buod ng noli me tangere

Si Crisostomo Ibarra ay isang

binatang Pilipino na pinag-aral ng
kanyang ama sa Europa.
Pagkatapos ng pitong taong
pamamalagi roon ay nagbalik ito
sa Pilipinas. Dahil sa kanyang
pagdating ay naghandog si
Kapitan Tiyago ng isang salo-salo
kung saan ito ay dinaluhan nina
Padre Damaso, Padre Sibyla,
Tinyente Guevarra, Donya
Victorina at ilang matataas na tao,
sa lipunan Kastila. Sa hapunang
iyon ay hiniya ni Padre Damaso na
siyang dating kura ng San Diego,
ang binata ngunit ito'y hindi na
lamang niya pinansin at magalang
na nagpaalam at nagdahilang may
mahalagang lalakarin.
Si Ibarra ay kasintahan ni Maria
Clara. Siya kilala bilang anak-
anakan ni Kapitan Tiyago, isang
mayamang taga-Binundok. Ang
binata ay dumalaw sa dalaga
kinabukasan at sa kanilang pag-
uulayaw ay di nakaligtaang
gunitain ang kanilang
pagmamahalan simula pa sa
kanilang pagkabata. Di
nakaligtaang basahing muli ni
Maria Clara ang mga liham ng
binata sa kanya bago pa man ito
mag-aral sa Europa. Bago
tumungo si Ibarra sa San Diego ay
ipinagtapat sa kanya ni Tinyente
Guevarra ng Guardia Sibil ang
tungkol sa pagkamatay nga
kanyang amang si Don Rafael, ang
mayamang asendero sa bayang
yaon.
Ayon sa Tinyente, si Don Rafael ay
pinaratangan ni Padre Damaso, na
Erehe at Pilibustero, gawa ng di
nito pagsisimba at
pangungumpisal. Nadagdagan pa
ng isang pangyayari ang paratang
na ito. Minsan ay may isang
maniningil ng buwis na nakaaway
ng isang batang mag-aaral, nakita
ito ni Don Rafael at tinulungan
ang bata, nagalit ang kubrador at
sila ang nagpanlaban, sa
kasamaang palad ay tumama ang
ulo ng kastila sa isang bato na
kanyang ikinamatay. Ibinintang
ang pagkamatay na ito ng
kubrador kay Don Rafael, pinag-
usig siya, nagsulputan ang
kanyang mga lihim na kaaway at
nagharap ng iba-ibang sakdal.
Siya ay nabilanggo at ng malapit
nang malutas ang usapin ay
nagkasakit ang matanda at
namatay sa bilangguan. Di pa rin
nasiyahan si Padre Damaso sa
pangyayaring iyon. Inutusan niya
ng tagapaglibing na hukayin ang
bangkay ni Don Rafael sa
kinalilibingan nitong sementeryo
para sa katoliko at ibaon sa
libingan ng mga Intsik at dahil
umuulan noon at sa kabigatan ng
bangkay ay ipinasya ng
tagapaglibing na itapon na
lamang ito sa lawa.
Hindi binalak ni Ibarra ang
maghiganti sa ginawang
kabuktutang ito ni Padre Damaso
at sa halip ay ipinagpatuloy ang
balak ng kanyang ama na
magpatayo ng paaralan.
Sa pagdiriwang ng paglalagay ng
unang bato ng paaralan ay
kamuntik nang mapatay si Ibarra
kung hindi siya nailigtas ni Elias.
Sa paglagpak ng bato habang ito'y
inihuhugos ay hindi si Ibarra ang
nasawi kundi ang taong binayaran
ng lihim na kaaway ng binata.
Sa pananghaliang inihandog ni
Ibarra pagkatapos ng
pagbabasbas ay muling
pinasaringan ni Padre Damaso
ang binata, hindi na lamang niya
sana ito papansinin subalit nang
hamakin ang alaala ng kanyang
ama ay hindi na siya nakapagpigil
at tinangkang saksakin ang pari,
salamat na lamang at napigilan ito
ni Maria Clara.
Dahil sa pangyayaring ito ay
itiniwalag o ineskomonyon si
Ibarra ng Arsobispo ng simbahang
Katoliko Romano. Sinamantala ito
ni Padre Damaso upang utusan si
Kapitan Tiyago na sirain ang
kasunduan sa pagpapakasal nina
Ibarra at Maria Clara. Nais ng pari
na ang mapangasawa ng dalaga
ay si Linares na isang binatang
kastila na bagong dating sa
Pilipinas.
Dahil sa pagkasindak sa
gumuhong bato noong araw ng
pagdiriwang si Maria Clara'y
nagkasakit at naglubha. Dahil sa
ipinadalang gamot ni Ibarra na
siya namang ipinainom ni Sinang
gumaling agad ang dalaga.
Sa tulong ng Kapitan Heneral ay
napawalang-bisa ang
pagkakaeskomulgado ni Ibarra at
ipinasya ng arsobispo na muli
siyang tanggapin sa simbahang
Katoliko. Ngunit, nagkataon
noong sinalakay ng mga taong
pinag-uusig ang kwartel ng sibil
at ang napagbintangang may
kagagawan ay si Ibarra kaya siya
ay dinakip at ibinilanggo. Wala
talagang kinalaman dito ang
binata sapagkat nang kausapin
siya ni Elias upang pamunuan ang
mga pinag-uusig ay tahasan
siyang tumanggi at sinabing
kailanman ay hindi siya maaring
mamuno sa mga taong
kumakatawan sa bayan.
Napawalang-bisa ang bintang kay
Ibarra sapagkat sa paglilitis na
ginawa ay walang sino mang
makapagsabi na siya'y kasabwat
sa kaguluhang naganap. Subalit
ang sulat niya kay Maria Clara na
napasakamay ng hukuman ang
siyang ginawang sangkapan
upang siya'y mapahamak.
Nagkaroon ng handaan sa bahay
nina Kapitan Tiyago upang
ipahayag ang kasunduan sa
pagpapakasal ni Maria Clara kay
Linares at samantalang
nagaganap ito ay nakatakas ni
Ibarra sa bilangguan sa tulong ni
Elias.
Bago tuluyang tumakas ay
nagkaroong ng pagkakataon si
Ibarrang magkausap sila ng lihim
ni Maria Clara,. Anya'y
ipinagkaloob na niya rito ang
kalayaan at sana'y lumigaya siya
at matahimik na ang kalooban.
Ipinaliwanag ni Maria Clara na
ang liham na kanyang iniingatan
at siyang ginamit sa hukuman ay
nakuha sa kanya sa pamamagitan
ng pagbabanta t pananakot.
Ippinalit sa mga liham na ito ang
dalawang liham na isinulat ng
kanyang ina bago siya ipanganak
na nakuha ni Padre Salvi sa
kumbento at dito nasasaad na ang
tunay niyang ama ay si Padre
Damaso.
Sinabi niya kay Ibarra na kaya
siya pakakasal kay Linares ay
upang ipagtanggol ang
karangalan ng kanyang ina subalit
ang pag-iibig niya saa binata ay di
magbabago kailanman.
Samantala, tumakas na si Ibarra
sa tulong ni Elias. Sumakay sila ng
bangka, pinahiga si Ibarra at
tinabunan ng damo at pagkatapos
ay tinunton ang ilog Pasig
hanggang makarating sa Lawa ng
Bay. Ngunit naabutan sila ng mga
tumutugis sa kanila. Inisip ni Elias
na iligaw ang mga ito kaya
naisipan niyang lumundag sa
tubig kung saan inakalang si
Ibarra ang tumalon kaya hinabol
at pinaputukan siya ng mga sibil
hanggang mahawi ang bakas ng
pagkakalangoy at magkulay-dugo
ang tubig.
Nakarating sa kaalaman ni Maria
Clara na si Ibarra'y napatay ng
mga Sibil sa kanyang pagtakas.
Ang dalaga'y nalungkot at
nawalan ng pag-asa kaya't
hiniling niya kay Padre Damaso na
siya'y ipasok sa kumbento ng
Santa Clara upang magmadre.
Napilitang pumayag ang pare
sapagkat tiyakang sinabi ng
dalaga na siya'y magpapakamatay
kapag hindi pinagmadre.
Noche Buena nang makarating si
Elias sa maalamat na gubat ng
mga Ibarra, sugatan at
nanghihina na doon niya
nakatagpo si Basilio at ina nitong
wala nang buhay.
Bago siya nalagutan ng hininga ay
sinabing, namatay siyang hindi
nakikita ang pagbubukang-
liwayway ng kanyang bayan at
makakikita ay huwag sanang
kalilimutan ang mga nangamatay
dahil sa pagtatanggol sa bayan.

Repleksyon:
nalaman ko na ang noli
me tangere ay hango sa totoong
buhay ni Rizal at ito rin ay
nakatuon tungkol sa pangaapi ng
mga kastila sa mga pilipino na
kagaya ni Rizal na nilabanan niya
ang mga kastila.Parehas din sila
na naapi ang mga mahal sa buhay
masaya ako dahil kaya ni
Rizal na pamulatin ang mga
pilipino laban sa mga kastila
gamit ang nobelang Noli Me
Tangere.
Ipinaskil ni Angelo Mirabel sa 12:37 AM
BUOD BAWAT KABANATA NG NOLI ME
TANGERE.

Kabanata I
Isang Handaan

Isang marangyang salu-salo ang

ipinag-anyaya ni Don Santiago de
los Santos na higit na popular sa
taguring kapitan Tiago. Kabilang
sa mga bisita ang bagong dating
sa Pilipinas na si Padre Damaso
na nailabas ang kanyang
mapanlait na ugali.

Kabanata II
Si Crisostomo Ibarra
Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si
Ibarra sa pagsasabing ito ay anak
ng kanyang kaibigang namatay at
kararating lamang niya buhat sa
pitong taong pag-aaral sa
Europa. Tulad ng kaugaliang
Aleman na natutuhan ni Ibarra
buhat sa kanyang pag-aaral sa
Europa, ipinakilala niya ang
kanyang sarili sa mga nanduruong
kamukha niyang panauhin.

Kabanata III
Ang Hapunan

Pinag-tatalunan ng dalawang pari

kung sino ang uupo sa isang dulo
ng mesa. Sa tingin ni Padre
Sibyla, si Padre Damaso ang dapat
umupo roon dahil siya ang padre
kumpesor ng pamilya ni Kapitan
Tiyago. Pero, si Padre Sibyla
naman ang iginigiit ng Paring
Pransiskano. Si Sibyla ang kura sa
lugar na iyon, kung kaya’t siya
ang karapat-dapat na umupo.
Maraming nakausap si Ibarra at
pagkatapos ay nagpaalam ng
uuwi bagamat pnigilan ni Kapitan
Tiago dahil dadating si Maria Clara
ay hindi nagpatinag ang binata.

Kabanata IV
Erehe at Pilibustero

Naglakad-lakad si Ibarra at
nakilala niya si Tinyente Guevarra
na pinakiusapan niyang
magkwento tungkol sa buhay ng
kanyang ama dahil wala siyang
nalalaman tungkol dito. Ayon dito,
ang kanyang ama ang
pinakamayaman sa kanilang
lalawigan bagamat siya ay
ginagalang ay kinaiinggitan.
Pinagbintangan siyang nakapatay
kaya pinagbintangan siyang erehe
at pilibustero.

Kabanata V
Pangarap sa Gabing Madilim

Sakay ng kalesa, dumating si

Ibarra sa Fonda de Lala. Mula sa
bintana, natanaw niya ang isang
maliwanag na bahay sa kabila ng
ilog. May isang magandang
binibini na nababalot ng manipis
na habi,may suot na diyamante at
ginto. Ang mga umpukan naman
ng mga Kastila, Pilipino, pari,
intsik, militar ay nakatuon lahat
sa kagandahan ni Maria Clara.

Kabanata VI
Si Kapitan Tiago

Ang katangian ni kapitan Tiago ay

itinuturing hulog ng langit. Siya
ay pandak, di kaputian at may
bilugang mukha. Maitim ang
buhok, at kung hindi lamang
nanabako at ngumanganga,
maituturing na sya ay magandang
lalaki. Dahil sa siya ay mayaman,
siya ay isang impluwensyadong
tao. Siya ay malakas sa mga taong
nasa gobeyerno at halos kaibigan
nya lahat ng mga prayle. Ang
turing niya sa sarili ay isang tunay
na Kastila at hindi Pilipino.

Kabanata VII
Suyuan sa Asotea

Nanlamig at biglang nabitawan ni

Maria Clara ang tinatahi ng may
biglang tumigil na sasakyan sa
kanilang tapat. Nang maulinigan
niya ang boses ni Ibarra, dali-
daling pumasok sa silid si Maria
Clara. Tinulungan siya ni tiya
Isabel na mag-ayos ng sarili bago
harapin si Ibarra. Nang magkita
na sila ni Ibarra at nagtama ang
kanilang paningin, nakaramdam
silang dalawa ng tuwa.

Kabanata VIII
Mga Alaala

Habang binabagtas ni Ibarra ang

isang pook sa Maynila, marami
siyang naalala. Kabilang dito ang
mga kalesa at karumatang hindi
tumitigil sa pagbibiyahe, mga
taong may ibat-ibang uri ng
kasuotan na katulad ng mga
Europeo, Intsik, Pilipino, mga
babaing naglalako ng mga
bungang-kahoy, mga lalakinh
hubad na nagpapasan, mga ponda
at restauran at pati ang mga
karitong hila ng mga makupad na
kalabaw.
Kabanata IX
Mga Suliranin Tungkol sa Bayan

May isang karwaheng nakatigil sa

tapat ng bahay ni Kapitan Tiyago.
Ang nakasakay sa loob nito ay si
Tiya Isabel at hinihintay na
lamang na sumakay si Maria.
Biglang dumating si Padre
Damaso at kinausap si Kapitan
Tiago. Tutol si Padre Damaso sa
pakikipagmabutihan ni Maria
Clara kay Ibarra.

Kabanata X
Ang San Diego

Ang San Diego ay isang

karaniwang bayan sa Pilipinas na
nasa isang baybayin ng isang
lawa at my malalapad na bukirin
at palayan. Mula sa pinakamataas
na bahagi ng simboryo ng
simbahan, halos natatanaw ang
kabuuan ng bayan.

Kabanata XI
Ang mga Makapangyarihan

Ang San Diego ay maihahalintulad

sa Roma at Italya sa mahigpit na
pag-aagawan sa kapangyarihan
pamunuan ng bayan. Ang alperes
at si Padre Salvi ang siyang
makapangyarihan dito.

Kabanata XII
Araw ng mga Patay
Ang sementeryo ng San Diego ay
nasa kalagitnaan ng isang
malawak na palayan at may bakod
na lumang pader at kawayan. Sa
ibang bahagi ng libingan, may
dalawang tao ang humuhukay ng
paglilibingan na malapit sa pader
na parang babagsak na. Sinabi ng
naninigarilyong lalaki sa
sepulturero na lumipat na sila ng
ibang lugar sapagkat sariwa at
dumudugo pa ang bangkay na
kanyang hinuhukay. Hindi niya
matagalan ang gayong tanawin.

Kabanata XIII
Mga Unang Banta ng Unos

Dumating si Ibarra sa libangan at

hinanap ang puntod ng ama- si
Don Rafael. Nakita nina Ibarra at
matanda ang sepulturero. Sinabi
nila ang palatandaan ng libingan
ni Don Rafael. Tumango ang
tagapaglibing. Pero nasindak si
Ibarra ng ipagtapat ng
sepulturero na kanyang sinunog
ang krus at itinapon naman ang
bangkay sa lawa dahil sa utos ni
Padre Garrote.

Kabanata XIV
Si Pilosopo Tasyo

Si Pilosopo Tasyo ay dating Don

Anastacio. Dahil sa katalinuhan,
pinatigil saiya sa pag-aaral ng
kanyang ina dahil ang gusto nito
para sa anak ay maging isang
pari.
Kabanata XV
Ang mga Sakristan

Si Crispin at Basilio ay magkapatid

na sakristan. Nagtatrabaho sila sa
simbahan na taga kampana na
sineswelduhan lang ng 2.00 kada
buwan. Pinapalo sila at
pinagbintangan na mgananakaw
sa simbahan. Kapag nalaman ito
ni Sisa ay siguradong magagalit
ito.

Kabanata XVI
Si Sisa

Si Sisa ay nakatira sa isang maliit

na dampa na sa labas ng bayan.
May isang oras din bago marating
ang kanyang tirahan mula sa
kabayanan. Kapuspalad si Sisa
sapagkat nakapag-asawa siya ng
lalaking iresponsable, walang
pakialam sa buhay, sugarol at
palaboy sa lansangan. Si Sisa
lamang ang kumakalinga kay
Basilio at Crispin. Dahil sa
kapabayaan ng kanyang asawa,
naipagbili niya ang mga alahas
niya ng siya ay dalaga pa. Minsan
lang umuwi ang kanyang asawa at
sinasaktan pa siya.

Kabanata XVII
Si Basilio

Napatigagal si Sisa nang

dumating si Basiliong sugatan ang
ulo. Dumadaloy ang masaganang
dugo. Tinanong ni Sisa kung bakit
naiwan si Crispin. Sinabi ni Basilio
na napagbintangan na nagnakaw
ng dalawang onsa si Crispin. Hindi
niya sinabi ang parusang
natikman ng kapatid sa kamay ng
sakristan mayor.

Kabanata XVIII
Mga Kaluluwang Naghihirap

Dumeretso si Sisa sa ksina ng

kumbento. Nakiusap si Sisa sa
tagapagluto kung maari niyang
makausap ang pari. Pero, sinabi
sa kanyang hindi sapagkat may
sakit ito. Tinanong niya ang
tagapagluto, Kung nasaan si
Crispin. Ang sagot sa kanyang
tanong ay parang bombang
sumabog sa kanyang pandinig: Si
Crispin ay nagtanan din
pagkatapos na makapagnakaw ng
dalawang onsa at pagkawala ng
pagkawala ng makapatid.
Naipagbigay alam na ng alila sa
utos ng kura ang pangyayari sa
kwartel. Ang mga guwardiya sibil
ay maaring nasa dampa na nina
Sisa upang hulihin ang
magkapatid, pagdiin pa ng alila.

Kabanata XIX
Mga Suliranin ng Isang Guro

Kahit na dumaan ang malakas na

bagyo,ang lawa ay hindi gaanong
nabagabag. Palibhasa ito ay
napapaligiran ng mga bundok. Sa
tabi ng lawa, nag-uusap sina
Ibarra at ang binatang guro.
Itinuro ng guro kay Ibarra kung
saang panig ng lawa itinapon ang
labi ni Don Rafael.

Kabanata XX
Ang Pulong sa Tribunal

Ang tribunal ay isang malaking

bulwagan na siyang
pinagtitipunan at lugar na
pulungan mga may
kapangyarihang mga tao sa
bayan. May labing isang araw na
lamang ang nalalabi at pista na.
Tinuligsa ni Don Felipo ang
tinyente mayor at kapitan dahil
malabo pa ang mga paghahanda
sa pyesta.

Kabanata XXI
Mga Pagdurusa ni Sisa
Lito ang isip na tumatakbong
pauwi si Sisa. Matinding
bumabagabag sa kanyang isip ang
katotohanang sinabi sa kanya ng
kawaksi ng kura. Para siyang
tatakasan ng sariling bait sa pag-
iisip kung paano maiililigtas sina
Basilio at Crispin sa kamay ng
mga sibil. Tumindi ang sikdo ng
kanyang dibdib nang papalapit na
siya sa kanyang bahay ay
natanaw na niya nag dalawang
sibil na papaalis na. Saglit na
nawala ang kaba sa kanyang
dibdib.

Kabanata XXII
Liwanag at Dilim

Magkasamang dumating si Maria

at ang kanyang Tiya Isabel sa San
Diego para sa pistang darating.
Naging bukambibig ang pagdating
ni Maria sapagkat matagal na
siyang hindi nakakauwi sa bayang
sinilangan. Ipinakiusap ni Maria
sa kasintahan na huwag ng isama
ang kura sa lakad nila sapagkat
magmula ng dumating siya sa
bayan nilulukob siya ng
pagkatakot sa tuwing
makakaharap niya ang kura.

Kabanata XXIII
Ang Piknik

Si Maria Clara ay kaagapay ang

mga matatalik nitong kaibigan na
sina Iday, Victorina, Sinang at
Neneng. Habang naglalakad
masaya silang nagkukuwentuhan
at nagbibiruan. Paminsan-minsa
ay binabawalan sila ng mga
matatandang babae sa
pangunguna ni Tiya Isabel. Pero,
sige pa rin ang kanilang
kuwentuhan.

Kabanata XXIV
Sa Kagubatan

Pagkatapos na makapagmisa ng
maaga si Padre Salvi, nagtuloy ito
sa kumbento upang kumain ng
almusal. May inabot na sulat ang
kanyang kawaksi. Binasa niya ito.
Kapagdaka’y nilamutak ang liham
at hindi na nag-almusal. Ipihanda
niya ang kanyang karwahe at
nagpahatid sa piknikan.
Kabanata XXV
Sa Tahanan ng Pilosopo

Nagpatuloy na magkaroon ng
tunggalian ng paniniwala sina
Mang Tasyo at Ibarra. Ayon pa rin
kay Mang Tasyo ang gobyerno ay
kasangkapan lamang ng
simbahan. Na ito ay matatag
sapagkat nakasandig sa pader ng
kumbento at ito ay kusang
babagsak sa sandaling iwan ng
simbahan.

Kabanata XXVI
Ang Bisperas ng Pista

Sa bahay ng mga
nakakariwasa,nakaayos ang
minatamis na bungang kahoy,may
nakahandang pagkain ,alka na
binili pa sa Maynila na katulad ng
hamon at ng relyenong
pabo,serbesa,tsanpan at iba pang
klase ng alak na inangkat pa mula
sa Europa. Ang mga pagkain
ganito ay inuukol sa mga
banyaga,kaibigan o kaaway,at sa
mga Pilipino, mahirap man o
mayamanupang masiyahan sila sa
pista.

Kabanata XXVII
Sa Pagtakip Salim

Sa lahat ng may handaan sa pista

ng San Diego, isa kay Kapitan
Tiyago ang pinakamalaki. Sinadya
niyang higitan sa dami ng handa
ang mga taga lalawigan dahil kay
Maria at Ibarra na kanyang
mamanugangin.Dahil si Ibarra ay
pinuri pa ng isang tanyag na
diyaryo sa Maynila sa pagsasabing
siya ay bihasa at mayamang
kapitalista, Kastilang-Pilipino at
iba pa.

Kabanata XXVIII
Sulatan

Inilathala sa isang malaganap na

pahayagan sa Maynila ang tungkol
sa pista. Ginawa ito upang
malaman ng banyaga na
interesadong mabatid ang mga
pamamaraan ng pagdaraos ng
pista ng mga Pilipino. Nakasaad
sa dyaryo na walng makakatulad
sa karangyaan ng pista ng
pinangangasiwaaan ng mga
paring pransiskano, pagdalo ni
Padre Hermando Sybila, mga
kakilala at mamamayang Kastila
at ginoo ng gabinete, Batanggas
at Maynila.

Kabanata XXIX
Ang Umaga

Ang mga tao ay nagbihis na ng

mga magara at ginamit ang mga
hiyas na itinatago nila.Eksaktong
alas otso ng umaga, nang simula
ang prusisyon. Ito ay dinaan sa
ilalim ng tolda at inilawan ng
matatandang dalaga na kausap sa
kapatiran ni San Francisco.
Naiiba ang prusisyon kaysa sa
nagdaang araw sapagkat ang mga
nagsisilaw ay nakaabitong
ginggon. Sa suot na abito ay
kaagad na makikilala ang
mayayaman at mahihirap.

Kabanata XXX
Sa Simbahan

Punong-puno ng tao ang

simbahan. Bawat isa ay gustong
makasawsaw sa agua bendita.
Halos hindi na humihinga ang mga
tao sa loob ng simbahan. Ang
sermon ay binayaran ng P250,
ikatlong bahagi ng ibinayad sa
komedya na magatatanghal sa
loob ng tatlong gabi. Naniniwala
ang mga tao na kahit na mahal
ang bayad sa komedya, ang
manonood dito ay mahuhulog sa
impierno ang kaluluwa. Ang mga
nakikinig naman sa sermon ay
tuloy-tuloy sa langit.
Kabanata XXXI
Ang Sermon

Pinatunayan ni Padre Damaso na

kaya niyang magsermon sa
wikang kastila at Tagalog.
Humanga si Pari Sibyla sa
pagkabigkas ni Padre Damaso at
si Padre Martin ay napalunok ng
laway dahil sa alam niyang higit
na maagaling ang pambungad na
iyon sa kanyang sariling sermon.

Kabanata XXXII
Ang Panghugos

Ipinakita ng taong madilaw kay

Nor Juan kung paano niya
mapapagalaw ang pampakilos ng
kalong ang kanyang itinayo.
Sabi nito ay mayroong walang
metro ang taas , nakabaon sa lupa
ang apat na haligi. Sa haligi
nakasabit ang malalaking lubid
kayaq tila napakatibay ng
pagkayari at napakalaki. Ang
bandang itaas naman ay
mayroong banderang iba-iba ang
kulay.

Kabanata XXXIII
Malayang Kaisipan

Panauhin ni Ibarra si Elias.

Hiningi ni Elias sa binata na
ipaglihim nito ang pagbibigay niya
ng babala sa kanya. Isa pa, si
Elias ay nagbabayad lamang ng
utang na loob sa kanya.
Ipinaliwanag din niya na dapat pa
ring mag-ingat si Ibarra sapagkat
sa lahat ng dako ito ay mayroong
kaaway.

Kabanata XXXIV
Ang Pananghalian

Patapos na ang tanghalian nang

dumating si Padre Damaso. Lahat
bumati sa kanya, maliban kay
Ibarra. Nahalata ng alkalde na
panay ang pasaring ni Pari
Damaso kay Ibarra. Sinikap na
ibahin nito ang usapan, pero
patuloy ang pari sa pagsasaring.
Walang kibo na lamang si Ibarra.
Pero, nang ungkatin ni Pari
Damaso ang tungklol sa
pagkamatay ng ama ni Ibarrang
may kasamang pag-aglahi.
Sumulak ang dugo ni Ibarra.
Biglang dinaluhong niya si Pari
Damaso at sasaksakin nito sa
dibdib. Pero, pinigilan siya ni
Maria.

Kabanata XXXV
Mga Usap-usapan

Ang mga pangyayaring namagitan

kina Ibarra at Padre Damaso ay
madaling kumalat sa buong San
Diego. Sa mga usapan, hindi
matukoy kung sino ang may
katwiran sa dalawa. Handa ang
binata na dungisan ang kamay
nito sa sinumang
lumapastanganan sa kanyang
ama.
Kabanata XXXVI
Ang Unang Suliranin

Isang malaking gulo ang

nangyayari sa bahay ni Tiyago
dahil sa hindi inaasahang
pagdating ng Kapitan-Heneral. Si
Maria ay panay ang pagtangis at
hindi pinakikinggan ang payo ng
kanyang ale at ni Andeng. Paano
nga, pinagbawalan si Maria ng
kanyang ama na makipag-usap
kay Ibarra habang hindi pa inaalis
ang eskomonyon sa binata.

Kabanata XXXVII
Ang Kapitan-Heneral

Pagkadating ng Kapitan-Heneral,
ipinahanap niya kaagad si Ibarra.
Samantala, kinausap muna niya
ang binatang Taga-Maynila na
nagkamaling lumabas habang
nagsesermon sa misa si Padre
Damaso. Ang paglabas ng binata
sa simbahan ay ikinagalit ni
Damaso. Namumutla at nginig ang
buong katawan ng binata ng
pumasok siyang kausapin ng
Heneral. Ngunit, ng lumabas na
ito, nakangiti na siya. Ito ay tanda
ng mabuting ugali ng Kapitan-
Heneral. Mayroon siyang panahon
basta sa katarungan.

Kabanata XXXVIII
Ang Prusisyon

Ang nakakatulig na paputok at

sunod-sunod na pagdupikal ng
mga batingaw ay nagbabadyang
inilabas na ang prusisyon. Ang
mga binata na halos lahat ay
mayroong dalang sinding parol.
Kasamang naglalakad ni Kapitan
Heneral ang mga kagawad, si
Kapitan Tiyago, ang alkalde, ang
alperes at si Ibarra at patungo sa
bahay ng kapitan.

Kabanata XXXIX
Si Donya Consolacion

Kahit na napatapat ang prusisyon

sa bahay ni Donya Consolacion ay
pinid na pinid. Nang umagang
iyon, ang asawa ng alperes at
paraluman ng mga guwardiya sibil
ay hindi nakapagsimba. Paano
hindi siya pinayagang lumabas ng
kanyang asawa. Ikinahihiya ng
alperes ang katawa-tawang
pagdadamit nito. Ang kanya
namang amoy katulad ng
kalaguyo ng mga guwardiya sibil.
Pero, para sa sarili ni Donya
Consolacion siya ay higit pa ngang
maganda kaysa kay Maria Clara.

Kabanata XL
Ang Karapatan at Lakas

Mag-iikasampu na ng gabi ng
paisa-isang sindihan ang mga
kuwitis. Ang huling pailaw ay
parang bulkan habang ang daan
ay naliliwanagan ng ‘luces de
Bengala’ na siyang nagsisilbing
ilaw sa mga taong naglalakad
patungo sa liwasang bayan. Tapos
na ang unang bahagi ng dula nang
pumasok si Ibarra. Umugong ang
bulungan, pero hindi ito pinansin
ni Ibarra. Malugod na binati niya
ang kasintahan at ang mga
kasama nito.

Kabanata XLI
Dalawang Dalawa

Dahil sa nangyari hindi dalawin ng

antok si Ibarra, kaya naisipan
nitong gumawa sa kanyang
laboratoryo. Pamaya-maya
pumasok ang kanyang utusan at
sinabing mayroon siyang
panauhing taga-bukid.
Pinapatuloy niya ito ng hindi man
lamang lumilingon. Ang kanyang
panauhin ay si Elias. Tatlo ang
pakay ni Elias sa pagpunta niya
kay Ibarra. Una, ay upang ipaalam
na nilalagnat o may sakit si Maria
Clara. Ikalawa, magpapaalam na
siya kay Ibarra sapagkat
nakatakda siyang magtungo sa
Batangas at ikatlo, itatanong niya
sa binata kung wala itong
ipagbibilin sa kanya. Hinangad ni
Ibarra ang maluwalhating
paglalakbay ni Elias.

Kabanata XLII
Ang Mag-asawang De Espadaña

Dumating sa bahay ni Kapitan

Tiago sina Dr. Tiburcio de
Espadana, na inaanak ng kamag-
anak ni Pari Damaso at tanging
kalihim ng lahat ng ministro sa
Espanya at ang kanyang asawa na
si Donya Victorina na sa biglang
tingin ay napapagkamalang isang
Orofea.
Kabanata XLIII
Mga Balak o Panukala

Ipinakilala ni Donya Victorina si

Linares. Sinabi ni Linares na siya
ay anaanak ng bayaw ni Damaso
na si Carlicos. Ibinigay ni Linares
ang sulat sa pari na binasa naman
niya. Lumitaw na si Linares ay
nangangailangan ng trabho at
mapapangasawa. Ayon kay
Damaso madali niyang maihanap
ng trabaho ang binata sapagkat
ito ay tinanggap na abogado sa
Universidad Central. Tungkol
naman sa pag-aasawa, sinabi ni
Damaso na kakauapin nila si
Tiyago.
Kabanata XLIV
Pagsusuri sa Budhi

Nabinat si Maria pagkatapos na

makapagkumpisal. Sa kanyang
pagkahibang walang sinasabing
pangalan kundi ang pangalan ng
kanyang inang hindi man lamang
nakikilala.Siya ay binabantayang
mabuti ng kanyang mga kaibigang
dalaga. Si Tiyago naman ay
nagpamisa at nangako na
magbibigay ng tungkod na ginto
sa Birhen ng Antipolo. Unti-unti
namang bumaba ang lagnat ni
Maria.
Takang-taka naman si Don
Tiburcio sa naging epekto ng
gamot na inireseta niya sa dalaga.
Sa kasiyahan ni Donya Victorina
hindi niya nilabnot ang pustiso ng
asawa.

Kabanata XLV
Ang mga Pinag-uusig

Ipinahayag ni Elias Kay

Matandang Pablo na siya ay
nagkapalad na makilala at
makatulong sa isang binatang
mayaman, matapat, may pinag-
aralan at nag-iisang anak ng isang
taong marangal na hinamak din
ng isang pari, maraming kaibigan
sa Madrid kabilang na ang
Kapitan-Heneral. Bilang
pagbibigay diin, tiniyak ni Elias sa
matanda na makakatulong daw
ang binatang ito sa kanilang
pagnasang maipaabot sa heneral
ang mga hinaing ng bayan.
Kabanata XLVI
Ang Sabungan

Katulad din ng iba pang bayan ng

Pilipinas, may sabungan din sa
San Diego. Nasa loob ng sabungan
sina Kapitan Pablo, Kapitan
Basilio at Lucas. Habang hindi
magkamayaw sa pagpusta ang
ilang sabungero sa gagawing
pagsusultada, ang dalawang
binatang magkapatid na sina
Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa
mga pumupusta.

Kabanata XLVII
Ang Dalawang Senyora

Habang nakikipaglaban ang lasak

ni Kapitan Tiyago, magkaakbay
naman na namamasyal sina
Donya Victorina at Don Tiburcio
upang malasin ang bahay ng mga
Indio. Nang mapadaan ang Donya
sa tapat ng bahay ng alperes
nagkatama ang kanilang mga
paningin. Parehong matalim.
Tiningnan ng alperes ang Donya
mula ulo hanngang paa, ngumuso
at dumura sa kabila. Sinugod ng
Donya ang alperes at nagkaroon
ng mainitang pagtatalo…
Binanggit ng Donya ang pagiging
labandera ng alperesa
samantalang pinagdidikdikan
naman ng huli ang pagiging pilay
at mapagpanggap na asawa ng
Donya. Puyos sa galit, Habang
hawak na mahigpit ang latigo ng
alperes na nanaog si Donya
Consolacion, upang daluhugin si
Donia Victorina. Pero, Bago mag-
pang-abot ang dalawa, dumating
ang alperes. Umawat si Don
Tiburcio. Ang pangyayari ay
sinaksihan ng maraming tao na
nakatawag pansin ng kanilang
pagtatalakan.

Kabanata XLVIII
Ang Talinhaga

Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang

dahilan ng kanyang hindi
pinasabing pagdalaw. Nakatingin
lamang sa kanya si Maria na
parang inuunawa ang bawat
katagang namutawi sa kanyang
labi. Malungkot si Maria, kaya
nakuro ni Ibarra na bukas
nalamang siya dadalaw.Tumango
ang dalaga. Umalis si Ibarra na
ang puso ay ginugutay ng
matinding pag-aalinlangan, gulo
ang kanyang isip.

Kabanata XLIX
Ang Tinig ng mga Pinag-uusig

Nang lumulan si Ibarra sa bangka

ni Elias, waring ito ay hindi
nasisiyahan. Kaya, kaagad na
humingi ng paumanhin si Elias sa
pagkagambala niya sa
binata. Hindi na nag-aksaya ng
panahon si Elias sinabi niya
kaagad kay Ibarra na siya ang
sugo ng mga sawimpalad.
Ipinaliwanag niya ang
napagkasunduan ng puno ng mga
tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi
na binanggit pa ang mga pag-
aalinlangan at pagbabala.
Kabanata L
Ang mga Kaanak ni Elias

Isinalaysay ni Elias ang kanyang

kasaysayan kay Ibarra upang
malaman nito na siya ay kabilang
din sa mga sawimpalad. May 60
taon na ang nakakalipas, ang
kanyang nuno ay isang tenedor de
libros sa isang bahay- kalakal ng
kastila.Kasama ng kanyang asawa
at isang anak na lalaki, ito ay
nanirahan sa Maynila.Isang gabi
nasunog ang isang tanggapang
pinaglilingkuran niya. Isinakdal
ang kanyang nuno sa salang
panununog. Palibhasay maralita
at walang kayang ibayad sa
abogado, siya ay nahatulan. Ito ay
ipinaseo sa lansangan na
nakagapos sa kabayo at pinapalo
sa bawat panulukan ng daan.
Buntis noon ang asawa,
nagtangka pa ring humanap ng
pagkakakitaan kahit na sa
masamang paraan para sa anak at
asawang may sakit. Nang
gumaling ang sugat ng kanyang
nuno, silang mag-anak ay
namundok na lamang. Nanganak
ang babae, ngunit hindi nagtagal
namatay ito. Hindi nakayanan ng
kanyang nuno ang sapin-saping
pagdurusang kanilang natanggap.
Nagbigti ito. Hindi ito naipalibing
ng babae. Nangamoy ang bangkay
at nalaman ng mga awtoridad ang
pagkamatay ng asawa.Nahatulan
din siyang paluin.Pero, ito ay
hindi itinuloy at ipinagpaliban
sapagkat dalawang buwan siyang
buntis nuon. Gayunman,
pagkasilang niya, ginawa ang
hatol.

Kabanata LI
Mga Pagbabago

Hindi nakaimik si Linares

sapagkat nakatanggap siya ng
liham mula kay Donya
Victorina. Alam ni Linares na hindi
nagbibiro ang Donya. Kailangang
hamunin niya ang alperes subalit
sino naman kaya ang papayag na
maging padrino niya, ang kura
kaya o si Kapitan Tiyago.
Pinagsisisihan niya ang kanyang
paghahambog at pagsisinungaling
sa paghahangad lamang na
makapagsamantala. Labis siyang
nagpatianod sa kapritso ng
Donya.
Kabanata LII
Ang Baraha ng Patay at ang mga
Anino

Madilim ang gabi at malamig ang

ihip ng hangin pumapaspas sa
mga dahong tuyo at alikabok ng
makipot ng daang patungo sa
libingan. May tatlong anino na
paanas na naguusap sa ilalim ng
pinto ng libingan. Itinanong ng isa
kung nakausap na niya ng
kaharap si Elias. Hindi raw pero
siguradong kasama ito sapagkat
nailigtas na minsan ni Ibarra ang
buhay nito. Tumugon ang unang
anino na ito nga ay pumayag na
sumama sapagkat ipapadala ni
Ibarra sa Maynila ang kanyang
asawa upang ipagamot. Siya ang
sasalakay sa kumbento upang
makaganti siya sa kura.

Kabanata LIII
Ang Mabuting Araw ay Nakikilala
sa Umaga

Kinabukasan ng umaga, kumalat

ang balita tungkol sa mga ilaw na
nakita sa libingan ng nakaraang
gabi. Sa paniniwala ng mga puno
ng mga kapatiran ni San
Francisco, may 20 ang nakita
niyang kandila na sinindihan.
Panaghoy at paghikbi naman ang
narinig ni Ermana sipa kahit na
malayo ang kanyang bahay sa
libingan. Sa pulpito, binigyang
diin naman ng kura sa kanyang
sermon ang tungkol sa kaluluwa
sa purgartoryo.
Kabanata LIV
Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at
Walang Di Nagkakamit ng Parusa

Tinulungan ni Elias si Ibarra sa

pagpili ng mga kasulatan. Sa mga
kasulatan, nabasa niya ang
tungkol kay Don Pedro
Eibarramendia at tinanong niya
kay Ibarra kung ano ang relasyon
nito sa kanya. Halos nayanig ang
buong pagkatao ni Elias nang
sabihin ni Ibarra na iyon ang
kanyang nuno na ipinaikli lamang
ang apilyido. Isa pa, ito ay isang
Baskongado. Natagpuan na ng
piloto ang lahing lumikha ng
matinding kasawian sa kanilang
buhay.
Kabanata LV
Ang Pagkakagulo

Oras ng hapunan pero nagdahilan

si Maria na wala siyang ganang
kumain. Nakatakdang dumating
sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-
walo rin ng gabi ang nakatakdang
paglusob sa kumbento at sa
kwartel. Nang sumapit ang
ikawalo, napaupo sa isang sulok
ang pari samantalang ang
magkaibigan ay hindi malaman
ang gagawin. Nang tumugtog ang
kampana, silang lahat ay tumindig
upang magdasal.

Kabanata LVI
Ang mga Sabi at Kuro-kuro
Hanggang sa kinabukasan sakmal
pa rin ng takot ang buong bayan
ng San Diego. Ni isa mang tao ay
walang makitang naglalakad sa
gitna ng daan. Tahimik na tahimik
ang buong paligid. Pamaya-maya,
isang bata ang naglakas loob na
magbukas ng bintana at inilibot
ang paningin. Dahil sa ginawa ng
bata, nagsisunod ang mga iba na
magbukas ng bintana. Ang mga
magkakapit-bahay ay nagbalitaan.
Lubhang kalagim-lagim daw ang
nagdaang gabi tulad noong
mandambong si Balat. Sa kanilang
pag-uusap, lumilitaw na si
Kapitan Pablo raw ang sumalakay.

Kabanata LVII
Vae Victus! Sa Aba ng Mga
Manlulupig

Tarsilo Alasigan ang tunay na

pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang
tinatanong kung kaalam si Ibarra
sa nasabing paglusob. Ngunit,
iginigiit din niyang walang
kamalay-malay si Ibarra sapagkat
ang ginawa ay upang ipaghiganti
ang kanilang amang pinatay sa
palo ng mga sibil. Dahil dito,
iniutos ng alperes na dalhin si
Tarsilo sa limang bangkay, ito ay
umiling. Nakita niya ang kanyang
kapatid na si Bruno sa tadtad ng
saksak, si Pedro na asawa ni Sisa
at ang kay Lucas na may tali pang
Lubid sa leeg. Dahil sa patuloy
itong walang immik kahit sa
sunod-sunod ang pagtatanong sa
kanya. Nagpuyos sa galit ang
alperes. Iniutos na paluin ng
yantok si Tarsilo hanggang sa
magdugo ang buong katawan
nito.

Kabanata LVIII
Ang Sinumpa

Tuliro at balisa ang mga pamilya

ng mga bilanggo. Nakakapaso ang
sikat ng araw, ngunit ang mga
babae ay ayaw umalis. Mag-
iikalawa ng hapon ng dumating
ang isang kariton na hila ang
isang baka. Tinangka ng mga
kaanak ng mga bilanggo na sirain
at kalagan ang mga hayop na
humihila sa kariton. Pero
pinagbawalan sila ni Kapitana
Maria at sinabing kapag ginawan
nila iyon, mahihirapan sa
paglakad ng kanilang ka-anak ng
bilanggo. Pagkakita kay Ibarra ng
mga tao, biglang umugong ang
salitaan na kung sino pa ang may
sala ay siya pa itong walang tali.
Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na
gapusin siya ng mga kawal ng
abot-siko.

Kabanata LIX
Pag-ibig sa Bayan

Ang ginawang pagluson ng mga

naapi o sawimpalad ay nakarating
at napalathala sa mga diyaryo sa
Maynila. Iba rin ang balitang
nagmula sa kumbento. Iba-iba
ang estilo ng mga balitang
lumaganap. Sa ibang kumbento
naman ay iba ang pinag-uusapan.
Ang mga nag-aaral daw sa mga
heswita sa Ateneo ay lumalabas
na nagiging pilibustero. Sa
kabilang dako sa isang pagtitipon
sa Intramuros na dinaluhan ng
mga dalaga, mga asawa at mga
anak ng kawani ang tema ng
kanilang pag-uusap ay ang
tungkol din sa naganap na pag-
aalsa. Ayon sa isang lalaking
komang galit na galit daw ang
heneral kay Ibarra sapagkat
naging napakabuti pa nito sa
binata. Sinabi naman ng isang
ginang na talagang walang utang
na loob ang mga indio kaya’t di
dapat silang ituring na mga tunay
na tao.

Kabanata LX
Ikakasal na si Maria Clara
Dumating sa bahay ni Tiyago si
Linares at ang mag-asawang de
Espadaña na kapwa itinuring na
pangkat ng makapamahalaan.
Sinarili ni Donya Virtorina ang
usapan. Sinabi na kung babarilin
si Ibarra, iyon ang nararapat
sapagkat siya ay isang pilibustero.
Bagama’t namumutla at mahina si
Maria, kanyang hinarap ang mga
bisita. Humantong ang usapan
tungkol sa pagpapakasal nina
Maria at Linares. Nagkayarian din
na magpapapista si Tiyago.
Sinabihan niya si Tiya Isabel na
kung ano ang nasa loob ni Maria
tungkol sa napipinto nitong
pakikipag-isang dibdib. Sa wari,
desidido na si Tiyago na ipakasal
si Maria sapagkat nakini-kinita
niyang siya’y maglalabas-masok
sa palasyo sa sandaling maging
manugang niya si Linares. Si
Linares ang tagapayo ng Kapitan
Heneral, kaya’t inaakala ni Tiyago
na siya ay kaiinggitan ng mga tao.

Kabanata LXI
Ang Barilan sa Lawa

Habang mabilis na sumasagwan si

Elias, sinabi niya kay Ibarra na
itatago siya sa bahay ng isang
kaibigan sa Mandaluyong. Ang
salapi ni Ibarra na itinago niya sa
may puno ng balite sa libingan ng
ninuno nito ay kanyang ibabalik
upang may magamit si Ibarra sa
pagpunta nito sa ibang bansa.
Nasa ibang lupain daw ang
katiwasayan ni Ibarra at hindi
nababagay na manirahan sa
Pilipinas, dahil ang buhay niya ay
hindi inilaan sa kahirapan. Inalok
ni Ibarra na magsama na lang sila
ni Elias, tutal pareho na sila ng
kapalaran at magturingan na
parang magkapatid. Pero,
tumanggi si Elias.

Kabanata LXII
Ang Pagtatapat ni Padre Damaso

Hindi napansin ni Maria ang

maraming regalo na nakabunton
sa itaas ng hapag. Ang mga mata
niya ay nakapako sa diyaryong
nagbabalita tungkol sa
pagkamatay o pagkalunod ni
Ibarra. Pero, hindi naman
binabasa ni Maria ang dyaryo.
Pamaya-maya dumating si Pari
Damaso na hinilingan kaagad ni
Maria na sirain ang kasunduan ng
kanyang kasal kay Linares at
pangalagaan ang kapakanan ng
ama. Sinabi ni Maria na ngayong
patay na si Ibarra walang
sinumang lalaking kanyang
pakakasalan. Dalawang bagay na
lamang ang mahalaga sa kanya,
ang kamatayan o ang
kumbento.Napagmuni ni Pari
Damaso na pinaninindigan ni
Maria ang kanyang sinabi, kaya
humingi ito ng tawad sa kanya.
Napahagulgol pa ito ng malakas
habang binibigyan diin niya ang
walang kapantay na pagtingin kay
Maria. Wala siyang nagawa kundi
pahintulutan na pumasok sa
kumbento si Maria kaysa piliin
nito ang kamatayan.
Kabanata LXIII
Ang Noche Buena

Noche buena na, ngunit ang mga

taga-San Diego ay nangangatog
sa ginaw bunga ng hanging
amihan na nagmumula sa hilaga.
Hindi katulad ng nakaraan na
masayang-masaya ang mga tao.
Ngunit ngayon lungkot na lungkot
ang buong bayan. Wala man
lamang nakasabit na mga parol sa
bintana ng bahay. Kahit na sa
tahanan ni Kapitan Basilio ay wala
ring kasigla-sigla. Kausap ng
kapitan si Don Filipo na
napawalang sala sa mga bintang
na laban dito nang mamataan nila
si Sisa na isa ng palaboy pero
hindi naman nananakit ng
kapwa.Nakarating na si Basilio sa
kanilang tahanan. Pero, wala ang
kanyang ina. Paika-ika niyang
tinalunton ang landas patungo sa
tapat ng bahay ng alperes.
Nanduon ang ina, umaawit ng
walang katuturan. Inutusan ng
babaing nasa durungawan ang
sibil na papanhikin si Sisa. Subalit
nang makita ni Sisa ang tanod,
kumaripas ito ng takbo. Takot.
Hinabol ni Basilio ang ina, pero
binato siya ng alilang babaing
nasa daan.

Kabanata LXIV
Katapusan

Magmula ng pumasok sa
kumbento si Maria, nanirahan na
si Padre Damaso sa Maynila.
Namatay si Padre Damaso sa
sama ng loob. Sa kabilang dako, si
Padre Salvi habang hinihintay
niya ang pagiging obispo ay
nanungkulan pansamantala sa
kumbento ng Sta. Clara na
pinasukan ni Maria Clara. Kasunod
nito ay umalis na rin sa San Diego
at nanirahan na sa Maynila. Ilang
linggo naman bago naging ganap
na mongha si Maria, si Kapitan
Tiyago ay dumanas ng sapin-
saping paghihirap ng damdamin,
nangayayat ng husto, naging
mapag-isip at nawalan ng tiwala
sa mga kainuman. Pagkagaling
niya sa kumbento, sinabihan niya
si Tiya Isabel na umuwi na ito sa
Malabon o sa San Diego sapagkat
gusto na lamang mabuhay mag-
isa.