eview: Kaaliw-aliw na Pagkamulat: 30 Mga Bagong Libro sa Panitikan ng Kanlurang Visayas

Posted on March 19, 2013 by KALATAS8 Comments

ni Noel de Leon

Ang panitikang Hiligaynon ay mayroong napakayamang tradisyon. Mula sa bantog na pag-luwa (loa)
hanggang sa mga dekalidad na nobela nina Ramon Muzones at Magdalena Jalandoni. Mayaman sa
representasyon ng pagiging uma o buki ang mga lumang akdang pampanitikan, nariyan halimbawa ang
paniniwalang nakapagpapagaling ng sakit ang unang ulan sa buwan ng Mayo, na naproproteksyunan ng
mga salitang “abayan lang” ng matatanda ang mga sanggol kontra sa usog, na nakapagpapagaling ng
ubo at mga sakit sa balat ang agdaw, tradisyunal na dahong gamot. Sa mga sugid at panitikan rin
madalas ng mga taga-Panay maririnig ang mga haka at paniniwala tungkol sa iba’t ibang uri ng aswang—
o bagat, matindi ang paniwala tungkol sa Bakunawa, halimaw na nasa anyong ahas o dragon na nakatira
sa pagitan ng langit at lupa, pinaniniwalaang diyos ng mundong ilalim na lumalamon sa buwan kaya may
panahong tila napakadilim ng mundo, at upang muling magbalik ang liwanag kailangang mag-ingay ang
mga tao upang mailuwa-suka ng Bakunawa ang buwan at magbalik ang liwanag.

Hindi lamang limitado sa mga nabanggit ang representasyon ng panitikan ng mga taga-Panay noon,
marami sa mga ito ay sumikat bilang mga alamat at pabula na sumubok sa galing at talino ng mga taga-
Panay mag-isip, nariyan ang pinakasikat na Tungkong Langit at Alunsina, ang alamat nina Guimo at Aras
ng Isla ng Guimaras, nariyan din ang mga sugid tungkol sa identidad nina Tinyente Gimo, Marya Labo at
Felicedad.

Ngunit labaw sa representasyon ng takot at mahika, sinasalamin rin ng mga epiko ng taga-Panay ang
payak na pamumuhay sa bukid, ang pagtutulungan, at ang katapangang ipaglaban ang itinakdang pag-
ibig. Ang papel ng bata at kababaihan sa lipunan, ang pagtuo o ang malakas na paniniwala sa gahum ng
Dios. Ang lahat ng ito ay sinasalamin sa epikong Hinilawod (Tales from the Mouth of Halawod River) at
Maragtas.

Samantala, kung pag-uusapan naman ang kontemporaryong panitikan sa Hiligaynon, tila di naman
nalalayo ang mga isyu at temang tinatalakay ng mga librong lumabas nitong huling dalawang dekada.
Ang mapangahas at tahasang pag-ako na taga-uma o buki ang manunulat sa kaniyang mga akda ay
nakikita kong rason kung paanong umigpaw ang kontemporaryong panitikan upang kilalahin bilang
instrumento na nagsusumikap na maitaas ang kamalayan ng tao at kultura bilang taga-bukid.

Samantala, narito ang mga librong pampanitikan sa Hiligaynon, Kinaray-a, at Akeanon na di lamang
kaaliw-aliw, kamangha-mangha pa ang gamit ng wika na siyang magbabalik sa ating lahat ng interes
natin sa pagbabasa ng sarili nating panitikan. Na sa kalaunan ay huhubog ng isang makabuluhang lawas
sa pag-unawa natin ng pambansang panitikan.
Sa Taguangkan sang Duta (Alice Gonzales)

1. Gonzales, Alice. Sa Taguangkan sang Duta kag iban pa nga sugilanon. Iloilo: Seguiban Printing and
Publishing Enterprises, Inc., 2009. [MAIKLING KUWENTO] Ang aklat na ito ay koleksiyon ng sampung
maikling kuwento sa Hiligaynon. Unang libro ni Gonzales. Lahat ay nanalo sa Don Carlos Palanca
Memorial Awards for Literature. Wala itong salin sa Filipino o Ingles, una, dahil naniniwala ang awtor na
siya ay manunulat sa Hiligaynon. At ikalawa, dahil para sa mga Ilonggo ang kaniyang mga isinusulat na
kuwento.

2. Gonzales, Alice. May Isa Ka Kuring nga Hari. Iloilo: Seguiban Printing and Publishing Enterprises, Inc.,
2009. [KUWENTONG PAMBATA] Masasabing ito ang unang koleksiyon ng mga kuwentong pambata sa
panitikang Hiligaynon. Ikalawang libro ni Gonzales na binubuo ng pitong kuwentong hango sa parabula.

3. Delos Santos, Alex C. Agi, agi may putay sa dahi. Antique: Hiraya Media Arts. 2006. [MAIKLING
KUWENTO, TULA] Koleksiyon ng walong maikling kuwento at siyam na tula sa Kinaray-a. Gin-balhag ito
ng awtor dahil sa kaniyang tingin hindi lamang niya ito responsibilidad bilang manunulat, bagkus gusto
nitong bigyan ng espasyo ang bakla at pagbabakla sa buhay ng mga makababasa nito. Sinasalamin ng
mga kuwento ang buhay ng iba’t ibang klase ng bakla sa lipunang Filipino: Kung paanong lumaking bakla,
kung paanong umibig ang mga bakla, at kung gaano kahirap at makulay ang maging bakla.

4. Delos Santos, Alex C. Mga Sugidanun ni Datu Lubay. Antique: Hiraya Media Arts. 2010. [MAIKLING
KUWENTO] Koleksiyon ng labing-isang maikling kuwento sa Kinaray-a. Natapos ang koleksiyon sa loob
ng halos dalawampung taon na nagpapakita ng iba’t ibang paraan ng pagsugidanun, mula sa pag-iisip
fiksyon hanggang sa makatotohanang biographical/autobiographical. Ibang danas ito kumpara sa
naunang libro ni Delos Santos, ang Agi, Agi may putay sa dahi, heterosekswal ang mga tauhan sa
koleksiyong ito.
Mga Kuwento ni Datu Lubay (Alex Delos Santos)

5. Delos Santos, Alex C. Mga Kuwento ni Datu Lubay. Maynila: National Commission for Culture and the
Arts. 2012. [MAIKLING KUWENTO] Ang pamagat ay halaw sa pangalawang libro ng mga kuwento sa
Kinaray-a ng awtor, ang Mga Sugidanun ni Datu Lubay. Binubuo ng labing-dalawang maiikling kuwento
sa Kinaray-a ngunit mayroong salin sa Filipino. Ayon kay Delos Santos, pagkakataon ang paglilimbag ng
kaniyang mga kuwento na may salin sa Filipino upang bigyang boses ang mga Karay-a na matagal-tagal
na ring walang boses at mukha sa panitikan ng Filipinas.

6. Teodoro, John Iremil E. Pagmumuni-muni at Pagtatalak ng Sirenang Nagpapanggap na Prinsesa: Mga

Piling Maikling Sanaysay. Iloilo: Imprenta Igbaong. 2007. [SANAYSAY] Mga personal na sanaysay ng
buhay at buhay manunulat ni Teodoro. Nananlo ng National Book Award mula sa Manila Critics Circle at
National Book Development Board noong 2007.

7. Teodoro, John Iremil E. Arkipelago kang Kasingkasing mga binalaybay. Iloilo: Imprenta Igbaong. 2009.
[TULA] Koleksiyon ng mga pinakabagong tula na nasusulat sa purong Kinaray-a. May retrato mula sa
panübük ni Lola Conchita “Ariring” Gilbaliga, taga-Panay-Bukidnün.

8. Teodoro, John Iremil E. Anghel sang Capiz mga maikling kuwento sa Hiligaynon at Filipino. Iloilo:
Imprenta Igbaong. 2009. [MAIKLING KUWENTO] Tinipon sa librong ito ang limang maikling kuwento sa
Hiligaynon. Mga kuwentong tumatalakay sa dalisay at masalimuot na pag-iibigan ng dalawang lalaki.
Walang kiyeme ang estilo ng pagkukuwento, walang paghuhusga, isinalalarawan lamang ang
katotohanan ang katotohanan sa konteksto ng lipunang Filipino kung saan bahagi ang mga hayag at
tagong buhay ng mga lalaking nagmamahal sa kapwa lalaki. Historikal ang librong ito bilang unang
kalipunan ng mga kuwentong bading sa kasaysayan ng Literatura ng Filipinas sa Hiligaynon. May mga
salin sa Filipino.
Komposo ni Dandansoy (Genevieve Asenjo)

9. Asenjo, Genevieve L. Komposo ni Dandansoy: Mga Kuwento sa Hiligaynon at Filipino. Maynila:

University of Santo Tomas Publishing House. 2007. [MAIKLING KUWENTO] Unang koleksiyon ng mga
kuwento sa kontemporaryong panulaang Hiligaynon na may salin sa Filipino, isa itong pagdanas sa wika
at pagsasalin. Hinihinga ng koleksiyon ang impluwensiya ng oral na tradisyon ng komposo at sugilanon
ng Panay, ng Bagong Formalismo, at ang mumunting paghakbang-lagpas dito; katulad ng kaniyang mga
tauhan na umiigpaw ang kamalayan sa kabundukan at kadagatan ng rehiyon.

10. Asenjo, Genevieve L. Lumbay ng Dila. Maynila: C & E Publishing, Inc. 2010. [NOBELA] Umiinog ang
nobela mula sa karakter ni Sadyah Zapanta Lopez, apo ng dating assemblyman ng Antique Marcelo N.
Lopez na inakusahang mastermind ng Guinsang-an Bridge Massacre, anak Nina Kumander Pusa at
Kumander Rufflesia ng Coronacion “Waling-Waling” Chiva Command ng Central Panay. Pinatunayan ng
mga tauhang sangkot at ng mismong kuwento ang interes ng nobela sa aspektong politikal – sa patuloy
na pakikibaka para sa kapangyarihan at katarungan sa pagitan ng magkaibang panig.

11. Asenjo, Genevieve L. Pula ang Kulay ng Text Message: Mga Tula sa Kinaray-a at Filipino. Iloilo:
University of San Agustin Press. 2006. [TULA] Unang koleksiyon ng mga tula ni Asenjo. Mga personal na
karanasan at obserbasyon ng pagiging babae sa kontemporaryong panahon ang kalipunan ng tula, na
sumunok ipakilala ang husay ng visayan-laced Filipino sa pagpapaunlad ng wikang pambansa.

12. Garcia Jr., Felino S. Sa Pagtunod sang Adlaw mga sugilanon. Maynila: Central Book Supply, Inc. 2011.
[MAIKLING KUWENTO] Unang koleksiyon ng awtor ng kaniyang mga kuwento sa Hiligaynon.

13. Garcia Jr., Felino S. Idolo: Mga Sugilanon sang Gugma kag Pagbiya. Maynila: Central Book Supply,
Inc. 2011. [MAIKLING KUWENTO] Ikalawang koleksiyon ni Garcia ng mga kuwento nito sa Hiligaynon na
nangungusap tungkol sa karanasan sa pag-ibig at paghihiwalay. Binubuo ng siyam na mga kuwento na
binigyang introduksiyon ni J.I.E Teodoro at ipinakilala ni Dr. Jesus Insilada.
Kakunyag (Peter Solis Nery)

14. Nery, Peter Solis. Kakunyag: 100 Erotic Sonnets in the Hiligaynon. USA: CreateSpace Independent
Publishing Platform. 2012. [TULA] Koleksiyon ng mga erotikong soneto sa Hiligaynon na isinulat ng awtor
noong 2005. Isinalin sa Ingles noong 2008.

15. Nery, Peter Solis. The Prince of Ngoyngo. Iloilo: DreamWings Publishing. 2001. [TULA] Koleksiyon ng
mga tulang liriko sa Hiligaynon na nagpakilala sa makata bilang ipitome ng hikbi sa panulaang
Hiligaynon.

16. Nery, Peter Solis. Love in the Time of the Bakunawa. USA: CreateSpace Independent Publishing
Platform. 2012. [NOBELA] Romantikong nobela na tumatalakay sa pagsisikap at mga pangarap ng isang
musikero na umuwi sa Isla Pulang Pasayan, nadiskobre niyang ang Bakunawa Festival na sinimulan ng
kaniyang lola ay perpektong pagkakataon para lubos niyang makilala ang sarili, ang pag-ibig, at karera sa
buhay.

17. Cichon, Melchor F. Matimgas nga Paeanoblion Anthology of Poems Written by Aklanons. Aklan:
Tierra Alta Publications. 2011. [TULA] Ang koleksiyon ay binuo ng labingpitong manunulat na Aklanon sa
iba’t ibang panig ng bansa at mundo at binigyang introduksiyon ni Prof. John E. Barrios na tinalakay ang
tradisyon, history, at kasalukuyang hamon para sa panitikang Aklanon.

18. Cichon, Melchor F. Ham-at Madueom Ro Gabii collection of Aklanon Poems with Filipino Translation.
Aklan: Macar Enterprises. 1999. [TULA] Marahil ito ang kaunaunahang koleksiyon ng mga tulang Aklanon
na sinulat sa Aklanon. Kalakip sa koleksiyong ito ang mga tula ng awtor na nagwagi at lumabas sa iba’t
ibang paligsahan sa pagsulat ng tula at magasin. Upang maunawaan ng mga di Aklanon may salin ang
lahat ng tula sa Filipino na sinamahan ng mga salitang Aklanon sa pagpaunlad ng wikang pambansa.
Margosatubig (Cecilia Nava)

19. Nava, Cecilia L. MARGOSATUBIG The Story of Salagunting by Ramon L. Muzones. Maynila: Ateneo de
Manila University Press. 2013. [Nobela] Isinulat ng popular na nobelistang si Ramon L. Muzones, gin-
serialized sa weekly magazine sa Hiligaynon noong 1946 na ngayon ay bibigyang salin ni Nava sa wikang
Ingles. Ayon kay Nava, ito ay epico-historical novel ng alamat ng Maria Christina Falls at ng relasyon sa
pagitan ng Ilonggo at Muslim na may malaking ambag sa panitikan ng Kanlurang Visayas.

20. Hosillos, Lucila V. Juanita Cruz: Nobela nga Nasulat sa Panugiron kag sa Binisaya nga Hiligaynon.
Maynila: The University of the Philippines Press. 2006. [NOBELA] Pinakasikat ang nobelang ito sa lahat
ng nobelang naisulat ni Magdalena G. Jalandoni. Sa nobelang ito ikinuwento ni Jalandoni ang mga bagay
na pinaniniwalaan niya sa buhay, bilang tao at bilang mamamayan. Sa nobela ring ito pinatunayan ni
Jalandoni na ang pag-ibig, kapag ginabayan lamang ng pag-unawa at tiwala ay kayang makapagpabago
ng buhay ng mamamayan at bansa.

21. Perez, J.V.D. Ang Mga Anak Sang Montogawe. Maynila: National Commission for Culture and the
Arts, National Commission on Literary Arts, and Ateneo Institute of Litrary Arts and Practices. 2010.
[MAIKLING KUWENTO] Binubuo ng anim na koleksiyon ng maikling kuwento. Ipinakilala at binigyang
introduksiyon ni Solidad Reyes at J.I.E Teodoro. Sinasabing ang unang koleksiyong ito ni Perez ay may
likaw ng pagiging rebelde at pagiging subersibo. Handang pumatay at pumapatay ang mga karakter
upang ipaglaban ang katotohanan at katarungan.

22. Mas, Glen S. Rite of Passage and Her Father’s House. Maynila: University of Santo Tomas Publishing
House. 2005. [DULA]

23. Mas, Glen S. Children of the Sea and In the Land of the Giants. Maynila: University of Santo Tomas
Publishing House. 2007. [DULA]

24. Mas, Glen S. In the dark: three plays and an essay. Maynila: University of Santo Tomas Publishing
House. 2002. [DULA, SANAYSAY]

25. Cruz, Isidoro M. Redeeming the Body. Iloilo: University of San Agustin Publishing House. 2008. [TULA]
26. Cruz, Isidoro M. Cultural Fictions: Narratives on Philippine Popular Culture, Politics, and Literature.
Iloilo: University of San Agustin Publishing House. 2004. [SANAYSAY] Koleksiyon ng mga sanaysay
tungkol sa kulturang popular at popular na literatura.

Solitude (Roger Rueda)

27. Rueda, Roger B. Solitude. Iloilo: Binas Publishing. 2012. [TULA]

28. Dimzon, Alaine. Ang Manunulat kag ang Pendulum poems in Hiligaynon with English translation.
Iloilo: University of San Agustin Publishing House. 2008. [TULA]

29. Geremia, Ma. Milagros C. Ang pagsulat– bayi poetry in Kinaray-a with English translation. Iloilo:
University of San Agustin Publishing House. 2006. [TULA]

30. Defante-Gibraltar, Maria Luisa S. Ang Babaye sa Lunok kag iban pa nga mga sugilanon nga indi
mapatihan apang matuod. Iloilo: University of San Agustin Publishing House. 2003. [MAIKLING
KUWENTO]

Si Noel de Leon ay estudyante ng Master of Education Major in Filipino sa Unibersidad ng Pilipinas sa

Visayas. Tubong Guimaras, nagsusulat sa Filipino at Hiligaynon, at nakapagsalita na rin sa mga
pambansang kumperensya. Maaari siyang makontak sa ngdleon@yahoo.com