UNIVERZITET U TUZLI

MAŠINSKI FAKULTET
ENERGETSKO MAŠINSTVO
Predmet: Rashladnisistemi
Akademskagodina: 2018/19

PROJEKTNI ZADATAK
ProjektovanjesistemazahlaĊenje klizališta u sportskoj
dvorani

Student: Predmetni profesor:

Jasmina Hodžić I-13/15 Dr.sc. Izudin Delić, docent
Samra Vikalo I-15/15
Sadržaj

1 UVOD ................................................................................................................................ 4
1.1 Vrste klizališta ............................................................................................................. 4
1.2 Radne tvari u rashladnim sistemima ............................................................................ 7
2 POSTAVKA ZADATKA ................................................................................................. 9
3 PRORAĈUN TOPLOTNOG OPTEREĆENJA............................................................. 10
3.1 Konvektivni toplotni dobici ....................................................................................... 10
3.2 Dobici toplote zraĉenjem ........................................................................................... 11
3.3 Toplotni dobici zbog obnavljanja površine leda........................................................ 13
3.4 Ostali toplotni dobici ................................................................................................. 13
3.5 Ukupno toplotno opterećenje..................................................................................... 14
4 ODABIR SISTEMA I RASHLADNOG PROCESA....................................................... 15
4.1 Odabir direktnog ili indirektnog sistema ................................................................... 15
4.2 Odabir rashladnog procesa ........................................................................................ 17
4.2.1 Sistem sa ekspanzionim ventilom u prestrujnom vodu ...................................... 17
4.2.2 Sistem sa paralelnom kompresijom.................................................................... 18
4.2.3 Sistem sa ejektorom ........................................................................................... 19
4.2.4 Odabir optimalnog procesa ................................................................................ 19
5 DIMENZIONISANJE I ODABIR KOMPONENTI SISTEMA ...................................... 20
5.1 Opis rada sistema ....................................................................................................... 20
5.2 Termodinamiĉki proraĉun ......................................................................................... 21
5.3 Komponente rashladnog sistema ............................................................................... 23
5.3.1 Hladnjak plina .................................................................................................... 23
5.3.2 Isparivaĉ ............................................................................................................. 24
5.3.3 Kompresori ......................................................................................................... 25
5.3.4 Separator/spremnik............................................................................................. 28
5.3.5 Cjevovod ............................................................................................................ 29
5.3.6 Krug rashladnog medija ..................................................................................... 31
5.3.7 Regulacija i održavanje tlaka u sigurnosnim granicama .................................... 33

1
Popis slika

Slika 1.1 Mobilna klizališta ........................................................................................................ 4

Slika 1.2 Fiksna klizališta........................................................................................................... 5
Slika 1.3 Klizališta sa stazama ................................................................................................... 5
Slika 1.4 Ledeni parkovi ............................................................................................................. 6
Slika 1.5 Curling i eisstock tereni .............................................................................................. 6
Slika 2.1 Shematski prikaz slojeva poda .................................................................................... 9
Slika 3.1 Dijagram faktora ugla ............................................................................................... 12
Slika 3.2 Udio pojedinih toplotnih opterećenja ....................................................................... 14
Slika 4.1 Shema indirektnog i direktnog sistema hlađenja klizališta ....................................... 15
Slika 4.2 Shema sistema sa ekspanzionim ventilom u prestrujnom vodu ................................. 17
Slika 4.3 Shema sistema sa paralelnom kompresijom.............................................................. 18
Slika 4.4 Shema sistema sa ejektorom ...................................................................................... 19
Slika 5.1 Pojednostavljena shema rashladnog sistema ............................................................ 20
Slika 5.2 T-s dijagram .............................................................................................................. 20
Slika 5.3 Fazni dijagram - CO2 ............................................................................................... 22
Slika 5.4 Dijagram pritisak – temperatura .............................................................................. 22
Slika 5.5 Hladnjak plina Gunter GGVV ................................................................................... 24
Slika 5.6 Područje rada kompresora 6DTE-50K ..................................................................... 26
Slika 5.7 Bitzer poluhermetički CO2 kompresor za transkritični rad ...................................... 27
Slika 5.8 Prikaz masenih tokova radne tvari kroz separator ................................................... 28
Slika 5.9 Odabrane dimenzije cijevi u dionicama .................................................................... 31
Slika 5.10 Pojednostavljeni prikaz razvoda distribucijskih cijevi ............................................ 32

2
Popis tabela
Tabela 4.1 Pregled prednosti i nedostataka pojedinih sistema ............................................... 16
Tabela 5.1 Parametri radne tvari ............................................................................................ 23
Tabela 5.2 Tehničke karakteristike kompresora ...................................................................... 26
Tabela 5.3 Hemijski sastav INOX--a u procentima ................................................................. 30
Tabela 5.4 Tehnička svojstva INOX-a ...................................................................................... 30
Tabela 5.5 Tehničke karakteristike INOX-a ............................................................................. 30

3
1 UVOD

Bilo koji sloj leda dobijen umjetnim hlaĊenjem se naziva klizalište, bez obzira da li se nalazi u
zatvorenom prostoru ili na otvorenom. Ponekad se koristi i termin „vještaĉki led“. Klizalište
se obiĉno zamrzava cirkulacijom fluida za prenos toplote kroz mrežu cijevi smještenih ispod
površine.

Prema lokaciji razlikujemo:

 vanjska ili klizališta otvorenog tipa i
 unutarnja ili klizališta zatvorenog tipa.

Klizališta mogu biti u pogonu samo tokom zimskih mjeseci odnosno do u periodu od 7
mjeseci ili 8 i duže mjeseci kada se nazivaju cjelogodišnja klizališta.

Prema namjeni postoje:

 klizališta specifiĉne namjene (hokej, umjetniĉko klizanje, curling itd.) i
 javna klizališta generalne namjene.

1.1 Vrste klizališta

Većina klizališta se koristi za razne sportove, mada su neka izgraĊene za specifiĉne namjene i
specifiĉnih dimenzija.

Razlikuju se sljedeće vrste klizališta:

a) Mobilna klizališta– osnovne prednosti mobilnih montažnih klizališta odlikuju se u visokoj
razini modularnosti i izvedbama u razliĉitim oblicima. Najĉešće se izvode manje složena
klizališta u pravougaonom, kvadratnom ili kružnom obliku od najmanjih do velikih
olimpijskih dimenzija (ledena dvorana). Osim toga, moguće je vršiti njihova proširenja i
izmjenu lokacije postavljanja iz sezone u sezonu. Mobilna, montažna klizališta koriste se kao
otvorena i natkrivena ili u zatvorenom prostoru.

Slika 1.1 Mobilna klizališta

4
b) Fiksna klizališta - Fiskna klizališta sastoje se od sklopa komponenti opreme koji su
ugraĊeni u podlogu na predviĊenoj lokaciji, a to su: rashladna podloga (koja može biti
izvedena iz EPDM ili PEHD rashladne podloge), zraĉno hlaĊenog mobilnog rashladnog
ureĊaja ili fiksne rashladne stanice te ograda za profesionalnu ili rekreativnu upotrebu.
Ovakav tip klizališta ima kratak rok pripreme u izradi ledene plohe i najĉešće se postavlja u
zatvorenim prostorima poput dvorana i prostora predviĊenih za sportskorekreativne aktivnosti
i mogu služit za sportove na ledu, rekreacijske sportove te kao olimpijska klizališta, a takoĊer
se mogu izgraditi i na otvorenim površinama.

Slika 1.2 Fiksna klizališta

c) Klizališta sa stazama - U posljednje vrijeme razvile su se složenije izvedbe mobilnih i

montažnih klizališta koja se razlikuju od ostalih. Sastoje se od većeg centralnog klizališta na
koji je povezana jedna ili više staza za klizanje u zajedniĉku cjelinu. Veliĉina staza, njihova
koliĉinu i oblik kreira se pojedinaĉno ovisno o vrsti lokacije i zahtjevu klijenta.Klizalište
izvedeno već sa jednom stazom daje jedinstven izgled i pruža veću zabavu i dodatni užitak
klizanja za cijelu obitelj.

Slika 1.3 Klizališta sa stazama

5
d) Ledeni parkovi - Ledeni parkovi su najveći i najsloženiji oblik klizališta koji sadržava
više staza za klizanje sa jednim ili više centralnih klizališta meĊusobno povezanih u cjelinu.
Sklop spojenih razliĉitih oblika staza za klizanje sa jednim ili više zavoja i rotora kao i ravnih
djelova stvara posebno zanimljiv i razigrani izgled cjeline ledenog parka i nezaboravan
doživljaj klizanja. Osim staza za klizanje sadržaj ledenih parkova ĉesto nadopunjavaju i
tobogani sa ledom kao i igrališta sa snijegom za najmlaĊe.

Slika 1.4 Ledeni parkovi

e) Curling i eisstock tereni - Curling je jedan od najzanimljivijih i najatraktivnijih zimskih

sportova koji je stekao široku popularnost u posljednje vrijeme. Curling tereni se obraĊuju
specijalnim alatima i strojevima, a izraĊuju se u duguljastom pravougonom obliku i mogu biti
zasebeni ili dio površine klizališta.Zahvaljujući mobilno montažnoj tehnologiji izrade podloge
za zaleĊivanje, curling tereni se mogu postaviti na razliĉitim lokacijama.Curling tereni mogu
biti razliĉitog sadržaja, za profesionalna sportska natjecanja ili zabavu putem rekreacije, a
odliĉno se uklapaju kao dio adventske ponude.

Slika 1.5 Curling i eisstock tereni

6
1.2 Radne tvari u rashladnim sistemima
Unutar rashladnog ureĊaja cirkulira radna tvar, prijenosnik energije. Radna tvar preuzima
toplotnu energiju u jednom od dijelova rashladnog ureĊaja, prenosi je na drugi dio, odakle se
predaje okolišu. Zbog toga radne tvari kojima se pune rashladni ureĊaji moraju zadovoljavati
posebne termodinamiĉke, sigurnosne i fizikalno-hemijske zahtjeve. Njihova svojstva moraju
biti takva da se toplina s više na nižu temperaturu može prenositi pod uvjetima koji vladaju
unutar rashladnog ureĊaja i u okolišu koji ga okružuje. Mnogo je tvari koje bi se mogle
odabrati kao radne tvari u rashladnim ureĊajima, ali većina ih ima neko nepoželjno svojstvo
koje ograniĉuje ili ĉak sprjeĉava njihovu upotrebu.

Termodinamĉke osobine radnih tvari su:

 niska temperatura isparivanja pri atmosferskom pritisku;
 umjereni pritisak zasićenja pri temperaturi 35-45°C;
 umjereni kompresijski omjer pk/pi, kad su ispunjena prva dva uslova;
 velika latentna toplota isparivanja;
 velika gustoća (mali specifiĉni volumen) pri temperaturi isparivanja;
 visoko položena kritiĉna taĉka.

Sigurnosne osobine:
 nezapaljivostm, ĉista tvar ili u smjesi sa zrakom, uljem i vlagom;
 neotrovnost;
 lagano otkrivanje prisutnosti u zraku.

Funkcionalne osobine:
 nekorozivnost, ne smije otapati materijale konstrukcije;
 nereagiranje fizikalno ili hemijsko s mazivim uljem, naroĉito uz prisutnost vlage;
 fizikalna i hemijska stabilnost.

Svojstva vezana na zaštitu okoliša:

 ne smije utjecati na razgradnju ozonskog sloja (prisutnost klora u molekuli radne tvari
nije prihvatljiva);
 utjecaj na efekt staklenika mora biti što manji;
 produkti razgradnje radne tvari ne smiju ugroziti okoliš.

Svojstva radnih tvari odreĊuju parametre sistema i to:

 protoĉnu koliĉinu radnih tvari;
 veliĉinu kompresora;
 dimenzije izmjenjivaĉa;
 dimenzije cjevovoda;
 punjenje sistema.

7
Radne tvari koje se koriste u rashladnoj tehnici mogu se podijeliti na prirodne i sintetiĉke.
Prirodne radne tvari kao ugljikov dioksid, amonijak ili propan nalazimo u prirodi i nemaju
štetan utjecaj na okoliš. Sintetiĉke radne tvari koje se koriste u rashladnoj tehnici su
hlorofluorougljici: R11, R12 i R13 ili hlorofluorougljikovodici: R22 i R502. Sintetiĉke radne
tvari koje su otkrivene 30-tih godina prošlog stoljeća vrlo brzo zamjenjuju prirodne radne
tvari koje su se do tada koristile, a razlog tome je cijena i pristupaĉnost te nepoznavanje
njihovog štetnog utjecanja na okoliš. Danas postoji F-gas regulativa kojom se ograniĉava i u
nekim sluĉajeva potpuno zabranjuje korištenje sintetiĉkih radnih tvari (posebice onih s
visokim GWP-om i ODP-om) te se ponovo potiĉe korištenje prirodnih radnih tvari.

U zavisnosti od vrste rashladnog sistema, razlikuju se i rashladne tvari koje se u

odgovarajućim sistemima koriste.
Ukoliko se pri projektovanju otvorenih klizališta koriste direktni sistemi hlaĊenja, u tom
sluĉaju se kao rashladna sredstva koriste R-22 i R-717. Direktna rashladna sredstva djeluju pri
višim pritiscima i temperaturama usisavanja kompresora, ĉime se postiže povećani koeficijent
uĉinkovitosti (COP) u usporedbi s sekundarnim rashladnim sredstvima. Zbog regulacije
emisija, raspadanja R-22, graĊevinskih propisa i propisa o požaru, R-22 i R-717 ne smiju se
koristiti za zamrzavanje leda direktno u zatvorenim klizalištima. Zbog toga se u zatvorenim
klizalištima ĉešće koriste indirektni sistemi hlaĊenja, kod kojih se kao primarna rashladna tvar
koristi CO2. Kao sekundarni rashladni medij ĉesto se koriste glikol, metanol, etanol ili
kalcijev hlorid.

Ugljikov dioksid CO2 (R744 u rashladnoj tehnici) je nezapaljiva, neotrovna radna tvar bez
boje i mirisa, GWP iznosi 1 te ODP 0. Zbog tih svojstava sve se više koristi u tehnici
hlaĊenja. Iako nije otrovan, koncentracija u prostorijama u kojima borave ljudi ne smije
prelaziti 5 000 ppm jer tada izaziva poteškoće u disanju, a duže izlaganje tim uvjetima može
dovesti do ozbiljnih zdravstvenih problema. Kritiĉna temperatura CO2 je niža u odnosu na
ostale radne tvari što znaĉi da pri temperaturama okoliša koje su blizu ili jednake kritiĉnoj
temperaturi, rashladni sustav s CO2 predaje toplinu u transkritiĉnom podruĉju dok se
isparavanje odvija u podkritiĉnom podruĉju. CO2 je kompatibilan s većinom ulja koja se
koriste u rashladnim sustavima i jeftin je. Termodinamiĉka svojstva CO2 superiorna su u
odnosu na termodinamiĉka svojstva drugih radnih tvari. Osim visoke gustoće u parnoj fazi,
prednost CO2 je u niskoj dinamiĉkoj viskoznosti i površinskoj napetosti što povećava
koeficijent prijelaza topline za 2-3 puta u usporedbi s ostalim radnim tvarima.

8
2 POSTAVKA ZADATKA

Potrebno je projektovati rashladni sistem klizališta u sportskoj dvorani.

Klizalište je fiksno, pravougaonog oblika, dimenzija 60x30 [m]. Namijenjeno je za korištenje

tokom ĉitave godine u svrhu sportskih aktivnosti, kao što su hokej na ledu, umjetniĉko
klizanje i sl. Oko terena potrebno je postaviti ogradu visine od 1.17 do 1.22 [m], mjereno od
površine terena sa vratima koja se otvaraju prema unutra. Prema pravilima, ograda ne smije
imati neravnu površinu, niti bilo kakve izboĉine koje bi mogle ozlijediti igraĉe. Sigurnosna
stakla su visine od 0.8 do 1.2 [m].

Klizalište, koje je predmet ovog rada, instalira se u prethodno sagraĊenu sportsku dvoranu na
ĉijem je tlu betonska ploĉa. Na betonsku ploĉu potrebno je postaviti sloj hidroizolacije, kako
bi se sprijeĉio prodor vlage, a potom sloj termiĉke izolacije debljine 80 [mm], kako bi se
osigurali što manji dobici toplote. Zatim se postavlja sloj estriha debljine 100 [mm] u kojem
će se na dubini od 40 [mm] ugraditi sistem plastiĉnih cijevi. Udaljenost izmeĊu svake polazne
i povratne cijevi iznosit će 100 [mm]. Ovakav sistem će osiguravati potrebni rashladni uĉinak
za održavanje leda debljine 25 [mm] i temperature -6 [°C]. Na slici je prikazan presjek poda s
pripadajućim slojevima koji se nalaze ispod leda.

Slika 2.1 Shematski prikaz slojeva poda

9
3 PRORAĈUN TOPLOTNOG OPTEREĆENJA

Proraĉun toplotnog opterećenja proveden je prema ASHRAE Refrigeration priruĉniku.

Proraĉun toplinskog opterećenja se provodi prema jednoj od dvije metode. Kod prve metode
sistem se dimenzionira tako da se sva voda može zalediti do zadanih uvjeta u odabranom
vremenu. Ukoliko nema ograniĉeno vrijeme kada se moraju postići zadani uvjeti leda onda se
sistem dimenzionira prema drugoj metodi odnosno tako da se mogu održavati zadani uvjeti
leda pri najvećem toplotnom opterećenju. Najveći dio toplotnog opterećenja kod zatvorenih
klizališta odnosi se na zraĉenje od krova te konvektivni prijenos topline s zraka koji ima višu
temperaturu na led. Neke od veliĉina potrebnih za proraĉun toplinskog opterećenja mogu se
tek kasnije izraĉunati te se u prvom koraku one pretpostavljaju. Kasnije se provodi korekcija
tih veliĉina te se postupak provodi iterativno dok se vrijednosti ne prestanu znaĉajnije
mijenjati.

3.1 Konvektivni toplotni dobici

Konvektivni dobici toplote mogu iznositi 28% ili više od ukupnog toplinskog opterećenja.
Konvektivno toplinsko opterećenje ovisi o temperaturi zraka, relativnoj vlažnosti i brzini
zraka u blizini površine leda. Dizajn sistema za distribuciju zraka za grijanje i odvlaživanje
klizališta treba ukljuĉivati mjere opreza kako bi se smanjio utjecaj kretanja zraka preko ledene
površine.

Koeficijent konvektivnog prijenosa toplote može se, prema literaturi [1], izraĉunati na sljedeći
naĉin:

gdje su:
h - koeficijent prijenosa topline, [W/(m2·K)];
v - brzina zraka preko leda, [m/s]; usvaja se v ≈ 0 [m/s].

Konvektivni toplotni dobici QCV se, prema literaturi [1], raĉunaju iz izraza:

[ ( ) ( )]

gdje su:
QCV – konvektivni dobici toplote [W/m2]
ta - temperatura zraka iznad leda, [°C];
ti - temperatura leda, [°C];
K- koeficijent masenog prijenosa topline = 0,23 [g/s∙m2] – prema literaturi [1];
Xa - udio vodene pare u zraku iznad leda [kg/kg];
Xi - udio vode u zraku u kontaktu s ledom [kg/kg].

10
Usvajaju se sljedeće vrijednosti navedenih veliĉina:
ta = 7 [°C];
ti = - 6 [°C];
Xa = 5.2 [kg/kg]; proraĉunat i usvojen iz literature Ashrae Handbook 2017 [2], poglavlje 1,
Xi = 2.9 [kg/kg]; proraĉunat i usvojen iz literature Ashrae Handbook 2017 [2], poglavlje 1.

Prema navedenim usvojenim podacima konvektivni dobici toplote iznose:

[ ( ) ( )]

[ ]

Množenjem sa površinom klizališta 30x60 [m] dobija se:

[ ]

3.2 Dobici toplote zraĉenjem

Budući da se strop sportske dvorane zagrijava provoĊenjem toplote s vanjske strane, dolazi i
do zagrijavanja velike ledene plohe (klizališta). Osim toplotnih dobitaka iz okoline
(provoĊenjem), uticaj na zagrijavanje leda ima i rasvjeta postavljena na stropu dvorane.
Toplotno opterećenje od rasvjete iznosi približno 40% od ukupnih toplotnih dobitaka
zraĉenjem.

U zatvorenim i pokrivenim klizalištima, rasvjeta je glavni izvor toplote. Stvarno toplotno

opterećenje zavisi od vrste i naĉina postavljanja rasvjete. Ukoliko je u dvorani instaliran
sistem grijanja, on može biti dodatno toplotno opterećenje zraĉenjem. U tom sluĉaju,
radijatore treba postaviti tako da se ostvare uslovi ugodnosti na tribinama dvorane, a izbjegne
direktno grijanje površine klizališta.

Toplotno opterećenje Qr uzrokovano zraĉenjem stropa prema ledenoj površini raĉuna se

prema sljedećoj formuli:

gdje su:
Ac - površina stropa, [m2];
fcl – faktor sivog tijela, strop prema ledenoj površini, [-];
σ = 5,67∙10-8– Stefan-Boltzmanova konstanta, [W/m2K];
Tc – temperatura stropa, [°C];
Tl – temperatura ledene plohe, [°C].

11
Faktor sivog tijela raĉuna se prema izrazu:

[ ( ) ( )]

gdje su:
Fcl – faktor ugla, [-];
ε – emisivnost, [-];
Al – površina leda, [m2].

Podaci potrebni za proraĉun se usvajaju i iznose:

Ac = 2800 [m2];
Al = 1800 [m2];
Tc = 16 [°C] – prema literaturi [1];
Tl = -6 [°C];
εc = 0,85;
εl = 0,95 – prema literaturi [1];
H = 10 [m] - visina stropa.

Obzirom da nije poznata taĉna vrijednost emisivnosti limenog krova zbog sigurnosti uzeta je
maksimalna poznata vrijednost takvih materijala. Vrijednost faktora ugla FCl se može oĉitati
iz dijagrama prikazanog na slici.
Za x/d = 3 i y/d = 6, oĉitava se vrijednost faktora ugla Fcl = 0.6.

Slika 3.1 Dijagram faktora ugla

Prema navedenim usvojenim podacima dobici toplote zraĉenjem iznose:

00 = 156.3 [kW].

12
3.3 Toplotni dobici zbog obnavljanja površine leda
Obnavljanje površine leda ĉesto se provodi s ureĊajem koji se naziva zamboni. Ovaj ureĊaj
uklanja neravnine nastale prolaskom klizaĉa po ledu na naĉin da skida tanki sloj leda i onda
zaglaĊuje površinu izljevanjem tople vode na led, popunjava eventualne pukotine i neravnine
i zaglaĊuje površinu leda.

Toplinsko opterećenje QFnastalo ovim postupkom raĉuna se prema sljedećoj jednadžbi:

[ ( ) ]

gdje su:
Vf – volumen vode koja se polijeva, [m3]; prema literaturi [1] se usvaja Vf = 0.5 [m3];
tf – temperatura vode koja se polijeva, [°C]; prema literaturi [1] se usvaja tf = 60 [°C];
ti – temperatura leda, [°C].

Prema navedenim usvojenim podacima dobici toplote zbog obnavljanja površine leda iznose:

[ ] [ ].

Proraĉun se provodi s pretpostavkom da se će se led obnavljati 5 puta u periodu od 12 h,

odakle se dobija:

[ ].

3.4 Ostali toplotni dobici

Ostali toplotni dobici koji se moraju uzeti u obzir za proraĉun rashladnog kapaciteta su:

a) QP – toplotni dobici pumpe, [kW] - mješavina vode i etilen glikola koja cirkulira u
cijevima ispod leda zagrijava se toplinom koju im predaje pumpa. Dobitak toplote iz
cirkulacijskih pumpi rashladnog sredstva može predstavljati i do 11% ukupnog rashladnog
opterećenja.

b) QCD – konduktivni toplotni dobici, [kW] - Dobici kroz pod dvorane nastaju zbog razlike
u temperaturi zemlje koja se nalazi ispod klizališta i temperature leda. Mogu se znaĉajno
smanjiti ugradnjom izolacije u slojeve ispod leda, koja sprjeĉava prolaz toplote. Prema
preporuci iz literature [1] konduktivni toplotni dobici se oĉitavaju iz tabele 2, poglavlje
44, i to za najnepovoljniji sluĉaj godišnjeg doba – ljeto i iznose: QCD = 19.6 [W/m2].

c) QCJ – toplotni dobici kroz cijevi rashladnog medija, [kW] - razvod cijevi koji služi za
prijenos rashladnog medija od isparivaĉa do klizališta donosi toplotne dobitke jer je okolni
zrak na višoj temperaturi od rashladnog medija. Prema preporuci iz literature [1] ovi
toplotni dobici iznose 2 do 4 % od ukupnog toplotnog opterećenja. Kako bi se
minimizirali ovi gubici i sprijeĉilo nakupljanje leda, cjevovod se izolira izolacijom
deblijne 20 [mm].

13
d) QRA – toplotni dobici zbog rasvjete, [kW] -prema preporuci iz literature [1] dobici QRA
se uzimaju 8 [W/m2]. Uvrštavanjem površine klizališta dobija se QRA = 14.4 [kW].

e) QS – toplotni dobici zbog klizaĉa, [kW] - prema preporuci iz literature [1] dobici Qs se
raĉunaju kao 4% od ukupnih toplotnih dobitaka.

3.5 Ukupno toplotno opterećenje

Ukupno toplotno opterećenje raĉuna kao zbir pojedinih toplotnih opterećenja prema izrazu:

S obzirom da su odreĊeni ĉlanovi jednaĉine (3.6) dati kao udio u ukupnom opterećenju, u tom
sluĉaju data jednaĉina postaje:

Ukupno toplotno opterećenje, odnosno ukupni rashladni kapacitet koji rashladno postrojenje
mora osigurati iznosi:

[ ].

Na slici je prikazan udio pojedinih toplotnih opterećenja i može se primjetiti da najznaĉajniji

utjecaj imaju toplotno opterećenje usred zraĉenja krova te toplotno opterećenje zbog
konvektivnog prijenosa topline.

QRA QS
QCJ 3% 4%
4% QCV
QCD 29%
8%

QP
11%

QF
6%

QR
35%

Slika 3.2 Udio pojedinih toplotnih opterećenja

14
4 ODABIR SISTEMA I RASHLADNOG PROCESA

4.1 Odabir direktnog ili indirektnog sistema

Odabir ugljikovog dioksida CO2 kao radne tvari u rashladnom sistemu otvara mnoge
mogućnosti u projektovanju samog sistema. Upotreba ove radne tvari omogućuje izbor
izmeĊu direktnog ili indirektnog rashladnog sistema. Pravilan odabir je od velike važnosti za
efikasan rad sistema.

Za odabir optimalnog rješenja u obzir se moraju uzeti faktori kao što su:
 uĉinkovitost sistema,
 potrošnja energije,
 dostupnost pojedinih materijala i dijelova na tržištu,
 cijena te na kraju i
 dobro poznavanje i razumijevanje voĊenja takvog sistema.

Indirektni sistem ima sekundarnog prijenosnika rashladne energije koji se distribuira cijevima
i tako održava led na definisanim uslovima. Kao sekundarni medij u ovom radu odabrana je
mješavina vode i etilen glikola s 30%-tnim masenim udjelom glikola u smjesi.

Direktni sistem sa CO2 je u podruĉju hlaĊenja umjetnih klizališta relativno nova tehnologija,
ali pokazuje veliki potencijal ponajviše zbog toga jer na godišnjoj razini u usporedbi s drugim
sistemima hlaĊenja koji koriste druge radne tvari ima najnižu godišnju potrebu za energijom.
(izvor: Comprarative study od refrigeration systemy for ice rinks, literatura [2]). Kod
direktnog sistema CO2 isprava direktno u cijevima položenim u betonu ispod leda.

Jednostavne sheme direktnog i indirektnog sistema prikazane su na sljedećoj slici.

Slika 4.1 Shema indirektnog i direktnog sistema hlađenja klizališta

15
Pregled pojedinih karakteristika direktnog i indirektnog sistema hlaĊenja dat je u sljedećoj
tabeli.

Tabela 4.1 Pregled prednosti i nedostataka pojedinih sistema

DIREKTNI SISTEM – CO2 INDIREKTNI SISTEM – CO2/glikol

Temperatura isparavanja: -8°C Temperatura isparavanja: -16°C
Temperatura na izlazu iz gas coolera: 34°C Temperatura na izlazu iz gas coolera: 34°C
Temperaturni režim glikola: -12/-9 °C

PREDNOSTI

- energetski efikasniji (viša temperatura

- mogućnost korištenja lako dostupnih i
isparavanja i veći COP procesa),
jeftinijih plastiĉnih cijevi za distrubuciju
- nema kapitalne investicije za isparivaĉ
glikola,
- ujednaĉenija temperatura i kvaliteta leda
- jednostavnija montaža distrubucijskih
po površini klizališta,
cijevi u betonu,
- izazito manja snaga pumpe za cirkulaciju
- nema opasnosti od curenja CO2 u prostor
CO2 u usporedbi s pumpom za glikol kod
sa klizaĉima
indirektnog sistema

NEDOSTACI

- nedostupnost cijevi zadovoljavajućih

karakteristika za distrubuciju kapljevitog
CO2,
- visok pritisak u cijevima ispod klizališta,
- kompleksniji proraĉun cijevi zbog
višefaznog strujanja i dodatnih naprezanja
u betonu uzrokovanih visokim pritiskom
u cijevima,
- mogućnost curenja CO2 u prostor sa
klizaĉima
- energetski nepovoljniji proces (niža
temperatura isparavanja i niži COP
procesa),
- veća snaga pumpe za distrubuciju glikola,
- neujednaĉena temperatura leda po
površini klizališta

Iako direktni sistem hlaĊenja koji podrazumijeva isparavanje CO2 u cijevima ispod leda ima
više prednosti u odnosu na indirektni i predstavlja energetski uĉinkovitiji sistem koji će
rezultirati manjom ukupnom godišnjom potrebom za energiju, prednost u odabiru sustava je
data indirektnom sustavu.

Glavni razlog izbora indirektnog sistema je nedostupnost cijevi za distribuciju CO2 ispod leda
kod direktnog sustava. Cijevi moraju izdržati visoke radne pritiske (25 bara) te dobro
provoditi toplinu. Takve cijevi (obiĉno napravljene od bakra i njegovih legura) postoje, ali su
teško dostupne i skupe. Iz tog razloga je za hlaĊenje leda u klizalištu odabran indirektni sustav
koji kao rashladno sredstvo koristi mješavinu vode i etilen glikola.

16
4.2 Odabir rashladnog procesa
Za potrebe rashladnog sistema sa CO2 kao radnom tvari u ovom primjeru kao rješenje postoje
tri razliĉita naĉina voĊenja procesa:
1. Sistem sa ekspanzionim ventilom u prestrujnom vodu
2. Sistem sa paralelnom kompresijom
3. Sistem sa ejektorom.

4.2.1 Sistem sa ekspanzionim ventilom u prestrujnom vodu

Većina rashladnih sistema radi u podkritiĉnim uslovima, što znaĉi da je temperatura pri kojoj
se odvija kondenzacija niža od temperature u kritiĉnoj taĉki. U tom sluĉaju toplota koja se
predaje okolišu uzrokuje kondenzaciju vrućih plinova te se kondenzacija odvija pri zadanom
pritisku i temperaturi koji su jednoznaĉno odreĊeni. Zbog specifiĉnosti CO2 da ima relativno
nisku temperaturu u kritiĉnoj taĉki (31 °C, 73,8 bar) proces se ĉesto mora voditi u
transkritiĉnim uvjetima. U tim uvjetima nema jasnog razgraniĉenja izmeĊu kapljevite i parne
faze. Pritisak i temperatura neovisni su jedno o drugom te ne postoji kondenzacija. Iz tog
razloga u transkritiĉnim procesima izmjenjivaĉ koji predaje toplotu okolišu naziva se hladnjak
plina (eng. Gas-cooler). Druga sprecifiĉnost je ta da se hlaĊenje plina u ovim procesima ĉesto
odvija pri visokim pritiscima (preko 90 bara). Viši radni pritisci iskazuju povećanu pozornost
radi sigurnosti pri radu ovakvog sistema.
Jedan od ĉestih sistema koji radi u transkritiĉnom podruĉju prikazan je na sljedećoj slici.

Slika 4.2 Shema sistema sa ekspanzionim ventilom u prestrujnom vodu

Nakon kompresije vrući plin odlazi prema hladnjaku plina. Prije hladnjaka plina predviĊena je
mogućnost ugradnje meĊuizmjenjivaĉa koji bi iskoristio vruću paru za zagrijavanje vode koja
se onda kasnije može koristiti u GViK sistemima za grijanje prostora, za PTV ili u sluĉaju
klizališta za odleĊivanje leda. Nakon hladnjaka plina, CO2 se ekspanzijskim ventilom
prigušuje na meĊupritisak te se odvodi u separator gdje se posebno izdvajaju kapljevita i

17
parna faza. Kapljevita faza se s dna spremnika odvodi dalje prema isparivaĉu. Prije ulaska u
isparivaĉ CO2 se drugim ekspanzijskim ventilom prigušuje na zadani pritisak isparavanja.
Nakon isparavanja CO2 se miješa s parnom fazom iz obilaznog voda.
Kako bi se omogućilo miješanje parne faze iz obilaznog voda i one nakon isparivaĉa CO2 koji
se odvodi iz separatora najprije se mora ekspanzijskim ventilom prigušiti na pritisak
isparavanja. Koliĉina parne faze odnosno CO2 koji se odvodi iz separatora i usmjeruje
obilaznim vodom dalje ovisi o sastavu u taĉki 4 (nakon prigušenja na meĊupritisak). Što je
manji udio pare x to će manje pare odlaziti u obilazni vod i time će proces biti efikasniji.
Sukladno tome koliĉina CO2 koja će se odvoditi kroz obilazni vod ovisi o stanju 3 na izlazu iz
hladnjaka plina. To stanje je odreĊeno uslovima pri kojima radna tvar mora predati svoju
toplinu okolišu. Nakon mješanja para iz isparivaĉa i obilaznog voda CO2 odlazi u kompresor
gdje se ponovo podiže radni pritisak na pritisak u hladnjaku plina.

4.2.2 Sistem sa paralelnom kompresijom

Transkritiĉni sistem s paralelnom kompresijom vrlo je sliĉan prethodno opisanom sistemu s
ekspanzijskim ventilom u obilaznom vodu. Prikaz jednog takvog sistema može se vidjeti na
sljedećoj slici.

Slika 4.3 Shema sistema sa paralelnom kompresijom

Nakon kompresije plina koji se dovodi iz isparivaĉa, vruće pare CO2 sada se miješaju s
plinom koji dolazi iz obilaznog voda. Kako bi se omogućilo ovo miješanje u obilaznom vodu
postoji dodatni kompresor koji pare iz obilaznog voda komprimira na pritisak u hladnjaku
plina. Nakon miješanja CO2 se dalje odvodi prema hladnjaku plina. Kao i u prethodnom
primjeru i tu postoji mogućnost ugradnje meĊuizmjenjivaĉa za iskorištavanje visokog
energetskog potencijala vrućih para. Nakon hladnjaka plina CO2 se prigušuje na meĊupritisak
i u separatoru se izdvajaju parna i kapljevita faza. Parna faza odlazi u obilazni vod dok
kapljevita ide prema isparivaĉu. Zamjena ekspanzijskog ventila u obilaznom vodu s dodatnim
kompresorom eliminira nepovratne gubitke izazvane prigušivanjem na pritisak isparavanja.
To u konaĉnici rezultira s većom efikasnošću sustava i višim COP-em procesa, što na

18
godišnjoj razini rezultira i manjom potrebnom potrošnjom energije. Ugradnja dodatnog
kompresora podrazumijeva i veći investicijski trošak, zbog toga kod manjih sistema odabir
ovakvog procesa može dovesti u pitanje isplativost. Valja i napomenuti da je ĉesto kod
sistema sa paralelnom kompresijom potrebno dodatno ugraditi i ekspanzijski ventil za
izvanredne situacije kada je dobava za kompresor premala. U tom sluĉaju će se voditi klasiĉni
proces s prigušivanjem u obilaznom vodu kako bi se zaštitio kompresor.

4.2.3 Sistem sa ejektorom

U rashladnim sistemima nepovratnost procesa najvećim se dijelom dešava zbog nepovratnosti
u ekspanzijskom ventilu i nepovratnosti u hladnjaku plina. Ta dva procesa zato imaju veliki
utjecaj na efikasnost cijelog sistema. Kako bi se povećala uĉinkovitost transkritiĉnih procesa
koji koriste CO2 potrebno je minimizirati gubitke nastale u ekspanzijskom procesu. Jedan od
mogućih naĉina minimiziranja tih gubitaka je uvoĊenje ejektora. Shema takvog sistema
prikazana je na sljedećoj slici.

Slika 4.4 Shema sistema sa ejektorom

Princip rada ejektora se temelji na tome da primarna struja 1 ulazi malom brzinom u mlaznicu
gdje se jako ubrzava. Strujnim ubrzavanjem dovoljno opada pritisak da se pasivna
(sekundarna) struja 2 fluida poĉne usisavati i miješati s primarnom strujom. U komori
miješanja struje se potpuno homogeniziraju i imaju zajedniĉki pritisak i temperaturu. Nakon
komore miješanja slijedi difuzor koji služi za usporavanje mješavine kako bi se njen pritisak
povisio na zadanu vrijednost 3.

4.2.4 Odabir optimalnog procesa

Iako sistem s ejektorom ima svoje prednosti od kojih je najbitnija viša uĉinkovitost sistema u
odnosu na druga dva sistema, ovakav naĉin voĊenja procesa je relativno novi za ovo podruĉje
te na tržištu ne postoje ejektori koji bi mogli raditi sa visokim protocima i visokim radnim
pritiscima. TakoĊer problem je i nedostatak znanja koji bi dozvolio voĊenje procesa u taĉno
odreĊenim taĉkama kao što je sluĉaj u ovom radu. Uzevši su obzir veliki rashladni kapaciteta
koji je zadan u ovom radu optimalni izbor je projektovanje sistema s paralelnom
kompresijom. Iako je skuplji, proces s paralelnom kompresijom je efikasniji od procesa s
ekspanzijskim ventilom u obilaznom vodu te je dugoroĉno gledano isplativiji.

19
5 DIMENZIONISANJE I ODABIR KOMPONENTI SISTEMA
5.1 Opis rada sistema
Za potrebe održavanja ledene plohe klizališta potrebno je projektovati rashladni transkritiĉni
sistem s CO2 kao radnom tvari. Potrebno je predvidjeti zasebni rashladni sistem za održavanje
CO2 unutar sigurnosnih granica za vrijeme kada klizalište nije u pogonu. Rashladni sistem se
sastoji od ĉetiri transkritiĉna poluhermetiĉka klipna kompresora na glavnom vodu te dodatnog
kompresora u obilaznom vodu, hladnjaka plina koji je hlaĊen vanjskim zrakom, isparivaĉa,
separatora/spremnika, usisnog kolektora, separatora ulja, spremnika ulja, pumpe za
distribuciju rashladnog medija ispod ledene plohe te ostale pripadajuće zaporne armature i
sistema automatske regulacije. Pojednostavljena shema odabranog sistema data je na sljedećoj
slici. Radi lakšeg praćenja procesa, prikazan je i odgovarajući T-s dijagram.

Slika 5.1 Pojednostavljena shema rashladnog sistema

Slika 5.2 T-s dijagram

20
Nakon kompresije za koju su, zbog velikog rashladnog opterećenja, potrebna ĉetiri
poluhermetiĉka klipna kompresora, CO2 se nalazi se u transkritiĉnom podruĉju u taĉki 2.
Ovdje se miješa s CO2 stanja 8 koji dolazi iz obilaznog voda i nastaje stanje 2' koje prolazi
kroz separator ulja i izdvaja eventualno ulje koje je došlo s vrućim plinovima. Ulje odlazi
dalje do spremnika ulja pa kroz filter i na kraju dolazi do kartera kompresora i vraća se u
kompresor. Svaki kompresor ima svoj zasebni elektronski regulator razine ulje kako ne bi
ostao bez ulja. Vrući plinovi dalje odlaze prema hladnjaku plina. Nakon prolaska kroz zrakom
hlaĊeni hladnjak plina dobiva se CO2 stanja 3 i kao takav prolazi kroz visokotlaĉni
ekspanzijski ventil gdje se prigušuje na meĊupritisak i odvodi prema separatoru. Visokotlaĉni
ekspanzijski ventil zadužen je za održavanje optimalnog pritiska u hladnjaku plina. U
separatoru se CO2, koji se sada nalazi u podruĉju mokre pare izdvaja na plinovitu fazu koja se
odvodi pri vrhu spremnika i na kapljevitu fazu koja se odvodi s dna spremnika. Suhozasićena
para stanja 7 se obilaznim vodom odvodi do paralelnog kompresora koji komprimira tu paru
do stanja 8 gdje se onda dalje miješa s parom stanja 2. Iz separatora se kapljevinskim vodom
u kojem senalazi i filter i ogledno stakalce odvodi kapljevina do niskotlaĉnog ekspanzijskog
ventila gdje se kapljevina prigušuje na pritisak isparavanja. Nakon isparavanja para se odvodi
do usisnog kolektora gdje se ravnomjerno rasporeĊuje i komprimira do pritiska hladnjaka
plina.

S druge strane isparivaĉa se nalazi drugi dio rashladnog sistema. Mješavina vode i etilen
glikola se u isparivaĉu hladi do željene temperature i onda pumpama distribuira kroz cijevi
smještene ispod ledene površine. Prolaskom rashladnog medija ispod ledene površine odvodi
se toplina i ostvaruje se željeni rashladni uĉinak kako bi imali ciljanu temperaturu leda.
Tijekom zimskih mjeseci kada su vanjske temperature niže može se dogoditi da se prijenos
topline okolišu odvija u podkritiĉnim uvjetima. U tom sluĉaju hladnjak plina radi kao
kondenzator. Ukoliko je u taĉki 4 sadržaj pare jako nizak mala koliĉina iz separatora se
izdvaja u obilazni vod i skladno tome poveća se protok kapljevine prema isparivaĉu.
Kompresor u obilaznom vodu ima definiran minimalni protok radne tvari i ako je premali
protok u obilaznom vodu postoji mogućnost od usisvanja kapljevine iz separatora koja bi
uništila kompresor. Iz tog razloga u obilaznom vodu ima dodatni ekspanzijski ventil kroz koji
onda prolazi mala koliĉina pare, priguši se na tlak isparavanja i miješa s parom koja izlazi iz
isparivaĉa. Spremnik u sebi ima spiralni izmjenjivaĉ koji paru iz obilaznog voda dodatno
pregrijava kako ne bi bilo eventualne kapljevine u njoj i u isto vrijeme pothlaĊuje kapljevinu
koja kapljevinskim vodom odlazi prema isparivaĉu.

5.2 Termodinamiĉki proraĉun

Da bi se pristupilo termodinamiĉkom proraĉunu koji je nepohodan za dalji izbor i
dimenzionisanje komponenti rashladnog sistema, najprije je potrebno dati osnovne
karakteristike CO2 kao rashladne tvari.

Osnovna karakteristika CO2 kao radne tvari, koji se u rashladnoj tehnici oznaĉava kao R-744,
relativno su niske temperature trojne i kritiĉne taĉke. Kritiĉna temperatura iznosi 31,1 [°C] i
njoj odgovara pritisak od 7,38 [MPa], dok temperatura trojne taĉke iznosi -56,6 [°C] i njoj

21
odgovara pritisak od 0,52 [MPa]. Na slici je prikazan fazni dijagram radne tvari CO2 na kojem
su oznaĉene dvije važne taĉke: trojna i kritiĉna taĉka.

Trojna taĉna neke tvari je taĉka u faznom dijagramu odreĊenja temperaturom i pritiskom na
kojoj tvar istovremeno postoji u tri agregatna stanja (plinovito, tekuće i ĉvrsto) u meĊusobnoj
termodinamiĉkoj ravnoteži. Drugim rijeĉima to je donja graniĉna taĉka kod koje se prijenos
toplote može vršiti procesom isparavanja ili kondenzacije.
S druge strane kritiĉna taĉka predstavlja gornju takvu granicu. Pojam „kritiĉna“ ne oznaĉava
nešto „opasno“, već oznaĉava da u podruĉju iznad te taĉke ne postoji jasno razgraniĉenje
izmeĊu tekuće i plinovite faze.

Linija ispod trojne taĉke naziva se linija sublimacije. To je podruĉje gdje se prijelaz izmeĊu
krute i plinovite faze vrši direktno bez sudjelovanja tekuće faze kao meĊufaze procesa. Proces
sublimacije krute faze CO2 („suhi led“) u plinovitu fazu, kod atmosferskog pritiska dogaĊa se
na temperaturi od -78 °C što daje mogućnost da se proces koristi u rashladnoj tehnici.

Slika 5.3 Fazni dijagram - CO2

Druga bitna karakteristika R-744 su mnogo viši radni pritisci u usporedbi s rashladnim
sistemima napunjenim klasiĉnim radnim tvarima. Na narednom dijagramu može se uoĉiti ova
karakteristika.

Slika 5.4 Dijagram pritisak – temperatura

22
Ulazni podaci kod datog procesa su:
Qisp = 413.15 [kW] – rashladni uĉinak isparivaĉa,
to = 28 [°C] – temperatura okoline,
t3 = 34 [°C] – temperatura na izlazu iz hladnjaka plina,

t1 = t6 = -16 [°C] – temperatura isparavanja,

p2 = p3 = 87.6 [bar] – pritisak u hladnjaku plina,
p4 = 43 [bar] – pritisak u separatoru radne tvari,
p6 = p1 = 22.4 [°C] – pritisak u isparivaĉu,
twul = -9 [°C] – temperatura rashladne tvari na ulazu u isparivaĉ,
twizl = -12 [°C] – temperatura rashladne tvari na izlazu iz isparivaĉa.

Interpolacijom iz termodinamiĉkih tablica se na osnovu datih veliĉina oĉitavaju vrijednosti

entalpije u svim taĉkama, te se za pojedine taĉke raĉuna i stepen suhoće pare x. U narednoj
tabeli date su navedene vrijednosti.

Tabela 5.1 Parametri radne tvari

Taĉka p [bar] t [°C] h [kJ/kg] x [kg/kg]

1 22.4 -16 149.38 1
2 87.6 92.12 210.89 -
3 87.6 34 45.17 -
4 43 8.32 45.17 0.57
5 43 8.32 -72.26 0
6 22.4 -16 -72.26 0.202
7 43 8 134 1
8 87.6 62.12 161.476 -

5.3 Komponente rashladnog sistema

5.3.1 Hladnjak plina
Hladnjak plina ima ulogu izmjenjivaĉa toplote, gdje radna tvar (vruća para CO2) predaje svoju
toplotu okolini i na taj naĉin se hladi do zadate temperature. Dok se CO2 nalazi u
transkritiĉnom podruĉju nije jednoznaĉno odreĊeno stanje, već su temperatura i pritisak
neovisni te za svaku vanjsku temperaturu postoji optimalni radni pritisak koji će rezultirati
time da sistem radi s najvišom efikasnošću. Viši pritisak znaĉi i veći rad koji kompresori
moraju obaviti, ali isto tako uzrokuje povećanje razlike entalpija na isparivaĉu i rezultira
većim rashladnim uĉinkom. Temperaturu na kraju hlaĊenja definiše projektant u skladu s
potrebama proces. Ako se temperatura spusti ispod 31,1°C onda se prelazi u podkritiĉno
podruĉje i u tom trenutku hladnjak plina poĉinje raditi kao obiĉni kondenzator. Pri odabiru
hladnjaka plina potrebno je znati uĉinak svih kompresora, te razliku temperatura vanjskog
zraka i temperature na izlazu iz hladnjaka.

Ovaj hladnjak plina/kondenzator je opremljen EC ventilatorom koji prilagoĊava brzinu

okretaja prema vanjskoj temperaturi. Na taj naĉin se smanjuje potrošnja energije za pogon
ventilatora.

23
Za regulaciju rada i održavanje optimalnog radnog pritiska, nakon hladnjaka plina postoji
visokotlaĉni eksanzioni ventil. Odabran je CCMT 42 ventil proizvoĊaĉa Danfoss. Ovaj ventil
takoĊer i kontroliše pothlaĊenje radne tvari u kondenzatoru kada sistem radi u podkritiĉnom
podruĉju. Regulacija se vrši uz pomoć temperaturnog osjetnika smještenog nakon hladnjaka
(tip AKS 11 proizvoĊaĉa Danfoss) te pretvaraĉa pritiska (tip AKS 2050- 1/159 bar
proizvoĊaĉa Danfoss).

Slika 5.5 Hladnjak plina Gunter GGVV

Dodatni dio regulacije se nalazi ispred hladnjaka plina/kondenzatora. Temperaturni osjetnik

tipa AKS 21 koji je takoĊer proizvod firme Danfoss mjeri temperaturu plina prije ulaska u
hladnjak plina. Ukoliko postoji potreba za iskorištavanjem vrućih para za zagrijavanje vode i
radna tvar prolazi kroz meĊuizmjenjivaĉ, ovisno o potrebnom opterećenju snizit će se
temperatura CO2. Troputni ventil proizvoĊaĉa Refrigera ovisno o temperaturi iz osjetnika
AKS 21 propušta radnu tvar prema hladnjaku plina ili u obilazni vod. Ukoliko se sva potrebna
toplina hlaĊenja plina odvede na meĊuizmjenjivaĉu, radna tvar uopšte ne prolazi kroz
hladnjak plina, već ide obilaznim vodom do visokotlaĉnog ekspanzionog ventila CCMT 42.

5.3.2 Isparivaĉ
Uloga isparivaĉa je izmjena toplote s rashladnom vodom kako bi se klizalištu mogao osigurati
adekvatni rashladni uĉin. Rashladni uĉinak izmjenjivaĉa izraĉunat je u poglavlju (3.5) i jedan
je od ulaznih parametara za dimenzioniranje cijelog rashladnog sistema. Iz poznatog uĉinka
isparivaĉa, te entalpije prije i poslije isparavanja može se izraĉunati maseni protok CO2 kroz
isparivaĉ, prema sljedećoj formuli:

gdje su:
qm,RT - maseni protok radne tvari kroz isparivaĉ, [kg/s];
φisp - rashladni uĉin isparivaĉa, [kW];
(h1 - h6) - razlika entalpija prije i poslije isparivaĉa [kJ/kg].

24
Za upravljanje radom isparivaĉa brine se niskotlaĉni eksanzioni ventil koji osigurava
pregrijanje radne tvari i time reguliše protok. Regulacija se vrši na temlju vrijednosti sondi
pritiska i temperature smještenih iza isparivaĉa.

U isparivaĉu je odreĊena temperatura isparavanja od -16 °C. Ta temperatura odgovara

pritisku od 22,24 bar. Za isparivaĉ je odabran ploĉasti isparivaĉ proizvoĊaĉa SWEP tipa
B400T ( E kla). E kla sugerira da je izmjenjivaĉ prikladan za korištenje u sistemima gdje je
radna tvar CO2 (R744). Ovaj tip izmjenjivaĉa je projektovan za visoka opterećenja i
omogućava maksimalni protoke preko 80 m3/h . Za regulaciju pregrijanja radne tvari koristi
se ekspanzioni ventil model CCMT 30, proizvod firme Danfoss. Regulacija se vrši pomoću
temperaturnog osjetnika (tip AKS 11 proizvoĊaĉa Danfoss), te pretvaraĉa pritiska ( tip AKS
2050- 1/59 bar proizvoĊaĉa Danfoss).

5.3.3 Kompresori
Radi prirode procesa kompresori koji se koriste u ovom sistemu moraju izdržati visoke radne
pritiske. Kompresori koji su odabrani mogu izdržati maksimalni pritisak od 160 bar na
potisnoj strani, dok na usisnoj mogu izdržati maksimalni pritisak od 100 bar. Iako se
ekspanzionim ventilom regulira pregrijanje CO2, kao dodatna zaštita od usisavanja kapljevine
postoji i usisni kolektor, iz kojeg se onda odvodi pregrijana para prema svakom od
kompresora. Snaga kompresora koja je potrebna za koprimiranje para raĉuna se prema
sljedećem izrazu:

) (5.2)

) (5.3)

gdje su:
qm,RT - maseni protok radne tvari kroz isparivaĉ, [kg/s];
qm,BP - maseni protok radne tvari kroz obilazni vod, [kg/s];
h2 - entalpija radne tvari nakon kompresije, [kJ/kg];
h1 - entalpija radne tvari prije kompresije, [kJ/kg];
h8 - entalpija radne tvari u obilaznom vodu nakon kompresije, [kJ/kg];
h7 - entalpija radne tvari u obilaznom vodu nakon kompresije, [kJ/kg].

Entalpija h2 se može izraĉunati premasljedećem izrazu:

gdje su:
h2,is - entalpija radne tvari nakon izentropske kompresije, [kJ/kg];
ηis - izentropski stupanj djelovanja, [-].

Ista analogija se koristi za odreĊivanje entalpije stanja 8. Većina proizvoĊaĉa kompresora

nudi svoje programe koji simuliraju rad kompresora u raznim uvjetima i nude mogućnost

25
odabira adekvatnog kompresora. Uporabom tih programa eliminira se potreba za ruĉnim
proraĉunavanjem entalpija i dobivaju se egzaktna rješenja za odabrani sistema i postavljene
uvjete. Kompresor koji se nalazi u obilaznom vodu je frekventno reguliran kako bi se mogao
prilagoditi razliĉitim uvjetima rada. Na glavnom vodu gdje se nalaze ĉetiri kompresora postoji
jedan vodeći kompresor koji je frekvento upravljan dok su ostali funkcioniraju na ON/OFF
principu i pale se po potrebi.

Za kompresiju CO2 nakon isparivaĉa odabrana su ĉetiri kompresora proizvoĊaĉa Bitzer.

Kompresori su klipni i poluhermetiĉkog tipa, te su napravljeni specijalno za rad sa CO2 u
transkritiĉnim uvjetima. Zbog velikog protoka radne tvari nije bilo moguće naći jedan
kompresor koji bi obavljao kompresiju pa su zbog toga odabrana ĉetiri kompresora koji su
paralelno spojeni prema pojednostavljenoj shemi. Odabrani kompresor 6CTEU-50LK-40S
posjeduje sljedeće tehniĉke karakteristike:

Tabela 5.2 Tehničke karakteristike kompresora

Max.pritisak
Elektro snaga Dobava pri Masa [bar] Raspon brzine
[kW] 50Hz [m3/h] kompresora [kg] Usisna/potisna [Hz]
strana

42.6 39.5 243 100/160 25-70

Svaki od ĉetiri kompresora je, radi zaštite, opremljen presostatima visokog i niskog pritiska
od firme Telemeque, tako da se u sluĉaju izbacivanja nekog kompresora iz rada može vidjeti
o kojem se kompresoru radi. Samo je jedan od ĉetiri ventila vodeći i taj je frekventno
upravljan, dok se ostali pale po potrebi kada dobava bude prevelika za rad jednog
kompresora. Za obilazni vod odabran je kompresor 6DTE-50K-40P proizvoĊaĉa Bitzer te je i
ovaj kompresor konstruiran za rada CO2 u transkritiĉnim uvjetima. Razlika u odnosu na
kompresore u glavnom vodu je ta da ovaj kompresor ima širi spektar rada, odnosno može
komprimirati plin koji na usisnoj strani ima pritisak do 58 bar. Na slici se nalazi prikaz
podruĉja rada izabranog kompresora.

Slika 5.6 Područje rada kompresora 6DTE-50K

26
Ovaj kompresor mora takoĊer biti frekvencijski reguliran kako bi se mogao prilagoditi
protoku radne tvari kroz obilazni vod. U sluĉaju da protok bude ispod minimalnog, onda
kompresor prestaje sa svojim radom i radna tvar se preusmjeruje na ekspanzioni ventil.

Slika 5.7 Bitzer poluhermetički CO2 kompresor za transkritični rad

Minimalni protok se može odrediti prema izrazu:

Qv,min (25Hz) = 25/50 ∙ Qv (50Hz) (5.5)

gdje je:
Qv (50Hz) = 30.3 [m3/h] – maksimalna dobava pri 50 Hz.

Za ovaj kompresor minimalna dobava iznosi Qv,min =15.15 [m3/h].

Za odvajanje ulja koje iz kompresora odlazi s vrućim parama nakon kompresije postavljen je
sistem za povrat ulja. Prvo postoji separator ulja BOS3-CDH-1CFE kao proizvod firme ESK.
U separatoru ulja se ulje odvaja iz vrućih para, gravitacijski slijeva prema dole i odvodi prema
spremniku ulja. Za spremnik ulja odabran je ponovo proizvod firme ESK. Odabran je
spremnik OSA-12-CDH. Iz spremnika ulja, ulje se dalje doprema prema svakom kompresoru.
Kod svakog kompresora je postavljen elektronski regulator razine ulja koji se brine o razini
ulja u karteru kompresora. Odabrani su filteri ulja tipa F-10L-CDH. Kako bi se sprijeĉio
povrat ulja iz kartera u spremnik ulja stavljen je nepovratni ventil. Za presostat niskog pritiska
izabran je presostat tipa XMLR100M2N05 8-100 bar, te je za presostat visokog pritiska
izabran presostat tipa XMLR160M2N05 8-155 bar. Oba presostata su proizvodi firme
Telemaque, te su povezani na regulaciju. Za osjetnike temperature koji su smješteni u
usisnom i potisnom vodu odabrani su temperaturni osjetnici tipa AKS 11 i AKS 21, proizvodi
firme Danfoss. Osjetnici pritiska smješteni u usisnom i potisnom vodu, takoĊer su proizvodi
firme Danfoss.

27
5.3.4 Separator/spremnik
Separator ima višenamjensku ulogu. Glavna uloga separatora je da nakon prigušenja radne
tvari do stanja 4 odvaja iz mokre pare kapljevitu i parnu fazu. Kapljevita faza se odvodi
kapljevinskim vodom prema isparivaĉu dok parna odlazi u obilazni vod. Druga uloga
separatora je da služi kao spremnik za radnu tvar dok sistem nije u pogonu. Kada sistem nije u
pogonu potrebno je osigurati da CO2 ne prelazi graniĉne pritiske. U tom sluĉaju se sva radna
tvar iz sistema skuplja u separator. U separatoru postoji dodatni spiralni izmjenjivaĉ koji služi
kao isparivaĉ pomoćnoj rashladnoj jedinici i time hladi CO2 i održava prihvatljiv pritisak u
sistemu.

Na sljedećoj slici prikazan je tok ulaska i izlaska radne tvari kroz separator:

Slika 5.8 Prikaz masenih tokova radne tvari kroz separator

Bilansa ukupne mase:

qm,UK = qm,RT + qqm,BP (5.6)

Bilanca pare radne tvari:

x4 ∙ qm,UK = qm,BP (5.7)

Kombinacijom prethodna dva izraza dobivaju se jednaĉine za izraĉun koliĉine radne tvari
koja prolazi hladnjakom plina, te koliĉine radne tvari koja ide kroz obilazni vod.

28
Iz gornjeg izraza se može uoĉiti da je koliĉina radne tvari koja prolazi kroz izmjenjivaĉ
direktno ovisna o sadržaju pare x4 nakon visokotlaĉnog ekspanzionog ventila. Što je niži udio
para u radnoj tvari dok ona ulazi u separator, to je veći protok radne tvari kroz isparivaĉ. Viši
udio pare rezultira i manjom efikasnošću sveukupnog sistema. Sistem se dimenzioniše za
najgore uvjete, gdje će biti najveći udio pare, ali u realnosti će sistem raditi u boljim uvjetima
te će nakon hladnjaka plina biti relativno nizak udio pare u radnoj tvari.

Tokom rada sistema separator služi za odvajanje kapljevine i pare. Kapljevina se distribuira
kapljevinskim vodom prema isparivaĉu, dok para odlazi obilaznim vodom prema paralelnom
kompresoru. Bitno je pravilno dimenzionisati separator, jer njegovo neadekvatno
dimenzionisanje može dovesti do usisavanja kapljevine u kompresor i oštećenja kompresora.
Pritisak u separatoru iznosi 43 bar. Regulacija pritiska u separatoru se vrši uz pomoć osjetnika
pritiska smještenog u separatoru. Osjetnik je tipa AKS 2050-1/99 bar od proizvoĊaĉa
Danfoss. Kao mjera sigurnosti u separator je smješten i sigurnosni ventil tipa
REF80.01.00.14.75 od proizvoĊaĉa Refrigera. Sigurnosni ventil je definisan da se otvara na
75 bar. Tokom ljetnih mjeseci separator služi kao spremnik te se u njemu nalazi sva radna
tvar. Odabran je separator proizvoĊaĉa OCScold volumena 200 l, koji u sebi ima 2 spiralna
izmjenjivaĉa topline. Prvi izmjenjivaĉ je dio obilaznog voda koji se koristi kada paralelni
kompresor ne može raditi zbog preniske dobave radne tvari. U tom trenutku se radna tvar
preusmjerava preko ekspanzionog ventila CCMT 30 koji prigušuje paru te se ta para odvodi i
miješa s parom nakon izmjenjivaĉa. Para koja se prigušuje ima u sebi i malu koliĉinu
kapljevine, kako bi se zaštitili kompresori u glavnom vodu, ta para se pregrijava spiralnim
izmjenjivaĉem u spremniku i istovremeno se pothlaĊuje kapljevina u kapljevinskom vodu.
Drugi spiralni izmjenjivaĉ se koristi u ljetnim mjesecima i služi kao isparivaĉ pomoćnoj
rashladnoj jedinici. Tokom ljetnih mjeseci treba paziti na održavanje pritiska u sistemu i to se
reguliše tako da ukoliko pritisak preĊe zadanu vrijednost pali se pomoćni rashladni sistem i
preko spiralnog izmjenjivaĉa hladi CO2. Kako bi se minimizirali toplinski tokovi kroz
spremnik potrebno je postaviti izolaciju.

5.3.5 Cjevovod
Posebnu pažnju pri projektiranju rashladnih sistema sa CO2 treba posvetiti izboru adekvatnih
materijala za cjevovode. Tokom rada sistema sa CO2 kao radnom tvari, posebno pri
transkritiĉnim uvjetima u sistemu pojavljuju iznimno visoki pritisci u usporedbi s ostalim
radnim tvarima. Promjer cjevovoda se bira prema padu pritiska, odnosno prema preporuĉenim
brzinama strujanja radne tvari kroz pojedine dionice. Te brzine mogu varirati i kreću se od 0,5
do 1 m/s za kapljevinski vod, pa sve do 15 m/s za tlaĉni vod. Prevelika brzina strujanja
rezultira velikim padom pritiska, što znaĉi dodatne gubitke u sistemu. Standardne bakrene
cijevi koje se koriste u rashladnim sistemima ne mogu podnijeti radne pritiske od 90 bar, kako
je u sluĉaju ovog sistema. Zbog toga se u transkritiĉnim sistemima najĉešće primjenjuju cijevi
od nehrĊajućeg ĉelika ili posebne K65 cijevi. K65 ili CuFe2P cijevi su cijevi napravljene od
legure bakra, željeza i fosfora te se ĉesto koriste u elektro- ili auto-industriji. Visoki radni
pritisak do 120 bara, visoki koeficijent topotne vodljivosti i relativno jednostavno rukovanje
ĉine ove cijevi podobnima i za korištenje u tehnici hlaĊenja. Cijevi od nehrĊajućeg ĉelika

29
(INOX) su složenije za spajanje od K65 cijevi i zavarivaĉi moraju biti atestirani za TIG
zavarivanje, ali su zato cijenom jeftinije i dostupnije na tržištu pa su i više nego konkurente.
Firma ''Strojopromet'' omogućuje kupvinu INOX cijevi sa zadovoljavajućim karakteristikama
i širokim spektrom dimenzija. Primjer kvalitete cijevi koja se koristi u industriji s njenim
karakteristikama je prikazana u sljedećoj tabeli

Tabela 5.3 Hemijski sastav INOX--a u procentima

C Cr Ni Mo Mn P S Si N
1.4404 < 0.03 16.5-18.5 10-13 2-2.5 <2 < 0.045 < 0.03 <1 < 0.1

Tabela 5.4 Tehnička svojstva INOX-a

Zatezna ĉvrstoća Granica razvlaĉenja Izduţenje Ţilavost HB

1.4404 490-690 [N/mm2] 190 [N/mm2] 30-40 % 55-85

Tabela 5.5 Tehničke karakteristike INOX-a

Stanje Zatezna ĉvrstoća [N/mm2] Izduţenje [%] Tvrdoća HB

Meko 210...250 >38 40...60
Polutvrdo 250...300 >10 60...90
Tvrdo >300 >6 >90

U dijelovima sistema u kojima vlada niži radni rani pritisak, odnosno pritisak isparavanja
moguće je koristiti i klasiĉne bakrene cijevi.
Za cjevovod su odabrane INOX cijevi proizvoĊaĉa Strojopromet. U dijelovima sistema gdje
vlada pritisak isprarivaĉa od 2.4 bara, koriste se obiĉne bakrene cijevi. Cjevovod koji vodi od
visokotlaĉnog ventila do separatora, kao i kompletan kapljevinski cjevovod izolirani su
izolacijom debline 20 mm. Postupak proraĉuna vrši se prema poznatim protocima radne tvari
te preporuĉenim brzinama strujanja.

Preporuĉene brzine strujanja su:

 brzina strujanja u usisnom vodu: 10-12 m/s;
 brzina strujanja u usisnom vodu: 12-15 m/s;
 brzina strujanja u usisnom vodu: 0,5-1 m/s.

Na temelju odabranih brzina raĉuna se promjer cijevi, te se bira najbliža vrijednost

standardiziranih veliĉina cijevi s kojom se ponovo provjerava brzina strujanja radne tvari.
Osnovni izraz dimenzionisanje dat je izrazom (jednaĉina kontinuiteta):

gdje su:
- gustoća radne tvari, [kg/m3];

30
w - odabrana brzina strujanja [m/s];
d - unutrašnji preĉnik cijevi [m].

Iz prethodne jednaĉine slijedi izraz za proraĉun preĉika:

√ [ ]

Provjera odabranog preĉnika vrši se prema izrazu:

[ ]

Na sljedećoj slici nalazi se popis svih dionica u odabranom sistemu s odabranim dimenzijama
cijevi i izraĉunatim brzinama strujanja medija.

Slika 5.9 Odabrane dimenzije cijevi u dionicama

5.3.6 Krug rashladnog medija

Uloga kruga rashladnog medija je da distribuira rashladnih medij, odnosno u ovom sluĉaju
30%-tnu mješavinu vode i etilen glikola kroz sistem plastiĉnih cijevi položen u estrih ispod
ledene površine i tako osigurava dovoljan rashladni uĉin. Sistem se stoji od pumpe, filtera,
ekspanzione posude, i automatskih balansnih ventila koji omogućuju da se ostvari jednak
protok kroz svaku od 150 cijevi položenih ispod ledene površine. Povratna voda temperature -
9°C se vraća i prolazi kroz isparivaĉ koji onda ponovo hladi tu vodu na -12°C i ona odlazi
natrag prema klizalištu.

31
Kako bi mogli osigurati potrebno rashladno opterećenje klizalištu koristi se indirektni sistem s
mješavinom vode i etilen glikola kao prijenosnika rashladne energije.

Ulazni podaci potrebni za proraĉun pumpe i cjevovoda su sljedeći:

Φisp = 398,2 [kW] – rashladni uĉinak isparivaĉa;
ϑuw = -9 [°C] - temperatura rashladne vode na ulazu u isparivaĉ;
ϑiw = -12 [°C] - temperatura rashladne vode na izlazu iz isparivaĉa;
ρw = 1066 [kg/m3] - gustoća mješavine vode i glikola pri -10[°C];
cw = 3,475 [kJ/kgK] - specifiĉni toplinski kapacitet mješavine vode i glikola pri -10[°C];
νw = 3,28∙10-6 [m2/s] - dinamiĉka viskoznost mješavine vode i glikola -10[°C].

Proraĉun protoka rashladne vode kroz isparivaĉ se odreĊuje prema izrazu:

[ ]

Protokrashladne vode kroz svaku od 150 cijevi položenih ispod ledene površine onda iznosi:

0.25 [kg/s].

Ispod klizališta je proveden sistem plastiĉnih cijevi od proizvoĊaĉa ELPLAST+. Ovaj

proizvoĊaĉ ima cijevi projektovane specifiĉno za rad rashladnog sistema kod klizališta.
Glavni polazni i povratni cjevovodi koji vode do klizališta moraju biti izolovani kako bi se
minimizirali toplinski dobici.

Slika 5.10 Pojednostavljeni prikaz razvoda distribucijskih cijevi

Za odabir pumpe potrebno je poznavati visinu dobave koja ovisi o lokalnim i linijskim
gubicima. Prema visini dobave od 22.8 m i zapreminskom protoku od 36 l/s odabrana je
NDM Mag drive Iso pumpa od proizvoĊaĉa AxFlow. Regulacija protoka kroz distribucijski
sistem se vrši pomoću temperaturnog osjetnika tip AKS 11 proizvoĊaĉa Danfoss smještenog
na izlazu iz isparivaĉa te je to vodeća veliĉina kod regulacije. Uslijed pojave protoka vode

32
flow switch zatvara strujni krug pumpe i pumpa se ukljuĉuje. Nakon vremenske zadrške
istovremeno se ukljuĉuje prvo kompresor s frekvencijskom regulacijom (minimalna brzina
vrtnje f=25 Hz I zatim se ubrzava do 70 Hz), a ako temperature vode/glikola i dalje nije
dostigla postavljenu vrijednost (-12°C) ukljuĉuje se drugi kompresor (fiksni broj okretaja), pri
tome se frekvencija kompresora smanji na 25Hz i postepeno se povećava do maksimalnog
iznosa. Na taj naĉin se ukljuĉuju kompresori.

5.3.7 Regulacija i odrţavanje tlaka u sigurnosnim granicama

Za upravljanje cijelim sistemom odabran je upravljaĉ s digitalnim zaslonom tipa AK-PC
781A koji na sebi ima mogućnost do 11 analognih ili digitalnih ulaza i 8 digitalnih izlaza.
Ovaj upravljaĉ ima mogućnost dodavanja novih modula kako bi se povećao broj ulaza ili
izlaza za kontrolu i regulaciju. Mogućnost upravljanja se limitira na 80 ulaza i izlaza.
Dodavanjem još 4 dodatna modula omogućena je kompletna regulacija istema koja ukljuĉuje
kontrolu pregrijanja radne tvari u isparivaĉu, kontrola razine ulja u separatoru ulja, kontrola
distribucijskog sistema ulja prema karterima kompresora, kontrola održavanja željene
temperature plina na izlazu iz hladnjaka plina ako sistem radi u transkritiĉnom podruĉju
odnosno kontrola pothlaĊenja kapljevine ako sistem radi u podkritiĉnom podruĉju, kontrola
rada pumpe, održavanje optimalnog pritiska u meĊuspremniku i mogućnost rekuperacije
topline preko meĊuizmjenjivaĉa. Tokom ljetnih mjeseci kada je klizalište van pogona
potrebno je osiguravati pritisak u sisemu u sigurnosnim granicama. To se takoĊer regulira
preko ovog upravljaĉa i postoje dvije vodeće vrijednosti prema kojima se pomoćni rashladni
sistem ukljuĉuje. To su provjera rada sistema, (tek ako je glavni sistem iskljuĉen onda će se
ukljuĉivati pomoćni rashladni sistem) te pritisak u separatoru/spremniku. Ukoliko pritisak u
spremniku preĊe definiranu vrijednost od 60 bara ukljuĉuje se pomoćni rashladni sistem koji
onda preko spiralnog izmjenjivaĉa u spremniku hladi radnu tvar i snižava pitisak u spremniku.

33
LITERATURA

[1] ASHRAE Handbook – Refrigeration (SI edition), 2010.

[2] CanmetENERGY: Comparative study of refrigeration systems for ice rinks, 2013.

[3] ASHRAE Handbook – Fundimentals (SI edition), 2009.

[4] Uzbašić Ivan: Diplomski rad, Zagreb, 2015.

[5] Yann Kolasniewski: Evaluation and modelling of ice rink energy usage, Sweden, 2017.

[6] Rogulj M.: Seminarski rad iz kolegija Termoekologija, Zagreb, 2018.

[7] International ice hockey federation: Technical guidelines of an ice rink

[8] Boris Halasz, Antun Galovic, and Ivanka Boras. Toplinske tablice. Fakultet strojarstva i
brodogradnje, Zagreb, 2008.

34