Bele noći, Četiri noći jednog sanjara i repetitivni kvaliteti mašte

Studentkinja: Profesorka:

Dunja Nešović prof.dr Enisa Uspenski

(broj indeksa: M-479)

Beograd, jun 2018.

UVOD

Kroz pojam hronotopa ću analizirati motive iz filma Četiri noći jednog sanjara Robera
Bresona, rađenog po noveli Bele noći Fjodora Dostojevskog. Pre nego što budem analizirala
film, pomenuću značajne motive u noveli i njihova moguća značenja. Na taj način ću imati
priliku da napravim poređenje narativa koji je doživeo transformaciju iz jednog medija u
drugi i istražim na koji način je svaki od medija uneo specifičnosti u sopstveni iskaz.

Hronotop u bukvalnom prevodu znači vremeprostor, a u kontekstu umetnosti, odnosno

književnosti (i u ovom slučaju filma), on se koristi kao formalno-sadržajna kategorija koja
izražava neraskidivnost vremena i prostora (Bakhtin, 1989: 193). Obeležja vremena se
razotkrivaju u prostoru, a prostor se osmišljava i meri vremenom. (ibid: 194). Hronotop
određuje umetničko jedinstvo dela i njegov odnos prema stvarnosti (ibid: 372). Prostor može
da označava određen period u vremenu (na primer salon je karakterističan prostor za romane
Balzaka i društvene okolnosti tog vremena), dok vreme može da se zgušnjava, produžava,
ponavlja i dobija svoj oblik u odnosu na prostore u kojima se radnja događa.

NOVELA

U Belim noćima, pratimo četiri noći jednog zanesenjaka (naziv koji je glavni lik podario
samom sebi). Radnja se dešava u Petrogradu u 19. veku tokom belih noći. Na samom početku
saznajemo, da zanesenjak, koji je ujedno i narator, živi usamljeno u svom izmaštanom svetu,
bez realnog kontakta sa drugim ljudima. Jedne večeri, po povratku sa izleta u prirodi,
upoznaje devojku – Nastjenjku na keju. Kroz sledeće dve noći, oni se ponovo sastaju i on
saznaje da ona čeka čoveka u koga je zaljubljena već godinu dana. On joj pomaže da dođe do
njega, iako se u nju, u tom procesu, zaljubljuje. Na kraju – četvrte noći ona se napokon sastaje
sa svojim izabranikom i napušta zanesenjaka.

Kako je uopšte ovo delo, kao i svako drugo delo Dostojevskog, višeslojno i višeznačno, da se
ne bih rasplinjavala, koncetrisaću se na analizu mentalnog stanja glavnog junaka - odnosno
njegove zarobljenosti u svetu mašte i usamljenosti, kroz prostore i vreme koje je opisano u
noveli i filmu.

Ono što je najznačajnija osobina glavnog lika je da je on sanjar, zanesenjak i da živi u

prostoru koji je donekle imaginaran. On zamišlja da ljudi sa kojima se redovno sreće, ali koje
ne poznaje, jesu njegovi prijatelji i poznanici i da će se uvrediti ukoliko se ne sretnu svakog
dana na istom mestu. Zgrade i kuće pored kojih prolazi, takođe doživljava kao prijatelje.
Hronotop isto vreme, isto mesto je zastupljen u celoj noveli i on odgovara hronotopu gradića
– mesta cikličnog ponavljanja i svakodnevice, gde je vreme gotovo zaustavljeno. (ibid: 377)
Džo Endrju napominje kako je zanesenjakov prostor neodvojiv od njega, odnosno da ga nosi
sa sobom kao puževu kuću. (Andrew, 2002: 27) Dakle, njegov imaginarijum je nešto što u
čemu on konstantno obitava i karakteriše ga konstantna repetitivnost. Zanesenjak napominje
da ne može da boravi u svojoj sobi ukoliko jedna stolica ne stoji tamo gde je stajala juče i da
mu je od toga zlo. Uznemirilo ga je to što su jednu ružičastu kuću (koja mu je bila jako draga)
prefarbali u žuto i time poremetili njegov prostor koji je istovremeno i imaginaran i stvaran. U
razgovoru sa Nastjenjkom, on govori kako po celom gradu postoje kutići u kojima se nalaze
zanesenjaci – kutići istovremeno i fantastični i obični.

Ono što uzdrmava njegovu svakodnevicu, jeste to što je grad opusteo - svi njegovi
„poznanici“ su otišli u banju. To ga je primoralo da spontano nastavi šetnju van grada – u
prirodu. To razbijanje ustaljene rutine i osvajanje novog prostora koji nije deo svakodnevice,
za zanesenjaka predstavlja krizom izazvan preporod. (Bakhtin: 1989, 229) Po povratku iz
prirode on radi nešto što inače ne bi, prilazi i upoznaje se sa Nastjenjkom na keju (iako
potpomognut okolonostima u kojima je spasava od napasnog čoveka).

Međutim, čim njihov odnos počne, on se opet vraća na svoju politiku istog vremena i istog
mesta čime se zarobljava u svoje maštanje, dok se preporod ispostavlja kao kratkotrajan.
Svake od sledeće četiri noći, on se sa Nastjenjkom nalazi u isto vreme i na istom mestu.
(Andrew: 2002, 28). Nastjenjka će kasnije postati devojka u koju se zaljubljuje i koja će mu
dati materijala za maštanje do kraja života, nakon što ga napusti.

Rozenšild tumači ovu novelu kao priču o odnosu između stvarnog života i umetnosti.
Poredeći perspektive glavnog lika, naratora (sadržanog u glavnom liku, ali nakon što se
događaj odigrao) i podrazumevanog autora, njegov zaključak je da je osnovni motiv priče
razlika između stvarnog života i mašte i to na koji način se događaji iz stvarnosti mogu
sublimirati kroz umetnički izraz. (Rosenshield, 77: 201) Međutim, meni se čini da ova novela
predstavlja svojevrstan metatekst u kojem mi otkrivamo priču koja postoji radi priče same. U
noveli, postoji više referenci na roman – zanesenjak priča kako u mašti stvara čitave romane;
kako bi Nastjenki uzviknuo gospođo, da to već nije mnogo puta izgovarano u ruskim
romanima visokog društva; da je on „tip“, karakter zanesenjaka – sebe posmatra kao lika u
priči; Nastjenjka mu kaže da govori kao da čita knjigu. On sam po sebi nema nikakvu istoriju
i s obzirom na to da je i sam narator u priči – sve što njega karakteriše jeste priča koju priča
(sam sebi, Nastenjki i nama – podrazumevanim čitaocima). Na taj način se stvara
metakomentar na samo literarno stvaralaštvo, gde se isto vreme, isto mesto – ponavljajući
hronotop može odnositi na svet fikcije gde je vreme zaustavljeno, prostor uvek isti i koje kroz
pisanje (autor) i čitanje (publika) uvek stvaraju i vraćaju mu se.

FILM

Rober Breson je adaptirao priču Dostojevskog u filmu Četiri noći jednog sanjara iz 1971.
Radnja je iz Petrograda 1840-ih godina premeštena u Pariz 1970-ih. Ovo je prvi Bresonov
film u boji i analogno sa novelom Dostojevskog, grad je predstavljen bajkovito i živopisno.
Glavni junak ovog puta ima ime – zove se Žak (Gijom De Fore) i po profesiji je slikar.

Mesto na kom prvi put sreće devojku u koju će se zaljubiti – Martu (Izabel Vajngarten), jeste
Novi most (Pont Neuf) u Parizu. Ovde se reditelj pametno poigravao sa nazivima i njihovim
značenjima. Novi most je, ironično, najstariji most u Parizu1. Koristeći se tim mestom u filmu,
reditelj nam odmah sugeriše da smo automatski smešteni u mesto koje označava vreme koje
se ponavlja – vreme istovremeno i novo (u smislu da je svaki sledeći trenutak nov u odnosu
na prethodni) i staro (da se uvek repliciraju iste okolnosti). Kao i u noveli, oni se naredne tri
noći nalaze na istom mestu i u isto vreme.

1
https://www.britannica.com/topic/Pont-Neuf
Kao što je u noveli zanesenjak tokom svoje naracije pravio reference na roman, u filmu autor
stvara metafilmske komentare. Žak sa sobom nosi snimač zvuka na koji snima izmišljene
ljubavne priče inspirisane susretima na ulici sa nepoznatim ženama. I u ovom slučaju imamo
motiv ponavljanja – on čim snimi svoj glas i priču, pušta je iznova i iznova, time hraneći svoj
imaginarni svet. Glavni lik, snimajući svoja sanjarenja, daje im akustičku realnost, dok
reditelj, pokazujući na koji način se taj zvuk kreira i reprodukuje, stvara komentar na samo
filmsko stvaralaštvo. (Stadler, 2003: 18) Nakon upoznavanja sa Martom, junak stvara snimak
koji se sastoji od neprekidnog ponavljanja njenog imena „Marthe, Marthe, Marthe“. Taj
snimak on sluša i dok se vozi autobusom, dakle i van privatnog prostora stana. Na taj način on
nikad ne izlazi iz svog imaginarnog sveta i motiv diktafona može da označava upravo puževu
kućicu koju Endrju pronalazi u noveli.

Hronotop prirode u filmu, kao i u noveli može predstavljati izlaz iz tog sveta mašte i dodir sa
nečim stvarnim (što ga i kasnije motiviše da priđe Marti). Film počinje sa Žakovim odlaskom
u prirodu i u toj sceni ga vidimo dok veselo pravi akrobacije u livadi punoj cveća. U jednom
trenutku on od te veselosti, pušta glas i kreće da pevuši. Taj trenutak potvrđuje da priroda
predstavlja mesto izlaska iz sveta mašte i prisustvovanja stvarnosti – posebno uzimajući u
obzir da dok se kreće gradom - ili ne progovara, ili pušta da njegov diktafon pravi zvukove
umesto njega, održavajući ga u unutrašnjem svetu mašte.

Njegov unutrašnji svet nam je predstavljen i spoljašnjim prostorom kroz koji se on kreće. Kao
i u prethodnim slučajevima, repetitivnost je posebno karakteristična. Nakon što se zaljubljuje
u Martu, počinje da viđa njeno ime svuda i mi kroz takve prikaze imamo osećaj kao da sa
njim šetamo u izmišljenom prostoru koji pripada samo njemu.
ZAKLJUČAK

U slučaju ova dva teksta, hronotop isto vreme, isto mesto služi da nam dočara imaginarni svet
glavnog junaka, u kojem se on oseća i ispunjeno i vrlo usamljeno. S druge strane, jedno od
mogućih značenja tog imaginarnog sveta transcedentuje literarni lik i predstavlja
metanarativni komentar o samom umetničkom stvaralaštvu (književnom i filmskom).

Kad je reč o unutrašnjem stanju junaka i njegovom odnosu prema stvarnosti, ali i o
metanarativnoj prirodi teksta, Bresonova adaptacija Belih noći je vrlo dosledna originalnoj
ideji. Reditelj je uspeo da zadrži odlike hronotopa isto vreme, isto mesto iz novele –
repetitivnost, imaginarni karakter i usamljenost koju označava, istovremeno prilagođavajući
ga filmskom mediju i sopstvenom autorskom stilu.

LITERATURA

Andrew, Joe. 2002. "'Same Time, Same Place': Some Reflections on the Chronotope and
Gender in Dostoevsky's "White Nights"." New Zealand Slavonic Journal, pp. 25-38.
http://www.jstor.org/stable/40922259.

Bahtin, Mihail. 1989. „Oblici vremena i hronotopa u romanu“ u O romanu. Beograd: Nolit,
pp. 193-390.

Dostojevski, Fjodor. 1969. Bele noći, Sentimentalni roman: Iz uspomena jednog zanesenjaka,
Beograd: Rad
Rosenshield, Gary. 1977. “Point of View and the Imagination in Dostoevskij's ‘White
Nights.’” The Slavic and East European Journal, vol. 21, no. 2, pp. 191–203.
www.jstor.org/stable/306699.

Stadler, Eva Maria. 2003. “Bresson, Dostoevsky, Bakhtin: Adaptation as Intertextual

Dialogue“ Quarterly Review of Film and Video, vol. 20, pp. 15-22.

Pont Neuf : Britannica Encyclopedia, https://www.britannica.com/topic/Pont-Neuf