Οδηγ. Μελ. Εκπ50 - cole-Lightfoot

Οδηγός Μελέτης
ΜΠΣ "Επιστήμες της Αγωγής"

Θεματική Ενότητα: Εξέλιξη του παιδιού στο
κοινωνικό περιβάλλον (ΕΚΠ50)
Επιμέλεια:
Κωνσταντίνος Πετρογιάννης
2017
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ, ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ, ΜΠΣ "ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ "
Οδηγός Μελέτης ΘΕ "ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΣΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ " (ΕΚΠ50) Επιμέλεια: Κ. Πετρογιάννης
Θεματική Ενότητα
Εξέλιξη του παιδιού στο κοινωνικό περιβάλλον
(ΕΚΠ50)
Οδηγός Μελέτης
Επιμέλεια & κριτική ανάγνωση κειμένων

Κωνσταντίνος Πετρογιάννης, Καθηγητής (Εξέλιξη του παιδιού στο κοινωνικό
περιβάλλον), Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο
Συντονιστής ΘΕ ΕΚΠ50
Συγγραφική ομάδα
Ιωάννης Δημάκος, Επικ. Καθηγητής (Σχολική Ψυχολογία με έμφαση στην Ψυχολογία
της Γραπτής Γλώσσας), Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Παν/μιο Πατρών
Χριστίνα Καρέλα, Υποψήφια διδάκτωρ ΕΑΠ, Μέλος ΟΝΕΠΣ του ΕΑΠ
Δήμητρα Κατή, Καθηγήτρια (Ψυχολογία της Γλώσσας), Τμήμα Εκπ/σης και Αγωγής στην
Προσχολική Ηλικία, Εθνικό και Καποδιστριακό Παν/μιο Αθηνών
Νικόλαος Μακρής, Καθηγητής (Γνωστική Ψυχολογία), Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής
Εκπαίδευσης, Δημοκρίτειο Παν/μιο Θράκης
Πλουσία Μισαηλίδη, Αναπλ. Καθηγήτρια (Ψυχολογία-Εξελικτική Ψυχολογία),
Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Παν/μιο Ιωαννίνων
Ευανθία Μακρή-Μπότσαρη, Καθηγήτρια (Παιδαγωγική [Εκπαιδευτική]
Ψυχολογία), Παιδαγωγικό Τμήμα, Ανώτατη Σχολή Παιδαγωγικής και Τεχνολογικής
Εκπαίδευσης Αθηνών
Γεωργία Στεφάνου, Αναπλ. Καθηγήτρια (Γνωστική Ψυχολογία), Παιδαγωγικό Τμήμα
Νηπιαγωγών, Παν/μιο Δυτικής Μακεδονίας
Βασιλική Τσούρτου, Επικ. Καθηγήτρια (Αναπτυξιακή Ψυχολογία), Τμήμα
Φιλοσοφικών & Κοινωνικών Σπουδών, Παν/μιο Κρήτης
ΠΑΤΡΑ
Μάιος 2017
2
Περιεχόμενα
Εισαγωγικό σημείωμα............................................................................................................... 4
Ενότητα 1. Η μελέτη της ανθρώπινης ανάπτυξης ..................................................................... 5
Ενότητα 2. Οι πρώτοι τρεις μήνες ........................................................................................... 13
Ενότητα 3. Σωματική και γνωστική ανάπτυξη στη βρεφική ηλικία ........................................ 20
Ενότητα 4. Κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη στη βρεφική ηλικία ........................... 29
Ενότητα 5. Η απόκτηση της γλώσσας ..................................................................................... 43
Ενότητα 6. Σωματική και γνωστική ανάπτυξη στην πρώτη παιδική ηλικία ........................... 52
Ενότητα 7. Κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη στην πρώτη παιδική ηλικία ............... 60
Ενότητα 8. Πλαίσια της ανάπτυξης ......................................................................................... 67
Ενότητα 9. Σωματική και γνωστική ανάπτυξη στη μέση παιδική ηλικία ................................ 77
Ενότητα 10. Το σχολείο ως πλαίσιο ανάπτυξης ...................................................................... 83
Ενότητα 11. Κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη στη μέση παιδική ηλικία ................. 88
Ενότητα 12. Σωματική και γνωστική ανάπτυξη στην εφηβεία ............................................... 97
Ενότητα 13. Κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη στην εφηβεία ................................ 107
Ενδεικτικές απαντήσεις σε Εκπαιδευτικές Δραστηριότητες................................................. 113
3
Εισαγωγικό σημείωμα
Ο Οδηγός Μελέτης διαμορφώθηκε προκειμένου να αποτελέσει ένα βασικό

βοήθημα για την αποτελεσματικότερη μελέτη του διδακτικού υλικού που
προσφέρεται στο πλαίσιο της Θεματικής Ενότητας "Εξέλιξη του παιδιού στο
κοινωνικό περιβάλλον" (ΕΚΠ50) του Μεταπτυχιακού Προγράμματος "Επιστήμες της
Αγωγής" του ΕΑΠ. Στόχος του είναι να βοηθήσει τις/τους φοιτήτριες/-τές να
οργανώσουν καλύτερα τη μελέτη του έντυπου εκπαιδευτικού υλικού της ΘΕ και να
τους προσφέρει στοιχεία που υποστηρίζουν την από απόσταση εκπαίδευσή τους.
Σε αυτή την αρχική εκδοχή του ο Οδηγός Μελέτης έχει προσαρμοστεί στο
περιεχόμενο του εγχειριδίου μελέτης που από την ακαδ. χρονιά 2017-18 είναι το
βιβλίο των Cynthia Lightfoot, Michael Cole και Sheila Cole Η Ανάπτυξη των Παιδιών
(μτφ. Μ. Κουλεντιανού) των εκδόσεων Gutenberg, το οποίο αποτελεί νεότερη,
αναθεωρημένη εκδοχή (2015) του ομότιτλου βιβλίου που προσφερόταν στο πλαίσιο
της Θεματικής Ενότητας από το 2008 έως το 2016.
Ο Οδηγός Μελέτης περιλαμβάνει 13 ενότητες, οι οποίες αντιπροσωπεύουν τα
επιλεγμένα κεφάλαια του βιβλίου. Κάθε ενότητα αποτελείται από τα εξής τμήματα:
Σκοπό και Σύνοψη, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες-Κλειδιά, βασική
βιβλιογραφία, συμπληρωματική βιβλιογραφία, προτεινόμενους διαδικτυακούς
συνδέσμους και εκπαιδευτικές δραστηριότητες, οι οποίες διακρίνονται σε
δραστηριότητες για την ενίσχυση της μάθησης, δραστηριότητες για την ενίσχυση
της κατανόησης, δραστηριότητες αυτοαξιολόγησης και αναστοχασμού. Οι
εκπαιδευτικές δραστηριότητες υποβοηθούν τη μάθηση καθώς σας δίνουν τη
δυνατότητα να εφαρμόζετε συστηματικά τις θεωρητικές γνώσεις που αποκομίζετε
και σας κατευθύνουν στη μελέτη της σχετικής θεματολογίας. Επιπλέον, σας δίνεται
η δυνατότητα να αξιολογήσετε οι ίδιες/-οι το αποτέλεσμα της μελέτης σας και της
μαθησιακής σας πορείας. Προκειμένου να βελτιωθεί σταδιακά ο Οδηγός Μελέτης
και κατ' επέκταση να υποβοηθηθεί περαιτέρω η εκπαιδευτική και μαθησιακή
διαδικασία, θα βοηθήσει ιδιαίτερα η αποστολή σχολίων και παρατηρήσεων από τη
δική σας πλευρά ώστε να πραγματοποιηθούν μελλοντικά οι απαραίτητες
βελτιώσεις.
Για τη σύνταξη της πρώτης αυτής εκδοχής του Οδηγού Μελέτης συνεργάστηκαν
τα μέλη ΣΕΠ με ευθύνη τμήματος φοιτητριών/-τών στη ΘΕ ΕΚΠ50 για την ακαδ.
χρονιά 2016-17 κ.κ. Ιωάννης Δημάκος, Δήμητρα Κατή, Νικόλαος Μακρής, Πλουσία
Μισαηλίδη, Ευανθία Μακρή-Μπότσαρη, Γεωργία Στεφάνου, Βασιλική Τσούρτου και
η κα Χριστίνα Καρέλα (μέλος της ΟΝΕΠΣ-ΕΑΠ).
4
Ενότητα 1. Η μελέτη της ανθρώπινης ανάπτυξης
Σκοπός και σύνοψη

Η ενότητα στοχεύει πρωτίστως σε μια εισαγωγή σε θέματα που αφορούν τον κλάδο
της Αναπτυξιακής Ψυχολογίας και της επιστήμης της Ψυχολογίας. Ειδικότερα, το
κεφάλαιο στέκεται αρχικά στους τομείς την ανάπτυξης και στα
κοινωνικοπολιτισμικά της πλαίσια. Στη συνέχεια, προσεγγίζεται η μελέτη της
ανάπτυξης μέσα από μια ιστορική αναδρομή στον τρόπο που αντιμετωπιζόταν το
παιδί στο παρελθόν. Επίσης, αναλύονται βασικά ζητήματα και όροι του χώρου,
όπως το εάν η ανάπτυξη διέπεται από «συνέχεια» ή ασυνέχεια», «πλαστικότητα» ή
όχι. Έπειτα, παρουσιάζονται οι σημαντικές ιστορικά θεωρίες της ανάπτυξης (όπως
οι ψυχοδυναμικές ή οι θεωρίες της κοινωνικής μάθησης) καθώς και νεότερες
προσεγγίσεις του θέματος (όπως οι θεωρίες επεξεργασίας πληροφοριών,
οικολογικών και δυναμικών συστημάτων). Η ενότητα κλείνει με ζητήματα
μεθοδολογίας και δεοντολογίας της έρευνας (π.χ. με αναφορά στους στόχους και
στις μεθόδους συλλογής δεδομένων).
Με την ολοκλήρωση της μελέτης αυτής της ενότητας η/ο

Προσδοκώμενα
φοιτήτρια/-τής αναμένεται να:
Αποτελέσματα
 ορίζει το αντικείμενο μελέτης της Αναπτυξιακής Ψυχολογίας·
 (ανα)γνωρίζει τους τομείς ανάπτυξης του παιδιού και του
εφήβου·
 περιγράφει τις φάσεις και το πλαίσιο της ανάπτυξης του
παιδιού και του εφήβου·
 γνωρίζει πώς εξελίχθηκε ιστορικά η μελέτη του παιδιού και
του εφήβου (νέου ανθρώπου)·
 παρουσιάζει τις βασικές αρχές στη μελέτη της ανάπτυξης
του παιδιού και του εφήβου·
 εξοικειωθεί με μερικές από τις σημαντικότερες ιστορικά
θεωρητικές προσεγγίσεις (και τους εκπροσώπους τους) στο
χώρο της Αναπτυξιακής Ψυχολογίας·
 εξοικειωθεί με κάποιες από τις βασικές νεότερες θεωρητικές
προσεγγίσεις στο χώρο σήμερα·
 κατανοεί πώς γίνεται η έρευνα στο χώρο της Αναπτυξιακής
Ψυχολογίας·
 ενημερωθεί για τη δεοντολογία και τον κώδικα ηθικής που
διέπει την έρευνα.
 ανάπτυξη
Έννοιες-Κλειδιά
 έρευνα
 μεθοδολογία
 πείραμα
 παρατήρηση
 επισκόπηση
 ομάδα ελέγχου
5
 πειραματική ομάδα
 κλινική μέθοδος
 διαχρονική έρευνα
 συγχρονική έρευνα
 έρευνα-δράση
 μικρογενετικός σχεδιασμός
 βασική έρευνα
 εφαρμοσμένη έρευνα
 αξιοπιστία
 εγκυρότητα
 αντικειμενικότητα
 δυνατότητα επανάληψης
 ψυχοδυναμικές θεωρίες
 θεωρίες κοινωνικής μάθησης
 κοινωνικοπολιτισμική θεωρία
 κονστρουκτιβιστική θεωρία
 εξελικτικές θεωρίες
 θεωρίες επεξεργασίας πληροφοριών
 θεωρία δυναμικών συστημάτων
 θεωρία οικολογικών συστημάτων
 κρίσιμη περίοδος
 ευαίσθητη περίοδος
 πλαστικότητα
 συνέχεια/ασυνέχεια
 ατομικές διαφορές
 δεοντολογία
Βασική βιβλιογραφία
Lightfoot, C., Cole, M., & Cole, S. R. (2015). Η Ανάπτυξη των Παιδιών. Αθήνα:
Gutenberg (Κεφάλαιο 1).
Συμπληρωματική βιβλιογραφία
Για θέματα Ανάπτυξης
Βαρνάβα-Σκούρα, Τζ. (1994). Θέματα γνωστικής ανάπτυξης, μάθησης και
αξιολόγησης: Με κείμενα Ζαν Πιαζέ, Τζέρομ Μπρούνερ. Αθήνα: Παπαζήσης.
Berk, L. E. (2015). Η ανάπτυξη των βρεφών, των παιδιών και των εφήβων. Αθήνα:
Εκδοτικός Όμιλος Ίων.
Γαλανάκη, Ε. (2003). Θέματα αναπτυξιακής ψυχολογίας. Αθήνα: Ατραπός.
Craig, G. J., & Baucum, D. (2007). Η ανάπτυξη του ανθρώπου. Αθήνα: Παπαζήσης.
Feldman, R. S. (2009). Εξελικτική ψυχολογία: Διά βίου ανάπτυξη. Αθήνα: Gutenberg.
Κουγιουμουτζάκης, Γ. (Επιμ.) (1995). Αναπτυξιακή ψυχολογία. Ηράκλειο:
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
6
Ουάντσγουερθ, Μ. Γ. (2001). Η θεωρία του Ζαν Πιαζέ για τη γνωστική και τη

συναισθηματική ανάπτυξη: Τα θεμέλια του κονστρουκτιβισμού. Αθήνα:
Καστανιώτης.
Παπαδοπούλου, Κ. (2009). Η Ζώνη Εγγύτερης Ανάπτυξης στη Θεωρία του L. S.
Vygotsky. Αθήνα: Gutenberg.
Πετρογιάννης, Κ. (2003). Η Μελέτη της Ανθρώπινης Ανάπτυξης: Παρουσίαση της
θεωρίας του Urie Brofenbrenner με βάση ευρήματα από τη διεθνή έρευνα.
Αθήνα: Καστανιώτης.
Salkind, N. J. (1990). Θεωρίες της ανθρώπινης ανάπτυξης. Αθήνα: Πατάκης.
Shaffer, D. R. (2008). Εξελικτική ψυχολογία. Αθήνα: Έλλην.
Vygotsky, L.S. (1997). Νους στην κοινωνία: H ανάπτυξη των ανώτερων ψυχολογικών
διαδικασιών. Αθήνα: Gutenberg.
Χριστοφίδη-Henriques, Α. (1997). Ο Πιαζέ και το σχολείο. Αθήνα: Εκκρεμές.
Για τη Μεθοδολογία της Έρευνας στην Ψυχολογία

Cohen, L., Manion, L., & Morrison, K. (2008). Μεθοδολογία εκπαιδευτικής έρευνας.
Αθήνα: Μεταίχμιο.
Mertens, D. M. (2009). Έρευνα και αξιολόγηση στην εκπαίδευση και την ψυχολογία.
Αθήνα: Μεταίχμιο.
Robson, C. (2010). Η έρευνα του πραγματικού κόσμου. Αθήνα: Gutenberg.
Sani, F., & Todman, J. (2009). Πειραματικός σχεδιασμός και στατιστικές εφαρμογές
στην ψυχολογία. Αθήνα: Πεδίο.
Σίμος, Π., & Κομίλη, Α. (2003). Μέθοδοι έρευνας στην ψυχολογία και τη γνωστική
νευροεπιστήμη. Αθήνα: Παπαζήσης.
7
Εκπαιδευτικές Δραστηριότητες
Α. Δραστηριότητες για την ενίσχυση της μάθησης

Α1. Έχοντας διαβάσει το 1ο κεφάλαιο, μπορείτε να σχεδιάσετε τη δική σας έρευνα
με θέμα κάποια πτυχή της ανάπτυξης του παιδιού;
Β. Δραστηριότητες για την ενίσχυση της κατανόησης

Β1. Έχοντας διαβάσει τις ενότητες για τις μεθόδους που χρησιμοποιεί η
αναπτυξιακή ψυχολογία, εντοπίστε στα ακόλουθα παραδείγματα ερευνών κρίσιμα
μεθοδολογικά τους χαρακτηριστικά και απαντήστε, για καθεμία, στα ακόλουθα
ερωτήματα:
α) Πρόκειται για βασική ή εφαρμοσμένη έρευνα; Εάν είναι εφαρμοσμένη,
μήπως πρόκειται ειδικότερα και για έρευνα-δράση;
β) Με ποιο τρόπο πραγματοποιήθηκε η συλλογή των δεδομένων: μέσα από
παρατήρηση σε φυσικές συνθήκες (μεταξύ άλλων εθνογραφική), πείραμα ή
την κλινική μέθοδο;
γ) Τι είδους σχεδιασμό ή συνδυασμό σχεδιασμών ακολούθησε η έρευνα με
στόχο να αναδείξει αναπτυξιακές αλλαγές: διαχρονικό, συγχρονικό, μικτό (ή
επάλληλων ομάδων), μικρογενετικό;
i. Καρούσου Α., Κατή Δ., & Χ. Σταμπουλιάδου (2008). H ανάδυση των

πρωτολέξεων: Εμπειρικά δεδομένα για τη σταδιακή σύγκλιση παραμέτρων
της λέξης. Ψυχολογία, 15(2), 119-138.
Με στόχο να απαντηθεί το ερώτημα πώς αναδύονται οι πρώτες λέξεις από τις

προγλωσσικές φωνοποιήσεις του βρέφους βιντεοσκοπήθηκαν δύο παιδιά σε
αλληλεπίδραση με ενήλικες από την ηλικία των 8 έως 24 μηνών σε
εβδομαδιαία βάση. Αναλύθηκε ο μεγάλος αριθμός φωνοποιήσεων κάθε
εβδομαδιαίας λήψης ως προς το εάν είχαν αποκτήσει ή όχι κάποια
χαρακτηριστικά λέξεων (π.χ. το ηχητικό σχήμα λέξεων).
α) ______________________________________________________________
β) ______________________________________________________________
γ) ______________________________________________________________
ii. Κάντζου, Β. (2009). Η χρονική οργάνωση του αφηγηματικού λόγου στην

ανάπτυξη της πρώτης γλώσσας. Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα. 465-
477.
8
Στόχος της έρευνας ήταν να περιγραφεί πώς αναπτύσσονται οι αφηγηματικές

ικανότητες. Παιδιά ηλικίας 4, 7 και 10 χρόνων καθώς και ενήλικες 25-35
χρόνων (15 συμμετέχοντες ανά ηλικιακή ομάδα) παρακολούθησαν ένα
κινούμενο σχέδιο και στη συνέχεια το αφηγήθηκαν σε κάποιον που δεν το είχε
δει. Οι αναλύσεις των ηχογραφημένων αφηγήσεων εστίασαν στο πώς
στήνεται μια χρονική αλυσίδα γεγονότων μέσα από ρηματικούς χρόνους.
α) ______________________________________________________________
β) ______________________________________________________________
γ) ______________________________________________________________
iii. Μπότσογλου, Κ., & Κακανά Δ.-Μ. (2012). Η λειτουργία και το περιεχόμενο
των κανόνων κατά τις αυθόρμητες δραστηριότητες παιχνιδιού παιδιών
προσχολικής ηλικίας. Ερευνώντας τον κόσμο του παιδιού, 11, 22-31.
Στόχος της έρευνας ήταν να μελετηθεί γιατί και πώς θεσπίζονται κανόνες στις
αυθόρμητες δραστηριότητες παιχνιδιού των παιδιών. Η συλλογή δεδομένων
από 5 τάξεις νηπιαγωγείου σε μια περίοδο 2 μηνών πραγματοποιήθηκε με
συμμετοχική παρατήρηση των ερευνητριών με βάση έναν οδηγό που
κατασκευάστηκε ειδικά για το σκοπό αυτό καθώς και με βιντεοσκόπηση των
δραστηριοτήτων παιχνιδιού. Συνολικά 40 επεισόδια παιχνιδιού στην τάξη και
στον υπαίθριο χώρο των νηπιαγωγείων στα οποία συμμετείχαν 90 παιδιά
αναλύθηκαν για στοιχεία όπως: το είδος του παιχνιδιού, ο αριθμός των
παιδιών και το φύλο τους, η παρέμβαση/παρουσία ενηλίκων και το θεματικό
περιεχόμενο του αυθόρμητου λόγου των παιδιών.
α) ______________________________________________________________
β) ______________________________________________________________
γ) ______________________________________________________________
iv. Puura, K., Davis, H., Papadopoulou, K., Tsiantis, J., Ispanovic, V., Rudic, N.,
Tamminen, T., Turunen, M., Dragonas, Th., Paradisiotou, A., Visakou, S.,
Day, C., Roberts, R., & Cox, A. (2002). The European Early Promotion
Project: A new primary health care service to promote children’s mental
health. Journal of Infant Mental Health, 23(6), 606-624.
Πρόκειται για ένα πρόγραμμα προαγωγής της ψυχοκοινωνικής υγείας των

παιδιών σε επτά ευρωπαϊκές χώρες. Με στόχο την πρόληψη ψυχολογικών και
κοινωνικών προβλημάτων από την εγκυμοσύνη έως το τέλος του 2 ου έτους της
ζωής επισκέπτριες υγείας στην πρωτοβάθμια περίθαλψη εκπαιδεύτηκαν στον
εντοπισμό εκείνων των μητέρων που χρειάζονται υποστήριξη μέσα από
συνεντεύξεις ένα μήνα πριν και ένα μήνα μετά τη γέννηση. Εκπαιδεύτηκαν
επίσης σε συμβουλευτικές υπηρεσίες για μητέρες. Τα αποτελέσματα της
παρέμβασης στην ψυχολογική ανάπτυξη των παιδιών, την προσαρμογή της
9
οικογένειας και τα χαρακτηριστικά των επαγγελματιών υποστήριξης

αξιολογήθηκαν δύο χρόνια αργότερα σε σύγκριση με μια ομάδα ελέγχου
επαγγελματιών και οικογενειών που δεν έλαβαν στήριξη. Η αξιολόγηση
βασίστηκε σε ποικίλες μεθόδους, όπως ερωτηματολόγιο γνώσεων για τις
επαγγελματίες, ημιδομημένη ψυχιατρική συνέντευξη με τις μητέρες, την
κλίμακα Bates για καταγραφή των χαρακτηριστικών των βρεφών, ένα δείκτη
του γονικού στρες κ.λπ.
α) ______________________________________________________________
β) ______________________________________________________________
γ) ______________________________________________________________
v. Οκαλίδου, Α., Βούλτσιος, Η., Fourakis, M., & Γουδήρας, Δ. (2009).

Αντίληψη των ελληνικών φωνηέντων από παιδιά με και χωρίς διαταραχή
ελλειμματικής προσοχής/υπερκινητικότητα. Ψυχολογία, 16(3), 253-279.
Στη μελέτη αυτή οι ερευνητές εξέτασαν δύο ομάδες παιδιών σχολικής ηλικίας:
(α) μια ομάδα παιδιών με διάγνωση Διαταραχής Ελλειμματικής
Προσοχής/Υπερκινητικότητα (ΔΕΠ/Υ) και (β) μια ομάδα ελέγχου (χωρίς
ΔΕΠ/Υ). Στόχος της έρευνας ήταν να ελεγχθεί εάν και κατά πόσο παιδιά
σχολικής ηλικίας με ΔΕΠ/Υ αντιμετωπίζουν προβλήματα με την ακουστική
αντίληψη φωνηέντων, ειδικά γιατί δεν φαίνεται να έχουν τις ίδιες ικανότητες
ακρόασης και κατανόησης της ομιλίας όπως τα τυπικά αναπτυσσόμενα
παιδιά. Δέκα (10) παιδιά ηλικίας 6-10 ετών με ΔΕΠ/Υ όπως και μια αντίστοιχη
ομάδα ελέγχου εκτέθηκαν σε συνθήκες εργαστηρίου σε
συνθετικούς/τεχνητούς ήχους που έπρεπε να αναγνωρίσουν ως
αντιπροσωπευτικούς κάποιων φωνηέντων. Αναζητήθηκαν διαφορές στο
ποσοστό αναγνώρισης των φωνηέντων αλλά και στο είδος των φωνηέντων
που αναγνωρίζονταν πιο εύκολα.
α) ______________________________________________________________
β) ______________________________________________________________
γ) ______________________________________________________________
Γ. Δραστηριότητες αυτοαξιολόγησης
Γ1. Προσπαθήστε να αντιστοιχίσετε τα ονόματα των επιστημόνων (στην αριστερή

στήλη Α) με τις επιστημονικές προσεγγίσεις (στη δεξιά στήλη Β):
Στήλη Α Στήλη Β
1. B. F. Skinner α. Μίμηση σε κοινωνικό πλαίσιο
2. Lev Vygotsky β. Ψυχοσεξουαλικά στάδια
10
3. Sigmund Freud γ. Κονστρουκτιβισμός

4. Erik Erikson δ. Συντελεστική Εξαρτημένη Μάθηση
5. Jean Piaget ε. Κοινωνικοπολιτισμική θεωρία
6. Albert Bandura στ. Ψυχοκοινωνικά στάδια
Γ2. Επιλέξτε τη σωστή απάντηση στις ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών που

ακολουθούν (υπάρχει μόνο μία σωστή απάντηση ανά ερώτηση):
1. Τα άτομα που εκτίθενται σε κάποια ειδική διαχείριση κατά τη διάρκεια ενός

πειράματος ανήκουν στην _______________.
α. ομάδα ελέγχου
β. πειραματική ομάδα
γ. ομάδα placebo
δ. ομάδα επανεξέτασης
2. Σε ένα πείραμα ...

α. τα υποκείμενα τοποθετούνται τυχαία στις διάφορες συνθήκες του
πειράματος.
β. ο ερευνητής χειρίζεται όπως θέλει τα υποκείμενα της έρευνας.
γ. η λήξη του προσδιορίζεται από τον ερευνητή.
δ. τα υποκείμενα υποχρεούνται να συμμετέχουν ως το τέλος χωρίς να
μπορούν να διακόψουν τη ροή του πειράματος.
3. Εκπαιδευτικός ερευνητής μελετά τις απόψεις των μαθητών για τους

τσιγγάνους συμμαθητές τους και βλέπει αρνητικά στερεότυπα εις βάρος των
τσιγγάνων. Έτσι σχεδιάζει και εφαρμόζει μια μικρή παρέμβαση για να
βελτιώσει το κλίμα της τάξης. Στο τέλος της χρονιάς επαναλαμβάνει την
έρευνα. Αυτή η μελέτη είναι μια περίπτωση ___________________.
α. έρευνας-δράσης
β. πειράματος
γ. βασικής έρευνας
δ. επισκόπησης
4. Η έρευνα-δράση είναι ...

α. αναπτυξιακή έρευνα για τη μελέτη της αλληλεπίδρασης του ατόμου με
το περιβάλλον.
β. εφαρμοσμένη έρευνα στο χώρο του εργαστηρίου.
γ. παρέμβαση μικρής κλίμακας και εξέταση των επιδράσεων της
παρέμβασης.
δ. βασική έρευνα για την αντιμετώπιση σημαντικών κοινωνικών
προβλημάτων.
5. Για τη συμμετοχή ανηλίκων σε έρευνα, απαιτείται…
11
α. η έγγραφη συγκατάθεση όλων (γονέων, εκπαιδευτικών, διευθυντών).

β. η έγγραφη συγκατάθεση των γονέων και κηδεμόνων τους.
γ. η έγγραφη συγκατάθεση των εκπαιδευτικών τους.
δ. η έγγραφη συγκατάθεση του διευθυντή του σχολείου φοίτησης.
Δ. Αναστοχασμός
Στην κλασική μελέτη του Milgram για την υπακοή στην εξουσία (το γνωστό πλέον
πείραμα με το «ηλεκτροσόκ»), οι συμμετέχοντες νόμιζαν πως όντως «τιμωρούσαν»
με πραγματικά ηλεκτροσόκ.
α) Σχολιάστε γιατί μια τέτοια έρευνα δεν θα μπορούσε να λάβει άδεια
διεξαγωγής σήμερα.
β) Πώς θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά η έρευνα αυτή (χωρίς προβλήματα
δεοντολογίας);
12
Ενότητα 2. Οι πρώτοι τρεις μήνες

Στο πλαίσιο αυτής της ενότητας περιγράφονται οι ικανότητες και τα χαρακτηριστικά
των νεογέννητων καθώς και οι διεργασίες αναπτυξιακής αλλαγής που συμβαίνουν
την αρχική περίοδο της βρεφικής ηλικίας (αμέσως μετά της γέννησης έως περίπου
τους τρεις πρώτους μήνες), τα οποία οδηγούν τα βρέφη σε μια νέα οδό γνωστικής
και κοινωνικοσυναισθηματικής ανάπτυξης. Οι αλλαγές που συντελούνται
διαμορφώνονται τόσο από τη βιολογία όσο και από το φυσικό και
κοινωνικοπολιτιστικό περιβάλλον και παρέχουν ένα θεμελιώδες πλαίσιο για τη
μετέπειτα ανάπτυξη. Σκοπός της ενότητας είναι να κατανοήσετε τον τρόπο που ο
εγκέφαλος και το αισθητηριακό σύστημα επιτρέπουν στα βρέφη να βιώσουν τον
κόσμο, την επίδραση συγκεκριμένων αντανακλαστικών και της ιδιοσυγκρασίας στις
βιωμένες αντιδράσεις των βρεφών, καθώς και τη συμβολή ορισμένων έμφυτων
μαθησιακών ικανοτήτων στη διαμόρφωση της πρώιμης συμπεριφοράς τους,
προκειμένου να συντονιστούν με τον κοινωνικό κόσμο μέσα στον οποίο
μεγαλώνουν.
Με την ολοκλήρωση της μελέτης αυτής της ενότητας η/ο

Προσδοκώμενα
φοιτήτρια/-τής αναμένεται να:
Αποτελέσματα  (ανα)γνωρίζει τις αλλαγές στη σωματική ανάπτυξη των
νεογέννητων τις πρώτες εβδομάδες της ζωής τους·
 αξιολογεί με τη χρήση κατάλληλων μετρήσεων τη σωματική
ανάπτυξη των βρεφών·
 περιγράφει τη βασική αρχιτεκτονική των νευρώνων και των
νευρωνικών δικτύων·
 περιγράφει τη δομή του κεντρικού νευρικού συστήματος
(βασικούς λοβούς ή διαιρέσεις του εγκεφαλικού φλοιού,
εγκεφαλικό στέλεχος, παρεγκεφαλίτιδα, νωτιαίος μυελός)·
 συσχετίζει τις αλλαγές στον εγκέφαλο των βρεφών με τις
αναπτυξιακές αλλαγές που συντελούνται τους πρώτους
μήνες της ζωής·
 διακρίνει και να (ανα)γνωρίζει τις δύο μείζονες κατηγορίες
εγκεφαλικής ανάπτυξης·
 (ανα)γνωρίζει τις πρώτες αισθητηριακές ικανότητες των
νεογέννητων βρεφών·
 προτείνει μεθόδους εκτίμησης των αισθητηριακών
ικανοτήτων των βρεφών·
 ονομάζει τα αντανακλαστικά που είναι παρόντα κατά τη
γέννηση, να προσδιορίζει την αναπτυξιακή τους πορεία και
να τα συνδέει με μετέπειτα δράσεις·
 χρησιμοποιεί θεωρητικές προσεγγίσεις (π.χ. θεωρία Piaget,
θεωρίες μάθησης) για να ερμηνεύει την οργάνωση της
συμπεριφοράς στα βρέφη·
13
 ορίζει την ιδιοσυγκρασία και να εντοπίζει τις βασικές

ενδείξεις της·
 σχολιάζει την ικανότητα των βρεφών να συντονίσουν τις
πράξεις τους (π.χ. ύπνος, σίτιση) με αυτές των προσώπων
φροντίδας·
 νοηματοδοτεί τη συμπεριφορά του «κλάματος» στη σχέση
προσώπου φροντίδας-βρέφους.
 σωματική ανάπτυξη
Έννοιες-Κλειδιά
 νευρώνες και νευρωνικά δίκτυα
 κεντρικό νευρικό σύστημα
 ανάπτυξη εγκεφάλου
 αισθητηριακή αντίληψη
 όραση
 ακοή
 γεύση
 όσφρηση
 διαισθητηριακή αντίληψη
 αντανακλαστικά
 στάδιο αισθητηριοκινητικής νόησης κατά Piaget
 πρωτογενής κυκλική αντίδραση
 κλασική εξαρτημένη μάθηση
 συντελεστική εξαρτημένη μάθηση ιδιοσυγκρασία
 ύπνος
 σύνδρομο αιφνίδιου θανάτου
 σίτιση
 κλάμα
Lightfoot, C., Cole, M., & Cole, S. R. (2015). Η ανάπτυξη των παιδιών. Αθήνα:
Burnham, M. M., Goodlin‐Jones, B. L., Gaylor, E. E., & Anders, T. F. (2002). Nighttime
sleep‐wake patterns and self‐soothing from birth to one year of age: A
longitudinal intervention study. Journal of Child Psychology and Psychiatry,
43(6), 713-725.
Buitelaar, J. K., Huizink, A.C., Mulder, E.J., de Medina, P.G. R., & Visser, G.H. (2003).
Prenatal stress and cognitive development and temperament in infants.
Neurobiology of aging, 24, 53-60.
DeCasper, A.J., Fifer, W.P., Oates, J., & Sheldon, S. (1987). Of human bonding:
Newborns prefer their mothers' voices. Cognitive development in infancy, 111-
118.
Farroni, T., Massaccesi, S., Pividori, D., & Johnson, M.H. (2004). Gaze following in
newborns. Infancy, 5(1), 39-60.
14
Gartner, L.M., Morton, J., Lawrence, R.A., Naylor, A.J., O'Hare, D., Schanler, R.J., &
Eidelman, A.I. (2005). Breastfeeding and the use of human milk. Pediatrics,
115(2), 496-506.
Goldsmith, H.H., Buss, A.H., Plomin, R., Rothbart, M.K., Thomas, A., Chess, S., Hinde,
R.A., & McCall, R.B. (1987). Roundtable: What is temperament? Four
approaches. Child development, 505-529.
Heraghty, J.L., Hilliard, T.N., Henderson, A.J., & Fleming, P.J. (2008). The physiology
of sleep in infants. Archives of disease in childhood, 93(11), 982-985.
Johnson, M.H., Dziurawiec, S., Ellis, H., & Morton, J. (1991). Newborns' preferential
tracking of face-like stimuli and its subsequent decline. Cognition, 40(1), 1-19.
Kelly, D.J., Quinn, P.C., Slater, A.M., Lee, K., Gibson, A., Smith, M., Ge, L., & Pascalis,
O. (2005). Three‐month‐olds, but not newborns, prefer own‐race faces.
Developmental science, 8(6), 31-36.
Kramer, M.S., Aboud, F., Mironova, E., Vanilovich, I., Platt, R.W., Matush, L.,
Igymnov, S., Fombonne, E., Boqdanovich, N, Ducreut, T., Collet, J.P., Chalmers,
B., Hodnett, E., Davidovsky, S., Skugarevsky, O., Trofimovich, O., Kozlona, L., &
Shapiro, S. (2008). Breastfeeding and child cognitive development: new
evidence from a large randomized trial. Archives of general psychiatry, 65(5),
578-584.
Mendelson, M.J., Haith, M.M., & Gibson, J.J. (1976). The relation between audition
and vision in the human newborn. Monographs of the Society for Research in
Child Development, 1-72.
Rothbart, M.K. (1981). Measurement of temperament in infancy. Child development,
569-578.
Sadeh, A. (1996). Evaluating night wakings in sleep-disturbed infants: a
methodological study of parental reports and actigraphy. Sleep-New York, 19,
757-762.
Simion, F., Regolin, L., & Bulf, H. (2008). A predisposition for biological motion in the
newborn baby. Proceedings of the National Academy of Sciences, 105(2), 809-
813.
Χαραμή, Ε., Τσορομώκος, Δ., & Μαζαράκου, Χ. (2015). Μητρικός θηλασμός και
ψυχική υγεία της μητέρας. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 32(3), 364-368.
Προτεινόμενοι διαδικτυακοί σύνδεσμοι

 Μεταβείτε στο σύνδεσμο του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας προκειμένου να
μελετήσετε τα αναμενόμενα επίπεδα των σωματικών δεικτών στα βρέφη
(http ://www .who.int/childgrowth/standards/en/).
 Χρησιμοποιήστε την εφαρμογή «Καμπύλες Ανάπτυξης Παγκόσμιου Οργανισμού
Υγείας και Ελληνικού Βιβλιαρίου» προκειμένου να εκτιμήσετε τις μετρήσεις
ύψους, βάρους και περιμέτρου κεφαλής των παιδιών και να εξασκηθείτε στην
ερμηνεία των διαγραμμάτων (https ://www .mychildren.gr/growthcharts).
15

Α1. Αντλώντας από την εμπειρία σας φέρτε στο νου σας ένα βρέφος ή νήπιο με το
οποίο είχατε με κάποιον τρόπο σχετιστεί και προσπαθήστε να το κατατάξετε σε μία
από τις τρεις ευρείες κατηγορίες που προτείνουν οι Chess & Thomas: «εύκολα
βρέφη», «δύσκολα βρέφη», «βρέφη που αργούν να πάρουν μπρος». Ποιες βασικές
ενδείξεις ιδιοσυγκρασίας λάβατε υπόψη σας ώστε να καθοδηγήσετε την επιλογή
σας;
Α2. Αντιπαράθεση επιχειρημάτων (Debate): α) Ποια διευθέτηση ύπνου πιστεύετε
ότι ακολουθούν οι περισσότεροι Έλληνες γονείς και γιατί; Μοιραστείτε τις σκέψεις
σας πάνω στο ερώτημα και ανταλλάξτε απόψεις μεταξύ σας αντιπαραβάλλοντας
επιχειρήματα υπέρ ή κατά του «ύπνου με τους γονείς».
β) Πότε πιστεύετε ότι πρέπει να τρώνε τα βρέφη; Μοιραστείτε τις σκέψεις σας πάνω
στο ερώτημα και ανταλλάξτε απόψεις μεταξύ σας αντιπαραβάλλοντας
επιχειρήματα υπέρ ή κατά του «να τρώνε τα βρέφη όποτε θέλουν».
Β1. Απαντήστε στις ερωτήσεις «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» που

παρουσιάζονται στο παρόν κεφάλαιο και συγκεκριμένα:
 Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 205) και
να αναλογιστείτε σχετικά με τις επιλογές σίτισης και την ανάπτυξη των
βρεφών διαγενεακά.
να προσπαθήσετε να προσεγγίσετε εννοιολογικά τους όρους
«εμπλουτισμένο περιβάλλον» και «στερημένο περιβάλλον».
να προτείνετε μεθόδους/τεχνικές εκτίμησης των αισθητηριακών ικανοτήτων
των βρεφών μέσα από εφαρμοσμένα παραδείγματα.
να εφαρμόσετε τις γνώσεις που αποκομίσατε για την οργάνωση της
συμπεριφοράς των βρεφών.
να μοιραστείτε τις σκέψεις σας σχετικά με τη σχέση των ιδιοσυγκρασιακών
χαρακτηριστικών και της προσαρμογής.
να εφαρμόσετε τις θεωρητικές σας γνώσεις συμβουλεύοντας νέους γονείς.
16
Β2. Μετά το πέρας της μελέτης σας αξιολογήστε κατά πόσο είστε σε θέση να
απαντήσετε στα βασικά ερωτήματα κατανόησης που τίθενται στο βιβλίο σας (σελ.
202):
α) Πώς οργανώνεται ο εγκέφαλος σε ένα πολύ αποτελεσματικό δίκτυο
επικοινωνίας;
β) Πώς οργανώνονται τα αντανακλαστικά και τα αισθητηριακά συστήματα
των νεογέννητων σε πιο σύνθετα συστήματα συμπεριφοράς;
γ) Πώς η ανάπτυξη του εγκεφάλου και της συμπεριφοράς συντονίζεται με
το συγκεκριμένο κοινωνικό-πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο γεννιέται το
παιδί;
Β3. Αξιοποιώντας ερεθίσματα από τη σχηματική άποψη του εγκεφάλου, όπως

απεικονίζεται στο σχήμα 4.4 (σελ. 208) του προτεινόμενου εγχειριδίου σας,
περιγράψτε τη/τις λειτουργία/-ες που επιτελεί κάθε τμήμα του εγκεφάλου.
Β4. Ανατρέξτε στον πίνακα 4.2 «Αντανακλαστικά παρόντα κατά τη γέννηση» (σελ.
226) για να θυμηθείτε ξανά τα αντανακλαστικά με τα οποία είναι εξοπλισμένα τα
νεογέννητα. Στη συνέχεια κατηγοριοποιήστε τα με βάση τα εξής κριτήρια:
α) Ποια από αυτά που σας παρουσιάζονται είναι προσαρμοστικά σε όλη τη
διάρκεια της ζωής;
β) Ποια από αυτά εξαφανίζονται με την πάροδο του χρόνου;
γ) Τέλος, ποια φαίνεται να μην εξυπηρετούν κάποια προφανή λειτουργία;
Β5. Παραθέτοντας σχετικά ευρήματα προσπαθήστε να ερμηνεύσετε τις διαφορές

στη συχνότητα του κλάματος από τη γέννηση έως το 1ο έτος όπως παρουσιάζονται
στο γράφημα του σχήματος 4.12 (σελ. 246).
Γ1. Συμπληρώστε στα κενά των ακόλουθων διατυπώσεων που αναφέρονται στη
σωματική ανάπτυξη και στην ανάπτυξη του εγκεφάλου τη/τις λέξη/-εις που
ταιριάζουν:
1. Τους τρεις πρώτους μήνες της ζωής το βρέφος θα πάρει __________
περίπου κιλά βάρος, περισσότερα από ___________ εκατοστά ύψος και η
περίμετρος του κεφαλιού θα αυξηθεί περισσότερο από ________ εκατοστά.
2. Ο εγκέφαλος κατά την ενήλικη ζωή έχει _______________ μέγεθος απ’ ό,τι ο
εγκέφαλος κατά τη γέννηση.
3. Κατά τη γέννηση η διάταξη των κυκλωμάτων του _______________
______________ είναι λίγο ωριμότερη από αυτήν του νωτιαίου μυελού και
του ________________ _____________.
4. Η _________________ από την εμπειρία ανάπτυξη του εγκεφάλου
αναφέρεται στην ανάπτυξη των νευρωνικών συνδέσεων που προκαλείται ως
αντίδραση στην εμπειρία.
17
Γ2. Επιλέξτε κατά πόσο οι διατυπώσεις που αφορούν τις αισθητηριακές ικανότητες
του βρέφους τους πρώτους μήνες της ζωής του είναι σωστές ή λανθασμένες:
1. Οι αισθήσεις της αφής, της όσφρησης και της όρασης είναι εξίσου
εξελιγμένες στα φυσιολογικά τελειόμηνα νεογέννητα.
ΣΩΣΤΟ  ΛΑΘΟΣ 
2. Ο χαμηλός τόνος φωνής και η αργή, τονισμένη προφορά είναι
χαρακτηριστικά της «μωρουδίστικης» ή «μαμαδίστικης» ομιλίας που
φαίνεται ότι προτιμάται από τα βρέφη.
3. Τα πολύ μικρά βρέφη έχουν την ικανότητα να αντιληφθούν όλες τις
διακρίσεις των ηχητικών κατηγοριών ανεξαρτήτως της γλώσσας που
μιλάτε.
4. Τα βρέφη, παρ’ όλη τη θολή τους όραση, βλέπουν αντικείμενα σε
απόσταση περίπου 30 εκατοστών.
5. Η ικανότητα των βρεφών να αντιλαμβάνονται τα διάφορα χρώματα
προσεγγίζει το επίπεδο των ενηλίκων σε ηλικία περίπου 4 μηνών.
6. Τα νεογέννητα βρέφη προτιμούν να κοιτάζουν σχήματα με μοτίβα, όπως
πρόσωπα ή ομόκεντρους κύκλους, αντί για απλά σχήματα.
7. Υπάρχουν ενδείξεις ότι σε ηλικία δύο μηνών τα βρέφη βλέπουν το όριο
μεταξύ των αντικειμένων, ενώ στους τρεις μήνες αναγνωρίζουν ότι τα
αντικείμενα είναι τρισδιάστατα.
8. Η προγεννητική διατροφή της μητέρας δεν επηρεάζει τις γευστικές
προτιμήσεις των βρεφών.
Γ3. Δώστε σύντομους ορισμούς των όρων που βρίσκονται στην αριστερή στήλη του
Πίνακα στα κενά πλαίσια δεξιά, προκειμένου να εξοικειωθείτε με βασικές έννοιες
της θεωρίας του Piaget περί αναπτυσσόμενης δράσης, καθώς και θεωριών της
μάθησης:
Θεωρία
Piaget
«στάδιο αισθητηριοκινητικής νόησης»
18
«πρωτογενής κυκλική αντίδραση
«διαμόρφωση»
«ενσωμάτωση»
«κλασική εξαρτημένη μάθηση»

Θεωρίες μάθησης
«συντελεστική εξαρτημένη μάθηση»
Γ4. Καταγράψτε τρεις παράγοντες κινδύνου (είτε προγεννητικούς είτε

μεταγεννητικούς) για σύνδρομο αιφνίδιου θανάτου στα βρέφη.
1. _________________________________________________________________
2. _________________________________________________________________
3. _________________________________________________________________
Βάσει όσων μελετήσατε αναστοχαστείτε: «Ποια επιτεύγματα των πρώτων τριών
μηνών ζωής του νεογέννητου το οδηγούν, εν γένει, σε μια νέο οδό γνωστικής,
κοινωνικής και συναισθηματικής ανάπτυξης;».
19
Ενότητα 3. Σωματική και γνωστική ανάπτυξη στη

βρεφική ηλικία

Σε αυτή την ενότητα παρουσιάζονται οι αλλαγές στη βιολογική διαμόρφωση, στην
κινητική συμπεριφορά και στις γνωστικές ικανότητες που συντελούνται κατά την
περίοδο της βρεφικής ηλικίας (από τη γέννηση μέχρι τους 24 μήνες). Σύμφωνα με
τη γενετική επιστημολογία του Piaget, η βρεφική νόηση είναι αισθητηριοκινητική
και υπόκειται σε μία ακολουθία έξι υποσταδίων. Οι αναπαραστάσεις που
σχηματίζει ο βρεφικός νους είναι πραξιακές μέχρι περίπου το 18ο μήνα που
αρχίζουν να αναπτύσσουν την αναπαραστασιακή σκέψη. Σύμφωνα με τον Piaget,
σταδιακά τα βρέφη αποκτούν την ικανότητα για σκόπιμη συμπεριφορά. Ο Piaget
ενδιαφέρθηκε να προσδιορίσει αναπτυξιακά τις λειτουργίες της μίμησης και του
συμβολικού παιχνιδιού, χρησιμοποιώντας την κλινική πειραματική μέθοδο. Στη
θεωρία του ασκήθηκε κριτική όσον αφορά τις πρώιμες βρεφικές ικανότητες. Έτσι,
αντιπαραβάλλονται οι θέσεις του Piaget με αυτές άλλων αναπτυξιακών ψυχολόγων
που έδειξαν ότι τα βρέφη είναι ικανά ακόμα και στα πρώιμα στάδια να
αναπαριστούν και να κατανοούν τον κόσμο με βάση έννοιες (εννοιακά). Επίσης,
αντιπρότειναν άλλες δοκιμασίες (π.χ. η μέθοδος παραβίασης των προσδοκιών των
Hespos και Baillargeon και η προσέγγιση των δυναμικών συστημάτων της Thelen),
καθώς υποστήριζαν ότι η χρήση των παραδοσιακών πιαζετιανών τεστ υποτιμά τις
ικανότητες των παιδιών. Τα βρέφη φαίνεται ότι διαθέτουν μία πρώιμη στρατηγική
προσαρμογής που τους επιτρέπει να αναζητούν διαφορές μεταξύ οικείων και μη
οικείων ερεθισμάτων. Τα ερωτήματα για τη βρεφική γνωστική ανάπτυξη
διαπραγματεύονται τη σχέση έμφυτου-επίκτητου και τη σχέση μεταξύ εγγενών
βιολογικών προδιαθέσεων και κοινωνικής εμπειρίας. Οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι
ενδιαφέρονται να προσδιορίσουν το πότε εμφανίζεται μία νοητική δυνατότητα (π.χ.
κατηγοριοποίηση) και πώς αλλάζει στο χρόνο. Στην ενότητα επίσης συζητείται ο
ρόλος της προσοχής, της μνήμης και της γλώσσας, οι οποίες θεωρούνται σημαντικές
για όλες τις γνωστικές αλλαγές της βρεφικής ηλικίας, ειδικότερα κατά το πέρασμα
από την προσυμβολική στη συμβολική σκέψη. Τέλος, συνοψίζονται ο τρόπος
κατανόησης του κόσμου και τα γνωστικά επιτεύγματα των μικρών παιδιών τα δύο
πρώτα χρόνια της ζωής τους.
Προσδοκώμενα Με την ολοκλήρωση της μελέτης αυτής της ενότητας η/ο

Αποτελέσματα φοιτήτρια/-τής αναμένεται να:
 αναγνωρίζει τις αλλαγές στο μέγεθος και στις αναλογίες του
σώματος, στους μυς, στα οστά και στον εγκέφαλο·
 κατανοεί την ανάπτυξη των λεπτών και αδρών κινητικών
δεξιοτήτων των παιδιών·
 αντιδιαστέλλει το ρόλο της ωρίμανσης και της μάθησης-
εμπειρίας στην επίτευξη κινητικών οροσήμων·
 σχολιάζει τις διαδικασίες για τον εκούσιο έλεγχο της κύστης
και του εντέρου στα παιδιά·
20
 γνωρίζει τα βασικά στοιχεία της σταδιοκρατικής θεώρησης

του Piaget, ιδιαίτερα δε του πρώτου σταδίου της
αισθητηριοκινητικής σκέψης, να ορίζει τα υποστάδιά της και
να (ανα)γνωρίζει τα χαρακτηριστικά της·
 αναγνωρίζει τη διαφορά μεταξύ αισθητηριοκινητικής και
εννοιολογικής ανάπτυξης·
 κατανοεί την έννοια της μονιμότητας του αντικειμένου και
να γνωρίζει προσεγγίσεις για τη μέτρησή της·
 επεξηγεί την αποτυχία στις επιδόσεις των βρεφών στο έργο
Α όχι Β
 διερευνά τον τρόπο με τον οποίο τα βρέφη κατανοούν τις
ιδιότητες του φυσικού κόσμου (π.χ. μέτρηση, σχέση αιτίου-
αιτιατού, κατηγοριοποίηση)·
 γνωρίζει τις εναλλακτικές προσεγγίσεις γνωστικής
ανάπτυξης·
 κατανοεί το ρόλο του πολιτισμικού πλαισίου στη γνωστική
ανάπτυξη·
 γνωρίζει τα στάδια ανάπτυξης της προσοχής των βρεφών·
 αναγνωρίζει την ποιοτική μετατόπιση της μνήμης των
βρεφών.
Έννοιες-Κλειδιά  σωματική ανάπτυξη
 οστεοποίηση
 μυελίνωση
 λεπτές κινητικές δεξιότητες
 αδρές κινητικές δεξιότητες
 έλεγχος σφιγκτήρων
 υποστάδια αισθητηριοκινητικής ανάπτυξης
 δευτερογενείς και τριτογενείς κυκλικές αντιδράσεις
 μονιμότητα του αντικειμένου
 σκόπιμη ενέργεια
 σφάλμα Α όχι Β
 συμβολικό παιχνίδι
 ετερόχρονη μίμηση
 μέθοδος παραβίασης των προσδοκιών
 σχέση αιτίου-αιτιατού
 κατηγοριοποίηση
 προσοχή
 άδηλη και έκδηλη μνήμη
Εκδόσεις Gutenberg (Κεφάλαιο 5).
21
Bauer, P. J. (2007). Remembering the times of our lives: memory in infancy and
beyond. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.
Bremner, J. G., Slater, A. M., & Johnson, S. P. (2015). Perception of object
persistence: the origins of object permanence in infancy. Child Development
Perspectives, 9(1), 7-13.
Gelman, R. (1991). The epigenesis of Mind: Essays on Biology and Cognition. New
Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.
Κουγιουμουτζάκης, Γ. (1992). Φωνητικές μιμήσεις στην επικοινωνία μητέρας-
βρέφους. Στο Γ. Κουγιουμουτζάκης (Επιμ.), Πρόοδος στην Αναπτυξιακή
Ψυχολογία των πρώτων χρόνων (σελ. 93-137). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές
Εκδόσεις Κρήτης.
Lind, T., Raby, K. L., Caron, E. B., Roben, C. K., & Dozier, M. (2017). Enhancing
executive functioning among toddlers in foster care with an attachment-based
intervention. Development and Psychopathology, 29(2), 575-586.
Τσούρτου, Β. (2016). Έρευνα της αντίληψης του αριθμού κατά τη βρεφική ηλικία.
Στο Γ. Κουγιουμουτζάκης (Επιμ.), Το Συν- της Συγκίνησης: Ψυχολογία βρεφών
και νηπίων (σελ. 249-271). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

 https ://www .youtube.com/watch?v=rVqJacvywAQ (μονιμότητα αντικειμένου)
 https ://www .youtube.com/watch?v=4jW668F7HdA&t=9s (σφάλμα Α όχι Β)
 http ://www .infantstudies.org/icis-leadership/
 http ://www. springer.com/us/book/9783319451008#aboutBook
 https ://www .youtube.com/watch?v=hD_YqcWCwFQ
22
Α1. Διαβάστε προσεκτικά τα παρακάτω αποσπάσματα το οποία έχουν προκύψει

στο πλαίσιο της παρατήρησης σε διαφορετικές χρονικές στιγμές ενός βρέφους, της
Κατερίνας, στο σπίτι της. Στη συνέχεια προσπαθήστε να απαντήσετε διαδοχικά στις
ερωτήσεις που ακολουθούν μετά από κάθε απόσπασμα (μελέτη περίπτωσης).
Παρατήρηση χρονική στιγμή 1:

Η Κατερίνα δείχνει ενδιαφέρον για εξερεύνηση του άμεσου
περιβάλλοντός της και είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει το
σώμα της για να χειριστεί τα διάφορα αντικείμενα.
Μετακινεί τα αντικείμενα με τα οποία δεν θέλει να
ασχοληθεί για να προσεγγίσει αυτά που της τραβούν την
προσοχή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον δείχνει για αντικείμενα που
ταιριάζουν μεταξύ τους. Επιλέγει τρία ξύλινα κομμάτια ενός
παζλ που αντιλαμβάνεται την υφή τους βάζοντάς τα στο
στόμα.
Ερώτημα 1: Με βάση την παραπάνω περιγραφή προσπαθήστε να απαντήσετε

στα εξής:
α) Σε ποιο υποστάδιο αισθητηριοκινητικής ανάπτυξης θα λέγατε ότι βρίσκεται
η Κατερίνα;
β) Ποια χαρακτηριστικά αυτού του υποσταδίου αιτιολογούν την επιλογή σας;
γ) Προτείνετε ένα πείραμα για να ελέγξετε κατά πόσο έχει αναπτύξει την
ικανότητα να κατηγοριοποιεί τα αντικείμενα με βάση έννοιες που δεν
βασίζονται μόνο σε αντιληπτικά χαρακτηριστικά.

Η Κατερίνα μπορεί να τοποθετήσει σωστά τα κομμάτια σε
ένα-δυο απλά παζλ δοκιμάζοντας στις εσοχές ποιο από αυτά
ταιριάζει. Πρώτα κοιτάζει προσεκτικά το κάθε κομμάτι και
μετά το επεξεργάζεται με την αφή. Έχει εξασκηθεί σε
αντίστοιχα παζλ και στον παιδικό σταθμό. Όταν
δυσκολεύτηκε να τα καταφέρει μόνη της, η μαμά της
περιέστρεψε το κομμάτι του παζλ για να βρει τη σωστή θέση.
Το ίδιο δοκίμασε στη συνέχεια και η Κατερίνα.
Ερώτημα 2: Με βάση την περιγραφή της χρονικής στιγμής 2 προσπαθήστε να

απαντήσετε στα εξής:
β) Ποιες μεθόδους επίλυσης προβλημάτων χρησιμοποιούν συνήθως τα παιδιά
σε αυτό το υποστάδιο;
23

Η Κατερίνα είναι με τη μαμά της στην κουζίνα και φτιάχνουν
κουλουράκια. Φαίνεται ότι γνωρίζει καλά το χώρο και δείχνει
στη μαμά της τη θέση των αντικειμένων, π.χ. το μπολ. Όταν
χύθηκε η ζάχαρη έξω από το μπολ η Κατερίνα βοήθησε τη
μαμά της να τη ρίξουν ξανά μέσα. Η μαμά της της έδωσε λίγη
ζύμη και της ζήτησε να την πλάσει σε στρογγυλές μπαλίτσες.
Η Κατερίνα αμέσως έφερε μια μικρή κόκκινη μπάλα που είχε
στο δωμάτιό της αναγνωρίζοντας το σχήμα. Δυσκολεύτηκε να
δώσει στη ζύμη το σωστό σχήμα και παρατηρούσε τη μαμά
της που έπλαθε τα κουλουράκια μιμούμενη την κίνηση.
Έβαλαν τα κουλουράκια στο φούρνο και η Κατερίνα έφερε
πιατάκια για τις κούκλες της για να τις ταΐσει.
Ερώτημα 3: Με βάση την περιγραφή της χρονικής στιγμής 3 προσπαθήστε να

απαντήσετε στα εξής:
β) Ποιες είναι οι νέες ικανότητες που αρχίζουν να διαφαίνονται;

α) Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 259)
προκειμένου να κατανοήσετε καλύτερα πώς οι βιολογικές και
περιβαλλοντικές διαδικασίες αλληλεπιδρούν στη ζωή του αναπτυσσόμενου
παιδιού.
β) Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 262)
προκειμένου να συσχετίσετε τα βασικά ζητήματα της αναπτυξιακής
επιστήμης με την ανάπτυξη του βρέφους.
γ) Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 272)
προκειμένου να αναστοχαστείτε σχετικά με την επίδραση της ωρίμανσης και
της εξάσκησης κατά την έναρξη του βαδίσματος στην ανάπτυξη κάθε
παιδιού.
δ) Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 278)
προκειμένου να αξιοποιήσετε τις γνώσεις που αποκομίσατε για τα
αισθητηριοκινητικά στάδια [σκεφτείτε ποια παιχνίδια θα μπορούσαν να
προσελκύσουν περισσότερο την προσοχή των βρεφών, ανάλογα με το
στάδιο νοητικής τους ανάπτυξης].
ε) Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 292)
προκειμένου να αξιολογήσετε την ικανότητα της κατηγοριοποίησης στα
μικρά παιδιά [σκεφτείτε πώς τα βρέφη αντιλαμβάνονται τη διαφορά μεταξύ
«φυσικών» και «τεχνητών» αντικειμένων].
24
στ) Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 296)

προκειμένου να κατανοήσετε καλύτερα τους μηχανισμούς ανάπτυξης της
μνήμης και της προσοχής στα βρέφη [σκεφτείτε τη σχέση μεταξύ εγκέφαλου
και νου κατά την ανάπτυξη στη βρεφική ηλικία].
Β2. Περιγράψτε ποιες είναι οι νέες δεξιότητες-ικανότητες που αναπτύσσονται

καθώς τα βρέφη κατακτούν το συντονισμό των λεπτών και αδρών κινητικών
δεξιοτήτων περί την ηλικία των 2 ετών. Με ποιες βιολογικές αλλαγές σχετίζονται;
Β3. Σχολιάστε τη θέση «τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος μπορούν να επιταχύνουν

ορισμένες πλευρές της ανάπτυξης των παιδιών» (βλ. πλαίσιο σελ. 262). Προς
επίρρωσιν αυτής της ιδέας παραθέστε σχετικά ευρήματα που αναφέρονται τόσο σε
φυσιολογικές συνθήκες όσο και σε συνθήκες αποστέρησης.
Β4. Σχολιάστε τη θέση του Piaget ότι για τα μικρά παιδιά «το έξω από τα μάτια
μου» είναι κυριολεκτικά «έξω από το νου μου» (σελ. 275). Με ποια πιαζετιανή
έννοια πιστεύετε ότι σχετίζεται; Ποιος είναι ο αντίλογος ορισμένων αναπτυξιακών
ψυχολόγων ως προς αυτό;
Β5. Σε ποια ηλικία τα βρέφη φαίνεται να αναπτύσσουν τη γνώση των φυσικών

ιδιοτήτων των αντικειμένων; Με ποιες μεθόδους/πειράματα έχει αυτό ελεγχθεί;
Β6. Πότε εμφανίζεται η ικανότητα κατηγοριοποίησης στα βρέφη και πώς αλλάζει με
το πέρασμα του χρόνου;
Β7. Αιτιολογήστε την άποψη ότι η μίμηση δεν είναι ένα απλό αντανακλαστικό
καθρέφτισμα της συμπεριφοράς του άλλου, αλλά μία λειτουργία του ανθρώπινου
νου που συμβάλλει στη μάθηση μέσω της κοινωνικής εμπειρίας. Δώστε
παραδείγματα από τη χρονικά ύστερη μίμηση των βρεφών.
Β8. Αναφέρετε τα κύρια σημεία κριτικής στη θεωρία του Piaget αναφορικά με την
κατανόηση μονιμότητας του αντικειμένου, με βάση το ερευνητικό παράδειγμα
παραβίασης των προσδοκιών της Baillargeon και την προσέγγιση δυναμικών
συστημάτων της Thelen και των συνεργατών της.
Γ1. Συμπληρώστε στα κενά που ακολουθούν τα αντίστοιχα ηλικιακά ορόσημα ή τις
αλλαγές που επισυμβαίνουν στη σωματική και κινητική ανάπτυξη τα πρώτα χρόνια
της ζωής.
1. Τα περισσότερα υγιή μωρά, κατά τη διάρκεια του πρώτου χρόνου της ζωής
τους, ____________ το βάρος τους και έχουν ψηλώσει κατά περίπου
___________ εκ.
25
2. Μεταξύ του 7ου και 9ου μήνα η προμετωπιαία περιοχή του φλοιού αρχίζει
να λειτουργεί με νέο τρόπο, παίζοντας ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην
ανάπτυξη της _______________ _________________. Ανάπτυξη
παρατηρείται και στην περιοχή που σχετίζεται με τη __________________ .
3. Σε ηλικία _________ μηνών τα περισσότερα βρέφη μπορούν να
καθοδηγήσουν τις κινήσεις απλώματος του χεριού και
δραγμού/αδράγματος αντικειμένων.
4. Η πρόοδος στη μετακίνηση οδηγεί στην εμφάνιση του μπουσουλήματος σε
ηλικία __________ μηνών, ενώ γύρω στο ___________ έτος αρχίζει το
βάδισμα χάρη στην ανάπτυξη των συστατικών κινητικών δεξιοτήτων και
στην εξάσκηση.
5. Δεν είναι δυνατή η απόκτηση επαρκούς ελέγχου των λειτουργιών της
κύστης και του εντέρου πριν την ηλικία των _________________ ετών,
ώστε τα βρέφη να μένουν στεγνά τη νύχτα.
Γ2. Επιλέξτε τη σωστή απάντηση από τις προτεινόμενες στις ερωτήσεις πολλαπλής
επιλογής που αναφέρονται στην αισθητηριοκινητική περίοδο της ανάπτυξης.
1. Επιλέξετε τη σωστή απάντηση:

α. Μία μορφή της συμβολικής σκέψης είναι η αισθητηριοκινητική νόηση.
β. Η αισθητηριοκινητική νόηση αναπτύσσεται στον 4ο μήνα.
γ. Οι σύγχρονοι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι αμφισβητούν την
αισθητηριοκινητική περίοδο που είχε προτείνει ο Piaget.
δ. Κατά την περίοδο αισθητηριοκινητικής νόησης το βρέφος επενεργεί στα
αντικείμενα του περιβάλλοντος.
2. Βασικό χαρακτηριστικό της νόησης μεταξύ 8ου και 12ου μήνα (4ου
υποσταδίου της αισθητηριοκινητικής περιόδου) είναι:
α. Τα αντανακλαστικά
β. Οι κυκλικές αντιδράσεις
γ. Η μονιμότητα του αντικειμένου
δ. Η σκοπιμότητα της βρεφικής συμπεριφοράς
3. Οι δευτερογενείς κυκλικές αντιδράσεις:

α. εφαρμόζονται πάνω στο σώμα του βρέφους.
β. σηματοδοτούν ότι τα αντικείμενα έχουν δική τους ταυτότητα και δεν
αποτελούν προέκταση των ενεργειών του βρέφους.
γ. αναπτύσσονται στο τέταρτο υποστάδιο του αισθητηριοκινητικού σταδίου
του Piaget.
4. Η ικανότητα εμπρόθετης στοχοκατευθυνόμενης συμπεριφοράς:

α. εμφανίζεται μεταξύ 12ου και 28ου μήνα.
β. αποτελεί πρώιμη μορφή επίλυσης προβλημάτων.
γ. επιτυγχάνεται με το πέρασμα από τα υποστάδιο 2 και 3 της
αισθητηριοκινητικής νόησης.
26
5. Κατά το πέμπτο υποστάδιο τα βρέφη:

α. είναι ικανά να αναπαραστήσουν μια αλληλουχία γεγονότων.
β. επιδίδονται σε συμβολικό παιχνίδι.
γ. χρησιμοποιούν τη δοκιμή και την πλάνη για την επίλυση προβλημάτων.
6. Η ικανότητα αναπαραστασιακής σκέψης:

α. χαρακτηρίζει το υποστάδιο 5 του αισθητηριοκινητικού σταδίου (12-18
μηνών).
β. επιδρά στο συμβολικό παιχνίδι και στη χρονικά ύστερη (ή χρονικά
μεταγενέστερη ή μετατεθειμένη) μίμηση.
γ. εκτιμάται αξιόπιστα με τις παραδοσιακές δοκιμασίες του Piaget.
7. Η μονιμότητα του αντικειμένου:

α. δηλώνει ότι τα βρέφη αναγνωρίζουν την υπόσταση των αντικειμένων που
υπάρχουν εντός του οπτικού τους πεδίου.
β. έχει ήδη αναπτυχθεί κατά το υποστάδιο 4.
γ. σχετίζεται με την ικανότητα ανάπτυξη νοητικής αναπαράστασης.
8. Η αποτυχία των βρεφών στο έργα Α όχι Β κατά τον Piaget οφείλεται:
α. στους περιορισμούς της σκέψης τους – έλλειψη αναπαραστασιακής
δυνατότητας.
β. σε κινητική εμμονή.
γ. σε περιορισμούς της μνήμης.
9. Με τη μέθοδο παραβίασης των προσδοκιών, μελετάται:

α. η δυνατότητα του βρέφους για σχηματισμό αναπαραστάσεων.
β. η επιλεκτική προσοχή των βρεφών.
γ. οι δυνατότητες της βρεφικής μνήμης.
δ. ο βαθμός εξοικείωσης του βρέφους με μη αναμενόμενα συμβάντα.
10. Οι πειραματικές μελέτες για τις βρεφικές ικανότητες μέτρησης δείχνουν ότι:
α. η διαισθητηριακή αντίληψη βοηθά τα βρέφη να συντονίσουν ποσοτικά
ερεθίσματα που προέρχονται από διαφορετικές αισθητηριακές οδούς.
β. τα βρέφη μπορούν να υπολογίσουν με ακρίβεια την ποσότητα.
γ. τα βρέφη κοιτούν περισσότερο τα αριθμητικά μετρήσιμα ερεθίσματα.
δ. τα βρέφη διαθέτουν αριθμητικές αναπαραστάσεις.
Γ3. Επιλέξτε κατά πόσο το περιεχόμενο των προτάσεων που αναφέρονται στην
ανάπτυξη της προσοχής και της μνήμης είναι σωστό ή λανθασμένο.
1. Τα μωρά μαθαίνουν ενεργά και θυμούνται τις εμπειρίες τους κατά τη φάση
του τερματισμού της προσοχής.
27
2. Σε ηλικία περίπου 3 μηνών τα βρέφη είναι ικανά να διατηρήσουν την

προσοχή τους για περιόδους 10-15 δευτερολέπτων.
3. Με την αύξηση της ηλικίας η οπτική προσοχή μειώνεται.
4. Περί το τέλος του πρώτου έτους εμφανίζεται ποιοτική μετατόπιση της
μνήμης από την άδηλη μνήμη σε έκδηλη.
5. Η άδηλη μνήμη απαιτεί τη συνειδητή δημιουργία νοητικής αναπαράστασης
ενός απόντος αντικειμένου/κατάστασης.
6. Μπορούμε να συνάγουμε το συμπέρασμα ότι τα βρέφη διαθέτουν
αναπαραστάσεις, εφόσον μπορούν να μιμηθούν μία συμπεριφορά σε
μεταγενέστερο χρόνο.
7. Η κατανόηση των σχέσεων αιτίου-αιτιατού είναι έμφυτη.
8. Τα βρέφη εστιάζουν περισσότερο την προσοχή τους σε καινούρια ή μη
οικεία ερεθίσματα.
9. Η οπτική προσοχή και η οπτική προσήλωση είναι δύο διακριτές κατηγορίες:
η μία λειτουργία αναπτύσσεται ξεχωριστά από την άλλη.
10. Οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι συμφωνούν στο ότι η ανάπτυξη της μνήμης
είναι μία συνεχής διαδικασία, χωρίς απότομες μετατοπίσεις.
11. Η κίνηση αποτελεί βασικό άξονα της γνωστικής ανάπτυξης στη βρεφική
ηλικία.
Με αφορμή όσα μελετήσατε σ’ αυτή την ενότητα, αναστοχαστείτε τις δυνατότητες
του βρεφικού νου. Συγκεκριμένα, σκεφτείτε α) πώς μπορεί το βρέφος να
επεξεργαστεί τις πληροφορίες από το περιβάλλον του και β) πώς αναπτύσσεται η
νοητική επεξεργασία του βρέφους αναφορικά με τις σχέσεις μεταξύ των
αντικειμένων, των προσώπων και των συμβάντων (π.χ. σχέση αιτίου-αιτιατού).
28
Ενότητα 4. Κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη

στη βρεφική ηλικία

Στην ενότητα “Η συναισθηματική σχέση του βρέφους με αυτόν που το φροντίζει”
εξετάζεται ο συναισθηματικός δεσμός μεταξύ του βρέφους και του προσώπου που
το φροντίζει. Παρουσιάζονται οι βασικές ερμηνευτικές θεωρίες: η ψυχαναλυτική
οπτική του Freud και η ηθολογική προσέγγιση του Bowlby. Μέσα από την
πειραματική Συνθήκη του Ξένου (Ainsworth, 1971), περιγράφονται τα πρότυπα
δεσμού (ασφαλής, ανασφαλής τύπου αποφυγής, ανασφαλής τύπου αμφιθυμίας και
ανασφαλής τύπου αποδιοργάνωσης). Δεδομένα σχετικών ερευνών αναδεικνύουν
τα διαφορετικά πλαίσια ανάπτυξης των παραλλαγών του δεσμού. Συγκεκριμένα,
μερικοί από τους παράγοντες που επιδρούν στο δεσμό είναι η γονική ευαισθησία
και οι πρακτικές φροντίδας, το ιδρυματικό περιβάλλον αποστέρησης και το
πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσονται οι συναισθηματικές και κοινωνικές
σχέσεις.
Στην ενότητα “Η μεταβαλλόμενη φύση της επικοινωνίας” περιγράφεται η ανάπτυξη
της επικοινωνίας με κομβικό σημείο το τέλος του πρώτου χρόνου της βρεφικής ζωής
και την εμφάνιση της δευτερογενούς διυποκειμενικότητας (μητέρα-βρέφος-
αντικείμενα). Το μοίρασμα της προσοχής και η δείξη (ή δείξιμο) οδηγούν στην
κατανόηση της κοινωνικής αναφοράς, η οποία συνιστά θεμέλιο για την ανάδυση
της γλώσσας. Η επικοινωνία που εγκαθιδρύεται μέσω της διυποκειμενικότητας έχει
χαρακτηριστικά διαλόγου: ο ένας περιμένει τον άλλο να εκφραστεί («η σειρά σου, η
σειρά μου»), υπάρχει αμοιβαία συναισθηματική ανταπόκριση, ρυθμικότητα και
αμοιβαία ρύθμιση του συναισθήματος. Ο διάλογος διακόπτεται όταν δεν υπάρχει
συγχρονισμός και συντονισμός των δύο συντρόφων. Πριν την ανάπτυξη της
γλώσσας εμφανίζεται μία πρωτογλώσσα: η μητέρα χρησιμοποιεί διαισθητικά ομιλία
που μοιάζει να έχει καθολικά χαρακτηριστικά, ανεξαρτήτως πολιτισμού. Το βρέφος
ανταποκρίνεται σ’ αυτή τη γλώσσα με φωνοποιήσεις και βαβίσματα που εξαρχής
νοηματοδοτούνται από τους άλλους μέσα σε καθημερινά πλαίσια συναλλαγής.
Σταδιακά, το παιδί χρησιμοποιεί τη γλώσσα για να ελέγξει τόσο τη συμπεριφορά
του σε σχέση με τα αντικείμενα γύρω του (εσωτερικός μονόλογος – σκέφτομαι
δυνατά) όσο και τη συμπεριφορά των άλλων σε σχέση με τον εαυτό του
(κοινωνικοποιημένος λόγος).
Στην ενότητα “Αίσθηση του εαυτού”, εξετάζεται η ανάπτυξη της αίσθησης του
εαυτού κατά τη βρεφική ηλικία. Οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι δεν συμφωνούν ως
προς την ανάδυση αυτής της αίσθησης. Κάποιοι ερευνητές (Reddy, 2005) την
προσδιορίζουν χρονολογικά στην πρώτη βρεφική ηλικία, ενώ άλλοι ερευνητές
(Lewis, 2001) τοποθετούν την ανάδυσή της στη δεύτερη βρεφική ηλικία (μεταξύ 18
και 24 μηνών). Περιγράφεται η ικανότητα των βρεφών για αναγνώριση του εαυτού
στον καθρέφτη και τα στάδια ανάπτυξης αυτής της δυνατότητας. Επίσης, γίνεται
λόγος για τα συναισθήματα αυτοσυνείδησης (self-conscious ή self-referential).
29
Πρόκειται για τα συναισθήματα που αναδύονται όταν το βρέφος αντιλαμβάνεται

ότι ο εαυτός γίνεται αντιληπτός από τους άλλους. Τέτοια συναισθήματα (που
ονομάζονται και δευτερογενή ή κοινωνικά) είναι η αμηχανία, η ενοχή, η ντροπή, η
περηφάνια και η ζήλια. Αυτά τα συναισθήματα είναι κυρίως πολιτισμικά
εξαρτώμενα, καθώς το ποια συμπεριφορά ενισχύεται ή όχι για την αρμονική
συμβίωση με τους άλλους εξαρτάται από τις πολιτισμικές αξίες που προάγει κάθε
πολιτισμός.

 κατανοεί τη λειτουργία του δεσμού στη γνωστική και
κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού·
 συνδέει τη θεωρία προσκόλλησης (Bowlby) και τη
βιοκοινωνική θεωρία (Erikson)·
 αντιλαμβάνεται τη σχέση μεταξύ ποιότητας του δεσμού και
α) του άγχους αποχωρισμού, β) του φόβου για τους ξένους·
 γνωρίζει και να περιγράφει τα τέσσερα πρότυπα δεσμού·
 κατανοεί την έννοια της ιδρυματοποίησης και να τη σχετίζει
με την αδυναμία σύναψης δεσμού μεταξύ βρέφους και
προσώπου που το φροντίζει ή με τη διεργασία της
αποσύνδεσης·
 συσχετίζει τη συναισθηματική ρύθμιση (αναφορικά με ένα
γεγονός έξω από τη δυάδα μητέρα-βρέφος) με τη βρεφική
αντίληψη ή δράση·
 να κατανοεί το πέρασμα από την προγλωσσική
πρωτοσυνομιλία βρέφους-μητέρας στη σκόπιμη χρήση της
γλώσσας για αναπαράσταση του κόσμου·
 να αντιλαμβάνεται την ανάπτυξη της γλώσσας σε φυσική
επικοινωνία βρέφους-άλλου·
 να κατανοεί τη σχέση μεταξύ εγκεφαλικής δραστηριότητας
και κοινωνικής συναλλαγής στην επεξεργασία των λεκτικών
σημάτων και στην παραγωγή λόγου·
 να διακρίνει την αίσθηση του εαυτού από την έννοια του
εαυτού·
 να κατανοεί ότι στα βρέφη ο εαυτός γίνεται αντιληπτός ως
δρων υποκείμενο ανάμεσα σε άλλα δρώντα υποκείμενα·
 να κατανοεί τις λειτουργίες και το ρόλο της μίμησης στη
διάκριση εαυτού-άλλου·
 να αναγνωρίζει τους παράγοντες που συμβάλλουν στη
διάκριση εαυτού-άλλου·
 να εξηγεί τη σημασία των αυτοσυνείδητων συναισθημάτων
σχετικά με την ανάπτυξη της αίσθησης του εαυτού και την
επικοινωνία του βρέφους με τους άλλους.
Έννοιες-Κλειδιά  δεσμός
 πρότυπα δεσμού (ασφαλής, ανασφαλής αποφευκτικός,
30
ανασφαλής αμφιθυμικός, ανασφαλής αποδιοργανωμένος)

 βιολογικές ενορμήσεις
 ηθολογική προσέγγιση
 αποσύνδεση
 αναπτυξιακές φάσεις του δεσμού
 εσωτερικό μοντέλο εργασίας
 άγχος αποχωρισμού
 συνθήκη του ξένου
 δευτερογενής διυποκειμενικότητα
 κοινωνική αναφορά
 αντιληπτική καθοδηγητική στήριξη
 βάβισμα
 συνείδηση του εαυτού
 αναδυόμενη αίσθηση του εαυτού
 ο εαυτός ως δρων υποκείμενο
 αυτοσυνείδητα ή αυτεπίγνωτα συναισθήματα
Amsterdam, B. (1972). Mirror self‐image reactions before age two. Developmental
Psychobiology, 5(4), 297-305.
Hobson, P. (2002). The cradle of thought: Exploring the origins of thinking. London:
Macmillan.
Hubley, P., & Trevarthen, C. (1979). Sharing a task in infancy. New Directions for Child
and Adolescent Development, (4), 57-80.
Kärtner, J., Keller, H., & Yovsi, R. D. (2010). Mother–infant interaction during the first
3 months: the emergence of culture‐specific contingency patterns. Child
Development, 81(2), 540-554.
Mazokopaki, K., & Kugiumutzakis, G. (2009). Infant rhythms: Expressions of musical
companionship. In S. Malloch & C. Trevarthen (Eds.), Communicative
Musicality: Exploring the Basis of Human Companionship (pp. 185-208).
Oxford: Oxford University Press.
Μαζοκοπάκη, Κ. (2016). Τα βρέφη και η επικοινωνιακή μουσικότητα. Στο Γ.
Κουγιουμουτζάκης (Επιμ.), Το συν- της συγκίνησης: Ψυχολογία εμβρύων,
βρεφών και νηπίων (σελ. 89-108). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης.
Nadel, J., & Muir, D. (2005). Emotional Development. Oxford: Oxford University
Press.
Neisser, U. (1988). Five kinds of self‐knowledge. Philosophical Psychology, 1(1), 35-
59.
31
Posada, G. (2013). Piecing together the sensitivity construct: ethology and cross-
cultural research. Attachment & Human Development, 15(5-6), 637-656.
Σεμιτέκολο, Μ. (2016). Η έρευνα του κωμικού κατά τη βρεφική ηλικία. Στο Γ.
Κουγιουμουτζάκης (Επιμ.), Το συν- της συγκίνησης: Ψυχολογία εμβρύων,
βρεφών και νηπίων (σελ. 203-224). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης.
Slater, A., Von der Schulenburg, C., Brown, E., Badenoch, M., Butterworth, G.,
Parsons, S., & Samuels, C. (1998). Newborn infants prefer attractive faces.
Infant Behavior and Development, 21(2), 345-354.
32
για τη συναισθηματική σχέση του βρέφους
με αυτή/-όν που το φροντίζει

Α1. Εφόσον διαβάσετε το παρακάτω κείμενο που σχετίζεται με τις «ευαίσθητες
προσαρμογές», προσπαθήστε να σκεφτείτε και κάποιες ακόμα…
Σε νατουραλιστική μελέτη στην Κολομβία και στις ΗΠΑ
(Possada, 2013) φάνηκε ότι υπάρχουν διαπολιτισμικές
ομοιότητες αλλά και εκδηλώσεις του φαινομένου της
προσκόλλησης που εξαρτώνται από το ιδιαίτερο
κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον. Για παράδειγμα,
βρέθηκαν διαφορές ως προς τη σωματική επαφή μητέρας
βρέφους, αλλά βρέθηκαν και διαφοροποιήσεις σ’ αυτή την
επαφή, ανάλογα με το πλαίσιο όπου συνέβαινε η
αλληλεπίδραση. Έτσι, οι μητέρες, ανεξαρτήτως πολιτισμού,
εμφάνιζαν μεγαλύτερη προσοχή/ευαισθησία στη σωματική
επαφή με το βρέφος τους, όταν αυτό νοσηλευόταν στο
Νοσοκομείο.

Β1. Με αφορμή την «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 329), σκεφτείτε ποιες
είναι οι βέλτιστες συνθήκες δημιουργίας ασφαλούς δεσμού στις σύγχρονες
οικογένειες, συνήθως με δύο εργαζόμενους γονείς, καθώς και ο χρόνος συμβίωσης
με τα βρέφη συρρικνώνεται.
Β2. Εξηγήστε γιατί η δημιουργία συναισθηματικού δεσμού θεωρείται μία

αναπτυξιακή διεργασία.
Β3. Εξηγήστε το άγχος αποχωρισμού και πώς αυτό ρυθμίζεται μέσα από τον
ασφαλή συναισθηματικό δεσμό.
Β4. Αξιολογήστε κατά πόσο είστε σε θέση να απαντήσετε στα παρακάτω

ερωτήματα κατανόησης:
α) Ποιος είναι ο ρόλος του πατέρα στη δημιουργία συναισθηματικών
δεσμών;
β) Πώς ο συναισθηματικός δεσμός μπορεί να συμβάλει στην προστασία του
παιδιού από τραυματικά γεγονότα ζωής;
33
γ) Ποια είναι η σχέση μεταξύ ευαίσθητης φροντίδας και ποιότητας του

δεσμού;
Β5. Εξηγήστε πώς ο συναισθηματικός δεσμός λειτουργεί ως αναπαράσταση

(εσωτερικό μοντέλο εργασίας) για τη μετέπειτα συναισθηματική ανάπτυξη.
Β6. Εξηγήστε, σύμφωνα με την ηθολογική ερμηνεία του Bowlby, γιατί τα παιδιά που
ζουν σε ιδρύματα αναπτύσσουν αδιαφορία για τα πρόσωπα που τα φροντίζουν.
Β7. Περιγράψτε σύντομα τι αλλάζει στην τρίτη φάση του Δεσμού (18-24 μηνών και
έπειτα).
Β8. Αιτιολογήστε την άποψη ότι «η αδιαφορία (έλλειψη γονικής ευαισθησίας) και η
κοινωνικοοικονομική κατάσταση της οικογένειας επιδρούν περισσότερο στο
συναισθηματικό δεσμό απ’ ό,τι ο χρόνος αλληλεπίδρασης μεταξύ των συντρόφων».
Β9. Αναφερθείτε στα διάφορα πλαίσια που μπορεί να συμβάλουν στη δημιουργία
παραλλαγών του δεσμού.
Β10. Ποιες είναι οι προεκτάσεις των ευρημάτων του πειράματος με τα ζώα

(υποκατάστατη μητέρα) για την ποιότητα της σχέσης που αναπτύσσεται σε
ιδρυματικά πλαίσια;
Β11. Πώς εξηγείτε το εύρημα ότι, όταν τα βρέφη υιοθετούνται, είναι πιο πιθανό να
αναπτυχθεί δεσμός, παρά όταν επιστρέφουν στους βιολογικούς γονείς;
Β12. Σε μελέτη των Kartner, Keller και Yovsi (2010) με αστικές οικογένειες με βρέφη
ενός έως τριών μηνών, στη Γερμανία (ιδιοκεντρικό πλαίσιο) και αγροτικές
οικογένειες στο Cameroon (αλλοκεντρικό κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο), βρέθηκε
ότι: (α) Στο ιδιοκεντρικό πλαίσιο, η οπτικά συντονισμένη επικοινωνία αυξανόταν με
το χρόνο, ενώ η σωματική επαφή μειωνόταν. (β) Στο αλλοκεντρικό πλαίσιο δεν
βρέθηκε τέτοιο σχήμα, αλλά παρατηρήθηκε συχνότερη σωματική επαφή σε
σύγκριση με τις μητέρες που προέρχονταν από ιδιοκεντρικό πολιτισμικό πλαίσιο.
Απαντήστε στο ερώτημα: «Τι μας δείχνει η παραπάνω μελέτη για τις επιδράσεις του
πολιτισμικού πλαισίου στην ποιότητα του δεσμού;».
Γ1. Επιλέξτε τη σωστή απάντηση στις διατυπώσεις που ακολουθούν:
1. Οι έρευνες με πρωτεύοντα θηλαστικά συνέβαλαν στη διατύπωση της

θεωρίας του δεσμού.
34
2. Η θεωρία του δεσμού αναδεικνύει τα συναισθηματικά πλαίσια που

προάγουν την ισορροπία μεταξύ εξερεύνησης και ασφάλειας.
3. Στον ανασφαλή δεσμό όταν ο γονιός απομακρύνεται, το βρέφος…

α. εκδηλώνει συναισθηματικές εκφράσεις άγχους και αναστάτωσης.
β. εκδηλώνει αμφίθυμα συναισθήματα ή αποδιοργανώνεται.
γ. αδιαφορεί.
δ. εκδηλώνει άγχος όταν ο γονιός επιστρέφει.
4. Στον ασφαλή δεσμό όταν ο γονιός απομακρύνεται, το βρέφος…

α. εκδηλώνει άγχος και αποδιοργανώνεται η συμπεριφορά του.
β. αδιαφορεί.
γ. χαίρεται.
δ. εκδηλώνει χαρά και ανακούφιση όταν ο γονιός επιστρέφει.
5. Πριν τη δημιουργία του συναισθηματικού δεσμού το βρέφος δείχνει λίγη

αναστάτωση, όταν το άτομο που το φροντίζει βγει έξω από το δωμάτιο.
6. Ο συναισθηματικός δεσμός δείχνει το βαθμό προσκόλλησης μεταξύ βρέφους

και μητέρας.
7. Σύμφωνα με την ηθολογική/εξελικτική προσέγγιση, ο συναισθηματικός

δεσμός εξηγείται μέσω του μοντέλου των βιολογικών ενορμήσεων.
8. Σύμφωνα με την ηθολογική/εξελικτική προσέγγιση, η σωματική επαφή είναι

πιο δυνατή απ’ όσο η ικανοποίηση της πείνας.
9. Σύμφωνα με τη θεωρία της πρωτογενούς διυποκειμενικότητας…

α. ο δεσμός δημιουργείται μόνο μεταξύ βρέφους και μητέρας.
β. η έκφραση των συναισθημάτων παρεμποδίζει την αυτονόμηση του
βρέφους.
γ. ο δεσμός ρυθμίζει τα συναισθήματα άγχους και ανασφάλειας.
δ. ο δεσμός θεμελιώνεται στην ευαισθησία και την αμοιβαία ανταπόκριση.
10. Υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των σύγχρονων αναπτυξιακών ψυχολόγων σχετικά

με το πόσο η διεργασία του δεσμού επηρεάζεται από πολιτισμικές
παραλλαγές.
35
Με βάση όσα συζητήθηκαν στην παρούσα ενότητα και σε συνδυασμό με τα
δεδομένα που παρουσιάστηκαν στην προηγούμενη ενότητα (συναισθηματική
ανάπτυξη των βρεφών) προσπαθήστε να σκεφτείτε συνδυαστικά τα εξής:
Η έκφραση και ρύθμιση του συναισθήματος καθώς και ο συντονισμός της
επικοινωνίας μεταξύ των δύο συντρόφων (διυποκειμενικότητα) σε επίπεδο
σωματικής επαφής, έκφρασης του προσώπου και διαισθητηριακού συγχρονισμού
του ρυθμού στην επικοινωνία αποτελούν τα θεμέλια της συγκρότησης του
συναισθηματικού δεσμού.
36
Εκπαιδευτικές Δραστηριότητες για τη

μεταβαλλόμενη φύση της επικοινωνίας

Α1. Δώστε ένα παράδειγμα κοινωνικής αναφορικότητας σε έναν υποθετικό
«διάλογο» μεταξύ μιας μητέρας και του προλεκτικού βρέφους της [ενός βρέφους που
ακόμη δεν μιλά], κατά τη διάρκεια μιας καθημερινής τους ενασχόλησης.

Β1. Με αφορμή, την «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 334), σκεφτείτε τις
βιοπολιτισμικές συνέπειες της κοινωνικής αναφοράς.
Β2. Αξιολογήστε κατά πόσο είστε σε θέση να απαντήσετε στα παρακάτω

ερωτήματα κατανόησης:
α) Πώς η ανάπτυξη της κοινωνικής αναφοράς συμβάλλει στην ανάπτυξη
του λόγου;
β) Με βάση τη θεωρία της Διυποκειμενικότητας, εξηγήστε γιατί η
επικοινωνία μητέρας και βρέφους λαμβάνει τη μορφή διαλόγου.
Β3. Εξηγήστε τον όρο «πρότυπα δυναμικού τονισμού». Πώς αυτά τα ηχητικά
ερεθίσματα βοηθούν στην εκμάθηση της γλώσσας από τα βρέφη;
Β4. Στο πείραμα του «οπτικού γκρεμού» (σελ.267), όταν η μητέρα βρίσκεται στην
άλλη άκρη του τραπεζιού, κάποια βρέφη θα «τολμήσουν» να μπουσουλίσουν στη
γυάλινη επιφάνεια και άλλα όχι. Εξηγήστε το παραπάνω εύρημα στηριζόμενοι στην
έννοια της κοινωνικής αναφοράς. Πώς η συμπεριφορά της μητέρας επιδρά στη
συμπεριφορά του βρέφους;
Β5. Ελλείψει των ήχων της γλώσσας, πώς μαθαίνουν τη γλώσσα τα κωφά παιδιά;
Β6. Πώς κατανοούν την κοινωνική αναφορά τα τυφλά παιδιά, εφόσον δεν μπορούν
να κοιτάξουν προς την κατεύθυνση που τους δείχνει ο άλλος και να εστιάσουν την
οπτική προσοχή τους προς το αντικείμενο;
Β7. Ποια επιχειρήματα συνηγορούν υπέρ της οικουμενικότητας της ανάπτυξης της
γλώσσας στο προγλωσσικό στάδιο των βρεφών; (όταν τα βρέφη αρχίζουν για πρώτη
φορά να παράγουν ήχους;)
37
Β8. Σύμφωνα με τη θεωρία της έμφυτης επικοινωνιακής μουσικότητας, η

αυθόρμητη παραγωγή τραγουδιών στο διάλογο μητέρας-βρέφους
(Διυποκειμενικότητα) υποδεικνύει ότι η μουσική είναι η πρωτογλώσσα, μέσω της
οποίας τα βρέφη σταδιακά μαθαίνουν να χρησιμοποιούν τη γλώσσα. Αναφερθείτε
στη σχέση μεταξύ συναισθηματικής ρύθμισης, μουσικής και κοινωνικής αναφοράς,
προκειμένου να εξηγήσετε το ρόλο της μουσικής στην εκμάθηση της γλώσσας.
Β9. Το μοίρασμα της προσοχής (δείξη/δείξιμο και κοινωνική αναφορά) και το

μοίρασμα των συγκινήσεων (συναισθηματική συρρύθμιση) είναι δύο τομείς που
παρουσιάζουν ελλείμματα σε παιδιά με αυτισμό. Η ελλιπής δυνατότητα για
αμοιβαία επικοινωνία σ’ αυτά τα δύο επίπεδα έχει ως αποτέλεσμα και τη φτωχή
παραγωγή λόγου. Συζητήστε πώς θα μπορούσε να εφαρμοστεί η θεωρία της
Διυποκειμενικότητας, με στόχο την ενίσχυση των παραπάνω δεξιοτήτων σε παιδιά
με αυτισμό.
Γ1. Συμπληρώστε τις λέξεις που ταιριάζουν σε κάθε κενό των παρακάτω
διατυπώσεων:
1. Το βρέφος, μέχρι τουλάχιστον τους 2 μήνες, ακολουθεί το αντικείμενο με
το __________________ προκειμένου να το εξερευνήσει (Haith, 1980).
2. H κίνηση αποτελεί εκδήλωση της ψυχικής ζωής και εκφράζει εξολοκλήρου
την ψυχική ζωή, τουλάχιστον μέχρι τη στιγμή που θα εμφανιστεί η
________________ (Wallon, 1956/1985).
3. Τα βρέφη αναπτύσσουν έναν πρώιμο συντονισμό όρασης –
_________________ (άγγιγμα – πιάσιμο και κράτημα – η συνείδηση του
σώματος εν δράσει).
4. H από κοινού ___________________ και η κοινωνική αναφορικότητα
αποτελούν τα θεμέλια της επικοινωνίας και της κατάκτησης της γλώσσας.
5. Η πρωτογενής διυποκειμενικότητα (Εαυτός – Άλλος) προοδευτικά αφήνει
τη θέση της στη δευτερογενή διυποκειμενικότητα (Εαυτός – Άλλος –
________________), που αντανακλάται στις πράξεις μοιράσματος της
προσοχής.
6. Η ικανότητα παραγωγής της γλώσσας έρχεται μετά την ικανότητα
_________________ της.
7. Οι ___________________ περιοχές που υποστηρίζουν τη γλώσσα είναι
ήδη ενεργές πολύ πριν αρχίσει η αναγνώριση της ομιλίας.
38
8. Προς το τέλος του πρώτου χρόνου, τα βρέφη αρχίζουν να βαβίζουν με

επιτονισμό και τον __________________ τόνο των φυσικών εκφράσεων
που παράγονται σε μια γλώσσα.
9. Στην περίπτωση απουσίας της ακοής, όταν οι γονείς επικοινωνούν μεταξύ
τους σε ____________________ γλώσσα, τα βρέφη «βαβίζουν» με
χειρονομίες αντί για ήχους.
10. Τα βρέφη γίνονται όλο και πιο ευαίσθητα στο ________________ αυτού
που τα φροντίζει και ελέγχουν πώς αντιδρά σε ένα αντικείμενο.
Σκεφτείτε γιατί είναι καλύτερα σε μία δίγλωσση οικογένεια οι γονείς να μιλούν στο
βρέφος τους στη μητρική γλώσσα που κάθε γονιός κατέχει.
39
για την αίσθηση του εαυτού

Α1. Σύμφωνα με τη Reddy (2005), η θετική ντροπαλότητα και η επίδειξη-περηφάνια
των βρεφών, ως συναισθήματα αυτοσυνείδησης, εξυπηρετούν συμπεριφορικές,
κοινωνικές και εσωτερικές ρυθμιστικές λειτουργίες. Σκεφτείτε μία περίπτωση
θετικής ντροπαλότητας (νάζι/γυρνάει ή χαμηλώνει το κεφάλι και στρέφει το βλέμμα
μακριά και μετά από λίγο επιστρέφει το βλέμμα του με ευχαρίστηση προς το
πρόσωπο με το οποίο αλληλεπιδρά) ή επίδειξης – περηφάνιας (αστείες γκριμάτσες,
ή επιδεικνύει δύσκολες κινήσεις ενώ ταυτόχρονα το βλέμμα του ψάχνει για το
βλέμμα του άλλου) για να δείξετε τη ρυθμιστική λειτουργία του συναισθήματος.

B1. Στην ενότητα «Γνωστική ανάπτυξη» είχαμε δει ότι τα βρέφη εκπλήσσονται όταν
παραβιάζονται οι προσδοκίες τους σε πειραματικά έργα αντίληψης (απροσδόκητα
συμβάντα). Αναφορικά με την αίσθηση του εαυτού:
α) Ποιες είναι οι προσδοκίες των βρεφών για τα πρόσωπα με τα οποία
αλληλεπιδρούν;
β) Ποια είναι τα συναισθήματα που μπορεί να βιώσει το βρέφος όταν
παραβιαστούν οι προσδοκίες του από τα πρόσωπα που το φροντίζουν;
Σκεφτείτε τα συναισθήματα που μπορεί να νιώσει τόσο για την επάρκεια του
εαυτού του όσο και για τις σχέσεις του με τους άλλους.
B2. Τα ευρήματα της νεογνικής μίμησης έχουν χρησιμοποιηθεί από Ιάπωνες κυρίως
επιστήμονες προκειμένου να μάθουμε συμπεριφορές στα ρομπότ. Με βάση τις
θεωρίες συναισθηματικής ανάπτυξης, τη θεωρία του δεσμού και τη θεωρία της
διυποκειμενικότητας για την ανάπτυξη της αίσθησης του εαυτού, εξηγήστε γιατί ο
εγκέφαλος του ρομπότ δεν μπορεί να εξομοιωθεί με τον ανθρώπινο νου ή την
ανθρώπινη συνείδηση.
Β3. Η πρώτη διαίσθηση του εαυτού στην αρχή της ζωής αποκαλείται άδηλη/άρρητη
και αντιδιαστέλλεται με την έκδηλη/ρητή γνώση για τον εαυτό που εκδηλώνεται
περίπου στα δύο χρόνια. Ποια κατάκτηση στο τέλος της βρεφικής περιόδου
συμβάλλει σε αυτήν τη στροφή ως προς την ανάπτυξη του εαυτού;
Β4. Σύμφωνα με τον Neisser (1988), ο φυσικός εαυτός είναι αντιληπτός αμέσως
μετά τη γέννηση και έχει συγκινησιακό περιεχόμενο. Πρόκειται για έναν άμεσα
40
αντιληπτό οικολογικό και διαπροσωπικό εαυτό. Συγκρίνετε την παραπάνω άποψη

με τη θεωρία της έμφυτης διυποκειμενικότητας.
Β5. Μέσα από ποια νεογνική ικανότητα καταλαβαίνουμε ότι η προσυμβολική,

προλεκτική αναπαράσταση του εαυτού είναι λειτουργική στη γέννηση;
Β6. Αναφέρετε τις φάσεις αναγνώρισης του εαυτού μπροστά στον καθρέφτη. Γιατί
η συγκεκριμένη βρεφική ικανότητα ίσως είναι πολιτισμικά εξαρτώμενη;
Β7. Αναπτυξιακοί ψυχολόγοι (βλ. Σεμιτέκολο, 2016) υποστηρίζουν ότι τα βρέφη

αντιλαμβάνονται το χιούμορ. Πώς σχετίζεται η συγκεκριμένη ικανότητα με την
αίσθηση του εαυτού και τα συναισθήματα αυτοσυνείδησης;
Β8. Έχει διαπιστωθεί η προτίμηση των νεογνών για το ανθρώπινο πρόσωπο (Slater
και συν., 1998) σε σχέση με άλλα οπτικά ερεθίσματα και η προτίμησή τους για την
ανθρώπινη φωνή σε σχέση με μηχανικούς ήχους. Σε συνδυασμό και με τα ευρήματα
περί κατοπτρικών νευρώνων, πώς συνδέονται οι παραπάνω βρεφικές προτιμήσεις
με τη συζήτηση περί αίσθησης του εαυτού ήδη στη γέννηση;
Γ1. Συμπληρώστε στα κενά των παρακάτω διατυπώσεων τις λέξεις που ταιριάζουν:
1. Μέχρι τον 6ο μήνα, τα βρέφη αναπτύσσουν μία _________________

αίσθηση του εαυτού (Rochat, 2000).
2. Τα περισσότερα βρέφη, στην ηλικία περίπου των ___________________
μηνών, μπορούν να αναγνωρίσουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη
(Amsterdam, 1972).
3. Η αίσθηση του εαυτού σχετίζεται με την αντίληψη του εαυτού ως
________________ υποκειμένου που ελέγχει το περιβάλλον του.
4. Σύμφωνα με τον Tomasello (1999), τα βρέφη ______________________ τη
συμπεριφορά τους με βάση τις προσδοκίες των άλλων.
5. Όση μεγαλύτερη είναι η _________________ των παιδιών για τα κριτήρια
των άλλων, τόσο μεγαλύτερη είναι η ματαίωσή τους όταν δεν πετυχαίνουν
έναν στόχο (Kagan, 1981).
6. Τα συναισθήματα ______________________ εκδηλώνονται όταν
αντιλαμβάνομαι ότι ο άλλος με κοιτάει. Συχνά αυτά τα συναισθήματα
μπορεί να είναι κίνητρα για δράση (κάνω κάτι προκειμένου ο άλλος να με
κοιτάξει).
7. Προς το τέλος της βρεφικής ηλικίας (περίπου 2 χρονών),
___________________ μελέτες έχουν δείξει ότι οι περισσότεροι γονείς
41
θεωρούν πια τα παιδιά τους υπεύθυνα για τις πράξεις τους. Στα νησιά
Φίτζι, η αναδυόμενη αίσθηση ενός εαυτού που τείνει να αυτονομηθεί
ονομάζεται vakayalo.
8. Στη θεωρία του Erikson για τη βασική ________________ –αυτονομία, η
ματαίωση των προσδοκιών του βρέφους μπορεί να προκαλέσει
αισθήματα ντροπής (στα μάτια των άλλων) και αμφιβολίας για τη
δυνατότητά του να τα καταφέρει, εφόσον αντιληφθεί ότι οι άλλοι δεν
μπορούν να το προστατεύσουν από κάποια απειλή.
9. Οι _________________ πρακτικές παίζουν σημαντικό ρόλο στην αίσθηση
επάρκειας του παιδιού στις προσπάθειές του να ___________________
τον κόσμο.
10. Σύμφωνα με τη βιοπολιτισμική οπτική, η ανάδυση της
__________________________ του εαυτού σηματοδοτεί την έναρξη της
ενεργούσυμμετοχής του παιδιού στην κοινότητα.
Ο ψυχολογικός εαυτός που δρα είναι εμφανής στις συνεργατικές δραστηριότητες
με τους άλλους (Trevarthen & Hubley, 1978). Σκεφτείτε κάποια καθημερινά
«τελετουργικά» όπου μπορεί να ενισχυθεί η συνεργασία βρέφους-ενήλικα. Ποιες
είναι οι πιθανές θετικές επιπτώσεις αυτής της ενίσχυσης στη μετέπειτα κοινωνική
ανάπτυξη του παιδιού;
42
Ενότητα 5. Η απόκτηση της γλώσσας

Η ενότητα αυτή στοχεύει πρωτίστως στην εξοικείωση με επιστημονικές θεωρίες και
ερευνητικά ευρήματα σχετικά με το πώς αναπτύσσονται οι ικανότητες γλωσσικής
επικοινωνίας στα παιδιά. Συγκεκριμένα, παρέχει γνώσεις για τις επιμέρους
διαστάσεις ή τομείς της ανάπτυξης κυρίως στη νηπιακή ηλικία, κατά την οποία
συντελούνται οι πλέον δραματικές εξελίξεις στις ικανότητες καθημερινής γλωσσικής
επικοινωνία. Σκιαγραφεί επίσης θεωρητικές εξηγήσεις ή προσεγγίσεις της
ανάπτυξης οι οποίες διαφέρουν ως προς το ποιον από τους παράγοντες που
καθορίζουν την ανάπτυξη προκρίνουν ως πιο κρίσιμο: τη βιολογία, το κοινωνικό
περιβάλλον ή τη γνωστική ανάπτυξη. Κατά δεύτερο λόγο, το κεφάλαιο αναδεικνύει
το ρόλο που διαδραματίζει η γλώσσα στη νοητική και κοινωνική ανάπτυξη του
παιδιού.

 περιγράφει πώς μεταμορφώνει η γλώσσα την
αλληλεπίδραση του παιδιού με τον κοινωνικό του περίγυρο,
αλλά και τις δυνατότητες δράσης στο περιβάλλον του όπως
και κατανόησης του κόσμου ή σκέψης·
 παρουσιάζει πιο αναλυτικά την ανάπτυξη των ικανοτήτων
γλωσσικής επικοινωνίας με βάση διαστάσεις ή τομείς της
που έχουν εντοπιστεί·
 περιγράφει το πώς αναπτύσσονται οι φωνολογικές, οι
μορφοσυντακτικές, οι σημασιολογικές, οι πραγματολογικές
ικανότητες και οι ικανότητες αφήγησης·
 παραθέτει τις κύριες θεωρητικές ερμηνείες της γλωσσικής
ανάπτυξης (ποιους παράγοντες θεωρούν κρίσιμους στον
καθορισμό της ανάπτυξης και με βάση ποια
επιχειρηματολογία, ποιες είναι οι μεταξύ τους διαφορές)·
 αναλύει τις βιολογικές, κοινωνικοπολιτισμικές, γνωστικές
προσεγγίσεις της ανάπτυξης·
 αναφέρει παραδείγματα σχετικά με τον τρόπο που έχουν
αξιοποιηθεί εμπειρικά ευρήματα για να υποστηρίξουν, να
αντικρούσουν ή να επεξεργαστούν τις θεωρίες της
γλωσσικής ανάπτυξης·
 εξηγεί τι δείχνουν διάφορα ευρήματα για το ρόλο του
περιβάλλοντος, της βιολογίας και της νοητικής ανάπτυξης
σχετικά με το τι συμβαίνει όταν τα παιδιά στερούνται
γλωσσικών ερεθισμάτων, όταν πάσχουν από γνωστικές
διαταραχές, το πώς διαφέρει η γλωσσική επικοινωνία και η
μάθησή της ανάμεσα σε παιδιά και χιμπατζήδες.
43
Έννοιες-Κλειδιά  γλώσσα
 γλωσσική επικοινωνία
 συμβολικό σύστημα
 φωνολογική ανάπτυξη
 σημασιολογική ανάπτυξη
 μορφοσυντακτική ανάπτυξη
 πραγματολογική ανάπτυξη
 ανάπτυξη αφήγησης
 πολιτισμική μίμηση προτύπων
 βάβισμα
 φώνημα
 μόρφημα
 γλωσσικό σφάλμα
 υπερέκταση
 υποέκταση
 γρήγορη χαρτογράφηση λέξεων
 έκρηξη λεξιλογίου
 συντακτική βάση εκκίνησης
 παραστατική (ή μη κυριολεκτική) γλώσσα
 αύξηση συνθετότητας προτάσεων
 επικοινωνιακές πράξεις
 πρωτοπροστακτικές πράξεις
 πρωτοδηλωτικές πράξεις
 μηχανισμός απόκτησης της γλώσσας
 σύστημα υποστήριξης της απόκτησης της γλώσσας
 βιολογικές προσεγγίσεις
 γνωστικές προσεγγίσεις
 κοινωνικοπολιτισμικές προσεγγίσεις
 καθολική γραμματική
 αφασία
 περιοχή Broca
 περιοχή Wernicke
 γλωσσική στέρηση
 σύνδρομο Williams
 γνωστικά ελλείμματα
 δίγλωσσα παιδιά
 αυτοσχέδια νοηματική γλώσσα
 διευθετήσεις (formats)
 συλλογικός μονόλογος
 μπεμπεδίστικα
44
Ελληνόγλωσση
Βοσνιάδου, Σ. (Επιμ.) (2001). Κείμενα εξελικτικής ψυχολογίας: Γλώσσα. Αθήνα:
Gutenberg.
Κατή, Δ. (1992). Γλώσσα και επικοινωνία στο παιδί. Αθήνα: Οδυσσέας.
Κατή, Δ. (2005). Βιολογικοί περιορισμοί στην ανάπτυξη της γλώσσας. Νόησις, 1, 91-
115.
Κατή, Δ. (2008). Η ανάπτυξη της γλώσσας στο παιδί: Θεωρία, έρευνα και κλινικές
επιπτώσεις. Στο: Γ. Τσιάντης (Επιμ.), H παιδοψυχιατρική της προσχολικής
ηλικίας (τόμ. 1: Βασική παιδοψυχιατρική: Ερευνητικά και κλινικά κείμενα, σελ.
198-240). Αθήνα: Καστανιώτης
Κατή, Δ. (2008). Η ανάδυση των λέξεων στην οντογένεση: Προβλήματα και προοπτικές
της εμπειρικής έρευνας. Στο: M. Θεοδωροπούλου (Επιμ.), Θέρμη και Φως:
Αφιερωματικός τόμος στη μνήμη του Α.-Φ. Χριστίδη (σελ. 421-430).
Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας.
Lloyd, P. (1998). Γνωστική και γλωσσική ανάπτυξη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Mότσιου, Ε. (2014). Εισαγωγή στην ανάπτυξη της γλώσσας. Θεσσαλονίκη: University
Studio Press.
Παπαηλιού, Χ. (2005). Η ανάπτυξη της γλώσσας: Θεωρητικές προσεγγίσεις και
ερευνητικά δεδομένα από την τυπική και αποκλίνουσα γλωσσική
συμπεριφορά. Αθήνα: Παπαζήσης.
Πιαζέ, Z., & Τσόμσκι, N. (2009). Θεωρίες της γλώσσας. Θεωρίες της μάθησης: Μια
διαμάχη. Αθήνα: Νήσος.
Pinker, S. (2000). Το γλωσσικό ένστικτο: Πώς ο νους δημιουργεί τη γλώσσα. Aθήνα:
Κάτοπτρο.
Τζουριάδου, Μ. (1995). Ο λόγος του παιδιού στην προσχολική ηλικία. Θεσσαλονίκη:
Προμηθεύς.
Τριάρχη-Herrmann, Β. (2000). Η διγλωσσία στην παιδική ηλικία: Μια
ψυχογλωσσολογική προσέγγιση. Αθήνα: Gutenberg.
Ξενόγλωσση
Berko-Gleason, J., & Ratner, N.B. (2009). The Development of Language. Boston:
Pearson.
Brice, A., & Brice, R. (2009). Language development: Monolingual and bilingual
acquisition. Boston: Pearson.
Clark, E.V. (2016). First language acquisition. Stanford: Stanford University Press.
Duranti, A., Ochs, E., & Schieffelin, B.B. (Eds.) (2012). The handbook of language
socialization. Malden, Mass: Wiley-Blackwell.
Karmiloff, K., & Karmiloff-Smith, A. (2002). Pathways to language: From fetus to
adolescent. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Pence, K. L., & Justice, L. M. (2017). Language development: From theory to practice.
Boston: Pearson.
Tomasello, M. (2003). Constructing a language: A usage-based theory of language
acquisition. Cambridge, MA: Harvard University Press.
45

Α1. Μελετήστε τις εξής προφορικές αφηγήσεις του ίδιου κινούμενου σχεδίου από
ένα 4χρονο, ένα 7χρονο και ένα 10χρονο παιδί. Εξιστορούν την περιπέτεια ενός
παιδιού και ενός σκυλιού που πήγαν για πατινάζ σε μια παγωμένη λίμνη…
Αφήγηση 4χρονου: Ένα παι, ένα παιδάκι μ’ ένα σκυλάκι. Ήθελε το
σκυλάκι. Εεεεμ, ήθελε να το ταΐσει, αλλά το σκυλάκι δεν ήθελε.
Μετά για, το παιδάκι, στη λίμνη έπεσε και δεν μπορούσε. Έβαλε τη
σκάλα δε, εε δε το έφτανε. Μετά πήρε το κασκόλ του, το τράβηξε
έτσι. Εε, το παιδάκι ανέβηκε στη σκάλα και βγήκε. Μετά, εε μετά,
εεμ, εε σε λίγο, το παιδάκι εεεεεμ το σκύλο. [Ναι; Θυμάσαι να
έγινε κάτι άλλο στην ιστορία;]. Ο σκύλος την έ… Ναι. Τελείωσε.
Αφήγηση 7χρονου: Ήτανε ο Ρεξ μέσα στο σπίτι του. Και βγήκε έξω
και πήγε να φωνάξει το αφεντικό του και πήγε στον πάγο. Και
έκανε με αυτά που βάζουν στα πόδια, δεν ξέρω πώ… πατινάζ. Και
το αφεντικό του, όταν έσπασε ο πάγος, έπεσε στη θάλασσα. Και ο
Ρεξ πήγε και έφερε τη σκάλα και τον τράβηξε. Και μετά του έβα.
Μετά τον τράβηξε με ένα κασκόλ και μετά του ‘βαλε το κασκόλ στο
λαιμό. Ε, και τέλειωσε.
Αφήγηση 10χρονου: Λοιπόν, ήτανε ο Ρέξι ο σκύλος που βγήκε από

το σκυλόσπιτό του που ήταν φτιαγμένο από άχυρα. Και ήδη είχε
χιονίσει εκεί πέρα και είχε παγώσει το χιόνι. Βλέπει το αφεντικό
του, τον Χορ –δε θυμάμαι πώς τον λένε τέλος πάντων– και λένε να
πάνε να κάνουν σκι. Λοιπόν, τέλος πάντων, επειδή ο Ρεξ κρύωνε
ήρθε το αγόρι και του ‘δωσε ένα, αυτό που φοράνε στους σκύλους
για να μην κρυώνει και ένα κασκόλ ροζ. Το φόρεσε αυτό τέλος
πάντων κι έφυγε. Πήγαν εκεί πέρα στη λιμνούλα που είχε παγώσει
και έβαλε ο Ρέξι τη, το, ε, σκι για να κάνει Αλλά δεν του έμπαινε.
Ήταν πολύ μεγάλο, γι’ αυτό έβαλε άχυρα μέσα για να του μπει
καλύτερα. Λοιπόν, το έβαλε κι έκανε. Αλλά αυτή, αλλά, αφού είχε
ένα, σκοτώθηκε, και έπεσε κάτω και χτύπησε. Λοιπόν, και, του
πήρε το αγόρι ξανά το πατί, το τέτοιο. Του έβαλε το άχυρο και το
φόρεσε. Και μετά, μετά το αγόρι μπήκε με τα δυο πατίνια μέσα, με
τα δυο έλκηθρα μέσα και ο, έσπασε ο πάγος και μπήκε μέσα. Και
τότε ο Ρεξ γύρισε πίσω και είδε μια σκάλα. Την εστ, την έβαλε τη
σκάλα. Και πήγε σκαλί-σκαλί στη σκάλα μέχρι τέρμα. Και πέταξε το
κασκόλ του και το πιασε. Τον έσωσε δηλαδή. Τον ανέβασε πάνω
τέλος πάντων. Γυρίσαν στο σπίτι. Το αγοράκι φόρεσε το μμ. το μμ,
το παλτό του τέλος πάντων. Και ήπιε το τσάι του, γάλα. Και ο Ρεξ
ξαναμπήκε στο σπιτάκι του.
46
Αφού διαβάσετε προσεκτικά τα αποσπάσματα απαντήστε στα ακόλουθα

ερωτήματα:
α) Πρώτον, εντοπίστε όσο το δυνατόν περισσότερες διαφορές στις τρεις
αφηγήσεις, για παράδειγμα στο λεξιλόγιο και στις πραγματολογικές
ικανότητες των παιδιών.
β) Δεύτερον, αναλογιστείτε τι υποδεικνύουν γενικότερα οι τρεις
διαφορετικές ιστορίες για τη σχέση της γλώσσας με τον κόσμο, ειδικότερα
εδώ ενός αφηγηματικού μονολόγου με μια σειρά από γεγονότα.
Α2. Αναζητήστε στο διαδίκτυο (ειδικότερα στο youtube) και εντοπίστε βίντεο
σχετικά με την επικοινωνία του χιμπατζή Κάντζι (Kanzi)1, δηλαδή του μπονόμπο με
τα μεγαλύτερα επιτεύγματα γλωσσικής επικοινωνίας στο ζωικό βασίλειο. Στη
συνέχεια σκεφτείτε: «Ποιες διαφορές εντοπίζονται ανάμεσα στις ικανότητες
επικοινωνίας αυτού του χιμπατζή και ενός νηπίου 2-3 ετών, πέρα από την προφανή
ότι οι χιμπατζήδες δεν μπορούν να αρθρώσουν ομιλία;».
1
(βλ. για παράδειγμα μια απόπειρα τηλεφωνικής συνομιλίας μαζί του στο https ://
www .youtube.com/watch?v=AJ_3l1z5r0s ή ένα πείραμα όπου του ζητούν να
προβεί σε διάφορες ενέργειες https ://www .youtube.com/watch?v=2Dhc2zePJFE ή
μια βόλτα στο δάσος https ://www .youtube.com/watch?v=dBUHWoFnuB4).
Α3. Αντιπαράθεση επιχειρημάτων (Debate): Με αφορμή πιθανές συζητήσεις σας
με γονείς βρεφών και νηπίων εκφράστε ελεύθερα τις απόψεις σας σχετικά με τα
παρακάτω ερωτήματα ανταλλάσσοντας απόψεις μεταξύ σας:
α) Νομίζετε ότι οι γονείς στην Ελλάδα χρησιμοποιούν ένα μωρουδίστικο
τρόπο ομιλίας προς τα βρέφη και τα μικρά νήπια;
β) Τι νομίζετε ότι πιστεύουν για τη συνήθεια αυτή; Βοηθά ή όχι τη γλωσσική
ανάπτυξη; Τι επιχειρήματα υπέρ και κατά μπορείτε να σκεφτείτε ότι
υιοθετούν αυθόρμητα οι γονείς;
γ) Εσείς νομίζετε ότι τα αυθόρμητα γραμματικά λάθη των νηπίων πρέπει να
διορθώνονται; Πιστεύετε ότι οι ενήλικες που ζήσατε το έκαναν/κάνουν; Τι
υποδεικνύουν οι επιστημονικές έρευνες και υποθέσεις για το ζήτημα αυτό;

α) Μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 360) και

αναλογιστείτε γιατί η βιολογική προσέγγιση της γλωσσικής ανάπτυξης που
υιοθετεί μεταξύ άλλων ο γνωστός ψυχογλωσσολόγος Pinker παραβλέπει
το ρόλο άλλων παραγόντων που καθορίζουν την ανάπτυξη.
β) Μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 378) όπου
εμφανίζονται δύο στιγμές αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε ένα παιδί και τη
μητέρα του σε ηλικία ενός και δύο ετών. Τι διαφορές μπορείτε να
εντοπίσετε με βάση όσα εκθέτει το κεφάλαιο για την ανάπτυξη της
γλωσσικής επικοινωνίας;
47
γ) Μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 385) και

αναλογιστείτε, όπως συζητήθηκε και στην προγλωσσική επικοινωνία (στη
φάση της πρωτογενούς και κυρίως της δευτερογενούς
διυποκειμενικότητας), τι θυμίζει το σύστημα υποστήριξης της γλωσσικής
ανάπτυξης για το οποίο μίλησε ο Bruner.
απαντήσετε στα βασικά ερωτήματα του πώς επιμερίζεται η γλωσσική ανάπτυξη και
τι γνωρίζουμε για την εξέλιξη των επιμέρους τομέων της, όπως και ποιες οι βασικές
θεωρητικές εξηγήσεις της:
α. Ποιοι είναι πιο αναλυτικά οι τομείς ανάπτυξης των ικανοτήτων γλωσσικής
επικοινωνίας;
β. Τι γνωρίζουμε για καθέναν από αυτούς τους τομείς; Θυμηθείτε
χαρακτηριστικά επιτεύγματα των παιδιών κατά την ανάπτυξη αυτών των
τομέων.
γ. Ποια είναι η βασική επιχειρηματολογία των τριών θεωρητικών
προσεγγίσεων της γλωσσικής ανάπτυξης; Πώς διαφέρουν μεταξύ τους;
Β3. Εάν ζήσατε ή ζείτε με παιδιά, θυμηθείτε λάθη που κάνουν με τις λέξεις ή
προτάσεις τους. Εάν δεν γνωρίζετε παιδιά, συνομιλήστε με γονείς για λάθη των
παιδιών τους που έχουν καταγράψει στη μνήμη τους. Οι ειδικοί χαρακτηρίζουν
πολλά λάθη απόδειξη ότι τα παιδιά έχουν ασυναίσθητα αποκτήσει κανόνες για το
σχηματισμό λέξεων και τις γραμματικές κλίσεις. Συνήθως σχηματίζουν τις
πρωτότυπες εκφράσεις τους κατ’ αναλογία με άλλες. Με βάση την παραπάνω
εξήγηση, μελετήστε τα ακόλουθα λάθη και σκεφτείτε το συγκεκριμένο λόγο για τον
οποίον τα κάνουν τα παιδιά.
α) ρουχοπωλείο, σουβλακείο, παγωτείο

β) τσιγαρίζω και μπανίζω με την έννοια του «καπνίζω τσιγάρο» και «κάνω
μπάνιο».
γ) εκατομμύριες φορές, πρέπω να πάω, έχουν πεθάνουν τα ψαράκια,
έξερε (=ήξερε)
Β4. Η γλωσσική ανάπτυξη επιμερίζεται, για τις ανάγκες της επιστημονικής έρευνας
και θεωρίας, σε φωνολογική, γραμματική, σημασιολογική και πραγματολογική. Τα
ακόλουθα λάθη των παιδιών ποιους τομείς της γλώσσας αφορούν ειδικότερα;
α) μπάλα για όλα τα στρογγυλά, ήπια πολύ θάλασσα (=νερό)

β) άθρωπος (=άνθρωπος), πολατοικία (=πολυκατοικία)
γ) κάβει (=καίει) (κατ’ αναλογία με το ανάβει), μην σας νοιάζετε (=μην σας
νοιάζει)
48
Γ1. Επιλέξτε κατά πόσο οι διατυπώσεις που αφορούν τις ικανότητες γλωσσικής
επικοινωνίας στη βρεφική και νηπιακή ηλικία είναι σωστές ή λανθασμένες:
1. Οι ψυχολόγοι συμφωνούν ότι όταν ένα νήπιο μαθαίνει και μιλά δύο
γλώσσες στο καθημερινό του περιβάλλον αναπόφευκτα θα αντιμετωπίσει
σύγχυση.
2. Πραγματολογική αποκαλείται η ανάπτυξη που αφορά τις
κοινωνικοπολιτισμικές συμβάσεις χρήσης της γλώσσας.
3. Η ανάπτυξη αφηγηματικών ικανοτήτων ακολουθεί ίδια κατά βάση
διαδρομή ανεξάρτητα από τη γλώσσα και το κοινωνικοπολιτισμικό
περιβάλλον.
4. Τα μορφήματα είναι οι βασικές μονάδες ήχου της γλώσσας.
5. Η απόκτηση της φωνολογίας μιας γλώσσας περιλαμβάνει μάθηση του πώς
να μην ακούμε ηχητικές διακρίσεις που στη γλώσσα μας δεν μετράνε αν
και είναι σημαντικές σε άλλες γλώσσες (π.χ. οι ισπανόφωνοι δεν ακούνε τη
διαφορά ανάμεσα στη λέξη βάζο και μπάζο).
6. Τα νεογέννητα προτιμούν την ανθρώπινη ομιλία έναντι άλλων ηχητικών
ερεθισμάτων.
7. Τα παιδιά μαθαίνουν λέξεις μόνο εάν τους δώσουμε πρώτα σαφείς
ορισμούς τους.
8. Η ικανότητα κατανόησης μεταφορών δεν εμφανίζεται νωρίς στη νηπιακή
ηλικία.
Πίνακα στα κενά πλαίσια δεξιά, προκειμένου να εξοικειωθείτε με ζητήματα
σημασιολογικής και πραγματολογικής ανάπτυξης.
«σημασιολογία»
ολογική
ανάπτυ
Σημασι
ξη
49
«γρήγορη χαρτογράφηση
λέξεων»
«έκρηξη λεξιλογίου»
«παραστατική γλώσσα»
«επικοινωνιακές πράξεις»
Πραγματολογική ανάπτυξη
«πρωτοδηλωτικές πράξεις»
«πρωτοπροστακτικές
πράξεις»
50
«πολιτισμική μίμηση
προτύπων»
Βάσει όσων μελετήσατε στο κεφάλαιο, νιώθετε ότι μάθατε κάτι για τη γλωσσική
ανάπτυξη που δεν αναμένατε με βάση τις καθημερινές σας εντυπώσεις για το
ζήτημα αυτό;
51
Ενότητα 6. Σωματική και γνωστική ανάπτυξη στην

πρώτη παιδική ηλικία

Σκοπός της ενότητας αυτής είναι να εξοικειωθείτε με θεωρητικές απόψεις και
ευρήματα σχετικά με τη σωματική και τη γνωστική ανάπτυξη των παιδιών κατά την
πρώτη παιδική ηλικία. Αναλύονται αρχικά οι σωματικές αλλαγές που χαρακτηρίζουν
αυτή την περίοδο. Συζητούνται επίσης οι αλλαγές στην ανάπτυξη των περιοχών και
λειτουργιών του εγκεφάλου. Ακολούθως αναλύεται η άποψη του Piaget ότι η
γνωστική ανάπτυξη στην πρώτη παιδική ηλικία είναι προλειτουργική και
παρουσιάζονται οι περιορισμοί που χαρακτηρίζουν την προλειτουργική σκέψη.
Σύμφωνα με τον Piaget, οι βασικοί περιορισμοί του προλειτουργικού σταδίου είναι
ο εγωκεντρισμός και η επικέντρωση, οι οποίοι εξηγούν τα σφάλματα που
χαρακτηρίζουν τις απαντήσεις των παιδιών στα πειραματικά έργα με τα οποία
ελέγχονται συγκεκριμένες γνωστικές ικανότητες (π.χ. ικανότητα διατήρησης). Εκτός
από τη θεωρία του Piaget, στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται και οι απόψεις των
θεωρητικών της επεξεργασίας των πληροφοριών σχετικά με τη γνωστική ανάπτυξη
κατά την πρώτη παιδική ηλικία. Στις προσεγγίσεις αυτές οι διεργασίες του νου
παραλληλίζονται με αυτές του υπολογιστή. Οι γνωστικές αλλαγές που λαμβάνουν
χώρα κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου αντιμετωπίζονται, στο πλαίσιο των
συγκεκριμένων προσεγγίσεων, ως αποτέλεσμα της ωρίμανσης του εγκεφάλου και
της ανάπτυξης πιο αποτελεσματικών στρατηγικών επεξεργασίας των πληροφοριών.
Επιπλέον, στην ενότητα αναλύονται οι θέσεις των θεωρητικών που εστιάζουν στις
αλλαγές που συμβαίνουν κατά τη διάρκεια της πρώτης παιδικής ηλικίας σε ειδικά
πεδία γνώσης, όπως η φυσική, η βιολογία, η ψυχολογία κ.ά. Παρουσιάζονται και
συζητούνται τα ευρήματα πρόσφατων σχετικών ερευνών που δείχνουν, σε αντίθεση
προς τις απόψεις του Piaget, ότι κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου τα παιδιά
αναπτύσσουν ικανότητες κατανόησης βασικών φυσικών και βιολογικών εννοιών,
ενώ διαμορφώνουν επίσης και μια δημώδη θεωρία για το πώς ο νους κατευθύνει
και ελέγχει την ανθρώπινη συμπεριφορά. Τέλος, στην ενότητα αναλύονται η
επίδραση της γλώσσας και του πολιτισμικού πλαισίου στη γνωστική ανάπτυξη κατά
τη διάρκεια της πρώτης παιδικής ηλικίας.

 προσδιορίζει τα βασικά ορόσημα στην κινητική ανάπτυξη
(λεπτή και αδρή) κατά τη διάρκεια της πρώτης παιδικής
ηλικίας·
 προσδιορίζει τις αλλαγές που συμβαίνουν στο μέγεθος, τη
δομή και στο ρυθμό ανάπτυξης του εγκεφάλου στην πρώτη
παιδική ηλικία. Να κατανοεί την επίδραση του πολιτισμικού
πλαισίου στην ανάπτυξη του εγκεφάλου·
52
 ορίζει τις βασικές έννοιες της θεωρίας του Piaget για τη

γνωστική ανάπτυξη στην πρώτη παιδική ηλικία·
 προσδιορίζει τα στάδια της θεωρίας του Piaget για τη
γνωστική ανάπτυξη κατά την περίοδο της προλειτουργικής
νόησης·
 περιγράφει τους βασικούς περιορισμούς που χαρακτηρίζουν
τη σκέψη των παιδιών κατά τη διάρκεια της πρώτης
παιδικής ηλικίας (εγωκεντρισμός, σύγχυση φαινομενικού
(φαινομένου)/πραγματικότητας, αδυναμία διατήρησης κ.λπ.
 περιγράφει το φαινόμενο της ανομοιόμορφης γνωστικής
ανάπτυξης κατά τη νηπιακή ηλικία·
 περιγράφει τις θεωρητικές προσεγγίσεις που ερμηνεύουν
την ανομοιόμορφη γνωστική ανάπτυξη κατά τη νηπιακή
ηλικία·
 προσδιορίζει τα προνομιούχα πεδία σκέψης και την
εξελικτική τους σημασία στο ανθρώπινο είδος·
 περιγράφει τις θεωρητικές προσεγγίσεις που ερμηνεύουν τη
γνωστική ανάπτυξη σε προνομιούχα πεδία·
 προσδιορίζει τον ρόλο του πολιτισμικού περιβάλλοντος στη
γνωστική ανάπτυξη·
 αξιολογεί τον ρόλο των εναλλακτικών θεωρητικών
προσεγγίσεων στη γνωστική ανάπτυξη.
Έννοιες-Κλειδιά  ανάπτυξη του εγκεφάλου
 λεπτή κινητικότητα
 αδρή κινητικότητα
 στάδια προλειτουργικής νόησης
 άσκηση αντανακλαστικών σχημάτων
 κυκλικές αντιδράσεις (/ενέργειες)
 συμβολική αναπαράσταση
 σκοπιμότητα (/προθετικότητα)
 μονιμότητα αντικειμένου
 σχέση αιτίου-αιτιατού
 κατηγοριοποίηση
 συμβολικό παιχνίδι
 ανομοιόμορφα επίπεδα επίδοσης
 θεωρίες επεξεργασίας πληροφοριών
 ανάπτυξη της προσοχής και της μνήμης
 προνομιούχα πεδία
 θεωρία νοητικών αρθρωμάτων
 θεωρία της θεωρίας
 γλώσσα
 πολιτισμός
 πολιτισμικά σενάρια
53
Carey, S. (2009). The origin of concepts. New York: Oxford University Press.
Dunbar, K., Fugelsang, J., & Stein, C. (2007). Do naive theories ever go away? Using
brain and behavior to understand changes in concepts. In M. Lovett & P. Shah
(Eds.), Thinking with data (pp. 193-206). New York: Lawrence Erlbaum
Associates.
Fernald, P. S., & Fernald, L. D. (1990). Early motor and verbal development. In V. P.
Makosky, C. C. Sileo, L. G. Whittemore, C. P. Landry, & M. L. Skutley (Eds.),
Activities handbook for the teaching of psychology. Washington, DC: American
Psychological Association.
Goswami, U. (Ed.). (2002). Blackwell handbook of childhood cognitive development.
Oxford: Blackwell.
Keil, F. (2014). Developmental Psychology: The Growth of Mind and Behavior. USA:
W. W. Norton & Company Inc.
Makris, N., & Pnevmatikos, D. (2007). Children’s understanding of the human and
super – natural mind. Journal of Cognitive Development, 22 (3), 365-375.
Μακρής, Ν. (2002). Θεωρία του νου: προπομποί, εξελικτικά ορόσημα και
επικοινωνιακές προεκτάσεις. Ψυχολογία, 9(3), 378-395.
Μισαηλίδη, Π. (2002). Η κατανόηση του νου στην παιδική ηλικία. Αθήνα: Τυπωθήτω
– Δαρδανός.
Goswami, U. (2010). The Wiley-Blackwell handbook of childhood cognitive
development. Malden, MA: Blackwell.
Vosniadou, S. (2013). International handbook of research on conceptual change.
London: Routledge.
Wellman, H. (2014). Making minds: How theory of mind develops. Oxford: Oxford
University Press.
Wimmer, H., & Perner, J. (1983). Beliefs about beliefs: Representation and
constraining function of wrong beliefs in young children's understanding of
deception. Cognition, 13, 103-128.
Zaitchik, D., Iqbal, Y., & Carey, S. (2014). The effect of executive function on
biological reasoning in young children: An individual differences study. Child
Development, 85, 1, 160-175.
54

Α1. Αφού διαβάσετε τις απόψεις και τα ευρήματα για την αξιοπιστία των παιδιών
ως μαρτύρων σε δικαστήρια (βλ. σελ. 407), αναζητήστε 2-3 έρευνες που έχουν
εξετάσει τις επιπτώσεις ελλειμμάτων στη μνήμη στην αξιοπιστία της μαρτυρίας των
παιδιών-μαρτύρων και παρουσιάστε εν συντομία τα ευρήματά τους.
Α2. Αφού μελετήσετε τα ευρήματα για την ανάπτυξη της θεωρίας του νου στα
παιδιά με αυτισμό (βλ. σελ. 416-419), να εξηγήσετε εν συντομία ποιες κοινωνικές
δεξιότητες και δεξιότητες επικοινωνίας θα ήταν αδύνατον να χρησιμοποιήσουμε
χωρίς την ύπαρξη θεωρίας του νου.
Α3. Ποια από τις δύο, η θεωρία των νοητικών αρθρωμάτων (σελ. 416) ή η θεωρία
της θεωρίας (σελ. 419) είναι πιο συνεπής με τη θεωρία του Piaget για τη γνωστική
ανάπτυξη; Γιατί;
Α4. Τι σημαίνει ο όρος «ανομοιόμορφα επίπεδα ανάπτυξης»;
Α5. Ποια είναι τα συστατικά ενός μοντέλου επεξεργασίας πληροφοριών;
Α6. Περιγράψτε τον τρόπο με τον οποίο οι διεργασίες ελέγχου επηρεάζουν την
επεξεργασία πληροφοριών.
Α7. Τι σημαίνει ο όρος «προνομιούχα πεδία ανάπτυξης;
Α8. Τι είναι τα πολιτισμικά σενάρια; Πώς επηρεάζουν τη γνωστική ανάπτυξη του
παιδιού;

Β1. Προσπαθήστε να απαντήσετε στις ερωτήσεις «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση»
που παρουσιάζονται στις σελίδες 396, 406, 410, 423 και 427 του βιβλίου.
Β2. Αξιολογήστε κατά πόσο είστε σε θέση να απαντήσετε στις ακόλουθες

ερωτήσεις:
α. Συγκρίνετε τις απόψεις του Piaget για τον προαιτιώδη συλλογισμό με
νεότερα ευρήματα για το ζήτημα αυτό.
β. Τι προβλήματα αντιμετωπίζουν τα παιδιά προσχολικής ηλικίας με τη
διάκριση φαινομένου(/φαινομενικού)-πραγματικότητας;
γ. Παρουσιάστε, σύντομα, τις αλλαγές που συμβαίνουν στη θεωρία του νου
στην πρώτη παιδική ηλικία.
55
δ. Για ποιους λόγους νομίζετε ότι η πρακτική της επεξεργασίας

(επεξήγησης-ανάλυσης) βελτιώνει τη μνήμη των παιδιών;
ε. Ποιος νομίζετε ότι είναι ο ρόλος των προνομιούχων πεδίων στην
ανθρώπινη εξέλιξη;
στ. Να τεκμηριώσετε την άποψη ότι για την πληρέστερη κατανόηση της
γνωστικής ανάπτυξης είναι απαραίτητος ο συγκερασμός εναλλακτικών
προσεγγίσεων.
Πίνακα στα κενά πλαίσια δεξιά.
«Κινητική ενόρμηση»
«Επικέντρωση»
«Σύγχυση φαινομένου
(/φαινομενικού) –
πραγματικότητας»
«Θεωρία του νου»
«Πολιτισμικά σενάρια»
56
«Εγωκεντρισμός»
«Έργο λανθασμένης
πεποίθησης»
«Αισθητηριακή καταγραφή»
«Αφελής βιολογία»
«Αφελής φυσική»
Γ2. Επιλέξτε τη σωστή από τις προτεινόμενες απαντήσεις:
57
1. Ανάμεσα στις ηλικίες των 2 και 5 ετών, ο εγκέφαλος του παιδιού αυξάνει
από ____ % στο ____% του ενήλικου βάρους του.
α. 30 σε 50
β. 40 σε 55
γ. 55 σε 70
δ. 80 σε 90
2. Τα παιδιά αναπτύσσουν την ικανότητα να σκέφτονται για τις νοητικές
καταστάσεις των άλλων ανθρώπων και διαμορφώνουν μια θεωρία ότι οι
πεποιθήσεις, οι επιθυμίες και οι λοιπές νοητικές καταστάσεις
κατευθύνουν τις ενέργειές τους.
α. κινητική ενόρμηση
β. προαιτιώδης σκέψη
γ. θεωρία για τη θεωρία
δ. θεωρία του νου
3. Το 3χρονο παιδί πιστεύει ότι βάζοντας τη μάσκα ενός σκύλου η γάτα
μετατρέπεται αυτόματα σε σκύλο.
α. σύγχυση φαινομένου-πραγματικότητας
β. εγωκεντρισμός
γ. έργο λανθασμένης πεποίθησης
δ. προλειτουργική νόηση
4. Το 3χρονο παιδί δεν έχει αναπτύξει την ικανότητα να γενικεύει από τις
επιμέρους περιπτώσεις στις γενικές αρχές.
α. προαιτιώδης συλλογισμός
β. παραγωγικός συλλογισμός
γ. επαγωγικός συλλογισμός
δ. αρθρωτός συλλογισμός
5. Μολονότι με το έργο των τριών βουνών ο Piaget είχε δείξει ότι τα παιδιά
που βρίσκονται στο στάδιο της προλειτουργικής νόησης δεν μπορούν να
λάβουν υπόψη την προοπτική ενός άλλου, μεταγενέστερες έρευνες
έδειξαν όταν οι ερευνητές _______, τα 4χρονα παιδιά δείχνουν σαφή
κατανόηση της προοπτικής θέσης των άλλων.
α. επιτρέψουν στα παιδιά να κινηθούν γύρω από τη μακέτα με τα
τρία βουνά
β. χρησιμοποιήσουν αντί των βουνών οικεία στα παιδιά αντικείμενα
γ. χρησιμοποιήσουν βουνά που διαφέρουν ως προς το μέγεθος
δ. ζητήσουν από τα παιδιά να δώσουν απάντηση επιλέγοντας μεταξύ
φωτογραφιών των βουνών
Γ3. Χαρακτηρίστε καθεμία από τις παρακάτω προτάσεις ως σωστή (Σ) ή

λανθασμένη (Λ).
1. Η μεγαλόφωνη επανάληψη συντελεί στην ανάπτυξη του ελέγχου της

επεξεργασίας πληροφοριών.
2. Οι θεωρίες επεξεργασίας πληροφοριών δίνουν βαρύτητα στην επάρκεια
εξειδικευμένων γνωστικών διεργασιών ως παράγοντα ανάπτυξης.
58
3. Ευρήματα δείχνουν ότι ακόμη και στα μέσα της παιδικής ηλικίας τα παιδιά
δεν έχουν κατανοήσει βασικές έννοιες της φυσικής.
4. Η θεωρία για τη θεωρία είναι μία επιστημονική κατασκευή για τον τρόπο με
τον οποία τα παιδιά κατανοούν τον περιβάλλοντα κόσμο.
5. Η πολιτισμική επίδραση ερμηνεύει την ανομοιομορφία της γνωστικής
επίδοσης κατά την παιδική ηλικία.
Έχοντας ολοκληρώσει τη μελέτη σας, αναλογιστείτε πώς οι διαφορετικές

θεωρητικές προσεγγίσεις που εξετάζονται στην ενότητα θα μπορούσαν να
ερμηνεύσουν τις ατομικές διαφορές στο ρυθμό της γνωστικής ανάπτυξης κατά την
πρώτη παιδική ηλικία.
59

στην πρώτη παιδική ηλικία

Σκοπός της ενότητας είναι να εξοικειωθείτε με τις θεωρητικές απόψεις και τα
ευρήματα σχετικά με την κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών
κατά την πρώτη παιδική ηλικία. Αρχικά παρουσιάζονται οι αλλαγές που
συμβαίνουν στη διαμόρφωση της ταυτότητας. Συγκεκριμένα, συζητούνται οι
αλλαγές στην ταυτότητα και το ρόλο του φύλου των μικρών παιδιών καθώς και οι
θεωρητικές προσεγγίσεις (ψυχοδυναμική, συμπεριφορική, γνωστική-αναπτυξιακή
θεωρία σχήματος του φύλου, πολιτισμική), οι οποίες επιχειρούν να τις
ερμηνεύσουν. Αναλύονται επίσης οι αλλαγές που συμβαίνουν κατά τη διάρκεια
αυτής της περιόδου στην ανάπτυξη της εθνοτικής και της προσωπικής ταυτότητας.
Εκτός από τις αλλαγές στην ταυτότητα, στην ενότητα παρουσιάζονται επίσης
ευρήματα και θεωρητικές απόψεις (Freud, Piaget κ.ά.) αναφορικά με το πώς
αναπτύσσεται η ικανότητα των μικρών παιδιών να κατανοούν τους ηθικούς
κανόνες του κοινωνικού τους περιβάλλοντος και το πώς τελικά τα παιδιά
κατορθώνουν να διακρίνουν ανάμεσα στο τι είναι σωστό και τι λάθος. Η ενότητα
επικεντρώνεται και στις αλλαγές που συμβαίνουν κατά την πρώτη παιδική ηλικία
στην ικανότητα αυτορρύθμισης σκέψεων και συναισθήματος και τη σημασία τους
για την κοινωνική προσαρμογή των παιδιών. Στην ενότητα αναλύονται και οι
διαφορετικοί τύποι επιθετικότητας (σωματική-λεκτική, σχεσιακή) και το πώς αυτοί
εκδηλώνονται κατά την πρώτη παιδική ηλικία. Επιπλέον, συζητείται η συμμετοχή
βιολογικών, κοινωνικοπολιτισμικών, συναισθηματικών και γνωστικών παραγόντων
στην εκδήλωση των διαφορετικών τύπων επιθετικότητας. Τέλος, αναλύονται οι
προκοινωνικές συμπεριφορές και η λειτουργία τους στην κοινωνικοποίηση των
μικρών παιδιών. Στο πλαίσιο αυτό συζητούνται και οι αλλαγές που συμβαίνουν
στην ανάπτυξη της ενσυναίσθησης και της συμπάθειας αυτή την περίοδο.

 κατανοεί και να διακρίνει τις έννοιες ταυτότητα και ρόλος
του φύλου και να έχει εξοικειωθεί με ευρήματα ερευνών
που εξέτασαν το πώς αυτές αναπτύσσονται στην πρώτη
παιδική ηλικία·
 γνωρίζει τις κυριότερες θεωρητικές προσεγγίσεις
(ψυχοδυναμική, θεωρία της κοινωνικής μάθησης, γνωστικο-
εξελικτική, θεωρία του σχήματος του φύλου και πολιτισμική
θεωρία) για την ανάπτυξη της ταυτότητας και του ρόλου του
φύλου·
 γνωρίζει τι σημαίνει η έννοια της εθνοτικής ταυτότητας –ή
του ανήκειν σε μια εθνοτική ομάδα– και της προσωπικής
ταυτότητας και το πώς αυτές αναπτύσσονται στην πρώτη
60
 κατανοεί τις βασικές θέσεις των θεωρητικών προσεγγίσεων

για την ηθική ανάπτυξη στην πρώτη παιδική ηλικία: (i)
ψυχοδυναμική θεωρία (Freud: εσωτερίκευση κανόνων των
ενηλίκων και διαμόρφωση του Υπερεγώ), (ii) γνωστική-
αναπτυξιακή θεωρία (Piaget: σύνδεση ηθικών συλλογισμών
με τη γνωστική ανάπτυξη), (iii) θεωρία κοινωνικού πεδίου
(Smetana: ηθικοί κανόνες, προσωπικοί κανόνες και
κοινωνικές συμβάσεις)·
 κατανοεί την έννοια της αυτορρύθμισης και τη σημασία της
για τη συμμετοχή στην κοινωνική ομάδα και την έκφραση
των συναισθημάτων·
 κατανοεί την έννοια της επιθετικότητας και το πώς
βιολογικοί, κοινωνικοπολιτισμικοί, συναισθηματικοί και
γνωστικοί παράγοντες συμμετέχουν στην εκδήλωση της
στην πρώτη παιδική ηλικία·
 γνωρίζει τη σημασία των προκοινωνικών συμπεριφορών και
τη λειτουργία τους στην κοινωνικοποίηση στην πρώτη
 είναι σε θέση να διακρίνει τις έννοιες ενσυναίσθηση και
συμπάθεια.
Έννοιες-Κλειδιά  κοινωνικοποίηση
 ταυτότητα-ρόλος του φύλου
 ταύτιση
 οιδιπόδειο σύμπλεγμα
 σύμπλεγμα Ηλέκτρα
 διαχωρισμός των φύλων
 μίμηση προτύπου, διαφοροποιημένη ενίσχυση
 έννοια του φύλου
 σχήμα του φύλου
 εθνοτική ταυτότητα
 προσωπική ταυτότητα
 ηθική ανάπτυξη
 Εγώ
 Εκείνο (/Αυτό)
 Υπερεγώ
 ετερόνομη ηθική
 θεωρία του κοινωνικού πεδίου
 ηθικοί κανόνες
 κοινωνικές συμβάσεις
 προσωπικοί κανόνες
 αυτορρύθμιση
 ρύθμιση της σκέψης και της δράσης
 έλεγχος με προσπάθεια
 αυτορρύθμιση στο παιχνίδι
 κοινωνικοδραματικό παιχνίδι
 ρύθμιση των συναισθημάτων
 επιθετικότητα
61
 προκοινωνικότητα
 ενσυναίσθηση
 συμπάθεια
Benson, J. B., & Marshall, M. H. (2009). Social and emotional development in infancy
and early childhood. Oxford, UK: Academic Press.
Brownell, C. A., & Kopp, C. B. (Eds.) (2010). Socio-emotional development in the
toddler years: Transitions and transformations. New York, NY: Guilford Press.
Bussey, K., & Bandura, A. (1999). Social cognitive theory of gender development and
differentiation. Psychological Review, 106(4), 676-713.
Denham, S. A., & Brown, C. (2010). “Plays nice with others”: Social-emotional
learning and academic success. Early Education and Development, 21(5), 652-
680.
Eisenberg, N. (Ed.) (2006). Handbook of child psychology: Social, emotional, and
personality development. New York, NY: Wiley.
Nadel, J., & Muir, D. (2005). Emotional development: Recent research advances.
New York, NY: Oxford University Press.
Schaffer, R. (1996). H κοινωνικοποίηση του παιδιού κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής
του. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Smetana, J. G. (1985). Preschool children’s conceptions of transgressions: The effects
of varying moral and conventional domain-related attributes. Developmental
Psychology, 21, 18-29.
Smith, P. K., & Hart, C. H. (2010, 2nd ed.). Blackwell handbook of childhood social
development. Malden, MA: Wiley-Blackwell.
Smith-Donald, R., Raver, C. C., Hayes, T., & Richardson, B. (2007). Preliminary
construct and concurrent validity of the Preschool Self-regulation Assessment
(PSRA) for field-based research. Early Childhood Research Quarterly, 22(2),
173-187.
Sroufe, A. L. (2008). Συναισθηματική ανάπτυξη: Η οργάνωση της συναισθηματικής
ζωής στα πρώιμα χρόνια. Αθήνα: Καστανιώτης.
Thompson, R. (2009). Early foundations: Conscience and the development of moral
character. In D. Narvaez & D. K. Lapsley (Eds.), Personality, identity, and
character: Explorations in moral psychology (pp. 159-184). New York:
Cambridge University Press.
62

Α1: Ζητήστε από έναν εκπαιδευτικό παιδιών προσχολικής ηλικίας να σας πει: (1) Με
ποιες τεχνικές προσπαθεί να ενισχύσει την προκοινωνική συμπεριφορά των
μαθητών του ή/και να ελέγξει την επιθετικότητά τους μέσα στην τάξη. (2)
Υποστηρίζονται ή συνδέονται οι τεχνικές που ο/η εκπαιδευτικός χρησιμοποιεί από
τις θεωρητικές απόψεις και τα ευρήματα των ερευνών που συζητούνται στις
σχετικές ενότητες του Κεφαλαίου;
Α2: Λαμβάνοντας υπόψη όσα περιγράφονται στην ενότητα αυτή για την ανάπτυξη
της εθνοτικής ταυτότητας στην πρώτη παιδική ηλικία, ζητήστε από δύο μητέρες
παιδιών προσχολικής ηλικίας που ανήκουν σε διαφορετικές εθνοτικές ομάδες να
σας πουν με ποιες συμπεριφορές τους ενισχύουν την εθνοτική ταυτότητα των
παιδιών τους. Πού συγκλίνουν και πού διαφέρουν οι συμπεριφορές/πρακτικές που
ανέφεραν οι δύο μητέρες;
Α3: Παρατηρήστε δύο παιδιά προσχολικής ηλικίας, ένα αγόρι και ένα κορίτσι, ενώ
παίζουν με τα παιχνίδια τους. Εντοπίστε ποιες συμπεριφορές τους κατά τη διάρκεια
του παιχνιδιού υποδηλώνουν πως ενεργούν σύμφωνα με το σχήμα [κοινωνικό
πρότυπο] του φύλου τους.
Α4.: Χρησιμοποιώντας ένα μαγνητόφωνο, καταγράψτε τις απαντήσεις δύο ή τριών
παιδιών προσχολικής ηλικίας όταν τους ζητήσετε να περιγράψουν τους κανόνες που
ακολουθούν στην καθημερινή τους ζωή ή το πώς διακρίνουν το “καλό” από το
“κακό”. Σε τι μοιάζουν/διαφέρουν μεταξύ τους; Προσπαθήστε να αξιολογήσετε
συγκεκριμένα στοιχεία, όπως πόσο συχνά τα διαφορετικά παιδιά αναφέρονται σε
ηθικούς κανόνες ή/και προσωπικούς κανόνες.
Α5: Πάρτε συνέντευξη από ένα παιδί προσχολικής ηλικίας. Ζητήστε του να
περιγράψει τον εαυτό του. Καταγράψτε την περιγραφή του. Κατόπιν, μελετώντας
όσα το παιδί είπε, απαντήστε στις ακόλουθες ερωτήσεις: Α) Η περιγραφή του
παιδιού επικεντρώνεται στα εξωτερικά χαρακτηριστικά του (εμφάνιση, ρούχα,
αντικείμενα που έχει στην κατοχή του κ.λπ.). Β) Έκανε το παιδί κάποια αναφορά στα
χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του ή σε συγκεκριμένες συμπεριφορές του; Γ)
Μίλησε το παιδί για το πόσο θετικά/αρνητικά αξιολογεί τον εαυτό του; Δ) Είναι οι
απαντήσεις του παιδιού συμβατές με όσα αναφέρονται στην ενότητα για την
προσωπική ταυτότητα στην πρώτη παιδική ηλικία;
Α6: Παρατηρήστε ένα παιδί προσχολικής ηλικίας ενώ παίζει στο προαύλιο του
παιδικού σταθμού ή του νηπιαγωγείου του. Καταγράψτε πόσο χρόνο το παιδί αυτό
ενεπλάκη, μόνο του ή με άλλα παιδιά, σε κοινωνικοδραματικό παιχνίδι.
63
Α7: Αναζητήστε βιβλία σε μια βιβλιοθήκη για παιδιά προσχολικής ηλικίας.

Εντοπίστε ανάμεσά τους εκείνα τα βιβλία που κάνουν αναφορά και προσπαθούν να
προάγουν την κατανόηση και εφαρμογή ηθικών κανόνων, κοινωνικών συμβάσεων
και προσωπικών κανόνων. Φτιάξτε έναν κατάλογο με τους τίτλους βιβλίων και το
θέμα του καθενός και ταξινομήστε τα σε τρεις ομάδες ανάλογα με την έμφαση που
δίνει καθένα σε κάθε τύπο κανόνων.
Α8: Αναζητήστε το πρωτότυπο κείμενο μιας από τις έρευνες που παρουσιάζονται
στην ενότητα για την ανάπτυξη της ταυτότητας και του ρόλου του φύλου.
Συνοψίστε τα ακόλουθα: Στόχους/Υποθέσεις, Μέθοδο, Βασικά Αποτελέσματα,
Συμπεράσματα της συγκεκριμένης έρευνας. Επιπλέον, απαντήστε στο ερώτημα:
Κατά τη γνώμη σας, ο τρόπος με τον οποίο έχει παρουσιαστεί η έρευνα αυτή στο
κείμενο είναι μια ολοκληρωμένη περιγραφή των συγκεκριμένων ευρημάτων της
έρευνας;

Β1. Προσπαθήστε να απαντήσετε στις ερωτήσεις «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση»
που παρουσιάζονται στις σελίδες 446, 450, 460, 469 και 473 του βιβλίου.
Β2. Αξιολογήστε κατά πόσο είστε σε θέση να απαντήσετε στις ακόλουθες
ερωτήσεις:
α. Παρουσιάστε, σύντομα, τη βασική συμβολή της θεωρίας του Freud στην
κατανόηση της ανάπτυξης της ταυτότητας και του ρόλου του φύλου.
β. Αναπτύξτε τις θέσεις της θεωρίας του Erik Erikson για την ανάπτυξη της
ταυτότητας στην πρώτη παιδική ηλικία.
γ. Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στην ενσυναίσθηση και τη συμπάθεια;
δ. Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στους ηθικούς κανόνες, τους προσωπικούς
κανόνες και τις κοινωνικές συμβάσεις;
ε. Σκεφτείτε πώς οι όροι ‘κοινωνική αναφορά’, ‘κανόνες εκδήλωσης
συναισθημάτων’, ‘ενσυναίσθηση’ συνδέονται με όσα αναφέρονται στην
ενότητα για την αυτορρύθμιση των συναισθημάτων, που αρχίζει στη σελ.
456.
«Διαχωρισμός φύλων»
64
«Προκοινωνική
συμπεριφορά»
«Σύμπλεγμα Ηλέκτρας»
«Εχθρική επιθετικότητα»
«Κοινωνικοδραματικό
παιχνίδι»
«Ετερόνομη ηθική»
Γ2. Επιλέξτε τη σωστή από τις προτεινόμενες απαντήσεις:

1. Ποιος όρος περιγράφει καλύτερα την επιθυμία των μικρών αγοριών να
βγάλουν από τη μέση τον πατέρα για να κερδίσουν την προσοχή και την
αγάπη της μητέρας;
α. Υπερεγώ
β. Εγώ
γ. Εκείνο (/Αυτό)
δ. Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα
65
2. Αίσθημα λύπης και ενδιαφέροντος για τον άλλο:

α. Ενσυναίσθηση
β. Μίμηση πρότυπης συμπεριφοράς
γ. Εκείνο
δ. Συμπάθεια
3. Επιθετικότητα που έχει στόχο να βλάψει ψυχολογικά και κοινωνικά έναν

άλλο άνθρωπο:
α. Σχεσιακή επιθετικότητα
β. Συντελεστική επιθετικότητα
γ. Εχθρική επιθετικότητα
δ. Κοινωνικοδραματικό παιχνίδι
4. Κατά την πρώτη παιδική ηλικία, τα παιδιά έρχονται αντιμέτωπα με την

πρόκληση να συμβιβάσουν τις επιθυμίες τους με τους κοινωνικούς και
ηθικούς κανόνες του κοινωνικού τους περιβάλλοντος:
α. Προσωπική ταυτότητα
β. Υπερεγώ
γ. Ταύτιση
δ. Εγώ
5. Περίοδος που ξεκινά περίπου στις ηλικίες των 3 ή 4 ετών και κατά την οποία
τα παιδιά αρχίζουν να αντιμετωπίζουν τα γεννητικά τους όργανα ως πηγή
ικανοποίησης:
α. Οιδιπόδειο
β. Φαλλικό στάδιο
γ. Εγώ
δ. Υπερεγώ
Έχοντας ολοκληρώσει τη μελέτη της ενότητας, σκεφτείτε ποιες είναι οι βασικές
αλλαγές που συμβαίνουν στην κοινωνική και τη συναισθηματική ανάπτυξη κατά την
πρώτη παιδική ηλικία.
66
Ενότητα 8. Πλαίσια της ανάπτυξης

Σε αυτή την ενότητα γίνεται αναφορά στα πιο άμεσα και προσωπικά πλαίσια
ανάπτυξης των παιδιών, αυτών δηλαδή της οικογένειας και του είδους φροντίδας
τους, καθώς επίσης και στη συμβολή τους στην παροχή εφοδίων για θετική
ανάπτυξη. Συγκεκριμένα, αναλύεται η επίδραση που ασκεί η οικογένεια στην
ανάπτυξη των παιδιών, η οποία προσδιορίζεται από τη δομή της (πυρηνική ή
διευρυμένη), από τα πρότυπα και το στιλ των γονικών πρακτικών που εφαρμόζονται
αλλά και από τον τρόπο που συνδέει τα παιδιά με άλλα πλαίσια που είναι
σημαντικά για την ανάπτυξή τους. Ο ρόλος της οικογένειας στο κοινωνικό πλαίσιο
ανάπτυξης του παιδιού είναι ιδιαίτερα σημαντικός για την ψυχική τους ευημερία,
ιδιαίτερα όταν τα μέλη της οικογένειας συνεργάζονται στην ανατροφή των παιδιών,
στα γονικά τους καθήκοντα και κάθε μέλος υποστηρίζει τις προσπάθειες του άλλου.
Παρά τις συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις που συχνά εμφανίζονται μεταξύ των
αδερφών, η συμβολή των αδερφών στη γνωστική, κοινωνική και συναισθηματική
ανάπτυξη θεωρείται σημαντική. H Baumrind παρατήρησε ότι κάθε πρότυπο γονικής
εμπλοκής σχετίζεται με διαφορετικό πρότυπο συμπεριφοράς των παιδιών και
πρότεινε ένα μοντέλο γονικών πρακτικών (αυταρχική, αυθεντική, επιτρεπτική) το
οποίο αποτέλεσε αντικείμενο εκατοντάδων σχετικών μελετών. Στην οικογένεια
δημιουργούνται δίκτυα αμοιβαίων σχέσεων και συμμαχιών που βρίσκονται σε
συνεχή εξέλιξη και επηρεάζονται σημαντικά από τις πολιτισμικές και κοινωνικές
επιδράσεις. Παρουσιάζονται οι μορφές μη γονικής φροντίδας (π.χ. φύλαξη σε σπίτι,
σε οικογένεια ή σε βρεφονηπιακούς σταθμούς) καθώς και οι πιθανές επιδράσεις
τους. Επιπλέον, γίνεται αναφορά σε άλλους σημαντικούς τόπους που δύναται να
επηρεάσουν την ανάπτυξη και την ποιότητα της ζωής του παιδιού, όπως η γειτονιά
και η κοινότητα. Στη συνέχεια, παρατίθενται οι διαφορετικές απόψεις για την
επίδραση της μορφής και του περιεχομένου διαφόρων μέσων (π.χ. έντυπων,
ηλεκτρονικών και διαδραστικών) στην ανάπτυξη του παιδιού. Τέλος, παρουσιάζεται
το βασικό αντικείμενο της επιστήμης της πρόληψης καθώς και παραδείγματα
απειλητικών και προστατευτικών παραγόντων που συνδέονται με προβλήματα των
παιδιών.

 διακρίνει τον τρόπο οργάνωσης ή τη δομή της οικογένειας
και να αναγνωρίζει τις ανάγκες που εξυπηρετεί κάθε μέλος
της οικογένειας·
 εξηγεί την καθολικότητα [πανανθρώπινο χαρακτήρα] των
στόχων των γονιών αλλά και την ποικιλομορφία των γονικών
πρακτικών ανατροφής των παιδιών·
 (ανα)γνωρίζει τα είδη γονικής πρακτικής και τα
διαμορφούμενα χαρακτηριστικά των παιδιών·
 αναλύει και να ερμηνεύει το ρόλο των αδερφών στη μάθηση
67
και στην κοινωνικοποίηση των παιδιών·

 διακρίνει και να αξιολογεί τους παράγοντες οι οποίοι
επηρεάζουν την ποιότητα της σχέσης μεταξύ των αδερφών·
 ερμηνεύει την ποικιλομορφία στην οργάνωση των
οικογενειών και το ενδιαφέρον των αναπτυξιακών
ψυχολόγων για τις οικογένειες μεταναστών, τις
μονογονεϊκές οικογένειες ή τα ομόφυλα ζευγάρια·
 απαντά στο ερώτημα σχετικά με το βαθμό και τα σημεία
διαφοροποίησης της πατρικής εμπλοκής στη σημερινή
εποχή σε σύγκριση με εποχές του παρελθόντος·
 συνδέει τους τρόπους γονικών πρακτικών με την κοινωνική,
γνωστική και συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών·
 περιγράφει και να ερμηνεύει το ρόλο της οικογένειας στο
πλαίσιο της οικοσυστημικής προσέγγισης·
 προσεγγίζει κριτικά τις αντικρουόμενες ερμηνείες σχετικά με
τις επιπτώσεις της μονογονεϊκής οικογένειας στην ευημερία
των παιδιών·
 αναλύει ορισμένους από τους σημαντικότερους
οικογενειακούς παράγοντες που δυσχεραίνουν την
ανάπτυξη των παιδιών (π.χ. φτώχεια, ανήλικοι γονείς,
κακοποίηση)·
 προσδιορίζει τους παράγοντες οι οποίοι συνδέονται με την
κακοποίηση των παιδιών στην οικογένεια·
 (ανα)γνωρίζει τους τύπους φροντίδας των παιδιών και να
συζητά για τις αναπτυξιακές επιδράσεις τους στα παιδιά·
 εξηγεί την επίδραση του πλαισίου της γειτονιάς ή της
κοινότητας στην ανάπτυξη των παιδιών·
 συζητά για το ρόλο που μπορεί να διαδραματίζουν τα
σύγχρονα μέσα μαζικής ενημέρωσης στην ανάπτυξη των
παιδιών·
 κατανοεί το αντικείμενο μελέτης της επιστήμης της
πρόληψης·
 (ανα)γνωρίζει παράγοντες κινδύνου και ανθεκτικότητας στα
μικρά παιδιά·
 παρουσιάζει τις δημόσιες πολιτικές που επιδιώκουν να
βελτιώσουν την ανάπτυξη των παιδιών.
Έννοιες-Κλειδιά  βιοπολιτισμική καταγωγή οικογένειας
 πυρηνικές οικογένειες
 διευρυμένες οικογένειες
 γονικές πρακτικές
 πρότυπο αυταρχικής γονικής πρακτικής
 πρότυπο διαλεκτικής γονικής πρακτικής
 πρότυπο επιτρεπτικής γονικής πρακτικής
 ρόλος των αδελφών
 οικογένειες μεταναστών
 μονογονεϊκές οικογένειες
 ομοφυλόφιλοι γονείς
68
 φτώχεια
 ανήλικη μητέρα
 κακοποίηση
 οικογένειες με προβλήματα
 μη γονική φροντίδα
 «οικολογική προσέγγιση» φύλαξης
 γειτονιές
 κοινότητας
 φυσική αταξία γειτονιάς
 κοινωνική αποδιοργάνωση
 ΜΜΕ
 λογοτεχνία
 τηλεόραση
 διαδραστικά μέσα
 επιστήμη πρόληψης
 παράγοντες κινδύνου
 προστατευτικοί παράγοντες
 ανθεκτικότητα
Aber, J.L., Bennett, N.G., Conley, D.C., & Li, J. (1997). The effects of poverty on child
health and development. Annual Review of Public Health, 18(1), 463-483.
Amato, P. R., & Keith, B. (1991). Parental divorce and the well-being of children: a
meta-analysis. Psychological Bulletin, 110(1), 26-46.
Aunola, K., & Nurmi, J.E. (2005). The role of parenting styles in children's problem
behavior. Child Development, 76(6), 1144-1159.
Caughy, M. O. B., DiPietro, J. A., & Strobino, D. M. (1994). Day‐Care Participation as a
Protective Factor in the Cognitive Development of Low‐Income Children. Child
Development, 65(2), 457-471.
Duncan, G.J., & Brooks‐Gunn, J. (2000). Family poverty, welfare reform, and child
development. Child Development, 71(1), 188-196.
Dunn, J. et al. (2004). Children’s perspectives on their relationships with their non-
resident fathers: Influences, outcomes and implications. Journal of Child
Psychology and Psychiatry, 45, 533-566.
Engle, P.L., & Black, M.M. (2008). The effect of poverty on child development and
educational outcomes. Annals of the New York Academy of Sciences, 1136,
243-256.
Golombok, S. et al. (2003). Children with lesbian parents: A community study.
Developmental Psychology, 39, 20-33.
69
Kotchick, B. A. et al. (2005). Predictors of parenting among African-American single

mothers: Personal and contextual factors. Journal of Marriage and Family, 67,
448-460.
Leon, K. (2003). Risk and protective factors in young children’s adjustment to
parental divorce: A review of the research. Family Relations, 52, 258-270.
Masten, A. S. (2001). Ordinary magic: Resilience processes in development. American
Psychologist, 56(3), 227.
Masten, A. S., Best, K. M., & Garmezy, N. (1990). Resilience and development:
Contributions from the study of children who overcome adversity.
Development and Psychopathology, 2(4), 425-444.
Pett, M. et al. (1999). Paths of influence of divorce on preschool children’s
psychosocial adjustment. Journal of Family Psychology, 13, 145-164.
Mottus, R. et al. (2008). Accuracy of only children stereotype. Journal of Research in
Personality, 42, 1047-1052.
Nunes-Costa, R., Lamela, D., & Figueiredo, B. (2009). Psychosocial adjustment and
physical health of children of divorce. Journal of Pediatrics, 85, 385–396.
Siebert, A. C., & Kerns, K. A. (2009). Attachment figures in middle childhood.
International Journal of Behavioral Development, 33, 347-355.
Tucker, C. J. et al. (2001). Conditions of sibling support in adolescence. Journal of
Family Psychology, 15, 255-271.
Χαρβάτης, Α.Α. (2006). Αυταρχική και επιτρεπτική διαπαιδαγώγηση των παιδιών
από τους γονείς: συμπεράσματα από τις έρευνες. Επιστημονική Επετηρίδα του
Παιδαγωγικού Τμήματος, 19, 173-196.
Wright, J. C., Huston, A. C., Murphy, K. C., St Peters, M., Piñon, M., Scantlin, R., &
Kotler, J. (2001). The relations of early television viewing to school readiness
and vocabulary of children from low‐income families: The early window
project. Child Development, 72(5), 1347-1366.

 Μεταβείτε στο σύνδεσμο και μεταφορτώστε τον «οδηγό δράσης και τεκμηρίωσης:
Πρόληψη Παιδικής Κακοποίησης» από την Ελληνική Εταιρεία Μελέτης και
Πρόληψης της Σεξουαλικής Κακοποίησης.
[http ://blogs.sch.gr/kyriakou/files/2011/01/Prolipsi_paidikis_kakopoiisis_egxeiridio.pdf]
 Μεταβείτε στην ιστοσελίδα της UNICEF και ενημερωθείτε για τη «σύμβαση για τα
δικαιώματα των παιδιών».
[https ://www .unicef.gr/%CE%B7-
%CF%83%CF%8D%CE%BC%CE%B2%CE%B1%CF%83%CE%B7-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-
%CF%84%CE%B1-
%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CE%B9%CF%8E%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1-%
CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%80%CE%B1%CE%B9%CE%B4%CE%B9%CE%BF%CF%8D-%
CE%BC%CE%B5-%CE%B1%CF%80%CE%BB%CE%AC-
%CE%BB%CF%8C%CE%B3%CE%B9%CE%B1/a4-467-22]
70

Α1. Αντλώντας παραδείγματα παιδιών από τον κοινωνικό σας περίγυρο
προσπαθήστε να απαντήσετε στο ερώτημα: «Πώς πιστεύετε ότι τα χαρακτηριστικά
των παιδιών επηρεάζουν τους γονείς τους και, αντίστροφα, πώς οι γονείς
επηρεάζουν τα παιδιά τους;».
Α2. Συγκρίνετε τα οφέλη αλλά και το πιθανό κόστος στη γνωστικο-κοινωνικο-
συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού λόγω της φύλαξης σε βρεφονηπιακούς
σταθμούς σε σχέση με τη φύλαξη στο σπίτι. Στη συνέχεια σκεφτείτε τι θα
συμβουλεύατε ένα γονέα που προβληματίζεται σχετικά με αυτή την επιλογή. Υπό
ποιες προϋποθέσεις φαίνεται ότι επωφελούνται τα παιδιά από τη φύλαξη σε
εξωοικογενειακά πλαίσια;
Α3. Υποθέστε ότι έχετε προσκληθεί, στο πλαίσιο των σχολών γονέων, να
ενημερώσετε τους γονείς σχετικά με τη δύναμη της τηλεόρασης στα μικρά παιδιά.
Πώς θα εξηγούσατε τον τρόπο με τον οποίο η παρακολούθηση της τηλεόρασης
επηρεάζει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά των μικρών παιδιών;
Τι είδους τηλεοπτικό περιεχόμενο θα συστήνατε να αποφεύγουν τα μικρά παιδιά
και για ποιο λόγο;
Α4. Υποθέστε ότι συμμετέχετε σε ένα πρόγραμμα πρόληψης της οικονομικής
δυσπραγίας στην κοινότητα. Ποια μέτρα θα μπορούσατε να προτείνετε για την
προαγωγή των πηγών ανθεκτικότητας των μικρών παιδιών που μεγαλώνουν σε
οικογένειες στο όριο της φτώχειας; Χρησιμοποιήστε την οικολογική προσέγγιση
προκειμένου να οργανώσετε τους κυριότερους προστατευτικούς παράγοντες που
αφορούν τα διάφορα πλαίσια ανάπτυξης του παιδιού (π.χ. οικογένεια, γειτονιά,
κοινωνία).

α) Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ.
505) προκειμένου να εξασκήσετε περαιτέρω τις γνώσεις σας στα ζητήματα
που σας απασχόλησαν σε αυτή την ενότητα.
β) Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ.
511) προκειμένου να επιχειρηματολογήσετε υπέρ ή κατά της φροντίδας
των παιδιών από γονείς μόνο ή και από άλλους.
71
γ) Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ.

527) προκειμένου να εκφράσετε τη γνώμη σας για τα αίτια της
επιθετικότητας στα παιδιά.
Β2. Συμπληρώστε τις κενές στήλες του πίνακα αντιπαραβάλλοντας τα

χαρακτηριστικά κάθε δομής της οικογένειας. Στη συνέχεια σκεφτείτε: α) Ποια δομή
οικογένειας υπερτερεί στις μέρες μας στην Ελλάδα; β) Ποιες συνθήκες πιστεύετε ότι
συνέβαλαν σε αυτό; γ) Πώς επηρεάζει η οργάνωση της οικογένειας τη ζωή και την
ανάπτυξη των παιδιών;
Δομή της Οικογένειας
Πυρηνική οικογένεια Διευρυμένη οικογένεια
Β3. Ανατρέξτε στις δύο ενότητες «Βιοπολιτισμική Καταγωγή της Οικογένειας» και
«Οικογένεια και Εξέλιξη» για να ερμηνεύσετε την άποψη των Goodman και
Silverstein (2006) ότι «η διευρυμένη οικογένεια αποτελεί μια φυσική στρατηγική
αντιμετώπισης των προβλημάτων που προκύπτουν από το χαμηλό εισόδημα και την
κατώτερη κοινωνική θέση».
Β4. Το έργο της Baumrind (1971, 1980) σχετικά με τα είδη γονικής πρακτικής έχει
αμφισβητηθεί από νεότερα ερευνητικά δεδομένα των Collins (2005) και Maccoby
(2007), τα οποία εστιάζουν στη δυναμική οπτική και τις οικογενειακές
αλληλεπιδράσεις. Να τοποθετηθείτε κριτικά απέναντι σε αυτές τις δύο απόψεις.
Β5. Παραθέτοντας σχετικά ερευνητικά ευρήματα προσπαθήστε να προσεγγίσετε το

ερώτημα: «Πώς πιστεύετε ότι επιδρά η φτώχεια στην ανάπτυξη και στην ευημερία
των παιδιών και δημιουργεί ένα φαύλο κύκλο επανάληψης του φαινομένου;».
Β6. Έχοντας ως βάση τον πίνακα 10.1 (σελ. 487), να ερμηνεύσετε τις σχέσεις μεταξύ
ειδών γονικής πρακτικής και τυπικών χαρακτηριστικών των παιδιών.
Β7. Στα σχήματα 10.1 και 10.2 (σελ. 490) εμφανίζονται τα αποτελέσματα ερευνών
σχετικά με τις σχέσεις και συγκρούσεις μεταξύ αδερφών. Αφού μελετήσετε
προσεκτικά τα σχήματα, να ερμηνεύσετε τα αποτελέσματα που προκύπτουν
χρησιμοποιώντας τις γνώσεις σας από το τρέχον και τα προηγούμενα κεφάλαια.
72
Β8. Ποιοι είναι οι κρισιμότεροι παράγοντες κινδύνου για αρνητικά αποτελέσματα

στα παιδιά που ανατρέφονται από ανήλικες/έφηβες μητέρες; Ποιοι παράγοντες
δύναται αντιθέτως να λειτουργήσουν προστατευτικά;
Β9. Αφού μελετήσετε το πλαίσιο «Πατέρες» (σελ. 492), να εστιάσετε στους

παράγοντες οι οποίοι διεύρυναν την πατρική εμπλοκή στην ανατροφή των παιδιών.
Β10. Στον πίνακα 10.3 (σελ. 502) περιγράφονται συμπεριφορές και συνήθειες οι
οποίες εκλαμβάνονται ως κακοποίηση ανά τον κόσμο. Λαμβάνοντας υπόψη τον
τρόπο με τον οποίο εκλαμβάνεται η κακοποίηση στα διαφορετικά πολιτισμικά
περιβάλλοντα, να ερμηνεύσετε τις αποκλίσεις που εμφανίζονται στον πίνακα.
Β11. Καταγράψτε σε μια λίστα ορισμένα παραδείγματα παραγόντων κινδύνου για

τα παιδιά που ζουν σε υποβαθμισμένες γειτονιές και συνδέστε τα με πιθανά
δυσμενή αποτελέσματα στην ανάπτυξή τους.
Β12. Σχολιάστε τη θέση του ΟΗΕ ότι «τα ηλεκτρονικά δίκτυα έχουν αρχίσει να
αντικαθιστούν τα διαπροσωπικά δίκτυα σε πολλά μέρη του κόσμου…» (σελ. 525).
Κατά πόσο πιστεύετε ότι ισχύει αυτή η αλλαγή στη χώρα μας; Αιτιολογήστε την
απάντησή σας αναφερόμενοι και στην επίδραση που έχουν τα διαδραστικά μέσα
στις σχέσεις της οικογένειας αλλά και στις σχέσεις των παιδιών με ομηλίκους τους.
Γ1. Αντιστοιχίστε κάθε στιλ γονικής πρακτικής (στήλη Α) με την περιγραφή που του
ταιριάζει (στήλη Β) σύμφωνα με την Baumrind. Κάθε στοιχείο της στήλης Α μπορεί
να αντιστοιχίζεται με περισσότερα από ένα στοιχεία της Στήλης Β.
(1) Αυταρχικό (α) προκρίνει την υπακοή στην αυθεντία αντί για την
ανεξαρτησία
(2) Διαλεκτικό (β) απαιτητικό αλλά με αμφίδρομη σχέση καθώς

(αυθεντικό) αναμένεται τα παιδιά να σέβονται τα
καθορισμένα όρια και οι γονείς αναγνωρίζουν τις
ανάγκες και τα δικαιώματά τους
(3) Επιτρεπτικό (γ) ενθαρρύνει την ανεξαρτησία και την κοινωνική

υπευθυνότητα
(δ) μη απαιτητικό και ασκεί λιγότερο έκδηλο έλεγχο
(ε) ευνοεί τιμωρητικές μεθόδους και μέτρα αντί για
λογικές διαπραγματεύσεις
73
(στ) δεν προκρίνεται ούτε η ανεξαρτησία αλλά ούτε η

ανυπακοή
(ζ) επιτρέπει στο παιδί να μαθαίνει μέσα από τη
δική του εμπειρία ως αποτέλεσμα επιείκειας ή
παραμέλησης και του παρέχει ελευθερία
επιλογής
(η) ευνοεί τη λογική συζήτηση και τις εξηγήσεις αντί
για τη σωματική τιμωρία
(θ) απαιτητικό και ελεγκτικό
(ι) οι γονείς τείνουν να είναι τρυφεροί και να
αφουγκράζονται τις ανάγκες των παιδιών
Γ2. Προκειμένου να ελέγξετε κατά πόσο έχετε κατανοήσει τις επιρροές που ασκούν
οι γονείς και τα αδέρφια στην ανάπτυξη των παιδιών, αντιστοιχίστε καθεμιά από
τις περιγραφές της αριστερής στήλης Α με μία από τις προτάσεις ή έννοιες της
δεξιάς στήλης Β.
(1) Όφελος που μπορεί να έχουν τα μεγαλύτερα (α) Αυταρχική γονική
αδέρφια όταν διδάσκουν τα μικρότερα φροντίδα
(2) Τα παιδιά που δέχονται αυτή την ανελαστική, (β) Συναισθηματική

καταπιεστική γονική συμπεριφορά έχουν υποστήριξη
μέτριες ή κάτω του μετρίου γνωστικές και
κοινωνικές δεξιότητες
(3) Αντίθετα με ό,τι γενικά πιστεύεται, δεν (γ) Αυξημένες σχολικές

αντιμετωπίζουν προβλήματα ανάπτυξης ικανότητες
(4) Πολύ αναποτελεσματικός τρόπος γονικής (δ) Μοναχοπαίδια

φροντίδας που δημιουργεί προβλήματα στην
ανάπτυξη των παιδιών
(5) Όφελος που αποκομίζουν συχνά τα μικρότερα (ε) Αμέτοχη γονική

αδέρφια από τα μεγαλύτερα συμπεριφορά
Γ3. Προκειμένου να ελέγξετε κατά πόσο έχετε κατανοήσει τις παραλλαγές και τις
μεταβολές στις οικογένειες και τις συνέπειές τους για την ανάπτυξη των παιδιών,
αντιστοιχίστε καθεμιά από τις περιγραφές της αριστερής στήλης Α με μία από τις
απαντήσεις της δεξιάς στήλης Β.
74
(1) Παράγοντας που βοηθά τα παιδιά να (α) Καταπιεστική γονική
προσαρμοστούν στο διαζύγιο φροντίδα
(2) Αλλαγή που συμβαίνει μετά το διαζύγιο (β) Υιοθεσία

στη δυναμική της οικογένειας και μπορεί
να δημιουργήσει δυσκολίες προσαρμογής
στα παιδιά
(3) Πολύ ικανοποιητική μεταβολή της (γ) Γονική φροντίδα

οικογενειακής κατάστασης για τους ομοφυλοφίλων
περισσότερους που τη βιώνουν
(4) Οι φόβοι για τις πιθανές συνέπειες της (δ) Υποστήριξη του γονέα
______ έχουν αποδειχθεί αβάσιμοι που δεν έχει την
κηδεμονία
«επιστήμη πρόληψης»
«παράγοντες κινδύνου»
«προστατευτικοί παράγοντες»
«ανθεκτικότητα»
75
76
Ενότητα 9. Σωματική και γνωστική ανάπτυξη στη μέση

παιδική ηλικία

Στην ενότητα αυτή περιγράφονται οι σωματικές και κινητικές αλλαγές καθώς και οι
αλλαγές στη δομή και λειτουργία του εγκεφάλου κατά τη μέση παιδική ηλικία.
Επίσης, περιγράφονται τα γνωστικά χαρακτηριστικά της ίδιας ηλικίας και
ερμηνεύονται οι ατομικές διαφορές στη γνωστική ανάπτυξη. Σκοπός είναι να
εξοικειωθείτε με τις σύγχρονες θεωρητικές απόψεις και τα ερευνητικά δεδομένα
για τα γνωστικά χαρακτηριστικά και τους μηχανισμούς γνωστικής ανάπτυξης κατά
τη μέση παιδική ηλικία αλλά και την επίδραση του πολιτισμικού πλαισίου στην
ανάπτυξη αυτή.

 προσδιορίζει τις αλλαγές στη σωματική και κινητική
ανάπτυξη κατά τη μέση παιδική ηλικία·
 περιγράφει το πρότυπο των αλλαγών στην εγκεφαλική δομή
και λειτουργία κατά τη μέση παιδική ηλικία·
 προσδιορίζει τη σχέση των αλλαγών στην εγκεφαλική δομή
και λειτουργία με τις αλλαγές στη γνωστική λειτουργία κατά
τη μέση παιδική ηλικία·
 περιγράφει τα χαρακτηριστικά των συγκεκριμένων νοητικών
λειτουργιών σύμφωνα με τη θεωρία του Piaget και να δίνει
παραδείγματα εκδήλωσης καθεμιάς από τις λειτουργίες
αυτές·
 προσδιορίζει τους περιορισμούς των συγκεκριμένων
νοητικών λειτουργιών·
 περιγράφει τους παράγοντες που συντελούν στις αλλαγές
στη μνήμη κατά τη μέση παιδική ηλικία
 προσδιορίζει το νόημα της «σκέψης για τη μνήμη» ή
«μεταμνήμης»·
 προσδιορίζει τον ρόλο του κοινωνικού και πολιτισμικού
πλαισίου στην ανάπτυξη των νοητικών διεργασιών·
 ορίζει τη νοημοσύνη και να περιγράφει τον τρόπο μέτρησής
της·
 προσδιορίζει τα βασικά ερωτήματα σχετικά με τη φύση της
νοημοσύνης και την ποιότητα των μεθόδων μέτρησής της.
Έννοιες-Κλειδιά  σωματική ανάπτυξη
 κινητική ανάπτυξη
 συγκεκριμένες νοητικές λειτουργίες
 διατήρηση
77
 ταξινόμηση
 σχεδιασμός
 μεταγνώση
 χωρητικότητα εργαζόμενης μνήμης
 ταχύτητα επεξεργασίας
 μνημονικές στρατηγικές
 οργανωτικές στρατηγικές
 μεταμνήμη
 έλεγχος προσοχής
 πολιτισμική επίδραση
 ατομικές διαφορές
 νοητικό πηλίκο
 γενική νοημοσύνη
 πολλαπλή νοημοσύνη
 φαινόμενο Flynn
Carruthers, P. (2008). Language in cognition. In The Oxford handbook of philosophy
of cognitive science (pp. 382-401). Oxford: Oxford University Press.
Efklides, A. (2008). Metacognition: Defining its facets and levels of functioning in
relation to self-regulation and co-regulation. European Psychologist, 13, 277-
287.
Goswami, U. (Ed.). (2002). Blackwell handbook of childhood cognitive development.
Oxford: Blackwell.
Jensen, A. R. (1998). The g factor: The science of mental ability. Westport, CT:
Praeger.
Hucker, D.J., Dunlosky, J., & Graesser, A.C. (2011). Handbook of metacognition in
education. NY, London: Routledge.
Hunt, E. (2011). Human Intelligence. Cambridge: Cambridge University Press.
Μακρής, Ν. (2014). Φιλοσοφικές, ψυχολογικές και νευροεπιστημονικές προεκτάσεις
της συνείδησης. Αθήνα: Gutenberg.
Makris, N., Tachmatzidis, D., Demetriou, A., & Spanoudis, G. (2017). Mapping the
Evolving Core of Intelligence: Relations between Executive Control, Reasoning,
Language, and Awareness. Intelligence, 62, 12-30.
Ρούσσος, Π. (2014). Γνωστική Ψυχολογία: Ανώτερες γνωστικές διεργασίες. Αθήνα:
Τόπος.
78

Α1. Φέρτε στο νου σας μία συνθήκη τάξης δημοτικού σχολείου και δώστε
παραδείγματα ενίσχυσης των μεταγνωστικών διεργασιών των μαθητών. Η επιλογή
του γνωστικού αντικειμένου, δική σας.
Α2. Φέρτε στο νου σας ένα παιδί του οικείου σας περιβάλλοντος και με βάση τον
Πίνακα 11.3 της σελ. 579 προσδιορίστε ποιο/-α είδος/-η νοημοσύνης νομίζετε ότι
διαθέτει σε σημαντικό βαθμό. Δώστε παραδείγματα συμπεριφορών του που σας
έχουν οδηγήσει στη σχετική διαπίστωση.
Α3. Αν ο Einstein μεταφερόταν ως παιδί σε ένα άλλο πολιτισμικό πλαίσιο, για

παράδειγμα στους αγροτικούς πληθυσμούς της Κένυας, η υψηλή του νοημοσύνη θα
εκδηλωνόταν; Τι θα γινόταν, αν ο ίδιος μεταφερόταν στο πολιτισμικό αυτό πλαίσιο
όταν ήταν ενήλικας; Προσπαθήστε να αιτιολογήσετε τις απαντήσεις σας με βάση τις
πληροφορίες από το υλικό σας.

α. Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 550)
και να σκεφτείτε παραδείγματα πολιτισμικά παρακινούμενων
συμπεριφορών που εξηγούν τις διαφυλικές διαφορές στη σωματική και
ψυχική ανάπτυξη.
β. Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 570)
και να προσπαθήσετε να δώσετε παραδείγματα συμπεριφορών γονέων και
εκπαιδευτικών που μπορούν να βελτιώσουν την επάρκεια της μνήμης του
παιδιού.
απαντήσετε στα ακόλουθα βασικά ερωτήματα:
α. Πώς οι αλλαγές στη δομή και λειτουργία του εγκεφάλου συνδέονται με
αλλαγές στη νοητική ανάπτυξη κατά τη μέση παιδική ηλικία;
β. Ποιες είναι οι διαφορές μεταξύ της συγκεκριμένης νόησης και της
προλειτουργικής νόησης (βλ. Κεφ. 8), σύμφωνα με τη θεωρία του Piaget;
γ. Πώς η μνήμη, ο έλεγχος προσοχής και η μεταγνώση συμβάλλουν στην
καλύτερη επεξεργασία των πληροφοριών;
δ. Πώς το πολιτισμικό περιβάλλον συμβάλλει στην ανάπτυξη των βασικών
γνωστικών λειτουργιών;
79
ε. Οι απόψεις σχετικά με τη γενική ή εξειδικευμένη φύση της νοημοσύνης

είναι πραγματικά ασυμβίβαστες; Αιτιολογήστε την απάντησή σας.
Β3. Πού νομίζετε ότι οφείλονται οι διαφορές ατόμων που φοίτησαν σε σχολείο από
αυτά που δεν φοίτησαν ως προς την κατανόηση εννοιών όπως, για παράδειγμα
αυτή της διατήρησης, καθώς και ως προς την εφαρμογή μνημονικών στρατηγικών;
Β4. Ποια νομίζετε ότι θα πρέπει να είναι τα χαρακτηριστικά ενός τεστ μέτρησης της
νοημοσύνης το οποίο θα ήταν «πολιτισμικά ανεπηρέαστο»;
Β5. Ανατρέξτε στο Σχήμα 11.12 της σελίδας 577 και προσπαθήστε να φανταστείτε
την καμπύλη κατανομής της νοημοσύνης ως ασύμμετρη αριστερά. Τι θα σήμαινε η
μορφή αυτή για την κατανομή της νοημοσύνης στον πληθυσμό; Πιστεύετε ότι η
κωνοειδής κατανομή της νοημοσύνης στον πληθυσμό είναι ένα τυχαίο φαινόμενο;
Β6. Προσπαθήστε να δώσετε παραδείγματα ενεργειών/καταστάσεων που μπορούν

να ερμηνεύσουν το φαινόμενο Flynn. Με ποιον τρόπο νομίζετε ότι καθεμία από τις
ενέργειες/καταστάσεις που προσδιορίσατε συντελούν στην εκδήλωση του
φαινομένου Flynn;
Γ1. Συμπληρώστε την κατάλληλη λέξη στα κενά των ακόλουθων προτάσεων που
αναφέρονται στα χαρακτηριστικά των συγκεκριμένων νοητικών λειτουργιών.
1. Οι νοητικές λειτουργίες της μέσης παιδικής ηλικίας ονομάζονται
συγκεκριμένες διότι η σκέψη του παιδιού σε αυτή την ηλικία είναι
δεσμευμένη από τον/την _______________.
2. Το έργο με τα υγρά ελέγχει τη νοητική λειτουργία της
__________________________.
3. Το έργο με τις κάρτες ελέγχει τη νοητική λειτουργία της
________________________.
4. Η κατανόηση της αλλαγής που περιορίζεται στην εξωτερική εμφάνιση ενός
ερεθίσματος αντανακλά την κατάκτηση της
_____________________________________________.
5. Για να λυθεί το παιχνίδι ο Πύργος του Ανόι, απαιτείται
__________________________.
6. Τα εξάχρονα παιδιά το λύνουν με επιτυχία γιατί μπορούν να
_____________________.
80
«ταξινόμηση»
«μεταγνώση»
«στρατηγικές λύσης
προβλημάτων»
«τριαρχική θεωρία»
«μνημονικό πεδίο»
Γ3. Χαρακτηρίστε τις παρακάτω προτάσεις που αφορούν τις γνωστικές ικανότητες
κατά τη μέση παιδική ηλικία ως σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ):
1. Οι παράγοντες που συμβάλλουν στην αυξανόμενη μνημονική ικανότητα
των παιδιών είναι η αύξηση της προγενέστερης γνώσης και η βελτίωση
στην ταχύτητα επεξεργασίας.
81
2. Η σκέψη για τη μνήμη συμπεριλαμβάνει αξιολόγηση της

αποτελεσματικότητας μνημονικών στρατηγικών.
3. Ο έλεγχος της προσοχής αποτελεί βασικό μηχανισμό της γνωστικής
ανάπτυξης.
4. Η κατάκτηση συγκεκριμένων νοητικών λειτουργιών είναι στενά
συνδεδεμένη με το νοητικό πηλίκο.
5. Σύμφωνα με τον Sternberg (2007) η ικανότητα εφαρμογής της γνώσης είναι
χαρακτηριστικό της δημιουργικής νοημοσύνης.
6. Η ιδέα περί πολλαπλής νοημοσύνης του Gardner είναι συμβατή με την
άποψη του Spearman για τη φύση της νοημοσύνης.
7. Το φαινόμενο Flynn είναι συμβατό με τη διαπίστωση ότι η κατανομή της
νοημοσύνης στον πληθυσμό είναι κωνοειδής (συμμετρική).
Με βάση όσα μελετήσατε αναστοχαστείτε: Σε ποιον/-ους μηχανισμό/-ούς οφείλεται
η γνωστική ανάπτυξη; Η επίδραση αυτού/-ών του/των μηχανισμού/-ών παραμένει
σταθερή σε όλη τη διάρκεια της ανάπτυξης;
82
Ενότητα 10. Το σχολείο ως πλαίσιο ανάπτυξης

Η ενότητα στοχεύει να παρουσιάσει έννοιες που σχετίζονται με το σχολείο, την
τυπική μάθηση –ή επίσημα οργανωμένη μάθηση που συντελείται στο χώρο του–,
καθώς και το ρόλο της οικογένειας στη διαδικασία της μάθησης. Επιπλέον,
παρουσιάζονται και αναπτύσσονται θέματα που αφορούν τη σχολική τάξη (δηλαδή
το χώρο όπου συντελείται η τυπική διαδικασία της μάθησης), προβλήματα που
ανακύπτουν στη διαδικασία της μάθησης (ειδικές μαθησιακές δυσκολίες). Τέλος,
αναλύεται και η επίδραση διαφορετικών παραγόντων που επηρεάζουν τη
διαδικασία της μάθησης, όπως το κλίμα και η κουλτούρα του σχολείου, η γλώσσα
του σχολείου και η πολιτισμική διαφορετικότητα.

 εξηγεί τη σημασία της σχολικής εκπαίδευσης στην ανάπτυξη
(γνωστική και κοινωνική) του νέου ανθρώπου·
 γνωρίζει τι είναι μάθηση, να περιγράφει το πλαίσιό της και
να διακρίνει τους παράγοντες (εξωτερικούς και
εσωτερικούς) που την επηρεάζουν·
 διακρίνει τις προϋποθέσεις της μάθησης (στα δύο βασικά
γνωστικά αντικείμενα: γλώσσα και μαθηματικά)·
 εντοπίζει τα βασικότερα προβλήματα που παρουσιάζονται
κατά τη διαδικασία της μάθησης·
 αξιολογεί το ρόλο του οικογενειακού περιβάλλοντος στη
διαδικασία της μάθησης·
 γνωρίζει τι συμβαίνει σε μια σχολική τάξη κατά τη
διαδικασία της μάθησης·
 περιγράφει το ρόλο του σχολικού κλίματος·
 αναγνωρίζει τις μορφές επικοινωνίας που αναπτύσσονται
στη σχολική τάξη (κατά τη διάρκεια της διαδικασίας
μάθησης)·
 διακρίνει τις πολιτισμικές διαφορές που μπορούν να
αναδυθούν στη σχολική τάξη.
Έννοιες-Κλειδιά  εκπαίδευση
 αναδυόμενος γραμματισμός στη γλώσσα
και στα μαθηματικά
 ανατροφοδότηση
 μνήμη
 ειδικές μαθησιακές δυσκολίες
 κίνητρα για μάθηση
 προσανατολισμός επίδοσης
 προσανατολισμός γνώσης
83
 νοημοσύνη
 θεωρίες νοημοσύνης
 πολιτισμικό ύφος
 ηλικία φοίτησης στο σχολείο
 καθοδικές (top down) & ανοδικές (bottom up) στρατηγικές
επεξεργασίας
Αγαλιώτης, Ι. (2011). Διδασκαλία μαθηματικών στην ειδική αγωγή και εκπαίδευση.
Αθήνα: Γρηγόρης.
Γεωργίου, Σ. Ν. (2011). Σχέση σχολείου-οικογένειας και ανάπτυξη του παιδιού.
Αθήνα: Μπάμπαλης.
Dowling, E., & Osborne, Ε. (2001). Η οικογένεια και το σχολείο: Μια συστημική
προσέγγιση από κοινού σε παιδιά με προβλήματα. Αθήνα: Gutenberg.
Κολέζα, Ε. (2009). Θεωρία και πράξη στη διδασκαλία των μαθηματικών. Αθήνα:
Μοτίβο Εκδοτική.
Μαλικιώση-Λοΐζου, Μ. (2011). Η συμβουλευτική ψυχολογία στην εκπαίδευση.
Αθήνα: Πεδίο.
Ματσαγγούρας, Η. (2006). Η σχολική τάξη: Θεωρία και πράξη της διδασκαλίας.
Χώρος, ομάδα, πειθαρχία, μέθοδος. Αθήνα: Γρηγόρης.
Μουζάκη, Α., & Πρωτόπαπας, Α. (Επιμ.) (2010). Ορθογραφία: Μάθηση και
διαταραχές. Αθήνα: Gutenberg.
Νικολάου, Γ. (2011). Διαπολιτισμική διδακτική. Αθήνα: Πεδίο.
Παντελιάδου, Σ. (2011). Μαθησιακές δυσκολίες και εκπαιδευτική πράξη. Αθήνα:
Πεδίο.
Πόρποδας, Κ. Δ. (2011). Μάθηση και γνώση στην εκπαίδευση: Γνωστική ανάλυση –
δυσκολίες – εφαρμογές. Πάτρα (αυτοέκδοση).
Πόρποδας, Κ. Δ. (2002). Η ανάγνωση. Πάτρα (αυτοέκδοση).
Χατζηγεωργίου, Γ. (2012). Γνώθι το curriculum: Γενικά και ειδικά θέματα αναλυτικών
προγραμμάτων και διδακτικής. Αθήνα: Διάδραση.
Χατζηχρήστου, Χ. (Επιμ.) (2011). Κοινωνική και συναισθηματική αγωγή:
Πρωτοβάθμια εκπαίδευση (Τάξεις Γ’, Δ’, Ε’ και Στ’ Δημοτικού). Αθήνα:
Gutenberg.
84

Α1. Χρησιμοποιώντας τις γνωστές μηχανές αναζήτησης της βιβλιογραφίας και της
ηλεκτρονικής βιβλιοθήκης του ΕΑΠ, βρείτε τον πιο πρόσφατο ορισμό του όρου
«Μαθησιακές Δυσκολίες» (ΜΔ). Τι συμπεραίνετε μελετώντας τον ορισμό των ΜΔ;
Α2. Ένας παράγοντας που έχει μελετηθεί σε σχέση με τη διαδικασία της μάθησης
και των σχέσεων μαθητών και εκπαιδευτικών είναι και το «σχολικό κλίμα». Να
αναζητήσετε τη σχετική βιβλιογραφία και να αναδείξετε τους τρόπους με τους
οποίους το σχολικό κλίμα (δηλαδή το κλίμα της σχολικής τάξης) επιδρά στη μάθηση
και την απόκτηση νέων δεξιοτήτων από τους μαθητές.
Α3. Προετοιμάστε ένα πρόγραμμα διδασκαλίας με τη βοήθεια του θεατρικού

παιχνιδιού για να διδάξετε την ισότητα των ανθρώπων (ανεξάρτητα από την εθνική
και πολιτισμική τους καταγωγή).
Α4. Χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα την παρουσίαση της αμοιβαίας διδασκαλίας

(σελ. 604-605), περιγράψτε μια περίπτωση διδασκαλίας ενός μαθήματος δικής σας
επιλογής με τη συγκεκριμένη μέθοδο.

α. Μεταβείτε στη σελ. 601 και στο πλαίσιο «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση».
Αναλογιστείτε και περιγράψτε με συντομία πώς οι προσχολικές εμπειρίες
και πρακτικές συνεισφέρουν στην ανάπτυξη της επίγνωσης ή μεταγνώσης
για τη δομή της γλώσσας [δομικά συστατικά της].
β. Μεταβείτε στη σελ. 621 και στο πλαίσιο «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση».
Αντί για το ζήτημα της υποστήριξης παιδιών μεταναστών, να ετοιμάσετε ένα
αντίστοιχο πρόγραμμα για μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες και
συγκεκριμένα με ειδικές μαθησιακές δυσκολίες.
Β2. Αφού μελετήσετε το κεφάλαιο 12, αξιολογήστε την ικανότητά σας να

απαντήσετε στα εξής θεμελιώδη ερωτήματα που τέθηκαν στο κεφάλαιο αυτό:
α. Ποιος είναι ο ρόλος του σχολείου στην ανάπτυξη του ατόμου και της
κοινωνίας;
β. Τι είναι και πώς επηρεάζουν οι μαθησιακές δυσκολίες τη διαδικασία της
μάθησης;
γ. Γιατί παρατηρούνται διαπολιτισμικές διαφορές στη διδασκαλία και τη
μάθηση;
85
Β3. Ποιος είναι ο ρόλος των κινήτρων στη μαθησιακή διαδικασία στην εκπαίδευση;
Πότε είναι αποτελεσματικότερα τα κίνητρα; Όταν είναι εσωτερικά ή εξωτερικά;
Δώστε παραδείγματα.
Γ1. Προσπαθήστε να αντιστοιχίσετε τους όρους (στη στήλη Α) με τους ορισμούς
τους (στη στήλη Β):
1. Αναδυόμενος α. Εκπαιδευτική προσέγγιση που ξεκινά (και
γραμματισμός βασίζεται) στη διδασκαλία βασικών δεξιοτήτων
και προχωρά σε συνθετότερες δεξιότητες και
έργα.
2. Μάθηση β. Προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα παιδιά
στη μάθηση παρά τις εκπαιδευτικές ευκαιρίες
που τους δίνονται και τις απαραίτητες γνωστικές
δεξιότητες που κατέχουν.
3. Ανοδική (Bottom γ. Ο τρόπος σκέψης και ερμηνείας των γεγονότων
up) επεξεργασία που συμβαίνουν γύρω μας βασιζόμενος στην
ιστορική πορεία ενός λαού.
4. Ρεαλιστικά δ. Μορφή κοινωνικοποίησης κατά την οποία τα
μαθηματικά, παιδιά εκτίθενται και κατακτούν νέες γνώσεις
διδασκαλία μέσω της σκόπιμης διδασκαλίας από
μεγαλύτερους
5. Ειδικές ε. Αυθόρμητη απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων
μαθησιακές ανάγνωσης και γραφής κυρίως πριν το σχολείο.
δυσκολίες
6. Πολιτισμικό ύφος στ. Διδακτική προσέγγιση που αφορά τη

διδασκαλία μαθηματικών εννοιών με
παραδείγματα και εφαρμογές από τον
καθημερινό κόσμο.
Γ2. Σημειώστε αν οι παρακάτω προτάσεις-δηλώσεις είναι σωστές (Σ) ή

λανθασμένες (Λ).
1. Οι μαθησιακές δυσκολίες είναι επίκτητες.
2. Η αμοιβαία διδασκαλία ενοποιεί και τις δύο προτάσεις επεξεργασίας των
πληροφοριών (bottom up & top down).
86
3. Η μαθητεία ως μορφή διδασκαλίας έχει πλέον καταργηθεί.
4. Η εκπαίδευση είναι ατομική διαδικασία.
5. Αν το παιδί μεγαλώνει σε μια οικογένεια που υποστηρίζει τη μάθηση, τότε
θα έχει περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας.
6. Τα προγράμματα προσχολικής αγωγής ενισχύουν τη σχολική ετοιμότητα
των παιδιών.
7. Η διδασκαλία ρεαλιστικών μαθηματικών θα πρέπει να αποφεύγεται γιατί
μπορεί να ωθήσει τους μαθητές σε τυχερά παίγνια.
8. Τα παιδιά που πηγαίνουν σχολείο αναπτύσσουν τις μνημονικές δεξιότητές
τους περισσότερο από ό,τι τα συνομήλικα παιδιά που δεν πηγαίνουν
σχολείο.
Έχοντας διαβάσει το 12ο κεφάλαιο για «το σχολείο ως πλαίσιο ανάπτυξης»,
αναλογιστείτε και δώστε σύντομες απαντήσεις στα εξής ερωτήματα:
α. Πώς θα ήταν ο κόσμος σήμερα αν δεν υπήρχαν σχολεία;
β. Πώς θα ήταν ο κόσμος σήμερα αν υπήρχαν εμπόδια στην πρόσβαση όλων
των παιδιών σε αυτά;
γ. Πώς θα μπορούσατε να σχεδιάσετε (τους βασικούς άξονες) ένα
πρόγραμμα εκπαίδευσης που θα έδινε έμφαση σε ανθρώπινα δικαιώματα
για όλα τα παιδιά;
87

στη μέση παιδική ηλικία

Στο πλαίσιο αυτής της ενότητας θα εντρυφήσετε στις διάφορες θεωρίες για την
ηθική ανάπτυξη στα παιδιά (π.χ. Piaget, Kohlberg) καθώς και για το ρόλο και τη
σημασία της φιλίας. Παρουσιάζεται η αλλαγή στον αποκαλούμενο
"πρωτοκοινωνικό ηθικό συλλογισμό", που παρατηρείται συνήθως μεταξύ της
πρώτης και της μέσης παιδικής ηλικίας και οδηγεί τα μεγαλύτερα παιδιά να
δείχνουν περισσότερη ενσυναίσθηση και εκτίμηση για τους κοινωνικούς κανόνες.
Εξετάζεται η ανάπτυξη του συλλογισμού των παιδιών σε δύο ξεχωριστά πεδία, αυτό
της ηθικής και αυτό των κοινωνικών συμβάσεων. Πιο συγκεκριμένα, οι ηθικές
κρίσεις των παιδιών μετατοπίζονται από τις έννοιες της βλάβης και της ευημερίας
σε πιο αφηρημένες έννοιες, όπως αυτή της δικαιοσύνης και των ατομικών
δικαιωμάτων. Η μετατόπιση του ηθικού συλλογισμού από τις εξωτερικές συνέπειες
στα εσωτερικά κίνητρα των πράξεων καθίσταται δυνατή από την ανάπτυξη της
θεωρίας του νου. Η μεγαλύτερη αναγνώριση των κοινωνικών κανόνων και η
αυξημένη ικανότητα των παιδιών να λαμβάνουν υπόψη τις απόψεις των άλλων
είναι σημαντικά εφόδια για να δημιουργήσουν τα παιδιά μια ζωή για τον εαυτό
τους ανάμεσα στους συνομηλίκους τους και να οργανώσουν τις σχέσεις τους (π.χ.
ανταγωνισμός ή συνεργασία) μαζί τους. Περιγράφονται πώς οι νέοι τρόποι
οργάνωσης της συμπεριφοράς σε σχέση με την ομαδική ζωή και την κοινωνία στη
μέση παιδική ηλικία εκδηλώνονται στις φιλίες, στις αλληλεπιδράσεις με τους γονείς
και στη μεταβαλλόμενη αίσθηση του εαυτού. Η ομάδα των συνομηλίκων
καθίσταται μείζον πλαίσιο για την ανάπτυξη των παιδιών. Η εμπειρία της
διαπραγμάτευσης των αλληλεπιδράσεων και της σύγκρισης με άλλους στο πλαίσιο
αυτό βοηθά τα παιδιά να κατακτήσουν κοινωνικές συμβάσεις και ηθικούς κανόνες
που ρυθμίζουν τις ικανότητές τους, καθώς και να κατακτήσουν πιο σύνθετη και πιο
σφαιρική αίσθηση του εαυτού τους. Από την άλλη, το κοινωνικό-πολιτισμικό
περιβάλλον μπορεί να είναι υποστηρικτικό στην ανάπτυξη της συνεργασίας ή του
ανταγωνισμού μεταξύ των παιδιών. Μάλιστα, οι πολιτισμικές αξίες και πεποιθήσεις
επηρεάζουν και τις γονικές πρακτικές και τις προσδοκίες για ηλικιακά κατάλληλες
συμπεριφορές, καθήκοντα και ευθύνες των παιδιών. Σκοπός είναι να κατανοήσετε
τις αλλαγές της φιλίας και των αλληλεπιδράσεων γονέων-παιδιών στη μέση παιδική
ηλικία και πώς αυτή η αναδιευθέτηση της κοινωνικής ζωής των παιδιών
συνοδεύεται από την ανάπτυξη στο πώς σκέφτονται τα παιδιά τον εαυτό τους,
διαμορφώνοντας την προσωπική τους θέση ανάμεσα στους συνομηλίκους/φίλους
και προσπαθώντας να διατηρήσουν την αυτοεκτίμησή τους.

 γνωρίζει τη θεωρία του Piaget για την ηθική ανάπτυξη
καθώς και τη μέθοδο μελέτης του ηθικού συλλογισμού των
παιδιών·
88
 (ανα)γνωρίζει τα έξι στάδια ηθικής ανάπτυξης του Kolberg·

 ορίζει τον πρωτοκοινωνικό ηθικό συλλογισμό καθώς και να
αντιλαμβάνεται τις αλλαγές με την πρόοδο της ηλικίας·
 κατανοεί την ανάπτυξη του συλλογισμού των παιδιών σε
δύο ξεχωριστά πεδία, αυτά της ηθικής και των κοινωνικών
συμβάσεων·
 συνδέει της αναπτυσσόμενες θεωρίες του νου με τον ηθικό
συλλογισμό·
 περιγράφει τις κοινωνικές δομές των παιδιών ως προς το
βαθμό κυριαρχίας και δημοφιλίας·
 αντιλαμβάνεται το ρόλο του κοινωνικού πλαισίου ως προς
το βαθμό ανταγωνιστικότητας ή συνεργατικότητας κατά τις
αλληλεπιδράσεις των παιδιών·
 συζητά για το πώς διαμορφώνονται οι σχέσεις ανάμεσα στα
αγόρια και στα κορίτσια, ιδιαίτερα κατά τη μέση σχολική
ηλικία·
 κατανοεί την υψηλή σημασία της φιλίας για την ανάπτυξη
κοινωνικών δεξιοτήτων και ικανοτήτων στη διάρκεια της
μέσης παιδικής ηλικίας και για τη μετέπειτα ανάπτυξη·
 (ανα)γνωρίζει και να κατανοεί τις διαδικασίες με τις οποίες
τα παιδιά αναπτύσσουν και διατηρούν τις φιλίες·
 κατονομάζει τα κριτήρια με τα οποία τα παιδιά συνήθως
επιλέγουν φίλους·
 γνωρίζει τις έμμεσες (π.χ. μοντέλο εργασίας
αλληλεπίδρασης) και άμεσες (π.χ. επιλογή δραστηριοτήτων)
επιδράσεις των γονέων στις σχέσεις των παιδιών με
συνομηλίκους και φίλους·
 προσδιορίζει και να επεξηγεί πώς οι ευρύτερες πολιτισμικές
και κοινωνικές πεποιθήσεις και αξίες επηρεάζουν τις γονικές
πρακτικές και προσδοκίες για ηλικιακά κατάλληλες
συμπεριφορές, καθήκοντα και ευθύνες των παιδιών·
 συνδέει και να αναλύει την αλλαγή της φιλίας στη μέση
παιδική ηλικία με την υποχώρηση του εγωκεντρισμού και
της αυξημένης κατανόησης της οπτικής γωνίας του άλλου,
που επιτρέπουν στα παιδιά να κατανοούν περισσότερο τη
φιλία, τις δεξιότητες φιλίας και την αφοσίωση στη φιλία·
 κατανοεί την προσαρμογή των παιδιών στο διαζύγιο·
 αντιλαμβάνεται τις αλλαγές στις αντιλήψεις για τον εαυτό
και το πώς διαμορφώνουν την κοινωνική ζωή των παιδιών·
 συσχετίζει την αυτοεκτίμηση με τις
κοινωνικοσυναισθηματικές ποιότητες του παιδιού και τα
πρότυπα γονικών πρακτικών·
 επανεξετάζει τις νοητικές ικανότητες και τους τρόπους
κοινωνικής αλληλεπίδρασης των παιδιών της μέσης και
ύστερης παιδικής ηλικίας (6-12 ετών).
Έννοιες-Κλειδιά  ετερόνομη ηθική
 αυτόνομη ηθική
89
 στάδια ηθικής ανάπτυξης του Kohlberg

 πρωτοκοινωνικός ηθικός συλλογισμός
 θεωρία κοινωνικού πεδίου
 κοινωνική δομή
 κυριαρχία
 δημοφιλία [δημοτικότητα]
 ανταγωνισμός
 συνεργασία
 φιλία
 προσδοκίες γονέων
 κοινωνικό έλλειμμα
 συρρύθμιση
 μηχανισμοί κοινωνικής επανόρθωσης
 μοντέλα εργασίας για αλληλεπιδράσεις
 συνομήλικοι
 διαζύγιο
 μοντέλο έννοιας του εαυτού
 φιλοπονία έναντι κατωτερότητας
 αυτοεκτίμηση
 αλληλεπίδραση γονέων-παιδιών
 διαζύγιο
 φαινόμενο καταρράκτη
Amato, P. R. (2000). The consequences of divorce for adults and children. Journal of
Marriage and Family, 62(4), 1269-1287.
Berndt, T. J. (2002). Friendship quality and social development. Current Directions in
Psychological Science, 11(1), 7-10.
Bowers, L., Smith, P. K., & Binney, V. (1994). Perceived family relationships of bullies,
victims and bully/victims in middle childhood. Journal of Social and Personal
Relationships, 11(2), 215-232.
Bowker J. C. W, Rubin, K. H., Burgess K.B, Booth-LaForce, C., & Rose-Krasnor, L.
(2006). Behavioral characteristics associated with stable and fluid best
friendship patterns in middle childhood. Merrill-Palmer Quarterly, 52(4), 671-
693.
Bowker, A. (2004). Predicting friendship stability during early adolescence. Journal of
Early Adolescence, 24(2), 85-112.
Coelho, V., Marchante, M., & Sousa, V. (2016). Positive attitude program’s impact
upon self-concept across childhood and adolescence. Revista de Psicodidáctica,
21(2), 1-17.
90
Eisenberg, N., & Hand, M. (1979). The relationship of preschoolers' reasoning about
prosocial moral conflicts to prosocial behavior. Child Development, 356-363.
Eisenberg, N., Shell, R., Pasternack, J., Lennon, R., Beller, R., & Mathy, R. M. (1987).
Prosocial development in middle childhood: A longitudinal study.
Developmental Psychology, 23(5), 712.
Gottman, J. M. (1983). How Children Become Friends. Monographs of the Society for
Research in Child Development, 48(3), 1-86.
Hartup, W. W., French, D. C., Laursen, B., Johnston, M. K., & Ogawa, J. R. (1993).
Conflict and Friendship Relations in Middle Childhood: Behavior in a
Closed‐Field Situation. Child Development, 64(2), 445-454.
Hiatt, C., Laursen, B. Mooney,, K.S., & Rubin K. H. (2015). Forms of Friendship: A
Person-Centered Assessment of the Quality, Stability, and Outcomes of
Different Types of Adolescent Friends. Personality and Individual Difference, 7,
149-155.
Kohlberg, L. (1971). Stages of moral development. Moral Education, 29.
Kohlberg, L., & Hersh, R. H. (1977). Moral development: A review of the theory.
Theory into Practice, 16(2), 53-59.
Kornbluh, M., & Neal, J. W. (2016). Examining the many dimensions of children’s
popularity Interactions between aggression, prosocial behaviors, and gender.
Journal of Social and Personal Relationships, 33(1), 62-80.
Martin, C. L., & Faber, R. (2009). Discovering Child Development. New York:
Houghton Mifflin.
Parker, J. G., & Asher, S. R. (1993). Friendship and friendship quality in middle
childhood: Links with peer group acceptance and feelings of loneliness and
social dissatisfaction. Developmental Psychology, 29(4), 611.
Parker, J. G., Rubin, K. H., Erath, S. A., Wojslawowicz, J. C., & Buskirk, A. A. (2006).
Peer relationships, child development, and adjustment: A developmental
psychopathology perspective. In D. Cicchetti & D. J. Cohen (Eds.),
Developmental Psychopathology (Vol. 1. Theory and Method, pp. 419-493).
Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.
Pedersen, S., Vitaro, F., Barker, E. D., & Borge, A. I. (2007). The timing of
Middle‐Childhood peer rejection and friendship: Linking early behavior to
Early‐Adolescent adjustment. Child Development, 78(4), 1037-1051.
Sroufe, L. A. (2005). Emotional development: The organization of emotional life in the
early years. New York: Cambridge University Press.
Vitaro, F., Boivin, M., Bukowski, W. M. (2009). The role of friendship in child and
adolescent psychosocial development. In K. H. Rubin, W. M. Bukowski, & B.
Laursen (Eds.), Handbook of peer interactions, relationships, and groups (pp.
568-585). New York: Guilford.
91

A1. Υποθέστε ότι ένα παιδί μόλις αγόρασε από το σουπερμάρκετ μια λιχουδιά. Στο
επόμενο τετράγωνο συναντά μια άστεγη μητέρα με το μικρό παιδί της που ζητά
βοήθεια. Βάσει όσων μελετήσατε σκεφτείτε πώς αναμένεται να αντιδράσει ένα
πεντάχρονο και πώς ένα δεκάχρονο παιδί στο παραπάνω δίλημμα και γιατί;
Αιτιολογήστε την απάντησή σας.
Α2. Εφόσον το επιθυμείτε, σχεδιάστε το κοινωνιόγραμμα μιας τάξης
χρησιμοποιώντας τη διαδικασία της αναγόρευσης και της κατάταξης, ώστε να
αντιληφθείτε το σύνθετο πλέγμα των σχέσεων που δημιουργείται και την κοινωνική
θέση κάθε παιδιού.
Α3. Υποθέστε ότι εργάζεστε σε ένα πολυπολιτισμικό σχολείο και αναλαμβάνετε ως
υπεύθυνη για την Ε' τάξη του δημοτικού. Προτείνετε καλές πρακτικές (π.χ.
προγράμματα μάθησης) ώστε να ενθαρρύνετε την ανάπτυξη της συνεργασίας
έναντι του ανταγωνισμού στο πλαίσιο της σχολικής τάξης.
Α4. Αντλώντας από την εμπειρία σας δουλεύοντας με παιδιά είτε από προσωπικά
σας βιώματα:
α. Διερευνήστε ποιες είναι οι αντιλήψεις των παιδιών διαφορετικών ηλικιών
περί «φιλίας».
β. Στη συνέχεια, ανακαλέστε από την εμπειρία σας κάποια περιστατικά όπου
φίλοι χρησιμοποίησαν στρατηγικές προκειμένου να διατηρήσουν τη φιλία
τους παρά τις παροδικές προστριβές τους και αναλογιστείτε: (1) Ποιοι
μηχανισμοί κοινωνικής επανόρθωσης ενεργοποιήθηκαν κατά περίπτωση; (2)
Ποιες στρατηγικές επιλέγονται και υιοθετούνται περισσότερο από παιδιά
προσχολικής και ποιες από παιδιά σχολικής ηλικίας προκειμένου να
παραμείνουν φίλοι ακόμα και αν διαφωνούν προσωρινά;
Α5. Ζητήστε από παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας να σας περιγράψουν τον
εαυτό τους και καταγράψτε την απάντησή τους. Στη συνέχεια ανατρέξτε στον
Πίνακα 13.3 «Ένα αναπτυξιακό μοντέλο της έννοιας του εαυτού» (σελ. 672) και
συγκρίνετε τις απαντήσεις που πήρατε με αυτές που σας παρουσιάζονται.
Ολοκληρώνοντας τη δραστηριότητα αναλογιστείτε πώς αλλάζουν οι αντιλήψεις των
παιδιών για τον εαυτό τους καθώς μεγαλώνουν.
Α6. Φτιάξτε έναν κατάλογο με κουκίδες που θα περιλαμβάνει «καλές πρακτικές-

συστάσεις» προς τους γονείς σχετικά με το πώς θα πρέπει να αλληλεπιδρούν με τα
παιδιά τους για να προωθούν την υψηλή αυτοεκτίμηση των παιδιών στην ύστερη
μέση παιδική ηλικία.
92

και να εφαρμόσετε τις γνώσεις που αποκομίσατε από τη μελέτη της
ενότητας.
και να εφαρμόσετε τις γνώσεις που αποκομίσατε από τη μελέτη της
ενότητας στην επίλυση της μελέτης περίπτωσης για τις διαδικασίες και τους
παράγοντες που συμβάλλουν στη διατήρηση της φιλίας, ειδικότερα των
κοριτσιών.
γ. Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 671)
και να προτείνετε τρόπους αλληλεπίδρασης γονέων-παιδιών προκειμένου
να ενισχύσουν την ανάπτυξη και διατήρηση θετικών διαπροσωπικών
σχέσεων.
δ. Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (α’ σκέλος
σελ. 677) και να εξηγήσετε πώς η μεταβαλλόμενη αίσθηση του εαυτού
συνδέεται με τις γνωστικές αλλαγές (βλ. Κεφάλαιο 11) στην παιδική ηλικία.
ε. Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (β’ σκέλος
σελ. 677) και να συζητήσετε πώς οι αξιολογήσεις που κάνει το παιδί για τον
εαυτό του σχετίζονται με την ικανότητα ελέγχου σκέψεων, συναισθημάτων
και συμπεριφορών (βλ. σελ. 451-460).
B2. Αξιολογήστε κατά πόσο είστε σε θέση να απαντήσετε στα παρακάτω

ερωτήματα:
α. Ποιες αναπτυξιακές λειτουργίες επιτυγχάνει η φιλία;
β. Με ποιες διαδικασίες τα παιδιά διαμορφώνουν και διατηρούν στενές
σχέσεις με τους συνομηλίκους του;
γ. Ποια χαρακτηριστικά διακρίνουν τις φιλίες που διαρκούν στη πάροδο του
χρόνου από εκείνες που διαλύονται;
Β3. Περιγράψτε τα στάδια ηθικής ανάπτυξης κατά τον Piaget και κατά τον Kohlberg,
αντίστοιχα, προκειμένου να κατανοήσετε πώς αλλάζει η ηθική σκέψη των παιδιών
καθώς μεταβαίνουν προς τη μέση παιδική ηλικία.
Β4 Συμπληρώστε στα παρακάτω πλαίσια ορισμένα από τα χαρακτηριστικά των

τεσσάρων κυριότερων κοινωνικών θέσεων ως προς τη δημοφιλία (δημοτικότητα)
των παιδιών, όπως στα παραδείγματα που σας δίνονται.
93
Δημοφιλή Απορριπτόμενα Παραμελημένα Αμφιλεγόμενα

παιδιά παιδιά παιδιά παιδιά
• ελκυστικά • πιο μοναχικά • •
• κοινωνικά • αγωνία για τις • •
επαρκή κοινωνικές
•
σχέσεις
•
Β5. Ποια είναι τα νέα πρότυπα αλληλεπίδρασης γονέα-παιδιού κατά τη διάρκεια

της μέσης παιδικής ηλικίας; Ποιες είναι οι προσδοκίες των γονέων από τα παιδιά
τους καθώς αυτά μεγαλώνουν και πώς πιστεύετε ότι μπορεί να επιτευχθεί η
«συρρύθμιση» των συμπεριφορών; Πώς τα πρότυπα αλληλεπίδρασης των γονέων
επηρεάζουν την κοινωνική συμπεριφορά των παιδιών και επιδρούν στα άλλα
σημαντικά πλαίσια της ανάπτυξής τους (π.χ. ομάδα συνομηλίκων);
Β6. Σχολιάστε τη φράση που υποστηρίζεται από τον Amato (2000): «Το διαζύγιο
ωφελεί ορισμένα άτομα, στερεί από άλλα κάποια στοιχεία της ευημερίας τους η
οποία βελτιώνεται με την πάροδο του χρόνου και ωθεί άλλα σε μια καθοδική
πορεία η οποία μπορεί να μη σταματήσει ποτέ» (σελ. 671). Για να βοηθηθείτε στην
απάντησή σας σκεφτείτε σχετικά με τα μοντέλα προσαρμογής που έχουν προταθεί
και αναγνωρίστε τους παράγοντες που προστατεύουν από ή απειλούν μια
διαδικασία του διαζυγίου.
Β7. Δώστε τους ορισμούς ‘κατανόηση της φιλίας‘, ‘δεξιότητες φιλίας’ και ‘απόδοση
αξίας στη φιλία’ για εξοικείωση με τη γνωστική-συμπεριφορική προσέγγιση της
φιλίας από τον Selman (1997). Ακολούθως, συζητήστε σε 15 σειρές πώς οι αλλαγές
στο γνωστικό τομέα συνδέονται με τις αλλαγές στη φιλία στη μέση παιδική ηλικία.
Β8. Αναφέρετε τα κριτήρια/παράγοντες με τα οποία τα παιδιά επιλέγουν τους

φίλους τους.
Β9. Παρουσιάστε και τεκμηριώστε, με βάση ερευνητικά δεδομένα, το ρόλο της

ομοιότητας της συμπεριφοράς στη διατήρηση της φιλίας στη μέση παιδική ηλικία.
Β10. Αξιοποιώντας το ‘φαινόμενο καταρράκτη’ (Sroufe et al., 1999), συζητήστε τις

σχέσεις των παιδιών με τους γονείς και τους συνομηλίκους.
Β11. Συζητήστε το ρόλο της κοινωνικής σύγκρισης στην αίσθηση των παιδιών για
τον εαυτό τους στη μέση παιδική ηλικία.
94
Γ1. Αντιστοιχίστε τις απαντήσεις που πιστεύετε ότι θα μπορούσαν να δώσουν τα

παιδιά στο ερώτημα «Γιατί να τηρήσω έναν κανόνα;» (στήλη Β) με το ανάλογο
στάδιο ηθικής ανάπτυξης του Kohlberg (στήλη Α).
1. Στάδιο 1 – Ετερόνομη ηθική α. “Γιατί το θέλουν οι φίλοι μου”
2. Στάδιο 2 – Συντελεστική ηθική β. “Γιατί δε θα τιμωρηθώ”
3. Στάδιο 3 – Ηθική του καλού γ. “Γιατί θα ανταμειφθώ
παιδιού αργότερα”
Γ2. Συμπληρώστε τα κενά των ακόλουθων διατυπώσεων που αναφέρονται στη

φιλία στη μέση παιδική ηλικία με τη/τις λέξη/-εις που ταιριάζουν:
α. Στη μέση παιδική ηλικία τα παιδιά έχουν μεγαλύτερη επίγνωση της
σημασίας __________________________ που επιτρέπουν στους φίλους να
παραμείνουν φίλοι παρά τις προσωρινές σοβαρές διαφορές τους.
β. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας του Gottman (1983) για τη
διαμόρφωση της φιλίας, τα ζευγάρια που έγιναν φίλοι διαφοροποιήθηκαν
από τα ζευγάρια που δεν έγιναν φίλοι ως προς πέντε πλευρές της
κοινωνικής αλληλεπίδρασης ____________, ______________,
____________________, _____________, ______________.
γ. Κατά τη μέση παιδική ηλικία, συγκριτικά με την προσχολική ηλικία, η
βαθύτερη κατανόηση των αναγκών, κινήτρων και στόχων των φίλων, κατά
Selman (1997), οφείλεται στην αυξημένη _______________________ και
στη μείωση ___________________.
Γ3. Συμπληρώστε τα κενά των ακόλουθων διατυπώσεων που αναφέρονται στην

επίδραση των γονέων στη μέση παιδική ηλικία με τη/τις λέξη/-εις που ταιριάζουν:
α. Το μοίρασμα της ευθύνης για τη ζωή τους στα ίδια τα παιδιά και στους
γονείς αποκαλείται ___________________.
β. Οι γονείς επηρεάζουν τις σχέσεις με του συνομηλίκους και έμμεσα με
______________.
γ. Η προσέγγιση της ‘Επιλογής’ για τα προβλήματα των παιδιών από το
διαζύγιο αποδίδει τα προβλήματα __________________ και
________________.
Γ4. Επιλέξτε εάν οι παρακάτω διατυπώσεις που αφορούν τη φιλία στη μέση παιδική
ηλικία είναι σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ).
1. Τα παιδιά με έκδηλη επιθετικότητα δυσκολεύονται να κάνουν φίλους.
2. Τα κορίτσια που έχουν υποστεί εκφοβισμό από συνομηλίκους διατηρούν τη
μεταξύ τους φιλία.
95
3. Τα παιδιά στις φιλίες τους δεν αποκτούν πληροφορίες για τον εαυτό τους,
τον κόσμο και τους άλλους.
4. Τα παιδιά που έχουν κοινά ενδιαφέροντα είναι πιο πιθανό να γίνουν φίλοι
σε σύγκριση με τα παιδιά που διαφέρουν τα ενδιαφέροντά τους.
5. Για ένα αγόρι ηλικίας 11 ετών φίλος είναι κάποιος που κάνει πάντα ό,τι
θέλεις.
Γ5. Επιλέξτε εάν οι παρακάτω διατυπώσεις που αφορούν την επίδραση των γονέων
στη μέση παιδική ηλικία είναι σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ):
1. Τα αγόρια που έχουν καταναγκαστικές εμπειρίες στην οικογένεια έχουν
πολλές πιθανότητες να απορριφθούν από τους συμμαθητές τους.
2. Η ακριβής ηλικία στην οποία οι γονείς αναμένουν τα παιδιά να επιδείξουν
συμπεριφορική επάρκεια σε διάφορους τομείς είναι οικουμενική.
3. Η κακοποίηση στην οικογένεια είναι άμεση αιτία απόρριψης από
συμμαθητές.
α. Πιστεύετε ότι τα παιδιά στην προεφηβεία βλέπουν το «σχολικό εκφοβισμό» ως
ζήτημα ηθικής ή κοινωνικών συμβάσεων και γιατί;
β. Βάσει όσων μελετήσατε, αναστοχαστείτε: (α) Πώς η αναδιευθέτηση της
κοινωνικής ζωής εκδηλώνεται στις φιλίες και στις αλληλεπιδράσεις με τους γονείς
στη μέση παιδική ηλικία; (β) Ποιες οι επιδράσεις των γονέων και πώς οι γενικές
πολιτισμικές και κοινωνικές αξίες και πεποιθήσεις επηρεάζουν τις επιδράσεις των
γονέων στις σχέσεις με τους συνομηλίκους; (γ) Πώς στα συγκεκριμένα πλαίσια τα
παιδιά κατακτούν τη νέα αίσθηση του εαυτού τους, προωθούν την αυτοεκτίμηση
και ετοιμάζονται για τη μετάβαση στην εφηβεία;
96
Ενότητα 12. Σωματική και γνωστική ανάπτυξη στην

εφηβεία
Η βιοπολιτισμική μετάβαση στην εφηβεία αφορά δραστικούς μετασχηματισμούς

στο γνωστικό, σωματικό, κοινωνικό και συναισθηματικό τομέα, και συχνά
εμφανίζεται με άγχος, αβεβαιότητα και συγκρούσεις. Στο πλαίσιο της παρούσας
ενότητας περιγράφονται οι αλλαγές στη σωματική και νοητική ανάπτυξη στην
εφηβεία, οι οποίες παρουσιάζονται με προκλήσεις και εξειδικεύονται ανάλογα με
τη συγκεκριμένη κοινωνία. Οι αλλαγές αυτές επηρεάζονται από τη βιολογία καθώς
και από το φυσικό και κοινωνικοπολιτιστικό περιβάλλον. Στο σωματικό τομέα
παρατηρείται έκρηξη της φυσικής και σεξουαλικής ανάπτυξης. Η ανάπτυξη του
εγκεφάλου στην περιοχή των μετωπιαίων λοβών προκαλεί περαιτέρω μυελίνωση
και έκρηξη της συναπτογένεσης, η οποία επιφέρει κλάδεμα των συνάψεων. Το
χρονοδιάγραμμα της ήβης, η οποία εμφανίζεται νωρίτερα στα κορίτσια από τα
αγόρια, ποικίλλει εξαιτίας σύνθετων αλληλεπιδράσεων μεταξύ περιβαλλοντικών και
γενετικών παραγόντων. Στο γνωστικό τομέα εμφανίζονται νέες νοητικές λειτουργίες
που συνδέονται με τις ικανότητες επιστημονικού συλλογισμού, η εργαζόμενη μνήμη
αυξάνεται επιτρέποντας υψηλότερου επιπέδου στρατηγικές επίλυσης
προβλημάτων καθώς και αύξηση των δεξιοτήτων λήψης αποφάσεων όπως και της
ικανότητας συλλογισμού για ηθικές κρίσεις. Σκοπός της ενότητας είναι να
κατανοήσετε την έλευση της βιολογικής ωρίμανσης και τη σχέση της με τη
σεξουαλική συμπεριφορά και την υγεία, τις αλλαγές στην εφηβεία στο συλλογισμό
και γενικότερα τις νοητικές ικανότητες όπως και στον ηθικό συλλογισμό και τη
συμπεριφορά.

 εξηγεί την καθοριστική σημασία της εφηβείας στην
ανάπτυξη του ανθρώπου όσον αφορά τις σωματικές
αλλαγές που σηματοδοτούν τη σεξουαλική ωριμότητα, το
νέο τρόπο σκέψης και τη νέα αίσθηση του τι συνιστά ηθικά
σωστή συμπεριφορά·
 κατανοεί ότι η μελέτη των σωματικών και γνωστικών
αλλαγών στην εφηβεία επηρεάζεται από τις πεποιθήσεις της
κοινωνίας για την εφηβεία·
 προσδιορίζει τις ευρύτερες πολιτισμικές και κοινωνικές
πεποιθήσεις και αξίες για την εφηβεία και να σχολιάζει πώς
αυτές επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο οι έφηβοι
βιώνουν την ανάπτυξή τους·
 εξηγεί πώς η σωματική και γνωστική ανάπτυξη του εφήβου
επηρεάζεται από την αλληλεπίδραση γενετικών και
περιβαλλοντικών παραγόντων·
97
 περιγράφει την ανάπτυξη του εγκεφάλου κατά την εφηβεία

και να τη συσχετίζει με κοινωνική συμπεριφορά·
 αναγνωρίζει και να περιγράφει τις σωματικές αλλαγές στην
ήβη για τα αγόρια και τα κορίτσια·
 κατανοεί τη σχέση μεταξύ σεξουαλικής ωριμότητας και
κοινωνικών, οικονομικών και γνωστικών δεξιοτήτων και
ικανοτήτων·
 κατανοεί την πολυπλοκότητα της σεξουαλικής
συμπεριφοράς στην εφηβεία συμπεριλαμβάνοντας
κοινωνικές επιδράσεις και πολιτισμικά νοήματα·
 συνδέει την καλή υγεία στην εφηβεία με κατάλληλη
διατροφή, ύπνο και σωματική δραστηριότητα·
 αναλύει και να συζητά γιατί η ήβη μπορεί συνήθως να είναι
ψυχολογικά πιο δύσκολη για τα κορίτσια παρά για τα
αγόρια, καθώς και γιατί η πρώιμη παρά η όψιμη εμφάνισή
της είναι πιο δύσκολη ψυχολογικά·
 κατανοεί και να αξιοποιεί τις θεωρητικές προσεγγίσεις
(θεωρία του Piaget, προσέγγιση επεξεργασίας
πληροφοριών, κοινωνικοπολιτισμικές προσεγγίσεις) για να
περιγράψει και να ερμηνεύσει τη γνωστική ανάπτυξη στην
εφηβεία·
 κατανοεί ότι η νοητική ανάπτυξη δεν είναι ατομική
διαδικασία αλλά κοινωνική, να εξηγεί τη φύση και τη
σπουδαιότητα της κοινωνικογνωστικής σύγκρουσης στην
προώθηση της σκέψης, τέλος να σχεδιάζει τέτοιες συνθήκες
προώθησης της σκέψης·
 προτείνει τρόπους μελέτης για την κατανόηση της νοητικής
ανάπτυξης στην εφηβεία·
 ορίζει και να αναλύει τα συστατικά στοιχεία του ηθικού
συλλογισμού που αντανακλούν την ηθική της δικαιοσύνης
(θεωρία Kohlberg, 1984) και την ηθική της φροντίδας
(φεμινιστικές, θεωρία Gilligan, 1982)·
 κατανοεί και να επεξηγεί πώς οι διεργασίες που
χρησιμοποιούν οι έφηβοι για να σκεφτούν σε ερωτήματα
όπως τι είναι δίκαιο ή άδικο και σε ποιες αρχές πρέπει να
βασίζουν τη συμπεριφορά τους και την κρίση τους για τη
συμπεριφορά των άλλων αλλάζουν κατά την εφηβεία·
 κατανοεί τη θεωρία του κοινωνικού πεδίου (Turiel, 2002·
Wainryb, 1995) καθώς και ότι στον ηθικό συλλογισμό
υπάρχουν στοιχεία οικουμενικά σε όλους τους πολιτισμούς
(π.χ. δικαιοσύνη, δικαιώματα) όπως και ιδιαίτερα σε ένα
συγκεκριμένο πολιτισμό (π.χ. κοινωνικές συμβάσεις,
προσωπικές επιλογές), ώστε να αναλύει και να ερμηνεύει τη
διαπολιτισμική ποικιλομορφία του ηθικού συλλογισμού·
 επεξηγεί τη σχέση μεταξύ ηθικού συλλογισμού και ηθικής
πράξης καθώς και να κατονομάζει τους παράγοντες (π.χ.
θεωρία κοινωνικού πεδίου, πρωτοκοινωνικός συλλογισμός)
98
που βοηθούν τους εφήβους να ενεργούν ηθικά·

σχεδιάζει και να προτείνει συμβουλευτικό πρόγραμμα
παρέμβασης για τη διευκόλυνση της ηθικής ανάπτυξης των
εφήβων·
 κατανοεί τη σπουδαιότητα και το διακριτό ρόλο των γονέων
και της αλληλεπίδρασης με τους συνομηλίκους στην ηθική
ανάπτυξη των εφήβων.
Έννοιες-Κλειδιά  έφηβοι και κοινωνία
 έκρηξη σωματικής ανάπτυξης
 σεξουαλική ανάπτυξη
 ήβη
 συναισθηματικός τόνος
 τάση του αιώνα
 ήβη και υγεία
 ήβη και πολιτισμός
 ήβη και φύλο
 γνωστική ανάπτυξη
 τυπικές νοητικές λειτουργίες
 υποθετική σκέψη
 εργαζόμενη μνήμη
 στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων
 λήψη απόφασης
 ποικιλομορφία σκέψης με τυπικές νοητικές λειτουργίες
 κοινωνικογνωστική σύγκρουση
 ηθικός συλλογισμός
 ηθική της δικαιοσύνης
 ηθική της φροντίδας
 κοινωνικές συμβάσεις
 θεωρία κοινωνικού πεδίου
 σχέση ηθικού συλλογισμού και ηθικής πράξης
 κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και ηθική ανάπτυξη
Συμπληρωματική Βιβλιογραφία
Baumrind, D. (1986). Sex differences in moral reasoning: Response to Walker's
(1984) conclusion that there are none. Child Development, 57, 511-521.
Blakemore S. J., & Choudhury, S. (2006). Development of the adolescent brain:
Implications for executive function and social cognition. Journal of Child
Psychology and Psychiatry, 47, 296-312.
99
Blasi, A. (2004). Moral functioning: Moral understanding and personality. In D. K.

Lapsley & D. Narvaez (Eds.), Moral development, self, and identity (pp. 335–
347). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Choudhury S., Blakemore S. J., & Charman, T. (2006). Social cognitive development
during adolescence. Social Cognitive and Affective Neuroscience, 1(3), 165-174.
Colby, A., & Kohlberg, L. (1987). The measurement of moral judgment. New York:
Cambridge University Press.
Conklin, H., Luciana, M., Hooper, C., & Yarger, R. (2007). Working Memory
Performance in Typically Developing Children and Adolescents: Behavioral
Evidence of Protracted Frontal Lobe Development. Developmental
Neuropsychology, 31(1), 103-128.
Gardner, M., & Steinberg, L. (2005). Peer influence on risk taking, risk preference,
and risky decision making in adolescence and adulthood: an experimental
study. Developmental Psychology, 41, 625–635.
Giedd, J. N., Blumenthal J., Jeffries N. O. et al. (1999). Brain development during
childhood and adolescence: A longitudinal MRI study. Nature Neuroscience,
2(10), 861-863.
Gilligan, C. (1982). In a different voice: Psychological theory and women's
development. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Halpern-Felsher, B. L., & Cauffman, E. (2001). Costs and benefits of a decision:
Decision making competence in adolescents and adults. Journal of Applied
Developmental Psychology, 22, 257-273.
Hardy, S. A., & Carlo, G. (2005). Identity as a source of moral motivation. Human
Development, 48, 232-256.
Kohlberg, L. (1984). Essays on moral development: The psychology of moral
development. San Francisco: Harper & Row.
Lerner, R., & Steinberg, L. (Eds.) (2004). Handbook of Adolescent Psychology. New
York: Wiley.
Martin, C. L., & Faber, R. (2009). Discovering Child Development. New York:
Houghton Mifflin.
Nasir, B. (2005). Individual Cognitive Structuring and the Sociocultural Context:
Strategy Shifts in the Game of Dominoes. Journal of the Learning Sciences, 14,
5-34.
Reimer, K., & Wade-Stein, D. (2004). Moral identity in adolescence: Self and other in
semantic space. Identity, 4, 229 –249.
Rogoff, B. (2003). The cultural nature of human development. Oxford, UK: Oxford
University Press.
Savin-Williams, R. C. (2008). Then and now: Recruitment, definition, diversity, and
positive attributes of same-sex populations. Developmental Psychology, 44(1),
135-138.
Steinberg, L. (2005).Cognitive and affective development in adolescence. Trends in
Cognitive Sciences, 9, 69–74.
Walker, L. J. (2004). Gus in the gap: Bridging the judgment–action gap in moral
functioning. In D. K. Lapsley & D. Narvaez (Eds.), Moral development, self, and
identity (pp. 1-20). Mahwah, NJ: Erlbaum.
100

Α1. Δώστε σύντομο ορισμό της κοινωνικογνωστικής σύγκρουσης που προωθεί τη
σκέψη με τυπικές νοητικές λειτουργίες. Στη συνέχεια συντάξτε-προτείνετε ένα
σενάριο/πρόγραμμα που να προκαλεί κοινωνικογνωστική σύγκρουση σε μαθητές
Λυκείου, με βάση το παράδειγμα του Βιβλίου σας στη σελ. 723.


και να μοιραστείτε τη σκέψη σας για το ρόλο των κοινωνικών και
πολιτισμικών προβλημάτων των εφήβων στην ανάπτυξή τους.
και να προσπαθήσετε να στοχαστείτε πώς η κατάκτηση προηγμένων
κοινωνικών, οικονομικών, συναισθηματικών και γνωστικών δεξιοτήτων πριν
τη σεξουαλική ωριμότητα συμβάλλει στην αναπαραγωγική επιτυχία.
γ. Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 706)
και να εξηγήσετε πώς το κοινωνικό πλαίσιο και οι αντιδράσεις των άλλων
στις σωματικές αλλαγές των αγοριών και των κοριτσιών στην εφηβεία
επηρεάζουν ψυχολογικά διαφορετικά τα αγόρια και τα κορίτσια στην
ανάπτυξή τους.
δ. Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 716)
και να εφαρμόσετε τις θεωρητικές σας γνώσεις στη σχεδίαση Προγράμματος
σεξουαλικής αγωγής για μαθητές Α’ γυμνασίου και Α’ λυκείου.
ε. Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 727)
και, με βάση τις θεωρητικές σας γνώσεις και τις έρευνες του Κεφαλαίου, να
επιχειρηματολογήσετε υπέρ και κατά της θέσης «είναι σωστό οι έφηβοι να
δικάζονται στα δικαστήρια ως ενήλικες».
στ. Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 737)
και να εφαρμόσετε τις θεωρητικές σας γνώσεις προτείνοντας ένα
πρόγραμμα συμβουλευτικής για την ηθική ανάπτυξη εφήβων.
Β2. Στην εφηβεία, οι δεσμοί μεταξύ ηθικού συλλογισμού και ηθικής πράξης δεν
είναι ιδιαίτερα στενοί. Αναφέρετε και σχολιάστε σύντομα τους παράγοντες που
συμβάλλουν σε αυτή την ασυμφωνία.
101
Β3. Δώστε σύντομο ορισμό της ‘ηθικής της δικαιοσύνης’ (θεωρία Kohlberg, 1984)
και της ‘ηθικής της φροντίδας’ (φεμινιστικές, θεωρία Gilligan, 1982), του ηθικού
συλλογισμού στην εφηβεία. Ακολούθως, συζητήστε (σε περίπου 15 σειρές) τη
συμβολή της μελέτης του κάθε όρου στην κατανόηση του ηθικού συλλογισμού στην
εφηβεία.
Β4. Ο Kohlberg (1984) υποστήριζε ότι οι σχέσεις με τους γονείς συμβάλλουν

ελάχιστα στην ηθική ανάπτυξη των εφήβων, ενώ οι αλληλεπιδράσεις με τους
συνομηλίκους είναι αποφασιστικής σημασίας. Αντικρούστε αυτή την άποψη με
βάση ερευνητικά δεδομένα.
Β5. Συζητήστε γιατί έχει υψηλή σπουδαιότητα για τη μετέπειτα υγεία και ευημερία
του εφήβου η λήψη αποφάσεων από τους εφήβους. Η τεκμηρίωση να γίνει στο
πλαίσιο της προσέγγισης της επεξεργασίας πληροφοριών για τη σκέψη του εφήβου.
Β6. Παραθέστε τα βασικά χαρακτηριστικά της σκέψης του εφήβου, σύμφωνα με τη

θεωρία του Piaget.
Β7. Περιγράψτε την ποικιλομορφία στη σκέψη με τυπικές νοητικές λειτουργίες

μεταξύ πολιτισμών και εντός του ίδιου πολιτισμού. Στη συνέχεια, αναφέρετε ποιες
συνέπειες είχε η διαπίστωση υψηλού βαθμού ποικιλομορφίας της σκέψης με
τυπικές νοητικές λειτουργίες στη μελέτη της νοητικής ανάπτυξης.
Β8. Συζητήστε με βάση ερευνητικά δεδομένα γιατί η εφηβεία συχνά είναι πιο
δύσκολη ψυχολογικά για τα κορίτσια παρά για τα αγόρια.
Β9. Ποιες είναι οι δύο κύριες ερμηνείες για τη σύνδεση ανάμεσα στο
χρονοδιάγραμμα της ήβης και στην προβληματική συμπεριφορά;
Γ1. Συμπληρώστε τα κενά των ακόλουθων διατυπώσεων που αναφέρονται στον
ηθικό συλλογισμό στην εφηβεία με τη/τις λέξη/-εις που ταιριάζουν:
α. Στη θεωρία του Kohlberg, το τρίτο στάδιο της ηθικής ανάπτυξης του
ανθρώπου αποκαλείται _________________________, ενώ το τέταρτο
στάδιο αποκαλείται _____________________.
β. Η κατανόηση της ______________________ και ο __________________
_____________ ενθαρρύνουν την ηθική συμπεριφορά.
Γ2. Επιλέξτε εάν οι παρακάτω διατυπώσεις που αφορούν τον ηθικό συλλογισμό
στην εφηβεία είναι σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ):
1. Στη θεωρία του Kohlberg, στην εφηβεία αρχίζει να εμφανίζεται ο ηθικός
συλλογισμός ‘ηθική του νόμου και της τάξης/ευταξίας’.
102
2. Η ‘θεωρία του κοινωνικού πεδίου’ δε διαχωρίζει θέματα ηθικής από όσα

εμπλέκουν κοινωνικές συμβάσεις και προσωπικές επιλογές.
3. Οι έρευνες αποκαλύπτουν σημαντικές διαφορές στο συλλογισμό περί
ηθικής μεταξύ των πολιτισμικών ομάδων.
Γ3. Συμπληρώστε τα κενά των ακόλουθων διατυπώσεων που αναφέρονται στη

σκέψη στην εφηβεία με τη/τις λέξη/-εις ή τη/τις φράση/-εις που ταιριάζουν:
α. Κατά τη θεωρία του Piaget, κοινή πηγή των αλλαγών στον τρόπο που
σκέφτονται οι έφηβοι για τον εαυτό τους, τις προσωπικές σχέσεις και τη
φύση της κοινωνίας είναι ___________________.
β. Κατά την άποψη του Piaget η πρόοδος στη γνωστική λειτουργία των
εφήβων απορρέει από _________________, ενώ σύμφωνα με τους
θεωρητικούς της επεξεργασίας πληροφοριών η πρόοδος προκύπτει από
_________________. Επιπρόσθετα στους θεωρητικούς της επεξεργασίας
πληροφοριών, οι κοινωνικοπολιτισμικοί θεωρητικοί τονίζουν
__________________________________________________________.
γ. _______________________________ είναι η ικανότητα να κρίνει κάποιος
ένα επιχείρημα αποκλειστικά με βάση τη λογική του μορφή, ανεξάρτητα από
το εάν το επιχείρημα είναι αληθές.
Γ4. Επιλέξτε εάν οι παρακάτω διατυπώσεις που αφορούν τη σκέψη στην εφηβεία
είναι σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ):
1. Το στάδιο των τυπικών νοητικών λειτουργιών δεν είναι οικουμενικό.
2. Ο τυπικός-παραγωγικός συλλογισμός είναι πολύ σπάνιος πριν από την
ηλικία των 11-12 ετών.
3. Οι έρευνες δείχνουν ότι είναι εύκολο να εντοπιστούν ηλικιακά όρια μεταξύ
ώριμων και ανώριμων λήψεων αποφάσεων.
4. Η νοητική ανάπτυξη από την παιδική στην εφηβική ηλικία είναι ατομική
διαδικασία.
Γ5. Συμπληρώστε τα κενά των ακόλουθων διατυπώσεων που αναφέρονται στις

βιολογικές θεωρίες για την ανάπτυξη των εφήβων με τη/τις λέξη/-εις ή τη/τις
φράση/-εις που ταιριάζουν.
α. Δύο βασικές ιδέες/στοιχεία της θεωρίας του Hall (1904) που επηρεάζουν
τη σύγχρονη έρευνα είναι ____________________ και _________________.
103
β. __________________ είναι η ταχεία αλλαγή στο ύψος και βάρος στην

εφηβεία που σηματοδοτεί την έναρξη ____________.
Γ6. Επιλέξτε εάν οι παρακάτω διατυπώσεις που αναφέρονται στις βιολογικές

θεωρίες για την ανάπτυξη των εφήβων είναι σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ):
1. Τα ανθρώπινα πλάσματα είναι το μόνο είδος πρωτευόντων που βιώνουν
έκρηξη σωματικής ανάπτυξης μετά την πρώτη παιδική ηλικία.
2. Η καθυστερημένη ωρίμανση στους ανθρώπους συμβάλλει στην αποτυχία
αναπαραγωγής του ανθρώπινου είδους.
3. Η ταχύτητα απογείωσης αρχίζει σε ηλικία περίπου 9 ετών για τα κορίτσια
και 12 ετών για τα αγόρια.
Γ7. Συμπληρώστε τα κενά των ακόλουθων διατυπώσεων που αναφέρονται στην

ήβη με τη/τις λέξη/-εις ή τη/τις φράση/-εις που ταιριάζουν:
1. Η ανθρώπινη σεξουαλική ανάπτυξη περιλαμβάνει την ανάπτυξη
_____________________________, όπως των γονάδων, καθώς και τις
εξωτερικές σωματικές αλλαγές, που είναι ________________________ .
2. Η ηλικία κατά την οποία προσεγγίζεται η ήβη έχει διέλθει εντυπωσιακές
ιστορικές αλλαγές. Η “τάση του αιώνα” αναφέρεται σε ένα πρότυπο
___________________________________.
3. Η ανάπτυξη του εγκεφάλου στην περιοχή των μετωπιαίων λοβών προκαλεί
__________________________________________ που ακολουθείται από
_________________________.
4. Ο υψηλός ρυθμός σωματικής ανάπτυξης στην εφηβεία συνδέεται με τις
ιδιαίτερες ανάγκες για καλή υγεία όπως _______________________,
____________________, _______________________.
5. Θεωρείται πρόωρη ανάπτυξη __________________________________ και
όψιμη ανάπτυξη ________________________________________.
Γ8. Επιλέξτε εάν οι παρακάτω διατυπώσεις που αφορούν την ήβη είναι σωστές (Σ) ή
λανθασμένες (Λ):
1. Κατά τα 2-3 έτη που διαρκεί η έκρηξη σωματικής ανάπτυξης, συντελείται το
45% περίπου της σκελετικής ανάπτυξης και συγκεντρώνεται μέχρι και το
37% του συνόλου της οστικής μάζας.
2. Πριν την ήβη τα περισσότερα αγόρια φαίνονται και είναι δυνατότερα από
τα κορίτσια.
104
3. Το κλάδεμα συνάψεων βελτιώνει τη λειτουργία του εγκεφάλου.

4. Το χρονοδιάγραμμα της ήβης επηρεάζεται από σύνθετες αλληλεπιδράσεις
μεταξύ γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων.
5. Ο συναισθηματικός τόνος αυξάνεται τόσο για τα αγόρια όσο και για τα
κορίτσια κατά τη διάρκεια της εφηβείας.
Γ9. Επιλέξτε εάν οι παρακάτω διατυπώσεις που αναφέρονται στην εμφάνιση της
σεξουαλικής συμπεριφοράς στην εφηβεία είναι σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ):
1. Υπάρχουν πολιτισμικές και ιστορικές διαφορές στο πώς εκπαιδεύονται οι
έφηβοι για το σεξ.
2. Τα κορίτσια, συγκρινόμενα με τα αγόρια, αναφέρουν πιο θετικά
συναισθήματα για την πρώτη τους σεξουαλική συνεύρεση.
3. Η πρώιμη σεξουαλική συνεύρεση δεν αποτελεί παράγοντα κινδύνου για
ΣΜΝ.
4. Από τις περίπου 19 εκατομμύρια νέες λοιμώξεις ανά χρόνο, σχεδόν το 50%
αφορά νέους ηλικίας 15-24 ετών.
5. Όσο μεγαλύτερη η αποδοχή της εφηβικής σεξουαλικότητας, τόσο
χαμηλότερα τα επίπεδα εγκυμοσύνης και ΣΜΝ.
Γ10. Επιλέξτε τη σωστή απάντηση από τις προτεινόμενες για καθεμία από τις
παρακάτω διατυπώσεις που αφορούν την ήβη:
1. Κατά τη διάρκεια της εφηβείας ένα αγόρι μπορεί να ψηλώσει μέχρι…
α. 23 εκατοστά
β. 28 εκατοστά
γ. 15 εκατοστά
δ. 10 εκατοστά
2. Κατά τη διάρκεια της εφηβείας ένα κορίτσι μπορεί να ψηλώσει μέχρι…

α. 23 εκατοστά
β. 18-20 εκατοστά
γ. 15-18 εκατοστά
δ. 12 εκατοστά
105
3. Ο εγκέφαλος στη διάρκεια της εφηβείας…

α. Το μέγεθός του μεγαλώνει πάρα πολύ
β. Συμβαίνουν σύνθετες αλλαγές στη λειτουργία του
γ. Συμβαίνουν σύνθετες αλλαγές στην οργάνωση και λειτουργία του
δ. Φτάνει στο 85% του ενήλικου βάρους του
4. Η χρόνια στέρηση ύπνου για εφήβους συμβαίνει όταν κοιμούνται λιγότερο

από…
α. δέκα ώρες
β. επτά ώρες
γ. οκτώ ώρες
δ. έξι ώρες
5. Οι τελετουργικοί και θεσμικοί τρόποι σηματοδότησης της εφηβείας

αντανακλούν…
α. εμπειρία των εφήβων κατά την ανάπτυξή τους
β. αμφιθυμία στη συμπεριφορά τους
γ. αβεβαιότητα για τις αλλαγές
δ. προσδοκίες για τη συμπεριφορά των εφήβων
6. Ο συναισθηματικός τόνος κατά τη διάρκεια της εφηβείας…

α. αυξάνεται για τα αγόρια και τα κορίτσια
β. μειώνεται για τα αγόρια και τα κορίτσια
γ. μετά την πρώτη φάση της εφηβείας μένει στάσιμος για τα κορίτσια
και συνεχίζει να αυξάνεται για τα αγόρια
δ. μετά την πρώτη φάση της εφηβείας μένει στάσιμος για τα κορίτσια
και τα αγόρια.
7. Η πολιτισμική αμφιθυμία του δυτικού πολιτισμού σχετικά με το σεξ στην

εφηβεία αντανακλάται στο γεγονός της μελέτης…
α. μόνο προβλημάτων της εφηβικής σεξουαλικότητας
β. σεξουαλικής ταυτότητας ως φυσιολογικού τμήματος της όλης
ανάπτυξής τους
γ. στην έκφραση της σεξουαλικής συμπεριφοράς
δ. στους τρόπους που μπορούν να μάθουν οι έφηβοι για τη σεξουαλική
υγεία
Βάσει όσων μελετήσατε αναστοχαστείτε: Ποιοι μετασχηματισμοί συμβαίνουν στο
σωματικό και γνωστικό τομέα –συμπεριλαμβανομένου στον τελευταίο του ηθικού
συλλογισμού– στην εφηβεία; Πώς οι γενικές πολιτισμικές και κοινωνικές αξίες και
πρακτικές αλλά και τα ειδικά πλαίσια ανάπτυξης αλληλεπιδρούν με βιολογικούς
παράγοντες και επηρεάζουν το πώς βιώνουν οι έφηβοι την ανάπτυξή τους στους
παραπάνω δύο τομείς;
106

στην εφηβεία
Στο πλαίσιο αυτής της ενότητας θα ασχοληθείτε με τη βιοπολιτισμική μετάβαση

στην εφηβεία και τους δραστικούς μετασχηματισμούς στο σωματικό, γνωστικό,
κοινωνικό και συναισθηματικό τομέα, οι οποίοι σηματοδοτούν μια νέα αρχή στην
αίσθηση εαυτού των εφήβων. Θα συζητηθούν τα συναισθήματα που βιώνουν οι
έφηβοι και οι τρόποι που καταφέρνουν να τα εκφράσουν και να τα ρυθμίσουν. Στη
συνέχεια, θα γίνει αναφορά τόσο στις σχέσεις (φιλικές, ερωτικές) των εφήβων με
τους συνομηλίκους και τις επιδράσεις που δέχονται εκτός οικογένειας, όσο και στη
σχέση με τους γονείς. Έπειτα, θα σας απασχολήσει η διαδικασία της ανάπτυξης της
ταυτότητας στους εφήβους και η σχέση της με την κοινωνική ζωή των εφήβων και
τον πολιτισμό. Έμφαση θα δοθεί στην ανάπτυξη της σεξουαλικής και εθνοτικής
ταυτότητας. Θα μελετήσετε ορισμένα κοινωνικά και συναισθηματικά προβλήματα
της εφηβείας, όπως και τις διαφυλικές διαφορές στην εκδήλωσή της. Τέλος, θα
συζητηθεί η εμφάνιση ενός καινούριου σταδίου, αυτού της «αναδυόμενης
ενηλικίωσης», το οποίο εξαρτάται από το κοινωνικό πλαίσιο, εμφανίζεται στις
τεχνολογικά προηγμένες κοινωνίες και φέρνει τα άτομα στο κατώφλι της
ωριμότητας.

 περιγράφει την εξελικτική διαφοροποίηση των
συναισθημάτων κατά την πορεία της εφηβείας·
 περιγράφει και να ερμηνεύει τις αρνητικές επιπτώσεις που
προκύπτουν όταν οι έφηβοι δυσκολεύονται να ελέγξουν και
να ρυθμίσουν τα συναισθήματά τους·
 αναλύει το ρόλο του κοινωνικού πλαισίου σχετικά με τον
τρόπο που εκφράζουν οι έφηβοι τα συναισθήματά τους·
 αναλύει και να ερμηνεύει τις ξεχωριστές θετικές ή/και
αρνητικές λειτουργίες που έχουν οι φιλίες, οι κλίκες και οι
παρέες των εφήβων·
 περιγράφει και να ερμηνεύει τις συνέπειες που έχουν για
την ανάπτυξη των εφήβων οι εφηβικές φιλίες, οι ομάδες
συνομηλίκων και οι έξοδοι σε ραντεβού·
 απαντά στο ερώτημα γιατί κάποιοι έφηβοι έχουν
περισσότερες πιθανότητες να ενδώσουν στην πίεση από
συνομηλίκους για αντικοινωνική συμπεριφορά·
 περιγράφει και να αξιολογεί τις παρατηρούμενες αλλαγές
στις σχέσεις γονέα-παιδιού κατά την εφηβεία·
107
 προσδιορίζει τους παράγοντες οι οποίοι παρέχουν ευκαιρίες

και προάγουν την αυτονομία των εφήβων·
 προσεγγίζει κριτικά τις αιτίες σύγκρουσης γονέων-εφήβων
λαμβάνοντας υπόψη τις διαφορετικές προσδοκίες κάθε
ομάδας·
 προσδιορίζει τους παράγοντες που παρέχουν ευκαιρίες και
προάγουν την υγιή ανάπτυξη της ταυτότητας των εφήβων·
 προσδιορίζει και να αναλύει τους παράγοντες οι οποίοι
μπορούν να καλλιεργήσουν μια ασφαλή εθνοτική ταυτότητα
στους εφήβους που ανήκουν σε μειονότητες·
 συνδέει την αδύναμη ή ισχυρή δέσμευση σε μια ομοφυλική
ταυτότητα με τις κοινωνικοπολιτισμικές συνθήκες.
Έννοιες-Κλειδιά  Κοινωνικοσυναισθηματική ανάπτυξη
 Σχέσεις με συνομηλίκους
 Συμμόρφωση και παρέκκλιση
 Σχέσεις με γονείς
 Ανάπτυξη ταυτότητας
 Συγκρούσεις
 Προβλήματα εσωτερίκευσης-εξωτερίκευσης
Asarnow, J. R., Jaycox, L. H., Duan, N., LaBorde, A. P., Rea, M. M., Murray, P. et al.
(2005a). Effectiveness of a quality improvement intervention for adolescent
depression in primary care clinics: A randomized controlled trial. Journal of the
American Medical Association, 293, 311–319.
Asarnow, J.R., Jaycox, L.H., Duan, N., LaBorde, A.P., Rea, M.M., Tang, L. et al. (2005b).
Depression and role impairment among adolescents in primary care clinics.
Journal of Adolescent Health, 37, 477-483.
Barber, B. K. et al. (2005). Parental support, psychological control, and behavioral
control: Assessing relevance across time, method, and culture. Monographs of
the Society for Research in Child Development, 70 (4, Serial No. 282).
Evensen, M. et al. (2016). The role of internalizing and externalizing problems in
adolescence for adult educational attainment: Evidence from sibling
comparisons using data from the Young HUNT Study. European Sociological
Review, 32, 552-566.
Kroger, J. (2005). Identity in adolescence: The balance between the self and other.
New York: Routledge.
Kroger, J. (2007). Identity development: Adolescence through adulthood. Thousand
Oaks, CA: Sage.
108
Ormel, J. et al. (2005). Internalizing and externalizing problems in adolescence:

general and dimension-specific effects of familial loadings and preadolescent
temperament traits. Psychological Medicine, 35, 1825-1835.
Phinney, J. S. et al. (2000). Cultural values and intergenerational value discrepancies
in immigrant and non-immigrant families. Child Development, 71, 528-539.
Phinney, J. S., & Ong, A. (2001). Family obligations and life satisfaction among
adolescents from immigrant and non-immigrant families: Direct and
moderated effects. Unpublished manuscript, California State University, Los
Angeles.
Randall, J. M. et al. (2014). Friendship characteristics, psychosocial development, and
adolescent identity formation. Personal Relationships, 21, 51-67.
Smetana, J. G. (2010). Adolescents, families, and social development: How teens
construct their worlds. Malden, MA: Wiley-Blackwell.
Smetana, J. G. et al. (2006). Adolescent development in interpersonal and societal
contexts. Annual Review of Psychology, 57, 255-284.
Smits, I. et al. (2008). Perceived parenting dimensions and identity styles: Exploring
the socialization of adolescents’ processing of identity-relevant information.
Journal of Adolescence, 31, 151-164.
109

Α1. (α) Ανατρέξτε στα εφηβικά σας χρόνια και αναφερθείτε στα χαρακτηριστικά της
φιλίας στα οποία δίνατε μεγαλύτερη αξία. Προσπαθήστε να θυμηθείτε και να
αναφέρετε παραδείγματα όπου οι φιλίες σάς βοήθησαν να καταπολεμήσετε το
άγχος σας και να διαχειριστείτε καλύτερα τις όποιες δυσκολίες που αντιμετωπίσατε
κατά την εφηβική σας ηλικία.
(β) Ρωτήστε μερικούς εφήβους της σημερινής εποχής σχετικά με τα
χαρακτηριστικά της φιλίας στα οποία δίνουν τη μεγαλύτερη σημασία και αξία.
Προτρέψτε τους να σας αναφέρουν περιστατικά όπου αισθάνθηκαν ότι οι φιλίες
τούς βοήθησαν να διαχειριστούν δύσκολες καταστάσεις και συναισθήματα.
(γ) Συγκρίνετε τις απαντήσεις των σημερινών εφήβων με τις δικές σας και
προσπαθήστε να ερμηνεύσετε τις διαφορές ή ομοιότητες.

Β1. Τοποθετηθείτε κριτικά στις πιο κάτω απόψεις:
α. Η εφηβεία γίνεται ευρέως αντιληπτή ως περίοδος με συναισθηματικά
σκαμπανεβάσματα, όπου η συμπεριφορά συχνά ορίζεται περισσότερο από
την παρόρμηση παρά από τη λογική.
β. Κατά την πορεία της εφηβείας τα συναισθήματα γίνονται λιγότερο έντονα
και τα συναισθηματικά σκαμπανεβάσματα λιγότερο συχνά. Αιτιολογήστε την
απάντησή σας με συγκεκριμένα παραδείγματα.
Β2. Αναλύστε τον τρόπο με τον οποίο η ρύθμιση των συναισθημάτων εμπλέκει τη
σύνθετη αλληλεπίδραση βιολογικών και κοινωνικοπολιτισμικών διαδικασιών.
Β3. Αναφερθείτε σε συγκεκριμένα παραδείγματα μέσα από τα οποία

αναδεικνύονται οι διαφορές φύλου σχετικά με τη συναισθηματική εμπειρία και τη
ρύθμιση των συναισθημάτων.
Β4. Συμφωνείτε με την άποψη ότι οι φιλίες των αγοριών είναι λιγότερο στενές από
αυτές των κοριτσιών; Αιτιολογήστε την απάντησή σας.
Β5. Περιγράψτε α) τα αίτια και β) την εξέλιξη και τις επιπτώσεις των συγκρούσεων
μεταξύ γονέων και εφήβων.
Β6. Αναλύστε τους παράγοντες οι οποίοι συνδέονται με την πίεση που υφίστανται
οι έφηβοι για τυποποίηση στάσεων και συμπεριφορών σχετικά με την
ομοφυλοφιλική ταυτότητα.
Β7. Αναφέρετε σε ποια κατάσταση ταυτότητας βρίσκεται κάθε έφηβος στα σενάρια
που ακολουθούν και αιτιολογήστε πώς το ερμηνεύετε.
110
α. Όταν ρωτήθηκε ο Βασίλης αν είχε ποτέ αμφιβολίες για τις θρησκευτικές

του πεποιθήσεις, είπε: "Ναι, μάλλον είμαι σε αυτή τη φάση τώρα. Απλώς δεν
καταλαβαίνω πώς μπορεί να υπάρχει Θεός αλλά και τόσο κακό στον κόσμο".
Σε ποια κατάσταση ταυτότητας βρίσκεται ο Βασίλης και πώς το ερμηνεύετε;
β. Όταν ρωτήθηκε η Μαρία πόσο πρόθυμη θα ήταν να αφήσει το επάγγελμα
που έχει διαλέξει αν προέκυπτε κάτι καλύτερο, απάντησε: “Το έχω σκεφτεί
καλά και για πολύ καιρό να ακολουθήσω τη νομική ως σταδιοδρομία. Είμαι
αρκετά σίγουρη ότι αυτό είναι για μένα". Σε ποια κατάσταση ταυτότητας
βρίσκεται η Μαρία και πώς το ερμηνεύετε;
γ. Όταν ρωτήθηκε ο Γιάννης σχετικά με τη στάση του απέναντι σε μη
παραδοσιακούς ρόλους των φύλων, απάντησε: "Α, δεν ξέρω. Δεν έχει καμία
διαφορά για μένα. Μπορώ να το δεχτώ ή και όχι". Σε ποια κατάσταση
ταυτότητας βρίσκεται ο Γιάννης και πώς το ερμηνεύετε;
δ. Όταν ρωτήθηκε η Τόνια αν είχε ποτέ ξανασκεφτεί τις πολιτικές
πεποιθήσεις της, απάντησε: "Όχι, όχι πραγματικά, στην οικογένειά μας
απόλυτα συμφωνούμε πάνω σε αυτά τα θέματα". Σε ποια κατάσταση
ταυτότητας βρίσκεται η Τόνια και πώς το ερμηνεύετε;
Β8. Περιγράψετε και ερμηνεύστε τις παρατηρούμενες διαφορές φύλου σχετικά με

την εμφάνιση προβλημάτων εσωτερίκευσης στην εφηβεία.
Β9. Περιγράψετε και ερμηνεύστε τις παρατηρούμενες διαφορές φύλου σχετικά με

την εμφάνιση προβλημάτων εξωτερίκευσης στην εφηβεία.
Γ1. Αντιστοιχίστε τα πεδία Α, Β, Γ, Δ, Ε της αριστερής στήλης με τα πεδία της δεξιάς
στήλης, προκειμένου να αναγνωρίσετε τις επιπτώσεις που δύναται να έχουν
διάφορες γονικές συμπεριφορές στους εφήβους.
Γονική συμπεριφορά Επιπτώσεις στους εφήβους
Α) Έκφραση ζεστασιάς και 1. Προαγωγή της σχολικής επίτευξης, της

αποδοχής. επίλυσης συγκρούσεων, της προστασίας από
συμπεριφορές υψηλού κινδύνου.
Β) Δημοκρατική λήψη 2. Προαγωγή της υψηλής αυτοεκτίμησης και

αποφάσεων και ανταλλαγή μείωση της πιθανότητας εκδήλωσης
απόψεων. αντικοινωνικής συμπεριφοράς.
Γ) Έλεγχος των δραστηριοτήτων 3. Προαγωγή της αυτοεκτίμησης, της

και συνεργατική σχέση. αυτοδυναμίας και της υπευθυνότητας.
Δ) Πληροφόρηση και παροχή 4. Υπονόμευση της αυτοδυναμίας και της

προτύπων για ανάπτυξη υπευθυνότητας.
δεξιοτήτων.
111
Ε) Σταθερός έλεγχος χωρίς 5. Προαγωγή της εξερεύνησης και επίτευξης

εξηγήσεις και αιτιολόγηση των ταυτότητας, της θετικής κοινωνικής
κανόνων. συμπεριφοράς και της θετικής επικοινωνίας
γονέα εφήβου.
112
Ενδεικτικές απαντήσεις σε Εκπαιδευτικές

Δραστηριότητες
Παρακάτω μπορείτε να βρείτε, ανά κεφάλαιο μελέτης, ενδεικτικές σελίδες τις

οποίες θα μπορούσατε να συμβουλευτείτε προκειμένου να απαντήσετε στις
"δραστηριότητες ενίσχυσης της μάθησης ή κατανόησης” καθώς επίσης και τις ορθές
απαντήσεις στις “δραστηριότητες αυτοαξιολόγησης” (π.χ. κλειστού τύπου
ερωτήσεις), ώστε να ελέγχετε τις γνώσεις σας.
ΕΝΟΤΗΤΑ 1. Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
Γ1: 1-δ, 2-ε, 3-β, 4-στ, 5-γ, 6-α

Γ2: 1-β, 2-α, 3-α, 4-γ, 5-β
ΕΝΟΤΗΤΑ 2. ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΗΝΕΣ
 Προκειμένου να απαντήσετε στη δραστηριότητα Β3 συστήνεται να

ανατρέξετε στις σελ. 207-209 του βιβλίου.
Γ1: 1. [τρία], [δέκα (10)]

2. [τριπλάσιο]
3. [εγκεφαλικού φλοιού], [εγκεφαλικού στελέχους]
4. [εξαρτώμενη]
113
Γ2: 1-Λ, 2-Λ, 3-Σ, 4-Σ, 5-Λ, 6-Σ, 7-Λ, 8-Λ

Γ4: Βλ. πλαίσιο σελ. 243-244
ΕΝΟΤΗΤΑ3. ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ΣΤΗ ΒΡΕΦΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

 Προκειμένου να απαντήσετε στη δραστηριότητα Β2 μπορείτε να
συμβουλευτείτε τις σελ. 257, 265-267 του βιβλίου.
συμβουλευτείτε τις σελ. 259-260 του βιβλίου.
συμβουλευτείτε τη σελ. 277 του βιβλίου.
συμβουλευτείτε τις σελ. 283 και 284 του βιβλίου.
Γ1: 1. [τριπλασιάζουν], [εικοσιπέντε (25)]
2. [εκούσιας συμπεριφοράς], [γλώσσα]
3. [εννέα (9)]
4. [οκτώ με εννέα (8-9)], [πρώτο]
5. [τρεισήμισι – τεσσάρων]
Γ2: 1-δ, 2-δ, 3-β, 4-β, 5-γ, 6-β, 7-γ, 8-α, 9-α, 10-α
Γ3: 1-Λ, 2-Λ, 3-Σ, 4-Σ, 5-Λ,6-Σ, 7-Λ, 8-Σ, 9-Σ, 10-Λ, 11-Σ
ΕΝΟΤΗΤΑ 4. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ΣΤΗ ΒΡΕΦΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ
114
Εκπαιδευτικές Δραστηριότητες για τη συναισθηματική σχέση

του βρέφους με αυτή/-όν που το φροντίζει

ανατρέξετε στις σελ. 303 και 316-318 του βιβλίου.
ανατρέξετε στις σελ. 319-321, 324, 327-328 του βιβλίου.
ανατρέξετε στη σελ. 316 του βιβλίου.
Γ1: 1-Σ, 2-Σ, 3δ, 4δ, 5-Σ, 6-Λ, 7-Λ, 8-Σ, 9δ, 10-Λ
Εκπαιδευτικές Δραστηριότητες για τη μεταβαλλόμενη φύση

της επικοινωνίας

ανατρέξετε στις σελ. 331-332 και 330 του βιβλίου.
115

ανατρέξετε στις σελ. 332 του βιβλίου.
ανατρέξετε στις σελ. 306-307 και 330 του βιβλίου.
Γ1: 1. [βλέμμα]
2. [γλώσσα]
3. [χεριού]
4. [προσοχή]
5. [αντικείμενο]
6. [κατανόησης]
7. [εγκεφαλικές]
8. [δυναμικό]
9. [νοηματική]
10. [βλέμμα]
Εκπαιδευτικές Δραστηριότητες για την αίσθηση του εαυτού

ανατρέξετε στις σελ. 282-284 και 337-338 του βιβλίου.
ανατρέξετε στις σελ. 307, 315, 330 και 335 του βιβλίου.
ανατρέξετε στις σελ. 304, 306-307 και 335-336 του βιβλίου.
116

Γ1: 1. [διαισθητική]
2. [δεκαοκτώ (18)]
3. [δρώντος]
4. [σταθμίζουν]
5. [ευαισθησία]
6. [αυτοσυνείδητα]
7. [πολιτισμικές]
8. [εμπιστοσύνη]
9. [γονικές], [εξερευνήσει]
10. [αίσθησης]
ΕΝΟΤΗΤΑ 5. Η ΑΠΟΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

 Προκειμένου να απαντήσετε τις ερωτήσεις της δραστηριότητας Β2 μπορείτε
να ανατρέξετε στις εξής τουλάχιστον σελίδες του βιβλίου:
α. [σελ. 360-361]
β. [σελ. 362-378]
γ. [σελ. 379-384]

να ανατρέξετε τουλάχιστον στις σελ. 368, 372 του βιβλίου.

να ανατρέξετε στις σελ. 368, 362, 372 του βιβλίου.
Γ1: 1-Λ, 2-Σ, 3-Λ, 4-Λ, 5-Σ, 6-Σ, 7-Λ, 8-Σ
117
ΕΝΟΤΗΤΑ 6. ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

 Προκειμένου να απαντήσετε στη δραστηριότητα Α4 συμβουλευτείτε τη σελ.
405 του βιβλίου.
 Προκειμένου να απαντήσετε στη δραστηριότητα Α8 συμβουλευτείτε τις σελ.
423 και 425 του βιβλίου.

να ανατρέξετε στις εξής σελίδες:
α. [σελ. 403-405]
β. [σελ. 401-403]
γ. [σελ. 412-414]
δ. [σελ. 409 και: ασκούνται στον αυτοέλεγχο και την
αυτοπαρακολούθηση της μνημονικής λειτουργίας]
ε. [πρόκειται για πεδία τα οποία συνδέονται με έννοιες η κατανόηση των
οποίων είναι σημαντική για την επιτυχή προσαρμογή του ατόμου στον
περιβάλλοντα κόσμο (προστασία, κοινωνική αλληλεπίδραση)]
στ. [σελ. 427 και: καθεμία από τις προσεγγίσεις δίνει βαρύτητα σε μία
διάσταση/μηχανισμό της ανάπτυξης, Καθώς η ανάπτυξη είναι
αποτέλεσμα πολλών παραγόντων, μία συνθετική προσέγγιση θα
ερμήνευε πληρέστερα το φαινόμενο]
Γ2: 1-δ, 2-γ, 3-α, 4-α, 5-β
Γ3: 1-Σ, 2-Λ, 3-Σ, 4-Λ, 5-Λ
118

ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

461-472 του βιβλίου.

α. [σελ. 434-436]
β. [σελ. 433]
γ. [σελ. 470-472]
δ. [σελ. 449-450]
ε. [σελ. 456]
Γ1: Προκειμένου να απαντήσετε τις ερωτήσεις της δραστηριότητας μπορείτε να

ανατρέξετε στις εξής σελίδες:
«Διαχωρισμός φύλων» [σελ. 434]
«Προκοινωνική συμπεριφορά» [σελ. 470]
«Σύμπλεγμα Ηλέκτρας» [σελ. 436]
«Εχθρική επιθετικότητα» [σελ. 463]
«Κοινωνικοδραματικό παιχνίδι» [σελ. 454]
119
«Ετερόνομη ηθική» [σελ. 448]

Γ2: 1-δ, 2-δ, 3-α, 4-β, 5-β
ΕΝΟΤΗΤΑ 8. ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Γ1: 1-α, 2-β, 2-γ, 3-δ, 1-ε, 3-στ, 3-ζ, 2-η, 1-θ, 1-ι
Γ2: 1-γ, 2-α, 3-δ, 4-ε, 5-β
Γ3: 1-δ, 2-α, 3-β, 4-γ
ΕΝΟΤΗΤΑ 9. ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ΣΤΗ ΜΕΣΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ
120

α. [σελ. 547-549]
β. [σελ. 555-560]
γ. [σελ. 562-569]
δ. [σελ. 570-573]
ε. [ σελ 578 και 562-569]
Γ1: 1. [πραγματικότητα]
2. [αντιστρεψιμότητας]
3. [διατήρησης]
4. [ταυτότητας]
5. [σχεδιασμός]
6. [διαμορφώσουν υποστόχους]
Γ3: 1-Λ, 2-Σ, 3-Σ, 4-Σ, 5-Λ, 6-Λ, 7-Σ
ΕΝΟΤΗΤΑ 10. ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΩΣ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

 Προκειμένου να απαντήσετε στη δραστηριότητα Β2.1 συστήνεται να
121
Γ1: 1-ε, 2-δ, 3-α, 4-στ, 5-β, 6-γ
Γ2: 1-Λ, 2-Σ, 3-Λ, 4-Λ, 5-Σ, 6-Σ, 7-Λ, 8-Λ

ΣΤΗ ΜΕΣΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

Γ1: 1-β, 2-γ, 3-α

Γ2: α. [μηχανισμό κοινωνικής επανόρθωσης]
β. [δραστηριότητες κοινού ενδιαφέροντος] [ σαφής επικοινωνία]
[ανταλλαγή πληροφοριών] [επίλυση συγκρούσεων] [αμοιβαιότητα]
γ. [ικανότητα οπτικής του άλλου] [εγωκεντρισμού]
122
Γ3: α. [συρρύθμιση]
β. [μοντέλο εργασίας αλληλεπίδρασης]
γ. [μακροχρόνια πρότυπα της οικογένειας] [χαρακτηριστικά γονέων που
έχουν κληρονομήσει τα παιδιά]
Γ4: 1-Λ, 2-Σ, 3-Λ, 4-Σ, 5-Λ
Γ5: 1-Σ, 2-Λ, 3-Λ
ΕΝΟΤΗΤΑ 12. ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΗΝ ΕΦΗΒΕΙΑ

ανατρέξετε στις σελ. 732 του βιβλίου.
Γ1: α. [ηθική του καλού παιδιού] [ηθική του νόμου και της τάξης/ευταξίας]
β. [της οπτικής γωνίας των άλλων] [πρωτοκοινωνικός συλλογισμός]
Γ2: 1-Σ, 2-Λ, 3-Λ
Γ3: α. [τυπικές νοητικές λειτουργίες]
β. [σφαιρική, ποιοτική αλλαγή], [συνεχή ανάπτυξη διαφόρων δομών και
διεργασιών], [πόσο τα μέσα για την επίλυση προβλημάτων επηρεάζονται
και καθοδηγούνται από τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις]
γ. [Υποθετικός-παραγωγικός συλλογισμός]
Γ4: 1-Σ, 2-Σ, 3-Λ, 4-Λ
Γ5: α. [η εφηβεία είναι περίοδος αντιθέσεων και αυξημένης
συναισθηματικότητας], [η εφηβεία είναι επακόλουθο στάδιο της
εξελικτικής διαδικασίας]
123
β. [Έκρηξη σωματικής ανάπτυξης] [ήβης]

Γ6: 1-Σ, 2-Λ, 3-Λ
Γ7: 1. [πρωτογενών χαρακτηριστικών του φύλου] [δευτερογενή χαρακτηριστικά
του φύλου]
2. [μείωση του ορίου ηλικίας της εμμηναρχής]
3. [περαιτέρω μυελίνωση και έκρηξη της συναπτογένεσης] [κλάδεμα των
συνάψεων]
4. [κατάλληλη διατροφή, ύπνο, σωματική δραστηριότητα]
5. [χαρακτηριστικά φύλου πριν τα οκτώ έτη για κορίτσια και εννέα έτη για
αγόρια] [απουσία χαρακτηριστικών φύλου σε ηλικία 13.4 ετών για τα
κορίτσια και 14 για τα αγόρια]
Γ8: 1-Σ, 2-Λ, 3-Σ, 4-Σ, 5-Λ
Γ9: 1-Σ, 2-Λ, 3-Λ, 4-Σ, 5-Σ
Γ10: 1-α, 2-γ, 3-γ, 4-γ, 5-δ, 6-γ, 7-α

ΣΤΗΝ ΕΦΗΒΕΙΑ

ανατρέξετε στις σελ. 743, 744 και 790 του βιβλίου.
ανατρέξετε στις σελ. 746 και 747 του βιβλίου.
ανατρέξετε στις σελ. 750 και 751 του βιβλίου.
 Ως προς τη δραστηριότητα Β5, για να πάρετε ιδέες για το (α) ερώτημα
ανατρέξτε στη σελ. 760, ενώ για το (β) ερώτημα δείτε ενδεικτικά τα
ακόλουθα: 1. Η συχνότητα των προστριβών μεταξύ των εφήβων και των
γονέων τους εμφανίζει αυξητική τάση στα πρώτα εφηβικά χρόνια χωρίς να
υπάρχει γενικότερη συναίνεση μεταξύ των ερευνητών ως προς τους
αιτιολογικούς παράγοντες της τάσης αυτής. 2. Η αύξηση της συχνότητας των
ήπιας μορφής συγκρούσεων εφήβων-γονέων συνοδεύεται από εξασθένιση
της οικειότητας στις μεταξύ τους σχέσεις και, ειδικότερα, από μείωση του
χρόνου που οι έφηβοι περνούν μαζί με τους γονείς τους. 3. Οι αλλαγές στις
σχέσεις εφήβων-γονέων έχουν επίπτωση όχι μόνο στην ψυχολογική
ανάπτυξη των εφήβων αλλά και στην ψυχική υγεία των γονέων τους, αφού
124
πολλοί γονείς έχουν αναφέρει δυσκολίες προσαρμογής στο κλίμα που

δημιουργείται από την προσπάθεια των εφήβων για εξατομίκευση και
αυτονομία. 4. Την ένταση της πρώτης εφηβικής περιόδου ακολουθεί κατά
κανόνα η αποκατάσταση σχέσεων των εφήβων με τους γονείς του, οι οποίες
είναι λιγότερο εριστικές, περισσότερο ισόνομες και λιγότερο ευμετάβλητες.
 Απαντήσεις στη δραστηριότητα Β7: α. Αναστολή, β. Επίτευξη, γ. Διάχυση, δ.
Απόσυρση
ανατρέξετε στις σελ. 779, 781 του βιβλίου.
Γ1: Α-5, Β-3, Γ-2, Δ-1, Ε-4
125

Οδηγ. Μελ. Εκπ50 - cole-Lightfoot

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Οδηγ. Μελ. Εκπ50 - cole-Lightfoot

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Οδηγός Μελέτης

ΜΠΣ "Επιστήμες της Αγωγής"

Επιμέλεια & κριτική ανάγνωση κειμένων

Ο Οδηγός Μελέτης διαμορφώθηκε προκειμένου να αποτελέσει ένα βασικό

Ενότητα 1. Η μελέτη της ανθρώπινης ανάπτυξης

Σκοπός και σύνοψη

Με την ολοκλήρωση της μελέτης αυτής της ενότητας η/ο

Ουάντσγουερθ, Μ. Γ. (2001). Η θεωρία του Ζαν Πιαζέ για τη γνωστική και τη

Για τη Μεθοδολογία της Έρευνας στην Ψυχολογία

Α. Δραστηριότητες για την ενίσχυση της μάθησης

Β. Δραστηριότητες για την ενίσχυση της κατανόησης

i. Καρούσου Α., Κατή Δ., & Χ. Σταμπουλιάδου (2008). H ανάδυση των

Με στόχο να απαντηθεί το ερώτημα πώς αναδύονται οι πρώτες λέξεις από τις

ii. Κάντζου, Β. (2009). Η χρονική οργάνωση του αφηγηματικού λόγου στην

Στόχος της έρευνας ήταν να περιγραφεί πώς αναπτύσσονται οι αφηγηματικές

Πρόκειται για ένα πρόγραμμα προαγωγής της ψυχοκοινωνικής υγείας των

οικογένειας και τα χαρακτηριστικά των επαγγελματιών υποστήριξης

v. Οκαλίδου, Α., Βούλτσιος, Η., Fourakis, M., & Γουδήρας, Δ. (2009).

Γ1. Προσπαθήστε να αντιστοιχίσετε τα ονόματα των επιστημόνων (στην αριστερή

3. Sigmund Freud γ. Κονστρουκτιβισμός

Γ2. Επιλέξτε τη σωστή απάντηση στις ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών που

1. Τα άτομα που εκτίθενται σε κάποια ειδική διαχείριση κατά τη διάρκεια ενός

2. Σε ένα πείραμα ...

3. Εκπαιδευτικός ερευνητής μελετά τις απόψεις των μαθητών για τους

4. Η έρευνα-δράση είναι ...

5. Για τη συμμετοχή ανηλίκων σε έρευνα, απαιτείται…

α. η έγγραφη συγκατάθεση όλων (γονέων, εκπαιδευτικών, διευθυντών).

Ενότητα 2. Οι πρώτοι τρεις μήνες

Σκοπός και σύνοψη

Με την ολοκλήρωση της μελέτης αυτής της ενότητας η/ο

 ορίζει την ιδιοσυγκρασία και να εντοπίζει τις βασικές

Προτεινόμενοι διαδικτυακοί σύνδεσμοι

Α. Δραστηριότητες για την ενίσχυση της μάθησης

Β. Δραστηριότητες για την ενίσχυση της κατανόησης

Β1. Απαντήστε στις ερωτήσεις «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» που

Β3. Αξιοποιώντας ερεθίσματα από τη σχηματική άποψη του εγκεφάλου, όπως

Β5. Παραθέτοντας σχετικά ευρήματα προσπαθήστε να ερμηνεύσετε τις διαφορές

«στάδιο αισθητηριοκινητικής νόησης»

«πρωτογενής κυκλική αντίδραση

«κλασική εξαρτημένη μάθηση»

«συντελεστική εξαρτημένη μάθηση»

Γ4. Καταγράψτε τρεις παράγοντες κινδύνου (είτε προγεννητικούς είτε

Ενότητα 3. Σωματική και γνωστική ανάπτυξη στη

Σκοπός και σύνοψη

Προσδοκώμενα Με την ολοκλήρωση της μελέτης αυτής της ενότητας η/ο

 γνωρίζει τα βασικά στοιχεία της σταδιοκρατικής θεώρησης

Προτεινόμενοι διαδικτυακοί σύνδεσμοι

Α. Δραστηριότητες για την ενίσχυση της μάθησης

Α1. Διαβάστε προσεκτικά τα παρακάτω αποσπάσματα το οποία έχουν προκύψει

Παρατήρηση χρονική στιγμή 1:

Ερώτημα 1: Με βάση την παραπάνω περιγραφή προσπαθήστε να απαντήσετε

Παρατήρηση χρονική στιγμή 2:

Ερώτημα 2: Με βάση την περιγραφή της χρονικής στιγμής 2 προσπαθήστε να

Παρατήρηση χρονική στιγμή 3:

Ερώτημα 3: Με βάση την περιγραφή της χρονικής στιγμής 3 προσπαθήστε να

Β. Δραστηριότητες για την ενίσχυση της κατανόησης

Β1. Απαντήστε στις ερωτήσεις «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» που

στ) Συστήνεται να μεταβείτε στην «Εφαρμογή-Σύνδεση-Συζήτηση» (σελ. 296)

Β2. Περιγράψτε ποιες είναι οι νέες δεξιότητες-ικανότητες που αναπτύσσονται

Β3. Σχολιάστε τη θέση «τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος μπορούν να επιταχύνουν

Β5. Σε ποια ηλικία τα βρέφη φαίνεται να αναπτύσσουν τη γνώση των φυσικών

1. Επιλέξετε τη σωστή απάντηση:

3. Οι δευτερογενείς κυκλικές αντιδράσεις: