UDK 902 ISSN 0350-0179 (print)

ISSN 2545-4358 (online)

BALCANOSLAVICA
47
2018

vol. 47
Issue 1

BALCANOSLAVICA VOLUME 47, ISSUE 1, pag. 1-293, PRILEP, 2018

UDK 902 ISSN 0350-0179 (печатено)
ISSN 2545-4358 (електронски)

BALCANOSLAVICA
47
2018

Главен уредник и редактор:

Ели ЛУЧЕСКА

Членови на редакција:
Виолета КРСТЕСКА, Владимир КАРАЏОСКИ,
Бранислав РИСТЕСКИ, Атанас АТАНАСОСКИ,
Звонко ДИМОСКИ, Орданче ПЕТРОВ,
Христијан ТАЛЕВСКИ

BALCANOSLAVICA ТОМ 47, БРОЈ 1, стр. 1-293, ПРИЛЕП 2018

 Издавач:
ЈНУ Институт за старословенска култура - Прилеп

Уреднички одбор:

Ели ЛУЧЕСКА (Прилеп)

Андреј ПЛЕТЕРСКИ (Љубљана)
Данијела БИРТ КАТИЌ (Задар)
Виолета КРСТЕСКА (Прилеп)
Богуслав ЖЕЛИЊСКИ (Познањ)
Иванка ГЕРГОВА (Софија)
Роберт МИХАЈЛОВСКИ (Мелбурн)

Технички уредник:
Орданче ПЕТРОВ

Секретар:
Христијан ТАЛЕВСКИ

Лектор на македонски јазик:

Виолета КРСТЕСКА

Компјутерска обработка:
Орданче ПЕТРОВ

Печати:
ГРАФОПРОМ - Битола

Тираж
200

ЈНУ Институт за старословенска култура - Прилеп

ул. Кичевско Џаде, бб. 7500 Прилеп, Р Македонија
balcanoslavica@isk.edu.mk
balcanoslavica.mk

Изданието е финансиски помогнато од

Министерството за образование и наука на Република Македонија
UDK 902 ISSN 0350-0179 (print)
ISSN 2545-4358 (online)

BALCANOSLAVICA
47
2018

Editor-in-Chief:
Eli Lučeska

Editorial committee:
Violeta KRSTESKA, Vladimir KARADŽOSKI,
Branislav RISTESKI, Atanas ATANASOSKI,
Zvonko DIMOSKI, Ordanče PETROV
Hristijan TALEVSKI

BALCANOSLAVICA VOLUME 47, ISSUE 1, pag. 1-293, PRILEP, 2018

 Publisher:
PRI Institute of old slavic culture - Prilep

International editorial commitee:

Eli LUČESKA (Prilep)

Andrej PLETERSKI (Ljubljana)
Danijela BIRT KATIĆ (Zadar)
Violeta KRSTESKA (Prilep)
Boguslaw ŽIELINSKI (Poznań)
Ivanka GERGOVA (Sofia)
Robert MIHAJLOVSKI (Melbourne)

Techniocal editor:
Ordanče PETROV

Secretary:
Hristijan TALEVSKI

Macedonian proofreading:
Violeta KRSTESKA

Computer layout:
Ordanče PETROV

Print:
GRAFOPROM - Bitola

Copies:
200

Institute of Old Slavic Culture - Prilep

adress: Kichevsko Dzade, bb. 7500 Peilep, Republic of Macedonia
balcanoslavica@isk.edu.mk
balcanoslavica.mk

This publication is financially supported by

the Ministry of Education and Science of Republic of Macedonia
 Трудовите содржани во овој број на Balcanoslavica се резултат на четвриот
заеднички научен собир на тема „Процеси на културна интерференција: Балканот помеѓу
истокот и западот“, организиран од Институтот за старословенска култура – Прилеп и
Институтот за класична и словенска филологија при Ун. „Адам Мицкјевиќ“, Познањ во
преродбенскиот манастир Св. Ѓорѓи, Неготино од 10 до 12 септември 2017 г.
Собирот успешно ги реализира и интегрира тридневните сесии во кои беа
презентирани различни тематики од поголем број научни дисциплини на хуманистиката
проследени со плодни дискусии каде што приматот беше ставен на посредувањето со
културната традиција како основното аксиоматско начело што го поврзува епохалниот
òд на историските настани, општествено-економските односи, архитектурата, уметноста,
книжевноста, литературата, религијата, митологијата. Притоа се отворија нови согледби,
но и се надоградија досегашните сознанија за сè она што се создавало во областа на
културата на балканската почва од страна на народите и етносите кои се составен дел од
неговата многувековна историја и генеза.
Во оваа насока содржините на списанието го продлбочуваат широкиот опсег на
културата сфатена како органска синтеза на духовните и материјалните вредности, како
севкупност на сите творечки достигнувања од областа на јазикот и писмото, религијата и
фолклорот, градителството и уметноста, со што уште еднаш го потврдуваат фактот дека
Балканот ѝ дал на светската цивилизација многу капитални придонеси почнувајќи од
праисторијата, антиката, средновековието, т.н. османлиски период, преродбата па сè до
денес, периоди кои се карактеризираат со свој сопствен дух – рационален и ирационален,
религиски и атеистички, со своја сопствена креативна генијалност – разумна и надсетилна,
филозофска и интуитивна, со свое сопствено искуство – цивилизациско и антрополошко,
морално и етично. Поконкретно кажано во трудовите се поставуваат и засегнуваат
повеќе прашања поврзани со манифестациите на општествената интеракција во источно-
медитеранскиот ареал и рефлексијата врз материјалната култура и античките култови
и верувања на балканските простори, балканските религиозни традиции и културните
модели: светителите, светите места, иконите, светите реликвии и обичајните практики,
иконографските модели и сликарските решенија во сакралната уметност на Балканот,
потоа фолклорот, обредите, митот, миграциите и идентитетите и нивното влијание врз
градењето на културната политика и пракса, како и континуитетот и промените на јазикот,
неговата динамика и етно-социо-лингвистичките согледувања на истиот.

Од редакцијата
 СОДРЖИНА - CONTENT

ПРИЛОЗИ / ARTICLES

Дафина ИСТОЧНИ И ЗАПАДНИ ВЛИЈАНИЈА ВРЗ СТАНБЕНАТА АРХИТЕКТУРА ВО

ГЕРАСИМОВСКА 11-23 РИМСКИОТ ПЕРИОД ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

РАНОРИМСКОТО НАСЛЕДСТВО И ПОТЕНЦИЈАЛНИТЕ ВЛИЈАНИЈА ВРЗ

Христијан СТАНБЕНАТА И САКРАЛНАТА АРХИТЕКТУРА ВО ДОЦНОРИМСКИТЕ
ТАЛЕВСКИ 25-43 УРБАНИ СРЕДИНИ НА ТЕРИТОРИЈАТА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Бошко
АНГЕЛОВСКИ
Давча АРХЕОЛОШКИОТ ЛОКАЛИТЕТ „ДРМА“ - БАДЕР И ПРОБЛЕМОТ НА
СПАСОВА 45-54 УБИКАЦИЈА НА БАДЕРИЈАНА

Јехона РАЗВОЈНИОТ ПАТ НА ПРЕТСТАВИТЕ НА СВЕТИ МЕРКУРИЈ

СПАХИУ 55-76 ПРЕКУ ПРИМЕРИТЕ ОД Р МАКЕДОНИЈА

Иванка
ГЕРГОВА 77-88 СКОПСКАТА БОГОРОДИЦА ТРОЕРУЧИЦА

Ивона “ТИ, КОЈ НЕКОГАШ БЕШЕ ДАЛЕКУ, СЕГА ГЛЕДАШ ОДБЛИЗУ”: ЦИКЛУСОТ
ПАНЏАК-ПИНЕВА 89-103 ХРИСТОВИ ДЕЛА И ПОУКИ ВО СВЕТИ ДИМИТРИЈА – МАРКОВ МАНАСТИР

Дарина
БОЙКИНА 105-118 ДВЕ МОЩЕХРАНИТЕЛНИЦИ ОТ ТРОЯНСКИЯ МАНАСТИР В БЪЛГАРИЯ

ЧУДОТВОРНОСТА НА МАНАСТИРОТ СВ. МАРЕНА ВО НЕПОСРЕДНА

Ели БЛИЗИНА НА С. Л’НГА, НА ПЛАНИНАТА МОКРА НАД ПОДГРАДЕЦ,
ЛУЧЕСКА 119-127 Р АЛБАНИЈА

Зоранчо
МАЛИНОВ
Велика
СТОЈКОВА ОБРЕДНОСТА НА ЃУРЃОВДЕН (HIDIRELLEZ) КАКО МОСТ И ЈАЗ
СЕРАФИМОВСКА 129-140 ПОМЕЃУ БАЛКАНСКИТЕ НАРОДИ

Весна ПРЕДЕЊЕТО И ПРЕДИЛКИТЕ ВО БАЛКАНСКИТЕ НАРОДНИ КУЛТУРИ И

ПЕТРЕСКА 141-154 НЕКОИ ПАРАЛЕЛИ СО ЕВРОПСКИТЕ КУЛТУРИ

Владимир УЛОГАТА НА ВОДАТА ВО МАКЕДОНСКИТЕ НАРОДНИ ВЕРУВАЊА И

КАРАЏОСКИ 155-165 ОБРЕДИ

ОБРЕДОТ КУРБАН КАЈ МАКЕДОНЦИТЕ И ВЛИЈАНИЕТО НА

Владимир ХРИСТИЈАНСТВОТО И МАКЕДОНСКАТА ПРАВОСЛАВНА ЦРКВА –
БОЦЕВ 167-181 ОХРИДСКА АРХИЕПИСКОПИЈА ВРЗ НЕГОВАТА АКТУЕЛНА СОСТОЈБА
 Виктор ДЕРВИШКИОТ РЕД БЕКТАШИ ВО МАКЕДОНИЈА
ТРАЈАНОВСКИ 183-194 карактеристики и современа состојба

ЗА СЕМАНТИЧКАТА ПРОМЕНА НА ГРЧКАТА ЛЕКСЕМА ΚΛῆΣΙΣ

Марија „ПОВИКУВАЊЕ, ПОВИК, ЗВАЊЕ“ ВО НОВИОТ ЗАВЕТ И ЗА ЗНАЧЕЊЕТО
ЧИЧЕВА-АЛЕКСИЌ 195-204 НА НЕГОВИТЕ ПРЕВОДНИ ЕКВИВАЛЕНТИ НА ИСТОКОТ И НА ЗАПАДОТ

ИНТЕРНАЦИОНАЛНАТА ЛЕКСИКА КАКО СИНТЕЗА ПОМЕЃУ ИСТОКОТ И

Виолета ЗАПАДОТ, ВО “РЕЧНИКОТ НА ЈАНАКИ СТРЕЗОВ, ВТОРА ПОЛОВИНА НА
КРСТЕСКА 205-208 19 ВЕК”

Ana PRILOG PROUČAVANJU SEMANTIKE GLAGOLA ČULNE PERCEPCIJE U

SAMARDŽIĆ 208-221 ARUMUNSKOM JEZIKU

Васил СВЕДОШТВО ОД НИКОЛА ХЕРЦИГОЊА ЗА НАЦИОНАЛНАТА

ЃОРГИЕВ-ЛИКИН 223-241 АСИМИЛАЦИЈА НА МАКЕДОНЦИТЕ МЕЃУ ДВЕТЕ СВЕТСКИ ВОЈНИ

Meri BUILDING AND RE-BUILDING OF BALKAN NATIONAL IDENTITIES IN THE

STOJANOVA 243-250 LIGHT OF INDIVIDUAL NATIONAL POLICIES

ИЗВЕШТАИ / REPORTS

Гоце
НАУМОВ 253-285 ИСТРАЖУВАЊЕ НА ЛОКАЛИТЕТОТ ВРБЈАНСКА ЧУКА ВО 2017 ГОДИНА

ПРИКАЗИ И РЕЦЕНЗИИ / BOOK REVIEWS

ЗНАЧАЕН ПРИЛОГ ЗА АФИРМАЦИЈАТА НА СРЕДНОВЕКОВНОТО

РАКОПИСНО НАСЛЕДСТВО
Ѓорѓи Поп-Атанасов, Словенски ракописи од Македонија во странски
Лилјана ракописни збирки X – XIX век, Македонска академија на науките и
МАКАРИЈОСКА 289-293 уметностите, Скопје 2017, 457 с.
 РАЗВОЈНИОТ ПАТ НА ПРЕТСТАВИТЕ НА СВЕТИ МЕРКУРИЈ
ПРЕКУ ПРИМЕРИТЕ ОД Р МАКЕДОНИЈА

Јехона СПАХИУ стручен труд

НУ Национален конзерваторски центар прифатен: 18.05.2018
- Скопје УДК 27-36 : 7.041]:75.052(497.7)
jehspa@gmail.com

Апстракт: Во овој труд се следи развојниот пат на претставите на

св. Меркуриј, со посебен осврт и преку примерите од Р Македонија.
Во однос на неговата физиономија св. Меркуриј нема сосема
дефинирани и постојани особености. Неговата претстава
минува низ неколку промени, од X до XII век, па преку поразличните
прикази во протопалеоговскиот и палеологовскиот период, сè
до потполното менување од/по средината на XIV век и особено
во поствизантискиот период. Промените во иконографијата,
всушност, ќе бидат доминантен поствизантиски модел на негово
претставување во сликарството на подрачјето на Р Македонија.

Клучни зборови: свет воин, Меркуриј, Јулијан Отстапник, лак, стрели, шлем.

Свети Меркуриј е еден од најпознатите свети воини од висок ранг кој спаѓа во
редот на главните и почитувани светители, а според византиските и словенските синаксари
е празнуван на 24, 25 или 26 ноември. Тој го добил своето бројно и почесно место во
уметноста, но не е од помало значење интересот за него и во науката. Родум од Цезареа
во Кападокија, со семејно име Филопатер, син на скитски офицер, тој и самиот бил храбар
млад војвода во времето на римските императори Декиј (249-251) и Валеријан (253-260). По
јуначкото поразување на варварите кои го нападнале Рим бил унапреден во стратилат, но
набрзо потоа, во средината на III век, маченички пострадал откривајќи ја и не отстапувајќи
од својата христијанска верба и одбивајќи да ѝ принесе жртва на Артемида1.
Покрај мноштвото и разновидни податоци кои постојат за него, тој е еден од
поенигматичните светители чии бројни житија се проткаени со многу имагинација и со не
толку валидни историски факти, а распространувањето на неговиот култ се следи наназад
до VI век2. Според бројните житиjски извори и верзии кои се разликуваат во извесни детали,

1  Hippolyte Delehaye, Les légendes grecques des saints militaires (Paris: Alphonse Picard et fils, 1909), 96-
101; Stéphane Binon, Essai sur le cycle de saint Mercure, martyr de Dèce et meurtrier de l’empereur Julien, (Paris:
E. Leroux, 1937), 11-29; Јустин Поповић, Житија светих за новембар (Београд: Манастир Ћелије код
Ваљева, 1977), 716-724; Епископ Николај, Пролог (Линц: Православна црквена општина, 2001), 775-776;
Florin Curta, “How to do things with saints: on the iconography of St. Mercurius’ legend”, Revue Roumaine
d’Histoire 34 (1995): 111-115.
2  Delehaye, Les légendes grecques, 91; Binon, Essai sur le cycle de saint Mercure, 91-92.
56 BALCANOSLAVICA vol. 47 is. 1 (2018): 55-76.

епископот на Цезареа св. Василиј Велики во 363 година имал визија на Христос според
едните3 или Богородица на престол, според другите, која постхумно му заповедала на
Меркуриј да го убие Јулијан Апостат/Отстапникот4. Оваа секвенца од неговите житија е
ликовно преточена во претстава која го прикажува светителот во стоечка положба или на
коњ во миг на прободување на непријателот со копје. Токму покорувањето на непријателот
е една од најстарите претстави на св. Меркуриј, застапена уште во IX век (Paris Gr. 510, f.
409v)5, но и од X век во коптската уметност, како што е насликан на една од најстарите
зачувани икони со приказ на светителот од синајскиот манастир Св. Катерина6.
Во текот на X и особено во XI век, паралелно со неговата коњаничка претстава
се прикажува и фронталната војничка фигура во цел раст. Копјето и понатаму останува
негово омилено оружје, како што може да се види во Триптихот со приказ на четириесетте
севастиски маченици и свети воини (X век)- Ермитаж7, Триптихот со Деисис и светители (X-
XI век)- Ватикан8 и Триптихот Харбавил (XI век)- Лувр.9 Меѓутоа, копјето ќе биде постепено
заменето или потиснато од мечот што станува негов доминантен атрибут, како што може
да се забележи на претставите од Дирекли килисе (976-1025)10, Криптата на црквата Св.
Богородица/Одалар џамија (X-XI век),11 Хосиос Лукас (прва половина на XI век)12 и Св.
Никола ту Касници, Костур (ок. 1175)13. Мечот ќе биде често прикажуван и во коптската
уметност, иако ниту копјето нема да биде изоставено, а поради верувањето дека му бил
доделен уште еден сјаен меч од архангел Михаил за да се бори против паганството, св.
Меркуриј бил наречен Abu Seifein што значи татко/носител на два меча14.
Во однос на неговата физиономија св. Меркуриј нема сосема дефинирани и
постојани особености, а хагиографските текстови го опишуваат како млад и личен со висок

3  Florin Curta, “La mort de l’Apostat (Sur la légende de S. Mercure dans la Vie de S. Niphon)”, Revue
Roumaine d’Histoire 30 (1992): 74.
4  Christopher Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art and Tradition (Aldershot: Routledge, 2003), 105,
n. 37.
5  Leslie Brubaker, Vision and Meaning in ninth-century Byzantium: Image as Exegesis in the Homilies of Gregory
of Nazianzus (Cambridge University Press, 1999), 232-235, fig. 40.
6  “Saint Mercurius on Horseback,”  The Sinai Icon Collection  , посетено на 03.09.2017, url: http://vrc.
princeton.edu/sinai/items/show/6646.
7  Вајцман Курт, „Цариградске иконе“, во: Група автори, Иконе (Београд: Вук Караџић, 1983), 30.
8  The glory of Byzantium: art and culture of the Middle Byzantine era, A.D. 843-1261, ed. Helen C. Evans and
William D. Wixom (New York: The Metropolitan Museum of Art, 1997), 131-132, cat. no. 79.
9  Isto, 133-134, cat. no. 80.
10  Nicole et Michel Thierry, Nouvelles églises rupestres de Cappadoce. Région du Hasan Dagi (Paris: C.
Kliencksieck, 1963), 187; Piotr Ł. Grotowski, Arms and Armour of the Warrior Saints: Tradition and Innovation
in Byzantine Iconography (843-1261), The Medieval Mediterranean Peoples, Economies and Cultures, 400-1500,
(Leiden – Boston: Bril, 2010), Fig. 36b.
11  Westphalen Stephan, Architektur und Malerei einer mittelbyzantinischen Kirche (Tübingen: Ernst
Wasmuth, 1998), 88.89, Taf. 15-17, 33.
12  Nano Chatzidakis, Hosios Loukas: Mosaics - Wall Paintings (Athens: Melissa Publishing House, 1997), 22,
50, Fig. 47.
13  Στυλιανου Πελεκανίδου, Καστοριά Ι. Βυζαντιναί Τοιχογραφίαι (Θεσσαλονίκη, 1953), πιν. 55;
Stylianos Pelekanidis and Manolis Chatzidakis, Kastoria (Athens: Melissa Publishing House, 1986), 52, Fig. 13.
14  Коњаничката претстава на св. Меркуриј ќе биде популарна и омилена во коптската уметност каде
ќе биде прикажан со два прекрстени меча над главата, но и со копје. За начинот на прикажување и
бројните претстави, в. Curta, “How to do things with saints”, 114, 116-117 (со примери и литература). В.
уште: Jill Kamil, Christianity in the land of the Pharaohs: The Coptic Orthodox Church (London: Routledge, 2002),
258-259, fig. 10.4.
 Ј. СПАХИУ - Развојниот пат на претставите на свети Меркуриј 57

раст, румено лице и штотуку проникната брада15. Неговата претстава минува низ неколку
промени, преку поразличните прикази во протопалеоговскиот и палеологовскиот период,
сè до потполното менување од/по средината на XIV век и особено во поствизантискиот
период. И покрај одредени варијации, од X до XII век тој најчесто се прикажува со кафеава,
бујна кадрава коса налик на свети Георги, куса брада и крупни најчесто закосени очи16.
Што се однесува до неговите најрани зачувани претстави на наша територија,
за претставата од западниот ѕид во наосот на црквата Св. Пантелејмон во Нерези (1164),
сметаме дека станува збор токму за св. Меркуриј (сл. 1а)17. Наспроти доминантните војнички
претстави, светителот тука е прикажан како маченик во бледозелена патрициска облека со
црвена наметка, а со десната рака веројатно држел маченички крст, додека со левата рака
ја придржува наметката. Претставен е со кафеава кадрава коса чии кадрици паѓаат зад
грбот и куса брада, а очите му се крупни и закосени.
Претставата од Нерези физиономски и стилски е многу блиска на допојасната
фигура на св. Меркуриј од јужниот ѕид на петокуполната црква Богородица Космосотира
во Вира (Фере), Тракија, изградена од севастократорот Исак Комнен во 1152 година18.
Светителот е прикажан како воин со меч во раката, но и маченички венец на главата, а
косата му е многу подолга од неговите претстави во горенаведените примери. Сметаме
дека ваквата преодна варијанта којашто е комбинација од војнички и маченички обележја,
ќе се замени со нерешката маченичка претстава, но во иднина ќе биде занемарена на
сметка на неговите војнички прикази.
Кон крајот на тринаесеттиот и почетокот на четиринаесеттиот век, претставата на св.
Меркуриј добива поинакви типолошки и формални особености за што сведочи примерот
од Св. Богородица Перивлепта во Охрид (1295)19. Св. Меркуриј е насликан во строга
фронталност, на главата носи шлем, со десната рака држи меч, додека со левата рака на

15  Поповић, Житија, новембар, 720. Во сликарскиот прирачник на Дионисиј од Фурна има куса
препорака за сликање на светителот како младич со штотуку проникната брада, в. Милорад Медић,
Стари сликарски приручници III, Ерминија о сликарским вештинама Дионисија из Фурне (Београд: РЗЗСК,
2005), 401.
16  Во Триптихот Харбавил се наоѓа допојасјето на светителот во медалјон и тој е претставен со куса
права коса и куса брада, со крупни закосени очи и нос со широки ноздри, што сосема се разликува од
останатите претстави во тој период, в. The glory of Byzantium, ed. Evans and Wixom, 133-134, cat. no. 80.
17  И. Синќевиќ за разлика од шесте идентификувани свети воини, дава опис на четворицата маченици
на западниот ѕид, меѓутоа тие остануваат непознати (Ida Sinkević, The Church of St. Panteleimon at Nerezi.
Architecture, Programme, Patronage (Wiesbaden: Reichert Verlag, 2000), 60, Fig. 59, Fig. LIV), додека Д.
Барџиева-Трајковска за оваа претстава смета дека станува збор за св. Прокопиј, а светиот воин на
северниот ѕид од западниот крак го идентификува како св. Меркуриј (Донка Барџиева-Трајковска,
Св. Пантелејмон Нерези. Живопис (Скопје: Сигмапрес, 2004), 88-89, сл. 50-51), иако вториот има јасни
и дефинирани типолошки особености кои упатуваат на претставата на св. Прокопиј. Св. Прокопиј
има препознатливи физиономски белези и, вообичаено, е прикажуван како голобрадо момче со
кратка, кадрава и кафеава коса, разделена на патец и зачешлана зад ушите. Поопширно за култот и
иконографијата на овој светител од најстарите зачувани примери (X/XI век) до доцновизантискиот
период (XIV/XV век), в. Смиљка Габелић, „О иконографији св. Прокопија“, Зборник радова Византолошког
института XLIII (2006), 527-549.
18  Maria Panayotidi, “The Wall-paintings in the Church of the Virgin Kosmosoteira at Ferai (Vira) and
Stylistic Trends in 12th Century Painting”, in: First International Symposium for Thracian Studies, “Byzantine
Thrace,” Image and Character, Komotini 1987 (Byzantininsche Forschungen Vol. XIV, 1989) 1, Fig. 7; Nancy
Patterson Ševčenko, “Revisiting the frescoes of the church of the Kosmosoteira at Pherrai (1152)”, in:
Symmeikta. Collection of Papers Dedicated to the 40th Anniversary of the Institute for Art History, Faculty of
Philosophy, University of Belgrade, ed. I. Stevović (Belgrade, 2012), 85-90.
19  Сп. Curta, “How to do things with saints”, 117-118.
58 BALCANOSLAVICA vol. 47 is. 1 (2018): 55-76.

која му е замотана црвената наметка ја придржува корицата (сл. 1б)20. Веќе кон почетокот
на XIV век ќе се додадат штитот и лакот, како во Протатон (ок. 1300)21, но и тоболецот за
стрели видливи на неговите пораздвижени претстави од Старо Нагоричане (1317/18)22 (сл.
1в) и Грачаница (1321)23. Иако во овој период најбројни се претставите со меч во раката и
шлем на главата, што упатува на борбена готовност24, сепак, се забележува и паралелното
претставување без шлем како во примерите од Богородица и Христос Хора/Кахрије џамија
(1321)25 и во Хиландар (1321)26.
Во четириесеттите години на XIV век, св. Меркуриј е прикажан во сосема
поинаква иконографија за првпат во рамките на Небесниот двор од северната купола на
ексонартексот во манастирот Трескавец (ок. 1340)27. Со оглед на тоа што станува збор
за композициска поставеност, тој е прикажан како средновековен благородник како и
останатите свети воини според описите на Псевдо Кодин (сл. 1г)28.
Следните промени во прикажувањето на светителот настануваат кога тој напуштајќи
ја фронталната положба се свртува во тричетвртински став, а истовремено мечот останува
во заден план, се наѕира или сосема отсуствува, односно започнува да се заменува
со новите атрибути - лакот и стрелата. Во палеологовскиот период лакот и стрелата
се вклучуваат и во претставите на други свети воини, така што тие не се ексклузивно
оружје/обележје резервирано само за св. Меркуриј. Меѓутоа, светителот започнува да се
прикажува со лак и три стрели кои ќе станат негов атрибут, што произлегува од раните

20  Gabriel Millet and Anatole Frolow, La peinture du moyen age en Yougoslavie: Serbie, Macédoine, Monténégro,
Vol. III (Paris: E. de Boccard, 1962), pl. 17/3.
21  Gabriel Millet, Monuments de l’Athos relevés avec le concours de l’armée française d’Orient et de l’Ecole
française d’Athènes, I. Les Peintures. Album de 264 planches (Paris: Ernest Leroux, 1927), pl. 49/1, Feuille 7/1;
Петар Миљковиќ-Пепек, Делото на зографите Михаило и Еутихиј (Скопје: РЗЗСК, 1967), T. LXXV; Manuel
Panselinos from the Holy Church of the Protaton, ed. Dimitrios Salpistis and Euthymios Tsigaridas (Thessaloniki:
Agoritiki Hestia, 2003), 37, Ic. 44-45.
22  Бранислав Тодић, Старо Нагоричино (Београд: РЗЗСК, Просвета, САНУ, 1993), 77; Дејан Ѓорѓиевски,
„За претставите на светите воини од црквата Свети Ѓорѓи во Старо Нагоричино“, Патримониум.МК 1-2
(2007), 91-93, сл. 10, сл. 14.
23  Бранислав Тодић, Грачаница. Сликарство (Београд-Приштина: Просвета/Јединство, 1988), 83, 92,
129, Т.XVI.
24  Со шлем ќе биде прикажан и во црквата Богородица Олимпиотиса (ок. 1345) (Efthalia C.
Constantinides, The wall paintings of the Panagia Olympiotissa at Elasson in northern Thessaly (Athens:
Canadian Archaeological Institute, 1992), 247-248, fig. 107), а и во Св. Апостоли во Пеќ (трета четвртина
на XIV) (Миодраг Марковић, „О иконографији светих ратника у источнохришћанској уметности и о
претставима ових светитеља у Дечанима“, во: Зидно сликарство манастира Дечана (Београд: САНУ,
1995), заб. 452). За војничките атрибути на св. Меркуриј, в. Марковић, „О иконографији светих ратника“,
624, заб. 452; Walter, The Warrior Saints, 104.
25  Paul A. Underwood, “Fourth Preliminary Report on the Restoration of the Frescoes in the Kariye Camii
at Istanbul by the Byzantine Institute”, 1957-1958, Dumbarton Oaks Papers, Vol. 13. (1959), 197-198, Fig. 13.
26  Миодраг Марковић, „Првобитни живопис главне манастирске цркве“, во: Група аутори, Манастир
Хиландар, приредио: Гојко Суботић (Београд: САНУ, 1998), 226.
27  Светлана Смолчић-Макуљевић, „Царски Деисис и Небески двор у сликарству XIV века манастира
Трескавац. Иконографски програм северне куполе припрате цркве Богородичиног Успења“, во: Трећа
југословенска конференција византолога, Крушевац 10-13 мај 2000 (Београд: Византолошки институт –
САНУ; Народни Музеј – Крушевац, 2002), 467; Мирјана Глигоријевић-Максимовић, „Сликарство XIV века у
манастиру Трескавцу“, Зборник радова Византолошког института XLII (2005), 111-112, сл. 34.
28  Цветан Грозданов, „Христос Цар, Богородица Царица, Небеските сили и светите воини во живописот
од 14 и 15 век во Трескавец“, Културно наследство 12-13/1985-86 (1988), 12. За церемонијалната одежда,
в. уште: Maria Parani, “Cultural Identity and Dress: The Case of Late Byzantine Court Costume,” Jarbuch der
Österreichischen Byzantinistik 57 (2007), 95-134.
 Ј. СПАХИУ - Развојниот пат на претставите на свети Меркуриј 59

сириски верзии на легендата за прободувањето на Јулијан Отстапникот29. Исто така, треба

да се има предвид и поврзаноста со неговото скитско потекло со оглед на тоа што името
значи „устремува/нишани“, означувајќи ги Скитите како вешти стрелци30. За шлемот, пак, е
искажана претпоставката за можната врска со античкиот бог Меркур, поради навраќањето
на антиката и сличноста на имињата31, меѓутоа формата на шлемот на св. Меркуриј, кој
се среќава во разновидни креативни варијанти особено во доцниот среден век и не се
повторува во ниту еден пример, ја потенцирал „егзотичноста“ на светителскиот изглед
заснована токму на неговото потекло 32.
Овие промени ќе се забележат веќе во неговата претстава од наосот на Лесновскиот
манастир (1346)33 (сл. 2а). Впечатливо е, всушност, тоа што во припрата на истиот манастир,
во 1349 година св. Прокопиј (сл. 2б) ќе биде насликан на начин кој ќе стане карактеристичен
токму за св. Меркуриј34. Во меѓувреме, ваквата специфична иконографија ќе биде најавена
во Дечани (1348)35, иако и понатаму нема да биде напуштен т.н. палеологовски модел како
во примерите од Љуботен (1344/45)36, Матејче (1348-52)37 и Псача (меѓу 1358 и 1360) (сл.
2в)38, а ќе биде воспоставена во црквата Св. Стефан на манастирот Конче (1366-1371)39. Тој
во Конче е насликан на нагласено место на западната страна од северозападниот столбец,
прикажан во тричетвртинска поставеност, со шлем на главата и со стрела во рацете, којашто
ја принесува кон очите за да процени колку е права (сл. 2г)40. Очигледно, овој модел со или
без шлем понатаму ќе биде прифатен, како што може да се види во примерот од црквата
Св. Атанасиј Музаки во Костур (ок. 1385)41. Повремено ќе се појави и запоставениот постар
иконографски тип на маченик како во Григориевиот параклис во Богородица Перивлепта
во Охрид (1365)42 и во Богородичината црква во Мал Град на Преспа (1369)43.
Во науката постои мислење дека ваквото „специфично претставување“ на

29  Curta, “La mort de l’Apostat, 74; Maria G. Parani, Reconstructing the Reality of Images, Byzantine Material
Culture and Religious Iconography (11th – 15th Centuries) (Leiden-Boston: Brill, 2003). 150; Grotowski, Arms and
Armour, 374.
30  Oswald Szemerényi, Four old Iranian ethnic names: Scythian – Skudra – Sogdian – Saka, Veröffentlichungen
der iranischen Kommission Band 9 (Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1980),
45-46.
31  Марковић, „О иконографији светих ратника“, 624, заб. 452.
32  Анета Серафимова и Јехона Спахиу, „Нова власт – друга вера – прилог проучавању исламских
утицаја на поствизантијску уметност“, Саопштења 45 (2013), 166, сл. 1a-d; Истите, „Нова власт – друга
вера: исламски влијанија во поствизантиското сликарство во османска Македонија“, Сборник в чест на
80-годишнината на професор протопрезвитер д-р Николай Шиваров (Велико Търново: Университетско
издателство „Св. св. Кирил и Методий“, 2014), 298-299, сл. 1.
33  Смиљка Габелић, Манастир Лесново. Историја и сликарство (Београд: Стубови културе, 1998),
136,149,195-196,199, Т. XXIX.
34  Исто, 195, 199-200, T. LXIV.
35  Марковић, „О иконографији светих ратника“, сл. 5.
36  Иван М. Ђорђевић, Зидно сликарство српске властеле у доба Немањића (Београд: Филозофски
факултет, 1994), 146; Дејан Ѓорѓиевски, „Идентификација на светите воини во манастирот Матејче“,
Патримониум.МК 7-8 (2010), сл. 15.
37  Ѓорѓиевски, „Идентификација на светите воини“, 207-207, сл. 7.
38  Ђорђевић, Зидно сликарство српске властеле, 174.
39  Смиљка Габелић, Манастир Конче (Београд: Филозофски факултет, Институт за историју уметности,
2008), 166.
40  Исто, 167, црт. 45, сл. 45, сл. 61.
41  Πελεκανίδου, Καστοριά Ι., πιν. 154α; Pelekanidis and Chatzidakis, Kastoria, 106, 108.
42  Цветан Грозданов, Охридско ѕидно сликарство од XIV век (Охрид: Завод за заштита на спомениците
на културата и Народен музеј, 1980), 140, сл. 110.
43  Ђорђевић, Зидно сликарство српске властеле, 177.
60 BALCANOSLAVICA vol. 47 is. 1 (2018): 55-76.

св. Меркуриј се должи на османо-персиските влијанија, т.е. на влијанијата од т.н.

војнички образец присутен во персиските минијатури 44. Оттука, произлегува дека во
модификацијата на иконографијата на светителот, влијаеле поединечните претстави,
односно сцените на битки или лов омилени кај персиските минијатуристи45, настанати
уште во првата половина на XIV век46. Промените во иконографијата, всушност, ќе бидат
доминантен поствизантиски модел на негово претставување, особено во сликарството на
подрачјето на Република Македонија.
Најраните претстави ги нотираме во делата на т.н. охридска сликарска школа од
средината на XV век, а потоа и во делата од костурската работилница, иако во некои од
храмовите тој го задржува византискиот образец на прикажување. Таков е примерот
со претставата од црквата Успение на Богородица во Велестово (1444)47, каде сепак е
видлива стрела со големи димензии поставена на неговите гради (сл. 3а). Од прилепските
репрезенти на т.н. охридска школа ја издвојуваме претставата на св. Меркуриј од црквата
Св. Илија во Долгаец (1454/55)48. Насликан во тричетвртински став на јужниот ѕид, тој ги има
сите карактеристични обележја, а пред него е поставен лакот што укажува на неможноста/
слабоста на сликарот да го инкорпорира овој детаљ во самата претстава на светителот, но
и можната намера да го истакне препознатливиот атрибут (сл. 3б).
Св. Меркуриј свртен на карактеристичен начин одмерувајќи ја стрелата е
прикажан на јужниот ѕид во црквата Св. Никола во Баница/Веви (1460)49. Многу слична
на неговата претстава од Баница е таа од црквата Св. Андреј Русоли во Костур (XV век)50.
Карактеристичната претстава ќе стане омилена во делата од т.н. охридска сликарска школа,
како што се забележува и на северниот ѕид во црквата Вознесение Христово во Лескоец
(1461/62)51. Иако надвор од границите на Република Македонија, сликарите од оваа
школа ќе го насликаат св. Меркуриј и во наосот на Богородичината црква во Драгалевци
(1476/77)52. Во истата црква, светителот ќе добие и истакнато место на западната фасада
со победоносната коњаничка претстава во миг на поразување на непријателот53. Неговата
претстава нема да биде изоставена ниту во црквата Св. Димитриј во Бобошево (1487/88)54,

44  Сп. Бојана Радојковић, „Турско-персијски утицај на српске уметничке занате XVI и XVII век“, Зборник
за ликовне уметности 1 (1965), 119-139 (со постара литература), 125, сл. 4; Сретен Петковић, „Исламски
утицај на српско сликарство у доба турске владавине“, во: Истиот, Српска уметност у XVI и XVII веку
(Београд: Српска књижевна задруга, 1995), 249.
45  Persian Art: An Illustrated Souvenir of the exhibition of Persian Art at Burlington House (London: The
Executive Committee of the Exhibition by Hudson & Kearns LTD., 1931), 32-51; E. Blochet, Catalogue des
Manuscrits Persans de la Bibliothèque Nationale (Paris: Bibliothèque Nationale, 1934), passim; David Talbot
Rice, Islamska umetnost (Beograd: Svet umetnosti, 1968), sl. 116, sl. 118, sl. 120, sl. 219, sl. 227; Marie G.
Lukens, “The Fifteenth-Century Miniatures”, in: The Language of the Birds, The Metropolitan Museum of Art
Bulletin, Vol. 25, No. 9 (1967), 317-338.
46  Сп. Анета Серафимова, „Османлиски социо-историски рефлексии: претстави на Турци во
поствизантиското сликарство во Македонија“, Патримониум.МК 9 (2011), 206.
47  Гојко Суботиќ, Охридската сликарска школа од XV век (Охрид: Завод за заштита на спомениците на
културата и Народен музеј, 1980), 65, ск. 43, сл. 31, сл. 35.
48  Исто, 55, ск. 33.
49  Суботиќ, Охридската сликарска школа, 92, ск. 69; Melina P. Paissidou, “The frescoes of Ayios Nikolaos
at Vevi: a landmark in the monumental painting of 15th century in Western Macedonia”, Εγνατια 11 (2007),
125, fig. 13.
50  Πελεκανίδου, Καστοριά Ι, πιν. 166β.
51  Суботиќ, Охридската сликарска школа, 98, ск. 79.
52  Исто, 118.
53  Исто, 128, ск. 101.
54  Исто, 137.
 Ј. СПАХИУ - Развојниот пат на претставите на свети Меркуриј 61

меѓутоа за разлика од претходните примери, тука е прикажано маченичкото допојасје во

медалјон55.
Една од повпечатливите претстави на св. Меркуриј е во првата зона од западниот
травеј во наосот на манастирот Трескавец, од последната деценија на XV век56. Прикажан
во тричетвртински став со длабоко навалена глава и со двете раце приближувајќи ја
стрелата кон очите, тој сосема се разликува од неговата претходна трескавечка фигура (сл.
3в). Многу слична претстава наоѓаме на северниот ѕид во наосот на црквата Св. Ѓорѓи во
Кремиковци (1493)57.
Во текот на XVI век, речиси, да нема храм каде што не е прикажан св. Меркуриј,
а од самиот почеток на векот е неговата допојасна претстава со меч во десната рака од
црквата Св. Петка во Побужје (1500)58. Ваквата фронтална поставеност веројатно се должи
на тоа што се наоѓа во редот на светителските допојасја. Една година подоцна тој ќе биде
насликан во веќе карактеристичната поза во параклисот Св. Никола во црквата Воведение
на Богородица (Св. Спас) во Кучевиште (1501)59 (сл. 4а). Следен е примерот од северниот ѕид
на наосот во црквата Св. Никола на Топличкиот манастир (1536/37)60. Неговата претстава
која добила значајно место на челната страна од северозападниот пиластер е една од
повпечатливите во овој период (сл. 4б).
Во манастирот Свето Преображение во Зрзе (средина на XVI век)61, светителот е
насликан со бела наметка (сл. 4в), што очигледно не станува збор за отпаѓање на црвениот
пигмент како во неговата слична претстава од црквата Св. Никола во Зрзе (средина на XVI
век)62 (сл. 4г). Западната книжевност од XII до XIV век го воспева св. Меркуриј како бел витез63,
што можеби влијаело во творештвото на зографот Онуфриј од Аргос кому му се атрибуира
сликарството во двете зрзески цркви, особено имајќи предвид дека тој бил венецијански
воспитаник64. За разлика од двете зрзески претстави, зографот ќе го прикаже св. Меркуриј
без шлем и налик на св. Артемиј и/или св. Никита во црквата Св. Апостоли во Костур (1547)

55  Hristina Staneva and Ralitsa Rousseva, The Church of St. Demetrius in Boboshevo. Architecture, Wall
paintings, Conservation (Plovdiv: Vessela Publishers, 2010), 88.
56  Цветан Грозданов, „Христос Цар, Богородица Царица, Небеските сили и светите воини во живописот
од 14 и 15 век во Трескавец“, Културно наследство 12-13/1985-86 (1988), 13; Светлана Смолчић-
Макуљевић, „Манастир Трескавац у 15. веку и програм зидног сликарства наоса цркве Богородичиног
Успења“, Зборник Матице српске за ликовне уметности 37 (2009), 76.
57  Костадинка Паскалева-Кабадаиева, Църквата „Св. Георги“ в Кремиковския манастир (София:
Български художник, 1980), 62-63, сл. 25; Цвета Вълева, Стенописите в църквата „Св. Георги“ в
Кремиковския манастир в контекста на костурската художествена продукция, Автореферат на
дисертационен труд (София: БАН, 2006), 40.
58  Загорка Расолкоска-Николовска, „Црквата Св. Петка во Побужје“, Зборник на Археолошкиот музеј
на Македонија X-XI (1983), 52, сл. 9, црт. 7.
59  Анета Серафимова, „Воведение на Богородица (Свети Спас), с. Кучевиште крај Скопје“ во:
Група автори, Македонско културно наследство. Христијански споменици (Скопје: УЗКН, 2008), 44,
сл. 3; Црквата Воведение на Богородица во Кучевиште, воведен текст: Биљана Видоеска (Скопје: НУ
Конзерваторски центар, 2008), ск. 35.
60  Јехона Спахиу, „Сликарството во наосот на црквата Свети Никола во Топличкиот манастир во
Демирхисарско“ (Магистерски труд, Филозофски факултет – Скопје, 2010), 108, сл. 68, ск. 25.
61  Загорка Расолкоска-Николовска, „Манастирот Зрзе со црквите Преображение и Свети Никола“,
Споменици на средновековната и поновата историја на Македонија 4 (1981), 426, сл. 12.
62  Исто, 427, сл. 15.
63  Curta, “How to do things with saints”, 121 (со литература).
64  Загорка Расолкоска-Николовска, „Творештвото на Онуфриј Аргитис во Македонија“, Зборник за
средновековна уметност на Музеј на Македонија 3 (2001), 131-133 (со наведена литература).
62 BALCANOSLAVICA vol. 47 is. 1 (2018): 55-76.

каде што го оставил својот потпис65, што ќе рече дека светителот не е прикажуван на ист
начин ниту кога е настанат од раката на иститот сликар.
Во ризницата од карактеристични претстави во текот на XVI век ги додаваме и тие
од црквите Св. Ѓорѓи во Бањани (1548/49)66 (сл. 5а), Св. Никола (Св. Атанасиј) во Шишево
(1565)67 (сл. 5б), Св. Ѓорѓи во Градовци (втора половина на XVI век)68 (сл. 5в) и Св. Никола
во Мрзен Ореовец (1584 година)69 (сл. 5г). Но, покрај доминантната карактеристична
претстава од нашите примери, во овој период следиме и поинакви решенија, како во
Карпинскиот манастир (втора половина на XVI век) каде св. Меркуриј ќе биде насликан
фронтално70, веројатно по углед на палеологовските примери (сл. 6а). На јужниот трем од
црквата Воведение на Богородица (Св. Спас) во Кучевиште (во трета четвртина на XVI век)71,
ќе биде насликана неговата коњаничка претстава како го убива Јулијан Отстапникот (сл. 6в),
што е единствениот познат пример во ѕидното сликарство од поствизантискиот период кај
нас. Во наосот на Кучевишкиот манастир Св. Архангели (1591), пак, св. Меркуриј е прикажан
како маченик, каде покрај патрициската облека, венецот на главата и маченичкиот крст во
десната рака, тој со левата рака придржува меч во корица (сл. 6б)72.
Според приложеното, произлегува дека претставата на св. Меркуриј во текот
на XVI век во нашите примери не е толку константна, како што може да се забележи и
од шареноликоста на примерите во поширокиот регион. Од достапната литература, св.
Меркуриј во карактеристична тричетвртинска поставеност го среќаваме во Филантропинон
(1542)73, Ставроникита (1546)74, на западната фасада на Св. Јован Теолог Мавриотис
(1552)75 и во Богородица Расиотиса во Костур (1553)76. Во наосот на Св. Никола Анапавса
на Метеори (1527) е прикажан како го убива Јулијан Отстапникот77, што се разликува

65  Πελεκανίδου, Καστοριά Ι., πιν. 195α, 203α.

66  Гојко Суботић, „Свети Ђорђе у Бањанима. Зидно сликарство“, во: На траговима Војислава Ј.
Ђурића, примљено на скупу Одељења историјских наука 31. марта 2010. године (Београд: САНУ и МАНУ,
2011), 328, 352, ск. 6.
67  Петковић, „Исламски утицај на српско сликарство“, 249, заб. 27; Александар Василески, „Св.
Атанасиј (Св. Никола), с. Шишево“, во: Група автори, Матка – културно наследство (Скопје: Данте, 2011),
242, сл. на стр. 242.
68  Јасминка Николиќ–Новаковиќ, „Црквата во Градовци и една сликарска работилница од втората
половина на 16 век во околината на Скопје“, Културно наследство 22-23/1995-96 (1997), 95.
69  Сп. Викторија Поповска-Коробар, „Нов поглед на ѕидното сликарство во мрзенореовечката црква
Свети Никола“, Патримониум.МК 9 (2011), 173.
70  Мирјана М. Машниќ, „Ѕидното сликарство од Карпинскиот манастир Воведение на Богородица и
неговите тематско-иконографски особености“, Патримониум.МК 7-8 (2010), 314-315, сл. 25.
71  Викторија Поповска-Коробар, „Атрибуција фресака на јужној фасади Ваведења (Св. Спаса) у
Кучевишту“, Саопштења XLI (2009), 138, сл. 2.
72  Анета Серафимова, Кучевишкиот манастир Свети Архангели (Скопје: НИК Лист, 2005), 105.
73  Μυρτάλη Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Η Μονή των Φιλανθρωπηνών και η πρώτη φάση της
μεταβυζαντινής ζωγραφικής (Αθήναι: Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, 1995), 103,
πιν. 65.
74  Μανολης Χατζηδάκης, Ο Κρητικός ζωγράφος Θεοφάνης. Η τελευταία φάση της τέχνης του στίς
τοιχογραφίες της Ιερας Μονής Σταυρονικήτα (Αγ. Ορος: Εκδοση Ι. Μονης Σταυρονικητα, 1986), 54, εικ.
156-157.
75  Πελεκανίδου, Καστοριά Ι., πιν. 215β.
76  Исто, πιν. 225α.
77  Δημητριος Ζ. Σοφιανος και Ευθυμιος Ν. Τσιγαριδας, Αγια Μετεωρα. Ιερα Μονη Αγιου Νικολαου
Αναπαυσα Μετεωρον. Ιστορια – τεχνη (Τρικαλα: Εκδοσεις «Γενεσις», 2003) / Dimitrios Z. Sofianos and
Efthimios N. Tsigaridas, Holy Meteora. The Monastery of St Nicholas Anapafsas. History and Art (Kalambaka:
“Genesis” Press, 2003), Fig. 236.
 Ј. СПАХИУ - Развојниот пат на претставите на свети Меркуриј 63

од неговата фронтална претстава во Моливоклисија (1541/42)78 или, пак, маченичката

претстава во манастирот Дионисиј (1547)79.
Целиот XVII век е попостојан, бидејќи во нашите примери го следиме истиот тренд
и став на прикажување, што се огледа преку неговите претстави во Сливничкиот манастир
(1606/06)80, во Журче (1617)81 (сл. 7а), во црквата Св. Никола (Св. Јован Богослов) во Слепче,
Демирхисарско (1627)82 (сл. 7б), во северниот брод на двојната црква Св. Никола/Св. Ѓорѓи
во Орах (ок. 1627)83 (сл. 7в), Св. Богородица во Костинци (меѓу 1623 и 1629)84 (сл. 7г), Св.
Атанасиј во Рилево (1627)85 (сл. 8а), во припратата на манастирот Св. Никола Шишевски
(1631)86 (сл. 8б), во црквата Св. Никола во Ижиште (широко датирана во XVII век)87 (сл. 8в) и
во црквата Св. Никола на манастирот Слепче, Прилепско (1674/75)88 (сл. 8г).
Во текот на XVIII век кај нас нема ниту еден зачуван пример во монументалното
сликарство, но во соседните области и понатаму продолжува да се прикажува
на специфичен начин, како што е претставата од северниот ѕид на наосот во
Роженскиот манастир (1732)89. Воедно, тој се слика и според византиските примери,
како во црквата Св. Никола во Москополе, потпишано дело на зографот Давид од
Селеница заедно со неговите соработници Константин и Христо во 1726 година.
Тоа е во согласност со начелата за угледување и навраќање на иконографските
модели од протопалеологовскиот период, што е едно од главните карактеристики

78  За датирањето в. Гојко Суботић, „Натпис у Моливоклисији“, Зборник радова Византолошког

института XLI (2004), 507-521.
79  Ιερα Μονη Αγιου Διονυσίου. Οί Τοιχογραφίες του Καθολικού, εισαγωγή Παναγιώτης Λ.
Βοκοτόπουλος (Άγιον Όρος, 2003), πιν. 184.
80  Викторија Поповска-Коробар, „Ѕидното сликарство во црквата на Слимничкиот манастир“,
Патримониум.МК 13 (2015), 234, сл. 11.
81  Јасминка Николиќ-Новаковиќ, Живописот во црквата Св. Атанасиј Александриски во Журче
(Скопје: РЗЗСК, 2003), Т. III.
82  Мирјана М. Машниќ, „Манастир Слепче – Демир Хисар“, во: Група автори, Македонско културно
наследство. Христијански споменици (Скопје: УЗКН, 2008), сл. 7 на стр. 164; Анета Серафимова и
Јехона Спахиу, „Прилог кон проучувањата на исламските влијанија во поствизантиското сликарство во
Османска Македонија“, во: Исламската цивилизација на Балканот, прилози од Четвртиот меѓународен
конгрес, Скопје, Македонија, 13-17 октомври 2010 (Istanbul: IRCICA, 2015), 1г.
83  Мирјана М. Машниќ, „Црквата Св. Никола/Св. Ѓорѓи во с. Орах кај Куманово. Еден пример на
атипична архитектонска концепција и особеностите на сликаната програма“, во: На траговима
Војислава Ј. Ђурића, примљено на скупу Одељења историјских наука 31. марта 2010. године (Београд:
САНУ и МАНУ, 2011), 366.
84  Роза Топузовска-Каревска и Никола Митревски, „Фрескоживописот од XVII век во црквата Света
Богородица во село Костинци“, Balcanoslavica 13-15/1986-1988 (1996), 93-100; Никола Митревски,
Фрескоживописот во Пелагонија од средината на XV до крајот на XVIII век (Скопје: МАНУ, Фондација
„Трифун Костовски“, 2009), 89.
85  Благоја Атанасоски, Свети Атанасие, село Рилево – Прилеп. Цртеж на фрески, воведен текст:
Славица Алексоска, (Прилеп: НУ Завод за заштита на спомениците на културата и Музеј, 2006), 4, сл. на
стр. 6, црт. на стр. 13.
86  Александар Василески, „Манастир Свети Никола Шишевски“, во: Група автори, Матка – културно
наследство (Скопје: Данте, 2011), 223, сл. на стр. 224.
87  Од личните теренски белешки.
88  Никола Митревски, Манастирот Слепче кај Прилеп (Прилеп: Институт за старословенска култура,
2001), 30. Годината на настанувањето на сликарството ја донесуваме според нашето читање на
ктиторскиот натпис од западниот ѕид во наосот.
89  Румен Божинов и Бисерка Пенкова, „Стенописите в наоса от 1732 г.“, во: Група автори, Стенописите
на Роженския манастир (София: Български художник, 1993), 106. За други примери од Бугарија, в.
Иванка Гергова, Елена Попова, Елена Генова и Николай Клисаров, Корпус на стенописите в България от
XVIII век (София: Академично издателство „Проф. Марин Дринов“, 2006), 90, 95, 106, 112, 121, 123, 168.
64 BALCANOSLAVICA vol. 47 is. 1 (2018): 55-76.

на творештвото на овој зограф, но и на времето во кое тој работи90.

Од самиот почеток на XIX век, потекнува претставата на св. Меркуриј во цел раст
како го убива Јулијан Отстапник од црквата Св. Петка во Брајчино (фаза од 1800 година)91
(сл. 9а). Овој единствен пример во нашето ѕидно сликарство ќе остане и понатаму осамен92,
бидејќи карактеристичната претстава ја следиме и во текот на XIX век93, како што може
да се види во Св. Ѓорѓи Победоносец во Рајчица (1848-52), Св. Јован Претеча во Кратово
(1851),94 Св. Илија во Селце (1864) (сл. 9б), Богородица Пречиста Кичевска (1880)95 (сл. 9в) и
во многу други примери96.
Наспроти бројноста на неговите претстави во ѕидното сликарство, иконите
со приказ на св. Меркуриј се во многу помал број. Во нашите примери зачувани од
средината на XV век97 и натаму, нема ниту една позната икона каде светителот е
насликан во специфичната иконографија, туку е претставена неговата стоечка или
коњаничка фигура, најчесто во миг на покорување на Јулијан Отстапникот98 (сл. 10а-

90  За стилот и целокупното творештво на зографот Давид од Селеница, особено во црквата Св.
Никола во Москополе, в. Викторија Поповска-Коробар, Иконописот во Охрид во 18 век (Скопје: Култура,
2005), 53-72.
91  За датирањето на оваа фаза, в. Викторија Поповска-Коробар, „Зидно сликарство с краја XV века у
манастриској цркви Свете Петке код Брајчина“, Зборник радова Византолошког института XLIV, (2007),
551.
92  Слична поставеност на св. Меркуриј, но не и на Јулијан Отстапникот, наоѓаме во претстава од
црквата на Христос „сто Кастро“, на Скијатос (Panayotis L. Vocotopoulos, “An icon of saint Mercurius
slaying Julian the Apostate”, Зборник за средновековна уметност на Музеј на Македонија 2 (1996), 138,
сл. 4), a многу послична е таа од Жиковишкиот манастир Св. Атанасиј, Костурско од XVIII век (Βαγγέλης
Μαλαδάκης και Αγγελική Στρατή, “Το  επεισόδιο  της  θανάτωσης  του  αυτοκράτορα Ιουλιανού  από
τον Άγιο Μερκούριο: Θρύλοι και εικονογραφία”, Βυζαντινά 30 (2010), 245, εικ. 11).
93  Интересен е примерот со претставата на св. Меркуриј Смоленски (+ 1247) од црквата Раѓање на
света Богородица во с. Бразда, каде тој е насликан на карактеристичен начин со стрела во рацете како
великомаченикот св. Меркуриј, меѓутоа станува збор за рускиот маченик од Смоленск, сп. Јасмина
Чокревска-Филип, „Белешки за црквата Раѓање на света Богородица во село Бразда“, Зборник за
средновековна уметност на Музеј на Македонија 6 (2007), 204, сл. 5.
94  Мирјана М. Машниќ, „Ѕидното сликарство во наосот на црквата Св. Јован Претеча во Кратово“,
Патримониум МК 14 (2016), 269, сл. 4.
95  Јулија Тричковска, „Живописот во манастирската црква Богородица Пречиста – Кичевска“, во:
Група автори, Манастир Света Пречиста Кичевска (Скопје: РЗЗСК, 1990), 88.
96  Големиот број на претстави на св. Меркуриј во текот на XIX век што излегуваат надвор од нашата
тема, заслужуваат посебен осврт во друга пригода.
97  Станува збор за иконата од црквата Св. Ѓорѓи во Струга (рег. бр. 228) која е датирана во втората
половина на XV век, стилски и според времето блиска на сликарството во Велестово, сп. Викторија
Поповска-Коробар, „Зографи од кругот на Јован Теодоров од Грамоста околу средината на XVI век“,
во: На траговима Војислава Ј. Ђурића, примљено на скупу Одељења историјских наука 31. марта 2010.
године (Београд: САНУ и МАНУ, 2011), заб. 50.
98  Во оваа пригода ги издвојуваме иконите од Св. Никола Геракомија во Охрид, од Св. Ѓорѓи во Струга,
од Музејот на Македонија и од Св. Атанасиј во Богомила: Vocotopoulos, “An icon of saint Mercurius, 137-
142, сл. 1; Од охридските ризници. 50 години Народен музеј – Охрид, 1951 – 2001, автор на изложбата и
текстот: Милчо Георгиевски (Охрид: Завод за заштита на спомениците на културата и Народен музеј,
2001), 14, кат. 2; Поповска-Коробар, „Зографи од кругот на Јован Теодоров“, 316, сл. 4, сл. 9; Проект за
конзервација и реставрација на девет икони од XVII век од црквата „Св. Атанасиј“ – с. Богомила, Велес,
изработен во 2013 година од стручниот тим на НУ НКЦ – Скопје под раководство на м-р Јехона Спахиу,
историчар на уметност – виш конзерватор.
 Ј. СПАХИУ - Развојниот пат на претставите на свети Меркуриј 65

д). Веќе во текот на XIX век има поразновидни претстави на св. Меркуриј99.
Претставата на овој свет воин скоро секогаш е насликана кон западните делови
на црквите, на јужниот или на северниот ѕид, а во поствизантискиот период се чини дека
нема храм каде што не е прикажан. Бројноста на светите воини и посебно доминатноста/
борбената подготвеност на св. Меркуриј во период на османлиското владеење укажува на
нивната профилактичка улога и победа над непријателот. Во речиси сите наши примери,
особено во поствизантиските, доминираат лакот, шлемот, долгата црвена наметка и
неговиот карактеристичен тричетвртински став при проверка на стрелата. Иако, е еден
од најчесто прикажуваните светители, кај нас не му е посветен ниту еден храм, освен
манастирот Св. Меркуриј во Барешани, Битолско кој потекнува од XIX век.

99  Еден од примерите од XIX век е иконата Св. Меркуриј и св. Катерина од Росоки, насликана од Дичо
Зограф во 1867 година, в. Цветан Грозданов, „Дичо Зограф и неговите ученици во црквата Св. Илија во
Стенче, Гостиварско“, Културно наследство XXVI-XXVII/2000-2001 (2001), Скопје 2011, 9, сл. 6.
* Потекло на илустрациите: Мишко Тутковски (сл. 1а, 4а, 5б, 6б, 7а-б, 8г); Јехона Спахиу (сл. 1б, 2а-в, 6в,
8б, 9в); Владимир Јанчевски (сл. 3а, 4в, 5а, 9б); Владо Кипријановски (сл. 1в-г, 3в, 4б); Викторија Поповска-
Коробар (сл. 5в-г, 6а, 9а, 10в-г); Дарко Николовски (сл. 2г); Оливера Макриевска (3б); Јасмина Зисовска
(сл. 4г); Александар Василески (сл. 7г, 8а); Владо Муковски (сл. 8б); Милчо Георгиевски (сл. 10а-б); Игор
Кавкалески (сл. 10д).
66 BALCANOSLAVICA vol. 47 is. 1 (2018): 55-76.

SUMMARY

THE DEVELOPMENTAL COURSE OF ST. MERCURIUS’ REPRESENTATIONS THROUGH

THE EXAMPLES FROM
THE REPUBLIC OF MACEDONIA

Jehona SPAHIU

St. Mercurius is one of the best known high ranking warrior saints who is often presented
and who has already drawn a lot of scholarly attention. The data and sequences in various
hagiographic sources are visually transmitted into depictions of the saint in standing position
or on a horse while stabbing the enemy with a spear. Regarding the physiognomy, St. Mercurius
does not have completely defined and permanent characteristics, and his figure goes through
several changes that we trace from 10th to 12th century, and through the various depictions in
the following centuries, especially in the examples from the Republic of Macedonia. Hence, for
his earliest representation here, we consider the one from the western wall in the church of St.
Panteleimon in Nerezi.
At the end of the 13th and the beginning of the 14th century, the depictions of St. Mercurius
obtain different typological and formal characteristics as evidenced by the examples from Holy
Mother of God - Peribleptos in Ohrid and from Staro Nagorichane, where his depictions with
helmet and sword in hand dominate. The following alteration of the iconography of the saint
occur by changing its frontal figure into three-quarters depiction, with a helmet on his head,
and bow and arrow in his hands, which he draws near to his eyes to assess whether it is straight.
These changes are already noticeable in his depiction from the nave of the Lesnovo Monastery,
and will be established in Konche Monastery.
Among scholars prevails the opinion that the “specific depiction” of St. Mercurius is
due to Ottoman-Persian influences on the saints iconography detected and explained by the
influence of the so-called warriors model present in Persian miniatures. The changes in his
iconography, in fact, will be the dominant post-Byzantine model for representing St. Mercurius
in the church painting, especially on the territory of R. of Macedonia. The earliest examples are
noted in the works of the painters from the so-called Ohrid School dating from the middle of the
15th century. It is evident that St. Mercurius is also depicted in the same manner in the following
centuries, and we can also trace the continuity of his depictions during the 18th and 19th century.
 a б в г
Ј. СПАХИУ - Развојниот пат на претставите на свети Меркуриј

Сл. 1 а) Св. Пантелејмон во Нерези (1164); б) Св. Богородица Перивлепта во Охрид (1295); в) Св. Ѓорѓи во Старо Нагоричане (1317/18); г) манастир
Трескавец (ок. 1340);
67
 68
BALCANOSLAVICA vol. 47 is. 1 (2018): 55-76.

a б в г

Сл. 2 а) Лесновски манастир (1346); б) св. Прокопиј, Лесновски манастир (1349); в) Св. Никола во Псача (меѓу 1358 и 1360);
г) манастир Конче (1366-1371);
 a б в
Ј. СПАХИУ - Развојниот пат на претставите на свети Меркуриј

Сл. 3 а) Успение на Богородица во Велестово (1444); б) Св. Илија во Долгаец (1454/55); в) манастир Трескавец (последната деценија на XV век);
69
 70
BALCANOSLAVICA vol. 47 is. 1 (2018): 55-76.

a б в г

Сл. 4 а) Параклис Св. Никола во црквата Воведение на Богородица (Св. Спас) во Кучевиште (1501); б) Топлички манастир (1536/37); в) манастир
Свето Преображение во Зрзе (средина на XVI век); г) Св. Никола во Зрзе (средина на XVI век);
 a б в г
Ј. СПАХИУ - Развојниот пат на претставите на свети Меркуриј

Сл. 5 а) Св. Ѓорѓи во Бањани (1548/49); б) Св. Никола (Св. Атанасиј) во Шишево (1565); в) Св. Ѓорѓи во Градовци (втора половина на XVI век); г) Св.
Никола во Мрзен Ореовец (1584 година);
71
 72
BALCANOSLAVICA vol. 47 is. 1 (2018): 55-76.

a б в

Сл. 6 а) Карпински манастир (втора половина на XVI век); б) Кучевишки манастир (1591); в) Воведение на Богородица (Св. Спас) во Кучевиште (трета
четвртина на XVI век);
 a б в г
Ј. СПАХИУ - Развојниот пат на претставите на свети Меркуриј

Сл. 7 а) Манастир Журче (1617); б) Св. Никола (Св. Јован Богослов) во Слепче, Демирхисарско (1627); в) Св. Никола/Св. Ѓорѓи во Орах (ок. 1627) г) Св.
Богородица во Костинци (меѓу 1623 и 1629);
73
 74
BALCANOSLAVICA vol. 47 is. 1 (2018): 55-76.

a б в г

Сл. 8 а) Св. Атанасиј во Рилево (1627); б) манастир Св. Никола Шишевски (1631); в) Св. Никола во Ижиште (XVII век);
г) манастир Слепче, Прилепско (1674/75);
 Ј. СПАХИУ - Развојниот пат на претставите на свети Меркуриј

a б в
75

Сл. 9 а) Св. Петка во Брајчино (фаза од 1800 година); б) Св. Илија во Селце (1864); Богородица Пречиста Кичевска (1880);
 76
BALCANOSLAVICA vol. 47 is. 1 (2018): 55-76.

a б в г д

Сл. 10 Икони: а) Св. Ѓорѓи во Струга (втора половина на XV век; б) Св. Никола Геракомија во Охрид (XVI век); в) Св. Ѓорѓи во Струга (XVI век); г) Музеј на
Македонија (трета четвртина на XVI век); д) Св. Атанасиј во Богомила (втора половина на XVII век).