2022 - PROSVETNO DELO Br.3 - Elektronsko Izdanie

РЕДАКЦИЈА
Содржина
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 3 2022
списание за теорија и практика на образованието
UDK- 37 ISSN 0350-6711 год. LXXV стр.1-
Д-р Васил ДРВОШАНОВ 5 ДРАГОЦЕНО ТОПОНОМАСТИЧКО

ДЕЛО - трет дел
Оливера СТОЈАНОВСКА 38 КАКО ДА ЧИТАМЕ КНИГА
Оливера СТОЈАНОВСКА 43 ДАЛИ ДА ЧИТАМЕ И СЛУШАМЕ

Катарина МАРКОВСКА САЗДОВА АУДИО КНИГИ?
Д-р Валентина КЛОПЧЕВСКА 51 СОЦИЈАЛИЗАЦИЈАТА НА

ПОЕДИНЕЦОТ КАКО И
ВЛИЈАНИЕТО ВОСПИТУВАЊЕТО ВО
УЧИЛИШТЕ И ВКЛУЧУВАЊЕ НА
ЛИЧНОСТА ВО ОПШТЕСТВОТО
Ева СКЕНДЕРОВСКА 60 НЕВЕРБАЛНА КОМУНИКАЦИЈА ВО

Д-рТомислав ТАНЕВСКИ АКТЕРСКАТА ИГРА
Борис АЛЕКСОВСКИ 73 МУЗИЧКАТА КУЛТУРА ВО

РОМАНТИЗМОТ
М-р Василка ЃУРЧИНОВСКИ 85 ВРЕДНУВАЊЕТО НА ВОСПИТНО-

ОБРАЗОВНАТА РАБОТА ВО
УЧЕНИЧКИТЕ ДОМОВИ, КАКО
СОСТАВЕН ДЕЛ ОД
КУРИКУЛУМСКИОТ ПРОЦЕС
Верица КОСТОВА 93 МУЗИЧКИ ФОЛКЛОР - ЕТНИЧКИ

Д-рТомислав ТАНЕВСКИ ПРЕДЕЛ ОВЧЕ ПОЛЕ
3
Content
PROSVETNO DELO 3 2022

Magazine for theory and practice in education
UDK- 37 ISSN 0350-6711 year. LXXV p.1-
Ph.D. Vasil DRVOSHANOV 5 PRECIOUS TOPONOMASTIC WORK -

third part
Olivera STOJANOVSKA 38 HOW TO READ A BOOK?
Olivera STOJANOVSKA 43 SHOULD WE READ OR LISTEN TO

Katarina MARKOVSKA SAZDOVA AUDIOBOOKS?
Ph.D. Valentina KLOPCHEVSKA 51 THE SOCIALIZATION OF THE

INDIVIDUAL AS WELL AS THE
IMPACT OF SCHOOLING AND THE
INCLUSION OF THE PERSON IN
SOCIETY
Eva SKENDEROVSKA 60 NONVERBAL COMMUNICATION IN

Ph.D Tomislav TANEVSKI ACTING
Boris ALEKSOVSKI 73 MUSICAL CULTURE IN

ROMANTICISM
MA. Vasilka GJURCHINOVSKI 85 EVALUATION OF THE EDUCATIONAL

WORK IN STUDENT DORMITORIES,
AS AN INTEGRAL ELEMENT IN
CURRICULUM PROCESS
Verica KOSTOVA 93 MUSICAL FOLKLORE - ETHNIC

Ph.D. Tomislav TANEVSKI REGION OF OVCHE POLE
4
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 5 - 37
Д-р Васил ДРВОШАНОВ Приказ

“ПРОСВЕТНО ДЕЛО“
LXXV,3,2022
UDK
811.163.3'373.21(497.787)(049.3)
ДРАГОЦЕНО ТОПОНОМАСТИЧКО ДЕЛО

(Мери Јосифовска. Топонимијата на Крушевско.
Скопје: Книгоиздателство МИ-АН, 2019) – Трет дел
Кај топонимите со зборообразувачка деривација предмет

на анализа се топонимите образувани со суфикси, со префикси и
топонимите образувани со суфикси и префикси заедно. Притоа,
авторката истакнува дека најчесто се образуваат топоними со
именски и со придавски суфикси.
Именски суфикси се: -ица, -ец, -е, -че, -це, -енце, -иче, -ка,
-иште, -ник, -ок, -јак, -ик, -ина, -ло (-ало, -ило), -ци, -ани/-јани и
-еж/-еш за кои Јосифовска дава толкување одделно за секој
суфикс.
1. Суфиксот -ица, нотира авторката, во крушевската
топонимија кај примарните топоними се јавува како граматичка
морфема со деминутивна, феминативна и неутрална функција,
при што ги наведува деминутивните топоними: Д'абица,
Кам'арици, Кош'утица, Стр'ажица, Трп'езица, Уш'ицине, Ч'укица;
феминативните топоними: Гарв'аница, Мајм'иница, 'Орлица,
Чоб'аница и неутралните топоними: Вал'а–ца, Вод'е–нца,
Гр'обница, Кам'е–нца, Кар'а–нца, Кар'е–нца, Кас'апница, Ос'о–нца,
Пад'арница, Прис'о–нца, Рук'а–ца, Т'емница, Црв'е–нца, односно
Бран'е–нца, Бран'ица, Гл'а–ца, Коп'ачица, М'ртвица, Опал'е–нца,
Сед'елица и Треб'е–нца.
Другите топоними образувани со суфиксот -ица се
секундарни топоними, сп. од именски и од придавски основи:
5
Д-р Васил ДРВОШАНОВ – Драгоцено топономастичко дело – трет дел
Вруќ'иница, Кр'атица, Парт'алица, Патн'ичица, С'ивица,

Ќ'умир,ица; од лични имиња: Ајд'иница, Баўш'иница, Боўш'иница,
Велj'аница, Да'утица, Дест'а–нца, Ис'е–н’ца, Јан'акица,
Камб'ерица, Корд'аница, Лаз'орица, Мус'ица, Н'очица, Осм'аница,
Рамад'аница, Рас'аница, Ра'улици, Сабот'иница, Сал'ица, Ус'е–
нца, Фазл'ица; од прекари и од лични именки: Араб'ачица,
Голом'аница, Крп'ачица, Раб'ачица, Рик'ачица, Симиџ'ица,
Терѕ'ица, Џамб'азица, Шакм'аница, Шт'авер,ица; од етноними:
Ар'апица, Маѓ'арица, Маџ'арица, Татар'ица; од име на верски
празник: Бадн'ичица.
Од проширените суфикси со -ица најпродуктивен е
суфиксот -овица/-евица, со кој се образуваат топоними од лични
имиња: Бал’'о–ца, Бер'о–ца, Бил'е–ца, Брајк'о–ца, Дест'а–нца,
Дојч'е–ца, Дуч'е–ца, Ѓор'е–ци, Ѓур'е–ци, Кај'о–ца, Кар'о–ца, Кузм'о–ца,
Лајк'о–ца, Ласк'о–ца, Луч'о–ца, Мин'о–ца, Муч'о–ца, Нинч'е–ца,
Ол'о–ца, Пе'о–ца, Рајч'е–ца, Ратк'о–ца, Сажд'е–ца, Торч'е–ца; од
прекари: Барл'е–ца, Грч'е–ца, Манг'о–ца, Паштр'о–ца, Поп'о–ца,
Шаўк'о–ца, Шиўк'о–ца; и од апелативи: Гар'е–ца, Карв'о–ца,
Орл'о–ца, Раст'о–ца, Решетк'о–ца, Чафк'о–ца, Шир'о–ца.
Освен проширениот суфикс -овица/-евица, со суфиксот
-ица се среќаваат и други проширени суфикси. Со проширениот
суфикс -ница/-аница се образуваат топоними од именки, сп.
Мач'орница, Папр'адница, Плит'арница, Пр'ешница и Сек'аница;
со проширениот суфикс -алица е образуван единствениот
топоним Диг'алица; со проширениот суфикс -арница/-арица се
образуваат топоними од апелативи, сп. Гроб'арница и
Пад'арница; од бионими: Змиј'арница, Коз'арница, Мечк'арница,
Офч'арница, Пајк'арница; со структурно-топономастичка
функција: Грнч'арица, Грнч'арница, Кофчег'арица,
Кофчег'арница; со проширениот суфикс -арчица е образуван
единствениот топоним Лис'арчица; со проширениот суфикс
-шница/-чница се именуваат хидроними и мелиорации, сп.
Дол'ашница, Метл'ушница, Пет'очница и Пет'ошница и
Стред'очница.
2. Со суфиксот -ец се образуваат топоними од именски
основи, сп. Б'озец, Г'арванец, См'рдефчец.
6
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 5 - 37
Суфиксот -ец, забележува Јосифовска, се јавува и

проширен во формите: -арец, -инец, -овец/-евец, сп. Г'о–дарец,
Кл'инчарец; од лични имиња: Ѓур'ичинец, К'иркинец; Гарв'аноец,
Гарч'уло–ц, Др'иска–ц, 'Евлоец, Л'изгаец, Мет'ила–ц, Св'ињо–ц,
односно Б'ероец, Ѓ'оноец, Ј'анкоец, Ј'овеец, Ј'усо–ц, Крп'ачо–ц,
М'аркоец, М'ештројц, Н'икоец, П'ачкоец, П'еткоец, П'рдле–ц,
Сим'иноец и Ш'уто–ц.
3. Со суфиксот -е се образуваат топоними од именски
основи еднакви на деминутивните апелативи, сп. Б'афче, Пл'оче,
Ст'еже, Т'урче и Ц'уцуле.
4. Со суфиксот -че се изведуваат деминутивни форми од
именски основи во функција на топоними, сп. Г'арче, Д'апче,
Д'оўче, З'абеўче, 'Изворче, К'аўдрмче, К'орифче, Кр'уфчиња,
К'уличе, Лив'атчиња, Л'игурче, Огр'атчиња, П'адинче, Сл'ифче и
Т'апанче. Извесна дилема, според авторката, претставуваат
топонимите изведени од именките, чии основи завршуваат на
-к/-ц, па не е јасно дали се работи за суфиксот -е или за суфиксот
-че, сп. Мл'аче, Г'орниче, Ж'еўче, Кл'а–нче и 'Орниче.
5. Суфиксите -це и -енце, нотира авторката, се
непродуктивни. Со нив се образуваат единствено деминутивните
форми на две именки во функција на топоними: С'елце и
Трк'аўцено.
6. Суфиксот -иче, забележува авторката, е употребен со
својата основна деминутивно-хипокористична функција, сп.
Др'ениче, К'уличе, К'уќарче и како замена во турскиот изговор на
суфиксот -ица: Ос'о–нче, Прис'о–нче и Црв'е–нчето.
7. Со суфиксот -ка се образувани примарните топоними
К'опачка и Кр'ивачка. Со суфиксот -ка авторката ги наведува
деминутивните топоними: Л'единка, Св'ињурки, Ќ'учка // Ч'учка и
Ш'обурка, односно секундарните топоними Г'оркачка и
Ш'естарка, сите образувани од именки, а го приведува и
единствениот топоним Ц'рвенка, образуван од придавка.
8. Суфиксот -иште, којшто се јавува и во множинската
форма -ишта, се врзува за именски и за глаголски основи, сп.
примарни топоними во еднина: Гн'оиште, Гр'адиште, Гр'аиште,
Гр'ашиште, Дв'ориште, Ез'ериште, Кон'опиште, Кор'итиште,
Кош'ариште, Л'азиште, Л'ениште, Лив'адиште, Л'озште,
7
Манаст'ириште, Ман'астир,иште, Мер'изиште, Ов'езиште,

Оп'алиште, Орн'ичиште, Паз'ариште, Р'амниште, Рас'олиште,
С'елиште, С'ечиште, С'олиште, Ст'урвиште, Топ'олиште,
Тр'апиште, Уп'алиште, Фудб'алиште, Црв'е–нчиште,
Ц'рквиште; примарни топоними во множина: Бач'илишта, Вал'а–
чишта, В'иниишта, Вод'е–нчишта, Град'иништа, Г'умништа,
Д'упчишта, Ез'еришта, Кор'итишта, К'уќишта, Л'аишта,
Лив'адишта, Л'ожишта, Л'озишта, Н'ивишта, Пл'евништа,
Р'амништа, Р'упишта, Св'ин’ишта, Ср'аништа, Стр'аништа и
Т'рлишта, а од секундарните топоними авторката ги приведува
само топонимите Ѓ'еришта и Нор'е–ште. Притоа, Јосифовска
забележува дека суфиксот -иште се јавува и во проширените
форми: -алиште и -чиште, главно, од глаголски основи, сп.
Газ'алиште, Игр'алиште, Тињ'алиште, Трес'алиште,
Ум'алиште и Шет'алиште, односно Полј'ачмишта.
9. Со суфиксот -ник се образуваат топоними, главно, од
именски основи коишто означуваат место, сп. Ј'аорник,
Кл'окотник, К'ошарник, М'еѓник, Р'удник и Ш'опурник. Притоа,
Јосифовска нотира дека овој суфикс се јавува и како проширен
суфикс -арник со локативна функција, сп. Г'о–дарник, Зм'ијарник,
Јал'оарник, С'ојкарник, Ст'ипцарник, 'Улјарник, Ул'оарник и
Шил'егарник.
10. Со суфиксот -ок се забележани само два топонима на
апелативни образувања, сп. Б'елуток и 'Острилок.
11. Со суфиксот -јак, исто така, се нотирани само два
топонима, сп. К'озјак и Ш'умјак.
12. Со суфиксот -ик се образуваат топоними од именски и
од придавски основи, сп. топоними од именски основи: Д'овлеџик
и Др'еник како примарни топоними и Оп'аленик и Т'рстеник како
секундарни топоними, односно топоними од придавски основи:
Б'елик, Г'орник, Д'оўник, Др'евеник, Н'адоўник и Стр'едник
коишто се секундарни топоними.
13. Суфиксот -ина, забележува авторката, се врзува,
главно, за именски основи, сп. Г'олина, Коп'ачина, Пл'оштина,
Сл'атина и Ц'епина.
14. Со суфиксот -ло (-ало, -ило) се образуваат топоними од
глаголски основи, т.е. називи на места каде што се врши некое
8
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 5 - 37
дејство: В'икало, Зб'ирало, П'оила, П'умпало, Кл'епало, Пл'ускало,

Р'учало, Т'опило, Т'опила, Туп'алото и Ш'опало. Суфиксот -ло
(-ало, -ило) се јавува и во проширени форми, сп. -алиште:
Газ'алиште, Игр'алиште, Тињ'алиште, Трес'алиште, односно
-алица: Диг'алица.
15. Суфиксот -ци, забележува авторката, се среќава кај
топоними = патроними, сп. 'Алданци, Ј'офкофци, Кар'аџофци,
Н'анефци, П'ејофци, Сл'афкофци со исклучок на ојконимот
'Острилци, којшто е етнички, т.е. жителско име.
16. Со суфиксот -ани/-јани се образуваат етници или
жителски имиња и преселници од други населени места, којшто
во топонимијта на Крушевско се јавува во формите -ани и -ени,
сп. Граг'орани, Лог'орани и Л'оквени.
17. Со суфиксот -еж/-еш е образуван само еден топоним
од именска основа, сп. Р'опеш.
Освен со именските суфикси, Јосифовска ги разгледува и
топонимите со придавските суфикси: -јь/ -ја/ -је, -ов/ -ев, -ин (-ина,
-ино, -ини), -ен (-на, -ни), -ски (-ска, -ско) и -лив, коишто се
деривувани придавки и важат за секундарни имиња.
1. Суфиксот -јь/ -ја/ -је, нотира авторката, најчесто се
врзува за лични имиња и за имиња на животни, сп. Б'орино,
Б'учин, Ж'итоше, Пр'есил и Пр'изрен.
2. Суфиксот -ов/ -ев се врзува за лични имиња и за именки,
при што кај дериватите од лични имиња има посесивна функција,
а кај дериватите од именки има структурно-топономастичка
функција, сп. Ар'ил’о:, Бел'ано:, Б'елоа, Вез'енко:, Зал'ејко:,
К'ипро:, Кр'ушо:, М'арко:, М'илошо:, Мур'ато:, Сел'имо:, С'аждо:,
Срб'ино:, односно Габ'еро:, Ј'азо:, Л'еско: и 'Орло:.
3. Со суфиксот -ин (-ина, -ино, -ини) се образувани
посесивни топоними од антропонимиски основи, сп. Б'аўтин,
Бел'ушино, Б'ирино, Б'орино и Шкорт'ина, а единствен топоним
од апелатив е Опал'ичино.
4. Суфиксот -ен (-на, -ни), којшто има структурно-
топономастичка функција, се среќава во четири топоними еднакви
на изведени придавки од именки, од коишто една е условно
изведена од глагол, сп. Л'озна, П'алено, Р'еборна и Стр'едочна.
9
5. Суфиксот -ски (-ска, -ско), нотира авторката, има тројна

функција: структурно-топономастичка кога се користи за
образување топоними од именки, сп. З'ајачко, Ман'астирско и
Ц'арско; посесивна кога се изведуваат топоними од родови или
фамилијарни имиња, сп. П'етеска и Т'орнечко; и секундарно-
топономастичка кога се изведуваат топоними од други топоними,
сп. од ојконими: Белоц'ркванско, Б'орско, В'оѓанско, Врб'оечко,
К'ошинско, Круш'еанско, Н'ороско, Остр'илечко, Пр'есиўско,
П'устинско, Св'етско, Трн'оечко и Туречко, односно од име на
област: К'ософска.
6. Со суфиксот -лив се образуваат топоними еднакви на
изведени придавки, во кои тој има структурно-топономастичка
функција, сп. Кап'инливо, Т'рнливи и Ц'рвла.
Во врска со топонимите образувани со префикси и
префиксно-суфиксните топоними Јосифовска укажува на нивната
специфичност. Имено, топонимот Зад П'адина е предлошки
топоним, а во синтагматските состави Г'орна и Д'оўна З'атпадина
тој се јавува како префиксна формација заради реализираното
согласување по род.
Да се потсетиме на поделбата на топонимите што ја
изврши Јоофовска од аспект на структурата. Имено, топонимите
таа ги подели на две големи групи. Во втората група ги вгради
сложените или композитните топоними, при што групата ја подели
на подгрупи, на топоними – сложенки и на топоними – состави,
коишто се делат на помали подгрупи.
Во топонимијата на Крушевско авторката регистрира 22
топонимиски сложенки, од кои 21 се настанати со директно
срастување на зборообразувачките основи, сп. Бр'ичи-Кур,
Б'ујкуќи, Бујн'ивишта, Буч'и-Камен, Газ'и-Нивје, Гр'аби-Доў,
Г'рми-Доў, Ден'и-Камен, Дереп'а–нца, Дуг'азица, Д'у–гас,
Дупн'икла–нец, Л'апни-Доў, Палиј'ачмишта, Плет'и-Нива, Прд'и-
Леска, Св'ополе, Сел'имаге, Стод'олица, Стреч'и-Нога и Тур'и-
Камен, со исклучок на топонимот Белок'алица, којшто е образуван
со посредство на интрефиксот -о-. Во дел од топонимите
учествуваат композициските суфикси: -ишта (Бујн'ивишта,
Палиј'ачмишта), -ица (Белок'алица, Дуг'азица, Стод'олица) и -е
(Сел'имаге).
10
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 5 - 37
Од аспект на граматиката композитните топоними еднакви

на состави авторката ги дели на две групи: на топоними –
независни состави и на топоними – зависни состави.
Јосифовска постапно ги разгледува топонимите од двете
групи. Прво ги анализира двокомпонентните топоними –
независни состави, при што укажува на тоа дека тие се состави
од две именки или состави во кои има редунданција на
определена информација.
Од групата независни состави образувани од две именки
авторката ги приведува топонимите: Бр'атко-Лас, Бук'а-Чешме,
Грош Н'евеста, Доў 'Еврејка, Доў Л'еска, К'ачунка П'адина, К'рф-
Камен, М'а:ло Б'учин, М'арта 'Орниче, М'очур М'а:ло, П'артизан
М'а:ло, Р'ека Манаст'ириште, Стр'ина Л'едина, Стр'ука
Л'ивада, Стр'унга М'а:ло, Ч'ереш М'а:ло и Ч'ешма Бр'аќа, со
исклучок на топонимот Кај Каменон Пр'еслоп, којшто е предлошки
употребена синтагма образувана од општа именка и топоним.
Од групата независни редундантни состави образувани од
две именки, од кои едната е вишок на информација, Јосифовска
ги приведува топонимите: Д'олон М'ешро–ц, Д'олон Ст'ипцарник,
Р'ека Б'озец, Жич'арница Д'оўче, Кр'уша Пл'анина, Љ'убен
Пл'анина, Пл'оштина Ос'о–нца, С'отка 'Изворче и Тумб'а-Чука.
Двокомпонентите топоними – зависни состави авторката ги
дели на неколку разновидности: композити од проста придавка +
именка, композити од проста придавка + топоним, композити од
глаголска придавка + именка, композити од придавка на -ов (-ова,
-ово, -ови)/ -ев (-ева, -ево, -еви) + именка, композити од придавка
на -ин (-ина, -ино, -ини) + именка, композити од придавка на -ски
(-ска, -ско) + именка, композити од придавка на -овски / -евски
(-оски / -ески) + именка, композити од придавка со -н- формант
(односно од придавка на -ен /-на, -но, -ни) + именка и композити
од број + именка.
Според тоа што означуваат придавките во композитите од
проста придавка + именка, Јосифовска ги дели на неколку
подгрупи – придавки што означуваат големина: В'исоки 'Орници,
Вис'ок-Камен, Голем'а-Бука, Голем'а-Круша, Г'олема Л'едина,
Г'олема Л'ивада, Голем'а-Нива, Г'олема Ос'о–нца, Г'олема Прис'о–
нца, Голем'а-Река, Г'олем-Доў, Гол'ем-Камен, Гол'ем-Мерис,
11
Голем'о-Лозно, Голем'о-Поле, Г'олем-Пат, Гол'ем-Присо–, Г'олем-

Рит, Гол'ем-Скапец, Д'ебели Гн'оишта, Дл'абока П'адина,
Длабок'а-Река, Дл'абок-Доў, Длаб'оки-Доў, Длаб'оки-Пат,
Злаб'оки-Доў, Доўг'а-Дрма, Доўг'а-Леска, Доўг'а-Нива, Доўг'и-
Камен, Д'оўги-Рит, Д'оўги Сл'ог–, Д'оўго 'Орниче, Коџ'а-Чешма,
Ч'ешма К'оџа, Кус'и-Рички, К'уси Сл'ого–, К'уцо Кл'ајнче, М'ала
Б'обишта, М'ала Л'едина, М'ала Л'ивада, Мал'а-Река, М'али
Л'иваѓе, М'алине Прис'о–нчиња, Мал'и-Рит, М'аў-Мерис, Мал'о-
Кале, М'аў-Присој, Т'есен-Пат, Т'есна Л'ивада, Широк'а-Леска,
Ш'ирока Прис'о–нца; – придавки што означуваат положба: Б'уша:
Пл'анина, Б'уша: Ч'ешма, Б'ушо: М'а:ло, Горн'а-Глајца, Горн'а-
Нива, Г'орна Ч'аршија, Г'орни Вод'е–нци, Г'орни 'Извори, Г'орни
Л'един’е, Г'орни Л'ивади, Горн'и-Лозја, Горн'и-Осо–, Г'орни
П'атчиња, Г'орно Б'ирино, Г'орно З'агорје, Г'орно Кл'ајнче, Горн'о-
Нивје, Горн'о-Поле, Г'орно Р'амниште, Горн'о-Село, Горн'о-
Стеже, Г'орно Стог'онивје, Д'оўна Вод'е–нца, Доўн'а-Гла:, Д'оўна
Гр'адина, Д'оўна Л'ивада, Д'оўна 'Ограда, Д'оўни З'ао–, Д'оўни
'Ограѓе, Д'оўни-Пат, Д'оўно Гр'адин’е , Кр'аен-Доў, Кр'ајни-Рит,
Пр'ека Л'ивада, Пр'ечен-Пат, Пречн'а-Меѓа, Стр'еден-Доў,
Стред'ен-Мерис, Стред'ен-Чаир, Стредн'а-Ричка, Стр'едни
Л'иваѓе, Стр'едни-Пат, Стр'едни-Рит, Стредн'о-Дапче,
Стр'едно М'а:ло, Стредн'о-Патче, Стредн'о-Поле, – придавки
што означуваат облик: Крив'а-Круша, Крив'а-Нива, Криват'а-
Врба, Кр'иви-Дап, Кр'иви П'атишта, Кр'иф-Пат, 'Остри К'амења,
'Остри К'амен’е, Острон'о-Камче, Р'амна З'анога, Рамн'а-Нива,
Рамн'а-Чука, Рамн'и-Камен, Ст'рмна Ос'о–нца, Ст'рмни-Крс,
Ш'ути-Дап и Шут'о-Дапче, со исклучок на топонимот Кај
Острон'о-Камче, којшто е предлошка синтагма со прилошко
значење; – придавки што означуваат боја: Бел'а-Вода, Бел'а-
Земја, Белан'а-Чешма, Бел'а-Чешма, Б'ели Бр'егој, Б'ели
К'амења, Б'ели К'амен’е, Б'еў-Камен, Б'ело К'амен’е, Жоў'та-
Земја, Зел'ен-Камен, Зелен'о-Патче, Т'емен-Доў, Т'емни-Доў,
Т'емни Д'оўчиња, Црвен'а-Вода, Црвен'а-Земја, Ц'рвена П'ерица,
Ц'рвена П'ештера, Ц'рвени Бр'его–, Ц'рвени Кл'ајнец, Ц'рвен-
Пат, Ц'рна Ос'о–нца, Црн'а-Река, Црна , Ц'рни-Врв, Ц'рни-Каў,
Црн'и-Камен, Ц'рн-Камен, Ц'рно К'амен’е, Ц'рн-Пат и Ш'арен-Доў;
– придавки што означуваат вкус: Благ'а-Вода, Бл'ага Ј'абока,
12
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 5 - 37
Кисел'а-Вода, Кист'а-Круша, Лут'о-Камче и Солен'а-Вода; –

придавки што означуваат физички и природни својства: Г'ола
Пл'анина, Г'оли-Рит, Гол'о-Брдо, Гол'о-Гла:, Г'оў-Рит, Д'иви
'Орници, Кашав'о-Доўче, К'аша: Л'ивада, Лош'а-Вода, Л'оши
К'амен’е, М'агли: 'Орници, Пуст'а-Река, Светин'е-Врати, Слеп'о-
Патче, Смрден'а-Земја, Студен'а-Вода, Студен'а-Чешма,
Студен'о-Кла–нче, Ст'удено П'адинче, С'ува Л'едина, С'ува
Л'ивада, Сув'а-Река, Сув'а-Чешма, Сув'о-Поле и Ќ'ор-Пат; – и
придавки што означуваат старост: Н'овото Уч'илиште, Н'оф-
Мос, Ст'ара К'орија, Ст'ара Л'ивада, Стар'а-Црква, Стар'а-
Чешма, Ст'ара Џ'амија, Ст'ари-Доў, Стар'и-Камен, Стар'и-Куќи,
Ст'ари Л'иваѓе, Стар'и-Лозја, Ст'ари М'еризи, Старин'е-Нивје,
Ст'ар-Камен, Ст'ар-Мос, Стар'о-Село, Ст'арото Уч'илиште,
Ст'ар-Пат. Авторката забележува дека топонимот Кај Л'озјана
Ст'ари е пример од овој тип топоними употребен со предлог, но
истовремено е и пример на инверзен композит, а топонимот
Ст'ара Ј'анкоска е елиптичен композит образуван од проста
придавка и придавка на -ски со испуштената именка чешма.
Од композитите од проста придавка + топоним, коишто
означуваат нова месност во однос на некоја постара, авторката ги
приведува топонимите образувани од опонентни придавки што
означуваат положба горен // долен: Г'орна В'ртешка // Д'оўна
В'ртешка, Г'орна Затп'адина // Д'оўна Затп'адина, Г'орна
Змиј'арница // Д'оўна Змиј'арница, Горн'а-Плоча // Доўн'а-Плоча,
Горн'а-Река // Доўн'а-Река, Г'орна Сабот'иница // Д'оўна
Сабот'иница, Горн'а-Тумба // Доўн'а-Тумба, Горн'а-Црква //
Доўн'а-Црква, Горн'а-Чешма // Доўн'а-Чешма, Г'орна Чоб'аница //
Д'оўна Чоб'аница, Горн'а-Чука // Доўн'а-Чука, Г'орни Б'обишта //
Д'оўни Б'обишта, Горн'и-Бозец // Доўн'и-Бозец, Г'орни
Бр'атколас // Д'оўни Бр'атколас, Г'орни Г'умења // Д'оўни
Г'умења, Г'орни Кам'арици // Д'оўни Кам'арици, Г'орни К'олиби //
Д'оўни К'олиби, Г'орни Л'иваѓе // Д'оўни Л'иваѓе, Горн'и-Музги //
Доўн'и-Музги, Г'орни Н'ивишта // Д'оўни Н'ивишта, Горн'и-Нивје
// Доўн'и-Нивје, Г'орни 'Острилец // Д'оўни 'Острилец, Г'орни
Пр'исој // Д'оўни Пр'исој, Г'орни Р'амништа // Д'оўни Р'амништа,
Горн'и-Самар // Доўн'и-Самар, Горн'и-Турти // Доўн'и-Турти,
Г'орни Ул'оарник // Д'оўни Ул'оарник, Горн'и-Шештар // Доўн'и-
13
Шештар, Г'орно Ж'итоше // Д'оўно Ж'итоше, Г'орно К'амен’е //

Д'оўно К'амен’е, Г'орно Л'иваѓе // Д'оўно Л'иваѓе, Г'орно Л'озиште
// Д'оўно Л'озиште, Г'орно М'а:ло // Д'оўно М'а:ло, Горн'о-Стеже
// Доўн'о-Стеже, Г'орно Уч'илиште // Доўно Уч'илиште и Горн'о-
Школо // Доўн'о-Школо.
Покрај оваа опозиција авторката ја приведува и
опозицијата на топонимите по старост нов // стар, при што
придавката нов отсуствува, сп. Мус'ица // Ст'ара Мус'ица,
Раст'о–ца // Ст'ара Раст'о–ца, Б'учин // Ст'ар-Бучин, К'очишта //
Ст'аро К'очишта и З'абеў // Стар'и-Забеў.
Од овој состав инверзијата е потврдена само во топонимот
Чоб'аница Г'орна // Чоб'аница Д'оўна.
Композитите од глаголска придавка + именка се
регистрирани во топонимите: Бијан'а-Нива, Ден'и-Камен,
Забрад'ен-Камен, К'ршени Д'апчиња, Резбан'а-Дупка и Скршен'а-
Врба.
Композитите од придавка на -ов (-ова, -ово, -ови)/ -ев (-ева,
-ево, -еви) + именка претставуваат посесивни сигнати.
Придавките со суфиксите -ов/-ев, забележува авторката, се
изведени придавки од лични именки, од општи именки, од лични
имиња и од прекари. Овој тип топоними, нотира таа, се најчестите
топонимиски состави во Крушевско, сп. Адем'оф-Камен, Ајро'а-
Чешма, Алекс'о:-Чешма, Алил'о–-Нивје, Ал'иов-Гроп, Алито'а-
Нива, Ас'ано-Мос, Баб'аноа Л'ивада, Баб'аноа 'Ограда, Бабушк'о–
-Нивје, Б'ајко: Прис'о–нца, Бајк'о:-Чука, Балаб'аноа 'Ограда, Б'але:
Л'ивада, Бал'ев-Извор, Бардј'а-Дупка, Барз'о–-Нивје, Б'егоа
К'орија, Бег'о–-Трла, Б'его: Р'амниште, Белано'а-Чешма,
Бел'ичоф-Лас, Б'еўко: П'адина, Б'елчо– 'Ограѓе, Б'енде: К'орифче,
Берко'а-Река, Билјак'о:-Гла:, Б'ишко: П'адина, Блаж'е:-Чешма,
Блаж'е:-Чешме, Б'огдано: Л'едина, Бозе'а-Чешма, Б'ојко:
Прис'о–нца, Бојк'о:-Чука, Бој'о:-Нива, Б'ојче: Стр'ажица, Брсак'о–
Врбје, Б'оче: Л'ивада, Б'ошко– Ч'ардаци, Бр'атко-Лас, Б'уво: Ос'о–
нца, Бујн'о–-Гла–ци, Буј'оф-Камен, Бук'о:-Вода, Б'уко: Кл'а–нче,
Буч'о:-Чешма, Б'учо: Гр'адиште, Ванг'ело: П'атче, Васил'е:-Бара,
Васил'еф-Камен, Васил'е:-Чешма, Ведр'ио: Нифче, В'еле
К'алдрма, Велј'а-Чука, В'елко: Г'умно, В'еро: Л'ивада, В'ершо:
Н'ифче, Веселк'о:-Нива, Вој'о:-Нива, Воўк'о:-Дупка, В'оўко–
14
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 5 - 37
Ј'абока, Воўч'е:-Круша, Воўчј'а-Дупка, В'оўчко: К'отлина, Вурм'е-

Завој, Г'ареа К'орија, Г'аро: Л'едина, Гег'о:-Црква, Г'ондо–
П'адин’е, Глумо'а-Чешма, Гл'ушеф-Рит, Господино'а-Чешма,
Граш'е-Салак, Грузј'и-Нивје, Груј'о:-Нива, Грнчар'оф-Камен,
Дав'е–-Сена, Дав'е:-Нива, Дајк'о:-Нива, Дамч'е:-Нифче, Дедо'а-
Чешма, Д'едо: 'Оро, Дембело'а-Чешма, Дем'ироа К'орија,
Дем'ироа Вал'а–ца, Д'емо: Л'иватче, Дим'о:-Нива, Дич'о:-Чешма,
Д'ождо– Н'ивишта, Др'агоф-Рит, Дрдол'о:-Нива, Др'еноа К'орија,
Дуд'оф-Камен, Дул'е–-Куќи, Ѓокч'еф-Камен, Ѓорг'оф-Камен,
Ѓор'е:-Бафча, Ѓ'орчев-Доў, Ѓ'орче– Л'исници, Ѓорч'еф-Камен,
Ѓум'о:-Чешма, Ѓур'о:-Млака, Ж'урчев-Доў, Зајак'о:-Гла:, Зајк'о:-
Гла:, Здрав'е:-Нива, Зек'ироа В'рба, Зеро'а-Круша, Зет'оф-Камен,
Ив'анов-Глас, Ив'ано: Ѓ'убре, Ив'ано: Ч'ешме, Ило'а-Чешма,
Исе–но'а-Нива, Ис'е–ноф-Рит, Ј'азо: Ч'ешме, Ј'ајо: П'атче, Ј'ако:
П'ештера, Јан'еф-Камен, Ј'анкоф-Рит, Јанк'уло: Нифче, Јан'о–-
Нивја, Ј'аре: Л'ивада, Ј'овев-Доў, Ј'оно– П'адин’е, Ј'оно: Кл'а–нче,
Јос'ифоа Вод'е–нца, Ј'офко: К'олиба, Јофч'еф-Камен, Јус'уф-
Камен, Кад'иов-Дап, Кад'иов-Доў, К'амено: Гл'–јца, Кар'аџоа Н'ива,
Караџ'ој-Нивје, Кар'ио: Ч'ешме, Кеп'о:-Нива, К'ицеа Вод'ејнца,
К'оже: Кл'а–нче, К'оже: Л'ивада, Кој'о:-Нива, К'ојоф-Трн, К'окале–
Гр'обишта, Кол'е:-Круша, Кол'е:-Млака, Кол'енаўче М'а:ло, К'ољо:
Кл'а–нче, Конд'ов-Завој, Кондо:-Леска, К'орно: П'адина, Кост'о:-
Чешма, Котор'ој-Нивје, Коч'о:-Нива, Коџ'а-Чешма, К'рпачо:
К'орија, К'рстеа Вод'е–нца, Крст'е:-Чешма, К'рсто: К'амче,
Крст'о:-Чешма, Курт'е:-Куќа, Куртиш'о:-Нива, Курт'о:-Нива,
Лазо'а-Чешма, Л'азо: Л'ивада, Л'аско: Л'ивада, Ласк'оф-Камен,
Лек'о:-Плевна, Л'еско: Кл'а–нче, Леск'о:-Чука, Лил'о–-Нивје, Лим'о–
-Нивје, Лино'а-Чешма, Линч'о:-Липа, Л'ипов-Доў, Лип'оф-Камен,
Лич'оф-Камен, Малимо'а-Чешма, М'аркоа Вод'е–нца, Марко'а-
Нога, М'аркоа Ст'апаўка, Марко'а-Чешма, М'арко: Г'умно, Марк'о–
-Кули, М'арко: П'адина, М'арко: Ст'апаўка, М'аркоф-Мос, Марк'о:-
Чешма, Мат'е:-Нива, М'еле: Л'ивада, Мел'е:-Чешме, Мемед'о:-
Чешма, Мет'о:-Нива, Мечк'о–-Шари, М'ечко: Гн'оиште, Мијак'о–-
Нивје, Миј'о:-Нива, М'иле: Вод'ејнца, М'иле: Л'ивада, Мил'е:-Нива,
Мил'е:-Чешме, Ми'о:-Нива, М'иов-Дап, М'ирчеа Л'ивада, Мирч'е–-
Гаќи, М'ирче– П'адин’е, М'ирче: П'адина, М'итро: Д'оўче,
15
Мифт'аров-Дап, Младен'о:-Слива, Мурато'а-Чешма, М'ургов-

Дап, Муст'о:-Нива, Н'ако: Л'ивада, Нашк'о–-Нива, Никле'а-Чешма,
Никол'е:-Нива, Ник'оло: Ѓ'убре, Никол'о:-Нива, Ник'о:-Племна,
Нинч'е:-Нива, Нич'е:-Нива, Нишан'оф-Камен, Н'око: Л'ивада,
Ол'оф-Камен, 'Орле: Вод'е–нца, Орл'е–-Куќи, 'Орлов-Дап, Орл'оф-
Камен, 'Орлој К'амен’е, Орл'ој-Нивје, 'Орло: К'орито, Орл'о:-Нива,
'Орло: С'едело, Орл'оф-Подвис, Оџ'ој-Нивје, Павл'е:-Чешма,
Павл'о:-Чука, П'ајко: Г'умно, П'ајко: М'а:ло, Пал'адеф-Рит, П'ањо–
Н'ивишта, Папаз'о–-Трла, Пар'афчев-Доў, П'ејо: Г'умно, П'ејо:
К'уре, П'ео– Л'иваѓе, П'етков-Гроп, П'етко– К'амења, Петк'ој-
Нивје, П'етроф-Лос, П'ичко: Кл'ајнче, Пишл'ев-Завој, П'опов-Доў,
П'опо: Г'умно, Поп'о–-Крсти, Поп'ој-Лази, П'опо: Л'ивада, Поп'оф-
Камен, Приб'илов-Гроп, П'рчо: Г'умно, Пршк'о:-Плевна, Р'ако–
Н'ивишта, Р'алев-Доў, Рал'еј-Клајнци, Р'але: П'адина, Р'аљо:
Н'ифче, Р'аљо Р'амниште, Рамадано'а-Чешма, Рамадан'оф-
Чаир, Рам'о–-Чешми, Р'амче: Л'ивада, Р'асоф Кл'а–нец, Р'еџоа
К'орија, Р'исто: Ст'апаўка, Рист'о:-Чешма, Риф'атоа К'орија,
Руш'ано: Д'оўче, Саздан'о:-Корда, С'екули: К'олиби, Сел'имоа
Л'ивада, Селимо'а-Чешма, С'иљо: Ѓ'убре, Син'аноа Л'ивада,
Сл'афко: Л'ивада, Смаил'о:-Нива, Смаил'о:-Чешма, С'онцо:
'õжиште, Србин'о–-Нивје, Ставр'е–-Нивје, Ст'ајко-Лас, Стал'еј-
Куќи, Станиш'оф-Камен, Степан'оф-Мерис, Стерј'о:-Нива,
Стојан'о:-Нива, Ст'ојкоа Вод'ејнца, Ст'ојко: Л'ивада, Сто–'оф-
Камен, Ст'олев-Доў, С'уло: Ѓ'убре, Сул'о:-Чешма, С'уљо-Рет,
Таир'о-Чешма, Т'асо: Ч'ешме, Таф'о:-Чешма, Тодор'ој-Трла,
Тодор'о:-Нива, Тод'оро: Ч'ешме, Торн'е:-Чешма, Трај'ано: Ч'ешме,
Тр'ајкоа Вод'ејнца, Т'рско: Ос'ојнца, Ќунг'е:-Чешма, Ќ'урков-Доў,
Усејно'а-Нива, Ч'ичкој Н'ивишта, Ч'очо: Л'ивада, Џајко'в-Бунар,
Џафер'о–-Нивје, Џмур'о:-Нива, Шаб'анов-Доў, Ш'анеф-Рит,
Шар'о–-Трла, Шем'о-Чешма, Ш'опев-Доў, Шт'рко: Гн'ездо и
Ш'умко: Л'ивада.
Од вкупно 342 топонима со оваа структура, нотира
авторката, 15 топоними се инверзни состави, сп. Вид'е–нцана
Р'истеа, Г'арот М'ицеф, Гр'ао М'аркоф, Г'умното 'Емро:, Л'ивада
К'уртоа, Лив'адата Ст'ерјоа, Лив'аѓето Фил'ипој, М'андрите
Ст'ерјо–, М'еѓа Селим'агоа, Н'ивата Ајрад'иноа, Н'ивата
16
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 5 - 37
Зиб'ероа, Н'ивата Л'имоноа, Н'ивишта Бимб'иле–, Н'ивје Лаж'ио–

и Р'амништа Ч'опе–, а топонимот Кај Н'ивана М'ирчеа е
предлошки употребена синтагма.
Од композитите од придавка на -ин (-ина, -ино, -ини) +
именка, Јосифовска приведува триесетина топоними, сп. Богоро–
чин'а-Река, В'ишин-Дап, В'ишин-Доў, Гајтин'о-Патче, Д'имана
Прис'о–нца, Ѓурѓ'ин-Камен, Зин'а-Чешма, Илинкин'о-Дапче, Јаг'и-
Цркви, Кок'ошин-Доў, Коле–чин'а-Круша, Кр'авин-Доў, Кучк'ин-
Камен, Л'енкино П'умпало, Лисичин'а-Дупка, Лисичин'и-Дупки,
Лисич'ин-Камен, Лис'ичино Кл'ајнче, Малин'а-Круша, М'арин-Доў,
М'арино Кл'а–нче, Мартин'а-Плоча, Мачкин'и-Дупки, Мечкин'а-
Дупка, М'ечкин-Доў, Мечк'ин-Камен, М'иўкино Л'иватче,
Ник'олин-Доў, Орденин'а-Круша, Рил'ичин-Гроп, Сирмин'а-Нива и
Хоџин'а-Чешма, а топонимот Н'ифчено Видан'ичино е инверзивен
зависен состав.
Авторката нотира околу 170 композити од придавка на -ски
(-ска, -ско) + именка, сп. Аўданечк'а-Река, Аракепитск'а-Чешма,
Арбин'ешки-Доў, Арилеск'а-Река, Ар'илески Л'иваѓе, Арна'утски-
Доў, Арна'утски-Рит, Арн'аутско М'а:ло, Б'абарски Гр'обишта,
Бал'абански Л'ивади, Белишк'а-Река, Белушк'а-Река, Б'елушки
Вод'јнци, Б'елушки Л'едини, Б'елушки Л'иваѓе, Бел'ушки-Пат,
Белушк'о-Ледно, Биринск'а-Река, Биринск'и-Дабје, Б'оринско
'Езеро, Б'орски-Пат, Брајк'о–чки-Доў, Браткоўск'а-Чешма,
Бучинск'и-Уши, В'акофски Гр'обишта, Вакуфск'о-Место, Вл'ашка
К'орија, Влашк'а-Црква, Влашкат'а-Црква, Влашк'о-Дабје,
Влашк'о-Дапче, Вл'ашко М'а:ло, Влашкон'о-Ѓ'убре, Воўчк'и-Камен,
Врбоечк'а-Река, Врб'оечка Л'ивада, Врбоечк'а-Чешма, Гарва–
нчк'и-Камен, Гарван'ечки-Доў, Год'иски-Пат, Г'одиско К'амен’е,
Горном'а:лско Ч'ешмиче, Гр'ацки-Пат, Г'рчки Кл'ајнец, Г'умнишка
Ос'ојнца, Г'умнишка Прис'ојнца, Даб'арски-Пат, Дабј'ански-Пат,
Дебр'ешки-Пат, Дивј'ачки-Мос, Дивјачк'и-Присој, Доўнодивј'ачки-
Пат, Доўножитоечк'и-Лозје, Доўном'а:лско Ч'ешмиче, Д'рварски
К'амен’е, Дрв'арски-Пат, Дрен'оски-Пат, Ѓ'упски Гр'обишта,
Ѓ'упски-Пат, Ѓ'упско М'а:ло, Ѓупск'о-Патче, Ѓупск'о-Чешме,
'Егејско М'а:ло, Жит'оечка К'орија / Ж'итошка К'орија,
Житоечк'а-Река / Житошк'а-Река, Жит'ошки-Пат, Жит'ошки-
Рит, Житошк'о-Кале, Зашл'ечки-Пат, Ил'инденска Пл'анина,
17
Калуѓ'ерски-Рит, Каурск'а-Чешма, К'оканско М'а:ло, К'олунски

'õвеник, Копит'енски-Доў, Копит'енски-Рит, Кориск'и-Присој,
К'очишки Л'иваѓе, Кош'ински-Пат, Кошинск'о-Нивје, Крив'огашка
Л'едина, Крст'ојчки-Доў, Кр'ушеска Пл'анина, Крушеск'а-Река,
Круш'ески-Пат, Крушеск'ио-Пат, Кр'ушеско 'Езеро, Лаж'ански-
Пат, Ла'ички-Рит, Л'аишко К'орифче, Латинск'и-Рудник,
Лив'ацки-Доў, Лив'ацки-Пат, Ливацк'о-Патче, Ловечк'а-Чешма,
Локвенск'и-Камен, Локв'енски-Пат, Макед'онски-Пат,
Мак'едонско М'а:ло, Ман'астирска Л'ивада, Манастирск'а-
Чешма, Марк'о–чки-Доў, М'ијачко М'а:ло, Недеўск'а-Вода,
Нишанск'и-Камен, Нороск'а-Река, Н'ороска Џ'амија, Нор'оски-
Пат, Орн'ички-Рит, Острилечк'а-Река, П'адарски К'олиби,
Пеш'ачки-Пат, П'итачко Л'иваѓе, План'ински-Пат, Подвиск'и-
Орли, Подв'иски-Пат, Поўск'ио-Пат, П'оречка К'орија, Пр'есиўска
К'орија, Пр'есиўски Л'иваѓе, Пуст'оречка К'орија, Пусторечк'а-
Река, Самовиўск'а-Вода, С'ејменски Гр'обишта, Селечк'а-Река,
Сел'ечки-Пат, Сеўск'а-Река, Сеўск'а-Чешма, С'еўски-Мос,
Слатинск'и-Круши, С'рпско М'а:ло, Тек'ински-Пат, Трноечк'и-
Уши, Трстеничк'а-Дупка, Трстеничк'а-Река, Т'уречки Л'иваѓе,
Тур'ечки-Пат, Т'урски Гр'обишта, Ќумурџ'иски-Пат, Ќум'урџиско
Кл'а–нче, Ќурко–чк'и-Камен, Црв'е–нчки-Доў, Црве–нчк'и-Камен,
Ча'ирски-Пат, Чеш'арски-Доў, Чуркојчк'и-Камен, Џамиск'о-
Место, Шеш'арски-Доў, Шоп'уречка Л'едина и Шумск'а-Чешма.
Со оваа структура авторката нотира извесен број топоними
коишто се инверзни состави, сп. Вод'е–нца Трн'оечка, Вод'е–нци
Жит'оечки, Д'упката Трст'еничка, Л'ицето Остр'илечко, Л'озја
Горном'а:лски, Л'озја Долном'а:лски, Л'озјана Ст'опански, Л'озје
Кол'ективско, Н'ивјено Ц'рквински, Н'ивје Трн'оечки, П'ато
Кривог'аштански, П'ато Крушески и Пр'исој Јакр'еноски.
Суфиксот -ски може да се јави и во проширени форми, сп.
-енски (Виш'енски-Рит) и -ински (Н'ивјено Ц'рквински, Тек'ински-
Пат).
Композитите од придавка на -овски / -евски (-оски / -ески)
+ именка, исто така, се во голем број, од кои триесетина топоними
имаат инверзен збороред, сп. Вод'е–нцана Богд'аноска, Вод'е–нца
Пап'азоска, Вод'е–нца П'етреска, Д'абјено М'еркоски, Д'олон
Кар'аџоски, 'Извор Мил'аноски, Ј'асика Стој'аноска, Кл'а–нче
18
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 5 - 37
Ник'олеско, Л'озја Кар'аџоски, Л'озја К'ожески, Л'озјата

Ѓорѓ'иески, Н'ивана М'алеска, Н'ивана С'амоска, Н'ивата
Ј'офческа, Н'ивјено Т'омески, 'Ограда Сок'олеска, 'Ограѓе
Б'егоски, 'Ограѓе Н'ечоски, Огр'атчиња Ј'оноски, Огр'атчиња
Ќут'укоски, Пад'ин’ено Млад'еноски, Пл'евна Р'ампоска, Т'рло
Б'егоско, Т'умбите Џ'умкоски, Цр'ешната Т'асеска, Ч'ешмата
Ј'оноска и Ч'ивлик Тасески, а над стотина топоними имаат
неутрален збороред, сп. Абд'иоско М'а:ло, Авр'амоски Л'иваѓе,
Ад'емоска К'орија, 'Ајроско М'а:ло, Аџиоск'и-Нивје, Бајр'амоско
М'а:ло, Б'ардеско М'а:ло, Б'ачоско М'а:ло, Б'егоско М'а:ло,
Безатоск'и-Бунар, Белеск'и-Нивје, Билјаноск'и-Нивје,
Богд'аноско М'а:ло, Бож'алеско М'а:ло, Василеск'и-Бунар,
Велјаоск'и-Бунар, Вијачоск'о-Место, Гиноск'и-Нивје, Г'иноско
М'а:ло, Гиноск'о-Трло, Гр'анеска Л'ивада, Грбачоск'а-Нива,
Грб'ачоско М'а:ло, Грд'аноска Л'ивада, Гр'ујоско М'а:ло,
Дабижоск'а-Нива, Д'амческа Вод'ејнца, Демоск'а-Река,
Дилавероск'и-Нивје, Диман'оски-Доў, Д'улеско М'а:ло, Ѓорѓијоск'и-
Нивје, Ѓ'орески 'Ограѓе, Ѓ'орческо М'а:ло, Ѓ'уроски К'ории,
Ж'улеска Вод'ејнца, Ж'улеско М'а:ло, Зај'акоско М'а:ло,
Зејнелоск'а-Чешма, Златаноск'и-Нивје, Златеск'и-Нивје,
Иваноск'и-Нивје, Ил'иоска К'орија, Јанкулоск'и-Нивје, Јаноск'а-
Чешма, Караџ'оски-Доў, Кар'аџоски Л'иваѓе, Караџоск'и-Нивје,
Кар'аџоско М'а:ло, К'искоско М'а:ло, Крп'ачоска Л'ивада,
Крстеск'и-Нивје, Кузм'аноски К'ории, Кузманоск'и-Нивје,
Кузм'аноско М'а:ло, Латоск'и-Извор, М'аркоски Л'иваѓе,
Маркоск'и-Нивје, М'аркоско М'а:ло, М'атеска Вод'е–нца,
Матеск'и-Нивје, Миланоск'и-Извор, Миленкоск'и-Нивје,
Мил'енкоско М'а:ло, Миленкоск'о-Трло, Милошоск'и-Нивје,
Митреск'и-Мерис, М'итреско М'а:ло, Мицкоск'а-Нива, М'утеско
М'а:ло, 'Оџоско М'а:ло, П'ејкоски Л'иваѓе, Петкоск'и-Нивје,
Петреск'и-Нивје, Прешоск'и-Бафчи, Р'истеска Вод'е–нца,
Ристеск'и-Нивје, Р'очоска К'орија, Салиќеск'а-Шума, Сал'ичоска
К'орија, Секулеск'и-Бунар, Сек'улоски Л'иваѓе, Секулоск'и-Нивје,
Сек'улоско М'а:ло, Сел'имоско М'а:ло, Син'аноско М'а:ло,
Слафкоск'и-Нивје, Сп'ироска Вод'е–нца, Сп'ироско М'а:ло,
Станкоск'и-Присој, Станојоск'и-Нивје, Стан'ојоско М'а:ло,
Стев'аноско М'а:ло, Степанск'и-Камен, Ст'ојкоски 'Ограѓе,
19
Т'асеска Вод'е–нца, Т'асески Л'иваѓе, Тасеск'о-Чешме, Т'орнеско

М'а:ло, Тренеск'о-Нивје, Т'улеско М'а:ло, Ќ'ункоско М'а:ло,
Цангоск'а-Плевна, Цвет'аноски Л'иваѓе, Цветаноск'и-Нивје,
Цвет'аноско М'а:ло, Ц'уфеско М'а:ло, Ч'акрески Ч'ивлизи,
Шемоск'а-Длапка и Ш'утоско М'а:ло.
Покрај овие композити на -оски / -ески, постојат и топоними
со предлошки синтагми, сп. Кај Вр'анците 'Андрески, Кај Г'арон
Кар'аџоски, Кај Д'абјено М'еркоски, Кај Н'ивата Грнч'ароска, Кај
Н'ивата Стојм'ироска, Кај Н'ивјено Грозд'аноски, Кај Огр'адана
Г'рнеска, Кај Огр'аѓено Мит'аноски, Кај Огр'аѓено Ст'ојкоски, Кај
Огратч'ињата К'рстески, Кај Пл'евнана К'рстоска и Кај
Пл'евнине Ст'ојкоски.
Композитите од придавка со -н- формант (односно од
придавка на -ен /-на, -но, -ни) + именка се образувани од придавки
изведени од нелични апелативи + именки, сп. Задружн'и-Завој,
В'етерна Вод'е–нца, Недеўн'а-Вода, Петочн'а-Вода, Петочн'а-
Чешма, Пр'исојна Л'ивада, Стредоточн'а-Вода, Стредоточн'а-
Чешма, Разбојн'а-Дупка, Ц'рковна К'орија, Ц'рковна 'Ограда,
Ц'рковни Л'иваѓе, Црковн'и-Нивје, Црковн'о-Дабје, Ц'рковно
З'авојче и предлошкиот состав Кај Д'або Ц'рковен.
Композитите од број + именка, забележува авторката,
претставуваат конгруентни групи образувани од број + именка, сп.
Дв'а-Даба, Три 'Извори, Три-Кл'а–нци, Тр'и-Круши, Тр'и-Страни,
Трит'е-Круши, Тр'ите П'атишта, Ч'етири Вод'е–нци, Четир'и-
Гранки или од бројна придавка + именка, сп. П'рва Л'едина,
Тр'ета Л'едина и Фт'ора Л'едина.
Во групата повеќекомпонентни топоними – зависни
состави Јосифовска изделува три структурно-граматички
разновидности: топонимиски состави еднакви на прилошки
изрази, аналитички топонимиски состави со присвојно значење и
топонимиски состави со предлози, сп. топонимиски состави
еднакви на прилошки изрази: Кор'иите преку Р'ека, М'а:лото кај
Џам'ијата, П'ато за З'ад-Рит, П'ато за З'ад-Уши, П'ато преку
Кр'ушка, Пр'исојо кај Ч'ивлиго Т'асески и елиптичниот
топонимиски состав со прилошко значење Н'ивје Павл'е:-Чешма;
аналитички топонимиски состави со присвојно значење: Гр'обо на
Црв'ената Ш'амија, К'амено на Крал'и-Марко, Н'ивјето од 'Осман
20
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 5 - 37
Ќ'аја, Ч'ешмата од 'Иса Ш'ајна, К'амено на 'Ајруш, Кл'а–нецо на

'Ариф, Лив'адата од Б'ужин, Н'ивата от Пар'изофци, Н'ивјето
од 'Исуф, От П'апаза Вод'е–нцата, Ч'ешмата од Г'иги и Ш'амако
на М'учо; топонимиски состави со предлози: Во Л'озјана
Горном'а:лски, Кај Вр'анците 'Андрески, Кај Пл'евнине Ст'ојкоски
и др.
Во целоста „Дијалектните особености на крушевскиот
говор, кои се рефлектирале во топонимите на Крушевско“ (189–
205) Јосифовска забележува дека „во топонимијата на Крушевско
се одразуваат сите фонетско-фонолошки, морфонолошки,
морфолошки и синтаксички особености кои се карактеристични за
говорот“. Повикувајќи се на Видоески авторката крушевскиот
говор го определува како дел од прилепскиот говор.
Во оваа целост Јосифовска се задржува на акцентот,
нагласувајќи дека тој во повеќесложните топоними е на третиот
слог од крајот, сп. Бадн'ичица, В'икало, Дуг'азица, Ез'еришта,
Стред'очница, Т'унело, Цуц'улина, Ш'обурки итн., односно на
третата мора од крајот, сп. 'Ала Ѓ'узо–ц, Бил'е–ца, Богор'о–ца,
Бран'е–нца, Вал'а–ца, Гар'е–ца, Гл'а–ца, Муч'о–ца, Поп'о–ца, Шир'о–
ца и др.
Кај двокомпонентните топоними, забележува авторката,
кога втората компонента е едносложна или двосложна се
образуваат акцентски целости, сп. Ал'е-Чука, Бел'а-Вода,
Биринск'а-Река, Бучинск'и-Уши, Горн'и-Лозја, Ѓупск'о-Чешме,
Н'ад-Дабје, Селечк'и-Пат, Четир'и-Гранки, Широк'а-Леска итн.
Поради губењето на некои консонанти во некоја од компонентите
на двочлените топоними има двојство. Кај некои топоними се
образуваат акцентски целости, сп. Алекс'о:-Чешма, Бајк'о:-Чука,
Блаж'е:-Чешма, Буш'а:-Чешма, Васил'е:-Бара, Гег'о:-Црква,
Курт'е:-Куќа, Мат'е:-Нива, Таф'о:-Чешма, Џмур'о:-Нива и др., а
кај некои топоними секоја од компонентите има самостоен акцент,
сп. Абд'иоско М'а:ло, 'Ајроско М'а:ло, Б'ушо: М'а:ло, Ванг'ело:
П'атче, В'едрио: Н'ифче, В'елко: Г'умно, Г'орно М'а:ло, Д'оўно
М'а:ло, Ј'азо: Ч'ешме и др.
Македонските топоними, коишто се преведени на албански
јазик и новосоздадените топоними на албански јазик, забележува
Јосифовска, не подлежат на македонскиот акцентски систем.
21
Нивниот број изнесува околу 150 топоними и употребата им е

ограничена само во говорот на месното населeние од седум
крушевски села, а се акцентираат според правилото за
акцентирање во албанскиот јазик. Во некои случаи акцентот може
да паѓа и на претпоследниот слог од почетокот, сп. 'Ара е М'аде,
Бр'егет е К'уќес, В'арет, Вр'име е 'Ујкут, К'иша, Лив'адет е
П'оштер, Ма'ала е Селимов'еве, Мес ме Фш'атит, 'Уда е
Ш'ешит и Шкурт'ат. Слична е ситуацијата и со акцентот на
малубројните топоними на аромански јазик во градскиот атар, при
што Јосифовска забележува дека акцентот во ароманскиот јазик
е подвижен и може да стои на секој слог од топонимот, сп.
Арб'инеш М'али, Арн'аут М'али, Ј'ени Кл'исе М'али, П'аплу Д'ила
П'ариз, П'исти 'Охту, Стан'ич, Стр'унга М'али, Тухар'ица и
Шоп'отлу а Д'омнулуј. Отстапување од третосложното
акцентирање, нотира авторката, има и во неколку топоними во
атарот на селото Милошево, каде што во повеќесложните
топоними во претпоследниот слог има спореден (секундарен)
акцент, што се должи на влијанието од српскиот и од хрватскиот
јазик, бидејќи во селото, освен Македонци живеат и доселени
Срби и Хравти од Далмација, сп. К'омун,ица, К'умур,ица,
Ман'астир,иште, С'имиџ,ица и Шт'авер,ица.
Освен акцентот, Јосифовска ги разгледува и другите
дијалектни особености на крушевскиот говор што се
рефлектирале во топонимите на Крушевско.
Имено, на фонетски план од областа на вокализмот таа
забележува шест карактеристики: 1) преминот на *ǫ > /а/, сп. Даб,
Д'абица, Д'абра, Д'апче, Кад'иов-Дап, Лака, М'аркоа Ст'апаўка,
П'атишта, Пат за З'ад-Уши, П'ато преку Кр'ушка, Патн'ичица,
Рак'аца, Сабот'иница, Слеп'о-Патче, Ст'ар-Пат итн.; 2)
замената на *ę > /е/, сп. Г'олема Л'едина, Зет'оф-Камен, Л'едина,
Л'единка, Л'един’е, П'етеска, П'етков-Гроп, П'еткоец,
Петкоск'и-Нивје, Петочн'а-Вода, Р'едо, Свет'а-Петка и др.; 3)
преминот на *ĕ > /е/, сп. Бел'а-Вода, Белан'а-Чешма, Бел'аноа,
Б'ели Бр'его–, Б'елик, Бел'ичов-Лас, Белишк'а-Река, Белок'алица,
Б'елуток, Б'елчо: 'Ограѓе, Брег'о–не, Бр'есје, Дедо'а-Чешма,
Д'едо: 'Оро, Др'еник, Пл'евништа итн.; 4) замената на *ъ > /о/ во
сите позиции, сп. во коренските морфеми: Б'озец, Б'озишта,
22
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 5 - 37
Б'озје, Б'очва, – во суфиксната морфема -ъkъ > -ок и во членската

морфема -ъtъ > -о: Б'елуток, Бл'изнако, Г'аберо, Г'ајок, Др'умо,
Ј'азо, 'Ормано, 'Острилок; односно замената на *ь > /е/ во сите
позиции, сп. во коренските морфеми: Ден'и-Камен, Т'емни
Д'оўчиња, Т'емница, – во суфиксната морфема -ьcь > -ец: Б'озец,
Г'арванец, Л'изгаец; 5) различните рефлекси на *ò, сп. *ò > /оў/:
Воўк'о-Дупка, Воўч'е-Круша, Воўчј'а-Дупка, Доўг'а-Дрма, Доўг'а-
Леска, Доўги-Камен, Жоўт'а-Земја, – *ó > /о/: Бл'ага Ј'абока,
В'оўко– Ј'абока и С'онцо: 'õжинште, – во коренот *d ò b- вокалното
*ó > /ла/: Дл'абока П'адина, Длабок'а-Река, Длаб'оки-Доў,
Длаб'оки-Пат; 6) вокалното *ó ја задржало својата силабична
вредност во сите позиции, сп. Белоц'рквенско, Влашк'а-Црква,
В'о-Врби, Во Грс К'окале, Вод'е–нца Трн'оечка, В'рба, Врбоечк'а-
Река, В'ртешка, Гол'о-Брдо, Грбачоск'а-Нива, Грд'аноска
Л'ивада, Г'рло, Г'рми-Доў, Грнч'арница, Дрв'арски-Пат, Дрдол'о:-
Нива, Д'рма, Кај В'рбана, Кај К'рсто, Кај Огратч'ињана
К'рстески, К'аўдрмче, Крст'о–чки-Доў, К'ршени Д'апчина,
М'ртвица, На М'ртвица, П'рва Л'едина, П'рдле–ц, Прч'о:-Гумно,
Србин'о–-Нивје, Ст'рмни-Крс, Т'рла, Т'рнливи, Т'рска, Ц'рквиште
итн., – во топонимите со иницијално вокално *ó силабичната
вредност стои пред сонантот, сп. õв'е–нци, 'õвеник, 'õжишта, õт,
'õто.
Од областа на консонантизмот Јосифовска нотира осум
црти: 1) различните вредности на фонемата /х/, сп. губењето на
фонемата /х/ во иницијална позиција: Раст'ојца, Р'идо,
Ум'алиште, – преминот на /х/ > /в/ во интервокална позиција:
С'ува Л'едина, Сув'о-Поле, Ц'рни-Врв, – чувањето на /х/ во
иницијална позиција: Х'аџи М'еџе и Хоџин'а-Чешма; 2) различните
вредности на фонемата /л/, сп. редукцијата на тврдото /л/ и
неговото доближување до артикулацијата на /у/: 'Аўданци, Баўк'о–
ца, Во Л'озјана Горном'а:ўски, Ж'еўче, Кол'енаўче М'а:ло и др., чиј
билабијален изговор се јавува и во финална позиција: Б'еў-Камен,
Бра–к'о–чки-Доў, В'ишин-Доў, Г'оў-Рит, Доў 'Еврејка, З'абеў,
Пр'есиў, Шт'убеў и др., – затврднувањето на старото палатално
*l’ во некои топоними: М'ело–, Пл'ускало, Св'ета Н'едела и др., –
појавата на полумеко /л’/ пред вокалите од заден ред /а/, /о/ и /у/:
23
Бал’'о–ца, Билјаноск'и-Нивје, Билјак'о-Гла:, Велј'аница,

Велјаноск'и-Бунар, Велј'а:-Чука, К'ољо: Кла–нче, Љ'убен Пл'анина,
Полј'ачмишта, Р'аљо: Н'ифче, Р'аљо: Р'амниште, С'уљо-Рет,
'Улјарник, – појавата на полумеко /л’/ пред вокал од преден ред
или како резултат од јотацијата: Ар'ил’о, Мил’'а-Река, Т'рл’а; 3)
различните вредности за *n, *n’, сп. затврднувањето на старото
палатално *n’: Буч'и-Камен, Вис'ок-Камен, Голем'а-Нива, Гол'ем-
Камен, Дав'е-Нива, Д'ождо– Н'ивишта, Кај Н'ивана М'ирчеа,
К'амен, Н'ивата Ј'овческа, Н'ифчено Видан'ичино, П'от-Камен и
др., – чувањето на старото палатално *n’: Св'ин’ишта, Св'ињо–ц,
Св'ињурки, односно појавата на секундарно меко /н’/ како
резултат од партиципацијата на мекоста од претходниот слог:
Б'елушки Вод'е–нци, Б'ојко: Прис'о–нца, Бран'е–нца, Б'уво: Ос'о–
нца, Б'уко Кл'а–нче, Вод'е–нца, Дереп'а–нца, Дест'а–нца, Кам'е–нца,
õв'е–нци, Треб'ејнца и др.; 4) различните вредности за фонемата
/в/, сп. губењето на /в/ во интервокална позиција: Баб'аноа
'Ограда, Бајк'о:-Чука, Барл'ејца, Вал'ајца, Вез'енко:, В'ирој,
Г'о–дарник, Горн'а-Гла–ца, Кр'ушо:, М'аркоец, но: топонимите
образувани од придавката сув, -а, -о, -и: Св'ополе, С'ува Л'едина,
С'ува Л'ивада, Сув'а-Река, Сув'а-Чешма, – губењето на /в/ во
составот на придавските суфикси -овски/-евски: Д'улеско М'а:ло,
Ѓорѓијоск'и-Нивје, Ѓ'орески 'Ограѓе, Ѓ'урческо М'а:ло, Ѓ'уроски
К'ории, Ж'улеска Вод'е–нца, Ж'улеско М'а:ло, Т'асески Л'иваѓе,
Т'асеско-Чешме и др., – постабилната позиција на /в/ во
двокомпонентните топоними образувани од придавка на -ов/-ев +
именка: Адем'оф-Камен, Бал'ев-Извор, Гл'ушев-Рит, Ж'урчев-
Доў, М'аркоф-Мос и др., но: Ас'ано-Мос, Бр'атко-Лас, Вурм'е-
Завој, – обезвучувањето на /в/ пред безвучен консонант и во
финална позиција: Б'афче, Буј'оф-Камен, Гр'ао М'аркоф,
Ј'офкофци, Кај Н'анефци, К'ософска, Кофчег'арница, Кр'иф-Пат,
К'рф-Камен, Л'афце, Н'оф-Мос, Фт'ора Л'едина и др.; 5)
фонемата /ф/ во топоними кои содржат позајмени зборови:
Фазл'ица, Ф'урна, Фудб'алиште; 6) фонемата /ѕ/ единствено се
јавува во топонимот Терѕ'ица како замена на фонемата /з/; 7)
фонемата /џ/ се среќава во топоними образувани од зборови од
турско потекло: Аџиоск'и-Нивје, Д'овлеџик, Д'олон Кар'аџоски, Кај
Џам'ијана, Коџ'а-Чешма, 'Оџоско М'а:ло, С'имиџ"ица, Ќумурџ'иски-
24
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 5 - 37
Пат, Хоџин'а-Чешма и во топоними образувани од турски лични

имиња навлезени преку албанскиот јазик: Џафер'о–-Н'ивје, Р'еџоа
К'орија; 8) континуантите /ќ/ и /ѓ/ од прасловенските групи *tj, *dj,
сп. Б'ујкуќи, Вруќ'иница, Дул'–-Куќи, Курт'е:-Куќа, К'уќарче,
К'уќишта, Орл'е–-Куќи, Стал'е–-Куќи, Стар'и-Куќи, – М'еѓа, М'еѓа
Селим'агоа, М'еѓе, М'еѓник, Н'а-Меѓа, Пречн'а-Меѓа, Тр'омеѓа,
односно рефлексите /ќ/ и /ѓ/ од новото јотување на групите -тј-, -
дј- < -тьј-, -дьј: Бр'аќа, – Авр'амоски Л'иваѓе, Ар'илески Л'иваѓе,
Б'еўчо– 'Ограѓе, В-Л'иваѓе, Гр'амаѓе, Л'иваѓе, Лив'аѓето Фил'ипо–
итн., освен континуантот /жд/ од *dj: С'аждо:.
Во врска со гласовните групи Јосифовска наведува 13
карактеристики: 1) прасловенската консонатска група *kt’ > -шт-:
Во Пешт'ерине, Ј'ако: П'ештера, П'ештери, Пешт'ерине,
Ц'рвена П'ештера, Кај Пешт'еркине, П'ештерки; 2)
консонантската група шт се јавува и во суфиксот -ишт/-е, -а,
којшто е континуант на прасловенскиот суфикс *-isk–o/-ist–o:
Бач'илиште, Газ'алиште, Г'орни Б'обишта, Д'ебели Гн'оишта,
Д'упчишта и др.; 3) консонатската група дск > цк: Гр'ацки-Пат,
Лив'ацки-Доў, Лив'ацки-Пат, Ливацк'о-Патче; 4) консонатската
група ср- се проширила во стр-: Стр'еден-Доў, Стредн'а-Ричка,
Стр'едник, Стр'едни Л'иваѓе, Стр'едни-Пат, Стредн'о-Поле,
Стр'едо–, Стр'едочна, Стредочн'а-Чешма, Стред'очница,
Стр'ет-Село; 5) упростувањето на групите стр- и здр-:
Ср'аништа, Зр'авец, но: Здрав'е:-Нива, Стр'аништа, Тр'и-
Страни; 6) упростувањето на групата -ст: Ас'ано-Мос, Дивј'ачки-
Мос, М'арков-Мос, П'етроф-Мос, Ст'ар-Мос, С'еўски-Мос, Крс,
Ст'рмни-Крс; 7) двата рефлекса на прасловенската група *črĕ-,
сп. *črĕ- > цре-: Цр'еши, Цр'ешната Т'асеска, односно *črĕ- > чере-
:Ч'ереш М'а:ло; 8) преминот на старата група *čó- > цр-: Црв'е–нца,
Црв'е–нчето, Црв'е–нчиште, Црв'е–нчки-Доў, Црве–нчк'и-Камен,
Ц'рвенка, Ц'рвен-Пат, Ц'рвла, Ц'рн-Камен, Ц'рни-Врв,
Црнт'елоско М'а:ло; 9) прасловенските консонатски групи *zdj и
*zgj > -жд-: Д'ождо– Н'ивишта; 10) замената на консонатската
група -шч- во -фч-: Кр'уфчиња; 11) промената на групата -дл- во -
зл- во топонимот Злаб'оки-Доў; 12) упростувањето на
консонантската група грнч- во грч- во топонимот Грчар'оф-Камен,
25
но: Грнч'арица и Грнч'арница; и 13) редуцирањето на гласовната

група орл- во ол- во топонимот Ол'оф-Камен.
Од областа на фонетиката Јосифовска ги разгледува и
гласовните процеси: асимилација, обезвучување, метатеза и
контракција.
Повикувајќи се на Видоески, авторката забележува дека
асимилацијата на вокалите /еа/, /оа/, /ео/ е присутна во
топонимијата на Крушевско, сп. Блаж'е:-Чешма, Бој'о:-Нива,
Васил'е:-Чешма, Дамч'е:-Нифче, К'оже: Л'ивада, М'иле: Вод'е–нца,
Ч'очо: Л'ивада и др., каде што има прогресивна асимилација,
односно Велј'а:-Чука и С'екули: К'олиби, каде што има регресивна
асимилација. Авторката приведува топоними во кои не дошло до
други гласовни промени по губењето на интервокалното /в/, сп.
Лазо'а-Чешма, М'аркоа Вод'е–нца, Марко'а-Нога, М'ирчеа
Л'ивада, Мурато'а-Чешма, Никле'а-Чешма, Рамадано'а-Чешма и
др.
Од асимилацијата на консонантите Јосифовска споменува
две: -вн- > -мн-, сп. Ник'о:-Племна, Рамн'а-Чука, Рамн'и-Камен,
Р'амништа Ч'опе–, Р'амниште, Р'амно и др., но: Кај Пл'евнана
К'рстоска, Лек'о:-Плевна, Пл'евна Р'ампоска, Пл'евништа и др.,
односно -пс- > -пц-, сп. Д'олон Ст'ипцарник, Ст'ипцарник.
Авторката укажува на фактот дека во топонимијата на
Крушевско звучните консонанти се обезвучуваат, сп. во финална
позиција: Дап, Д'у–гас, М'ерис, Рит, Р'опеш и др., – во составите
кога првата компонента од составот завршува на звучен
коноснант, а втората компонента започнува со безвучен
консонант : Зат П'адина, З'ат-Село, Кр'иф-Пат, Нат Куб'иците,
Н'ат-Пат, Н'ат-Школо, Прет Каф'еани, Пот Кр'ајон, Стр'ет-
Село и др., а особено на обезвучување е засегната фонемата /в/:
Бел'ичоф-Лас, Гл'ушеф-Рит, Др'агоф-Рит, Н'оф-Мос, Ш'анеф-
Рит и др.
Јосифовска ги забележува следните видови метатеза, сп.
-лв- > -вл-: 'Евла, 'Евлоец, – граб- > габ-: Г'абер, Г'аберо, Габ'еро:,
Г'аберон, Г'абри, Кај Г'аберон, – -вр- > -рв-: Гарва–нчк'и-Камен,
Г'арван, Гарван'ечки-Доў, Г'арванец, Гарв'аница, Гарв'аноец, – -
ни- > -ин-: Бран'е–нца, Вод'е–нци, Дереп'а–нца, Дест'а–нца, Кам'е–
26
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 5 - 37
нца, Кар'а–нца, Опал'е–нца, Ос'о–нче, Прис'о–нца, õв'е–нци, Треб'е–

нца, Црв'е–нца и др.
Како последица од честото губење на меѓувокалните
согласки /х/, /в/, /д/ и други, нотира авторката, доаѓа до контракција
на самогласките во непосреден допир. Притоа, кога вториот вокал
е /е/ или /и/ вокалот преминува во /–/ и настануваат дифтонзи со /–
/ како втора компонента: /е–, а–, о/, сп. Алил'о–-Нивје, Бал’'о–ца,
Барз'о–-Нивје, Барл'е–ца, Бил'е–ца, Богоро–чин'а-Река, Вал'а–ца,
Гл'а–ца, Грч'е–ца, Кл'а–нец, М'ело–, М'ештро–ц, Рук'а–ца.
Авторката забележува дека самогласките /а/ и /о/ се
контрахираат во долги фонови при непосреден допир, сп. Б'уша:
Пл'анина, Ѓ'упско М'а:ло, Ј'азо:, Јакр'ено:, К'рсто: К'амче, а по
асимилацијата на разнородни вокали се добиваат нови секвенци
без фонолошка вредност: /а:/, /е:/, /и:/, /о:/, сп. Велј'а:-Чука, Б'але:
Л'ивада, Васил'е:-Бара, Ѓор'е:-Бафча, С'екули: К'олиби, Р'исто:
Ст'апаўка, Кост'о:-Чешма итн.
Од областа на морфологијата Јосифовска ги претставува
граматичките категории: род, број, определеност //
неопределеност и зависност или падеж и формантите што
учествуваат во нивното зборообразување на топономастички
план.
Топонимите во Крушевскиот Регион, нотира авторката, во
однос на категоријата род се јавуваат во сите три рода: машки
(Р'ебор, Ск'апец, Ц'уцуў), женски (Б'ара, Мл'ака, Ч'ука) и среден
(Б'ачило, 'Езеро, П'оле) кај апелативните топоними, односно кај
деривуваните топоними: машки (Г'о–дарник, См'рдефчец,
Т'рстеник), женски (Дол'ашница, Лис'арчица, Ч'учка), среден
(Б'афче, Г'уменце, Прис'о–нче, Уп'алиште). Кај мал број топоними
постојат дублетни форми со исто значење, сп. Др'обаци–Др'обика,
Клен–Кл'еника, 'Осој–Ос'о–нца, Пр'исој–Прис'о–нца и др.
Кај двокомпонентните топонимиски состави, забележува
Јосифовска, се почитува конгруенцијата по род меѓу членовите на
составот, сп. М'аў-Присој, Г'олема Л'едина, Стр'едно М'а:ло кај
составите од проста придавка + именка, односно кај составите од
изведена придавка + именка, сп. Гл'ушеф-Рит, Коле–чин'а-Круша,
Б'оринско 'Езеро, следствено и кај инверзните топоними, сп.
Г'арот М'ицеф, Чоб'аница Г'орна, Кл'а–нче Ник'олеско. Извесна
27
замагленост во формалното бележење на конгруенцијата по род

се забележува меѓу компонентите на составот поради редовното
губење на интервокалното /в/ од придавскиот суфикс -ов/-ев, сп.
Б'огдано: Л'едина, Граш'е-Салак, П'ејо: К'уре, П'опо: Л'ивада и
Таф'о:-Чешма.
Во поглед на категоријата број авторката нотира дека
топонимите можат да бидат во еднина и во множина. Притоа,
еднинските топоними се недеривувани, а множинските се
деривувани топоними, коишто се јавуваат во обична, збирна и во
избројана множина.
Обичната множина во машки род се образува со
наставките -и (Г'абри, 'Извори, 'Овези), со -ови > -о– (В'иро–, М'ело–
, Ш'ило–) и со -ишта (Б'обишта, Манаст'иришта, П'атишта,
С'олишта). Именките во женски род се образуваат со наставката
-и (Б'ари, К'олиби, Цр'еши), а оние во среден род се образуваат
со наставката -а (Т'опила, Т'рла).
Збирната множина се образува со наставките -је/-ја
(Бр'аќа, Гр'адин’е, Гр'амаѓе, Д'абје, К'опје, Л'озја, Сл'ивје и Т'рла),
а избројаната множина се образува со наставката -а, но само кај
топонимите еднакви на композити од бројот два + именка (Дв'а-
Даба), додека со другите броеви множината е обична (Три
'Извори).
Категоријата определеност // неопределеност се изразува
со членски морфеми, од кои во крушевската топонимија
отсуствува членската морфема -ов, а морфемата -от често се
скратува во -о, сп. Б'унаро, Змиј'арнико, Поўск'ио-Пат, покрај
С'екот, Ќ'умкот, Г'арот М'ицев.
Јосифовска забележува дека „нечленуваните топоними во
голем дел се деривувани топоними, односно топоними настанати
со супстантивизација на именските синтагми од придавка +
именка“, сп. Бер'о–ца, Даутица, Ѓур'ичинец, Ѓ'еришта.
Категоријата зависност се однесува на т.н. деклинативна
промена. Со оглед на тоа што македонскиот јазик, нотира
Јосифовска, уште одамна ја има загубено промената на имињата
по падежи, категоријата зависност кај топонимите генерално има
архаичен статус. Таа приведува мал број топоними, коишто се
28
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 5 - 37
остатоци од некогашниот генитив, сп. Ѓ'ума, К'а–ша, Г'ара, Ѓ'ура,

Н'ака, 'Унка и Џ'ура.
Во врска со зборообразувачките форманти авторката
укажува на разликата меѓу формантите на апелативно рамниште
во однос на формантите на топономастичко рамниште. Имено, на
апелативно рамниште формантите служат за образување
збороформи од иста семантичка група, додека на топономастичко
рамниште формантите служат за создавање имиња со нова
содржина. Тоа доаѓа до израз, забележува Јосифовска, кај
топонимите коишто се резултат од супстантивизирачката
функција на формантите, сп. Габ'еро: < *Габерово Место + -ово,
Даб'ица < *Дабова Шума + -ица, Мет'ила–ц < Метилавец
<*Метилава Ливада + -ец итн.
Авторката забележува дека од зборовните групи во
топонимијата се најзастапени именките, па придавките и
глаголите, а поретко се застапени броевите и прилозите од
полнозначните зборови, додека од службените зборови често се
употребуваат предлозите како сигнификатори со пространствено
значење, сп. Во Јазв'ињана, Кај Вод'е–нците, Кр'ај-Црква, На
Г'умен’е, Н'ад-Јас, П'о-Река, Пот П'еткоец.
Од областа на синтаксата Јосифовска се осврнува на
збороредот, при што укажува на фактот дека „збороредот кај
двокомпонентните и повеќекомпонентните топоними во
Крушевско најчесто е обичен, неутрален и необележен“. Меѓутоа,
има и извесен број инверзни топонимиски состави, сп. Н'ивата
Ј'овческа, П'ато Кривог'аштански, Кај Огр'аѓено Ст'ојкоски,
Пр'исојо кај Ч'ивлиго Т'асески и др.
Во кратката целост „Лексиката вградена во топонимите од
Крушевскиот Регион“ (206–210) Јосифовска изделува неколку
лексичкии слоја што се одразиле во топонимијата. Со оглед на
фактот што македонскиот јазик е централен балкански јазик,
авторката забележува дека во него е изразена интерференцијата
со другите балкански јазици. Притоа, таа наведува паралелна
употреба на еквивалентни лексеми од македонскиот и од друг
несловенски јазик, сп. бигла–стража, тумба-чука, кодра-рид,
ќафа-преслап, прој–дол, музга-блато итн.
29
Лексиката вградена во топонимите од Крушевскиот Регион

Јосифовска ја дели на словенска и на несловенска.
Во словенската лексика, т.е. во македонската наследена
лексика авторката изделува лексеми од прасловенскиот период,
сп. *arkyta, *dьbrъ, *elьha, *koldęzъ, *metъla, *ǫbьlъ, *orkyta,
*persalpъ, *hvorstъ и др., односно од старословенскиот слој, сп.
вис < v¹sq, виш(ен) < v¹{}n}, дабра < dÓbrq, древен < drybynq,
dryb}nq, крал < kralq, лаг < lÓgq, лака < lÓkl, ледина < lxdina, локва
< lokqva, страга < strÓga итн., а особено ги истакнува
дијалектизмите, сп. билјак ’гребен; гол срт‘, бране–нца ’шума во
која е забрането сечење дрва‘, вртешка ’крвина на пат‘, голан
’непошумен рид‘, градишка ’градина‘, дробика ’ситна шума‘,
заглава ’височинка, ритче со пасишта‘, камарица ’грамада со
камења‘, клокотник ’извор што клокоти‘, кратица ’покус пат‘,
лапот ’водно место‘, ли(з)га ’блато, лизгаво место‘, лисарчица
’каменлива и неродна почва‘, лучка ’дупка со вода‘, мртвица
’мочуриште‘, падија ’падина‘, плускало ’мал водопад‘, прека(ч)
’нива наспроти друга нива‘, свињур ’извор‘, седелица ’гнездо‘,
сотка ’водопад‘, требе–нца ’истребено место од камења и од
шума‘, шара ’жила во камен‘, шобур / шопур ’извор со или без
чешма; водопад‘, штубел ’извор заграден со дрва како корита‘
итн.
Од несловенската лексика Јосифовска изделува неколку
слоја, сп. турцизми: арабак / арабаџија, Арнаут(ин), аџија, бавча,
бег, бунар, вакаф, ѓоз, јар ’вир‘, кадија, калдрма, кале, караџа,
Каур(ин), корија, коч ’нескопен овен‘, коџа, маало, мајден, мегдан,
нишан, ол ’блато‘, орман, оџа, пазар, сејмен, симит, тафшан
’зајак‘, теќе, ќор, ќош, ќумур, ќурк, ќуркчија, чаир, чардак, чешма,
чифлик, џамбаз, џамија, шамак ’мочуриште‘ и др. што се
рефлектираат и во личните имиња, коишто се употребени кај
двокомпонентните топоними образувани од присвојни придавки +
именки, сп. Абд'иоско М'а:ло, Ведр'ио: Н'ифче, Зејнелоск'а-
Чешма, Мурато'а-Чешма, а поретко и како еднокомпонентни
топоними, сп. Да'утица, Дест'а–нца, Ис'е–н’ца, Осм'аница.
Авторката забележува дека „тие во најголем број случаи се
понови албански топоними со македонски еквиваленти (пр. 'Ара е
30
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 5 - 37
Ис'е–нит // Исејн'оа-Нива), како и хибридни топоними (пр. Клајн'е–

ци и Ар'ифит // Кл'а–нецо на 'Ариф)“.
Вториот слој се грцизмите, коишто во топонимијата
директно се преземени од лексичкиот фонд на современиот
македонски јазик, сп. друм, бигла ’стражарница‘, калуѓер, колиба,
ливада, манастир, папаз, порта, спила, трпеза, тумба,
ќерамида и др.
Третиот слој го сочинуваат романизмите од романско,
латинско и од ароманско потекло. Поради тоа што во градот
Крушево живеат голем број Власи и Македонци, авторката
приведува аромански топоними со македонски еквиваленти, сп.
Арн'аут М'али // Арн'аутско М'а:ло, 'Охтул Д'арбинеш //
Арна'утски-Рит, Шоп'атлу а Дамн'улуј // Господино'а-Чешма и
др., покрај единечните аромански топоними, сп. Гр'опа ал П'апа
Пар'ис, Ј'ани Кл'исе М'али, П'исти 'Охту, Стан Н'ичу и др.
Во топонимијата на Крушевско, нотира авторката, се
среќаваат и балканските романизми: гропа ’гроб‘, клисар, пупе
’стомаче, меше‘, скала, стан ’солиште‘, стур ’столб, дирек‘, сурин
’припек‘, талар ’бочва, каца‘, турте, ума, цуцул ’врв‘.
Четвртиот слој се малиот број балкански албанизми, сп.
корда < кодра ’брег, брдо, рид‘, прој ’дол‘, ќафа ’превој, премин‘,
чупа ’мома‘, шилеже, шпела ’карпа‘. Влијанието на македонскиот
врз албанскиот јазик е поизразено што се согледува во
хибридните топоними, сп. Гур и Кр'алит // К'амено на Крал'и-
Марко, Прој и Л'ипес // Л'ипов-Доў, Л'едина е М'аде // Г'олема
Л'едина, Клајн'е–ци и Ар'ифит // Кл'а–нецо на 'Ариф, како и во
топонимите коишто се само фонетски и морфолошки адаптирани
на албански јазик, сп. Лед'инен // Ледин’е, Изв'ори и Л'атес //
Латоск'и-Извор, Лив'ади и Б'алес // Б'але: Л'ивада.
Во врска со состојбата во македонската ономастика ќе
приведеме подолг цитат од Јосифовска:
Треба да се истакне дека во топонимијата на северниот
и североисточниот дел на Крушевскиот Регион, каде што е
концентрирано албанското население, најчести се примерите
кога словенските топоними по пат на преведување добиле свои
албански ликови. Сп. Гур и Дуд'уфит за топ. Дуд'оф-Камен,
Гур и Зи за топ. Ц'рн-Камен, М'ăбас К'одре за топ. З'ад-Рит,
31
Тре Ф'аќет за топ. Тр'и-Страни, Вр'име е 'Ујкут за топ.

Воўчј'а-Дупка, 'Ује и Т'арте за топ. Кисел'а-Вода и многу
други. Ова преведување на старите и автохтони топоними е
присутно во топонимијата на сите региони во нашата земја
каде што живее албанско население. Во ономастиката оваа
појава безрезервно се отфрла како погрешна. Научниот став е
категоричен и дециден по ова прашање и тој гласи: не постои
превод во ономастиката.
Оваа целост авторката ја завршува со констатацијата дека
тешко може да се открие генезата на голем број балканизми,
бидејќи тие се вкрстувале и навлегувале од еден во друг јазик.
Овој феномен Јосифовска го потврдува во лексиката на
крушевската топонимија: мак. гроб – алб. grope – аром. groapã,
мак. корија – алб. kojrië – аром. curii – тур. koru итн.
Во Заклучокот (211–217) Јосифовска ги сумира
резултатите од своите научни истражувања вградени во
монографијата Топонимијата на Крушевско.
Авторката укажува на фактот што во Крушвскиот Регион
долговековното опстојување на повеќејазичната заедница
(Македонци, Албанци, Власи, Турци, Роми, Срби и Хрвати)
оставило траги и во топонимијата во денешно време. Од вкупнот
број 2 520 обработени топонимиски единици 150 топоними се на
албански јазик и 20 топоними се на аромански јазик. Топонимите
на албански јазик, забележува авторката, се хетерогена група
составена од македонски топоними – преведени на албански
јазик, хибридни топоними и од понови топоними на албански јазик.
Најголем број од нив се преведени топоними, „но, појавата на
нови албански топоними, треба да биде сфатена како сериозна
закана за македонската и за словенската автохтоност на овие
простори. Нивното појавување е резултат од масовното
иселување на Македонците во тие средини поради силната
експанзија на Албанците во нив“. Наспрема тоа, топонимите на
аромански јазик во градскиот атар, нотира авторката, се изворни
топоними што „води кон заклучокот дека Македонците и Власите
отсекогаш биле кохерентни и рамноправни во затврдувањето на
Крушево како градска населба“ како резултат, помеѓу другото, и
на истата православна вероисповест.
32
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 5 - 37
Јосифовска навраќа на проектот Топонимијата на

Крушевско, одбележувајќи ги главните пунктови на секоја целост.
Во целоста „Ојконимијата на Крушевско“ таа ги
претставува сите 25 ојконими во одделни статии. Притоа,
Јосифовска забележува дека најголем број од ојконимите се
секундарни топоними, т.е. елиптични имиња настанати по пат на
супстантивизација, илустрирајќи ги со примерот Арилево (дијал.
Ар'ил’о:) < л.и. Ар(х)ил + -ево < *Арилево (Село), помал број
настанале со топонимизација на апелативи, сп. Селце, Подвис, а
четири ојконими претставуваат двокомпонентни состави: Горно
Дивјаци, Долно Дивјаци, Пуста Река и Свето Митрани.
Во целоста „Лексичко-семантичка класификација на
топонимите од Крушевско“ Јосифовска заклучува дека 70% од
топонимите се апелативни образувања, сп. Б'ара, Вод'е–нци,
Г'арван, Г'рми-Доў, П'рдле–ц, а 30% имаат оним во основата, сп.
Бадн'ичица, К'ософска, Петреск'и-Нивје, Рамад'аница,
Сл'афкофци. Апелативите што послужиле како основи за
образување топоними авторката ги поделува во семантички
гнезда, при што секое од гнездата го подложува на понатамошно
расчленување според дефиниран заеднички именител. Истата
постапка ја спроведува и при разгледувањето на
нетопономастичките апелативи, коишто се поретки во
топонимијата, бидејќи со нив се именуваат предмети што не го
карактеризираат теренот. Со оваа класификација авторката нуди
увид и во фреквентноста на одделни основи во топонимијата.
Освен тоа, со оваа класификација авторката заклучува дека 90%
се македонски наследени топоними, 8% се на албански јазик, а
2% се на аромански јазик.
Во целоста „Структурно-граматичка класификација на
топонимите од Крушевско“ авторката ги обработува македонските
топоними од граматички аспекст, т.е. нивната структура, којашто
формално се изразува преку морфосинтаксичките јазични
средства. Имено, граматичката обработка, всушност, значи
зборообразувачка и синтаксичка анализа на топонимите. Притоа,
Јосифовска укажува на тоа дека зборообразувачката анализа се
однесува и на еднокомпонентните и на сложените топоними, а
нејзин предмет се суфиксите, префиксите или суфиксно-
33
префиксните образувања, додека синтаксичката анализа се

однесува само на сложените топоними.
За подобар преглед Јосифовска топонимите од структурен
аспект ги дели на еднокомпонентни и на композитни топоними,
расчленувајќи ги еднокомпонентните топоними на топоними-
зирани апелативи – примарни топоними и на деривувани
топоними – секундарни топоними. Притоа, авторката забележува
дека примарните топоними по надворешната форма се еднакви
на апелативите, сп. именки – нелични (З'авој, К'амен, 'Осој) и
лични (Бр'аќа, Кал'уѓери), придавки (Б'ело, Р'амно, Ц'рно),
етноними (Г'ркинка) и лични имиња (Т'але, Тан'асија), а
секундарните топоними ги дели на топоними со флексивна
деривација и топоними со зборообразувачка деривација,
укажувајќи на тоа дека топонимите со флексивна деривација се
настанати со додавање на граматички морфеми, сп. множински
топоними (Д'абје, М'ело–, Ск'апци, Т'рла), членувани топоними
(Б'унаро, Л'озјата, 'õто) и топоними со падежни остатоци (Г'ара,
Н'ака, Џ'ура), а топонимите со зборообразувачка деривација се
афиксни формации што настанале со додавање на суфикси, на
префикси или со суфикси и префикси заедно. Авторката
истакнува дека најчеста е суфиксната топономастичка
деривација, при што заедничка функција на суфиксите на
апелативно и на топономастичко рамниште се: деминутивната
(Г'арче, Д'апче), феминативната ('Орлица, Чоб'аница),
колективната (Г'рмаѓе, Г'умен’е) и локативната функција
(Гр'ашиште, Дв'ориште), како и нивната функција во
образувањето на етници (Лог'орани, Л'оквени) и патроними
(П'ејофци, Сл'афкофци), додека на топономастичко рамниште
структурно-топономастичка функција имаат именските суфикси: -
ица (Кр'атица, Парт'алица), -ец (Б'озец, Ѓур'ичанец), -иште
(Газ'алиште, Ѓ'еришта) и придавските суфикси: -ов/-ев (Габе'ро:,
'Орло:) и -ски (З'ајачко, Остр'илечко).
Сложените топоними авторката ги дели на две подгрупи:
на топоними – сложенки и на топоними – состави, при што во
крушевската топонимија регистрира 22 сложенки, од кои 21 се
срастенки со или без композициски суфикс (Г'рми-Доў,
Стод'олица), а само топонимот Белок'алица е интерфиксно
34
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 5 - 37
образување, додека топонимите – состави се побројна група.

Притоа, таа нотира дека тие се главно двокомпонентни состави
од: проста придавка + именка (М'ала Л'едина, 'Остри К'амења),
присвојна придавка на -ов/-ев + именка (Блаж'е:-Чешме, Ѓ'орчев-
Доў), придавка на -ски + именка (Арна'утско М'а:ло, Влашк'о-
Дапче) и др.
Јосифовска заклучува дека еднокомпонентните и
двокомпонентните топоними често се јавуваат со предлози,
коишто имаат улога на прилошки маркери на определен објект во
неговото географско опкружување, сп. Во Мл'акине, Кај Б'азата,
Кај Пл'евнине Ст'ојкоски и др.
Во целоста „Дијалектните особености на крушевскиот
говор, кои се рефлектирале во топонимите на Крушевско“
авторката како особено интересна појава ја истакнува појавата на
голем број дијалектизми, коишто добро се зачувани во
топонимијата, сп. бране–нца, вртешка, кратица, лисарчица,
мртвица и др.
Кон оваа целост се приклучува и целоста „Лексиката
вградена во топонимите од Крушевскиот Регион“, при што
Јосифовска лексиката ја дели на словенска, односно на
македонска и на несловенска, илустрирајќи ги со соодветни
примери.
Јосифовска, помеѓу другото, заклучува дека топонимијата
на Крушевско има изразитио македонски карактер. Топонимите,
заклучува авторката, „како најстара наслојка во лексиката на
јазикот покажуваат извесна конзервираност и затвореност кон
надворешните влијанија. Сепак, појавата на мал број топоними
како што се топонимите: Аер'оплано, Б'аза, Жич'арница Д'оўче,
Кај Спом'енико; говори дека и топонимите не се имуни на
влијанието што го носи современиот начин на живот, особено
наметнато од страна на засилената индустријализација“.
Како што споменавме својот научен труд Топонимијата на
Крушевско Јосифовска го заокружува со Регистар на топонимите
во Крушевско, Список на користените скратеници и Библио-
графија.
35
Во Регистарот на топонимите во Крушевско (219–263) се

опфатени сите топоними, забележани според принципите на
современата фонетско - фонолошка транскрипција со
информација за населеното место во чиј атар е топонимот и опис
на географскиот објект што е именуван со него.
Списокот на користените скратеници (264–266) содржи два
дела: 1) скратеници на ојконимите и 2) скратеници на граматички,
ономастички, стилистички и други ознаки.
Во Библиографијата (267–270) се наведени 65
библиографски единици и 11 извори користени во монографијата
со што на делото му даваат уште поголема научна поткрепа.
По деталната анализа на толкувањата на
топономастичкиот материјал на Крушевскиот Регион, обработен
од Мери Јосифовска по методологијата на современата
топономастика, македонската наука за јазикот, особено
македонската ономастика, доби драгоцено дело, прво и
единствено од таков вид за односниот регион. Монографијата
Топонимијата на Крушевско има голема концентрација на
корисни информации. Авторката Јосифовска во неа дава точни и
прецизни податоци не само од областа на топономастиката туку
и од областа на историјата и географијата, надградувајќи ги
топономастичките толкувања со знаења од областа на
дијалектологијата на македонскиот јазик. Мери Јосифовска во
монографијата укажува на опасностите од исчезнување на
македонскиот карактер на топонимите во Крушевскиот Регион, но
и пошироко во Македонија, каде што живее немакедонско
население поради непочитување на исконските вредности за
автохтоноста на македонското население и на месните имиња и
на имињата на месностите. Македонската топонимијата е
загрозена и поради масовното напуштање на родните огништа од
страна на македонското население од низа причини. Со записите
на топонимите и со научната интерпретација на топоно-
мастичкиот корпус, Мери Јосифовска ги спасува од заборав
автохтоните македонски топоними пред налетот на тоталното
иселување на македонското население од Крушевскиот Регион.
36
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 5 - 37
Монографијата Топонимијата на Крушевско на Јосифовска е

мошне драгоцено дело. Тоа е густо ткаено платно од научни
сознајби со што се збогатува нашата претстава за дел од
македонскиот топономастички ареал. Мери Јосифовска ја
внесува топонимијата на Крушевско во научната ризница на
македонистиката, заштитувајќи ја од угроза македонската јазична
посебност.
37
Оливера Стојановска – Како да читаме книга
Оливера СТОЈАНОВСКА Стручен труд

Градска библиотека „Браќа “ПРОСВЕТНО ДЕЛО“
Миладиновци“ - Скопје LXXV,3,2022
UDK
028.02
КАКО ДА ЧИТАМЕ КНИГА?
Апстракт: Совети, придобивки и предупредувања, за помош при

читање книга, со цел да се создаде љубов кон пишаниот збор.
Клучни зборови: читање, книга, совети.
Кога ке го прочитате насловот ќе си речете, зарем

незнаеме да читаме книга?Ха,ха,ха. Навистина делува смешно,
но не е така како што изгледа. Многу луѓе можат успешно да ја
совладаат вештината на читањето на книги. Но, сепак, многу
почетници се откажуваат брзо. Најчестите причини за откажување
се алергија на букви на хартија, застареноста на медиумот,
недостаток на внимание, недостаток на време и слични изговори.
Би сакала да Ви предложам неколку совети, за тоа како да
почнете со читање книга.
38
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 38 - 42
Совети
Најпрво, треба да се потсетиме на сите букви, бидејки сите

букви и не се читаат исто, зависно на кој јазик е напишана книгата
и дали користиме кирилично или латинично писмо.
Откако ќе го сториме тоа, следно што треба да сториме е
да си земеме речник. Ова е важно, затоа што многу зборови кои
ги знаеме, може да ги нема во книгата, да имаат друго значење
или пак да се напишани во скратена форма.
По речникот е важно да имате при себе и некој нотес, за
да си „фаќате“ белешки, како не би дошле до искушение да
шаркате и подвлекувате по книгата.
Исто така од големо значење за навиката за читање е
нејзиното чување. Значи, треба да научиме да се грижиме за
книгата, бидејќи таа има душа. Кога ќе знаеме да се грижиме за
книгата, ќе ја почуствуваме, ќе ја засакаме и ќе ни биде како
пријател. Поради тоа треба да се погрижиме на пример да не ја
оставиме на влажно место, бидејќи ќе дојде до оштетување на
хартијата, па така најдобро е да ја чуваме на оптимална собна
температура.
Книгата трпи секаква светлина, па затоа можете да си
читате при добро осветлување. Книгата, не бара некој посебен
простор за чување, но најдобро е да ја чувата на полици за книги.
Цртање по корици или по самиот материјал, како и виткање на
страните, е она што најмалку го сака книгата, па затоа не правете
го тоа.
Следното што треба да сторите, одкако ќе научите да се
грижите за книгата и ќе си ја засакате, ќе треба да почнете да ја
читате.
Изберете место за читање, почнете полека со читање, тоа
е она што книгата најмногу го сака. Кога вниманието почнуваат да
Ви го одвлекуваат други работи, ставете book marker т.е.
обележувач, како не би ја виткале страната и затворете ја книгата.
Ќе продолжите со книгата подоцна.
Честитајте си и дајте си награда откако ќе прочитате. За да
се доведете до повеќе читање, дајте си нешто откако ќе ја
постигнете целта. Ако сте решиле тој ден дека ќе прочитате едно
39
поглавје и ќе го постигнете тоа, подарете си десерт или друг вид

награда. Чувството на гордост по читање на предвиденото,
сигурно ќе станува поголемо секој пат.
Ако станете голем читател, а немате финансиска можност
за купување на секоја книга што сакате да ја прочитате, а секако
и просторот може да Ве ограничи, следното што треба да го
направите е зачленување во библиотека.
Кога ќе станете член на библиотека, ќе си позајмувате
книги и ќе уживате во нивната содржина. За најчитачите, постои
можност да си најдат книга во антикварница или кај уличните
продавачи на книги, но тоа Ви го препорачувам после три години
читање, како што реков за големите читатели.
Дури и ако имате големо искуство во читање книги, сепак
ќе најдете книга што тешко ќе ја поминете. Може бавно да ја
читате поради јазикот, употреба на зборови за Вас непознати или
некои други карактерни елементи. Кога ја читате книгата, можеби
не Ви е грижа, зошто книгата е тешка, туку само сакате да стигнете
до крајот, за да можете да преминете на следната опција за
читање. Па според мене мислам дека погоре пишаните совети ќе
Ви помогнат, да ја совладате содржината.
Секако да не заборавам, читајте и е-книги, тоа во
денешно време е многу популарно.
Пред се, треба да бидете свесни дека ништо не се случува
преку ноќ, па нема да можете да стекнете навика да читате по
неколку дена. Поставете реални цели и полека усвојувајте ги овие
совети.
Придобивки
Ако го следите овие совети и научите како да читате

повеќе книги, ќе направите само позитивни работи за работата на
вашиот мозок. Некои од нив се:
- Читањето ја подобрува меморијата;

- Читањето го подмладува мозокот;
- Читањето ги подобрува логичките функции на мозокот;
40
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 38 - 42
- Читањето помага во подобра концентрација;

- Читањето го намалува стресот;
- Читањето може да помогне во справувањето со
проблемите;
- Читањето поттикнува емпатија;
- Читањето го зголемува вокабуларот;
Секоја приказна што ќе ја прочитате може да биде

прилагодена на вашиот живот, за да можете да го видите вашиот
сегашен живот од друга перспектива. На овој начин добро се
развивате како личност, индивидуално но и во општеството.
Предупредување
Ако при читање на некоја книга осетите симтоми на:
- Иритираност;
- Сарказам;
- Иронија; и слично, престанете веднаш со читање. Тоа
сигурно не е Вашиот добар извор на книга. Земете си
друга, па може да е тоа и некоја комедија.
Понатаму:
- Проверете го својот вид. Читањето сериозно може да

влијае на Вашиот вид, посебно ако читате при недоволна
светлина.
- Секако не се грижете ако не го совладате читањето при
првата книга, на крајот на краиштата никој не се родил
начитан, важно е да не се откажете од читање и како што
редот, книгата се чита од почеток до крај.
За крај
ГЛЕДАЈТЕ ПОМАЛКУ ТЕЛЕВИЗИЈА, А ПОВЕЌЕ

ЧИТАЈТЕ КНИГИ.
41
Оlivera Stojanovska
HOW TO READ A BOOK?
Abstract: Tips, benefits and warnings to help you read a book in

order to create a love for the written word.
Keywords: reading, book, tips.
Користена литература
1. https://opusteno.rs/saveta-saveti-f112/kako-citati-knjige-
t12865.html1.
2. https://net.hr/magazin/kako-citati-vise-knjiga-5-savjeta-uz-
koje-cete-jako-lako-uvrstiti-ovu-naviku-u-svoju-
svakodnevnicu-053bba26-b1c2-11eb-a58b-0242ac14001a
3. https://bs.eferrit.com/kako-citati-tesku-knjigu/
42
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 43 - 49
Оливера СТОЈАНОВСКА Стручен труд

Градска библиотека „Браќа Миладиновци“ – “ПРОСВЕТНО ДЕЛО“
Скопје LXXV,3,2022
UDK
Катарина МАРКОВСКА-САЗДОВА 028.02-028.26
НУ НУБ „Св. Климент Охридски“ - Скопје
ДАЛИ ДА ЧИТАМЕ ИЛИ СЛУШАМЕ АУДИОКНИГИ?
Апстракт: Во последно време се поголема е дилемата дали да

читаме или слушаме книги. Подетално разгледано придобивки и
негативности имаме од двата начина, изборот е наш.
Клучни зборови: читање, слушање аудиокниги
Имате дилема дали да читате или слушате аудиокниги?
Во оваа статија ќе се потрудиме да Ви изнесеме некои

ставови добиени со разни истражувања, во кои е утврдено дека
функцијата на мозокот во двете ситуации ги обработува
информациите поврзани со разбирање на одредена приказна.
Без разлика дали читате или слушате, вашиот мозок работи на
поврзување на парчињата од сложувалката, му дава смисла на
заплетот и се обидува да предвиди што ќе се случи следно. Но,
постојат некои разлики во однос на тоа како се обработуваат овие
информации.
43
Оливера Стојановска / Катарина Марковска Саздова – Дали да читаме или слушаме ...
Овие разлики се пред се во активирањето на мозокот, така што

при читање се активира левата половина од мозокот, а при
слушање се активираат и двете страни на мозокот. Повеќето луѓе
знаат дека читањето е добро за здравјето на мозокот, но многу
луѓе не знаат зошто.
Како одговор можеме да наведеме неколку придобивки:
Читање книги
Читањето, решавањето крстозбори и свирењето на музички

инструмент се нешта што експертите за здравје на мозокот
секогаш им ги препорачуваат на луѓетo. Доколку сакате да читате
книги, веројатно го користите секое слободно време за оваа
активност. Тоа е добро бидејќи постојат поволности од читањето
за психичкото здравје. Научниците досега откриле неколку
причини зошто треба да читате барем еден час дневно.
За долг живот
Читањето може да ви го продолжи животниот век за речиси

2 години, покажуваат истражувањата. Според истражувачите,
луѓето што читаат 30 минути секој ден живеат подолго од оние
што не читаат. Читањето го активира мозокот и помага во
зачувување на неговото здравје, а со тоа и на генералното
здравје. Ова помага и во намалувањето на шансите за добивање
Алцхајмерова болест. Според истражувања, шансите да
заболите од оваа болест се помали за 2,5 пати доколку редовно
читате.
За меморија
Доколку читате многу, ќе имате и подобра меморија

бидејќи постојано го вежбате мозокот. Кога читате, го користите
речиси целиот мозок, особено делот за помнење бидејќи мозокот
треба да го запомни она што сте го прочитале претходно за да ја
следите приказната.
44
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 43 - 49
Го намалува стресот
Читањето е поефективно од слушањето музика или

гледањето телевизија за намалување на стресот. Ова го
покажало истражување спроведено на Универзитетот во Сасекс,
во кое испитаниците што читале имале 68 отсто пониско ниво на
стрес по само 6 минути читање. Кога се концентрирате на
читањето, мозокот е целосно ангажиран и нема време за
размислување, анализирање или стрес.
За фокус
Поради нашата зависност од мобилните телефони,

вниманието на човекот се намалило од 12 секунди во 2000 година
на 8 секунди денес. Читањето може да Ви помогне да се
фокусирате на една работа подолго време, особено ако читате
нешто што ви е интересно. На овој начин мозокот ќе се навикне
на игнорирање на пречките.
За математика
Децата што читаат имаат многу подобри резултати по математика

од оние што не читаат. Кога читате, секогаш го изложувате
мозокот на нови идеи и така ви е полесно да учите нови работи.
За комуникација
Конзистентната практика на читање ја зајакнува вашата

способност за комуникација и ќе го подобри вашиот вокабулар,
расудување, концентрација и вештини за критичко размислување,
додека ја подобрува поврзаноста на мозочната мрежа.
45
За емпатија
Читањето создава емпатија, социјална перцепција и

емоционална интелигенција, што е намалено кај оние луѓе кои не
читаат.
Понекогаш не постои ништо подобро од тоа да седнете на
омиленото место и да ја отворите книгата. Но, ако сакате да
завршите повеќе задачи и да читате истовремено, тогаш
аудиокнигите се најдоброто решение. Сигурно дека не можете да
возите и да читате истовремено, но можете да возите и да
слушате аудиокнига.
Слушање книги (аудиокниги)
Ако низ деветнаесеттиот и дваесеттиот век, книгите

почнаа да бидат достапни за многу поширока публика
отколку во минатото, денес можеме да ги најдеме бесплатно
на интернет, во различни формати (pdf, epub, итн.), но исто
така и во аудио формат. Овој нов начин со помош на
технологијата, сè уште не е популарен, познат и достапен за
секого, но со текот на времето, да се надеваме дека аудио
книгите ќе станат попознати како и печатените книги. Но, кои
се предностите на аудио книгите и зошто е добро да се
искористат истите?
Аудитивна меморија
Како прво, треба да имаме во предвид дека секоја личност

има свој стил на учење, дека на некои луѓе им е полесно да
научат нешто слушајќи. Таквите луѓе имаат многу поразвиена
слушна меморија од другите и се во можност полесно и побрзо да
се концентрираат со слушање аудио материјал отколку со
гледање оној што се однесува на визуелната меморија.
46
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 43 - 49
Мултитаскинг
Постојат луѓе кои аудио книгите можат да помогнат да

заштедите време. Се разбира, станува збор за луѓе кои можат да
направат неколку работи истовремено. Таквите луѓе можат да
слушаат аудио книга додека возат (внимателно), седат на плажа,
вежбаат или преземаат каква било друга активност што не бара
многу висока концентрација.
Добро чувство
Аудио книгите можат да имаат позитивен ефект врз

слушателите, бидејќи оние што го читаат текстот се
професионалци и читаат убаво, течно, со акцент и експресивни
паузи. Постои дури и можност да слушате смирувачки приказни
или волшебни текстови навечер, пред спиење, исто како во
детството, кога родителите ги раскажуваат малите приказни за да
ги заспијат.
Богат речник
Со читањето, како што е познато, се постигнува поголем и

побрз развој на вокабуларот. Ова не се однесува само за
печатени книги, туку и за аудио книги.
Заштита на очите
Со текот на времето, видот може да ослабне од различни

причини, од кои едната е читање. Аудиокнигите најмногу се
искористени од страна на слепите лица и слабовидните. Но, не
само овие луѓе можат да користат такви книги, туку и оние кои
имаат преморен вид поради занимање, сепак сакаат да „читаат“,
дури и со помош на ушите.
47
Нова перспектива
Во секојдневниот живот можеме да видиме дека постои

значителна разлика помеѓу добивањето единствена порака и
слушањето на истите зборови одново и одново. Некои студии
велат дека слушањето може да има слични придобивки од
традиционалното читање, а можноста за фаќање информации е
всушност иста.
Овој по нов начин на презентирање книга, можно е за некои
да не функционира како што читаат на хартија, со свои очи, затоа
што им е полесно да се концентрираат и да разберат што читаат.
Потоа, за одредени категории на луѓе, мирисот на
печатени книги и мастила за печатење, како и чувството што го
имаат кога држат книга во рацете и ги чувствуваат нејзините
страници, не може да се заменат со ништо. Но, постои шанса да
откриете дека сте еден од оние кои уживаат да слушаат. Во
вториот случај, аудио-книгите може да се покажат добри,
долгорочни придружници со колатерална корист.
Заклучок
Иако не постојат истражувања што потврдуваат дека

гледањето серии без престан е добро за вашиот мозок, читањето
е едно хоби за кое се знае дека дава одлични придобивки на
нашето когнитивно здравје. Бидејќи аудиокнигите стануваат многу
популарни, се поставува прашањето дали од нив навистина ги
добивате истите придобивки како и од традиционалното читање?
Сепак и покрај овие изнесени податоци добиени од разни
испитувања е докажано дека читањето е подобро отколку
слушањето аудиокнига затоа што всушност задржувате нечие
внимание и се сеќавате на информацијата.
И на крајот на краиштата без разлика дали ги сакате
аудиокнигите или печатените книги, во секој случај правите нешто
што е добро за вашиот мозок.
48
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 43 - 49
Без разлика дали претпочитате да добивате информации преку

слушање аудиокнига или преку читање пишан текст, содржината
на информациите е она што бара когнитивна обработка на
повисоко ниво во мозокот.
Изборот е Ваш, го правите за да Ве усреќува.
Olivera STOJANOVSKA
Katarina MARKOVSKA-SAZDOVA
SHOULD WE READ OR LISTEN TO AUDIOBOOKS?
Abstract: Recently, the dilemma of whether to read or listen to books

has been growing. Looking in more detail, we have benefits and
negatives from both ways, the choice is ours.
Keywords: reading, listening to audio books
https://www.fakulteti.mk/job/12092021/dali-slushanjeto-audioknigi-
nudi-isti-pridobivki-za-mozokot-kako-chitanjeto
https://www.fakulteti.mk/job/04052022/zoshto-treba-da-chitate-
barem-eden-chas-dnevno
https://mk.koshachek.com/articles/audio-knigi-i-nivnite-pridobivki-
respiro.html
49
Д-р Валентина Клопчевска – Созијализацијата на поединецот како и влијанието ...
Д-р Валентина КЛОПЧЕВСКА Стручен труд

LXXV,3,2022
UDK
316.614:37.013.41
СОЦИЈАЛИЗАЦИЈАТА НА ПОЕДИНЕЦОТ КАКО И

ВЛИЈАНИЕТО ВОСПИТУВАЊЕТО ВО УЧИЛИШТЕ И
ВКЛУЧУВАЊЕ НА ЛИЧНОСТА ВО ОПШТЕСТВОТО
Апстракт: Социјализацијата е активен и долготраен процес кој

се одвива во текот на целиот живот на личноста. Постојат деца
кои не се доволно социјализирани, односно не се комуникативни
и одбиваат соработка и комуникацуја со други, непознати луѓе и
врсници. Чести се случаевите кај ромските деца да се
злоставувани и занемарувани. Затоа училиштето претставува
значаен фактор за социјализацијата на децата.Со овие деца
неопходно е да се работи многу повеќе на унапредување на
социјализацијата. Таа претставува воведување на младиот
поединец во општествените процеси и односи, усвојување на
духовни творби, преку свесен целесообразен и организиран
напор на општеството и неговите членство. Доколку тоа не се
прави може да има последици т.е. неадаптираност во
подоцнежниот живот и животните ситуации. Целта на овој труд е
да се укаже на евидентните проблеми присутни кај децата уште
од најрана возраст, утврдувајќи дел од причините зошто имаме
проблеми со социјализирањето и кој е одговорен за тоа?
Цел на трудот: Да се направи анализа за влијанието на
училиштето за развојот на учениците и асоцијалност а т.е.
(несоцијализираност) е која е карактеристика на многу ментални
пореметувања и психопатски личности. Наспроти тоа добро
50
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 50 - 59
развиената социјализација служи за заштита од многу животни

трауми.
Клучни зборови: социјализација, асоцијалност, воспитување,

вештини, училиште
Вовед
Социјализацијата е процес преку кој учиме да станеме

членови на општеството, преку интернационализација на нормите
и вредностите на општеството, но и преку учење.
Социјализацијата е процес преку кој учиме да станеме членови на
општеството, преку интернационализација на нормите и
вредностите на општеството, но и преку учење како да ги играме
нашите улоги на работник, граѓанин, пријател, родител и
сл.Постојат повеќе дефиниции на поимиот социјализација. Имено
поимит социјализација се употребува за со него да се означи
подготовката на поединецот и човекот за учество во
општествениот и културниот живот.Република Македонија ја
гарантира заштитата на етничкиот, културниот, јазичниот и
верскиот идентитет на сите заедници. Припадниците на
заедниците имаат право да основаат културни, уметнички,
образовни институции како и научни здруженија заради
изразување, негување и развивање на својот идентитет. 1
Образованието е исто толку филозофски колку што е и
социолошки концепт со кој се опфаќаат идеологиите, курикулумот
и педагошките техники за всадување и менаџмент на знаењата и
за општествена репродукција на личностите и културите.
Одењето во училиште го поттикнува духовниот развој на
детето, посебно со учењето и развитокот на јазикот. Училиштето
е општество во мало. Кога детето ќе почне да оди во училиште,
тоа има повеќе значајни последици за него бидејќи неговиот начин
1Устав на Република Македонија. Сл.Весник на Р.М.,бр.52/1991.Член 48
51
на живот се променува. Посетувањето на училиштето има

значајни последици за детето. Прво, училиштето е институција во
која детето се наоѓа во обезличена состојба во која тоа за првпат
е ставено во релативно рамноправни односи со другите, или
поинаку кажано, тоа не е повеќе центар на вниманието и на
постојана грижа за него; Второ, таму постојат бројни правила, а
детето се учи на нивно усвојување; Трето, со влегување во
училиште, детето се учи дека мора да го одложи задоволувањето
на некои потреби, што не било случај во рамките на семејството.
Четврто, посебно значајно што во училиштето децата се
дисциплинираат. Имено тоа мора да биде мирно извесно време
без прекин. 2
Во процесот на социјализација се појавуваат проблеми
како што се срамежливост, осаменост, агресија и сл., кои можат
да потекнуваат од различни причини. Успешна социјализација
претставува способноста за социјално разбирање, односно
предвидување на туѓите реакции и разбирање на туѓите чувства.
Поим, дефиниција, етапи и ефекти насоцијализацијата

на учениците
Постојат повеќе дефиниции на поимот социјализација.

Имено поимот социјализација се употребува за со него да се
означи подготовката на поединецот и човекот за учество во
општествениот и културниот живот. Овој поим за прв пат го
употребил социологот Георг Зимел во 1895 година дефинирајки ја
социјализацијата како процес на формирање на групи и развиток
на облиците на здружување. Подоцна поимот социјализација го
прифаќаат и американските социолози Е. Рос и Ф. Гидингс. Рос
социјализацијата ја определува како обликување на поедините
чувства и желби за тие да одговараат на групата, додека пак Ф.
Гидингс социјализацијата ја дефинира како развиток на
општествената природа, односно општествената состојбана умот
на поединецот на кој се здружува. Францускиот социолог Емил
Диркем кога зборувал за социјализација и нејзината суштина, овој
2 https://eprints.ugd.edu.mk/
52
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 50 - 59
термин го поистоветувал со воспитувањето. Најприфатлива

класификација воопшто за социјализацијата дава Сергеј Флере,
според која се разликуваат четири етапи во процесот на
социјализацијата, а тие се: примарна социјализација, секундарна
социјализација, социјализација во адолесценцијата и социјали-
зација во возрасна доба.
Во 1916 година социологот Барџас за прв пат навел дека
треба да се прави разлика во процесот на социјализација кој поим
според него треба да се определи и од аспект на групата и од
аспект на поединецот. Така доколку како основно поаѓалиште се
земе групата во тој случај социјализацијата е психичка
артикулација на поединецот во општествените активности, додека
од гледна точка на поединец социјализацијата се однесува на
неговото учество согласно со духот и целите, со знаењето и
методите, како и со одлуките и однесувањето во групата.
Според Џ. Клаузен, социјализацијата ги опфаќа обрасците
на општественото учење кои се пренесуваат преку подигање,
негување, оспособување, учење на јазикот и индивидуалното јас,
како и учењето на општествените улоги и моралните норми.
Детската социјализација претставува општествено ориентирање
(насочување) на детето и неговата некултурација, најпрво во
малиот свет на семејството а подоцна во поширокиот свет и
култура.
Цели на социјализацијата
Основна цел на социјализацијата е неговите членови на

друштвото по пат на учење и интеракција со родителите,
воспитувачите, наставниците и личностите од културниот и
јавниот живот, како и личностите од нивната околина и
поширокото семејство, се научат на оној начин на однесување во
меѓучовечките односи кои се карактеристични за дадената
култура и да се адаптираат на животната средина и нејзините
услови. Социјалните диспозиции, како што се емпатија,
дарежливост, љубезност или соработка се учат од околината (од
моделот кој го нудат личностите во опкружувањето на детето),
53
па од тие причини, неопходно е на детето да му се понуди

пример и можност за тоа да може да ги усвои и манифестира.Во
текот на социјализацијата поединецот не е пасивен, односно не
мора сите сфаќања, норми, принципи и примери на однесување
да го прифати. Во текот на животот, пред се по пат на
школување, човекот развива критичко и самокритичко мислење
во изградувањето на сопствените ставови и мислења.
Интензивните случувања на полето на индустријата, науката,
технологијата, неминовно се одразувале на општеството во
целина, предизвикувајќи при тоа промени во идеологијата за
семејните вредности.
Типови на социјализација
1. Природна социјализација - се случува кога доенчињата

и младите истражуваат, играат и го откриваат светот
околу нив. Тоа се гледа кај младите на речиси сите
цицачи.
2. Планирана социјализација -се случува кога другите луѓе
превземаат активности
дизајнирани да ги учат другите. Планираната социјализација
е главно човечки феномен.
3. Позитивна социјализација - тип на социјално учење кое се
базира на пријатни и возбудливи искуства.
4. Негативна социјализација - се случува кога другите
користат казна, груби критики или лутина.
5. Антиципативна социјализација - насочена е на идната
улога на поединецот.
6. Развојна социјализација - поединецот мора да се
прилагоди на новите околности во моментот кога
превзема нова улога.
7. Професионална социјализација - не подготвува за работа
овозможувајки ни да се стекнеме со знаење и културна
основа за да бидеме успешни во нашата идна работна
околина.
54
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 50 - 59
8. Обратна социјализација - процес кога новата генерација и

помага на постарата да биде во чекор со светот кој
заврзано се менува.
9. Ресоцијализација - се случуваат промени кои
наметнуваат учење на потполно нови начини на
однесување и делување.
Денес се смета дека социјализацијата не е врзана

исклучиво за детството иако нејзините примарни агенси се
семејството и училиштето. таа продолжува во текот на целиот
живот. исто така е прифатен ставот дека таа не е еднонасочен
процес во кој поединците научуваат како да се вклопат во
општеството бидејки луѓетоможат да ги редефинираат
сопствените улоги и обврски. Ситуацијата во денешните
современи семејства е многу поразлична од она што некогаш
бил концептот семејство. Дали денес можеме да зборуваме за
топлина и заедништво во семејството, кога најголем дел од
родителите се надвор од домот, надвор од државата во потрга
по материјалната егзистенција. Токму од овде произлегуваат и
бројните проблеми во поглед на социјализацијата. Оттука секое
сфаќање за социјализацијата мора да го земе предвид фактот
како таа е поврзана со социјалната промена.
Адолесценцијата кај младите и процесот на социјализација
Во современтите култури адолесценцијата најчесто се

вклопува со пубертетот. Таа е следната фаза после детството.
Според некои социолози, поважна карактеристика на
адолесценцојата е влегување во светот на возрасните.
Агресивноста е една од најчестите и најголемите проблеми во
социјализацијата со која родителите и учителите се сретнуваат и
често бараат интервенција за справување со претстоечкиот
проблем. За овој период од развојот на поединецот порано не се
зборувало, а во многу култури со приметивен материјален развој
единствено постоеле и се уште постојат свечени обреди на
иницијација ( воведување, внесување) на момчињата а поретко на
девојчињата во светот на возрасните. Тоа се обреди со кои
55
момчињата стануваат мажи а девојчињата стануваат

жени.Проблемите со социјализацијата може да бидат согледани и
во контекст на околината во која младата личност живее, давајќи
му приоритетно значење на семејството, но притоа да не се
миноризира влијанието на околината врз
младите.Адолесценцијата е многу важна етапа во
социјализацијата.Таа за младите луѓе е значајна од повеќе
причини а имено социјализацијата во адолесценцијата е важна
затоа што придонесува за општествената рамнотежа и чувството
за заедништво, во адолесценцијата се развива поимниот и
хипотетичкиот начин на мислење кај поединецот, во овој период
комплексите што ги стекнал човекот или слабеат или
зацврстуваат (т.н. секундарна афективна инвестиција), во
адолесценцијата можат да се појават нови комплекси и во овој
период за младиот човек е значајно да може да ја афирмира
својата личност и да стекне можност да ги надмине тесните групни
рамнки.
Социјализација во возрасностата и групата врсници
Процесот на социјализација се продолжува и се одвива и

откако ќе ссе стекне социјална зрелост. Тој процес ссе одвива низ
сите општествени процеси и односи во кои учествуваат
поединецот како што се работата, семејните односи, роднинските
односи, учеството во пошироката општествена заедница и сл. Во
периодот на возрасноста, припадноста кон одредени формални и
неформални групи влијае врз формирањето на личноста, а тоа
посебно може да се согледа при формирањето на ставовите.
Овде не е значајно само формалното или стварното членство туку
и идејното ориентационо членство, т. е. она кон кое се стреми
секој поединец. Тоа е важно заради што поединецот нема да ги
усвои само нормите на оние групи и организации во кои е член,
туку ќе ги усвои правилата и нормите и на оние групи кон кои се
стреми да стане член.
Влијанието на групата врсници во социјализацијата и
воспитувањето на децата не е доволно проучувано, меѓутоа
главно преовладува сфаќањето дека групата врсници имаат
56
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 50 - 59
негативно влијание во процесот на социјализација на

поедниецот.Кај малите деца играњето во групи нема никакво
влијание во процестт на социјализациј. Во овој период децата
почнуваат да ги сфаќаат желбите на другите, да ги истакнуваат
своире желби, но се до поаѓањето на училиште не постои
организираност на групата и никакво влијание внатре во групата.
При преминот во адолесценција најзначајна улога имаат
групите врсници каде постојат одредени стандарди и правила на
однесување, при што секоја група има своја субкултура, стил на
однесување, посебни елементи и вредности на јазикот, кој што
најчесто е различен од оној на пошироката општествена
заедница. При тоа одредени стандарди кои се изградуваат во
рамнките на групата можат дури и да бидат приоритетни во однос
на семејството.
Групата врсници нема непосредни воспитни цели, но
нејината активност, авантури, заеднички искуства, меѓусебна
доверба може да има слини влијанија врз социјализацијата.
Оправдано може да се смета дека групите врсници имаат се
поголемо влијание затоа што семејството и училиштето се во
криза и ги имаат испуштеносите општествени фуккции.
Заклучок
Ефектот на социјализацијата се дефинира како создавање

и изградување на поопштествена, култивирана и целосно
оформена личност, бидејки во спротивност доколку поединецот не
се вклучи во процесот на социјализација, истиот воопшто нема да
се вклучи во општествените процеси на потрошувачка и
комуникација и сиздавање на духовни творби кои се очекуваат од
една зрела личност. Со комуникација и создавање на духовни
творби кои се очекуваат од една зрела личност. Со
социјализацијата се влијае на поединецот, на насочување на
неговите чувства, мотиви, желби и потреби и нивно усоглагување
во општественото прифатливо однесување.
Всушност преку социјализацијата се врши воспитување на
поединецот, развој на чувство на солидарност со другите и
самостојност, свест за проблемите со кои ќе се сретне човекот во
57
животот и можностите за нивно разрешување. Улогата и

функцијата на училиштето и наставниците во социјализацијата е
една од клучните проблеми во социјализацијата. И наставниците
и родителите неопходно е сериозно да се посветат на овој процес,
пред сѐ во насока за креирање на морално, етички и емоционално
здрави генерации, кои ќе градат стабилно и отворено општество.
Valentina KLOPCHEVSKA, Ph.D
THE SOCIALIZATION OF THE INDIVIDUAL AS WELL AS THE

IMPACT OF SCHOOLING AND THE INCLUSION OF THE
PERSON IN SOCIETY
Abstract: Socialization is an active and long-lasting process that takes

place throughout a person's life. There are children who are not
socialized enough, ie they are not communicative and refuse to
cooperate and communicate with other, unknown people and peers.
Cases of Roma children being abused and neglected are common.
That is why the school is an important factor for the socialization of
children. It is necessary to work much more with these children on the
promotion of socialization. It represents the introduction of the young
individual in social processes and relationships, the adoption of
spiritual creations, through a conscious purposeful and organized effort
of society and its membership. If this is not done, there may be
consequences, ie. maladaptation in later life and life situations. The
purpose of this paper is to point out the obvious problems present in
children from an early age, identifying some of the reasons why we
have problems with socialization and who is responsible for it.
Aim of the paper: To make an analysis of the impact of the school on
student development and antisociality, ie. (unsocialization) is a
characteristic of many mental disorders and psychopathic
personalities. In contrast, well-developed socialization serves to
protect against many life traumas.
Keywords: socialization, antisociality, upbringing, skills, school
58
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 50 - 59
КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА
1. Оксфордски речник по Социологија од Горно

Маршал,Книгоиздателство МИ-АН, Скопје 2004 година.
2. Социологија на образование од Петре Т. Георгиевски, Скопје,
март 1999 год, Институт за социологија при Универзитетот Св.
Кирил и Методиј, Скопје.
3. Социологија на образование од Златко Жоглев, 2002, Битола,
Универзитет Св. Климент Охридски, Битола.
4. Emile Durkhem, An Introduction to Four Major Works, Beverly
Hills, CA- Sage Publications Inc. 1986 from Robert Alun Jones.
5. Talcott Persons, Talcott Persons on Institutions and Social
Evolution.
6. http://www.stepbystep.org.mk/WEBprostor/toolbox/fokusno_podr
acje_2.pdf•
7. https://eprints.ugd.edu.mk/
59
Ева Скендеровска – Невербална комуникација во актерската игра
Ева СКЕНДЕРОВСКА Стручен труд

Д-рТомислав ТАНЕВСКИ “ПРОСВЕТНО ДЕЛО“
Интернационален универзитет LXXV,3,2022
UDK
ЕУРОПА ПРИМА, Скопје 159.925.8:792.028
НЕВЕРБАЛНА КОМУНИКАЦИЈА ВО АКТЕРСКАТА ИГРА
Вовед
Уште самиот Аристотел во своето дело „За поетиката” ќе

заклучи дека сета уметност (сите уметнички форми)
претставуваат подражавање (мимезис-имитација) на луѓето и
природата. Но тоа не е пасивно отсликување на природата и
човековиот свет, туку надградување на природата, при што се
исполнува (пополнува) она што природата не може да го заврши.
Кога зборува за карактерите во истоименото дело, Аристотел
посочува дека тие треба да бидат примерни, прилични,
соодветни и доследни: односно примерен значи дека карактерот
со својот говор или дејство покажува некаква волја и/или намисла
(намера); прилични подразбира дека на карактерите им прилега
она со што се карактеризираат, соодветни укажува на тоа дека
карактерите треба да одговараат на реалноста, треба да бидат
онакви какви што се во стварноста, во реалниот живот; доследни
карактери се оние кои остануваат исти од почетокот до крајот во
дејството на драмата, дури и тогаш кога карактерите се
недоследни, треба да останат доследни во недоследноста.
Актерството, како една од најстарите професии од кога
постои светот, секогаш имала за цел да биде верно огледало на
природата, па токму затоа Аристотел уште во 335 година п.н.е. се
60
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 60 - 72
обидел да ги потенцира карактеристиките на драмската уметност

пред сѐ, кај што една од најважните е да ја подражава природата.
Невербалната комуникација е еден од најважните
елементи на актерската игра. Без разлика дали станува збор за
театар или филм како медиум, актерот најмногу ја користи
невербалната комуникација која служи како круцијално изразно
средство во актерската игра.
Во оваа семинарска работа ќе се запознаеме со
невербалната комуникација и со нејзините типови, за понатаму да
ја видиме примената на истите во театарската и филмската
уметност, се разбира секогаш првенствено преку актерот.
Невербална комуникација
Невербална комуникација е пренос на пораки или

сигнали преку невербална платформа како што се контакт со очи,
изрази на лицето, гестови, држење и говор на телото. Вклучува
употреба на социјални знаци, кинезика, растојание и физички
средини/изглед, глас (парајазик) и допир (хаптика). Може да
вклучи и употреба на време (хроника) и контакт со очи и дејства
на гледање додека зборува и слуша, фреквенција на погледи,
модели на фиксација, проширување на зеницата и стапка на
трепкање (окулесика).
Студијата за невербална комуникација започнала во
1872 година со објавувањето на „Изразувањето на емоциите кај
човекот и животните“ од Чарлс Дарвин. Дарвин почнал да ја
проучува невербалната комуникација бидејќи ги забележал
интеракциите помеѓу животните како што се лавовите, тигрите,
кучињата итн. и сфатил дека тие исто така комуницираат со
гестови и изрази. За прв пат, невербалната комуникација била
проучувана и нејзината релевантност беше доведена во
прашање. Денес, научниците тврдат дека невербалната
комуникација може да пренесе повеќе значење од вербалната
комуникација. Некои научници наведуваат дека повеќето луѓе им
61
веруваат на формите на невербална комуникација пред

вербалната комуникација. Реј Бирдвистел заклучува дека
невербалната комуникација сочинува 60-70 проценти од
човечката комуникација, иако според други истражувачи типот на
комуникација не е мерлив или не ја одразува модерната човечка
комуникација, особено кога денес луѓето се потпираат многу
почесто на пишаните средства за пренос на информации.
Исто како што говорот содржи невербални елементи
познати како парајазик, вклучувајќи квалитет на гласот, брзина,
висина, гласност и стил на зборување, како и прозодични
карактеристики како што се ритам, интонација и стрес, така и
пишаните текстови имаат невербални елементи како што се
стилот на ракопис, просторот. распоред на зборови или физички
распоред на страница. Сепак, голем дел од студијата за
невербалната комуникација е фокусирана на интеракцијата
помеѓу поединците, каде што може да се класифицира во три
главни области: услови на животната средина каде се одвива
комуникацијата, физички карактеристики на комуникаторите и
однесување на комуникаторите за време на интеракцијата.
Културата игра важна улога во невербалната
комуникација и таа е еден аспект што помага да се влијае на тоа
како се организираат активностите за учење. Во многу домородни
американски заедници, на пример, често се става акцент на
невербалната комуникација, која делува како ценето средство со
кое децата учат. Во оваа смисла, учењето не зависи од
вербалната комуникација; Напротив, невербалната комуникација
служи како основно средство не само за организирање на
меѓучовечките интеракции, туку и за пренесување на културните
вредности, а децата учат како да учествуваат во овој систем уште
од мали нозе.
Првиот впечаток
Потребна е само една десетина од секундата за некој да

процени и да го остави својот прв впечаток. Според една студија
од Универзитетот Принстон, ова кратко време е доволно за
човекот да одреди неколку атрибути за поединецот.
62
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 60 - 72
Овие атрибути вклучуваат „привлечност, допадливост,

доверливост, компетентност и агресивност“. Првиот впечаток е
траен невербален комуникатор. Начинот на кој една личност се
прикажува себеси на првата средба е невербална изјава за
набљудувачот. Презентацијата може да вклучува облека и други
видливи атрибути како што се изрази на лицето или црти на
лицето воопшто. Негативните впечатоци може да се засноваат и
на презентација и на лични предрасуди. Првиот впечаток, иако
понекогаш е погрешен, во многу ситуации може да биде точен
приказ на другите.
Држење на телото
Држењето/поставеноста на телото е невербален знак кој

е поврзан со позиционирањето и токму овие две назнаки се
користат како извори на информации за карактеристиките,
ставовите и чувствата на поединецот за себе и за другите луѓе.
Постојат многу различни типови на позиционирање на телото за
прикажување на одредени пози, вклучително наведнување,
кревање нагоре, раширени нозе, потиснување на вилицата,
рамења напред и прекрстување на рацете. Држењето или
телесниот став што го покажуваат поединците пренесува
различни пораки без разлика дали се добри или лоши.
Позата може да биде релативна во однос на ситуацијата,
односно луѓето го менуваат своето држење во зависност од
ситуацијата во која се наоѓаат. Ова може да се воочи со
демонстративни примери каде што кога поединецот се наоѓа во
незаканувачка ситуација има опуштено држење и од друга страна
начинот на кој телото се стега или станува круто кога е под стрес.
Облека
Облеката е една од најчестите форми на невербална

комуникација. Проучувањето на облеката и другите предмети
како средство за невербална комуникација е познато како
артефакти или објекти. Видовите на облека што ги носи
поединецот пренесуваат невербални знаци за неговата или
63
нејзината личност, потекло и финансиска состојба, и како другите

ќе одговорат на нив. Стилот на облека на поединецот може да ја
покаже неговата култура, расположение, ниво на доверба,
интереси, возраст, авторитет и вредности/верувања.
Настрана од комуникацијата за верувањата и
националноста на една личност, облеката може да се користи
како невербален знак за привлекување на другите. Мажите и
жените може да се опсипат со додатоци и мода од високата класа
за да привлечат заинтересирани партнери. Во овој случај,
облеката е форма на самоизразување каде што луѓето можат да
ја истакнуваат својата моќ, богатство, сексапил или креативност.
Начинот на кој некој избира да се облекува кажува многу за
неговата личност.
Гестови
Гестовите може да се направат со рацете, рацете или

телото, а исто така вклучуваат движења на главата, лицето и
очите, како што се намигнување, кимање со главата или
превртување со очите. Иако проучувањето на гестовите е сè уште
во повој, некои широки категории на гестови се идентификувани
од истражувачите. Најпознати се таканаречените амблеми или
гестови што се цитираат. Ова се конвенционални гестови
специфични за културата кои можат да се користат како замена
за зборовите, како што е мавтањето со рака што се користи во
западните култури за „здраво“ и „збогум“. Еден симболичен гест
може да има многу различно значење во различни културни
контексти, почнувајќи од комплементарни до крајно навредливи.
Има некои универзални гестови како кревање раменици.
Изразите на лицето, повеќе од сè, служат како практично
средство за комуникација. Со сите различни мускули кои
прецизно ги контролираат устата, усните, очите, носот, челото и
вилицата, се проценува дека човечките лица се способни за
повеќе од десет илјади различни изрази. Оваа разноврсност ги
прави невербалните на лицето исклучително ефикасни и искрени,
освен ако не се намерно манипулирани.
64
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 60 - 72
Покрај тоа, многу од овие емоции, вклучувајќи среќа, тага, гнев,

страв, изненадување, одвратност, срам, болка и интерес се
универзално признати.
Растојание
Според Едвард Т. Хол, количината на просторот што го

одржуваме помеѓу себе и лицата со кои комуницираме ја
покажува важноста на науката за проксемиката. Во овој процес се
гледа како се чувствуваме кон другите во тој момент. Интимното
растојание се смета за соодветно во случај на познати односи и
укажува на блискост и доверба. Личното растојание е сè уште
блиску, но одржува друга оддалеченост „на должина на рака“ и се
смета за најудобна оддалеченост во поголемиот дел од нашиот
меѓучовечки контакт, додека социјалното растојание се користи
како вид на комуникација што се јавува во деловните односи, а
понекогаш и во училницата. Јавното растојание се јавува во
ситуации кога двонасочната комуникација не е пожелна или
возможна.
Контакт со очи
Контакт со очи е случај кога двајца луѓе се гледаат во очи

во исто време; тоа е примарен невербален начин за укажување
на ангажираност, интерес, внимание и вклученост. Невербалната
комуникација вклучува свесни и несвесни процеси на кодирање и
декодирање. Кодирањето се дефинира како нашата способност
да ги изразиме емоциите на одреден начин со цел да бидат
разбрани од примачот(ите). Декодирањето се нарекува
„невербална чувствителност“, дефинирано како способност да се
земе оваа кодирана емоција и точно да се интерпретираат
нејзините значења на она што испраќачот сакал. Кодирањето е
чин на генерирање информации како што се изрази на лицето,
гестови и пози. Некои студии покажаа дека луѓето ги користат
очите за да покажат интерес. Ова вклучува често препознаени
дејства на намигнување и движења на веѓите.
65
Незаинтересираноста е многу забележлива кога се

остварува малку или никаков контакт со очи во социјален
амбиент. Меѓутоа, кога поединецот е заинтересиран, зениците се
шират.
Според Екман, „Контактот со очи (исто така наречен
меѓусебно зјапање) е уште еден главен канал на невербална
комуникација. Времетраењето на погледот е еден од најзна-
чајните аспекти кој го одредува степенот на интимност.” Колку
подолго трае толку е поголемо нивото на интимност. Погледот се
состои од дејствија на гледање додека зборува и слуша.
Должината на погледот, фреквенцијата на погледите, моделите
на фиксација, проширувањето на зеницата и стапката на
трепкање се сите важни знаци во невербалната комуникација.
Заедно со откривањето на незаинтересираноста, кај некоја
личност може да се забележи и измама. Очите делуваат како
водечки показател за вистината или измамата“, и невербалните и
вербалните знаци се корисни при откривање измама. Покрај
контактот со очите, овие невербални знаци може да се состојат
од физиолошки аспекти, вклучувајќи ја и фреквенцијата на
пулсот, како и нивото на потење. Покрај тоа, одбивноста на очите
може да биде предвидлива за измама. Контактот со очите и
изразите на лицето обезбедуваат важни социјални и
емоционални информации.
Театарска невербална комуникација
Аристотел изјавил дека шест елементи ја составуваат

драма. Тие се заплет, тема, карактер, дијалог, музика и визуелни
елементи. Сите овие елементи освен дијалогот можат да и се
илустрираат на публиката преку театарска невербална
комуникација. Театарот во голема мера зависи од невербалната
комуникација за да ја информира и придвижи својата публика.
Глумата, мизансценот, костимот, осветлувањето и сценогра-
фијата можат да помогнат во постигнувањето на таа цел.
66
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 60 - 72
Изведба
На најиндивидуално ниво, невербалната комуникација се одвива

преку актерот на сцената. Иако актерите можеби водат дијалог на
сцената, тие сепак комуницираат првично со своите гримаси,
гестови и движења па потоа со своите зборови. Начинот на
држењето/поставеноста на телото, како актерот оди (се движи),
седи и врши каква било физичка активност и кажува на публиката
многу за неговиот карактер. На пример, нервозниот летечки лик
може брзо да се движи, да си игра со рацете или да чука со
прстите додека седи и да се смалува кога ќе се соочи со друг лик.
Невербалната комуникација може дури и да противречи на
говорниот дијалог за да додаде сложеност и напнатост на ликот и
неговата интеракција со останатите ликови.
Мизансцен
Поставувањето мизансцен од страна на режисерот, или

поставувањето на актерите на сцената, исто така влијае во
огромна мера како значајна форма на невербална комуникација.
Каде стојат ликовите на сцената и како тие се движат може да ѝ
каже на публиката многу за нивниот взаемен однос и за нивната
околина и опкружување, како и за еден вид хиерархија на ликови.
На пример, главниот лик честопати се става во визуелно „моќни“
или привлечни позиции на сцената. Публиката ја гледа
приказната низ неговите очи, така што таа мора да биде визуелен
фокус на голем дел од дејствијата за публиката да може да се
поврзе со неа.
Костими
Костимот е непосреден невербален знак за публиката за класата,

возраста, личноста и ерата на ликот. На пример, во „Трамвај по
име желба“, Бланш носи мрачен, искинат матурски фустан додека
се сеќава на нејзините младешки денови. Се разбира, младоста
на Бланш е избледена, и таа очајно се ”фаќа” за нешто што повеќе
67
не постои - нешто што е искинато и извалкано како и таа самата.

Во овој случај, костимот на Бланш комуницира со публиката и ѝ
дава одреден дел од приказната, кој што не може да се разбере
преку играта на Бланш, односно ја надополнува говорната и
невербалната комуникација на самата актерка која ја игра Бланш.
Осветлување
Осветлувањето може да го означи местото, времето,

расположението и фокусот на приказната за публиката. На
пример, сцена што се одвива под полна месечина ќе има сосема
различно осветлување од истата сцена што се случува во зори
или во кујна. Осветлувањето помага да се создаде светот во кој
публиката намерно влегува кога гледа продукција. Може да
создаде расположение преку бојата и интензитетот и може да ѝ
„каже“ на публиката на што да се фокусира на сцената.
Сценографија
Сценографијата, како и осветлувањето, поставува расположение,

околина и време. На публиката и кажува дали ликовите се во
непријателска, пријателска или неутрална средина. Понекогаш
сценографијата може да биде толку едноставна, а сепак да се
подразбираат местото и времето кај што се одвива дејствието,
што секако е и невербална комуникација. Отсуството на
сценографија може да дава информација дека станува збор за
пуст или незавршен свет во кој суштествуваат ликовите, или може
да послужи како техника за „пробивање на четвртиот ѕид“ помеѓу
актерите и публиката, овозможувајќи и на публиката да биде
повеќе свесно присутна и запознаена со фактот дека гледа
замислен непостоечки „ко бајаги” свет.
68
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 60 - 72
Невербална комуникација во филмската уметност
Важноста на невербалната комуникација, исто така,

објаснува зошто физичкиот елемент на изведбата е толку
витален дел од репертоарот на филмскиот актер, а има бројни
моменти во филмовите каде што оваа вештина доаѓа до израз за
да создаде атмосфера или да и овозможи на публиката пристап
до информации, што понекогаш дури и се кријат од другите
ликови во филмот.
Употребата на вербален јазик како средство за
комуникација преку телевизија и филм е напредок што многумина
го земаат здраво за готово. Додека ние денес можеме да ја
гледаме речиси целата содржина низ дијалози, заплети и
емотивни моменти во еден момент, сите овие мораше да се
изразат тивко. Но, дури и со напредокот на снимениот звук,
улогата што говорот на телото, изразите на лицето и другите
форми на невербална комуникација сè уште ќе играат улога во
нашата уметност и забава дури и до ден-денес.
Со раѓањето на филмот кон крајот на 19 век, се појавила
потреба уметниците и филмаџиите да ги раскажуваат своите
приказни ограничени на она што можат да го проектираат на
екранот. Во првите 30+ години од неговото постоење,
единствениот звук што се користи со филм ќе биде или придружба
во живо или најраните форми на компонирани партитури. Па, како
филмските работници ја заобиколиле оваа техничка пречка за да
раскажат човечки приказни? Преку екстремна употреба на
говорот на телото и одблизу на лицата за да и се каже на
публиката како се чувствуваат ликовите. Експресионизмот е
уметничко движење кое ја отелотворува таа филозофија; да ги
пренесе емоциите и внатрешното искуство на уметникот на
публиката.
Па затоа имаме можност да сведочиме на ремек дела во
филмската уметност кај што невербалната комуникација е
најзастапеното, а во одредени случаи и единствено средство кои
го користат. Ќе разгледаме неколку примери на актерска и
69
филмска умешност од најраните фази на кинематографијата до

денес.
Еден од најточните и најмаестралните примери за
актерско владеење на невербалната комуникација е Чарли
Чаплин. Целосниот филмски опус на овој талентиран генијален
ум се користи, најчесто исклучиво, со сите типови на невербална
комуникација. Затоа до ден денешен претставува предмет за
восхит кај пошироката публика.
Не може да се изостави и Рован Аткинсон како Мистер
Бин кој е „виновник” за забавување на голем број генерации.
Мистер Бин е незрел, самобендисан, екстремно конкурентен и
носи разни ненормални шеми и измислици во секојдневните
задачи. Тој ретко зборува, а кога го прави тоа, обично се само
неколку промрморени зборови кои се со комично низок глас.
И за крај не би можела да го изоставам филмот кој ја
одбележа невербалната комуникација во модерната
кинематографија и е целосен пример за нејзината важност во
филмската уметност. Станува збор за „3 Iron” на корејскиот
режисер Ким Ки-Дук кој во поголемиот дел на својот филмски опус
покажа дека е господар на раскажувањето на приказни преку
невербална комуникација.
Еден од најинтригантните аспекти на „3 iron” (тип на
палка на голф) на Ким Ки-Дук е недостатокот на дијалог што го
користат двата главни лика. Отсуството на изговорен збор е толку
големо што не се сеќавам на ниту еден збор изговорен од Тае-сук
(нашата машка главна улога) или Сун-хва (нашата женска главна
улога) низ целиот филм. Најблиското нешто што публиката го
сведочи како израз на вербална емоција од страна на нашиот пар
протагонист се случува на почетокот на филмот кога од напад на
вознемирена напнатост и траума, Сун-хва жестоко вреска кога е
на телефон со нејзиниот сопруг. Изобилството на тишина
демонстрирано преку недостатокот на дијалог на двата ликови и
дава на публиката поглед во животите на главните ликови.
Низ текот на филмот тие развиваат тивка, невидлива романса
која ја симболизира нивната синхроничност.
70
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 60 - 72
Преку употребата на тишината, публиката е сведок на

потрагата по врска која е силна како и секоја друга прикажана на
филмското платно. Зборовите за овие два главни лика се
излишни бидејќи дејствијата кои тие ги вршат даваат повеќе
олеснување на траумите од нивното минато, отколку што би
можел дијалогот. Тие ги разбираат мислите еден на друг бидејќи
чувствата што ги изразуваат се искажани преку невербална
комуникација.
Заклучок
Неизбежен е заклучокот дека невербалната комуни-

кација е една од најважните средства потребна за умешно да се
раскаже едно театарско или филмско дело. Она што за секој
актер е од голема важност е да ги развие своите актерски
способности преку одредени вежби и изучување на невербалната
комуникација. Подтекстот, во актерската е игра е всушност
заснован не невербална комуникација. Па затоа, играње на дупли
подтекст (вели сакам но искрено не сака), може да се одигра само
преку телесниот, фацијален говор на телото. Начините на кои
нашето тело ги нагласува или противречи на изговорените
зборови е исто толку важно како и зборовите што ги користиме,
или уште поточно кажано, моментите кога постапките зборуваат
погласно од зборовите.
Човечкиот јазик е неверојатно сложен облик на
комуникација, кој се состои од безброј јазици и постојано растечки
дијалекти и разговори. И покрај огромниот опсег на јазични
разлики, една константа опстојува - невербалните аспекти на
комуникацијата остануваат стабилни и универзални.
71
• https://en.wikipedia.org/wiki/Nonverbal_communication
• https://ourpastimes.com/theatrical-nonverbal-communication-
12343713.html
• https://www.plotto.com/post/movie-moments-where-non-
verbal-communication-said-more-than-words-ever-could
• https://letterboxd.com/kylondbibb/film/3-iron/
• https://miuc.org/importance-of-non-verbal-communication/
72
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 73 - 84
Борис АЛЕКСОВСКИ Стручен труд

Универзитет Гоце Делчев, Штип “ПРОСВЕТНО ДЕЛО“
Филолошки факултет LXXV,3,2022
UDK
78.035.1
МУЗИЧКАТА КУЛТУРА ВО РОМАНТИЗМОТ
ВОВЕД
Музиката е суштински елемент на културата.

Споделувањето музика од една култура во друга им дава на
луѓето увид во друг начин на живот.
Музиката е универзален аспект на нашето постоење. Не е
важно од каде гледате. Од големите градови до оддалечените
села, до сувите пустини, до влажните дождовни шуми, од врвот
на Хималаите, музиката отсекогаш била клучен дел од
секојдневниот живот на луѓето ширум светот.
Низ историјата, секоја култура создавала музика и секоја
заедница ја користи таа музика за да се дефинира себеси. Таа
потоа станува неразделна и за поединците и за заедниците.
Зошто музиката и пеењето се толку моќни социјални
алатки? Повеќето луѓе слушаат музика веднаш по нивното
раѓање, обично преку приспивни песни, потоа во значајни прилики
во нашите животи, од свадби до дипломирање па и погреби.
Музиката не зближува како луѓе и ни помага да бидема здружени
како заедница.
Несомнено е дека луѓето имаат отворен ум за музика.
Истражувачите неодамна откриле дека дел од нашиот мозок е
73
Борис Алексовски – Музичката култура во романтизмот
посветен на обработка на музиката. Ова ја поддржува теоријата

дека музиката има суштинска функција во нашите животи.
Во многу студии е докажано дека слушањето музика со
текстови има директно влијание врз односот на музиката со
културата.
Постојат три главни начини на кои музиката и културата се
спојуваат во совршена хармонија. Тие се појавуваат во културите,
како и преку културните граници:
Врската помеѓу културата и музиката може да се
поедностави: културата помага да се обезбеди опстанок на
луѓето, а музиката помага да се работи кон таа цел со
зближување на луѓето.
Дали музиката и културата можат да се спојат во совршена
хармонија? Да.
Музиката е нешто што е ексклузивно за човечката раса.
Тоа е човечка активност и дел од секоја култура во светот. Во
основа, кога луѓето ќе се здружат и ќе ги користат своите уникатни
вештини, таленти и знаења за позначајна цел, многу може да се
постигне.
Од сето ова може полесно да се разбере како музиката и
културата можат да се спојат. Културата е средство за
обезбедување стабилност и опстанок на општеството, а музиката
работи кон таа цел со зближување на луѓето.
И тоа не е така само денес. Истата цел, музиката ја имала
во секоја доба од човековиот развиток.
МУЗИКАТА ВО ВРЕМЕТО НА РОМАНТИЗМОТ
Да се осврнеме на музичката култура во времето на

романтизмот.
Ниту една ера пред 19 век не му дала на светот толку многу
талентирани композитори и изведувачи и толку многу извонредни
музички ремек-дела како ерата на романтизмот. За разлика од
класицизмот, чиј светоглед се заснова на култот на разумот,
главната работа во уметноста на романтизмот е чувството.
74
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 73 - 84
„Во своето најблиско и најсуштинско значење, романтизмот не

е ништо повеќе од внатрешниот свет на душата на човекот,
највнатрешниот живот на неговото срце. Неговата сфера,
како што рековме, е целиот внатрешен душевен живот на
човекот, тој таинствен живот на душата и срцето, од кој се
издигнуваат сите неопределени стремежи за најдоброто и
возвишеното, обидувајќи се да најдат задоволство во идеалите
создадени од фантазијата. " В.Г. Белински
Кога луѓето зборуваат за музика во време на романтизмот

вообичаено велат дека тоа е време на „класична“ музика.Но,
класичниот период всушност бил многу кратка ера, во основа,
втората половина на XVIII век. Само двајца композитори од
класичниот период се познати насекаде: Моцарт и Хајдн.
Романтичната ера произведе многу повеќе композитори
чии имиња и музика сè уште се познати и популарни денес: Брамс,
Чајковски, Шуман, Шуберт, Шопен и Вагнер се можеби
најпознатите, но има многу други на кои исто така им се познати,
вклучувајќи ги Штраус, Верди, Лист, Менделсон, Пучини и Малер.
Терминот Романтизам опфаќа најголем дел од музиката (и
уметноста и литературата) на западната цивилизација од
деветнаесеттиот век (1800-тите). Но, имало многу музика
напишана во романтичен стил во дваесеттиот век (вклучувајќи и
многу популарни филмски партитури), а музиката не се смета за
романтична само затоа што е напишана во деветнаесеттиот век.
Почетокот на тој век најде многу композитори (Росини, на пример)
кои сè уште пишуваа музика со класичен звук. И до крајот на
векот, композиторите се оддалечувале од романтизмот и барале
нови идиоми, вклучувајќи ги постромантизмот, импресионизмот и
раните експерименти во модерната музика.
75
ПОЗАДИНА, РАЗВОЈ И ВЛИЈАНИЕ
Класични корени
Понекогаш се случува нов стил на музика кога компози-

торите насилно го отфрлаат стариот стил. На пример,
композиторите од раната класика, биле решени да побегнат од
она што го сметале за ексцес на барокниот стил. Современите
композитори, исто така, свесно се обидувале да измислат нешто
ново и многу различно.
Но, композиторите од ерата на романтизмот не ја
отфрлиле класичната музика. Всушност, тие свесно ги имитирале
композиторите што ги сметале за големи класици: Хајдн, Моцарт
и особено Бетовен. Тие продолжиле да пишуваат симфонии,
концерти, сонати и опери, форми кои биле популарни кај
класичните композитори. Тие, исто така, ги задржале основните
правила за овие форми, како и чувањето на правилата за ритам,
мелодија, хармонија, хармонска прогресија, штимање и практика
на изведба кои биле воспоставени во (или пред) класичниот
период.
Главната разлика помеѓу класичната и романтичната
музика доаѓа од ставовите кон овие „правила“. Во осумнаесеттиот
век, композиторите првенствено биле заинтересирани за форми,
мелодии и хармонии кои обезбедувале лесно чујна структура за
музиката. Во првиот став на сонатата, на пример, секој пропишан
дел најверојатно ќе биде таму каде што припаѓа, соодветната
должина и во соодветниот клуч. Во деветнаесеттиот век,
„правилата“ што ја обезбедувале оваа структура биле како
граници што требало да се истражат, тестираат, па дури и да им
пркосат. На пример, првиот став на романтична соната може да
ги содржи сите очекувани делови како што се развива музиката,
но композиторот може да се чувствува слободен да ги прошири
или намали некои делови или да додаде неочекувани прекини
меѓу нив. Хармониите во движењето може да водат од и назад
кон тонот исто како што се очекувало, но тие би можеле да
76
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 73 - 84
талкаат многу подалеку отколку класичната соната, пред да го

направат своето конечно враќање.
РАЗЛИЧНИ ПРИСТАПИ КОН РОМАНТИЗМОТ
Главниот дел од ерата на романтизмот може да се подели

на две школи на композитори. Некои композитори зазеле
поконзервативен пристап. Нивната музика е јасно романтична по
стил и чувство, но исто така очигледно не сака да се оддалечи
премногу од класичните правила. Шуберт, Шуман, Менделсон и
Брамс се во оваа категорија.
Другите композитори се чувствувале поудобно со
поместување на границите на прифатливото. Берлиоз, Штраус и
Вагнер биле прогресивци чија музика ја предизвикувала
публиката во нивното време.
ИСТОРИСКА ПОЗАДИНА
Музиката не се случува во вакуум. Тоа е под влијание на

други работи што се случуваат во општеството; идеи, ставови,
откритија, пронајдоци и историски настани може да влијаат на
музиката од времето.
На пример, „Индустриската револуција“ добива на сила во
текот на деветнаесеттиот век. Ова имало многу практичен ефект
врз музиката: имало големи подобрувања во механичките
вентили и клучеви од кои зависат повеќето дрвени и дувачки
инструменти. Новите, подобрени инструменти можеле да се
свират полесно и посигурно, и често имале поголем, пополн и
подобро подесен звук. Жичаните и клавијатуриските инструменти
доминираат во музиката од барокниот и класичниот период. Како
што напредувал деветнаесеттиот век, така се подобрувале и
дувачките инструменти, во оркестарот се додавале сè повеќе
дувачки инструменти, а нивните делови станувале сè потешки,
интересни и поважни. Подобрувањата во механиката на
клавирот, исто така, помогнале да ја узурпира позицијата на
чембалото и да стане инструмент кој за многу луѓе е симбол на
романтичната музика. Поради богатството на звучната палета,
77
разновидноста на боите на темброт, пијаното стана еден од

омилените музички инструменти на романтичарите. Во ерата на
романтизмот, пијаното беше збогатено со нови можности. Меѓу
романтичните музичари има многу како Лист, Шопен, кои ги
воодушевуваат љубителите на музиката со виртуозната изведба
на нивните (и не само нивните) клавирски дела.
Оркестарот од ерата на романтичарите бил збогатен со
нови инструменти. Составот на оркестарот се зголемил неколку
пати во споредба со оркестарот од ерата на класицизмот. Со цел
да се создаде фантастична, магична атмосфера, композиторите
ги користеле можностите на инструменти како харфа, хармоника,
селеста, глокеншпил.
Друг општествен развој кој имал ефект врз музиката бил
подемот на средната класа. Класичните композитори живееле
под покровителство на аристократијата; нивната публика била
генерално мала, од висока класа и знаела за музика.
Романтичниот композитор, од друга страна, често пишувал за
јавни концерти и фестивали, со голема публика. Всушност, во
деветнаесеттиот век се појавиле првите сценски личности од
типот на „поп-ѕвезда“. Изведувачите како Паганини и Лист биле
Елвис Присли на своето време. Првиот замав на европскиот
романтизам се појавува во доба кога, после светлите
наговестувања на француската револуција, следува доба на
Наполеонов сјај и господарење над Европа, предизвикувајќи
повторно социјално пореметување, обележано со нов притисок на
реакционарна сила. Песимизмот и изолацијата на романтичар –
творец, произлегуваат од разочарувањето кое го доживува од
стварноста во која не се исполнуваат праведните тежнеења на
најсветлите умови на XVIII век и борбата на напредната
буржоазија против феудализмот.
Но, романтизмот е и време на разбуден патриотизам. Ова
е доба на народноослободителни војни, што по Европа ги
предизвикува Наполеоновите освојувања, окупација и
потиснување на националноста. Патриотизмот не стоел само во
позадина на револуционерните потфати, туку кај поедини народи
го буди интересирањето за историјата на сопствената земја, за
78
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 73 - 84
развој на нејзината уметност и книжевност, за особините на

фолклорот.
РОМАНТИЧНАТА МУЗИКА КАКО ИДЕЈА
Најголемиот ефект што општеството може да го има врз

уметноста е во доменот на идеите. Музиката од класичниот
период ги рефлектирала уметничките и интелектуалните идеали
на своето време. Формата била важна, обезбедувајќи ред и
граници. На музиката се гледало како на апстрактна уметност,
универзална по својата убавина и привлечност, над ситниците и
несовршеностите на секојдневниот живот. Тоа ги одразувало, на
многу начини, ставовите на образованите и аристократите од
ерата на „просветителството“. Класичната музика може да звучи
радосно или тажно, но дури и емоциите остануваат во
прифатливи граници.
Композиторите од романтичната ера ги задржале формите
на класичната музика, но романтичниот композитор не се
чувствувал ограничен од формата. Пробивањето на границите
сега бил чесна цел што ја споделувале научникот, пронаоѓачот и
политичкиот ослободител. Музиката повеќе не била универзална;
таа била длабоко лична. Личните страдања и триумфи на
композиторот се рефлектирале во бурна музика која дури им
давала поголема вредност на емоциите отколку на убавината.
Музиката не била само среќна или тажна; можела да биде многу
радосна, преплашена, очајна или исполнета со длабоки копнежи.
КАРАКТЕРИСТИКИ НА МУЗИКАТА ВО РОМАНТИЗМОТ
Списокот подолу ги прикажува главните карактеристики

што го определуваат романтичниот период:
- Слободна форма и дизајн на музиката.
- Подолги мелодии.
- Главната употреба на хроматски хармонии и
дисонанси.
- Повеќе употреба на динамика и артикулации од кога
било досега.
79
- Поголеми инструменти.
- Интензивна енергија и страст.
- Драматична опера.
- Обемни симфонии.
- Поттикнат од уметност и литература.
- Национализирани композиции.
- Проширени музички жанрови.
Романтизмот сам по себе со поврзува со субјективното
доживување, па од тука се разбира склоноста на композиторите
кон креирање на мали форми како лирска минијатура и соло
песна. Како плод на моментална инспирација, пренесен на
инструмент, најчесто пијано, композициите би обликувале и
озвучиле некакво чувство, состојба или моментално
расположение.
Во тоа секако се одржува по нешто болно, изразена
романтичарска непостојаност, нагли промени на душевна
состојба, преминување од една емоционална крајност во друга,
длабока меланхолија со тежнеење за силни животни
задоволства, која повторно настапува наместо песимизмот и
пасивноста. Склоноста на романтичарите кон малите музички
форми, во кои најприкладно можат да се прикажат наглите
возбудувања, во кои се манифестира нивната љубов за
клавирските минијатури и соло песни. Светот на романтиката на
XIX век потполно живее во минијатурите на Schubert, Schuman и
Mendelssohn. Бетовен бил пример на романтичарите за градење
на свое сфаќање на музиката. Тој ја отвара вратата на можности
на ново поле со високо специјализирано, субјективно изразување.
Тој покажува како музиката на Моцарт која е толку смирена,
одвоена и безлична, може да стане јазик на лични чувства, на
индивидуална страст, фантазија и хумор. Било неизбежно да тие
што ќе дојдат после него, да бараат нивни новитети, да ја
задоволат нивната љубопитност, преку новиот пат на
субјективизам и специјализирана експресија. И можеме да ја
наречеме музика на личноста, која почнува да се компонира, е
различна не само по степенот на новина, туку и по начинот на која
еволуира.
80
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 73 - 84
ЖАНРОВИ ВО МУЗИКАТА НА РОМАНТИЗМОТ
Заедно со популарните жанрови кои постоеја во

претходната ера, во романтичната музика се појавуваат и нови,
како на пр ноктурна, увертира(кое стана целосно независно дело
(сетете се на прекрасните прелудиуми Фредерик Шопен), балада,
импровизирана, музичка минијатура, песна (Франц Шуберт
составен од нив околу шестотини), симфониска песна... Во овие
дела, романтичниот композитор можеше да ги изрази
најсуптилните нијанси на емотивни искуства. Токму
романтичарите, стремејќи се кон конкретноста на музичките идеи,
дојдоа до создавање на програмски композиции. Овие креации
честопати биле инспирирани од литературни дела, сликарство,
скулптура. Најјасен пример за такви креации се композициите
Франц Листинспириран од сликите на Данте, Микеланџело,
Петрарка, Гете.
Во музичката уметност, романтичарските тенденции се
слични како и во останатите уметности: тежнеење за потополна
слобода во изразот и мислата. Темелна карактеристика на
романтичарската музика инсистирањето на непосредност на
музичкиот израз, разноликоста на музичката форма, нагласената
мелодиозност и обоеноста на музичката фраза. Творците од тоа
време најчесто ја наоѓаат инспирацијата за своите дела во
творештвото на значајните книжевници (Ламартин, Иго, Бајрон,
Гете, Шилер и други).
Исклучително карактеристично за музичкиот романтизам е
интересот занародната уметност ... Како и романтичните поети
кои, на сметка на фолклорот, го збогатија и обновија
литературниот јазик, музичарите нашироко се свртеа кон
националниот фолклор – народни песни, балади, епови (Ф.
Шуберт, Р. Шуман, Ф. Шопен, И. Брамс, Б. Сметана, Е. Григ и
други). Отелотворувајќи ги сликите на националната литература,
историја, мајчин карактер, тие се потпираа на интонации и ритми
на националниот фолклор, оживеани стари дијатонски
режими.Под влијание на фолклорот, содржината на европската
музика драматично се промени.
81
НАЈЗНАЧАЈНИ ПРЕТСТАВНИЦИ НА ЕВРОПСКИОТ

РОМАНТИЗАМ
Најзначајни претставници на европскиот музички

романтизам се германците Франц Шуберт (1797-1828), творец на
соло песни, клавирски минијатури и симфонии, потоа Карл Марија
фон Вебер (1786-1826), писателот на клавирски композиции и
познатата опера “Виленикот стрелец” со тематика од народните
легенди, Феликс Менделсон (1809-1847), автор на клавирски и
оркестарски дела, а еден од најистакнатите е Роберт Шуман
(1816-1856), автор на симфониски етиди, како и на певливи
сентименталистички соло песни.
Пољакот Фредерик Шопен (1810-1849), кој голем дел од
својот живот го минал во Париз, пишувал виртуозни композиции,
пронаоѓајќи притоа нови форми на создавање.
Како автори на симфониски песни се истакнале Хектор
Берлиоз (1803-1869) и Франц Лист (1811-1886), кој бил и пијанист,
и творец, и диригент: надоврзувајќи се на Берлиоз, тој уште
повеќе ја усовршува симфониската музика. Од словенските
творци треба да се спомене Михаил Иванович Глинка (1804-
1857), кој во своите творби ја поврзувал руската и европската
музичка традиција, а ги напишал и познатите опери “Руслан и
Људмила”, како и “Иван Сусањин” и чехот Беджих Сметана (1825-
1884), автор на познатиот циклус од симфониски песни “Мојата
татковина” и операта “Продадена невеста” со големо користење
на мелодиката на народната песна. Во музичкото творештво на
Русија, Глинка го следат познати имиња: Александар Порфирович
Бородин (1833-1881) со операта “Кнезот Игор” и симфониските
песни со содржина од народните преданија, потоа Модест
Петрович Мусоргски (1839-1881), познат во целиот свет по
операта “Борис Годунов” и “Сарачинскиот саем”. Следат Николај
Римски Корсаков (1844-1908), писател на опери, од кои најпозната
му е “Садко”, со тематика од руската народна епска поезија, како
и Петар Илич Чајковски (1840-1893), еден од најдобрите светски
творци на симфониска музика и автор на познатата опера
“Пиковата дама”, напишана спрема Пушкин.
82
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 73 - 84
Ако се додадат кон тоа величествениот оперски опус на

Џузепе Верди (1813-1901) – “Риголето”, “Трубадурот”, “Травијата”,
“Аида” и ништо помалку значајното оперско дело на Рихард
Вагнер (1813-1883) со оперите “Клетиот Холандез”, “Танхарун”,
“Тристан и Изолда” и други, може да се рече дека целокупната
музичка уметност во романтизмот дошла до таков замав да ни
пред ни после оваа епоха немало толку значајни творци и
уметнички остварувања во музичките жанрови.
ЗАКЛУЧОК
Романтизамот во историјата на музиката е одредена

доба, со специфични аспирации и гледишта на сопствените
изразни средства Романтизмот е екстраваганден и безграничен.
Дури умот е врзан за традицијата, секоја новина е
екстравагандна. Па ако кажеме дека романтичната уметност е
различна и чудна уметност, ќе ни треба само малку инерција и
нетолерантност во нашето гледиште за да кажеме дека е
гротескна и ирационална уметност.
Музиката зазеде посебно место во естетиката на
романтизмот. Прогласено е за модел и норма за сите области
на уметноста, бидејќи, заради својата специфичност, е во
состојба најцелосно да ги изрази движењата на
душата.„Музиката започнува кога зборовите завршуваат“ (Г.
Хајн).
83
Користена литература:
• Krešimir Kovaĉević – Музичка Енциклопедија

• Josip Andreis - Povijest glazbe II - III kniga, 1975/76
• Daniel Gregory Mason, The Romantic Composers, 1906.
• Wikipedia – Romanticism
84
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 85 - 92
М-р Василка ЃУРЧИНОВСКИ Стручен труд

ОУД „Лазар Лазаревски“ Велес “ПРОСВЕТНО ДЕЛО“
LXXV,3,2022
UDK
37.018.32-051-021.4
ВРЕДНУВАЊЕТО НА ВОСПИТНО-ОБРАЗОВНАТА РАБОТА

ВО УЧЕНИЧКИТЕ ДОМОВИ, КАКО СОСТАВЕН ДЕЛ
ОД КУРИКУЛУМСКИОТ ПРОЦЕС
Апстракт: Една од клучните карактеристики на образованието

денес се јасни и високо одредени стандарди, кои помагаат да се
процени и оцени ефикасноста на образовните институции, како
училиштата, ученичките домови, наставниците и учениците, се со
цел да се осигура квалитет и да се достигнат образовни
резултати. Вреднувањето, како составен дел од курикулумскиот
процес, завзема важно место како завршна и почетна точка во
образовниот процес. Во воспитно-образовниот процес,
концепцијата на вреднувањето, може да се спроведе за
оценување на образовните програми и нивните квалитети.
Ученичките домови, како составен дел на воспитно - образовниот
систем во Република Македонија работат на вреднување на
воспитно-образовниот процес, односно изградување на сопствен
систем на следење, прибирање на податоци, анализирање и
вреднување на резултатите што ги постигнува. Вреднувањето на
воспитно-образовниот процес е процес кој постои од кога постојат
и ученичките домови. Вреднување на воспитно-образовната
работа произлегува и од таму што ученичкиот дом како
институција има важна улога во воспитувањето и образувањето
на нови генерации кои се двигател на целокупното општествено
човеково живеење, а кои се школуваат надвор од своето место на
живеење. При вреднувањето секогаш се земаат во предвид
85
М-р Василка Ѓурчиновски – Вреднувањето на воспитно-образовната работа ...
основните подрачја на целокупниот воспитно-образовен процес.

Според ова со сигурност може да се каже дека вреднувањето е
иманентно на воспитно-образовната работа како таква.
"За наставниците, како и за учениците, најефективното
вреднување
доаѓа од некој кој што седи покрај нас и ни помага да растеме".
Керол Ен Томлинсон
Образовно лидерство, Ноември 2012
Клучни зборови: ученички дом, вреднување, образование
ВОВЕД
Под поимот вреднување, во контекст на нашето

интересирање, го означуваме интересирањето насочено кон што
пообјективно, попрецизно и понепристрасно мерење и
утврдување на воспитно-образовното работење на
воспитувачите и ученичкиот дом во целост врз база на претходно
точно определени критериуми (стандарди и норми), со помош на
адекватни инструменти и постапки. Како организирана дејност од
посебен општествен интерес и значење наставата има основна
задача да реализира определени општествени барања, па затоа,
како и секоја организирана општествено корисна работа, подлежи
на општествено проценување и вреднување. Кога станува збор за
вреднувањето на ученичките домови, се расправа за суштинските
прашања поврзани со воспитно-образовната работа.
86
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 85 - 92
ФУНКЦИЈАТА НА ВРЕДНУВАЊЕТО НА ВОСПИТНО-

ОБРАЗОВНАТА РАБОТА ВО УЧЕНИЧКИТЕ ДОМОВИ
Ученичките домови во Република Македонија имаат

посебна општествено-воспитна намена и јасно изразени
педагошки специфичности, кои во себе ги соединуваат белезите
на нашиот општествен развиток и на воспитните стремежи во
него. На тој начин, ученичките домови се јавуваат и како
општествена и како воспитна категорија. Дефинирани како
„воспитно-образовни институции во кои се создаваат услови за
воспитување и учење, обезбедуваат сместување, исхрана и
културен-забавен живот за редовните ученици кои се школуваат
надвор од своето место на живеење“. Како посебна педагошка
врска помеѓу двете основни воспитни институции-семејството и
училиштето, ученичките домови освен примарните оперативни
функции ( воспитување и образование на учениците во домот),
имаат и кооперативна функција-перманентна педагошка
интеракција со семејството на воспитаниците и со училиштето во
кое се школуваат. Со такви свои карактеристики, ученичките
домови на определен начин ги претставуваат и програмските
специфичности во нивната сфера на следење, мерење и
вреднување на воспитно-образовната работа. Затоа,
вреднувањето во ученичките домови се разликува од
вреднувањето на сите други воспитно-образовни институции.
Суштината на вреднувањето на воспитино-образовната работа
во ученичките домови изразува посебно адаптиран систем за
мерење на сите воспитни остварувања во домот, а од друга
страна, функцијата на воспитувањето во ученичките домови ја
сочинува мултидимензионално воспитно дејство изразено со
константна евиденција и верификација на педагошките акции и на
педагошките интеракции во домот.
Една од суштинските функции на вреднувањето на
воспитно-образовната работа во ученичките домови е
унапредување на работата на воспитно-образовниот процес. Без
систем на следење и вреднување на воспитно-образовната
87
работа, со кој се дијагностицира и се констатира развојниот тек на

одредена педагошка појава, не е можно ниту доволно развиен
систем на мерки, постапки и влијанија во насока на понатамошно
усовршување на воспитно-образовниот процес.
КОНЦЕПЦИЈАТА НА ВРЕДНУВАЊЕ НА ВОСПИТНО-

ОБРАЗОВНАТА РАБОТА ВО УЧЕНИЧКИТЕ ДОМОВИ
Во однос на другите воспитно-образовни институции,

ученичките домови покажуваат јасно изразени организациони и
потенцијални педагошки специфичности кои непосредно се
одразуваат и во концепцијата на вреднувањето на воспитно-
образовната работа. Вреднувањето на воспитно-образовната
работа во ученичките домови го изразува дијалектичкиот однос
на општото и посебното. Општото ја изразува заедничката
интеграциона основа, а посебното специфичниот однос и степен
на развиеност и приспособеност на концепцијата, теоријата и
практиката на вреднувањето во ученичките домови.Според тоа,
општо во вреднувањето е неговата концепција организација,
системот, принципите, програмите, методите, инструментите и
средствата за вреднување. Посебното во вреднувањето на
воспитно-образовната работа во ученичките домови го
претставува единството на конкретизацијата и адаптација на
општото, во специфичностите на валоризацијата на ученичките
домови.
Како примарни типови на вреднување на воспитно-
образовната работа во ученичките домови се јавуваат следните:
• вреднување на општите педагошки постигнувања на
ученичкиот дом;
• вреднување на педагошките постигнувања на Советот на

воспитувачи;
• вреднување на педагошките постигнувања на секој

воспитувач како индивидуа;
88
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 85 - 92
• вреднување на посебните педагошки постигнувања на

воспитните групи во ученичкиот дом;
• вреднување на ученикот-воспитаникот во домот;
• вреднување на вреднувањето на воспитно-образовната

работа во ученичкиот дом.
Воспитувачите, како носители на најодговорните функции

на воспитно-образовната работа во домот, имаат посебна
положба во процесот на следењето и вреднувањето.
Вреднувањето на нивните постигнувања во воспитно-
образовната работа е дотолку позначајно, доколку повеќе и
вреднувачот треба да се вреднува, затоа што тоа е претпоставка
на секое успешно вреднување. Вреднувањето на воспитувачот
како индивидуа е дел на интегралниот систем на вреднувањето
на воспитно-образовната работа во ученичките домови, додека
воспитаникот е еден од примарните показатели на основните
вредности на воспитно-образовната работа во ученичките
домови.
Вреднување на вреднувањето е основен регулатив на
современата ориентација и комплетна модернизација во
процесот на вреднувањето. Со пермаментно усовршување на
воспитниот кадар во сферата на вреднување на воспитно-
образовната работа се обезбедуваат оптимални услови за
перманентно теоретско и практично напредување на
воспитувачите, што истовремено ќе има влијание врз нивната
мотивација и оспособување за решавање на проблематиката на
вреднувањето. Систематското внесување на иновативни
елементи во концепцијата на вреднувањето на резултатите на
воспитно-образовната работа, ќе придонесе современи
трендови, како и континуирано следење и ефикасно и објективно
вреднување.
Стимулирањето е исто така, битна функција на
вреднувањето на воспитно-образовната работа во ученичките
домови. Стимулирањето треба да се сфати како комплетно, така
и комплексно, бидејќи е потребно да се разработи систем на
постапки и инструменти за стимулирање на учениците-
89
воспитаниците и вработените во домот. Од развиениот систем на

инструменти и методи, кои се конституираат во теоријата на
воспитувањето, ученичкиот дом треба да ги одбере оние кои
најмногу одговараат на специфичностите на домот. Тоа е е
најприродниот пат до успешно вреднување на воспитно-
образовната работа во домот и една од основните
специфичности за избор и примена на ефикасни и прилагодени
инструменти и методи на вреднување на резултатите на
воспитно-образовната работа во ученичките домови.
ЗАКЛУЧОК
Концептот на вреднувањето како општа замисла на

вреднувањето се преобразува во практика на вреднувањето во
остварените посебности на концепциите како делови на општото,
затоа што општото и посебното постојат едно во друго, едно со
друго и едно за друго. Општото во вреднувањето се збогатува со
посебното а посебното се продлабочува и понатаму се развива
секогаш потпрено, вградено, и поврзано со општото. Со
вреднувањето се констатираат промени во развитокот на
личноста на ученикот и реализација на програмските задачи во
ученичките домови. Вреднувањето е следење на повисок степен,
со аналитички пристап, додека следењето и мерењето се две
целини кои функционално се поврзани, се условуваат и се
соединуваат во комплексната категорија на системот на
вреднувањето на воспитно-образовната работа во ученичките
домови.
90
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 85 - 92
Vasilka GJURCHINOVSKI, МА
EVALUATION OF THE EDUCATIONAL WORK IN STUDENT

DORMITORIES, AS AN INTEGRAL ELEMENT IN CURRICULUM
PROCESS
Abstract: One of the key features of education today are clear and
high standards, which help assess and evaluate the performance of
educational institutions, as well as schools, student dormitories,
teachers and students, to insure quality and equalization of
educational outcomes. Evaluation, as an integral element in process
of curriculum, takes an important place as a finishing and starting point
in educational process. Concept of evaluation in educational process
can be used to assess educational programmеs and their quality.
Student dormitories, as an integral part of the educational system in
the Republic of Macedonia, work to evaluate the educational process,
to build their own tracking system, collect data, analyze and evaluate
the results that they achieve. Evaluation of the educational process is
a process that exists since when exist dormitories. Evaluation of the
educational work also stems from the fact that the student dormitory,
as an institution, plays an important role in the upbringing and
education of new generations that are the driving force of the entire
social human life, and who are educated outside of their place of living.
In the evaluation process, the basic areas of the entire educational
process are always taken into consideration. According to this, it can
be argued with certainty that evaluation is immanent to the educational
work as such.
“For teachers, as for students, the most effective evaluation
comes from someone who sits beside us and helps us grow.”
Carol Ann Tomlinson
Educational Leadership, November 2012
91
Keywords: student dormitory, evaluation, education
ЛИТЕРАТУРА
1.https://adviseredu.com/2017/04/16/%D0%B2%D1%80%D0%B5%
D0%B4%D0%BD%D1%83%D0%B2%D0%B0%D1%9A%D0%B5-
%D0%BD%D0%B0-
%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%BE%D1%82%D0%B0%D1%82%
D0%B0-%D0%BD%D0%B0-
%D0%BE%D1%81%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B8
%D1%82%D0%B5-%D1%83/
2. Јурхар Р. (1978):„Функцијата на вреднувањето во системот на
унапредувањето на работата на ученичките домови“, Скопје,
Просветно дело
3. Mrkonjik A., Vlahovik J. (2008): „Vrednovanje u skoli“, Zadar,
Sveuciliste u Zadar, Odjel za pedagogiju
3. Петров Н.(2009): „Педагошките основи на оценувањето,
мерењето, вреднувањето и евалуацијата“, Скопје, Просветно
дело
4. Rajdson, Djastman, Robins (1966): „ Vrednovanje u savremnom
obrazovanju “, Beograd, Nasa Skola
5. Rajic V. (2013): „Vrednovanje obrazovnih/odgojnig postignuca u
obrazovanja odraslih“, Zagreb, Andragoski glasnik
92
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 93 - 111
Верица КОСТОВА Прегледно

Универзитет Гоце Делчев, Штип научен труд
Филолошки факултет
LXXV,3,2022
UDK
Д-рТомислав ТАНЕВСКИ 781.7(497.732)
Универзитет Гоце Делчев, Штип
Музичка Академија
МУЗИЧКИ ФОЛКЛОР - ЕТНИЧКИ ПРЕДЕЛ ОВЧЕ ПОЛЕ
АПСТРАКТ: Овче Поле е предел кој во минатото бил крстопат

на многу историски и културни случувања, така што самата
местоположба на регионот овозможувала комуникации со
другите поблиски и подалечни предели. Со доселување на
Турците била изменета демографската структура, а
евидентните промени извршиле големи културни влијанија,
главно во корист на турската ориентална култура. Носијата од
Овче Поле може слободно да се каже дека претставува
форма на облековна култура врз која се напластиле разни
културни влијанија. Доминантно место зазема Турско –
ориенталното културно влијание, иако овие облеки
изработувани главно од ткаеници со ориентално потекло
според кројот тие ја зачувале првобитната форма што некои
истражувачи ја толкуваат како старобалканска или
старословенска културна појава и како такви припаѓаат на
динарскиот тип на облеки. Во етничкиот предел Овче Поле се
користеле инструментите од групата на традиционални
инструменти. Најзастапени биле инструментите Кавал и
Гајда, иако биле користени и други инструменти зависно од
моментот на изведување.
93
Верица Костова / Д-р Томислав Таневски – Музичкиот фолклор – етнички предел ...
Во Овче Поле се користело изворно-селското вокално,

инструментално и вокално- инструментално творештво. Во
Овче поле се среќава и двогласното пеење, најчестиот начин
на пеење е секундното каде што првиот глас ја пее
мелодиската линија а вториот ја придружува со еден постојан
- бурдон глас. Народните ора од минатото до денес,како дел
од духовната култура на населението од овој етнички предел
на автентичен начин се негувало по пат на директно
предавање и пренесување на идните генерации од колено на
колено.Најпознати ора од овој етнички предел се: „Крстачка“,
„Арнаутка“, „Потрчулка – Влеченичка“, „Џонка“, „Калајџиско“ и
„Вртелешка“.
Клучни зборови: Етнички предел, машка носија, женска

носија, народни инструменти, народни ора,
94
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 93 - 112
ВОВЕД
Овче Поле е пространа рамнина сместена во централниот дел на

Балканскиот Полуостров. Од географски аспект таа се протега на
запад до реката Вардар, почнувајки од устието на реката Пчиња;
по течението на Вардар до нејзиниот состав со реката
Брегалница, на исток граничи со Злетовска Река; на север
градиштанската височина го дели од кумановската област, а на југ
се граничи со реката Брегалница. Меѓутоа, овие географски
граници не се поклопуваат со етничките граници од причина што
носијата во Овче Поле по начинот на облекување и украсување,
како и други делови и елементи од народната култура,
продолжува и во соседните област, предели и региони: Лакавица,
Кочанско Поле и Злетово во кратовскиот регион истовремено
зафаќајќи и дел од Радовишко Поле.Во минатото тоа било
крстопат на многу историски и културни случувања, така што
самата местоположба на регионот овозможувала комуникации со
другите поблиски и подалечни предели. Податокот дека тука
поминувале повеќе патни правци укажува дека Овче Поле имало
богато културно и историско минато. Со доселување на Турците
овде се изменила демографската структура. Евидентните
промени извршиле големи културни влијанија, главно во корист на
турската ориентална култура. Во периодот на турското владеење
населението кое живеело на овој простор било од мешан
карактер. Најголем број на населението биле Македонците, потоа
Турците и Власите. Турското население потекнувало од два
етнички групи: Јуруци и Коњари. Првите се занимавале со
сточарство но често биле во воена служба во организирани воени
единици додека Коњарите биле земјоделци. Македонското
население во Овче Поле се именува за Которско или како
Которци, а целиот предел со терминиот Которлк. Овие називи
датираат од подалечното минато и резултираат од стари културни
традиции. Според досегашните сознанија едни истражувачи
пределската целина Овче Поле, во етнографска смисла, ја
сврстуваат во Средовардарската етнографска целина, а според
други во Горновардарската етнографска целина.Во најново време
87
има укажувања дека истата припаѓа на Шопско – Брегалничката

етнографска целина.
НАРОДНАТА НОСИЈА ВО ОВЧЕ ПОЛЕ
Следена од повеќе аспекти, за носијата од Овче Поле може

слободно да се каже дека претставува форма на облековна
култура врз која се напластиле разни културни влијанија. Сепак,
доминантно место зазема Турско – ориенталната, што можеби е и
логично со оглед на местоположбата на оваа котлина како и
етничката структура на населението во минатото. Значаен
показател за ориенталното влијание се, секако, специфичните
ткаенини. Поточно, станува збор за кенарното платно од кое се
изработувале женските и машките кошули како и платното
алаџата – шареното од кои се изработувале претежно женските и
дел од машките горни облеки. Иако овие облеки изработувани
главно од ткаеници со ориентално потекло според кројот тие ја
зачувале првобитната форма што некои истражувачи ја толкуваат
како старобалканска или старословенска културна појава и како
такви припаѓаат на динарскиот тип на облеки. За разлика од
женската, машката носија зачувала многу постари и архаични
облеки кои се надоврзуваат на стари културни елементи
карактеристични за Старите Словени. Укажувањето во таа смисла
го гледаме преку застапеноста на долгата плетена кошула во
комбинација со гаќите и зимните клашнени горни облеку како и
долните облеки ѕиври и литарки.Според расположливите
податоци во минатото мажите носеле долама од темна клашна
долга до колковите со долги ракави. Многу интересно е дека оваа
облека се заменила со ориентална облека наречена антерија иста
по крој како доламата само направена од алаџа – шарено. Во
летниот период мажите носеле елеци кои биле во тесна врска со
ориенталниот стил на облекување. Како сточарска облека се носи
кунтеш и кожу кои се врзуваат со старите сточарски културни
традиции. Посебно карактеристичен дел од составот на машката
носија претставува скутината именувана со термниот вута.
Самиот назив вута или фута потекнува од турско – арапското
88
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 93 - 112
јазично подрачје. Овој облековен дел претставува уште еден

показател за инфилтрирањето на облековни елементи од турско
– ориентален карактер. Се носи од најмала возраст и станува како
нераскинлив дел од длабоката старост. Инаку, како што е познато,
скутините како составен дел од машката носија се носат на еден
поширок простор низ Македонија. за разлика од женската,
машката носија зачувала многу постари и архаични облеки кои
сенадоврзуваат на стари културни елементи карактеристични за
Старите Словени.
Укажувањето во таа смисла го гледаме преку застапеноста на
долгата плетена кошула во комбинација со гаќите и зимните
клашнени горни облеки како и долните облеки ѕиври и литарки.
Според расположливите податоци во минатото мажите носеле
долама од темна клашна долга до колковите со долги ракави.
Многу интересно е дека оваа облека се заменила со ориентална
облека наречена антерија иста по крој како доламата само
направена од алаџа – шарено.
Во летниот период мажите носеле елеци кои биле во тесна врска
со ориенталниот стил на облекување. Како сточарска облека се
носи кунтеш и кожу кои се врзуваат со старите сточарски
културни традиции. Посебно карактеристичен дел од составот на
машката носија претставува скутината именувана со термниот
вута. Самиот назив вута или фута потекнува од турско –
арапското јазично подрачје. Овој облековен дел претставува
уште еден показател за инфилтрирањето на облековни
елементи од турско – ориентален карактер. Се носи од најмала
возраст и станува како нераскинлив дел од длабоката старост.
Инаку, како што е познато, скутините како составен дел од
машката носија се носат на еден поширок простор низ
Македонија.
89
сл. 1 Овче Поле – машка носија
Основен облековен во машката носија елемент е кошулата тоска

или ајта. На долниот дел од телото се облекуваат гаќите, а на
нозете чорапи. Половината се препашува со појас врз кој се
врзува вута. Карактеристичен горен облековен дел е елек од
алаџа или шарено. Во составот на машките носии е носењето на
неколку бришалки (домашно ткаени крпи). Тие се носат над
скутината, предиплени и заденати во појасот во вид на крст, па
оттаму се нарекуваат крст бришалки, потоа една околу вратот а
со една се преврзува главата. Ваков состав на носија се носи,
главно, во летниот период. Зимскиот состав го сочинуваат
клашнените облеки: ѕиври и литарки, од горни облеки се носело:
долама, кунтеш и облеката џубе. Најтипична горна зимска
облека е кожу што се јавува во неколку вида.
СОСТАВНИ ДЕЛОВИ НА НОСИЈАТА
Кошулата е кроена од кенарно платно и тоа најчесто од шалко

кенар, еден од поубавите кенари во овој регион. Таквите кошули
се именуваат како тоски. Во овој регион застапен е и уште еден
вид на кошула, кроена од преден и заден стан, рукави и три
бочњаци, поинаква од кошулата тоска. Оваа кошула е
изработена од домашно бело платно со широки отворени ракави
90
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 93 - 112
или присобрани во манжетни рокли. Се сретнува со називот ајта

и како таква е главна карактеристика во составот на машката
носија од соседниот предел Скопска Блатија. Паралелно со
погоре опишаните кошули, во зимскиот период се носи кратко
кошулче, покусо од претходните за да може како такво да се
вовлече во ѕиврите или литарките. Ваквото кошулче кроено е од
кенарно или обично бело платно.
Сл. 2 Кошула Тоска
Гаќите скоро секогаш се направени од кенарно платно. Во

струкот се набираат со гаќник. Во горниот дел и турот се
пошироки, а во долниот дел од листот на ногата се стеснети. Тие
се носат во летниот период, во зимно време гаќите имаат
функција на долна облека и се носат под литаркитеи ѕиврите.
Сл. 3. Гаќи
91
Карактеристични облеки за долниот дел од телото се ѕиврите и

литарките, изработени се од волнена домашна ткаенина, од
природна боја на волна темнокафена или бела. Примероците од
поново време се изработувани м’стени односно црно бојосани.
По крој се многу слични на гаќите и се носат главно во зимниот
период облечени врз гаќите. Разликата помеѓу литарките и
ѕиврите е таа што литарките се без гајтански апликации додека
ѕиврите секогаш по рабовите се украсени со црни гајтански
апликации. Според теренските истражувања и едните и другите
се од четворно ткаена ткаеница. Според терминот литарки може
да се претпостави дека најверојатно некогаш литарките биле
лито ткаени. Изработката од лито ткаеница е од причина што
истите се носат главно во секојдневните пригоди или работни
денови.
Сл.4. Ѕиври - Литарки
Појасот е долг до пет метри а широк околу четириесет

сантиметри, се препашува околу половината и го држи мажот во
исправена состојба. Појасот како важен и составен дел од
носијата, ткаен е од волнена преѓа во техника четворно.
Појасите се со вткаени ситни линеарни шарки по целата
должина, во комбинација со шарки и по ширината. Интересно за
машките појаси од овој крај е тоа што се сретнуваат во неколку
варијанти, главно различни според доминантноста на боите.
92
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 93 - 112
Така, на пример, се сретнуваат појаси како: зејтинлија појас,

кавелија појас, алов појас, црн појас итн.
Сл.5. Појаси Ајлов – Зејтенлија - Црн
Како дополнителен дел од носијата се ткаени крпи од една дипла

со должина до еден метар. На краевите се украсени со ситна
линеарна орнаментика но се јавуваат и подоминантни мотиви.
Особено е интересно носењето на повеќе вакви крпи кои го
красат мажот во празничните и во свадбените денови. Овие крпи
го носат називот бришалки. Една бришалка се носи на главата
префрлена и заврзана зад тилот, две на појасот прекрстени една
врз друга, една преку вратот слободно префрлена и со краевите
слободно надвиснати над елекот.
Сл. 6. Бришалки
93
Овој дел од носијата е еден од најкарактеристичните делови од

составот на машката овчеполска носија. Како што е познато, таа
се носи и во делови од соседните пределски целини, но во оваа
смисла овој предел е еден од централните во Македонија.
Скутината е составена од две дипли во прави линеарни шарки
во комбинација на црно-бело. Во долниот дел има вткаени
орнаменти со зооморфни, вегетабилни и антропоморфни
претстави. Орнаментите се ритмички распоредени во фриз
наречен пласта. Основата на скутината најчесто е памучна
додека јатокот е волнен. Во работни денови мажите скутините ги
носат пуштени надолу, додека во празнични денови едниот крај
се подига и се зафаќа во крајката. Скутината како составен дел
од машкото облекување, мажите ја носеле од најраниот животен
период до крајот на животот. Масовно се носела, главно, до
периодот помеѓу двете светски војни. Последно доносување на
скутини е застапено до денешни дни, така што во некои селски
средини може да се забележи повозрасни луге кои сеуште носат
скутини, главно, во работни прилики.
Сл. 7 Вута (Фута)
Елечето спаѓа во горни машки облеки, изработено е од бели

клашни или пребирана алаџа - шарено. Долго е до струкот, без
ракави и се закопчува под левата мишка и на левото рамо.
Најубавите елечиња за млади мажи се правеле од бели клашни
со црни гајтански апликации, но исто така, се носеле и елечиња од
алова алаџа. Аловите елечиња биле скоро секогаш украсувани со
ширити наречени кривалиња. Украсите што на овој начин се
изведувале со бел ширит кривале имале разни називи, како што е
94
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 93 - 112
случајот со декоративното решение наречено куклички.На

елечето наменето за свечени прилики, од едната страна им се
пришивало и џепче кое главно имало естетска функција. Истото
можело да биде направено од монистра или од алаџа опточено со
црна оптока и украсено со ширит кривале. Секојдневните елечиња
најчесто се изработувале од бркана алаџа со скромна оптока и без
џеп; нив ги носеле луѓе од најразлична возраст, но најчесто
средовечни и постари мажи.
Сл.8. Елеци
Доламата е горна облека со долги ракави, долга до колковите и

направена од клашни со природна бела или темнокафена боја.
Според постарите информатори, доламата се украсувала со црни
гајтани. Слична облека на доламата е облеката антерија, по крој
иста како и доламата само што наместо клашна, била направена
од шарено платно алаџа. Двете облеки биле во составот на
зимската носија. Според некои информации, покрај овие облеки
се носела и гуња. Таа се носела во периодот на младоженството,
односно како горна облека која обавезно се облекувала на денот
на свадбата
95
Сл.9. Долама
Специјална крзнена облека со локален назив кожу се носела во

зимскиот период. Се изработувал од јагнешка и овча штавена
кожа. Застапени се неколку вида на кожуви. Првиот е без ракави,
долг до струкот и претставува карактеристика за млади ергени во
зимскиот период. Вториот е долг до колковите со долги ракави и
како таков се носи во зимскиот период. Третиот е масивен, долг
до петиците со куси ракави или долги ракави кој се носи во студени
зимски денови. Овој вид главно го носеле воденичарите, кои како
таков го користеле и како подлога за спиење.
Сл.10. Кожув
96
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 93 - 112
Особено омилено украсување кај мажите во овој предел се

ќустеците од монистра кои ги работеле жените како техника на
плетење. Тие обично се носат по два прекрстени ќустеци еден над
друг. Паралелно со ќустеци, мажите честопати се кителе и со
монистрен украс танче кое при играта на орото служело за
одредување на ритамот во играта. Украсувањето кај мажите е
застапено и на капите со пришивање на сребрени монети, но се
кителе и со природно цвеќе кое служело како заштита од лоши очи
и уроци
Сл.11. Монистрен украс
Чорапите се плетат на пет игли, освен петицата која се плете на

две игли. Плетењето започнува од врвот на чорапот наречено
вршче со орнаменти секирки, потоа се плете ступалото, кое на
горниот дел има коло, а на долниот крива игла или ребра, потоа
следува петата и продолжува горништето кој е орнаментиран со
колја. На завршниот дел од горништето се сплетени сорки меѓу
кои се провлекува сукан волнен конец за да се стегнат чорапите.
Најубавите и репрезентативни чорапи се колја чорапи или колести
чорапи. Долги се до колената, орнаментирани од прстите до
горништето на чорапот.
Сл.12. Колести чорапи
97
Мажите на нозете, најчесто, носеле опинци од свинска и

говедска кожа кои си ги изработувале самите за себе. Опинците
се составени од составните делови: оп’нак (кожата од која се
направени опинците), опути (низ кои се провираат режанките) и
режанки (врвки за стегање на опинокот). Паралелно со овие
обувки се носеле и оп’нци сос ремени – опинчарски производи
набавувани од најблиските градски центри.
Сл.13. Опинци
Основен облековен дел во женската носија е роклата кошула. Врз

неа се облекува уште една кошула најчесто изработена од платно
со тресен кенар поради што е позната како тресена кошула. Врз
овие две кошули се облекува и кусо кошулче. Слоевитиот начин
на облекување на неколку кошули една врз друга, честопати со
придодавање само на ракави кои понекогаш достигнуваат дури до
седум, односно девет кошули еден врз друг. Овој начин на
облекување има декоративен карактер, бидејки секој ракав е
украсен со посебни бордури сорки. На градниот дел врз кошулата,
поточно под елекот, се поставува парче ткаенина наречено манта.
Врз кошулата се облекува горната облека елек од алаџа или
шарено. Половината се препашува со појас ѕуница врз кој во
предниот дел се препашува скутина со локален термин прав
пешкир или упреку пешкир со краишта. Врз скутината се реди
ткаената крпа бришалка. Надополнувањето на составот на оваа
носија го прави и кусото елече кое во свечени моменти најчесто
се јавува како срмено. Покривањето на глава е разновидно, но
најстара форма на забрадување е покривало за главата бошча
98
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 93 - 112
како и неколкуте други видови на забрадувања. Карактеристично

покривало претставува кавракот и црната шамија кои се украсени
сос сорки, како еден вид поново градско влијание. До крајот на XIX
век се носеле чорапи со колца кои од глуждовите нагоре биле
обично бели. Како обувки најчесто се носеле оп’нци кои самите ги
изработувале.
СОСТАВНИ ДЕЛОВИ НА ЖЕНСКАТА НОСИЈА
Кошулата е изработена од д кенарно платно кое се добива со

ткаење на памучни, волнени и свилени конци. Според
употребните материјали кенарот ја менува структурата и може да
биде: прав кенар, тресен кенар, шалко кенар, крстен кенар итн. Од
кенарот особено била ценета тресената кошула којашто називот
го добила според таканаречениот тресен кенар, меѓу кенарните
платна своја посебна примена имал и шалко кенарот кој се
добивал со придодавање на конци во друга боја во основата
вдолж преку целата широчина со што истовремено се добивала
пругаста ткаенина вдолж ткаеницата. Кошула од вакво кенарно
платно била наречена шалка кошула, на која најчесто и се
придодавале ракави од крстен кенаршто се добивал со ткаење на
мешан јаток и основа со конци во друга боја. Наједноставен е
правиот кенар, всушност, овој кенар е најстар вид на кенарно
платно. Кон крајот на XIX век тој се ткаел исклучиво од чагиви
(кафени) конци, а подоцна почнале да се применуват алови
(светло црвени), зејтинливи (зелени), жути – ж’лти (жолти),
пембави - шеќерлии (розови) итн.
Сл.14. Кошула крстен кенар
99
Мантата е парче ткаенина која се носи на градниот дел, врз

кошулата врзана околу вратот. Таа е од домашно производство
лито ткаенасо ситно линеарна орнаментика.
Сл.15. Манта
Елекот е горна облека составена од стан и поли. Изработена е

од пругаста лито ткаена волнена ткаенина позната како: алаџа
или шарено. Оваа ткаенина е исклучиво од домашно
производство. Исткаена се носи на терзија кој ја крои, ја шие и ја
украсува. Алаџата е пругасто ткаена во хармонична комбинација
од неколку бои од кои едната е задолжително доминантна.
Најубава е аловата алаџа со доминантна алова – црвена боја во
комбинација со бели, зелени, црвени и црни пласти. Покрај неа
мошне застапена е и бркана алаџа, главно во темен колорит
најчесто со доминантна црна, хармонизирана со чагиви (жолти),
алови (светло црвени) и зејтинлии (зелени) риги. Во зависност
од употребената алаџа елекот го добива називот како на пример:
алов елек или бркан елек.
100
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 93 - 112
Сл.16. Елек
Ѕуницата е вид на појас со должина до три метри и широчина до

пет сантиметри. Се носи препашана околу половината и секогаш
снагата ја држи стегната и исправена. Ѕуницата се ткае четворно
на разбој, но не се воведува во брдо, така што самото набивање
се врши со дрвен нож-бијач,направен специјално за ткаење на
ваков вид текстилно творештво, што всушност претставува многу
стара форма на ткаење.
Сл.17. Ѕуница(појас)
Антеријата е горна долга облека со долги ракави изработена од

локалните терзии. По крој и украсување е иста како елекот со тоа
што оваа облека има долги ракави до дланката. Изработена е од
алаџа или шарено.
101
Според техниката на изработување е иста како и елекот. Се

носела до крајот на XIX век, а потоа антеријата ја заменува
рудиментирана облека слична по изработка и украсување, но куса
до половината. Оваа облека се нарекувала антериче и се
изработувала од црно кадифе, од внатрешната страна е
наполнета со памук и во некои случаи штепувана на машина за
шиење. Била карактеристична за побогатиот слој на население, а
исто така се носела и во траурни моменти на жалост.
Сл.18. Антерија
Пешкирите се скутини ткаени од волнена преѓа и памучен јаток,

составени од две дипли. Се сретнуваат два вида скутини и тоа:
прави пешкири и упреко пешкири со краишта.Разликата помеѓу
овие два вида скутини доаѓа според вертикалниот или
хоризонталниот состав на диплите. Доколку диплите се поставени
вертикално, таквата скутнина се нарекува прав пешкир. Кај овој
вид скутина орнаментиката е распоредена најчесто во прави
шарки. Според сеќавањата на постарите информатори постарите
генерации носеле прави пешкири. Според тоа може да се
претпостави дека истите важат за постари изработки. Додека
другиот вид на скутина е упреку пешкир со краишта, диплите се
поставени хоризонтално, односно паралелно една над друга на
крајните делови со орнаментални форми наречени краишта.
102
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 93 - 112
Сл.19. Пешкир
Бришалката е дополнителен дел од носијата. Воглавно, таа е

еднодиплена крпа со должина до еден метар, со краеви богато
орнаментирани во комбинација од разни памучни, свилени и
срмени конци. За најубави бришалки се сметаат колестите
бришалки, со едно коло, но и со по четири кола. Бришалките се
носат заденати во појасот и слободно пуштени паѓаат над
скутината – пешкирот, истите можат да се носат вовлечени во
џебот од елекот.
Сл.20. Бришалки
103
Елечето е куса безракавна облека изработена од срма, кадифе и

домашно ткаени крпи – бришалки. Се облекува над елекот, а се
сретнува во овој предел во неколку варијанти. Меѓу нив посебно
интересно е срменото елече. Ова елече се купувало од терзиите-
срмаџии од соседните градски центри: Штип, Св Николе, Велес и
Куманово. Според добиените информации вакви елечиња носело
и турското население кое живеело на овој простор, а некои
примероци се откупувале токму од Турците. Тоа е извезено со
бела и жолта срма и аплицирани срмени ширити. На предниот
граден и задниот дел е украсено со кружни мотиви наречени
колца. Такво елече носеле млади невести во периодот на
невестинството (првите години од бракот).
Сл.21 Елече – Џ`глче
Покривањето и забрадувањето на главата кај жените е условено

од повеќе фактори, а секако најдоминантен е временскиот фактор.
Бошчата е најстара покривка за глава. Таа покривка се носела на
три начина, со пуштени краишта, преврлени краишта и
забулена.Истата е составена од две дипли, а на краевите има
долги слободно испуштени рески од основата на платното и потоа
усукани. Орнаментирана е на долниот дел со прави шарки
преметанки и поведенки.
104
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 93 - 112
Сл.21. Бошча пуштени краишта Сл.22. Бошча префрлени

краишта
Меѓу поновиот вид покривки карактеристични за минатиот век,

спаѓа и покривката каврак, направена од еднобоен свилен
материјал и многу вешто и впечатливо украсен со сорки вклопени
во духот на целокупната носија. Начинот на забрадување е
идентичен со забрадувањето на црната свилена шамија сос
гранки.
Сл.23. Покривки
105
Најзастапен накит во составот на овчеполската носија е

монистрениот. Се изработувал од најситни монистри кои во
техника на плетењесе обликувани најразлични форми и украси
кои често се користеле како амајлии, но истовремено биле во
функција да ја истакнат убавината на жената. Од монистрениот
накит најзастапен е ќустекоткој како украс се носи околу вратот;
змијата е исто многу чест украс, потоа разните белегзии и
коланите од монистра. Како украс за на градниот дел се носеле
разни ѓердани. Поимотните семејства на невестите им давале
ѓердани со златни монети пришиени на црно гајтанче, но се
носеле и сребрени ѓердани нанижани со стари пари кои на
средниата ги придржувало сребрено копче, по што целиот ѓердан
се викал копче. Покрај сите овие метални и монистрени украси
жените многучесто се кителе и со разни природни цвеќиња кои ги
одгледувале во своите дворови. Китки со цвеќе најчесто се носеле
на увото заденати во појасот над скутината. Во зимскиот период
специјално за китење се чувала зеленика која за да добие златест
сјај се излепувала со варак и како таква се носела задената над
увото и на појасот.
Сл.24. Змија монистрен украс
Сл.25. Пафти
106
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 93 - 112
Жените носеле чорапи орнаментирани со ситна орнаментика

распоредена главно околу глуждовите сред нога, а нагоре биле
еднобојни - бели.Подоцна започнале да се носат еднобојни
чорапи, плетени најчесто од црна волнена преѓа. Основната
плетачка техника била две во лево, две во десно, односно ластик-
чорапи (ластик-плетка). Обувките – оп’нци ги изработувале самите
жени. Тие се состоеле од следните делови: оп’нак (кожата од која
се прави опинокот), опути (плетка во вид на јамка низ која се
провираат режанките) и режанки (врвки за стегање на опинокот).
Покрај овој стар вид обувки, носеле и друг вид на опинци
именувани како оп’нци с’с ремени што се изработувале во
блиските градски центри.
Сл.26. Опинци со сопути и режанки
Во периодот од раѓањето, до петгодишната возраст, детската

носија е мошне едноставна и оскудна. По раѓањето, таа се состои
главно од неколку пеленчиња, а дури кога ќе застанат на нозе, им
се преврзува еднодиплено волнено потпашулче, еднакво за обата
пола, главно со практична функција. На пет–шестгодишна возраст
започнува диференцијацијата според полот. Од тој период
машките и женските деца носат облеки карактеристични за
составот на носијата на возрасните. Носијата кај женските деца се
состои од: кошулче, елече, ѕуница и малопешкирче, додека
машките носат: гаќи, кошулче тоска, елече, појас дури и колести
107
чорапи, но во празнични моменти и на малите машки деца им се

опашувало скутина – вута, како кај возрасните мажи. До
средината на минатиот век, кога сеуште егзистирале формите на
патријархалната култура, девојчињата во детството започнувале
да ја плетат косата, а главата да ја преврзуваат со свилено
кавраче, а машките започнувале да носат мали капи накитени со
метални монети.
Сл. 27. Жители од овче поле 1936г.
ТРАДИЦИОНАЛНИ ИНСТРУМЕНТИ ВО ОВЧЕ ПОЛЕ
Во етничкиот предел Овче Поле се користеле инструментите од

групата на традиционални инструменти.Најзастапени биле
инструментите:Кавал, Гајда, Шупелка, Дудук, Двојанка, Тамбура,
Ќемане(Гусла) и Тапан.Музичките инструменти во рацете на
инструменталистот имале музичка функција и биле присутни во
различни моменти од човековото живеење. Тие имале влијание во
формирањето на личноста на инструменталистот кој пак влијаел
на формирањето на музичкиот вкус во потесното и пошироко
опкружување. Бројни настани од минатото се зачувани токму
преку песните кои се пренесувале од колено на колено а кои често
биле придружувани на некој музички инструмент. Во моменти кога
луѓето биле радосни или тажни, кога имало војни и страдања, кога
имало порази и триумфи, музичките инструменти со својата
звучна боја и преку одсвирените мелодии давале асоцијација на
некој од споменативе настани.
108
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 93 - 112
Сл.28. Женско оро со гајдаџија 1936г.
ИЗВОРНОТО ПЕЕЊЕ ВО ОВЧЕ ПОЛЕ
Изворното пеење и инструменталното творештво, создадено во

селските средини исто како и градското творештво со своите
мело- поетични содржини третира различни теми.Во етничкиот
предел Овче Поле се користело изворно-селското вокално,
инструментално и вокално- инструментално творештво кои што
претставуваат основен белег на традиционалното фолклорно
творештво и претставува значаен чинител на севкупната културна
традиција создадена во Македонија. Песната е резултат од
инвентивната дарба на пеачот, тој прво својата песна ја пее во
потесниот круг на семејството, помеѓу пријателите на
традиционалните слави, собори, свадби... Спонтано испеаната
песна постепено била прифатена и од тие кои што ја слушале.
После тоа песната по усмен пат била пренесувана, мелодиски или
содржински усовршувана што педизвикало појава на варијанти –
текстуални и мелодиски. Таквиот начин на усно пренесување на
песната, варијантите и селективноста допринесуваат песната да
е пошироко прифатена од народот и од индивидуален да
прерасне во колективен продукт така наречен народно творештво.
Во изворната традиција создадена на село во која што покрај
едногласното се среќава и двогласното пеење, најчестиот начин
на пеење е секундното каде што првиот глас ја пее мелодиската
линија а вториот ја придружува со еден постојан - бурдон глас. Тој
начина на пеење го исполнуваат двојца или тројца пеачи, едниот
ја води мелодијата а другите ја придружуваат. Поставеноста на тој
109
начин на гласовите во изворното двогласно пеење е исто и при

машкиот и при женскиот двоглас. При секундниот начин на
двогласното пеење, потребно е да постои не само интонативнa
туку и гласовна усогласеност помеѓу пеачите. Во практиката
среќаваме многу примери на тесна роднинска врска помеѓу
пеачите (сестри, мајка и керќа, браќа, татко и син...), или пак пеачи
кои биле големи пријатели и кои со текот на времето го усогласиле
заедничкото пеење. Тој начин на пеење во основа е акапела, но
кога се појавува со инструментална придружба тогаш се свири со
гајда или со два кавала. Гајдата сама по себе произведува два
гласа: гајдурката ја свири мелодијата а брчалото го произведува
лежечкиот тон. Кога свират два кавали двогласот се добива на
истиот начин како кајгајдата – едниот кавал ја свири мелодијата
додека другиот лежечкиот тон.
ПЕСНИ И ОРА ВО ОВЧЕ ПОЛЕ
Македонските народни танци имаат важно место во македонскиот

фолклор и музичка традиција. Преку своите традиционални
народни ора и песни македонскиот народ ги изразува своите
чувства, радости и таги.
Македонските ора се бројни и разновидни. Обично се играат за
време на празници, венчавки, на сретсело, пред црквите,
училиштата и куќите.
Македонските ора се бројни и разновидни. Обично се играат за
време на празници, венчавки, на сретсело, пред црквите,
училиштата и куќите.Досегашните истражувања и методските
анализи на играорните обрасци покажуваат дека во овој етнички
предел имаат доста сложени и комплексни движења,особено
машките ора.Народните ора од минатото до денес,како дел од
духовната култура на населението од овој етнички предел на
автентичен начин се негувало по пат на директно предавање и
пренесување на идните генерации од колено на
колено.Најпознати ора од овој етнички предел се:„Крстачка“,
110
ПРОСВЕТНО ДЕЛО 75, 3 (2022) 93 - 112
„Арнаутка“, „Потрчулка – Влеченичка“, „Џонка“, „Калајџиско“ и

„Вртелешка“.
Verica KOSTOVA
Tomislav TANEVSKI, PhD
MUSICAL FOLKLORE - ETHNIC REGION OF OVCHE POLE
ABSTRACT: Ovche Pole is a region that in the past was a crossroads

of many historical and cultural events, so the very location of the
region enabled communications with other closer and more distant
regions. With the immigration of the Turks, the demographic structure
was changed, and the obvious changes had great cultural influences,
mainly in favor of the Turkish oriental culture. The costume from
Ovche Pole can be freely said to represent a form of clothing culture
on which various cultural influences have been layered. A dominant
place is occupied by the Turkish-oriental cultural influence, although
these clothes, made mainly of fabrics of oriental origin according to
their cut, have preserved their original form, which some researchers
interpret as an old-Balkan or old-Slavic cultural phenomenon and as
such belong to the Dinaric type of clothes. Instruments from the group
of traditional instruments were used in the Ovche Pole ethnic area.
The most represented instruments were Kaval and Bagpipe, although
other instruments were also used depending on the moment of
performance.
In Ovche Pole, native-village vocal, instrumental and vocal-

instrumental creativity was used. Two-voice singing is also found in
Ovche Pole, the most common way of singing is the second voice,
where the first voice sings the melodic line and the second one
accompanies it with one constant - bourdon voice. The folk dances
from the past to the present, as part of the spiritual culture of the
population of this ethnic area, have been nurtured in an authentic way
111
through direct teaching and transmission to the future generations

from generation to generation. The most famous dances from this
ethnic area are: "Krstachka", "Arnautka", "Potrchulka - Vlechenicka",
"Jonka", "Kalajjisko" and "Vrteleshka".
Key words: Ethnic region, male costume, female costume, folk

instruments, folk dances,
Литература
1. Јованов, И. 2012, ГОДИШЕН ЗБОРНИК УНИВЕРЗИТЕТ

ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ФАКУЛТЕТ ЗА МУЗИЧКА
УМЕТНОСТ, ОСНОВНИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА
МУЗИЧКИОТ ФОЛКЛОР ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
2. Костов, С. 2012, ГОДИШЕН ЗБОРНИК УНИВЕРЗИТЕТ

ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ФАКУЛТЕТ ЗА МУЗИЧКА
УМЕТНОСТ, ИСТОРИСКИ АСПЕКТИ НА ОРСКАТА
ТРАДИЦИЈА ВО ОВЧЕ ПОЛЕ
3. Јаневски, В. 2012, НОСИЈАТА ВО ОВЧЕ ПОЛЕ,
Национална установа Завод за заштита на спомениците на
културата и Музеј Штип
4. Таневски, Т. 2021, Авторизирани предавања, УГД, Штип
112
ГРАДИНКИ ! УЧИЛИШТА ! ПЕДАГОШКИ ФАКУЛТЕТИ !
ФАКУЛТЕТИ ! ВОСПИТУВАЧИ ! НАСТАВНИЦИ !
ПРОФЕСОРИ !
ПРЕТПЛАТЕТЕ СЕ
НА „ПРОСВЕТНО ДЕЛО“
ЗА 2022 ГОДИНА
ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА
за установи ......................................................................... 2.000,оо ден.

за просветни работници и индивидуална претплата ...... 1.500,оо ден.
за ученици и студенти ....................................................... 1.500,оо ден.
Списанието за 2022 година ќе им се испраќа само на оние кои

однапред ќе ја уплатат претплатата.
СКОПЈЕ

2022 - PROSVETNO DELO Br.3 - Elektronsko Izdanie

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2022 - PROSVETNO DELO Br.3 - Elektronsko Izdanie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

РЕДАКЦИЈА

Д-р Васил ДРВОШАНОВ 5 ДРАГОЦЕНО ТОПОНОМАСТИЧКО

Оливера СТОЈАНОВСКА 38 КАКО ДА ЧИТАМЕ КНИГА

Оливера СТОЈАНОВСКА 43 ДАЛИ ДА ЧИТАМЕ И СЛУШАМЕ

Д-р Валентина КЛОПЧЕВСКА 51 СОЦИЈАЛИЗАЦИЈАТА НА

Ева СКЕНДЕРОВСКА 60 НЕВЕРБАЛНА КОМУНИКАЦИЈА ВО

Борис АЛЕКСОВСКИ 73 МУЗИЧКАТА КУЛТУРА ВО

М-р Василка ЃУРЧИНОВСКИ 85 ВРЕДНУВАЊЕТО НА ВОСПИТНО-

Верица КОСТОВА 93 МУЗИЧКИ ФОЛКЛОР - ЕТНИЧКИ

PROSVETNO DELO 3 2022

Ph.D. Vasil DRVOSHANOV 5 PRECIOUS TOPONOMASTIC WORK -

Olivera STOJANOVSKA 38 HOW TO READ A BOOK?

Olivera STOJANOVSKA 43 SHOULD WE READ OR LISTEN TO

Ph.D. Valentina KLOPCHEVSKA 51 THE SOCIALIZATION OF THE

Eva SKENDEROVSKA 60 NONVERBAL COMMUNICATION IN

Boris ALEKSOVSKI 73 MUSICAL CULTURE IN

MA. Vasilka GJURCHINOVSKI 85 EVALUATION OF THE EDUCATIONAL

Verica KOSTOVA 93 MUSICAL FOLKLORE - ETHNIC

Д-р Васил ДРВОШАНОВ Приказ

ДРАГОЦЕНО ТОПОНОМАСТИЧКО ДЕЛО

Кај топонимите со зборообразувачка деривација предмет

Вруќ'иница, Кр'атица, Парт'алица, Патн'ичица, С'ивица,

Суфиксот -ец, забележува Јосифовска, се јавува и

Манаст'ириште, Ман'астир,иште, Мер'изиште, Ов'езиште,

дејство: В'икало, Зб'ирало, П'оила, П'умпало, Кл'епало, Пл'ускало,

5. Суфиксот -ски (-ска, -ско), нотира авторката, има тројна

Од аспект на граматиката композитните топоними еднакви

Голем'о-Лозно, Голем'о-Поле, Г'олем-Пат, Гол'ем-Присо–, Г'олем-

Кисел'а-Вода, Кист'а-Круша, Лут'о-Камче и Солен'а-Вода; –

Шештар, Г'орно Ж'итоше // Д'оўно Ж'итоше, Г'орно К'амен’е //

Ј'абока, Воўч'е:-Круша, Воўчј'а-Дупка, В'оўчко: К'отлина, Вурм'е-

Мифт'аров-Дап, Младен'о:-Слива, Мурато'а-Чешма, М'ургов-

Зиб'ероа, Н'ивата Л'имоноа, Н'ивишта Бимб'иле–, Н'ивје Лаж'ио–

Калуѓ'ерски-Рит, Каурск'а-Чешма, К'оканско М'а:ло, К'олунски

Ник'олеско, Л'озја Кар'аџоски, Л'озја К'ожески, Л'озјата

Т'асеска Вод'е–нца, Т'асески Л'иваѓе, Тасеск'о-Чешме, Т'орнеско

Ќ'аја, Ч'ешмата од 'Иса Ш'ајна, К'амено на 'Ајруш, Кл'а–нецо на

Нивниот број изнесува околу 150 топоними и употребата им е

Б'озје, Б'очва, – во суфиксната морфема -ъkъ > -ок и во членската

Бал’'о–ца, Билјаноск'и-Нивје, Билјак'о-Гла:, Велј'аница,

Пат, Хоџин'а-Чешма и во топоними образувани од турски лични

но: Грнч'арица и Грнч'арница; и 13) редуцирањето на гласовната

нца, Кар'а–нца, Опал'е–нца, Ос'о–нче, Прис'о–нца, õв'е–нци, Треб'е–

замагленост во формалното бележење на конгруенцијата по род

остатоци од некогашниот генитив, сп. Ѓ'ума, К'а–ша, Г'ара, Ѓ'ура,

Лексиката вградена во топонимите од Крушевскиот Регион

Ис'е–нит // Исејн'оа-Нива), како и хибридни топоними (пр. Клајн'е–

Тре Ф'аќет за топ. Тр'и-Страни, Вр'име е 'Ујкут за топ.

Јосифовска навраќа на проектот Топонимијата на

префиксните образувања, додека синтаксичката анализа се

образување, додека топонимите – состави се побројна група.

Во Регистарот на топонимите во Крушевско (219–263) се

Монографијата Топонимијата на Крушевско на Јосифовска е

Оливера СТОЈАНОВСКА Стручен труд

КАКО ДА ЧИТАМЕ КНИГА?

Апстракт: Совети, придобивки и предупредувања, за помош при

Клучни зборови: читање, книга, совети.

Кога ке го прочитате насловот ќе си речете, зарем

Најпрво, треба да се потсетиме на сите букви, бидејки сите

поглавје и ќе го постигнете тоа, подарете си десерт или друг вид

Ако го следите овие совети и научите како да читате

- Читањето ја подобрува меморијата;

- Читањето помага во подобра концентрација;

Секоја приказна што ќе ја прочитате може да биде