1.

Vrste, svojstva i nomenklatura

organskih spojeva

Izv. prof. dr. sc. Lidija Barišić

 Definicija organske kemije

• U skladu s Berzeliusovom podjelom spojeva na organske [izvedeni iz živih organizama i njihovih

prirodnih produkata djelovanjem životne sile (vis vitalis, vital force)] i anorganske (dobiveni iz
minerala i plinova, bez sudjelovanja životne sile), organska se kemija početkom 19. stoljeća
definirala kao studij spojeva izvedenih iz prirodnih materijala.

• 1828. Friedrich Wöhler je sušenjem amonijeva cijanata

(anorganskog spoja) dobio organski spoj ureu (urea se
do tada izolirala iz ljudskih i životinjskih bubrega):

NH4OCN (NH2)2CO

Letter from Wöhler to Berzelius:

"I must tell you that I can prepare urea
without requiring a kidney or an animal ...“

• Suvremena organska kemija definira se kao kemija ugljikovih spojeva.

 U čemu je značaj organske kemije?

• Građeni smo iz organskih molekula (proteini u koži, lipidi u staničnim membranama, glikogen u
jetri, DNA u stanicama,...).

Ugljikovodici
Ugljikohidrati i lipidi

Aminokiseline i proteini

Aminokiseline i proteini
Nukleinske kiseline (RNA i DNA)

• Našu hranu čine organske molekule (ugljikohidrati, proteini, lipidi, emulgatori, bojila, arome,
antioksidansi,...) koje određuju esencijalna svojstva hrane (okus, konzistenciju, reološka svojstva,
boju, nutritivnu vrijednost, miris,...).
• Metabolizam (mijena tvari): sveukupnost kemijskih reakcija u organizmu kojima se složene
molekule razgrađuju (katabolizam) ili sintetiziraju (anabolizam ili biosinteza).

• Kataboličkim reakcijama velike

organske molekule iz hrane
cijepaju se na manje, pri čemu se
oslobađa energija sadržana u
kemijskim vezama.

• Anaboličkim reakcijama iz manjih

se molekula sintetiziraju velike
molekule koje izgrađuju nove
stanice i tkiva te revitaliziraju
organe (iz monosaharida nastaju
polisaharidi, iz aminokiselina
proteini, a iz masnih kiselina
trigliceridi).
 Što ugljik čini posebnim?

• Centralni položaj u 2. periodi PSE – dok se atomi pozicionirani lijevo -

odn. desno od ugljika odlikuju sposobnošću doniranja odn. akceptiranja
+ ++
+
elektrona, ugljik dijeli elektrone s nekoliko različitih vrsta atoma (H, O, - ++ +++ -
+
++ +++ -
N, S, P, halogeni) kao i sa susjednim istovrsnim atomima, stvarajući pri - +
+ +
tom jake veze u milijunima stabilnih organskih spojeva.
-
• Tvori četiri veze (nerazgranate i razgranate lance).
• Ugljikovi atomi mogu biti vezani jednostrukim, dvostrukim i trostrukim vezama.
• Stvaraju zasićene i nezasićene prstene različitih veličina.
 Podjela organskih spojeva

Osnovna svojstva Kemijske veze Supstitucija

Aciklički (alifatski) Zasićeni Nesupstituirani

Ciklički Nezasićeni Supstituirani

Aliciklički Aromatski Ugljikovodični Heteroatomni

supstituenti supstituenti

Heterociklički

N O
 Prikazivanje organskih spojeva kondenzirane formule
(ne pokazuju sve pojedinačne veze; prikazani su atomi
iz glavnog lanca zajedno s vezanim atomima; dvije ili
više identičnih skupina prikazuju se u zagradama)

Strukturne formule Lewisove formule

(pokazuju koji su atomi međusobno (vezni elektronski parovi prikazani su kao parovi
povezani) točaka ili crticom (‒), nevezni (osamljeni) elektronski
parovi prikazani su kao parovi točaka)

formule s veznim crtice (prikazi sa štapićima)

Molekulske formule (veze se prikazuju crticom; ugljikovi atomi su završeci
(prikazuju vrstu i broj atoma u molekuli) crtica ili njihova presjecišta)

Strukturna formula
Molekulska
formula Kondenzirane formule Lewisove formule Formule s Veznim
crticama

H H H H H H
Heksan C6H14 CH3(CH2)4CH3
H C C C C C C H
H H H H H H

Heksan-3-ol C6H14O CH3CH2CH(OH)(CH2)2CH3

UGLJIKOVODICI ALDEHIDI I KETONI AMINI KARBOKSILNE KISELINE
I DERIVATI

ALKOHOLI

AROMATSKI SPOJEVI

ETERI ORGANSKI SPOJEVI

LIPIDI
ALKIL-HALOGENIDI

AMINOKISELINE, PEPTIDI UGLJIKOHIDRATI I

I PROTEINI NUKLEINSKE KISELINE
 Ugljikovodici

• Ugljikovodici: organski spojevi građeni iz ugljika i vodika. Njihove su podvrste alkani, alkeni,
alkini i aromatski ugljikovodici.

UGLJIKOVODICI

ZASIĆENI NEZASIĆENI

ALKANI ALKENI ALKINI AROMATSKI

Etan Eten Etin Benzen

1) Alkani su zasićeni ugljikovodici (sadržavaju samo jednostruke ugljik-ugljik veze i
maksimalan broj vodikovih atoma).
• Nerazgranati alkani razlikuju se samo u broju metilenskih (‒CH2‒) skupina u lancu. Ako molekula
sadrži n ugljikovih atoma, broj uključenih vodikovih atoma iznosi 2n+2 (molekulska formula
CnH2n+2).
• Niz spojeva koji se razlikuje samo po broju metilenskih skupina naziva se homolognim nizom, a
njegovi su članovi međusobno homolozi.
CH4 metan C5H12 pentan C9H20 nonan
C2H6 etan C6H14 heksan C10H22 dekan

...
C3H8 propan C7H16 heptan
C4H10 butan C8H18 oktan

• Alkani su nepolarni spojevi slabe reaktivnosti (lat. parum affinis, slabo poveziv, parafini).

C1-C4 plinovi C5-C15 tekućine (goriva) > C15 krutine (vosak)

 Struktura alkana

• Dva elektrona iz 2p orbitale jedini su nespareni elektroni – zašto struktura metana nije CH2?

6
C 1s2
2s2 2p2 2px 2py 2pz
2px 2py 2pz
2s
2s

• Tvorbom veza oslobađa se energija i sustav se stabilizira  ukoliko bi ugljik tvorio četiri veze
oslobodilo bi se duplo više energije te bi rezultirajuća molekula bila još stabilnija.

• Mala energetska barijera između 2s i 2p orbitale omogućava prijelaz jednog elektrona iz 2s u

praznu 2p orbitalu čime se dobivaju četiri nesparena elektrona raspoloživa za vezivanje  CH4!

• U metanu su sve ugljikvodik veze jednake, a elektroni su smješteni u dvjema različitim vrstama
orbitala?

• Elektroni su ponovno preraspodijeljeni u procesu hibridizacije: jedna s i tri p orbitale

daju četiri identične sp3 hibridne orbitale.
 Metan

2px 2py 2pz

2s 2px 2py 2pz
2s

4 sp3-hibridne orbitale

• sp3-Hibridne orbitale usmjerene su prema kutevima

pravilnog tetraedra, jer su pri takvom geometrijskom 109.5 o

rasporedu četiri orbitale međusobno najudaljenije.

C
H
H
H
metan
6
C 1s2
2s2 2p2

nevezni nevezni
elektroni elektroni
 Etan

sp3 s s veza
H H

C + C

H H
H H
sp3 sp3 sp3 sp3 s veza

u ravnini
H H
H C C H
iza ravnine
H H
ispred ravnine
sp3 sp3
H3CCH3
 Nomenklatura alkana

• Geneva, 1892., sastanak vodećih europskih kemičara na kojem se

raspravljalo o uvođenju sustava za imenovanje kemijskih spojeva –
IUPAC (International Union of Pure and Applied Chemistry).

Pravila za imenovanje alkana

lanac s najvećim brojem C-atoma

1. Izbor glavnog lanca

više lanaca jednake duljine  glavni lanac sadrži više

bočnih lanaca (alkila)!

alkilima se dodjeljuju što manji brojevi

2. Numeriranje glavnog lanca

simetrično supstituirani alkani  abecedni kriterij!

 CH3 CH3
CH3 CH CH2 CH3 CH CH2
CH CH CH2 CH3 CH CH CH2 CH3
CH3 CH CH3 CH3 CH CH3
CH3 CH3

pogrešno ispravno
(sedmoročlani glavni lanac, tri supstituenta) (sedmoročlani glavni lanac, četiri supstituenta)

CH3
1 7CH
3
3 2 5 6
CH3 CH CH2 CH3 CH CH2
4 5 4 CH 3CH CH
CH CH CH2 CH3 2 CH3
CH3 6CH CH3 CH3 2CH CH3
7CH 1CH
3 3

pogrešno 3-etil-2,4,5-trimetilheptan
• Supstituirajuće skupine pripojene na glavni lanac CH3
primarni
imenuju se kao alkilne skupine i to tako da se (1°) ugljik CH3 CH2 CH2 C H
tercijarni
sufiks -an iz odgovarajućeg alkana zamijeni CH3 (3°) ugljik

sufiksom -il. sekundarni (2°) ugljik

• Razgranati alkili:
i. izoalkili sadrže izogrupaciju (CH3)2CH‒, H3C
CH (CH2)n
ii. sekundarni (C-atom iz alkila koji se veže na H3C
glavni lanac vezan je za dva susjedna C-atoma)
izoalkil (n = 0, 1, 2, ...)
i tercijarni (C-atom iz alkila koji se veže na glavni
lanac vezan je za tri susjedna C-atoma).
metilna

metil etil propil izopropil metilenska metinska

butil izobutil 2 3
sec-butil tert-butil
2) Alkeni (olefini, lat. oleum, ulje) sadržavaju dvostruku ugljik-ugljik vezu koja je najreaktivniji
dio molekule, odnosno predstavlja funkcijsku skupinu. Alkeni su nezasićeni ugljikovodici
jer u prisutnosti katalozatora mogu adirati vodik. Njihova je molekulska formula CnH2n.

CH2 CH2 CH3 CH2 CH2 ...

eten propen

• Ubrajaju se među najvažnije organske spojeve, te se odlikuju važnim biološkim funkcijama.

o biljni hormon eten kontrolira rast i dozrijevanje voća i povrća

o feromoni muskalur

CH3
o biljne arome i mirisi CH3
CH2 limonen
 Eten

2px 2py 2pz 2s 2px 2py 2pz

2s
3 sp2-hibridne orbitale
• Tri sp2-hibridne orbitale su koplanarne, a
nehibridizirana p-orbitala smještena je
okomito na njihovu ravninu (planarna 120o

trigonska geometrija).

sp2 sp2 H C C H s veze

p veza
H2CCH2 H H
3) Alkini (acetileni): sadržavaju trostruku ugljik-ugljik vezu koja je najreaktivniji dio molekule,
odnosno predstavlja funkcijsku skupinu. Alkeni su nezasićeni ugljikovodici. Njihova je
molekulska formula CnH2n-2.

CH CH CH3 CH CH ...

etin propin
• alkini u prirodi

O
CH3C C C C C

fungicid antibiotik

• sintetski alkini - lijekovi

H3C OHC CH
CH3
CH2NCH 2C CH

CH3O

antihipertenziv oralni kontraceptiv lijek za Parkinsonovu bolest

 Etin

2px 2py 2pz

2s 2px 2py 2pz
2s
2 sp-hibridne orbitale

• Dvije sp-hibridne orbitale su linearne, a

nehibridizirane p-orbitale okomite su i
međusobno i u odnosu na ravninu hibridnih
orbitala (linearna geometrija).

sp sp
HCCH s veza
H C C H p veza
p veza
H C C H
Veza Preklapanje Duljina veze Jakost veze
(ppm) [kJ (kcal)/ mol]
 Nomenklatura alkena i alkina

najviše nezasićenih veza

1. Izbor glavnog lanca lanac s najvećim brojem C-atoma

najviše dvostrukih veza

najveći broj bočnih lanaca

nezasićenim vezama dodjeljuju se što manji brojevi

2. Numeriranje glavnog lanca što manji broj dvostrukim vezama

što manji broj bočnim lancima

 3 2 1
4 3 2 1
CH3 CH CH CH CH CH CH 2 CH3 C CH CH3
7 6 5 4 3 2 1 1 2
CH2 CH2 CH3
hepta-1,3,5-trien 3 4 5
4 5 6
3-metilheks-2-en

4
1 5 4 3 2 1
4 3 2 1 5 3 CH2CH3 4 3 2 1
6 2 CH2 C CH2 C CH
3 2 1 1 2 3 4 5
5 3
6 2 CH3
4 4 5
1
3-metilbut-1-en 2-etilcikloheksa-1,3-dien 2-metilpent-1-en-4-in
3-metilbut-1-en

• Alkeni kao supstituenti

CH CH 2 CH2 CH CH 2

vinil alil
Allium sp.
 Alkoholi R‒OH

• Alkoholi su organski derivati vode u kojima je vodikov atom supstituiran organskom

skupinom:

H OH R OH Ar OH R = (ciklo)alkil, alkenil, ... Ar = fenil, naftil, ...

• Sadržavaju hidroksilnu (‒OH) skupinu čiji je sp3-hibridizirani atom kisika vezan za sp3-hibridizirani
ugljikov atom.

sp3 sp3

..
..

Funkcijska
skupina

• Često su prisutni u prirodi, imaju industrijsku, farmaceutsku i biološku primjenu [etanol se koristi kao industrijsko
otapalo, mentol kao tvar arome, BHT (butilirani hidroksitoluen) kao antioksidans u prehrambenim aditivima].
 primarni (1°)
sekundarni (2°)
H
R C OH CH2 OH H
H R C OH
benzil-alkohol R

H
CH3 C OH izopropil-alkohol
tercijarni (3°)
CH3 (i-PrOH)

R CH3
H
R C OH CH3 C OH
CH3CH2 C OH sec-butil-alkohol
R CH3
CH3 (sec-BuOH)
tert-butil-alkohol
(t-BuOH)
• MeOH (CH3OH, metil-alkohol, metanol): otrov (15 ml uzrokuje sljepoću, a letalne su doze iznad 100 ml),
industrijski se koristi kao otapalo i sirovina za proizvodnju formaldehida i octene kiseline.

• EtOH (C2H5OH, etil-alkohol, etanol): fermentacijom žitarica i šećera proizvodio se prije 9000 godina, a
pročišćavanje destilacijom poznato je od XII. stoljeća.

• PhOH (C6H5OH, fenol, karbolna kiselina): služi kao intermedijar u industrijskoj sintezi adheziva i antiseptika.
• BnOH (C6H5CH2OH, benzil-alkohol): koristi se kao otapalo, lokalni anestetik, te u farmaceutskoj industriji;
prirodni je sastojak različitoga voća i čajeva, te se kao tvar arome dodaje hrani i pićima.

• Alkotest: u prisutnosti alkohola narančasto obojeni kalijev dikromat reducira se u zeleno obojeni trovalentni
kromov spoj; iz intenziteta zelene boje određuje se udio alkohola u krvi.
• Alkoholi zauzimaju središnje mjesto u organskoj kemiji:
 Struktura i svojstva alkohola

• Elektronegativnost: svojstvo pomoću kojeg

pozitivni naboj jezgre jednog atoma privlači
vezni elektronski par, odnosno elektrone iz
njegove veze s drugim atomom.

Nepolarna Polarna Ionska veza

kovalentna veza kovalentna veza

Razlika u
elektronegativnosti
0,5 1,9
 Međumolekulska privlačenja

• Međumolekulska privlačenja od osobitog su značaja u čvrstom i tekućem stanju (jer su molekule

u neprekidnom međusobnom kontaktu).
• Tališta, vrelišta i topljivost organskih spojeva pod utjecajem su triju vrsta međumolekulskih
privlačnih sila: dipol-dipol privlačenja između polarnih molekula, Londonove disperzijske sile
prisutne u svim vrstama molekula te vodikovih veza među molekulama s hidroksilnim (‒OH) ili
amino-skupinama (–NH).
H H H
• Dipol-dipol privlačenja: međusobna      
C Cl C Cl C Cl
H H H
privlačenja pozitivnih i negativnih H  H  H 

krajeva dipola polarnih molekula

(polarne veze u molekulama + -+ - + -
osiguravaju trajni dipolni moment s
pozitivnim i negativnim krajem).

• Dipol-dipol sile moraju biti nadvladane

prilikom prelaska molekule iz tekućeg u
plinovito stanje (porast temperature
vrelišta!).
• Londonove disperzijske sile (vrsta van der Waalsovih sila): ugljikovi i vodikovi atomi u
molekulama alkana slične su elektronegativnosti, uslijed čega su veze u alkanima nepolarne.
Ipak, neprestanim gibanjem elektrona gustoća elektronskog oblaka može se malo povećati na
jednoj strani molekule što dovodi do stvaranja malog trenutačnog dipola.

• Negativni kraj trenutačnog dipola jedne molekule privlači - +

+
++
- +
pozitivni kraj trenutačnog dipola susjedne molekule  - - + -
Londonova disperzijska privlačenja (najslabija -
međumolekulska sila). + -
+ - +
• Vrenje alkana ostvaruje se prevladavanjem Londonovih - + - +
- + -
disperzijskih privlačenja čija magnituda ovisi o dodirnoj
površini (veća dodirna površina  jača privlačna sila  viša temperatura vrelišta).

• S porastom molekula alkana, rastu i tv jer svaka dodatna metilenska (–CH2) skupina povećava
dodirnu površinu.

• Zbog veće dodirne površine

nerazgranati alkani (olovke) imaju viša
vrelišta od razgranatih izomera (teniska
loptica).
• Vodikova veza: OH i NH veze su zbog razlika u
elektronegativnosti vezanih atoma polarizirane. Vodikov H
atom je parcijalno pozitivno nabijen te pokazuje O H O
 
R R
visok afinitet za nevezne elektrone susjednog
kisikova ili dušikova atoma.

• Vodikove su veze najjače intermolekulske sile, ali su daleko slabije od kovalentnih veza.

• U alkoholima nevezni elektroni kisikova atoma iz jedne molekule privlače pozitivno polarizirani
vodikov atom iz hidroksilne skupine susjedne molekule (vodikova veza) uslijed čega dolazi do
porasta temperature vrelišta (najjače međumolekulsko privlačenje).

Spoj Mr (gmol-1) tv (oC)

CH3CH2CH2OH 60 97

CH3CH2CH2CH3 58 -0,5

ClCH2CH3 65 12,5

• Međumolekulskim privlačnim silama različite jakosti tumači se velika razlika u

temperaturama vrelišta spojeva sličnih molekulskih masa.
• Alkoholi manjih molekulskih masa
miješaju se s vodom (otapaju se) jer
sadrže hidrofilnu (“voli vodu”)
hidroksilnu skupinu (‒OH) koja je i
donor i akceptor vodikove veze.
• Topljivost u vodi opada s povećanjem
hidrofobne (“ne voli vodu”) alkilne akceptor

skupine.
donor

Alkohol Topljivost u vodi Alkohol Topljivost u vodi

(pri 25 oC) (pri 25 oC)

metanol topljiv pentanol 2,7%

etanol topljiv heksanol 0,6%

propanol topljiv fenol topljiv

 Eteri R‒O‒R

• Eteri su, kao i alkoholi, organski derivati vode u kojima su H OH R O R'

organske alifatske ili aromatske skupine vezane na atom kisika. (R = alkil, aril)

• Primjeri etera: simetrični, asimetrični i ciklički:

CH3CH2 O CH2CH3 O CH3

O
dietil-eter fenil-metil-eter tetrahidrofuran
(THF)

• Eteri su relativno nereaktivni spojevi zbog čega se rijetko koriste kao sintetički međuprodukti.
Stabilni su u doticaju s brojnim reagensima te se najčešće koriste kao otapala (niska
temperatura vrelišta  olakšano uparavanje).

• Odlikuju se visokom polarnošću. R R

Njihovom dipolnom momentu doprinose  O   O 
dvije polarne veze C‒O te nevezni R' R'

elektronski parovi.
• Nedostaje im vodikov atom vezan za
elektronegativni atom kisika (ne mogu biti donori
R
vodikove veze) te se međusobno ne mogu O R O
povezivati vodikovim vezama R R

Nema vodikove veze!
imaju niža vrelišta u odnosu na alkohole.

Spoj Mr (gmol-1) tv (oC) Spoj Mr (gmol-1) tv (oC)

CH3CH2CH3 44 -42,1 CH3(CH2)3CH3 72 36

CH3OCH3 46 -25 CH3CH2OCH2CH3 74 35

CH3CH2OH 46 78 CH3(CH2)3OH 74 118

• Eteri su akceptori vodikove veze (podliježu R

O
hidrataciji, miješaju se s alkoholima). R H O
R

akceptor
 Amini

• Organski derivati amonijaka u kojima je jedan ili više vodikovih atoma zamijenjen alkilnim
ili arilnim skupinama.

NH3

amonijak

metilamin dimetilamin trimetilamin

(1 amin) (2 amin) (3 amin)

• VSEPR (Valence Shell Electron-Pair Repulsion) – teorija odbijanja

elektronskih parova valentne ljuske: nevezni elektroni bliže su jezgri u
odnosu na vezne el. parove  jača su odbijanja između neveznih i
susjednih veznih elektrona  smanjuje se kut među veznim orbitalama.
• Dušikov slobodni elektronski par osigurava im bazična i nukleofilna svojstva.

CH3
• Prirodni amini:
N

H3C COOCH3
N N
H3C CH3 O
CH3
N
trimetilamin nikotin kokain
O
prisutan u animalnim tkivima, alkaloidi (zbog svoje bazičnosti (alkalnosti) amini izolirani iz biljaka
jak miris po ribi često se nazivaju alkaloidima)

• Amini su građevne jedinice aminokiselina, proteina i nukleinskih kiselina.

• Amini su polarni spojevi (veliki dipolni moment slobodnog

elektronskog para atoma dušika pridonosi dipolnim momentima
N
CN i HN veza). H
CH2CH3
H 3C
• Primarni i sekundarni amini istovremeno su i donori i akceptori vodikove veze, dok se
tercijarni amini ne mogu međusobno povezivati vodikovim vezama (ne sadrže NH
skupinu!).

akceptor
H R' R R' R
N N
N donor H H
H H H H
N N N
R
R
N R' R R' R R' R

R
R

• Amini manjih molekulskih masa (do 6 C N H

O
H
atoma) podliježu hidrataciji. R
R
• Dušik je manje elektronegativan od kisika  NH veza je manje polarna od OH veze  amini
tvore slabije vodikove veze od alkohola  niže temperature vrelišta.

• Tercijarni amini imaju niža vrelišta u odnosu na primarne i sekundarne.

Spoj Mr (gmol-1) tv (oC)

(CH3)3N 59 3

CH3OCH2CH3 60 8

CH3NHCH2CH3 59 37

CH3(CH2)2NH2 59 48

CH3(CH2)2OH 60 97

• Kvaterne amonijeve soli: spojevi u kojima su na pozitivno R

nabijen dušikov atom vezane četiri različite skupine. R N R X
R
 Halogenirani organski spojevi

• Organski spojevi supstituirani halogenim atomima RX (R = alkil, vinil, aril; X = F, Cl, Br, I).

Halogenalkani (alkil-halogenidi) vinil-halogenidi

Cl H F F
C C C C
H H F F
triklormetan (kloroform) freon kloreten (vinil-klorid) tetrafluoreten

aril-halogenidi
Cl I I NH2
HO O CH2 CH COOH
Cl
I I
1,4-diklorbenzen (kuglice protiv moljaca) tiroksin

H
• Elektronegativni halogeni atom u halogenalkanima čini vezu
C 
CX polarnom. H Cl
H
 Karbonilni spojevi

• Sadrže karbonilnu ( ) funkcijsku skupinu.

• Kao konstitutivni elementi proteina, ugljikohidrata i nukleinskih kiselina, karbonilna skupina ima
središnju ulogu u organskoj kemiji, biokemiji i biologiji.

Vrsta Opća formula Vrsta Opća formula

O O
Aldehidi Esteri
R C H R C O R'

Ketoni O Tioesteri O
R C R' R C S R'

O O
Karboksilne kiseline Laktoni C C O
R C OH

O O
Acil-halogenidi Amidi
R C X R C N

Anhidridi kiselina Laktami O

O O
C C N
R C O C R

O O
Acil-fosfati O
R C O P O
ACILNA SKUPINA R C
O
 Aldehidi i ketoni

• Aldehidi i ketoni su vrlo reaktivni organski spojevi (adicija, supstitucija, eliminacija, oksidacija).
• U aldehidima su jedna alkilna (arilna) skupina i jedan vodikov atom vezani za karbonilnu skupinu,
dok su u ketonima dvije alkilne (arilne) skupine vezane za karbonilnu skupinu.

(R, R' = alkil, alkenil, aril,...)

C O
sp2 sp2
funkcijska acetaldehid R' funkcijska aceton
skupina skupina

R
C O
R
• Polarizirana karbonilna skupina
omogućava međusobne dipol-dipol
interakcije.

• Ne sadrže ‒OH skupinu 

međusobno se ne mogu povezivati
vodikovim vezama!  niža vrelišta
u odnosu na alkohole.

 
• Akceptorska CO skupina koja sadrži O O
 
H H H H
nevezne elektronske parove
omogućuje njihovo sudjelovanje u  O  O

vodikovim vezama s alkoholima i  C  C

vodom (topljivost!). R R' R H
• Otapala, sirovine i reagensi u kemijskoj industriji

• Aldehidi i ketoni u prehrambenoj i farmaceutskoj industriji:

CH3O CHO
CHO
CH3CH2CH2CHO COCH3
HO
butanal vanilin acetofenon cinamaldehid

Miris: maslac vanilija pistacio cimet

Uporaba: margarin hrana, parfemi sladoled slatkiši, hrana, lijekovi
• Ketoza, patološko stanje pri kojem organizam dijabetičara proizvodi više acetoacetata nego što ga može
metabolizirati; suvišak acetoacetata pretvara se u aceton (zadah)!

O O O

H 3C O H 3C CH3 + CO2

acetoacetat aceton

H 3C
O OH
• Male strukturne razlike CH3 CH3

uzrokuju goleme razlike CH3 H CH3 H

u biološkoj aktivnosti. H
H H H
O O

progesteron testosteron
 Karboksilne kiseline
O

• Karboksilna skupina: hidroksilna skupina vezana za karbonilni C-atom R C OH .

• Klasificiraju se prema supstituentu R vezanom na karboksilnu skupinu:
alifatske aromatske masne kiseline
O
O O
C OH
CH3 CH2 C OH CH3 (CH2)16 C OH

propionska kiselina benzojeva kiselina stearinska kiselina

• Karbonilni C-atom je, kao kod aldehida i ketona, sp2-hibridiziran; tri atoma vezana za karbonilni
ugljik leže u istoj ravnini.

funkcijska octena
skupina kiselina

ijska octena
pina kiselina
• Visoke temperature vrelišta pripisuju se stabilnom dimeru, 8-članom prstenu kojeg zatvaraju
dvije intermolekulske vodikove veze između dviju molekula karboksilnih kiselina. Time se
udvostručuje masa molekula koje se vrenjem oslobađaju s površine tekućine.

• Niže karboksilne kiseline (do 4 C-atoma) topljive su u Spoj tv (oC)

vodi; povećanjem hidrofobne alkilne skupine smanjuje
CH3COOH 118
se topljivost u vodi.
CH3CH2CH2OH 97
• Dugolančane karboksilne kiseline topljive su u
alkoholima (koji su manje polarni od vode). CH3CH2CHO 49
 Karboksilne (di)kiseline Formula tv Topljivost

IUPAC ime Trivijalno ime (oC) (g / 100 g H2O)

metanska mravlja HCOOH 101 

etanska octena CH3COOH 118 

propanska propionska CH3CH2COOH 141 

butanska maslačna CH3(CH2)2COOH 163 

pentanska valerijanska CH3(CH2)3COOH 186 3.7

etan-dikiselina oksalna HOOCCOOH 189 14

propan-dikiselina malonska HOOCCH2COOH 136 74

butan-dikiselina jantarna (sukcinska) HOOC(CH2)2COOH 185 8

pentan-dikiselina glutarna HOOC(CH2)3COOH 98 64

heksan-dikiselina adipinska HOOC(CH2)4COOH 151 2

• Prirodni izvori karboksilnih kiselina:
 Derivati karboksilnih kiselina

• Sadrže odlazeću skupinu L (leaving group) vezanu na acilnu skupinu  supstitucija nukleofilom!
O

R C L

O O O O O

R C X R C OR' R C O C R' R C NH2

acil-halogenid ester anhidrid amid

Acil-halogenidi
O
• Aktivirani derivati karboksilnih kiselina.
R C X
• Halogeni atom X: povećava elektrofilnost C-atoma, služi kao odlazeća skupina.

Anhidridi kiselina

• Aktivirani derivati karboksilnih kiselina.

O O O O simetrični anhidridi R=R’

R C OH HO C R' R C O C R' + H2O asimetrični anhidridi R≠R’
 O
Esteri
R C OR'

• Sintetiziraju se iz karboksilnih kiselina i alkohola,

uz izdvajanje vode.
• Ubrajaju se među najraširenije prirodne spojeve.
• Odlikuju se ugodnim voćnim i cvijetni mirisom. funkcijska skupina metil-acetat
 Amidi

• Kiselinski derivati nastali kombinacijom karboksilnih kiselina s amonijakom ili aminima.

funkcijska
skupina dimetilacetamid

• Prirodni amidi:

O R O H3C O
H H
N N N CH3
N
N kafein
H
O N O
R peptidi R N
H3C
HN
O O
CH3O
O
N

piperin N melatonin
O H
 Nomenklatura spojeva s funkcijskim (karakterističnim) skupinama

CH3OH

supstitucijska nomenklatura funkcijsko-razredna nomenklatura

metanol metil-alkohol

(ime osnovne + ime karakteristične skupine) (ime supstituenta + razredno ime)

Supstitucijska nomenklatura

Karakteristična skupina Prefiks 4 3 2 1

CH3 CH2 CH2 CH2 Cl
–Br brom-
1-klorbutan
–F fluor-

–I jod- NO 2
– Cl klor- CH3 CH2 CH2 CH CH3
5 4 3 2 1
– NO nitrozo- 2-nitropentan

– NO2 nitro-
 Karakteristične glavne skupine kao prefiksi i sufiksi

Vrsta spoja Formula Prefiks Sufiks

–CO2H karboksi- -karboksilna kiselina

karboksilne kiseline –(C)O2H – -ska kiselina

sulfonske kiseline –SO3H sulfo- -sulfonska kiselina

–CO2R R-oksikarbonil- R...-karboksilat

esteri
–(C)O2R – R...-oat

–COHal halogenkarbonil- -karbonil-halogenid

acil-halogenidi –(C)OHal – -oil-halogenid

–CONH2 -karbamoil- -karboksamid

amidi
–(C)ONH2 – -amid

–CHO formil- -karbaldehid

aldehidi
–(C)HO okso- -al

ketoni (C)═O okso- -on

alkoholi –OH hidroksi- -ol

 Funkcijsko-razredna nomenklatura

Supstituent Razredno
Razred Primjer Cjelokupno ime
(ime supstituenta) ime

CH3CO– –Cl
halogenid CH3CO–Cl acetil-klorid
(acetil) (klorid)

C2H5– –C≡N
nitril C2H5–C≡N etil-cijanid
(etil) (cijanid)

CH3–, CH3– C=O

keton CH3–CO–CH3 dimetil-keton
(dimetil) (keton)

CH3– –OH
alkohol CH3–OH metil-alkohol
(metil) (alkohol)

C2H5–, C2H5– –O–

eter C2H5–O–C2H5 dietil-eter
(dietil) (eter)
 Kiseline i kiselinski “ostatci”

RCO– RCOO–
R RCOOH
(acil) (karboksilat)

formil formijat
H mravlja
metanoil metanoat

acetil acetat
CH3 octena
etanoil etanoat

C2H5 propionska propionil propionat

C3H7 maslačna butiril butirat

C4H9 valerijanska valeril valerat

 Kondenzirana strukturna Kondenzirana
Ime Ime
formula strukturna formula

1-metilpropil
metil (Me)
(sec-butil, s-Bu)

1,1-etildimetil
etil (Et)
(tert-butil, t-Bu)

propil (Pr) pentil

1-etilmetil 3-butilmetil (izopentil)

(izopropil, iPr)

2-butilmetil
butil (Bu)

2-metilpropil
2,2-dimetilpropil
(izobutil, iBu)
(neopentil)
 Ime spoja: supstituent  glavni lanac  nezasićena veza  glavna skupina

CH2CH3
OH OH 7 6 5 4 3 2 1
CH3CHCH 2CHCH 2CHCH 3
CH3 CH CH2 OH CH3 CH CH2 CH2 Cl
1 2 3 4 Br OH
propan-1,2-diol 4-klorbutan-2-ol 6-brom-4-etilheptan-2-ol

OCH3 O H3C O CH3

CH3CHCH 2CH3 CH3CHCCHCH 3
1 2 3 4 CH3CCH2CH3
1 23 4 1 2 3 4 5
2-metoksibutan butan-2-on 2,4-dimetilpentan-3-on

O OH
O OH O
CH3CCH2CCH 3
1 2 3 45 CH3CH2CCH 2CHO CH3CHCH 2CH
CH3 5 4 3 2 1 4 3 2 1

4-hidroksi-4-metilpentan-2-on 3-oksopentan-1-al 3-hidroksibutan-1-al

CH2 CH C C CHO
5 4 3 2 1 CHO
pent-4-en-2-inal ciklopropankarbaldehid
 O O
CH3CCHCOH O
4 3 2 1 4 3 2 1
CH2CH2CH3 H2NCH2CH2CH2COOH CH3CCH2COOH
4 32 1
3-okso-2-propilbutanska kiselina 4-aminobutanska kiselina 3-oksobutanska kiselina

COOH O
CH3 C OCH2CH2CH3 CH3CH3COOPh
ciklobutankarboksilna kiselina propil-etanoat fenil-propanoat

Br
COOC2H5
CH3CHCH 2COOCH3
4 3 2 1 CH3 CH CH COOCH3
metil 3-brombutanoat etil-ciklopent-3-en-1-karboksilat metil-but-2-enoat

O O O
Br O
CH3CH2CCl CH3CNHCH2CH3 HCN(CH3)2
3
CH3CHCH 2CBr 2 1 1
2 1 4 3 2 1
propanoil-klorid 3-brombutanoil-bromid N-etiletanamid N,N-dimetilmetanamid
2. Organsko-kemijske reakcije. Rezonancija.
 • Organsko-kemijske reakcije dijele se prema vrsti i mehanizmu odvijanja.

Vrste organsko-kemijskih reakcija

Adicija: dva se reaktanta

spajaju u jedan produkt.

Eliminacija: jedan se reaktant

cijepa na dva produkta.

Supstitucija: dva reaktanta

H H
izmijenjuju svoje dijelove H C H + Cl Cl H C Cl + H Cl
dajući dva nova produkta. H H

Pregradnja: jedan reaktant podliježe

preraspodjeli svojih veza i atoma pri
čemu nastaje izomerni produkt.
• Reakcijski mehanizam: podrobni postupni opis načina pretvorbe reaktanata u produkte.
Uključuje pomake elektrona (kojima se kidaju i nastaju veze), te stereokemijske i energetske
promjene do kojih dolazi tokom reakcije.

Vrste reakcijskih mehanizama

Polarni (ionski) mehanizam: podrazumijeva sudjelovanje iona. Jedan je reaktant bogat

elektronima (nukleofil, “voli nukleus”) te reagira s pozitivnim nabojem ili parcijalnim
pozitivnim nabojem. Drugi je reaktant siromašan elektronima (elektrofil, “voli elektrone”)
te reagira s negativnim nabojem ili parcijalnim negativnim nabojem  nastaje veza! .

B + A A B
nukleofil elektrofil

Radikalski mehanizam: odvija se između reaktanata s po jednim nesparenim

elektronom; jedan drugom doniraju po jedan elektron  nastaje veza!
Radikali: vrlo reaktivne vrste u kojima jedan od atoma ima neparan broj elektrona.

B + A A B
 Kemijske veze

• Prema Lewisovoj teoriji, atom je najstabilniji kad mu je vanjska ljuska popunjena

elektronima (sadrži 8 elektrona) – pravilo okteta.
• U cilju popunjavanja svoje vanjske ljuske, atom daje, prima ili dijeli elektrone pri čemu postiže
konfiguraciju plemenitog plina.

Ionska veza

• Konfiguracija plemenitog plina postiže se transferom elektrona s

jednog atoma na drugi  rezultirajući ioni imaju suprotne
naboje te se međusobno privlače  ionska veza.

• Ionska veza nastaje između elektropozitivnih elemenata s lijeve strane PSE i elektronegativnih
elemenata smještenih na desnoj strani PSE (razlika u elektronegativnosti > 1,9).
• Karakteristična je za anorganske spojeve, dok se u organskim spojevima javlja rijetko.
 Kovalentna veza

• Povezani atomi postižu elektronski oktet podjelom veznog elektronskog para.

• Atomi sličnih elektronegativnosti povezuju se nepolarnom kovalentnom
vezom u kojoj je zajednički el. par ravnomjerno raspodijeljen, dok se
atomi različitih elektronegativnosti povezuju polarnim kovalentnim
vezama (elektronegativniji atom privlači zajednički el. par ).

Koeficijent
elektronegativnosti
H 2,1

C 2,5

N 3,0
nepolarna kovalentna veza polarna kovalentna veza
CH, CC CO, OH, NH O 3,5
• Broj kovalentnih veza koje atom tvori ovisi o broju dodatnih elektrona potrebnih za
postizanje konfiguracije plemenitog plina:
• Lewisove strukture: kemijski simboli u kojima se valentni elektroni prikazuju točkicama ili
crticama.
• Pokazuju veze među atomima, nevezne elektrone i formalni naboj.

nevezni
elektroni

• Nevezni elektroni: valentni elektroni koji ne sudjeluju u vezama.

 • formalni naboj (pozitivni ili negativni naboj koji se pripisuje atomu) =
broj valentnih elektrona – broj neveznih elektrona – broj veza

formalni naboj = 4-2-3 = -1 formalni naboj = 4-0-3 = 1

atom C N O

struktura C C C N N O

valentni elektroni 4 4 4 5 5 6 6
broj veza 3 3 3 4 2 3 1

broj neveznih elektrona 1 0 2 0 4 2 6

formalni naboj 0 +1 -1 +1 -1 +1 -1
 Lewisov
periodni
sustav

atom broj valentnih elektrona pozitivno nabijeni neutralni negativno nabijeni

B 3 B B

C 4 C C C

N 5
N N N

O 6 O O O

halogeni 7
Cl Cl Cl
 karbokation slobodni radikal

tri s-veze tri s-veze nespareni

prazna p orbitala
sp2

elektron u
p orbitali

karbanion • Brojni metabolički putovi uključuju cijepanje ili stvaranje

veza s C-atomima.
• Tri moguća načina cijepanja CX veze uključuju tvorbu
karbokationa, karbaniona ili slobodnog radikala:
sp3

nevezni elektronski par u

sp3 hibridnoj orbitali
 Rezonancija

• Strukture nekih molekula moguće je prikazati pomoću više Lewisovih formula. Takve se strukture
razlikuju samo u rasporedu elektrona, a molekula se odlikuje svojstvima svih tih struktura.
• Spomenute se strukture nazivaju rezonancijskim strukturama ili rezonancijskim oblicima.
Rezonancijske strukture NISU različiti spojevi, već predstavljaju različite prikaze ISTOG
spoja.

• Pojedinačne rezonancijske strukture ne postoje. Stvarna molekula je rezonancijski hibrid svih

rezonancijskih struktura. Rezonancijske strukture pridonose hibridnoj strukturi.
• Između rezonancijskih struktura postavljaju se dvoglave strelice (NE ravnotežne!), te se zajedno
zaokružuju uglatim zagradama.
• Odcjepljenjem protona iz molekule octene kiseline nastaje acetatni ion. Pomakom elektrona
(prikazanim zakrivljenom strelicom) jedan se rezonancijski oblik pretvara u drugi, a negativni se
nabojem raspršuje (delokalizira) na oba kisikova atoma.
• Stvarna struktura acetatnog iona je rezonancijski hibrid dviju rezonancijskih struktura.

ravnoteža rezonancija

rezonancijska struktura rezonancijska struktura

(rezonancijski oblik) (rezonancijski oblik)

rezonancijski hibrid
(acetatni ion)

• Rezonancijske strukture razlikuju se samo po položaju svojih p i neveznih elektrona; sve jezgre
ostaju na svojim mjestima.

• Rezonancijske strukture ne prelaze jedna u drugu!

• Pravila za crtanje rezonancijskih struktura:

1. Sve rezonancijske strukture moraju biti ispravne

Lewisove strukture (oktet!).

ISPRAVNO POGREŠNO
2. Jedina razlika među rezonancijskim strukturama je položaj njihovih p i neveznih
elektrona. Atomske se jezgre ne pomiču niti se mijenjaju vezni kutovi. Sve rezonancijske
strukture imaju jednak ukupni naboj.

rezonancijske strukture

NISU rezonancijske strukture!

3. Rezonanciji najviše doprinosi struktura najmanje energije. Takve strukture imaju (i)
atome s elektronskim oktetima, (ii) što veći broj veza i (iii) što je moguće manje
odijeljenih naboja. Najstabilnije rezonancijske strukture imaju negativni naboj na
elektronegativnim atomima (O, S i N).

negativni naboj na ugljiku negativni naboj na elektronegativnijem kisiku

 
manje doprinosi rezonancijskom hibridu više doprinosi rezonancijskom hibridu

• Delokalizacija naboja preko dvaju ili više atoma stabilizira ion u usporedbi s oblicima u
kojima je naboj lokaliziran.
 Lokalizirani i delokalizirani nevezni elektroni

• Lokalizirani elektronski par ne sudjeluje u rezonanciji.

• Ukoliko atom sadržava delokalizirani elektronski par, njegova se geometrija mijenja.

lokalizirani delokalizirani

• Amidni dušik trebao bi biti sp3-hibridiziran i imati trigonalnu piramidalnu geometriju.

• Međutim, taj je dušik sp2-hibridiziran i ima planarnu trigonalnu geometriju zahvaljujući
sudjelovanju svojeg neveznog elektronskog para u rezonanciji. Dakle, njegov je nevezni
elektronski par delokaliziran. Nalazi se u p-orbitali te sudjeluje u preklapanju s p-orbitalom
susjednog sp2-hibridiziranog kisikovog atoma pri čemu nastaje p-veza.

O O
R R
R N R N
H H
• Sustavi u kojima su dvostruke veze razdvojene s po jednom jednostrukom vezom nazivaju se
konjugiranim sustavima.
• Konjugirani su sustavi zahvaljujući rezonanciji stabilniji od nekonjugiranih sustava.

CH2 CH CH CH 2 CH2 CH CH CH 2 buta-1,3-dien

H H
H C2 C4
C1 C3
H
H H

djelomična dvostruka veza djelomično preklapanje

• Nekonjugirani sustavi ne mogu se rezonancijski stabilizirati.

X CH2 CH CH2 CH CH2 penta-1,4-dien

 Kiseline i baze

• Najranija podjela spojeva na kiseline i baze provodila se na temelju okusa.

• Spojevi kiselog okusa nazvani su kiselinama (lat. acidus, kiseo), dok su
spojevi kojima su kiseline neutralizirane (korištenjem drvnog pepela, arap.
al kalai) nazvani su bazama (alkalijama).

• Lewisove baze su kemijske vrste koje • Brønsted-Lowryjeva kiselina je bilo

mogu donirati elektrone drugoj jezgri pri koja kemijska vrsta koja može dati
čemu nastaje nova veza (nukleofili, “vole proton.
nukleus”). • Brønsted-Lowryjeva baza je bilo koja
• Lewisove kiseline mogu prihvatiti te kemijska vrsta koja može primiti
elektronske parove da bi stvorile nove proton.
veze (elektrofili, “vole elektrone”).

baza: elektron-donor (BED) baza: proton-akceptor (BPA)

kiselina: elektron-akceptor (KEA) kiselina: proton-donor (KPD)

Brönstedova kiselina Brönstedova baza
KPD BPA

H2SO4 + NH 3 HSO 4 + H NH 3
hidrogensulfatni amonijev
ion ion

H
H CH3 CH3
HCl + C C Cl + H C C
H H kloridni H
ion H
etilni kation

HCl + NaOH NaCl + HOH

H H H
HNO 3 + C N NO 3 + C N
H H nitratni H H
ion
• Baza se, nakon akceptiranja protona, pretvara u konjugiranu kiselinu koja može donirati primljeni
proton (KPD).
• Kiselina donira proton i pretvara se u konjugiranu bazu koja može akceptirati otpušteni proton
(BPA).
kiselina baza konjugirana baza konjugirana kiselina

H2SO4 + H2O HSO 4 + H OH2

hidrogensulfatni ion hidronijev (oksonijev) ion

H2O + NH 3 OH + H NH 3
hidroksidni ion amonijev ion

O O
H C O H + CH3 O H C O + CH3 O H
formijatni ion

• Kiselost i bazičnost su relativna svojstva molekula (neki se spoj prema jednoj tvari ponaša kao
kiselina, a prema drugoj kao baza):

HOH + B OH + B H

H A + H2O A + H OH2
• Mjera kiselosti, odn. jakosti karboksilne kiseline jest konstanta disocijacije kiseline Ka:

H A + H2O A + H OH2 [H3O ][A ]

Ka =
par kiselina - konjugirana baza [HA]

• Što je kiselina jača  jače disocira  veća vrijednost Ka

• Jakost kiseline na logaritamskoj skali pKa = -log10Ka

vrlo jake kiseline pKa < 1 (HCl, H2SO4, HNO3)

umjereno jake kiseline pKa = 1-5 (CH3COOH, C6H5COOH, HCOOH)
slabe kiseline pKa = 5-15 (H2S, HCN, C6H5OH)
vrlo slabe kiseline pKa > 15 (C2H5OH, H2O, NH3)

• U kiselo-baznim reakcijama ravnoteža je uglavnom pomaknuta prema slabijim kiselinama i

bazama:

HCl + H2O HOH2 + Cl CH3OH + H2O HOH2 + CH3O

jaka kiselina slaba baza slaba kiselina jaka baza
pKa = -8 pKa = 15,7 pKa = 15,5 pKa = 15,7

• Što je kiselina jača, njezina je konjugirana baza slabija. Što je kiselina slabija, njezina je
konjugirana baza jača.
 H H H
H B + H N H H B N H
H H H H
Lewisova kiselina Lewisova baza
(KEA) (BED)

H nevezni vezni elektroni

el. par
BH 3 H B
H 2s 2px 2py 2pz

vezni elektroni
prazna orbitala!
 Cl Cl CH3
Cl Al + CH3OCH3 Cl Al O CH3
Cl Cl
Lewisova kiselina Lewisova baza
(KEA) (BED)

Cl vezni elektroni
nevezni
AlCl 3 Cl Al el. parovi
Cl 3s 3px 3py 3pz

vezni elektroni
prazna orbitala!
o Žgaravica (natrijev hidrogenkarbonat
deprotonira HCl pri čemu nastaje
ugljična kiselina koja se brzo
razgrađuje na CO2 i H2O).

Kako struktura utječe na kiselost?

• Kiselost ovisi o stabilnosti konjugirane baze A ¯ nastale otpuštanjem protona.

HA + B¯ A¯ + BH

• Stabilni anion  slaba baza (ne otpušta lako elektrone)  konjugirana kiselina je jača
kiselina.

• Faktori koji utječu na stabilnost konjugirane baze su:

1. veličina aniona,
2. elektronegativnost (induktivni utjecaj)
3. rezonancija.
 Utjecaj veličine aniona na kiselost

• Stabilniji je onaj anion čiji je negativni naboj raspršen preko veće površine  s porastom
atoma raste i stabilnost njegovog aniona  raste kiselost!

F¯ Cl¯ Br ¯ I¯

stabilnost

HF < HCl < HBr < HI

fluorovodična klorovodična bromovodična jodovodična
kiselina kiselina kiselina kiselina
pKa = 3.17 pKa = -8 pKa = -9 pKa = -10

kiselost
 Utjecaj elektronegativnosti na kiselost

• Elektronegativni atom čvršće vezuje negativni naboj  daje stabilniju konjugiranu

bazu  jača kiselina!

C < N < O < F

elektronegativnost

¯CH < ¯ NH < ¯ OH < ¯F

3 2
stabilnost

HCH3 < HNH2 < HOH < HF

kiselost
pKa = 48 pKa = 38 pKa = 15,7 pKa = 3,17

¯CH > ¯ NH > ¯ OH > ¯F

3 2
bazičnost
• Elektron-odvlačeći atomi ili skupine mogu stabilizirati
konjugiranu bazu što rezultira jačom kiselinom. Cl CH2 CH2 CH3

• Elektronegativni atom polarizira ne samo vezu u kojoj sudjeluje, već i susjedne veze  induktivni
utjecaj.

• Induktivni se utjecaj prenosi kroz veze, ali rapidno opada s udaljavanjem od polarne skupine.

• Povećana kiselost derivata octene kiseline u kojima je jedan vodikov atom iz metilne skupine
supstituiran atomom halogena tumači se njegovim induktivnim utjecajem na konjugiranu bazu.

CH3COOH ICH2COOH ClCH2COOH FCH2COOH

pKa = 4.76 pKa = 3.15 pKa = 2.81 pKa = 2.66

• Elektronegativni atom halogena (X) stabilizira

konjugiranu bazu smanjenjem elektronske gustoće oko
kisikov atoma; tako stabilizirana baza povećava X CH2 CO O¯
kiselost konjugirane kiseline.

• Veća elektronegativnost  bolja stabilizacija aniona  jača kiselina!

• Magnituda induktivnog utjecaja elektronegativnog atoma ovisi o njegovoj udaljenosti od
karboksilne skupine:

Cl O Cl O Cl O
CH2CH2CH2COH CH3CHCH2COH CH3CH2CHCOH

pKa = 4.52 pKa = 4.05 pKa = 2.86

porast kiselosti

H O HO HO Cl O
HCCOH ClCCOH ClCCOH ClCCOH
H H Cl Cl
pKa = 4.76 pKa = 2.81 pKa = 1.26 pKa = 0.64
 Utjecaj rezonancije na kiselost

• Razlika u kiselosti karboksilnih kiselina (pKa5) i alkohola (pKa16) tumači se boljom

stabilizacijom karboksilatnog aniona u odnosu na alkoksidni anion.

• Negativni naboj konjugirane baze nastale disocijacijom octene kiseline (acetatni ion) stabilizira se
delokalizacijom elektrona (rezonancijom) preko dvaju kisikovih atoma.

delokalizirani elektroni

doprinoseće rezonancijske strukture

• Negativni naboj etoksidnog iona lokaliziran je na kisikovu atomu, te ne sudjeluje u rezonanciji.

lokalizirani elektroni

CH3CH2 O H + B CH3CH2 O + B H
 3. Stereokemija

(S)-limonen (R)-limonen
• Stereokemija: grana kemije koja proučava trodimenzijsku strukturu molekula.

CH4 CH3CH3 CH3CH2CH3 CH3CH2CH2 CH3

• Nobelove nagrade za istraživanja u

području organske stereokemije:
1965. R. B. Woodward
1969. D. H. Barton i O. Hassel
1975. Vladimir Prelog i J. W. Cornforth
• Zašto je važno poznavati trodimenzijsku strukturu
molekula?

• Temeljni preduvjet za postizanje funkcionalnosti

biomolekula jest strukturna komplementarnost liganda
( , , ) i receptora ( ) - trodimenzijske
strukture moraju odgovarati jedna drugoj oblikom,
veličinom, itd.,

• proteinski okusni receptori: • vezivanje aspartama (dipeptid!) na humani receptor za slatko:

 Dvodimenzijski prikaz etana (C2H6)

1. Klinasta formula 2. Perspektivna formula

2
40o
90o

C1 C2
1

3. Newmanova formula

C1 C2
.
 Imaju li spojevi istu molekulsku formulu?
DA
Izomeri

Imaju li spojevi isti slijed kovalentno vezanih atoma?

NE DA

Konstitucijski Stereoizomeri

Jesu li stereoizomeri u zrcalnom odnosu?

DA NE

Enantiomeri Dijastereomeri
• Izomeri: različiti spojevi s istom molekulskom formulom. Dijele se na konstitucijske izomere i
stereoizomere.
• Konstitucijski izomeri (zastarjeli naziv strukturni izomeri): izomeri koji se razlikuju u redoslijedu
vezivanja atoma. Imaju iste molekulske formule, različita fizikalna i kemijska svojstva te različita
imena.

C4H10O

tv = 117.7 °C tv = 35 °C

tv = 28 °C tv = 36 °C
• Stereoizomeri: izomeri čiji su atomi povezani
na isti način, ali se razlikuju u njihovu
smještaju u prostoru. Dijele se na enantiomere
i dijastereomere.

• Enantiomeri: stereoizomeri koji su u

međusobnom zrcalnom odnosu i koji se ne
mogu međusobno preklopiti. Imaju identična
fizikalna svojstva, a razlikuju se po smjeru
zakretanja ravnine polarizirane svjetlosti.
Mogu imati potpuno različita biološka svojstva.
 180 o

zakretanje +13,5 zakretanje -13,5

• Ukoliko kroz otopinu kiralnog spoja prolazi polarizirano svjetlo, kiralni će spoj uzrokovati rotaciju
ravnine tog svjetla udesno (“desnozakrećući”) ili ulijevo (“lijevozakrećući”).
• Enantiomeri zakreću ravninu polarizirane svjetlosti za isti iznos, ali u suprotnom smjeru.
Stoga je polarimetrija vrlo korisna metoda za razlikovanje enantiomera.

• Ne može se predvidjeti smjer u kojem će neki enantiomer zakretati ravninu polarizirane svjetlosti.
 nisu u zrcalnom odnosu!
• Dijastereomeri: stereoizomeri koji nisu
međusobno zrcalne slike. Odlikuju se
različitim fizikalnim i kemijskim
svojstvima.

• Cis/trans izomeri (zastarjeli naziv

geometrijski izomeri): posebna vrsta
dijastereomera. Dvostruka veza je rigidna
uslijed ograničene rotacije; rotacija oko
dvostruke veze podrazumijevala bi
cijepanje p-veze (p-orbitale se nakon
rotacije ne bi prekrivale).

X
• Cis/trans-izomeri butenske dikiseline razlikuju se po prostornom razmještaju svojih atoma.

Butenska dikiselina (C4H4O4)

fumarna kiselina (tt = 287 C) maleinska kiselina (tt = 138 C)
metabolit! toksični iritans!

trans cis
• Cis/trans-izomeriju pokazuju molekule koje na krajevima dvostruke veze imaju dvije različite
skupine.
identični atomi (skupine)
• Cis-but-2-en i trans-but-2-en imaju jednake veze
među atomima, stoga nisu konstitucijski izomeri.
Iste ili slične skupine u cis-izomeru leže s iste
strane dvostruke veze, dok su u trans-izomeru na
suprotnim stranama.

konstitucijski
stereoizomeri (dijastereomeri)
izomeri
• Konformacijski izomeri (konformeri): strukture koje
se razlikuju uslijed rotacije oko jednostrukih veza. Pri
sobnoj temperaturi konformeri uglavnom neometano
prelaze jedni u druge i ne mogu se razdvojiti. U tom
slučaju oni nisu različiti spojevi te nisu pravi izomeri.

• Slobodnom rotacijom oko jednostruke C2C3 veze u molekuli butana nastaju različiti prostorni
rasporedi skupina s različitim torzijskim napetostima (torzijska napetost ili vezno odbijanje:
odbojna međudjelovanja veza susjednih atoma koja ograničavaju rotaciju).
 Me Me
Me
Me
o o
60 60

Me
Me

anti-zvjezdasta zasjenjena kosa zvjezdasta

konformer
(najstabilnija konformacija)

Me Me Me Me

o
Me o
60 60

Me

zasjenjena kosa zvjezdasta zasjenjena

 Kiralnost

• Svaki fizički objekt ima zrcalnu sliku. Lijeva i desna ruka su zrcalne slike koje se ne preklapaju.
Takvi objekti čije se zrcalne slike ne preklapaju nazivaju se kiralnim objektima (grčki; kheir,
ruka).
• Akiralni objekti su oni koji se preklapaju sa svojim zrcalnim slikama.

kiralni objekti akiralni objekti

• Što molekulu čini kiralnom?
• Najčešće obilježje (mada ne i jedino) neophodno za kiralnost jest ugljikov atom na kojeg su
vezane četiri različite skupine. Taj se ugljikov atom naziva asimetričnim ili kiralnim atomom.

kiralni (asimetrični) C-atom

• Prema IUPAC-u kiralno središte (centar) je svaki atom koji posjeduje skup liganada koji su
u prostoru raspoređeni tako da ne dolazi do preklapanja sa zrcalnom slikom. Najčešći
primjer kiralnog centra je asimetrični ugljikov atom.

1. Ukoliko spoj nema kiralni C-atom, najčešće je akiralan.

2. Ako spoj ima samo jedan kiralni C-atom, mora biti kiralan.
3. Ako spoj ima više od jednog kiralonog C-atoma, može, ali i ne mora biti kiralan.
• Organske molekule su ili kiralne ili akiralne.
• Dvije molekule se preklapaju ukoliko se mogu postaviti jedna preko druge tako da se
trodimenzijski položaj svakog atoma jedne molekule podudara s odgovarajućim atomom druge
molekule.
• Cis-1,2-diklorciklopentan je akiralan zato što se njegova zrcalna slika preklapa s originalnom
molekulom (zrcalne slike su identične).
• Zrcalna slika trans-1,2-diklorciklopentana razlikuje se s od originalne molekule (ne preklapaju
se!). Stoga je ovaj spoj kiralan.

isti spojevi različiti spojevi

cis-1,2-diklorciklopentan
trans-1,2-diklorciklopentan
(akiralan)
(kiralan)

• Kiralni spoj uvijek ima enantiomer (tj. zrcalnu sliku s kojom se ne preklapa).
• Cis-1,2-diklorciklopentan ima dva kiralna centra, a Ravnina simetrije(s)
ipak je akiralan?
• Ta molekula sadrži ravninu simetrije (s) (“internal
mirror plane”) koja je dijeli na dva dijela koji su u
zrcalnom odnosu. Budući da je desna strana
* *
molekule zrcalna slika lijeve strane, zrcalna slika
cijele molekule identična je izvornoj molekuli. Dakle,
cis-1,2-diklorciklopentan preklapa se sa svojom
zrcalnom slikom i stoga je molekula akiralna.
• Molekule koje sadrže ravninu simetrije su akiralne
(i optički inaktivne), čak i ako sadrže kiralne
ugljikove atome.
• Trans izomer 1,2-diklorciklopentana je kiralan. Atomi klora ne zrcale se jedan u drugi kroz
zamišljenu ravninu simetrije (jedan je usmjeren prema gore, a drugi prema dolje).

nije ravnina enantiomeri

simetrije

ne odgovaraju

C2-os

• Osim ravnine simetrije, molekula može sadržavati pravac koji

prolazi kroz molekulu tako da njezina rotacija za 360o/n oko tog
pravca daje trodimenzijsku strukturu koja se ne razlikuje od
početne. Takav se pravac naziva os simetrije Cn.
 (R) i (S)-nomenklatura asimetričnih ugljikovih atoma

• Dva se enantiomera razlikuju u 3D-rasporedu četiriju različitih skupina vezanih na kiralni C-atom.
• Svaki kiralni C-atom ima dva moguća (zrcalna) prostorna rasporeda, koje nazivamo
konfiguracijama.
• Cahn-Ingold-Prelogova konvencija predstavlja najšire prihvaćen sustav za imenovanje
konfiguracija kiralnih centara. Svakom se kiralnom C-atomu pridružuje oznaka (R) ili (S), ovisno o
rasporedu liganada koji su njega vezani.

• Postupak određivanja konfiguracije uključuje nekoliko koraka:

1
1. Identifikacija četiriju atoma direktno vezanih za kiralni centar.
2. Dodijeljivanje prioriteta svakom atomu prema njegovom
3
atomskom broju [najviši atomski broj poprima najviši prioritet (1),
2
dok najmanji atomski broj poprima najniži prioritet (4)]. 4

1 6 7 8 16 17 35 53
H CH3 NH2 OH SH Cl Br I
Prioritet
• Ako su atomi izravno vezani na kiralni centar
(atomi 1. pojasa) jednaki, uspoređuju se atomi
4
koji su na njih neposredno vezani (atomi 2.
pojasa), itd. 1 3

• Dvostruke i trostruke veze promatramo kao

veze s odvojenim atomima. 2

cijepanje i udvostručivanje daje:

3
4

1
3. Skupinu najnižeg prioriteta usmjerava se od sebe, a molekula se promatra duž veze
između kiralnog centra i skupine najnižeg prioriteta.

1 1

C C
4 4
2 2
3 3
(S) (R)
(lat. sinister = lijevo) (lat. rectus= desno)

• Ukoliko slijed 1-2-3- prati smjer kazaljke na satu, asimetrični ugljikov atom dobiva oznaku (R). U
suprotnom se dodjeljuje oznaka (S).
 1 1 1

90o
4 3 4 3
C 3
2
4 2 2

dvostrukom zamjenom NE
mijenja se konfiguracija
3

2 1  (R)

4
 broj stereoizomera = 4 (2n)

3
3

(S) (R) (R)

1 4
1 4
(S) (R) 2

(S) 2

• Enantiomeri: I i II.
3 2
• Dijastereomeri: I i III, II i III.
• Meso-oblik: III (optički inaktivan). 4

• Optički aktivni: I i II (zakreću ravninu polarizirane svjetlosti za (R)

isti iznos, ali u suprotnim smjerovima).
• Racemat: 50% I + 50% II (optički inaktivan).
 (R) (S)

vezno mjesto
receptora

Biološki aktivan! Biološki inaktivan!

 6R 5R
H H H
N S
O CH3
* *
O
N CH3
O *
2S
H COOH
penicilin

• Pirodni penicilin (2S, 5R, 6R) izoliran iz plijesni  antibiotik.

• Njegov enantiomer, sintetski penicilin (2R, 5S, 6S) – biološki inaktivan.

 H COOH

CH3

(S)-ibuprofen

• (S)-ibuprofen  analgetik, antiinflamatorik

• (R)-ibuprofen  inaktivan
 O

N
*
O

O N O
H

• (R)-talidomid  sedativ, antiinflamatorik

(sprječava mučninu kod trudnica)

• (S)-talidomid  teratogeni učinak

(izaziva malformacije kod novorođenčadi)
4. Alkeni i alkini – elektrofilna adicija (AdE)

1. Hidrohalogeniranje (Markovnikovljev produkt) 5. Hidrogeniranje

2. Hidrohalogeniranje (anti-Markovnikovljev produkt) 6. Halogeniranje

3. Hidratiranje
• Elektrofilna adicija u prehrambenoj industriji:

OH

O
H2
O

OH

• Biološki primjeri elektrofilne adicije opažaju se u biosintezi steroida i terpenoida:

 Elektrofilna adicija na alkene

• Dvostruka veza u alkenima predstavlja funkcijsku skupinu. Zahvaljujući brojnim adicijskim

reakcijama kojima podliježu, alkeni služe kao prekursori za različite funkcijske skupine.

• p-Veza u alkenima ima svojstva slabe baze i slabog nukleofila.

• Dok su s-elektroni “stisnuti” u prostoru između jezgara, p-elektroni raspršeni su iznad i ispod osi
koja spaja jezgre.
• Jaki elektrofil iz para ENu izvlači p-elektrone iz molekule alkena (p-elektroni imaju nukleofilna
svojstva!) pri čemu uz novu CE vezu nastaje i karbokation kojeg u sljedećem stupnju napada
Nu‾ što rezultira tvorbom zasićenog adicijskog produkta.

C C C C C C

E E Nu

Nu
E 

 Mehanizam elektrofilne adicije

Nu

 

napad p-veze napad nukleofila na elektrofilni karbokationski međuprodukt

Energetski dijagram dvostupanjske reakcije elektrofilne adicije na alkene

reakcija s elektrofilom

nukleofilni napad
slobodna energija

reakcijska koordinata
• Proizvodnja piva bazira se na fermentaciji šećera iz žitarica pri čemu nastaje EtOH. Reakcija je egzergona i odvija se u prisutnosti
pivskog kvasca (izvor katalitičkih enzima) čime se snižava energija aktivacije. Nastali EtOH toksičan je za kvasac, zbog čega se s
povećanjem koncentracije EtOH fermentacija usporava (korištenjem standardnih pivskih kvasaca moguće je proizvesti pivo s
koncentracijom alkohola do 12%).
slobodna energija

šećer iz
žitarica

pivo

reakcijska koordinata
 Stabilnost karbokationa - hiperkonjugacija

stabilnost karbokationa

• Nehibridizirana prazna p-orbitala ne preklapa se sa

s-vezama, jer je okomita na njihovu ravninu (sp2-
hibridizacija)  nema stabilizacije!
• Uslijed slobodne rotacije oko CC veze dolazi do
preklapanja CH s-veza s nehibridiziranom praznom p
orbitalom  elektroni iz s-veze prelaze u praznu p-
orbitalu  smanjuje se pozitivni naboj na sp2-
hibridiziranom C-atomu, te se stvara parcijalni pozitivni
naboj na sp3 hibridiziranom C-atomu  pozitivni naboj više nije lokaliziran  raspršenje naboja
između dvaju C-atoma stabilizira karbokation.
• Višesupstituirani karbokationi su stabilniji (izopropilni kation: šest CH s-veza raspoloživo za
preklapanje s praznom p-orbitalom; tert-butilni kation: devet CH s-veza raspoloživo za
preklapanje s praznom p-orbitalom).
 CH3

Markovnikovljevi produkti
H X
CH3 C CH3
hidrohalogeniranje (X = Cl, Br, I)
X

CH3
+
H OH / H
CH3 C CH3
hidratiranje
OH

CH3 CH3

CH3 X X
C CH2 CH3 C CH2X
halogeniranje
X

CH3
H H / Pd
CH3 C CH3
hidrogeniranje
H

CH3
+
H ili B ili ROOR
C CH2
polimerizacija
n
CH3
 Hidrohalogeniranje

• Tretiranje alkena halogenvodicima HX (X = Cl, Br ili I)

rezultira adicijskom reakcijom hidrohalogeniranja u
kojoj se i H i X adiraju na p-vezu tvoreći
halogenalkane.

Elektrofilna adicija na simetričnim alkenima

protoniranje p-veze i tvorba karbokationa nukleofilni napad halogenidnog iona

Elektrofilna adicija na nesimetričnim alkenima?

• Adicija HBr na nesimetrični 2-metilbut-2-en može dovesti do tvorbe dvaju produkata
(konstitucijskih izomera 2-brom-3-metilbutana i 2-brom-2-metilbutana), ali opažamo tvorbu samo
jednog adicijskog produkta.

2-brom-3-metilbutan

2-metilbut-2-en

2-brom-2-metilbutan
• Reakcija započinje protoniranjem p-veze pri čemu adicijom protona na 2 C-atom nastaje 3
karbokation. Ako se proton adira na 3 C-atom nastat će 2 karbokation. 3 Karbokation je
stabilniji (hiperkonjugacija!) i stoga nastaje 2-brom-2-metilbutan.
• Reakcija se usmjerava preko višesupstituiranog (stabilnijeg) karbokationa. Pri tomu se
proton (elektrofil) adira na onaj ugljikov atom koji nosi veći broj vodikovih atoma –
Markovnikovljevo pravilo.

CH3
CH3 C CH CH3
H Br
2-brom-3-metilbutan
2 karbokation
Nije opažen!

CH3
nema vezanih nosi jedan H-atom
CH3 C CH CH3 + Br
H-atoma
H
3 karbokation 2-brom-2-metilbutan

Markovnikovljev produkt
• Ovisno o strukturi alkena, u reakciji hidrohalogeniranja moguć je nastanak kiralnog centra.:

• Stereokemijski ishod reakcije: nukleofil napada planarni karbokation s obje strane njegove
ravnine s podjednakom vjerojatnošću. Pri tom dolazi do tvorbe dvaju enantiomernih produkata:u
jednakim količinama – racemizacija!

*
• Međutim, adicija HBr na alkene u prisutnosti peroksida dovodi do tvorbe produkta koji se,
prema Markovnikovljevom pravilu, ne očekuje te se stoga naziva anti-Markovnikovljevim
produktom.
• Obrnuto usmjerenje reakcije u prisutnosti peroksida naziva se peroksidnim efektom i opaža se
jedino u slučaju adicije HBr (reakcija alkil-radikala s HCl i HI je endotermna!):

• Veza kisik-kisik u peroksidima prilično je slaba, tako da

se može cijepati pri čemu nastaju dva alkoksi-radikala
koji iniciraju anti-Markovnikovljevu adiciju HBr.

o Inicijacija (tvorba radikala)

o Propagacija (slobodni radikal generiran iz peroksida reagira s HBr pri čemu

nastaje radikali broma)
1. Radikal broma kao elektrofil adira se na manje susptituirani kraj dvostruke veze pri
čemu se nespareni elektron pojavljuje na višesupstituiranom C-atomu dajući tako
stabilniji slobodni radikal.

X 3° radikal!

CH3

CH3 C CH2
1° radikal!
Br
Nije opažen!

2. Intermedijarni alkilni radikal akceptira vodikov atom iz HBr pri čemu se generira anti-
Markovnikovljev produkt i radikal broma.

anti-Markovnikovljev produkt
 Energetski profil reakcije hidrohalogeniranja u prisutnosti peroksida

2. PS
1. PS
slobodna energija

1. PS 2. PS
Ea

Ea Ea

-DG

reakcijska koordinata
 Hidratiranje

• Reakcijom alkena s vodom u prisutnosti kiselog

katalozatora nastaju alkoholi. Radi se o reakciji hidratiranja
(adiciji vode) pri čemu se vodikov atom adira na jedan ugljikov
atom, a hidroksilna se skupina adira na drugi ugljikov atom.

CH3 CH3

CH3 C CH2 + H O H CH3 C CH2 + O H

H H H
protoniranje p-veze i tvorba karbokationa nukleofilni napad vode kojim nastaje protonirani alkohol

CH3 CH3

CH3 C CH2 CH3 C CH3 + H3O

H O H OH

H Markovnikovljev produkt
O H

H
deprotoniranje daje alkohol
 Halogeniranje

• Brom je nepolarna molekula (atomi su vezani nepolarnom kovalentnom vezom).

• U blizini nukleofila dolazi do polarizacije molekule tvorbom trenutačnog induciranog dipola.
Parcijalni pozitivni naboj na jednom atomu broma daje molekuli elektrofilna svojstva.
 Mehanizam halogeniranja

CH3
Br
H3C
C CH2 + Br Br C CH2 Br
napad p-elektrona na Br2 i
tvorba cikličkog bromonijeva iona H3C CH3
nukleofilni napad kojim
H3C se otvara prsten
C CH2 + Br Br
H3C vicinalni bromid

Br
H3C
C CH2
H3C

• Elektronski oblak atoma broma dovoljno je blizu sp2-hibridiziranom karbokationu, te i njega

uključuje u vezu. Stoga se reakcija usmjerava preko elektrofilnog cikličkog bromonijeva iona [za
razliku od karbokationa (elektronski sekstet!), svi atomi u bromonijevu ionu imaju elektronski
oktet].
• Adicija broma koristi se kao jednostavan
kemijski test za prisutnost dvostruke veze.
• Nakon dodatka u otopinu alkena (epruveta B),
crvena boja broma nestaje te se otopina
obezbojava.
• Likopen je pigment odgovoran za crvenu boju rajčice (konjugirani sustav koji apsorbira u plavo-zelenom dijelu
spektra i poprima komplementarnu crveno-narančastu boju). Dodatkom bromne vode dolazi do adicije na
dvostruku vezu pri čemu se javlja žuto obojenje. Smanjenjem broja dvostrukih veza uslijed adicije broma,
mijenja se i boja apsorbiranog svjetla od žute do plave (čijim miješanjem nastaje i zeleno obojenje).

https://phys.org/news/2015-07-video-tomato-juice-rainbow.html
 Katalitičko hidrogeniranje (redukcija)

• U prisutnosti metalnog katalizatora (Pt, Pd, Ni) vodik se adira na dvostruku ili trostruku vezu.
• Proces započinje interakcijom vodika s površinom metalnog katalizatora pri čemu se cijepa H—H
veza i tvore individualni H-atomi koji su adsorbirani na površini katalizatora. Potom se i alken
veže na površinu katalizatora (1.)
• Slijedi transfer H-atoma adsorbiranih na površini katalizatora na alken pri čemu nastaju dvije
CH veze (2. i 3.), te se produkt oslobađa s površine katalizatora (4.)

1. H H
2.
H H C C
H H
H H H H
HH H H C C HH H H C C
H H H H

3. H 4.
H H
C
H H C C
H H H
HH H C HH H H
H

Katalitičko hidrogeniranje
• Katalitičko hidrogeniranje alkena odvija se u prisutnosti plinovitog vodika i metalnog katalizatora,
često pod sniženim tlakom.
• Uloga katalizatora?
• Iz energetskog dijagrama vidljivo je da je u reakciji bez katalizatora energija aktivacije vrlo visoka
 spora reakcija. U prisutnosti katalizatora smanjuje se energija aktivacije  ubrzanje reakcije!
slobodna energija

Bez katalizatora
S katalizatorom

reakcijska koordinata
• Reakcije alkina slične su odgovarajućim reakcijama alkena (sadrže p-veze bogate elektronima
koje lako podliježu adicijskim reakcijama).
• Reagensi se adiraju na trostruke veze alkina na jednak način kao što se adiraju na dvostruke
veze u alkenima. Kako sadrže dvije p-veze, na alkine se mogu adirati do dvije molekule
reagensa.

Adicija halogenvodika na trostrukualkina

Hidrohalogeniranje vezu u alkinima

H Br H
CH3CH2C CH + Br CH3CH2C CH
H
napad halogenidnog iona na stabilniji Markovnikovljev produkt
(višesupstituirani) vinilni kation
CH3CH2C CH + H Br
adicija vodika na trostruku vezu

H H Br
CH3CH2C CH + Br CH3CH2C CH
5. Halogenalkani. Nukleofilna supstitucija (SN). Eliminacija (E).

Nu X‾

Nu‾

B:
B X‾
• Biološki primjeri nukleofilne supstitucije:

o Metiliranje DNA pomoću kojeg stanice

kontroliraju ekspresiju gena aktivnih tokom
embrionalnog razvoja sisavaca poznato je pod
nazivom genomski utisak (engl. genomic
imprinting). Geni se metiliraju (utišavaju) tijekom
spermatogeneze ili oogeneze te njihova
ekspresija ovisi o tome jesu li naslijeđeni od
majke ili oca.

o Glikozidazom katalizirana probava polisaharida

odvija se hidrolizom - nukleofilnom supstitucijom;
voda ima ulogu nukleofila, a monosaharidi
predstavljaju izlazeće skupine.
• Halogenalkani (alkil-halogenidi): organski spojevi u kojima je na sp3-hibridizirani
ugljikov atom vezan elektronegativni halogeni atom. Podliježu reakcijama
supstitucije (SN) i/ili eliminacije (E).
• U supstitucijskim reakcijama halogenalkana, reagens koji ima nukleofilno svojstvo koristi svoj
nevezni elektronski par za tvorbu veze s C-atomom, supstituirajući pri tom elektronegativni halogeni
atom X (F, Cl, Br, I)  SN.

SN
C C + Nu C C + X
H X H Nu

• U reakcijama eliminacije, molekulu halogenalkana osim halogenog atoma X napušta i vodikov atom
sa susjednog Cb-atoma uslijed akceptorskog utjecaja reagensa koji ima svojstvo baze. Pri tom
nastaje p-veza  E (dehidrohalogeniranje).

b a E
C C + B C C + X + B H
H X

• Halogeni atom koji napušta molekulu odnoseći vezni elektronski par (halogenidni ion!) naziva se
odlazećom ili izlaznom (L, leaving) skupinom.
• Nukleofil: neutralna ili negativno nabijena čestica s neveznim elektronskim parom koja napada
elektrofilni ugljikov atom.

• Baza: neutralna ili negativno nabijena čestica s neveznim elektronskim parom koja akceptira proton.

H A + B B H + A
 Nukleofilna supstitucija

• Dva su moguća mehanizma odvijanja supstitucijske reakcije:

1) Jednostupanjski, bimolekulski (SN2): parcijalno pozitivno nabijeni ugljikov atom (elektrofil!) privlači
negativni naboj Nu‾; počinje tvorba veze C---Nu uz istovremeno cijepanje veze C---X (ta se veza
cijepa heterolitički; X odnosi oba vezna elektrona i napušta molekulu kao halogenidni ion).

≠
SN2

odlazeća
supstrat (elektrofil) prijelazno stanje produkt skupina

• Termin bimolekulska znači da u

prijelaznom stanju stupnja koji
određuje brzinu reakcije [jedini
reakcijski stupanj (reakcija je
jednostupanjska)] sudjeluju dvije
molekule, supstrat i nukleofil.
• Molekula u prijelaznom stanju ne
može se izolirati.
2) Dvostupanjski, monomolekulski (SN1):
(1.) CX veza cijepa se heterolitički, bez sudjelovanja Nu‾, tvoreći stabilni karbokation (spori stupanj).
(2.) Karbokation (elektrofil) u reakciji s Nu‾ daje supstitucijski produkt (brzi stupanj).

SN1

sporo
karbokationski halogenidni ion
ionizacija supstrata međuprodukt (odlazeća skupina)

brzo

nukleofilni napad na karbokation

• Termin monomolekulska znači da

u sporom reakcijskom stupnju,
koji određuje brzinu reakcije
(ionizacija supstrata), sudjeluje
samo jedna molekula (supstrat,
halogenalkan).
• Mehanizam prema kojem će se odvijati supstitucijska reakcija (SN1 ili SN2) ovisi o strukturi supstrata,
reaktivnosti nukleofila te o otapalu u kojem se odvija reakcija.

SN2 (supstitucija, nukleofilna, bimolekulska)

uspostavlja se nova veza postojeća veza puca

• Nukleofil napada elektrofilni C-atom sa

suprotne strane u odnosu na položaj odlazeće
skupine; kako C-atom može smjestiti samo 8 e-
u svoju zadnju ljusku (elektronski oktet!), dolazi
do kidanja veze CX, te X-atom izlazi odnoseći
vezni elektronski par.
 koplanarne veze

≠
R
H

HO C +

R'
nukleofil elektrofil (supstrat) prijelazno stanje produkt odlazeća
skupina
• Brzina SN2 reakcije ovisi o koncentracijama obaju reaktanata  reakcija 2. reda.

v = k supstrat nukleofil

• Konstanta brzine k opisuje koliko je teško savladati energetsku barijeru, odnosno postići prijelazno
stanje (uz višu konstantu brzine lakše se postiže prijelazno stanje).

≠
Energija

2
2
4 R
H 4
1
1
C +
S HO
R
3
R' 3

Reakcijska koordinata

• Egzergona reakcija; stereospecifična (inverzija konfiguracije).

 Odlazeće skupine

• Uloga u SN2 reakcijama: polariziraju CX vezu čineći ugljikov atom elektrofilnim, te napuštaju
molekulu odnoseći vezni elektronski par.
C X C O C N C S
• Svojstva odlazećih skupina:

 moraju biti elektron-odvlačeće (elektron-akceptorske) da bi se stvorio parcijalni pozitivni naboj na C-

atomu (elektrofilnost), te stoga elektronegativni halogeni, kisikovi, dušikovi i sumporovi atomi čine
osnovu za dobre odlazeće skupine,
 mora biti stabilna nakon preuzimanja veznog elektronskog para, odnosno mora biti slaba baza
(nestabilna odlazeća skupina povisit će energiju prijelaznog stanja i usporiti reakciju),
 mora biti polarizabilna. Polarizabilne odlazeće skupine i polarizabilni nukleofili stabiliziraju prijelazno
stanje jer mogu sudjelovati u cijepanju i tvorbi veze s velike udaljenosti, te na taj način stabiliziraju
prijelazno stanje.

Dobre odlazeće skupine su konjugirane baze jakih kiselina (slabe baze!)

H H R
Cl Br I O H O R R N R

ioni neutralne molekule

 kiselina konjugirana baza

jaka kiselina najstabilnija

baza

dobre
dobre
odlazeće
odlazeće
skupine
skupine

loše
odlazeće
skupine

slaba kiselina
 SN2 reakcije alkil-halogenida

RX + Nu‾  RNu + X‾

RX + I‾  RI alkil-halogenid

RX + ‾OH  ROH alkohol

RX + ‾OR’  ROR’ eter

RX + ‾SH  RSH tiol

RX + NH3  RNH3  X‾ amin

RX + ‾CCR’  RCCR’ alkin

RX + ‾CN  RCN nitril

RX + R’COO‾  R’COOR ester

 Faktori koji utječu na SN2 reakciju

1) Struktura alkil-halogenida: Nu‾ napada supstrat sa strane suprotne izlaznoj skupini X (time se
smanjuju međusobna djelovanja dolazećeg nukleofila, izlazne skupine i preostalih triju skupina
vezanih za središnji C-atom)  dostupnost elektrofilnog ugljikova atoma igra presudnu ulogu!

metil-halogenid > 1° alkil-halogenid > 2° alkil-halogenid > 3° alkil-halogenid

Dostupnost elektrofilnog ugljikova atoma za nukleofilni napad

Brzina SN2 reakcije

• Ugljikov atom u 1° alkil-halogenidima • Tri alkilne skupine iz 3 alkil-halogenida sprječavaju Nu‾
dostupniji je Nu‾  podliježu SN2 reakciji. da se približi 3 C-atomu  ne podliježu SN2 reakciji.

• Brzina SN2 reakcija ne ovisi samo o broju alkilnih skupina vezanih za C-atom, već i o njihovoj veličini:

Utjecaj alkilnih supstituenata na brzinu SN2 reakcije

Alkil Primjer Relativna brzina

metil CH3Br > 1000

etil (1°) CH3CH2Br 50

izopropil (2°) (CH3)2CHBr 1

tert-butil (3°) (CH3)3CBr < 10-3

butil (1°) CH3CH2CH2CH2Br 20

izobutil (2°) (CH3)2CHCH2Br 2

2) Reaktivnost nukleofila

o Negativno nabijene čestice su, u usporedbi sa sličnim, neutralnim česticama, jači nukleofili:

̄ OH > H2O, ̄ SH > H2S, ̄ NH2 > NH3

hidroksidni ion hidrogensulfid sumporovodik amidni ion amonijak

o Elektronegativniji elementi jače vežu svoje nevezne elektrone (teže ih daju u novu vezu s
elektrofilom)  nukleofilnost opada s porastom elektronegativnosti:

̄ OH > ̄ F, NH3 > H2O

o Nukleofilnost raste s porastom veličine i polarnosti:

̄I > ̄ Br > ̄ Cl > ̄F

jodidni ion bromidni ion kloridni ion fluoridni ion
o S porastom atoma elektroni vanjske ljuske udaljavaju se od jezgre (slabije su vezani za jezgru) 
raste polarizabilnost.

o Valentni elektroni joda smješteni su u 5. ljusci, slabije se drže za jezgru, te se i s veće udaljenosti
mogu preklopiti s orbitalom elektrofilnog C-atoma.

≠
H H
 
C X C X

H H H H
I

o Valentni elektroni fluora nalaze se u 2. ljusci, jače su vezani uz svoju jezgru koja se mora više približiti
C-atomu supstrata da bi došlo do preklapanja: .

≠
H H
 
C X C X

H H H H
F
o Sterički utjecaji na nukleofilnost: nukleofil se mora približiti ugljikovom atomu; voluminozne skupine u
molekuli nukleofila ometaju njegov pristup elektrofilnom C-atomu i usporavaju reakciju.

o Sterička ometanja ne utječu na bazičnost (baza napada “otkriveni” proton), ali utječu na
nukleofilnost.
o Većina baza ima nukleofilna svojstva; ukoliko želimo ostvariti učinak baze koristit ćemo voluminozniji
reagens (t-butoksid), dok nukleofilni učinak postižemo korištenjem sterički manje zahtjevnog reagensa
(etoksid).
 3) Utjecaj otapala na nukleofilnost

o Protična otapala (sadrže kiseli proton iz OH- ili NH-skupine) smanjuju nukleofilnost uslijed tvorbi
vodikovih veza s nukleofilom (solvatacija), za čije je cijepanje potrebna dodatna energija (moraju se
“ukloniti” molekule otapala kidanjem nekih vodikovih veza koje stabiliziraju solvatirani anion). Protična
otapala jače solvatiraju manje anione (otapalo može pristupiti bliže malom anionu pri čemu se tvore
jače vodikove veze). djelomično uklonjeno otapalo iz
prijelaznog stanja

o Polarna aprotična otapala (ne sadrže OH- ili

NH-skupine) povećavaju nukleofilnost [anion je
reaktivniji jer nije solvatiran (nema vodikovih veza)].
 SN1 (supstitucija, nukleofilna, monomolekulska)
C2H5 C2H5
(1) H7C3 C Br H7C3 C + Br spora ionizacija  elektrofilni karbokation

CH3 CH3

C2H5 C2H5 C2H5

(2) H7C3 C + H O H H7C3 C O H H7C3 C O H + H3O
CH3 CH3 H CH3
O H
H
nukleofilni napad na deprotoniranje
karbokationski međuprodukt

H O O H
C 2H 5
C2H5 H C2H5 H5C2
H7C3 H H7C3 C3H7

Br C+ HO C
C C OH +
H 7C 3
H3C H3C CH3
retencija inverzija
planarni (sp2), akiralni
CH3
ionizacija
karbokationski međuprodukt racemizacija (optički inaktivni produkt)
 1. PS
2. PS

C 2H 5
energija

H 7C 3 C
CH3

C 2H 5
C2H5
H 7C 3 C Br
H7C3 C O H
CH3 + H O H
CH3

reakcijska koordinata SN1

• Egzotermna, monomolekulska reakcija (u sporom 1. stupnju koji određuje brzinu reakcije sudjeluje
samo supstrat).
 Faktori koji utječu na SN1 reakciju

1) Struktura alkil-halogenida: brzina SN1 reakcije ovisi o stabilnosti karbokationskog

intermedijara; višesupstituirani karbokationi su stabilniji (hiperkonjugacija!).

stabilnost karbokationa

3° > 2° > 1° > CH3+

reaktivnost alkil-halogenida u SN1 reakcijama

o Alkilne skupine ometaju pristup nukleofila u SN2 reakcijama (nepovoljan učinak); u SN1 reakcijama
stabiliziraju karbokationski međuprodukt (povoljan utjecaj).

SN1 supstrati: 3° > 2°

brzina

brzina
SN2 supstrati: CH3X > 1° > 2°
2) Utjecaj nukleofila: nukleofil ulazi u reakciju tek nakon nastanka karbokationa, što znači da njegova
reaktivnost nema utjecaja na SN1 reakciju; u većini SN1 reakcija ulogu nukleofila ima otapalo.

SN1: jakost nukleofila nevažna

SN2: potreban je jaki nukleofi (koji će “istisnuti” odlazeću skupinu)

3) Utjecaj otapala: u sporom stupnju SN1 reakcije nastaju dva iona (kation se stabilizira utjecajem
neveznog elektronskog para iz otapala, dok se anion stabilizira uspostavljanjem vodikovih veza s
otapalom - solvatacijom); solvatiranje je krucijalno za njihovu stabilizaciju i snižavanje energije
aktivacije; vrlo polarna otapala (voda, alkohol); refluks.

H H 
H O H
 O
H H
O O
H + H
C H X H
H H
O
O O O
H
O H
HH
H H H O H

SN1: polarna otapala ubrzavaju reakciju

SN2: polarna protična otapala smanjuju jakost nukleofila jer ga solvatiraju
 Usporedba faktora koji utječu na SN1 i SN2 reakcije

SN1 SN2

Mehanizam dvostupanjski jednostupanjski

Kinetika 1. red 2. red

Molekularnost monomolekulska bimolekulska

Stereokemija inverzija i racemizacija inverzija

Nukleofil slabi jaki

Supstrat 3° > 2° CH3X > 1° > 2°

Odlazeća skupina dobra (slaba baza) dobra (slaba baza)

5. Halogenalkani. Nukleofilna supstitucija (SN). Eliminacija (E).

Nu X‾

Nu‾

B:
B X‾
 Eliminacija

• Supstrat gubi proton i odlazeću skupinu, te dolazi do tvorbe p-veze.

• Eliminacija se javlja uz supstituciju (kompeticijske reakcije). Mijenjanjem reagenasa ili reakcijskih
uvjeta, moguće je usmjeriti reakciju prema eliminaciji ili prema supstituciji.

• Ovisno o reagensima i ostalim uvjetima, eliminacijske reakcije mogu biti mono- (E1) ili bimolekulske
(E2).
E1 (eliminacija, monomolekulska)

CH3 CH3
(1) CH3 C CH3 CH3 C CH3 + Br
Br
spontana disocijacija alkil-halogenida i tvorba karbokationa

CH3 CH3
b a
(2) CH2 C CH3 + H2O CH2 C CH3 + H2O H
H

deprotoniranje (slaba baza akceptira proton s Cb-atoma)

 • Zašto baza “otkida” proton s Cb-atoma?

B
preklapanje
H

+ CH3 + B H
C C
b a
CH3
H
H

• Hiperkonjugacija: s-elektronski oblak iz veze susjedne pozitivno nabijenom C-atomu proširuje se na

njegovu praznu p-orbitalu; posljedica je stabilizacija karbokationa, ali i povećanje kiselosti CbH veze.

E2 (eliminacija, bimolekulska)

• Jaka baza brzo uzima proton s Cb-atoma, istovremeno

se počinje stvarati p-veza i odlazeća skupina napušta
molekulu; reakcija se odvija u jednom stupnju preko
prijelaznog stanja.

≠
CH3 CH3 CH3
b a
CH2 C CH3 + CH3O CH2 C CH3 CH2 C CH3 + CH3O H + Br
H Br CH3O H Br

jaka baza akceptira proton prijelazno stanje

 Usporedba faktora koji utječu na E1 i E2 reakcije

E1 E2

Mehanizam dvostupanjski jednostupanjski

Kinetika 1. red 2. red

Molekularnost monomolekulska bimolekulska

Stereokemija bez posebne geometrije koplanarno prijelazno stanje

Baza slaba jaka

Supstrat 3° > 2° 3° > 2° > 1°

Odlazeća skupina dobra (slaba baza) dobra (slaba baza)

• Za razliku od supstitucijskih reakcija, struktura supstrata ne igra ključnu ulogu u određivanju

molekularnosti eliminacijskih reakcija (pretrpanost supstituentima ometa pristup nukleofila u SN
reakcijama!).
• Jakost i koncentracija baze su presudni; E1 reakcija nastupa kod 3° i 2° supstrata kad je baza slaba
ili niske koncentracije; E2 mehanizam javlja se u prisutnosti jače baze ili pri višim koncentracijama baze.
 Usmjerenje eliminacije
• Eliminacijom asimetričnih supstrata nastaje smjesa izomernih alkenskih produkata [Zajcevljev (više
supstituirani) i Hofmannov (manje supstituirani) produkt] u različitim omjerima (regioselektivna
reakcija),
CH3CH2OH

H H
CH3 C C Cb H CH3 C C CH3 + CH3 CH2 C CH2 + CH3CH2OH2
b
H CH3 H H CH3 CH3
2-metilbut-2-en 2-metilbut-1-en

trisupstituirani (90%) disupstituirani (10%)

Zajcevljev produkt Hofmannov produkt

• Stabilnost alkena ovisi o broju alkilnih supstituenata vezanih za sp2 hibridizirani C-atom; veći broj
supstituenata  veća stabilnost.

R R R H H H R H R H
C C > C C > C C i C C > C C
R R R R R R R H H H
tetrasupstituirani trisupstituirani disupstituirani monosupstituirani
• Alkilne skupine vezane na dvostruku vezu stabiliziraju alken:

o elektronski utjecaj - alkilne skupine su elektron-donirajuće te doprinose elektronskoj gustoći

p-veze,
o sterički utjecaj – dvostruka veza povećava udaljenost između alkilnih skupina.

H 3C H 3C
CH CH CH 2 CH CH CH 3
H3C H 3C
manje supstituiran više supstituiran

H H
H 3C H3C
C H C
109,5  C C 120  C CH3
H 3C H H CH3
 E, Z-nomenklatura
H H
• Cis, trans-izomerija: alkeni u kojima je svaki nezasićeni C-atom vezan na H 3C CH3

dvije različite skupine mogu se javiti kao cis- odn. trans-izomeri; ako su cis-but-2-en

dvije iste ili slične skupine vezane na susjedne sp2-hibridizirane C-atome

H CH3
smještene s iste strane dvostruke veze  cis-izomer odn. ako su
H3C H
smještene na suprotnim stranama dvostruke veze  trans-izomer).
trans-but-2-en

• Kako označiti izomere 1-brom-1-klorpropena? Br CH3 Cl CH3

Cl H Br H
? ?

1 1 2 1
Br CH3 Cl CH3
Cl H Br H
2 2 1 2

(Z)-1-brom-1-klorpropen (E)-1-brom-1-klorpropen
• E2 reakcije: stereoselektivne (suvišak jednog stereoizomera).
• Ukoliko Cb-atom sadrži 2H-atoma, nastat će dva konfiguracijska izomera E i Z.

• Stabilniji će biti onaj alkenski produkt kod kojeg su voluminoznije skupine na suprotnim stranama
dvostruke veze (E).

CH3CH2 H H CH2CH3
C C

C C
H CH3 H CH3

(E)-pent-2-en (Z)-pent-2-en
41% 14%
• E1 reakcije: u 1. stupnju disocijacijom nastaje planarni karbokation; u 2. stupnju izlazi proton s Cb-
atoma, a zaostali elektroni se planarnom nabijenom C-atomu mogu približiti s obje strane  nastaju
oba konfiguracijska izomera E i Z.
• Prevladava produkt u kojem su voluminozne skupine na suprotnim stranama dvostruke veze (E).

H H3C H H3C CH3

Z A J C E V LJ E V I P R O D U K T I
CH3CH2O
CH3CH2CHBr CH3CH2 C C C + C C
(1.) (2.) H H H
CH3
CH3 CH3

2-brombutan + Br (E)-but-2-en (Z)-but-2-en

H3C CH2CH3
glavni produkti
C C
CH3CH2 CH3

(E)-3,4-dimetilheks-3-en
CH3 CH3 CH3 CH3
CH3CH2O +
CH3CH2CH C CH2CH3 CH3CH2CH C
H3C CH3
Cl CH2CH3 C C
+ Cl
3-klor-3,4-dimetilheksan CH3CH2 CH2CH3

(Z)-3,4-dimetilheks-3-en
 Supstitucija ili eliminacija?

JAKOST BAZE ILI NUKLEOFILA ODREĐUJE RED REAKCIJE

Jaki nukleofil/ jaka baza Slabi nukleofil/ slaba baza

 
SN2/E2 SN1/E1
 SN2 ili E2

• U SN2 reakcijama nukleofil istiskuje odlazeću skupinu, dok u E2 reakcijama elektronski par iz
susjedne CH veze istiskuje odlazeću skupinu.

• Negativno nabijena čestica može kao nukleofil napasti Ca-atom tvoreći supstitucijski produkt ili može
djelovati kao baza i akceptirati proton s Cb-atoma dovodeći do eliminacijskog produkta.

• “Pretrpaniji” supstrati skloniji su eliminaciji (nukleofil teže prilazi 3° supstratu!).

SN2 1° > 2° > 3°

E2 3° > 2° > 1°
 SN2 /E2 reakcije
jaki nukleofil/ jaka baza

#
Br H OCH3
SN2
CH2 CH CH3 CH3O C Br CH3 CH CH3
H H3C CH3
OCH3 + Br

E2

Br #

CH2 CH CH3
CH2 CH CH3
H
+ CH3OH + Br
OCH3
 SN1 / E1 reakcije
slabi nukleofil/ slaba baza

CH3 CH3 CH3

(1) E1
CH3 CH C
a
Br CH3 CH
b aC + Br CH3 CH C + H3O
b (2)
CH3
H CH3 H CH3

SN1 H2O
H2O
(2)
CH3
CH3 CH C OH2
H CH3

CH3
CH3 CH C OH
H + H3O
CH3

• Alkil-halogenid disocira stvarajući stabilni karbokation kojeg može napasti nukleofil tvoreći supstitucijski
produkt ili mu baza može akceptirati proton s Cb-atoma vodeći k eliminacijskom produktu.
• 3° supstrati su reaktivniji u SN1 / E1 reakcijama od 2°.
 Očekivani produkti supstitucijskih i eliminacijskih reakcija
Alkil-halogenid SN2 / E2 SN1 / E1

Uglavnom supstitucija (u prisutnosti jakog nukleofila);

Primarni iznimno eliminacija (u prisutnosti jake baze te u slučaju Ne podliježu
sterički ometanog reaktanta ili nukleofila)

Sekundarni Obje reakcije; eliminacija prevladava u prisutnosti Obje reakcije

jače i glomaznije baze

Tercijarni Samo E2 Obje reakcije

CH3 CH3
CH3 O H C O CH3 C O
CH3 CH3
SN2 E2 • Eliminacija je favorizirana u prisutnosti
jače baze te pri povišenoj temperaturi.
O O
• Supstitucija prevladava u prisutnosti
CH3 C O CH3 CH2 C O
nukleofilnijeg reagensa.

SN2 E2
 • U prisutnosti jakog nukleofila i jake
1º E2 + SN2
baze favorizirana je bimolekulska
prevladava
reakcija.

jaki nukleofil/ jaka baza • 1º supstrati: prevladava SN2 reakcija

2º E2 + SN2
( ̄ OR, ̄ OH) (osim u prisutnosti t-BuOK!).
prevladava
• 2º supstrati: prevladava E2 reakcija.
• 3º supstrati: opaža se samo E2
3º E2
reakcija (do SN2 ne dolazi zbog
steričkih ometanja).

• 1º Supstrati: reakcije nastanka očekiva-

1º
nih SN2 i E2 produkata su prespore.
• 2º supstrati: reakcije nastanka brojnih
slabi nukleofil/ slaba baza očekivanih produkata (SN2, SN1, E2 i
2º
( ROH, H2O)
E1) su prespore.
• 3º supstrati: favorizirana je SN1

3º SN1 + E1
reakcija, dok pri povišenim tempera-
turama prevladava E1.
 Primarni alkil-halogenidi

SN2 E2

CH3 CH CH2 Br + OCH3 CH3 CH2 CH2 OCH3 + CH3 CH CH2 + CH3OH + Br
H 90% 10%

dodatni supstituent (u odnosu na 1° alkil-halogenid) usmjerava k eliminaciji !

SN2 E2
CH3 CH3 CH3
CH3 C CH2 Br + OCH3 CH3 CH CH2 OCH3 + CH3 CH CH2 + CH3OH + Br
H 40% 60%

CH3
voluminozni nukleofil teže prilazi Caatomu;
CH3 CH2 CH2 CH CH2 Br + OCCH3
prevladava eliminacija!
H CH3

SN2 E2
CH3 CH3
CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 OCCH3 + CH3 CH2 CH2 CH CH2 + HOCCH3 + Br
CH3 CH3
15% 85%
 Sekundarni alkil-halogenidi
SN2 E2

CH3 CH CH2 + OCH2CH3 CH3 CH CH3 + CH3 CH CH2 + CH3CH2OH + Cl

Cl H CH3CH2O
25% 75%

jaka baza favorizira eliminacijski produkt!

slaba baza favorizira supstitucijski produkt!

O S N2

CH3 CH CH2 + OCCH3 CH3 CH CH3 + Cl

Cl H CH3CO
100%
O

Tercijarni alkil-halogenidi

E2
CH3 CH3
CH3 C CH2 + OCH2CH3 CH3 C CH2 + CH3CH2OH + Cl
Cl H 100%

pretrpanost supstituentima onemogućava nukleofilni napad, nastaje eliminacijski produkt!

Mehanizam Stereokemija supstitucijskih i eliminacijskih reakcija

SN1 Tvore se oba stereoizomera (R i S)

E1 Nastaju oba stereoizomera (E i Z), prevladava onaj u kojem su voluminozne

skupine na suprotnim stranama dvostruke veze

SN2 Inverzija konfiguracije

Nastaju oba stereoizomera (E i Z) te prevladava onaj u kojem su voluminozne

E2 skupine na suprotnim stranama dvostruke veze;

iznimno, ukoliko je na Cb-atom vezan samo jedan H-atom nastat će samo jedan

stereoizomer čija konfiguracija ovisi o konfiguraciji reaktanta

 5. Aldehidi i ketoni.
Nukleofilna adicija na karbonilnu skupinu (AdN).

 




Nu‾
• Karbonilni spojevi ( ) od iznimne su važnosti u organskoj kemiji (otapala, tkanine, tvari
okusa i arome, plastika, lijekovi) te u biokemiji i biologiji (proteini, ugljikohidrati, nukleinske kiseline
kao konstituenti svih biljnih i animalnih stanica).
• Metanal (HCOH, formaldehid): komercijalno je dostupan kao vodena otopina – formalin, a
koristi se za konzerviranje bioloških i medicinskih preparata.
• Etanal (CH3COH, acetaldehid): toksični produkt oksidacije etanola u jetri, odgovoran za
simptome trovanja alkoholom.
• Propanon (CH3COCH3, aceton): otapalo za organske spojeve, topljiv u vodi.

O
CH3 O C H
C
H

benzaldehid
H 3C CH3 citral

O C H

C
H

OCH3
cinamaldehid vanilin
OH
 Aldehidi i ketoni

• Aldehidi i ketoni predstavljaju najjednostavnije karbonilne

spojeve.
• U aldehidima je za karbonilni ugljikov atom vezana jedna alkilna
(ili arilna) skupina i jedan vodikov atom, dok su u ketonima dvije
alkilne (ili arilne) skupine vezane za karbonilni ugljikov atom.

• Struktura karbonilne skupine?

• sp2-Hibridizirani karbonilni ugljikov atom tvori tri koplanarne

R  
s-veze, dok se njegova nehibridizirana p-orbitala preklapa s C O
nehibridiziranom p-orbitalom sp2-hibridiziranog kisikova atoma R'
tvoreći pvezu.
• Takva dvostruka veza između ugljikovog i kisikovog atoma
kraća je i jača od dvostruke veze u alkenima, a osim toga je i
polarizirana. Uslijed veće elektronegativnosti kisikova atoma u
odnosu na ugljik, njihovi vezni elektroni nisu simetrično
raspoređeni između ta dva atoma. Slabije vezani p-elektroni
privučeni su od strane kisikova atoma, uslijed čega se aldehidi i
ketoni odlikuju velikim dipolnim momentom.
• Takva polarizacija karbonilne skupine određuje
reaktivnost. Pozitivno polarizirani ugljikov atom
ponaša se kao elektrofil (Lewisova kiselina), dok
negativno polarizirani kisikov atom djeluje kao
nukleofil (Lewisova baza).

Elektrofilna i nukleofilna reaktivnost

• Parcijalni pozitivni naboj na C-atomu iz karbonilne

skupine čini ga elektrofilnim, odn. podložnim
nukleofilnom napadu.

• Elektronima bogatiji O-atom iz karbonilne skupine

E
 O
bit će podložan reakciji s elektrofilom.
 C Nu
• Redoslijed reakcija s nukleofilom odn. elektrofilom
uvjetovan je prirodom reagensa i reakcijskim uvjetima.
• Bazna i neutralna sredina: jaki nukleofil adira se na karbonilni ugljikov atom koji pri tom mijenja
hibridizaciju iz sp2 u sp3. Elektroni iz p-veze pomiču se na kiskikov atom dajući alkoksidni anion
čijim se protoniranjem (adicijom protona kao elektrofila) dobiva produkt.

<<<<<<<<<<<<<

napad jakog nukleofila alkoksid protoniranje

• Kisela sredina: protoniranjem (adicija protona kao E+) aktivira se ugljikov atom iz karbonilne
skupine (postaje elektrofilan i podložan napadu slabijeg nukleofila).

protoniranje protonirani (aktivirani) karbonil napad slabog nukleofila

 Reaktivnost aldehida i ketona u AdN
• Aldehidi su, zbog elektronskih i steričkih efekata, uglavnom reaktivniji od ketona u
nukleofilnoj adiciji .
I. Elektronski utjecaj: aldehidi imaju jednu elektron-donirajuću alkilnu skupinu, dok ketoni imaju
dvije. Stoga je aldehidna karbonilna skupina siromašnija elektronima (elektrofilnija!) i usljed toga
podložnija nukleofilnom napadu u odnosu na manje elektrofilnu karbonilnu skupinu iz ketona.

II.Sterički utjecaj: karbonilni C-atom u aldehidima je, zbog prisutnosti samo jedne alkilne skupine,
izloženiji napadu nukleofila. Sterički je utjecaj posebno izražen u slučaju voluminoznijeg
nukleofila.

t-butoksid t-butoksid
(voluminozni nukleofil) (voluminozni nukleofil)
 O O O

C > C > C
H H R H R R'

formaldehid acetaldehid aceton

reaktivnost
 Nukleofil Produkt

HO R''
C
alkohol
R''MgX
R R'

ugljik
cijanhidrin

HO OR''
poluketal
1 mol R''OH C
R R' poluacetal (R’ = H)

kisik
R''O OR'' ketal
2 mola R''OH C acetal (R’ = H)
R R'

H OH
NaBH4
hidrid C alkohol
LiAlH4 R R'

NR''

dušik R''NH2 C imin

R R'
 Ugljik kao nukleofil

• Grignardova reakcija omogućava sintezu velikih molekula iz manjih, odnosno produljenje

ugljikovog lanca (Nobelova nagrada za kemiju 1912.!)
• Grignardov reagens (organomagnezijevi halogenidi RMgX) služi kao nukleofil u adiciji na
karbonilnu skupinu.
 
• Ugljik je elektronegativniji od većine metala što vezu C M čini polarnom. Takva se veza često

nalazi u prirodi (enzimi, kofaktori enzima).

kompleksiranje magnezija s karbonilnim kisikom


O

C + R'' MgX
R R'  

nukleofilni napad karbaniona R꞉‾ Mg-alkoksid protoniranje alkohol

• Grignardovom reakcijom aldehidi se pretvaraju u primarne i sekundarne alkohole, dok se

ketoni prevode u tercijarne alkohole.
Dobivanje 1 alkohola

Dobivanje 2 alkohola

Dobivanje 3 alkohola
 Cijanid kao nukleofil – cijanhidrinska reakcija

• Cijanid-ion je konjugirana baza slabe kiseline cijanovodika te stoga ima svojstvo jake baze i jakog

nukleofila.

H C N + H2O H3O + C N pKa = 9.2

cijanid-ion

• Nukleofilnim napadom cijanida na aldehide i ketone nastaju alkoksidi koji protoniranjem prelaze u
cijanhidrine, produkte s jednim ugljikovim atomom više u odnosu na reaktant.

alkoksid protoniranje
 Kisik kao nukleofil

• Reakcijom aldehida i ketona s alkoholima nastaju acetali.

• Acetali su organski spojevi koji se vrlo često pojavljuju u svakodnevnom životu (stolni šećer,
pamučne tkanine).

• Alkoholi su slabi nukleofili, stoga je nužna kisela kataliza (H+) kojom se aktivira karbonilni ugljikov
atom. Tako aktivirani, elektrofilni ugljikov atom podložan je napadu slabog nukleofila.
Deprotoniranjem međuprodukta nastaje hemiacetal.

1. Nastajanje hemiacetala

aktivirani karbonilni C atom

O OH OH OH
H
C C C R C R'
R R' R R' R R'
R''OH
R''OH
hemiacetal R’ = H
protoniranje nukleofilni napad deprotoniranje hemiketal R’ = alkil

• Poluacetali su većinom nestabilni te se ne mogu izolirati. U drugom dijelu reakcije slijedi

pretvorba hemiacetala u stabilniji acetal.
 2. Nastajanje acetala

aktivirani karbonilni C-atom

OH OH2
H R R'
R C R' R C R' C

OR'' OR'' OR''

protoniranje hidroksilne skupine odcjepljenje vode R''OH adicija alkohola

iz hemiacetala

R''OH

R C R'
deprotoniranje
OR''

acetal R’ = H; ketal R’ = alkil

hemiacetal acetal
• Adicija nukleofila na karbonilni ugljikov
atoma odvija se zahvaljujući njegovom
elektrofilnom karakteru.

• Pritom dolazi do cijepanja p-veze i promjene hibridizacijskog stanja C-atoma (sp2  sp3),
odnosno dolazi do tvorbe novog kiralnog centra u alkoksidnom međuproduktu.
• Iz akiralnih reaktanata nastat će smjesa enantiomernih produkata u jednakom omjeru zbog
podjednake vjerojatnosti za nukleofilni napad s obje strane ravnine karbonilne skupine
(racemična smjesa)!
 Hidrid kao nukleofil - redukcija

• Adicijom hidrida aldehidu ili ketonu tvori se alkoksid-ion koji se naknadnim protoniranjem prevodi
u alkohol.

O O OH
H H
C R C R' R C R'
R R'
H H

• Kao izvor hidrida često se koriste NaBH4 (selektivniji) i LiAlH4 (reaktivniji).

• Djelovanjem hidrida kao nukleofila aldehidi se reduciraju u 1° alkohole, dok se ketoni reduciraju u
2° alkohole.
 Dušik kao nukleofil

• Mnogi biološki važni spojevi sadrže nukleofilni dušikov atom (enzimi,

kofaktori).
• Reakcijom primarnih amina s aldehidima i ketonima, CO skupina
zamijenjuje se CN skupinom, a nastali produkti nazivaju se imini ili
Schiffove baze (vitamin B6).

protoniranje karbonila karbinolamin

adicija nukleofila deprotoniranje

otpuštanje vode imin

deprotoniranje
• 11-cis-retinal komplementaran je veznom mjestu
proteina opsina u retini uslijed čega dolazi do
vezivanja i tvorbe imina rodopsina (pigment osjetljiv
na svjetlost). Nakon izlaganja svjetlosti, 11-cis-retinal
apsorbira foton i započinje cis-trans izomerizacija
oko dvostruke veze na C11 što uzrokuje stvaranje
živčanog signala koji nam omogućuje vid.

• Aldehidi i ketoni i medicini: uspješno liječenje • Dihidroksiaceton, aktivni sastojak losiona za

melanoma (karcinom kože) zahtijeva pravovremenu samotamnjenje, u reakciji s amino-skupinama iz
dijagnostiku. Melanom stvara hlapljive spojeve kojih keratina (kožni protein) tvori smeđe obojene
nema u zdravoj koži ili povećava njihov udio u spojeve melanoide. Melanoidi ne penetriraju u
odnosu na zdravo tkivo. kožu, već se vezuju za vanjski sloj epiderme
• Jedan od biomarkera za melanom je nonanal.* (mrtve stanice) te se ispiru.
O
H
*Tatjana Abaffy et al, Cancer Sci.Ther. 3 (2011) 140.
* V. J. Feron et al., Aldehydes: occurrence, carcinogenic potential, mechanism of action and risk assessment, Mutation
Research/Genetic Toxycology 1991, 259, 363.
7. Ugljikohidrati
• Bioorganski spojevi: organski spojevi prisutni u biološkim sustavima.
• Ugljikohidrati: sveprisutni bioorganski spojevi (čine više od 50% ukupne suhe tvari Zemljine biomase).
Smješteni na površini stanice sudjeluju u molekulskom prepoznavanju s drugim stanicama, patogenima
i molekulama (proteinima, hormonima, enzimima).
• Važan su izvor metaboličke energije (ugljikohidrati iz hrane pretvaraju se u energiju te se skladište u
našim stanicama).
• Dobili su naziv prema svojoj molekulskoj formuli Cm(H2O)n – hidrati ugljika (iako nisu hidrati).

polihidroksialdehidi - aldoze

Struktura
polihidroksiketoni - ketoze

trioze (3 C-atoma)

Podjela monosaharidi tetroze (4 C-atoma)

(3  9 C-atoma)

pentoze (5 C-atoma)

disaharidi
(dvije monosaharidne heksoze (6 C-atoma)
podjedinice)
Broj saharidnih
(lat. saccarum, šećer) heptoze (7 C-atoma)
podjedinica oligosaharidi
(3  10 monosaharidnih
podjedinica) oktoze (8 C-atoma)

polisaharidi nonoze (9 C-atoma)

(> 10 monosaharidnih
podjedinica)
 Konfiguracija prirodnih šećera

• Šećeri D-niza: OH-skupina asimetričnog C-atoma s

najvišim rednim brojem (odnosno C-atoma koji je najniži
u vertikalnoj Fischerovoj formuli) na desnoj strani
(većina prirodnih šećera); u suprotnom se radi o šećerima
L-niza.

• D- i L-šećeri su u enantiomernom odnosu.

Fischerove formule

CHO CH2OH
1 1
* CHO
H 2
OH 2 O 1

HO * H HO * H HO * H
3 3 2

H * OH H * OH HO * H
4 4 3

H * OH H * OH HO * H
5 5 4

CH2OH CH2OH CH2OH

6 6 5

D-glukoza D-fruktoza L-riboza

(aldoheksoza) (ketoheksoza) (aldopentoza)
D-niz aldoza
• Svaka aldoheksoza ima 16 mogućih stereozomera (24).
• Epimeri: stereoizomeri koji se razlikuju u konfiguraciji na samo jednom C-atomu
(dijastereomeri).

epimeri

* * *
epimeri
* * *
* * *
* * *
 Ciklička struktura monosaharida

• Reakcijom aldehidne i hidroksilne skupine nastaju hemiacetali:

O OH OH OH OH
H
C C C R C H R C H + R'OH2
R H R H R H
R'OH OR'
R'OH R'OH
protoniranje nukleofilni napad deprotoniranje hemiacetal

• Intramolekulskom adicijom jedne hidroksilne skupine na karbonilnu O O

skupinu aldoheksoze dolazi do tvorbe stabilnog šestoročlanog
piranoznog prstena, dok intramolekulskom ciklizacijom ketoheksozâ i
piran furan
aldopentozâ nastaju petoročlani furanozni prstenovi.
• Šećeri u čvrstom stanju i u otopini uglavnom imaju stabilnu cikličku poluacetalnu strukturu.
 anomerni (hemiacetalni) C-atom

referentna skupina

• Anomerni ugljik: jedini ugljikov atom u molekuli šećera koji veže dva atoma kisika.
• Anomeri (grčki ano, gornji): šećeri koji se razlikuju u konfiguraciji najgornjeg asimetričnog C-atoma.
• a-anomer: poluacetalna OH i referentna skupina na istoj strani.
• b-anomer: poluacetalna OH i referentna skupina na suprotnim stranama.
• Anomeri istog šećera su u dijastereomernom odnosu.
• Mutarotacija: promjena specifične rotacije uslijed interkonverzije dvaju anomera u vodi.
anomerni (hemiacetalni) C-atom

referentna skupina
 a-D-glukopiranoza b-D-glukopiranoza a-L-glukopiranoza b-L-glukopiranoza
modificirane Fischerove projekcije

H C OH HO C H HO C H H C OH
1
2 OH OH HO HO

HO 3 HO OH OH

4 OH OH HO HO

5 O O O O

CH2OH CH2OH CH2OH CH2OH

6

anomerna OH i referentna anomerna OH i referentna anomerna OH i referentna anomerna OH i referentna

skupina na istoj strani, skupina na suprotnim stranama, skupina na istoj strani, skupina na suprotnim stranama,
referentna skupina desno referentna skupina desno referentna skupina lijevo referentna skupina lijevo

HO HO
konformacijske formule

CH2OH HO HO
O O O
HO
HO OH OH
OH
OH CH2OH OH CH2OH HO

anomerna OH i referentna anomerna OH i referentna anomerna OH i referentna anomerna OH i referentna

skupina na suprotnim stranama, skupina na istoj strani, skupina na suprotnim stranama, skupina na istoj strani,
referentna skupina gore referentna skupina gore referentna skupina dolje referentna skupina dolje

• b-D-glukopiranoza: najstabilnija i najzastupljenija aldoheksoza u prirodi (sve su hidroksilne

skupine u ekvatorijalnom položaju).
• Nevezna sterička odbijanja: 1,3-diaksijalno međudjelovanje u metilcikloheksanu javlja se uslijed
smanjenja udaljenosti između aksijalne metilne skupine i dvaju susjednih aksijalnih vodikovih atoma (u
ekvatorijalnom položaju ta se udaljenost povećava)  za metilnu i većinu drugih skupina
ekvatorijalni je položaj povoljniji od aksijalnoga!
 a-D-fruktofuranoza b-D-fruktofuranoza

modificirane Fischerove projekcije

HOH2C OH HO CH2OH
1 2 2 1
HO 3 HO 3

4 OH 4 OH

5 O 5 O

CH2OH CH2OH
6 6

anomerna OH i referentna skupina na istoj strani, anomerna OH i referentna skupina na suprotnim

referentna skupina desno stranama, referentna skupina desno

HOCH2 CH2OH HOCH2 OH

Haworthove formule

6 O 1 6 O
5 HO 2 5 HO 2

OH CH OH
4 3 4 3 1 2
OH OH

anomerna OH i referentna skupina na suprotnim anomerna OH i referentna skupina na istoj

stranama, referentna skupina gore strani,referentna skupina gore
 Redukcija monosaharida  alditoli

• Slično aldehidima i ketonima, aldoze i ketoze mogu se reducirati do alkohola – alditola (u

prehrambenoj industriji koriste se kao aditivi i zamjena za šećer).

H O CH2OH
C
OH OH
H2/ Ni
HO HO
OH OH
OH OH
CH2OH CH2OH

D-glukoza D-glucitol (D-sorbitol)

 Oksidacija monosaharida  aldonske kiseline

• Reducirajući šećeri: mogu se oksidirati pomoću blagih oksidacijskih sredstava.

• Br2 oksidira aldehide u kiseline, ali ne H O COOH

C
može oksidirati ketone i alkohole  OH OH
H 2O
crveno-smeđa boja broma nestaje HO + Br2 HO + 2 Br

nakon dodatka aldozi, a zadržava se OH OH

OH OH
ukoliko se radi o ketozi (omogućava
CH2OH CH2OH
razlikovanje između aldoza i ketoza).
D-glukoza D-glukonska kiselina

• U prisutnosti Fehlingove otopine (sadrži plavo obojeni Cu2+ kompleks s tartaratom) aldehidna se
skupina oksidira u karboksilnu, a sam se reagens reducira do žuto-crvenog Cu2O; ketoze ne podliježu
reakciji s Fehlingovom otopinom.

H O COOH
C
OH OH
HO + 2 Cu2+ + 4 OH- HO + Cu2O + 2 H2O

OH OH
OH OH
CH2OH CH2OH
D-glukoza D-glukonska kiselina
• Tollensov reagens (amonijakalna otopina srebrovog hidroksida) oksidira i aldoze i ketoze (ketoze
podliježu enolizaciji u baznim uvjetima te se prevode u aldoze); oksidacijom aldehidne skupine u
karboksilnu dolazi do redukcije srebrovog kompleksa u elementarno srebro (ʺsrebrno ogledaloʺ).

O O
H2O
R C H + 2 Ag(NH3)2 + 3 OH 2 Ag + R C O + 4NH3 + 2 H2O

glukoza NH3 AgNO3 ʺsrebrno ogledaloʺ

 Glikozidi

• Šećerni derivati sa supstituiranom anomernom hidroksilnom skupinom.

• Reakcijom poluacetala s alkoholom nastaju acetali  ciklički ugljikohidratni poluacetali u reakciji s
alkoholima tvore acetale – glikozide (glukozidi, galaktozidi, ribozidi, ...)

glikozidna veza

glikon aglikon
(šećerni dio) (nešećerni dio)
• Protoniranje anomerne hidroksilne skupine rezultira tvorbom stabilnog karbokationa:

CH2OH CH2OH
O O
HO HO
HO + OCH2CH3
HO
OH OH H
HOCH2CH3

-H
CH2OH CH2OH
O O
HO HO
HO + HO OCH2CH3
OH OH
OCH2CH3
etil a-D-glukopiranozid etil b-D-glukopiranozid

• Prevladava b-anomer (svi supstituenti su ekvatorijalnim položajima).

 Prirodni glikozidi

• Glukovanilin • Steviozid (diterpenski glikozid)

HOH 2C
HOH 2C O
H3CO
O HO
HO HO O
HO O CHO
OH O O
HOH 2C
OH
HO HO CH2
CH3

H3C O
HOH 2C
O
HO
Vanilla planifolia HO O
OH

Stevia rebaudiana
 Hidroliza glikozida

• Stabilni su u neutralnim i baznim uvjetima, hidroliziraju u kiselom mediju:

CH2OH CH2OH
O H O
HO HO H
HO OCH2CH3 HO OCH2CH3
OH OH
etil b-D-glukopiranozid

CH2OH CH2OH
O H2O O
HO HO -H
HO HO OH2
OH OH

CH2OH
O
HO
HO OH
OH

bD-glukopiranoza

• Glikozidi su stabilni prema kiselinama u fiziološkim uvjetima (razgrađuju se djelovanjem enzima).

 Oligosaharidi, reducirajući i nereducirajući šećeri

• Oligosaharidi: ugljikohidrati s 2-10 monosaharidnih jedinica međusobno povezanih

glikozidnim vezama,
• poluacetali su u ravnoteži sa svojom otvorenom lančastom strukturom u kojoj je karbonilna skupina
izložena djelovanju reducirajućih reagenasa – REDUCIRAJUĆI ŠEĆERI,
• acetali (glikozidi) su stabilni pri neutralnim i baznim uvjetima (stabilna struktura u kojoj je karbonilna
skupina pretvorena u ciklički acetal)  negativna reakcija s reducirajućim reagensima –
NEREDUCIRAJUĆI ŠEĆERI.

Disaharidi

• Reakcijom anomernog ugljikovog atoma jednog monosaharida s hidroksilnom skupinom drugog

monosaharida nastaje glikozid disaharid uz izdvajanje vode,
• tri su najčešća tipa glikozidnih veza u u prirodnim monosaharidima:

1,4’- veza 1,1’- veza O 1,6’- veza

O
O
O 4'
O 1' 1
O O H2C 6'
O
1 O
1
 b-glukozidna veza
1,4’-glikozidna veza (reducirajući šećeri)
CH2OH CH2OH
O O
(1) Celobioza: nastaje djelomičnom HO O
HO HO OH
hidrolizom celuloze OH OH
4-O-(bD-glukopiranozil)-D-glukopiranoza

a-glukozidna veza neodređena konfiguracija

CH2OH
(2) Maltoza: nastaje djelomičnom O
HO
hidrolizom škroba HO
OH CH2OH
O
O
HO OH
OH
4-O-(aD-glukopiranozil)-D-glukopiranoza

b-galaktozidna veza
HO
CH2OH CH2OH
(3) Laktoza: mliječni šećer O O
O
HO HO OH
OH OH
4-O-(bD-galaktopiranozil)-D-glukopiranoza
• Laktaza (b-galaktozidaza) - enzim koji laktozu cijepa na galaktozu i glukozu.

• Intolerancija na laktozu javlja se uslijed manjka laktaze (> 65% svjetske populacije).
• U nedostatku laktaze, intestinalne bakterije cijepaju laktozu na CO2 i H2, uz nastanak različitih kiselih produkata
poput mliječne kiseline, a što dovodi do probavnih smetnji (grčevi u želucu, mučnina, nadutost,...).

bacteria
• Disaharidi vezani 1,4’- ili 1,6’-glikozidnom vezom imaju slobodnu poluacetalnu skupinu 
reducirajući šećeri (reduciraju Fehlingov i Tollensov reagens, pri čemu se sami oksidiraju):

acetalna nereaktivna skupina poluacetalna reaktivna skupina

O O
O

ravnoteža između cikličke strukture i otvorenog lanca

u prisutnosti oksidirajućeg agensa,

aldehidna skupina oksidira u aldonsku kiselinu
 1,1’-glikozidna veza: veza između dvaju anomernih ugljikovih atoma

• Saharoza (stolni šećer): C1-atom iz glukoze

vezan s C2-atomom iz fruktoze, nema slobodnu
poluacetalnu skupinu  nereducirajući šećer.
a-glikozidna veza
• Saharaza hidrolizira saharozu na glukozu i
fruktozu; pri tomu se specifična rotacija b-glikozidna veza

mijenja sa +66.5° na 22°  zbog promjene

smjera rotacije uslijed hidrolize smjesa
glukoze i fruktoze (1:1) naziva se invertnim
a-D-glukopiranozil-b-D-fruktofuranozid
šećerom. ili b-D-fruktofuranozil-a-D-glukopiranozid

• Fruktoza je slađa od saharoze; ukoliko neka

namirnica sadrži fruktozu umjesto saharoze
znači da je isti nivo slatkoće postignut s
manjom količinom šećera.
 Polisaharidi

• Sadrže na tisuće monosaharidnih jedinica povezanih u dugačke lance; svi anomerni C-atomi (izuzev
jedinica na kraju lanca) uključeni su u acetalne glikozidne veze  nereducirajući šećeri.
• Najčešći polisaharidi su celuloza, škrob i glikogen.
o Celuloza
• Polimer D-glukoznih jedinica povezanih b-1,4’-glukozidnim vezama.

CH2OH
O CH2OH
O CH2OH
O O CH2OH
HO O O
HO O
OH HO O
OH HO
OH
OH

• Dugi lanci (mikrofibrili) združuju se intermolekulskim

vodikovim vezama između mnogobrojnih OH-skupina.
stanična stijenka
• Rigidna i stabilna struktura, netopljiva u vodi –
strukturni materijal.
mikrofibrili
• Zbog nedostatka b-glukozidaze (enzima potrebnog za biljna stanica

hidrolizu celuloze), sisavcima celuloza ne može

poslužiti kao izvor glukoze. celulozni
mikrofibrili
vodikove veze
• Pamuk sadrži oko 90%, a drvo više od 50% celuloze.
o Škrob
• Glavna komponenta brašna, krumpira, riže, graha, kukuruza i graška (granule
škroba služe kao skladište energije).
• Nakon sušenja, usitnjavanja i miješanja s vrelom vodom iz škroba se izdvajaju
dvije frakcije: topljiva amiloza (20%) i netopljivi amilopektin (80%), Škrob u biljnoj stanici

• Hidrolizom se razlaže na dekstrin (smjesa maltoze, glukoze i razgrananih oligosaharida) koji je lako
probavljiv (sastojak dječje hrane).

• Amiloza - linearni polimer sačinjen iz D-glukoznih jedinica vezanih a-1,4’-glukozidnim vezama;

a-veze omogućuju svijanje polimernog lanca u uzvojnicu te uspostavljanje vodikovih veza između
njegovih OH-skupina i vode  dodatna stabilizacija.

CH2OH
O
O
HO
OH CH2OH
O
O
HO
OH CH2OH
O
O
HO
OH CH2OH
O
O
HO
OH
• Unutrašnjost uzvojnice veličinom i polarnošću omogućava vezanje molekule joda – tamnoplavo
obojenje kompleksa joda i škroba (dokaz prisutnosti škroba).

jod

škrob

I I I
• Amilopektin - razgranati polisaharid; poput amiloze sadrži D-glukozne jedinice vezane a-1,4’-
glukozidnim vezama, ali sadrži i a-1,6’-glukozidne veze koje dovode do grananja – nemogućnost
tvorbe uzvojnice.
• Izgrađen je od  106 glukoznih jedinica – jedna od najvećih prirodnih molekula.
• Netopljiv u vodi; s jodom daje blijedo-crveni kompleks.

CH2OH
O
O
HO
OH CH2OH
O
O
HO
OH
CH2OH
O
O
O
HO
OH CH2
O
a-1,4’ glukozidne O
veze HO
OH CH2OH
O
O
HO
OH
a-1,6’ glukozidne
veze
o Glikogen

• Uskladišteni suvišak glukoze; glikogen uskladišten u mišićima brzo se može hidrolizirati i metabolizirati,
dok se glikogen iz jetre hidrolizira u glukozu i otpušta u krvotok (atletičarima daje “vjetar u leđa”).
• Strukturno je sličan amilopektinu, ali je još razgranatiji što ima važan fiziološki učinak: kad tijelo treba
energiju, pojedinačne se glukozne jedinice otpuštaju s krajeva brojnih ogranaka.

amiloza amilopektin glikogen

• Dijeta s niskim unosom ugljikohidrata: brzi gubitak tjelesne težine jer dolazi do sagorijevanja glikogena i
masnih kiselina da bi se održala razina glukoze u krvi.
 Umjetni zaslađivači

• Usporedba slatkoće različitih zaslađivača provodi se prema saharozi kao standardu:

lugduname sukraloza saharin aspartam ciklamat fruktoza saharoza glukoza maltoza laktoza
300000 600 300 180 30 1,7 1 0,7 0,3 0,15

sukraloza saharin aspartam ciklamat

• Isti efekt slatkoće postiže se s malim količinama umjetnih

zaslađivača.
• Umjetni se zaslađivači ne metaboliziraju (niska kalorijska vrijednost).
• Slatkoća proizlazi iz vezivanja “slatkih” molekula na proteinske
receptore okusa na jeziku.
• Umjetni zaslađivači (mimetici ugljikohidrata) moraju sadržavati tri
komponente A, B i C. Međusobna udaljenost regija A i B mora
iznositi 2,4 – 4 Å (u suprotnom molekula poprima gorak okus), a
regija C mora imati hidrofoban karakter.

• Vodikove veze koje donorska regija A i akceptorska regija B uspostavljaju s proteinskim receptorima na jeziku
induciraju stanični odgovor koji u mozgu stvara doživljaj slatkog okusa.
o Lugduname (lat. Lugdunum, Lyons), University of Lyon,
molekula oko 3105 slađa od saharoze
 Nukleinske kiseline

• N-glikozidi: nastaju reakcijom monosaharida s aminima u prisutnosti kiselog katalizatora.

• D-riboza i 2-deoksi-D-riboza s dušikovim

heterociklima (bazama) tvore iznimno

važne N-glikozide koji se nazivaju
nukleozidima, a služe kao građevni
blokovi za nukleinske kiseline.

DNA RNA
• Nukleinske kiseline: supstituirani
polimeri riboze koji prenose genetsku
baza baza
informaciju.
b-glikozidna veza
• Ribonukleinska (RNA) i deoksiribo-
anomerni C
nukleinska kiselina (DNA).
• Molekule DNA su velike i stabilne, dok su
fosfodiester
molekule RNA manje i podložnije hidrolizi.
baza baza
• Okosnicu nukleinskih kiselina čini
polimer ribofuranoznih jedinica
povezanih fosfodiesterskim vezama
(šećerno-fosfatna okosnica).
• Anomerni ugljikov atom povezan je b-
baza baza
glikozidnom vezom s dušikovim atomom
heterocikličkog amina (baze).
• baze u DNA: purinske (adenin i gvanin) i pirimidinske (citozin i timin),
• baze u RNA: purinske (adenin i gvanin) i pirimidinske (citozin i uracil),
• aromatske purinske i pirimidinske baze vezuju se za anomerni ugljikov atom D-riboze

b-glikozidnom vezom tvoreći nukleozide,

NUKLEOZIDI = BAZA + RIBOZA

• nukleotid: nukleozid koji je preko 5’- ili 3’-OH skupine riboze fosfoesterskom vezom vezan za
fosfatnu kiselinu (nukleotid = nukleozid + fosfat),

• fosfatna kiselina uz zagrijavanje prelazi u fosfoanhidrid (tzv. pirofosfatna kiselina (grčki

pyr, vatra)  nukleotidi mogu postojati kao mono-, di- i trifosfati (AMP, ADP ili ATP),

• energiju potrebnu za opstanak i reprodukciju stanice osiguravaju pretvaranjem nutrijenata u

kemijski korisne oblike energije,
• ATP: najvažniji oblik kemijske energije (energija hidrolize ATP-a pretvara endergone reakcije u
egzergone).
 7. Karboksilne kiseline i derivati – SNAc
(nukleofilna supstitucija na karbonilnoj skupini)

COOH

O CH3

O
• Karboksilne kiseline predstavljaju biološki važne molekule u živim organizmima, te u aktiviranom obliku
sudjeluju u različitim biokemijskim procesima (prijenos energije, biosinteza, metabolizam).
• Dugolančane karboksilne kiseline (masne kiseline) izgrađuju stanične membrane, prekursor su važnih
biokemijskih supstrata, podliježu oksidativnoj razgradnji pri čemu stanicu opskrbljuju energijom, itd.
• Supstituent Y vezan na acilnu skupinu utječe na reaktivnost pripadajućeg karbonilnog spoja.
• Za razliku od aldehida i ketona (Y = H ili R), čiji se supstituent Y ne može supstituirati drugom skupinom
(ne podliježu supstitucijskim reakcijama), acilna skupina karboksilnih kiselina i njihovih derivata
vezana je za atom ili skupinu koji se mogu supstituirati drugom skupinom [na njihovu acilnu
skupinu (RCO) vezan je elektronegativni atom ili supstituent koji će molekulu napustiti kao stabilni
anion - odlazeća skupina (L)]  SNAc.

Reaktivnost ketona i aldehida vs. reaktivnost karboksilnih kiselina i njihovih derivata

Y = H, R, R' Y=L
SNAc

• Supstitucijskom reakcijom karboksilnih kiselina i njihovih derivata očuvana je karbonilna skupina.

• Nukleofil je aciliran [aciliranje, prijenos acilne skupine (R–CO–) s jednog atoma ili skupine na
drugi].
 Nukleofilna supstitucija acila (SNAc)

+ Nu

nukleofilni napad na eliminacija slabe baze (dobre odlazeće

karbonilni C-atom skupine) iz tetraedarskog intermedijara

• Reaktivnost acilnih derivata u SNAc ovisi o (i) steričkim i (ii) elektronskim faktorima:
(i) dostupnija karbonilna skupina brže i lakše reagira s nukleofilima u odnosu na onu koja je
sterički ometana:

O O O O
R C R C R C H C
< < <
C C C C
R R R H H H H H
reaktivnost
(ii) polarniji acilni derivati reaktivniji su od manje polarnih; acil-halogenidi su najreaktivniji zbog
elektron-odvlačećeg učinka elektronegativnog atoma halogena; amidi pokazuju najslabiju reaktivnost:

reaktivnost
O
NH 2 OR' O C R' X
amidni anion alkoksidni anion karboksilatni anion halogenidni anion
bazičnost

izlaznost

• Zahvaljujući razlici u reaktivnosti, moguće je reaktivnije derivate karboksilnih kiselina pretvarati u manje
reaktivne: O

R C X

O O

reaktivnost
R C O C R'
O

R C OR'
O

R C NH2
 SNAc s kisikovim nukleofilima

• Fischerova esterifikacija: kiselo-katalizirana supstitucija hidroksilne

skupine alkoksilnom (aktivacija slabo elektrofilne karbonilne skupine za
nukleofilni napad), reverzibilna reakcija!

esterifikacija

hidroliza

• Kisela hidroliza estera – reakcija suprotna Fischerovoj esterifikaciji

(supstitucija alkoksilne skupine hidroksilnom); reverzibilna!
 Fischerova esterifikacija

1. Kiselo-katalizirana adicija alkohola na karbonilnu skupinu:

hidrat estera

protoniranje (aktivacija)
karboksilne kiseline

nukleofilna adicija alkohola

deprotoniranje

2. Kiselo-katalizirana dehidratacija:

protoniranje (tvorba dobre odlazeće skupine) odcjepljenje vode

deprotoniranje ester
 Pretvaranje anhidrida u ester

Pretvaranje acil-halogenida u ester

• Bazna hidroliza estera – saponifikacija (baza je reaktant; za hidrolizu 1 mol
estera troši se 1 mol baze), ireverzibilna!

adicija nukleofila

ester baza negativno nabijeni kisik istiskuje odlazeću

skupinu (jaka baza!); tetraedarski intermedijar

transfer protona s kiseline na alkoksid karboksilat-anion alkohol

 SNAc s dušikovim nukleofilima - amidi

RCOL + NHR2 RCONR2 + LH

Pretvaranje estera u amide

Pretvaranje acil-halogenida u amide

• Laktami – ciklički amidi nastaju iz aminokiselina:

OH a
 a NH + H2O
H2N
b b
O 

• b-laktami: ciklički amidi nađeni u tri važne skupine antibiotika (penicilinu, cefalosporinu i karbapenemu);
inhibiraju sintezu stanične stijenke aciliranjem odgovornog enzima (inaktivacija)

a b

Penicilin G
OH

aktivni enzim
 Aktivacija karboksilatnog iona za SNAc u biološkim sustavima

• Acil-halogenidi i anhidridi podliježu brzoj hidrolizi u u vodenom

okruženju stanice.
• Živi organizmi aktiviraju karboksilne kiseline konverzijom u acil- acil-fosfat
(mješoviti anhidrid karboksilne
fosfate, acil-pirofosfate i acil-adenilate. i fosfatne kiseline)
• Acil-fosfati tvore se nukleofilnim napadom (SN2) karboksilatnog-
iona na P-atom iz ATP pri čemu puca fosfoanhidridna veza.

acil-pirofosfat
(mješoviti anhidrid karboksilne
i pirofosfatne kiseline)

• Nukleofil teško pristupa negativno nabijenom mješovitom

anhidridu te se ove reakcije odvijaju isključivo u prisutnosti
enzimâ koji: (i) neutraliziraju negativni naboj mješovitog
anhidrida i (ii) uklanjaju vodu, čime sprječavaju acil-adenilat
(mješoviti anhidrid karboksilne kiseline
kompeticijsku reakciju njegove hidrolize. i adenozin-monofosfata)
• Tioesteri su esteri u kojima je kisikov atom između acilne i
alkilne skupine zamijenjen sumporom. Predstavljaju
najprisutniji oblik aktivirane karboksilne kiseline u stanici.

• Mnogi biokemijski putovi uključuju transfer acilne skupine iz tioestera koenzima A.

• Reaktivniji su u reakcijama nukleofilne supstitucije s dušikovim i ugljikovim nukleofilima u
odnosu na kisikove estere:
o slabija rezonancijska stabilizacija tioestera (2. rezonancijska struktura uključuje preklapanje 2p-orbitale
C-atoma s 3p-orbitalom S-atoma; te su orbitale različite veličine i locirane su na različitim udaljenostima
u odnosu na jezgru  preklapanje je slabije  CS veza slabija je od CO veze;
o izlaznost odlazeće skupine [ ̄SR (alkil-sulfid-anion) bolja je odlazeća skupina od ̄OR (alkoksid), sulfid
je slabija baza od alkoksida (veći S-atom raspršuje negativni naboj po većoj površini  stabilni anion,
S-atom je polarizabilniji od O-atoma)].

jače p-preklapanje slabije p-preklapanje

 9. Karbanioni – enolatni ioni

Molekule hrane (masti, ugljikohidrati, proteini) metaboliziraju se reakcijama svojih karbonilnih skupina!
• Biokemija – kemija karbonilne skupine,
• metabolički procesi u živim organizmima (metabolizam masti, ugljikohidrata i proteina) kao i sinteza
biomolekula uključuju bar jednu od četiri fundamentalne reakcije karbonilnih spojeva:
I. Nukleofilna adicija na karbonilnu skupinu aldehida i ketona (AdN)
II. Nukleofilna supstitucija acilne skupine iz karboksilnih kiselina
i njihovih derivata (SNAc)
III. a-Supstitucijske reakcije karbonilnih spojeva
IV. Kondenzacije karbonilnih spojeva.

a-Supstitucijske reakcije karbonilnih spojeva

• Dosadašnje proučavanje karbonilnih spojeva baziralo se na nukleofilnom napadu na pozitivno nabijeni

karbonilni C-atom (I i II),
• međutim, aldehidi, ketoni, esteri i N,N-disupstituirani amidi sadrže još jedno reaktivno središte i to Ha-
atom vezan na Ca-atom (susjedni u odnosu na karbonilnu skupinu),
• Ha-atom je dovoljno kiseo da bi mogao biti uklonjen djelovanjem jake baze:
• Kiselost Ha-atoma?

• veza C–H je nepolarna kovalentna veza  H-atom vezan za sp3-hibridizirani C-atom nije kiseo,

lokalizirani elektroni

• ukoliko je H-atom vezan za sp3-hibridizirani Ca-atom koji na susjednom položaju ima karbonilnu
skupinu, njegova se kiselost povećava uslijed stabilizacije a-karbaniona rezonancijskom
delokalizacijom:

• nukleofilni a-karbanion u reakciji s elektrofilnim C-atomom tvori novu ugljik-ugljik vezu (CaC)
čime se omogućava izgradnja velikih molekula iz manjih prekursora,
• tvorba nove ugljik-ugljik veze (CaC) odvija se supstitucijom Ha-atoma s elektrofilnim C-atomom
preko intermedijarnog:
o (i) enolat-aniona (a-karbaniona) ili
o (ii) enola.

nova C-C veza

(i)

(ii)
 Enoli i enolatni ioni (keto-enolna tautomerija)

• U karbonilnim spojevima kiseli Ha-atom premješta

se na karbonilni kisikov atom; interkonverzija
karbonila (“keto-oblika”) u enol naziva se
enolizacija ili keto-enolna tautomerija,
• tautomeri su konstitucijski izomeri,
> 99,9% < 0,1%

• kod većine ketona ravnoteža enolizacije najčešće je pomaknuta prema keto-tautomeru; enoli svojom
visokom nukleofilnom reaktivnošću prema elektrofilima značajno pridonose kemiji karbonilnih spojeva,

• u b-diketonima povećava se udio enolnog tautomera u • enolni tautomer fenola,

vodenoj otopini zbog njegove stabilizacije intra- zahvaljujući aromatičnosti,
molekulskom vodikovom vezom stabilniji je od keto-tautomera,
vodikova veza

keto-tautomer enolni tautomer

enolni tautomer keto-tautomer
85% 15%
• keto-enolnu tautomeriju kataliziraju i kiseline i baze:

o kiselinom katalizirana enolizacija odvija se preko karbokationskog međuprodukta

O H A OH OH OH

C a H C a H C H C H + H A
H 3C C H 3C C H3C C H3C C
regenerirani
H H H H H H H katalizator
karbonil enol
+ A

o bazom katalizirana enolizacija odvija se preko karbanionskog međuprodukta (enolat-iona)

enolat-anion
O OH O O OH
C H C C C H + OH
H 3C C H3C C H H3C C H H3C C
a regenerirani
H H H H H katalizator
karbonil enol
H O H
 Kako reagiraju enoli i enolatni-ioni?

• Reaktivnost enola: dvostruka ugljik-ugljik veza u enolima sugerira njihovu nukleofilnost (kao i u
alkenima), s tim da su enoli, zahvaljujući atomu kisika koji rezonancijom donira elektrone, još
nukleofilniji,

Ca-atom bogat elektronima

o nukleofilni enoli reagiraju s elektrofilima dajući a-supstituirane karbonilne produkte

OH OH OH
E
C C E C E
H H3C
H 3C C H3C C C
H H H H
H
enol
• reaktivnost enolatnog aniona (a-ketokarbaniona):
o puno jači nukleofil od neutralnog enola (zahvaljujući svom negativnom naboju),

o enolatni anion je ambidentni nukleofil (lat. ambi, oba; dent, zub); sadrži dva nukleofilna središta
bogata elektronima (a-ugljikov i kisikov atom),
o koji će od dvaju nukleofila reagirati s elektrofilom ovisi o prirodi elektrofila i o reakcijskim uvjetima,
o protoniranje se najčešće događa na kisiku zbog velike koncentracije negativnog naboja na
elektronegativnijem kisikovom atomu,
o ako elektrofil nije proton, veća je vjerojatnost da će se Caatom ponašati kao nukleofil (karbanion
je bolji nukleofil od kisika).
 • Kolbe-Schmitt reakcija karboksiliranja fenola u cilju priprave aspirina:

• tijekom 1. svjetskog rata Bayerove američke podružnice intenzivno su kupovale sav fenol raspoloživ na tržištu za pripravu
aspirina; preostali fenol iskorišten je za pripravu 2,4,6-trinitrofenola (TNT, eksploziv)
 Kondenzacije karbonilnih spojeva

• Aldehidi i ketoni kao elektrofili reagiraju s nukleofilima

• ukoliko im se ukloni proton s Ca-atoma, pretvaraju se u nukleofile koji mogu reagirati s

elektrofilima,
• u reakcijama aldolne kondenzacije aldehidi i ketoni reagiraju na oba načina: Ca-atom iz jednog
karbonilnog spoja (enolat-anion ili a-karbanion) kao nukleofil napada elektrofilni karbonilni C-atom iz
drugog karbonilnog spoja,

• kondenzacijom dviju molekula aldehida nastaju b-hidroksialdehidi, dok kondenzacijom dviju molekula
ketona nastaju b-hidroksiketoni,

• kondenzacijom dviju molekula estera nastaju b-ketoesteri (Claisenova kondenzacija).

 Aldolna reakcija

O OH

C H
C
a

O O O
O OH
C C C C C + OH
C C

nukleofilni napad enolat-aniona protoniranje tetraedarskog ALDOL nova CC veza

na elektrofilnu karbonilnu skupinu alkoksidnog aniona

• dimerizacija je moguća samo na aldehidima i

ketonima s Ha-atomom kojeg će akceptirati baza što
ne sadrži Ha-atom 
dovodi do nastanka a-karbaniona,
ne dolazi do kondenzacije!

• zastupljena u brojnim biološkim procesima, posebno u

metabolizmu ugljikohidrata (enzim aldolaza katalizira
adiciju ketonskog enolatnog aniona na aldehid u
biosintezi glukoze), umrežavanju kolagena (starenje),...
 Claisenova esterska kondenzacija (SNAc)

O OH O O

1. C H C C + HOH
RO C RO C RO C
a

O O O OR'

2. C C C
R'O C RO C C

nukleofilni napad enolatnog aniona izlazak alkoksidnog aniona

na elektrofilnu karbonilnu skupinu

O O

C C + OR'
RO C C

nastavak mehanizma
 O O

C C
RO C C

O O O O O O

3. C a C + OR' C C C C + R'OH
RO C C RO C C RO C C
H

nova CC veza

O O

C C
RO C C

b-KETOESTER

• Claisenova kondenzacija opaža se u brojnim biološkim procesima (npr. biosintezi masnih kiselina).
10. Benzen i heterocikli
 • Aromatski spojevi u hrani?

• Flavonoidi (polifenolni spojevi), fitonutrijenti s povoljnim učincima na zdravlje: antioksidativni (sprječavaju

oštećenja stanica i DNA), antiinflamatorni, antitumorski, antibakterijski, antialergijski, antimutageni,
antiviralni, sedativni, ....

Flavonoidi

Antocijani Izoflavoni

Flavanoni Flavonoli Flavanoli Flavoni

• 1825. Michael Faraday izolirao je spoj “pheno” (grčki, phainein, svijetliti); kasnije je
spoj preimenovan u benzen,

• spojevi slični benzenu (koji u usporedbi s alifatskim spojevima sadrže manji broj H-
atoma u odnosu na C-skelet) nazivani su aromatskim spojevima, zahvaljujući svom
(uglavnom) ugodnom mirisu,
• pojam aromatičnosti u modernoj kemiji ne vezuje se za miris spojeva, već za njihova
karakteristična kemijska svojstva,

• kriteriji koje moraju zadovoljavati aromatski spojevi:

neprekinuti ciklički
1. struktura mora biti ciklička i sadržavati konjugirane p-veze, p-elektronski oblak!
2. svaki atom u prstenu mora imati nehibridiziranu p-orbitalu,
3. nehibridizirane p-orbitale moraju se preklapati (struktura
mora biti planarna),
4. delokalizacija p-elektrona mora dovesti do smanjenja energije.

• Hückelovo pravilo za određivanje aromatičnosti:

o (4n + 2) p-elektrona  aromatski spoj
n = 0, 1, 2, ...
o (4n) p-elektrona  antiaromatski spoj
• aromatski spojevi imaju:
o 2p-elektrona (n = 0)
o 6p-elektrona (n = 1)
o 10p-elektrona (n = 2), ..., odnosno neparan broj p-elektronskih parova (1, 3, 5, ...),
• antiaromatski spojevi zadovoljavaju prva tri kriterija; delokalizacijom p-elektrona povećava se energija,
• nearomatski spojevi nemaju neprekinuti ciklički p-elektronski oblak.

sp3

ciklopropen ciklopropenilni kation ciklopropenilni anion

sp3 hibridizacija jednog C atoma sp2 hibridizacija sp2 hibridizacija

2pe- = (4n + 2)pe- 4pe- = (4n + 2)pe-
  
nearomatski n = 0  aromatski n= ½  antiaromatski

sp3

benzen 1,3-ciklobutadien
sp2 hibridizacija sp2 hibridizacija sp3
6pe- = (4n + 2)pe- 4pe- = (4n + 2)pe- 1,3-cikloheksadien
 
n = 1  aromatski n = ½  antiaromatski nearomatski
• aromatski su spojevi stabilniji od svojih acikličkih analoga,

• aromatski su spojevi stabilniji od svojih cikličkih analoga s

lokaliziranim elektronima,

• antiaromatski spojevi manje su stabilni u odnosu na

svoje acikličke analoge,

aromatski spojevi > ciklički analozi s lokaliziranim elektronima > antiaromatski spojevi

stabilnost
1) Benzen
• Kekuléov prijedlog
o šesteročlani prsten s alternirajućim jednostrukim i dvostrukim vezama,

• rezonancijski prijedlog
o benzen je rezonancijski hibrid dviju energetski jednakovrijednih struktura,
o sve su ugljik-ugljik veze jednake duljine (1.397 Å); svi su vezni kutevi jednaki (120°),
o u planarnoj, simetričnoj molekuli benzena svaki je C-atom sp2 hibridiziran i sadrži po
jednu nehibridiziranu p-orbitalu okomitu na ravninu prstena,

o kako su p-orbitale ekvivalentne nemoguće je lokalizirati tri dvostruke veze (svaka se p-

orbitala može preklapati s obje susjedne p-orbitale)  p-elektronski oblak iznad i ispod
ravnine prstena.
 Derivati benzena
OH CH3 CH3 OCH3

CH3
fenol toluen o-ksilen anisol

O O O

NH 2
CH3 H OH

anilin acetofenon benzaldehid benzojeva kiselina

Areni (aromatski ugljikovodici)

• aril (Ar, aromatska grupa čiji je

jedan H-atom supstituiran)

Disupstituirani benzenski derivati

2) Heterocikli

o Piridin
• Aromatski dušikov analog benzena,

• nevezni elektronski par smješten je u sp2 hibridnoj orbitali koja leži u ravnini benzenskog prstena, a
okomito na p-orbitale te nije dio aromatskog p-sustava,

• elektronegativni dušikov atom ima sposobnost prihvaćanja negativnog naboja, te rezonancijskom

hibridu pridonose i strukture s odijeljenim nabojem; pri tom se prsten pozitivira,

N N N N N
• nevezni elektronski par smješten je u sp2 hibridnoj
orbitali koja leži u ravnini benzenskog prstena, a
okomito na p-orbitale te nije dio aromatskog p-sustava
 piridin ga može, kao Lewisova baza, donirati
protonu i to bez narušavanja elektronskog seksteta
(očuvana aromatičnost)!

B + H₂O ⇌ BH⁺ + OH⁻

[BH⁺] [OH⁻]
Kb =
[B]

pKb=−logKb
pKb = 8,8 pKa = 5,2
niži pKb  jača baza

• Bazičnost piridina i alifatskih amina?

• U alifatskim aminima nevezni elektronski par dušika smješten je u sp3, a kod piridina u sp2
hibridnoj orbitali; zbog višeg s-karaktera sp2 orbitale elektroni su manje dostupni reakcijama
s protonom te je piridin slabija baza od alifatskih amina (pKb ~ 3,5).
o Pirol
• Aromatski peteročlani heterocikl,
• nevezni elektronski par dušika smješten je u p-orbitali  preklapa se s p- orbitalama
susjednih C-atoma tvoreći aromatski p-sustav,

• rezonancijskom hibridu pridonose strukture s odijeljenim nabojem; prsten se negativira,

N H N H N H N H N H

• pirol je vrlo slaba baza jer se

njegovim protoniranjem narušava
aromatičnost (produkt ne sadrži
pKb = 14,3
elektronski sekstet!).
• piridin i pirol: modeli pogodni za predviđanje reaktivnosti dušikovih atoma u kompleksnijim sustavima:

“piridin” “piridin”

“pirol” “pirol” “piridin”

 3) Policiklički aromatski spojevi

• kondenzirani aromatski ugljikovodici • kondenzirani heterociklički aromatski spojevi

N
N

N N N
naftalen antracen H H
purin indol

N O
H
fenantren
benzimidazol benzofuran

• biološki aktivni kondenzirani heterociklički aromatski spojevi

O
COOH N CH3
H2N (H3CH2C)2N
CH2 C
H N
NH 2 N

N N N
H H
L-triptofan adenin N
LSD H
 Kako benzen reagira?

• p-Elektroni smješteni ispod i iznad ravnine

prstena čine benzen nukleofilnim; stoga će
benzen reagirati s elektrofilima dajući
intermedijarni karbokation,
• alkeni (AdE): adicijom elektrofila na alkene AdE Nu
C C + E C C C C
nastaje karbokationski međuprodukt na kojeg se
E Nu E
adira nukleofil; ukupno rezultira adicijski produkt,
produkt elektrofilne adicije
• intermedijarni karbokation nastao reakcijom
benzena i elektrofila analognom bi reakcijom s
nukleofilom dao adicijski produkt koji ne bi imao
aromatska svojstva; nema elektronski sekstet
[reakcija (a), ne odvija se!],
• međutim, ukoliko karbokationski međuprodukt
u prisutnosti baze otpusti proton obnovit će se
elektronski sekstet kao i aromatičnost supsti-
tuiranog benzenskog produkta [reakcija (b)],
• aromatski produkti su stabilniji  ukupna produkt elektrofilne supstitucije

reakcija elektrofilna supstitucija (b).

 Opći mehanizam elektrofilne aromatske supstitucije

• Elektrofil supstituira vodikov atom iz aromatskog spoja u dvostupanjskoj reakciji:

1) benzen reagira s elektrofilom dajući karbokationski međuprodukt,
2) baza iz reakcijske smjese akceptira proton s ugljikovog atoma koji se vezao s
elektrofilom, a elektroni iz veze s protonom delokaliziraju se u prsten pri čemu se
obnavlja aromatičnost.

E E E
(1)
+ E

E E
H B
+ HB
(2)

• uobičajene reakcije elektrofilne aromatske supstitucije na aromatskim spojevima:

1. halogeniranje (E = Br, Cl, I),
2. nitriranje (E = NO2),
3. sulfoniranje (E = SO3H)
4. Friedel-Craftsovo aciliranje [E = acil (RC═O)]
5. Friedel-Craftsovo alkiliranje (E = alkil).
 Halogeniranje

Br Br + FeBr3 Br Br FeBr3

generiranje elektrofila

Br Br Br
(1)
+ Br Br FeBr3 + FeBr4

Br Br
H FeBr4 + HBr + FeBr3
(2)
brombenzen

• Bromiranje benzena zahtijeva prisutnost Lewisove kiseline (FeBr3 ili FeCl3) koja akceptira
nevezni elektronski par iz Br2 uslijed čega slabi veza BrBr; pri tom nastaje elektrofil neophodan za
reakciju elektrofilne aromatske supstitucije,
• do halogeniranja aromatskih spojeva dolazi u biosintezi brojnih prirodnih
molekula (posebno onih koje proizvode morski organizmi),
• u ljudskom organizmu iodiniranjem tirozina u štitnoj žlijezdi započinje
biosinteza tiroksina, hormona koji regulira rast i metabolizam.
 Nitriranje

H
HO NO 2 + H OSO 3H HO NO 2 NO 2 + H2O
nitronijev ion
generiranje elektrofila
+ HSO 4
hidrogensulfatni ion

NO 2 NO 2 NO 2
(1)
+ NO 2

NO 2 NO 2
H HSO 4 + H2SO4
(2)

nitrobenzen

• nitriranje aromatskog prstena nije opaženo u prirodi, ali je izuzetno važno u laboratoriju
(sinteza lijekova i bojila).
 Sulfoniranje

O O O O
H
HO S OH + HO S OH HO S OH + O S OH

O O O O
generiranje elektrofila O

HO S + H2O SO3 + H3O

SO3H SO3H SO3H

(1)
+ SO3H

SO3H SO3H
H HSO 4 + H2SO4
(2)

• sulfoniranje aromatskih spojeva u prirodi se ne opaža; široka primjena u sintezi boja i lijekova
(sulfonamidni antibiotici za liječenje meningitisa i infekcija urinarnog trakta).
 Friedel-Craftsovo aciliranje
O

R Cl + AlCl3 R C O R C O + AlCl4
generiranje elektrofila acilijev ion

O O O

(1)
+ R C O

O
O

H AlCl4 + HCl + AlCl3

(2)

• sinteza vitamina K1, faktora zgrušavanja krvi, primjer je biološkog Friedel-Craftsovog aciliranja.
 Friedel-Craftsovo alkiliranje

R Cl + AlCl3 R + AlCl4

generiranje elektrofila

R R R
(1)
+ R

R R
H AlCl4 + HCl + AlCl3
(2)
 Reaktivnost benzena, piridina i pirola u reakcijama elektrofilne supstitucije
• Elektrofilnom aromatskom supstitucijom na C2- ili C4-atomu generirao bi se nestabilni intermedijar (elektron-
odvlačeći dušikov atom je pozitivno nabijen i raspolaže samo elektronskim sekstetom),

• stoga se elektrofilna aromatska

supstitucija piridina odvija na
C3-atomu (preko najstabilnijeg
karbokationskog intermedijara),

• ipak, elektron-odvlačeći N-atom čini takav intermedijar manje stabilnim u odnosu na karbokationski međupodukt
generiran elektrofilnom supstitucijom na benzenu  piridin je manje reaktivan u odnosu na benzen!
• elektrofilna supstitucija pirola odvija se prvenstveno na C2-atomu, preko međuprodukta koji se
stabilizira kroz dvije dodatne rezonancijske strukture:

• pirol je reaktivniji od benzena u reakcijama elektrofilne supstitucije (N-atom donira nevezni

elektronski par i stabilizira pozitivni naboj međuprodukta!).

reaktivnost
 Reaktivnost supstituiranih benzenskih derivata
• Podliježu reakcijama elektrofilne supstitucije.
• Kako supstituent utječe na reaktivnost benzenskog derivata?
• Neki supstituenti čine aromatski prsten reaktivnijim (aktivirajući supstituenti, A), dok drugi smanjuju
njegovu reaktivnost u usporedbi s benzenom (deaktivirajući supstituenti, D),
• u sporom stupnju elektrofilne supstitucije nastaje karbokationski međuprodukt; oni
supstituenti koji imaju sposobnost doniranja elektrona stabilizirat će karbokation i uzrokovati
ubrzanje reakcije – aktivirajući supstituenti A; supstituenti koji imaju sposobnost odvlačenja
elektrona iz benzenskog prstena destablizirat će karbokation i smanjiti reaktivnost –
deaktivirajući supstituenti D,

brzina elektrofilne supstitucije

• aktivirajući supstituent stabilizira karbokation (1.) induktivnim ili (2.) rezonancijskim doniranjem
elektrona,
• deaktivirajući supstituent destabilizira karbokation (1.) induktivnim ili (2.) rezonancijskim
odvlačenjem elektrona.
 (1.) Induktivni utjecaj
o Ukoliko je supstituent vezan s-vezom za benzenski prsten slabiji elektron-akceptor od vodika,
elektroni iz njegove s-veze pomaknut će se prema prstenu radije nego elektroni iz sveze s
vodikom  aktivirajući supstituent induktivno donira elektrone kroz s-vezu,
o alkilna je skupina, uslijed hiperkonjugacije bolji elektron-donor od vodikova atoma  aktivirajući
supstituent,
aktivirajući supstituent

H CH3

o ako je supstituent jači elektron-akceptor od vodikova atoma, jače će odvlačiti vezne s elektrone
od prstena  deaktivirajući supstituent induktivno odvlači elektrone,
o
+NH -skupina
3 je elektronegativnija od vodika  jače odvlači elektrone  deaktivira prsten.

deaktivirajući supstituent

H NH 3
 (2.) Rezonancijski utjecaj

• Nespareni elektronski par atoma direktno vezanog na prsten može se delokalizirati u prsten,
odnosno donirati rezonancijom  aktivirajući supstituenti (NH2, OH, OR, Cl),

OCH3 OCH3 OCH3 OCH3 OCH3

• ako je supstituent vezan za benzenski prsten preko atoma koji je dvostrukom ili trostrukom vezom
vezan za elektronegativniji atom, p-elektroni iz prstena mogu se delokalizirati na supstituent 
deaktivirajući supstituenti (CO, CN, NO2),

O O O O O O O O O O
N N N N N

• neki supstituenti istovremeno imaju aktivirajući rezonancijski utjecaj, ali i deaktivirajući induktivni
utjecaj (npr. OH skupina); eksperimentalno je dokazano da je rezonancijski utjecaj važniji te su
takvi supstituenti jaki aktivatori.
 NH 2
NHR
NR 2 jako aktiviraju

Aktivirajući supstituenti
OH
Relativna reaktivnost OR
supstituiranih O

benzenskih derivata NHCR orto-, para-

O umjereno aktiviraju
usmjerivači
OCR
• Aktivirajući supstituenti R
Ar slabo aktiviraju
negativiraju prsten te ga
CH CHR
čine reaktivnijim prema F
Cl slabo deaktiviraju
elektrofilima. Br
I
• Deaktivirajući supstituenti
O
pozitiviraju prsten čineći
CH
Deaktivirajući supstituenti

ga slabije reaktivnim prema O

CR
elektrofilima.
O meta-
umjereno deaktiviraju
COR usmjerivači
O
COH
O
CCl

C N
SO3H
NH2R jako deaktiviraju
NO2
 Utjecaj supstituenata na orjentaciju disupstitucijske reakcije
• Postojeći supstituent usmjerava novi supstituent u reakciji elektrofilne supstitucije:
o aktivirajući i slabo deaktivirajući supstituenti usmjeravaju u orto- i para-položaj,
o umjereno i jako deaktivirajući supstituenti usmjeravaju u meta-položaj,

• usmjerenje ovisi o utjecaju postojećeg supstituenta na stabilizaciju karbokationskog međuprodukta,

Induktivni utjecaj aktivirajuće skupine na stabilizaciju orto- i para-karbokationa

nastabilnija!

CH3 CH3 CH3

E E E
orto- H H H

CH3 CH3 CH3

CH3

meta-
+ E E E E

H H H
nastabilnija!
CH3 CH3 CH3

para-

E H E H E H
• nitriranje toluena je 25 puta brže od nitriranja benzena zbog aktivacijskog utjecaja metilne skupine,
• nitriranjem nastaje smjesa produkata; glavninu čine o- i p-produkti (zbog stabilizacije o- i p-
karbokationa induktivnim utjecajem)

CH3 CH3 CH3 CH3

NO 2
HNO 3
+ +
H2SO4
NO 2
NO 2
toluen o-nitrotoluen m-nitrotoluen p-nitrotoluen
60% 4% 36%

glavni produkti
 Meta-usmjerenje: induktivni utjecaj deaktivirajuće skupine na
destabilizaciju orto- i para-karbokationa

najnestabilnija!

O O O O O O
N N N
E E E
orto- H H H

O O OH O O O O O
N N N N

meta-
+ E E E E

H H H
najnestabilnija!

para-
• pozitivno nabijeni dušikov atom induktivno odvlači elektrone iz aromatskog prstena
nitrobenzena; nitrobenzen je osiromašen u odnosu na elektronima bogati benzen, te je
deaktiviran u reakcijama elektrofilne supstitucije,
• orto- i para-karbokationski međuprodukti iznimno su nestabilni zbog pozitivno nabijenog
ugljikova atoma direktno vezanog na pozitivno nabijeni dušik (odbijanje istoimenih naboja!),

NO 2 NO 2 NO 2 NO 2

Cl
Cl
+ +
FeCl3
Cl
Cl
nitrobenzen o-klornitrobenzen m-klornitrobenzen p-klornitrobenzen
1% 95% 4%

glavni produkt
 Rezonancijski utjecaj aktivirajuće skupine na stabilizaciju orto- i para-karbokationa

OCH3 OCH3 OCH3 OCH3

E E E E
orto- H H H H

OCH3
OCH3 OCH3 OCH3
najstabilnija!
(svi atomi imaju
+ E meta- elektronski oktet)
E E E

H H H

OCH3 OCH3 OCH3 OCH3

para-

E H E H E H E H
 OCH3 OCH3 OCH3 OCH3

NO 2
HNO 3
+ +
H2SO4
NO 2
NO 2
anisol o-nitroanisol m-nitroanisol p-nitroanisol
31% 2% 67%

glavni produkti
11. Lipidi
• Lipidi (grčki lipos, mast): prirodni organski spojevi (biomolekule) ograničene topljivosti u vodi (iz
stanica i tkiva ekstrahiraju se nepolarnim organskim otapalima),
• svrstavanje organskih spojeva u lipide određeno je njihovim fizikalnim svojstvom topljivosti u
nepolarnim organskim otapalima (lipidi se međusobno razlikuju po strukturi i funkcionalnosti!),

PGE1 kortizol
prostaglandin hormon

vitamin A limonen
vitamin terpen

tristearin
mast
 LIPIDI

JEDNOSTAVNI - osapunjivi SLOŽENI - neosapunjivi

(sadrže esterske veze koje se (ne sadrže estersku vezu i ne
mogu hidrolizirati) podliježu hidrolizi)

VOSKOVI

ESTERI MASNIH KISELINA PROSTAGLANDINI

GLICERIDI TERPENI

STEROIDI
 1. Osapunjivi lipidi

• Masne kiseline imaju važnu fiziološku

funkciju (izgrađuju biološke membrane i služe
kao molekule metaboličkog goriva),

• karboksilne kiseline s dugim

ugljikovodikovim lancem (12-20 C-atoma;
sadrže paran broj C-atoma
zato što su su izvedene iz acetata koji sadrži
2 C-atoma),

• njihova fizikalna svojstva ovise o duljini ugljikovodikovog lanca i o stupnju nezasićenosti,

• s porastom molekulske mase (s jačanjem van der Waalsovih sila) rastu i temperature tališta,
 Broj
Struktura tt(°C)
C-atoma
Zasićene masne kiseline

laurinska 12 44

miristinska 14 59

palmitinska 16 64

stearinska 18 70

(Poli)nezasićene masne kiseline

oleinska 18 4

linoleinska 18 -5

linolenska 18 -11
• nezasićene dvostruke veze u masnim trans-
H
kiselinama uglavnom imaju cis-
konfiguraciju što uzrokuje savijanje
lanca na mjestu dvostruke veze; H

savijene molekule ne mogu se u

kristalnoj rešetci “upakirati” jednako
čvrsto kao zasićene cik-cak molekule što H

uzrokuje snižavanje tališta nezasićenih H

masnih kiselina,
cis-
• s povećanjem broja nezasićenih veza
opada temperatura tališta,

jedna dvostruka veza

oleinska kiselina (tt = 4 °C)

stearinska kiselina (tt = 70 °C) tri dvostruke veze

linolenska kiselina (tt = -11 °C)

• omega-masne kiseline: položaj dvostruke veze u odnosu na terminalnu metilnu skupinu indiciran je
prefiksom “omega”,

1 3 5

2 4 6 COOH
linoleinska kiselina (omega-6)
terminalna metilna skupina

1 3 COOH
linolenska kiselina (omega-3)

• sisavcima nedostaje enzim pomoću kojega se uvodi

dvostruka veza iza 9. ugljikovog atoma u odnosu na
karboksilnu skupinu; linoleinska i linolenska kiselina
su esencijalne masne kiseline (normalna funkcija
organizma osigurava se unosom hranom).
• udio masnih kiselina u nekim mastima i uljima (%)

Zasićene masne kiseline Nezasićene masne kiseline

laurinska miristinska palmitinska stearinska oleinska linoleinska linolenska

C12 C14 C16 C18 C18 C18 C18

Maslac 2 11 29 9 27 4 /

Svinjska mast / 1 28 12 48 6 /

Ljudska mast 1 3 25 8 46 10 /

Kukuruzno ulje / 1 10 3 50 34 /

Laneno ulje / / 6 3 19 24 47

Maslinovo ulje / / 7 2 84 5 /

Sezamovo ulje / / 10 4 45 40 /

Sojino ulje / / 10 2 29 51 7
 1.1. Trigliceridi

• Esteri istih ili različitih masnih kiselina i trovalentnog alkohola glicerola (triacilgliceroli),
• trigliceridi koji su pri sobnoj temperaturi krutine nazivaju se masti (ulja su tekućine),

tristearin mast

• tališta masti i ulja ovise o stupnju nezasićenosti,

• triglicerid izveden iz zasićene masne kiseline ima više talište (krutina) zbog čvršćeg pakiranja
u kristalnoj rešetci ( )  mast,
 ulje

triolein

• trigliceridi izvedeni iz nezasićenih masnih kiselina

su izvijeni  ne mogu se čvrsto upakirati u
kristalu  tekućine, ulja.
• trigliceridi sisavaca uglavnom su masti, dok su biljni trigliceridi ulja,
• efikasniji su izvor energije od ugljikohidrata (1 g masti oslobađa duplo više energije od iste količine
šećera),
• odrasla osoba teška 70 kg skladišti oko 103 kcal brzo dostupne energije u obliku glikogena (200 g,
osigurava metaboličke potrebe kroz najviše 24 sata) te 1,4105 kcal energije u obliku masti (15 kg,
podmiruje metaboličke potrebe kroz dva do tri mjeseca),
• sadržaj masti kod žena je 25%, a kod muškaraca 21%.

1.2. Voskovi

• Esteri dugolančanih masnih kiselina (16-36 C-atoma) i dugolančanih alkohola (24-36 C-atoma),
• često prisutni u živim organizmima,
• ptičje perje, obloženo voskom, odbija vodu,
• vosak na površini lista štiti od nametnika i usporava isparavanje vode.

O O
CH3 (CH2)24 C O (CH2)29 CH3 CH3 (CH2)30 C O (CH2)33 CH3
 Hidroliza triglicerida - saponifikacija
O
CH2 O C (CH2)16 CH3
O CH2 OH
O
CH O C (CH2)16 CH3 + 3 NaOH CH OH + Na O C (CH2)16 CH3
H2O
O
CH2 OH
CH2 O C (CH2)16 CH3
glicerol natrijev stearat (sapun, lat. saponis)
tristearin (mast)

ionska glava
(negativno nabijena hidrofilna karboksilatna* skupina)
-
masnoća

hidrofobni, lipofilni („voli mast”) ugljikovodikov rep

• Kako sapun pere?

• Negativno nabijeni kisikov atom iz hidrofilne glave povezuje se vodikovim vezama s vodom, a hidrofobni rep
okružuje čestice masnoće; trljanjem zamašćene površine s otopinom sapuna velike se čestice masnoće
razbijaju u manje te se lakše ispiru,
• sapuni su bili poznati 600 godina pr. Kr.; pripravljani su kuhanjem kozje masti s pepelom,
• danas se pripravljaju saponifikacijom životinjskih masti ili biljnih ulja s lužinom, uz dodatak boja, antiseptika,
mirisa,...
* karboksilati (soli karboksilnih kiselina)
• nakon konzumacije, trigliceridi se u tankom crijevu hidroliziraju djelovanjem žučnih kiselina na glicerol i masne
kiseline,

O
CH2 O C C17H35
O CH2 OH
CH O C C15H31 H CH OH + C17H35COOH + C15H31COOH + C17H33COOH
O
CH2 OH
CH2 O C C17H33
glicerol stearinska kiselina palmitinska kiselina oleinska kiselina
triglicerid

Katalitičko hidrogeniranje – priprava margarina

• U prošlosti se za kuhanje i pečenje koristila uglavnom svinjska mast čija se konzumacija povezuje s povećanim rizikom od
srčanih bolesti,
• konzumenti, naviknuti na kremastu, bijelu mast teško su prihvaćali biljna ulja,
• margarin: djelomično hidrogenirano biljno ulje, polutvrde konzistencije („polutvrda mast”); dodatkom butiraldehida poprima okus
maslaca (maslac se proizvodi iz vrhnja),

• katalitičkim hidrogeniranjem moguće je reducirati neke dvostruke veze prisutne u polinezasićenim

masnim kiselinama; redukcija se mora provoditi oprezno (redukcijom svih nezasićenih veza nastala bi
mast),
 Oksidacija masnih kiselina - užeglost

• Polinezasićene masti i ulja lako podliježu oksidaciji djelovanjem kisika u radikalskoj lančanoj reakciji,
• neugodan okus i miris posljedica je oksidacije masnih kiselina u kratkolančane karboksilne kiseline
(npr. maslačna kiselina) koje imaju jak miris.

Zamjena za masnoće

• Mnogima „bez masnoće” znači isto što i „bez okusa”,

• kemičari nastoje sintetizirati zamjenske masnoće (spojeve koji bi imali poželjna svojstva masnoća, ali bi bili daleko
manje kalorijske vrijednosti),

• olestra (nije prisutna u prirodi, ali njezini konstituenti čine dio naše prehrane  smanjena mogućnost toksičnog
učinka?) sintetizirana je esterifikacijom svih saharoznih -OH skupina s masnim kiselinama sjemenki pamuka i soje,

• esterske skupine u molekuli olestre sterički su zaklonjene i nedostupne probavnim enzimima  ne dolazi do
hidrolize,

• olestra ima okus masnoće, a oslobađa se iz

organizma ne ostavljajući ikakve kalorije,
• može izazvati probavne tegobe,
• iz organizma iscrpljuje vitamine A, K, D i E kao
i hranjive tvari neophodne za očuvanje imuniteta.
 1.3. Fosfolipidi

• Jedna masna kiselina iz triglicerida zamijenjena je fosfatnom kiselinom,

• najčešći fosfolipidi, fosfoacilgliceroli (fosfogliceridi), čine glavnu komponentu stanične
membrane,
• najjednostavniji fosfogliceridi su fosfatidne kiseline u kojima je glicerol esterificiran dvjema
molekulama masnih kiselina te jednom molekulom fosfatne kiseline,
• pri neutralnom pH fosfatidna kiselina je deprotonirana, odnosno ionizirana,

R-konfiguracija

hidrofobni rep

polarna glava
• mnogi fosfolipidi sadrže fosfoestersku vezu:
o cefalini – esteri fosfatidne kiseline i etanolamina (HOCH2CH2NH2),
+
o lecitini – esteri fosfatidne kiseline i kolina [(HOCH2CH2N(CH3)3]

O O
CH2 O C R' CH2 O C R'
O O hidrofobni rep
CH O C R'' CH O C R''
O O
CH2 O P O CH2CH2 NH3 CH2 O P O CH2CH2 N(CH3)3 polarna glava
O O
cefalin lecitin

• prisutni u biljnim i životinjskim tkivima,

• koriste se kao emulgatori (lecitin u majonezi sprječava odvajanje vodene i masne faze),
• fosfoacilgliceroli tvore stanične membrane (50% - 60%) združujući se u lipidni dvosloj; hidrofobni
se repovi okreću prema unutrašnjosti dvosloja, dok se polarne glave orjentiraju prema površini dvosloja,

polarna
glava

hidrofobni
rep
kolesterol

• propusnost membrane kontrolirana je sastavom lipidnog dvosloja,

• zasićene masne kiseline smanjuju propusnost membrane (ravnolančani ugljikovodikovi lanci čvršće
se pakiraju u kristalnoj rešetci),
• nezasićene masne kiseline povećavaju propusnost (ugljikovodikovi su lanci izvijeni, nisu čvrsto
upakirani u kristalnoj rešetci),
• triacilgliceroli podliježu oksidaciji, što rezultira degradacijom stanične mebrane,
• vitamin E (lipid, topljiv u nepolarnim organskim otapalima) prevenira degradaciju stanične membrane jer
brže i lakše reagira s kisikom nego triacilglicerol  važan antioksidans,

R'''
CH3
R'' O

CH3 CH3
HO
R'

• antioksidansi štite od kardiovaskularnih bolesti, karcinoma,

usporavaju starenje,
• tamna čokolada sadrži visok udio antioksidanasa (fenolnih
spojeva),
• stearinska kiselina, najzastupljenija masna kiselina u čokoladi, ne
uzrokuje povišenje razine kolesterola.
 2. Neosapunjivi lipidi

2.1. Prostaglandini

• C20-lipidi koji sadrže peteročlani prsten na kojeg su vezana dva duga lanca,

• prvotno je izoliran iz prostate, a nalazi se u svim tjelesnim

tkivima i tekućinama,
• imaju širok raspon biološkog djelovanja: snižavaju krvni tlak,
smanjuju izlučivanje želučane kiseline, kontroliraju upalne
prostanska kiselina
procese, utječu na funkciju bubrega, reproduktivni sustav,
(osnovna struktiura svih prostaglandina)
stimuliraju kontrakcije uterusa pri porodu.

• Kako djeluje aspirin?

• Inhibira sintezu prostaglandina inaktiviranjem enzima odgovornog za njegovu sintezu čime se smanjuje upala
izazvana njegovim posredovanjem,
 2.2. Terpeni
• Omjer ugljika i vodika u terpentinu, dobivenom iz bora, iznosi 5 : 8  skupina spojeva sličnog mirisa
i C/H omjera nazvana je terpenima,
• terpeni se najčešće izoliraju iz esencijalnih biljnih ulja (odlikuju se ugodnim mirisom i aromom),

OH

HO

mentol geraniol b-selinen

ulje peperminta ulje geranije ulje celera

• raznolika skupina lipida: ugljikovodici, alkoholi, ketoni, aldehidi

(terpeni s kisikovim atomom nazivaju se terpenoidima),

• ovi prirodni spojevi sadrže 10, 15, 20, 30 ili 40 ugljikovih

atoma, što znači da postoji osnovna peteročlana jedinica iz
koje su terpeni formalno građeni– izoprenska jedinica,

• 1939. Nobelova nagrada za kemiju dodijeljena je

Lavoslavu Ružički za doprinos u istraživanju terpena,
• izoprenska jedinica uvijek zadržava svoju izopentilnu strukturu (dvostruke veze mogu biti
modificirane),
• razgranati kraj izoprenske jedinice naziva se „glavom”, dok se nerazgranati kraj naziva „repom”

• izoprensko pravilo: izoprenske su jedinice najčešće poredane slijedom „glava-rep” (razgranati

kraj jedne jedinice povezan je s nerazgrananim krajem druge jedinice)

rep-glava veza
• terpeni se dijele prema broju pripadajućih ugljikovih atoma:
broj broj
ugljikovih izoprenskih podjela
atoma jedinica

10 2 monoterpeni
ocimen (bosiljak)

rep
glava
15 3 seskviterpeni
glava

farnezol (ruža)
glava
rep
rep

20 4 diterpeni
vitamin A

30 6 triterpeni
skvalen (prekursor steroida)

40 8 tetraterpeni

karotenidi; likopen (rajčica)

 2.3. Steroidi

12 17
• Lipidni ekstrakti iz biljaka i životinja, 13
11
• zajedničko strukturno svojstvo svih steroida je
C D 16
tetraciklički sustav, 1 9
10 14
• ubrajaju se među najvažnije biološki aktivne spojeve: 2 A 8 15

steroidni alkoholi (steroli), žučne kiseline, spolni hormoni, B

3 7
hormoni nadbubrežnih žlijezda i srčani aglikoni, 5
4 6

Kolesterol (grčki chole, žuč; stereos, čvrsto)

• Najrašireniji steroid; sastavni dio stanične membrane, sudjeluje u metaboličkim procesima, sintezi
hormona kore nadbubrežne žlijezde i spolnih hormona, te vitamina topljivih u mastima, prekursor je
žučnih kiselina i svih drugih steroida,
• njegova biosinteza provodi se se iz triterpena
skvalena,
• važan je konstitutivni element stanične stijenke,
• sadrži 8 kiralnih centara  256 stereoizomera
(u prirodi nađen samo jedan),

• s proteinima tvori lipoproteine pomoću kojih se

transportira kroz krvotok,
• LDL (engl. low-density lipoprotein cholesterol, lipoprotein
male gustoće) prenosi kolesterol od jetre do stanica; višak
se taloži na stijenkama arterija (začepljenje arterija) – loši
kolesterol,
• HDL (engl. high-density lipoprotein cholesterol, lipoprotein
velike gustoće) sakuplja višak kolesterola iz krvi i tkiva
sprječavajući taloženje po stijenkama krvnih žila i razvoj
kardiovaskularne bolesti – dobri kolesterol,

• prehrana bogata masnoćama i ugljikohidratima, pretilost te povišena razina triglicerida može uzrokovati
stvaranje žučnih kamenaca,
• 80% žučnih kamenaca kemijskom strukturom odgovara kolesterolu,
• propusnost i fluidnost staničnih membrana u humanim je stanicama regulirana kolesterolom (ergosterolom u
stanicama gljivica),

• mala strukturna razlika (dvije p-veze u molekuli ergosterola) omogućuje učinkovito liječenje gljivičnih infekcija,

• antifungalni agensi se većim afinitetom vežu se s ergosterolom nego s kolesterolom, narušavajući cjelovitost
stanične membrane gljivica,
 Sintetski steroidi CH3 OH

H3C
H
• Uz tisuće steroida izoliranih iz biljaka i životinja, na tisuće ih je sintetizirano u
H H
laboratoriju,
O
• pripravljaju se modifikacijom strukture prirodnih steroida, nakon čega se testosteron
provode testovi kojima se ispituje njihova biološka aktivnost, CH3 OH
CH3
• među sintetskim steroidima najistraženiji su oralni kontraceptivi i anabolici, CH3
H
• anabolici su sintetički androgeni steroidi koji oponašaju testosteronski H H
učinak na rast mišićne mase (u visokim dozama mogu izazvati karcinom jetre, O
poremećaj osobnosti, atrofiju testisa i neplodnost). dianabol

Hormoni

• Kemijski glasnici - organske molekule koje se sintetiziraju u žlijezdama i krvotokom prenose

do tkiva s ciljem stimulacije ili inhibicije određenih procesa,
• steroidni hormoni dijele se u pet kategorija:
o glukokortikoidi (uključeni su u metabolizam glukoze, proteina i masnih kiselina),
o mineralokortikoidi (sudjeluju u reagulaciji natrijevih i kalijevih iona u tjelesnim tekućinama),
o androgeni (mušli spolni hormoni kojeg luče testisi, odgovorni za razvoj sekundarnih spolnih obilježja
tokom puberteta),
o estrogeni,
o progestini (ženski spolni hormoni koji nastaju u jajnicima).
• ženski spolni hormoni

>

estrogeni (reguliraju menstrualni ciklus) progestini (“čuvar trudnoće”,

povišena razina znak je ovulacije)

• muški spolni hormoni