ПРИРАЧНИК ЗА

РЕСТАВРАЦИЈА
НА РЕКИ

Автори:
Проф. д-р Цветанка Поповска
Проф. д-р Светислав Крстиќ
Уреднички одбор:
Димитрија Сековски, Раководител на проектот
Никола Здравески, Стручен соработник
Александар Ивановски, Стручен соработник

Лектура:
Виолета Климеска

Овој прирачник е изработен во рамките на проектот „Интегрирано управување

со екосистемот во сливот на Преспанското Езеро“ на Програмата за развој на
Обединетите нации (УНДП) финансиран од страна на Глобалниот фонд за жи-
вотна средина (ГЕФ). Посебна важност при изработката на прирачникот имаат
искуствата од спроведувањето на проектот на УНДП „Уредување и заштита на
Голема Река“ за кој финансиски средства се обезбеди од страна на Швајцарската
агенција за развој и соработка.

Гледиштата презентирани во овој текст се гледишта на авторите и не секогаш го

отсликуваат официјалниот став на Програмата за развој на Обединетите нации.

Оваа публикација и нејзини делови можат да бидат репродуцирани во било как-

ва погодна форма под услов изворот да е соодветно наведен.

CIP - Каталогизација во публикација

Национална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски” , Скопје

504.453.064.36 (497.7) (035)

ПОПОВСКА, Цветанка
Прирачник за реставрација на реки / Цветанка Поповска, Светислав Крстиќ. - Скопје : UNDP, 2010,
- 234 стр. : илустр. : 21 см

Публикацијата е во рамките на проектот “ Интегрирано управување со екосистемот во сливот на

Преспанското Езеро” . - Библиографија : стр. 223 - 234. - Содржи и: Додаток А-Б

ISBN 978-9989-188-67-1
1. Крстиќ, Светислав (автор)
а) Реки - Заштита - Мониторинг - Македонија - Прирачници
COBISS.MK-ID 83261706
СОДРЖИНА
Вовед
Реставрација, рехабилитација, ремедијација - која е разликата? 08

Глава 1 | Речни системи – структура и функција

1.1 Влијанија врз реките 11
Природни влијанија 11
Антропогени влијанија 11
1.2 Просторна и временска рамка 16
1.3 Структура на површинските текови 18
Речен слив 18
Речен тек 19
Проток 21
Поплавни зони - инундации 21
Водни живеалишта – важни елементи на речните сливови 23
1.4 Класификација на реки 25
1.5 Мониторинг и адаптивно управување 28
Мониторинг 28
Адаптивно управување 30
Распространување на резултати 31
Планирање на повратна спрега 31
Времетраење и фреквенција на мониторингот 31
Оценка на промените во изворите на притисок 32
1.6 Реставрацијата на речните коридори како интегрален дел
на концептот за управувањето со речни сливови 33

Глава 2 | Речни процеси и живеалишта

2.1 Хидролошки процеси 35
Хидролошки циклус 36
Времетраење на протокот 37
Фреквенција на протокот 38
Доминантен проток 40
Проток при полно корито 40
Определување на доминантниот проток со интервал на повторување 42
Ефективен проток 43
Определување на доминантниот проток со променливи во сливот 44
2.2 Хидрауличка анализа 45
Равенка на Manning 45
Енергетска равенка 47
2.3 Геоморфни процеси 50
Просторна и временска рамка 50
Состојба на рамнотежа 51
Развиеност на коритото 52
Класификација на речните корита 53
Геоморфни прагови 54
Реакции на речното корито 55
Геоморфни процеси во речниот коридор 57
Основни геоморфни анализи 58
2.4 Речни живеалишта 60
Комплексност на живеалиштата 62
Поврзаност на речните живеалишта 62
 Надолжна поврзаност на речните живеалишта 63
Напречна поврзаност на речните живеалишта 64
Вертикална поврзаност на речните живеалишта: речно корито и
хипореична зона 64
Речни живеалишта, екологија и поплави 65
Водни речни живеалишта 65
Крајбрежна вегетација 69

Глава 3 | Процена на речните живеалишта

3.1 Улога на процената 73
Процена во рамките на сливно подрачје 75
Процена во рамките на водотек или фрагмент на речен тек 76
Процена во рамките на определено место на водотек 77
3.2 Спроведување на процената 78
Цели на процената на речните живеалишта 78
Процена на физичките карактеристики на речните живеалишта 79
Органски материи - шумска вегетација и отпад, детритус 82
Енергија – светлина и топлина 82
Процена на хемиските карактеристики на речните живеалишта 83
Процена на биолошките карактеристики на речните живеалишта
Ограничување на процената 93

Глава 4 | Развивање на стратегија за реставрација на реки

4.1 Организирање и идентификација на проблемите 97
Организирање 97
Зошто планирање? 99
Процедура на планирање 100
Идентификација на проблемите 103
4.2 Цели на реставрацијата за обновување на екосистемите 107
Општи и конкретни цели на реставрацијата 108
4.3 Алтернативи за обновување на реставрацијата 110
Ризик 111

Глава 5 | Проектирање на реставрацијата

5.1 Критериуми за проектирање 113
5.2 Опис на техниките 114
5.3 Форма, поврзаност и димензии на долината 115
5.4 Својства на почвата 117
5.5 Реставрација на речно корито 119
Пресекување на меандри 122
Објекти во речно корито 123
Проверка на проектот 128
Проценка на стабилноста 130
5.6 Реставрација на речен брег 131
5.7 Продлабочени речни корита 134
Приоритет 1: Формирање на ново корито со кота на полно
корито на историската кота на поплавната рамнина 135
Приоритет 2: Формирање на нова поплавна рамнина и
нова траса на водотекот без промена на котата на дното 136
Приоритет 3: Проширување на поплавната рамнина на
постојната кота на полно корито 137
Приоритет 4: Стабилизирање на постојните речни брегови 138
5.8 Сценарија за користење на земјиштето 139
 Брани и акумулации 140
Канализирање и пренасочување 141
Земјоделство 141
Шумарство 142
Испасување во сточарството 143
Рударство 144
Рекреација 146
Урбанизација 147
5.9 Крајбрежни растителни заедници 149
Речни заштитни растителни зони 150
Реставрација на растителните заедници 151
Хоризонтален диверзитет на крајбрежната вегетација 154
Вертикален диверзитет на крајбрежната вегетација 156
Влијание на хидрологијата и речната динамика врз
крајбрежната вегетација 157
Мерки за подобрување на функцијата на крајбрежните живеалишта 159
Резервоари на зелени дрвенести растенија 159
Гнездови структури 160
Хранилишта 160
5.10 Обновување на речните живеалишта 161
Избор и проценка на живеалиштата во речниот тек 161
Мерки за реставрација на живеалиштата во речниот тек 163
Проектирање и карактеристики на мерките за реставрација на
живеалиштата во речниот тек 164
Распоред на активностите 164
Избор на типот на објектите 165
Големина на објектите 165
Хидрауличките ефекти на поставените објекти во речното корито 165
Проучување на ефектите врз транспортот на седиментите во речното корито 166
Избор на материјалите и формата на објектите 166
Спроведување на реставрациските проекти 166
Подготовка на градилиштето 167
Чистење на градилиштето 170
Изведување на реставрациските мерки 170
Инспекција, надзор, следење и контрола на реставрацијата 171
Одржување 174
5.11 Мониторинг 176
Потреба од мониторинг 177
Видови мониторинг 177
Базични податоци 178
Географска димензија на мониторингот 179
Времетраење и фреквенција на мониторингот 179
Референтни места за мониторинг 181
Параметри за евалуација 181

Додаток A
А1 Објекти во речното корито 187
А2 Објекти на бреговите 196
А3 Мерки во речниот коридор 210

Додаток Б
Б.1 Земјоделски активности и нивни ефекти 219
Б.2 Мерки на реставрација и потенцијални ефекти 221
Вовед
„Реставрацијата на реките се дефинира како напор за
заштита и рехабилитација на физичките и биолошките
процеси во реката на начин кој одговара на промената на
екосистемите во однос на нивната природна состојба“
Реките и нивните сливови се интегра-
лен дел на нашата култура и економија,
но искуството со управувањето со овие
важни ресурси во минатото покажува
многу недостатоци. Ширум светот па и
кај нас многу реки и сливови се дегра-
дирани од интензивното влијание на
човекот преку изградба на aкумулации,
зафати, свртување на реките, уништу-
вање на вегетацијата и живеалиштата
и внесување на загадувачи.
Ефектите од влијанијата врз акватич-
ните екосистеми се одамна познати
и демонстрирани. Во многу земји се
упатуваат повици од повеќе нивоа на
општеството за итни акции за спречу-
вање и/или намалување на влијанијата,
поправање на деградациите и упра-
вување со екосистемите на одржлив
начин. На тој начин се обезбедуваат
придобивки како за општеството, така
и за функционирањето на екосистемите
од што тие придобивки генерално и
зависат.
Овој Прирачник за реставрација на
реки содржи опис на последователни
чекори низ кои треба да се спроведе
комплексната задача за реставрација.
Целта на организационите единици кои
управуваат со сливовите, но исто така и
на научниците, други заинтересирани
субјекти и пошироката јавност, е јавно
Вовед
Koehn et al. 1997 година
да се изнесат суштинските барања и
елементи за реставрација. Активност-
ите и мерките што се планираат со рес-
таврацијата мора да бидат флексибилни
и развивани за да одговараат на инди-
видуалниот речен систем и неговите
проблеми. За да се обезбеди сето ова
неопходни се искуство, знаење и сле-
дење на конкретниот речен систем. На-
учната и правна рамка за реставрација
на реките содржи одредени водечки
принципи, кои генеално можат да се
поделат во три групи: општи, еколошки
и управувачки. Општите принципи се
оние кои се применливи исклучиво на
правната рамка, односно законската
регулатива. Еколошките принципи се
поврзани со зачувување на биолошката
разновидност, одржливиот еколошки
развој и реставрацијата. Управувачките
принципи се однесуваат на управувач-
киот систем и особено на управувањето
со ризиците и адаптивното управување.
Во овој Прирачник се елаборирани,
анализирани и презентирани во детали
развојните фази на проектите за рес-
таврација на реки и речни коридори
низ 5 поглавја како што следуваат: 1)
Речни системи - структура и функција,
каде се изнесени основните структурни
елементи на реките и речните екосисте-
ми, просторната и временска рамка на
7
 анализирање и основните концепти на
Прирачник за реставрација на реки
мониторингот и адаптивното управу-
вање; 2) Речни процеси и живеалишта,
каде се дискутирани хидролошките
процеси, хидрауличките анализи, гео-
морфните процеси и комплексноста и
поврзаноста на речните живеалишта;
3) Процена на речните живеалишта, го
информира читателот за улогата на про-
цената во рамките на сливно подрачје и
во рамките на водотек или фрагмент од
водотек, како и за начинот и методите
за спроведување на процената; 4) Раз-
вивање на стратегија за реставрација
на реки, каде се изнесени основните
концепти за планирање и организација
на иницијативите за реставрација на
речните коридори; 5) Проектирање на
реставрацијата, е носечко поглавје
во овој Прирачник и тука се изнесени
критериумите за проектирање, опис
на техниките за реставрација на реч-
ното корито, на речните брегови, на
растителните заедници и на речните
Реставрација, рехабилитација, ремедијација -
која е разликата?
Изразите реставрација, рехабилита-
ција и ремедијација често се користат
истозначно или заменливо. Меѓутоа,
истите се разликуваат во значењето.
Еден идеален проект за реставрација
треба да ја врати деградираната река
во нејзината првобитна, оригинална
состојба. Ова вклучува враќање на
природните услови за обезбедување
на квалитетот на водата, седиментите
и режимот на течење, геометријата на
речното корито, автохтоните акватични
растенија и животни и крајбрежниот те-
рен. Целта на секоја реставрација треба
8
живеалишта. Тука, исто така, се изне-
сени постапките за спроведување на
реставрациските проекти и мониторинг
на имплементираните мерки. Во по-
следното поглавје Литература, даден
е список на користена и препорачана
литература.
Овој прирачник е наменет за профе-
сионалци кои работат на полето на
уредување на водотеците, заштита на
акватичните екосистеми, планирање и
спроведување на разни водостопански
проекти и други. Истиот, всушност, тре-
ба да ги надополни и надгради постој-
ните знаења во релевантните области
кои традиционално се практикуваат.
Во таа смисла, целта на овој прирачник
не е да ги повторува веќе познатите
теоретски основи, пристапи и практики
во уредувањето на водотеците и заш-
тита на акватичните екосистеми, туку
да ги надополни преку прикажување
на најсовремените трендови и приоди.
да се разбере како посакувана состојба,
но важно е да се истакне дека едновре-
мено тоа е и аспирација, бидејќи ретко
е можно таа да биде целосно остварена.
Иако целосната реставрација како цел
може да биде неостварлива, ова не тре-
ба да значи непреземање на мерки за
подобрување на состојбата на дегради-
раниот речен систем. Со подобрување
на најважните аспекти на реката, може
да се креира речен екосистем, кој иако
само ќе наликува на неговата првобит-
на/оригинална состојба, сепак ќе биде
во значително подобра состојба. Така,
кога реставрацијата е речиси невозмо-
жен проект, рехабилитацијата е повеќе
реална и остварлива.
Во некои други случаи дури и реха-
билитацијата е невозможна поради
неповратниот карактер на некои од
промените во речниот систем. Во вакви
случаи може да се каже дека оригинал-
ната состојба повеќе не е соодветна
и остварлива целна задача за реката
и речниот коридор бидејќи влезни-
те параметри од сливот нема повеќе
никогаш да ги поддржат условите од
минатото. Целта на ремедијацијата е
да се преземат активности за подобру-
вање на еколошкиот статус на реката,
но крајниот резултат на тие активности
нема да биде враќање во оригиналната
состојба. Во суштина, крајниот резултат
често не ќе може ниту да се предвиди.
Типични примери на ремедијација се
Вовед
среќаваат кај урбаните реки кои се од-
ликуваат со значителна модификација
на целиот речен слив.
На сликата подолу прикажана е разли-
ката меѓу реставрацијата, рехабилита-
цијата и ремедијацијата. Реставрацијата
вклучува враќање на реката во нејзи-
ната првобитна состојба. Рехабилита-
цијата вклучува поправање само на
некои аспекти од реката, но генерално
ја прави деградираната река поблиска
до нејзината оригинална состојба. Реме-
дијацијата претпоставува дека реката
се деградирала толку многу, така што
оригиналните услови не се повеќе ре-
левантни и целните задачи се насочени
кон воспоставување на целосно нови
услови.
9
 Прирачник за реставрација на реки

10
Глава 1
Речни системи - структура и функција
1.1 Влијанија врз реките
Нарушувањата на реките и нивните
коридори се предизвикани од разни
влијанија кои пак предизвикуваат про-
мени, како во самите речни коридори,
така и во соседните екосистеми. Овие
нарушувања можат да бидат или при-
родни или предизвикани од човекот
(антропогени) и да се појавуваат по-
оделно или симултано. Поединечно
или во комбинација притисокот од
овие нарушувања на речниот коридор
може да биде толку голем што би имал
потенцијал да предизвика промени на
структурата на речниот коридор и би
ги намалил неговите еколошки функ-
ции и вредности. Пречките што се поја-
вуваат во речниот коридор продуцира-
ат последични верижни ефекти како на
пример промени во почвата, геомор-
фологијата и хидрологијата, речната
хидраулика, живеалиштата, транспор-
тот на нанос, но исто така и промени во
населеноста, композицијата, дистрибу-
цијата на растителните и животинските
видови, еутрофикацијата и појавата и
траењето на малите води.
Влијанијата, а со тоа и нарушувањата
можат да се појават каде било во реч-
ниот коридор и соседните екосистеми
и можат да бидат променливи по однос
на интензитетот, траењето и фреквен-
цијата.
Глава 1 | Речни системи - структура и функција
Природни влијанија
Поплавите, пожарите, земјотресите,
инсектите и болестите, лизгањето на
земјиштето, високите температури и
сушите се природни појави кои покрај
многуте други ја нарушуваат структурна-
та рамнотежа и функциите во еден речен
коридор. Дали и како екосистемите одго-
вараат на овие влијанија зависи од нив-
ната релативна стабилност, отпорност и
еластичност за прилагодување. Природ-
ните влијанија некогаш се движечка сила
за регенерација и реставрација. Одреде-
ни видови на крајбрежна вегетација го
прилагодиле нивниот животен циклус на
појавата на деструктивни, многу силни
влијанија како што се на пример попла-
вите и сушите. Генерално, крајбрежната
вегетација по карактер е прилагодлива.
Антропогени влијанија
Активностите на човекот поврзани
со контролата на поплавите, стопани-
сувањето со шумите, изградбата на
патишта и железници, изградбата на
брани и резервоари, одводнувањето и
наводнувањето, земјоделството, рудар-
ството и урбанизацијата можат да имаат
значителни ефекти врз геоморфологија-
та и хидрологијата во сливот и речниот
коридор. Овие активности влијаат врз
инфилтрацијата и движењето на во-
11
 дата, со што се менува и истекувањето
Прирачник за реставрација на реки
по време и количина што резултира со
промена на речната хидраулика. Моди-
фикацијата на речната хидраулика, на
пример, директно влијае на речниот
систем предизвикувајќи зголемување
на интензитетот на поплавите и после-
диците од нив.
Браните можат да имаат големи и раз-
лични влијанија врз речните коридори.
Промената на протокот во речното ко-
рито низводно од браните резултира со
изразени негативни ефекти. Браните ги
намалуваат протоците во реката, а тоа
ја менува морфологијата на речниот
коридор, растителните заедници и жи-
веалиштата. Тие исто така имаат влијание
врз живеалиштата и миграцијата на орга-
низмите во речното корито. Движењето
на рибите спротивно од течението на
реката (возводно) може да биде запрено,
а низводно намалено или блокирано од
преградата и акумулацијата, доколку
низводно не се планираат и изградат со-
одветни патеки за поврзување на резер-
воарот и речното корито. Браните имаат
влијание врз растителните и животински
видови и преку нарушување на квали-
тетот на водата. Релативно констант-
ните протоци условуваат константни
температури кои имаат негативен ефект
врз оние видови чијшто раст, развој и
репродукција зависи од температурната
Слика 1.1: Реката Вардар во Гостивар (Поповска, 02/2008)
12
варијабилност. Браните, особено големи-
те, исто така го прекинуваат и протокот
на седименти и органски материи.
Системите за наводнување со кои се за-
фаќа површинска или се црпи подземна
вода доведуваат до големи промени во
речните коридори. Каналските, обложе-
ни дренажни системи го концентрираат
подземниот тек до дефиниран извор
(point source), што е спротивно на дифуз-
ниот карактер кај изворите и повеќето
други природни текови. Овие системи ги
елиминираат или фрагментираат живе-
алиштата на природните филтрациони
системи и го забавуваат истекувањето.
Резултат на ова е појава на хидрограм
во т.н. форма на компресија или хидро-
грам со помала широчина и поголем
максимум.
Цврстиот отпад, наносот и загадува-
чите, исто така, имаат големо влијание
врз речните коридори. Пестицидите и
хранливите материи (главно азотот и
фосфорот) кои се користат во земјодел-
ството се процедуваат во подземната
вода или истекуваат површински до реч-
ните корита, но исто така се раствораат
и апсорбираат во почвените честици и
на тој начин го нарушуваат квалитетот
на водата и почвата. Голем загадувач
на површинските и подземните води е
цврстиот органски и неоргански отпад
(слика 1.1).
Рударството и сродните дејности кои зивна ерозија на бреговите на реките

Глава 1 | Речни системи - структура и функција

вклучуваат експлоатација, ископување, (слика 1.2).
процесирање и транспортирање на
јаглен, минерали, песок, чакал и дру-
ги материјали, има големо негативно
влијание врз речните коридори. Про-
мените во хидролошките услови по-
ради рударските активности се многу
пространи и сестрани. Површинското
ископување е веројатно единствен при-
мер на користење на земјиштето кое
има поголем капацитет да го промени
хидролошкиот режим на реката откол-
ку урбанизацијата. Зголемувањето на
истекувањето и намалувањето на по-
вршинската рапавост на теренот резул-
тира со пократко време на појавување
на максимумот и со пострмни криви на
подигање и опаѓање на хидрограмот.
Шумарството, а особено активностите
Слика 1.2: Мало, средно и големо вли­
во овој сектор поврзани со сечење на ја­­ние врз речната вегетација
стебла, може да има негативно влијание
врз речниот слив. Сечењето на шумите
го намалува квантитетот на хранливи Рекреативниот туризам и другите
материи во сливот, но истовремено го рекреативни активности исто така
менува режимот на врнежите, го зго- имаат влијание врз реките и речните
лемува површинското отекување, а со коридори. Нивното влијание зависи од
тоа и степенот на ерозија и протокот на повеќе фактори како што се: видот на
нанос во реките. почвата, вегетативната покривка, то-
пографијата и интензитетот на рекреа-
Сточарството и користењето на па- тивните активности. Сите рекреативни
сиштата многу често е една од примар- терени, а особено оние каде се корис-
ните стопански дејности во руралните тат возила, се карактеризираат со зго-
средини. Речните коридори се особе- лемена ерозија и намален број живе-
но погодни за развој на оваа стопанска алишта. Локациите кои се користат од
дејност поради близината на водата за излетници и туристи, покажуваат нама-
пиење, вегетативните заклони од сонце, лена инфилтрација поради збивање на
но и поради малите наклони на теренот. земјиштето и последично зголемување
Доколку не се управува соодветно со на површинското истекување, кое пак
активностите во овој стопански сектор, резултира со зголемено количество на-
истите можат да доведат до прекумер- нос во речните корита.
но искористување на природните ре-
сурси и да предизвикаат значителни Урбанизацијата во сливовите е голем
негативни влијанија. Примарни нега- предизвик за инженерите-практичари
тивни ефекти од овие активности се чија специјалност е реставрација на
уништување на вегетацијата и интен- реки и речни коридори. Реките во ур-

13
 банизираните сливови имаат фундамен-
Прирачник за реставрација на реки
тално различен карактер од реките во
пошумени, рурални, па дури и од реките
во сливови со доминација на земјодел-
ски површини. Мазните и непропустли-
ви површини имаат директно влијание
врз урбаните реки кое е најчесто из-
разено со драматично зголемување на
површинското истекување при појава
на интензивни врнежи. Посебниот ка-
рактер на урбаните реки често бара
и посебни стратегии и мерки на рес-
таврација. На пример, реставраторот
мора сериозно да го проучи степенот
на постојниот и планиран развој на по-
високите делови од сливот. Многу често
е потребно да се истражат можности
за изградба на возводни ретензии за
делумно зафаќање на зголемените про-
тоци во речните корита и намалување
на неповолните промени во хидролош-
киот режим. Квалитетот на природните
текови во сливното подрачје е во ди-
ректна зависност од процентот на пре-
земените зафати (конструкции, канали,
патишта, испусти на отпадни води) и
степенот на покриеност на земјиштето.
Во зависност од степенот на влијанието
на урбанизацијата врз речните текови,
можат да се издвојат 3 категории на
водотеци според квалитетот и потен-
цијалот за нивно реставрирање:
Водотеци под мало влијание се оние со
трајни зафати на 10-25% од сливното
подрачје кои покажуваат јасни знаци на
опаѓање на квалитетот на екосистемот.
Поголемиот број на индикатори (табела
1.1) спаѓаат во средни влијанија, иако
поединечни делови на тековите можат
сè уште да ја задржат категоријата добри
или природни водотеци. Овие водни те-
кови најчесто имаат висок потенцијал за
успешна реставрација бидејќи се само
умерено деградирани, имаат зачувано
речно корито и најчесто имаат доволно
14
слободно околно земјиште (непокриено
со трајни објекти) за да се спроведат
реставрациските зафати;
Значително загрозени водотеци се
оние на кои се изведени трајни зафати
на 25-60% од сливното подрачје и кои
повеќе не се во состојба да ја исполнува-
ат својата природна функција во однос
на хидрологијата, стабилноста на кори-
тото и бреговите, живеалиштата, квали-
тетот на водата и биолошките индикато-
ри. Некои делови од овие екосистеми,
кои се под помало човечко влијание
25-40%, можат да имаат потенцијал за
делумна реставрација, но бидејќи се
толку многу изменети тешко можат да
ги вратат своите оригинални природни
функции. Поради тоа, овие водотеци
најчесто се подложни на реставрациски
зафати за намалување на загадувањето,
делумно подобрување на речното кори-
то или делумно зајакнување на корис-
ните човекови активности во сливното
подрачје (риболов, спортови на вода...);
Урбаните дренажни канали ги опфаќаат
природните водотеци во кои човекови-
те активности зафаќаат повеќе од 60%
од сливното подрачје и кај кои речниот
тек е целосно елиминиран или изменет
на така за да може да функционира само
како одводен канал на поплавни води.
Индикаторите за квалитетот на вода-
та постојано се многу лоши, каналите
се силно нестабилни, а живеалиштата
и водниот биодиверзитет се на многу
ниско ниво или се целосно уништени.
Можностите да се реставрираат при-
родните вредности во овие канали се
екстремно ниски, иако обично постојат
потенцијали за значително намалување
на загадувањето. Општо земено влија-
нијата врз реките можат да се следат
преку низа клучни индикатори кои глав-
но се поделени во пет големи групи
(табела 1.1).
Табела 1.1: Групи на главни индикатори на квалитетот на рекие (CWP, 2003 година)

Глава 1 | Речни системи - структура и функција

Измени во хидрологијата на реките:
 Зголемен просечен годишен проток на поплавни
води
 Намален базичен проток
 Зголемена ерозија на бреговите
 Зголемена фреквенција и траење на малите води

Физички измени на речниот коридор:

 Канализирање на реките/физичка модификација
 Губење на континуитетот на речната вегетација
 Физички прекини во речниот тек
 Прекин на врските со природните инундации
 Зголемен број објекти за премин преку речните
текови

Деградација на речните живеалишта:

 Поголема продукција на нанос
 Намалување на индексите на квалитетот на
живеалиштата
 Намалување на дрвенеста биомаса по текот
 Зголемени летни температури

Намалување на квалитетот на водата:

 Поголема концентрација на загадувачките материи
 Еутрофикација
 Зголемување на контаминација со бактерии
 Потенцијална токсичност за водните организми
 Загадени речни седименти
 Поголема концентрација на цврст отпад

Губење на водниот биодиверзитет:

 Намалување на диверзитетот на рибите
 Намалување на диверзитетот на растенијата и
алгите
 Намалување на капацитетот за живот на
салмонидни риби
 Зголемување на бројот на видови отпорни кон
загадувањето
 Намалување на диверзитетот на водните инсекти

15
Прирачник за реставрација на реки

Од погоре изнесеното може да на краткорочни економски ефекти,

се констатира дека физичките и
еколошките процеси ја креираат
структурата на речните корита и
нивните инундации во рамките на
кои се појавуваат живеалиштата. Овие
процеси се под големо влијание на
човекот, пред сè заради остварување
но со големи негативни ефекти врз
природните ресурси. Сепак, генерално
гледано, позитивните ефекти се
краткотрајни, бидејќи нарушената
еколошка рамнотежа дефинитивно
ги намалува идните економски
потенцијали и можности на регионот.

1.2 Просторна и временска рамка

Поширокиот предел, дренажната по- самата река и нејзините помали инун-
вршина или сливот, речниот коридор дации. Во следната, помала рамка, река-
и реката се екосистеми кои се појавува- та се дели на делници. Делницата како
ат во различни просторни и временски најмала рамка ги вклучува слаповите,
рамки. Зависно од опфатот на простор- вировите, акватичните живеалишта, ос-
ната рамка може да се издвојат: регион, тровите и локалните препреки.
област, речен коридор, река и делница. Екосистемите се карактеризираат со
Регион е широка географска површина низа општи функции како што се дви-
со заедничка микроклима и сфера на жење на материјалите (нанос и вода),
активности и интерес на луѓето (Forman, на енергијата (загревање и ладење на
1995 година). Повеќето практичари во- водата) и на организмите (цицачи, риби
обичаено не планираат и не проектира- и инсекти) меѓу внатрешната и надво-
ат реставрација на речни коридори во решната средина (слика 1.3).
регионална рамка. Оваа перспектива
е едноставно преширока за повеќето
проекти. Област или предел е географ-
ска површина што се одликува со пов-
торувачка структура на компоненти кои
ги вклучуваат природните површини
(шуми и мочуришта) и површините из-
менети од човекот (населби и површи-
ни под посеви). Речен коридор е посебен
елемент во границите на сливот и об-
ласта во кој можат да бидат вклучени
мочуриштата, шумите, островите, рези-
дентните, трговските и рекреативните
површини. Тука можат да се вклучат и
речните брегови, инундациите, прито-
ките, патиштата и железниците. Реката
како рамка ги опфаќа сите елементи на

16
 влез
екосистем
Слика 1.3: Движење на материја, енергија и организми
Истражувањето на врската меѓу струк-
турата на екосистемот и рамката за
планирање е прв важен чекор во пла-
нирањето и проектирањето на рестав-
рацијата. Просторната структура може
да се дефинира со следните основни
термини (слика 1.4):
 Средина или матрица е доминантен
вид на земјишна покривка (најчесто
тоа се шуми и земјоделски површи-
ни).
 Дел или фрагмент е нелинеарна по-
вршина што е помалку застапена во
средината (матрицата)
 Коридор е површина што ги поврзу-
издвоен дел
матица
издвоен
дел
матрица
коридор
Слика 1.4: Просторна структура
излез
Глава 1 | Речни системи - структура и функција
ва раличните делови во средината.
 Мозаик е збир или композиција на
делови или фрагменти; ниту еден од
нив не е доволно доминантен за да
биде поврзан во средината или об-
ласта. концепти на структурни еле-
менти се повторуваат во различни
просторни рамки. Големината на по-
вршината и просторната резолуција
на опсервацијата ги детерминира
структурните елементи. На пример,
во рамката област или предел би
можело да се разгледуваат возрасни
шуми со делови од посеви, пасишта,
езера, мочуришта и друго.
мозаик
матрица
издвоен
дел
17
 1.3 Структура на површинските текови
Прирачник за реставрација на реки
Речен слив
Целокупната мрежа на еден воден тек
со сите притоки е речна мрежа или ре-
чен систем, а површината на еден та-
ков систем се вика речен слив. Дру-
ги автори (Dunne & Leopold, 1978 годи-
на) го дефинираат сливот како повр-
шина која ги дренира водите, седимен-
тите и растворените материи до заед-
нички излезен профил на реката. Сли-
вот ги собира водите од врнежите кои
паѓаат во границите на неговата повр-
шина. Врнежите кои паѓаат надвор од
овие граници немаат никакво значење
доколку се разгледува само површин-
ското истекување. Така, под речен слив
најчесто се подразбира само орограф-
скиот слив, а не и геолошкиот слив.
Орографскиот и геолошкиот слив мо-
жат да се поклопат, но тоа најчесто не
е случај. Имено, врнежите кои падна-
ле од другата страна на орографски-
от слив (во соседен слив) можат да до-
течат по подземни токови во разгледу-
ваниот слив. Ваквата состојба би значе-
ла дека геолошкиот слив е многу по-
голем од орографскиот слив. На при-
мер, изворите Падере во Вестфалија
имаат орографски слив од само 57 km2
додека геолошкиот слив им е 250 km2.
Орографските сливови лесно се дефи-
нираат на топографски карти, додека
определувањето на геолошките сливо-
ви е значително посложена задача по-
ради опфатот на поголеми простори.
Од клучна важност за сливот е негова-
та големина бидејќи од тоа зависи ко-
личината на вода во реката. Токму во
овој поглед во природата постојат го-
леми разлики кои ги условуваат и раз-
ликите во користењето, управувањето
18
и реставрацијата на реките. Најголем
слив на планетата Земја има река-
та Амазон (5,78∙106 km2), потоа Кон-
го (3,72∙106 km2), па Мисисипи (3,24∙106
km2). Во Европа најголем слив има ре-
ката Дунав (0,82∙106 km2), а овде реката
Вардар (20.546 km2) чиј слив речиси ја
покрива целата географска површина
на нашата земја (25.713 km2).
Сливовите имаат различна хидрограф-
ска структура. Некои имаат развиена и
густа речна мрежа, а други се со големи
празнини меѓу притоките. Густината на
речната мрежа можеби најсоодветно
може да се определи како однос на
збирот на должините на сите токови во
сливот и површината на сливот (L/А).
Линијата која ја ограничува површи-
ната на речниот слив, или подобро ка-
жано линијата која ги дели двата со-
седни сливови се вика разводница
или вододелница. Вододелницата на
најголемата река во еден речен систем
се вика главна вододелница. Но, секоја
притока си има своја вододелница, па
така може да се зборува за градација
на сливови, односно за сливови од прв
ред, втор ред итн..
Сливовите се појавуваат во повеќе про-
сторни рамки и можат да бидат со раз-
лична големина. Еколошката структура
на сливовите покрај со поделбата изне-
сена погоре, најчесто се анализира со
елементите на речниот систем, а тие се:
извор, притока, состав на две реки, ме-
андри, српести езера, насипи, поплав-
ни рамнини или инундации, устие и
делта (слика 1.5).

Слика 1.5: Елементи на речен систем
Просторната структура на еден речен
коридор се опишува со следните ком-
поненти:
 Речно корито е канализиран дел од
теренот со вода која истекува.
 Поплавна рамнина или инундација
е повисока површина на едната или
на двете страни на реката која по-
времено се полни со вода.
 Преодна горна граница е простор на
едната или на двете страни на река-
та со која инундациите се поврзува-
ат со околниот терен.
Речен тек
Текот е значајна карактеристика на ре­
чкорита. Главен извор на сите текови се
врнежите. Патот на врнежите од нивно-
то паѓање на земјата во многу аспекти
влијае врз речниот тек или протокот
вклучувајќи ги квантитетот, квалитетот
и временската димензија. Инженерите
вообичаено го анализираат протокот по
однос на две основни компоненти:
Глава 1 | Речни системи - структура и функција
 Големи води или поплави се врнежи
кои дотекуваат во речното корито од
површината или подземјето за крат-
ко време.
 Базичен проток е проток кој го фор-
мираат врнежите кои се филтрираат
во подземјето и бавно се движат низ
супстратите пред да се поврзат со
речното корито.
Базичниот проток се зголемува низвод-
но заради акумулирање на подземниот
истек од плитките аквифери. Ваквите
текови се познати како инфлуентни.
Базичниот проток може да се намалува
низводно заради постоење на ефлуен-
тен тек заради губење на површинскиот
истек во подземјето. Ваквите текови се
среќаваат во безводни климатски под-
рачја каде нивото на подземните води
е длабоко под површината на теренот.
Во која било временска рамка протокот
може да биде составен од едната или од
двете компоненти. Хидрограмот е нај-
добра алатка за покажување на проме-
ната на протокот. Хидрограмот на големи
води Q=f(t) покажува колку долго реката
19
 го менува базниот проток до максимал-
Прирачник за реставрација на реки
ниот и обратно. Делот од хидрограмот
лево од максимумот е крива на пораст,
а оној десно од максимумот е крива на
опаѓање (слика 1.6).
Урбанизацијата го менува хидролошки-
от режим на реките поради замената на
природните површини со водонепропус-
ни површини како на пример покриви,
патишта, паркиралишта, шеталишта и
друго. Една од последиците на оваа про-
мена е што протоците во текот на година-
та имаат повеќе карактер на големи води
Слика 1.6: Основни компоненти на хидрограмот
20
или поплави отколку на базни протоци.
Зависно од степенот на водонепропус-
ност на површините, годишниот волумен
на истекувањето може да се зголеми и
повеќе од 15 пати во однос на оној во
природни средини (Schueler, 1995 годи-
на), поради фактот што истекувањето е
многу побрзо врз мазни и тврди повр-
шини отколку врз природни површини
покриени со вегетација. Како резултат
на ова, кривата на подигање на хидро-
грамот е пострмна и повисока (слика 1.7).
Слика 1.7: Влијание на урбани­за­ци­јата
врз формата на хидрограмот
Проток

Глава 1 | Речни системи - структура и функција

Волуменот на вода што протекува низ За длабоко засечените корита овој
одреден попречен пресек во единица проток, исто така, нема никакво зна-
време се дефинира како проток. Во хи- чење бидејќи бреговите формираат
дролошките анализи се пресметуваат корито со капацитет многу поголем
повеќе карактеристични протоци, како од доминантниот проток.
на пример дневни, декадни, месечни,
годповеќегодишни. Овие протоци мо-
жат да се прикажуваат како средни и
како екстремни, минимални и макси-
мални. Меѓутоа, кога се работи за пла-
нирање и проектирање на реставра-
ции на реки, во зависност од основните
цели на реставрацијата, корисно е да се
определат следните три вида каракте-
ристични протоци:
 Доминантен проток (ДП) е проток
при чија појава се случуваат најго-
лемите морфолошки промени во
речното корито во текот на подолг Слика 1.8. Речно корито со ракавци
временски период.
 Ефективен проток (ЕП) е оној про-
ток кој во најголема мера го тран-
спортира влечениот нанос. Овој Поплавни рамнини -
проток може да се определи со
анализа на траење на протокот
инундации
(duration curve) и количината на на- Најниските делови на повеќето речни
нос (sediment budget). За пресмету- долини се релативно рамни поради
вање на овој проток потребни се фактот што реката во различни времен-
историски податоци за мерени про- ски периоди се поместувала по повр-
тоци и за влечениот нанос за подолг шината на долината преку процес кој се
временски период. нарекува латерална миграција. Покрај
 Проток при полно корито (ППК) или ова, периодичното поплавување пре-
проток на излевање е проток при дизвикува лонгитудинално движење на
кој водата се излева во поплавните седиментите и нивно депонирање во
зони (инундациите) преку бреговите ниските делови на долината близу до
на основното речно корито. Со дру- речното корито. Овие процеси конти-
ги зборови, овој проток е волуменот нуирано ги модифицираат поплавните
на вода што го полни речното кори- рамнини или инундациите.
то до висина на бреговите (bankfull
discharge). Многу е тешко да се дефи- Инундациите овозможуваат времено
нира овој проток кај сложени речни задржување на големите води и нано-
корита со повеќе ракавци поради сот продуцирани во сливот. Во практи-
недефинираните инундации и сла- ката можат да се дефинираат два вида
бо изразените брегови (слика 1.8). инундации (слика 1.8):

21
  Хидролошка инундација е теренот  Топографска инундација е тере-
Прирачник за реставрација на реки

под речните брегови со капацитет нот блиску до речното корито кој

блиску до базичниот проток. Се
поплавува релативно често со пов-
торливост од 2 до 3 години. Секој
речен коридор не мора да има хи-
дролошка инундација.
ја вклучува хидролошката инун-
дација и теренот над висината за
прифаќање на максимални големи
води со одредена веројатност на
појава (на пример 100-годишна го-
лема вода).

топографска поплавна зона

хидролошка
поплавна зона

длабочина

Слика 1.9: Граници на хидролошка и топографска поплавна зонa

Топографските карактеристики на инун­  Чеп е седиментен депозит форми-

да­циите се резултат на латералното по- ран на пресекот на кривината на ме-
местување на речното корито (слика 1.9). андрата и новоформираното речно
Тоа резултира со променливи услови на корито.
почвата и влажноста, што пак предизви-
 Меандрично или српесто езеро е
кува промена на живеалиштата кои ја по-
водно тело кое се појавува по фор-
магаат разновидноста на растителниот
мирањето на седиментниот депозит.
и животинскиот свет. Карактеристиките
на инундациите ги вклучуваат следните  Природни насипи се почвени форма-
почвени форми и водни тела: ции кои се развиваат кај речни бре-
гови кои се поплавуваат.
 Меандра, седиментна формација ко­ја
ја покажува поранешната локација на  Блато или мочуриште е термин кој
речното корито. се користи за водното тело што се
формира зад природниот насип.
 Брзак или слап е ново корито форми-
рано во основата на меандрата.
 Кривина на меандра е дел од меандра-
та по формирање на речниот брзак.

22

Меандрично
езеро
Мочуриште
Природен
насип
Слика 1.10: Карактеристики на речните инундации
Водни живеалишта - важни
елементи на речните сливови
Водните живеалишта се површини кај
кои перманентната или сезонската са-
турација со вода е доминантен фактор
кој го детерминира развојот на почвата,
растителните и животинските заедни-
ци. Во оваа група на екосистеми спаѓа-
ат мочуришта, тресетишта, мочуришни
шуми и ливади, стагнантни (езера, аку-
мулации) или проточни (реки, потоци)
води и др.
Овие екосистеми овозможуваат мно-
гу функции и услуги во сливното под-
рачје, како што се подобрување на ква-
литетот на водата преку отстранување
на загадувачите, намалување на зака-
ните и штетите од поплави преку заба-
вување и задржување на поплавните
води, како и да ги заштитат бреговите
од ерозија. Тие, исто така, овозможува-
ат живеалишта за птиците и бројните
диви видови растенија и животни, и
претставуваат вистински потенцијал
за рекреација на човекот. Ова укажува
на фактот дека функциите на водните
живеалишта може и економски да се
вреднуваат. Сепак, економските по-
тенцијали на влажните живеалишта
ретко се согледуваат и искористуваат.
Глава 1 | Речни системи - структура и функција
Седиментен чеп
Брзак
Меандра
напуштени
меандри
Нивната вредност за екосистемите и
човекот зависат од нивната големина,
тип и локација во едно сливно под-
рачје. Brinson (1993 година) развива
хидрогеоморфолошка класификација
на влажните живеалишта базирана на
нивните хидролошки режими и поста-
веноста во просторот, како и типовите
на функции кои определените водни
живеалишта ги овозможуваат. На гло-
бално ниво проценето е дека вкупни-
те еколошки услуги кои ги создаваат
влажните живеалишта се движат око-
лу 5 трилиони долари, Costanza et al.,
(1997 година).
Овие „бесплатни“ услуги на влажните
живеалишта често се сметаат за сигурни
и трајни, но тие многу лесно можат да
се загубат доколку човекот ги изменува
или деградира. Според Richardson (1995
година) доколку влажните живеалишта
се помалку од 10% во сливното под-
рачје се забележуваат значително пови-
соки приливи на поројна вода. Mitsch &
Gosselink (2000) проценуваат дека влаж-
ните живеалишта во сливното подрачје
треба да покриваат минимум од 5 до 7%
од површината за да се овозможи кон-
23
 трола над поплавите, додека за отстра- лизираат од страна на човекот во случај
Прирачник за реставрација на реки

нување на фосфорот од приливните на нивна деградација. Овој вид анализа

води потребни се минимум 15% влажни
живеалишта во рамките на сливот.
На следната табела даден е преглед
на главните функции и услуги што ги
даваат водните живеалишта, како и ал­
тернативите кои би требало да се реа-
јасно ја покажува економската димен-
зија на функциите и услугите на овие
природни екосистеми, а со тоа и оправ-
даноста на нивната заштита и унапреду-
вање.

Табела 1.2: Функции на влажните живеалишта

Функција Услуги Алтернативи

Отстранување Одржување на квалитетот на
на загадувачите водите; третман на отпадни
води; рециклирање на хранливи
материи; филтрирање на
истечните води, транспорт на
органска материја
Спречување на Задржување на водата и
поплави намалување на појавата на
зголемен проток низводно;
забавување на протокот и
таложење на суспендираните
честички; заштита на имотите;
сигурност за животот на луѓето
Контрола на Одржување на потребниот
подземните проток во потоците и реките;
води смалување на загадувањето на
подземните води
Заштита на Влажните живеалишта покрај
бреговите бреговите овозможуваат нивна
заштита; амортизација на
ударните бранови
Живеалиште за Живеалиште за водни, почвени
дивите видови видови и птици; заштитено
подрачје за размножување и
одгледување на подмладокот;
поддршка на биодиверзитетот;
продукција на растителна
биомаса; биокоридори за живите
форми
Постројки за филтрирање
на вода за пиење и за
прочистување на отпадните
води; објекти за задржување
на поплавни води и
одржување на квалитетот
на водите; отстранување на
отпад од животинско потекло
и спречување на транспорт
на органски материи во
сливното подрачје
Инсталации за контрола на
поплавни води, прегради и
брани; мерки за заштита на
луѓето и имотите од поплави
Подлабоки бунари;
алтернативни извори на
вода;
Стабилизација на речните
брегови и нивна поправка;
објекти за заштита од
поплавни води и заштита на
коритата
Реставрација на влажните
живелаишта; реинтродукција
на исчезнати и загрозени
видови

24
 Други услуги Рекреација, едукација и естетика Реставрација на влажни

Глава 1 | Речни системи - структура и функција

(лов, риболов, набљудување живеалишта
на птиците, водени спортови,
наука, истражување, квалитет
на животот); комерцијално
производство (растително
ѓубриво, дрво, риба, полжави и
школки, овошки, ориз).

Слика 1.11: Креирање на водни живеалиште и камена преграда за заштита од ерозија на

речен брег

1.4 Класификација на реки

Процесите што го формираат латерал-
ниот и лонгитудиналниот изглед на
речниот коридор ги дефинираат ос-
новните критериуми за класификација
на реките. Реките генерално можат да
бидат постојани, повремени и поројни.
Постојани се оние реки кои не пресушу-
ваат и најчесто имаат големи орограф-
ски и геолошки сливови. Повремени
реки се оние кои во одреден период од
годината, најчесто во лето, пресушува-
ат. Поројни реки и потоци се оние кои
имаат проток само во услови на силни
дождови. Овие водотеци најчесто се во
планински предели, имаат големи па-
дови и продуцираат и транспортираат
големи количини нанос.
Покрај класификацијата на реките спо-
ред карактерот на протекувањето, реч-
ните корита можат да се класифицира-
ат и според геометријата. Широчината
и длабочината на коритото низводно
се зголемуваат заради зголемувањето
на дренажната површина, односно на
сливот, а со тоа и на протокот. И покрај
тоа што речните корита можат да бидат
многу различни, сепак, можат да се из-
двојат одредени заеднички структурни
елементи по должината на речниот ток.
Надолжниот профил на повеќето реки
може да се подели во три зони (слика
1.11). Горниот дел (зона 1) најчесто има
стрмен наклон. Еродираниот материјал
од падините на сливот се транспорти-
ра низводно. Средниот, преоден дел
(зона 2) прима дел од еродираниот
материјал. Овој дел се карактеризира
со широки инундации и тука почнува-
ат меандрите. Долниот дел (зона 3) се
карактеризира со благи наклони и тука
се врши депонирање на еродираниот
материјал.
25
Прирачник за реставрација на реки

З она
Горен1
де л
З она
Ср е д 2
е н де
л
З она
До л е 3
н де л

Слика 1.12: Трите зони на еден речен коридор

Друг многу важен елемент е формата

на сливот. Значаен аспект на еден слив
е неговата хидрографска развиеност
или структурата на дренирање која
зависи од топографската и геолошката
структура на сливот. За оцена на хидро-
графската развиеност во практиката се
користи класификација или градација
според системот на Strahler (слика 1.12).
Најгорните речни корита во еден речен
систем се речни корита од прв ред. Ко-
рита од втор ред се оние низводно од
составот на две реки од прв ред. Реки
од трет ред се оние по составот на две
реки од втор ред итн..
Слика 1.13: Класификација на реки

Природните корита многу ретко се

прави. Степенот на нивната искриве-
ност зависи од бројот и должината на
кривините и се пресметува како однос
на должината на реката и должината
на долината (сливот). Ако овој однос е
поголем од 1.3 реката се карактеризира
со голема искривеност поради посто-
ењето на меандри. Мала до средна ис-

26
кривеност на реките обично се среќава
во зоните 1 и 2. Позначајна искриве-
ност се манифестира во зона 3 која се
карактеризира и со широки и рамни
долини. Горниот дел на реката најчесто
има стрмни брегови и снагата на водата
е најголема, поради што таа еродира и
носи нанос. Средниот дел на реката е
оној дел на реката кога таа се пробива
низ дилувиум. Долниот дел на реката е
оној кога таа излегува од дилувиумот
и влегува во сопствениот алувиум. Во
овој дел реката се пробива низ речиси
хомоген нанос и многу густи свиоци и
меандри.
Слика 1.14: Природни формации во искривени реки, 1 - мирни, длабоки зони;
2 - брзаци, плитки зони
Независно од формата на коритото, кај
Глава 1 | Речни системи - структура и функција
повеќето реки кои се правилно распре-
дени во просторот се појавуваат длабо-
ки и плитки површини кои се познати
како мирни зони и брзаци (слика 1.13).
Мирните зони обично се формираат на
линијата со најголема длабочина (тал-
вегот) близу до надворешната страна
од кривините, а брзаците се формираат
меѓу две кривини кога линијата на нај-
големи длабочини го менува правецот
од едната на другата страна од реката.
27
 1.5 Мониторинг и адаптивно раководење
Прирачник за реставрација на реки

Мониторинг
Мониторингот е процес на систематско
собирање на податоци кои обезбедува-
ат информации за одредени промени
кои индицираат постоење на проблеми
и/или за следење на прогресот кон по-
стигнувањето на целите и стандардите
предвидени со проектот. Значи, со мо-
ниторингот се обезбедуваат податоци
за тоа дали локалитетот, средината или
регионот се развиваат во насока на по-
стигнување на целите во проектот.
Реставрацијата не се смета за завршена
работа сè додека проектот не се импле-
ментира. Мониторингот започнува со
дефинирање на појдовните услови и
продолжува во фазата на планирање
и имплементација на проектот за рес-
таврација. Со мониторингот треба да се
предвидат мерења и опсервација пред,
после и за време на реставрацијата.
Мониторингот e критична компонента
на адаптивното раководење (adaptive
management) и поради тоа мониторинг
активностите мора да бидат многу де-
тално планирани и проектирани.
За успешен мониторинг потребно е да
се изработи мониторинг план. Овој
план треба да ги содржи следните фази:
Планирање, Имплементација и управу-
вање и Одговор/реакција на резулта-
тите од мониторингот.
Првата фаза Планирање се спроведува
низ неколку логично поврзани чекори
прикажани во табела 1.3.

Табела 1.3 Мониторинг план: Планирање

Чекор Опис на активностите

1 Дефинирање на реставрацијата, визијата и целите:

 Целите да бидат што е можно поедноставни
 Целите да бидат во директна релација со визијата за реставрација
 Целите да бидат мерливи и оценливи

2 Развивање на концептуален модел:

 Дефинирање на постојната состојба без преземање на никакви
активности
 Идентификација на активностите за реставрација за постигнување на
поставените функции и вредности
 Помош во проектирање на активностите, помош во креирање на
мониторинг планот

3 Избор на критериумите за извршување:

 Поврзување на извршувањето со целите
 Дефинирање на критериумите
 Идентификација на локацијата

28
 Избор на мониторинг параметри и методи:

Глава 1 | Речни системи - структура и функција

4
 Избор на ефикасни параметри
 Преглед/осврт на активностите во сливот
 Избор на методи за земање проби
 Земање, чување, подготовка и процесирање на пробите
 Користење на речните организми како индикатори за успехот на
проектот
 Оптимизирање на потребните мерења
 Вклучување на дополнителни параметри

5 Оцена на чинењето за:

 Изработката на мониторинг планот
 Обезбедување и контрола на квалитетот
 Управување со податоците
 Изработка на план за земање проби
 Лабораториски анализи на пробите
 Анализа и интерпретација на податоците
 Подготовка на извештајот
 Презентирање на резултатите

6 Категоризација на податоците:
 Собирање податоци
 Консултации со државни агенции, универзитети, стопанственици,
невладини организации, сопственици и други заинтересирани групи

7 Определување на нивото на активностите и траењето на мониторингот:

 Користење на пејсажот како рамка на мониторингот
 Определување на распоредот, фреквенцијата и траењето на земањето
проби
 Дефинирање на статистичката рамка

Мониторингот треба да се планира врз Различни мониторинг програми и тех-

основа на севкупната процена на сос-
тојбата и развојот на речниот коридор.
Оваа процена се однесува на анализата
на податоците за протоците, состојбата
и капацитетот на речното корито и бре-
говите, мерењето на влечениот нанос
и анализата на фотографска докумен-
тација за определување на тоа дали из-
местувањето на реката и просторот за
задржување и транспорт на седименти
и други материјали се во состојба на
рамнотежа или пак, не. Мониторингот
може да вклучува и инвентар на шуми-
те и живеалиштата.
ники се развиени за специфични ре-
сурси, различни региони и посебни уп-
равувачки барања. На пример, општите
техники за мерење и следење на реките
се опишани од Harrelson et al. (1993 годи-
на). Регионален мониторинг на реките
во контекст на практиките поврзани
со управување со шумите е опишан
од Hames et al. (1993 година). Техники
за мониторинг на квалитетот и распо-
ложливоста на рибите и живеалиштата
на дивиот свет се развиени во широки
рамки, од директно земање на живо-
тински популации, до специфични про-
29
 цедури за живеалиштата развиени од
Прирачник за реставрација на реки
US Fish&Wildlife Service (1980 година). Тех-
ники за мониторинг на бреговите зони
се дадени од Platts et al. (1987 година).
Втората фаза Имплементација и уп-
равување се однесува на следното: 1)
определување на јасна визија за спро-
ведување на мониторинг планот; 2) де-
финирање на правила и одговорности;
3) донесување на процедури за обез-
бедување на квалитетот; 4) интерпре-
тација на резултатите; 5) управување
со податоците и 6) припрема и обезбе-
дување договори.
Во третата фаза Одговор/реакција на
резултатите од мониторингот тре-
ба да се предвидат следните актив-
ности: 1) одржување; 2) дополнување,
напуштање или неизвршување на еле-
ментите содржани во планот; 3) моди-
фикација на целите на проектот; 4) адап-
тивно управување; 5) документирање и
припрема на извештаи; и 6) распростра-
нување на резултатите.
Адаптивно управување
Адаптивното управување треба да се
разбере како начин на воспоставу-
вање на хипотези во раната фаза на
планирање и третирање на процесот
на реставрација како еден експери-
мент за тестирање на тие хипотези. Со
други зборови ова специфично упра-
вување подразбира „учење низ рабо-
та“ („learning by doing“) или итеративен
процес на мониторинг на условите и
преземените активности. Основно пра-
вило е да се постават очекувањата од
реставрацијата. Доколку предвидените
техники се експериментални и имаат
одреден ризик за неуспех, или се пре-
тпоставува дека ќе има потреба од ко-
30
рекции, тогаш таквите факти и ризици
мора јасно да бидат предочени. Ефика-
сен начин да се постават реални очеку-
вања е да се утврдат неизвесностите на
самиот почеток, да се оценат резултати-
те од имплементацијата и да се извршат
корекции како дел од планот за рестав-
рација. Адаптивното управување пре-
тпоставува и желба за научно и внима-
телно експериментирање и прифаќање
на случајни неуспеси. Освен тоа, прила-
годливиот менаџмент се фокусира на
специфичните проблеми и бара начини
да ги коригира.
Откако реставрацијата ќе биде импле-
ментирана треба барем еднаш годиш-
но да се спроведе оценка на прогресот.
За ова време одлуките можат да се до-
несуваат и менуваат според потребата
од корекции или други алтернативни
дејствија вклучувајќи и модификација
на целите и задачите. Годишната оцена
ги користи податоците од мониторин-
гот, а притоа може да се јави и потреба
од дополнителни податоци или експер-
тиза надвор од тимот за реставрација.
Учесниците во реставрацијата треба да
имаат желба да ги потврдат и признаат
неуспесите и да учат од нив. Дури и кога
реставрацијата е целосно неуспешна
се обезбедуваат вредни сознанија и
експериментални резултати кои можат
многу да помогнат во идните проекти.
Документирањето и подготовката на из-
вештаите за прогресот и развојот на рес-
таврацијата обезбедуваат пишани дока-
зи кои менаџерот-реставратор може да
ги користи за различни цели. Форматот
и главните содржини на мониторинг из-
вештаите треба да го содржат следното:
насловна страница, резиме, вовед, опис
на локацијата, применети методи, ре-
зултати, дискусија, заклучоци, препора-
ки и список на литература.
Распространување на
резултатите
Годишните извештаи и другите ин-
формации од мониторингот треба да
бидат доставени до сите заинтереси-
рани страни (на пример до државните
агенции кои издаваат дозволи). Со ре-
зултатите треба да бидат запознаени
и другите засегнати групи како што се
рибари, стопанственици, инженери,
надлежни власти, политичари и науч-
ници. Во големите, комплексни и ви-
соко буџетни реставрации, мора да се
вклучи широк аудиториум на заинте-
ресирани. За оваа цел треба добро да
се испланираат и да се организираат
состаноци и работилници.
Планирање на повратната
спрега од реставрацијата
Компонентата на планот за реставра-
ција – обезбедување и контрола на
квалитетот, треба да овозможи ме-
рење и контрола на квалитетот на која
било активност што ќе овозможи оче-
кувањата да станат реалност (USEPA,
1995). Особено кај реставрациите кои
предвидуваат суштински промени на
земјиштето и други структурни моди-
фикации, постои ризик од ненамерни
штети врз квалитетот на водата или
акватичниот жив свет. Мониторингот
треба да биде дел од планот за да се
спречат дополнителни неочекувани
штети, но и да се согледаат позитивни-
те промени и подобрувања.
Времетраење и фреквенција
Глава 1 | Речни системи - структура и функција
на мониторингот
Траењето и фреквенцијата на монито-
рингот се важни компоненти на мони-
торинг планот. За повеќето проекти за
реставрација на реки треба да се пред-
види период на мониторинг од нај-
малку три години од спроведувањето
на мерките. Овој период овозможува
имплементираните мерки од проектот
да бидат изложени на различни прото-
ци во реката, а младата вегетацијата да
премине во возрасен стадиум. Времето
потребно за „заздравување“ на систе-
мот треба да биде земено предвид при
детерминирање на фреквенцијата на
мониторингот. Следните видови пода-
тоци можат да бидат потребни за гене-
рална оцена на реставрацијата:
 Часови-податоци за оцена на карак-
теристичните протоци.
 Часови-податоци за температурата
и квалитетот на водата.
 Седмични податоци за оцена на при-
растот на акватичните организми.
 Месечни податоци за анализа на го-
дишните циклуси.
 Годишни мерења за оцена на ста-
билноста на бреговите.
 Декадни оцени на состојбата со ор-
ганизмите со долг животен распон,
како поединечни видови риби или
високо стеблеста вегетација.
Најдобро време за мерење на темпе-
ратурата на водата е во попладневните
часови. За оцена на миграцијата на жи-
виот свет и климатските различности
може да има потреба од истражувања
за време на одредени месеци или се-
зони. На пример, за планирање на мер-
31
 ките на реставрација што треба да ре-
Прирачник за реставрација на реки
зултираат со зголемување на базичен
проток во реката потребни се мерења
и истражувања само во доцно лето и
рана есен.
Очекуваното време за обновување на
речниот коридор може да биде со го-
дини или децении, па затоа ова време
треба да се земе предвид при опреде-
лувањето на времетраењето на истра-
жувањето и оценувањето. На пример,
ако целта на реставрацијата е да се одр-
жи функцијата на природната инунда-
ција за 10-годишни големи води, може
да се чека со години да се појави таква
поплава и да се овозможи соодветна
процена на работите.
Во рамките на целиот проект за рес-
таврација можно е да се интегрираат
долготрајните и краткотрајните работи
предвидени со мониторингот. Bryant
(1995 година) презентирал техника на
таканаречена „пулс мониторинг страте-
гија“, со која се предвидуваат серии од
краткотрајни, силно интензивни истра-
жувања одвоени од долги периоди со
слабо интензивни истражувања.
32
Оцена на промените во
изворите на притисок
Реставрацијата може да биде потреб-
на поради моменталниот притисокот
кој резултира со несакани ефекти врз
речниот коридор или поради штетите
од минатото. Многу е важно да се знае
дали изворите на притисок се сè уште
присутни, за потоа да се инкорпори-
ра третманот на изворите како дел од
мерките на реставрација. Почетните
чекори за оцена на еколошкиот ризик
се состојат во опис на вредните одли-
ки на екосистемот, карактеризација на
притисоците што го деградираат еко-
системот, идентификација на правците
на експозиција на екосистемот кон из-
ворите на притисоци и опис на еколош-
ките ефекти како резултат на истите.
Доколку овие фактори се идентифику-
ваат и се документираат за време на
изработка на проектот за реставрација
и имплементација, ќе биде јасно како
предвидените работи ќе се адресира-
ат до секој фактор по завршувањето на
работите поединечно. Следејќи ги овие
чекори, инженерот-практичар може
да добие одговор на прашањето: Кол-
ку изворот на притисок или неговите
правци на делување се намалени или
елиминирани?
1.6 Реставрацијата на речните коридори како интегрален дел
на концептот за управувањето со речни сливови
Најсовремените пристапи на управу-
вање со водите во светот се базирани на
принципот на интегрално управување
со речни сливови. Овој принцип почива
на фактот што природните екосистеми
на речните сливови кои ги вклучуваат
во себе и водните живеалишта и под-
земните води, се главниот извор на све-
жа вода во светот. Според тоа, обезбе-
дувањето на доволни количини свежа
вода за потребите на човековиот развој
и заштитата на животната средина, ја
наметнува потребата од интегрирање
на принципот на одржување на функци-
ите на екосистемите како врвна цел во
управувањето со речните сливови.
Речните сливови се просторно и вре-
менски динамични системи, па поради
тоа поединечните управувачки интер-
венции имаат импликации на системот
како целина.
Интегралното управување со речни-
те сливови е процес на координирано
зачувување, управување и развој на
водите, земјиштето и другите ресур-
си во рамките на даден речен слив, со
цел максимизирање на економските и
општествените придобивки, преку ис-
товремето зачувување и реставрација
на слатководните екосистеми.
Според тоа, реставрацијата на реките
и нивните коридори, како специфична
мерка за подобрување на статусот на
водите во рамките на едно сливно под-
рачје, може да се сфати како составен
дел на концептот на интегрирано уп-
равување со речни сливови. Имајќи ја
предвид природната варијабилност на
речните системи, нивната просторно–
временска динамичност и комплекс-
Глава 1 | Речни системи - структура и функција
ност, меѓу научната јавност сè повеќе
превладува мислењето дека постигну-
вањето на реставрациските цели може
да биде успешно, доколку соодветните
мерки се спроведуваат во контекст на
речниот слив.
Принципот на интегрално управување
со речни сливови е неодамна внесен и
во националното законодавство преку
Законот за водите (07-2712/1 од 2008
година). Овој закон е усогласен со Рам-
ковната директива за води на ЕУ (EU
Water Framework Directive-WFD) и дру-
ги придружни директиви од областа
на водите и животната средина. Самата
Директива, а со тоа и Законот го содр-
жат во себе принципот на интегрално
управување со речни сливови.
Во Директивата се поставени целите
во однос на животната средина при
имплементацијата на програмите на
мерки во рамките на Плановите за уп-
равување на речните сливови, кои се
однесуваат на:
 Имплементирање на неопходни
мерки за спречување на влошу-
вањето на статусот на сите повр-
шински водни тела;
 Заштита, унапредување и реставра-
ција на вештачките и силно модифи-
цираните водни тела со цел достиг-
нување на добар статус на нивните
води;
 Имплементирање на неопходните
мерки со цел прогресивно намалу-
вање на загадувањето од приори-
тетните материи и прекинување или
прогресивно намалување на емиси-
ите, испустите и губитоците на овие
материи во животната средина.
33
 Самиот Закон за водите ги дефинира  Спречување на штетни активности
Прирачник за реставрација на реки

следните генерални цели: на физички и правни лица и нарушу-

 Достапност на доволни количества вање на природата како последица
квалитетна вода; на технолошкиот развој и извршу-
 Заштита, зачувување и постојано по- вање на дејности, односно обезбе-
добрување на расположливите во- дување на што поповолни услови за
дни ресурси; заштита и развој на природата, и
 Ублажување на последиците од штет-  Обезбедување на правото на граѓа-
ното дејство на водите и недостиг на ните за здрава животна средина.
вода, и
 Заштита и унапредување на животна-
Со оваа правна рамка, реставрацијата
та средина и природата, на водните
на речните живеалишта и водните жи-
екосистеми и биолошката разновид-
веалишта, покрај останатите мерки на
ност и заштита на здравјето на луѓето.
заштита на водните екосистеми, се на-
метнува како еден сеопфатен систем за
Освен Законот за водите, дополнител-
подобрување на квалитетот на водните
ни елементи за заштита на природните
ресурси, животната средина и стандар-
екосистеми, вклучувајќи ги и реките и
дот на животот на сегашните и идните
нивните водни живеалишта, обезбеду-
генерации.
ва и Закон за заштита на природата
(07-3733/1 од 2004 година). Овој закон
во себе ги содржи следните цели (член 4):
 Утврдување и следење на состојбата
на природата;
 Зачувување на постојната биолошка
и пределска разновидност во состој-
ба на природна рамнотежа;
 Востановување на мрежа на зашти-
тени подрачја поради трајна зашти-
та на својствата врз основа на кои
го стекнале статусот на природно
наследство;
 Обезбедување на одржливо ко-
ристење на природното богатство
во интерес на сегашниот и идниот
развој, без значително оштетување
на деловите на природата и со што
помали нарушувања на природната
рамнотежа;

34
Глава 2
Речни процеси и живеалишта
2.1 Хидролошки процеси
Реките, езерата, устијата, и мо­чуриштата
се вбројуваат меѓу најдрагоцените при-
родни ресурси. Тие претставуваат извор
на чиста вода за пиење, за наводнување
на културите, за индустриските процеси,
за развој на животинскиот свет, како и за
рекреација. Сепак, денес речните сливо-
ви се соочуваат со сериозни проблеми
во однос на квалитетот на водите и жи-
веалиштата.
Да се разбере како водите дотекуваат
до и протекуваат низ водотеците е од
критично значење за развивањето на
активностите на нивната реставрација.
Колку брзо, колку многу, колку длабо-
ко, колку често и кога водата протекува,
претставуваат основни прашања на кои
треба да се даде одговор за да можат да
се донесат соодветни одлуки за рестав-
рација на речните коридори. Минимал-
но е потребно да се знае видот на текот
(постојан, повремен) и релативните
удели на базичниот проток и протокот
од врнежите во годишното истекување.
Може да ни помогне и тоа ако знаеме
дали речниот тек главно произлегува
од врнежи, топење на снегови или од
нивна комбинација.
Други потребни информации се ре-
лативната фреквенција и траењето на
екстремните протоци (максималните и
минималните), како и времетраењето на
и живеалишта
- структура и функција
| Речни процеси
Речни2системи
Глава 1 | Глава
одредени нивоа/водостои. Екстремните
протоци обично се анализираат со ста-
тистичка постапка, а времетраењето на
одредени протоци обично се опишува
со линија на траење на протокот. Ко-
нечно, често е пожелно да се процени
протокот кој го формира речното кори-
то или доминантниот проток, особено
во случај кога реставрацијата опфаќа и
реконструкција на речното корито.
Процените на карактеристиките на глав-
ниот тек потребни за реставрација може
да се добијат од податоци од најблискиот
мерен профил или хидролошка стани-
ца. Во овој дел накратко се дискутирани
постапките за определување на карак-
теристиките на времетраењето на про-
токот и магнитудата и фреквенцијата на
максималните и минималните протоци
на мерните профили.
Повеќето иницијативи за реставрација
се однесуваат за реки или делови од
реки за кои нема податоци од системско
мерење на протокот. Поради тоа, проце-
ните за времетраењето на протокот и за
зачестеноста на екстремно големите и
малите протоци, се засноваат на инди-
ректни методи од регионалната хидро-
лошка анализа.
35
 Хидролошки циклус
Прирачник за реставрација на реки
Хидролошките параметри и процеси
споменати погоре можат да се разберат
ако се разбере хидролошкиот циклус и
неговите компоненти. Хидролошкиот
циклус го опишува процесот на тран-
Слика 2.1: Хидролошки циклус
Видот на врнежите генерално зависи од
влажноста и температурата на воздухот.
Топографскиот релјеф и географската
локација исто така имаат влијание врз
фреквенцијата и видот на врнежите.
Повеќето хидролошки процеси се оп-
ишуваат со дождовите, но снегот и то-
пењето на снегот може да биде важен
извор на вода особено кај планинските
водотеци. Важни компоненти на хидро-
лошкиот циклус и хидролошките проце-
си се интерцепцијата, транспирацијата и
евапотранспирацијата, инфилтрацијата,
влажноста на почвата, подземната вода
и површинското истекување.
Интерцепцијата е количина на врнежи
што никогаш не допира до теренот би-
дејќи е задржана од вегетацијата и дру-
гите природни и вештачки површини.
Интензитетот, траењето и фреквенцијата
на врнежите има влијание врз степенот
36
сформација на водата од врнежи во
површинска и подземна вода, па преку
испарување повторно враќање во ат-
мосферата (слика 2.1).
на интерцепција. Процентот на вака за-
држаните врнежи е различен и зависи
од видот на вегетацијата. На пример, кај
четинарски шуми тоа изнесува 28%, а кај
листопадни шуми 13%. Најголем процент
на интерцепција кај површините со по-
севи има кај луцерката 36%, а најмал кај
овесот 7%, додека кај тревите се движи
во границите 10-20%.
Транспирација е дифузија на водната
пареа од лисјата на растенијата во ат-
мосферата. Слично како интерцепција-
та, која е одземена вода од врнежите,
транспирираната вода е одземена вода
од растенијата. Транспирацијата од рас-
тенијата и испарувањето од растенијата
и површинските води, не се единствени
извори кои ја враќаат водата во атмос-
ферата. Влажноста во почвата, исто така,
учествува во испарувањето. Бидејќи е
практично невозможно да се издвојат
загубите на водата поради транспира-
ција и оние поради испарувањето или
евапорацијата, вообичаено е овие два
процеса заедно да се комбинираат како
евапотранспирација.
Врнежите кои не се зафатени со интер-
цепцијата, или истекуваат површински,
или под влијание на гравитацијата се
движат низ почвата преку процес кој се
нарекува инфилтрација. Таму, водата
може да се задржи во горните почвени
слоеви или да продолжи да се движи
надолу сè додека не ја достигне зоната
целосно заситената со вода која се вика
фреатска зона. Горниот дел на оваа зона
го дефинира нивото на подземната
вода. Доколку фреатската зона овозмо-
жува конзистентно снабдување со вода
на бунарите, тогаш таа почвена средина
се вика аквифер.
Почвената влага е резултат на следниот
процес. Откако ќе завршат врнежите,
водата се дренира од горните почвени
слоеви под влијание на гравитацијата.
Поради површинскиот напон почвата
останува влажна затоа што задржува
дел од водата во фините празнини меѓу
честичките.
Површинското истекување е најважна
компонента во хидролошкиот циклус и
билансот на водите во речните системи.
и живеалишта
и функција
Овој процес започнува кога капацитетот
и интензитетот на врнежите или топење-
то на снеговите го надминува капаците-
тот на инфилтрацијата и тогаш започ-
- структура
нува површинско движење на водата
| Речни процеси
кон речните корита. Фактори кои имаат
влијание на овој процес се климатските
Речни2системи
услови, геологијата, почвените каракте-
ристики, топографијата и вегетацијата.
Глава 1 | Глава
Времетраење на протокот
Времетраењето на одредени протоци
во одреден профил на еден водотек
се претставува со линија на траење на
протокот со која се илустрира про-
центот на време кога во тој профил
протокот бил еднаков или надминат
во одреден период. Линијата или кри-
вата на траење на протокот обично се
базира на регистрирани дневни прото-
ци и всушност е кумулативен дијаграм
на сите дневни протоци (слика 2.2). Се
препорачува дефинирањето на куму-
лативниот дијаграм на протокот да се
прави со користење на 25-35 добро
дистрибуирани класни интервали на
податоците за протокот (Searcy, 1959
година).
37
 120
Прирачник за реставрација на реки
100
80
Проток Q (m3/s)
60
40
20
0
0 50 100 150
Време Т (денови)
Слика 2.2: Линија на траење на протокот, линија на повторување и реален хидрограм
на дневни протоци
Фреквенција на протокот
Зачестеноста или фреквенцијата на екс-
тремните протоци за мерните профили
се определува со анализа на годишните
низи од податоци за максималните и ми-
нималните протоци. Фреквенцијата на
протокот се дефинира како веројатност
или процентуална шанса даден проток
да биде надминат или да не биде надми-
нат во која било дадена година. Фреквен-
цијата на протокот често се изразува како
интервал на повторување или просечен
број години меѓу надминувањето или не-
надминувањето на даден проток. На при-
мер, даден проток при поплава кој има
100-годишен интервал на повторување
се очекува да биде надминат во просек
еднаш на секои 100 години; т.е. во која
било дадена година, годишниот проток
има шанси од 1% или веројатност од 0,01
да ја надмине 100-годишната поплава.
Веројатноста за надминување (р) и ин-
тервалот на повторување (Т) се поврзани
со тоа што едната е реципрочна на дру-
38
Хидрограм на дневни протоци
Линија на повторување
Линија на траење на протокот
200 250 300 350 400
гата (Т=1/р). За анализа на фреквенцијата
се користат различни теоретски функции
за дистрибуција на веројатноста (Pearson
Type III, Gumbel, Gauss-Laplace, and Foster-
Ribkin), а најпрепорачана според Меѓуна-
родните хидролошки агенции е Pearson
Type III функција на распределба која ко-
ристи статистика на примерок (средна
вредност, стандардна девијација и аси-
метрија) за да се проценат параметрите
на распределбата, односно дистрибу-
цијата. Пример за примена на различни
функции за распределба за анализа на
големите води со користење на макси-
мални годишни протоци за период од
1951 до 2000 година за реката Вардар кај
Радуша е даден на слика 2.3. Вообичае-
на постапка е да се нацрта графикон на
пресметаната фреквенција на протокот
за 1, 2, 5, 10, 25, 50 и 100-годишни попла-
ви во стандарден логаритамски размер.
Овој графикон ја претставува врската на
зачестеноста и магнитудата на поплавите
за профилот/локацијата што е предмет
на реставрација.
 800
700
600
Проток Q (m3/s)
500
400
300
200
100
0
0,01 0,1
Веројатност p (%)
Слика 2.3: Криви на распределба на големите води за река Вардар кај Радуша
Процените за фреквенцијата на големи-
те води на немерените локации може
да се направи со користење на регио-
налните регресивни равенки, под услов
мерените и немерените локации да има-
ат слични климатски и физичко – гео-
графски карактеристики. За таа намена
потребни се само ограничени податоци
како што се средни годишни врнежи, по-
вршина на слив, акумулирање во езера
и мочуришта, употреба на земјиштето,
видови почви, градиенти на речниот
тек и топографска карта. Точноста на
постапката е директно поврзана со хи-
Проценката на фреквенцијата на по­
пла­вите може да се генерира и со ко-
ристење на податоците за врнежите и
со соодветните модели на истекување
од сливот (на пример HEC-HMS, MIKE
She). Податоците за регистрираните
интензивни врнежи со разна веројат-
ност на појава, односно за разни по-
вратни периоди, се користат во моде-
лот на истекување за да се генерираат
и живеалишта
и функција
Pearson
Gumbel
- структура
Чегодаев
| Речни процеси
Gauss-Laplace Normal
Log-Pearson
Речни2системи
Глава 1 | Глава
1 10 100
дролошката сличност на двете места.
Исто така, на многу локации, процените
за зачестеноста на поплавите од мер-
ните станици се определуваат преку
корелирање со одредени геометри-
ски карактеристики на коритото. Овие
корелации произведуваат повеќе рег-
ресивни равенки поврзани со некоја
карактеристика на коритото, најчесто
активната широчина на речното корито
за одреден интензитет или магнитуда
на поплавите за разни повратни пери-
оди. Преглед на овие равенки е даден
од Wharton (1995 година).
хидрограмите на истекување. Во мо-
делираното истекување може да се ко-
ристат историски податоци за мерени
врнежи или претпоставена распредел-
ба на врнежите (на пример 2-годишни,
24-часа дождови). Валидноста на оваа
претпоставка зависи од карактеристи-
ките на сливот, како што се неговата
големина, влажност, покриеност со
вегетација и други фактори.
39
 Анализата на зачестеноста на мини-
Прирачник за реставрација на реки
малните протоци не е стандардизира-
на како анализата на зачестеноста на
поплавите. Нема општо прифатена ме-
тода за дистрибуција на фреквенцијата.
Податоци кои се користат во анализа-
та на зачестеноста на малите води се
годишните минимални просечни про-
тоци. Може да се определат следните
карактеристични минимални протоци
7-дневни, 10-дневни, 14-дневни или
30-дневни протоци. Во многу држави
се користат 7-дневниот и 10-годишни-
от минимален проток (Q7,10) како регу-
лативен инструмент. Малите води со
Pearson Type III функција на распредел-
ба се пресметуваат со равенката:
Xd,T=Md - KTSd
каде: Xd,T е логаритам од годишниот ми-
нимален проток на d-ден за кој прото-
кот не е надминат во 1 од Т години или
кој има веројатност од p=1/T да не биде
надминат во која било дадена година;
Md е средната вредност на логаритмите
на годишните минимални протоци на
d-ден; Sd е стандардната девијација на
логаритмите на годишните минимални
протоци на d-ден; KT е параметар на
Pearson Type III функција. Бараниот про-
ток Qd,T може да се добие со антилога-
ритамот на равенката. Модел за анали-
за на минималните протоци со корис-
тење на регистрирани средно дневни
протоци може да се најде во Hutchison
(1975 година) и Lumb et al. (1990 година).
Доминантен проток
Доминантен проток е проток што го
формира речното корито и треба да
се разбере како теоретски проток кој
ако постојано се одржува во алувија-
40
лен речен тек за подолг временски пе-
риод би направил иста геометрија на
коритото како и онаа што ја формира
повеќегодишниот реален хидрограм.
Користењето на овој проток за проек-
тирање на геометријата на коритото не
е универзално прифатена техника иако
повеќето хидротехнички инженери и
научници се согласуваат дека концеп-
тот има смисла, барем за повторливите
(влажни и умерени) и можеби ефемер-
ни (полусуви) реки. За сувите корита,
каде протокот се генерира од локални
поројни врнежи со висок интензитет
и каде отсуството на вегетација оси-
гурува дека коритото ќе се прилагоди
на секоја голема поплава, концептот
за доминантен проток генерално не е
прифатлив.
Истражувачите користеле различни
протоци за да го претстават доминант-
ниот проток, како на пример: 1) проток
што го полни коритото, 2) одреден ин-
тервал на повторување на протокот од
годишните максимуми, 3) ефективен
проток и 4) проток генериран од други
варијабли во сливот. Поради простор-
ната различност во даден географски
регион, одговорот на прашањето кој
е доминантниот проток за еден речен
коридор во регионот може да се разли-
кува од она што се очекува за регионот
како целина. Ова е особено критично
за реки и потоци кои дренираат мали,
немерени сливови. Поради тоа, оче-
куваниот проток што го формира реч-
ното корито во немерените сливови
треба да се процени со повеќе од една
алтернативна метода, што би требало
да доведе до конзистентни процени.
Проток при полно корито
Протокот при полно корито (bankfull
discharge) е проток што го полни ста-
билното алувијално корито до височи-
ната на активната инундација, или уште
може да се дефинира и како проток на
излевање. Кај многу природни корита
ова е проток што само го полни основ-
ното речно корито без да се прелее
преку бреговите. Овој проток се смета
дека има морфолошка важност бидејќи
ја претставува границата меѓу про-
цесите на формирање на коритото и
формирањето на природната инунда-
ција. Кај стабилните алувијални корита
протокот при полно корито е во тесна
врска со ефективниот проток и со до-
минантниот проток.
Графичката врска на водостојот и про-
токот или кривата на проток Q=f(H) за
даден профил од реката најчесто се ко-
ристи за да се дефинира длабочината
Слика 2.4: Дефинирање на протокот при полно корито од кривата на проток
Директното определување на протокот
на полно корито е можно ако мерниот
профил е лоциран во близина на место-
то на интерес. Во спротивно, протокот
мора да се пресметува со користење на
при познат проток или протокот при
и живеалишта
и функција
позната длабочина (слика 2.4). Нивото
што го дефинира протокот при полно
корито може да се утврди од показате-
лите на терен за височината на активна-
- структура
та површина на поплавување, односно
| Речни процеси
тоа би било нивото кога почнува да се
полни инундацијата. Соодветниот про-
Речни2системи
ток при полно корито потоа се опреде-
лува од кривата на протокот Q=f(H).
Теренското утврдување на показатели-
Глава 1 | Глава
те за нивото или длабочината при овој
проток е тешко и субјективно и треба
да се врши на делови од реката кои се
стабилни и во алувиум. Кај нестабилни-
те речни корита, показателите за овој
карактеристичен проток и водостој
често недостасуваат, се во зачеток, или
е тешко да се определат.
применливите равенки и методи за мо-
делирање на речни текови и пресмету-
вање на формата на слободните водни
површини (депресии, забавени линии,
преодни режими). Овој хидраулички
41
 приод бара проценка на рапавоста на Постојат случаи кога водостојот при
Прирачник за реставрација на реки

коритото што ја зголемува неизвеснос- полно корито (bankfull stage) е многу

та поврзана со пресметаниот проток.
Многу е практично и често се користи
протокот на полно корито за претста-
вување на доминантниот проток.
тешко да се дефинира. На пример, кога
дната на инундациите од двете страни
на реката се на различна висина, или
кога бреговите се поврзани со инунда-
циите без видлив прелом (слика 2.5).

Слика 2.5: Речни корита каде водостојот на полно корито тешко се дефинира. А – инун-
дациите се асиметрични, има повисок и понизок водостој на излевање; В – врската меѓу
бреговите и инундациите е конвексна и позицијата на водостојот на излевање не е јас-
на; С – насипите на речното корито се повисоки од инундациите и дефинираат поголем
проток на полно корито од оној што би се определил со котата на дното на инундаци-
ите; D – кај сложени напречни пресеци тешко се дефинира водостојот на полно кори-
то поради терасите креирани со продлабочување на коритото; Е – кај продлабочени
корита и суводолици поимот „водостој на полно корито “ или „водостој на излевање“
е неприменлив.

Определување на истражувачи сметаат дека овој проток

доминантниот проток со
интервал на повторување
За да се избегнат некои од проблемите
поврзани со теренското определување
на нивото при полно корито, доми-
нантниот проток често се претставу-
ва како проток со одреден период на
повторување (recurrence interval). Некои
42
е еквивалентен на протокот на полно
корито. Првата процена за протокот
на полно корито е преку средниот го-
дишен проток (Leopold & Maddock, 1953
година), додека Wolman & Leopold (1957
година) сугерираат дека овој проток
има интервал на повторување од 1 до 2
години. Dury (1973 година) констатирал
дека овој проток има веројатност на
појава 97% од 1,58-годишниот проток
или од најверојатната годишна попла-
ва. Leopold (1994 година) констатира
дека најголем дел од истражувањата
покажале дека периодот на повтору-
вање на овој проток е во границите од
1 до 2,5 години.
Меѓутоа, постојат повеќе случаи каде
протокот при полно корито не спаѓа во
овој опсег. Може да се заклучи дека до-
минантниот проток или протокот што
го формира речното корито со интер-
вал на повторување од 1 до 3 години е
доволен за истражувачки студии. Ова е
случај кај значително модифицираните
текови како оние во урбаните или ру-
дарските области, како и кај ефемерни-
те текови во суви и полусуви предели.
Ефективен проток
Ефективниот проток се дефинира како
зголемување на протокот кој транспор-
тира најголем дел од наносот во од-
реден период (Andrews, 1980 година).
Предноста на користењето на ефектив-
ниот проток е што тој се пресметува.
Ефективниот проток се пресметува со
нумеричко интегрирање на кривата на
траењето на протокот (А) и кривата на
транспорт на наносот (В). Графичкиот
Слика 2.6: Определување на ефективниот проток
приказ на врската меѓу количината на
и живеалишта
и функција
нанос, фреквенцијата на транспортот и
ефективниот проток е даден на слика
2.6. Врвот на кривата (С), која е произ-
вод на магнитудата и фреквенцијата го
- структура
дефинира протокот кој е најефективен
| Речни процеси
за транспортирање на наносот и спо-
ред тоа ја врши работата на форми-
рање на коритото. Кај стабилните алу-
Речни2системи
вијални текови, ефективниот проток
се покажало дека високо корелира со
протокот на полно корито.
Глава 1 | Глава
Основни компоненти потребни за пре-
сметување на ефективниот проток се:
1) податоци за траење на протокот и
2) седиментниот товар во функција од
протокот. Методата која најчесто се ко-
ристи за определување на ефективни-
от проток се базира на пресметување
на вкупниот седиментен товар на дно-
то, односно влечениот нанос (во тони)
транспортиран со секое зголемување
на протокот во одреден период, по-
тоа пресметување на производот од
фреквенцијата на појавата на зголему-
вањето на протокот (број на денови) и
седиментниот товар (тони/ден) транс-
портиран со тоа ниво на проток. Зголе-
мувањето на протокот со најголемиот
производ е ефективен проток.
43
 Како што беше погоре објаснето, сред-
Прирачник за реставрација на реки
ните дневни протоци обично се корис-
тат да се пресмета линијата на траење на
протокот. Меѓутоа, кај ненадејни и брзи
текови, средно дневните протоци мо-
жат да го потценат влијанието на голе-
мите води, па затоа би било потребно да
се намали просечниот период на прото-
кот од 24 часа (средна дневна вредност)
на 1 час или дури на 10-15 минути. Кри-
вата на транспорт на наносот треба да
се конструира од мерени податоци или
да се пресмета со користење на препо-
рачани равенки од литературата.
Определување на доминантниот
проток со променливи во сливот
Во случај кога ниту времето, ниту ресур-
сите не дозволуваат теренско одреду-
вање на доминантниот проток или кога
за тоа нема расположливи податоци,
може да се употребат посредни методи
врз основа на регионална хидролошка
анализа. Во својата наједноставна фор-
ма, регионалната анализа подразбира
регресивни техники за утврдување на
емпириски односи применливи за хо-
могени региони.
Во рамките на хидролошки хомогени
региони каде истекувањето зависи од
влезните компоненти на водниот би-
ланс, истекувањето е право пропорци-
онално на површината на сливот. Мно-
гу автори утврдиле просечни криви
со кои се поврзува протокот на полно
корито и површината на сливот за меѓу-
себно многу оддалечени региони. Од
овие криви произлегуваат две важни
работи. Прво, кај влажните региони со
голема распространетост на поројни
врнежи (storms), протокот на полно ко-
рито на единица површина од сливот е
повисок отколку кај полусувите регио-
ни каде поројните врнежи со висок ин-
44
тензитет најчесто се локализирани. Вто-
ро, протокот на полно корито е поврзан
со површината на сливот, а тој однос во
најопшта форма може да се претстави
преку формулата:
Q=a∙Ab
каде Q е проток (m3/s), A е површината
на сливот (km2), а a и b се коефициенти
на регресија кои зависат од каракте-
ристиките на сливот1.
Од регионалната хидролошка анализа
и утврдените просечни криви може да
се види дека средниот годишен проток
најчесто е помал од протокот на полно
корито. Сепак, корисникот на регио-
налните анализи треба да внимава на
тоа дека вредностите на регионалните
криви (анвелопи) имаат повисок степен
на грешка и може значително да вари-
раат за конкретни локации односно
подрачја кои треба да бидат предмет на
реставрација.
Иако доминантниот проток или про-
токот што го формира коритото е
важен, сепак, тој честопати не е до-
волен за потребите на проектирање
на реставрацијата на реките. Освен
тоа, потребна е процена за поширок
опсег на протоци за да се обезбеди
исполнување на функционалните
цели на проектот. На пример, актив-
ностите за реставрација кои се спро-
ведуваат за живеалишта во услови на
мали води, мора да ги имаат предвид
физичките услови во речното корито
за време на тие протоци.
1) Така на пример, според Dunne and Leopold
(1978 година) вредностите на коефициентите на
регресија за мерени сливови во САД може да се
земат во рамките на следниве граници: a=28÷36 и
b=0,68÷0,69 за северните делови на Пенсилванија
и a=53÷61 и b=0,82÷0,93 за јужните делови на
Вајоминг.
2.2 Хидраулички анализи
Испитувањето на попречните пресе-
ци на речните текови е корисно при
анализата на формата на коритото, не-
говата функција и процеси. Од испиту-
вањата при определувањето на врски-
те меѓу речниот тек, геометријата на
коритото, како и разните хидраулични
карактеристики, се добиваат информа-
ции кои може да се употребат за најраз-
лични апликации во проектите за рес-
таврација.
Информациите за геометријата на ко-
ритото и хидрауличките карактерис-
тики се корисни при проектирање на
коритото, обнова на крајбрежното под-
рачје, и поставување на објекти во са-
миот тек. Во идеален случај, откога ќе се
утврди доминантниот проток, коритото
се проектира на начин што ќе може да
го задржи тој проток, а поголемите про-
тоци може да се прифатат во инунда-
цијата. Ваквото периодично излевање
е исклучително битно за формирањето
на макрокарактеристиките на корито-
то, како што се депонирање нанос на
речните свиоци, како и за утврдување
на одредени видови крајбрежна веге-
тација. Анализата на попречниот пре-
сек, исто така, може да биде корисна
за оптимално проектирање и поставу-
вање на објекти како што се пропусти и
објекти за рибни живеалишта. Одреде-
ни хидраулички променливи се многу
корисни при анализа на стабилноста на
каналот. Ако се познати врските меѓу
протокот и средната длабочина и падот
на водната површина, тогаш може да се
определи моќноста на текот и просеч-
ното смолкнување на коритото како
функција зависна од протокот.
и живеалишта
и функција
Протокот низ напречниот пресек се
пресметува со поедноставената форма
на равенката за континуитет:
- структура
| Речни процеси
Q=AV
Речни2системи
каде Q е проток (m3/s), A е површина на
напречниот пресек (m2), а V е средна бр-
зина во напречниот пресек (m/s). Пре-
Глава 1 | Глава
сметувањето на површината на напреч-
ниот пресек е геометриски проблем.
Освен површината на напречниот пре-
сек, се пресметуваат и широчината на
водно огледало B, натопениот обем или
периметарот O, средната длабочина h и
хидрауличниот радиус R=A/O.
Равенка на Manning
Равенките за стационарен рамномерен
тек можат да се користат за определу-
вање на средната брзина како функција
зависна од хидрауличните параметри
на попречниот пресек. Равенката на
Manning е претставена со изразот:
каде V е средна брзина (m/s), n е коефи-
циент на рапавост (m-1/3s), R е хидраули-
чен радиус (m), а Sf е наклон на линијата
на енергија или хидрауличен градиент
(m/m). Во случај на стационарен рам-
номерен тек падот на линијата на енер-
гија е еднаков на падот на слободната
водна површина и на падот на дното
на коритото (Sf =S=So). Во табела 2.1 се
дадени вредности за коефициентот на
рапавост за различни гранични мате-
ријали и услови.
45
 Табела 2.1: Коефициент на рапавoст според Manning за различни материјали
Прирачник за реставрација на реки

Граничен материјал n
Мазен бетон 0.012
Обична бетонска облога 0.013
Глазирана глина 0.015
Прскан бетон, неглетуван и земјени канали во најдобра состојба 0.017
Прави, необложени земјени канали во добра состојба 0.020
Реки и земјени канали во просечна состојба – слаба обраснатост 0.025
Природни водотеци и канали со многу свиоци во лоша состојба –
значително обраснати 0.035
Планински водотеци со карпести корита и реки со променливи
попречни пресеци и одредена вегетација во крајбрежната зона 0.040-0.050
Алувијални канали, песочни корита, без вегетација
1. Долен режим
• Песочни набори 0.017-0.028
• Дини 0.018-0.035
2. Измиени дини или преодни зони
0.014-0.024
3. Горен режим
• Рамно корито 0.011-0.015
• Постојани бранови 0.012-0.016
• Антидини 0.012-0.020

Извoр: Ven te Chow (1964 година)

Најчесто применувани методи за одре- пресметаниот профил кој одговара на

дување на коефициентот на рапавост
според Manning за природни канали
се: 1) директно решавање на равенката
на Manning и 2) споредба со пресмета-
ните вредности на n за други корита.
Се разбира и двата приода имаат свои
ограничувања и предности.
Во природните корита не се случува
рамномерно течење. Методата на ди-
ректно решавање не претпоставува со-
вршено рамномерен тек. Вредностите
за n според Manning се пресметуваат
за подрачја каде се измерени повеќе
напречни пресеци и водни нивоа за
најмалку еден проток. Со измерени-
те напречни пресеци се пресметуваат
профили на слободната водна површи-
на за различни вредности на n, а потоа
46
измерените профили со водните ни-
воа се смета дека има вредност на n кој
најприближно ја претставува рапавоста
на таа делница од речното корито.
Вториот метод за определување на
вредностите на n подразбира спореду-
вање на делницата со слична делница
за која коефициентот на Manning е веќе
пресметан. Оваа постапка е веројат-
но најбрза и најчесто се користи. Се
состои од користење на вредности од
табела или споредување на проучува-
ната делница со фотографии на при-
родни корита од литературата. Откога
коефициентот на рапавост ќе се про-
цени од табеларните вредности, избра-
ната вредност на n се смета за основна
вредност која можеби треба да се при-
лагоди земајќи ги предвид дополнител-
ните отпори во речното корито. Во не-
колку публикации се дадени постапки
за прилагодување на основната вред-
ност на n за да се земат предвид непра-
вилностите, вегетацијата, пречките и
наборите на коритото. Највообичаено
се користи следнава формула, предло-
жена од Cowan (1959 година):
n= (nb+n1+n2+n3+n4) m
каде nb е основна вредност за n за пра-
во, рамномерено, глатко корито од
природни материјали, n1 е корекција
поради ефектот на површински не-
правилности, n2 е корекција поради
промените во големината и формата
на напречниот пресек, n3 е корекцијата
поради пречките што се јавуваат, n4 е
корекција поради вегетацијата и усло-
вите на протекување, а m е корекција
поради степенот на меандрирање на
коритото.
Енергетска равенка
Промената на длабочината на течење
која ја дефинира слободната водна
површина меѓу два релативно слични
напречни пресеци се пресметува со
енергетската равенка:
каде z е котата на дното на коритото
(m), h е длабочината на течење (m), V
е средна брзина (m/s), g е забрзување-
то од гравитација (m/s2), а D h е загуба
на енергија меѓу двата пресека (m).
Супскриптите 1 и 2 ги означуваат воз-
водните и низводните напречни пресе-
ци, соодветно. Оваа равенка се користи
кога хидрауличките услови меѓу двата
пресека се релативно слични, односно
и живеалишта
и функција
кога течењето е постепено променли-
во и кога наклонот на каналот е мал. За-
губите на енергија меѓу двата пресека
се пресметуваат со коефициентот на
- структура
рапавост според Manning и со помош
| Речни процеси
на формулата на Weisbach и Darcy:
Речни2системи
Глава 1 | Глава
каде Q е проток (m3/s), n е коефициент
на рапавост според Manning (m-1/3s), A е
површина на напречниот пресек (m), R
е хидрауличниот радиус (m), а L е рас-
тојанието меѓу напречните пресеци (m).
За посложени форми на напречни пре-
сеци, вклучувајќи ги и инундациите,
може да се користат компјутерски мо-
дели за извршување на овие пресмет-
ки. Овие модели треба да се користат
во случаи кога не можат да бидат ис-
полнети условите за рамномерен тек
и потребни се пресметки за сложени
форми на слободната водна површи-
на, како депресии и забавени профили.
Стандардните методи за стационарно
променливо течење, можат да се ко-
ристат за пресметување на профилите
на слободната водна површина со ите-
ративни апроксимации. Примери за
овие два метода се дадени од Поповска
(2000 година).
Природните корита ретко се идеално
рамномерни и честопати е потребно
да се анализираат хидраулични пара-
метри за многу неправилни напреч-
ни пресеци, односно за речни корита
составени од повеќе делови или ком-
позитни речни корита. Рапавоста на
сложениот напречен пресек буквално
е различна низ целиот пресек, меѓутоа
средната вредност на рапавоста сепак
може да се премета со задоволителна
47
 точност со помош на равенката за рам-
Прирачник за реставрација на реки
номерен тек без да се дели пресекот.
При пресметка, потребно е да се кон-
султираат стандардни текстови од хи-
драуликата, како на пример Henderson
(1986 година), Поповска (2003 година):
каде Oi е натопениот обем за секој по-
единечен составен дел на сложениот
пресек, ni е коефициент на Manning за
тој дел, m е бројот на составни делови
на пресекот, а O е натопениот обем на
целиот пресек.
Со исклучок на стационарните непро-
менливи течења, природните речни те-
кови најчесто се контролирани од низ-
водни (мирен режим на течење) или од
возводни (бурен режим на течење) ус-
лови во речното корито кои најчесто се
дефинираат како горни или долни гра-
нични услови или контролни профили.
Во ваков случај равенката на Manning е
неприменлива. Се користат еднодимен-
зионални модели врз база на основните
равенки во хидродинамиката, равенка-
та на континуитет и динамичката равен-
ка. Се препорачува користење на мо-
делот HEC-RAS (Hydrological Engineering
Center, River Analysis System) развиен од
US Army Corps of Engineers (USACE) со
кој можат да се анализираат мрежи од
природни корита и изградени канали
во стационарни и нестационарни усло-
ви. Моделот во симулацијата ги вклучу-
ва сите хидраулични објекти (проширу-
вања, стеснувања, мостови, пропусти,
прагови и друго). HEC-RAS version 3.0
ги симулира и дистрибутивните теко-
ви (на пример оптекување на острови).
Освен гореспоменатиот може да се
48
користи и WSPRO (Water Surface Profile
Model) развиен од US Federal Highway
Administration (FHWA) со кој можат да
се пресметуваат профилите на слобод-
ната водна површина во мирен, бурен
или критичен режим сè додека текот
се класифицира како еднодимензио-
нален, постепено променлив и стацио-
нарен. Двата наведени модели, покрај
основното течење и специфичните те-
чења какви што се преливањето на од-
бранбени насипи и определувањето на
поплавна зона, ги решаваат и пробле-
мите на деформација на речното дно,
бреговите и ерозија на столбовите на
мостовите.
За некои проекти за реставрација по-
требни се и дводимензионални хидра-
улични модели. Примери за вакви ком-
плексни модели се проектите за многу
широки реки, пристаништа, естуари,
или во случаите кога секундарните те-
кови се примарни, на пример течење во
кривини или подземни течења. За оваа
намена можат да се користат моделите
FESWMS (Finite Element Surface-Water
Modeling System) развиен од FHWA или
RMA-2 развиен од USACE (US Army of
Corps Engineers).
Теренски работи
Основните информации кои треба да се
соберат во врска со делницата којашто
се анализира се: снимање на напречни-
те пресеци на коритото и наклонот на
слободната водна површина, мерење на
фракциите на материјалот на дното на
коритото и нивната застапеност, како и
мерење на протокот. Илустриран водич
за теренски техники за одредени лока-
ции на речни текови во САД може да се
најде во (Harrelson et al., 1994 година).
Напречниот пресек се утврдува нор-
мално на линијата на струјните линии, а
точките што ја дефинираат геометрија-
та на попречниот пресек се снимаат
во однос на позната или арбитрарно
утврдена точка (слика 2.7). Податоците
за растојанија и коти за секоја точка во
рамките на напречниот пресек може
Слика 2.7: Снимање на попречен пресек на река
Наклонот на површината на водата
исто така е потребен при анализата
на напречниот пресек. Снимањето на
наклонот на површината на водата
е посложено, отколку снимањето на
напречниот пресек. Потребно е да се
прави разлика меѓу наклонот на повр-
шината на водата на специфични места
(на пример, мирна вода или брзак) и
релативно константниот наклон на це-
лата делница. Од таа причина, кога се
снимаат наклони на површината на во-
дата, наклонот при мали води може да
се процени преку промената на котата
на слободната површина на должина
од 1 до 5 пати поголема од ширината
на каналот, додека наклонот при голе-
ми води се добива со мерење на про-
мените на нивоата на подолга делница,
да се добијат со помош на методите на
и живеалишта
и функција
затега, мерач на ниво, хидрографски ис-
питувања и други методи.
Речни2системи
Глава 1 | Глава - структура
| Речни процеси
обично 15 до 20 пати поголема од ши-
рината на коритото.
Дистрибуцијата на фракциите на чес-
тиците на материјалот на дното на ко-
ритото е потребна за пресметување на
средната брзина со помош на равенките
на отпор базирани на релативната рапа-
вост. За таа цел потребно е да се земат
примероци од материјалот во коритото.
Податоците за големината на фракциите
на честиците обично се изразуваат со
(di), каде (i) претставува некој номинален
процент на дистрибуција, а (di) претста-
вува големина на честица (обично во
mm) кај која (i) проценти од вкупниот
примерок, има помала тежината. На
пример, 84 проценти од вкупниот при-
мерок би бил помал од големината на
честицата (d84). За анализа на дистри-
49
 буцијата на честиците на речниот ма-
Прирачник за реставрација на реки
теријал може да се користат сугестиите
од Thorne & Zevenbergen (1985 година) .
Мерењето на протокот е една од нај-
неопходните теренски процедури. Ако
може да се направат неколку мерења
на протокот во широк дијапазон, то-
гаш врските меѓу водостојот, прото-
кот и другите хидраулични параметри
можат директно да се изведат. Ако е
направено само едно мерење, кое се
извршило при мал водостој, истото ќе
биде корисно само за дефинирање и
калибрација на долниот дел од кривата
на проток. Ако се предвидени две ме-
рења, пожелно е едното да биде при
мал водостој, а второто при висок во-
достој за да се дефинираат и калибри-
раат двата дела на кривата на проток,
односно да се дефинира амплитудата
на протокот.
2.3 Геоморфни процеси
Геоморфологијата е наука за формата
на површината на земјата, процесите
кои ја формираат површината и како
површината ќе ја промени својата фор-
ма, односно ќе еволуира со текот на
времето. Флувијалната геоморфоло-
гија го проучува еволуирањето на фор-
мата на земјиштето во однос на речни-
те системи. Како интегрално поле, тука
се вклучени и сродните дисциплини:
геологија, хидрологија, хидраулика,
механика на почви и механички ефекти
на вегетацијата. Потребно е основно
разбирање на флувијалната геоморфо-
логија за проектите кои се занимаваат
со природените процеси на протеку-
вање и уредување на речните корита.
Основни концепти на флувијалната ге-
оморфологија се:
50
 Просторна и временска рамка
 Рамнотежа
 Развиеност на коритото
 Класификација на коритото
 Геоморфни прагови во коритото
Просторна и временска
рамка
Речните корита се динамички системи
кои се менуваат како просторно, така и
временски. Постои хиерархија на про-
менливи кои влијаат на речните сис-
теми. Основите на оваа хиерархија се
климата, геологијата и топографијата.
Оваа тријада на променливи ги утврду-
ва независните променливи кои имаат
влијание врз хидрологијата, наносите
и вегетацијата на речните корита, кои
благо варираат во однос на релативно
константни просеци во временската
рамка, меѓутоа, можат драстично да се
променат во просторната рамка на еден
слив.
Променливите кои ги дефинираат про­
цесите и формата на речните корита об-
ично се менуваат низводно по сливот,
што доведува до предвидлива простор-
на менливост на формата и функцијата
на живеалиштата. Низводната промена
на хидролошкиот режим може да се оп-
ише со зголемување на количината при-
дружено со намалување на променли-
воста на протокот. Транспортот на нанос
најчесто се опишува преку зголемување
на количината низводно, а во исто вре-
ме намалување на големината на зрно-
то. Локалните промени во геологијата и
крајбрежниот материјал, како и начинот
на депонирање на материјал, може да
доведат до многу променлив карактер
во просторната рамка.
Во временската рамка, процесите и
формата на речните коридори се под
влијание на климатските промени од-
носно на цикличните флуктуации (како
што се суши), сезонското менување
на временските услови и природните
нарушувања, како и оние предизвика-
ни од страна на човекот. Климатските
промени обично се случуваат во текот
на неколку децении, меѓутоа одредени
нарушувања предизвикани од страна
на човекот може да настанат во многу
пократок временски период (од 1 до 10
години).
Состојба на рамнотежа
Поимот рамнотежа во контекст на реч-
ните корита се однесува на релативната
стабилност на речниот систем и него-
вата способност да ги задржи своите
морфолошки карактеристики во одре-
ден временски период и во одредени
услови на протекување.
Речните корита најчесто одразуваат не-
колку вида рамнотежа, а рамнотежата
може да се промени како резултат на
антропогени влијанија, природни ката-
строфи и постепени промени на клима-
та. На пример, одредена променлива,
како што е длабочината на речното ко-
рито може, на краток временски пери-
од да флуктуира низ целиот речен тек,
меѓутоа на подолг временски период таа
променлива да има константна средна
вредност. Пример за ова е кога речното
корито се прилагодува на настанатото
продлабочување и исполнување повр-
зано со сезонските поплави. Важно е да
се забележи дека временската рамка на
опсервациите е од критично значење
при дефинирањето на состојбата на
рамнотежа.
На сличен начин, водотекот може посте-
пено да го прилагодува својот карактер
како реакција на постепените промени
и живеалишта
и функција
во животната средина, како што е на
пример бавната промена на базичното
ниво (нивото под кое водотекот не може
да еродира, како што е езеро на усти-
- структура
ето на реката). Во тој случај, водотекот
| Речни процеси
претрпува сложен процес на ерозија,
депонирање, промени во наносите и
повторно продлабочување со цел да
Речни2системи
се прилагоди на новото базично ниво.
Временската рамка во која се одразува
рамнотежата може да опфати стотици
Глава 1 | Глава
или илјадници години, а таа состојба се
нарекува динамичка рамнотежа (слика
2.8).
Влијанијата на човекот врз речните ко-
рита и нивните текови може да доведат
до брза дестабилизација на условите на
рамнотежа, односно да предизвикаат
брза промена на вредностите на рам-
нотежата. Овие влијанија се менливи
и сложени и можат да влијаат врз сите
променливи од кои зависат процесите,
речните живеалишта и рамнотежата.
Најчестите и најдрастичните човечки
влијанија се поврзани со урбанизацијата
и вклучуваат промени во хидролошкиот
режим и предизвикуваат ограничувања
на коритото како што се изградба на на-
сипи, крајбрежни потпорни ѕидови или
пропусти.
51
Прирачник за реставрација на реки
Слика 2.8: Концепт на динамичка рамнотежа
Теоријата на режими и речната хидра-
улика се основа на флувијалната гео-
морфологија за идентификување и де-
финирање на геометриските својства
на урамнотежените алувијални корита
и начинот на кој тие се прилагодуваат на
режимот на протекување и транспорт на
нанос. Според Hey (1997 година) постојат
девет мерливи зависни променливи
кои се користат за дефинирање на ге-
ометријата на коритото во услови на
рамнотежа: 1) просечна ширина на ко-
ритото при проток на излевање (bankfull
discharge); 2) просечна длабочина при
проток на излевање; 3) максимална дла-
бочина; 4) просечна брзина при проток
на излевање; 5) висина на формациите
во дното; 6) бранова должина на овие
формации; 7) наклон на коритото; 8) дол-
жина на меандрите и 9) развиеност од-
носно искривеност на речното корито.
Потребно е да се имаат предвид след-
ниве шест независни променливи кои
ги контролираат промените на димен-
52
зиите и формата на коритото: 1) проток;
2) количина на нанос; 3) големина на
материјалот во дното; 4) материјал на
бреговите и негови карактеристики; 5)
вегетацијата на брегот и во поплавната
зона (инундациите) и 6) наклонот на до-
лината. Најголем дел од овие зависни и
независни променливи, се елаборирани
во претходните поглавја поврзани со хи-
дролошките и хидрауличките процеси
во сливовите.
Развиеност на коритото
Коритата по својата поставеност на те-
ренот се делат на прави, разгранети,
кривулести или меандрични и буици.
Правите корита ретко се наоѓаат во
природата, бидејќи дното на речно-
то корито (талвег - најдлабокиот дел
од коритото) обично се преместува
од едниот до другиот брег дури и кај
прави корита. Правите корита обично
се среќаваат во стрмни тесни долини
каде геолошката контрола не дозволу- Класификација на речните

и живеалишта
и функција
ва постоење на меандри и кај нив до-
минира транспортот на нанос и колу- корита
вијалните процеси. Кривулестите или
меандрични корита ја сечат долината и Користењето на каков било систем

- структура
обично се во алувиум. Правите и кри- за класификација на речните корита

| Речни процеси
вулестите корита се карактеризираат претставува обид за поедноставување
со еден правец. Разгранетите корита на сложените односи меѓу водотеците и
се разликуваат по тоа што се составени нивните сливови. Иако класификацијата

Речни2системи
од повеќе корита во различни правци, може да се користи како алатка за кому-
меѓусебно одделени со островчиња никација и како дел од севкупниот про-
или наслаги кои при висок водостој се цес на планирање на реставрацијата,

Глава 1 | Глава
честопати потопени. Кај разгранетите системот за класификација нема потре-
корита превладуваат процесите на де- ба да се користи за проценка, анализи-
понирање на нанос и овие корита се рање и проектирање на активностите
алувијални. Коритата со повеќе правци за реставрација. Според геолошката
кои се релативно тесни и длабоки и се структура на речните корита водотеците
одделени со стабилни островчиња со се класифицираат како алувијални или
бујна вегетација, се нарекуваат буици. неалувијални. Алувијалните водотеци
можат слободно да ја прилагодуваат
Структурната шема на коритото, во го-
својата ширина, длабочина или наклон,
лема мера, може да се образложи кај
како последица на промените во нано-
најголем број реки преку интеракцијата
сите во сливот. Од друга страна, неалу-
меѓу наклонот на коритото, протокот
вијалните водотеци, како што се кори-
при полно корито или протокот на изле-
тата во карпести формации, не можат
вање, материјалот во коритото и крај-
слободно да се прилагодуваат. Според
брежјето, вегетацијата и расположли-
начинот на поврзаност со подземните
виот седиментен товар. Структурата на
текови водотеците или само делови
коритата можат да имаат слични форми
од водотеците можат да се препознаат
во или надвор од состојбата на рамноте-
како ефлуентни кога речните корита се
жа. На пример, едно разгрането корито
полнат од подземјето/аквиферот и де-
може да се смета дека е во состојба на
пресијата на нивото на подземната вода
рамнотежа во рамките на алувијален
(НПВ) е над нивото во реките, и инфлу-
конус, меѓутоа може да укаже на дегра-
ентни кога речните корита го полнат
дирани услови во алувијална долина со
подземјето/аквиферот и депресијата на
помал наклон/градиент. Разликата меѓу
слични корита во рамнотежа или во ус- НПВ е под нивото во реките, (слика 2.9).
лови на деградирана состојба најдобро
се утврдува преку историско прегледу-
вање на состојбата на коритото во однос
на промените кои тоа корито и неговиот
слив ги претрпеле.

53
Прирачник за реставрација на реки
НПВ
Слика 2.9: Инфлуентен и ефлуентен водотек
Водотеците, исто така, можат да се кла-
сифицираат како постојани, повре-
мени или нередовни и краткотрајни.
Постојан водотек е оној кај кој во секое
време постои проток и континуирана
промена на протокот. Кај нередовен во-
дотек има потенцијал за континуиран
проток, меѓутоа повремено целиот про-
ток е апсорбиран од страна на материја-
лот на коритото (на пример водотеци
понорници). Кај краткотрајни водотеци
проток постои само при појава на вр-
нежи.
Според други класификации се прави
комбинација од морфолошки критери-
уми. На пример Schumm (1977 година)
идентификувал прави, кривулести и
разгранети корита и ги поврзал струк-
турната шема и стабилноста на корито-
то со начините на кои се транспортира
наносот. Montgomery & Buffington (1993
година) користеле надолжен преглед од
голем размер (речно корито од горниот
дел до долниот дел) и препознале шест
класи на алувијални корита: каскадни,
терасести, рамни, набрани, режимски и
разгранети корита. Системот на класи-
фикација според Rosgen (Channel Types
and Morphological Classification, C. R.
Thorne, Copyright 1977 година, John Wiley
& Sons Limited) се состои од осум основни
видови корита врз основа на мерења
при протокот на излевање, односно
54
НПВ
при полно основно корито. Променли-
ви кои се користат за класифицирање
на коритата се: повеќекратност (еден
правец или повеќе правци), однос на
вкопување, однос ширина/длабочина и
степенот на искривеност. Во рамките на
секој од осумте основни типови, корита-
та понатаму се класифицираат во шест
класи според доминантниот супстрат:
карпести форми, заоблени крупни ка-
мења, заоблени поситни камења, чакал
и мил/глина.
За да може во геоморфолошките ана-
лизи да се користи системот на класи-
фикација, истиот треба да се базира на
избор на најважни својства кои ги ка-
рактеризираат физичките процеси. Се-
како, основните фактори се енергијата
(наклонот и ограничувањата) и карак-
теристиките на супстратот (големина на
зрна во врска со транспортната способ-
ност и хидрауличната рапавост).
Геоморфни прагови
Во многу случаи кога се надминува од-
реден геоморфен план настанува крат-
котрајна состојба на неурамнотеженост.
Геоморфен праг претставува комбина-
ција на независни променливи кои пре-
дизвикуваат промена од една стабилна
земјишна формација во друга, од раз-
личен вид. Ова настанува во време и во
простор кога силите и отпорот на тие
сили се еднакви. Класичен пример на
физички праг е постигнување на критич-
на точка на напрегање при смолкнување
во коритото за време на зголемување
на протокот. Во таков случај, коритото
останува неподвижно сè додека не се
надмине напрегнувањето при смолкну-
вање, по што започнува движење на на-
носите наталожени во коритото. Пример
за геоморфен праг е трансформацијата
на тесно, кривулесто корито во широко,
разгрането корито, кога поради уништу-
вањето на речните брегови, настанува
намалување на јачината и слабеење на
заштитата на површинскиот почвен слој.
Постојат надворешни и внатрешни ге-
оморфни прагови. Надворешните пра-
гови се надминуваат поради примена
на надворешна сила или процес, како
што се промена на количините на нанос
или проток. Примери на сили поврзани
со надворешни прагови се климатските
флуктуации, промени во користењето
на земјиштето и промени на базичниот
водостој. За разлика од нив, внатрешни-
те прагови се појавуваат кога настанува
промена на системот без да се проме-
ни која било надворешна променлива.
На пример, внатрешен праг може да се
достигне кога структурните елементи
(како што се дрвена маса, карпи, бра-
ни од дабари, или почвена кохезија),
кои ја одржуваат акумулацијата на зго-
лемени количини нанос во границите
на поплавната рамнина ќе ослабат, од-
носно со текот на времето ќе ја загубат
својата флексибилност, што пак доведу-
ва до дополнително продлабочување
на коритото.
Најзначајни елементи на контрола на
стабилноста на коритото во текот на
годините или децениите се режимот на
протокот, количините нанос и вегета-
цијата. Ако кој било од овие елементи
на контрола се промени (било прогре-
и живеалишта
и функција
сивно или ненадејно), коритото може
да го пресече прагот и да формира
ново корито низ процес кој се наре-
кува авулзија. Авулзијата на коритото,
- структура
односно формирањето на ново корито
| Речни процеси
во поплавната рамнина и продлабочу-
вањето на коритото односно спуштање-
то на дното на коритото, претставуваат
Речни2системи
два најчести вида на промени поради
формирањето на геоморфни прагови.
Глава 1 | Глава
Реакции на коритото
Реките се сложени системи со влезни па-
раметри (inputs) и соодветни реакции
(responses), чии карактеристики и форми
најчесто не се постојани. За да се образ-
ложи и предвиди нивното однесување
потребно е големо познавање на исто-
риските услови и тековните морфолош-
ки и хидраулички процеси, понекогаш
потребно е значително ниво на научно
шпекулирање, при што најчесто ваквите
образложенија и предвидувања не се си-
гурни и се подложни на ризик. И покрај
сложеноста на процесот на предвиду-
вање односно образложување на гео-
морфолошките реакции, сепак постојат
неколку генерализирани реакции на
коритата кои можат барем теоретски да
се наведат. Тука се вклучуваат издигну-
вањата, про­длабочувањата, страничната
миграција и авулзијата, кои најчесто мо-
жат да се забележат во алувијални речни
системи.
Издигнување претставува постепено аку-
мулирање на наноси во коритото што
доведува до зголемување на неговата
кота. Издигнувањето настанува како
реакција на промени во системот на ко-
ритото кои доведуваат до намалување
на неговиот капацитетот за транспор-
тирање на количината нанос која дошла
во него. Општо земено, ова настанува
55
 како резултат на зголемен прилив на
Прирачник за реставрација на реки
нанос или прилив на нанос составен од
поголеми зрна, или пак намален проток
односно намален капацитет за транс-
порт. Следниве услови може да предиз-
викаат издигнување поради зголемен
прилив на нанос: зголемена количина
нанос поради ерозија на бреговите, зго-
лемување на количината нанос поради
отстранување на вегетација, зголеме-
на количина нанос поради лизгање на
земјиштето, внесување на цврст отпад,
или какви било други геолошки нарушу-
вања. Издигнувањето како последица
од намалената проточна моќ може да
претставува реакција на следниве ус-
лови: зголемување на ширината на ко-
ритото, големи брани кои го намалуваат
времетраењето на протокот потребен
за транспорт, намалување на наклонот
на коритото поради брани од дабари,
испречени трупци, пропусти и друго.
Продлабочување на коритото претста-
вува обратен процес од издигнувањето
Слика 2.10: Продлабочување на речни корита и ерозија на брегови
Странична миграција претставува по-
степено придвижување на коритото во
рамките на долината и тука се вклучува
ерозија на бреговите и транспорт на
еродираните материјали. Страничната
миграција може да биде иницирана од-
носно интензивирана поради следниве
услови: издигнување на коритото, прод-
лабочување на коритото, отстранување
56
и подразбира спуштање на нивото на
коритото во однос на котата на поплав-
ната рамнина. Продлабочување (слика
2.10) настанува кога проточната моќ-
ност го надминува триењето на кори-
тото, односно кога одливот на нанос го
надминува приливот на нанос. Прод-
лабочување со намален прилив на на-
нос може да настане како реакција на
следниве услови: возводно изградени
брани може да доведат до намалување
на наносот, отстранување на наносот од
коритото, намалување на приливот на
нанос во водотекот. Продлабочување
со зголемена проточна моќност може
да настане како реакција на: канали-
зирање на водотекот, намалување на
рапавоста на коритото, спуштање на
базичното ниво, зголемување на мак-
сималните протоци, зголемување на
протоците за транспорт поради отстра-
нување на вегетацијата, пренасочување
на атмосферска или фекална канализа-
ција во реката и друго.
на крајбрежна вегетација или пак на
вегетацијата во коритото, прекумерно
навлажнување на бреговите за време
на периоди на низок проток поради на-
воднување, брзо спуштање на нивото
на водата или рушење на бреговите при
испуштање од брани.
Авулзија или отцепување на коритото е
процес со кој коритото ја менува својата
локација со тоа што врши пресекување
на околниот терен. Авулзијата настану-
ва по природен пат само во водотеци
со меандри, најчесто со пресекување
на развиена меандра за време на дол-
готрајни или екстремни преливи преку
брегот. За време на вакви преливања,
разликата меѓу наклонот на коритото и
наклонот на поплавната рамнина чес-
топати доведува до возводно пресеку-
вање на поплавната рамнина, со што
се доведува до целосно отцепување
на меандрата (со тоа се креираат разни
живеалишта, вклучувајќи живеалишта
во застоена вода, српести езера и мо-
чуришта). Настанувањето на авулзијата,
исто така, може да биде предизвикано
и поради манипулација со коритото,
преку зајакнување на бреговите на ко-
ритото, или како резултат на менување
на надворешните променливи.
Геоморфни процеси во
речниот коридор
Настанувањето, големината и распрос-
транетоста на ерозивните процеси во
сливовите влијае врз приливот на на-
нос и други елементи кои го нарушу-
Реки од 1 ред Реки од 2-4 ред
Слика 2.11: Транспорт на честици
ваат квалитетот на водата во речниот
и живеалишта
и функција
коридор. Ерозија на почвата може да
настане постепено, или пак циклично
односно од време на време, со тоа што
нејзиниот интензитет се зголемува во
- структура
одредени сезони или пак за време на
| Речни процеси
одредени врнежи. Ерозијата на почвата
може да биде предизвикана од човечки
активности или пак поради природни
Речни2системи
процеси. Ерозијата не е едноставен
процес поради постојаната промена на
почвените услови во зависност од тем-
Глава 1 | Глава
пературата, влажноста, степенот на раст
и обраснатоста на вегетацијата, како и
човечка манипулација на земјиштето за
потребите на развојот на производство-
то на култури.
Коритата, поплавните рамнини, терасите
и другите карактеристични елементи во
речниот коридор се формираат главно
преку процесите на ерозија, транспорт
и депонирање на нанос. Брзината со
која се транспортира наносот може да
се пресмета со користење на различни
равенки односно модели за кои подоцна
ќе стане збор. Процесот на создавање и
транспортирање на наносот зависи од
редот на реката и геолошката структура
на сливот и речното корито (слика 2.11).
Реки од 5-10 ред
57
 Базичниот проток кој следи доста
Прирачник за реставрација на реки
закривено дно на речната долина во
водотек со меандри, има мала проточна
моќ, па оттука неговиот капацитет за
придвижување на наносот е доста
ограничен. При поголеми длабочини,
токот добива поисправена патека, со
што се зголемува наклонот, што пак
доведува до зголемување на брзината
на транспорт на наносот.
Со пресметувањето на напрегањето
при смолкнување се утврдува силата
со која водата делува на честиците во
коритото. Доколку се знае напрегањето
при смолкнување, тогаш може да се
утврди колкава е големината на зрната
на материјалот кој може да ги издржи
овие сили. Просечното напрегање при
смолкнување се пресметува со помош
на следнава формула:
t=rgRS=gRS
каде t е напрегањето при смолкнување
(N/m2), g е специфичната тежина на вода
(N/m3), R е хидрауличниот радиус (m), а
S е наклонот на коритото (m/m). Кај ши-
роки и плитки канали каде односот меѓу
ширината и длабочината е поголем или
еднаков на 12, хидрауличниот радиус
може да се замени со длабочината на
коритото.
Критичното смолкнување е напрегање-
то при смолкнување потребно за да се
придвижи нанос составен од честици со
определена големина. За пресметување
на критичното напрегање при смолкну-
вање се користи р­­авен­ката на Shields:
tc=tc*(gs-g)D
каде tc* бездимензионален параметар
на Shields за наноси со големина на зрно
D, а gs и g се специфичните тежини на
наносот и на водата, соодветно. Општо
земено, параметарот D се зема дека е D50,
58
средна големина на зрно на наносот во
коритото. Параметарот на Shields зависи
од големината и збиеноста на честиците,
и се движи од 0.01 кај ретко збиен чакал
до 0.1 плочести депозити (во облик на
крлушки).
Основни геоморфни анализи
Најважни компоненти на геоморфолош-
ката анализа се проценката на минатите
промени на коритото, утврдувањето на
причините за истите, проценката на се-
гашните услови на коритото, проценка-
та на најверојатната идна еволуција на
коритото и намалувањето на степенот
на неизвесност (uncertainty) во однос на
клучните претпоставки на управување-
то, проектирањето и процесите.
При проценката на состојбата на корито-
то во минатото, може да се користат ае-
рофотографски снимки или историски
карти. Доколку се на располагање по-
следователните аерофотографски сним-
ки на коритото на одреден водотек од
истите може да се добие историски
приказ на промените на ситуацијата/ос-
новата на коритото. Овие информации,
заедно со хидролошките податоци од
мерните профили на водотекот, се иск-
лучително важни за осознавање на тоа
како одредено речно корито реагира на
суши и поплави.
Проектот за реставрација треба да се ба-
зира на исцртани профили на коритото
и поплавната рамнина, како и карти од-
носно аерофотографии на кои е прика-
жана ситуацијата и формата на коритото.
Опсегот на проектот треба да биде опи-
шан со наклонот на коритото, неговата
структура, искривеноста и димензиите
на напречните пресеци. Потребно е да
се идентификуваат постоечки контрол-
ни инфраструктурни точки, како и да се
наведе нивната релевантност. Вакви точ-
ки се фиксните коти на коритото (цевко-
води, брани, мостови), односно области
во кои коритото и неговата поплавна
рамнина навлегуваат (патишта, објекти
во градба, мостови, пропусти, насипи).
За да се изврши проценка на процеси-
те на транспорт на нанос потребни се
квантитативни информации за супстра-
тот во коритото. Најпрецизниот начин
да се постигне ова е преку земање во-
луменски примероци од локација која
се смета за типична во однос на актив-
ниот алувијален материјал. Понекогаш,
овие примероци можат да се добијат
и од суви чакалести наслаги, меѓутоа,
честопати потребно е примероците да
се земат од самиот водотек, односно од
алувијалните формации во коритото.
Повеќе информации за анализата на
супстратот и транспортот на наносот
може да се најдат во класичната лите-
ратура за транспорт на нанос.
Важноста од спроведување на сериозна
и детална геоморфолошка анализа на
сливот и коридорот на реката може да
се согледа преку прашањето на заздра-
вување (recovery). Методите и мерките
Табела 2.2: Времетраење на заздравување на геоморфолошката состојба и елементите
на крајбрежната вегетација изразено во години
Променлива
Геоморфологија
Закривеност на канализираниот водотек
Наслаги, испусти
Елементи на нанос (време на поминување)
Низа на набори во коритото
Крајбрежна зона
Крајбрежна вегетација
Макрофити во коритото
Големи дрвени остатоци во коритото
на заздравување ќе бидат подетално
и живеалишта
и функција
разработени во делот Проектирање
на реставрацијата, а овде ќе се даде
само краток осврт (табела 2.2). Важно е
да се забележи дека секогаш е потребно
- структура
повеќе време еден водотек да се вра-
| Речни процеси
ти во нормална состојба отколку што
е потребно истиот да се наруши. Дла-
бинската ерозија и поголемите проме-
Речни2системи
ни на коритото честопати се случуваат
брзо односно во рамките на неколку
последователни поплави. На сличен
Глава 1 | Глава
начин, потребни се само неколку дена
вештачки да се отстрани крајбрежната
вегетација односно остатоци од дрва,
меѓутоа за истите да се обноват по при-
роден пат ќе бидат потребни децении
дури и векови. Водотеците со поголема
проточна моќ се враќаат во нормална
состојба побрзо, додека оние со помала
проточна моќ многу побавно. Важноста
на овој момент е различна вдолж водо-
текот, со тоа што најбрзо заздравуваат
погорните делови на водотекот (зона 1),
додека кај долните делови овој процес
е побавен (зона 3).
Горен дел Долен дел
10-50 50-100
10-50 10-50
5-10 50-100
5-20 -
10-50 10-50
- 1-5
50-100 100-200
59
Прирачник за реставрација на реки
Со геоморфолошката проценка за
де­лот на водотекот каде треба да се
спроведуваат проекти за реставра-
ција, инженерски работи во самото
корито, стабилизација на бреговите и
други активности, се добива кванти-
тативно разбирање на процесите кои
временски го формираат коритото.
Геоморфолошката анализа треба да
2.4 Речни живеалишта
Речните живеалишта претставуваат
сре­дина во која живеат водните орга-
низми. Нив ги сочинуваат водата и фи-
зичката, хемиската и биолошката сре-
дина во која водата протекува. Пото-
ците и реките се отворени екосистеми
кои се поврзани со околната средина
низ која протекуваат преку кружното
движење на водите. Како и самата вода,
многу од организмите само поминува-
ат низ екосистемите и често само дел
од својот животен век поминуваат во
некој поток или река. Покрај обезбеду-
вањето на основниот медиум за опста-
нок, физичката водна средина овозмо-
жува заклон, заштита од предаторите,
место за размножување и одгледување
на подмладокот, како и услови за при-
родна измена на хемиските параметри
на водата. Постојат бројни научни дока-
зи дека квантитетот и квалитетот на фи-
зичките живеалишта ја определуваат
успешноста на населувањето и одржу-
вањето на популациите на организми
во нив. Поради тоа, физичките карак-
теристики можат да се искористат за
опис на живеалиштата и соодветниот
одговор на живите организми кон нив.
Физичките карактеристики на реките
се определени со заемно дејство на
60
има јасно дефинирани цели, а добие-
ните и анализирани информации тре-
ба да водат во насока на исполнување
на овие цели. Со геоморфолошката
анализа се овозможува проектите за
реставрација да бидат изработени на
начин на кој природните процеси ќе
бидат соодветно земени предвид и
обработени.
многу фактори како што се топогра-
фијата, климата, геологијата и корис-
тењето на земјиштето од страна на чо-
векот; сите тие директно ја контроли-
раат геморфологијата и хидрологијата
на речните екосистеми. Овие процеси
делуваат на многу различни нивоа
создавајќи мозаик на физички одлики
со кои се опишува едно речно живе-
алиште. На пример, геологијата во сли-
вното подрачје во заемно дејство со
волуменот на водата кој протекува низ
речното корито ја определува формата
на речното корито, а почвените карак-
теристики во комбинација со локална-
та брзина на протокот на водата делу-
ваат на дистрибуцијата на седиментите
во речното корито. Овие заемни делу-
вања и последователните физички ка-
рактеристики се различни во времето
и просторот и доведуваат до измени на
физичките карактеристики на реките
вдолж низводниот тек на речната мре-
жа, влијаат на страничните делови на
речниот тек во рамките на поплавното
подрачје, на вертикалните карактерис-
тики на водотекот од површината на
водата кон хипореичната зона (зона на
врската на речната со подземната вода
која обично се наоѓа на 1-2 m под реч-
ното дно). Тие делуваат и во текот на
времето како реакција на природниот
режим на проток во речното корито.
Параметрите кои ги опишуваат физич-
ките карактеристики на речните живе-
алишта можат да бидат хиерархиски
категоризирани вдолж речниот сис-
Слика 2.12: Физички карактеристики на речните живеалишта
Речните екосистеми се протегаат дале-
ку надвор од самото речно корито и го
опфаќаат целиот речен коридор. Реч-
ниот коридор го сочинуваат речното
корито, неговите брегови, хипореична-
та зона и околното поплавно подрачје
и вегетацискиот појас. На тој начин
речните коридори ги спојуваат водни-
те и почвените живеалишта. Но, добро
е познато дека речните коридори чес-
то се нарушени, поради што водните
екосистеми и живите организми во нив
еволуирале во правец на создавање на
адаптации на тие промени. Тие поседу-
тем (слика 2.12). Со ваквиот преглед се
и живеалишта
и функција
овозможува определена индикација на
заменото дејство меѓу хидрологијата
и геоморфологијата кои ги обликуваат
главните карактеристики на речниот
- структура
екосистем.
| Речни процеси
Речни2системи
Глава 1 | Глава
ваат висок степен на издржливост (или
способност да да се регенерираат) и
многубројни адаптации за да го прежи-
веат огромниот опсег на услови кои се
јавуваат со текот на времето. Овие адап-
тации ги дефинираат главните каракте-
ристики на речните екосистеми, како
што се комплексноста на живеалиштата
и нивната поврзаност. Бидејќи овие еко-
системи се многу динамични во просто-
рот и времето, потребното живеалиште
нема да биде достапно за сите видови
организми во сите речни екосистеми и
во секој период од годината.
61
 Комплексност на живеалиштата
Прирачник за реставрација на реки
Една од најосновните карактеристики
на екосистемите е дека биолошката
комплексност (разнообразие) има пот-
реба од комплексност на живеалишта-
та. Во случајот на водните екосистеми
карактеристиките како структурата на
коритото, градбата на речното дно, бр-
зината на протокот на водата, квалите-
тот на водата, температурата на водата
и достапноста на хранливи материи
директно влијаат врз биолошката раз-
новидност (Sheldon, 1968 година; Evans
& Noble, 1979 година; Angemeier, 1987
година). Комплексноста на структурите
создава цела низа микроживеалишта
кои ги обезбедуваат различните потре-
би за бројните живи форми во текот на
нивните различни животни стадиуми.
Поради тоа, разнообразноста на ви-
довите во реките со намален број жи-
веалишта (или екосистеми без голема
разнообразност на живеалиштата) е
помала во однос на тие со комплексни
живеалишта и структури (Reeves et al.,
1998 година).
Со својата сила и фреквенција, попла-
вите претставуваат примарен фактор
кој ја утврдува комплексноста на струк-
турата на речните коридори, периодич-
но создавајќи и уништувајќи различни
физички форми во речните корита и
поплавните зони. Сложената структу-
ра на коритата и поплавните подрачја
создава хидраулична комплексност,
како на пример различни брзини на
проток на водата, длабочина, интензи-
тет на мешање на водата и слично. Овој
процес е клучен во обезбедувањето
на соодветни услови за развој на раз-
личните водни организми и нивните
потреби за време на последовател-
ни развојни фази. Сложените хидра-
улички движења, во заемно дејство со
62
седиментите и вегетацијата (вклучу-
вајќи ги корењата и големите стебла)
ја создаваат и одржуваат структурата
на екосистемот. Со тоа, структурната
комплексност, сложената хидраулика и
разнообразноста на квалитетни живе-
алишта се поврзани карактеристики за
еден екосистем кој природно (исправ-
но) функционира во своето корито и
поплавно подрачје (слика 2.13).
Слика 2.13: Високо квалитетно водно
живе­алиште
Поврзаност на живеалиштата
Поврзаноста на речниот коридор е од
витално значење за бројни миграторни
видови како што е на пример пастрм-
ката, но целината на еден коридор е од
критична важност и за бројни немигра-
торни водни организми. Поединечни-
те организми различно реагираат кон
варијациите на протокот на водата, а
за задоволување на своите потреби за
храна, заклон и размножување обично
вклучуваат движења возводно или низ-
водно (надолжни движења), нагоре и
надолу по водениот столб, па дури и во
порите на речното корито (вертикално
движење) и од средината на коритото
кон бреговите и поплавните зони (лате-
рално движење). Моментот и правецот
на движење на водните организми ва-
рира меѓу видовите, нивната возраст и
посебните потреби на единките.
Надолжна поврзаност на
речните живеалишта
Најтипична карактеристика на речни-
те системи е нивната надолжна врска
во рамките на пределот, од изворите
кон главниот реципиент (езеро, море,
океан). Еколошкото значење на оваа
поврзаност е многу длабоко. Покрај за-
држувањето и преносот на материите
низводно, овие системи обезбедуваат
континуирано живеалиште и коридори
на миграција за бројни водни и почве-
ни организми.
Надолжната поврзаност е клучна за
отпорноста на екосистемот, односно
способноста да се реколонизираат од-
редени живеалишта по нивното нару-
шување. Генерално, малите до средно
големите потоци и реки со стрмен на-
клон се подложени на ретки но силни
нарушувања (Benda et al., 1988 година),
кои можат да го уништат поголемиот
дел на водните и почвените живи орга-
Слика 2.14: Силни поплави предизвикани од дожд или топење на снег
низми во рамките на определен дел на
и живеалишта
и функција
водотекот. Ова е најчесто предизвика-
но од повеќе различни видови нарушу-
вања како на пример во случај на силен
дожд или топење на снег (слика 2.14),
- структура
се јавува неколку години по случки на
| Речни процеси
пожар, целосна сеча на шумите или из-
градба на патишта. Комбинацијата на
Речни2системи
намалена сила на кореновите системи
и почвената сатурација (заситеност на
почвата со вода) можат да предизви-
Глава 1 | Глава
каат лизгање на почвата и придвижу-
вање на крупни камења кои главно го
нарушуваат или преградуваат речното
корито. Поврзаноста на речниот сис-
тем во тие услови е клучен фактор за
повторно реколонизирање на живите
организми уништени со овие катастро-
фални епизоди. Доколку се изгуби таа
поврзаност, се загрозуваат мигратор-
ните видови, додека на поединечни
делови може да се уништат дури и цели
природните популации.
63
 Напречна поврзаност на
Прирачник за реставрација на реки
речните живеалишта
Напречната поврзаност на речните
коридори се протега под прав агол на
текот на водата. Потоците и реките посе-
дуваат напречна структура која започну-
ва од главниот канал и се протега преку
рабовите на коритото и поплавните/ве-
гетациските живеалишта кон соседни-
те почвени средини надвор од водата.
Поплавните/вегетациските живеалишта
најчесто се составени од странични реч-
ни корита, прекинати забарени текови
и водни живеалишта, трајни или при-
времени извори и потоци, како и тре-
вести делови и шуми кои периодично
се поплавуваат. Сите овие живеалишта
овозможуваат исхрана, места за репро-
дукција и заклон за безрбетниците, ри-
бите, водоземците, влечугите, птиците
и цицачите. Поплавите овозможуваат
периодични или епизодни површински
поврзувања меѓу различните поплавни
компоненти и активното речно корито,
со што се овозможува размена на орга-
низми и материи (на пример дрвенести
материи, седименти, растворени мате-
рии). Прекините на напречната поврза-
ност на речните живеалишта најчесто
се предизвикани од човековите градби.
Типичен пример за тоа се насипите за
заштита од поплави (слика 2.15.).
Слика 2.15: Насипи за заштита од поплави -
прекин на врската со поплавната зона
64
Вертикална поврзаност на
речните живеалишта: речно
корито и хипореична зона
Хипореичната зона на речното корито
ги опфаќа натопените со вода седимен-
ти под и од страна на речното корито
– подрачје во кое се мешаат подземни-
те и површинските води. Вертикалната
поврзаност на речните живеалишта
се однесува на физичката, хемиската
и биолошката поврзаност низ целото
речно корито и хипореичната зона.
Препознавањето и дефинирањето на
хипореичната зона во лимнолошката
наука е познато од неодамна, а многу
од нејзините карактеристики сè уште се
слабо познати. Еколошката важност на
оваа зона опфаќа:
■ Влијание врз квалитетот на повр-
шинските води
■ Влијание врз задржувањето и хемис-
ката трансформација на растворе-
ните материи
■ Разлoжување на органските мате-
рии
■ Овозможува живеалиште за бројни
различни организми; служи и како
скривалиште за организмите осо-
бено во услови на нарушувања во
водениот тек и катастрофални епи-
зоди
■ Ја овозможува најважната врска
меѓу речното корито и вегетацис-
ката зона
Геоморфолошките и хидролошките
процеси во сливното подрачје дове-
дуваат до постојано нарушување на
седиментите во речниот систем. Овие
процеси ги условуваат локацијата, ко-
личеството и квалитетот на седименти-
те со што ги контролираат функциите на
хипореичната зона.
Речни живеалишта,
екологија и поплави
Поплавите се клучна еколошка инте-
ракција меѓу речното корито и него-
вото поплавно подрачје. Поплавите ги
создаваат, одржуваат, модифицираат и
уништуваат физичките појави во слив-
ното подрачје какви што се преградите,
страничните речни канали, влажните
живеалишта и речните езера. Поплав-
ните води со себе носат седименти,
органски материи, хранливи материи
и организми од и кон поплавното под-
рачје. Проточната вода ги подредува се-
диментите и создава сатурирани почви
кои се вертикално и хоризонтално стра-
тифицирани. Различната топографија на
поплавната зона создава градиент на
длабочината и времетраење на попла-
вите според кои секое растение создава
своја специфична позиција во поплав-
ната зона. Сите овие параметри даваат
комплексна и динамична мрежа на жи-
веалишта низ поплавното подрачје.
Поплавните подрачја варираат меѓу
влажните и почвените средини, при
што таквата измена најчесто е многу
стресна, дури и животно опасна за ор-
ганизмите. Организмите можат да би-
дат уништени или оштетени за време на
поплавите (на пример давење, отстра-
нување на јајцата од подлогата) или
можат да бидат под влијание на проме-
ните во живеалиштата непосредно по
нарушувањата во екосистемот или за
време на неговото враќање во нормал-
ната состојба. Биолошките одговори
на живите организми кон динамиката
на измените во поплавното подрачје
варира според редовноста, фреквен-
цијата и времетраењето на поплавите,
стапката на измена, присутноста и рас-
поредот на новите и зачувани живе-
алишта, како и застапеноста, распоре-
дот, осетливоста и адаптивната сила на
и живеалишта
и функција
преживеаните популации организми.
На пример, изворните планински во-
дени текови се карактериризираат со
брзи, непредвидливи измени на прото-
- структура
кот, а нивната хидрологија е под силно
| Речни процеси
влијание на интензитетот на врнежите.
Спротивно на нив, големите реки со
широки поплавни зони најчесто имаат
Речни2системи
предвидлив режим на поплави.
Според Connell & Slatyer (1977 година),
Глава 1 | Глава
биолошката разновидност ќе биде нај-
голема кај системите кои претрпуваат
средни нивоа на нарушувања; утврде-
но е дека нарушувањата кои се многу
чести или интензивни доведуваат до
локално исчезнување на видовите и/
или до доминација на неавтохтони ви-
дови (Spence et al., 1995 година; Ward &
Stanford, 1983 година). Кај речните сис-
теми со повремени нарушувања компе-
тициските односи меѓу видовите е ос-
новна сила која ја условува структурата
на биолошките заедници; најсилните
видови главно доминираат. Понекогаш,
во таквите заедници паралелно се јаву-
ваат и колонизирачките (неавтохтони)
видови бидејќи условите не фаворизи-
раат ниту една група организми.
Водни речни живеалишта
Речните живеалишта се дефинираат
како зона меѓу вегетациските речни
брегови и речното корито кои се пото-
пени под водата. Дното на речното ко-
рито е дом на многу водни организми
за кои тоа претставува најсоодветно
живеалиште, место на положување и
изведување на нивните јајца, извор на
нивната храна и заклон од предаторите
(Hynes, 1970 година, Minshall, 1984 годи-
на, Statzneret et al., 1988 година). Јасно
е дека физичкиот карактер на речното
корито има важен ефект врз сите дело-
65
 ви на синџирот на исхрана во речниот устието на реката во езеро или море,
Прирачник за реставрација на реки

екосистем (Quinn & Hickey, 1990 година,
Jowett et al., 1991 година). Големината,
дистрибуцијата и состојбата на речниот
супстрат влијае врз квалитетот на жи-
веалиштето за алгите, безрбетниците
и рибите и го определува квалитетот и
бројноста на заклоните од поплавите и
предаторите. Достапноста на супстра-
тот за различните видови зависи од до-
минантната големина на камењата на
дното, опсегот на различните големини
на камењата или честичките по дното,
степенот на збиеност на подлогата и
компакноста, односно достапноста на
пори по дното кои би служеле како за-
клон за водните организми (Gordon et
al., 2004 година). Бројни научни студии
го докажуваат ефектот на големината
на подлогата во речниот тек и биолош-
ката разновидност во него (Death, 2000
година).
Во широка смисла на зборот, можеме
релативно лесно да ги предвидиме ти-
пот и големината на речното дно спо-
ред нашите сознанија за геологијата,
климата, топографијата и позицијата
вдолж речниот тек (континуиран воден
систем). Крупните карпи главно доми-
нираат во изворниот дел на водотеци-
те, а големината на супстратот главно
се намалува низводно. Во близина на
нејзиниот супстрат главно е составен
од ситни честички на камења, песок
и мил. Релативната големина и опсег
на супстратот е најчесто контролиран
од условите во сливното подрачје (на
пример климата и геологијата). Реките
кои протекуваат низ подрачје со гра-
нитен супстрат главно имаат поголеми
честички по дното отколку реките од
сливните подрачја во кои доминираат
песочни и милести карпи. Големината
на честичките е категоризирана според
скалата на Wentworth, која подоцна е
поделена на поткатегории од страна на
Cummins, (1962 година), Brakensiek et al.,
(1979 година) и Minshall, (1984 година).
Влијанието на речниот супстрат на во-
дните заедници е условено со опсегот
на големините на супстратот кој се ја-
вува на определен дел од водотекот
(хетерогеност на супстратот) и сте-
пенот на поврзаност и компактност на
супстратот. Речното дно кое поседува
голема варијабилност на класи на суп-
страти главно обезбедува бројни по-
тенцијални заклони за безрбетниците
и рибите, додека речното дно со уни-
формни карактеристики на супстратот
има слаб потенцијал за заклон на раз-
личните водни организми (слика 2.16).

Слика 2.16: Големината на супстратот може да се предвиди вдолж речниот тек.

А – Изворски води со стрмен тек во кои главно доминираат карпи, Б – дното на деловите
во средниот тек на реките најчесто е прекриено со покрупни камења и чакал, В – речни-
те корита во низинските предели најчесто се составени од фин нанос (мил или песок).

66
Компактноста на супстратот на речното
дно може да се искористи за да се про-
цени стабилноста на тој супстрат. Под
определени услови (на пример висока
стапка на седиментација, чести измени
на нивото на протокот, таложење на ме-
тали или прекриеност на супстратот со
биофилм или водни мовови), честички-
те на речното дно можат да бидат сил-
но компактирани. Оваа компактност
може да биде предизвикана од втиснат
супстрат во подлогата (поголеми дело-
ви на супстратот се втиснати во посит-
A Б
Слика 2.17: Компактност на супстратот во речното корито поради А – биолошки раст –
алга Didymosphenia geminata, Б – таложење на метали и В – седиментација
Степенот на стабилноста на речното дно
исто така се проценува според количе-
ството на исталожени материи кои се
јавуваат низ целиот водотек. Зоните на
таложење се видливи преку ситните се-
Слика 2.18: Таложење на песок во мирен тек зад стабилна карпа и во транзициската
зона меѓу бурен/брз и мирен/бавен тек
ните седименти на дното) или обложе-
и живеалишта
и функција
ност на дното со поголеми честички.
Сличен е и ефектот на „цементирање“
на супстратот со биолошки, хемиски
или физички процеси (слика 2.17). Во
- структура
овие услови, речното дно е многу ста-
| Речни процеси
билно, но интерстициелните пори меѓу
честичките се силно редуцирани што
предизвикува недостиг од места за за-
Речни2системи
клон на водните организми. Компакт-
носта, исто така, влијае врз размената
на вода и организми меѓу речното дно
Глава 1 | Глава
и хипореичната зона.
В
дименти или чакал кои се натрупуваат
пред или зад преградите, во зоните со
послаба брзина на протокот и зад пого-
лемите стабилни препреки (слика 2.18).
67
 Алгите, мововите и вишите водни рас- рибите. Ваквите микроживеалишта се
Прирачник за реставрација на реки

тенија многу влијаат врз длабочината често најстабилните места за колони-

на речниот тек и неговата брзина. Тие
главно овозможуваат многу квалитет-
но живеалиште за водните безрбетни-
ци и рибите, а секако и извор на храна.
Сличен ефект имаат и големите дрве-
нести остатоци по водотекот (стебла,
гранки, потопени крошни) и натрупу-
вање на лисја кои исто така ги менува-
ат длабочината и брзината на водниот
тек. Тие претставуваат идеално живе-
алиште и заклон за безрбетниците и
зирање на алгите, мововите и безрбет-
ниците, а кај најзагрозените водотеци
тие се и единствени места каде водни-
те организми можат да опстанат (слика
2.19). Присуство на потсечени брегови
главно е индикација за силен и брз тек
на водата и нестабилност на брегови-
те (ерозија), но овие места како и над-
виснатата вегетација над речниот тек
претставуваат важни живеалишта за
рибите.

Слика 2.19: А – големите натрупувања на дрвенести отпадоци најчесто ја менува морфо-

логијата на речниот тек, Б – создаваат заклон за рибите, В – живеалиште за безрбетниците,
Г – вишите водни растенија (макрофити) исто се важен елемент на речните живеалишта

68
Речна вегетација на
бреговите - Крајбрежна
вегетација
Крајбрежната вегетација е дефинира-
на како зона каде настапува директна
интеракција меѓу почвата и водниот
екосистем, како на пример во однос
на засенчувањето на водотекот, кри-
вините на речниот тек при нормален
водостој, внесување на дрвенест отпад
Слика 2.20: Шематски приказ на природна крајбрежна зона и нејзиното влијание врз реч-
ните живеалишта (сините стрелки покажуваат движење на водата, црните стрелки внесу-
вање на ресурси)
Засенчувањето на речниот тек има ва-
жна улога во регулацијата на температу-
рата и светлината во водата, параметри
кои директно влијаат врз распространу-
вањето и функцијата на водните расте-
нија (алги и макрофити). (Davies-Colley &
Rutherford, 2005 година). Засенчувањето
се мери на сите точки преку водната по-
вршина на реката и преку целите 180
Засенчување 99% Засенчување 95%
Корито широко 3 м Корито широко 1 м
и органска материја, обезбедување на
и живеалишта
и функција
живеалшта и заклон, место за размно-
жување и слично (Gregory et al., 1991 го-
дина.; Naiman & Decamps, 1997 година).
Крајбрежните зони имаат значително
- структура
влијание врз речните водотеци поради
| Речни процеси
својата близина со речниот тек и функ-
цијата за контрола на загадувачките
Речни2системи
материи од пошироката сливна зона
(слика 2.20).
Глава 1 | Глава
степени, со што се вклучува влијание-
то на речните брегови, вегетацијата на
бреговите и висината и стрмнината на
бреговите (слика 2.21). Овие геоморфо-
лошки влијанија можат да бидат многу
важни кај помалите водотеци во услови
каде топографијата обезбедува засенчу-
вање од 21-26% на водотеците со мини-
мална крајбрежна вегетација.
Засенчување 84%
Корито широко 2 м
69
Прирачник за реставрација на реки

Засенчување 84% Засенчување 81% Засенчување 70%

Корито широко 4 м Корито широко 8 м Корито широко 2 м

Засенчување 70% Засенчување 68% Засенчување 64%

Корито широко 1.5 м Корито широко 1.5 м Корито широко 6 м

Засенчување 26% Засенчување 23% Засенчување 21%

Слика 2.21: Фотографии на различни речни текови и ниво на засенчување. Топографијата

и надвиснатата вегетација создаваат сенка кај малите потоци, додека зголемувањето на
ширината на речните корита го намалува ефектот на засенчување на шумската прекривка.

Крајбрежната тампон-зона означува ре- од сливното подрачје. Вегетацијата на

гион кој треба да се управува различно
од самиот речен водотек или сливното
подрачје со цел да се намалат ефекти-
те на поширокото искористување на
земјиштето врз речните живеалишта.
Во рамките не еден водотек оваа зона,
најчесто, се разликува по големина и
површина од строгата зона на крај-
брежната вегетација. Континуитетот на
оваа тампон-зона најчесто се користи за
проценка на нарушувањата (прекините)
преку кои се намалува ефектот на крај-
брежната вегетација како живеалиште
и зона на спречување на загадувањето
70
крајбрежната зона има силно влијание
врз стабилноста на бреговите, заедно
со природната геологија и режимот
на проток. Сите овие фактори влијаат
врз речните живеалишта преку нама-
лување на наносот во речното корито
и зголемување на заклоните за рибите
и водните безрбетници.
Пристапот на крупниот добиток кон
крајбрежната зона е важен фактор пора-
ди директното внесување на хранливи
материи и седименти во водотекот, како
и поради нарушувањата на живеалишта-
та кои животните ги предизвикуваат
(Bagshaw, 2002 година).
Водните живеалишта, мочуриштата и почва од стапалата на животните, при

влажните почви во крајбрежната зона
се важни места на денитрификацијата
(трансформација на нитратите во азот-
ни гасови) која се одвива во подзем-
и живеалишта
и функција
што агрегираните почвените честички
се кршат, додека почвените пори се ре-
дуцираат. Поврзаноста на поплавното
подрачје, исто така, е важна каракте-

- структура
ните води пред вливањето во речните ристика која ја определува широчина-

| Речни процеси
водотеци (Cooper, 1990 година). Клуч- та и нагибот на поплавното подрачје.
ни фактори кои го контролираат овој Широчината на поплавното подрачје
процес се ниската концентрација на најчесто се проценува според измените

Речни2системи
кислород, како резултат на максимал- во топографијата, вегетацијата и линијата
но заситена почва со вода и високата на остатоците на водениот тек по брего-
концентрација на органски материи во вите на речните водотеци (слика 2.22).

Глава 1 | Глава
почвата. Проценката на потенцијалот
на крајбрежната зона за денитрифика-
ција се спроведува преку анализа на
присутноста и големината на влажни-
те крајбрежни зони и постоењето на
евентуални вештачки дренажни канали
со кои подземната вода би ги заобико-
лила овие зони на денитрификација на
азотните соединенија.
Има неколку фактори кои влијаат на
способноста на крајбрежната зона за
да ги филтираат цврстите честички од
површинските поплавни зони и со тоа
да го намалат внесувањето на седимен-
ти и хранливи материи во водотеците.
Тоа се инклинацијата на крајбрежното
земјиште (ја зголемува брзината на про-
ток на површинскоиот истек на водата),
покриеноста на почвата со растенија (ја
зголемува отпорноста кон површинско-
то истекување, ги задржува честичките
и ја филтрира водата), дренирањето на
почвите (ја определува инфилтрацијата
на водата во почвите и задржувањето
на честичките и растворените хранливи
материи) и присуството на брегови и
корита кои ја заобиколуваат или пре-
кинуваат крајбрежната зона. Од друга
страна, почвите се компактираат под
притисок на машините (трактори или
големи градежни машини) или крупниот
добиток. Набиени почви се создаваат
и со постојано набивање на влажната

71
Прирачник за реставрација на реки

Слика 2.22: Примери за проценка на широчината на поплавното подрачје на различните

водотеци. Канализираните водотеци немаат никаков контакт со своето поплавно подрачје.

72
Глава 3

речните живеалишта
- структура и функција
Процена на речните живеалишта

системина
3 | Процена
3.1 Улога на процената

1 | Речни
Речните живеалишта се создадени и се

ГлаваГлава
одржуваат преку динамична интерак-
ција на голем број физички, хемиски
и биолошки процеси кои се одвиваат
континуирано преку цела низа вре-
менски и просторни рамки. Реставра-
циските зафати во минатото, но често
и во денешно време, главно се базира-
ат на брзи конструкциски „поправки“
на делови од речните корита кои се
Слика 3.1: Засадување на крајбрежна ве-
изведуваат без соодветно познавање гетација при реставрациски зафати на
на процесите и особините на сливни- деградиран речен екосистем
те подрачја и екосистемите. Исто така,
овие реставрациски зафати најчесто се
Целта на процената е да ги определи се-
преземаат на несоодветни локации или
гашните и/или минатите состојби на жи-
во несоодветни временско-просторни
веалиштата и процесите кои ги создале
рамки и главно не се наменети за ре-
и ги одржуваат, со што би се создала
шавање на процесите кои предизви-
можност за идентификување и прио-
куваат оштетувања на живеалиштата
ритетно поставување на проблемите и
или видовите. Поради тоа, овие зафати
соодветните реставрациски можности.
најчесто не ги исполнуваат структур-
Исто така, процената овозможува и те-
ните и функционалните цели за кои се
хничка основа за донесување на пра-
спроведуваат. Вистинската и соодветна
вилните одлуки во однос на управу-
проценка на речните живеалишта зна-
вање со земјиштето, намалувањето на
чително би ги спречила овие грешки во
деградацијата, планирањето и развојот
реставрациските зафати.
на реставрациските проекти. Доколку
ги земеме предвид и ограничените
финансиски ресурси наменети за рес-
таврациските зафати, уште повеќе се
потенцира значењето на правилната и
сеопфатна проценка во ублажувањето
на ризикот од неуспех на самите. Про-
ценката овозможува и долготраен ус-
73
 пех на преземените реставтациски зафа-
Прирачник за реставрација на реки
ти. Трошоците за процената на речните
живеалишта треба да се сметаат како
дел на самиот проект за реставрација
и да се вклучат во буџетот на проектот.
При тоа, најчесто финансиски е многу
пооправдано да се проценат условите
во сливното подрачје пред имплемен-
тација на самиот реставрациски проект,
отколку истото да се направи по утвр-
дувањето дека спроведените зафати не
ги исполниле поставените цели. Науч-
ната проценка на условите во сливното
подрачје најчесто претставува одлична
база за спроведување на многу различ-
ни проекти.
Процената на речните живеалишта ти-
пично се спроведува на три просторни
нивоа: 1) сливно подрачје, 2) водотек
или речен потег и 3) специфично место
на водотекот или фрагмент, главно по-
ради тоа што процесите одговорни за
создавање, одржување и поврзување
на речните живеалишта делуваат на
повеќекратни временски и просторни
нивоа. На пример, седиментите кои се
депонираат на определено специфично
Слика 3.2: Деградација на речни живеалишта и квалитетот на водата поради човекови
активности (реката Пена пред влевање во реката Вардар, Крстиќ, 10/2009 година)
74
место на водотекот можат да потекнува-
ат од околната ерозија на речните брего-
ви на тоа место (процеси на просторно
ниво на самата локација или фрагмент),
да потекнуваат од возводните оштетени
делови на водотекот (процеси на прос-
торно ниво на водотек или речен потег)
или масовни процеси на ерозија во сли-
вното подрачје (просторно ниво на це-
лото сливно подрачје). Од друга страна,
влијанијата на активностите во сливното
подрачје имаат кумулативен ефект и се
распространуваат низводно (на пример
нарушување на квалитетот на водата),
возводно (на пример засекување на ка-
налот на водотекот) и латерално/бочно
(на пример преместување на речните
корита). Поради тоа, она што се случува
на друго место во сливното подрачје
може во голема мера да влијае врз ус-
пешноста на реставрацискиот зафат на
определено место во водотекот. После-
дователно, ефектите на поединечните
реставрациски зафати (или цела серија
такви зафати) можат да се протегаат да-
леку надвор од зоната на самиот проект.
Процена во рамките на
сливно подрачје
Процената на ниво на сливно подрачје
овозможува рамка за утврдување на
просторно-временската варијабил-
ност на различните влезни параметри
во сливното подрачје (вода, седименти,
органски материи, енергија и растворе-
ни материи во водата), нивното влијание
врз самото сливно подрачје, фрагмент
на водотекот или специфично место
(локалитет) во однос на условите на
живеалиштата и популациите на видо-
вите во нив, но и севкупниот нивен од-
нос кон минатите, сегашните и идните
правци на управување со земјиштето.
Преку осознавањето на сите овие одно-
си можат да се утврдат причинско-по-
следичните врски и да се разграничат
природните и антропогените измени во
живеалиштата и составот на видовите.
Откривањето на основните (базични-
те) причини за деградацијата на живе-
алиштата е императив за успешна рес-
таврација на речните екосистеми. Про-
ектите кои настојуваат да ги коригираат
само симптомите (ефектите) настанати
од основните проблеми главно дове-
дуват до краткорочни и локализирани
позитивни резултати. Reid (1998 година)
ги наведува следните прашања на кои
процената извршена на ниво на сливно-
то подрачје најдобро треба да одговори:
 Кои зони во сливното подрачје се
важни за рибите (и дивите видови
воопшто) и зошто?
 На кои места живеалиштата се на-
рушени или деградирани?
 Кои аспекти на живеалиштата се
изменети?
 Што ги предизвикало овие измени?
 Која е релативната важност на раз-
личните измени на живеалиштата
речните живеалишта
и функција
за рибите (и дивите видови)?
 Кој е моменталниот тренд на тие
промени во системот?
- структура
 Кои од тие промени се повратни
(реверзибилни)?
 Кои се потенцијалните ефекти на
евентуалните реставрациски за-
системина
3 | Процена
фати?
 Кои се ефектите на овие зафати на
другите намени на земјиштето, ин-
1 | Речни
фраструктурата и екосистемските
ГлаваГлава
компоненти?
 Кои се релативните трошоци за
потенцијалните реставрациски за-
фати во подолг временски период?
Процената на ниво на сливното подра­
ч­је може, исто така, да помогне и при:
 Идентификување на пречките и
можностите во рамките на опре-
делено сливно подрачје за рес-
таврација на живеалиштата, нивно
унапредување и заштита (реставра-
цијата на живеалиштата, во сливни
подрачја кои не се во состојба да
ги поддржат таквите измени, има
краткорочен карактер и важност);
 Интегрирање на вкупните зафати
заради избегнување на проблемите
кои се создаваат при преземањето
на повеќе неповрзани активности
во едно сливно подрачје;
 Развивање на приоритетни стра-
тегии за реставрација кои ги се-
лектираат проектите и сливните
подрачја со најголем потенцијал
за достигнување на долготрајни
позитивни ефекти со најмали фи-
нансиски трошоци;
 Утврдување на соодветниот обем и
рамка во кои би се имплементира-
ле реставрациските и заштитните
мерки;
75
  Развој на стратегии за мониторинг
Прирачник за реставрација на реки
и целите за следење на поединеч-
ните или групните зафати на мер-
ките за реставрација во сливното
подрачје;
Процена во рамките на
водотек или речен потег
Процената на ниво на определен водот-
ек или негов дел се однесува на утврду-
вање на условите на определена должи-
на на реката (или потоците). Таа процена
може да се однесува само на коритото
на водотекот или може да се протега
странично кон допирните подрачја на
речното корито. Овие делови на во-
дотеците, во принцип, се определуваат
според сличноста на основните геомор-
фолошки карактеристики на водотекот
како видот на коритото, неговиот на-
гиб, рамки или големина на седиментот
(Montgomery et al., 1988 година).
Процената на деловите на водотекот
има цел собирање на податоци кои се
неопходни за планирање на проектот,
неговиот развој и имплементација. Таа
може да ги идентификува, квантифици-
ра и проценува условите во кои живеат
видовите, како и количеството и квали-
тетот на живеалиштата во зоната на ис-
питувањето. Исто така, со помош на овој
тип процена, се опишуваат заемните од-
носи на видовите кои го населуваат во-
дотекот или речниот потег, постоечките
услови на живеалиштето и процесите
на формирање на живеалишта кои де-
луваат во водотекот, т.е. речниот потег.
Процената, секако, може да ги определи
ограничувањата и можностите за рес-
таврација на определен речен тек или
негов дел, како и да ги издвои факторите
кои влијаат врз здравјето и застапеноста
на видовите кои го населуваат опреде-
лениот речен водотек или неговиот дел.
Сепак, ограничениот карактер на вакви-
76
те проценки не дозволува откривање на
лимитирачките фактори кои влијаат на
миграторните видови кои дел од својот
животен циклус живеат надвор од ре-
гионот на проценка. Исто така, овие
проценки не можат да ги опфатат при-
чините за нарушување на живеалиштата
кои се наоѓаат надвор од подрачето кое
е предмет на испитување. Како резул-
тат на сето ова, предвидените реставра-
циски зафати можат само делумно да ги
надминат проблемите или да ги намалат
симптомите на деградацијата, но не и
целосно да ги решат вистинските причи-
ни. Поради тоа што проценката на ниво
на водотекот по дефиниција покрива
поголема зона (површина) отколку про-
цената на поединечните места во опре-
делените водотеци, таа може да ги пред-
види влијанијата кои проектот може да
ги има низводно, возводно или бочно
врз допирните почвени живеалишта и
инфраструктура. Но, нивниот ограничен
опсег не овозможува проценка на збир-
ните ефекти во сливното подрачје.
Слика 3.3: Природен водотек со добра
крајбрежна вегетација, но со големи ко-
личини цврст отпад кој влијае врз ква-
литетот на водата и водните организми
(Бањанска река, Крстиќ, 10/2009 година)
Процена во рамките на
фрагмент на водотек
Еден од клучните предуслови за изра-
ботка на квалитетен проект за рестав-
рација е познавањето на условите и ка-
рактеристиките на конкретното место
за имплементација на реставрацијата.
На пример, проектите кои вклучуваат
обновување на крајбрежната вегета-
ција со засадување, бараат познавање
на типот на почвата и нејзините карак-
теристики, достапност на светлина и
влага, големина, фреквенција, должи-
на и длабочина на поплавните води,
начинот на управување на земјиштето,
состојбата со живиот свет во подрачје-
то и многу други параметри. Таквите
сознанија овозможуваат да се одберат
соодветните растителни видови, да се
припреми местото и да се изберат нај-
добрите техники.
Слика 3.4: Дренажа на јаловиште во ре-
ката Вардар од рудникот во Јегуновце
(Крстиќ, 11/ 2009 година).
Покрај тоа што е неопходна алатка за
реставрацијата, процената на ниво на
специфично место или фрагмент е во
состојба да ги идентификува, квантифи-
цира и определи состојбите со видови-
те, како и достапноста и квалитетот на
живеалиштата на конкретното место од
водотекот. Таа ги истражува просторни-
речните живеалишта
и функција
те односи на различните компоненти на
живеалиштата во речниот тек какви што
се на пример близината и заклонот на
местата за мрестење, или поврзаноста
- структура
на живеалиштата надвор иво речниот
канал, и слично. Таа, секако, може и да ги
издвои можностите и ограничувањата
системина
на реставрациските зафати на ниво на
3 | Процена
фрагмент од водотекот.
Сепак, процените на определено место на
1 | Речни
водотекот не се соодветни за утврдување
на ограничувачките фактори за здравјето
ГлаваГлава
на видовите и нивната застапеност докол-
ку тие видови не го поминуваат целиот
свој животен циклус токму на тоа опре-
делено место (на пример определени ви-
дови вегетацијата или макробезрбетни-
ците). Тие, исто така, не се во можност да
ги определат причините за проблемите
кои потекнуваат надвор од местото кое се
проценува. На пример, иако растенијата
се врзани за почвата на местото, нивното
здравје, видовиот состав, распространу-
вањето и површината која ја населува-
ат зависат од достапноста на светлина,
вода, хранливи материи, седиментацијата
и меандрирањето на речниот тек, како
и типот, големината и фреквенцијата на
нарушувањата на сите овие параметри во
сливното подрачје, водотекот и на самото
место. Исто така, процените ограничени
само на фрагмент на водотекот
не се во состојба да ги предвидат влија-
нијата на поединечните проекти воз-
вод-но, низводно, кон допирните живе-
алишта, инфраструктурата, или стабил-
носта накоритото. Поради тоа и добро
замислените проекти за унапредување
на живе-алиштата на специфично место
во водотекот, сепак, можат непоправли-
во да ги оштетат околните живеалишта и
видови, да го дестабилизираат речното
корито или брегови, или пак да ја доведат
блиската инфраструктура во ризик.
77
 3.2. Спроведување на процената
Прирачник за реставрација на реки
Човекот може да ги измени живе-
алиштата и достапноста на живиот свет
кон нив во рамките на речниот коридор
директно преку изградба на вештачки
канали, уредување (канализирање) на
природните водотеци, обложување на
коритата со вештачки материјали, или
преку останати конструктивни зафати
како брани и прегради. Индиректно
човекот влијае врз природните водот-
еци преку начинот на искористување
на земјиштето во рамките на сливното
подрачје. Збирните влијанија на актив-
ностите во сливот најчесто предиз-
викуваат серија одговори на речното
корито и целото сливно подрачје кои
го дестабилизираат водотекот и ги
деградираат условите во живеалишта-
та, квалитетот на водата, или продук-
тивноста на рибите и другите видови.
Овие влијанија можат да бидат резултат
и на природни причини, како поплави,
лизгање на земјиште, пожари или дру-
ги непогоди. Поради фактот што при-
чините и последиците од различните
влијанија се разликуваат меѓу сливните
подрачја и специфичните екосистеми,
секоја проценка на живеалиштата е
единствена, дури и кога причините за
спроведување на процената се исти.
Процените мораат да се спроведат на
начин што ќе одговорат на специфич-
ните прашања од интерес за опреде-
лениот воден екосистем и ќе ги следат
целите на проценителите.
Цели на процената на речните
живеалишта
Процените на речните живеалишта
вклучуваат визуелна опсервација на
78
теренот, мерење и документирање на
постојните услови, анализирање на ис-
ториските услови во екосистемот (до-
колку постојат податоци за нив), како
и проекција на идните услови кои би
влијаеле на дистрибуцијата и составот
на рибните популации и дивите видо-
ви, како и на процесите кои влијаат врз
речните живеалишта. Живеалиштето на
еден организам е дефинирано со него-
вите физички (на пример брзина на про-
ток, длабочина, супстрат на водотекот),
хемиски (на пример растворен кисло-
род, хранливи материи или ниво на за-
гадувачки материи), како и биолошки
(на пример односите предатор-жртва,
компетиција или симбиоза) карактерис-
тики (Cowx & Welcomme, 1998 година).
Поради тоа, проценката на вредноста,
распространувањето, зачестеноста и
пристапноста на речните живеалишта
вклучува физички, хемиски и биолошки
истражувања. Кои од наведените ком-
поненти и во кој обем ќе бидат пред-
мет на процената зависи од целите на
проектот за реставрација, местото на
имплементација, водотекот и сливното
подрачје, како и од длабочината на по-
требната анализа. Понекогаш е многу
тешко да се достигнат историските па-
раметри за кој било од наведените ана-
лизи за определен водотек, а нивното
реално толкување главно е многу про-
блематично. Се поставува прашањето,
колку далеку би требало да се вратиме
назад во историските мерења и доку-
менти (доколку истите постојат) за да го
осознаеме природниот состав и карак-
теристики на определено живеалиште
или речен водотек и дали тие инфор-
мации се сè уште валидни за видовите
кои денес го населуваат разгледуваниот
екосистем?
Начинот и степенот на искористување
на земјиштето во сливното подрачје
директно и индиректно влијае на ус-
ловите во живеалиштата и тоа преку
загрозување со бучава и вештачка свет-
лина, ограничување на миграцијата (на
пр. со брани, канали, насипи, преградни
прагови) итн. Поради тоа, процените на
живеалиштата главно се спроведуваат
во корелација со искористувањето и
управувањето со земјиштето, неговата
сопственост и процената на околната
инфраструктурата.
Важно е да се нагласи дека е тешко да
се воспостави јасна причинска врска
меѓу вкупните активности на искорис-
тувањето на земјиштето со биолошките
одговори на екосистемот. Воспоставу-
вањето на врската меѓу активностите
во сливното подрачје и физичките из-
мени на речното корито главно е многу
полесно. Времето меѓу определената
активност и соодветниот одговор на
живеалиштата и живите организми
може да се мери со години, па дури
и декади, при што колку е тоа време
подолго, постојат повеќе можности за
дополнителни влијанија. На пример,
понекогаш се потребни декади за вид-
ливо натрупување на седименти во
пониските делови на водотеците кои
потекнуваат од прекумерното сечење
на шумите во изворишниот дел (Madej
& Ozaki, 1996 година).
Процена на физичките каракте-
ристики на речните живеалишта
Проценката на физичките карактерис-
тики на речните живеалишта треба да
ја одреди структурата и составот на
пејзажот околу речниот екосистем. Таа
главно се состои од:
 Документирање на физичките
речните живеалишта
и функција
карактеристики на земјиштето и
речниот систем како што се топо-
графијата, почвите, речното корито
и карактеристиките на бреговите
- структура
и самото корито (број на канали
околу речниот систем, меандри,
зони на миграција во каналот, итн.),
системина
вегетацијата, како и границите на
3 | Процена
сливното подрачје, негова големи-
на и форма;
1 | Речни
 Проценка на стабилноста на ко-
ритото. Дали коритото активно се
ГлаваГлава
проширува или се прекинува?
 Проценка на зачестеноста, распо-
редот, близината, состојбата и дос-
тапноста на различните типови жи-
веалишта. Дали во близина се наоѓа
потенцијално живеалиште со висо-
ка продукција, кое во моментот е
недостапно за видовите затоа што
се наоѓа зад насип или непроодни
прегради, брани или други речни
препреки или препреки во поплав-
ното подрачје?
 Документирање на искористеноста
на земјиштето и инфраструктурата
вклучувајќи ги ограничувањата за
процесите во каналот, поплавното
подрачје или живеалиштата;
 Документирање на големината,
типот и локацијата на директните
речни модификации, или модифи-
кации на поплавното подрачје (на
пример зафати за исправување на
каналот, чистење на коритото, иско-
пи за песок или канали, брани или
исполнувања со почва во поплав-
ното подрачје) кои се забележуваат;
 Идентификување на преградите
и препреките на движењето на
рибите и дивите видови меѓу кри-
тичните живеалишта (на пример
патишта, канали, насипи, висок во-
79
 достој, низок водостој). Дали се тие
Прирачник за реставрација на реки
привремени, делумни или трајни
препреки?
 Утврдување на недостатоците (ли-
митирачките фактори) на физич-
ките делови на живеалиштата кои
ги ограничуваат рибите, дивите
видови и растителната продукција
во рамките на речниот водотек;
 Идентификување на потенцијални-
те ограничувања за обновување и
реставрацијата на екосистемот.
При спроведување на процената тре-
ба да се земат предвид сите утврдени
карактеристики, но и тоа како тие биле
изменети во однос на минатите карак-
теристики на водниот тек и како ќе се
развиваат понатаму доколку постоеч-
ките активности во искористувањето
на земјиштето, регулативите и трендо-
вите продолжат во иднина. Многу од
карактеристиките варираат во времето
и просторот како одговор на варијаци-
ите на климата, геологијата, вегетација-
та, како и фреквенцијата, големината,
типот и близината на нарушувањата
во однос на местото, фрагментот на
речниот тек или целото сливно под-
рачје. Поради сето тоа, проценката на
процесите кои ги определуваат физич-
ките карактеристики во еден регион е
интегрална компонента на физичката
проценка на живеалиштата. Најважните
процеси кои влијаат врз морфологијата
на речните корита и физичките услови
во живеалиштата ги вклучуваат внесу-
вањето и кружењето на (Roni et al., 2002
година.; Gersib et al., 2003 година):
а) Седименти: Процената на изворот и
карактеристиките на седиментите мо-
жат да вклучуваат идентификација, ло-
кација и утврдување на релативната до-
минација на изворите на седименти во
водотекот (на пример големи лизгања
80
на почвата, засеци во каналот, ерозија
на бреговите, површинска ерозија во
сливното подрачје), предвидување каде
ерозијата може да се појави во иднина,
проценка дали поединечните извори
на седименти се привремени или дол-
готрајни, дистрибуција на различната
големина на седиментите, концентра-
ција на суспендираните седименти во
водата или стапката на транспортот на
седименти од или кон местото, речниот
фрагмент или сливното подрачје. Треба
да се направи и проценка како овие па-
раметри се менувале со текот на време-
то и како би се менувале во иднина. Кои
се природните причини и човековите
влијанија врз тие промени во минатото
и денес? Во која мерка внесувањето на
седименти во определениот водотек е
под влијание на останатите процеси (на
пример површински истек на водата,
вегетацијата, проток на водата во во-
дотекот)? Како внесувањето на седи-
менти во водотекот влијае врз остана-
тите процеси и стабилноста на каналот?
Ваквите процени најчесто користат ин-
вентари на почвено лизгање, патишта
кои претставуваат закана за почвено
лизгање, закани од површинска ерозија
(на пример површини без растителна
прекривка или прекопани почви), пре-
сметки за густина на патната мрежа во
сливното подрачје, идентификација на
брани, акумулации и речните басени за
задржување на водата кои ги спречува-
ат процесите на низводен транспорт на
седиментите.

Слика 3.5: Ерозија предизвикана од не-
соодветна дренажа на патен коридор
б) Вода: Процената на физичките ка-
рактеристики на водата како медиум
вклучува определување на стапката и
времето на влевање или исцрпување на
водите од реките, фреквенцијата, дла-
бочината, времетраењето и опсегот на
наводнувањето на околното земјиште,
како и движењето и акумулирањето на
водата во сливното подрачје со утврду-
вање на максималните, доминантните и
минималните протоци, или лоцирање на
посебните хидролошки појави во форма
на извори или места на надополнување
на подземните води. При спроведување-
то на процената важно е да се одговори
на серија прашања како: Дали водотекот
е составен главно од површински или
подземни води? Дали сливното подрачје
е под влијание на дождовни или снежни
води? Колку и на кој начин овие карак-
теристики на водотекот се изменети од
историските природни процеси и како
истите ќе се менуваат со текот на време-
то? Кои се природните или антропоге-
ните причини на овие измени во однос
речните живеалишта
и функција
на состојбата во минатото и денес? Како
влијаат останатите контролни проце-
си (на пример вегетацијата, пожарите,
поврзаноста на поплавното подрачје,
- структура
градбата на речното корито и други) врз
протокот на водата?
1 | Речни
ГлаваГлава системина
3 | Процена
Слика 3.6: Шумски пожар во близина на
речен коридор
Како влијае протокот на водата врз дру-
гите процеси (на пример, миграција на
видовите, поместување на каналот, та-
ложење на седиментите и др.) и стабил-
носта на целото корито? Процените кои
се однесуваат на режимот на проток на
водата во коритото главно вклучуваат
истражувања за тоа на кој начин истиот
е под влијание на браните, користење-
то на водата, мрежите за контрола на
поплави, сушењето и обновувањето на
влажните живеалишта, дренирањето и
обновувањето на поплавните подрачја,
измените во покриеноста на почвата со
трајни градби, модификациите на реч-
ното корито и поплавното подрачје и
преку зголемувањето на процентот на
трајните градби во сливното подрачје.
Исто така важни се истражувањата за
поврзаноста на речните корита, поплав-
ните подрачја, водните живеалишта,
страничните канали и други елементи
кои се надвор од речни живеалишта во
сливното подрачје.
81
 Органски материи - шумска
Прирачник за реставрација на реки
вег­е­тација и отпад, детритус
Процената на количеството органски
материи во речниот екосистем започ-
нува со утврдување на покриеноста
на земјиштето со вегетација, видовиот
состав, староста и распространување-
то на крајбрежната и почвената веге-
тација во близина на речниот водотек
и распространувањето, количеството,
видовите и големината на крупниот
растителен отпад во водотекот. Треба
да се земат предвид начините на кои
овие карактеристики се изменети во
текот на времето и како се очекува да
се менуваат во иднина.
Слика 3.7: Масовно внесување на мртва
дрвенеста органска материја во речен
екосистем поради неправилно сечење
на шумите и ерозија на почвата
Кои се природните и антропогените
причини за овие промени? На кој начин
внесувањето на органска материја е под
влијание на другите контролни механи-
зми и процеси (на пример пожари, на-
трупување на органски отпад со ветер,
масовни појави на отпад, поплави, веге-
тација и друго)? На кој начин органската
материја влијае врз другите процеси (на
пример создавањето и таложењето на
седименти, поместувањето на коритото,
примарната продукција, нарушувањето
82
и миграцијата на популациите на видо-
вите и друго) или градбата, градиентот
и стабилноста на коритото?
Истражувањата за проценката на орган-
ското внесување во речните екосистеми
ја вклучуваат крајбрежната вегетација
во и околу реката, анализа на крупниот
дрвенест отпад, историските податоци
за пожари во сливното подрачје, лиз-
гање на земјиштето, брегова ерозија,
поплави, наноси од ветер и други меха-
низми за натрупување на крупен дрве-
нест отпад. Корисни се и податоците за
зафатите за прочистување на речното
корито, сечење на околните шуми, про-
мени во покриеноста на земјиштето и
инвентар на препреките за транспортот
на крупниот дрвенест отпад (брани, мо-
стови, насипи).
Енергија - светлина и топлина
Процените на количеството енергија
која влегува во речниот систем се спро-
ведуваат преку определување на сте-
пенот на засенченост на водотекот или
заматеноста на водата (со порастот на
заматеноста се намалува навлегувањето
на светлината во водата), температура-
та, протокот на водотекот и неговите
притоки, како и другите природни или
вештачки влевања во водниот систем.
Исто така, важна е и процената на тоа
како сите овие параметри биле сменети
во минатото, природно или под дејство
на човековите активности, и какви се
можностите за нивните идни развојни
правци. Какво е влијанието на другите
процеси и контролни механизми (на
пример вегетација, исцрпување на во-
дата, хипореичен проток, внесување на
седименти) врз внесувањето на енер-
гијата во системот? На кој начин постоеч-
ката енергија влијае на другите процеси,
како биолошката продукција или на при-
мер растворениот кислород во водата?
Енергетските процени користат мерења
на температурите, заматеноста, режи-
мот на проток во речниот систем како
и природните и вештачките испуштања
кои се вливаат во водотекот, стапката
и времето на исцрпување на водата од
системот (плитките води се загреваат по-
бргу од длабоките), должината и приро-
дата на модифицираните корита (широ-
ките корита со рамно дно главно имаат
релативно плитки протоци). Директните
мерења на засенченоста или индирект-
ните мерења базирани на височината,
видовата застапеност, покриеноста со
крајбрежната вегетација овозможуваат
проценка на количеството енергија која
доспева до определениот речен систем,
негов фрагмент или место. Инвентарот
на природните или вештачките забаре-
ни места или резервоари (акумулации)
кои овозможуваат загревање на водата
и начините на внесување на вода од нив
кон речниот систем (површински – то-
пла вода; длабочински – ладна вода) го
дополнува целосниот систем на енергет-
ски трансфер во испитуваниот водотек.
Сите мерења и инвентари на фи-
зичките карактеристики на живе-
алиштата можат да се спроведуваат
на ниво на слив, речен фрагмент
или определено место од водоте-
кот; сепак процената на процесите
кои ги креираат, одржуваат и повр-
зуваат овие живеалишта мора да
се спроведува на ниво на целото
сливно подрачје.
Процена на хемиските
речните живеалишта
и функција
карактеристики на речните
живеалишта
- структура
Концентрацијата на различните мате-
рии кои се растворени во водата е еден
од главните фактори кои го определу-
системина
ваат квалитетот на живеалиштето за
3 | Процена
водните организми како и за почвени-
те организми и птиците кои пијат вода
или се хранат во определениот речен
1 | Речни
екосистем. Некои од растворените
ГлаваГлава
материи се корисни или неопходни
за поддржување на животот во опре-
делен опсег на нивните вредности (на
пример растворениот кислород, хран-
ливи материи), додека другите имаат
само негативен или смртен ефект над
определени граници на концентраци-
ите (на пример токсини, тешки метали,
пестициди). Во услови кога хемискиот
квалитет на водата е нарушен (во од-
нос на природните карактеристики
на определениот речен екосистем)
реставрацијата на физичките каракте-
ристики на живеалиштата доведува до
минимални корисни ефекти по цели-
от екосистем, доколку воопшто и има
некакво подобрување на условите за
живот за водните организми.
Процената на хемиските карактерис-
тики на живеалиштата генерално вк-
лучува:
 Мониторинг на квалитетот на вода-
та. Дали се исполонети стандарите
за природни хемиски карактерис-
тики на водата во определениот
речен екосистем? Ако не се, колку
често и под кои услови определе-
ните параметри се надвор од при-
родните стандарди?
83
  Идентификување на изворот, видот  Утврдување на која било поврза-
Прирачник за реставрација на реки

модификации и патишта на транс- ност меѓу хемискиот квалитет на

портот на определените растворе- водата и моменталниот состав и
ни материи во водотекот. Бидејќи концентрација на видовите во оп-
растворените материи се создаваат ределена речна зона. Дали квали-
од бројни природни и антропоге- тетот на водата е ограничувачки
ни извори во сливното подрачје, фактор за рибите, дивите видови
проценката на искористувањето и растителната продукција во во-
на земјиштето во него е неопходна дотекот?
компонента при проценката на хе-  Утврдување на кој начин хемискиот
миските одлики на живеалиштата. квалитет на водата е под влијание
На кој начин измените во покрие- на другите контролни фактори и
носта на земјиштето со вегетација, процеси во екосистемот (на пример
неговото искористување, модифи- масовни депонирања на отпадни
кациите на водните текови, речните материи, поплави, засенчување,
модификации и модификациите на вегетација, почви)?
поплавните подрачја, како и легал-
 Идентификацаја на намените на во-
ните и илегалните испуштања на
дните екосистеми кои зависат од
отпадни води во речниот систем
хемискиот квалитет на водата, како
ги изменуваат изворите, трансфор-
на пример биодиверзитетот на ри-
мациите и транспортот на загаду-
бите и дивите видови кои живеат,
вачките материи во водниот еко-
се хранат или пијат вода од опреде-
систем?
лен речен екосистем, комерцијална
 Мониторинг на протокот на вода употреба на рибите и дивите видо-
кој директно влијае врз концентра- ви за исхрана на човекот, употреба
цијата на растворените материи во на водата за пиење, наводнување,
определениот речен систем. рекреација.

Пестициди во седиментите

45
40
35
DDT, 4,4’-
30
[mg/kg]

DDD, 4,4’-
25
20 DDE, 4,4’-
15 Atrazine
10 Alachlor
5
0
ok

go
i

vo

ir

ja

an
u{

vc
vc

li
o
ut

jr
no

iv
Ub
ae
do
d

Do
ge
Vr

~
a
Ra

og
tl

ko
ar

r
Ge
N
Ka

ta
-B

S
pje
ko
S

Места на собирање на пробите

Слика 3.8: Мерења на хемиски параметри во реката Вардар и Дојранско Езеро, пести-
циди во седиментите (CARDS проект, 2007 година).

84
Во сите проценки на хемиските каракте-
ристики на водотекот мора да се земат
предвид и историските промени на оп-
ределените параметри кои настанале
во текот на времето и предвидувањата
на нивните промени во иднина доколку
продолжат тековните начини на иско-
ристувањето на земјиштето, законската
регулатива и другите трендови.
Хемиската проценка на определен
водотек може да се спроведе на ниво
на сливно подрачје, речен фрагмент
или определено место. Но, бидејќи
хемиските параметри во речните еко-
системи силно варираат во однос на
протокот на водата и другите веќе оп-
ишани процеси, фреквенцијата и вре-
мето на мерењата (собирање на приме-
роци за анализа) се од клучна важност
за добивање на релевантни резултати,
без разлика на кое просторно ниво се
врши хемискиот мониторинг.
Стотици хемиски материи можат да би-
дат користени за да се утврди квалите-
тот на водата. Редовното (или дури и
почетното) утврдување на сите можни
хемиски материи во определен водотек
во основа е премногу скапо и одзема
многу време. Поради тоа, изборот на
хемиските материи за редовен мони-
торинг, како и изборот на техниките
за нивно определување е од клучна
важност за добивање на реалните ана-
лизирани податоци врз база на кои би
се спроведувале одлуките за реставра-
ција на опрделениот екосистем. Позна-
вањето на хемиските карактеристики
на определените материи исто така има
посебно значаење. Основните разли-
ки за определување на техниките за
собирање на пробите и трошоците за
вкупната анализа генерално зависат од
тоа дали одредена хемиска материја се
наоѓа главно во растворена состојба,
или пак е врзана во седиментите.
При редовниот мониторинг на хе-
речните живеалишта
и функција
мискиот состав на определен речен
екосистем најчесто се користат пара-
метри кои интегрираат или се инди-
катор на повеќе хемиски показатели.
- структура
На пример, растворениот кислород и
температурата на водата интегрираат
заемно влијание на многу физички и
системина
хемиски процеси во речниот систем,
3 | Процена
додека концентрацијата на растворени-
от реактивен фосфор (РРФ) во водата е
индикатор за потенцијалниот развиток
1 | Речни
на бентосните алги во системот.
ГлаваГлава
Рамковната директива за води на ЕУ
(WFD, 2003 година; Guidance Document
No.7) ги определува основните и до-
полнителните (препорачани) хемиски,
биолошки и геоморфолошки елементи
(параметри кои го определуваат квали-
тетот на секој воден екосистем) и кои
треба редовно да се следат според оп-
ределената динамика. Сепак, селекци-
јата на параметрите и фреквенцијата
на нивното теренско собирање зависат
директно од потребите на проектите и
мониторинг мрежата.
Фреквенција на собирање на пробите
за хемиска анализа на речните еко-
системи - основната фреквенција на
собирање на анализите за хемиските
параметри на определениот речен
екосистем зависат од изборот на хе-
миските материи кои се следат како
и од целите на проектите. На пример,
ако проектната цел на реставрацијата е
намалување на просечната концентра-
ција на хранливи материи во водотекот
тогаш мониторингот мора да се спрове-
дува во текот на годината во редовни
интервали (најчесто еднаш до четири
пати месечно), додека целта за одржу-
вање на потребното ниво на раство-
рениот кислород во водата за време
на нискиот летен проток и високите
температури има потреба од засилен
монитроинг за време на летниот пери-
85
 од. Генерално, параметрите на водата
Прирачник за реставрација на реки
кои силно варираат во текот на време-
то или просторот бараат многу почест
мониторинг за нивна реална проценка.
Во многу случаи концентрацијата на
хемиската материја во водата зависи
директно од протокот на водата. На
пример, концентрациите на хидро-
фобните пестициди, кои силно се ап-
сорбираат за цврстите честички, главно
се највисоки во низок водостој или при
случаи на ерозија и испирање на ло-
калните земјоделски почви, додека кон-
центрацијата на растворените хемиски
материи во водата кои се внесуваат во
водотекот со констатна стапка имаат
највисоки концентрации при најнизок
проток на водата. Всушност, теренско-
то собирање на пробите и анализа на
квалитетот на водата одземаат многу
време и средства. Распоредот и ограни-
чувањата во буџетот најчесто ја опре-
делуваат фреквенцијата на собирањето
на пробите во проектите за реставра-
ција на определен водотек. Поради тоа,
од голема важност е да се употребат
различни дополнителни методи кои
максимално би ги искористиле доби-
ените податоци. Статистичките методи
најчесто овозможуваат доволно голема
подлога за утврдување на фреквенција-
та на собирањето на пробите. Сепак,
искуството на истражувачот и добро-
то познавање на сливното подрачје,
потенцијалните извори на загадување
и хидролошките услови секогаш се
главен предуслов за достигнување на
најреалните податоци за хемиските
параметри во речниот екосистем.
Определување на местото на собирање
на пробите за хемиските анализи - оп-
ределувањето на местото за собирање
на пробите е трет клучен елемент во
планирањето и изработката на проек-
тот. Секое место е само еден мал фраг-
мент на вкупниот простор во сливното
86
подрачје и може да прикаже директна
информација само за тоа што се случу-
ва на таа определена точка. Најважна
цел е да се одбере место кое е реп-
резентативно за целиот фрагмент на
определениот водотек. Поради фактот
што најголемиот дел на хидролошките
системи се многу комплексни, од клуч-
на важност е да се познава подрачјето
кое се анализира. Надворешните вле-
вања (влез) во водотекот, како притоки
или повратни влевања од системите за
наводнување и истеците (излез) од реч-
ниот систем како на пример местата на
обновување на подземните води, мо-
жат драстично да го изменат квалитетот
на водата во тој определен дел на во-
дотекот. Токму поради овие процеси ва-
жно е да се познава целиот хидролошки
систем за правилно толкување на пода-
тоците собрани од определеното ме-
сто. На пример, низводно од поголемо
влевање на водата која носи повисок
степен на хранливи материи (пуштање
на отпадни води или површинско вле-
вање од системите за наводнување),
растворените материи во водата рам-
номерно се распоредуваат по речниот
канал. Но, цврстите честички од друга
страна имаат стратифициран распоред,
поради што распоредувањето на ма-
териите кои се поврзани за цврстите
честички не е рамномерно во системот.
Постојат голем број публикации за
дизајнот на програмите за собирање
на пробите. ISO 5667-1 и EN 25667-1
се главни методолошки стандарди на
ЕУ за процедурите на избор и анали-
за на определните места во водните
екосистеми. Сепак, постојат и некои
сосема практични причини за изборот
на местата на собирање на анализите.
Тие треба да бидат лесно достапни, да
имаат релативно константен проток на
водата и да бидат целосно изложени на
временските услови. Од овие причини,
пробите за хемиските анализи главно
се изведуваат на мостовите, но секогаш
со определна предострожност за мож-
ните влијанија на градбите во коритото
врз резултатите на анализите. На крајот,
доколку се анализираат вкупните кван-
титативни концентрации на определе-
ните хемиски материи во водотекот
важно е местата за хемиските проби
да бидат поставени таму каде што про-
токот на водата или водниот волумен
можат прецизно да се определат.
Протоколи за собирање на проби на
вода и седименти - мониторингот на ре-
ките кои се предмет на реставрациски
зафати може да вклучува анализи и на
водата и на седиментите. Пробите мо-
жат да се соберат рачно (рачни проби)
или со помош на автоматски собирач на
пробите (автоматски проби), во опре-
делен временски период (поединечни
проби) или во комбинација со другите
проби (комбинирани проби). Пробите
собрани и измешани во однос на мере-
ниот волумен на водата или протокот
се нарекуваат волуменски комбинирани
проби, додека пробите собрани во ре-
довни вертикални интервали низ вод-
ниот столб можат да се комбинираат
во комбинирани проби низ воден столб.
При рачно собирање на проби се ко-
ристат различни типови собирачи и
садови за собирање на водата или се-
диментите. Ваквото собирање на про-
бите бара и малку опрема, а има и до-
полнителна предност поради можноста
од забележување на различните појави
и процеси на местото на анализа. Овој
приод има неколку предности како што
се релативно малку потребни финан-
сиски средства (доколку постои екипа
за собирање на пробите) и релативно
едноставна процедура. Рачното соби-
рање на пробите, според APHA (1995
година), е неопходно за собирање на
некои загадувачи како масла, испарли-
ви соединенија и бактерии – маслата и
речните живеалишта
и функција
бактериите се налепуваат на деловите
од автоматските собирачи на проби и
со тоа доведуваат до неточни резул-
тати, додека испарливите соединенија
- структура
се губат од автоматските собирачи во
краток временски период. Недостато-
ците на рачното собирање на пробите
системина
вклучуваат недостапност на луѓето за
3 | Процена
постојано излегување на терен, соби-
рање на пробите за време на лоши вре-
менски услови (дождови, силни снежни
1 | Речни
наноси и слично) и можноста луѓето да
ГлаваГлава
бидат изложени на различни штетни
материи за време на собирањето на
пробите. Долготрајните мониторинг
програми вклучуваат многу места на
собирање на пробите и затоа се многу
скапи.
Автоматските станици за собирање
на пробите имаат голем напредок во
својата работа и ефикасност во послед-
ните години и денес поседуваат многу
корисни карактеристики за долготраен
мониторинг. Генерално, ваквите стани-
ци бараат голема иницијална инвести-
ција, но главно ги намалуваат вкупните
трошоци во долготрајните мониторинг
програми и ја зголемуваат постојаноста
и прецизноста на собирање на опреде-
лените параметри. Покрај очигледните
предности на автоматските станици,
тие покажуваат недостатоци и ограни-
чувања. Тие не можат прецизно да ги
измерат сите загадувачки материи (мас-
ла, испарливи материи) или биолошки
параметри (како бактериите, но и сите
останати биолошки елементи во еден
екосистем). Постои висока опасност
од натрупување на цврсти честички во
собирачите на вода со што се блокира
целиот процес на собирање и анализа
на пробите. Исто така постои опасност
од губење на деловите од опремата при
поплави или поради кражби поради
што автоматските станици, сепак, мо-
87
 раат да имаат барем еден човек како уп-
Прирачник за реставрација на реки

равител или чувар. Нивното користење

ја намалува потребата од човечка сила
при регуларното собирање на пробите
и за време на лошите временски усло-
ви, но станиците мораат редовно да се
сервисираат и да се тестираат за пре-
цизноста на мерењата. Поради тоа тие
во целост не ја исклучуваат човечката
сила, но секако ја редуцираат потребата
од неа и можат да извршат континуира-
ни и волуменски мерења кои за човекот
често се обемни и бараат многу време.
Теренски анализи на пробите за квали-
тет на водата – концентрациите на
различните параметри на квалитетот
на водата можат да се измерат како на
терен така и во пробите донесени во
лабораторија. Некои од параметрите, Слика 3.10: Теренско мерење на рН и
како на пример температурата на во- температурата на водата, Тресонечка
дата, мораат да се измерат на теренот. река Национален парк „Маврово“ (Кр-
Други параметри, како на пример кон- стиќ, 8/2009 година).
центрациите на специфични синтетски
органски материи мораат да се измерат
Следните параметри секогаш мораат
во лабораторија. Постојат и такви пара-
да се измерат на терен при собирањето
метри, како на пример концентрација
дали на хемиските или на биолошките
на хранливи материи (фосфорни, азот-
проби за подоцнежна анализа во лабо-
ни, сулфурни соединенија или шеќери),
раториски услови:
кои можат да се измерат како на терен
така и во лабораториски услови.  рН (концентрација на водородни
јони или киселост на водата) може
многу брзо да се измени во пробите
по нивното собирање. Поради тоа,
рН најчесто се мери на терен преку
рачен рН метар со соодветна елек-
трода. Овие електроди лесно се ош-
тетуваат и загадуваат и поради тоа
мораат да бидат калибрирани (да се
определи нивната прецизност пре-
ку стандардни раствори со позната
рН вредност) пред секоја употреба.
рН мерењата бараат и соодветно
израмнување на измерената вред-
ност во однос на температурата на
водата;

88
 температурата мора да се измери
веднаш по собирањето на пробите
на водата или седиментите бидејќи
во кус временски период се мену-
ва брзо. Таа се мери со стандарден
теренски термометар и со утврдена
процедура. Помалите реки најчесто
покажуваат вертикална и хоризон-
тална варијабилност во темпера-
турите поради засенчувањето или
брзината на протокот на водата;
 растворениот кислород во водата
најчесто се мери со теренски мобил-
ни оксиметри. Нивните електроди
за мерење се доста осетливи и под-
ложни на кршење, додека тенката
порозна мембрана на електродата
мора постојано да биде контроли-
рана и исполнета со свеж соодветен
раствор. Прецизноста на оксиметри-
те се контролира преку стандрдната
Winkler-ова титрациска метода во ла-
бораторија пред и по секоја терен-
ска употреба. Добиените резултати
мораат да се калибрираат во однос
на температурата и соленоста на
водата.
Припрема и ракување со пробите за ла-
бораториска анализа – процедурите за
собирање, припрема, ракување и паку-
вање на пробите се воспоставени за да
се минимизира промената на квалитетот
на пробите. Пробите мора да се собира-
ат во теренски флакони (пластични или
стаклени шишенца) кои нема да влезат
во хемиска реакција со материите во во-
дните проби. Понекогаш пробите мораат
да бидат хемиски сочувани со опреде-
лен хемиски презрватив за да се спречи
деградацијата или трансформацијата
на материите пред анализата. Пробите
имаат и определено време и услови на
кои мораат да се одржуваат пред спрове-
дувањето на лабораториските анализи.
Сите стандардни процедури за припре-
ма и ракување со пробите се наведени
во APHA (1995 година).
Управување со податоците од извршени-
речните живеалишта
и функција
те анализи – сите податоци од изврше-
ниот мониторинг мора да бидат органи-
зирани и сочувани во соодветна, лесно
достапна форма. Потенцијално огромни-
- структура
от број различно добиени податоци од
теренските и лабораториските анализи
и големиот број учесници во процесот на
системина
мониторингот може лесно да доведе до
3 | Процена
губење на податоците или внесување на
погрешни податоци во базите. Ваквите
грешки многу го нарушуваат квалитетот
1 | Речни
на спроведената мониторинг програма.
ГлаваГлава
Затоа е потребен јасен и прецизен сис-
тем на управување со податоците кој
вклучува издвоено користење на пода-
тоците од системот за нивно создавање
и подразбира технички и управувачки
компоненти. Техничките компоненти
опфаќаат избор и користење на соодвет-
на компјутерска опрема и програми во
создавање и користење на базите, преку
дефинирање на податоците, нивна стан-
дардизација, дури и соодветен речник
на изрази и термини користени во спе-
цифичната мониторинг програма. Упра-
вувачката компонента вклучува начин и
услови за внесување на податоците во
системот, валидност и потврда на доби-
ените податоци, пристап кон податоците
и методите за пристап на корисниците
кон податоците.
Сигурност и контрола на квалитетот
на податоците – обезбедувањето на
квалитетот е процес во управувањето
со податоците кој се фокусира на систе-
мите, политиките, процедурите, струк-
турата на програмите и распределбата
на одговорноста кои треба да доведат
до висококвалитетни податоци од спро-
ведениот мониторинг. Контролата на
квалитетот од друга страна е група на
процедури создадени за да се постигнат
определените цели за квалитетот на по-
датоците. На пример, калибрацијата на
опремата за мерење или паралелните
89
 (контролни) проби (кои се праќаат на
Прирачник за реставрација на реки
различни лаборатории за изведување на
хемиските анализи) се дел на мерките за
контрола на квалитетот на податоците.
Постапките за сигурноста и квалитетот
на добиените податоци, во целина, се
клучни за достигнување на релевантни
и корисни податоци од мониторингот на
животната средина.
Процена на биолошките
карактеристики на речните
живе­алишта
Биолошката процена на квалитетот на
речните живеалишта може да се спро-
ведува на еден определен вид или не-
гова популација, или да ги вклучува сите
видови во определен речен екосистем.
Сепак, таа најчесто се спроведува на по-
пулација на еден вид, група на сродни
видови (алги, безрбетници, риби) или тип
на животна форма (бактерии, алги, габи,
вегетација, птици, влечуги, водоземци,
риби, цицачи). Процената на квалитетот
на живеалиштата за населување на раз-
личните организми најчесто се спрове-
дува преку (Kauffman et al., 1997 година):
 Утврдување на релативната заста-
пеност и распространување на
присутните видови, или видовите
кои зависат од (видови кои се насе-
луваат во близина на реките) реч-
ните екосистеми, при што најчесто
се определуваат видовите кои се
загрозени, природни (автохтони)
или неприродни видови (алохтони
– донесени во регионот од страна на
човекот и кои не се типични за него),
постојани или миграторни видови,
како и биоиндикатори на квалитетот
на водната средина;
 Утврдување на видовите кои се ис-
чезнати од определениот екосистем;
90
 Идентификација на „инвазивни ви-
дови“ (видови нетипични за регио-
нот, а кои можат да ја попречат или
целосно да ја спречат биолошката
ревитализација на екосистемот);
 Мерење на староста, големината,
брзината на растот и општото здра-
вје на присутните видови, како на
пример физичките недостатоци или
абнормалности, присуство на пара-
зити или патогени организми, или ге-
нетската зачуваност на популациите.
Во случај на такви нарушувања, се
утврдуваат причинителите или фак-
торите за нивна појава;
 Определување на животните ци-
клуси на видовите, како и кога тие
ги користат различните делови на
речниот систем (потребите на пое-
динечните видови можат да вари-
раат од сезона до сезона или меѓу
годините);
 Утврдување на заемните односи
меѓу присутните видови, како на
пример зависност (предатор/жртва,
паразит или симбионт) или компети-
ција за простор или ресурси;
 Определување на уловот (риби или
други комерцијални видови) и сис-
темот на управување со уловот од
страна на човекот во текот на вре-
мето (прекумерното ловење може
да доведе до целосно истребување
на видот од екосистемот).
И покрај биолошката проценка на квa-
литетот на живеaлиштата треба да се
утврди сегашната состојба, но и да се
споредат биолошките карактеристики
на испитуваниот водотек во минатото и
како тие би се развивале во иднината до-
колку се задржи моменталниот тренд на
искористување на земјиштето и постоеч-
ката регулатива. Бидејќи луѓето и живот-
ните исто така се дел од биолошката ком-
понента на екосистемите, нивната улога
како предатор, жртва и дистрибутер на
риба и дивите видови може, исто така, да
биде предмет на биолошката процена.
Биолошката процена може да се спрове-
дува на ниво на сливно подрачје, речен
фрагмент или специфично место на во-
дотекот во зависност од главните цели
на процената. Сепак, некои параметри
бараат анализа на поголеми простори.
На пример, рамката на процена на по-
пулациите и лимитирачките фактори
за миграторните видови (птици, риби)
мора да го предвидат целиот простор на
движење на овие видови. Намалување-
то на популацијата на јагулата може да
е предизвикана со измени во хемијата
на определен водотек, прекумерното
ловење или спречување на миграцијата
од или кон морските води.
Скоро сите аналитички процедури за
проценка на состојбата со биолошките
ресурси можат да бидат искористени во
реставрацијата на речните коридори. Се-
пак, сите тие се разликуваат во големина-
та на својот опсег и фокус, како и според
предвидувањата, знаењата и усилбите
потребни истите да се спроведат. Овие
процедури можат да се групираат во две
крупни класи на активности: а) синтетски
процени на состојбата на екосистемот
и б) анализи базирани на проценка на
потребата на видовите во определено
живеалиште. Главната разлика меѓу овие
две класи е во логиката како тие се при-
менуваат во управувањето или рестав-
рацијата на речниот екосистем.
Синтетски процени на состојбата на
екосистемот – главно ги сумираат некои
од аспектите на структурниот и функци-
оналниот статус на екосистемот во оп-
ределено време. Целосните мерења на
состојбата на определен речен коридор,
или комплетен цензус на сите видови
присутни во него, главно не се реално
спроводливи. Поради тоа, анализата на
добрите индикатори на условите во сис-
темот е ефикасен приод за сумирање на
речните живеалишта
и функција
здравствената состојба на целиот сис-
тем без потреба во него да се извршат
сите мерења на биолошките параметри.
Користењето на систем од индикатори
- структура
во управувањето или реставрацијата на
еден екосистем во целост се базира на
споредбите на утврдените индикатори
системина
со истите утврдени во други речни сис-
3 | Процена
теми (референтни места или екосисте-
ми) или во други временски периоди.
Така, вредностите за индикаторите до-
1 | Речни
биени во деградиран речен екосистем
ГлаваГлава
можат да се споредат со состојбата на
индикаторите пред настапување на де-
градациските зафати во истиот речен
екосистем (доколку такви податоци
постојат или доколку се преземат палео-
биолошки истражувања), посакуваните
идни вредности на индикаторите за тој
екосистем, со вредностите утврдени на
„референтно место“ кое не покажува
процеси на деградација (доколку се исти
или барем слични останатите еколошки
услови што е многу ретко или воопшто
не постои), или со поставените норма-
тивни вредности за таа класа или тип на
екосистеми (класификационен систем
на пример за квалитет на водата). Сепак,
индикаторите сами по себе и анализите
за достигнување на вредностите на ин-
дикаторите не овозможуваат директна
информација за причините на таквата
состојба во екосистемот.
Одлуката за определен зафат во екоси-
стемот со цел подобрување на состојба-
та на биоиндикаторите во него, се базира
пред сè на сознанијата добиени преку
мониторингот на различните методи на
управување на екосистемот и нивно-
то влијание врз биоиндикаторите, или
преку споредба со слични екосистеми и
причините кои довеле до измена на со-
ставот на биоиндикаторите во нив. Во
двата случаи најчесто се применува об-
ична емпириска (статистичка) споредба
91
 меѓу определен причинител (на пример
Прирачник за реставрација на реки
концентрација на фосфорни соедине-
нија) и соодветен индикатор (на пример
видов состав на безрбетниците). Со тоа,
управувањето или реставрацијата бази-
рана на синтетските мерења на условите
во речниот екосистем во голем дел се
базира на континуиран мониторинг на
биоиндикаторите и приодот на адаптив-
но управување. На пример, индексот на
видовиот состав базиран на присутноста
или отсутноста на определена група на
осетливи видови главно може да биде во
корелација со квалитетот на водата, но
самиот индекс не овозможува никаква
информација на кој начин и колку треба
да се подобри квалитетот на водата. Се-
пак успехот на реставрациските актив-
ности за подобрување на квалитетот на
водата може да се следи и проценува со
континуирано следење на индексот.
Синтетските мерења на условите во еко-
системот варираат во големи димензии
во кои и истите можат да бидат примене-
ти. Во определени ситуации, поединечен
вид може да биде добар индикатор на
некои аспекти од речниот екосистем; во
други мерките на ниво на популациите
на видови, како на пример диверзитетот,
се посоодветни. Некои од индикаторите
вклучуваат и физички параметри, други-
те не; исто како и информациите за при-
марната продукција или меандрирањето
на каналите. Сите овие карактеристики
на индикаторите треба да бидат реле-
вантно проценети во однос на целите на
реставрациските зафати за да се опреде-
ли кој од индикаторите е најсоодветен
за употреба.
Биоиндикатори – биоиндикаторите се
дефинираат како организми чии ка-
рактеристики (на пример присуство
или отсуство од екоситемот, густина
на популациите, распространувањето,
успехот во репродукцијата и слично) се
користат како индекс на атрибути кои
92
во принцип се многу тешки, несоодвет-
ни или премногу скапи да се измерат за
другите видови или еколошките услови
во определен воден екосистем. Во пери-
одот од 1970 до 1980 година, еколозите
и агенциите за управување со водите
ги користеле водните и почвените био-
индикатори како метод на проценка на
квалитетот на животната средина. Сепак,
од тој период многу автори изразуваат
оправдана резервираност за можноста
на биоиндикаторите да ги исполнат усло-
вите наведени во дефиницијата. Landres
et al., (1988 година) фундаментлано ги
критикуваат можностите за употреба
на ’рбетниците (посебно птиците) како
биоиндикатори на еколошките услови на
средината и препорачуваат ригорозни
мерки за оправданост на употребата на
таквиот метод.
 Позитивни и негативни аспекти на
биоиндикаторите – организмите
се користат како биоиндикатори за
предвидување на загадувањето на
средината, трендовите на развојот
на популациите, квалитетот на вода-
та и квалитетот на живеалиштата во-
општо. Идејата зад системот на упо-
требата на биоиндикаторите е во тоа
што се претпоставува дека доколку
живеалиштето е погодно за развојот
и животот на биоиндикаторот, то-
гаш истото е погодно и за другите
видови (главно со исти или слични
еколошки потреби) и дека попула-
циите на дивите видови ги отсли-
куваат условите во живеалиштето.
Сепак, бидејќи секој посебен вид има
свои специфични животни потреби,
односот на тој индикатор со други-
те видови во живеалиштето може да
не е целосно индикативен. Исто така
многу е тешко во проценката да се
вклучат сите фактори кои можат да ја
ограничат популацијата на опреде-
лениот вид. На пример, сличностите
 во живеалиштето за размножување
на индикаторскиот вид и сличните
на него видови можат да се проце-
нат како слични потреби на видо-
вите за определен квалитет на жи-
веалиштето, а всушност стапката на
предаторство, болести или зимски-
те живеалишта за преживување ги
лимитираат популациите. Како што
истакнува Van Horne (1983 година),
густината на популациите и другите
мерки за застапеноста на видовите
во определено живеалиште можат
да бидат погрешни индикатори за
квалитетот на тоа живеалиште. Ко-
ристењето на ваквите индекси, исто
така, создава проблеми при употре-
бата на нивните средни вредности
(кои било средни вредности во мо-
ниторингот на животната средина
доведуваат до многу погрешни зак-
лучоци!) преку кои се избегнуваат
максималните и минималните вред-
ности како најзначајни параметри за
животната средина.
 Избор на најдобар биоиндикатор -
Повеќе автори (Landres et al., 1988 го-
дина; Крстиќ и сор., 2007 година) упа-
туваат на посебна предострожност
при употребата на биоиндикатори
во редовниот мониторинг на живот-
ната средина и водните екосистеми.
Во изборот на биоиндикатор мора
да се вклучат следните важни фак-
тори:
o Осетливост на видот кон мере-
ниот параметар на животната
средина;
o Индикаторот точно и прецизно
да реагира на мерениот ефект.
Високата статистичка варијабил-
ност на индикаторот ја ограни-
чува можноста за утврдување на
ефектот. Широкораспростране-
тите видови главно не ги отсли-
куваат промените толку добро
како ендемичните видови. Од
речните живеалишта
и функција
друга страна ендемичните ви-
дови главно имаат малубројни
популации кои не се соодветни
за финансиски ефективен мони-
- структура
торинг;
o Големината на просторот на кој
се наоѓа видот биоиндикатор
системина
(ареал на распространување на
3 | Процена
видот) во регионот на интерес
треба да биде поголем од прос-
торот на другите видови. Гене-
1 | Речни
рално, мора да се избегнува упо-
ГлаваГлава
треба на видови кои се користат
во ловот и риболовот, бидејќи
нивните популации се загрозе-
ни со човековите активности,
а не со условите во живеалиш-
тето. Исто така и видовите кои
се веќе загрозени или со многу
мали популации не се соодветни
за постојан мониторинг поради
тешкотиите и финансиските
ограничувања да се утврдат во
живеалиштата;
o Одговорот на биоиндикаторот
кон некаков стрес во неговата
животна средина никогаш не е
ист во различните географски
локации и соодветните живе-
алишта сè додека тоа не го по-
тврдат фундаменталните истра-
жувања;
o Биоиндикаторот треба лесно
да биде достапен за собирање
и анализа;
o Употребата и собирањето на
биоиндикаторот не треба да
претставува етички проблем
во однос на искористувањето
и уништувањето на дивите ви-
дови.
93
  Основни карактеристики на водни-
Прирачник за реставрација на реки
те организми како биоиндикатори
а) Водни безрбетници – водните безр-
бетници се користат за проценка на
речните и крајбрежните услови на жи-
веалиштата. Можеби повеќе од кои било
други видови, тие се тесно поврзани во
својот животен циклус како со водната
така и со почвената средина. Нивните
потреби за исхрана, размножување и
сокривање се протегаат во и надвор од
водната средина. Најважно е да се ана-
лизира вкупниот состав на безрбетна-
та фауна како биоиндикаторска група.
Влијанијата врз речните екосистеми
најчесто го намалуваат диверзитетот на
безрбетниците, но може и да ја зголе-
мат присутноста на определени видови
поради што застапеноста на биоиндика-
торскиот вид е повеќе нарушена. Како
заклучок, добар биоиндикатор меѓу во-
дните безрбетници треба да е ниско во
синџирот на исхрана, за да реагира брзо
траба да има мал праг на толеранција на
измените и треба да е нативен (природен
вид за екосистемот) вид. Негативностите
на безрбетниците како биоиндикатори
се сложениот животен циклус, поради
кој исчезнуваат од живеалиштата пора-
ди миграција, напуштање на водата или
потрага по подобри услови за живот, а
не поради квалитетот на водата или жи-
веалиштето, релативно комплицираната
таксономија (определување на видовите)
и потешкотиите во нивното пронаоѓање
и издвојување од водните екосистеми.
б) Алги – како што е истакнато од многу
автори (Крстиќ и сор., 2007 година) алгал-
ните заедници се исклучително корисни
за биолошка проценка на живеалиштата
и водните екосистеми воопшто. Тие глав-
но имаат краток животен век и брза ре-
продукција поради што се многу корисни
за проценка на краткорочните влијанија.
Влијанијата на собирањето на алгите врз
живеалиштето и другите живи организми
94
се минимални, а самото собирање е лес-
но. Примарната продукција на алгите е
под директно влијание на физичките и хе-
миските промени во водниот екосистем.
Алгалните заедници се осетливи на некои
загадувачи на кои останатите водни орга-
низми може воопшто да не реагираат, а
нивните заедници можат да се анализира-
ат по однос на биоиндикаторските видо-
ви, индексите на диверзитет, богатството
на видови, биохемиската и физиолошката
активност на заедницата или стапката на
колонизација на достапни живеалишта.
Голем број нетаксономски анализи, како
биомаса или состав на хлорофили, можат
да се користат во процената на алгалните
заедници. Нивните функционални актив-
ности како примарна продукција или ди-
шење често се користат за проценка на
ефектите на зголемување на хранливите
материи во системот. Некои од негатив-
ностите на употребата на алгите како
биоиндикатори вклучуваат релативно
комплексна таксономија која бара спе-
цијалисти за различните алгални групи
и доста напорни пресметки за диверзи-
тетот и богатство на видови. Сепак, сите
овие негативности можат да се надминат
со правилен приод и едукација.
в) Риби – во трудот на Hocutt (1981 годи-
на) потенцирано е дека „структурно и
функционално богати рибни популации
се еден од најбитните еколошки фактори
кои директно или индиртектно овозмо-
жуваат докази за квалитетот на водата
и ги вклучуваат сите локални измени на
живеалиштата“. Предностите на рибите
како биоиндикатори вклучуваат:
o тие се корисни индикатори за долго-
трајните ефекти и вкупните услови
во живеалиштата;
o рибните заедници претставуваат ши-
рок дијапазон на трофични нивоа во
екосистемот;
o рибите се на врвот на синџирот на
исхрана и од човекот се користат за
исхрана;
o рибите се релативно лесни за соби-
рање и идентификација;
o стандардите за квалитетот на вода-
та во многу случаи се базираат во
однос на култивација на рибите и
рибарството;
o сегашните процени се дека скоро
1/3 од сите загрозени ’рбетници на
нашата планета се риби.
Недостатоците за употребата на рибите
како биоиндикатори се:
o трошоците за работа со рибите;
o тешко остварлива статистичка ва-
лидност на податоците;
o тешкотии во толкувањето на резул-
татите;
o сложени животни циклуси;
o лов и предаторство.
Проценка на потребата на видовите од
определено живеалиште – анализите на
потребите на видовите вклучуваат пре-
цизни податоци за тоа како различните
параметри на живеалиштата меѓусебно
делуваат врз видовите или колку добро
екосистемот обезбедува поволни усло-
ви за живот на рибите и дивите видови.
Целосна спецификација на односите
меѓу важните параметри и сите видови
во еден екосистем не е возможна. По-
ради тоа, овие анализи се базираат на
еден вид или сродна група на видови.
Во најпроста форма, овој тип анализа
ги објаснува физичките фактори кои ги
разликуваат „добрите“ живеалишта за
видовите (места каде определен вид е
најверојатно да биде пронајден или да
се размножува) од „лошите“ живеалишта
(места каде е многу тешко да се пронајде
некој вид или каде што тој никогаш не се
размножува). Во посложените анализи,
вклучени се и други параметри освен
чисто физичките, како на пример дру-
гите видови (кои се извор на храна, на
речните живеалишта
и функција
пример за разгледуваниот биоиндика-
тор или група), компетициските видови,
предатори, или временско-просторната
достапност на ресурси за видот од ин-
- структура
терес.
Анализите базирани на потребите на
видовите се разликуваат од синтетските
системина
мерења на состојбата на екосистемите
3 | Процена
поради тоа што задолжително го вклучу-
ваат односот меѓу причинските параме-
1 | Речни
три и потребните биолошки карактерис-
тики на системот. Таквите анализи можат
ГлаваГлава
да се искористат во директните одлуки
за тоа кои реставрациски зафати ќе ги
достигнат потребните резултати и да ги
предвидат возможните последици од
таквите зафати. На пример, со анализата
на проценката на живеалиштата може да
се идентификува дека вкупната продук-
ција на ореви во крајбрежната вегета-
ција ја ограничува распространетоста на
вервериците во нив. И доколку вервери-
ците се видот од интерес, реставрацијата
на речниот коридор треба, барем делум-
но, да ја зголеми продукцијата на овие
плодови во определената зона.
Комплексноста на овие методи варира
во широки рамки и вклучува и проценка
на стабилноста на живеалиштата во од-
нос на бројот на единки во популациите,
анализи на определено место во опре-
делено време во однос на временските
варијации на многу комплексни потреби
на видовите, или анализа на единичен
вид во однос на група видови и нивните
меѓусебни односи. Сите овие можности
треба внимателно да се земат предвид
при одбирањето на соодветна анализа
за решавање на специфичниот проблем
во реставрациските зафати на водните
екосистеми.
95
 Ограничувања во процената  Ретките случки во минатото или на
Прирачник за реставрација на реки

други места во сливното подрачје

Процената на кое било ниво може да можат да имаат одложен ефект во
обезбеди многу вредни податоци за ус- текот на многу години дури и декади.
ловите и карактеристиките на сливното Поради тоа, просторната и времен-
подрачје, како и да ги истакне причините ската рамка на анализите може да не
кои доведуваат до таквите состојби. Се- биде доволна за откривање на овие
пак, прецизната проценка и целосното случки и нивните вистински ефекти
откривање и разбирање на тоа што се врз речните екосистеми;
случува во определено сливно подрачје,  Недостигот од историските подато-
може да биде ограничено поради некои ци (мерења, документи) го ограни-
од следните фактори: чуваат разбирањето на условите во
 Приватната сопственост може да ја минатото;
спречи достапноста на истражува-  Квалитетот, прецизноста и точноста
ното подрачје; на податоците зависат од знаењето
 Типот и прецизноста на собраните и способноста на спроведувачите на
податоци може да бидат ограничени анализите и нивната интерпретација
со време, финансиски средства, или на собраните податоци. Научната
ограничени можности на спроведу- едукација и обуките се клучни за
вачите на проценката; намалување на човечката грешка и
обезбедување на соодветното на-
 Научното разбирање на процесите
учно спроведување на методите и
во сливното подрачје сè уште е во
анализите;
развој, а соодветните техники за
проценка се во фаза на развивање  Квалитетот, прецизноста и резо-
и тестирање; луцијата на податоците се под ди-
ректно влијание од инструментите
 Влијанијата врз животната средина
и методите со кои тие се собираат и
се многукратни и најчесто кумула-
анализираат.
тивни во просторно-временски рам-
ки; факт кој го комплицира утврду-
вањето на причинско-последичните
односи и потенцијалните идни влија-
нија во сливното подрачје;
 Ниту една поединечна научна дис-
циплина не ги покрива сите пара-
метри на влијанијата, поради што
се потребни интердисциплинарни
тимови на експерти. Тоа од своја
страна бара соодветна координација
и меѓусебна соработка на бројните
поединци;

96
Глава 4
Развивање на стратегија за реставрација
на реки
4.1 Организирање и идентификување на проблемите
Иницијативата за реставрација на одре-
ден речен екосистем може да дојде од
различни страни. Во препознавањето
на проблемот и иницијативата за рес-
таврација може да бидат вклучени заед-
ниците и бројни заинтересирани групи
и поединци. Искуството покажало дека
проектите кои произлегуваат од логи-
чен процес на развивање на планот за
реставрација се многу поуспешни.
Без разлика на тоа од каде потекнува
иницијативата за реставрација или
предложеното „решение“, многу е ва-
жно раководењето на процесот за пла-
нирање на реставрацијата да биде на
локално ниво, односно од луѓето кои
притискаат за акција, кои се сопстве-
ници на земјиштето, кои се засегнати,
кои можат да имаат корист, кои се на
позиција да одлучуваат или пак да ра-
ководат.
Организирање
 Почетни чекори во развивањето
на планот за реставрација на еден
речен коридор се организирањето
на активностите и дефинирањето на
проблемот. Суштински компоненти
на организацијата се: Поставување
на границите
и функција
реставрација
системиза- структура на реки
стратегија
Речни
Глава 1 | на
Глава 4 | Развивање
 Формирање на советодавна група
 Востановување на технички тимови
 Идентификување на изворите на
финансирање
 Востановување на структурата за
остварување контакти и донесување
одлуки
 Обезбедување на соодветна вклуче-
ност и проток на информации меѓу
учесниците
 Документирање на процесот
Географските граници го определува-
ат просторниот контекст за техничката
проценка и даваат претстава за просто-
рот при организирање на проектот за
реставрација. Кога ќе се утврдат грани-
ците, областа во рамките на тие грани-
ци треба да ги одразува соодветните
еколошки процеси. Границите треба
да бидат утврдени на начин што ќе го
одразат степенот до кој еколошките
процеси имаат влијание врз речните
коридори (види Глава 1, Согледување
на рамката). На пример, зачувувањето
на биодиверзитетот треба да се разгле-
дува во регионални рамки, додека пак
квалитетот на водата за пиење најчесто
се разгледува на ниво на слив или дел
од водотек.
Централна улога при развивањето на
планот за реставрација на речниот ко-
97
 ридор има советодавната група. Оваа
Прирачник за реставрација на реки
група е дефинирана како собир на клуч-
ните чинители: приватни граѓани, групи
од јавен интерес, економски интереси,
јавни службеници и кои било други за-
сегнати групи и поединци. Ваквото ши-
роко учество придонесува да се обезбе-
ди следното: 1) нема да бидат наметнати
интереси на одредени групи или поедин-
ци и 2) процесот да се води од врвот на-
долу. Всушност, улогата на советодавната
група е да ги советува субјектите кои ги
донесуваат одлуките, односно финанси-
ерите, организациите, или поединците
кои ја предводат иницијативата за рес-
таврација. Иако советодавната група ќе
одигра активна улога во планирањето и
координирањето, сепак оваа група нема
да ги носи клучните одлуки.
При планирањето и спроведувањето на
реставрацијата потребно е високо ниво
на знаење, вештини и способности, како
и стручно расудување. Општо земено,
потребно е да се организира интердис-
циплинарен технички тим кој ќе ги
црпи знаењата и вештините на различ-
ни институции, организации и поединци.
Потребен е тим со широка техничка под-
готвеност, а во него треба да се вклучат
експерти и практичари со стручни позна-
вања како од инженерските области така
и од биолошките науки, а особено водна
и почвена екологија, хидрологија, хи-
драулика, геоморфологија и транспорт
на нанос. Членовите на техничкиот тим
или тимови можат исто така да членува-
ат и во советодавната група, а дури и во
субјектот кој донесува одлуки. Веројатно
најважната придобивка од воспоставу-
вањето на ваков технички тим е обезбе-
дувањето на потребните информации на
советодавната група и субјектите кои ги
носат одлуките при дефинирањето на
целите на реставрацијата.
Идентификувањето на изворите на
финансирање обично претставува ран
98
и витален чекор во насока на спроведу-
вање на ефективна иницијатива на рес-
таврирање на река. Зависно од целите на
реставрацијата, потребните финансиски
средства за нејзиното спроведување,
можат значително да варираат, при што
често тие се многу високи. Финансиските
средства може да се обезбедат од држав-
ни извори или пак од локални групи на
граѓани. Средствата може да дојдат од
општините или пак од кој било субјект
кој има даночни овластувања. Други
извори на средства може да бидат до-
наторски и филантропски организации,
здруженија на сопственици на земјиште
и доброволни придонеси.
По воспоставувањето на советодавна-
та група и техничките тимови, важно е
да се развие структура на донесување
одлуки и да се утврдат јасни канали за
комуникација меѓу сите вклучени стра-
ни, (слика 4.1). Советодавната група на
субјектот кој донесува одлуки му дава
препораки, засновани на постигнат кон-
сензус, како и врз основа на информации
добиени од различните технички тимови
кои вршат истражување и анализирање
на состојбите и структурата на речниот
коридор, социјалните, културолошките и
економските прашања и друго. Субјектот
кој донесува одлуки е одговорен за со-
ветодавната група и за предводење на
иницијативата за реставрација на реч-
ниот коридор. Субјектот кој донесува
одлуки може да биде организација или
група на организации кои формирале
партнерство. Секоја од овие групи може
да делува во следниве насоки: избор на
функционери, утврдување на правила-
та за работа, утврдување на буџетот за
планирање и назначување на технички
тимови. Во рамките на формирањето на
структурата на донесување одлуки, по-
требно е да се утврдат комуникациските
канали со инвеститорот, советодавната
група, како и соодветните работни групи.

ДОНЕСУВАЊЕ ОДЛУКИ
Tехнички тим
Анализа на структурата
и функциите на речниот
коридор
СОВЕТОДАВНА ГРУПА
Tехнички тим
Општествени и
културни прашања
Слика 4.1: Структура на донесување одлуки
Вклученоста и споделувањето инфор-
мации меѓу учесниците е многу важен
аспект на организирањето на реставра-
циските проекти. Ова значи дека сите
заинтересирани страни треба да се ра-
ководат според принципите на заемно
давање и примање информации.
Последниот елемент на организирање-
то се однесува на документирање на
процесот, а тука спаѓа документи-
рањето на различни активности кои се
спроведуваат како дел од напорите за
реставрација на речниот коридор. Иако
планот за реставрација, по неговото за-
вршување, предвидува документирање
на резултатите од процесот на рестав-
рација, сепак важно е да се евидентира-
ат активностите онака како што истите
се случуваат. Користењето на таканаре-
чен „список на активности за реставра-
ција“ претставува ефективен начин за
идентификација на важни прашања и
активности поврзани со реставрацијата
како и нивно евидентирање. Списокот
може да го води советодавната група
и функција
на реки
реставрација
Tехнички тим
Истражување и
системиза- структура
евалуација на фондови
на реката
Tехнички тим
стратегија
Економски прашања
Речни
Глава 1 | на
Глава 4 | Развивање
Tехнички тим
Јавни контакти
или инвеститорот и може да се користи
за анимирање на засегнатите страни во
проектот и нивно информирање за на-
предокот на иницијативите и напорите
за реставрација.
Планирањето има особено значење во
овој процес. Постојат многу различни
процедури кои можат да се применат,
а овде е презентирана така наречената
процедура во 12-чекори која вусшност
содржи конкретни прашања до рестав-
раторот и дава насоки како да се дојде
до одговор на истите.
Зошто планирање?
Кај проектите за реставрација постојат
проблеми кои се едноставни и реше-
нија кои се очигледни. Меѓутоа, често
проблемот не е очигледен, а решението
е далеку од едноставно. Добро подгот-
вениот план е од големо значење за ус-
пешна реставрација на реката и истиот
треба да ја демонстрира способноста за
извршување на работите и познавање-
99
 то како тој функционира. Петте причи-
Прирачник за реставрација на реки
ни за ваквиот приод во планирањето се:
 Транспарентноста во процедурата
на планирање обезбедува вредну-
вање на јавното мислење. Така може
да се верифицира зошто е направе-
но тоа што е направено и/или тоа
што треба да се направи.
 Поставувањето на јасни, мерливи
цели на проектниот менаџер му до-
зволува да го еволуира проектот.
 Планирањето овозможува оддале-
чување од очигледните проблеми и
наведува на размислување за про-
блемите во сливот.
 Поставувањето на приоритети во
процесот на планирање овозможува
да не се делува на симптомите туку
на причините.
 Со планирањето се избегнува не-
ефикасност во спроведувањето на
проектот, на пример извршување
на работите со погрешен редослед.
Друг важен момент кој ја истакнува
потребата од планирање е фактот дека
реставрацијата на реките може да биде
многу скапа работа. Дури и најмалите
проекти, на мали реки, ретко ќе чинат
помалку од неколку илјади долари. Го-
лемите реставрации лесно можат да
достигнат потребна инвестиција од
неколку милиони долари. Затоа, може
да се констатира дека воопшто не е не-
разумно за планирање да се потрошат
5-10% од инвестицијата на проектот.
Иако постапката на планирање на прв
100
поглед се чини дека е долготраен про-
цес, повеќето од содржините на пла-
нирањето имаат концепти на појасну-
вање. Доколку се прифатат тие концеп-
ти, и доколку сливот на реката е мал, а
планерот веќе добро ја познава реката,
тогаш планирањето може да се спро-
веде за неколку дена. Од друга страна,
ако се работи за големи и комплексни
сливови може да има потреба од ком-
плексна стратегија за реставрација, а
тоа повлекува и подолго време за пла-
нирање. На крајот од овој воведен дел
за планирањето треба да запомнеме
дека реставрацијата е долг процес кој
може да трае со години или децении,
што значи дека вложениот напор во
подготовка на добар план за рестав-
рација на самиот почеток е навистина
корисен.
Процедура на планирање
Во литературата можат да се најдат раз-
лични препорачани процедури за пла-
нирање на реставрацијата. Планирање-
то секогаш почнува со луѓето и со она
што луѓето го вреднуваат. Овој прирач-
ник не ги покрива социолошките и еко-
номските аспекти, туку е концентриран
на тоа што е најдобро за реката, а не на
обезбедување на поддршка за планот.
Процедурата изнесена подолу е позна-
та во литературата како планирање во
12-чекори, (слика 4.2 и табела 4.1).
 Глава 1 | на
Глава 4 | Развивање стратегија
Речни и функција
реставрација
системиза- структура на реки
Слика 4.2: Дијаграм процедура на планирање во 12 чекори. Црните стрелки го покажу-
ваат движењето меѓу чекорите, а избледените стрелки ја покажуваат проценката на
претходните чекори како резултат на реалната проверка на завршените активности .

101
 Табела 4.1: Планирање на реставрацијата со процедура од 12-чекори
Прирачник за реставрација на реки

Чекор/Прашање Опис
1 На крајот од првиот чекор треба да се има визија за
Кои се целите на тоа како треба да изгледа реката по завршување на
реставрацијата? реставрацијата. Оваа визија треба да се има предвид
за цело време на развивање на планот за реставрација.
2 Реставрацијата на реките е дел од управувањето со
Со кого се споделува визијата? сливот. Реките имаат многу намени/улоги, меѓутоа
не сите од нив се поврзани со нивните еколошки
вредности. Дали другите луѓе ја делат визијата за
еколошко обновување на реката?
3 Во овој чекор треба да се опише реката во сегашната
Кои се промените на реката? состојба и во минатото, односно пред нарушувањето.
4 Реставрацијата се однесува на заштита на природните
Кои се главните природни процеси и подобрување или креирање на нови.
процеси и проблеми на реката? Многу процеси во речниот коридор се загрозени од
проблемите на реката, затоа треба да се дефинираат
главните процеси, процесите на деградација и
проблемите.
5 Кои делови од реката имаат највисок приоритет?
Составување листа на Спротивно на вообичаената практика, можно е да не
приоритети. Кои делови од се започне со најоштетените делови, туку со заштита
реката и проблеми први ќе се на најдобрите делови од реката.
решаваат?
6 Тука треба да се дефинираат работите кои можат да
Кои се стратегиите за заштита се направат за заштита и подобрување на важните
на процесите и подобрување на процеси за делови од реката кои се идентификувани
реката? со висок приоритет во претходниот чекор.
7 Од завршената работа во претходниот чекор треба
Кои се специфичните и мерливи детално да се дефинираат целите и задачите кои ќе
цели и задачи? бидат јадро на планот за реставрација.
8 Дали целите опишани во претходниот чекор се
Дали се целите остварливи? остварливи, реални? Многу фактори, како на пример
чинењето, политиката и несаканите последици за
другите корисници на реката, ќе вршат притисок за
промена на приоритетите кои се дефинирани. На крајот
од овој чекор треба да се дефинира конечната листа
на проблеми што ќе се третираат.
9 Откако се дефинирани целите и методите со кои ќе се
Што треба да содржи основниот третираат проблемите треба да се изработи основен
проект? проект (detailed design). Кои специфични работи треба
да ги содржи проектот за да се постигнат целите? Ова
може да има широк опфат, од отсуство на интервенција,
планирање на контролни и манипулативни објекти,
па сè до целосна реконструкција на речното корито.
10 Мерливите целни задачи, претходно дефинирани, се
Како треба да се евалуира основа за евалуација на проектот. Важно е да се истакне
проектот? дека евалуацијата не мора да биде детална и скапа.

102
11 Планот за реставрација треба да биде имплементиран

Како треба да се планира и
имплементира проектот?
и функција
на реки
со изработка на временски динамичен план кој ќе ги
лоцира одговорностите, ќе ги дефинира фондовите, ќе
ги планира работите и ќе ја организира евалуацијата

реставрација
на проектот.

системиза- структура
12 Крајниот чекор од процедурата на планирање е
Дали проектот функционира? обезбедувањето на одржливост на завршените работи
и дефинирањето на тоа кога во иднина проектот ќе
биде формално оценет со користење на информациите
собрани со планот за евалуација.

стратегија
Речни
Важна забелешка! Од моментот на завршување на процесот на планирање,

Глава 1 | на
може да се претпостави дека реставраторот добро ја познава реката што

Глава 4 | Развивање
е предмет на реставрација. Во реалноста ова не мора да биде случај. Во
суштина, подобро е да се селектира река која може да се рехабилитира
на рационална основа. Чекорот 5 од изнесената процедура ги опишува
приоритетите за делување, односно за акција. Како и да е, секоја процедура
со поставување на приоритети е хиерархиска и треба прво да се примени на
пошироко/регионално ниво па потоа да се одлучи кој слив, река или дел од
река треба прво да се третира.

Идентификување на проблемите  Анализа на причините/нарушувања-

На развојот на целите за реставрација
на речниот коридор му претходи ана-
лиза на состојбата на коридорот. Иако
идентификацијата на проблемот може
да биде многу тешка, во смисла на мер-
ливите услови на речното корито, се-
пак, тоа е најважниот чекор во рамките
на развојот на планот за реставрација
и самиот процес на реставрација. Овој
дел од прирачникот се фокусира на
шесте чекори во процесот на иденти-
фикација на проблемите:
 Собирање и анализа на податоци
 Дефинирање на условите на речни-
от коридор и причините за нарушу-
вањето
 Споредба меѓу постоечките и поса-
куваните услови
та на видоизменетите односно нару-
шените услови на речниот коридор
 Утврдување на можните влијанија на
управувачките акции врз условите и
функциите на речниот коридор
 Дефинирање на проблемот и мож-
ностите
Собирањето податоци треба да за-
почне со формирање на техничкиот
тим, во консултации со советодавната
група и субјектот кој донесува одлуки.
Пo утврдувањето на тоа кои податоци
ќе се собираат треба да се обезбедат
информации за историските и теков-
ните (baseline) услови во рамките на
структурата на речниот коридор, како
и социјалните, културолошките и еко-
номските услови на поширокиот слив.
Податоците се собираат со помош
на најразлични техники, вклучувајќи
103
 сензори на далечина (remote sensing),
Прирачник за реставрација на реки
историски карти и фотографии, попи-
шување на ресурсите со користење на
стандардизирани теренски техники,
модели за евалуација и други прифа-
тени методологии. Во однос на соби-
рањето историски податоци, треба
да се стави акцент на разбирањето на
промените во однос на користењето на
земјиштето, поставеноста на коритото
во просторот, видот на покривката и
други физички услови. Анализата на
податоците игра важна улога во сите
елементи на идентификацијата на про-
блемот. Постојат најразлични техники
за анализа на податоците од квалита-
тивни евалуации, па сè до сложени ком-
пјутерски модели.
Дефинирањето на речниот коридор и
причините за нарушувањето е вториот
чекор во процесот на идентификација
и анализата на проблемот. Структурата
на коридорот, неговите функции и при-
дружните нарушувања кои ја опишу-
104
ваат постојната состојба на коридорот,
се утврдуваат од случај до случај. Како
што и човечкото здравје се утврдува
врз основа на параметри како што е
крвниот притисок и телесната темпе-
ратура, состојбата на коридорот мора
да се утврди преку соодветни мерли-
ви атрибути. За почеток, треба да се
посвети внимание на опишување на
тековните услови со следниве компо-
ненти на коридорот: 1) хидрологија, 2)
ерозија и количини нанос, 3) вегетација
на поплавната рамнина, 4) процеси во
коритото, 5) поврзаност, 6) квалитет на
водата, 7) водни и крајбрежни видови
и критични живеалишта и 8) димен-
зии на коридорот. Детални насоки за
квантифицирање на голем дел од овие
атрибути се или опишани или наведе-
ни на други места во овој документ.
Мерливите атрибути за опишување на
условите на речниот коридор се дадени
во табела 4.2.
Табела 4.2: Мерливи атрибути при дефинирањето на условите на речниот коридор

и функција
на реки
Хидрологија
o Вкупен годишен проток
o Сезонски месечен проток

реставрација
o Максимални (вршни) протоци

системиза- структура
o Минимални протоци
o Времетраење на протоците во текот на годината
o Евиденција за врнежи
o Геометрија на сливот (големина и форма)
Ерозија и количина нанос

стратегија
o Покривка на сливот и состојба на почвата
o Доминантни ерозивни процеси
o Стапки на површинска ерозија и загубена маса

Речни
o Количина донесен нанос

Глава 1 | на
o Ерозивни процеси во коритото

Глава 4 | Развивање
o Функции на транспортот на нанос
Вегетација на поплавната рамнина/крајбрежјето
o Вид на заедница
o Вид на распределба
o Површинска прекривка
o Динамика на заедницата
o Репродукција
o Поврзаност
Процеси во коритото
o Карактеристики на протокот
o Димензии на коритото (форма, профил и поставеност)
o Состав на супстратот
o Поврзаност на поплавната рамнина
o Докази за вкопување и/или издигнување
o Странична/крајбрежна ерозија
o Авулзии/отцепувања на коритото
o Карактеристики на наталожениот материјал
o Измивање на поплавната рамнина
o Процес на разгранување и формирање меандри
o Процеси на празнење и полнење
o Класа на транспортот на нанос
Квалитет на вода
o Боја
o Температура, растворен кислород
o Суспендиран нанос
o Тековна хемиска состојба
o Тековни услови поврзани со водните организми
Водни и крајбрежни видови
o Значајни водни видови и нивни живеалишта
o Крајбрежни видови и нивни живеалишта
o Автохтони (нативни) наспроти алохтони (донесени) видови
o Загрозени видови
o Видови кои живеат на дното на реката, растенија, безрбетници и ’рбетници
Димензии на коридорот
o Ситуации
o Топографски карти
o Ширина
o Надолжни карактеристики
105
 Третиот чекор во процесот на иденти-
Прирачник за реставрација на реки
фикување и анализа на проблемот е
споредба меѓу постоечките и посаку-
ваните услови. Корисно е да се опише
како тековните услови на речниот ко-
ридор се споредуваат со референтните,
кои најдобро го отсликуваат посакува-
ниот исход од реставрацијата. Рефе-
рентните услови често укажуваат на
тоа како би изгледал речниот коридор
доколку останел релативно стабилен.
Развивањето на референтни услови
може да биде тешка задача, меѓутоа
ова е многу важен чекор во рамките
на спроведувањето на анализата на
проблемот. Во најголем број случаи,
Слика 4.3: Речно корито без нарушени и со силно нарушени услови, лево – река Радика
кај Бошков мост, десно – река Вардар кај Гостивар (Поповска, 10/2009 година)
Четвртиот чекор во процесот на иден-
тификување на проблемот е анализата
на причините за нарушувањето. Ана-
лизата на причините за овие промени
е многу важна при идентификувањето
на можностите и ограничувањата на
процесот на управување со коридорот,
како и при дефинирањето на реални и
изводливи цели на реставрацијата. За
секој изменет или оштетен атрибут од-
носно функција на структурата на реч-
ниот коридор, можеби постои причин-
ско-последична низа на настани кои го
предизвикале оштетувањето. Поради
106
сепак, референтните услови се раз-
виваат преку споредба со референтни
локации или делови од реки за кои се
смета дека го отсликуваат природниот
потенцијал на речниот коридор. Рефе-
рентна локација може да биде и сос-
тојбата на коридорот кој е предмет на
реставрација, пред нарушувањето. На
сличен начин, референтни услови може
да се развиваат од соседни речни ко-
ридори поставени во слични физичко-
географски услови, доколку тие реки
не претрпеле големи влијанија поради
нарушувања предизвикани од приро-
дата, односно човекот.
ова при спроведувањето на анализата
на проблемот, корисно е да се разгле-
даат факторите кои имаат влијание на
еколошката состојба во речниот кори-
дор на различни нивоа: пејзаж, речен
коридор и дел од реката. При анализа
на факторите на ниво на предел, тре-
ба да се согледаат нарушувањата кои
доведуваат до промена на приливот
на нанос и вода во реката и изворите
на контаминација. При спроведување
на анализа на ниво на речен коридор
или дел од река, треба да се согледаат
следниве работи:
 Активности кои доведуваат до из-
менување односно губење на крај-
брежната вегетација (на пример: па-
сење, земјоделство, сечење на дрва
и урбанизација), кои доведуваат до
промена на стабилноста на брего-
вите, истекувањето и транспортот
на загадувачи, промените на квали-
тетот на водата и карактеристиките
на живеалиштата на крајбрежните
зони.
 Активности кои физички ја менуваат
морфологијата на коритата, брегови-
те и крајбрежните зони и кои дове-
дуваат до ефекти како изместување
на водните и крајбрежните живе-
алишта и материјали (на пример
канализирање, изградба на насипи,
копање чакал и пристапни патишта).
 Модификации во самиот водотек кои
доведуваат до промени на формата
и димензиите на коритото, протокот,
хидрауликата, карактеристиките на
транспортот на наносот, водните
живеалишта и квалитетот на водата
(на пример брани и мерки за стаби-
лизација на наклонот, насипување
на бреговите со карпест материјал
и мерки за „подобрување“ на живе-
алиштата).
Утврдувањето на можните влијанија
на активностите за управување врз
структурата и функциите на речниот
коридор е следниот чекор во процесот
на идентификување на проблемите.
Способноста за идентификување на
влијанијата поврзани со управување-
то, станува многу важно при идентифи-
кувањето на алтернативите за рестав-
рација. Доколку се опишат влијанијата
од активностите на управувањето во
минатото, тогаш на тој начин може да
се спречи повторување на претходните
грешки и би требало да се овозможи
предвидување на тоа како системот за
потребите на евалуирање на алтерна-
и функција
на реки
тивите ќе реагира во иднина.
Крајниот чекор во процесот на иденти-
фикација на проблемот е изготвување
реставрација
на концизни извештаи според кој ќе
системиза- структура
се раководи реставрацијата. Овие из-
вештаи за да имаат најголем ефект, тре-
ба да го содржат следното:
 Да ги опишат условите на оштете-
стратегија
ниот речен коридор преку нивно
експлицитно наведување и изразу-
Речни
вање во мерливи единици и нивно
Глава 1 | на
поврзување со конкретни процеси
Глава 4 | Развивање
во рамките на речниот коридор.
 За секое оштетување, да ги опишат
отстапувањата од посакуваните ре-
ферентни услови (динамичка рамно-
тежа) односно состојбата на нормал-
но функционирање.
4.2 Цели на реставрацијата за
обновување на екосистемите
Откако ќе се заврши со основните
организациони чекори и откако ќе се
утврдат проблемите следуваат след-
ниве фази: 1) развој на цели на рестав-
рацијата и 2) алтернативи за реставра-
ција. Овие две фази имаат потреби од
информации од сите партнери. Совето-
давната група треба да работи заедно
со субјектите кои ги донесуваат одлу-
ките и со техничките тимови.
Во процесот на развивање на целите на
реставрацијата треба да се земат пред-
вид следниве компоненти:
 Дефинирање на посакуваната идна
состојба
 Согледување на рамката
 Утврдување на ограничувањата и на
проблемите на реставрацијата
 Дефинирање на општите и конкрет-
ните цели
107
 Обемот на реставрацијата на речни-
Прирачник за реставрација на реки
от коридор може многу да варира, од
коридор на мал поток до голем речен
слив. Меѓутоа, важно е да се разбере
дека функциите на конкретниот еко-
систем не се извршуваат изолирано
и дека се поврзани со придружните
екосистеми во околниот предел. Секој
речен коридор кој е цел на реставра-
ција е единствен. Проектната цел на
реставрирањето на повеќе еколошки
функции може да го опфати каналскиот
систем, активната поплавна рамнина
и можните падини од соседните ридо-
ви или други одбранбени области кои
имаат потенцијал директно или инди-
ректно да влијаат врз водотекот (Sedell
et al., 1990 година).
Широките коридори веројатно ќе содр-
жат повеќе видови заедници и ќе из-
вршуваат голем дел од функциите на
водотекот (складирање на поплавната
вода и на седиментот, процесирање
на хранливи материи, живеалишта за
рибите и другиот жив свет и сл.) кои
треба да се реставрираат. Меѓутоа, во
многу случаи, нема да биде можно да
се обнови оригиналната широчина на
коридорот и реставрацијата ќе се фо-
кусира на потесен сегмент веднаш до
речното корито.
Кај тесни коридори низ урбано или
земјоделско подрачје би можеле да се
реставрираат одредени функции (на
пример засенчување на водотекот),
додека други не би можеле (на пример
движењето на живиот свет). Многу тес-
ни коридори главно може да функцио-
нираат како рабни живеалишта и тие ќе
бидат попогодни за некои единствени
или понекогаш опортунистички расти-
телни или животински видови.
Големината на делот од реката кој ќе
биде предмет на реставрациски интер-
венции е едно од најважните прашања
108
за реставрацијата. Големината е основ-
на единица за проектирање и за упра-
вување со речниот коридор. При утвр-
дувањето на општите и на конкретните
цели, секоја големина треба да се оцени
во однос на нејзиниот пејзаж и поеди-
нечни карактеристики, како и нивното
влијание врз функцијата и интегрите-
тот на речниот коридор. На пример,
стрмните падини до коритото мора да
се земат предвид таму каде што при-
донесуваат со значителни количества
на истекување, потповршински доток,
седименти, дрвенест нанос и други ма-
теријали. Друг дел може да биде особе-
но активен во поглед на миграцијата на
коритото и би можел да има потреба од
проширување на коридорот во однос
на другите делови за да ја прими локал-
ната динамика на речниот тек.
Општи и конкретни цели на
реставрацијата
Целите на реставрацијата треба да би-
дат дефинирани од субјектите кои ги
донесуваат одлуките со консензус на
советодавната група и со помош на
интередисциплинарните технички ти-
мови и другите учесници. Овие цели
треба да интегрираат две важни групи
фактори:
 Посакувана идна состојба
 Социјална, политичка и економска
вредност
Посакуваната идна еколошка состојба
на речниот коридор често се заснова
на предразвојните услови или на некои
често прифатени сфаќања за тоа како
изгледал и функционирал природни-
от речен коридор пред неговото на-
рушување. Освен посакуваната идна
состојба, дефиницијата на целите на
реставрацијата мора да опфати и дру-
ги прашања, како што се политичките,
социјалните и економските вредности,
како и прашањата на опфатот/големи-
ната.
При дефинирањето на реалните цели
би можело да биде корисно истите да се
поделат во две одделни, но сепак повр-
зани, категории: примарни и секундар-
ни. Примарните цели треба да бидат ре-
зултат на утврдувањето и на анализата
на проблемот. Примарните цели често
се оние кои го иницирале проектот и
тие можат да се фокусираат врз пра-
шањата како што се стабилизацијата
на бреговите, управување со седимен-
тите, зачувување на почвата и водата
во возводниот дел на реката, контрола
на поплавите, подобрени водни и суво-
земни живеалишта и естетски ефекти.
Секундарните цели треба да се развијат
на начин што директно или индиректно
ќе ги поддржат примарните цели. На
пример, ангажирањето на раселените
шумски работници за спроведување на
конзервацијата во пошумен слив или
регион може да и служи на секундарна-
та цел за ревитализација на локалната
економија, истовремено придонесу-
вајќи за примарната цел на подобру-
вање на биодиверзитетот во областа
што се реставрира.
Конкретните цели на реставрацијата
треба да ги поддржат основните цели
и директно произлегуваат од утвр-
дувањето и анализата на проблемот.
Конкретните цели на реставрацијата
изразени како мерливи услови даваат
основа за следење на напредувањето
на проектот во остварувањето на кон-
кретните цели кон постигнување на по-
ставените услови за речниот коридор.
Како и во случајот на општите цели на
реставрацијата, од императивно зна-
чење е конкретните цели на реставра-
цијата да бидат реални и мерливи. На
пример, врвната цел на реставрација-
та би можела да биде да се подобрат
и функција
на реки
рибните живеалишта. Неколкуте при-
дружни конкретни цели би можеле да
ги опфатат и следните активности:
реставрација
 Подобрување на температурата на
системиза- структура
водата преку обезбедување на сон-
чеви заклони, односно сенки
 Изградба на објект во реката (талож-
ник) за да се обезбеди зафаќање на
стратегија
наносот
 Работа со локалните сопственици
Речни
на земјиштето за да се охрабрат во
Глава 1 | на
поддршката на напорите за конзер-
Глава 4 | Развивање
вација во близина на реката
Концепти кои се многу корисни за де-
финирање на општите и конкретните
цели на реставрацијата се вредноста,
толеранцијата, ранливоста, реакција-
та и самоодржливоста. Концептот на
вредност треба да се земе предвид
не само во поглед на трошоците за
реставрација туку и во поглед на до-
биената и подобрената вредност. Кон-
цептот на толеранција се предлага на
две нивоа: толеранција со варијабил-
но „управување“ која е во повратна
спрега со социјалните прашања за
одредени области и апсолутната толе-
ранција на „ресурсите“ или минимал-
но прифатлива штета врз ресурсите.
Колку постојната состојба на реката
е подложна на понатамошно нарушу-
вање ако не се спроведат активности
за реставрација е содржана во кон-
цептот на ранливост, а колку брзите и
ефикасни активности за реставрација
ќе доведат до подобрени услови на
речниот коридор е концептот на реак-
ција или одговор. Конечно, степенот
до кој реставрираниот водотек може
да се очекува да продолжи да биде во
реставрирана но динамична состојба
е исполнување на концептот на само-
одржливост.
109
 4.3 Алтернативи за обновување на екосистемите
Прирачник за реставрација на реки
Изборот на технички оправдани ал-
тернативи и идниот проект имаат цел
да ги разрешат утврдените проблеми,
да се реализираат можностите за рес-
таврација и да се остварат општите и
конкретните цели на реставрацијата.
Алтернативите можат да се движат во
опсег од мали модификации и оставање
природата сама да се регенерира, па сè
до целосна реконструкција на физичко-
то опкружување.
Анализата на алтернативите и процесот
на проектирање опфаќаат:
 Проектирање на алтернативите за
реставрирање
 Анализа на рентабилноста
 Проценка на ризикот
 Анализа на влијанието врз животна-
та средина
Проектирањето на алтернативите за
реставрирање е комплексен процес.
При развивањето на алтернативите
особено внимание треба да се пос-
вети на справувањето со причините
наспроти лекувањето на симптомите,
на прилагодувањето на проектот на
реставрацијата на соодветната рамка
(предел, коридор, водотек, дел од река)
и други прашања поврзани со обемот.
Оценувањето на алтернативите има
клучна улога во изборот на соодветна
рамка преку споредба на: дел од река
наспроти река, река наспроти коридор,
коридор наспроти пејзаж и пејзаж на-
спроти регион. Карактеризирањето на
овие односи бара добар опис и анализа
на условите и функциите на сите нивоа,
вклучувајќи ја вертикалната и хоризон-
талната структура на водотекот и чо-
вечките активности.
110
Проектот за реставрацијата треба да
опфати иновативни решенија за спре-
чување или за ублажување на негатив-
ното влијание врз речниот коридор. Би-
дејќи често нарушувањето на речникот
коридор е предизвикано од човечки
активности (експлоатација на песок,
поставување брани и патни премини),
проектот на реставрацијата треба да
обезбеди најдобри можни решенија за
одржување на оптималните функции
на речниот коридор со истовремено
исполнување на економските и на опш-
тествените цели.
Рентабилноста и анализата на дополни-
телните трошоци може да се користи за
кој било обем на плански проблем, во
опсег од локални проблеми, специфич-
ни за местото, до проблеми на поширок
опфат во сливот. Треба да се приберат
три вида податоци пред да се спроведе
анализата: список на решенија, процен-
ка на неговиот екосистем или други не-
парични ефекти (добивки) и проценки
на неговите економски ефекти (тро-
шоци). Од производствена перспек-
тива, кај анализата на рентабилноста
решенијата не се рационални. Пример
за врската меѓу вкупните трошоци на
решенијата и нивните резултати е да-
ден на сликата 4.4. Има две правила при
анализа на ефективноста или рентабил-
носта. Овие правила наведуваат дека
решенијата ќе бидат окарактеризирани
како неефикасни и нерентабилни ако: 1)
исти резултати би можеле да се добијат
со друго решение со помали трошоци,
или 2) повисоко ниво на резултати
може да се добие со друго решение со
исти или пониски трошоци.
 8000
7000
6000
5000
Вкупно чинење
4000
C E
3000
2000
А
1000
0
50 75
Ниво на добивка
Слика 4.4: Граница на рентабилноста
Анализата на дополнителните трошоци
е наменета да обезбеди дополнителни
информации за поддршка на одлуката
за посакуваното ниво на инвестиции.
Анализата е истражување на тоа како
се зголемуваат трошоците на дополни-
телни единици на резултати со зголе-
мувањето на нивото на придобивките.
Додека информациите за вкупните
трошоци и за вкупните придобивки за
секое решение се потребни за анализа
на рентабилноста, анализата на допол-
нителните трошоци бара податоци кои
ја покажуваат разликата на трошоците
(дополнителен трошок) и разликата на
придобивките (дополнителна добивка)
меѓу секое решение и следното пооб-
емно и поскапо решение.
Ризик
Реставрацијата на речниот коридор вк-
лучува одредено ниво на ризик. Утвр-
дувањето на овој ризик за секоја алтер-
натива која се зема предвид е корисна
алатка за анализа од страна на субјектот
и функција
на реки
F
реставрација
системиза- структура
D
стратегија
B граница на рентабилност
Речни
Глава 1 | на
Глава 4 | Развивање
100 125 150
што ја донесува одлуката. Анализата на
ризикот е особено важна за големите
реставрации кои вклучуваат големи из-
носи на пари и труд или каде би можело
да има значителен ризик за човечките
животи или за имотот низводно, докол-
ку реставрацијата не успее. Примарни-
от извор на ризик е несигурноста повр-
зана со квалитетот на податоците кои се
користат при анализата на проблемот
или при проектирањето на реставра-
цијата. Несигурноста на податоците е
резултат на грешки при прибирањето
и анализата на податоците, надвореш-
ните влијанија врз променливите на
ресурсите и случајни грешки поврза-
ни со одредени статистички постапки
(на пример регресивната анализа). Из-
вор на ризик, исто така може да биде
и можноста условите на проектот да ја
надминат природната променливост
пред да се воспостави проектот.
Кај алтернативите за обновување на
екосистемите треба да се спроведе
внимателна анализа на влијанието
врз животната средина бидејќи може
111
 да дојде до краткорочни и долгороч-
Прирачник за реставрација на реки

ни неповолни влијанија. Оваа анали-

за ги зема предвид потенцијалните
краткорочни и долгорочни директни,
индиректни и кумулативни влијанија,
заедно со целосно вклучување на јав-
носта и објавување и на влијанијата и
на можните мерки за ублажување. Ова
не е помалку важно за иницијативата
за реставрација од која било друга по-
врзана активност.

112
Глава 5
Проектирање на реставрацијата
5.1 Критериуми за проектирање
Критериуми за проектирање се спе-
цифичните, мерливи атрибути на ком-
понентите на проектот изработен да
одговори на поставените цели и зада-
чи. Критериумите за проектирање се
прифатливи појдовни точки за секоја
компонента од проектот, кои треба да
обезбедат мерливи дозволени граници
на изводливост и толеранција. Тие мо-
жат да бидат категоризирани според
процесот и целите што треба да се по-
стигнат, а при тоа со нив можат да се
дефинираат следните атрибути:
 Форма на коритото. Критериуми-
те за проектирање дефинираат дали
коритото може да се деформира со
текот на времето, го одредуваат сте-
пенот на дозволено изместување/
миграција во рамките на коридо-
рот, како и изборот на ситуационата
поставеност на корито (разгрането,
искривено/меандри или право).
 Функција на инундациите. Критери-
умите за проектирање ја дефини-
раат фреквенцијата, времето и тра-
ењето на поплавувањето во врска
со стабилноста на речното корито,
составот и здравјето на крајбрежна-
та вегетација, како и развојот и повр-
заноста на живеалиштата.
 Акватични живеалишта. Критери-
умите за проектирање ги дефинира-
на реставрацијата
системи - структура и функција
5 | Проектирање
1 | Речни
ГлаваГлава
ат целните видови, односно кој сте-
пен на диверзитет на живеалиштата
треба да се постигне.
 Временска рамка. Критериумите за
проектирање го дефинираат по-
требното време за постигнување
на поставените цели и задачи, спе-
цифицирајќи ја издржливоста и вре-
метраењето.
Критериумите за проектирање за многу
компоненти во проектите за реставра-
ција на речното корито и живеалиштата
се однесуваат на хидролошките проце-
си, како на пример проектиран проток
на големи води (поплави), доминантен
проток, или проектиран проток на мали
води (биолошки минимум).
Постојат две категории на критериуми
за проектирање: изведувачки и прес-
криптивни. Првите дефинираат што
се постигнува со проектот и времетра-
ењето на придобивките, додека втори-
те, генерално, пропишуваат правила и
дефинираат како проектот ќе се импле-
ментира. Изведувачките критериуми
можат да помогнат во изработката на
мониторинг планот. Прескриптивни-
те критериуми исто така можат да се
користат како основа за мониторинг
планот, иако подобро е мониторинг
планот да биде компатибилен со издр-
жливоста и долготрајноста на компо-
113
 нентите на проектот, отколку со испол-
Прирачник за реставрација на реки
нување на поставените цели и задачи.
Мониторингот по имплементацијата на
проектот базиран на прескриптивните
критериуми за проектирање, повеќе
подразбира мерење на физичките ат-
рибути на имплементираниот проект,
отколку мерење на резултатите.
5.2 Опис на техниките
Проектите за реставрација вклучуваат
различни техники на проектирање, а
тука ќе бидат прикажани само мал број
од нив. Примерите се концептуални и
содржат кратко упатство во проекти-
рањето на реставрациите.
Повеќето од техниките на реставрација
треба да бидат проектирани со интере-
дисциплинарен приод. Овие техники
имаат специфични рамки на примен-
ливост во зависност од просторното
и климатско прилагодување, но исто
така и од различноста на физичко-ге-
ографските карактеристики на под-
рачјето. Селектираните техники треба
да се разгледуваат како компоненти на
екосистемот чијашто главна цел е обно-
вувањето на специфичните функции и
вредности на речниот коридор. Приме-
ната на која било техника без земање
предвид на функциите и вредностите
на екосистемот, може да биде кратко-
трајно и неефикасно во решавањето на
идентификуваните проблеми. Техники-
те на реставрација се најефикасни кога
се применуваат како интегрален дел од
планот за реставрација. Вообичаено се
препорачува комбинација на различни
техники со цел да се опфатат условите
кои превладуваат и да се постигнат са-
каните цели.
Планот за реставрација може да нало-
114
жи различни приоди зависно од усло-
вите на речниот коридор и од целите
на реставрацијата:
 Без акција: едноставно да се елими-
нираат факторите на нарушување и
да се остави „природата сама да се
излечи“.
 Управување: да се модифицираат
факторите на нарушување така што
ќе се овозможи континуирано ко-
ристење на коридорот додека сис-
темот се обновува.
 Манипулација: да се промени сливот,
коридорот или условите на реката
со промени во користење на земјиш-
тето, интервенции и проектирање на
разни системи почнувајќи од спро-
ведување на активности за промена
на условите на текот, па сè до мену-
вање на морфологијата и поставе-
носта/правецот на реката.
Во ова поглавје даден е осврт на след-
ните генералните аспекти на техниките
за реставрација:
 Потребно е да се оценат потенцијал-
ните повратни влијанија од неуспе-
хот на техниките пред нивната при-
мена.
 Техниките со кои се менува наклонот
на коритото или попречниот пресек
можат да предизвикаат возводна и
низводна нестабилност во реката.
Овие техники вклучуваат изградба
на преливи и прагови, промена на
трасата на коритото и реконструк-
ција на меандри.
 Треба да се анализираат потенцијал-
ните влијанија на поплавите пред
примената на техниките и мерките
за реставрација.
 Повеќето техники нема да ги издр-
жат условите на генерална деграда-
ција (значителна деградација/нару-
шување?) на дното.
 Онаму каде што се очекуваат проце-
си на измивање и продлабочување,
при спроведување на техниките за
заштита на бреговите, може да би-
дат потребни мерки за заштита на
потпорите на насипите.
 Која било техника на реставрација
применета во самата река или во
контакт со реката, влажните живе-
алишта, поплавната рамнина или
други видови водни тела е условена
од разни државни односно локални
регулативи, програми и потреби.
Опишаните техники и упатствата за
проектирање кои овде се презентира-
ни се однесуваат на промени во реката
предизвикани од големи нарушувања, а
нивната цел е да помогнат во реставра-
ција на структурата и функциите на реч-
ниот коридор до посакуваното ниво.
5.3 Форма, поврзаност и димен-
зии на долината
Формата, поврзаноста и димензиите на
долината претставуваат променливи
карактеристики на структурата кои ги
одредуваат односите меѓу функциите
на повеќе нивоа. Пресеците на долина-
та со речните коридори на притоките,
наклонот на долината и на поплавната
рамнина претставуваат карактеристи-
ки на формата на долината кои имаат
влијание врз повеќе нејзини функции.
Концептот на меѓусебна поврзаност,
спротивно на фрагментацијата, ги
опфаќа врските меѓу живеалиштата,
видовите, заедниците и еколошките
процеси на повеќе нивоа (Noss, 1991 го-
дина). Под поимот димензија се подраз-
бира ширина, линеарност и гранични
ефекти, кои се од критично значење за
движењето на видовите, материјалите
и енергијата во рамките на речниот ко-
на реставрацијата
и функција
ридор, како и кон и од екосистемите во
околниот пејзаж.
Во одредени случаи, цели речни доли-
ни се менуваат до толкав степен што ге-
системи - структура
оморфните граници стануваат нејасни,
со што се отежнува реставрацијата на
5 | Проектирање
речниот коридор. Земјотресите и лиз-
гањата на земјиштето се примери за
природни нарушувања кои доведуваат
до промени на формата на долините.
1 | Речни
Нарушувањата предизвикани од чове-
ГлаваГлава
кот доведуваат до промени на формата
преку активности во поплавните рам-
нини на реките.
Во рамките на проектот за реставра-
ција, потребно е да се донесат низа
одлуки насочени кон подобрување на
меѓусебната поврзаност и димензиите
на речниот коридор. Колку треба да
биде широк речниот коридор? Што ќе
се случи доколку има празнини/преки-
ни во коридорот? Овие структурни ка-
рактеристики имаат значително влија-
ние врз функциите на коридорот. Повр-
заноста на коридорот е под влијание на
внатрешните празнини, односно преки-
ните во рамките на коридорот, како и
меѓу коридорот и околното земјиште,
(слика 5.1). Речниот коридор со висок
степен на меѓусебна поврзаност има
многу корисни функции како што се
транспортот на материјали и енергија
и движење на флората и фауната.
115
Прирачник за реставрација на реки
Слика 5.1: Коридори со висок и низок степен на меѓусебна поврзаност
Главното внимание на реставрацијата
би требало да биде свртено кон најши-
рокиот и најмалку испрекинатиот ре-
чен коридор кој успева да ги поддржи/
одржи функциите на живеалиштата,
да спроведува и да филтрира и други
функции. Ширината на речниот кори-
дор зависи и се менува според видот
на почвата, со тоа што кај пострмните
наклони потребен е поширок коридор
за да се постигнат функциите на фил-
трирање. Конзервативен показател за
ефективната ширина на коридорот е
можноста речниот коридор значително
да спречи истекување на хемиски зага-
дувачки материи во водотекот (Forman,
1995 година). Коридорот би требало да
се протега преку водотекот, бреговите,
инундациите и падините на долината.
Исто така во коридорот се вклучува и
дел од повисокото земјиште со цел да
се сочува функционалниот интегри-
тет по целата должина на водотекот.
Отворените површини во рамките на
скалестата структура на речните кори-
дори претставуваат површини кои не се
достапни за реставрација бидејќи тоа
земјиште може да се користи и за други
намени. Онаму каде што сопствениците
на земјиштето ја поддржуваат рестав-
116
рацијата, честопати можат да се при-
менат иновативни практики на управу-
вање со земјиштето, кои се во насока на
зачувување на функциите на коридорот
без оглед на границите на сопственост
на земјиштето. Доколку реставрацијата
се ограничи само на еден тесен појас
околу речниот коридор, тогаш тоа не
доведува до реставрирање на целос-
ната хоризонтална разнообразност на
широките поплавни рамнини, ниту пак
можат да се извршат сите функции кои
настануваат за време на поплави.
Како што беше кажано претходно, за
реставрација на еколошки ефективен
речен коридор потребно е да се зе-
мат предвид и повисоките делови на
земјиштето во близина на коритото
и поплавната рамнина. Падините од
околните ридови може да бидат извор
на вода со која се одржуваат водните
живеалишта во поплавната рамнина,
извор на нанос за корита со карпесто
дно, како и главен извор на органски
материи за реки со големи наклони/
градиенти.
И покрај сите овие согледувања, често-
пати погрешно се претпоставува дека
речните коридори се состојат само од
корито и вегетативен појас по должи-
на на коритото. Ширината на појасот се
одредува според конкретни цели како
што е контролата на истекувањето од
земјоделските површини или потре-
бата од обезбедување на услови неоп-
ходни за опстанок на конкретни живо-
тински видови. Оваа тесна дефиниција,
очигледно, не го опфаќа целосно опсе-
гот на функциите на речниот коридор,
меѓутоа онаму каде што коридорот е
ограничен со строго утврдени намени
на околните земјишни ресурси, оваа
дефиниција честопати станува дел од
стратегијата за реставрација.
Целите на планот за реставрација може
да послужат за утврдување на димен-
зиите на реставрацијата на речниот
коридор. Оптималните димензии на ко-
ридорот можат да се дефинираат преку
соработка со поединци и организации
кои имаат овластувања да управуваат
со земјишните површини во непосред-
на близина на реката. Димензиите ја
вклучуваат ширината на граничните
ефекти и развиеноста/поставеноста
Слика 5.2: Променливи почви и вегетација по должина на речните коридори
Онаму каде што нативните почви на
поплавната рамнина остануваат нена-
рушени, потребно е да се спроведат
истражувања за да се утврдат посто-
ечките услови и плодноста на локација-
та, како и за да се провери дали рас-
тителните видови кои се предлага да
бидат реставрирани се соодветни за таа
на реката во рамките на коридорот,
на реставрацијата
и функција
максимално прифатливата ширина на
празнините/прекините во коридорот и
максималниот број празнини/прекини
на единица должина од коридорот.
системи - структура
5.4 Својства на почвата
5 | Проектирање
Функциите на речниот коридор не за-
висат само од меѓусебната поврзаност
1 | Речни
и димензиите на речниот коридор,
туку и од карактеристиките на почва-
ГлаваГлава
та и вегетацијата во рамките на кори-
дорот. Променливата природа на поч-
вите по ширина и должина на речните
коридори доведува до разнообразни
заедници на растенија (слика 5.2). При
проектирањето на реставрацијата на
речниот коридор важно е да се изврши
внимателна анализа на почвите, нив-
ните потенцијали и ограничувања во
однос на поддржувањето на нативни
заедници на растенија и животни, како
и за реставрација која предвидува ре-
конструкција на коритото.
локација. Кај најголем дел од локации-
те со алувиум со ситна текстура нема
потреба од дополнително ѓубрење, од-
носно ѓубрива се потребни само при
првичното уредување со засадување
на локацијата. Во овие случаи, со пре-
кумерно ѓубрење може да се поттикне
раст на плевел или други неавтохтони
117
 видови. Секогаш прво треба да се извр-
Прирачник за реставрација на реки
шат теренски и лабораториски истраги
на почвата пред да се дадат препораки
за примена на ѓубрива.
Од истражувањата на почвите можат
да се обезбедат основни информации
како што се инженерските ограничу-
вања, односно информации за соод-
ветноста на почвата. Испитувањето на
примероци од конкретната почва треба
да се предвиди во случај кога рестав-
рацијата предвидува алтернативи кои
опфаќаат и реконструкција на водоте-
кот. Исто така треба да се утврдат функ-
циите на почвата и поврзаноста меѓу
квалитетот на почвата, истекувањето и
квалитетот на водата. Овие врски тре-
ба да се идентификуваат и да се земат
предвид при планирањето и проекти-
рањето на реставрацијата. Во однос на
намената на земјиштето, потребно е да
се стави акцент на активностите за заш-
тита на земјиштето со кои се подобрува
квалитетот и способноста на почвата да
ги извршува следниве функции:
 Регулирање и разделување на текот
на водата (функции на спроведување
и филтрирање).
 Акумулирање/задржување и обно-
вување на хранливи материи и други
хемикалии (функции на понирање и
филтрирање).
 Филтрирање, амортизирање, дегра-
дирање, имобилизирање и детокси-
фицикација на неоргански материи
(функции на филтрирање, понирање
и заштита).
 Поддршка на биолошки активности
во рамките на пределот (извор и
функција на живеалишта).
Во Field Office Technical Guide (US
Department of Agriculture, Natural
Resources Conservation Service, USDA-
118
NRCS, URL: http://www.nrcs.usda.gov/
programs/, http://www.nrcs.usda.gov/
Technical/agronomy.html) можат да се
најдат насоки и препораки за плани-
рање и избор на техники за зачувување
на земјиштето и неговите функции.
Кај почви кои биле под култури на-
садени во редови, (слика 5.3) или пак
претрпеле динамички влијанија од теш-
ка опрема (како на пример градежна
механизација) може да се создаде еден
релативно непропустлив компактен
слој кој го ограничува движењето на
водата и пробивањето на корењата. Кај
таквите почви обично е потребно да се
изврши орање, надолжно засекување,
или да се применат вегетативни мерки
со цел да се раскрши оваа површина,
иако овие последни мерки понекогаш
не се ефективни. Длабинското орање
обично е скапо и се применува само ако
садењето на растителни видови кои мо-
жат да го пробијат овој слој претставува
неприфатлива опција.
Слика 5.3: Обработување на почвата со
тераси кај стрмни речни падини
На нови или нарушени супстрати, или
на локации под култури насадени во
редови, може да не постојат есенцијал-
ните почвени микроорганизми. Наје-
фективен начин за нивно обновување е
со користење на растителен материјал
кој ги содржи соодветните габи. Особе-
но треба да се избегнува нарушувањето
на големите стебла и пенушки бидејќи
почвата под нив најчесто претставува
извор на најразлични видови микро-
организми.
Соленоста на почвата е уште еден ва-
жен елемент кој треба да се има пред-
вид при реставрацијата, бидејќи акуму-
лацијата на сол во почвата може да го
ограничи растењето на растенијата од-
носно формирањето на крајбрежните
видови. Високо ниво на сол во почвата
не е вообичаено во здрави крајбрежни
екосистеми каде годишните пролетни
порои го отстрануваат вишокот на соли.
Нивото на сол во почвата може, исто
така, да се промени и преку истекување
на солта низ почвените слоеви со на-
воднувањето. Акумулирањето на солта
кое може да биде резултат на одвод-
нувањето во земјоделските површини
или изменетиот режим на протоците
заради изградба на брана, може да
придонесе кон опаѓање на крајбреж-
ните заедници на растенија. Потребно
е да се земат примероци од почвата на
локацијата за реставрација, бидејќи во
поплавната рамнина нивото на сол е
различно на различни места, дури и кај
локации помали од 10 ha. Доколку ни-
вото на сол претставува проблем, тогаш
потребно е да се одберат растенија кои
се прилагодуваат на средина со висока
соленост на почвата.
5.5 Реставрација на речно корито
Некои нарушувања на речните корита,
предизвикани на пример од површин-
ски копови, екстремни временски на-
стани, или градење на автопати, имаат
толку големо влијание што за да се из-
врши реставрација во саканиот времен-
ски рок потребна е целосна реконструк-
на реставрацијата
и функција
ција на речното корито. Утврдувањето
на димензиите (широчина, длабочина,
форма на напречниот пресек, ситуацио-
на поставеност) за така реконструирано
системи - структура
корито е можеби најтешката компонен-
та во процесот на проектирање на рес-
5 | Проектирање
таврацијата на еден речен тек. Доколку
се спроведува реконструкција на реч-
ното корито, проектот за реставрација
може да се развива во една од следниве
1 | Речни
две насоки:
ГлаваГлава
 Реставрација за еден вид, кога про-
ектот се фокусира на потребите на
живеалиштата за целни видови (на
пример пастрмка). Речниот систем
се анализира во однос на тоа кои се
недостатоците и што е потребно да
се обезбеди, а со проектот се отстра-
нуваат утврдените недостатоци.
 Пристапот „реставрација на екоси-
стемот“ односно „управување со
екосистемот“ ги насочува/фокусира
ресурсите на проектот на хемиските,
хидролошките и геоморфолошките
функции на речниот коридор. Овој
пристап се базира на претпоставката
дека растителниот и животинскиот
свет ќе закрепне до некое одржли-
во ниво доколку се рехабилитира
структурата и функцијата на речниот
коридор.
Доколку начинот на користење на
земјиштето во сливот е значително про-
менет или доколку други фактори пре-
дизвикале сериозни промени на при-
ливот на нанос, односно до промени на
хидрологијата, тогаш не се препорачува
реставрација со целна задача враќање
на првобитната/историска состојба на
речното корито. Во тој случај потребен е
поинаков проект кој во себе ќе ја содржи
следнава препорачана постапка:
119
  Опис на физичките аспекти на сли-
Прирачник за реставрација на реки
вот и карактеризирање на неговиот
хидролошки одговор. Овој опис тре-
ба да се базира на податоци собрани
во фазата на планирање.
 Имајќи ги предвид ограничувања-
та поврзани со делот/фрагментот
од речното корито што е предмет
на разгледување, потребно е да се
избере прелиминарна насока (?) за
реставрација на речниот коридор и
да се пресмета должината и накло-
нот на долината.
 Утврдување на приближната распре-
делба на димензиите на материјалот
во дното на новото корито (проек-
ција?).
 Спроведување на хидролошка и
хидраулична анализа за да се де-
финира проектираниот/меродавен
проток, односно опсегот на протоци.
 Предвидување на стабилно ситуаци-
оно решение (право, со меандри или
разгрането речно корито).
Проектираниот проток обично се бази-
ра на времетраењето и фреквенцијата
на поплавите или низводните потреби
од вода. Според тоа, првиот чекор при
одбирањето на проектиран проток за
реставрацијата не е да се утврди кон-
тролната кота за заштита од поплави,
туку да се утврди кој проток може да се
контролира со димензиите на речното
корито. Обично ова е проток со период
на повторување од 1 до 3 години.
Во зависност од речниот систем, про-
ектантот треба да го пресмета ефектив-
ниот проток или да направи проценка
на протокот што го полни коритото. За
утврдување на ефективниот проток по-
требно е да се дефинира кривата на про-
ток на нанос и истата да се интегрира со
кривата на времетраење на протокот.
Во пресметката на ефективниот проток
треба да се користи и количината нанос
120
што го оформува коритото, односно ко-
личина на седиментен материјал во ко-
ритото. Овој нанос може да се утврди со
мерење или да се пресмета со помош
на соодветни равенки за транспорт на
нанос.
Исто така треба да се утврдат и нивоата
и фреквенциите на протоците кои дове-
дуваат до поплавување. За потребите на
планирање и проектирање на мерките
за реставрација за делот на речниот ко-
ридор надвор од речното корито, упра-
вувањето со поплави претставува огра-
ничување, па затоа при проектирањето
треба да се земат предвид и дополнител-
ни фактори кои не се опфатени во овој
прирачник. Карактеристиките поврзани
со животната средина и контролата на
поплави се опишани од страна на Hey
(1995 година), Shields & Aziz (1992 годи-
на), USACE (1989 година), Brookes (1988
година).
Поставеноста на речното корито или
трасата може да биде во правец, разг-
рането, или со меандри, меѓутоа грани-
ците меѓу овие категории не се строго
утврдени бидејќи формата на коритото
може постојано да се менува. Природ-
но прави, стабилни алувијални корита
се ретки, додек пак разгранети корита
и меандрични се вообичаени и истите
може да имаат широк опсег на латерал-
на и вертикална стабилност. Наклонот
на стабилно корито е под влијание на
низа фактори, вклучувајќи ја количи-
ната нанос и отпорноста на брегот кон
процесите на ерозија. Како прв чекор,
проектантите на реставрацијата може
да усвојат основа на корито слична
на стабилните референтни корита во
слични сливови.
Во одредени случаи, при проектирање-
то на реставрацијата, може да се јави
потреба правиот водотек да се прет-
вори во искривен водотек со меандри.
Во случаи каде проектираното корито
треба да пренесува само мали коли-
чини материјал, наклонот на дното и
димензиите на коритото може да се из-
берат така што при проектираниот про-
ток брзината ќе биде доволно голема за
да спречи депонирање на суспендиран
нанос, но сепак доволно мала да спре-
чи ерозија на дното. Ваквиот пристап
е соодветен само за корита чии дна се
неподвижни односно се движат многу
ретко, а тоа обично се водотеци чии дна
се покриени со стабилни заоблени ка-
мења или чакал. Меандрите се претста-
вуваат на карта, така што должината на
лакот на меандрата, растојанието меѓу
превојните точки, мерено по должина
на коритото, ќе биде од 4 до 9 пати по-
голема од ширината на коритото. Меан-
дрите не треба да бидат исти.
При проектирање на меандрите може
да се разгледаат следниве постапки: 1)
замена на меандрите така што тие ќе
бидат исти какви што биле пред нару-
шувањето (ова е соодветно доколку хи-
дрологијата и материјалите во коритото
по нарушувањето се многу слични или
идентични како и пред нарушувањето);
2) користење на емпириски формули
кои овозможуваат пресметување на
брановата должина и амплитудата на
меандрата врз основа на ширината на
коритото или протокот; 3) анализа на
целиот слив за да се утврди основна-
та бранова должина, средниот радиус
на закривеност и ширината на појасот
на меандрите (овој пристап може да се
користи за реконструкција на водотеци
деградирани со површински копови); 4)
користење на ненарушени делови од
водотекот како модели при проекти-
рање (овој пристап може да се користи
во случај кога делот од реката кој треба
да се реставрира е во близина на нена-
рушени меандри, така што димензиите
на тие меандри можат да се применат
на реставрацијата
и функција
во делот што е предмет на реставра-
ција); 5) проектирање најпрво на накло-
нот или метода „прво наклонот“ и 6)
проектирање најпрво на трасата, или
системи - структура
метода „прво трасата“.
Методата „прво наклонот“ е анали-
5 | Проектирање
тичка метода Hey (1994 година) и се
базира на избор на наклонот на реч-
ното корито користејќи ги основните
хидраулички равенки за геометријата и
1 | Речни
режимот на течење, или уште подобро
со мерење на наклонот на претходниот
ГлаваГлава
тек на реката. Користењето на равенки-
те за режимот на течење не доведува
до многу сигурен податок за наклонот,
но се корисни за добивање на брзи
апроксимации. Кога се користат пода-
тоци од мерење на претходно познат
тек, наклонот се дефинира со мерење
на должината на талвегот од постојни
историски документации (топограф-
ски карти, авионски фотограметриски
снимки и слично).
Методата „прво трасата“ се базира на
проектирање на меандри со стабилна
должина и радиус на кривините, (сли-
ка 5.4). Потоа, наклонот на речното дно
се споредува со стабилна делница од
речното корито. Должината на лакот
на меандрата зависи од ширината на
коритото при полно корито (ML=2πw).
Радиусот на кривината исто така зависи
од ширината на коритото. Newbury &
Gaboury (1993 година) забележале дека
за реки со чакалесто дно средниот ра-
диус на кривината на меандрата изне-
сува 2,4 пати од ширината при полно
корито (rc=2,4w), додека во стабилни
речни корита тој изнесува 1,5-2,5 пати
од ширината при полно корито (rc=1,5
w до 2,5w).
121

Прирачник за реставрација на реки
Слика 5.4: Проектирање на меандри.
Елементи на проектирање: L – бранова
должина на меандрата, ML – должина на
лакот на меандрата, w – просечна ширина
при проток на полно корито, MA – ампли-
туда на меандрата, rc – радиус на закриве-
ност, Ө – централен агол на лакот.
Пресекување на меандри
Во минатото многу искривени реки
биле вештачки исправени. Целта на
ваквите активности била да се зголе-
ми капацитетот на спроводливост и да
се намали фреквенцијата и траењето
на поплавувањето. Последиците од
овој вид на „подобрување“ на реките
се документирани во многу студии за
влијание врз животната средина и тие
покажуваат негативни ефекти со прод-
лабочување и проширување на речни-
те корита и сериозно намалување на
еколошките функции.
Со цел да се рехабилитираат така
исправените корита, истите треба да
се вратат на нивниот првобитен курс
(Keller, 1995 година). Меандрите можат
да се реставрираат на два начина: со
повторно враќање на кривината како и
пред пресекувањето и со изведување
на нова кривина во ненарушената
поплавна рамнина (Brookes, 1996 го-
дина). Може да се случи многу пресе-
чени меандри да не е практично да се
вратат во претходната состојба поради
големото продлабочување на новото
122
корито како и на коритото низводно
и возводно од пресечената меандра.
Во вакви случаи проектот за реставра-
ција треба да се ограничи на пониските
делови од реката каде коритото не се
продлабочило следејќи ги условите на
пресеченото корито.
Оправданоста на повторното поставу-
вање на меандрите зависи од степенот
на деградација и од расположливоста
на оригиналните меандри. Онаму каде
што кривините се целосно засипани,
или каде што се сменила сопственоста
и намената на земјиштето, најверојатно
ќе биде многу поисплатливо да се ре-
хабилитираат помалку деградираните
делови од реката.
Мерките за реставрација со повторно
враќање на меандрите имаат два се-
кундарни ефекта: 1) зголемен прилив
на нанос од новото искривено корито;
2) зголемено ниво на поплави при исти
протоци. Многу проекти со враќање на
меандрите кај реките се реализирани,
особено во Северна Европа (Brookes,
1996 година), но има големи разлики
од случај до случај. Основната цел кај
повеќето проекти била да се подигне
нивото на подземната вода во инунда-
циите и да се зголеми фреквенцијата
на излевање од основното корито за
да се обноват крајбрежните влажни
екосистеми и да се подобри спортски-
от риболов. Во многу други региони
меандрите се враќаат кај реките со
основна цел, подобрување на речните
живеалишта и генерирање на минима-
лен пораст на ризикот од поплавување.

Слика 5.5: Реки со меандри, лево – изразена искривеност, десно – пресечена меандра и
формирано меандрично езеро
Стуктури и објекти во речното
корито
Објекти во речното корито што можат
да се користат како техники за рестав-
рација се: структури од големи камења,
преливи или прагови, структури од тру-
пци и корења, премини за риби, дефлек-
тори, депресии/базени за задржување
на нанос и комбинации од наведените
техники. Тие можат да бидат изградени
по целата ширина на коритото и тогаш
имаат заедничко име објекти за контро-
ла на наклонот или објекти за висинска
контрола, или како објекти поставени
делумно на ширината од коритото како
на пример дефлекторите. И едните и
другите можат да бидат изградени од
различни природни или вештачки мате-
ријали (камен, дрво, бетон), а најдобри
ефекти се постигнуваат ако се применат
во комбинација со почвен биоинжене-
ринг и засадување на вегетација.
Структурите од големи камења се ев-
тини објекти за реставрација на реки-
те. Камењата обично се поставуваат на
средината на коритото, каде предизвику-
ваат локално продлабочување и акуму-
лирање на депозити, (слика 5.6). Кога ќе
се постават во близина на брегот, можат
да предизвикаат негова ерозија. Главно
својство кое треба да се има предвид е
на реставрацијата
системи - структура
5 | Проектирање и функција
1 | Речни
дека големите камења предизвикуваат
ГлаваГлава
големи хидраулички нарушувања во реч-
ниот тек. Необработените камења се нај-
добар материјал за користење бидејќи
нивните остри рабови ја подобруваат
турбуленцијата и создаваат најголема хи-
драулична разновидност. Големината на
камењата треба да се определи врз осно-
ва на равенките за критична влечна сила,
но во реалноста, големината потребна
за да се создадат соодветни карактерис-
тики на живеалишта обично е многу по-
значајна од големината која е критична
за транспорт на наносот. Wesche (1985
година) предлага дијаметар меѓу 0,6 и
1,5 m, додека Barton & Cron (1979 година)
во Shields & Nunnally (1984 година) препо-
рачуваат камењата да бидат поголеми
од 1/5 од широчината на коритото при
нормален проток. Камењата можат да се
користат и како компоненти во поголеми
објекти за концентрирање/насочување
на продлабочувањето/измивањето, на
пример кај порозни преливи, за да се
обезбеди контрола на височината на
дното, заштита на бреговите, заштита на
основата/петата на насипот и како баласт
за трупци. Камењата даваат брзи придо-
бивки и работат заедно со речниот тек за
создавање и одржување на дополнител-
ни живеалишта. Имаат краткорочна или
долгорочна ефективност во зависност
од стабилноста на коритото и од усло-
вите на локацијата.
123
Прирачник за реставрација на реки
Слика 5.6: Поставување на големи камења и пренасочување на текот
Преливите или праговите, се објекти
со мала висина кои се протегаат низ це-
лата ширина на коритото и низводно
во реката создаваат брз пад на дното
на коритото и на водостојот. Намени-
те на овие објекти се: дисипација на
енергијата, стабилизација на дното,
ограничување на продлабочувањето,
ограничување на ерозијата на брего-
вите, подобрување на преминот на
рибите со забавување на возводниот
тек, подигање на дното на продлабоче-
ното корито за повторно да се поврзе
со неговата поплавна рамнина и друго.
Можат да се изведат од трупци, големи
Слика 5.7: Преливен праг од крупни камења
124
камења, а може да се користи и бетон
и други вештачки материјали. Прели-
вите и праговите од трупци се евтини
и трајни средства за премин на рибите.
Преливите и праговите од големи ка-
мења можат да се деформираат и има-
ат поголема несигурност во поглед на
долгорочната трајност. Во практиката
се користат многу различни решенија,
вклучувајќи и поединечни трупци, гру-
па од трупци, прави преливи, преливи
поставени под агол или искривени. До-
колку се изведени од трупци, крупни
камења, или од бетон потребно е зац-
врстување во бреговите, (слика 5.7).
Овие објекти може да се изведат и порозните преливи í овозможуваат на

како порозни преливи, (слика 5.8). Иако
преливите ја насочуваат водата преку
објектот и главно се користат за моди-
фицирање на профилот на коритото,
на реставрацијата
и функција
водата да тече низ објектот и главно
се применуваат за пренасочување или
концентрирање на текот на реката.

1 | Речни
ГлаваГлава системи - структура
5 | Проектирање
Слика 5.8: Порозни преливи од крупни камења

Објекти од трупци, се најчестите

објекти кои се изведуваат по целата
ширина на речното корито поради ни-
ските трошоци. Преливите, праговите,
малите брани и засолништата од тру-
пци можат да се изведат во различни
форми. Трупците имаат важна улога во
повторното појавување на дрвенести
отпадоци во реките. Големите дрвенес-
ти отпадоци во многу речни системи се
препознаваат како структурна и еко-
лошка компонента. Во моментов нема
добро востановени или вообичаено
прифатени критериуми за повторното
појавување и обновување на дрвенес- Слика 5.9: Начин на поставување на по-
тите отпадоци во реките. единечни трупци со развиен корен на
надворешната страна од меандрите
Поставувањето на поединечни трупци е
најчеста форма на обновување на дрве-
нестите отпадоци во реките, (слика 5.9). Трупците можат да се постават како ба-
рикади од трупци попречно на текот кај
мали стрмни водотеци, а напречните
трупци можат да се постават дијаго-
нално или нормално на текот кај мали
и средни водотеци (5-20 m широки).
Постојат два основни типа на трупци
според техниката на нивно поставу-
вање: анкерирани и неанкерирани.
125
 Потребата за анкерирање зависи од рати со користење на анкерни клино-
Прирачник за реставрација на реки

движењето на отпадниот материјал кое ви или сајли, (слика 5.10). Не постојат

главно зависи од силината на водоте-
кот, должината на трупците и од шири-
ната на коритото. Поединечните трупци
можат да се анкерираат за камењата на
дното, за големи камења поставени за
таа цел или за други стабилни супст-
прирачници за повторна инсталација
на неприцврстени трупци и дрвенест
отпад. Дрвенестиот отпад се поставува
во реката со очекување дека природно
ќе се реорганизира во услови на појава
на големи води.

Слика 5.10: Поставени трупци на реставрирани реки: лево – зацврстени во бреговите,

десно – зацврстени за крупни камења

Слика 5.11: Брана од трупци, лево – низводен изглед, десно – во изградба

Слика 5.12: Мали прегради од трупци и гранки со позитивни ефекти врз речната флора и фауна
126
Изборот на точно димензионирани и тежината на објектот и б) влечните

големи дрва е основен за успехот на
проектот. Проектот за системот за зац-
врстување/анкерирање треба да содр-
жи анализа на силите меѓу: а) потисокот
на реставрацијата
и функција
сили и силите на отпорот од триење.
На слика 5.13 е прикажана насоката на
силите кои делуваат врз потопен тру-
пец со корења.

1 | Речни
ГлаваГлава системи - структура
5 | Проектирање
Слика 5.13: Сили кои делуваат на потопен трупец со корења. Силите се: FB – сила на
испливување, FG – сопствена тежина на трупецот, FD – сила од хидродинамичко дејство,
Ff – сила на отпор од триење. Силата на испливување и сопствената тежина на трупе-
цот треба да се во рамнотежа. Силата на испливување се определува со истиснатиот
волумен на вода од трупецот FB=Vwoodγwater, а сопствената тежина на трупецот се
определува со неговиот волумен и специфична тежина FG=Vwoodγwood.

Премините за риби можат да се про- обично се фокусира на зафаќање на

ектираат како едноставни или како
сложени објекти во зависност од лока-
цијата и видовите риби. Наједностав-
ните објекти за премин на риби се по-
розните преливи и прагови. Сложените
објекти треба да се проектираат со во-
обичаените и препорачаните концепти
во хидротехничкото инженерство.
Акумулации за задржување на нанос
или депресии или таложници се објекти
кои обезбедуваат зони со помала енер-
гија на речниот тек кои пак овозможу-
ваат задржување на наносите (слика
5.14). Големината и обликот на акуму-
лациите за задржување на наносите
зависи од големината на водотекот,
хидрологијата, составот и големината
на геолошките честички на наносот,
просторната расположливост на лока-
цијата, пристапот до локацијата и влија-
нијата на возводниот и низводниот дел
од реката. Проектот на овие објекти
критичните големини на честички
кои се очекуваат во нормални услови.
Други важни фактори за проектирање
се: должина на акумулациониот базен,
можности за проширување, длабочина
и облик/форма. Методите за пресметка
на задржувањето на наносот во при-
родни акумулации можат да се најдат
во Haan et al., (1994 година), Lopez (1978
година) и Raudkivi (1990 година). Неси-
гурноста на проектот главно ја опфаќа
структурната стабилност на преливот
и способноста на природната депре-
сија за задржување на наносот. Пре-
ливот треба да биде релативно низок
и едноставен. Овие објекти треба да
ги проектираат хидротехнички и кон-
структивни инженери. Исто така, може
да биде потребен и геотехнички инже-
нер заради фундирањето и заштита
на тлото и поттлото. Големите падови
меѓу излезот од депресијата/базенот и
127
 височината на низводното дно може да
Прирачник за реставрација на реки
условат потреба од изведба на премин
за рибите. Проектот на ваквите објекти
мора да има решение за бајпас ров или
цевка за пренасочување на речниот тек
за време на одржување на депресијата
и отстранување на наносите. И двата
краја на бајпасот треба да се блокира-
ни кога не се користат за да се спречи
влез на рибите. На дното на депресијата
треба да има испуст за да се овозможи
празнење на водата пред отстранување
на наносот.
Слика 5.14: Мала акумулација/депресија
за задржување на нанос
При изведбата на објектите за рестав-
рација на водотеците, покрај трупците
многу често се користат и габиони и
рипрап техники. Габионите се прават
од „корпи“ од жичена мрежа кои се
полнат со локални камења. За да се из-
ведат бараат многу време, а животниот
век на мрежата е ограничен на околу
10 години. Во зависност од целите на
реставрацијата можат да се користат
за изведба на преливи, прагови, брани
или пречки за различни намени. По-
ради ограничениот век, габионите се
ограничуваат на примена онаму каде
што камениот материјал во габионот
ќе биде стабилизиран со вегетација
така што нема да се уништат откако ќе
кородираат жичените корпи. Рипрап е
покривка од соодветно димензионира-
ни камења и се користи кога се бара
долготрајност. Најефективни се во ком-
бинација со почвени биоинженерски
системи и со садење на вегетација.
128
Проверка на проектот
Во проектирањето на реставрацијата
на коритото треба да се предвиди и
моделирање. Општо земено, моделот
претставува систем со чие користење
можат да се предвидат карактеристи-
ките на други слични системи. Оваа
дефиниција е општа и важи како за хи-
драулични (физички) така и за пресме-
тковни (математички) модели. Корис-
тењето и функционирањето на компју-
терски модели со текот на годините се
подобрило како резултат на подоброто
познавање на флувијалната хидраулика
и развојот на софистицирани системи
за обработка и прибирање податоци.
Компјутерските модели може да се
користат за едноставно и евтино тес-
тирање на стабилноста на предложе-
ните мерки и техники во проектите
за реставрација, имајќи предвид низа
услови, или низа различни конфигура-
ции на речното корито. Трошоците за
„моделот“ може да варираат од некол-
ку стотици долари до неколку стотина
илјади долари, во зависност од тоа за
што се користи моделот, какви влезни
податоци се потребни, бараното ниво
на точност, како и должината и сложе-
носта на делот од реката кој треба да се
моделира. Одлуката за тоа кои модели
се соодветни треба да биде донесена од
страна на инженер по хидраулика кој
има познавања од областа на транспорт
на нанос. Цената на моделот вообича-
ено е мала во споредба со трошоците
за проектирање или евентуална ре-
конструкција поради неуспех. Може
да се користат следниве компјутерски
модели: CHARIMA (Holly et al., 1990 го-
дина), FLUVIAL-12 (Chang, 1990 годи-
на), HEC-6, TABS-2 (McAnally & Thomas,
1985 година), MEANDER (Johannesson &
Parker, 1985 година), USGS (US Army Corps
of Engineers, 1991 година), DOT (Darby &
Thorne, 1996 година), GSTARS (Molinas &
Yang, 1986 година), GSTARS 2.0 (Yang et
al., 1998 година). Моделите CHARIMA,
FLUVIAL-12, HEC-6 и DOT можат да си-
мулираат транспорт на неврзани мате-
ријали (песок и чакал), TABS-2 може да
се примени за симулација на кохезивни
наноси (глина и мил), додека FLUVIAL-12
и HEC-6 може да се користат за симула-
ција на седиментација на резервоари, а
GSTARS-2 може да се користи за симули-
рање на рушење на брегови. Некои од
наведените модели се модели од јавен
домен (HEC-6, TABS-2, USGS), додека дру-
гите се академски модели или модели
во приватна сопственост (CHARIMA,
FLUVIAL-12, MEANDER, DOT).
Доколку постои висок ризик од сериоз-
ни штети поради неуспешно спроведу-
вање на проектот и ако со примена на
компјутерските модели се утврди не-
прифатливо ниво на несигурност на ус-
ловите на локацијата, тогаш за проверка
на предложените решенија треба да се
примени физички модел како алатка во
процесот на проектирање, (слика 5.15).
Слика 5.15: Верификација на проекти за реставрација на физички модели, лево – испиту-
вање на меандри, десно – испитување на вештачки брзаци и мирни зони
Исто така, во одредени случаи, проек-
на реставрацијата
и функција
тирањето на реставрацијата може да
биде премногу сложено односно да ги
надминува можностите кои ги нудат
расположливите компјутерски модели.
системи - структура
Во тој случај, проектантот треба да при-
мени физичко моделирање за потреби-
5 | Проектирање
те на проверка и избор на соодветно
решение. Во основа, физичките модели
може да се класифицираат како: геомет-
риски слични, геометриски изобличени
1 | Речни
(модели со дисторзија), со фиксно дно
и со подвижно дно. Теоријата и прак-
ГлаваГлава
тиките за изградба, калибрирање и ве-
рифицирање на физичките модели се
содржани во French (1986 година), Jansen
et al. (1979 година), Popovska (2000 годи-
на). Физичкото моделирање, како и ком-
пјутерското моделирање, претставува
технологија која бара специјализирана
експертиза и значително искуство. По-
требно е широко познавање од областа
на хидрауличка сличност (геометриска,
кинематичка и динамичка), распола-
гање на соодветна електронска опрема
за мерење на динамички процеси, како
и познавање на техники на мерење и
обработка на податоците.
129
 Проценка на стабилноста тици, овој проблем може да се надмине
Прирачник за реставрација на реки

со стеснување на коритото, иако стес-

нети корита може да имаат потреба од
Ризикот од оштетување односно униш- мерки за стабилизација на бреговите.
тување на реставрираните корита од
Доколку настанува, или се очекува да
ерозија или депонирање на нанос
настане деградација на коритото и до-
претставува важен елемент кој тре-
колку се планираат модификации, то-
ба да се согледа скоро во сите фази и
гаш проектот за реставрација треба да
активности на реставрацијата. Проек-
содржи модификации на текот, мерки
тантите- реставратори се соочуваат со
за контрола на наклонот, како и други
релативно високо ниво на несигурност.
мерки со кои би се намалил хидраулич-
Искуството покажува дека треба да се
киот градиент односно енергијата на
изврши проверка на функционирање-
речниот тек. Постојат многу видови
то на речното корито при протоци кои
објекти за контрола на наклонот, како
се многу поголеми и многу помали од
на пример заоблени големи камења,
проектираните услови. Постојат низа
преливи, прагови, гасители на енергија
пристапи за проверка на вертикалната
или базени за дисипација, (слика 5.16).
(дното) и хоризонталната (бреговите)
Кој и каков објект може да се примени
стабилност на проектираното кори-
зависи од низа фактори, како што се хи-
то. Овие проверки на стабилноста
драуличките услови, големината и ко-
претставуваат важен дел од процесот
личината на наносот, морфологијата на
на проектирање.
коритото, карактеристиките на поплав-
Вертикалната стабилност или стабил- ната рамнина и долината, достапноста
ност на дното претставува општ услов на градежни материјали, еколошките
за хоризонталната стабилност или цели, како и ограничувањата во време-
стабилноста на бреговите. Корита кои то и финансиските средства.
се издигнуваат во дното се подложни
на разгранување или манифестираат
забрзана латерална миграција како
одговор на создавањето и развојот на
наслаги во коритото. Кај коритата кои
се деградираат доаѓа до нагло проши-
рување кога висините и косините на
бреговите ќе го надминат критичниот
дисконтинуитет во дното (прагот) во
зависност од конкретниот вид на поч-
вата на брегот. Издигнувањето на дното
може да се спречи со стабилизирање на
возводниот дел на коритото кое ероди-
ра, со контролирање на ерозијата во
сливот, или со поставување на „фаќа-
чи на нанос“, или депресии за задржу-
вање на цврстите отпадоци. Доколку
примарната причина за издигнување
на дното е исталожување на ситни чес-

130

Слика 5.16: Објекти за контрола на наклонот, лево – добро инсталирани, десно – лошо
инсталирани
Кај реставрираните корита потребно е
да се обезбеди хоризонтална стабил-
ност поради користењето на земјиш-
тето во поплавната рамнина, односно
поради тоа што изградените/нови бре-
гови се посклони на ерозија во според-
ба со „природните“ брегови. Методите
за стабилизација на бреговите може
да се класифицираат како: 1) посредни
методи, 2) површинско зајакнување, и
3) вегетативни методи. Со посредните
методи се планираат мерки и во реч-
ното корито и го пренасочуваат текот
на начин што овозможува намалување
на хидрауличките сили на границата на
коритото до ниво кое не предизвикува
ерозија. Посредните методи вклучуваат
насипи (пропустливи или непропустли-
ви) и други елементи за пренасочу-
вање на текот како што се преливи и
дефлектори. Зајакнувањето се врши со
заштитен материјал кој е во директен
контакт со речниот брег. Материјалот
кој се користи за зајакнување може да
биде камен, друг вид материјал кој се
прилагодува на условите (вреќи, бло-
кови, шут), вештачки материјал (бетон,
почвен цемент, инјектиран камен ма-
теријал) и флексибилни подлоги (габи-
они, бетонски блокови). Вегетативните
методи можат да функционираат како
на реставрацијата
системи - структура
5 | Проектирање и функција
1 | Речни
ГлаваГлава
директна или индиректна заштита, а во
одредени услови можат да функциони-
раат истовремено и на двата начина. Во
Додаток А е даден преглед на различни
објекти и техники за контрола на на-
клонот, како и опис на нивните основни
функции, можностите за нивна примена
и ефективност.
5.6 Реставрација на речен брег
Дури и во случаи кога се воспоста-
вени релативно природни услови на
водотекот, вклучувајќи го режимот на
протекување и поплавување, сепак,
за реставрирање на речниот коридор,
т.е. за стабилизирање на речните бре-
гови потребно е значително време (од
неколку години до неколку децении),
во рамките на кое ќе се обнови вегета-
цијата во поплавната рамнина. Во вакви
случаи целта на реставрацијата е да се
запре или намали ерозијата на при-
фатливо ниво, која е особено присутна
кај брегови без вегетација. Првичната
заштита на брегот може да се обезбе-
ди примарно со вегетација, дрвен или
камен материјал (Додаток А). Во други
случаи, користењето на земјиштето или
измените во речниот тек може да ус-
131
 ловат користење на цврсти објекти за
Прирачник за реставрација на реки
обезбедување на трајна стабилност на
водотекот, а вегетацијата се користи за
надминување на конкретни еколошки
недостатоци.
Причините за прекумерната ерозија
можат да се отстранат со промена на
начинот на користење на земјиштето,
управување со стоката (испасувањето),
реставрација на поплавната рамнина,
или управување со водата. Во одредени
случаи, дури и нормалните стапки на
крајбрежна ерозија и изместувањето
на коритото може да се сметаат за не-
прифатливи поради начинот на корис-
тење на околното земјиште, а можна
е и употреба на вегетација главно за
обновување на одредени функции на
живеалиштата во близината на местата
каде што се спроведуваат „цврстите“
мерки за стабилизација на бреговите.
Потребно е да се спроведат прелими-
нарни истражувања на локацијата и
инженерски анализи за да се утврди
типот на нестабилност на бреговите и
да се испита дали може да се применат
вегетациски мерки за да се обезбеди
нивната стабилност. Како што беше и
претходно кажано, техниките за ста-
билизација на речните брегови можат
да се класифицираат како индиректни
методи, методи со зајакнување и веге-
тациски методи. Изборот на методот
за стабилизација е екстремно важен, а
факторите кои можат да помогнат при
изборот се изнесени подолу.
Многу техники за решавање на пробле-
мот со стабилноста на речните брегови
подразбираат контрола на ерозивните
сили и спречување на геотехничкиот
колапс на материјалот, (слика 5.17). Пре-
дизвикот кај инженерите е да се уви-
ди со која техника се постигнува исто
толку силна заштита колку што е силен
132
и „нападот“. Во постапката на избор се
интегрирани и фактори поврзани со
животната средина како и економските
фактори, поради што биоинженерските
методи стануваат многу привлечни.
Техниките за стабилизација кои можат
да се применат се: рипрап облоги, тру-
пци, габиони, крупни камења, садење
растенија, формирање засеци, зацвр-
стување со живи и мртви колци, гео-
текстилни системи, системи со анкери,
и/или интегрирани системи. Садењето
на корења и растенија одгледувани во
пластеници има слаб отпор на течење
на водата, а растенијата може да бидат
уништени во случај на појава на голе-
ми води во период кога не се целосно
развиени. Техниките на формирање на
косини со засеци, садење на стеблести
растенија и живи колци земени од ви-
дови кои брзо ’ртат (на пример врби)
ја зголемуваат отпорноста на ерозија,
па поради тоа можат да се користат
во пониските делови на брегот, (слика
5.18). Освен тоа, стеблестите растенија
доколку се засадат погусто придоне-
суваат за намалување на брзините на
течење. Честопати, се поставуваат до-
волно длабоко за да го одржат контак-
тот со соодветните нивоа на влажност
на почвата, за со тоа да се избегне пот-
ребата од наводнување.

Слика 5.17: Стабилизација на брегови со облоги од рипрап, габиони, трупци и крупни
камења
Системите на закотвување вклучува-
ат голем број растенија наредени во
слоеви или жбунови, кои се врзани за
речниот брег и делумно вкопани. На
предната страна (лицето) на брегот об-
ично се користат подлоги или мадраци
од тенки гранки или трски и сплетени
постелки. Овие подлоги се состојат од
исечени стеблести растенија поставе-
ни едно до друго и сплетени, односно
фиксирани за почвата со јаже од јута
или пак со жица врзана за колци. Мад-
раците претставуваат трски положени
на тераси вкопани во брегот, а потоа
закопани така што краевите на гран-
ките излегуваат од брегот. Фашините
односно сноповите од трски претставу-
ваат заедно врзани гранки, поставени
во плитки ровови и наредени хоризон-
тално на предната страна на брегот, де-
5 | Проектирање
1 | Речни
ГлаваГлава на реставрацијата
системи - структура и функција
лумно закопани и фиксирани со колци.
Напречно на коритото на новоизграде-
ната поплавна рамнина од чакал, исто
така, се поставуваат закотвени врзопи
од живи гранки со цел да се уништи
енергијата на водата и да се поттикне
депонирање на нанос (Karle & Densmore,
1994 година).
Геотекстили се користат за контрола
на ерозијата на насипи на патишта и
други слични средини, обично во ком-
бинација со семиња, односно ситни
растенија поставени во жлебовите на
геотекстилот. Во случај на примена на
мерки за заштита на речни брегови кои
самите се одржуваат, треба да се корис-
тат само природни биоразградливи ма-
теријали.
133
Прирачник за реставрација на реки
Слика 5.18: Систем на заштита со форми-
рање косина или засек
Интегрираните системи претставуваат
заштитни облоги на бреговите соста-
вени од стебла поставени паралелно
на брегот и врзани во врзопи односно
закотвени во блокови. Во некои проек-
ти успешно се користат големи стебла
заедно со камен за да се обезбеди заш-
тита на брегот, како и за да се подобрат
условите на водните живеалишта. Се
користат големи стебла прицврстени
за камен материјал за да се обезбеди
стабилност, а корените кои стрчат слу-
жат за забавување на текот покрај наси-
пот, (слика 5.19). Во Додаток А се дадени
голем број техники за реставрација на
речни брегови заедно со слика, краток
опис на основните функции, условите
за примена и ефективноста.
134
Слика 5.19: Детали на заштитни облоги
на „петата“ на брегот со корени и големи
заоблени камења
5.7 Продлабочени речни корита
Продлабочувањето на речните корита
настанува поради исправање на ко-
ритата, губиток на крајбрежните заш-
титни зони, промени во начинот на
користење на земјиштето во сливот,
или промени во приливот на нанос.
Кај продлабочените водотеци односот
на висината на брегот и водостојот е
поголем од 1,0 m/m, што значи дека во-
достојот при полно корито (ВПК) е на
пониска кота од горниот раб на речните
брегови. Силно продлабочените водот-
еци имаат односи на висината на брегот
поголеми од 1,8 m/m. Умерено прод-
лабочените водотеци имаат односи на
висината на брегот меѓу 1,4 m/m и 1,8
m/m и кај нив ризикот од нестабилност
е поголем. Малку продлабочените во-
дотеци со односи на висината на брегот
меѓу 1,1 m/m и 1,3 m/m обично се ста-
билни; сепак и овие водотеци може да
станат нестабилни доколку се промени
начинот на користење на земјиштето во
сливот или доколку исчезне крајбреж-
ната заштитна зона. Бидејќи продла-
бочените водотеци обично се неста-
билни и лошо функционираат, многу
често тие се предмет на реставрација.
Rosgen (1997 година) наведува четири
приоритетни алтернативни решенија за
реставрирање на продлабочени кори-
та. Проектантите треба да го разгледаат
секое од овие алтернативни решенија
пред да ја донесат конечната одлука.
Слика 5.20: Реставрација на продлабочено корито (Приоритет 1)
Новото корито со капацитет на проток
на полно корито, е лоцирано на дното
на оригиналната поплавна рамнина.
Со зголемување на котата на речното
корито се подигнува и водното огле-
дало, кое во многу случаи ќе доведе до
реставрација односно подобрување на
водните услови во поплавната рамни-
на. Доколку се проектира и се изведе
коректно ваквото решение, истото,
обезбедува долготрајна стабилност
на речното корито. Ова решение, исто
така, може да биде многу евтино и ед-
Приоритет 1: Формирање на ново ко-
на реставрацијата
и функција
рито со кота на полно корито на исто-
риската кота на поплавната рамнина
Целта на оваа мерка е да се замени
системи - структура
продлабоченото корито со ново, ста-
билно корито на повисока кота. Ново-
5 | Проектирање
то корито се проектира со соодветни
димензии, поставеност/траса и профил
(врз основа на податоци за референт-
ниот дел од реката) кои одговараат на
сливот, (слика 5.20).
1 | Речни
ГлаваГлава
ноставно за изведба во зависност од
ограничувањата поради користење
на околното земјиште. Новото корито
може да се изведува во суви услови
додека речниот тек продолжува да
тече во оригиналното продлабочено
корито. Новото корито може да се ста-
билизира со објекти и вегетација на
бреговите пред речниот тек да се пре-
насочи во новото корито. Особено вни-
мание кај ваквите проекти треба да се
обрне на балансирањето на ископите
и насипите. Вообичаено е ископаниот
135
 материјал за новото корито да е мно-
Прирачник за реставрација на реки
гу помал од потребниот материјал за
насипување на старото, продлабочено
корито. Проектантот треба да планира
носење на дополнителен материјал за
насипување или да креира водно жи-
веалиште или рибник. Користењето
на земјиштето во близина може да ја
ограничи имплементацијата на вак-
вото решение доколку со истото се
зголеми поплавната површина или се
прошири речниот коридор. Во некои
случаи може да се појави потреба од
подигнување на постојното корито на
почетокот од трасата на новото корито
и/или да се спушти новото корито на
крајот од делницата на новото корито
за да може да се изврши поврзување со
постојното корито низводно.
Приоритет 2: Формирање на нова
поплавна рамнина и нова траса на
водотекот без промена на котата
на дното
Целта на оваа мерка е да се формира
нов стабилен водотек и поплавна рам-
нина а постојната кота на дното на ко-
ритото да не се промени. Ова се постиг-
нува со ископување на нова поплавна
рамнина и речно корито на котата на
постојното продлабочено корито, (сли-
ка 5.21). Новото корито се проектира
со соодветни димензии, поставеност и
профил (врз основа на податоци за ре-
ферентниот дел од реката) кои одгова-
раат на сливот. Котата на бреговите на
новото корито при полно корито (ПК)
се наоѓа на котата на новоископаната
поплавна рамнина. Доколку проектот
се подготви и изведе соодветно, тогаш
од ова решение може да произлезе
систем со долгорочна стабилност. Ова
решение може да биде поскапо од пре-
136
тходното (Приоритет 1) во зависност од
условите во долината. Новото корито
може да се изведува и во суви услови
додека водотекот продолжува да тече
во старото продлабочено корито или
може да се пренасочи околу градеж-
ната локација. Водата се насочува во
новото корито веднаш штом целосно
или делумно ќе биде изградено и ста-
билизирано со привремени мерки за
заштита на бреговите. Бидејќи новата
поплавна рамнина е ископана на пони-
ска кота, проектите каде се применува
ова решение не само што не го зголе-
муваат, туку може и да го намалат по-
тенцијалното поплавување. Исто така,
речниот коридор креиран со ископот
на поплавната рамнина може да ги
подобри крајбрежните мочуришта. За
разлика од проектите каде се приме-
нува претходното решение (Приоритет
1) кога обично недостасува материјал
за исполнување на старото корито,
проектите каде се применува ова ре-
шение обично доведуваат до вишоци
на материјал. Проектантите мора да
ги имаат предвид и трошоците и ло-
гистиката поврзана со управување со
вишоците на почвен материјал иско-
пан од поплавната рамнина. Околното
земјиште и неговата намена може да
го ограничат спроведувањето на овој
пристап доколку со него се создаваат
услови за проширување на речниот
коридор.

Слика 5.21: Реставрација на продлабочено корито (Приоритет 2)
Приоритет 3: Проширување на
поплавната рамнина на постојната
кота на полно корито
Целта на ова решение е слична со целта
во претходното решение, односно да се
прошири поплавната рамнина на кота-
та на постојното корито со цел да се на-
малат напрегањата при смолкнување.
Ова се постигнува со ископување на
берми во поплавната рамнина на една-
та или на двете страни на постојното
речно корито на кота на водостојот при
полно корито (ПК), (слика 5.22). Постој-
ното корито може да се модифицира
за да се подобрат неговите димензии
и профил врз база на податоци за ре-
ферентниот дел од реката. Котата на
водостојот при полно корито (ПК) се
наоѓа на котата на новоформираната
поплавна рамнина. Со ова решение не
се зголемува степенот на искривеност
на реката поради земјишните ограни-
чувања. Доколку успешно се подготви
и спроведе проектот, тогаш со приме-
на на ова решение може да се постиг-
5 | Проектирање
1 | Речни
ГлаваГлава на реставрацијата
системи - структура и функција
не систем со долгорочна стабилност.
Меѓутоа, со овој пристап може да бидат
потребни повеќе конструктивни мер-
ки и одржување во споредба со прет-
ходните две решенија. Во зависност од
условите во долината и потребата од
објекти, имплементацијата на ваквиот
проект може да биде поскапа и посло-
жена. Изведувањето на работите пред-
видени со ова решение е во влажни
услови, освен доколку водотекот не се
пренасочи околу градежната локација.
Овие проекти имаат мало влијание врз
потенцијалот за поплавување освен ако
нема големи промени во димензиите
на коритото. Тие не доведуваат до го-
леми количини на вишок ископан мате-
ријал и не бараат значителни промени
на начинот на користење на околното
земјиште. Исто така, немаат влијание
врз крајбрежните водни живеалишта
ниту пак врз котата на водното огле-
дало. Објектите во речното корито се
битни за успешноста на овие проекти.
Во многу случаи, канализираниот во-
дотек мора да остане во рамките на
постојната локација поради намената
137
 на околното земјиште, односно окол-
Прирачник за реставрација на реки
ните објекти. Новиот водотек може да
биде прав или со меандри, но во тој
случај треба да се користат техники и
Слика 5.22: Реставрација на продлабочено корито (Приоритет 3)
Приоритет 4: Стабилизирање на
постојните речни брегови
Кај овие проекти за да се зацврсти брегот
на самото место се користат најразлични
техники за стабилизација. Со примена
на овие техники не се прави обид за ко-
рекција на димензиите, поставеноста/
трасата или профилот на речното кори-
то. Во овие проекти обично се користат
типични инженерски практики за зац-
врстување на речните брегови. Во про-
ектите може да се употреби камен мате-
ријал, бетон, габиони, биоинженеринг
или комбинација на различни објекти
и техники. Во проектот е потребна вни-
мателна анализа како на возводните
така и на низводните влијанија на пла-
нираните мерки и активности. Бидејќи
со овие проекти не се врши корекција
на димензиите, трасата и профилот, го-
лема е веројатноста дека истите и пона-
таму ќе бидат подложни на екстремно
напрегање при смолкнување, што може
138
објекти за заштита на речните брегови,
контрола на наклонот, како и дополни-
телни водни тела (бари, мочуришта) за
одржување на живеалиштата.
да доведе до ерозија на речните брегови
и покрај зацврстувањето. Со проектите
со кои се планира ова решение може да
се постигне стабилизирање на речните
брегови доколку истите се добро под-
готвени и спроведени, меѓутоа за да се
обезбеди долгорочен успех потребни се
чести контроли и редовно одржување.
Од овие причини може да дојде до зголе-
мување на долгорочните трошоци. Овие
проекти се изведуваат во влажни услови
освен ако речниот тек не се пренасочи
околу градежната локација. Овие проек-
ти немаат влијание врз потенцијалното
поплавување и кај нив не се потребни
промени на начинот на користење на
околното земјиште. Исто така немаат
влијание ниту врз крајбрежните водни
живеалишта ниту врз котата на водното
огледало.
Преглед на предностите и неповолност-
ите на сите четири алтернативни реше-
нија за проектирање на реставрацијата
на продлабочени речни корита е даден
во табела 5.1.
 Табела 5.1: Предности и неповолности кај решенијата за реставрација на продлабочени
речни корита
Решение Предности
1 Доведува до долгорочно стабилен
водотек.
Реставрација на оптималните вред-
ности за живеалиштата.
Подобрување на водните живе-
алишта.
Потребен е само минимален ископ.
2 Доведува до долгорочно стабилен
водотек.
Подобрување на вредностите на
живеалиштата.
Подобрување на водните живе-
алишта во речното корито.
Го намалува степенот на поплаву-
вање.
3 Доведува до умерено стабилен
водотек.
Подобрени вредности на живе-
алиштата.
Тесен речен коридор.
Може да го намали степенот на
поплавување.
4 Може да доведе до стабилизирање
на речните брегови.
Тесен речен коридор.
Може да не се наруши постојната
вегетација
5.8 Сценарија за користење на земјиштето
Повеќето деградации на речниот кори-
дор се директно поврзани со практи-
ките на користењето на земјиштето и/
или со хидролошките модификации во
сливот. Сепак, истовремено практики-
те за користење на земјиштето, вклучу-
вајќи ги и хидролошките модификации
даваат можности за реставрирање на
деградираните речни коридори. Она-
му каде што е оправдано, со проектот
за реставрација треба да се елими-
нираат или да се намалат влијанијата
кои предизвикуваат нарушувања во
на реставрацијата
и функција
Неповолности
Зголемување на степенот на попла-
вување.
системи - структура
Потребен е поширок речен коридор.
Неурамнотежен ископ/насип.
Може да ја наруши постојната веге-
5 | Проектирање
тација.
Потребен е поширок речен коридор.
Потребен е обемен ископ.
1 | Речни
Можен е неурамнотежен ископ/насип.
Може да се наруши постојната веге-
ГлаваГлава
тација.
Може да се наруши постојната веге-
тација.
Не ги подобрува крајбрежните водни
живеалишта.
Потребни се објекти за стабилизација.
Може да има потреба од одржување.
Не се намалува напрегањето при
смолкнување.
Може да не се подобрат вредностите
на живеалиштата.
Може да има потреба од скапи објекти
за стабилизација.
Може да има потреба од одржување.
доволна мерка за да со тек на време
се овозможи обновување на динамич-
ката рамнотежа. Ако не можат да се
контролираат или соодветно намалат
хроничните влијанија на користењето
на земјиштето или ако некои од еле-
ментите на речниот систем (на пример
горниот дел од сливот) не се вклучени
во проектот за реставрација, тогаш би
можело да се очекува дека активности-
те за реставрација ќе имаат ограничена
долгорочна ефективност.
139
 Мерките за реставрација може да се
Прирачник за реставрација на реки
проектираат со цел да се надминат
одредени конкретни недостатоци на
локацијата (еродиран брег, каракте-
ристики на живеалишта), но ако со нив
не се реставрираат самоодржливите
процеси и функции на речниот кори-
дор, тие ќе мора да се гледаат како из-
двоена, т.е. фокусирана „поправка“ на-
место реставрација на екосистемот. Во
случај кога практиките за користење на
земјиштето се директна причина за де-
градацијата на речниот коридор и кога
има постојан надолен тренд на состој-
бата на екосистемот, не постои голема
оправданост за трошење на ресурси
за справување со овие симптоми, без
решавање на самиот проблем.
Земјоделството, шумарството, испасу-
вањето, рударството, рекреацијата и
урбанизацијата се некои од главните
видови користење на земјиштето кои
можат да резултираат со нарушување
на структурата и функциите на реч-
ниот коридор. Анализата на сливот ќе
помогне да се направат приоритети и
да се координираат активностите за
реставрација и истовремено ќе укаже
и на критичните или хроничните нару-
шувања поврзани со користењето на
земјиштето во и надвор од речниот
коридор.
Брани и акумулации
Браните го пренасочуваат текот на во-
дата, наносите, органските материи и
хранливите материи што низводно и
возводно резултира со директни фи-
зички и индиректни биолошки ефекти.
Речните коридори под браните можат
делумно да се реставрираат со актив-
ности за модифицирање и управување.
Треба да се оценат влијанијата од функ-
140
ционирањето на браните врз квалитетот
на површинската вода и врз водните и
крајбрежните живеалишта и да се про-
цени потенцијалот за подобрување.
Модификацијата на пристапот при ра-
ботењето во комбинација со соодвет-
но проектирани и применети најдобри
практики за управување (НПУ) може да
ги намали влијанијата предизвикани од
браните. Најдобрите практики може да
се применуваат индивидуално или во
комбинација за да може и низводно се
заштити и подобри квалитетот на повр-
шинската вода и водните живеалишта
во акумулациите.
Премините за риби околу браните,
објектите за пренасочување и другите
пречки можат да бидат критично важна
компонента за обновување на здрава-
та популација на риби во претходно
деградираните реки. Проектирањето,
поставувањето и функционирањето
на објектите за премин на рибите се
во доменот на хидротехничкото ин-
женерство (Fish Passage Technologies:
Protection at Hydropower Facilities, Office of
Technology Assessment, URL: http://www.
stormingmedia.us/59/5937/A593733.html ).
И прилагодувањето на работните, опера-
тивни процедури кај некои брани може
да резултира со подобрен квалитет на
водата што се испушта од акумулации-
те низводно. Делумната реставрација на
речните коридори низводно од браните
може да се постигне преку проектирање
на работни процедури кои го имитираат
природниот хидрограм или поволните
аспекти на хидрограмот. Модификации-
те вклучуваат распоред на испуштање,
услови на запирање на испуштањето,
воведување постапки за одржување на
минимален проток и правење сезонски
прилагодувања на нивоата на водата и
на варијациите на спуштање на нивото
во акумулациите.
Седиментацијата во акумулацијата е
многу важен елемент на нарушување
во возводните и низводните сливови.
Управувањето со наносите ги вклучува
следните видови активности:
 Отстранување на некои каракте-
ристики на браните неопходни за
обновување на преминот на риби-
те и обезбедување сигурност на
објектите.
 Обновување на вегетацијата во об-
ласта на акумулациите.
 Долгорочно следење на транспор-
тот на нанос и на топографијата на
речното корито и акумулацијата
како и на квалитетот на водата.
 Долгорочна заштита на основните
намени на акумулацијата (на пример
водоснабдување на населението и
индустријата).
 Намалување на влијанието на попла-
вите предизвикани од долготрајно
издигнување на дното на речното
корито.
 Следење и контрола на квалитетот
на наносот, вклучувајќи и утврду-
вање на страничната и на вертикал-
ната појава на токсични или друг вид
на неквалитетни наноси.
За справување со наносите потребен е
сеопфатен план на управување со:
 Количината и физичките каракте-
ристики на наносот.
 Квалитетот на наносот и условите за
депонирање.
 Хидрауличките и биолошките карак-
теристики на акумулацијата и на низ-
водното речно корито.
 Влијанијата врз околината и хидра-
уликата на реката низводно.
Целите на управувањето со наноси-
те треба да вклучуваат и контрола на
поплавите, квалитетот на водата, виро-
вите, рибниците, живеалиштата и крај-
на реставрацијата
и функција
брежната вегетација.
Канализирање и пренасочување
системи - структура
Како и браните, исто и каналите и систе-
мите за свртување или пренасочување
5 | Проектирање
предизвикуваат промени на речните
коридори. Канализирањето и пренасо-
чувањето на речните текови претставу-
ваат форми на хидролошки модифика-
1 | Речни
ции вообичаено поврзани со начините
ГлаваГлава
на користење на земјиштето, а нивните
ефекти треба да се земат предвид при
сите иницијативи и напори за рестав-
рацијата. Во некои случаи, проектот за
реставрација може да опфати и отстра-
нување или повторно проектирање на
модификациите на коритото за да се
обноват претходните еколошки карак-
теристики и карактеристиките на текот.
Природните брегови можат да се помес-
тат од речното корито за подобро да се
дефинира речниот коридор и да се об-
новат, делумно или целосно природните
функции на земјиштето околу реката.
Земјоделство
Земјоделските активности во сливот,
речниот коридор, или дури во природ-
ните инундации на реката предизвику-
ваат значителни промени во структура-
та и функциите на екосистемите. Едно
од најочигледните нарушувања од ак-
тивностите во земјоделството е отстра-
нувањето на природната, крајбрежна и
подалечна вегетација. Земјоделството
често настојува да зафати колку е мож-
но поголеми површини на продуктивно
земјиште со цел да се подобрат економ-
ските резултати. Со други зборови се
жртвува вегетацијата за да се зголеми
земјоделското земјиште.
141
 Објектите за контрола на поплавите
Прирачник за реставрација на реки
и модификациите на речните корита
спроведени за заштита на земјодел-
ските површини уште повеќе ги нару-
шуваат геоморфните и хидролошките
карактеристики на речните коридори
и околното земјиште. Реките често се
исправуваат или поместуваат за да се
добијат геометриски полиња за поефи-
касно производство и се реконструи-
раат со нова траса и профил за да се
зголеми нивната пропусна способност.
Овие промени можат да резултираат
со повисока температура на водата,
матност и рН, продлабочени корита,
спуштено ниво на подземните води,
рушење на речните брегови и загуба
на живеалиштата на водните и суво-
земните видови.
Пренасочувањето на површинските
води за наводнување и користење на
подземните води доведува до големи
промени кај речните коридори. Земјо-
делското одводнување кое овозможува
конверзија од мочуришно во земјодел-
ско земјиште, ги спушта нивоата во ре-
ките и водоносните порозни средини
(аквиферите). Површинските системи за
одводнување го концентрираат истекот
на подземните води до насочен/точкест
извор, наспроти дифузните извори кај
природните истекувања.
Нарушувањето на земјиштето поврзано
со земјоделството создава истекување
загадено со наноси, со други зборови
земјоделството е најголем дифузен
загадувач. Пестицидите и хранливите
материи (главно азот и фосфор) кои се
аплицираат за време на сезоната на
раст можат да се процедат во подзем-
ните води или да истечат во површин-
ските води, растворени или апсорбира-
ни во честичките на почвата. Соленоста
на земјиштето најчесто е зголемена во
рамнината околу реката и во другите
142
ниски области на мочуриштата, езера-
та или во плитките водни површини.
Земјоделските активности може да
ја зголемат соленоста на земјиштето
преку промена на моделите на веге-
тацијата или преку доведување вода
за наводнување без соодветно одвод-
нување. Преглед на најважните актив-
ности кои предизвикуваат нарушување,
а се поврзани со земјоделството, како
и нивните потенцијални директни и
индиректни влијанија, како и преглед
на мерките за реставрација и нивните
можни влијанија, се дадени во Додаток
Б (табела Б.1 и табела Б.2).
Шумарство
Три генерални активности во шумар-
ството можат да влијаат врз речните
коридори и тоа: отстранување на др-
вјата, транспортирање на дрвена граѓа
и подготовката на локациите на сеча за
обнова на шумската покривка. Отстра-
нувањето на дрвата го намалува квали-
тетот на хранливи материи во сливот
бидејќи околу една половина од хран-
ливите материи од дрвата се во стебла-
та. Отстранувањето на дрвата може да
влијае врз квалитетот, количеството и
временската распределба на речните
текови.
Голем дел од проектите за реставра-
ција се однесуваат на сечата на дрва
и нивниот транспорт, односно патни-
от систем. Несоодветната дренажа,
лошата локација, несоодветно димен-
зионирани и одржувани пропусти и
недостатокот на мерки за контрола на
ерозијата врз земјиштето на кое е по-
ставен патот, косините на засеците и
насипите и рововите, се проблеми кои
се вообичаени за лошо проектирани
патишта. Проектот треба да ги опфати
и процедурите за редовно одржување,
вклучувајќи го и гребењето на патот,
чистењето на рововите, чистењето на
пропустите, контролата на ерозијата и
управувањето со вегетацијата. Пошуме-
ните заштитни појаси генерално се по-
ефективни во намалувањето на наноси-
те и хемиското оптоварување на речни-
от коридор отколку филтер-појасите од
вегетација. Заштитата направена како
Слика 5.23: Речни шуми во добра состојба
Сточарство
Кај речните коридори кои биле тешко
деградирани со испасување поради сло-
бодниот пристап на добитокот, (слика
5.24), рехабилитацијата треба да се фо-
кусира на соодветно управување со ис-
пасувањето за да се овозможи обнова на
вегетацијата. Во Kauffman & Krueger (1984
година) и Kauffman et al. (1993 година) е
наведено дека оградувањето на доби-
токот надвор од крајбрежната зона е
единствената стратегија за испасување
која дава конзистентни резултати со нај-
дел од системот за конзервација ја зго-
на реставрацијата
и функција
лемува ефективноста. Заштитниот појас
може да биде потребен само на дел од
коридорот или пак на целиот коридор.
Најдобрите практики за управување во
системи - структура
шумарството даваат посебено значење
на контролата и ограничувањето на ис-
5 | Проектирање
користувањето на шумите во крајбреж-
ните заштитни појаси.
1 | Речни
ГлаваГлава
големо подобрување на крајбрежната
функција, (слика 5.25). Видот на ограда-
та треба да се избере во согласност со
предвидените ризици. Флуоресцентната
пластична ограда е многу ефективна и
евтина мерка за контрола на луѓето и оп-
ремата за време на изведба на мерките
за реставрација. Во зависност од бројот
на тревопасните животни, овие огради
можат да се предвидат како трајни ин-
сталации. Електричните огради можат
да бидат ефективни, а повисоките тро-
шоци за опрема за електрификација
може да се надоместат со пониските тро-
шоци за материјалите и поставувањето.
143
 Онаму каде покрупните диви животни се на ограда околу поединечните млади
Прирачник за реставрација на реки

проблем, оградата мора да биде робус- садници или со посебни инсталирани

на, но таа не мора да остане засекогаш и звучни уреди на теренот. За заштита на
може да се отстрани откако ќе пораснат дрвјата би можеле да бидат потребни
засадените растенија. Штетата од малите поединечни жичени кафези или други
животни може да се ограничи со жиче- уреди за контрола.

Слика 5.24: Реките и речните коридори се привлечни за добитокот

Слика 5.25: Постојана ограда за заштита од добиток, ефективна и евтина метода за обез-
бедување физичка заштита на реките што се реставрираат.

Рударство делот од коритото кој добро функци-

Истражувањето, ископувањето, обра-
ботката и транспортот на јаглен, мине-
рали, песок и чакал и други материјали
има големо или подобро речено „дла-
боко“ влијание врз речниот коридор. И
површинскиот и јамскиот коп ги оште-
туваат речните коридори (слика 5.26).
Враќањето на речните коридори во
претходната состојба по ископување-
то мора да почне со реставрација на
онира. Проектот за реставрација на
коритата по ископувањето често бара
различен пристап од оној со враќање,
односно имитирање на состојбата пред
нарушувањето. Насоката, наклонот и
големината на коритото можат да се
определат врз основа на емпириски
односи развиени за други водотеци во
исти или слични хидролошки и физич-
ко-географски услови. Мерките за рес-
таврација опфаќаат стабилизација на
бреговите, обновување на вегетацијата

144
и обновување на водните и сувоземни-
те живеалишта.
Површинскиот коп често е поврзан со
големи нарушувања на сливовите, па
затоа на проектирањето на реставра-
циските мерки во речниот коридор тре-
ба да и претходни детална и ригорозна
хидролошка анализа на условите пред
и по ископот. Хидролошката анализа
треба да опфати анализа на зачесте-
носта на големите и малите води. Хи-
дролошкото моделирање може да биде
потребно за да се генерираат хидро-
грами на истекувањето за водотекот
по завршетокот на ископот бидејќи ге-
ологијата, почвата, вегетацијата и то-
пографијата на сливот можат да бидат
целосно изменети. Хидролошката ана-
Слика 5.26: Ефекти од ископување во речните коридори, лево – ископување на чакал,
десно – ископување на глина
Слика 5.27: Ефекти од рудниците врз квалитетот на водата во реките
лиза за реставрација по завршување-
на реставрацијата
и функција
то на ископот треба да се справи и со
продукцијата на нанос од областа што
е предмет на рехабилитација. Проце-
ните на големината на наносот ќе бидат
системи - структура
потребни и за периодот на воспоста-
вување на вегетација и за конечната
5 | Проектирање
состојба по обновување на вегетација-
та. Анализата може да укаже и на пот-
ребата од привремено задржување на
истекувањето и зафаќање на наносите
1 | Речни
за време на садењето и развивањето на
вегетацијата. Прашањата на квалитетот
ГлаваГлава
на водата заради испуштање на кисели-
ни од рудниците често ја контролираат
оправданоста на реставрацијата на ре-
ките и треба да бидат дел од проектот,
(слика 5.27).
145
 Рекреација
Прирачник за реставрација на реки
Користењето на речните коридори мо-
жат да предизвикаат оштетувања и еко-
лошки промени. Еколошките штети во
речните коридори можат да настанат
и како резултат на неконтролираниот
пристап на рекреативните корисници,
(слика 5.28). За таа цел често се созда-
ваат приодни патеки по најкусиот или
најлесниот пат. Дополнително оште-
тување на ресурсите може да биде
предизвикано со користењето на мо-
тоциклите и возилата. Поради тоа, кон-
тролата на пристапот до реките во раз-
виените рекреациони области мора да
биде дел од проектот за реставрација.
Слика 5.28: Рекреативни активности на реките
146
Рехабилитацијата на тешко оштетените
рекреативни области може да бара ба-
рем привремено ограничување на ко-
ристењето. Дури и активно еродирани
патеки, места за кампирање и излети,
можат да се стабилизираат со привре-
мено затворање на местото и со комби-
нација на мерки за реставрација на поч-
вата и вегетацијата. Затворањето нема
да обезбеди долгорочно решение ако
пристапот се обнови без да се разре-
шат причините за првичниот проблем.
Наместо тоа, новите патеки и места
за рекреација треба да се лоцираат и
изградат врз основа на разбирањето
на способноста на вегетацијата за об-
новување, ограничувањата на почвата
и другите физички карактеристики на
почвата.
Урбанизација
Урбанизацијата во сливовите претста-
вува посебен предизвик за оние кои
при планирањето и реализацијата на
проектите за реставрација на водоте-
ците?. Водотеците во урбаните сливо-
ви имаат карактер кој е фундаментално
различен од оној на водотеците во шум-
ски, рурални или дури и во земјоделски
сливови. Големината на непропусната
покривка може да се користи како по-
казател за предвидување на тоа колку
големи можат да бидат овие разлики,
(слика 5.29). Освен промената на по-
вршинскиот истек, друго драматично
влијание на урбанизацијата врз водот-
еците доаѓа од загадувањето. Многу
водотеци се реципиенти на различен
вид отпад: фекални, индустриски и ат-
мосферски отпадни води, цврст отпад
итн.. Многу урбани водотеци ги има-
ат загубено своите околни простори,
Слика 5.29: Врска меѓу непропусната покривка и површинското истекување кај природни
и кај урбани површини со различен степен на урбанизација
односно ги имаат загубено своите
на реставрацијата
и функција
природни инундации, што значи дека
нивните коридори се значително стес-
нети. Поради тоа, слободно може да се
констатира дека реставрацијата на ур-
системи - структура
баните водотеци е најтешка и најскапа
активност која бара најмногу време.
5 | Проектирање
Прв чекор во изработката на проектите
за реставрација на урбаните водотеци
е утврдувањето на сите нарушувања,
како и детална хидролошка анализа.
1 | Речни
Целта на анализата е да се определи
ГлаваГлава
зголемувањето на максималниот про-
ток како резултат на урбанизацијата и
да се проценат проектираните поплави
како што е 100-годишната голема вода
односно поплавниот бран со веројат-
ност на појава од 1%. Софистицираната
хидролошка анализа опфаќа користење
на компјутерски модели (HEC-HMS, TR-
20), регионална регресивна анализа и
статистичка анализа на податоците од
хидролошките станици.
147
 Проектот за реставрација на водотеци-
Прирачник за реставрација на реки
те деградирани со урбанизацијата мора
да ги земе предвид состојбите пред ур-
банизацијата и нивното влијание врз
целите на реставрацијата. Најдобри
резултати се добиваат доколку заедно
се применуваат следните мерки:
 Делумно обновување на хидролош-
киот режим пред урбанизацијата.
Примарната цел е да се намалат
протоците при полно корито во сли-
вното подрачје. Тоа често се прави
преку изградба на нови возводни
мали природни акумулации/депре-
сии кои ги прифаќаат зголемените
протоци во услови на поројни дож-
дови и ги задржуваат до 24 часа пред
да се изврши постепено испуштање.
Вообичаен критериум за димензи-
онирање на овие мали акумулации
е 1-годишна голема вода, односно
24-часовен интензивен дожд. Овие
мали акумулации се често критични,
дури и невозможни при реставра-
ција на мали и средни водотеци, но
може да бидат непрактични и кај
поголемите.
 Намалување на испуштањето на ур-
бани загадувачки материи. Втората
цел на реставрацијата на урбаните
водотеци е намалувањето на кон-
центрациите на хранливи материи,
бактерии и токсични материи, како
и зафаќањето на големи количини
нанос. Генерално, тоа може да се по-
стигне преку мали езерца или мо-
чуришта за зафаќање на протоците
од поројните дождови, програми за
превенција на загадувањето на сли-
вот и елиминација на незаконските
или недозволените санитарни при-
клучоци директно во водотекот или
во мрежата за атмосферска канали-
зација.
 Стабилизирање на морфолошките
148
промени на коритото. Урбаните во-
дотеци се предмет на зголемена еро-
зија на бреговите и на дното. Затоа,
важно е да се стабилизира коритото
и ако е можно да се обнови рамно-
тежата на геометриските елементи
на коритото. Мерките за стабилизи-
рање на бреговите вклучуваат ри-
прап облоги, подлоги од грмушки,
почвени биоинженерски системи
како што се колци и трупци од врба
и коренеста маса, како и објекти за
контрола на наклонот на коритото
(Додаток А).
 Обновување на структурата на жи-
веалишта во речното корито. Клуч-
ните елементи на реставрацијата
вклучуваат создавање на мирни,
заезерени зони (pools) и брзаци
(riffles), продлабочување на коритата
со мали длабочини и обезбедување
поголема структурна комплексност
на дното на реката. Вообичаени алат-
ки се браните од трупци, камените
странични дефлектори и облогите
од крупни камења.
 Обновување на крајбрежната по-
кривка. Крајбрежната покривка е
основна компонента на екосисте-
мот во урбаните водотеци. Крај-
брежната покривка ги стабилизира
бреговите, обезбедува големи др-
вени остатоци и нивна акумулација
и го насочува водотекот. Тоа може
да опфати активно пошумување со
автохтони видови, отстранување на
неавтохтоните видови или промени
во одржувањето (на пример косење-
то), за да се овозможи постепено
обновување. Најчесто успешноста
на ваквите проекти зависи од заш-
титата на крајбрежниот коридор со
широк заштитен појас.
 Заштита на критичните супстрати на
водотекот. Дното на урбаните водот-
 еци често е многу нестабилно и об-  Овозможување на повторна коло-

ложено со депозити на фини наноси.
Често е неопходно да се применат
мерки за обновување на квалите-
тот на супстратите на водотекот по
на реставрацијата
и функција
низација на речната заедница. Може
да биде тешко да се обнови рибната
заедница во урбаните водотеци ако
низводните рибни бариери ја спре-

системи - структура
должина на коритото. Ако на дното чуваат природната колонизација.
се акумулирани дебели наслаги/де- Ако низводно има рибни бариери,

позити од нанос може да биде по-
требно механичко отстранување на
наносот.
5 | Проектирање
потребно е да се направи анализа
дали истите треба да се отстранат,
или треба да се направи селективно
населување со автохтони риби.

1 | Речни
ГлаваГлава
Реставрацијата на реките во урбани средини е извонредно комплексна,
долготрајна и една од најскапите активности во реставрацијата. Овој
прирачник не ги опфаќа сите елементи и детали поврзани со специфичностите
на практиките за реставрација на урбаните речни коридори. Инженерите
вклучени во вакви проекти се упатуваат на следната литература и линкови:
Наслов: Urban Stream Repair Practices
Автори: Schueler & Brown
URL: http://www.cwp.org/Store/usrm.htm
Наслов: Restoring Streams in Cities
Автор: Ann Riley
URL: http://www.urbanstreamrestoration.com/urblinks.html

5.9 Крајбрежни растителни заедници

Вегетацијата е основен фактор кој ја
контролира функцијата на речниот
екосистем, (слика 5.30). Живеалиштата,
проточноста на водата, филтрирањето
и бариерите на водотекот, изворот на
водата и функцијата на задржување
на материите се директно поврзани
за количеството растителна биомаса,
нејзиниот квалитет и состојба. Рестав-
рациските активности треба да ја сочу-
ваат природната вегетација и да ја рес-
таврираат структурата на вегетацијата
за достигнување на непрекинат и повр-
зан речен коридор. Целите на рестав-
рацијата можат да бидат генерални (на
пример враќање на определен речен
регион на ниво на референтни услови
какви што постоеле пред да дојде до
нарушување на условите во него), или
специфични (на пример реставрација
на живеалиште за определен специфи-
чен важен вид како на пример речната
пастрмка или водомарот).
Голем број грмушки и дрва се сметаат
за добри кандидати за реставрација на
уништената речна вегетација, како на
пример врби (Svejcar et al., 1992 годи-
на), јавори и бозел (Flessner et al., 1992
година), дудинки и тополи (Hoag, 1992
година) и многу други. Изборот на рас-
тителни видови може да биде насочен
кон овозможување на живеалиште за
определен вид, но денешните созна-
нија укажуваат на потребата од при-

149
 мена на поголем број различни видови
Прирачник за реставрација на реки
растенија во насока на исполнување на
барањата на т.н. екосистемски приод.
Слика 5.30: Вегетацијата е клучен фактор
во контролата на функционирањето на
речните коридори
Речни заштитни растителни зони
Важноста на заштитните растителни
зони по текот на речните екосистеми
одамна е позната, главно поради след-
ните причини (USACE , 1991 година):
 Овозможуваат сенка која придо-
несува за намалување на високите
температури на водата;
 Предизвикуваат таложење (или фил-
трирање) на седиментите и другите
загадувачки материи;
 Го редуцираат оптоварувањето со
хранливи материи на екосистемот;
 Ги стабилизираат речните брегови;
 Ја намалуваат ерозијата поради не-
контролиран истек;
 Овозможуваат живеалиште за реч-
ните видови;
 Ги заштитуваат живеалиштата на
рибите;
 Ги подржуваат и заштитуваат водни-
те синџири на исхрана;
 Создаваат убав визуелен зелен појас;
 Овозможуваат услови за рекреација.
Покрај фактот што сите овие вредности
на зелените појаси по речните коридо-
150
ри се добро познати, критериумите за
нивната големина многу варираат. Ши-
роките шумски појаси околу урбаните
речни текови се незаменлива компо-
нента на стратегијата за нивна заштита.
Нивната примарна задача е да ги заш-
титат речните канали од идни нарушу-
вања или трајни градби. Мрежата од
речни вегетациски појаси делува како
природна брана за речните коридори
и функционира како интегрален дел на
речниот екосистем. Сепак, економски-
те и правните цели често ги надвладу-
ваат еколошките фактори2. Сепак, јасно
е дека вистинската проценка за широ-
чината на вегетацискиот појас околу
речните текови зависи од специфич-
ните услови и вкупниот биодиверзитет
кој треба да се заштити.
Поплавните подрачја или крајбрежните
живеалишта главно се далеку помали
од околните ридски региони поради
што поставувањето на минималните
големини на вегетациските појаси за
обезбедување на потребите на видо-
вите и нивните популации е од големо
значење. Минималната површина е
количество на живеалиште кое може
да ги обезбеди потребните услови за
видовите; таа површина многу варира
во однос на различните видови и се-
зони3. Поради тоа, и малите реставра-
2) На пример, USACE, (1991 година) за градот Вер-
монт посочува дека тесни појаси (30 метри во ши-
рочина) се доволни за да го обезбедат поголеми-
от дел на функциите. За функционални гнездови
популации на птиците на бреговите на реките во
Ајова, Stauffer & Best, (1980 година) утврдуваат ми-
нимална широчина на вегетацискиот појас од 12
m за чучулигите, или до 210 m за бувовите или ве-
трушките.
3) На пример, спротивно на претпоставките,
истражувањата во Аризона покажаа дека ши-
роките вегетациски појаси околу реките не се
позначајни за миграторните видови птици од изо-
лираните расфрлени шумски сегменти или оази-
те; оазите пократки од 2,5 km и само околу 10 m
широки покажуваа поголемо видово богатство и
бројност на птиците преселници, отколку цело-
сните шумски коридори по речните текови.
циски зафати на целосно оштетените
или уништени вегетациски коридори
по речните водотеци имаат важна улога
за заштитата и одржувањето на дивите
видови.
Постојна вегетација. Живата природна
вегетација, но и остатоците од дрвјата
и пенушките во зоната на определен
водотек треба да се сочуваат на нај-
добар можен начин. Покрај тоа што
обезбедуваат заклон и живеалиште,
сите вегетациски структури вршат кон-
трола врз ерозијата и седиментација-
та и обезбедуваат извор на семенски
материјал и голема разнообразност
на микроорганизми важни во одржу-
вањето на целиот екосистем, (слика
5.31). Старите дрвени огради, обрасна-
тите пенушки, изолираните карпи во
полињата или поединечните дрва во
пасиштата треба да се сочуваат во текот
на реставрацијата сè додека доминира-
ат природните дрвенести видови (на
пример доколку постои компетиција
со засадени овошки). Неприродната
вегетација (засадена од човекот или
пренесена од други места) може да го
спречи зацврстувањето на природни-
те растителни видови и во целост да
го опфати речниот коридор (некои од
донесените видови, таканаречени ин-
вазивни видови можат во целост да ја
уништат природната вегетација). Општо
правило е дека дрвата постепено ќе ја
засенчат другата пониска вегетација (на
пример треви, рудерални растенија и
плевели) во зоната каде се насадени,
но често е потребна и почетна помош
(плевење, чистење) за воспоставување
на дрвенестата вегетација.
на реставрацијата
и функција
системи - структура
5 | Проектирање
Слика 5.31: Остатоци од вегетација и
древенест опад по должината на речен
1 | Речни
коридор
ГлаваГлава
Реставрација на растителни
заедници
Една од главните цели на реставра-
цијата на речните коридори секако е
воспоставување на природно распрос-
транување на растителните заедни-
ци. Постојат бројни публикации кои
опишуваат распоред и видов состав
на растителните заедници за различ-
ните геоморфолошки услови, почвен
состав и хидролошки карактеристики.
Во нив јасно се истакнати природните
растителни заедници во конкретните
подрачја4. Сепак, испитувањето на ве-
гетациските карактеристики на самиот
речен коридор претставува најдобриот
начин за добивање на реални инфор-
мации за составот и дистрибуцијата на
растителните заедници.
По утврдувањето на референтните
(природните, потребните) растителни
заедници, може да започне планирање-
то на специфичните активности потреб-
ни за воспоставување/реставрација на
тие заедници, (слика 5.32). Искуствата
покажуваат дека ретко е возможно вос-
4) На пример во државава такви публикации се
Студијата за биодиверзитетот на Република
Македонија (2003 година), публикациите Флора на
Македонија од академик Кирил Мицевски или пу-
бликациите на академик Владо Матевски и други.
151
 поставување на целосна растителна за-
Прирачник за реставрација на реки
едница одеднаш на определено место
по речниот коридор кое е предмет на
реставрациски активности. Обично се
започнува со садење на доминантните
видови или тие што потешко се зацвр-
стуваат на определеното место. На при-
мер, во пониските делови на речните
текови на карбонатна подлога најчесто
се засадуваат заедници на дабот чии
тешки и крупни семиња не поднесува-
ат засенчување и потопување во вода,
поради што не би можеле да се развијат
како заедница по речните коридори за
многу долг период. Доколку дабовата
заедница се одржи на потребното ме-
сто, видовите со полесни семиња толе-
рантни кон засенчување многу полесно
ќе се населат во подрачјето со што ќе се
обезбеди доволен биодиверзитет.
Слика 5.32: Богата и разновидна расти-
телна заедница по речниот коридор. Ис-
питувањата на референтните растителни
заедници најчесто е најдобар начин за
добивање на податоци за потребниот
состав и дистрибуција на растителните
заедници на местото на реставрацискиот
зафат.
Процесот на реставрацијата на расти-
телната вегетација по речните коридо-
ри може да се забрза со засадување на
видови кои брзо растат (како на при-
мер топола) и кои ќе придонесат кон
засилено распространување на семе во
152
зоната на реставрација. Во зоните кои
претставуваат природни живеалишта
на тополите и врбите, најчесто е по-
добро да се симулираат природните
форми на колонизација со засадување
на млади садници на поединечен вид,
отколку на мешовити насади од повеќе
видови. Со продолжено засадување во
текот на повеќе години би се обезбеди-
ла структурна варијабилност на заед-
ниците (единки со различна старост на
ист простор) и видова разнообразност.
Во случаи каде иглолисните растенија
покажуваат природно распространу-
вање и ја истиснуваат крајбрежната ве-
гетација, добра реставрациска пракса е
да се насадуваат расфрлени иглолисни
насади меѓу деловите (блоковите) на
пионерската вегетација (вегетација која
прва се населува на одредено подрачје)
за да се забрза преминот кон систем
доминиран од иглолисни растенија.
Реставрациските зафати од голем опсег
понекогаш вклучуваат и засадување на
растенија кои припаѓаат кон пониските
шумски растенија (грмушки, папрати),
особено ако една од целите на зафатите
е да се обезбеди живеалиште за загро-
зените диви видови, (слика 5.33). Сепак,
често е многу тешко да се воспостави
и одржи ваквата растителна заедница
на отворените реставрациски региони,
поради тоа што таа типично не е толе-
рантна кон силна сончева радијација.
Таквите заедници природно се вос-
поставуваат во текот на долг времен-
ски период. Во тој случај овие видови
можат да се засадат во веќе воспоста-
вените блиски шумски региони или
по доволно израснување на шумските
видови на местото на реставрација.
Овој приод се користи и за садење на
видови кои се повисоки од доминан-
тата растителна заедница, а исто така
многу тешко можат да издржат ди-
ректни сончеви зраци. Но, концептот
на фаворизирање на ограничена група
на високо растечки и корисни видови
во реставрациските зафати е честопати
критизиран. Движечка идеја зад овие
мерки е дека доколку се насади само
даб во крајбрежната речна зона ќе се
спречи развитокот на другите помалку
корисни видови, а функциите на вакви-
те насади за дивите видови и како дрво
за потребите на човекот побрзо ќе се
достигнат(?). Докажано е дека видовите
со крупни и тешки семиња многу спо-
ро го населуваат крајбрежното речно
подрачје, доколку не се посадени, но
разликите во брзината на колонизација
ги ограничуваат и многу од другите ко-
рисни растенија за екосистемот. Секако
дека е многу пожелно да се воспостави
колку што може поразновидна расти-
телна заедница при реставрациските
зафати, но трошоците и тешкотиите за
континуирано насадување во текот на
повеќе години честопати многу го огра-
ничуваат овој приод.
Слика 5.33: Реставрација на долниот
кат на растенија. Долниот кат (пониски)
растенија можат да се воведат во веќе
воспоставениот шумски крајбрежен еко-
систем по негово доволно созревање и
успешно одржување на местото на рес-
таврациските зафати.
Растителните видови треба да се рас-
поредат во зоната на реставрациските
зафати според условите на микросре-
на реставрацијата
и функција
дината. Дополнително, доколку меан-
дрите и излевањата на речниот водотек
се намалени со зафати, потребен е по-
себен напор за да се одржат заедниците
системи - структура
кои природно зависат од овие речни
карактеристики, како на пример грму-
5 | Проектирање
шките, чемпресовите заедници и рас-
тенијата на влажните живеалишта, или
пак заедниците кои типично населуваат
новоформирани почви по пат на водна
1 | Речни
депозиција, како на пример заедниците
на тополи, врби, или на пример сребрен
ГлаваГлава
јавор. За да се одржат овие функции на
екосистемот важно е да се нагласи дека
засадувањето на растителна вегетација
на места каде регенерацијата повеќе
не функционира, претставува само вре-
мена мерка која мора да се подржи со
долготрајни мерки и чести периодични
засадувања.
Во реставрациската практика и програ-
мите за речните коридори многу често
се користат ненативни (алохтони, вове-
дени од други подрачја) растителни ви-
дови селектирани поради нивниот по-
брз раст, карактеристики на зацврсту-
вање на почвата, способноста да созда-
ваат големо количество плодови важни
за дивите видови или други предности
во однос на нативните (автохтони, ло-
кални, природни) видови. Ваквата прак-
са многу често има несакани последи-
ци со драстичен негативен ефект врз
целиот екосистем (Olson & Knopf, 1986
година). Поради тоа, во светот многу од
надлежните институции не ја препора-
чуваат или ја забрануваат праксата на
засадување на ненативни растителни
видови во влажните станишта или реч-
ните коридори. Реставрацијата главно
треба да ги потенцира нативните рас-
тителни видови од локални расадници
или да се фокусира на зајакнување на
успехот на веќе постоечката вегетација
153
 во регионот колку и да е таа наруше-
Прирачник за реставрација на реки
на, бидејќи на тој начин се обезбедува
долготрајност на преземените зафати
(Friedmann et al., 1995 година).
Техниките на реставрација на растител-
ните заедници во голем опсег варираат
во зависност од условите на конкретно-
то место и карактеристиките на специ-
фичните растителни видови. Во сушни-
те региони се потенцира засадување на
репродуктивните делови на отпорните
растенија и нивно подлабоко засаду-
вање во близина на длабоките влажни
почви. Во влажните региони или тие со
поволна хидрологија на подземните
води, нема потреба од долготрајно на-
воднување, а растенијата директно се
насадуваат со оголен корен или во фаза
на израснати садници во одгледувачки
садови, особено оние кои послабо се
размножуваат од делови на нивните
стебла. Понекогаш директното садење
на семињата или репродуктивните де-
лови на растенијата (кртоли) има висок
успех. Локалното експертско искуство
има голема важност при утврдување-
то на изборот на најдобрите техники
и видови за воспоставување на дол-
готрајни растителни насади, како и за
предвидување на можните пречки во
реставрациските зафати. Исто така, ва-
жна е и заштитата на насадите од евен-
туално оштетување од животните или
инсектите, со употреба на класичните
заштитни методи.
154
Слика 5.34: Засадување на нова крајбреж-
на вегетација со користење на живи на-
сади длабоко вметнати во почвата. Во
сувите региони, вегетативните делови на
растенијата кои можат да издржат такви
услови најчесто се садат на длабочини
доволни за обезбедување на контактот
со влажните почви.
Хоризонтален диверзитет на крај-
брежната вегетација
Вегетацијата по речниот коридор, до-
колку се набљудува од воздух, се јавува
како мозаик на различни растителни
заедници кои се протегаат од извор-
ските делови по една страна на брегот
низ водотекот, и повторно назад по
другата страна на брегот до почетните
изворски делови. Во вака широк гео-
графски опсег, постои голем потенцијал
за диверзитет на вегетацијата, кој е во
директна зависност од хидрологија-
та и динамиката на водотекот. Трите
главни структурни карактеристики на
хоризонталниот диверзитет на вегета-
цијата се поврзаноста, празнините и
границите.
Поврзаност и процепи/празнини на
крајбрежната речна вегетација: по-
врзаноста на крајбрежната речна ве-
гетација е многу важен параметар за
функциите на речниот коридор, би-
дејќи ги овозможува процесите на
создавање на живеалишта, претста-
вува изолациска бариера и филтер за
хемиските материи. Реставрацијата на
речните коридори треба да ја поддр-
жува поврзаноста на екосистемските
функции. Функциите на живеалиште
и бариера можат да се зајакнат преку
поврзување на критичните екосисте-
ми со речните коридори преку методи
кои ја истакнуваат пожелната ориен-
тација и поврзаност на различните де-
лови на екосистемот. Реставрациските
експерти треба да ја согледаат и спро-
ведат функционалната поврзаност на
постојните или потенцијалните карак-
теристики како што се слободната или
напуштена почва, ретки живеалишта,
влажни живеалишта или ливади, раз-
лични или единствени растителни
заедници, водни извори, еколошки
привлечни места за населби, коридо-
ри за флората и фауната, или сродни
и блиски речни екосистеми. Сето ова
овозможува соодветно движење на
материите и енергијата во системот,
а со тоа зголемување на функциите
на бариера и ефективно зголемување
на живеалиштата во географските ди-
мензии. Генерално, потребни се долги
и релативно широки речни коридори
со континуирана растителна покрив-
ка и покрај постоењето на процепи во
неа. Најосетливите еколошки функции
го условуваат прифатливиот број и го-
лемината на процепите во вегетацијата.
Широките процепи најчесто се бариера
за миграциите на малите почвени жи-
вотни и нативните растителни видови.
Водната фауна може, исто така, да биде
ограничена со зачестеноста и широчи-
ната на процепите во вегетацијата. По-
ради тоа, широчината и зачестеноста
на процепите теба да биде спроведена
како одговор на планираните функции
на речниот коридор. Мостовите треба
да се изградат на начин што ќе овозмо-
жуваат миграција на животните како и
на реставрацијата
и функција
физичка и хемиска поврзаност на ре-
ката и околните влажни живеалишта�5
(слика 5.35). Иако овие усилби не се ни
приближно толку ефикасни како непре-
системи - структура
кинатите речни коридори без процепи,
тие сепак овозможуваат скромно обно-
5 | Проектирање
вување на функциите на живеалиштата
и нивно поврзување. И капацитетите
за филтрирање на речните води се
под влијание на поврзаноста на реч-
1 | Речни
ната вегетација и процепите во неа. На
пример, површинските истечни води
ГлаваГлава
кои со себе носат големи концентра-
ции хранливи материи се собираат во
потоци (текови) кои прераснуваат во
порои. Процепите во вегетацијата го
оневозможуваат контролирањето на
овие протоци преку нивна филтрација
низ почвата.
Слика 5.35: Подземни премини. Подзем-
ните премини се креираат на тој начин за
да овозможат и транспорт и движење на
малите видови животни.
Во случаи кога референтните услови
се слични и преносливи, реставрира-
ните растителни заедници треба да се
воспостават на начин кој ќе овозможи
што е можно подобро задржување на
5) Во Флорида на пример мостовите се градат
заедно со премини под нив кои би го овозможиле
движењето на дивите видови (Smith & Hellmund,
1993 година). Во Холандија се експериментира
со многубројни над и под премини во однос
на транспортните коридори за да се подобрат
условите за поедничните загрозени видови.
155
 карактеристиките на структурниот ди-
Прирачник за реставрација на реки
верзитет и густината на крошните на
референтниот речен екосистем. Рефе-
рентниот систем овозможува информа-
ции за видовиот состав на растенијата,
нивната застапеност и дистрибуција.
Реставрацијата треба да биде насо-
чена кон задржување на капацитетот
за филтрирање преку намалување на
процепите по должината и широчината
на речната вегетација. Составот и со-
стојбата на вегетацијата како тампон
(заштитна) зона за миграциите и гнез-
дењето на дивите видови птици исто
така има свој реставрациски потен-
цијал. Повторното воспоставување на
врските меѓу елементите на пејсажот
може да биде од критична важност за
многу видови, (Noss 1983 година, Harris
1984 година). Сепак, исто така е важно
да се процени дали определениот ве-
гетациски тип некогаш постоел како
непрекинат коридор во определеното
подрачје и дали истиот бил изолиран
или бил дел од поширок шумски систем
во поплавното подрачје. Воспоставу-
вање на несоодветни и тесни вегета-
циски коридори околу речните текови
може да има вкупно негативно влијание
на локално и регионално ниво (Knopf
et al., 1988 година). Приоритетите во
локалното управување со дивиот свет
мора да бидат земени предвид при оп-
ределувањето на широчината на веге-
тациската тампон-зона.
Граници на крајбрежната речна вегета-
ција: структурата на граничната вегета-
ција меѓу речниот коридор и соседните
елементи на пејсажот влијае врз живе-
алиштата, поврзаноста и функцијата на
филтрацијата. Транзицијата меѓу двата
система во природната животна среди-
на главно се одвива преку многу широ-
ка зона. Овие граници можат да бидат
рамни или искривени. Рамните граници
156
дозволуваат релативно непречени дви-
жења по граничната линија, со што се
намалува заемното влијание меѓу видо-
вите од двата екосистема. Спротивно,
искривените граници со заемно испак-
нати делови во едниот и другиот екоси-
стем овозможуваат полесно движење
преку границата и многу поблиска
интеракција на видовите. Значи, при
реставрацијата на речната вегетација
граничната линија може да биде дизај-
нирана да ги поттикне или спречи заем-
ните интеракции на видовите со што се
влијае врз живеалиштата, поврзаноста
и филтерските функции. Интеракција-
та на видовите може да биде пожелна
или не во однос на целите на реставра-
цискиот проект. Граничната линија на
речната вегетација може, на пример, да
биде оформена така што ќе го задржи
испуштеното семе од растенијата или
ќе ги собере животните во тој појас,
вклучувајќи ги и оние кои пренесува-
ат растителни семиња и учестуваат во
распространувањето на растенијата.
Сепак, во некои случаи овие интерак-
ции се диктирани од ограничувањата
наметнати од користењето на околното
земјиште, како на пример присуството
на земјоделски површини.
Вертикален диверзитет на крај-
брежната вегетација
Хетерогеноста во рамките на опреде-
лен речен коридор е важен параметар
во реставрациските зафати. Растенијата
кои го оформуваат речниот коридор,
нивната форма (треви, грмушки, ниски
дрва, високи дрва) и нивниот диверзи-
тет влијаат врз функцијата на вегета-
цијата, особено на ниво на определе-
но место во речниот коридор или во
целиот речен потег. Стратификацијата
на вегетацијата влијае врз силината на
ветерот, засенчувањето, диверзитетот
на птиците и растот на растенијата
(Forman, 1995 година). Во типичен слу-
чај, вегетацијата на работ на речниот
коридор е многу поразлична во однос
на таа која се развива во внатрешноста
на коридорот. Природната топографија,
почвата и хидрологијата на коридорот
овозможуваат неколку различни сло-
еви и типови на вегетацијата. Работ на
вегетацијата кој постепено се менува
од речниот коридор кон соседните еко-
системи ги ублажува силните измени
(градиенти) во екосистемот и ги мини-
мизира можните нарушувања. Овие
транзициски зони го збогатуваат ди-
верзитетот на видовите и ги регулира-
ат протоците на различните хранливи
материи и енергија. Уништувањето на
рабната вегетација од човекот најчесто
е во фокусот на реставрациските зафа-
ти на речните коридори. Растителната
заедница и начинот на користење на
земјиштето кај реставрираните речни
екосистеми треба да ги поддржуваат
структурните варијации кои посто-
еле во минатото или во референтните
системи. За одржување на поврзана и
континуирана вегетациска покривка на
рабовите на малите процепи треба да
се сади повисока вегетација која би се
надвиснувала над процепот. Доколку
процепот е значително поширок, тогаш
најдобар избор би било постепеното
засадување по рабовите во текот на
повеќе години.
Вертикалната структура на вегетацијата
во внатрешноста на речниот коридор
обично е помалку разновидна од таа по
рабовите. Ова најлесно се забележува
при влез во шумски појас околу некој
водотек; растенијата на работ најчес-
то се грмушки кои се тешко проодни,
додека сенката на високите крошни во
средината овозможува поголем чист
на реставрацијата
и функција
простор низ кој полесно се чекори.
Според тоа, зафатите за обновување на
вегетацијата на речните коридори тре-
ба да ја следат оваа природна распре-
системи - структура
делба на растенијата, според моделот
на рефернтните речни екосистеми во
5 | Проектирање
подрачјето.
1 | Речни
ГлаваГлава
Слика 5.36: Гранични структури на веге-
тацијата. Рабната вегетација може да има
постепен или остар преод кон шумскиот
или ливадскиот екосистем, при што по-
степениот преод овозможува поголема
интеракција меѓу екосистемите.
Влијание на хидрологијата и реч-
ната динамика врз крајбрежната
вегетација
Природните растителни заедници во
поплавното подрачје на речните еко-
системи својата карактеристична хо-
ризонтална разнообразност главно ја
добиваат поради збирното влијание на
хоризонталното поместување на реч-
ниот тек и поплавите (Brinson et al., 1981
година). При проектирањето на рестав-
рациските зафати за воспоставување
на природната вегетација најчесто се
користат карактеристиките на рефе-
рентните водотеци во областа. Сепак,
оригиналната вегетација и најстарите
видови дрва кои сè уште постојат во ре-
гионот можеле да се населат тука пред
човечките интервенции во регулација-
та на речниот тек или други зафати во
157
 сливното подрачје кои влијаат врз про-
Прирачник за реставрација на реки
токот и карактеристиките на седимен-
тите. Доброто познавање на сегашните
и идните карактеристики на поплавите
во регионот е клучно во реставрацијата
на соодветните растителни заедници
во поплавното подрачје. Информации-
те за овие појави треба да се добијат од
релевантните институции, или од разни
истражувања на местото за реставра-
ција кои можат да обезбедат реални
податоци за причините за промените
на речната хидрологија.
За проценка на дистрибуцијата на
речната вегетација најчесто се корис-
ти вегетациски-хидропериоден модел
(Malanson, 1993 година). Моделот ги ана-
лизира хидролошките карактеристики
на различни локации, крајбрежната
зона и соодветните услови на влаж-
ност за определените и потребните
видови растенија во реставрациските
зафати. На пример, зафатите во слив-
ното подрачје се користат за измена на
зоните кои се под редовни поплавни
периоди за да се создаде погодно под-
рачје за садење растенија кои можат да
ја издржат соодветната фрекевенција и
времетраење на поплавите. Овој модел
има цел: a) да ја истакне важноста на
хидролошките услови и влагата при оп-
ределувањето на структурата на веге-
тацијата на определен речен коридор,
б) да го докаже постоењето на квали-
тетни и прифатени физички модели за
пресметка на поплавните епизоди од
податоците на проток на водата и гео-
метријата на речното дно и в) да покаже
дека речниот тек и поплавните периоди
биле изменети во деградираните речни
текови или ќе бидат изменети при по-
ставување на реставрациските зафати.
Генерално, засадувањето на соодвет-
на вегетација е далеку полесно при
реставрација на местата со соодветни
услови на влага за определените рас-
158
тителни видови, како на пример кога
сакаме да ја обновиме уништената ве-
гетација на речните делови каде не се
изменети условите на речниот тек и
поплавните периоди. Понекогаш пла-
новите за реставрација предвидуваат
обновување на многу поголемо коли-
чество вегетацијата отколку што тоа би
го дозволиле новите услови на проток
во речниот систем. Во тој случај често
се применува директна манипулација
со садење и контрола на конкурентата
вегетација која дава добри резултати во
рамките на физиолошката толеранција
на соодветните видови. Сепак, оваа ве-
гетација ќе биде надвор од својот при-
роден баланс во однос на потребата за
влага и бара дополнителни напори за
одржување (на пример наводнување).
Проектите кои предвидуваат долготрај-
но наводнување треба да се избегнува-
ат поради високите трошоци и пора-
ди малата веројатност за нивен успех.
Наспроти тоа, постојат случаи каде е
пожелно да нема вегетација, особено
дрвенеста вегетација (шуми) во близина
на речниот канал. Измените во речни-
от проток или поплавите доведуваат
до создавање на услови непогодни за
развиток на дрвенестите видови. Овој
генерален концепт на соодветност на
определеното место за растителните
видови може да се прошири од усло-
вите на влагата, диктирани од протокот
и поплавите, со други параметри кои
ја условуваат дистрибуцијата на рас-
тенијата. На пример Ohmart & Anderson
(1986 година) утврдуваат дека рестав-
рацијата на нативната речна вегетација
во сувите јужни региони може да биде
ограничена со несоодветната соленост
на почвите. Во многу од сушните под-
рачја, длабочината на подземните води
е многу посилен фактор од поплавите
или водните текови. И поплавите и дла-
бочината на подземните води се силно
поврзани со надморската височина на
определеното место на речниот тек. Се-
пак, длабочината на подземните води
главно е параметар кој многу повеќе
влијае врз вегетацијата.
Некои растителни видови типични за
речните коридори имаат различни жи-
вотни потреби во различните фази на
својот развиток. На пример, растенија-
та кои можат да издржат долготрајни
поплави како возрасни имаат потреба
од сува почва за свое вкоренување, до-
дека растенијата кои населуваат високи
и суви места како возрасни можат да
се распространуваат само од влажните
почви на работ на водните екосистеми.
Со текот на времето овие фактори, се-
како ја комплицираат процената на оп-
тималните влажни услови за развиток
на специфичните видови и предвиду-
вањата на измените во вегетацијата на
конкретното место. Поради тоа, сè по-
често се користат модели на симулација
на динамиката на вегетацијата кои се
базирани на решавање на бројни кон-
кретни правила на измена на составот
на растенијата во однос на различните
нивни потреби и условите на специфич-
ното место за реставрација. Примери за
вакви посложени модели за одговорот
на растенијата кон промените на усло-
вите на определените живеалишта вк-
лучуваат, на пример, моделот на Van der
Valk (1981 година) за ливадските блатни
видови или моделот на Pearlstine et al.,
(1985 година) за низинските дрвенести
видови растенија.
Мерки за подобрување на
функцијата на крајбрежните
живеалишта
Постојат серија мерки за подобрување
на структурата и функцијата на живе-
алиштата или поединечни видови, кои
на реставрацијата
и функција
можат да се имплементираат како дел
од вкупните реставрациски зафати на
конкретен водотек, или како посебни,
изолирани активности. Ваквите мерки
системи - структура
можат да обезбедат краткорочни жи-
веалишта додека крајните резултати
5 | Проектирање
од вкупните реставрациски зафати
не ја достигнат целосната функција и
потребното ниво на квалитет. Со нив
можат да создадат и нови живеалишта
1 | Речни
или да се подигне бројот на оние кои
се особено загрозени и исчезнуваат.
ГлаваГлава
Типични примери за вакви мерки се
резервоарите на зелени дрвенести
растенија, конструкција на гнезда за
птиците или места за оставање на
храна за дивите видови. Во услови каде
може да се одржи, како добра мерка
за реставрација може да претставува
и воведувањето на дабарот во сливот.
Резервати на зелени дрвенести
растенија
Краткорочното поплавување на шу-
мите во низискиот дел на водотекот за
време на зимскиот период во фаза на
мирување на растенијата ги подобрува
животните услови за некои видови (на
пример водните птици) и овозможува
исхрана во погорните делови на крош-
ните или потопените растенија (како на
пример дивиот вид просо). Желадите се
примарен извор на храна во речните
коридори за бројни животински видови
птици и цицачи. Овие потопени резер-
воари на зелени дрвенести растенија
се плитки шумски мочуришта најчесто
создадени со изградба на ниски прегра-
ди во водотекот и соодветни излезни
канали за водата. Тие најчесто се пото-
пуваат во почетните есенски месеци,
а потполно се дренираат во март или
159
 април. Дренирањето на водата спречу-
Прирачник за реставрација на реки
ва оштетувања на дрвенестите видови
за време на нивниот активен вегета-
циски период. Потопувањето на овие
подрачја по својот дизајн се разликува
од природниот поплавен ритам. По-
ради тоа, потребни се фундаментални
експертски познавања на природниот
режим на поплави во регионот и соод-
ветните одговори на дрвенестите видо-
ви за да се спречи измена во видовиот
состав на вегетацијата, забавување на
регенерацијата, намалување на продук-
цијата на плодовите (желади), болести
и смрт на дрвенестите видови.
Гнездови структури
Губењето на крајбрежната или те-
рестричната вегетација околу речните
коридори доведува до драстично нама-
лување на многу видови птици и цица-
чи кои ги користат дрвата како места за
гнездење и одгледување на подмладо-
кот. Еден од најважните фактори кои го
ограничуваат животниот циклус на пти-
ците кои се гнездат во вдлабнувањата на
дрвјата е недостигот од таквите форми,
пред сè шуплини во мртвите стебла или
гранки (Sedgwick & Knopf, 1986 година).
Ваквите форми можат да се создадат и
во определно шумско живеалиште со
употреба на мали количества експлозив,
засекување или кастрење на врвовите
на дрвјата. Полесен начин, сепак, е поста-
вување на вештачки гнезда во соодвет-
но живеалиште, бидејќи многу видови
птици многу лесно ги користат ваквите
гнезда со што се зголемува густината на
птиците гнездилки во подрачјето (Brush,
1983 година) како и стапката на прежи-
вување на подмладокот (Cowan, 1959 го-
дина). Вештачките гнезда треба да бидат
соодветно изградени и поставени за да
ги исполнат потребите на определениот
160
вид птица. Тие исто така треба да бидат
издржливи, сигурни во однос на преда-
торите и евтини за изградба. Потребни-
те параметри за изградба и поставување
на гнездата вклучуваат пречник и форма
на влезниот отвор во гнездото, внатре-
шна запремина на кутијата, растојание
на влезниот отвор до дното на кутијата,
тип на искористениот материјал, дали
има потреба од внатрешна „скала“ или
не, височина на поставување на кутијата
во шумата и тип на живеалиштето во кое
вештачкото гнездо се поставува. Други
типови на вештачки гнезда вклучуваат
платформи за водните птици и влечуги,
гнездови кошнички за гулаби, бувови и
водни птици (водомари), пловечки гнез-
да за гуски, или овални гнезда за верве-
рички (Yoakum et al., 1980 година).
Хранилишта
Поставување на хранилишта во живе-
алиштата е често скап и непредвидлив
зафат, но може да се изведе во водни-
те живеалишта и крајбрежниот вегета-
циски појас главно како помош за во-
дните птици. Мора да се земат предвид
познавањата на животните потреби за
нативните растенија во определената
зона, најсоодветното време во годината
за нивно воведување, управувањето со
нивото на водата и типот на почвата.
Некои од поважните хранливи рас-
тенија за водните птици се видовите
на водните растенија Potamogeton
spp., Polygonum spp., јадливата трска
Carex spp., сочивица Lemna spp., Scirpus
paludosus и различните треви. Два нај-
често користени нативни видови за за-
садување на определените зони во реч-
ниот коридор како извор на храна за
водните птици се дивиот ориз (Zizania
spp.) и дивото просо. Деталите за нивно
садење се наведени кај Yoakum et al.,
(1980 година).
5.10 Обновување на речните
живеалишта
Како што веќе е објаснето, живеалиште
е место каде што живее определена
популација на живи организми, а вклу-
чува неживи компоненти (почва, вода)
и живи форми (од бактерии до човек).
На пример, живеалиште за рибите е ме-
сто, или цел низ на места, на кое рибата,
нејзината популација или збир на раз-
лични видови риби, може да пронајде
физички, хемиски и биолошки услови
потребни за нејзиниот живот, како што
се соодветен квалитет на вода, места
за движење, размножување, исхрана
и одмор, скривалиште од предаторите
или неповолните временски услови. Не-
кои од главните фактори кои ја контро-
лираат достапноста на речните водни
живеалишта се: условите на речниот тек
на водата, физичката структура на ка-
налот, квалитетот на водата (на пример
температура, рН, растворен кислород,
заматеност, хранливи материи...), крај-
брежната зона и другите живи компо-
ненти на екосистемот.
Моменталниот статус на водните живе-
алишта во рамките на речните коридори
треба детално да се процени за време на
фазата на планирање на реставрациски-
те зафати. Дизајнот на каналите, објекти-
те или деловите кои треба да бидат рес-
таврирани можат да бидат определени и
специфично прилагодени според извр-
шената проценка на квалитетот и кван-
титетот на речните живеалишта. Во овој
дел се објаснети видовите на структури
и објекти за квалитативно и квантита-
тивно подобрување на живеалиштата
во водниот тек на реките. Сепак, важно
е да се нагласи дека најдобриот пристап
за реставрација на живеалиштата е да се
создаде целосно функционален, добро и
природно зараснат во вегетација речен
на реставрацијата
и функција
коридор, во рамките на соодветно уп-
равувано сливно подрачје, (слика 5.37).
Објектите кои човекот ги поставува во
речните системи се помалку одржливи
системи - структура
на подолг временски период од природ-
ниот стабилен коридор. Реставрацијата
5 | Проектирање
треба да се базира на природните речни
процеси кои влијаат врз вегетацијата и
дрвенестиот отпад во поплавното под-
рачје со кои се создаваат високо квали-
тетни водни живеалишта.
1 | Речни
ГлаваГлава
Слика 5.37: Живеалишта во речниот тек.
Соодветен квалитет на водата, преми-
ни и места за мрестење се природните
карактеристики на природните рибни
живеалишта.
Избор и проценка на
живеалиштата во речниот тек
Постапка за реставрација на жи-
веaлиштата
Newbury & Gaboury (1993 година), како и
Garcia (1995 година) ги наведуваат след-
ните чекори за реставрација на живе-
алиштата во речните текови:
 Избор на речниот водотек за рестав-
рација – треба да се даде приоритет
на потоци и реки (или нивни делови)
кои покажуваат најголема разлика
меѓу моментниот (низок) и возмож-
ниот (висок) потенцијал за стабилни
и квалитетни рибни популации, како
и за висок природен потенцијал за
обновување;
161
  Проценка на рибните популации и
Прирачник за реставрација на реки
нивните живеалишта – приоритет
имаат водотеците со живеалишта и
рибни видови од посебен интерес
(пастрмка или други видови квали-
тетна риба). Дали во водотекот пос-
тои биолошки, хемиски или физички
проблем за опстанокот на поединеч-
ните рибни популации? Доколку пос-
тои физички проблем, тогаш:
 Треба да се проучат и определат фи-
зичките проблеми на живеалиштата;
 Сливно подрачје – да се определат
границите на сливното подрачје на
топографски или геолошки мапи;
o Речни профили – да се спрове-
де истражување и скицирање
на повеќе профили на речниот
водотек и неговите притоки за
да се идентификуваат непра-
вилностите кои би можеле да
предизвикаат силни и рапидни
промени во карактеристиките
на речниот тек (водопади, ми-
нати нивоа на базичен проток
и друго);
o Воден тек (проток) – треба да се
припреми преглед на каракте-
ристиките на протокот на вода-
та на местото на реставрација
со помош на достапните ме-
рења (зачестеноста на поплави,
минимални протоци и друго).
Да се спореди интензитетот и
времетраењето на поплавни-
те епизоди за време на мрес-
тот и инкубацијата на икрата
на рибите за да се определат
минималните и максималните
протоци потребни за успешна
репродукција на рибните по-
пулации;
o Преглед на геометријата на
речното корито – да се направи
162
избор и да се измерат различ-
ни делови на водотекот за да
се воспостави заемен сооднос
меѓу геометријата на каналот,
сливното подрачје и брегови-
те карактеристики на каналот.
Потребно е да се направи кван-
тифицирање на хидрауличките
параметри на потребниот про-
ток на водата;
o Преглед на местата по водот-
екот кои се соодветни за рес-
таврациски зафати – потребен
е преглед на овие делови од во-
дотекот, кој пак треба да биде
доволно детален за подготовка
на профили на напречни пре-
сеци и конструкциски цртежи,
како и за воспоставување на
референтни маркери;
o Пожелни живеалишта – да се
припреми преглед на факто-
рите на живеалиштата на реч-
ниот тек кои се од биолошка
важност користејќи регионал-
ни референтни вредности и
мониторинг резултати. Да се
идентификуваат факторите на
ограничување за видовите и
животните форми кои се утвр-
дени како најважни за опреде-
лениот речен екосистем. Таму
каде што е возможно, да се
преземат истражувања и пре-
гледи на референтните речни
екосистеми каде што постои
воспоставена природна попу-
лација на соодветниот вид риба
и таму да се истражат локални-
те услови на водниот проток,
супстратот, местата за криење
и мрестење на рибата и другите
одлики на таквото живеалиште.

Слика 5.38: Преглед и истражување на
речен екосистем. Мерењата на речниот
канал овозможуваат основни податоци
потребни за креирање на соодветен план
за реставрација.
 Креирање план за подобрување на
речните живеалишта – треба да се
квантифицираат пожелните резул-
тати во однос на измените во хи-
драуличкиот режим на водотекот,
подобрувањето на живеалиштата и
зголемувањето на популациите на
определениот вид риба. Изборот
и големината на реставрациските
зафати треба да се интегрираат со
потребите за нивото на протокот на
водата во каналот.
o Избор на потенцијалните де-
лници и структури кои ќе бидат
зајакнати во рамките на постој-
ната динамика и геометрија на
речниото корито;
o Тестирање на избраните рестав-
рациски зафати на минимален и
максимален проток и поставу-
вање на целната вредност на по-
требниот проток за критичните
периоди користејќи историски
хидрограми.
 Имплементирање на планираните
мерки за подобрување на речните
живеалишта.
o Треба да се спроведе снимање
на местата на зафатите и возвод-
но од нив. Треба да се подготви
на реставрацијата
и функција
план за завршните детали за рес-
таврацијата на речниот систем.
 Мониторинг и проценка на по-
стигнатите резултати – треба да се
системи - структура
спроведат периодични мониторинг
активности на местото на реставра-
5 | Проектирање
цијата и на референтните места (до-
колку ги има) за со текот на времето
да се подобрат или коригираат спро-
ведените реставрациски зафати.
1 | Речни
ГлаваГлава
Мерки за реставрација на живе-
алиштата во речниот тек
Во речните текови за реставрација на
живеалиштата (Додаток А) се користат
различни мерки (структури, инсталации,
објекти). Најчесто употребувани се бра-
ните, насипите, поединечните крупни
камења (карпи) поставени во речниот
тек, прекривки на бреговите, корекции
на супстратот на дното на речниот ка-
нал (песок, чакал), канали за миграција
на рибите и другите водни организми,
како и крајречните езерца и меандри.
Потешкотиите за воведување на целос-
ни реставрациски зафати во речниот тек
ги фаворизираат овие објекти. Најчесто
многу е полесно да се добие дозвола од
локалната управа и месното население
за работа во самиот речен канал отколку
за измена на користењето на околното
земјиште или крајбрежната вегетација.
Овие речни објекти многу повеќе се
користени во реставрацијата на ладни-
те водотеци (така наречени пастрмски
води) отколку во низинските бавни и
топли речни текови.
Во 1995 година спроведен е проект за
проценка на подобрувањата на речните
живеалишта на повеќе од 1234 инстали-
рани објекти во САД (Bio West, 1995 годи-
на). Студијата утврдува дека околу 18%
163
 на инсталираните објекти имаат потреба
Прирачник за реставрација на реки
од поправки и одржување. Во услови на
несоодветни водни протоци и засилена
депозиција на седименти инсталираните
објекти имаат кус животен век и ограни-
чена вредност за подобрувањето на жи-
веалиштата. Сепак, поставените објекти
главно овозможуваат зголемување на
живеалиштата за рибите.
Пред инсталирањето на какви било реч-
ни објекти во водотекот експертите на
проектот треба внимателно да ги проу-
чат реалните потреби од нив и нивната
соодветност за определениот речен тек.
Некои од главните пречки за тоа се:
 Речните објекти не треба никогаш да
бидат замена за добро управување
на водотеците;
 Определувањето на еколошките
цели на објектите и изборот на ме-
стото за нивно поставување се ва-
жни исто колку и останатите рестав-
рациски техники;
 Поткопувањето и депозицијата на
седиментите се природни процеси
во водотеците кои пак се потребни
за формирање на живеалиштата за
рибите. Со тоа, прекумерната стаби-
лизација на водотекот ги ограничу-
ва потенцијалите на живеалиштата,
додека соодветно избраните и по-
ставени објекти го забрзуваат про-
цесот на еколошко обновување на
системот;
 Употребата на природните материја-
ли (камен и дрво) треба да има пред-
ност во однос на бетонските градби;
 Неопходно е периодично одржу-
вање на инсталираните објекти, а
истото треба да биде вклучено во
планирањето на проектот.
164
Проектирање и карактеристики
на мерките за реставрација на
живеалиштата во речниот тек
Проектирањето на мерките/објекти-
те за реставрација на речните водни
живеалишта главно треба да ги следи
чекорите наведени, препорачани од
Shields (1983). Тој процес е цикличен, па
затоа треба да се очекуваат значител-
ни поместувања и прераспределби на
потребните чекори и тоа:
 Распоред на активностите;
 Селекција на типот на објектите;
 Избор на големина на објектите;
 Изучување на хидрауличките ефекти
на поставените објекти во водата;
 Проучување на ефектите врз транс-
портот на седиментите во водотекот;
 Избор на материјалите и дизајнот на
објектите.
Распоред на активностите
Локацијата за поставување на секој
објект во водотекот мора внимателно
да се избере. Треба да се избегнуваат
конфликтни ситуации со мостовите,
бреговите структури и постоечките
ресурси на живеалиштата (на пример
делови на древенеста вегетација).
Фреквенцијата на поставените објекти
се базира на претходно утврдените
потреби на соодветните живеалишта,
во рамките на проценката на речните
коридори, морфологијата и физички-
те карактеристики. Објектите мораат
да бидат поставени на места каде ќе
бидат под вода и во услови на мини-
мален проток. Меѓу објектите мора да
постојат соодветно големи простори
за да се избегне формирање на уни-
формни услови за живот. Објектите
кои создаваат заезерени зони мораат
да се постават на растојание од 5 до 7
пати поголемо од широчината на кори-
тото. Браните поставени во низа мора
да бидат доволно оддалечени една од
друга и со соодветна големина за да
се избегне поставување на некоја од
нив во зоната на повратен водотек на
низводниот објект, со што би се созда-
ле серија базени меѓу кои нема речни
брзаци или поплитки делови.
Избор на типот на објектите
Главни типови објекти кои се користат
за подобрување на живеалиштата во
речните текови се браните, насипите,
наизменично и случајно поставени кар-
пи, и прекривки на бреговите. Исто така
се користат и вештачките засеци, пре-
мини за рибите, како и крајбрежните
бари и езерца (Анекс А). Постојат бројни
публикации за дизајнот на наведените
објекти (White & Brynildson, 1967 година;
Seehorn, 1985 година; Wesche, 1985 го-
дина; Orsborn et al., 1992 година; Orth &
White, 1993 година; Flosi & Reynolds, 1994
година).
Исто така развиени се мерки со кои тра-
диционалните начини за стабилизација
на бреговите (како на пример канали-
зирање на коритата со бетонирање
или хомогените плочести конструк-
ции) можат да бидат модифицирани
за подобрување на диверзитетот на
живеалиштата, без при тоа истите да ја
изгубат својата функција.
Браните вообичаено полесно можат
да не ги исполнат еколошките цели во
споредба со насипите и дефлекторите,
додека насипите и поединечните карпи
имаат минимален ефект во речни теко-
ви каде и при висок водостој брзината
на водата не е доволна да предизвика
поткопувања во нивната близина. Кар-
на реставрацијата
и функција
пите се особено осетливи на поткопу-
вање и закопување доколку се постават
на песочно речно дно. Истото може да
се случи и со останатите типови камени
системи - структура
објекти.
5 | Проектирање
Големина на објектите
Големината на објектите треба да овоз-
можи пожелни живеалишта во речните
1 | Речни
водотеци за сите големини на прото-
ГлаваГлава
кот, од базичен до проток при полно
корито. Генерално, објектите треба да
се доволно ниско така што нивниот
ефект на површината на водата би бил
занемарлив во услови на проток при
полно корито. За почетна проценка на
длабочината на поткопаните дупки зад
браните и насипите можат да се иско-
ристат емпириските формули презен-
тирани од Heiner (1991 година).
Хидрауличките ефекти на поста-
вените објекти во речното корито
Хидрауличките услови на протокот
треба да ги обезбедат потребните жи-
веалишта, но успехот треба да се про-
цени и на поголеми и на помали прото-
ци. Треба да се избегнуваат пречките за
движење на водните видови, какви што
се екстремно плитките делови или вер-
тикалните пресеци кои не се под вода ни
при големи протоци. Доколку се разгле-
дуваат местата на спојување на речни-
те текови, вливови на реки и потоци во
главниот водотек, треба да се испитаат
ефектите на предложените објекти при
висок и низок водостој. Објектите за
подобрување на водните живеалишта
можат да го вклучат и стандардниот
модел за пресметка на повратните води
како делови со потесен проток на вода-
165
 та, ниски брани, или коефициентите за
Прирачник за реставрација на реки
зголемен отпор кон протокот на водата
(коефициент на Manning), но колкава ќе
биде пресметката на зголемувањето
зависи од експертската проценка или
програмите за спречување на поплави.
Ископните дупки треба да се вклучат
во геометријата на каналите низводно
од браните и насипите поради тоа што
најголемиот дел од губењето на чел-
ните води се случува токму во нив. Хи-
драуличката анализа треба да вклучува
проценки или пресметки на брзините и
стресот (оптоварувањето) кое објектите
треба да го издржат кога ќе бидат поста-
вени во водниот тек.
Проучување на ефектите врз
транспортот на седиментите во
речното корито
Доколку хидрауличките анализи инди-
цираат промена во односот на состој-
ба – воден волумен, кривата на стапка-
та на таложење на седиментите може,
исто така, да се смени доведувајќи до
засилена депозиција или ерозија. Иако
моделските анализи вообичаено не се
исплатливи за проценките на дизајнот
на објектите на живеалиштата, нефор-
малната анализа базирана на претпоста-
вените односи меѓу брзината на водата
и концентрацијата на седиментите во
близина на брегот може да биде мно-
гу корисна во утврдувањето на потен-
цијалните проблеми. Треба да се напра-
ви обид за предвидување на местата и
интензитетот на ерозивните процеси и
депозицијата на седиментите. Зоните
со најголем интензитет на овие проце-
си треба да бидат примарни места за
визуелен мониторинг по изведувањето
на реставрациските зафати.
166
Избор на материјалите и формата
на објектите
Материјалите користени како водни
објекти за создавање на живеалишта во
речните екосистеми вклучуваат камен,
жица за огради, столбови, и паднати
дрва. Треба да се даде приоритет на ма-
теријалите кои се наоѓаат на самото ме-
сто во природни услови. Трупците овоз-
можуваат многу долготрајна употреба
како структури за нови живеалишта до-
колку се целосно потопени во водата.
Дури и тие кои не се целосно потопени
можат да ја вршат функцијата со децении
доколку потекнуваат од видови кои се
отпорни на деградациските процеси.
Дрвата и трупците мораат да бидат цвр-
сто поврзани едни за други со појаси и
да бидат силно закотвени на дното или
бреговите на водотекот. Големината на
карпите треба да биде избрана врз база
на брзините на протокот или стресот (си-
лата) со која водата делува на нив.
Спроведување на реставра-
циските проекти
Спроведувањето на мерките за рес-
таврација треба да следува по завр-
шувањето на сеопфатниот процес на
внимателно планирање. Таквото пла-
нирање треба да ги вклучува следните
чекори:
 Изработка на работен план
 Обезбедување на потребните доз-
воли
 Одржување на состаноци со засег-
натите субјекти
 Информирање на сопствениците на
земјиштето и другиот имот
 Обезбедување на непречен пристап
до градилиштето
 Лоцирање на постојните инсталации
 Утврдување на изворите/позај-
миштата на потребни материјали
и дефинирање на стандардите за
нивниот квалитет
Секој чекор треба да се планира многу
внимателно сè со цел да се обезбеди ус-
пех во реализацијата на реставрациски-
от потфат. Целосната реставрација се
спроведува преку низа активности кои
бараат внимателно спроведување, како
и соработка на поголем број учесници.
Посебни насоки околу планирањето на
реставрациските мерки се содржани
во Глава 4 од овој Прирачник. Главни
елементи на спроведувањето на рес-
таврацискиот проект се: прегледување,
т.е. ревизија на плановите и проектната
документација, подготовка и чистење
на градилиштето, поставување и из-
градба на објектите, расчистување на
градилиштето, надзор/инспекција и
одржување.
Подготовка на градилиштето
Подготовката на градилиштето е првиот
чекор во спроведувањето на реставра-
цискиот проект. Овој чекор ги вкучува
следните активности:
 Обележување (делинеација) на ра-
ботните површини. Површината за
реставрација е определена од ка-
рактеристиките на пределот кој ќе
биде засегнат заради постигнување
на целите на реставрацијата. Влија-
ние врз определувањето на овие
површини имаат и имотно-правни-
те аспекти, ограничувањата дефини-
рани во дозволите издадени од на-
длежните органи, како и постоењето
на природни и културни вредности
на локацијата. Затоа, една од првите
активности која треба да се спрове-
на реставрацијата
и функција
де на градилиштето е обележување-
то на овие зони на самиот терен. Зо-
ните треба да бидат обележани со
видливи знаци, или уште подобро да
системи - структура
бидат оградени.
 Обезбедување и подготовка на
5 | Проектирање
пристапот. Иако имотно-правната
состојба на терен, топографијата и
постоечката патна инфраструктура
пристапот до секое градилиште го
1 | Речни
прават уникатен, сепак, постојат не-
ГлаваГлава
колку основни принципи кои треба
да се земат предвид при проекти-
рањето и изведбата на пристапот
на градилиштето, како што се:
o Избегнување на сите осетливи
живеалишта или загрозени рас-
тителни и животински видови.
o Избегнување на преминување
на водотекот доколку истото е
воопшто возможно. Во случај
кога преминувањето е неиз-
бежно, тогаш најдобро е да се
користат мостови.
o Минимизирање на нарушување-
то на косините заради контрола
на ерозивните процеси
o Изградба на патна мрежа со мал
наклон, соодветно зафаќање на
атмосферските води, а доколку
е можно, обезбедување и на
перална на влезот/излезот на
градилиштето заради намалу-
вање на транспортот на локален
материјал од градилиштето со
возилата кои се ангажирани за
реализацијата на работите
o Во случај на оштетување на при-
ватни или јавни пристапни па-
тишта кои се користат за време
на спроведувањето на проектот,
потребно е да се преземат соод-
ветни санациски мерки
167
  Преземање мерки за минимизирање
Прирачник за реставрација на реки
на потенцијалното нарушување. По-
требно е да се вложат напори за да
се минимизира, или доколку е воз-
можно, да се избегне нарушувањето
на подрачјето кое ќе биде засегнато
од реставрацискиот потфат. Притоа
особено внимание треба да се пос-
вети на заштитата на постоечката ве-
гетација и осетливите живеалишта,
контролата на ерозивните процеси
и транспортот на наносот, заштитата
на квалитетот на воздухот и водите,
заштитата на културните вредности,
минимизирањето на бучавата, соод-
ветното управување со отпадот итн.
o Оградувањето се смета за
ефективен начин за спречу-
вање на нарушувањето на од-
редени површини во рамките
на градилиштето (на пример
вегетација која треба да се за-
чува, осетливи терестрични
или водни живеалишта итн.).
Најосновниот начин за кон-
трола на ерозивните процеси
е физичкото покривање/зашти-
та на површините изложени на
влијание. Мерките за заштита
од ерозијата кои се правилно
избрани, реализирани и одржу-
вани, ќе обезбедат значителен
степен на филтрација на повр-
шинскиот истек богат со нанос.
За таа цел може да се користи
ограда од филтерски материјал
(платно). Други вообичаени
материјали за контрола на на-
носот се, на пример, бали од
слама.
o Квалитетот на водите на гради-
лиштето е засегнат од наносот,
но и од други извори, како што
се разни горива и масла од мо-
торните возила, опремата или
контејнерите. Потребно е, кол-
168
ку што е можно повеќе, да се из-
бегнува користењето на тешка
механизација и опрема. Ако пак
тоа е невозможно, тогаш треба
да биде што е можно поретко и
поконтролирано.
o Квалитетот на воздухот во бли-
зина на градилиштето може да
биде засегнат од емисиите од
користените возила, како и од
создадениот прав. Емисиите
од возилата се регулираат на
самиот извор, додека пак соз-
давањето на правот е поврза-
но со користење на патиштатa
и преместување и транспорт на
земјени материјали во суви пе-
риоди. Потребата од контрола
на правта треба да се проце-
ни за време на иницијалните
фази од реализацијата на рес-
таврацијата и планирањето на
патиштата. Притоа треба да се
земат предвид условите на гра-
дилиштето, времетраењето на
градежните активности, доми-
нантните ветрови и близината
до населени места.
o Пред почетокот на реализа-
цијата на проектот потребна е
идентификација на културните
вредности на подрачјето. При-
тоа, за време на процесот на
планирање, се изработува ар-
хеолошки регистар во соглас-
ност со државните регулативи
за заштита на културното и ис-
ториското наследство.
o Високите нивоа на бучава има-
ат штетни ефекти врз живиот
свет. Поради тоа потребно е да
се идентификуваат сите осет-
ливи видови кои го населуваат
поширокото подрачје на гра-
дилиштето и да се преземат
активности за намалување на
 нивото на бучава до граници
во кои таа нема негативно да
влијае врз идентификуваните
видови.
o Отпадот е придружен производ
на реставрациските проекти.
Уште од првиот ден потребно
е да се идентификуваат лока-
циите за чување на опремата и
материјалите, за растоварање-
то на возилата и за отпадниот
материјал. На крајот на секој
работен ден, целокупниот соз-
даден отпаден материјал, вклу-
чувајќи го растителниот отпад,
почвата и алатите треба да се
прибере во претходно опреде-
лените локации за таа намена.
Во зависност од можностите
градилиштето треба да се чисти
и средува по секој работен ден.
o Потребно е да се обезбедат и
соодветни санитарни услови
за работниците ангажирани
во реализацијата на реставра-
цискиот проект. Ова особено
важи за поизолирани места,
каде што не постојат соодвет-
ни услови. Најчесто решение е
поставувањето на преносливи
тоалети кои ги задржуваат от-
падните материи, притоа мини-
мизирајќи го контаминирањето
на површинските води.
 Обезбедување на соодветна опрема.
За реализација на реставрациските
проекти најчесто се користи стан-
дардна опрема за земјени работи
и засадување на вегетација. Малите
канали и базените може да се иско-
паат со багери, копачи инсталирани
на камиони и друга механизација.
Последниве може да се користат
на тешки и стрмни терени. Со нив
може да се изведува прецизна ра-
на реставрацијата
и функција
бота од поголемо растојание од
речното корито. Во случаите кога
постои добар пристап, но крај-
брежниот коридор не е оштетен,
системи - структура
интервенциите во речното корито
може да се направат со помош на
5 | Проектирање
кран. Онаму каде што оперативните
услови го дозволуваат тоа, употре-
бата на булдожери и скрепери/гре-
балки се покажала како доста ко-
рисна, особено во случаите кога е
1 | Речни
потребно преместување на големи
ГлаваГлава
земјени маси заради изведување на
предвидените реставрациски мер-
ки. Исто така може да се употребува
и разна механизација за транспорт
на камења, земјени маси, големи
дрва итн.. За потребите на засаду-
вањето на вегетацијата се користи
стандардна опрема која се состои
од трактори со монтирани диско-
ви или плугови. Сепак, во услови на
екстремно влажна и мека подлога,
постојат оперативни ограничувања
за користење на оваа опрема. Во
такви случаи посоодветно е корис-
тење на лесна механизација со гуми
под низок притисок или гумени га-
сеничари.
Слика 5.39: Треба да се избегнува тешка
опрема во речните корита освен ако тоа
не е апсолутно неопходно
169
 Чистење на градилиштето
Прирачник за реставрација на реки
Штом се обезбеди потребната опрема
и се заврши подготовката на гради-
лиштето, потребно е негово расчисту-
вање. Тоа подразбира поставување на
географските граници, отстранување
на непожелната вегетација, решавање
на одводнувањето (дренирањето) на
локацијата и заштита и управување на
постојната пожелна вегетација. Рас­
чистувањето на градилиштето треба
да се случи само откако ќе се обележат
границите на предвидените теренски
активности. Онаму каде што постојат
големи дрва, сите треба да бидат со-
одветно обележани за да знаат работ-
ниците што треба, а што не треба да се
сече. Во групата на непожелни расти-
телни видови спаѓаат неавтохтоните и
инвазивните видови кои можат да го за-
грозат преживувањето на автохтоните
видови. Овие непожелни растенија нај-
често се отстрануваат механички. Лока-
циите кои се многу влажни и слабо дре-
нирани најчесто треба да се подложат
на посебна подготовка. Сепак, многу од
традиционалните начини за подобру-
вање на дренажните карактеристики
на одреден локалитет се во делумен
или директен конфликт со потребите
за заштита на водните живеалишта, па
со тоа може да бидат во спротивност
и со општите цели на реставрациски-
от проект. Стандардните инженерски
пристапи треба да се оценат по однос
на нивната прифатливост, времетрае-
њето и распоредот на реставрациските
активности. Површинските води може
да се зафатат над работната област со
помош на плитки бразди и привремено
да се пренасочат околу градилиштето.
Потповршинските води може да се за-
фатат со помош на перфорирани цевки
170
поставени во плитки бразди, но притоа
топографијата треба да овозможи гра-
витационо дренирање низ цевката до
површински испуст.
Изведување на
реставрациските мерки
По завршувањето на подготовката и
чистењето на градилиштето, се прис-
тапува кон спроведување на рестав-
рациските активности кои во најчест
случај вклучуваат преместување на
земјени маси, пренасочување на текот,
поставување на објектите и растител-
ниот материјал. Како и каде се прене-
сува (односно носи) материјалот на гра-
дилиштето зависи од финалната лока-
ција за изведување на реставрациските
мерки. Со цел да се спречат трошоците
за подготовка и рамнење на земјиште-
то, количините од ископите и насипите
треба да бидат избалансирани, со што
ќе се избегне транспортирање на ма-
теријал од и до градилиштето. Доколку
количините материјал од ископите ги
надминуваат потребните количини за
пополнување, еден дел од земјените
маси треба да се однесе надвор од гра-
дилиштето. Депониите тешко се обезбе-
дуваат, а за нивно користење потребни
се и соодветни дозволи од одговорните
државни органи. Како генерално пра-
вило, површинските почвени слоеви
отстранети од градилиштето треба
правилно да се чуваат за повторно ко-
ристење во финалните фази на реали-
зацијата на проектот.
За време на спроведувањето на рестав-
рациските мерки често се јавува пот-
реба од пренасочување, задржување
и друг вид контрола на површинските
текови. Во одредени случаи ова е само
привремена мерка до финалното оф-
ормување на теренот и засадувањето
на вегетацијата. Во други случаи пре-
насочувањето на водите како рестав-
рациска мерка е од перманентен ка-
рактер. Пренасочувањето на канали-
зираниот тек може да се постигне со
помош на привремени насипи, обло-
жени и затревени. Истекот, исто така,
може да биде задржан во базени/ла-
гуни или депресии за задржување на
наносот. Постојат неколку техники за
изолирање на активниот речен тек од
реставрациските активности. Најчес-
то користени се привремените брани
изградени од вреќи со песок, огради
од геотекстил, објекти за контрола на
водите и талпи (бетонски, дрвени). Сите
овие техники се погодни за користење
во одредени ситуации, но имаат и свои
недостатоци. Вреќите со песок не се
скапи, но потопените платнени вреќи
брзо се распаѓаат, а песокот кој се чува
во нив може да не биде соодветен за ре-
ката. Платнените огради од геотекстил
може да се користат во комбинација со
песочните вреќи, но истите не можат да
ги издржат големите протоци. Објекти-
те за контрола на водите, како што се
цевките исполнети со вода кои се дос-
тапни комерцијално, се многу ефи-
касни, но за нивна примена потребен
е доволен латерален простор, а исто
така тие се поскапи од другите техники
и придонесуваат кон зголемување на
иницијалните трошоци. Недостатокот
кај нив е што можат да бидат однесени
при големи протоци. Талпите се корис-
ни кога на градилиштето веќе постои
тешка опрема, но нивното поставување
и отстранување може да мобилизира
големи количини на фин нанос. Алтер-
нативно, водата може да се пренасочи
со помош на бајпас цевководи, кои
најчесто се направени од флексибил-
на пластика (освен во случаите кога се
на реставрацијата
и функција
очекуваат големи протоци), со чија по-
мош градилиштето ќе биде одржувано
целосно суво.
Изведувањето на објектите и засаду-
системи - структура
вањето на растителниот материјал е
многу важен дел од реставрациските
5 | Проектирање
проекти. За таа цел потребно е да се
дефинираат стандарди и развијат спе-
цификации кои ги опишуваат техниките
и процедурите што се користат за таа
1 | Речни
намена. При засадувањето на растител-
ниот материјал, секогаш кога тоа е воз-
ГлаваГлава
можно, треба да се користат автохтони
видови за постигнување на реставра-
циските цели. Вегетацијата може да се
подигне со засејување, засадување на
вегетативни прачки, или засадување
на садници добиени од расадник. Тие
треба да се засадат додека се во неак-
тивна состојба, со цел да се постигне
висока стапка на преживување. Прежи-
вувањето, меѓутоа, зависи и од користе-
ните видови, погодноста на условите на
локацијата, достапната влага и времето
на засадување.
Инспекција, надзор, следење и
контрола на реставрацијата
За време на спроведувањето на рес-
таврацискиот проект, потребна е честа
периодична инспекција на работата од
страна на стручни лица, претставници
од релевантните државни органи и дру-
ги лица и групи. Доколку не се воведе
систем за редовно следење и контрола
на изведувањето на работите, за кратко
време по завршувањето на теренските
активности, потенцијално може да се
појават дефекти кои се резултат на лошо
поставување на објектите, несоодветно
засаден растителен материјал, несоод-
ветно компактирана почва, ерозија на
171
 наклонетите површини, нарушен рас-
Прирачник за реставрација на реки
тителен материјал итн. За контрола на
одредени активности потребно е вове-
дување на специјално тестирање. Таков
е примерот на контрола на степенот на
компактност на одредена наклонета
површина.
Во случај кога работите на терен ги
извршува изведувач, тогаш следење-
то и надзорот на изведбата треба да
ја следи надзорен орган кој треба да
обезбеди работите да бидат завршени
во согласност со постојната проектна
документација и важечката регулатива.
Во одредени клучни точки на изведба-
та на реставрацискиот проект, надзорот
треба да се консултира со инвеститорот
и проектантот заради координација на
активностите. Надзорот треба да из-
работи сеопфатна документација од
спроведувањето на проектот која би се
користела за идни ревизии и за анализа
на искористените количини материјали.
Целокупниот надзор треба да резултира
со писмен материјал (регистар) чијаш-
то основна содржина е дадена во табе-
ла 5.2. Потребно е да се изработуваат
дневни и неделни извештаи на кои ќе се
потпира комуникацијата во врска со ра-
172
ботните денови, напредокот на работите
и предвидените проблеми. Овие писме-
ни извештаи се од клучна важност при
исплаќањето на ратите кон изведувачот
и ја формираат основната документа-
ција која би се користела во случај на
спор меѓу инвеститорот и изведувачот.
Надзорот и контолата на управувачките
акции кои влијаат на реставрациските
мерки (на пр. контрола на користењето
на земјиштето, рестрикции по однос на
испасувањето на добитокот итн.), бараат
дополнителна комуникација со управи-
телите на ресурсите и сопствениците на
земјиштето и по завршувањето на рабо-
тите на терен. Потребно е да се прават
ревизии на преземените активности во
однос на планот и стандардите. На при-
мер, ротационото испасување на доби-
токот може да биде критичен елемент на
планот за постигнување на реставрација
на речниот коридор. Инспекцијата на
овој елемент од планот би вклучувала
прегледување на ротационата шема за
испасување на добитокот, состојбата
на пасиштата, состојбата на заштитните
огради итн.
Табела 5.2: Стандардна содржина на дневниот извештај за извршена контрола

на реставрацијата
и функција
Дневен извештај од извршена контрола

Датум:

системи - структура
Проект:

5 | Проектирање
Изведувач:
Надзор/контролор:
Температура: ________ Врнежи:_______ Часови: Работни__________

1 | Речни
Неработни_________

ГлаваГлава
Опис на завшени работи:
Користена опрема од страна на изведувачот:
Персонал на градилиштето:
Користени материјали и локација:
Забелешки:
Време на извршување на надзорот __________
Потпис на надзорниот орган _______________

Покрај дневниот и неделниот надзор
за време на реставрациските работи,
целокупниот речен коридор треба да
биде проверуван на годишно ниво за
да се откријат евентуалните случаи на
ерозија на бреговите, акумулација на
нанос или отпаден материјал. Со помош
на ваквиот инспекциски надзор можат
да се идентификуваат случаите на не-
соодветно користење на земјиштето,
оштетување на патиштата во близина
на бреговите, неконтролирано корис-
тење на вода за наводнување и нејзи-
но враќање во реката, што би можело
да влијае на квалитетот на водите или
на друг начин да ги загрози целите на
реставрацијата. Предмет на инспекција
треба да бидат и оградите, премините,
контролните објекти за добитокот итн.
Особено корисни средства за контро-
ла на состојбата се аерофотографиите,
но сепак теренските контроли напра-
вени од копно или од вода (со пловни
објекти) во голем број случаи се далеку
поинформативни.
Посебна инспекција треба да се прави
по појавата на големи води, особено
по првата поплава од завршувањето
на реставрациските мерки на терен.
Потребно е преземање на биоинже-
неринг мерки во услови на продолжен
сушен период и веднаш по појавата
на големи води за време на првите
неколку години по спроведувањето
на реставрациските мерки, сè додека
системот целосно не се стабилизира.
Рутинската инспекција на бреговите и
коритото треба да се спроведува во ус-
лови на мал проток за да се овозможи
визуелен преглед на мерките, како и на
промените на коритото кои можат да
го нарушат идниот интегритет на сис-
темот. Овој тип инспекција треба да се
фокусира на идентификување на пре-
173
 местени камења, натрупување на на-
Прирачник за реставрација на реки
нос, поткопувања и проблеми поврзани
со стабилноста на бреговите (Johnson &
Stypula, 1993 година). Бреговите кои се
стабилизирале со примена на вегета-
ција или биоинженеринг техники, треба
да се предмет на редовна инспекција,
особено во првите 1 до 2 години по за-
садувањето. Растителниот материјал се
проверува често за да се утврди дали е
тој жив и дали расте со задоволителна
стапка. Потребно е да се процени дали
локалитетот треба да се наводнува,
дали е потребна заштита од глодари
или да се воведе друг вид контрола, би-
дејќи ако тоа не се направи на време и
не се преземат соодветни мерки, тогаш
штетите може да станат толку големи,
што ќе биде потребно значително или
целосно презасадување на растител-
ниот материјал.
Покрај речното корито, бреговите и
вегетацијата на речниот коридор, чес-
топати е потребно да се спроведе ин-
спекција и на други елементи. Така на
пример, во урбаните подрачја предмет
на инспекција треба да бидат и разните
патеки, патиштата, системите за атмос-
ферски води и други слични елемен-
ти. Целта е да се утврди дали се тие во
добра состојба и дали придонесуваат
кон деградација на речниот коридор.
Потребно е оценување и на јавните по-
вршини, особено пристапите до реката
со цел да се утврди дали преземените
мерки се нарушени, дали се иницира-
ни ерозивни процеси и дали општо
реставрациските цели на некој начин
се загрозени. За време на рутинските
инспекции идентификувани ќе бидат и
други негативни појави што влијаат врз
речниот систем, како што се депони-
рањето на отпаден материјал, случаите
на вандализам итн.
174
Одржување
Одржувањето на реставрациските про-
екти се состои од сите интервенции
кои се базираат на анализата на про-
блемите идентификувани за време на
годишните инспекции, оние кои се дел
од редовниот распоред на одржување,
или кои произлегуваат од потребата за
одржување во услови на вонредни си-
туации.
Ремедијациското одржување е базира-
но на резултатите од годишната инспек-
ција. Извештајот од годишната инспек-
ција треба да ги идентификува и прио-
ретизира потребите од одржување кои
не се резултат на вонредни ситуации,
но исто така нема да бидат покриени
со редовното одржување. Редовното
одржување се изведува на претходно
дефинирани временски интервали и
се базира на специфичните потреби
на реставрацијата. Во оваа категорија
мерки, на пример, спаѓа чистењето на
пропустите и патиштата. Сите тие може
да се предвидат, временски да се распо-
редат и однапред финансиски да се по-
кријат. Честопати финансиите наменети
за редовно одржување се користат и за
интервенции при вонредни ситуации,
но тоа секако не е препорачливо би-
дејки може да резултира со занемару-
вање на рутинското одржување, што од
друга страна може да предизвика ново
и поскапо оштетување. Вонредното
одржување бара брзо мобилизирање
заради поправање или спречување на
евентуалните штети. Во оваа група мер-
ки на пример, спаѓаат преместувањето
на неразвиената вегетација применета
за стабилизација на брегот, поправка
на оштетена заштита (потпорен ѕид) и
друго. Онаму каде што постои значител-
на веројатност од појава на потреба за
поправка или друг тип интервенција,
неопходно е претходно да се предвидат
финансии, работна рака и материјали,
како дел од процесот на планирање
на непредвидени ситуации. Во секој
случај, потребно е да постои некоја
општа стратегија која ќе овозможи брз
одговор на секоја вонредна ситуација.
Исто така, потребно е да се обезбеди и
одржува пристапот до сите објекти кои
имаат потреба од одржување, како на
пример објектите за стабилизација на
бреговите.
Во случаите на реставрација која вк-
лучува реконфигурација на коритото
и поплавната рамнина, потребно е да
се преземат ремедијациски активности
доколку системот не профункционира
во согласност со очекувањата во пр-
вите неколку години по неговото за-
вршување. Сепак, сите интервенции и
промените на проектот, треба да бидат
базирани на внимателни анализи на
настанатиот проблем. Со оглед на тоа
што најчесто целта на реставрациските
проекти е воспоставување на услови на
динамичка рамнотежа на целокупни-
от систем, одржувањето треба да биде
ограничено само на активности кои ја
подржуваат неговата самоодржливост.
Голем број традиционални активности
за одржување може да бидат несоод-
ветни во контекст на реставрацијата
на речниот коридор. Така на пример,
отстранувањето на дрвенестиот отпад
може да биде спротивно на целите на
реставрацијата.
Мерките и објектите со кои треба да
се зголемат рибните живеалишта, да
се пренасочат протоците или да се
заштитат бреговите, најчесто имаат
потреба од периодично одржување.
Доколку оштетувањата настанат брзо
по нивната изведба, тогаш намената и
повторното проектирање на мерките
треба да бидат преоценети пред интер-
на реставрацијата
и функција
венцијата, откако претходно се напра-
вило идентификување на механизмот
кој го предизвикал оштетувањето.
Рутинското одржување на вегетација-
системи - структура
та вклучува отстранување на штетните
дрва и гранки кои ја загрозуваат без-
5 | Проектирање
бедноста, огради и други објекти. Заса-
дената вегетација може да има потреба
од наводнување, ѓубрење и заштита од
болести и штетници во првите неколку
1 | Речни
години по нејзиното подигнување. Во
ГлаваГлава
случај на вегетативни покривки поди-
гнати на големи површини, како што е
на пример пошумувањето на поплав-
ните рамнини, одржувањето е најчесто
исклучено. Плановите за одржување
треба да ја предвидат потребата од
повторно подигнување на вегетација-
та како биоинженеринг мерка за ста-
билизација на бреговите во услови на
пролонгирани големи води или сушни
периоди, пред вегетацијата целосно да
биде развиена.
Понекогаш кога реставрацискиот про-
ект вклучува густо засадување на сад-
ници, пожелно е да се намали густина-
та на вегетативната покривка, за да се
овозможи побрз развој од одредени
дрва, особено ако засенчувањето на
коритото е една од целите на реставра-
цијата. Честопати објектите за заштита
на бреговите може да станат популарни
места за пристап на луѓето до реките,
на пример за рибарење, при што може
да дојде до физичко отстранување или
оштетување на садниците. Во тие слу-
чаи треба да се предвиди повторно
засадување, обезбедување на огради,
поставување на знаци, или преземање
на други мерки.
175
 5.11 Мониторинг
Прирачник за реставрација на реки
Мониторингот кај реставрациските
проекти претставува процес на сис-
тематско собирање на податоци кои
формираат информациона основа за
детектирање на проблеми и/или за
утврдување на напредокот кон оства-
рувањето на поставените еколошки
цели. Тој се базира на мерење на раз-
ни атрибути и параметри на водотекот
на определени временски интервали
заради следење на промените кои се
всушност една од главните цели на рес-
таврацискиот проект. Спроведувањето
на реставрациските мерки не значи и
завршуавање на процесот на рестав-
рација. Како што беше дискутирано
во четвртото поглавје, мониторингот
е компонента на процесот која треба
добро да се испланира и за која треба
да се обезбедат соодветни средства.
Мониторингот се спроведува заради
исполнување на повеќе цели вклучу-
вајќи ги:
 Оценка на ефективноста: се однесу-
ва на имплементацијата на проектот
и постигнувањето на еколошките
цели. Еколошките релации кои се
користат за мониторингот и оцен-
ката на реставрацијата се предмет
на валидација која се врши преку
собирање и анализа на теренски
податоци;
 Проценка на трендовите: вклучува
долгорочно следење на параме-
трите на состојбата заради оценка
на просторно-временската промена
на еколошките услови;
 Проценка на ризикот: се користи
за идентификација на причините и
изворите на нарушувањата на еко-
системот;
176
 Карактеризација на основната со-
стојба: се користи за квантифици-
рање на еколошките процеси кои
владеат на одредено подрачје.
Во овој дел од прирачникот претста-
вен е мониторингот од перспектива на
оценката на реставрациските проекти.
Преостанатите фази на мониторингот,
како што е на пример изработката на
мониторинг планот, се разработени
во Поглавјата 1 и 4 од овој Прирачник.
Изработката на програмата за мони-
торинг на реставрациските функции и
процеси, бара внимателно и сеопфат-
но планирање заради обезбедување
на доволна информациона основа за
носење одлуки. Мониторингот на рес-
таврацијата се базира на мерење серија
физички, биолошки и хемиски параме-
три неопходни за евалуација на ефек-
тивноста на реставрацијата и за при-
мена на адаптивно управување. Меѓу
најважните елементи на мониторингот
се вбројуваат локациите за земање про-
би, потребните мерења и техники, како
и анализата и интерпретацијата на ре-
зултатите, (слика 5.40)

Слика 5.40: Мониторингот на реките е базиран на собирање, чување и анализа на
податоците
Потреба од мониторинг
Мониторингот им дозволува на реле-
вантните субјекти да ги измерат ефекти-
те од проектот во времето и при широк
опсег на измени на условите во живот-
ната средина какви што се поплавите
или сушите, поместувањата на речниот
канал или ерозијата, негативните влија-
нија од човековите активности или
масовен притисок на дивите животни
врз екосистемот. Дополнително, мони-
торингот овозможува идентификација
на потребите за одржување и исправки
на започнатиот проект, а обезбедува и
информации за начините на подобру-
вање и прецизирање на техниките за
реставрација или управување. Мони-
торингот се користи и за проценка на
стратегијата за реставрација на ниво
на сливно подрачје, вклучувајќи повеќе
проекти преку кои се учи на грешките и
се коригира вкупната стратегија за ид-
ните зафати. Мониторингот треба да се
планира и спроведува на начин кој ќе
овозможи корисни сознанија и разби-
рање зашто некои реставрациски тех-
ники даваат, а други не даваат резулта-
ти. Со тоа се овозможува модификација
на проектите во сливното подрачје на
база на реални податоци, а не на прин-
на реставрацијата
системи - структура
5 | Проектирање и функција
1 | Речни
ГлаваГлава
ципот на обид – грешка (trial-error). Мо-
ниторингот е неопходна компонента на
дизајнот и проценката на проектите и
потребен е не само за утврдување на
успехот на проектот туку и за неговата
важност и идно подобрување. Тој е и
критична компонента на адаптивно-
то управување во сливното подрачје
(Глава 1). Поради несигурните физички
и еколошки одговори на комплексни-
те речни екосистеми, реставрацијата
мора да биде доволно флексибилна за
да дозволи модификации на проектите
како соодветна мерка на екосистемски-
те одговори утврдени преку монито-
рингот (Кondolf, 2000 година).
Видови мониторинг
Следните типови мониторинг се нај-
често употребувана група на после-
дователни активности за планирање и
следење на активностите во рамките
на реставрациските зафати во речните
екосистеми (MacDonald et al., 1991 год.):
1. Базичен мониторинг
Со овој вид на мониторинг се утврду-
ваат постоечките услови во екосисте-
мите. Основна цел на овој мониторинг
177
 е да ги утврди измените во утврдените
Прирачник за реставрација на реки
индикатори пред да започне проектот
на реставрација. Тој ги поставува ба-
зичните вредности на параметрите во
екосистемот на база на кои се мери и
вреднува успехот на проектот.
2. Мониторинг на имплементацијата на
реставрацискиот проект
Мониторингот на имплементацијата
на проектот треба да одговори на пра-
шањето дали реставрациските мерки се
коректно спроведени. Евалуацијата на
ефективноста на реставрацијата преку
спроведување на физички, хемиски и
биолошки мониторинг може да биде
долготраен и скап процес за чијашто
реализација исто така е потребна зна-
чителна експертиза. Поради тоа, многу
важен меѓучекор кон постигнувањето
на оваа цел е мониторингот на импле-
ментацијата на проектот. Овој компа-
ративно поедноставен процес на до-
кументирање на она што е направено
може да произведе вредни информа-
ции кои би биле потенцијално корисни
за прилагодување на реставрациските
практики.
3. Мониторинг на ефективноста
Мониторингот на ефективноста всуш-
ност треба да одговори дали со реали-
зацијата на реставрациските мерки се
постигнале поставените цели, односно
дали реставрацијата резултирала и ги
предизвикала планираните ефекти
врз екосистемот. Важно е индикатори-
те кои се користат за спроведувањето
на мониторингот на ефективноста да
се доволно осетливи, за да можат да ги
детектираат промените, да се мерливи
и да имаат статистичка валидност. Овој
тип на мониторинг е подолготраен и
178
поскап во споредба со мониторингот на
имплементацијата. Поради тоа, за да се
заштедат средства и време, овој тип на
мониторинг се спроведува на еден дел
од проектот или екосистемот, а потоа
резултатите се екстраполираат на це-
лиот проект, односно екосистем.
4. Мониторинг за потврдување
Мониторингот за потврдување (вали-
дационен мониторинг) се однесува на
претпоставките направени за време
на планирањето и спроведувањето на
реставрациските мерки. Овој тип на
мониторинг се практикува во случај
на непостигнување на посакуваните
резултати по спроведувањето на про-
ектот. Реставрациските мерки можат
да не ги дадат планираните резултати
поради неправилни претпоставки во
однос на еколошките услови или пора-
ди избор на несоодветни мониторинг
индикатори. Овој тип на мониторинг е
секогаш скап и бара значителни напори
во експертизата.
Базични податоци
Базичните податоци за речниот екоси-
стем се интегрален дел на мониторин-
гот, но често се изоставаат од монито-
ринг плановите. Пред започнување на
реставрациските активности мора да
се соберат сите достапни податоци со
кои ќе се дефинираат почетните усло-
ви според кои ќе се проценува успехот
на целиот проект. Доколку целите на
реставрацискиот проект не диктираат
други услови, собирањето на базични-
те податоци и мониторингот треба да
се спроведе во временски период кој
е соодветен за добивање на бараните
податоци, на пример во однос на жи-
вотниот циклус на рибите, периодот на
активноста на растенијата, хидролош-
ките услови, миграцијата на птиците,
појава на масовен развиток на алгите
и слично. Базичните податоци треба да
вклучуваат:
 Утврдување на трајните брегови на
водотекот (лоцирани подалеку од
местата на потенцијална појава на
ерозијата на бреговите)
 Збирни податоци за хидрологија-
та (вклучувајќи ги и локациите на
најблиските зафати на водотекот до-
колку истите постојат) и вредностите
за критичните протоци (минимални
и максимални) кои ќе бидат корис-
тени за планирање на мониторингот
 Аерофотографии и документација на
сите геоморфолошки појави важни
за имплементирање на проектот
 Документирање на основната со-
стојба на локацијата во однос на
рибите и дивите видови, крајбреж-
ната и речна вегетација, функциите
на поплавното подрачје и вкупните
услови на живеалиштата
 Документирање на другите услови и
појави релевантни за достигнување
на целите на проектот.
Базичните податоци треба да се соби-
раат со методологија воспоставена во
протоколот на мониторингот. Многу
е важно да се обезбеди квалитетот и
квантитетот на базичните податоци врз
кои ќе се засноваат сите активности и
мониторинг планови во однос на рес-
таврацискиот проект.
Географска димензија на мони-
торингот
Доколку самиот проект вклучува ризи-
ци или потенцијални позитивни проме-
ни низводно или возводно од местото
на реставрацијата
и функција
на имплементација на реставрациските
зафати во речното корито или живе-
алиштата, од голема важност е дефини-
рањето на географската димензија на
системи - структура
мониторингот. Големината на монито-
ринг зоната зависи од целите на проек-
5 | Проектирање
тот, геоморфолошките карактеристики
на водотекот и спецификите на приме-
нетите техники во реставрацијата. Како
генерално правило, мониторинг зона-
1 | Речни
та се прифаќа да биде од 20 до 50 пати
поголема од широчината на речното
ГлаваГлава
корито. Се смета дека оваа големина е
доволна за следење на влијанијата на
реставрациските зафати врз речниот
екосистем (Kondolf, 1995 година). Ва-
жно е да се нагласи дека географската
должина на мониторинг зоната зависи
од местото на изведување на зафатите
и треба да се базира на специфичните
цели на проектот(2х).
Времетраење и фреквенција на
мониторингот
Времетраењето и фреквенцијата на мо-
ниторингот се важни компоненти на мо-
ниторинг планот. Мониторинг со траење
од 3 години вообичаено се смета за ми-
нимално потребен за сите проекти кои
вклучуваат стабилизација на бреговите
и реставрација на речните екосистеми.
Овој период дозволува изложеност на
преземените зафати на речните брего-
ви на различни интензитети на проток
на водата, како и надминување на кри-
тичната фаза на зацврстување на заса-
дената вегетација. Сепак, за проверка
на стабилноста на измените во речното
корито може да бидат потребни високи
и силни протоци, или серија од нив, за
кои е малку веројатно да се случат за
период од 3 години. Со други зборови,
179
 геоморфолошкиот успех на проектот
Прирачник за реставрација на реки
не може релевантно да се процени сè
додека не се случат такви силни и интен-
зивни протоци во водотекот. Понекогаш
се потребни и многу повеќе години за
конечен успех на посадената вегетација
во однос на стабилизирање на брего-
вите или засенчување на водотекот и
намалување на температурите на вода-
та. Поради тоа, често е потребно да се
продолжи времето за спроведување на
мониторингот на протокот на вода во
речното корито, на пример во месецот
по секој 10-годишен проток. Главните
критериуми кои ја одредуваат должи-
ната на мониторингот, сепак се поставе-
ните цели и ризиците за нивно оствару-
вање во рамките на проектот. Проектите
со бројни структурни компоненти кои
мораат внимателно да се набљудува-
ат или се изложени на поголем ризик
за нивниот успех треба да бидат под
постојан мониторинг во тек на 5 годи-
ни. Пократкото време на мониторингот
кај овие проекти најверојатно ќе значи
пропуштање на важните индикатори за
успехот на проектот. Фреквенцијата на
мониторингот се однесува на бројот на
мониторинг активности во текот на една
година и на времето во годината кога
тие се спроведуваат. Во многу случаи,
еден единствен целосен мониторинг во
текот на една година е доволен за сле-
дење на успехот на проектот за рестав-
рација. Фреквенцијата на мониторингот
често е поврзана со поплавните појави
во водотекот, особено кога ризикот за
неуспех на проектот е фактор за ош-
тетување или загрозување на вреден
ресурс во екосистемот. Алтернативно
решение е систематски мониторинг за
време на одредени периоди во година-
та. На пример, често е соодветно да се
180
спроведе мониторинг на состојбата на
живеалиштата во определен интервал
поврзан со мрестот на рибите, додека
мониторингот на стабилноста на бре-
говите и речните објекти може да се
одвива по друга фреквенција поврзана
со хидролошките појави во водотекот.
Економски оправдано решение за секој
проект е најинтензивните мониторинг
активности да се случат во критичните
први три години на проектот. По овој
почетен период, мониторингот може да
се сведе на контролна активност еднаш
годишно или почесто (еднаш на 3 месе-
ци). На пример, успехот на засадената
вегетација треба интензивно да се следи
во првите три години за постигнување
на релевантни статистички податоци.
По тој период доволен е само опис на
ширењето и успехот на насадената ве-
гетација за проценка на успехот на про-
ектот. По неколку години, мониторингот
повеќе е ориентиран кон одржувањето
на поставените објекти, отколку кон
проценка на успехот на проектот.
Слика 5.41: Проект за засадување на бре-
гова вегетација, 2 години по садењето
на растенијата. За успешна реставрација
на вегетацијата мониторингот треба да
утврди дали 50% и повеќе од насадениот
материјал е здрав и добро напредува.
Референтни места за мониторинг
Разбирањето на промените на екоси-
стемот бара периодичен мониторинг,
мерење и научна интерпретација на ин-
формациите поврзани со речниот кори-
дор. Следствено, оценката на промените
предизвикани од реставрациските про-
цеси треба да биде базирана на претход-
но воспоставени референтни услови кои
се добиваат од мониторингот на т.н. ре-
ферентни места. Притоа, примената на
референтните услови ќе биде оправдана
само откако ќе се одговори на следното:
 Што треба да се знае за речниот ко-
ридор?
 Дали избраните места се во доволно
добра состојба?
 Дали избраните референтни места
се репрезентативни за даден еко-
лошки регион и дали ја рефлектира-
ат природната варијабилност карак-
теристична за одредена категорија
реки?
 Кој е најмалиот број на места потре-
бен за воспоставување на референт-
ни услови?
 Кои се пречките за пристап на рефе-
рентните места?
Референтните места треба да послужат
како пример/модел за здрав и функцио-
нален екосистем, бидејки тие се користат
како основа за дефинирање на целите и
индикаторите на екосистемот. Еколош-
ките индикатори, всушност, стануваат
критериуми за следење на успехот на
реставрацискиот потфат.
Параметри за евалуација
При мониторингот на успешноста на
реставрациските зафати потребна е
сеопфатна (холистичка) перспетки-
ва во однос на целиот проект. Сепак,
на реставрацијата
и функција
мониторингот треба да се фокусира и
на најмалиот возможен број мерења
или индикатори кои најефикасно ги
претставуваат севкупните услови на
системи - структура
речниот коридор и успехот на рес-
таврациските потфати. Трошоците за
5 | Проектирање
мониторингот и напорите за достиг-
нување на статистички валидни пода-
тоци можат многу лесно да излезат од
контрола доколку изборот на мерките
1 | Речни
за проценка не е доволно насочен и
фокусиран, употребените мониторинг
ГлаваГлава
мерки не се минимално потребните и
доколку истите не вклучуваат податоци
од постоечки мониторинг мрежи.
При планирањето на мониторингот и
проценката на реставрацијата треба
да се вклучат постоечките податоци
на државните институции, различни-
те мониторинг програми на локално
ниво, податоци од научните проекти
и образовните институции, како и ин-
формациите собрани од разни здруже-
нија (риболовни, ловни, планинарски
здруженија) и туристички агенции. На
пример, доколку една од целите на рес-
таврациските зафати е намалување на
концентрацијата на нанос во водоте-
кот, тогаш во мониторинг програмите
многу позастапени се мерењата на
матноста на водата отколку мерењата
на концентрацијата на наносот, поради
тоа што мерењата на матноста на вода-
та овозможат податоци за наносот по
многу пониска цена.
Постојат физички, биолошки и хемиски
мониторинг параметри. Физичките
параметри се користат за следење на
физичките карактеристики и стабил-
носта, (табела 5.3). Поставеноста или
прототипот и морфологијата на реката
се резултат на интеракцијата на осум
мерливи параметри: широчина, дла-
бочина, наклон на коритото, рапавост,
181
 проток, брзина, количина на нанос ристат за групирање на различни речни
Прирачник за реставрација на реки

и големина на зрната (Leopold et al., системи со слична форма и поставеност

1964 година). Овие параметри заедно во просторот. Овие параметри служат
со неколку други бездимензионални како критериуми за класификација на
релации, како што се степен на вкопу- реките (Rosgen, 1996 година).
вање, односот широчина/длабочина и
односот искривеност/широчина, се ко-
Табела 5.3: Параметри кои се користат за мерење на физичките карактеристики
и стабилноста
Ситуација/основа Искривеност, широчина, мирни зони, брзаци, ..., ..., ...
Напречен пресек – по Скица или целосен пресек
делници и карактиристики Наклон на бреговите
Длабочина на течење
Широчина
Однос широчина/длабочина
Надолжен профил Состав на наносот на дното
Наклон на водната површина
Наклон на дното
Големина на мирните зони/форма/профил
Големина на брзаци/форма/профил
Прагови
Класификација на Варира зависно од системот за класификација
постоечки реки
Проценка на хидролошкиот 2-, 5-, 10-годишни хидрограми
режим преку мониторинг Проток и брзина на основниот тек
Определување на Намалено или зголемено истекување, краткотрајни
еволуцијата на коритото поплави
Продлабочување/деградација
Проширување/издигнување
Еволуција/тренд на искривеноста, латерална миграција
Зголемување или намалување на искривеноста
Тип/прототип на ерозија на бреговите
Карактеристики на Заситени/сатурирани или поплавени крајбрежни тераси
крајбрежниот појас Алувијални тераси и флувијални насипи
Висинска/добро дренирана/наклонета или терасеста ге-
оморфологија
Состав на крајбрежната вегетација, структура на заедни-
ците, следствени/сукцесиски промени
Трендови во сливот (во Користење на земјиштето/покриеност на земјиштето
минатите 20 години и во Управување со земјиштето
следните 20 години) Почвени типови
Топографија
Клима/временски услови

182
Промената на некоја од примарните ва-
ријабли на реката резултира со серија
прилагодби на коритото, промени на
неговата поставеност и форма, како и
промени на крајбрежните и акватични-
те живеалишта.
Мониторингот на биолошките пара-
метри вклучува анализа на голем број
организми, крајбрежни услови, како
и познавање на бројни техники за зе-
мање проби. Пример за мониторинг на
биолошки параметри е следењето на
живеалиштата или одреден тип флора
или фауна заради определување на ус-
пехот на ревегетацијата или подобру-
вањето на квалитетот на живеалишта-
та во реката. Биолошкиот мониторинг
често вклучува и хемиски мерења.
На пример, ако одредени промени на
речниот систем, како што се високите
температури на водата и ниското ниво
на растворен кислород, имаат влијание
на реставрацијата
и функција
врз биолошките заедници, тогаш нив-
ното директно следење може да пос-
лужи при евалуацијата на ефективноста
на одредена ремедијациска мерка, како
системи - структура
што е на пример намалувањето на за-
гадувањето предизвикано од одреден
5 | Проектирање
точкест извор.
Хемиските параметри се неопходни за
определување на ефектите од рестав-
рациските мерки врз хемискиот состав
1 | Речни
на водата. Главните хемиски параметри
ГлаваГлава
на водата и нивното анализирање се
образложени подолу во ова поглавје.
Овие параметри може да се проучуваат
независно или во комбинација со био-
лошкиот мониторинг.
Примери за можни реставрациски цели
и соодветните мониторинг параметри
се прикажани во табела 5.4.
183
 Табела 5.4. Примери на реставрациски цели и соодветните мониторинг параметри (Kondolf
Прирачник за реставрација на реки
& Micheli, 1995 година).
Општи цели
Подобрување на димензиите на
каналот, простирање, профил и
стабилност
Заштита на бреговите
Подобрување на водните
живеалишта
Подобрување на крајбрежните
живеалишта
184
Мониторинг параметар
Напречен пресек на каналот
Следење на поплави
Однос широчина - длабочина
Стапка на ерозија на брегот или дното на
каналот
Надолжен профил
Интерпретација на аерофотографии
Напречен пресек на каналот
Профил на брегот
Мерење на ерозијата
Длабочина на водата
Брзина на проток
% на засенчување со вегетација
Број на заезерени места и брзаци
Температура на водата
Состав на дното
Преглед на големи дрвенести препреки во
водотекот
Проценка на популациите на алги,
безрбетници, риби, макрофити
Проценка на бариери за миграција на рибите
% на покриеност на бреговите со вегетација
Густина на растителните видови
Дистрибуција на различните големини на
растенијата
Дистрибуција на старосните класи на
растенијата
Преживување на засадениот растителен
материјал
Стапка на размножување на растенијата
Застапеност на птиците и дивите видови
Аерофотографии
Табела 5.4-Продолжение
Општи цели
Подобрување на квалитетот на
водата
Рекреација и вклученост
на локалната заедница во
реставрациските потфати
на реставрацијата
и функција
Мониторинг параметар
Температура на водата
системи - структура
Мирис
Цврст отпад
5 | Проектирање
pH
Растворен кислород
Спроводливост
1 | Речни
Азот
ГлаваГлава
Фосфор
Хербициди/пестициди
Заматеност на водата
Суспендирани/пливачки материи
Органски загадувачи, нафта и деривати
Тешки метали
Токсини/биотоксини
Бактериолошки состав
Визуелно подобрување на природните
ресурси базирано на мониторинг на
контролни точки во предел
Проценка на степенот на искористеност на
екосистемот за рекреација
Вклученост на заедницата во
управувањето со екосистемот
185
 Прирачник за реставрација на реки

186
Додаток A

Додаток A
А1 Објекти во речното корито

Блокови од крупен камен

Група крупни камења се поставуваат во дното како облога, за да се формираат зони на

продлабочување или зони со намалени брзини.
 Може да се применат кај повеќето видови реки (брзи, мирни, рамни).
 Најефективни се во широки и плитки реки со дно од чакал или дробен камен.
 Најголеми ефекти се остваруваат кај реки со средни брзини поголеми од 1 m/s.
 Корисни се и кај подлабоки реки за обложување и подобрување на супстратот.
 Пожелно е да бидат поставени во групи. Поединечни блокови можат да бидат
ефективни кај многу мали реки.
 Не се препорачуваат кај песочни речни дна бидејќи постои опасност од
пропаѓање.
 Дополнителните ерозивни сили можат да предизвикаат рушење на коритото и
бреговите.
 Не се препорачуваат кај реки кои се деградираат .
 Можат да предизвикаат формирање на препреки во реката и задржување на
влечен нанос.

187
 Преливи или прагови
Прирачник за реставрација на реки

Од дрвени цепеници или од крупен камен се поставуваат попречно на коритото

и прицврстени за бреговите и/или за дното за да формираат живеалишта, да ја
контролираат ерозијата и да го задржат наносот.

 Формираат структурна и хидраулична разновидност кај униформните корита.

 Ако се поставуваат во низа, не треба да се многу блиску за да не се елиминираат
брзаците (riffles) и речните живеалишта.
 Кај реките што транспортираат крупен нанос мирните зони (pools) брзо ќе
бидат засипани.
 Често се формираат брзаци во низводните делови каде се депонира наносот.
 Преливи поставени во песочни дна можат да се срушат заради поткопување.
 Можат да бидат бариери за миграција при појава на мали води.
 Изборот на материјалот е важен за функцијата. Преливи од крупен камен се
пропустливи и можат да бидат неповолни за малите води, а се поволни при
појава на големи води.
 Проектирањето на попречниот пресек на речното корито треба да одговара
на специфичните потреби. Нормално поставени се користат за формирање
на забавени линии. Дијагонално поставени предизвикуваат непосредна
низводна прераспределба на зоните со поткопување и ерозија.

188
Рибни премини

Додаток A
Различни по број и тип на интервенции во речното корито кои ги зголемуваат можностите
на целните рибни видови слободно да се движат возводно за мрестење, користење на
живеалиштата и други животни функции.

 Можат да бидат погодни во реки каде природата или човекот формирале физички
препреки како што се водопади, канали, брани, прагови и пропусти кои ја
попречуваат миграцијата на рибите.
 Наклоните, длабочините и попречниот профил во различни режими на течење,
се важни елементи кои треба да се имаат предвид.
 Акватичниот екосистем мора да биде внимателно анализиран за да се спречат
несакани повратни ефекти од рибните патеки врз другите акватични видови и
врз функциите на речниот коридор.
 Последиците од отстранување на препреките и формирање на рибни премини мора
да бидат внимателно проценети. Во некои реки препреките имаат улога на бариери
за непожелни неавтохтони видови и се корисни за продлабочување и сортирање
на влезните материи, возводно создаваат важни живеалишта, го подобруваат
приливот на органски материи, помагаат во регулирање на температурата на
водата, ја збогатуваат водата со кислород и обезбедуваат културолошки ресурси.
 Проектите можат да бидат едноставни или сложени, во зависност од локацијата
и целните рибни видови.

189
 Засолништа од цепеници/честак/карпи
Прирачник за реставрација на реки

Елементи од цепеници, честак и карпи поставени во долните делови на речните

брегови за подобрување на рибните живеалишта, поттикнување на динамиката на
исхрана, спречување на ерозијата на речните брегови и обезбедување на соодветно
осенчување.

 Најефективни во кривини и меандри со мал градиент каде веќе постојат

мирни и длабоки зони и каде е потребна покривка.
 Формираат средина за инсекти и други организми со цел обезбедување
на дополнителни извори на храна.
 Можат да бидат изградени од расположливи материјали во близина на
локацијата.
 Не се препорачуваат кај нестабилни реки со голем степен на ерозија и/или
деградација на речното дно.
 Имаат голема важност кај реки дефицитарни со акватични живеалишта.
 Би требало, онаму каде што условите овозможуваат да се користат во
комбинација со почвени биоинженерски системи и садење на вегетација
заради стабилизација на горните делови на бреговите и обезбедување на
регенеративни извори на крајбрежна вегетација.

190
Големи засолништа

Додаток A
Ќелии изведени од тешки дрвени талпи и блокови вградени во стопите на речните
брегови на ниво на речното дно чија улога е да обезбедат простор за засолнување
на рибите, живеалишта и да спречат ерозија на бреговите.

 Се препорачуваат по должина на надворешната страна на кривините на

реките каде длабочините на текот се одржуваат на или над горниот дел
од конструкцијата.
 Соодветни за примена кај реки со недостаток на рибни живеалишта.
 Би требало, онаму каде е можно, да се користат во комбинација со почвени
биоинженерски системи и садење на вегетација заради стабилизација на
горните делови на бреговите и обезбедување на регенеративни извори
на крајбрежна вегетација.
 Често се користат во комбинација со странични дефлектори и преливи за
насочување и манипулирање со текот.
 Не се препорачуваат кај реки со големи количини на влечен нанос.
 Најчесто се користат кај реки со чакалесто дно.
 За ископување и инсталација може да има потреба од тешка механизација.
 Може да бидат скапи

191
 Миграциски бариери
Прирачник за реставрација на реки

Физички препреки поставени на соодветни, стратешки локации по должина на

реката за спречување на миграција на непожелните видови возводно.

 Ефективни се кога има потреба од специфично управување во рибарството

како на пример сепарација на одредени видови или контрола на движењето
на несаканите видови.
 Мора да бидат внимателно анализирани за да се спречи негативно влијание
врз другите акватични видови и функциите на речниот коридор.
 Како бариери можат да се користат физички бариери и електронски мерки.
Електронските мерки (светла, електрични импулси, звучни фреквенции)
може да се постават во длабоки корита за да се „обесхрабрат“ премините.
 Бариерите треба да бидат проектирани на тој начин што поплавите
странично нема да заобиколат и со тоа да предизвикаат рушење.

192
Објекти за контрола на наклонот

Додаток A
Камени, дрвени, земјени или од друг материјал објекти поставени попречно на
коритото и прицврстени во бреговите со цел да формираат „цврста точка“ или
стабилен контролен профил кој се спротивставува на ерозијата и го намалува
хидрауличниот градиент возводно со што се спречува продлабочување на
речното корито.

 Доколку со проектот за реставрација основна цел е да се обезбеди стабилно

речно дно, тогаш ваквите објекти се прв чекор пред која било друга мерка
за реставрацијата да биде имплементирана.
 Се користат за спречување на продлабочувањето кај корита кои се во
процес на деградација.
 Се користат за да се издигнат продлабочените речни корита.
 Можат да ја подобрат стабилноста на бреговите кај продлабочените корита
со намалување на висината на бреговите.
 Вештачки локални продлабочувања низводно можат да ги подобрат
акватичните живеалишта.
 Возводните устоени, мирни зони обезбедуваат зголемени длабочини на
малите води што е поволно за акватичните живеалишта.
 Имаат потенцијал да функционираат како миграциски бариери во услови
на мали води.
 Возводното депонирање на наносот може да резултира со зголемена
тенденција на меандрирање.
 Можат да се проектираат со рибни премини.

193
 Облога од дрва
Прирачник за реставрација на реки

Положени стебла по должина на речниот брег обезбедуваат горна облога, супстрат

за акватични организми, свртување на текот, продлабочување, насипување, и
собирање на пливачки тела.

 Се постигнуваат придобивки со мали трошоци за инсталација.

 Особено се погодни кај реки со нестабилни дна и кога положените стебла
може да бидат обезбедени од врвот на брегот.
 Коритото мора да биде доволно широко за да можат стеблата да се
акомодираат (вклопат) без опасност по ерозија на брегот и намалување
на капацитетот на коритото.
 Потребен е систем за зацврстување.
 Не се препорачуваат доколку пливачките руини низводно можат да
предизвикаат проблеми со мостовите.
 Бараат редовно одржување и не се отпорни на мраз.

194
Странични дефлектори

Додаток A
Објекти кои стрчат од брегот и не се протегаат по цела ширина на коритото. Тие го
насочуваат текот подалеку од брегот и ги еродираат мирните зони со стеснување
на коритото и забрзување на текот.

 Треба да бидат проектирани и поставени доволно низводно од брзаците

за да се избегнат ефектите на забавување од дефлекторите со што се
елиминираат ефектите од брзаците.
 Треба да се димензионираат врз основа на очекуваното продлабочување.
 Еродираниот материјал обично се депонира непосредно низводно и се
формира препрека или брзак. Овие зони на депониран материјал обично
се од чакал и создаваат одлични живеалишта за одредени видови.
 Можат да се изведат во серии и на тој начин да го контролираат талвегот
во менадрите и да се постигне структурна разнообразност.
 Најчесто се изведуваат од камен или комбинација од камен и стебла.
 Треба да се предвидат кај корита со низок степен на диверзитет на
живеалиштата, особено кај оние реки каде е забележан недостаток на
стабилни барски живеалишта.
 Дефлектори поставени во реки со песочно дно можат да слегнат, односно да
бидат срушени од ерозија. Во такви случаи, најчесто е потребно поставување
на филтерска подлога од геотекстил.

195
 А2 Објекти на бреговите
Прирачник за реставрација на реки

Оформување на брег и засадување

Оформување на вертикални брегови со стабилен наклон/косина, нанесување на

хумусен слој и избор и засадување на соодветни видови растенија.

 Најголеми ефекти се постигнуваат онаму каде што е забележана умерена

ерозија на бреговите и миграција на коритото.
 Многу често има потреба од зацврстување на стопите на брегот.
 Ги поттикнуваат условите за колонизација на нативни видови.
 Се користат заедно со други мерки за заштита каде што брзините на течење
ја надминуваат издржливоста/толеранцијата на растенијата и онаму каде
што ерозијата се манифестира за протоци помали од базичниот проток.
 Соодветниот наклон на косините се определува во зависност од
карактеристиките на почвениот материјал, флуктуациите на подземната
вода, и намената/носивоста на бреговите.
 Се препорачува анализа на стабилноста на косините.

196
Врзопи од гранки

Додаток A
Наизменични слоеви од живи гранки и набиен земјен материјал кои ги стабилизираат
и повторно ги вегетираат слегнатите, пропаднати делови и дупките во речните
брегови.

 Најчесто се користат кај делови од брегови кои се локално еродирани или

имаат празнини и дупки од пропаѓање и свлекување.
 Даваат резултати откако причините за „стресот“ кој го предизвикал
слегнувањето и дупките се отстранети.
 Не се препорачуваат кај еродирани брегови кога е потребен ископ за
поставување на гранките.
 Создаваат филтер-бариери против ерозија на бреговите.
 Ги подобруваат условите за колонизација на нативни видови.
 Обезбедуваат зајакнување на почвата.
 Живите гранки штом ќе се засадат имаат улога на дополнителна сила на
зацврстување, односно армирање на почвата.
 Не се ефективни кај еродирани и пропаднати површини со големи димензии.

197
 Подлоги од честак
Прирачник за реставрација на реки

Комбинација на живи колци, живи врзопи од гранки (фашини) и честак поставени

за покривање и физичка заштита на речните брегови.

 Се постигнува брзо формирање на заштитна покривка на речниот брег.

 Ги зафаќаат наносите за време на поплавни води.
 Овозможуваат пуштање корења на гранките и честаците во речниот брег.
 Овозможуваат брзо закрепнување на крајбрежната вегетација и
крајбрежните живеалишта.
 Ги подобруваат условите за колонизација на нативна вегетација.
 Примената се ограничува само на површини на брегот над базичниот
проток.
 Доколку се очекува ерозија потребна е заштита на стопите на брегот.
 Корисни се во случаи кога постои опасност брегот да биде поплавен,
односно да се појават големи води пред да се развие вегетацијата.
 Не треба да се применуваат онаму каде што наклонот е нестабилен.

198
Пасивни насади

Додаток A
Насади на врба, топола, или други видови поставени вертикално во речниот брег
со цел да се зголеми рапавоста на коритото, да се намалат брзините на текот
непосредно до брегот и да се задржи наносот.

 Корисни се за брзо развивање на крајбрежната вегетација, особено во суви

региони каде нивото на подземната вода е длабоко.
 Ги намалуваат брзините на течење блиску до брегот што предизвикува
депонирање на нанос во третираните подрачја.
 Најдобра примена има кај реки без чакалест материјал и каде нема опасност
од оштетувања поради мраз.
 Ги подобруваат условите на нативни видови.
 Помала е веројатноста за отстранување на вакви насади поради ерозија
во споредба со користење на живи колци или помали гранки.
 За да се стабилизираат горните делови на брегот, доколку е можно, треба да
се користат за системи на биоинженерство на почва и садење на вегетација.

199
 Вегетативни габиони
Прирачник за реставрација на реки

Правоаголни кошници од жица за ограда, исполнети со почва и камења со мала и

средна големина и поврзани на тој начин да формираат стопи или страничен ѕид.
Исечени живи гранки се поставуваат на секој слој меѓу камењата за да фатат корен,
целиот објект се консолидира и се врзува за брегот.

 Корисни се при заштита на стрмни брегови каде настанува измивање

односно поткопување.
 Може да бидат економично решение во случај да има потреба од класични
хидротехнички објекти, а други видови на материјали нема или пак треба
да се донесат од далеку.
 Не издржуваат големи странични напрегања и потребно е стабилно
фундирање.
 Скапи се за поставување и замена.
 Соодветни се за случаи каде наклоните на бреговите треба да бидат
пострмни и поради тоа не е можно обложување со рипрап или друг сличен
камен материјал, односно каде што има потреба од заштита на петата на
бреговите, а на располагање нема камен со соодветна големина за рипрап
облога.
 Овие елементи се обложени со винил, односно галванизиран челик за
подобрување на издржливоста.
 Не се соодветни за реки со големи количини на влечен нанос, односно кај
реки со абразивен потенцијал.

200
Насади врз нафрлан камен

Додаток A
Живи колци набиени во отворите меѓу камењата на веќе поставениот слој од камења.

 Соодветни се во случаи кога недостасува покривка од вегетација на

постојната или потребната рипрап заштита.
 Коренскиот систем го подобрува дренирањето на почвата.
 Доаѓа до брзо развивање на крајбрежната вегетација.
 Доколку е можно, треба да се користат во комбинација со почвени
биоинженерски системи и садење на вегетација за да се стабилизираат
горните делови на брегот и да се осигури постоење на регенеративен извор
на крајбрежната вегетација.
 При поставување на слоеви од густо поставени ситни камења, потребни
се специјални алатки за правење на потребните отвори.

201
 Живи потпорни ѕидови
Прирачник за реставрација на реки

Шупливи елементи во форма на кутија од сурови дрва односно цепеници меѓусебно

поврзани и исполнети над нивото на базичен проток, со наизменични слоеви од
земјен материјал и живи гранки кои понатаму треба да пуштат корења и постепено
да ја преземат структурната функција на дрвата односно цепениците.

 Обезбедуваат заштита на речните брегови кои се речиси вертикални и

онаму каде што формирањето на наклон косините е ограничено.
 Нудат природен изглед, заштита и забрзано развивање на дрвенести видови.
 Ефективни се за надворешни речни кривини каде што текот има големи
брзини.
 Соодветни се во основата на брегот каде што има потреба од низок ѕид за
стабилизирање на петата и намалување на наклонот на косината.
 Соодветни се за над или под нивото на водата кај стабилни речни дна.
 Не се прилагодуваат на ерозијата на петата на брегот.
 Може да бидат сложени и скапи.
 Доколку е можно, треба да се користат во комбинација со системи на почвен
биоинженеринг и садење на вегетација за да се стабилизираат горните
делови на брегот и да се осигури постоење на регенеративен извор на
крајбрежната вегетација.

202
Живи колци

Додаток A
Живи колци набиени во почвата со цел да пуштат корени и да создадат облога од
живи корени, што пак ќе доведе до стабилизирање на почвата преку зајакнување
на самата почва и врзување на честиците на почвата, како и преку одведување на
вишокот на влага од почвата.

 Ефективни се во случаи каде условите на локацијата се релативно

едноставни, времето за градење е ограничено и потребен е релативно
евтин метод.
 Соодветно за поправки на мали лизгања и слегнувања на релативно влажно
земјиште.
 Може да се користи за спречување на површинската ерозија.
 Брзо ја обновуваат крајбрежната вегетација и крајбрежните живеалишта.
 Доколку е можно, треба да се користат во комбинација со почвен
биоинженерски системи и садење на вегетација.
 Ги подобрува условите за колонизација на вегетација од околните
растителни заедници.
 Доколку се очекува продлабочување потребна е заштита на петата/
основата на насипот.

203
 Фашини
Прирачник за реставрација на реки

Пасивни врзопи на гранки врзани во долги цилиндрични форми и поставени во

плитки ровови на бреговите со цел да се намали ерозијата и лизгање на плитките
делови на реката непосредно крај брегот.

 Можат да ја зафатат и задржат почвата на речниот брег преку создавање на

мали препреки и намалување на должината на косината, односно нејзино
разбивање во неколку пократки делници.
 Кога ќе се постават под агол во однос на брегот овозможуваат дренирање.
 Ги подобруваат условите за колонизација на нативна вегетација.
 Потребна е заштита на петата на брегот доколку се очекува ерозија.
 Не се соодветни за третман на бреговите кои масивно се изместуваат.

204
Заштита од трупци, корени и камени блокови

Додаток A
Големи камења и трупци со корења, поставени во и на речните брегови за да
се спречи ерозија, да се зафати нанос и да се подобри разнообразноста на
живеалиштата.

 Отпорни се на големи напрегања на смолкнување доколку стеблата и

трупците се добро прицврстени.
 Соодветни се за реки со дефицит на рибни живеалишта.
 Ја подобруваат разнообразноста во крајбрежните зони кога се користат
заедно со почвени биоинженерски системи.
 Имаат ограничен животен век во зависност од климата и користените
видови дрва. Некои видови дрва (врба) честопати изникнуваат и ја
забрзуваат колонизацијата.
 Локацијата мора да биде пристапна за тешка опрема.
 Кај некои локации може да има недостаток од соодветен материјал.
 Можат да создадат локална ерозија и продлабочување.
 Можат да бидат скапи.

205
 Рипрап облоги
Прирачник за реставрација на реки

Покривка од соодветно димензионирани камења, која се протега од основата до

лицето на брегот, односно до висината потребна за да се обезбеди долгорочна
издржливост.

 Може да се сади вегетација (види садење во фуги и пукнатини).

 Соодветни се онаму каде што е потребна долгорочна издржливост, каде
проектираниот проток е висок, каде што постои значителна опасност по
живот или висока вредност на околните имоти, или на места каде што нема
друг начин да се вгради вегетацијата во проектот.
 Обезбедуваат флексибилност и се отпорни на негативните влијанијата од
околината (динамика на населени места).
 Треба да се постават на кота над која може да се применуваат вегетациски
системи или почвени биоинжинерски системи.
 Можат да бидат скапо решение доколку е потребно да се носат материјали
од далеку.

206
Камена заштита на петата

Додаток A
Слој од карпест материјал односно заоблени мали камења од самата река,
поставени во основата на речниот брег за зајакнување и насочување на текот
кон средината на реката, за стабилизирање на брегот и подобрување на
депонирањето на наносот.

 Треба да се користи кај реки каде што бреговите се поткопани, односно

на места каде што не може да се користи вегетација.
 Камењата го спречуваат оттргнувањето на слегнатиот материјал од
речниот брег што се собира во основата, овозможува потиснување и
стабилизирање на брегот.
 Камењата можат да се постават со минимално нарушување на
постојниот брег, живеалиштата и вегетацијата.
 Доколку е можно, треба да се користат во комбинација со почвени
биоинженерски системи и садење на вегетација.

207
 Заштита од дрва
Прирачник за реставрација на реки

Ред од меѓусебно поврзани дрва прицврстени за основата на брегот односно на

блок за закотвување во речниот брег, со цел да се намалат брзините на течење
по должина на речниот брег подложен на ерозија, да се зафати наносот, и да се
обезбеди супстрат за развивање на растенија и контрола на ерозијата.

 Потребно е проектирање на соодветен систем за закотвување.

 Жичните системи за закотвување може да бидат опасни по безбедноста.
 Оваа техника најдобро функционира кај реки со речни брегови со висина
помала од 4 m и брзини при проток на полно корито помали од 2 m/s.
 Се овозможува зафаќање на наносот и се подобруваат условите за
колонизација на нативни видови, особено кај реки со големи количини
на влечен нанос.
 Имаат ограничен животен век и мора да се заменуваат одвреме-навреме.
 Можат да бидат сериозно оштетени при појава на мраз.
 Возводно не треба да се поставуваат директно од мостови или други објекти
на коритото.
 Не треба да се користат ако ваквата заштитна инсталација зафаќа повеќе
од 15% од напречниот пресек при полно корито.
 Потребна е заштита на петата доколку се процени можност од ерозија.

208
Геомрежи со вегетација

Додаток A
Наизменични слоеви на живи гранки и збиен земјен материјал со природни
или синтетски геотекстилни материјали обвиткани околу секој слој, за обнова и
вегетирање на еродираните речни брегови.

 Доколку оваа мерка се проектира и се спроведе добро доведува до брзо

развивање на крајбрежна вегетација.
 Може да се примени кај пострмни и повисоки брегови и овозможува
поголема толеранција на брзините на течење во споредба со заштита со
фашини.
 Може да биде сложена и скапа мерка.
 Доведува до ново изграден, добро зајакнат/армиран речен брег.
 Корисни се при реставрација на надворешни кривини на реката, каде
ерозијата претставува проблем.
 Го зафаќаат наносот и ги подобруваат условите за колонизација со
нативни растенија.
 Се препорачува анализа на стабилноста на брегот.
 Потребна е стабилна основа

209
 А3 Мерки во речниот коридор
Прирачник за реставрација на реки

Басени за нанос - таложници

Бариери, честопати во комбинација со ископани дупки, изградени попречно

на правецот на дренирање, надвор од реката и поврзани со реката со канал за
пренасочување на текот, чија цел е зафаќање на нанос и задржување на нанос и
други материи.

 Претставува посредно средство за намалување на количините на нанос

од реката.
 Повремено се користи за сортирање на наносот.
 Привремено ги намалува вишоците на нанос, со цел да овозможи заштита
на сливот во возводниот дел од забрзана ерозија.
 Може да се интегрира со потрајни резервоари за управување со
атмосферските води.
 Може да ги зафаќа само поголемите честици (песок и чакал) и да дозволи
помалите честици (мил и глина) да поминуваат.
 Потребно е високо ниво на анализа.
 Потребно е повремено исушување и редовно одржување.

210
Реставрација на меандри

Додаток A
Трансформација на исправена река во река со меандри со цел да се обнови
природната динамика, да се подобри стабилноста на коритото, квалитетот на
живеалиштата, естетиката и други функции и вредности на речниот коридор.

 Се користи за креирање на постабилна река со поголема разнообразност

на живеалиштата.
 Потребна е соодветна површина, а начинот на користење на околното
земјиште може да претставува ограничување.
 Може да не е изводливо во сливови каде начинот на користење на околното
земјиште брзо се менува.
 Може да има потреба од заштита на речните брегови на надворешните
кривини.
 Постои значителен ризик од неуспех на проектот.
 Потребно е високо ниво на анализа.
 Може да предизвика значително зголемување на водостојот на поплавите.
 Ефективниот проток треба да се пресмета како за сегашните така и за
идните услови, особено во урбанизирани сливови.

211
 Управување во сточарството
Прирачник за реставрација на реки

Оградување, алтернативни извори на вода и засолниште, и управување со пасењето

на добитокот со цел да се заштити, одржи или подобри крајбрежната флора и фауна
и квалитетот на водата.

 Соодветно за места каде пасењето на добиток има негативно влијание врз

речниот коридор бидејќи на тој начин се намалува стеблестата вегетација,
се намалува квалитетот на водата, односно доаѓа до поголема нестабилност
на речните брегови.
 Откога системот ќе закрепне, во планот за управување може да се предвиди
и ротационо испасување.
 Мора да биде во координација со севкупниот план за користење на
пасиштата.

212
Крајбрежен шумски појас

Додаток A
Вегетација по краевите на реката која доведува до намалување на температурата
на водата, претставува извор на мил и големи дрвени отпадоци, ги подобрува
живеалиштата а исто така и ги намалува наносите, органските материи, хранливите
материи, пестицидите и другите загадувачи кои истекуваат во речното корито.

 Може да се примени само во стабилни подрачја во непосредна близина

на постојани или испрекинати реки, езера, бари, влажни живеалишта и
области каде што има прилив на подземни води.
 Нестабилни подрачја како што се подрачјата со високо ниво на површинска
ерозија, или активни јаруги, треба да се стабилизираат пред да се постави
крајбрежен шумски појас.
 Во некои подрачја потребно е да се засадат толерантни видови на растенија
како и да се предвиди дополнително наводнување.
 На локации во суви или полусуви региони почвата не е доволно влажна
во текот на сезоната на растење за да овозможи раст на високо стеблести
растенија.
 Концентрираната ерозија, прекумерната забавена ерозија и масивните
придвижувања на почвата во горните делови на сливот мора да бидат
ставени под контрола пред да може да се развиваат крајбрежни шумски
појаси.

213
 Управување со земјоделското земјиште
Прирачник за реставрација на реки

Делумни и систематски мерки за ублажување на ефектите од дифузното загадување

од земјоделското земјиште.

 Се користи во случаи кога постојните системи на управување предизвикуваат

проблеми кои можат да имаат големо влијание врз речниот коридор.
 Исто така се користи во случај кога се спроведуваат планови за управување
со сливот за да се подобрат условите во животната средина.
 Мора да се вклопи во рамките на посеопфатен план за управување
со земјоделско земјиште, акционен план за сливот, односно план за
реставрација на речниот коридор.
 Потребно е да се применат најдобрите практики за управување (НПУ)
кои треба да содржат: граници на земјиштето, начин на обработување,
изработка на тераси, засадување на растенија, управување со загадувачи,
басени за нанос, филтер-подлоги, управување со отпад, и интегрирано
управување со штетници.

214
Управување со шумското земјиште

Додаток A
Делумни и систематски мерки за ублажување на дифузното загадување од шумско
земјиште.

 Се користи во случаи кога постојните системи на управување предизвикуваат

проблеми кои можат да имаат големо влијание врз речниот коридор.
 Исто така се користи во случај кога се спроведуваат планови за реставрирање
на една или повеќе природни функции на сливот.
 Мора да се вклопи во рамките на посеопфатен план за управување со
шумското земјиште, акционен план за сливот, односно план за реставрација
на речниот коридор.
 Потребно е да се применат најдобрите практики за управување (НПУ) кои
треба да содржат: планирање пред собирањето на шумскиот материјал,
мерки за управување со речните брегови, изградба, реконструкција и
управување со патишта, собирање на стебла, подготовка на локацијата
и создавање на шуми, управување со пожари, повторно засадување на
вегетација, хемиско управување, и управување со водните живеалишта
во шумите.

215
 Управување со урбаните површини
Прирачник за реставрација на реки

Делумни или систематски мерки наменети за ублажување, намалување, или заштита

од влијанијата на урбаниот развој и урбаните активности врз речниот коридор.

 Се користи за подобрување и/или реставрација на еколошките функции

кои биле нарушени поради урбаните активности.
 Треба да се интегрира со најдобрите практики на управување (НПУ) со што
се обезбедува спроведување на реставрацијата на реката по должина на
целиот коридор до најголем можен степен.
 Примената на НПУ треба да се координира со севкупниот план за
реставрација на речниот систем.
 Урбаните локации се подложни на чести промени и имаат висок потенцијал
за нарушувања и неуспех во имплементираните мерки.
 Најдобрите практики за управување (НПУ) може да вклучуваат: басени со
продолжено задржување, бари, изградени водни живеалишта, сепаратори
на масло, филтер-подлоги, басени за инфилтрација, ровови, порозни патеки,
и урбано шумарство.

216
Управување со температурата

Додаток A
Мерки поврзани со вегетацијата околу реката и на бреговите со цел да се намалат
зголемените температури.

 Ефективна мерка кај помали водотеци каде крајбрежната вегетација може

да создаде сенка на коритото и каде голем дел од покривката е отстранет.
 Соодветната примена вклучува развивање на вегетација покрај водотекот,
зголемување на вегетациската покривка, зголемување на инфилтрацијата
и потповршинското истекување, одржување на базичниот проток и
намалување на ерозијата.
 Мора да се обрне внимание на испуштањето вода од поладните стратуми
на акумулациите.
 Кај површини кои се наводнуваат може да има можност за оладување на
повратните текови пред истите да бидат испуштени во реката.

217
 Прирачник за реставрација на реки

218
Додаток Б

Додаток Б
Б.1 Земјоделски активности и нивни ефекти

Табела Б.1
Активности на нарушување

Отстранување на дрвена
Нарушување на речното
Чистење на вегетација

Цевководи, впуштања
Збивање на почвата
Канализирање

Загадувачи
корито

руина
Потенцијални ефекти
Намалена различност на пејзажот       
Точкест извор на загадување       
Дифузен извор на загадување       
Добро набиена земја       
Зголемено површинско истекување       
Зголемена површинска ерозија       
Зголемена количина на фин нанос и загадувачи       
Зголемена соленост на почвата       
Зголемено ниво на максималните протоци       
Зголемена енергија на поплавите       
Намалена инфилтрација       
Намален страничен и потповршински дотек       
Намалено прихранување на подземјето и
      
волуменот на аквиферите
Зголемена длабочина на подземната вода       
Намален подземен дотoк во реката       
Зголемени брзини       
Намалено меандрирање       
Зголемена или намалена стабилност на реката       
Зголемена миграција на реката       
Проширување на речното корито       
Зголемен наклон на реката и намалена дисипација
      
на енергијата
Зголемена фреквенција на протокот       
Намалено траење на протокот       
Намален капацитет на инундациите      
Зголемен нанос и загадувачки материи       
Намален капацитет на реката       
Намален капацитет на реката да ги асимилира
      
хранливите материи, пестицидите
Ограничено речно корито со мали можности за       
развој на живеалишта
Зголемена ерозија на бреговите и речното дно       
Зголемено рушење на бреговите      
219
 Табела Б.1-продолжение
Прирачник за реставрација на реки

Активности на нарушување

Нарушување на речното корито

Отстранување на дрвена руина

Чистење на вегетација

Цевководи, впуштања
Збивање на почвата
Канализирање

Загадувачи
Потенцијални ефекти

Загуба на органски материи       

Зголемен речен нанос, соленост и турбидитет       

Зголемен прилив на хранливи материи во       

реката, седименти и загадувачи
Високо поделен речен коридор со намалена
линеарна дистрибуција на живеалишта и со       
ефекти во граничниот појас
Загуба на граничните и внатрешни живеалишта       

Намалена поврзаност со екосистемите и

намалени димензиите (ширина) на речниот       
коридор
Намалено движење на флората и фауната
во сезоните за миграција, дисперзивна       
депопулација
Зголемување на опортунистички видови,       
предатори
Зголемена изложеност на соларна радијација,       
временски услови и температурата
Зголемување на екстремите на температурите       
и влажноста
Загуба на крајбрежна вегетација       

Намалени извори на сенчење, кршен камен,       

храна и облога
Загуба на граничната различност       

Зголемена температура на водата       

Нарушени акватични живеалишта       

Намалена популација на безрбетници       

Загуба на функциите на водните живеалишта       

Намален кислород во реката       

Инвазија на егзотични видови       

Намален збир на генетски информации       

Намалена различност на видовите       

 Директно влијание на активноста

220  Индиректно влијание на активноста
Б.2 Мерки на реставрација и потенцијални ефекти

Додаток Б
Табела Б.2
Мерки на реставрација

Реставрација на речно

НП во земјоделството
Природен растителен
Влажни живеалишта

Ветробрански појаси
Високи делови од
живеалишта
Крајбрежни

коридорот

покров

корито
Потенцијални ефекти
Зголемена пределска разновидност       

Зголемен ред на реката       

Намалени точкести извори на загадување       

Намалени дифузни извори на загадување       

Зголемена кршливост, некохерентност на       

почвата
Намалено истекувањето во горните, високи       
делови
Намалена површинска ерозија, намален тек во       
потоците и јарките
Намалено ниво на фини седименти и       
загадувачи во речниот коридор
Намалена соленост на почвата       

Намалено ниво на максималните протоци       

Намалена енергија на големите води -       

поплавите
Зголемена инфилтрација на површинското       
истекување
Зголемен страничен и потповршински дотoк       

Зголемено прихранување на подземјето и       

волуменот на аквиферите
Намалена длабочина на подземната вода       

Зголемен дотoк на подземна вода во реката       

Намалени брзини на течење       

Зголемено меандрирање на реката       

Зголемена стабилност на реката       

Намалена миграција на реката       

Намалено проширување на коритото и       

низводно продлабочување
Намалена фреквенција на протокот       

Зголемено траење на протокот       

Намален градиентот на реката и зголемена       

дисипација на енергијата
Зголемен капацитетот на инундациите и       
високите/горски делови од сливот
Намалена количина на нанос и загадувачи       

Зголемен капацитет на реката       

Зголемен капацитет на реката да ги       

асимилира хранливите материи, пестицидите
Зајакнати можности на реката за развој на       
живеалишта

221
 Табела Б.2-продолжение
Прирачник за реставрација на реки

Мерки на реставрација

Крајбрежни живеалишта

Реставрација на речно
Природен растителен

НП во земјоделството
Влажни живеалишта

Високи делови од

Ветробрани
коридорот

покров

корито
Потенцијални ефекти
Намалена ерозија на бреговите и речното дно       

Намалено рушење на бреговите       

Пораст на органските материи и нивно       

разградување
Намален нанос во реката, соленост и турбидитет       

Намален прилив на хранливи материи,       

создавање мил, и еутрофикација на загадувачите
Поврзување на речниот коридор со зголемена
линеарна дистрибуција на живеалишта и ефекти       
во граничниот појас
Пораст на живеалиштата во реката и граничниот       
појас
Зголемена поврзаност и димензии на коридорот       
(ширина) и екосистемите
Зголемено движење на флората и фауната
во сезонската миграција, дисперзивна       
депопулација
Намалени опортунистичките видови, предатори       

Намалена изложеност на соларна радијација,       

временски услови и температурата
Намалени екстремите на температурата и       
влажноста
Зголемена крајбрежна вегетација       

Зголемен извор на сенчење, здробен камен,       

храна, и облоги во реката
Зголемување на диверзитетот во граничниот       
појас
Намалување на температурата на водата       

Зајакнување на акватичните живеалишта       

Зголемување на безрбетните популации       

Зголемување на функцијата на влажните       

живеалишта
Зголемување на кислород во реката       

Зголемен број на генетски информации       

Намалување на егзотични видови       

Зголемување на диверзитетот на видовите       

 Мерки кои имаат директно влијание врз ефектите

 Мерки кои малку придонесуваат во ефектите
НП - Најдобри практики
222
Литература

Литература
An Introduction and User’s Guide to Wetland Restoration, Creation, and
Enhancement, (2000). Workgroup on Wetland Restoration (NOAA, EPA,
FWS, NRCS, USACE, USGS).
Angemeier, P.L., (1987). Spatiotemporal variation in habitat selection by fishes in
small Illinois streams, pp. 52-60 in Matthews, W.J., and Heins, D.C., (editors):
Community and evolutionary ecology in North American stream fishes.
University of Oklahoma Press, Norman, Oklahoma, Texas stream, American
Midland Naturalist 101:333-343.
Bagshaw, C.S., (2002). Factors influencing direct deposition of cattle faecal material
in riparian zones. MAF Technical Paper No: 2002/19.
Barton, J., Cron, F., (1979). Restoration of fish habitats in relocated streams.
Department of Transportation Federal Highway Administration,
Washington, D.C.
Bio West, (1995). Stream Habitat Improvement Evaluation Project. Bio West, Logan,
Utah.
Botkin, D.B., Peterson, D.L., Calhoun, J.M., (editors), (2000). The scientific basis
for validation monitoring of salmon for conservation and restoration
plans. Olympic Natural Resources Center Technical Report. University of
Washington, Olympic Natural Resources Center, Forks, WA, pp. 82.
Boyer, T., Polaski, S., (2004). Valuing Urban Wetlands: A Review of Non-Market
Valuation Studies. Department of Applied Economics, University of
Minnesota. St. Paul, MN. http://www.apec.umn.edu/faculty/spolasky/
ValuingUrbanWetlands.pdf
Brakensiek, D.L., Osborn, H.B., Rawls, W.J., (1979). Field manual for research in
аgricultural hydrology. Agriculture Handbook 224, USDA, Washington D.C.
Brinson, M.M., (1993a). A Hydrogeomorphic Classification for Wetlands. Technical
Report WRPDE-4. Waterways Experiment Station. Vicksburg, MS.
Brinson, M.M., (1993b). Changes in the Functioning of Wetlands along
Environmental Gradients. Wetlands 13(2):65-74.
Brinson, M.M., Swift, B.L., Plantico, R.C., Barclay, J.S., (1981). Riparian ecosystems:
their ecology and status. FWS/OBS-81/17. U.S. Fish and Wildlife Service,
Office of Biological Services, Washington, D.C.
Brookes, A., (1988). Channelized rivers: perspectives for environmental
management, John & Sons, Ltd., Chichester, U.K.

223
 Brookes, A., (1996). River restoration experience in northern Europe. River Channel
Прирачник за реставрација на реки

Restoration, Brookes, A., & Shields, F.D., (editors), John Wiley & Sons,
Chichester, pp. 233-267.
Brush, G., Zipperer, W., (2002). A Comparison of Exotic and Non-exotic Plant
Populations in the Gwynn’s Falls Riparian Corridor. Unpublished Data.
Baltimore Ecosystem Study, LTER.
Brush, T., (1983). Cavity use by secondary cavity-nesting birds and response to
мanipulations. Condor 85: 461- 466.
Bryant, M.D., (1995). Pulsed monitoring for watershed and stream restoration.
Fisheries 20 (11):6-13.
Carter, V., (1997). Technical Aspects of Wetlands: Wetland Hydrology, Water
Quality, and Associated Functions. National Water Summary on Wetland
Resources. U.S. Geological Survey Water-Supply Paper 2425. http://water.
usgs.gov/nwsum/WSP2425/hydrology.html.
Chang, H.H., (1990). Generalized computer program FLUVIAL-12, mathematical for
erodible channels, User’s manual.
Comer, P., Goodin, K., Tomaino, A., Hammerson, G., Kittel, G., Menard, S., Nordman,
C., Pyne, M., Reid, M., Sneddon, L., Snow, K., (2005). Biodiversity Values
of Geographically Isolated Wetlands in the United States. NatureServe,
Arlington, VA.
Connell, J. H., Slatyer, R. O., (1977). Mechanisms of succession in natural communities
and their role in community stability and organization. American Naturalist
3:1119-1144.
Cooper, A.B., (1990). Nitrate depletion in the riparian zone and stream channel of a
small headwater catchment. Hydrobiologia, 202:13-26.
Costanza, R., d’Arge, R., de Groot, R., Farber, S., Grasso, M., Hannon, B., Limburg, K.,
Naeem, S., O’Neill, R., Paruelo, J., Raskins, R., Sutton, P., Belt, M., (1997). The
Value of the World’s Ecosystem Services and Natural Capital. Nature 387:
253-260.
Cowan, J., (1959). ‘Pre-fab’ wire mesh cone gives doves better nest than they can
build themselves. Outdoor California 20:10-11.
Cowx, I.G., Welcomme, R. L., (1998). Rehabilitation of Rivers for Fish. Published by
arrangement with the Food and Agriculture Organization of the United
Nations by Fishing News Books. Alden Press, Oxford and Northampton,
Great Britain, pp. 260.
Cummins, K.W., (1962). An evaluation of some techniques for the collection and
analysis of benthic samples with special emphasis on lotic waters. American
Midland Naturalist 67:477-504.
CWP, (2003). The Impacts of Impervious Cover on Aquatic Systems. Watershed

224
 Protection Research Monograph No. 1. Centre for Watershed Protection.

Литература
Ellicott City, MD.
Darby, S.E., Thorne, C.R., (1996). Numerical simulation of widening and bed
deformation of straight sand-bed rivers. Journal of Hydraulic Engineering
122: 184-193, ISSN 0733-9429.
Davies-Colley, R.J., Rutherford, J.C., (2005). Some approaches for measuring and
modelling riparian shade. Ecological Engineering 24:525–530.
Death, R.G., (2000). Invertebrate-substratum relationships. Pages 157-178 in Collier,
K.J., and Winterbourn, M.J., (editors). New Zealand stream invertebrates:
ecology and implications for management. New Zealand Limnological
Society, Christchurch, N.Z.
Dunne, T., Leopold, L.B., (1978). Water in environmental planning. W.H. Freeman
Co., San Francisco, U.S.
Dury, G.H., (1973). Magnitude-frequency analysis and channel morphology, In
Fluvial Geomorphology, ed. M. Morisaua, pp. 91-121, Allen & Unwin.
Evans, J. W., Noble, R. L., (1979). The longitudinal distribution of fishes in an east
Texas stream. American Midland Naturalist 101:333-343.
Ewel, K.C., (1990). Multiple Demands on Wetlands. BioScience. 40: 660-666.
Fairfax County Department of Public Works and Environmental Services (Fairfax
Co.), (2001). Fairfax County Stream Protection Strategy Baseline Study.
Storm water Management Branch, Storm water Planning Division, Fairfax
County, VA.
Flessner, T.R., Darris, D.C. , Lambert, S.M., (1992). Seed source evaluation of
four native riparian shrubs for streambank rehabilitation in the Pacific
Northwest. In Symposium on ecology and management of riparian shrub
communities, pp. 155-162. USDA Forest Service General Technical Report
INT-289. U.S. Department of Agriculture, Forest Service.
Flosi, G., Reynolds, F.L., (1994). California salmonid stream habitat restoration
manual. 2nd edition, California Department of Fish and Game, Sacramento.
Forman, R.T.T., (1995). Land mosaics: the ecology of landscapes and regions.
Cambridge University Press, Great Britain.
Forman, R.T.T., (1995). Land mosaics: the ecology of landscapes and regions.
Cambridge University Press, U.K.
French, R.H., (1986). Open Channel Hydraulics. McGraw Hill Book Company, New
York, U.S.
Friedman, J.M., Scott, M.L., Lewis, W.M., Jr., (1995). Restoration of riparian forests
using irrigation, disturbance, and natural seedfall. Environmental
Management 19:547-557.

225
 Gabor, T.A., North, L., Ross, H., Murkin, J., Anderson, Raven, M., (2004). Natural
Прирачник за реставрација на реки

Values. The Importance of Wetlands and Upland Conservation Practice

in Watershed Management:Functions and Values for Water Quality and
Quantity. http://www.ducks.ca/conserve/wetland_values/pdf/nvalue.pdf.
Garcia de Jalon, D., (1995). Management of physical habitat for fish stocks. In The
ecological basis for river management, ed. D.M. Harper and J.D.
Gersib, R.A., Wald, A., Hilliard, T., Schanz, R., Driscoll, L., Perez, A., Franklin, J., Aberle,
B., (2003). Enhancing Transportation Project Delivery through Watershed
Characterization: Methods and SR522 Case Study. Review Draft Report
to the Transportation Permit Efficiency and Accountability Committee.
Washington Departments of Transportation and Ecology. Olympia,
Washington, pp. 104.
Gordon, N.D., McMahon, T.A., Finlayson, B.L., Gippel, C.J., Nathan, R.J., (2004).
Stream hydrology an introduction for ecologists. John Wiley & Sons,
Chichester, U.K.
Gregory, S.V., Swanson, F.J., McKee, W.A., Cummins, K.W., (1991). An ecosystem
perspective on riparian zones. Bioscience 41:540-551.
Groffman, P., D. Bain, L. Band, K. Belt, G. Brush, J. Grove, R. Pouyat, Yesilonis, I.,
Zipperer, W., (2003). Down by the Riverside: Urban Riparian Ecology.
Frontiers in Ecology and Environment, Ecological Society of America, 1(6).
Gwin, S.E., Kentula, M.E., Shaffer, P.W., (1999). Evaluating the Effects of Wetland
Regulation through Hydrogeomorphic Classification and Landscape
Profiles. Wetlands 19(3): 477-489.
Haan, C.T., Barfield, B.J., Hayes, J.C., (1994). Design hydrology and sedimentation
for small catchments. Academic Press, San Diego, US.
Hames Forest Management (HFM) 1993. http://scholar.google.com/scholar.
Harrelson, C.C., Rawlins, C.L., Potyondy, J.P., (1994). Stream channel reference
sites: an illustrated guide to field techniques. General Report No. RM-245,
Department of Agriculture, Forest Service, Fort Collins, Colorado, U.S.
Harris, L.D., (1984). The fragmented forest. University of Chicago Press, Chicago,
Illinois.
Hayashi, M., Van der Kamp, G., Schmidt, R., (2003). Focused Infiltration of Snowmelt
Water in Partially Frozen Soil under Small Depressions. Journal of Hydrology
270: 214-229. http://www.geo.ucalgary.ca/~hayashi/glgy699_17/papers/
Hayashi2003.pdf.
Heiner, B.A., (1991). Hydraulic analysis and modeling of fish habitat structures.
American Fisheries Society Symposium 10:78-87.
Hey, R.D., (1994). Restoration of gravel-bed rivers: principles and practice. Natural
channel design: perspectives and practice, ed. Shrubsole, D., pp.157-173,
Canadian Water Resources Association, Cambridge, Ontario.
226
Hey, R.D., (1995). River processes and management. Environmental Science for

Литература
Environmental Management, ed. O’Riordan, T., pp. 131-150, Longman
Group Limited, Essex, UK and John Wiley, New York, US.
Hoag, J.C., (1992). Planting techniques from the Aberdeen, ID, plant materials center
for vegetating shorelines and riparian areas. In Symposium on ecology and
management of riparian shrub communities, pp. 165- 166. USDA Forest
Service General Technical Report INT-289. B-12 Stream Corridor.
Holly, M.F., Jr., Yang, J.C., Schwarz, P., Schaefer, J., Su, S.H., Einhelling, R., (1990).
CHARIMA Numerical simulation of unsteady water and sediment
movementin multiply connected network of mobile-bed channels. IIHR
Report No. 343, Iowa Institute of Hydraulic Research, University of Iowa,
Iowa City, U.S.
Hutchinson, N.E., (1975). WATSTORE Users’s Guide-National Water Data Storage
and Retrieval System, Vol. 1, US Geological Survey Open-File Report 75-
426.
Hynes, H.B.N., (1970). The ecology of running waters. University of Toronto, Ontario,
Canada.
Jansen, P., Van Bendegom, L., Van den Berg, J., De Vries, M., Zanen, A., (1979).
Principles of river engineering. Pitman Publishers Inc., Belmont, California,
U.S.
Johannesson, H., Parker, G., (1985). Computer simulated migration of meandering
rivers in Minnesota. Project Report No. 242, St. Anthony Falls Hydraulic
Laboratory, University of Minnesota, U.S.
Johnson, A.W., Stypula, J.M., (1993). Guidelines for bank stabilization projects in
riverine environments of King County. King County Department of Public
Works, Surface Water Management Division, Seattle, Washington.
Jowett, I.G., Richardson, J., Biggs, B.J.F., Hickey, C.W., Quinn, J. M., (1991). Мicrohabitat
preferences of benthic invertebrates and the development of generalised
Deleatidium spp. habitat suitability curves, applied to four New Zealand
rivers. New Zealand Journal of Marine and Freshwater Research 25:187-199.
Karle, K.F., Densmore, R.V., (1994). Stream and riparian floodplain restoration in a
riparian ecosystem disturbed by placer mining. Ecological Engineering
3:121-133.
Kaufman, J.B., Krueger, W.D., (1984). Livestock impacts on riparian ecosystems
and streamside management implications: a review. Journal of Range
Management 37: 430-438.
Kaufman, J.B., Beschta, R.L., Platts, W.S., (1993). Fish habitat improvement projects
in Fifteenmile Creek and Trout Creek basins of Central Oregon: field
review and management recommendations. U.S. Department of Energy,
Bonneville Power Administration, Portland, Oregon, U.S.

227
 Kauffman, J. B., Beschta, R. L. , Otting, N., Lytjen, D., (1997). An ecological perspective
Прирачник за реставрација на реки

of riparian and stream restoration in the western United States. Fisheries

22(5):12-24.
Keller, R.J., (1995). Meander re-instatement using submerged weirs. Department of
Civil Engineering, Monash University, Melbourne.
Kercher, S., Carpenter, Q.J., Zedler, J., (2004). Interrelationships of Hydrologic
Disturbance, Reed Canary Grass (Phalaris arundinaces L.), and Native Plants
in Wisconsin Wet Meadows. Natural Areas Journal. 24: 316-325.
Knopf, F.L., Johnson, R.R. , Rich, T., Samson, F.B., Szaro, R.C., (1988). Conservation of
riparian systems in the United States. Wilson Bulletin 100:272-284.
Kondolf, G.M., (1995). Five elements for effective evaluation of stream restoration.
Restoration Ecology 3(2):133-136.
Kondolf, G.M., Micheli, E.R., (1995). Evaluating Stream Restoration Projects.
Environmental Management 19(1):1-15.
Кondolf, G. M., (2000). Some suggested guidelines for geomorphic aspects of
anadromous salmonid habitat restoration. Restoration Ecology 8(1):48-56.
Konrad, C., (2003). Opportunities and Constraints for Urban Stream Rehabilitation.
In Montgomery, Bolton, Booth and Wall, eds. Restoration of Puget Sound
Rivers. University of Washington Press, pp. 505.
Krstić, S., Svirčev, Z., Levkov, Z., Nakov, T., (2007). Selecting appropriate bioindicator
regarding the WFD guidelines for freshwaters-a Macedonian experience.
International Journal on Algae 9(1), 41-63.
Kusler, J., (2003). A Guide for Local Governments: Wetlands and Watershed
Management. DRAFT. McKnight Foundation, USEPA, National Parks
Service, pp. 153.
Leopold, L.B., (1994). A view of the river. Harvard University Press, Cambridge,
Massachusetts, U.S.
Leopold, L.B., Wolman, M.G., Miller, J.P., (1964). Fluvial processes in geomorphology.
W.H. Freeman and Company, San Francisco.
Leopold, L.B., Maddock, T., (1953). The hydraulic geometry of stream channels and
some physiographic implications. Geological Survey Professional Paper
252, US Geological Survey, Washington, DC.
Lopez, J.L., (1978). Mathematical modeling of sediment deposition in reservoirs.
Hydrology papers, Colorado State University, Fort Collins, Colorado, U.S.
Lumb, A.M., Kittle, J.L., Flynn, K.M., (1990). Users’ manual for ANNIE, a computer
program for interactive hydrologic analyses and data management. US
Geological Survey Water-Resources Investigations Report 89-4080.
MacDonald, L. H., Smart, A.W., Wissimar, R.C., (1991). Monitoring guidelines to
evaluate effects of forestry activities on streams in the Pacific Northwest
228
 and Alaska. EPA/910/9-91-001, Seattle, WA: U.S. Environmental Protection

Литература
Agency and University of Washington. 166p.
Madej, M.A., Ozaki, V., (1996). Channel response to sediment wave propagation
and movement, Redwood Creek, California. Earth Surface Processes and
Landforms 21:911-927.
Malanson, G.P., (1993). Riparian landscapes. Cambridge University Press, Cambridge.
McAnally, W.H., Thomas, W.A., (1985). User’s manual for the generalized computer
program system, open-channel flow and sedimentation, TABS-2, main text.
U.S. Army Corps of Engineers, Waterways Experiment Station, Hydraulics
Lab, Vicksburg, Mississippi, U.S.
Meyer, J., Couch, C., (2000). Influences of Watershed Land Use on Stream Ecosystem
Structure and Function. NCERQA Grant Final Report.
Minshall, G.W., (1984). Aquatic insect-substratum relationships. Pages 358-400
in Resh, V.M. and Rosenberg, D.M., (editors), Ecology of Aquatic Insects.
Praeger, New York, USA.
Mitsch, W.J., Gosselink, J., (1993). Wetlands. Van Nostrand Reinhold, New York. 722
pp.
Mitsch, W., Gosslink, J., (2000). The Values of Wetlands: Importance of Scale and
Landscape Setting. Ecological Economics. 35(200): 25-33. http://swamp.
ag.ohiostate.edu/aEcological%20Economics.pdf.
Molinas, A., Yang, C.T., (1986). Computer program user’s manual for GSTARS
(Generalized Stream Tube model for Alluvial River Simulation). US Bureau
of Reclamation Engineering and Research Center, Denver, Colorado, US.
Montgomery, D.R., Buffington, J. M., (1998). Channel processes, classification, and
response. Pages 13 to 42 In: Naiman, R.J. and R. E. Bilby (editors), River
Ecology and Management – Lessons from the Pacific Coastal Ecoregion.
Springer-Verlag, Inc., New York, pp. 477.
Naiman R.J., Decamps, H., (1997). The ecology of interfaces: Riparian zones. Annual
Review of Ecology and Systematic 28:621-658.
Newbury, R.W., Gaboury, M.N., (1993). Stream analysis and fish habitat design: a
field manual.
Noss, R.F., (1983). A regional landscape approach to maintain diversity. BioScience
33:700-706.
Noss, R.F., Harris, L.D., (1986). Nodes, networks, and MUMs: preserving diversity at
all scales. Environmental Management 10(3):299-309.
Noss, R.F., (1991). Wilderness recovery: thinking big in restoration ecology.
Environmental Professional 13(3):225-234, Corvallis, Oregon, US.
O’Brien, A.L., (1988). Evaluating the Cumulative Effects on New England Wetlands.
Environ.Management, 12(5): 627-636.
229
 Ohmart, R.D., Anderson, B.W., (1986). Riparian habitat. In Inventory and monitoring
Прирачник за реставрација на реки

of wildlife habitat, ed. A.Y. Cooperrider, R.J. Boyd, and H.R. Stuart, pp. 169-
201. U.S. Department of the Interior, Bureau of Land Management Service
Center, Denver, Colorado.
Olewiler, N., (2004). The Value of Natural Capital in Settled Areas of Canada.
Published by Ducks Unlimited Canada and the Nature Conservancy
of Canada. 36pp. http://www.ducks.ca/aboutduc/news/archives/pdf/
ncapital.pdf.
Olson, T.E., Knopf, F.L., (1986). Agency subsidization of a rapidly spreading exotic.
Wildlife Society Bulletin 14:492-493.
Orsborn, J.F., Jr., Cullen, R.T., Heiner, B.A. , Garric, C.M., Rashid, M., (1992). A
handbook for the planning and analysis of fisheries habitat modification
projects. Department of Civil and Environmental Engineering, Washington
State University, Pullman.
Orth, D.J., White, R.J., (1993). Stream habitat management. Chapter 9 in Inland
fisheries management in North America, ed. C.C. Kohler and W.A. Hubert.
American Fisheries Society, Bethesda, Maryland.
Owen, C., (1999). Hydrology and History: Land Use Changes and Ecological
Responses in an Urban Wetland. Wetlands Ecology and Management.
6(4):209-219.
Palmer, M., Moglen, G., Bockstael, N., Pizzuto, J., Wiegand, C., Van Ness, K., (2003).
The Ecological Consequences of Changing Land Use for Running Waters,
with a Case Study of Urbanizing Watersheds in Maryland. Yale Forestry and
Environmental Science Bulletin, 107:85-113
Paul, M., Meyer, Ј., (2001). Streams in the Urban Landscape. Annual Review of
Ecology and Systematics: 32: 33-65.
Pearlstine, L., McKellar, H., Kitchens, W., (1985). Modeling the impacts of a river
diversion on bottomland forest communities in the Santee River floodplain,
South Carolina. Ecological Modelling 7:283-302.
Platts, W.S., (1987). Methods for evaluating riparian habitats with applications to
management. General Technical Report INT-21, Department of Agriculture,
Forest Service, Intermountain Research Station, Ogden, Utah, U.S.
Поповска, Ц., (2000). Хидраулика, стр. 3-17, Градежен факултет, Скопје,
Македонија, ISBN 9989-43-100-0.
Поповска, Ц., Гешовска, В., Доневска, К., (2004). Хидрологија, Градежен
факултет, Скопје, Македонија, ISBN 9989-9540-4-6.
Quinn J.M., Hickey, C.W., (1990). Characterisation and classification of benthic
invertebrate communities in 88 New Zealand rivers in relation to
environmental factors. New Zealand Journal of Marine and Freshwater
Research 24:387-409.

230
Raudkivi, A.J., (1990). Loose Boundary Hydraulics. Pergamon Press, Oxford, UK.

Литература
Reeves, G.H., Bisson, P.A., Dambacher, J.M., (1998). Fish Communities. Pages 200-
234 in: R. J. Naiman and R. E. Bilby (editors). River Ecology and Management:
Lessons from the Pacific Coastal Ecosystem. Springer-Verlag, New York,
New York.Reid, L.M., (1998). Cumulative watershed effects and watershed
analysis.In Naiman, R. J. and Bilby, R.E., (editors), pp. 476-501, River Ecology
and Мanagement – Lessons from the Pacific Coastal Ecoregion. Springer-
Verlag, Inc., New York, U.S.
Richardson, C.J., (1995). Wetlands Ecology. In W. Nierenberg (editor) Encyclopedia
of Environmental Biology. Academic Press. San Diego, CA.
Riparian Land Management Technical Guidelines, Part a: Principles of Sound
Management, (1999). Lowwtt, S., Price, P., (editors), Prie, C., Tubman, W.,
(sub-editors), Land and Water Resources Research and Development
Corporation, Canberra. www.rivers.gov.au.
Roni, P., Beechie, T. J., Bilby, R. E., Leonetti, F. E., Pollock, M. M., Pess, G. R., (2002). A
Review of Stream Restoration Techniques and a Hierarchical Strategy for
Prioritizing Restoration in Pacific Northwest Watersheds. North American
Journal of Fisheries Management 22:1-20.
Rosgen, D.L., (1996). Applied River Morphology. Pagosa Springs, Colorado:
Wildland Hydrology Books.
Rosgen, D.L., (1997). A geomorphological approach to restoration of incised rivers.
Proceedings of the Conference on Management of Landscapes Disturbed
by Channel Incision, ed. Wang, S.S.Y., Langendoen, E.J., Shields, F.B., Jr.,
Oxford, University of Mississippi, Mississippi, U.S.
Rosgen, D.L., (2001). A stream channel stability assessment methodology.
Proceedings of the Seventh Federal Interagency Sedimentation
Conference, Reno, Nevada, 2:21-16.
Rutherfurd, D.I., Jerie, K., Marsh, N., (2000). A Rehabilitation Manual for Australian
Streams, Cooperative Research Centre for Catchment Hydrology, Land and
Water Resources Research and Development Corporation.
Schueler, T., (1987). Controlling Urban Runoff: A Practical Manual for Planning and
Designing Urban Best Management Practices. Metropolitan Washington
Council of Governments. Washington, D.C.
Schueler, T., (1999). “Microbes and Urban Watersheds”. Watershed Protection
Techniques 3(1):551-596.
Schueler, T., (1995). The importance of imperviousness. Watershed Protection
Techniques 1(3):100-111.
Searcy, J.K., (1959). Manual of hydrology, Part 2: Low-flow techniques. US Geological
Survey Supply Paper W 1542-A.

231
 Sedell, J.S., Reeves, G.H., Hauer, F.R., Stanford, J.A., Hawkins, C.P., (1990). Role
Прирачник за реставрација на реки

of refugia in recovery from disturbances: modern fragmented and

disconnected river systems. Environmental Management 14: 711-724.
Sedgwick, J.A., Knopf, F.L., (1986). Cavity-nesting birds and the cavity-tree resource
in plains cottonwood bottomlands. Journal of Wildlife Management
50:247-252.
Seehorn, M.E., (1985). Fish habitat improvement handbook. Technical Publication
R8-TP 7. U.S. Department of Agriculture Forest Service, Southern Region.
Sheldon, A. L., (1968). Species diversity and longitudinal succession in stream
fishes. Ecology 49:193-198.
Shields, F.D., Jr., (1983). Design of habitat structures for open channels. Journal of
Water Resources Planning and Management 109(4):331-344.
Shields, F.D., Jr., Aziz, N.M., (1992). Knowledge-based system for environmental
design of stream modifications. Applied Engineering Agriculture, ASCE
8(4):553-562.
Shields, F.D., Jr., Nunnally, N.R., (1984). Environmental aspects of clearing and
snagging. Journal of Environmental Engineering 110:152-165.
Smith, D.S., Hellmund, P.C., (1993). Ecology of greenways: design and function of
linear conservation areas. University of Minnesota Press, Minnesota.
Spence, B.C., Lonnicky, G.A., Hughes, R.M., Novizki, R.P., (1995). An Ecosystem
Approach to Salmonid Conservation, Volume 1: Technical Foundation.
Prepared by Man Tech Environmental Research Services Corporation,
Corvallis, Oregon, for the National Marine Fisheries Service, U.S.
Environmental Protection Agency, and Fish and Wildlife Service.
Statzner, B., Gore, J.A., Resh, V.A., (1988). Hydraulic stream ecology: observed
patterns and potential applications. Journal of the North American
Benthological Society 7:307-360.
Stauffer, D.F., Best, L.B., (1980). Habitat selection by birds of riparian communities:
evaluating effects of habitat alterations. Journal of Wildlife Management
44(1):1-15.
Strahler, A.N., (1957). Quantitative analysis of watershed geomorphology. American
Geophysical Union Transactions 38:913-920.
Stream Corridor Restoration – Principles, Processes, and Practices, (2001). Handbook
developed by a Production team, U.S. Federal Agencies: Department of
Agriculture, Environmental Protection Agency, Department of Commerce,
Department of Defense, Department of Housing and Urban Development,
and Department of Interior.
Stream Restoration – A Natural Channel Design Handbook, (2003). North Carolina
Stream Restoration Institute and North Carolina Sea Grant, NC State Uni-
versity.www.bae.ncsu.edu/programs/.../stream_rest.../guidebook.html.
232
Svejcar, T.J., Riegel, G.M., Conroy, S.D., Trent, J.D., (1992). Establishment and growth

Литература
potential of riparian shrubs in the northern Sierra Nevada. In Symposium
on Ecology and Management of Riparian Shrub Communities. USDA Forest
Service General Technical Report INT-289. U.S. Department of Agriculture,
Forest Service.
U.S. Environmental Protection Agency (USEPA), (2006). Economic Benefits of
Wetlands. The Wetland Fact Sheet Series. EPA843-F-06-004. Office of
Water. http://www.epa.gov/owow/wetlands/pdf/EconomicBenefits.pdf.
U.S. Fish and Wildlife Service (USFWS) and U.S. Census Bureau, (2002). 2001
National Survey of Fishing, Hunting, and Wildlife-Associated Recreation
– Quick Facts. Washington, D.C.http://www.census.gov/prod/2002pubs/
QFBRO.pdf.
U.S. Geological Survey (USGS), (2001). The Quality of Our Nation’s Waters: Nutrients
and Pesticides. USGS,
FS-047-01.
U.S. Army Corps of Engineers (USACE), (1991). Hydraulic design of flood control
channels. USACE Headquarters, EM1110-2-1601, Washington, D.C.
U.S. Environmental Protection Agency (USEPA), (1995a). Ecological restoration:
a tool to manage stream quality. Environmental Protection Agency,
Washington, D.C.
U.S. Environmental Protection Agency (USEPA), (1995b). Volunteer stream
monitoring: a method manual, EPA 841-D095-001. Environmental
Protection Agency, Washington, D.C.
U.S. Army Corps of Engineers (USACE), (1989). Engineering and design:
environmental engineering for local flood control channels. Engineer
Manual No. 1110-2-1205, Department of the Army, Washington, D.C.
U.S. of Agriculture, Natural Resources Conservation Service (USDA-NRCS), (1991).
Field Office Technical Guide.
U.S. Army Corps of Engineers (USACE), (1991). Hydraulic design of flood control
channels. USACE Headquarters, EM1110-2-1601, Washington, D.C.
U.S. Fish and Wildlife Service (USFWS), (1980). Habitat Evaluation Procedures
(HEP) (ESM 102). Department of the Interior, Fish and Wildlife Service,
Washington, D.C.
Van der Valk, A.G., (1981). Succession in wetlands: a Gleasonian approach. Ecology
62: 688-696.
Verry, E.S, Timmons, D.R., (1982). Waterborne Nutrient Flow through an Upland-
Peatland Watershed in Minnesota. Ecology 63(5):1456-1467.
Ward, J. V., Stanford, J.A., (1983). The serial discontinuity concept of lotic ecosystems.
In Dynamics of Lotic Ecosystems, Fontaine, T. D. and Barell, S.M., (editors).
Ann Arbor Science Publishers: Ann Arbor, Michigan, 29-42.
233
 Wesche, T.A., (1985). Stream channel modifications and reclamation structures to
Прирачник за реставрација на реки

enhance fish habitat. Chapter 5 in: The restoration of rivers and streams,
Gore, J.R., (editor). Butterworth, Boston.
WFD, (2003). Water Framework Directive 2000/60/EC, Guidance Document No.7 -
Monitoring under the Water Framework Directive, 160 pp.
Wharton, G., (1995). The channel-geometry methods: guidelines and applications.
Earth Surface Processes and Landforms 20 (7):649-660.
White, R.J., Brynildson, O.M., (1967). Guidelines for management of trout stream
habitat in Wisconsin. Technical Bulletin 39. Department of Natural
Resources, Madison, Wisconsin.
Winter, T.C., (1988). A Conceptual Framework for Assessing Cumulative Impacts on
the Hydrology of Nontidal Wetlands. Environ. Management, 12(5): 605-620.
Wolman, M.G., Leopold, L.B., (1957). River flood plains: some observations and
their formation. USGS Professional Paper 282C.
Yang, C.T., Trevino, M.A., Simoes, J.M., (1998). User’s manual for GSTARS 2.0
(Generalized Stream Tube model for Alluvial River Simulation, version 2.0),
U.S. Bureau, Technical Service Center, Denver, Colorado, U.S.
Yoakum, J., Dasmann, W.P., Sanderson, H.R., Nixon, C.M., Crawford, H.S., (1980).
Habitat improvement techniques. In Wildlife management techniques
manual, 4th ed., rev., ed. S.D. Schemnitz, pp. 329-403. The Wildlife Society,
Washington, D.C.

234