Wurayna Text 57 PDF

ውራይና
1
ውራይና
ኩላትና ንልምዓትን ድሕንነትን ትግራይ

እዙይ ንምግባር እንታይ የድሊ?
ጠንካራ ህዝብን ጠንካራ መንግስትን የድሊ።

ማንጂንግ ዳይሬክተር
ጌታቸው ኣረጋዊ ጠንካራ ህዝቢ ማለት ናይ ባዕሉ ባህርያዊ ክብርታት/values ዘለውዎ፡ ኣብ ትሕቲ ዝኾነ ይኹን ኩነታት
አድራሻ፡-
ፈፂሙ ዘይዋገይሎም ክብርታት፣ ጠንካራ ማሕበራዊ ትካላት፣ ቐስብቐስ ዘማዕብሎ/ዝልውጦ ድልዱል
+251 911 05 77 47
E-Mail: መንግስቲ፣ ዓቃባይ ፖለቲካ፣ ማዕባላይን ዝተረጋገአን ኢኮኖሚ፣ እኹል ሃፍትን ጥሪትን ወዘተ ዘለዎ እዩ።
gechuwurayna@
gmail.com ጠንካራ መንግስቲ ማለት ድማ ብዋናነት ምስቲ ጠንካራ ህዝቢ ዝመሳሰል ኮይኑ ምስ ኣተሓሳስብኡ
or ዝኸድ ንፅር ዝኾነ ዕላማን ሽቶን ዘለዎ፣ ግልፂ ዝኾነ ናይ ባጀት ትልምን ኣጠቓቕማን ዘለዎ፣ ኩሉ ምንቅስቓሱ
gechdwet@yahoo.com ውሑስን ኣሳታፋይን ዝኾነ፣ ፍትሓውነት ዘለዎ፣ ቅቡሉነት/legitimacy ዘለዎ፣ ሰላምን ድሕንነትን ህዝቡ
ዘረጋግፅ፣ንእምነታቱ ህዝቢ ንሃተይ እዩ ኢሉ ንክቕበሎ ዘስርፅ፣ ኩሉ ግዜ ሰላማዊ ዝኾነ ለውጢ ክህሉ
ዓምደኛታት ዝፅዕር፣ ኣብ ኩሉ ትልምታቱን ንጥፈታቱን ንህዝቢ ብፍላይ ንዝምልከቶም ኣካላት ራኢቶ ንክህብሉን
ሙሉወርቅ ኪ/ማርያም
ዶ/ር ገብረመድህን ሮምሃ ሓገዞም ከዕርፍሉን ዝገብር፣ ብምልዛብን ክትዕን ዝኣምን ንህዝቢ ዘኽብር ወዘተ።
ዳዊት ሃይለ
ዶ/ር ኣርኣያ ኣብርሃ
ሓደ ብሄር ገዝጋሲ ኣተሓሳስባ ኣለዎን እንብሎ፡ ብሓባር ዝሓስብን ዝፍፅምን እንትኾን/
ኣታኽልቲ ሃይለስላሰ collective action፣ ውሽጣዊ ዓቕሙ ዝተኣማመን ዝጥቀምን፣ ማዕርነት፡ ሕበራዊ ዕላማን ተዋረዳዊ
ግርማይ በረሀ ሓላፍነትን ዘኽብር ዘለዎ፣ ሙሉእ መሰል ዓርሰ ውሳነን ዓርሰ ምሕደራን ዘረጋግፅ፣ ምስ ካልኦት ዝህልዎ
ርክብ ኣብ ሓበራዊ ረብሓን ምክብባርን ዝተመስረተ፣ ማሕበራዊ ፍትሒ ዝጠልብን ከረጋግፅ ዝቃለስን፣
ኣብ ትካላትን ውዳበታትን ዝእእምን፡ ኣብ ውልቀ ሰባት ዘይንጥልጠል ወዘተ። ህዝቢ ትግራይ ከም ብሄር
መፅሄት ውራይና
ጠንካራን ገስጋስን ኣተሓሳስባ ዘለዎ ብሄር እዩ እንብሎ ዳርጋ ኩሎም እዞም መመዘንታት ስለ ዘማልእ እዩ።
ብውራይና ስራሕቲ
ሚድያን ናይዚ ተፃራሪ ወይ ድሑር ብሄርተኝነት ድማ ዘርኣዊ/racism ፣ ዓሌታዊ/ tribalism፣ ምላሻዊ/ reactive፣
ኪነጥበብን ሓ/ዝ/ው/ማ ንባዕሉ ኣገዳሲ ዝገብርን ንኻልኦት ዝፀልእን ካልእ ኩሉ ይፀአኒ እዩ ኢሉ ዝኣምንን/paranoia about
እና ተዳለወት ማሕበራዊ፣ outside world፣ ፅልእን ጎንፅን ፈጣራይ/hostility ወዘተ።
ኢኮኖምያውን
ፓለቲካውን ዛዕባታት
እትድህስስ ወርሓዊት
መፅሄት ውልቀ እያ፡፡ ዓዲ (መንግስቲ) ዝፍርስ፣ ፋሕፋፍ ዝብል እንታይ ትኾን እንተሎ እዩ?
- መንግስቲ እንትልሕልሕ፡ ብፍላይ ኣብ ልዕለዋይ ክፋሉ

ዲዛይን ፡
ኣኩሱማይ ሚድያ - ሕጊን ስርዓት(lar and order) ምኽባር እንትኣቢ ወይ ተዘይተኸቢሩ
(ኣማኑኤል)
- ዘይምዕሩይ ግልጋሎትን ምሕደራን እንትህሉ/bad public services
- ፖለቲካ ብውረን ያዕያዕን እንትብከል
- ካብቲ ስሩዕ ውዳበን ትካላትን ወፃእ ንህዝቢን መሪሕነትን ዝዝውሩ ወይ ንዝውር ኢና ዝብሉ
እንትበዝሑ
- ህዝቢ ኣብ መራሕቱ ኣሜኔታ እንትስእን
- ፖለቲካዊ ልህይቃን ብበዝሒ ሽሞም እንትጎድፍን ፀለመ እንትበዝሕን
- ምፅያቕ፣ ምሕምዟቕ፣ ምዝራግ…. እንትበዝሕ ወዘተ
2
ውራይና
ሓርነታዊ መንገዲ፣ ትግራይ

ዘይፈተነቶ ኣንፈት ምዕባለ! ኣብርሃም ኣሰፋ (መሃንድስ/እንጅነር)
ኣብ መበል 56 ሕታም ውራይና፤ ዳዊት ሃይለ ዝተብሃሉ ሓውና “ክልል ትግራይ ኣብ ክሊ ዓባይ መሰረት ጌይርካ ማሕበራውን ቁጠባውን ምዕባለታት እተረጋገፅ። ከምቲ
ሃገር ትዓቢ” ዝብል ሞጎት ኣቕሪቦም ምንባሮም ይዝከር። ዘለናሉ እዋን፣ ኩሉ ግዱስ ትግራዋይ ኣብ መፅሓፍ ዝብሎ፣ “ ሰብ ብእንጌራ ጥራይ አይነብረን”። ብተደጋጋሚ ከምዝግለፅ፣
መፃኢ ዕድል ትግራይ ዘለዎ ሓሳብ እናቕረበ ብምዝታይን ሓበራዊ ምርድዳእ ብምሓዝን ኣንፈትና ኣብ መንነትን ትርጉምን ኢትዮጵያ፣ ንኹሉ ዘረዳድእ መበገሲ ስነ-ሓሳብ የለን።
ኣብ እነነፅረሉ ተኣፋፊ ኩነታት ምህላውና ርዱእ እዩ። ስለዝኾነ ድማ፣ ኣይተ ግርማይ በርሀን ኢህወደግ ኣብ መንነትን ትርጉምን ኢትዮጵያ ክልተ ተፃባእቲ ኣራኣእያታት
ኣይተ ዳዊት ሃይለን ዝበሃሉ ክልተ ግዱሳት ተጋሩ ኣብታ ልዕል ኢላ ዝተጠቐሰት ሕታም ውራይና፣ ከምዘለዉ እዩ ክሕብር ፀኒሑ። ሓዲኡ ትርጉም መንነት ኢህወደግ፣ ኢትዮጵያ
ኣብቲ ዛዕባ ኣመልኪቶም ነናይ ባዕሎም ሓሳባት አቕሪቦም ኣለዉ። ካብቱ ጽሑፋቶም ከም ናይ “ሕሉፋት ገዛእቲ ደርብታት” ምሕደራ ውፅኢት ከምዝኾነት ዝገልፅ ኮይኑ፣
ዝተረዳእኽዎ፣ ክልቲኦም ተጋሩ ብዛዕባ ድሕንነት ትግራይ ዝግደሱን ኣብቲ ህልው ኩነታት ህዝብና እቶም “ዝሓለፉ” ገዛእቲ ደርብታት ንኢትዮጵያ ዝሪኡዋ፣ ከም ኣብ ዙርያ ሓደ
ዘይፈላለዩን ኢዮም። እንተኾነ ግና ረብሓ ብሄረ ትግራይን ተጋሩን ከመይ ይረጋገፅ ኣብ ዝብሉ ቋንቋ፣ ሓደ ባህሊን ሓደ መንነትን ዝተፈጠረትን ክትህሉ እትኽእልን ሃገር
መትከላት ዘለውም አፈላላይ ኣዚዩ ሰፊሕ ኢዩ። በወገን ኣይተ ግርማይ፣ ብሄረ ትግራይ ኣብዚ ገይሮም እዮም። እተን ሓደ ቋንቋ፥ ሓደ ባህሊ፥ ሓደ መንነት ዝበሃላ ባእታታት
ሐዚ እዋን ዝርከበሉ ኩነታት፣ ዕምቆቱን ስፋሓቱን ካብ ቁጠባዊን ማሕበራዊን ረብሓታት ሓሊፉ ተደሚረን ድማ ሓድነታዊት ዘይኮንስ ኣሃዳዊት ሃገር ይፈጥራ። እዚ ብሕሉፋት
ምስ መንነት ዝተአሳሰረን፣ ከምኡ ስለዝኾ ድማ ነቲ ፀገም ኣብ ክሊ እዛ ሀገር ኮይንካ ንምፍታሕ ገዛእቲ ደርብታት ተፈቲኑ ዝፈሸለ ናይ ምስረታ ሀገር ኣራአእያ፣ ናይ ምውሓጥ
ዝተገብሩ ፈተናታት ኩሉም ፍሹል ምዃኖን ቅዋም ብምሓዝ፣ ስትራተጂያዊ መፍትሒኡ እውን ፖሊሲ (Assimilationist Policy) ውፅኢት እዩ። እዚ ኣራአእያ እዚ፣ ኣብ
“ነፃ ሃገር ምውናን እዩ” ክብል ዝደምደመ እዩ። ብወገን ኣይተ ዳዊት ድማ፣ ክልል ትግራይ እዋን ፊውዳላዊ ስርዓት ሃይለስላሴ፣ ብፍላይ ኤርትራ ንኸምስል ብኮንፌደሬሽን
(ብሄረ ትግራይ ኣይበለን)፣ “ኣብ ፅላል ዓባይ ሃገር ኢትዮጵያ ክትዓቢ ትኽእል እያ” ብምባል፣ ተቐቢሉ ክውሕጣ ምስ ፈተነ፣ ናፅነታዊ ተጋድሎ ሓርነት ወሊዓ፤ ድሕሪ መሪር
ብቐንዱ ረብሓ ትግራይ ብዓይኒ ቁጠባ ዝተቓነየ ምዃኑ ኣስሚሩ ሓሳቡ ኣቕሪቡ ኣሎ። ክልቲኦም ኲናት ነፃነታ ክትእውጅ ገይሩዋ እዩ። ትግራይ ድማ፣ ሓርነታዊ ተጋድሎኣ
ወገናት ኣብቲ ኩሉ ግዱስ ትግራዋይ ክመያየጠሉ ዝግባእ እዋናዊ ዛዕባ፣ ነናይ ባዕሎም መካትዒ ብዓወት ምስ ዛዘመት ተመሳሳሊ ሓርነታዊ ባህጊ ምስ ዘለዎም ብሔራት
ሓሳባት ብዝርዝር ንምቕራብ ዝወሰድዎ ልዑል ተበግሶ ኣዐርዩ ዝምስገን እዩ። እንተኾነ ግና፣ እቲ ኢትዮጵያ ማዕርነታዊ “ፌደሬሽን” መስሪታ ኣብ ኢትዮጵያ ክትፀንሕ ክኢላ እያ።
ውራይ፣ እዋናውን ኣገዳስን ውራይ ትግራይ ስለዝኾነ፣ ብዙሕ ክትዕን ምርዳዳእን ዘድለዩ ዛዕባ
ምዃኑ ኣብ ግምት ብምእታው፣ ኣነ እውን ብወገነይ ውልቃዊ ርኢቶይ ከምዝስዕብ ኣቕሪበ ኣለኹ። ህወሓት ዝመርሖ ሓርነተ-ደርባዊ ተጋድሎ ብዓወት ምስተዛዘመ፣ ኣብ መንነትን
ትርጉምን ኢትዮጵያ፣ እቲ ካልአዋይ መማረፂ እዩ ተፈቲኑ። እቲ ዝቐረበ
ሽሕ’ኳ ከም ውልቃዊ ርእይቶ ክኽበር ዝግበኦ እንተኾነ፣ ብኣይተ ዳዊት ዝቐረበ ሓሳብ፣ ነቲ ዛዕባ መማረፂ፣ ምፅናሕ ሃገረ ኢትዮጵያ፣ ኢትዮጵያ ኢትዮጵያ ዝገብራ ሓደ ቋንቋ፣
ኣቕሊሉ ዝረኣየን ኣብ ሕሉፍ መዋእል እዚ ሃገር ድማ ተፈቲኑ ዝፈሸለን ሓሳብ ኣብ ልዕሊ ምዃኑ፣ ሓደ ባህሊ፣ ሓደ መንነት ስለዘለዋ ከይኮነ፤ ዝተፈላለዩ ቋንቋታት፣ ዝተፈላለዩ
ንመንነታዊ ክብርታትን መፃኢ ዕድላትን ተጋሩ ኣብ ግምት ዘይእተወን ነቲ ዛዕባ ብሓንቲ ክሪ፣ ባህልታትን ዝተፈላለዩ ሃይማኖታትን ዘለዎ ህዝቢ ተኸባቢሩ ብማዕርነት
ማለት’ውን፣ ብመንፅር ቁጠባዊ ረብሓ ጥራሕ ዝጠመተ ሓሳብ ስለዝኾነ፣ ነታ ቁጣባዊ ረብሓ ኣብ ዝነብሩላ ሃገር ምዃና እዩ። ናይ ቋንቋ፣ ባህሊን መንነትን ኣፈላላይ፣ ከምቲ
ክሊ እዛ ሃገር ዝርጋገፀላ መንገዲ እውን እንተኾነ፣ ብዕቱብ መኽንዮታት ተዋዲዱ ዝቐረበ ሓሳብ ደገፍቲ ኣሃዳዊ ስርዓት ዝብልዎ ምንጪ ድኽመትን ምብትታንን ከይኮነስ፣
ኣይኮነን ። ምንጪ “ጥንካረ” እዩ ዝብል እዩ።
ንዓይ፣ ውራይ ተጋሩ፣ ውራይ መንነታዊ ምዕባለ እዩ። መንነት ምስተዓቀበ ኢኻ ኣብ ክብርታታካ እንተኾነ ግን፣ ህወሓት ልዕልነት ብዝሓነት ዋላ እንተሰጎሞት፣ “ብሄራዊ ሕቶ
3
ውራይና
ብሕገ መንግሰቲ ተመሊሱ እዩ”፣ ስለዘኾነ ድማ ፖለቲካዊ ሃገር ብዘይካ ሃገራዊ መንነት ኣይፀንዕን። ጨፍሊቕካ ሃገራዊ ድማ፣ ህወሓት/ኢህወደግ ንኢትዮጵያ፣… “ካብ ሓደጋ ብተና
መተሓባበሪ ስነሓሳብ (Ideology) ፍፁም ዓብላላይ ብምግባር፣ መንነት ናይ ምፍጣር ዕማም እውን ኣብ ብዙሓት ሃገራት ኣድሒኑ ናብ ጎደና ስሉጥ ልምዓትን ሰላምን ዘእተወ ናይ
ኣብ ከይዲ ምእኹልን ስሉጥን ቁጠባዊ ዕብየት ኢትዮጵያ ዓለም ዘተኽኣለን ዝተሳኸዐን ዋላ’ኳ እንተኾነ፣ ኣብ ሃገረ ፖለቲካ ሓይሊ’ዩ”… ዝብል ናእዳ እናተውሃቦ ዝፀንሐ።
ብምርግጋፅ፣ ንብሄራዊ ስምዒትን ባህግን ብሄራት ኢትዮጵያ፣ ኢትዮጵያ ግን ፈሺሉ እዩ። ልዕል ኢልና ኣብ መእተዊ’ዚ
ናብ ትርጉም ዘይብሉ ብርኪ ኣውሪድካ፣ ኣብ ወያናይ ፅሑፍ ከም ዝራእናዮ፣ ኣብ እዚ ሃገር ንነዊሕ ዘበናት እንተኾነ ግን፣ ሃገር ብዘይካ ሃገራዊ መንነት ክምስረት
ዲሞክራሲያዊ ኣታሓሳስባ ዝቖመትን ሓዱሽ ፖለቲካዊ መንነት ዝተኻየደን መሰል ብሄራትን ብሄረሰባትን ብምጉባጥ ከምዘይኽእል ግሁድ ሓቂ ስለዝኾነ፣ውድብ ህወሓት ኣብ
ዘለዋን ሓዳሽ ኢትዮጵያ ንምህናፅ እዩ ፈቲኑ። እዚ ድማ፣ ዝተገበረን ምስረታ ሃገራዊ መንነት (Assimilationist ሃገረ ኢትዮጵያ ሃገራዊ መንነት ንምህናፅ ዝፈተነሉ መንገዲ፣
ብወያናይ መስርዕ ጥርናፈ ሓደ ቁጠባዊ ሃገርን መንነትን ናይ Policy) ድሕሪ ምፍሻሉ፣ ብ 1983 ዓ/ም ሓዱሽ ሃገር ኣብ ልዕልነትን ቅቡልነትን ስነ-ሓሳብ ፖለቲካ (Ideology)
ምፍጣር ፖሊሲ (Integration policy) መሰረት ዝገበረ ፈተነ ናይ ምፅናሕ “Holding together federalism”፣ ወይ ዌኣናይ ዲሞክራሲ መሰረት ዝገበረ እዩ። ብልዕልነት
እዩ፥ ሐዚ ኣብ ምፍሻል ዝርከብ መንነትን ትርጉምን ኢትዮጵያ። ድማ ዝነበረ ሀገር ከይብተን ተሰማሚዕኻ እትዕቅበሉ፣ ፖለቲካዊ ስነ ሓሳብ ዝቖመ መንነት ንምምሃዝ ኣብ ሕሉፍ
ኣብ መዓርነትን ምኽባር መሰል ዓርሰ ውሳነ ህዝብታትን እዋናት ዝተተግበሩ ፈተታት ድማ፣ ኣብ ታሪኽ ዓለም
ኣይተ ዳዊት “ዓባይ ሃገር” ክብሉ ከለዉ፣ ኣየነይቲ ሃገር?..... ኢለካ ዝተደረኸ ፌደራላዊ ስርዓት ንምጥያሽ እዩ ተፈቲኑ። ብኻሊእ ብተደጋጋሚ ዝፈሸሉን ኣብ ኢትዮጵያ እውን ብተመሳሳሊ
ምሕታት ንቡር እዩ ዝመስለኒ። እንተኾነ፣ ብመሪር ተጋድሎ መዳይ ድማ፣ እቲ ድሕሪ ውድቀት ስርዓት ደርጊ ኣብ መልክዑ ኣብ ምፍሻል ዝርከብን እዩ።
ተጋሩን ኤርትራውያንን፣ ዝተፈላለዩ ብሄራት ኢትዮጵያ’ውን ኢትዮጵያ ዝቖመ ፌደራላዊ ስርዓት፣ ኣግባብ አመሰራርትኡ
በቢብርኩ ብዝገበሩዎ መሪር ቃልሲ ዝፈረሰ ሃገራዊ መማረፂ ልዕል ኢሉ ከምዝተገለፀ ከይኮነስ፣…“(coming together ኣብ ዕድመና ብተግባር ከምዝራእናዮ፣ ኣብ ኢትዮጵያ
ኢትዮጵያ፣ ካብ መካትዒ ዓውድና ንግዚኡ ግልስ እንድሕር federalism) እዩ፣ እቲ ዝነበረ ኢምፓየር/ግዝኣት ኢትዮጵያ ተፃራሪ ብሄራዊ ስምዒት እንዳማዕባለ፣ ብግልባጡ ድማ
ኣቢልናዮ፣ ኣብ ክሊ እቲ ሐዚ ኣብ ምፍራስ ዝርከብ መማረፂ ፈሪሱ፣ ከም ብሓድሽ ተሰማሚዕና ዘቖምናዮ ስርዓት ኣብ ሞንጎ “ዲሞክራሲያውያን ወየንቲ” ምትእምማን
ሃገረ ኢትዮጵያ ኾይና እያ ኣይተ ዳዊት፣ “ትግራይ ትዓቢ ፌደሬሽን እዩ ኣብ ኢትዮጵያ ዘሎ፣”… ዝብሉ ምሁራት እናፈረሰ እዩ ከይዱ። ነቲ ተርእዩ ፀቢብነት፣ ክራይ
ትኽእል እያ” ኢሎም ዝብሉና ዘለዉ ኢልና ንበገስ። ብሄራት ኦሮሞን ደቡብን እውን ኣለው። በዚ መዐቀኒ እዚ’ዩ ኣካብነት፥ መሲልካ ምሕዳር፥ ዋሕዲ ምቅልላስ፥ ተሃድሶ፥
ዕምቆት ተሃድሶ ዝብሉ ጉልባባት እንዳለጠፍካ ምንኣስ
ብመሰረቱ፣ ብሕወሓት ዝተፈተነን ኣብ ኢትዮጵያ ብፖለቲካዊ ኣየድልን። ስለዝኾነ ድማ፣ “ኣብ ውሽጢ ሸውዓተ ሚሊየን
ስነ ሓሳብ ዝተነደቐን ሃገራዊ መንነት ምፍጣር ይከኣል’ዶ?፣…. ትግራዋይ፣ ኣባላት ኢህወደግ ሰሪፁ እዩ” ዝተብሃለ ስነ ሓሳብዊ መንነት
እዚ መማረፂ’ኸ ነባር ተፃብኦ ባህጊ ኢትዮጵያውያን ክዕረቕ እዩ ብተግባር ፈሺሉ። ብፖለቲካዊ ስነ ሓሳብ ዝፍጠር
የኽእል’ዶ?.... መሰል ዓርሰ ውሳነ ክልል ህዝብና ኣሐሊፋና መቦቆላዊ ስልጣነ መንነት ነዊሕ ከምዘይፀንሕን ምስ ምዝሕታል መራሕነት
እንህበሉን ናትና እንብሎን ዓብይ ሃገር ኣለና’ዶ?.... ዝብሉ ናይቲ ዕላማ ሓቢሩ ከምዝፍሽልን፣ ሳሙእል ሃቲንግተን
ረቛሒታት መበገሲ ገይረ ክሪኦ ከለኹ፣ ኣብዚ ሐዚ ዘለናሉ ዘለዎ፣ ብመንነቱ ዝተብሃለ ፖለቲካል ሳይንቲስት “ተፃብኦ ስልጣነ” (Clash
ህልው ኩነታት፣ ትግራይ ካብ ብሔራዊ ሓርነት ንታሕቲ of Civilizations) ኣብ ዝብል መፅሓፉ ከምዚ ብምባል
ዝስራዕ መርገፂ ከም ስትራተጂያዊ ሽቶ ሒዛ ክትለዓል፣ ዝንእሳ ባህሉን ታሪኹን ይገልፆ፦ “There are many types of identities. However,
ይመስለኒ። ትግራይ፣ ብሄራዊ ዕላማኣ ካብ ኢትዮጵያ ፈልያ cultural and national identities have proven to be long
ክትሪኦ ኣለዋ ዝብል እምነት ኣለኒ። ስለዝኾነ ድማ፣ ዋጋ ሓርነትና ኣዝዩ ዝኾርዕ፣ lasting ones. If history has thought us anything, it’s that,
ከይበዝሕ መዋፅእቲ ሜላታት ክንፍትሽ’ዩ ዝግበአና’ምበር፣ “ኣብ political last only as long as the cult of the leader does, be
ትሕቲ ፅላል ኢትዮጵያ ኮይንና ኢና ክንዓቢ እንኽእል” ዝብል
መማረፂ፣ ጊዜ ዝሓለፎን ህልው ፖለቲካዊ ኩነታት ኢትዮጵያን
ሓበራዊ ታሪክ him a Tito or Stalin. Once he dies, nations based on “identity
of ideology” split apart.”
መሰረት ዘይገበረ ናይ ክትዕ ዛዕባ ምዃኑ ምርዳእ ኣገዳሲ እዩ።
ናይ ምስራሕን (ተነፃፃሪ ትርጉም፥ ……ዝተፈላለዩ ኣይነታት/ቀፀላታት መንነት ኣለው።
እብ ህልው ኩነታት ኢትዮጵያ ይኹን ካልኦት ዓድታት
ዝወድቃሉ ምኽንያት ክቐርቡ ዝኽእሉ ዝርዝር ኣካዳሚያዊ
ስርዓተ ኽብሩ ባህላውን ብሄራውን መንነት ግን ዘላቒ ክኸውን ይረአ። ታሪክ ዘምህረና
ነገር እንተሃለወ፥ ኣብ ፖለቲካዊ መንነት ክምስረት ዝፍተን ሃገር፣
ክትዓት ከምዘለው ይርዳእ። ምስ ዲሞክራሲ፣ ተሓታታየነት
(accountability)፣ ሓቛፋይነት (inclusiveness)፣ ልዕልና ሕጊ ናይ ምዕቃብን መራሒ እቲ ውድብ ክመውት እንከሎ /ዋላ ከም ስታሊን ይኹን ከም
ቲቶ ዝበለ ህቡብ ይኹን/፣ እቲ ኣብ ፖለቲካዊ መንነት ዝተደረኸ ሃገር
(rule of law) ተኣሳሲሩ ዝተፈላለዩ ርድኢታት ክቐርቡ ይኽእሉ
ዝለዓለ ተሞክሮ
ንብተና ከምዝቃላዕ እዩ……)
የኾኑ። ኣነ ክሪአሉ ዝፈተንኩ ኣንፈት ግን፣ ኣብ ኢትዮጵያ
ዘጋጥም ዘሎ ሓደጋ ናይ መንግስቲ ምልውዋጥ ከየኮነስ፣ ናይ ብተግባር ድሕረ ሕልፈት መለስ ኣብ ኢትዮጵያ ዝኸውን ዘሎ እውን
ሃገራዊ መንነትን ትረጉምን ምልውዋጥን ዓሚዩቕ ተፃብኦን ዘለዎ ዓብዪ እዚ እዩ። ባህላዊን ብሄራዉን መንነታት ህዝቢ ናብ ትርጉም ዘይብሉ
ስለዝኾነ በኡ ልክዕ ከንርደኦ ከምዘለና ንምኹርኳር እዩ። ብርኪ ግንዛበ ዘውርድ ፖለቲካዊ መንነት ንምፍጣር ዝግበር ፈተነ፣
ህዝቢ እዩ። ከይዱ ከይዱ ውፅኢቱ ፍሽለት እዩ። ናይ ውድብ ህወሓት ኣድማሳዊ
ብፖለቲካዊ ስነሓሳብን ቁጠባዊ ምትእስሳርን ሃገራዊ መንነት መሪሕነት ፍሉይ ዝገብሮ ነገር እንተሃለወ፣ እቲ ዝመርሖ ቃልሲ ላዕሊ
ንምፍጣር ዝተገበረ ፈተነ ዝፈሸለ ስለምዃኑ፤ ላዕላዩ እንትረአ ሓርነታዊ ዝመስል ኮይኑ፣ ብተግባር ግን ንዝኾነ ይኹን
4
ውራይና
ኣብ ኢትዮጵያ/እንተተኻኢሉ’ውን ኣብ ዓለም/ ዝርከብ ሸቃላይ ዝወገነ፣ ደርባዊ ተፃብኦ ዘቐደመ ማርክሳዊ ዕላማ “ተጋሩ ከመይ ገይሮም መሃንዲሳት ዕብየት ይኾኑ?”…. ክሳብ ምባል ዝኸደን ነቲ
ዝተሓንገጠ ቃልሲ ምንባሩ እዩ። ብመጠኑ ኣብ ምስኻዕ ዝነበረ ባህጊ ልምዓት ኢትዮጵያ እውን ዝኾለፈን እዩ። ስለዝኾነ
ድማ፣ እዚ ስምዒት እዙይ ዝወለዶ ሕርቃን፣ ኣብ ዝሓለፉ ሰለስተ ዓመታት፣ ካብ
ብዓይኒ መሪሕነት ህወሓት፣ ዝኾነ ይኹን ብሄር ወያናይ ዲሞክራሲያዊ ኣተሓሳስባ እንተዓቲሩ፣ “ካብ ማንም ትግራይ ኣዚዩም ርሒቖም ኣብ “ክልሎም” ዝተሃነፁ ትካላት ኢንዱስትሪ ናይ ምቅፃል፣
ትግራዋይ ንላዕሊ ወገን እዩ” ዝብል መበገሲ እዩ ተወሲዱ። ብሄራዊ ተጋድሎ ከም መደያየቢ፣ ማርክሳዊ አስተምህሮ ስራሕቲ ህንፀት ግድብ ናይ ምስንኻል ተግባራት ክፍፀሙ ገይሩ እዩ።
ድማ ከም ዕላማ እዩ ተወሲዱ፣ ብመሪሕነት ህወሓት። ካብ መበቆሉ ተፃራሪ ዝኾነ ጉዕዞ መሪሕነት ህወሓትን
ህግደፍን ብዕምቆት ዘፅነዐ ትግራዋይ ምሁር ፕሮፌሰር ኣለምሰገድ ኣባይ፣ “ዝተኸድዐ መንነት” ““Identity Jilted”, ኣብ ክሊ እዚ ህንፀት ሓዱሽ ሃገራዊ ማንነት ድማ፣ ማእኸል ቁጠባ እዛ ሃገርን መግለፂ
The Diverging Paths of Tigrean and Eritrean Nationalist Struggles” ኣብ ዝብል መፅሓፉ፣ ንመሪሕነት ነባር ኣቢሲንያዊ መንነትን ዝተላበሰት፣ ግን ድማ ዙርያ መለሻ ብኦሮሞ ዝተኸበበት
ህወሓት፣ “Victory offers a virtual carte blanche to invent identity…The rational actors of TPLF led ከተማ ኣዲስ ኣበባ እያ ካብ ካልኦት ከተማታት ኢትዮጵያ ንበይና ተመዚዛ ክትወፅእ
costly nationalist war without being nationalists themselves. Marxism was their raison d’tre and ዝገበረ። በቲ ዝተፈተነ ፌደራላዊ ሃገር ናይ ምፅናሕ ፕሮጀክት ኣቢሉ መሰል ዓርሰ
ethno nationalism thier means to an end.” ብምባል ይገልፆ። ምሕደራ ዝረኸበ ህዝቢ ኦሮሞ ድማ፣ ንባዕሉ ከም ብወሰን ዝተወለደ ውላድ ዝቖፅርን
ነቲ ኣብ ኢትዮጵያ ልዕልነት ረኺቡ ዝፀንሐ ኣቢሲንያዊ መንነት (mainstream
(ተነፃፃሪ ትርጉም፥ …… ወታደራዊ ዓወት፣ ሓዱሽ መንነት ንምምሃዝ ተይተረፈ ዕድል ይህብ።... culture) ብመሰረቱ ዝፃረሮን፣ ብመጠን ዝሓዞ በዝሒ ህዝብን ኣሰፋፍራን፣ ድሕሪ
መራሕቲ ህወሓት ዋላ መሪር መስዋእቲ ዝጠለበ ብሄራዊ ቃልሲ ይምርሑ፣ ብሄራዊ ቃልሲ ሐዚ ኣብ ሃገረ ኢትዮጵያ (cultural minority) ኮይኑ ክነብር ዘይደልን እዩ። ነዚ
ከም መፈፀሚ ዕላማ ዝሪኡዎ መሰጋገሪ ኮይኑ፣ እቲ ቀንዲ ዕላሞኦም ግን ማርክሲዝም እዩ ነይሩ ተፈጢሩ ዘሎ ኩነታት ንምምፅእ በኦሮሞ ኢሊት መለዓዓሊ ህዝቢ ዝነበረ፣ ጉዳይ
ይብል።……..) ቋንቋ ኦሮሞ ሃገራዊ ምግባርን ጉዳይ ባዓል ዋንነት ፊንፊኔን ሽቶ መረጋገፂ ክብሪ ኾየኑ
ከምዝቕፅልን እቲ ሃገራዊ ተፃብኦ ከምዘጋድዶን ሩዱእ እዩ።
ብኻሊእ ወገን ድማ፣ “ትግራይ ሎሚኸ ናበይ?” ዝብል ናይ ኣይተ መሓሪ ዮሃንስ መፅሓፍ፣ ጉዕዞ
ብሄራዊ ሓርነታዊ ቃልሲና ብዓይኒ ትግራይ እንትረአ፣ እቲ ብሄራዊ ቃልሲ ተጋዳላይ ሓርነታዊ “ብሄራዊ ሕቶ ኣብ ኢትዮጵያ ብወሳናይ መልክዑ ተመሊሱ እዩ”፣ ሐዚ ብሓባር ናብ
ኮይኑ፣ እቲ ብመሪሕነት ዝተትሓዘ ዕላማ ግን ማርክሰ-ሌኒናዊ ምዃኑ “ጥልመት እዩ” ይብል። ልምዓት ንመርሽ! ዝብል ገምጋም ህወሓት፣ ባህጊ ኢትዮጵያውያን ብምርግጋፅ ባህጊ
ልምዓት ጥራሕ ዝረኣየ መሰረታዊ ሽግር ዘለዎ ስለዝኾነ፣ ኣብ ክሊ ፍሕፍሕ ተፃብኦታት
ኢትዮጵያ ኮይኑ ካብቱ ዝኸዶ ርሕቐት ንላዕሊ ክኸይድ ዝኽእል ኣይነበረን። ብተግባር
ከምዝተርኣየ፣ ብሄራትን ህዝብታትን ኢትዮጵያ፣ ልምዓት ኣህሪፉዎም ባህጊ ክብሮምን
ተፃብኦ ባህጊ ኢትዮጵያውያን ክዕረቕ ኣይኽእልን።
ተፃብኦ ታሪኾምን ዝድርብይሉ ኩነታት ኣይተፈጠረን። እኳ ደኣስ ብግልባጡ፣ ባህጊ
ምርግጋፅ ክብሪን ንሕንሕ ስልጣንን ናብ ዘይዕረቐሉ ብርኪ ተፃብኦ ኣብ ምዕባይ
ብመሰረቱ፣ ተፃብኦ ታሪኽን ንሕንሕን ኢትዮጵያውያን ክዕረቕ ዝኽእል ኣይኮነን። ኣብ ልምዲ
ይርከብ።
ፌደራላዊ ስርዓት ኣሜሪካ መሰረት ገይሩ ዝተፅሓፈ ሓደ መፅናዕቲ፣ ባህጊ ህዝብታት/ብሄራት/
ኣብ ክልተ ይኸፍሎም። እቲ ቐዳማይ ክፋል ባህጊ ህዝብታት/ብሄራት/፣ ናይ ምልማዕ ባህጊ
ኣብ ሓደ ዓዲ ዝነብሩ ብሄራት ናይ ታሪክን ባህልን ተፃብኦ እንተሃሊይዎም፣ እቲ
(Welfare goals) ተባሂሉ ዝፍለጥ እንትኸውን፣ እቲ ካሊእ ድማ ባህጊ ምርግጋፅ ክብሪ (Status
ኣፈላላይ እናተዃሰሐ ከምዝኸይድ ኣብ ላዕሊ ዝተጠቐሰ ፅንዓት ከምዝስዕብ ይሕብር።
goals) ከምዝበሃል ይሕብር። (Paths to Belonging: The Constitution and Cultural
Identity, Kenneth L. Karst) “A cultural group’s status goals differ from the goals of many other interest groups that seek to
influence government. The concern for status goals arises out of basic psychological needs, the
ባህጊ ምርግጋፅ ልምዓት (Welfare goals) ህዝብታት፣ ምስ ምምሕያሽ መነባብሮ ተኣሳሲሮም
individual not only needs to belong, but needs to be respected for his/her own self. The cultural
ዝረአዩ መግለፂታት፣ ማለት እውን፦ ከም ምስፍሕፋሕ ኣገልግሎት ትምህርቲ፣ ህንፀት ልምዓት
outsider wants the freedom to shape his identity to be allowed to keep “primordial” identity and
ኣባይቲ፣ ተበፃሕነት ግልጋሎት ጥዕና፣ ዝርገሐ መሰረተ ልምዓት፣ ወዘተ እንትኾኑ፤ ባህጊ ምርግጋፅ
also accepted as one who belongs to the larger society.
ክብሪ መንነት (status goals) ድማ፣ ምስ ምውናን ስልጣን፣ ምርግጋፅ ማዕርነትን ፅልዋ ክብርን
ዝታኣሳሰር ባህጊ እዩ። ባህጊ ልምዓት (welfare goals) ዝተፈላለዩ ብሄራት፣ ብወሳናይ መልክዑ Correspondingly, however, members of the dominant cultural group may see themselves as
ተመሳሳልን ዘይፃባእን፣ ህዝብታት/ብሄራት/ ካብ በበይኖም ኮይኖም ብሓባር ኮይኖም ዝበለፀ having an interest in maintaining existing “pecking orders” associated with race, ethnicity, and
ስሉጥ ልምዓት ከምዘመዝግቡን ከምዝርብሑን ርዱእ ዝገበረ መበገሲ ዘለዎ እንትኸውን፣ ኣብ religion. In other words, dominance itself- preventing cultural outsiders from belonging-may be
ኢትዮጵያ ብተግባር ኣብ ዝሓለፉ ዓመታት ዝራእናዮ እዩ። someone else’s status goal.” ብምባል ይገልፆ።
ናብ ባህጊ ምርግጋፅ ክብሪ (status goals) ክንመፅእ ከለና ግን፣ ኣብ መንጎ ህዝብታት ዝህልው (ተነፃፃሪ ትርጉም፣ ስራሕቲ መንግስቲ ንምፅላው ዝነሓንሑ ብሄራት ባህጎም ተፃራሪ
ርክብ፣ ተፃብኦን ወጥሪን ዘይተፈለዮ ከምዝኸውን ኢና እንርዳእ። ስለዝኾነ ድማ፣ ብፍላይ ናይ እዩ። ባህጊ ምርግጋፅ ክብሪ ካብ መሰረታዊ ስነልቦና ደቂ ሰባት እዩ ዝብገስ። ሓደ ሰብ
በዝሒ ህዝቢ፣ ፅልዋ አፈላላይ ንባብ ታሪኽን ባህልን ሰሜንን ደቡብን ኢትዮጵያ፣ ነባር ንሕንሕ /ናይ ዝኾነ ውዳበ ወይ ፈደሬሽን/ ማሕበር ኣባል ምዃን ጥራሕ ዘይኮነስ፣ መንነቱን
ኣቢሲንያ (ኣብ ሞንጎ ኤርትራ፣ ትግራይን ኣማሓራን ዝነበረ ተፃብኦ) ተሓዊሱዎ፣ ክዕረቕ ናብ ታሪኩን ክኽበረሉ እውን እዩ ዝደሊ። እቲ ሃገራዊ መልክዕ ንመንነቱ ዝገልፅን ዝሓቁፍን
ዘይኽእለሉ ብርኪ ተፃብኦ ኣብ ምዕባይ እዩ ዝርከብ። ክኾነሉ ይደሊ። ዓብላላይ ሃገራዊ መልክዕ ሒዙ ዝፀንሐ ብሄር ድማ፣ እቲ ዝነበሮ
ዓብላላይ መንነታዊ ቦታ ክሕሉ ይደሊ። በዚ ምኽንያት ድማ፣ ባህጊ ክብሪ ናይ ሓዲኡ
እቲ ባህጊ ምርግጋፅ ክብሪ ዝወለዶ ተፃብኦ፣ ምሒር ሓያልን ዝተጠናነገን ካብ ምዃኑ ዝተልዓለ፣
5
ውራይና
ብሄር፣ ናይቲ ካሊእ ብሄር ባህጊ ክብሪ ተፃባኢ ይኸውን።) ጁዲስ ከምዝሕብሮ፣ ኣሜሪካ ዝሑል ኲናት ዓለም ስዒራ ከምዝበሉዎ እዩ።
ምስ ወፀት፣ ነፃ ዕዳጋ (ግሎባውነት) ዓለማዊ መስርዕ
ወድዓዊ ኩነታት ኢትዮጵያ ነዚ ሓቂ እዙይ መሰረት ክኸውን፣ ስርዓት ሊበራል ዲሞክራሲ ድማ ዓብላላይ ብሔራዊ ሕቶናን ሓርነታዊ ተጋድሎናን ዘለኣለማዊ ኮይኑ
ጌርና እንተሪእናዮ፣ ንሕንሕ ኣብ መንጎ ነባርን ዓብላላይ ዓለማዊ ስነሓሳብ ክኸውን ብዕቱብ ከምዝሰርሐት ይፍለጥ። እናሃለወ፣ “እቲ ሕቶ ተመሊሱ እዩ” ወይ ድማ “ወያናይ
መንነት ኣምሓራ (Mainstream culture of Ethiopia) ዲሞክራሲ ኣብ ኢትዮጵያ ዘምፀኦ ስሉጥ ዕብየት፣
ናይ ምሕላውን፣ መንነት ቋንቋን ኦሮሞ ሃገራዊ መልክዕ ምስ እዚ ተኣሳሲሩ፣ ቻይና ቁጠባኣ ንዓለም ክፍቲ ብምግባር ንመንነትና ውሒጥዎ ክተርፍ እዩ” ዝብል ገምጋም ምውሳድ
ንምትሓዝን ዝግበር ፈታኒ ተፃብኦ እዩ። ምንነትን ቋንቋን ስነሓሳብዊ ሽርሸራ ንምክያድ ዝኸደቶ ክያዶ፣ ተባሪቑ እውን ስሕተት እዩ ነይሩ። ይትረፍ ኣብ ኢትዮጵያ ኣዐርዩ
ኦሮሞ ሃገራዊ መልክዕ ንክሕዝ ኣብ ዝግበር ፈተነ እቲ ኣብ ንኣሜሪካ ኣብ ፈተና ከምዘእተዋ ምርኣይ ይካኣል። ኣሜሪካ ድሑር ዓዲ፣ ልዕል ኢሉ ዝተጠቐሰ መፅሓፍ ጆን ጁዲስ
ቋንቋ፣ ባንዲራ፣ ብሄራዊ ባዓል፣ ታሪክ ወዘተ ዝነበረ ተፃብኦ ንቻይና ኣባል ውድብ ንግዲ ዓለም (WTO) ክትከውን ከምዝሕብሮ፣ ድሕሪ ኣማኢት ዓመታት ኢንዱስትሪያዊ
ኢትዮጵያ ናብ ዝኸፍአ ብርኪ ከምዝዓቢ ምግማት ይከኣል። ብምስምማዓ፣ ዶብ ሰገር ትካላት ኣሜሪካ (ብኣገላልፃ ዕብየት፣ ስለ ብሔራዊ መንነቶም ዘይግደሱ ገንዘቦምን
ተፃብኦ ኢትዮጵያ ይትረፍ’ዶ ክዕረቕ ኣብቲ ሐዚ ዘለዎ ፅላል ኣስተምህሮ ማለሊት“ናይ ሃፀይነት ስደተኛ ትካላት”) ዕዳጋ ፍልጠቶምን ሒዞም ኣብ ዝመሰዮም ዝሓድሩ ኣሜሪካውያን
ፌደሬሽን ኢትዮጵያ ኾይኑ ንምቕፃል ከፀግመሉ እዩ። ቻይና ንምምዝማዝ ፍልጠቶምን ገንዘቦምን ሒዞም ናብ (cosmopolitan anywheres) ካብ ጠቕላላ ህዝቢ ኣሜሪካ
ቻይና ምኻዶም ይዝከር። ብውፅኢቱ ግን ውሱናት ትካላት ትሕቲ 30% እዮም።
ብመሪሕነት ውድብ ህወሓት ብሄራዊ ረብሓ ትግራይ ዘነፀረ ሃፍቲሞም፣ ኣብዝሓ ኣመሪካዊያን ሸቃሎ ፋብሪካ ግን
ጉዕዞ ስለዘይተገበረ፣ ካብ ዓሰርተ ኢድ፣ እቲ ትሸዓተ ኢድ ስራሕ ኣልቦን ተጠወርትን እዮም ኮይኖም። እቲ ዝኸፍአ ትግራዋይ፣ መቦቆላዊ ስልጣነ ዘለዎ፣ ብመንነቱ ባህሉን
ዳርጋ ብህወሓት/ኢህወደግ ምሕደራ እዋን፣ ኣብ ዝሓለፉ ግን፣ ቻይና እቲ ዝተደገሰላ ስነሓሳባዊ ምሽርሻር ከይኮነ ታሪኹን ኣዝዩ ዝኾርዕ፣ ሓበራዊ ታሪክ ናይ ምስራሕን
ዒስራ ዓመታት ተሃኒፃ እትበሃልን ማእኸል ቁጠባ ወያናይ ዝፈፀመትስ፣ ብግልባጡ ቁጠባዊን ወታደራውን ዓቕማ ስርዓተ ኽብሩ ናይ ምዕቃብን ዝለዓለ ተሞክሮ ዘለዎ
ዲሞክራሲያዊት ኢትዮጵያ ዝኾነትን ከተማ ኣዲስ ኣበባ፣ ሃኒፃ፣ ናይ ስነሓሳብ ነፃነታ ኣኽቢራ፣ መንነታ፣ ታሪኻን ዓብዪ ህዝቢ እዩ። ድሕሪ ውድቀት ኣክሱማውያን፣ ንነዊሕ
“ፊንፊኔ እያ!፣ ኣይ በረራ እያ!” ዝብል ናይ “ሰብ ዋንነት” ሕቶ ክብራን ብምዕቃብ ንናይ ዓባይ ሃገር ኣሜሪካ ዕብለላ ግዜ ብቕርሕንቲ፣ ኲናትን ንሕንሕን ዝዘለቐ ኣቢሲንያዊ
ተመዚዙ ሸኩት እንትፍጠር፣ ትግራይ ፀግዒ ሒዛ እትርእየሉ ዝገዳደር ዓቕሚ ዝፈጠረት፣ ምናልባት እውን ኣብ ቀረባ መንነት፣ መሰረቱ ዋላኳ ትግራይ እንተኾነ፣ ኣብ ከይዲ
ኩነታት እዩ ተፈጢሩ። ኣብ ከምዚ ዝበለ ኩነታት፣ ተጋሩ እዋን እትቕድም ሃገር ኮይና እያ ተመዚዛ። ንብዙሓት ህዝብታት እናዋሓጠ ዝዓበየ ኣምሓራዊ
ኣብ ውሽጢ ግዝኣት ኢትዮጵያ ኮይንና ኣይኮነን’ዶ ድልየትና መንነት፣ ንሃይማኖቱን ስርዓቱን በሪዙዎ እምበር ቋንቁኡን
ክገሃድ፣ ስልጣነን ምዕባለን ትግራይ ክነረጋግፅ፣ ቁጠባዊ ስለዝኾነ ድማ፣ ምዕራባውያን “ግሎባውነት/ ስርዓተ ኽብሩን መሊኡ ኣይወሓጦን። ንልዕሊ ሽሕ ዓመት
ዕብየት ክንረክብ ንኽእል ኢና ኢልካ ምሕሳብ ባዕሉ ኣፀጋሚ ዓለምለኻውነት ነጊሱ እዩ”፣ ሉኣላዊነት ብግሎባውነት ኣካል ኣቢሲንያ ኮይኑ ግን ድማ መንነቱ ዘይተውሓጠ
እዩ። ተሳዒሩ እዩ (The sovereign nation-state would ህዝቢ ትግራይ፣ ኣብ ሽዋ ብዝተኾየጠ ምእኹል ወያናይ
in due course wither away, David Held) ዝበልሉ ዲሞክራሲዊ ቁጠባ ክወሓጥ ኣይኽእልን። ዘይወሓጥ ሕዝቢ
ብሄረ ትግራይ መሰል ዓርሰ ውሳነኡ ኣሕሊፉ መልሓሶም ኣብ ምሕያኽ፣ ኣብ ክውንነትን ለውጥታት ድማ ሃገር እንተዘይወኒኑ፣ ኣብ ህልውና ሓደጋ፣ ኣብ ቁዘማን
ክህብ ኣይግባእን። ኣሰላልፋ ሓይልታት ተደሪኾም እውን (pragmatically) ዓወፅወፅን እዩ ዝነብር። ኣብ ቀረባ እዋን ከይዲ ምስረታ
መንገዶም ኣብ ምኽላስ እዮም ዝርከቡ። ሃገረ መንግስትን ብሄረ መንግስትን ኢትዮጵያ ከመይ
ንሓደ ህዝቢ ዝለዓለ ርካቦኡ ዕድሉ ባዕሉ ዝውስነሉ ሓርነት ከምዝፈሸለ ዝገልፅ ፅንዓታዊ ፅሑፍ ዘቕረቡ ፕሮፌሰር
ምርካብ፣ መንነቱ፣ ታሪኹን ክብሩን ዝስከመሉን ዘማዕብለሉን ናይ ቻይና ዕብየት፣ ናይ እኒ ሩስያ ፖለቲካዊ ፅልዋ፣ መድሃንየ ታደሰ፣ “ህልውና ብሄር ብዘይ ሃገር ኩሉ ጊዜ
ውሑስ ግዝኣት ምውናን እዩ ኢለ ይኣምን። ምርግጋፅ ሓርነት ዋሕዚ ስደተኛታት ዜጋታት ሳልሳይ ዓለም፣ መንንታውን ብፈተና ዝተፀምበለ እዩ (A nation without a state is
ቅድሚያ ዝወሃቦ ሽቶ ኮይኑ፣ ምስ ጎረባብትኻ ይኹን ምስ ሞራላውን ድስካለ፣ ግብረ ሽበራን ቁጠባዊ ዝቕባበን always a problem)” ኢሎም ዝሃብዎ ሓሳብ ነዚ ኩነታት
ዓለም ምትእስሳር፣ ምውድዳር፣ ኣብ ሓበራዊ ዕላማታት ኣናዊፅዎም፣ ምዕራባውያን “ዓንዲ ሒዝካ ተቖፀ” ናብ ኣዐሪዩ ይገልፆ እዩ። ኩኑታት ህልውና ብሄረ ትግራይ እውን
ብሓባር ምስራሕን ብሓባር ምቅላስን ንቡር እዩ። ምባል ተመሊሶም፣ መንነታዊን መቦቆላውን ርድኢት ኣብ ካብዚ ዝተፈለየ ኣይኮነን።
ምድናይን ብሄራዊ ስምዒት ናብ ምህንፅን የምለሱ ኣለው።
እዚ መዐቀኒ ጌርካ ክረአ እንከሎ፣ ኣብ ናይ ዓለም ቁጠባውን ፈለማ ኣሜሪካ (America First) ፣ ውድብ ሓርነት መደምደምታ
ፖለቲካውን ከይዲ ዕብየት ጫፍ ዝበፅሓ ሃገራት ዝኽተለኦ ዓባይ ብሪጣንያ (UKIP)፣ ሓዊሱ ኣብ ፈረንሳ፣ ሆላንድ፣
ፖሊሲ፣ ኣብ ብሄራዊ ጥቕሚ ምድናይን ናይ ፖለቲካን ቁጠባን ዴንማርክ፣ ስዊድን፣ ፊንላንድ፣ ጣልያን፣ ኣውስትሪያ፣ ምዕባለ ኩለንተናዊ መልክዕ ዘለዎ ልዑል ፍፃመ እዩ። ሓደ
ስነሓሳብ ልዕልና ምርካብን ዝተመስረተ እዩ (National ሃናጋሪ፣ ፖላንድ ወዘተ ብሄራውያንን ሓርነታውያንን ማሕበረሰብ ብቑጠባ ጥራይ ክዓቢ ይኽእል ይኸውን።
interest and ideology hegemony)። ውድባት ዝለዓለ ተቐባልነት ይረኽባ ኣለዋ። ወይ ቴክኖሎጂያዊ ምዕባለ ከመዝግብ ይኽእል። ከምዙይ
ዓይነት ቁንፁላት ምዕባለታት ኣብ ብሄራዊ መንነት
እንተኾነ ግን፣ መሪሕነት ውድብ ህወሓት ከምዝፈተኖ፣ ብንፅፅር እንተሪኢናዮ፣ ኣብ ሃገረ ኢትዮጵያ መሪሕነት እንተዘይተመስሪቶም ዘለቕቲ ክኾኑ አይኽእሉን። ብኻሊእ
መሰረትካ ዘልቅቕ (ናይ ፅንብላሊዕ) ኣካይዳ፣ ከይዱ ሕወሓት ዝፈፀሞ ረብሓ ትግራይ ኣሕሊፍካ ናይ ምሃብ መዳይ ድማ፣ ብዘይካ ሓበራዊ እምነትን ራእይን ዝርከብ
ከይዱ ከምዝባረቕ (backfire ከምዝገብር)፣ ሐዚ ዘሎ ናይ ስትራተጂካዊ ስሕተት (strategic mess) እውን ተመሳሳሊ ምዕባለ ውሑስ ኣይኸውንን። ተፃብኦ ሃገራዊ ኩነታት
ምዕራባውያን ኩነታት ከም ኣብነት ጌርካ ምርእይ ይካኣል። እዩ። ሓደ ነባር ተጋዳላይ፣ ጉዕዞና “ፅምብላሊዕ’ስያ ኢትዮጵያ ከምዝራእናዮ፣ ማሕበራዊ ምትእምማን (social
“The Nationalist Revival” ዝብል መፅሓፍ ዝፀሓፈ ጆን መቐመጫኣ እንተይከደነት መሬት ከደነት” እዩ ነይሩ trust and mutual loyalty) ከማዕብል ኣየኽእልን።
6
ውራይና
ተፃብኦ ስልጣነታት ዓለምና ብዕምቆት ዝመርመረ ሳሙኤል ዘናውፀን ስለዝኾና እየን። ብተወሳኺ ድማ፣ስርዓት ብሄረ
ሃቲንግተን፣ ብዘይካ ሃገራዊ መንነት ሃገር ዳርጋ የለን እዩ ዝብል መንግስቲ ማንም ዘይሓቁፍ፣ መሰል ንኡሳት ዝግህስ
(There is no country without cultural identity). ገይሩ ዝርኢ ግምገማ ኣይተ ዳዊት ጌጋ እዩ። ኣብዚ ዛዕባ
ብዙሕ ምባል እኳ ዝከኣል እንተኾነ፣ ኣይተ ዳዊት ንፅፅር
ኢትዮጵያ ሃገራዊ መንነት ንምፍጣር ብምጭፍላቕ እተን ሓደሽቲ ሃገራት ምኽንያት ገይሮም ሓፈሻዊ ስግኣት
(Assimilation) ይኹን ምርግጋፅ ልዕልና ፖለቲካዊ ስነሓሳብ ብመሰረቱ፣ ካብ ምግላፅ ሓሊፎም ዘልዓልዎ ዝረብሕ ጭብጢ የለን።
(Ideology hegemony) ዝተገበረ ፈተነ በርዒኑን ብቐትሩ ብዓይኒ ዕዳጋ ዘቐረብዎ መካትዒ እውን እንተኾነ፣ ትግራይ
ወጊሑዎን ፈሺሉ እዩ። ብግልባጡ ናይ መንግስቲ ቅርፂን ፍልጠትን ቴክኖሎጂን ዝተዓጠቐ ተዋዳዳራይ ንጡፍ
ሓርነትን ዝጠልብ ስምዒት ብሄራውነት እዩ ማዕቢሉ።
ተፃብኦ ታሪኽን ማሕበረሰብ ምፍጣር እንተኺኢላ፣ ዕዳጋኣ ዓለም ምዃኑ
ክንረዳዳእ ኣለና። ኣብ ትግራይ ፍርያት ቻይናን ኮርያን ካብ
ስለዚ፣ “ኣብ ሓደጋ ኣብ ዝወደቐ ሃገራዊነት ተፀጊዐ ክዓቢ ንሕንሕን ፍርያት ኣምሓራ ንላዕሊ ብሱሉጥ ክበፅሑ ይኽእሉ እዮም።
እየ” ምባል ዘዋፅእ ዕላማ ኣይኮነን። ኣብ ዝሓለፉ ከባቢ ዕስራ ትግራይ እኳያ ተወዳዳሪ ምህርቲ ኣፍሪያ፣ ዕዳጋ እትስእነሉ
ዓመታት ኣብ ኢትዮጵያ ዝተመዝገበ ቁጠባዊ ዕብየት እውን
ኢትዮጵያውያን ባይታ የለን።
ካብ ተወዳዳራይነት ናብ ሓገዛዊ ዕብየት ዘዘንበለ ኣብ ልዕሊ
ምዃኑ፣ ብኣብዛሕኡ እቲ ዕብየት ብሄራዊ ኒሕን ቁጠዐን ስለዚ፣ ሐዚ ብዘሎ ዓለማውን ሃገራውን ኩነታት፣ መሬትን
ዝወለዶ፣ መርኣያ መንነትና ዝኾነ ፅፉፍ ውዳበን ፅንዓትን ነቲ ክዕረቕ ዝኽእል ህዝብን ትግራይ ዝረገፀ ንፁር ብሔራዊ ዕላማ ሒዝካ፣
ዝነበረ ፋሺሽታዊ ስርዓት ነቒሉ ስለዝደርበየን እቲ ዝተረኽበ ብኡ መሰረት ዝተቓነየ ዓለማውን ከባቢያውን ኩነታት
ዓወት ዝፈጠሮ ፍናን፣ ምስ ንፁር ቁጠባዊ ኣንፈት ተደሚሩ ኣይኮነን። ኣፅኒዕኻ ምንቅስቓስ የድሊ። ሽሕ እኳ “ዝፈሰሰ ማይ
ነዊሕ ርሕቐት ስለዝወሰደና ዝተረኸበ እምበር፣ ነባሪዊ ዘይሕፈስ” እንተኾነ፤ አብ ቀፃሊ መዋእልና ግን ተመሳሳሊ
ኩነታት ኢትዮጵያ ዝፈጠሮ ከምዘይኮነ ምርዳእ የድሊ። ከም ጌጋ ከይንፍፅም ኣዐሪና ክንጥንቀቕ ይግባእ። ካብኡ
ተጋሩ፣ ኣማኢት ዓመታት እናተሃሰናን ብኸንደይ መስዋእቲ ብዝሓለፈ ግን፣ ኣብ ክሊ ብተፃብኦ ዝተመልአት “ዓባይ
እናተልዓልና ነባራዊ ኩነታት ኢትዮጵያ ክንልውጥ እንኸዶ ሃገር” ኮይንካ ዝግበር ጉዕዞ፣ ውፅኢቱ መኺኽካ ምትራፍ
ወረርቲ ዘውድቕን እዩ ይብል (Foolish policies lead to
ክያዶ፣ ብልጭ ኢሉ ብተደጋጋሚ ዝፈሸለን፣ ናህርናን ባህግናን እምበር ምርግጋፅ ኩለ መዳያዊ ዕብየት ኣይኮነን ዝብል
dissolution of political order, paving the way to
እናኾለፈ ኣብ ዕንክሊል ዘንብረናን ስሑት ኣማራፂ ስለዝኾነ፣ ገምጋም እዩ ዘለኒ። የግዳስ፣ ብስትራተጂክ ፀይቂ ኢህወደግ
anarchy and conquest by others)።
ክንጠልቦ ኣይግበአናን። ሕሉፍ ሃገራውነት ሃፀይ የውሃንስ (strategic blunder) ኣቐዲሙ ዝኣገረ ሙእኹልነት፣
ዝወለዶ ውድቀት ተኸቲሉ ዝመፀ ሕስረት ዘይድገመሉ ባይታ ብፍላይ ምስ ግልጋሎት ፋይናንስ፣ ግብሪን ወፃኢ ሸርፍን
እንተኾነ፣ ተምሳሌት ምርግጋፅ ብሄረ መንግስቲ ዝኾነት ሃገረ
ዝፈጥር መማረፂ፣ ሓርነታዊ መማረፂ እዩ። ተኣሳሲሩ ከመይ ይልሕልሕ፣ ረብሓና ከመይ ንሕሉ ዝብል
እስራኤል፣ ልዕሊ 17.8% ህዝባ ሙስሊም እዩ። ልዕሊ ፍርቂ
ቀንዲ ውራይ እዚ ንጡፍ ርድኢት ብሄራዊ ረብሓ ንዘለዎ
ዝመስረታ ህዝቢ ኣይሁድ ህዝባ ድማ ስደተኛን ዘይፋለጥን
ብተወሳኺ፣ ካብዚ ንላዕሊ ከምዝተሓበረ ኣብ ኢትዮጵያ ዘሎ ሓዱሽ ትውልዲ መንእሰይ ትግራይ እዩ። “ሃገርካ እያ፣ ስቕ
እዩ ነይሩ። ብመዐቀኒ ውፁእነት (homogeneity) ትግራይ
ተፃብኦ ምትዕራቕ ናብ ዘይከኣለሉ ብርኪ ከምዝዓበየ ምርዳእ ኢልካ ተፀመም፣ መክት፣ መስመርካ ሓሉ” ዝብል ዱፉን
ልዕሊ ማንም ብሄረ መንግስቲ ዝወነነት ዓለማዊት ሃገር
ኣዐርዩ ኣገዳሲ እዩ። መማረፂ ነፃ ሃገራዉነት ትግራይ፣ ሕቶ ጉዕዞ ነዊሕ ኣይወስድን። ብዓይኒ ዘላቒ ስትራተጂ ድማ፣
ውፅእቲ እያ። (ውፅኢት ሃገራዊ ቆፀራ ህዝቢ 2007 ዓ/ም/ፈ
መሰል ዓርሰ ምሕደራ ህዝባና ንዘለኣለሙ ዝምልስ ስለዝኾነ ሓርነታዊ ራኢይ ተዓጢቐና፣ መጠን ወፃኢ ቃልሲ ብሄራዊ
ከምዝሕብሮ፥ ኣብ ትግራይ ካብ ዝነብር ህዝቢ፣ 96.5% ብሄረ
ተጠላባይ መማረፂ እዩ። ብፍላይ ከም ህዝቢ ትግራይ ዝበለ፣ ሓርነትና ዝቕንስ (ስተራተጂና ከንደይ ፀላኢ ይቐትል
ትግራይ፣ 95.6% ድማ ኦርቶዶክስ ክርስትያን እዩ)። ኣብ
መቦቆላዊ ስልጣነ ዝነበሮ፣ በይኑ ተቓሊሱ፣ ባዕዳውያን ዘይኮነስ፣ ክንደይ መስዋእቲ ይቕንስ ክኸውን ኣለዎ)
ከባቢና ዝተፈጠራ ሃገራት እውን ድሕረ ባይተአን፣ ታሪኸን
ወረርቲ ብተደጋጋሚ ዝሳዓረ፣ ኣብ ኣፍሪካ ተወዳዳራይ ኣከያይዳ ምኽታል ይግባእ።
ይኹን ተፃብኦአን ምስ ትግራይ ፈፂሙ ኣይመሳሰልን። ትግራይ
ዘይነበሮ ወተሃደራዊ ዓቕሚ ዝነበሮ መንግስቲ ኢትዮጵያ እኳ
መቦቆላዊ ስልጣነን ስርዓትን ዘለዋ፣ መሰረት/ዓንዲ መንግስቲ
ክቕይር ዝኸኣለ፣ ሓያል ብሄራዊ ስምዒትን ናይ ምውዳብ ስለዝኾነ ድማ፣ ኩነታት ሃገረ ኢትዮጵያ ናብ ዘይዕሪ ብርኪ
ኮይና እናሃለወት (Core state)፣ ብተግባር ግን ኣብ ኢትዮጵያ
ተኽእሎን ዘማዕበለ ህዝቢ፣ ሃገር እንተዘይወኒኑ ንኢትዮጵያ ዕንወት የምርሕ ስለዘሎ፣ ብምድርዳር ዝርከብ መሰል
ናይ ወሰን ክልል ምዃና ብተደጋጋሚ ንሓደጋ ዝተቓለዐት ካብ
እውን ፈተና እዩ (A nation without a state is always ኮንፈደሬሽን ምርግጋፅ፣ ትግራይ ብግብሪ ሓራ መንግስቲ
ምዃና ንላዕሊ ካብ ኢትዮጵያ እትረኽቦ ልምዲ መንግስትነትን
a problem)። ትግራይ ቅርፅን ማእኸልነትን መንግስቲ (de facto state) ኮይና ዝንቕፅለሎም መማረፂታት
ስርዓትን የለን።
እትሕዘሉ ሓርነታዊ መንገዲ እዩ ዘይፈተነቶ መንገዲ ዕብየትን ምንዳይ፣ ወይ ድማ ሕገ መንግስታዊ መሰል ምንፃል
ዘላቒ ምዕባለን። ዮራም ሃዞኒ ዝተብሃለ እስራእላዊ፣ ብሄረ ብግብሪ ብምፅዋዕ ሓርነትና ምርግጋፅ’ዶ ይሓይሽ?.... ኣብ
እተን ሓደሽቲ ሃገራት፣ ሃገራት ምዃን ከይኮነ ዝበደለን
መንግስትነት (nation-state order) ምውናን ልዕሊ ኹሉ ዝብሉ መማረፅታት ትኹረት ዝገበረ ናይ ሓሳብ ልውውጥ
ብግዕዝይናን ሽፍትነትን ዝተውሓጠ መንግስቲ ኣብ
ተጠላባይ ስርዓት ምዃኑ ኣብ ዝካተዐሉ “The Virtue of ኣብ መንጎ ግዱሳት ተጋሩ ክምዕብል ከምዘለዎ ርኢቶይ
ልዕሊ ምውዳቐን፣ ኣብ ብሄረ ትግራይ ዘየለ(ኣብ ትግራይ
Nationalism” ኣብ ዝብል መፅሃፉ፣ ቅኑዕ ስርዓት እናደልደለ ብምቕራብ ሓሳባተይ ኣብዚ የጠቓልል።
ብኸይዲ ማሐበራዊ ምዕባለ ዝመኸኸ) እንዳዊ፣ ቀቢላዊ፣
ዝኸይድ እንትኾን፣ ግጉያት ወይ ዓዋናት ፖሊሲታት ግን ናብ ሰበኽሳግማዊን ሃይማኖታውን (Clanish, tibal, nomadic
ፋሕ ጭንግራሕ ዘምርሑን መፃኢ ዕድልካ ኣብ ኢድ ካልኦት ሰላም።
and religious) ተፃብኦታትን ዝጋራጨዉ ሕልምታትን
7
ውራይና
ብሄራትን ባህልታትን ኢትዮጵያ፤

ፀረ-ኣክሱማዊ ስልጣነ/ትግራዋይነት
ገ/መድህን ሮምሃ (ዶ/ር)

Email: gromha1983@gmail.com
ናይ ኣውሮፓ ሃገራት ዝተመስረተ ኣውሮፓ ሕብረት ብጣዕሚ ውፅኢታዊ ዓለም

መእተዊ
ለኻዊ ውድብ እዩ። ብባህሊ ተፋላልዮም ዝነበሩ ህዝቢታት ብርእዮተ ዓለም ናብ
ኣብ ዓለም ኣብ ሞንጎ ሃገራት/ህዝቢታት ዘሎ ናይ ስልጣነ ፍልልይ፤ ንጎንፅን ሓደ እንተተጠርኒፎም፤ ወይ ከም ሶቬት ሕብረትን ዩጎስላቪያን ይበታተኑ ወይ
ኹናትን ምንጪ ብምዃን ንብዙሓት ናይ ህልቂት ምኽንያት ኾይኖም ድማ ከም ዩክሬንን ናይጀርያን ኣብ ውጥረት ይኣትው (ሳሙኤል ሃንቲንግተን
እዮም። ንኣብነት ቀዳማይን ካልኣይን ኲናት ዓለም። ብተወሳኺ፤ ኣብ ከምዝፀሓፎ፤ 1996)።
ሓንቲ ሃገር ውሽጢ ዘለው ብሄር ብሄረ ሰባት፤ ብምኽንያት ናይ ስልጣነን
ናይ ህዝቢታት ናይ ሓባር መንነት ክህነፅ ዝኽእል፤ ካብ ፍልመ-ፍጥረታዊ
ካልኦት ከባቢያዊ ባህልታትን ናይ ጎንፅን ኹናትን መልዐሊ ብምዃን፤
(primordial)፤ ዜግነታው (civil)ን ‘‘ሳክራል’ (sacral)’ን መንነት ኮይኑ፤ ዕውት
ከምእኒ ዩጎስላቪያን ሶቬት ሕብረት እውን ፈራሪሰን እየን።
ሃገራዊ ህንፀት ዘካየደት ሃገር፤ ህዝባ፤ ከከምኩነታቱ ናይዞም ስለስተ ወይ ክልተ
ካብ ዝኾነ ግዜ ንላዕሊ ባህላዊ ጎንፂ እናተበራኸቱ ሓደገኛ እናኾኑ ይመፁ ነገራት ዝተወሃሃደ መንነት ክህልዎ ናይ ግድን ከምዝኾነ (ኤይሰንስተድት፤
አለው። ኣብ ቀፃሊ ናይ ጎንፂ መልዐሊኦም ምኽንያታት ካብ ቁጠባ ወይ 2003 ዓ.ም.ፈ)፤ ኣብ መበል 56 ሕታም ተገሊፁ ኔሩ። እቶም ቀንዲ ናይ ሓባር
ርእዮተ ዓለም ብዝበለፀ ባህሊ ክኸውን እዩ። እቲ ካብ ኩሉ ዝኸፍአ ባህላዊ መንነት ዝፈጥሩ ድማ ቋንቋን ሃይማኖትን እዮም (ሃንቲንግተን፤ 1996 ዓ.ም.ፈ)።
ግጭት ድማ ኣብ ሞንጎ ብሄር ብሄረ ሰባት ዘሎ ናይ ስልጣነ/ባህልታት ኢትዮጵያ፤ ብዙሓት ብሄር ብሄረ ሰባትን ህዝቢታትን ዝሓቖፈት ሃገር እያ - እቶም
አፈላላይ ይኸውን። ድሕሪ ኹናት ዓለም ህዝቢታት ንክከፋፈሉን ብሄረ ሰባት ድማ፤ ሓደ፤ ኲሎም ብሄራት/ክልላት ተናሕናሕቲ እዮም፤ ማለት
ንክሓብሩን ዓብይ ተራ ዝተፃወተ ባህሊ እዩ። እውን እቶም ክልላት ዓበይትን ናይ ባዕሎም ፍሉይ መለለዪን ዘለዎም እዮም።
ክልተ፤ ናይ ስልጣነን ፍልልይ ኣለዎም።
ብርእዮተ ዓለም ተኸፋፊሎም ዝነበሩ ህዝቢታት ብባህሊ ሓደ
እንተኾይኖም ናብ ሓደ መፂኦም እዮም ወይ ክሓብሩ ክኢሎም እዮም። ስለዝኾነ፤ ከምዚኦም ዝኣመሰሉ ብሄረ ሰባት፤ ናይ ሓባር ብሄራዊ መንነት ዘለዎ
ንኣብነት ክልቲኦም ጀርመን። ናይ ባህሊ ምትእስሳር ዘለወን ሃገራት ህዝቢ ፈጢርካ ሃገር ንምህናፅ ከምዘፀግም ተገሊፁ እዩ። ሳሙኤል ሃንቲንግተን
ብቁጠባን ብፖለቲካን ይተሓባበሩ። ንኣብነት ተመሳሳሊ ባህሊ ብዘለዎም (1996 ዓ.ም.ፈ)፤ ኣብ ‘The clash of civilizations and the remaking of world
8
ውራይና
order’ዝብል መፅሓፉ ከምዝፀሓፎ፤ ሰፊሕ ፍልልይ ተጠቃምነት ብምግላል፤ ኣሰር ከይገደፈ ኣብ

ዘለዎም ብሄረሰባት ብሓደ ዝጠርነፈት ሃገር፤ ‘cleft ትሕቲኦም ካብ ምውሃድ ኣማራፂ ከምዘይብሉ
ትግራዋይነት
country (ነቓዕ ሃገር)’ ብምባል ይገልፃ። ሃንቲንግተን ይነግርዎ። ክልተ፤ ነቲ ናይ መጀመርያ
1) ጁዳይዝም (ናይ ኣይሁድ ሃይማኖት)፡
ንኢትዮጵያ ኣብ ከምዚአን ዝኣመሰላ ሃገራት ይምድባ። ስለዘይቕበሎም፤ ንትግራዋይ ብምጥፋእ ነቲ
- ብዮዲት (ጒዲት) ዝምራሕ፤ ካብ 841-882
ናይተን ዝፈረሳ ሃገራት፤ ሶቬት ሕብረትን ዩጎስላቪያን ስልጣነ ምውናን ዝካየድ ወፍሪ እዩ። ብሓፈሻ፤
ዓ.ም ኣብ ልዕሊ ኦርቶዶክሳዊ ኣክሱማዊ ስልጣነ
ኣየጠራጥርን። ኣብ ዝነቕዐት ሃገር (cleft countries)፤ ምውሃድን/ምውሓጥን/ ዘርኢ ምጥፋእን
ከቢድ ዕንወት ኣብፂሑ እዩ። ኮይኑ ግና፤ ኣብዚ
ናይ መንነት ጉዳይ ከቢድ ምዃኑ ድማ፤ ሳሙኤል (assimilation and ethnic cleansing) ስትራተጂ
ሕዚ እዋን፤ ኣብ ልዕሊ ትግራዋይ መንነት ፀቕጢ
ሃንቲግተን ይሕብረልና - Identity issues are, of course, ዝኽተል ናይ ሃገራዊ ህንፀት ከይዲ ምዃኑ
ዝፈጥር ኣይኮነን።
particularly intense in cleft countries that have እዩ። እዚ ድማ ብትምክሕተኛታት ኣምሓራ
sizable groups of people from different civilizations እናተመርሐ፤ ኣብ ኢትዮጵያ፤ ንኸባቢ ሓደ ምኢቲ 2) ኣኽራሪ እስልምና፡- እስልምና፤ ኣብ
(Orthodox Christian, Islamic, etc). Deep divisions ዓመታት ተፈቲኑ ዝኸሸፈ ከይዲ እዩ። ኣክሱማዊ ክርስትና፤ ኽልተ ኣምር (dual
are, however, much more likely to emerge within a
conceptualization) ኣለዎ።
እቲ ናይ ትምክሕተኛታት ፕሮጀክት ካብዞም
cleft country where large groups belong to different
civilizations. ኣብ ኢትዮጵያ፤ ኣብ ሞንጎ እቶም ብሄራት ዓበይቲ ወይ ተናሕናሕቲ ዝበሃሉ ብሄራት ዓብይ (ሀ) ኣክሱም ብ7ይ ክ/ዘበን ኣብ ፀገም ወዲቖም
ዘሎ ፍልልይ፤ ዓሚቝን ሰፊሕን ስለዝኾነ፤ እቲ ሓደ ነቲ ዕንቅፋት ዝገጠሞ እንትኸውን፤ እቲ ዝጠንከረ ዝነበሩ እስልምና ሃይማኖት ሰዓብቲ ብለበዋ
ካሊእ ስግኣት ኮይኑ ይነብር። ባዕሎም ንባዕሎም ኣብ ግን ካብ ህዝቢ ትግራይ ምዃኑ ይፍለጥ። ነቲ ናይ ነቢይ መሓመድ ብሰላም ተቐቢላ ዘጋየሸቶምን፤
ዘይዛሪ ኹናትን ጎንፅን ተኣጂሎም ይነብሩ ኣለው። መወዳእታ ጨቋኒ ስርዓት ዘውደቖ እውን ኣብ እቲ ሕዚ ‘ነጋሽ’ ተባሂሉ ዝፍለጥ ቦታ ንክነብርሉን
መብዛሕቲኦም ብሄራት፤ ኣብ ልዕሊ እቲ ኦርቶዶክሳዊ ትግራይ ብዝተመስረተ ብረታዊ ቃልሲ ዝምራሕ ሃይማኖታዊ ተግባራት እውን ብናፅነት ንከኻይድሉ
መበቈል ዘለዎ ኣክሱማዊ ስልጣነ የነፃፅሩ። ብዝነበረ ሓይሊ እዩ። እዞም ናይ ምውሃድ ዝፈቐደትሎምን ስለዝኾነት፤ ኣብ ፈተውቲ
ፕሮጀክት ሒዞም ዝተበገሱ፤ ሕዚ እንደገና ይምድብዋ- ኣብቲ እዋን፤ ነዚ ተግባር ዘፈፀመ
ነቲ ኦርቶዶክሳዊ መበቈል ዘለዎ ኣክሱማዊ ጠጢዖም፤ ንህዝቢ ትግራይ “ብቑፅርኻ ውሑድ ንጉስ፤ ንጉስ ኣርማህ ይበሃል ኔሩ።
ስልጣነ ንምጥፋእ ድማ፤ ክልተ ዋና ዋና ስትራተጂካዊ ስለዝኾንካ፤ ባህልኻን መንነትካን ገዲፍካ፤ ንዓና
መንገዲታት ክጥቀሙ ይፍትኑ። (፩) ካብቲ ናይቲ መሲልካ ተገዛእ” ይብልዎ ኣለዉ። (ለ) ኣክሱም ነዞም ዕቑባ ዝሓተቱ ሙስሊም
ስልጣነ በዓል ዋና ዝኾነ ማሕበረ ሰብ ብምንጣቕ፤ ነቲ እንተዕቈበት እውን፤ ምሕረት ዘይወሃቦ ሓጢያት
ስልጣነ ንምውናን ዝግበር ፃዕሪ እዩ። (፪) ዝተፈላለዩ ህዝቢ ትግራይ ድማ “ቅድሜኹም ዝተፈጠረን ኣብ ልዕሊ እስልምና ከምዝፈፀመት ብምቑፃር፤ ኣብ
ባዕዳዊ ባህልታት ናብቲ ከባቢ ንክስፋሕፍሑ ናይ ኢትዮጵያ መግለፂ ዝኾነን ባህሊ መበቈሉ ናይ ፀላእቲ ማህደር መዝጊበምዋ (ሃጋይ ኢርሊክ፤
ብምግባር፤ ነቲ ኣክሱማዊ ስልጣነ/ባህሊ ኣወጊዶም ኣብ ኣብ ኣክሱም/ትግራይ ስለዝኾነ፤ እንተተኻኢሉ 2009 ዓ.ም.ፈ) (ዝርዝር ኣብ ቑፅሪ “ለ” ርአ)።
ትግራይ ባህሎም/መንነቶም ንኽተኽሉ ዝካየድ ፈተነ ንስኹም ንዓና ምሰሉ እንተዘይኮይኑ ድማ ንናይ
እዩ። ባዕልና ሒዝና ንንበር” ብዝብል ስምዒት ተሪሩ ሀ) እስልምና ክስፋሕፋሕ እንተሎ፤ ንኣክሱማዊ
ይቃለሶም ፀኒሑ እዩ፤ ሕዚ እውን ይቃለሶም ክርስትና ዘይወረረሉ ምኽንያት፤ ክልተ ስነ ሞገት
፩) ባህሊ/መንነት ትግራዋይ ምምንጣል ኣሎ። በዚ መሰረት ኣብ ዝተፈላለዩ እዋናት ኣለዉ። ‘ኣክሱማዊ ክርስትና፤ ናይ እስልምና በዓል
ናይ ዘርኢ ምጥፋእ ፈተናታት ተኻይድሉ እዩ። ውዕለታ ስለዝኾነ፤ እስልምና ኣንፃር ኣክሱማዊ
ነቲ ኣክሱማዊ ስልጣነ ካብ ትግራዋይ መንጢልካ ብፍላይ ኣብ ቀረባ እዋን፤ ኣብ ልዕሊ ህዝቢ ክርስትና ተፃብኦ ክፈጠር የብሉን ብዝብል ናይ
ንምውናን ወግሐ ፀብሐ ፃዕሪ ይግበር ኣሎ። መንነት ትግራይ ብዶ/ር ብርሃኑ ነጋ፣ እንዳርጋቸው ፅጌ፣ ነቢይ መሓመድ ኑዛዜ፤ ካብ ወራር ድሒና’
ትግራዋይ ምምንጣል ዝግበር ቃልሲ፤ ብመሪሕነት ብእስክድር ነጋን መሳይ መኰነንን ዝተነድፈ ናይ ዝብሉ ብሓደ ገፅ። ‘ኣክሱማዊ ክርስትና ጠንካራ
ኣምሓሩ ምሁራንን ኢሊትን ዝካየድ ኮይኑ፤ ኣብዚ ሕዚ ዘርኢ ምጥፋእ ፕሮጀክት፤ ንህዝቢ ትግራይ ዋጋ ስለዝነበረ፤ ተኸላኺሉ እምበር ናይ ወራር ፈተነታት
እውን፤ ‘ኦሮማራ’ ዝብል ሕጋዊ ስም ተዋሂቡዎ ኣሎ። ዘኽፈሎን የኽፍሎ ዘሎን እዩ። ናይ ህዝቢ ትግራይ ተኻይዶም እዮም’ ዝብሉ ድማ፤ ብኻሊእ ወገን።
ኦሮማራ ብግልፅን ብድብቕን ብቐንድነት ብኣምሓሩ ብቑፅሪ ውሑድ ምዃንን፤ ብወያነታት ሓሊፉ
ኢሊትን ምሁራትን እንትምራሕ፤ ንተኣማንነቱ ተባሂሉ ናይ ኣክሱም ስልጣነ በዓል ዋና (core state) ንኣብነት፤ ዋላ ነቲ ኣክሱማዊ ስልጣነ ሙሉእ
ግን፤ ኣብ ቕድሚት ኮይኖም ዝጕስጒሱን ዘለዓዓሉን ስለዝኾነ ድማ ብባህሊ ምዕቡል ምዃንን ምስ ብሙሉእ እንተዘይኣዕነውዎ፤ ናይ ንግዲ መስመር
ናይ ክልቲኡ ብሄር ዲቓላታት እዮም። እቲ ናይ ንጥቅያ ካልኦት “ንሕና ንበልፅ” በሃልቲ ኣብ ቑፅሪ ዝኣምኑ ቀይሕ ባሕሪ ብምዕፃው ከምዘዳኸምዎን፤
ፈተነ፤ ብኽልተ መልክዕ ይካየድ - ሓደ፤ ናይ ሰሎሞናዊ ብሄረሰብ ዘተዓርቕ ኹነታት ዝህሉ ኣይመስለንን። ብተወሳኺ፤ ከም ቱርክን ሶማሊያን (ብሳውዲ
ስርወ-መንግስት ከምዋና ምስክርነት ብምቕራብ፤ እትምራሕ) ዝኣመሰሉ እውን ከቢድ ወራር
ነቲ ጂዶ-ኦርቶዶክሳዊ መበቈል ስልጣነ ናይ ባዕሎም ከምዘካየዱን መረዳእታታት የቕርቡ። ኤፍሬም
ኣምሲሎም ነበራያነበረ ብምፅሓፍ እዩ። እሸቴ (2008 ዓ.ም)፤ ኢትዮጵያውያን እስላም፤
፪) ባዕዳዊ ባህልታት ኣንፃር ካብ 8ይ ክ/ዘ ጀሚሮም፤ ስደትን ንግድን ምኽንያት
ስለዝኾነ፤ ንትግራዋይ፤ ካብ ፖለቲካውን ቁጠባውን ብምግባር፤ ብምፅዋዕ፣ ዘይላን ካልኦት ወደባትን
9
ውራይና
ከምዝኣተዉ ከምኡ’ውን ፀረ-ኣክሱማዊ ክርስትና ኣክሱማዊ ክርስትና፤ ኣብ ልዕሊ እስልምና
ስምዒት ከምዘይነበሮም እንትገልፅ፤ ኮይኑ ግና ዝተዋደደ ስጉምቲ ይወስድ ከምዘሎ ተረዲአም
ኣብ ኢትዮጵያ ብወፃእተኛታት እስላም ዘይሓቃዊ እዮም - ንንኣይተ መለስ ዜናዊ እውን ‘The
ስብከትን ትምህርትን ምኽንያት፤ ቐስ ብቐስ ህዝቢ ትግራይ Grandchildren of Abraha (ደቂ ኣብርሃ)’ ክብሉ
ፀረ-ኣክሱማዊ ክርስትና ስምዒት ዘማዕበሉ፤ ድማ “ቅድሜኹም ይፅውዕዎም (ሃጋይ ኢርሊክ፤ 2009 ዓ.ም.ፈ)።
እናተበራኸቱ ከምዝመፁ ይሕብር። በቲ በለ
በቲ፤ ክሳብ ሕዚ፤ ኣብ ትግራይ ኣብ መንጎ ተጋሩ
ዝተፈጠረን በዚ መሰረት፤ ንኣክሱማዊ ስልጣነ ዝቃረኑ ናይ
እስላምን ኦርቶዶክስን ሰዓብቲ ማሕበረሰብ፤ ናይ ናይ ኢትዮጵያ እስልምና ተኸተልቲ ማሕበረሰብ፤ ብዝተፈላለዩ
ኣታሓሳስባን አረኣእያን አፈላላይ፤ ጎሊሁ ዝተርኣየሉ መግለፂ ዝኾነን ኣንፈታት ውጥም ቅልቅል ምባል ጀሚሮም።
ኹነታት የለን። ናይ ሓባር ናይ ኣፍ መፍትሒ ባህሊ መበቈሉ ንኣብነት ንምጥቃስ፡-
ቋንቋ ስለዘለዎም፤ ናይ ሓባር መንነቶም ዝጠንከረ
ይገብሮ።
ኣብ ኣክሱም/ 1) ካብ 8ይ ክ/ዘ ጀሚሩ፤ ብሰሜን (ብቐይሕ
ትግራይ ስለዝኾነ፤ ባሕሪ) ነቲ ስልጣነ ይፈታተንዎ ኔሮም - ኣክሱም
ቋንቋ፤ ካብቶም ንፍልመ-ፍጥረታዊ (primordial) እንተተኻኢሉ ናይ ባሕሪ ወደብ ተመንጢላ (ኤፍሬም እሸቴ፤
መንነት ንምህናፅ ካብ ዝጠቕሙ ባእታት፤ እቲ ንስኹም ንዓና ምሰሉ 2008 ዓ.ም)።
ቀንዲ ምዃኑ ይፍለጥ። ስለዝኾነ፤ ክልቲኦም
ማሕበረ ሰብ ብናይ ሃይማኖት ናጽነት ይኣምኑ።
እንተዘይኮይኑ ድማ 2) ካብ14 ክ/ዘ ጀሚሩ፤ ብምብራቕ (ብሓረር)፤
ናይ ሃይማኖቶም ንጥፈታት ብናፃን ብማዕረን ብዘይ ንናይ ባዕልና ሒዝና ናይ ኣዳል ሱልጣን ኣንፃር ኣክሱማዊ ስልጣነ
ስኽፍታ የካይዱ። ርክቦም እውን ኣብ ምክብባር ንንበር” ብዝብል ትንኰሳታት ይገብር ኔሩ። ካብ 1520-1532 ዓ.ም፤
ግራኝ ኣሕመድ (ምስ ቱርኪ ብምትሕብባር)፤
እምበር ኣብ ምፍርራሕ ዝተመስረተ ኣይኮነን። እቲ ስምዒት ተሪሩ ኦርቶዶክሳዊ መበቈል ዝኾነ ኣክሱማዊ ስልጣነ
ሓደ ነቲ ካሊእ ፅዕንቶ ኣየሕድረሉን። እኳድኣስ፤ እቲ
ሓደ ነቲ ካሊእ ማሕበረሰብ፤ ሃይማኖቱ ንኽጉልብት
ይቃለሶም ንምጥፋእ ዘይተሓለለ ፃዕሪ ጌሮም፤ ከቢድ ዕንወት
ሃገዝ እንትገብር ምርኣይ ዝተለመደ እዩ። ንኣብነት ድማ ኣብፂሖም - ንኣክሱማዊ ስልጣነ ንድሕሪት
ክልቲኡ እምነት ሰዓብቲ ናይ ሓባር ፀበል ይጥቀሙ፤ ካብ ዝመለሱ ፍፃመታት ሓደ እዩ (ይልማ ደሬሳ፤
ማይ ፀሎት እውን ብሓባር ይሕፀቡ። ኣብ ጥምቀት እናጋውሑ እውን ይርከቡ። 1959 ዓ.ም)።
መዓልቲ ታቦት ናብ መሕደሪኡ እንትወርድን
እንትምለስን ሙስሊም ማሕበረሰብ ብዕልልታ ሓደ፤ ንጉስ ኣርማህ ንልኡኻት መሓመድ 3) ብምዕራብ፤ ብ1881 ዓ.ም፤ ሱዳን (ማህዲስት)
የፋንውን ይቕበልን። ሰገናትን መንእሰያትን ነዚ ተቐቢሉ ጥራሕ ዘይኮነስ፤ እስልምና ሃይማኖት ወረር ፈፂሙ - ኣክሱማዊ ዝና ንምምላስ ኣብ ፃዕሪ
ብዝግባእ ይርድእዎ። ተቐቢሉ፤ ማለት እውን ንባዕሉ ሰሊሙ ናይ ዝነበሩ ናይ ሃፄ ዮሃንስ ህይወት ቀጢፉ፤ ንትግራይ
እስልምና ሃይማኖት ፍረ ኣብ ግዝኣቱ/ሃገሩ ምሒር ኣዳኺሙ ስልጣን ንሽዋ ኣመሓላሊፉ
እቲ ናይ ክልቲኡ ሃይማኖት ሰዓብቲ ማሕበረሰብ ከምዝዘርአን፤ ኮይኑ ግና ኣክሱማዊ ክርስትና፤ (ፍስሃ ጊዮርጊስ ዓቢየዝጊ፤ 1993 ዓ.ም)።
ዘለዎም ንፍልመ-ፍጥረታዊ ናይ ሓባር መንነት፤ እስልምና ሃይማኖት ከይፈርን ከይጥጥዕን ዕድል
ብሲቪላዊ (civil) መንነት ተሓላሊኹ ዝጠንከረ ከምዝኸልአን፤ ይኣምኑ (ኤፍሬም እሸቴ፤ 2008 4) ብ16 ክ/ዘ፤ ኦሮሞ ብደቡብ አንፈት ኣትዮም
እዩ። ክልቲኦም ሃይማኖት ሰዓብቲ ማሕበረሰብ ኣብ ዓ.ም)። (ይልማ ደሬሳ፤ 1959 ዓ.ም)።
ፖለቲካውን ማሕበራውን ዓውዲታት ከምተጋሩ
ክልተ፤ ብ6ይ ክ/ዘ ኣብ የመን ገዛኢ ኾይኑ ይኹን እምበር፤ እስልምና፤ ብዝተፈላለዩ ኣንፈታት
ማዕረ ይነጥፉ። ክልቲኡ ሃይማኖት ሰዓብቲ
ተሸይሙ ዝነበረ ‘ኣብርሃ’ ዝተብሃለ ናይ ሃፄ ካሌብ ኣንፃር ክርስትና ዝገበሮ ናይ መጥቃዕቲ ፈተነታት፤
ማሕበረሰብ፤ ሃይማኖቱ ብዘየግድስ ንዝመፀ ደጋዊ
ጀነራል፤ ነቢይ መሓመድ ኣብ ዝተወለደሉ ዓመት ንኣክሱማዊ ክርስትና ኣዳኺምዎ እምበር ካብ
ወራር ከምተጋሩ ኮይኖም ቤዛ ትግራይ ጠጠው
(570 ዓ.ም.ፈ)፤ ናብ መካ ዝገበሮ ክርስቲያናዊ መንበሩ ኣይፈናቐሎን። ናይ ትግራይን ከባቢኣን
ይብሉ።
ምስፍሕፋሕ፤ ኣንፃር እስልምና ዝተፈፀመ እስልምና፤ ምስ ኣክሱማዊ ክርስትና ዘለዎ ስኒት
ለ) እስላም ኣንፃር ኣክሱማዊ ስልጣነ ወፍሪ ምክያድ ሰይጣናዊ ተግባር ከምዝኾነ ይርድእዎ። ድማ፤ ንወራሪ እስልምና ዕንቅፋት ኮይንዎ።
ዝጀመሩ፤ ንጉስ ኣርማህ ንስደተኛታት እስላም በዚ መሰረት፤ ካልኦት እምነታት ኣብ ምድሪ
ተቐቢሉ፤ ኣብ ግዝኣት ኣክሱም ኪንግዶም ንኽነብሩ ሰለስተ፤ ታሕሳስ 2006 ዓ.ም.ፈ፤ ብኣይተ መለስ ክህልው ዘይፈቅድ፤ ‘ሰለፊን (ወሃቢያ)’ ዝበሃል
ምስ ፈቐደ፤ ብፅባሒቱ እዩ። ከም ናይ እስልምና ዜናዊ ትእዛዝ፤ ናይ ኢትዮጵያ መከላኸሊ ሓይሊ ክፋል እስልምና ዝኾነ መኽረራይ ሃይማኖት፤
መራሕትን ምሁራት ደገፍትን ኣበሃህላ፤ እቲ ናይ ናብ ሶማሊያ ሞቃዲሾ ወፍሪ ብምክያድ፤ ኣንፃር ኣንፃር ኣክሱማዊ ክርስትና ተልእኾ ተሓንጊጡ
ፅልኢ ፍልፍል ብሰለስተ መንገዲ ከምዝኾነ፤ ዓልሸባብ ኣኽራሪ እስላማዊ ጉጅለ መጥቃዕቲ ናብ ኢትዮጵያ ኣትዩ። ሱዑዲ ዓረብ፤ ናይ
ብፅሑፋትን ስእልታትን ንዓለም አጋዊሖምን ስለዝፈፀመ፤ ምስ ሕሉፍ ታሪኽ ብምትእስሳር፤ ሰለፊን እስልምና መኽረሪ ሃይማኖት ብ18 ክ/ዘ
10
ውራይና
መጀመርያ መስሪታ። እዋን ግን፤ ኣብ ልዕሊ ኦርቶዶክሳዊ ኣክሱማዊ ስልጣነ ብዙሕ ፀቕጢ
እናፈጠረ ኣይኮነን - ናብ ናይ ትግራዋይ መንነት ዝተቐየረ ይመስል።
ካብዚ ግዜ ጀሚራ፤ ናይ ሰለፊን እስልምና ኣብ ሃረር ብምጥያሽ፤ ኣብ ኢትዮጵያ
ዘለው ሙስሊም ማሕበረሰብ ብምልዕዓልን ምስ ናይ ወፃእ ፀላእቲ (ንኣብነት ፕሮቴስታንት፤ ኣብዚ ሕዚ እዋን፤ ኣብ ኢትዮጵያ ከምሓዊ ዝባራዕ ዘሎ
ጣልያንን፣ ግብፅ፣ ሶርያ፣ ወዘተ) እውን ብምትሕብባር፤ ኣንፃር ኦርቶዶክስ ሃይማኖት እዩ። ካብ 20 ክ/ዘ መጀመርያ ጀሚሩ ድማ፤ ኣብ ዝተፈላለዩ
ኣክሱም፤ ስትራተጂካዊ መጥቃዕቲ ቀፂላ። ግብፂ እውን ካብ 1856-1885 ከተማታት ትግራይ ብሕቡእን ብቕሉዕን ገዛ ብምክራይ ሃይማኖታዊ
ዓ.ም ንሃረር ኣብ ዝተቛፃፀረትሉ ግዜ፤ መኽረሪ እስልምና ኣብ ምስፍሕፋሕ ስራሕቱ እናሳለጠ ይርከብ። እቲ ካብ ኩሉ ዘግርም ግን ኣብ ትግራይ
ዓብይ ግደ ተፃዊታ። ናይ ደርጊ ውልቀ መላኺ ስርዓት፤ ናይ ሃይማኖት ነፃነት ነዊሕ ዕድመ ዘለዎ እስላማዊ ሃይማኖት፤ ኣብ ኣክሱም መስጊድ ምስራሕ
ዘይፈቅድ ስለዝነበረ፤ ሳዑዲ ዓረብ፤ ኣንፃር ኣክሱማዊ ስልጣነ ዝበለቶም፤ ካብ ከይደፈረ ማለት እውን ሙስሊም ተጋሩ ንኦርቶዶክስ ክብሪ ክብሉ
ሶማልን ኦሮሞን ብዙሓት ፖለቲካዊ ውድባት እናጣየሸት ትሕግዝ ኔራ። ሳውዲ፤ ሃይማኖታዊ ንጥፈታቶም ኣብ ውቕሮማራይ እንተካይዱ፤ ፕሮቴስታንት
ንፕረዚደንት ዚያድ ባሬ፤ ልዕሊ 400 ሚልዮን ዶላር ድጋፍ ብምሃብ፤ ‘ካልኣይ ኣብ ኣክሱም ገዛ ተኻርዮም ሃይማኖታዊ ንጥፈታቶም የካይዱ አለው።
ግራኝ ኣህመድ ወራር’ ብዝብል ወራር ወሊዓ - ውሑድ ቑፅሪ ዘይበሃሉ፤ ናይ ናይ ፕሮቴስታንት ሃይማኖት ሰዓብቲ፤ ካብ 1990ታት ዓ.ም ጀሚሩ ሕገ
ኣደሬ፣ ሶማልን ኦሮሞን ተወለድቲ ምስ ዚያድ ባሬ ወጊኖም። መንግስታዊ መሰሎም ተጠቒሞም ኣብ ትግራይ ውዑይ ምንቅስቓስ
ይገብሩ አለው።
መኽረርቲ እስልምና፤ ድሕሪ 1983 ዓ.ም፤ ናይ ሃይማኖት ናፅነት ተጠቒሞም፤
ናብ ዋና ኸተማ ኣኽሱማዊ ስልጣነ፤ ብዘይ ስኽፍታ ሰተት ኢሎም ኣትዮም - ምዕራባውያን፤ ካብቶም ናይ ፕሮቴስታንት ሃይማኖት ቀንዲ ረብሓታት
ኣብ ከባቢ ኣክሱም ንዝነብሩ ሙስሊም ህብረተሰብ ኣሕዋትና ብምድፍፋእ ኣብ ዝብልዎም እቶም ክልተ፤ ናፅነትን ፅቡቕ ናይ ስራሕ ባህልን (the
ኣክሱም መስጊድ ንክሰርሑ፤ ኣብ 1980ታት ዓ.ም ፈተነታት ተኻይዶም እዮም። protestant work ethics) እዮም። ፕሮቴስታንት ሃይማኖት፤ ናብ
ጀዋር መሓመድ፤ ኣንፃር ህወሓትን ትግራዋይነትን፤ ምስ ግብፂ ዝኣልሞም ዝነበረ ኢትዮጵያ ሰጊሩ ክመፅእ እንተሎ ግን፤ እቲ ፅቡቕ ናይ ስራሕ ባህሉ
ውዲታት ዘርኢ ሰነዳዊ ቪድዮ፤ ተረኺቡ እዩ (EBC፤ 2008 ዓ.ም)። ኣብዚ ገዲፉ እዩ። ካብቶም ፕሮቴስታንት ሃይማኖት ሰዓብቲ ዘለውዎ ክልላት
ዓመት እዚ፤ ኣብ ከተማ ኣክሱም ሓደ ዝተፈፀመ ኹነት ኣሎ። ኢትዮጵያ፤ ደቡብ ክልል፤ ሓንቲ እያ - ኣብ ደቡብ ክልል፤ መብዛሕቲኡ
ክሰርሕ ዘይኮነስ፤ ብናፅነት ከእውን (ክበክን) ክዝምርን፤ ንነበርቲ
“እስላም ኢና” በሃልቲ ውሑዳት ፀጉረ-ለወጥ ውልቀ ሰባት፤ ኣብ ከተማ ኣክሱም ሰላምን ድቃስን ይኸልእ። ካብዚ ወፃእ፤ ከከምዓቕሙ ኣብ ሙስናን
ኬንዳ ሰሪሖም ይነብሩን ይሰግዱን። መንነቶም እንተተጠየቑ፤ ኣብ ዝነብርሉ ኪራይ ምእካብን ይሳተፍ። ምኽንያቱ፤ ብገንዘብ ተገዚኡ ፕሮቴስታንነት
ኸባቢ፤ ሰላም ብዘይምህላው፤ ሰላም ናብ ዘለዋ ክልል ክነብሩ ከምዝመፁን፤ ዝተቐበለ፤ ብዘይ ስራሕ ገንዘብ ንምርካብ እንተፈተነ፤ ብዙሕ ዘግርም
ንመንበሪ እውን ከተማ ኣክሱም ከምዝመረፁን ይዛረቡ። ብዝተገበረሎም ኣይኮነን። ፕሮቴስታንት ሃይማኖት ሰዓብቲ ምዕራባውያን ህዝቢታት፤
ክትትል ግን፤ ኣብ ካሊእ ኸባቢ ሰላም ሰኢኖም ዝተሰደዱ ዘይኮኑስ፤ ተኸባቢሮም ፕሮቴስታንት፤ “በስቢሱ” ንዝበልዎ ካቶሊካዊ ማሕበረሰባዊ ስርዓት
ንዝነብሩ እስላምን ክርስቲያንን ማሕበረሰብ ኣክሱም ሰላም ንምዝራግ ዝመፁ ንምውጋድ፤ ከም መቃለሲ ፅንሰ ሓሳብ ዝተጠቐምሉን ከቢድ ዋጋ
ሰብ ተልእኾ ምዃኖም ተረጋጊፁ። ናይ ኢትዮጵያ ቀዳማይ ሚንስትር ዶ/ር ዝኸፈልሉን እዩ። ኣብዚ ሕዚ እዋን ድማ፤ ሊበራል ፕሮቴስታንት፤
ኣብይ ኣህመድ፤ ኣብ ወርሒ ሓምለ 2010 ዓ.ም ኣብ ኣሜሪካ ምስ ኢትዮጵያውያን ሶዶማዊ ባህሊ ሒዙ ክመፅእ ማዕፆና የንኳሕዅሕ ኣሎ።
ዝገበርዎ ኣኼባ፤ እስላም ኣብ ኣክሱም መስጊድ ክሰርሑ ከምዝኽእሉ ምልዓዓል
ጌሮም እዮም። ኣብ ወርሒ ጥቅምቲ 2011 ዓ.ም፤ ኣብ ጀርመን ናይ ኢትዮጵያውያን ትግራይ፤ ከምዚኦም ዓይነታት ባህሊ እናጎተተ ዝመፅእ ሃይማኖት፤
ድጋፍ ንምርካብ ኣብ ዘስምዕዎ መደረ እውን ብዛዕባ “መስጊድ ኣብ ኣክሱም ሕቖኣ እንተሃበት፤ ጭቆና ትብልዎ? ኣይፋሉን! እቲ ናይ መንነትና መግለፂ
ምስራሕ” ንዝብል ሕቶ፤ ኣወንታዊ መልሲ ሂቦምሉ እዮም። ኣብይ ኣህመድ፤ ዝኾነ ጂዶ-ኦርቶዶክስ ክርስትና ስለዘይፈቅድ እዩ። ሊበራሊዝምን
ኣብዚ ዓመት እዚ፤ ምስ ናይ ሱዑዲ ንጉስ ምስጢራዊ ስምምዕ ጌሮም እዮም። ፕሮቴስታንት ሃይማኖትን ስለዝተቐበልና ጥራሕ ክንዓቢ ማለት
ኣብይ ኣህመድ፤ ካብ ሕቡራት ዓረብ ኢሚሬት 1 ቢልዮን ዶላር፤ ካብ ሱዑዲ ኣይኮነን። ብኣግባቡ ምጥቃም እምበር፤ ናይ ዕብየት ጎደናታት ብዙሓት
ዓረቢያ 500 ሚልዮን ዶላር፤ ዝተለገሰሎም ገንዘብ (ዋልታ tv፤ ለካቲት 2011)፤ እዮም። ሩስያ፤ ኦርቶዶክስ ክርስትና እዮም፤ ካብ ዕብየትን ለውጥን
ነዚ ተግባሮም እዚ ሽልማት ክኸውን ይኽእል እዩ። ኣይተዓንቀፉን። ዕብየትን ለውጥን ኮንፈሽያን ቻይና ከምሓዊ ይቀፃፀል
ኣሎ፤ ወዘተ። ንባህልና መሰረት ዝኾነ ኦርቶዶክስ ክርስትና፤ ፀገም የብሉን
3) ካቶሊክን ፕሮቴስታንትን ባህልታት፡- በ16 ክ/ዘ ናብ ኢትዮጵያ ዝኣተወ ናይ ማለተይ ኣይኮነን። እቶም ፅቡቓት ባህልታት ከይብረዙ ብምጥንቃቕ፤
ካቶሊክ ሃይማኖት፤ በ17 ክ/ዘ ዓብይ ቅልውላው (ዕንወት) ፈጢሩ እዩ። ካቶሊካዊ እስጢፋኖሳዊ መትከል ተኸቲልና ዝደስከሉ ልምድታትና ነውግድ።
ተልእኾ ተሓንጊጡ፤ ኣብ ሽዋ ፍሉይ ስሙ ‘ልጥ ማሰርያ’ ዝበሃል ቦታ ዝዓረደ ንመንነታዊ መግለፂታትና ዕሽሽ ምባል፤ ከም ሰዶማዊ ባህሊ ዝኣመሰሉ
ብኣባ ማስያስ ዝምራሕ ጉጅለ፤ ምስ ንጉስ ምኒልክ እናተሻበነ፤ ንሃፄ ዮሃንስ ኢስነ-ምግባራዊ ጓና ባህልታት ሰሊኾም ንክኣትዉ ዕድል ይህብ።
ውድቀት ዓብይ እጃም ኣበርኪቱ እዩ። ሃፄ ዮሃንስ፤ ኣብ ልዕሊ ‘ሃይማኖታዊ
ተልእኾ ኣለና’ ኢሎም ኣብ ኢትዮጵያ ብዝነበሩ ባዕዳዊ ሃይማኖታት ምንቅስቓስ ‘..ምዕራባውያን፤ ኣብ ልዕሊ ካልኦት (ዘይምዕራባውያን) ህዝቢታት፤
ስለዘይተሓጐሱ፤ ካብ ኢትዮጵያ ንኽወፁ ኣዊጆም ምንባሮም ይፍለጥ። ናይ ዘመናውነትን ባህሎምን ንከስፋሕፍሑ ፃዕሪ ይገብሩ። ናይዞም
ካቶሊክ ሃይማኖት ናብ ትግራይ ካብ ዝኣቱ ነዊሕ እንተገበረ እውን፤ ኣብዚ ሕዚ ህዝቢታት እዚኦም ፖለቲካዊ መራሕትን ምሁራትን፤ ንኸምዚ ዓይነት
11
ውራይና
ናይ ምዕራባውያን ተፅዕኖ፤ ብሰለስተ መልክዕ መልሲ ይህቡ። ሓደ፤ ክልቲኦም እዩ። ኣብ መንጎ ናይ ኢትዮጵያ ብሄር ብሄረ ሰባትን ህዝቢታትን ንመንነታዊ
ዘመናውነትን ባህሎምን ዘይምቕባል - rejecting both modernization and ፍልልይ ምኽንያት ካብ ዝኾኑ ሓደ፤ ሃይማኖት እዩ። ሃይማኖት ኣብ ሓድነት
westernization፤ ክልተ፤ ክልቲኦም ምቕባል (embracing both)፤ ሰለስተ፤ ኢትዮጵያውያን ኣሉታዊ ፅልዋ እናፈጠረ ዝመፀ እንተኾነ እኳ፤ ብፍሉይ ድማ
ዘመናውነት ብምቕባል፤ ንባህሎም ምንፃግ እዮም’ (ሃንቲንግተን፤ 1996 ኣብ ኣክሱማዊ ስልጣነን ባህልን የነፃፅር። ኢህወደግ ዝመስረቶ መንግስቲ፤
ዓ.ም.ፈ)። እቲ ጠበቓ ድኻታት ዝኾነ ሳሙኤል ሃንቲንግተን፤ ንድኻታት ‘ሴኩላሪዝም’ (secularism) ብዝብል ፖሊሲ፤ ካብ ሃይማኖት ኢዱ ከምዘርሐቐ
ሃገራት እታ ሳልሰይቲ ጥራሕ ከምእተዋፅኦም ይመክር። እዚ ዝስዕብ ምኽንያት ዕላዊ ጌሩ ፀኒሑ። ኮይኑ ግና፤ ኣብዚ ሕዚ እዋን፤ እቲ ናይ ምዕራባውያን ኢድ
ድማ የቕምጥ - While political and intelectual leaders of poor countries ዘለዎ ፕሮቴስታንታዊ ባህሊ ጎልቢቱ፤ ንትግራዋይ ባህሊ “እንተዘይተደሚርካ
can introduce elements of Western culture, they are unable permanently ወይለኻ” እናበለ ስግኣት ኮይንዎ ይርከብ።
to suppress or to eliminate the core elements of their indigenous culture.
Conversely, the Western virus, once it is lodged in another society,
is difficult to expunge. The virus persists but is not fatal; the patient
survives but is never whole (Huntington, 1996). ናይ መንነት ፖለቲካን ህዝብነትን ኣንፃር
ትግራዋይነት - ከም ስልቲ?
ሰገናት ትግራይ ግን፤ ፕሮቴስታንት ሃይማኖት፤ ንናይ ኣያታቶም ኣክሱማዊ
ስልጣነ ፅባሕ ምንቀኛ ከምዝኸውን ደመ ነፍሳዊ ስኽፍታ ስለዝሓደሮም
ይመስል። ‘ዝነዓቕካዮስያ…’ ዝብል ናይ ኣያታቶም ብሂል ተረዲኦም መርዘን
እንተኾንዎ’ኳ፤ ንእስነቶም ኣጥቅዒዎም ናይ ተቓውሞ ስልቶም፤ ነቲ 1) ናይ መንነት ፖለቲካ (identity politics)
ብምዕራባውያን ተልእኾ ተዋሂብዎ ዝተበገሰ ናይ ፕሮቴስታንት ፕሮጀክት፤

ዶ/ር ኣብይ ኣህመድ ኣንፃር ተጋሩን ኣክሱማዊ ስልጣነን ኣፈሙዞም ዘቕንዕሉ
ንፕሮቴስታንት ካብ ትግራይ ካብ ስሩ ክምሕው ኣይከኣለን። ክርስቲያንን
ምኽንያት፤ ምስ ናይ መንነት ፖለቲካ ይተኣሳሰር። ፍራንሲስ ፉኩያማ (2018)
እስላምን ተጋሩ ማሕበረሰብ፤ ናይ ሓባር መንነት ብምፍጣሮም ንትግራዋይ
ናይ መንነት ፖለቲካ (identity politics) ሳዕቤን ከምዝስዕብ ይገልፆ። ናይ
ሓድነትን መንነትን ፀገም ዝፈጥሩ ኣይኮኑን። ካልኦት ባእድ ባህልታት፤ ብፍላይ
መንነት ፖለቲካ፤ ካብ ናይ መንነት ሕቶ ይብገስ። ናይ መንነት ፖለቲካ፤ ወድሰበ
ድማ ኣንፃር ባህልን መንነትን ትግራይ ትኹረት ጌሮም ዝንቀሳቐሱ ናይ ዓፀፋ
ንክብሩ ዝገብሮ ቃልሲ ኮይኑ መሰረቱ ውሽጣዊ ባዕላዊ ስምዒት እዩ። ናይ
መልሲ ምሃብ ናይ ግድን እዩ።
መንነት ፖለቲካ፤ ውልቀ ሰባት፤ ንክብሮም ማሕበረሰባዊ ወይ ህዝባዊ ኣፍልጦ
ብሃይማኖት መልክዕ ናብ ሃገረ ጃፓን ዝኣትው ዝነበሩ ባእድ ባህልታት፤ ኣብ ንክወሃቦም ብምድላይ፤ ዝገብርዎ ቃልሲ እውን እዩ። ናይ መንነት ፖለቲካ፤
ናይ ጃፓን ህዝቢ ሓድነት ጠንቂ ምዃኖም ዝተረድኡ ኢሊትን ምሁራትን፤ ብማሕበረ ሰቦም ወይ ብህዝቦም ተገሊሎም ዝፀንሑ ጉጅለ፤ ፈለማ ማዕርነት
ድሕሪ 1868 ዓ.ም.ፈ ናይ ጃፓን መንግስቲ ባእድ ዝኾኑን ዘይደለዮም ንምንዳይ ወይ ማዕረ ኣፍልጦ ንምርካብ ዘካየድዎ ቃልሲ እዩ። ይኹን እምበር፤
ሃይማኖታት፤ ኣብታ ሃገር ምንቅስቓሶም ብምዕጋት ሓደ ሃይማኖት ኣዊጁ። ማዕረ ናይ ምዃን ዕድል ምስ ተረኸበ፤ ማዕረ ኣፍልጦ ናይ ምርካብ ድልየት
ሰሜን ኣሜሪካ፤ ኒዮሊበራሊዝም ናይ ዓለም ርእዮተ ዓለም ንክኸውን ብዕሊ ብቐሊሉ ናብ ናይ ላዕለዋይነት ኣፍልጦ ናብ ምርካብ ድልየት ይቕየር እሞ
ተጠሊዓ እንትትማጐት፤ ፕሮቴስታንታዊ ባህሊ ዓለም ለኻዊ ንክኸውን ድማ ንላዕለዋይነት ድማ መሊሶም ይቃለሱ። እዚ ድማ ናይ ቁጠዐ ወይ ናይ ኹራ
ሕቡእ ተልእኾኣ እዩ። ‘ኰሓሎ መሲለን መንቆሮ’ ከምዝበሃል፤ ኣሜሪካውያንን ፖለቲካ (the politics of resentment) ይበሃል (ፉኩያማ፤ 2018)።
ካልኦት ምዕራባውያንን ልሂቃን፤ ዘይማዕበላ ሃገራት ክምዕብላ እንተኾይነን፤
ኣብ ሃገርና ኣብ ዘመነ ሃፄ ምንሊክን ሃ/ስላሴን፤ ብሃገር ህንፀት (nation
ፕሮቴስታንት ሃይማኖት ኣብ ሃገረን ክስፋሕፋሕ ከምዘለዎ ይሰብኩ። ብፍላይ
building) ስም፤ ኣብ ልዕሊ ካብቲ ገዛኢ ደርቢ ዝተፈለየ ባህልን ቋንቋን
ኣብ ዝሓለፉ ንኸባቢ ስለስተ ዓሰርተ ዓመታት ኣብ ናይ ኢትዮጵያ ፖለቲካ
ዝነበሮም ብሄር ብሄረ ሰባት ከቢድ በደልን አድልዎን በፂሑ እዩ። ንኣብነት ናይ
መፅናዕቱ ዘካየደ፤ ኣሌክስ ዲዋል (2018 ዓ.ም.ፈ) ዝተብሃለ ምዕራባዊ ምሁር፤
ኦሮሞ ማሕበረሰብ ባህሉ ምስ እስልምና ሃይማኖት ዝተኣሳሰረ እንትኸውን፤
ኢትዮጵያ ካብቲ ኣጋጢሙዋ ዘሎ ቅልውላው ንምውፃእ፤ ፕሮቴስታንታዊ
ኦርቶዶክሳዊ መንግስቲ ከቢድ ተፅዕኖ ኣሕዲርሎም ከምዝነበረ ይፍለጥ። ናይ
ሃይማኖትን ባህልን ‘ፈውሳ’ ከምዝኾነ ብድፍረት ገሊፁ እዩ።
ጭቆና ኣርዑት ንምቅላልን ምስ’ቲ ገዛኢ ብሄር ንምምስሳልን፤ ኣብ ኦሮምያ
ዝተወለዱ ቖልዑ ካብ ናይ ኦሮሞ ባህልን ቋንቋን ፈንተት ኢሎም ናይ ኣምሓራ
ስም ይወፀሎም ኔሩ። ኮይኑ ግና፤ ድሕሪ 1983 ዓ.ም ናይ ብሄር ብሄረ ሰባት
ሃፄ ዮሃንስ፤ ምስ ሃገር ምስረታ (state formation) ጎኒ ንጎኒ፤ ሓደ ሃይማኖት ማዕርነት ምስ ተረጋገፀ፤ ናይ ኣምሓርኛ ስም ዝነበሮም መንእስያት ኦሮሞ፤
ብምእዋጅ፤ ናይ ብሄር ህንፀት (nation building) እውን እናሳለጡ እናሃለው፤ ብዙሓት ናብ ኦሮምኛ ቀይሮም እዮም።
ሂወቶም ሓሊፎም እዮም። ነቲ ናይ ብሄር ህንፀት ንክቕፅል፤ ብድሕሪኦም
ዝነበሩ ነገስታት እውን፤ ኦርቶዶክስ ዓብላላይ ኮይኑ ንክቕፅል ናይ ባዕሎም ብተወሳኺ፤ መንእሰያት ኦሮምያ ብዘቕረብዎ ሕቶታትን ብዝገበርዎ ሰልፍን
ተራ ተፃዊቶም እዮም። ይኹን እምበር፤ እቶም ነገስታት ምስ’ቲ ግዜ ዘይምጥን ዓመፅን፤ ብርክት ዝበሉ ናይ ኣምሓርኛ ስም ዝነበሮም ከባቢታትን ከተማታትን
ንዘመናዊነት ዝነበሮም ድኹም ኣረኣእያን ‘ኔፖቲስቲክ’ (nepotistic) ባህርይን፤ ናብ ኦሮምኛ ትርጉም ዘለዎ ስም ተቐይሮም እዮም። ንኣብነት ኣለማያ ናብ
እታ ሃገር እቲ ሓደ እንተፍርስ እቲ ካሊእ ድማ መሊሱ እንትሰርሕ፤ ናይ ሃገር ሓረማያ፣ ናዝሬት ናብ ኣዳማ፣ ደብረ ዘይት ናብ ቢሾፍቱ፤ ጋላ ናብ ኦሮሞ፤
ምምስራት ይኹን ህንፀት እንተይተጠናቐቑ፤ እዚ ሕዚ ዘለናዮ ግዜ ኣርኪቡ ወዘተ ተቐይሮም እዮም። ምስ ህወሓትን ህዝቢ ትግራይን ተፀጊዖም ውሑዳት
12
ውራይና
ፖለቲካ ኣሉታዊ ጎኒ፤ እቲ ጭቁን ማዕርነቱ ምስ ህወሓት መራሕቲ፤ ዋላ በቲ ዝነበረ ኹነታት
ኣረጋገፀ፤ ጠጠው ዘብል ኣይኮነን - ንላዕለዋይነት ተገዲዶም ትምህርቶም ኣቋሪፆም ናብ ቓልሲ
“ናይ ህዝቢ ትግራይ ምቅላስ ይቕፅል። ቄሮ ኣብ ቕድሚት ኣሰሊፎም፤ እንተኣተዉ፤ ዝንኣድ ናይ ትምህርቲ ድሕረባይታ
ብመሪሕነት ኣይተ ለማ መገርሳን ዶ/ር ኣብይ ኔርዎም። ንኣብነት፤ ኣይተ መለስን ስየ ኣብርሃን፤
ብቑፅሪ ውሑድ ኣህመድን፤ ኣብዚ ሕዚ እዋን ዝግበር ዘሎ ውግእ ብሉፃት ተምሃሮን ዝነበሩ እንትኾኑ፤ ቕድሚ ናብ
ማለት እዩ። ቓልሲ ምውፅኦም፤ ኣብ ኣዲስ ኣበባ ዩኒቨርስቲ
ምዃንን፤ ብወያነታት ናይ ሕክምና 2ይ ዓመት ተምሃሮ ኔሮም። ድሕሪ
ሓሊፉ ናይ ኣክሱም ቓልሲ እውን ክሳብ ናይ ዶክቶሬት ፍልስፍና
ድግሪ (PhD)፤ ካብ ፍሉጣት ናይ ዓለምና
2) ህዝብኝነት (populism)
ስልጣነ በዓል ዋና ዩኒቨርስቲ ዝተመረቑ እዮም። ብፖለቲካውን
ወታደራውን ዓቕሚ፤ ናይ ኣፍሪካ ብርቅታት
ናይ መንነት ፖለቲካ፤ ውልቀ ሰባት ንክብሮም፤
(core state) ስለዝኾነ ማሕበረሰባዊ ወይ ህዝባዊ ኣፍልጦ ንክወሃቦም
ተባሂሎም እዮም። ብሓፈሻ፤ ነቲ ጨቋኒ ናይ
ደርጊ ስርዓት ንምውጋድ፤ ትግራይ፤ ንኢትዮጵያ
ብምድላይ፤ ዝገብርዎ ቃልሲ እንተኾይኑ
ድማ ብባህሊ ምዕቡል (ፉኩያማ፤ 2018)፤ ኣብይ ኣህመድ ህዝባዊ
ብሄር ብሄረ ሰባት ፍሉይ ህያብ ኣበርኪታ እያ።
ድሕሪ ምውጋድ ደርጊ፤ ህዝቢ ትግራይ ፍሉይ
ኣፍልጦ ዝወሃቦምን ልዕልነኦም እውን ዝረጋገፅን፤
ምዃንን ምስ ካልኦት ኣብ ልዕሊ መቓብር ተጋሩን ህወሓትን እዩ። እዚ
ተጠቃሚ ንምዃን ዝሓተቶ ነገር የለን። ብፍላይ
ድማ ናይ ህወሓት ኣመራርሓ፤ ድጋፍ ዘድልዮም
“ንሕና ንበልፅ” በሃልቲ ተግባራዊ ንምግባር ድማ፤ ኺሳራ ዘይብሉ ናይ
ህዝብነት (populism) ፖለቲካ ምኽታል ናይ ግድን
ብሄረ ሰባት ቀዳምነት እናሃቡ ይሰርሑ ኔሮም።
ኣብ ቑፅሪ ዝኣምኑ ይኸውን። እቲ ሕዚ ናይ ኣብይ ኣህመድ ደጋፊ ኮይኑ ዘሎ

ሰፊሕ ህዝቢ፤ ገሊኡ ናይ ትግራዋይ ህልውና
ብሄረሰብ ዘተዓርቕ ኣብይ ኣህመድ፤ ናብ ናይ ህዝብነት (populism) ዝፃባእ ዝነበረ እዩ፤ እዚ ማለት ድማ ወይ ናይ
ፖለቲካ ጀቕጀቕ ንክወሓጡ ዘግድዶም፤ ካብ ኣክሱም ስልጣነ ከጥፍእ ዝደሊ ወይ ድማ
ኹነታት ዝህሉ ብሄራዊ መንነት ብተወሳኺ፤ ውልቃዊ መንነቶም ክምንጥል ዝደሊ እዩ። ገሊኡ ድማ ብዛዕባ ናይ
እውን እዩ። ኣብ ኦሮሞ ንኡስ እስላማዊ ስልጣነ ኣክሱም ስልጣነ ዘይግደስ ዝነበረ እዩ። ነቶም
ኣይመስለንን። ” (Oromo Islamic minority civilization) ዝዓበዩ ብኣካዳሚያውን ብፖለቲካውን ዝለዓለ ዝና
እዮም። ኣብይ ኣህመድ፤ ካብ ኦሮሞ ንኡስ ዘለዎም ናይ ህወሓት ኢሊት ተቐባልነት ንምስኣን፤
እስላም ስልጣነ ዝመፁ እንተኾኑ እውን ሕዚ ናይዚ ሰፊሕ ህዝቢ ድጋፍ ምርካብ ናይ ግድን
ድማ ናብ ናይ ምዕራባውያን ፕሮቴስታንት ባህሊ ይኸውን። ፍራንሲስ ፉኩያማ (2014) ‘political
ንምልማድ ገፆም መሊሶም ኣለው። ካብ ከምዚ order and political decay’ ኣብ ዝብል መፅሓፉ፤
ናይ ኦሮሞ ተወለድቲ ኣንፃር ደርጊ ዝገበርዎ ቓልሲ፤
ዝበለ ንኡስ ስልጣነ ዝመፁ መንእሰያት ብዘለዎም ‘ኣብ ምድረ ሰሜን ኣሜሪካ፤ ሓዱሽ ናይ ህዝብነተኛ
ኣብ ልዕሊ ህዝቢ ኦሮሞ ዓርሰ እምነት ብምፍጣር፤
ትሑት ዓርሰ እምነት፤ ምስ’ቲ ዓብላላይ ባህሊ (populist) ሕላገት ፖለቲካ ንመጀመርያ ግዜ
ንቐፃሊ ቓልሲ ብምልዕዓል፤ ኣብ መወዳእታ ህዝቢ
ዘለዎ ማሕበረሰብ፤ ባህሎም ሒዞም ምንባር ዝተጀመረ፤ ብ1824ን ብ1828ን ዓ.ም.ፈ ኣንድሪው
ኦሮሞ ማዕርነቱ አረጋጊፁ። ዋልልኝ መኰነን፤ ናይ
የፅግመሎም እሞ፤ ምስ’ቲ ተለዋዋጣይ ዓለማዊ ጃክሰን ናብ ፕረዚደንታዊ ውድድር ክመፅእ
መንነት ፖለቲካ ኣወንታዊ ጎኑ ብዝግባእ ዝተረድኦ
ኹነታት ንምምስሳል ከምነፋሒቶ ባህሪኦም እንተሎ እዩ’ ይብል። ኣንድሪው ጃክሰን፤ ካብቲ
ይመስል - ‘…ክልቲኦም ደቂ ንዋይን ታደሰ ብሩን
ይቐያይሩ። ኣብይ ኣህመድ፤ ናይዚ ኹነታት እዚ በቲ ግዜ ዝነበሩ ኢሊት ጉጅለ ዘይኮነስ - ካብ
ዘካየድዎ ዕልዋ መንግስቲ፤ ለውጢ ዘምፅእ ኣይኮነን።
ሰለባ ይመስሉ። ኣብይ ኣህመድ፤ ናይ ትምህርቶም ተፈላጥነት ዘይብሎም ቤተሰብ (undistinguished
ናይ መንግስቱ ንዋይ፤ ካብ ተመሳሳሊ ብሄርን ደርብን
ድሕረባይትኦም እውን ቅጥዒ ዘለዎ ኣይመስልን። backwoods family) እዩ።
እዩ። ናይ ታደሰ ግን ዓሌታዊ እዩ። ምኽንያቱ፤ ናይ
ወታደር እንተነበሩ እውን ወታደራዊ ዝና
ታደሰ ዕልዋ መንግስቲ ንብሄራውነት (ሃገራውነት)
የብሎምን። ብተወሳኺ፤ ጃክሰን፤ ናይ ስኮች-ኣየሪሽ ድሕረ
ዝድግፍ ዘይኮነስ፤ ንኦሮሞ ልዕልና ጥራሕ ዝዓለመ እዩ።
ባይታ ኣለዎ። እዞም ኣብ መፋርቕ 18 ክ/ዘ ናብ
ናይ ዝንኦም ፍልፍል፤ ካብ ናይ ስብከት መደረኦም ሰሜን ኣሜሪካ ዝኣተው ስኮች-ኣየሪሽ ነበርቲ፤
ብመሰረቱ፤ ዕልዋ መንግስቲ ፈፂመ ኣይድግፎን። ናይ
ጥራሕ ይመስል። ብኣንፃሩ ድማ፤ ናይ ህወሓት ንናይ ህዝብነት ባህሊ ፍልፍል ምዃኖም ፍራንሲስ
ታደሰ ዕልዋ መንግስቲ ግን ሓደ ዕዙዝ ጥቕሚ ኣለዎ -
መራሕቲ፤ ብሄራዊ መንነቶም ኣክሱማዊ ስልጣነ ፉኩያማ ይገልፅ። ናይ ትምህርቲ ድሕረ ባይትኡ
ንኦሮሞ ኣሕዋትና ኣሕትናን ንባዕሎም ክብሪ ንክህቡ
እዩ። ገረብ ዓረና ወያነ ትግራይ (ቀዳማይ ወያነ) እውን ዝንኣድ ኣይነበረን። ናይ ጃክሰን ዝና ካብ
ይሕግዝ። ንባዕልኻ ክብሪ ምሃብ ድማ፤ ሰፊሕ ህዝቢ
ዋላ እንተኸሸፈ፤ ከም ፅቡቕ ድሕረ ባይታ ወታደራዊ ዓውዲ ጥራሕ እዩ - ኣብ 1812 ዓ.ም.ፈ
መሰረት ዝገበረ ወያነ ንምክያድ፤ ወሳኒ ቕድመ ኹነት
ተጠቒመምሉ እዮም። መብዛሕቲኦም ናይ ኣንፃር እንግሊዝ ኣብ ‘ኒው ኦርሌንስ’ (New
እዩ…’ (ዋልልኝ መኰነን፤ 1969 ዓ.ም.ፈ)። ናይ መንነት
13
ውራይና
Orleans) ዝተኻየደ ዓውደ-ውግእ፤ ዓወት ተጓናፂፉ እዩ። ናይ ኣንድሪው ዝኾነ ባህሉ፤ ሙሉእ ብሙሉእ ዓቂቡ ማለት ኣይኮነን። ትግራዋይ ዝሰኣኖም ብዙሓት
ጃክሰን ፕረዚደንታዊ ውድድርን ንሕንሕን፤ ወለዶም ናይ ኣሜሪካ መስረቲ ጠቐምቲ ባህልታት ኣለው።
ምስ ዝኾኑ ኢሊታት እዩ። እዞም ፖለቲከኛታት እዚኦም፤ ትምህርቶም
እውን ካብ ሃርቫድን ያሌን ዩኒቨርስቲታት ዝተመረቑ እዮም። ንኣብነት ሓደ፤ መሰረት ናይ’ቲ ስልጣነ ዝኾኑ ከምኒ ግእዝ ቋንቋ ተዳኺሞም ወይ ኣብ ምጥፋእ
ካብቶም ምስ ጃክሰን ዝወዳደሩ ዝነበሩን፤ ብ1828 ዓ.ም.ፈ ብጃክሰን ይርከቡ።
ዝተስዓረን፤ ጆን ኣዳምስ፤ ካብ ልዑል ክብሪ ናይ ዝወሃቦም ኣባል ቤተሰብ
እንትኸውን፤ ናይ ሃርቫርድ ዩኒቨርስቲ እውን ምሩቕ እዩ። ስለዝኾነ፤ ክልተ፤ ትግራዋይ፤ ዋና ኸተማ (core state) ተመንጢሉ - እዚ ማለት፤ ፖለቲካውን
ጃክሰን፤ ነቶም መወዳድርቱ ንምሽናፍ፤ ትኽክለኛ መወዳደሪ ፖሊሲ ቁጠባውን ስልጣን ተመንጢሉ ወይ ካብ ፖለቲካውን ቁጠባውን ዓውድታት
ከቕርብ ከምዘይኽእል ተረዲኡ። ኮይኑ ግና፤ ነቲ ድሑርን ሰፊሕን ተራ ተገሊሉ።
ማሕበረሰብ ብዝምጥን መንገዲ ናይ ‘ምረፁኒ’ ወፍሪ ብምክያድ፤ ካብቲ
ማሕበረሰብ ድጋፍ ረኺቡ። ሰለስተ፤ ትግራዋይ፤ እዞም ዝተጠቐሱ ኽልተ ነገራት ብምስኣኑ፤ ክልወጥን ክዓብን
ኣይከኣለን።
ዶ/ር ኣብይ ኣህመድ ግን፤ ካብ ኣንድሪው ጃክሰን ብዝበለፀ ንህዝብነት
(populism) ፖለቲካ ዝጠቕሞም፤ እቲ ሱር ዝሰደደ ኣብ መንጎ ብሄራት ኣርባዕተ፤ ትግራዋይ፤ ኣብ ሃፄያዊት ሃገር ማለት እውን ዘይምዕሩይ ስልጣነን መንነት
ዘሎ መንነታዊ ፍልልይ እዩ። ናይ ህወሓት ልዕልና ኣብ ዘለሉ ኹነታት፤ ዘለዎም ብሄራት ዝሓቖፈት ሃገር ኮይኑ፤ ዋና ኸተማ (core state) ተነጢቑ፤ ቁጠባዊ
ዶ/ር ኣብይ ኣህመድ፤ ብዓቕሚ ስልጣን ክረኽቡ ስለዘይኽእሉ፤ ስልጣን ዕብየትን ማሕበራዊ ለውጢ እውን ስለዘይኣምፅአ፤ እዚ ሕዚ ዘለናዮ ኹነታት ክፍጠር
ንምርካብ፤ ህወሓት ከውገድ ኣለዎ። ህወሓት ንምውጋድ ድማ፤ በሪ ኸፊቱ። ካብ ሕሉፍ ታሪኹ ተማሂሩ፤ ማሕበረሰባዊ ስርዓቱ ፈቲሹ ዘይኣስተኻኸለ
ንህወሓት ካብቲ ሰፊሕ ማሕበረሰብ ምንፃል እዩ። ንህዝቢ ትግራይ ማሕበረሰብ፤ እታ ዘላቶ እውን ንክስእና ይግደድ። ብፍላይ ድማ ከምትግራዋይ
እውን፤ ‘ናይ ህወሓት ደጋፊ እዩ’ ብዝብል ስግኣት ምልካም። ስለዝኾነ፤ ዝኣመሰለ፤ ናይ ዓብይ ስልጣነ ታሪኽ ወናኒ ዝኾነ፤ ኮይኑ ግና ካብ ፖለቲካውን
ኣብይ ኣህመድ፤ ህወሓት፤ ን27 ዓመታት ብሄር መሰረት ብምግባር፤ ኣብ ቁጠባውን ዓውድታት ዝተገለለ ወይ ምስ ግዜ ዘይተለወጠን ዘይዓበየን ህዝቢ፤ ከም
ልዕሊ ህዝቢ ኢትዮጵያ፤ ናይ ሰብኣዊ መሰል ጥሕሰት ከምዝፈፀመን፤ ናይ ኣብ ብዙሕ መዓር ዘለዎ ቖፎ ዝነብር ድኹም ዕስለ ንህቢ፤ ፀላኢ ይበዝሖ።
ኢትዮጵያ ህዝቢ ሃፍቲ እውን ጓሕጒሖም ከምዝወሰድዎ ሰቢኾም።
ፍልፍል
ቐፂሉ፤ ምስ ናይ ህወሓትን ህዝቢ ትግራይን ፀላእቲ ዝኾኑ ደርጋውያን
1. ተወልደ ትኩእ፤ (1990) : የኢትዮጵያ አንድነትና ኢጣልያ፤ ገጽ 290
ምውጋን እዩ። እዞም ደርጋውያን፤ ን27 ዓመታት ኣንፃር ህወሓትን
ህዝቢ ትግራይን ዝሰበኹ እዮም። እዞም ደርጋውያን፤ ንንበዓል ኣይተ 2. ይልማ ደሬሳ (1959): የኢትዮጵያ ታሪክ፤ በኣሥራ ስድስተኛው ክፈለ ዘመን
መለስ ዜናዊ፤ “ትምህርቲ ኸቢድዎም ዝሸፈቱ እምበር ንህዝቢ ሓልዮም
ኣይኮኑን፤ ስለዝኾነ፤ ነዞም ሸፋቱ ሃገር ናይ ምምራሕ ዕድል ክዋህቦም 3. ኤፍሬም እሸቴ (2008): አክራሪ እስልምና በኢትዮጵያ
የብሉን”፤ ብዝብል ይጅምሩ። ቐፂሎም፤ “ናይ ህወሓት መራሕቲ፤ ኣብ
4. Alex dee waal (2018): The Future of Ethiopia: Developmental State or Political
ኣዲስ ኣበባ ኮፍ ኢሎም ዘለው፤ ሃገር ንምምራሕ ዘይኮነስ፤ ናይ ህዝቢ Marketplace?
ኢትዮጵያ ሃፍቲ ናብ ትግራይ ንምውሳድ እዩ” ይብሉ። ዝርዝር ሓበሬታ፤
“ግጭትና ምሁራን፤ ባለሁለት ገጽታ ፍላጎት (The ambivalent interest) 5. Francis Fukuyama (2014): Political Order and Political Decay
እና ከዮሴፋዊ ዕጣ ፋንታ ወደ ቃየናዊ ዕይታ” ብዝብሉ ርእስታት፤ ኣብ
6. Francis Fukuyama (2018): Identity- The demand for diginity and the politics of
‘ሆርን ኣፈየር (horn affair)’ ኢለክትሮናዊ መጽሄት ዝተሓተሙ ምርኣይ resentment
ይክኣል።
7. On the Question of Nationalities in Ethiopia: Walleligne Mekonnen, Nov. 17, 1969
8. Yoram Hazony (2018): The virtue of nationalism
መደምደምታ 9. Samuel P. Huntington (1996): The clash of civilizations and the remaking of world
order.
10. Shmuel Noah Eisenstadt (2003): Comparative civilizations and multiple
ኢትዮጵያ ኦርቶዶክሳዊ መበቈል ዘለዎ ናይ ባዕላ ስልጣነ ከምዘለዋ modernities
ይፍለጥ። መበቆሉ ድማ ኣብ ትግራይ እዩ። እዚ ስልጣነ እዚ ንምጥፋእ፤ 11. Haggai Erlich (2009): The Grandchildren of Abraha. In: Proceedings of the 16th
ገደማውን ውሽጣውን ሓይልታት ብዙሓት ፈተነታት ጌሮም እዮም። International Conference of Ethiopian Studies, ed. by Svein Ege, Harald Aspen, Birhanu Teferra
ኮይኑ ግና፤ በቲ ናይ’ቲ ስልጣነ በዓል ዋና ዝኾነ ማሕበረ ሰብ መሪር and Shiferaw Bekele, Trondheim 2009.
ቃልሲ፤ ሙሉእ ብሙሉእ እኳ እንተዘይኮነ፤ እቲ ስልጣነ ክዕቀብ ክኢሉ
እዩ። ትግራዋይ ባህሉ ዓቂቡ ክንብል ከለና፤ ናይ ኣክሱም ስልጣነ መሰረት
14
ውራይና
መሪሕነት ትግራይ?!
ብ ኣርኣያ ኣብርሃ መድሃንዬ (ዶ/ር)
ከምናተይ እምነት ከም ማሕበረሰብ ይኹን ከም ውልቀሰብ ናይ ሕድሕድና ህዝቢ ከምውላዱ ዘይርኢ መራሒ፣ ህዝቢ ከም ጓና ገይሩ ልርኢ፣ ብዛዕባ ባዕሉ
ሂወትን መፃኢ ዕድልናን ብዝህልዉና መራሕቲ ይዉሰን እዩ። መራሕትና ክብርን ጥቕምን ጥራሕ ልሓስብ መራሒ ሓቀኛ መራሒ ክበሃል ኣይኽእልን።
ድኹማት ተኾይኖም ሂወትናን ናብራናን ድኹምን ድሑሩን ይኾን። ናብ ወለዲ ንውላዶም ዝገብርዎ ሓልዮትን ፍቕርን፤ ንውላዶም ዝገብርዎ ድቃስ
ንደልዮን ንምነዮን ስልጣነን ምዕባለን ንምብፃሕ ድማ ዓመታት ጥራሕ ለይብሉ ለይትን ቐትርን ፀዓርዓር ንውላዶም ካብ ዘለዎም ፍቕር እምበይ
ተለይኾነስ ዘመናት እዉን ይወስደልና። መራሕትና በላሕቲን ቡቑዓትን ውላዶም ከመስግኖም፣ ከድንቖምን ክሰግደሎምን ካብ ዝብል ናይ ግብዝነት
እንተኾይኖም ድማ ካብ ዘለናሉ ድሕረትን ድኽነትን ኣብ ሓፂር መዋእል መንፈስ የኮነይ። ውላድ እውን እንተኾነ ወለዱ ንዑኡ ንምዕባይ ኽንደይ መከራ
ንናገፍ መፃኢና እውን ብሩህ ይኾን። ስለዚ ከም ህዝቢ ይኩን ከም ውልቀ ሃምልሓለፉ፣ ሃምልደኸሙ፣ መስዋእቲ ሃምልኾኑ ልርድኦ ዓብዩ ምስ ወለደ እዩ
ሰብ ንመሪሕነት ንህቦ ቖላሕታ ሸለል ክበሃል የብሉን። የግዳስ ከም ቀንዲ እምበይ ናይ ወለዱ ፃዕርን ድኻምን ምንም ለይኽርዶኦ ይኽእል እዩ።
ውራይና ክውሰድ ይግባእ። ከም ተጋሩ ድማ ቡቑዓትን በላሕትን መራሕቲ
ክንፈጥር እንተዘይኺኢልና ዘይሩ ዘይሩ ዕድኡ ላብ ርእስና እዩ ልኸውን። ናይ ልእዉን ክኸውን ይኽእል እዩ ወለድና ውላዶም ከፀግሞም ከሎ፤ ዝመኽርዎ
ታሪኽ ፈላጣት ሃምልብልዎ ተጋሩ ዝሰዓሩ መራሒ እንትስእኑ እዮም። ሓሳብ ኣይቕበልን ክብል ተሎ “ ወሊድኻ ረኣዮ” ዝብሉ። ስለዚ መራሕቲ እዚ
ገይርናልኩም፣ ዝኹሉ መስዋዕቲ ኸፊልናልኩም ዝለዝኾና ኣመስግኑና፣ ጠቡሩና፣
ብቑዕን በሊሕን መራሒ ተረኺቦም ተጋሩ ብምንም ኣይሰዓሩን ይብሉ። ስለዚ ሐዚ ንዓርፈሉ ግዘ እዩ ኣይትሃውኩና ክብሉ የብሎምን።
ብናሃተይ ኣረኣእያን ኣረዳድኣን ብቑዓትን በላሕትን መራሕቲ ከመይ ይግለፁ?
ከመይ ይፍጠሩ? ካብቲ ዘለናሉ ድሕረትን ድኽነትን ንኽንናገፍ ኸ መራሕቲ እወ፤ ህዝቢ ሓያል እዩ ግን መራሒ የድልዮ እዩ። ህዝቢ ከም ውላድ እዩ። ኩሉ
ትግራይ ታይ ክኾኑን ከማልኡን ኣለዎም? ንዝብላ መልዐሊ ሕቶታት መሰረት ይፈልጥ እዩ፤ ኹሉ ይርእይ፣ ይምዝን እዩ ኢልካ ስቕ ትብሎ የኮነይ። ህዝቢ
ብምግባር ሓሳበይ በዛ ፅሕፍቲ እዝኣ ኣቢለ ከካፍል ይደሊ። እዛ ፅሕፍቲ እዝኣ ዝደልዮ ነገር እንደሕር ገይርካሉ ይሕጎስ፤ ዝደልዮ ነገር እንደሕር ዘይገይርካሉ
ከሰላስልን ክፅሕፍን ተለኹ ትርዱኡለይ ዝደሊ ናይ መሪሕነት (leadership) ይኹርይ። ብዝሓለፈ ሰናይ ተግባርኻ ወይ እዚ መስዋእቲ ገይርናልካ ኢናሞ ስቕ
ፈላጥ ወይ ከዓ ሙሁር ኾይነ ተለይኾነስ ከም ሓደ ግዱስ ትግራዋይ በል ኣይትብሎን። ብቑዕ መራሒ በቢግዚኡ ናይ ዝመርሖ ህዝቢ ሕቶን ድልየትን
መሪሕነት ትግራይ ታይ ክኸውን ኣለዎ? ከም ሓደ ትግራዋይ ታይ ዓይነት እናመለሰ ክኸድ ይግባእ። ልክዕ ወለዲ ንናይ ውላዶም ካብ ዓመት ናብ ዓመት
መራሕቲ ክህልዉና ሃምልደልን ዝምነን ንምግላፅን ሓሳበይን ንምክፋል እናዓበየን እናተቐያየረን ዝኸድ ድልየትን ሕቶን ንምምላስን ንምምላእ ዝገብርዎ
እዩ። ከምእውን ከማይ ተመሳሳሊ ድልየት፣ ሓሳብን ሕቶን ዘለዎም ተጋሩ ፃዕርን ሓልየትን ማለት እዩ።
ንኽመያየጥሉ መልዐሊ ሓሳብ ተኾነ ካብ ልብል ቕንዕናን ሓልየትን ዝተሓዎሶ
ድልየተይ እዩ። ካብዚ ሓሊፉ ናይ ባዕልኻ ነብሲ ናልመፅኻ፣ ናይ ባዕልኻ ኸብዲ ናወጠርኻ፣
ናይ ባዕልኻ ጁባ ጥራሕ እናመላእኻ ኣኽብሩኒ፣ ምረፁኒ ኣይሰርሕን። ህዝቢ
ቡቑዕ መራሒ ከም ኣቦን ኣደን እዩ ክሓስብን ንዝመርሖ ህዝቢ እውን ብዝገበርካሉ ፅቡቕ ተግባር እምበይ መራሒ እየ ኢልካ ንባዕልኻ ብዝተረኣኻሉ
ክኸውንን ዘለዎ። Simon Sinek ዝበሃል ፀሓፍን ሊቅን ኣብ Leaders Eat Last ተግባር የኮነይ ለመስግነካ፤ ለንግሰካ። Remember true leaders eat last. If you
ዝብል መፅሓፉ “There is no better example of right leadership than eat first, you are not a true leader. ብሉፅ መራሒ ክትኸውን ትምነ ተኾይንካ
parenting” ይብል። ሓቁ! ሓቀኛ መሪሕነት ታይ ምዃኑ ልምርዳእ ካብ መዓት ኣደታት ተጋሩ ንምንታይ ምግበን ድሕሪ ደቀን፣ ኩሉ ምስፀገበ ሃምልበልዓ ሕተት፤
ሓሳባዊ ልኾኑ ስልጠናታት ምውሳድ ወላዲ ( ኣቦን አደን) ኾይንካ ምርኣይ ተመራመር።
እዩ ዝበልፅ ፡፡ ያዉ ኩሉ ኣቦን አደን ቡቑዓት መራሕቲ ክኾኑ ይኽእሉ እዮም
ልምባል ተለይኾነስ ቡቑዓት መራሕቲ ንዝመርሕዎ ህዝቢ ከም ውላዶም ብሉፅ መራሒና መለስ ዜናዊ እንትስዋእ ተሎ ሓፋሽ ንብዓት ብንብዓት ልኾነት
እዮም ክርእዩዎ ዝግባእ ልምባል እዩ። ልባዕላ ክትብል እምበይ መለስ መራሒ እዩ ስለዝተብሃለ ወይ ቀዳማይ ሚንስተር
15
ውራይና
ስለዝነበረ የኮነይ። ፈታዉን ፀላእን ንመለስ ዝበኸየሉ፤ ሰላምና ስለ ዝሓለየልና፣ ሰብኣያ መዓልቲ መዓልቲ እናናሸወት ሰላም ተስእን፤ ዝሓሸ ግዘ
ስለዘመሀረና፣ መለስ ሰሪሕና እንጀራና ክንበልዕ ኩነታት ስለዘመቻቸወልና እዩ። መፂኡለይ ኣብ ዝበለቶ እዋን ትፈትሕ በለፀኛ ክመርሐኩም ምረፁኒ
ጥሜትን ጭንቅን እንተመፂኡ፣ ከማና ኾይኑ ቐዲሙ ጭንቀትና ፍርሕናን ተበለት ህዝቢ ግርም ይብሎ ይኾን እምበይ ሃመይ ኢሉ ከም መራሒቱ
ሓላፍነት ወሲዱ ስለዝተሸከመልና እዩ። ክብርን ሞጎስን መሪሕነት ብዘይፃዕሪ፣ ይቕበላ። ኣነማ ሐዚ ሐዚ ብዛዕባ ስነምግባር መሪሕነት ክሓስብ
ሓልዮትን ርኡይ ተግባርን ኣይርከብን። ተለኹ ታይ ድየ ልሓስብ? ንመሪሕነት ልሕፀዩ ሰባት ናይ ግለሰብእና
(Personality) ምርመራ ክግበረሎም ሃምለድሊ እየ ልሓስብ። ሐዚ
ሓቀኛ መራሕቲ ንህዝቦም መርኣያ እዮም። ብስርሖም ይኹን ብናይ ግሊ ሂወቶም ሐዚ ልመፁ ለለዉ ሓደ ሓደ መራሕቲ ሃገርን ክልላትን እኮ ዳርጋ
መርኣያን መግለፅን ክብርታት ህዝቦም እዮም። ብቑዓት መራሕቲ ፅንዑን ሰናይን ቀውስታትን ዕውዳትን እዮም። ቖሎኦም ምቑፅፃር ለይኽእሉ ህንደይ
ስነምግባር ዘለዎምን ክብርታት ዝመርሕዎ ህዝቢ ድማ ብተግባር ዝገልፁን መራሕቲ ኢና በሃልቲ እዩም ለለው። በቃ ምዝራብ ስለዝኸኣልካ
ዘክቡሩን እዮም። ብሓቂ መራሒ እንተኾይንካ ከምድላይኻ ትኾነሉ ዕድል የለን። መራሒ ኮይንካ ማለት የኾነይ። ምዝራብ ልምዝራብ እማ ዕቡድለ
ሙሉእ መዓልቲ ናውረየ ናሃተፈ ክውዕል ይኽእል እዩ።
ናይ ግለይ ሂወት ከምድላየይ፤ ማንም ኣብ ናይ ግሊ ሂወተይ ምንም ዘእትዎ የለን።
ከም ድላየይ ክዕንድር፣ ክዓጥርን ክሰክርን ይኽእል እየ ዝብሃል ነገር የለን። ከም ኣብዚ ዘለናሉ ናይ ውድድር ዘመን ብቑዓት መራሕቲ ኣብ ናይ ግሊ
ድላየይ ህዝቢ እናፀረፍኩን እናናሸኹን ክመርሕ ይኽእል እየ ዝብሃል ፅላለ የለን። ሂወቶም ዕውታት እዮም። Leaders eat last ክብል ተለኹ መራሕቲ
No way! ሃምኡ ልበሃል ፈሊጥ ኣብ መሪሕነት የለን። ህዝቢ መራሒ ገይሩ ክቕበለካ ጨቖንቖን ይበሉ፤ ብድኽነት ይቖርመዱ ኣይኮነን ዝብል ዘለኹ።
ተሎ ክብርታቱን ባህሉን ሃምተኽብረሉ ብውሽጡ ኣሚኡ እዩ። እንደሕር ሓቀኛ መራሕቲ ስኽፍታን ቓል ዓለምን የብሎምን። ኣብ ባዕሎም
ክብርታቱን ባህሉን ከምዘይተኽብረሉ እናፈለጠ መራሒ ኾይንካ ወይ ብሓይልኻ ክበፅሕ ለይደልዩዎ ሕማቕ ነገር ኣብ ካሊእ ሰብ ክበፅሕ ኣይደልዩን፤
ኢኻ መራሒ ኾይንካ ወይኸዓ ናይ መሪሕነት ቦታ ንስሙ ኢኻ ሒዝካ እምበይ ኣይምነዩን። ስኳር ብማይ በፅቢፅካ እናሰተኻ ጥራሕ ስድራ፣ ህዝብን
ናይማን ሓቀኛ መራሒ የኾንካይ ማለት እዩ። ዓድን ምምራሕ ይከኣል እዩ ዝብል ሕሉፍ ዝኾነ ምስሉይነትን ናይ
ስእነት ኣተሓሳስባን የስሕቖም እዩ። እንዳውም ተተኺኢሉ መራሕቲ
ብስሩ እውን መሪሕነት ቢሮ ሓላፊ ወይ ፕረዝደንት ወይ ጀነራል ወይ ሓለቓ ክኾኑ ለለዎም ብናብረኦም፣ ብስርሖምን ብኣታሓሳስበኦም ዕውታትን
ዓሰርተ ምዃን ማለት የኮነይ። መራሒ ማለት ሹመት ብዘየገድስ ህዝቢ ዝኽተለካ፤ ሃፋትምን ዝኾኑ እዮም ክኾኑ ዘለዎም። ንባዕሉን ንስድርኡን ካብ
ንኣተሓሳስባኻ፣ ንተግባርኻ፣ ንውሳነኻን ዕላማኻን ብልቢ ኣሚኑ ዝኽተለካ ድኽነትን ድሕረትን ለየናገፈ ወይ ከናግፍ ልኽእል ኣተሓሳስባ ለይወነነ
ሰብ ወይ ሰባት እንትህልዉ ማለት እዩ። Leadership is all about trust. ስለዚ ሃመይ ኢሉ እዩ ንህዝቢ ካብ ድኽነትን ድሕረትን ሓራ ከውፅእ ልኽእል።
ከምድላዩ ንዝዕንድር፣ ንዝዓጥር፣ ንዝሰክርን ብሱስ ነብሱ ለሽ ንዘብልን መራሒ
እየ ዝብል ሰብ ዝኽተልን ዝኣምንን ጥዑይ ህዝቢ የለን። ህዝቢ ሓራ ከውፅእ እየ ከም ሽምዓ ልመክኽ ለለኹ እናበለ ፕሮፖጋንድኡ
ተነፈሐ የዋሃት የታልል ይኾን እምበይ ታይ ክዓብስ። መራሒ ምዃኑ
ህዝቢ ኣሚኑ ኣብ ብሚልዮናት ክትውስን፣ ኣብ ደሕንነቱ ክትመክር ዝፈቕደልካ፣ ረሲዑ ብዛዓባ ናብርኡን ሃለዋቱን እናማረረን እናቖዘመን ልነብር ሃመይ
ብቕንዕና እንትስሓሓት ዝዕገሰካ፣ ካብ ስሕተትካ ተምሂርካ ብተግባራዊ ልምዲ ገይሩ እዩ መራሒ ልኾን። ኣነ ኣይርደአንን! መራሒ ምዃን ፀገም
ብግዘ ተሃኒፂካ ናጋ ዝሓሸ መራሒ ክትኸውን ሃምትኽእል ስለዝኣምን እዩ ናይ ምፍታሕ፣ ምዕቡልን ኣወንታውን ዝኾነ ኣተሓሳስባ ምውናን ምዃኑ
መሪሕነት ዕድል ዝህበካ። እምበይ ናጋ ጉበትኻን ጨጓራኻን ብሕሱም መስተ ረሲዑ ካልኦት መራሕቲ ዝሰርሕዎ ስራሕ እናሓመየን እናናሸወን
ኣሕሪሪካ፤ ነብስኻ ብዘይምእላይኻ ናብ ሕማምን ሞትን ባዕልኻ ትዳጉን ተኾይንካ ልውዕል ብቑዕ መራሒ ክኸውን ኣይኽእልን። ባዕሉ ስራሕ ሃመይ
ህዝቢ ንምንታይ ሃፍቱ፣ ግዚኡን እምነቱን ኣባኻ የጥፍእ?! ቡቑዓት መራሕቲ ሃምልስራሕ ለይፈልጥ፤ ፅዒርካን ርሂፅካ ምህፍታም ክንደይ ግዘን
ርእሶም፣ ፍልጠቶም፣ ጉበቶምን ጨጓራኦምን ናበይነይ እዩ ኢሎም ኣይሓስቡን። ድኻምን ሃምልጥይቕ ለይፈልጥ ሰብ መራሒ እዩ ኢልካ ሾይምካ
ናይ ባዕሎም ጥዕና ምሕላይ ንህዝቦም ዘገልግልሉ ዕድመን ዓቕምን ምዕባይ ልልሰርሕ ሰብ፣ ብፃዕሩን ብረሃፁ ልልሃፍተመ ሰብ ላተቖፃፀረ ተወዓለ
ሃመልኾነ ብደምቢ እዩም ልርድእዎ። እእንተዘይኮይኑ ንዓመታት ንትምህርቱን ታይ ትርጉም ኣለዎ? ዓይኑ ደም ክመልእ ይኾን እምበይ ምንም
ንልምዱን ክንደይ ሃፍትን ግዘን ፈሰሰ ልተገበረሉ መራሒ ከየገልገለ ኣብ ሓፂር ትርጉምን ቑምነገርን ለለዎ ስራሕ ክሰርሕን ክመርሕን ኣይኽእልን።
እዋን ይቑፀ፤ ዕድል ዝመረሖ ህዝቢ ድማ ሕልሚ ደርሖ ኾይኑ ይቐሪ። እንደገና
ናብ ካሊእ ዕንኪሊልን ብቑዓት መራሕቲ ኣለሻን ይእቶ ማለት እዩ። ብቑዓትን ብሉፃትን መራሕቲ ኣብ ጥራይ ሜዳ ኣይፍጠሩን። ብፀሎትን
ምህለላን እውን ኣይርከቡን። ብቑዓት መራሕቲ መንበብትን ፀሓፍትን
መሪሕነት ካብ ገዛኻ፣ ካብ ነብስኻ ካብ ስድራኻ እዩ ልጅምር። ህዝቢ እውን እዮም። ዝተስሓለ መራሒ ክኸውን ዝደሊ ሰብ ‘ስሱዕ መንበባይ’
ተውርዮ ጥራሕ የኾነይ ልርእይ፤ ልዕዘብ። ትዕበ ትንኣስ ተግባርኻ እናረኣየ እዩ ክኸውን ኣለዎ። Avid reader ይብሉዎ ብእንግሊዝኛ። ናይ ዓለምና
ዝግምግመካ። ፈረንጂ little things matter ይብሉ። ሓዳርካ ፈቲሕካን ደቕካ ታሪኽ፣ ስልጣነ፣ ፍልጠት ኣብ መፃሕፍቲ እዩ ልግነ። ናይ ካልኦት
ኣብ ንእስነት ዕድመኦም በቲንኻን ኣብ ቕድሚ ህዝቢ መልኣክ ተመሰልካ፤ ህዝቢ ዓድታት ስልጣነ፣ ናይ ካልኦት ዓድታት መራሕቲ ኣታሓሳስባ ልምፍላጥ
ከድሕን እየ መራሒ ኮይነ ለለኹ ተበልካ ዋጋ የብሉን። ንበዓልቲ ገዛኻ ከም ናይ ናይ ግድን በቢ ዓዱ ላዘርካ ታይ ኢኩም ትሓስቡ፣ ታይ እዩ ስልጣኹም
ከቢድ ሚዛን ቦክሰኛ ተወዳዳሪ ጓሓት ጓሓት እናደብደብካ ትነብር ወዲ ኣዳም እናበልካ ምሕታት ናይ ግድን ኣየድልየካን። ኣብ ዘለኻዮ ሃሊኻ
ህዝቢ ብቕንዕናን ብዲሞክራስን ክመርሕ እየ ተበልካ፤ ንዓሻ በሎ ኢኻ ትበሃል። መፃሕፍቶም ብምንባብ ምፍላጥ ትኽእል ኢኻ። ባራክ ኦባማን ዶናልድ
16
ውራይና
ትራምፕን ኣታሓሳስበኦም፣ ድልየቶምን ምፅሓፍ ኻሊእ ክእለት ኣይነበሮምን ግን ሰለስተ ክሳብ ሓሙሽተ ዓመት ከምዘድሊ እዮም
ታሪኮምን ካብ ዝፀሓፍዎ መፃሕፍቲ ወይ ወለዶ ኻልኣይ ወያነ ህንደይ ተኣምር ናይ መሪሕነት ልቃውንቲ ዝመኽሩ። ብተውሳኺ
ካብ ብዛዓበኦም ካብ ዝተፀሓፉ መፃሕፍቲ ሃምልሰርሑ ኩለና ተጋሩ ንፈልጦ ድማ መራሒ ክኸውን ዝደሊ ሰብ ከስተባህሎ ለለዎ
ኣንቢብካ ምርዳእ ይከኣል እዩ። ብመፃፍቶም ኢና። መለስ ዜናዊ ካብ ኻልኦት ፍልይ ናይ ኹሉ ዓይነት ሙያን ስራሕን ፈላጥን መራሕን
ኣብልካ እውን ምስኦም ምዝርራብን ኣብ ብዝበለ መልክዑ World Class Mind ክኽወን ሃምለይክኣል እዩ።
ውሽጢ ሓንጎሎም ለሎ ኣተሓሳስባ ምፍላጥን ዝተብሃለሉ ካብ ኻልኦት ናይማን ፍሉይ
መራሒ ክኸውን ዝደሊ ሰብ ባዕሉን ሓሳባቱን
ይከኣል እዩ። ዓለም ብምልኣ ኾለል ተበልኻ ዝኾነ ብሩህ ሓንጎል ስለዝነበሮ የኾነይ።
ምስ ምስኡ ተመሳሳሊ ኣተሓሳስባን ኣረኣእያን
ዘይትረኽቦ ፍልጠት ኣብ መፃሕፍቲ ኢኻ ካብ ካልኦት ንምእማን ብዘፀግም
ዘለዎም ሰባት ይኹን ተፃራሪ ኣተሓሳስባን ኣረኣእያን
ትረኽቦ። መልክዑ ሓያል መንበባይን ፀሓፋይን
ምስ ዘለዎም ሰባት ክካታዕን ክመያየጥን ኣለዎ።
ስለዝነበረ እዩ። ካልእ ምሽጥር የብሉን።
መራሒ ምዃን ሓሳብ ምምንጫው፣ ኣተሓሳስቡን ኣረኣእዩን ብፅሑፍ ይኹን ብኻሊእ
መፍትሒ ሓሳብ ምምፃእ፣ ኣቐዲምካ ኣብዚ ግን ክንርስዖ ዘይብልና፤ ለውጢ ሜላ ክገልፅን ከፋልጥን ክኽእል ኣለዎ። ባዕሉ
ምእማትን ኹነታት ብዝተፈላለይየ መንገዲ ዘምፅእ መራሒ ልምዃን ምንባብን ንሓደሽቲ ሓሳባትን ሙጉትን ከቓልዕ ኣለዎ።
ምርኣይን ምትንታትን እዩ ኢልና ኢና። እዚ ምፅሓፍን እኹል የኾነይ። ዒስራን ስቕ ኢልካ ብኽራቫታ ተሓንቕኻን ኣብ ጥይት
ልምግባር ድማ ኣብ ህልውን መፃኢ ኩነታት ዓርባዕተን ሰዓት ገዛ ዓፂኻ ተንበብኻን ዘይበስዓን ንውሽጢ ዘየርእይ መስትዋት ዘለዋ
ፈላጣትን ሊቓውንትን ዝፀሓፍዎ ናይ ተፀሓፍኻን፤ ንባብኻን ፅሑፋኻን ላብ መኪና ተጀኒንኻን ካብ ሕዝብኻ ተሓቢእኻ ምኻድ
ዘመናት ናይ ምርምር መፃሕፍቲ ብምንባብ ተግባር ቐይርካ፤ ብተግባራዊ ልምዲ መራሕን ፈላጥን ክገብረካ ኣይኽእልን። ባዕልኻ
እዩ። ሓደሽቲ ሓሳባት ልመፅሉ ካብ ሰማይ እንድሕር ዘይተሰሓልኻ ተምፅኦ ጠብ ብሱፍ ተጆቡንኻ ኣብ ተሽከርካሪ ወንበር ሙሉእ
የኾነይ። ሓደሽቲ ሓሳባት ልመፁ ካብ ዝብል ተኣምር የለን። መሬት ወሪድኻ መዓልቲ ተዘፍዝፍካ ቸክን ደብዳበን እናፈረምካ
ንባብ፣ ካብ ምስማዕን ምስትውዓልን እዩ። ኢድኻ እናሓወስካ ትሰርሖን ትፈልጦን ተወዓልካ መራሒ ኣይገብረካን። መራሒ ዝኽወን
ዘየንብብ መራሒ ሓደሽቲ ሓሳብት ከምፅእ እንድሐር ለየሎ ኾይኑ ሓሳባዊ ጥራሕ ብሓሳብ እዩ። ዓጃቢኻ ካብ ፀላኢ ክከላኸለልካ
ኣይኽእልን። ሓሳባት ዘይብሉ መራሒ ድማ ኾይንካ ኢኻ ትተርፍ። ብዘይልምዲ፣ ይኽእል እምበይ ካብ ድንቁርና ክከላኸለልካ
ክፅሕፍ ኣይኽእልን። ስለዚ ኣንሕና ተጋሩ ብዘይስራሕ ዝመፅእ ብቕዓት መሪሕነት ኣይኽእልን። ድንቁርና ትከላኸሎን ተጥፈኦን
ብቑዓትን በላሕትን መራሕቲ ክህልውና ኣብ ሕልሚ ጥራሕ እዩ። ልሕማቕለ ብንባብ፣ ብምስማዕ፣ ብምፅሓፍን ብምክታዕን እዩ።
ንደሊ ተኾይና፣ ንመሪሕነት ዝሕፀዩ ሰባት ልፅቡቕለ ልምዲ ወሳኒ እዩ። ፒኤችዲ
ከም ትግራይ በቢወለዶኡ በላሕትን ብቑዓት
የንቡቡ ዶ? ይፅሑፉ ዶ? ኢልና ክንሓትት ኣብ ልዕሊ ፒኤችዲ ተደረብኻ
መራሕቲ ዝፍጠርሉ ትካላዊ መስርሕን ስትራተጂን
ኣለና። መራሒ እየ ኢልካ ኣኼባ ብምኽፋትን ብዘይተግባራዊ ልምዲ ብቑዕ መራሒ
የድልየና እዩ። መራሒ ካብ ሓመድ ወይ ንፋስ
ብምዕፃውን ጥራሕ ዓዲ ክምራሕ ኣይከኣልን። ምዃን ኣይከኣልን።
ኣይፍጠርን። ኣብ ዝኾነ ክፋል ዓለም ብቑዓትን
መማኽርቲ እውን ሓገዝቲ እምበይ ናይኻ
ብልምዲ ልብኻ እንደሕር ዘየዐቢኻ፣ በላሕትን መራሕቲ ብውድድርን ብተግባራዊ
ርእሲ ተኪኦም ዓለም ብናይኻ ርእስን ዓይንን
ብፈተናን ውድቀትን ቖርበትካ እንደሕር ልምዲን እዮም ዝፍጠሩ። ብዘይ ውድድር
ክርእዩልኻ ኣይኽእሉን። ከምናተይ እምነት
ለየርጉድካ፣ ጭዋዳታት ሓንጎልኻ ዝርከብ መሪሕነት መበላሸውን መስነፍን እዩ።ሰብ
ሓደ መራሒ ብካሊእ ሰብ ወይ ብተወካሊ
ብንባብን ምፅሓፍን እንደሕር ኣለስሊስኻ ብተፈጥርኡ ሓፂርን ልፍዓትን ለይብሉ መንገዲ
ከስርሖም ዘይብሉ ክልተ ቀንዲ ስራሕቲ
ተዓፃፀፍትን ተለጠጥትን እንደሕር ደላይ እዩ። ወዲ ኣዳም ብነፃ ልህቦ ተረኺቡ ታይ ኢሉ
ተሃልዮም ምንባብን ምፅሓፍን እዮም።
ዘይገይርካዮም ቡቑዕ መራሒ ክኸውን ይለፍዕ? ታይ ኢሉ ይፅዕር? ታይ ኢሉ ይነፍዕ? ታይ
ብሉፃትን ብቑዓትን መራሕቲ ክህልውና
እየ ምባል ቐልዲ እዩ። ዓፃም ሓንጎል ኢሉኸ ባዕሉ ናብ ውድድር የእቱ? ስለዚ መሪሕነት
እንደሊ ተኾይና ሕፁያት መራሕቲ ይኹኑ
ልሓዘን ብናይ ተግባር ልምዲ ዘይሓለፈን ትግራይ ብውድድር፣ ብፃዕሪ፣ ብተግባራዊ ስራሕን
ኣብ መሪሕነት ዘለው ሰባት ዘይናዓቕ ግዚኦም
መራሒ እየ ዝብል ሰብ ብቐሊሉ ውፅኢትን ዝርከብ ክኾን ኣለዎ። ብስም ኣባልነት፣
ኣብ ምንባብን ምፅሓፍን ከሕልፍዎ ይግባእ።
ተሓሳምን ተኣናፍን እዩ። ልምዲ ክበሃል ብዝምድና፣ ብፍልጦን፣ ብስም ፒኤችዲ ኣለዎ ወይ
እንተስተውዒልና ሓቀኛ መራሕቲ ካልኣይ
ተሎ ድማ በቢዓመቱ ካብ ሓደ ስራሕ ናብ ዶኽተር እዩ ኢልካ ዝበሃው ክኾን የብሉን። ከምዚ
ወያነ ትግራይ ካብ ካልኦት ዝፈልዮምን
ካልእ ስራሕ፤ ካብ ሓደ ቤት ፅሕፈት ናብ ገይርካ ዝፍጠርን ዝርከብን መሪሕነት መስነፋይን
በላሕቲ መራሕቲ ክኾኑ ዝገበሮምን ምሽጥር
ካሊእ ቤት ፅሕፈት ከም ሂበይ እናዘለልካ ቐታልን እዩ። ብኸምዚ ዓይነት ዝፍጠሩ መራሕቲ
ገና ካብ ግዘ ንእስነቶም ጀሚሩ ስሱዓት
ዝርከብ ልምድ የኾነይ። ኣብ ዝኾነ እውን ንስሙ ጥራይ መራሕቲ ክበሃሉ ይኽእሉ
መንበብትን ፀሓፍትን ስለዝነበሩ እዩ።
ዓውደ ሙያ እኹል ልምዲን ፍልጠትን እምበይ ሓቀኛ መራሕቲ ኽኮኑ ኣይኽእሉን።
ዋላ ኣብ ቓልሲ ኾይኖም፤ እምኒ ተተሪኢሶም ልምርካብን በቲ ሞያ ብቑዕ መራሒ ብፍልጦን ብዝምድናን መራሕቲ ተባሂሎም
ለንብቡ ስለዝነበሩ እዮም። እቶም ሸውዓተ ልምዃን እኹል ግዘ የድሊ እዩ። ተነኣሰ ዝሽወሙ ሰባት ዕድመ ስቓይ ህዝብናን ድሕረት
መስረቲ ካልኣይ ወያነ ካብ እስክርቢቶ ሒዝካ ሓደ ስራሕ ብብቕዓት ልምምራሕ ካብ ህዝብና ከናውሕሉ ተኾነ እምበይ ምንም ለውጢ
17
ውራይና
ከምፅእሉ ኣይኽእሉን። ክሳብ ፒኤችዲ ምምሃር ሃገረ እስራኤል ምምስራት ጀሚሩ ክሳብ ዝኸድ ባህልን ስነምግባርን መሪሕነት ኣሎዎም
ወይ ዶኽተር ዝብል መኣርግ ምሓዝ እውን ምስ እታ ሐዚ ንፈልጣ ምዕብልትን ተፈራሒትን እዩ። መሪሕነት እስራኤል ካብ መሪሕነት ኣሜሪካ
ብቕዓትን ብልሓትን መሪሕነትን ለራኽቦ የብሉን። ሃገረ እስራኤል ጥበባዊ ብዝኾነ መሪሕነቶም ፍሉይ እዩ። ስለዚ መሪሕነት ትግራይ ባህሉ፣
በላሕቲ መራሕቲ ክንፈጥር ንደሊ እንተኾይና ኣብ ሃኒፆም። ስነምግባሩን እምነቱን ታይ እዩ? መራሕቲ ተጋሩ
ክንዲ ብርኪ ትምህርትን ሰርተፍኬትን ምርኣይ ፤ መግለፂ ባህሪያቶም ታይ ታይ እዮም ኢልካ
ኣብ ተግባራዊ ልምዲ ተነትኩር ይበልፅ፡፡ መሪሕነት ልቢ ምዕባይን ምግዛእን የድልዮ ምሕታትን ምምያጥን ወሳኒ እዩ።
እዩ። ኣብዛ ዓለም እዚኣ ንነብረሉ ማእኸላይ
ወለዶ ካልኣይ ወያነ መለስ ብቑዑን በሊሕን መራሒ ዕድመ ተጋሩ ከባቢ ስልሳ ዓመት ኣብልኾነሉ፤ ትግራዋይነት ማለት ሓቂ፣ እምነት፣ ማዕርነት፣
ወዲ ዓርባዓ ዓመት ትኾን ተለኻ ሓዳር ገይርካን
ልገበሮ እቲ ዝነበረ ኩነታት እዩ ይብሉ። ነቲ ዝነበረ ሓቦ ፣ ሓርነት፣ ፍትሒ፣ ህዝባውነት፣ ኒሕ፣
ግፍዕን መከራን ንምሕላፍን፤ ስዒርካ ንምዕዋትን ሓላፍነት ታይ ምዃኑ ምፍላጥ ጀሚርካን ብቑዕ ስልጣነ፣ ምዕባለን ወፅዓ ዘይቕበል መንነትን
ከመይ ክመርሕ ከምዘለዎ ስለዘንበበ፣ ስለዝፀሓፈን መራሒ ክኾን ይኽእል እየ ምባል ዘይሕሰብ እዩ ንብል። ግን ክንደይናይ ዝኾኑ መራሕትና
ከምእውን ምራሕ ተባሂሉ ሓላፍነት ስለዝተውሃቦ እዩ። ገና ናይ ሂይወት ድልየቶምን ዕላሞኦምን እዮም በዘን ኽብርታት ትግራዋይነት እዚአን
እዩ። ፒኤችዲ ስለዝነበሮ ወይ ኣድኡ ምስዓበኻ ዘይፈልጡ፤ ካብ ሰፈሮም ወፂኦም ለይፈልጡ፤ ዝግለፁ? ክንደይናይ ዝኾኑ መራሕትና እዩም
ንጉስ ትኾን ኢኻ ስለዝበለቶ የኾነይ። መለስ ገና ዓለም ማለት ቑሸቶም ትመስሎም ደቂ ዓርባዓን ካብ ናይ ኣተሓሳስባን መንፈሳውን ባርነት ሓራ
ወዲ ዓሰርተ ትሽዓንተ ዓመት ኾይኑ እዩ ተጋዲሉን ሓምሳን ኣምፅኢካ እስቲ መሪሕነት ተምሃሩን ልወፁ? ክንደይናይ ዝኾኑ መራሕትና እዮም ናይ
ከበድቲ ሓላፍነት ምሽካምን ጀሚሩ። ካብ መሬት ተለማመዱን ምባል ብናይ ህዝቢ መፃኢ ባዕሎም ሓዱሽ ሓሳብን ምሕዞን ወኒኖም ብዓርሰ
ተላዒሉ የኾነይ ቀዳማይ ሚንስተር ኾይኑ። ስለዚ ዕድልን ህልውናን ምቕላድ እዩ ዝኸውን። እምነት ዝመርሑና? ክንደይናይ ዝኾኑ መራሕትና
ቐፀልትን ሓደሽትን መራሕቲ ተጋሩ ክፍጠሩ ስለዚ ትግራይ ከም ትግራይ ኩሉ ኣብ እዮም ትግራይ ብናይ ባዕላ ሃፍቲ፤ ተጋሩ እውን
ተኾይኖም ተጋሩ ከም ተጋሩ ገና ካብ መዋእል ዝተዋፈረሉ ዓውዲ ብቑዕን ብሉፁን መራሒ ብናይ ባዕልና ርእስን ፍልጠትን ካብ ድኽነትን
ንእስነትና ጀሚሩ ወዲ ዓሰርተ ሸውዓተን ዓሰርተ ክንገብሮ እንደሊ እንተኾይንና መናእሰይ ድሕረትን ሓራ ክንወፅእ ሃምንኽእል ኣሚኖም
ሾሞንተን ዓመት እንትንኾን ጀሚሩ ናይ ባዕልናን ተጋሩ ገና ቕድሚ ዒስራ ዓመት ምምለኦም ብሙሉእ ዓርሰ እምነት ዝመርሑና? ኣነ እንዲዒ?!
ናይ ዓድናን ሓላፍነት ንሽከመሉ፤ ምምራሕን ውሳነ ምስ ሓላፍነትን ስራሕን ዝፋለጥሉ ‘ሃገራዊ ሕውስውስ ልበለ ምስሊ መሪሕነት ትግራይ እዩ
ምሓብን ብተግባር ንመሃረሉ፤ ስራሕን ምሕዞን ኣገልግሎት ትግራይ’ ክጅመርን ተግባራዊ ልረኣየኒ ለሎ። ሓደ ሓደ ግዘለ ብዓይነ ዕሙተይ
ንለምደሉ ትካላዊ ዝኾነ ኣሰራርሓ ክህልወና ኣለዎ። ክኸውን ይግባእ ይብል። ንምራሕ ለለና ይመስለኒ እሞ ይብህርር። ዋእ!
ብሉፃት መራሕቲ ባዕሎም እዮም ዝፍጠሩ እልካ ፀሓይ ከይዓረበትና ንሕሰበሉ።
መፃኢ ዕድል ህዝብኻ ንኣቦይዝጊ ኣሕልፍካ ምሃብ መናእሰይ ተጋሩ ዓሰርተ ኽልተ ክፍሊ ምስ
ዕሽነት እዩ። ወድኡ ናይ ክልተ ወይ ሰለስተ ዓመት ሃገራዊ በላሕቲ መራሕቲ ኩነታት እዩ ልፈጥሮም ኢልና
(ክልላዊ) ግልጋሎት ፈፂሞም ናብ ዩንቨርስቲ ኣይንሃርስ። ኹሉ ነገር ልዕድልን ንግምትን
ተሞክሮ ሃገረ እስራኤል እንተርኢና መናእሰይ ተትኣትው ክንደይ ንቐፃሊ ሂወቶምን ንዓዶም ኣይንሃቦ። ኩሉ ዝምለከቶ ኣካል ኣድላይነት
እስራኤላውያን ገና ደቂ ዓሰርተ ሸውዓተን ዓሰርተ ትግራይን ምጠቐሙ ኢለ ይሓስብ። ከም ሃገራዊ ኣገልግሎት ትግራይ ንመሪሕነት ጥራይ
ሾመንተን ኾይኖም እዩ ናይ ሂወትን ሞትን ሳዕቤን ናተይ እምነት ናይ ሐዚ መራሕትን መንግስትን ተለይኾነስ ንህንፀት መናእሰይ፣ ንህላወና፣ ንኹሉ
ዘለዎ ሓላፍነት ዝወሃቦም። ኣብ ናይ ዓዶም ሃገራዊ ትግራይን ኣብ ዓለምና ካብ ዘለው ዕውታትን መዳይ ውሕስና ህዝብናን መፃኢ ዕድልናን ዘለዎ
ግልጋሎት ኣትዮም ብውትድርና ይስልጥኑ። ፀገም ብሉፃትን ዝኾኑ ሃገራዊ ኣገልግሎት ከም ረብሓን ወሳንነትን ተዝመያየጥሉን ተትሓስቡሉን
ታይ ምዃኑ ይርእዩ፤ ፀገም ሃመይ ሃምልፍታሕ ናይ እስራኤል ሃገራዊ ኣገልግሎት ኣፅኒዖም፣ ይብል። ኣቐዲምና ንሕሰብ፤ ኣርሒቕና ንኣምት።
እውን ብተግባር ይለማመዱ፤ ይፍተኑ። ሓላፍነት ተሞክሮ ወሲዶምን ኣማዕቢሎን ሃገራዊ ካብ ሐዚኡ በላሕትን ብሉፃትን መራሕቲ
ምውሳድን ጥበብ ውሳነ ምውሳን ይመሃሩ። ግልጋሎት ትግራይ ተግባራዊ ተትኾን ክንደይ ንፈጥረሉ ኣሰራርሓን ስትራተጂን ንሓንፅፅ፤ ነፃ
ህዝቦምን ዓዶምን ይፈልጡን የገልግሉን፤ ከምእውን በላሕቲ፣ ብሉፃትን መሃዝትን መናእሰይ ተጋሩ ዝኾናን ንኹሉ ትግራዋይ ማዕረ ዕድል ዝህባን
ፍቕሪ ዓዶም የማዕቡሉ፤ ባህግን ራኢን ዓዶምን መራሕቲ ምረአና። ትካላት መሰልጠኒ መሪሕነት ነጣይሽ። ባህሊ
ህዝቦምን ገና ካብ ንእስነቶም ኣብ ልቦም ንዘለኣለም መሪሕነት ትግራይ ብስነሓሳብን ብተግባርን
የሕዱሩ። መብዛሕቲኦም መናእሰይ እስራኤላውያን ብዝኾነ ባህሊ መሪሕነት ትግራይ ታይ ክመስል ንዓለም ነፋልጥ።
ዳርጋ ዕስራን ሰለስተን ዓመት ትኾኖም ተለው እዩም ኣለዎ? ከመይ ገይርና ባህርያት መራሕቲ
ሓዳር ዝገብሩ። እዚ ማለት ገና ብንእስነተኖም ትግራይ ንግለፆ? ብሉፃትን በላሕት መራሕቲ ኣብ ቐፃሊ “ትግራይ ካብ ተሞክሮ ሃገረ
ጀሚሩ ሓላፍነት ምውሳድ ይጅምሩ፤ ስድራ ተጋሩ ከመይ ይፍጠሩን ይህነፁን ኢልካ እስራኤል ታይ ክትምሃር ትኽእል? ተጋሩ ካብ
ምምራሕ ታይ ምዃኑ ይፈልጡ ማለት እዩ። ናይ ምሕሳብን ስትራተጂ ምሕንፃፅን ናይ ግድን እስራኤላዉያን ታይ ክንመሃር ንኽእል?” ዝብል
እስራኤል መስረቲ ኣቦታት ከምእኒ ሹመን ፔሬዝ እዩ ልኸውን። ምዕቡላት ዓድታት ከም እኒ ፅሑፍ ሒዘ ክቐርብ እየ። ክሳብ ሽዑ ንኹለና
ገና ደቂ ዕስራን ሓሙሽተን ዓመት እናሃለዩ እዮም እስራኤልን ሲንጋፖርን መራሕቶም ዝግለፅሉ ሰላምን ጥዕናን ይምነ። የቐንየለይ!
ናይ መሪሕነት ሓላፍነት ተሸኪሞም ካብ ሓዳሽ ባህሪ፣ ናይ ዓዶም ካብ ግዘ ናብ ግዘ እናማዕበለ
18
ውራይና
ንእሽተይ ተሞክሮ [ንትግራይ]

ካብ ንእሽተይ ሃገር - ዴንማርክ
ብ ዳዊት ሃይለ (ምሁር ስነ-ቑጠባ) dawith1972@gmail.com
ውድብ ሕቡራት መንግስታት (UN) በብዓመቱ መድረኽ ረብሓኣ ንምርግጋፅ ኣብ እትገብሮ እንተ እታ ኣብ ወረቐት ናይ ምስፋር ልምድስ ገና
ኣብ ዘውፅኦ ናይ ዓለም ናይ ሓጎስ ሪፖርት ቓለሲ ግን ካብ ዴንማርክ ብዙሕ እትመሃሮ ኣይሓዝናያን ኢለ ይፈርሕ።
(World Happiness Report) ዴንማርክ ነገር ኣለዋ ኢለ ይሓስብ። ትግራይ፣ ክልል
ንሳልሳይ ጊዜ ካብ ዓለም ሕጉስቲ ሃገር (The ደኣ’ምበር ከም ዴንማርክ ሃገር ኣብዘይኮነትሉ፣ ቀፂለ ምስ ዴንማርክ ከላልየኩም ክፍትን እየ’ሞ
happiest country) ክብል ሰምይዋ እዩ (ብናይ ናይ ባዕላ ፖሊሲ ክትሕንፅፅ ኣብ ዘይትኽእለሉ ካብ ዴንማርክ እንታይ ክንመሃር ንኽእል ብዝብል
ስፖርት ቋንቋ: ሃትሪክ ሰሪሓ)። ምስቲ ኣብ ኩነታት ምስ ዴንማርክ እንታይ ዘመሳስል መንፈስ ክተንብቡለይ ተስፋ እገብር።
ሃገረ ኣሜሪካ (ግዝኣት ካሊፎርኒያ) ዝርከብ ነገር ኣለዋ ክትብሉ ከም እትኽእሉ ይግምት።
ዲዝኒላንድ ዝተበሃለ ፍሉጥ ማእከል መዘናግዒ ዴንማርክ ስፋሓታን በዝሒ ህዝባን ምስ ህዝቢ
1. ህንፀት ሃገረ ዴንማርክ
ኣወዳዲሮም ከዓ “ይቕሬታ ዲዝኒላንድ! ኣብ ትግራይ ኣዝዩ ዝቀራረብ፤ ካብ ህዝባ ንላዕሊ
ዴንማርክ ከም ሃገር ዝተመስረተትሉ ብኸባቢ 9ይ
ልዕሊ መሬት እታ ሕጉስቲ ቦታ ዴንማርክ እያ” እትምከሐሉ ሃፍቲ ተፈጥሮ ዘይብላ ሃገር እያ።
ክፍለ-ዘበን ከምዝኾነ መዛግብቲ ታሪኽ ይሕብሩ።
ክብሉ ጋዜጠኛታት ዓለም ፀብፂቦሞ እዮም። ምስ ጎረባብታ ሓያሎ ተፃብኦታትን፣ ግዝኣታ
ኣብ ከባቢ ማእኸላይ ዘበን (Medival period)
ቀዳማይ ሚኒስተር መለስ ዜናዊ’ውን ኣብ ናይ ዝቖራመሙ ውግኣት እንተሕለፈት’ውን፣
ዴንማርክ፣ ኖርወይን ስዊድንን ብሓባር ‘ካልማር
ተወከልቲ ህዝቢ መደርኦም ካብ ሕርሻ ተበጊስካ ንጎረባብታ ‘ድሕሪ ሕዚ ኣይደልየኩምን’
ዩኒየን’ (Kalmar Union) ዝበሃል ልሕሉሕ ፌደሬሽን
ሃገር ክቕየር ከምዝኽእል ንዴንማርክ ከም ኢላ፣ ገዝኣ ዓፅያ፣ ዓርሰይ ክኽእል እየ ኢላ
(loose federation) መስሪተን ኣብ ትሕቲ ናይ
ኣብነት ፀሪሖማ እዮም። ኣይቆዘመትን (autarky ኣይመረፀትን)። ዶባ
ዴንማርክ ንጉስ ክመሓደራ ፀንሓ። እዙይ ክገብራ
ጋሕ ኣቢላ ዕዳጋኣ ክተስፍሕ ምእንታ ከኽእላ
ዝተገደዳሉ ምኽንያት ከዓ ብገፅ ደቡብ ካብ
እዛ ብስፍሓታ ካብ ትግራይ ብንእሽተይ ኣባል ሕብረት ኣውሮፓ ክትከውን መሪፃ እያ።
ጀርመን ንዝመፀን ተፃብኦ ንምክልኻል ዓቕሚ
እትንእስ፣ ብበዝሒ ህዝባ ከዓ ክንዲ ትግራይ ስለዚ እዩ ከዓ ዴንማርክ ናይ ባዕላ ጉዳይ ባዕላ
ምእንታ ክረኽባ እዩ። ኣብ መወዳእታ ሓደ ሃገር ናይ
እትኸውን ሃገረ ዴንማርክ ከመይ ኢላ’ባ ቀልቢ እትውስን ሃገር ጥራሕ ዘይኮነትስ ኣባል ሕብረት
ምምስራት ራእይ ሰኒቑ ዝተበገሰ እዚ ፕሮጀክት፣
ዓለም ክትስሕብ ከኣለት? ዕድል ገጢሙኒ ዕድል ኣውሮፓ ምስቲ ምኳና ኣብ ሓደ ሓደ ናይ
እተን ሃገራት ነንርእሰን ብዝገበረኦ ናይ ስልጣን
ትምህርቲ ረኺበ ኣብ ዴንማርክ ናይ ኣርባዕተ ፖሊሲ ጉዳያት፣ ውሳነ ካብ ብራሰልስ እትፅበ
ንሕንሕ ክፈርስ ክኢሉ እዩ። ኣብ 14ተ ክፍለ-ዘበን
ዓመት ፃንሒት ገይረ ነይረ። ኣብ ፃንሒተይ ኣባል ሕብረት ኣውሮፓ ዝኾነት ሓንቲ ክልል
ስዊድን ካብቲ ሕብረት ብምውፃእ ልኡላውነታ
ብዓይነይ ብምዕዛብን መፃሕፍቲ ብምንባብን፣ ጌርና ክንወስዳ’ውን ንኽእል ኢና። ብሓፈሻ ግና
ኣዊጃ። ዴንማርካውያን ግን ነዚ ስለዘይተቐበልዎ
ባህሊ፣ ታሪኽ፣ ፖለቲካዊን ኢኮኖሚያውን ንዴንማርክ ዝሓረኽዋ ካብ ካልኦት ብዝበለፀ
ስኮነላንድ (Skåneland) ዝበሃል ደቡባዊ ክፋል
ምዕባለ እታ ሃገር ክርዳእ ፈቲነ ነይረ። መልክዑ ንትግራይ ትፀጋጋዕ እያ ኢለ ዘይኮንኩስ
ስዊድን ንከምልሱ ውግእ ኣካይዶም ከይተሳኸዐሎም
ካብኣ እንመሃሮ ነገር ኣይሰኣንን ኢለ ብምሕሳብ
ኣብ ዝሓለፈ ሕታም ውራይና ኣብ ዝወፀ ፅሑፈይ ተሪፉ እዩ። ቀፂሉ ከዓ ኖርወይ ብ1814 ዓ.ም. ካብ
ምኳኑ ክትርዱእለይ ይደሊ። ፈረንጂ ኣብ ዝገየሹ
ከም ዝገለፅግክዎ ክልል ትግራይ ኣብ ክሊ ዓባይ ዴንማርክ ተነፂላ ምስ ስዊድን ሕብረት ፈጠረት።
ገይሾም ክምለሱ እንተለው እታ ዝረአይዋን
ሃገረ ኢትዮጵያ ክትዓቢ ደኣምበር ከም ቀራን
ዝሰምዕዋን ደቂ ዓዶም ምእንቲ ክመሃሩላን ናይ ዴንማርክ ምሽርራፍን ምንኣስን ግን ኣብዚ
ከፍቲ ኣብ ዝዋጋእ ቀርኒ ኣፍሪካ ንእሽተይ
ኣብ ወረቐት የስፍርዋ። እንተ ንሕና ግን “ዓሻን ኣየብቀዐን። ኣብ ካልኣይ መፋርቕ ናይ 19ተ
ዓዲ ኮይና ክሪኣ ኣይደልን - እዝኒ ሰይጣን
ወረቐትን ዝሓዞ ኣይሰድድን” ከምዝበሃል እታ ክፍለ-ዘበን ጀርመን ተዋሂዳ ከም ሃገር ቆይማ።
ደኣ ይደፈን እምበር። ትግራይ ከም ክልል ነቲ
ኣባሃህላ ኢና ከም ዓሻ ዘይሰደድናያ’ምበር
ገጢምዋ ዘሎ ብድሆታት ሰጊራ ኣብ ሃገራዊ
19
ውራይና
ነዚ ውህደት ዝመርሖ Iron Chancellor ህዝቢ ዴንማርክ ማሕበረ-ኢኮኖሚያዊ ሽግሩ ናብ treats its children)
እናተበሃለ ዝፅዋዕ ዝበረ ኦቶ ቮን ቢስማርክ ምፍታሕ ገፁ ኣዞረ።

ዴንማርካውያን ወለዲ ቆልዑ ኣብ ግዘ
ኣብ ደቡባዊ ግዝኣታት ዴንማርክ ዓይኑ
ዴንማርክ ካብ ጎረባብታ ዝበፅሓ ተፃብኦታት ግን ቁልዕነቶም (overprogram ክይኮኑ)
ኣዕረፈ። ሰበብ ክድርድር ድሕሪ ምፅናሕ ከኣ
እቲ ኣብ ላዕሊ ዝጠቐስናዩ ጥራሕ ኣይነበረን። ኣብ እናተፃወቱ፣ ብፀወታ ኣቢሎም ከኣ ክመሃርዎ
ዴንማርካውያንን ጀርመናውያንን ዝነብሩለን
ካልኣይ ውግእ ዓለም ብሂትለር እትምራሕ ጀርመን ዘለዎም ነገራት ከመሃሩ ኣለዎም ኢሎም
ሼልስዊግን ሆልስታይንን ዝበሃላ ክልተ
ንዴንማርክ ወሪራ ንኣስታት ሓሙሽተ ዓመታት ይኣምኑ። ንዴንማርካውያን ወለዲ “ፀወታ፣
ግዝኣታት ብሓይሊ ገቢቱ ወሰደን። ድሕሪ
ኣመሓዲራታ እያ። ኮይኑ ግና ንጀርመን ዘለዎም ፅልኣት ቆልዑ ወሳኒ ትምህርቲ ዝረኽብሉ መንገዲ እዩ”
እዙይ ከዓ ዴንማርክ ካብ ትግራይ ብንእሽተይ
በቢኣጋጣሚኡ ዝገልፁ ኣኽረርቲ ፖለቲከኛታት ክሳዕ (‘For children, play is serious learning.)
እትንእስ መሬት ሒዛ ክትተርፍ ተገደደት።
ሕዚ እኳ እንተሃለዉ፤ ኣብዚ ሕዚ እዋን ዴንማርክ ዴንማርካውያን ወለዲ ደቆም ካብ ዘየድሊ
ብ1848 ዓ.ም ሃገራት ኣውሮፓ ሕመቕ ምስ ኩሎም ጎረባብታ ሰላማዊ ርክብን ኢኮኖሚያዊ ፅዕንቶ ናፃ ኾይኖም ሓደሽቲ ነገራት ዝፍትኑ
ኣገዛዝኣ ነገስታት ብዘስዐቦ ህዝባዊ ናዕቢ ምትእስሳርን ክትፈጥር ክኢላ እያ። ዴንማርክ ምስቲ ተባዓት (independent and adventurous)
ክናወፃ ጀመራ። ኣገዛዝኣ ነገስታት ዘንገሽገሾም ፀባብ ምኳና ዜጋታታ ሰፋሕቲ ዕዳጋታት ጎረባብቶም ክኾኑ እናበረታትዑ የዕብይዎም። ሓንቲ
ህዝብታት ነፃነቶም ደልዮም ኣብ ልዕሊ መዝሚዞም ምእንታን ክጥቀሙ፣ ተማሃሮ ዴንማርክ ኣሜሪካዊት ናይ ዴንማርክ ትዕዝብታ
መንግስቶም ዓመፁ። ናይ ውሽጢ ሽግሮም ካብ ዴኒሽን እንግሊዝኛ ቋንቋን ወፃእ ካብ ጀርመንኛን እንትትገልፅ ከምዚ ትብል፡ ‘‘ዴንማርካውያን
እሂን ምሂን ተባሂሎም ብምፍታሕ ዝፍለጡ ፈረንሳይኛን ሓዲኡ ቋንቋ መሪፆም ይመሃሩ እዮም። ቆልዑ በብመዓልቱ ዝገብርዎም ድፍረት
ዴንማርካውያን ግን ድምፂ ጥይት ከየስምዑ ዝተመልኦም ነገራት ንኣሜሪካውያን ወለዲ
ዝሓለፈ ታሪኽካ መፃኢኻ ክውስን ኣይትፍቀደሉ ርእሶም ኣትሒዙ ዘእዊ እዩ። (‘‘Every day
ስግግር ፓለቲካ ከካይዱ ክኢሎም እዮም።
(“Don’t let your past define you’’) ከምዝበሃል Danish children do things that would
ተወከልቲ ናይቲ ህዝቢ፣ ስልጣን ናይቲ ንጉስ
ዴንማርካውያን ብዝሓለፈ ውድቀታት ሞራሎም send most American moms running after
ዝግድብን፣ ሕገ-መንግስታዊ ዘውዳዊ ኣገዛዝኣ
ክደሃል ኣይፈቐዱን። እኳ ደኣስ ብስፍሓት መሬትን their children yelling.’’) ብቑልዕነቶም
(Constitutional monarchy) ንኽምስረት
ተፈጥሮኣዊ ሃፍተ-ገነትን ክምክሑ ከምዘይኽእሉ ሓመሳ ንኽለምዱ፣ እንትወድቁ ከኣ ‘ወደይ፣
ዝሓትትን ሓሳብ ሒዞም ናብ ንጉስ ፍሬደሪክ
ቁርፆም ፈሊጦም፣ እቲ ሓደን መማረፂ ዘይብሉን ወደይ’ ኢሎም ከይደንገፁ ባዕሎም ክትንስኡ
ቐረቡ። እቲ ህዝቢ ዕንወት ካብ ዘስዕብ
ሓይሊ ሰቦም (Human capital) ፀንቂቖም ክጥቀሙ ብምግባር፣ ወዲቖም ተሲኦም ብኣካላዊ ብቕዓት
ናዕቢ ስለዝተዓቀበ፣ ንጉስ ፍሬደሪክ’ውን
ዓርሶም ኣእመኑ። ኣብዚ ሕዚ እዋን ደቂ ኣንስትዮ ደልዲሎም ክዓብዩ የበረታትዕዎም። ከም
ስልጣኑ ብህዝቢ ንዝተመረፀ ፓርላማ
ማዕረ ማዕረ ደቂ ተባዕትዮ ናብ ዩኒቨርሲቲ ዝኣትዋሉ ኣተሓሳስባ ዴንማርካውያን ወለዲ፣ ደቀይ ደስ
ከረክብ ስለዝተሰማመዐ ከኣ ሰላማዊ ናይ
ኩነታት ተፈጢሩ ይርከብ። ነዚ’ዮ ከዓ “ምንኣስና እዩ ዘይብል ነገር ከጓንፎም የብሉን፣ ዝብል ካብ ልክዕ
ስልጣን ስግግር ክግበር ከኣለ። እቲ ለውጢ
ዓበይቲ ክንኮን ዝገበረና” (Smallness is what made ዝሓለፈ ምሕብሓብ (Overprotectiveness)
ደልዩ ናብ ጎደናታት ኮፐንሃገን ዝወፀ ህዝቢ
Denmark great) ኢሎም ዴንማካውያን ክዛረቡ ዕቤት ውሽጣዊ ስምዒት ቆልዑ የሰናኽል
ተወከልቱ ምስቲ ንጉስ ዝገብርዎ ምይይጥ
ዝስምዑ። እዩ (Protecting kids from all unpleasant
ብትዕግስቲ ክፅበ ድሕሪ ምፅናሕ ነቲ ዝተበፅሐ
feelings stunts their emotional growth)።
ስምምዕነት ብፀጋ ተቐበሎ። እቲ ዝገርም ከኣ
2. ኣተዓባብያ ቆልዑ ኣብ ዴንማርክ
ካብ ካልኦት ከተማታት ኣውሮፓ ብዝተፈለየ
(The Danish Way of Parenting) ዴንማርካውያን ወለዲ ደቆም ንመሓዙኦም ዋጋ
መልክዑ እቲ ህዝቢ ኣብ ጎደናታት ወፅዩ
ክህቡ፣ ውፅኢቶም ብውልቀ ዘይኮነስ ብናይ
“ነዊሕ ዕድመ ንንጉስና!” እናበለ ይጭርሕ ነገር ቆልዑ ደኣ ኣብዙይ እንታይ ኣምፀኦ
ሓባር ውፅኢት ክልክዑ የተባብዕዎም። ሓደ ሓደ
ከምዝነበረ መዛግብቲ ታሪኽ ይሕብሩ። ንጉስ ከምዘይትብሉኒ ተስፋ እገብር። “ቆርበት ብርሕሱ
ግዘስ ናይ ካሊእ ዜጋ ድሕንነት ጥራሕ ዘይኮነስ
ፍሬደሪክ’ውን ሳላ ብሰላም ስልጣኑ ዘረከበ ቆልዓ ብንኡሱ” ከምዝበሃል ንቖልዑ ጠመተ
ሓልዮት እንስሳ’ውን ምእንታ ክሓድሮም ጥዑይ
ደቂ ደቁ ክሳብ ሕዚ ተኸቢሮም ኣብ ቤተ- ዘይትህብ ሃገር፣ ንመፃኢኣ ዘይትግደስ ሃገር እያ።
ባኒ ካብ ሱፐርማርኬት ገዚኦም ንኣዕዋፍን
መንግስቲ ይነብሩ ኣለዉ። ህዝቢ “ውረድየ ኔልሰን ማንዴላ ሓደ ግዘ ከምዝተዛረብዎ “ሓቀኛ
ዳክየታትን ክህቡ ይገብርዎም። ምስ ኣናእሽቲ
ከይትዋረድየ” ክብለካ እንተሎ ቀልጢፍካ መንነት ናይ ሓደ ማሕበረሰብ ክትፈልጥ እንተደኣ
ደቆም ዝንቀሳቐሱ ወለዲ ምስ እትርኢ
እልይ ምባል’ውን ናይ ለባማት እዩ። ፍፁም ደሊኻ፣ ደቁ ከመይ ገይሩ ከምዝኣሊ ጥራሕ ረአ” (The
ንደቆም ከም ዓብይ ሰብ ቆፂሮም፣ ኣንደበቶም
ሰላማዊን ጥበብ ብዝተመልኦን መንገዲ ናብ true character of a society is revealed in how it
እንከየኮላተፉ ቁምነገር ከዛርብዎምን
ዲሞክራሲያዊ ስርዓት ገፁ ስግግር ዘካየደ
20
ውራይና
ክመኽርዎምን ምርኣይ ዝተለመደ እዩ። ወለዲ ንደቆም ገና ካብ ሓደ ዓቢ እጃም ከምዝፃወት ዝገልፅ ናይ ግሩንቪግ ኣተሓሳስባ ነዛ ናይ ሕዚ
ዓመቶም ጀሚሮም ናብ መውዓሊ-ህፃናት ክሰድዎም ስለዝግደዱ፣ ዴንማርክ ኣብ ምፍጣር ኣወንታዊ ፅልዋ ኣሕዲሩ እዩ።
ግቡእ ስልጠና ዝወሰዱ መማህራን እቶም ቆልዑ ሕጊ መኽበርቲን
ሓለይቲ ዜገኦምን ክኾኑ ይገንሕዎም። ኮታስ ዴንማርካውያን ወለዲን
መንግስቲ ዴንማርክን ቆልዑ ኣብቲ መብዛሕትኡ ፀባዮምን መንነቶምን
4. ምኽክር (Consultation)፣ እንካ-ሃባ
ዝህነፀሉ (formative years) ጠመተ ገይሮም ስለዝሰርሑ መፃኢ ሃገሮም
(Compromise)፣ ስምምዕነት (Consensus
ኣብ ውሑስ ኢድ ክህሉ ኣኽኢልዎም እዩ።
building) ዝዓሰሎን ካብ ሙስና ዝነፅሀን
(Least corrupt) ፖለቲካ
3. ኣዋህባ ትምህርቲ ኣብ ዴንማርክ ዴንማርክ እትኽተሎ ስርዓት ምምሕዳር ፓርላሜንታዊ ክኾን እንከሎ
ተወክልቲ ህዝቢ ወንበር ፓርላማ ዝሕዝሉ ስርዓት ከዓ ተመጣጣኒ ውክልና
ብትምህርቲ ዝተሃነፀትን፣ መዓርነት ዝዓሰላን ዴንማርክ ኣብ ምቕራፅ (Proportional representation) ይበሃል። እዙይ ከዓ ንሕና ካብ እንኽተሎ
ዓቢ ፅዕንቶ ከም ዘሕደረ ዝንገረሉ ብሞይኡ ቀሺ፣ ናይ ታሪኽ ተመራማሪ፣ First-past-the-post ካብ ዝበሃል (ብዙሕ ሰብ ዝመረፆ ወንበር ዝሕዘሉ፣
ገጣሚ፣ መምህርን ፖለቲከኛን ዝነበረ ካብ 1782-1873 ዓ.ም. ዝነበረ እቲ ካሊእ ድምፂ ግን ዋጋ ዝስእነሉ) ኣካይዳ ብመሰረቱ ይፍለ እዩ። ኣብ
ኒኮላይ ግሩንቪግ (Nikolaj Grundtvig) ዝበሃል ዴንማርካዊ እዩ። ተመጣጣኒ ውክልና እቲ መረፃ ንምክርቤት ተወከልቲ ህዝቢ እንተደኣ ኾይኑ
ግሩንቪግ “ናይ ሓፋሽ ኣብርሆት” (Enlightenment of the people)፣ መረፅቲ ዝሃብዎ ድምፂ ብሃገር ደረጃ ምስተደመረ ውድባት ዝረኸብዎ
“ትምህርቲ ንሂወት” (Education for Life) ዝብሉ ጭርሖታት ድምፂ ህዝቢ ብፐርሰንት እናተ’ሰለዐ ወንበር ተማቒሎም ናብ ፓርላማ
ተሓንጊጡ፣ ዜጋታት ብትምህርቲ ተሃኒፆም ዕድሎም ባዕሎም ክውስኑ ዝኣትውሉ ስርዓት እዩ። ኢህአዴግ ብድምሩ 58% ድምፂ ህዝቢ እንተደኣ
ይግባእ ኢሉ ይኣምን ነይሩ። ግሩንቪግ ካብ ተግባር ዝተፋተሐ ትምህርቲ ረኺቡ 319 (58% x 550) ወንበር ጥራሕ ደኣ ይሕዝ እምበር 100%
(Dead Learning) ኣዐርዩ ይቃወም ነይሩ። መፃሕፍቲ ፅቡቕ’ውን ወንበር ንበይኑ ክሕዝ ኣይፍቀደሉን። እቲ ኻሊእ ጥቕሚ ከዓ ሓደ ውድብ
ተኾኑ፣ ፅንሰ-ሓሳብ (Theory)፣ ብተግባርን ብልምዲን ክድገፍ ኣለዎ ዋላ ክሳዕ ክንድቱይ ተፈታዊ ኣይኹን፣ ንሓንቲ ወንበር ዝበፅሓ 100,000
ኢሉ ይኣምን ነበረ። ተመሃሮ ውፅኢት (ማርኪ) ጥራሕ ዝእክብሉ ዝኣክል ድምፂ ብድምር እንተደኣ ረኺቡ ሓንቲ ወንበሩ ዝኸልኦ የለን። በዚ
ዘይኮነስ፣ ዜጋታት ሕብረት (Socialize) ዝገብርሉ፣ ነንሕድሕዶም መስርሕ እዚ ዳርጋ ኩሎም ውድባት ዴንማርክ ይውሓድ ይብዛሕ ኣብ
ዝፋለጥሉ፣ ተሞክሮ ዝለዋወጥሉ፣ ሓልዮት ደቂ ዓዶምን ፍቕሪ ሃገሮምን ፓርላማ ተወከልቶም ኣቐሚጦም ይመያየጡን ይካትዑን። በዚ ኣካይዳ እዚ
ዘዕብይሉ፣ ሰብኣውነት ዝተላበሰ ስርዓተ ትምህርቲ ክህሉ ኣለዎ ኢሉ ዘይተወከለ ህዝቢን ዘይተሰምዐ ድምፂን ክህሉ ኣይኽእልን ማለት እዩ።
ይኣምን ነበረ። ተመሃሮ፣ ታሪኽ ሕሉፍ ወለዶ ክመሃሩ ብምግባር ዓርሰ-
እምነት ክሓድሮምን ብሓደ መንፈስ ንናይ ሓባር ዓላማ ክነጥፉ ምግባር ኣብ ዴንማርክ ንዝሓለፉ 100 ዓመታት ልዕሊ ፍርቂ ወንበር (majority seat)
ይከኣል’ዩ ኢሉ ይኣምን ነይሩ። በዚ መስርሕ ዝሓለፈ ወለዶ ጥራሕ’ዩ ዘሸነፈ ዋላ ሓደ ውድብ የለን። ሓደ ውድብ በይኑ መንግስቲ ንምምስራት
ነቲ ፖለቲካ ካብ ስረ-መሰረቱ ክቕይሮ ዝኽእል ኢሉ ይኣምን ነይሩ። ዘኽእሎ ድምፂ ስለዘይረክብ ከኣ ምስ ካልኦት ዝመስልዎ ውድባት ልፍንቲ
(ጣምራ) መንግስቲ ክምስርት ይግደድ። እዙይ ከዓ ሓደ ሕጊ፣ ሕጊ ኮይኑ
እቲ ድኻ ክፋል ማሕበረሰብ ካብቲ ላዕለዋይ ክፋል ማሕበረሰብ ቅድሚ ምውፅኡ ብዙሕ ምይይጥ፣ ክትዕን እንካ-ሃባን ክግበረሉ የገድድ።
ብዘይነኣኣስ መልክዑ እግዚኣብሔር ኣብ ውሽጡ ዘቐመጦን ክምዝምዞ
ዘለዎን ክእለት ኣለዎ ይብል። እናዓበየ ዝመፀ ድሌት ዲሞክራሲ እዙይ ክብል ከለኹ ግን እቲ ናይ ዴንማርክ ስርዓተ-መረፃ ናይ ባዕሉ ድኽመት
ንምምላእ እቲ ድኻ ማሕበረሰብ ብዘማእኸለ መልክዑ ኣተሓሳስባ የብሉን፤ እቲ ንሕና እንኽተሎ ዘለና ስርዓት’ውን ምንም ጥቕሚ የብሉን
ግሩንቪግ ዝትግበረለን ናይ ህዝቢ ቤት-ትምህርታት (folk high ክብል ደልየ ኣይኮንኩን። ምስቲ ናይ ቦታ ፅበት ክትንትኖ ኣይከኣልኩን’ምበር
schools) ምኽፋት ኣድላይ ኮይኑ ተረኸበ። ፍልጠት ተመሃሮ ብፈተና ናይ ክልቲኡ ስርዓተ-መረፃ ጥንቁርን ድኹምን ጎንታት ኣመልኪቱ ብዙሓት
ኣብ ምልካዕ’ውን ግሩንቪግ ብዙሕ እምነት ኣይነበሮን። ፈተና ቀያዲ መፅናዕትታት ተኻይዶም እዮም።
ሓደሽቲ ምህዞታት ስለዝኾነ ንተመሃሮ ማርኪ (ናይ ፈተና ውፅኢት)
እቲ ኻሊእ መግለፂ ዲሞክራሲ ዴንማርክ፣ ንቑሕን ዝተወደበን ማሕበረሰብ
ምሽላም ኣየድልን፤ እቲ ዝዓደግዎ ፍልጠት ባዕሉ እኹል ሽልማት እዩ
(vibrant civil society) ምህላዉ እዩ። ዴንማርካውያን ክፈጥሮም
ይብል ነበረ። ብሓፈሻ፣ ትምህርቲ ናይ ሓታታይነት መንፈስ ንምሕዳር፣
እንተሎ ምውዳብ ስለዝፈትዉ ከዓ ከምዚ እናተብሃለ ይቕለድ፡ ‘‘ክልተ
ፈጠራ ንምብርትታዕ፣ ፍቕሪ ሃገርን ሓልዮት ካልኦት ዜጋታትን ንምዕባይ
ዴንማርካውያን ተራኺቦም ኣብ ሓንቲ ሓሳብ እንድሕር ተስማዕሚዖም
21
ውራይና
ሽዑ ንሽዑ ማሕበር ተመስሪቱ ኣሎ ማለት እዩ፤ ሰለስተ እንተደኣ ተሳቲፎም ዕለታዊ ቐለቦም ክረኽቡ ዘይኽእሉ ኣረጋውያን፣ ስራሕ-
ኮይኖም ከኣ ምንቅስቓስ ህዝቢ ጀሚሮም ኣለዉ ማለት እዩ’’ (If ኣልቦ፣ ሕሙማትን፣ ኣካለ-ስንኩላትን ሓራሳትን ተማቒሎም ክበልዑ
two Danes meet and agree on a certain idea, it is called ከምዘለዎም ይረዳድኡ እዮም። እቲ ዋና ኣፈላላዮም ሰብ ናይ ምስራሕ
an association…if there are three, it is people’s movement.) ወ’ንኡ ከይዳኸምን ፅግዕተኛ ከይኾንን ከመይ ጌርና ነካይዶ ኣብ ዝብል
ኣብ ፅላል ፖለቲካዊ ውድባት ዝተወደበ ህዝቢ ጥራሕ ለውጢ እዩ። እዚ ስርዓት Flexicurity እናተበሃለ ይፅዋዕ። ምስ ዕዳጋ ዝለዋወጥ
ከምፅእ ከምዘይኽእል ዝተረድኡ ዴንማርካውያን ካብ 100,000 (flexible) ክኸውን እንከሎ፣ ኣብ ከይዲ፣ እቲ ዕዳጋ ዝተፍኦም ዜጋታት
ንላዕሊ ሲቪክ ማሕበራት ክምስርቱ ክኢሎም እዮም። ከም ናይ ምንባር ውሕስነኦም (security) ዘረጋግፀሎም ስርዓት እዩ።
ዴንማርካውያን፣ ዕቤት ዲሞክራሲ ዝልካዕ ብበዝሒ ፖለቲካዊ
ውድባት ዘይኮነስ፣ ዝተመሃረን ዝነቐሐን ህዝቢ በብዝመስሎ እቲ ማሕበራዊ ውሕስና ዝጠልቦ ወፃኢታት ንምምላእ ምእንታ
ሓሳብ በብዝደለዮ ዓይነታት ውዳበ ተወዲቡ ምስዝቃለስ እዩ። ክትክእል ዴንማርክ ካብቶም ዝለዓለ ግብሪ ዘኽፍሉ ሃገራት ተሰሊፋ
እያ። ወዲ ድኻን ወዲ ሃፍታምን ካልኣይ ብርኪ ወዲኦም ናብ ዩኒቨርሲቲ
እንትኣትዉ፣ መንግስቲ ንኽልቲኦም ብማዕረ መንበሪ ገዛ ሂቡ ወፃኢኦም
ሸፊኑ የምህሮም። ኣዶ እንተወሊዳ ሓደ ዓመት ሙሉእ ናይ ወሊድ
5. ኢኮኖሚያዊ መዓርነትን ማሕበራዊ ዕረፍቲ ምስ ደሞዛ ይወሃባ። ካብ ስራሕ ዝተቐነሰ ዜጋ ካሊእ ስራሕ
ምትእምማን ዝተዋሃዶ ማሕበረሰብ ክሳዕ ዝረክብ መንግስቲ ይጥውሮ። ዴንማርካውያን ዝኸፍልዎ ዝለዓለ
ግብሪ ዘይሩ ዘይሩ ውሕስና ዜጋታቶም ኣብ ምርግጋፅ ስለዝውዕል
ናይ ዴንማርክ ኢኮኖሚ ናፍቲ ሕዚ ዝበፅሖ ብርኪ ምዕባለ ክበፅሕ
ሕጉሳት እዮም። ዴንማርካውያን ሃፋትም ፋብሪካታቶም ነቒሎም
ዝኸኣለ ካብ ሕርሻ ተበጊሱ እዩ። ግን ከኣ ኣብ ዝተበታተኸ መሬት
ናብ ጎረባብቲ ሃገራት እንተዝኸዱ ብዙሕ ከምዘትርፉ’ውን ተፈለጡ፣
ዘይኮነስ፣ ሓረስቶት ብማሕበር (Cooperatives) እናተወደቡን
ህዝቦም ክጎድኡ ስለዘይደልዩ ኣብ ዓዶም ኮይኖም ምስራሕ ይመርፁ።
ካፒታል እናዋህለሉን ምዕባለ ካሊኦት ዘፈራት ከበረታትዑ
ስለዝኸኣሉ እዩ። ኣዚ ሕዚ እዋን Maersk ዝተበሃለ ኩባንያ ካብ ሃገሮም ሕ’ልፍ ዝበለ ሃፍቲ ዝወነኑ ዴንማርካውያን እንተሃለው’ውን
መርከብ ፣ Lego ዝተበሃለ ሕድ ሕድ ገዛ ምዕራባውያን ዝኣተወ ኣብ ልዕሊ እቶም ድኻታት ክወራዘዩ ምፍታን ኣብ ዴንማርክ
መፍረይ መፃወቲ ቆልዑ፣ Carlsberg ዝተበሃለ ፍሉጥ ፆሟቒ ብጣዕሚ ነውሪ እዩ። ክሳዕ ዝደለኻዮ ሃፍቲ ይሃሉኻ፣ ክሳዕ ዝደለኻዮ
ቢራ፣ Danish Crown ዝኣመሰለ ፍሉጥ መፍረይ ውፅኢት ስጋ፣ ብርኪ ትምህርቲ’ውን ብፃሕ፣ ‘ረኣዩኒ ረኣዩኒ’ ፣ ‘ስገዱለይ ስገዱለይ’
Vestas ዝተበሃለ መፍረይ መመንጨዊ ሓይሊ ንፋስ ካብቶም እንተብዚሕካ ካብቲ ማሕበረሰብ ትግለል ኢኻ። ዴንማርካውያን ካብ
ብዴንማርክ ዝውነኑ ህቡባት ኩባንያታት ዝተወሰኑ እዮም። ካልኦት ከምዘይትንእስ፣ ግን ከኣ ካብ ካልኦት ከምዘይትበልፅ ብዘየማትእ
ንኽገርመኩም፣ ከባቢ 5.7 ሚልዮን ህዝቢ ዘለዋ ሃገረ ዴንማርክ መንገዲ ይነግሩኻ። ዴንማርካውያን “ፍሉይ እየ ኢልካ ኣይትሕሰብ”፣
ኣብ ዓመት ከባቢ 28 ሚልዮን ሓሰማታት ተፍሪ፣ ኣብ ዓመት “ካባኹም ንላዕሊ ፈላጥ እየ ኢልካ ኣይትሕሰብ” ዝኣመሰሉ ‘ሕጊታተት
ክሳብ 20 ሚልዮን ሓሰማታት ሓሪዳ ከዓ ናብ ከባቢ 140 ሃገራት ያንተ’ (Law of Jante) ዝበሃሉ ዓሰርተ ዘይተፀሓፉ ሕግታት ኣለወኦም
ሰደድ ትገብር። ብበዝሒ ህዝቢ ካብ ናይ ኢትዮጵያ ከባቢ 5%፣ እናተብሃሉ ይሕመዩ እዮም። ንዴንማርክ ሓዊሱ ስካንዲኔቪያን
ብስፍሓት ከዓ ካብ ናይ ኢትዮጵያ ከባቢ 4% እትኸውን ሃገረ ዓድታት ቅልል ዝበለ ናብራ ናይ ምንባር ጥበብ (Simplicity/modesty)
ዴንማርክ፤ ምስ ኢትዮጵያ ክትነፃፀር እንተላ ብኣርባዕተ ዕፅፊ ተዋሂድዎም እዩ። ብጣዕሚ ኣድላይ ተዘይኮኑ፣ መኪና ምግዛእ
ዝዛይድ ኢኮኖሚ ኣለዋ። እናኸኣሉ’ውን ነቲ ከቢድ ቁሪ ተፃዊሮም ብሽክለታ ምዝዋር ይመርፁ።
ኣብ ዴንማርክ ኣብ ዝነበርኩሉ እዋን 63% ኣባላት ፓርላማ ብብሽክለታ
ክሳዕ ክንድዚ ሃፍቲ ዘለዋ ዴንማርክ፣ ዕድመ ነቲ ስርዓት ማሕበራዊ
ካብ/ናብ ስርሖም ይመላለሱ ነይሮም። ዓብይን ንእሽተይን፣ ሃፍታምን
ውሕስናኣ (social welfare)
ዜጋታታ ብማዕረ ዝነብሩላ (the
ድኻን፣ ዝተመሃረን ዘይተመሃረን ብማዕረ ብብሽክለታ ኣፍታ
most equal society) ተባሂላ ክትፅዋዕ በቒዓ እያ። ፓለቲካዊ
መንገዲ ስለዝራኸቡ ከዓ ብሽክለታ መርኣያ ዲሞክራሲ (The bicycle
ውድባት ዴንማርክ ኣብ ብዙሕ ነገር ዘይክሰማዕምዑ ይኽእሉ
democracy) እናተበሃለ ይፅዋዕ።
እዮም። እቲ ንነዊሕ ጊዜ ዝፀንሐ ስርዓት ማሕበራዊ ውሕስና
(social welfare) እናፀገንካ ኣብ ምቕፃል ግን ብርግፀኝነት ዴንማርክ ካሊእ እትፍለጠሉ ነገር ማሕበራዊ ምትእምማን (Social
ዳርጋ ኩሎም ይስማዕምዑ እዮም። ዕዳጋ ተጠቒሞም ዘፍረይዋ trust)
እዩ። ማሕበራዊ ምትእምማን ማለት ሓደ ሰብ ንሓደ ረኺብዎ
ዓባይ እንጀራ (National cake) ምስቶም ኣብ ዕዳጋ ብማዕረ ዘይፈልጥ ወዲ ዓዱ ክሳዕ ክንደየናይ ይኣምኖ ዝብል መለክዒ እዩ። ሓደ
22
ውራይና
እዋን ኣብ ዝተኻየደ መፅናዕቲ 88.8% ዴንማርካውያን ንካሊእ ጋሻ ህዝቢን ዝፍታሕ ሽግርን ስለዘየለ፣ ዘይኣነ ካሊእ ዘዋፅአካ የለን
ሰብ ክኣምኑ ከለዉ፤ ብተነፃፃሪ 48.7% ኣሜሪካውያን ጥራሕ ንካሊእ ምባል ገዲፍና ወዓል ሕደር ከይበልና ኩሉ ዘሳተፈ ምይይጥ
ጋሻ ሰብ ይኣምኑ። ሱፐርማርኬታት ዴንማርክ ብዘይ ናይ ስለያ ካሜራ ክነካይድ ይግባእ። ዴንማርካውያን ናብ ዲሞክራሲ ገፆም ስግግር
ዕዳገአን ከካይዳ፣ ደቂ ኣንስትዮ ለይቲ ክዘናጋዓ ኣምስየን ብሽክለታ ዝገበሩላ ጥበብ ንዓና’ውን ተድልየና ትመስል። ንሓዋሩ ግን
እናዘወራ ንገዝአን ክኸዳ፣ ኣደታት ደቀን ኣብ ናይ ቆልዓ መጓዓዓዚ ትምህርቲ ክኾነና ዘይተመሃረ፣ ዘይነቐሐን ዘይተወደበን ህዝቢ
ጋሪ፣ ኣብ ደገኣፍ ገዲፈነኦ ናብ ሹቕ ክዕድጋ ክኣትዋ ምርኣይ ዝተለመደ መልሓሶም ናይዘብልሑ ቁሩብ ፖለቲከኛታት መጥቀሚ ካብ
ተግባር እዩ። ምኳን ሓሊፉ ርኡይ ለውጢ ከምፅእ ኣይኽእልን።
ሓንቲ ዴንማርካዊት ከምዚ ትብል፡ ‘‘ጎረቤትና ልክዕ ከማና ግቡእ ግብሪ ፍትሓዊ መቐሎ ዘይብሉ ዕቤት ናብ ዘይተደለየ ወንጀልን
ይኸፍል እዩ ኢልና ንኣምን ኢና። ጎረቤትካ ግቡእ ግብሪ ኣይኸፍልን ብልሽውናን ስለዝመርሕ ካብ ብሕዚቱ ጥንቃቐ ክግበረሉ
ዘሎ ኢልካ ተኣሚንካ ንስኻውን ዝግበአካ ግብሪ ኣይትኸፍልን። ይግባእ። ግቡእ ግብሮም ዘይኸፍሉ ወደላት ሃፋትም ወጋሕ ትበል
ማሕበራዊ ምትእምማን ንኩላትና ኣተኣሳሲሩ ዝሓዘና መጣበቒ (glue) ለይቲ እናሳዕስዑ፣ ዝተረፈ ክፋል ማሕበረሰብ ብጥሜት ከብዱ
እዩ። ብኻሊእ ኣበሃህላ ማዓርነት ምርግጋፁ፣ ዜጋታት ንሕጊ ተገዛእቲ እናሓኸኸ ዝሓድረሉ ኣካይዳ ክህሉ ኣይግባእን። መንግስቲ ባዕሉ
(law-abiding) ምኳኖም፣ መጠን ገበን ትሑት ምኳኑን፣ ግልፅነትን ፍትሓዊ መቐሎ ሃፍቲ ከካይድ ተዘይክኢሉ ከምቲ እንሪኦ ዘለና
ተጠያቕነትን ዘለዎ ካብ ብልሽውና ዝነፅሀ ኣሰራርሓ ምህላዉ ዜጋታት ሰብ ብኢደወነኑ ሃፍቲ ክማቐል ካብ ምፍታን ዓዲ ኣይክውዕልን።
ነንባዕሎም ክተኣማመኑን ኣብ ልዕሊ መንግስቶም እምነት ክሓድሮምን ከተማታት ትግራይ ኣብ ማእኸል ሃገር ከይተረፈ ብሰላም ይፍለጣ
ኣኽኢልዎም እዩ። ከምዘይነበራ፣ ሕዚ ሕዚ ፅልምት እንተይላ ሽጓሽጎ ምእታው
ኣሸጋሪ እናኾነ ይኸድ ኣሎ። በቢቐበሊኡን ቤትፅሕፈታትን
ኬድካ ጅቧኻ ሃሰስ ተዘይልካ ጉዳይካ ክውደአልካ ምሕሳብ
ከቢድ እናኾነ ይኸይድ ኣሎ።
መደምደምታ
ብሓፈሻ ካብ ዴንማርክ እንመሃሮ ከም ንእሽተይ ክልል ኣብ ክሊ
ኣብ ላዕሊ ከምዝገለፅክዎ ትግራይ ምስ ምንኣስ ስፍሓታን በዝሒ
እዛ ሃገር ረብሓና ንምርግጋፅ ፆታ ከይፈለየ ዓቕሚ ሰብና ፀንቂቕና
ህዝባን ኣብ ክሊ እዛ ሃገር ረብሓኣ ንምርግጋፅ ኣብ እትገብሮ ቓልሲ ካብ
ምጥቃም ከምዝግበአና እዩ። ኣብ ቆልዑ ጠመተ ጌርና ምስራሕ፣
ዴንማርክ እትመሃሮ ብዙሕ ቁም ነገር ዘሎ ይመስለኒ። ቆልዓ ብንእሱ
ትምህርቲ ሃገር ተረካቢ ወለዶ ንምቕራፅ ኣብ ጥቕሚ ምውዓል፣
ቆርበት ብርሑሱ ከም ዝበሃል መሰሉን ግቡእን ዝፈልጥ፣ ብኣእምርኡ
‘ባዕለይ ይፈልጠልካ’ ዘይብሉ ‘ህዝቢ ዝረብሖ ይፈልጥ እዩ’
ዝበርተዐን፣ ብኣካላዊ ቁመንኡ ዝተርነዐን፣ ንዓርሱን ንነብሱን ጥራሕ
ብዝብል ኣተሓሳስባ ምንቅስቓስ፣ መዓርነትን ፍትሓዊ መቐሎን
ዘይኮነስ ንህዝቡን ንሃገሩን ዝሓሊ፣ ዘይኣምነሉ ነገር ዝሓትትን ወለዶ
ዘለዎ ዕቤት ምርግጋፅ፣ ምስ ጎረባብትና ብሰላምን ብስኒትን
ንምፍራይ ኣብ ቆልዑ ኣተዂርካ ምስራሕ ከድሊ እዩ። ትምህርቲ’ውን
ተጎራቢትና ሓቢርና እንዓብየሉ ባይታ ምጥጣሕ ትኹረት
ብመሰረቱ መፃኢ ሃገር ዝውስን፣ ወለዶ ዝቕረፀሉ ዓቢ መሳርሒ
ክወሃቦ ዝግበኦ ዛዕባ ይመስለኒ። ሚኢቲ፣ ክልተ ሚኢቲ ዓመት
ደኣምበር ፊደል ትቖፅረሉ፣ ሰርተፊኬት ትሕዘሉን፣ ስራሕ ትቑፀረሉን
ልምዲ ዘለወን ሃፋትም ሃገራት እናምፃእኻ ደኣ ታይ ግበሩ
ጥራሕ ጌርካ ምውሳድ ግጉይ ኣረኣእያ ይመስለኒ።
ትብለና ከምዘይትብሉኒ ተስፋ ይገብር። ኣጀኹም ደቂ ዓደይ!
ካብ ቀዳሞት ክንመሃሮ ዝግበአና ተማሂርና፣ ናሃቶም ስሕተት
ንኡሽተይ ክልል እንኾይንካ ሰፋሕቲ ዕዳጋታት ጎረባብትኻ
ተዘይደጊምና (latecomer’s advantage) ክንዲ’ቲ ንዐኦም
ንንግዲን ንኢንቨስትመንትን ክትጥቀም ትግደድ ኢኻ። ነዙይ ከዓ’ዮ
ዝወሰደሎም ግዘ ኣይክወስደልናን።
ዴንማርካውያን ነቶም ንዘመናት ዝተዳመይዎም ጎረባብቶም ከይተረፉ
ዶቦም ጋሕ ኣቢሎም ከፊቶም ቋንቆኦም እናተመሃሩ ተተሓሒዞም
ክዓብዩ ዝሰርሑ ዘለዉ።
ካብ ደገ ዝመፅኡና ተፃብኦታት እንብድሆም እሂን ምሂን ተባሂልና ምስ

እንሰርሕ ጥራሕ እዩ። ካብ ደገ ዝመፀካ ተፃብኦታት ፈሪሕኻ ገዛ ዕዮኻ
ካብ ምስራሕ ዕሽሽ ምባል ኣይከዋፅእን። ብሓደ ውድብ ጥራሕ ዝውከል
23
ውራይና
ማሪኹ ንዝሸይም ህዝቢ፡ ሞስኡ ምጥፋእ፡

ባህሪ ካዳዓት እዩ!
ብ ሙሩፅ መለስ (ነበር መሪሕነት
ድሕንነት፡ ንዚ ፅሑፍ ሽሙ ዝተቐየረ)
ኢትዮጵያ ንነዊሕ ዘመናት ነፃነታን ሓድነታን ሓልያ ክትነብር፣ ወናኒት እናተሰዋእናላ ዘለና ሃገር ኣብክንዲ ምስጋና ቅንጸላ እተትአናግደና እንተኾይና
ዓሚቑን ሰፊሕን ታሪኽን መሰረት ስልጣነን ክትከውን ካብ ዝገበርዋ ዓድና ድያ ዋላ ቀጣሊትና? ኢልና ክንሓትት ንግደድ ኣለና። ንሕቶና መልሲ
ምኽንያታት እቲ ዝዓበየ ተጋሩ ዝሃነፅዎ ጠንካራ ስርዓተ መንግስትን እንህበሉ እውን እዋኑ ሀዚ ኮይኑ ይሰመዐኒ። ምክንያቱ ጽባሕ ክሐይሽ እዩ
ሃፍተ ገነት (እሴት) ብዘይ ምቁራፅ ንዘመናት ዋልታ ነፃነት ኢትዮጵያ ብዝብል ተስፋ ተወሳኺ ክሳራን መስዋእትን ክንከፍል ኣይግባእን። ይኣክል!
ኮይኖም ጠጠው ብምባል ብዝኸፈልዎ ከቢድ መስዋእትነን ዝፈፀምዎ
ጊድራን እዩ። መንግስትን ህዝብን ካፍቶም ዝአስርዎች ውዕላት እታ ናይ መጀመሪያ
ድሕንነት ዜጋታት ምርግጋጽ እዩ። መንግሲት ጭዋድኡ ዘሕብጥ ናይ ሕንክኡ
እንተኾነ እዚ ንህላዊ እዛ ሃገር ጠጠው ዝበለ ህዝቢ ትግራይ ናይ ድሕንነት ክሕሉ ዘይኮነስ ድሕንነት ህዝቢ ክሕልወሉ ከምዝኾነ ወድዓዊ ሓቂ
ኢዱ እናረኽበ አይኮነን። ባዕዳዊ ወረርቲ ዝምክቱ፣ንስልጣነ ሃገሮም እዩ። ድሕንነት ህዝቢ ዝሕሉ ድማ ሕዝቢ ባዕሉ ኣሳቲፍካ እዩ። ካብ ተሳትፎ
ዝደኽሙ ተጋሩ አብ ክንዲ ክኽበሩን ክሽለሙን ብሓይልታት ትምክሕቲ ህዝቢ ወጻኢ ወጻኢ ቃላት ፍቅሪ ምድማር ካብ ብባዶ ምርባሕ ኣይሐይሽን።
ብግልጽን በውርን ክቕተሉ ዘተገቡ ብዙሓት እዮም። እዚ ካብ ዝሓለፉ ዜጋታት ብዘይ ስግኣት ናብ ዝሓሰብዎ ንክወፍሩን ወፊሮም ብሰላም ንክኣትውን
ካብ ዝሓለፉ 100ዓመታት ጀሚሩ ጎሊሁ ዝረአ ተግባር እዩ። ውሕስነት ክረኽቡ እታ ካብ መንግስቲ ዝጠልብዋ ፈላመይቲ ዛዕባ እያ። እንተ
ንኣሰ ነዛ ጠለብ እዚኣ ዘየማእ መንግስቲ ካብ ህዝቢ ግብሪ ዝእክብ እንተድአ
“ኣታ እዞም ሽዋስ ንሕና ኢና እንፈትዎም ’ምበር፣ ንሳቶምስ ኣይግድን፣ ኮይኑ መንግስቲ ምዃኑ ተሪፉ ሽፍታ ወይ ድማ ከታሪ ኮይኑ ኣሎ ማለት እዩ።
መንገሻ ዮውሃንስ ምስከደ ’ኮ ኢለምዎ ኣይንሰድድን፣ ክድም ክብል ኣብ ኢትዮጵያ ክምዝገብ ዝጸንሐ ዕብየት ቁጠባ ብፍላይ ፍሰት
ሰብ ሃፍቲ ወጻእን በጻሕቲ ዓድን ዝዓቢ ዝነበረ መንግስቲ ውሑስን ዘላቕን ሰላም
ኣባ ክበድ ገብረስላሰ ምስከደ ’ኮ ኢለምዎ ኣይንሰድድን፣ የራጋግጽ ስለ ዝነበረ እዩ። ኣብ ኢትዮጵያ ውሕስ ሰላም ንክህሉ ዝተመስረተ
ስርዓት ፌደራሊዝም ናይቲ ስርዓት ማሕበራዊ መሰረት ኮይኑ ዘገልግል ዝነበር
ኣባ ዝናቡ ኣብርሃ ምስ ከደ ’ኮ ኢለምዎ ኣይንሰድድን፣
ህዝብን ዝለዓለ ሚና ከምዝነበሮም ድማ ይፍለጥ። ብፍላይ ኣብ ኢትዮጵያ
ኣባ ይላቅ ካሳ ምስ ከደ ’ኮ ኢለምዎ ኣይንሰድድን። ዝነበሩ መሓውራት ጸጥታ ካብ ሃገርና ሓሊፉም ድሕንነት ዞባና ኣብ ምሕላው
ዓብይ ግደ ከምዝነበሮም ኩሉ ዝፈልጦ ሓቂ እዩ።
ኣታ እዞም ሽዋስ ንሕና ኢና እንፈትዎም ’ምበር፣ ንሳቶምስ ኣይግድን፣
ኣልቃይዳ ብኣልሸባብ ኣቢሉ ዞባ ቀርኒ ኣፍሪካ ንክሕምስ ብፍላይ መሰረት
ክንዲ ዝኾናዮም ዋልታን ዕርድን፣ ክርስትያን እያ እትበሃል ኢትዮጵያ ንከጥፍእ ዝነበሮ ህንዱድ ባሕጊን ጻዕርን
ብጠንካራ መሓውር ጸጥታን ኣርሒቑ ዝጥምት ኣመራርሓ ኢህወደግን ክመክን
ክንዲ ዝሃብናዮም ሉልን ዘውድን፣ ኪኢሉ እዩ።
ፈደዩና እንካ ስልየንን ገመድን።” መንግስቲ ሽዓብያ ዝጫጭሖም ዝነበረ ደንበ ዓመጽቲን ፈጠርቲ ራዕድን
ክንዳይ ከምዝነበሩ ንምቕባሎም ክሳብ ዝስልችወና ቅድሚ ሓደ ዓመት
እናደገስና ከምዝተቐበልናዮም ብተግባር ዝረአናዮ ሓቂ እዩ። እዞም ኩሎም
ጥይት ዝጠዓጠቑ ዕሱባት ንኢትዮጵያ ብፍላይ ክዓ ንትግራይ ከድሚ ዝይጽዓረ
እዚ ካብ በልኩ ሓይልታት ትምክሕቲ ቀወምቲ ጸላእቲ ህዝቢ ትግራይ ዳርጋ ኣይነበረን ምባል ይከኣል። ንምንታይ እዮም ኩሎም ዕሱባት ሽዓብያ
ከም ምዃኖም ዘመስከርሉ ኣብዚ ሎሚ ቅነ ኣጋጢሙና ዘሎ ሓደጋ ጸረ ትግራይን ተጋሩን ተበጊሶም ዝብል ሕቶ ንሎሚ ዛዕባና ስለዘይኮነ ሓዲግና
ክምለስ። እንታይ ፈቲኖም ከመይ መኺኑ ዝብሉ ምስእዚ ናይሎሚቕነ ርእሲ ተጋሩ
ንምድናን ቃልሲ ተጋሩ ንምስኳንን ተሓሲቡ ኣብ ልዕሊ ብሉጻት መራሒቲ
ነዛ ወለድና እናሐለው ነሕናእውን ተቀቢልና ምእንቲ ክብራን ነጻነታ
24
ውራይና
ቃልስናን ሓለውቲ ስርዓትናን ዝነበሩ ትግራይን ህዝቢ ጥፍኣት ንተወሳኺ ዝተዋደደ ራዕዲ ንምፍጻም ሓጋዚ
ትግራይን ዘፍረዮም ጀጋኑ ዝተፈጸመ መጥቃዕቲ ከምዘድልዮም ተረዳድኡ።
ብምትእስሳር ቆንጢርና ንምግላጽ ክንምኩር።
በዚ መሰረት ድማ ከምኦም ዝበለ ጉጅለ ጥፍአት
ዘይትዓደልና ግዲ ኮይናስ ኣብ ዓድና ወታደር ጥራሕ ንምርካብ ናብ ምንዳይ ኣተው። ብእኒ ብርጋዴር
ኣይኮነን ኣፈላላያት ሃሳብ ብጠበንጃ ክፍትሕ ውግእ ጀነራል ኣሳምነው ጽገን ብርጋዴር ጀነራል ተፈራ
ዝእውጅ። ብሕክምና ዝተመረቐ ፕሮፌሰር እውን ኣብ ማሞን ዝምራሕ ተጋሩ ካብ ገጽ መሬት ንምጥፋእ
ክንዲ ንሙያዊ ግቡኡ ተኣማኒ ብምኳን ደቂ ሰባት ዝደሊ ኣዝዩ ጫፍ ዝወጸ ጸረ ህዝቢ ኣረኣእያ ዘለዎ
ብዘይ ኣፈላላይ ብማዕራ ብምርኣይ ክድሕኖም ዝሓስብ ጉጅለ ድማ ረኸቡ።
ደቂ ሰባት ብብሄሮም ጥራሕ ካብ ገጽ ምድሪ ንምጥፋእ
በይኑ ይቃለስ። እዚ ጥሙር ቅልጽም ግብረ ራዕዲ ብዙሕ
ምስተማየጠ ህዚ እውን ንዕላምኡ መፈጸሚ ዝኸውን
እቲ ኣብ ከርሰ ምድሪ ኢትዮጵያ ዘለው ምዓድናት ኣብ ወጻኢ ኮይኑ ዶላር ዝምውለሉ ሓይሊ ከምዘድልዮ
ኢትዮጵያ ብምውጻእ ወገናቱ ካብ ድኽነትን ድሕረትን ተሰማመዐ። በዚ ድማ ምስ እኒ ዶ/ር ብርሃኑነጋን
ከናግፍ እዩ ተባሂሉ ብዙሕ ክዝረበሉ ዝነበረ ኣብ ትካል ኣንዳርጋቸው ጽገን ዝምራሕ ብመንግስቲ ኢትዮጵያ
ምርምር ጠፋር ኣሜሪካ ናሳ ዝሰርሕ ዝነበረ ይቅጣው ፈጣሪ ራዕዲ ድርጅት ተባሂሉ ዝተበየን ድርጀት
እጅጉ ዝተሓስበሉ ሕብስተ መና ከምጽእስ ይትረፍ “ሕቡእ” ርክብ ጀመሩ።
ከም ሓደ ምሁርን ተፈላጢ ሰብን ኣብ ኢትዮጵያ ዘሎ
ኣፈላላይ ሓሳብ ብልዝብ ክፍታሕ ሓሳብ ኣየቅረበን፤ ብእኒ ብርጋዴር ጀነራል ኣሳምነው ጽገ ብዝፈጸመ
ኣብ ክንዲ ህጻናት ዝመሃርሎም ኮምፒተራት መግዝኢ ጉድለት ስነምግባር ምዓርጉ ተገፊፉ ካብ ዝተወገድ
ዝኸውን ሓጋዝ “ትግራይ እንጨብጣታለን” ንዝብሉ እንትኸውን ብርጋዴር ጀነራል ተፈራ ማሞ ድማ
ሸፋቱ መደለቢ ዝኸውን ዶላር ብምልኣኽ “ኣርበኞች 1997 ዓ.ም ዝነበር ሃገራዊ መረጻ ዝተውሃቦ ህዝባውን
ግንባር” ዝብል ግብረ ራዕዲ ዝፍጽም ውድብ ሕገመንግስታውን ግቡኡ ነጎድኒ ብምግዳፍን ናይቲ
ብምምስራት ብዙሓት ተግባራት ራዕዲ ንምፍጻም ፈቲኑ “ትግራዋይ ንመቐለ ንብረቱ ናብ ቀበሌ” እናበለ
ኣይሰመረሉን። ዝቕስቅስ ዝነበር “ቅንጅት” ብዝብል ዝተወደበ ሓይሊ
ትምክሕቲ ደጋፊ ብምዃን ካብ ሓደ ሕገመንግስቲ
ይቅጣው እጅጉ ምስ ሞተ እውን እንተኾነ ንሱ ነዚሕዎ ክሕሉ ጠጠው ዝበለ ወታደራዊ መራሒ ዘይሕሎ
ዝኸደ መርዚ እይዓረፈን ብእኒ እማዋየሽ እትብሃል ስራሕ ሰሪሕካ ተባሂሉ ተነቐፉ።
ዝምራሕ ጉጅለ ፈጠርቲ ራዕዲ ጀጋኑ ትግራይ ንምጥቃዕ
ድቃስ ስኣኑ። ንክቡር ቀዳማይ ሚኒስቴር መለስ ዜናዊ ካብዚ ዕለት ጀሚሩ ድማ ዝተውሃቦም ነቀፌታ ኣብ
ንምቕንጻል ድማ ተሰማምዑ። ቀዳማይ ሚኒስቴር ክንዲ ምቕባል ወይም ብሓሳብ ኣብ ክንዲ ምምካት
መለስ ዝቐትሉ ሰባት ኣለሱ። ኣብ ከባቢ ቤተመንግስቲ ሓሶቦም ብጥይት ንምእማን ወሰኑ።
“ኮማንዶ” ኢና ብሃልቲ ሰባት ረኺቦም አዘራረቡ። ድሕሪ
ብዙሕ ጊዜ መጽናዕቲ ድማ እቶም ኮማንዶ ኢና በሃልቲ በዝተፈላለዩ ምክንያታት ተጉዲእና ኢና ብሃልቲ ናይ
ቀዳማይ ሚኒስቴር መለስ ናብ ብሄራዊ ቤተመንግስቲ ሕመቕ ኣርኣእያ ዘነበሮም ትወለድቲ ጎጃምን ጎንደርን
ሰንበት ሰንበት ቴንስ ክጻወት ይመእ እዩ። ስለዚ ተጋሩ ንምጥፋእ ብሕቡእ ምምልማል ጀመሩ። ካብ
3ሚልዮን ቅርሺ እንተተኸፊሉና ዝሓሰብክምዎ ፈጺምና ፖሊስን ሓይሊ ምክልኻልን ዝተሰናበቱ ደቂ ኦጃን
ጠስሚ ልብኹም ክነርውየኩም ኢና በልዎም። በዋጋ ጎንደርን ንስኻትኩም ኣምሓሩ ስለዝኾንኩም ኢኹም
ወጻእ ውረድ ተባሂሎም ድማ ተሰማምዑ። እንተኾነ ብተጋሩ ተባሪርኩ ብምባል ጸረ ተጋሩ ንክለዓሉ
እቶም ኮማንዶ እና ብሃልቲ ሓደ ሚልዮን ቅርሺ ዕርቡን እናእመኑ ብሕቡእ ኣብቲ ናይ ራዕዲ ዋሕዮ ንክውደቡ
ምስተቐበሉ ጨና ማይ ኮይኖም ተረፉ። ገበሩ።
ኮማንዶ ብዘይኮኑ ሰባት ሓደ ሚልዮን ቅርሺ ዝተበልዑ ብእኒ እማዋየሽ ካልኦት ብሰላም ዝንቀሳቐሱ ፓርትታት
ጉጅለ ፈጠርቲ ራዕዲ ኣዝዮም ተናደዱ። ብዜካ ራዕዲ ፖሎቲካ ውሽጢ ዝመሸጉን ዝምራሕ “ዲሞክራቲክ
ካሊኢ ኣማራጺ ምሕሳብ ዝተስኣኖም እዞም ጉጅለ ጋርድ” ዝብል ስም ባዕሉ ዝጸወዐ ድሕሪ ሞት ይቅጣው
25
ውራይና
እጅጉ ዝተረፈ ሓይሊ “አርበኞች ግንባር” ስርዓት ካብ ምፍራስ ከድሕኑ ይኽእሉ ብተመሳሳሊ ንጀነራል ኣበባው ታደሰ፣ ጀነራል ኣብርሃ
ኣብ ቤት ዕዮ መንግስቲ ዝርካቡ ስቪላት እዮም ተባሂሎም በቲ ጉጅለ ጥፍኣት ወልደማሪያም (ኳርተር) ዝቕንጽሉ ፈጠርቲ ራዕዲ
እናመልመለ ንግብረ ራዕዲ ዘዳሉ እንትኾን፣ ዝተአመነሎም ክሳብ መምሪያ ሓለፍቲ ንክምልመሉ ተገብረ። ብፍላይ ንጀነራል ኣብርሃ
ብእኒ ብርጋዴር ጀነራል ኣሳምነው ጽገን ኣብ ፌደራል ትካላት ዕዮ ዝርከቡ ተጋሩ ኳርተር ንምቕንጻልን እንተተኻ ኢሉ ደብዳብ ነፋርቲ
ብርጋዴር ጀነራል ተፈራ ማሞን ዝምራሕ ንምቕንጻል ስጉምቲ ዝወስዱ ዕሱባት ዝፍጽሙን ኣብ ምብራቕ እዚ ዝነበሩ ኣባላት ሓይሊ
ድማ ኣብ ሓይሊ ምክልኻል፣ ፌደራል ምድላው። ኣብዚ ደርጋ ኣብ ኩሎም ኣየር ብምምልማል ንክዳለው ገበሩ።
ፖሊስን ክልል ኣምሓራ ጸጥታ ቢሮን ሰብ መዚ ተጋሩ ተወለድቲ ጎጃምን
ብዝተፈላልዩ ሕመቓት ካብ ፖሊስን ጎንደርን ዝነበሩ ዓጀብቲ ብምምልማል 5ይ መፈንቀለ መንግስቲ ኣብ ዝፍጸመሉ ዕለት ኩነታት
መካላኸሊ ሓይሊን ዝተባረሩ ተወልድቲ ተዳልዮም ነይሮም። አሳምነው ጽገ ወዲ ዘራጋግዑ ኣባላት ጸጥታ መሲሎም ተወዲቦም
ጎንደረን ጎጃምን ሕቡእ ምሓውር ራዕዲ ወሎ እነሃለወ ተወለድቲ ጎጃምን ጎንደር መጥቓዕቲ ንምፍጻም ዘኽእሎም ወታደራዊ ክዳን
ዝምልምልን ዝውድብን ሓይሊ። ኣብ ጥራሕ ንምንታይ ይመርጹ ነይሮም “ዩኒፎሩም” ፌደራል ፖሊስን ሓይሊ መካላኸልን
ወጻኢ ዝነበሩ ብብርሃኑ ነጋን ኣንዳርጋቸው ዝብል ሕቶ ክለዓል ይኽእል እዩ። ብ/ ክዳሎ ገበሩ። እዚ ዩኒ ፎሩም ቀዳማይ ሚኒስቴር
ጽገን ዝምራሕ ጉንበት ሰባት ድማ ዘድሊ ጀነራል ኣሳምነው ጽገ ከምዝበሎ እኒ ሌ/ ተጋደላይ መለስ ዜናዊ ክኣቱ ወይ ክወጽእ ናይ መንገዲ
ገንዘብ ንከቕርብ ስምምዕነት ተበጽሐ። ጀነራል ኣበባው ታደሰ ካብኣቶም ንላዕሊ ዕጀባ ዝህቡ ኣባላት ፌደራል ፖሊስ መሲሎም ኣብ
ተቐባልነት ስለዝነበሮም ናብ መጻወድያ መንገዲ ብምስላፍ መጥቓዕቲ ንክፍጽምሉ እውን
ኣድግስያ ክልተ ርእሳ እንተኾነትስ እኒ ጀነራል ኣበባው ንዘይ ምእታው ዕላማ ነይርዎም።
ዝብኢ ዘይበልዓ ይመስላ ከምዝበሃል ከምዝኾነ እዩ።
ሓይልታት ጥፍኣት ስለ ዝተኣኻኸቡ 6ይ ንዓለም ለኸ መዕርፎ ነፈርቲ ቦሌ ንክሕሉ ተመዲቡ
ዘይሰዓሩ መሰሎም። ብዕልዋ መንግስቲ 2ይ ኣብ ዝተፈላለዩ እዋናት ብዝተፈላለዩ ዝነበር ሓይሊ ፌደራል ፖሊስ ዋና ኣዛዚ ዝነበረ
ስልጣን ንምጭባጥ ድማ ብሃጉ። ኣብ ሕመቓት ካብ ሓይሊ ምክልኻልን ፌደራል ኢንስፔክተር ኣመራር ሓዊሱ ካልኦት ኣባላት እውን
ኢትዮጵያ ዝተመኮሩ ዕልዋ ነገስታት ፖሊስን ዝተባረሩ ቅሬታ ዘለወምን ብምምልማል ቀዳማይ ሚኒስቴር መለስ ክኣቱ ወይ
ተመኩሮ ንምውሳድ ኣብ ዕልዋ መንግስቲ ብዙሓት ደቂ ጎጃምን ጎንደርን ደካማ ክወጽእ መጥቃዕቲ ንምፍጻም ክዳሎ ገበሩ። ብፍላይ
ኣመልኪቱም ዝተጽሓፉ መጻሕፊቲ ጎድኖም እናጽነዑ ብሕቡእ ብምምልማል ኣብ ቦሌ “ግምጃቤት” ተቐሚጡ ዝነበሩ ኣጽዋር
ብምንባብ ኣብ ሃገርና ዝተፈተኑ ሕድሕድ መጥቓዕቲ ንምፍጻም ኣብቲ ሕቡእ ዋሕዮ (ክላሽን ምስ ጠያይቱ ብሕቡእ ብምውጻእ ንቶም
ዕልዋ ነገስታት ዝነበሮም ደካማን ጠንካራን ራዕዲ ክውደቡ ገይሮም። ካብ ደገ ወታደራዊ ክዳን ተኸዲኖም ኣባላት ፌደራል
ጉድንታት ገምገሙ። እቶም ስሕተታት ፖሊስ መሲሎ ዝኣትዎ ራዕዳውያን ብምዕጣቕ ንቦሌ
ክይድገሙ እቶም ጠንካራ ጉድንታት ድማ 3ይ እቶም ተመልመልቲ ዝዕጠቕዎ ዓለም ለኸ መዕርፎ ነፈርቲ ንክቆጻጸር ዘኽእሎም
ናብ ናይባዕሎም ወድዓውን ባዕላውን ኣጽዋር ብምግዛእ ኣብ አዲስ ኣበባን ምድላዋት ተገብረ።
ኩናታት ኣጠዓዒሞም ንክጥቀምሎም ኣብ ክልል ኣምሓራን ብሕቡእ ክዳለዉ ገበሩ።
ትልሞም ኣእተዉ። እዚ ብእኒ ብ/ጀነራል ኣሳምነው ጽገን ብ/ጀነራል
4ይ ኣብ ምክልኻል ሓይሊ ዝርካቡ ተፈራማሞን ካልኦት ኣብ ወጻእን ዓድውሽጥን ዝነበሩ
ዕልዋ መንግስቲ ንምግባር ዘድልዩ ቅድመ ዝተፈላለዩ ቅሬታት ዘለውዎም ተወለድቲ ጸላእቲ ህዝቢ ትግራይ ተደሪሱ ብብዙሓት ፈጠርቲ
ኩነታት ንምምካር ድማ ኣብ ጽዕቋት ጎጃምን ጎንደርን ቁልፊ ኣዘዝቲ ግንባራት ራዕዲ ዝትወን ዝነበረ ነውሕ፣ ቀልቢ አንጠልጣሊ፣
ኣኼባታት ምክያድ ተጸመዱ። እዞም ንምቕንጻል መልሚሎም ንክዳለው ሓደ ሓደ እዋን መፍርሒ ካሊእ እዋን መሕዘኒ
ዝስዕቡ ተግባራት ራዕዲ ብምፍጻም ዕልዋ ገይሮም። ብፍላይ ብ/ተፋራ ማሞ ሓልሓሊፉ ድማ መስሓቒ ድራማ ካብ ድርሰቱ ከሳብ
መንግስቲ ንምክያድ ድማ ላዕልን ታሕትን ኣብ ሰሜን እዚ ምክትል ጀናራል ስዓረ ልምምድ ትወንኡን ካብ ዓይንን እዝንን እቶቶም
ምባል ጀመሩ። ኮይኑ ዝሰርሕ ዝነበረን ንጀነራል ስዓረ ኣዝዮም ጥንቑቓትን ውሕሉላትን መራሕቲ የብሄራዊ
ኣምሪሩ ዝጽልኦን ዝፈርሖን ብምዃኑ መረጃን ድህንነት ኣገልግሎት ዝተሰወረ ኣይነበርን።
1 ፍሉያት ትካላት መንግስትን ቪአይፒን ብ2000ዓ.ም ኣብ ዓድዋ መዓልቲ
ክሕልዉ ዝተመደቡ ተወለድቲ ጉጃምን መከላኪያ እንትኽበር ንሱ እውን ኣብቲ ከምቶም ኣብ ሃገርና ተመኲሮም ዝፈሸሉ ሓያሎ
ጎንደርን ዝኾኑ ኣባላት ፖሊስ ብጥንቃቐ ጽንብል ተዓዲሙ ስለዝነበር ካብ ኣዲስ ተግባራት ራዕዲ እዚ ብእኒ ብርጋዴር ጀነራል
ብምምልማል ንኩሉም ተወለድቲ ኣበባ ካይዱ ቅንጸላ ዝፈጽሙ ዕሱባት ኣሳምነው ጽገን ብርጋዴር ጀነራል ተፈራ ማሞን
ትግራይ ዝኾኑ ሰበሰልጣናት ብፍላይ እቲ መልሚሉ ተመለሰ። ተጋሩ ንምምብርካኽ ዝእለም ዝነበረ ጥፍኣት እውን
26
ውራይና
ኣሽቲቱ ካብዝረኸበሉ ድቒቓ ጀሚሩ ምክትታል ጀመረ። ኩሎም ምዓልታዊ እቲ ብጣዕሚ ዘሕዝን ግን ነዞም ዘርኢ ንምጥፋእ ከምስረሖም
ምንቅስቓሳት እዚ ግብረ ራዕዲ ንምፍላጥ ድማ ዕረፍቲ ዘይብሉ ሕቡእ ምክትታል ገይሮም ዝተበገሱ ሓይልታት ጥፍኣት ጀጋኑ ኢኾም ኢልካ
ቀጸለ። ካብ እሱር ምፍታሕ ብኣንጻሩ እቶም ህይወቶም ሙሉእ
ንድሕንነት ኢትዮጵያ ጠጠው ኢሎም ተግባራት ራዕዲ
እቲ ብጣዕሚ ዝገርም ነዚ ነዊሕ ድራማ ራዕዲ ብትዕግስቲ ምክትታል ኣዝዩ ብትረት ዝምክቱ ዘነበሩ ሙያተኛታት ምእሳር ውጽኢቱ
ዝፍትን ነይሩ። ምኽንያቱ ኣብ ጉድኒ ምሩጻት መራሕቲ ተመልሚሎም ዝተቐመጡ ኩላትና እንዕዘቦ ዘለና ሓቂ እዩ። መዘዙ ንኩላትና ከምዝተረፈ
ጸላእቲ ዝይተሓስበ ስጉምቲ ንከይወስዱ ዘሎ ስግኣትን እቶም ኣይንፍለጥን እውን ብተግባር ይረአ ኣሎ።
ኢሎም ላዕለወት መራሕቲ መንግስቲ ዝኾኑ ተጋሩ፣ ውሑዳት ተወለድት ኦሮሞን
ኣምሓራን ንምቕንጻል ብሕቡእ ምድላዋቶም ይውድኡ ዘነበሩ ፈጠርቲ ራዕዲ እቶም “ብሪፎሩም” ይዝምኑ ኣለው እንትብሃል እንሰምዖም
ንኡሽተይ ምልክት እንተፈሊጦም ድማ እቲ ስራሕ ንከይበላሾን ዝነበረ ጥንቓቐን ዘለና ትካላት ጸጥታ ሃገርና እዚ ኩሉ ክፍጸም እንከሎ ወረዶ
ካሊእ እናተረበጽካ እትዕዘቦ ድራማ ኮነ። ካብ ላዕለወት ኣዘዝቲ እቲ ራዕዲ ምኣዝ ይነብረም ይኸውን? ቅዱስ ሚካኤል ይፍለጦ። ኣብቶም
ፈጽሙ ዝብል ትእዛዝ ከምዝወሃብ ካብ ዓይንን እዝንን መራሕቲ ድሕንነት ሃገርና መራሕቲ ለውጢ ኢና ብሃልቲ እቲ ስግኣት ከምዝነበረ ኩላትና
ዝተሰወረ እኳ እንተዘይነበረ እዞም ንመራሕቲ ሃገር ዝኾኑ (ብፍላይ ድማ ንተጋሩ) እንፈልጦ ሓቂ እዩ። ምኽንያቱ ቅድሚ ዝተወሰኑ ኣዋርሕ
ንክቕንጽሉ ዝተመልመሉ ዕሱባት ኩሉ መዳያዊ ምንቅስቃሳቶም ንምክትታል ህዝቢ መራሕተይ ከይቕንጸሉኒ ኢኩ ምእንቲ ከይሻቐል
ንሰከንድ እውን እንተኾነ ዕረፍቲ ዝኸልእ ስራሕ ኮነ። ሪፐብሊካን ጋርድ ዝብል ስም ፍሉያት ኮማንዶታት ኣብ
ዓዲ ወጻኢ ከምዘሰልጠነ፤ እቶም ዝሰልጠኑ ድማ እናዘለሉ
ኣብቲ እዋን ንመራሕቲ ድሕንነት ፈታኒ ዝነበሩ ብ/ጀነራል ዋና ኣዛዚ ስለያ ጀበና ምስባር ክምዝኽእሉ ኣብ ቴሌቪዥን ከምዝተዓዘብና
ምክልኻል ሃገር ስለዝነበረ ኣባል ጥሙር ኮሙቴ ድሕንነ ሃገር እውን ብምንባሩ ኩላትና ንዝክሮ ኢና። እሞ ንበዓል መን ድኣዮም ዝሕልዩ?
ብዛዕባ ኩናታት ጸጥታ ሃገርና ኣብ ዝዝተየሉ ስለ እቲ ኣብ ክትትል ዘሎ ስራሕ እንታይ ዓይነት ድሕንነት እዩ ዘድልየና ናይ መንድሕንነት እዩ
ሓበሬታ ከይረክብ ከመይ ይቆረጽ ዝብል ካሊእ ፈተና እኳ እንተነበር ንሱ ኣብ ክሕሎ ዝግባእ ዝብል ሕቶ መልሲ የድልዮ። ምክንያቱ እቲ
ዘለሎ ኣኼባ ብዛዕባ እዚ ጉዳይ ንከይለዓል ተጋብረ። በዚ ዝተሸወደ ብ/ጀነራል ሀዚ እንሪኦ ዘለና መልሲ ግና ግዚኡ ዝሓለፎ ድሑር ብያነ
ተፈራ ማሞ ሓል ሓሊፉ ብቶም ኣባላት ራዕዲ ዝቐርባሉ ዝነበረ ስጋት መንግስቲ ድሕንነት እዩ። ዘመናዊ ስነ ሓሳብ ድሕንነት ካብ ማንም ኣካል
ምንም ዓይነት ሓበሬታ ከምዘይ ብሉን ሓበሬታ እተዝህልዎ ኣነውን ምፈለጥኩ ንላዕሊ ድሕንነት ህዝቢ እዩ ቀዳምነት ዝወሃቦ።
ነይረ ዝብል መልሲ ብምሃብ ንኣኣቶም እውን ከሰሓሕቶም ተገብረ።
እቲ ብሓይልታት ትምክሕቲ ድሕንነት ህዝቢ ትግራይ ኣብ
ኩሎም ምሓውራትን ዕላማ ምንቅስቓሳትን እኒ ብ/ጀነራል ኣሳምነው ጽገ ሓደጋ ብምውዳቕ ህላዌ ትግራይን ተጋሩን ኣብ ኣብ ሻቕሎት
ምስተፈልጡ ድማ ኣብ ትሕቲ ቀይዲ ኣውዒልካ ብሕጊ ንክሕተቱ ተወሰነ። ኣብዚ ንምእታ ዝግበር ሃልኪ ግን ከንቱ እዩ። ድሕንነት ተጋሩ
እውን ክልተ ዓባይቲ ጥንቓቐታት ክግበሩ መምርሒ ተውሃበ። እታ ቀዳማይቲ ዝረጋገጽ ብሰረ ተጋሩ ጥራሕ ከምዝኾነ ሕሉፍ ተመኩሮ
ኩሉም መራሕትን ኣባላትን ፈጠርቲ ራዕዲ ምንም ዓይነት ጉድኣት ከይበጽሖም ታሪኽ ዝምስክሮ ሓቂ እዩ። ስለ ዝኾነ ድማ ድሕንነት ተጋሩ
ባዕሎም እውን ይኹን ከይጎድኡ ልዑል ጥንቓቐ ምግባር ንክተሓዙ እዩ። እታ ዝሕሎ ብጠበንጃ ጥራሕ ኣይኮነን። ናይ ተጋሩ ወድዓዊ ናይ
ካልአይቲ ኣብ ኣባላት ጸጥታ ይኹን ካሊእ ህዝቢ ሓዞ ስደዶ ብዝብል ጉድኣት ድሕንነት ኣጀንዳ እንታይ እዩ? ከመይ ይተሓሎ፣ መንይሓልዎ
ንከይበጽሕ እዩ። ዝብሉ ዛዕባባታት መንግስቲን መራኽብቲ ሓፋሽን ትግራይ
ንህዝቢ ከፍልጡ ይግባእ። ትማሊ ብጥሙር ቅልጽሙ
ሰራዊት ዝእዝዙ ጀነራላትን ኣዘዝቲ ሰራዊትን ፖሊስን ሓንቲ ጥይት እንከይተኾሱ ዝሰዓሩም ጸላእቱ “ኣካኪ ዘራፍ” እንትብሉ ብምስጋእ ካሊእ
ምንም ጉድኣት እንከይበጽሐ፣ ሓበሬታ እንከይጠፍአ ብውሕሉል መንገዲ ኣብ ስራሕ ገዲፍና ንመኸተ እንስለፍ እንተኾይና ድሕንነትና
ውሽጢ ሓደ ስዓት ሚያዝያ 2001ዓ.ም ኣብ ትሕቲ ቀይዲ ክውዕሉ ተገብረ። ዘይኮና እንሕሉስ ድሕንነትና ኢና ኣብ ሓደጋ ክነውድቕ።
እዚ ኣብ ሃገርና ተጻዒኑ ዝነበረ ሓደጋ ብውሕሉል ኣመራርሓ ድሕንነት ሃገርና ስለዚ መጥቃዕቲ ትምክሕተኛታት መጠንከሪ ሓድነት ተጋሩ
ተቐንጠጠ። እዚ ሓደጋ ቅድሚ 10 ዓመታት ብምምላስ ተፈጺሙ እንተዝኾን እዩ። ድሕንነት ተጋሩ ውሑስ ዝኸውን ብሓድነትን ጥምር
ኢልካ ክትሓስብ ኣዝዩ ዝሰንብድ እዩ። ሃገርና ኣብዚ ውሽጢ ዓሰርተ ዓመት ቅልጽምን ተጋሩ ስለ ዝኾነ ተረዲእና ሓድነትና ካብ ማንም
ዘመዘገበቶ ዕቤት ኣይምሃለወን እዞም ምሩጻት መራሕትና ነቶም ለምቅነ ሲእናዮም ግዘ ንላዕሊ ብምጥንካር ሕድሪ ስውኣትና ንፈጽም።
ዘለና ይኹኑ እቶም ብህይወት ዝኒእው ቅድሚ ዓሰርተ ዓመት ብመጥቓዕቲ እኒ
ብ/ጀነራል ኣሳምነው ጽገ እንተንስእኖም እቲ ኩነታት እንታይ ምኾነ ነይሩ ኢሉ ዘለኣለማዊ ክብርን መጎስን ነቶም ምእንተ ማዕርነትን ነጻነትን
ንዝሓስብ ሰብ መልሱ አብስሚዕቱ ይትረፍ። ሃገሮም ክብሉ ዝተሰውኡ ጀጋኑ ሰማእታት ትግራይ።
27
ውራይና
ትግራይ ባዕላ ዝኸአለት ሃገር ምዃን እዋናዊ ድዩ?

ዮሐንስ አብርሃ
jhoniabraha@gmail.com
“ትግራይ ሃገር ምዃን ዝግባኣን ዘዋጽኣን ብሄር እያ” ብዝብል ርእሲ እዛ ሓጻር ጽሕፍቲ አብ ክልተ ክፍሊ ዝተኸፈለት እንትትኮን አብቲ ቐዳማይ
ብግርማይ በርሀ (ዓርከይን መማህርተይን) ዝቐረበ ጽሑፍ አንቢበዮ። ክፋል ትግራይ አብዚ ሐዚ እዋን ሃገር ክትኮን አለዋ ብዝብል አብ ዝቐረቡ
ብፍላይ ህወሓት ንትግራይ ሓራ ምስ አውጸአት አብ ከባቢ 80ታትን ሓሳባት ዘለኒ አፋላላይ ብምቕራብ፣ አብቲ ካልአይ ክፋል ድማ አብ ዘለናዮ
ሕዚ ድማ ምስዚ አብ ሃገርና ኢትዮጵያ ተፈጢሩ ዘሎ ቅልውላው ምጽናሕ ዝህልዎ ረብሓታት ክድህስስ ክፍትን እየ።
ተአሳሲሩ አብ ዝተፈላለዩ ማሕበራዊ ሚድያታት ብዝተበታተነ መልክዕ
ክዝረብ ዝጸንሐ ሓሳባት እርኑብ ብዝኾነ መልክዕ ናይ መካትዒ
ዓምድታት ሓዊሱ ብምቕራቡ ይበል ክብል ይደሊ። ከምዙይ ዓይነት
ዝርዝር ዝበለ ናይ መካትዒ ጽሑፋትውን አብ ዝተፈላለዩ ርዕሰ ጉዳያት 1. ሃገር እናሃለወና ንምንታይ ሃገር ንምስርት?
ብቐጻልነት ክቐርቡ አለዎም ዝብል እምነት አለኒ።
ግርማይ አብ ጽሑፉ አድላይነት ምቛም ሃገር ትግራይ አብ ዝብል ርእሲ ሰለስተ
እዙይ ምስበልኩ አብቲ ብግርማይ ዝቐረበ ጽሑፍን ሓልሓሊፉውን ምኽንያታት አቕሪቡ አሎ። ንሳተን ድማ ግዝአታዊ ሓድነት ትግራይ ንምሕላው፣
ብዝተፈላለዩ ማሕበራዊ ሚድያታት ዝቐርቡን ትግራይ ባዕላ ዝኸአለት ትግራዋይ ሙሉእ ዓርሰ ውሳነ ሃልይዎ ዕድላቱ ባዕሉ ክውስን ምግባርን፣ አብ
ነጻ ሃገር ክትከውን አለዋ ዝብሉ ሓሳባት ዘይስማዕመዐሎም መበገስታትን ሓጺር ጊዜ ካብ ድሕረትን ድኽነትን ምንጋፍን ዝብላ እየን።
መካትዒ ነጥብታትን ስለዘለዉ ሓሳበይ ከምዝሰዕብ ከቕርብ። ናብ
እዘን ነጥብታት እዚአን አብ ትግራይና ክውናት ክኾና አነውን ሙሉእ ድልየት
ዝርዝር ሓሳባት ቅድሚ ምእታወይ ግን አንባቢ ክርድአለይ ዝደልዮም
አለኒ። ትግራይ ባዕላ ዝኸአለት ሃገር እንተዘይኮይና ተግባራዊ አይኾናን አብ
ቁም ነገራት አለዉ።
ዝብል ድምዳመ ምብጻሕ ግን ትኽክል አይመስለንን። ምኽንያታተይ ከብርህ።
ፈለማ አነ ብፌዴራሊዝም ዝአምን ሰብ እየ። ናይ ፌዴራሊዝም ነዙይ ክሕግዘኒ’ውን እዘን ዝቐረባ ዛዕባታት አብ ትግራይ ጥራሕ ድየን ዝለዓላስ
መስርሕ ድማ ክሻብ ዝወሃሃድ ንውሕ ዝበለ ጊዜ ዝወስድን ድሕሪ ነዊሕ አብቲ ዝተረፈ ክፋል ኢትዮጵያ’ውን ይግለጻ እየን? ናይ ትግራይ ግዝአታዊ
ጊዜ እንተኾነውን ብተደጋጋሚ ጸገማትን ውጥጥን ዘጋጥምዎን መስርሕ ሓድነት ከይሕሎ ዝገብር ዘሎ እቲ ብዝተፈላለየ አጋጣምታት ናብ ስልጣን
እዩ። ዝመጽእ ዘሎ ሓይሊ (ኤሊት) ድዩ ወይስ ብሓፈሻ እታ ካብ ትግራይ ወጻኢ
ዘላ ኢትዮጵያን ህዝባን እዮም? ተጋሩ ባዕልትናኸ እዘን ማህሰይትታት እዚአን
እቲ ካልአይ ዋላኳ አብ አመሰራርታ ኢትዮጵያ ዝለዓሉ ሕመቓት አብ ትግራይን ህዝቢ ትግራይን ከይበጽሓ አብ ምግባር ኢድና ጽሩይ ድዩ
እንተሃለዉ እዚ ሐዚ እንርእዮ ዘለና ጸገማት ናይ መሪሕነት ጸገም ነይሩ? ባዕላ ዝኸአለት ሃገር ምምስራትከ እዘን ዝተጠቕሳ ዛዕባታት ብርግጸኝነት
እምበር ከምቲ ብሰፊሑ ዝግለጽ ዘሎ ኢትዮጵያ ትባሃል ሃገር ብባህሪኣ ክነውሕሰን ንኽእል ዲና? ዝብላ ሕቶታት ከቕርብ።
ከም ሃገር ንኹለን መንነታት ሒዛ ክትቅጽል ዘይትኽእል ፍጥረት እያ
ዝብል እምነት የብለይን።
ሳልሳይ አብ ምስረታ ፌዴራሊዝም ክሕለፉ ዝግብኦም ደረጃታት እዘን ዝቐረባ ዛዕባታት አብ ትግራይ ጥራሕ ድየን ዝለዓላ ወይስ አብቲ ዝተረፈ
ምስሓለፍናን ህዝቢ ትግራይውን ከም አካል እቲ ፌዴራሊዝምን ክፋል ኢትዮጵያውን ይግለጻ እየን?
ኢትዮጵያ እትበሃል ሃገር ከም ሃገር ክትቅጽል ዕዙዝ እጃም ከም ዝነበሮ
እታ ካብ ሃጸይ ምኒሊክ ጀሚራ “ሙሉእ” ቅርጺ ዝሓዘት ኢትዮጵያ አብ
ህዝብን ኮይኑ እንተብቅዕ ትግራይ አካል ኢትዮጵያ ኮይና ክትቅጽል
ዝተፈላለዩ ጊዜታት ብዝተፈላለዩ ምኽንያታት ‘ግዛት፣ ራስ ገዝ፣ ክፍለ ሃገር፣
ዘየኽእሉዋ ግሉጻት ዝኾኑ ብሔራዊ ወጽዓታት እንተተፈጢሮም
ክልል’ ወዘተ ብዝብል መጸውዒ ምስቲ ኩነታት ፖለቲካ ተአሳሲሩ ክረአ ዝኽእል
ትግራይ ባዕላ ዝኸአለት ሃገር ንምዃን አድላዪ ዘበለ ስጉምቲ ክትወስድ
ኮይኑ አብ ትግራይ ጥራሕ ዘይተወሰነ ሓደ ክፋል ኢትዮጵያ ናብ ካልእ ክፋል
ይግባእ ዝብል እምነት አለኒ።
28
ውራይና
ክሕወስን ክቕነስን ጸኒሑ እዩ። ኢህወደግ ስልጣን ምስ ሓዘ’ውን ነታ ዓዲ ዕድላቱ ባዕሉ ክውስን ንምግባር” ዝብል እዩ። ትግራዋይ ሙሉእ
ክጠቅም ይኽእል እዩ ኢሉ ዝሓሰቦ አብ “ስፍሕ ዝበለ ናይ ሓባራዊ ባህሊ ዓርሰ ውሳነ ሃልይዎ፣ ዕድላቱ ባዕሉ ይወስን ዝብል ሓሳብ’ውን ብውነ
ወይ ተመሳሳሊ ልምዲ፣ ዝረዳድኡሉ ናይ ሓባር ቋንቋ፣ ናይ ሓባር ወይ ድማ እየ ዝቕበሎ። አብዚ ዘለኒ አፋላላይ ትግራዋይ ዕድላቱ ባዕሉ ክውስን
ዝተዛመደ ህልውና አለና ኢሎም ዝአምኑ ከምኡውን ናይ ስነ-ልቦና ሓድነት ንምግባር ግድን ባዕላ ዝኸአለት ሃገር ክንምስት’ዶ ንግደድ ዝብል እዩ።
ዘለዎምን አብ ተመሳሳሊ ከባቢ ዝነብሩን” ዝተመርኮሰ ፌዴራላዊ መስርሕ
መንግስቲ አታአታትዩ መንግስቲ ካብ ዝምስርት ንደሓር ድማ ብደረጃ
ክልል ዘይነበረ ሓዱሽ ክልል (አብነት ዓፋር) ብምሕዋስ ብዙሓት ከባብታት
እዛ ሐዚ ዘላ ኢትዮጵያ (አብ ቀረባ ጊዜ ዝመጸ “አባ ኾወርያ” ከይሓወስና
ኢትዮጵያ ካብታ ቅድሚ ኢህወደግ ዝነበረት ኢትዮጵያ ዝመሓደሩሉ ዝነበሩ
ማለት’ዩ) ፍልፍል ናይ ፌዴራል ስልጣን ክልላት (ብሔር ብሔረሰባት)
ናይ ምምሕዳር ወሰን ናብ ካልእ ወይ ድማ ናብ ከምብሓዱሽ ዝተጣየሸ
ምዃነን፣ ብክልል ደረጃ ይኹን ብደረጃ ብሔር ክግንጸል እየ ዝበለ
ከባቢ ክጽንበሩ ተገይሩ እዩ። እተን አብ ትግራይና ብተደጋጋሚ ዝለዓላ
ሓይሊ ድማ መሰሉ ሕልው ምዃኑ አብቲ ሕገ መንግስቲ ተገሊጹ አሎ።
ከባብታት’ውን በዚ መስርሕ እዚ ዝሓለፋ እየን ነይረን። ብድሕሪ ምስረታ
አብዚ ክልተ ዋኒናት ፈሊና ክንርኢ ይግባእ ዝብል እምነት አለኒ። እቲ
ስርዓት ፌዴራል ዳርጋ አብ ኩለን ክልላት ኢትዮጵያ ብመጠኑ ዝተፈላለየ
ሓደ ብመሰረት ሕገ መንግስቲ ኢትዮጵያ ንትግራይ ዝተውሃበ መሰል
ይኹን’ምበር ምስ ግዝአት መሬት ዝተተሓሓዘ ግርጭት ዘይነበረለን
ብደረጃ ትግራይ ከመይ ንትግብሮ ኔርና ዝብል እዩ። እቲ ካልአይ ድማ
ከባብታት አይነበራን። ናይቲ ሓዱሽ መስርሕ አካል ተገይሩ ስለዝተወሰደ
ብደረጃ ፌዴራል ንትግራይ ግቡኣ ንኽፍጸመላ ተወከልትና ተራኦም
ግን ንገሊኡ እናለመንካ ንገሊኡ እናፈራራሕካ ንገሊኡ ድማ እናለዘብካ
ከመይ ይጻወቱ ነይሮም ዝብል እዩ።
ክኸየድ ጸኒሑ’ዩ።
እተን ንክልል ዝተውሃባ መሰላት ንአብነት ብደረጃ ክልል ትግራዋይ

አብ ዝሓለፈ ዓመት ኢህወደግ ናይ አመራርሓ ለውጢ ካብ ዝገብር
ዝመስሎ ክመርጽ፣ ዝመስሎ ክዛረብ፣ ዝመስሎ ምትእኽኻብ ከጣይሽን
ንደሓር’ውን እንተኾነ እተን ጸገማት ንታ ናይ ፌዴራል ዋና ከተማ አዲስ
አባል ክኾንን፣ ኮታስ ኩለን ናይ ሰብአዊ፣ ኢኮኖሚ፣ ፖለቲካውን
አበባ ሓዊሱ አብ ኩለን አባላት እቲ ፌዴሬሽን እዩ ተራእዩ። ካብዚ ብምብጋስ
ማሕበራውን መሰላቱ ብደረጃ ትግራይ ክሕሎ አብ ምግባር ብናይ
እቲ ሕቶ ናይ ግዝአታዊ ሓድነት አብ ትግራይ ጥራሕ ዘነጻጸረ ዘይኮነስ አብቲ
ባዕልና ሕመቕ ዝተረፋ እንተዘይኮይነን ባዕልና ዝኸአልና ሃገር
ሃገር አብ ኩሉ ከባቢ ዝነበረን ዘሎን ጉዳይ እዩ ምባል ይከአል እዩ። እሞ
ስለዘይኮንና፣ ስርዓት ፌዴራል አተዓናቒፉና ዝብል ክትዕ ማይ ክቛጽር
ደኣ ታይ ኮይንና ንበይንና ንገንጸል ንብል አለና? አብዚ ናይ ካልኦት ታይ
አይኽእልን። ብተመሳሳሊ ብደረጃ ፌዴራል ንትግራይ ዝግብኣ መሰል
ገዲሹና ናይ ባዕልና ንግበር፣ ንትግራይ አይተመቸዋን ማለት ንኻልኦት
አብ ምሕላው ብመሰረት መስርሕ ፌዴራል ብተወከልትና አቢልና ኢና
አይተመቸዎምን ማለት አይኮነን ስለዚ ናይ ባዕልና ንስራሕ ዝብል መካትዒ
እተን መሰላት ክሕለዋ ክንጽበየን።
ሓሳብ ክለዓል ይኽእል እዩ።
እቶም ዝውክሉና ዝነበሩ፣ ዘለውን ንቕድሚትውን ዝውክሉናን

ርግጽ እዩ ካልኦት ከባብታት/ክልላት ኢትዮጵያ ሕቶ ሃገር ምዃን ስለዘየልዓላ
ተጋሩ እተን ዝግብኣና መሳላት አብ ምሕላው ዘቕረቡዎ ናይ ፖሊሲ
ትግራይ ክተልዕል የብላን ዝብል መካትዒ ምናልባሽ ነዊሕ ዘይከኽይድ
ሓሳባት፣ ክትዓት፣ መማረጽታት፣ ቅዋማት፣ እንታይ ይመስል ነይሩ?
ይኽእል እዩ። ይኹንምበር ምስቶም አብ ታሕቲ እዚ ጽሑፍ እነልዕሎም
አቕሪቦምከ ንትግራይ ንምህሳይ ተባሂሉ ዶ ተቐባልነት ስኢኖም?
ዛዕባታት ሓዊስና እንትንምዝኖ እሞ ድማ አብ በይንና ብዘይበጽሐ ጸገም
ተቐባልነት ምስ ሰአኑኸ ታይ ዓይነት መማረጽታት ሒዞም መጽዮም?
ተደፋፊእና ንቕድሚት ክንርብሐሉ እንኽእለሉ መስርሕ ምብታንን ንነዊሕ
እዚኦምን ተመሳሰልትን ሕቶታት ክሕተቱ ይግባእ ኢለ ይአምን። አብዛ
ጊዜ ዝኸፈልናዮ ማእለያ ዘይብሉ ዋጋ ብላሽ ክተርፍ ምግባርን ተመራጺ
ዝሓለፈት ዓመት ዝነበራ ኩነታት ሓዲግና ቅድሚኡ ዝነበሩ መድረኻት
እዩ ዝብል እምነት የብለይን። እቲ ባዕልና (ተጋሩ) ግንባር ቀደም ኮይንና
ተወከልትና ዝተሳተፉሎም፣ በቲ ዝነበረ መስርሕ ድማ ነቶም ዝውሰኑ
ዝመስረትናዮ ሥርዓተ-መንግስቲ እውን ኢና ባዕልና ንቃወሞ ዘለና።
ውሳነታት ተቐቢሎም እናተግበሩ እዮም ጸኒሖም። እሞኸደአ ባዓልትና
ትግራይ ባዕላ ዝኸአለት ሃገር ክትኮን አለዋ ንዝብል ክትዕ ከም መርትዖ ፎቲና እንምርሐሉ እንምርሐሉ ብዝነበርና ሥርዓት ዝተረፈና ግቡእ
ዝቐረበት እታ ካልአይቲ ምኽንያት “ትግራዋይ ሙሉእ ዓርሰ ውሳነ ሃልይዎ ናይ ባዕልና ዓዲ እንተዘየጣይሽና አይንረኽቦን ምባል ክንድምታይ
29
ውራይና
መእመኒ ይኾን? ዓመታት አብ ትሕቲ ድኽነት ዝነብር ትግራዋይ ምንጋፍ ግን አይከአልን
ነይሩ ዝብል እምነት የብለይን።
ብሓፈሻ ብደረጃ ክልል ኮነ ብደረጃ ፌዴራል ተጋሩ ክንረኽበን ዝግበኣና እሞ
ዝሰአንናየን መሰላት ብአውርኡ ብሕመቕና’ምበር ትግራይ ባዕላ ዝኸአለት እዙይ ማለት ክልላዊ መንግስቲ ትግራይ ባዓልናይ አብ ትግራይ ዝካየድ
ሃገር ስለዘይኮነት እዩ ኢለ ንምውሳድ አይክእልን። አብ ክልቲኡ ደረጃታት ኢኮኖሚያዊ ስራሕቲ ስለዝኾነ ምስቲ ካብ ፌዴራል ዝግበረሉ ድጎማ
ክንሰርሖም ዝግብኡና ስራሕቲ ብግቡእ ምስፈጸምና ደሓር አብቲ ክንበጽሖ ሓዊሱ ዝሓሸ ስራሕ ክሰርሕ ይኽእል ነይሩ ዝብል እምነት አለኒ።
ዝግበኣና ደረጃ ከይንበጽሕ ርኡይ ዝኾነ ደጋዊ (ብደረጃ ኢትዮጵያ) ጽዕንቶ ግርማይ አብ ጽሑፉ ብግልጺ ከምዝጠቐሶ፣ “ዓቕሚ ዘለዎ ሃብቲ ሰብ
እንትበጽሐና አብቲ ጊዜቲ ሃገር ናይ ምዃን አማራጺ ክረአ ይኽእል። እንተዘይተሓዊሲዎ ዝሃለወ ጸጋታት እንተሃለወ ዝድለ ውጽኢት ክመጽእ
አይኽእልን”። ብመሰረትዚ ክልላዊ መንግስቲ ትግራይ እተን አብ ትግራይ
ዘለዋ ዩኒቨርስትታት ምስቲ እቲ ክልል ዝጠልቦ ሓይሊ ሰብ ዝተማእኸለ
ስልጠናታትን ናይ ፈጠራ ስራሕትን ክሰርሓ እንታይ ገይሩ? እቲ ካብ ትግራይ
እቲ ሳልሳይ ዝቐረበ ምኽንያት ንትግራይ ካብ ድሕረትን ድኽነትን ንምንጋፍ
ኮነ ካብ ካልኦት ከባብታት ብዝተፈላለዩ ሞያታት ዝሰልጠነን ዝተምሃረን
ባዕላ ዝኸአለት ሃገር ክትኮን አለዋ ዝብል እዩ። ትግራይ ወናኒት ሃፍታም
ትግራዋይ ንጸገም ትግራይ አብ ዝፈትሑ ዘፈራት ክዋፈርን እጃሙ ከወፍን
ታሪኽን ንስራሕ ዝነጥፍ ህርኩት ህዝብን ዝሓዘት ክልል ከም መጠን ምዃና
እንታይ ዓይነት ምችው ኩነታት ፈጢሩ? አብ ትግራይ ቢዝነስ ናይ ምስራሕ
እቲ አብ ትግራይና ዝረአ ድሕረትን ብፍላይ ድማ ብርክት ዝበለ ክፋል ህዝብና
ሃዋህው እንታይ ይመስል ነይሩ ወዘተ. ዝብሉ ሕቶታት እንትንሓትት አብዚ
አብ ትሕቲ ድኽነት ዝርከብ ምዃኑ ዓብዪ ጓሂ ዝፈጥር ጉዳይ እዩ። ብዝኾነ
መዳይ’ዚ ክንድቲ ዝግብኦ እንተዝስራሕ ነይሩ ኩነታት ኢኮኖሚ ትግራይ
ይኹን መልክኡ ነዚ አብ ትግራይና ዘሎ ናይ ድኽነት ኩነታት ንምቕራፍ አብ
ካብቲ ሐዚ ዘለዎ አዝዩ ዝበለጸ ክኸውን ከምዝኽእል ምዕዛብ ይከአል እዩ።
ዝግበር ምንቅስቓስ’ውን ኩሉ ትግራዋይ ክረባረብን እጃሙ ከወፍን ይግባእ።
ስሉዙይ ትግራይ ባዕላ ዝኸአለት ሃገር ትኹን ዝብል ሕቶ ቅድሚ 1984

እዚ ምስ በልኩ ግን ነቲ ትግራይ አብዚ ሓዚ እዋን ዘላቶ ኩነታት ኢኮኖሚ ዋና
አብ ዝነበረት ኢትዮጵያ ናይ ኢኮኖሚ ማህሰይቲ ከም ሓደ ምክንያት
ተሓታቲ መን እዩ? ትግራይ ካብተን ካልኦት ከባብታት ኢትዮጵያ ብዝተፈለየ
ክውሰድ ይከአል ይኸውን። ድሕሪ 1984 አብ ዘላ ኢትዮጵያ ግን ብዞም
ድያ ክትደኪ ተገይራ? መፍትሒኡኸ ታይ እዩ? ዝብሉ ሕቶታት ክምለሱ
አብ ላዕሊ ዘልዓልኩዎም ዛዕባታት ምኸንያት ማህሰይቲ ኢኮኖሚ ትግራይ
ይግባእ። ንዘን ሕቶታት ንምምላስ እውን እቲ ኩነታት ቅድምን ድሕርን
ካብ ኢትዮጵያ ተፈልያ ከምሃገር ጠጠው ትበል ንዝብል ክትዕ ከም ተሪር
ኢህወደግ ብዝብል ንርአዮ።
መርትዖ ጌርካ ምውሳድ መእመኒ አይኾንን።
ካብ ሃጸይ ሚኒሊክ ጊዜ ጀሚሩ ክሳብ ደርጊ ትግራይ ብኢኮኖሚ ድኽምቲ

1.1. ናይ ትግራይ ግዝአታዊ ሓድነት ከይሕሎ ዝገብር ዘሎ እቲ
ክትኮን ብስርዓት (systemic) ብዝኾነ አካይዳ ይስራሕ ከምዝነበረ አብዚ
ብዝተፈላለየ አጋጣምታት ናብ ስልጣን ዝመጽእ ዘሎ ሓይሊ (ኤሊት) ድዩ
ዛዕባ’ዚ አቶኲሮም ዝተጽሓፉ ዝተፈላለዩ ጽሑፋት ገሊጾም እዮም። ስለዚ
ወይስ ብሓፈሻ እታ ካብ ትግራይ ወጻኢ ዘላ ኢትዮጵያን ህዝባን እዮም?
ድሕሪ ሞት ሃጸይ ዮሐንስ ክሳብ 1984 ዋላኳ እቲ ምኽንያታቱ ዝተፈላለየ
እንተኾነ ብደረጃ ሃገር ንትግራይ ንምድካይ ሽርሕታት ተሰሪሖም እዮም እዚ ሕቶ’ዚ አገዳሲ ሕቶ ይመስለኒ። ምኽንያቱ ትግራይ ባዕላ ዝኸአለት ሃገር
ዝብል ሓሳብ ይቕበሎ እየ። ኮይና ትመስረት ንዝብል ክትዕ መሰረት ክኾን ስለዝኽእል። ድሕሪ 1984
ዘላ ኢትዮጵያ ከም ሃገር ናይ ትግራይ ግዝአታዊ ሓድነት ከይሕሎ ትገብር
አላ ዝብል ርኢቶ የብለይን (አብ ዝሓለፈ ዓመት ዝነበረ ተጓንፎ ገዲፍና)።
እቶም ምስ ግዝአት ትግራይ ተአሳሲሮም ዝለዓሉ ዘለዉ ዛዕባታት ጥቕልል
ኢህወደግ ድሕሪ ስልጣን ምሓዙ ግን እዚ ኩነታት አዝዩ ተለዊጡ እዩ። ዋላኳ
አቢልካ እንትርአዩ ብአውርኡ ከም ክልል ካብ ክልል አምሓራ፣ ከም ሃገር
ትግራይ ነቲ ማህሰይታ ክፍውስ ዝኽእል ሓለፋ እንተዘይተገበረላ ምስተን
ድማ ካብ አራት ኪሎ ዝለዓላ ጉዳያት እየን።
ካልኦት ክፋላት ኢትዮጵያ ማዕረ ኢኮኖሚኣ ክተማዕብል ዘኽእል ኩነታት
ተፈጢሩላ እዩ። ብናተይ እምነት ዋላኳ ምስቲ ዝነበረ ዕቱብ ድኽነት ንህዝቢ
እዞም ክልተ አካላት እዚኦም አብ ልዕሊ ትግራይ ዘውርድዎ ጽዕንቶን
ትግራይ ናብቲ ላዕለዋይ ናይ ሃፍቲ ደረጃ ምብጻሕ ከቢድ እንተነበረ አብ 27
ዘብጽሕዎ ማህሰይትን ግን ኢትዮጵያ አብ ትግራይ አብጺሓቶ ኢልካ
30
ውራይና
ምውሳድ ካብ መጠን ንላዕሊ ዝተጋነን ጌጋን እዩ። እንተሃሊና ነቲ ካብ አምሓራ ዝመጽእ ሓደጋ’ውን ምናልባሽ ዘየድልን
ንምንታይ እዩ ጌጋ ዝኾን ዝብል ሕቶ ክለዓል ይኽእል ካብ ዝግብኦ ንላዕልን ነጋንኖ ከይንህሉ ምጥንቓቕ ከድሊ እዩ። ዋላ
እዩ። ፈለማ እቲ አብ አራት ኪሎ ዘሎ መሪሕነት ብናይ እቲ ብደረጃ ፌዴራል ከጋጥመና ዝኽእል ብድሆ’ውን ካብ መጋቢት
ህዝቢ ቀጥታዊ ድምጺ ዝተመረጸ መሪሕነት አይኮነን። 2010 ዓ.ም ጀሚሩ ዝነበረ ናይ መጀመርታ 6 ወርሒን ብድሕሪኡ ዘሎ
አመጻጽእኡ’ውን “ዘይስሩዕ”፣ ዘይልሙድን ብዙሕ ጊዜን ዓብዪ አፋላላይ ከምዘለዎ ምዕዛብ ይከአል እዩ። እዚ ዘርእየና
ደርበሽበሽ ዝነበሮን እዩ። አብዝሓ ህዝቢ ኢትዮጵ ህዝቢ ኢትዮጵያ እናተረድኣ እንድሕር ከይዱ እቲ ጭቡጥ ኩነታት
ብቀጥታዊ ድምጺ ዝመረጾ መሪሕነት እንተዝኾን ሒዙ ዘዋጽኦ/ትኽክለኛ (Rational) ውሳነ ክውስን ይኽእል እዩ።
ምናልባሽ ኢትዮጵያን ህዝቢ ኢትዮጵያን ናይ ትግራይ ትግራይ አይተገንጸለት፣ ናብ ስሩዕ ውግእ አይአተና ኢና ነዚ ውጽኢት
ግዝአታዊ ሓድነት ከይሕሎ ይገብሩ አለዉ ዝብል ክሲ ርኢናዮ። ቁሩብ አትርር አቢልና እንተሰሪሕና ድማ ዝሓሸ ውጽኢት
ክቐርብ ምኸአለ። ግን አይኮነን። ነምጽእ። ዝሐሸ ውጽኢት ንምርካብ ግን ካብ ቃልሲ ዘይምውጻእ፣
ንረብሓ ህዝቢ ደው ምባል፣ ምስ ኩነታት ምትዕጽጻፍ ከድሊ እዩ።
ብተመሳሳሊ እቲ ካብ ክልል አምሓራ ዝህቀን ዘሎ
ፈተነታት ብናተይ እምነት ብውልቀ ቂም ተለዓዒሎም
ሕነ ንምፍዳይ ብዝህደዱ ውልቀ መሪሕነታት እምበር
2. ንምንታይ አብ ኢትዮጵያ
ካብ ህዝቢ አምሓራ ዝተበገሰ እዩ ኢለ ክወስድ
ንጸንሕ?
አይክእልን። ነዚ ከም መርትዖ ጌርና ክንውስዶ
እንኽእል አብ ክልል አምሓራ አብ ዝተፈላለዩ ጊዜታት ትግራይ ናይ ባዕላ ሃገር ምምስራት ዝብል አጀንዳ ሐዚ ጊዜኡ አይኮነን
ምስ ነጋዶ፣ መራሕቲ ሃይማኖትን ምስቲ እቲ ተራ ዝብል ክትዕ ንምድጋፍ ዝተወሰኑ ምኽንያታት ከቕርብ።
ህዝቢ ዝተገበሩ አኼባታት ነቶም መራሕቲ ትኽኽል
ከምዘይኮኑ፣ ምስ ትግራይ ናብ ቅርሕንትን ግርጭትን 2.1. አብዚ ሐዚ እዋን ካብቲ ቅድሚ ሐዚ አብ ልዕሊ ትግራይ
ክአትዉ ከምዘይደልዩ ካብ ውሽጢ ይቃለሶም አሎ። ዝበጽሕ ዝነበረ ጸገም ዝገደደ ኩነታት የለን።
እዚ ክብል ከለኹ ግን ህዝቢ አምሓራ ሙሉእ ብሙሉእ አብ ላዕሊ ከምዝጠቐስኩዎ ብድሕሪ ሞት ሃጸይ ዮሃንስ ክሳብ ደርጊ
ደላዪ ሰላም እዩ አይኮንኩን ዝብል ዘለኹ። ንብሙሉኡ አብ ትግራይን ተጋሩን ዝበጽሕ ዝነበረ ማህሰይቲ ማእለያ ከምዘይነበሮ
ከም ጸላኢ ጌርካ ምፍራጅ ግን ድማ ጌጋ እዩ እየ ዝብል አብ ዝተፈላለዩ ናይ ታሪኽ መጻሕፍቲ ተሰኒዱ ይርከብ እዩ። አብቲ
ዘለኹ። ብአንጻሩ ግን እቲ ዝተረፈ ክፋል ኢትዮጵያ እዋን’ቲ ዝበጽሐና ማህሰይቲ ምስቲ ድሕሪ ኢህወደግ ናብ ስልጣን
ናበይ ገጽ ኢና ንምድቦ ዘለና? እቲ ዓፋረታይ እንታይ ምምጽኡ ዝበጽሐ ጸገም እንትወዳደር’ውን ብዓይነትን ብመጠንን
እዩ ገይሩ፣ እቲ ሶማልከ? እቲ አብ ደቡብ ዘሎ ወላይታ ዘይወዳደርን አዝዩ ትሑትን እዩ። አብዚ ሓደ ግልጺ ክገብሮ ዝደልዮ
ኮነ ሲዳማ? ብሱሩኸ እቲ ሓረስታይ ኦሮሞታይ እቲ አብ ዋኒን ትግራይን ትግራዋይን ዋላ ሓንቲ ጸገምን ማህሰይትን ከይረኽቦም
ጎንደር ንተጋሩ ከይውቅዑ ሓቢኡ ዝሓዘ አምሓራይ ጻዕርታት ክግበር ይግባእ ንዝብል ሓሳብ ሙሉእ ብሙሉእ ይቕበል
ናበይ ጌርና ኢና ነቲ ሕመቕ ዘርአየ ውሱን ሰብ ግብረ እየ። ትግራይ እትበሃል ሃገር ስለዝመስረትና ትግራይን ተጋሩን ዋላ
መልሲ ያውም መሊሱ ነቶም ገበርቲ ሕመቕ ከሰውድ ሓንቲ ጸገም አየጋጥሞምን ዝብል ሓሳብ ግን አይቅበሎን።
ዝኽእል ስጉምቲ ንውሰድ ንብል ዘለና? ሓንቲ ስኒ
ብዝሐመመትስ አፍ ምሕታም ወይ መንጋጋ ከምዘሎ ነዙይ’ውንዩ እቲ አብ ትግራይን ተጋሩን ዝወርድ ዝነበረ ጸገም እናቐነሰ
ቆሪጽካ ምድርባይ ከም ማለት እየ ዝቖጽሮ አነ። እታ እንተኸይዱ ንምንታይ ዳኣ ካብ ኢትዮጵያ ክንፍለ ደሊና ዝብል
ዝሓመመት ስኒ እንተተሳኺዑ ክትጥዒ ምፍታን፣ ሕቶ ዘለኒ። ምናልባት አብዚኣ ምስቲ ቅድሚ ሓደ ዓመት ሓዱሽ
እንተአብያ ድማ ፈሊኻ ምቡንቋር እምበር ዘይአበሰ ናይ ኢህወደግ አመራርሓ ምምጻእ ተአሳሲሩ ዝተፈጠሩ ኩነታት
አፍን መንጋጋን እተን ዝተረፋ ጥዑያት አስናንን ሓዊስካ ብምጥቃስ አብ ትግራይ ዝበጽሕ ጸቕጥን ጸገምን መአዝ ቀኒሱ ዝብል
ምድርባይ ቅኑዕ ፍትሒ አይመስለንን። ሕቶ ክለዓል ይኽእል እዩ። ብናተይ እምነት እዚ ሓዚ ዘሎ መልክዑ
ዘይፍለጥ ኩነታት ጊዜያዊ እምበር ከምኡ ኢሉ ንውሕ ንዝበለ ጊዜ
ካብ አምሓራ ንዝህቀን ፈተነታት መልሲ ንምሃብ ክቕጽል እዩ ዝብል ርኢቶ የብለይን። ስለዝኾነውን ነዚ ሐዚ ዘሎ
ኢልና ካብ ኢትዮጵያ ተፈሊና ሃገር ንመስርት ንብል ኩነታት መሰረት ጌርና ትግራይ ናይ ባዕላ ሃገር ተጣይሽ አብ ዝብል
31
ውራይና
ውሳኔ ምብጻሕ ትኽክለኛ አይኾንን። ንጉስ ኮይኖም ከመሓድሩ ዝብል እዩ ነይሩ (Federalism in Practice!) ። ብደረጃ
ሃይማኖት’ውን እኒ ኢዛና ሳይዛና (አብርሃ አጽብሃ) ካብ ትግራይ እናተበገሱ
እዚ ሓዚ ዘጋጥመና ዘሎ ጸገም ካብቲ ባዕልና መሪሕ ኮይንና ዘጣየሽናዮ ቤተ ክርስቲያን ዘይሰሩሑሉ ከባብታት ኢትዮጵያ ዳርጋ የለን። ብሃይማኖት
ሥርዓት ዝብገስ ከም ምዃኑ መጠን፣ እቲ ናይ ፌዴራል ስርዓት ምስልምና ቅዱስ ቦታ ተባሂሉ ዝፍለጥ አልነጃሺ’ውን ከምኡ። ስለዝኾነ ካብታ
ብምጽፋፍን ብግቡእ ክፍጸምን ብምግባር ዝምለስ’ምበር ናይ ግድን ኮስኲስና ዘዕበናያ ኢትዮጵያ ዘይተስማዕምዖ እንተሃልዩ ይፈለ’ምበር ብአውርኡ
ነጻ ሃገር ንመስርት ዘብል አይኮነን። እዙይ ንምግባር’ውን አብ ዓበይቲ ብናይ ባዕልና ሕመቕ ብዝተፈጠሩ ውሱናት ጸገማት ካብቲ ናይ ባዕልና ታሪኽ
ናይ ፖሊሲ ዛዕባታት ቀጸልትን ገፋሕትን ክትዓት ክግበሩ ይግባእ። እንሃድመሉ ምኽንያት አይህሉን።
ብተመሳሳሊ ምስ ግዝአታዊ ሓድነት፣ መሰል ዓርሰ ውሳነታትን ጉዳያት
ኢኮኖሚ ሓዊሱ ዝለዓሉ ተዛመድቲ ጸገማት እቲ አብ ባይታ ዘሎ ሕጊ 2.3. ባዕላ ዝኸአለት ሃገር ስለዘቖምና ጥራይ እተን ዝተለዓላ
ብግቡእ ክንትግብር ስለዘይከአልና እምበር ቡሱሩ እታ ኢትዮጵያ ጸገማት ከምዝፍታሓ ምንም መረጋገጺ የብልናን፣
ትባሃል ሃገር ጽግምቲ ስለዝኾነት አይመስለንን።
ትግራይ ባዕላ ዝኸአለት ሃገር ክትኮን ይግባኣ ንዝብል ክትዕ ከም ምኽንያት ንዝቐረባ
ምናልባሽ አብዚ ናይ ቤልጅየም አብነት ምጥቃስ አገዳሲ ይኾን። ሰለስተ ዋና ዋና ነጥብታት በመገሲኣን ሃገር ናይ ምዃንን ዘይሙዃንን ዘይኮነስ
አብ ቤልጅየም ስርዓት ፌዴራል ዝጀመረ ቤልጅየም ነጻ ካብትወጽእ ብአውርኡ ነቲ ዘሎ መስርሕ ብዝግባእ ክንትግብር ብዘይምኽአልና ከምዝኾነ አብ
1830ታት ጀሚሩ እዩ። እታ ዓዲ ሐዚ ሃፍታማት ካብ ዝበሃላ ሃገራት ላዕሊ ጠቒሰ አለኹ። ሐዚ ድማ ትግራይ ከም ሃገር ትቑም እንተበልናውን ናይ
ዓለማት ተራ እትስለፍ እያ። ይኹንም’በር ብፍላይ አብ ሞንጎ ፍላሚሽን ትግራይ ከም ሃገር ምቛም ጥራሕ መፍትሒ ክኾን ከምዘይኽእል አሕጽር አቢለ
ዋሎንን ዝኸፍኣ ብሔር ተኮር ውጥጥ እናሃለወ አይተፈላለዩን። የግዳስ ከቕርብ። አብ ዝሓለፈ ዓመት ብሰንኪ አብ ሞንጎ ደገፍቲ ጋንታታት ኩዕሾ እግሪ
ንፈለ ዝብል አኽራሪ ሓይሊ ናብ መሪሕነት ከይመጽእ ዝኽልክል ትግራይ ተፈጢሩ ዝነበረ ምፍሕፋሕ ኩልና ንዝክሮ እዩ። አብቲ ጊዜቲ አብታ
Cordon sanitaire ዝብል መስርሕ አቐሚጦም ብሓባር ይነብሩ ዋና ከተማና መቐለ ተፈጢሩ ዝነበረ ተጓንፎ’ውን አይርሳዕን። ንኒ እገለ ውጹልና
አለዉ። ምባል ተጀሚሩ ነይሩ። ካብ ማእኸል ዓዲ ናብ ዓድግራት ዝሓልፉ ተጻወትቲ’ውን
ብመቐለ ገይሮም ክሓልፉ ስለዘይከአሉ ብአኽሱም-ዓድዋ ገይሮም ናብ ዓድግራት
ብሓፈሻ አብ ዝሓለፉ ሥርኣታት ካብዚ ሐዚ በጺሑና ዘሎ ጸገምን ክአትዉ ተገይሩ ነይሩ።
ጸበባን ዝገደደ ጸገም ዋላ እንተበጽሐና ፈቲሕናዮ’ምበር ንፈለ ናብ
ዝብል ውሳነ አይከድናን። እዛ ሓጻር ተጓንፎ እዚኣ ምስቲ አብ ካልኦት ከባብታት ኢትዮጵያ ተጋሩ
ይውጽኡልና ብዝብል ዝጀመረ ምስጓጉን ምምዝባልን ብዝተወሰነ መልክዓ
ተመሳሳሊት እያ ነይራ። የግዳስ ወዮ ጽልኢ ዝደለየ ምኸንያት ስለዘይስእን እምበር
አብ ሞንጎ ተጋሩ ንጽልኢ ዘብጽሕ ፍልልይ ዘየለ እናሃለወ ከምዚ ዓይነት ተጓንፎ
2.2. ካብ ታሪኽና ክንሃድም የብልናን?
ምፍጣሩ መስደመም እዩ ነይሩ። በቲ ኻልእ ገጽ ግን እቲ አብ ትግራይ ተፈጢሩ
ዝነበረ ተጓንፎ ከይቕጽልን ከምዚ ዝአመሰለ ነውራም አተሓሳስባን ተግባርን
ናይ ኢትዮጵያ መሰረት መንግስትን ስልጣነን ብአውርኡ አኽሱም
ብዕሸሉ ክቕህምን አብ ምግባር ናይቲ ህዝቢ እጃም ከምዘሎ ኮይኑ እቲ መሪሕነት
(የሓ) እዩ ኢለ እየ ዝአምን። ብድሕሪ አኽሱም’ውን ንኢትዮጵያ
ርኡይ ተራ እዩ ተጻዊቱ።
ካብ ባዕዳዊ ወራር ብአውርኡ ተኸላኺሉ ዘጽንሓ ህዝቢ ትግራይ
እዩ ኢለ ይወስድ። “ዘበናዊት” ኢትዮጵያ አብ ምህናጽን ናይታ ሃገር
ብአንጻሩ አብተን ካልኦት ከባብታት ኢትዮጵ ተፈጢረን ዝነበራን ዝቐጸላን
ናይ ድሕረትን ድኽነትን ታሪኽ አዝዩ ንኽቕየር አብ ምግባርን እቲ
ተግባራት አብ ክንዲ ምዝሓል ተጓሃሂረን ክቕጽላ ናይተን ከባብታት መራሕቲ ርኡይ
ትግራዋይ ዕዙዝ ግደ ነይሩዎ ኢለ ይአምን። እቲ ሐዚ ከም ሐዱሽ
ተራ ይጻወቱ ነይሮም። ከበድቲ ክሳራታት’ውን በጺሖምን ይበጽሑ አለዉን።
እንጥቀመሉ ዘለና ስርዓት ፌዴራሊዝም እንተኾነውን ዋላኳ ከምቲ
እዙይ ዘርእየና ዓይነት፣ ክእለትን መንነትን መሪሕነት ዝህልዎ ተራ ክንድምታይ
ሐዚ ዘሎ ብተነጻጻሪ ንጹር አይንበር እምበር ሃጸይ ዮሃንስ እዮም
ወሳኒ ምዃኑ እዩ። ብደረጃ ፌዴራል ዝለዓሉ ተመሳሰልቲ ዋኒናት’ውን ምስቲ
ፈሊመሙዎ ዝብል አረአእያ አለኒ።
አብ መሪሕነት ዝቕመጥ አካል ጥንካረ፣ ብስለትን ክእለትን ዝምዘን እምበር አብ
ትግራይ ምስ ዝህሉ ጽልኢት ጥራሕ ምትሕሓዝ ግጉይ ይመስለኒ።
ንናይ ጎጃም ንጉስ ተክለሃይማኖት ማሪኾም ናብ ሚኒሊክ ገጾም
ምስ ገበሩ ዕርቂ ይገበር ተባሂሉ አብቲ ዕርቂ ዘቐመጡዋ እታ ዋና
ስለዝኾነ ንሕመቕን ጽንፈኛ አተሓሳስባን ዘይሓቁፍ መሪሕነት እንተዘይሃልዩ፣
ዋኒን ሃጸይ ሚኒሊክ ናይ ሃጸይ ዮሃንስ መሪሕነት (ንጉሰ ነገስትነት)
ትግራይ ከም ሃገር ምጥያሽ ጥራይ እተን እንፈርሐን ዛዕባታት አብ ትግራይና
ክቕበሉን ዝግብኦም ግብሪ ክኸፍሉን፣ አብታ ግዝአቶም (ሸዋ) ግን
32
ውራይና
ከይመጻ መረጋገጺ ክኾን አይኽእልን። ነዚ ናይ ግዚኡ አይኮነን ኢለ ዝካትዓሉ እቲ ካልእ ዛዕባ እቲ ጸገም ዘምጽእ ዘሎ ሥርዓት ፌዴራሊዝም
ሕመቕ አተሓሳስባ ክሓቁፍ ዘይኽእል አመራርሓ ህልዊ ኩነታት ዓለም (Global Trend) እዩ። እዩ ዝብል እንተኾይኑ፣ እዚ አብ ኢትዮጵያ
ብደረጃ ሃገር ክመጽእ እንተጌርና ድማ እቲ ዓለምና ከመይ እያ ትኸድ ዘላ? አብ ዝቕጽሉ 20-30 ተተኺሉ ዘሎ ሥርዓት ፌዴራሊዝም ባዕልና
ብሃገር ደረጃ ከጋጥም ዝኽእል ሓደጋ ክንቅንስ ዓመታት ናይ ዓለምና ዋና ዋና ተዋነይቲ በብዝሒ (ተጋሩ) ቅድመ ግንባር ኮይንና ዝተኸልናዮ
ንኽእል ማለት’ዩ። ሕመቕን ህውከትን ዝሓቁፍ ህዝቢ፣ ኢኮኖሚን ቴክኖሎጂን ባዕልቶም ናብ ሥርዓት እንድዩ ንኢትዮጵያ ታይ ግበሪ ንብላ
አመራርሓ አብ ውሱናት ክፋላት እታ ሃገር ዋላ ዓበይቲ መንግስታት (Empires) እናቐየሩ ዝኸዱ አለና ዝብል ሕቶ ዘልዕል እዩ። ብኻልእ ገጽ ዋላኳ
እንተሃለዉ’ውን ውሑዳት (minority) ስለዝኾኑ ዘለዉ ከምኒ ሕቡራት መንግስታት አሜሪካ፣ ትግራይ ባዕላ ዝኸአለት ሃገር ትኹን እንተተባህለ
ብደረጃ ሃገር እዙይ እዩ ዝበሃል በደል ዘይከብጽሑ ቻይና፣ ህንዲ ከምኡውን ሕብረት አውሮፓ አብ ውሽጢ ትግራይ ዝተፈላለዩ መንነታት
ይኽእሉ እዮም። ዝአመሰሉ አካላት ከምዝኾኑ አብ ዝተፈላለዩ ናይ ስለዘለዉ ዘይሩ ዘይሩ ሥርዓት ፌዴራሊዝም
መጽናዕቲ ዘፈራት ዝወጹ ጽሑፋት የረድኡ። ምትካልና አይተርፍን ዝብል ሞጎት ዘስዕብ እዩ።
ምስዚ ተአሳሲሩ ክለዓል ዝግብኦ አገዳሲ ዛዕባ ስለዝኾነ ስርዓት ፌዴራሊዝም ጸገም ፈጢሩልና
ዝመስለኒ ብፍላይ እዚ ሐዚ ካብ ክልል አምሓራ እተን ዝተረፋ ሃገራት እጃም አይህልወንን ማለት ዝብል ክትዕ መእመኒ አይኾንን።
ዝረኣ ዘሎ ምውጥዋጥ ትግራይ ባዕላ ዝኸአለት አይኮነን። የግዳስ ከምቲ ሐዚ ዘለወን ጉልበት
ሃገር ምስ ኮነት ብኸመይ እዩ ክውገድ ዝኽእል አይህልወንን ማለት እዩ። እዘን ኢምፓየርስ ሥርዓት ፌዴራሊዝም ዘይኮነስ እታ ኢትዮጵያ
ዝብል እዩ። (ብደረጃ ፌዴራል ዘሎ ዘይምዕሩይ እዚአተን አብ ዝጻወታሉ መይዳ አቲና ኢና ከም ሃገር እያ ጸገም ፈጢራትልና ከይንብል ድማ
ዕርክነትን አካይዳን ብዙሕ ዕድመ አይህልዎን ክንጻወት ክንፍትን፣ አይኮነንዶ ናብ ደረጃ ትግራይ ኢትዮጵያ ናይ ልዕሊ 80 ዝተፈላለዩ መንነታት
ዝብል እምነት ስለዘለንን፣ ከም ሓደጋ ክንቆጽር ወሪድናስ ብደረጃ ኢትዮጵያ እኳ ጋዶ። አብ ዓለም ሃገር ከም መጠን ምዃና እዞም 80 መንነታት
እንድሕር ኮይንና ዋላኳ ፍሉይ ኩነታት ዝፈጠሮ ለኻዊ መድረኽ ንእሽተይ እንተኾይንኻ ንእሽቶይ አብምንታይና ውዒሎም ንዝብል ሕቶ አዕጋቢ
እንተኾነ ካብ አምሓራ ክመጽእ ዝኽእል እዩ ኢኻ። ብኢኮኖሚ እንድሕር ዓቢና ዕዙዝ እጃም መልሲ ዝህሉ አይመስለንን። ኬድና ኬድና
ዝኾን)። ምናልባሽ ብኢኮኖሚ፣ ወታሃደራውን ክህልወና ይኽእል እዩ ዝብል ክትዕ ክላዓል ይኽእል ብዝተወሰነ መልክዕ ኦሮሞ፣ ብአውርኡ ድማ
ናይ ቴክኖሎጂ ጸብለልታ ምሓዝ ዝብል እዩ። እዙይውን ግን መትሓጃ ክኾን አይኽእልን። አምሓሩ ጸገም ይፈጥሩልና አለዉ ናብ ዝብል
መልሲ ክመጽእ ይኽእል እዩ። እዚ መልሲ’ዚ ዓለም ናብ ከምዚ ዝበለ ኩነታት እንትትከድ እተን መደምደምታ ኢና ክንበጽሕ። ምስ አምሓሩ
ንሕና (ትግራይ) ብኹለመዳይ ንቕድሚት ናእሽቱ ዓድታት ዝህልወን ናይ ኢኮኖሚ ዕብየት ታሪኻዊ ዝኾነ ንሕንሕ ዘለና ምዃኑ ግልጺ
እናተሃንፈጽና ካልኦት ኢዶምን እግሮምን ብዘየገድስ ብደረጃ ዓለም አብ ዝህልዉ አጀንዳታት እዩ። ይኹንምበር ካብዚ ኩሉ ኢትዮጵያ ሓደ
አጣሚሮም ኮፍ ክብሉ እዮም ዝብል (Naïve) ዝህልወና እጃም አዝዩ ትሑትን ውሱንን እዩ ብሔር ጸገም ይፈጥረለይ አሎ ኢልካ ካብታ
ዝኾነ ሓሳብ ዝሓዘ እንትኾን፣ ዋላ ብብዙሕ ዝኾን። ክፋል ታሪኽና ዝኾነት ሃገር ንገንጸል ምባል ከም
መልክዑ ጸብለልታ እንተሃለወናውን ምስ ጎረቤት ተጋሩ ነቲ ዘጋጥመና ዘሎ ጸገም ትኽክለኛ ዘይኮነ
ዝህሉ ኩነታት ሰላም ኩሉ ጊዜ ብጉልበት ክመጽእ 3. መደምደምታ፣ መበገሲን ግጉይ ዝኾነ መፍትሕን ከም ምቕማጥ
ስለዘይኽእል ዘይሩ ዘይሩ ናብ ክልቴአዊ ዝርርብ እየ ዝርእዮ።
አብዛ ሐዚ ዘላ ኢትዮጵያ ትግራይን ተጋሩን ጸገም
ምምጻእ አይተርፍን።
የጋጥሞም ከምዘሎ ፍሉጥ እዩ። እቲ አብ ኢትዮጵያ ስለዝኾነ እቲ ዘጋጥመና ዘሎ ጸገም ብአውርኡ
እዙይ እንተዘይኮይኑ ትግራይ ድሕሪ ሃገር ዘጋጥም ዘሎ ጸገም ዋላኳ አብ ተጋሩ ጥራይ ዘተኮረ ንሕና ተጋሩ ባዕልትና ክንሰርሖም ዝግቡኡና
ምዃና ኢትዮጵያ ስጋብ ቀረባ እዋን አብ ሱማልን እንተዘይኮነ፣ ነቲ ዘጋጥም ዘሎ ጸገም ብኸመይ ሥራሕቲ ብግቡእ ብዘይምስራሕና ዝመጹ
ኤርትራን ትኽተሎ ዝነበረት ፖሊሲ ዓይነት ንፍትሓዮ ንዝብል ሕቶ ከም ሓደ መፍትሒ ጸገማት ምዃኖም አሚንና፣ ታሪኽ ኢትዮጵያ
አካይዳ ክንክተል ክንግደድ ኢና ማለት’ዩ። ተገይሩ ዝቐርብ ዘሎ ሓሳብ ትግራይ ካብ ኢትዮጵያ ታሪኽ ትግራይ ምዃኑ ወሲድና፣ እቲ ሐዚ ዘሎ
ረብሑኡ ግን ክንድቲ ዝድለ ዝኾን አይመስለንን። ተፈልያ ናይ ባዕላ ሃገር ተቑም ዝብል እዩ። እዚ ዓለማዊ ኩነታት ዓብይን ጥንኩርን እምበር
ስለዚ ዳሓር ክንዘራረብ እንተኾይንና ንምንታይ ከም መፍትሒ ዝቐርብ ዘሎ ሓሳብ’ዚ ግን ግልጺ ንኡሽተይ ምዃን ከምዘየዋጽእ ተገንዚብና፣ እቲ
ሐዚ ዘይንገብሮ? ዘይገበሮም ዛዕባታት አለዉ። መጀመጀርያ እቲ ከም መፍትሒ እንኽተሎ አንፈት ድማ ብርግጽ
ጸገም ዝፈጥረልና ዘሎ እቲ ኢትዮጵያ አብዚ ሐዚ ነቶም ጸገማትና ክፈትሕ ከምዝኽእል አረጋጊጽና
2.4. ዓለማዊ ኩነታት፣ እዋን እትኽተሎ ዘላ ሥርዓት ፌዴራሊዝም ድዩስ ብፍላይ አብ ምልዋጥ መነባብሮ ተጋሩ ዘተኮሩ
ብሱሩ እታ ኢትዮጵያ ትባሃል ሃገር እያ ዝብል እዩ። ናይ ልምዓትን ሰናይ ምምሕዳራዊ ስራሕትን
ባዕላ ዝኸአለት ሃገረ ትግራይ ምምስራት ሐዚ
አተኲርና ክንትግብር ይግባእ።
33
ውራይና
ዘይተዘርበሉ ፀጋ፡
ገዳም ኣቡነ ገሪማ ታፈረ ሃይለኪሮስ
ትግራይ ኣእላፍ ሊቀ ሊቃውንትን ጥበበኛታትን ጫጪሓ ኣብ ከርሳ ዘባፀሐት

በዓልቲ ቅድስቲ ማህፀን እያ። ትግራይ ብሳላ ሊቃውንትን ጥበበኛታትን ደቃ
ወናኒት ፊደላት ግእዝ፣ ያሬዳዊ ዜማ፣ ዓሚቕን ረቂቕን ምሽጥር ጥበብ ዘለዎም
ዝድህሰሱን ዘይድህሰሱን ሓድግታትን ትውፊታትን መዚዝካ ዘይውዳእ ኣመር
ዘለዎም ፍልስፍናታትን እያ። ስለዝኾነት እውን ዓለም ድርኩኺት ስልጣነ
እንትትረግፅ ትግራይ ኣፍቲ መስርዕ ነይራ።
ንትግራዋይ፤ ትምህርትን ጥበብን መፋጥርቱ እየን። ትግራዋይ ኣያ ብዙሓት

ጥበብን ስልጣነን ምዃኑ መዝገብ ታሪኽ ገንፂልካን ዳህሲስካን ዝርከቡ ገዳም ኣቡነ ገሪማ ቅዱስ ያሬድ መፃሕፍቲ ዱጋ ዝፀሓፈሉን ዘምሃረሉ፣ ፃድቅ ኣቡነ
ነዊሕ ዕድመ ዘለዎም ከምኒ ሓውልቲ ኣኽሱም፣ ህንፃ ይሓ፣ ውቁራት ኣብያተ ገሪማ እውን ብኢዶም ዝፀሓፍዎ ልዕሊ 1600 ዓመት ዘቑፀረ መፅሓፍ ዝርከቦ፣
ክርስትያናት ኣብርሃ ወኣፅባሃ፣ ማርያም ቆርቆር፣ ገዳማት ኣቡነ ገሪማ፣ ንላዕለዋይ ትምህርቲ ሃይማኖት ዝበቕዑ ኣቦታት መራሕቲ ሃይማኖት ምስክርነት
ጉንዲጉንዶ … ህያው ምስክር እዮም። “ኣፅንእዋ ለጥበብ መብራህቲ እያ” ዝቕበሉሉ መቦቀል ጥበብን ትምህርትን እዩ ነይሩ።
እሞ ዝብል ቅዱስ ኣተሓሳስባ ኣብ መትንታት ህዝብና ዝተሰቆረ ስለዝነበረ
ዓለም ብዓለማ ዝተገረመትሎምን ገና ብዙሕ ዘይተነግረሎምን ሓድግታትን ይኹን እንበር እቲ ኣብ ገዳም ኣቡነ ገሪማ ዝነበረ ላዕለዋይ ሃይማኖታዊ ቤት
ቅርስታትን ክውንን ኪኢሉ እዩ። ትምህርቲ ምኽንያቱ ብዘይተፈለጠ ኩነታት ናብ ከባቢ ጎንደር ቤተሊሄም ዝበሃል
ከባቢ ክኸይድ ተገይሩ እዩ። ሎሚ መራሕቲ ሃይማኖት ትግራይ ናብኡ ከይዶም
ትግራይ ዋላ እኳ መበቆል ጥበብን ስልጣነን እንተኾነት፤ ዋላ እኳ ቀዲሕዃ ክመሃሩን ምስክርነት ክቕበሉን ግድን ይኾኖም ኣሎ። ኣብዞም ዝሓለፉ ክልተ
ዘይውዳእ ጥበብን ስልጣነን ዝነግሩ ሓድግታት ገዳማትን ኣብ ከርሳ ዝሓቖፈት ዓመታት ኣብ ሃገርና ብዝተፈጠረ ህውከትን ዕግርግርን ካብ ትግራይ ክመሃሩ
እንተኾነት፤ ዓለም ድርኩኺት ስልጣነ እንትትረግፅ መስርዕ ለጊቡ ዝግስግስ ካብ ዝኸዱ መራሕቲ ሃይማኖት ህይወቶም ዝሰኣኑን ኣካሎም ዝጎዶሉን ወገናት
ዝነበረ ተኣምራዊ ጥበብን ስልጣነን ኣያታትና ግን ብዝተፈላለዩ ወድዓውን ከምዘለዉ ንምፍላጥ ተኻኢሉ እዩ።
በዓላውን ምኽንያታት ናብ ወለዶ ከይተሰጋገረ ዛርዩስ ስልጣነና ንዘበናት
ዝኣክል ንቑልቁል ክንቆት ፀኒሑ እዩ። ። እቲ ሓደጋ ግን በዚ ጥራሕ ዝግለፅ ኣይኮነን። ኣብ ትግራይ በቲ ዝድለ መጠን
ብቕዓቱ ዘተኣማምን ሃይማኖታዊ ትምህርትን ምስክርነትን ዝወሃበሉ ኣብነት
ከምዝፍለጥ ጥበብን ስልጣነን ተጋሩ ምስ ሃይማኖት ክርስትናን ቋንቋ ግእዝን ቤት ትምህርቲ ዘይምህላዉ ቁፅሪ ላዕለዎት ምሁራን መራሕቲ ሃይማኖት ኣዝዩ
ኣዝዩ ዝተኣሰሰረ እዩ። ስልጣነን ጥበብን ወለድና እንትንፍትሽ ኣብዝሓ ምስ ክንኪ ኣብ ልዕሊ ምግባሩ፤ ኣይኮነንዶ ኣብ ኣብያተ ክርስትያንን ገዳማትን ዘለዉ
ቋንቋ ግእዝ ተላጊቦም ንረኽቦም። ሐዚ እውን እንተኾነ ዓለም በፂሓቶ ዘላ መፃሕፍትና ዝሓዝዎ ጥበብ መርሚሮም ናብ ረብሓ ህዝቢ ዘውዕሉ ሊቃውንቲ
ብራኸ ስልጣነ ንምብፃሕ በሪ ክኸፍቱ ዝኽእሉ ሊቃውንቲ ወለድና ብቋንቋ ከነፍርስ ይትረፍ ኣብ ኣብያተ ክርስትያንን ገዳማትን ሃይማኖታዊ ኣገልግሎት ዝህቡ
ግእዝ ዝፀሓፍዎም መፃሕፍቲ ኣብ ኣብያተ ክርስትያንን ገዳማትን እዮም ሊቃውንቲ በቲ ጠለብ መሰረት ስለዘየፍረና ብሰንኪ ሕፅረት መራሕቲ ሃይማኖት
ዝርከቡ። ኣብያተ ክርስትያንን ክሳብ ምዕፃው ዝበፅሕ ሓደጋ ይቀላቐለን ኣሎ።
እንተኾነ ግን ብበዝሕን ብብቕዓትን ብቋንቋ ግዕዝን ሃይማኖታዊ ትምህርትን ስለዚ እዚ ኣብ ትግራይና ኣንፀላልዩ ዘሎ ሓደጋ ካብ ሱር መሰረቱ ክመሓው
ዝተምሃሩ ምሁራን ከነፍሪ ብዘይምኽኣልና ዓሚቕ ምሽጥር ጥበብ እዞም ስለዝግባእ ኣብ ነብሲ ወከፍ ኣብያተ ክርስትያንን ገዳማትን ትግራይ ዘሎ ድሑር
መፃሕፍቲ በርቢርና ኣብ ረብሓ ከነውዕሎ ኣይከኣልናን። እቲ ዝገርም ግን ሜላን ስርዓትን ኣወሃህባ ሃይማኖታዊ ትምህርቲ ብዘበናውን ውሕሉል ሜላን
ላዕለዎት ኣብያተ ትምህርቲ ሃይማኖትን ቋንቋ ግዕዝን መቦቁሎም ኣብ ትግራይ ስርዓትን ምቕያር ወዓል ሕደር ዘይበሃል ውራይና እዩ።
እዩ ነይሩ።
ስለዚ ነቶም ልዕል ኢሎም ዝተገለፁ ፀገማት ንምቅላል ከም ጅማሮ ኣብ ገዳም ኣቡነ
ይኹን እንበር ምኽንያቱ ግልፂ ብዘይኮነ ኩነታት ካብ ትግራይ ክወፅኡን እቶም ገሪማ ዝወሃብ ዝነበረ ሃይማኖታዊ ትምህርትን ምስክርነትን ናፍቲ ዝነበሮ ብርኪ
ዝተረፉ እውን ክዳኸሙን ተገይሮም እዮም። ካፍቶም ኣብ ትግራይ ላዕለዋይ ንምብራኽ ውሽጣዊ ናውቱ ኣካቲቱ ብድማር ልዕሊ 90 ሚልዮን ብር በጀት ዝሓትት
ሃይማኖታዊ ትምህርቲ ይወሃበሎም ዝነበሩ ገዳማት ሓደ ኣብ ወረዳ ዓድዋ ደረጅኡ ዝሓለወ ቤተ ምርፋቕ፣ ቤተ ኣርድእት፣ ቤተ ጉባኤ፣ ቤተ መፃሕፍቲ፣
ዝርከብ ገዳም ኣቡነ ገሪማ እዩ። ሓውልቲ ራእሲ ኣሉላ ኣባነጋ ዘካተተ ቤተ መዘክር፣ ቤተ መምህራን ዝርከብዎ
“ኣብነት ኮሌጅን ማእኸል ምርምር ቋንቋ ግዕዝን” ንምስራሕ ብዝምልከቶም ኣካላት
34
ውራይና
ሕጋዊ ፍቓድ ረኺቡ እምኒ ኩርናዕ ተነቢሩሉስ ዝኾነ፣ መፅሓፈ ነደቅት መሰረት ስራሕቲ ህንፃ
ግዱሳት ሰብ ሃፍቲ ብዝገበርዎ ሓገዝ ስራሕቲ ዝኾነ፣ መፅሓፈ ፈውስ መሰረት ሕክምናን
ህንፀት ተጀሚሩ እዩ። ኣፋውስን ዝኾነ… ወዘተ ይርከብዎም።
እዚ ከምዘሎ ኮይኑ ነቲ ኣብ ባይታ ዘሎ ጠለብ ነዞም መፃሕፍቲ እዚኦም ዝሓዝዎ ምሽጥር

ብዝምልሰ መልክዑ መራሕቲ ሃይማናት በርቢሮም ኣብ ግሁድ ዓለም ኣሽሪፎም ናብ
ከይፈርዪ ቀንዲ ዕንቅፋት ኮይኑ ዝምዘዝ ኣብ ረብሓ ህዝቦም ዝቕይሩ ሊቃውንቲ ግን
ኣብያተ ክርስትያንትን ገዳማትን ዘሎ ትሑት ይውሕዱና። ንምንታይ እንተተባሂሉ እቶም
ምሕደራ ሃፍትን ንብረትን እዩ። ከምዝፍለጥ መፃሕፍቲ ብቋንቋ ግእዝ ዝተፅሓፉ እንትኾኑ
ኣብዝሓ ኣብያተ ክርስትያንትን ገዳማትን ቀንዲ ኣብ ምምዕባል ቋንቋ ግእዝ ድማ በቲ ዝድለ
እቶተን ብመእምናን ዝምፅወት ገንዘብን ንብረትን መልክዑ ስለዘይሰራሕና ዓሚቕ ምሽጥር
እዩ። ነቲ ብምፅዋት ዝርከብ ገንዘብን ንብረትን እቶም መፃሕፍቲ ናብ ረብሓና ከነሽርፎ
በውሕሉል መስርሕ ዘይምምሕዳር ሓደ ዓርሱ ኣይከኣልናን ፀኒሕና። ከምኣጀማምራና
ዝኸኣለ ፀገም ኮይኑ ነቲ ዝተረኽበ ምፅዋት ገስጊስናስ ኣብ ገዳም ኣቡነ ገሪማ ዝወሃብ
ኣብ ከባቢኤን ምስ ዘሎ ዕድል መፍረያይነት ዝነበረ ላዕለዋይ ብርኪ ትምህርቲ ሃይማኖትን
ብምትእስሳር ናብ ዝሐሸ መፍረያይነት ክሰግራ ምስክርነትን ተጠናኺሩ ቀፂሉ እንተዝነብር
ዝገብረኦ ፃዕሪ ዳርጋ የለን ኢልካ ምግላፅ የድፍር። አእላፍ ሊቃውንቲ ብምፍራይ ቋንቋ ግእዝ
በቲ ዝድለ መልክዑ ማዕቢሉስ ኣፍቶም
ስለዚ ነዚ ፀገም እዚ ካብ ሱሩ ንምምዕርራይ መፃሕፍትና ዘሎ ዓሚቕ ጥበብ ናብ ረብሓ
ገዳም ኣቡነ ገሪማ ምስቲ ዝሳለጥ ህንፀት ኣብነት ምወዓለ ነይሩ።
ቤት ትምህርቲ ጎና ጎኒ እቲ ገዳምን ኣፍቲ
ገዳም ዝርከቡ ማሕበረሰብን ናብ መፍረያይነት ፍግም በለ እሞ ኣይፈሰሰን ከምዝበሃል ሐዚ
ንምስግጋር ዘኽእሉ ዝተፈላለዩ መደባት ልምዓት እውን ገዳም ኣቡነ ገሪማ ኣብነት ኮሌጅን
ብምሕንፃፅ ንተግባራውነቶም ኣብ ምንቅስቓስ ማእኸል ምርምር ቋንቋ ግእዝን ናብ ዝኾነሉ
ንርከብ። ብርኪ ከነዕብዮ እንኽአለሉ ምችው ባይታ
እዞም መደባት ልምዓት እዚኦም ነቲ ኮሌጅ ዘድሊ ተነፂፉ ስለዘሎ ኣእላፍ ሊቃውንቲ ብምፍራይ
ካፍቶም ዝተትሓዙ መደባት ልምዓት ዝተወሰኑ ኣገልግሎት ካብ ምሃብ ብተወሳኺ ኣፍቲ ገዳም ዝርከቡ ኣብ ሕቑፍና ዝርከቡ ዓሚቕ ጥበብ ዝሰነቑ
ንምጥቃስ ዝኣክል፦
ተምሃሮን መነኩሳትን ብምስልጣን ብዝተመደበሎም መፃሕፍትና ናብ ረብሓ ኣሽሪፍና ንባዕልትና
- ምርባሕ ምሩፃት ዓሌት ዘለወን ሰዓት ኣብቶም ስራሕቲ ክዋፈሩ ብምግባር ኣፍቲ ጠቒምና ንዓለም ዝተርፍ ፍልጠት ከነበርክት
ኣላሕም ብምርባሕ ንኸባቢ ማሕበረሰብ ፀባን ገዳም ዝርከብ ጉልበት ናብ ሃፍቲ ብምቕያር ካብ ንኽእል ኢና።
ውፅኢት ፀባን ምቕራበ ተመፅዋታይነት ዝተናገፈ ትካልን ማሕበረሰብ ምህናፅ
ዓሊሙ ዝፍፀም ዕማም እዩ። እዞም ልዕል ኢሉ ስለዚ ትግራይና ናፍቲ ዝነበረትሉ ብርኪ
- ጤለ በጊዕ ብምርባሕን ብምህጣርን
ተጠቒሶም ዘለዉ ኣብ ገዳም ኣቡነ ገሪማ ክትግብሩ ጥበብን ስልጣነን ንምብራኽ ብምዕላም
ንዕዳጋ ምቕራብ
ዝተትሓዙ መደብ ልምዓት ብቐፃልነት ኣብ ነብሲ ምስ መንግስትን ቤት ፅሕፈት ዞባ
- ብዘበናዊ መልክዑ ኣናህብ ብምፍራይ ወከፍ ኣብያተ ክርስትያንን ገዳማትን ትግራይ ማእኸል ኣክሱም ሃገረ ስብከትን ካልኦት
መዓር ንዕዳጋ ምቕራብ ክትግበሩ እንተለዉ ኣብ ሃይማኖታዊ ትካላት ዝሓድር ዝምልከቶም ኣካላትን ብምትሕብባር
ዓርሰ እምነትን ዜጋታት ናይ ምፍራይ ብቕዓተን ኮሌጅን ማእኸል ምርምር ቋንቋ ግእዝን
- ደረጅኡ ዝሓለወ ስራሕቲ ሓፂን ክንደይናይ ክዓቢ ከምዝኽእል ንምግማቱ ኣየፀግምን። ንምስራሕን ብምቲ ቤት ትምህርቲ ዝኸዱ
መፂንን ዕንጨትን ብምጥያሽ ዝተፈላለዩ ናውቲ
ብምፍራይ ንዕዳጋ ምቕራብ መደባት ልምዓት ንምትግባር ዘድሊ በጀት
ህዝቢ ትግራይ ሐዚ እውን በዓል ዋና ዓሚቕ ጥበብ ካብ መንግስታውን ዘይመንግስታውን
- ስራሕቲ ስፌት ጨርቃ መርቅን እዩ። ኣብ ኣብያተ እምነቱን ገዳማቱን ገና ምንም ትካላት፣ ካብ ፈተውቲ ህዝቦምን ዓዶምን
ስራሕቲ ሽመና ብምጥያሽ ፍርያት ኣጭርቕቲ ዘይተነግረሎምን ዘይተቐልዑን አእላፍ ጥበብ ዝሓዘሉ ዝኾኑ ሰብ ሃፍትን መእምናንን ብመልክዕ
ንዕዳጋ ምቕራብ። ቅርስታትን መፃሕፍትን ኣለዉ። ከም ኣብነት መፅሓፈ ሓገዝ እቶት ንምትእኽኻብ ኣብ ምንቅስቓስ
ድርሳናትን ተኣምራትን መሰረት ስነ ፅሑፍ ዝኾኑ፣ ንርከብ። ስለዚ ኣብዚ ቅዱስ ስራሕ ኢድኩም
- ሜሽነሪ ሕትመት ብምትእትታው
መፅሓፈ ሃዊ መሰረት ስነ ዜጋን ስነ ምግባርን ዝኸውን፣ ብምሕዋስ ንህዝብኹምን ዓድኹምን
ኣገልግሎት ምሃብ . . . ወዘተ እዚኦም ካፍቶም
መፅሓፈ ስነ ፈለግ መሰረት ጆግራፊን ስነ ኮዋኽብትን እናሃገዝኩም በረከተ እግዚኣብሄር ክትረኽቡ
ዝተትሓዙ መደባት ልምዓት ዝተወሰኑ ኮይኖም
ዝኾነ፣ መፅሓፈ ባህረ ሓሳብ መሰረት ቀመር ሒሳብ ብኽብሪ ንፅውዕ።
35
ውራይና
ንገንፀል እትብሉ ተጋሩ [ንምንታይ ንግንፀል?]
ሻሎም ዳግማዊ/Shalom dagmawi
ሽግርና ኢትዮጵያ ትመስለኩም ኣላ! እቶም ኣብ ተጋሩ የለውን ድዮም? እሞ እንተተገንፂልናስ እዚኦም
ሱዳን ዘለው ዳርፉርን ምብራቕ ሱዳናውያንን ከ ኣብ ኢትዮጵያ ገዲፍናዮም ዲና ኽንግንፀል? ምሳና ዶ
ከ ሽግሮም መን’ዩ? ደቡብ ሱዳን ተገንፂላ ኣይኮኑን’ዮም ክግንፀሉ!?
ሽግራ ገደደ ‘ምበር ኣይነከየ! ናይ ኤርትራ ድማ
ወዮ ኢሳያስ ኣፈወርቂ “ንሕና ፍሉያት ኢና!፥ ጀጋኑ ኢና፥
ዝኸፈአ! ዝተገንፀላን ዘይተገንፀላን ዓድታት
ንሕና ጥራይ ኢና ብሄር’ምበር ካልእ ናብ ብሄር ደረጃ
ጎረባብትና ኩለን ኣብ ፀገም ኣለዋ።
ዝዓበየ ህዝቢ የለን ዶ፥ ወዘተ” ዝብላ መደንዘዚ መራፍእ
ጨጎራኻን ማዓናጡኻን ወይ ዓፅምኻን በዞም ናይ ባዓል ተስፋፅዮናት ኣግኣዚያን ኣቢሉ ዝወጋኣና
ሑቖኻን ሓሚምካ ዶ መምበሪኻ ካብ ኣዲስ ሒዝና እናደገምና እናዋዓልና ነቲ ቀንዲ ፀገምና ከይንሪኦ
ኣበባ ናብ መቐለ ወይ ካብ ዓድዋ ንሽረ ንባዕልና ዓፊንና ሒዝና’ምበር ኣሕዋት ቁልፊ ፀገምናስ ኣብ
ስለዝቐየርካ ትድሕን ኢኻ? ስርዓተ ምሕቓቕ ባዕልና እዩ ዘሎ!
ምግቢታትካን ኣዕፅምቲ ኣካላትካን ተፈቲሽካን
ጀጋኑ ኣይኮንናን ማለተይ ኣይኮንኩን፥ ሕሉፍ ታሪኽ ከም
ብቑዕ መድሓኒት ወይ ናይ ምሕያው ስብራት
መነቓቕሒ’ምበር ከም መደንዘዚ ኽንወስዶ ኣይግባኣናን እየ
ምንቅስቓሳት ዶ ኣይኮነን እቲ ፈውሱ?
ዝብል ዘለኹ! ባዓል ኣሉላን ሓየሎምን ዝመስሉ ጀጋኑ ዘፍረየ
ደጊምና ደጋጊምና ኽንዛረብ፥ ናይ ሽግራትና ህዝቢ፥ ባዓል መለስን ሃፀይ ዮሃንስን ዝመስሉ መራሕቲ
መጀመርታን መወዳእታን ባዕልና ተጋሩ ኢና! ዘፍረየ ሕዝቢ፥ ንልዕሊ ርብዒ ክፍለዘበን ዝኸውን ዝፀንሐ
ብፍላይ ኣብ መሪሕነት ዘሎ ትግራዋይ ባዕሉ ብርቱዕ ፌደራል መንግስቲ ፈጢሩ ታሪኽ ሃገርና ኣብ ዓለም
እዩ ፀረ ትግራዋይ ኮይኑ ዘሎ! ትግራዋይ ክቕየር ዝገበረ ህዝቢ ትግራይ ከመይ ኢሉ ናብዚ ደረጃ’ዚ
ብትግራዋይነቱ ንዝረኸቦ ሓይሊ ናይ ምፍራስ ወዲቑ፥ ብዘይረብሑ ዱሑራት ናይ ማፍያ ሻዕብያን፥
ባህሊ ሒዙ! ኣብ መቐለ ዓዲ ሓቂ (ሓወልቲ ፊውዳላት ኣምሓራን፥ ስልጣን ሪኦም ብዘይፈልጡ ኦሮሞን
ሰማእታት) ኣብ ቤት ዕዮ ኾፍ ኢሉ ህፃናት ዘየቋርፅ መጥቃዕቲ ፈኒዎምሉ ናብ ምድኻም ደረጃ በፂሑ??
ኣይብል ወለዲ፥ ንድኻ ኣይብል ንስድራ ??? ዝብል ቅኑዕ ሕቶ እየ ዘልዕል ዘለኹ??
ስውኣት፥ ንተስፋ ዘለዎም መናእሰይ ኣይብል
.መልሱ ሓደን ሓደን ጥራይ እዩ! ንሕና ብውሽጥና ደኺምና
ንወለዲ ንኹሉ ትግራዋይ ደም ዘንብዕ ዘሎ
ኣለና! እቲ ኹሉ ጅግንነት እንዛረቦ ዘለና ትማሊ ኣብ ናይ
ሙሰኛን ላግፀኛን ትግራዋይ ዶ ኣይኮነን’ዩ?
ባዕሉ መድረኽ ወለድና ዝፈፀምዎ ጅግንነት’ዩ! ሎሚ ግን
መን ድዩ ብሓሶት፥ ንድኻታት ገባራትን ወለዲ
ደኺምና! ናይ ድኽመትና ምንጪ ኢትዮጵያ እንተኾይና
ጀጋኑን ዘይቀረየ ዘይሰርሑዎ “ሰሪሕና በሉ!”፥
ዳኣ፥ ናይ’ቲ ትማሊ ወለድና ዝፈፀሙዎ ጅግንነት’ውን
ዘይተገበረሎም “ተገይሩልና በሉ!”፥ ዘይራሃዎም
ምንጩ ኢትዮጵያ እያ ኔራ ማለት ድዩ? እቲ ጅግንነታት
“ኣብ ራህዋ ኣለና በሉ!” እናበለ ብቕጥፈት
ኽፍፀም እንተሎ’ውን ‘ኮ ወለድና ኢትዮጵያውያን እዮም
ብሂወት ተጋሩ ዝቐለደ ትግራዋይ ዶ ኣይኮነን!
ኔሮም! ተገንፂሎም ኣይኮኑን እቲ ታሪኻት ፈፂሞሞ!
ምስቶም ሓረድትና ባዓል አብዪን ኢሳያስን
ክንዳኸም ከለና ይኹን ክንባራታዕ ኸለና ኣብ ኢትዮጵያ
ኮይኑ ኣብ ልዕሊ ትግራይ ዝግበር ዘሎ ወፍሪ
እንተኔርና፥ ምንጪ ብርትዐናን ድኽመትናን ኢትዮጵያ
ምጥፋእ ተጋሩ ዝደገፉን ዝሰርሑን ካብ ካድረ
ኽትከውን ከምዘይትኽእል፥ ካልእ ከምዝኾነ ግልፂ እዩ!
ጀሚርካ ክሳብ ጅፍጁፋት ንኸብዶም ዝሓድሩ
36
ውራይና
እስከ ኽሓተኩም፥ ድሕሪ ምሟት መለስ ኣየኖት ተጋሩ ሰብ ሃፍትን ተጋሩ! ኣብዚ ኹነታት’ዚ ኾይኖም
ባዓል ስልጣናት’ዮም ውልቃዊ ኣፈላላያቶም ዋላ ከ ኣየናይ ትግራዋይ ባዓልስልጣን’ዩ እዩ ብዛዕባ
እንተኔሩዎም ንጎኒ ገዲፎም ነቲ ኹነታት ዘትዮም ናብ ዓለማዊ ኩነታት ተንቲኑ ኣካይዳታት ዓለም
ሓደ መስመር ዝመፁ? ኣነ ዝዝክሮ መለስ ምስሞተ ኣብ ክፈልጥ ዝኽእል? መን ከ ብዊስኪን ብቮድካን
ውሽጢ ሒደት ማዓልቲታት “ናብ ሓደ ንምፃእ፥ ናይ ኽጋጨበሎም? መን ከ ኣንስቲ ኸፃውተሎም?
መለስ ምሟት ንፖለቲከኛታት ጥራይ ዘይኮነስ ነታ ሃገርን እቲ ሃፍታም ትግራዋይ ዝባሃል ኩሉ ደንቆሮ
ህዝባን ናብ ዓብዪ ሓደጋ ኸምርሕ እዩ!” ዝብል ፅሑፍ ተሓናጊሩ ዝሃፍተመ፥ እቲ ባዓል ስልጣን’ውን
ዝዘርገሐ ፖለቲከኛ ትግራዋይ ኣቶ ስየ ኣብራሃ ጥራይ ብገንዘብ ሃፋትምን ብስልጣንን ታዓብሺሹ
እዩ! ብተግባር ክሳብ ክንደይ ተንቀሳቒሱሉ ኣይፈልጥን። መርኣዪ ስኢኑ በጥራዕራዕ ኾይና መሬት!
ካብኡ ሓሊፉ ድማ ቅድሚ ብዙሕ ዓመታት ገዲፉዎ ናብ
ዝነበረ ፖለቲካ ተመሊሱ ሽግርን ፀገምን ህዝቢ ትግራይን እቲ “ግደፉ ንዑ ሃገር ትፈርስ ኣላ፥ ህዝቢ ኣብ ሓደጋ ይኣቱ
ኢትዮጵያን ንምእላይ ዝራባረብ ዘሎን ካብ ብጋንኡ ኣሎ፥ ሃገር ንምራሕ!” ዝበለ ሓይሊ እናተደቑሰን እናተኣስረን፥
እቲ ብፃዕሩ ንሂወቱ ኽቕይር ዝፈተነን ብዓብዪኡ ድማ
ዝጀመረን ድማ ጀነራል ፃድቃን’ዩ! እቲ ኻልእ ትግራዋይ
እቲ ዝተማህረ ሓይሊ ሰብን ኣፍቲ ስልጣንን ኢኮኖምን
ናይዞም ጀጋኑ ኽልተ ትውልዲ ዝኾኑ ወለዲ’ዚኦም ቦታ እናሳኣኑን ከይዶም ኣብዚ ዘለናዮ በፂሕና። ስለዝኾነ
ዋላ ርብዒ ትኸውን ሓቦን ሕራነን እንተዝህልወና ኔሩ ድማ ብውሽጡ ማእለያ ዘይብሉ ሕማማት ዝተሸከመን
እመኑኒ ንሕና ኣብ ዝደለናዮ ሰዓት ኽንግንፀል ንኽእል፥ ብሕድሕዳዊ ስረይ-ስሬኻ ተጋሩ ዝተወጠረን ስርዓት
እንተዘይተገንፂልና ድማና ናዓና እትርህውን እትምቹን ብኣብዪ ዘይኮነስ ዋላ ብህበይ እንተዝዕሎ ሰብ ኽገርሞ
የብሉን። እዚ ፀገም’ዚ ኣብ ኢትዮጵያ ስለዘለና ዝበፃሓና
ኢትዮጵያ ካብ ምፍጣር ዝዓግተና ሓይሊ ኣይምሃለወን።
በደል ኣይኮነን፥ ምስተገንፀልና’ውን ኣይፍታሕን - ናይ
እቲ ኻልእ ትግራዋይ ኣይንቀሳቐስን ዘሎ ማለት ኣይኮነን፥ ባዕልና ስለዝኾነ!
ንኹነታት ብጋንኦም ተንቲኖም፥ እሞ ኣብ ዝሓለፉ
ቅርሕንቲታት ከየስተማሰሉ፥ ሓዱሽ ናይ ምክብባርን ናይ .ስለዚ ምስተገንፀልና ኢና ሰላምና እንረክብ ዝብል ዘረባ
ሕማምና ኻልእ፥ እንወስዶ መድሓኒት ኻልእ ከምዝኾነ
ምክኣልን መንፈስ፥ ንሓዱሽ መድረኽ ብሓዱሽ መንፈስን
እዩ ዝርዳኣኒ! ተጋሩ ባህልናን ውሽጣዊ ስርዒታትናን
መንገድን ናይ ምርኣይ ባህሊ ሒዞም ስለዝመፁ፥ እዚ ኣማዕቢልና እዚ መድረኽ ዝጠልቦ ሓይልን ጉልበትን
ባህሊ’ዚ ድማ ጠቓሚ ምዃኑ ኽገልፅ ስለዝደለኹ እዩ። እንተጥሪና ጥራይ ኢና ሰላም እንረክብ። ደካማ ኾይንካ
ፃድቃን መጀመርያ ናብዚ መድረኽ ክመፅእ እንተሎ ተገንፀልካ ኣይተገንፀልካ እትመፅእ ዋላ ሓንቲ ለውጢ የላን።
መጀመርያ “እንታይ ስሕተት ፈፂምና ኢና ናብዚ ኹሉ መጀመርያ ሕማምና ኣብ ባዕልና እዩ ዘሎ፥ ንሕማምና
ከመይ ንፈውስ እዩ እቲ ቀንዲ ዛዕባና ክኸውን ዘለዎ።
ኣቲና?” ኢሉ ሓቲቱስ ንናይ ባዕሉ ታሪኽ ዘይቀረየ ፈቲሹ
ምግንፃልን ዘይምግንፃልን ከም ዛዕባ ምንም ዘይረብሕ
እዩ ጀሚሩ። እዚ ካፍቶም ዝተረስዑ ባህልታትናን ናብ ዛዕባ እዩ። ዝረብሕ ዛዕባ ከመይ ጌርና ውሽጥናን ንባዕልናን
ውድቀት ዘብፅሑናን ሓደ እዩ። እዚኣቶም’ዮም ክፍተሹን ተለዊጥና፥ ኣብ ዝሃለና ንሃሉ ኣብ ኢትዮጵያ ንኹን በይንና፥
ኮረዩን ዘለዎም!. ሓያላትን ተፅዕኖ ፈጠርቲን ንኸውን ዝብል እዩ ናይዚ ዘለናዮ
መድረኽ ቁልፊ ሕቶ ዝመስለኒ፥ ኣብኡ ድማ ነድህብ ይብል!
እቲ ዝገርም ግና ኢህወደግ ይኹን ኢትዮጵያ ዝፈረሱ
ብሰንኪ ድሕሪ ሞት መለስ ዝመፀ ናይ ህወሓት ሞት
እዩ። እቲ ኻልእ ትግራዋይ እውን ኣቐዲሙ ብህወሓት
ተቐቲሉ ስለዝፀንሐ እቲ ሃገራዊ ኹነታት ዳርጋ
ንኹሉ ትግራዋይ ኣደንፂዩዎ እዩ። ህወሓት ንባዕሉም
ተኻፋፊሎም፥ ሃፋትም ተጋሩ ‘ውን መሬት ፀቢባቶም
ፈርጠጠጥ ኣብዚሖም ንሰበ ስልጣናት ተጋሩ ኣባዕሊጎም፥
ብሓፈሽኡ ሕማቕ ባህሊ ኣማዕቢልና ባዓልስልጣናትን
37
ውራይና
ተግባር ንነገራዊ ለውጢ

ኣቤል
ቃልሲ ናብ ዝተነፀረ ዕላማ ዝወስድ ከይዲ ዝስዕቡ ከም መበገሲ ምውሳድ ይካኣል ። ህፃናት ቤት ትምህርትን ማእከል መዛናግዒ ክባፃሕን
እዩ ።ቃልሲ ኑፁር ኣንፈት ፤መከዲ መንገዲ፤ ዕዳጋ ክረክብን ምግባር የድሊ ።
መሓውር ፣ነቲ ቃልሲ ዘማእዝን ብተግባር 1.ስራሕቲ መራከቢ ሓፋሽን ዝምልከት
ዝዋሳእ መሪሕነትን ዉዱብ ተቃላሳይ ሓይሊ 3.ተጋሩ ኣብ ትግራዋይ ኣጀንዳ ምፅማድ
ሰብን ይጠልብ ።ሓደ ቃልሲ ክዕወት ዝክእል ብቀዳምነት ምንቅስቃስና ዓርሱን ዕላምኡን ከፋልጥን
ናይ ህዝቢ ትክክለኛ ክብሪን ረብሓን ንምርግጋፅ ናብ ኩሎም ተጋሩ ተባፂሑ ነቲ ምንቅስቃስ ብትክክል ትግራዋይነት ክዕንብብ ተጋሩ ካብ ዘለዎም ንላዕሊ
ዝተበገሳ ክኮን ግድን ኮይኑ ነገር ግን ህዝባዊ ክርድእዎ (ክሰርፆም) ክስዕብዎ ተወዲቦም ዝቃለስሉ ኣብ ባዕሎም ዝላዓለ ግምት ከሕድሩን ኩሉ ትግራዋይ
ዕላማ ምሓዝ ጥራሕ ናብ ዓወት ንምብፃሕ ፍቱው መቃለሲ ቅዲ ኮይኑ ክቅፅል ምግባር ዘክእል ኣብ ትግራዋይነት ሙዕሩይ ርዲኢት ክህልዎ
እኩል ስለ ዘይኮነ እቲ መቃልሲ ሓሳብን ዕላማን ናይ ምድያን ኪነትን ስራሕቲ ብቀጥታን ብተዘዋዋሪን እንተናኣሰ ኣብ ወርሒ ሓደ ግዜ (ኣብ ዓመት 12 ግዜ
መሊኡ ናብ ዋንኡ ህዝቢ ክበፅሕን ህዝቢ ትኩረት ተዋሂብዎ ክምራሕ ግድን እዩ ። ) ዓመታዊ ዘየቋርፅ ዝተፋለለዩ ኣብ ትግራዋይነት
ክዓስሎን ምግባር ኣድላዩ እዩ ።እምባኣር ትንሳኤ ማእከል ዝገበሩ መድረካት ምድላውን ሙሉእ ሽፋን
ኣክሱማዊ ስልጣነ ከም ምንቅስቃስ በየናይ 2. ህፃናት ን ትሕቲ ዕድመን ክፋል ሕብረተሰብና ኩሎም መራከብቲ ሓፋሽን ክረክብን ምግባር
ኣንፈትን ብከመይ ኣገባብን ህዝቢክፈልጦን ዝተመልከተ ።ንኣብነት ቅነ ፍላስፋታት ተጋሩ (ደቂ እስቲፋኖስ
ክዓስሎን ምግባር ይካኣል ዝብል ሕቶ ክምለስ ፣ዘርኣያቆብ ፣ያሬድ ወ ዘ ተ ) ፤ቅንያት መድራክ
ትግራዋይነት ክዕምብብ ፈለማ ተጋሩ ትግራዋይነት ያታን ባህልን ፤ቅንያት ምርኢት ፋጠራታት ተጋሩ
ዝግባእ እዩ ።
ክንፈልጦ ክንርዶኦን ክሰርፀናን ክነድንቅን ፍሉይ ፣ምርኢት መቦቆላዊ ጥበባት ወ.ዘ ተ.
ብቀዳምነት ነየናይ ክፋል ሕብረተስብ ንፀሉ ፍቅሪ ክሓድረናን እተኪኢሉ እዮ ኩሉ ኣተሓሳስባና
በየናይ ኣገባብ ኣብ ዘተፋላለየ ከባቢታት ዘሎ ፤ተግባርና ፤ባህርናን ባህልናን ከም ህዝቢ ክብርታት
ኩሉ ክፋል ሕብረተሰብ ንበፅሕ እንታይ ትግራዋይነት ከንፀባርቅ ዝክኢል ።ንቁሕ ትግራዋይ
ዝረአ ለውጢ ዘምፅእ ናይ ተግባር ሓሳባት ትውልዲ ክህልወና ዝክእል ድማ ካብ ሀዚ ጀሚርና 4 .ትካላት ገበርቲ ሰናይ ትግራይ (ትግራዋይነት
ድማ ንሕድሕድ ክፋል ሕብረተሰብ ሒዝናሉ ኣብ ህፃናትን ትሕቲ ዕድመን ዝረአ ስራሕ እንተሰሪሕና ሰናይነት)
ክንከይድ ክንላዘበሉ ይግባእ ።ቃልስና ሂወት ስለ ዝኮነ እዞም ዝስዕቡ ብኣባላትናን ክፍፀሙ
ተንገብር ። ሓደ ካፍቲ ንተግራዋይነት ዝተፈታቶኖ ሕፅረት
ተጋሩ ከማዓራሪን ልዕልት ተጋሩ ብክእለት
ዓርሰ ምርኮሳ ዝተፈጠሮ ተፀባይነት እዩ ።ካብዚ
ከረጋግፅን እንተኮይኑ ሂወት ክህልዎ
2.1 መምሀርን መፃወትን ህፃናት ሙሉእ ብሙሉእ ዝምንጨዉ ትግራዋይነት ዘጠቀሩ ተፀባይነት ወለድ
ኣለዎ።ቃልስና ሂወት ክህልዎ ተኮይኑ ድማ
ትግራዋይ ምግባር ።ንኣብነት ተንቃሳቃስን ደርቅ ሕማማት ባዛሓት እዮም ። ገለ ካባኣቶም ልመናን
ነቲ ዘለናዮ ደውታን ውድቀትን ዝብድህ
ምስልን ኤለክትሮኒክ ፕሮግራማት ሓዊሱ ፣መሳርሒ ፅግዕተኛነት ተጠቀስቲ እዮም ።በዞም ሕማማት
ራኢና መሰረት ዝገበረ ዕላማና ባይታ ዘትሕዝ
መምሀሪ ሓገዝ ህፃናት፤ ኣብ ሚድያ ዝማሓለለፉ ዝተጠቅዑ ሰባት ልመና ከም ስራሕ ከም ባህሊ ከም
(ዘውርድ) ናይ ተግባር ሓሳባት ክንፈጥር
ፍልምን ድራማታት ባህሊ ታሪክ ያታን ቋንቋን ንቡር ወይ እውን ጽግዕተኝነት ከም ብልህነትን
ኣለና።ቃልስና ብቀፃልነት ሂወት ዝህልዋ
ትግራይ ምግባር ።ህፃናት ጀጋኑ ፣ፍላስፋታት ፣ ነባራት ምጭብርባር ማያን ዝርኢ ኣታሓሳስባን ዘማዕበሉን
መቦቀለዊ ስልጣነናን ክብርታትን ትግራወየነትን
መራሕትን ፡ገበርቲ ሰናይን ተጋሩ ካብ ብንእሸቶኖም ዝፍፅሙን እዮም ።እቲ ማህበረሰብና እውን ንዝኮነ
ዝዕቅቡን ዘዕንቡቡን ስራሕቲ ኣካል ሂወቱ
ብምስሎምን (ብስእሊ ፤ብቅርፂ) ታረኮምን ናይ ምትኳብ ልምዲ ክም ሰናይ ተግባር ዝቆፅር
ዝገብረ ትግራዋይ እንትሁሉ እዩ ፤፡ስለ ዝኮነ
ከለልይዎም መንነቶም ክፈልጡን ከፍቅሩን ይሕግዝ ። እዩ ።ይኩን እምበር ምልማን ከም ስራሕ ንዝቆፅር
ከም ምንቅስቃስ ወላዓይ እቲ ማሕበረሰባዊ
ምትኳብ ዝከፍእ ነውራም ተግባር የለን ።እዚታት
ቃልስን ቀለሳይ ስራሕ ክሰርሕ ኣለዎ።ምንም
እቶም ኤለክትሮኒክ መሳሪሒታት ዝማሓለላፉ አገባብ ክሕዝ ስርዓት ክህልዋን ግድን እዩ ።
እኳ ኣባላት ብሽጎም አቢሎም ክሰርሑዎ ዝግባእ
ዝተፈላለዩ መምሃርን መዛናግዕን ትህዝቶኦም
ብዓርሶም ከለልዩን ክነጥፉን ዝድለ እንተኮነ ከም
ትግራዋይ ብቋንቋ ትግርኛ ክዳለዉንምግባር ኣለና እዚ ለዕል ኢሉ ብሓፂሩ ዝተጠቀሰ ዝፍታሕ ብቀንዱ
ምንቅስቃስ ግን ኣንፈት ዘትሕዙን ዝተፋላለዩ
።እዚ ንምግባር ድልየትን ክእለትን ዘለዎም ኣባላትና ናይ ኣራእያ ለውጢ ምፍጣር ኮይኑ ብተወሳኪ ግን
ክእለትን ድልየትን ኣባላት ኣብ ግምት ዘእተዉ
ሰብ ሞያ መምህርነት፡ኪነት(ሰኣልትን ሰረስትን )፡ሰብ ከም ማህበረሰብ ብዝተወደበ ኣገባብ ብትካላዊ
ክፍፅምዎም ዝክእሉ ክትግበሩ ዘለዎም
ሞያ አይ ቲን ኣብዚ ዓውዲ ክሰርሑ ምግባር የድልዩና ስርዓት ፁጉማት ክረድእ ምግባር እቲ ሓደ መፍትሒ
ስራሕቲ ክሕንፅፅ ኣድላዩ እዩ ።ንኣብነት እዞም
። ዝተሰርሑ ድማ ናብ መራከብቲ ሓፋሽ ናብ ኣፀደ እዩ።ዓርሰ ምርኮሳ ፀገምካ ብዓርስካ ምክኣልን
38
ውራይና
ባዕልካ ፀገምካ ብዓርስካ ምምሕዳር እውን ስለ ዝኮነ ንንገብሮ ኩለ ማዳዊ ዓርሰ ቁጠባ ትግራይ ከመይ ይኪድ ምስ ዘሎ ለውጥታት ዘጋናዘብ ከም ባሓዱሽ
ምርኮሳ ናይ ባዕሉ ኣበርክቶ ይህልዎ ።ብካሊእ ገፅ ምትሕልላይ ሓደ ካፍቶም ክረአን ክፅናዕን ዘለዎ እዩ ።።ቅዳምነት ኣብ ምንታይ ክፍሊ እቲ እኮነሚ
ክዕቀቡ ዝግበኦም ክብርታትና ስለ ዝኮነ ትግራዋይነት ሰናይነት ምኳኑ ብግብሪ ትኩረት ክወሃቦ ይግባእ ፤ምጣነ ሃፍትና ክስታካከል ማህበራዊ እምነት
ብትካላት ብስርዓት ክህልወና ዝገብር እዩ ። ገበርቲ ሰናይ ትካላት ምጥያሽን ክጣናከርን ሓቢርና ናይ ምስራሕ( ሽርክናን ኣክስዮናት) ምስራሕ ባህሊ
ብዝተወደበ አገባብ ንምቁፅፃሩ ምቹው ኣብ ዝኩነ ትካላቱ ህዝብና ክሕግዝ ክጠናከር ኣለዎ ።ብራንድ ናይ ትግራዎት ሙሩፃት ምህርትታት ክፍጥሩን
ምግባር ኣድላዪ ምክንያቱ 1. እቶም ክብርታትና(ሓላይነት) ንኣልታዊ ሳዕብየናት ከፍለጡን ክስራሕ አለዎ ።
(ልመና፣ ፅግዕተኝነትን በለፅን ) ክንድሕን

2 .ክብርታትና ብትካላት ብናይ ባዕልና ገበርቲ ሰናያት ብትካላትና ክንገልፆን
ክንዕቅቦን መቦቆላዊ ጥበባት ፤ ናብ ትግራይ እናተኣከበ ዝርከብ ሓይሊሰብን
ምትእክካብ ሙሁሩን ኪኢላን ናብ ዕዉት ረብሓ ምጠነ ሃፍቲ ዝቅየረሉ
3.ኩሉ ፀጊቡ ዝሓድረላ ማንም ትግራዋይ ዘይፅገመላ ትግራይ ንምርኣይ ዝሕግዝ ፤ሁሉውን መፃእን ፖለቲካውን ኢኮኖምያውን ለውጥታት ኣልታዊ ፅልውኢ
እዩ ። ቀኒሱ ናብ ረብሓ ዝቅይር ፤ፀጋን ሓደጋታትን ብጭቡጥ አለልዩ ዝትምቢ
ሓሰብትን ተማራመርትን ዝርከብሉ ትግራይ ኢኮኖሚክ ፎረም ንምጥያሽ
ስለ ዝኮነ ናይ ትካላት ገበርቲ ሰናይ ዝነጥፉ ኣብ ስራሕ ገበረቲ ሰናይ ናይ ምስታፍ ተበግሶ ክንወስድን ኣለና ።ነዚ ንምቅልጣፍ ማሕበር ሰብ ሞያ ሞያ ምጣነ
ድልየትን ዝንባለን ዘለዎም ኣባላትና ወይ እውን ዝኮነ ትግራዋይ ኣብከምዚ ሃፍቲ ተጋሩ ክምስረት ንግበር ፤፤
ዝበለ ተግባራት ክሰማረ ራኢን ውዳበን ክህልዎ ክንገብር አለና ።ብተወሳኪ
ንዕግበት አእምሮ ብዓርሰ ተበግሶ ንህዝብና ብዝተፋላለየ ስራሕ ዘግልግሉ 7.ኣጉል ልማድ (ወልፊ) ምውጋድ
ውልቀ ሰባት ዝበረታትዕሉ ኣፍልጦ ዝረክብሉን ኩነታት ብምምችቻው ግብረ
ሰናይነት ክዕምብብን ሉሙድ ተግባር ክኮውን ተበግሶታት ክንወስድ ኣለና ። ብወሉፍ ሰብ ዓርሰ ናፅነት ኮነ ዓርሰ ምርኮሳ ክህልዋ ስለ ዘይክእል ሓርነቱ
ዘረከበ ምሩክ ብምኳኑ ንወገን ዓዲን ሓላፍነት ወሲዱ ንትውልዲ ዝተርፍ
ክሰርሕ ይትረፍ ነብሱ ዘይክእል ሸክሚ እዩ ። ኣብ ትግራይና ብዝተፋላለዩ
ኣጉል ወልፍታት ዝተፀመዱ ዜጋታት ኣለውና ።እቲ መፃኢ ትውልዲ እውን
5.ሓምለይትን ፅሪትን ትግራይ ናይ ወልፊ ሓደጋ ዘንፃላለዎ ስለ ዘሎ ነቲ ህልውን መፃእን ወሎዶ ክነድሕን
ከም ምንውስቃስ ክንዓሞ ዝግባእና እዩ ።ብፍላይ እቶም ሓደገኛታት እፃት
ፅሩይን ሓምለዋይን ከባቢ ንሂወት ኮነ ጥዕና ደቂ ሰባት ክንደይናይ ኣድላዪ ግን ናይ ሕጊ ከለላ ዝረከቡ (ንኣብነት ጫት ) ሓደግኡ ብመፅንዕቲ ዝተደገፈ
ምኳን ርዱእ እዩ ።ትግራይ ብዘጋጠማ ተደጋጋሚ ዘይተቋረፀ ኲናት ስለ ትንተና ብምቅራብ ሕዝቢ ኣእሚና ኣታሓባቢርና ብሕጊ ጠቅሊሉ
ተጎደአት ዘይሓወየ ጉዱእ ከባቢ ሐዚ እውን አለዋ ።ስለ ዝኮነ እዚ ሽግር ንክእገድ ዘየቋርፅ ብዝተወደበ ኣገባብ ድፊኢት ክንደብር ኣለና ።
ኣብ ምቅላል ፤ዉሑስ ከባቢ ኣየር ብምፍጣር ንምንባርን ንሃወጽትን(ቱሪስት)
ሰሓቢት ትግራይ ንምህናፅ ናይ ሓምለዋይነት ባህሊ ክምዕብልን ብተግባር ኣብዚ መፃኢ ወሎዶታት ትግራይ ንሓደገኛ ወልፊ ዘየቃልዕ ናፃ ከባቢ ናይ ምርካብ
ዓውዲ ዝዋፈር ባዓልሞያን ትካላትን ክጣየሹ ናይ ባዕልና ግደ ክንዋፃእ ይግባእ መሰል ኣለዎም ።ሁሉው ትውልዲ እውን ንፁህ ከባቢ ናይ ምፍጣር ግዴታ
።ሓደ ስልጡን ማሕበረሰብ ዓርሱ ምስ ፅርየትን ሓምለዋይ ከባቢን ዝተኣሳሰረ አለዎ ።በዚ መነፅር እዚ ክነጥፉ ዝክእሉ ሰባት ክንውድብ ንክእል ።ብፍላይ
እዩ ።ሃወፅቲ ትግራይ ዝመፁ ነቲ ታሪካውን ባህላውን ሓድግታትና ንምርኣይ እቶም ካፍቲ ወልፊ ዓርሶም ዘላቀቁ ዜጋታት፤ ኣብያተ እምነታት፤ገበርቲ
እምበር ንምዝንጋዕ ኢሎም ዝመፁ ዳርጋ የለውን ምባል ይካኣል ። እቶም ሰናይ ትካላት፤ ናይ ጥዕናን ሪሃብሊቴሽን ማእከላትን ካለኦት ትካላትን
ዝመፁ እውን ንሓፂር ግዜ ወይ እውን እናሓለፉ ዝግብኑዩ እዮም ።እዙይ ክነታሓባብር ንክእል ።
ዝኮነሉ ቀንዲምክንያት ዓይን ቀልብን ዝስሕብ መዛናግዒ ሓምለዋይ ከባቢ
ዘይምፍጣርና እዩ ።ምስ ኣብ ከባቢና ዝርከቡ ተፈጥራዊ ባሕርን ሃይቅታትን 8.ስልጠና ትንሳኤ ኣክሱማዊ ስልጣነ
ዝውኑኑ እንትንናፃፀር ዝዋዳደር ትሕዝቶ ዘይምህናፅና እዩ ።
ትግራዋይነትን ስልጣነ ተጋሩን ኣመልኪቱ ምስ ዝተፋላለዩ ኣካላት
መፃኢ ወሎዶታት ሓምለይትን ፅሪትን ትግራይ ክነስለ ዝኮነ ጥዕና ብምትሕብባር ኣብ ዝተፋለለዩ ከባቢታት ትግራይ በቢግዚኡ ስልጠናታት
፣ሙቾት፣ዉሕስና ዘለዎ ንፁሕ ነባሪ አየርን ቁጠባዊ ረብሓ ትሪዙምን ዝናን ምንዳፍ የድልየና ።ንኣብነት ኣብ ከባቢታት ኣላማጣን ወልቃይትን ዝርከቡ
ዝተርፍ ጥቅሚ ስለ ዘለዎ ኣብ ፅርየት ሓምለዋይ ከባብን ኣብ ምፍጣር ክንነጥፍ መናእሰይ ትኩረት ተዝግበረሉ ። መናእሰይ ምስ ስልጠና ጎኒ ንጎኒ ዓድካ
ኣለና ። በቢ ከባብኡ (ከተማ ፤ጣብያ ) ሞዴል ዝኮኑ ሽጋት ምፍጠርን ትካላት ፍለጥ ክለባት ኣብ ቤት ትምህርትን ብብርኪ ከተማ (ጣብያ)ክጣየሻ
ክፍጠሩ ምንቅስቃስና ክነጥፍ ኣለዎ ። ይግባእ ።መንእሰይ ትግራይ ክፈልጥዋ ክዘርዋ እውን ስለ ዘለዎም ዕድላት
ዝማቻቸወሉ አገባብ ክነናዲ ይግባእ ።
ብተወሳኪ ኣክሱማዊ ስልጠና ክረክቡ ዝግቦኦም ከየንትና እዮም

6.ሓዱሸ ቅዲ ምጣነ ሃፍቲ ትግራይ ምፍጣር ።መብዛሕትኦም ከየንቲና ኣብ መቦቆላዊ ስልጣነና ኣብ ሁሉውን መፃእን
39
ውራይና
ትግራይ ዓሚቅ ርዲኢት ዘለዎም አይኮኑን ።ስለ ዝኮነ ምስ ከየንቲ እንገብሮ ብፍላይ ኣብ ተስካር ዝባክን ዘሎ ሃፍቲ ኣብ ምንካይ ፡ኣብ ወልፊን ሓደገኛ እፃትን
ዓሚቅ ናይ ምርድዳእ ስልጠናታት ዕላማን መልእክትን እቲ ምንቅስቃስ ፤ልመናን ፅግዕተኛነትን ኣብ ምውጋድ ታራኣ ክትፃወት ምግባር ።
ባዝግባእ ክእለቶም ተጠቂሞም ናብ ህዝቢ ከስርፅዎ ስለ ዝክእሉ ቀዳምነት
ዝዋሃቦ እዩ ። 4. ዝተፈላለዩ ቅረስታትና ብዝተፈላሌ አካለት ይስረቁ ከም ለዉን ቡዘሃት
ከም ዝጠፍኡን ዝፍለጥ እዩ ። ኣብ ዙርያ ቤተ ክህነት ዘለዉ ኣካለት እታይ ዓነት
9.አብነታዊት ቤተ ክርስትያን ቅረስና ኣበይ አሎ ንፅናዕ ተክእሎ ስለ ዘለዎም ከም ሓደ ኣካል እቲ ቃልሲ ወሲዶም
ኣብ ምንዳይን ዕቀባን ቅርስና ምስ ዝምልከቶም ካለኦት ኣካለት ተጠርኒፎም ክነጥፉ
ወዲ ሰብ ፍጥረቱን ፈጣሪኡን ፈሊጡ ክቃዶ ዘንቅድ ባህሪ ኣለዎ ።እዚ ባህጊ ።ከምኡ እውን እቶም ቅርስታት ን ታሪካዊ መዝገባትን ዲጂታላይዝ ናይ ምግባር
ክውን ንምግባር ድማ ደቂ ሰባት ምስ ፈጣሪና የራክበና እዩ ኣብ ዝበልዎ ኣንፈት ነታ ቤተ ክርስትያን ከትሕዝዋን ምስ ሰብ መያን ዝምለከቶም ካለኦትን ናይ
እምነት ሃይማኖተይ ኢሎም ይቁረኑ ።እምነት ምስ ዓለማውን(ምድራው / ምትእስሳር ስራሕ ክሰርሑ ከም ሓደ ስራሕ ተዝወስድዎ።
ስጋዊ ) ሰማያውን ሂወት(መንፈሳዊ ) ጠሚሩ ዝሓዘ ስለ ዝኮነ ደቂ ሰባት
ካብ ማንም ንላዕሊ መስዋእቲ ክከፍልሉ ዘክእል ፅንዓትን ንእምነቶም ቀናኢ 5. ዝተፋለለያ ትካለት ንኣብነት ከም ማሕበረ ቅዱሳን ዝኣመሰላ መሳርሒ
ባህሪን ኣለዎም ።ስለ ዝኮነ እውን ናይ መብዛሕትኡ ወድሰብ ብፍላይ ንሕና ትምክሕተኛ ሓይልን ፀረ መንነትና ዝኮና ተግባረተን ዕላማን ስልተንን ንኩሉ
ተጋሩ ልብና ንሃይማኖት ቅርበት አለዎ ።ስለ ዝኮነ ቤተ እምነታት ብሓፈሻ ሕብረተሰብ ብዝርደኦ አገባብ ብመፅናቲ ብመርትዓዖ ዝተደገፈ ንህብረተሰብ
ነቲ ሰናይ ሓሳባት ምንቅስቃስና ኣብ ምዕዋት ወሳናይ ተራ ስለ ዘለወን ኣካል ምቅራብ ።ብዝተወደበ ኣገባብ ናይ ምቅላዕ ስራሕ ምስራሕ ኣብ ትግራይ ተቀባልነት
ናይቲ ምንቅስቃስና ምግባር የድሊ ። ዘይብሉ ክከውን ምግባር ። ብትግራዋይ ባህሊን ቋንቋን በቲ ስርዓት ቤተ ክርስትያን
ዝፈቅዶ ንማሕበረ ቅዱሳን ዝትክእ ናይ ተጋሩ ማሕበር ምትካል ።
ብፍላይ ቤተ ክርስትያን ኦርተዶክስ ተዋህዶ ካብ ጥንቲ ጀሚሩ ፅዕንቶ
ፈጣሪት ምንባራ ታሪክ ዝምስክሮ እዩ ።ቤተ ክርስትያን ክሳብ ሕድሕድ 6. ዝጀማመር ዘሎ ብቋንቋ ትግርኛ ኣብ ቤተ ክርስትያና ናይ ምግልጋል
ቁሸትን ስድራ ቤትን ዝበፅሕ ዝዓበየ መሓውር ን ተሰማዕነትን ዘለዋ ስራሕ ንደሓር ከይምለስ ኣጠናኪርካ ሰረት ክሕዝ ቀፃልነት ክእሕልዎ ምግባር ።
ፀላዊት ትካል እያ። ቤተ ክርስትያን እቲ ዝዓበየ መግለፂ መንነትና ዝኮነ
ፊደል ፤ኣሃዝ፤ጥበብን ፍልስፍናን ግእዝ ዝዓቀበት ታሪክና ኣብ ብራና ሰኒዳ 7. ቤተ ክርስትያን ትግራይ ምስ ቤተ ክርስትያን ኤርትራ ንክልቲኡ
እትርከብ ዓባይ ባዓልቲ ውዕለታ እውን እያ ።እዚ ኣብ ቤተ ክርስትያን ሕዝቢ ዝተርፍ ስትራተጂክ ርክብ ክትገብር ሓገዝን ደገፍን ብምግባር ኣብ ልዕሊ
ዘሎ ሃፍቲ ጥበብ ፤ፍልጠት ኮነ መሓውርን ተሰማዕነትን ናብ ረብሓ ሓፋሽ ክልቲኦም ጎባጣት መንግስታት ኢ/ያን ኤርትራን ዘይናዓቅ ፅልዋ ክፈጥራ ንምግባር
ህዝብና ክንጥቀመሉ ዝግባእ ስለ ዝኮነ ኣብ ዝርያ ቤተ ክርስትያን ትኩረት ፃዕርታት ክግበር ።ቤተክርስትያን ነተን ካለኦት እምነታት (ሃይማኖት) ኣተሓባቢራ
ጌርና ክንሰርሕን ንቤተክርስትያን ቅርበት ዘለዎም ኣባላትና እውን በቢ ንሰላምን ሓድነት ክልቲኡ ህዝቢ ክስበክ ምስ ኣብ ኤርትራ ዘለዉ ተማሳሰልቲ ቤተ
ዘለውዋ ክሰርሕሉ ዝግባዕ ኣንፈት ክነቅምጥ ስለ ዘለና ከም መበገሲ ዝኮውን እምነት መድረካት እናዳለዋ ክዛተያን ህዝቢ በዓል ዋና እቲ ሰላም ንምግባርን ካብ
እዚ ዝስዕብ ንርአ ። መንግስታት ዝተክብዎ ሰላም ከም ዘየለ ከስርፃ ምግባር ይካኣል ።
1. ግእዝ ኣብ ሊቃውንቲ ቤተ ክርስትያን ጥራሕ ተሓፂሩ ክተርፍ 10.ሓድነት ተጋሩ ንምርግጋፅ

ስለ ዘይብሉ፤ ኣብ አእምሮ ሊቃውንቲ ቤተ ክህነት ጥራሕ ብምሓፂሩ ኣብ
ኩሉ ክፋል ሕብረተስብ መረዳድኢ ክሳብ ዘይኮነ ጥቅሙን መልእክቱን ህዝቢ ኤርትራን ህዝቢ ትግራይን ናብ ዘለቂ ሰላምን ሓድነትን ንምምጻእ ከም
ብዝግባእ ስለ ዘይማሓለለፍ ግእዝ መረዳድኢ ቋንቋ ምግባር ኣድላዩ እዩ ምንቅስቃስ ዝሓዝናዮ ኣካል ዕላማና እዩ ። እዚ ክውን ንምግባር ብዙሕ ናይ
።ስለ ዝኮነ ግእዝ መረዳድኢ ቋንቋ ተጋሩ ንምግባር ዓሊሙ ክንቃሳቀስ ግንዛበ መጨበጢ ትምህርትን ብመራከቢ ሓፋሽ ና ምንቃሕ ስራሕ ዝጠልብ እዩ
መሪሕነት እታ ቤተክረስትያን ከእመኑ ኣድላዪ ዝባሃል ኩሉ ኣገባብ ቃልሲ ። ብተወሳኪ ክንፈትሖ ዘለና ሽግር ተጋሩ ኣብ ልዕሊ ኤርትራውያን ፅልዋ ኣልዎ
ክገብሩ ይግባእ ። ምኳን እዩ ።ስለዚ ኤርትራውያን ኣብ ትግራውይነት ዘለዎም ርዲኢት ናብቲ ሓቅን
ንቡር ንምምፃእ ፤ኣብ ሓድነትና ዝርከብ ኩለመዳያዊ ረብሓ ፤ፖለቲካዊ ንቅሓት
2. ቤተ ክርስትያን ኣብ ዘለዋ ማሕዉርን ንኡሳን ክፍልታትን ማለት ሓፍ ንምባል ክንሰርሕ አለና ።ስለዚ ክንሰርሖ ዝግባእ ብጥበብ ብስርዓት ክኮውን
እውን ኣብ ሕድህድ ቤተ ክርስትያን ፡ስንበት ትምህርቲ ቤት ን ማሕበራትን ስለዘለዎ ነበርቲ ኤርትራውያን ኣብ ትግራይ ክውደቡ (ኤረትርያን ኮሚኒቲ
ናይ ግእዝ ስረዐተ ትምህርቲ ቀሪፃ ክተምህር ምግባር ።መምሀሪ መፅሓፍቲ ከጣይሹ ) ክንገብር አለና ።ብውዳቢኦም አቢልና ዝተፋለለዩ ስራሕቲ ንምስራሕን
ግእዝ ኩሉ ክፋል እቲ ማሕበረሰብ ( ህፃናት፣ ኣባፅሕን ዓበይትን)ንኩሉ ምስቲ ኮሚኒቲ እንሰርሖ ም ና ምሕዝነት ስራሕቲ ናብ መላእ ሓፋሽ ክነጋዎሖ
ግእዝ ከምህር ዝደሊ ቤት ትምህርቲ (ኮሌጅ) ዝኮኑ ሞየታኛታት ግእዝ አለና ። ብተወሳኪ ምትእስሳርና ንምሕያል ኣብ ዓለም ተበቲኖም ዘለዉ ሰብ ሃፍቲ
ብምትእክካብ መፅሕፍትን ኦድዮን ቪድዮን ምድላው። ኤርትራውያን ናብ ዓዶም ናብ ትግራይ ክኣትዉ ንዋዮም ከፍስሱ ቀልቦም
ክንማርክ ምንቅስቃስ የድሊ ።
3. ጎዳእቲ ልምድታት ኣብ ምውጋድ ምስ ካለኦት ኣካላት
ብምትሕብባር ቤተ ክርስትያን ከም ትካል ክትንቃሳቀስ ።ኣብ ጉዳያት
40

Wurayna Text 57 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Wurayna Text 57 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ውራይና

ኩላትና ንልምዓትን ድሕንነትን ትግራይ

ጠንካራ ህዝብን ጠንካራ መንግስትን የድሊ።

- መንግስቲ እንትልሕልሕ፡ ብፍላይ ኣብ ልዕለዋይ ክፋሉ

- ፖለቲካ ብውረን ያዕያዕን እንትብከል

- ህዝቢ ኣብ መራሕቱ ኣሜኔታ እንትስእን

- ፖለቲካዊ ልህይቃን ብበዝሒ ሽሞም እንትጎድፍን ፀለመ እንትበዝሕን

- ምፅያቕ፣ ምሕምዟቕ፣ ምዝራግ…. እንትበዝሕ ወዘተ

ሓርነታዊ መንገዲ፣ ትግራይ

ብሄራትን ባህልታትን ኢትዮጵያ፤

ገ/መድህን ሮምሃ (ዶ/ር)

ናይ ኣውሮፓ ሃገራት ዝተመስረተ ኣውሮፓ ሕብረት ብጣዕሚ ውፅኢታዊ ዓለም

order’ዝብል መፅሓፉ ከምዝፀሓፎ፤ ሰፊሕ ፍልልይ ተጠቃምነት ብምግላል፤ ኣሰር ከይገደፈ ኣብ

ብምዕራባውያን ተልእኾ ተዋሂብዎ ዝተበገሰ ናይ ፕሮቴስታንት ፕሮጀክት፤

ኣብ ቑፅሪ ዝኣምኑ ይኸውን። እቲ ሕዚ ናይ ኣብይ ኣህመድ ደጋፊ ኮይኑ ዘሎ

8. Yoram Hazony (2018): The virtue of nationalism

10. Shmuel Noah Eisenstadt (2003): Comparative civilizations and multiple

ኢትዮጵያ ኦርቶዶክሳዊ መበቈል ዘለዎ ናይ ባዕላ ስልጣነ ከምዘለዋ modernities

ንእሽተይ ተሞክሮ [ንትግራይ]

እናተበሃለ ዝፅዋዕ ዝበረ ኦቶ ቮን ቢስማርክ ምፍታሕ ገፁ ኣዞረ።

ካብ ደገ ዝመፅኡና ተፃብኦታት እንብድሆም እሂን ምሂን ተባሂልና ምስ

ማሪኹ ንዝሸይም ህዝቢ፡ ሞስኡ ምጥፋእ፡

ትግራይ ባዕላ ዝኸአለት ሃገር ምዃን እዋናዊ ድዩ?

እተን ንክልል ዝተውሃባ መሰላት ንአብነት ብደረጃ ክልል ትግራዋይ

እቶም ዝውክሉና ዝነበሩ፣ ዘለውን ንቕድሚትውን ዝውክሉናን

ስሉዙይ ትግራይ ባዕላ ዝኸአለት ሃገር ትኹን ዝብል ሕቶ ቅድሚ 1984

ካብ ሃጸይ ሚኒሊክ ጊዜ ጀሚሩ ክሳብ ደርጊ ትግራይ ብኢኮኖሚ ድኽምቲ

ትግራይ ኣእላፍ ሊቀ ሊቃውንትን ጥበበኛታትን ጫጪሓ ኣብ ከርሳ ዘባፀሐት

ንትግራዋይ፤ ትምህርትን ጥበብን መፋጥርቱ እየን። ትግራዋይ ኣያ ብዙሓት

እዚ ከምዘሎ ኮይኑ ነቲ ኣብ ባይታ ዘሎ ጠለብ ነዞም መፃሕፍቲ እዚኦም ዝሓዝዎ ምሽጥር

ንገንፀል እትብሉ ተጋሩ [ንምንታይ ንግንፀል?]

ሻሎም ዳግማዊ/Shalom dagmawi

ተግባር ንነገራዊ ለውጢ

ብተወሳኪ ኣክሱማዊ ስልጠና ክረክቡ ዝግቦኦም ከየንትና እዮም

1. ግእዝ ኣብ ሊቃውንቲ ቤተ ክርስትያን ጥራሕ ተሓፂሩ ክተርፍ 10.ሓድነት ተጋሩ ንምርግጋፅ

You might also like