Μάθημα Γ 6.

2 (β)

Η ταχύτητα του φωτός

Το φως διαδίδεται ακαριαία;

Απάντηση

Μέχρι τον 17ο αιώνα, ήταν γενικά αποδεκτό ότι το φως διαδίδεται ακαριαία. Ο Γαλιλαίος

μελέτησε το ζήτημα αυτό στη διάσημη πραγματεία του «Διάλογος πάνω σε δύο καινούριες επιστήμες»,

που δημοσιεύτηκε το 1638. Παρουσίασε τα επιχειρήματά του με τη μορφή ενός διαλόγου μεταξύ δύο

ανθρώπων, του Simplicio (που αντιπροσωπεύει τον απλό άνθρωπο, χωρίς καμιά επιστημονική γνώση)

και του Sagredo (που αντιπροσωπεύει τη γνώμη της λογικής, δηλαδή τον ίδιο τον Γαλιλαίο).

Περιγράφει ένα πείραμα που εκτέλεσε και κατά το οποίο δεν μπόρεσε να μετρήσει την ταχύτητα του

φωτός. Κατέληξε όμως στο συμπέρασμα ότι η ταχύτητα του φωτός είναι ασυνήθιστα μεγάλη .

Στα χρόνια που πέρασαν και μέχρι σήμερα, η πειραματική έρευνα έδειξε ότι το φως διαδίδεται

με πεπερασμένη ταχύτητα.

Τι γνωρίζετε για την ταχύτητα του φωτός;

Απάντηση

Έχει διαπιστωθεί πειραματικά, ότι το φως στο κενό (και κατά προσέγγιση στον αέρα)

διαδίδεται με ταχύτητα 300 000 km/s = 300 000 000 m/s. Η ταχύτητα αυτή είναι μια από τις

θεμελιώδεις σταθερές της φύσης και η ακριβής γνώση της είναι πολύ σημαντική.

Στην ηλεκτρομαγνητική θεωρία που διατύπωσε ο Μάξγουελ, αποδεικνύεται θεωρητικά, ότι όλα

τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα διαδίδονται στο κενό με την ίδια ταχύτητα. Έχει επικρατήσει, την

ταχύτητα αυτή των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων (δηλαδή της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας), να την

ονομάζουμε ταχύτητα του φωτός. Μεγαλύτερη ταχύτητα, από την ταχύτητα του φωτός στο κενό,

δεν έχει παρατηρηθεί στη φύση

Τι σημαίνει ότι η ταχύτητα του φωτός στο κενό, είναι 300 000 km/s;
Απάντηση

Σημαίνει ότι το φως διαδιδόμενο στο κενό, διανύει (διατρέχει) μια απόσταση 300000 km

σε χρόνο 1 s (ένα δευτερόλεπτο).

Επειδή όμως 1 km = 103 m έχουμε: 3.105 km/s = 3.105. 103 m/s = 3. 108 m/s

Αν επομένως συμβολίσουμε με co την ταχύτητα του φωτός στο κενό, θα έχουμε:

5 8
co = 3.10 km/s = 3. 10 m/s

1
 Πόσο «μεγάλη» είναι η ταχύτητα του φωτός;
Απάντηση

Για να καταλάβουμε το μέγεθος της ταχύτητας του φωτός, αναφέρουμε μερικά παραδείγματα:

α) Το φως για να φτάσει από τον ήλιο στη γη, που απέχει απ’ αυτόν 150000000 km,

χρειάζεται περίπου 8 min (8 λεπτά). Για να διανύσει την ίδια απόσταση ένα αυτοκίνητο που τρέχει με

ταχύτητα 170 km/h, θα χρειαζόταν περίπου 100 χρόνια.

β) Ταξιδεύοντας μ’ αυτή την ιλιγγιώδη ταχύτητα, ένας υποθετικός ταξιδιώτης χρειάζεται ένα

μόνο δευτερόλεπτο για να φτάσει στη Σελήνη. Χρειάζεται μόλις μερικές ώρες για ξεφύγει από το ηλιακό

μας σύστημα και χρειάζεται κάπου 100000 έτη για να διασχίσει το γαλαξία μας. Επίσης χρειάζεται 2

εκατομμύρια έτη για να φθάσει στην Ανδρομέδα, που είναι ο κοντινότερος προς το δικό μας γαλαξία. Για

να βρεθεί δε, ο υποθετικός αυτός ταξιδιώτης στα πέρατα του ορατού σύμπαντος, έχοντας διασχίσει

μερικά δισεκατομμύρια γαλαξίες (που ο καθένας τους αποτελείται κατά μέσον όρο από 100

δισεκατομμύρια άστρα), χρειάζεται τουλάχιστον 14 δισεκατομμύρια έτη.

γ) Για να περάσει το φως μέσα από ένα πρωτόνιο, χρειάζεται 10 -24s.

Παράδειγμα
Να υπολογίσετε τον χρόνο που απαιτείται για να φτάσει το φως από τον Ήλιο στη Γη.

Δίνονται: η ταχύτητα του φωτός στο κενό co = 3.105 km/s και η απόσταση Ηλίου – Γης 150000000 km.

Λύση

Αν x η απόσταση Ηλίου – Γης, co η ταχύτητα του φωτός και t το χρονικό διάστημα που

απαιτείται για να φτάσει το φως από τον Ήλιο στη γη, θα ισχύει:

x x
co = ή t= (1)
t c0
Με αντικατάσταση στην (1), λαμβάνουμε:

15.107 km 15 10 7 500
t= = . s = 5.107-5 s = 5.102 s = 500 s = min = 8,333min
3.105 km / s 3 10 5 60

Υπάρχει στο σύμπαν ταχύτητα μεγαλύτερη από την ταχύτητα του φωτός

στο κενό;
Απάντηση

Σύμφωνα με την Ειδική θεωρία της σχετικότητας, που διατυπώθηκε από τον Albert Einstein

(Αϊνστάιν) το 1905, η ταχύτητα του φωτός αποτελεί το μέγιστο όριο της ταχύτητας στη φύση. Κανένα

σώμα δεν μπορεί να ξεπεράσει αυτό το όριο.

Η αρχή αυτή επαληθεύεται πειραματικά μέχρι και σήμερα και αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο

της σύγχρονης φυσικής.

Το φως διαδίδεται με την ίδια ταχύτητα σε όλα τα υλικά;

2
 Απάντηση

Η ταχύτητα του φωτός εξαρτάται από τη φύση του υλικού μέσα στο οποίο διαδίδεται.

Επομένως δεν διαδίδεται με την ίδια ταχύτητα σε όλα τα υλικά . Για παράδειγμα, μέσα στο γυαλί διανύει

200000 km κάθε δευτερόλεπτο (s), δηλαδή διαδίδεται με ταχύτητα 200000 km/s.

Ο παρακάτω πίνακας δίνει τις τιμές της ταχύτητας του φωτός μέσα σε ορισμένα υλικά:

Τι είναι το ένα έτος φωτός;

Απάντηση

Ένα έτος φωτός ονομάζεται η απόσταση που διανύει το φως διαδιδόμενο στο κενό, σε

ένα έτος (ένα χρόνο).

Όταν για παράδειγμα λέμε ότι ο αστέρας Α του Κενταύρου απέχει από τη γη περίπου 4 έτη

φωτός, εννοούμε ότι για να φτάσει το φως από αυτό το αστέρι στη γη, χρειάζονται τέσσερα χρόνια.

Η μονάδα «έτος φωτός» είναι μονάδα του Διεθνούς συστήματος (S.I.);

Απάντηση

Εξ ορισμού, η μονάδα «έτος φωτός» είναι μονάδα μήκους. Γνωρίζουμε όμως ότι η μονάδα

μήκους στο S.I. είναι το 1m. Επομένως, η μονάδα «έτος φωτός» δεν είναι μονάδα του Διεθνούς

συστήματος (S.I.).

Αν γνωρίζετε ότι η ταχύτητα διάδοσης του φωτός στο κενό είναι 3.10 5

km/s, να υπολογίσετε πόσα km είναι το 1 έτος φωτός στο κενό (και κατά

προσέγγιση στον αέρα). Να θεωρήσετε ότι 1 έτος = 365 ημέρες

Απάντηση

Μετατρέπουμε το χρονικό διάστημα 1 έτος σε s (δευτερόλεπτα):

1 έτος = 365 d (ημέρες) = 365.24 h (ώρες) = 8760 h (ώρες) = 8760.60 min = 525600 min =

525600.60 s = 31536000 s = 31536. 103 s. Δηλαδή: 1 έτος = 3,1536. 107 s (1)

Σε χρόνο 31536.103 s, το φως θα διανύσει απόσταση x που δίνεται από την σχέση :

x = co.t ή x = 3. 105 km/s. 31536. 103 s. = 94608. 108 km = 9,4608. 1012 km  9,461.1012km

3
 (*)
Να διατυπώσετε την αρχή του Φερμά (Fermat) ή αρχή του ελάχιστου

χρόνου.
Απάντηση

Η αρχή του Φερμά ή αρχή του ελάχιστου χρόνου, διατυπώνεται ως εξής:

«Όταν το φως διαδίδεται από ένα σημείο του χώρου σ’ ένα άλλο, ακολουθεί εκείνη την

πορεία, για την οποία απαιτείται ο ελάχιστος χρόνος».

Δηλαδή το φως βιάζεται

(*)
Ποιες είναι οι συνέπειες της αρχής του Φερμά για τη διάδοση του

φωτός;
Απάντηση

α) Επειδή ο χρόνος κίνησης του φωτός δεν εξαρτάται μόνο από την απόσταση που διανύει αλλά

και από την ταχύτητα κίνησης, το φως δεν επιλέγει τη διαδρομή με το μικρότερο μήκος, αλλά τη

διαδρομή η οποία εξασφαλίζει τον ελάχιστο χρόνο κίνησης.

β) Όταν το φως διαδίδεται σε ομογενή υλικά έχει σταθερή ταχύτητα. Στην περίπτωση αυτή,

η διαδρομή με τον ελάχιστο χρόνο είναι η διαδρομή που έχει το ελάχιστο μήκος, δηλαδή η ευθύγραμμη.

γ) Αν η πηγή και ο παρατηρητής αλλάξουν αμοιβαία θέσεις, όταν το φως διαδίδεται

αντίστροφα, ακολουθεί την ίδια διαδρομή . Τούτο αποδεικνύεται πειραματικά και συνήθως λέγεται

αρχή της αντιστρεπτής (ή αντίστροφης) πορείας του φωτός.

(*)
Τι δείχνει μια φωτογραφία του Ήλιου;
Απάντηση

Όπως είδαμε προηγούμενα, το φως χρειάζεται περίπου 8 λεπτά για να φτάσει από τον ήλιο

στη γη. Επομένως κάθε φωτογραφία του ήλιου, μας δείχνει πώς ήταν ο ήλιος πριν από 8 λεπτά. Και

τούτο γιατί οι πληροφορίες που μας παρέχει η φωτογραφία, έρχονται μέσω του φωτός.

(*)
Τι δείχνει η φωτογραφία ενός ουράνιου σώματος;
Απάντηση

Όταν φωτογραφίζουμε ένα ουράνιο σώμα, αυτό που βλέπουμε στη φωτογραφία, είναι η εικόνα

του ουράνιου σώματος, όπως ήταν αυτό πριν από τόσο χρόνο, όσο χρειάστηκε το φως για να φτάσει

από το ουράνιο σώμα, στη γη.

Επομένως, από τις φωτογραφίες των γαλαξιών που έχουμε στη διάθεσή μας, παίρνουμε

πληροφορίες για τη μορφή που είχαν οι γαλαξίες, εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια χρόνια πριν.

Ένα παράδειγμα.

4
 Στην παρακάτω εικόνα φαίνεται η φωτογραφία του γαλαξία Ανδρομέδας. Γνωρίζουμε ότι το

φως για να φτάσει από το γαλαξία της Ανδρομέδας στη Γη χρειάζεται δύο εκατομμύρια χρόνια.

Επομένως αυτό μου βλέπουμε στη φωτογραφία, είναι η μορφή που είχε ο Γαλαξίας δύο εκατομμύρια

χρόνια πριν από τη στιγμή που τον φωτογραφίσαμε.

Για να μάθουμε επομένως ποια είναι σήμερα η μορφή του γαλαξία θα πρέπει να περιμένουμε

για να τον φωτογραφίσουμε μετά από δύο εκατομμύρια χρόνια, διότι τότε θα φτάσει στην γη το φως

που σήμερα ξεκινά από τον γαλαξία.

Ιστορική σημείωση
Από παλιά οι άνθρωποι πίστευαν ότι το φως διαδίδεται ακαριαία. Ο Γαλιλαίος γύρω στο 1600

πρότεινε μια πειραματική μέθοδο για την επιβεβαίωση ή την απόρριψη αυτής της άποψης. Έτσι μαζί με

ένα βοηθό του, που βρισκόταν απέναντί του σε απόσταση «μικρότερη από ένα μίλι», όπως ο ίδιος

γράφει, αναβόσβηναν τη νύχτα τα φανάρια κατά έναν ορισμένο τρόπο. Ο Γαλιλαίος προσπάθησε να

υπολογίσει πόσο χρόνο χρειαζόταν το φως να φτάσει από τον έναν στον άλλο. Χωρίς όμως αποτέλεσμα,

γιατί δεν είχε τη δυνατότητα να μετρήσει με ακρίβεια το χρόνο. Ωστόσο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

το φως κινείται «αν όχι ακαριαία, ασυνήθιστα γρήγορα πάντως».

Το 1676 ο Δανός αστρονόμος Ole Roemer (Όλε Ρέμερ) [1644-1719] που εργαζόταν στο

Παρίσι, απέδειξε ότι το φως κινείται όχι με άπειρη αλλά με μετρήσιμη ταχύτητα. Ο Ρέμερ,

παρατηρώντας τις εκλείψεις ενός από τους δορυφόρους του πλανήτη Δία, κατάφερε να υπολογίσει ότι ο

χρόνος που είναι αναγκαίος για να διανύσει το φως απόσταση ίση με τη διάμετρο της τροχιάς της Γης

γύρω από τον Ήλιο είναι 22 λεπτά. Δύο χρόνια μετά ο Ολλανδός φυσικός Christina Huygens,

χρησιμοποιώντας τα στοιχεία του Roemer υπολόγισε πρώτος ότι το φως διανύει σε κάθε δευτερόλεπτο

σχεδόν 230000 km.

Πενήντα χρόνια αργότερα ο Άγγλος αστρονόμος James Bradley (1693-1762), με άλλου είδους

αστρονομικές παρατηρήσεις προσδιόρισε ότι ο χρόνος που χρειάζεται το φως για να φτάσει από τον

Ήλιο στη Γη, είναι 8 λεπτά και 13 δευτερόλεπτα. Έτσι, υπολόγισε έμμεσα ότι η ταχύτητα του φωτός

είναι 299000 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο.

Πολύ αργότερα, το 1849, ο Γάλλος φυσικός Armand Hippolyte Louis Fizeau (Αρμάν Φιζό)

[1819-1896], προσδιόρισε την ταχύτητα του φωτός με πείραμα που έκανε στην επιφάνεια της Γης, αφού

5
πρώτα επινόησε μια συσκευή για την ακριβή μέτρηση πολύ μικρών χρονικών διαστημάτων. Τα αμέσως

επόμενα χρόνια ο επίσης Γάλλος φυσικός Λ. Φουκώ (Leon Foucault, 1819-1868) έκανε περισσότερο

ακριβείς μετρήσεις, βελτιώνοντας τη μέθοδο Fizeau.

Tο 1880 ο Αμερικανός φυσικός A. Michelson (1852-1931) στον οποίο δόθηκε το βραβείο

Νόμπελ Φυσικής το 1907, προσδιόρισε ότι το φως κινείται κάθε δευτερόλεπτο κατά 300000 km

περίπου. Ο Michelson ασχολήθηκε πειραματικά με τη μέτρηση της ταχύτητας του φωτός σχεδόν 50

χρόνια!

Σήμερα η ακριβής παραδεκτή τιμή της ταχύτητας του φωτός είναι 299792,458 km/s.