17 A2
Wyprawa druga – A2
Nocny Dręczyciel, Laserowa strzelnica, Wyłącznik zmierzchowy,
Automat reklamowy, Symulator alarmu , Elektroniczna tęcza,
Dyskotekowy gadżet, Tańczące lampki, Migacz dużej mocy
kondensatory
elektrolityczne
przełącznik
tranzystor
MOSFET N
kondensatory
ceramiczne
fototranzystory
Gdy pierwszy raz w życiu stajesz na nartach,
nie odbywa się to na szczycie
Kasprowego. Szukasz jakiegoś łagodnego,
mało stromego stoku, jednym słowem –
oślej łączki. Dopiero gdy na takiej oślej łącz−
ce nauczysz się podstaw, będziesz w stanie
bezpiecznie zjechać z Kasprowego.
Niniejszy cykl jest odpowiednikiem
wypraw na taką oślą łączkę. Poszczególne
wyprawy pozwalają poznać kolejne naj−
ważniejsze zagadnienia elektroniki. Kurs
został pomyślany, by przede wszystkim
bawić, a przy okazji uczyć. Zabawa polega
na wykonywaniu różnych pożytecznych
i ciekawych układów.
W niniejszym cyklu wszelkie interpre−
tacje fizyczne są mocno uproszczone (o ile
w ogóle są), a główna uwaga jest skiero−
wane na zagadnienia praktyczne. Uwydat−
nia to charakterystyczna struktura kursu −
każdy odcinek zawiera cztery bloki, wy−
różnione kolorami.
Najważniejszy blok to umieszczone na
białym tle ćwiczenia praktyczne. Podane tu
informacje całkowicie wystarczą do zbudo−
wania i uruchomienia opisanych układów.
Nie lekceważ tych ćwiczeń! Samo przeczy−
tanie tekstu nie dostarczy Ci wszystkich naj−
Elektronika dla Wszystkich
tranzystory NPN dioda dwukolorowa
ważniejszych informacji. Dopiero praktycz−
ne wykonanie i zbadanie zaproponowanych
układów pozwoli wyciągnąć wnioski i w peł−
ni zrozumieć opisane zagadnienia.Wyróżnio−
ny niebieskim kolorem ELEMENTarz
przybliża użyte w ćwiczeniach elementy
oraz zawiera inne niezbędne wiadomo−
ści.Warto poświęcić trochę czasu i starannie
przeanalizować zamieszczone na żółtym tle
TECHNIKALIA – czyli najważniejsze wy−
jaśnienia techniczne. Biblioteczka praktyka
− czwarty blok, wyróżniony kolorem różo−
wym, jest przeznaczony dla osób, które chcą
projektować własne układy. W tej części pre−
zentowane są podstawowe wiadomości dla
młodego konstruktora oraz swego rodzaju
klocki – sprawdzone, gotowe rozwiązania,
które można z powodzeniem wykorzystać
we własnych konstrukcjach.
Niniejszy materiał jest drugą wyprawą na
oślą łączkę. Aby bezboleśnie rozpocząć swą
przygodę z elektroniką, zaleca się zacząć od
lekcji pierwszej, oznaczonej A1. Podane są
tam podstawowe informacje, w tym dotyczą−
ce montażu oraz kodu kolorowego, stosowa−
nego do oznaczania rezystorów. Kolejne lek−
cje publikowane są w Elektronice dla Wszy−
stkich, począwszy od numeru 10/2000.
Ośla łączka
rezystory
diody LED
brzęczyk
piezo 12V
tranzystory PNP
fotorezystor
Archiwalne numery Elektroniki dla
Wszystkich oraz zestawy wszystkich ele−
mentów i materiałów niezbędnych do
przeprowadzenia ćwiczeń dostarczane są
przez firmę AVT – szczegóły podano na
stronie 121.
W czasie drugiej wyprawy wykonasz sze−
reg fantastycznych układów, których działa−
nie zadziwi Ciebie i Twoich najbliższych. Po−
znasz kolejne podstawowe prawa elektroniki
i zdziwisz się, jakie są proste i oczywiste.
Na naszej pierwszej wyprawie (A1) ra−
dziliśmy sobie bez użycia lutownicy. Pod−
czas drugiej wyprawy zapoznasz się z luto−
waniem. Jeśli bardzo się boisz lutowania,
możesz zmontować opisane układy innymi
sposobami, zaprezentowanymi podczas po−
przedniej wyprawy. Serdecznie radzę Ci
jednak – zacznij lutować.
Nie jest to nic trudnego, musisz tylko tro−
chę poćwiczyć i... uważać, by się nie popa−
rzyć. Pożyteczne wskazówki dotyczące lu−
towania znajdziesz w artykule. Nie przejmuj
się, jeśli na razie nie umiesz i nie rozumiesz
wszystkiego. Wykonanie proponowanych
ćwiczeń da Ci wiele radości i wiele nauczy.
Życzy Ci tego autor cyklu
Piotr Górecki
37
 Ośla łączka A2 18

Kondensator Prąd elektryczny przepływający przez ciało człowieka nie jest obojętny dla zdrowia.
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

Kondensatory obok rezystorów Czym większe napięcie, tym większy prąd i większy wpływ na organizm.
są najpopularniejszymi ele− Napięcia nie przekraczające 24V uznaje się za bezwzględnie bezpieczne.
Napięcia rzędu 60V i więcej uznawane są za niebezpieczne. Napięcie w domowym gnia−
mentami elektronicznymi. Ich zdku sieci energetycznej wynosi 220...230V – jest to więc napięcie groźne dla życia!
budowę ilustruje pokazany po
prawej stronie symbol kondensatora – dwie Przeprowadzanie prób z układami dołączonymi wprost
przewodzące prąd płaszczyzny, tak zwane do sieci grozi śmiercią!
okładki, przedzielone są warstwą izolatora Aby zapobiec nieszczęściu, należy zasilać budowane układy z baterii, albo z użyciem fa−
(dielektryka). Obecność izolatora wskazuje, brycznego, atestowanego zasilacza, który co prawda jest dołączany do sieci, ale zasto−
że przez kondensator w zasadzienie może sowane rozwiązania zapewniają galwaniczną izolację od sieci i pełne bezpieczeństwo.
płynąć prąd (stały). Najważniejszą cechą
kondensatorów jest zdolność gromadzenia
energii elektrycznej. Zdolność tę charaktery− Ćwiczenie 1 Połączenie równoległe
zuje podstawowy parametr kondensatorów
zwany pojemnością.
i szeregowe
Kondensator można naładować, to znaczy Rozpływ prądów
zgromadzić w nim energię, a potem tę energię
pobrać – w tym względzie kondensator przy− Na początek bę− Rys. 1 się jasność diody – jest ona zależna od
pomina akumulator. Trzeba jednak wiedzieć, dziemy łączyć re− wypadkowej rezystancji równoległego
że ilość energii, jaką można zgromadzić w ty− zystory szerego− połączenia R1 i Rx. Czym mniejsza re−
powym kondensatorze jest nieporównanie wo i równolegle. zystancja wypadkowa, tym większy prąd
mniejsza od ilości energii gromadzonej w ja− Nie zlekceważ te− i silniej świeci dioda LED. Możesz też
kimkolwiek akumulatorze (baterii). go prostego ćwi− dołączyć równolegle do R1 dwa lub wię−
Oprócz roli (niewielkich) zbiorniczków czenia. Chodzi cej rezystorów.
energii, kondensatory pełnią w układach o intuicyjne zro− Ja, przygotowując ćwiczenia, wyko−
elektronicznych także inne ważne role: roz− zumienie zasad rzystałem uniwersalną płytkę stykową –
dzielają sygnały, zmniejszają zakłócenia, są łączenia rezysto− fotografia 1.
częścią filtrów. rów i rozpływu prądów. Dodanie równolegle dowolnego rezy−
Zmontuj układ według rysunku 1 stora Rx (lub kilku równoległych rezysto−
i równolegle do rezystora R1 dołączaj rów) niewątpliwie zwiększa jasność dio−
kolejno rezystory Rx o wartościach dy, ale gdy Rx ma dużą wartość, zmiany
220Ω, 1kΩ, 10kΩ, 100kΩ, 1MΩ (nie są minimalne. Dodając równoległy
dołączaj mniej−
szych niż 100Ω, Fot. 1
bo możesz spalić
diodę). Nie mu−
sisz dołączać re−
zystora Rx na sta−
łe – wystarczy, że
dotkniesz jego
końcówkami koń−
Najważniejsze parametry kondensatora cówek rezystora
to pojemność i napięcie maksymalne (zna− R1. Zwróć uwa−
mionowe). Jeśli napięcie na końcówkach gę, jak zmienia

Połączenie szeregowe i równoległe tylko jego przekształcona forma:

TECHNIKALIA TECHNIKALIA

Jak się przekonali−
śmy w ćwiczeniu 1,
rezystancja wypad−
kowa (zastępcza)
połączenia szerego−
wego dowolnej licz−
by rezystorów jest
równa sumie ich re−
zystancji. Ilustruje
to rysunek A. Rezy−
stancja wypadkowa
(zastępcza) wynosi:
Rz = R1+R2+R3+...
Gorzej
w przypadku
połączenia R1 R2
równoległego
– zobacz ry−
sunek B. Tu
obowiązuje
następująca 1 = 1 + 1 ... + 1
zależność: Rys. B R Z R1 R2
1 1 + 1 ... + 1
=
R Z R 1 R2 RN
R Z = R1 * R2
Rys. A Czy ten wzór Cię przestraszył? Jeśli tak, to już R1 + R2
wiesz, dlaczego Warto ten wzór zapamiętać, a przynajmniej
w ćwiczeniu 1 za− mieć gdzieś pod ręką.
chęcałem Cię do in− A teraz niespodzianka! Przy łączeniu konden−
tuicyjnego podej− satorów jest dokładnie odwrotnie: wypadkowa po−
ścia do problemu. jemność równoległego połączenia dowolnej liczby
Możesz jednak kondensatorów jest równa sumie ich pojemności.
zapamiętać wzór na Aby zwiększyć pojemność, śmiało możesz łączyć
rezystancję wypad− kondensatory równolegle.
kową dwóch rezy−
storów połączonych równolegle. Nie będzie to jed− Ten straszny Kirchhoff...
nak wzór: Podczas pierwszej wyprawy omawialiśmy prawo
1 = 1
+ 1 Ohma. Okazało się, że to nic trudnego. Równie
R Z R1 R 2
proste i łatwe do intuicyjnego pojęcia okażą się
RN dwa kolejne fundamentalne prawa elektroniki –
prawa Kirchhoffa.
RZ
Zanim je omówimy, uściślijmy pewne podsta−
wowe fakty.
Prąd, przepływając przez elementy wywołuje
na nich spadek napięcia. Jeśli prąd nie płynie,
RN Rys. C spadku napięcia nie ma. Uwaga − spadek napięcia

38 Elektronika dla Wszystkich

 19 A2
rezystor, zwiększasz prąd diody.
Oznacza to, że zmniejszasz rezy−
stancję ograniczającą.
A jaka jest rezystancja wy−
padkowa dwóch lub więcej
oporników połączonych równo−
legle? Wzory na rezystancję wy−
padkową w połączeniu równole−
głym znajdziesz w części
TECHNIKALIA. Niestety, nie
są to wzory najprzyjemniejsze,
dlatego koniecznie przeprowadź
eksperyment według rysunku 1
i spróbuj intuicyjnie poczuć obowiązu−
jące zasady.
Niewątpliwie rezystancja wypadko−
wa połączenia równoległego dwóch re−
zystorów jest mniejsza od rezystancji
mniejszego z nich. O ile mniejsza? To
zależy. Powinieneś trochę poćwiczyć
z rezystorami o różnych wartościach
(w zakresie 1kΩ...1MΩ). Sprawdź i za−
pamiętaj, że wypadkowa rezystancja po−
łączonych równolegle dwóch jed−
nakowych rezystorów jest
równa połowie rezystancji Czy wiesz, że...
każdego z nich. w połączeniu szeregowym
A teraz zestaw układ we− nie ma znaczenia kolejność
dług rysunku 2a. Jako Rx
włączaj kolejno rezystory o warto−
ściach 0Ω (zwora – kawałeczek drutu), stancja jest zbliżona do większej z nich,
10Ω, 100Ω, 1kΩ, 10kΩ, 100kΩ. Jasność czyli Rx. Możesz też między punkty A,
diody LED świadczy niezbicie, że doda− B włączyć nie jeden, ale kilka połączonych
Fot. 2
Rys. D
Elektronika dla Wszystkich
Ośla łączka
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
Rys. 2 kondensatora będzie zbyt wysokie, izolator
kondensatora ulegnie przebiciu, co zazwy−
czaj oznacza trwałe uszkodzenie (zwarcie
okładek). Dlatego na obudowach kondensa−
torów zazwyczaj podaje się napięcie maksy−
malne. Uwaga! Kondensator może z powo−
dzeniem pracować przy napięciach niższych
niż jego napięcie znamionowe – nie grozi to
niczym złym.
Pojemność kondensatora wyrażamy w fara−
dach (skrót F). 1 farad to ogromna pojemność;
w praktyce pojemność wyraża się w mikrofa−
radach (µF), nanofaradach (nF) i pikofaradach
Rys. 3 (pF). W swojej praktyce najczęściej będziesz
mieć do czynienia z kondensatorami o pojem−
nościach w zakresie 1nF...4700µF.
Istnieje wiele rodzajów kondensatorów,
różniących się budową, a przede wszystkim
rodzajem dielektryka (izolatora). Są konden−
satory mikowe, papierowe, szklane, teflono−
we, poliwęglanowe, polistyrenowe, polie−
strowe, ceramiczne, elektrolityczne alumi−
niowe, tantalowe, itd.
Zdecydowanie najpopularniejsze (i naj−
nie do R1 szeregowej tańsze) są poliestrowe, ceramiczne oraz elek−
rezystancji Rx zwięk− trolityczne aluminiowe – takie kondensatory
sza rezystancję wy− będziesz stosował w swych układach.
padkową. Jeśli war− Większość zasad oznaczania kondensato−
elementów. tość Rx jest dużo więk− rów podałem podczas poprzedniej wyprawy.
sza od R1, wypadkowa rezy− Dodam tylko informację o oznaczaniu tole−
rancji oraz kondensatorów ceramicznych.
Tolerancję oznacza się Tabela 1
dużą literą. Najczęściej N ±30%
w szereg rezystorów. jest to litera K (10%) lub M ±20%
Jeśli chcesz sprawdź, czy taki sam J (5%). Tabela 1 zawiera K ±10%
efekt uzyskasz przy przestawieniu ko− bliższe informacje. J ±5%
lejności rezysto− Oznaczenie 220nK G ±2%
rów, czyli w ukła− Rys. 4 oznacza więc 220nF F ±1%
dzie według ry− 10%; 4n7J to 4,7nF 5%, D ±0,5%
sunku 2b lub 2c. natomiast 1n21F to C ±0,25%
Efekt jest zawsze 1,21nF (1210pF) 1%. B ±0,1%
W ±0,05%
taki sam. Oznacza Często spotyka się ele−
P ±0,002%
to, że przy połą− menty oznaczone kodem
L ±0,001%
czeniu szerego− cyfrowym podobnym do
E ±0,0005%
wym dowolnych kodu kolorów. W ozna−
elementów kolej− czeniu trzycyfrowym dwie pierwsze cyfry są
ność nie ma zna− znaczące, trzecia to liczba zer. Wartość poda−
czenia. Wbij to na jest w pikofaradach (w przypadku rezysto−
sobie do głowy raz rów – w omach). Przykładowo kondensator
na zawsze! oznaczony 332 ma wartość 3300pF, czyli
i napięcie to to samo. Czasem myśląc o tym sa− pokazuje obwód, który nie jest zamknięty. Prąd
TECHNIKALIA
mym mówimy, że na elemencie występuje napię− jest równy zeru, a więc napięcia U1 i U2...
cie, a czasem że spadek napięcia. Rysunek D Według prawa Ohma
U = I*R.
Oznacza to, że gdy prąd nie płynie, na rezystorach
R1, R2 (i diodzie) nie występuje spadek napięcia −
napięcia na nich są równe zeru.
Aby popłynął prąd, potrzebne jest jakieś źródło
napięcia, a obwód musi być zamknięty. Obwód ob−
ciążenia może zawierać wiele elementów, prąd
może się rozgałęziać, ale prąd zawsze zamyka się
w zamkniętym obwodzie, obejmującym źródło na−
pięcia – ilustruje to rysunek E.
A teraz przechodzimy do praw Kirchhoffa. Nic
Rys. E się nie bój, nie będzie bolało.
39
 Ośla łączka
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
3,3nF. 471 to 470pF; 224 to 220000pF, czyli
220nF, natomiast 105 to 1000000pF, czyli 1µF.
Kondensator stały
Nazwa kondensator stały wska−
zuje na rodzaj dielektryka: ciało
stałe, w przeciwieństwie do cie−
czy. Najpopularniejszymi dielektrykami są
cieniutka folia (najczęściej poliestrowa) oraz
specjalne odmiany ceramiki.
kondensatory foliowe
kondensatory ceramiczne
Fotografie pokazują kondensatory fo−
liowe i ceramiczne. Kondensator stały jest
elementem niebiegunowym.
Najpopularniejsze kondensatory stałe ma−
ją pojemność 1nF...2,2µF (2200nF).
Kondensatory foliowe (o oznaczeniu MKT)
niewiele zmieniają pojemność pod wpływem
temperatury i są stosowane w układach, gdzie
wymagana jest stabilność pojemności.
Kondensatory ceramiczne są mniejsze
i tańsze od podobnych foliowych, ale mają
małą stabilność cieplną – niektóre ich
rodzaje potrafią pod wpływem wahań tempe−
ratury zmieniać pojemność nawet o 50%, gdy
kondensatory foliowe w tych samych warun−
kach zmienią pojemność co najwyżej o 1%.
Pomimo mniejszej stabilności, kondensatory
A2 20
A teraz dobra wiadomość. Bardzo ła− A teraz kolejna sprawa – rozpływ
two można policzyć rezystancję wypad− prądów w obwodzie. Sprawdzisz to
kową rezystorów połączonych szerego− w układzie z rysunku 4 i fotografii 2
wo: rezystancja wypadkowa połączenia z trzema jednakowymi diodami LED,
szeregowego dowolnej liczby rezystorów stosując jako Rx rezystory o warto−
jest sumą ich rezystancji. Zapamiętaj to! ściach 1Ω, 10Ω, 100Ω, 1kΩ, 10kΩ,
W praktyce będziesz niekiedy łączył 100kΩ. Znów nie musisz łączyć Rx na
rezystory szeregowo i równolegle, by stałe – wystarczy dotknąć na chwilę
uzyskać potrzebną wartość. Możesz też punktów A, B. Przekonaj się, że prąd
zastosować połączenie mieszane. jest leniwy i chętnie płynie tam, gdzie
Trzy przykłady podane są na rysunku 3. jest mniejszy opór (rezystancja).
Ćwiczenie 2 Fot. 3
Wykonaj układ we−
dług rysunku 5 i fo−
tografii 3. Zwróć
uwagę, że zastoso−
wany kondensator
elektrolityczny jest
elementem bieguno−
wym i włączony od−
wrotnie na pewno
się zepsuje, a nawet
może wybuchnąć.
Przełączaj prze−
łącznik S1. Co się
dzieje?
Nie ulega wątpli−
wości, że kondensa−
tor zachowuje się
jak bateria – groma−
dzi energię elektrycz− Brzęczyk będzie działał
ną. W pozycji Czy wiesz, że... dłużej.
A przełącznika kondensator elekrolityczny (biegunowy) A jak długo bę−
S1 do baterii B1 dołączony do źródła napięcia o zbyt wysokiej dą świecić lampki
dołączasz kon− wartości lub odwrotnej biegunowości mo− z kondensatorem o
densator C1, kon− że spowodować silny wybuch? pojemności 4700µF?
densator ładuje się Tym razem możesz dołą−
w krótkim czasie prądem pły− czyć większy kondensator rów−
nącym przez rezystor R1 i diodę D1. nolegle do mniejszego, wypadkowa
Świadczy o tym silny a krótki błysk dio−
dy D1. Gdy kondensator się naładuje,
prąd ładowania przestaje płynąć. O tym,
że kondensator został naładowany, czyli
zgromadziła się w nim pewna ilość ener−
gii przekonasz się, gdy przełączysz S1
do pozycji B. Dioda D2 zaświeci się,
a następnie zacznie pomału gasnąć. Rys. 5

Zapewne znasz powiedzenie

T E C H N I K A L I A

że w przyrodzie nic nie ginie... a) b) Fot. G

Powiedzenie to jest jak naj−
bardziej trafne w odniesieniu do
elektroniki, a ściślej: prądu
i napięcia. I1 I2 I2 I3 I4
Na rysunku F zaznaczyłem I3 I1
rozpływ prądów w poszczegól− I5
I4 I6 I7
nych gałęziach i zaznaczonych
węzeł to też jest
zielono) węzłach. Znów użyjmy
węzeł
prostej analogi z rurami instala−
cji wodnej. Prąd w przewodach
i elementach zachowuje się I1, I2 − prądy dopływające
podobnie jak woda płynąca w ru− I3, I4 − prądy odpływające I1+I2+I3+I4=I5+I6+I7
Rys. F rach. Woda po drodze nie może I1+ I2 = I3+
I3+I4
I4

40 Elektronika dla Wszystkich

 21 A2 Ośla łączka

pojemność będzie sumą pojemności obu ścią elementów R, C. Podczas przełącza−

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

ceramiczne są wykorzystywane powszech−
kondensatorów – zapamiętaj to. nia przełącznika S migać będą wszystkie nie, bo tylko w niewielu przypadkach wyma−
Zastosuj teraz w roli C1 kondensator diody. Na rysunku 6 zaznaczyłem kolo− gana jest dobra stabilność cieplna.
o pojemności 10µF i przełączaj S1. Co rami, w jakim obwodzie płynie prąd ła−
się zmieniło? Czy dostrzegasz miganie dowania (kolor czerwony), a w jakim Kondensator
diod? Diody nadal świecą, ale czas świe− prąd rozładowania (kolor zielony). Zau− elektrolityczny
cenia jest bardzo krótki. waż, że kierunek przepływu prądu zmie− Kondensator elektrolityczny za−
Odłącz rezystor i diodę LED, pozo− nia się. Czy rozumiesz dlaczego? wdzięcza swą nazwę (zwykle
staw tylko brzęczyk. Jak długo będzie ciekłemu) elektrolitowi. Gdy
pracował brzęczyk, zasilany z kondensa− rozbierzesz popularny kondensator elektroli−
tora 470µF, a ile z kondensatora 10µF? tyczny, przekonasz się, iż jest on zbudowany
Czas świecenia diody (czas rozłado− ze zwiniętych pasków folii aluminiowej i pa−
wania) zależy od pojemności C1 i rezy− sków papieru nasączonych cieczą – właśnie
stancji R2. Czym większa pojemność elektrolitem. Wbrew pozorom, izolatorem nie
i czym większa rezystancja, tym czas ten jest ani papier, ani ciekły elektrolit, tylko cie−
jest większy (obecność brzęczyka ma niuteńka warstwa tlenku glinu, wytworzona na
niewielki wpływ). Podobnie od rezy− chropowatej powierzchni paska aluminium
stancji R1 i pojemności C1 zależy czas (jeden z pasków jest matowy). Ponieważ war−
ładowania. Zastosuj R1=1kΩ, stwa izolatora jest zadziwiająco cienka, a chro−
C1=4700µF. Jak dioda D1 świadczy powata powierzchnia aluminium ma po−
o czasie ładowania? Rys. 6a wierzchnię czynną wielokrotnie większą niż
Zestaw teraz układ według Przyzwyczajaj się do wy− geometryczne wymiary paska, w kondensato−
rysunku 6a. Ja wyko− kresów – na rysunku 7 rach elektrolitycznych udaje się uzyskać sto−
rzystałem płytkę Czy wiesz, że... narysowałem jak sunkowo dużą pojemność. Na fotografiach
stykową – foto− w elektronice obowiązuje uczciwość: ani zmienia się w cza− zobaczysz różne kondensatory elektrolityczne.
grafia 4. Diody prąd, ani napięcie nie mogą wyparować ani zgi− sie prąd ładowa−
świecące służą tu nąć bez wieści. Nie mogą się też pojawić nie nia i rozładowa−
tylko jako wska− wiadomo skąd. Te oczywiste zasady zna− nia. Wykres z ry−
źnik prądu. Obwody ne są jako prawa Kirchhoffa. sunku 7a dotyczy
I i II są bardzo podob− zarówno gałęzi I, jak
ne; różnią się tylko kolejno− i gałęzi II. Jeśli wartość

Fot. 4

kondensatory elektrolityczne
aluminiowe (zwykłe)
Nie produkuje się “elektrolitów” o pojem−
nościach poniżej 1µF (1000nF). Najpopular−
niejsze kondensatory elektrolityczne mają
pojemność od 2,2µF do 4700µF, ale zdarzają
się też większe, nawet do 47000µF i więcej.
Wielkość “elektrolita” związana jest z po−
jemnością oraz napięciem maksymalnym.

zginąć (rury nie są dziurawe). Ilość wody dopły− Właśnie! A to jest treść prawa Kirchhoffa doty−
TECHNIKALIA TECHNIKALIA

wającej do danego węzła musi być równa ilości
wody odpływającej. To oczywiste prawda?
Tak samo jest z prądem: suma prądów dopły−
wających do węzła musi być równa sumie prądów
odpływających. Ilustruje to rysunek G. Samo
przez się zrozumiałe?
Fot. H
czącego prądu. Może uznasz, że sprawa tych prą−
dów w węźle jest tak oczywista, że nie warto o tym
nawet wspominać. Rzeczywiście jest to zgodne
z intuicją, ale początkujący miewają z tym kłopo−
ty. Niektórzy wiedząc, że prąd przez rezystor pły−
nie “opornie” skłonni są uznać, że zmniejsza on
“po drodze” swoją wartość. I to jest bardzo
poważny błąd!
Nie może się zdarzyć, że “przed rezystorem”
(lub innym elementem) prąd jest większy, a “za re−
zystorem” – mniejszy. Zresztą wyrażenia “przed”
i “za” nie są trafne i nigdy tak nie mówimy. Ilu−
struje to rysunek H.
Zapamiętaj − w danej gałęzi prąd nie może “za−
wieruszyć się gdzieś po drodze”.
Jak pokazują wcześniejsze rysunki, prąd,
który wypłynął z dodatniego bieguna baterii, po
przebrnięciu przez dowolnie skomplikowaną sieć Fot. I

Elektronika dla Wszystkich 85

 Ośla łączka
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
Zdecydowanie najpopularniejsze są kon−
densatory elektrolityczne aluminiowe. Znacz−
nie lepsze kondensatory tantalowe są droższe,
dlatego są stosowane tylko w układach, gdzie
wymagana jest stabilność pojemności.
kondensatory tantalowe
C1 i C2 oraz R1 i R2 są jednakowe, prą−
dy w gałęziach I i II też będą jednakowe.
Przyjmijmy, że zmiany prądu są w obu
gałęziach identyczne. Czy tak samo zmie−
niają się napięcia oznaczone UX i UY?
a)
A2 22
mnić pomieszczenie, żeby zaobserwo−
wać świecenie diod monitora napięcia.
Prawdopodobnie mocno się zdzi−
wisz – skąd w punkcie Y bierze się
ujemne napięcie? To jeszcze nie koniec
niespodzianek.
Rys. 6b

b)

kondensatory aluminiowe
dużej pojemności
Uwaga, “elektrolity” aluminiowe i tantalowe
mają określoną biegunowość. Zarówno odwrot−
ne włączenie, jak i przekroczenie napięcia nomi−
nalnego kończy się nieodwracalnym uszkodze−
niem, a często także niebezpieczną eksplozją.
Powinieneś wiedzieć, że powszechnie sto−
sowane “elektrolity” aluminiowe mają pewną
niezbyt dobrą właściwość. Teoretycznie ze
względu na obecność dielektryka (izolatora)
przez kondensator nie powinien płynąć prąd
stały. I praktycznie nie płynie on przez dielek−
tryk foliowy, ceramiczny, a także dielektryk
w kondensatorach tantalowych. Natomiast
w kondensatorach elektrolitycznych alumi−
niowych, które przez długi czas (miesiące)
nie są podłączone do źródła napięcia, cieniut−
ka warstewka tlenku glinu ulega drobnym
c)
Wiesz, że dioda LED nie zaświeci się
przy napięciu 1,5V (dołączona np. do jed−
Rys. 7 nego “paluszka”). Kondensator i przełącz−
nik pozwalają zbudować prosty podwajacz
Nie! Napięcia UX i UY nie są jednako− napięcia − w układzie z rysunku 8 dioda
we. Czy już potrafiłbyś narysować miga podczas przełączania przełącznika
z grubsza na wykresie, jak zmieniają się S1. Jak widzisz, naładowany kondensator
te napięcia w czasie? Spróbuj uzupełnić rzeczywiście pełni rolę bateryjki.
rysunek 7b i 7c, a potem zajrzyj też do Rys. 8
części TECHNIKALIA. Przebiegi na−
pięcia UX i UY możesz kontrolować pro−
stym monitorem napięcia o schemacie
z rysunku 6b. Uwaga! Ze względu na
duże wartości rezystancji musisz zacie−
Ćwiczenie 3 A co jest w środku?
Tego ćwiczenia nie musisz wykonywać. gą wybuchnąć. Nie przeprowadzaj ta−
Jeśli jednak jesteś ciekawy, jak zbudo− kich testów! Zachowując wszelkie
wane są kondensatory, zepsuj po jednym
Fot. 5
kondensatorze (foliowy, ceramiczny
i elektrolityczny). Po takich ekspery−
mentach na wszelki wypadek umyj ręce
(choć generalnie nie zawierają one sub−
stancji trujących czy żrących, taka prze−
zorność na pewno nie zaszkodzi).
Pamiętaj, że kondensatory elektroli−
tyczne włączone odwrotnie oraz dołą−
czone do zbyt wysokiego napięcia mo−

odbiorników nek I. Już teraz, na początku swej przygody płyną w zamkniętych obwodach – będzie ci to
TECHNIKALIA TECHNIKALIA

wróci do bie− Rys. J z elektroniką wbij sobie do głowy, że prąd bardzo potrzebne, gdy zaczniesz budować wzmac−
guna ujemne− nie może zginąć po drodze i że prądy zawsze niacze zasilane podwójnym (symetrycznym)
go. Dla danej
baterii wartość Rys. K
prądu wypły−
wającego z jej
bieguna dodat−
niego źródła
napięcia bę−
dzie dokładnie
taka sama, jak
prądu “wraca−
jącego” do bie−
guna ujemne−
go. Tak samo,
gdy w obwo−
dzie występują
dwa źródła na−
pięcia lub wię−
cej – przykład
pokazuje rysu−

86 Elektronika dla Wszystkich

 23 A2 Ośla łączka

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

środki bezpieczeństwa zrobiłem to za
Ciebie. Mały kondensator 10µF/16V włą−
czony odwrotnie do zasilacza 12V 250mA
wybuchł z wielkim hukiem po kilku−
dziesięciu sekundach. Fotografia 5 po−
kazuje, co z niego zostało. Natomiast
duży, stary krajowy “elektrolit”
1500µF/16V włączony odwrotnie nie
wybuchł, tylko pobierając prąd około
0,4A przy napięciu 12V bardzo silnie
Ćwiczenie 4 Wyłącznik zmierzchowy
Zbuduj układ według rysunku 9. Jeśli
fotorezystor pozostaje w ciemności, nic
się nie dzieje. Gdy oświetlisz fotorezy−
stor, odezwie się brzęczyk i zaświeci się
dioda D2. Dioda D1 pokazuje, jaki prąd
płynie przez fotoelement.
Fot. 6
się rozgrzał, a ciśnienie gazów wy−
pchnęło gumowe denko – efekt widzisz
na fotografii 6.
mniejszy prąd. Coraz mniejszy prąd
płynie także w obwodzie kolektor−emi−
ter tranzystora T1. T1 zaczyna się za−
mykać, napięcie na jego kolektorze ro−
śnie, więc zaczyna przewodzić tranzy−
stor T2. Zwróć uwagę, że obwody
z tranzystorami T1, T2 to niewątpliwie
wzmacniacz.
uszkodzeniom. Mówimy, że aluminiowy “elek−
trolit” uległ rozformowaniu. Po dołączeniu ta−
kiego rozformowanego kondensatora do źródła
napięcia, przez pewien czas (liczony w godzi−
nach) popłynie niewielki prąd stały – tak zwa−
ny prąd upływu. Po kilku godzinach prąd ten
zmaleje do pomijalnie małej wartości – mówi−
my, że kondensator się zaformował. Gdy kon−
densatory elektrolityczne mają współpracować
z obwodami zawierającymi rezystory o warto−
ściach powyżej 100kΩ, warto je przed wluto−
waniem do układu zaformować, czyli dołączyć
do baterii lub zasilacza co najmniej na godzinę.
Fotorezystor

Fotorezystor
jest odmianą rezystora − pod wpływem
oświetlenia zmniejsza swą rezystancję z kil−
ku...kilkudziesięciu megaomów nawet do
kilkuset omów. Czym jaśniejsze światło, tym
mniejsza rezystancja fotorezystora. Fotore−
zystor jest elementem niebiegunowym.
Rys. 9
Zestaw układ według rysunku Fototranzystor
10. Tym razem brzęczyk się ode− Rys. 10
Pod wpływem oświetlenia
zwie i zaświeci dioda D3, gdy zasło− zaczyna przewodzić prąd
nisz fotoelement (np. wsadzając układ Wymieniając rezystor R1 (1kΩ...1MΩ) w obwodzie kolektor−emiter,
do szuflady) lub gdy zapadnie zmrok. w układach z rysunków 9 i 10 możesz re− i co ważne, nie jest do tego
Jeśli światło jest jasne, przez fotorezy− gulować próg włączania brzęczyka i dio− potrzebny prąd bazy (jednak
stor płynie znaczny prąd. dy w bardzo szerokim zakresie. niektóre fototranzystory ma−
Tranzystor T1 wtedy W ciemności zbliż ją wyprowadzoną końcówkę
przewodzi i zabie− Czy wiesz, że... diodę świecącą D1 do bazy). Rolę prądu bazy pełni światło. Czym
ra cały prąd pły− nazwa jednostki pojemności, farad, fotorezystora FR. więcej światła, tym większy prąd kolektora.
nący przez R3, pochodzi od nazwiska zasłużonego Co się stanie? Fotografia pokazuje wygląd fototranzysto−
przez co tranzy− uczonego angielskiego Michaela Możesz przeana− rów. Fototranzystor jest elementem bieguno−
stor T2 jest zatkany. Faradaya? lizować działanie wym − przy niewłaściwym włączeniu element
Rezystor R2 ogranicza takiego nietypowego genera− wprawdzie nie powinien ulec uszkodzeniu, ale
prąd bazy w przypadku bardzo silnego tora, możesz zmieniać pojemność praktycznie nie będzie reagował na światło.
oświetlenia. Gdy światło jest coraz C1, nie będziemy się jednak nim Uwaga! W większości elementów elek−
słabsze, przez fotorezystor płynie coraz zajmować. tronicznych końcówka dodatnia jest dłuższa.

napięciem i wykorzystywać tak zwane wzmacnia− strzałka wskazuje po prostu biegun dodatni.
T E C H N I K A L I A

cze operacyjne. Rys. L W przypadku odbiorników strzałki są, mówiąc

Tak samo jak w obwodach elektronicznych nie obrazowo “skierowane przeciwnie” do kierunku
może zginąć prąd, tak samo nie może zginąć napię− prądu. Można też powiedzieć, że grot strzałki powi−
cie. Biorąc sprawę w uproszczeniu, mamy źródła nien pokazywać punkt bliższy bieguna dodatniego.
napięcia (bateria, zasilacz, akumulator) oraz Na rysunku K pokazane są kolejne przypadki
odbiorniki. Niech na źródle występuje jakieś napię− – zawsze suma spadków napięć (napięć
cie UB. Suma napięć (albo inaczej mówiąc − spad− na odbiornikach) jest równa napięciu źródła
ków napięć) na odbiornikach musi być równa na− (źródeł). Napięcie nie może zginąć ani też
pięciu źródła. Prosty przypadek pokazany jest na pojawić się “znikąd”.
rysunku J. Żeby się nie pogubić przy analizie na− I to jest sens prawa Kirchhoffa w odniesieniu
pięć, przyjęto zasadę zaznaczania kierunku napię− do napięć. Na początek tyle informacji Ci wystar−
cia za pomocą strzałek; grot strzałki pokazuje, czy, jednak zachęcam Cię do starannego przeanali−
mówiąc potocznie – plus (ściślej: punkt o wyższym zowania dalszej części materiału przeznaczonego
potencjale). Zwróć uwagę, że w przypadku baterii tylko dla dociekliwych.

Elektronika dla Wszystkich 87

 Ośla łączka
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
W przypadku fototranzystorów L−53P3C (5mm)
i L−932P3C (3mm) jest odwrotnie. Końców−
ka dodatnia jest krótsza – nie zapomnij o tym
przy budowie układów.
Uwaga! W większości typowych układów
można zamiast fotorezystora zastosować fo−
totranzystor i odwrotnie: fotorezystor w miej−
sce fototranzystora. Prawdopodobnie trzeba
będzie przy tym skorygować wartość współ−
pracującego rezystora, ustalającego czułość.
Ani fotorezystor,
ani fototranzystor
nie wytwarzają prą−
du. Są jednak ele−
menty, ogólnie zwa−
ne FOTOOGNIWAMI,
które zamieniają energię świetlną na elektrycz−
ną. Uzyskana tak ilość energii jest bardzo mała,
wystarcza jednak do zasilania oszczędnych
odbiorników, na przykład kalkulatorów.
Fotodioda
(nie mylić z diodą świecącą LED) to element,
w którym biorąc w największym uproszcze−
niu, po oświetleniu pojawia się w niej nie−
wielki prąd. W zależności od kierunku włą−
czenia fotodioda może pracować w jednym
z dwóch trybów: podobnie jak fototranzystor,
albo jako (bardzo słabe) fotoogniwo.
Wśród hobbystów zdecydowanie najpo−
pularniejsze są fototranzystory i fotorezysto−
ry, a znacznie mniej fotodiody.
Ciąg dalszy w następnym numerze EdW
Kirchhoff tylko dla dociekliwych
T E C H N I K A L I A
Gdy w danym odwodzie występuje kilka źródeł, sy−
tuacja jest podobna – zawsze suma spadków napięć
(napięć na odbiornikach) równa się sumie napięć
źródeł. Zwróć uwagę na rysunek L, gdzie pokazano
przypadek, gdy napięcia źródeł (baterii) w zależno−
ści od kierunku włączenia dodają się lub odejmują.
Przy analizie napięć zawsze bierzemy pod
uwagę zamknięte obwody (pętle), które są facho−
wo nazywane oczkami. Nie zawsze w analizowa−
nym oczku muszą występować źródła napięcia –
przykład masz na rysunku M. Niewiele to zmie−
nia – możemy zastrzałkować występujące napię−
cia (grot strzałki pokazuje punkt bardziej dodatni)
i obrać dowolny kierunek obiegu oczka. Potem
88
Ćwiczenie 5 Dodatnie sprzężenie
zwrotne
Umieść układ z rysunku 10 w szufladzie
i pomaleńku ją zamykaj, a potem równie
pomaleńku otwieraj. Co zauważyłeś?
Czy brzęczyk włącza się i wyłącza
szybko i pewnie, czy może stopniowo
i niezdecydowanie? Jak zmienia się ja−
sność diod LED monitorujących prąd?
Niestety, w “okolicach progu przełą−
czania” układ reaguje stopniowo i w za−
kresie progu przełączania pracuje niesta−
bilnie. W tym zakresie przejściowym
diody będą gasnąć stopniowo, mogą mi−
gać, a brzęczyk wyda przerywany, terko−
czący dźwięk. Wynika to z faktu, że
układ jest w istocie wzmacniaczem
i wzmacnia wszelkie “śmieci” – między
innymi drobne wahania natężenia świa−
tła. Tymczasem w wielu wypadkach
układ powinien się przełączać szybko
i pewnie, a nie płynnie. Jak to zrobić?
Pomożemy mu. Dodaj rezystor R6
o wartości 1MΩ według rysunku 11 (fo−
tografia 7). Zauważ, że sygnał z wyjścia
wzmacniacza (z kolektora T2) podaliśmy
na wejście (bazę T1). Uwaga – wprowa−
dziliśmy sprzężenie zwrotne. W tym wy−
padku jest to dodatnie sprzężenie zwrot−
ne (więcej na temat sprzężenia zwrotne−
go szukaj w TECHNIKALIACH).
Znów pomaleńku zamykaj i otwieraj
szufladę. Czy dodanie tego rezystora R6
coś zmieniło?
Fot. 7
trzeba zsumo−
wać napięcia,
biorąc napięcia
zastrzałkowane
zgodnie z kie−
runkiem obiegu
oczka ze zna−
kiem plus, a za−
strzałkowane
przeciwnie – ze
znakiem minus.
Uważaj – suma
napięć w oczku
zawsze będzie
równa zeru. Rys. M
A2 24
Rys. 11
Oczywiście! Układ przełącza pewnie.
Nie ma płynnego przełączania diody D3
i brzęczyka, a o to przecież chodziło.
Zmień teraz rezystor R6 na większy –
10MΩ. Fachowo mówiąc zmniejszyli−
śmy właśnie głębokość sprzężenia zwrot−
nego. Jak teraz zachowuje się układ
w okolicach “progu przełączania”? Nie−
stety, sprzężenie jest zbyt słabe i przełą−
czanie nie jest szybkie, tylko płynne.
Zmniejszmy teraz wartość R6 do
100kΩ, ewentualnie do 47kΩ (zwięk−
szamy głębokość sprzężenia zwrotnego).
Dlaczego układ przestał działać?
Przestał, ponieważ sprzężenie zwrot−
ne jest teraz zbyt głębokie, tranzystor T1
stale przewodzi, nawet gdy fotoelement
jest w całkowitej ciemności (na razie nie
musisz się zastanawiać, dlaczego brzę−
czyk stale cichutko piszczy, bo to inny
temat). Choć dodatnie sprzężenie zwrot−
ne jest pożyteczne, nie można z nim
przesadzać, chyba że...
Piotr Górecki
Ciąg dalszy w następnym numerze EdW
Taką też definicję (napięciowe prawo Kirchhoffa)
znajdziesz w podręcznikach.
Może ta definicja Cię trochę przestraszyła. Nie
bój się, ale też nie lekceważ tych wiadomości. Na
razie zakoduj sobie uproszczoną zasadę: napięcie
w obwodzie nie może zginąć, a suma spadków na−
pięć (czyli napięć na odbiornikach) musi być rów−
na napięciu źródła (źródeł).
I tyle o groźnych tylko z nazwy prawach Kirch−
hoffa. Mówiłem Ci, że podstawy elektroniki są
beznadziejnie proste. W elektronice nie ma żad−
nych oszustw i ani prąd, ani napięcie nie mogą wy−
parować ani zginąć bez wieści.
Ciąg dalszy w następnym numerze EdW
Elektronika dla Wszystkich
 25 A2
Ciąg dalszy z numeru 12/2000
Ćwiczenie 6 Przerzutnik bistabilny
Układ z silnym dodatnim sprzężeniem
zwrotnym pozwala zbudować element pa−
miętający, mający dwa stany stabilne. Zbu−
duj układ według rysunku 12 (fotografia 8).
Ten sam schemat, narysowany inaczej
na rysunku 12b wskazuje na wielkie
podobieństwo do rysunku 11 (dodaliśmy
dwa przyciski, usunęliśmy FR, R1, R2).
Otrzymaliśmy... znany z podręczników
przerzutnik bistabilny, zwany także
przerzutnikiem RS (set – ustaw, reset –
skasuj) Naciskaj przyciski S1 i S2 w do−
wolnej kolejności z obserwuj diody
świecące.
Układ zapamiętuje, który przycisk zo−
stał naciśnięty ostatnio. W danej
Rys. 12
Ćwiczenie 7 Praktyczny wyłącznik
zmierzchowy
Przerzutnik Schmitta
Wróćmy do niedoskonałe−
go przełącznika zmierz−
chowego z rysunku 10.
W ćwiczeniu 5 próbowali−
śmy poprawić jego działa−
nie wprowadzając dodat−
nie sprzężenie zwrotne
przez rezystor R6. W zasa−
dzie się udało, jednak
układ z rysunku 11 ma
pewne niekorzystne cechy.
Rys. N
Elektronika dla Wszystkich
Ośla łączka
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
Dwukolorowa dioda LED
Dioda dwukolorowa to
po prostu dwie zwykłe
diody świecące umie−
szczone w jednej obudo−
wie. Zazwyczaj połączo−
ne są katodami (wspól−
na katoda) i mają trzy
końcówki, jak pokazu−
je rysunek i fotogra−
fia obok. Dioda czer−
wono−zielona pozwala
Fot. 8 w prosty sposób uzy−
skać trzeci kolor, zbli−
chwili przewodzi tylko jeden tranzy− żony do pomarańczo−
stor, drugi jest zatkany. Jestem prze− wego albo kolory po−
konany, że potrafisz samodzielnie średnie – wystarczy
zrozumieć działanie tego układu. zaświecić obie diody.
Uwaga! Diody
dwukolorowe, podob−
nie jak wszystkie zwy−
kłe diody LED wyma−
gają obwodów ogra−
niczających prąd.
Najczęściej używane są
diody czerwono−zielone,
jednak dostępne są też inne
pary: czerwono−żółte i zie−
lono−żółte. Dostępne są też
typy, gdzie obie struktury świe−
cące połączone są przeciwsob−
nie – wtedy dioda ma dwa wy−
prowadzenia, a kolor świecenia
zależy od biegunowości napię−
cia – patrz fotografia obok.
Spotyka się też czasem wyko−
nania zawierające czerwoną
diodę migającą (ostrzegawczą)
oraz zieloną zwykłą, świecącą
światłem ciągłym.
Obecnie dostępne są tak−
że diody trzykolorowe, za−
wierające struktury świecą−
ce w tak zwanych kolorach
podstawowych: czerwonym, zielonym i nie−
bieskim (ang. RGB; Red, Green, Blue).
Przez odpowiedni dobór jasności poszcze−
gólnych strukturtakiej trzykolorowej diody
Fot. 9 można uzyskać dowolną barwę światła.
(Roz)ładowanie kondensatora E = C*U2 / 2
T E C H N I K A L I A
W ćwiczeniu 2 przekonaliśmy się, że kondensator
może magazynować energię. Czym większa po− Koniecznie trzeba natomiast zrozumieć zależ−
jemność (i wyższe napięcie), tym więcej groma− ności czasowe w obwodzie RC, które badaliśmy
dzimy energii. Nie będzie Ci na razie niezbędny w ćwiczeniu 2 w układzie według rysunku 6.
wzór na energię gromadzoną w kondensatorze: W obwodach I i II płyną takie same prądy (porów−
Rys. O Rys. P
39
 Ośla łączka
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
Tranzystor mocy (bipolarny)
Na pierwszej
wyprawie po−
znaliśmy tranzy−
story. Wykorzy−
stywaliśmy ma−
łe tranzystory
BC548 i BC558
w obudowie
oznaczanej symbolem TO−92. Nietrudno
zgadnąć, że tranzystory te nie mogły przewo−
dzić zbyt dużych prądów, bo uległyby uszko−
dzeniu. Na fotografii 12 widzisz tranzystory,
mogące pracować przy znacznie większych
prądach. Są to tranzystory mocy w obudowie
oznaczanej TO−220. Fotografia 13 pokazuje
także inne tranzystory mocy w obudowach
TO−126 oraz w starych, metalowych TO−3
i TO−66. Działają dokładnie tak, jak poznane
wcześniej małe tranzystory z serii BC i mają
ten sam symbol. Ponieważ przy dużych prą−
dach będą się grzać, są nie tylko większe, ale
mają inną obudowę – wyposażone są w meta−
lową wkładkę. Umożliwia ona przykręcenie
tranzystora do tak zwanego radiatora. Radiator
to metalowy element, najczęściej aluminiowy,
którego jedynym zadaniem jest skutecznie
Fot. 12
Fot. 13
A2 26
Koniecznie zbuduj układ z rysunku 13 pokazuje model zmontowany na uniwer−
– część wyróżniona kolorową ramką to salnej płytce drukowanej. Dodałem tu
klasyczny tranzystorowy przerzutnik element wykonawczy w postaci tranzy−
Schmitta. Zapewnia on pewne i szybkie stora MOSFET. Dzięki niemu możesz
przełączanie. Jego działanie omówione pracować z dużym obciążeniem, na przy−
jest w części TECHNIKALIA. kład w postaci kilku żarówek samocho−
A po co dodaliśmy kondensator C1 na dowych o łącznej mocy do 50W. Oczy−
wejściu? Tłumi on ewentualne “śmieci” wiście, aby układ działał prawidłowo,
– zakłócenia, które z różnych powodów światło żarówki nie może padać wprost
pojawiają się na wejściu. Na naszej po− na fotorezystor FR (najlepiej fotorezystor
przedniej wyprawie miałeś do czynienia umieścić w rurce skierowanej w niebo).
z takimi “śmieciami” – dotykanie pal− Czułość możesz regulować w szero−
cem bazy tranzystora powodowało świe− kim zakresie zmieniając R1 − najpierw
cenie diody LED, bo ciało ludzkie dzia− niech ma on 100kΩ i w razie potrzeby
ła jak antena. Teraz dodając kondensator równolegle do niego dołączaj mniejsze.
pozbywamy się takich “śmieci”, a przy− Uwaga! Przy żarówkach o dużej mo−
najmniej silnie je tłumimy. cy niezbędny będzie zasilacz o wydajno−
Z podobnych względów w układzie ści prądowej rzędu kilku amperów lub
pojawiły się kondensatory C2 i C3. Nie akumulator samochodowy; tranzystor
wchodząc w szczegóły możesz je trakto− MOSFET może być podczas pracy gorą−
wać jako “pomocnicze baterie”, które za− cy (możesz go chłodzić przykręcając ra−
pobiegają różnym przykrym niespodzian− diator w postaci kawałka blaszki).
kom. Choć wiele
układów mogło−
by pracować bez
takich kondensa−
torów, warto je
stosować w każ−
dym układzie.
Układ z ry−
sunku 13 śmiało
można wykorzy−
stywać, ale Ty
zapewne ze−
chcesz zbudo−
wać układ bar− Rys. 13
dziej przydatny
w praktyce.
Możliwości jest
wiele, ale w każ−
dym przypadku
ze względu na
“śmieci” należy
też zastosować
przerzutnik
Schmitta. Mo−
żesz wykorzy−
stać schemat
z rysunku 14.
Fotografia 9 Rys. 14

naj rysunek 7), ale napięcia Ux i Uy są zupełnie Tak! Obwód, jak na rysunku O jest nazywany według pewnych charakterystycznych krzywych
T E C H N I K A L I A

inne. Przebiegi prądu i napięcia wyglądają jak
na rysunku N.
Czy po porównaniu przebiegów napięcia
Uwe i UX zgodzisz się z wnioskiem, że obwód
R1C1 z rysunku 6 niejako opóźnia zmiany
napięcia?
Rys. R
obwodem całkującym. Inna często spotykana na−
zwa to obwód opóźniający. Na razie nie musisz
wiedzieć wszystkiego, wystarczy Ci informacja, że
jest wykorzystywany do opóźniania oraz likwido−
wania “śmieci”, czyli różnego rodzaju niepożąda−
nych sygnałów.
Natomiast obwód pokazany na rysunku P jest
nazywany obwodem różniczkującym. Z porów−
nania przebiegów Uwe i UY wynika, że skraca on
przebieg wejściowy i w tej roli często jest wyko−
rzystywany. Oba obwody są też filtrami, ale to
zupełnie inna historia.
Zwróć uwagę, że napięcia i prąd w omawia−
nych obwodach nie zmieniają się liniowo, tylko
(wykładniczych). Jeśli masz wątpliwości, czy tak
jest, uważnie zaobserwuj w ciemności świecenie
diod podczas ćwiczenia 2.
Co ciekawe i ważne, w obwodzie RC czas,
w którym napięcie oraz prąd zmienią się o 63,2%
(wzrosną od zera do 0,632 wartości końcowej, al−
bo spadną od wartości maksymalnej do 0,368 tej
wartości) jest zawsze równy
T = R*C
Jest to tak zwana stała czasowa obwodu RC.
Ilustruje to rysunek R. Nie będę Ci tłumaczył,
skąd wzięło się te 0,632 i 0,368, bo to wyższa
szkoła jazdy.

40 Elektronika dla Wszystkich

 27 A2
Ćwiczenie 8 Proste generatory
Poznany właśnie przerzutnik Rys. 15
Schmitta pozwala też zbudować
prosty generator. Zbudujmy go
według rysunku 15, dodając do−
datkowy tranzystor T3. Częstotli−
wość drgań zależy głównie od
wartości elementów R1 i C1.
Zwróć uwagę, że wartości elemen−
tów są inne niż na poprzednich
schematach, a w przerzutniku za−
stosowano o jeden rezystor mniej.
Wypróbuj działanie z elementami
o różnych wartościach R1 w za−
kresie 10kΩ...220kΩ oraz C1
w zakresie 10nF...100µF.
Często w podręcznikach spotyka się in−
ny układ generatora. Możesz zmontować
układ według rysunku 16 i sprawdzić jego
działanie z różnymi wartościami rezysto−
rów i kondensatorów. Jest to tak zwany
przerzutnik astabilny − zauważ podobień−
stwo z rysunkiem 12. Pojemność C1 nie
musi być równa pojemności C2. Tak samo
pary rezystorów R1, R2 oraz R3, R4 nie
muszą być jednakowe, byle rezystory w ob−
wodach baz miały rezystancję kilkunasto−...
kilkudziesięciokrotnie większą niż rezystory w obwodach
kolektorów. Ja osobiście nie lubię takiego dwutranzystoro−
wego przerzutnika astabilnego i rzadko go stosuję.
Ćwiczenie 9
Migacz dużej mocy
z czujnikiem światła
Mając już sporo wiedzy o układach, mo−
żesz zbudować migacz
dużej mocy. Można dodać
tranzystor MOSFET N do
układu z rysunku 16, do−
łączając bramkę do kolek−
tora T2 (albo T1 – nie ma
różnicy). Można też dołą−
czyć MOSFET−a do
punktu A układu według
rysunku 15, podobnie,
jak pokazuje rysunek 14.
Rysunek 17 i fotografia
10 pokazują automatyczny Rys. 17
Przykładowo dla pojemności 4700µF i rezy−
stancji 1k stała czasowa wyniesie
T = 4700µF*1kΩ=4,7s
Co ciekawe, dla C=470µF i R=10kΩ stała cza−
sowa też wyniesie 4,7s. Podobnie dla
C=10µF i R=470kΩ oraz C=100nF i R=47MΩ.
Oczywiście prąd będzie coraz mniejszy, jednak
czas, w którym prąd lub napięcie zmienią swą war−
tość o 63,2% będzie zawsze taki sam.
Elektronika dla Wszystkich
Rys. 16
Dodatnie sprzężenie zwrotne
W ćwiczeniu 5 skierowaliśmy sygnał z wyjścia
wzmacniacza na jego wejście i pomogliśmy
w przełączaniu.
Obserwowaliśmy tak zwane dodatnie sprzęże−
nie zwrotne. Sprzężenie zwrotne to po prostu po−
danie (części) sygnału wyjściowego na wejście
wzmacniacza. Sprzężenie jest dodatnie, bo najpro−
ściej biorąc, wspomaga działanie sygnału wejścio−
wego. Dodatnie sprzężenie zwrotne polepsza dzia−
Ośla łączka
odprowadzić ciepło do otoczenia i tym sa−
E L E M E N Ta r z
mym nie dopuścić do przegrzania i uszko−
dzenia elementu. Sam tranzystor może być
w czasie pracy bardzo gorący – może mieć
nawet +1500C, ale wzrost temperatury powy−
żej +2000C doprowadzi do jego szybkiego
uszkodzenia.
Oprócz “zwykłych” tranzystorów mocy po−
pularne są też “darlingtony” mocy.
Tranzystor polowy MOSFET
E L E M E N Ta r z
Obok “zwy−
kłych”, czyli bi−
polarnych tranzy−
storów popularne
są też tak zwane
tranzystory polo−
we. Istnieje sześć
głównych rodza−
jów tranzystorów
E L E M E N Ta r z
polowych. Dzia−
łanie tranzy−
storów polo−
wych (nazy−
wanych też
unipolarny−
mi) jest zbli−
żone do dzia−
łania tranzy−
E L E M E N Ta r z
E L E M E N Ta r z
storów zwykłych, czyli bipolarnych. Jednak
poszczególne elektrody mają odmienne na−
zwy: bramka (G – gate) zamiast bazy, źródło
(S – source) zamiast emitera i dren (D – dra−
in) w miejsce kolektora. Zdecydowanie naj−
popularniejsze są obecnie tranzystory okre−
E L E M E N Ta r z
ślane jako MOSFET N (działają podobnie do
zwykłych NPN), a nieco mniej popularne są
tranzystory MOSFET P (podobne do PNP).
MOSFET to skrót Metal Oxide Semicon−
ductor Field Effect Transistor.
W zwykłym (bipolarnym) tranzystorze
pojawienie się prądu bazy otwiera tranzy−
stor, czyli powoduje pojawienie się prądu
TECHNIKALIA
łanie układów przełączających, pamiętających
i generatorów.
Sprzężenie zwrotne może być ujemne. Wtedy nie−
jako osłabia działanie sygnału wejściowego, inaczej
mówiąc przeciwstawia się działaniu sygnału wejścio−
wego. Ujemne sprzężenie zwrotne wykorzystuje się
powszechnie na przykład we wzmacniaczach audio,
gdzie poprawia i stabilizuje parametry − na razie nie
będziemy się zajmować tymi szczegółami.
Ciąg dalszy w następnym numerze EdW
85
 Ośla łączka A2 28
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
kolektora. W MOSFET−ach prąd dren−źródło migacz, włączający Fot. 10
pojawia się, gdy między bramkę a źródło zo− się tylko w nocy. Próg
stanie podane napięcie. Zapamiętaj, że w ty− włączania (jasność
powych warunkach pracy w obwodzie bram− oświetlenia) ustawisz
ki MOSFET−a nie płynie żaden prąd. Stero− dobierając R1, nato− G
wanie odbywa się na drodze napięciowej. miast częstotliwość D
Rysunek z poprzedniej strony ilustruje błysków zależy od S
działanie MOSFET−a N. Przy napięciach wartości R2 i C1.
bramki ujemnych, przy napięciu UGS rów−
nym zeru (oraz przy małych napięciach do−
datnich), tranzystor jest zatkany i w obwo−
dzie dren−źródło nie płynie prąd. Przy pew−
Ćwiczenie 10 Elektroniczna tęcza
nym dodatnim napięciu bramka−źródło (tak Jeśli do generatora z przerzutnikiem Rys. 18
zwane napięcie progowe oznaczane UGSth) Schmitta z rysunku 15 dodasz prosty mo−
tranzystor zaczyna się otwierać. To napięcie nitor napięcia (tranzystor, opornik i diodę
otwierania (progowe) nie jest ściśle ustalo− LED) według rysunku 18 (fotografia
ne, dla typowych MOSFET−ów mocy wyno− 11) przekonasz się, jak zmienia się napię−
si 3...4V. W tym zakresie napięć UGS małe cie na kondensatorze. Napięcie to,
zmiany napięcia bramki powodują duże a w konsekwencji jasność diody płynnie
zmiany prądu drenu. Gdy napięcie bramki zwiększa się i zmniejsza.
jest jeszcze większe, tranzystor zostaje cał− Jeśli zbudujesz dwa generatory, ta−
kowicie otwarty – dalszy wzrost napięcia już kie generatory z monitorami napięcia,
nic nie zmienia. W tym stanie całkowitego i dołączysz do nich dwukolorową dio−
otwarcia rezystancja MOSFET−a jest naj− dę LED, otrzymasz atrakcyjną elektro−
mniejsza (oznaczana RDSon). Fot. 11
Przekonałeś się, że działanie MOSFET−
ów jest podobne do działania zwykłych, niczna tęczę – kolor świecenia
czyli bipolarnych tranzystorów. Zwróć uwa− diody będzie się płynnie zmie−
gę, że najważniejszą różnicą jest sposób ste− niał, przyjmując odcienie czer−
rowania − MOSFET−y są sterowane napię− wonego, żółtego i zielonego.
ciem. W tranzystorze bipolarnym (zwy− W ciemności efekt świetlny jest
kłym) nie można zwiększyć napięcia UBE znakomity! Wszystkie kolory tę−
czy otrzymałbyś, stosując trzy
G
D

takie układy i diodę trzykoloro−

S

wą (R, G, B).
Piotr Górecki

S Ciąg dalszy w następnym numerze EdW

D
S

G
Informacje dotyczące zestawu EdW−A02 do „Oślej łączki“ znajdują się na stronie 120.
D

G
G

D
S powyżej 0,8V, bo związane to byłoby rezystancja w stanie otwarcia (RDSon) oraz
G
D z przepływem ogromnego prądu bazy, przy napięcie progowe (UGSth).
S
którym tranzystor uległby uszkodzeniu. Ina− Nawet jeśli wszystkiego nie rozumiesz,
czej jest z MOSFET−ami. Tu prąd bramki nie bój się MOSFET−ów! Są to bardzo poży−
nie płynie, a w zakresie napięć bramka− teczne elementy – polubisz je, gdy je poznasz
źródło ±15V nie trzeba się obawiać uszko− w praktyce.
dzenia tranzystora. Tranzystory MOSFET pracują zazwy−
S
DG Najważniejszymi parametrami MO− czaj w roli wyłączników sterowanych na−
GS DGS
D SFET−a są: maksymalne napięcie drenu pięciem, jak pokazuje rysunek poniżej.
DGS
(UDSmax), maksymalny prąd drenu (IDmax), Zdecydowanie najczęściej używane są MO−
SFET−y N dużej mocy, w tak zwanych obu−
dowach TO−220. Niektóre, na przykład
BUZ10, BUZ11, IRF540 mogą pracować
przy prądach ponad 20A i napięciach drenu
do 50V. Inne mogą pracować przy napię−
ciach nawet 500V czy 600V. Górna fotogra−
fia pokazuje kilka najpopularniejszych
MOSFET−ów dużej mocy w obudowach
TO−220. Dolna fotografia pokazuje MO−
SFET−y w małych obudowach oznaczanych
TO−92.

Ciąg dalszy w następnym numerze EdW

86 Elektronika dla Wszystkich

 29 A2 Ośla łączka

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

Ćwiczenie 11 Nocny dręczyciel Płytka drukowana
Ogromna większość układów elektronicz−
Możesz zbudować wrednego elektro− nych montowana jest na płytkach drukowa−
Fot. 12
nicznego dręczyciela. Układ o podob− nych. Płytki drukowane wykonywane są
nym działaniu od lat cieszy się wielką z laminatu, pokrytego z jednej lub obydwu
popularnością wśród Czytelników Elek− stron cienkimi warstwami miedzi. Typowa
troniki dla Wszystkich. Gdy dyskretnie grubość warstwy miedzi to 0,035mm
zostawisz go u kolegi lub u koleżanki (35µm). Fotografia pokazuje kawałki lami−
w mieszkaniu gdzieś na szafie lub wyso− natu miedziowanego jednostronnie.
ko na półce, zacznie działać dopiero po
zapadnięciu zmroku (zgaszeniu światła).
W ciemności co kilkanaście czy kilka−
dziesiąt sekund będzie wydawać
króciutkie i ciche, a jednak niepokojące
piski. Gdy zaintrygowany piskami nie−
szczęśnik włączy
światło by poszu−
kać źródła dźwięku Fot. 13A
– układ umilknie,
uniemożliwiając
lokalizację. W procesie wytwarzania płytek druko−
Taki dowcip wanych z takiego “surowego” laminatu
zrobisz koledze nie wiercone są otwory, niepotrzebne obszary
w tygodniu, lecz miedzi są usuwane, nanoszone są napisy
w piątek lub sobo− i rysunki elementów, a na koniec płytka jest
tę, bo z pewnością pokrywana lakierem ochronnym.
nie zaśnie on tej Profesjonalne płytki drukowane, jak te
nocy (a Ty potem pokazane na fotografii poniżej, wykony−
przez kilka dni na wane są w skomplikowanym procesie tech−
wszelki wypadek nologicznym, z użyciem maszyn−automa−
nie pokazuj się mu tów. Hobbyści mają kilka prostszych spo−
na oczy). sobów, umożliwiających wykonanie uży−
Uwaga! Dręcze− tecznych płytek. Często malują ścieżki
nie osób nie mają− specjalnym pisakiem, wytrawiają niepo−
cych poczucia hu− trzebne obszary miedzi w roztworze chlor−
Fot. 13B
moru oraz nadmier− ku żelaza, wiercą otwory za pomocą małej
nie nerwowych gro− wiertarki, a powierzchnię miedzi zabezpie−
zi śmiercią lub ka− czają roztworem kalafonii w spirytusie.
lectwem i jest suro−
wo wzbronione!
Schemat dręczy−
ciela pokazany jest
na rysunku 19. Jest
to wersja 3−wolto−
wa, zasilana jedną
baterią litową albo
dwiema bateryjka−
mi zegarkowymi.
Fotografia 12

Histereza
T E C H N I K A L I A

W układach z dodatnim sprzężeniem zwrotnym, Rys. S

badanych w ramach ćwiczeń 5 i 7 zaobserwowali−
śmy ciekawe zjawisko. Choć na wejście podawane
było powoli zmieniające się napięcie, napięcie
wyjściowe nie zmieniało się płynnie − układ jakby
“przeskakiwał” z jednego stanu do drugiego i to ja−
koś dziwnie. Próg “przeskakiwania”, ściślej prze−
rzutu zależał od tego, czy napięcie UA na wejściu
układu z rysunku rosło, czy malało. Zaobserwowa−
liśmy zjawisko histerezy, a układ nazywany jest
przerzutnikiem Schmitta. Rysunek Sa pokazuje
charakterystykę prostego wzmacniacza dwutran−
zystorowego zasilanego napięciem 9V. Nie bój się
takich rysunków – przecież to wszystko jest bezna−

Elektronika dla Wszystkich 37

 Ośla łączka
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
Inni wykorzystują metodę fotochemiczną,
jeszcze inni specjalną folię.
Fotografia pokazuje wykonane starannie
amatorskie płytki drukowane.
Lutownica
Jedno z podstawowych narzędzi elektronika.
Rozgrzana do temperatury +250...+400oC
końcówka grota roztapia stop lutowniczy,
tak zwaną cynę, i tym samym pozwala na
łatwy montaż i demontaż układów elektro−
nicznych. Fotografia poniżej pokazuje po−
pularną lutownicę, dobrze nadającą się dla
początkujących.
dziejnie proste. Oś pozioma reprezentuje napięcie
T E C H N I K A L I A
wejściowe Uwe, a oś pionowa – napięcie wyjścio−
we Uwy. Jeśli napięcie wejściowe jest mniejsze od
napięcia progowego UP, na wyjściu napięcie jest
niskie. Gdy napięcie wejściowe jest większe niż
UP, napięcie wyjściowe jest bliskie 9V. Działanie
jest jasne i proste.
Inaczej jest z przerzutnikiem Schmitta. Charak−
terystyka jakiegoś przerzutnika Schmitta zasila−
nego napięciem 9V jest pokazana na rysunku Sb.
Jeśli napięcie wejściowe rośnie (co zaznaczyłem
kolorem zielonym), stan wyjścia gwałtownie zmie−
ni się przy napięciu oznaczonym UP2 wynoszącym
około 4,5V– napięcie wyjściowe zwiększy się.
Dalsze zwiększanie napięcia wejściowego nic na
38
pokazująca ten sam model z dwóch Rys. 19
stron udowadnia, że układ można z po−
wodzeniem zrealizować “w pająku“.
Praktyczne testy tego i innych drę−
czycieli wykazały, iż możliwa jest bu−
dowa podobnego układu zasilanego
z jednej maleńkiej bateryjki 1,5V.
Schemat takiej wersji pokazany jest na
rysunku 20, a dwa modele na foto−
grafiach 13a i 13b.
Rys. 21
Rys. 22
Sygnał z brzęczyka nie może być
zbyt głośny i zbyt długi, bo łatwa bę−
dzie jego lokalizacja. Jeśli chcesz, mo−
żesz zmieniać wartości elementów C1
i R1, decydujące o długości pisku oraz
czasie powtarzania. Na czas testów
odłącz fototranzystor, wtedy układ bę−
dzie pracował cały czas.
Jak widać, model z fotografii 13A zo−
stał zmontowany na... tekturce, a końców−
ki elementów zostały ze sobą zlutowane.
Wykorzystałem wydruk z drukarki. Ty, je−
śli chcesz, wykorzystasz podobny wydruk
zamieszczony na rysunku 21 i na wkład−
ce w tym numerze EdW (lub jego ksero−
kopię, by nie psuć artykułu).
Elementy do opisywanych ćwiczeń
wchodzą w skład zestawu A02, nato−
miast płytkę drukowaną można zamówić
oddzielnie
Uwaga 1. Gdyby w pokoju, gdzie
podrzucisz dręczyciela nigdy nie zapa−
dała całkowita ciemność (np. z winy
lampy ulicznej, świecącej przez okno)
musisz umieścić pipka w odpowiednim
wyjściu nie zmieni. Jeśli natomiast napięcie wej−
ściowe będzie się zmniejszać (co zaznaczyłem ko−
lorem czerwonym), wtedy gwałtowna zmiana sta−
nu wyjścia nastąpi przy napięciu wejściowym UP1
wynoszącym około 0,8V, czyli znacznie niższym
niż napięcie UP2.
Przebieg z rysunku Sb pokazuje tak zwaną
pętlę histerezy. W praktyce mówiąc o histerezie
mamy na myśli różnicę napięć U P2 i U P1
(UP2−UP1) – zaznaczyłem ją kolorem niebieskim.
Wielkość (napięcia) histerezy zależy od wartości
elementów.
Zauważ, że pożyteczny układ przerzutnika
Schmitta jest wzmacniaczem – wzmacniaczem
z dodatnim sprzężeniem zwrotnym.
A2 30
Rys. 20
miejscu, na przykład pod szafą czy na
półce za książkami, gdzie jest ciemniej.
Możesz też zmodyfikować układ,
włączając fototranzystor równolegle do
kondensatora C1. Wtedy można regulo−
wać czułość zmieniając wartość R1.
Ponieważ zmiana wartości R1 zmieni
częstotliwość pojawiania się pisków,
trzeba wtedy odpowiednio zmienić
wartość C1.
Uwaga 2. Układ może nie działać
zaraz po zmontowaniu ze względu na
możliwość tzw. rozformowania kon−
densatora C1 – po pewnym czasie za−
cznie działać normalnie. Aby wyklu−
czyć taką niespodziankę, wystarczy
przed wlutowaniem kondensatora C1
dołączyć go do zasilacza lub baterii
(6...12V) na co najmniej godzinę,
pamiętając o tym, żeby plus konden−
satora dołączyć do plusa zasilacza.
Przerzutnik bistabilny
Zwiększając głębokość dodatniego sprzężenia
zwrotnego w przerzutniku Schmitta rozszerzamy pę−
tlę histerezy. Można powiedzieć, że przy odpowie−
dnio silnym sprzężeniu szerokość pętli będzie równa
napięciu zasilającemu i wtedy... układ przestanie peł−
nić funkcję przerzutnika Schmitta, stanie się nato−
miast przerzutnikiem bistabilnym – elementem pa−
miętającym, mającym dwa stabilne stany wyjściowe.
Obserwowaliśmy to w ćwiczeniach 5 i 6.
Generator
Może Cię zaskoczę informacją, że klasyczny gene−
rator, czyli urządzenie wytwarzające przebiegi
zmienne, też... jest wzmacniaczem. Tak! Generator
Elektronika dla Wszystkich
 31 A2
Ćwiczenie 12 Dyskotekowy gadżet
Elektroniczna tęcza z ćwiczenia 10 jest
bardzo atrakcyjna, jednak układ zawiera
wiele elementów. Zbuduj teraz znacznie
prostszy, migający kolorami drobiazg,
który będzie ozdobą spotkania towarzy−
skiego. Wykorzystaj schemat z rysun−
ku 23. Zmontowany układ możesz
Rys. 23
Ćwiczenie 13 Zaawansowany symulator
alarmu (samochodowego)
Właściciele tańszych samochodów nie
zakładają alarmu, tylko instalują diodę
migającą, sprawiającą wrażenie, że
w aucie jest system alarmowy. Z pozna−
Rys. 24
jest wzmacniaczem, w którym (mówiąc najpro−
ściej) występuje dodatnie sprzężenie zwrotne i ja−
kiś obwód czasowy – porównaj rysunki 10...18.
Generatory wykorzystujemy bardzo często,
a różnorodność rozwiązań układowych może przy−
prawić o ból głowy. Wkrótce poznasz jeszcze inne
popularne generatory.
Lutowanie
Praktycznie wszystkie układy elektroniczne monto−
wane są z pomocą lutowania. Urządzenia fabrycz−
ne wytwarzane seryjnie lutowane są z wykorzysta−
niem automatów. Pojedyncze układy montowane są
ręcznie, przy użyciu lutownicy. Lutownica służy do
roztopienia specjalnego stopu, zwanego potocznie
Elektronika dla Wszystkich
przypiąć do ubrania w charakterze bro−
szki czy wisiorka. Układ możesz zmon−
tować w jakikolwiek sposób, na przy−
kład na tekturce lub “w pająku”, jak mo−
del z fotografii 14.
Fot. 14
nych “klocków” możesz zbudować zaa−
wansowany symulator alarmu. Możesz
wykorzystać układ z poprzedniego ćwi−
czenia. Bardziej rozbudowany sterownik
cyną i właśnie ten stop trwale łączy końcówki ele−
mentów i punkty lutownicze płytek drukowanych
Zapamiętaj, że choć mówimy “cyna”, mamy
na myśli stop, składający się głównie z cyny i oło−
wiu. Co ciekawe i ważne, “cynowy” drucik (o śre−
dnicy 0,5...2mm) ma wewnątrz dodatkowe nitki
topnika. Możesz to zauważyć na powiększonej
części fotografii z następnej strony.
Ten topnik jest wręcz niezbędny. Bez topnika
praktycznie nie da się lutować. Rzecz w tym, że lu−
townica ma temperaturę około 3000C. Do takiej
mniej więcej temperatury rozgrzewana jest nie tyl−
ko “cyna”, która staje się ciekła, ale również koń−
cówki elementów i punkty lutownicze. W tak wy−
sokiej temperaturze następuje wprawdzie szybkie
Ośla łączka
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
Lutownice lepszej klasy zwykle mają
grzałkę na 24V i wymagają dodatkowego
zasilacza. Wbrew pozorom, nie jest to
wada. Fotografia poniżej pokazuje najpro−
stszą profesjonalną stację lutowniczą zna−
nej firmy Weller z lutownicą 24V.
W takich lepszych lutownicach grot po−
krywany jest cienką warstwą specjalnych
stopów (których głównym składnikiem jest
żelazo), dzięki czemu proces niszczenia
grota jest nieporównanie wolniejszy.
Najtańsze lutownice mają grot wykona−
ny z kawałka zwykłego pręta miedzianego.
W trakcie lutowania, w wysokiej tempera−
turze miedź z grota pomału rozpuszcza się
w stopie lutowniczym (cynie). Grot ulega
stopniowemu zniszczeniu i trzeba go okre−
sowo wymieniać.
Każdy grot podczas używania ulega za−
brudzeniu i należy go co jakiś czas wyczy−
ścić i pobielić. Właściciele najtańszych lu−
townic często czyszczą grot na zimno za po−
mocą pilnika albo papieru ściernego “do ży−
wej miedzi”, a potem po rozgrzaniu nakłada−
ją nań cynę. W przypadku lepszych lutownic
z grotem pokrywanym żelazem taka proce−
dura jest ogromnym błędem, bo niszczy war−
stwę ochronną. Zamiast pilnika czy papieru
ściernego należy używać zwilżonej specjal−
nej gąbki – dalsze wskazówki podane są
w części pt. TECHNIKALIA.
tworzenie tlenków lutowanych metali (swego ro−
T E C H N I K A L I A
dzaju rdzy), ale także ich niszczenie. Topnik odgry−
wa bardzo ważną rolę – pomaga niszczyć tlenki,
które przeszkadzają w dobrym połączeniu i jedno−
cześnie zabezpiecza przed tworzeniem się nowych.
Aby zniszczyć tlenki istniejące na powierzch−
ni lutowanych elementów, trzeba lutowane koń−
cówki dobrze rozgrzać w obecności topnika.
Zasadniczo wystarczy do tego topnik zawarty
wewnątrz drucika “cyny”. Gorzej, gdy ktoś chce
zaoszczędzić i odzyskuje cynę z wcześniej luto−
wanych układów. Tak odzyskana cyna praktycznie
nie zawiera już topnika i lutowanie nią nie zapew−
nia dobrego połączenia. Ratunkiem jest wtedy
użycie oddzielnego topnika – najczęściej jest to
39
 Ośla łączka A2 32

prezentowany jest na rysunku 24 i za−
wiera dwukolorową diodę, która świeci
trzema (tak!) różnymi kolorami w niety−
powym rytmie. Dodatkowo brzęczyk da−
je sygnały dźwiękowe.
Z całą pewnością taki sposób sygnali−
zacji skuteczniej odstraszy złodzieja,
wskazując na obecność skomplikowane−
go systemu alarmowego.
Układ tylko na pozór jest skompliko−
wany – w rzeczywistości zawiera dwa
znane Ci już generatory zrealizowane na
tranzystorach PNP. Dodatkowy tranzy−
stor T5 jest niezbędny, żeby wyłączyć
symulator (zwłaszcza przeszkadzający
brzęczyk) na czas jazdy. W tym celu wy−
starczy dołączyć punkt oznaczony S do
obwodu, gdzie napięcie pojawia się po
przekręceniu kluczyka w stacyjce (nato−
miast na punkcie P napięcie musi wystę−
pować przez cały czas). Jeśli nie bardzo
rozumiesz, o co chodzi, zapytaj posiada−
czy samochodów – oni Ci wyjaśnią.
Układ może być wykorzystany także
do innych celów i na pewno wzbudzi
ciekawość i pytania: co to jest i
jak działa? Wtedy punkt S pozostanie
niepodłączony.
Uwaga 1. Model pokazany na foto−
grafii 15 nie zawiera tranzystora T5 i re−
zystorów R10 i R11.
Uwaga 2. Ponieważ symulator zain−
stalowany będzie w samochodzie,
gdzie występują wibracje, wstrząsy
i duże zmiany temperatury, musisz
zmontować układ wyjątkowo solidnie.
Gotowy moduł warto, a nawet trzeba
zabezpieczyć potem lakierem izolacyj−
nym, zalewą silikonową albo ostatecz− Fot. 15
nie jakąś farbą.

Ćwiczenie 14 Automat reklamowy − tańczące lampki

Niewielka modyfikacja układu z rysun−
ku 22 przekształci go w atrakcyjny au−
tomat reklamowy, gdzie rozrzucone na
większej powierzchni kolorowe świa−
tełka migają w na pozór przypadko−
TECHNIKALIA TECHNIKALIA TECHNIKALIA TECHNIKALIA
wym rytmie. Układ taki zbudujesz we−
dług rysunku 25. Każdy tranzystor ste−
ruje pracą łańcucha złożonego z trzech
diod (dowolnego rozmiaru, kształtu
i koloru).
Uwaga! Zwykle dłuższa końcówka dio−
dy LED jest końcówką dodatnią. Zdarzają
się jednak diody LED, zwłaszcza 3−mili−
metrowe, gdzie jest odwrotnie. Przed osta−
tecznym zmontowaniem warto na wszelki

kalafonia (kawałki kalafonii zobaczysz na foto− fragment stopi się

grafii poniżej). i trwale połączy
końcówki lub koń−
Kalafonia i cyna cówkę z płytką.
Prawidłowy lut
i połączenia niepra−
widłowe pokazane
są na rysunku T.
Błędem jest nabie−
ranie na grot lutow−
nicy kawałka cyny
i próba nałożenia
tej płynnej kropli
na łączone elemen−
ty – topnik zawarty
w druciku cyny
zdąży się wytopić
i odparować, a koń−
cówki elementów
Choć wykorzystywanie zużytej cyny z odzysku nie zostaną należy−
nie jest zalecane, każdy elektronik ma pod ręką tro− cie rozgrzane.
chę kalafonii, która przydaje się między innymi do W efekcie powstają
tak zwanego pobielania. Chodzi o to, że amatorzy tak zwane zimne
często wykorzystują starsze elementy, których luty – kiepskie po−
końcówki z czasem zdążyły zaśniedzieć, czyli po− łączenia, które po pewnym czasie przestają łączyć
kryć się warstewką ciemnego nalotu tlenków. Taki i przerywają obwód, a efektem zwykle są trzaski
nalot czasem wręcz uniemożliwia lutowanie – cy− i okresowe przerwy w działaniu. Zimne luty są
na nie chce “złapać” zaśniedziałej powierzchni. zmorą elektroników – urządzenie czasem działa
Przed właściwym lutowaniem takie zaśniedziałe dobrze, czasem nie i trudno znaleźć przyczynę.
końcówki należy pobielić z użyciem kalafonii
i “świeżej” cyny. Pobielenie polega na nałożeniu
gorącą lutownicą cienkiej warstewki cyny w obe−
cności topnika. Czasem końcówki są tak mocno
zaśniedziałe, że przed pobieleniem trzeba je oczy−
ścić, skrobiąc je nożem lub drobnym papierem Rys. T
ściernym.
Właściwe lutowanie polega na rozgrzaniu lu− Początkujący bardzo często wykonują takie
townicą końcówki elementu (końcówek elemen− zimne luty, bo boją się przegrzać elementy – w li−
tów) i przytknięciu do nich drucika cyny, którego teraturze często spotyka się ostrzeżenia przed prze−

40 Elektronika dla Wszystkich

 33 A2 Ośla łączka

wypadek sprawdzić biegunowość LED−

ów za pomocą baterii i rezystora 1kΩ.
Efekt jest naprawdę ciekawy, trzeba
tylko rozmieścić lampki w sposób
“przypadkowy” na dużej powierzchni.
Możesz zwiększyć liczbę generatorów,
możesz zastosować układ z tranzystorami
PNP (BC558), jak na rysunkach 23, 24.
Możesz też do punktów oznaczonych
A...D dołączyć cztery MOSFET−y (jak na
rysunkach 14, 17) i zamiast diod LED za−
stosować żarówki 12V. Taka wersja z ża−
rówkami będzie jednak pobierać bardzo
dużo prądu i mały zasilacz wtyczkowy na
pewno nie da sobie rady − dobrym roz− Rys. 25
wiązaniem byłby wtedy akumulator.

Ćwiczenie 15 Strzelnica laserowa

Jeśli oświetlisz wskaźnikiem laserowym z odległości
Fot. 16
fotoelement układu zbudowanego we− 2 metrów nie
dług rysunku 26 i fotografii 16, wtedy jest wcale takie
brzęczyk zostanie włączony na około se− proste. Przeko−
kundę, informując o celnym “strzale”. naj się o tym
Wystarczy do tego popularny wskaźnik osobiście!
laserowy w formie długopisu czy bre− Układ z ry−
loczka. Taki prosty odbiornik umożliwia sunku 26 zawie−
zorganizowanie zawodów, które wyłonią ra kolejny poży−
najlepszego strzelca. Wbrew pozorom teczny “klo−
trafienie w niewielki fotoelement nawet cek”. Część

grzaniem. Rzeczywiście, elementy mogą ulec Lutownica zwracam uwagę na profesjonalną lutownicę ze

TECHNIKALIA TECHNIKALIA TECHNIKALIA

przegrzaniu, ale nie można tu przesadzić w żadną
stronę. Niedogrzanie jest równie złe jak przegrza−
nie. A gdzie jest złoty środek?
Wykonanie dobrego lutu powinno trwać 2...3
sekundy. W tym czasie dobrze nagrzana lutownica
(około +3500C lub więcej) rozgrzeje końcówkę
elementu usuwając tlenki i nie powodując uszko−
dzenia elementu.
Przy wyborze lutownicy warto wziąć pod uwagę
kilka czynników. Na początek całkowicie wystar−
czy prosta lutownica o mocy 15...25W, na przykład
taka, jak na fotografii poniżej. Warto od razy zao−
patrzyć się w podstawkę, by lutownica nie leżała
na stole (biurku) i by tym samym uniknąć ryzyka
uszkodzenia mebli.
stabilizacją temperatury, na przykład WTCP−50
renomowanej firmy Weller, czy znacznie tańszą
krajową z firmy Elwik (dostępne w AVT i fir−
mach Ambex i Elwik − zobacz reklamy). Wiele
osób kupuje 24
Inne narzędzia
Podczas montażu, w tym podczas lutowania, abso−
lutnie niezastąpiona jest dobra pinceta.

Najlepsze są pincety medyczne. Pincety ko−

Zwykła lutownica o mocy ponad 40W nie jest
zalecana. Niektórzy wykorzystują lutownice trans−
formatorowe. Osobiście nie polecam takowej, choć
przed wielu laty przez pewien czas używałem cięż−
kiej pistoletowej lutownicy transformatorowej.
Obecnie elementy i płytki są coraz mniejsze i cięż−
ka “transformatorówka” wyrabia szkodliwe nawy−
ki, tymczasem lutownica powinna być lekka.
Nie polecam leciutkich i tanich lutownic ze
Wschodu, przede
wszystkim dlatego,
że nie spełniają
norm bezpieczeń−
stwa, a i jakość wy−
konania bywa fatal−
na. Jeśli ktoś dyspo−
nuje odpowiednim
zasobem gotówki,
smetyczne są niemal bezwartościowe, natomiast
delikatne pincety zegarmistrzowskie są znakomi−
ta pomocą, ale tylko przy montażu miniaturo−
wych elementów nie posiadających wyprowadzeń
(tzw. SMD).
Oprócz lutownicy, cyny, pincety i kalafonii każ−
dy elektronik powinien też mieć dobry odsysacz.
Ta prosta pompka pozwoli w prosty sposób
wylutować elementy z płytki. Dane połączenie
należy podgrzać lutownicą, zbliżyć doń końcówkę
odsysacza i nacisnąć przycisk. Roztopiona cyna
zostanie odessana. Odsysacz trzeba okresowo czy−
ścić (w niektórych tłok smaruje się olejem, w in−
nych – talkiem lub jakimś pudrem).

Elektronika dla Wszystkich 85

 Ośla łączka
zaznaczona czerwoną ramką to kla−
syczny przerzutnik monostabilny, zwa−
ny też uniwibratorem. Pobudzony krót−
kim impulsem przechodzącym przez
kondensator C1 wytwarza impuls o sta−
łej długości.
Tylko dla dociekliwych. Co ciekawe,
podczas testów okazało się, iż nie można
dołączyć brzęczyka piezo między kolek−
tor T2 a plus zasilania, bo... przerzutnik
Warto zaopatrzyć się w niedrogi przyrząd,
TECHNIKALIA TECHNIKALIA TECHNIKALIA
zwany trzecią ręką. Chwytaki trzeciej ręki od−
dadzą nieocenione usługi podczas montażu
wszelkich układów.
Każdy elektronik powinien też posiadać nie−
duże, ostre szczypce boczne.
Służą do obcinania zbyt długich końcówek
elementów. Na początek wystarczą Ci tanie
TECHNIKALIA TECHNIKALIA
szczypce za kilka złotych. Kiedy już się rozsma−
kujesz w elektronice, zapewne zechcesz wydać
nawet kilkadziesiąt złotych (tak!) i zakupić deli−
katniejsze, przyjemniejsze w użyciu szczypce
dobrej firmy.
Grot każdej lutowni−
cy ulega podczas pracy
zabrudzeniu resztkami
topnika, wypaloną cyną,
itp. W efekcie coraz
mniej powierzchni grota
jest prawidłowo zwilżo−
na przez cynę. Do czyszczenia grota warto uży−
wać specjalnej gąbki (koniecznie wilgotnej).
Nie jest to zwykła gąbka, tylko specjalna
włóknina, odporna na temperaturę. Kawałek ta−
kiej gąbki do czyszczenia lutownicy można ku−
pić w sklepach elektronicznych. Bardzo podobne
gąbki są również dostępne w sklepach gospodar−
stwa domowego.
Grot lutownicy (gorący) należy okresowo wy−
cierać o zwilżoną gąbkę i zaraz po tym pobielić go
za pomocą kawałka świeżej cyny.
86
monostabilny staje się generato−
rem. Trzeba było dodać tranzystor
T3, który skutecznie separuje brzę−
czyk od przerzutnika.
Piotr Górecki
Sposoby montażu
Hobbyści wykorzystują różne sposoby montażu
swoich układów. Oczywiście połączenia powin−
ny być lutowane.
Najczęściej montuje się układy na płytkach
drukowanych zaprojektowanych specjalnie do
danego układu. Montaż rozpoczyna się od ele−
mentów najmniejszych (zwory z drutu, rezysto−
ry), a potem kolejno lutuje się coraz większe
(kondensatory, tranzystory, itd.).
Niektórzy kolejno wkładają w otwory po jed−
nym elemencie i lutują jego końcówki. Inni wkła−
dają kilka – kilkanaście elementów, a potem lutu−
ją je wszystkie naraz.
Na początek radzę Ci lutować elementy poje−
dynczo. Powód jest prozaiczny: małe lutownice
o mocy 13...25W znacznie stygną podczas luto−
wania. Przy lutowaniu seryjnym może się oka−
zać, że temperatura grota jest za mała i w rezul−
tacie powstaną tzw. zimne luty.
Przy montażu układu z nowych elementów
nie ma potrzeby używać kalafonii – wystarczy
topnik zawarty w druciku “cyny”.
Nie zawsze montaż na płytce jest najlepszym
rozwiązaniem. Proste układy można zmontować
w tzw. “pająku” (inni mówią “na sznurkach”).
“Pająk” wbrew pozorom, może się okazać bar−
dzo dobrym sposobem montażu, zwłaszcza jeśli−
by układy miały mieć zamałe wymiary, by zmie−
ścić je w małej obudowie. Modele do ćwiczeń
12 i 13 zmontowane są “w pająku”.
Gdy rozmiary nie są problemem, można
zmontować układ na tekturce i lutować koń−
cówki od spodu (ćwiczenie 11, fot. 13A). Mon−
taż na tekturce ma liczne zalety, ale również wa−
dy. Na przykład wilgotna tektura może (słabo)
przewodzić prąd i uniemożliwić działanie nie−
jednego układu. Dlatego na tekturce montuje się
tylko układy eksperymentalne, które mają praco−
wać jedynie przez krótki czas.
Zdecydowanie częściej montuje się układy
na uniwersalnych płytkach drukowanych. Kto
uzna, że nie warto projektować i wykonywać
płytki drukowanej do jednego egzemplarza urzą−
dzenia, zazwyczaj wykorzystuje płytkę uniwer−
salną. Uważaj – przy montażu na “uniwersalce”
najłatwiej popełnić błąd.
Typowe błędy
Generalną zasadą jest, by po zmontowaniu a przed
włączeniem zasilania dokładnie obejrzeć układ
i sprawdzić, czy nie ma pomyłek. Jeszcze lepiej dać
go do sprawdzenia komuś innemu. Praktyka poka−
zuje bowiem, że najwięcej niepowodzeń wynika
z błędów w montażu (brak połączeń, zwarcia, nie−
właściwe wartości elementów, itp.). Nieporówna−
nie rzadziej, ale też może się zdarzyć, że fabrycznie
nowy element jest niesprawny. Sporadycznie zda−
rza się, że wartość nie odpowiada nadrukowi na
elemencie albo element jest niesprawny “od uro−
dzenia”. Dlatego niektórzy mają zwyczaj przed
A2 34
Rys. 26
zmontowaniem układu sprawdzać wszystkie ele−
menty za pomocą dobrego multimetru.
Oprócz pomyłek w montażu najczęstsze błędy
to: używanie cyny z odzysku, co prowadzi do zim−
nych lutów, używanie zbyt dużej i ciężkiej lutowni−
cy (transformatorówki) i odwrotne podłączenie za−
silania, co niesie ryzyko uszkodzenia elementów.
Nie bój się lutownicy!
Wiele osób niesłusznie obawia się używania lu−
townicy. Kandydaci na elektroników boją się po−
parzyć lutownicą, która może mieć nawet
+400oC, z kolei współdomownicy boją się, że
gorąca lutownica zniszczy biurko lub stół, a cie−
kła cyna – podłogę. Lutownica rzeczywiście jest
bardzo gorąca, jednak nie zdarzają się tragiczne
poparzenia. Nawet gdy dotkniesz palcem grota,
mały bąbel pojawi się tylko na kilka dni – trud−
no, będziesz potem pamiętać o ostrożności.
Aby tego uniknąć, wystarczy zastosować so−
lidną podkładkę na stół – gruby karton albo lepiej
kawałek laminowanej płyty. Dobrze Ci radzę − je−
śli chcesz lutować, koniecznie zaopatrz się w taką
podkładkę! Lutownica powinna mieć podstawkę.
Spokojnie przygotuj stanowisko pracy, żeby
móc dobrze usiąść i oprzeć ręce. Pozostaje jeden
problem: lutowane elementy uciekają po stole
podczas lutowania. Problem rozwiązuje chwytak
zwany trzecią ręką – przekonasz się, że elektro−
nikowi brakuje jednej ręki. Nie musi to być fa−
bryczna trzecia ręka – niektórzy robią użyteczny
przyrząd ze spinacza do bielizny, umocowanego
na jakiejś sztywnej podstawie. Przykład znaj−
dziesz na fotografii poniżej.
Gdy już przygotujesz dobrze oświetlone sta−
nowisko pracy, poćwicz trochę, na przykład lutu−
jąc rezystory. Posługuj się przy tym pincetą. Po−
czątkujący bardzo często parzą palce trzymając
w ręku elementy podczas lutowania. Nieprzypad−
kowo wbijam Ci w głowę, że dobra pinceta jest
niezbędna. Nie tylko pomoże chwytać drobne ele−
menty, ale właśnie chroni przedpoparzeniami.
Przykład stanowiska pracy z laminatową
płytą ochronną i podstawowymi narzędziami
pokazany jest na stronie 40.
Elektronika dla Wszystkich
 35 A2 Ośla łączka

Biblioteczka Praktyka

BIBLIOTECZKA PRAKTYKA BIBLIOTECZKA PRAKTYKA BIBLIOTECZKA PRAKTYKA BIBLIOTECZKA

W codziennej praktyce można spotkać bardzo wiele ty−
pów tranzystorów. Różnią się one budową wewnętrzną i pa−
rametrami. Szczegółowe katalogi wszystkich tranzystorów,
jakie można spotkać, zajęłyby całą dużą bibliotekę. Na po−
czątek zapewne wystarczy Ci garść informacji podanych na
tej stronie. Na fotografiach pokazano popularne tranzysto−
ry i standardowy rozkład wyprowadzeń. W tabelach znaj−
dziesz podstawowe parametry najczęściej stosowanych
tranzystorów: zwykłych, "darlingtonów" oraz MOSFET−
ów. Na razie być może nie rozumiesz znaczenia wszyst−
kich parametrów. Nie przejmuj się − z czasem wszystko
zrozumiesz i docenisz te tabele. Zwróć uwagę na parametry najpro−
stsze i najważniejsze: napięcie maksymalne i prąd maksymalny.
Tych parametrów nie wolno przekraczać, a zawsze lepiej pozostawić
pewien zapas. Zna−
czy to, że tranzystor
Tranzystory bipolarne zawsze powinien
zwykłe i "darlingtony" pracować z napięcia−
Polary− V CEmaxI Cmax Wzmoc− mi i prądami mniej−
Typ P
zacja tot
nienie szymi od podanych
2N2222 NPN 30V 0,8A 500mW 100min
2N2369 NPN 15V 0,5A 360mW 40/120
w katalogu wartości
BC107 NPN 45V 0,1A 300mW 110min maksymalnych.
BC108 NPN 20V 0,1A 300mW 120min
BC109 NPN 20V 0,1A 300mW 180min
BC177 PNP 45V 0,1A 300mW 70min Kolejnym bardzo ważnym
BC178 PNP 25V 0,2A 300mW 70min Tranzystory MOSFET parametrem jest moc maksy−
BC179 PNP 20V 50mA 300mW 70min Ka− Obu− IDmax PTOTmax VGS(OFF) /
BC211 NPN 40V 1A 800mW 40min Typ
nał dowa
VDSmax RDS(ON)max
VGS(TH)
malna (moc strat) − chodzi
BC313 PNP 40V 1A 800mW 40/250 o to, by nie przegrzać i tym sa−
BC327 PNP 45V 0,8A 500mW 63min
BC328 PNP 25V 0,8A 500mW 63min
BS107 N TO92 200V 120mA 0,5W 15Ω 0.8/2V mym nie uszkodzić elementu.
BC337 NPN 45V 0,8A 360mW 100min BS107A N TO92 200V 250mA 0,35W 6.4Ω 1/3V
Tranzystory mocy z reguły
BC338 NPN 20V 0,8A 360mW 100min BS170 N TO92 60V 0,5A 0,8W 3.5Ω 0.5/2.5
BC393 PNP 180V 0,1A 400mW 50min
wyposażane są w radiator
BS250 P TO92 45V 0,5A 0,8W 7Ω 0.5/2.5
BC413 NPN 30V 0,1A 300mW 180min o wielkości odpowiedniej do
BC414 NPN 45V 0,1A 300mW 180min
BUZ10 N TO220 50V 23A 75W 0.07Ω 2.1/4V
BC415 PNP 35V 0,1A 300mW 120min BUZ11 N TO220 50V 30A 75W 0.04Ω 2.1/4V traconej mocy. Praktyka poka−
BC527 PNP 60V 1A 625mW 50/300 BUZ11A N TO220 50V 26A 75W 0.055Ω 2.1/4V zuje, że najczęstszą przyczyną
BC528 PNP 80V 1A 625mW 50/300 uszkodzeń tranzystorów
BUZ171 P TO220 50V 8A 40W 0.3Ω 2.1/4V
BC546 NPN 65V 0,1A 500mW 125min
BC547 NPN 45V 0,1A 500mW 110min
BUZ172 P TO220 100V 5.5A 40W 0.6Ω 2.1/4V w układach amatorskich jest
BC548 NPN 30V 0,1A 500mW 110min BUZ173 P TO220 200V 3.6A 40W 1.5Ω 2.1/4V
właśnie przegrzanie pod
BC548A NPN 30V 0,1A 500mW 110min BUZ20 N TO220 100V 12A 75W 0.2Ω 2.1/4V
wpływem dużego prądu.
BC548B NPN 30V 0,1A 500mW 200min BUZ21 N TO220 100V 21A 75W 0.085Ω 2.1/4V
BC548C NPN 30V 0,1A 500mW 420min Bardzo delikatne i podatne
BC549 NPN 30V 0,1A 500mW 110min
BUZ30 N TO220 200V 7A 75W 0.75Ω 2.1/4V
BC549A NPN 30V 0,1A 500mW 110min BUZ31 N TO220 200V 13.5A 75W 0.2Ω 2.1/4V na uszkodzenia są też MO−
BC549B NPN 30V 0,1A 500mW 200min BUZ40 N TO220 500V 2.5A 75W 4.5Ω 2.1/4V SFETY małej mocy (BS107,
BC549C NPN 30V 0,1A 500mW 420min
BC556 PNP 65V 0,1A 500mW 75/450
BUZ41 N TO220 500V 5.5A 75W 1.1Ω 2.1/4V BS170, BS208, BS250) − ła−
BC557 PNP 45V 0,2A 300mW 75min BUZ42 N TO220 500V 4A 75W 2Ω 2.1/4V two ulegają one uszkodzeniu
BC558 PNP 25V 0,1A 500mW 75/475 BUZ50 N TO220 1000V 2.5A 75W 5Ω 2.1/4V nawet przy dotknięciu.
BC559 PNP 25V 0,2A 300mW 125min BUZ60 N TO220 400V 5.5A 75W 1Ω 2.1/4V
Przyczyną są tzw. ładunki
BD135 NPN 45V 1A 12W 40/250
BUZ70 N TO220 60V 12A 40W 0.15Ω 2.1/4V
BD136 PNP 45V 1A 12W 40/250 statyczne. Na razie nie zachę−
BD137 NPN 60V 1A 12W 40/160 BUZ71 N TO220 50V 18A 85W 0.1Ω 2.1/4V
cam Cię do ich używania.
BD139 NPN 80V 1A 12W 40/160 BUZ72 N TO220 100V 10A 40W 0.2Ω 2.1/4V
BD140 PNP 80V 1A 12W 40/250 BUZ73 N TO220 200V 7A 40W 0.4Ω 2.1/4V MOSFET−y mocy w dużych
BD240 PNP 45V 2A 30W 15min
BD241 NPN 45V 3A 40W 25min
BUZ74 N TO220 500V 2.4A 40W 3Ω 2.1/4V obudowach TO−220 nie są tak
BD242 PNP 45V 3A 40W 25min BUZ76 N TO220 400V 3A 40W 1.8Ω 2.1/4V wrażliwe i możesz ich doty−
BD243 NPN 45V 6A 65W 30min BUZ77A N TO220 600V 2.7A 75W 4Ω 2.1/4V kać bez obaw.
BD244 PNP 45V 6A 65W 30min
BD245 NPN 45V 15A 80W 40min
BUZ78 N TO220 800V 1.5A 40W 8Ω 2.1/4V
BD249 NPN 45V 40A 125W 25min BUZ80 N TO220 800V 2.6A 75W 4Ω 2.1/4V
Jeśli chcesz, już teraz mo−
BD250 PNP 45V 40A 125W 25min BUZ90 N TO220 600V 4.5A 75W 1.6Ω 2.1/4V
BD281 NPN 22V 4A 36W 85/350 żesz kupić skrócony katalog
IRF510 N TO220 100V 4A 20W 0.6Ω 2/4V
BD282 PNP 22V 4A 36W 85/350 IRF520 N TO220 100V 8A 40W 0.3Ω 2/4V w postaci grubej książki − zaj−
BD283 NPN 32V 4A 36W 85/350
BD284 PNP 32V 4A 36W 85/350 IRF530 N TO220 100V 14A 75W 0.18Ω 2/4V rzyj do oferty Księgarni wy−
BD285 NPN 45V 4A 36W 20min IRF540 N TO220 100V 27A 125W 0.085Ω 2/4V syłkowej AVT, zamieszczonej
BD286 PNP 45V 4A 36W 20min IRF9510 P TO220 100V 3A 20W 1.2Ω 2/4V na stronach 112−113 tego
BD649 NPNdarl. 100V 8A 62W 750min
BD650 PNPdarl. 100V 8A 62W 750min
IRF9530 P TO220 100V 12A 75W 0.3Ω 2/4V
wydania EdW.
BD911 NPN 100V 15A 90W 15/150 IRF9540 P TO220 100V 19A 125W 0.2Ω 2/4V

Elektronika dla Wszystkich 87