Elektronika Dla Początkujących 03

17 A2 Ośla łączka
Wyprawa druga – A2
Nocny Dręczyciel, Laserowa strzelnica, Wyłącznik zmierzchowy,
Automat reklamowy, Symulator alarmu , Elektroniczna tęcza,
Dyskotekowy gadżet, Tańczące lampki, Migacz dużej mocy
rezystory
kondensatory
elektrolityczne
diody LED
brzęczyk
przełącznik piezo 12V
tranzystor
MOSFET N
tranzystory PNP
kondensatory
ceramiczne fotorezystor
fototranzystory tranzystory NPN dioda dwukolorowa
Gdy pierwszy raz w życiu stajesz na nartach, ważniejszych informacji. Dopiero praktycz− Archiwalne numery Elektroniki dla
nie odbywa się to na szczycie ne wykonanie i zbadanie zaproponowanych Wszystkich oraz zestawy wszystkich ele−
Kasprowego. Szukasz jakiegoś łagodnego, układów pozwoli wyciągnąć wnioski i w peł− mentów i materiałów niezbędnych do
mało stromego stoku, jednym słowem – ni zrozumieć opisane zagadnienia.Wyróżnio− przeprowadzenia ćwiczeń dostarczane są
oślej łączki. Dopiero gdy na takiej oślej łącz− ny niebieskim kolorem ELEMENTarz przez firmę AVT – szczegóły podano na
ce nauczysz się podstaw, będziesz w stanie przybliża użyte w ćwiczeniach elementy stronie 121.
bezpiecznie zjechać z Kasprowego. oraz zawiera inne niezbędne wiadomo− W czasie drugiej wyprawy wykonasz sze−
Niniejszy cykl jest odpowiednikiem ści.Warto poświęcić trochę czasu i starannie reg fantastycznych układów, których działa−
wypraw na taką oślą łączkę. Poszczególne przeanalizować zamieszczone na żółtym tle nie zadziwi Ciebie i Twoich najbliższych. Po−
wyprawy pozwalają poznać kolejne naj− TECHNIKALIA – czyli najważniejsze wy− znasz kolejne podstawowe prawa elektroniki
ważniejsze zagadnienia elektroniki. Kurs jaśnienia techniczne. Biblioteczka praktyka i zdziwisz się, jakie są proste i oczywiste.
został pomyślany, by przede wszystkim − czwarty blok, wyróżniony kolorem różo− Na naszej pierwszej wyprawie (A1) ra−
bawić, a przy okazji uczyć. Zabawa polega wym, jest przeznaczony dla osób, które chcą dziliśmy sobie bez użycia lutownicy. Pod−
na wykonywaniu różnych pożytecznych projektować własne układy. W tej części pre− czas drugiej wyprawy zapoznasz się z luto−
i ciekawych układów. zentowane są podstawowe wiadomości dla waniem. Jeśli bardzo się boisz lutowania,
W niniejszym cyklu wszelkie interpre− młodego konstruktora oraz swego rodzaju możesz zmontować opisane układy innymi
tacje fizyczne są mocno uproszczone (o ile klocki – sprawdzone, gotowe rozwiązania, sposobami, zaprezentowanymi podczas po−
w ogóle są), a główna uwaga jest skiero− które można z powodzeniem wykorzystać przedniej wyprawy. Serdecznie radzę Ci
wane na zagadnienia praktyczne. Uwydat− we własnych konstrukcjach. jednak – zacznij lutować.
nia to charakterystyczna struktura kursu − Niniejszy materiał jest drugą wyprawą na Nie jest to nic trudnego, musisz tylko tro−
każdy odcinek zawiera cztery bloki, wy− oślą łączkę. Aby bezboleśnie rozpocząć swą chę poćwiczyć i... uważać, by się nie popa−
różnione kolorami. przygodę z elektroniką, zaleca się zacząć od rzyć. Pożyteczne wskazówki dotyczące lu−
Najważniejszy blok to umieszczone na lekcji pierwszej, oznaczonej A1. Podane są towania znajdziesz w artykule. Nie przejmuj
białym tle ćwiczenia praktyczne. Podane tu tam podstawowe informacje, w tym dotyczą− się, jeśli na razie nie umiesz i nie rozumiesz
informacje całkowicie wystarczą do zbudo− ce montażu oraz kodu kolorowego, stosowa− wszystkiego. Wykonanie proponowanych
wania i uruchomienia opisanych układów. nego do oznaczania rezystorów. Kolejne lek− ćwiczeń da Ci wiele radości i wiele nauczy.
Nie lekceważ tych ćwiczeń! Samo przeczy− cje publikowane są w Elektronice dla Wszy− Życzy Ci tego autor cyklu
tanie tekstu nie dostarczy Ci wszystkich naj− stkich, począwszy od numeru 10/2000. Piotr Górecki
Elektronika dla Wszystkich 37

Ośla łączka A2 18
Kondensator Prąd elektryczny przepływający przez ciało człowieka nie jest obojętny dla zdrowia.
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
Kondensatory obok rezystorów Czym większe napięcie, tym większy prąd i większy wpływ na organizm.
są najpopularniejszymi ele− Napięcia nie przekraczające 24V uznaje się za bezwzględnie bezpieczne.
Napięcia rzędu 60V i więcej uznawane są za niebezpieczne. Napięcie w domowym gnia−
mentami elektronicznymi. Ich zdku sieci energetycznej wynosi 220...230V – jest to więc napięcie groźne dla życia!
budowę ilustruje pokazany po
prawej stronie symbol kondensatora – dwie Przeprowadzanie prób z układami dołączonymi wprost
przewodzące prąd płaszczyzny, tak zwane do sieci grozi śmiercią!
okładki, przedzielone są warstwą izolatora Aby zapobiec nieszczęściu, należy zasilać budowane układy z baterii, albo z użyciem fa−
(dielektryka). Obecność izolatora wskazuje, brycznego, atestowanego zasilacza, który co prawda jest dołączany do sieci, ale zasto−
że przez kondensator w zasadzienie może sowane rozwiązania zapewniają galwaniczną izolację od sieci i pełne bezpieczeństwo.
płynąć prąd (stały). Najważniejszą cechą
kondensatorów jest zdolność gromadzenia
energii elektrycznej. Zdolność tę charaktery− Ćwiczenie 1 Połączenie równoległe
zuje podstawowy parametr kondensatorów
zwany pojemnością.
i szeregowe
Kondensator można naładować, to znaczy Rozpływ prądów
zgromadzić w nim energię, a potem tę energię
pobrać – w tym względzie kondensator przy− Na początek bę− Rys. 1 się jasność diody – jest ona zależna od
pomina akumulator. Trzeba jednak wiedzieć, dziemy łączyć re− wypadkowej rezystancji równoległego
że ilość energii, jaką można zgromadzić w ty− zystory szerego− połączenia R1 i Rx. Czym mniejsza re−
powym kondensatorze jest nieporównanie wo i równolegle. zystancja wypadkowa, tym większy prąd
mniejsza od ilości energii gromadzonej w ja− Nie zlekceważ te− i silniej świeci dioda LED. Możesz też
kimkolwiek akumulatorze (baterii). go prostego ćwi− dołączyć równolegle do R1 dwa lub wię−
Oprócz roli (niewielkich) zbiorniczków czenia. Chodzi cej rezystorów.
energii, kondensatory pełnią w układach o intuicyjne zro− Ja, przygotowując ćwiczenia, wyko−
elektronicznych także inne ważne role: roz− zumienie zasad rzystałem uniwersalną płytkę stykową –
dzielają sygnały, zmniejszają zakłócenia, są łączenia rezysto− fotografia 1.
częścią filtrów. rów i rozpływu prądów. Dodanie równolegle dowolnego rezy−
Zmontuj układ według rysunku 1 stora Rx (lub kilku równoległych rezysto−
i równolegle do rezystora R1 dołączaj rów) niewątpliwie zwiększa jasność dio−
kolejno rezystory Rx o wartościach dy, ale gdy Rx ma dużą wartość, zmiany
220Ω, 1kΩ, 10kΩ, 100kΩ, 1MΩ (nie są minimalne. Dodając równoległy
dołączaj mniej−
szych niż 100Ω, Fot. 1
bo możesz spalić
diodę). Nie mu−
sisz dołączać re−
zystora Rx na sta−
łe – wystarczy, że
dotkniesz jego
końcówkami koń−
Najważniejsze parametry kondensatora cówek rezystora
to pojemność i napięcie maksymalne (zna− R1. Zwróć uwa−
mionowe). Jeśli napięcie na końcówkach gę, jak zmienia
Połączenie szeregowe i równoległe tylko jego przekształcona forma:

TECHNIKALIA TECHNIKALIA
1 1 + 1 ... + 1
=
Jak się przekonali− R Z R 1 R2 RN
R Z = R1 * R2
śmy w ćwiczeniu 1, Rys. A Czy ten wzór Cię przestraszył? Jeśli tak, to już R1 + R2
rezystancja wypad− wiesz, dlaczego Warto ten wzór zapamiętać, a przynajmniej
kowa (zastępcza) w ćwiczeniu 1 za− mieć gdzieś pod ręką.
połączenia szerego− chęcałem Cię do in− A teraz niespodzianka! Przy łączeniu konden−
wego dowolnej licz− tuicyjnego podej− satorów jest dokładnie odwrotnie: wypadkowa po−
by rezystorów jest ścia do problemu. jemność równoległego połączenia dowolnej liczby
równa sumie ich re− Możesz jednak kondensatorów jest równa sumie ich pojemności.
zystancji. Ilustruje zapamiętać wzór na Aby zwiększyć pojemność, śmiało możesz łączyć
to rysunek A. Rezy− rezystancję wypad− kondensatory równolegle.
stancja wypadkowa kową dwóch rezy−
(zastępcza) wynosi: storów połączonych równolegle. Nie będzie to jed− Ten straszny Kirchhoff...
Rz = R1+R2+R3+... nak wzór: Podczas pierwszej wyprawy omawialiśmy prawo
1 = 1
Gorzej + 1 Ohma. Okazało się, że to nic trudnego. Równie
R Z R1 R 2
w przypadku proste i łatwe do intuicyjnego pojęcia okażą się
połączenia R1 R2 RN dwa kolejne fundamentalne prawa elektroniki –
równoległego prawa Kirchhoffa.
– zobacz ry− RZ
Zanim je omówimy, uściślijmy pewne podsta−
sunek B. Tu wowe fakty.
obowiązuje Prąd, przepływając przez elementy wywołuje
następująca 1 = 1 + 1 ... + 1 na nich spadek napięcia. Jeśli prąd nie płynie,
zależność: Rys. B R Z R1 R2 RN Rys. C spadku napięcia nie ma. Uwaga − spadek napięcia
38 Elektronika dla Wszystkich

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

rezystor, zwiększasz prąd diody. Rys. 2 kondensatora będzie zbyt wysokie, izolator
Oznacza to, że zmniejszasz rezy− kondensatora ulegnie przebiciu, co zazwy−
stancję ograniczającą. czaj oznacza trwałe uszkodzenie (zwarcie
A jaka jest rezystancja wy− okładek). Dlatego na obudowach kondensa−
padkowa dwóch lub więcej torów zazwyczaj podaje się napięcie maksy−
oporników połączonych równo− malne. Uwaga! Kondensator może z powo−
legle? Wzory na rezystancję wy− dzeniem pracować przy napięciach niższych
padkową w połączeniu równole− niż jego napięcie znamionowe – nie grozi to
głym znajdziesz w części niczym złym.
TECHNIKALIA. Niestety, nie Pojemność kondensatora wyrażamy w fara−
są to wzory najprzyjemniejsze, dach (skrót F). 1 farad to ogromna pojemność;
dlatego koniecznie przeprowadź w praktyce pojemność wyraża się w mikrofa−
eksperyment według rysunku 1 radach (µF), nanofaradach (nF) i pikofaradach
i spróbuj intuicyjnie poczuć obowiązu− Rys. 3 (pF). W swojej praktyce najczęściej będziesz
jące zasady. mieć do czynienia z kondensatorami o pojem−
Niewątpliwie rezystancja wypadko− nościach w zakresie 1nF...4700µF.
wa połączenia równoległego dwóch re− Istnieje wiele rodzajów kondensatorów,
zystorów jest mniejsza od rezystancji różniących się budową, a przede wszystkim
mniejszego z nich. O ile mniejsza? To rodzajem dielektryka (izolatora). Są konden−
zależy. Powinieneś trochę poćwiczyć satory mikowe, papierowe, szklane, teflono−
z rezystorami o różnych wartościach we, poliwęglanowe, polistyrenowe, polie−
(w zakresie 1kΩ...1MΩ). Sprawdź i za− strowe, ceramiczne, elektrolityczne alumi−
pamiętaj, że wypadkowa rezystancja po− niowe, tantalowe, itd.
łączonych równolegle dwóch jed− Zdecydowanie najpopularniejsze (i naj−
nakowych rezystorów jest nie do R1 szeregowej tańsze) są poliestrowe, ceramiczne oraz elek−
równa połowie rezystancji Czy wiesz, że... rezystancji Rx zwięk− trolityczne aluminiowe – takie kondensatory
każdego z nich. w połączeniu szeregowym sza rezystancję wy− będziesz stosował w swych układach.
A teraz zestaw układ we− nie ma znaczenia kolejność padkową. Jeśli war− Większość zasad oznaczania kondensato−
dług rysunku 2a. Jako Rx elementów. tość Rx jest dużo więk− rów podałem podczas poprzedniej wyprawy.
włączaj kolejno rezystory o warto− sza od R1, wypadkowa rezy− Dodam tylko informację o oznaczaniu tole−
ściach 0Ω (zwora – kawałeczek drutu), stancja jest zbliżona do większej z nich, rancji oraz kondensatorów ceramicznych.
10Ω, 100Ω, 1kΩ, 10kΩ, 100kΩ. Jasność czyli Rx. Możesz też między punkty A, Tolerancję oznacza się Tabela 1
diody LED świadczy niezbicie, że doda− B włączyć nie jeden, ale kilka połączonych dużą literą. Najczęściej N ±30%
w szereg rezystorów. jest to litera K (10%) lub M ±20%
Fot. 2 Jeśli chcesz sprawdź, czy taki sam J (5%). Tabela 1 zawiera K ±10%
efekt uzyskasz przy przestawieniu ko− bliższe informacje. J ±5%
lejności rezysto− Oznaczenie 220nK G ±2%
rów, czyli w ukła− Rys. 4 oznacza więc 220nF F ±1%
dzie według ry− 10%; 4n7J to 4,7nF 5%, D ±0,5%
sunku 2b lub 2c. natomiast 1n21F to C ±0,25%
Efekt jest zawsze 1,21nF (1210pF) 1%. B ±0,1%
W ±0,05%
taki sam. Oznacza Często spotyka się ele−
P ±0,002%
to, że przy połą− menty oznaczone kodem
L ±0,001%
czeniu szerego− cyfrowym podobnym do
E ±0,0005%
wym dowolnych kodu kolorów. W ozna−
elementów kolej− czeniu trzycyfrowym dwie pierwsze cyfry są
ność nie ma zna− znaczące, trzecia to liczba zer. Wartość poda−
czenia. Wbij to na jest w pikofaradach (w przypadku rezysto−
sobie do głowy raz rów – w omach). Przykładowo kondensator
na zawsze! oznaczony 332 ma wartość 3300pF, czyli
i napięcie to to samo. Czasem myśląc o tym sa− pokazuje obwód, który nie jest zamknięty. Prąd
Rys. D
TECHNIKALIA
mym mówimy, że na elemencie występuje napię− jest równy zeru, a więc napięcia U1 i U2...
cie, a czasem że spadek napięcia. Rysunek D Według prawa Ohma
U = I*R.
Oznacza to, że gdy prąd nie płynie, na rezystorach
R1, R2 (i diodzie) nie występuje spadek napięcia −
napięcia na nich są równe zeru.
Aby popłynął prąd, potrzebne jest jakieś źródło
napięcia, a obwód musi być zamknięty. Obwód ob−
ciążenia może zawierać wiele elementów, prąd
może się rozgałęziać, ale prąd zawsze zamyka się
w zamkniętym obwodzie, obejmującym źródło na−
pięcia – ilustruje to rysunek E.
A teraz przechodzimy do praw Kirchhoffa. Nic
Rys. E się nie bój, nie będzie bolało.

3,3nF. 471 to 470pF; 224 to 220000pF, czyli A teraz dobra wiadomość. Bardzo ła− A teraz kolejna sprawa – rozpływ
220nF, natomiast 105 to 1000000pF, czyli 1µF. two można policzyć rezystancję wypad− prądów w obwodzie. Sprawdzisz to
kową rezystorów połączonych szerego− w układzie z rysunku 4 i fotografii 2
wo: rezystancja wypadkowa połączenia z trzema jednakowymi diodami LED,
Kondensator stały szeregowego dowolnej liczby rezystorów stosując jako Rx rezystory o warto−
Nazwa kondensator stały wska− jest sumą ich rezystancji. Zapamiętaj to! ściach 1Ω, 10Ω, 100Ω, 1kΩ, 10kΩ,
zuje na rodzaj dielektryka: ciało W praktyce będziesz niekiedy łączył 100kΩ. Znów nie musisz łączyć Rx na
stałe, w przeciwieństwie do cie− rezystory szeregowo i równolegle, by stałe – wystarczy dotknąć na chwilę
czy. Najpopularniejszymi dielektrykami są uzyskać potrzebną wartość. Możesz też punktów A, B. Przekonaj się, że prąd
cieniutka folia (najczęściej poliestrowa) oraz zastosować połączenie mieszane. jest leniwy i chętnie płynie tam, gdzie
specjalne odmiany ceramiki. Trzy przykłady podane są na rysunku 3. jest mniejszy opór (rezystancja).
kondensatory foliowe
Ćwiczenie 2 Fot. 3
Wykonaj układ we−
dług rysunku 5 i fo−
tografii 3. Zwróć
uwagę, że zastoso−
wany kondensator
elektrolityczny jest
elementem bieguno−
wym i włączony od−
wrotnie na pewno
się zepsuje, a nawet
może wybuchnąć.
Przełączaj prze−
łącznik S1. Co się
dzieje?
Nie ulega wątpli−
wości, że kondensa−
tor zachowuje się
kondensatory ceramiczne jak bateria – groma−
Fotografie pokazują kondensatory fo− dzi energię elektrycz− Brzęczyk będzie działał
liowe i ceramiczne. Kondensator stały jest ną. W pozycji Czy wiesz, że... dłużej.
elementem niebiegunowym. A przełącznika kondensator elekrolityczny (biegunowy) A jak długo bę−
Najpopularniejsze kondensatory stałe ma− S1 do baterii B1 dołączony do źródła napięcia o zbyt wysokiej dą świecić lampki
ją pojemność 1nF...2,2µF (2200nF). dołączasz kon− wartości lub odwrotnej biegunowości mo− z kondensatorem o
Kondensatory foliowe (o oznaczeniu MKT) densator C1, kon− że spowodować silny wybuch? pojemności 4700µF?
niewiele zmieniają pojemność pod wpływem densator ładuje się Tym razem możesz dołą−
temperatury i są stosowane w układach, gdzie w krótkim czasie prądem pły− czyć większy kondensator rów−
wymagana jest stabilność pojemności. nącym przez rezystor R1 i diodę D1. nolegle do mniejszego, wypadkowa
Kondensatory ceramiczne są mniejsze Świadczy o tym silny a krótki błysk dio−
i tańsze od podobnych foliowych, ale mają dy D1. Gdy kondensator się naładuje,
małą stabilność cieplną – niektóre ich prąd ładowania przestaje płynąć. O tym,
rodzaje potrafią pod wpływem wahań tempe− że kondensator został naładowany, czyli
ratury zmieniać pojemność nawet o 50%, gdy zgromadziła się w nim pewna ilość ener−
kondensatory foliowe w tych samych warun− gii przekonasz się, gdy przełączysz S1
kach zmienią pojemność co najwyżej o 1%. do pozycji B. Dioda D2 zaświeci się,
Pomimo mniejszej stabilności, kondensatory a następnie zacznie pomału gasnąć. Rys. 5
Zapewne znasz powiedzenie

T E C H N I K A L I A
że w przyrodzie nic nie ginie... a) b) Fot. G

Powiedzenie to jest jak naj−
bardziej trafne w odniesieniu do
elektroniki, a ściślej: prądu
i napięcia. I1 I2 I2 I3 I4
Na rysunku F zaznaczyłem I3 I1
rozpływ prądów w poszczegól− I5
I4 I6 I7
nych gałęziach i zaznaczonych
węzeł to też jest
zielono) węzłach. Znów użyjmy
węzeł
prostej analogi z rurami instala−
cji wodnej. Prąd w przewodach
i elementach zachowuje się I1, I2 − prądy dopływające
podobnie jak woda płynąca w ru− I3, I4 − prądy odpływające I1+I2+I3+I4=I5+I6+I7
Rys. F rach. Woda po drodze nie może I1+ I2 = I3+
I3+I4
I4

pojemność będzie sumą pojemności obu ścią elementów R, C. Podczas przełącza−

ceramiczne są wykorzystywane powszech−
kondensatorów – zapamiętaj to. nia przełącznika S migać będą wszystkie nie, bo tylko w niewielu przypadkach wyma−
Zastosuj teraz w roli C1 kondensator diody. Na rysunku 6 zaznaczyłem kolo− gana jest dobra stabilność cieplna.
o pojemności 10µF i przełączaj S1. Co rami, w jakim obwodzie płynie prąd ła−
się zmieniło? Czy dostrzegasz miganie dowania (kolor czerwony), a w jakim Kondensator
diod? Diody nadal świecą, ale czas świe− prąd rozładowania (kolor zielony). Zau− elektrolityczny
cenia jest bardzo krótki. waż, że kierunek przepływu prądu zmie− Kondensator elektrolityczny za−
Odłącz rezystor i diodę LED, pozo− nia się. Czy rozumiesz dlaczego? wdzięcza swą nazwę (zwykle
staw tylko brzęczyk. Jak długo będzie ciekłemu) elektrolitowi. Gdy
pracował brzęczyk, zasilany z kondensa− rozbierzesz popularny kondensator elektroli−
tora 470µF, a ile z kondensatora 10µF? tyczny, przekonasz się, iż jest on zbudowany
Czas świecenia diody (czas rozłado− ze zwiniętych pasków folii aluminiowej i pa−
wania) zależy od pojemności C1 i rezy− sków papieru nasączonych cieczą – właśnie
stancji R2. Czym większa pojemność elektrolitem. Wbrew pozorom, izolatorem nie
i czym większa rezystancja, tym czas ten jest ani papier, ani ciekły elektrolit, tylko cie−
jest większy (obecność brzęczyka ma niuteńka warstwa tlenku glinu, wytworzona na
niewielki wpływ). Podobnie od rezy− chropowatej powierzchni paska aluminium
stancji R1 i pojemności C1 zależy czas (jeden z pasków jest matowy). Ponieważ war−
ładowania. Zastosuj R1=1kΩ, stwa izolatora jest zadziwiająco cienka, a chro−
C1=4700µF. Jak dioda D1 świadczy powata powierzchnia aluminium ma po−
o czasie ładowania? Rys. 6a wierzchnię czynną wielokrotnie większą niż
Zestaw teraz układ według Przyzwyczajaj się do wy− geometryczne wymiary paska, w kondensato−
rysunku 6a. Ja wyko− kresów – na rysunku 7 rach elektrolitycznych udaje się uzyskać sto−
rzystałem płytkę Czy wiesz, że... narysowałem jak sunkowo dużą pojemność. Na fotografiach
stykową – foto− w elektronice obowiązuje uczciwość: ani zmienia się w cza− zobaczysz różne kondensatory elektrolityczne.
grafia 4. Diody prąd, ani napięcie nie mogą wyparować ani zgi− sie prąd ładowa−
świecące służą tu nąć bez wieści. Nie mogą się też pojawić nie nia i rozładowa−
tylko jako wska− wiadomo skąd. Te oczywiste zasady zna− nia. Wykres z ry−
źnik prądu. Obwody ne są jako prawa Kirchhoffa. sunku 7a dotyczy
I i II są bardzo podob− zarówno gałęzi I, jak
ne; różnią się tylko kolejno− i gałęzi II. Jeśli wartość
Fot. 4
kondensatory elektrolityczne
aluminiowe (zwykłe)
Nie produkuje się “elektrolitów” o pojem−
nościach poniżej 1µF (1000nF). Najpopular−
niejsze kondensatory elektrolityczne mają
pojemność od 2,2µF do 4700µF, ale zdarzają
się też większe, nawet do 47000µF i więcej.
Wielkość “elektrolita” związana jest z po−
jemnością oraz napięciem maksymalnym.
zginąć (rury nie są dziurawe). Ilość wody dopły− Właśnie! A to jest treść prawa Kirchhoffa doty−
wającej do danego węzła musi być równa ilości czącego prądu. Może uznasz, że sprawa tych prą−
wody odpływającej. To oczywiste prawda? dów w węźle jest tak oczywista, że nie warto o tym
Tak samo jest z prądem: suma prądów dopły− nawet wspominać. Rzeczywiście jest to zgodne
wających do węzła musi być równa sumie prądów z intuicją, ale początkujący miewają z tym kłopo−
odpływających. Ilustruje to rysunek G. Samo ty. Niektórzy wiedząc, że prąd przez rezystor pły−
przez się zrozumiałe? nie “opornie” skłonni są uznać, że zmniejsza on
“po drodze” swoją wartość. I to jest bardzo
Fot. H poważny błąd!
Nie może się zdarzyć, że “przed rezystorem”
(lub innym elementem) prąd jest większy, a “za re−
zystorem” – mniejszy. Zresztą wyrażenia “przed”
i “za” nie są trafne i nigdy tak nie mówimy. Ilu−
struje to rysunek H.
Zapamiętaj − w danej gałęzi prąd nie może “za−
wieruszyć się gdzieś po drodze”.
Jak pokazują wcześniejsze rysunki, prąd,
który wypłynął z dodatniego bieguna baterii, po
przebrnięciu przez dowolnie skomplikowaną sieć Fot. I

Zdecydowanie najpopularniejsze są kon− C1 i C2 oraz R1 i R2 są jednakowe, prą− mnić pomieszczenie, żeby zaobserwo−
densatory elektrolityczne aluminiowe. Znacz− dy w gałęziach I i II też będą jednakowe. wać świecenie diod monitora napięcia.
nie lepsze kondensatory tantalowe są droższe, Przyjmijmy, że zmiany prądu są w obu Prawdopodobnie mocno się zdzi−
dlatego są stosowane tylko w układach, gdzie gałęziach identyczne. Czy tak samo zmie− wisz – skąd w punkcie Y bierze się
wymagana jest stabilność pojemności. niają się napięcia oznaczone UX i UY? ujemne napięcie? To jeszcze nie koniec
niespodzianek.
kondensatory tantalowe a)
Rys. 6b
b)
c)
Wiesz, że dioda LED nie zaświeci się
przy napięciu 1,5V (dołączona np. do jed−
Rys. 7 nego “paluszka”). Kondensator i przełącz−
kondensatory aluminiowe nik pozwalają zbudować prosty podwajacz
dużej pojemności Nie! Napięcia UX i UY nie są jednako− napięcia − w układzie z rysunku 8 dioda
we. Czy już potrafiłbyś narysować miga podczas przełączania przełącznika
z grubsza na wykresie, jak zmieniają się S1. Jak widzisz, naładowany kondensator
te napięcia w czasie? Spróbuj uzupełnić rzeczywiście pełni rolę bateryjki.
rysunek 7b i 7c, a potem zajrzyj też do Rys. 8
części TECHNIKALIA. Przebiegi na−
pięcia UX i UY możesz kontrolować pro−
stym monitorem napięcia o schemacie
z rysunku 6b. Uwaga! Ze względu na
Uwaga, “elektrolity” aluminiowe i tantalowe duże wartości rezystancji musisz zacie−
mają określoną biegunowość. Zarówno odwrot−
ne włączenie, jak i przekroczenie napięcia nomi−
nalnego kończy się nieodwracalnym uszkodze−
niem, a często także niebezpieczną eksplozją.
Ćwiczenie 3 A co jest w środku?
Powinieneś wiedzieć, że powszechnie sto− Tego ćwiczenia nie musisz wykonywać. gą wybuchnąć. Nie przeprowadzaj ta−
sowane “elektrolity” aluminiowe mają pewną Jeśli jednak jesteś ciekawy, jak zbudo− kich testów! Zachowując wszelkie
niezbyt dobrą właściwość. Teoretycznie ze wane są kondensatory, zepsuj po jednym
Fot. 5
względu na obecność dielektryka (izolatora) kondensatorze (foliowy, ceramiczny
przez kondensator nie powinien płynąć prąd i elektrolityczny). Po takich ekspery−
stały. I praktycznie nie płynie on przez dielek− mentach na wszelki wypadek umyj ręce
tryk foliowy, ceramiczny, a także dielektryk (choć generalnie nie zawierają one sub−
w kondensatorach tantalowych. Natomiast stancji trujących czy żrących, taka prze−
w kondensatorach elektrolitycznych alumi− zorność na pewno nie zaszkodzi).
niowych, które przez długi czas (miesiące) Pamiętaj, że kondensatory elektroli−
nie są podłączone do źródła napięcia, cieniut− tyczne włączone odwrotnie oraz dołą−
ka warstewka tlenku glinu ulega drobnym czone do zbyt wysokiego napięcia mo−
odbiorników nek I. Już teraz, na początku swej przygody płyną w zamkniętych obwodach – będzie ci to
wróci do bie− Rys. J z elektroniką wbij sobie do głowy, że prąd bardzo potrzebne, gdy zaczniesz budować wzmac−
guna ujemne− nie może zginąć po drodze i że prądy zawsze niacze zasilane podwójnym (symetrycznym)
go. Dla danej
baterii wartość Rys. K
prądu wypły−
wającego z jej
bieguna dodat−
niego źródła
napięcia bę−
dzie dokładnie
taka sama, jak
prądu “wraca−
jącego” do bie−
guna ujemne−
go. Tak samo,
gdy w obwo−
dzie występują
dwa źródła na−
pięcia lub wię−
cej – przykład
pokazuje rysu−


środki bezpieczeństwa zrobiłem to za uszkodzeniom. Mówimy, że aluminiowy “elek−
Ciebie. Mały kondensator 10µF/16V włą− Fot. 6 trolit” uległ rozformowaniu. Po dołączeniu ta−
czony odwrotnie do zasilacza 12V 250mA kiego rozformowanego kondensatora do źródła
wybuchł z wielkim hukiem po kilku− napięcia, przez pewien czas (liczony w godzi−
dziesięciu sekundach. Fotografia 5 po− nach) popłynie niewielki prąd stały – tak zwa−
kazuje, co z niego zostało. Natomiast ny prąd upływu. Po kilku godzinach prąd ten
duży, stary krajowy “elektrolit” zmaleje do pomijalnie małej wartości – mówi−
1500µF/16V włączony odwrotnie nie się rozgrzał, a ciśnienie gazów wy− my, że kondensator się zaformował. Gdy kon−
wybuchł, tylko pobierając prąd około pchnęło gumowe denko – efekt widzisz densatory elektrolityczne mają współpracować
0,4A przy napięciu 12V bardzo silnie na fotografii 6. z obwodami zawierającymi rezystory o warto−
ściach powyżej 100kΩ, warto je przed wluto−
waniem do układu zaformować, czyli dołączyć
do baterii lub zasilacza co najmniej na godzinę.
Ćwiczenie 4 Wyłącznik zmierzchowy
Fotorezystor
Zbuduj układ według rysunku 9. Jeśli mniejszy prąd. Coraz mniejszy prąd
fotorezystor pozostaje w ciemności, nic płynie także w obwodzie kolektor−emi−
się nie dzieje. Gdy oświetlisz fotorezy− ter tranzystora T1. T1 zaczyna się za−
stor, odezwie się brzęczyk i zaświeci się mykać, napięcie na jego kolektorze ro−
dioda D2. Dioda D1 pokazuje, jaki prąd śnie, więc zaczyna przewodzić tranzy−
płynie przez fotoelement. stor T2. Zwróć uwagę, że obwody
z tranzystorami T1, T2 to niewątpliwie
wzmacniacz.
Fotorezystor
jest odmianą rezystora − pod wpływem
oświetlenia zmniejsza swą rezystancję z kil−
ku...kilkudziesięciu megaomów nawet do
kilkuset omów. Czym jaśniejsze światło, tym
mniejsza rezystancja fotorezystora. Fotore−
zystor jest elementem niebiegunowym.
Rys. 9
Zestaw układ według rysunku Fototranzystor
10. Tym razem brzęczyk się ode− Rys. 10
Pod wpływem oświetlenia
zwie i zaświeci dioda D3, gdy zasło− zaczyna przewodzić prąd
nisz fotoelement (np. wsadzając układ Wymieniając rezystor R1 (1kΩ...1MΩ) w obwodzie kolektor−emiter,
do szuflady) lub gdy zapadnie zmrok. w układach z rysunków 9 i 10 możesz re− i co ważne, nie jest do tego
Jeśli światło jest jasne, przez fotorezy− gulować próg włączania brzęczyka i dio− potrzebny prąd bazy (jednak
stor płynie znaczny prąd. dy w bardzo szerokim zakresie. niektóre fototranzystory ma−
Tranzystor T1 wtedy W ciemności zbliż ją wyprowadzoną końcówkę
przewodzi i zabie− Czy wiesz, że... diodę świecącą D1 do bazy). Rolę prądu bazy pełni światło. Czym
ra cały prąd pły− nazwa jednostki pojemności, farad, fotorezystora FR. więcej światła, tym większy prąd kolektora.
nący przez R3, pochodzi od nazwiska zasłużonego Co się stanie? Fotografia pokazuje wygląd fototranzysto−
przez co tranzy− uczonego angielskiego Michaela Możesz przeana− rów. Fototranzystor jest elementem bieguno−
stor T2 jest zatkany. Faradaya? lizować działanie wym − przy niewłaściwym włączeniu element
Rezystor R2 ogranicza takiego nietypowego genera− wprawdzie nie powinien ulec uszkodzeniu, ale
prąd bazy w przypadku bardzo silnego tora, możesz zmieniać pojemność praktycznie nie będzie reagował na światło.
oświetlenia. Gdy światło jest coraz C1, nie będziemy się jednak nim Uwaga! W większości elementów elek−
słabsze, przez fotorezystor płynie coraz zajmować. tronicznych końcówka dodatnia jest dłuższa.
napięciem i wykorzystywać tak zwane wzmacnia− strzałka wskazuje po prostu biegun dodatni.
cze operacyjne. Rys. L W przypadku odbiorników strzałki są, mówiąc

Tak samo jak w obwodach elektronicznych nie obrazowo “skierowane przeciwnie” do kierunku
może zginąć prąd, tak samo nie może zginąć napię− prądu. Można też powiedzieć, że grot strzałki powi−
cie. Biorąc sprawę w uproszczeniu, mamy źródła nien pokazywać punkt bliższy bieguna dodatniego.
napięcia (bateria, zasilacz, akumulator) oraz Na rysunku K pokazane są kolejne przypadki
odbiorniki. Niech na źródle występuje jakieś napię− – zawsze suma spadków napięć (napięć
cie UB. Suma napięć (albo inaczej mówiąc − spad− na odbiornikach) jest równa napięciu źródła
ków napięć) na odbiornikach musi być równa na− (źródeł). Napięcie nie może zginąć ani też
pięciu źródła. Prosty przypadek pokazany jest na pojawić się “znikąd”.
rysunku J. Żeby się nie pogubić przy analizie na− I to jest sens prawa Kirchhoffa w odniesieniu
pięć, przyjęto zasadę zaznaczania kierunku napię− do napięć. Na początek tyle informacji Ci wystar−
cia za pomocą strzałek; grot strzałki pokazuje, czy, jednak zachęcam Cię do starannego przeanali−
mówiąc potocznie – plus (ściślej: punkt o wyższym zowania dalszej części materiału przeznaczonego
potencjale). Zwróć uwagę, że w przypadku baterii tylko dla dociekliwych.

W przypadku fototranzystorów L−53P3C (5mm)
i L−932P3C (3mm) jest odwrotnie. Końców−
Ćwiczenie 5 Dodatnie sprzężenie
ka dodatnia jest krótsza – nie zapomnij o tym zwrotne
przy budowie układów.
Umieść układ z rysunku 10 w szufladzie

i pomaleńku ją zamykaj, a potem równie
pomaleńku otwieraj. Co zauważyłeś?
Czy brzęczyk włącza się i wyłącza
szybko i pewnie, czy może stopniowo
i niezdecydowanie? Jak zmienia się ja−
sność diod LED monitorujących prąd? Rys. 11
Uwaga! W większości typowych układów Niestety, w “okolicach progu przełą− Oczywiście! Układ przełącza pewnie.
można zamiast fotorezystora zastosować fo− czania” układ reaguje stopniowo i w za− Nie ma płynnego przełączania diody D3
totranzystor i odwrotnie: fotorezystor w miej− kresie progu przełączania pracuje niesta− i brzęczyka, a o to przecież chodziło.
sce fototranzystora. Prawdopodobnie trzeba bilnie. W tym zakresie przejściowym Zmień teraz rezystor R6 na większy –
będzie przy tym skorygować wartość współ− diody będą gasnąć stopniowo, mogą mi− 10MΩ. Fachowo mówiąc zmniejszyli−
pracującego rezystora, ustalającego czułość. gać, a brzęczyk wyda przerywany, terko− śmy właśnie głębokość sprzężenia zwrot−
Ani fotorezystor, czący dźwięk. Wynika to z faktu, że nego. Jak teraz zachowuje się układ
ani fototranzystor układ jest w istocie wzmacniaczem w okolicach “progu przełączania”? Nie−
nie wytwarzają prą− i wzmacnia wszelkie “śmieci” – między stety, sprzężenie jest zbyt słabe i przełą−
du. Są jednak ele− innymi drobne wahania natężenia świa− czanie nie jest szybkie, tylko płynne.
menty, ogólnie zwa− tła. Tymczasem w wielu wypadkach Zmniejszmy teraz wartość R6 do
ne FOTOOGNIWAMI, układ powinien się przełączać szybko 100kΩ, ewentualnie do 47kΩ (zwięk−
które zamieniają energię świetlną na elektrycz− i pewnie, a nie płynnie. Jak to zrobić? szamy głębokość sprzężenia zwrotnego).
ną. Uzyskana tak ilość energii jest bardzo mała, Pomożemy mu. Dodaj rezystor R6 Dlaczego układ przestał działać?
wystarcza jednak do zasilania oszczędnych o wartości 1MΩ według rysunku 11 (fo− Przestał, ponieważ sprzężenie zwrot−
odbiorników, na przykład kalkulatorów. tografia 7). Zauważ, że sygnał z wyjścia ne jest teraz zbyt głębokie, tranzystor T1
wzmacniacza (z kolektora T2) podaliśmy stale przewodzi, nawet gdy fotoelement
Fotodioda na wejście (bazę T1). Uwaga – wprowa− jest w całkowitej ciemności (na razie nie
(nie mylić z diodą świecącą LED) to element, dziliśmy sprzężenie zwrotne. W tym wy− musisz się zastanawiać, dlaczego brzę−
w którym biorąc w największym uproszcze− padku jest to dodatnie sprzężenie zwrot− czyk stale cichutko piszczy, bo to inny
niu, po oświetleniu pojawia się w niej nie− ne (więcej na temat sprzężenia zwrotne− temat). Choć dodatnie sprzężenie zwrot−
wielki prąd. W zależności od kierunku włą− go szukaj w TECHNIKALIACH). ne jest pożyteczne, nie można z nim
czenia fotodioda może pracować w jednym Znów pomaleńku zamykaj i otwieraj przesadzać, chyba że...
z dwóch trybów: podobnie jak fototranzystor, szufladę. Czy dodanie tego rezystora R6 Piotr Górecki
albo jako (bardzo słabe) fotoogniwo. coś zmieniło? Ciąg dalszy w następnym numerze EdW
Wśród hobbystów zdecydowanie najpo−

pularniejsze są fototranzystory i fotorezysto−
ry, a znacznie mniej fotodiody.
Ciąg dalszy w następnym numerze EdW Fot. 7
Kirchhoff tylko dla dociekliwych trzeba zsumo− Taką też definicję (napięciowe prawo Kirchhoffa)
Gdy w danym odwodzie występuje kilka źródeł, sy− wać napięcia, znajdziesz w podręcznikach.
tuacja jest podobna – zawsze suma spadków napięć biorąc napięcia Może ta definicja Cię trochę przestraszyła. Nie
(napięć na odbiornikach) równa się sumie napięć zastrzałkowane bój się, ale też nie lekceważ tych wiadomości. Na
źródeł. Zwróć uwagę na rysunek L, gdzie pokazano zgodnie z kie− razie zakoduj sobie uproszczoną zasadę: napięcie
przypadek, gdy napięcia źródeł (baterii) w zależno− runkiem obiegu w obwodzie nie może zginąć, a suma spadków na−
ści od kierunku włączenia dodają się lub odejmują. oczka ze zna− pięć (czyli napięć na odbiornikach) musi być rów−
Przy analizie napięć zawsze bierzemy pod kiem plus, a za− na napięciu źródła (źródeł).
uwagę zamknięte obwody (pętle), które są facho− strzałkowane I tyle o groźnych tylko z nazwy prawach Kirch−
wo nazywane oczkami. Nie zawsze w analizowa− przeciwnie – ze hoffa. Mówiłem Ci, że podstawy elektroniki są
nym oczku muszą występować źródła napięcia – znakiem minus. beznadziejnie proste. W elektronice nie ma żad−
przykład masz na rysunku M. Niewiele to zmie− Uważaj – suma nych oszustw i ani prąd, ani napięcie nie mogą wy−
nia – możemy zastrzałkować występujące napię− napięć w oczku parować ani zginąć bez wieści.
cia (grot strzałki pokazuje punkt bardziej dodatni) zawsze będzie
i obrać dowolny kierunek obiegu oczka. Potem równa zeru. Rys. M Ciąg dalszy w następnym numerze EdW


Ćwiczenie 6 Przerzutnik bistabilny Dwukolorowa dioda LED
Dioda dwukolorowa to po prostu dwie zwy−
miętający, mający dwa stany stabilne. Zbu− kłe diody świecące umieszczone w jednej
Układ z silnym dodatnim sprzężeniem duj układ według rysunku 12 (fotografia 8). obudowie. Zazwyczaj połączone są katodami
zwrotnym pozwala zbudować element pa− Ciag dalszy w nastepnym numerze EdW (wspólna katoda) i mają trzy końcówki, jak
pokazuje rysunek i fotografia poniżej. Dio−
da czerwono−zielona pozwala w prosty spo−
sób uzyskać trzeci kolor, zbliżony do poma−
Ćwiczenie 7 Praktyczny wyłącznik rańczowego albo kolory pośrednie – wystar−
czy zaświecić obie diody.
zmierzchowy Uwaga! Diody dwukolorowe, podobnie
Przerzutnik Schmitta jak wszystkie zwykłe diody LED wymagają
obwodów ograniczających prąd.
Ten sam schemat, narysowany inaczej reset – skasuj) Naciskaj przyciski S1 Najczęściej używane są diody czerwono−
na rysunku 12b wskazu− i S2 w dowol− zielone, jednak dostępne są też inne pary: czer−
je na wielkie podobień− nej kolejności wono−żółte i zielono−żółte. Dostępne są też ty−
stwo do rysunku 11 (do− z obserwuj py, gdzie obie struktury świecące połączone są
daliśmy dwa przyciski, diody świecą− przeciwsobnie – wtedy dioda ma dwa wypro−
usunęliśmy FR, R1, ce. wadzenia, a kolor świecenia zależy od biegu−
nowości napięcia – patrz fotografia obok. Spo−
tyka się też czasem wykonania zawierające
czerwoną diodę migającą (ostrzegawczą) oraz
zieloną zwykłą, świecącą światłem ciągłym.
Obecnie dostępne są także diody trzyko−
lorowe, zawierające struktury świecące w tak
zwanych kolorach podstawowych: czerwo−
nym, zielonym i niebieskim (ang. RGB;
Red, Green, Blue). Przez odpowiedni dobór
jasności poszczególnych struktur takiej trzy−
kolorowej diody można uzyskać dowolną
Rys. 12 barwę światła.
Tranzystor
R2). Otrzymaliśmy... znany z podręcz− Układ zapamiętuje, który przycisk został mocy (bipolar−
ników przerzutnik bistabilny, zwany naciśnięty ostatnio. W danej chwili przewo− ny)
także przerzutnikiem RS (set – ustaw, dzi tylko jeden tranzystor, drugi jest zatka− Na pierwszej wyprawie
ny. Jestem przekonany, że potrafisz samo− poznaliśmy tranzysto−
Rys. 13
dzielnie zrozumieć dzia− ry. Wykorzystywaliśmy małe tranzystory
łanie tego układu. BC548 i BC558 w obudowie oznaczanej
Wróćmy do niedosko− symbolem TO−92. Nietrudno zgadnąć, że
nałego przełącznika tranzystory te nie mogły przewodzić zbyt du−
zmierzchowego z ry− żych prądów, bo uległyby uszkodzeniu. Na
sunku 10. W ćwicze− fotografii ? widzisz tranzystory, mogące pra−
niu 5 próbowaliśmy cować przy znacznie większych prądach. Są
poprawić jego działa− to tranzystory mocy w obudowie oznaczanej
nie wprowadzając do− TO−220. ?Dolna fotografia pokazuje także
datnie sprzężenie inne tranzystory mocy w obudowach TO−126
zwrotne przez rezystor i oraz w starych, metalowych TO−3 i TO−66.
R6. W zasadzie się Działają dokładnie tak, jak poznane wcze−
udało, jednak układ śniej małe tranzystory z serii BC i mają ten
Rys. N
(Roz)ładowanie kondensatora
W ćwiczeniu 2 przekonaliśmy się, że kondensator
może magazyno−
wać energię.
Czym większa
pojemność (i wy−
ższe napięcie)
tym więcej gro−
madzimy energii.
Nie będzie ci na
Rys. ?? Rys. ??

sam symbol. Ponie−
waż przy dużych prą−
dach będą się grzać,
są nie tylko większe,
ale mają inną obudo−
wę – wyposażone są
w metalową wkład−
kę. Umożliwia ona
przykręcenie tranzy−
stora do tak zwanego
radiatora. Radiator to
metalowy element,
najczęściej aluminio−
wy, którego jedynym
zadaniem jest sku−
tecznie odprowadzić
ciepło do otoczenia Fot. ??
i tym samym nie dopu− Fot. 9
ścić do przegrzania
i uszkodzenia elementu.
Sam tranzystor może być
w czasie pracy bardzo
gorący – może mieć na− Rys. ??
wet +1500C, ale wzrost
temperatury powyżej Rys. 14
+2000C doprowadzi do jego
szybkiego uszkodzenia.
Oprócz “zwykłych” tran−
zystorów mocy popularne są
też “darlingtony” mocy.
Tranzystor polo−
wy MOSFET
Obok “zwykłych” czyli bipo−
larnych tranzystorów popular−
ne są też tak zwane tranzysto−
ry polowe. Istnieje sześć Fot. ??
głównych rodzajów tranzy−
storów polowych. Działanie tranzystorów po−
lowych (nazywanych też unipolarnymi) jest
zbliżone do dzia− Ćwiczenie 8 Proste generatory
łania tranzysto−
rów zwykłych, z rysunku 11 ma pewne niekorzystne ce− A po co dodaliśmy kondensator C1 na
czyli bipolar− chy. Koniecznie zbuduj układ z rysunku wejściu? Tłumi on ewentualne “śmieci” –
nych. Jednak po− 13 – część wyróżniona kolorową ramką zakłócenia, które z różnych powodów po−
szczególne to klasyczny tranzystorowy przerzutnik jawiają się na wejściu. Na naszej poprze−
elektrody mają Schmitta. Zapewnia on pewne i szybkie dniej wyprawie miałeś do czynienia z ta−
odmienne na− przełączanie. Jego działanie omówione kimi “śmieciami” – dotykanie palcem ba−
zwy: bramka (G – gate) zamiast bazy, źródło jest w części TECHNIKALIA. zy tranzystora powodowało świecenie
razie niezbedny wzór na energię gromadzoną ną takie same prądy (porównaj rysunek 7), ale napięcia nia przebiegów Uwe i UY wynika, że skraca on
w kondensatorze: Ux i Uy są zupełnie inne. Przebiegi prądu i napięcia wy− przebieg wejściowy i w tej roli często jest wykorzy−
E = C*U2 / 2 glądają jak na rysunku na poprzedniej stronie. stywany. Oba obwody są też filtrami, ale to zupeł−
Czy po porównaniu przebiegów napięcia Uwe i UX nie inna historia.
zgodzisz się z wnioskiem, że obwód R1C1 z rysunku 6 Zwróć uwagę, że napięcia i prąd w omawia−
niejako opóźnia zmiany napięcia? nych obwodach nie zmieniają się liniowo, tylko
Tak! Obwód, jak na rysunku ? jest nazywany według pewnych charakterystycznych krzywych
obwodem całkującym. Inna często spotykana na− (wykładniczych). Jeśli masz wątpliwości, czy tak
zwa to obwód opóźniający. Na razie nie musisz jest, uważnie zaobserwuj w ciemności świecenie
wiedzieć wszystkiego, wystarczy Ci informacja, że diod podczas ćwiczenia 2.
jest wykorzystywany do opóźniania oraz likwido− Co ciekawe i ważne, w obwodzie RC czas,
Rys. ??
wania “śmieci”, czyli różnego rodzaju niepożąda− w którym napięcie oraz prąd zmienią się o 63,2%
Koniecznie trzeba natomiast zrozumieć zależności nych sygnałów. (wzrosną od zera do 0,632 wartości końcowej, al−
czasowe w obwodzie RC, które badaliśmy w ćwiczeniu Natomiast obwód pokazany na rysunku ? jest bo spadną od wartości maksymalnej do 0,368 tej
2 w układzie według rysunku 6. W obwodach I i II pły− nazywany obwodem różniczkującym. Z porówna− wartości) jest zawsze równy


diody LED, bo ciało ludzkie działa jak
antena. Teraz dodając kondensator po−
zbywamy się takich “śmieci”, a przynaj−
mniej silnie je tłumimy.
Z podobnych względów w układzie
pojawiły się kondensatory C2 i C3. Nie
Rys. 15
Rys. 16
Fot. 12
wchodząc w szczegóły możesz je
traktować jako “pomocnicze ba−
terie”, które zapobiegają różnym
przykrym niespodziankom. Choć
wiele układów mogłoby praco−
wać bez takich kondensatorów,
warto je stosować w każdym
układzie.
Układ z rysunku 13 śmiało
można wykorzystywać, ale Ty
Fot. 13
(S – source) zamiast emitera i dren (D – drain)
w miejsce kolektora. Zdecydowanie najpopu−
Ćwiczenie 9 Migacz dużej mocy larniejsze są obecnie tranzystory określane ja−
ko MOSFET N (działają podobnie do zwy−
z czujnikiem światła kłych NPN), a nieco mniej popularne są tran−
zystory MOSFET P (podobne do PNP).
zapewne zechcesz zbudować układ bardziej przydat− MOSFET to skrót Metal Oxide Semicon−
ny w praktyce. Możliwości jest wiele, ale w każdym ductor Field Effect Transistor.
przypadku ze względu na “śmieci” należy też zastoso− W zwykłym (bipolarnym) tranzystorze
wać przerzutnik Schmitta. Możesz wykorzystać sche− pojawienie się prądu bazy otwiera tranzy−
mat z rysunku 14. Fotografia 9 pokazuje model stor, czyli powoduje pojawienie się prądu
zmontowany na uniwersalnej płytce drukowanej. Do− kolektora. W MOSFET−ach prąd dren−
Rys. 17 źródło pojawia się, gdy między bramkę
a źródło zostanie podane napięcie. Zapamię−
taj, że w typowych warunkach pracy w ob−
wodzie bramki MOSFET−a nie płynie ża−
den prąd. Sterowanie odbywa się na drodze
napięciowej. Rysunek obok ilustruje dzia−
łanie MOSFET−a N. Przy napięciach bramki
ujemnych, przy napięciu UGS równym zeru
(oraz przy małych napięciach dodatnich),
tranzystor jest zatkany i w obwodzie dren−
źródło nie płynie prąd. Przy pewnym dodat−
nim napięciu bramka−źródło (tak zwane na−
Fot. 10
T = R*C
Jest to tak zwa−

na stała czasowa
obwodu RC. Ilu−
struje to rysunek ?.
Nie będę Ci tłuma−
czył skąd wzięło
się te 0,632 i 0,368
bo to wyższa szko−
ła jazdy.
Przykładowo
dla pojemności
4700µF i rezystan−
cji 1k stała czaso−
wa wyniesie
T =
4700µF*1k=4,7s
Rys. ??

pięcie progowe oznaczane UGSth) tranzystor dałem tu element wykonawczy w posta− niem, na przykład w postaci kilku
zaczyna się otwierać. To napięcie otwiera− ci tranzystora MOSFET. Dzięki niemu żarówek samochodowych o łącznej mo−
nia (progowe) nie jest ściśle ustalone, dla ty− możesz pracować z dużym obciąże− cy do 50W. Oczywiście aby układ dzia−
powych MOSFET−ów mocy wynosi 3...4V.
W tym zakresie
napięć UGS małe
zmiany napięcia
Ćwiczenie 10 Elektroniczna tęcza
bramki powodu− łał prawidłowo, światło żarówki nie Fot. 11
ją duże zmiany może padać wprost na fotorezystor FR
prądu drenu. (najlepiej fotorezystor umieścić w rurce
Gdy napięcie skierowanej w niebo.
bramki jest je− Czułość możesz regulować w szero−
szcze większe, kim zakresie zmieniając R1 − najpierw
tranzystor zosta− niech ma on 100k i w razie potrzeby
je całkowi− równolegle do niego dołączaj mniejsze
cie otwarty Uwaga! Przy żarówkach o dużej mo−
– dalszy cy niezbędny będzie zasilacz o wydajno−
wzrost na− ści prądowej rzędu kilku ampe−
pięcia już rów lub akumulator samochodo−
nic nie wy; tranzystor MOSFET może
zmienia. być podczas pracy gorący (mo−
W tym sta− żesz go chłodzić przykręcając
nie całko− radiator w postaci kawałka bla−
szki).
Rys. 18
właśnie przerzutnik Schmitta pozwala też
Po− zbudować prosty generator. Zbudujmy go
zna− według rysunku 15, dodając dodatkowy
n y tranzystor T3. Częstotliwość drgań zależy
Fot. 12
witego otwarcia rezystancja MOSFET−a jest
najmniejsza (oznaczana RDSon).
Ćwiczenie 11 Nocny
Przekonałeś się, że działanie MOSFET−
ów jest podobne do działania zwykłych, dręczyciel
czyli bipolarnych tranzystorów. Zwróć uwa− głównie od wartości elementów R1
gę, że najważniejszą różnicą jest sposób i C1. Zwróć uwagę, że wartości elemen−
sterowania − MOSFET−y są sterowane na− tów są inne niż na poprzednich schema−
pięciem. W tranzystorze bipolarnym (zwy− tach, a w przerzutniku zastosowano o je−
kłym) nie można zwiększyć napięcia UBE den rezystor mniej. Wypróbuj działanie
powyżej 0,8V, bo związane to byłoby z elementami o różnych wartościach R1
z przepływem ogromnego prądu bazy, przy w zakresie 10k...220k oraz C1 w zakre−
którym tranzystor uległby uszkodzeniu. Ina− sie 10nF...100µF.
czej jest z MOSFET−ami. Tu prąd bramki
Co ciekawe, dla C=470µF i R=10k stała czasowa wego. Dodatnie sprzężenie zwrotne polepsza dzia− śmy ciekawe zjawisko. Choć na wejście podawane
też wyniesie 4,7s. Podobnie dla C=10µF i R=470k oraz łanie układów przełączających, pamiętających było powoli zmieniające się napięcie, napięcie wyj−
C=100nF i R=47M. Oczywiście prąd będzie coraz i generatorów. ściowe nie zmieniało się płynnie − układ jakby
mniejszy, jednak czas, w którym prąd lub napięcie Sprzężenie zwrotne może być ujemne. Wtedy “przeskakiwał” z jednego stanu do drugiego i to ja−
zmienią swą wartość o 63,2% będzie zawsze taki sam. niejako osłabia działanie sygnału wejściowego, in− koś dziwnie . Próg “przeskakiwania”, ściślej prze−
aczej mówiąc przeciwstawia się działaniu sygnału rzutu zależał od tego, czy napięcie UA na wejściu
Dodatnie sprzężenie zwrotne wejściowego. Ujemne sprzężenie zwrotne wyko− układu z rysunku rosło, czy malało. Zaobserwowa−
W ćwiczeniu 5 skierowaliśmy sygnał z wyjścia rzystuje się powszechnie na przykład we wzmac− liśmy zjawisko histerezy, a układ nazywany jest
wzmacniacza na jego wejście i pomogliśmy niaczach audio, gdzie poprawia i stabilizuje para− przerzutnikiem Schmitta. Rysunek ?a pokazuje
w przełączaniu metry − na razie nie będziemy się zajmować tymi charakterystykę prostego wzmacniacza dwutranzy−
Obserwowaliśmy tak zwane dodatnie sprzęże− szczegółami. storowego zasilanego napięciem 9V. Nie bój się ta−
nie zwrotne. Sprzężenie zwrotne to po prostu po− kich rysunków – przecież to wszystko jest bezna−
danie (części) sygnału wyjściowego na wejście Histereza dziejnie proste. Oś pozioma reprezentuje napięcie
wzmacniacza. Sprzężenie jest dodatnie, bo najpro− W układach z dodatnim sprzężeniem zwrotnym, wejściowe Uwe, a oś pionowa – napięcie wyjścio−
ściej biorąc, wspomaga działanie sygnału wejścio− badanych w ramach ćwiczeń 5 i 7 zaobserwowali− we Uwy. Jeśli napięcie wejściowe jest mniejsze od


C z ę s t o Fot. 13A nie płynie, a w zakresie napięć bramka−
w podręcznikach źródło ±15V nie trzeba się obawiać uszko−
spotyka się inny dzenia tranzystora.
układ generatora. Najważniejszymi parametrami MOSFET−
Możesz zmonto− a są: maksymalne napięcie drenu (UDSmax),
wać układ według maksymalny prąd drenu (IDmax), rezystancja
rysunku 16 w stanie otwarcia (RDSon) oraz napięcie pro−
i sprawdzić jego gowe (UGSth).
działanie z różny− Nawet jeśli wszystkiego nie rozumiesz,
mi wartościami nie bój się MOSFET−ów! Są to bardzo poży−
rezystorów i kon− teczne elementy – polubisz je, gdy je poznasz
densatorów. Jest w praktyce.
to tak zwany prze− Tranzystory MOSFET pracują zazwyczaj
rzutnik astabilny − w roli wyłączników sterowanych napięciem,
zauważ podobień− jak pokazuje rysunek ????. Zdecydowanie
stwo z rysunkiem najczęściej używane są MOSFET−y N dużej
12. Pojemność C1 mocy, w tak zwanych obudowach TO−220.
nie musi być rów− Niektóre, na przykład BUZ10, BUZ11,
na pojemności C2. Tak samo pary rezy− IRF540 mogą one pracować przy prądach
storów R1, R2 oraz R3, R4 nie muszą
być jednakowe, byle rezystory w obwo−
dach baz miały rezystancję kilkunasto−...
kilkudziesięciokrotnie większą niż rezy−
story w obwodach kolektorów. Ja osobi−
ście nie lubię takiego dwutranzystoro−
wego przerzutnika astabilnego i rzadko
go stosuję.
Mając już sporo wiedzy o układach, mo−
żesz zbudować migacz dużej mocy.
Można dodać tranzystor MOSFET N do
układu z rysunku 16, dołączając bramkę
do kolektora T2 (albo T1 – nie ma różni−
cy). Można też dołączyć MOSFET−a do
punktu A układu według rysunku 15, ponad 20A i napięciach drenu do 50V. Inne
podobnie, jak po− mogą pracować przy napięciach nawet
Fot. 13B
kazuje rysunek 500V czy 600V. Górna fotografia pokazuje
14. kilka najpopularniejszych MOSFET−ów du−
Rysunek 17 żej mocy w obudowach TO−220. Dolna foto−
i fotografia 10
pokazują automa−
tyczny migacz,
włączający się
tylko w nocy.
Próg włączania
(jasność oświe−
tlenia) ustawisz
dobierając R1,
natomiast często−
napięcia progowego UP, na wyjściu napięcie jest napięciu wejściowym UP1 wynoszącym około 0,8V, wiednio silnym sprzężeniu szerokość pętli będzie
niskie. Gdy napięcie wejściowe jest większe niż czyli znacznie niższym niż napięcie UP2. równa napięciu zasilającemu i wtedy... układ
UP, napięcie wyjściowe jest bliskie 9V. Działanie Przebieg z rysunku ?b pokazuje tak zwaną pę−
jest jasne i proste. tlę histerezy. W praktyce mówiąc o histerezie ma−
Inaczej jest z przerzutnikiem Schmitta. Charakte− my na myśli różnicę napięć UP2 i UP1 (UP2−UP1)
rystyka jakiegoś przerzutnika Schmitta zasilanego – zaznaczyłem ją kolorem niebieskim. Wielkość
napięciem 9V jest pokazana na rysunku ?b. Jeśli na− (napięcia) histerezy zależy od wartości elementów.
pięcie wejściowe rośnie (co zaznaczyłem kolorem Zauważ, że pożyteczny układ przerzutnika
zielonym), stan wyjścia gwałtownie zmieni się przy Schmitta jest wzmacniaczem – wzmacniaczem
napięciu oznaczonym UP2 wynoszącym około z dodatnim sprzężeniem zwrotnym.
4,5V– napięcie wyjściowe zwiększy się. Dalsze
zwiększanie napięcia wejściowego nic na wyjściu nie Przerzutnik bistabilny
zmieni. Jeśli natomiast napięcie wejściowe będzie się Zwiększając głębokość dodatniego sprzężenia
zmniejszać (co zaznaczyłem kolorem czerwonym), zwrotnego w przerzutniku Schmitta rozszerzamy
wtedy gwałtowna zmiana stanu wyjścia nastąpi przy pętlę histerezy. Można powiedzieć, że przy odpo−

grafia pokazuje MOSFET−y w małych obu− tliwość błysków zależy od wartości R2 się płynnie zmieniał, przyjmując odcienie
dowach oznaczanych TO−92. i C1. czerwonego, żółtego i zielonego. W ciem−
Jeśli do generatora z przerzutnikiem ności efekt świetlny jest znakomity!
Płytka drukowana Schmitta z rysunku 15 dodasz prosty Rys. 21
Ogromna większość układów elektronicz− monitor napięcia (tranzystor, opornik
nych montowana jest na płytkach drukowa− i diodę LED) według rysunku 18 (foto−
nych. Płytki drukowane wykonywane są z la− grafia 11) przekonasz się, jak zmienia
minatu, pokrytego z jednej lub obydwu stron się napięcie na kondensatorze. Napięcie
to, a w konsekwencji jasność diody
płynnie zwiększa się i zmniejsza.
Jeśli zbudujesz dwa generatory takie
generatory z monitorami napięcia, i do− Rys. 22
łączysz do nich dwukolorową diodę
LED, otrzymasz atrakcyjną elektronicz−
na tęczę – kolor świecenia diody będzie
Rys. 19
Wszystkie kolory tęczy otrzymałbyś,

stosując trzy takie układy i diodę trzyko−
lorową (R, G, B).
Możesz też zbudować wrednego elektro−
nicznego dręczyciela. Układ o podob−
nym działaniu od lat cieszy się wielką
popularnością wśród Czytelników Elek−
troniki dla Wszystkich. Gdy dyskretnie
zostawisz go u kolegi lub koleżance
w mieszkaniu gdzieś na szafie lub wy−
cienkimi warstwami miedzi. Typowa grubość Rys. 20 soko na półce, zacznie działać dopiero
warstwy miedzi to 0,035mm (35µm). Foto− po zapadnięciu zmroku (zgaszeniu
grafia pokazuje kawałki laminatu miedzio− światła). W ciemności co kilkanaście
wanego jednostronnie. czy kilkadziesiąt sekund będzie wyda−
W procesie wytwarzania płytek drukowa− wać króciutkie i ciche, a jednak niepo−
nych z takiego “surowego” laminatu wierco− kojące piski. Gdy zaintrygowany pi−
ne są otwory, niepotrzebne obszary miedzi są skami nieszczęśnik włączy światło by
usuwane, nanoszone są napisy i rysunki ele− poszukać źródła dźwięku – układ
mentów, a na koniec płytka jest pokrywana umilknie, uniemożliwiając lokalizację.
lakierem ochronnym. Taki dowcip zrobisz koledze nie
Profesjonalne płytki drukowane, jak ta w tygodniu, tylko w piątek lub sobotę,
pokazana na fotografii poniżej, wykony− bo z pewnością nie zaśnie on tej nocy
wane są w skomplikowanym procesie tech−
nologicznym, z użyciem maszyn−automa−
tów. Hobbyści mają kilka prostszych sposo−
bów, umożliwiających wykonanie użytecz−
nych płytek. Często malują ścieżki specjal−
nym pisakiem, wytrawiają niepotrzebne ob−
Ćwiczenie 12 Dyskotekowy gadżet
szary miedzi w roztworze chlorku żelaza, (a Ty potem przez kilka dni na wszelki Uwaga! Dręczenie osób nie mają−
wiercą otwory z pomocą małej wiertarki, wypadek nie pokazuj się mu na oczy). cych poczucia humoru oraz nadmiernie
a powierzchnię miedzi zabezpieczają roz−
przestanie pełnić funkcję przerzutnika Schmitta, prawić o ból głowy. Wkrótce poznasz jeszcze inne Co ciekawe i ważne, “cynowy” drucik (o średnicy
stanie się natomiast przerzutnikiem bistabilnym – popularne generatory. 0,5...2mm) ma wewnątrz dodatkowe nitki topnika.
elementem pamiętającym mającym dwa stabilne Możesz to zauważyć na powiększonej części foto−
stany wyjściowe. Obserwowaliśmy to w ćwicze− Lutowanie grafii obok.
niach 5 i 6. Praktycznie wszystkie układy elektroniczne mon− Ten topnik jest wręcz niezbędny. Bez topnika
Generator towane są z pomocą lutowania. Urządzenia fa− praktycznie nie da się lutować. Rzecz w tym, że lu−
Może Cię zaskoczę informacją, że klasyczny gene− bryczne wytwarzane seryjnie lutowane są z wyko− townica ma temperaturę około 300C. Do takiej
rator, czyli urządzenie wytwarzające przebiegi rzystaniem automatów. Pojedyncze układy monto− mniej więcej temperatury rozgrzewana jest nie tyl−
zmienne, też... jest wzmacniaczem. Tak! Generator wane są ręcznie, przy użyciu lutownicy. Lutowni− ko “cyna”, która staje się ciekła, ale również koń−
jest wzmacniaczem, w którym (mówiąc najpro− ca służy do roztopienia specjalnego stopu, zwane− cówki elementów i punkty lutownicze. W tak wy−
ściej) występuje dodatnie sprzężenie zwrotne i ja− go potocznie cyną i właśnie ten stop trwale łączy sokiej temperaturze następuje wprawdzie szybkie
kiś obwód czasowy – porównaj rysunki 10...18. końcówki elementów i punkty lutownicze płytek tworzenie tlenków lutowanych metali (swego ro−
Generatory wykorzystujemy bardzo często, drukowanych dzaju rdzy), ale także ich niszczenie. Topnik odgry−
a różnorodność rozwiązań układowych może przy− Zapamiętaj, że choć mówimy “cyna”, mamy na wa bardzo ważną rolę – pomaga niszczyć tlenki,
myśli stop, składający się głównie z cyny i ołowiu.


nerwowych grozi śmiercią lub kalec− dwiema bateryjkami zegarkowymi. Foto− tworem kalafonii w spirytusie. Inni wyko−
twem i jest surowo wzbronione! grafia 12 pokazująca ten sam model rzystują metodę fotochemiczną, jeszcze in−
Schemat dręczyciela pokazany jest ni specjalną folię.
na rysunku 19. Jest to wersja 3−wolto− Fotografia pokazuje amatorskie płytki
wa, zasilana jedną baterią litową albo drukowane.
Lutownica
Fot. 14
Rys. 23
Jedno z podstawowych narzędzi elektronika.

Ćwiczenie 13 Zaawansowany symula−
tor alarmu (samochodowego)
z dwóch stron udowadnia, że układ moż− wartości elementów C1 i R1, decydujące
na z powodzeniem zrealizować “w pają− o długości pisku oraz czasie powtarzania.
ku. Na czas testów odłącz fototranzystor, wte−
Praktyczne testy tego i innych dręczy− dy układ będzie pracował cały czas.
cieli wykazały, iż możliwa jest budowa Jak widać, model z fotografii 13? zo−
podobnego układu zasilanego z jednej ba− stał zmontowany na... tekturce, a koń−
teryjki 1,5V. Schemat takiej wersji pokaza− cówki elementów zostały z sobą zluto−
ny jest na rysunku 20, a dwa modele na fo− wane. Wykorzystałem wydruk z drukar−
tografiach 13a i 13b. ki. Ty, jeśli chcesz, wykorzystasz podob−
Sygnał z brzęczyka nie może być zbyt ny wydruk zamieszczony na rysunku 21
głośny i zbyt długi, bo łatwa będzie jego i na wkładce w tym numerze EdW (lub
lokalizacja. Jeśłi chcesz, możesz zmieniać jego kserokopię, by nie psuć artykułu).
Rozgrzana do temperatury +250...+400oC

końcówka grota roztapia stop lutowniczy, tak
zwaną cynę, i tym samym pozwala na łatwy
montaż i demontaż układów elektronicznych.
Fotografia ??? pokazuje popularną lutowni−
cę, dobrze nadającą się dla początkujących.
Rys. 24
które przeszkadzają w dobrym połączeniu i jedno− zawiera już topnika i lutowanie nią nie zapewnia do− dzielnego topnika – najczęściej jest to kalafonia (ka−
cześnie zabezpiecza przed tworzeniem się nowych. brego połączenia. Ratunkiem jest wtedy użycie od− wałki kalafonii zobaczysz na fotografii ?powyżej?.
Aby zniszczyć tlenki istniejące na powierzchni
lutowanych elementów trzeba lutowane końcówki
dobrze rozgrzać w obecności topnika.
Zasadniczo wystarczy do tego topnik zawarty
wewnątrz drucika “cyny”. Gorzej, gdy ktoś chce za−
oszczędzić i odzyskuje cynę z wcześniej lutowa−
nych układów. Tak odzyskana cyna praktycznie nie
Rys. ??

EELEMENTarz EELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
Lutownice lepszej klasy zwykle mają Zestaw elementów do opisywanych Możesz też zmodyfikować układ, włą−
grzałkę na 24V i wymagają dodatkowego za− ćwiczeń (???A02) zawiera dwie prawdzi− czając fototranzystor równolegle do kon−
silacza. Wbrew pozorom, nie jest to wada. Fo− we płytki drukowane oraz elementy do wy− densatora C1. Wtedy można regulować
tografia niżej pokazuje najprostszą profesjo− konania takiego dręczyciela. Projekt płytki czułość zmieniając wartość R1. Ponieważ
nalną stację lutowniczą znanej firmy Weller. drukowanej pokazany jest na rysunku 22. zmiana wartości R1 zmieni częstotliwość
W takich lepszych lutownicach grot po− Uwaga 1. Gdyby w pokoju, gdzie pojawiania się pisków, trzeba wtedy odpo−
krywany jest cienką warstwą specjalnych podrzucisz dręczyciela nigdy nie zapada− wiednio zmienić wartość C1.
stopów (których głównym składnikiem jest ła całkowita ciemność (np. z winy lampy Uwaga 2. Układ może nie działać zaraz
żelazo), dzięki czemu proces niszczenia gro− ulicznej, świecącej przez okno) musisz po zmontowaniu ze względu na możliwość
ta jest nieporównanie wolniejszy. umieścić pipka w odpowiednim miejscu, tzw. rozformowania kondensatora C1 – po
Najtańsze lutownice mają grot wykonany na przykład pod szafą czy na półce za pewnym czasie zacznie działać normalnie.
z kawałka zwykłego pręta miedzianego. książkami, gdzie jest ciemniej. Aby wykluczyć taką niespodziankę wy−
W trakcie lutowania, w wysokiej temperatu−
rze miedź z grota pomału rozpuszcza się
w stopie lutowniczym (cynie). Grot ulega Ćwiczenie 14 Automat reklamowy −
stopniowemu zniszczeniu i trzeba go okreso−
wo wymieniać.
tańczące lampki
Każdy grot podczas używania ulega za− starczy przez wlutowaniem kondensatora Właściciele tańszych samochodów nie
brudzeniu i należy go co jakiś czas wyczy− C1 dołączyć go do zasilacza lub baterii zakładają alarmu, tylko instalują diodę
ścić i pobielić. Właściciele najtańszych lu− (6...12V) na co najmniej godzinę. migającą, sprawiającą wrażenie, że
townic często czyszczą grot na zimno za po− Elektroniczna tęcza z ćwiczenia 10 jest w aucie jest system alarmowy. Z pozna−
mocą pilnika albo papieru ściernego “do ży− bardzo atrakcyjna, jednak układ zawiera nych “klocków” możesz zbudować zaa−
wiele elementów. Zbuduj teraz znacznie wansowany symulator alarmu. Możesz
prostszy, migający kolorami drobiazg, wykorzystać układ z poprzedniego ćwi−
który będzie ozdobą spotkania towarzy− czenia. Bardziej rozbudowany sterownik
skiego. Wykorzystaj schemat z rysunku prezentowany jest na rysunku 24 i za−
23. Zmontowany układ możesz przypiąć wiera dwukolorową diodę, którą świeci
do ubrania w charakterze broszki czy wi− trzema (tak!) różnymi kolorami w niety−
siorka. Układ możesz zmontować w ja− powym rytmie. Dodatkowo brzęczyk da−
kikolwiek sposób, na przykład na tektur− je sygnały dźwiękowe.
ce lub “w pająku”, jak model z fotogra− Z całą pewnością taki sposób sygnali−
fii 14. zacji skuteczniej odstraszy złodzieja,
wej miedzi”, a potem po rozgrzaniu nakłada−

ją nań cynę. W przypadku lepszych lutownic
z grotem pokrywanym żelazem taka proce−
dura jest ogromnym błędem, bo niszczy war−
stwę ochronną. Zamiast pilnika czy papieru
ściernego należy używać zwilżonej specjal−
nej gąbki – dalsze wskazówki podane są
w części pt. TECHNIKALIA.
Rys. 25
Choć wykorzystywanie zużytej cyny z odzysku cówki z czasem zdążyły zaśniedzieć, czyli pokryć ki należy pobielić z użyciem kalafonii i “świeżej”
nie jest zalecane, każdy elektronik ma pod ręką tro− się warstewką ciemnego nalotu tlenków. Taki nalot cyny. Pobielenie polega na nałożeniu gorącą lutow−
chę kalafonii, która przydaje się miedzy innymi do czasem wręcz uniemożliwia lutowanie – cyna nie nicą cienkiej warstewki cyny w obecności topnika.
tak zwanego pobielania. Chodzi o to, że amatorzy chce “złapać” zaśniedziałej powierzchni. Przed Czasem końcówki są tak mocno zaśniedziałe że
często wykorzystują starsze elementy, których koń− właściwym lutowaniem takie zaśniedziale końców− przed pobieleniem trzeba je oczyścić, skrobiąc je
nożem lub drobnym papierem ściernym.
Właściwe lutowanie polega na rozgrzaniu lu−
townicą końcówki elementu (końcówek elementów)
i przytknięciu do nich drucika cyny, którego frag−
ment stopi się i trwale połączy końcówki lub koń−
cówkę z płytką. Prawidłowy lut i połączenia niepra−
widłowe pokazane są na rysunku ?. Błędem jest na−
bieranie na grot lutownicy kawałka cyny i próba na−
łożenia tej płynnej kropli na łączone elementy – top−
nik zawarty w druciku cyny zdąży się wytopić i od−
parować, a końcówki elementów nie zostaną należy−
cie rozgrzane. W efekcie powstają tak zwane zimne
luty – kiepskie połączenia, które po pewnym czasie

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

Ćwiczenie 15 Strzelnica laserowa
wskazując na obecność skomplikowane− zawiera tranzystora T5 i rezystorów R?
go systemu alarmowego. i R?.
Układ tylko na pozór jest skomplikowa− Uwaga 2. Ponieważ symulator zain−
ny – w rzeczywistości zawiera dwa znane stalowany będzie w samochodzie, gdzie
Ci już generatory zrealizowane na tranzy− występują wibracje, wstrząsy i duże
storach PNP. Dodatkowy tranzystor T5 jest zmiany temperatury, musisz zmontować
niezbędny, żeby wyłączyć symulator (zwła−
Rys. 26
szcza przeszkadzający brzęczyk) na
czas jazdy. W tym celu wystarczy
dołączyć punkt oznaczony S do ob−
wodu, gdzie napięcie pojawia się po
przekręceniu kluczyka w stacyjce
(natomiast na punkcie P napięcie
musi występować przez cały czas).
Jeśli nie bardzo rozumiesz, o co cho−
dzi, zapytaj posiadaczy samocho−
dów – oni Ci wyjaśnią.
Układ może być wykorzystany
także do innych celów i na pewno
wzbudzi cieka−
wość i pytania: co Fot. 16
to jest i jak dzia−
ła? Wtedy punkt
S pozostanie nie−
podłączony.
Uwaga 1. Mo−
del pokazany na
fotografii 15 nie
przestają łączyć i przerywają obwód, a efektem zwy− A gdzie jest złoty środek? taka, jak na fotografii ?. Warto od razy zaopatrzyć
TECHNIKALIA TECHNIKALIA TECHNIKALIA

kle są trzaski i okresowe przerwy w działaniu. Zimne Wykonanie dobrego lutu powinno trwać 2...3 się w podstawkę, by lutownica nie leżała na stole
sekundy. W tym cza− (biurku) i by tym samym uniknąć ryzyka uszko−
sie dobrze nagrzana dzenia mebli.
lutownica (około Zwykła lutownica o mocy ponad 40W nie jest
+350C lub więcej) roz− zalecana. Niektórzy wykorzystują lutownice trans−
grzeje końcówkę ele−
mentu usuwając tlenki
i nie powodując
uszkodzenia elemen−
tu.
Lutownica
Przy wyborze lutow−
nicy warto wziąć pod
uwagę kilka czynni−
ków. Na początek cał−
kowicie wystarczy prosta lutownica o mocy
15...25W, na przykład
luty są zmorą elektroników – urządzenie czasem

działa dobrze, czasem nie i trudno znaleźć przyczynę.
Początkujący bardzo często wykonują takie
zimne luty, bo boją się przegrzać elementy – w lite−
raturze często spotyka się ostrzeżenia przed prze−
grzaniem. Rzeczywiście, elementy mogą ulec prze−
grzaniu, ale nie można tu przesadzić w żadną stro−
nę. Niedogrzanie jest równie złe jak przegrzanie.

nych – talkiem lub ja− Przy montażu układu z nowych elementów nie
TECHNIKALIA TECHNIKALIA TECHNIKALIA TECHNIKALIA TECHNIKALIA TECHNIKALIA
kimś pudrem). ma potrzeby używać kalafonii – wystarczy topnik

Warto zaopatrzyć zawarty w druciku “cyny”.
się w niedrogi przy− Nie zawsze montaż na płytce jest najlepszym
rząd, zwany trzecią rozwiązaniem. Proste układy można zmontować
ręką. Chwytaki trze− w tzw. “pająku” (inni mówią “na sznurkach”).
ciej ręki oddadzą nieo− “Pająk” wbrew pozorom, może się okazać bardzo
cenione usługi pod− dobrym sposobem montażu, zwłaszcza, jeśliby
czas montażu wszel− układy miały mieć małe wymiary, by zmieścić je
kich układów. w małej obudowie. Modele do ćwiczeń ??????
Każdy elektronik zmontowane są “w pająku”.
powinien też posiadać Gdy rozmiary nie są problemem, można zmon−
nieduże, ostre szczyp− tować układ na tekturce i lutować końcówki od
ce boczne. spodu (modele do ćwiczeń ????). Montaż na tek−
Służą do obcinania turce ma liczne zalety, ale również wady. Na przy−
zbyt długich koń− kład wilgotna tektura może (słabo) przewodzić
cówek elementów. Na prąd i uniemożliwić działanie niejednego układu.
początek wystarczą Ci Dlatego na tekturce montuje się tylko układy eks−
tanie szczypce za kil− perymentalne, które mają pracować tylko przez
ka złotych. Kiedy już krótki czas.
się rozsmakujesz Zdecydowanie częściej montuje się układy na
w elektronice, zapew− uniwersalnych płytkach drukowanych. Kto
ne zechcesz wydać na− uzna, że nie warto projektować i wykonywać płyt−
wet kilkadziesiąt zło− ki drukowanej do jednego egzemplarza urządze−
formatorowe. Osobiście nie polecam takowej, choć tych (tak!) i zakupić delikatniejsze, przyjemniejsze nia, zazwyczaj wykorzystuje płytkę uniwersalną.
przed wielu laty przez pewien czas używałem w użyciu szczypce dobrej firmy. Uważaj – przy montażu na “uniwersalne” najła−
ciężkiej pistoletowej lutownicy transformatorowej. Grot każdej lutownicy ulega podczas pracy za− twiej popełnić błąd.
Obecnie elementy i płytki są coraz mniejsze i cięż− brudzeniu resztkami topnika, wypaloną cyną, itp.
ka “transformatorówka” wyrabia szkodliwe nawy− W efekcie coraz mniej powierzchni grota jest pra− Typowe błędy
ki, tymczasem lutownica powinna być lekka. widłowo zwilżona przez cynę. Do czyszczenia Generalną zasadą jest, by po zmontowaniu,
Nie polecam leciutkich i tanich lutownic ze grota warto używać specjalnej gąbki (koniecznie a przed włączeniem zasilania, dokładnie obejrzeć
Wschodu, przede wszystkim dlatego, że nie speł− wilgotnej). układ i sprawdzić czy nie ma pomyłek. Jeszcze
niają norm bezpieczeństwa, a i jakość wykonania Nie jest to zwykła gąbka, tylko specjalna lepiej dać go do sprawdzenia komuś innemu.
bywa fatalna. Jeśli ktoś dysponuje odpowiednim włóknina, odporna na temperaturę. Kawałek ta− Praktyka pokazuje bowiem, że najwięcej niepo−
zasobem gotówki, zwracam uwagę na profesjonal− kiej gąbki do czyszczenia lutownicy można kupić wodzeń wynika z błędów w montażu (brak połą−
ną lutownicę ze stabilizacją temperatury, na przy− w sklepach elektronicznych. Bardzo podobne czeń, zwarcia, niewłaściwe wartości elementów,
kład WCP−50 gąbki są również dostępne w sklepach gospodar− itp.). Nieporównanie rzadziej, ale też może się
renomowanej stwa domowego. zdarzyć, że fabrycznie nowy element jest nie−
firmy Weller, Grot lutownicy (gorący) należy okresowo wy− sprawny. Sporadycznie zdarza się, że wartość nie
czy znacznie cierać o zwilżoną gąbkę i zaraz po tym pobielić go
tańszą krajo− za pomocą kawałka świeżej cyny.
wą z firmy El−
wik. Sposoby montażu
Hobbyści wykorzystują różne sposoby montażu
Inne na− swoich układów. Oczywiście połączenia powinny
rzędzia być lutowane.
Podczas mon− Najczęściej montuje się układy na płytkach
tażu, w tym podczas lutowania, absolutnie nieza− drukowanych zaprojektowanych specjalnie do
stąpiona jest dobra pinceta. danego układu. Montaż rozpoczyna się od elemen−
Najlepsze są pincety medyczne. Pincety kosme− tów najmniejszych (zwory z drutu,
tyczne są niemal bezwartościowe, natomiast delikat− Rezystory), a potem kolejno lutuje się coraz
ne pincety zegarmistrzowskie są znakomita pomocą, większe (kondensatory, tranzystory, itd.)
ale tylko przy montażu miniaturowych elementów Niektórzy kolejno wkładają w otwory po jed−
nie posiadających wyprowadzeń (tzw. SMD). nym elemencie i lutują jego końcówki. Inni wkła− odpowiada nadrukowi na elemencie albo element
Oprócz lutownicy, cyny, pincety i kalafonii każ− dają kilka – kilkanaście elementów, a potem lutują jest niesprawny “od urodzenia”. Dlatego nie−
dy elektronik powinien też mieć dobry odsysacz. je wszystkie na raz. którzy mają zwyczaj przez zmontowaniem układu
Ta prosta pompka pozwoli w prosty sposób Na początek radzę Ci lutować elementy poje− sprawdzać wszystkie elementy za pomocą dobre−
wylutować elementy z płytki. Dane połączenie na− dynczo. Powód jest prozaiczny: małe lutownice go multimetru.
leży podgrzać lutownicą, zbliżyć doń końcówkę o mocy 13...25W znacznie stygną podczas lutowa− Oprócz pomyłek w montażu najczęstsze błędy
odsysacza i nacisnąć przycisk. Roztopiona cyna nia. Przy lutowaniu seryjnym może się okazać, że to: używanie cyny z odzysku, co prowadzi do zim−
zostanie odessana. Odsysacz trzeba okresowo czy− temperatura grota jest za mała i w rezultacie po− nych lutów, używanie zbyt dużej i ciężkiej lutowni−
ścić (w niektórych tłok smaruje się olejem, w in− wstaną tzw. zimne luty. cy (transformatorówki) i odwrotne podłączenie za−

Elektronika Dla Początkujących 03

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektronika Dla Początkujących 03

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

17 A2 Ośla łączka

fototranzystory tranzystory NPN dioda dwukolorowa

Elektronika dla Wszystkich 37

Połączenie szeregowe i równoległe tylko jego przekształcona forma:

38 Elektronika dla Wszystkich

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

Elektronika dla Wszystkich 39

Zapewne znasz powiedzenie

że w przyrodzie nic nie ginie... a) b) Fot. G

40 Elektronika dla Wszystkich

pojemność będzie sumą pojemności obu ścią elementów R, C. Podczas przełącza−

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

Elektronika dla Wszystkich 85

86 Elektronika dla Wszystkich

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

cze operacyjne. Rys. L W przypadku odbiorników strzałki są, mówiąc

Elektronika dla Wszystkich 87

Umieść układ z rysunku 10 w szufladzie

Wśród hobbystów zdecydowanie najpo−

88 Elektronika dla Wszystkich

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

Elektronika dla Wszystkich 89

90 Elektronika dla Wszystkich

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

Jest to tak zwa−

Elektronika dla Wszystkich 91

92 Elektronika dla Wszystkich

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

Elektronika dla Wszystkich 93

Wszystkie kolory tęczy otrzymałbyś,

94 Elektronika dla Wszystkich

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

Jedno z podstawowych narzędzi elektronika.

Rozgrzana do temperatury +250...+400oC

Elektronika dla Wszystkich 95

wej miedzi”, a potem po rozgrzaniu nakłada−

96 Elektronika dla Wszystkich

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

TECHNIKALIA TECHNIKALIA TECHNIKALIA

luty są zmorą elektroników – urządzenie czasem

Elektronika dla Wszystkich 97

kimś pudrem). ma potrzeby używać kalafonii – wystarczy topnik

98 Elektronika dla Wszystkich

You might also like