PEMBELAJARAN BERASASKAN KOMIK: SATU

KAJIAN SISTEMATIK REVIEW DAN META

ANALISIS
Tan Sai Wah¹, Ruhizan Mohammad Yasin²

1,2 Fakulti Pendidikan, Universiti Kebangsaan Malaysia

¹smallseapeter@gmail.com
²ruhizanmy@gmail.com
ABSTRAK
Ko mik merupakan khazanah seni yang bernilai tinggi. Kebanjiran majalah dan ko mik yang berkonsepkan
infotain men d i Malaysia memberi petunjuk bahawa masyarakat mu la menerima ko mik sebagai su mber
pengetahuan dan pendidikan. Walau bagaimanapun, kajian terperinci berkenaan elemen pendidikan
dalam media ini masih terhad. Pembelajaran berasaskan komik ( PBK ) dikatakan bukan sahaja dapat
men ingkatkan penguasaan dan pemahaman konsep matematik malahan dapat men ingkatkan minat dan
pencapaian murid serta mampu mengefektifkan pembelajaran dalam kalangan murid dan sebagainya.
Menyedari kepentingan itu, kajian ini bertujuan untuk mengkaji po la kajian berkenaan pendekatan PBK
dalam mata pelajaran Matematik pada peringkat sekolah. Tujuan kajian ini juga adalah untuk mensintesis
hasil daripada penyelidikan sedia ada mengenai pendekatan PBK ke atas pembelajaran pelajar. Dua puluh
satu kajian dip ilih dan tiga saiz kesan dikira untuk mengkaji kesan pendekatan PBK . Berkenaan dengan
tahap gred, kesan pendekatan PBK menunjukkan saiz kesan terbesar di peringkat sekolah rendah dan saiz
kesan terkecil d i peringkat kolej atau di sekolah menengah . Kajian in i merupakan kajian yang dilakukan
ke atas 21 kajian dan lebih daripada 600 sample kajian antara tahun 2009 hingga 2017. Dapatan kajian
menunjukkan 8 daripada jurnal melibatkan Pembelajaran dan Pengajaran PBK . Manakala 13 jurnal pula
menunjukkan kajian Pembelajaran dan Pengajaran suatu mata pelajaran. Data dianalisis dengan
menggunakan kaedah pengiraan kesan saiz. Sebanyak 3 kesan saiz telah dikira. Hasil dapatan yang
diperoleh adalah pada tahap sederhana iaitu (+0.5 ) daripada 3 kesan saiz in i. Hasil kajian juga,
mendapati Pembelajaran Berasaskan Komik memberi kesan terhadap pencapaian pelajar dalam subjek
Sains, Sejarah , Bahasa Inggeris , Bahasa Melayu dan Matematik. Kajian emp irikal leb ih lanjut mengenai
kesan pengajaran dan pembelajaran perlu dijalankan untuk mengesahkan penyelidikan meta-analisis awal
ini.

Kata Kunci : ko mik , meta analisis, , strategi pembelajaran , pencapaian , minat , pembelajaran, saiz
kesan

ABSTRACT
Co mics are high value art treasures. The influ x o f magazines and comics conceptions of infotain ment in
Malaysia gave the cue that people began to accept comics as a source of knowledge and education.
However, detailed studies on educational elements in this med ia are still limited. Co mic-based learning
(CBL) is said to not only enhance the mastery and comprehension of the mathematical concept but also
enhance the interest and achievement of the students as well as to facilitate learning among students and
others. Recognizing that importance, this study aims to examine the pattern of study on the CBL
approach in Mathematics at the school level. The purpose of this study is to synthesize the results of the
existing research on the CBL approach to student learning. Twenty-one studies were selected and three
impact sizes were calculated to examine the impact of CBL approach. As regards the grade level, the
impact of the CBL approach shows the size of the greatest impact at primary level and the smallest size
of impact at the college or middle school level. This study is a study conducted on 21 studies and more
than 600 research samples between 2009 and 2017. The findings show that 8 of the journals involve
Learn ing and Teaching Cu rriculu m. While 13 journals show the study of Learning and Teaching a
subject. The data were analy zed using the method of calculation of size effects. A total of 3 size effects

217
have been calculated. The results obtained are at a moderate level o f (+0.5) out of the 3 effects of this size.
The findings also found that Comic-Based Learn ing affects students' achievement in Science, History,
English, Malay and Mathematical subjects. Further empirical studies on the impact of teaching and
learning need to be carried out to validate this initial meta-analysis research.
Keywords: comic, meta analysis, learning strategy, achievement, interest, learning, size effects

PENGENALAN

“ Subjek Sains dan Matematik menjadi teras kepada penerokaan ilmu dan teknologi baharu dalam
merealisasikan agenda negara ke arah Revolusi Perindustrian Keempat (Revolusi Industri 4.0),” kata
Naib Canselor Universit i Teknologi Mara (UiTM ), Prof Emeritus Datuk Dr Hassan Said dalam sesi
ucaptamanya di Simposium Kebangsaan Sains Matematik ke 25 (SKSM25) pada 29 September 2017.

Cabaran kepada pembentukan sebuah negara yang maju, seperti yang dinyatakan dalam
Wawasan 2020 , Transformasi Nasional 2050 dan Pelan Pembangunan Pendidikan Malaysia 2013-2025,
memerlukan tenaga kerja yang berasaskan pendidikan Sains dan Matematik. Dalam dunia yang semakin
dinamik dan berubah secara global in i , seseorang yang cekap dalam Matematik boleh meningkatkan lag i
peluang dan pilihan bagi menentukan masa depan mereka (National Council for Teachers of
Mathematics, 2000).

Menyedari hasrat tersebut, pendidikan Matematik mestilah berupaya mendidik pelajar

memperkembangkan pemikiran mantik, analisis, sistematik dan krit is, kemahiran penyelesaian masalah
dan berkebolehan menggunakan ilmu pengetahuan Matematik. Dari segi pedagogi, perkembangan
pendidikan kini memerlukan strategi pengajaran yang lebih menitikberatkan penglibatan pelajar.

Nik A ziz (1996) menyatakan guru Matematik masih bergantung kepada strategi dan teknik
pengajaran dan pembelajaran yang lama iaitu tahun 60-an dan 70-an. Sebahagian besar percakapan guru
dalam kelas adalah berbentuk syarahan (Abdullah & Mohd Sahandri Gani, 1998). Johnson et al. (1998)
menegaskan, sebagai pendidik kita mesti mengubah paradigma lama pendidikan di ko lej, iaitu
memindahkan pengetahuan pendidik kepada pelajar. Dari sini, jelaslah bahawa bentuk pengajaran kin i
masih memberi tu mpuan kepada guru sebagai penyampai ilmu dan kurang melibatkan peranan aktif
pelajar. Kebanyakan pengajaran masih berbentuk hafalan, helaian kertas dan pensel, dan kurang atau
tiada langsung perbincangan (Glickman, 1991). Pengajaran sebegini mengandaikan guru sebagai sumber
ilmu dengan penglibatan pelajar adalah pada tahap yang minimu m dan interaksi antara pelajar boleh
dikatakan tiada langsung.

Banyak kajian menunjukkan penggunaan pembelajaran berasaskan komik boleh menyu mbang
kepada peningkatan kognitif , minat dan pencapaian pelajar (Ah madi, 2000; Austin et al., 1997; Nichols
& Miller, 1994; Whicker et al., 1997; Potthast, 1999; Faizah, 1999; Lee, 1999; Leikin & Zaslavsky, 1997;
Meriam, 1997; Sazali, 1996; Slavin, 1995; Yee, 1995). Pembelajaran berasaskan komik juga memberi
peluang kepada pelajar untuk mendekati sesuatu masalah Matematik dengan pelbagai cara.

Kementerian Pendid ikan Malaysia (KPM) (2011), telah mencadangkan penyerapan teknik didik
hibur dan keplbagaian strategi dalam Kuriku lu m Standard Seko lah Rendah (KSSR). Kerajaan berhasrat
memperkenalkannya di sekolah rendah untuk merealisasikan hasrat transformasi pengajaran dan
pembelajaran di dalam b ilik darjah. Kepelbagaian strategi di dalam b ilik darjah akan men jadikan proses
pembelajaran lebih interaktif serta berpusatkan murid. Antara ciri kepelbagaian strategi dalam pengajaran
adalah sesi pembelajaran yang menyeronokkan kerana terkandung unsur humor.

Berdasarkan Standard Jemaah Nazir ada menyatakan dalam Elemen 9.13, pengajaran dan
pembelajaran yang menyentuh disposisi guru telah menyatakan kepentingan amalan pembelajaran
menyeronokkan dalam kalangan guru sekolah. Seterusnya, Elemen 9.13(a) (vi) tentang sumbangan guru
terhadap suasana pembelajaran yang kondusif, dan standard ini menggariskan bahawa guru perlu
mewujudkan suasana riang dan merangsang pembelajaran (Jemaah Nazir Sekolah, 2004).

Oleh hal yang demikian, suasana ceria di dalam b ilik darjah adalah meru juk kepada amalan
pembelajaran menyeronokkan guru. Disposisi guru yang cenderung kepada sikap autokrat ik boleh

218
men imbulkan konflik antara guru dengan murid. Tidak dapat dinafikan bahawa peranan guru amat
penting sebagai indiv idu yang menjad i pemangkin dalam proses murid mencari ilmu. Tanpa kehadiran
guru, proses pembelajaran yang berlaku mungkin tidak efektif. Guru yang mampu mewujudkan p roses
pengajaran dan pembelajaran yang efekt if merupakan guru yang cemerlang. Oleh itu, guru-guru perlu
sedar akan kepentingan unsur pembelajaran menyeronokkan dalam pengajaran untuk mewujudkan
hubungan baik dengan murid-murid mereka.
Namun begitu, kedapatan juga guru-guru yang tidak pandai berjenaka dengan murid-mu rid.
Walau bagaimanapun, keadaan in i dapat disalurkan melalui cara lain seperti penggunaan bahan bantu
mengajar yang mempunyai unsur pembelajaran menyeronokkan seperti ko mik. Dalam hal in i, ko mik
ciptaan kartunis tempatan iaitu Lat begitu jelas melalui ilustrasi dan lakaran karikatur yang menarik.

Secara langsung, kreativ iti in i dapat membantu guru men jadikan proses pengajaran dan
pembelajaran berlangsung dalam suasana yang menyeronokkan, ceria dan berkesan kepada pelajar
(Abdul Rasid, 2012). Oleh itu, guru tidak hanya terikat dengan disposisi semula jadi, tetapi juga
menggunakan bahan bantu mengajar seperti ko mik yang lebih menarik. Kesimpu lannya, keberkesanan
pengajaran dapat dinilai melalu i kepelbagaian bahan dan teknik yang digunakan ket ika mengajar. Oleh
itu, unsur humor mampu men jadikan pengajaran dan pembelajaran bahasa lebih berkesan, ceria dan tidak
membosankan murid-murid.

Pembelajaran berasaskan ko mik (PBK) merupakan salah satu pendekatan pembelajaran

konstruktivis (Alias & Saleh, 2007) yang menekan kan penglibatan pelajar secara aktif sepanjang
proses pembelajaran (Yeung, 2010) manakala guru bertindak sebagai fasilitator dalam membimb ing
pelajar mencapai objektif pembelajaran dan pengajaran (PdP) yang telah ditetapkan. Pendekatan
pembelajaran ini menggunakan ko mik berasaskan kepada situasi sebenar (real-world), bersifat
ko mpleks (Wirkala & Kuhn, 2011), tidak berstruktur (Savin-Baden & Kay, 2006) dan tiada
penyelesaian yang spesifik (Hmelo-Silver, 2004) bagi merangsang pelajar mengaplikasikan
kemahiran berfikir aras tinggi seperti pemikiran kritis dan kemahiran penyelesaian masalah (Rissi,
2010; Sungur, Tekkay & Geban, 2006). In i berbeza dengan pendekatan pembelajaran konvensional
yang menekankan pembelajaran berbentuk hafalan. Pendekatan PBK merangsang minda pelajar.

Konsep Komik
Ko mik ialah suatu bentuk seni yang menggunakan gambar –gambar t idak bergerak yang disusun
sedemikian rupa sehingga membentuk jalinan urutan cerita . Biasanya, ko mik dicetak d i atas kertas dan
dilengkapi dengan susunan teks yang sesuai. Ko mik dapat diterbit kan dalam pelbagai jenis bentuk , mu lai
dari strip dalam koran , dimuatkan ke dalam majalah sehinggakan berbentuk buku komik tersendiri.

Will Eisner ( 1996 ) , mendefinisikan ko mik sebagai “ tatanan gambar yang berturutan dalam
sebuah buku komik”. Dalam buku Understanding Comics( 1993) , Scott McCloud menyatakan bahawa
ko mik ialah “ Juxtaposed pictorial and other images in deliberate sequence , intended to convey
information and /or to produce an aesthetic response in the viewer”.

Ko mik merupakan med ia yang tidak asing lagi dalam kalangan masyarakat Malaysia. Dengan
perkembangan teknologi d igital, ko mik leb ih mudah dikongsi dan disebarkan melalui laman web, blog
serta media sosial. Ko mik juga boleh dimuat turun ke dalam telefon bimb it dan tablet pintar untuk
tatapan pembaca.

Secara tradisional, kebanyakan individu telah didedahkan kepada pelbagai keratan

ko mik yang dicetak dalam akhbar harian. Siri ko mik juga diterbit kan dalam majalah pelbagai kategori
dan juga novel grafik. Selain dari kepelbagaian format, seni ko mik juga unik dan pelbagai dari segi genre,
penceritaan, gaya lukisan, bahasa dan lain-lain lagi. Set iap kartunis dan judul ko mik mempunyai
ku mpulan peminatnya sendiri. Kini, semakin banyak majalah dan ko mik yang berkonsepkan
infotain mentyang mula muncul d i pasaran("Komik Ind ie", 2013). Bahan bacaan infotain men seperti in i
memuat kan kedua-dua kandungan pendidikan dan hiburan. Dengan menonjolkan label pendidikan,
ko mik infotain men men imbulkan persepsi kepada pembaca awam bahawa kandungan komik tersebut
memberi manfaat dari sudut ilmu dan pembelajaran.

219
 Seperti mana yang dihuraikan oleh Upson dan Hall (2013), med ia ko mik itu sendiri secara
semula jad inya adalah bersifat mendid ik. Adalah terpulang kepada inovasi dan kreativiti warga pendidik
untuk mengaplikasikan kelebihan ko mik sebagai alat bantuan mengajar (Yang, 2008). Daripada siri
ko mik yang dipantau dalam kajian ini, terdapat variasi unsur pendidikan dan tema positif yang
disampaikan oleh kartunis. Elemen ini secara unik dipersembahkan secara halus yang memerlukan
pembaca meneliti mesej dan maksud dengan lebih terperinci. Kegagalan pembaca menyelami dan
mentafsir mesej tersirat di sebalik kisah humor, tragis, dan kembara yang dilalui watak ko mik,
mengakibatkan pembaca menganggap komik adalah sekadar bahan hiburan kosong dan tidak
bermanfaat.Sikap seperti ini sedikit sebanyak menyumbang kepada stigma negatif terhadap ko mik d i
Malaysia (Farah, Syamsul&Norshuhada, 2014).Menurut Sudjana dan Rival ( 2002:68) , menyatakan
med ia ko mik dapat meningkatkan minat belajar mu rid , mengefekt ifkan proses pembelajaran di dalam
kelas dan menimbulkan minat apresiasinya.

Pembelajaran Berasaskan Komik dan Pembelajaran Abad ke-21

Dalam abad ke-21 ini, perubahan dan perkembangan dalam pelbagai disip lin ilmu menuntut kita
melakukan perubahan dan pengubahsuaian agar dapat bergerak seiring dengan perubahan dunia. Begitu
juga dengan sistem pengajaran dan pembelajaran pada abad ke-21 perlu menyediakan dan membekalkan
pelajar yang bukan sahaja dengan ilmu pelajaran tetapi juga dengan pelbagai kemahiran seperti aspek
literasi era dig ital, pemikiran krit is, kreatif dan inovatif, ko munikasi berkesan serta tidak dilupakan aspek
kerohanian perlu dititikberatkan.

Justeru, bagi membolehkan pelajar dibekalkan dengan kemahiran-kemahiran yang diperlu kan,
pengubahsuaian dan penambahbaikan dari segi pendekatan pengajaran dan pembelajaran yang diamb il
perlu dilakukan agar dapat menyediakan pelajar yang berkemahiran abad ke-21 bagi membo lehkan
mereka menangani cabaran-cabaran yang mendatang. Aspek pembelajaran berteraskan pemikiran kritikal,
penyelesaian masalah, kemahiran metakognitif, literasi era d igital (d igital-age Literacy), pemikiran
inventif (Inventive Thin king), ko munikasi efektif (effective co mmun ication), dan produktivit i t inggi
(high productivity) merupakan agenda cabaran abad ke 21 yang perlu diterapkan dalam sistem
pendidikan.

Matematik merupakan suatu bidang ilmu yang melatih minda supaya berfikir secara mantik dan
bersistem dalam menyelesaikan masalah dan membuat keputusan. Sifat matemat ik secara tabiinya
menggalakkan pembelajaran yang bermakna dan mencabar pemikiran. Dengan sebab itu matematik ialah
antara bidang yang terpenting dalam sebarang usaha pembinaan insan. Berasaskan kepada Falsafah
Pendidikan Kebangsaan serta memastikan kuriku lu m sentiasa relevan. Kurikulu m Standard Sekolah
Rendah bagi mata Pendid ikan Matematik ini dio lah dan d isusun semula. Penyusunan semula in i
mengambil kira kesinambungan yang berterusan ke peringkat seterusnya. Langkah yang diamb il adalah
selaras dengan keperluan untuk menyediakan pengetahuan dan kemahiran matematik kepada murid yang
mempunyai latar belakang dan keupayaan yang pelbagai. Dengan pengetahuan dan kemahiran tersebut,
mereka berkemampuan untuk meneroka ilmu, membuat adaptasi, modifikasi dan inovasi dalam
menghadapi serta menangani perubahan dan cabaran masa depan.

Strategi pengajaran dan pembelajaran haruslah berpusatkan murid bagi membo lehkan mereka
berinteraksi dan menguasai kemah iran belajar melalu i pengalaman sendiri. Pendekatan inku iri penemuan
berpusatkan murid dengan berbantukan teknologi yang bersesuaian, tuntas dan berkesan digunakan
secara meluas untuk menjadikan pengalaman pembelajaran matemat ik menyeronokkan, bermakna,
berguna dan mencabar. Keberkesanan pengajaran dan pembelajaran bergantung pada pengolahan teknik
dan penggunaan bahan bantu belajar serta teknologi yang dapat merangsang dan menggalakkan murid
berfikir secara kritis dan kreatif, inovatif, berkomunikasi dan berinteraksi.

PERNYATAAN MASALAH
Mata pelajaran Matematik merupakan salah satu mata pelajaran penting dalam sistem pendidikan di
negara ini. Namun begitu sering kali terdengar keluhan daripada pelbagai p ihak tentang tahap penguasaan
Matematik yang lemah d i kalangan majorit i mu rid d i negara ini (Kamel Ariffin, 2002). Murid
beranggapan mata pelajaran Matematik merupakan mata pelajaran yang agak sukar untuk dikuasai.
Terdapat murid yang menunjukkan pencapaian yang baik dan ada pula yang terus tercicir dalam
menguasai mata pelajaran ini walaupun berhadapan dengan tajuk-tajuk yang mudah.

220
 Sehubungan dengan itu, Kementerian Pendidikan Malaysia telah melaksanakan transformasi
pendidikan melalu i Pelan Pembangunan Pendidikan Malaysia (PPPM) 2013-2025. Pelaksanaan
pengajaran berdasarkan Kurikulu m Standard Sekolah Rendah (KSSR) dan Kuriku lu m Standard Sekolah
Menengah (KSSM) merupakan penanda aras keberkesanan pendidikan abad ke-21 seperti dihasratkan
Kementerian Pendidikan Malaysia mu lai tahun 2014, iaitu selaras dengan transformasi pendidikan negara
dalam Pelan Pembangunan Pendidikan Malaysia (2013-2025). Kurikulu m baru ini d irangka berdasarkan
tanda aras antarabangsa bagi memastikan murid yang d ilah irkan oleh sistem persekolahan di negara
ini memiliki kemahiran yang diperlukan untuk bersaing di peringkat global.

Pada peringkat matriku lasi pula , Matematik adalah satu subjek yang wajib diamb il o leh pelajar.
Keputusan yang baik dalam Matemat ik akan memudahkan mereka mengikuti pengajian di Tahun 1 d i
universiti. Bagaimanapun, masih terdapat komen daripada pensyarah di universiti yang sebahagian
pelajar matrikulasi t idak mendapat keputusan yang baik semasa di Tahun 1, terutama bagi subjek yang
berkaitan dengan Matematik dan pelajar mempunyai tanggapan yang negatif terhadap subjek Matematik
(Ro kiah & Maslina, 1998). Isu ini ada perkaitan dengan pencapaian Matematik mereka pada peringkat
Matriku lasi, yang kurang memuaskan. Kajian yang dijalan kan Tamby Subahan (1992) mendapati
terdapat hubungan antara tahap kesediaan dalam Matemat ik dengan pencapaian Fizik Tahun 1 d i
universiti.

Kajian Zolkepeli et al. (2001) mendapati Matemat ik merupakan subjek yang paling sukar
difahami berbanding dengan subjek-subjek lain. Mengapa Matematik menjad i sukar difahami oleh
sebahagian besar pelajar? Adakah ia disebabkan cara penyampaian guru atau pelajar t idak memberi
perhatian sepenuhnya kepada guru? Seharusnya, guru perlu mewu judkan suasana pembelajaran yang
boleh dimanipu lasi untuk pelajar berkongsi pendapat, bertanya soalan mengapa dan bagaimana,
mengambil risiko, membuat hipotesis dan membuat kesilapan (Nesbitt,1993). Apabila peranan guru
bertukar daripada pemberi maklu mat kepada pemudahcara, sudah tentu pembelajaran dalam ku mpulan
menjadi lebih penting untuk dilaksanakan dalam proses pembelajaran .

Untuk berjaya dalam penyelesaian masalah Matematik, seseorang itu harus mempunyai strategi
pengawalan, iaitu aspek metakognisi (Schoenfeld, 1985). Ketidakupayaan pelajar untuk membuat
pengawalan terhadap proses pemikiran mereka merupakan masalah utama pelajar dalam menyelesaikan
masalah Matematik (Garafalo & Lester, 1985; Schoenfeld, 1985). Selain daripada aspek metakognisi,
aspek afektif (seperti sikap) juga memain kan peranan dalam menentukan kejayaan pelajar dalam
penyelesaian masalah Matematik. Para pelajar sering mengeluh apabila melihat masalah yang belum
biasa mereka selesaikan. Mungkin disebabkan telah biasa dengan penyelesaian masalah rutin.
Kebanyakan pelajar sekolah menengah mempunyai sikap yang negatif terhadap subjek Matematik
(Laporan Jemaah Nazir Persekutuan, 1992). Sikap sebegini, jika tidak d iperbaiki dari awal akan terbawa
ke peringkat yang lebih tinggi, seterusnya akan mempengaruhi pencapaian mereka. Hasil kajian Rokiah
dan Maslina (1998) mendapati pelajar matriku lasi mempunyai tanggapan yang negatif terhadap subjek
Matematik dalam bidang Kejuruteraan. Masalah sikap ini penting kerana menurut Riley (1997) faktor-
faktor afektif boleh mempengaruhi perkembangan kognitif pelajar.

Masih terdapat banyak ruang yang boleh diterokai bagi mendapatkan satu kaedah pengajaran
yang boleh diaplikasi kepada semua peringkat pendidikan, sama ada peringkat menengah, ko lej atau
universiti. Melihat kepada masalah masalah yang dihadapi pelajar dalam Matematik telah menggerakkan
pengkaji untuk melihat kesan pembelajaran koperatif terhadap pelajar matrikulasi, Kementerian Pelajaran
Malaysia.

Amalan dalam sistem pendidikan di Malaysia yang berorientasikan peperiksaan tidak

menyediakan persekitaran yang kondusif ke arah pembudayaan serta literasi sains seperti yang
diharapkan (Kamisah et al. 2007). Gu ru juga turut tertekan kerana perlu menghabiskan sukatan pelajaran
yang telah ditetapkan oleh Kementerian Pelajaran dalam kerangka masa persekolahan. Ini menyebabkan
mereka mengutamakan penguasaan pengetahuan serta konsep-konsep matemat ik dan mengurangkan
penekanan pembentukan ke atas aspekaspek pembelajaran matematik yang lain seperti penguasaan
kemahiran saintifik dan kemah iran berfikir serta penerapan nilai-n ilai mu rni. Parad ig m pendidikan perlu
berubah dari menerima kepada mencipta, individu kepada kerja berpasangan, daripada rutin kepada

221
inovatif dan kreatif. Perubahan paradigm tidak perlu mengabaikan keperluan sedia ada, tetapi berubah
kepada aras pemikiran yang baru.

Keputusan TIMSS dan PISA negara Malaysia yang berada pada kedudukan antara yang
terendah amat membimbangkan. Mengikut laporan TIM SS 2007 (International Association for the
Evaluation of Education Achievement, IEA 2008), kedudukan pelajar Malaysia dalam pencapaian
Matematik dan Sains telah masing- masing menunju kkan kedudukan yang menurun berbanding dengan
kedudukan pada 2003 di mana kedudukan pencapaian matematik telah menurun daripada kedudukan 10
pada tahun 2003 ke 20 pada tahun 2007 dengan markah 474. Ju mlah markah bagi mata pelajaran
matemat ik ini adalah d i bawah markah purata yang dicatatkan oleh TIM SS dengan markah purata adalah
500. Oleh itu, keputusan TIMSS in i telah memberi satu gambaran kepada Kementerian Pelajaran
Malaysia bahawa penguasaan pelajar Malaysia dalam b idang sains dan matemat ik masih perlu
dipertingkatkan lagi memandangkan dunia abad ke-21 adalah bertunjangkan sains dan teknologi.

Selain itu, keputusan skor PISA 2012 menunjukkan sistem pendidikan negara berhadapan
dengan krisis. Pelajar Malaysia dikatakan mendapat pencapaian yang teruk dalam bahagian membaca
dengan skor 398 (purata:496), bahagian matemat ik, Malaysia mendapat 421 (purata:494) dan sains, 420
(purata:501). Murid Malaysia tidak dapat men jawab soalan yang memerlukan kemahiran berfikir aras
tinggi, contohnya soalan yang memerlukan mereka membuat penaakulan dan memberi penjelasan kepada
sesuatu jawapan. Menurut Noor Erma dan Leong Kwan Eu (2014), salah satu faktor kemerosotan
keputusan adalah sikap murid sendiri. Ramai mu rid yang turut serta tidak bersungguh-sungguh kerana
menganggap penilaian in i tidak penting. Murid t idak menjawab soalan-soalan dengan baik. Selain itu,
kelemahan yang dikenalpasti dalam pelaksanaan kurikulu m sebelu m ini yang kurang menekankan unsur
kemahiran berfikir aras tinggi d i kalangan murid. Ini menyebabkan murid kurang berkemampuan untuk
mengaplikasi kemahiran menjawab soalan pentaksiran

Para pendidik dan pengkaji telah cuba mengupas sebab musabab yang membawa kepada
kemerosotan minat pelajar terhadap matematik sehingga cadangan- cadangan pengajaran matematik yang
dianggap berkesan dan menarik dipertengahkan untuk amalan guru-guru.

Sehubungan itu, pengajaran dan pembelajaran matematik dalam kelas yang berpusatkan pelajar,
bersifat konstruktivis, menarik dan menyeronokkan telah dicadangkan (Bevins, Windale, Ong, &
Harrison, 2001; Hajira Bee & Ong Eng Tek, 1998; Hsu & Wang, 2012; Scott, 1987; Seimears, Graves,
Schroyer, & Staver, 2012).

Berdasarkan t injauan literatur, terdapat pelbagai kaedah dan pendekatan pengajaran matematik
yang telah dikaji secara meluas dan ditentukan keberkesanannya merentas mata pelajaran dan juga tahap
pembelajaran seperti penggunaan kaedah pembelajaran kooperatif (Dori, Yeroslavski, & Lazarowitz,
1995; Doymus, 2009; Gopalakrishnan Ramasamy, 2006; Nor A zizah Salleh, Siti Rahayah Ariffin, &
Musa Daia, 2001; Ong Eng Tek & Yeo Chong Eu, 2011). Tambahan pula, terdapat juga kaedah modul
kartun dan ko mik , yakn i modul yang berteraskan ko mb inasi elemen-elemen v isual dan teks serta
perkaitan antara visual dan teks (Knieper, 2002), dalam pembelajaran matematik , khasnya di Malaysia,
yang belum dikaji secara meluas dan masih pada tahap perkembangan awal.
Gu ru merupakan individu yang paling penting dalam proses murid mencari ilmu. Tanpa guru,
proses pembelajaran yang berlaku mungkin tidak akan berkesan. Gu ru yang mampu menjad ikan p roses
pengajaran itu berkesan merupakan seorang guru yang baik.

Berdasarkan pendekatan in i, guru perlu mempunyai ilmu pedagogi yang cukup untuk
menyampaikan pengetahuan kepada murid. Guru yang menggunakan pendekatan yang sesuai dan
digandingkan dengan bahan bantu mengajar yang sesuai juga mampu menghasilkan pembelajaran yang
berkesan. Ini juga dapat menarik dan meningkatkan motivasi murid untuk belajar. Oleh sebab itu, dalam
usaha untuk melah irkan insan yang seimbang dan harmonis dari segi intelek, emosi,rohani dan
jasmani,guru perlu memainkan peranan yang penting dan meningkatkan mutu pengajaran dan
pembelajaran ( Abdul Rasid dan Norhayati 2005)

Kin i, sistem pendidikan di Malaysia telah berkembang maju. Seiring dengan kemajuan yang telah
dikecapi, corak pengajaran guru tidak lagi berfokuskan kepada peperiksaan. Oleh itu, guru leb ih kreatif

222
dalam menyampaikan pengajaran. Oleh sebab pengajaran adalah suatu proses menyampaikan ilmu
pengetahuan kepada murid, guruguru perlu memilih bahan bantu mengajar yang sesuai bagi
menghasilkan pembelajaran yang berkesan terhadap murid-murid. Bahan bantu mengajar in i merangku mi
apa-apa sahaja jenis media atau alat yang membantu para guru untuk mencapai objekt if pengajaranya
( Abdul Rasid dan Arbaie 2001)
Dapatan dari kajian lepas tidak menafikan kepentingan dan kelebihan ko mik dalam membentuk
dan mendidik masyarakat. Dengan gabungan visual dan humor, mesej mudah difahami dan disampaikan
secara luas kepada segenap lapisan masyarakat. Walau bagaimanapun, di sebalik senario ini, kajian
mendalam terhadap elemen pendidikan dalam ko mik in fotain ment, dakwah ataupun berlabelkan
pendidikandi Malaysia masih terhad.

Sebagai kesimpulan, pembelajaran menyeronokkan dan kepelbagaian strategi amat perlu

dilaksanakan dengan berkesan di sekolah-sekolah. Leb ih-leb ih lagi dalam subjek matematik agar
pembelajaran dan pengajaran lebih menarik minat murid. Langkah in i juga sebagai satu tindakan bagi
mengekang gejala ponteng sekolah, sikap melawan guru dan meningkatkan minat mu rid untuk hadir ke
sekolah. Perlu ditanamkan dalam minda murid-murid bahawa ‘SekolahkuSyurgaku’.

TUJUAN KAJIAN
Penyelidikan ini d ijalankan bertujuan untuk mengkaji pola kajian berkenaan pendekatan PBK dalam mata
pelajaran Matematik pada peringkat sekolah. Sehubungan itu, kajian in i juga berfokuskan kepada dua
persoalan iaitu:

PERSOALAN KAJIAN
1. Apakah metodologi yang digunakan dalam kesemua kajian?
2. Apakah persamaan dan perbezaan intipati serta dapatan bagi kesemua kajian?

KAJIAN LITERATUR
Berdasarkan definisi ko mik instruksional oleh pelopor seni ko mik antarabangsa, WillEisner (1985),
ko mik pendidikan boleh diklasifikasikan kepada dua kategori iaitu tekn ikal dan attitudinal. Ko mik
teknikal men jelaskan proses, teknik, dan maklu mat melalu i lukisan berturutan manakala ko mik
attitudinal membentuk emosi pembaca terhadap sesuatu isu atau perkara (Eisner,1985). Dengan kata lain,
terdapat dua jenis kandungan komik instructional iaitu fakta dan pembentukan sikap.

Para penyelid ik lepas telah mengait kan bagaimana ko mik tempatan berperanan mengkritik dan
memberi kesedaran kepada masyarakat. Muliyadi (2007) menyatakan bahawa bagi membangkitkan nilai
moral dan pengajaran, banyak cerita rakyat dan sastera tradisi Malaysia telah dipersembahkan dalam
format ko mik. Selain itu, feno mena sosial, ekonomi dan politik d isentuh dalam ruangan ko mik Cuit -cuit
karya Nudin (San iah, 2008). Seni simbolik ini bertindak sebagai senjata polit ik, kemasyarakatan,
ekonomi, dan budaya disampaikan dalam bentuk sindiran dan hu mor (Puteri Roslina, 2006: 12). Watak
ko mik yang berani, bekerja keras, memiliki sifat hu mor, menghargai sesuatu perhubungan serta
mempunyai kebolehan istimewa mampu memberi pengaruh yang positif kepada remaja Malaysia
(Roslina, Roswati, Normaliza, & Hazlina, 2014).

Dalam perkembangan itu, Dato’ Lat bukan sahaja terlibat dalam penghasilan ko mik yang jelas
mencermin kan unsur dakwah iaitu siri Ayuh Ke Masjid (Lent, 2014), malah ko mik Kampung Boy karya
kartunis tersohor ini secara rasminya diiktiraf sebagai bacaan sastera di sekolah peringkat antarabangsa
(NorAzleenda, 2012).

Penemuan dari kajia

n yang dibincangkan menunjukkan ko mik mampu membawa impak yang berkesan kepada rakyat. Oleh
itu, kajian lanjutan haruslah diusahakan bagi terus menyokong warisan seni tanah air ini.

Kriteria Inklusi ( Inclusion )

Tinjauan awal terdapat 21 kajian. Kajian ini telah diperiksa dengan menggunakan kriteria inklusi
berikut:
(i) Kajian ini banyak menggunakan reka bentuk kajian kuasi eksperimen .
(ii) Kajian ini menggunakan pembelajaran berasaskan komik dan intervensi pengajaran kelas tradisional

223
(iii) Kajian ini melaporkan data statistik dengan tahun penerbitan dari tahun 2009 hingga tahun 2017.
( iv) Lokasi kajian banyak dijalankan sekolah rendah dan sekolah menengah. Hanya satu kajian yang
dijalankan
di sekolah tadika.
( v ) Lebih daripada 50% kaedah menganalisis data adalah berbentuk kuantitatif .

METODOLOGI KAJIAN
Merujuk kepada metodologi meta analisis, yang dipelopori oleh Glass (1976), digunakan untuk
menangani soalan penyelid ikan kajian in i. Meta analisis ialah satu metodologi yang sistematik untuk
mensintesis penyelidikan -penyelidikan dari kajian empirikal sedia ada untuk memberi penerangan
tentang perkembangan masa depan lapangan (Glass, 1976; Johnson & Christensen, 2008; Liv ingston,
2008). Analisis meta-analisis menggabungkan hasil kuantitatif penyelid ikan yang berbeza mengenai
topik yang berkaitan (Glass, 1976; Light & Pillemer, 1982; Slavin, 1986) dan memberikan kesan- kesan
yang mewakili setiap penemuan kajian dalam bentuk perbezaan min yang terselaras (Higgerson, 2005; &
Wilson, 2001)

Pencarian kajian yang dipilih secara sistematik melalu i pangkalan data (a) Springerlink; (b )
ScienceDirect; dan (c) Proquest (d) E-Jurnal UKM ( e ) ERIC (f) PsyeINFO (g) Google Scholar (h) Jstor
(i) IEEE Xp lore (j) ElSevier (k) Researchgate. Kata kunci yang digunakan dalam pencarian tersebut ialah
Co mic-based learning AND Matemat ik AND School AND Co mic. Bagi tujuan mendapatkan kajian yang
terkin i, pencarian telah dihadkan d i antara tahun 2009 hingga 2017. Keadaan in i bertujuan memastikan
fokus dan dapatan kajian adalah masih releven untuk dijadikan sebagai rujukan (Cronin, Ryan, &
Coughlan, 2008). Sebanyak 21 kajian telah dipilih untuk dianalisis berdasarkan kriteria tambahan iaitu
kajian tersebut mestilah memb incangkan kesan pembelajaran PBK ke atas pencapaian atau minat pelajar.
Seterusnya, objektif, reka bentuk teknik analisis data, dapatan dan fokus bagi setiap kajian akan d ianalisis
bagi menepati kehendak persoalan kajian. Jadual 1 menerangkan ru musan berkenaan dengan kajian-
kajian yang telah dipilih.

Pemilihan artikel kajian dibuat berdasarkan kriteria berikut:

i. Sumber pencarian adalah pelbagai sama ada jurnal, tesis, prosiding, laporan.
ii. A rtikel berkaitan dengan subjek Sains, Matematik ,Sejarah dan Bahasa Inggeris yang menghubungkan
antara
pembelajaran berasaskan komik dan pencapaian murid.
iii. A rtikel berbentuk kuantitatif yang menyertakan dapatan kajian yang memboleh kan kesan saiz dikira
sama
ada memberikan nilai r, t, n, sd ataupun p.
iv. Artikel kajian menunjukkan populasi kajian terdiri daripada pelajar seko lah rendah, pelajar ko lej dan
sekolah
menengah serta peringkat pengajian tinggi.
v. Mengutamakan kajian jenis kuantitatif namun tidak mengabaikan kajian jenis kualitatif.

Berdasarkan kajian meta analisis, pengukuran kesan saiz merupakan maklu mat huraian yang
penting yang perlu dilaporkan dalam setiap penyelidikan meta analisis. Pengukuran kesan saiz digunakan
untuk menentukan kekuatan pertalian berkenaan di antara pembo lehubah bersandar dengan
pembolehubah tidak bersandar yang tidak bergantung kepada saiz samp le yang digunakan. Namun,
daripada 21 artikel kajian, hanya terdapat tiga kajian yang menunjukkan kesan saiz dalam kajian
penyelidik.

224
Jadual 1: Penganalisisan kajian mengenai pembelajaran dan pengajaran berasaskan komik
Bil Pengkaji Intipati Kajian Sampel atau Reka bentuk Teknik Analisis Instrumen Keputusan Dapatan Kajian
Responden kajian Data Kajian

1 Burcu Turan Mengenal-pasti ko mik 12 orang guru Kajian Tinjauan menurut pandangan daripada para
( 2014 ) dalam Pendidikan dari 2 buah Analisis Kualitatif borang soal guru , didapati pembelajaran
Matematik bagi kolej selidik ko mik dapat meningkatkan
sekolah menengah pencapaian pelajar dalam
berdasarkan pandangan pembelajaran matematik
para guru
2 Sare Sengul meihat kesan sikap 61 orang pelajar Kuasi Kuantitatif Ujian-t Ko mik dapat men ingkatkan sikap
& Mehtap pelajar terhadap Gred 7th eksperimen pelajar terhadap matematik
Dereli Matematik melalui (sekolah rendah) Skala Sikap
(2013) penggunaan komik Analisis Kuantitatif Matematik Pelajar ku mpulan eksperimen
bagi pembelajaran deskriptif menunjukkan minat terhadap
integer matematik
kualitatif
Kaedah konvensional akan
memb ina fahaman negatif pelajar
Kaedah Kajian terhadap matematik
Dokumen
Peningkatkan pencapaian pelajar
terhadap Matematik dengan
pengajaran melalui komik
3 penyelidikan Kualitatif Analisis borang temu MIN PRE KR; PBK memudahkan pemahaman
Esra Ozay Menentukan kesan 56 orang pelajar campuran bual 7.67 dan pengekalan pengetahuan
Kose ko mik sebagai alat sekolah MIN POST pelajar
( 2013) pengajaran ke arah menengah (soalan KR: 14.17
pencapaian dan sikap terbuka) MIN PRE KK:
pelajar tentang sistem Kuasi Kuantitatif Analisis 7.25 PBK ( Pembelajaran Berasaskan
endokrin dan biologi eksperimen deskriptif dan Ujian MIN POST Ko mik ) meningkatkan secara
Ujian-t Pencapaian KK: 10.07 positif bagi pengetahuan ,
pencapaian , fahaman dan sikap
Ujian Sikap UJIA N t KR pelajar terhadap pembelajaran
0.52 sains

225
 UJIA N t KK :
4.99 Kesan Saiz:

SIKAP : ď = t √(1/n1 + 1/n2),

MIN PRE KR; KS KR= 0.7482
3.10 KS KK = 0.374
MIN POST
KR: 3.35
MIN PRE KK:
3.03
MIN POST
KK: 3.42

UJIA N t KR :
2.80
UJIA N t KK :
1.4

r = 0.071

d = 0.1423

z = 0.0711
4 Nursiwi Mengkaji kesan media 3 buah sekolah kajian tinjauan Kualitatif Analisis PBK men ingkatkan kualit i
Nugraheni ko mik dalam rendah deskriptif pembelajaran matematik
( 2017) pembelajaran walaupun dilaksanakan dalam
matematik pelajar situasi model pembelajaran yang
berbeza
5 Cevat Eker Mengkaji kesan media 56 orang murid Kuasi Kuantitatif Ujian MIN PRE KR; Pencapaian dan pengekalan ilmu
( 2014) ko mik bagi Gred 4th eksperimen Ujian-t Pencapaian 38.72 bagi kumpulan eksperimen lebih
men ingkatkan sekolah rendah tinggi daripada kumpulan kawalan
pencapaian dan MIN POST
pengekalan ilmu dalam KR:68.20 Kesan Saiz:
pelajar sekolah rendah
SD PRE ď = t √(1/n1 + 1/n2),

226
 KR:14.27 KS PRE = 0.855

SD POST KR: KS POST = 1.448

16.23

UJIA N t
PRE :0.32

MIN PRE
KK:37.56

MIN POST
KK:57.48

SD PRE KK:
13.68

SD POST KK:
18.25

UJIA N t
POST : 5.42

r = 0.2941

d = 0.6168

z = 0.3037

6 Fitri Dwi Mengkaji kesan 5 orang pelajar Kuasi Kualitatif pemerhatian ko mik dapat meningkat kan minat
Arini penggunaan komik sekolah rendah eksperimen Analisis kandungan belajar pelajar permasalahan
dalam mening katkan yang pembelajaran di dalam sekolah
Abdul Salim minat pembelajaran dkenalpasti Kuantitatif Wilco xon biasa
Choiri pelajar permasalahan pelajar Analisis deskriptif Signed Rank

227
 pembelajaran permasalahan Test
Sunardi pembelajaran
( Sekolah
Rendah )
7 Ong Eng mengkaji keberkesanan 39 orang pelajar Kajian Kuantitatif Instrumen Keputusan: Pencapaian ku mpulan eksperimen
Tek, kaedah modul ko mik ( eksperimen ) deskriptif Analisis deskriptif Modul Komik MIN POST lebih tinggi daripada ku mpulan
Rosmawati Ekosistem Terancam KOM IK : kawalan
Muhammad (Endangered 33 orang pelajar kuasi Instrumen 17.05
Kharuddin, Ecosystem) berbanding ( kawalan ) eksperimen kaedah analysis of Ujian SD POST
Sabri Salleh, dengan kaedah buku ( Sekolah covariance Pencapaian KOMIK : 3.50
Nurulhuda teks dalam Menengah) pretest-posttest (ANCOVA) MIN POST
Abd men ingkatkan control group BUKU KESAN SAIZ::0.42
Rahman pencapaian Biologi design TEKS : 15.18
(2013) SD POST
BUKU
TEKS : 3.88

MIN
KOVARIAT
KOM IK :
13.64
SD
KOVARIAT
KOMIK : 4.06

MIN
KOVARIAT
BUKU
TEKS : 13.09
SD
KOVARIAT
BUKU
TEKS : 3.88

8 Adriana memberi tumpuan 18 orang pengajaran Kualititatif merangku mi PBK merupakan pendekatan

228
 Wiegerová kepada kemungkinan mahasiswa berorientasikan Analisis tematik pemerhatian pengajaran paling berkesan dalam
& Hana menggunakan ko mik megamb il penyelidikan terhadap pembentukkan persepsi kanak-
Navrátilová dalam proses bahagian dalam perubahan kanak
(2017) pendidikan di tadika aktivit i di persepsi
sebuah tadika kanak-kanak,
dan juga
pemetaan
datanya
kaedah yang
mungkin
9 Abdullah kesan pencapaian 42 orang pelajar Kuasi Kuantitatif Uijan t pencapaian murid dalam ku mpulan
Kaplan akademik konsep ( Sekolah eksperimen Analisis deskriptif eksperimen lebih baik bagi
ko mik dan pengajaran Rendah ) penggunaan kaedah konsep ko mik
Mesut berasaskan aktiviti kaedah analysis of dan merupakan satu kaedah
Öztürk dalam pembelajaran covariance pengajaran yang berkesan
(2015) matematik (ANCOVA

10 Janet St. Mengkaji integrasi 46 orang pelajar Kuasi Kuantitatif pelajar lebih mudah menerangkan
Clair kartun/ko mik ke dalam sekolah rendah eksperimen Ujian-t konsep matematik dan
(2018) kursus perguruan ( fo kus Sekolah memberikan contoh sambungan
matematik Rendah ) Kualititatif dunia nyata daripada pembelajaran
Analisis komik

Pemahaman sikap dan persepsi

pelajar meningkat setelah melalui
pendekatan PBK.

11 John Menilai keberkesanan 150 orang murid Kajian Kuantitatif CAPSOL,gaya Pengajaran PBK menggunakan
C.Olson penggunaan Komik Gred 8th TIndakan Ujian-t pembelajaran konsep komik dapat meningkatkan
sebagai med ia dalam Sekolah Ujian Pra minat pelajar
penilaian kepelbagaian Menengah Ujian Pos Ujian Sains
gaya pembelajaran
pelajar

229
12 Atik mengenalpasti 30 orang pelajar kajian tindakan Kuantitatif Ujian Pra PBK sebagai media pembelajaran
Rokhayani Pembelajaran ( Sekolah ( 2 pusingan ) Ujian-t dapat meningkatkan kosa kata
(2014) Berasaskan Ko mik Menengah ) Ujian Pra Bahasa Inggeris pelajar
dapat meningkatkan
kosa kata Bahasa
Inggeris para pelajar
13 Suzette Mengkaji kesan 45 orang pelajar Kuasi Kuantitatif Ujian Pra Keputusan: PBK merupakan satu media yang
F.Valdez penggunaan komik ( Kolej ) eksperimen Analisis deskriptif Ujian Pos amat sesuai dalam meningkatkan
( 2016) dalam peningkatkan MIN POST : kemahiran berko munikasi dalam
kemahiran Kuantitatif SCHOOL : kalangan pelajar.
berko munikasi Bahasa Ujian-t 13.67
Inggeris dalam HOM E &
kalangan pelajar kaedah analysis of PUBLIC
covariance PLACE: 11.82
(ANCOVA) WORKPLA C
E: 12

14 Livia Mengkaji pembelajaran 5 orang Kajian Kes Kualitatif Analisis pelajar dapat menyuarakan
Caro line ko mik dalam pelajar( Sekolah Kandungan perasaan melalui komik
Ravelo pengajaran Sejarah Menengah )
( 2013)
15 Abdul Halim kesan aplikasi Kuasi Kuantitatif Ujian Pra peningkatan kemahiran
Mohd Nasa pengajaran 6 orang pelajar eksperimen Analisis deskriptif ko munikasi yang leb ih tinggi bagi
berbantukan komik bermasalah Ujian Pos pelajar dalam ku mpulan rawatan
Norshidah terhadap kemahiran pembelajaran Kuantitatif setelah pengajaran dan
Mohamad ko munikasi pelajar ( Sekolah Ujian-t pembelajaran berbantukan ko mik
Salleh bermasalah Menengah ) dijalankan berbanding ku mpulan
pembelajaran kawalan

men ingkatkan estim kendiri dan

kemahiran sosial untuk
berinteraksi dengan rakan sebaya,
guru dan komuniti.

230
16 Achril Mengkaji keberkesanan siswa kelas VII Kuasi Kuantitatif Ujian Pra Keputusan: pembelajaran bahasa Inggris
Zalmansyah Penggunaan Komik SMPN 1 Natar, eksperimen Analisis deskriptif KOMIK: dengan menggunakan komik strip
(2013) dalam pengajaran Lampung Ujian Pos SKOR : lebih efektif jika d ibandingkan
perbendaharaan kata Selatan. Kuantitatif 72-98.5 = 20 dengan pembelajaran bahasa
Bahasa Inggeris (2 kelas) Ujian-t TEKS: Inggris yang menggunakan media
(Seko lah SKOR teks bacaan biasa
Rendah ) 72-98.5 = 6
PBK terbukt i dapat meningkatkan
perbendaharaan kata
17 Fika Mengkaji keberkesanan 31 orang pelajar kajian tindakan Kuantitatif pemerhatian PBK mengefektifkan kemah iran
Megawati penggunaan komik (Seko lah ( 2 pusingan ) Ujian-t dna minat menulis dalam kalangan
dalam pengajaran Rendah ) Ujian Pra borang soal pelajar
Mirjam penulisan selidik
Anugerahwa PBK merangsangkan minat dan
ti ujian pembelajaran pelajar dalam
penulisan
18 Paradimin & Pembangunan bahan Junior High Kajian Analisis Kuantitatif Soalan Keputusan: Ko mik sesuai dalam pengajaran
Sri Adi pengajaran berasaskan School pembangunan Penyelesaian h= 121.000 Matematik. Penghasilan ko mik
Widodo ko mik dalam mata ( research Masalah p> 0.000 dapat meningkatkan mot ivasi ,
(2017) pelajaran Matemat ik 3 orang pelajar Development) Kesahan literasi dan pemahaman konsep
( Geometrik) ( Sekolah pembelajaran pelajar
Menengah ) matemat ik
dengan
komik :
MIN= 3.93
( very good)

231
19 Timotly Penggunaan komik Sekolah rendah Kuasi Kuantitatif Ujian Pra Penggunaan komik dapat
Pelton dalam pengajaran eksperimen Analisis deskriptif men ingkatkan ko munikasi dan
(2009) konsep Matematik Ujian Pos pembelajaran pelajar
Kuantitatif
Ujian-t
menyokong perkembangan
Kualititatif literasi , KBKK dan penyelesaian
Analisis temu bual masalah secara kreatif di dalam
kelas
20 Amir Mengkaji penggunaan Kajian Tindakan Kuantitatif Ujian Pra Selepas pusingan ke-2 , didapati
Hamzah ko mik bagi Analisis deskriptif penggunaan ko mik bagi mata
Sharaai men ingkatkan ( Sekolah Ujian Pos pelajaran Sains dapat
dan Leong pencapaian Sains Rendah ) Kuantitatif men ingkatkan pencapaian mu rid
Fern Nee Ujian-t Ujian terhadap Sains
( 2012) Pemcapaian
Sains

21 Husen mengenalpasti 4 buah sekolah Kuasi Kuantitatif Ujian Pra Keputusan: Ku mpulan eksperimen
Windayana, penggunaan komik rendah Eksperimen Analisis deskriptif menunjukkan prestasi belajar
Dudung dalam mening katkan Ujian Pos MIN PRA Matematik yang lebih baik
Priatna dan prestasi belajat 175 responden Kuantitatif KR: 29.20 berbanding kumpulan kawalan
Entang Matematik Ujian-t MIN PASCA
Kantik KR: 80.94

MIN PRA Z AKHIR

KK: 30.16 = -6.524
MIN PASCA
KK: 67.03

P – VA LUE=
0.919
P-VALUE

AKHIR
=0.000

232
Pengiraan Kesan Saiz
Dua puluh satu kajian yang termasuk dalam meta analisis in i menyediakan reka bentuk penyelidikan
yang sama. Data statistik daripada setiap kajian d icatatkan, termasuk skor min, sisihan piawai, t-value,
dan p-value. Nilai-nilai in i ditukar kepada metrik saiz kesan dengan menggunakan formula penukaran
yang disediakan oleh Borenstein et al. (2007), DeCoster (2004), Glass (1977), KR White (ko munikasi
peribadi, 28 April 2009) . Dalam beberapa kes, merentasi kajian adalah bi-modal, jadi penggunaan
keseluruhan min saiz kesan boleh mengelirukan dan membuat penyelid ikan tidak sesuai. Oleh itu, saiz
kesan individu dilaporkan untuk menunjukkan kesan pendekatan PBK ke atas mata pelajaran teras.
Menurut Cohen (1988), garis panduan untuk menafsirkan saiz kesan adalah ES = 0.2 (kesan kecil), ES =
0.5 (kesan sederhana), dan ES = 0.8 (kesan besar).
Carta 1 di bawah menunjukkan kesan saiz yang dijalankan di sebuah sekolah dan dua buah sekolah
menengah . Didapati kesan saiz ketiga-tiga in i menunjukkan kesan yang positif bermakna penggunaan
ko mik dalam proses pengajaran dan pembelajaran memberi impak yang besar terhadap pencapaian
pelajar dalam proses pembelajaran.

Kesan Saiz
2

1.5

0.5

0
sekolah menengah ( 1 ) sekolah rendah sekolah menengah

Carta 1 : 3 kesan saiz daripada 21 artikel pilihan

DAPATAN KAJIAN

i) Metodol ogi Kajian

Merujuk meta analisis ,hasil dapatan kajian yang telah dibuat, dipamerkan mengikut kriteria yang
ditetapkan dan dikodkan secara sistematik beserta nilai kesan saiz. Data kajian d ipecahkan kepada
beberapa kategori iaitu kajian, bilangan sampel, tahun kajian, peringkat pengajian, reka bentuk kajian,
strategi, instrumen, dan nilai kesan saiz.
Hasil kajian menunjukkan memang terdapat hubungan yang signifikan antara strategi
pembelajaran PBK terhadap pencapaian pelajar yang mana turut menyokong kajian yang dilakukan oleh
Sare Sengul & Mehtap Dereli , 2013 ; Nurisiwi Nygraheni , 2017; Fitri Dwi Arin i , Abdul Salim Choiri &
Sunardi ,2016 ; Adriana Wiegerova & Hana Navratilova , 2017; John C. Olson , 2009 , Liv ia Caroline
Ravelo , 2013 ; Achril Zalmansyah , 2013; dan Pardimin & Sri Adiwidodo , 2017.
Manakala bagi setiap domain kajian yang dikaji didapati strategi pembelajaran PBK
memberikan nilai kesan saiz yang positif . Dapatan dari kajian kualitatif juga menunju kkan PBK
adalah penting dalam membantu pemahaman konsep serta menjad ikan pembelajaran lebih bermakna.
Keberkesanan strategi PBK daripada hasil penyelidikan kajian kualitatif juga didapati berbeza antara
subjek. Dapatan kajian meta analisis yang dijalankan juga menyokong data kajian kualitatif ini yang
mana hasil kajian menunjukkan strategi PBK amat membantu pelajar dalam subjek Bahasa Melayu ,
Bahasa Inggeris , sejarah . Sains dan Matematik.Walau bagaimanapun, ramai yang tidak memberikan
data empirikal untuk mengira saiz kesan atau tidak mengkaji kesan pendekatan PBK terhadap
pencapaian pelajar.
Secara keseluruhannya, melalui proses penganalisisan dalam Jadual 1, reka bentuk kajian yang
digunakan terbahagi kepada tiga iaitu reka bentuk kajian kuasi eksperimen, reka bentuk kajian kes
dan reka bentuk kajian deskriptif. Kebanyakan kajian yang menggunakan reka bentuk kajian kuasi
eksperimen bertujuan untuk melihat keberkesanan penggunaan PBK berbanding pendekatan
pengajaran yang lain (Sare Sengul & Mehtap Dereli , 2013 ; Nurisiwi Nygraheni , 2017; Fitri Dwi Arin i ,
Abdul Salim Choiri & Sunardi ,2016 ; Adriana Wiegerova & Hana Navratilova , 2017; John C. Olson ,

233
2009 , Liv ia Caroline Ravelo , 2013 ; Achril Zalmansyah , 2013; Pard imin & Sri Adiwidodo , 2017)
selaras dengan Noraini ( 2010) yang menyatakan bahawa reka bentuk eksperimen adalah paling
sesuai d igunakan dalam mencari perhubungan antara reka bentuk kajian kes didapati lebih tertu mpu
kepada untuk mengkaji pembelajaran ko mik ke atas pelajar semasa imp lementasi PBK (Liv ia Coroline
Ravelo, 2013 ) . Ini adalah selari dengan Merriam(2001)yang menyatakan bahawa reka bentuk kajian
kes berperanan dalam memberi gambaran dan pola berkenaan sesuatu proses pembelajaran.
Esra Ozay Kose ( 2013) pula menggunakan reka bentuk kajian penyelidikan campuran bagi
melihat kesan ko mk sebagai alat pengajaran ke arah pencapaian dan sikap pelajar terhadap Sains .
Secara keseluruhannya, didapati kebanyakan kajian yang dijalankan hanya tertu mpu dalam menguji
keberkesanan PBK terhadap pencapaian, sikap dan persepsi pelajar sebaliknya kurang mengkaji
mengenai proses pembelajaran yang memberi kesan kepada pencapaian, sikap, minat dan persepsi
tersebut. Oleh itu, kajian mengenai p roses pembelajaran melalui pendekatan PBK perlu
diperbanyakan dalam memberi gambaran sebenar mengenai situasi PdP bagi tujuan penambahbaikan.
Berdasarkan kepada Gambarajah 1, didapati sebanyak 57% daripada keseluruhan kajian
(Cevat Eker , 2014 ; Ong Eng Tek , Rosmawati Muhammad Kharuddin, Sab ri Salleh, Nurlhana Abd
Rahaman, 2013; Adriana Wiegerova & Hana Navratilova , 2017 , Abdul Kapten & Mesut Ozturk , 2015 ;
John C. olson , 2009; Atik Rokhayani , 2014 ; Suzette F. Valdez, 2016 ; Abdul Halim Mohd Nasa &
Norshidah Mohammad Salleh , 2017 ; Fika Megawat i & Mirjam Anugerahwati,2012 ; Pardimin & Sri
Adiwidodo , 2017 ; A mir Jamzah Sharaai & Leong Fern Nee, 2012) )adalah tertu mpu kepada analisis
data secara kuantitatif .
Akan tetapi, hanya terdapat dua kajian sahaja (Bu rcu Turan , 2014 ; Nursiwi Nugraheni,
2017 ) yang menggunakan analisis data secara kualitatif (14.30 %) dan selebihnya (28.70 %)
menggunakan analisis kajian hasil ko mbinasi analisis data secara kuantitatif dan kualitatif (Sare
Sengul & Mehtap Dereli , 2013 ; Esra Pzay Kose , 2013; Fitri Dwi Arin i & Abdul Salim Choiri da
Sunardi , 2016 ; Janet St. Clair , 2018; Timothy Pelton , 2009). Pemboleh ubah tak bersandar
(penggunaan PBK ) dengan pemboleh ubah bersandar (pencapaian, sikap , minat , perasaan ,
kemahiran berko munikasi dan persepsi). Selain itu,pemilihan reka bentuk kuasi eksperimen juga
mungkin disebabkan sistem persekolahan yang telah mengasingkan para pelajar ke dalam kelas-
kelas tertentu. Oleh itu, bagi mengelak daripada mengganggu proses pembelajaran, kebanyakan
kajian t idak mengagihkan sampel ke dalam ku mpulan eksperimen dan ku mpulan kawalan secara
rawak. Kekangan ini merupakan antara ancaman kepada kesahan dalaman (Noraini, 2010)yang
perlu diatasi dengan sebaik mungkin semasa menjalankan kajian menggunakan sampel pelajar d i
sekolah.

Penganalisisan Kaedah Menganalisis Data

kuantitatif
28.70%
kualitatif
57%
14.30% gabungan kuantitatif dan
kualitatif

Gambarajah 1: Penganalisisan kaedah menganalisis data

(ii)Persamaan dan perbezaan intipati serta dapatan bagi kajian-kajian yang dipilih
Merujuk kepada proses analisis seperti dalam Jadual 1, kesemua kajian dibahagikan kepada dua
konstruk berdasarkan intipati atau isu yang ingin d iutarakan. Sebanyak 9 kajian d ikelaskan ke dalam
konstruk PdP PBK dan selebihnya di dalam konstruk PdP Sains , Matemat ik , Bahasa
Inggeris ,Bahasa Melayu dan Sejarah
Konstruk Pembelajaran dan Pengajaran PBK
Kajian-kajian yang tergolong dalam konstruk PdP PBK (Sare Sengul & Mehtap Dereli , 2013 ;
Nurisiwi Nygraheni , 2017; Fit ri Dwi Arin i , Abdul Salim Choiri & Sunardi ,2016 ; Adriana Wiegerova
& Hana Navratilova , 2017; John C. Olson , 2009 , Liv ia Caroline Ravelo , 2013 ; Achril Zalmansyah ,

234
2013; Pardimin & Sri Adiwidodo , 2017 ) bertujuan meningkatkan keberkesanan pendekatan PBK d i
sekolah dari aspek kosa kata Bahasa Inggeris , penyuaraan perasaan , kemahiran menulis , kemah iran
berkomunikasi, persepsi murid / guru ,prestasi dan minat seperti dalam Gambarajah 2.

Penganalisisan Penilaian Pelbagai Aspek

kosa kata BI
perasaan 9%
5%
kemahiran minat
menulis 24%
5%
kemahiran
berkomuikasi
14% prestasi/
persepsi
pencapaian
guru/pelajar
33%
10%

Gambarajah 2: Penganalisisan aspek yang dikaji dalam konstruk pembelajaran dan pengajaran PBK
Dari aspek peningkatan minat dalam pendekatan PBK, kajian Sare Sengul & Mehtap Dereli( 2013)
dan Fitri Dwi A rin i Serta Abdul Salim Chori & Sunardi mempunyai tujuan yang sama itu untuk melihat
sikap / minat pelajar terhadap Matematik bagi men ilai keberkesanan pendekatan PBK. Selari dengan
tujuan tersebut, dapatan kajian menunjukkan penggunaan komik dapat men ingkatkan sikap/ minat
pelajar terhadap matematik . Di samping itu, kajian Liv ia Caroline Ravelo (2013) dan Achril
Zalmansyah ( 2013 ) masing-masong mempunyai fokus yang sama iaitu mengkaji kesan peningkatkan
kosa kata Bahasa Inggeris dalam penggunaan pendekatan PBK. Hasilnya PBK sebagai media yang
dapat meningkatkan kosa kata Bahasa Inggeris pelajar. Selain itu, terdapat satu kajian berfokus dalam
mengkaji kesan keberkesanan pendekatan PBK ke atas sejarah . Hasil dapatan kajian menunjukkan para
pelajar dapat menyuarakan perasaan mereka dengan senang melalui ko mik. Adriana Wiegerova & Hana
Navratilova ( 2017 ) pula memperlihatkan pembentukkan persepsi pelajar dengan berkesan melalui PBK.

Konstruk Pembelajaran dan Pengajaran

Didapati kajian Esra Ozay Kose, (2013), Ong Eng Tek , Ros mawat i Muhammad Kharuddin , Sabri
Salleh dan Nurulhuda Abdul rahman (2013), A mir Hamzah Sharaai & Leong Fern Nee ( 2012) adalah
dikelaskan ke dalam konstruk PdP Sains. Hal ini adalah d isebabkan intipati bagi kesemua kajian
tersebut adalah untuk meningkat kan PdP pelajar dalam mata pelajaran Sains. Namun begitu, int ipati
kajian Atik Ro khayani (2014 ) dan Su zette F. Valdez (2016 )sedikit berbeza daripada kajian yang
lain,dari segi konteks kajian seperti dalam Gambarajah 3. Sebagai contohnya, kajian Atik Rokhayani
(2014) bertujuan meningkatkan proses PdP Bahasa Inggeris dalam kosa kata pelajar . Suzette F. Valdez
(2016 ) pula, mengkaji keberkesanan pendekatan PBK dalam peningkatkan kemah iran berko munikasi
Bahasa Inggeris dalam kalangan pelajar.
Dalam analisis ini , Abdullah Kapten & Mesut Ozturk ( 2015 ), Janet St. Clair ( 2018) ,
Timothy Pelton ( 2009) , Husen Windayanna , Dudung Priatna dan Entang Kantik , Burcu turan ( 2014 )
pula berfokuskan kepada kajian Pd P Matemat ik .Kajian mereka lebih kepada peningkatan pencapaian
dalam Matematik dan minat murid terhadap mata pelajaran Matematik.

235
 Penganalisisan PdP Mengikut Mata Pelajaran

35%
30%
25%
20%
15% 29%
10% 19%
5% 9.50%
4.80% 4.80% 4.80%
0%
Matematik Sejarah Bahasa Inggeris Pembangunan Bahasa Melayu- Sains
modul komik Penulisan
Gambarajah 3: Penganalisisan konstruk Pembelajaran dan Pengajaran

KEPENTINGAN KAJIAN
Dalam Standard Kualit i Pendid ikan Malaysia, (SKPM) elemen 9.13, pembelajaran dan pengajaran yang
menyentuh disposisi guru telah menyatakan kepentingan amalan pembelajaran menyeronokkan dalam
kalangan guru sekolah. Dasar yang diunjurkan oleh kementerian in i selari dengan Teori Kecerdasan
Pelbagai o leh Howard Gardner (2000), yang telah menghuraikan sehingga lapan kecenderungan potensi
seseorang untuk belajar. Lazimnya, setiap indiv idu akan mempunyai sekurang-kurangnya satu atau dua
kecerdasan yang lebih menonjol berbanding dengan kecerdasan lain. Semua kecerdasan boleh
dikembangkan melalu i pendidikan, pengalaman dan persekitaran. Kepelbagaian in i menuntut kreativit i
guru untuk membantu murid belajar dengan cara dan gaya yang sesuai serta memenuhi minat dan
kemampuan murid (Salhah 2009; Roselan 2003).
Sehubungan itu, kajian in i dilaku kan kerana beberapa kepentingan.Antaranya, hasil kajian in i
dapat menjelaskan tentang minat dan pancapaian murid terhadap pelaksanaan Pembelajaran Berasaskan
Ko mik. Hal in i demikian kerana melalu i Pembelajaran Berasaskan Ko mik dapat memenuhi kepelbagaian
kecerdasan murid. Sekiranya guru mengamalkan kaedah pembelajaran menyeronokkan dalam
pengajaran maka aspirasi Standard Kualiti Pendid ikan Malaysia (SKPM) tersebut sesuai untuk semua
situasi. Namun, jika sebaliknya maka p ihak-p ihak tertentu terutamanya di Pejabat Pendidikan
Daerah (PPD), Jabatan Pendidikan Negeri (JPN) dan KPM perlu mengamb il langkah-langkah tertentu
untuk membantu guru-guru.
Justeru, hasil daripada kajian in i akan berupaya membantu pelbagai p ihak dalam menangani
permasalahan dan isu murid kurang minat terhadap Matematik. Pada masa yang sama, mampu
men ingkatkan prestasi pengajaran dan pembelajaran Matemat ik. Secara keseluruhannya, tindak susul ini
penting untuk mewu judkan persekitaran dan iklim sekolah yang selesa dan kondusif terhadap kesihatan
emosi dan mental guru-guru dan mu rid-murid bagi mengelakkan timbu lnya tekanan dan saling prejudis
antara guru dengan murid dan mungkin dengan ibu bapa mu rid. Oleh itu, kolaborasi antara pihak sekolah
dengan ibu bapa murid perlu diwujudkan.

PERBINCANGAN
(i) Pencapaian Matematik
Berdasarkan meta analisis dan sistematik rev iew dalam kajian PdP Matematik menunjukkan peningkatan
pencapaian Matematik dalam kalangan pelajar menurut Abdullah Kapten & Mesut Ozturk ( 2015 ), Janet
St. Clair ( 2018) , Timothy Pelton ( 2009) , Husen Windayanna , Dudung Priatna dan Entang Kantik ,
Burcu turan ( 2014 ), ia menunjukkan kesan rawatan yang bermakna. Kajian ini menyokong dan
mengembangkan dapatan kajian terdahulu mengenai pencapaian Matematik, misalnya kajian Berg (1993),
Faizah (1999), Lee (1999), Nichols dan Miller (1994), Nichols dan Hall (1995), Yee (1995) dan Whicker
et al. (1997). Dalam suasana berinteraksi antara satu sama lain, memboleh kan pelajar men jelaskan
strategi-strategi dan idea-idea Matematik dengan perkataan mereka sendiri, dengan itu saling membantu
dalam memproses aktiviti kognitif yang kompleks (Davidson, 1985).

236
( ii )Sikap/ Minat Terhadap Matematik
Dapatan kajian daripada (Sare Sengul & Mehtap Dereli , 2013) dan ( Fit ri Dwi Arini , Abdul Salim
Chori & Sunardi, 2016) menunjukkan kesan positif dalam penggunaan pembelajaran berasaskan ko mik
dalam peningkatan minat / sikap mu rid terhadap Matematik Dapatan kajian ini adalah selari dengan
dapatan beberapa kajian yang terdahulu yang menunjukkan peningkatan dalam sikap terhadap Matematik
(Ahmadi, 2000; Austin et al., 1997; Cabral-Pini, 1995; Leikin & Zaslavsky, 1997; Austin, 1995).

KESIMPULAN
Sebagai kesimpulan, melalu i penganalisisan ini telah menunjukkan pola kajian terkini berkaitan
PBK bagi mata pelajaran Matemat ik pada peringkat sekolah. Reka bentuk kajian kuasi eksperimen,
kajian kes dan kajian deskriptif merupakan reka bentuk kajian yang digunakan dalam kajian-kajian
tersebut. Di samp ing itu, analisis data berasaskan ko mbinasi perspektif kuantitatif dan kualitatif
men jadi pilihan kebanyakan pengkaji, d iikuti dengan analisis secara kuantitatif dan kualitatif.
Seterusnya, didapati intipati bagi kajian-kajian adalah terbahagi kepada dua konstruk iaitu konstruk
PdP bagi PBK dan konstruk PdP Matematik.

RUJUKAN
Abdullah Kaplan, Mesut Öztürk.(2015). The Effect Of Concept Cartoons To Academic Achievement In
Instruction On The Topic Of Divisibility.Mathematics Education.67-76.iSER Publications.
Abdul Halim Mohd Nasa, Norshidah Mohamad Salleh.(2012).Penggunaan Komik Dalam Pengajaran
Terhadap Kemahiran Ko munikasi Murid Bermasalah Pembelajaran.Jurnal Pendidikan Bahasa
Melayu.Vol 2. bil 2 :11-18 .
Achril Zalmansyah.(2013).Meningkatkan Perbendaharaan Kata Siswa Dengan Menggunakan Komik
Strip Sebagai Media Pembelajaran Bahasa Inggeris.Vol.9 Hal.262-275.
Adriana Wiegerová & Hana Navrát ilová.(2016).Lets Not Be Scared of Co mics ( Researching
Possibilities of Using Conceptual Co mics in Teaching Nature Study in Kindergarden. Procedia
Social And Behavioral Sciences 237.1576-1581 .ScienceDirect.
Amir Hamzah Sharaai dan Leong Fern Nee.( 2012).Penggunaan Komik Strip Bagi Men ingkatkan
Pencapaian Murid Dalam Topik Kitaran Air Tahun 5. Pendidikan Sains.
Atik Rokhayani.(2014). The Use Of Co mic Strips AS An English Teaching Media For Junior High
School Students. Journal Of Language and Literature. Vol. VIII.
Burcu Turan.( 2014 ).The Op inions Of teachers On The Use Of Cartoon Character In The Mathematics
Lesson. Procedia Social And Behavioral Sciences. SciencsDirect. 1386-1391.
Cevat Eker.( 2014). The Effects Of Educational Practise with cartoons On Learn ing Outcomes.
Internationa Journal od Humanities and Social Science. Vol.4 No.14.
Esra Ozay Kose.( 2013). Effects Of Cartoons On Students’ Achievement And Attitudes In Bio logy
Teaching ( Endocrine System ).No.3 Kastamonu egitim Dergisi 931-944.
Farah, N. A., Syamsul, B. Z., &Norshuhada S. (2014). Elemen dan Imp likasi Ko mik Pendidikan
Terhadap Stig ma Sosial Pembaca Malaysia: Isu dan Cadangan. In Proceeding of International
Conferenceon Cyberology 2014(ICCA2014).
Fika Megawat i, Mirjam Anugerahwati.(2012). Co mic Strips:A Study On The Teaching Of Writing
Narrat ive Texts To Indonesian EFL Students. Vo l; 23, No 2.Journal TEFLIN. TEFLIN
Publication.
Fitri Dwi Arini, Abdul Salim Choiri ,Sunard i. ( 2017). The Use Of Co mic As A Learning Aid To
Improve Learn ing Interest Of Slo w Learner Students. European Journal of Special Education
Research. Vol. 2 Issue 1.
Husen Windayana, Dudung Priatna dan Entang Kantika.(2016). Penggunaan Lembar Kerja Set ing Ko mik
Dalam Meningkatkan Prestasi Belajar Matemat ika Siswa Sekolah Dasar. Jurnal Pendidikan
Dasar.UPI Cibiru.
Janet St. Clair.(2018). Using Cartoons to Make Connections and Enrich Mathematics. Proceding Of The
Interdisciplinary Teach ing And Learning Conference. Journals at Digital Co mmons@Georg ia
Southern.Vol. 2
Ko mik Indie pilihan baharu. (2013, March 2). Utusan Online. Retrievedfro m
http://www.utusan.com.my/utusan/Sastera/20130302/sa_04/Komik-indie-pilihan baharu.
Laila, N. (2012, August 3). Malaysia Kritis.RetrievedMay 30, 2014, fro m
http://nadirakyatmalaysia.blogspot.com/2012/08/komik-pesong-akidah-dijual luar-pagar.html .

237
Lent, J. A. (2014). Southeast Asian cartoonart: History, trendsandproblems. Jefferson, NorthCaro lina:
McFarland&Company, Inc., Publishers.
Livia Caroline Ravelo,( 2013), The Use If Co mic Strips A a Mean Of Taech ing Hostory In The EFL
Class: Proposal Of Activit ies Based On Two Historical Co mic Strips Adhering To The Principles
Of CLIL.Latin American Journal Of Content And Language Integrated Learning, 6(1),1-19.
Muliyadi, M . (2007). Gaya dan tema kartun editorial melayu sejak 1990 (600 IRDC/SSP.5/3/ 1518).
Malaysia: Universiti Teknologi MARA (UiTM).
NorAzleenda, A. H. (2012, Ju ly 1). Ko mik Bukan Sekadar Bahan Bacaan Picisan. RetrievedMay 30,
2014, from http://pbahasa.dbp.my/wordpress/?p=417.
NorShahriza, A. K., A melia, H. (2007). Readinghabitsandattitude in the digital age:
Analysisofgenderandacademic program differences in Malaysia. ElectronicLib rary, 25(3) 285 –
298.
Nursiwi Nugraheni.( 2017). Penerapan Media Ko mik Pada Pembelajaran Matematika Di Sekolah Dasar.
Jurnal Refleksi Edukatika 7 (2).
Ong Eng Tek, Ros mawati Muhammad Kharuddin, Sabri Salleh, Nuru lhuda Abd Rah man.(2013).
Keberkesanan Penggunaan Modul kartun Dalam Meningkatkan Pencapaian Biologi Pelajar.Jurnal
Pendidikan Sains & Matematik .Vol.3 .95-111.
Paradimin & Sri Adi Widodo.(2017). Development Co mic Based Problem Solving In Geo metry. IEJM E-
Mathematics Education. Vol. 12 , No 3 , 233-241. LOOK Academic Publishers.
Roslina, M., Roswati, A. R., Normaliza, A. R., & Hazlina, A. H. (2014). Imej Karakter Animasi Jepun
(Anime) dalam Kalangan Remaja di Selangor. Jurnal Teknologi, 1, 39–43.
Sare Sengul & Mehtap Dereli.(2013).The Effect OF Learn ing Integers Using Cartoons On 7th Grade
Students Attitude to Mathematics.Educational Sciences: Theory & Practic – 13(4). 2526-2534.
Suzette F.Valdez.(2016). The Effect iveness Of Interactive Co mic Strips On Teaching Functional
Grammer to College Freshmen. International Journal of English Language , Literature anf
Humanities.Vol; IV . 2321-7065.
Timotly Pelton. (2009). The Learner As Teacher: Using Student Authored Comics to “ Teacher”
Mathematics Concepts. Proceedings of ED-M EDIA 2009--World Conference on
Educational.EdITLib—Education & Information Technology Library.
Upson, M., & Hall, C. M. (2013). Co mic Book Guy in the Classroom : The Educational Power and
Potential of Graph ic Storytelling in Library Instruction Library Instruction. In Kansas Library
Association College and University Libraries Section Proceedings (Vol. 3, pp. 28–38).
Yang, G. (2008). Graphic Novels in the Classroom. Language Arts, 85(3), 185–192.

238