Professional Documents
Culture Documents
SK 2000 A PDF
SK 2000 A PDF
SK 2000 A PDF
Ang taas ng punòng abaka ay umaabot nang apat hanggang walong metro.
Katutubo sa Filipinas ang halamang ito at pinaniniwalaang nagmula sa
rehiyong Bicol.
Matagal nang ginagamit ang mga abaloryo ng mga Filipino. May pana-
hong ginagamit na tila abaloryo ang iba’t ibang uri ng kabibe, gaya ng na-
tagpuan sa mga yungib sa Cagayan, Palawan, at Sorsogon. Ang kabibeng
kabya ay tinutuhog matapos butasin sa gitna. Sa mga kasuotan naman
ng mga pangkating etniko sa Filipinas, karaniwang ginagamit ang mga
abaloryo bilang bahagi ng mga kasuotan sa ulo, kuwintas, hikaw, at iba
pa. Sa pamamagitan ng pagsasáma-sáma at pag-aayos ng mga abaloryo,
nakabubuo ang mga ito ng sari-sari at makukulay na disenyo at padron.
(MJCT) ed VSA
abaníko
Mas kilalá sa tawag na pamaypáy, ang abaníko ay gamit para magbigay
ng hangin sa naiinitan lalo sa panahon ng tag-init. Ang abaniko ay orihinal
na habi mula sa halamang abaniko (Balamcanda Chinensis o blackberry
lily). Ito ay hugis sagwan, puso o bilog kung permanenteng nakabukás.
Marami na rin ang abanikong natitiklop na gawa sa iba’t ibang materyales,
katulad ng papel, balahibo, tela, plastik, at iba pa.
Isinilang siyá noong 14 Mayo 1876 sa Santa Cruz, Maynila kina Gregorio,
isang karpintero at panday ng ginto, at Juliana Abdon. Sa kaniyang kabataan,
tumira si Abdon kasáma ang kaniyang lolo sa Pandacan, na tinatahanan ng
ilan sa mga tanyag na musikero noon. Nag-aral siyá ng solfeggio sa isang
bulág na guro na kilalá bilang Mandong Bulag. Pagkaraan, nag-aral siyá
sa Ateneo Municipal de Manila at naging bahagi ng koro nitó. Sa edad
trese, natuto siyáng tumugtog ng biyolin, at pagkaraan, komposisyon, kay
Ladislao Bonus. Nagprisinta siyá bilang valet sa mga bumisitang pangkat
ng opera mula Italya upang matuto mula sa mga maestro nitó. Nagkaroon
siyá ng limang anak sa asawang si Felisa Mariano. Pumanaw siyá noong
23 Abril 1944 at inilibing sa Manila North Cemetery. (PKJ)
Nicanor Abelardo
(7 Pebrero 1893-21 Marso 1934)
Kinikilala si Nicanor Abelardo (Nikanór Abelárdo) bilang isa sa “Tatlong
Haligi ng Musikang Filipino.” Kasama sa tatlo sina Francisco Santiago,
unang Filipinong Direktor ng UP Konserbatoryo ng Musika, at Antonio
Molina na ginawaran ng Gawad sa Pambansang Alagad ng Sining sa
Musika noong 1973.
Mabisàng paraan ang adobo para sa pag-iimbak ng karne para hindi ito
masira noong wala pang repridyireytor. At kahit ngayon kung walang
imbakan. Maaaring adobuhin ang karneng baboy, báka, manok, isda, at
kahit gulay. Maaasahang handa ito sa mga tahanan kung pista at báon
sa piknik o mahabàng biyahe. Noong 1898, sa inaugurasyon ng Unang
Republika ng Filipinas ay nása wikang Pranses ang menu ng grandeng
hapunan. Isa sa handa ang “Abatis de Poulet a la Tagale” na kung isasalin
ay “adobong atay at balumbalunan.” Kataká-taká bang tawaging “Adobo
Country” ang Filipinas? (VSA)
Marcelo Q. Adonay
(6 Pebrero 1848-8 Pebrero 1928)
Kilalang musiko sa pagtatapos ng siglo 19, si Marcelo Q. Adonay (Marsélo
Kyu Adónay) ay isang kompositor, organista, direktor pangmusika, at
guro.
Noong 1856, walong taon lamang si Adonay nang dalhin siyá ng kaniyang
tiyuhin sa Maynila upang pag-aralin sa kumbento ng Simbahang San
Agustin. Sa kumbento ay pormal niyáng natutuhan ang pagtugtog ng piyano,
organo, at kaalaman tungkol sa mga pangunahing tuntunin ng armonya.
Noong 1870, bukod sa pagiging organista ng Simbahang San Agustin, ay
iginawad kay Adonay ang titulong “Maestro di Capella.” Ang responsabilad
na ito ay ginampanan niyá hanggang 1914. Noon ding 1870 ay binuo niyá
ang orkestra ng kumbento na may kabuoang 20-25 miyembro, bukod pa
ito sa orkestra ng Katedral na lingguhan niyáng ineensayo. Bukod sa mga
gawaing pansimbahan, nagturo rin si Adonay sa mga paaralang Colegio
de Santa Catalina, Colegio de Santa Rosa, Colegio de San Sebastian, at La
Campañia de Jesus. Nagturo rin siyá ng solfeggio, armonya at komposisyon
sa Centro de Bellas Artes.
Kinikilala si Adonay bilang prinsipe ng musikang pansimbahan ng
Filipinas. Panrelihiyon ang tuon ng kaniyang musika, ngunit mayroon din
siyáng mga likhang sekular na musika. Narito ang ilang likhang musikang
pansimbahan ng maestro: Benedictus, para sa tenor at orkestra; Libera Me
Domine, para sa mga boses at doble bajo; Gazos a la Santissima Virgen
(a Nuestra Sra. de la Consolacion), para sa koro at organo o harmonium;
Gazos a la Santissima Virgen de Remedios, para sa koro at orkestra; Pequeña
Misa Solemne sobre Motivos de la Missa Regia del Canto Gregoriano,
para sa koro at orkestra; Rosario Difunto, para sa koro at maliit na orkestra;
Salve Regina, para sa isang boses at piyano. Narito naman ilang musikang
sekular: Martsa, alay kay Anotnio Luna; Rizal Glorified, unang itinanghal
noong 30 Disyembre 1911 sa Manila Grand Opera House para sa paggunita
ng kamatayan ni Dr. Jose Rizal (kinomisyon ang musikang ito ni Pablo paggunita sa Pakil, Laguna bilang pagkilala sa kontribusyon ng maestro sa
Ocampo para sa nasabing okasyon); La Procesion de Turumba en Pakil, pagpapayaman ng musikang pansimbahan ng Filipinas.
para sa banda at mga boses; Ang Querot ng Reuma, na nilikha niyá noong
1912 marahil bilang pag-aalaala sa sariling karanasan sa sakit; Tocata Ipinanganak siyá noong 6 Pebrero 1848 sa Pakil, Laguna at yumao noong
para sa organo, ibinigay niyá kay Col. Walter Loving nang dumalaw ang 8 Pebrero 1928 sa kaniyang tahanan sa Malate, Maynila. Panganay na
koronel sa kaniyang bahay at humingi ng orihinal na komposisyon para anak sa labing-isang magkakapatid. Ang kanyang mga magulang ay sina
sa nabanggit na instrumento. Noong 1983, bilang pag-alaala sa ika-135 Mariano Adonay at Prudencia Quinteria na pawang magsasaka. (RCN) (ed
kaarawan ni Maestro Marcelo Q. Adonay, ay nagtayo ng isang panandang GSZ)
Macario G. Adriatico
(10 Marso 1869-14 Abril 1919)
Si Macario Gonzales Adriatico (Ma·kár·yo Gon·zá·les Ad·ri·yá·ti·ko)
ay isang iskolar, peryodista, manunulat, at politiko na kinikilála bilang
“Ama ng City Charter ng Maynila.”
Noong 1939 ikinasal siyá kay D. Pilar Jamias y Ver. Namatay siyá noong
1 Setyembre 1940. Hanggang ngayon, ang simbahang itinatag niyá ay
nananatiling simbolo ng pagnanais ng mga Filipino na maging malaya
mula sa mga dayuhan. (PKJ) (ed VSA)
ágnos
Ang ágnos ay palawit sa kuwintas na may nilalamáng banal na relikaryo
o alaalang mula sa isang tagpo o bagay na nabanggit sa Bibliya. Nagiging
mamahálin ang kuwintas sa relikaryong nilalamán ng palawit, bukod pa
sa paniniwalang inangkat ito mula sa Hesrusalem at benditado sa Roma.
Itinuturing na isang mahalagang hiyas ang ágnos sa lipunan ng mga
relihiyoso noong panahon ng Espanyol.
Sa kabanata ding iyon ay nawala kay Maria Clara ang agnos. Naawa siyá sa
isang ketonging pulubi at dahil walang pera ay ang agnos ang ipinalimos.
Hindi rin doon natapos ang kuwento ng agnos. Sa El filibusterismo, lumitaw
ito sa kamay ni Huli. Isasangla sana ito ng dalaga kasáma ng ibang hiyas
ngunit pinigil ang sarili dahil regalo ito sa kaniya ng kasintahang si Basilio.
Ibinayad ang agnos kay Basilio ng ketongin matapos niya itong gamutin.
Sa Kabanata 10 ng Fili, nakita ni Simoun ang agnos at inalok si Kabesang
Tales ng malaking halaga kapalit nitó. Hindi tinanggap ni Kabesang Tales
ang salapi, ngunit iniwan kay Simoun ang agnos kapalit ng rebolber nitó.
Waring sa pamamagitan ng agnos ay sinikap isalaysay ni Rizal ang mga
kasawian at karangalan ng Filipino sa panahong iyon. (VSA)
Ang librong The Revolt of the Masses: The Story of Bonifacio and the
Katipunan ang itinuturing na pinakamahalagang akda ni Agoncillo sa
larangan ng makabayang historyograpiya. Umani ito ng maraming
papuri ngunit binatikos ng mga konserbatibong historyador ang
kaniyang makabayan at radikal na naratibo ng kasaysayan. Dahil sa mga
kontrobersiya, ipinatigil ni Pangulong Ramon Magsaysay noong 1948
ang pagpapalimbag sa aklat. Nalathala lámang ito noong Pebrero 1956.
Nagkamit si Teodoro Agoncillo ng mga parangal, at tampok sa mga ito ang
Republic Cultural Award (1967), UNESCO Prize for Best Essay (1969), at
ang Diwa ng Lahi (1982) -- ang pinakamataas na parangal na iginagawad
ng Lungsod ng Maynila.
Ang agunyas ay tinutugtog din kapag dapithapon upang ihudyat ang pagw-
awakas ng araw. Sa mga lalawigan hanggang ngayon ay hudyat ito upang
tumigil sa maghápong gawain, humarap sa dakong simbahan, at saglit na
mag-alay ng panalangin. Isang ritwal itong hinding-hindi na napapansin sa
magulo’t nagmamadalîng búhay sa lungsod. (WFF) ed VSA
Isang malaki’t pangunahing kapisanan ng mga manunulat ang Aklátang Tagalog bilang wikang pambansa sa 1935 Kumbensiyong Konstitusyonal.
Báyan na naitatag sa panahon ng pananakop ng mga Amerikano noong Nanguna ito sa pagdiriwang ng mga araw nina Balagtas, Bonifacio, at
1910 sa Tondo, Maynila. Naging pangulong tagapagtatag si Rosauro Plaridel, at kaipala ay pangunahing kasangkot sa pag-iisip at pagdaraos
Almario samantalang naging kalihim naman si Gerardo Chanco. Sinundan ng unang balagtásan. Sa hanay nitó hinugot ang mga kilaláng nobelista,
ni Precioso Palma si Almario bilang pangulo, at pagkatapos, ni Julian sarsuwelista, makata, at peryodista sa bungad ng ika-20 siglo.
Cruz Balmaceda na naging pangulo noong 1920 hanggang sa kaniyang
kamatayan noong 1947. Maraming sumulpot na samahang pangmanunulat Nanguna din ang mga kasapi ng Aklátang Báyan sa pagsusúlong
sa Filipinas, lalo na sa Kamaynilaan, sa panahong iyon. Ngunit sa Aklátang
ng panitikang makabayan at laban sa Amerikanisasyon. Narito ang
Báyan natipon ang mga unang haligi ng panitikang Tagalog na gaya nina kontradiksiyon sa tinatawag ni Virgilio S. Almario na taglay niláng diwa
Lope K. Santos, Carlos Ronquillo, Faustino Aguilar, Severino Reyes, Iñigo
ng “Balagtasísmo.” Sa isang bandá, masigasig siláng buhayin ang mga
Ed. Regalado, Hermenegildo Cruz, Patricio Mariano, at marami pa. adhikang mapagpalaya ng Himagsikang 1896. Sa kabilâng bandá, sa
pagsalungat nilá sa modernisasyong hatid ng mga Amerikano ay nasadlak
Naging makabuluhan ang Aklátang Báyan sa pagsusúlong ng kapakanan naman silá sa lubhang konserbatibong pagkupkop sa anumang tradisyonal,
ng wika’t panitikan sa Tagalog. Nagdaos ito ng mga tertulya at programa gaya ng tugma at súkat, at lubhang pagmamahal sa nakalipas. (SJ) (ed
para sumigla ang mga manunulat. Nanguna ito sa pagkampanya para sa VSA)
aklé
Ang aklé (Albizzia acle Merr) ay matigas na punongkahoy na ginagamit
sa pagtatayô ng bahay at paglikha ng muwebles. Mayroon itong katamta-
mang taas na 25-30 m at diyametro na 70-120 sm. Nalalagas ang dahon
tuwing tag-init at malapit nang mamulaklak at hindi nakatatagal sa lilim.
Ang bole nitó ay silindriko, karaniwang maiksi at baluktot, at mayroong
40-60 sm na diyametro at taas na 10-18 m. Ang mga dahon nitó ay mag-
kakatapat sa bawat tangkay at ang mga bulaklak ay putîng berde.
Ang punò nitó ay walang pansuhay ngunit may malalaking ugat. Ang
tuktok ay nakabuka nang palapad. Ang balát ng kahoy ay kayumanggi,
marupok, at putî kapag bagong tabas na nagiging manilaw-nilaw na pulá
kapag nahanginan na. Mabagal ang paglaki ng akle. Karaniwang ang 25
taóng gulang na punô ang tumataas nang mga 16 m at lumalaki nang mga
23 sm ang diyametro.
Ang mga dahon nitó ay malaman, hugis puso at manipis na tulad ng okra at
saluyot. Nagkukulay berde o lila ang kulay nitó depende sa edad. Ang mga
tangkay nitó ay patusok ang mga dulo at lumalaki hanggang 12 sentimetro.
Ang bunga ng alugbati ay matubig, walang tangkay, at hugis biluhaba.
Kulay lila ito kapag magulang na. Namumulaklak din ang alugbati at ang
nagiging bunga nitó ay nagkukumpol-kumpol kapag tumanda na. Paborito
din itong pagkain ng mga ibon.
May iba’t ibang tawag din ang alugbati sa Filipinas, gaya ng arogbati sa
Bikol, dundul sa Sulu, ilaibakir sa Iloko, at libato at grana sa Tagalog.
(ACAL)
alumáhan
Ang alumáhan (Rastrelliger kanagurta) ay kabilang sa pamilya
Scombridae. Ito ay matatagpuan sa kanlurang Indo-Pasipiko, mula Red
Sea at Silangang Aprika hanggang Indonesia, hilaga ng mga isla sa
Ryukyu at Tsina, timog Australia, Melanesia, at Samoa. Ito ay mahalagang
komersiyal na espesye ng isda sa Filipinas.
Hindi pa rin niyá malimot si Alunsina. Sa wakas, kinuha niyá ang mga
hiyas ng asawa at ikinalat sa langit sa pag-asa na mapansin ito ni Alunsina.
Ang mga butil ng kuwintas ang naging mga bituin, ang suklay ang naging
buwan, at ang putong sa ulo ang naging araw. Hindi pa rin bumalik si
Alunsina. Ayon sa matatanda, kapag lubhang namamanglaw ay umiiyak
si Tungkung Langit. Iyon ang bumabagsak na ulan. Kapag tumangis pa
si Tungkung Langit, iyon ang kulog na umalingawngaw sa lahat ng dako
upang marinig ni Alunsina. (VSA)
Vicente Alvarez
(5 Abril 1862-4 Nobyembre 1943)
Matagumpay na pinunò ng Himagsikang Filipino sa Zamboanga, isinilang
si Vicente Alvarez (Vi·sén·te Al·va·réz) noong 5 Abril 1862 kina
Alejo Villasis Alvarez at Isidora Solis. Dahil malapit ang ama niyá kay
Gobernador Heneral Ramon Blanco ay ginawa siyá nitóng segundo oficial
mayor sa Malacañang. Malamit siyáng magbiyahe sa Mindanao at Sulu
kayâ naging kaibigan siyá sa mga katutubo doon. Ngunit sanhi din ito
ng nasaksihan niyáng pagmamalabis ng mga Espanyol sa mga katutubo,
bukod sa mababàng trato sa mga Muslim.
Sumapi siyá sa Katipunan at nagtatag ng sangay nitó sa Zamboanga.
Dahil sa pagsiklab ng Himagsikang 1896 ay hinatak ang mga puwersang
Espanyol mulang Zamboanga upang idestino sa Luzon. Sinamantala ni
Alvarez ang nabawasang puwersang Espanyol at sinimulan ang pag-aalsa
sa Zamboanga noong Marso 1898. Nakuha niyá ang buong peninsula
maliban sa mabigat na tanggulan ng daungan ng Lungsod Zamboanga
at Fuerza Pilar. Dahil sa kaniyang tagumpay, hinirang siyá ni Pangulong
Aguinaldo na lider ng gobyerno sa Zamboanga at Basilan.
Pinakamalaking tagumpay niyá ang pagbihag sa 13 bapor pandigma ng
mga Espanyol noong 7 Abril 1898. Bahagi ang mga bapor ng plota ni
Almirante Patricio Montojo na nakahimpil sa Kipot Basilan. Sa tulong ng
dilim, pinangunahan ni Alvarez ang 100 manghihimagsik na lumusob sa
mga bapor, pinatay ang mga opisyal, at inilipat ang mga ito sa bayan ng
Mercedes. Noong 4 Mayo 1899, kinubkob ng hukbo ni Alvarez ang buong
daungan at kuta ng Zamboanga at kinuha ito pagkaraan ng madugong
labanan. Dahil dito, iginawad sa kaniya ni Aguinaldo ang ranggong
heneral.
Noong 1900, inalok siyá ng mga Amerikano ng P75,000 para sumuko.
Tinanggihan niyá ang alok. Nabihag siyá sa kabundukan ng Oroquieta,
Misamis Oriental noong Marso 1900, dinalá sa Maynila, at ipiniit
hanggang sumumpa ng katapatan sa Estados Unidos noong 2 Agosto 1901.
Minahalaga ng mga Amerikano ang kaniyang karanasan kayâ binigyan
siyá ng posisyon sa pamamahala ng Moro Province. Noong 20 Oktubre
1904, naging opisyal siyá sa Konstabularya ng Filipinas. Namatay siyá
sa panahon ng Hapon noong 4 Nobyembre 1943 sa gulang na 81 taón.
(VSA)
Encarnacion A. Alzona
(23 Marso 1895-13 Marso 2001)
Pambansang Alagad ng Agham si Encarnacion Alzona (En·kar·nas·yón
Al·zó·na) bilang isang pangunahing historyador at mananaliksik sa
kasaysayan. Kilala rin siyáng masugid na tagapagtaguyod ng kagalingan
at karapatan ng kababaihang Filipino. Pinangunahan niyá ang paggiit sa
karapatan ng kababaihan upang makaboto nang malaya. Bilang pagkilala
sa kaniyang natatangi at makabuluhang pag-aambag sa larangan ng
historyograpiyang Filipino at paggabay sa mga sumunod na henerasyon
ng mga akademiko at historyador, iginawad sa kaniya ang Pambansang
Alagad ng Agham (National Scientist) noong 1985.
Hábang gumugulang ang ampalayá, lalo itong nagiging mapait at ang ubod
naman ay nagiging matamis. Kadalasang iniluluto ang bunga at dahon ng
ampalaya bago kainin. Sa Tsina, ginagamit ang mapait na lasa ng ampalaya
para pasarapin ang mga lutuin niláng nilalahukan ng karne. Ginagawa din
itong tsaa. Sa Pakistan, pinakukuluan ito at inihahain kasáma ng giniling
na báka at sakâ inuulam sa mainit na tinapay. Sa Filipinas, iniluluto ito na
may giniling na báka, itlog, at kamatis. Isang sangkap din ito sa kilaláng
luto ng mga Ilokano, ang pinakbet.
Sina Vicente Ang at Chin Lim, mga migranteng Tsino na nanahanan sa Nagtamo na si Kiukok ng mga gawad mula sa Arts Association of the
Lungsod Davao, ang kaniyang mga magulang. Nagtapos siyá ng digri sa Philippines (AAP), pambansang patimpalak sa sining ng Shell, National
sining sa UST (1952- 1954). Si Vicente Manansala ay isa sa kaniyang mga Museum of Modern Art sa Hawaii, at Sentrong Pangkultura ng Pilipinas.
naging guro. Kayâ naman mababanaag ang impluwensiya ng kubismo ni Kinilala rin siyáng Outstanding Overseas Chinese (1961) at pinagkalooban
Manansala sa kaniyang mga naunang pintura. ng Araw ng Maynila Award (1976). (RVR) (ed GSZ)
Angaló
Si Angaló (kung minsan, Angngalo) ang lumikha sa tao sa mitolohiyang
Iloko. Bukod kay Lam-ang at Kannoyan, lalaki at babaeng bida ng
epikong-bayan ng mga Iloko, sina Angalo at Aran na marahil ang mga
tanyag na tauhan sa mga Ilokanong kuwentong-bayan. Maraming bersiyon
ng kuwento ni Angalo, at iba-iba ang kaniyang ginagampanan—bilang
dakilang manlilikha, bilang anak ng isa pang bathala, o bilang isang
mangingisda na hinahanap ang kaniyang nawawalang irog.
Sa isang mito, sina Angalo at Aran ay mga higanteng may anyong tao. Sa
laki ni Angalo, abot-langit ang kaniyang ulo, daan-daang milya ang saklaw
ng bawat hakbang, at naririnig sa lahat ng sulok ng mundo ang kaniyang
boses at halakhak. Patag dati ang buong daigdig, at kinalkal niya ang lupa
upang bumuo ng mga bundok at lambak, at inihian ang mga hukay upang
maging mga dagat at lawa. Mula sa kaniyang dura nagmula ang unang
lalaki at babae. Sa ibang kuwento, may tatlong anak na babae sina Angalo
at Aran na hindi nilá kasinlaki. Nabuo naman daw ang kapuluang Bisayas
nang nagtalo ang dalawa sa mga nakalap niláng perlas; nagkabitak-
bitak ang lupain at lumubog ang ilang bahagi sa lakas ng kanilang mga
dagundong. Sinasabi ding nanahan silá malalaking yungib ng hilagang
Luzon, tulad ng sa Abra, Ilocos, at Cagayan.
Ang Angat Dam ay may taas na 131 m at habàng 568 m. Káya nitóng
humawak ng hanggang 850,000,000 metro kubikong tubig at mag-ambag
ng 246 megawatt ng koryente para sa buong Luzon. Ang tubig na dumadaan
sa dike ay unang ginagamit para sa koryente. Pagkatapos, sangkatlo nitó
ay ginagamit ng MWSS (dáting NAWASA) para sa tubig na maiinom ng
mga taga-Kalakhang Maynila. Sangkatlo rin ang ginagamit ng National
Irrigation Administration (NIA) para sa irigasyon, at ang hulíng sangkatlo
ay bumabalik sa Look Maynila.
Kinakain ang bunga nitó kapag hinog. Ang pinatuyo at pinulbos na bun-
gang hilaw naman ay mainam gawing gamot sa pagtatae, pampahilom ng
sugat, at pampuksa ng parasito. Ang pinainitang dahon ay maaaring gaw-
ing pampuksa sa parasito at lunas sa mga hindi natutunawan ng pagkain.
Ang mga balát ng punò ay maaaring gawing gamot sa sugat at inuming
pampagising. Ang pinulbos na mga balát ng kahoy ay ginagamit pangga-
mot sa pagtatae at íti. Kapag malala ang pagtatae ng isang pasyente, sama-
samang pinakukuluan ang hilaw na bunga, balát ng punò at mga dahon sa
isang litrong tubig sa loob ng limang minuto saka ipaiinom sa pasyente.
Ang mga ugat ay gamot sa epilepsiya. Maaari ring makakuha ng asul at
itim na pangkulay at matitibay na hibla mula sa anonas.
May mga pangalan ng mga lugar sa Filipinas ang nag-ugat sa titulong apò.
Isa na rito ang Lungsod ng Olongapo, na sinasabing nagmula sa mga salitang
“ulo ng apo”. Sa katunayan, may rebulto ng Ulo ng Apo sa lungsod at ito
ay nagsisilbing sagisag ng pagkakaisa ng mga taga-Olongapo. Itinuring
namang banal na lugar ng mga katutubong naninirahan ang Bundok Apò
at pinaniniwalaang ipinangalan ito kay Apo Sandawa, isang mahalagang
ninuno nilá.
Isinilang siyá sa Santa Cruz, Maynila noong 22 Nobyembre 1877 kina Jose
Pablo Apostol, isang bookkeeper, at Marcelina delos Reyes. Nagkaroon
siyá ng anim na anak sa asawang si Margarita San Jose. Noong kaniyang
kabataan, mahilig siyáng sumulat ng tula at magpinta. Nagtapos ng batsilyer
sa Ateneo Municipal de Manila noong 1894 at pagkaraan ay kumuha ng
abogasya sa Universidad de Santo Tomas. Inihinto niya ang pag-aaral ng
abogasya upang sumama sa Himagsikang 1896.
Ang ilan sa mga una niyang tula gaya ng “El tenor de los Mares Indicos”
ay lumabas sa El Comercio noong 1895. Ang mga tanyag niyang katha ay
mayroong temang patriyotiko gaya ng “Los martires anonimos de la patria,”
“Al Yankee,” at “Rizal” noong 1899. Nagkamit ng gantimpala mula sa Club Dahil sa ipinamalas na husay sa pagtula, minsan nang ginamit ang kaniyang
Internacional ang kaniyang mahabàng tula na “Mi raza.” Nagsulat din siyá mga akda upang ituro ang wikang Espanyol sa ilalim ng Republic Act No
ng mga tula hinggil sa mga kilalang personalidad gaya nina Marcelo H. del 1881 kahanay nina Jose Rizal, Fernando Ma. Guerrero, Jose Palma, Claro
Pilar, Manuel Ravago, at Wenceslao E. Retana. Ang kaniyang “A Emilio M Recto, at iba pa. Kinikilala din maging sa ibang bansa ang kaniyang
Jacinto” ay nanalo sa isang patimpalak para sa naturang bayani noong husay—isinama ang kaniyang mga tula at talambuhay sa Anthology of
1914 habang ang kaniyang “Sobre el pinto” ang pinag-ugatan ng bansag Spanish Poetry ni Carl Kjersmeier at sa Enciclopedia España.
na Dakilang Lumpo kay Apolinario Mabini. Isinalin niya sa iba’t ibang
wika ang ilang kathang Filipino, tulad ng Dekalogo ni Andres Bonifacio sa Namatay siya noong 17 Setyembre 1938 sa Caloocan, Rizal (Lungsod
wikang Pranses at ng epikong Lam-ang sa wikang Espanyol. Tinipon ang Kalookan ngayon) at ipinangalan sa kaniya ang isang malaking paaralang
kaniyang mga tula sa librong Pentelicas na inilabas noong 1940s. publiko sa naturang lungsod. (KLL) ed VSA
Gaspar Aquino de Belen
Itinuturing na unang pangunahing makatang Tagalog sa panahon ng
kolonyalismong Espanyol si Gaspar Aquino De Belen (Gas·pár A·kí·no
De Be·lén). Kinikilála siyá sa kaniyang Ang Mahal na Passion ni Iesu
Christong P. Natin na Tola, ang unang nalathalang pasyong tula sa bansa.
Nalathala ang nasabing pasyon bilang bahagi ng kaniyang librong Manga
panalanging pagtatagobilin sa caloloua nang tauong naghihingalo
(1703), na salin ng Recomendacion del alma ni Tomas de Villacastin.
Naglalaman ito ng mga hakbang sa pagpapahid ng santo oleo sa maysakít
at naghihingalo at iba pang ritwal at dasal para sa pagliligtas ng kaniyang
kaluluwa. Ito ang dahilan, ayon kay Bienvenido Lumbera, kayâ ang Ang
Mahal na Passion ni Aquino de Belen ay sumasaklaw lámang sa hulíng
yugto ng búhay ni Hesukristo.
Di cayo,y, nagsasangbahay,
Iysa ang inyong dulang?
Cun icao ay longmiligao,
May laan sa iyong bahao,
Canin, at anoanoman.
Masigla ang kalakalan ng mga Arabe at mga Tsino nang buksan ang Canton
sa dayuhang kalakal. Subalit noong ikasiyam na dantaon, ipinagbawal ng
Dinastiyang Tang ang pagpasok ng mga Arabe sa kanilang bansa. Dahil
dito, napilitang siláng maghanap ng ibang ruta hanggang sa matagpuan
nila ang Calamianes at Mindanao. Nakipagkalakalan silá sa mga katutubo
doon na naging unang palatandaan ng kalakalan ng mga Arabe at ng mga
Filipino.
Isinilang siyá noong 19 Abril 1869 sa Molo, Iloilo kina Felix Araneta at
Paz Soriano. Nag-aral siyá sa mga pribado at pampublikong eskuwelahan
sa Molo bago mag-aral ng sekundarya sa Ateneo Municipal de Manila. Sa
Ateneo din siyá nagtapos ng batsilyer en artes. Noong 1891, nakamit niya
ang Licenciado en Derecho sa Unibersidad ng Santo Tomas. Nagkaroon
siyá ng 14 anak sa asawang si Carmen Zaragoza. Pumanaw siyá noong 9
Mayo 1930 sa atake sa puso. Ipinangalan sa kaniya ang isang pangunahing
abenida sa Lungsod Quezon at ang De La Salle Araneta University (dating
Gregorio Araneta University Foundation). (PKJ) ed VSA
Juan Araneta
(13 Hulyo 1852-3 Oktubre 1924)
Si Juan Araneta (Hu·wán A·ra·né·ta), kilalá bilang Don Juan, ay lider sa
Rebolusyong Negros. Isa rin siyáng tagapanguna sa pagsasaka dahil sa
pagdadalá niya ng mga makabagong pamamaraang agrikultural sa bansa.
Isinilang siyá noong 13 Hulyo 1852 sa Molo, Iloilo kina Romualdo
Araneta at Agueda Torres. Lumipat ang mga Araneta sa Negros at doon
na namalagi. Nag-aral siyá ng Komersiyo sa Ateneo Municipal de
Manila. Nang magbalik sa Molo, hinirang siyá bilang Capitan del Pueblo.
Naghinala sa kaniya ang mga fraile noon ngunit dahil sa mataas na respeto
sa kaniya ng mga taumbayan ay hindi siya mapatalsik.
Noong 1891, matapos mamatay ng kaniyang asawa, ay nagpunta siyá sa
Europa kasáma ang kaibigang si Don Caludio Reina. Nagkaroon siyá ng
pagkakataóng makilála ang mga lider na Filipino na nása Madrid, London
at Paris. Lalong nag-init ang mga fraile sa kaniya nang siyá ay bumalik sa
bansa. Inagaw ang kanilang lupa at kinailangan niyang dalhin sa Bundok
Kanlaon ang kaniyang pamilya upang magsimula ng bagong sakahan.
Ang kaniyang mga paglalakbay sa Europa ang nagbukás sa kaniya sa mga
makabagong kagamitang pang-agrikultura tulad ng sugar mill mula sa
Inglatera na inilagay niya sa kaniyang asyenda sa Dinapalan, baler para sa
abaca, rice thresher at iba pa. Naging mapaghinala ang mga awtoridad na
Espanyol sa mga idinedeskarga sa kaniyang lupain sa Lumangub. Dinakip
siyá at dinalá sa Concordia noong Enero 1897. Ipiniit siyá sa Himamaylan,
sa Ilog, na kabisera noon ng probinsiya, at sakâ sa Bacolod upang doon
pakawalan noong Oktubre 1897.
Noong 5 Nobyembre 1898, naging matagumpay ang Rebolusyong Negros.
Kasáma si Heneral Aniceto Lacson bilang Presidente, siya ay naging
Kalihim ng Digma sa itinatag na Republikang Negros. Nang dumating
ang mga Amerikano sa Iloilo, ipinayo niyang sumunod ang Republika sa
mga ito. Noong 1904, isa siyá sa mga naging komisyoner sa St. Louis
Exposition. Itinanghal niya ang iba’t ibang klase ng bigas, kakaw, abaka,
at iba pang ani mula Negros at Panay. Nagpatuloy siyá sa pagpapaunlad
ng agrikultura, sa kagamitan man o sa mga itinatanim. Isa siyá sa mga
nagtatag ng Ma-ao Sugar Central.
Nagkaroon siyá ng 25 anak sa apat na naging asawa na sina Celestina Diaz,
Cristeta Sarmiento, Natalia Salsalida, at Juanita Camillarosa. Namatay
siyá noong 3 Oktubre 1924 sa Negros Occidental. (KLL)
aránya
Ang aránya, mula sa Espanyol na araña, ay isang sanga-sangang kumpol ng
mga ilaw na nakasabit sa kisame ng bulwagan o pangunahing pinagtitipunan
ng mga tao sa isang gusali. Bukod sa gamit bilang ilaw ay nagsisilbi itong
palamuti at tatak ng karangyaan. Mas maraming nakakumpol na ilaw,
mas marangya at kahanga-hanga. Tinawag itong aránya dahil tila sápot ng
gagamba—na araña din sa Espanyol. Noong araw, kandila ang mga ilaw
na itinutulos sa aranya. Ngayon, mga bombilya ang mga ilaw ng aranya,
bagaman may mga bombilyang hinubog kandila ang ikinakabit.
Maraming gamit ang aratiles. Ang hinog na bunga nitó ay maaaring kainin.
Sa Mexico, ginagawang jam ang prutas nitó at tsaa ang mga dahon. Sa
Brazil, itinatanim sa gilid ng mga ilog upang ang mga mahuhulog na bunga
ay maging pang-akit sa mga isda. Ang mga bulaklak naman ay ginagamit
bilang antiseptiko at panggamot sa sakit sa tiyan at katawan, sipon, at sakit
ng ulo. Ang mga balát naman ng kahoy ay ginagawang lubid. Nagbibigay
naman ng magndang lilim ang makakapal na sanga at dahon nitó. Popular
na pagkain sa mga kabataan sa Filipinas ang mga bunga nitó.
Kasáma ng mga del Pilar, siyá ay naging aktibong mason. Naging tagakalap
siyá ng salapi para sa mga Filipino sa Espanya nang kinailangan ni Marcelo
H.del Pilar na tumakas patungong Espanya dahil sa pinaghihinalaang mga
subersibong artikulo na lumabas sa Diariong Tagalog.
Isa na sa matatandang uri ng sayaw ang arikenken. Nagiging iba ito sa mga
tradisyonal na sayaw ng bansa, gaya ng kumintang at ng pandanggo sa
ilaw, sinasayaw ito sa saliw ng isang uri ng sining, ang dallot. (SJ)
May iba’t ibang klase ng asarol depende sa anyo at gamit. Halimbawa, ang
collinear hoe na may manipis at matalas na talim na ginagamit sa pagtanggal
ng mga damong ligaw. Ito ay hindi maaaring gamitin sa pagbubungkal o
paglilipat ng lupa. Samantala, ang dego hoe na tipikal na ginagamit sa
pagtatanim ay may malaki at malapad na talim at pantay na gilid. Ito ang
karaniwang ginagamit sa paghahalaman sa Filipinas. Ilan pa sa mga klase
ng asarol ay ang dutch hoe at stirrup hoe. Dapat ding banggitin ang píko
na isang kasangkapang may dalawang talim ang ulo. Ang isang talim ng
piko ay tulad ng asarol, ngunit may kakambal itong talim na matulis at
ginagamit sa pagbasag ng bato at ibang matigas na bagay sa lupa.
Tumutulong ang ADB upang mapaunlad ang iba’t ibang larangan, tulad sa
impraestruktura, serbisyong pangkalusugan, at sistemang may kinalaman
sa pinansiyang pampubliko. Aktibo ito sa edukasyon ng mga nasyon
upang mapaghandaan ang mga panganib na dulot ng climate change at
kung paano gagamitin sa tamang paraan ang mga likás na yaman. Noong
2011, halos $21.72 bilyon ang naitulong ng ADB sa iba’t ibang bansa.
Sa nakaraang anim na taón lámang, nakapagpaayos ito ng 135,000
silid-aralan, nakapagsanay ng 660,000 guro, nakapagpagawa ng 44,300
kilometro ng kalsada, nag-instala ng 300 megawatt ng bagong kapasidad
pang-elektrisidad, at napalaki sa mahigit 2.7 milyon ang mga bagong
microfinancing account. (VSA)
asín
Putîng-putî at pinong butil na mineral ang asín at karaniwang nagbibigay
lasa sa mga pagkaing iniluluto o sa mga pagkaing prutas man o gulay na
kinakain nang hilaw katulad ng manga, bayabas, pipino, pinya at iba pa.
Mahalagang sangkap ang asin sa preserbasyon ng mga karne, halimbawa
sa pagtatapa; ng mga isda, halimbawa sa pagdadaeng; ng mga gulay,
halimbawa sa pag-aatsara; at ng mga itlog, halimbawa sa paggawa ng itlog
na maalat. Sa mga katutubong kultura sa Cordillera, mahalaga ang asin sa
bundok sa pagprepreserba ng karne na tinatawag nilang etag.
May mga lahi ng áso na bantog sa tapang, gaya ng bulldog, at trabaho, gaya
ng German Shepherd at Saint Bernard. Pinakamaliit na áso ngayon ang
Yorkshire Terrier, pinakamalaki ang English Mastiff, at pinakamataas ang
Great Dane. Dahil sa modernong paraan ng pagpapalahi ay nagkakaroon
ngayon ng mga áso na iba-iba ang itsura at ugali. Ang sukat ng Chihuahua
ay naglalaro sa anim na pulgada hanggang 2.5 talampakan. Ang kulay ng
Irish Woldhound ay naglalaro sa putî, abuhin, hanggang itim. May mga
klinika ngayon para sa alagang áso. Ipinakabibilin ang pag-iingat na
makagat ng áso. Kailangan ding pabakunahan ang alaga laban sa mga sákit
at kamandag na naisasalin sa tao. (VSA)
asóge
Ang asóge (mula sa Espanyol na azogue), tinatawag ding mercury at
quicksilver, ay mabigat na element at metalikong kemikal, may atomic
number 80 at symbol na Hg, at likido sa katamtamang temperatura.
Ang simbolo nitó ay mula sa salitang Griyego na hydrargyrum (hydra
na nangangahulugang tubig o likido at argyros na nangangahulugang
pilak). Mayroon itong 38.83 °C freezing point at 356.73 °C boiling point.
Karaniwang nása anyong sinabriyo (cinnabar) ang asoge. Nakalalason
ang sinabriyo kapag ito ay nasubo o nalanghap ang alikabok mula dito.
Nakalalason din ang kontak sa nása anyong likido ng asoge na gaya
ng methylmercury, paglanghap ng mercury vapour, at pagkain ng mga
lamang-dagat na kontaminado nitó.
Mayroong natagpuang asoge sa libingan sa Ehipto na may edad na 1500
BC. Sa Tsina at Tibet, pinaniwalaan noong nakapagpapahabà ng buhay
ang pag-inom nitó. Ang mga sinaunang Griyego naman ay ginamit itong
pamahid sa katawan habang ang mga sinaunang Ehipsyo at Romano ay
inihahalo ito sa mga kosmetiko. Pinaniwalaan noon ng mga alkemista na
ang pagsasama ng asoge sa transmutasyon ng mga metal na di-dalisay ay
makalilikha ng ginto.
Ginagamit ang asoge sa paggawa ng mga kosmetiko at instrumentong
gaya ng termometro, barometro, at fluorescent lamp. Naging laganap din
ang paggamit sa medisina sa pamamagitan ng dental amalgams, vaccines,
at topical antiseptics. Sa kontemporaneong panahon, bagaman laganap na
ang kaalaman sa taglay na lason ng mercury at ipinatigil na sa ilang bansa
ang paggamit nitó, pinakamalakas pa rin ang produksiyon nitó sa mga
bansang gaya ng Tsina, Kyrgyztan, at Peru. Naitala ang ilang malalalâng
insidente ng mercury poisoning sa Minamata, Japan noong mga taóng
1950 at sa Iraq noong mga taóng 1970.
Mahalaga ang asoge sa industriya ng minahan, partikular sa mga small-
scale mining industry sa Filipinas. Ito ang ginagamit upang mapaghiwalay
ang ginto sa mga naminang ore sa prosesong tinatawag na amalgamasyon.
Popular ang prosesong ito sa mga small-scale mining industry dahil madalî
itong gawin at mayroon lamang maliit na puhunan. Mano-mano itong
isinasagawa ng mga minero. (KLL) ed VSA
asóhos
Ang isdang asóhos ay kabilang sa pamilya Sillaginidae at ang pinakak-
ilaláng uri ay ang Sillago. Matatagpuan ito sa kanluran ng Indo-Pasipiko,
mula Red Sea at Knysna, Timog Aprika hanggang Japan at Timog Austra-
lia.
Nang buksan ang University of the Philippines School of Fine Arts, tinang-
gap ni Asuncion ang pagiging guro noong 1 Hunyo 1909 at naging kali-
him nitó noong 1911. Itinuturing siyá ni Fabian de la Rosa na natatanging
espesyalista sa “still life.” Ang mga pag-aaral niya sa kasaysayan ng sin-
ing sa Filipinas at dibuho ng mga tradisyonal na kasuotan ay itinuturing
na napakahalaga sa naturang mga paksain. Namatay siyá noong 2 Mayo
1925. (GVS)
Leoncio Asuncion
(12 Setyembre 1813-1888)
Isang natatanging eskultor ng mga paksaing relihiyoso, isinilang si Leoncio
Asuncion (Le·ón·syo A·sun·syón) noong 12 Setyembre 1813 sa Sta. Cruz,
Maynila. Noong 1830, naglingkod siyáng eskultor sa Taller de Escultura,
at lumitaw pagkuwan na pinakamahusay sa eskulturang relihiyoso sa
Filipinas noong ika-19 siglo.
Itinayô niya at kapatid na si Manuel, isa ring eskultor, ang isang talyer
na naging bantog sa paglikha ng estatwang relihiyoso. Marami sa mga
sumikat na eskultor ang naging estudyante ng magkapatid na Asuncion.
Nililok ni Leoncio ang bantog na “La Tercera Caida” na naglalarawan
sa ikatlong pagkadapa ni Kristo patungo sa Kalbaryo. Ipinuprusisyon ito
hanggang ngayon sa paligid ng Simbahang Sta. Cruz. Lumikha rin siyá ng
Nakapakòng Kristo sa marmol, at mga estatwa ng santo. Hinahangaan ang
mga likha ni Leoncio sa simetriya at nilalik na kagandahan. Sinasabing
nadulutan niya ang kaniyang mga likha ng “damdamin at kariktang
makasining.”
Ang prutas nitó ay may iba’t ibang hugis at laki. Kalimitang bilóg o
hugis puso. Ang labas ng prutas ng atis ay maraming bukó na maliliit at
magaspang. Malalamang hinog na ang prutas kapag ang kulay ng balát nitó
ay nása pagitan ng dilaw at berde. Ang laman ng atis ay maputî, matamis,
malambot, at makatas na may masarap na lasa. May matamis din itong
amoy.
Nitóng ika-19 siglo, awit din ang tawag sa isa sa dalawang naging
popular na anyo ng metriko romanse. Ang isa pa ay tinatawag na korido.
Kapuwa mahabàng tulang pasalaysay hinggil sa mga nakagigilalas na
pakikipagsapalaran ng mga prinsipe at kabalyero o mga buhay ng banal