וועקער 17 - טועמיה

‫אלס צרכי רבים און איבער דער‬
‫נויטיגקייט פון דעם ענין וואס איז‬

‫פיקוח נפש ממש‪ ,‬שטעלן מיר פאר‬
‫אין דער אומזיסטער "טועמיה"‬
‫די גאנצע ארטיקלען‬

‫איבער קאָ ראָ נא‪-‬‬
‫ווירוס‪.‬‬
‫יׁ ְ‬
‫ִשמַ ע חָ כָם וְיוֹסֶ ף ל ֶַקח ְונָבוֹן ּ ַתחְ ֻבּלוֹת‬
‫י ְִקנֶה‪ ,‬און מיר קוקן ארויס אויף‬
‫בשורות טובות אי"ה‪.‬‬
‫היסטאריע‪ ,‬וועלן די ביטערע פאקטן בלייבן קלאר‪.‬‬ ‫מיר שרייבן די דאזיגע שורות ווען די גאנצע וועלט‬
‫אין אזא תקופה פון צעמישעניש הייבט זיך‬ ‫איז אונטערן שאטן פון דער קאראנא מגיפה וואס‬
‫נאכאמאל ארויס די וויכטיגקייט פון אן אמת'ער‬ ‫קערט איבער דעם טאג‪-‬טעגליכן לעבן‪ .‬דאס איז א‬
‫זעלבסשטענדיגער אויסגאבע וואס זאלן שרייבן וואס‬ ‫היסטארישע צייט צו וועלכער מיר וועלן צוריקקוקן אין‬
‫איז וויכטיג צו הערן‪ ,‬און וואס זאל פאראייביגן דעם‬ ‫די קומענדיגע יארן‪ ,‬אפצושאצן די טוישונגען צו דער‬
‫מציאות‪.‬‬ ‫געזעלשאפט‪ ,‬וויאזוי יחידים האבן זיך אויפגעפירט‪ ,‬און‬
‫וויאזוי מנהיגים ‪ -‬רעליגיעזע און פאליטישע ‪ -‬האבן‬
‫*‬ ‫באשיצט זייערע געמיינדעס‪.‬‬
‫דער יעצטיגער נומער פונעם וועקער שטעלט‬ ‫יעצט געפונען מיר זיך אין אן אומגלויבליכער‬
‫פאר א רייע ארטיקלען פונעם העכסטן קאליבער‪ .‬צו‬ ‫רעאליזאציע‪ :‬אלע בתי מדרשים‪ ,‬ישיבות‪ ,‬כוללים‬
‫ערשט טרעפן מיר זיך מיט ארעלע ווישוואנאט‪ ,‬א בן‪-‬‬ ‫און געמיינדע‪-‬צענטערן‪ ,‬זענען פארהאקט! דאס‬
‫תורה פון וואשינגטאן הייטס‪ ,‬וועלכער האט לעצטנס‬ ‫עפנטליך אידיש לעבן קוקט היינט אויס ווי אונטער‬
‫איבערגעזעצט דעם ערשטן בוך פון דער "הערי ּפאטער"‬ ‫דער אינקוויזיציע אדער אונטער רוסלאנד‪-‬קאמוניזם;‬
‫סעריע אויף אידיש‪ .‬הערי ּפאטער איז א סעריע וואס‬ ‫נישטא קיין מנין‪ ,‬נישטא קיין תורה ברבים‪ ,‬נישטא קיין‬
‫האט שוין פארקויפט איבער ‪ 500‬מיליאן קאפיעס – די‬ ‫שמחות – אלעס איז פארקלאפט און פארריגלט‪ .‬ב"ה‬
‫מערסט‪-‬פארקויפטע בוך‪-‬סעריע אין היסטאריע –‬ ‫אז דאס איז נישט צוליב א שלטון הרשע‪ ,‬פארקערט‪,‬‬
‫און די סעריע איז שוין איבערגעטייטשט געווארן אין‬ ‫עס קומט פון א זארג אונז צו העלפן‪ ,‬אבער דאך שניידט‬
‫אכציג שפראכן‪ .‬ארעלע דערציילט אונז וועגן זיין לעבן‪,‬‬ ‫דאס מציאות שטיקער‪.‬‬
‫זיין ארבעט‪ ,‬און פירט אונז אריין אין דער פיקאנטער‬
‫כישוף‪-‬וועלט פון הערי ּפאטער‪.‬‬ ‫ווי א איד האט זיך אויסגעדרוקט‪" :‬דער ביהמ"ד איז‬
‫אין לויף פון דעם אינטערוויו‪ ,‬האבן מיר געזען אז‬ ‫אן אינטעגראלער חלק פון מיין לעבן‪ .‬מיין מנין‪ ,‬מיין‬
‫ארעלע איז נישט נאר א אידיש‪-‬ליבהאבער‪ ,‬און א‬ ‫שיעור – כ'בין דאך א אידיש קינד‪ ,‬א חלק אלוק ממעל‬
‫טאלאנטפולער שרייבער און איבערזעצער‪ ,‬נאר אויך א‬ ‫אין וועמענ'ס אדערן עס פליסט א הייליגע מסורה פון‬
‫ווארימער איד‪ ,‬וועלכער קרעדיטירט די אידישע שפראך‬ ‫‪ 3,000‬יאר‪ .‬דער פאקט אז דאס איז אלעס אפגעשטעלט‬
‫און זיין באבענ'ס געטריישאפט פאר אידישקייט פאר‬ ‫אין דער עפנטליכקייט רייסט ביים הארץ‪".‬‬
‫אירע פרומע אידישע דורות‪.‬‬ ‫ווי זאלץ צוגעגאסן אויף די וואונדן דארפן מיר זיך‬
‫משלים צו זיין דעם ענין‪ ,‬האט הרב משה‬ ‫אויך ספראווען מיט'ן געדאנק אז דאס איז ווייט פון‬
‫ראזענבערג‪ ,‬רב קהל עץ חיים ‪ -‬קיו‪-‬גארדנס הילס‪,‬‬ ‫פארטיג‪ .‬און אז מיר דארפן נאך גרויס רחמי שמים אז די‬
‫ניו יארק‪ ,‬ומלמד בישיבת סער ‪ -‬ריווערדעיל‪ ,‬ניו יארק‪,‬‬ ‫מגיפה זאל נישט שעדיגן צופיל‪.‬‬
‫געשריבן אן ארטיקל וועגן זיין ארבעט אין חינוך נוצנדיג‬ ‫דא אינעם "וועקער"‪ ,‬גיט אונז דר‪ .‬שלום בערגער‬
‫די לימודים פון אלגעמיינער ליטעראטור‪.‬‬ ‫פראקטישע אנווייזונגען אין דער מגיפה‪ ,‬און קטלא‬
‫שוין לאנגע יארן וואס די אנטריסונג פון חסידישע‬ ‫קניא שוינט נישט קיין ווערטער אפצושאצן דעם‬
‫איינוואוינער אין וויליאמסבורג אויף די מאסן טוריסטן‬ ‫טרויעריגן מצב וואס האט געברענגט ‪ -‬לויט ווי עס‬
‫וואס באלאגערן די שטאט גרייכט די העכסטע‬ ‫קוקט אויס ווען די שורות ווערן געשריבן ‪ -‬אז די‬
‫אקטאוועס‪ .‬חסידישע וויליאמסבורגער איינוואוינער‬ ‫חסידישע געגנטער אין ניו יארק זאלן ווערן דעם‬
‫זענען שוין 'קראנק און מיד' פון דער אנלויפעניש פון‬ ‫עפיצענטער פון דער מחלה אויפ'ן מזרח‪-‬ברעג‪ ,‬און‬
‫טוריסטן וועלכע קומען זיי באטראכטן און באאבאכטן‪.‬‬ ‫מעגליך עווענטועל פון גאנץ אמעריקע‪.‬‬
‫אלס אן אויסגאבע וואס קען דעקן א נושא כמו שהיא‪,‬‬ ‫דער ארטיקל הייבט ארויס א סעמפל פון‬
‫האבן מיר אפגעהאלטן אן אינטערוויו מיט פריידא‬ ‫פירערשאפט‪ ,‬געזען אינעם אנטווערפענער רב הרב‬
‫וויזעל‪ ,‬א פראפעסיאנעלע טור‪-‬גייד וועלכע פירט‬ ‫אהרן שיף‪ ,‬וואס ווייזט מתינות און אחריות פאר‬
‫גרופעס טוריסטן אין וויליאמסבורג‪ ,‬צו הערן איר‬ ‫צאן מרעיתו‪ .‬היסטאריע וועט פאזיטיוו באצאלן‬
‫אפשאצונג אויף דעם מצב‪ ,‬און גלייכצייטיג וואס זי‬ ‫אזא מנהיג ווי הרב שיף‪ ,‬און וועט שווער דן זיין די‬
‫זוכט צו געבן פאר אירע טוריסטן מיט א באזוך צווישן‬ ‫וואס האבן געלאזט פאלן זייערע מענטשן‪ .‬וויפיל‬
‫חסידים‪.‬‬ ‫די פראפאגאנדע‪-‬צייטונגען וועלן פרובירן צו טוישן‬
‫‪ / 2‬ניסן‪-‬אייר תש"פ |‬
‫פאר עמעזאן) אז מ'זאל ערלויבן דאס דרוקן ביכער‬ ‫די געשיכטע פון ישראל מאיר‪ ,‬א קוים‪-‬‬
‫געשריבן אין אידיש (און לשה"ק)‪ .‬לעצטנס איז‬ ‫פארהייראטער יוגנטליכער וועלכער איז אנטלאפן פון‬
‫געקומען די בשורה אז דער קאמפיין האט עושה רושם‬ ‫דער "לב טהור" סעקטע אין גואטאמאלע איבערלאזנדיג‬
‫געווען‪ ,‬און אידיש און היברו זענען צוגעלייגט געווארן‬ ‫זיין ווייב און א קינד‪ ,‬האט איבערגענומען די לייענער‬
‫צו די ערלויבטע שפראכן צו דרוקן ביכער‪.‬‬ ‫ווען זי איז געלופטערט געווארן אין דער ישראלישער‬
‫דאס העלפט די רעדאקציע פונעם וועקער צו‬ ‫פרעסע‪ .‬יעצט האט ישראל גערעדט צו "וועקער"‬
‫פארגרינגערן דאס דרוקן און דיסטריביושאן‪ ,‬און דאס‬ ‫איבערצוגעבן זיין געשיכטע ערשט‪-‬האנטיגע‪ ,‬און‬
‫איז אויך א בשורה טובה פאר יעדן וואס וויל גרינג און‬ ‫האט געגעבן עקסקלוסיווע בילדער און אינפארמאציע‪.‬‬
‫צוטריטליך דרוקן א ספר אדער בוך אין אידיש אדער‬ ‫ישראל'ס געשיכטע איז עקסטרעם‪ ,‬אבער יעדער‬
‫לשה"ק‪.‬‬ ‫מענטש האט מיט זיך א געשיכטע פון זיין פארכאפט‬
‫אין א מצב‪ ,‬איינער מער און איינער ווייניגער‪ .‬דעריבער‪,‬‬
‫עס איז דא דאס פלאץ נאכאמאל צו דאנקען פאר‬ ‫ווען מיר זעען ווי איינער זאל קומען פון אזא עקסטרעם‬
‫אונזערע לייענער און שטיצער וועלכע האבן געשיקט‬ ‫און זיך ארויסרייסן דערפון בלויז מיט ווילן‪ ,‬מוז עס דינען‬
‫הונדערטער בריוו פאר עמעזאן‪ ,‬וואס האט גאנץ זיכער‬ ‫פאר אינספיראציע פון יעדן באזונדער‪.‬‬
‫געברענגט אז ‪ KDP‬זאל זיך צויאגן מיט'ן ערלויבן‬
‫אונזערע שפראכן‪.‬‬ ‫דאס אחריות פונעם געשריבענעם ווארט איז גאר‬
‫גרויס‪ .‬דערפאר איז "יעקב שונא לעשו" אן ארטיקל‬
‫*‬ ‫פונעם ערשטן קלאס‪ ,‬וואס דרינגט טיף אריין אין דער‬
‫די ענטוזיאזם און ארויסקוק פון אונזערע טויזנטער‬ ‫טונקעלער זייט פון אונזער פרעסע‪ .‬באגלייט מיט‬
‫ליינער וואס לעכצן נאך יעדן נומער‪ ,‬די פילע חיזוק‪-‬‬ ‫השקפה און מאמרי חז"ל‪ ,‬גיט אונז דער שרייבער א‬
‫בריוו‪ ,‬די ארטיקלען וואס אונזערע לייענער שיקן אריין‪,‬‬ ‫פראסק אין פנים איבער דער העצע און שנאה וואס‬
‫גיט אונז דעם חיזוק און מוט ווייטער אנצוגיין וויסנדיג‬ ‫מיר טאלערירן אין אונזער פרעסע‪ ,‬און טאדלט די‬
‫אז עס אינספירירט אזויפיל אומצאליגע אידן‪ ,‬און לאזט‬ ‫היפאקריטסטווע פון ליארעמען ווען גענוי די זעלבע‬
‫איבער פינגער אפדרוקן פאר א בעסערן היינט און‬ ‫פיילן זענען געוואנדן צו אונז‪.‬‬
‫מארגן‪.‬‬ ‫ווי אייביג‪ ,‬איז אוממעגליך איבערצוגיין אלע‬
‫גלייכצייטיג ווילן מיר ווידערהאלן אז מיר זענען‬ ‫ארטיקלען אין די ענגע שורות‪ ,‬אבער עס איז כדאי‬
‫דא צו דינען ווי אייער פלאטפארמע‪ ,‬צו פארעפנטליכן‬ ‫אנצואווייזן אויף די וויכטיגע ארטיקלען פון פראפ'‬
‫ארטיקלען‪ ,‬מיינונגען און קונסט‪ .‬שעמט אייך נישט און‬ ‫יעקב ירון לואיס‪ ,‬וועלכער ווייזט אונז ווי חסידות האט‬
‫פוילט אייך נישט‪ ,‬נעמט אייך צוזאם די מחשבה און‬ ‫משפיע געווען אפילו אויף קרייזן וואס זענען גאר ווייט‬
‫נעמט דעם וועקער‪-‬מיקראפאן אין דער האנט אריין‪.‬‬ ‫פון אונז‪ ,‬און פראפ' אייזיק בלימאן‪ ,‬וועלכער גיט אונז א‬
‫די רעדאקציע איז דא פאר אייך צו געבן "פידבעק" און‬ ‫טעם פון זיינע שטודיעס אין חסידיש‪-‬אידיש‪ .‬איר וועט‬
‫קאנסטרוקטיווער קריטיק צו העלפן ברענגען אייער‬ ‫זיך אויך מחיה זיין מיט דעם פינפטן מאמר פון "חכמות‬
‫שרייבן‪-‬טאלאנטן צו העכערע שטאפלען‪.‬‬ ‫חיצוניות"‪ ,‬און איר וועט געפונען אין דעם נומער‬
‫עס איז דא דאס פלאץ צו דאנקען אלע שטיצער‪,‬‬ ‫דריי נייע קאלומס‪" ,‬על הא ועל דא"‪" ,‬טויבל"‪ ,‬און‬
‫שרייבער און מגיהים‪ ,‬און באזונדער די וואס האבן‬ ‫"רעצענזיע רובריק" ‪ -‬וואס גיט אונז פראפעסיאנעלער‬
‫אריינגעלייגט ספעציעלע כוחות צו ברענגען דעם‬ ‫קריטיק און איבערזיכט אויף חסידישער קונסט און‬
‫דאזיגן נומער צום דרוק‪ :‬אבא וויינער‪ ,‬אברהם‬ ‫ליטעראטור‪.‬‬
‫בענעדיקט‪ ,‬א‪ .‬ש‪ .‬וואהל‪ ,‬י‪ .‬פלאוויוס‪ ,‬ראובן‪ ,‬און נאך‪.‬‬ ‫צו דער ענדע וועט איר פארגיסן א טרער אויף דער‬
‫במיוחד א דאנק פאר חיים שטערן וועלכער האט גאר‬ ‫מיטמאכעניש און קוראזש פון דעם שרייבער פונעם‬
‫שטארק ארויסגעהאלפן מיט דעם נומער‪ .‬א ספעציעלן‬ ‫ארטיקל "א פארלוירענע יוגנט"‪ .‬עס איז אונז א זכות‬
‫דאנק פאר פינחס פאוועל פאר'ן אריינלייגן געוואלדיגע‬ ‫אז מיר קענען אים געבן א פלאטפארמע אין אונזערע‬
‫כוחות אהערצושטעלן דעם הערליכן גראפיק וואס גיט‬ ‫בלעטער‪ ,‬אז ער זאל אינספירירן אנדערע‪.‬‬
‫אזויפיל צו צו דעם געשמאק פונעם וועקער‪.‬‬ ‫*‬
‫א חג כשר ושמח‪,‬‬ ‫אין נומער ‪ 15‬האבן מיר דערציילט וועגן אונזער‬
‫המעוררים‬ ‫קאמפיין צו בעטן די ‪ KDP‬פירמע (וואס באלאנגט‬
‫אויב איר שפירט אז איר האט עפעס מיטצוטיילן מיט'ן ציבור‪,‬‬

‫שיקט אריין אייערע ווערק צו ‪.vekerjournal@gmail.com‬‬
‫מיר זענען דא פאר אייך צו דינען ווי אייער שופר‬
‫און פלאטפארמע פאר טאלאנט‪.‬‬
‫דער דעדליין פאר דער קומענדיגער אויסגאבע איז ‪ :‬מאנטאג פר' קרח‪ ,‬אדר"ח תמוז‪ ,‬יוני ‪.22‬‬
‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪3 /‬‬

‫אינהלאט‬
‫הערי ּפ ָאטער און אידישקייט‬ ‫‪/54‬‬ ‫ווארט פון דער רעדאקציע‬ ‫‪/2‬‬
‫א רב און מחנך זאגט אונז וואס אלגעמיינער‬
‫ליטעראטור קען אונז לערנען ‪/‬‬ ‫‪ /6‬בריוו‬
‫הרב משה ראזענבערג‬
‫‪ /15‬כנגד ‪ -‬אנטקעגן ‪ -‬ארבעה בנים‬
‫מאזאאיק‬ ‫‪/57‬‬ ‫דברה תורה‬
‫חידושים אין טעקסט און אין בילדער פון‬ ‫די תורה וויל נישט קיין עקסטרעמען ‪/‬‬
‫אלץ און אלעמען ‪ /‬ראובן‬ ‫אליהו אדמדם‬
‫די השפעה פון חסידות‬ ‫‪/61‬‬ ‫בליצן‬ ‫‪/17‬‬

‫אויף דער ברייטער וועלט‬ ‫טעגליכער דער איד ‪ /‬הג"ר שמואל ניימאן‬
‫אין יעדן ווינקל פון יהדות איז חסידות‬ ‫‪ /‬כח היחיד ‪ /‬חתונה טשאלענדזש ‪ /‬מיאמי‬
‫אנגעקומען ‪ /‬פראפ' יעקב ירון לואיס‬ ‫האלב‪-‬מאראטאן ‪ /‬דף היומי ‪ /‬קאמאן קאר‬
‫‪ /‬פאעזיע פונעם 'וועקער' ‪ /‬ברידערליכער‬
‫מה נשתנה הלילה הזה‬ ‫‪/69‬‬ ‫טאנץ ‪" /‬וועקער" שטאב‬
‫פאעזיע ‪ /‬ל‪ .‬זאפטיג‬
‫חסידים אלס אטראקציע‬ ‫‪/70‬‬ ‫די קאראנא מגיפה‬ ‫‪/25‬‬

‫געדענקען די אומבאשיצטע ‪/‬‬
‫אינטערוויו מיט וויליאמסבורגער "טור גייד"‬ ‫דר‪ .‬שלום בערגער‬
‫פריידא וויזעל ‪ /‬מנחם מענדל פאלאטשעק‬
‫למנוע משחית ומגפה מעלינו‬ ‫‪/28‬‬
‫דער ווירוס אין אונזער פירערשאפט ‪/‬‬
‫קטלא קניא‬
‫דער כישוף אין אידיש‬ ‫‪/34‬‬

‫אינטערוויו מיט ארעלע ווישוואנאט וועגן זיין‬
‫איבערזעצונג פון "הערי פאטער" ‪/‬‬
‫מאיר האלענדער‬
‫דער חתונה‪-‬מאכן פראבלעם‬ ‫‪/174‬‬ ‫הבית הזה יהיה עליון‬ ‫‪/100‬‬
‫וואס מיר טוען‪ ,‬און וואס מיר קענען טון ‪/‬‬ ‫דער בנין הישיבה פון רשב"ם ‪ /‬הילל בן שחר‬
‫ק‪ .‬לעפלער‬
‫יעקב שונא לעשו‬ ‫‪/106‬‬
‫טויבל‬ ‫‪/180‬‬ ‫א בליק אין דער טונקעלער זייט‬
‫א נייער קאלום פאר אומגעדרוקטע ּפ ָאסט‬ ‫פון אונזער פרעסע ‪/‬‬
‫הרב עקיבא אפרים הכהן טויבערמאנן‬
‫ווען אידישקייט איז העכער‬ ‫‪/184‬‬
‫הרגשים‬ ‫גזירת הגלות און גזירת‬ ‫‪/119‬‬
‫דאס צונויפגיס פון געפילן און מציאות‬ ‫הגאולה‬
‫‪ /‬חיים פינחס שיינגארטן‬ ‫ווען דער מציאות זאגט אונז די גזירת ה' ‪/‬‬
‫מיימון‬
‫דער שבת אין "שבת'דיג"‬ ‫‪/189‬‬ ‫דאס הינער איי‬ ‫‪/123‬‬
‫רעצענזיע רובריק ‪ /‬שמעי' טענענבוים‬
‫פאעזיע ‪ /‬בנימין פרענקל‬
‫טאמעוואטע נאך ‪ 20‬יאר‬ ‫‪/197‬‬ ‫אנטלאפן פון לב טהור'ס נעגל‬ ‫‪/124‬‬
‫פון "דער בלאט"‬
‫רעצענזיע רובריק ‪ /‬קלמן ק‪.‬‬ ‫ישראל מאיר שילדערט די העראאישע‬
‫אנטלויף‪-‬געשיכטע פון דער סעקטע אין‬
‫א פארלוירענע יוגנט‬ ‫‪/201‬‬ ‫גואטאמאלא ‪ /‬מיכאל זיכערמאן‬
‫נאכדעם וואס זיין פארשוועכער זיגט אין‬
‫געריכט‪ ,‬פארלירט ער נישט זיין האפענונג‬
‫און אמונה ‪ /‬אנאנים‬
‫באקומט דעם "וועקער"‬

‫צו אייער טיר!‬
‫דער דאזיגער נומער‪ ,‬און די פריערדיגע נומערן‪,‬‬
‫זענען דא צו באקומען‬ ‫חכמות חיצוניות אין‬ ‫‪/140‬‬
‫דער אידישער היסטאריע‬
‫אויף עמעזאן‬ ‫פינפטער ארטיקל אין סעריע‪:‬‬
‫מיט אומזיסטע דעליווערי‬ ‫קריסטליכע שפאניע ‪ /‬מיימון‬
‫פאר "פריים" מעמבערס‪.‬‬
‫מאכט א סוירטש פאר ‪Veker‬‬ ‫על הא ועל דא‬ ‫‪/162‬‬
‫ספרים‪-‬ציטאטן פון אלץ און אלעמען ‪/‬‬
‫זייט דער ערשטער צו באקומען אפדעיטס‬ ‫הרב שמעון הצדיק‬
‫און ארטיקלען‪ ,‬דורך נאכפאלגן אונזער‬
‫טעלעגראם טשענעל‪:‬‬ ‫חסידיש אידיש‬ ‫‪/170‬‬
‫‪@derveker‎‬‬ ‫א וויסנשאפטליכער בליק אין אונזער‬
‫שפראך ‪ /‬פראפ' אייזיק בלימאן‬

‫ד‪ .‬דער ארטיקל האט דערמאנט די ווערטער פון‬
‫דעם אר"י אז דער אויבערשטער האט אוועגעשטעלט די‬
‫בריאה אז פרויען דארפן האבן האר‪ .‬הרב גאלדהאבער‬ ‫תגלחת נשים‬
‫האט געזאגט אז ער האט געפרעגט וועגן דעם פון פילע‬
‫רבנים‪ ,‬און זיי זענען אלע געבליבן געפלעפט‪ ,‬נישט‬ ‫א גרויסן דאנק פאר הרב מיכל הירש פאר'ן הערליכן‬
‫וויסנדיג פון דעם אר"י‪ ,‬און וויאזוי דאס צו פארענטפערן‪.‬‬ ‫ארטיקל אויף "תגלחת נשים"‪ ,‬וואס האט דורכגעטון דעם‬
‫ער האט געזאגט אז ווען ער האט געפרעגט דערוועגן‬ ‫ענין מיט א געוואלדיגער קלארקייט‪ ,‬און אריינגעשיינט‬
‫פון הג"ר יחזקאל ראטה‪ ,‬האט ער באלד געוואוסט‬ ‫ליכטיגקייט אין דעם נעפל‪.‬‬
‫דערפון‪ ,‬און האט געענטפערט‪ ,‬אז דער אר"י רעדט‬ ‫פארגאנגענעם אלול איז פארגעקומען א שיעור פון‬
‫פון דעם מנהג העולם‪ ,‬און נישט דווקא פון דעם מנהג‬ ‫החוקר המפורסם הג"ר יחיאל גאלדהאבער אויף דער‬
‫פון אידישע פרויען‪.‬‬ ‫זעלבער נושא‪ ,‬און זיינע מסקנות זענען געווען ענליך‪,‬‬
‫ה‪ .‬דער ארטיקל האט דערמאנט אז דער‬ ‫אז תגלחת נשים איז א מנהג וואס האט נישט קיין‬
‫באטשאטשער רב דערמאנט דעם מנהג פון‬ ‫שום מקור‪ ,‬און וועמענ'ס אפשטאם איז איינגעהילט‬
‫תגלחת נשים‪ .‬הרב גאלדהאבער האט געזאגט אן‬ ‫אין מיסטעריע‪ .‬אינעם ארטיקל זענען געווען פילע‬
‫אינטערעסאנטע הוספה אז אויף אן אנדערן ארט‬ ‫נקודות וועלכע הרב גאלדהאבער האט נישט דערמאנט‪,‬‬
‫שרייבט דער באטשאטשער רב אז זיין רעביצין גייט‬ ‫אבער הרב גאלדהאבער האט אויך געזאגט עטליכע‬
‫מיט א שטערנטיכל‪ ,‬ווייל דאס האלט גוט פארדעקט‬ ‫נקודות וועלכע זענען נישט דערמאנט געווארן אינעם‬
‫די האר‪ .‬זעט מען אז כאטש בימיו זענען שוין געווען‬ ‫ארטיקל‪ .‬איך האב אראפגעשריבן די נקודות וועלכע‬
‫פילע וואס האבן זיך געשוירן די האר‪ ,‬איז זיין אייגענע‬ ‫זענען הוספות צום שמועס‪ ,‬און זיי וועלן זיכער זיין‬
‫רעביצין געגאנגען מיט די האר‪.‬‬ ‫אינטערעסאנט פאר די לייענער‪:‬‬
‫ו‪ .‬אן אינטערעסאנטער פסק האט הרב גאלדהאבער‬ ‫א‪ .‬די זאראאסטריאנער‪ ,‬א רעליגיע וואס ווערט‬
‫אריינגעווארפן בדרך אגב‪ ,‬אז הגאון בעל "חמודי דניאל"‬ ‫היינט בעיקר פראקטיצירט אין אינדיע און איראן‪,‬‬
‫האט גע'פסק'נט אז אויב א פרוי פארבט אירע האר‪,‬‬ ‫האבן אן אלטן מנהג אז כלות שערן זיך אפ די האר‬
‫איז דאס פארב גענוג א כיסוי‪ ,‬און מ'דארף נישט נאך‬ ‫אין טאג פון זייער חתונה‪ .‬עס איז מעגליך אז דער‬
‫א כיסוי איבער דעם‪.‬‬ ‫אלטער אידישער מנהג אז כלות שערן זיך פאר דער‬
‫ז‪ .‬למעשה‪ ,‬פארוואס תגלחת נשים איז געווארן‬ ‫חתונה (וואס ווערט נאך דערמאנט אינעם תשב"ץ) האט‬
‫א פאפולערער מנהג איז הרב גאלדהאבער נוטה צו‬ ‫זיך אריבערגעכאפט פונעם זאראאסטריאנער מנהג‪.‬‬
‫ערקלערן אז דאס האט זיך גענומען פון די גזירות‬ ‫ב‪ .‬אינעם ארטיקל איז געשטאנען אז רבי נחמן‬
‫אין פוילן אנפאנג ת"ר‪ ,‬וואס האט פארבאטן פרויען‬ ‫מברסלב דערמאנט דעם מנהג אז כלות שערן זיך‪,‬‬
‫צוצודעקן זייערע האר‪ ,‬האט מען קעגן דעם מעודד‬ ‫און זאגט אז דאס איז ווייל טומאה כאפט זיך אריין‬
‫געווען זיך צו שערן‪ ,‬און אויף דעם אנטון א שייטל‪.‬‬ ‫אין די האר‪ .‬הרב גאלדהאבער האט געזאגט נאך מער‪,‬‬
‫ח‪ .‬ענליך צו וואס עס איז געשטאנען אינעם ארטיקל‪,‬‬ ‫אז פון ר' נחמן איז משמע אז דייקא נאר כלות האבן‬
‫זאגט הרב גאלדהאבער אז דעמאלט איז זיך שערן די‬ ‫זיך געשוירן‪ ,‬אבער פרויען האבן זיך נישט געשוירן‬
‫האר נישט געווען אזא דראסטישע זאך‪ ,‬ווייל מ'האט‬ ‫נאך דער חתונה‪ .‬ווייל ער שרייבט אז וויבאלד טומאה‬
‫נישט געקענט האלטן די האר ריין‪ ,‬און עס איז פיל‬ ‫כאפט זיך אריין אין די האר‪ ,‬דארפן פרויען נזהר זיין‬
‫מאל שוין גרינגער געווען פטור צו ווערן דערפון‪ .‬אזוי‬ ‫גוט צוצודעקן די האר נאך דער חתונה‪.‬‬
‫אויך‪ ,‬זעט מען אין די דעמאלטדיגע צייטונגען אז צוליב‬ ‫ג‪ .‬הרב גאלדהאבער האט דערמאנט אן‬
‫ארימקייט האבן פילע אידישע פרויען זיך אפגעשוירן‬ ‫אינטערעסאנטן בריוו פון אב"ן רש"ף‪ ,‬דער קראישער‬
‫זייערע לאנגע האר‪ ,‬און פארקויפט צו מאכן שייטלען‪.‬‬ ‫חכם אברהם בן שמואל פירקאוויטש‪ ,‬צו די קראים אין‬
‫היוצא מכל הנ"ל און פונעם הערליכן ארומנעמענדיגן‬ ‫גאליציע‪ ,‬היתכן זיי האבן אנגענומען דעם מנהג פון‬
‫ארטיקל אז תגלחת נשים שטייט אויף גאר שוואכע פיס‪.‬‬ ‫די רבנישע אידן אז די פרויען זאלן זיך שערן די האר‪.‬‬
‫ווי ער וויל מחמיר זיין מער ווי זיי‪ .‬דערפאר איז נישט‬ ‫עס זענען אפשר דא מנהגים וואס האבן שוואכערע‬
‫מסתבר אז ער זאל אסר'ן אפילו ביי זיך אין שלאף‬ ‫מקורות‪ ,‬און עס זענען אפשר דא עקסטרעמערע‬
‫צימער‪ .‬און דאס וואס ער שרייבט אז "בחדרה" איז‬ ‫חומרות; אבער נאך א מנהג וואס איז אזא עקסטרעמע‬
‫אסור‪ ,‬מיינט לכאורה אינדערהיים ווי עס איז דער‬ ‫חומרא‪ ,‬און פארמאגט אזא שוואכן מקור איז לכאורה‬
‫סדר אז מענטשן זאלן זיך דרייען‪( .‬און לדעתו האט‬ ‫נישט דא‪.‬‬
‫דאס דער זעלבער דין ווי די "חצרה" וואס דער ב"ח‬ ‫א גרויסן דאנק‪.‬‬
‫און בית שמואל נעמען אן לאיסור‪).‬‬ ‫א געטרייער לייענער פונעם וועקער‪,‬‬
‫און אפילו אויב דער חתם סופר אסר'ט אין שלאף‬ ‫מ‪ .‬ר‪ ,.‬וויליאמסבורג‬
‫צימער‪ ,‬איז דאס נישט דער פשטות ההלכה ווי הג"ר‬ ‫*‬
‫משה פיינשטיין איז מברר‪ ,‬און מעיקר הלכה דארף‬
‫מען זיך נישט צודעקן די האר אין שלאף צימער‪ .‬רבי‬ ‫מערכת ה"וועקער"‪,‬‬
‫משה לייגט צו אז א פרוי וואס גייט אויפגעדעקט ביי‬ ‫האב איך דאס ערשטע מאל איצט געקויפט דעם‬
‫זיך אין צימער איז אויסגעהאלטן‪ ,‬און דאס נעמט‬ ‫"וועקער"‪ .‬איך מוז זאגן איך בין ממש איבערראשט‬
‫נישט אוועק פון איר ערליכקייט‪ ,‬און מען דארף‬ ‫געווארן פון דעם אינהאלט און סטיל פון יעדע איינע‬
‫זיך נישט צוריקהאלטן פון טון א שידוך מיט איר‪.‬‬ ‫פון די ארטיקלען‪ .‬דער "וועקער" שטייט העכער אלעס‬
‫*‬ ‫וואס כ'האב נאר אמאל געליינט אין די אידישע שפראך‪.‬‬
‫לכבוד די חשוב'ע רעדאקציע‪,‬‬ ‫דער ארטיקל פון תגלחת נשים איז געוואלדיג‪ ,‬און‬
‫איך האב זייער הנאה פון אייער זשורנאל און פון‬ ‫איר זענט אוודאי גערעכט מיט די הויפט נקודה אז‬
‫די ארטיקלען וועלכע טוען דורך א נושא פון אלע‬ ‫עס איז קיינמאל נישט געווען א תקנה אדער מנהג‬
‫צדדים‪ .‬ס'איז מיר געווען זייער אינטערעסאנט צו‬ ‫מצד חומרא בדין פאר פרויען זיך צו שערן די האר‪.‬‬
‫לייענען דעם ארטיקל וועגן תגלחת נשים‪ ,‬און די‬ ‫אבער אינעם חלק "וואס האט מען פון די האר"‬
‫גאנצע היסטאריע ארום דעם‪ .‬איך וויל אריינזאגן איין‬ ‫שרייבט איר אז צודעקן די האר אינדערהיים איז נאר‬
‫הערה‪ .‬גוט‪ ,‬כ'האב געלייענט דעם ארטיקל‪ ,‬און ס'איז‬ ‫א חומרא און מען קען נישט מחייב זיין פרויען וויאזוי‬
‫איבערצייגנד‪ .‬דער מנהג האט נישט קיין געהעריגן‬ ‫זיך צי פירן‪ ,‬וואס לכאורה איז דאס דלא כהחת"ס אין‬
‫מקור‪ ,‬און אפילו די מקורות וואס זענען יא דא איז‬ ‫זיין באקאנטע תשובה אויף האר‪ .‬אויב מען לערנט‬
‫נאר צוליב דעם מצב אין געוויסע צייטן‪.‬‬ ‫גוט דעם חת"ס‪ ,‬זעט מען אז דער חת"ס איז מחמיר‬
‫אבער‪ ...‬למעשה זעען מיר אז צדיקים און גדולי‬ ‫אויף דעם מדינא אזויווי ער ברענגט בשם הב"ח‬
‫ישראל האבן געמאכט אן עיקר דערפון!‬ ‫והב"ש‪ ,‬און ער לערנט פשט אין זייערע ווערטער אז‬
‫מיר זענען דאך נישט קיין בני גרים‪ ,‬און מיר‬ ‫אפי' בחדרה איז דא אן איסור צי גיין בגילוי ראש‪.‬‬
‫הערן וואס אונזערע גדולי ישראל זאגן‪ .‬ווי קען מען‬ ‫ער ניצט בכלל נישט דעם זוהר אויף דעם (ער נוצט‬
‫אוועקמאכן דאס אז גדולי ישראל האבן געמאכט‬ ‫דעם זוהר נאר אויף די חומרא פון חד שערא און‬
‫אזא עסק פון דעם מנהג? בפרט הרה"ק רבי ישכר‬ ‫נישט אויף די חומרא פין אפי' בביתא)‪.‬‬
‫דוב מבעלז זי"ע און הרה"ק רבי יואל מסאטמאר‬ ‫דער חת"ס שפעקולירט אז א פרוי וואס גייט‬
‫זי"ע וואס האבן גערעדט גאר שארף אויב איינער‬ ‫בגילוי בחדרה זאל אפי' האבן א דין עוברת על דת‬
‫לאזט זיך וואקסן די האר‪.‬‬ ‫יהודית‪ .‬הגר"מ פיינשטיין דינגט זיך טאקע מיט'ן‬
‫לעצטנס האב איך געזען נאכגעברענגט פון הגאון‬ ‫חת"ס ווי איר צייכנט אן אין די הערה‪ ,‬אבער פאר‬
‫רבי ישראל וועלץ (מלפנים ראב"ד בבודאפעסט‪ ,‬ומגדולי‬ ‫די וואס ווילן זיך פירן ווי דעם חת"ס און ווי דעם‬
‫רבני חסידי בעלזא) אין זיין ספר שו"ת דברי ישראל‬ ‫מנהג אין יענע מדינות (וכמש"כ החת"ס שזה הוא‬
‫(אבה"ע סי' ל' ד"ה שם ס"ק כ"ד)‪ ,‬וואס ער שרייבט‪:‬‬ ‫המנהג)‪ ,‬איז אוודאי מצד הדין נישט אויסגעהאלטן‬
‫בענין המנהג שנשים מגלחות שערות ראשן‪,‬‬ ‫צו גיין אויפגעדעקט אפי' אינדערהיים‪.‬‬
‫יש להדגיש במקומות שנשים מגלחות שיער‬ ‫יישר כחכם‪,‬‬
‫ראשן‪ ,‬הוא לא רק מנהג בעלמא אלא חיוב גמור‬ ‫א‪.‬ק‪.‬‬
‫מצד הדין‪ ,‬ויותר ממה שביארו בכתב ביארו‬
‫והזהירו בעל פה‪ ,‬ובעינינו ראינו עד כמה היו‬ ‫ענטפער פון הרב מיכל הירש‪:‬‬
‫נזהרים ביתר שאת בזה‪ ,‬והיתה חביבה מצוה‬ ‫אין דעם איסור פון גיין מיט אויפגעדעקטע האר‬
‫זאת בעיניהם עד שרצו לעשותה כעין חוקה‬ ‫זענען דא עטליכע מדרגות‪.‬‬
‫בלי טעם שלא יוכלו להרהר אחריה‪ ,‬כי בדבר‬ ‫גיין אויפגעדעקט אין גאס ‪ -‬רשות הרבים;‬
‫שיש בו טעם יש חשש שלפעמים יתבטל הטעם‬
‫ויתבטל הדבר‪ ,‬וכמובא בספר לב העברי להגאון‬ ‫ביי זיך אין חצר‪ ,‬וואס בימי חז"ל איז דאס געווען‬
‫ר' עקיבא יוסף שלעזינגער זצ"ל שערך בענין זה‬ ‫א הויף וואס איז געווען אפן צו עטליכע הייזער;‬
‫תשובה גדולה וארוכה‪ ,‬וגדול אחד מנע בעדו‬ ‫ביי זיך אין שטוב ווי נאר די אייגענע משפחה‬
‫להדפיסו והזהירו שלא להביא שום פלפול בזה‪,‬‬ ‫געפינט זיך;‬
‫פן יבוא אחד לדחות ראיה או דבר מדבריו‪ ,‬ועל‬ ‫ביי זיך אין פריוואטן שלאף צימער‪.‬‬
‫ידי זה יעשה פירצה פתוחה לכפור בדין זה וכו'‪.‬‬ ‫די גמרא אין מסכת כתובות רעדט וועגן די ערשטע‬
‫נאכ'ן לייענען דעם ארטיקל אינעם "וועקער" זעט‬ ‫צוויי מדרגות‪ .‬און ווי רוב ראשונים פארשטייען‬
‫מען קלאר פארוואס דער "גדול אחד" האט נישט‬ ‫עס‪ ,‬זאגט די גמרא אז אין גאס איז אסור צו גיין‬
‫געלאזט הגרע"י שלעזינגער דרוקן דעם ספר‪ ,‬ווייל‬ ‫אויפגעדעקט‪ ,‬אבער אין די חצר מעג מען יא‪ ,‬און‬
‫ס'איז ברור אז מ'וואלט אים אפגעפרעגט‪ ...‬אבער‬ ‫אזוי ווערט גע'פסק'נט להלכה אין שלחן ערוך‪ .‬דער‬
‫נאך אלעם דארף מען מסביר זיין דעם טעם פון‬ ‫ב"ח און דער בית שמואל זענען מחמיר אז אין חצר‬
‫גדולי ישראל וואס מסתמא האבן זיי פארשטאנען‬ ‫זאל מען אויך נישט גיין אויפגעדעקט‪ ,‬און אזוי איז‬
‫אז די גאנצע זאך איז נישט קיין קלארע זאך‪ ,‬און‬ ‫אנגענומען ביי אונזערע קהילות‪( .‬זיי רעדן אבער‬
‫דאך האבן זיי געהאלטן אז ס'דארף זיין א דבר חמור‪.‬‬ ‫נישט וועגן אינדערהיים און אוודאי נישט וועגן ביי‬
‫מתוך כבוד והערצה‪,‬‬ ‫זיך אין שלאף צימער‪).‬‬
‫שד"מ‪ ,‬ב"פ‬ ‫דער חתם סופר אין זיין תשובה בויט זיך אויף‬
‫דעם ב"ח און בית שמואל‪ ,‬און עס זעט נישט אויס‬

‫א פרוי וואס איז זיך מצער און טרינקט נישט קיין‬ ‫ענטפער פון הרב מיכל הירש‪:‬‬
‫וויין אדער אז זי איז נישט סאשעל‪ ,‬און זי גייט זיך‬ ‫די פראגע פארוואס גדולי ישראל האבן געמאכט‬
‫נישט באטייליגן אין קיין לוויות (יא‪ ,‬די משנה רופט‬ ‫אזא עסק פון דעם מנהג פון תגלחת נשים‪ ,‬איז א‬
‫ָאן א מנוולת א פרוי וואס טרינקט נישט קיין וויין‬ ‫וויכטיגע פראגע‪ .‬ובפרט לאור וואס מיר האבן אנגעוויזן‬
‫‪ -‬גיי זיי עס מסביר פאר די היינטיגע פרויען‪ .)...‬און‬ ‫אינעם ארטיקל אז דער מנהג האט נישט קיין באזיס‬
‫ר''מ קריגט זיך און זאגט אפילו זי האלט שוין נאכ'ן‬ ‫אין הלכה‪ .‬קען מען דען חושד זיין די גדולי ישראל‬
‫ציילן‪ ,‬און זי האלט יעצט שוין ביי די דרייסיגסטער‬ ‫אין מגלה זיין פנים בתורה שלא כהלכה? מיר האבן‬
‫טאג און אפאר מינוט קען זי שוין געהעריג טרינקען‪,‬‬ ‫טאקע אוועקגעגעבן עטליכע פאראגראפן אינעם‬
‫האט דער מאן א רעכט צושטערן ווייל אי אפשר‬ ‫ארטיקל צו געבן א שטיקל הסבר דערויף‪.‬‬
‫באשה תגלחת‪.‬‬ ‫אינעם ארטיקל האבן מיר אנגעוויזן אז די גדולי‬
‫אז מען רעדט שוין וועל איך שוין נאכברענגן די‬ ‫אונגארן והגלילות אין די דורות פאר'ן קריג‪ ,‬האבן‬
‫גמרא וואס איז די סברא פון ת''ק‪" :‬ות"ק אמר לך‬ ‫דאס געזען אינעם ברייטערן קאנטעקסט פון די‬
‫אפשר בפאה נכרית ור"מ סבר בפאה נכרית איידי‬ ‫מלחמה אנטקעגן השכלה‪ ,‬און זיי האבן געהאלטן אז‬
‫דזוהמא לא ניחא ליה‪".‬‬ ‫מען דארף קעמפן אנטקעגן יעדן טויש אין אידישע‬
‫תוס' איז מפרש‪" ,‬איידי דזוהמא‪ .‬בהם זוהמא‬ ‫לעבן אפילו אויב עס האט נישט דווקא מיט הלכה‪.‬‬
‫ואינו מגופה מגני לבעל ולא ניחא ליה‪ ".‬אדער דער‬ ‫דערפאר האבן זיי פרובירט אנצוהאלטן דעם מנהג‬
‫רא''ש‪" :‬ור' [מאיר] סבר דמזוהם בעיני הבעל שתתן‬ ‫אויך‪ .‬וביותר האבן זיי געהאלטן אז דער מנהג איז‬
‫אשתו על ראשה שערה אשה נכרית‪".‬‬ ‫א שטארקער גדר אנצוהאלטן אז די פרויען זאלן‬
‫קומט אויס אז פאר אונזער ארטיקל דארף מען‬ ‫גיין צוגעדעקט‪ ,‬וואס דאס איז געווען א שווערע‬
‫אראפברענגען שיטת ר''מ אז אי אפשר באשה תגלחת‪.‬‬ ‫מערכה דעמאלט‪.‬‬
‫נאכאמאל א ריזיגן יישר כח פאר די ארטיקל‪,‬‬ ‫מיר ווייזן אן אינעם ארטיקל אז רבנים האבן‬
‫טודרוס פעלדמאן‪ ,‬קרית יואל‬ ‫גערעדט פון לאזן וואקסן די האר און גיין אויפגעדעקט‬
‫ווי דאס זעלבע זאך‪.‬‬
‫ענטפער פון הרב מיכל הירש‪:‬‬ ‫היוצא‪ ,‬אז די רבנים וגדולים האבן אויך נישט‬
‫יישר כח פאר די הערות‪ ,‬עס איז דערפרייענד‬ ‫געהאלטן אז דער מנהג איז מחייב הלכה'דיג‪ .‬נאר זיי‬
‫צו זען אז מען ליינט דורך דעם ארטיקל גרונטליך‪.‬‬ ‫האבן דאס געזען ווי א טייל פון די גרעסערע מלחמה‬
‫אנטקעגן די מתחדשים‪ .‬היינט ווען ב''ה מיר דארפן‬
‫עס איז ריכטיג אז דער מאמר חז"ל ווערט דערמאנט‬ ‫מער נישט פירן די מערכות‪ ,‬און מיר זעען רוב כלל‬
‫אין מסכת ברכות אויך‪ .‬אבער אין מדרש שוחר טוב‬ ‫ישראל דעקט צו די האר אפילו זיי לאזן עס וואקסן‪,‬‬
‫שטייט קלארער אז דאס וואס דער באשעפער האט‬ ‫איז מער נישט דא די סיבה צו מחייב זיין צו שערן‪.‬‬
‫געפלאכטן די האר איז געווען צו באשיינען חוה‪ ,‬א‬
‫קישוט פאר איר‪.‬‬
‫*‬
‫כאטש ר' מאיר נוצט דער לשון "אי אפשי באשה‬
‫מגולחת" איז מבואר אין די ראשונים אז דער טעם‬
‫פון ר' מאיר איז ווייל דער מאן קען זאגן אי אפשי‬ ‫קודם א יישר כח פאר הרב הירש פאר נעמען די‬
‫באשה מנוולת‪.‬‬ ‫אפגעבן פאר אזא וויכטיגע‬ ‫צייט און טאלאנט צו זיך ּ‬
‫אגב וויל איך דא צוברענגען עפעס וואס איך בין‬ ‫נושא ווי תגלחת נשים ‪ -‬אסאך שלום בית טוט עס‬
‫נישט אנגעקומען אויסצושמועסן אינעם ארטיקל‪.‬‬ ‫למעשה אריינרייבן‪ ,‬און אפילו וואס גייט נישט אזוי‬
‫הגאון ר' משה פיינשטיין זצ"ל שרייבט אז כאטש‬ ‫ווייט‪ ,‬למעשה בארויבט מען דעם מאן פון א זאך‬
‫די רבנן דינגען זיך אויף ר' מאיר אין מסכת נזיר‪ ,‬איז‬ ‫וואס לפי די תורה וואלט ער געקענט געניסן דערפון‪.‬‬
‫דאס נישט ווייל זיי האלטן אז אפגאלן די קאפ פון א‬ ‫אדער אסאך מאל פארקערט‪ ,‬די ווייב פילט אז מען‬
‫פרוי איז נישט קיין ניוול‪ .‬נאר בעצם האלטן זיי אויך‬ ‫האט איר באצווינגען אז זי זאל זיך אראפנעמען א‬
‫אז עס איז א ניוול‪ ,‬ווי מען זעט ביי אשת יפת תואר‪,‬‬ ‫חלק פון איר דמות און מען האט איר בארויבט‪ ,‬וואס‬
‫און א שייטל העלפט נישט אוועקצונעמען די ניוול‬ ‫האט גארנישט קיין מקור אין הלכה‪.‬‬
‫(מען טרעפט נישט אז א יפת תואר זאל נישט מעגן‬ ‫אזוי ווי איך שטעל זיך פאר אז דער ארטיקל וועט‬
‫אנטון א שייטל)‪ ,‬נאר דוקא א נזירה וואס גייט זיך‬ ‫ווערן איבערגעדריקט‪ ,‬עס וועלן מסתמא זיין הערות‬
‫שערן נאר איינמאל און עס איז לצורך מצוה‪ ,‬דארט‬ ‫פון די ליינער‪ ,‬וויל איך צולייגן צוויי קלייניגקייטן וואס‬
‫האלטן זיי אז דער מאן קען נישט מעכב זיין‪ .‬אבער‬ ‫איך האב באמערקט גלייך ביים אנפאנג‪ ,‬און אפשר‬
‫זיך צו גאלן פאר א לענגערע צייט‪ ,‬צו גאר פאר א‬ ‫פאר די צווייטע מהדורא קען מען עס פארעכטן‬
‫גאנצן לעבן‪ ,‬איז זיכער אז דער מאן קען מעכב זיין‪.‬‬ ‫אויב די הערות זענען גערעכט‪.‬‬
‫און אז מ'זאגט שוין אגב‪ ,‬וויל איך צולייגן אז‬ ‫דער ארטיקל פאנגט זיך ָאן מיט די מדרש שוחר‬
‫אינעם ארטיקל האבן מיר דערמאנט א מאמר אין‬ ‫טוב‪ ,‬די זעלבע זאך שטייט אין גמרא ברכות דף ס''א‬
‫קובץ "חקירה"‪ ,‬גליון כא‪ ,‬עמ' יג‪ .‬דער מאמר איז‬ ‫ע''א‪" :‬אלא למ"ד פרצוף מאי ויבן לכדר"ש בן מנסיא‬
‫געשריבן געווארן דורך הרב אהרן יצחק הלוי ארץ‪ ,‬רב‬ ‫דדרש ר"ש בן מנסיא מאי דכתיב ויבן ה' את הצלע‬
‫דקהילת "תורה לינקס" אין מארלבאראו‪ ,‬ניו דזשערזי‪.‬‬ ‫מלמד שקלעה הקב"ה לחוה והביאה לאדם הראשון‪".‬‬
‫נאך א הערה‪ ,‬מען ברענגט די גמרא מסכת נזיר‬
‫דף כ''ח‪ ,‬איך מיין אז עס איז אביסל גרייזיג‪ .‬דאס‬
‫*‬ ‫איז די לשון פון די משנה‪" :‬אבל בתגלחת הטומאה‬
‫יפר שהוא יכול לומר אי אפשי באשה מנוולת רבי‬
‫פארלערנענדיג דעם אריינפיר פון דעם ארטיקל‬ ‫(מאיר) אומר אף בתגלחת הטהרה יפר שהוא יכול‬
‫אויף "תגלחת נשים" נעכטן נאכט פאר מיין פרוי‪,‬‬ ‫לומר אי אפשי באשה מגלחת‪".‬‬
‫האב איך איר געזאגט‪" ,‬מיין האניג‪ ,‬איך וויל נישט‬ ‫און אנדערע ווערטער עס איז א מחלוקות ת''ק‬
‫דו זאלסט דיך לאזן וואקסן די האר ווייל כ'האב‬ ‫מיט ר''מ ווען דער מאן קען צעשטערן די נזירות פון‬
‫נישט קיין כח פאר די קאנפראנטאציע‪ ,‬און ס'איז‬ ‫די פרוי‪ .‬לויט ת''ק נאר אויב זי האלט נאך אינמיטן‬
‫מיר נישט ווערד‪".‬‬ ‫ציילן‪ ,‬ווייל דעמאלט קען דער מאן טענה'ן אז אי‬
‫כ'וויל אבער זאלסט וויסן אז ס'איז הבל הבלים‪,‬‬ ‫אפשר באשה מנוולת‪ ,‬דאס הייסט איך וויל נישט‬
‫נאך פשוט'ער‪ ,‬אויב א פרוי האט זיך ביז יעצט געשוירן‬ ‫און זאלסט אלץ געדענקען אז אויטאריטעט קען‬
‫און יעצט וועט זי זיך נישט שערן‪ ,‬איז זיכער דא א‬ ‫פארקויפן הבלים‪ ,‬און נוצן די שטערקסטע וואפן‬
‫חשש אז זי וועט נישט האבן די פולקאמע זהירות‬ ‫אין זאפאס דאס צו אינפארסירן ביז "עוברת על‬
‫אין חציצה וואס זי איז נישט געווען געוואוינט ביז‬ ‫דת" אליין‪.‬‬
‫יעצט‪ ,‬דאס זעלבע וועט זי נישט האבן די זעלבע‬ ‫א דאנק פאר'ן ארטיקל‪,‬‬
‫זהירות אין צניעות און זיך צודעקן וואס זי איז נישט‬ ‫ש‪ .‬מילגרוים‪ ,‬מאנסי‬
‫געווען געוואוינט צו דעם‪.‬‬ ‫*‬
‫נאך מער פון דעם‪ ,‬אויב גדולי ישראל האבן געזען‬
‫אז דאס לאזן וואקסן די האר קומט צוזאמען מיט א‬ ‫די מעשה מיט הרב קרישעווסקי אינעם "תגלחת‬
‫ווינט פון זיך אויפדעקן די האר‪ ,‬און אין געוויסע צי אין‬ ‫נשים" ארטיקל שטימט מיר עפעס נישט‪ .‬הרב ראובן‬
‫מערערע פעלער ווערט דאס געטון בכדי צו האבן האר‬ ‫גראזאווסקי האט געהאט צוויי טעכטער‪ ,‬אשת הרב‬
‫זיך אויפצודעקן למחצה לשליש ולרביע‪ ,‬אדער אין‬ ‫דן אונגארישער און אשת הרב לוי קרופני‪.‬‬
‫ריכטונג פון זיך אויפדעקן‪ ,‬אדער עכ"פ אין גייסט און‬ ‫די שאלות וועגן חציצה ביי קאלטענעס‬
‫לויט די אנשויאונגען פון מאדערנע פרויען וואס ווילן‬ ‫פארענטפערן נישט פארוואס דער מנהג איז ערשט‬
‫זיך אויפדעקן‪ ,‬איז געוויס פארשטענדליך פארוואס‬ ‫געווארן אזוי שפעט ווי צויי הונדרעט און פופציג‬
‫גדולי ישראל האבן דייקא געזוכט צו פארהייליגן‬ ‫יאר צוריק‪ .‬די ראשונים האבען נישט געזארגט וועגן‬
‫און מחזק זיין דעם סייג פון זיך שערן און האבן‬ ‫חציצות? וואס האבן זיי געטון? אין הלכות חציצה‬
‫מוותר געווען אויף אזעלכע פראבלעמען ווי מאוס‬ ‫דערמאנט מען דאך קאלטענעס‪ ,‬אן די עצה פון‬
‫לבעלה אדער בל תלבש‪ ,‬ווייל אצינד איז דאס יא‬ ‫זיך שערן‪.‬‬
‫שערן וויכטיגער און וועגט איבער אויפ'ן וואגשאל‪.‬‬
‫אביגדור אונגאר‪ ,‬לעיקוואוד‬
‫דאס אלעס שרייב איך אביסל צו לינדערן מיין‬
‫צעבראכנקייט אויף דעם מנהג‪ ,‬אז ס'איז נישט‬
‫ממש קיין מנהג של שטות ווי ס'קען זיך דאכטן‪,‬‬ ‫ענטפער פון הרב מיכל הירש‪:‬‬
‫און יא דן זיין לכף זכות די גדולי ישראל וואס האבן‬ ‫דאס איז טאקע א טעות‪( .‬סתם ר' ראובן איז ר'‬
‫אונטערגעשטראכן די וויכטיגקייט פון דעם מנהג מיט‬ ‫ראובן גרוזובסקי‪ )...‬ר' יוסף קדיש איז געווען אן איידעם‬
‫טעמים מטעמים שונים‪ .‬זיי האבן געברענגט דעם‬ ‫ביי ר' ראובן קובאלסקי‪ ,‬וואס ער האט געלערנט‬
‫זוהר נישט ווייל זיי האבן געהאלטן אז דער זוהר איז‬ ‫בחברותא קדשים מיט'ן חפץ חיים‪.‬‬
‫ממש מכריע צו דעם מנהג‪ ,‬נאר זיי האבן געהאלטן‬
‫אז דער מנהג איז וויכטיג און געברענגט דעם זוהר‬ ‫*‬
‫דאס אונטערצולאנען וכהנה רבות‪.‬‬
‫השתא דאתית להכי איז מיין אויספיר אז אין‬ ‫איך האב דורכגעליינט דעם ארטיקל פון תגלחת‬
‫אונזערע (חסידישע אונגארישע און גאליציאנער)‬ ‫נשים מיט א שטארקן כובד ראש און ערנסטקייט‪ ,‬און‬
‫מקומות האט מען יא געזען א וויכטיגקייט אין זיך‬ ‫מתחילה האב איך געשפירט א שטארקע צעבראכנקייט‪,‬‬
‫שערן און ס'איז א שיינע זאך טאמער איינער קען עס‬ ‫אז ווען מ'גייט צוריק צו די מקורות און מ'זעט ווי די‬
‫אנהאלטן‪ ,‬א זאך וואס גדולי ישראל האבן געזען לפי‬ ‫גאנצע זאך שטייט אויף הינערנע פיס טוט וויי על‬
‫מצבם ומצב דורם אלס א סייג און פארשטייט זיך‪,‬‬ ‫חללי בת עמי‪ ,‬אויף די שקרים מיט וועלכן מ'איז‬
‫פאר אונז‪ ,‬אפילו מ'קען זאגן בשפי אז ס'איז בטלה‬ ‫געפלעגט געווארן‪ ,‬און אויף דעם אומוויכטיגן און‬
‫טעמא און מ'וואוינט היינט מיט גענוג נשים חרדיות‬ ‫עקסטרעמן דגוש וואס עס ווערט געלייגט אויף א‬
‫וצדקניות וואס שערן זיך נישט‪ ,‬איז אבער נאך אלץ‬ ‫זאך וואס איז בכלל נישט וויכטיג‪.‬‬
‫דא די שיינע ערליכע (און צומאל וויכטיגע) מהלך‬ ‫פון דער אנדערער זייט‪ ,‬נאך התבוננות‪ ,‬איז מיר די‬
‫החיים פון נישט משנה זיין און אנהאלטן מסורת‬ ‫סוגיא קלאר געווארן‪ ,‬און דאס איז וויאזוי איך קוק עס‬
‫האבות אויף ווי ווייט מעגליך‪.‬‬ ‫אן‪ :‬תגלחת נשים איז א מנהג וואס האט זיך אנטוויקלט‬
‫יעצט‪ ,‬דאס אלעס איז געזאגט געווארן אין א‬ ‫מיט די יארן‪ ,‬און עווענטועל האט מען געזען דערין‬
‫באזעסענע מענטשליכע און תורה'דיגע וועלט‪ ,‬ווי‬ ‫צוויי אונטערליגנדע טעמים‪ ,‬איינס אלס חציצה און‬
‫יעדע זאך האט זיך זיין פלאץ‪ .‬א דאורייתא בלייבט‬ ‫צוויי אלס צניעות‪ .‬ס'איז קלאר אז שניידן די האר‬
‫א דאורייתא‪ ,‬א דרבנן בלייבט א דרבנן‪ ,‬א חומרא‬ ‫העלפט פאר די צוויי‪ ,‬ווארום אז מ'האט קיין האר‬
‫בלייבט א חומרא‪ ,‬א מנהג בלייבט א מנהג‪ ,‬און אן‬ ‫נישט איז קיין חציצה נישט פארהאן‪ ,‬און ווארום אז‬
‫איינפיר וואס גדולי ישראל האבן געזען אלס סייג‬ ‫מ'האט קיין האר איז נישט שייך אויפצודעקן די האר‪.‬‬
‫און מעלה אין צניעות פארבלייבט א סייג‪.‬‬ ‫יעצט‪ ,‬קען זיין אז דער מנהג האט זיך אנטוויקלט‬
‫יעצט שטעלט זיך די קשיא אויף דעם אבנארמאלן‬ ‫פון זיך אליין‪ ,‬קען זיין אז ס'איז אפילו א גרייזיגער‬
‫דגוש מ'האט געשטעלט דערויף כאילו גאנץ אידישקייט‬ ‫און א נישט אויסגעהאלטענער מנהג מצד אנדערע‬
‫איז אפהענגיג אויף דעם האר‪ ,‬און מ'האט עס געמאכט‬ ‫סיבות‪ ,‬ווי פאר'מיאוס'ן א פרוי פאר דעם מאן אדער‬
‫פאר אזא עיקר העיקרים ביז נישט לייגן אין בית החיים‪,‬‬ ‫דער איסור פון בל תלבש‪ ,‬אבער מ'קען נאך אלץ נישט‬
‫ארויסווארפן די קינדער פון מוסדות‪ ,‬סטראשען מיט‬ ‫לייקענען דעם פאקט אז דער מנהג העלפט פאר‬
‫דת יהודית און ברעטשען כל נדרי דערויף‪.‬‬ ‫די צוויי אויבנדערמאנטע פראבלעמען‪ .‬און למעשה‬
‫אבער נאך אביסל התבוננות בין איך אויפגעקומען‬ ‫האט מען עס אנגעהויבן זען ווי א מנהג וואס העלפט‬
‫אז ס'איז בכלל נישט קיין קשיא‪ ,‬ווייל אזוי ארבעט‬ ‫צו די פראבלעמען פון חציצה און צניעות‪.‬‬
‫אונזער געזעלשאפט! די וויכטיגקייט פון זאכן ווערן‬ ‫ממילא‪ ,‬עווענטועל האט דער מנהג באקומען‬
‫נישט געשטעלט לויט ווי די הלכה איז קובע‪ ,‬נאר אויף‬ ‫א בליק ווי א סייג‪ ,‬און גדולי ישראל האבן עס‬
‫א געזעלשאפטליכן וואגשאל‪ .‬עס איז נישטא קיין‬ ‫אנגעהויבן מחזק זיין און געזוכט סיבות עס צו‬
‫שום איסור זיך צו שניידן די בארד און דער זעלבער‬ ‫מחזק זיין‪ .‬פארשטייט זיך קיין איין גדול בישראל‬
‫חומר העונש וועט גיין אויף איינער וואס שניידט די‬ ‫וואס דער מנהג איז אים געווען פרעמד האט נישט‬
‫בארד‪ .‬על פי עיקרי הלכה איז נישטא קיין איסור צו‬ ‫געזוכט דאס צו אימפלימענטירן ווייל ס'איז אים‬
‫גיין אן א קאפל און איינער וואס גייט אן א קאפל‬ ‫ניטאמאל איינגעפאלן אזא זאך‪ ,‬אבער דארט אין‬
‫ווערט נישט פאררעכנט מזרע ישראל‪.‬‬ ‫די מקומות וואו ס'איז געווען דער מנהג האט מען‬
‫א טריט ווייטער‪ :‬איינער וועט פרעגן פארוואס‬ ‫געזוכט אנצוהאלטן דעם סייג‪ .‬און די סברא קען זיין‬

‫עמיצער האט מיר אמאל געזאגט א ציפעדיג‬ ‫ווען א טאכטער אדער שנור וועט וועלן אויפהערן‬
‫ווארט‪ ,‬אז ווען געוויסע רבנים וואלט געקענט‪ ,‬וואלטן‬ ‫שניידן די האר וועלן עלטערן\שוויגער עלטערן‬
‫זיי געהייסן אראפשניידן די בריסטן‪ .‬דאס זעט זיך‬ ‫רעוואלטירן ביז בלוט?‬
‫אויס ווי גאר א ראדיקאלער סטעיטמענט‪ ,‬און כ'האב‬ ‫כ'מיין אבער ס'איז בכלל נישט קיין קשיא‪ ,‬ווען‬
‫גארנישט געוואוסט וואס כ'בין געוואויר געווארן‬ ‫א קינד טוישט זיך הוט צי טוט אויס ווייסע זאקן‬
‫ביים ליינען דעם וועקער אז רבי יוסך קאראדער‬ ‫שפרינגט מען פונקט אזוי‪ .‬יעצט קענסט עס מסביר‬
‫האט זיך שוין מתרעם געווען דערויף און "רעדט זיך‬ ‫זיין אויף פארשידענע וועגן‪ ,‬און יא אדער נישט געבן‬
‫טאקע אפ אז מען קומט צו צו גילו בשר ווייל מען‬ ‫גערעכט‪ ,‬מיין נקודה איז אבער אז ווען מ'לייגט א‬
‫קען נישט אפהאקן די הענט‪ ,‬פיס און די בריסטן"‪...‬‬ ‫דגוש אויף עפעס ביי אונז מוז בכלל נישט זיין אז עס‬
‫קיין שום תירוץ שבעולם קען נישט מצדיק זיין‬ ‫האט שטארקע יסודות אין הלכה אדער אפילו אין‬
‫דעם אביוז וואס מען טוט מיט אידישע טעכטער‪,‬‬ ‫מנהג‪ ,‬ווייל ווייסע זאקן צום ביישפיל איז זיכער נישט‬
‫מיט'ן זיי צווינגען זיך ממאס זיין אין פעלער וואס זיי‬ ‫אפילו קיין מנהג קל און נישט מער ווי א קולטורעלע‬
‫וואלטן עס נישט געוואלט טון‪ .‬גוט‪ ,‬אויב איינער וויל‬ ‫אידענטיטעט‪ ,‬און איך ווייס נישט צי דער אויפברויז‬
‫אפשניידן יש על מי לסמוך‪ .‬אבער ווי דער ארטיקל‬ ‫פון א טאטן אויף זיין זון וואס טוט זיך אויס די ווייסע‬
‫האט שוין דערמאנט אז די וואס שניידן אפ די האר‬ ‫זאקן וועט זיין קלענער ווי אויף דער טאכטער וואס‬
‫דארפן דעם היתר‪ ,‬און נישט די וואס לאזן וואקסן‪.‬‬ ‫הערט זיך אויף שערן‪.‬‬
‫אבער ב"ה אז עס זענען היינט דא שווערע‬ ‫עד כאן זענען מיינע מחשבות ארום דעם ענין‬
‫טויזענטער אידישע פרויען שאינן מגלחות און דעקן‬ ‫און כ'האף כ'האב מיך קלאר מסביר געווען און אז‬
‫זיך צו די קאפ כבת ישראל‪ ,‬אריינגערעכנט גאר אסאך‬ ‫איינער וועט הנאה האבן פון מיינע ווערטער‪.‬‬
‫חסידישע פרויען‪ ,‬אפילו אזוינע מיט שפיצלעך‪.‬‬ ‫שמואל חיים ט‪ ,.‬וויליאמסבורג‬
‫וועלוול פריינד‪ ,‬בארא פארק‬
‫*‬ ‫ענטפער‪:‬‬
‫כ'האב נעכטן אפגעלערנט דעם ארטיקל פון תגלחת‬ ‫וואס איר שרייבט איז שטארק אין איינקלאנג מיט'ן‬
‫נשים בישיבה אחת און איך האב זייער הנאה געהאט‪.‬‬ ‫ארטיקל‪ .‬אמת‪ ,‬דער מנהג האט שטארקע מקורות‬
‫עס איז הערליך אראפגעלייגט‪ ,‬נישט צופיל מאריך‪ ,‬און‬ ‫אין די לעצטע ‪ 150-200‬יאר‪ ,‬אבער דאך‪ ,‬אז מ'גייט‬
‫דעקט אלע אספעקטן פון דעם ענין‪ .‬זייענדיג אליין‬ ‫צום מקור‪ ,‬זעט מען אז עס איז גאר א שוואכער‬
‫א שרייבער און האבנדיג געטון אין דער ספעציפישע‬ ‫מנהג‪ .‬ריכטיג‪ ,‬מ'קען נישט האבן קיין טענות אויף‬
‫נושא‪ ,‬ווייס איך וויפיל צייט‪ ,‬מחשבה און ענערגיע‬ ‫איינער וואס וויל זיך פירן מיט א מנהג וואס איז שוין‬
‫עס איז אריין אין דעם ארטיקל‪ .‬א גרויסן יישר כח‬ ‫‪ 200‬יאר אלט ‪ -‬יש לו על מי לסמוך‪ .‬אבער ס'ווערט‬
‫הרב הירש וכל המסייעים‪.‬‬ ‫נישט קיין עיקר פון אידישקייט‪ ,‬און אוודאי קען מען‬
‫דא האט איר א בילד פון דער תוספות ישנים ביי‬ ‫עס נישט ארויפצווינגען אויף קיינעם‪.‬‬
‫די מעשה מיט קמחית‪ ,‬וואס ווערט דערמאנט אינעם‬ ‫אייער אנאליז וויאזוי אונזער געזעלשאפט קוקט‬
‫ארטיקל‪ ,‬און זעט די וויכטיגע ווערטער וואס מאנכע‬ ‫אן זאכן איז זייער ריכטיג‪ .‬אבער לדעתי איז פאראן א‬
‫געדענקען נישט‪ ,‬אז קמחית האט נישט ממש אייביג‬ ‫גרויסער חילוק צווישן א טאטע וואס איז בכעס אז זיין‬
‫צוגעדעקט אירע האר‪ ,‬נאר ווען זי האט געקענט‪.‬‬ ‫זון האט זיך אויסגעטון די ווייסע זאקן‪ ,‬און א טאטע‬
‫וואס פארפירט אז זיין שנור אדער טאכטער שערט‬
‫זיך נישט‪ .‬די צוויי מנהגים זענען ממש פארקערט‪.‬‬
‫ווייסע זאקן איז א סטעיטמענט פאר'ן פובליק; זיי‬
‫זאגן‪ ,‬איך באלאנג צו א "ווייסע‪-‬זאקן משפחה"‪ .‬ווידער‬
‫שערן די האר איז א פריוואטער מנהג וואס איז נוגע‬
‫נאר בחדרי חדרים ביי א פרוי אין שטוב‪.‬‬
‫ווען א טאטע פארפירט אז זיין זון האט אויסגעטון‬
‫זיינע ווייסע זאקן‪ ,‬שפירט ער ווי דער זון איז בועט‬
‫אין זיין משפחה; דער זון דרייט זיך אין די גאסן און‬
‫ה‪.‬ג‪.‬ה‪ ,.‬מאנסי‬ ‫דערקלערט "אין לי חלק ונחלה אין מיין טאטנ'ס‬
‫מסורה‪ ".‬אוודאי איז עס נישט דווקא אזוי ‪ -‬דער זון‬
‫*‬ ‫קען האבן גענוג אנדערע לעגיטימע סיבות פארוואס‬
‫ער וויל נישט גיין דווקא גענוי אזעלכע זאקן ווי דעם‬
‫א גרויסן ישר כוח פאר דעם הערליכן מאמר‪,‬‬ ‫טאטן‪ ,‬און א טאטע מיט אן ערוואקסענעם בליק‬
‫וואס האט גאר שיין און שטארק צענומען די נושא‪.‬‬ ‫וועט דאס קענען פארשטיין‪ .‬אבער דאך איז דאס‬
‫איך האב שוין געליינט אויף דעם בעבר‪ ,‬אבער נאך‬ ‫וויאזוי מיר קענען פארשטיין דעם טאטנ'ס בליק‬
‫קיינמאל נישט געזען אזא גרונטליכער מאמר‪.‬‬ ‫און זיין רעאקציע‪ .‬ווידעראום ווען א טאכטער איז‬
‫מחליט אז זי פריוואט וויל זיך נישט שערן אירע‬
‫איך האב שוין לאנג געוואוסט אז דער ועד ארבע‬ ‫האר‪ ,‬איז עס שפיץ אכזריות צו גיין פירן א קאמף‬
‫הארצות האט קיינמאל נישט געהאט צוטון מיט‬ ‫אויף א מנהג תמוה וואס זי וויל נישט טון פריוואט‬
‫תגלחת נשים‪ ,‬און ס'האט נישט קיין מקור‪ ,‬אבער די‬ ‫ביי זיך אין שטוב‪.‬‬
‫טעאריעס פון וואנעט ס'נעמט זיך יא‪ ,‬איז מיר געווען‬
‫זייער אינטערעסאנט‪ .‬סיי קאלטענעס‪ ,‬סיי דאס אז‬
‫ס'איז געווען א סטיל צו שערן די האר הויך‪ ,‬אויך‬ ‫*‬
‫אז אפילו מענער האבן זיך געשוירן וועגן לייז‪ .‬די‬
‫אלע זאכן לייגן א מורא'דיגע ליכט אויף דעם מנהג‪.‬‬ ‫די תורה איז געגעבן געווארן וחי בהם‪ ,‬פאר‬
‫עקסטער וויל איך אויסלויבן דעם "מאזאאיק"‬ ‫טויזנטער יארן איז קיינעם נישט בייגעפאלן אזא‬
‫קאלום וואס איז דאס מאל געווען מלא וגדוש‬ ‫זאך ווי שניידן די האר‪ .‬די תורה האט עס געהייסן‬
‫מיט חידושים‪ .‬דער ברך משה פון סאטמאר האט‬ ‫צודעקן‪ ,‬און אויב קומען ארויס מכשולות דערפון איז‬
‫געראטעוועט לעבנס א דאנק דעם וואס ער האט‬ ‫אלץ דא עצות‪ ,‬אבער למאוס על בעלה ועל עצמה‬
‫געקענט די גויאישע שפראך (מ'קען זיך נאר פארשטעלן‬ ‫איז די עצה? איז דאס דרכיה דרכי נועם?‬
‫איינגעפירט‪ ,‬און די קהילות האבן אנגענומען‪ ,‬אלס א‬ ‫וויפיל אידישע לעבנס זענען נעבעך פארשניטן געווארן‬
‫גדר אין אידישקייט‪ .‬אבער ווי עס ווערט אויפגעוויזן‬ ‫א דאנק דעם וואס זיי האבן נישט געקענט גויאיש‪ ,‬און‬
‫אינעם ארטיקל איז קיינמאל אזא תקנה נישט געווען‪,‬‬ ‫האבן נישט געהאט איינעם צו די האנט וואס האט‬
‫און ווי עס זעט אויס האט זיך דער מנהג פון שערן‬ ‫זיי געקענט העלפן); דער צאנזער רב האט געזינגען‬
‫אנגעהויבן אלס א פראקטישע עצה צו העלפן מיט‬ ‫אויף א ספר תורה א קירכע‪-‬ליד "מיין מיידל"; אלע‬
‫די שוועריקייטן צו רייניגן און פארדעקן די האר‪.‬‬ ‫רבנים פון שטאט פראג האבן געפראוועט קבלת‬
‫און דערפאר האט נישט דער מנהג די הארבקייט‬ ‫שבת מיט מוזיק; סאטמאר רב האט געהאלטן אז‬
‫ווי א מנהג וואס איז איינגעפירט געווארן דורך חכמי‬ ‫א גזירה אויף חילול שבת איז נישט קיין גזירת שמד;‬
‫ישראל‪ ,‬אדער וואס קהילות בישראל האבן אנגענומען‬ ‫ועוד ועוד דברים נפלאים‪.‬‬
‫זיך צו פירן לחומרא אין א הלכה‪ ,‬וואס לויט טייל‬ ‫א גרויסן יישר כוח‪,‬‬
‫פוסקים האט עס די הארבקייט פון א דאורייתא און‬ ‫נח גרינפעלד‪ ,‬לאנדאן‬
‫עס העלפט נישט קיין התרה‪.‬‬
‫דאס איז יא אמת אז פאר עטליכע דורות האט‬ ‫*‬
‫מען זיך געפירט צו שערן‪ .‬אבער וויבאלד דאס איז‬
‫בעיקר געווען א פראקטישע מיטל צו העלפן מיט‬ ‫אין קרית יואל איז ארומגעשיקט געווארן אויף דער‬
‫פארדעקן און רייניגן די האר‪ ,‬קען מען נישט זען אין‬ ‫פאסט אן ענטפער צו דעם "תגלחת נשים" ארטיקל‬
‫דאס שערן גופא א מנהג וואס איז מחייב‪ .‬וביותר‪ ,‬ווי‬ ‫אינעם "וועקער"‪ ,‬וואס ברענגט דעם פערספעקטיוו‬
‫עס ווערט ברייט אויסגעשמועסט אינעם ארטיקל‪,‬‬ ‫פון די וואס האלטן אז תגלחת נשים איז א חיוב גמור‪.‬‬
‫זענען דא שטארקע מקורות אין חז"ל און אין הלכה‬
‫אז מען טאר זיך דוקא נישט שערן‪ .‬דערפאר ווען עס‬ ‫עס איז כדאי צו אנצייכענען אז דער ארטיקל‬
‫איז נישט קלאר צי עס איז בכלל א מנהג‪ ,‬איז נישט‬ ‫אינעם וועקער האט קיינמאל נישט געלייקנט‬
‫ריכטיג צו זאגן אז יעדער איז מחיוב זיך צו שערן‪.‬‬ ‫אז פילע האבן געהאלטן אז תגלחת נשים איז א‬
‫אויך איז וויכטיג אנצומערקן וואס ווערט באשריבן‬ ‫חיוב‪ ,‬נאר האט געוויזן די אנדערע זייט סיי פון א‬
‫אינעם ארטיקל אז אין אסאך קהילות אין רוסלאנד‬ ‫היסטארישן פערספעקטיוו‪ ,‬און סיי פון א הלכה'דיגן‬
‫און אין פוילן האט מען זיך אויפגעהערט צו שערן‬ ‫פערספעקטיוו ‪ -‬מיט די דעות פון גדולי ישראל וואס‬
‫די האר‪ ,‬און מען טרעפט נישט אז די ארטיגע רבנים‬ ‫האבן געהאלטן אז תגלחת נשים איז נישט קיין חיוב‪,‬‬
‫זאלן מעורר זיין דערוועגן‪ .‬דאס ווייזט אז נישט אלץ‬ ‫אדער איז גאר א דבר מאוס‪.‬‬
‫און איבעראל האט מען דאס געזען ווי א מנהג וואס‬ ‫עס איז מעגליך אז טייל פון די אמאליגע אוסרים‬
‫מען דארף אנהאלטן‪ .‬דער ארטיקל איז מסביר ווען‬ ‫צו לאזן וואקסן די האר זענען פשוט נישט געווען‬
‫און פארוואס האט מען אנגעהויבן צו זען דעם מנהג‬ ‫באהאוונט אין דער היסטאריע פון דעם מנהג‪ ,‬אדער‬
‫ווי עפעס וואס מען דארף יא מחייב זיין‪.‬‬ ‫‪ -‬ווי דער ארטיקל אינעם וועקער ווייזט ‪ -‬האבן‬
‫אגב‪ ,‬אין איינעם פון די סעיפים אינעם קונטרס‬ ‫גערעדט פון א געוויסן מצב אין א געוויסער תקופה‪.‬‬
‫ווערט ארומגערעדט אז מען דארף זיך אפגאלן‬ ‫היינט ווען מ'קען געהעריג וואשן האר‪ ,‬און מ'קען‬
‫אינגאנצן‪ .‬אין אונזער ארטיקל ווערט געברענגט פון‬ ‫געהעריג צודעקן אפילו לאנגע האר‪ ,‬איז מעגליך אז‬
‫דעם ייטב לב זצ"ל ווי ער איז מעיד אז די פרויען‬ ‫אפילו די וואס האבן אמאל געהאלטן אז מ'דארף זיך‬
‫זענען נישט מקפיד זיך אפצוגאלן אינגאנצן‪ ,‬נאר‬ ‫שערן וואלטן מער נישט פארלאגט אזא דראסטישן‬
‫שריט וואס איז אויבנאויף קעגן דער הלכה‪ ,‬און איז‬
‫ווען עס ווערט צו לאנג שערט מען זיך אפ‪ .‬אזוי אויך‬ ‫ממאס די פרוי‪.‬‬
‫דער מנחת אלעזר שרייבט אז נאר ארום דעם קאפ‬
‫האט מען אינגאנצן אפגעגעגאלט‪ ,‬אבער אינמיטן‬ ‫ר‪.‬ש‪ ,.‬קרית יואל‬
‫פונעם קאפ האט מען נאר געשניטן עס זאל נישט‬
‫זיין לאנג‪ .‬ממילא אפילו איינער וואס וויל יא האלטן‬ ‫ענטפער פון הרב מיכל הירש‪:‬‬
‫דעם מנהג קען עס האלטן ווי דער ייטב לב אדער‬ ‫דאס איז א חשוב'ע אנטוויקלונג‪ ,‬אז די וואס ווילן‬
‫ווי דער מנחת אלעזר שטעלט עס אוועק‪.‬‬ ‫מחייב זיין פרויען צו שערן די האר שפירן פאר וויכטיג‬
‫אפצוענטפערן דעם ארטיקל מיט א דעטאלירטן‬
‫קונטרס‪ ,‬און באגנוגען זיך נישט ווי ביז יעצט מיט‬
‫בלויז זאגן שטרענג אז אזוי דארף מען טון‪.‬‬
‫און ווי איר מערקט אן‪ ,‬לייקנט נישט אונזער‬
‫ארטיקל אז פילע גדולי ישראל האבן געהאלטן אז‬
‫עס איז א חיוב צו שערן‪ ,‬טייל פון זיי גאר שטארק‬
‫די איי‬ ‫אזוי‪ .‬א גרויס חלק פונעם ארטיקל גייט אוועק מסביר‬
‫צו זיין פארוואס זיי האבן אזוי געהאלטן און וואס עס‬
‫לגבי די וואונדערליכע דערציילונג "די איי"‬ ‫מיינט פאר אונז היינט‪ ,‬באזירט אויף די היסטאריע‬
‫ארטיקל האב איך געטראכט א שטיקל רמז (פון א‬ ‫און די הלכה ארום דעם מנהג‪.‬‬
‫ריין "אגדה'שן" פערספעקטיוו) אז א ביצה כשירה‬ ‫דער קונטרס רעדט בעיקר פארוואס מען טאר‬
‫מוז זיין ראשה אחד כד וראשה אחד חד (עיין ביו"ד‬ ‫נישט טוישן‪ ,‬און שרייבט אז וויבאלד דער מנהג איז‬
‫ריש סימן פ"ו)‪ .‬דער געדאנק פון דעם ארטיקל איז‬ ‫אנגענומען געווארן אין אלע מדינות‪ ,‬און אונזערע‬
‫(ווי נישט) א טוויסט איבער דעם ענין פון גילגול‪.‬‬ ‫עלטערן האבן זיך אזוי געפירט דורי דורות‪ ,‬איז דאס‬
‫איז דאס דער רמז אין די "איי" אז ס'איז סיי כד‬ ‫א) א חיוב מן הדין; ב) א חיוב מן התורה אלס לא‬
‫ועגול‪ ,‬דהיינו רמז על גילגול‪ ,‬און סיי "חד"‪ ,‬לרמז‬ ‫תסור; ג) עס העלפט נישט קיין התרה און עס איז‬
‫אז ככלות הכל זענען אלע באוואוסטזיניגקייטן פון‬ ‫נישט מעגליך צו משנה זיין‪ .‬דער וואס האט געליינט‬
‫אלע מענטשן איינס [חד]‪.‬‬ ‫דעם ארטיקל אינעם וועקער וועט פארשטיין אז עס‬
‫ועוד יותר‪ ,‬אין בכורות ח' ע"א זאגט די גמרא אז‬ ‫איז נישט אזוי ווי דער קונטרס פרובירט עס צו מאכן‪.‬‬
‫א תרנגולת איז מטיל אן איי צו ‪ 21‬טעג (ועיין ביו"ד‬ ‫אז מען קוקט אין מקורות וואס ווערט צוגעברענגט‬
‫סימן נ"ז סעיף ח"י)‪ 21 .‬איז דער סקווער רוט פון‬ ‫אינעם קונטרס זעט מען אז דאס איז אלץ געבויעט‬
‫מספר "אמת" (ועיין בחת"ס בתורת משה להגש"פ)‪.‬‬ ‫אויף דער הנחה אז דער מנהג פון תגלחת נשים‬
‫דער מהר"ל זאגט אין נתיבות עולם (נתיב האמת פ"ב)‬ ‫האט זיך אנגעהויבן אלס א תקנה וואס רבנים האבן‬

‫דער שרייבער לייגט אראפ א יסוד מדעת עצמו‪,‬‬ ‫אז אמת ווייזט אויף איינס ואין שני לו ע"ש‪ .‬ולפי"ז‬
‫אן קיין איין איינציגער מקור אדער זכר לדבריו‪ ,‬און‬ ‫איז דאס אויך דער רמז דא בבחינת איי‪ ,‬וואס ביי א‬
‫פון דארט פארט דער ארטיקל לויט'ן אייגענעם יסוד‬ ‫תרנגולת איז עס איינמאל אין ‪ 21‬טעג‪ ,‬וואס דאס‬
‫און אייגענע החלטות און מסקנות ווערן אויסגעפירט‪.‬‬ ‫איז דער סקווער רוט פון "אמת"‪ ,‬וואס איז מרמז צו‬
‫און אז דער מאכל צימעס אדער לעבער שטאמט‬ ‫איינס וכהמהר"ל‪ ,‬ובענינינו אז אלע "קאנשיסנעסעס"‬
‫פונעם חוזה אדער סטרעליסקער מיינט דאס אז וואס?‬ ‫זענען איינס‪.‬‬
‫ל‪ .‬ב‪ .‬פליישמאן‪ ,‬וויליאמסבורג‬ ‫מ‪.‬י‪.‬א‪ ,.‬וויליאמסבורג‬
‫ענטפער פון יהושע כהנא‪:‬‬

‫איר טענה'ט אז איך פאבריציר מיט מיין ארטיקל‬ ‫עלען‬
‫אן "אד אבסורדום" ארגומענט‪ ,‬ווי כאילו עס האט זיך‬
‫עמיצער אפילו אמאל געדאכטן אז אונזערע מאכלים‬ ‫אינעם פאריגן "וועקער" האט אונז אברהם‬
‫זענען נביאישע‪ ,‬און דערויף יובל איך מיט נצחונישע‬ ‫בן‪-‬ברוך אהערגעשטעלט א גאונישע פיקציע‪-‬‬
‫באווייזן אז זיי זענען חדשים לבקרים פונעם קראקעווער‬ ‫ווערק‪ ,‬מיט'ן נאמען "עלען"‪ .‬די דערציילונג נעמט‬
‫באבנס ערלית'טע‪.‬‬ ‫אונז צו די העכסטע קארידארן פון וויסנשאפט‪ ,‬א‬
‫וויל איך קלאר שטעלן אז דאס איז נישט געווען מיין‬ ‫וויסנשאפטליכער ערדציטערניש וואס צעטרייסלט‬
‫כוונה‪ ,‬איך שאץ חלילה נישט אונטער דעם אינטעליגענט‬ ‫יעדן טראכטנדן מענטש‪ ,‬און איז זיך מתבונן אין‬
‫פון די ליינער פון אזא אויסגאבע ווי דעם "וועקער"‪,‬‬ ‫ערנסטע פילאזאפישע פראגעס‪ .‬די ווערק איז פיקציע‬
‫נאר וואס‪ ,‬איך האב מיך פארגעשטעלט אז דער עולם‬ ‫במיטבה‪ ,‬און מיר באקומען אפילו א רמז איבער אן‬
‫וועט פארשטיין מיין כוונה‪ ,‬האב איך נישט אזוי מדייק‬ ‫אויפשאקלונג אינעם פראפעסאר'ס וועלט‪-‬באנעם‪.‬‬
‫געווען אין מיין אריינפיר‪ ,‬ואתכם הסליחה‪ .‬אט איז‬ ‫א גרויסן דאנק פאר דעם!‬
‫אויסגעטוישט יענער שלעכט פארשטאנענער חלק פון‬ ‫זאב ש‪ ,.‬מאנשעסטער‬
‫די אריינפיר‪ ,‬און דא איז עס ווי עס וואלט געדארפט‬
‫אויסזען און פארשטאנען ווערן‪:‬‬
‫די מאכלי קודש‪ ,‬זייענדיג אזוי טיף איינגעווארצלט‬
‫אין אונזער אידישער נפש‪ ,‬אידישער שטוב‪ ,‬זייענדיג‬
‫די אלוועלטליכע סימבאלן פונעם אידישן קרוין‪ ,‬דער‬
‫שבת‪ ,‬אויף זיי זענען דא תלי תלים של הנהגות‪ ,‬על‬ ‫די אידישע שבת‪-‬קיך‬
‫כל תג ותג‪ .‬גיבן זיי דעם רושם ווי זיי זאלן האבן‬
‫עפעס א שטיקל שייכות צו אונזערע קדמונים‪ ,‬אויף‬ ‫אן עונג און קורת רוח איז מיר געווען צו ליינען‬
‫וועמענס ווערטער מיר לעבן דאך‪ ,‬אויף וועמענס תורה‬ ‫דעם רייכן ארומנעמנדן ארטיקל "די אידישע שבת‪-‬‬
‫מיר פאררופן די יסודות פון אונזער לעבנסשטייגער‪,‬‬ ‫קיך" דער מקור און אפשטאם פון מאכלי שבת‪ ,‬פון‬
‫הלא הם די מחוקקי התורה הקדמונים‪ ,‬די חכמים‬ ‫יהושע כהנא‪ .‬כדרכו האט ער געמאכט א שיינעם‬
‫אדער נביאים‪.‬‬ ‫אינהאלטסרייכן מייסטער ווערק‪ ,‬אבער‪ ,‬איין הערה‬
‫אפילו די וואס ווייסן און פארשטייען אז אונזערע‬ ‫האב איך אויפן עצם טעזע פונעם ארטיקל‪ ,‬וואס‬
‫מאכלים זענען געהייליגט געווארן בלויז בדורות‬ ‫ווארפט א טשיקל קעקעץ אינעם ארטיקל זעלבסט‪.‬‬
‫האחרונים בארצות אשכנז והסלבים‪ ,‬וויבאלד אבער‬ ‫דער שרייבער הרב כהנא שרייבט מיט דעם‬
‫מען לייגט אזויפיל געוויכט אויף די מאכלים אלס אות‬ ‫ארטיקל מיט א הנחה‪ ,‬און ווי ערווענט דא מער פון‬
‫פון יהדות‪ ,‬איז כדי אז מיר‪ ,‬וועלעכע פאררופן זיך אויף‬ ‫עטליכע מאל אינעם ארטיקל‪ ,‬אז "אלס אידישער‬
‫די אלפיים שנות תורה שבכתב ושבעל פה‪ ,‬און זעען‬ ‫קאך איז צום זיך פארשטעלן אז אלע אידישע מאכלי‬
‫אונזערע קדמונים‪ ,‬די חכמים ונביאים‪ ,‬אמווייניגסטנס‬ ‫שבת זאלן ציען א מסורה‪-‬קייט ביז די צייטן פון די‬
‫ווי שיתופים במנהגינו‪ ,‬אז מיר זאלן דורך גיין יעדער‬ ‫נביאים פון וועמען מיר דערוויסן זיך פון דעם עונג‬
‫אזא געהייליגט מאכל‪ ,‬בצורתו‪ ,‬במלואו‪ ,‬ובהרכבו‪ ,‬און‬ ‫שבת געבאט‪".‬‬
‫זען ווי ווייט עס איז יתכן אז זיי זאלן האבן א שייכות‬ ‫ווי נאר דער שרייבער לייגט אראפ דעם יסוד‪,‬‬
‫אדער אפילו א שמץ של שייכות מיט אונזערע אבות‬ ‫ווארשיינליך מדעתא דעצמי'‪ ,‬אז "עס איז זיך צום‬
‫היהדות‪ ,‬די מיסדי התורה‪ .‬וממנו יראו וילמדו וויפיל‬ ‫פארשטעלן אז די מאכלי שבת זאלן ציען א מסורה‬
‫אנדערע מנהגים אונזערע וואס איז בנפשינו ובלבבנו‪,‬‬ ‫קייט ביז די צייטן פון נביאים"‪ ,‬הייבט ער אן זיך צו‬
‫טיילן מיט דעם זעלבן סיפור‪.‬‬ ‫פארטיפן און כמעט יעדן מאכל באזונדער‪ ,‬און מיט‬
‫און כלפי די וואס טענה'ן אז די תורה איז נישט‬ ‫א זיגרייכן טאן פירט ער אויס אין יעדע עטליכע‬
‫קיין רעצעפט‪-‬בוך וואס איז מצווה א גענויען מאכל‬ ‫פאראגראפן ווי‪ :‬איין זאך איז אבער קלאר אן קיין‬
‫אדער געמיש‪ ,‬איך מיין אז דוקא יא‪ .‬צי זעען מיר ווייניג‬ ‫ספק‪ ,‬אז דער אזוי אידישליכער מאכל האבן די נביאים‬
‫רעצעפטן ביי די קרבנות? זעען מיר דען נישט וואס‬ ‫זיכער נישט געגעסן‪ ".‬אט די עטליכע ווערטער ווערן‬
‫די אבות און מלכים האבן געהאט אויפן טיש? וואס‬ ‫אסאך מאל אויסגעפירט און מיט דעם בויעט דער‬
‫האט שרה אנגעגרייט פאר די דריי מלאכים? ווער‬ ‫שרייבער זיין ארטיקל און ראיות אז אלע עסנס וואס‬
‫רעדט נאך פון חז"ל‪ ,‬די חכמים זענען אונז מצווה צו‬ ‫מיר עסן האבן די נביאים נישט געגעסן‪ .‬פיין‪.‬‬
‫עסן דגים בשבת‪ ,‬לחם משנה‪ ,‬בשר ויין‪ .‬און פסח‬ ‫אבער טאטע אין הימל‪ ,‬ווער זאגט בכלל אז די‬
‫זענען מיר מצווה פון די תורה צו עסן מצה‪ ,‬און דורך‬ ‫עסן וואס מיר עסן דארף זיין מאכלים וואס איז‬
‫די חכמים צו עסן מרור (איינע פון די מינים)‪ ,‬חרוסת‬ ‫געגעסן געווארן דורך די נביאים אדער טרעפן שטיין‬
‫לויט א רעצעפט‪ ,‬כרפס‪ ,‬חזרת‪ .‬אום ראש השנה זאגן‬ ‫דערוועגן אין זייערע צייטן? ווער זאגט דאס און‬
‫אונז חז"ל א ליסטע פון סימנים צום עסן‪ .‬הכלל‪ ,‬זעען‬ ‫וואו שטייט דאס?‬
‫מיר דאך באשיינפערליך אז סיי די חכמים‪ ,‬סיי די‬ ‫און נאכמער‪ ,‬פארוואס זיך אפשטעלן ביי די‬
‫תורה בכבודו ובעצמו‪ ,‬מישן זיך שוין איינמאל אין‬ ‫נביאים‪ ,‬מעגליך זאל מען גיין עטליכע שטאפלען‬
‫אונזער קוזין‪.‬‬ ‫ווייטער ביז אדם הראשון?‬
‫דווקא אזוי וועלן מער פון אונזערע קינדער בלייבן ביי‬
‫אידישקייט‪ .‬מיר האלטן זיך צו דער אידישקייט וואס‬
‫מיר זעען אלס דעם אמת‪ ,‬און דער אויבערשטער‬ ‫א בריוועלע פון אבשלום‬
‫וועט שוין היטן אונזערע דורות לויט וויפיל ער וויל‪".‬‬ ‫דאס בריוועלע פון אבשלום איז א שטארקער‬
‫ס'איז מיר אינטערעסאנט געווען צו זען א‬ ‫מאמר! אבער אזוי ווי דער וועקער איז א ברייטע‬
‫שטארקע סיוע צו די רייד‪ ,‬פון נישט קיין צווייטן ווי‬ ‫אויסגאבע קען מען נישט לאזן נאר איין זייט‪ ,‬מ'דארף‬
‫האדמו"ר מסאטמאר ז"ל‪ .‬אינעם גליון "זקניך ויאמרו‬ ‫לאזן די אנדערע זייט זיך פארענטפערן‪ .‬ברענגטס‬
‫לך" וואס ווערט ארויסגעגעבן דורך חסידי סאטמאר‬ ‫א בריוו פון יואב!‬
‫ביי אונז אין קרית יואל איז געברענגט געווארן אז דער‬ ‫אגב איז דער הערליכער ארטיקל אויך געווען‬
‫באגלייט מיט מייסטערפולע ‪ .art‬עס איז לעצטנס‬
‫סאטמארער רבי האט געהאט א ציל צו האלטן ‪95%‬‬ ‫געווען אין די נייעס וועגן א פעינטינג וואס געפונט זיך‬
‫פון זיינע תלמידים ביי אידישקייט‪ ,‬און אזויפיל האט‬ ‫אין די ‪ MET‬מוזעאום אין ניו יארק‪ ,‬וואס ס'דא וואס‬
‫ער "גאראנטירט"‪ .‬ווען מ'האט אים געפרעגט וועגן‬ ‫זאגן ס'ווייזט אבשלום און תמר‪ ,‬אז ס'איז גע'גנב'עט‬
‫די איבעריגע‪ ,‬האט ער געענטפערט‪" ,‬די איבעריגע‬ ‫געווארן פון א איד אין דייטשלאנד פאר די מלחמה‪.‬‬
‫‪ ,5%‬דארף מען וויסן‪ ,‬דאס האט צוטון מיט גלגולי‬ ‫ק‪.‬מ‪.‬ה‪.‬‬
‫נשמות‪ ,‬וואס מיר קענען צו דעם גארנישט טון‪".‬‬
‫האבן מיר קלארע ווערטער אז צומאל איז דא א‬
‫געוויסער פראצענט וואס דארף אוועקפאלן צוליב‬
‫הימלישע חשבונות‪ .‬דער סאטמארער רבי האט‬
‫אפגעשאצט דעם ציפער ביי ‪ ,5%‬אבער דאס קען‬ ‫פרויען פארבאטן‬
‫זיין אנדערש אין אנדערע צייטן און אין אנדערע‬ ‫בהמשך צום פראיעקט "פרויען פארבאטן" אין וועקער‬
‫קרייזן‪ .‬ווער ווייסט צי דער ציפער דארף נישט זיין‬ ‫נומער ‪ ,15‬איז וויכטיג צוצולייגן א בילד וואס איז‬
‫‪ ,20%‬און מיט אונזער עקסטרעמיזם האלטן מיר ביי‬ ‫לעצטנס אנטדעקט געווארן אין די ארכיוון פון דער‬
‫אונז מאדנע און פארדרייטע גלגולישע נשמות‪ ,‬וועלכע‬ ‫"המודיע" צייטונג אין ארץ ישראל‪ ,‬וואס ווייזט אז‬
‫וואלטן געדארפט אוועקפאלן פון אונז‪.‬‬ ‫אין יאר תשי"ב זענען נישט נאר רבנים געזעסן אין‬
‫א קלאס פון מיידלעך‪ ,‬נאר עס איז געדעקט געווארן‬
‫בברכה והצלחה‪,‬‬ ‫אינעם המודיע באגלייט מיט א בילד‬
‫ש‪ .‬מ‪ ,.‬קרית יואל‬ ‫ר‪ .‬יאקאבאוויטש‪ ,‬סטעטען איילענד‬
‫*‬
‫איך ווייס נישט אויב איר וועט אפילו דאס ליינען‪.‬‬

‫אפשר דערגרייכן צו אייך מערערע דאנק בריוולעך‪.‬‬
‫איך שפיר נאר אז איך ברויך טאן מיינס‪ .‬ובזה יצאתי‬
‫ידי חובתי‪.‬‬
‫איך בין א "שפעטער וועקער"‪ ...‬איך האב זיך שפעט‬
‫אויפגעוועקט‪ ,‬און זיך בלויז לעצטענס דערכאפט‬
‫מה זו הוועקער ומה יש בו‪ .‬זיצנדיג איבערן וועקער‬
‫אין ביהמ"ד ראש השנה‪ ,‬ביך איך ממש געפלעפט‬
‫געווען ‪ -‬און פאזיטיוו איבערראשט ‪ -‬אז אזא זאך‬
‫עקזיסטירט אויף אזא אהערגעשטעלן‪ ,‬שטילן פארנעם‪.‬‬
‫אז חז"ל מוז מיר אויסלערנען אז "אסור לו לאדם‬
‫שיהנה מן העולם הזה בלא ברכה‪ ",‬בין איך אויף‬
‫צרות‪ .‬איך בין א מענטש וואס פארשטייט אז עס‬
‫קומט זיך א דאנק פאר וועמען עס קומט זיך‪ ,‬בפרט‬
‫פאר די דאזיגע וואס ברויכן עס מער ווי אנדערע‪.‬‬
‫און איך פארשטיי גוט ווי שטארק פידבעק מוטיגט‬
‫אויף ווייטער‪.‬‬
‫איך דאנק אייך‪ .‬איך קאנגראטוליר אייך‪ .‬איך שעץ‬ ‫העלפן דעם אויבערשטן מיט קיצוניות‬
‫אייך‪ .‬איך מוטיג אייך‪.‬‬
‫לכבוד די רעדאקציע פונעם "וועקער"‪,‬‬
‫הצלחה!‬ ‫אינעם שטארק באלערנדן ארטיקל "העלפן דעם‬
‫ש‪.‬ש‪.‬‬ ‫אויבערשטן מיט קיצוניות" פון ר' נתן פריינד‪ ,‬איז‬
‫ארויסגעברענגט געווארן אז מ'קען נישט אפשאצן א‬
‫ענטפער‪:‬‬ ‫שטרעמונג אין אידישקייט לויט איר סוקסעס‪-‬ראטע‪,‬‬
‫א גרויסן דאנק פאר אייער מוטיגונג! עס מיינט‬ ‫ווייל ווער זאגט אז די אמת'ע שטרעמונג‪ ,‬די אידן‬
‫וואס גייען נאך דעם ריכטיגן רצון ה'‪ ,‬דארפן האבן די‬
‫פאר אונז גאר אסאך‪.‬‬ ‫בעסטע סוקסעס ראטע? "מיר זענען נישט מחויב צו‬
‫פארדרייען‪ ,‬טוישן און ראדיקאליזירן אידישקייט ווייל‬

‫הגאון רבי שמשון רפאל הירש ז"ל‬
‫תקס"ח ‪ -‬תרמ"ט‬
‫מי שמשוכנע שדעותיו אמיתיות וצודקות‪ ,‬חייב להביע אותן ללא‬
‫הרף ובכל הזדמנות‪ ,‬בגילוי לב‪ ,‬ובלי להתחשב במידת התמיכה‬
‫שיש לו‪ ,‬או ברמת ההתנגדות שיפגוש‪.‬‬
‫רק לשקר דרושים תומכים כדי להצליח‪ .‬לשקר דרושה סמכות‬

‫המספרים כדי למלאות את מה שחסר לו בצדקת טיעונו‪ .‬האמת‪,‬‬
‫לעומת זה‪ ,‬תמיד תנצח בסופו של דבר‪ ,‬אפילו אם הדבר יקח‬
‫זמן‪.‬‬
‫אצילות אמיצה וטהורה‪ ,‬המבוטאת בשכנוע מלא אש התלהבות‪,‬‬

‫ועם כל הבהירות של המודעות הבטוחה‪ ,‬המבוטאת שוב ושוב‪,‬‬
‫ובכל הזדמנות ‪ -‬בסופו של דבר תשיג האמת את הכבוד‬
‫וההערכה ‪ -‬אפילו של אלו שלא מוכנים לקבלה‪.‬‬
‫האמת היחידה שהלכה לאיבוד‪ ,‬ובלי כל אפשרות להחזירה‪ ,‬היא‬

‫אותה אמת שלא היה למחזיקיה את האומץ לדבר בגילוי לב‬
‫עבורה‪.‬‬
‫האמת לא הובסה מעולם מכח ההתנגדות ‪ -‬היא הובסה רק‬

‫כשחבריה היו חלשים מדי מלהגן עליה!‬
‫(אוסף כתבים ח"ו עמ' ‪ ,104‬מתוך שמש מרפא‪ ,‬עמ' ש)‬
‫אין אידיש‪:‬‬
‫ווער עס איז איבערצייגט אז זיינע דעות זענען אמת און גערעכט‪ ,‬איז מחוייב זיי‬
‫אויסצודרוקן אן קיין אפשטעל און אין יעדער געלעגנהייט‪ ,‬מיט אן אפענעם הארץ‪ ,‬און‬
‫אן זיך רעכנען מיט דעם מאס פון שטיצע וואס ער פארמאגט‪ ,‬אדער אין דעם שטאפל‬
‫פון קעגנערשאפט וואס ער וועט אנטרעפן‪.‬‬
‫נאר שקר דארף שטיצער מצליח צו זיין‪ .‬דער שקר דארף די אויטאריטעט פון נומערן‬
‫כדי אנצופילן דאס וואס עס פעלט אים אין דער גערעכטיגקייט פון זיין ארגומענט‪ .‬די‬
‫אמת‪ ,‬ווידעראום‪ ,‬וועט אייביג זיגן צום סוף‪ ,‬אפילו אויב עס וועט נעמען אסאך צייט‪.‬‬
‫קוראזשפולער און ריינער איידלקייט‪ ,‬וואס ווערט אויסגעדרוקט מיט אן איבערצייגונג וואס‬
‫איז פול מיט א התלהבות'דיגן פייער‪ ,‬מיט דער גאנצער קלארקייט פון פארזיכערטער‬
‫באוואוסטזיניגקייט‪ ,‬וואס ווערט אויסגעדרוקט איין מאל און נאכאמאל‪ ,‬און אין יעדער‬
‫געלעגנהייט ‪ -‬צום סוף וועט די אמת דערגרייכן דעם כבוד און אנערקענונג אפילו פון‬
‫די וואס זענען נישט גרייט איר מקבל צו זיין‪.‬‬
‫די איינציגסטע אמת וואס איז פארלוירן געגאנגען‪ ,‬אן קיין מעגליכקייט איר‬
‫צוריקצוברענגען‪ ,‬איז די אמת וואס אירע שטיצער האבן נישט פארמאגט דעם קוראזש‬
‫צו רעדן אפנהארציג וועגן איר‪.‬‬
‫די אמת איז קיינמאל נישט באזיגט געווארן צוליב התנגדות ‪ -‬זי איז באזיגט געווארן נאר‬
‫ווען אירע אנהענגער זענען געווען צו שוואך איר צו פארטיידיגן‪.‬‬
‫אליהו אדמדם‬
‫די מאמע מיינט באמת די מצוה פון ביעור חמץ‪,‬‬ ‫עס איז זאת חנוכה ביי משפחת לייפציג ווען‬
‫אבער דער חיוב איז נישט חל ביז ערב פסח‪ .‬הכנה‬ ‫פאנקן אין‬
‫די מאמע גיבט א געשריי‪" :‬עס נישט די ַ‬
‫צו דער מצוה איז טאקע גאר וויכטיג אבער נערוון‬ ‫האלוועי‪ ,‬נאר ביים טיש‪ .‬עס קומט פסח אויף דער‬
‫ָ‬
‫איז נישט קיין הכנה און אויך נישט קיין מצוה‪.‬‬ ‫וועלט!"‬
‫*‬ ‫חיים'ל‪ ,‬דער זיבעצן יעריגער בחור'ל‪ ,‬האט א‬
‫גוט קעפל און לויט זיין שנעלן חשבון איז פסח‬
‫ער פארט אויף האטעלן יעדעס יאר פסח נאך‬
‫ווייט אינעם עתיד‪ ,‬נאכדערצו אז היי יאר איז‬
‫פאר עס האט געהייסן קול אדער אין סטייל‪ .‬אמאל‬
‫מען באשאנקען מיט א צווייטן אדר‪ .‬ער מאכט‬
‫קיין מיאמי און אמאל קיין מעקסיקא ‪ -‬יציאת‬
‫פאנקן‬
‫טיפישע צענערלינגע גרימאסן‪ ,‬קייט די ַ‬
‫מצרים מיינט ביי אים ארויס פון איין סיטי אין אריין‬
‫מיט געשמאק אויפן וועג אריין אין קאך וואו די‬
‫אין א צווייטע‪.‬‬
‫טייערע מאמע מאכט א לאנגע ליסטע פון חמץ‬
‫נטע איז א בעבי‪-‬בומער נאך פון די‬ ‫ספ ַאטס"‪.‬‬
‫"האט ּ‬
‫ַ‬
‫"כח היחיד" שטורמט אויף חסידישע וועלט‬
‫"אם אין אני לי מי לי" ‪ -‬דאס האבן ווארשיינליך געטראכט די גוטהארציגע יונגעלייט ר' יאסי‬
‫גאלדבערגער און ר' שמואל דוד שווארץ ווען זיי האבן מחליט געווען צו נוצן זייערע טאלאנטן אין‬
‫מארקעטינג און גראפיק צו ברענגען א וויכטיגן מעסעדזש צום ציבור‪" :‬כח היחיד!"‬
‫"כח היחיד" זאגט פאר יעדן מענטש‪ ,‬דו ביסט אין‬
‫קאנטראל פון דיין לעבנס שיקזאל; דו‪ ,‬און נאר דו‪ ,‬קענסט‬
‫דיך העלפן‪ .‬קיין שום תקנות און קיין שום הלוואות און קיין‬
‫שום באנדאזשן גייען דיר נישט העלפן ארויסקריכן פון‬
‫דעם לאך וואס דו שאפסט זיך אליין ווען דו מאכסט חתונה‬
‫דיין קינד‪ .‬נאר דיין אייגענער כח היחיד קען דיר העלפן‪.‬‬
‫שוין צענדליגער יארן וואס יעדעס מאל ווען עס מאכט‬
‫זיך א שמועס איבער דעם חורבן פון חתונה מאכן די‬
‫קינדער‪ ,‬וואו מ'ברענט אויס צענדליגער טויזנטער דאלארן‬
‫וואס מ'האט נישט נאר צו געפעלן די וועמען מ'קען נישט‪,‬‬
‫פירט זיך גלייך דער שמועס צו די מוסדות און די תקנות און דער "סיסטעם" וכדומה‪" .‬כח היחיד"‬
‫זאגט אז ווילאנג דו קענסט זיך נישט צונויפקלויבן דיין אייגענעם כח און קוראזש חתונה צו מאכן‬
‫אויף א בודזשעט וואס דו קענסט זיך ערלויבן‪ ,‬ביסטו דער וואס האט זיך אליין באגראבן‪" .‬כח היחיד"‬
‫זאגט עס איז צייט דער יחיד זאל זיך נעמען אין דער האנט אריין‪ ,‬און טון וואס איז גוט פאר אים אליין‪.‬‬
‫די באוועגונג איז מעגליך צו פארדאנקען די רייפע באדן וואס איז שוין פריער אנגעפלאנצט געווארן‬
‫דורך דעם "קול מבשר" קאמענטאטאר אליעזר קרויס‪ ,‬וועלכער איז אייגנטליך געווען דער ערשטער‬
‫אין דער חסידישער "מעינסטריעם מידיא" צו דורכברעכן דעם פערטן וואנט און רעדן דירעקט צו‬
‫זיינע צוהערער און זייערע אמת'ע דאגות ללא כחל ושרק‪ .‬ער איז דער וואס האט אויפגעברענגט‬
‫ברבים די פארווייטאגטע טעמעס פון ישיבות‪ ,‬דירות‪ ,‬חתונה מאכן‪ ,‬וכו'‪ ,‬און האט אויפגעפאדערט‬
‫זיינע צוהערער אנצופאנגען נוצן זייער שכל‪ ,‬און טראכטן זעלבסטשטענדיג‪.‬‬
‫"כח היחיד" איז אריינגעוואקסן אין דעם נייעם מציאות אז מענטשן ווילן זיין אינדיווידועלן און‬
‫זעלבסטשטענדיג‪ ,‬און האט אפעלירט צו דעם געוויסן אז מ'זאל נוצן דעם אייגענעם יחידיות פאר די‬
‫אייגענע בענעפיטן‪.‬‬
‫עס איז געווען באגריסנסווערד צו זען אז פילע ישיבות האבן זיך ענטוזיאסטיש אנגעשלאסן אין‬
‫דעם קאמפיין‪ ,‬און באזונדער האט די צייטונג "דער בלאט" זיך שטארק אנגעשלאסן אינעם קאמפיין‪,‬‬
‫און האט כסדר געדרוקט אפדעיטס און די מודעות פון דער באוועגונג‪ .‬אין "דער בלאט" איז געלייגט‬
‫געווארן בילדער פון וואטסעפפ‪-‬סטאטוסן וואו ס'האט זיך ארויסגעוויזן דעם עפעקט פונעם קאמפיין‪.‬‬
‫צום ביישפיל איין סטאטוס פון ר' חזקי שטיינער פון לעיקוואוד‪" :‬כח היחיד אלערט‪ :‬מיר האבן ב"ה‬
‫היינט געפירט אונזער אינגעלע אין חדר אנע אפשערן פארטי‪ .‬ברכות און ווינטשן ווערן אנגענומען‬
‫און שטארק אפרישיעיטעד‪ ".‬דאס זעלבע א סטאטוס פון ר' משה יהושע יאקאב פון קרית יואל‪:‬‬
‫"‪#‬כח היחיד!!! לשאלת וגם לבקשת קרובינו וידידינו הננו מצטרפים לכח היחיד מואוומענט‪ ,‬און אונז‬
‫וועלמיר נישט באמוטשענען די גוטע פריינט מיט א שמחת הווארט!!"‬
‫אין די פורים טעג האט מען געזען אז צענדליגער האבן גענוצט די "כח היחיד" טעמע פאר‬
‫פשוט'ערע משלוח מנות‪ ,‬און אין די נאך‪-‬פורים טעג‪ ,‬ווען געוויסע זענען געצווינגען געווארן צו מאכן‬
‫ספאנטאנע קליינע חתונה צוליב די געזונטהייט‪-‬מאסנאמען וועגן דעם קאראנא‪-‬ווירוס‪ ,‬האבן פילע‬
‫אנגעמערקט ווי שיין און לעבעדיג די חתונות זענען געווען‪ ,‬אינעם גייסט פון "כח היחיד"‪.‬‬
‫‪ 10,000‬דאלאר‬
‫חתונה טשאלענדזש‬
‫ווערט נאכגעפאלגט‬
‫מיט אינטערעסע‬
‫נאכדעם וואס דער פינאנציעלער‬
‫אדווייזער ר' חיים עקשטיין פון קרית‬
‫יואל האט א שידוך געטון מיט זיין‬
‫זון‪ ,‬האט ער מחליט געווען נישט‬
‫נאר צו פרובירן חתונה צו מאכן פאר‬
‫בלויז ‪ 10,000‬דאלאר‪ ,‬נאר אויך צו‬
‫געבן פאר דעם ציבור די מעגליכקייט‬
‫מיטצוהאלטן זיינע הוצאות דורכאויס‬
‫די ימי שמחה‪ ,‬און זען וויאזוי און אויב‬
‫ער וועט דאס קענען באווייזן‪.‬‬
‫עקשטיין איז א פיאנער פון‬
‫לאנגע יארן‪ .‬צוויי יאר צוריק האט‬
‫ער ארויסגעגעבן א בוך אויף ענגליש‪,‬‬
‫וואו ער האט מסביר געווען וויאזוי צו‬
‫און אהערשטעלן דאס לעבן פון‬ ‫"אנטלויפן פון דער תפיסה פון באקוועמליכקייט‪,‬‬
‫טראצדעם וואס ער איז אויפגעוואקסן‬ ‫דיינע חלומות‪ ".‬אינעם בוך האט ער דערציילט ווי‬
‫אין וויליאמסבורג‪ ,‬און האט נישט געלערנט צו רעדן ענגליש ביז ער איז שוין געווען א מאן און א‬
‫טאטע‪ ,‬איז ער מיט זיין מאטיוואציע איבערגעגאנגען זיינע שטרויכלונגען‪.‬‬
‫אין זיין בוך דערציילט עקשטיין אז ער האט באקומען אן אנבאט פון זיין פעטער צו באקומען‬
‫א פאזיציע אין זיין אינשורענס אגענטור‪ ,‬אבער היות ער האט בכלל נישט געקענט קיין ענגליש‪,‬‬
‫און ער האט געדארפט דורכגיין דעם אינשורענס לייסענסינג טעסט‪ ,‬איז דאס כמעט געווען אן‬
‫אוממעגליכער חלום‪ .‬אבער ער האט זיך נישט דערשראקן פון די שוועריגקייטן‪ ,‬ער האט ביטער‬
‫שווער געארבעט זיך צו לערנען ענגליש און הלכות אינשורענס בענעזאם‪ ,‬און נאכ'ן נעמען דעם‬
‫טעסט אכט מאל‪ ,‬האט ער ענדליך מצליח געווען‪ .‬ווען עקשטיין האט עטליכע יאר שפעטער‬
‫גענומען די עקזאמע צו ווערן א סערטיפייד פינאנציעלער פלאנירער‪ ,‬האט ער מצליח געווען ביים‬
‫ערשטן מאל‪.‬‬
‫חיים עקשטיינ'ס קוראזש און עקשנות קומט אים צונוץ יעצט אינעם "‪ 10,000‬דאלאר חתונה‬
‫טשאלענדזש" וואס פארלאנגט סיי די חוצפה צו טון וואס איז גוט פאר אים און זיין משפחה‪ ,‬און‬
‫סיי שעפערישקייט און ברייטקייט צו איבערקומען די שוועריגקייטן וואס די געזעלשאפט לייגט‬
‫אין דער ריכטונג פון דעם וואס וויל נישט אויסברענען צענדליגער טויזנטער דאלארן צו א חתונה‪.‬‬
‫דער "טשאלענדזש" ווערט נאכגעפאלגט מיט אינטערעסע דורך פילע טויזנטער חסידישע‬
‫אידן אויף סאציאלער מידיא‪ ,‬ווי וואטסעפפ‪ ,‬טעלעגראם‪ ,‬וכדומה‪ .‬אין א באריכט אין "די צייטונג"‬
‫איז געשריבן געווארן מיט התפעלות אז "אין די ערשטע ‪ 48‬שעות האבן זיך אנגעשלאסן דריי‬
‫טויזנט (!) נאכפאלגער" אויף סאציאלער מידיא‪.‬‬

‫דר‪ .‬שלום בערגער פרעזענטירט‬
‫די פאעזיע פונעם "וועקער"‬
‫ביי דער יערליכער קאנפערענץ פון דער "אסאציאציע פאר‬
‫אידישע שטודיעס" וואס איז דעם דעצעמבער פארגעקומען אין‬
‫סאן דיאגא‪ ,‬קאליפארניע‪ ,‬האט דר‪ .‬שלום בערגער פארגעשטעלט‬
‫די פאעזיע וואס ווערט געשריבן אינעם "וועקער"‪.‬‬
‫דר‪ .‬בערגער האט צעטיילט די פאעמעס פונעם "וועקער" אין פיר‪ :‬הומאריסטיש‪ ,‬זעלבסט‪-‬קריטיש‪,‬‬
‫געזעלשאפטליך‪ ,‬און פילאזאפיש‪ .‬אלס א ביישפיל האט דר‪ .‬בערגער איבערגעזעצט אויף ענגליש די‬
‫פאעמע "צוויי פון מיר" פון ע‪ .‬ערפס ("וועקער" נומער ‪ ,)10‬און האט אנאליזירט די שפראך און תוכן‪.‬‬
‫ער האט אנגעוויזן אז די פאעמע איז א גוטער ביישפיל פון דעם אנגענומענעם סארט פאעזיע וואס‬
‫ווערט געדרוקט פאר חסידישע לייענער‪ ,‬וואס באנוצן זיך מיט גראמען און זענען געשריבן מיט לייכטע‬
‫פארשטענדליכע ווערסן‪ .‬ער האט אנגעוויזן אז די נקודה פון דער פאעמע איז נישט זיך אריינצולאזן אין‬
‫קאמפליצירטע ליטערארישע טעכניקן און עקספלארירן פסיכאלאגישע טיפענישן‪ ,‬נאר די נקודה איז‬
‫צו פרעזענטירן א דערקענבארן קאנפליקט אין בולט'ע טערמינען‪.‬‬
‫דר‪ .‬בערגער האט צוגעלייגט איבער דער פאעמע‪" :‬אין א וועג פרעזענטירט דאס א קאנטערפונקט צו‬
‫די פיקציע‪ ,‬און נאך מער אזוי‪ ,‬די נישט‪-‬פיקציע ווערק אין דעם 'וועקער'‪ ,‬וועלכע קענען זיין היבש לאנג‬
‫און פארלאנגען א שטיקל באקאנטשאפט מיט היסטארישע און הלכה'דיגע דיסקוסיעס‪ .‬די פאעמע‬
‫איז דעריבער צוטריטליך אין מערערע וועגן‪ ,‬לאזנדיג דעם לייענער מיט א קורצן דירעקטן נאראטיוו‪".‬‬
‫דר‪ .‬בערגער האט אויך איבערגעזעצט חלקים פון די פאעמעס פון טוביה גוטפארב ("אריכת‬
‫ימים"‪ ,‬נומער ‪ )10‬אליהו אדמדם ("ר' שלום מרדכי איז אהיימגעקומען היינט"‪ ,‬נומער ‪ ,)11‬קטלא‬
‫קניא ("כל העולם כולו"‪ ,‬נומער ‪ ,)12‬בתיה קאלמאן ("ס'קומט א פסח"‪ ,‬נומער ‪ ,)12‬שמואל א‪"( .‬תורת‬
‫השוואנצונעס"‪ ,‬נומער ‪ ,)14‬הילל בן שחר ("לא ידעתי יום מותי"‪ ,‬נומער ‪ ,)15‬און נאך‪.‬‬
‫אייגנטימער פון קאנקורירנדע‬

‫צייטונגען טאנצן ברידערליך צוזאמען‬
‫ביי א גרויסער חתונה וואס איז אפגעהאלטן געווארן זונטאג‬
‫פרשת ויקהל‪-‬פקודי איז געווען אן ערהארבן בילד צו זען‬
‫א פייערדיגער ברידערליכער טאנץ צווישן ר' יהושע הערש‬
‫פריעדמאן‪ ,‬דער אייגנטימער פון "דער איד"‪ ,‬און ר' אלימלך‬
‫דייטש‪ ,‬דער אייגנטימער פון "דער בלאט"‪.‬‬
‫די חתונה איז געווען פון החתן יואל פריעד‪ ,‬דער אייגנטימער פון "פריעדקא מידיא"‪ ,‬און פון די פירנדע‬
‫מארקעטינג און פי‪-‬אר פערזענליכקייטן ביי האדמו"ר הרב זלמן לייב מסאטמאר‪ .‬די כלה איז שיינדל‬
‫דייטש‪ ,‬א טאכטער פון ר' אלימלך דייטש‪ ,‬דער אייגנטימער פון "דער בלאט"‪ ,‬די צייטונג פון האדמו"ר‬
‫הרב אהרן מסאטמאר‪.‬‬
‫די צוויי צייטונגען האבן זיך יארן לאנג געשלאגן סיי אין חסידות‪-‬קאמפן און סיי אין ביזנעס‪-‬קאנקורענץ‪.‬‬
‫מאנכע האבן געזען די אנטוויקלונג פון אזא טאנץ ווי די קולמינאציע פון א געוויסע מעסיגקייט און‬
‫ערוואקסנקייט וואס האט זיך אנטוויקלט אין די לעצטע יארן בנוגע צווישן‪-‬חסידות שטרייטן‪.‬‬
‫די‬
‫קאראנא‬
‫מגיפה‬
‫געדענקען די‬
‫אומבאשיצטע‬
‫דר‪ .‬שלום בערגער‬
‫פירן איין די אלע מיטלען‪ ,‬איז אבער וויכטיג‬ ‫בשעת איך שרייב די ווערטער בושעוועט‬
‫זיך צו דערמאנען אז מ'האט דא צו טוהן מיט‪...‬‬ ‫שוין די קאראנא‪-‬ווירוס מגיפה איבער דער‬
‫מענטשן‪ ,‬און מ'קען נישט פארשפארן יעדן אין‬ ‫גארער וועלט‪ ,‬און הייבט אן צו צעשפרייטן‬
‫א חדר‪-‬מיוחד אן צאלן א געוויסן פרייז‪ .‬גרויסע‬ ‫אירע טונקעלע פליגל איבער גאנץ אמעריקע‪,‬‬
‫שוין לכתחילה אנפאלנדיג אויף היימישע אידן‪.‬‬
‫כמעט יעדער ווייסט שוין ווי מ'דארף זיך היטן‬
‫פון אזא קראנקייט‪ :‬מ'וואשט זיך גוט אויס די‬
‫הענט‪ ,‬מ'פרואווט זיך נישט אנרירן דאס פנים‪ .‬און‬
‫מ'ווייסט וואס פארא געזעלשאפטליכע שינויים די‬
‫רבנים און עסקנים האבן איינגעפירט‪ :‬מ'פרואווט‬
‫זיך דוקא נישט צוזאמקומען אין גרעסערע‬
‫גרופעס ("געזעלשאפטליכע דערווייטערונג")‪ ,‬כדי‬
‫די קראנקייט זאל זיך נישט איבערגעבן מיט אזא‬
‫אימפעט‪.‬‬
‫בשעת שולן‪ ,‬חדרים‪ ,‬בתי‪-‬מדרשים און ישיבות‬
‫קאנטראלירן די דאזיגע עפידעמיע‪ .‬אין אסאך‬ ‫ענדערונגען אין אויפפירונגען פון געזעלשאפט‬
‫ערטער‪ ,‬צום ביישפיל ארץ‪-‬ישראל און ניו‪-‬‬ ‫קענען באזונדער ווירקן אויף די סאמע שוואכסטע‪,‬‬
‫יארק‪ ,‬בעט מען ביי א מענטש וואס איז מעגליך‬ ‫די אומבאשיצטע‪ ,‬און מיר דארפן פארשטיין וויאזוי‬
‫אויסגעשטעלט געווארן אויף קאראנא‪ ,‬אז ער‪/‬‬ ‫דאס געשעט‪ ,‬כדי זיי – כדי זיך אליין – צו באשיצן‪.‬‬
‫זי זאל זיך אפזונדערן (איזאלירן) כאטש ‪ 14‬טעג‪.‬‬
‫ליידער אבער איז גאנץ שווער ביי א סאך מענטשן‬ ‫עס ווייזט זיך ארויס אז אין אמעריקאנער‬
‫פשוט נישט ארויסיאווען זיך צו דער ארבעט‬ ‫געזונט‪-‬סיסטעם פעלן אויסגעהאלטענע‬
‫צוויי וואכן לאנג‪ .‬מ'וואלט געדארפט איינפירן‬ ‫קאמוניקאציע‪-‬קוועלער‪ .‬יעדער קוואל פון‬
‫באצאלטע אורלויבן פאר געטראפענע ארבעטער‬ ‫אינפארמאציע קען זיין פארשטאפט‪ ,‬אדער‬
‫אין אלע לעגאלע ראיאנען פון ניו‪-‬יארק און‬ ‫צוגעמישט מיט "פעיק‪-‬ניוז"‪ .‬עס נישט קיין‬
‫אנדערע שטאטן‪.‬‬ ‫איבערראשונג אז די וואס האבן דאס ווייניגסטע‬
‫צוטרוי צו דער פראפעסיאנאלער געזונט‪-‬‬
‫מחנות מענטשן קומען זיך צאם אין אסאך‬ ‫סיסטעם (אריינגערעכנט די היימישע אידן וואס‪,‬‬
‫קאנטעקסטן אין אמעריקאנער לעבן‪ ,‬נאר‬ ‫צום ביישפיל‪ ,‬זענען סקעפטיש וועגן וואקסינען‬
‫ארעסטירט צו ווערן איז א באזונדערע הויכע‬ ‫און אנדערע סגולות בדוקות) וועלן אמאל‬
‫ריזיקע‪ ,‬אפט מאל ווייל אין א תפיסה אדער א‬ ‫אפגעשראקן ווערן פון מודעות וואס שטימען‬
‫טורמע ווערט מען דער באקומער פון געזונט‪-‬‬ ‫נישט מיט דער קולטור אדער די באדערפענישן‬
‫אפהיטונג וואס איז נישט אויפן זעלבן ניווא ווי‬ ‫פון היימישע אידן‪ .‬צום ביישפיל‪ ,‬דאס ארויפלייגן‬
‫ביי אנדערע‪ .‬דא רעדט מען נישט נאר וועגן "סתם"‬ ‫פון אויבן‪-‬אראפ פארשפארונג‪-‬באפעלן אדער‬
‫טורמעס‪ ,‬נאר וועגן די ערטער וואו מ'שפארט איין‬ ‫ישיבה‪-‬שליסונגען אן ערקלערונגען אדער‬
‫אימיגראנטן וואס פרואוון אריינוואנדערן אין‬ ‫דיסקוסיעס מיט די עלטערן קען פירן צו א‬
‫אמעריקע‪ .‬מאסן מענטשן געפינען זיך יעצט אין‬ ‫פארשטארקונג פון סקעפטיציזם‪.‬‬
‫מעקסיקא ווייל די טראמפ‪-‬אדמיניסטראציע‬
‫לאזט זיי‬ ‫פאראן אויך א סאך צווישן אונזערע קרובים‬
‫נישט‬ ‫און משפחות וואס פארמאגן נישט גענוג מעדיצין‪,‬‬
‫אריין‬ ‫שפייז אדער מעדיצינישע השגחה‪ .‬כאטש היימישע‬
‫א י ן‬ ‫געמיינדעס שטאלצירן זיך‪ ,‬אפט מאל מיט רעכט‪,‬‬
‫מיט זייערע חסד‪-‬ארגאניזאציעס‪ ,‬דארף מען‬
‫געדענקען אז אזעלכע ארגאניזאציעס באדינען‬
‫לאנד‪.‬‬ ‫גאר אסאך אידן אין דער צייט פון א פאנדעמיע‪,‬‬
‫און עס קען זיך מאכן‪ ,‬אז זיי וועלן נישט‬
‫האבן גענוג רעסורסן‪ .‬מוזן רעגירונג‪-‬‬
‫אפטיילונגען און נישט‪-‬פאר‪-‬‬
‫פראפיט ארגאניזאציעס‪ ,‬סיי ביי‬
‫אידן און סיי אין אלגעמיין‪ ,‬ארבעטן‬
‫כדי צו לייזן די דאזיגע נויטיגקייטן‪.‬‬
‫מ'קען נישט צווינגען קאראנא‪-‬‬
‫קראנקע צו בלייבן אינדערהיים‬
‫אונטער קאראנטין‪ ,‬נעמענדיג מעדיצין‪,‬‬
‫אויב קיין מעדיצין האבן זיי נישט‪.‬‬
‫רעלעוואנט אויך איז‬
‫דער ענין פון ארבעט‪:‬‬
‫רעכט פאר ארבעטערס‬
‫און וואס מ'פאדערט‬
‫פון ארבעטערס‪ ,‬כדי צו‬
‫עפידעמיע‪ .‬פרעזידענט טראמפ האט גערופן‬ ‫אזעלכע מענטשן ווערן נישט אונטערזוכט פון‬
‫דעם קאראנא‪-‬ווירוס א "פרעמדן ווירוס" וואס‬ ‫דאקטוירים‪ ,‬און קענען גרינג קראנק ווערן ‪ -‬א‬
‫איז א נארישקייט ‪ -‬א ווירוס האט נישט קיין‬ ‫ריזיקע פאר זיך און יענעם‪ .‬וואלט מען געדארפט‬
‫פאספארט צי מעטריקע‪ .‬דער קאראנא איז דאך‬ ‫פארזיכערן אז חולים וואס זיצן אין טורמעס‪ ,‬אדער‬
‫שוין פארשפרייט אין אמעריקע און אין ארץ‪-‬‬ ‫ווארטן ביים גרעניץ‪ ,‬זאלן באקומען א געהעריגער‬
‫ישראל‪ ,‬נישט געקוקט אויף דעם‪ ,‬פון וואנען ס'איז‬ ‫מעדיצינישער אפהיטונג‪.‬‬
‫געקומען‪ .‬אז מ'זעט א מענטש וואס קוקט אויס‬
‫אנדערש פון דיר‪ ,‬מיינט נישט אז יענער וועט דיר‬ ‫מ'רעדט א סאך וועגן שליסן שולעס‪ ,‬און‬
‫איבערגעבן קאראנא‪ .‬פאראן היינט אנגעשטעקטע‬ ‫בשעת איך שרייב די שורות הייבט מען דאס‬
‫מיטן ווירוס פון אלע ראסן‪ ,‬הויט‪-‬קאלירן און‬ ‫שוין אן צו טון‪ .‬מ'דארף אבער געדענקען אז פאר‬
‫שטייגער לעבן‪ .‬מ'דארף ארבעטן צוזאמען צו‬ ‫אסאך ארימעלייט זענען די שולעס א רעטונג פאר‬
‫באקעמפן דעם ווירוס און העלפן ס'זאל זיך נישט‬ ‫זייערע קינדער‪ .‬אין די עפנטליכע שולעס שטעלט‬
‫פארשפרייטן מער‪.‬‬ ‫מען צו א הייסן מיטאג ווען די עלטערן קענען‬
‫דאס זיך נישט ערלויבן‪ .‬אויב פארמאכט מען די‬
‫איין גרופע אומבאשיצטע מענטשן קומט‬ ‫שולעס‪ ,‬נעמט מען אוועק אזא וויכטיגן רעסורס‬
‫אפשר נישט אויפן זינען אזוי אפט‪ :‬דאס זענען‬
‫פאר ארימע עלטערן‪ .‬ווידער‪ ,‬אויב מ'מיינט אז‬
‫געזונט‪-‬ארבעטערס‪ .‬מ'דארף געדענקען אז‬
‫פארשליסן די שולעס וועט פארהיטן א קראנקייט‬
‫קראנקן‪-‬שוועסטערס (נוירסעס)‪ ,‬דאקטוירים‪,‬‬
‫שפיטאל‪-‬רייניגערס‪ ,‬מענטשן וואס ארבעטן אין‬ ‫און באשיצן קינדער און ערוואקסענע‪ ,‬דארף מען‬
‫אורדזשענט‪-‬קעיר‪ ,‬זענען אויסגעשטעלט צו‬ ‫פארזיכערן אז מ'איז טאקע געזונט און באשיצט‬
‫קראנקע א גאנצן טאג‪ .‬אפט מאל ווערט געבעטן‬ ‫אינדערהיים‪.‬‬
‫פון זיי אסאך מער אין אזא עפידעמיע‪ ,‬און סיי‬ ‫קסענאפאביע איז טייטש פיינט האבן דעם‬
‫די געזעלשאפט‪ ,‬סיי די רעגירונג דארף דאס‬ ‫צום באדויערן איז דאס‬ ‫פרעמדן‪ ,‬און‬
‫אנערקענען‪ ,‬נישט דורכן בעטן כסדר מער‪ ,‬נאר‬ ‫א פארשפרייטע‬
‫מיטן זיי שיצן און אונטערשפארן ווען ס'פעלט זיי‬ ‫רעאקציע‬
‫כח‪ ,‬געלט אדער שטיצע‪.‬‬ ‫אויף אזא‬
‫דורכן געדענקען דעם גורל פון די שוואכערע‪,‬‬
‫קען מען בעסער צוזאמען דורכמאכן די דאזיגע‬
‫שרעליכע מגיפה‪.‬‬
‫_____‬
‫דר‪ .‬שלום בערגער איז א דאקטער‬
‫פון אלגעמיינער מעדיצין‪ .‬ער שרייבט‪,‬‬
‫טראכט‪ ,‬לערנט און פארשט וועגן‬
‫מעדיצין און וויאזוי סתם מענטשן‬
‫קענען זיך בעסער פארשטענדיגן‬
‫מיט זייערע דאקטוירים‪ ,‬און וויאזוי‬
‫מיר קענען פארבעסערן אונזער געזונט‪-‬‬
‫סיסטעם‪ .‬דר‪ .‬בערגער איז א אידישער‬
‫שרייבער און איבערזעצער‪,‬‬
‫און האט שוין ארויסגעגעבן‬
‫עטליכע אידישע ביכער‪ .‬ער‬
‫וואוינט מיט זיין פרוי און‬
‫דריי קינדער אין באלטימאר‪,‬‬
‫מערילענד‪.‬‬

‫קטלא קניא‬
‫וואס זענען‬
‫טאנצן אויף חתונות‪ ,‬רבי'ס ָ‬ ‫געגאנגען ַ‬
‫ַ‬ ‫דארף מיך מודה ומתוודה זיין‪ .‬היינט‬ ‫איך ַ‬
‫האבן ווייטער געפירט טישן וואו‬
‫אינפארמירט‪ָ ,‬‬
‫ָ‬ ‫גוט‬ ‫נטאג פרשת‬ ‫(מא ָ‬
‫דאס ָ‬ ‫אינדערפרי ווען איך שרייב ָ‬
‫שטיפט זיך איינעם אויפן צווייטן‪ ,‬און שיריים‬
‫ּ‬ ‫מען‬ ‫האט‬‫קטאר ָ‬‫הרעדא ָ‬
‫ַ‬ ‫וואס כבוד‬
‫נאכדעם ָ‬ ‫ויק"פ‪ָ ,‬‬
‫פארט מיט די פינגער דורך צענדליגער הענט‬ ‫ָ‬ ‫ביי מיר געבעטן ַא שטיקל איבער דעם שגעון‬
‫האבן זיך דערווייטערט‬ ‫פאר זיך ָ‬
‫(כאטש די רבי'ס ַ‬ ‫ָ‬ ‫וואס איז ביי אונז כמעט ַאזוי ָאנשטעקעדיג ווי‬ ‫ָ‬
‫געלאפן‬
‫פון די חסידים ווי ַא זב)‪ ,‬אידן זענען ווייטער ָ‬ ‫ראסט‬‫קאוויד‪ )19-‬בין איך נישט געווען אין שול‪ּ .‬פ ָ‬‫ָ‬
‫פארפעלט ַא מנין‪ ,‬און‬
‫אין מקווה און חלילה נישט ַ‬ ‫געדאוונט אינדערהיים‪ .‬טויזנטער אידן ווי‬ ‫ַ‬ ‫ַאזוי‪,‬‬
‫האט‬
‫רבי חיים קנייבסקי‪ ,‬דער "שר התורה" ַאליין‪ָ ,‬‬ ‫האלטן מיט די זעלבע נייעס און זענען ווייטער‬ ‫איך ַ‬
‫ענגלאנד‪,‬‬
‫ַ‬ ‫פראנקרייך‪,‬‬
‫ַ‬ ‫שפ ַאניע‪,‬‬
‫דייטשלאנד‪ּ ,‬‬
‫ַ‬ ‫באפוילן צו שיקן די תינוקות של בית רבן‬‫זעלבסט ַ‬
‫דארט איבער דעם גרויסן ים ביז‬ ‫אירלאנד און פון ָ‬
‫ַ‬ ‫אין חדר וואו זיי קענען ווערן ָאנגעשטעקט‪ ,‬און זיך‬
‫יארק און ווייטער ביז דער מערב ברעג‪ .‬וואו‬ ‫קיין ניו ָ‬ ‫רלאזן אויף תורה הקדושה התחנני בבקשה‪.‬‬ ‫פא ָ‬‫ַ‬
‫שפ ַארן זיך מענטשן ַאוועק‪ ,‬כי אין‬
‫נאר עס קומט ָאן ּ‬ ‫ָ‬
‫האב מיך פורש געווען פונעם ציבור‬ ‫איז ַאז איך ָ‬
‫איטאליע‬
‫מדינה אשר אין שם מת‪ .‬אין מדינות ווי ַ‬
‫פארענטפערן‪ַ .‬אן אויבער‪-‬חכם וועט‬ ‫דארף איך מיך ַ‬
‫ַ‬
‫פאלן‬
‫באלד דערצו גענומען ַ‬ ‫האט זיך נישט ַ‬ ‫וואו מען ָ‬
‫זאגן ַאז איך בין סתם‬
‫מען מיך רופן‪ַ .‬אנדערע וועלן ָ‬
‫יאנען‪ ,‬און‬
‫רא ָ‬
‫גאנצע ַ‬‫ַאוועק טויזנטער‪ .‬מען שליסט ַ‬
‫נארישער פחדן‪ .‬און ַאז איך ברענג ַאריין דעם‬ ‫ַא ַ‬
‫נאר אחינו‬‫גאנצע שטעט‪ָ .‬‬ ‫ווי יריחו זיגלט מען ָא ּפ ַ‬
‫שר התורה אין געשעפט שמעקט עס שוין פון‬
‫בני ישראל ווייסן בעסער‪ .‬בלויז דער רק עם חכם‬
‫אפיקורסות‪ ,‬און ס'מוז זיין ַאז איך וויל פשוט ווייזן‬
‫נאר‬
‫ונבון איז פון יעדן קליגער‪ .‬און נישט ַאלע אידן‪ָ ,‬‬
‫ווי אויפגעקלערט איך בין‪ .‬בקיצור‪ ,‬די ַאלע טענות‬
‫פארברענגען דאס מערסטע‬ ‫וואס ַ‬ ‫דווקא די שיכטן ָ‬
‫פאר דעם שוטה‬ ‫זאגן ַ‬ ‫האט ביי אונז צו ָ‬ ‫וואס מען ָ‬
‫ָ‬
‫נאכט‬‫איבער דעם כי היא חכמתכם ובינתכם‪ .‬נעכטן ַ‬
‫וואס נוצט זיין אייגענעם שכל ווי איידער די תשעה‬ ‫ָ‬
‫בא ַאמטע‬‫געטאנצן אויף חתונות ווען די ַ‬
‫האט מען ַ‬ ‫ָ‬
‫קבין חכמה פון דעם עולם‪.‬‬
‫איינזאמלונגען‪,‬‬
‫ַ‬ ‫האבן שוין געהייסן קעגן גרויסע‬ ‫ָ‬
‫דאך‬
‫האב ָ‬ ‫מקוואות בלייבן ָאפן‪ ,‬און שולן? איך ָ‬ ‫האט מען‬ ‫אין שול וואו איך בין נישט געווען ָ‬
‫געזאגט‪ .‬מנינים קיין‪-‬עין‪-‬הרע‬ ‫ָ‬ ‫דערפאר ווידוי‬
‫ַ‬ ‫נאך קריאת התורה‪,‬‬ ‫געזאגט די יהי רצונ'ס ָ‬
‫אוודאי ָ‬
‫ווייל "יחיד אומר 'א‪-‬ל מלך נאמן'" שטייט נישט‬ ‫האט געגעבן ַא שריי ַאריין‬ ‫אויסער ַאז ַא חסיד ָ‬
‫נאר דער ‪#‬כח_היחיד‬ ‫ביי אונז אין סידור'ל‪ .‬וואו איז ָ‬ ‫"יארצייט‪ ",‬און ָא ּפגע'פטר'ט‬ ‫נאך שמונה עשרה‪ָ ,‬‬ ‫ָ‬
‫האבן?‬‫דארף עס ָ‬ ‫ווען מער ַ‬ ‫לאנגען תחנון ווי אויך די יהי רצונ'ס‪ .‬ווייל‬
‫דערמיט ַא ַ‬
‫נישט קיין חילוק צי הלכה‪ ,‬געזעץ‪ ,‬מעדיצינישע‬
‫וואו זענען ָאבער די מנהיגים‪ ,‬די גדולי הדור‬
‫געזונט‪-‬באפעלן‪ ,‬וואו‬
‫ַ‬ ‫ָאנווייזונגען ָאדער רעגירונג‬
‫וואס עמד ושתלם בכל דור ודור‪ ,‬די ריזן איבער‬ ‫ָ‬
‫באלד בעלנים צו‬ ‫און ווען איינער הייסט זענען מיר ַ‬
‫באזונדערע יהי רצון‪ ,‬לקיים‬ ‫זאגן ַא ַ‬‫וועמען מיר ָ‬
‫געפונען ַא היתר‪ ,‬ברעכן ַאן איסור ָאדער ערפינדן‬
‫בנו חכמי ישראל? וועלכע חטא איז כלל ישראל‬
‫עפעס ַא הלכה ואין מורין כן‪ .‬צוריק ָאבער צום‬ ‫ּ‬
‫האבן זוכה געווען צו ַאזוינע‬ ‫זאלן ָ‬ ‫גאנגען ַאז זיי ָ‬
‫בא ַ‬
‫ַ‬
‫האט מען‬ ‫געפארן כשורה ָ‬
‫דארט איז ַאלעס ָ‬ ‫שול‪ַ ,‬אז ָ‬
‫פירער? אפשר קלערט איר ַאז עס קומט זיי דרך‬
‫געזאגט‪ ,‬יה"ר מלפני אבינו שבשמים לרחם‬ ‫אוודאי ָ‬
‫וואניע און יגיעת התורה‪,‬‬ ‫רא ַ‬‫הא ָ‬
‫פאר זייער ָ‬ ‫ארץ ַ‬
‫עלינו ועל פליטתינו ולמנוע משחית ומגפה מעלינו‬
‫פאר‬
‫פאר זייער זיך ממית זיין באהלה של תורה‪ַ ,‬‬ ‫ַ‬
‫דערנאך‬
‫ָ‬ ‫ומעל כל עמו בית ישראל ונאמר אמן‪ .‬און‬
‫פאר זייער‬‫זייער התמדה און והגית בו יומם ולילה‪ַ ,‬‬
‫געזאגט‪ ,‬יהי רצון‪ ...‬לקיים‬
‫באלד אוודאי ָ‬ ‫האט מען ַ‬ ‫ָ‬
‫פאל ַאז זיי‬
‫וואס זיי קומען ָא ּפ‪ ,‬אין ַ‬
‫פת במלח תאכל ָ‬
‫דא שטעל איך מיך ָא ּפ‪.‬‬ ‫בנו חכמי ישראל‪ .‬און ָאט ָ‬
‫טאקע ָא ּפ‪ .‬איך בין מודה ַאז אין ַאלגעמיין‬ ‫קומען ַ‬
‫פאר אונזערע אויגן‪,‬‬ ‫ווייל ווי עס שטעלט זיך אויס ַ‬
‫דאס‪ָ ,‬אבער בלויז ווען זיי זענען אויך‬ ‫קומט זיך זיי ָ‬
‫פארטיליגונג‬ ‫פארמיידן ַ‬‫דאוונט צו ַ‬ ‫וואס מער מען ַ‬ ‫ָ‬
‫דאס נישט‪ .‬אין חדר‬ ‫דאך ָאבער ָ‬‫מענטשן‪ .‬זיי זענען ָ‬
‫זאלן‬ ‫דאווענען מיר ָ‬‫מארד‪ ,‬מוז מען ַאלס מער ַ‬ ‫און ַא ָ‬
‫האט‬‫וואס ָ‬‫האט מען אונז דערציילט פון דעם רבי'ן ָ‬ ‫ָ‬
‫האבן חכמי ישראל‪ .‬ווייל מיט טפשי ישראל זענען‬ ‫ָ‬
‫האט זיך גערימט מיט‬ ‫וואס ָ‬
‫געפרעגט דעם אינגל ָ‬
‫מיר שוין ָאנגעשטעקט‪ .‬מיט זיי ונשיהם‪ ,‬ובניהם‬
‫האט די תורה‬ ‫וואס ָ‬ ‫האט געלערנט‪" ,‬און ָ‬ ‫וויפיל ער ָ‬
‫ובנותיהם ותלמידיהם ותלמידי תלמידיהם‪ ,‬ביז ָאן‬
‫לאמיר זיי פרעגן די זעלבע‬ ‫דיר געלערנט?" איז ָ‬
‫דארף מען ערשט‬ ‫ַא שיעור‪ .‬און מיט ַאזוינע פירער ַ‬
‫האט די תורה אייך געלערנט? וויפיל‬ ‫וואס ָ‬ ‫שאלה‪ָ :‬‬
‫דערנאך אחינו כל בית ישראל הנתונים‬ ‫ָ‬ ‫באלד‬‫בעטן ַ‬
‫נשטאט שאו ידיכם קודש‬ ‫געזאגט ַא ָ‬‫האבן ָ‬ ‫רבי'ס ָ‬
‫בצרה‪.‬‬
‫וואשט אייך די‬ ‫אויפן נוסח פונעם זיידן‪" ,‬גייט ַ‬
‫געזאגט ביי שלש‪-‬‬‫האבן ָ‬ ‫הענט מיט זייף"? וויפיל ָ‬ ‫קא ּפ‬
‫זאגט מיר בחרם‪ :‬זענען מיר ַאלע אויפן ָ‬ ‫ָ‬
‫סעודות תורות‪" ,‬זונדערט אייך ָא ּפ ווי מצורעים‪.‬‬ ‫וואס‬
‫מארד ָ‬
‫געפאלן? עס הערשט אין דער וועלט ַא ָ‬ ‫ַ‬
‫דאוונט נישט מיט מנין‪ ,‬גייט נישט אין מקווה און‬ ‫ַ‬ ‫צא ּפ‪ַ .‬א דבר‪ַ ,‬א מצרישע‬
‫לויפט ַארום ווי ַא ווילדער ַ‬
‫נאר שובו לכם לאהליכם‬ ‫קומט נישט אין שול‪ָ ,‬‬ ‫פארט פון מזרח אין כינע‬ ‫וואס ָ‬
‫מכה‪ַ ,‬א מגפה ָ‬
‫זאגט מיר בחרם‪ ,‬וויפיל?‬ ‫ובראשיכם אלקיכם"? ָ‬ ‫איטאליע‪,‬‬
‫ַ‬ ‫איראן און ארצינו הקדושה‪ ,‬קיין‬ ‫דורך ַ‬
‫האט‬
‫זאלן בלייבן ָאפן ווען די רעגירונג ָ‬ ‫ישיבות ָ‬ ‫דאס נישט ווייל זיי‬ ‫טענה'ט איר ַאז זיי קענען ָ‬
‫זאגט‬
‫רמאכן‪ .‬ווייל תורה מגיני ומצלי‪ָ ,‬‬
‫פא ַ‬ ‫געהייסן ַ‬ ‫זענען גייסטיגע פירער און נישט געזונט מומחים?‬
‫זאגן חמירא סכנתא מאיסורא‪ ,‬וועט‬ ‫ער‪ּ .‬פרואווט ָ‬ ‫ווייל זיי זענען רבי'ס‪ ,‬רבנים און גדולים און נישט‬
‫נאך ַאזוי גוט לערנען‬
‫שפעטן ַאז ער קען ָ‬ ‫מען אייך ּ‬ ‫ראק (קענסער) און‬ ‫גאר? אויף ַ‬ ‫דאקטוירים? ַאזוי ָ‬ ‫ָ‬
‫דערמאנט אויך נישט כל המציל נפש‬ ‫ַ‬ ‫ווי אייך‪.‬‬ ‫לאנטירונגען זענען‬ ‫נספ ַ‬‫טרא ּ‬
‫רץ‪-‬בייפ ַאסן‪ ,‬און ַ‬
‫ּ‬ ‫הא‬
‫ַ‬
‫ליבעראלע‪ .‬און פיקוח נפש‬
‫ַ‬ ‫דאס נוצן‬‫אחת‪ ,‬ווייל ָ‬ ‫סטאן‬
‫בא ָ‬ ‫קליוולאנד ביז ָ‬
‫ַ‬ ‫זיי יחיד מומחה'ס‪ ,‬און פון‬
‫ראטעווען קינדער‬ ‫פאר הצלה לייט צו ַ‬ ‫איז גוט ַ‬ ‫ווארט‪ .‬נישט‬‫רירן זיך נישט די חסידים ָאן זייערס ַא ָ‬
‫באכט‬
‫איבער וועמען די עלטערן קענען נישט ָא ַ‬ ‫נאר מען גייט זיי פרעגן למעשה‪.‬‬ ‫ראסט ַא ברכה‪ָ ,‬‬ ‫ּפ ָ‬
‫געבן‪ָ ,‬אבער להחיות עם רב בישראל? צו דעם‬ ‫און זיי לויפן פרעגן זייערע "מומחים" מיט קשרים‬
‫דא דעת תורה פון דעם שר התורה‪ .‬אין ארץ‬ ‫איז ָ‬ ‫איינגעזא ּפט‬
‫ַ‬ ‫האבן‬
‫וואס זיי ָ‬ ‫וויסנשאפט ָ‬
‫ַ‬ ‫און מיט‬
‫וואס הייסט‬
‫קאבינעט ַאמט ָ‬ ‫האבן זיי ַא ַ‬ ‫ישראל ָ‬ ‫פאר די רבי'ס‬ ‫דאס ּפ ַאסט ַ‬ ‫ביי שוכן‪-‬עד‪ .‬בלויז ָ‬
‫מאכן פון דעם‬
‫זאל מען ַ‬ ‫"שר בלי תיק"‪ ,‬איז אפשר ָ‬ ‫פאלט זיי צו די פיס‬ ‫ווייל לאחר מעשה ווען מען ַ‬
‫זאל די תורה‬
‫כאטש ָ‬ ‫שר התורה ַא שר בלי תיק און ָ‬ ‫פאר יעדן ַא ציטער צו‬ ‫דערלאנגט ַ‬
‫ַ‬ ‫וואס‬
‫ראק ָ‬ ‫מיט ַ‬
‫פארשוועכט ווערן‪.‬‬ ‫נישט ַ‬ ‫דעם זענען זיי פועל ישועות און מעקלערס מיטן‬
‫נזאגן זייערע חסידים נישט מער ווי זיך‬ ‫נאר ָא ָ‬
‫הימל‪ָ .‬‬
‫עס איז ָאבער נישט נייטיג צו טייטלען אויף דעם‬
‫וואשן די הענט איז שוין נישט לפי כבודם‪ .‬און צו‬ ‫ַ‬
‫גאנצע‬‫און יענעם ווייל נביאיך חזו לך שוא‪ .‬אונזער ַ‬
‫נוצן זייף איז ממש ַא בזיון פון כבוד התורה‪ .‬אויף‬
‫באנדע‬‫דא אויס ווי ַא ַ‬
‫פירערשאפט שטעלט זיך ָ‬‫ַ‬
‫שעפן מים שלנו זענען זיי אויך אוודאי גרויסע‬ ‫צו ּ‬
‫רמאלע צייטן קען‬
‫נא ַ‬‫אידיאטן‪ַ .‬אז אין ָ‬
‫ָ‬ ‫מסוכנ'דיגע‬
‫דאך זינגען ושאבתם מים מיטן‬ ‫דארפן ָ‬ ‫מחותנים‪ ,‬זיי ַ‬
‫אומערוואקסנקייט און די‬
‫ַ‬ ‫שפעטן פון זייער‬‫מען ּ‬
‫וואשטס ענק די הענט‬ ‫נאר הייסן ַ‬ ‫היימישן ניגון‪ָ ,‬‬
‫וואס שיינט פון זייער אורים ותומים‬ ‫נארישקייטן ָ‬ ‫ַ‬
‫וואס גויים טוען אין יעדער סערוויס‬ ‫מיט זייף‪ָ ,‬‬
‫און קריטיקירן זייער "צידקות" אין דיני ממונות‪,‬‬
‫סטאנציע‪ָ ,‬אבער ביי אונז איז בל יראה ובל ימצא‬ ‫ַ‬
‫האנדלען מיר איצט מיט דיני נפשות‪ .‬פון זייערע‬ ‫ַ‬
‫דאס קען ַא רבי נישט‪ .‬נקיות‬ ‫אין אונזער שולן‪ָ ,‬‬
‫כפאלגער‪ ,‬פון די חסידימ'ס ווייבער‬
‫נא ָ‬‫חסידים און ָ‬
‫זאכן‪ ,‬און ַאז‬
‫דאך העכערע ַ‬ ‫מביא לידי טהרה‪ ,‬נו‪ ,‬איז ָ‬
‫(אז עס אינטערעסירט זיי בכלל) און קינדער‪,‬‬ ‫ַ‬
‫פארברענגט שעות איבער ַא גוף נקי‪,‬‬ ‫האט ַ‬‫דער רבי ָ‬
‫און פון די צענדליגער טויזנטער מיט וועמען‬
‫געשטאלט‬
‫ַ‬ ‫דאך געווען ַא מלאך אין דעם‬ ‫איז ער ָ‬
‫פארבינדונג און קענען אויך‬ ‫די ַאלע קומען אין ַ‬
‫שול‪-‬האנטוך מעג‬
‫ַ‬ ‫פון ַא מענטש‪ָ ,‬אבער אונזערס ַא‬
‫דאס ַאלעס שטעלן זיי אין‬ ‫ָאנגעשטעקט ווערן‪ָ .‬‬
‫מאכן ַא‬‫טארן דערביי ַ‬ ‫זאל נישט ָ‬ ‫שטינקן ַאז מען ָ‬
‫געפאר ווייל לא ידעו ולא יבינו בחשיכה יתהלכו‪.‬‬
‫ַ‬
‫דא‬
‫האבן מער מזיקים ווי ס'זענען ָ‬ ‫ברכה‪ ,‬און מעג ָ‬
‫נאך געווען ַא‬‫וואלט ָ‬‫זאלן זיין שטיל ָ‬ ‫ווען זיי ָ‬ ‫מלאכי חבלה‪ָ ,‬אבער פון דעם קען ַא גדול בישראל‬
‫נאך‬
‫קליפ ָ‬
‫ראבלעם‪ .‬קוקט ָאבער ּ‬ ‫צענטל פון דעם ּפ ָ‬ ‫ָאדער ַא מורה ודאין חלילה נישט רעדן‪ .‬נ"ט בר‬
‫נאכן צווייטן‪ ,‬לייענט‬
‫קליפ‪ ,‬הערט איין קול‪-‬קוויטל ָ‬ ‫ּ‬ ‫נאר‬‫פאך‪ָ ,‬‬‫דאך זייער ַ‬ ‫נ"ט מיט יעדן פרי מגדים איז ָ‬
‫גרופן און אויף חרדי'שע זייטלעך‪ ,‬און די‬ ‫אויף ּ‬ ‫דערמאנען צו ניסן אין ַא טישו ּפ ַאסט נישט‪ .‬און צו‬ ‫ַ‬
‫ראצן‪ .‬ראשי תיבות‬ ‫שפ ָ‬‫חכמה הערט נישט אויף צו ּ‬ ‫נאך? אפשר‬ ‫וואס ָ‬
‫קאם ָאן‪ָ .‬‬ ‫פאלגן די רעגירונג? ָ‬ ‫ָ‬
‫און נוטריקין‪ ,‬גימטריאות און רמזים‪ ,‬חלומות און‬ ‫זאל ער אונטער אונטערווישן קינדער?‬ ‫ָ‬
‫קוואלן‬
‫שטראמעדיגע ַ‬ ‫ָ‬ ‫סגולות‪ ,‬צו דעם זענען זיי‬
‫און די חכמתכם ובינתכם איז ָאנשטעקעדיג‪.‬‬
‫פון חכמת התורה‪ .‬זיי ווייסן אויף וועלכע עבירה‬
‫ס'שטעלט זיך נישט ָא ּפ ביי אונזערע קרייזן‬
‫ראטעווען און‬ ‫קא ּפיטל וועט ַ‬ ‫דאס קומט‪ ,‬וועלכע ַ‬ ‫ָ‬
‫פארט צום‬‫ָאדער ביי דעם ָאדער יענעם רבי'לע‪ָ .‬‬
‫וויפיל סגולות פון פייגן וועלן זיי געבן ַא פייג‪.‬‬
‫לאנד וואו אויף דער לופט ַאליין שטייט‬‫הייליג ַ‬
‫גאט'ס‬‫וואס ווילטסטו פון ָ‬
‫זאגן‪ָ ,‬‬
‫יא‪ ,‬וועלן זיי ָ‬
‫ָ‬ ‫אוויר ארץ ישראל מחכים‪ ,‬וועט איר שוין זען‬
‫טיק‪-‬טאק‬
‫ַ‬ ‫פאלק‪ ,‬טוויטער און‬ ‫געווינטשן ָ‬ ‫דאס איז‪ .‬דער גאון ר' חיים‬
‫רא בייזער ווירוס ָ‬
‫סא ַ‬
‫ַ‬
‫קליפס?‬
‫פארפלייצט מען אויך מיט שיינע ליצנות ּ‬ ‫ַ‬ ‫נאמען געגעבן "דער‬
‫האט ַא ָ‬
‫קנייבסקי‪ ,‬וועמען מען ָ‬
‫צוגאב‪,‬‬
‫דארט איז עס אין ָ‬ ‫נאר ַאז ָ‬
‫דער חילוק איז ָ‬ ‫פארשטייט מן הסתם‬ ‫וואס ַ‬
‫מיניסטער פון תורה"‪ָ ,‬‬
‫נשטאט‪ .‬אויסער עפעס‬
‫און ביי אונז איז עס ַא ָ‬ ‫באפוילן חדרים און‬
‫האט ַ‬ ‫לאגיע‪ָ ,‬‬
‫ביא ָ‬
‫גארנישט צו ָ‬ ‫ָ‬
‫ראקטישע‬ ‫רעזערווירט אויף תהילים‪ ,‬און די ּפ ַ‬ ‫רעא‪ ,‬הערט מען נישט‬ ‫קא ַ‬ ‫ַא סעקטע אין דרום ָ‬
‫גראבן מיט אותיות פון דעם‬ ‫בא ָ‬ ‫האבן זיי ַ‬‫מיטלען ָ‬ ‫וואס מיינען ַאז זיי מיינט מען‬
‫גאנצע קרייזן ָ‬ ‫פון ַ‬
‫נאך ובכן תעלה לך קדושה‪ ,‬און אין ַא לשון‬ ‫סילוק ָ‬ ‫פארבינדונגען צווישן‬
‫זאגט ַאז ַ‬
‫נישט‪ַ .‬אז ווען מען ָ‬
‫וויאזוי‬
‫פארשטייען‪ַ .‬‬ ‫וואס בערך ַאזויפיל מענטשן ַ‬ ‫ָ‬ ‫לאכן כאילו מען‬
‫זאל מען ַ‬ ‫מענטשן קען הרג'ענען ָ‬
‫נארישקייטן איבער שערן און‬ ‫שרייבן זיי זייערע ַ‬ ‫האט געבעטן אויסצוטן די שיך אין ַא לופטפעלד‪.‬‬ ‫ָ‬
‫שטרימפ? מיט מליצות און גמרא‪-‬לשון ָאדער אין‬ ‫ּ‬ ‫די בעסטע פון אונזערע פירער זענען שטום‬
‫פראסק אין פרצוף?‬ ‫דערלאנגט ַא ַ‬
‫ַ‬ ‫וואס‬
‫ראך ָ‬‫שפ ַ‬‫ַא ּ‬ ‫געפאר‪.‬‬
‫ַ‬ ‫און די ערגסטע שטעלן אונז ַאלע אין‬
‫רטפאונס ווייסן זיי פון‬
‫סמא ָ‬‫ווען זיי ווילן קעמפן ַ‬ ‫וואו זענען די צעטלעך מיט רבי'שע לווייה‬
‫שפ ַאס‪,‬‬
‫וויאזוי צו טרייבן ּ‬
‫קארטונען און ַ‬ ‫פארבן און ַ‬ ‫ַ‬ ‫פארן עולם די סכנות פון‬ ‫וואס ערקלערן ַ‬‫אותיות ָ‬
‫וואשן די‬
‫נאר די ּפשוט'סטע ָאנווייזונגען פון זיך ַ‬ ‫ָ‬ ‫צאמקומען מיט ַאנדערע‪ .‬וואו זענען די ַאלע‬‫זיך ַ‬
‫באזונדער און זיך נישט‬‫הענט‪ ,‬נוצן ַא טישו‪ ,‬בלייבן ַ‬ ‫פארפלייצט אונז‬ ‫וואס מען ַ‬‫גראפישע חכמה'לעך ָ‬‫ַ‬
‫איינזאמלען‪ ,‬איז זיי צו שווער‪.‬‬
‫ַ‬ ‫מפיינען‬
‫קא ּ‬
‫רידי‪-‬א ּפילס און מעטשינג ַ‬
‫ַ‬ ‫טשא‬
‫איבער ַ‬
‫די מנהיגים קענען גוט אונזער עולם‪ .‬זיי זעען‬ ‫פאר און די‬ ‫דא גייט ָ‬‫וואס ָ‬‫זאגן דעם עולם ָ‬‫צו ָ‬
‫ראבלעמען‪ ,‬ווי מען‬ ‫אין שול אונזער היגיענע ּפ ָ‬ ‫פארקלענערן די‬ ‫פארמיידן און ַ‬
‫פשוט'ע מיטלען צו ַ‬
‫ניסט און היסט ַאריין אין דער לופט ָאן ַא חציצה‪,‬‬ ‫ריזיקירונגען ַאז ולא יבא המשחית לבוא אל בתיכם‬
‫ווארפט מען אויף דער‬ ‫פאר'חזיר'טע טישוס ַ‬ ‫ווי ַ‬ ‫מפאלן‬
‫צא ַ‬ ‫לנגוף? ָאן ַא סירענע און חלשות און ַ‬
‫מאנטל צימערן‪,‬‬ ‫ערד‪ ,‬שמוציגע וועש הענגען אין ַ‬ ‫וואס מיינט איזהו‬‫פארשטיין? ָ‬ ‫קענען מיר נישט ַ‬
‫שמוציגע ביה"כ וכדומה‪ .‬איצט ַאז היגיענע איז‬ ‫דאס?‬
‫חכם הרואה את הנולד ַאז נישט ָ‬
‫רוואס שווייגן זיי? זיי ווייסן‬
‫פא ָ‬‫דער הויפט רעטער ַ‬ ‫קליפ פון ַא רבי‬
‫געפארן ַא ּ‬
‫אויף פורים איז ַארום ָ‬
‫רא‬
‫סא ַ‬
‫מאטוכע און ַ‬ ‫סא ַ‬
‫וואקסינען ַ‬‫אויך פון די ַ‬ ‫האנט מיט עטליכע‬ ‫ווי ער געט זיך "להכעיס" די ַ‬
‫האט ָאנגעברענגט‪.‬‬ ‫דאס ָ‬ ‫חורבן און חילול השם ָ‬ ‫וואס‪.‬‬
‫מענטשן צו ווייזן‪ ...‬איך בין ַאליין נישט זיכער ָ‬
‫זיי ווייסן ווי מיר דרייען איבער לופט‪-‬פעלדער‬ ‫דאקטורים‪ ,‬אפשר? ָאדער ווייזן ווי‬ ‫להכעיס די ָ‬
‫און פליגערס איבער ַא מנחה מעריב און מיר‬ ‫געהאלטן ביי עד דלא ידע? וועלן די‬
‫האט ַ‬ ‫ווייט ער ָ‬
‫וועלן נישט ַאזוי לייכט אויפגעבן ַא מנין ָאדער ַא‬ ‫זאגן‪ ,‬ידינו לא שפכו את הדם הזה?‬ ‫הענט קענען ָ‬
‫מקווה ‪ -‬חוץ ַאז רבנים און רבי'ס ַאליין הייסן אונז‬ ‫געכא ּפט ווי ער לויפט‬
‫האט מען ָא ּפ ַ‬ ‫נאך ַא רבי ָ‬
‫ָ‬
‫און לייגן אויך אויף די טירן פון שולן און מקוואות‬ ‫קאפטן און ער שיסט אויס‬ ‫ַארום אין ַא זילבענער ַ‬
‫גארטלעך‪,‬‬ ‫שלעסער און קייטן ברייטער ווי זייערע ַ‬ ‫ַא פענסטער ‪ -‬אין ַא פולער בית המדרש ‪ -‬ווייל‬
‫פאלגן‪ .‬וואו‬‫ווייל ַאנדערש וועט דער עולם נישט ָ‬ ‫נאר ביי דער‬
‫ביי אים איז עס ַא מנהג הקדמונים‪ָ .‬‬
‫געמאכט‬
‫האט ַ‬ ‫וואס ָ‬‫לאנטער ָ‬ ‫סא ַ‬
‫איז דער ר' ישראל ַ‬ ‫נגעזאגט‬
‫האט ָא ָ‬ ‫באוועגונג ווען מען ָ‬ ‫זעלבער ַ‬
‫לאז‬
‫קידוש אויף יום כיפור ביי ַאן ַאנדערע מגיפה? ָ‬ ‫זאלן נישט קומען אין שול‬ ‫עלטערע מענטשן ָ‬
‫דאוונט ביחידות‬ ‫קליפ ווי ער ַ‬
‫ַא רבי ַארויסגעבן ַא ּ‬ ‫איז עס געווען אונטערגעשריבן "הגבאים"‪,‬‬
‫אין‬ ‫זאגן ַאז ער איז נישט געווען‬ ‫און ָ‬ ‫און מיט דעם נוסח און אויסזען פון ַא צעטל פון‬
‫ראטעווען‬
‫מקווה אויף כדי צו ַ‬ ‫פארקויפן ימים נוראים ווייבער‪-‬שול ּפלעצער‪ .‬די‬ ‫ַ‬
‫מענטשן‪.‬‬ ‫ָאנווייזונגען ביי ַאן ַאנדערע חסידות זענען געווען‬
‫דער מענטשליכער‬ ‫"למראה עיניו רבינו שליט"א" ‪ -‬דער זעלבער‬
‫זא זמן‬‫נאטור אין ַא ַ‬
‫ַ‬ ‫טאקירן זיינע‬
‫האלט דרשות ברמה צו ַא ַ‬ ‫וואס ַ‬
‫רבינו ָ‬
‫איז ַאז מענטשן‬ ‫נאר ווען עס רעדט זיך פון לעבן און טויט‬ ‫שונאים‪ָ ,‬‬
‫זארגט‬‫בא ָ‬
‫זענען ַ‬ ‫קען ער נישט ַאליין רעדן צו זיין עדה‪.‬‬
‫פאר‬
‫און הונגעריג ַ‬ ‫מעריקאנער‬
‫ַ‬ ‫דער גרעסטער און שטערקסטער ַא‬
‫נייעס און צו רעדן‬ ‫ניזאציע‪ ,‬התאחדות הרבנים‪,‬‬ ‫רגא ַ‬
‫חסידישער ָא ַ‬
‫און איבערצוקייען‪.‬‬ ‫האט ַארויסגעגעבן ַא מודעה אויף לשון הקודש‬ ‫ָ‬
‫האט ַאלסדינג‬‫מען ָ‬ ‫געשריבן אין ַא נוסח פון ַאן ַאנטי‪-‬ציוניסטישע‬
‫פ ו ן‬ ‫האבן זיי‬
‫פאנט ָ‬ ‫‪72-‬פונקט ָ‬‫ּ‬ ‫רדאמונג‪ .‬די‬
‫פא ַ‬
‫ַ‬
‫הרב אהרן שיף‪ ,‬אבד"ק אנטווערפן‪ ,‬ביי זיין ערשטע ווידעא‪-‬רעקארדירטע רעדע וועגן קאראנא‬
‫די חתונות און אין מקוואות און אין שולן זענען‬ ‫וויאזוי‬
‫מוניקאציע‪-‬מיטלען גע'אסר'ט איז ַ‬ ‫ַ‬ ‫קא‬
‫ָ‬
‫האלטן מיט‬ ‫וואס ַ‬‫געווען הונדערטער מענטשן ָ‬ ‫זאגט מען מענער‬ ‫וויאזוי ָ‬
‫זעטיגט מען די מענטשן? ַ‬
‫ַאלע נייעס‪ ,‬זעען ַאלע טוויטס‪ ,‬קענען זיך דינגען‬ ‫וואס קענען קוים ענגליש זיך צו‬ ‫אין קינדער ָ‬
‫מפ איז דער מושיען של ישראל‪,‬‬ ‫טרא ּ‬
‫רוואס ָ‬ ‫פא ָ‬ ‫ַ‬ ‫אינפארמירט‬
‫ָ‬ ‫וויאזוי‬
‫באזונדער? ַ‬ ‫האלטן ריין און ַ‬‫ַ‬
‫שטאט‪,‬‬
‫גאס און אין ָ‬ ‫נאר ביי זיך אינדערהיים‪ ,‬אין ַ‬ ‫ָ‬ ‫האבן נישט קיין צוטריט צום‬ ‫וואס ָ‬ ‫מען פרויען ָ‬
‫שפעטן פון געזעצן און‬ ‫גייט עס נישט ָאן‪ָ .‬א ּפ ּ‬ ‫ציאלע מידיע? די צעטלעך‬ ‫סא ַ‬‫אינטערנעט ָאדער ָ‬
‫איינגעבאקן‪ַ ,‬אז נישט קיין‬
‫ַ‬ ‫רעגולאציעס איז ַאזוי‬
‫ַ‬ ‫פארשטיין ָאדער זיי זענען טרוקן‬‫קען קיינער נישט ַ‬
‫וואס און ווען‪ַ ,‬אז די רעגירונג הייסט איז ַא‬ ‫חילוק ָ‬ ‫רא‬
‫סא ַ‬
‫ווי ַא פסח‪-‬שני מצה‪ ,‬זיי ערקלערן נישט ַ‬
‫עירפ ָארט איז עס מיט‬ ‫פארקערט‪ .‬אין ַאן ּ‬ ‫מצווה ַ‬ ‫וואס‬
‫דאס איז‪ ,‬זיי דערציילן נישט ָ‬ ‫סארט ווירוס ָ‬ ‫ָ‬
‫קארס איז עס טיקעטס‪,‬‬ ‫פארזיכערונג און זיצן‪ ,‬מיט ַ‬ ‫ַ‬ ‫פארקויפן‬‫פאר אויף דער וועלט און די פירער ַ‬ ‫גייט ָ‬
‫האנדלט זיך מיט ַאן ָאנשטעקונג‬ ‫דא ווען עס ַ‬ ‫און ָ‬ ‫גארנישט‪ .‬איז לויפט דער עולם זויפן חלומות‬ ‫ָ‬
‫וויריולאנט און מער טויטליך איז‬ ‫ַ‬ ‫וואס איז מער‬ ‫ָ‬ ‫פאר'סמ'טע‬ ‫פון מקובלים ַאז משיח איז ָאט ָאט‪ַ ,‬‬
‫נישט קיין שום חילוק‪ .‬מנהג אבותינו בידינו און‬ ‫קליפס ווי מען‬
‫ּ‬ ‫ס'האט מיט די גויים‪,‬‬
‫דרשות ַאז ָ‬
‫מיר געבן זיך שוין ַאן עצה‪ .‬חוץ ווען מיר געבן זיך‬ ‫שדים‪-‬טאנץ אויף חתונות‪ ,‬און בילדער‬
‫ַ‬ ‫טאנצט ַא‬
‫ַ‬
‫לאמיר‬ ‫דא תהילים‪ָ .‬‬‫דעמאלט איז ָ‬ ‫נישט ַאן עצה און ָ‬ ‫הארעווען אין ָאנגעפילטע ישיבות ווייל‬ ‫ווי בחורים ָ‬
‫קא ּפיטל קי"ט‬ ‫האפן ַאז ס'וועט נישט זיין ַ‬ ‫נאר ָ‬ ‫ָ‬ ‫באקומען ַא ברכה‪ .‬דער‬ ‫האבן ַ‬‫זייערע ראשי ישיבות ָ‬
‫וואלטן‬ ‫מיט אותיות נשמ"ה‪ .‬די זעלבע מענטשן ָ‬ ‫מעסעדזש דערפון איז ַאז על דעת המקום ועל‬
‫דאס‬‫לערא אוודאי געטרונקן ָ‬ ‫כא ַ‬ ‫אין דעם זמן פון ָ‬ ‫דארף "דער עולם" עס‬ ‫דעת הקהל ועל דעת תורה ַ‬
‫וואסער מיט ַא סגולה ַאז אין דער זכות פון שהכל‬ ‫ַ‬ ‫זאלן זיך‬
‫דאקטורים ָ‬ ‫נישט ערנסט ָאננעמען‪ ,‬און די ָ‬
‫האבן‬‫און אמן וועט מען ניצול ווערן‪ָ .‬אדער ווען מיר ָ‬ ‫פאקטן‬‫נאר די ַ‬‫דאס איז נישט ַא גוזמא ָ‬ ‫הענגען‪ָ .‬‬
‫געמאכט‬
‫ַ‬ ‫האבן זיי‬
‫מוזלען‪-‬אויסבראך ָ‬
‫ָ‬ ‫געהאט ַא‬ ‫ַ‬ ‫גאס וואו‬ ‫וואס איר קענט זען אויפן היימישער ַ‬ ‫ָ‬
‫יאמערן‬ ‫דערנאך ָ‬
‫ָ‬ ‫מוזלען‪-‬פ ַארטיס‪ .‬קומט נישט‬‫ּ‬ ‫איבערשפרינגען‬
‫ּ‬ ‫זיי מיינען ַאז דער מלאך וועט‬
‫געראטן ַאז‬
‫האט אייך ָ‬ ‫עלה מוות בחלוננו ַאז מען ָ‬ ‫היימישע הייזער‪.‬‬
‫רמאכן די טירן און פענסטערס און‬ ‫פא ַ‬ ‫זאלט ַ‬ ‫איר ָ‬ ‫באשולדיגן די‬
‫נאר ַ‬‫מיר קענען ָאבער נישט ָ‬
‫נאר איר זענט קליגער‪.‬‬ ‫באזונדערן‪ָ ,‬‬ ‫זיך ַ‬ ‫פירער און מיר ַאליין זענען אויך נישט פטור‪ .‬ביי‬
‫אידן‪ַ .‬אז ביי די מצריים שטייט לא תתעב מצרי און‬ ‫ברם זכור אותו האיש לטוב והרב אהרן שיף‬
‫האבן היינטיגע‬
‫וואס ָ‬
‫מעשה ידי טובעים בים‪ ,‬איז ָ‬ ‫שמו‪ .‬איין קול אין דער וויסטעניש‪ ,‬איין איינציג‬
‫איטאליענער אונז ַאזוי שלעכטס‬
‫ַ‬ ‫כינעזער און‬ ‫שטארק‪-‬חרדישע און‬ ‫ַ‬ ‫גאנצער‬ ‫קול אין דער ַ‬
‫געטון?‬ ‫וואס ווי ַא גיבור איש מלחמות‬ ‫חסידישע וועלט ָ‬
‫געזשאלעוועט אויף זיין כבוד און ער‬ ‫ַ‬ ‫האט נישט‬‫ָ‬
‫רוואס חסידים‬‫פא ָ‬‫מאל געפרעגט ַ‬ ‫האב ַא ָ‬‫איך ָ‬
‫דיא‬
‫ווידעא‪ָ ,‬‬
‫ָ‬ ‫כא ּפן אויף ַא‬
‫געלאזט ָא ּפ ַ‬‫ָ‬ ‫האט זיך‬‫ָ‬
‫האב‬ ‫מפ און איך ָ‬
‫טרא ּ‬
‫האבן זיך ָאנגעקלעבט אין ָ‬ ‫ָ‬
‫וואס שומר נפשו ירחק מהם‪ ,‬מיט‬ ‫טמא'נע כלי ָ‬
‫שפיגלען זיך אין אים ָא ּפ‪,‬‬
‫געענטפערט ַאז מיר ּ‬
‫נאר עניני פיקוח נפש‪.‬‬ ‫דברים נישט בלויז של טעם ָ‬
‫פארשטיי איך שוין בעסער‪ .‬אויך ער‬ ‫און איצט ַ‬
‫האט נישט גערעדט צווישן מנחה און מעריב‬ ‫ער ָ‬
‫פארשטייט נישט מה קול רעש‪ ,‬אויך ער איז‬ ‫ַ‬
‫גאנצער‬‫נאר אויך צו דער ַ‬ ‫האלבער מנין ָ‬ ‫פאר ַא ַ‬‫ַ‬
‫נאר אינטערעסירט צי אויסלענדער זענען נישט‬ ‫ָ‬
‫דארט זענען‬ ‫טסא ּפ און יו‪-‬טוב‪ָ .‬‬ ‫ווא ַ‬ ‫וועלט דורך ַ‬
‫שולדיג‪ ,‬אויך ער קען זיך נישט צוגעוואוינען ַאז‬
‫די מענער און פרויען‪ ,‬בחורים און מיידלעך‪ .‬נישט‬
‫נטראלירן‪,‬‬
‫קא ָ‬ ‫וואס מען קען נישט ָ‬
‫זאכן ָ‬‫דא ַ‬‫ס'זענען ָ‬
‫אין חדרים און ישיבות וואו דער חינוך איז ַאזוי‬
‫מאכט און נישט געלט און נישט צדיקים‪,‬‬ ‫נישט ַ‬
‫זאל מען זיי‬
‫טאמער ָ‬ ‫רדארבן ַאז מען ציטערט ַאז ָ‬ ‫פא ָ‬‫ַ‬
‫און ס'קענען זיין מצבים ווען ַאן אנדרלמוסיא‬
‫קעמפ‬
‫ּ‬ ‫רויסלאזן ווען ס'איז נישט פסח און נישט‬ ‫ָ‬ ‫ַא‬
‫ס'מאכט נישט‬‫קומט צו גיין און יעדער איז גלייך‪ַ .‬‬
‫פאר דער‬ ‫וועלן זיי ווייזן ווי ציוויליזירט זיי זענען ַ‬
‫אויסנאם צווישן רייך און ָארעם‪ ,‬ווייס ָאדער‬
‫ַ‬ ‫קיין‬
‫וועלט‪ .‬וירד אהרן מן ההר אל העם‪ ,‬ער איז געקומען‬
‫שווארץ ָאדער געל‪ .‬מען זעט נישט דעם מזיק און‬ ‫ַ‬
‫פאלק געפונט זיך‪ ,‬נישט אין‬ ‫דאס ָ‬ ‫דארט וואו ָ‬ ‫רעדן ָ‬
‫דארף געטרויען‬ ‫מען הערט עס נישט‪ ,‬און מען ַ‬
‫נאר אין פשוט'ער אידיש מיט‬ ‫רבנישע טערמינען ָ‬
‫וואס זענען מקיים נפש‬ ‫וויסנשאפט ָ‬
‫ַ‬ ‫די מיט‬
‫ראקטישע ווערטער און אויך ַאביסל חיזוק‪ .‬ער‬ ‫ּפ ַ‬
‫נאר‬‫גאנץ לעבן‪ .‬נישט מיט תהילים‪ָ ,‬‬ ‫אחת זייער ַ‬
‫לאנטער ווען ער‬ ‫סא ַ‬
‫איז דער היינטיגער ר' ישראל ַ‬
‫שאפן‬ ‫בא ַ‬
‫האלטן מענטשן געזונט און מיט ַ‬ ‫מיט ַ‬
‫פאר זיין געמיינדע ַאז ער גייט נישט‬ ‫האט געשריבן ַ‬ ‫ָ‬
‫דאס איז אונז צופיל‪.‬‬
‫מעדיצינען‪ .‬און ָ‬
‫אין שול שבת‪.‬‬
‫דאס איז ַא קייט‬ ‫לאזט אייך נישט איינרעדן ַאז ָ‬
‫ָ‬
‫ער איז ָאבער קוים איינער‪ַ ,‬א יחיד‪ .‬אונזער גלות‬
‫פארזיכערט ווי ַא צווייטן‬ ‫בארג סיני‪ .‬איך בין ַ‬
‫ביז ַ‬
‫יאר זייט אונזער‬‫דאס ַאז שוין פינף און זיבעציג ָ‬‫איז ָ‬
‫ַאז כי לא תשכח מפי זרעו און איך גלייב אויך ַאז‬
‫גרעסטער חורבן בליט תורה און אידישקייט‪ ,‬נישט‬
‫דערפאר וועט דער‬
‫ַ‬ ‫די תורה איז ַא סם חיים און‬
‫צוגעהאלפן פון‬
‫ָ‬ ‫שטארק‬
‫נאר ַ‬ ‫נאר אומגעשטערט ָ‬ ‫ָ‬
‫האט נישט‬ ‫קראכן‪ .‬עס ָ‬ ‫קראכן און וועט ַ‬‫סיסטעם ַ‬
‫אידישע און גוי'אישע רעגירונגען איבער דער‬
‫פאר ַא קיום‪.‬‬
‫קיין שום זכות ַ‬
‫קלימאט פון חדרים‪ ,‬ישיבות‬
‫ַ‬ ‫זא‬
‫וועלט‪ .‬און אין ַא ַ‬
‫האלטן‬‫זאלן זיך ַ‬‫פאר אונז ַאלע מיר ָ‬ ‫דאוונט ַ‬
‫ַ‬ ‫און כוללים ָאן ַא שיעור‪ַ ,‬אן ָאנשיקעניש מיט‬
‫זאלן אויסגעהיילט ווערן און‬ ‫שלאפע ָ‬
‫געזונט‪ ,‬די ַ‬ ‫וואס‬
‫ראדוצירט דורות ָ‬ ‫האבן מיר ּפ ָ‬
‫דאך מיר ָ‬ ‫גדולים‪ָ ,‬‬
‫האט אינזינען ַאנדערע אויך‪ .‬נישט ָאנצושטעקן‬ ‫ָ‬ ‫וואס מען רעדט צו זיי‪ .‬נישט‬ ‫פארשטייען נישט ָ‬ ‫ַ‬
‫וואס‬
‫קראנקע ָ‬‫ַאנדערע און צו העלפן ַאלטע און ַ‬ ‫וואס מען‬‫לאגישע טערמינען ָ‬ ‫ביא ָ‬
‫מפליצירטע ָ‬ ‫קא ּ‬
‫ָ‬
‫האלט‬‫איינגעשפ ַארט אין דער היים‪ַ .‬אז איר ַ‬
‫ּ‬ ‫זענען‬ ‫נאר פשוט'ע ווערטער‪ .‬אין ַא‬ ‫לערנט נישט אויס‪ָ ,‬‬
‫אייך קליגער ווי ַאלע מומחים זענען אייערע‬ ‫וואס מען רעדט פון לעבן און טויט און אונזער‬ ‫מצב ָ‬
‫באבעס און זיידעס‪ ,‬פעטעס און מומעס‬ ‫עלטערן‪ַ ,‬‬ ‫יא ליזענסק‪ ,‬נישט ליזענסק‪ .‬אין ַא צייט‬ ‫דאגה איז ָ‬
‫לאכט וויפיל איר ווילט‪ ,‬און ַאז‬‫נישט שולדיג‪ַ .‬‬ ‫אינגאנצן בשלום ושלווה‬‫ַ‬ ‫וואס מיר לעבן כמעט‬ ‫ָ‬
‫פאלגט‬‫נאר ָ‬‫האט ַא גוטס שיקט עס ַאריין‪ָ ,‬‬ ‫איר ָ‬ ‫טאקעס פון די‬ ‫טראץ די ַא ַ‬
‫מיט אונזערע שכנים‪ָ ,‬‬
‫זאגט אייך‪ .‬זייט נישט מסירת נפש‬ ‫וואס מען ָ‬
‫אויך ָ‬ ‫קליפס ַאז די ווירוס‬
‫ּ‬ ‫פארן ַארום‬‫יארן‪ָ ,‬‬‫לעצטע ָ‬
‫האט אייך קיינער נישט געבעטן‪,‬‬ ‫מענטשן וואו עס ָ‬ ‫דאך‬
‫דאס טפשות דערפון איז ָ‬ ‫פאר די גויים‪ָ .‬‬‫איז ַ‬
‫און זיכער נישט אויפן חשבון פון אייער און אייערע‬ ‫באציל איז‬ ‫וואס מיינען זיי ַאז ַא ַ‬‫ָא ּפגערערט ‪ָ -‬‬
‫באליבטע‪ .‬און אויף אונזערע פירער‬ ‫נאנטע און ַ‬ ‫ָ‬ ‫דאס רשעות‬ ‫נאר ָ‬‫בודק צי מען איז גע'מל'עט? ‪ָ -‬‬
‫דאוונט‪ :‬לא ירעו ולא ישחיתו בכל הר קדשי און‬ ‫ַ‬ ‫שטארבן אין די טויזנטער‬
‫דערפון‪ַ .‬אז ווען מענטשן ַ‬
‫זאל שוין זיין כי מלאה הארץ דעה את ה'‪.‬‬ ‫ָ‬ ‫פאר גויים ָאדער‬
‫האט מען בלויז אינזינען צי ס'איז ַ‬ ‫ָ‬
‫מאיר האלענדער‬
‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪35 /‬‬ ‫‪ / 34‬ניסן‪-‬אייר תש"פ |‬

‫אין די לעצטע וואָ כן איז די וועלט פון אידיש‪-‬ליבהאָ בער אויף מיט די נייעס‬
‫אַ ז דאָ ס ערשטע בוך פון דער וועלט‪-‬באַ רימטער סעריע "הערי ּפאָ טער" איז‬
‫איבערגעזעצט געוואָ רן אויף אידיש‪ .‬דער איבערזעצער איז אהרן‪-‬אברהם‬
‫"אַ רעלע" ווישוואַ נאַ ט‪ ,‬אַ ‪- 29‬יעריגער פרומער יונגערמאַ ן פון וואַ שינגטאָ ן‪-‬‬
‫הייטס‪.‬‬
‫"הערי ּפאָ טער" איז אַ סעריע פון זיבן פיקציע ביכער‪ ,‬געשריבן דורך‬
‫דער בריטישער שרייבערין דזשעי‪-‬קעי ראָ ולינג‪ .‬דאָ ס ערשטע בוך פון דער‬
‫סעריע איז ערשינען מיט ‪ 23‬יאָ ר צוריק‪ ,‬אין יאר תשנ"ז‪ .‬דאָ ס לעצטע בוך פון‬
‫דער סעריע איז ערשינען אין יאָ ר תשס"ז‪ .‬אין לויף פון די יאָ רן זענען שוין‬
‫פאַ רקויפט געוואָ רן איבער ‪ 500‬מיליאָ ן קאָ ּפיעס פון הערי ּפאָ טער ביכער –‬
‫די מערסט‪-‬פאַ רקויפטע בוך‪-‬סעריע אין היסטאָ ריע – און די סעריע איז שוין‬
‫שפראַ כן‪ ,‬אַ ריינגערעכנט עברית‪ .‬אויך‬‫ּ‬ ‫איבערגעטייטשט געוואָ רן אין אַ כציג‬
‫זענען געמאַ כט געוואָ רן אַ כט גאָ ר סוקסעספולע פילמען פון דער סעריע‪.‬‬
‫ווען מיר האָ בן געהערט וועגן אַ רעלע ווישוואַ נאַ ט‪ ,‬אַ יונגערמאַ ן וועלכער‬
‫האָ ט אַ וועקגעגעבן נאָ נט צו דריי יאָ ר איבערצוזעצן דעם ערשטן בוך פון דער‬
‫סעריע‪ ,‬האָ בן מיר תיכף געזוכט צו כאַ ּפן מיט‬
‫אים אַ שמועס איבער‬
‫זיין אַ רבעט‪ .‬אין לויף‬
‫פון דעם אינטערוויו‬
‫האָ בן מיר געזען אַ ז‬
‫אַ רעלע איז נישט נאָ ר‬
‫אַ אידיש‪-‬ליבהאָ בער‪,‬‬
‫און אַ טאַ לאַ נטפולער‬
‫און‬ ‫שרייבער‬
‫איבערזעצער‪ ,‬נאָ ר‬
‫אויך אַ וואַ רימער‬
‫איד‪ ,‬אַ בן‪-‬תורה‪,‬‬
‫וועלכער קרעדיטירט‬
‫שפראך‬ ‫ּ‬ ‫די אידישע‬
‫און זיין באַ בענ'ס‬
‫געטריישאַ פט פאַ ר‬
‫פאַ ר‬ ‫אידישקייט‬
‫אירע פרומע אידישע‬
‫דורות‪.‬‬
‫אַ גוטן טאָ ג‪ ,‬אַ רעלע‪ .‬צו ערשט‪,‬‬
‫דערציילט אַ ביסל איבער אייער‬
‫היסטאָ ריע‪.‬‬
‫שינגטאן‪-‬הייטס‪ ,‬און איך‬
‫ָ‬ ‫ווא‬
‫איך וואוין אין ַ‬
‫לאגיע‪ .‬פונעם‬ ‫טעכנא ָ‬
‫ָ‬ ‫ַארבעט אין פעלד פון‬
‫דאס‬‫פארדין איך נישט‪ָ ,‬‬ ‫שרייבן און איבערזעצן ַ‬
‫"האבי") און ַא צייט‪-‬‬
‫(א ָ‬ ‫ליידנשאפט ַ‬
‫ַ‬ ‫איז בלויז ַא‬
‫מאדערן‪-‬‬‫אויפגעוואקסן בין איך אין ַא ָ‬
‫ַ‬ ‫פארטרייב‪.‬‬
‫ַ‬
‫דאקסישער קהילה אין טינעק‪ ,‬ניו‪-‬דזשערזי‪,‬‬ ‫רטא ָ‬
‫ָא ָ‬
‫מיט צוויי שוועסטער‪ ,‬איינע ַא אינגערע‪ ,‬איינע ַאן‬
‫האבן מיר נישט גערעדט‬ ‫עלטערע‪ .‬אין דער היים ָ‬
‫שטאמט פון‬‫ַ‬ ‫וואס ער‬
‫טאטן‪ָ ,‬‬‫קיין ענגליש; מיטן ַ‬
‫טאמיל‪ַ ,‬אן‬ ‫האבן מיר גערעדט אויף ַ‬ ‫אינדיע‪ָ ,‬‬
‫מאמען ‪ -‬אויף‬ ‫ראך‪ ,‬און מיט דער ַ‬ ‫שפ ַ‬
‫אינדישע ּ‬
‫מאמע‪-‬לשון‪.‬‬ ‫ַ‬
‫וואָ ספאַ ראַ אידישקייט‪-‬חינוך‬

‫הגאון רבי אהרן ליכטנשטיין ז"ל‬ ‫האָ ט איר באַ קומען?‬
‫דאקסישע‬ ‫רטא ָ‬
‫יארן אין ָא ָ‬
‫כ'האב געלערנט ַאלע ָ‬
‫ָ‬
‫שטאם מיר זייער‬ ‫איז דער אינדישער ָא ּפ ַ‬ ‫האבן געלערנט גמרא‪ ,‬הלכה‪,‬‬ ‫ישיבות‪ ,‬וואו מיר ָ‬
‫האב איך געלערנט אין ישיבת‬ ‫יאר ָ‬‫אא"וו‪ .‬איין ָ‬
‫תנ"ך ַ‬
‫הארצן‪ ,‬ס'איז ַאן עיקר‪-‬טייל פון מיין‬ ‫נאנט צום ַ‬ ‫ָ‬
‫"הר עציון" אין ישראל‪ ,‬אונטער דעם ראש‪-‬ישיבה‪,‬‬
‫האב איך ָאפט‬ ‫אידענטיטעט‪ָ .‬אבער אין שולע ָ‬
‫הגאון רבי אהרן ליכטנשטיין זצ"ל‪.‬‬
‫האבן נישט‬‫געליטן דערפון‪ .‬די ַאנדערע קינדער ָ‬
‫זא געמיש פון ַא‬‫וואס מ'עסט ַא ַ‬
‫רשטאנען מיט ָ‬‫ַ‬ ‫פא‬
‫ַ‬ ‫איך וואוין היינט אין ַא קהילה וואו מ'לערנט ַא‬
‫וואס איז "נישט ַאהין און נישט ַאהער‪",‬‬ ‫מענטש ָ‬ ‫באזונדער‬
‫פאר מיר איז ַ‬ ‫סך גמרא און הלכה‪ ,‬און ַ‬
‫דאזיגע‬‫געמאכט פון מיר‪ .‬די ָ‬
‫ַ‬ ‫מ'האט חוזק‬
‫ָ‬ ‫און‬ ‫וואך‪.‬‬
‫באליבט צו לערנען די פרשה יעדע ָ‬ ‫ַ‬
‫יארן‬
‫נאך פון די אינגסטע ָ‬ ‫האט ָ‬ ‫איבערלעבונג ָ‬
‫איינגעפלאנצט אין מיר ַא טיף געפיל‪ַ ,‬אז אחדות‬
‫ַ‬
‫פון אידן און פון מענטשהייט בכלל איז איינער פון‬ ‫וואָ ס מיינט פאַ ר אייך אייער‬
‫זאכן אויף דער וועלט‪ .‬און נישט‬‫די וויכטיגסטע ַ‬ ‫אינדיאַ נישן אָ ּפשטאַ ם?‬
‫וואס ַאלע זענען די זעלבע‪:‬‬‫זא אחדות ָ‬
‫ַא ַ‬ ‫ַאלס קינד פלעגן מיר עסן יעדן שבת כמעט‬
‫די ַאנדערשקייטן צווישן מענטשן‬ ‫מאמע‬‫אויסשליסליך דרום‪-‬אינדישע מאכלים (מיין ַ‬
‫און פעלקער שטעלן מיט‬ ‫האט זיך זייער גוט אויסגעלערנט די אינדישע קיך)‪,‬‬ ‫ָ‬
‫פאר ַא‬‫זיך דווקא ָ‬ ‫טאטן אויף‬
‫געזאגט רעד איך מיט מיין ַ‬ ‫ָ‬ ‫און ווי‬
‫געלעגנהייט‬ ‫האב איך ַאן אינדישע‬
‫פארשטייט זיך ָ‬ ‫טאמיל‪ .‬און ַ‬ ‫ַ‬
‫באבע און פעטערס און מומעס און צענדליגער‬ ‫ָ‬
‫וואס געפינען זיך היינט צו‬
‫שוועסטער‪-‬קינדער ָ‬
‫נאר אין אינדיע‬‫טאג בארבע כנפות הארץ‪ ,‬נישט ָ‬ ‫ָ‬
‫נאדע‪,‬‬
‫קא ַ‬
‫סינגא ּפ ָאר‪ַ ,‬אמעריקע‪ַ ,‬‬
‫ַ‬ ‫נאר אויך אין‬ ‫ָ‬
‫עמיראטן‪,‬‬
‫ַ‬ ‫ראבישע‬
‫פאראייניגטע ַא ַ‬ ‫די ַ‬
‫יא ּפ ַאן‪ ,‬און ַאנדערע לענדער‪.‬‬‫ַ‬

‫און אידישקייט‬
‫הרב משה ראזענבערג‬
‫רב קהל עץ חיים ‪ -‬קיו‪-‬גארדנס הילס‪ ,‬ניו יארק‬
‫מלמד בישיבת סער ‪ -‬ריווערדעיל‪ ,‬ניו יארק‬
‫ערך אין אידישקייט‪ .‬אנשטאט‬ ‫איך בין א מלמד פאר‬

‫נעמען חומר פון דער וועלט‬ ‫תינוקות של בית רבן און איך‬
‫פון בעלי‪-‬עגלה און רייזנדע‬ ‫זוך יעדן מיטל וואס איך קען‬
‫מגידים‪ ,‬נעם איך פון דעם‬ ‫טרעפן צו העלפן מיינע יונגע‬
‫גווארץ‪-‬שולע פון כישוף‪-‬‬ ‫'הא ָ‬
‫ָ‬ ‫תלמידים שפירן א התקשרות‬
‫מאכעריי און צויבעריי'‪.‬‬ ‫צו די דרכי התורה והמצוות‪.‬‬
‫כישוף? צויבעריי? די‬ ‫מיט דעם בין איך נישט‬
‫פראגע וואס איך ווער אפט געפרעגט איז וויאזוי‬ ‫אנדערש פון יעדן מלמד פון‬
‫איך קען אנפילן די קעפ פון מיינע תלמידים מיט‬ ‫אלע דורות‪ ,‬וועלכער האט געזוכט א מעשה אדער‬
‫לחשים און צויבעריי‪ ,‬וואס אויבנאויף קוקט עס‬ ‫א משל דורך וועלכן אויסצודרוקן אן אמת אדער אן‬
‫קאמפלימענטן איז א וויכטיגע זאך‪ .‬איך האב געהערט‬
‫נאכזאגן אז איינער האט אמאל דערציילט פאר'ן פאפא‬
‫רב‪ ,‬הגה"ק בעל ויחי יוסף זי"ע‪ ,‬אז מרן רביה"ק בעל‬
‫דברי יואל זי"ע האט איין וואך נאך שלש סעודות זיך‬
‫אלס א יוגנטליכער און ישיבה‪-‬בחור‪ ,‬בין איך‬
‫נאכגעפרעגט וויאזוי דער ציבור האט אויפגענומען‬
‫צומאל געגאנגען פאר שבת און יום צו מיינע‬
‫די תורה‪ ,‬און דער פאפא רב האט זייער הנאה געהאט‬
‫קרובים אין ברוקלין‪ .‬דאס איז וויאזוי איך בין‬
‫אנגעקומען צום באבובער רב'ס טיש‪ ...‬דער‬ ‫דאס צו הערן‪ ,‬זיך אויסדרוקנדיג‪" :‬מענטשן ווייסן נישט‪,‬‬
‫באבובער רב האט געשטראלט שמחה אין‬ ‫אפילו אן אדם גדול דארף אויך אמאל חיזוק‪".‬‬
‫דינען דעם אויבערשטן‪ .‬זיין ערנסטקייט און‬ ‫אחים ב'‪" ,‬אוצר" אין "דער בלאט"‪ ,‬חקת תשע"ט‬ ‫‪‬‬
‫אמת'דיגקייט האט אריינגעצויגן מענטשן‪.‬‬
‫דער באבובער רב האט דיר געמאכט שפירן אז‬
‫ער איז פרייליך אז דו ביסט מיט אים‪ ...‬דאס‬
‫אז די חסידים זענען געווען פריינטליך‪ ,‬האבן‬
‫גערעדט ענגליש‪ ,‬און זענען נישט אלע געווען‬
‫אנגעטון אייניג (אזוי איז עס געווען דעמאלט)‪,‬‬
‫האט מיר געמאכט באקוועם דארטן‪ .‬אויך‪ ,‬דער‬
‫באבובער רב איז געווען דער ערשטער אדמו"ר‬
‫אריינצוברענגען פלאסטישע גאפלעך און‬
‫טעלערס פאר שיריים‪.‬‬
‫‪ ...‬א באבובער תלמיד חכם האט מיר געזאגט אז‬
‫ער איז קיינמאל נישט געווען אינגאנצן זיכער‬
‫אויב זיין טאטע‪ ,‬נאכ'ן איבערלעבן די טראומא‬
‫פונעם האלאקאסט‪ ,‬האט באמת געגלייבט‬
‫אינעם אויבערשטן‪ .‬אבער זיין טאטע האט‬
‫זיכער געגלייבט אינעם רב‪ ,‬וועלכער האט אים‬
‫איבערצייגט צו ווערן צוריק פרום‪.‬‬
‫"ענין" מאגאזין אין "המודיע"‪ ,‬שמואל לאנדעסמאן‪ ,‬יולי ‪2019 ,31‬‬

‫‪‬‬
‫‪ ‬ר' ברוך יהודה לעבאוויטש איז א חסידישער‬

‫ארטיסט אין ירושלים‪ .‬איינער פון זיינע ערשטע‬
‫פאטרעטן איז פון דעם פאפער רב ז"ל‪.‬‬
‫‪ ‬נאכדעם וואס דער ‪ - 10‬יעריגער‬

‫אברהמי פרייליך האט פארגעשטעלט א‬
‫חזנות‪-‬שטיקל ביי א דינער פאר מוסדות‬
‫באבוב אין לאנדאן‪ ,‬תשמ"א‪ ,‬האט האדמו"ר‬
‫רבי שלמה מבאבוב ז"ל אפלאדירט מיט די‬
‫הענט‪ ,‬און געהאלזט דעם יונגען שטערן‬
‫חסידים‬
‫אלס אטראקציע‬
‫אינטערוויו מיט וויליאמסבורגער‬
‫"טור גייד" פריידא וויזעל‬
‫מנחם מענדל פאלאטשעק‬
‫הילל בן שחר‬
‫ר' שמואל‪ ,‬באקאנט א טויזנט יאר שפעטער‬ ‫רואן‪ ,‬פראנקרייך‪ ,‬שנת ‪1150‬‬
‫אלס רשב"ם‪ ,‬שטייט פארנט פונעם זילבערנעם‬
‫שפיגעלע און ראזירט זיך די באקן‪.‬‬
‫‪ -‬שמואל!‬
‫‪ -‬הערסט שמואל'יק‪ ,‬כ'האב טאקע לאנג‬
‫געקלערט אז דו זאלסט זיך איבערלאזן א וואנצע‬ ‫שטיל‪.‬‬
‫– עפעס קאליר צוגעבן צו דיין הויט און ביין‪.‬‬ ‫‪ -‬שמואל!‬
‫אומזינסט האט דער אלמעכטיגער גאט געגעבן‬ ‫שטיל‪.‬‬
‫האר?‬
‫‪ -‬אוי! היטלער'ס שוואנץ! מיין שמואל'יק איז‬
‫אבער ר' שמואל הערט נישט‪ .‬ער יאגט זיך צום‬ ‫טויב ווי א טערק‪ .‬א טערקלטויב‪...‬‬
‫ערשטן שיעור פון זמן‪.‬‬
‫‪ -‬ושתי איז די אידענע מיט'ן שוואנץ‪ ,‬שרייט ר'‬
‫‪ -‬הער נאר? גיב זיי מוחל דעם נייעם סוט מיינער‪.‬‬ ‫שמואל פון בית הכבוד‪ ,‬היטלער איז דער יונג‬
‫‪ -‬גרויער‪ ,‬אדער גרינער?‬ ‫מיט'ן וואנץ!‬
‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪101 /‬‬

‫הרב עקיבא אפרים הכהן טויבערמאנן‬
‫אלס אידן זענען מיר שטאלץ צו זיין פון דעם‬ ‫ס'איז יום‪-‬טוב אויף דער וועלט‪ .‬מיר קומען‬
‫עם נבחר‪ ,‬און מיר גלייבן אז דער אויבערשטער‬ ‫זיך צוזאמען אין ביהמ"ד‪ ,‬און מ'ברימט אונטער‬
‫האט אונז אויסגעקליבן צו זיין א פאלק וואס‬ ‫א יום‪-‬טוב'דיגן נוסח‪,‬‬
‫איז ספעציעל‪ .‬ספעציעל הייליג‪ ,‬און ספעציעל‬ ‫ַא ָּתה ְב ַח ְר ָּתנ ּו ִמ ּכָל ָה ַע ִּמים‪ָ ,‬א ַה ְב ָּת או ָֹתנ ּו‬
‫באליבט‪.‬‬ ‫ית ּבָנוּ‪ ,‬וְרו ַֹמ ְמ ָּתנ ּו ִמ ּכָל ַה ְּלׁשוֹנוֹת‪ ,‬ו ְִק ַּד ְׁש ָּתנ ּו‬
‫ָצ ָ‬
‫ְור ִ‬
‫ֹש ַא ָּתה לַה' ֱאל ֶֹקי ָך ְּב ָך ָּב ַחר ה'‬
‫ִּכי ַעם ָקדוׁ‬ ‫ְש ְמ ָך‬‫ַב ָּתנ ּו ַמ ְל ּכֵנ ּו ַלעֲבו ָֹד ֶתךָ‪ ,‬ו ִׁ‬ ‫ְּב ִמ ְצו ֶֹתיךָ‪ ,‬ו ְֵקר ְ‬
‫ֲשר‬
‫ׁ‬
‫ֱאל ֶֹקי ָך ִל ְהיוֹת לוֹ ְל ַעם ְסֻג ָּלה ִמ ּכֹל ָה ַע ִּמים א ֶ‬ ‫ָאת‪:‬‬
‫דוש ָעלֵינ ּו ָקר ָ‬ ‫ַה ּגָדוֹל ו ְַה ָּק ׁ‬
‫ֲד ָמה‪.‬‬
‫ַעל ְּפנֵי ָהא ָ‬ ‫אה‪ ,‬די ליכטיגקייט פון א יום‪-‬טוב‪ ,‬און די‬
‫וואס באדייט דאס זיין פון דעם עם הנבחר?‬ ‫פרייד צו זיין פון דעם עם הנבחר וואס פייערט‬
‫וויאזוי קענען מיר מחנך זיין אונזערע קינדער צו‬ ‫אזא הייליגן און לעכטיגן זמן! די ווערטער פון‬
‫שעצן אונזער אמונה אז מיר זענען דערהויבן און‬ ‫"אתה בחרתנו" זאגן זיך פון זיך אליין ביים‬
‫הייליג "מכל העמים"?‬ ‫דאווענען‪.‬‬
‫‪ / 106‬ניסן‪-‬אייר תש"פ |‬
‫מיכאל זיכערמאן‬
‫ארויס פון‬
‫לב טהור'ס‬
‫נעגל‬
‫ישראל מאיר שילדערט אויסשליסליך צום‬
‫"וועקער" די העראאישע געשיכטע פון זיין‬
‫אנטלויף פון דער סעקטע אין גואטאמאלא‬
‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪125 /‬‬ ‫‪ / 124‬ניסן‪-‬אייר תש"פ |‬

‫פון‪ :‬מיימון‬
‫אין‪ 1‬א פריערדיגן קאפיטל (וועקער ‪ )15‬האבן מיר זיך באקענט מיט די חכמי ספרד אין די‬
‫צייטן וואס די מוסולמענער האבן דארט געהערשט‪ ,‬ווען די אידן זענען געקומען אין בארירונג מיט‬
‫זייערע חכמות און שירים און האבן אדאפטירט פילע טיילן דערפון וועלכע זענען געווארן א חלק‬
‫פון דעם אידישן פאלקלאר‪ .‬יעצט וועלן מיר באטראכטן אביסל א ווייניגער באקאנטע תקופה‪ ,‬אין‬
‫די שפעטערדיגע יארן ווען שפאניע איז געווען אין קריסטליכע הענט‪ ,‬אין די לעצטע ‪ 200‬יאר פארן‬
‫גירוש שפאניע‪( ‬בערך ה"א‪-‬ה'רנ"ב)‪.‬‬
‫אינמיטן די יארן פון תקופת הראשונים איז אנטשטאנען א פאליטישע ענדערונג אין שפאניע‪:‬‬
‫די קריסטליכע קעניגן פון די פארשידענע מלוכות אין שפאניע‪ 2‬האבן זיך פאראייניגט און‬
‫אנגעהויבן צוריק איינצונעמען די איינציגסטע מוסולמענער פעסטונג אין אייראפע‪ .‬די קריסטן‬
‫האבן נישט געהאט די זעלבע אינטערעסע אין די חכמות און מליצות ווי די אראבער‪ ,‬און דאס‬
‫דערקענט זיך אויך אויף דער אידישער באפעלקערונג אונטער דער קריסטליכער מלוכה‪ ,‬וואס‬
‫האט שוין נישט ארויסגעגעבן אזעלכע בארימטע און אריגינעלע דענקער ווי בעפאר‪.‬‬
‫‪ )1‬מקורות כלליות‪ :‬דברי ימי ישראל‪ ,‬גרץ‪-‬שפ"ר (שפעטער‪ :‬גרץ)‪ .‬אוצר ישראל‪ ,‬עורך ישראל דוד אייזנשטיין‪ .‬כנסת ישראל‪,‬‬
‫שמואל יוסף פין‪ .‬אנציקלופדיה לתולדות גדולי ישראל‪ ,‬עורך‪ :‬מרדכי מרגליות‪ .‬סדר הדורות‪ ,‬ר' יחיאל היילפרין‪ .‬אוצר הגדולים‪ ,‬ר'‬
‫נפתלי יעקב הכהן‪ .‬ויקיפדיה‪ .‬תולדות היהודים בספרד הנוצרית‪ ,‬יצחק בער (שפעטער‪ :‬בער)‪.‬‬
‫‪Encyclopedia Judaica. Jewish encyclopedia. Encyclopedia.com. Various books and papers of‬‬
‫‪Norman Roth and Joseph Shatzmiller.‬‬
‫‪ )2‬שפאניע‪ ,‬פונקט ווי רוב אייראפעאישע לענדער‪ ,‬איז פון אנפאנג באשטאנען פון אסאך קליינע לענדלעך וואס האבן זיך כסדר‬
‫ארומגעשלאגן צווישן זיך‪ ,‬ביז זיי זענען עווענטועל פאראייניגט געווארן אונטער איין קעניג‪ .‬פאר פילע יארן אין אנפאנג פון‬
‫תקופת הראשונים האבן די מוסולמענער אריינגעדרונגען אין שפאניע פון דרום‪ ,‬דורך מאראקא‪ ,‬און באהערשט א גרויס טייל‬
‫דערפון אונטערן נאמען אנדאלוזיע‪ .‬שפעטער האט זיך די אראבישע מלוכה צעברעקלט אין קליינע מלוכה'לעך ווי סעווילא‪,‬‬
‫סאראגאסע‪ ,‬קארדאווא און נאך‪ .‬ביזדערווייל‪ ,‬אין צפון טייל‪ ,‬האבן זיך די קריסטליכע קעניגרייכן אביסל פאראייניגט‪ ,‬ליאון און‬
‫מאיורקע זענען געווארן איינגעשלונגען דורך קאסטיליע‪ .‬און נאווארא מיט קאטאלאניע דורך אראגון‪ ,‬אא"וו‪ .‬פאראייניגטערהייט‬
‫האבן זיי צוביסלעך ארויסגעשטופט די אראבער פון שפאניע‪ ,‬ביז רנ"ב דער יאר פונעם גירוש‪ ,‬ווען זיי האבן איינגענומען‬
‫גרענאדא‪ ,‬די לעצטע מוסולמענער פעסטונג‪.‬‬
‫‪ / 140‬ניסן‪-‬אייר תש"פ |‬
‫חסידיש אידיש‪:‬‬
‫א "פארש‪-‬אביעקט"‬
‫פאר לינגוויסטן‬
‫פראפ' אייזיק בלימאן‬

‫אין אלע אנטוויקלטע‬
‫לענדער איבער דער וועלט מערקט‬
‫זיך די אסימילאציע פון עטנישע‪,‬‬
‫נאציאנאלע און רעליגיעזע מינאריטעטן‪.‬‬
‫די אסימילאציע ווירקט אויף אלע אספעקטן‬
‫פון טאג‪-‬טעגליכן לעבן‪ :‬וויאזוי מ'עסט‪ ,‬וויאזוי‬
‫מ'טוט זיך אן‪ ,‬אין וואס מ'גלייבט וכו'‪ .‬צווישן די‬
‫סאמע וויכטיגסטע און דראמאטישסטע שינויים‬
‫איז די אסימילאציע פון שפראך‪.‬‬
‫דער חשוב'ער סאציאלאג (און אידישיסט)‬
‫פראפ' יהושע "שיקל" פישמאן האט גע'טענה'ט‬
‫אז די שפראכיגע אסימילאציע איז אין רוב‬
‫פאלן א פראצעס פון בלויז דריי דורות‪ .‬לאמיר‬
‫נעמען אלס א ביישפיל די איטאליענער וועלכע‬
‫זענען געקומען קיין אמעריקע סוף ‪19‬טן יאר‪-‬‬
‫הונדערט‪ .‬דער ערשטער דור‪ ,‬ד"ה די אימיגראנטן‬
‫פון איטאליע‪ ,‬זענען אנגעקומען אין נייעם לאנד‬
‫און טייל האבן גענומען זיך לערנען ענגליש‪ ,‬די‬
‫שפראך פון גרעסערן ארום‪ .‬אין דער היים‪ ,‬ביי‬
‫דער ארבעט‪ ,‬מיט משפחה און פריינד‪ ,‬האבן זיי‬
‫ווייטער גערעדט אויף זייער מוטער‪-‬שפראך‪,‬‬
‫איטאליעניש‪ ,‬אבער אין גאס מיט פרעמדע‬
‫האבן זיי זיך באמיט צו רעדן ענגליש – ווער‬
‫שטארקער און ווער שוואכער‪.‬‬
‫‪ / 170‬ניסן‪-‬אייר תש"פ |‬
‫חיים פינחס שיינגארטן‬
‫עס איז דא אבער א צווייטע סארט הרגשה‪,‬‬ ‫הרגשים זענען נענטער צום מענטש ווי דעם‬
‫וואס קען יא לאזן צווייפלונגען איבער דעם‬ ‫אטעם‪ .‬הרגשים זענען נפשיות'דיגע חושים‬
‫ווארהייט‪ ,‬און איבער דער אויטענטישקייט‪ ,‬און‬ ‫ָ‬ ‫וועלכע העלפן אונז זיך אנטוויקלען מיט דער‬
‫"עמאציענאלע הרגשות"‪.‬‬
‫ָ‬ ‫דאס‬ ‫בריאה און איר נאטור‪ .‬א מענטש פארמאגט‬
‫וואס פאסירט ווען א מענטש ווערט‬ ‫"עמאציאנעלע הרגשים"‪.‬‬
‫ָ‬ ‫"פיזישע הרגשים" און‬
‫איבערגענומען מיט הרגשים פון א גוט שטיקל‬ ‫ווען א מענטש רירט צו א הייסע שטיק אייזן‬
‫מעלאדיע‪ ,‬איז דאס 'ווייל ער שפירט אזוי'?‬ ‫שפרינגט ער צוריק‪ .‬ער ווייסט קלאר אז דער‬
‫אדער וויבאלד זיין חבר האט אים געזאגט‬ ‫אייזן איז פייער הייס‪ ,‬ווייל דער געזונטער‬
‫אז דאס איז הערליך און אז ער גייט אויס פון‬ ‫פיזישער חוש האט אים אין אן אויגן‪-‬בליק‬
‫מתיקות דערפון? נישט נאר זיין חבר האט אים‬ ‫געווארנט‪ ,‬הזהרו בגחלים‪ .‬קיינער גייט נישט‬
‫אזוי געזאגט‪ ,‬נאר וואו ער גייט שמועסט מען אז‬ ‫צווייפלען אפשר האב איך גע'דמיונ'ט‪ .‬די הרגשה‬
‫דער ניגון איז א יחיד במינו‪ .‬נאכן הערן דעם ניגון‬ ‫איז בלתי שום ספק‪.‬‬
‫‪ / 184‬ניסן‪-‬אייר תש"פ |‬
‫רעצענזיע רובריק‬
‫★★★★★‬
‫פינף שטערנס פאר "שבת'דיג"‬
‫שמעי' טענענבוים‬
‫"שבת'דיג" האט קיינמאל‬

‫נישט באקומען זיין פארדינטן‬
‫קרעדיט‪ .‬און דערפאר איז אונזער‬
‫רעצענזיע וויכטיג‪ ,‬ווייל מיר ווילן‬
‫אז איר זאלט לייענען וועגן דעם‬
‫שבת'דיג פראיעקט וואס איז‬
‫ערשינען דעם פארגאנגענעם‬
‫ווינטער‪ ,‬און איר וועט הערן‬
‫וועגן א געלונגענעם ווערק פון‬
‫וועמען די מוזיק אינדוסטריע מעג‬
‫זיך לערנען‪ .‬גלייכצייטיג וועט‬
‫איר אויך הערן פארוואס טאקע‬
‫"שבת'דיג" האט נישט באקומען‬
‫זיין פארדינטן קרעדיט‪ ,‬און דאס‬
‫איז א לעקציע וואס זיך נישט‬
‫אפצולערנען פון דעם פראיעקט‪.‬‬
‫אבער אייגנטליך‪ ,‬וואס איז‬
‫דאס שבת'דיג? אט האט איר‬
‫ציטאטן פון אן ערקלערונג‬
‫דורך די ארויסגעבער זעלבסט‬
‫אין איינע פון די ליפלעטן וואס‬
‫זענען ערשינען צו אנאנסירן דעם‬
‫פראדוקט‪:‬‬
‫נאך יארן הארעוואניע‪,‬‬
‫אינוועסטירנדיג הונדערטער‬
‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪189 /‬‬
‫רעצענזיע רובריק‬
‫מעוואטע‪,‬‬
‫ַ‬ ‫טא‬
‫ַ‬
‫זאטע‬
‫נאך צוואנציג יארן ַ‬
‫אן איבערזיכט אויף דעם "‪ 20‬יאר ביילאגע" פון "דער‬

‫בלאט" זאגט אונז אז די רעדאקציע פארשטייט נישט די‬
‫וויכטיגע ראלע וואס זי שפילט אין אונזער געזעלשאפט‬
‫קלמן ק‪.‬‬
‫מאס פון איגנאראנץ נישט צו האבן די מינדעסטע‬ ‫דער פארלאפענעם סוכות איז די סאטמארער‬
‫חוש פון איבערזיכט אויף זיך זעלבסט אזוי ווייט‬ ‫צייטונג "דער בלאט" ארויסגעקומען מיט א‬
‫ביז נישט האבן דער פשוט'סטער באגריף און‬ ‫גרויסער ביילאגע וואס האט געדארפט אפצייכענען‬
‫פארשטאנד איבער די אייגענע ראלע‪ ,‬און קיין שום‬ ‫צוואנציג יאר זינט איר גרינדונג‪.‬‬
‫מעגליכקייט זיך אפצושטעלן פאר א מינוט ביים‬ ‫דורכבלעטערנדיג די צענדליגער זייטן פון‬
‫שפיגל און זיך אליין באטראכטן‪.‬‬ ‫אט דער ספעציעלער אפטיילונג האט עס מיר‬
‫איראניש האב איך מיך געטראפן מיט אן‬ ‫געברענגט א קלארער פארשטאנד צו דער סאגא‬
‫אינטערעסאנטן אקסי‪-‬מאראן‪ ,‬ווי דוקא די‬ ‫וואס רופט זיך "בלאט"‪ .‬און גלייכצייטיג בין איך‬
‫שלאבערישקייט פון אט דער ביילאגע‪ ,‬ווי די‬ ‫געקומען צו א שטוינענדער רעאליזאציע‪ ,‬איבער‬
‫רעדאקטארן האבן זיך נישט געקענט צוזאמנעמען‬ ‫א שטארקע בלינדקייט וואס איז געמאלט אין‬
‫די געדאנקען צו שילדערן די אייגענע געשיכטע‪,‬‬ ‫חרדישן לאגער‪ ,‬ווי איינס פון די מעכטיגסטע‬
‫טוט אמבעסטנס אראפמאלן די קאמישע געשיכטע‬ ‫שטימעס וואס אונזער געמיינדע פארמאגט זאל‬
‫פון "דער בלאט"‪.‬‬ ‫נישט האבן די מינדעסטע מעגליכקייט זיך אליין צו‬
‫אידענטיפיצירן‪.‬‬
‫*‬
‫ווי איראניש איז געווען צו באגעגענען ווי די‬
‫די ביילאגע איז שוין געווען די צווייטע פייערונג‬ ‫הויכהילכער וואס דארף געבן קאנטעקסט און‬
‫דורך דער רעדאקציע צו דער זעלבער מאורע‪ .‬צום‬ ‫קאמענטארן איבער אלץ און אלעמען וואס געשעט‬
‫טויזנטן נומער וואס איז געפאלן ערגעץ אינמיטן‬ ‫אין דער חרדישער וועלט‪ ,‬קען נישט קאמענטירן‬
‫דעם פארלאפענעם זומער האט דער בלאט‬ ‫איבער זיך אליין‪ .‬עס פאדערט זיך גאר א הויכע‬
‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪197 /‬‬

וועקער 17 - טועמיה

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

וועקער 17 - טועמיה

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‫אלס צרכי רבים און איבער דער‬

‫נויטיגקייט פון דעם ענין וואס איז‬

‫די גאנצע ארטיקלען‬

‫אויב איר שפירט אז איר האט עפעס מיטצוטיילן מיט'ן ציבור‪,‬‬

‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪3 /‬‬

‫די השפעה פון חסידות‬ ‫‪/61‬‬ ‫בליצן‬ ‫‪/17‬‬

‫חסידים אלס אטראקציע‬ ‫‪/70‬‬ ‫די קאראנא מגיפה‬ ‫‪/25‬‬

‫דער כישוף אין אידיש‬ ‫‪/34‬‬

‫באקומט דעם "וועקער"‬

‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪5 /‬‬

‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪7 /‬‬

‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪9 /‬‬

‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪11 /‬‬

‫ענטפער פון יהושע כהנא‪:‬‬

‫איך ווייס נישט אויב איר וועט אפילו דאס ליינען‪.‬‬

‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪13 /‬‬

‫רק לשקר דרושים תומכים כדי להצליח‪ .‬לשקר דרושה סמכות‬

‫אצילות אמיצה וטהורה‪ ,‬המבוטאת בשכנוע מלא אש התלהבות‪,‬‬

‫האמת היחידה שהלכה לאיבוד‪ ,‬ובלי כל אפשרות להחזירה‪ ,‬היא‬

‫האמת לא הובסה מעולם מכח ההתנגדות ‪ -‬היא הובסה רק‬

‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪19 /‬‬

‫אייגנטימער פון קאנקורירנדע‬

‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪27 /‬‬

‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪35 /‬‬ ‫‪ / 34‬ניסן‪-‬אייר תש"פ |‬

‫וואָ ספאַ ראַ אידישקייט‪-‬חינוך‬

‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪37 /‬‬

‫ערך אין אידישקייט‪ .‬אנשטאט‬ ‫איך בין א מלמד פאר‬

‫"ענין" מאגאזין אין "המודיע"‪ ,‬שמואל לאנדעסמאן‪ ,‬יולי ‪2019 ,31‬‬

‫‪ ‬ר' ברוך יהודה לעבאוויטש איז א חסידישער‬

‫‪ ‬נאכדעם וואס דער ‪ - 10‬יעריגער‬

‫מנחם מענדל פאלאטשעק‬

‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪101 /‬‬

‫| ניסן‪-‬אייר תש"פ ‪125 /‬‬ ‫‪ / 124‬ניסן‪-‬אייר תש"פ |‬

‫פראפ' אייזיק בלימאן‬

‫"שבת'דיג" האט קיינמאל‬

‫אן איבערזיכט אויף דעם "‪ 20‬יאר ביילאגע" פון "דער‬

You might also like