‫דער רמב״ם‬

‫צו זיין אכט יז!ונדערנז יאריקען יוכילעאום‬

-‫ פון‬-

‫ ווערגע‬,‫ יצחר‬.‫הרב דר‬

‫הועתק והוכנס לאינטרנט‬

www.hebrewbooks.org
‫ע״י חיים תש״ע‬

THE RAMBAM
(MAIMONIDES)

His Philosophical and Theological Views

On Jewish Thought and Creed
----- b y -------

Rabbi Isaac Werne, Ph.D.

C opyright 1936
Los Angeles, O allf.

‫הועתק והוכנס לאינטרנט‬

www.hebrewbooks.org
‫ע״י חיים תש״ע‬
 ‫אין הייליגען אנדענק פון‬
‫מייגע ליבע עלטערן‬

‫הרב ר׳ אברהם מרדכי בר יוא? זום^‬

‫ווערנעקאווסקי‬

‫פרומא חיה בת ף יחזםאל‬

‫נקדימון‬

‫ג י ג י י^ ‪, - a‬‬
‫*ץ ‪ can‬ייידידן‬
‫ווייי » ‪ 8£‬סל‪ 8‬כן‬
‫אמנ«י‪9‬ןווז‬
 ‫אי נ ה א ל ט‬
‫ז י י ם‬

‫א ווארט פון די ארויסגעבער‪4 -------------------------‬‬

‫א‪ .‬זיין רכי‪ ,‬אריסטאטע׳^ ‪5 ----------------------------‬‬
‫ב‪ .‬זיין פארגענגער ‪1 1 ----------------------------------‬‬
‫ג‪ .‬זיין אידעעעאנג‪1 9 ----------------------------------‬‬
‫ד‪ .‬זיין עטיק און מארא^ לערע ‪2 7 --------------------‬‬
‫ה‪ .‬זיין טעאלאגיע‪3 7 -----------------------------------‬‬
‫ו‪ .‬די אטריבוטען לעהרע ‪5 2 ---------------------------‬‬
‫ז‪ .‬קאסמאלאגיע ‪6 4 -------------------------------------‬‬
‫ח‪ .‬זיין רעליגיאנס־פילאזאפיע ‪6 9 ----------------------‬‬
‫ט‪ .‬זיינע פארגענגער אין קאדיפיצירונג ‪7 8 -----------‬‬
‫י‪ .‬זיין ״פירוש המשנה״ און די ״עקרים״ ‪9 0 -----------‬‬
‫יא‪ .‬זיין ״ספר המצוות״ ‪1 0 4 -----------------------------‬‬
‫זיין ״משנה תורה״ ‪1 1 2 ------------------------------‬‬ ‫יב‪.‬‬
‫״דער רמב״ם פסקנ׳ט״ ‪1 2 1 -------------------------‬‬ ‫יג‪.‬‬
‫זיינע נושאי כלים‪1 2 5 ------------------------------‬‬ ‫יד‪.‬‬
‫די געננערשאפט ‪1 2 9 -------------------------------‬‬ ‫טו‪.‬‬
‫א כיאגראפישער נאטיץ ‪1 3 8 ------------------------------‬‬
‫סוף דבר‪ ,‬פון הרב ט‪ .‬הירשפרונג ‪1 3 9 --------------------‬‬
‫נאכבאמערקוננ‪ ,‬פון פארפאסער ‪1 4 8 -----------------------‬‬
‫א בריף פון משרד הרבנים האורתודוכסים דלאם‬
‫‪150‬‬ ‫אנדזשעלעס ‪-------------‬‬
‫א בריף פון יוסף ט‪ .‬וואפנער‪ ,‬פרעזידענט פון דער‬
‫לאס אנדזשעלעסער קהלה ‪1 5 1 -------------------‬‬
‫אינדעקס ‪1 5 2 -----------------------------------------------‬‬
 ‫א ווארט פון די ארדסגעבער‬

‫ארויסגעבענריק אין « בוך־&ארם די ?♦!פיטלען ״דער רמב״ם״ וועדכע‬

‫דרוקען זיר אין דער ״קאליפארגיער אידישער שטיטע" פיז וין<ד »ו וו‪<5‬ד׳‬
‫גלויבען מיר׳ »ז סיר טוען דעם רצון פון פיל לעזער‪ ,‬וועלכע חאבען ניט‬
‫נעקענט געניסען דעם סולען גייסטיגען פארגעניגען פון די ארטיקלקען‬
‫צוליב די לאנגע ‪n‬פ‪ D‬קוח‪ f‬די אונטערברעכונגען אין א מיטען ענין צווישען‬
‫איין וואך דיז דער צווייטער‪ .‬א חוץ דעם איז דער פלאץ פאר אז« ם<זרט‬
‫אפהאנדלוגג ניט אין א צייטוגג זאגרערן אין א בוך‪.‬‬
‫די קאפיטלען פון דעם בוך זיינען צוזאמענגעשטעלט נעווארן פון‬
‫פארשיידענע לעקטשורם׳ פארטרעגע און אפען־פארם דיסקוסיעם וואם אונזער‬
‫ווירדיקער רב זזרב ר׳ יצחק ווערגע נ״י האט אפגעהאלטען אין פארלויף‬
‫פון דעם פארגאנגענעם ווינטער און די צוחערער‪ ,‬מענשען טיט חויכער‬
‫אינטעליגעגץ‪ ,‬האבען זיינע לעקטשורם געפונען באלעחרענדאון זעחר אוים‬
‫קלערענד•‬
‫אין אידיש זיינען פיל אפהאנדלונגען געשריבען געווארען וועגען‬
‫רעם רמב״ס^ם לעבען און ווירקען׳ אבער דער בוך פון חרב יצחק ווערנע‬
‫וואס טיר גיבען ארויס איז דער ערשטער פארזיר פאפולער צו באהאנדלען‬
‫רעם רטב״ס׳ט פילאזאפישע אנשויאונגען אין אלע צווייגען פון אידישען‬
‫דענקען און גלויבען‪ .‬דאריבער האפען מיר אז דאם אידיש לעזעגדעס פוב־‬
‫ליקום וועלען באגריסען אונזער אונטערנעמונג•‬
‫א דאגק זאגען מיר צו אונזער ווירדיגען רב דר‪ .‬ווערנע וואם האט‬
‫איבערגעגעבען די גאנצע הבנםח פון בוך צו דער תלמוד תורה פון אונזער‬
‫קחלח‪.‬‬
‫אויר דאנקען סיר די ארויסגעבער פון דער ״קאליפארניער אידישע‬
‫שטימע" וואט האבען געהאלטען די שריפט און האבען דאיייר פינאנציעל‬
‫■‬ ‫באהילפיק געווען דאם ביר זאל נעדרוקט •ווערען‪.‬‬
‫טיט דער חאפנונג אז דאס אידיש לעזענדע פובליקום וועט אנטקענען‬
‫קומען אונזער אויטגאבע טיט דעם באוואוסטזיין אז גיט נאר וועט דאם‬
‫ביר זיי פארשאפען א העכסט גייסטיגען פאתעניגען׳ זאנדערן אויר‬
‫נעבען א געלעגעגתייט צו שטיצען תלמוד חורת‪.‬‬

‫פארבלייבען טיר טיט גרויס דיר ארץ‪,‬‬

‫קאנגרעגיישאן גי ת יעזראל‪.‬‬
 ‫א‬

‫זיין רבי‪ ,‬אריסטאטעל‬

‫דעדקלערענדיג דעם תנא ד ם א י ר ׳ ס האנדלונג צו‬
‫לערנען חורה פון א ל י ש ע ב ן א ב ו י ה אפילו נאכדעם‬
‫א ח ר ‪ ,‬זאגט דער תלמוד אין חנינה‬ ‫זוען ער איז געווארן אן‬
‫ט״ו ‪ :‬רבי מאיר האט געפונען א ■מילגרוים — דעם אינהאלט האט‬
‫ער פארצערט‪ ,‬די שאלאכץ האט ער ארויסגעווארפן‪.‬‬
‫אז דער א ט ת ׳ ר חכם איז ד ע ר ‪ ,‬וועלכער לערנט‬
‫פון י ע ד ע ן מענשען האט שוין דער גרויסער תנא און דענ־‬
‫קער ב ן ־ ז •ו ם א קלאר ארויסגעזאגט אין אבות פ״ד מ״א נאד‬
‫מיט א ראיה דערצו פון א פסוק אין תהלים ק״ט צ״ט; אבער‬
‫זייענדיג באגייסטערט פון די למודים און פילענדיג דעם גרויסען‬
‫רעספעקט צום לערער‪ ,‬און ד א ך פאר אים נ י ט בטל ווערן‪,‬‬
‫א ד ר ב ה ‪ ,‬טאקי צוליב דעם שכל וואם ער האט פון לערער‬
‫באקומען איז ער שטאלץ געווארן אויףן זיינע גייסטיגע קרעפטען מיט‬
‫וועלכע זיין דענקען אפאראטום איז רייכער געווארן בדי צו וויסען‬
‫זועלכע טיילען פון דער לערע אנצונעמען און וועלכע צו באקעמפען‬
‫און צוריקווייזען‪ ,‬אט דיזע אייגענשאפט האט אנגענומען דאם אידי־‬
‫שע פאלק‪ .‬ניט אכטענדיק דארויף וואם טיר אידען האבן שטענדיק‬
‫און אומעטום געלערנט חכמה פון די פעלקער צווישען וועלבע מיר‬
‫האבען געלעבט‪ ,‬האבען מיר אימער געוואוסט צו האנדלען ווי ר׳‬
‫מאיר מיט׳ן געפונענעם מילגרוים צו פארנוצן דעם אינהאלט‪ ,‬די‬
‫דעות המתוקנות שבהם‪ ,‬און אוועקצעווארפען די שאלאכץ‪ ,‬די‬
‫מקולקלות שבהם‪ .‬א דאנק אט דער אייגענשאפט האט זיך דאם‬
‫אידישע פאלק דערהאלטען צווישען די אומות העולם אין גלות און‬
‫זיי זיינען ניט אסימילירט געווארן‪.‬‬
‫אט דעם ביישפיל אין א גאנץ גרויכען מאסשטאב האט אונז‬
‫דער רמב״ם געגעבן אין זיינע פילאזאפישע שריפטען‪ .‬דער רמב״ם‬
‫האט אייגענטליך קיין זעלבמטשטענדיגע פילאזאפישע שיטה ניט‬
‫געשאפען‪ .‬אלע זיינע טעאריעם זיינען צו אים געקומען פון ארים־‬
‫טאטעל וועלכער האט סיפטעמאטיזירט אלע וויסענשאפטען פון זיין‬
‫צייט און האט זיי איינצעלווייז ספעציאליזירט און אזוי ארום די‬
 ‫הרב דר‪ pn»> .‬ווערגע‬

‫פילאסאפי קלאסיפיצירט‪ .‬און מערקודרדיג איז דאם וואם דער‬

‫רמב״ם האט זיין פילאסאפישע לעהרע ניט אנטנומען דירעקט פון‬
‫אריסטאטעל׳ם ווערק‪ ,‬נאד דורך א צווייטע האנט ‪ :‬פון די אראבישע‬
‫רעליגיאנספילאזאפען‪ ,‬וועלכע האכען אין אריסטאטעלם לערע ארייב־‬
‫געמישט א היבשען טייל פון פלאטאנישע און ניי־פלאטאנישע עלע־‬
‫מענטען‪ ,‬אבער דער רמב״ם האט זיך דאך דערשלאגען צו זיין רבי׳ן‬
‫אריסטאטעל נעהענטער ווי די אראבישע פילאזאפען און איש איז‬
‫דאם געלונגען א דאנק זיין טיפען שטודיום פון דער נאטורוויסענ*‬
‫שאפט‪ :‬אמטראנאטיע‪ ,‬פיזיק‪ ,‬כעמי און מעדיצין‪ ,‬וועטעם ערפינדער‬
‫אריסטאטעל איז געווען‪.‬‬
‫אריסטאטעל איז גוט באקאנט געווען צו די אידישע פילאזאפען‬
‫פון דער אלטער צייט‪ ,‬און זיין פילאזאפיע האט געהאט א שטארקען‬
‫איינפלום אויך דער אידיש־פילאזאפישער ליטעראטור‪.‬‬
‫קיינע פון די פילאזאפיען האט ניט געהאט אזא זכיה אויפגע־‬
‫נוטען צו ווערן טיט אזא ליבשאפט ביי אלע דריי רעליניאנען‬
‫צונלייך ווי אריסטאטעל׳ם האט עם געהאט‪ .‬פיל פילאזאפישע שיטות‬
‫האבען זיך פארשפרייט צווישען די פעלקער אין טיטעלאלטער אבער‬
‫קיינע פון זיי האט ניט געהאט די מאכט אריינצודרינגען און «זיר‬
‫סעטלען״ אין זייער קולטורעלען לעבען ביז די אריסטאטעלישע‬
‫שיטה איז געקוטען‪ .‬איהר גרויטקייט באשטייט אין איהר‬
‫לאגישער ארדנונג‪ ,‬א חוץ דעם איז זי א ל ג ע ט י י ן און‬
‫נעטט ארום אלע גרעניצען פון טעארעטישען דענקען‪ ,‬אזוי אז אבן‬
‫רשד‪ ,‬וואם איז אליין געווען א גרויסער פילאזאך און א טיפער‬
‫דענקער האט אים געקרוינט טיט׳ן נאטען ״דער העכסטער פון אלע‬
‫פילאזאפען״; און ווייל דער רמב״ם איז אים נאכגעגאנגען אויף‬
‫שריט און טריט האבען אים די חכטי ישראל נעקרוינט טיט דעם‬
‫הויך קלינגענדיגען נאמען ״דער פאטער פון דער אידישער פילא־‬
‫זאפיע״ ווען אפילו אין באצוג צו טיפקייט פון דענקען האבען אים‬
‫בן גבירל און לוי בן גרשון איבערשטיגען‪ ,‬אזוי ווי אבן רשד האט‬
‫אין דעם איבערשטיגען אריסטאטעל׳ן‪.‬‬
‫נאך א צייט בעפאר דעם רטב״ם‪ ,‬האט שוין רבינו סעדיה גאון‪,‬‬
‫דער פאטער פון דער אידישער רעליגיאנם־פילאזאפי‪ ,‬זיך גרינדליך‬
‫אפגעגעבען טיט אריסטאטעל׳ם שיטה און אנדערע פילאזאפישע סים־‬
‫טעטען‪ ,‬וועלכע האבען זיך פארשפרייט אין צענטען יארהונדערט‪.‬‬
‫די טאכט פון דער פילאזאפיע האט זיך דאטאלסט אנגעפאנגען‬
‫ארויסצואווייזען און פיל פון אונזערע חכטים האבען זיו אריינ*‬
 ‫זיין רבי‪} ,‬ןרי ‪0‬טן(פזעל‬

‫געווארפען אין דעם שטודיום‪ .‬פון דער הקדמה צו זיין ״האמונות‬

‫והדעות״ אין וועלכער ער האט זיך געשטעלט די אויפגאבע ״נאהענט‬
‫צו ברענגען די רעליגיאן צום שכל״‪ ,‬ערפארען מיר‪ ,‬אז דער ספר‬
‫איז געקומען אוין‪ :‬דער וועלט צו לייזען א וויכטיגע צייט־פראבלעם‪:‬‬
‫פיל פון אונזערע אידען האבען זיר דאמאלסט אריינגעלאזען אין‬
‫פילאזאפישע טעאריען און האבען אנגעפאנגען צווייפלען אין די‬
‫עקרים פון דער תורה‪ ,‬האט רבינו סעדיה גאון געפונען פאר נויטיק‬
‫אויסצוגלייכען די יסודות פון אונזער אמונה מיט די דאטאלסטדיגע‬
‫פילאזאפישע באגריפען‪.‬‬
‫אין זיין ״האמונות והדעות״‪ ,‬כאטש ער דערמאנט ניט אריסטא־‬
‫טעל׳ם נאמען מערקט זיך אבער שטארק אין פילע ערטער אריסטא־‬
‫טעל׳‪-‬ם איינפלום‪ ,‬ער כאנוצט ציטאטען פון אריסטאטעל׳ם‬
‫שיטה ווי ער האט זיי ארויסגענומען פון די קוועלען וועלרע ער‬
‫האט פאר זיך געהאט‪.‬‬
‫ר׳ שלמה בן גבירל‪ ,‬און אברהם אבן עזרא‪ ,‬וועלכע זיינען נעווען‬
‫מעהר נעניינט צו די ניי־פלאטאניקער‪ ,‬דינען אויך ניט אין נאנצען‬
‫פריי געווען פון אריסטאטעלם איינפלום‪ .‬אין זיין ״מקור חיים״‬
‫)דער קוואל פון לעכען( וועלכער איז הדפטזעכליך באנרינדעט אויר‬
‫פלאטא׳ם שיטה‪ ,‬האט גבירל זעהר פיל איינצעלהייטען גענומען‬
‫פון אריסטאטעל און האט דאם אריינגעמישט אין פלאטא‪ .‬ער בא־‬
‫ווייזט‪ ,‬צום ביישפיל‪ ,‬״אז דער ש ט א ר איז ו ו ע ז ע נ ט ­‬
‫ל י ר ׳ ווייל ער איז דער ב א ז י ם פון דעם וועזעך‪,‬‬
‫״אז שטאף אהן פארם איז אומעגליר אזוי אויך איז פארם אהן‬
‫שטאר אומעגליך״‪ ,‬״אז די פארם פארפאלשטענדינט דאם וועזען פון‬
‫שטאר״‪ ,‬״ווען מיר ווייסען דאם וועזען פון א נעגענשטאנד ווייסען‬
‫פארם‬ ‫סיר אויך זיין צוועקמעסיגקייט״‪ ,‬״אז ו ו ע ז ע ן ‪,‬‬
‫און צ ו ו ע ק איז אלץ איינם און דאסזעלבע״‪ ,‬אז ״די אורזאכע‬
‫פון באוועגונג איז די ליבע און דער פארלאנג פון שטאר זיר צו‬
‫פאראיינינן מיט פארם״‪ .‬דאם זיינען אלץ אריסטאטעלם הנחות‬
‫)אקסיאמען( וועלכע גבירל שרייבט צו צו פלאטא׳ן‪ ,‬נאר אין זיין‬
‫חיקון־הנפש )די זעעלע־אויסבעסערונג( ציטירט גבירל אריסטאטעלם‬
‫ווערטער און רופט אן זיין נאמען‪.‬‬
‫אברהם אבן עזרא‪ ,‬אין זיין קאמענטאר צו שטות ל״ד‪ ,‬רעדענדיג‬
‫איבער די אחדות הבורא )די איינהייט פון נאט( דריקט ער זיף אוים‬
‫מיט אריסטאטעל׳ם פארמולא‪ ,‬אז נאט איז דער ו ו י ס ע נ ד ע ר‬
‫)יודע( דאם וויסען)דעת( און דאם באוואוסטע )ידוע(‪.‬‬
 ‫חרב רד• יצחק ווערנע‬

‫שפורען פון אריסטאטעלס ׳טיטה קען מען געפינען אין » גאנץ‬

‫גרויסען םאםשט ‪ 8‬ב אין ר׳ יהודה הלוי׳ם כוזרי‪ .‬אמת‪ ,‬ד יהודה הלוי‬
‫כאקעטפט אריסטאטעל׳ן און איז זעהר פארביטערט געגען דער‬
‫פילאזאפיע אים אלגעמיין‪ ,‬אבער ווערענר ער מאכט צו גארנישט די•‬
‫פילאזאפיע כאווייזט ער‪ ,‬ניט ווילענדיג‪ ,‬טאקי דורך זיינע ארגומעב•‬
‫טען‪ ,‬אז ער איז א היבש ביסל כאהאווענט אין אריסטאטעלם שיטה‪,‬‬
‫א ב ן ם י נ א און א ל‪-‬‬ ‫לויט ווי א ל פ א ר א ב י ‪,‬‬
‫ג א ז א ל י ‪ ,‬די אראבישע פילאזאפען‪ ,‬האבען זי אויסגעטייטשט^‬
‫אויך יוס!ש אבן צדיק אין זיין ״העולם הקטן״ )די קליינע וועלט<‬
‫און פיל אנדערע אידישע פילאזאפען בעפאר דעם רמב״ם האבען‬
‫צווי!טען אנדערע פילאזאפישע שיטות אויך אריינגענומען ארים‪-‬‬
‫טאטעלם אבער די א ל ע ‪ ,‬אויבען דערטאנטע‪ ,‬האבען ענטוועדער‬
‫אנגענומען אדער באקעמפפט אריסטאטעל׳ן; קיינער אבער‪ ,‬ביז‬
‫דעם רטב״ם‪ ,‬האט ניט געמאכט קיין פארזוך טיט אזא ערפאלג א‬
‫פשרה צו מאכען צווישען אריסטאטעל׳ם און די אידישע אנשויאונ־‬
‫גען‪ .‬כמעט אלע‪ ,‬אויבען דערמאנטע‪ ,‬א הוץ ר׳ יהודה הלוי האבען‬
‫אריסטאטעלם לערע איבערגענוטען אין גאנצען ווי זי שטייט און‬
‫גייט‪ .‬זיי האבען זאגאר פרובירט באווייזען מיט פסוקים פון תנ״ך‪,‬‬
‫אז פילאזאפירען איז א מצוה )סעדיה‪ ,‬רבינו בחיי‪ ,‬אבן עזרא און‬
‫ר׳ יזסןק אבן צדיק(‪,‬‬
‫דער רטב״ם איז געווען דער ערשטער וואם האט געמאכט מיט‬
‫אריפטאטעל די ״גש־הלאה״ פשרה‪ .‬דאם הייסט‪ :‬דו ביזט גע‪-‬‬
‫רעכט אויןן אזוי פיל‪ ,‬אבער ניט מעהר! דער רטב״ם איז געווען‬
‫דער ערשטער וואם האט אריסטאטעל׳ן פאראידישט‪ ,‬פשוט מגייר‬
‫געווען‪ .‬ער האט דעם זיגעל פון אריסטאטעלם פילאזאפיע ארויפ־‬
‫געשטעמפעלט אויך דער גאנצער גייסטיגער ארבייט פון די אידישע‬
‫חכמים אין מיטעלאלטער‪ .‬אמת‪ ,‬טיט דרייסיק יאהר פריהער האט‬
‫שוין דער ערשטער ראב״ד )אברהם בן דוד( זיך פארטיפט אין‬
‫אריסטאטעלם פילאזאפיע‪ ,‬ווי עם איז צו זעהן פון זיין ״אמונה־רמה״‬
‫)דער ערהאבענער גלויכען( און חסדאי קרשקש האט אים דערפאר‬
‫באצייכענט אלם איינער פון די גרויסע קאמענטאטארען פון ארים־•‬
‫טאטעל׳ם שיטה‪ ,‬דאך האט ער‪ ,‬ערשטענם‪ ,‬ניט געהאט בכה דורך‬
‫זיין ״אמונה־רמה״ צו פאראידישען ארישטאטעל׳ם לעהרע ווי דער‬
‫רמב״ם האט עם טיט גתים ערפאלג געטאן; צווייטענם‪ ,‬האט ער‬
‫ניט באנוצט די ״גש־הלאה״ מעטאדע ווי דער רמב״ם האט ביי‬
‫אזא געלעגענהייט אנגעווענדעט און דורכדעם געעפענט פאר ארים־‬

‫‪8‬‬
 ‫זיין רני‪ ,‬אריסטאטעל‬

‫טאטעל׳ן די טוי־ערן פון דער אידישער חכמה‪ .‬און געטאן האט דאס‬
‫דער רמב״ם אויף ר׳ מאיר׳ם אופן‪ :‬״דעם אינהאלט האט ער‬
‫פארנוצט — דעם שאלאכין אוועקגעוואיפען‪ .‬ער זאגט צו אריס‪-‬‬
‫טאטעל ‪ — :‬״גש!״ דו ביזט אונזער רבי‪ ,‬אינזער לערער וואם אנבע־‬
‫־לאנגט אלע אנגעלעגענהייטען וועלכע האבען א שייכות מיט נא־‬
‫טורוויסענשאפט‪ .‬און זאגאר מ ע ט א פ י ז י ק ‪ ,‬אדער ווי ארים־‬
‫טאטעל באצייכענט דאם‪ ,‬די ע ר ש ט ע פ י ל א ז א פ י ע ‪,‬‬
‫איז ער מקבל טיט אפענע ארמם אויף אזד פיל‪ ,‬ווי‪ ,‬לויט זיין מיי‪-‬‬
‫גונג‪ ,‬ווידערשפרעכן ניט אדער שעדיגען ניט די יסודות די עקרים‬
‫פון אידישען גלויבען‪ .‬אבער דארט וואו עם האנדעלט זיך אום‬
‫אזעלכע לעהרען‪ ,‬וועלכע זיינען אין דירעקטען ווידערשפרוך צו די‬
‫עקרים פון דער אידישער אמונה‪ ,‬ווי א שטייגער אריסטאטעלס‬
‫לערע אז די וועלט איז א קדמון‪ ,‬זי עקזיסטירט פון אייביג אן‪ ,‬אדער‬
‫וואו ער איז מבטל די דעה פון השגחה פרטית‪ ,‬אויף דעם האט דער‬
‫רמכ״ם אויסגעשריען ; הלאה ! דאם קען אין דענקענדען לאגער ניט‬
‫אריינדרינגען‪.‬‬
‫האט דיזע שטעלונג פון רמב״ם צו אריסטאטעל׳ן געמינדערט‬
‫אריסטאטעל׳ם באדייטונג ביי די אידישע פילאזאפען? איז דאדורך‬
‫זיין איינפלוס שוואכער געווארען?‬
‫דער רטב״ם אין זיין ״מורה נבובים״ )״וועגווייזער פאר די‬
‫אירענדע״( קען זיך ניט נענוג אפלויבען״ פון דער טיפקייט גון‬
‫ה ש ג ה ‪,‬‬ ‫ש כ ל און זיין יואונדערבארער‬ ‫אריסטאטעל׳ס‬
‫און באצייכענט אים אלם הויפט פון אלע פילאזאפען‪ .‬שם טוב‬
‫פלקירא‪ ,‬זאגט אין רמב״ם׳ם נאמען‪ ,‬אז אריפטאטעל באזיצט דעם‬
‫העבסטען פארשטאנד וואם א מענש האט ווען עס איז געקענט‬
‫דערגרייבען‪ ,‬א חוץ פון דעם וואס דער בורא זעלבסט האט אוים־‬
‫דערוויילט‪ .‬די אריסטאטעלישע פילאזאפיעי און ד;ים רמב״ש׳ם שטאר־‬
‫קער גלויבען אין איר‪ ,‬האבען אים באוואויגען צו דערקלערן פיל‬
‫פסוקים אין תנ״ך אויף די יסודות פון דער גריכישער פילאזאפיע‪,‬‬
‫לויט דער פארם וואם די אראבישע פילאזאפען האבען איר געגעבן‪.‬‬
‫ווי געזאגט‪ ,‬איז אריסטאטעל זעהר פאפולער געווארען ביים‬
‫רמב״ם׳ם תלמידים ‪ :‬ר׳ יוסף אבן עקנין‪ ,‬שמואל אבן תיבון‪ ,‬ר׳‬
‫קלוניטום‪ ,‬ר׳ שם טוב פלקירא‪ ,‬ר׳ יוסף כספי‪ ,‬ר׳ משה נרבוני‪,‬‬
‫פראפיאט דוראן)אפודי( שם־טוב בן יוסןן‪ ,‬ר׳ אשר בן אברהם קרשיקש‬
‫ה׳ יצהק אברבנאל‪ ,‬הלל בן שמואל הרופא‪ ,‬לוי בן גרשון‪ ,‬האבען‬
‫פארטגעיזעצט ד;ים רמב״ם׳ס מעטאדע אין באצו‪ :‬צו אריסטאטעל׳ם‬

‫‪9 -----‬‬
 ‫הרב דר‪ .‬יצוזרן ווערנע‬

‫פילאזאפיע‪ .‬זאגאר דער מקובל ר׳ משה ביטרייל אין זיין פירוש צום‬
‫ספר יצירה לויבט אריסטאטעל׳ן ״אין הימעל ארייף מאכט פאר‬
‫אים א פלאץ אין גן־עדן און שווערט שבועות אז ער האט ליב‬
‫אריסטאטעל׳ן מיט׳ן גאנצען הארצן אלם ״חכם ערקת מנביא״‪ .‬די‬
‫אלע אויבענדערמאנטע חכמים גיבען אריסטאטעל׳ן קרעדיט‪ ,‬פאר‬
‫דאס וואס דער רמכ״ם האט פון אים אריינגענוטען‪ ,‬און מאכען זיר‬
‫״כלא־ידע״ וענן זיינע א ק ם י א ט ע ן וואם דער רמב״ם האט‬
‫איגנארירט‪.‬‬
‫די לעגענדארישע אידישע ליטעראטור האט אבער ניט געקענט‬
‫גלייכגילטיק בלייכען צו דער גרויסער פערזענליכקייט און לאזען‬
‫אים לויפען מיט די אנטי־אידישע הנחות‪ .‬און אז דער רמב״ם האט‬
‫אים שוין יא אריינגעפירט אין אידישען לאגער‪ ,‬און מ׳האט פאר‬
‫אים א פלאץ געמאכט אז׳ט אין גן־עדן‪ ,‬איז פארוואם טאקי ניט‬
‫;טאן אים דאם רעכט״ און מאכען אים פאר אן אמת׳ן אידען מיט‬
‫אלע קליפערלאר? ‪,‬‬
‫דער ״שלשלת הקבלה״ ציטירט א בריוו וואם ארימטאטעל‬
‫זאל האכען געשריבען צו זיין תלמיד אלכסנדר‪ ,‬אין וועלכען ער‬
‫דריקט אוים חרטה אוילו זיינע פילאזאפישע ספרים‪ ,‬וועלכע ער האט‬
‫געשריבען‪ ,‬און פארלאנגט מ׳זאל זיי פארברענען‪.‬‬
‫׳ אין ״םפר התפוח״ וועלכען אריסטאטעל זאל האבען נעשריבען‬
‫און וואם איז איבערזעצט פון אראכיש א*ן העברעאיש דורך אברהם‬
‫ח ר ט ה און גלויבט שוין אין‬ ‫חסדאי‪ ,‬האט אריסטאטעל‬
‫השארות הנפש >אין די אונשטערבליכקייט פון דער זעעלע( און האלט‬
‫אז אברהם אכינו איז דער ברעסטער פילאזאף‪ .‬ר׳ יוס!? כן שם־טוב‬
‫אין זיין קאמענטאר צו אריסטאטעל׳ם עטיק )ספר הטדות( זאגט‬
‫פשוט אז פאר׳ן טויט האט זיך אריסטאטעל מגייר געווען‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫'‪.‬־‬ ‫דין פארגענגער‪,‬‬ ‫״י‬
‫דעד תלמוד אץ סנהדרין כ״א; ציטירט ר׳ יוסי׳ם א באטער־‬
‫קוגג‪ ,‬אז עזרא האט זיך פארדינט געמאכט די תורה זאל דורך אים‬
‫נעגעבן ווערן ‪ --------‬ו ו ע ן משה רבינו וואלט אים ניט פארלאפען‬
‫דעם וועג‪ .‬מיט אט דער מליצה׳דיקער באמערקונג באנוץ איר זיו‬
‫ביי דער געלעגענהייט און באהויפט אז אברהם בן דוד פון טאלידא‬
‫אדער‪ ,‬ווי ער איז באקאנט מיט׳ן נאמען‪ ,‬דער ערשטער ראב״ד‪,‬‬
‫וואלט מיט זיין ״אמונה רמה״ קונה שם געווען אלס דער ערשטער‬
‫וואס האט זיך אונטערגענומען צו פאראידישען דעס אמת׳ן אריס־‬
‫טאטעליזם‪ ,‬ווען ניט דער רמב״ם מיט דין ״טורה נבוכים״ וועלכער‬
‫איז פארפאסט געווארן‪ ,‬אמת‪ ,‬מיט א דריי צענדליק יאר שפעטער‬
‫אבער מיט זיין נרויסער ליכט האט ער די שיין פון דעם ״אמונה‬
‫רמה״ באדייטענד פארטונקעלט‪.‬‬
‫איך זאג ״דעם אמת׳ן אריפטאטעליזם״‪ ,‬ווייל דאם וואם סעדיה‬
‫האט זיך באמיט שלום צו מאכען די פילאזאפי מיט דער‬
‫אידישער רעליגיאן‪ ,‬דאם איז געווען די ניי־פלאטאניש טוטאזי־‬
‫ליסטישע‪ ,‬די הערשענדע פילאזאפי פון דאמאלסטיקער צייט‪ ,‬וואם‬
‫מען האט זי בט;יות צוזאמענגעמישט מיט אריסטאטעיל‪ .‬אמת‪ ,‬דאם‬
‫האט זיך סעדיה׳ן טאקי איינגעגעבן‪ ,‬אבער די צייט איז ניט שטיין‬
‫געבליבען אוי‪,‬ת איין ארט‪ .‬דער אמת׳עד אריסטאטעלישעד געדאנק‬
‫האט אויפגעבליט ביי די אראבער און דער פילאזאפישער פונדא־‬
‫מענט אויף וועלכען סעדיה האט איועקגעשטעלט די אידישע רע־‬
‫ליגיע האט זיך אנגעפאנגען צו טרייסלען‪ .‬די צאל פון אפיקורסים‬
‫און סקעפטיקער צוליב וועטען סעדיה האט געשריבען זיין ״האמונות‬
‫והדעות״ איז נאך פיל גרעסער געווארען‪ ,‬פיל האבען אנגעפאנגען‬
‫אינגאנצען צו פארלאזען דעם אידישען נלויבען‪ .‬יהודה הלוי׳ם כוזרי‬
‫אין וועלכען ער פראטעסטירט שטארק געגען דעם אריסטאטעליזם‬
‫האט די לאגע ניט פארבעסערט און עם פילט זיך אין דער לופט‪,‬‬
‫אז עפעם מוז געטאן ווערן צו פאראידישען דעם אריסטאטעליזם‪.‬‬
‫דער ערשטער איז צוגעגאנגען צו דער ארבייט דער ראכ״ד‪,‬‬

‫‪11‬‬
 ‫הרב דר• יצחק ווערנע‬

‫אין‪ ,‬דער רעליגיאנם פילאזאפיע אונטערשטרייכט ער אזוי ווי דער‬

‫רמב״ם הויפטזעבליך די עקרים פון אידישען גלויבען ער האט זיך‬
‫אבער‪ ,‬ניט אזוי גרינדליך ווי דער רמב״ם‪ ,‬פארטיפט כדי ארוים־‬
‫צוקריגען פון דער פילאזאפי גאנין אנדעירע אריגינעלע הנחות;‬
‫ער האט זיך אויך ניט דערהויבען צו ד ע ר הויכקייט וואם‬
‫האט דעם רמב״ם מעגליך געטאכט אדפצובויען די געהערינע‬
‫פשרה־בריקען צווישען אריסטאטעל׳ם פילאזאפיע און די הנחות‬
‫פון אידישען גלויבען‪ .‬עס איז מערקווירדיק און אויפפאלענד צו גלייך‪,‬‬
‫ווי אזוי ביידע‪ ,‬אי דער ראב״ד‪ ,‬אי דער רמב״ם‪ ,‬האבען זיך צוזא־‬
‫מענגעטראפען אין זייערע אידעען אזו• גוט ווי אין זייערע טע־‬
‫טאדען אזוי ווי זיי וואלטען זיך צוזאמענגערעדט — און אין פילע‬
‫באציהונגען ערשיינען זיי פאר אונז ווי א גייסטיגער צווילינג‪.‬‬
‫שוין אין דעש פארזוך וואס זיי מאכען די לעהרען פון אידיש־‬
‫קייט מיט די לערען פון דער אריסטאשעליעשר פילאזאפיע צו האר־‬
‫מאניזירען‪ ,‬שמימען זיי ביידע איין‪ .‬עם שיינט זאגאר‪ ,‬אז אין ד ע ר‬
‫אנגעלעגענהייט איז ד;יר רמב״ם‪ ,‬אין זעחר וויכטיגע פונקטען‪ ,‬פון‬
‫דעם ראכ״ד שטארק באאיינפלוסט נעיוארען‪ .‬אין איבערגענומען‬
‫האט דער רמב״ם דעם ראב״ד׳ם לעהרע ניט נאר אין אירע גרונד‪-‬‬
‫געדאנקען‪ ,‬זאנדערן אפילו אין די איינצעלנע כאראקטעריסטישע‬
‫פארמען‪ :‬די מעטאדע פון פרעזענטירען די געדאנקען און דער‬
‫סדר‪ ,‬ווי די שטאך־איינטיילונג‪ ,‬אין ״טירה נבוכים״ איז גאנץ‬
‫דיזעלבע ווי אין דעם ״אמונה רמה״‪ ,‬וואם איז ערשינען מיט דריי־‬
‫פיק ■יאר פריער‪ .‬ביידע ״באהאלטען זיך״ אונטער א בריוו‪ ,‬וואם‬
‫איז כלומר׳שט געשריבען צו א יונגען פריינד‪ .‬ביידענ׳ם ספרים‬
‫זיינען אייננעטיילט אין דריי חלקים און די ארדנונג ווי אזוי דער‬
‫שטאך איז באהאנדעלט איז אין ביידע ספרים דיזעלבע‪ .‬עם זיינען‬
‫גענוג די פאלגענדע פאראלעל ביישפילע וואם איך וויל דא נריינגען‪,‬‬
‫סדי צו קומען צום באשלום אז דער ראב״ד איז תחילת געווען דעם‬
‫רמב״ם׳ס פארגענגער און וועגווייזער‪ ,‬און אז דער רמב״ם האט‬
‫‪.‬פיל צו פארדאנקען דעם ראנ״ד פאר זיין )דעם רמב״ם׳ם( פילאזא־‬
‫’‬ ‫פישע טענדענץ ‪:‬‬
‫ביידע האלטען אז דער לעצטער צוועק פון אלע ידיעות‬ ‫‪(1‬‬
‫איז די הסרת הבורא )די גאטעם ערקענטניס( די באשעפטיגונג טיט‬
‫אנדערע וויסענשאפטען‪ ,‬ווי מאטעמאטיק און לאגיק ווען אפילו‬
‫זיי זיינען העכסט וויכטיק צוצוגרייטען דעם טענשן צו דעם העסט־‬
‫טען ציעל‪ ,‬האבען זיי דאך אץ זיך זעלבסט ק י י ן שום צ ו ו ע ק‬

‫‪12‬‬
 ‫זיין אידעענגזןנ‪:‬‬

‫ו ו י פ י ל ■זייקענען‬ ‫זיי זיינען נאר אויף אזוי פיל ודיכטיק אוי‪,‬ה‬

‫כריינגען נוצען‪ ,‬אונז נעענטער צו פירעז צו דער גאטעם ער־‬
‫קענבנים‪, .‬‬
‫ביידע שטימען איין אז דער טענש איז ניט פעהיג צו‬ ‫‪(2‬‬
‫דערגרייכען א פאזיטיווע ערקענטנים פון נאט כרוך הוא‪ ,‬די בעלי‬
‫הרמז וועלן דאם פילייכט אונטערשטיצען מיט׳ן פסוק;)שמות לנ‪,‬‬
‫בג( ״ופני לא יראו״‪.‬״ ווייל אין גרונד גענומען קען מעךדאם געט‪-‬‬
‫ליכע וועזן נאר טיט נעגאטיווע אטריביוטען באשרייבען‪ .‬אין‬
‫אנדערע ווערםער‪ ,‬סיר קענען זיך פארשטעלען נאר דאם וואם גאט־‬
‫ביידע זיינען העכסט צופרידען טיט‬ ‫נ י ט ‪.‬‬ ‫ברוך־הוא איז‬
‫אט ־דער הנחה‪ .‬זיי זאנען אז די נעגאטיווע אטריבוטען זיינען‬
‫פאלשטענדיק גענוג אונז פון ‪ .‬בטעות׳ז־יקע פארשטעלונגען צו פאר־‬
‫היטען‪ .‬מ׳קען דורך זיי קיינטאל קיץ פאזיטיווע גאטעם ערקענטנים‬
‫ניט דערגרייכען‪ .‬אונזער ערקענטנים באשרענקט זיך דאריבער‬
‫ז י י ן ‪ ,‬אין‬ ‫•בלויז אוי!ז די ערקענטנים פון גאט־ברוך־הוא׳ם‬
‫טאקי פון אט דער ערקענטנים דערגרייכען טיר צו די• א ו ג ­‬
‫ו ו ע ז ע ן ‪ .‬ביידעי בא־‬ ‫ב א ג ר י י פ ל י כ ק י י ט פון זיין‬
‫נוצען זיי דעם אלט אידישען טשל ואם איז אזוי פאפולער אין דער‬
‫אראביש־אידיש* פילאזאפישער ליטעראטור‪ .‬דער טשל טיט דער זון‪:‬‬
‫״בצאת השמש בגבורתו״‪ .‬אזוי ווי די זון גייט ארוים טיט איר‬
‫פולער קראפט האט זי אויף ד;ים טענשליכען אויג א בלענד;יגד;י‬
‫ווירקונג‪ ,‬אזוי איז גאט־ברוך־הוא טיט זיין קראפט און געודעלטי־‬
‫גונג אונדערקענבאר‪ .‬פון אלע ״שמות הקדוש ברוך הוא״ וועלכע‬
‫מיר באנעגנען אין תנ״ך — באהויפטען זיי ביידע — דאם טעט‪-‬‬
‫ראגראם‪),‬דער שם הזיה(‪ ,‬זועטעם דיכטיגער אויסשפרוך איז אונז‬
‫פארלארען געגאנגען‪ ,‬דינט אלם אויסשדיסליכע באצייכגונג פון‬
‫נעיטליכען וועזען‪) .‬דעם אויםשפרוך וואם מיר האבען אצינד פאר‬
‫דעם שם הויה ווערט אנגעווענדט אויף טלאכים אויך(‪,‬‬
‫די אריסטאטעלישע אנזיבט אז ״השגחה פרטית״‪ ,‬דאס‬ ‫‪(3‬‬
‫הייסט‪ ,‬די געטליכע אויפפאםונג אזיף דער סוכלוגאדישער וועלט‬
‫)די אונטער דער לבנה וועלט( אדער אוי‪,‬ס איינצעלנע זאכען איז‬
‫‪.‬אין ווידערשפרוך טיט דער לעהרע פון אחדות הבורא‪ ,‬ווייל דורך‬
‫••דער פ י ל פ א כ י ק י י ט פון זאכען וואם מען וויים )ידוע(‬
‫פ י ל פ א כ י ק י י ט‬ ‫טוז אומבאדינגט ארויסרופען אויך א‬
‫אין וויבען)דעת( ; און פילפאכיקייט אין)דעת( וויסען רופט ארוים‬
‫אומבאדינגט א פ י ל פ א כ י ק י י ט אין ד;ים יודע — אלזא‪,‬‬

‫‪13‬‬
 ‫הרב דר‪ .‬יצחק ווערנע‬

‫א פילפאכיקייט אין געטליכען וועזען — און דאם איז דאך אוג־‬

‫דענקבאר‪ .‬און אזוי אדום באקעטפט די פילאזאפי פון אריסטאטעל‬
‫איינעם פון די ;יקרים פון אידישען גלויבען‪ ,‬די השגחה פרטית‪.‬‬
‫ביידע‪ ,‬ד;יר ראכ״ד און דער רמב״ם ווייזען צוריק דיזע שלוס־‬
‫פאלנערונג ווייל — זאגען זיי ביידע — די הנחה בארוט אויף א‬
‫טעות ‪ :‬אויןן אן אירטיטליכען פארגלייך פון דעם ג ע ט ל י ב ע ן‬
‫טיט׳ן מענשליכען וויסען‪ .‬ווערעינד אין דער ווירקליכקייט איז דער‬
‫נעטליכער וויסען גאנץ וואם אנדערש און ער קען ניט באאורטיילט‬
‫ווערן אויף די יסודות פון טענשליכען וויסעין‪.‬‬
‫ווי דערקלערט מען דעם פאקט וואס עם איז דא שלעסמם‬ ‫‪(4‬‬
‫אויף דער וועלט‪ .‬און ווי גראטט זיך דאס מיט דעם גלויסען אין‬
‫השגחת הבורא? — אין אנדערע וועירטער‪ :‬ד;יר רכונו של עולם‬
‫אלס בעל יכלת צו טאן נוטס און האט דעט רצון צו טאן נוטס —‬
‫ווי אזוי קומט עם וואם עס איז פאראן איבעל אוי]‪ 8‬דער וועלט ? —‬
‫וועגען דעם העידטט איין און די זעלבע מיינונג ביים ראב״ד ווי‬
‫ביים רמב״ם‪ .‬זיי זאנען‪ :‬דער בורא יתברך איז דער מקור‪ ,‬די‬
‫קוועלע און די סיבה‪ ,‬די אורזאך פון אלץ וואס איז ג ו ט ‪,‬‬
‫פ א ז י ט י ו ו און ר ע א ל ‪ .‬דאגעיגען‪ ,‬דער באגריף פון‬
‫שלעבטם‪ ,‬איבעל — איז אלץ וואו עם איז ניטא דאם נוטע‪ ,‬פאזי־‬
‫טיווע און רעאלע דער בורא יתברך אלם אבסאלוט ז י י ע נ ­‬
‫ז י י ן )הויה( דעריבער איז‬ ‫ד ע ר )הוה( שאפט דאם‬
‫דאם ז י י ן — גוט‪ .‬דאם איבעל האט זיין אורזאך‪ ,‬זיין סיבה‬
‫אין דער מאטעריעי‪ .‬די טאטעריעי איז א נפסד‪ ,‬א נ י ט זיי;ינ־‬
‫נ י ט זייענדע איז דער מקור‪ ,‬די קוועלע פון או‪:‬־‬ ‫דע‪ .‬דאם‬
‫פאלקאמענהייט‪ .‬א י ב ע ל הייסט דערחסרון איבער וועלבען‬
‫ר ט צודעירגרייכעין זייןפאל־‬ ‫א זאך ווערט פ א ר ה י נ ד ע‬
‫קאמענהייט צו וועלבע ער איז באשטימט געווארן פון נאט לויט‬
‫זיין נאטור‪ .‬אזעליע פעלערן‪ ,‬וועלכע ענטשטעהען דורך דער נויט‪-‬‬
‫ווענדיקייט פון זיין נאטור קענען ניט באט‪-‬אכט ווערן אלם איבעל‪.‬‬
‫די חסרונות אין מענשין — זאנע; ביידע — שיטאמען פון‬ ‫‪(5‬‬
‫ד;ים וואס ד;יר מענש איז א חוטר — א טאטערי־עלעם וועזן —‬
‫דעריבער קענען זיי לאנישער ווייזע‪ ,‬ניט באטראבט ווערן אלם‬
‫איבעל‪ .‬עם זיינען פאראן זאכען וואם מיר באטראבטען זיי אלם‬
‫שלעבטם‪ ,‬ודייל מיר קוקען אויף זיי ווי אפנעזונדערט‪ ,‬פאר־זיך‪.‬‬
‫אדער אין זייערע באציהוננען צו איינצעלנע אינדיווידיאומם ניט‬
‫אין זייער צוזאמענהאנט טייט דעם נאנצען יוניווערזאום‪ .‬זאלען מיד‬

‫‪14‬‬
 ‫זיין ‪»8‬ןרגענגער‬

‫אבער זיך אריינטראיטען אין זייער שייכות צו דער ג‪8‬נצער וועלט—‬

‫דאן ערשיינען אונז די זאכען אין א גאנץ אנדער געשטאלט‪...‬‬
‫‪ (6‬וועגען דער ווילענספרייהייט פון מענשן האלטן ביידע‬
‫אז דורך גאט־ברור־הוא׳ם ו ו י ס עי ן ווערט די נאטור בכח‬
‫)אין מענליכקייט( ניט בטל‪ .‬נאט ברוךהוא׳ס וויסען נעמט ארום‬
‫דאם אטת־םעגלייבע אלם מעגליך‪ .‬אזוי אז דער פרייער ווילען פון‬
‫מענשן קען נאך אימער פועל׳ן — ווירקען‪ .‬געגען די אריסטאטעלישע‬
‫טעאריע‪ ,‬אז דער בורא כאשטיטט אלעס אין פאראוים‪ ,‬און דעם‬
‫טענשענם פרייען ווילען לאזט ער גאר קיין ברירה ניט‪ ,‬ווענדען‬
‫ביידע איין‪ ,‬דער ראב״ד אזור גוט ווי ד;יר רמב״ם‪ ,‬איינע און ריזעל־‬
‫בע איינווענדונג ; וואלט דער מענש קיין ברירה ניט געהאט וואלט‬
‫דאך יעדע שטרעבונג ביים מענשען צו זעלבפטשטענדיקייט אוג־‬
‫טערדריקט געווארען און ער וואלט גאר ניט באדארפט זארגען‬
‫זיין לעבען צו דערהאלטען‪ .‬דאם וואלט אויך געהאט זעהט א‬
‫שלעכטעי ווירקונג אויך דעם מענשענס רעיליגיעזער און זיטליכער‬
‫אויפפירונג‪ .‬עם וואלט געשאפען געווארן אן אבערגלויבען אז דעם‬
‫מענשענם צושטאנד איז א פאראוים כאשטיבזטע ענטשיידונג וואס‬
‫קיין אנשטריינגונג אין דער וועלט קען דאם ניט ענדערן‪ ,‬און דעש‬
‫טענשענ׳ם ארבייט אויפ׳ן געביט פון תורה און נטילות ‪.‬הסדים איז‬
‫איגנאנצען ארויסגעווארפען‪.‬‬
‫‪ (7‬דער ראב״ד ווי אויך דער רמב״ם קוםען צום באשלום אז‬
‫די הכרת הבורא‪ ,‬די גאטעם ערקענטנים‪ ,‬פירט דירעקט צו גאטעם‬
‫ליבע‪ ,‬אהבת הבורא‪ .‬ביידע טיילען זיי איין די תרי״ג מצוות אין‬
‫רריי גרופען‪ :‬גלויבען‪ ,‬זיטליכקייט און פליכטען צו דער געזעל־‬
‫שאפט‪ .‬יעדע פון די תרי״ג מצוות מוז האבען א פארנינפטיגען צוועק‬
‫און א לאגישע אורזאכע‪ .‬אנדערש וואלטען זיי ניט געקענט זיין‬
‫קיין עדות פאר דער אינטעליגענץ פון זייערע נאכפאלגער‪ .‬די‬
‫צערעמאניאל ־געזעצע אין פארגלייך מיט די געזעצע‪ ,‬וועלכע‬
‫גייען אריין אין די גרופען פון גלויבען‪ ,‬זיטליכקייט און נעזעלשאפט‬
‫פליכטען האבען א קלענערע כאדייטונג‪ ,‬ווייל צוליב אונזער בא‪-‬‬
‫שרענקטען וויסען פעלט די פארנינפטיקע באגרינדונב פון דיזע‬
‫געזעצע‪ .‬קענען מיר אבער אויספארשען און באווייזען די אורזאך‬
‫פאר א באשטימטען צערעמאניאל געזעין ‪ -‬הערט שוין אויך דאס‬
‫געזעץ צו באלאנגען צו די אויסגעשלאסענע צערעמאניאל געזעצע‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫חרב דר• י צח? ווערנע‬

‫עיר ווערט אין באצוג פון זיין עכ‪1‬י;ישן טענדענץ אין איינע פון די‬
‫‪.‬‬ ‫דריי גרופען אריינגרופירפז‪.‬‬
‫‪ (8‬אויף אראביש אדיסטא‪-‬טעלישעי הנחות האט דעיר ראב״ד‬
‫ווי אויך דער רמב״ם אויפגעבויט די טעארי פון די באוועגונגען און‬
‫די באזעעלנשאפט פון די הימלישע קערפער‪ .‬דאם ערקלעירט אויר‬
‫דעם פאקט וואם אין דער לערע פון די היטעלס־קערפער שטימען‬
‫זיי איין ביידע אין פיל וויכטיגע פונקטעין‪ .‬און ווען אפילו די אוי־‬
‫בערפלעכליכע שוואכע באהאנדלונג פון ראב״ד קען מען בשום‬
‫אופן ניט פארגלייכען ימיט דער טיפער גרינדליכער פארשונג פון‬
‫רסב״ם‪ .‬וועלכער האט זיך באוואפענט ביט די שריפטען פון אל־‬
‫פאראבי‪ ,‬אבן סינא און אנדעירע פילאזאפען פון זיין צייט‪ .‬אינטע*‬
‫רעסאנט איז דאם‪ ,‬וואם אפילו די פסוקים טיט וועלכע זיי אוג־‬
‫טערשטיצען זייערע טעאריען זיינען ביי ביידען דיזעלבע‪.‬‬
‫‪ (9‬זייערע אידעען ווענען נביאים און נבואה‪ ,‬באגעגענען זיר‬
‫אין פילע פונקטעץ‪ :‬ביידע באהויפטען אז נבואה קען הייסען נאר‬
‫ד י פראפעצייאונג וואם באהאנדעלט נאר גאנץ ו ו י כ ט י ג ע‬
‫ענינים וואס האבען אן א ו י ם ע ר א ר ד ע נ ט ל י כ ע בא־‬
‫דייטונג; און וויכטיג טוזען זיין די ענינים‪ ,‬וועלכע די פראפעציי־‬
‫ב ל ל אבער די פראפעצייאונגעז‬ ‫אונג באהאנדעלט‪ ,‬פאר׳ן‬
‫וואם זיינען נ י ט זייער וויכטיג אדער ווען אפילו ז י י ע ר‬
‫וויכטיג‪ ,‬אבער נ י ט פאר׳ן כלל זאנדערן פאר א פרט‪ ,‬פאר‬
‫איינצעלנע אינדיווידיאומם‪ ,‬דאן קען די זעהונג ניט באטראכט ווערן‬
‫אלם נבואה‪ .‬און די ז ע ה ע ר פון אזעלכע ז ע ה ו נ ג ע ן‬
‫קענען בשום אופן ניט באטראכט ווערן ‪ .‬ווי נביאים‪ .‬אזוי־א־נאר‬
‫בארויבט דער רטב״ם הגר׳ן און מנוח׳ן זייער בארוף אלם נביאים‬
‫ווען אפילו זיי האבען געהאט וויזיאנען‪ ,‬אז מלאכים האבן מיט זיי‬
‫גערעדט און פארויסגעזאגט קומענדיגע פאסירונגען‪• .‬‬
‫אויסברייטענדיג זיך וועגן דעם ענין נבואה קומט דער ראב״ד‬
‫צום באשלום‪ ,‬אז דער נביא קען‪ ,‬טיט דער צייט‪ ,‬ביי א נעוויפער נע־‬
‫לעגענהייט פון זיין פראפעטישער ווירקזאמקייט‪ .‬זיך אויפהויבען‬
‫פון א נידעריגער מדרגה‪ ,‬פון חלוטות נבואה צו א העכערער שטופע‪■,‬‬
‫צו א מדרגה פון נבואה וואכעדיגערהייד ; דאגעגן קען אבער אויר‬
‫פארקומען אז דער זעלבער נביא זאל שפעטער ארונטערפאלען פון‬
‫זיין הויכער מדרנה‪ ,‬אלם נביא אויןן דער וואך‪ ,‬און זינקען צו דער‬

‫‪16‬‬
 ‫זיין ‪8‬ו<רגענגער‬

‫נידריגער מדרגה‪ ,‬און באקומט די נבואה דורך « חלום אין « טיפען‬

‫שלאך‪ .‬אלם ביישפיל באנוצט דער ראב״ד די געשיכטע טיט אברהם‬
‫אבינו‪ ,‬וועלכער ביז צום קאפיטעל ‪ 15‬זיינען אלע זיינע ז ע ה ו נ־‬
‫ג ע ן נעווען חלומות; מיט ד ע ם קאפיטעל שטייגט אברהם‬
‫אבינו ארויך צו דער הויכער מדרגה פון זעהן זעהונגען וואכעדי־‬
‫גערהייד; ווען אבער דער ״ברית־בין־הבתרים״ איז נעווען אין‬
‫פראנרעם‪ ,‬טאקי אין דעם זעלבען קאפיטעל איז אברהם באפאלען‬
‫געווארען פון א טיפען שלאף און א פיגםטערע גרויסע שרעק האט‬
‫אים באהערשט און דאמאלפט ערשט זעהט ער די פארטזעצונג פון‬
‫דער וויזיאן און הערט דעם אויבערשטענם באשלום וועגען דער‬
‫צוקונפט פון דעם אידישען פאלק‪ .‬א נבואה אין חלום‪ ,‬דאם איז ביים‬
‫ראב״ד א רעגרעם‪ ,‬א צוריקפאלען פון דער הויכער מדרגה )אמונה‬
‫רמה(‪ ,‬דאם זעלבע זאנט אויך דער רמב״ם אין מורה נבוכים און אין‬
‫איינשטימונג מיט׳ן ראב״ד באהויפט ער אז די זיגליכע געשטאלטען‬
‫וואם באווייזען זיך דעם נביא‪ ,‬זיינען אן אפשפיגלונג פון דעם גכיא׳פ‬
‫פאנטאזי וועגעין ערפארוננען‪ ,‬וועלבע ער האט פריער מיטגעמאכט‬
‫ביידע שטיצען זייער טעארי טיט די אכט פסוקים אין יחזקאל‬
‫קאפיטל ‪ ,8‬וואו יחזקאל‪ ,‬דער ״בתוךןהגולה״ נביא‪ ,‬זעט אין זיין‬
‫פאנטאזי ווי א געהיימע האנט נעטט א •ם אן פאר די האר פון זיין‬
‫קאפ‪ ,‬און דער גייסט הויבט אים אויף צווישען ערד און הימעל און‬
‫בריינגט אים אזש קיין ירושלים‪ .‬וואם דאם קען דאך כלויז זיין נאר‬
‫אין דער פאנטאזי‪.‬‬
‫ווענן די ״קוואליפיקיישאן״׳פון דעם נביא —זאגען זיי ביידע—‬
‫אז צוזאמען מים זיינע עקסטרע גייפטיקע פעהיקייטען מוז ער אויר‬
‫זיין אויפ׳ן העכפטן גראד זיטליך‪ .‬זיין באראקטער מוז זיין ריין —‬
‫זויבער אן א שום חסרון‪ .‬דער ראב״ד זאגט‪ ,‬אז די תורה לייגט‬
‫גרוים געוויכט ביי דעם נביא אויף די פאלגענדע צוויי מעלות‪(1 :‬‬
‫עניוות און ‪ (2‬ליבע פון ווארהייט אדער גערעכטיקייט‪ .‬אט די צוויי‬
‫מעלות וואם ביי משה רבינו — דעם פאטער פון די נביאים וועלכע‬
‫זיינען געווען פאר אים און נאך אים — האבען דערגרייכט די‬
‫העבסטע מדרגה פון פאלקאמענהייט‪ .‬אלם ביישפיל פון משה רבינו׳ס‬
‫ליבע‪ ,‬פאר גערעכטיקייט ווערן ציטירט יי דערציילונגען‪ ,‬וואו משה‬
‫נעמט זיף אן די קריוודע פון דעם אונשולדיגען עברי וועמען דער‬
‫מצרי שלאגט‪ ,‬און ווי ער שטעלט זיך איין פאר רעואל׳ם טעכטער‬
‫געגען די פאסטוכער ווען זיי פארטרייבען זיי פון ברונעם‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫זיין !^(רגענגער‬

‫אויבערפלעכליך קען אויסקומען‪ ,‬אז דער רמב״ם האט פשוט‬

‫קאפירט דעם ראכ״ד‪ .‬פאדגלייכט מען אבער די אלע אויבענדער־‬
‫מאנטע פאדאלעלן ״זה לעומת זה״‪ ,‬דעם ראב״ד׳ם אנקעגן דעם‬
‫רמכ״מ׳ם מוז מען קומען צו א באשלום אז דער רמב״ם מיט זיין‬
‫טיפער‪ ,‬ווייטער און ברייטער השגה‪ ,‬מיט זיין גרונטעווען זיך אץ‬
‫יעדער פראגע‪ ,‬אין יעדער פראבלעס מיט אריסטאטעל׳ס פילא־‬
‫זאפיעש מעטאדע‪ ,‬וואם איז געקומען מיט זיין גרויסען לייכטער פון‬
‫העלען ליכט מיט וועלכען ער האט צוזאטענגעשמאלצען אריסטא־‬
‫טעלישע פילאזאפיע טיט אידיש רעליג־־עזל דענקען האט גארמונקלט‬
‫די שיין פון אלע זיינע פארגענגער‪ ,‬איינגעשלאסען אויך ד;ימ ראב״ד‬
‫דעם ערשטען‪.‬‬

‫‪1S‬‬
 ‫זיץ אידעענגאנג‬
‫א שוועדע אבער א זייעד דאנקבארע ארבייט האט אפגעטאז‬
‫אחד העם אין זיין ״שלטון השבל״ אויסצוזוכען אלע פארבארגענע‬
‫וויגקעלאך אין רעם רמב״ם׳ס ספרים און צונויפקלייבען‪ ,‬וואו ער‬
‫האט נאר נעקענט געפינען א גאנצען אדער א האלבען געדאנק אנ־‬
‫צוהערעניש אין גאנצע אדער האלבע ווערטער‪ ,‬א רמז‪ ,‬א וואונק‬
‫פון וועלכען מען קען קריגען א באגריןז מ*ט וואט פאר א פילאזא־‬
‫•ישען מאטעריאל דער רטב״ם האט זיך באנוצט צו שאפען זיינע‬
‫אריגינעלע הנחות‪ .‬ווייל דער רמב״ם האט אין קיינע פון זיינע‬
‫ספרים ניט ארויסגעיגעבן זיין שיטה בהדרגה‪ ,‬מיט א לאגישען סדר‪.‬‬
‫מען מוז זוכען מיט ליכט און פארזיכטיג נישטערן יעדען נעדאנק‪,‬‬
‫יעדען זאץ‪ ,‬יעדען אויסדרוק‪ ,‬כדי אויפצוכאפעין די שטראלען פון‬
‫זיין ארט דענקען און אויפשטעלען די פ־לאזאפישע שיטה וואס ער‬
‫האט כעטראכט שאפענדיק זיינע אריגינעלע אקסיאמען‪.‬‬
‫ווארום האט דער רמב״ם טאקי ניט געמאבט א צוזאמענגע־‬
‫שטעלטע שיטה מיט א לאגישע ארדנונג‪ ,‬קען מען דאס דערקלערן‬
‫דערמיט וואם אזוי ווי ער האט איבערהויפט קיין אייגענע שיטה‬
‫נ י ט געשאפען‪ ,‬ער האט בלויז געמאכט נייע אריגינעלע הנחות‬
‫אויפ׳ן סמך פון די דאמאלסט הערשענדע פילאזאפישע שיטה וואס‬
‫איז גוט באקאנט געווען רעם קרייז פאר וועלכען ער האט זיינע‬
‫ווערק געשאפען‪ .‬האט ער ניט געפונען פאר נויטיג צו געבען אן‬
‫איינלייטונג פאר דער אלטער‪ ,‬איבעראל באקאנטער שיטה‪ .‬דאם‬
‫וואלט פשוט געווען איבריגע ארבייט‪ .‬דער קלאם מענשען פאר‬
‫וועמען דער רמב״ם האט זיינע ווערק געשריבען און געשאפען‬
‫זיינע אדינינעלע פילאזאפישע הנחות‪ ,‬זיינען גוט באהאווענט געווען‬
‫מיט די ראשי פרקים און זיי האבען זיך ניט גענויטיגט אין אן איינ־‬
‫לייטעינדען לעהר ביכל‪ ,‬צו קענען נאכפאלגען זיינע אקסיאמען;‬
‫דאס איז איינם‪ .‬א חוץ דעם האט דער רמב״ם ניט געוואלט אויפ־‬
‫רייסען די אויגען פון דער אידישער וועלט אין יענער צייט ווען‬
‫יהודה הלוי׳ם שארפע קדיטיק געגען פילאזאפיעי בבלל האט בא־‬

‫‪19‬‬
 ‫חרב דר‪ .‬יצחגן ווערנע‬

‫הערשט זייער דיינקען און פילן‪ ,‬זיי האבען ערדיפגעצי־יננז »נט»נא*‬

‫ניםטי?‪ 5‬ע שטימונגען צו דער לערע פדן ״הגיון״‪ ,‬לאניק‪ .‬געגען וועלכע‬
‫טען האט אנגעווענדעט די באקאנטע ר׳ אליעזר׳ם ווארנונג אין‬
‫תלמוד כרכות כ״ה‪ :‬״מנעו בגיכט מן ההגיון״‪ .‬האלט צוריק אייערע‬
‫קינדער פון דעם שטודיום פון לאגיק‪ .‬ווייל דאם ווארט ״הגיון״ אלם‬
‫״לאגיק״‪ ,‬ווי עם •טייגט‪ ,‬האבען די איבערזעצער גענום־ען א פארטיגן‪.‬‬
‫זיי האבען געפונען דאם ווארט ״הגיון״ אין ד ע ם זינן ווי עם‬
‫האבען דאם אויפגעפאסט די דאטאלסטדיגע העברעער‪ ,‬אלם ״לאגיק״‬
‫און ווען דער פייטן אין זיין יוצרות ״אהםה״ צו פרשת וירא דריקם‬
‫ד י האבען סיר‬ ‫זיך אוים‪, :‬״ואלה בהגיון קנאוגי״ — און‬
‫דערצארנט מיט לאגיק — באווייזט אז דאם איז שוין געווען אן‬
‫איבעראל געברויכטער ווארט‪ .‬און ווען מיר זאלען נאך צוגעבן דעם‬
‫פאקט וואם דער רמב״ם האט זיינע ווערק — א חוץ דעם יד החזקה‬
‫— געשריבען אין אראביש‪ ,‬האט ער געיהאדטעין פאר מער ווי גענוג‬
‫צו געבען בלויז א לעקםיקאן פון פילאזאפישע טערמינאלאגיע‪ ,‬וועל־‬
‫כע טייבזשט אוים הוגדערט און פינף און זיבציג ודערטער וואם ווערן‬
‫באנוצט אין די פילאזאפישע שריפטען וואם דעיר איבערזעצער טשה‬
‫אבן תיכון האט איבערזעצט אין יאהר ‪ 12K‬און האט דאם אנגערופן‬
‫״מלות ההגיון״‪.‬‬
‫אחד העם מאכט א פך הכל פון דעם רמכ״ט׳ם שיטה אויף‬
‫פאלגענדען אופן‪:‬‬
‫א( אלע פובלונארישע קערפער כאשטייעין פון שטאף )חומר‪,‬‬
‫מאטעריע( און פארם )צורה( )משנה תורה(‪.‬‬
‫צ ו ר ה איז דאם ניט‬ ‫ב( ווען ד;יר רמב״ם רעדט פון‬
‫ד י צורה‪ ,‬וואם איז כאקאנט צום המון אלם דאס כילד פון א‬
‫צ ו ר ה כיים רמכ״ם איז די‬ ‫זאך און זיין געשטאלט‪ .‬ניין‪,‬‬
‫נאטירליכע פארם‪ ,‬די כטכע׳דיגע צורה‪ ,‬דאם הייםט‪ :‬דאם וועזען‬
‫פון א זאך מיט וואס די זאך איז געווארן דאם וואם עם איז‪ .‬די‬
‫צורה אונטערשיידעט אים פון אנדערע זאבען‪ ,‬וועלבע זיינען ניט פון‬
‫דין גאטונג )מין( )מורה נכוכים(‪.‬‬
‫ג( מען קען קיינמאל ניט זען א שטאן? אן א פארם אדער א‬
‫פארם אן דעם שטאף‪ .‬דאם איז נאר דער מענש וואס טיילט פאנאג־‬
‫דער דעם קערפער וועלכען ■ער האט אין געדאנק און ער ווייסט אז‬
‫אם דער קערפער איז צוזאמענגעשטעלט פון שטא!? און פארם‪.‬‬
‫)משנה תורה(‪.‬‬
‫ד( וויבאלד די פארם איז די וועזענטליכקייט‪ ,‬וואס דורך איר‬

‫‪20‬‬
 ‫זיין «יד>ענגיןננ‬

‫איז דער םיכיעקט דאם וואס עם איז‪ ,‬קומט אוים אז שטאןן אן פארם‬
‫איז אזוי נוט ווי אן עקזיפטירענדער אז א ווירקליכער עקזיסטענץ‪,‬‬
‫אלזא אן אבסטראקט‪ .‬עם איז ניט נויטי‪ :‬צו באווייזען‪ ,‬אז פארם‬
‫אן שטאף איז אוגמעגליך אין דער סובלונארישער וועלט — וועלכע‬
‫איז לויטער קערפער‪) .‬משנה תורה און מורה נבוכים(‪.‬‬
‫ה( עם לינט אין דער נאטור פונ׳ם שטאןן אז די פארם זאל‬
‫זיך אין אים ניט האלטען‪ ,‬זאנדערן ער זאל איטער כייטען זיינע‬
‫פארמען‪ :‬און אם די נאטור פון שטאף איז דער מקור פון‬
‫״ווערן אזן אויפהערן״ )הויה און הפסד( אין דער וועלט; ווערענד‬
‫די פארם לויט ■א י ר נאטור שטרעבם ניט נאך קיין אוט*‬
‫טוישונג אזן איז אונטערווארפען דעם אויפהערן־געזעץ‪ ,‬ניט מער‬
‫ווייל זי איז באהעפט צום שטאף‪ .‬דערפון נעימט זיך דאם וואם די‬
‫נאטוננם פארמען זיינען אלע אייביג עקזיסטירענד ווען אפילו ‪,‬אין‬
‫זועקםעלנדינע אינדיווידואומם‪ ,‬וועלכע קומען און גייען‪ ,‬אבער די‬
‫אינדיווידועלע פארמם מוזען נויטווענדיגער ווייזע אויפהערן און‬
‫אונטערנייען‪ ,‬ווייל זייער עקזיפטענץ איז נאר מעגליך אין צוזא־‬
‫פענהאנג מיט דעם באשרענקטען שטאך )טורה נבוכים(‪.‬‬
‫ו( די זעעלע פון יעדער לייב )פלייש( איז זיין פארם; דער‬
‫קערפער איז דער שטאןז מיט וועלכען די פארם באקליידעט זיך‪— .‬‬
‫דאריבער ווען דער קערפער וועלכער איז צוזאמענגעשטעלט פון‬
‫פארשיידענע עלעמענטען שיידעט זיך פאנאנדער‪ ,‬ווערט די זעעלע‬
‫פארלארן‪ ,‬זי הערט אויך‪ ,‬ווייל זי עקזיסטירט בלויז מיט׳ן קערפער‬
‫און איר שטענדיגע עקזיפטענץ האט זי בלויז אין גאטונג )מין( ווי‬
‫‪,‬‬ ‫אלע אנדערע פארמען )משנה תורה(‪.‬‬
‫ז( די זעעלע איז בלויז איינע — אבער זי האט פיל פארשיי*‬
‫דענע פונקציאנען‪ ,‬פון דעם נעמט זיך וואב די פילאזאפען נעברוי־‬
‫כען דאם ווארט‪ :‬״די טיילען פון דער זעעלע״‪ .‬זיי מיינען ניט צו‬
‫זאגען אז די זעעלע ווערט אזוי איינגעטיילט אזוי ווי עם ווערן‬
‫איינגעטיילט די קערפער‪ .‬דאם ציילען זיי בלויז אירע פארשיידענע‬
‫פונקציאנען‪ .‬אין דעם זין רעבגט מען פינך טיילען‪ ,‬דאם מיינט פינך‬
‫פונקציאנען אין דער זעעילע‪ (1 :‬דאם שפייזענדיע; ‪ (2‬דאם‬
‫פילענדע; ‪ (3 ,‬דאם פארשטעלענדע; ‪ (4‬דאם באגערענדע; ‪(5‬‬
‫און דאם ערקענענדע )שכל׳דיגע(‪ .‬די ערשטע פיער פונקציאנען‬
‫זיינען ביי טענשען און חיות נלייך‪ ,‬ווען אפילו יעדער מין פון לע־‬
‫בעדיגע באיטעפעניםען האט זיך זיין ספעציפיש איינענע זעעלע וואם‬
‫פונקציאנירט ביי אים אויך א נאנץ באזונדערן אופן‪ .‬אבער דער‬

‫‪21‬‬
 ‫דר‪ .‬יצחק ווערנע‬

‫הויפט פארצזג‪) ,‬פרעפערענם( וואם די זעעלע פון מענשען האט‬

‫איז דאם וואם ער באזיצט דעם פינפטען טייל‪ ,‬די ערקענטנים פונק־‬
‫ציאן‪ ,‬דאם איז די קראפט וואם דער מענש פארמאגט טיט וועלכען‬
‫ער איז קונה־שליטות‪ ,‬ער באקומט וויסענשאפטען דורך וועלכע ער‬
‫ודיסט ווי צו אונטערשיידען צווישען דאם שיינע און דאם העם־‬
‫ליכע )שמונה פרקים(‪.‬‬
‫פון דעם שליסט דער רמב״ם אז דער חילוק צווישען די מענ־‬
‫•טענזעעלע און די זעעלע פון די אנדערע בעלי חיים איז בלויז דאם‬
‫וואם די מענשענזעעלע איז רייכער אין אירע קרעפטען סיי אין זייער‬
‫קוואנטיטעט‪ ,‬פיי אין זייער קוואליטעט אבער וועזענטליך איז‬
‫די מענשענזעעלע אזוי ווי די זעעלע פון אלע אנדערע לעכעדיקע‬
‫באשעפעניסען בלויז א פארם וואם איז באחעפט מיט׳ן חומר‪ ,‬וואם‬
‫עם קען נאר עקזיסטירען אין צוזאמענהאנג טיט׳ן קערפער; וועז‬
‫אבער דער קערפער גייט פאנאנדער אין זיינע עלעמענטען הערט‬
‫אויך אויך די זעעלע טיט א ל ע אירע פונקציעס — ידי ערקענט*‬
‫נים טייל אדייננערעכנט‪...‬‬
‫צו דעם זעלבען באשלום איז אויך געקומען אלכפנדר דער‬
‫קאמענטאטאר‪ ,‬אדער ווי מען האט אים אין גריכיש גערופען‪,‬‬
‫אלכסנדר אלפרדום‪ ,‬וועלכער האט באקומען דעם טיטל אריפטאטל‬
‫דער צווייטער‪ .‬ער האט געלעבט ענדע דעם צווייטען און אנפאנג‬
‫דעם דריטען יארהונדערט‪ .‬עם זיינען געווען אויך אנדערע מפרשיב‬
‫וואם האבען זיך ניט געקענט שיידען מיט דעם גלויבען אין ״השאתת‬
‫הנפש״ האבען זיי זיך אונטערנומען צו קאמענטירען אריסטאטעל‬
‫אזוי אז עם זאל זיך צופאסן צו ד ע ם גלויבען‪ .‬זיי האבען דעם‬
‫פינפטען טייל‪ ,‬די ערקענטנים פונקציע אויסגעשלאסען פון דעם‬
‫נאטירליכען פארם און האבען צו דער ערקענטנים פונקציע צוגע־‬
‫שריבען אן אפגעזונדערטע אייביגע עקזיסטענץ‪ .‬איז אבער דער‬
‫רמב״ם געווען צופיל לאגיקער‪ ,‬ער זאל ניט איינזען דעם אינער־‬
‫ליכען ווידערשפרוך אין דעם קאמפראמים‪ ,‬און איז געבליבען ביי‬
‫דעם ראדיקאלען שלום‪ ,‬וועלכער איז אבסאלוט געגען דעם גלויבען‬
‫אין השארות הנפש אין פערזענליכעין זין‪ ,‬א גלויבען וואם איז שוין‬
‫טיך איינגעווארצעלט געווען אין אידישען לאגער‪.‬‬
‫דא זאגט אהד העם ; וואלט דער רמב״ם געבליבען ביי ד ע ר‬
‫דעה‪ ,‬וואלט ער זיך נויטווענדיגער ווייזע צוריקגעקערט צו דער‬
‫אלט־אידישער אנשיויאונג וואס מיר געפינען אין תורת משה אז‬
‫אייביג איז ניט די איינצעלנע פעירזאן‪ ,‬זאנדערן ' ד א ם ‪ 8‬א ל ק‪,‬‬

‫‪22‬‬
 ‫זיין אידעענגאנג‬

‫ד י באשטייט און עקזיסטיר•‬ ‫די גאציאנאלע פארם — נאד‬

‫אייביג אזוי ווי די גאטונגם פארם ביי לעבעדיגע באשעפעניסען‪ .‬און‬
‫די וועקסעלנדע אינדיווידואוטם זייגען דייי־ שטא‪,‬ת צו דער פארם‪ .‬׳■‬
‫דאטאלסט וואלט דעם רטב״ס׳ם עטיק און טאראל לערע ארויסגע־‬
‫קוסען גאנץ אנדערש ווי זי איז איצט‪ .‬האט אבער דער רמב״ם אי־‬
‫בערנענומען פון די אראבער נאך א געדאנק אלם אן ערגענצונגם־‬
‫געדאנק צו אריסטאטעל און דעם געדאנק האט ער פארברייטערט‬
‫און פארפאלשטענדיגט און האט אים געמאכט אלם גרונד־פרינציפ‬
‫צו זיין עטיק און מאראל לערע‪ .‬דאדורך האט די שיטה אנכענומען‬
‫א נייע אריגינעלע פארם אין וועלכער עם שטעלצען זיך צוזאמען‬
‫דער געזעלשאפטליכער עלעמענט טיט דעם אינדיווידועלען‪.‬‬
‫אמת טאקי — זאגט דער רטב״ם — אז די פארשטאנד פונקציע‬
‫וואם דער טענש בריינגט טיט זיך אויף דער וועלט טיט זיין באשא־ ‪.‬‬
‫פענהייט איז ניט מער ווי א י י נ ע פון די פינף זעעלענפוגק־‬
‫ציעם וואם די פילאזאפען האבן אויםגערעכנט‪ ,‬און די פונקציע פון‬
‫שכל הערט אויף זאבאלד ווי דער קערפער איז טער ניטא — —‬
‫אבער אט די שכל פונקציע איז ניט ט;יר ווי די צ ו ג ר י י ־‬
‫ט ו נ ג ם ק ר א פ ט ‪ ,‬די ענטעלעכיע וואם מאכט ד;ים מעינשן‬
‫פעהיג צו דערגרייכען די ערקענטנים; עם איז דעריבער גאנץ נא־‬
‫טירליך‪ ,‬אז אויב דער שכל פארבלייבט די גאנצע צייט אין דעם‬
‫זעלבן צושטאנד בלויז פון א צוגרייטונגם קראפט‪ ,‬אן ענטעלעכיע‪,‬‬
‫א שבל אין דער מעגליכקייט )בכח(‪ ,‬און עם גייט ניט אדיבער צו‬
‫דער ווירקזאמקייט‪ ,‬בפועל — טוז ער אוטבאדינגט אויפהערען‬
‫זאבאלד דער קערפער הערט אויף‪ .‬ווען אבער■ דער טענש באנוצט‬
‫דעם כח פון דעם שכל און דערגרייכט דורך אים צום שכל בפועל‪,‬‬
‫צו באגרייפען די קענטניםען‪ ,‬אוי‪,‬ת אזא אופן איז דער שכל איבער־‬
‫געגאנגען פון דער מעגליכקייט )כח( אין דער ווירקזאמקייט )פועל(‪,‬‬
‫דערמיט האט ער זיך פארשאפט א וועזענטליכען עקזיסטענץ וואם‬
‫הערט קיינטאל ניט אויך‪ ,‬ווייל דער פארשטאנד און דאם פארשטאנ־‬
‫דענע‪ ,‬דער באגריף און דאם באגריפענע ויערן א י י נ ם ‪ ,‬און‬
‫אזוי ווי דאם פארשטאנדענע‪ ,‬דאם באגריפענע‪ ,‬די קענטנים איז‬
‫אייביג‪ ,‬אזוי איז אויך דער פאדשטאנד ויאם האט באגריפען דאם‬
‫באגריפענע‪ ',‬די קענטנים‪ ,‬אויך אייביג — אפילו ווען דער קערפער‪,‬‬
‫דער שטאך וואם האט געהאט די דענקענדע זעלע אלם פארם האט‬
‫שוין לאנג אויפגעהערט‪.‬‬
‫דער רטב״ם מאכט‪ ,‬אלזא‪ ,‬אן אונטערשייד‪ ,‬א חילוק‪ ,‬צווישען‬

‫‪23‬‬
 ‫הרב דר• י ‪ pm‬ווערנע‬

‫דעם היולאנידיגעז שכל‪ ,‬דאם הייסט‪ ,‬דער פארשטאנד וואס איז‬

‫בלויז כבח‪ ,‬פאטענציעל‪ ,‬וואס איז נ י ם איבערגעגאנגעז איז‬
‫ווירקזאטקייט‪ ,‬דעם שכל וואם דער מענש כרייננם טיט זיך פון זיין‬
‫באשאפענהייט‪ ,‬און צווישען דעם שכל בפועל‪ ,‬וואם ער דערווערבט‬
‫זיך דורך טיה צו באגרייפען די קענטנים‪ .‬ד ע ר שבל איז גיט‬
‫בלויז פאטענציעל אין קערפער‪ ,‬וועלנער טוז דאריבער אויפהערן‬
‫ווען דער קערפער איז מער ניטא‪ ,‬דער שכל בפועל האט טיט׳ן גוןן‬
‫קיין שום שייכות ניט ‪ :‬עד איז לחלוטין אפגעזונדערט פון אים‪ ,‬און‬
‫אפילו ווען דער גוך איז טער ניטא בלייבט דער שכל בפועל —‬
‫אייביג‪ .‬און אזוי ווי די פארם פון יעדער זאך איז זיין ספעציעלע‬
‫וועזענטליכקייט‪ ,‬וואם דורך איר איז די ז א ך ד א ם ו ו א ם‬
‫ע ם א י ז ‪ ,‬און דורך איר אונטערשיידעט עם זיך פון אלע אנדערע‬
‫זאכען — איז אונז קלאר ווי דער טאג‪ ,‬אז דער ערווארבענער פאר־‬
‫שטאנד‪ ,‬וואם פארשאפט דעם ערווערבער אייביגען עקזיסטענץ‪ ,‬איז‬
‫דאם טאקי זיין אטת׳ע פארם‪ ,‬טיט וועלכער ‪,‬ער אוגטערשיידעט זיך‬
‫פון אלע אנדערע טענשען; און ווערענד אלע אנדערע טענשען הא־‬
‫בען פאר זיך אלם פארם א זעעלע יואם איז אונטערווארפען דעם‬
‫געזעץ פון ״ווערן און אויפהערן״‪ ,‬ווייל זיי באזיצען בלויז דעם שכל‬
‫וואם זיי האבען טיטגעכראכט פון זייער כאשאפענהייט — איז פאר‬
‫ד ע ם טענשן‪ ,‬וועלכער באזיצט דעם שכל‪ ,‬וועלכען ער האט זיך‬
‫זעלבסט דערווארכען דודך זיין באגרייפען די קענטניסען‪ _ ,‬די‬
‫אליין נ י ט ט ע ר ווי א שטאך‪ ,‬א מאטעריע‪ ,‬א חומר וועלכע‬
‫האט פאר איר פארם די העכערע ערקענטנים‪ ,‬וועלכע ער חאט זיך‬
‫דערווארבען דורך באגרייפען די ידיעות‪ ,‬ויעלכע זיינען לחלוטין אפ‪-‬‬
‫נעשיידט פון שטאן!‪.‬‬
‫די טענשהייט‪ ,‬דאס הייסט דער גאטונג טענש‪ ,‬ווערט אלזא‬
‫איינגעטיילט אין צוויי באזונדערע מינים‪ .‬דער ‪,‬״אדם חעליון״‪ ,‬דער‬
‫הויכער טענש און דער ״אדם התחתון״ ‪ -‬דער נידעריגער מענש ‪:‬‬
‫דער מענש וואם באזיצט בלויז דעם שכל ווי ער האט‪,‬אים טיט־‬
‫געכראכט אויף דער וועלט פון זיין בא־טאפענהייט‪ ,‬וואם דאס חייסט‬
‫דער ״בעל שכל בכח״‪ ,‬און דער מענש יואס האט זיך ארויפגעאר־‬
‫בייט אזוי הויך‪ ,‬אז ער האט זיך דערשלאגען טיט זיין שכל בכח‬
‫צו ערקענטנים פון ידיעות‪ .‬א גוואלדיג גרויסיער אונטערשייד איז‬
‫צווישען די ביידע סארטען מענשען — פיל גרעסעד ווי דער אונטער־‬
‫שייד צווישען מענש און בהמה‪ .‬ווערענד דער אונטערשייד צווישעז‬
‫מענש און בהטה באשטייט בלויז אין זייערע ספעציפישע פארמען‪,‬‬

‫‪24‬‬
 ‫אידעענגאנג‬ ‫ין‬

‫די פונקציעס ביים מענשען זיינען מענשליכע‪ ,‬ביי דער בהמה זיינען‬
‫זיי בהמה׳שע‪ ,‬אבער די ב‪8‬ש‪ 8‬פענהייט‪ ,‬דער ב»ר»קם;יר פון דיערע‬
‫פארמען איז און בלייבט ביי ביידען דיזעלבע‪ :‬ביים ״אדם״ ווי ביי‬
‫ד;יר ״בהמה״ העדן זיי אויף טיט דעם אויפהערען פון קערפער‪ ,‬דא־‬
‫גענען דער מענש וואם דערווערבט זיך די קענטניס טיט זיין פאר־‬
‫שטאנד און בריינגט ארוים זיין ״הבנה שכל״‪ ,‬וועלכען ער האט‬
‫טיטגעבראכט פון זיין באשאפעינהייט‪ ,‬אין ״שכל הפועל״‪ ,‬אין דעם‬
‫ווירקזאמען פארשטאנד — איז פון א נאנע אנדערער נאטור ‪ :‬ז י י ן‬
‫זעלע‪ ,‬וואם אנבעלאנגט די פונקציע פון ״שכל הפועל״‪ ,‬בלייבט איי־‬
‫ביג עקזיפטירען און ווירקט אפילו ווען דער קערפער צופאלט און‬
‫י‬ ‫ער הערט אויף‪.‬‬
‫אט די פילאזאפי האט דער רמכ״ם גענוטען פון די אראבישע‬
‫ניי־פלאטאניש מוטאזיליסטישע פילאזאפען‪ .‬דאם אריגינעלע וואם דער‬
‫רמב״ם האט צוגעטראגען צו ד ע ר לערע‪ ,‬איז די באשרעגקונ*‬
‫גען וואס ער האט געמאכט אין דעם באשטרעבן צו באגרייפעץ די‬
‫עיקענטניס וואס זאל פארזיכערן די אוגשטערבליכקייט פון פארם‪.‬‬
‫אינ­‬ ‫און באשרענקונגען האט דער רמכ״ם געטאכט סיי אין‬
‫ה א ל ט און סיי אין מ ע ט א ד ע ‪.‬‬
‫אינהאלט ‪ :‬נאכדעם ווי‪ ,‬עם איז פעבטנעשטעלט געווארן‪ ,‬אז‬
‫דער שכל דורך זיין באגרייפעין די ערקענטנים גייט אריבער אין‬
‫דער ווירקזאטקייט און ווערט אן אייביג עקזיסטירענדער און ד;יר‬
‫שכל ווערט פאראיינינט טיט דעם ב א ג ר י פ ע נ ע ם און‬
‫זיי ווערן א י י נ ם ‪ ,‬דאן מ ו ז דאך דער א י נ ה א ל ט‬
‫פון דער ערקענים זיין אזא זאך וואם ‪ :‬ערשטענם‪ ,‬עקזיטטירט דאס‬
‫בפועל‪ ,‬און צווייטענם‪ ,‬עקזיסטירט דאם אייביג‪ .‬ווייל‪ ,‬עם קען דאך‬
‫ניט זיין‪ ,‬אז א זאך וואם עקזיםטירט בפועיל און זיין עקזיסטענץ‬
‫איז אייביג זאל באשאפען ווערן דורך באגרייפען א קענטנים פון‬
‫א זאך וואם די זאך אליין עקזיפטירט ניט בפועל‪ ,‬און זיין עקזים־‬
‫טענץ איז ניט אייביג‪,‬‬
‫אט די אינהאלטסבאשרעינקונג שליסט אוים‪ (1 :‬די וויםענ־‬
‫שאפטען וועלכע ענטהאלטען בלויז אבסטראקטע געזעצע און ניט‬
‫אויפקדערונגען וועגן געגענשטענדע‪ ,‬וועלכע זיינען אין דער עקזים־‬
‫טענץ ווי' צב״ש מאטעמאטיק און לאגיק‪ (2 .‬די וויםענשאפטען‪,‬‬
‫וועלכע באלעהרן אונז ניט וואם עם איז ווירקליך פאדאן אין עק־‬
‫זיסטענץ‪ ,‬זאנדעירן זיי ווייזען אונז דעם וועג וואם און ווי אזוי צו‬
‫האנדלעין בדי צו דערגרייכען באשטימטע צוועקען‪ ,‬ווי צב״ש עטיק‬

‫‪25‬‬
 ‫הרב דר• יצח? וועד‪?:‬‬

‫אוז עסטעטיק‪ (3 .‬די קענטנים וועגען אינדיווידועלע פארמען‪ ,‬וועלכע‬

‫האבען בלויז א צייטווייליגען עקזיסטענץ אין צתאמענהאנג מיט׳ן‬
‫שטאף‪ ,‬ווי צב״ש באשרייבונגען וועגן דאב לעבען און ווירקען פון‬
‫באדימטע מענשען‪ .‬די אלע אויבענדערטאנטע ידיעות‪ ,‬אבוואויל זיי‬
‫זיינען נוצליך און מאנכע זאגאר זייער ני*טיג אלם צוגרייטונג צו‬
‫באגרייפען די הויכע למודים‪ ,‬האבען זיי אבער אן־און־פאר־זיך קירן‬
‫שום פעהיגקייט ניט■ ארויםצובריינגען דעם שכל אין דער ווירק־‬
‫זאמקייט‪ ,‬נאר די וויםענשאפטען וועלכע באציען זיך אויף די ווירק־‬
‫ליכע און אייביגע עקזיםטענץ ז י י קענען ארויםבריינגען דעם‬
‫שכל פון כח צום פועל‪ ,‬פון דער מעגליכקייט און די ווירקזאטקייט‬
‫און דאם זיינען ; ‪ (1‬די גאטוננם פארמען פון אלץ וואם געפינט‪ .‬זיך‬
‫אין דער םוכלונארישער וועלט‪ ,‬וועלכע‪ ,‬וו* עם איז שוין באוויזען‬
‫געוואדען‪ ,‬עקזיםטירען אייביג‪ (2 ,‬די היטלישע קערפער‪ ,‬וועלכע ווי‬
‫עם איז באוויזען געווארען‪ ,‬האביען א זעלע‪ ,‬באוועגן זיר און עק־‬
‫זיסטירען אייביג‪ ,‬און ‪ (3‬די פארמען וואם זיינען אפגעשיידט פון‬
‫שטאר ווי צב״ש מלאכים‪ ,‬רוחות א‪ .‬ז‪ .‬וו‪ — .‬דאם איז די באשרעג־‬
‫‪,‬‬ ‫‪.‬‬ ‫קונג וואם אנבאלאנגט צום אינהאלט‪.‬‬
‫די מעטאדע — ווי אזוי אונזער באגרייפען זאל זיין‪ ,‬באשרענקט‬
‫דער רמב״ם אז דאם באגרייפען זאל קומען צום מענשן ניט דורך‬
‫טראדיציע‪ ,‬וואם אנדערע האבען אים אינפארטירט בלויז אלם‬
‫נ ל ו י ב ע ן ‪ ,‬זאנדערן נאר דורך דאם ווירקען פון אונזער פאר־‬
‫שטאנד אליין‪ ,‬דאם הייכט‪ ,‬אז דער מענש מוז באגרייפען די וואר־‬
‫הייטען וועגען די נעגענשטענדע נאר דורך זיינע שכל׳דינע באוויי־‬
‫זע‪ ,‬ווייל ווען איינער באקומט וויםען דורך אינפארמיישאן פון אן‬
‫אנדערן‪ ,‬און ניט דורך זיין אייגענעם פארשטאנד‪ ,‬דאן איז זיין‬
‫באנרייפען בלויז אן אויםערע זאך‪ ,‬דער פארשטאנד האט זיך דאכיי‬
‫ניט כאטייליגט אין דער ווירקזאמקייט )בפועל( דעריבער פעלט דא‬
‫די פאראייניגונג פון דעם ב א ג ר י י פ ע ן מיט דעם ב א ־‬
‫פ א ר א י י נ י ג ו נ ג האט‬ ‫די‬ ‫ג ר י פ ע נ ע ם ‪ .‬נאר‬
‫בכה ארויםצוכריינגען דעם שכל אין דער ווירקזאמקייט‪.‬‬

‫‪36‬‬
 ‫דץ עטיל! אץ מאדאל לערע‬
‫דעט רמב״ם גייט וועניג וןאם אן די־ וועלט־פראגע‪ :‬״וואם איז‬
‫דער ענד־צוועק פון דער גאנצער עקזיסטענץ?״ פשוט‪ ,‬ווייל מיר‬
‫קענען ניט געפינ;ין קיין ענטפער‪ ,‬וועלכער זאל אונז באמת צופרי­‬
‫­ דענשטעלען‪ .‬ווארוש אויןז יעדעז צוזעק וואס מיר זועלן אויסזוכעז אוז‬
‫אנווייזען‪ :‬״כי הוא זה״ — אז דאס א י ז דאם‪ ,‬קען מען‬
‫אימער ווידער פרעיגן ‪ :‬און וואש איז דער ציועק פון אט דעש צוועק ?‬
‫און סוף כל סוף מוזען מיר אנקומען צוש ענטפער ‪ :‬״אזוי א איז דער‬
‫ווילען פון דעש רבונו של עולש״‪ ,‬אדער‪ :‬אזוי האט זיין חכמה‬
‫;וזר געווען‪ .‬אין דעש שטימט אבער דער רמב״ם איין מיט אריס־‬
‫טאטעל און זיינע נאכפאלגער‪ ,‬אז דער יירעקטער צוועק פון אלץ‬
‫וואש געפיגט זיך אויף ד־ער סובלונארישער וועלט איז דער מענש‪.‬‬
‫ווייל אין דעש שטענדיגען ״ווערן און אייפהערן״ אין דער נאטור‪,‬‬
‫זעהן מיר א סארט שטרעבען פון דעש הומר צו דערגרייכען די‬
‫העכשט מעגליך פאלקאמענע פארם‪ .‬און אזוי ווי מיר ווייסען אז די‬
‫העיכסטע פאלקאמעינהייט וואש דיער שטאף קען פראדוצירען איז‬
‫דאד דער מענש ~ דעריכער‪ ,‬ווען מ׳זאגט אז אלם זואם עם געפינט‬
‫זיך אין דער סובלונארישער וועלט‪ ,‬עקזישטירט דאם בלויז פארן‬
‫מענשען — איז דאם‪ ,‬לאגיש גענומען‪ ,‬יער ריינער אמת‪ .‬היינט‬
‫אז דער מענש איז דער דירעקטער צוועק פון אלץ וואט עקזיסטירט‬
‫אויף דער וועלט‪ ,‬הויבט זיך אויך די פראגע ‪ :‬וואט איז דער צוועק‬
‫פון מענשן ? וואט איז געווען די אכזיכט פון זיין באשאפענהייט ? —‬
‫נאכדעם אז מיר האבן זיך באקאנט מיט דעים רמב״ט׳ם אגזיכט‬
‫זועגן די מענשליכע זעלע‪ ,‬האכען מיר זעלבשטפארשטענדליך‪ ,‬א‬
‫צוגעגדייטען ענטפער; דער תכלית פון דעט מענשליכען עקזים*‬
‫טענץ איז אזוי ווי דער צוועק פון יעדען מאטעריעלען עקזיסטענץ‪,‬‬
‫אז ״פון אים זאל ארויסקומען די פאלקאמענהייט וואט עם קען נאר‬
‫פון אים ארויטקומ־ען״ — און ווער איז דאם דער מענש פון העב־‬
‫סטער פאלקאמענהייט אויב ניט דעד וועלכעד באזיצט דעם שכל‪,‬‬
‫וועלכען ער האם זיך זעלבסט דערווארבען? דאם הייטט‪ ,‬דער‬

‫‪27‬‬
 ‫הרב דר‪ .‬יצחק ווערנע‬

‫טענש וראם האט דערגרייכט די העבסט פאלקאמענע פאדם וואם‬

‫א מענש קען גא־ ד;ירלאנגען?‬
‫דער תכלית פץ מענשענ׳ם לעב;ין איז אלזא — ווי דער רמב״ם‬
‫דריקט זיך אוים ‪ -‬״צו איינדריקען אין זיין זעלע די ערקענטניס״‪,‬‬
‫ווייל ״נאד דער פ א ר ש ט א נ ד האט גכח צו פאדגרעסערן‬
‫זיין אינערליכע קראפט און אים אריבערפירען פון דער מדרגה פון‬
‫שאגד צו דער מדרגה פון עהרע‪ :‬פריער איז ער געווען א מענש‬
‫מ ע ג ל י כ ק י י ט אצינד איז ער פאדוואנדעלט‬ ‫כלויז אין דער‬
‫געוואדען אלם מעגש אין דער ווירקזאמקייט‪ ,‬און ווי מיר האבען‬
‫שוין געזען פריער‪ ,‬איז דער מענש‪ ,‬איידער ער דערגרייכט דאם‬
‫באגרייפען און וויפען‪ ,‬איז ער פאררעכענט די זעלבע זאך ווי א •‬
‫בהמה‪.‬‬
‫פון דעם געמען מיר ארוים דעם ריכטיגען ענטפער צו דער‬
‫וויכטיגער פראגע‪ :‬וואם איז די גרעסטע מאראלישע פליכט‪ ,‬און‬
‫וואס איז די פאלקאמענסטע עטישע גליקזעליקייט? עס איז גאר‬
‫קיין צווייפעל ניט‪ ,‬אז עם איז גאד ניט פאראן קיין גרעסערע מא־‬
‫ראלישע פליכט ווי דאם וואם דער מענש מוז שטרעבן‪ ,‬צו דער־‬
‫גרייכען דעם צוועק צוליב וועלכען ער איז באשאפען געווארען‪ ,‬און‬
‫עם איז גאר ניט פאראן קיין מער פאלקאמענע עטישע גליקזעלי‪-‬‬
‫קייט ווי צו דערגרייכען ד ע ם צוועק‪ .‬אלע אנדערע מענשליכע‬
‫טעטיקייטען זיינען בלויז ״צו דערהאלטען זיין עקזיםטענץ כדי דורך‬
‫אים זאל פאלקאמעין ווערען אט די איינצעלנע ווירקזאמקייט )הקדמה‬
‫צו פירוש המ׳טנה אין זרעים(‪.‬‬
‫דעירמיט האבען מיר דערגרייכט צו א גאנץ נייעם באגריך‬
‫פון עטיק‪ ,‬און א פאלשטענדיק גייעם ווערט וואם אנבאלאנגט צו‬
‫די מענשליכע האנדלונגען אין מאראלען ה־־נזיכט‪.‬‬
‫יעדע האנדלונג האט‪ ,‬אין עטישען יץ‪ .‬א פאזיטיווע אדער א‬
‫נעגאטיווע באדייטונג‪ ,‬דאם ווענדט זיך אן דעם‪ ,‬ווי ווייט אט די‬
‫האנדלונג קען העלפען אדער פארהיגדערן‪ ,‬שטערן‪ ,‬דעם מענשען אין‬
‫זיין באשטרעבונג צו דערגדייכען דעים צוועק פון זיין עקזיםטענץ —‬
‫דאם הייסט‪ ,‬ארויסכריינגען זיין שכל פון ד;יר טעגליכקייט אין דער‬
‫ווירקזאמקייט‪ .‬גוט — אין דעם עטישען זין — איז אלץ וואם פאר־‬
‫העלפט איש אין ד ע ר באשטרעבונג; שלעכט — איז אלץ‬
‫וואם פארהינדערט און באשעידיגט אם די באשטרעבונג‪ .‬לויט‬
‫ד ע ר אנשויאונג ווען מיר זאלען מאכען די מדריגות פון די גוטע‬
‫האנדלוננען אין דעם לייטער פון עטיק — וועט אויםקומען אז‬

‫‪28‬‬
 ‫זיין עטיק אין מאראל דערע‬

‫אוין! דער העכסטער שטופע שטייט ״די אייגציגע ווידק־‬

‫זאמקייט וואם פירט דירעקט צום צוועק — דאם הייסט — דער־‬
‫גרייכען דעם אייביגען עקזיםטעגץ דורך דעגקען און פארשן‪ ,‬דורך‬
‫רעם שטודיום פון פיזיק און מעטאפיזיק‪ ,‬דא שיידעט זיך דער ליי־‬
‫טער פאנאנדער און טיילט זיך איין אין צוויי צווייגעין‪ ,‬אין טעארי‬
‫און פראקטיק‪ .‬די טעארי האט א מאראלישען פארצוג פאר מאטע־‬
‫מאטיק און לאגיק‪ ,‬ווייל זיי זיינען נויטיג כדי צו דערלייכטערן דאס‬
‫באגרייפען פון דעם עקזיסטענץ טיט דער הילך פון איבערצייגענדע‬
‫ארגומענטען‪ ,‬נעקסט צו זיי קומ;ץ די שטודיוטם‪ ,‬וועלכע האבען‬
‫פאר זייער אויפגאבע צוצוגרייטען די האנדלונג‪ ,‬די אויפפירונג ווי‬
‫טאראל און עטיק‪ .‬ווייל נאך אלעמען זיינען דאך די האנדלונגען‬
‫אליין‪ ,‬די פראקסים וועגען וועלכע דער שטודיום לערנט אונז ניט‬
‫מער ווי טיטלען צו דערגרייכעץ די‪.‬הערםטע מדרגה‪ ,‬קוטט דאך‬
‫אוים אז דער שטודיום וועגן זיי איז דאך בלוז א מיטעל צו א מיטל‪.‬‬
‫די פראקטיק‪ ,‬ווידער‪ ,‬האט אויך פארשיידעגע מדרגות‪ .‬אזעלכע‬
‫האנדלוגגען וואם זייער צוועק איז צו באזארגען די קערפערליכע‬
‫באדירפניסע‪ ,‬האבען טאקי אן עטישע פאזיטיווע באדייטונג ‪­ -‬‬
‫אבער אין א גאנץ באשר;יגקטען זין‪ :‬דאר איז אויך אזוי פיל ווי‬
‫זיי קענען גוצען בריינגען צו פארמיידען קערפערליכע שטערצען‬
‫און זעלענצערשטרייאונג‪ ,‬כדי דער טעגש זאל זיך קענען איבער־‬
‫געבען רוהיג צו דערגרייכען די ערקעגטגיס‪ .‬העכער פון דער אר*‬
‫בייט צו באזארגען דעם מענשען טיט קערפ;ירליכ;י באדירפנישען‪,‬‬
‫זיינען די האגדלונגען וועלכע קערן זיך אן צו די ״זיטען־פאלקא־‬
‫מענהייט״‪ ,‬ווייל די זיטליכע פערפעקשאן איז א נויטיגע באדינוגג‬
‫צו דערגרייכען דעם ריכטיגען פארשטאגד א מעגש א בעל־תאוה׳־‬
‫גיק וואם לאזט ביי זיך דעם געפיל גובר זיין‪ ,‬איבערמעכטיגען‪ ,‬דעם‬
‫דעגקען‪ ,‬און פארקנעכטעיט זיין שכל צו זיין לייד;ינשאפט — ביי‬
‫אים קען זיך די געטליכע קראפט‪ ,‬דאם דייסט דער שכל — ניט‬
‫אגטפלעקען )הקדמה צו פירש המשנה זרעים(‪ .‬אן און פאר זיך‬
‫האט אפילו די זיטענפאלקאמענהייט ק י י ן עטישע באדיי־‬
‫טוגג‪ ,‬אזוי ווי אלע אנדערע פראקטישע יעבעגם אגגעלעגענהייטען‬
‫האכען ניט אין זיך קיין עטישען ווערט‪ .‬דער עטישער ווערטה‬
‫ווערט באשרענקט דורך דער באציהונג פון יעדער זאך צו די דער־‬
‫גרייכונגען פון דעם שכל׳דיגען צוועק‪ .‬און טאקי פון דעם שטאנד־‬
‫פונקט אוים האט דער רמב״ם פעסטגעשטעלט די פארמולא‪ ,‬אז‬
‫די נוטע זיטען זיינען די מיטעלסטע‪ ,‬יועלכע זיינען ווייט פון ביידע‬

‫‪29‬‬
 ‫הרב דר• יצחק ווערנע'‬

‫ברעגעץ )ענדעם( אין איין אץ די זעלבע שיטרעקע )הלכות דעות אץ‬

‫שמונה פרקים(‪.‬‬
‫אט די פארמולא האט דער רמב״ם קז^פירט פון אריסטאםעל׳ס‬
‫״;יטיק״ ; אזן לאזארום אין זיין ״עטיק דעה יודענטומם״ וואונדערט‬
‫זיך שטארק אויפ׳ן רמכ״ם וואס ער האט דאס אריינגעבראכט אין‬
‫זיין עטיק‪ .‬אהד העם זעט אבער דעם פיינעם אונטערשייד צווישען‬
‫אריסטאטעל און רמכ״ם אין באצוג צו דער פארמולא ״וועגן די‬
‫מיטעלסטע זיטען אלם די נוטע״‪ .‬אריסטאטעל האט אונז ניט‬
‫געגעכן דעם סימן פון א העכערע עטיק‪ ,‬לויט וועלכע מיר זאלען‬
‫קענען געפינען דעם מיטעלפונקט‪ .‬ווייל אלע נוטע זיטען זיינען ביי‬
‫אים בלויז א שיינער געזעץ‪ ,‬וואם דעיר געזעץ־עירצויגעינער גריך‬
‫דארו! דאם שטרעג‪ :‬האלטען‪ ,‬אץ אליין‪ ,‬מיט זיין אייגענעם נעשמאק‬
‫פילען וועלכער איז דעיר פונקט וואס איז ווייט פון דעם העסליכעץ‬
‫פון ביידע ברענען )ענדעם(‪ .‬דער רמב״ם אבער‪ ,‬דער איד‪ ,‬האט אט‬
‫די בארמולא נעמאכט פאר אן אמת׳ן עטישען באזים אץ גלייב־‬
‫צייטיג פעמטגעשטעלט מיט דעם א העכערען עטישען צוועק‪ ,‬צו‬
‫וועלכען די נוטע זיטען זיינען ערשט איינלייטונגען‪ ,‬הקדמות‪ ,‬און‬
‫לויט דעם הענערן עטישעץ צוועק דארפען מיר און קענען מיר‬
‫פאנאנדערשיידען צווישען די ברעגען און דעם ״מיטעלן ווע‪:‬״‪,‬‬
‫ווייל די ברעגען‪ ,‬די עקסטרימען‪ ,‬זיי זיינען דאם וואם דערווייטערן‬
‫דעם מעינשען פון צו דערגרייכען זיין שנל׳דיגען צוועק‪ ,‬ווייל די‬
‫עקסטרימען זיינעץ עלול צו שעדיגען זיין געזונט אדעיר זיין זעלענ־‬
‫בריינגט אים‬ ‫רוהיקייט — אזן נאר דער מ י ט ע ל ו ו ע ג‬
‫נעענטער צום צוועק‪.‬‬
‫מיר ווייסען שוין‪ ,‬אז דער מעינש ענטהאלט אין ד;יר אמת׳ן‬
‫צ־ויי סארטען פארשיידענע פארם־טדעגער‪ :‬״דער מעינש אין ד;יר‬
‫מעגליכקייט״‪ ,‬אזן ״דער מענש אין י־עיר ווירקזאמקייט״‪ — .‬״דער‬
‫מענש אין דער ווירקזאמקייט קומט ניט אויןן דער וועלט א פאר־‬
‫טינער פון זיין באשאפענהייט אזוי זוי ״דער מענש אין דער מעכ־‬
‫ליכקייט״‪ ,‬זאנדערן פון ״דעם מענשען אין דער מעגליכקייט״ ענט־‬
‫וויקעלט זיך ״דער מעינש אין דער ווירקזאמקייט״‪ .‬אבער דער וועג‬
‫פון אט ד ע ר אנטוויקלונג איז זעהר א לאנגעד‪ ,‬און ער‬
‫היינגט אפ פון פיל שווערע באדינגונגען‪ ,‬אזוי אז זייער וועניג‪ ,‬און‬
‫אמאל זאגאר בלויז איינער אין א דור איז זוכה צו דערגרייכען דעם‬
‫ענד‪-‬צוועק‪ ,‬ווערענד די גרעסטע מערהייט פון מענשליכען געשלעכט‬
‫פארכלייבט אימער אין צושטאנד פון ״מענש אין דער מעגליכ־‬

‫‪30‬‬
 ‫זיין עפיק און מ^חזל לערע‬

‫קייט״ — בלייבט דאך‪ ,‬ווידער‪ ,‬די פראגע טא וואס איז דער צוועק‬
‫פון דעם עקזיסטענץ פון דער מערהייט‪ ,‬פ ץ דעם הטון‪ ,‬וועלכע קענען‬
‫ניט דערגרייכען די העכעדע פארם פאר זייער זעל? וויייל ווען‬
‫מיר זאגעין אז די גאנצע מאטעריעלע וועלט איז געיצילט נאר פארן‬
‫טענשן‪ ,‬מיינען מיר ניט אז אלע אנדערע וואם עקזיסטירעין זיינען‬
‫אן ״איבעל״‪ ,‬דאם הייסט‪ ,‬ניט קיין געלוננענע עקספעריטענטען פון‬
‫דער נאטור וואם זיינען געווארען פון ז־־ך בש;ית די נאטור האט‬
‫זיך באמיט צו ד;ירגרייבען ״די שאפונג פון דער העכסטער פאל־‬
‫קאטענהייט וואס קען נאר נעשאפען ודגרך‪ ,‬אזוי ווי‪ ,‬להגדיל‪ ,‬א‬
‫קינסטלער‪ ,‬וועלכער איז ניט קאמפעטענט אין זיין אדבייט און ער‬
‫פארדארבט פיל פון זיין שאפונג ביז עס געליננט אים ארויסצו־‬
‫גרייננען א פאלשטענדינע ארגייט — אז א אנשויאונג איז א ווידער־‬
‫שפרוך טיט דעם וואם מיר זעהען און ווייסען וועגן די וואונדערגארע‬
‫חכמה אין דער שאפונג פון בורא יתברר‪ ,‬וואם איבערצייגט אונז‬
‫אז דע׳ר קינסטלער איז קאמפעטענט און עד קען שאפען פאלשטענ־‬
‫דיג די זאך וואס ער האט אין געדאנק‪ .‬טיר מוזען דעריבער אג־‬
‫נעמען‪ ,‬אז ״ניט אומזיסט עקזיםטירען‪.‬די אלע ניט פאלטשענדיגע״;‬
‫ווייל די נאטור‪ ,‬שטרעבענדיג זיך צו ״דעם אדויסבריינגען פון דער‬
‫פאלקאמענהייט״ האט אויך באשאפען אדע מיני ברואים‪ ,‬וועלכע‬
‫זיינען פאר די נוצען פון ד ע ר פ א ל ש ט ע נ ד י ק י י ט‬
‫ז ע ל ב ס ט ‪ .‬אזוי אז אלעס וואם נעפינט זיך אין דער סובלונא־‬
‫רישער וועלט‪ ,‬איז ניט בלויז א ל י י ט ע ר דורך וועלכעז עם‬
‫זאל דערגרייכען דאם ״ווערן פון מענשעך‪ ,‬זאנדערן אויך א טיטעל‬
‫צו פאראייביגעין זיין עקזיסטענץ נאך דעם ווי ער איז שוין געווארען‪.‬‬
‫פון דעם איז געדרונגען‪ ,‬אז אלע הונדערטער־טויזענטער מענשען‬
‫וועלכע קענען אין זייער זעלע די קענטניס ניט אריינזאפען האבען‬
‫אויך א צוועק‪ ,‬וואם מאכט זייער עקזיסטענץ נוצליך‪.‬‬
‫אבער אין זואם באשטייט זייער נוצליכקייט? — די אנט־‬
‫ווארט געפינט זיך טאקע אין דער פראנע גופא‪ :‬אזוי ווי אלע‬
‫אנדערע ערדישע זאכען‪ ,‬אזוי אויך ״דער טענש אין דער מ;יג‪-‬‬
‫ליכקייט״ איז דא אויך דער וועלט גוצען צו בריינגען ״דעם מענשעז‬
‫אין דער ווירקזאמקייט״ — דער רמב״ם באשליסט דעריבער אז‬
‫אט די ״מענשען אין דער מעגליכקייט״ האבען צו פארדאנקען‬
‫זייער עקזיסטענץ צו צוויי אורזאכען; ערשטענם — זיי זא‪7‬י;‪5‬ן‬
‫באדינען דעם איינציגען‪ ,‬דעם פאלשטענדיגען‪ ,‬דעם ״טענשן אין‬
‫דער ווירקזאטקייט״‪ .‬ווייל דער מענש אליין איז אונבאהאלפען‪ ,‬ער‬

‫‪31‬‬
 ‫חרב דר‪ .‬יצחק ווערגע‬

‫באדאר^ז זייער פיל באדירפניסען‪ ,‬אדן אז א מענש זאל אויסלעבן‬

‫םשדתלח׳ם יארען וועט עד ניט באווייזען אויםצדלערנען די אלע‬
‫מלאכות וואם ער דארף האבען כדי צו באזאדגען פאר זיר די‬
‫סאטע נויטיגסטע צו דערהאלטען זיין לעכן — היינט ווען וועט ער‬
‫זיך ציי&‪ 1‬געפינען צו לערנען און דערגרייכען די חכמה? דעריבער‬
‫עקזיסכזיערן אנדערע טענשען וואס זאלען טאן די ארבעט וואם די‬
‫מדינה פאדערט‪ ,‬כדי דער הכם זאל געפינען אלץ וואם ער דארף‬
‫צונעגרייט‪ ,‬וועט ער האבען צייט און געדולד צו דערגרייכעץ די‬
‫חכמה‪ .‬די צווייטע אורזאך פאר דער עקזיסטענץ פון די מענעשן‪,‬‬
‫וועלכע זיינען ניט זוכה צו דעירגדייכען די הויכע חכמה • ‪ -‬ווייל‬
‫אזו^ ווי די חכמים פון דער הויכער מדרגה זיינען זייער ווייניג‪,‬‬
‫איז כדי זיי זאלען זיך ניט לאנגוויילען זיינען דא די מאסען‪ ,‬וועלכע‬
‫האיען קיין חכמה )פירוש המשנה הקדמה לסדר זרעים(‪.‬‬
‫די ביידע אורזאכען האט דער רמב״ם גענומען פון בן זומא׳ם‬
‫ווערטער״ וועלכע ווערן איבערגעגעבן אין תלמוד בבלי‪ .‬דארט ווערט‬
‫דער צדיק אונטערשראכען אלם דער העכסטער צוועק פדן דער‬
‫מענשהייט‪ .‬וואם אנבאלאננט דעם המון ‪ -‬איז כאראקטעריסטיש‬
‫וואם די מסבתא ברכות נ״ח‪ ,‬דערציילט‪ ,‬אז בן זומא האט געזען‬
‫א נרויסע פארזאמלונג פון מענשען האט ער אפגעגעבן א שבה‬
‫צו נאט ברוך הוא וואם ער האט זיי אלעימען באאשפעין כדי א י ם‬
‫צו באדינען‪ .‬אין מסכתא שבת ל‪ :‬דעירקלערט בן זוטא דעם לעצטען‬
‫פסוק פון קהלת כי זה כל האדם — אט דאם איז ד;יר גאנצער‬
‫מענש — דאם מיינט‪ ,‬זאגט בן זומא‪ :‬די גאגצע וועלט איז בא־‬
‫שאפען געווארן נאר צוליב אים‪ ,‬די אלע אנדעירע מעינשן זאלן רינען‬
‫אלם קאמפאני פאר׳ן צדיק‪ ,‬ער זאל זיך ניט לאנגוויילעין‪.‬‬
‫מיר זעהען‪ ,‬אלזא‪ ,‬אז די עקזיסטענץ פון דעים גרעפטען טייל פון‬
‫דער מענשהיים האט זיך איר אייגענעם צוועק‪ -,‬וואם אונטערשיי־‬
‫דעט זיך פון דעם צוועק פון דער עקזיסטענץ פון דער אויסדער־‬
‫וויילטער מינדערהייט‪ .‬דער לעצטער האט דעם צוועק פון זיין עק־‬
‫זיסטענץ אין זיך גופא‪ ,‬דערמיט וואס אין אים וועירט פארקערפעירט‬
‫די העכםט פאלקאמענסטע פארם אין דער סובלונארישער וועלט‪,‬‬
‫אבער דער צוועק פון דער מערהייט עקזיסטענץ איז ניט אין איר‬
‫עקזיסטענין גופא‪ ,‬זאנדערן אין דעם וואם דורך איר ווערן געשא־‬
‫פען די נויטינע באדינגונגען פאר דער עקזיסטענץ פון דער מיג־‬
‫דערהייט‪ :‬די מענשליבע געזעלשאפט מיט אלע אירע קולטורעלע‬
‫‪32‬‬
 ‫חרב דר‪ .‬י צחי! ווערנע‬

‫איינארדנונגען )אין מאטעריעלן זין( אז יועלכע די העכסטע חכמה‬

‫וואלט ניט געקענט דערגרייכט ווערן‪.‬‬
‫אזוי‪-‬א גאך האבען מיר אריינגעבראכט אין דער עטיק לערע‬
‫א נייעם ;ילעטעגט‪ ,‬דעם געזעלשאפטליכען עלעמענט ; וואלט יעדער‬
‫איינציגער מענש געקענט דעדגרייבען צו דער מדרגה פון דעם‬
‫״טענשען אין דער ווירקזאמקייט״ זיך ניט נויטיגענדיק אין דער‬
‫שטיצע פון דער מענשליכער געזעלשאפט‪ ,‬זי זאל פאר אים אר־‬
‫בייטען אזן באזארגען מיט אלע זיינע באדערפנישען‪ ,‬דאן וואלט‬
‫די עטיק געווען בלויז אן אינדיווידועלע‪ ,‬און דאם וואלט דאמאלסט‬
‫געווען א פרייוועט זאך‪ .‬יעדער פאר זיך לויט די פארמולא וואם טיר‬
‫האגען ארויםגעבראכט ‪ :‬אלץ וואס העלפט מיר דערגרייכען מיין‬
‫שכל׳דיגען צוועק דאם איז מיין עטישע גליקזעליקייט‪ ,‬און אלץ וואם‬
‫הינדערט מיר פון דעם — דאס איז מיין עטיעשר איבעל‪ ,‬אבער‪■,‬‬
‫אויב דאם דערגרייכען פון ד;יט העכשטען צוועק איז מעגליך נאר‬
‫פאר זעהר וועניג מענשען‪ ,‬און די מעגליכקייט קומט נאר דורך דער‬
‫עקזיסטענץ פון די פילע — וואם האט פאר איר אויפגאבע צו שא־‬
‫פ;ין די באקוועמליכסטע באדינגוגגען פאר דער ענטוויקלונג פון דעם‬
‫״פאלקאמענעם״ — ווערט פאר אונז געגעבן א נייער קריטעריום‬
‫פאר דער עטיק — א געזעלשאפטליכע עטיק‪.‬‬
‫אלץ וואס העלפט דער געזעלשיאפט צו איר פארפאלקאטונג‪,‬‬
‫ווי ווייט זי באדארף דאם פאר איר אויפגאבע — אט דאס איז די‬
‫עטישע גליקזעליקייט‪ ,‬און אלץ זואם עם שעדיגט איר דאס איז‬
‫דער עטישער איבעל‪ .‬פון דעם עטישען קריטעריום קען זיך קיינער‬
‫גיט באפרייען; גיט די מערהייט און ניט די מינדערהייט‪ .‬די מער־‬
‫הייט קען זיך ניט באפרייען‪ ,‬ווייל זי האט דאך פאר איר עקזים־‬
‫טענץ קיין אנדער צוועק ווי בלויז איר אנטיילנעמען אין דער אר־‬
‫בייט פון דער געזעלשאפט‪ ,‬האט זי דאך ממילא קיין אגדער עטישען‬
‫קריטעריום אויסער די געזעלשאפט‪ ,‬אבער אויך די גאנץ וועניגעי‪,‬‬
‫וועלכע זיינען פעהיג צו דערגרייכען דעם העכסטען צוועק‪ ,‬און זיי‬
‫האבן אלזא אן אינדיווידועלען עטישען קריטעריום _ אויך זיי‪,‬‬
‫אין פאל זייער אינדיווידועלער קריטעריוס ווידערשפרעכט דעש נע־‬
‫זעלשאפטליכען‪ ,‬מוזען זיי זיך אונטערווארפען דעם געזעלשאפטלי־‬
‫כען‪ ,‬ווייל וואם מער די געזעלשאפט וועט זיך פארפאלקאמענען‪ ,‬און‬
‫וועט דאדורך לייכטער מאכען די זארג זייערע פאר קערפערליכע‬
‫באדערפגישע וועט אלץ גרעסער ווערן די מעגליכקייט פאר דעם‬
‫״פאלקאמעגעם״ זיך צו ענטוויקלען שגעלער און אין א גרעסערע‬

‫‪33‬‬
 ‫זיין עפיק ‪ K‬ו ן טאראל לערע‬

‫צא׳ל‪ .‬פון דעם שליסען מיר‪ ,‬אז פון שטענדפונקט פון העבסטען‬
‫צוועק פון דער מענשהייט אין אלגעטיין — וואם אין איר איז די‬
‫קוועלע פון דעם עטישען פליכט — איז דאם וואהל פון דער גע־‬
‫זעלשאפט פיל מער וויכטיג ווי דאם וואהל פון איינצעלנעם מענשן‪,‬‬
‫ווען אפילו ער באלאנגט צו די וועניגע‪ ,‬רי פאלקאמענע‪.‬‬
‫לזיט אט דער אנשויאוגג האבען אלע צווייגען פון מענשליכער‬
‫טעטיקייט‪ ,‬וואם העלפן דער געזעלשאפט און מאכען לייכטער דעם‬
‫יאך פון די לעבענם־באדערפניםע‪ ,‬אן עטישע באדייטונג‪ ,‬ווייל זיי‬
‫העלפן פיל אדער וועניג צו שאפען די אטנואספערע וואם איז נויטיג‬
‫ארויסצוגריינגען די העכסט פאלקאטענע פארם כיי די איינ־‬
‫צעלנע‪ ,‬וועלכע זיינען דאצו פעהיק‪ .‬דעריבער רעכנט דער רמב״ם‬
‫אויך די שיעע קונסט‪) ,‬כאטש לויט זיין שיטה האט דאם ‪,‬שיינע״‬
‫קיין איינענע באדייטונג( צווישען די זאכען וואם פארהעלפען צו‬
‫דערגרייכען דעם מענשליכען צוועק‪ ,‬ווייל ווי דער רמב״ם דריקט‬
‫זיך אוים אין ■שמונה פרקים ה׳ ״ווערט די זעלע אויסגעמאטערט און‬
‫דער געדאנק ורערט באטריבט ווען מ׳האלט אין איין שטודירען‬
‫זאכען וואם זיינען אלטעגליך‪ ,‬פונקט אזיי ווי דער קערפער ווערט‬
‫מיד טוענדיק שווערע ארבייט‪ ,‬ער מוז זיך אויסרוען און דאן קערט‬
‫ער זיך אום צוריק צום נארמאלען צושטאנד‪ ,‬אזוי פאדערט אויך‬
‫די זעלע אביסעל צערשטרייאונג‪ ,‬איבערבייטען די טאג־טעגליכע‬
‫ארבייט‪ ,‬געבען זיך א ״וואקיישאן״‪ ,‬זיי זאלען אפרוען דורך דעם‬
‫וואם זיי וועלן זיך אפגעבן מיט שיינע קונסט — כיז זיי וועלן צוריק‬
‫יאקוסען די ענערניע כדי פארטצוזעצען ווייטעיר זייער הויכע אר־‬
‫בייט‪ .‬דעריבער איז ״די קינסטליכע איינקריצונג אויך געביידעם‪,‬‬
‫כלים און קליידער ניט קיין נארישקייט״‪.‬‬
‫קורץ‪ ,‬די נעזעלשאפט שטייט צווישען כיידע סארטען מענשען‬
‫און פאדבינדט זיי צוזאטען‪ .‬דעם ״טענשען אין דער ווירקזאטקייט״‬
‫דינט די נעזעלשאפט אלם מיטעל צו דערגרייכען יזיין צוועק און צו‬
‫דעם ״מענשען אין מענליכקייט״‪ ,‬איז די נעזעלשאפט אליין זיין‬
‫צוועק‪ ,‬צוליב וועלכע ער איז באשאפען געווארן‪ .‬אט דער־מענש‪,‬‬
‫וואס אן און פאר זיך‪ ,‬איז ער ניט מער ווי א צייטוויילינע בא־‬
‫שעפענים‪ ,‬וואם איז ווי אלע אנדערע ח‪-‬ות אונטערווארפען דעם‬
‫נעזעץ פון ״ווערן און אויפהערן״‪ ,‬כאדארך זיך צופרידענשטעלען‬
‫מיט דער נחמה‪ ,‬אז נאך אלעמען איז זיין צייטווייליגער עקזיסטענץ‬
‫ניט ״ארויסגעווארפען״‪ ,‬ווייל זייענדיק א מיטנליד פון דעם נעזעל־‬
‫שאפטליכען קערפער‪ ,‬וועלכער דערציט די אייבינע פאלקאטעינהיי־‬

‫‪34‬‬
 ‫הרב דר• יצח‪ !5‬ווערנע‬

‫טען‪ ,‬העלפט ער מי‪.‬ט זיין א׳רכייט צו דער ענטוויקלונג פון אט ■ד י‬

‫פאלקאמענהייטען‪.‬‬
‫אזוי אדום קערט זיך דער רמב״ם צוריק צו דער אלטער אי*‬
‫דישער אנשויאונג‪ ,‬וואס האט געמאכט דאם לעבן פון דעס כלל‪,‬‬
‫אלם צוועק פאר דעם לעבען פון דעם איינצעלנעם‪ ,‬נאכדעם וואט‪,‬‬
‫ווי אונז האט זיך אויסגעוויזען‪ ,‬האט ער זיך ווייט געהאלטען פון‬
‫דעם‪ ,‬אוועקשטעלענדיק דעם ‪ .‬איינצעלנעם פאלקאמענעם‪ ,‬דעם מענ־‬
‫שען וואט האט זוכה געווען צום שכל‪ ,‬וועיכען ער האט זיך זעלבסט‬
‫ערווארבען‪ ,‬אלם דער איינציגער צוועק פון דער גאנצער מענשהייט‪.‬‬
‫כדי צו סאכען א להבדיל פון רמב״ם ביז ניטשע וואם אויבער־‬
‫פלעכליך גענומען‪ ,‬זעהען ביידע גלייך דעם צוועק פון דעם מענש־‬
‫ליכ;ין עקזיסטענץ אין דער באשאפונג פון א מענשליכען טיפ וואט‬
‫איז העכטט פאלקאמען‪ ,‬און ניידע מאכען די מערהייט אלם די‬
‫באדינער פון דער מיגדערהייט אין וועלכער עם זוערט פארקער־‬
‫פערט דער העכטטער טיפ ‪ -------‬ז א ג ט אחד העם‪ ,‬אז דער פארנלייך‬
‫איז בלויז אן אויסערליכער‪ ,‬אן אויבערפלעכליכער‪ .‬די באשאפענהייט‬
‫פון ניטשע׳ס אויבערמענש איז ווייט ניט די זעלבע ווי דעם רמב״ם׳ם‬
‫״מענש אין דער ווירקזאטקייט״‪.‬‬
‫ערשטענם‪ ,‬זעהט ניטשע די העבסטע פאלקאמענהייט אין דער‬
‫פאלשטענדיגער הארמאניע פון אלע ?ערפערליכע אזן גייסטיגע‬
‫מעלות‪ ,‬ווערענד דער רמב״ם‪ ,‬ווי אן אמח׳ר איד‪ ,‬באשרענקט אלין‬
‫אין איין םענטראלען פונקט‪ ,‬און קרוינט דעם גייםטיגען עלעמענט —‬
‫דעם שכל — איבער אלע איבריגע‪.‬‬
‫צווייטענם‪ ,‬זיינען ניט גלייך די באציהונגען פון דעם רמב״ם׳ם‬
‫״מענש אין דער ווירקזאטקייט״ צו דער נעזעלשאפט‪ ,‬טיט די בא־‬
‫ציהונגען צו דער געזעלשאפט פון ניטשע׳ם ״אויבער־מענש״‪ .‬ניט־‬
‫שע׳ם אויבערטענש זוכט צו פארווענדען זיין ענערניע אין א וועלט‬
‫וואם שטייט אויםערהאלב פון אים‪ ,‬ער שטרעבט צו פארקערפערן‬
‫זיין ווילען אין דער ארבייט און ער קען ניט דולדען עיין שום הינ־‬
‫דערנים אין וועג — דעריבער האט ער אן אייביגען קאמף טיט דער‬
‫מענשליכער געזעלשאפט‪ ,‬וועלכע שטייט אים אין וועג און פאר־‬
‫הינדערט זיין ווילען‪ ,‬לעגט שטרויכלונגען אין זיין וועג מיט אירע‬
‫עטישע נעזעצען‪ ,‬וועלכע זיינען געמאבט גווארען ניט פאר זיינע‬
‫אינדיווידועלע באדירפניםען‪ ,‬זאנדערן — פאר די באדירפניםע פון‬
‫דער מערהייט‪ ,‬ווערענד דעם רמב״ם׳ם ״דער מענש אין דער ווירק־‬

‫‪35‬‬
 ‫חרב דר• יצחל! ווערנע‬

‫זאטקייט״ זןכט נרפז‪ ,‬אז זיין זוילען זאל פארקערפערט ווערן אין דעד‬
‫אויסערליכער וועלט‪ ,‬זאנדערן — צו פארפאלקאמען זיין פארם אין‬
‫זיין אינערליכער וועלט‪ .‬פון דער געזעלשאפט פארלאנגט ער נאר‬
‫זי זאל אים באזארגען טיט אלע זיינע נויט־גע באדירפניסע ער זאל‬
‫קענען אנגיין טיט זיין ענטוויקלונגם גאנג רוהיג און אן דאגות‪ .‬דעם‬
‫רטב״ם׳ם ״טענש אין דער ווירקזאטקייט״ באטראכט ניט די גע־‬
‫זעלשאפט ווי ניטשע׳ס ״אויבערטענש״ אלם פייגד‪ ,‬אדרבה‪ ,‬דעם‬
‫רטב״ם׳ם טענש אין דער ווירקזאטקייט זעט אין דער טענשענגעזעל־‬
‫שאפט זיינע מיטהעלפער‪ ,‬וואם נאר דודך איר‪ ,‬דורך דער געזעל־‬
‫שאפט‪ ,‬קען ער דערגרייכען זיין צוועק‪ ,‬און איר וואוילשטאנד איז‬
‫פאר אים א גליק‪.‬‬

‫‪36‬‬
 ‫זיץ טעאלאגיע‬
‫דער רמב״ם באהאנדעלט די גדונדפרינציפעז פון דער אידישער‬
‫טעאלאגיע אין זיינע ספרים ‪ :‬״מורה נבוכים״‪ ,‬אין ערשטען בוך פון‬
‫זיין ״משנה תורה״ באקאנט מיט׳ן נאמען ״ספר המדע״‪ ,‬אין ״שמונה‬
‫פרקים״ און זיינע אנדערע שריפטען אויף « פילאזאפישען שטייגער‪.‬‬
‫נעשריבען האט ער די ספרים פאר מענשען וועלכע זיינען דערצוי*‬
‫נען געווארען אויןז אידישע און אראכיש־פילאזאפישע באגריפען‪.‬‬
‫דער רמב״ם באדארף ניט אנווענדען קיין טיפע פילאזאפישע ארגו־‬
‫מענטען צו באווייזען און איבערצייגען זיי די ווארהייט פון גאטעס‬
‫עקזיסטענץ )מציאות השם( און מאנאטעאיזם )יחוד( ווייל אויף ד י‬
‫נדונדפרינציפען זיינען זיי ערצוינען געווארען און עם איז ביי זיי‬
‫פון די ״זעלבסט פארשטענדליכע״ וואדהייטען‪ .‬גאנץ אנדערש אבער‬
‫איז עם ווען עם קומט צו דערקלערן די געטליכע נאטזר און דעם‬
‫בורא יתברך׳ם פאסענדע באשדייבונגען‪ ,‬תוארים‪ ,‬אטריבזטען; דא‬
‫נעפינט זיך דער רמב״ם אין העפטיגען קאמן; פון אלע זייטען‪ .‬פון‬
‫איין זייט שטייען די אנטראפאמאראפיסטען‪ ,‬די וואם פארקערפער־‬
‫ליכען‪ ,‬פארמענשליכען די גאטהייט מיט זייערע הנשמה באגריפען‪,‬‬
‫און אזעלכע זיינען געווען זעהר פיל ציוישען אידען און אראבער‪ ,‬און‬
‫פון צווייטען זייט די וואם שרייבעין צו די גאטהייט פאזיטיווע אט־‬
‫דיבוטען‪ ,‬צווישען וועלכע עם האבען זיך נעפונען די קאלאמיסטען‬
‫רבנו סעדיה גאון און רבנו בחיי‪ ,‬און דער ניי־פלאטאניקער ר׳ שלמה‬
‫כן גבירל‪ .‬באוואפענט מיט אריסטאטעל׳ם ארגומענטען קעמפט דער‬
‫רמב״ם געגען זייערע אנשויאונגען און ווייל אדיפטאטעל׳ם נעגא־‬
‫טיווע באנריפען גראמען זיך ניט מיט׳ן רעליניעזען נעפיל‪ ,‬זיי זיינען‬
‫נויטווענדיג באדינגט בלויז דורך לאגישע ארנומענטען האט דער‬
‫רמב״ם א שוועדע אויפגאבע צו אונטערדריקען דעם נעפיל אונטער‬
‫דעם שכל‪ •,‬צו ״קרוינען״ די פילאזאפיע איבער די טעאלאגיע‪ .‬וואו‬
‫אבער דער שכל איז ניט אימשטאנד צו כאווייזען‪,‬־■ די פילאזאפיע‬
‫האט ניט קיין‪.‬צופרידענשטעלענדע ארגומענטען‪ ,‬דארט בויגט זיך‬
‫דער רמב״ם צו דער קבלה‪ ,‬די טראדיציאן וואס איז צו אונז נעקומען‬

‫‪37‬‬
 ‫הרב דר• יצחק ווערנע‬

‫דורך די כתבי ד«קד‪ — 55‬אוז אפילו דאז ווענדעט אז דער רמב״ם‬

‫זייז קראפט פוז לאגישע ארגומענטעז דעם טראדיציאנעלעז שטאנד־‬
‫פוננזט צו פארטיידיגעז‪ .‬אונצייליגע מאל דריקט זיך אוים דעד רטב״ם‬
‫אז דער שכל שטייט כיי אים העכער ווי די פפוקים אבער דאס איז‬
‫חם ושלום ניט געמיינט‪ ,‬אז די פסוקים זיינעז ניט ריכטיג; דער‬
‫רמב״ם זאגט נאד אז די פסוקים‪ ,‬לויט ווי מיר האבעז זיי טראדי־‬
‫ציאנעל פארשטאנעז‪ ,‬האלטעז ניט אויס די לאנישע ארגוטענטעז‬
‫געגעז זיי — אוז דער רמב״ם באנוצט זיך דאז טיט זייז וואונדער־‬
‫באדע פעהיקייט אויםצוטייט׳טעז די פסוקים אזוי‪ ,‬א‪.‬ז זיי זאלעז תאר־‬
‫מאנירעז פאלשטענדיק טיט די לאגישע כאהויפטוננעז‪ .‬דער רטב״ם‬
‫איז זייז טעאלאגיע באקעמפט די ארגומענטעז ‪3‬וז די פילאזאפעז‪,‬‬
‫אויב גלייך זיי קוטעז צו דיזעלבע הנחות וואס זייז טעאלאגיע שאפט‪,‬‬
‫ווייל די אדגוטענטעז האבעז איז זיך לאגישע פגימות‪ .‬עד רעקאטענ־‬
‫דירט דאריבער די טעאלאגישע הנחות אויפ׳ז גרונד פוז טראדיציע‪,‬‬
‫איידער פילאזאפישע ארנומענטעז‪ ,‬וועלכע זיינעז לאגיש ניט ריכטיג‪.‬‬
‫לאמיר לאזז דעם רטב״ם רעדז פאר זיו איז זייגע טעאלאגישע‬
‫לעקציאנעז ‪ :‬״דער הויפט גרונדפרינציפ איז‪.‬דער אידישער רעליגיאז‬
‫צו וועלכעז אפילו אריסטאטעל איז זיינע תלמידים האכעז צוגע־‬
‫שטימט איז‪ ,‬אז עס איז ■פאראז »ז ■ערשטער סובסטאנץ )מצוי ראשוז(‬
‫אוז דער סובסטאנץ האט ארויסגערופעז די גאנצע וועלט עקזיסטענ״ז‬
‫אוז אלם וואס איז דא אויך דער וועלט עקזיסטירט נאר דורך די‬
‫ווארהייט פוז זייז עקזיסטענץ — אוז דער סובסטאנץ איז דער נאט‬
‫פוז דער וועלט אוז ער פירט די באוועגונג מיט אז אונענדליכע אונ־‬
‫אויפהערענדע קראפט״‪ .‬די פילאזאפעז )אדיסטאטעל אוז זיינע‬
‫תלמידים( רופעז דעס סובסטאנץ מיט׳ז נאמעז ״ערשטער גרונד״‬
‫)עלה ראשונה( אוז ערשטער אורזאך )סכה ראשונה( לויט ווי שלטה‬
‫מייטוז איז זייז גבעת חמודה ■דערקיליערט איז ״עלה״ זואם מיר אי־‬
‫בערזעצעז מיט׳ז זוארט ״גדונד״ — די אודזאך איז דעד פאר־‬
‫שטעלונג )סבה כציור( אוז ״םבה״‪ ,‬וואם מיר איבעדזעצז מיט׳ז‬
‫ווארט ״אודזאך״ — איז די אודזאך איז דעד ווידקליכקייט )סבה‬
‫בפועל( אנדעדע פילאזאפעז האבעז די באצייכנונג פיז ‪,‬עלה אוז‬
‫״םכה״‪ ,‬״נרונד״ אוז ״אודזאך״ וואם מיד כאצייכנעז דאמיט די נאט־‬
‫הייט‪ ,‬צודיקגעוויזעז‪ ,‬אזז זיי דענתעז אז ‪,‬ווידקענדעד״ )פועל( איז‬
‫א מעהד פאסענדעד נאמעז פאד דעם עדשטעז םובסטאנץ‪ .‬ווייל‪ ,‬וועז‬
‫מיד זאגעז ״גדונד״ אוז ״אודזאך״ )עלה ‪.‬וסבה( דאז איז די וועלט‬
‫״באגדינדעט״ )עלול( איז ‪,‬פאדאודזאכט״ )מסובב( דאם אבער בא־‬

‫‪38‬‬
 ‫זיין טעאדייזגיע‬

‫דיננט דאך ניט נזיטיגערווייזע אז דע‪1‬־ םובם‪.‬ט‪8‬נץ איז פדיהער פאד‬

‫דער וועלט עקזיסטענץ‪ ,‬זאנדערן די וועלט עקזיסטירט צוזאמען מיט‬
‫דער אודזאך‪ .‬דאמיט וועט די אגשויאונג צוז«םענקום;ין מיט׳ן פאנ‪-‬‬
‫טעאיזמום‪ .‬זאגען מיר אבער אז דער בורא יתברך איז דער ״וויר־‬
‫קעגדער״ )פועל( — איז צו פארשטיין‪ ,‬אז עם איז געווען א צייט‬
‫ווען דער בורא יתברך האט באשאפען אלץ וואם מיר געפינען אויף‬
‫דער וועלט‪ .‬פארלייגענדיק פאר אונז ביידע שטות‪ ,‬איז דער רטב״ם‬
‫מכריע‪ ,‬אז דער נאמען ״גרונד און אורזאך׳ )עלה וסבר‪ (.‬פאסט זיך‬
‫גוט צו פאר דעם ערשטן סובסטאנץ‪ .‬אויבנלייך‪ ,‬דער רמב״ם גלויבט‬
‫אז די וועלט איז ניט קיין קדמון‪ ,‬א חידוש‪ .‬ווייל‪ ,‬זאגט דער רמב״ם‪,‬‬
‫״גרונד״ )עלה( ‪.‬כאצייכענט אויך יעדע שאפענדע און ווירקענדע‬
‫קראפט אפילו ווען דאס ״באגרינדעטע״ )עלול( איז ניט באהעפט צום‬
‫נרונד אן א פארמיטלונג‪ ,‬ווען אפילו דאס ״פאראורזאכטע״ איז ניט‬
‫געווארען דירעקט פון דער ״אורזאך״‪ ,‬זאנדערן דודך א לאננע קייט‬
‫פון אורזאכען און ווירקונגען‪.‬‬
‫ווי באקאנט‪ ,‬יעדע זאך ‪ :‬א שטאך‪ ,‬א פארם‪ ,‬האט א באשאפער‬
‫און א צוועק‪ .‬דארום זאנען מיר אז דער ערשטער סובפטאנץ איז‬
‫דער באשעפער‪ ,‬און ער איז דאם די פארם און ער איז דאס דער‬
‫צוועק‪ .‬אין אנדערע ווערטעד‪ :‬אלץ איז פ ו ן אים און אלץ איז‬
‫א י ן אים‪ .‬ער באשאפט אלצדינג און ער באוועגט און דערהאלט‬
‫אלצדיננ‪ .‬ווייל יעדע פארם וואם מיר זעהען‪ ,‬מוז נויטווענדיגערווייזע‬
‫האבען א פארם וואם האט זי פאראורזאכט‪ ,‬און אזוי אויך די פאר*‬
‫אורזאכענדע פארם איז די ווירקונג פון א פריערדינען איר פאראור־‬
‫זאכענדען פארם ביז צו דער ערשטער אורזאך‪ ,‬דאם איז דער ערש־‬
‫טער םוכסטאנץ‪ .‬די פילאזאפען רופען דאם ״די לעצטע פארם״ —‬
‫וואם נעהערט ניט דעם נעזעץ פון ״ווערן און אויפהערן״ און דאם‬
‫איז וואס מיר זאנען אז דער בורא יתברך איז דער צוועק פון אלץ‬
‫וואם איז דא אויך דער וועלט‪ .‬ווייל פאר יעדען צוועק זעהען מיר‬
‫מיט אונזער פארשטאנד א פריעדדיגען צוועק‪ .‬צום ביישפיל‪ :‬ווען‬
‫מיר זאנען וואם איז דער צוועק פון דעם קארפענטער׳ם ארבייט?‬
‫ענטפערן מיר ‪ :‬כדי צו מאבען א שטול‪ .‬וואם איז דער צוועק פון‬
‫שטול« — צו זיצען אויף אים‪ — .‬וואם איז דער צוועק פון זיצען‬
‫אויפ׳ן שטול? — זיך צו פיהלען העכער פון אלע אנדערע )לויט‬
‫אראבישען מנהג‪ ,‬זיצט דער גרעםטער אדיף א שטול‪ ,‬די אונטער־‬
‫געארדעינטע זיצען אויפ׳ן פלאר( און וואם איז דער צוועק פון זיך‬
‫פיהלען העכער? — מ׳זאל פאר אים האבען רעספעקט‪ .‬און וואם‬

‫‪39‬‬
 ‫הרב ■דר‪ .‬יצחק ■מיערנע‬

‫איז דער צוועק פזן רעספעקט האבען? — מ׳זאל אים פאלגן‪ .‬און‬
‫אזוי ווייטער און ווייטער ביז מיר קומען צו דעם אנפאנג פון דער‬
‫לאנגער קייט פון ״צוועקען״ און דאן זאגען טיר‪ ,‬אז דער אלער העב־‬
‫פטער צוועק איז דעם בורא יתכרךם רצין‪ ,‬ווייל ער איז דער צוועק‬
‫פון אלע צוועקען‪ .‬און אזוי ווי עם איז באקאנט איז אלץ נגזר‬
‫געווארען פון דעט בורא יתברךם חבטה לויט זיין רצון‪ ,‬וואם דאם‬
‫איז דער הויפט צווע‪ p‬פון יעדער זאך‪ ,‬און אזוי ווי טיר ווייסען‬
‫אויך אז דעם בורא יתברך׳ם ״חבטה״ און ״רצון״ זיינען ניט זאכען‬
‫וואט געהען אדוים ״אויסערהאלב״ פון א'ם‪ ,‬זאנדערן אלץ איז א י ן‬
‫איש‪ ,‬דערפאר רופען מיר אן דעם רבונו של עולם ״גרונד און אורזאך״‬
‫)סבה און עלה( וואם באדאר!‪ :‬ניט אגקומען צו עטוואם פריערדיגעם‬
‫דאריבער איז פריער קיין זאך ניט געווען און ער איז דער ערשטער‬
‫סובםטאנץ )מצוי ראשון(‪.‬‬
‫דעם רטב״ם נעפעלט ניט דער געדאנק פון די קאלאטיסטען‪,‬‬
‫וועלבע פארווארפען דעם נאטען ״נרונד און אורזאך״ )עלה וסבה(‬
‫און באצייבנען דעם ערשטען סובםטאנדץ )מצוי ראשון( טיט דעם‬
‫נאטען )פועל( ״ווירקענדער״‪ .‬אייגענטליך האט דער רטב״ם בא*‬
‫דארפט זיך אנכאפען אן דעם געדאנק פון די קאלאטיפטען און ד«־‬
‫דורך אראפנעמען פון זיך דעם יאך צו באקעטפען די וואם באהויפ־‬
‫טען אז די וועלט איז א קדמון — איז אבער דער רמב״ם מוחל דאט‬
‫פארשפאדען פון ■ארנומענטען »בי ניט אנצונעטען אזא אונלאיישען‬
‫געדאנק‪ .‬נעגען אלע די וועלבע גלזיבען אז די וועלט איז א קדמון‪,‬‬
‫נעמם ער זיך צייט און געדולד און ענטודקעלט קלאר און דייטליך‬
‫זיינע ‪.‬אדנומענטען‪ ,‬וועלכע מאכן צו נישט זייער פילאזאפיע‪. - .‬‬
‫און עט ‪ .‬געפעלט ניט דעם רמב״ם דער נאמען ״ווירקענדער״‬
‫)פועל( פאר׳ן ערשטען טובפטאנץ‪ ,‬יוייל‪ ,‬ווי דער רטב״ם דריקט זיך‬
‫אוים‪ ,‬זענען זיי טיט זייער נאדישקייט אזוי ווייט נעגאננען ביז זיי‬
‫זיינען נעקוטען צו זייער באהויפטוננ‪ ,‬אז דער בורא ח״ו האט אלעט‬
‫אפנעטאן‪ ,‬אבער עם איז ניט געדדוגגען אז ער זאל נאך יעקזיפטירען ;‬
‫ווייל עם קען דאך פאפירען אז דאם ״געטאבטע״ זאל עקפיפטירען‬
‫לאנג נאפדעם ווי דער ״מאכער״ איז מער ניטא‪ .‬און כדי צו פאר־‬
‫טיידען דעש טעות איז דער רמב״ש מסכיש טיט די וואם רופען דעש‬
‫ערשטען סובםטאנץ‪ ,‬די נאטהייט ״גרונד און אורזאך״‪ ,‬דאם איז די‬
‫פארם פון אלע פארמען‪ ,‬דער צוועק פון אלע צוועקען — פון דעש‬
‫איז נויטווענדיגער ווייזע געדרונגען די אונאויפהערליכקייט און‬
‫באשטענדיקייט פון זיין עקסיפטענץ‪ ,‬ווייל ווען זיין עקפיפטענץ‬

‫‪40‬‬
 ‫■ זיין ‪ -‬מען>דאגיע‬

‫כביבול זאל אויפהערן‪ ,‬הערט אויף יעדער פארם‪ ,‬אדן עם הערט אזי!ז‬
‫יעדער צוועק‪ .‬גאט־ברוך־הוא איז דאריבעי דער כאשעפער‪ ,‬דער‬
‫ווירקענדער‪ ,‬אבער אויך דער באוועגער און דער פירער‪ .‬קיינער‬
‫קען ניט זאגען אז די באוועגונג איז בלויז א צופעליגע אזן ניט אין‬
‫קראפט פון דעם ערשטן םובסטאנץ‪ ,‬ווייל אלץ ‪ .‬וואם באוועגט זיך‬
‫בלויז דורך א צופאל‪ ,‬מוז נויטווענדיגער ווייזע זיין אונבאוועגליך‪,‬‬
‫ווייל די באוועגזנג איז בלויז צופעליג און ניט אין אים זעלבסט‪ ,‬קען‬
‫דאך די ״צופעליגע כאוועגונג״ ניט באוועגן זיך אייביג‪ .‬אפילו אז‬
‫מיר וועלן אננעמען אז איין קערפער באוועגט דעם צווייטען‪ ,‬מוז‬
‫דאך דעיר קערפער האבן א צוועק טיט זיין באוועגעין‪ ,‬און ווי שוין‬
‫אויבען דערקלערט‪ ,‬מוז יעדער צוועק האבען א פריערדיגען צוועק‬
‫ביז צו דער ערשטער אורזאך‪ ,‬וואס דאם איז דער צוועק פון אלע‬
‫פאסירונגען אין דער וועלט ווייל אלץ וואס געהט אריבער פון דער‬
‫מעגליכקייט )כח( אין דעד ווירקליכקייט )פועל( מוז דאך האבען‬
‫אן אנדער קראפט וואם זאל אים א ר י ב ע ר פ י ר ע ן פון‬
‫דעד מעגליכקייט אין ד;יר ווירקליכקייט‪ .‬וועסטו דאך איינווענדען‬
‫און זאנען אז דאם איז ער גאנץ פון זיך אליין אריבער פון דער‬
‫מעגליכקייט אין דער ווירקליכקייט‪ ,‬בלייבט דאך די פראגע‪ ,‬פאר־‬
‫וואם האט דאם פריער ניט פאסירט ? ווארום איז דאם פריער בלויז‬
‫געווען אין דער מעגליכקייט‪ ,‬אין דער ענטעלעכיע‪ ,‬און ערשט‬
‫ש פ ע ט ע ר איז ער אריבער אין דער ווירקליבקייט ? און אויב‬
‫איינער וועט זיך איינשטועסן אז דאם יוניווערזום באוועגט זיך דורך‬
‫א קראפט וואם איז אין אים זעלבסט ‪ :‬עם ליבט אין דער וועלט א‬
‫דינאמיטישע קראפט און מאכט איר דאדורך אז זי זאל זיך באוועגן‬
‫— איז דאך דאם לאגיש פאלש‪ .‬ווייל די באוועגונג איז דאך אן‬
‫אייבינע און אן א שוש צוועק; וואלט די אורזאך פון דער באווע־‬
‫גונג געלעגען אין דער קראפט פון דער וועלט זעלבםט‪ ,‬מוז דאך‬
‫אט די קראפט דין א צוועקמעםיגע‪ ,‬ווייל ד* קראפט פון א קערפער‬
‫קען דאך ניט דין מער ווי דער קערפער אליין‪ ,‬וועסטו זיך אייג־‬
‫עקשנ׳ן און זאגען אז עם איז פילייבט מעגליך אז די קראפט וואם‬
‫גייט דורך דער וועלט • און באוועגט איר איז טאקע צוועקמעםי‪:‬‬
‫)א בעל תכלית( און די קראפט איז געוואדן מיט דער וועלט צוזאמען‬
‫און עם וועט אויך אויפהערען מיט דער וועלט צוגלייך — איז דאך‬
‫די פראגע‪ :‬וואם איז די אורזאך? פון וואנען האט‪.‬זיך גענומען‬
‫אט די קראפט אין דעד צייט ווען די קראפט האט באוועגט די‬
‫וועלט? און וואם איז די אורזאך וואם האט גורם געווען אז די‬

‫■■‪- 41‬‬
 ‫הרב דר‪ ,‬יצחק וחגועע‬

‫באווענונג זאל אויפהערן ווען זי האש זיך ניט בעווענט ? נון וועט‬
‫איינער באהויפטען אז די קראפט וועלכע באוועגט די וועלט איז‬
‫ני‪,‬ט דער •ו ז ע ■ל ט ׳ ם כ ח ‪ ,‬עם ליגט בלויז • א י ן ד ע ר‬
‫ו ו ע ל ט און ניט אין דעם‪ ,‬וועלכער באווענט אויסערהאלב פון‬
‫אים‪ ,‬ווי צום ביישפיל די זעעלע וואס געפ‪-‬יגט זיך אין מענשען‪ ,‬און‬
‫אש די זעעלע איז די אורזאך פון זיין באוועגען זיך‪ .‬דאם האלט אויך‬
‫ניט אוים די לאגיק‪ .‬אמת טאקי‪ ,‬דער קערפער באווענט זיך דורך‬
‫די זעעלעגקראפט‪ ,‬אבער צוזאמען מיט׳ן ?עיפער באוועגט זיך אויך‬
‫די זעעלע ווייל ווען דעיר קערפער וועירט באוועגט פון דער זעעלעג־‬
‫קדאפש ארויפצושטייגען‪.‬א בארג— שטיינט דאך די זעעלע אויך מיש‬
‫אים‪ ,‬קומט דאך אוים אז די קערפער באוועגונג ווירקט צוריק אויף‬
‫דער זעעלע‪ ,‬קומט דאך אוים נויטווענדיגער ווייזע אז אויך די זעעלע‬
‫באוועגט זיך צופעליג דורך אן אנדער אייזאך‪ ,‬ווייל ווען דער קער־‬
‫פער רוהט‪ ,‬רוהט דאך די זעעלע אויך‪ ,‬און וו• עם איז שוין ערקלערש‬
‫נעווארן‪ ,‬מוז די וועלט באוועגונג זיין א שטענדיגע און ניט אבהענגיג‬
‫זיין פון צופאל‪ .‬היוצא לנו מדברינו‪ ,‬אז דער פאלשטענדינער אמת‬
‫איז‪ ,‬אז די וועלט באוועגונג איז נאר אין די קראפט פון עדשטען‬
‫סובםטאנץ‪ ,‬פון בורא יתברך‪ ,‬וואם זיין הבמה האט געארדערט‪.‬‬
‫א צווייטער באווייז אז עם עקםיסטירט אן ערשטער םובסטאנין‬
‫א באשעפער און אן ערפינדער פון אלץ וואם איז דא אין דער וועלט‪:‬‬
‫די נאטור פון דער עקםיסטענץ קען מען פארשטעלען אויך‬
‫דריי אופנים ; יערשטער אופן ‪ :‬אלץ וואם איז דא אויך דער וועלש‬
‫איז נ י ט אונטערווארפען דעם נעזעץ פון ״ווערן אזן א‪.‬ויפ־‬
‫א ל ץ וואם איז דא אויף דער וועלט‬ ‫הערך‪ .‬צווייטער אופן‪:‬‬
‫איז י א אונטערווארפען דעם נעזעץ פון ״ווערן און אויפהערן״‪.‬‬
‫דריטיער אופן ‪ :‬פון אלץ וואם איז דא אויך דער וועלט איז א טייל‬
‫י א אונטערווארפען דעם געזעץ פון ״ווערן און אויפחערן״ און א‬
‫טייל איז נ י ט אונטערווארפען דעם געזעץ פון ״ווערן און‬
‫אויפהערן״‪.‬‬
‫דעים ערשטען אזוי גוט ווי דעם צווייטען אופן זעהט מען גלייך‬
‫אז זיי זיינען פאלש; דער ערשטער אופן דואס וויל באהויפטען‪,‬‬
‫אז אלץ וואם איז דא אויף דער וועלט זיינען נ י ט אונטערוואר־‬
‫פ;*ן דעם געזעץ פון ״ווערן און אויפהערן״ ווערט אפגעלייקענט‬
‫דורך דעם פאקט וואם מיר זעהען טאג־טענליך מיט אונזערע אויגעז‬
‫פיל זאבען וואם עקסיםטירען‪ ,‬און זיינען געווארען הערן אויך צו‬
‫םיבטירען; •דעיר צווייטער אופן וואם וויל באהויפטען אז אלץ‬

‫‪42‬‬
 ‫זיין טזמלאגיע‬

‫דואס איז דא אויף דער וועלט איז י א אזנטערוואדפען דעם‬

‫נעזעץ פון ״וועדן און אויפהערך האלט ניט אויש די לאגיק‪ .‬ווייל‪,‬‬
‫א ל ץ וואש עקשישטירט איז אונטערווארפען דעם געזעץ‬ ‫אויש‬
‫פון ווערן און אויפהערן‪ — ,‬און‪ ,‬ווי באקאנט‪ ,‬איז יעדע זאך וואש‬
‫ק ע ן אויפהערן‪ ,‬מ ו ז ענדליך טאקי אויפהערן‪ ,‬וועט דאר‬
‫מעהר ניט זיין קיינער‪ ,‬וואש זאל די עקשישטענץ ארוישבריינגען‪,‬‬
‫וועט דאך קיין זאך ניט עקשישטירען‪ .‬ווי באלד אבער טיר זעהען‬
‫אז יעש זיינען דא זאבען זואש עקזישטירען יא‪ ,‬איז דאך דער אופן‬
‫פאלש‪ .‬עש בלייבט אלזא דער דריטער אופן וואש איז אמת‪ ,‬הייני‪:‬‬
‫עש זיינען פאראן זאכען אויף דער וועלט ויעלכע זיינען יא אונטער־‬
‫זוארפען דעם געזעץ פון ״ווערן און אויפהערן״ און עש איז פאראן‬
‫איין איינציגער אין דער עקשישטענץ וואש איז ניט געווארען און‬
‫וועט קיינמאל דאריבער ניט אויפהערן און דיזער איין־איינציגער‬
‫איז זיין עקזישטענץ נויטווענדיגער ווייזע אונבאדינגט און ניט בלויז‬
‫מעגליך‪ .‬אזוי־אינאר איז קלאר געווארען אז עש איז דא א שובשטאנץ‪,‬‬
‫וועלכער פון זיין נאטור אויש מוז אונבאדינגט‪ ,‬נויטווענדיגער ווייזע‬
‫עקשישטירען גאנץ פון זיך און ניט דורך אן אנדער אורזאך‪ .‬און‬
‫ד ע ר באווייז‪ ,‬זאנט דער רמכ״ם‪ ,‬איז ריין פון אירגענד וועלכען‬
‫צווייפעל‪ ,‬קיינער א חוץ די וואש זיינען אונווישענד‪ ,‬וועט דאש ניט‬
‫באשטרייטען‪.‬‬
‫ווענען אם דעם גרונדפרינציפ פון אידישען גלויכען האט דער‬
‫רמב״ם זיך ניט פיל פארשפרייט‪ .‬אלע אידען האלטען דאס פאר אן‬
‫אמת וואש יעדער קען איינזעהן‪ ,‬וועגען גאט׳ש אייניגקייט‪ ,‬אויבגלייך‬
‫אויך די מאנאטעאימטישע לעהרע‪ ,‬די אחדות‪.‬הבורא איז געווען ביי‬
‫אידען גאנץ פשוט און זיי האבען ניט באדארפט קיין כאווייזע דאצו‪,‬‬
‫האט דאך דער רמב״ם נעפונען פאר נויטיק פארצוליינען פאר זיינע‬
‫לעזער די פינך‪ ,‬דאמאלשט באקאנטע‪ ,‬באווייזע פאר די ״אחדות‬
‫הבורא״ וואש די קאלאמישטען האבען געגעבען — אבער ד;יר רמב״ם‬
‫צוברעבט יעדע פון די פינך באווייזע‪ ,‬דערקלערענדיג זיי אלם ניט‬
‫לאגיש‪ ,‬פאלש‪.‬‬
‫דער ערשטער פון די קאלאמיסטישע באווייזע איז א נעגאטי־‬
‫מ ו ז זיין ״אחדות‬ ‫נ י ט ‪ ,‬אז עם‬ ‫ווער‪ .‬ער באווייזט‬
‫הבורא״‪ .‬דערפאר אבער באווייזט ער אז עם קענען קיין צוויי‬
‫רשויות‪ ,‬צוויי גאטהייטען נ י ט זיין‪ .‬דער רמב״ם באצייכענט‬
‫דעם ערשטען באווייז‪ ,‬אלש איינער וואם די איינפאכע קאלאמים־‬
‫טען‪ ,‬הער המון‪ ,‬האבען געשאפען‪■ ,‬אויבגלייך רבינו ׳סעדיה גאון‬

‫‪43‬‬
 ‫הרב דר‪ .‬יצחק ווערגע‬

‫באגוצט זיך טיט דעם בעווייז‪ .‬זיי זאגען ‪ :‬יעדעם ‪.‬וועזען קען ב»־‬
‫זיצען א י י נ ע ם פון צוויי ענטגעגענ‪a‬עזעצטע אייגענש^פטען‬
‫אבער איין וועזען ק‪,‬ען ניט האבען קיין צ ו ו י י ענטגעגענגע*‬
‫■‬ ‫‪.‬‬ ‫'‬ ‫זעצטע אייגענשאפטען‪. .‬‬
‫צום ביישפייל; עם איז ריכטיג יוען מיר באהויפטען‪ ,‬אז פייער‬
‫וואריטט און שניי פרירט‪ .‬עם איז אבער ניט ריכטיג צו זאגען ■אז‬
‫פייער ווארימט און פרירט‪ ,‬אדער אז פייער וואדימט ניט און פרירט‬
‫ניט‪ .‬ווען מיר זאלען אננעמען פאליטעאיזם‪ ,‬דעם גלדבען אין מעהר‬
‫ווי איין נאט‪ ,‬לאמיר נעטען צום ביישפיל‪ ,‬שתי רשויות — קוטט‬
‫דאך אוים‪ ,‬אז‪ .‬עם איז מעגליך צוויי געגענגעזעצטע אייגענשאפטען‬
‫אין איין זאך‪ .‬אדער די זאך זאל קיינע פון די ביידע ענטגעגענגע־‬
‫זעצטע אייגענשאפטען ניט באזיצען‪ .‬אט צום ביישפיל וועט איין‬
‫געטליכע קראפט וועלן פייער זאל ווארימעין‪ ,‬די צווייטע וועט פא־‬
‫ווע&ז זיין‪ ,‬אז פייער וועט‬ ‫דערן אז פייער זאל פרירען‪ ,‬און דער‬
‫ניט ווארימען און אויך ניט פרירען — און דאם איז דאך פאלש‪.‬‬
‫לאמיר נעמען א קערפער צום ביישפיל‪ .‬דאם קען רוהען און דאם קען‬
‫זיך אויך באוועגן‪ ,‬זאלען אבער זיין ‪.‬צ ו ו י י רשויות קען אוים־‬
‫קומען אז ווערענד איין גאטהייט וויל דורכאוים אז דער קערפער‬
‫זאל רוהען וויל די צווייטע גאטהייט דוקא אז דער קערפער זאל זיך‬
‫באוועגן — און דער ״פועל יוצא״ וועט זיין אז דער קערפער וועט‬
‫זיך ניט באוועגען און ניט רוהען‪ ,‬אדער עם וועט אין איין און דער־‬
‫זעלבער צייט אי רוהען און אי זיך באוועגן‪ .‬און דאם קען ד או‬
‫נ י ט זיין‪ .‬דאם זאגען די קאלאמיסטען‪ .‬און זייער אבזיכט מיט‬
‫דעם כאווייז איז קלאר און דייטליך‪ .‬די וואונדערפולע ארדנונג אין‬
‫דער וועלט‪ ,‬די באשטענדיקייט פון די נאטור־געזעצען וואם ווערן‬
‫ניט אונטערבדאכען און ניט געענדערט‪ ,‬זיי באווייזען אז עם געפינט‬
‫א י י ן ' א י י נ צ י נ ע ר בורא און‪ ,‬נ י ט ק י י ן‬ ‫זיך‬
‫צ ו ו י י ‪ ,‬דורך וועמעם וויילען אלץ איז ־געווא‪,‬רען און דורך‬
‫‪.‬‬ ‫וועמעם זוילען אלץ עקםיסטירט‪.‬‬
‫קומט אבער דער רמב״ם און זאנט ‪ :‬במה דברים אמורים‪ ,‬דאם‬
‫איז אלץ גערעדט אז מיר וועלן אויך באווייזען אז עם איז דא אן‬
‫אייניקייט פון אלץ וואם עם עקםיםטירט‪.‬׳ ווארום זאנמנז קען מען‬
‫זאגען אז עם זיינען פאראן צוויי רשויות‪ ,‬צוויי כהות‪ :‬איינער בא־‬
‫וועגט די הימעל־ספערען און אלע אנדערע אייביג עקםיםטירענדע‪,‬‬
‫און דער אנדערער באוועגט די סובלונארישע וועלט‪ ,‬וועלכע איז אונ*‬
‫טערווארפען דעם געזעץ פון ״ווערן און■ אויפהערן״‪ ,‬ווייל עם גע־‬
‫‪44‬‬
 ‫זיין טע^לאגיע‬

‫שיקט זיך ניט צו צושרייבען די ערפינדונג פון אן אייביגע וועלט‪,‬‬

‫און א וועלט פון ״ווערן און אויפהערן״ צו איין און די זעלבע אור־‬
‫זאך‪ ...‬און טאמער וועלען די קאלאמיסטען טענה׳ן‪ ,‬אז מיט דער בא־‬
‫הויפטונג באשרענקען מיר די קראפט‪ ,‬וועלכע באזועגט די הימעל־‬
‫ספערען‪ ,‬טיט דעם וואם טיר בארויבען איר דעם איינפלום אוי!ז דער‬
‫סובלונארישער וועלט‪ ,‬אויך פון דער קראפט וואם באוועגט‪,‬די סוב‪-‬‬
‫לונארישע וועלט נעטען מיד אוועק די קאנטראל איבער די הימלישע‬
‫ספערען‪ ,‬וועלען סיר זיי דערמאנען די‪,‬לעהדע‪ .‬אז ״דאם וואס איז‬
‫פון דער נאטור אויסנעשלאסען קען ניט באצייכענט ווערן אלם‬
‫פעהלער אדער נדינגשעצוננ״‪ .‬פונקט ווי מיר זאגען אז עם איז נא־‬
‫טירליך אויסגעשלאםען צוויי געגענגעזעצטע איינענשאפטען אין איין‬
‫זאך‪ ,‬עם איז אויסגעשלאסען נאטירליך אז שניי זאל זיין קאלט און‬
‫ווארים צוזאמען — רעפלעקטירט דאם ניט אלם פעהלער אין בורא‬
‫יחבדך׳ם שאפענדע קראפט‪ .‬דאם ווערט ניט פאררעכענט אלם מאג־‬
‫נעל אין דער מעגליכקייט‪ ,‬זאלאנג אז דאם איז פון נאטור אוים אונ־‬
‫•‬ ‫דענקבאר‪.‬‬
‫דער צווייטער קאלאמיפטישער באווייי פאר די אחדות הבורא ‪:‬‬
‫וואלטען געווען — זאגען זיי — צודי רשויות‪ ,‬וואלט דאך מעג­‬
‫ליך געווען‪ ,‬אז זיי זאלען זיך ניט איינינען אין זייערע פארלאנגען‬
‫וואלט דאן די באשאפונג ארוים ניט פאלשטענדיק און פארדארבען‬
‫ט׳קען פילייכט אננעמען אז ביידע רשויות וועלן זיך אייניגען אויך‬
‫איין פארלאנג‪ ,‬און טאקי ווייל ביידע כהות זיינען דאצו טםבים‪,‬‬
‫שטעהען שוין די באשטימטע נאטור־געזעצען אן אן ענדערונג‪ ,‬אבער‬
‫■ זיין איינם‪ ,‬פון די ביידע‪ .‬אדער‬
‫אויך דאם איז פאלש‪ .‬עם מוז דאן‬
‫מיר נעמען אן אז ביידע קרעפטעןזיינען ביידע גלייך אויך א האר‬
‫אין יעדען הינזיכט‪ —,‬דאן זיינען זיי דאך באמת ניט צוויי‪ ,‬זאנדערן‬
‫איינם‪ .‬זיינען זיי אבער צוויי אייגער פון אנדערן אפגעזונדערטע‬
‫םובםטאנצען‪ ,‬דאן טוזען זיי פארשיידען זיין אין געוויסע פונקטען‬
‫און נלייך איינפארשטאנדען זיין אין אנדערע הינזיכטען‪ ,‬דאן מוז‬
‫זיין זייער נאטוד נויטווענדיגער ווייזעי א צ ו ז א מ ע נ ג ע ־‬
‫ש ט ע ל ט ע פון פ א ר ש י י ד ע נ ע קרעפטען און פ א ר ­‬
‫ש י י ד ע נ ע כאראקטעדען‪ ,‬און דאם איז א כלל‪ ,‬אז וואד‬
‫מיר באגעננען א ״ צ ו ז א מ ע נ ש ט ע ל ו נ ג ״ דארט‬
‫מוז נויטווענדיגער ווייזע זיין א ״ צ ו ז א ם ע נ ש ט ע ל ע ר ״‪,‬‬
‫ווייל יעדער צ ו ז א מ ע נ ג ע ש ט ע ל ט ע זאך איז זיין‬
‫עקסיםטענץ ניט אבםאלוט נויטיג פון זיך‪.‬אליין‪ ,‬זאנדערן זיין צוזא‪-‬‬

‫‪.45‬‬
 ‫חרב יד‪ .‬יצחק ווערנע‬

‫מענשטעלונג איז געווארען לויט « פריהערדיגע אורזאך ‪ :‬קומט ד א ך‬

‫אוים אז די געטליכע קרעפטען וואם זיינען צוזאטענגעעטעלט פ דן‬
‫נ י ט די ע ר ש ט •‪-‬‬ ‫פארשיידענע כאראקטערעז זיינען דאך‬
‫אזרזאך‪ ,‬זאנדערן זיי האבען א פריהערדיגע אורזאך וואס האט זיי•‬
‫פאראורזאכט‪.‬‬
‫אויבגלייך דעם באווייז ציטירט אויך רבנו סעדיה גאון טרעט‬
‫דער רטב״ם אתים געגען איהם‪.‬‬
‫דאם וואלט טאקי אטת געווען‪ ,‬טענה׳ט דער רטב״ם‪ ,‬וועז די‬
‫אנהענגער פון דער קאלאטיסטישער שיטה וואלטן צוגעגעבן אז דער‬
‫ערשטער סובםטאנין האט ניט קיין פאזיטיווע אטריבוטען‪ ,‬אבער‬
‫ווען זיי אליין כאהויפטען אז מ׳מוז דעט בורא יתברך צושרייבען‬
‫וו י ם ע נ ש א פ ט ‪ ,‬ו ו י ל ע ן‬ ‫דריי פאזיטיווע אטריבוטען ‪:‬‬
‫און ם ע ג ל י כ ק י י ט ‪ --------‬ק ע ן מען דאך שוין יא גלויבען‬
‫אין צוויי גאטהייטען‪ ,‬נאר איינער איז פארשיידען פון צווייטען אין‬
‫איינעם פון די דאזיגע אטריבוטען און איז אין הארמאני טיט‬
‫איהם דורך אן אנדערען פון די אטריבוטען‪ .‬דער באווייז‪ ,‬שליסט‬
‫דער רמב״ם‪ ,‬איז ריכטיג פאר די יואם ווילען ניט צושרייבען צו‬
‫נאט ב״ה קיין פאזיטיווע אטריבוטען‪ ,‬אבער איז ניט ריכטיג לויט‬
‫זייער איינענער מוטאזיליסטישער מעטאדע‪.‬‬
‫דער דריטער באווייז איז אביסל ענליך צו דעם צווייטען ‪:‬‬
‫אייניגע פילאזאפען זאגען‪ :‬דעם בורא יתברך׳ם איינפלום איז‬
‫ו ו י ל ע ן איז ניט א צו‪-‬‬ ‫דורך זיין ו ו י ל ע ן ‪ .‬אט דער‬
‫געקוטענער צום בורא אלם באשרייבונג‪ ,‬אטריבוט‪ ,‬זאנדערן עם איז‬
‫אן עסענם‪ ,‬עם עקםיסטירט פאר זיך אליין‪ ,‬דאם איז אן אפגעשיידטע‬
‫קראפט‪) ,‬כח נבדל( און אזא קראפט קען ניט זיין טעהר ווי איינער‪.‬‬
‫וועסטו ווידער אננעמען איז די ביידע געטלי־כע קרעפטען זיינעז אין‬
‫א ל ע הינזיכטען גלייך איינער צום אנדערן — זיינען זיי דאך‬
‫ביידע איינם; וועפטו ווידער זאגען אז עם איז יא דא א וועלבער‬
‫עם איז אונטערשייד צווישען זיי — פרעגט זיך די קשיא‪ ,‬ווי אזוי‬
‫איז דאם מעגליך אז א קראפט וואס איז איינפאך‪ ,‬ניט צוזאטעג־‬
‫געשטעלט פון אנדערע עלעמענטען זאל זיך ענדערן אין פארשיידענע‬
‫סארטען ? א ווילען קען זיין א שטארקער אדער א שוואנער — ער‬
‫קען אבער ניט זיין מעהרפאך ‪-----------‬‬
‫אויך אט דער ארגומענט געפעלט ניט דעם רמב״ם‪ .‬דאם הייםם‬
‫לויט׳ן רמב״ם ״דעדקלערן דאם וואם איז אונפארשטענדליך טיט‬
‫עטוואם וואם איז נאך טעהר אונפארשטענדליך״‪ .‬דערוויילע פאד־‬

‫‪46‬‬
 ‫פעזן־אגיע‬ ‫זיין‬

‫יטטעהען מיד נאך ניט דעם זזלעז‪ ,‬וזעגן וזעי^כעז זיי רעדן דא‪ ,‬און‬
‫לויט ווי מאנכע באהויפ׳טען איז דאס אבמאלוט אוימגעשלאמעז‪ ,‬אזן‬
‫די וואס נלויבען יא דארין האבען נאך פיל פדאגען אוין? איהם‬
‫דועלכע ט׳קען מיט׳ן האנט נ י ט אוועקמאכען‪ .‬און דאם זאל‬
‫דינען אלם באווייז פאר מאנאטעאיזם!?‬
‫דער פערטער באווייז‪.‬‬
‫טענה׳ן די קאלאמיםטען‪ :‬אייגענטליך פון וואנען נעמט זיר‬
‫דער גלויבען אין די עקסיסטענץ פון אן ער׳טטער אורזאך — דאס‬
‫קומט פון ד;ים קאסמאלאגישען ארגומענט‪ ,‬אז יעדע ארבייט מוז‬
‫האבען אן ארבייטער ; נעם אוועק אט דעש קאסמאלאגישען באווייז‬
‫דואלטן מיר ניט האכען דעש גלויבען אין די עקםימטענץ פון דעם‬
‫בורא‪ .‬איז אבער די ״ארבייט״ כאדינגט נייטווענדיגער ווייזע כלויז‬
‫איין ארבייטער‪ ,‬עם באדינגט ניט נויטווענדינער ווייזע מעהר ווי איין‬
‫ארבייטער‪ .‬וועםטו דאך זאגען‪ ,‬ס׳איז טאקי אמת אז נויטווענדיגער‬
‫ווייזע מוז זיין איינער אבער עם איז דאך אויך מעגליך‪ ,‬ניט אויסגע־‬
‫שלאסען‪ ,‬עם זאל זיין נאך איינער‪ ,‬דאם וועט זיין ניט ריכטיג ; ווייל‬
‫נ ו י ט ו ו ע נ ד י ג ע ר‬ ‫דער ערשטער סובםטאנץ דארף זיין‬
‫ווייזע אין עקסיסטענץ — ווייל זאנסט קען ער דאך ניט זיין קיין‬
‫באשעפער; אויב מיד זאלען ניט האבען קיין באווייז אז א בא■‬
‫שעפער מוז נויטווענדיגער ווייזע זיין מעהר ווי איינער‪ ,‬איז דאך דין‬
‫מ ע ג ל י ך ; און אויב זיין עקםיםטענץ איז‬ ‫עקםיםטענץ בלויז‬
‫נ ו י ט ו ו ע נ ד י ג איז ער דאר‬ ‫מעגליך ניט‬ ‫בלויז‬
‫ניט קיין באשאפער‪ ,‬ווייל גאטעס עקםיפטענץ מוז זיין נ ו י ט י ­‬
‫ג ע ר ו ו י י ז ע און ניט בלויז ם ע ג ל י כ ע ר ו ו י י ז ע ‪.‬‬
‫דער רמב״ם ווייזט צוריק אט דעש אי־גומענט אלם ״לאו דוקא״‪,‬‬
‫ווייל יעדע ארבייט מוז נויטיגערווייזע ויעניגסטענם האבען איין‬
‫ארבייטער‪ ,‬אבער עם איז ניט נויטיג‪ ,‬אז עם זאל זיין ב ל ו י ז‬
‫איין ארבייטער‪ ,‬קומט אוים אזוי‪ ,‬אז פאר די עקםיסטענץ פון בלויז‬
‫״איין ארבייטער״ האבען מיר א באווייז; וועגען מעתו־ ווי איין‬
‫ארבייטער איז מעגליך אז עם איז פ א ר א ן און מעגליך‪ ,‬אז‬
‫נ י ט פאראן‪ .‬דא איז דאך רער צווייפעל ניט אין דעם‬ ‫עם איז‬
‫צווייטען ארבייטער‪ ,‬וואט מיד זאלן קענען יאגען‪ ,‬אז וויבאלד ער איז‬
‫צווייפעלהאפט דארום איז עד אין דער עקסיסטענץ בלויז מעגליך‬
‫און ניט נויטווענדיק — דארוש איז ער ניט פאלקאמען און קען קיין‬
‫באשאפער ניט זיין; אט דער צווייפעל קומט צו אונז דורך דעש‬

‫‪47.‬‬
 ‫הרב דר‪ .‬יצחק ווערנע‬

‫ודייל מ י ר ו ו ו י י ם ע ן נ י ט ‪ -‬זאל צוליב אונזער אי ב ‪-‬‬

‫זויסעינהייט ארויבג;יטדאגען זוערן אן ענטשיידזנג ?‬
‫דער פינפטער באווייז — וואם רבנו סעדיה גאץ ציטירט אי ^ן‬
‫‪.‬‬ ‫אזיך איז אט דער‪:‬‬
‫אויב מיר זאלען גלוינען אז צדדיי גאטהייטען האבעז די ווע׳לכ‪1‬‬
‫באשאפען מוז טען זיך פארשטעלען איינס פון די ביידע‪ :‬אדער‪-‬‬
‫איינער האט דאס אן דעט אגדערן ניט געקענט באשאפען‪ ,‬אדעו‪-‬‬
‫איינער האט דאס געקענט באעאפען אויך אן דעם אנדערן‪ .‬ז א ‪ /‬ן‬
‫מיר אננעמען‪ ,‬אז איינער אליין האט דאס געקענט כא־טאפען אדן‬
‫האט דעם צווייטענם הילף ניט באדארפט — איז דאך דער צוויי‪-‬‬
‫'טער איבעריג‪ .‬אדן ״די נאטור האט קיין איבעריגעם ביי זיך״‪ .‬וו עלן‬
‫מיר ווידעד זאגען אז איינער אן דעם אגדערן וואלט דאם ניט נ ע‪-‬‬
‫קענט שאפען — באערייבען מיד דאך דעט בורא אלם באשרענקג!‬
‫אין זיין קדאפט — און דאם איז דאך אין וודיערשפרוו מיט דער־‬
‫'‬ ‫געטליכער נאטור — ‪-‬‬
‫אויך אט דעט ארגומענט איז דער רטב״ם מבטל‪ ,‬ודייל ״ניט י ע ‪-‬‬
‫דייר וואם טוט נ י ט דאס וואם עס איז נ י ט אין זיין נ א ט ו ו‪-‬‬
‫דאם צו טאן‪ ,‬קען באצייבענט ווערן אלם הינטערשטעליג״‪ .‬עם וו ע ע‬
‫דאך אונז ניט איינפאלען צו זאגען‪ ,‬אז נאט איז ח״ו הינעטרשטעלי;;‬
‫ווייל עם איז ניט אין זיין נאטור צו זיין א קערפער‪ .‬מיר וועלן ניב!‬
‫אגרופען א באשרענקונג אין די נעטליבע קראפט ווען מיר באהוי ‪- 3‬‬
‫טען אז עם איז ניט אין זיין נאטור צו שאפען א צווייטען גאפז‬
‫עהנליך צו אים‪ ,‬אדער ווען מיר זאגען אז עם איז ניט אין דער געט״‬
‫ליבער נאטור צו באשאפען א זייט פון א פיערעקיגן קערפער דואש‬
‫זאל גלייך זיין צו זיין דיאטעטער‪ .‬ווייל דאס וואם איז אויסגעשלא'‬
‫םען‪ ,‬איז ניט קיין באשרענקונג‪ .‬אויב טיר וועלן אננעמען אז די‬
‫וועלט באדאר‪,‬ת האבען צדדיי בא־טעפער‪ ,‬ווייל דער וואם גלויבט אין‬
‫פאליטעאיזם דועט באהויפטען אז עם איז אבסאלוט אויסגעשלאסען‬
‫אז איין באשאפער זאל דאס שאפען — איז דאם ניט קיין ב א'‬
‫שרענקונג‪■'.‬‬
‫דארום זאנט דער רמב״ם‪:‬‬
‫אזוי ווי די אויבענדערטאנטע באווייזע זייגעין קיין באווייז;ן‬
‫ניט‪ ,‬ווייל די איינווענדונג געגען זיי שטייט זיי ביי דער זייט‪ ,‬זיינען‬
‫פיל מענשען פארצווייפעלט וואם זיי קענען קיין ריכטיגען באווייז‬
‫ניט נעפינען און האבן באשלאםן אז פאר מאנאטעאיזם באדארןז‬
‫מען קיין באווייזע ניט זוכעין ווייל די רעליגיאן לערנט אונז אז‬

‫‪48‬‬
 ‫זיין טעאלאגיע‬

‫דער בורא יתברך איז א יחיד ומיוחד‪ .‬זיינען די ק»ל»םיםטען‬

‫ברוגז אויך זיי און שפאטען פון די וואם באגנוגענען זיך מיט דעם‬
‫גלויבען אין דער רעליגיעזער טראדיציע‪ .‬אבער‪ ,‬זאגט דער רמב״ם‪,‬‬
‫דוקא די וואם גלויבען אין רעליגיעזער טראדיציע זוייל זיי געפינען‬
‫ניט קיין ריכטיגע באווייזע געגען איר‪ ,‬זיינען טעהר גערעכט פון‬
‫די קאלאמיסטען‪ .‬דער צדיק וואם לעבט טיט זיין ■גלויבען און ב»־‬
‫הויפטעט‪ ,‬אז עם איז פיל בעסער צו גלויבען אין אחדות הבורא‪,‬‬
‫וואם ער האט בקבלה פון אבות־אכותינו איידער צו פארטוטלען זיין‬
‫מח טיט ניט קיין שטאנדהאפטיגע באווייזע‪ ,‬אט ד ע ר מענש‬
‫איז שטארק גענוג אז ער זאל ניט נכשל ווערן אין טעות׳ן‪.‬‬
‫דער רמב״ם איז איבערצייט‪ ,‬אז ער האט דעם ריכטיגען בא־‬
‫ווייז אויך אחדות הבורא‪ ,‬א חוץ די רעליגיעזע טראדיציע‪ .‬און‬
‫דאם זאגט ער‪:‬‬
‫זוי באקאנט‪ ,‬איז דא א באוועגענדע קראפט‪ ,‬זואם האט כא־‬
‫וואויגען אט דעם ווערענדען און אויפהערענדען שטאף‪ ,‬ביז ער האט‬
‫אנגענומען זיין פארם‪ .‬אויך איז באוויזען געווארען אז דער ערשטער‬
‫באוועגער קען ניט זיין קיין קערפער‪ ,‬ווייל א קערפער האט ידאר‬
‫אין זיין נאטור צו ״זוערן און אויפהערך און די באוועגונג פון‬
‫אוניווערזום איז דאך א שטענדיגע‪ .‬באדארך זי דאך האבען‪ ,‬לאגי־‬
‫שער ווייזע‪ ,‬אן אייביגען אונאויפהערבארען באוועגער‪ .‬אויר איז‬
‫באוויזען געווארען אז עם קען ניט זיין‪ ,‬אז דער באוועגער זאל זיין‬
‫א טין קראפט וואם איז א י ן דער וועלט‪ ,‬אזוי ווי די זעעלע אין‬
‫קערפער — ווייל די זעעלע האט דאך אויך א צופעלינע באוועגונג‬
‫וואם הענגט גאר ניט אפ פון איר ווילען‪ ,‬ווייל בשעת זי ווירקט‬
‫אויפ׳ן קערפער און באוועגט אים‪ ,‬באוועגט זיך אויך די זעעלע ניט‬
‫ווילענדיק‪ ,‬און מיר באדארפען דאריבער אן ערשטען באוועגער‪,‬‬
‫וועלכער זאל זיין גאנץ אוגאבהענגיג פון אן אנדערענט איינפלום‪,‬‬
‫אזוי ווי אריםטאטעל דופט דאם ״באוועגער וועלכער ווערט ניט‬
‫באוועגט״‪ .‬פון אט דער איינלייטונג ערגיבט זיך‪ ,‬אז דער ערשטער‬
‫באווענער איז ניט קיין קערפער און אויך ניט קיין קראפט א י ן‬
‫א קערפער‪ .‬און לויט זיין שפיריטועלער נאטור איז ער ניט אונ־‬
‫טערווארפען דעם באגריך פון צאל — דאם הייםט‪ ,‬ער קען ניט מער‬
‫זיין ווי איינם‪ .‬די טערצאל פאםט זיך נאר ■פאר קערפערליכע זאכען‪,‬‬
‫׳וועלכע קענען איינגעטיילט ווערען‪ ,‬און זיי זיינען אונטערווארפען‬
‫דער פארענדערונג‪ .‬אבער די פארם א י ז און בלייבט אימער‬
‫א י י נ ם ‪ .‬אפילו ווען סיר זעהען פארשיידענע פארטען — דאס‬

‫‪49‬‬
 ‫הרב דר‪ .‬יצחק ווערנע‬

‫איז נאר ווייל מיר דענקען פון די פארשיידענע מעטעריעלע טרעגער‬

‫פון די פארם — ווייל די פארם איז גייטטליר‪ ,‬און ■דעד גייסט איז‬
‫ניט ■אונטעתוארפען דער מערצאל‪ .‬און ווען יעמאנד וועט פרעגען‪:‬‬
‫די ספערען )גלגלים( זיינען דאך אפגעשיידט פון שטאןן )שכלים‬
‫נבדלים( ‪ .‬און פונדעסטוועגען רעדט טען זועגען זיי אין פלוראל‬
‫)רבים(? ■דאתיןן ענטפערן מיר‪ ,‬אז עם קען יא זיין פיל שכל׳ען‪.‬‬
‫אבער נאר ווען איינער איז דער גרונד און דער צווייטער איז פון‬
‫אים באגריגדעט‪ ,‬איינער איז די אורזאך און דער צווייטער איז פון‬
‫אים פאראורזאכט‪ ,‬דאם הייסט‪ ,‬אז איינער זאל זיין צייטליך פריהער‬
‫פאר׳ן אנדערן‪ ,‬ווייל די אודזאך איז פריהער פאר דאם פאראודזאב־‬
‫טע; אט אין דעם זיינען זיי ■אויםאיינאנדער געשיידען‪ .‬אבער דער‬
‫ערשטער באוועגער איז דאך דער גרונד אדער די אורזאך‪ ,‬די סיכה‬
‫פאר אלץ וואם עם עקסיסטירט‪ .‬אצינד לאמיר זעהן ווי אזוי קען‬
‫געטאלט זיין א צווייטער באוועגער;‬
‫איז דער צווייטער באוועגער בלויז אן אורזאך און ניט פאר‪-‬‬
‫אורזאכט — דאן איז ע ר דאך דער באוועגער‪ ,‬היינט טיט וואס‬
‫אונטערשיידעט ער זיך פון דעם ערשטען? ‪.‬אין א ספיריטועלע זאך‬
‫קען דאך קיין פלוראל ניט זיין‪ .‬זאלן טיר ווידער באהויפטען‪ ,‬אז‬
‫דער צווייטער באוועגער איז א פאראורזאכטער — מוז ער דאך‬
‫נויטיגערווייזע האבען אן אורזאך‪ ,‬אן ערשטע אורזאך‪ .‬פון דעס‬
‫איז אונז קלאר אז דער ערשטער באוועגער אלם גרוגד‪ ,‬סיבה אור‪-‬‬
‫זאך וואם זיין עקזיסטענץ איז אין ארם זעלבסט‪ ,‬מוז זיין א י י נ ס‬
‫ווי די א י י נ ה י י ט אליין‪.‬‬
‫דא איז דער רטב״ם נוטה צו די פלאטאניסטען לויט אבן סנה‪,‬‬
‫אז די ■ספערען וועלכע זיינען אבגעשיידטע אינטעלעקטען‪ ,‬זיינען‬
‫נ י ט באשאפען געווארען אלע אונמיטעלבאד פון דער ערשטער‬
‫אורזאך — דארום זיינען זיי ניט באשאפען געווארען אין איין צייט‪,‬‬
‫זאנדערן שטופענווייז‪ ,‬דאם הייסט‪ ,‬פון דער ערשטער אורזאך איז‬
‫באשאפען ■געווארען די ערשטע ספערע‪ ,‬און פון דער ערשטער די‬
‫צווייטע‪ ,‬פון דער צווייטער — די דריטע און אזוי ווייטער ביז צו‬
‫דער צענטער !םפערע פון די אפגעשיידטע אינטעלעקטען ‪---------‬‬
‫דעם ווירקזאמען אינטעלעקט )שכל הפועל(‪ .‬דארום באלאנגט די‬
‫איינהייט נאר צו דעם ערשטען באוועגער‪ ,‬די אורזאך פון אלץ וואס‬
‫איז באשאפען; אבער די אפגעשיידטע אינטעלעקטען ווערן בא־‬
‫ווירקט‪ ,‬פאראורזאכט איינער פון צווייטען און עם פאסט זיי דער‬
‫פלוראל‪ ,‬ווייל איינער איז פריהער פאר׳ן צווייטען‪• .‬דאטיט איז דער‬

‫‪60‬‬
 ‫»*ין ‪10‬ע«ל«ג<ע‬

‫רמב״ם מחולק מיט אריסטאטעל און אבן רשד; די טענה׳ן; די‬

‫אפגעשיידטע אינטעלעקטען זיינען אלע באשאפען געווארען אונ־‬
‫מיטעלבאר פון דער ערשטער אודזאך‪ .‬און זייער איינפלום אוי!ז דער‬
‫וועלט איז ניט שטופענווייז‪ .‬אלע — זאגען ארי‪-‬סטאטעל און אכן‬
‫רשד — עמפפאנגען זייער איינפלום אונמיטעלבאר פון דער ערש־‬
‫טער אורזאך‪ .‬יעדענפאלם בלייכט דעם דמב״ם׳ס כאווייז שטאגד־‬
‫האפט אפילו לויט אריסטאטעל און אבן רשד ווייל אין » ספירי־‬
‫טועלע זאך פאסט זיך ניט אריין דער פלוראל‪ ,‬נאר מאטעריעלע‬
‫זאכען קענען געציילט ווערן‪ .‬די אינטעלעקטען זיינען אין דער אמת׳ן‬
‫לויט זייער ספיריטועלער נאטור נאר א י י נ מ ‪ ,‬מיר רעדען‬
‫וועגען זיי אין פלוראל לויט אונזער כאגריף זועגען זייער שטאנד —‬
‫אבער די ערשטע אורזאך איז‪ ,‬סיי לויט איר נאטור און מיי לויט‬
‫איר שטאנד‪ ,‬ד י א י י נ ה י י ט א ל י י ן ‪.‬‬

‫״ מ‪ 155‬ד‬

‫״‬ ‫‪61‬‬
 ‫די אטריבוטען לעהרע‬
‫זו‪-‬עגען די אטריבוטען האט שוין דער המב״ם פיל מעהר צו ר ע ז ‪ -‬ן‬
‫דאם וואם מיר רופען אטריבוט — אדער ‪ 8‬חשעקטיוו קעז ז י י ן‬
‫אוי!ז צוויי אופנים‪.‬‬
‫ערשטענס ‪ :‬ווען טיר באשרייבען א זאך‪ ,‬אז עם האט זיין א י ‪, ,‬‬
‫גענעם כאראקטער האבען טיר טיט אונזער כאשרייבונג גאר ני ^ן‬
‫צוגעלעגט צו דעם באשדיבענעם‪ .‬טיר האבען כלויז געזאגט‬
‫וואם זיין נאטור און זיין וועזען א י ז ‪ .‬אזא באשרייבונג פ א ס ^‬
‫זיך ניט צו די עקסיסטענץ פון נאט ברוך הוא‪ .‬עם וועט זיין כ ל ו י ז‬
‫דער זעלבער געדאנק טיט אנדערע זוערטער‪ .‬צום כיישפיל ו ך ^ן‬
‫טיר זאגען‪ ,‬אז דער מענטש איז א רעדענדעם וועזען‪ ,‬איז אזוי גו ^ן •‬
‫ווי מיר זואלטען געזאנט אז דער מענטש איז א מענטש‪ .‬ווייל ד;ןן‪-‬‬
‫באגריך וועגען מענשליכען וועזען איז דאם וואם ער איז א רעדעב־‪-‬‬
‫דעם וועזען‪ .‬דארום ווען מיר זאגען‪ ,‬ווי די קאלאטיםטען‪ ,‬אז טיו‪-‬‬
‫וועלען צושרייבען צו נאט אזעלכע באשרייבונגען‪ ,‬וועלכע געפינן^ן‬
‫זיך אין זיין וועזען דאן זועט דאם זיין אן אנדער נאמען פאר ז‪,-‬‬
‫אייביגע עקסיסטענץ‪ ,‬וועלכע מיר רופען אן גאט‪ .‬דאם איז כ א ט ^‬
‫ניט קיין עולה אין גאטעם באגריןן — זוייל מיר טעגען אנרופ;;ן‬
‫דעם ערשטען סובםטאנץ טיט יעדען נאמען אין דער וועלט אויג‪5‬‬
‫מיר שילדערן דורך דעם דאם וועזען פון נאט ב״ה און זיין נאטור•^‬
‫אבער וואם פאר א נוצען קענען די פילאזאפען כרייננען טיט זיי;‪, 5‬נ‬
‫ערפינדונג פון באשרייבונגען‪ ,‬וועלכע זיינען שליםליך ניט מער דעו‪-‬‬
‫ערשטער אטריביוט בלויז טיט אן אנדער נאמען?‬
‫ב( ' זועלען טיר אבער זיך באנארישען צו נלויבען‪ ,‬אז די‬
‫שרייבונגען גיבען צו גייע זאכען צו דער גאטהייט ווי מיר רו פ ען‬
‫דאם אן ״מאדום״‪ ,‬דאם הייםט‪ ,‬פון נאטור אוים זיינען זיי ניט‬
‫ראן ביי דעם באשריבענעם‪ ,‬נאר דורך א צופאל האט דער בא שרי‪-‬‬
‫בענער די באשרייבענהייט באקוטען‪ .‬צום ביישפיל ווען מיר זאגען ;‬
‫ד ע ר טענש איז קלוג‪ ,‬שטארק און אזוי ווייטער‪ .‬אזעלכע צופע^‬
‫ליגע באשרייבונגען פאםען זיך ניט דעם ערשטען סובםטאנץ‪ ,‬וועל‪-‬‬

‫‪52‬‬
 ‫י־י אטריבוסען לעחרע‬

‫כער איז נויטיגעדזוייזע ■עקסיסטירענד און » צופאי^ איז כיי אים‬

‫אויסגעשלאפען‪ ,‬און זיין נאטור ווערט ניט געענדערט‪.‬‬
‫אט די אקסיאמע באדינגט נויטווענדיגערווייזע‪ ,‬אז דער בורא‬
‫איז איינער און איינציג‪ ,‬זועגען וועמען עם קען קיין צופעליגע‬
‫אייגענשאפטען ניט צוגעשריכען ווערען‪.‬‬
‫נאכדעם ווי טיר האבען ארויסגעבראכט דעם חילוק צווישען די‬
‫וועזענטליכע און ניט וועזענטליכע אטדיביוטען; די וועזענטליכע‬
‫שילדערן דעם געגענשטאנד‪ ,‬וואס דאדורך איז דער געגעגשאנד דאס‬
‫וואם ער א י ז ; אונוועזענטליכע זיינען צופעלינע אטריכיוטען‬
‫אן וועלכע דער נעגענשטאנד קען אויך זיין דאם זואס ער איז‪ ,‬קענען‬
‫מיר זיך נאך מער פארטיפען אין דעם ענין צו טאכען נאך ווייטערע‬
‫אנאליזען‪ ,‬מיר זועלן ■דאן געפינען נאך פיער אנדערע סארטען‪.‬‬
‫באשרייבונגען ‪:‬‬
‫א( א באשרייבונג וואם קען גענאנט •ווערן די דעפיניציע‪ .‬ווען‬
‫מיר זאגען‪ ,‬אז ״דער ‪.‬מענש איז דאס לעכענדיגע‪ ,‬וואם רעדט״ איז‬
‫אזוי נוט ווי מיר וואלטען געזאגט‪ ,‬אז ״דער מענש — איז דער‬
‫מענש״‪ .‬ווארים די באשרייבונג ״דאם לעבענדינע זואם רעדט״ איז‬
‫די דעפיניציע‪ ,‬די וועזענטליכע נאטור פון טענשען‪ .‬אבער‪ ,‬ווערענד‬
‫סיר באהויפטען‪ ,‬אז דאס איז א ריכטיגע כאשרייבונג פונ׳ם מענשען‪,‬‬
‫זוייל דאם ווייזט די זועזענטליכקייט פון דער זאך — געפינען מיר‬
‫אבער אויך‪ ,‬אז אזא כאשרייבונג קען דער מענשליכער פארשטאנד‬
‫ניט ארויסברייננען אזוי‪ ,‬אז עם זאל זיף אנפאסען צו די אמת׳ע‬
‫וועזענטליכקייט פון נאט ברוך הוא‪ .‬זוייל די גאטהייט קען ניט דע־‬
‫פינירט זוערען‪ .‬ווען מיר זאגען צב״ש‪ ,‬אז ״דער מענש •איז א לעכענ־‬
‫דיגעס וועזען‪ ,‬וואם רעדט״ האבען מירי דערגרייכט דעם אמת‪ ,‬אז‬
‫די דעפיניציע כאשרייכט‪ ,‬שילדערט‪ ,‬ריכטיג די אמת׳ע וועזענט*‬
‫ליכקייט פון מענשען‪ — .‬אבער באטראכטענדיג די אנדערע זייט‪,‬‬
‫געפינען מיר אין דעם א באשרענקונג‪ ,‬א באנרעניצונג‪ ,‬וראם קען‬
‫אויסגעטייטשט •ווערן ‪ :‬דער מענטש איז ב ל ו י ז א לעבענדיגעם‬
‫זועזען‪ ,‬זואם רעדט ; אבער ער איז ניט ק י י ן א י נ ט ע ­‬
‫ל ע ק ט ‪ ,‬ער איז ניט אייגער פון די מפערען א‪ .‬ז‪ .‬וו‪ .‬עם איז‬
‫דאך אבער זעלבמטפארשטענדליך‪ ,‬אז מיר וועלן ניט צושרייבען‬
‫צו נאט כ״ה אזא שילדערונג‪ ,‬זואם זאל כאשרענקען און כאגרעג־‬
‫צען גאט׳ם קראפט און זיין גאטור‪ — .‬געפינען‪ ,‬ווידער‪ ,‬א שיל־‬
‫דערונג וואם זאל געבן א באגרין?‪.‬איבער זיין עקסיפטענץ איז דאך‬
‫אבםאלוט אונמעגליך‪.‬‬

‫‪53‬‬
 ‫הרב דר• יצחק ווערגע‬

‫ב( אויב מיד זאלען צושרייבען צו » ז«ך » שילדערונג‪,‬‬

‫אייגענשאפט‪ ,‬זואם איז טאקי ניט « צוגעגעבענע ז»ך‪ ,‬אבער גי הז‬
‫ניט קיין באגדית איבער זיין ג א נ צ ע ן וועזען‪ .‬צב״ש ‪ :‬סי ן ‪-‬‬
‫זאגען ״דער מענטש איז א לעבעדיגע זאך״‪ ,‬אדער‪ :‬״דער מענט^ען‬
‫איז א רעדענדיגע זאך״ אזא מין באשרייבונג פאסט זיר ניט‬
‫צו די גאטהייט‪ :‬ווייל דאם טאכט א פאנאנדערטיילונג‪ ,‬א צו שיי ‪-‬‬
‫דונג אין זיין נאטור; אזוי ווי ער וואלט‪ ,‬ח״ו‪ ,‬געווען א צוז א מ ענ‪-‬‬
‫שטעלונג פון פארשיידענע קרעפטן און פארשיידענע אייגענשאפטען^‬
‫ג( אויב מיר וועלען צושרייבען צו דעם נעשילדערטן אן איי‪.‬ג‬
‫גענשאפט‪ ,‬וואם איז ניט אזא‪ ,‬דורך וועלכע די זאך זאל זיין פאי־•״‬
‫קאטען‪ ,‬דאם הייסט די אייגענשאפט איז ניט אייננעוואקסען א י ן‬
‫זיין נאטור און אין זיין וועזענטליכקייט‪ ,‬זי איז בלויז א ז«ר׳ וו א ש‬
‫איז צוגעגעבען צו איהם‪ ,‬סיי א פסיכאלאגישע כאראקטעריסטיק וד^‬
‫צב״ש‪ ,‬זוען מיר זאגען‪ :‬״אט דער מענש איז א בארטהערציגער׳‪/‬‬
‫סיי א פסיכאלאגישע פערפעקציאן‪ ,‬ווי צב״ש ; יענער איז א קינספז״‬
‫לער‪ ,‬א רופא מומחה‪ .‬סיי די אייגענשאפט איז א צ ז' פ ע ל י ג ע ‪n‬‬
‫צושטאנד פון דעם סוביעקט‪ ,‬ווי צב״ש‪ :‬יענער איז געזונד אדע ר‬
‫קראנק‪ ,‬אדער א ש ט ע נ ד י ג ע ר ‪ :‬יענער איז שטאר? אדעו‪-‬‬
‫שוואך‪ .‬סיי ער שילדערט די צופעליגע אדער שטענדיגע פסיכאלאגין‪5‬‬
‫פון טענשען‪ ,‬ווי צב״ש ‪ :‬יענער איז א כעסן אדער א קפדן‪ ,‬סיי ע ר‬
‫באשדייבט די קוואנטיטעט‪ ,‬ווי צב״ש ‪ :‬יענער איז לאנג אדער קורץ‪.‬‬
‫אט די אלע שילדערונגען פאסען זיך געווים נ י ט צום בורא‬
‫יתברך‪ ,‬ווייל זיי אלע זיינען עקסידענצען‪ ,‬ווערענד זיין עקסיפטענץ^‬
‫און די עקסיסטענץ פון זיין נאטור זיינען נ י ט דורך עקםידעג‪-‬‬
‫צען; און שילדערונגען פון קוואנטיטעט און קוואליטעט‪ ,‬וועלכע‬
‫זיינען ב ל ו י ז ע ק ס י ד ע נ צ ע ן ‪ ,‬קענען זיך ביי נאש‬
‫ניט אריינפאסען‪.‬‬
‫ד( עם זיינען פאראן שילדערוגגען‪ ,‬וועלכע באצייכנען די רע‪-‬‬
‫לאציאן פון איין זאך צום צווייטען; צב״ש מיר זאגען‪ :‬״יעקב‬
‫איז דער פאטער פון ראובן״ ; אדער די רעלאציאן פון צייט ‪ :‬״ראובן‬
‫איז געבארען געווארען אין יענעם יאהר; אדער רעלאציאן פון‬
‫ארט‪ :‬״ראובן וואוינט אין יענער שטאדט״‪ .‬אט די אלע שילדערוג‪-‬‬
‫גען מאכען ניט קיין מעהרפאכקייט אין דעם וועזען‪ ,‬וואם ווערט‬
‫געשילדעדט ; אויך מוז ניט דוקא זיין אן ענדערונג אין איהם‪ ,‬ווייל‬
‫אט דער פוביעקט יעקב קען זיין אין דערזעלבער צייט ראובנ׳ס‬
‫שותף‪ ,‬שמעונ׳ם פאטער‪ ,‬לוי׳ם הארד‪ ,‬יהודה׳ם א פרייגד און וואוינט‬

‫____ ‪------ 54‬‬

 ‫די אטריבוטען לעחרע‬

‫אין יענע הויז און איז געבארען אין יענעם יאהר‪ .‬ווי איהר זעה&‪:‬‬
‫א י י ן וועזן‪ ,‬א י י ן יע?ב — ער באזיצט אבער פ י ע ל ע‬
‫שילדעחנגען; ניט ׳מוז יעקב דאדורך פארפילפאכט ווערען אדער‬
‫זיך ענדערן — קומט דאך‪ ,‬אויבערפלעכליך‪ ,‬אוים‪ ,‬אז אזעלכע איי־‬
‫גענשאפטען קען מען יא צושרייבען צום ערשטען סובסטאנץ‪ .‬כא־‬
‫טראכטען מיר אבער גרינדליכער קומען מיר צו דער איבערצייגוני‪,‬‬
‫נ י ט צושרייבען ג י טקיין‬ ‫אז עם איז ניט אזוי ‪ :‬מ׳קען נאט‬
‫א ר ט רעלאציאן‪ ,‬אויך נ י ט קיין צ י י ט רעלאציאן‪ ,‬ווייל‬
‫ארט‪ ,‬אזוי נוט ווי צייט‪ ,‬קענען זיך נאר באציהען צו א ק ע ר ­‬
‫פ ע ר — אבער ניט צו א! ג י י ם ט ‪ .‬די צייט הענגט אפ פון‬
‫דעם באוועגונגם פראצעם‪,‬ווייל אין דער באווענונג איז דא דער‬
‫באגריף פון ״פריהער״ און ״שפעטער׳‪ /‬און ווען ניט די כאוועגונג‬
‫וואלט נאד דער באגריןן פון ״צייט״ אויף דער וועלט ניט געווען‪.‬‬
‫ב א ו ו ע ג ט זיך נ י ט און נעמט נ י ט‬ ‫און יעדע זאך זואם‬
‫אן קיין שום ע נ ד ע ר ‪-‬ו נ ג האט מיט דער ״צייט״ נאר ניט‬
‫צו מאן — קען מען דאך די גאטהייט קיין שום צייט־רעלאציאן‬
‫נ י ט צושרייבען‪.‬‬
‫אז דעם ערשטען סובסטאנץ פאסט זיך ניט צו די ארט )רוים<‬
‫רעלאציאן‪ .‬איז דאך זעלבםטפארשטענדליך ; ווייל ארט )רוים( האט‬
‫צו טאן נאד מיט א קער&ער‪ ,‬אבער ניט מיט עטוואם וואס איז ניט‬
‫קיץ קערפער און איז ניט אין ארט באגריףי‪.‬‬
‫‪ .‬וועגען גאטעם רעלאציאן צו זיינע ברואים‪ ,‬ווייסען סיר‪ ,‬אז‬
‫קיין א מ ת ׳ ע דעלאטיווע באציהונג צווישען דעם בורא און‬
‫זיינע ברואים קען ניט זיין‪ ,‬ווייל אן אמת׳ע באציהונג הייסט‪ ,‬אז‬
‫איין זאך איז עננ פארבונדען און באהעפט מיט דעם צווייטען אין‬
‫אלע הינזיכטען‪ ,‬און דאם ‪,‬איז ניט אין בורא יתברךם באציהונג צו‬
‫זיינע בדואים‪ .‬ווייל גאט־ברוך הוא׳ם עקםיסטענץ איז ג ו י ט ­‬
‫ו ו •ע נ ד י ג ‪ ,‬און די עקסיסטענץ פון די באשאפענע איז כלויז‬
‫‪.‬‬ ‫מעגליך‪.‬‬
‫אפילו אז מיר וועלען שוין ‪ .‬אננעמען‪ ,‬אז עם איז יא פאראן א‬
‫רעלאציאן צווישען בורא יתברך און זיינע ברואים‪ ,‬ווייל נאך אלע־‬
‫טען איז דאך נאט ברוך הוא די אורזאך פון אלע ברואים‪ ,‬און‬
‫די ברואים זיינען פאראורזאכט פון נאט‪ .‬אבער לאמיר ניט פאר‪-‬‬
‫נעםען‪ ,‬אז ווען מיר זאנען‪ :‬יעקב איז דער פאטער פון ראובן‪,‬‬
‫באדארך יעקב אנקומען צו ראובן‪ ,‬אזוי ווי ראובן צו יעקב‪ ,‬ווייל‬
‫אזוי ווי ראובן קען ניט זיין יעקב׳ם ז ו ה ‪«' I‬ז יעקב׳ן‪ ,‬אזוי‬

‫‪65‬‬
 ‫חרב דר• יזוחק ווערנע‬

‫קען יעקב ניט זיין ראובנ׳ם פאטער אן ראובנ׳ז‪ .‬זוען ראובז שט»רבט‬
‫■האט יעקב שוין ניט דעם נאמען פאטער; ווען יעקב שטארבט —‬
‫האט ראובן שוין ניט דעם נאמען זון‪ .‬גאנץ אנדערש איז אין דער‬
‫באציהונג פון נאט ב ח ך הוא‪ ,‬וועלבער איז די אורזאך פון אלע‬
‫באשעפעניסען‪ ,‬אבער מיד קענען אים ניט צושרייבען אזא מין‬
‫אייגענשאפט‪ ,‬וועלכע איז אפהענניג פון אן אנדער עקסיסטענץ «‬
‫הוץ אים‪ .‬און אויב עם איז פאראן יא א באציהונג צווישען אים‬
‫און זיינע באשעפעניסען‪ ,‬דערטיט וואם נאט ברוך הוא איז די אור•‬
‫זאך און זיי זיינען פאראורזאכט‪ ,‬דאם איז בי^ויז א באציהונג אין‬
‫ווערטעך‪ ,‬דאם קען טען ניט אנרופען די אמת׳ע באציהונג‪.‬‬
‫נאך אלעטען איז אט די שילדערונג די פאסענדסטע )הראוי‬
‫שבתוארים( וואם מיר קענען באנוצען אין ״איבערטראגענדען זינן׳‪/‬‬
‫ווייל עם זיינען דא שילדערונגען דורך ווירקונגען‪ ,‬האנדלונגען‪ .‬אט‬
‫לטשל ווען מיר זאגען איינער האט געבויט א הויז‪ ,‬אדער‪ ,‬איינער‬
‫האט ארויסגעגעבן א נייעם ■געדאנק‪ .‬אזא באשרייבונג פאטט זיך‬
‫יא צו נאט ברוך ■הוא‪ .‬די מערפאכקייט איז ניט איינגעטראטען‬
‫אין דעם ■םוביעקט‪ ,‬ווען אפילו די האנדלונגען זיינען פילע‪ ,‬זויי^‬
‫די האנדלונגען זיינען אויסערהאלב פון אים‪ .‬אויך מוז די האנדלונג‬
‫נ י ט בריינגען אן ענדערונג אין די נאטור פון דעם ‪.‬םוביעקט‪ .‬און‬
‫ווען טיר שרייבען צו נאט ברוך הוא פילע פארשיידענע ■אדזשעק‪-‬‬
‫טיווען‪ ,‬ווערט ניט פארשטאנען פילפאבקייט אין ג א ט ־ כ ר ו ך ‪-‬‬
‫ה ו א ‪ ,‬זאנדערן די פילפאכקייט פון זיינע ה א נ ד ל ו נ ג ע ן‬
‫זוען איינער וועט פרעגען ‪ :‬זוי אזוי איז דאם מעגליך‪ ,‬אז דאס‬
‫איינציגע איינפאכע וועזען‪ ,‬וואם קיין מעהרפאכקייט קען כיי איס‬
‫ניט מעגליך זיין‪ ,‬זאל טאן זאכען וואם ענדערן זיך — איז ד ‪P‬‬
‫אונזער ענטפער‪ :‬״דורך די וועקסלונג פון די האנדלונגען בייטען‬
‫זיך ניט די זאכען וואם געפינען זיך א י ן דעם סוביעקט״‪ .‬לא׳‬
‫מיר נעמען צום ביישפיל ‪ :‬דאם פייער צוגיסט‪ ,‬פארגליווערט‪ ,‬קאכט‪,‬‬
‫ברענט‪ ,‬פאחוייסט און פארשווארצט — זועט דאם זיין אן אמת׳ע‬
‫באשרייבוגג‪ .‬דער וואם איז ניט באקאנט טיט דער נאטור פון פייער‬
‫דענקט אבער‪ ,‬אז דאם פייער באזיצט זיבען'אייגענשאפטען זועל‪-‬‬
‫כע ענדערן זיך אין איהם; דער‪ ,‬וואס קען די נאטזר פון פייער‬
‫דער וועט אייך זאגען‪ ,‬אז דאס פייער כאזיצט בלויז איין אייגענ‪-‬‬
‫שאפט — דאם איז די היץ‪ .‬און מיט דער איינציגער אייגענשאפט —‬
‫די היץ‪ ,‬טוט דאם פייער אט די אלע אויםגערעכענטע זעקם האנד־‬
‫לונגען‪ .‬און אויב דאם ווערט געטאן פון דער ״ניטקווילענדיגער׳׳‬

‫‪56‬‬
 ‫די *ריבופוען לעחרע‬

‫נאטור‪ ,‬קען דאך דאם אודאי געטאן זוערען דורך דעם געזעץ‪ ,‬וואם‬
‫ווירקט מיט׳ן ווילען און אודאי און אודאי געטאן זוערען דורך דעם‬
‫געזעץ פון בורא יתברך‪...‬‬
‫מיר זיינען געקומען צום שלום‪ ,‬אז סיר קענען צושרייבען צו‬
‫גאט ברוך הוא אייגענשאפטען באד אין זיינע האגדלונגען‪ .‬טענה׳ן‬
‫אבער די קאלאטיםטען‪ ,‬דארונטער אויך די אידישע פילאזאפען ביז‬
‫דעם רמכ״ם‪ ,‬אז ט׳קען יא צושרייבען צו גאט ברוך הוא פיער איי־‬
‫גענשאפטען‪ :‬לעבען‪ ,‬מאכט‪ ,‬ווייזהייט‪ ,‬און ווילען‪ .‬זיי פארשטייען‬
‫אט די אייגענשאפטען ניט אזוי ווי מיר האבען דא געזאגט‪ ,‬אז זיי‬
‫זיינען בלויז באשרייבונגען פון די האנדלונגען‪ ,‬זאנדערן וועזענפזליכע‬
‫אייגענשאפטען‪ ,‬זיי ווייזען אונז גאטעם וועזען און די ווארהייט פון‬
‫זיין עקזיסטענץ‪ .‬און דאם קען מען ניט זאגען‪ ,‬אז זיי מיינען דער־‬
‫מיט‪ ,‬אז די אלע אייגענשאפטען זיינען פון נאט באשאפען געווארען‪,‬‬
‫און אט זיי זיינען טאקי גאטעם האנדלונגען ווייל ווען דו וועםט‬
‫אננעמען ‪ ,‬אז נאט ברוך הוא האט באשאפען ז י י ן ל ע ב ע ן ‪,‬‬
‫ז י י ן מ א כ ט ‪ ,‬ז י י ן ו ז י י ז ה י י ט און ז י י ן ו ו י ­‬
‫ל ע ן — זאג שוין בעםער אז נאט האט ז י ך ז ע ל ב ס ט‬
‫באשאפען‪ .‬און וואם פאר א טעם וועט האבען אזא באהויפטונג?‬
‫אלזא‪ ,‬זיי האבען גאר פשוט געגלויבט אז עם איז אבםאלוט ■אוים־‬
‫געשלאסען‪ ,‬אז גאט־ברוך־הוא זאל ניט באזיצען אט די אייגענשאפ־‬
‫טען וועלכע באווייזען זיין פערפעקציאן‪.‬‬
‫אבער כדי צו פארשטיין אט די אנגעלעגענהייט מוזען סיר‬
‫פריהער אונז קלאד סאכען‪ ,‬אז די צוויי אטריבוטען *לעבען און‬
‫זוייזהייט״ זיינען‪ ,‬אין גדונד גענומען‪ ,‬בלויז א י י ן אנזריבוט‪,‬‬
‫ווייל יעדער לעבענדיגער פילט זיך זעלבםט א סענםאציאנעלען‬
‫געפיל‪ ,‬איבערטראגענדיג דאס אויך די נאטהייט‪ ,‬זייענדיג א ספירי־‬
‫טואלעם וועזען‪ ,‬באגרייפט ער זיך זעלבסט אינטעלעקטועל‪ .‬פאלגליך‬
‫באשטייט זיין לעבען דארין‪ ,‬וואם ער באגרייפט זיך זעלבםט‪ ,‬זוייל‬
‫דער אביעקט‪ ,‬וועלכער זוערט פון אים באגריפען איז דאך גאט־‬
‫ברוך־הוא זעלבסט‪ .‬ווארים נאך אלעמען איז די געטליכע נאטור נים‬
‫ווי די מענשליכע‪ ,‬ביי וועסען די זעעלע באגרייפט זיין קערפער‬
‫און זיין קערפעד איז כלויז דאם באגדיפענע‪ .‬ביי גאט איז עד יתברך‬
‫דעד באגדייפער און אויך דאם באגריפענע‪ .‬עס איז דאך קלאד ווען‬
‫די קאלאטיסטען באהויפטען‪ ,‬אז נאט בדוך הוא איז א חכם‪ ,‬טיינען‬
‫זיי ניט צו זאגען‪ ,‬אז עד באגרייפט זיך זעלבםט‪ ,‬זאנדערן עד‬
‫באגדייפט זיינע בתאים‪ .‬פאלגליך ענטהאלט אט דעד אטריבוט א‬

‫‪57‬‬
 ‫הרב דר• יצחק ווערנע‬

‫האנדלונג — אבער זיי אליין זאגען דאך‪ ,‬אז די »טריבוטען‪ ,‬וועלכע‬

‫זיי שרייבען צו צו גאט־ברור‪1‬זוא‪ ,‬זייגען נ י ט זיינע ה א נ ד ­‬
‫ל ו נ ג ע ן זאנדערן זיינע וועזענטליכע אנגעלעגענהייטען‪.‬‬
‫דאסזעלבע איז אויך זועגען די אנדערע צוויי אטריבוטען ״ווי‪-‬‬
‫לען און מאכט׳‪ /‬אז דאס זאלען זיין פערפעקציאנען אין בורא‬
‫יתברך׳ם נאטור און ניט אין זיינע האנדלונגען‪ .‬עם איז דאך אוג־‬
‫מעגליך זיף פארצושטעלען‪ ,‬אז גאט ברוך זזוא׳ם ״ווילען און מאכט״‬
‫באציהען זיך אויך איהם יתברך זעלבסט‪ ,‬־דאם איז דאך לאגיש‬
‫אויםגעשלאסען‪ .‬געווים מוז מען די אטריבוטען דערקלערען אין‬
‫וועקסלענדע רעלאציאנען צווישען דעם בורא יתברך און זיינע‬
‫ב ת אי ם; און ווען מיר שרייבען אים צו ״ווילען״‪ ,‬מיינען מיר צו‬
‫זאגען‪ ,‬אז אלץ וואם ער האט באשאפען האט ער באשאפען אזוי ווי‬
‫ע ר האט עם ג ע ו ו א ל ט און זוען מיד שרייבען אים צו‬
‫״מאכט״ מיינען מיר צו זאגען‪ ,‬אז ער יתברך איז מעכטיג צו בא־‬
‫שאפען אלץ וואם און ווי אזוי ער וויל‪ .‬דאם פירט אונז צו ד;ןס‬
‫באשלום‪ ,‬אז אט די אטריבוטען זיינען אויך ניט אין באצוג אויןן‬
‫גאט זעלבםט זאנדערען אין באצוג אויך די באשאפענע‪ .‬אט דאס‬
‫זאגען דאך מיר‪ ,‬די אמת׳ע מאנאטעאיםטען ‪ :‬אז עם איז אויסיע‪-‬‬
‫‪ .‬שלאסען‪ ,‬אז אין גאטעם זועזען זאל זיין א צוגעגעבענע אנגעלעגעג־‬
‫הייט‪ ,‬וואם טיט דער האט גאט באשאפען דעם הימעל‪ ,‬אדער א‬
‫צוגעגעבענע אנגעלעגענהייט‪ ,‬וואם מיט דער האט ער באשאפען די‬
‫עלעמענטען א‪ .‬ז‪ .‬וו‪ .‬אויך זאגען ניט די קאלאמיםטען‪ ,‬אז די ווע־‬
‫זענטליכע פערפעקציאן אין גאט האט באשאפען דעם הימעל און אן‬
‫אנדער פערפעקציאן אין גאט האט באשאפען די עלעמענטען א‪ .‬ז‪.‬‬
‫וו‪ .‬זיי זאגן‪ ,‬אז גאט ברוך הוא איז אן איינפאכעם‪ ,‬ניט קיין צוזא־‬
‫מענגעשטעלטעם וועזן‪ ,‬רואם קען ניט איינגעטיילט און אויפגעלייזט‬
‫ווערן און קיין אנגעלעגענהייט קען אים ניט צוגעגעבען ווערן‪ .‬דאם‬
‫וואס די נביאים שרייבען אים צו אטריבוטען‪ ,‬און די באשרייבונגען‪,‬‬
‫וועלכע עם פאסען זיך צו אים צו‪ ,‬זיינען נאר אין באצוג צו זיינע‬
‫האנדלונגען‪ .‬ווען מיר זאנען אז נאט־ברוך־הוא איז א רחום וחנון —‬
‫מיינען מיר צו זאגען‪ ,‬אז מיר זעהען זיינע ברחמנות׳דיגע האנדלונ־‬
‫גען; ווען מיר זאגען‪ ,‬אז גאט־ברוך־הוא איז דער בורא יתברך‪,‬‬
‫מיינען טיר צו זאגען אז מיר ווייםען‪ ,‬אז נאט האט באשאפען‪ .‬אויף‬
‫דעם וועג וועלען אונז אלע אטריבוטען פארשטענדליך זיין — דא־‬
‫געגען אבער געפינען מיר‪ ,‬אז דאם וואם די קאלאמיםטען שרייבען‬

‫‪68‬‬
 ‫די אטריבוםען לעחרע‬

‫צו צו דעם בורא יתברך פיער ‪,‬וועזעגטלייכע אטריבוטען צו באוויי־‬

‫זען זיין פערפעקציאן — איז לאגיש אויסגע^זלאסען‪.‬‬
‫זועם אבער איינער איינווענעדן‪ :‬נאכאלעמען‪ ,‬אפלו נאך אוג־‬
‫זער שיטה צו דערווייטערען אט די אלע פאזיטיווע אטריבוטען פון‬
‫גאטעם־נאטור‪ ,‬מוזען פיר דאך צוגעבן‪ ,‬אז גאט איז עקסיסטירענד‪,‬‬
‫און דאס איז ניט בלויז א פאזיטיווער אטריבוט‪ ,‬זאנדערן אויך אן‬
‫עקסידענציאלער אטריבוט ווייל ״די עקסיסטענץ איז א צופאל וואם‬
‫האט פאסירט צו דעם עקסיסטירענדען‪ ,‬דערצו איז דאם אויך א‬
‫צוגאב צום וועזען פון דער זאך״ — ענטפערן מיר אים אט וואם‪:‬‬
‫אמת טאקי אז פאר א וועזען‪ ,‬וועטעם עקסיסטענץ איז בלויז ט ע ג­‬
‫ל י ר ‪ .‬אים איז זיין עקפיסטירונג נ י ט אין זיין ג א ט ו ר‬
‫זאנדערן כ ל ו י ז א צ ו פ א ל ‪ .‬ווייל עם איז דאך מ ע ג ­‬
‫ל י ך אז די זאך זאל זיין‪ ,‬און'אויך מעגליך עם זאל ניט זיין‪ .‬אבער‬
‫גאט‪ ,‬זועטעם ז י י ן איז נויטווענדיק און נ י ט ז י י ן איז‬
‫אבסאלוט א ו נ פ ע ג ל י ך ‪ ,‬אים איז זיין עקזיפטענץ ניט קיין‬
‫צוגעגעבענע זאך‪ ,‬זאנדערן עם איז א י ן אים‪ .‬ווען פיר זאגען‪,‬‬
‫אז נ א ט א י ז ״ ‪ ,‬פיינען פיר ניט צו זאגען‪ ,‬אז א צופאל האט‬
‫פאפירט‪ ,‬עפעם א נייעם איז געווארן‪ ,‬אז נאט זאל זיין‪ ,‬זאנדערן‪:‬‬
‫ג א ט א י ז — און נ י ט ווי אונזער כאגריך איז וועגען אלע‬
‫באשאפענע זאכען‪ ,‬וואם זיינען אין עקפיפטענץ; נאט לעבט —‬
‫און נ י ט א לעבען ווי פיר באגרייפען געווענליך; גאט‬
‫ו ו י י ס — און ניט אין דער וויםענשאפט; ער איז פעכטיג —‬
‫און ניט א י ן דער פאכט; ער איז ווייז — אבער ניט א י ן‬
‫דער ווייזהייט‪ .‬דאם הייפט אז אט די אלע האנדלונגען געהען ארוים‬
‫פון זיין וועזען און נאטור‪ ,‬אבער זיי זיינען נ י גז קיין צוגענע־‬
‫בענע אטריבוטען ווי די קאלאטיפטען האבען דאם פארשטאנען‪,‬‬
‫זאנדערן ״אלס גייט צוריק צו א י י ן אנגעלעגענהייט״‪ .‬אזוי אויך‬
‫ווען סיר זאגען‪ ,‬אז נאט איז א י י נ ע ר ‪ ,‬טיינען מיר ניט‪-‬פיט‬
‫דעם א צופעליגען אטריבוט אזוי ווי פיר שרייבען צו די איינהייט‬
‫צו א קערפער‪ ,‬וואם ביים קערפער איז טאקע די איינהייט בלויז א‬
‫צופאל‪ ,‬ווייל אזוי גוט ווי עם איז איינער קען‪ ,‬און עם האט געקאנט‬
‫זיין פילע אבער די איינהייט אין נאט ברוך־הוא׳ט עקפיסטענץ און‬
‫נאטור‪ ,‬אדער אויך דאם וואס פיר זאגען אז גאט ברוך הוא איז פון‬
‫אייביג אן )קדמון( פיינען פיר ניט צו זאגען‪ ,‬אז עם איז גראד א‬
‫צופאל דאם וואם ער איז פון אייביג אן‪ ,‬און אז ער האט אויך גע־‬
‫קענט זיין פון שפעטער‪ .‬ניין‪ ,‬אזוי ווי ער איז‪ ,‬וואם אנבאלאנגט זיין‬

‫‪59‬‬
 ‫הרב דר• יצחק ווערנע‬

‫איינהייט נ י ט די איינהייט לויט דעם געווענליכען כאגדיף‪ ,‬אזוי‬

‫איז ער א קדמון )פון אייבינ אן(‪ ,‬ניט אין דעם געזוענליכען זינן‪,‬‬
‫ער איז פ ר י ה ע ר ‪ ,‬ניט וואם דער צייט אנבאלאננט‪ ,‬ווייל‬
‫נאט קען ניט געשילדערט ווערן טיט א צייטליכען אטריבוט‪ .‬אזזי‬
‫זיינען אלע אטריבוטען בלויז אין איכערטראגענדען זין‪ ,‬אין דער‬
‫פארשטעלוננ‪ ,‬לויט די אויסדריקע‪ ,‬וואט מענשען האבען זיך צוגע־‬
‫קלערט‪ .‬מיר מוזען שטענדיג וויסען אז די עקזיסטענץ פון דעס‬
‫בורא יתברך איז נ י ט ווי די עקסיםטענע פון די באשאפענע‪,‬‬
‫אזוי אויך איז זיין איינהייט און זיין פ ר י ה ע ר ד י נ ק י י ט ;‬
‫ניט ווי די‪.‬איינהייט און פריהערדיקייט פון די אלע אנדערע ברואים‪.‬‬
‫אצינד איז אונז קלאר געווארען זעהר א טיעפער ענין; די‬
‫אמת׳ע אטריבוטען וואט מיר קענען צושרייבען צום ערשטען טוב־‬
‫סטאנץ זיינען נאר נענאטיוו‪ .‬אין די נענאטיווע אטריבוטען קען מען‬
‫ניט זעהן קיין שום זאך‪ ,‬וואט זאל ח״ו בארירען דעם כבוד פון דעס‬
‫בורא יתברך‪ ,‬מיר נעפינען ביי זיי ניט קיין פילפאבקייט‪ ,‬קיין אטסא־‬
‫ציאירונג און קיין ענדערונג — וועדענד אין די פאזיטיזוע אטריכו־‬
‫טען זעט טען יא אט די אלע זאכען‪.‬‬
‫דאט צו פארשטעהן מוזען מיר פאראויטזאגען‪ ,‬אז ניט שטענדי;‬
‫איז אן אטריבוט אן אנגעלענענהייט‪ .‬וואט זאל זיין ספעציעל פאר‬
‫דעם געשילדעדטען‪ ,‬ווייל עם איז אויך מעגליך‪ ,‬אז דער געשילדער־‬
‫טער זאל זיך גראד אין דער אנגעלענענהייט אטאציאירען מיט אן‬
‫אנדערן‪ .‬צב״ש ‪ :‬דו זעטט יעמאנדען פון דערווייטען‪ ,‬און דו פרעגטט‪:‬‬
‫וואט איז דאם וואט איך זעה? ט׳ענטפערט דיר‪ :‬א לעבעדיגעס‬
‫וועזען‪ .‬דאם איז א באשרייבונג וועגען דאס‪ ,‬וואם דו האסט געזעהן‪,‬‬
‫הגם ער האט ניט ספעציפיצירט‪ ,‬ווייל לעבענדיגע באשעפעניסען‬
‫זיינען פאראן אין די מיליאנען‪ .‬ער האט אבער דאם אויך אזוי פיל‬
‫ספעציפיצירט‪ ,‬אז דו ווייסט שוין‪ ,‬אז דאם איז ניט קיין שפראצעג־‬
‫דער )צומח( אויך ניט קיין מינעראל)דומם( — יעדענפאלם איז דער‬
‫אטריבוט ■געווען א פאזיטיווער‪ ,‬דאך איז מעגליך‪ ,‬אז ח זאלסט‬
‫קענען דערגרייכען אט די קענטנים אין א נעגאטיווען וועג‪ .‬ווען דער‬
‫ענטפער וואלט געווען ‪ :‬אט דאם זואם עם זעהט זיך דארט איז ניט‬
‫קיין מינעראל‪ ,‬אויך ניט קיין שפראצענדעם‪ — ,‬דאן ווייסטו אויו*‬
‫נעוויס‪ ,‬אז דאם וואט עם זעהט זיך ׳דארט איז א לעבענדיגם‪ ,‬און‬
‫דאם וואם עם פעהלט דיך דאס וויטען וואם פאר א פארט לעבענ־‬
‫דיגעם באשעפענים דאם איז‪ ,‬מענש אדער פיה — וואלפטו דאך דאס‬
‫דורך דעם ■פאזיטיווען ענטפער אויך ניט געקענט דערגעהן‪ .‬דער‬

‫‪eo‬‬
 ‫די ‪#‬טריבזטעז לעחמ‬

‫אונטערשייד איז נ«ר דער‪ :‬צו דעם פאזיטיווען ענטפער איז קיין‬
‫שום הקדמה ניט נויטיג‪ ,‬זוייל ווען דו ערפארסט‪ ,‬אז דאס איז »‬
‫לעבענדיגער‪ ,‬ווייסטו שוין וואם דער ענטפער איז; אבער צו דעם‬
‫נעגאטיווען ענטפער באדארף מען אן ■הקדמה‪ ,‬אן איינלייטוננ; דו‬
‫באדארפסט וויסען‪ ,‬אז עם זיינען פאראן נאד דריי םארטען ‪ :‬מינע־‬
‫ראל‪ ,‬שפראצונג און לעבענדיגעם‪ ,‬און ווען דאם‪ ,‬וואט דו האסט‬
‫געזען איז ניט קיין טינעראל און אויך ניט קיין וואקסענדעם —‬
‫מוז דאם געווים זיין א לעבענדיגעם‪ .‬וואלעטו אבער נ י ט גע־‬
‫זואוסט דעם כלל וואלסטו געבליבען אין צווייפעל און דו וואלסט‬
‫‪ ,‬אזוי געדענקט ‪ :‬אמת‪ ,‬עם איז ניט קיין מינעראל און אויך ניט קיץ‬
‫וואקםוננ‪ ,‬אבער איך וויים ניט צו ער איז א לעבענדיגעד ; פילייכט‬
‫■‬ ‫איז ער עטוואם אנדערם‪.‬‬
‫מיר ווייםען אז נאר די גאטהייט אליין איז נויטווענדיגער ווייזע‬
‫אין עקםיםטענץ — און ניט קיין אנדערער‪ .‬אויך אזא׳ן אופן איז דער‬
‫נעגאטיווער אטריבוט מעהר אמת ווי דעד פאזיטיווער‪ ,‬ווייל ווען‬
‫מיר וועלען איהם צושרייבען א פאזיטיווען אטריבוט מוז דאך דארין‬
‫זיין פארקעדפערונג אדער אםאציאירונג‪ ,‬פארגלייכענדיג די עקםים־‬
‫טענץ גאטעם מיט דעד עקםיםטענץ פון אנדערע אנגעלעגענהייטען‪,‬‬
‫וועלכע זיינען אונז פארשטענדליך‪ .‬זאגען מיר אבער‪ ,‬אז נאט ברוך‬
‫הוא איז נ י ט קיין קערפער‪ ,‬נ י ט קיין פיעלפאכקייט‪ ,‬נ י ט‬
‫צוזאמענגעשטעלט — האבען מיר דערגרייכט דעם אמת׳ן פונקט‪,‬‬
‫ווייל פון דעם באגרייפען מיד זיין אמת׳יע נאטור און עם בלייבט‬
‫אונז קיין שום םפק‪ ,‬וואם זאל אונז פארפידען‪ ,‬אז פילייכט דאם וואם‬
‫מיר זאגיען‪ :‬ער איז ניט דאם און ניט יענעם — איז מעגליך‪ ,‬אז‬
‫ער איז עפעם אנדערם‪ .‬דען יעדען ענין‪ ,‬וועלכען מיר קענען כא־‬
‫גרייפען מיט׳ן מענשליכען פארשטאנד — דאם איז ניט גאט־כרוך־‬
‫הוא‪ .‬בלייבט דאך אונז איבער דער ערשטער םוכסטאנץ‪ ,‬אין וועל־‬
‫כען אט די אלע אטריבוטען‪ ,‬וואם ווערען צוגעשריבען צו די כאשא־‬
‫פענע — זיינען ביי אים ניט פאראן — און דאם איז טאקע באמת‬
‫גאט־ברוך־הוא‪ .‬דאריבער ווען מיר זאגען ‪ :‬נאט א י ז ‪ ,‬מיינען‬
‫מיר ניט ה״ו צו פארנלייכען ז י י ן עקםיסטענץ‪ ,‬צו די עקסים־‬
‫טענץ פון ד י ב א ש א פ ■ע נ ע — זאנדערען‪ ,‬אז כיי אים איז‬
‫קיץ פעלער ניט פאראן‪ .‬און ווען מיר זאגען‪ ,‬אז נאט כרוך הוא איז‬
‫א קדמון‪ ,‬מיינען מיר ניט‪ ,‬אז ער‪ ,‬יתברך‪ ,‬הענגט אפ פון דער צייט‪.‬‬
‫און ווען מיר זאגען‪ ,‬אז ער איז א יהיד‪ ,‬מיינען מיר צוזאגען‪ ,‬אז כיי‬
‫אים איז די מערפאכקייט אויםגעשלאסען ; און ווען מיר זאגען‪ ,‬אן‬

‫‪61‬‬
 ‫הרב דר• יצחק ווערנע‬

‫ער איז אן איין איינציגעם וועזען‪ ,‬מיינען מיר‪ ,‬אז עס ‪.‬איז ביי אי ם‬
‫ניט פאראנען קיינע צוזאמענשטעלונג‪ ,‬ווייל ד«ס אוים«נ«נדער׳‪ 5‬זיי‪-‬‬
‫דען איז ביי גאט־בדוך־הוא — אויסגעשלאםען‪.‬‬
‫וועלען דאך אבער טענשען פרעגען‪ :‬זוי באלד די פאזיטיווע‬
‫אטריבוטען פאסען זיך ניט צו גאט־ברוך־הוא און טיר קענען כ»־‬
‫גרייפען די גאטהייט נאר אין א נעגאטיווען שטייגער — אט ד י‬
‫מדרגה קען דאך דערגרייכען יעדער מענש מיט א קלארען פאר‪-‬‬
‫שטאנד‪ ,‬ווי קומט דאם‪■ ,‬וואם טעאלאגען באהויפטען‪ ,‬אז עם זיינען‬
‫פאראן פארשיידענע מדרגות אין נאטעם באגריןן? דער ענטפער‬
‫איז‪ :‬אין דער אמת׳ן זיינען דא פארשיידענע מדדגות אין גאטעס‬
‫באגריף‪ ,‬אט נעטט צום ביישפיל ‪■ :‬ווען יעמאנד זאגט ‪ :‬״אז דאם וואס‬
‫דו זעהסט דארט איז א לעבעגדיגע זאך״‪ ,‬קענסטו צוגעבען נ א ך‬
‫אטריבוטען זואם זאלען דעם בעל־חי געגויער און פינקטליכער כ א‪-‬‬
‫שרייכען‪ .‬דו קענסט צוגעבען‪ ,‬אז דאם לעבעגדיגע ז«ר‪ ,‬וואם דו‬
‫זעהסט דארט‪ ,‬איז א מענש; קענטט נאך געהן ווייטער און זאגען‪,‬‬
‫אז אט דער מענש‪ ,‬וועמען דו זעהסט דארט‪ ,‬איז אן אלטער מ אן;'‬
‫דו קעגסט נאך ווייטער געהן און זאגען‪ ,‬אז אט דער אלטער מ אן‬
‫איז א חנם ; דו קעגסט איהם אזוי לאנג באשרייבען‪ ,‬ביז עם קען‬
‫קיין אגדער זאך‪ ,‬קיין אנדער מענש‪ ,‬קיין אנדער אלטער ניט זי‪,‬ן‬
‫ווי נאר אט ד ע ר ‪ ,‬און דו קומסט צום ווארהייטם־פונקפז‪,‬‬
‫מיד האבען דערקלערט‪ ,‬אז דעם אטת׳ן באגריף וועגען דעס‬
‫ערשטען םובסטאנץ איז נאר אין נעגאטיווע באשרייבונגען‪ .‬אויר דא‬
‫קען אונזער וויסען דייכער ווערן דודך נעגאטיווע אויסשליסונגען ;‬
‫וואם מער מיר וועלען וויסען‪ ,‬וואם ער איז נ י ט ‪ ,‬אלזא וואס‬
‫מער נעגאטיווע אטריבוטען‪ ,‬קומען מיר אלץ נעענטעד צו וויסען‬
‫זיין אטת׳ע נאטור און ניט זיף פארווירען אין פארקערפערונג‪ .‬מיר‬
‫קענען באהויפטען‪ ,‬אז וואם זועניגער אטריבוטען אלם מעהר פער־‬
‫פעקציאן‪ .‬אט צום ביישפיל ווייס דער געווענליכער מענש‪ ,‬אז נאט‬
‫טוט ניט קיין אונרעכט‪ .‬איז ער מעהר אינטעלעקטועל‪ ,‬ווייס ער אז‬
‫נאט איז ניט ?יין קערפער‪ ,‬אז ער איז ניט געווארען און‪ ,‬אז ער‬
‫וועט ניט אויפהערען ; איז דער מענש א דענקער זוערט אים קלאר‪,‬‬
‫אז אין די גאטהייט איז ניט פאראן קיין פילפאכיגקייט און קיין עב־‬
‫דערונג‪ ,‬אט אזוי זיינען פאראן פארשיידענע שטופען אין אונזער‬
‫כאגרייפען די גאטהייט ביז מיר דערגרייכען צו דער העכסטער‬
‫מדרגה פון פערפעקציאן און באגרייפען‪ ,‬אז דער בורא יתברך קען‬
‫דורך קיין וויסען נ י ט באגריפען ווערען‪ ,‬און ק י י נ ע ר ‪,‬‬

‫‪62‬‬
 ‫די ‪#‬שריבופען לעחרע‬

‫א חוץ גאט־ברודהוא זעלבסט‪ ,‬ווייס ניט זואם גאט א י ז ‪ ,‬אץ‬

‫דער אםת׳יער באגריף וועגען גאט איז‪ ,‬אז מיר קענען איהם נ י ט‬
‫באגרייפען‪.‬‬
‫‪ .‬נאפדעם ווי דער רמב״ם האט דערגרייכט מיט זיין פילאזאפירען‬
‫צום געדאנק‪ ,‬אז די פאזיטיווע אטריבוטען זיינען « חירוןן־וגידוף‪ ,‬א‬
‫גאטעסלעסטערונג‪ ,‬י‪ 5‬אזט ער אוים דעם גאנצען כעס צו די מחברים‬
‫פון פיוטים און תפלות וואם האבען זיך פאנאנדערגע׳לאזען טיט‬
‫שבחים צום בורא יתברך גלויבענדיג‪ ,‬אז דער כביכול ״וועט כאקו־‬
‫טען חתפעלות״ פון זייערע לויב־געזאנגען‪ .‬אם מייסטען האבען די‬
‫פייטנים דערלויבט זיך צו באנוצען טיט עהנליכע אטריבוטען‪ ,‬וועל־‬
‫כע זיי געפינען אין די כתבי הקדש אנשטאט צו פארטיפען זיך אין‬
‫‪.‬די פסוקים און זיך צו באטיהען פארשטיין די כאדייטונג און מיינונג‬
‫■‬ ‫■‬ ‫פון די נביאים׳שע ווערטער‪.‬‬
‫דער רטב״ם שליסט זיינע באטערקונגען טיט א שטארקע וואד־‬
‫נונג ; ״אויב דו באלאננסט צו די‪ ,‬ביי זועטען די עהרע פון דעם‬
‫באשעפער איז הייליג און טייער‪ ,‬באדארפסטו זיך צו זייערע וועד­‬
‫טער ניט צו הערען‪ ,‬און זאגען זייערע פיוטים אודאי און אוודאי ניט‪.‬‬
‫פאר אונז איז טעהר ווי גענוג צו זאגען די תפלות און די ברכות‬
‫טיט דעם נוסח ווי די אנשי כנסת הנחלה האבען אונז פארגעשרי־‬
‫בען״‪) .‬פארגלייך מם׳ מנילה דן* י״ח עמוד א׳ וואו עם ווערט אוים־‬
‫דדיקליך געווארנט ״מכאן ואילך אסור לספר בשבחו של הקדוש‬
‫ברוך הוא״ אטריבוטען‪ ,‬מעהר ווי דאם וואם אונזערע חכטים האבעז‬
‫אונז פארגעשריבען איז פארבאטען צו צוגעבען גאט־ברזדהוא‪ .‬און‬
‫אין נאטען פון ר׳ יוחנן זאגט רכה בר כר חנה ‪ :‬״המספר בשבחו‬
‫של הקדוש ברוך הוא יותר מדאי — נעקר מן העולם״; ווער עם‬
‫דערציילט דעם בורא יתברך׳ם שבחים טעהר ווי עם איז אונז פאר־‬
‫נעשריבען‪ ,‬ווערט אויסנעריסען פון דער וועלט‪ .‬צום פסוק )אין‬
‫תהלים ס״ה‪ ,‬ב׳( ״לך דומיח תחלה״ — ״שווייגען איז דיין לויב־‬
‫נעזאנג״ באטערקט ר׳ יהודה‪ ,‬אז ״שווייגען איז די בעסטע געווירץ״‪.‬‬
‫און רב דימי ניט איבער אן ארץ ישראל ווערטעל‪ :‬״רעדען — א‬
‫דאלאר‪ ,‬שווייגען — צוויי״(‪.‬‬

‫‪63‬‬
 ‫זיין סאסמאלאגיע‬
‫■דער דמב״ט האלט טיט אריסטאטעל‪ ,‬אז די נ ‪8‬טור פון א ל ץ‬ ‫■‬
‫וואם בעפינגז זיף אויןן ד ע ד וועלט‪ ,‬איז א פאלשטענדיגע א י ע ״‬
‫חייט‪ ,‬און דאס וואם טיר זעהען‪ ,‬אז עם איז פאראן א פאר שיידעג‪-‬‬
‫הייט אין די נאטורען פון די כרואים — איז דאם בלויז אזוי ווי ז־‪,‬‬
‫פארשיידענהייט‪ ,‬וואם מיד זעהען צווישען די גלידער פון א מ ענ׳ ט‪-‬‬
‫ליכען קערפער ; דאך איז דער מענש‪ ,‬טיט אלע זיינע פאר שיידענ;‪-‬‬
‫גלידער‪ ,‬בלויז ‪ .‬א י י ן ארגאנישער קערפער‪ ,‬אן איגדיווידואל‪ .‬אז‪? 1‬‬
‫אי‪,‬‬ ‫איז אויך די גאנצע וועלט‪ .‬און אזוי ווי דאובן‪ ,‬למשל‪ ,‬איז‬
‫מענש‪ ,‬וועלכער איז צוזאמענגעשטעלט פון באזונדערע גלידער פד‬
‫פלייש‪ ,‬קנאכען‪ ,‬אדערן א‪ .‬ז‪ .‬וו‪ .‬אזוי איז אויך די גאנצע ערדקוגעל ’‬
‫זי באשטייט פון פיער עלעמענטען‪ ,‬און פון אלץ וואם זייגען פון‬
‫פיער עלעמענטען צוזאמענגעשטעלט געווארען — עם איז ניטא‬
‫שום ליידיגער ארט אין דער וועלט‪ .‬דער צענטראל פונקט איז ’ ו‬
‫עדד‪ .‬די ערד איז ארוטגערינגעלט טיט וואסער; דאס וואסער א י‬
‫ארומגערינגעלט מיט לופט; די לופט איז ארו‪,‬מגערינגעלט‬
‫פייער; דאם פייער איז ארונגערינגעלט טיט א פינפטען קערפעף‬
‫וועלכער איז צוזאמעגגעשטעלט פון פיל ספערען‪ .‬אט פון דעם ״פינמצ‬
‫טען קערפעד״‪ ,‬וואם ווערט גענאנט ״עולם הגלגלים״ די ס פ ע רןן'‬
‫וועלט‪ ,‬איז געווארען א שטא!ז‪ ,‬פון וועלכען עס זיינען ענט ש ט אנ ץ‪,‬‬
‫די פיער עלעמענטעז ‪ :‬ערד‪ ,‬וואסער‪ ,‬לופט און פייער‪ .‬די פיער על ע‪1‬‬
‫■ מענטען זיינען ״טויטע קעהפער״ ‪ :‬זיי האבן קיין שום באגריןן און‬
‫זיי כאוועגען זיך ניט פון זיך זעלבסט‪ ,‬ווערעגד די ספערען‪ ,‬זיינ ען‬
‫‪ .‬״לעבענדיגע געגענשטענדע״‪ ,‬וועלכע באזיצן א זעעלע‪ ,‬דורך וועלכץ‬
‫זיי באוועגען זיך און האבן קיין טאל קיין טנוחח גיט געהאט‪ ,‬אז‬
‫דער גלג איז א בעל־נפט איז לאגיש באוויזען געווארן — זאגט דע ר‬
‫רמב״ם — די באוועגונגען פון דער םפערע איז ניט ווי די באוועגוג;‬
‫פון א שטיין‪ ,‬וועלכער פאלט ארונטער ווייל דעך שטיין שטרעכפז‬
‫צו זיין נאטירליכען מקור‪ ,‬אדער ווי די באוועגונג פון פייער וו א ס‬
‫ציט זיך אין דער הויך צו זיין מקור )די דאמאלסדיגע פארשער דיאכן‬

‫‪64‬‬
 ‫זיין קאכפן^דאגיע‬

‫ניט געוואוסט פון דעם גראוויטיישאן געזעץ און האבן געגלויבט‪,‬‬

‫אז דאדיבער פאלט דער שטיין צו דער ערד‪ ,‬ווייל דער שטיין איז פון‬
‫דער ערד געקומען; און דעם פייער ציט עם צו דער הויך‪ ,‬ווייל דאס‬
‫איז געקומען פון הימעל(‪ .‬די ספערע איז גאנץ אנדערש אין איר‬
‫באוועגונג ווי די באוועגוגג פון שטיין און פייער‪ .‬שטיין און פייער‪,‬‬
‫זוען זיי דערגרייכען דעם פלאץ‪ ,‬צו וועלכען זיי האבן זיר געשטרעבט‪.‬‬
‫בלייבען רוהיג ליגען; ווערענד די ספערע באוועגט זיך אין א סירקל‬
‫אין איר אייגענעם ארט אן אן אויפהער‪ .‬אבער עם איז ניט קיין בא־‬
‫ווייז‪ ,‬אז דער גלגל >םפערע( איז א באזעעלענדער נעגענשטאנד נאר‬
‫דערפאר ווייל ער באוועגט זיך‪ .‬יעדער באזעעלענדער געגענשטאגד‬
‫כאוועגט זיך ענטוועדער צוליב אן אייגגעבאיענעם איגפטינקט‪ ,‬אזוי‬
‫ווי מען אנטלויפט פון היץ‪ ,‬פון קעלט‪ ,‬מ׳לויפט זוכען שפייז ; אדער‬
‫דורך אן אינטעלעקטועלע פארשטעלונג‪ ,‬ווי מען גייט באזוכען א‬
‫קראנקען‪ ,‬העדן א לעקטשור‪ .‬די םפערע באוועגט זיך ניט מיט דעם‬
‫צוועק צו דערגרייכען א פארלאנג אדער זיך צו דערווייטערן פון‬
‫אן אונאגעמליכקייט‪.‬‬
‫וואלט די באוועגונג פון א ספעדע געווען די אודזאך פון א נא־‬
‫טירליכע נויגונג האט זי דאך באדארפט נאד אזוי לאנג זיך באוועגן‬
‫ביז זי דערגרייכט איר ציל‪ ,‬צו רועלכען זי האט זיך באוועגען און‬
‫פארבלייבען רוהיג; די ספערע אבער באוועגט זיך אן אן אויפהער‪.‬‬
‫דאם באווייזט‪ ,‬אז זי באוועגט זיך ניט דורך א נאטירליכען אינ­‬
‫סטינקט זאנדערן דורך אן אינטעלעקטועלע פארשטעלונג — אלזא‬
‫איז דאך די ספערע אן אינטעלעקט‪ .‬און אזוי ווי מיד ווייסען‪ ,‬אז‬
‫די אינטעלעקטועלע פארשטעלונג איז ניט גענוג ארויסצורופען בא־‬
‫וועגונג; עם מוז נאך דאצו קוטען דאם פאדלאנגען‪ ,‬דעד השק; דאם‬
‫באווייזט‪ ,‬אז די ספערע איז ניט בלויז אן איגטעלעקט‪ ,‬א בעל שכל‪,‬‬
‫זאנדערן האט אויך א פאדלאנגען‪ ,‬א תשוקה צו דעם געגענשטאנד‬
‫צו וועלכען זי באוועגט זיך — און דער געגענשטאנד‪ ,‬דער אביעקט‬
‫פון זיין פארלאנגען‪ ,‬איז דער בורא יתברך‪ .‬פון דעם נעמט זיך וואם‬
‫מיד זאגען‪ ,‬אז דער בורא יתברך באוועגט די ספערע מיט א צוועק‪,‬‬
‫אין אנדערע ווערטער ; ער‪ ,‬גאט־ברוך־הוא‪ ,‬איז די אורזאך פון דער‬
‫ספערען באוועגונג‪ ,‬ווייל זייער פארלאנגען איז צו אים‪ .‬דער בורא‬
‫יתברך‪ ,‬ביי וועמען עם איז ניטא קיין שנוי‪ ,‬באוועגט זיי ניט דורך‬
‫זיין ווירקען‪ ,‬פונקט אזוי ווי דער נגיד דורך זיין פארמעגען פאד־‬
‫אורזאכט דעם ארימאן ער זאל קומען נעמען פון אים שטיצע‪ .‬אמת‬
‫טאקע‪ ,‬ווען דער ארימאן וואלט ניט האבען דאם פארלאנגען נאך‬

‫‪65‬‬
 ‫הרב דר• יצחק ווערנע‬

‫יטטיצע‪ ,‬וואל‪.‬ט ער ניט געקומען צום נגיד‪ .‬מיר זאגען ד‪ 8‬רי ב ע ר‬

‫אין איבערטראגענדען זינן‪ ,‬אז דער נגיד פאראורזאכט דעם ארימ«ץ‬
‫צו קומען צו אים‪ ,‬אז דער אריטאנ׳ם קומען נעמט זיך פון דעם נ גי ד׳ ס‬
‫ווירקונג‪.‬‬
‫‪■ .‬לויט די שיטה פון אדיסטאטעל און‪ ,‬ווי אבן רשד פ אר ש טייט‬
‫זי‪ ,‬קומט די טפערען כאוועגונג פון נאט ברוך הוא זעלכספז^‬
‫אהן א שום פארמיטלונג‪ .‬דער דמב״ם אבער דענקט‪ ,‬אז דורך דע‪.‬כש‬
‫רבונו של עולם׳ם רצון דירעקט באוועגט זיך בלויז די ערשטע ס פ ע‪-‬‬
‫רע )גלגל(; די צווייטע באוועגט זיך דורך איהר פארלאנגען צו ד ע ר‬
‫ערשטער ספערע‪ ,‬און די דריטע ספערע כאוועגט זיר דורך אי ה ר‬
‫פארלאנגען צו דער צווייטער‪ ,‬און די פערטע ספערע צו דער ד רי‪-‬‬
‫טער און אזוי ווייטער‪ .‬דער רמב״ם האלט טיט דער שיטה פון‬
‫אחרוגים‪ ,‬אז עם זיינען דא צעהן ספערען‪ (1 .‬די טעגליכע ספעדע ‪.‬‬
‫י י טפערען ‪0‬ךך‬ ‫‪ (2‬די ספערע פון די שטעהענדיגע שטערן‪« ,‬וז‬
‫די זיבען וואנדערענדע שטערן — זיינען צוזאטען ניין‪ ,‬דאס זיי‪ 3‬י ן‪,‬‬
‫די ניין אינטעלעקטס‪ ,‬און דער צענטער אינטעלעקט איז דער‬
‫הפועל״‪ ,‬דער אינטעלעקט אין דער ווירקזאמקייט‪ ,‬וואם׳ דורך ד^‪3,‬‬
‫פארטיטלוגג פון אט דער ספערע‪ ,‬גייט אונזער אינטעלעקט אריכ^ ‪!2‬‬
‫פון דער טעגליכקייט אין די ווירקזאטקייט — און אזוי זיינען דו ר ^‬
‫איר ענטשטאנען אלע פאדמען‪ ,‬וואם באלאנגען צום געזעיז פיו ׳וו עד?‬
‫און אויפהערן״‪ .‬ווייל פריער זיינען זיי געווען אין דער שטאך‪ ,‬כלויז‬
‫אין דער מעגליכקייט‪ ,‬און‪ ,‬דורך די ווירקונג פון דעם ווירקזאטע‪,‬‬
‫אינטעלעקט‪ ,‬זיינען זיי אריבערגעגאנגען פון דער טעגליכקייט‬
‫דער ווירקזאטקייט‪ .‬עם איז נויטווענדיגער ווייזע באדינגט‪ ,‬אז דאש‬
‫מאכט אלם דער ווירקזאמער אינטעלעקט‪ ,‬ווייל דער‪ ,‬זואם שאפט‬
‫זאך‪ ,‬מוז האבען א פארשטעלונג פון דער זאך‪ ,‬וואם ווערט פון איהס‬
‫געשאפען‪ .‬פון דעם איז געדרונגען‪ ,‬אז דער זועלכער גיט די פארם‪.,-‬‬
‫מוז זיין אן אפגעשיידטע פארם; און דאם‪ ,‬וואם ברענגט ארוים דעס‬
‫שכל‪ ,‬איז אליין א שכל ; אט דאם איז דער ווירקזאטער אינטעלעקט‪.‬‬
‫״עם איז א כלל״‪ ,‬זאגט דער רמב״ם‪ ,‬״אז דער בורא־יתברך טוט‬
‫קיין זאך ניט מיט באריהרונג צו דער זאך‪) .‬אריםטאטעל לערנט‪ ,‬אז‬
‫דער בורא איז א ״נוגע״ און ״אינו נוגע״ — באריהרט — און ב א׳‬
‫ריהרט ניט‪ ,‬דאם הייםט‪ ,‬אז זיין טעטיגקייט באריהרט די בא שא׳‬
‫פענע געגענשטענדע‪ ,‬אבער די געשאפענע געגענשטענדע בארירען‬
‫אים ניט‪ .‬פארגלייך‪ ,‬בראשית רבה פרשה ב׳ םימן ף וואו ר׳ יהושע‬

‫‪66‬‬
 ‫זיין קןןסםןזלאגיע‬

‫מעדעלבז בן זומא׳ן פאר ‪8‬ז» אנצוהערעניש וועגן גאטעם גייסם‬

‫אויפ׳ן וון^סער(‪.‬‬
‫פונקט אזוי ווי עם כרענט דורך די פארמיטלזנג פון פייער‪ ,‬אזן‬
‫פייער באוועגט זיך דורך די פארמיטלונג פון דער ספערע באוועגוננ‪,‬‬
‫אזוי באוועגט זיך אויך די ספערע דורך די פארמיטלוגג פון דעם‬
‫אפגעשיידטען שכל — דאם דערקלערט אונז‪ ,‬אז גאט־ברודהוא‪ ,‬האט‬
‫ערפונדען דעם ערשטען אינטעלעקט‪ ,‬וואם באוועגט די ערשטע‬
‫ספערע‪ ,‬און דער אינטעלעקט‪ ,‬וואט באוועגט די צווייטע טפערע‬
‫איז פאדאורזאכט פון דעם ערשטען אינטעלעקט‪ ,‬אזוי איז דער ערש־‬
‫טער די אורזאך פון צווייטען‪ ,‬און די צווייטע — די אורזאך פון דרי־‬
‫טען‪ ,‬אזוי‪ ,‬אז דער אינטעלעקט וואם באוועגט די נאענטסטע טפערע‬
‫איז די אורזאך פון דעם אינטעלעקט אין דער ווירקזאטקייט און מיט‬
‫אים ענדיגט זיך די אפגעשיידמע אינטעלעקטען וועלט‪ ,‬און די קער־‬
‫פער וועלט פאנגט זיך אן פון דער העכערער טפערע און ענדיגט זיך‬
‫כיי די עלעטענטען און ביי דאם‪ ,‬וואט עם איז פון די עלעמענטען‬
‫■‬ ‫צוזאטענגעשטעלט‪.‬‬
‫דארום — זאגט דער רמב״ס — באהויפטען מיר‪ ,‬אז גאט ברוך‬
‫הוא כאוועגט בלויז די ערשטע ספערע‪) ,‬ניט דורך ווירקען‪ ,‬זאנדערן‪,‬‬
‫ווי שוין פריהער דערקלערט‪ ,‬דורך צוועקמעטינקייט(‪ ,‬אבער ניט די‬
‫איבערינע ספערען‪ ,‬ווייל מיר מוזען דאך צוגעבען‪ ,‬אז אין דער‬
‫טפערען־באווענוננ איז יעדע ספערע‪ ,‬א חוץ די ערשטע‪ ,‬פאדאור־‬
‫זאכט פון איחד פריהערדינע טפערע‪ .‬זאלען ‪.‬סיר אבער אננעמען‪,‬‬
‫אז דער בורא יתברך באווענט אויך די אנדערע טפערן‪ ,‬וועמעם‬
‫באוועגונג האט איהר אורזאך אויך אין די פריהערדינע טפערעז‪,‬‬
‫קומט דאס אוים‪ ,‬אז דער בורא‪ ,‬כביכול‪ ,‬איז א ש ו ת ]‪ f‬אין די‬
‫טפערען־באוועגונג טיט אנדערע קרעפטען‪ .‬אויסער דעם‪ ,‬שרייבען‬
‫טיר צו דעם בורא יתברך א צוזאמענשטעלונג אין זיין נאטור‪ ,‬ווייל‬
‫מיר זעהען דאך באשיינפערלאך‪ ,‬אז די באוועגונג פון די איבעריגע‬
‫טפערען איז דאך ניט דאם זעלבע‪ ,‬ווי די באוועגונג פון דער ערשטען‬
‫טפערע‪ :‬די אורזאך פון דער באוועגוננ פון די ערשטע טפערע איז‬
‫דער בורא יתברך בכבודו ובעצמו‪ ,‬וועהרענד די אורזאך ■פון דער‬
‫באוועגונג פון די אנדערע טפערען איז דאך א ו י ך אן אנדער‬
‫קראפט א חוץ דעם בורא‪.‬‬
‫ווען מיד באהויפטען‪ ,‬אז גאט־ברוך־הוא כאוועגט נ י ט אלע‬
‫טפערען נאנץ אליין‪ ,‬זאנדערן ער באוועגט זיי דורך א פארמיטלונג‪,‬‬
‫דארפען מיר ניט פארגעסען‪ .‬אז‪ ,‬פונקט ווי דורך זיין פאדאורזאכען‬
‫ווערט אלץ באשאפען‪ ,‬אזוי געהט דורך זיין פאראורזאכען אלץ אין‬
‫‪------ 67 ------‬‬
 ‫הרב דר‪ .‬יצחק ווערנע‬

‫באוועגונג‪ .‬די■ קאסמאלאגיע דופ‪.‬ט דאם ״דער געטליכער איינפ^וס״‬

‫)השפעה(‪ .‬די קרעפטען וועלכע זוערן געברויכט צו דער ״השפעה׳‪/‬‬
‫באצייכענען די נביאים אלם ״מלאכים״‪ .‬די פילאזאפען רופען א ט‬
‫די כהות ״שכלים נבדלים״ )אפגעשיידטע אינטעלעקטען(‪ .‬דאריבעד‬
‫זאגען זיי‪ ,‬אז אט די אפגעשיידטע אינטעלעקטען‪ ,‬זיינען דאס ד י‬
‫פארמיטלער צווישען •גאט‪-‬ברוריהוא און דעם קאסטאם‪ ,‬און אז דו ר ך‬
‫זייער פארמיטלונג כאוועגען זיך די ספערען‪ .‬אין אנדערע ווערטער ;‬
‫יעדע ספערע האט זיר איהר ״שר״ אין היפעל‪ ,‬איהר אפגעשיידטען‬
‫_‬ ‫אינטעלעקט וואס כריינגט זי אין באוועגונג‪.‬‬
‫דער איבערגאנג פראצעם פון דער השפעה פון העכערן צי ט‬
‫נידריגערן איז ניט צוליב דעם צוועק פון דעם כאאיינפלוסטען‪ .‬אויךן‬
‫אזא׳ן אופן וואלט דאך אויסקומען אז דער העכערער איז אין‬
‫געוויסען גראד אפהענגיג פון דעם נידעריגערן‪ ,‬זוייל ווען דער ני ד ע״‬
‫ריקער זואלט ניט כאדארפט דעם איינפלום פון דעם העכערן‪ ,‬וואזיכן‬
‫דער העכערער ניט האבען די געלעגענהייט צו באאיינפלוסען‪ .‬ד « ס‬
‫איז אבער גאנץ אנדערש צו כאטראכטען‪ :‬דער העכערער ‪.niD‬״‬
‫סטאנץ‪ ,‬וואם איז מעהר פאלקאמען באזיצט אויר אזוי פי׳ל איכ״־‪:‬‬
‫פלוס אין פאלקאמענהייט‪ ,‬אז ער שענקט אוועק‪ ,‬נאטירליכער ווייזן ׳‬
‫צו אנדערע פון זיין פאלקאמענהייט טיט‪ ,‬ווי ט׳זאגט׳ אן עין י ‪'^ 0‬‬
‫אזוי‪ ,‬אז אויך יענער‪ .‬זועמען ט׳האט אוועקגעשענקט זאל האבען ‪[I‬‬
‫והותר פון פאלקאמענהייט אין זיין פאך‪ ,‬ער זאל קענען איכ;י ‪1‬‬
‫געבען פון זיי השפעה צו זיינע אונטערגעארדענטע און אזוי ווייטעף‬

‫‪68‬‬
 ‫זיין רעליגיאנס ־ פילאזאפיע‬
‫די וועלט פרעגט‪ :‬וואם איז דאם אזוינם ״רעליגיאנם־פילאזא־‬
‫פיע״? האט דען רעליגיאן אן ארט פאר פילאזאפיע? אדער‪ ,‬האט‬
‫דען פילאזאפיע איבערגעלאזען א פרייען ארט פאר׳ן גלויבען אין‬
‫״תורה מן השטים״‪ ,‬אין נאט ברוך הוא׳ס אנטפלעקונג אין א חוץ‬
‫לדרך הטבע׳דיגען אופן? —‬
‫כדי די פראגע צו פארענטפערן מוזען מיר קודם כל ענטשיידען‬
‫‪ ,‬די פראגע צו די וועלט איז א קדמון‪ ,‬דאם הייסט‪ ,‬זי עקסיסטערט פון‬
‫אייביג אן‪ ,‬אדער די וועלט איז א חידוש‪ ,‬א נייעם‪ ,‬זי איז געווארען‬
‫■‬ ‫מיט׳ן רבונו־של־עולם׳ם רצון‪.‬‬
‫אין עדשטען פאל‪ ,‬אויב די וועלט איז א קדמון‪ ,‬איז דאך איהר‬
‫עקסיסטענץ פ א ז י ט י ו ו ; א פאזיטיווער עקסיסטענץ דער־‬
‫לאזט ניט אין זיך קיין ענדערונגען ; עם קענען דארום ניט זיין קיין‬
‫שינויים אין דעם ״מנהגו של עולם״‪ ,‬עם קען קיין נייעם ניט איינ־‬
‫פרעטן אין דער וועלט ארדנונג — ממילא איז ניטא קיין ארט פאר‬
‫התגלות אלקות‪ ,‬חם ושלום‪ ,‬גאט ברוך הוא׳ם אנטפלעקונג‪ ,‬געטליכע‬
‫אפענבארונג‪ ,‬מאס זאל ענדערן די נאטור ארדנונג‪ .‬דורך אזא לערע‬
‫פאלט חם ושלום‪ ,‬אוועק דער גלויבען אין ״תורה מן השמים״‪ ,‬איינע‬
‫פון די עקרים אויןז וועלכע די אידישע רעליגיאן איז געבויט‪.‬‬
‫נעמען מיר אבער אן‪ ,‬אז די וועלט איז נ י ט קיין קדמון‪,‬‬
‫זאנדערן א חידוש‪ ,‬א נייעם‪ ,‬וואס גאט־ברוך־הוא האט באשאפען‪,‬‬
‫איז דאך די וועלטשאפונג זעלבפט א באווייז‪ ,‬אז די נאטור אליין‬
‫איז טאקי גאט׳ם אגטפלעקונג ווי זיין חכמה האט גוזר געווען ‪-------‬‬
‫איז דאך טאקע ניט אויסגעשלאםען‪ ,‬אז דער אויבערשטער זאל זיך‬
‫האבען אנטפלעקט צו אונזערע עלטערן ווי מיר זאגען אין ״אתה‬
‫נגלית״ ‪ :‬דו ד‪.‬אםט זיך אפענבארט דורך דיין עהרען־וואלקען צו דיין‬
‫הייליגען פאלק צו ריידן טיט זיי; פון הימעל האסטו זיי געלאזט‬
‫הערן דיין שטימע און דו ביזט ערשינען צו זיי דורך א לייכטען‬
‫נעבעל; דו ביזט ערשינען אויפ׳ן‪.‬בארג סיני צו לערנען דיין פאלק‬
‫לעהרע און געבאט״‪ ,‬פונקט אזוי ווי עם האט שוין איינמאל פאסירט‬

‫‪69‬‬
 ‫הרב דר‪ .‬יצחק ווערנע‬

‫א געטליכע התגלות‪ ,‬ווען דער אויבערשטער האט ב«ש»פען די‬

‫וועלט‪ ,‬און דאדורך געענדערט די וועלט ארדנונג‪.‬‬
‫די תודה זאגט אונז‪ ,‬אז אלץ וואם איז דא אין דער וועלט‪,‬‬
‫א חוץ דעם בורא יתברך אליין‪ ,‬האט דער רבונו של עולם באשא־־‬
‫פען — און איידער די וועלט איז באשאפען געווארען איז אבסאלובז‬
‫קיין זאך אין דער וועלט ניט געווען‪ .‬א חוץ דעם מרא יתברך זעלבסט‬
‫איז ניט געווען קיין מלאכים‪ ,‬קיין גלגלים )ספערען( און אויך ניט‬
‫דאם וואם געפינען זיך אצינד אין די םפערען‪ .‬ערשט שפעטער האט‬
‫גאט־ברוך־הוא געבראכט אין עקסיסטענץ אלץ זואם זיינען אצינד‬
‫פאראן אויך דער וועלט‪ .‬און באשאפען האט עי* זיי פון גאר־נישט‪,‬‬
‫אפילו די ״צייט״ זעלבסט באלאנגט צו דעם כלל פון די זאכען וואס‬
‫זיינען באשאפען געווארען‪ .‬ווייל די ״צייט״ איז דעד פועל יוצא פון‬
‫דער ״באוועגונג״‪ ,‬אהן באוועגונג איז גיטא קיין ״צייט״ ; די כאווע־‬
‫גונג זעלבסט איז א צופעליגע באשרייבונג פון דאם באוועגענדע‪,‬‬
‫און דאם באוועענדע זעלבסט‪ ,‬די םפערען‪ ,‬נאך וועמעם כאווענונג‬
‫עם איז באשאפען געווארען דער באגריף( פון צייט‪ ,‬איז דאך א גייס‪,‬‬
‫וואם איז געווארען ג א כ ד ע ‪,‬ם ו ו י ע ר א י ז נ י ‪2‬ן‬
‫ג ע ז ו ע ן ‪ .‬דאס איז די אידשיע אנשדאונג ווי מיר האכעז דא ‪p‬‬
‫ענטנומען פון דער תורה‪ .‬און דעד גלויבען ‪.‬אין די וועלט־׳טאפוג^‬
‫איז אייגע פון די גרונד־פריגציפען‪ ,‬די עקרים פון דעד רעליגיאן‪.‬‬
‫פלאטא און זיינע תלמידים זאגען‪ ,‬אז די וועלט איז ניט ק י י ן‬
‫חידוש‪ ,‬און זיי דערקלערן דאם אויך זייער אופן‪ :‬עם איז א כלל א י ן‬
‫דער גאטורגעשיכטע‪ ,‬אז פון אן ״אין״ קען ניט ווערן קיין ״יש״‪ ,‬און‬
‫פץ א ‪,‬יש״ קען ניט ווערן קיין פאלשטענדיגער ״אין״‪ .‬דאס הייסט‬
‫אז עם קען ניט ״ווערן״ קיין זאך וואס באזיצט שטאך און פארם‪,‬אויכ‬
‫דער שטאך איז פריהער ניט געווען‪ ,‬און א זאך וואם א י ז קען‬
‫ניט פ א ל ש ט ע נ ד י ג ״אויפהערן״‪ .‬אט די אבסאלוטע אוג‪-‬‬
‫טעגליכקייט איז נאטירליך‪ ,‬פונקט אזוי ווי עס קען ניט מעגליך זיין‪,‬‬
‫אז איין סוביעקט זאל האבען צוויי געגענגעזעצטע פרעדיקאטען‪ ,‬ווי‬
‫למשל‪ ,‬פייער זאל זיין קאלט און ווארים‪ ,‬און אזוי ווי עם איז ניט‬
‫אין גאט׳ם ארדנונג צו שאפען אונמעגליכקייטען‪ ,‬אזוי קען די וועלט‬
‫ניט ענטשטעהן פון גאר ניט‪ .‬זיי האבען געגלויבט אז עם עקזיסטירט‬
‫א שטאך‪ ,‬וואם איז א קדמון אזוי ווי נאט‪ .‬אט דער שטאך איז פון‬
‫אייביג אן און הערט קיינמאל ניט אויף — אבער‪ ,‬די פארמען ווערן‬
‫באשאפען נייע און געהען אונטער‪.‬‬
‫אריםטאטל וויל באווייזען אז די וועלט איז א קדמון‪ ,‬ווייל עם‬

‫‪70‬‬
 ‫זיין רע^יגיאנם*«ילאז>«‪ 8‬י ע‬

‫איז אוטעגליך‪ ,‬אז ביים ערשטען סובםט»נץ זא׳ל ארייגטרעטען «‬

‫נייער ווילען און פארלאנגען‪ ,‬און שוין דורך דעם אליין‪ ,‬וואם מיד‬
‫באהוי‪ 3‬טען אז ער האט געמאכט א נייעם טיט דער וועלט״שאפונג‪,‬‬
‫שרייבען מיד איהם צו א ווילענסענדערונג — און דאס פאסט זיך‬
‫ניט צו צו דער געטליכער נאטור‪.‬‬
‫א צווייטען כאווייז‪ ,‬אז די וועלט איז א קדמון‪ ,‬נלויבט אריסטא־‬
‫טעל‪ ,‬אז עד האט ענטדעקט‪ ,‬ווייל יעדע זאך‪ ,‬וואם ווערט געמאכט‪,‬‬
‫איז פריהער איידעד עם איז געשאפען געווארען מ ע ג ל י ך ג ע׳‬
‫ווען באשאפען צו ווערען‪ .‬און אט די מעגליכקייט‪ ,‬די נאטידליכע‬
‫צוגרייטונג‪ ,‬וואם עם ליגט אין דער זאך עם זאל קענען ניי באשאפען‬
‫ווערן‪ ,‬איז געווען פ ר י ה ע ר ‪ ,‬איידער עם האט אין דער ווירק־‬
‫ליכקייט עקםיסטידט‪ ,‬ווייל עם קען דאך קיין זאך ניט ווערן‪ ,‬טיידען‬
‫פדיהעד זאל דאם מ ע ג ל י ך זיין צו ווערן‪ ,‬און אט די מעגליב־‬
‫קייט קומט פריהער פאר זיין ווערן — דאטיט ווערט באוויזען‪ ,‬אז‬
‫די זועלט איז א קדמון פון אייביג אן‪ ,‬און איז ניט ניי באשאפען‬
‫געווארען ‪ :‬ווייל א זאך וואם זוערט באשאפען איז נאד אויך דריי‬
‫אופנים דענקבאר; ‪ (1‬אדער עס מ ו ז זיין; ‪ (2‬אדער עם‬
‫איז א ו נ ט ע ג ל י ך צו זיין; ‪ (3‬אדעד עם קען זיין‪.‬‬
‫נעמסטו אן‪ ,‬אז עם מ ו ז זיין‪ ,‬גיבסטו דאך צו‪ ,‬אז דאם איז פון‬
‫אייביג אן‪ ,‬א קדמון‪ .‬ווייל דאם זואם עם מוז עקזיםטירען האט‬
‫קיינמאל ניט אויפגעהערט צו עקםיםטירען‪ ,‬און די עקםיםטענץ ליגפז‬
‫אין זיין נאטור‪ .‬נעמםטו אן‪ ,‬אז עם איז אונמעגליך צו זיין — פרעגט‬
‫זיך דאך ו ו י א ז ו י א י ז דאם נעווארן? ווייל יעדע זאך‬
‫וואם איז אונמעגליך האט דאך די א ז נ מ ע ג ל י כ ק י י ט אין‬
‫זיין נאטוד‪ ,‬און די אונמעגליכקייט הערט קיינמאל ניט אויך; נעמםטו‬
‫ווידער אן‪ ,‬אז עם איז מעגליך כאשאפען צו וועדן — ו ו ע ר זשע‬
‫טדאנט די מעגליבקייט ? געווים די אלטע אייביג אלטע וועלט‪ ,‬דען‬
‫יעדע מעגליכקייט איז א פרעדיקאטיווער אדזשעקטיוו‪ ,‬זועלכער בא־‬
‫דארןן דעם אדיעקטיווידטען מוביעקט‪.‬‬
‫אויב דער בורא האט די וועלט מחדש געווען פון דעם אבםא־‬
‫לוטען ״ניט־זיין״‪ ,‬זאגט אריםטאטל‪ ,‬איז דאך איידער ער האט איהם‬
‫מחדש געווען אין דער ווידקליכקייט האט ער געהאט די ט ע ג ­‬
‫ל י כ ק י י ט איחר צו מחדש זיין‪ ,‬אלזא האט דאם גאט־ברוך־הוא‬
‫מחדש געווען אין דער ז ו י ד ק ל י כ ק י י ט ‪ .‬קומט אוים‪ ,‬אז‬
‫נאכדעם ווי דער בורא יתברך האט אריבערגעפירט די מעגליכקייט‬
‫אין דער ווירקליכקייט איז ח״ו געווארען אן ענדערונג אין דער‬

‫‪71‬‬
 ‫חיב דר‪ .‬יצחק ודעת!‬

‫גע טליכער נ א טו ד‪ .‬פ רי ה ע ר ה א ט ער געווירק ט ■אין דער מ ע ג ל י כ ק י י ^‬

‫און נ א כ ד ע ם אין דער ווירקליכקייט ; מיר קענען דאדורך א ר י י נ פ ז * ‪-‬‬
‫לען אין אן אנד ער ט עו ת‪ ,‬אז גא ט־ברוך־הוא‪ ,‬כביכול‪ ,‬ב א ד א רןז צ ך‬
‫האבען אן אנדער כח‪ ,‬וואם זאל פאראורזאבען‪ ,‬אז ער זאל ח ד כ פ י ך ‪ -‬ן ד ן‬
‫זיין ש אפונג פון דער מעגליכקיי ט צו דער ווי ר קליכ קיי ט‪ '.‬םי ר מ ד ז ע ן‬
‫אלזא זוכען אן אנדער אורזאך‪ ,‬אויסערהאלב זיין עקכיס טענ ץ י ת ב ^ ‪-‬‬
‫צו דער?לערען אונז‪ ,‬ווארום ה א ט דער רבונו של עולם‪ ,‬נ א כ ד ע ם ז קז‬
‫די וועלט איז שוין פרי ה ער געווען אין דער מעגליכקייט‪ ,‬צו רי ק‬
‫ב א ד א ר פ ט באניי ען די זועל ט אין ווירכליכקיי ט‪.‬‬
‫ווען יעמאנד■ ווירק ט היינ ט און ניט נעכ ט ען אדער מ א ר ב ע ן‬
‫אצינד און ני ט פריהער‪ ,‬אדער שפעטער‪ ,‬מוז דאך זיין ע טוו א ם‬
‫דערלאזט ני ט‪ ,‬אז די ארביי ט זאל געטאן ווערן אין אן אנד ער ציי ^ן‬
‫ווי דוק א אין ד ע ד צייט‪ ,‬וואם עם ווערט נעטאן‪ .‬א ד ע ר‪ .‬ע ם זייג;‪ 5‬ן‬
‫איינג ע טר א ט ען אומ שטענדען‪ ,‬וואט ה א ט עם דאן מעגליך ג ע ט א נ כ ט‬
‫אד ער ד א מ אל ט ה א ט זיף דער ווילען דערוועק ט דאם צו שאפען‪ ,‬א ר י ״‬
‫אזא׳ן אופן קומ ט אוים‪ ,‬אז עם ווירקען אוי!ז נ א ט‪ -‬ב רו ר־ דז ר ^‬
‫כביכול‪ ,‬הינדערניםע‪ ,‬אדער פאר שיידענע צופאלען בריינגען אר דיס‬
‫דעם בו ד א׳ ס רצון‪ ,‬וואם פרי ה ער איז דאם ני ט אזוי געווען —‬
‫אזוי ווי אב ער דער בור א י ת ב ר ך איז ני ט אונטערווארפען צו ק י י ג ; י‬
‫צופעלע‪ ,‬און קיין ז אך קען ני ט הינדערן זיין רצון‪ ,‬איז ד א ו נ י כ ז ^‬
‫קיין אורז אך מיר זאלען אננע מען אז דער בור א י ת ב ר ך ווי ר ק ט‬
‫איין צייט און ני ט אין אנדערע צייטען — זיין ווירקען ה ע ר ‪{3‬‬
‫קיינ מ אל ני ט אויך אזוי ווי זיין אייבינ ע עקםיפ טענ ץ ג ע פינ ט ז ‪- ,‬‬
‫אין אן אייביגען צו ש ט אנד פון ווירקזאמקייט‪.‬‬
‫עם איז אונז קלאר‪ ,‬זויל א ריס ט א ט על אונז וויי ט ער ב אווייז;‪ 5‬ן‬
‫אז דעם רבונו של עולם׳ם האנדלונגען זיינען פ ערפ עק ט‪ .‬עם פעח׳;־^^‬
‫קיין ז אך ני ט‪ ,‬עם איז קיין זאך ני ט איבריג‪ .‬און איינע פון די ם י ט נ י ‪p‬‬
‫ח כ מ ה ‪5‬ן‪.‬‬ ‫פון פערפעקציאן איז די אייביגקיי ט‪ ,‬און ווייל די‬
‫דעם בו ר א י ת ב ר ך איז אייביג‪ ,‬און אזוי ווי פון דער ח כ מ ה פון דבונך ■‬
‫של עולם ש ט א ט ט די וועלט עקסיס טענ ץ — מוז ד אך די וו על ט ע ק ‪-‬‬
‫סיפ טענ ץ זיין פון איי ביג אן‪.‬‬
‫דער ר מב״ם צוקל אפ ט א ט די ארגומענטען און ב א שולדיג ט‬
‫אנ ה ענג ע ר פון דער ״קדמות‪-‬העולס״ אידעע‪ ,‬אז זיי נעטען ארי ש ^‬
‫ט א ט על ם זו ער ט ער אויף זיכער און פ ארוו ארפ ען די מיינונג פון ז״‪,‬‬
‫נ בי אי ם בלויז ווייל די נ בי אי ם גיב ען ני ט אן קיין לאגי שע א רגו ש ע ^‪,‬‬
‫טען און וויסענ ש אפ טליכ ע אפהאנדלונגען‪ .‬ב א מ ת זיינען די‬
 ‫זיין רעליגי}^נס־פילן^זא^יע‬

‫אריםטאטעלייטע ארגוסענטען אין כאצוג אויף די אידעע‪ ,‬אז די‬

‫וועלט איז א קדמון‪ ,‬פון אייביג אן — נ י ט ש ט א נ ד ה א פ ט ‪.‬‬
‫דער רמב״ם איז זיך מודה ומתודה‪ ,‬אז ווען ער וואלט טאקע באמת‬
‫נעפונען א לאגישען כאווייז‪ ,‬אז די וועלט איז פון אייביג אן‪ ,‬וואלט‬
‫קיין פסוק אין תנ״ך ניט געקענט אומווארפען דעם לאגישען בא־‬
‫זוייז פון שבל‪ .‬אי איז דאך די פראגע‪ ,‬וואס וועט ער טאן מיט די‬
‫פסוקים פון כתבי הקדש וואם זאגען פונקט פארקערט? דער‬
‫רמכ״ם וואלט זיך שוין אן עצה געגעבען אויסצוטייטשען די‬
‫פסוקים אזוי אז ז י י זאלען שטימען טיט דעם לאגישען באווייז י‬
‫פון שבל‪ ,‬אבער דער אמת איז‪ ,‬ווי דער רמב״ם זאגט‪ ,‬אז ארים׳‬
‫טאטעל׳ם באווייזע באווייזען גאר ניט‪ ,‬און אזוי ווי עם זיינען גדאד‬
‫פאראן ארגומענטען‪ ,‬אז הדוש העולם איז ניט אויסנעשלאסען‪ .‬אמת‪,‬‬
‫קיין דירעקטע באווייזע פ א ר הדוש העולם האבען מיד ניט‪,‬‬
‫דערפאר האבען מיר דאך דאם בקבלה פון תורה און נביאים‪ .‬איז‬
‫ניט מעהר ווי רעכט אז די קבלה דארןן דא זיין די אויטאריטעט‪.‬‬
‫די פאלגענדע ארגומענטען ניט דער רמב״ם נעגען אריסטא־‬
‫‪,‬‬ ‫טעל׳ם באהויפטונגען‪ ,‬אז די וועלט איז א חידוש ;‬
‫יעדע זאך וואם איז געקומען אין דער וועלט אלם א נייעם‪ ,‬איז׳‬
‫געווארען ערשט נאכדעם‪ .‬פריהער‪ ,‬אבער‪ ,‬איז דאם נ י ט געווען‪,‬‬
‫עם איז נעווען א פאלשטענדיגע אבוועזענהייט‪ ,‬אבער ווען מיר זא־‬
‫לען אפילו אננעמען אז דער שטאף!‪ ,‬די מאטעריע איז שוין יא‬
‫פריהער געווען און א נייעם איז בלויז זיין פארם‪ — ,‬איז דאך טאקי‬
‫זוידער א נייעם‪ ,‬ווייל זיין נאטור אצינד‪ .‬נאכדעם ווי עם איז בא־‬
‫נייט ■נעווארען‪ ,‬איז עם געווארען גאנץ אנדערש ווי עם איז געווען‬
‫פריהער‪ .‬איידער עם האט א נייע פארם באקומען‪ .‬פון ד ע םי־ א‬
‫לערנען מיר‪ ,‬אז עם זיינען פאראן דריי מדרגות‪:‬‬
‫■ ‪ (1‬א פאלשטענדיגע אבוועזענהייט‪ ,‬א נעגאציאן; ‪ (2‬עם‬
‫פעהלם די פאלקאמענהייט‪ ,‬און ‪ (3‬א פולשטעגדיג פארענדיגטע‬
‫זאך‪ .‬זעלבפטפארשטענדליך‪ ,‬אז א פארענדיגטע זאך איז ניט די‬
‫זעלבע ווי א זאך וואם עם פעהלט איהר די פאלקאמענהייט‪ ,‬און‬
‫ביידע זיינען ניט גלייך צו דער זאך וואם איז לחלוטין אבוועזענד‪—,‬‬
‫ניטא‪ .‬מען קען דאריבער ניט מאכען קיין כאשלוס‪ ,‬״אפלערנען״ פון‬
‫דער נאטור פון א זאך‪ ,‬נאך דעם וואם ער איז ג ע ז ו א ר ע ן אזן‬
‫האט זיך פארפאלקאמט אוי!ז א זאך וואם חאלט זיך נאך אין כאווע־‬
‫גונג צו ו ו ע ר ע ן ‪ ,‬ער איז נאך אויפ׳ן ״ברוכשטול״ פארטיג צו‬
‫ווערן‪ .‬אויך קען מען קיין ראיה גיט כריינגען פון א ז או און זיין‬

‫‪73‬‬
 ‫חרב דר‪ .‬י»חק ווערנע‬

‫צושטאנד בשעת עם ״באוועגט״ זיך‪ ,‬דאם הייסט‪ ,‬אין דער צייט וואס‬
‫עם ו ז ע ר ■ט ‪ ,‬אוי!? זיין צושטאנד איידער עם הויבט זיך אן‬
‫צו בצוועגען‪ ,‬דאם הייסט אויןן זיין פאלשטענדיגען ״ניטא־זיין״ און‬
‫דעם כלל — זאגט דער רמב״ט — זאלפטו פעםט האלטן‪ ,‬דו זאלסט‬
‫ניט מאכען קיין שלוספאלגעתנג פון א זאך וואם איז בכח‪ ,‬בלויז אין‬
‫דער מעגליכקייט‪ ,‬אויף א זאך וואם איז בפועל‪ ,‬אין דער ווירק־‬
‫זאמקייט‪ .‬ווייל פון אזעלכע שלוספאלגערונגען וועםטו קומען צו‬
‫פאלשע דעזולטאטען און קרומע אורטיילונגען‪.‬‬
‫דער רמב״ם אילוםטרירט די טעאריע טיט פאלגענדען פראק­‬
‫‪ .‬טישען ביישפיל; אין א פאדווארפענעם אינזעל האדעוועט זיר א‬
‫יתום ביי זיין פאטער‪ .‬זיין טוטער איז געשטארבען קורץ נאכדעם‬
‫ווען זר האט איהם געבארען‪ .‬דער יתום ווערט ערצויגען ביים פא־‬
‫טער און זעהט ניט אן קיין זוייבליכען געשלעכט םיי פון מענשען‬
‫סיי פון אנדערע בעלי חיים‪ .‬און אוי‪ ^1‬זיין פראגע וואם ער שטעלט‬
‫זיין פאטער‪ :‬״ווי אזוי זיינען טיר געווארן?״ ענטפערט איהם זיין‬
‫פאטער‪ :‬יעדער מענש פון אונז איז געווארען אין בויך פון אן‬
‫אנדער מענשען‪ ,‬אין אזא און אזא פארם‪ ,‬און יעדער פון אונן‬
‫אין געווען קליין אין קערפער כשעת מירי זיינען געיועז אין דער‬
‫מוטערם בויך‪ ,‬דארט האבען מיר זיך באוועגען‪ ,‬געשפייזט‪ ,‬געוואק‪-‬‬
‫סען און‪ ,‬אז מיד האבען דערגרייכט א באשטימטע קוואנטיטעט‬
‫עפענט זיף א טויער אין קערפער פון דער ■מוטעי פו! וואנעז סיר‬
‫נעהן אדוים און הערען נישט אוי!ז צו וואקםען און צו ענטוויקלען‬
‫זיך ביז מיד וועריען דאם וואם דו זעהסט אונז אצינד‪ .‬דער יתום‬
‫פדעגט‪ :‬אט _ד ע ר טענש וואם דו זאגםט אז עד איז איינער‬
‫פון אונז‪ ,‬ווען ער איז אין דעד מוטערם בויך לעבעדיג‪ ,‬באוועגענדיג‬
‫זיך‪ ,‬וואקםענדיג‪ --------‬ה א ט ער נעגעסן‪ ,‬געטרונקען און געאטעמט‬
‫און געטאן אלע מענשליכע באדירפניםע ? זאגט איהם דעד פאטער ‪:‬‬
‫ניין! שטעלט זיך אוועק דעד יתום און פאנגט אן צו באשטרייטען‬
‫די פאקטען אויפ׳ן נרונד פון ערפאהרונג‪ .‬אלזא‪ ,‬פון א פארטיגען‬
‫מענשען געהט ער מאכען שלוספאלגערונגען אויף א קינד אין דעד‬
‫מוטערם בויך און ארגומענטירט אזוי‪ :‬יעדער פון אונז ביי וועטען‬
‫דעד אטעם זאל פארשטאפט ווערן‪ ,‬מוז שטארבען און דערמיט הערען‬
‫אויך זיינע באוועגונגען; היינט ווי אזוי קען מעגליך זיין‪ ,‬אז אוג־‬
‫זערער א טענש זאל זיך געפינען אייניגע מאנאטען פארשפארט פון‬
‫אלע זייטען און דאך ■לעבען און זיף באוועגען? ווען איינער פון‬
‫אונז זאל איינשלינגען א לעבעדיגען פויגעל‪ ,‬וואלט דאך דער פויגעל‪,‬‬

‫‪74‬‬
 ‫ן !ון ךןליגין(נ ם' * ’ל(<זא*יע‬

‫ארייגקונזעגדי^ «יו «ינוער מאגען גלייך געעו‪ 1‬ז^ובען — ^ ®‪V‬‬

‫זערער » מענש‪ ,‬ווען ער זאל ניט האבעז קייז שפייז ארן געגזד«ג^‬
‫אייניגע טעג וואלט דאך אן שום ספק גלייך אדיפגעהערט צו עק־‬
‫סיפטירען; הייגט ווי אזוי קען געסאלט זיין‪ ,‬אז ער זאל זיך אויפ־‬
‫האלטען ביים לעכען און זיך כאוועגען אוזן שפייז גאנצע עטליכע‬
‫טאנאמעז? און נאך אזעלכע פראגען‪ ,‬ניז ער קומט צום באשלום‪,‬‬
‫אז ניט אזוי ווערט דער מעינש — איז דאם ניט לאגיש?‬
‫אט פונקט דאם זעלבע ווי עם טענה׳ט דער יחוס‪ ,‬טענה׳ען פל«־‬
‫טא‪ ,‬אריםטאטעל‪ .‬א‪ .‬ז‪ .‬וו‪ ,.‬מיר וועלכע גלויבען אץ חידוש פון דער‬
‫וועלט ווייל מיר האבען דאם אזוי בקבלה‪ ,‬נלויבען מיר אז אזוי איז‬
‫די וועלט געווארען אויןז אזא און אזא פארם‪ ,‬פריהער איז דאם געווען‬
‫אזוי און אזוי‪ ,‬און נאכהער אז עם איז באשאפען געווארען איז עס‬
‫ווי עם איז אצינד‪ .‬קומט אריסטאטעל דאס צו כאקעמפען און ברייננט‬
‫כאווייזע פון דער נאטור פון זאכען וואם זיינען שדין לאנג פאר־‬
‫ענדיגט נעויארען און זיינען אריין אין דער ווירקליכקייט‪ .‬אמת‪ ,‬טיר‬
‫גיבען צו‪ ,‬אז אצינד‪ ,‬נאכדעם אז אלע זאבען זיינען געבראכט גע־‬
‫ווארעז אץ א ר ד נ ו נ ג ‪ ,‬מוזען זיי זיך אוגטערווארפען ב»־‬
‫שטימטע נאמירליכע געזעץ־ארדנונגען‪ ,‬אבער פון זיי איז קיין ראיה‬
‫ני ט אוי!? דאם « ד ו ע ר ן ״ פון די זאכען בשעת עם איז אננע־‬
‫גאנגען דער פראצעס פון שאפונג‪ .‬אט זאגט אריפטאטעל צום‬
‫ביישפיל‪ ,‬אז דער שמא!? איז ניט אונטערווארפען דעם געזעץ פון‬
‫ווערן און אויפהערן‪ ,‬און כריינגט ראיות‪ ,‬באווייזען צו דעם פון‬
‫אזעלכע זאכען‪ ,‬וועלכע זיינען דוקא אונטערווארפען דעם געזעץ פון‬
‫אז‬ ‫״דוערן און אויפהערן״‪ .‬און איך זאג — זאגט דער רמב״ם‬
‫דאם איז טאקע אמת‪ ,‬אבער דער שטאן? איז לויט אובזער טיינונג‬
‫ניט געווארען אזוי ווי דער מענש איז געווארען פון זרע און עו*‬
‫הערט ניט אוי!? ווי דער מענש הערט אוי!?‪ ,‬ער ווערט ״ערד״‪ .‬ד עי‬
‫שטא!? איז געווארען נאף איידער עם זיינען פעפטגעשטעלט געווארן‬
‫די נאטור געזעצען פאר די כאשאפענע זאכען‪ .‬דעריבער איז דער‬
‫ייי ר‬ ‫שטאן? געווארען אוין? יאו מני עי‬
‫יי!!י‬ ‫ליגט גאר ניט אץ דער איצטיגער נאטור׳‬
‫רטז‬ ‫ש ו י ן כאשאפען געווארען‪ .‬דאסזעלבע‬
‫»ורזאד^~‬ ‫די כאוועגונג איז נעשאפען געוואיעז*‬
‫״ז ^ ל ^ פ רי ־‬ ‫קיץ באווענונג ניט זיין אן א באשטימטע‬
‫^ ד ^ ? א מדגוננ•‬ ‫מיר דעדע^ן דאך אבער וועגן די באוועגונג׳‬
‫י‬ ‫ר‬ ‫הער‪ ,‬איידער די נאטור נעזעצען זיינען געווארען‬

‫____ ‪------ 75‬‬

 ‫חרב דר• * ‪ pm‬ווערנ»‬

‫און אז אריםטאטעל זאל צו אונז זאגען ‪ :‬איהר טענה׳ט אז די וועלם‬

‫איז ניט באשאפען געווארען דורך די פארמיטלונג פון די נאטור‬
‫געזעצען‪ ,‬וועלכע זיינען אוגז אצינד באקאנט‪ ,‬זאגט אונז איחר‪,‬‬
‫אדרבה‪ ,‬דורך וועלכע געזעצען איז די וועלט י א באשאפען גע־‬
‫ווארען? — אויך דעם ענטפערן מיר‪ :‬טיר ווילען ניט באווייזען‪,‬‬
‫־אז די וועלט כאשאפונג איז אן אונבאדינגט נויטווענדינקייט‪ ,‬אלם‬
‫וואם טיר ווילען דא באווייזען איז‪ ,‬אז די וועלט־באשאפונג איז «‬
‫מ ע ג ל י כ ק י י ט ‪ ,‬און איז נ י ט אויסגעשלאסען‪ ,‬דעריבער‬
‫כאדארך ניט כטל ווערן אונזער גלויבען אין הידוש העולם צוליב‬
‫דעם וואם מ׳בריינגט באווייזע גענוטען פון דער נאטור‪ ,‬פון זאכען‬
‫וואם זיינען ש ו י ן כאשאפען געווארען‪ .‬זאלאנג איהר‪ ,‬פילאזא־‬
‫פען‪ ,‬קענט אונז ניט באווייזען אז די וועלטשאפונג איז אן אומעג־‬
‫ליכקייט‪ ,‬האבען מיר דאם דעכט צו גלויבען אין חידוש העולם‪.‬‬
‫כדי צו צוברעכן די אדגומענטען מיט די כאווייזע‪ ,‬אז עם איז‬
‫אומעגליך די וועלט זאל זיין ניט קיין קדמון‪ ,‬ניט דער רמב״ם די‬
‫פאלגענדע ״רעפיוטיישאנם״ ‪:‬‬
‫א( די וועלכע גלויבען אז די וועלט איז א קדמון טענה׳ן ♦‬
‫ווען מיד זאלן אננעמען אז דער בורא האט ווען עם איז כאשאפןן*‪.‬‬
‫די וועלט‪ ,‬מוז מען דאך אויך אננעמען‪ ,‬אז פריער איידער ער ה א ט‬
‫‪ .‬זי באשאפען איז גאט־ברוך־הוא געווען א ו ו י ר ק ע נ ד ע ף‬
‫כלויז אין דער ט ע ג ל י כ ק י י ט און אין צ ו ג ר י י ‪-‬‬
‫ט ו נ ג ערשט נאכדעם אז ער האט דדי וועלט שזין באשאפען‪ ,‬איז‬
‫ער ״געווארען״ א ז ו י ד ק ע נ ד ע ד אין דער ז ו י ד ק ז א מ­­‬
‫ק י י ט — און אזוי ווי אונז איז שוין קלאר געווארן‪ ,‬אז עם איז‬
‫אונמעגליך זיך פארצושטעלען אן ע נ ד ע ד ו נ ג אין די ג ע ט׳‬
‫ליכע נאטור — פאלגליך ‪,‬מוז די וועלט זיין א קדמון‪ .‬דארויך זאגט‬
‫י דער רמב״ם‪ ,‬אז די ערשטע אקסיאטע האלט אוים ריכטיג נאר כיי‬
‫זאלכע זאכע‪ ,‬וועלנע באשטייען אליין פון שטאך און פארם‪ ,‬צב״ש‪,‬‬
‫ווען א מענש כויט א הויז איז דער מענש‪ ,‬דער בויער‪ ,‬פריהער גע־‬
‫ווען א בויער אין דער מעגליכקייט‪ ,‬אין דער צוגרייטונג‪ ,‬און נאכ־‬
‫דעם‪ ,‬אז דאם הויז איז שוין געבויט איז ער געווארן א בויער אין‬
‫דער זוידקזאמקייט‪ ,‬אבער דער ערשטער סובסטאנע וואם איז ניט‬
‫קיין שטאף‪ ,‬ניפז קיין קערפער‪ ,‬און זיין עקסיסטענץ איז אומבאדינגט‬
‫נויטוועגדיג אלם שאפער פון אלץ וואם איז געווארען אין דער וועלט‪,‬‬
‫ביי איהם איז ניט שייך ״ ים ע ג ל י כ ק י י ט״‪ .‬אלץ וואם מיר‬
‫קענען זיך אין געדאנק פארשטעלען אלם בלויזע מעגליכקייט איז‬

‫‪76‬‬
 ‫זיין רעל'גיאגם־פילןזז^וויע‬

‫דאם כיי איהם ווירקזאמקייט‪ .‬א באוויי? דאפיר קען איך אייך ג?ד‬
‫בען ‪ :‬פארוואם זאגען מיר אויןז א מענ׳טען‪ ,‬אז זיין ווערק איז ארויס־‬
‫געגאנגען פון דער מעגליכקייט אין דער ווירקזאמקייט ? ווייל ער‬
‫האט געהאט אלץ צוגעגרייט צו זיין ווערק אבער דאס ווערק ווירק־‬
‫זאט צו מאכען האט ער פריהער ניט געקענט‪ ,‬ווייל עם האט איהם‬
‫עטוואם געפעהלט‪ ,‬אדער עם איז איהם עטוואם געשטאנען אין וועג‪,‬‬
‫אדער עם האט איהם געפעהלט טוט‪ ,‬חשק‪ ,‬קראפט‪ ,‬א‪ .‬ז‪ .‬ו ג די‬
‫אלע זאכען קענען דאך אונטעגליך פון דעם בורא יתברך געדאכט‬
‫ווערן — דעריבער ווען גאט־ברוך־הוא האט ניי־באשאפען די זועלט‬
‫‪• .‬‬ ‫איז דאם ניט קיין ענדערונג אין דער געטליכען נאטור‪■ .‬‬
‫כ( די‪ ,‬וועלכע נלויבען אז די וועלט איז א קדמון האבען א‬
‫צווייטע טענה ‪ :‬ווען די וועלט וואלט נעווען א חידוש‪ ,‬א ניי־געווא־‬
‫רענע‪ ,‬מוז זי דאך געווארען זיין פון דער חכמה פון ערשטען פוב־‬
‫סטאנץ — און סיר ווייפען שוין‪ ,‬אז די געטליכע חכמה איז ניט‬
‫קיין צונעלענטע אייגענשאפט צו דער נעטליכער עקפיפטענץ‪ ,‬זאנ־‬
‫דערן די חכמה איז אין זיין נאטור און זי איז אזוי אלט ווי דער‬
‫«עתיק יומין״ אליין‪ ,‬איז דאך נויטיגער ווייזע‪ ,‬אז זיין חכמה זאל‬
‫אלץ געטאן האבען לויט די העכפטע פאלקאמענהייט; פרענט זיך‬
‫דאך‪ ,‬ווי אזוי איז דאם מעגליך‪ ,‬אז די וועלט זאל ניי־באשאפען‬
‫ווערן דוקא אין יענער און יענער צייט און ניט פריהער? פון דעם‬
‫שליפען זיי‪ ,‬אז די וועלט עקםיסטירט פון אייביג אן‪ .‬דעם ארגו־‬
‫מענט צוברעכט דער רטב״ם‪ ,‬באהויפטענדיג‪ ,‬אז דאמיט וואם די‬
‫ניי־באשאפונג פון דער וועלט האט שטאטנעפינדען אין א באשטיט־‬
‫טע צייט און ניט פריהער‪ ,‬איז קיין שום באווייז ניט צו פארקלע־‬
‫נערען די געטליכע חכמה‪ ,‬אזוי ווי דאם וואם דער טר א האט בא־‬
‫שאפען ניין נלנלים )הימעלם קערפער( ניט מעהר און ניט ווענינער‪,‬‬
‫איז קיין סימן ניט אויך די ״בלתי יכלת״ פון כביכול ח״ו — אט די‬
‫אלע זאכען געהערען צו די נעטליכע גזירות‪ ,‬וועגען וועלכע מיר‬
‫מארען ניט חוקר ודורש זיין‪ ,‬ווייל מיד וועלן דאס קיינמאל ניט‬
‫דערגרייכען‪.‬‬
‫און אז עם איז פילאזאפיש כאוויזען געווארען‪ ,‬אז די וועלט‬
‫קען יא זיין א חידוש‪ ,‬א ניי באשאפענע‪ ,‬איז געדרונגען פון דעם‪ ,‬אז‬
‫די התגלות הבורא טיט דער תורה מן השמים דורך דעם אדון‬
‫הנביאים איז פילאזאפיש אבפאלוט מעגליך‪,‬‬

‫‪77‬‬
 ‫דעע פארגענגע אין קאדעפוצירונג‬
‫ט‬

‫גרוים איז דער רמב״ם פאר זיינע פילאזאפישע שאפונגען‪ ,‬אבער‬

‫אוטשטערבליך האט זיך זיין נאמען געמאכט תי ר זיין ״משנה‬
‫תורה״ אדער ״יד החזקה״‪ ,‬זואו ער שטעלט זיך ארזים אילם דער‬
‫פעהיגסטער קאדיפייער פון דער הלכה ליטעראטור‪.‬‬
‫אמת‪ ,‬אז דער פארזיר סיסמעמאטיש איינצוארדנען די דינים‪,‬‬
‫אז טען זאל זיי לייכט קענען געפינען יעדען אוי!ן זיין ארט פאל־‬
‫שטענדיק ערקלערט‪ ,‬אז מען זאל ווענען דעם דין ניט באדארפען‬
‫ארומזוכען אין פארשיידעגע מפרים‪ ,‬איז ניט אינגאנצען ניי‪.‬‬
‫שוין אין מם׳ שבת דף קל״ח עמוד ב׳ וועדט באריכטעט פון‬
‫אזא טין באשטרעבונג פון אונזערע לעהרער‪ ,‬ווען זיי זענען צוזאמע;‘‬
‫געקומען אין דער אקאדעמיע פון יבנה‪ ,‬א צייט וועט קומען‬
‫האבען זיי געזאגט — ווען די תורה וועט פארנעסען ווערן‪ .‬אויה‬
‫דער צייט דייטעט אן עמום קאפיטל ‪ 2‬פסוקים ‪ .‬ע ‪ ,12-‬״עם וועט‬
‫קומען א צייט — זאגט נאט — און איך וועל אנ׳טוקען « הונגער‬
‫אויפ׳ן לאנד‪ ,‬ניט קיין הונגער נאך ברויט‪ ,‬ניט קיין דורשט נאך‬
‫וואסער‪ ,‬נייערט א הוננער און א דורשט צו הערן נאט׳ם ווארט‪...‬‬
‫און זואנדערן וועלן זיי פון ים צו ים‪ ,‬פון צפון ביז מזרח וועלען‬
‫זיי זיו פאנאנדערשפרייטען צו זוכען גאט׳ס ווארט‪ ,‬און זיי וועלן —‬
‫ניט געפיגען‪ .‬לויט ר׳ שמעון בן יוחאי‪ ,‬ציעלט דער נביא אויף דעם‬
‫פאקט‪ ,‬וואם מען וועט ניט קענען נעפינען אויפ׳ן ארט א דין וועל־‬
‫כער זאל קלאר און דייטליך פאלשטענדיק באהאנדעלט ווערען‪.‬‬
‫ר׳ עקיבא בן יוסף‪ ,‬געבארען אין יאר ‪ 50‬און געשטארבען על‬
‫קדוש השם אין ‪ ,132‬איז געווען דער ערשטער צווישען די תנאים‬
‫צו סיסטעמאטיזירען די הלכות אין א ווערק באקאנט אלם משנת‬
‫ר׳ עקיבא‪ .‬זיין תלמיד ר׳ מאיר האט פארטגעזעצט די סיםטעמא־‬
‫טיזירונג פון הלכה ווי ער האט זיי באקומען אין טראדיציע פון‬
‫זיין דבי׳ן ר׳ עקיבא‪ ,‬און אויף דעם נרונד פון ר׳ טאיר׳ם אויפטו־‬
‫אוננען אין סיםטעמאטיזירען און ארדנען די הלכה האט ר׳ יהודה‪,‬‬
‫דער זוהן פון רבי שמעון בן גמליאל דעם צווייטען‪ ,‬געבארען אין ‪135‬‬

‫‪78‬‬
 ‫זיי‪:‬ע ‪<1‬זרגע‪:‬גער א‪ 1‬ן ק<(דעפי»ירוגג‬

‫און ג ע ש ט ארב ען אין ‪ ,220‬רעדאקג‪ 1‬י ד ט די מ שנה‪ ,‬זואם מי ר ה א ב ען‬

‫היינ ט און געענדיג ט האט דאם זיין זון גמליאל דער דרי ט ער‪.‬‬
‫ר׳ יוחנן כן נפחא‪ ,‬געבארען אין יאר ‪ — 180‬געשטן^רכען אין‬
‫‪ ,279‬דער ער ש ט ער פון די ארץ ישראל אמוראים‪ ,‬איז דער רעד אק־‬
‫מ א ר און צוזאמענ שטעלער פון תלמוד ירו שלמי‪ .‬ר׳ א שי נ ע ב א ר ען‬
‫אין י אר ‪ 352‬און גע שטארבען אין ‪ ,427‬אן א מור א פון ב כ ל פון דעם‬
‫פ ע ר ט ען דור‪ ,‬געווען רא ש י שיבה אין מורא‪ ,‬ה א ט ג עגרינד ע ט » ועד‬
‫פון די גר עס ט ע אמוראים און ה א ט זיי אויפגעפאדערבז צונויןן‬
‫פון יעדען דור‪,‬‬ ‫נ ע מ ען די אלע מאמרים פון די א מוראים‬
‫די מר אדי צי אנ על ע הלכו ת ) ש מעתות(‪ ,‬די טיינונגם פאר שידעג־‬
‫היי ט ען ) מחלוקות( די איינווענדונגען )פירכו ת(‪ ,‬די ב א שר ענקונג ען‬
‫פון אן אלגעטיינעם מאמר אויף א ב א ש טי מ טען פאל ) או קי מ תו ת(‪,‬‬
‫די צווייפלען )ספיקות( און די ענט שיידונגען ) הור או ת( אזוי אדום‬
‫ה א ב ען זיי אנגעפאנגען צוזאמענ שמעלען דעם תל מו ד ב בלי‪ .‬ר׳ א שי‬
‫און ר בינ א זיינען געווען די אנפיר ער און דער ג אנ צ ע ר ועד ה א ט‬
‫מי טג ע ב א ר ב ע ט‪ .‬די מעטאדע פון דער מ שנה‪ ,‬נ אך וועלכע בייד ע‬
‫תל מו די ם האבען נ אכג עפאלג ט אלם ק א מענ טא טארען‪ ,‬איז געווען‬
‫ד אם צוזאמענ שטעלען פון הלכות‪ ,‬וועלכע האבען צווי שען זיך קיין‬
‫שום ב אדיי ט ענד ע שייכות ניט‪ .‬אפ ט שטעלט די מ שנ ה צוזאמען‬
‫ה ל כו ת וואם זייער איינצינע שייכו ת איז די קעפיל אונ ט ער וועלכער‬
‫זיי קומען‪ .‬א ט אזוי א נ א ך ק ענ ם איר געפינען אונ טער דעם ק עפיל‬
‫״אין כין‪ ...‬אלא״ — דער אונ טער שייד צווישען‪ ...‬איז נ אר ד א ס‪:‬‬
‫•די דינים פון אדר ראשון און אדר שני‪ ,‬ש ב ת‪ ,‬יום טו ב און יום‬
‫כפורים‪ ,‬מודר הנ א ת און מודר מאכל‪ ,‬נ ד רי ם און נ ד בו ת‪ ,‬ז ב כן‬
‫ש תי ר איו ת און זב בן שלש‪ ,‬מצורע מומגר און מצורע מוחלט‪ ,‬ט הור‬
‫מ תו ך ה סגר און ט הור מ תו ך החל ט‪ ,‬ספרים תפילין ומזוזות‪ ,‬כהן‬
‫משוח און מרוב ה בגדים‪ ,‬כ מ ה גדולה און ב מ ה ק טנ ה שלה און‬
‫ירדטלים ‪ ---------‬א ו ן וועמען וואלט איינפאלען צו זוכען א ט די דינים‬
‫אין מ ס ב ת א מגילה‪ ,‬ווייל א ט די אלע דינים קומען פארווייז אונ ט ער‬
‫דעם קעפל ״אין בין‪ ...‬אלא״‪ .‬ווי למשל‪ :‬דער אונ טער שייד צווישען‬
‫ער שטען און צווייטען אדר איז נ א ר דאם‪ ,‬וו אם דעם צווייטען אדר‬
‫לייענט מען די מגילה און מען איז מקיים די מצוה פון מ שלוח מנו ת‬
‫און מ תנו ת לאביונים‪ .‬דער אונ טער שייד צווי שען יום־טוב און ש כ ת‬
‫בא*טטייט נ א ר אין צוגרייטען שפייז צום עסען‪ ,‬יום־טוב איז ד א ס‬
‫ערלויבט‪ ,‬ש ב ת — פ ארבא טען‪ .‬דער אונ טער שייד צווי שען ש ב ת‬
‫און יום כפורים איז נ א ר דאם וואם דער אבזיכ טליכ ער חלול ש ב ת‬

‫‪79‬‬
 ‫הרב ו ר‪ ,‬יצחק ווערנע‬

‫ווערט ב ‪ 8‬שטראפט דורך דאם מענטשליכע געריכט‪ ,‬ווערענד חלול‬

‫יום הכפורים ווערט באשטראפט מיט כרת‪ .‬דער אונטערשייד פון‬
‫דעם‪ ,‬וואם אסר׳גז אויך זיך די הנאה פון זיין חבר צווישען רעם‪,‬‬
‫וואם אפר׳ט אויך זיך בלויז זיין שפייז באשטייט נאר אין דעם‪ ,‬ווייל‬
‫דעם מודר הנאה איז פארבאטען דער דריסת הרגל‪ ,‬דאם פום־כאטרע‪-‬‬
‫טען אין יענעט׳ם הויז און באנוצען זיינע כלים אפילו ני ט‬
‫פאר שפייז ■געברויך — דעט מודר מאכל זיינען די זאכען ני ט‬
‫פארבאטען‪ .‬דער אונטערשייד צווישען קרבן־נדר און קרבן־נדבה‬
‫איז נאר דאם‪ ,‬וואם פאר א קרבן נדר ווערט דער טנדר געהאלטען‬
‫פאראנטווארטליך — ער איז דאגעגען ניט פאראנטווארטליך פאר‬
‫א קרבן נדבה‪ ,‬און אזוי ווייטער ביז צום פוך פרק‪.‬‬
‫אטאל ברענגט די משנה צוזאטען הלכות וואס האבען איינע‬
‫צו די אנדערע קיין שום שייכות ניט טעהר וואם זיי באלאנגען צו‬
‫איין אויטאר‪ .‬אט אזוי געפינט איר אין טם׳ עדיות ‪ :‬פיער‪ ,‬איינע פון‬
‫די אנדערע פארשיידענע‪ ,‬דינים בלויז צוליב דעם וואם ר׳ חנינ<^‬
‫סגן הכהנים האט זיי איבערגעגעבען פון טראדיציע‪ .‬דריי דיני□‬
‫רואם ר׳ ישמעאל האט פארגעטראגען פאר די חכטים אין יבנה‪ .‬ד ף‪,‬׳‬
‫דינים האט מען געפרעגט ר׳ ישטעאל׳ן‪ ,‬אויך וועלכע ער האט גאר‬
‫ניט נעענטפערט‪ ,‬אבער ר׳ יהושע בן טתיא האט ענטשיידען וועל‪2‬‬
‫צווישען זיי איז ערלויבט און וועלכע עם זיינען פארבאטען‪ .‬עם ווער‪-‬‬
‫צוזאטענגעשטעלט דריי דינים‪ ,‬וועלכע ר׳ ישמעאל האט גע׳פסק׳ענט‬
‫צו וועלכען פסק ר׳ עקיבא האט ניט צוגעשטימט‪ .‬און אזוי ווייטער‬
‫די גמרא‪ ,‬קאמענטירענדיק די משנה‪ ,‬ברענגט צוזאטען פארשי^‬
‫דענע משניות בלויז ווייל זיי האבען דעם זעלבען שפראכליכען אויס‪-‬‬
‫דרוק‪ .‬עם איז גענוג די קלאסיפיצירונג פון‪ ,‬״שתים שהן ארבע״ ^‬
‫צוויי סארטען וואם צופאלען אין פיער‪ .‬צוזאטענצופירען דינים פון‬
‫שבועות‪ ,‬ידיעות הטומאה מראות נגעים א‪ .‬ז‪ .‬וו‪ .‬עם זיינען דא צוויי‬
‫סארטען שבועות וואם צופאלען אין פיער‪ ,‬דאם באוואוסט ווערן‬
‫וועגיען אונריינליכקייט זיינען צוויי םארטען וועלכע צופאלען אין‬
‫פיער‪ .‬צוויי םארטען פלעקען )נגעים( וואם צופאלען אין פיער‪,‬‬
‫צוויי סארטען ארויסגעטראגען אום שבת‪ ,‬וואם צופאלען אין פיער[‬
‫אזוי ווענדעט אן די גמרא דריי פארשיידענע הלכות‪ ,‬יוריספרודענץ‪,‬‬
‫ריטועלע‪ ,‬און אונריינליכקייט געזעצען‪ ,‬ווייל זיי האבן דעם גלייכען‬
‫נאמען ״אבות״‪ .‬הויפטםארטען‪ :‬אבות נזיקין — הויפטסארטען פון‬
‫באשעדיגונג‪ .‬אבות מלאכות — הויפטארבייטען‪ ,‬וועלכע זיינען‬
‫פארבאטען אום שבת‪ ,‬און אבות הטומאה הויפט־־אונריינליכקייטען‪.‬‬

‫‪80‬‬
 ‫זיין פ<(רגע‪:‬גער אין קאדעפיצירונג ‪.‬‬

‫» שטארקע באוועגונג צו סיסשעמאטיזירען די דינים אזן איינ־‬

‫‪ ,‬ארדנען זיי אין אזא פארם‪ ,‬אז עם זאל לייכגז זיין צו געפינען » דין‬
‫ווען נויטיג‪ .‬האט זיך אנגעפאנגען אין דער צייט פון די ;אונים‪.‬‬
‫דער ערשטער פון די גאונים‪ ,‬וואס ■האט צוזאמעננעשטעלט א‬
‫ווערק‪ ,‬זואם ענטהאלט כ מ ע ט אלע דינים פון תלמוד‪ ,‬איז געווען‬
‫ר׳ אחאי גאון אדער‪ ,‬ווי ער ווערט אויך נענאנט‪ ,‬ר׳ אחאי משבחא‬
‫‪) .‬געשטארבען אין יאר ‪ (762‬זיין ספר הייסט ״שאלתות דרב אחאי״‪,‬‬
‫דער רמב״ם אין זיין ״פירוש המשנה״ רופט דאם ״הלכות רב אחא‬
‫משבחא״ דער םם״ג רופט דאס ״הלכות פסוקות״‪ ,‬ר׳ מנחם ה‪:‬זאירי‬
‫דערציילט‪ ,‬אז ר׳ אחאי האט נעשדיבען זיינע שאלתות ספעציעל‬
‫פאר זיין זון‪ ,‬וואם האט ניט געוואלט זיר ״פארטיפען״ אין לערנען‪.‬‬
‫די באהויפטונג איז ניט גאנץ ריכפזיג ‪ :‬עם איז גענוג איין בליק אין‬
‫״שאלתות דר׳ אחאי״ צו איבערצייגען‪ .‬אז דאם איז ניט קיין ווערק‬
‫פארפאסט פאר א זון וואם ״וויל ניט לערנען״‪ .‬דער ״ספר השאלתות״‬
‫גרונטעוועט זיך אין די טיפענעם פון די סוגיות‪ ,‬וועלכע ער באהאג־‬
‫דעלט‪ .‬ער דערקלערט די הלכות און אונטערשטיצט זיי טיט ראיות‬
‫פון פארשיידענע קוועלען אין תלמוד‪ .‬ער ברענגט אויר אדויס נייע‬
‫דינים‪ .‬אין זיינע תשובות באציהט ער זיר דירעקט אויר פראגען‬
‫נואם זיינען אים געשטעלט געווארן‪ ,‬און לויט ווי פראפעסאר דר‪.‬‬
‫לוי גינצבורג איבערזעצט דאם ווארט ״שאלתות״ אלם ״פאדשוננען‬
‫און אונפזערזוכוננען״ איז דאם ניט א ספר פאר דעם וואם וויל ניט‬
‫לערנען‪ .‬אדרבה‪ ,‬אזא ספר פאדערט פליים און איבערגעבענחייט פון‬
‫שטודיום ביי די תלמידים‪ .‬דער ם׳ שאילתות ענטהאלט הונדעדט‬
‫און איין און זיבעציג שאלות און תשובות וועגען די דינים פון‬
‫דער תורה און אי* געארדענט לויט די סדרות‪ .‬ר׳ אחאי גאון איז‬
‫פאדרעכנט אלם דער ערשטער פוסק און איז געווען איינער פון די‬
‫גרעסטע חכמים אין דער ישיבה פון מתא מחסיא‪.‬‬
‫דער ראב״ד זאגט אפילו‪ ,‬אז דער ״ספר השאלתות״ ענטהאלט‬
‫עדקלערונגען צו אלע חרי״ג מצווח — אבער דער ״םפר שאלתות״‬
‫וואס מיר האבן אצינד עגטהאלט בלויז הונדערט פינף און פערציג‬
‫מצוות ‪ :‬אסט און זעכציג מצוות עשה ארן זיבען און זיבעציג מצוות‬
‫לא תעשה און דארונטער זיינען שוין פאדאן דריי און פערציג‬
‫מצוות דרבנן‪.‬‬
‫דער ספר שאלתות דערמאנט ניט א ווארט וועגען די מצוות‬
‫פון קרבנות אדער די דינים פון טומאת און טהרה‪ ,‬וואם האבן כזמן‬
‫הזה אויפגעהערט‪ .‬ער דערמאנט אבער יא דארט די דינים פון‬

‫‪81‬‬
 ‫הרב דר‪ .‬יצחק ווערנע‬

‫‪,‬נגעי־בתים‪ ,‬ווייל די חכמים זאגען אז די נגעים קומען אלם ש ט ר א ף‬

‫פאר לשון הרע — און דאם איז נוהג אין אלע צייטן‪ .‬הגם דער צו ו ע ק‬
‫פון דעם ספר השאלתות איז בלויז הלכה‪ ,‬געפינט מען דארט אזייך‬
‫פילע אגדות אין אנגעלעגענהייטען פון מאראל און זיטענלע הר ע ;‬
‫געווענליך פאנגט «ן ר׳ אחאי גאון זיינע שאלתות מיט » ג עווי ס ע‬
‫הלכה פון דער תורה שבכתב אדער תורה שבעל פה און באהאנדעליס‬
‫די דינים וועלכע פארצווייגען זיר פון רער הלכה‪ .‬אגב כריינגט עו■‬
‫שוין מאמרים פון אגדה‪ ,‬וואם האבען אירגענד וועלכע שייכות צו ד י‬
‫דינים ; דאן בריינגט ער א שאלה‪ ,‬וואם איז פארגעקומען אין צוז » ‪-‬‬
‫מענהאנג מיט דער הלכה‪ ,‬א שאלה‪ ,‬וואס מען קען פותר זיין אזרי‬
‫אדער אזוי‪ ,‬ער איילט זיך אבער ניט געבען קיין פתרון צו ר ע ד‬
‫שאלה און פאררעדט זיך אין נאנץ אנדערע ענינים‪ ,‬אין הלכה «דע‪.‬ד‬
‫אגרה‪ — ,‬ערשט נאך א לאגגע ררשה קערט ער זיף צוריק צו ד ע ד‬
‫שאלה און גיט דעם פתרון‪.‬‬
‫ר׳ יהודאי גאון‪ ,‬א צייט גענאסע פון דעם קראי עגן׳ אין » כ־‬
‫טעניארהונדערט האט אדויסגעגעבען זיין קאדיפיקאציע אזנ ט ע רן‬
‫נאמען ״הלכות פסוקות״ אדער ״הלכות גדולות״‪ .‬זיין ספר ב א ה «נ־‬
‫דעלט די הלכות לויט די ארדנונג פון די זעקם סדרים פון ת ל מו ד‬
‫בבלי‪) .‬אזוי זאגט דאם ״שער בלאט״‪ (.‬אלע גרעםטע פון די ר א שוני ב‬
‫ציטירען דעם ״הלכות גדולות״ אבער וועגען דעם‪ ,‬ווער עם איז ר ע ד‬
‫פארפאסער פון דעם ספר הערשט א מיינונגספארשיידענהייט; רש״י^‬
‫רמב״ם און די בעלי תוספות זאגען אז דער מחבר פון די ה ל כו ת‬
‫גדולות איז ר׳ יהודאי גאון‪ .‬דאגעגען באהויפטען ר׳ זרחיה הלוי^‬
‫דער רמב״ם און פיל פון די גרויסע פוסקים אז דער מחבר פון רע ם‬
‫ספר איז ר׳ שמעון קיירא‪ .‬מיר נעמען אן‪ ,‬אז אלע זיינען גערעכט ‪:‬‬
‫עם זיינען געווען צוויי ספרים ״הלכות גדולות״‪ ,‬אדער ״ הלכו ת‬
‫פסוקות״‪ ,‬וועלכע זיינען פארשמעלצט געווארען אין איין ספר‪ .‬איי‪-‬‬
‫נעם האט געשריבען ר׳ יהודאי גאון‪ ,‬דעם צווייטען האט געשריבען‬
‫שמעון קיירא און דער הלכות גדולות‪ ,‬וואם מיר באזיצען אצינד‪ ,‬איז‬
‫א קאמבינאציע פון די הלכות פון ר׳ שמעון קיירא און הלכות‬
‫פסוקות פון ר׳ יהודאי גאון‪ .‬צו דער קאדיפיקאציע ליטעראטור‬
‫?עהערט אויך דער ״םפר מועדים״ פון רבינו סעדיה גאון )געכארן‬
‫‪ ,892‬געשטארבען ‪ .(942‬הגם דעם ספר האט רבנו סעדיה געשריבען‬
‫ניט לשם קאדיפיקאציע זאנדערן כדי צו באקעמפען זיין בר פלוגתא‬
‫בן מאיר‪ ,‬וואם האט זיך פארגענומען אריינצובריינגען ענדערונגן אין‬
‫די ״קביעת המועדים״‪ ,‬מיט וועלכער האנדלונג ער האט דאמאלס‬

‫‪82‬‬
 ‫זיינ ע פארגענגער אין קיזדיסיצירונג‬

‫אויפגעשטורמפז די אידישע וועלט‪ .‬יעדענפאלם האבען מיר פיל מער‬

‫מאמרים און ספרים פון רכינו סעדיה‪ ,‬אין וועלכע ער צייגט ארוים‬
‫זיין פעהיגקייט אלם קאדיפייער — און דאס זענען; א( כתאב‬
‫אלמוארית כללים אין דינים פון שחיטה; ב( כללים אין תלמוד;‬
‫ג( « קאמענטאר צו די דרייצען מדות לויט וועלכע די תורה‬
‫ווערט קאמעגטירט; ד( שאלות ותשובות; ה( פסקים‪,‬און הלכות‬
‫רועגן טומאה א‪.‬־ן טהרה; ו( סדר התפלות טיט דינים פון ברכות‪,‬‬
‫קריאת שמע און תפילה; ז( ם׳ המועדים און ח( ם׳ הירושה‪.‬‬
‫דעם ״ספר הירושה״ האט רבנו סעדיה געשריבען אראביש מיט‬
‫העברעאישע בוכשטאבען‪ .‬ער ענטהאלט ענטשיידענע הלכות גע־‬
‫ארדערט לויט זייער אפשטאטונג‪ .‬ער זאגט ניט די הלכות אין נאמען‬
‫‪^.‬־זפון זייערע אויטארם‪ .‬ער דערסאנט אפילו ניט די משנה און גמרא‬
‫זאגאר ניט אפילו‪ .‬די פסוקים וואם רעדען וועגן ירושה‪.‬‬
‫' זיין ספר השטרות״ ווערט ציטירט כיי די גאונים אין זייערע‬
‫תשובות און אזוי אויך זיין ״הלכות נדה״‪ .‬ער האט אויך פארפאסט‬
‫א ״םדר תפלה״ וואס טראגט דעם נאטען ״סדור ר׳ סעדיה״‪ .‬דאם‬
‫איז אן אמת׳ער אוצר פון דינים און פסק־הלכה אין אננעלעגעגהיי־‬
‫טען פון תפלה און ימים טובים‪ .‬ער איז געווען דער ערשטער‪ ,‬וועלכער‬
‫האט גיט געשוינט דעם כבוד פון די אמוראים‪ ,‬ווען עם האנדעלט‬
‫זיך אום אן ערקלערונג פון א דבר משנה‪ .‬ר׳ סעדה גאון האט א חוץ‬
‫זיין דערמאנטע קאדיפיקאציע‪ ,‬איבערגעלאזען א גרויסע צאל שאלות‬
‫ותשובות‪.‬‬
‫רב האי גאון)געבארען ‪ ,939‬געשטארבען ‪ (1038‬האט זיך אויך‬
‫באשעפ׳טיגט מיט קאדיפיקאציע און האט אוי!ש דעס געביט געשרי־‬
‫כען די פאלגענדע ווערק ‪ :‬א( אומגעפער א טויזענט תשובות אוי‪^1‬‬
‫שאלות וואם מ׳האט אים צוגעשיקט‪ .‬כ( ״כתאב אלאימאף‪ ,‬וועגעז‬
‫די דינים פון שבועות‪ .‬דאס ווערק געשריבען אין אראכיש איז אי־‬
‫בערגעזעצט געווארען אין העברעאיש‪ :‬״משפטי שבועות״ און‬
‫״שערי שבועות״‪ .‬ג( ״כתאב אלשרא ואלבוע״ געשריבען אין ארא־‬
‫ביש וועגען ציווילע רעכט‪ ,‬איבערזעצט אין העברעאיש פון ר׳ יצחק‬
‫בר׳ ראובן אלבצלוני ״םפר מקח וממכר״‪ .‬ד( ‪^,‬כתאב אל רהן״‪ ,‬דינים‬
‫פון משכנות איבערזעצט אין העברעאיש ״םפר המשכון״‪ .‬צו דער‬
‫צייט פון די גאונים קען מען אויר צורעכענען די זיבען מסכתות‬
‫קטנות‪ ,‬וועלכע איינער אדער עטליכע פון די גאונים האבען בייגע־‬
‫שטייערט צו דער הלכה קאדיפיקאציע‪.‬‬
‫רבינו חננאל בן חושיאל )געכארן ‪ 965‬געשטארבן ‪ (1055‬דער‬

‫‪83‬‬
 ‫«דג יד• •*‪ pn‬וחנרג>‬

‫רבי פון דעם רי״ף‪ ,‬רבינו גרשם מאור הגולה און ד נתן דער מחכר‬
‫פון ערוך )היד״א( » בארימטער פוסק וועלכער ווערט ציטירבז‬
‫פילמאל אץ תוספות‪ ,‬אין מרדכי‪ ,‬אין רמב״ן‪ ,‬אין ״שבלי הלקט׳׳‬
‫און אין פיל אנדערע ספרי הלכה‪ .‬רבינו חננאל האט מיטגעמאכט‬
‫א שווערע צייט וואס איז אנגעקומען פאר דער תורה און איריי‬
‫לומדים‪ .‬אין זיין צייט איז דער מצב התורה שטארק געיפאלען‪i y .‬‬
‫האבען זיך דאן געשלאסען די צוויי גרויסע ישיבות פון בבל‪ ,‬סור<ן‬
‫און פומבדיתא‪ .‬זייענדיק באזארגט צו רעטען די תורה פון אונטער‪-‬‬
‫גאנג‪ ,‬עם זאל חם ושלום ניט פארגעיסען ווערען‪ ,‬האט ער פאדפאסט‬
‫דעם ״ספר המקצעות״ וואם ענטהאלט די דינים פון איסור והתר און‬
‫געלט אנגעלעגענהייטען‪.‬‬
‫' חפץ בן יצליח‪ ,‬וואם האט געווירקט אין דער צווייטער העלפט‬
‫פון צענטען יארהונדערט האט פארפאסט אין אראביש א ווערק‬
‫״כתאב אלשראיע״‪ ,‬א מין ״םפר המצוות״‪ .‬חפץ איז געווען » רא ש‬
‫ישיבה אין דער צייט פון די לעצטע גאונים‪ ,‬וועלכע האבן אי ס‬
‫געגעבן דעם טיטל ״אלוך״ און ״ראש כלח״‪ .‬דער רמב״ם דערטאנט‬
‫אים אין זיין פאר הדור סימן ק״ם און באטיטעלט אים מיט׳ז עהרן‬
‫נאטען ״כותב הדינין״ — דינים שרייבער‪ .‬זיין ספר איז פארלאדען‬
‫געגאנגען און אלץ וואם מיר ווייסען ווענן אים זיינען די ציטאשען‬
‫וואם דער רבנו בחיי בריינגט אין זיין ״חובת הלבבות״‪ .‬דער רטכ׳׳^‪p‬‬
‫ציטירענדיק די ווערטער פון חפץ בן יצליח אין זיין ספר המצוורו‬
‫שרש י״ד רופט ער אים קורץ ‪ :‬״דער מהבר פון ספר המצוות״‪.‬‬
‫שמואל בן יוסך ו׳ נגדילא‪ ,‬באקאנט טיט זיין נאמען ר׳ שטוא!‪5‬‬
‫הנגיד וואם האט געלעבט אין דער זעלבער צייט האט אויך כייגע־־‬
‫טראגען צו דער הלכרדקאדיפיקאציע ליטעראטור זיין ווערק ״הלכתא‬
‫גברוואתא״ אדער ״הלכתא גברתא״ )הלכות גדולות(‪ .‬ער ווערט צי‪-‬‬
‫ט^רט ביים רמב״ם אין זיינע חידושים צו גיטין מ״ה׳ אין כלכד‬
‫סימן כ״ד אין ר׳ בצלאל אשכנזי׳ם שטה מקובצת צו כתובות ל׳׳ן‪1‬‬
‫און אין מאירי צו פרקי אבות‪ .‬אז ר׳ שמואל הנגיד האט געהאט ‪y‬‬
‫חוש פאר ארדנונג און סיסטעמאטישע קאדיפיקאציע באווייזט זי‪.,‬‬
‫״מבוא התלמוד״ אין וועלכען ער גיט כללים פאר דער משעה‬
‫ברייתא און גמרא‪ ,‬זייער ענטשטייהונג א‪.‬ץ ענטוויקלונג‪ .‬פון זיין ספר‬
‫״הלכתא גברתא״ זיינען ביי אוגז פארבליבען בלויז איינצעלנע פרא‪- 3‬‬
‫מענטען‪ .‬וועגען דעם אינהאלט פון דעם ספר ערפארען מיר פון ד עף‬
‫איבערשריפט ‪ :‬״קבץ הלכות ברורות בכל דיני ישראל הגוהגים כז^שן‬
‫הזה‪ ,‬בין בדיני איסור והתר בין בדיני ממונות״ )א זאמלונג פון‬

‫‪----- 84 -----‬‬

‫‪%‬‬
 ‫זיינ ע ן«(יגענגער אין קן(די*יגירונג‬

‫‪ 3‬סקים אץ אלע אידיעע דינים‪ .‬רימועלע און ציווילע( געארדענט‬

‫הא ם ער זיי לוט די ארתתג פון די מסכתווצ ער האט אויך‬
‫ארייננעגיטען אין זיין ספר נייע פסקים‪ ,‬וואם ער האט ענטנוטען‬
‫פ״ץ די ג^יניס׳עע רעספאנזא און זיינע איינענע‪ ,‬וואם ער האט‬
‫זעלכסט מחדש געווען‪ .‬פילע גתיסע פוסקים פון די ראיטונים‪ ,‬האבן‬
‫זיך באנוצט מים זיין ״קבין הלנות״ אין זייערע ספרי הלכה‪.‬‬
‫ר׳ עמואל בר הפני‪ ,‬געלעבט אין ערדטען העלפט פון עלפטען‬
‫יארהדנדערט‪ ,‬ד^יר לעצטער פון די גאונים אין סורא האט געשריבען‬
‫טעהר פדן אלע גאונים‪ ,‬וועלכע זיינען געווען פ א ר אים‪ ,‬אין קאדי־‬
‫פיקאציע‪ .‬די מערסטע פון זיי זיינען פארלארען געגאנגען‪ ,‬איעיגע‬
‫פץ זיי ווערן דערסאנט כיי די קדמונים אדער בעפינען זיך אין כתבי‬
‫יד‪ .‬פראגטענטען פון זיינע ספרים געפינען זיך אין פארשיידענע‬
‫גניזור^ טען זאנם‪ ,‬ודייל זיינע ווערק זיינען געשריבען אין‬
‫אראביש און האכען נים זוכה נעווען איבערזעצט צו ווע־‬
‫רען אין העברעאיש — דאס האט געכראכט דאצו וואם זיי‬
‫זענען פארלארען גענאנגען‪ .‬פון זיין גרויסע קאדיפיקאציע אץ ארא־‬
‫כיש וואס איז פארלארען געגאננען זיינען ביי אונז פאבליבען בלויז ‪.‬‬
‫די דינים פון ברכות אונטערן נאטען ״שערי ברכות״‪ .‬דער ״שער״‬
‫ענטהאלט דינים פון ברכות מעהר ווי די הלכות ברכות אין יד‬
‫החזקה און שלחן ערוך פון ר׳ יוסןז קארו צוזאטען — פון‬
‫דעם קענען מיר זיך פארשטעלען‪ ,‬ווי גרויס זיין ספר אינגאנצען איז‬
‫געדוען‪ .‬דער רב הטאירי זאגט וועגן ר׳ שמואל בר הפני‪ ,‬אז ער האט‬
‫פיל ספרים געשריבען‪ .‬אבער אין דין קען ם;ץ זיך אויך אים ניט‬
‫פארלאזען‪.‬‬
‫רכינו נרשם מאור הגולה‪ ,‬וועלכער האט געלעבט אין דעם ערש־‬
‫מען העלפט פון עלפטען יארהונדערט «־ן איז געווען א תלמיד פון‬
‫דב האי גאון‪ ,‬האם געשריכען וועגן די דינים פון מרפות אין זיין‬
‫מפר ״הלכות טריפות״‪ ,‬די ספרים ״רוקח״ סימן שפ״ג און ״ם'‬
‫התרומה״ ציטירען דעם ספר ״הלכות טריפות לרבינו גרשם״ ער‬
‫האט אויר געשריבען פסקים און תשובון^ רש״י דערמאנט זיי אין‬
‫זיין פירוש צו מס׳ ביצה דך כ״ד‪ .‬און פילע פון זיינע פסקים זיינען‬
‫כאנוצם געווארען אין ״סםר הדינים״‪ ,‬וואם זיין תלמיד ר׳ יהודה‬
‫הכהן האט פארפאסט‪ .‬אויך אין שאלות יתשובות מהר״ם און ״אור‬
‫זרוע״‪.‬‬
‫רכינו גרשם מאור הגולה איז געווען דער גרעסטער פון די‬
‫תקנות מאכער אין ערשטען דור פדן די רבנים‪ .‬ער האט באקומען‬

‫‪-------- 85 ------‬‬

‫&‬
 ‫הרב דר‪ .‬יצחק ווערנע‬

‫דעם טיטעל ״טאור הגולה״ ווייל ער האט באלויכטען די אויגען פ ו ן‬

‫די חכמים ניט נאר פון זיין לאנד‪ ,‬וואו ער האט פארשפרייט תו ר ה‬
‫זאנדערן אין אלע לענדער פון גלות אויף דור דורות‪ ,‬ער האט פ א ר‪-‬‬
‫פאסט פסקים צו פארשיידענע הלכות‪.‬‬
‫איינער פון זיינע תלמידים ר׳ יהודה הכהן האט פארפאסט ‪jg‬‬
‫■‬ ‫קאדיפיקאציע מיט׳ן נאמען ״ספר הדינים״‪.‬‬
‫רביגו שלמה יצחקי — רש״י — )‪ (1040-1105‬האט אויר ביי‪-‬‬
‫געטראגען אייניגע ווערק צו דער קאדיפיקאציע ליטעראטור‪ .‬זיין‬
‫״ספר האורה״ א ספר פון פסקים‪ ,‬וועלכער איז געווען אכט הונדערפן‬
‫יאר אין מאנוסקריפט און ערשט אין ‪ 1905‬האט אים שלמה כ אכ ע ר‬
‫ארויסגעגעבען און האט געשריבען א נרויסע איינלייטונג צו ד ע ס‬
‫ספר‪ .‬זיין ״םפר הפרדס״ וועלכער ענטהאלט פסקים וועגען פארשיי‪-‬‬
‫דענע דינים און תשובות‪ ,‬געדרוקט אין ‪ .1807‬זיין סדור באקאנט‬
‫״סחרו של רש״י״ ענטהאלט פסקים אין ״דינים און הלכות״ פאר‬
‫גאנץ יאר‪ .‬געדרוקט אין ‪ .1911‬זיין ם׳ ״איסור והתר״ געפינט זיך‬
‫נאך אין כתב יד ענטהאלט דנים פון נידה‪ ,‬גיטין‪ ,‬חליצה‪.‬‬
‫יצחק בן יעקב הכהן אלפאסי‪ ,‬אדער דער רי״ף‪ ,‬א תלמיד‬
‫מובהק פון רבינו חננאל )געבארען ‪ ,1013‬געשטארבען ‪ (1103‬האפן‬
‫זיך באריטט געמאכט טיט זיין ״םפר ההלכות״ וועלכען ער הא ט‬
‫פארפאסט מיט דער אבזיכט פעסטצושטעלען די ״הלכה למעשה״‬
‫פון די פאדוויקעלטע סוניות אין תלמוד‪ .‬ער באנוגענט זיך ניט מיט‬
‫קורצע מסקנות און בלויז ״פםק הלכה״‪ .‬ער ניט די הלכות אלם דע‪,‬ם‬
‫תמצית פון די סוגיות פון דער גמרא‪ ,‬באנוצענדיג דעם לשון פון דעם‬
‫אריגינאל‪ ,‬משנה אדער גמרא‪ .‬זיין ספר האט באקומען די רעפוטא‪-‬‬
‫ציע פון א ״קיצור התלמוד״ אדער ווי די אחרונים האבען דאם ‪g‬‬
‫נאמען געגעבן ״תלמוד קטן״‪ .‬און אזוי ווי ר׳ אלפס האט גע‪-‬‬
‫האט אין זינען ארויסצובאקומען א דין הלכה למעשה‪ ,‬דאדום האט‬
‫ער אדודכגעלאזען אלע ענינים וואם ווערען ניט פראקטיצירט אין‬
‫‪.‬‬ ‫אונזער צייט‪.‬‬
‫ר׳ יצחק אלפאסי אדער אלקאליי איז געיווען איינער פון די גרעס־‬
‫טע בעלי הוראה פון די ראשונים‪ .‬ער איז געווען א תלמיד פון רבינו‬
‫נסים און רבינו חננאל‪ ,‬זיינע תלמידים זיינען געווען רבינו יהוסף‬
‫בר מאיר הלוי ך מיגאל און רבינו אפרים‪.‬‬
‫דער ראב״ד זאגט אין זיין ספר הקבלה וועגען ר׳ יצחק אלפסי‪,‬‬
‫אז פון רב האי׳ם צייטען איז נאר אזא גדול בחכמה ניט געווען‪.‬‬
‫אין ספר ״תמים דעים״‪ ,‬אין זיינע קריטישע באמערקונגען געגען‬

‫‪86‬‬
 ‫זיינ ע פארגענגער אין ק אדיפיצירונג‬

‫ר׳ זרחיה הלוי זאגט ער ‪ :‬״דער קיצור איז אז דעם אלפס׳ נאנעל איז‬
‫כעסער פון דעם גאנצען לייב און לעבען )מכריסן( פון אנדערע‪ .‬און‬
‫זוער עם טאדעלט זיינע ווערטער איז זעלגסט געטאדעלט״‪.‬‬
‫רבינו יצחק בעל התוספות זאגט אויפ׳ן אלפס אז קיין מענש‬
‫קען זיף ניט אונטערנעסען אז« ווערק צו פארפאסען‪ ,‬סיידען די‬
‫שכינה רוהט אויןן אים‪.‬‬
‫דער רמב״ם רעדט וועגען דעם אלפס טיט הדרת הכבוד‪.‬‬
‫אין זיין שדייבען צו ר׳ פנחס בן טשולם זאגנז עד‪ ,‬אז די מערסטע‬
‫פון זיינע תלמידים האבן פון אים געפאדערט ער זאל טיט זיי‬
‫לערנען א ל ע הלכות פון ר׳ יצחק אלפס‪ .‬און — זאגט דער‬
‫רמב״ם — איך האב טיט זיי די אלע הלכות פון ר׳ אלפאסי נע־‬
‫לערנט פיל מאל‪ .‬אין זיין הקדמה צום פירוש המשעה זאגט דער‬
‫רמב״ם‪ :‬די הלכות וואם הרב הנדול ר׳ *צחק ז״ל האט צוזאמענ־‬
‫געשטעלט ענטהאלטען אלע פסקים און דינים וואם ווערן נעברויכט‬
‫היינטינע צייטען‪ .‬צו זיין תלמיד ר׳ יוסף עקנין שרייכט דער‬
‫רמב״ם‪ ,‬ער זאל שטודירען דעם ״ספר ההלכות״‪ .‬דער רא״ש און די‬
‫פוסקים האבן זיך פיל באנוצט מיט׳ן רי״ך‪ ,‬און ר׳ יוסך קרא האט‬
‫אימער נע׳פסק׳נט לויט ד;ים רי״ף‪ ,‬רטב״ם און רא״ש‪ ,‬אין פאל פון‬
‫מיינונגספארשיידענהייט איז ער מכריע צו צוויי פון די דריי‪■ .‬‬
‫צו דערזעלכער צייט מיט׳ן אלפס האט נעלעבט ר׳ יצחק בן‬
‫יהודה אבן ניאת‪ .‬הגם ער איז שטארק ארויסנעטראטען נעגען דעם‬
‫אלפס פאר זיין ״םפר הלכות״‪ ,‬ווייל ער האט מורא נעהאט‪ ,‬אז דאם‬
‫זועם פארפרעטדען די תלמידים פון תלמוד גופא‪ ,‬האט ער אליין‬
‫אויך מחבר געווען א ״םפר הלכות״‪ ,‬ספעציעלע דינים וועגען ימים־‬
‫טובים און תעניות‪ .‬ערשט אין ‪ 1862‬איז געדרוקט געווארען אין‬
‫פירט זיין ״שערי שמחה״ און אין ‪ 1864‬איז געדרוקט געוואדען זיין‬
‫״הלכות פסהים״ אין ברלין‪ .‬אויך ר׳ יצחק כן ראובן אלברנלוני האט‬
‫גאכגעטאן ר׳ האי גאון און צוזאמענגעשטעלט אלע דינים פון שבועה‬
‫אין זיין ספר שערי שבועות און זיין תלמיד ר׳ יהודה כן ברזילי‬
‫אלברגלוני אדער אלברצלוני‪ ,‬צווישען מעמעם תלמידים עם איז‬
‫אויך געווען ראב״ד דער צווייטער — איז געווען דער איינציגער‬
‫פאר און נאך דעם רמכ״ם וואם האט געמאכט אזא פארזוך ניט‬
‫נאר צו קאדיפיצירען די תלמודיש־גאונישע ציווילע געזעצען נאד‬
‫אויך איינשליסען אין זיין ווערק פיל דינים‪ ,‬וואם זיינען צושפרייט‬
‫אין אלע ספרים פון דער הלכה ליטעראטור אלם אילוסטראציעס‬
‫פץ די הלכה פרינציפען אדער דינים‪ ,‬וואס קענען ארויסנענומען‬

‫‪87‬‬
 ‫מיג יד‪frtjrn ; n • .‬‬

‫ווערן פון די אילופטראציעם‪ .‬געלעבט הא‪.‬ט ער אין ערשטען ה ע ל פ ט‬

‫פון צוועלפטען יארהונדערט‪ .‬זיין קאדעקם איז אבער געווען צופי׳ל‬
‫אומפאסענד און צו קאמפליצירט אז מ׳זאל זיף קענען באנוצען מי ט‬
‫אים פראקטיש; דאדום איז זיין ווערק נאר טיילווייז פארכליכען‬
‫און איז ערשט ניט לאנג פארעפענטליכט געווארען‪.‬‬
‫אט די אלע אויבען אוסגערעכענטע קאדיפייער ביז דעם רמכ״ ש‬
‫האבען אנגענוטען איינע פון די פאלגענדע פיג^ מעטאדען‪.‬‬
‫א( מסדר זיין די דינים אין צוזאמענהאנג טיט די וואכען ס ד רו ת‬
‫און איבערגעבען דעם תמצית פון דער תלמודישער ערקלערונג וו ע‪-‬‬
‫גען די דינים פון די סדרות‪ ,‬אזוי ווי ר׳ אחא משבחא האט ג ע ט אן‬
‫‪.‬‬ ‫אין זיינע שאלתות‪.‬‬
‫ב( מסדר צו זיין די דינים לויט די מסכתות און איבערגעבען‬
‫דעם תמצית פון דער שקלא־וטריא וועגען די דינים‪ ,‬וואס ווערן כ »־‬
‫האנדעלט אין די מסכתות‪ .‬אזוי ווי דער ערשטער ״בעל הלכו ת‬
‫גדולות״ ר׳ יהודאי נאון האט עם נעטאן‪.‬‬
‫נ( די פסקי הלכה לויט די מסכתות ניט דערמאנענדיק ‪g‬‬
‫ווארט וועגען די שקלא־וטריא איבער די דינים אין דער נמרא ___‬
‫אזוי ווי דער צייטער בעל ״הלכות נחלות״ ר׳ שמעון קיירא האט ע ס‬
‫געטאן‪.‬‬
‫ד( די ארדנונג פון די דינים לויט זייער גרופירוננ‪ ,‬ניט אנגע‪-‬‬
‫בענדיק די קוועלען פון וואנען די דינים זיינען גענומען געווארען‪,‬‬
‫‪.‬‬ ‫ווי עם האט געטאן רבינו סעדיה גאון‪.‬‬
‫ה( די זעלבע ארדנונג אבער אנגעבענדיג די מקורים ווי עס‬
‫האט געטאן ר׳ האי גאון‪.‬‬
‫קיינער אבער פאר׳ן רמב״ם האט ד ט פאדפאסט א קאדיפי־‬
‫קאציע וואם זאל ענטהאלטען א ל ע דינים פון דער תורה‪.‬‬
‫פילע פון די גאונים האבן זיך שטארק מתרעם געווען אויף די‬
‫קאדיפייער‪ ,‬באזונדערם צו די וועלכע האבען א דורכנעלאזען צו‬
‫דערמאנען די קוועלען פון וואנען זיי האבען די דינים גענומען‪ .‬די‬
‫גאונים האבען באצייכענט אזעלכע קאדיפיקאציעם מיט׳ן נאטען‬
‫״הלכות קטועות״ — הלכות וועלכע עם פעלט דער באזים‪.‬‬
‫מ׳האט געפרעגט ר׳ פלטוי‪ :‬וואם איז בעסער — צו לערנען‬
‫דעם תלמוד אדער די אפנעשניטענע הלכות? און געפרעגט האכען‬
‫זיי דאם‪ ,‬ווייל דאס רוב פון פאלק האבען זיך אפגעגעבען מיט׳ן לער־‬
‫נען פון הלכות קטועות‪ .‬צו וואם דארפען מיר‪ ,‬זאגען זיי‪ ,‬די קושיות‬
‫פון תלמוד? דארויף האט ער געענטפערט; די וואם לערנען פון די‬

‫‪88‬‬
 ‫זייג ע סאתענגער ‪ k‬׳‪}? 1‬זדיפיגירונג‬

‫הלכות קטועות טוען ניט ריכטיג‪ ,‬און עם איז פאדבאטען אזוי צו‬
‫טאן‪ ,‬ווייל דאס פאראורזאכט ט׳זאל ניט לערנען קיין גמרא‪ .‬נ»ר‬
‫פאר די‪ ,‬וואם האבען נעלערענט דעם תלמוד‪ ,‬פאר זיי זיינען די‬
‫הלכות קטועות א ספר‪ ,‬וואם העלפט זיי צו נעדענקען די דינים‪.‬‬
‫)חמדה ננוזה חלק ל׳ ק״י(‪.‬‬
‫ר׳ צמח נאון ווארנט‪ ,‬מ׳זאל זיך ניט לאזען פארפירען פון אט‬
‫די הלכות קטועות )דארט קכ״ח(‪.‬‬
‫א נעגנערשאפט צו הלכות פסוקות נעפינען מיר שוין אין‬
‫מסכתא סוטה ד‪ r1‬כ״כ‪ .‬דארט זאגט די נמרא ‪ :‬די תנאים זיינען די‬
‫וועלט פארדארבער‪ .‬וואס הייפט די וועלט פארדארבער?! דארויף‬
‫זאנט רכינא ; זיי פסק׳נען דעם דין פון זייער משנה‪ .‬אין אלע צייטען‬
‫האבן זיך כאוויזען אין דער הלכה ליטעראטור‪ ,‬אט די צוויי ענט־‬
‫נעגענגעזעצטע שטרעמוננען ‪ :‬פון איין זייט האבן די נרויסע חכמים‬
‫געזארנט פאר׳ן כלל ישראל און האבען פאר אים פארפאסט ספרים‪,‬‬
‫כדי צו פארלייכטערן דאם אויסגעפינען דעם נעהעריגען דין ; פון‬
‫דער אנדער זייט האבען זיך נעפונען נרויסע חכמים וואם האבען‬
‫געזארנט דאפיר אז דאם שטודיום פון דער תורה זאל ניט געמינערט‬
‫ווערן‪.‬‬
‫יעדענפאלם זיינען שטענדיג געווען גדולי תורה‪ ,‬וועלכע האבען‬
‫געווידמעט פיל צייט און ענערגיע בייצוטראגען זייערע שאפונגען‬
‫צו דער קאדיפיקאצע ליטעראטור‪ .‬אבער‪ ,‬הצד השוה שבהם‪ ,‬זיי‬
‫זיינען אלע שטארק פארדונקעלט געווארן און זיך פארהוילען אין‬
‫הינטערגרונד צוליב די ריזיגע קאדיפיקאציע וואם דער רמכ״ם האט‬
‫געשאפען דורך זיין משנה תורה‪.‬‬

‫‪89‬‬
 ‫זיין ״פירוש המשנה״ און די ״ערךים׳׳‬
‫דער רמב״ם איז צוגעטראטען צו זיין גרויסער ריזעז ווערק‬
‫״משנה תורה״ אדער ״י״ד החזקה״ נאך « לאנגע צייט פון פאר‪-‬‬
‫כארייטונג און א צאל פון וויכטיגע ספרים‪ ,‬מיט וועלכע ער ה א ט‬
‫אויסגעטראטען רעם וועג און צוגעגרייט זיך זעלבסט ווי אויר די‬
‫תלמידים צו דער קאדיפיקאציע ארבייט‪.‬‬
‫נאף אין זיין פריסטער יוגענד האט ער געהאט די אמביציע צד‬ ‫‪.‬‬
‫צייגען דער גאנצער וועלט די ליכט פון דער תורה‪ ,‬די תורה פון‬
‫דער גאנצער אידישקייט פון תנ״ך און פון תלמוד‪ ,‬די פראקטישע‬
‫און טעארעטישע‪ ,‬און זאלען אלע דענקער פון אידען און גוים איינ־‬
‫זעהן אז אונזער תורה איז א תורה פון לעבען‪ ,‬פון חסד‪ ,‬צדקת און‬
‫משפפז‪ .‬אט טאקי צוליב דעם צוועק האט זיך דער רמב״ם באוואפנט‬
‫מיט אלע ידיעות און חכמות‪ ,‬וואם קען אים פארהעלפעז אין די‬
‫געטליכע פארשונג‪ .‬לכתחילה האט ער זיך גענומען פארפאסען א‬
‫פירוש אוי^ דער גמרא בבלי און ירושלמי פון מועד‪ ,‬נשים‪ ,‬נזיקין און‬
‫מם׳ חולין‪ .‬ער איז אבער באלד נעקומען צו דער איבערצייגונג‪ ,‬אז‬
‫דער ים התלמוד איז צו טי!ש און די וועגען אין איר זיינען צו ווייפז‬
‫און ברייט אויסאנאנדער נעשיידען‪ .‬כדי מ׳זאל קענען לערנען און‬
‫פארשטעהן די משנה אן די פלפולים‪ ,‬אן שקלא וטריא׳ם פון דער‬
‫גמרא‪ ,‬און טאקי גלייך אויפ׳ן ארט קענען ארויםנעמען די‬
‫״הלכה ברורה״ דעם קלארען דין און דערמיט פארלייכטערן‬
‫דאם שטודיום פון תלמוד — און די משנה זאל דינען אלם‬
‫אמת׳ער קיצור התלמוד'— האט ער אץ פארלויןן פון צען יאף‬
‫פארפאסט זיין וואונדערבארעם ווערק דעם ״פירוש המשנה״ וועל‪-‬‬
‫כען ער האט געגעבען דעם זייער פאסענדען נאמען היסראג״ה‪ ,‬וואס‬
‫דאם מיינט ״ליכט״‪ .‬ער האט דאם געשריבען אין אראביש‪ ,‬וועלכע‬
‫איז דאמאלם געווען די אומנאננס־שפראך אין יענע מקומות‪ ,‬דעס‬
‫רמב״ם׳ם ״פירוש המשנה״ איז דער ערשטער פארזוך צו לערנען דעם‬
‫הלמוד מיט א וויםענשאפטליכע מעטאדע‪ ,‬וועלכע באצוועקט צו‬
‫מאכען דאם שטודיום פון תלמוד צוגעגנליר מיט א גראדען‬

‫‪90‬‬
 ‫און די ״עקרים‬ ‫זיין ״‪ 8‬ירו ש המשנח‬

‫פארשטאנד אן שום זייטיגע פלפולים‪ .‬באזונדערם מערקט זיך‬

‫דער טענדענץ אין זיין הקדמה צום סדר זרעים‪ .‬די הקדמה איז‬
‫אייגענטליך אן איינליימונג צו גאנץ משניות צו באקענען אונז מיט‬
‫די גרונדפרינציפען פון דער תורה שבעל פה‪ ,‬די ארדנונג פון טרא־‬
‫דיציע און אויר וואם זי שטיצט זיך‪ .‬באזונדערם צייכענט זיר אזים‬
‫דער רמב״ם ווען עם האנדעלט זיף אין דער משנה וועגען א ווי־‬
‫סענשאפטליכען אדער שכל׳דיגען ענין‪ ,‬וואי דער ענין באדארר הא־‬
‫בען פאר זיין ערקלערונג מאטעמאטיק‪ ,‬אםטראנאמיע‪ ,‬נאטור־גע־‬
‫שיכטע‪ ,‬פיזיאלאגיע‪ ,‬עטיק און פילאזאפיע‪ ,‬דא פילט זיך דער רמב״ם‬
‫ווי ביי זיר אין דער היום‪ ,‬דא כאפט ער זיר אן דער געלעגענהייט צו‬
‫באווייזען‪ ,‬אז די טרעגער פון טראדיציאנעלען אידענטום זיינען אויר‬
‫געווען די טרעגער פון אלע וויסענשאפטען און אז די חכמה איז‬
‫די גרונדלאגע פון דער תורה שבכתב און תורה שבעל פה‪ .‬די‬
‫משניות‪ ,‬וועלכע ענטהאלטען דברי אגדה‪ ,‬וואם זיינען אינגאנצען‬
‫פארנאכלעסיגט געווארען פון אלע פריהערדיגע מפרשי המשנה‪,‬‬
‫וועלכע האבן זיר צומאל אויר זיי ניט אומגעקוקט האכיען געפונען‬
‫זייער ערלייזער און פארעהרער אין דעם רמב״ם‪ .‬אזעלכע משניות‬
‫האבען אים נענעבן די נלענצענדע נעלעגענהייט פארצופירען פאר‬
‫אונז די פראכטפולע ערהאבענע געדאנקען ווענן די מענשענזעלע‬
‫און אירע קרעפטען‪ ,‬אירע שלעכטע און נוטע מדות‪ ,‬וועגען די‬
‫זעעלענקראנקהייט און ווי אזוי זיי צו היילען‪ .‬אזעלכע משניות האבן‬
‫דעם רמב״ם נעגעבען די נעלעגענהייט ארויסצוזאגען זיינע געדאנקען‬
‫וועגען ״השארות הנפש״‪ ,‬און דאם אייביגע לעבען אין דער גיים־‬
‫מער וועלט‪ ,‬וועגען דעם נלויבען אין ״תהית המתים״ און משיח׳ם‬
‫צייטען‪ .‬און פונקט ווי דער רמב״ם האט פעסט נעגלויבט אין ארים־‬
‫טאטעלם מעטאדע‪ ,‬ווי זי איז אויסגעטייטשט געווארען פון אבן־סינא‬
‫אין די אראבישע שולען‪ ,‬אזוי שטארק האט דער רמב״ם געגלויבט‬
‫מיט א פעסטע לאגישע איבערצייגונג אין ״תורה מן השטים״‪ .‬דער‬
‫רמב״ם איז נעווען איבערציינט אז צוויי אמת׳ע דעות ווידערשפרע־‬
‫כען זיר קיין מאל ניט‪ ,‬אדרבה‪ ,‬זיי ערנענצען איינע די אנדערע‪.‬‬
‫אזוי א נאר האט ער זיר אונטערנענומען צו שאפען די אמת׳ע‬
‫פשרה און ברייננען שלום און הארמאניע צווישען די פסוקים אין‬
‫חנ״ר‪ ,‬די מאמרים אין תלמוד און די מעטאדע פון אריסטאטעלישע‬
‫פילאזאפיע‪.‬‬
‫דער רמב״ם האט אויר אייננעזען‪ ,‬אז כדי צוצוטרעטען צו דער‬

‫‪91‬‬
 ‫הרב דר‪ .‬יצחק ווערנע‬

‫גרויסער קאדיפיקאציע ארכייט מוז ער קודם כל פעסטשטעלען‬

‫‪,‬‬ ‫■‬ ‫די עקרים‪ ,‬די הויפט פרינציפען פון אידישען גלויבעז‪,‬‬
‫אמת‪ ,‬אז אויך אין די עקרים ארבייט איז דער רמב״ם ני ט‬
‫געווען דער ערשטער‪ .‬שפורען פון זוכען און פארשען נאר דעם‬
‫גרונדפרינציפ פון אידישקייט קען מען געפתען נאך ביי די ער שטע‬
‫תנאים‪ .‬אט הערען מיר אין מם׳ שבת לא; ווי הלל הזקן זאגט דעס‬
‫גר וואם וויל לערנען דעם הויפט־פרינציפ פון אידישקייט דעם עקר;‬
‫״דעלך פני לחברך לא תעביד״ — טו ניט דעם חבר וואם דיר אי*ז‬
‫ניט ליב״‪ .‬און רבי עקיבא האט געמאכט דעם פסוק ״ואהבת לרעך״__‬
‫ליב דיין נעבענמענשען אלם ״כלל גדול כתורה״‪ ,‬אלם הויפט פרינ­‬
‫ציפ פון דער תורה‪ ,‬אזוי אויך האט בן עזאי באטראכט דעם ״ספר‬
‫תולדות אדם״ אלם ״כלל גדול בתורה״‪ .‬ר׳ שמלאי פירט צוריק די‬
‫עקרים לעהרע צו די נביאים‪ .‬לויט זיין סטייטמענט אין מם׳ מ כ ו ת‬
‫כ״ד; האט דוד המלך אין זיין תהלים קאפיטל ט״ו צוזאמענגעשטעלט‬
‫עלך הויפטפרינציפען פון רעליגיע;‬
‫ארומגיין מיט אויפריכטיגקייט; ‪ (2‬טאן גערעכטיגקייטן‬ ‫‪(1‬‬
‫‪ (3‬רעדן אמת מיט׳ן גאנצען הארצען; ‪ (4‬ניט רעדן קיין רכילות[‬
‫‪ (5‬ניט טאן קיין שלעכטם צום חבר; ‪ (6‬ניט טראגען קיין שוס‬
‫שאנד איבערן פריינד; ‪ (7‬דער פאראכטעטער זאל פאר׳מיאוסט‬
‫זיין אין די אויגען; ‪ (8‬צו האלטען בכבוד די וואם פירכטען גאט;‬
‫‪ (9‬ניט חרטה צו האבען אויך א שבועה פאר׳ן אייגענעם שאדען‬
‫‪ (10‬ניט צו נעמען קיין פראצענט פאר אויםגעליענע געלט; ‪ (11‬ני ט‬
‫נעטען קיין שוחד‪.‬‬
‫ישעיה קאפיטל ל״ג פסוק ט״ו רעכענט אוים זעקם עקרים‪:‬‬
‫‪ (1‬אחמצוגיין טיט גערעכטיגקייט; ‪ (2‬צו רעדן רעכטפארטיגקייט[‬
‫‪ (3‬צו פאר׳מיאום׳ן רויב און אונטערדריקונג; ‪ (4‬אפצושאקלען די‬
‫אויערן מ׳זאל ניט הערען פון בלוט־געדאנקען; ‪ (6‬פעםט צו האלן‪-‬‬
‫טען די אויגען ניט צו זעהן קיין שלעכטם‪.‬‬
‫מיכה קאפיטל ו׳ פםוק ח׳ רעכענט אוים דריי עקרים‪ (1 :‬צן‬
‫טאן משפט; ‪ (2‬צו ליכען חסד; ‪ (3‬און צו גיין דעמיטיגליך‬
‫טיט גאט‪.‬‬
‫ישעיה אין קאפיטל נ״ו רעדוצירט די עקרים אויך בלויז צוויי;‬
‫‪ (1‬צו היטען משפט און ‪ (2‬צו טאן גערעכטיגקייט‪.‬‬
‫עמום און חבקוק רעדען פון בלויז איין פרינציפ‪.‬‬
‫עטום קאפיטל ה׳ פסוק ד׳ זעהט דין הויפט עיקר אין זוכען‪,‬‬

‫‪92‬‬
 ‫און די לעקרים‬ ‫זיין »‪ 8‬י רו » חסשנח‬

‫פאדשען נאט‪ .‬חבקוק ק‪8‬פיפזל ב׳ פסוק ה׳ זעפז זיין הויפם עיקר‬

‫אין‪ !,‬לוי ב ען״‪.‬‬
‫דער תלמוד ווייס בלויז פון איין איינציגען עיקד און דאם איז‪:‬‬ ‫■‬
‫דער וואס אנערקענט ניט קיין געצענדינסט הייסט ער » יהודי )מם׳‬
‫מגילה דןז י״ג עמוד ב׳( און ממילא אנערקענט ער שוין די גאנצע‬
‫תורה )קידושין דף מ׳ עמוד א׳(‪ .‬דאגעגען‪ ,‬ווער עם אנערקענט‬
‫עטוואם אין עבודה זרה איז ממילא א כופר כעיקר‪) .‬מכילתא‬
‫בא פ״ה(‪.‬‬
‫פילון האלכסנדרי אדער ״פילא דער איד״ האט צוזאמענ־‬
‫געשטעלט די פאלגענדע פינןן גרונדפרינציפען אין תורת מ שה‪:‬‬
‫א( די גאטעם עקשיםטענץ; ב( די איינציקייט גאטעם; ג( די‬
‫וועלטשאפונג; ד( אז דער מענש איז באשאפען געווארען א יחיד;‬
‫ה( אז דער בורא יתברך פאסט אויף איבער דעם גאנצען קאםמאם‪.‬‬
‫ר׳ םעדיה גאון האט די עקרים אפילו נים אויסגערעכענט אין‬
‫ארדנונג; מיר קענען דאך פון זיין ״האמונות והדעות״ ארויםלייענען‬
‫וועלכע גרונדפרינציפען ער געפינט אין דער אידישער אמונה‪ .‬ער‬
‫טיילט איין זיינע קאפימלען אין עקרים און באווייזט אז‪ :‬א( די‬
‫וועלט און אלץ וואם געפינט זיך א י ן דער וועלט איז א חידוש‪,‬‬
‫וואם דער בורא יתברך האט מחדש נעיוען; ב( אז דער בורא‬
‫איז א יחיד; ג( אז ער האט אונז אנגעזאגט וואם מיר זאלען טאן‪,‬‬
‫און געווארענפז וואס מיר זאלען ניט טאן — דאם איז די תורה מן‬
‫השמים; ד( אז דער מענש האט זיין פרייען וואהל צו היטען די‬
‫מצוות אדער צו עובר זיין אויף זיי; ה( אז מיר האבען פליכטען‬
‫און פריווילעגיעס אוין^ ד ע ר וועלט; ו( די זעעלע‪ ,‬טויט און‬
‫וואם איז נאכדעם; ז( תחיית המתים; ח( די באפרייאונג פון‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫גלות; ט( לוין און שטרא!ש אין עולם הבא‪.‬‬
‫ר׳ חננאל אין זיין פירוש צו שמות י״ד‪ ,‬ל״א רעכענט אוים פיער‬
‫עקרים ‪ :‬א( גלויבען אין נאט; ב( גלויבען אין די נביאים; ג( גלויכען‬
‫אין עולם הבא‪ ,‬שכר און עונש; ד( גלויבען אין טשיח׳ן‪ ,‬קיינער פון‬
‫די מהברים פון די עקרי האמונה האבן ניט אזוי שטרענג און פעסט‬
‫באשטאנען אויף זייערע עקרים‪ ,‬ווי דער רמב״ם האט דאם געטאן‪.‬‬
‫ווערענד ביי אלע דערמאנטע מחברים זיינען די עקרים געווען‬
‫דער צוועק פון זייער פארשונג‪ ,‬קומען זיי אבער ארוים ביים רמכ״ם‬
‫אלם פארגענגער צו דער קאדיפיקאציע; ער רעכנט זיי אוים טיט‬
‫דעם צוועק לייכטער אריינצופירען אין דעם לאבירינט פון דער אי־‬

‫‪93‬‬
 ‫תרב דר• *‪ piw‬ווער‪»:‬‬

‫דישער געזעץ־געבונג‪ .‬און אט זיינען דעם רמב״ם׳ם דרייצען‪.‬עקרי^‬

‫' ‪.‬‬ ‫בעסער באקאנט מיט׳ן נאמען די ״אני מאמין׳ם״‪.‬‬
‫א( מיר מוזען גלויבען אין דער עקסיסטענץ פון דעם בורא‬
‫יתברך אלם דעד העכסט פאלקאמענסטער סובסטאנץ פון וועמעס‬
‫עקסיסטענץ אלץ אין דער וועלט הענגט אפ‪ ,‬און וועלכער איז ני ט‬
‫אפהעגגיג פון קיין זאך‪.‬‬
‫ב( מיר מוזען גלויבען‪ ,‬אז ער איז איינציג ווייל די אורזאך‬
‫פון אלץ איז נאר איינם‪ ,‬און צוואר אזא איינציגקייט זואס האט צו‬
‫זיך ניט קיין גלייכען‪.‬‬
‫נ( טיר מוזען גלויבען‪ ,‬אז דער בורא יתברך איז ניט ק י י ן‬
‫קערפער און קען ניט באנריפען ווערן טיט די חושים נאר טי ט׳ן‬
‫פארשטאנד‪ .‬און אלץ וואם די כתבי הקדש רעדן וועגען נאט ברוך‬
‫הוא אזוי ווי ווענען א קערפער‪ ,‬אז ער גייט‪ ,‬שטייט‪ ,‬זיצט‪ ,‬רעדט‬
‫א‪ .‬ז‪ .‬וו‪ .‬איז דאם בלויז אין איבערטראגענדען זין ווי אונזערע חכמים‬
‫האבען שוין באטערקט‪ :‬״דברה תורה בלשון בני אדם״‪ .‬די תורה‬
‫רעדט אין טענשליכער שפראך; באמת אבער האט זיך שוין די‬
‫גמרא אין חגיגה ט״ו א‪ .‬אויםנעדריקט‪ ,‬אז אויבען איז ניט פאראן‬
‫קיין זיצען און קיין שטרייט‪ ,‬קיין טרענונג און קיין פארביגדונג‪.‬‬
‫ד( מיר טוזען גלויבען‪ ,‬אז דער בורא יתברך איז אבסאלוט‬
‫א קדמון‪ ,‬און אין פארגלייך מיט אים עקםיסטירט קיין שום קדמון‬
‫ניט‪.‬‬
‫ה( מיר מוזען גלויבען‪ ,‬אז נאר דעם בורא יתברך דארןן מען‬
‫דינען און אוספאלגען זיינע געבאטען‪.‬‬
‫ו( מיר מוזען גלויבען‪ ,‬אז עם געפינען זיך צווישען מענשען‬
‫פון גאט באגאבטע טיט העכםטער זיטליכקייט און גרויםע פאלקא־‬
‫מענהייט‪ ,‬אזוי אז זיי קענען אננעטען די פארמע פון אן אינטע־‬
‫לעקט‪ ,‬נאכהער באהעפט זיך דער מענשליכער אינטעלעקט מיט דעס‬
‫שכל הפועל און באקומט פון אים די געטליכע השפעה‪ ,‬דאם זיינען‬
‫די אטת׳ע נביאים און דאם איז די אמת׳ע נבואה‪.‬‬
‫ז( מיר מוזען גלויבען‪ ,‬אז משה רבינו איז דער גרעםטער פון‬
‫אלע נביאים‪ ,‬וועלכע זיינען געווען פאר און ד^ך אים; אז ער איז‬
‫דער אויםדערוועלטער פון גאנצען מענשען געשלעכט‪ ,‬וואם האט‬
‫משיג געווען פון די גאטעם‪ .‬ערקענטנים מער ווי עם האט ווען עם‬
‫איז באגריפען אדער עם וועט ווען עם איז באגרייפען אירגענד וועל־‬
‫כער מענש וואם האט ווען עם איז עקסיכטירט אדער וועט ווען‬
‫עם איז עקסיסטירען‪ ,‬און אז ער‪ ,‬משח רבינו עליו השלום‪ ,‬האט‬

‫‪94‬‬
 ‫און די ״עקרים‬ ‫זיין «‪£‬ירוש המשנה‬

‫דערגרייכט די העכסטע מדרגה פון טענשען און האט זיך דערהוי־‬

‫כען צו דער מדרגה פון א מלאך‪ .‬עם איז ניט געבליבען קיין אייג־‬
‫ציגע זאך וואם ער זאל ניט האבען דורכגעדרונגען‪ ,‬קיין קערפער־‬
‫ליכע הינדערנים האט אים ניט פארהינדערט‪ .‬עם האבען זיר פון‬
‫אים אפגעטאן די קרעפטען פון פארשטעלונג און חושים; עם איז‬
‫אים געבליבען בלויז דער שכל אליין אזוי‪ ,‬אז עם קען וועגען אים‬
‫געזאגט ווערן ‪ :‬ער האט גערעדט טיט נאם ברוך הוא אן שום פאר־‬
‫מיטלונג‪.‬‬
‫ח( מיר מוזן גלויבען‪ ,‬אז די גאנצע תורה וואם מיר כאזיצען‬
‫איז געקומען פון גאט ברוך הוא דירעקט צו משה רבינו און די‬
‫גאנצע תורה פון אנפאנג ביז ענדע איז גאנץ‪ ,‬ריין‪ ,‬הייליג און אמר ‪J‬‬
‫ט( מיר מוזען גלויבען‪ ,‬אז די תורה‪ ,‬ווי זי איז ביי אונז אין‬
‫טראדיציע‪ ,‬קען ניט געענדערט ווערן‪ ,‬מ׳קען קיין זאך ניט צוגעבען‪,‬‬
‫און מ׳קען קיין זאך ניט אפנעמען‪.‬‬
‫י( מיר מוזען גלויבען‪ ,‬אז גאט ברוך הוא האט זיין השגחה‬
‫פרטית איבער די טענשליכע האנדלונג‪ .‬ניט‪ ,‬ווי די וואם מיינען‪,‬‬
‫אז נאט האט פארלאזען זיין לאנד און קימערט זיך ניט מעהר אום‬
‫זי‪ ,‬זאנדערן ״זיינע אויגען זיינען אפען איבער אלע האנדלונגען פון‬
‫מענשען קינדער״‪.‬‬
‫יא( מיר מוזען גלויבען‪ ,‬אז דער בורא יתברך באלוינט דעם‬
‫זואם טוט די מצוות פון דער תורה‪ ,‬און באשטראפט דעם וואם‬
‫איז עובר אויף די מצוות‪ .‬דער גרויסער לוין איז דער ״עולם הבא״‬
‫און די שטארקטטע שטרא‪,‬ת איז ״כרת״‪.‬‬
‫יב( מיר מוזען גלויבען‪ ,‬אז ״משיח״ וועט קומען און ווען אפילו‬
‫ער זאטט זיך טארען מיר דאך די האפנונג אוך זיין קזמען נ י ט‬
‫אויפגעבען‪ .‬מיר טארען אבער ניט ארויסזאגען קיין באשטימטע‬
‫צייט פון משיח׳ם אנקומען‪ ,‬אפילו ניט אנדייטען אויך דער צייט‬
‫בדרך רמז‪ .‬אין דעם עקר איז אויך איינגעשלאםען אונזער גלויבען‪,‬‬
‫אז כדגייח וועט זיין פון דודם הויז און שלמה הטלך׳ם אפשטאמונג‪.‬‬
‫מ׳טאר דערפאר ניט רעבעלירען געגען די משפחה פון דוד‪ .‬אירגענד‬
‫וועלכע האנדלונג די בית דוד צו איגנארירען איז א כפירה אין גאט‬
‫ברוך ח״ו און אין זיינע נביאים‪.‬‬
‫יג( מיר מוזען גלויבען אין תהית המתים‪ ,‬וואם וועט שטאט־‬
‫פינדען אין א נאענטען אדער ווייטען צוקונפט ווען עם וועט זיין‬
‫דעם רבונו של עולמ׳ם רצון‪ ,‬דאם הייםט די טויטע וועלן אויפשטעהן‬
‫פון זייערע קברים מיט זייערע קערפער ווידער צו פירען א מענשליך‬

‫‪95‬‬
 ‫« ‪« ;»< •ti n‬ערנ‪r‬נ‬

‫לעבען אוי!ן ד ע ר וועלט‪ ,‬ווייל אלץ וואם איז געווען הערט ניט » כ‪-‬‬
‫סאלוט אויף צו זיין‪ ,‬ניט קוקענדיק אוף דעם וואם זיי ווערן פ א ד־‬
‫פוילט‪ ,‬ווייל די עלעמענטען וואט שיידעז זיר פונאנדער דורך ד ע ם‬
‫^עזעץ פון פארפוילט ווערן כלייבען אין עקטיסטענץ‪ .‬אין די כדטיח׳ס‬
‫צייטען וועלען זיך די עלעמענטען צוזאטענקלייבען און צוז אמענ־‬
‫קוטען און צוריק ווערן א קערפער‪ ,‬ווי זיי זיינען פריער נעווען‪.‬‬
‫אזוי זאנט דער רמב״ם‪ :‬דאס גלויבען אין די אל;י ע ק רי ם‬
‫באצייכענען דעם גלויביגען‪ ,‬אז ער געהערט צום כלל ישראל‪ .‬ורען‬
‫א ישראל איז אפילו עובר אויר מצווח און טוט עבירות‪ ,‬ווייל ע ר‬
‫איז פארפירט געווארן דורך זיין תאוה‪ ,‬ווערט ער טאקי פאר זיין זינ ך‬
‫באשטראפט‪ ,‬אבער ער געהערט נאך איטער צום כלל ישראל און‬
‫האט צווישען כל ישראל א חלק לעולם הבא — ווען אבער ד ע ר‬
‫ישראל גלויבט ניט אין איינעם פון די דרייצען עקרים דאן וו ע ר ט‬
‫ער אויסגעשלאסען פון כלל ישראל‪ ,‬ער ווערט געבראנדמארקט אקיס‬
‫״כופר בעיקר״ און ווערט באצייכענט אלם ״אפיקורס״ און ״ קוצ ץ‬
‫בנטיעות״‪ .‬צום שלום‪ ,‬זאגט דער רמב״ם ‪ -:‬״דו זאלסט גוט ש טן‪-‬‬
‫דירען די עקרים און דו זאלסט זיי גוט קענען‪ .‬איך האב זיי נ י ט‬
‫צופעליגער ווייזע געשריבען און ניט גלאט אזוי זיך צוזאמענגע־‬
‫שטעלט‪ .‬איך האב מיך טיעף אריינגעטראכט אין דעם עגיו פון די‬
‫עקרים און האב זיי פארפאפט נאך א לאנגע צייט פון ד ענ ק ען‬
‫און פארשען‪ .‬איך האב מיך גוט באקאנט טיט פארשיידענע טיי‪-‬‬
‫נוננען‪ ,‬אמת׳ע און אויך ניט אטת׳ע און האב אויסגעקליבען פרן‬
‫זיי אט די פרינציפען וואם מיר מ ו ז ע ן זיי גלויבעך‪ .‬די אי‘‬
‫דישע וועלט האט אויפנעכאפט די עקרים און דריקען דאס אריס‬
‫יעדען טאג טיט זייער זאגען און זינגען‪ .‬זיי זאגען דעם ״אני מ א ט ץ ״‬
‫און באזינגען די עקרים טיט דעם באקאנטען שיר ״יגדל״׳ וועלכעה‬
‫איז אריינגענומען טיט גרוים רעטפעקט אין דער אידישער‬
‫טורגיע‪.‬‬
‫הנם די עקרים פון רמב״ם זיינען אנגענומען געווארען אי ב ע ד‬
‫דער גאנצער אידישער וועלט — האבען זיך דאך געפונען פילץ‬
‫״טעדערים״ וואם האבען טענות געגען די אני מאמינ׳ס‪ .‬אזוי‪ ,‬צו ס‬
‫ביישפיל‪ ,‬ר׳ יוסןז אלבו אין זיין ספר העקרים באקעמפט די א ר ך‪,‬‬
‫נונג פון די עקרים אלם ניט לאגיש צוזאטענגעשטעלט‪ .‬עי שלאגפן‬
‫פאר אן אנדער ארדנונג‪ ,‬ער געפינט אין דעם באגריף פון ד ע ך‬
‫טעאלאגיע בלויז דריי עקרים‪ (1 :‬די עקסיסטענץ פון גאט־ברוך‪,‬‬
‫הוא‪ (2 .‬די תורה מן השטים און ‪ (3‬שכר און עונש‪ .‬די פאר‪-‬‬

‫‪96‬‬
 ‫און די ■״עקרים‬ ‫זיין ״‪ 9‬ירוי‪ 8‬חמשנח‬

‫ניינוג^ אב׳לייקענונג פון איינעם פון די עקרים פאראורז»כט די פאר־‬

‫ניינונג פון דער געטליכער לעהרע‪ .‬ד י דריי עקרים זיינען אל־‬
‫געמיינע גרונד פרינציפען צו וועלכע עם געהערען פילע שרשים —‬
‫ווארצלען‪ ,‬וואם צושפרייטען זיף פון דעם עיקר‪ .‬צום ערשטען גרונד־‬
‫פרינציפ‪ ,‬וואם באגרינדעט די עקסיסטענץ פון בורא יתברך געהערען‬
‫פיער שרשים ‪ :‬א( די גאטעם איינהייט; ‪ p‬זיין אונקערפערליכקייט;‬
‫נ( זיין אונאבהענגיגקייט פון צייט; ד( זיין אויסגעשלאסענהייט פון‬
‫פעהלערן‪.‬‬
‫צום צווייטען גרונדפרינציפ וואם לערנט אונז ״תורה מן‬
‫השמים״ געהערן דריי שרשים‪ :‬א( גאט־ברוך־הוא׳ם באוואופטזיין‬
‫ווענען אלץ וואס עקסיםטירט; ב( די נבואה‪ ,‬און ג( די זענדונג‬
‫פון דע‪.‬ם גאט‪-‬אויסדערוועלטען שליח‪.‬‬
‫צום דריטען נרונדפרינציפ ווענען לוין און שטרא!? געהערט דער‬
‫שרש פון השגחת פרטית — נאטעם אויפפאסונג אויף יעדע זאך‬
‫באזונדעד‪ .‬ווען יעטאנד לייקענט אין א שרש איז ער א כופר בעקר‪,‬‬
‫ער לייקענט אין דעם הויפט גרונדפרינציפ צו וועלכען דער שרש‬
‫באלאנגט‪ .‬א חוץ די שרשים זיינען נאף פאראן ביי אלבו אויך אייג־‬
‫צעלנע מצוות וואם ער רופט אן ״ענפים״ — צווייגען‪ ,‬אין וועלכע‪,‬‬
‫ווען מען גלויבט אפילו ניט‪ ,‬ווערט טען ניט באצייכענט אלם כופר‬
‫בעקר און דאם זיינען זעקם ‪ :‬א( דאם גלויבען אין דער באשאפונג‬
‫א זאך פון גארניט; כ( אז משה איז דער האר פון די נביאים; ג(‬
‫די אייביגקייט פון תורת משה; ד( אז דורך מקיים זיין א י י ן‬
‫מצוה פון דער תורה איז מען זוכה צו חיי עולם הבא; ה( אין‬
‫תחית המתים ; ו( אין משיח׳ם ערשיינונ‪.‬‬
‫אנדערע זיינען ניט צופרידען מיט׳ן גאנצען ענין פון עקרים‪ ,‬אזוי‬
‫למשל‪ :‬אויך די אנפראגע אויןן וועלכענם עקרים פארלאזט ער זיך‬
‫בעםער‪ ,‬אויפ׳ן רמב״ם׳ם אין ״פירוש המשנה״‪ ,‬ר׳ חםדאי׳ם אין זיין‬
‫״אור ה״ אדער אויך ר׳ יוםך אלבו׳ס אין זיין ״העקרים״? האט דער‬
‫רדב״ז)שו״ת שמ״ד( געענטפערט‪ ,‬אז אים געפעלט איבערהויפט ניט‬
‫קיין ״עקרים איינטיילוגג״‪ ,‬ווייל די גאנצע חורה איז ביי אידען איין‬
‫עיקר און ער ציטירט א גמרא אין סנהדרין דך צ״ט עמוד א׳ ‪ :‬דער‬
‫וואם באהויפטעט אז די גאנצע תורה איז מן השמים א חוץ איין‬
‫״דקדוק״‪ ,‬איין ״קל־וחומר״ וועגען אים זאגט דער פסוק )במדבר טו‪,‬‬
‫לא( ״דבר ה׳ בזה״ — ער האט גאטעס ווארט פאראכטעט‪ ,‬ווייל‬
‫יעדע מצוד‪ .‬איז אן עיקר און א יסוד פאר זיך זעלבסט‪ ,‬היינט ווי‬
‫אזוי קענען מיר באהויפטען וועגן מצוות‪ ,‬זאנענדיג ד י איז אן‬

‫‪97‬‬
 ‫הרב דר• יצחק ווערנע‬

‫עיקר און די א נ ד ע ר ע איז א טפל? אין דער אמת׳ן ה א ט‬

‫אבער דער רמב״ם ניט געוואלט אויסאיינאנדער שיידען די מ צוו ת‬
‫און זאגען וועלכע איז א הויפט מצוה און וועלכע איז א נעבען מ צו ח‬
‫דער רמב״ם האבענדיג פאר זיך די גרויסע אויפגאבע צו דער‪-‬‬
‫קלערן די משנה האט זיך אנגעשטויסען טיט דער משנה פון חלק‪,‬‬
‫וואו עם ווערט באהויפטעט‪ ,‬אז אלע אידען‪ ,‬אפילו די וואם ״ כי ת ‪-‬‬
‫די ך האט איבער זיי דורכגעפירט די שטראף‪ ,‬וואם די תורה ה א ט‬
‫באשטימט פאר די ״עבריינים׳‪ /‬די פיער סארטען מיתה א‪ .‬ז‪ .‬וו‪,‬‬
‫אויך ז י י זיינען ניט אויסגעשלאםען פון ״חלק לעולם ה ב א׳ ‪/‬‬
‫א חוץ די וואם לייקענען אין תהית המתים‪ ,‬אדער אין תורה מן‬
‫השמים און סתם אפיקורםים ; רבי עקיבא אין נאך מוםיןז‪ ,‬די וועלכע‬
‫לייענען אפיקורסישע ספרים‪ ,‬די א ו נ ג ל ו י ב י ג ע ‪ ,‬און די וו א ס‬
‫פאררעדן א קרענק ווי אבשפרעכן א מכה‪ ,‬דאם מיינט די א ב ע ר ­‬
‫ג לו י ב י ג ע ‪ ,‬און אבא שאול רעכנט אויך אריין דעם‪ ,‬וועלכער‬
‫רעדט ארוים דעם שם הויה ווי ער איז געשריבען מיט די בוכ שטא‪-‬‬
‫בען ; וואם דאם שטעלט פאר דעם פ א ר נ א ר י ש ט ע ן מעב־‬
‫שען וואם בילדעט זיך איין אז ער פראוועט קדושה‪ — .‬און אזוי‬
‫ווי די באצייכנונגען פון דער משנה ענטשפרעכן א קאמןת געגען ג ע‪-‬‬
‫וויםע שוואכהייטען אין גלויבען פון יענער צייט פון די ח כ מי‬
‫המשנה‪ ,‬אזוי האט דער רמב״ם געפונען פאר נויטינ דעם גייספז פון‬
‫דער משנה אויםצוברייטען נעגן די גלויבענם־׳שוואכהייטען פון זיין‬
‫צייט‪ .‬די טענות געגען רמב״ם פון דער גמרא קידושין ד!ז ם׳ ע מו ד‬
‫א‪ /‬אז מ׳באשטראפט ניט פאר הרהור און מחשבה‪ ,‬און אז ‪y‬‬
‫מחשבה רעה איז דער אויבערשטער ניט מצרןן צו מעשה — ערש‪-‬‬
‫טענם רעדט דער רמב״ם ניט אין זיינע דרייצען יסודות וועגן כא־‬
‫שטראפען פאר מחשבה און הרהור‪ ,‬און ווען אפילו דאם אויסשלי‪-‬‬
‫סען דורך דער עפענטליכער מיינונג פון עולם הבא הייסט כיי‬
‫עונש — דארך מען ניט פארנעסען אז אלע עקרים פון דער אמונה‪,‬‬
‫וואם דער רמב״ם רעכנט אוים‪ ,‬האבן בשלילה א נאענטע שייכות‬
‫צו עבודה זרה‪ ,‬פאר וועלכע‪ ,‬לויט די גמרא אין קידושין דף ט' עמוד‬
‫א‪ /‬באשטראפט מען אפילו פארן הרהור און מחשכה ווי עם ווערט‬
‫באגרינדעט מיט׳ן פסוק )יחזקאל י״ד‪ ,‬ה׳( ״למען תפש את בי ת‬
‫ישראל בלבם אשר נזרו מעלי בגלוליהם כלם״ — כדי איך זאל נעטען‬
‫דאם הויזגעזינד פון ישראל דורך זייער אייגענע הארץ טראכטונגען‪,‬‬
‫ווייל זיי האבען זיך אלע פון מיר פארפרעמדעט דורך זייערע געצעג״‬
‫דינערישע געדאנקען‪ .‬א באווייז אז דער רמכ״ם טיט זיינע דרייצען‪,‬‬

‫‪98‬‬
 ‫און די ״ ע ק רי ם‬ ‫זיי ן ״פי רו ש המ שנה‬

‫יסודות האט דא געטאן בלויז ״פירוש המשנה״־ארבייט אוי!‪ 6‬ז י י ן‬

‫שטייגער און פאר ז י י ן צייט‪ ,‬איז דער פאקט‪ ,‬וואט אין זיין‬
‫״טשנה־תורה״ הלכות איסורי ביאה פרק י״ד הלכה ב‪ /‬וועלכע ער‬
‫האט געשריבען אין העכרעאיש אלם הלכה־למעשה‪ .‬שטיצענדיק‬
‫זיך אויף די גמרא מכות דף מ״ו עמוד א׳‪ ,‬פסקנ׳ט ער וועגען א‬
‫גוי וואם וויל ווערען א איד‪ ,‬מ׳זאל אים באקענען טיט די עקרים‬
‫פון אידישען גלויכען‪ ,‬ווי יחוד ה׳ — מאנאטעאיזם‪ ,‬און דעם פאר‪-‬‬
‫באט פון עבודה זרה‪ ,‬און טאקע מאריך זיין וועגען ד י ידיעות‬
‫און מען ערקלערט איט בקיצור לייכטע און שווערע מצוור^ דער‬
‫רטב״ם דערמאנט ניט קיין אנדערע פון די דרייצען עקרים‪.‬‬
‫רעדענדיג וועגען עקרים בכלל איז ווערט צו דערמאנען די‬
‫מיינונג פון ר׳ אכרהם הכהן קראכמאל‪ .‬ער טיילט איין די אידישע‬
‫אטונה לויט דעם רמב״ם אין דריי עקרים ‪ (1 :‬דענקען; ‪ (2‬האנד־‬
‫לען; און ‪ (3‬גלויבען‪.‬‬
‫דער הויפט פרינציפ פון ״דענקעך — איז וועגן די איינהייט‬
‫פון גאט ברוך הוא‪.‬‬
‫דער הויפט פרינציפ פון ״האנדלען״ — איז מענשענליבע‪.‬‬
‫דער הויפט פרינציפ פון ״גלויבען״ — איז קדושה און טהרה‪.‬‬
‫דאם זיינען די הויפט פרינציפען אין פאזיטיווען זינן‪.‬‬
‫נעגאטיוו — איז דער הויפט פרינציפ פון ״דענקען״ די פאר־‬
‫נייגונג — אפלייקענונג — פון עבודה זרה‪ ,‬געצענדינסט‪ .‬פון ״האנד־‬
‫לעך — ניט צו טאן דעם חבר דאם‪ ,‬וואס מיר וואלטען ניט וועלען‪,‬‬
‫דער חבר זאל דאם טאן צו אונז; פון ״גלויבען״ — ניט צו געהן‬
‫אין די דרכים פון די געצענדינער‪ ,‬דאס הייסט‪ ,‬ניט אויסמישען זיך‬
‫מיט זיי און ניט גלויבען אין זייער אמונה‪.‬‬
‫אט־ די דריי גרויסע עקרים זיינען געצילט אנטקעגען די דריי‬
‫גרעסטע עכירות‪ ,‬צוליכ וועלכע ד;יר איד זאל זיך בעסער לאזען‬
‫טויטען‪ ,‬יהרג‪ ,‬איידער טאן די עכירות — ואל יעכור‪:‬‬
‫‪ (1‬עכודה־זרה‪ ,‬פאלשע געדאנקען וועגן די גאטהייט‪ — ,‬דאם‬
‫איז פונקט דער הפך פון די אמת׳ע אמונה אין די אחדות הבורא‪.‬‬
‫‪ (2‬שפיכת דמים — כלוטפארגיסונג‪ — ,‬פונקט דער הפך פון‬
‫מענשענליבע‪.‬‬
‫‪ (3‬און גלוי עריות‪ ,‬א לעכען פון אויסגעלאסענהייט — פונקט‬
‫דער הפך פון קדושה און טהרה‪.‬‬
‫צוריקקערענדיג זיך צו דעם רמב״ס׳ם ״פירוש המ שנה׳‪ /‬זאל‬
‫באטאנט ווערען‪ ,‬או דער רמכ״ם איז נעווען דער ערשטער‪ ,‬וואס‬

‫‪99‬‬
 ‫הרב דר• יצחק ווערנע‬

‫האט באוויזען מיפז גרוים שארפזין‪ ,‬אז די ארדענונג פון די מ שניות‪,‬‬

‫ווי זיי געפינען זיך היינטיגען טאג ביי אונז‪ ,‬איז געמאכט געווארען‬
‫מיט א באשטימטער כונה‪ .‬דער רמב״ם אין זיין פירוש ה מ שנ ה‬
‫דערקלערט ניט בלויז ווארום קומט סדר זרעים פאר מועד‪ ,‬מועד פאר‬
‫נשים‪ ,‬נשים פאר נזיקין‪ ,‬נזיקין פאר קדשים און קדשים פאר ט ה רו ת‬
‫זאנדערן אויך פון די איינצעלנע מסכתות אין יעדען סדר‪ .‬אזוי'‬
‫צום ביישפיל‪ ,‬ניט דער רמב״ם ערקלערונגען‪ ,‬ווארום פאנגט אן ד;ןך‬
‫תנא די משניות פון סדר ״זרעים״ מיט דער מסכתא ״ברכות׳‪ /‬און‬
‫ווארום די ערשטע משנה פון ברכות באהאנדעלט די מצות פון‬
‫״קריאת שמע׳‪ /‬ווארום איז די מסכתא ״פאה״ פאר ״דמאי״‪ ,‬״דמ אי״‬
‫פאר ״כלאים״‪ .‬אט אזוי נייט ער אדורך אלע מסכתות דויר זייערע‬
‫פינןן הונדערט און דריי און צוואנציק פרקים‪ .‬דער רמב״ם ערקלערט‬
‫אונז אויך ווי אזוי די זעקס ״סדרים״ פון דער ״משנה״ זיינען ענט‪-‬‬
‫שטאנען‪ ,‬ווי אזוי זיי האבען זיך ענטוויקעלט און וואם באצוועקען‬
‫זיי‪ .‬ער באהאנדעלט אויספירליך די חכמי התלמוד און זייערע כ ע־‬
‫ציהונגען איינער צום צווייטען נאך זייער צייט און זייער מעטאדע‪.‬‬
‫ער ניבט אן איבערבליק וועגען דעם מקור פון יעדער מצוה און אין‬
‫פאל פון מחלוקת צווישען די חכמים ווייזט ער פאר אונז דעם ט;‪ 3‬ס‬
‫פון דער מחלוקת ער פארברייטערט זיך וועגן דעם ענין פון ״נבואה״‬
‫און איהר באציהונג צו דער ״הלכה״‪.‬‬
‫צום סדר ״טהרות״ ניט אונז דער רמכ״ם פארטיגע ״כללים״‬
‫פאר די דינים פון ״טומאה״ און ״טהרה״ ‪ :‬זייערע גרונד־פרינציפען‪,‬‬
‫און ווי אזוי זיי שיידען זיך אויסאיינאנדער אין פארשיידענע ריב‪-‬‬
‫טונגען‪ .‬דאם האט דער רמב״ם טיט גרוים פליים צונויפגעקליכען פון‬
‫גאנץ תלמוד‪ ,‬ברייתות און תוספתות און האט דאם קלאר און דייט‪-‬‬
‫ליך איבערנעגעבען צום פאלק‪ .‬ער באווייזט ווי אזוי יעדע הלכה ה א ט‬
‫איהר טעם און מקור‪ .‬עם מאכט קיין אונטערשייד ניט צו קומט ד עד‬
‫דין צו אונז אלם ״הלכה למשה מסיני״‪ ,‬אדער אונזערע חכמים‬
‫בען איהם מחדש געווען ״על פי שכל״ און ״סברה״‪ ,‬אדער דאם‬
‫האכען די חכמים פארארדענט צוליב א ״תקנה״ דאדורך צו פארכע׳‬
‫סערן א באשטימטע לאגע אין רעליגיעזען אדער נאציאנאל עקאנא‪-‬‬
‫מישען לעכען‪.‬‬
‫איינע פון זיינע וויכטיגע ארבייטען אין דעם ״פירוש ה מ ש נ ה ״‬
‫איז די ״שמונה פרקים״‪ ,‬וואם קומען אייגענטליך אלם ‪8‬ן הקדמה‬
‫צו זיין ״פירוש המשנה״ אוי!( מם׳ אבות‪ .‬דארט ווערט ארויסגע‪-‬‬
‫בראכט‪ ,‬אז די מענשענזעעלע באזיצט פילע קרעפטען‪ :‬מיר וואק‪-‬‬

‫—‬ ‫_____________ ‪100‬‬

 ‫און די ״ ע ק רי ם‬ ‫זיי ן ״פי רו ש המ שנה‬

‫סען — דאם איז די ע׳פייזע קראפט ; מיר פיהלען — דאם איז די‬
‫געפיהלם קראפט; מיד זיינען ניט איינגעקלאמערט אין די איינדריקע‬
‫פון דער טינוט‪ ,‬פון דעם ״יעטצט״ פיר קוקען ארויס אויף » צו־‬
‫קונפט — דאם איז די זכרון קראפט; טיר נעמען צחאמען אלע‬
‫איינדריקע און בויען אויף נייע הנחות — דאם איז די פארשטעלונגס‬
‫קראפט‪ .‬אונזער לעבן איז אבער ניט בלויז אן עקסיסטענץ‪ ,‬ווי עם‬
‫עקפיסטירט די פלאנצענוועלט‪ ,‬ווייל ניט נאר עמפפאנגען מיר איינ־‬
‫דריקע און האלטען זיי צוזאפען‪ ,‬זאנדערן פיר איבען אויך אויס א‬
‫ווירקונג‪ ,‬פיר שטרעבען זיך נעוויסע זאכען צו דערגרייכען און וועג־‬
‫דען אן אונזער קראפט פון נעוויסע זאכען צו אנטלויפען ; פיר ליבען‪,‬‬
‫פיר האסען‪ ,‬פיר ערנערן זיר און יענעם‪ ,‬פיר בעטען זיף איבער‪,‬‬
‫פיר פוצען זיך‪ ,‬פיר שרעקעז זיך‪ ,‬פיר קאכען זיך‪ ,‬פיר היצען זיר —‬
‫קורץ‪ ,‬פיר וואכען אויר‪.‬‬
‫דא האכען פיר א כאזונדערען סוג פון די זעעלעג־‬
‫קרעפטען וואם איז פעהר ווי בלויז וואקסען‪ ,‬פיהלען און‬
‫פארשטעלען‪ ,‬דא זיצט דאס ווילען‪ ,‬דא ווירקט דאם ווילען‪ .‬איר־‬
‫גענד וועלכע האנדלוננ וואט ווערט ניט רעגירט דורך דאם ווילען‪.‬‬
‫אין אנדערע ווערטער‪ ,‬א געצוואונגענע‪ ,‬א גענויטע האנדלונג‬
‫קענען פיר ניט באצייכענען‪ ,‬אין עטישען זין‪ ,‬פיט ״גוט״ אדער‬
‫‪,‬שלעכט״‪ ,‬אזוי ווי פיר קענען ניט זאגען‪ ,‬אויר א פענשען ביי וועפען‬
‫דער פאגען איז פארדארבען‪ ,‬אז ער איז א ״רשע״‪ .‬אויר אזא פענ־‬
‫שען זאנט טען ‪ :‬״ער איז נעביך אופנליקליך״‪ .‬פ׳ראט אים ער זאל‬
‫נעהן צו א דאקטאר‪ .‬אט אזוי ראט דער רפב״ם דעס חולה־הנפש‪,‬‬
‫דעם זעעלענקראנקען‪ .‬וואט‪ ,‬אייגענטליך‪ ,‬הייסט‪ :‬דער קערפער איז‬
‫ניט אין ארדנונג? ווען די אונארדנונג קופט פון דעם ארגאניזם‬
‫וואט איז טבולה געווארען און דאם פאראורזאכט דעם חולה שפער־‬
‫צען‪ ,‬דאן קען דער רופא בלויז איינשטילען די שפערצען‪ ,‬אבער ער‬
‫קען ניט אוועקנעמען די אורזאכע פון די שטערצען‪ .‬אם טייפטען‬
‫האט אבער דער דאקטאר צו טאן ניט פיט פכולה געווארענעם‬
‫ארגאניזם‪ ,‬זאנדערן פיט א הינדערניס‪ ,‬א טארט שטערונג צו דעם‬
‫געווענליכען לעבענטגאנג‪ .‬דער פענש האט זיך ״איבערגעגעטען״‪,‬‬
‫אדער ער האט געגעסען שעדליכע פאכלים‪ ,‬דאדורך איז די גלייב־‬
‫געוויכט אין זיין טאג־טעגלאכען לעבען טבולה געווארען‪ ,‬עם איז‬
‫איינגעטראטען א פין רעוואלוציע‪ ,‬רחפנא ליצלן‪ ,‬אין דער טדינת‬
‫פון זיין עולם קטן‪ ,‬פון זיין קערפער‪ .‬א געוויסער עלעטענט איז ניט‬
‫פיט רעכט שטארקער געווארען‪ ,‬א געוויטע פאליטישע פארטיי האט‬

‫‪101‬‬
 ‫הרב דר• י צחה ווערנע‬

‫זיך ארויסגעכאפט אויסערהאלב איהר פלאץ‪ ,‬און די גאנצע ה»ר־‬

‫מאניע איז דאדורך געשטערט געווארען‪ .‬אין »ז« פ«ל איז פאראן‬
‫א גאנץ איינפאבער מיטעל‪ ,‬ווי אזוי די הארמאניע צוריק הערשטע‪-‬‬
‫לען; ווען אין א מדינה ווערט א רעוואלוציע‪ ,‬אזוי אז די העכערע‬
‫פארטיי פאלט ארונטער גאנץ נידריק‪ ,‬און די נידריגע כאפט זיך‬
‫ארויף גאנץ הויך און ווערן די אויבערשטע פון דער געזעלשאפט‪,‬‬
‫דאן מוז מען דאם ווידער אוטדרעהען‪ .‬נאך אזא מין רעוואלוציע'‬
‫געווענליך‪ ,‬פארשטארקט מען די וואם זיינען שוואך געווארען‪ .‬איז‬
‫איינער קראנק געווארן פון צופיל עסען — איז זיין רפואה דאס‬
‫וואם ער וועט א געוויסע צייט זיין אויף א דייעט — וועניג עסען‪.‬‬
‫דאם זעלבע גילט אויך מיט די חולי הנפש — זעעלענקראנקע!‬
‫איז איינער א כעסן‪ ,‬מוז ער זיין נאכנעביג‪ ,‬צוגעלאזעז׳ און ני ט‬
‫נאכגעביק און צונעלאזען ווי א מענש באדארוז צו זיין — זאנדערן‬
‫פיל מ ע ה ר ווי עם דארף צו זיין‪ ,‬דאמיט וועט ער סוןן־כל־סוןז‬
‫אימשטאנדע זיין זיך אויסצוגלייכען און באקומען דאם גלייכגעוויכט‪.‬‬
‫ליידעט ער פון דער זעעלענקראקהייט קארגשאפט — זאל עי ווערן‬
‫א פארשווענדער‪ .‬ניט בלויז פילאנטראפיש‪ ,‬טאקי א פזרן אין עכ טען‬
‫זין פון דאם ווארט‪ .‬איז ער נעוויינט צו נעבן צ ו ו ו ע נ י ג __‬
‫זאל ער כיז א געוויסע צייט זיף אנשטרענגען און געבען צ ו‬
‫פ י ל ‪ .‬דאדורך וועט ער זיר אנאייננען די ריכטיגע מדה‪ ,‬די מדד‪,‬‬
‫נכונה‪ .‬דער רמב״ם אין זיין שמונה פרקים‪ ,‬שאפט אפ די פייניגוג‪-‬‬
‫גען טיט די תעניות‪ ,‬ווייל ער באטראכט זיי פאר איבערטרייכוג‪-‬‬
‫גען‪ ,‬צ ו פ י ל — און וואם צ ו — איז אונגעזונט‪ .‬וועגען דע ס‬
‫וואם מיר זעהען אז גרויסע צדיקים פייניגען זיך מיט סגופים און‬
‫תעניות — זאגט דער רמב״ם אז דאם האבען זיי אנגענומען אלש‬
‫רפואות הנפש‪ .‬דער‪ ,‬וואט באדאיר קיין רפואה און טוט זיי נ ^ ך‬
‫איז ווי איינער נעמט א רעצעפט דעם גאנצען לעבען‪ ,‬וואם א דאק‪-‬‬
‫טאר האט אים געגעבען ווען ער איז אטאל קראנק געווען‪.‬‬
‫ד זכריה פראנקעל אין זיין ״דרכי המשנה״ כאהויפטעט‪ ,‬אז‬
‫דעם רמב״ם׳ם פתיחה צו ״טהרות״ איז פאלשטענדיק גענוג זיין נ א׳‬
‫מען אונשטערבליר צו מאכען; ״אין זיין פתיחה צו טהרות ___‬
‫אזוי זאנט פראנקל — האט דער רמב״ם ענטדעקט טיר באהאלטענ;ן‬
‫ענינים‪ ,‬געבראכט זיי צו דער שיין פון דער עפענטליכקייט‪ ,‬ער א‪,‬ץ‬
‫אריינגעדרונגען אין די סודות פון דער משנה און האט אויסגעטרא‪-‬‬
‫טען אזעלכע דרכים‪ ,‬וואס קיין אויג‪ ,‬פאר׳ן רמב״ם‪ ,‬האט זיי ני‪3‬ן‬

‫‪102‬‬
 ‫און די ‪, r‬עקרים‬ ‫ז י י ן ״פירו ש המשגה‬

‫אנגעקוקט‪ ,‬און די גרעסטע פארשער האבען זיי נאך קיינמאל ניפו‬

‫באטרעטען‪.‬‬
‫צום שלום וועגן דעם רמב״ם׳ם ״פירוש המשנה״ זאל נאך בא־‬
‫מערקט ווערן זיין אויסערארדענטליכע כאראקטעריסטישע שטעלונג‬
‫וואם ער האט אנגענומען איז זיין משנה־קאמענטאר‪ ,‬זייענדיג‪ ,‬פאר־‬
‫ד‪.‬עלטניםמעםיק‪ ,‬נאך א יונגער מאן‪ ,‬צייגט ער דאך אתים א פעסטע‬
‫שטאלצע האלטונג אין באצוג צו די גאונים‪ ,‬וועמעם משנה ערקלע־‬
‫רונגען האלטען ניט אוים די קריטיק פון פארנונפט‪ ,‬אזוי צום ביי־‬
‫שפיל שרייבט ער אין זיין פירוש המשנה ה׳ אין מסבתא עבודה‬
‫זרה פרק ה׳‪ :‬״פילע פון די וועלט־גאונים האבן זיך שוין געשטעלט‬
‫אויןז דעם און האבען ניט געוואוסט‪ ..‬״ צו דער משנה ו׳ אין‬
‫כתובות פרק א׳ זאנט דער רמב״ם‪ :‬״אט אזוי האבן גע׳פסקנ׳ט‬
‫אלע גאונים‪ ,‬וועמעם פשקים זיינען אונז באקאנט‪ ,‬אבער ווי מיר‬
‫איז קלאר געווארען איז דאם פונקט פארקערט״‬
‫דער רמב״ם אין זיין פירוש המשנה נוצט אוים יעדע געלעגעג־‬
‫הייט וואם אים קומט צום האנט‪ ,‬אנצוגרייפען די אונוויםענהייט‪,‬‬
‫אזוי צום ביישפיל צו דער משנה ו׳ אין פרק ז׳ מסבתא סוטה רע־‬
‫דענדיק וועגן דעם שם הויה מאבט ער די כאמערקונג ; ״זאלסט ניט‬
‫לאזען דיין מהשבה זיך אפנויגען צו דעם וואס די קמיעות־שרייבער‬
‫און די משוגעים פראווען נארישקייטען״‪.‬‬
‫דעם ציעל צו וועלכען ד;יר רמב״ם האט געשטרעבט מיט זיין‬
‫פירוש המשנה האט ער פאלשטענדיק דערגרייכט‪ .‬פון דער הקדמה‪,‬‬
‫וואט דער איבערזעצער צו סדר נזיקין האט געשריבען ערפאהרען‬
‫מיר‪ ,‬אז אין פילע מדינות איז איינגעפירט געווארען דער שעהנער‬
‫מנהג שבת און יום טוב צו לערנען די משניות מיט׳ן רמב״ם׳ם‬
‫פירוש; און פיעלע האבען זאגאר באוויזען אויסצולערנען אזוי‪ ,‬או‬
‫זיי זאלען קענען זאגען די משניות מיט׳ן פירוש הרמב״ם אויןן אוים־‬
‫וועניק‪.‬‬

‫‪103‬‬
 ‫יא‪.‬‬

‫זיין ״ספר המצוות׳׳‬

‫דער ״ספר המצוות״ איז דעם רמב״ס׳ם לעצטער שריט צו צוקו‪-‬‬
‫מען צו זיין ״משנה־תורה״ ; און אזוי ווי זיין משנה תורה ב»ה ‪ 8‬נד‪-‬‬
‫דעלט אלע דינים לויט די מצוות פון דער תורה‪ ,‬האט דער רמכ״ס‬
‫געפונען פאר נויטיג צו פארפאסען » ״ספר המצוות״‪ ,‬ערשטענם‪ ,‬ע ד‬
‫זאל ניט אדורכלאזען קיין איינציגע מצוה פון די מצוות התורה;‬
‫צווייטנס‪ ,‬צו ווייזען דער וועלט א נייע ארדנונג אין די תרי״ג מצוות‪,‬‬
‫מיט וועלכע די וואס וועלן לערנען זיין משנה תורה׳ ויעלו זיר מו‪-‬‬
‫זען באקענען און‪ ,‬זעהענדיג אין דער משנה־תורה‪ ,‬וואו די מ צוו ת‬
‫קומען פאר אין א נייען סדר‪ ,‬זאלען זיי ניט באשולדיגען רעם‬
‫דמב״ם אין מאכען א טעות‪ .‬אדרבה‪ ,‬זיי זאלען זעהן וואס דע ר‬
‫רמב״ם האט אויפגעטאן מיט זיין נייער ארדנונג און ווארום ד ע ס‬
‫רטב״ם געפעלט ניט די פריהערדינע ארדנונג וואם די פארפאסער‬
‫פון ״ספרי מצוות״ האבען אננענומען‪.‬‬
‫די צאל פון תרי״נ — זעקס הונדערט און דרייצען באגעגנען‬
‫מיר צום ערשטען מאל אין דער מכילתא צו שמות כ׳‪ .‬דארט הערען‬
‫מיר ר׳ שמעון בן אלעזר מאכענדיג דעם פאלגענדען ״קל־וחומר״;‬
‫ווען די בני־נח קענען ניט האלטען אפילו די זיבען מצוות ווע׳לכע‬
‫מ׳האט זיי פאתעשדיבען א( דינים‪ ,‬ב( ברכת השם‪ ,‬ג( עכו ר ה‬
‫זרה‪ ,‬ד( שפיכת דמים‪ ,‬ה( גלוי עריות‪ ,‬ו( נזל און ז( אבר מן ה חי‪.‬‬
‫היינט ווי אזוי וואלטען זיי קענען אויספאלגען אלע זעקם הונדערט‬
‫און דרייצען מצוות ? ר׳ שמלאי‪ ,‬אן אמורא פון דריטען יארהונדערט‪,‬‬
‫זאנט‪ :‬״זעקם הונדערט און דרייצען מצוות זיינען נענעבען געווארע‪5‬‬
‫צו משה׳ן אויפ׳ן בארג סיני‪ .‬פון דעם זיינען דריי הונדערט פיב^‬
‫און זעכציג פארבאטענדע‪ ,‬לא תעשה‪ ,‬לאוין‪ ,‬אזוי ווי די צאל פוי‬
‫טעג אין יאר‪ ,‬לויט די זון רעכענונג‪) ,‬ימות ההמה( און ציויי הוג‪-‬‬
‫דערט אכט און פערציק געבאטענדע מצוות לויט די צאל פון‬
‫מענשענס גלידער )מכות כג‪ (:‬די חכמי התלמוד האבען אונז א כ ע ף‬
‫גיט אויסגערעכענט און ניט אנגעדייטעט וועלכע מצוות עשה אדער‬
‫לא תעשה געהן אריין אין דער צאל פון תרי״ג‪.‬‬
‫ווי סיר ווייסען‪ ,‬איז דער כעל ״הלכות גדולות״ געיוען רעד‬
‫ערשטער אויסצורעכענען די מצוות‪ ,‬וואס געהן אריין אין דער צ על‬

‫‪----- 104 -----‬‬

 ‫זיין » ‪0‬םר המצוות‬

‫״תרי״ג״‪ ,‬און האט זיי קלאסיפיצירט אין פא׳לגענדער ווייזע‪ :‬איין‬

‫און זיבציג לא תעשה‪ ,‬פאר וועלכע די שטראן{ פון דער עבירה איז‬
‫מיתה‪ ,‬צוויי הונדערט זיכען און זיבציג‪ ,‬לא תעשה‪ ,‬פאר וועלכע‬
‫די שטראן‪ :‬פון דער עבירה איז מלקות‪ ,‬צוויי הונדערט מצוות עשה‬
‫און פינף און זעכציג געזעצע און רעכטע‪ ,‬וועלכע באלאנגען ספע־‬
‫ציעל צום גאנצען צבור‪ .‬ביים ״הלכות גדולות״ קומט אוים די צאל‬
‫פון ״לא־תעשה״ דריי הוגדערט אבט און פערציג‪ ,‬ווערענד ר׳‬
‫שמלאי גיט אן די צאל פון די מצוות לא תעשה דריי הונדערט פינןן‬
‫און זעכציק‪ .‬די צאל פון די עשין זיינען ביים הלכות גדולות צוויי‬
‫הונדערט פינן? און זעכציק ווערענד ר׳ שמלאי נענט די צאל בלויז‬
‫צוויי הונדערט אבט און פערציק‪.‬‬
‫רבינו סעדיה גאון און ר׳ שלמה בן גבירל אין זייערע אזהרות‬
‫האבען צווישען די תרי״ג מצוות‪ ,‬אזוי ווי דער כעל ״הלכות גדולות״‪,‬‬
‫אריינגערעכענט אויך פארשיידענע מצוות דרכגן‪.‬‬
‫ד אליעזר כן נתן ממגנצה אין זיין ״מאמר השכל״ טיילט איין‬
‫די תרי״ג מצוות אין דריי קלאסען‪ (1 :‬מצוות וועלכע כאלאנגען‬
‫צום מונד‪ (2 ,‬מצוות וועלכע כאלאנגען צום הארצען און ‪ (3‬מצוות‬
‫פון מעשים־האנדלונגען‪ .‬די קלאסיפיקאציע שטיצט ער אויפ׳ן פסוק‬
‫אין דברים ל‪ ,‬יד‪ :‬ב פ י ך — אין דיין סוגד‪ ,‬ו כ ל ב ב ך —‬
‫ל ע ש ו ת ו דאם צו טאן‪ .‬ער קאמעגטירט‬ ‫אין דיין הארצען‪.‬‬
‫אויך אויף די ווערטער פון אונזערע חכמים‪ ,‬וואט כאהויפטען‪ ,‬אז‬
‫די ״עשרת הדברות״ ענטהאלטען אלע תרי״ג מצוות לויט פאלגעג־‬
‫דער קלאסיפיקאציע‪ (1 :‬דער ערשטער דיבור ענטהאלט אכציק‬
‫מצוות‪ (2 ,‬דער צווייטער — זעכציק‪ (3 ,‬דער דריטער — אכט און‬
‫פערציק‪ (4 ,‬דער פערטער — פינןז און זיבעציק‪ (5 ,‬דער פינפטער —‬
‫זיבען און זעבציק‪ (6 ,‬דער זעקסטער — פופציק‪ (7 ,‬דער זיבע־‬
‫מער — אבט און פופציק‪ (8 ,‬דער אכטער — גיין און פופציק‪,‬‬
‫‪ (9‬דער גיינטער — צוויי און פופציק‪ (10 ,‬דער צענטער — פיער‬
‫און פופציק‪ .‬צוזאטען ‪ :‬זעקם הונדערט און דרייצען‪.‬‬
‫די מצוות פלעגט מען איינטיילען אין צוויי קאטעגאריען‪ :‬א(‬
‫אין ם ש פ ט י ם — רעכטע‪ ,‬מצוות‪ ,‬וואט דער שכל איז זיי מחייב‪,‬‬
‫ווי אונזערע חכמים דריקעז זיר אויס ‪ :‬״ווען זיי וואלטען אפילו ניט‬
‫געגעבן געווארען‪ ,‬וואלט דער שכל זיי מחייב געווען‪ .‬צום ביישפיל ;‬
‫אויסגעלאסענהייט‪ ,‬רויב און כלוטפארגיםונג‪ .‬כ( און אין חוקים —‬
‫געזעצע‪ ,‬וואם זיינען גזירות פון גאט־ברודהוא און ווי די גמרא‬
‫דריקט זיך אוים ״דער יצר הרע האט טענות געגען זיי״ _ וויד^‬

‫‪105‬‬
 ‫הרב דר‪ .‬יצחק ווערנע‬

‫מיר פ ‪ 8‬רשטייען ניט דעם שכל פון די חוקים‪ ,‬ווי צום ביי שפיל;‬
‫פארבאטענע שפייז‪ — ,‬מאכלות אסורות — שעטנז א‪ .‬ז‪ .‬וו‪ .‬מיר‬
‫האבען אבער קיין שום רעכט ניט וועגן זיי איבערצוטראכטען‪,‬‬
‫)יומא ס״ז(‪ .‬רבינו סעדיה גאון אין זיין ״אמונות ודעות״ מאמר נ׳‬
‫פרקים ב׳ און ג׳ טיילט איין די מצוות ‪ (1‬אין ש כ ל ׳ ד י ג ע ‪,‬‬
‫אדער ווי ער רופט דאם אין אראבישען ע ק ל י א ת ‪ ,‬און ‪(2‬‬
‫אין ט ר א ד י צ י א נ ע ל ע אדער ווי ער כאצייכענט זיי מי ט‬
‫דעם אראבישען נאמען ס ע ם י א ת ‪ ,‬דאס זיינען די מצוות‪,‬‬
‫פאר וועלכע מיר ווייסען ניט קיין שום טעס ; זיי זיינען אבער צד‬
‫אונז אזוי איבערליפערט געווארען‪ .‬דער ערשטער ראב״ד אין זיין‬
‫אמונה רמה האט פאר זיי אנדערע נעמען‪ :‬א ל ד א י ע א ת‬
‫— קאנווענציאנעלע און א ל מ ק ו ב ל א ת — טראדיציאנעלע‪.‬‬
‫טיילט‬ ‫רבינו בחיי אין זיין ״חובת הלבבות״ שער ג‪ ,‬פרק‬
‫איין די ״עבודת אלקים״‪ — ,‬די גאטעסדינסט ע ל פ י ת ו ר ח‬
‫און ע ל פ י ש כ ל ‪ .‬ער טיילט אויך איין די מצוות אין וויי־‬
‫טערע קאטעגאריען‪ :‬די מצוות‪ ,‬וואס מיר זייגען מקיים מיט אונזער‬
‫קערפער‪ ,‬מיט דער הילף פון אונזערע גלידער‪ ,‬און די מצוות וועלכע‬
‫מיר זיינען מקיים מיט די געפילען פון הארצען — אויר טיילט ער‬
‫זיי איין אין נגלות און נסתרות‪ ,‬מצוות וואם מיר טוען עפענטליך‪,‬‬
‫און מצוות‪ ,‬וואש מיר טוען פארבארגענערהייט‪.‬‬
‫ר׳ יהודה הלוי אין זיין כוזרי)מאמר א׳‪ ,‬פרק מ״ח( טיילט איין‬
‫די מצוות אין דריי אפטיילונגען‪ (1 :‬מצוות על פי שכל‪ (2 ,‬על פי‬
‫מנהג‪ ,‬און ‪ (3‬על פי קבלה‪.‬‬
‫אברהס אבן עזרא אין זיין קאטענטאר צו שמות כ‪ ,‬א׳ טיילט‬
‫איין די מצוות אין צוויי קאטעגאריען‪ (1 :‬מצוות וואס דער בורא‬
‫יתברך האט זיי איינגעפלאנצט אין הארצען פון יעדען בעל דעת‪,‬‬
‫‪ (2‬מצוות וואם זיינען פאר אונז פארהיילען און זיינען ניט ערקלערט‬
‫^ געווארען צו וועלכען צוועק זיי זיינען אונז אנגעזאגט געווארען‪.‬‬
‫עם איז ווערט צו באמערקען‪ ,‬אז ר׳ אברהם אבן עזרא און‬ ‫׳‬
‫ר׳ יהודה בן בלעם‪ ,‬וועלכע זיינען ניט געווען קיין כעלי הלכות‪,‬‬
‫האבען ארייגגעווארפען א צווייפעל אין דעם צאל תרי״ג‪ .‬אבן עזרא‬
‫אין זיין ״יסוד טורה״ וויצעלט זיך איכער די ״אזהרות״ שרייבער‪,‬‬
‫וועלכע ציילען די תרי״ג מצוות‪ ,‬און פארגלייכט זיי צו דעם מענשען‪,‬‬
‫וועלכער ציילט די גראזען אין א מעדיצינישען בוך‪ ,‬און ווייס ני ט‬
‫צו וועלכע נוצען זיי דינען‪ .‬ר׳ יהודה בן בלעם זאגט‪ :‬מטה ‪ r‬פ שך‬
‫איז די צאל תרי״ג ניט גענוי‪ .‬אויב מיר זאלען אויסרעכענען צווי‪-‬‬

‫‪106‬‬
 ‫זיין ״ספר המצוות‬

‫שען דיי מצוות התורה אויך ‪8‬זעלכע מצוות‪ ,‬וואם זיינען ב ‪ 8‬שטימט‬
‫פאר אלע צייטען — וועט זייער צאל דערגרייכען באדייטענד פיל‬
‫וועניגער ווי זעקם הונדערט און דרייצען‪ .‬זאלען מיר ווידער ארייג־‬
‫רעכענען אויר ‪ 8‬ט די מצוות התורה‪ ,‬וואם זיינען געגעבען געווארען‬
‫בלויז צייטווייליג‪ ,‬וועט די צאל דערגרייכען פיל מעהר ווי תרי״ג‪.‬‬
‫אלע אנדערע ״בעלי הלבות״‪ ,‬א חוץ דעם רמב״ם‪ ,‬האכעז אנ־‬
‫גענומען די צאל פון תרי״ג ווי ״הלבה למשה מסיני״ אבער אפילו‬
‫דער רמב״ם זעלבסט‪ ,‬וואס האט צוגענעבען די שוועריקייט פון אויס־‬
‫געפינען די תרי״ג מצוות‪ ,‬זאגט )צום ספר המצוות שרש ראשון(‬
‫עם קען אפשר זיין‪ ,‬אז די צאל תרי״ג איז ניט גאנץ גענוי‪ ,‬און איז‬
‫אויך ניט באשטעטינט פון א ל ע חבמי התלמוד‪ .‬אבער אזוי ווי‬
‫די צאל תרי״נ מצוות איז נעקומען צו אונז כקבלה נעמען מיר דאס‬
‫אן אלם הייליק‪.‬‬
‫ווי שוין געזאנט‪ ,‬דער רמב״ם איז געקומען צום באשלום‪ ,‬אז‬
‫עם איז ניט ריבטיג איינצוטיילען די דינים פון איין מצוה אין בא־‬
‫זונדערע נרופען; די דינים מוזען זיך אלע קאנצענטרירען ארום‬
‫אט דער מצוה‪ ,‬פאר וועלבע די דינים זיינען פארגעשריבען געווא־‬
‫רען‪ .‬דארום האט ער נעפונען פאר נויטיג אויסצוציילען אין פאר־‬
‫אוים א ל ע מצוות‪ ,‬כדי ער זאל זיי האבען אלע פאר זיינע אויגען‬
‫און ניט פארנעסען‪ ,‬ניט אדורך לאזען איינע פון זיי‪ ,‬וועמעם דינים‬
‫ער זאל ניט באהאנדלען‪ .‬זייענדיק ביי דער וויכטיגער ארבייט האט‬
‫זיך דער רמב״ם דערמאנט‪ ,‬אז אלע פאר איהם‪ ,‬וועלכע האבען פאר־‬
‫פאסט ״מצוות ספרים״‪ ,‬האבען די מצוות ניט ריכטיג צוזאמענגע־‬
‫שטעלט‪ ,‬אט‪ ,‬צום ביישפיל‪ ,‬האבען מאנכע פון די מחברים אריינ־‬
‫גערעכענט צווישען די ״תרי״ג מצוות״ אויר די ״מצוות דרבנן״‪,‬‬
‫און מצוות‪ ,‬וואם זיינען ניט אננעזאנט געווארען אויןז א ל ע‬
‫ד ו ר ו ת ‪ .‬מאנבע האבן נערעבענט די טעמי המצוות וואם די‬
‫תורה האט גענעבען — אין פארם פון א מצוה — אלם כאזונדערע‬
‫מצוות‪ ,‬און נאך אזעלכע אונפינקטליכקייטען‪ .‬דאם האט דער רמב״ם‬
‫גענומען אין אנבעטראבט‪ ,‬אז ווען ער וועט אין זיין משנה תורה‬
‫איינארדנען דעם סדר פון די מצוות לויט זיין אייגענעם שטייגער‪,‬‬
‫וועלען די תלמידים‪ ,‬וואם האבעין זיך שוין אייננעלעבט מיט די‬
‫אלטע פארגרייזטע ספרי מצוות‪ ,‬געווים מיינען‪ ,‬אז ער האט זיך‬
‫טועה געווען — דאם איז די אורזאכע ווארום דער ספר המצוות‬
‫פון רטב״ם איז פארפאסט געיווארען‬
‫דעם ״ספר המצוות״ האט דער רמב״ם איינגעטיילט אין צוויי‬

‫‪107‬‬
 ‫הרב דר• יצחק ווערנע‬

‫חלקים‪ :‬דער ערשטער חלק ב»ה»נדעלט די פערצען ש ר שי ם‬

‫גרונדפרינציפען‪ ,‬פון וואנען מיר ערפאהרען דעם רמב״ס׳ם שי ט ה‪,‬‬
‫וועלכע מצוות באדארפען אריינגענומען ווערען אין דער צאיל פון‬
‫תרי״ג און וועלכע — ניט‪ .‬אט צום ביישפיל‪ ,‬לויט׳ן רמב״ם׳ס ספן־‬
‫המצוות‪ ,‬ווי ר׳ יוסןז בר׳ אברהם אלמושנינו גיט איבער אין ז י י ן‬
‫״שרשי המצוות״ קען מען ניט רעכענען צווישען די תרי״ג מ צ ו ו ת‬
‫די מצוות וואם זיינען מדרבנן‪ ,‬ווי נר־חנכה און מקרא מגילה‪ .‬וויי ^‬
‫נאר אזעלכע מצוות עשה און לא תעשה קענען אריינגענומען וו ע רן‬
‫צווישען די תרי״ג מצוות‪ ,‬וועלכע זיינען אויםדריקליך דערמאנפז‬
‫אין תורת משה‪.‬‬
‫מ׳קען אויר ניט אריינרעבענען צווישען די תרי״ג א מצוה וו א ם‬
‫איז ניט נוהג אויר שטענדיג זאנדערען עם האט פאסירט ב לוין‬
‫א י י ן מאל‪ .‬צב״ש‪ ,‬די מצוד‪ .‬פון ״נעמען פון דעם בלוט פון ק ר בן‬
‫פסח און שפריצען אויר די צוויי ביישטידעל און אויר דער אי ב ע ר‪-‬‬
‫טיר אין די הייזער‪ ,‬וואם זיי וועלן אין זיי עסען״‪) .‬שמות י״ב‪ ,‬ז׳(‪.‬‬
‫צו די תרי״ג מצוות געהערן נ י ט די געבאטע‪ ,‬וואם או ם‪-‬‬
‫פאסען די גאנצע תורה ווי צב״ש ‪ :‬״ושמרתם מצותי ועשיתם או ת ם״‬
‫— איהר זאלט היטען מיינע מצוות און איהר זאלט זיי טאן )ויקרא‬
‫כ״ב‪ ,‬ל״א(‪ .‬ווייל אונטער די צאל תרי״ג געהען אריין בלויז אייב‪-‬‬
‫צעלנע מצוות‪.‬‬
‫די מצוות ״עשה״ און ״לא תעשה״ אין די הויפט־פרינציפען‬
‫פון גלויבען געהען אריין אין דעם צאל פון די תרי״ג‪ .‬ווי צב״׳נז‪,‬‬
‫די מצוות עשה פון גלויבען אין די עקסיםטענץ און איינהייט פון‬
‫דעם בורא יתברך און די לא תעשה פון דענקען וועגען דעם בור א‬
‫יתברך אלם א גשם‪ ,‬א קערפער‪.‬‬
‫די מצוות‪ ,‬וועלבע זיינען באגרינדעט אויר דערמאנונג ״זכור׳‪/‬‬
‫גערענק — געהען אריץ אין צאהל פון די תרי״ג‪ .‬ווי צום ביישפיל ‪:‬‬
‫״זכור את אשר עשה לך עמלק״ — געדענק וואם עמלק האט דיר‬
‫געטאן)דברים כ״ה‪ ,‬י״ז(‪ ,‬אבער ניט דערמאנונג אלם ווארנונג וועגען‬
‫אן אנדער מצוה‪ ,‬ווי צב״ש‪ ,‬״זכור אל תשכח את אשר הקצפת א ת‬
‫ה׳ אלקיך במדבר״ — געדענק און פארגעם ניט ווי דו האסט דער־‬
‫צארגט דעם בורא יתברך אין דער מדבר )דברים ט׳‪ ,‬ז׳(‪.‬‬
‫מ׳קען ניט ארייגרעכענען צווישען די תרי״ג די אורזאך פון דער‬
‫מצוה באזונדער‪ .‬ווי צב״ש‪ ,‬״ושכב בשמלתו״ — ער זאל זיך לייגען‬
‫אין זיין קלייד )דברים כ״ד י״ג( איז בלויז די אורזאך ווארום דער‬
‫וואם האלט דעם ארימאנם משכון זאל זיך ניט אנידערלייגען מיט׳ן‬

‫‪108‬‬
 ‫זיי ן ״ספר הטצוות‬

‫משכוז זאנדערן ער זאל אים דאם צוריקקערען ווען די זון געהט‬

‫אונטער‪.‬‬
‫עם געהט ניט אריין אין צאל פון די תרי״ג מצוות אן עשה‬
‫וואם איז בלויז ערלויבט אבער ניט נעארדערט‪ ,‬ווי צב״ש‪ :‬״וקנא‬
‫את אשתו״ — ער וועט אייפערזיבטינ זיין אויף זיין ווייב )במדבר‬
‫ה‪ /‬י״ד(‪ ,‬אדער אזא מין לא תעשה וואם דריקט אוים די פארניינונג‬
‫פון א פליכט ווי צב״ש‪ ,‬״לא יסנרנו״ — דער כהן דארף איהם ניט‬
‫פארשליסען — )ויקרא י״ג‪ ,‬י״א(‪.‬‬
‫א מצוה וואם באשטעהט פון אן ״עשה״ און א ״לא תעשה״ ווי‬
‫צב״ש‪ ,‬״ולו תהיה לאשה״ — ער מוז זי הייראטען — דאם איז אן‬
‫״עשה״ ״לא יוכל לשלחה בל ימיו״ — ער קען זי קיינמאל ניט‬
‫אפ׳גט׳ן — דאם איז א ״לא תעשה״ — אין פאל ער האט זיין פ חי‬
‫געמאכט א שלעכטען נאמען)דברים כ״ב‪ ,‬י״ט( געהען זיי ביידע‪ ,‬די‬
‫״עשה״ ווי די ״לא תעשה״ אריין אין צאל פון די תרי״נ‪.‬‬
‫די איינצעלהייטען פון א מצוה געהען ניט אריין אין די תרי״נ‬
‫אלם כאזונדערע מצוות‪ ,‬ווי צב״ש‪ .‬דאם פארבאט צו געברויכען פארן‬
‫מזבח אלץ וואם באזיצט א מום‪ ,‬א פעהלער ״כל מום לא יהי׳ בו״ —‬
‫עם באדאר‪ c1‬קיין פעהלער ביי איהם ‪ ,‬ביים קרבן‪ ,‬ניט זיין )ויקרא‬
‫כ״ב‪ ,‬כ״א( דאן רעכענט אוים די תורה די איינצעלהייטען‪ ,‬וואם‬
‫אזוינס ווערט באטראכט אלם פעהלער כדי איהם אונפאםינ טאכען‬
‫פאר׳ן מזבח ‪ :‬״עורת או שבור או חרוץ‪ ,‬או יבלת או גרב או ילפת‬
‫— לא תקריבו אלה לה״׳ — בלינד‪ ,‬אדער געבראכען‪ ,‬אדער פאר־‬
‫וואונדעט‪ ,‬אדער מיט א ווארצעל‪ ,‬אדער מיט דעם נרונד‪ ,‬אדער מיט‬
‫דעם גרינעם גרונד‪ ,‬די דאזיגע זאלט איהר נ י ט מקריב זיין צו‬
‫נאט — )דארט כ״ב( — אט די איינצעלהייטען געהען ניט אריין‬
‫אלם כאזונדערע ״לא תעשה״‪.‬‬
‫דער צוועק פון יעדער מצוה‪ ,‬און ווען די מצוה האט פילע‬
‫צוועקען‪ ,‬נעהען זיי אלע אריין אין די צאהל פון תרי״ג‪ ,‬ווי צב״ש‪,‬‬
‫די עשה פון בויען דעם מקדש אדער משכן איז אן אלנעמיינער‬
‫צוועק‪ ,‬איינגעשלאסען אין דעם בית המקדש זיינען דער ״ארון״‪,‬‬
‫דער ״שלחן לחם הפנים״‪ ,‬די ״מנורה״ די ״מזבחות״‪ .‬אבער יעדע‬
‫פון די דערמאנטע האט זיר א באזונדערן צוועק‪ :‬דער צוועק פון‬
‫דעם ארון‪ — ,‬איז אריינצושטעלען דארין די לוחות; די מנורה —‬
‫מ׳זאל אנצינדען אין איהר די לייכטער‪ ,‬דער שלחן — ארויפצולייגען‬
‫אויר איהם דעם לחם־הפנים‪ ,‬די מזבחות — מקריב צו זיין אויר‬
‫זיי קרבנות‪ .‬דארום איז יעדע איינצעלנע פון זיי‪ ,‬הגם זיי זיינען‬

‫‪100‬‬
 ‫הרב דר• יצחק ווערנע‬

‫^‬ ‫אייגגעשלאסען אין דער מצות עשה פון ״מ»כען דעם מקדש״‬
‫זיינען זיי דאך יעדער איינער פאררעכענט אלם מצוד‪ .‬פאר •זיך‬
‫און געד‪.‬ען אדיין אין דער צאל פון די חרי״ג‪.‬‬
‫עם ווערן ניט גערעכענט אין די תרי״ג אלם באזונדערע מצוות‬
‫די ווידערהאלונגען פון א מצוד‪ ..‬אזוי צב״ש איז די שבת־רוה פאר־‬
‫רעכענט בלויז פאר א י י ן מצוה הגם זי ווערט ווידערד‪.‬אלט אין‬
‫דער תורד‪ .‬צ ו ו ע ל ן‪ :‬מאל; דער פארבאט פון עסען בלוט‬
‫ווערט בלויז אלם א י י ן לא תעשה פאררעכענט הגם די לא‬
‫תעשה ווערט ווידערהאלט ז י ב ע ן מאל‪.‬‬
‫א מצור‪ .‬וואם איז געגעבען געווארען פאר אייניגע טעג‪ ,‬ווערט‬
‫ניט יעדער טאג פאררעכענט אלם באזונדערע מצוד‪ .‬אין די צאל‬
‫תרי״ג‪ .‬ווי צב״ש‪ ,‬זיצען אין סוכה זיבען טעג‪ ,‬אדער ״עולדרלרגל״‬
‫זיין דריי מאל אין י«ר‪ ,‬ווערט די מצוד‪ .‬פון זיצען אין םוכד‪ .‬נ אד‬
‫אלם איין ׳מצוד‪ .‬פאררעכענט‪ ,‬און אזוי אויך ״עולה־לרגל״ זיין‬
‫אלם איין מצות‪.‬‬
‫מקיים זיין די שטראף‪ ,‬וואם די תורה האט פארגעשריבען‪,‬‬
‫אז מעגשען באדארפען דעם זינדיגען באשטראפען — רעכענט זיך‬
‫אלם אייגע פון די תרי״ג מצוות‪ ,‬אבער ניט די שטראןן וואם קומט‬
‫נ י ט פון מענשליכע הענט — דאם ווערט אין די תרי״ג מ צוו ת‬
‫ניט אייגנעשלאםען‪.‬‬
‫דער צווייטער חלק באהאנדעלט די צאל פון די מצוות און‬
‫ווערט איינגעטיילט אין צוויי אפשניטען‪ :‬דער ערשטער אפ שניט‬
‫באהאנדעלט די ״מצוות עשה״‪ ,‬דער צווייטער — די מצוות ל^‬
‫תעשה‪.‬‬
‫דער רטב״ם ציינט אן דעם מקור פון יעדער מצוד• אין דער‬
‫תורה‪ .‬זעהר אפט ניט ער די ערקלערונג פון די חכמי התלמוד צו‬
‫דער מצוד‪ ;.‬ער איז אויר מברר מיט דער היל!ח פון תלמודישי‪5‬‬
‫ערקלערונגען צו וועלכער קאטעגאריע א באשטימטע מצוד‪ .‬געד‪.‬ערט;‬
‫איז דאם אן ״עשה״ אדער א ״לא תעשה״‪ .‬ער בריינגט אלע פסוקים‬
‫וואו די מצוד‪ .‬ווערט געארדערט — אין פאל איין און די זעלכע‬
‫מצור‪ .‬ווערט ווידערהאלט אין דער תורה‪ .‬ער רעכענט אויס אויןן‬
‫וויפיל ״לאוין״ מ׳פארזינדיגט זיך פאר א געוויסע עבירה‪ ,‬אפט פאר‪-‬‬
‫ברייטערט ער זיך מיט זיין ערקלערונג ווי אזוי א באשטימטע מצוח‬
‫■מוז געטאן ווערן‪ .‬ער מאכט אויר אויפמערקזאם אין פאל דער דין‬
‫וועגען א געוויםע מצוד‪ .‬איז שפעטער געענדערט געווארן‪ .‬ער צי‪-‬‬
‫טירט אויר די מסכתות וואו א געוויסע מצוד‪ .‬ווערט כאשפראכען‪.‬‬

‫‪110‬‬
 ‫זיין ״םפר המצוות‬

‫אפט בריינגט ער א פסוק וועגען א מצוה‪ ,‬אבער דער פסוק ענטהעלט‬

‫מעהר ווי א י י ן דין‪ .‬צב״ש‪ ,‬די דריטע מצוה אונטערשטיצט‬
‫ער מיט׳ן פסוק ״ואהבת את ה׳ אלקיך״ — דו זאלסט ליבען גאט‬
‫ברוך הוא — ״והיו הדברים האלה אשר אנכי מצוך היום על לבבך״‬
‫— און די דאזיגע ווערטער‪ ,‬אויף וואם איך פארזאג דיר‪ ,‬זאלען זיין‬
‫אוי!ש דיין הארצען )דברים ו׳ ה׳(‪ ,‬לויט דעם רמב״ם ענטהאלט אט‬
‫דער פסוק צוויי מצוות‪ (1 :‬מיר מוזען זיך אריינטראכטען אין‬
‫גאט־ברוך־הוא׳ם מצוות און זיינע האנדלונגען כיז טיר באגרייפען‬
‫זיין מציאות און אחדות‪ .‬פון דיזען באגריף האבען מיר גרוים הנאה‪,‬‬
‫און דאם איז די ״ליבשאפט״ צו נאט ברוך הוא‪ ,‬וואם מיר זיינען‬
‫מחויב אנצואייגנען‪ ,‬דורך די מצות עשה פון ״ואהבת״‪ .‬די צווייטע‬
‫מצות איז מיר זאלען רופען די גאנצע מענשהייט צו גאטעם גלויבען‪.‬‬
‫און גאטעסדינסט‪ .‬עם איז דאך נאנץ נאטירליך אז ווען מיר ליבען‬
‫» סובסטאנץ‪ ,‬לויבען מיר איהם און ווענדען אן אונזער גאנצע ענער־‬
‫גיע צו באאיינפלוסען אלע אנדערע זיי זאלען איהם אויך ליבען‪.‬‬
‫״ואהבת שיהא שם שטים מתאהב על ידך״ ליבען נאט ברוך הוא —‬
‫קען אויסגעדריקט ווערן דורך דעם וואם גאטעם נאמען ווערט בא־‬
‫ליבט דורך אונזערע מעשים און דורך אונזער אויפפיהרונג‪.‬‬

‫‪111‬‬
 ‫יב‬

‫זיין ״משנה תורה״‬

‫גרעץ שילדערט די שאפונג פון רמב״ם׳ם ״משגה תורה״ א ד ע ר‬
‫״יד החזקה״ אויפ׳ן פאלגענדען אופן ‪:‬‬
‫ווערענד דער רמב״ם איז געווען פארנומען טיט זיין ב »׳ ט עפ־‬
‫טיגונג‪ ,‬אויפצופאסען אוי!ש די קהלה אנגעלעגענהייטען‪ ,‬צו פ אר‪-‬‬
‫שטארקען דעם למוד התורה‪ ,‬צו פסק׳נען שאלות אין דיני ממונות^‬
‫און איסור והתר‪ ...‬ווערענד ער איז געווען באשעפטיגט טיט זיין ס ע‪-‬‬
‫דיצינישער פראפעסיאן צו היילען קראנקע‪ ,‬אידען און גויס‪ ,‬א רי ט ע‬
‫און רייכע‪ .‬ווערענד ער איז געווען פארטאן טיט דער אויפקלערונג‬
‫פון די ערשטע פרינציפען פון פילאזאפישען דענקען און פארשונג‬
‫טאקי אין דער זעלכער צייט וואקסט אוים דער ספר ״יד ה חז ק ה ״‬
‫אדער ״משנה תורה״‪ .‬דעם אכטען טאג אין כסלו ד׳ תתקט״א‪ ,‬ד ע ט‬
‫זיבעטען נאוועמבער ‪ 1180‬ווערט דער ספר פארטיג נאר אן א ר כ ע ט‬
‫פון צען יאר״‪...‬‬
‫אזוי זאגט דער רמב״ם אין איינעם פון זיינע ברי!? צו ר׳ י הונ תן‬
‫מלוניל און צו די אנדערע חכמים פון יענער שטאט‪ :‬״און אי ך‪,‬‬
‫משה‪ ,‬לאז וויסען צו ר׳ יהונתן הכהן און אלע חכמים און ה כ רי ס‬
‫וועלכע וועלן לייענען מיין שריפט‪ ,‬הגם נאך איידער איך כין כ «'‬
‫שאפען געווארען האט מיך די תורה דערקענט‪ ,‬נאף איידער אי ך‬
‫כין געקומען אוי!ז דער וועלט האט זי מיך באשטימט מיט ד^ ר‬
‫אויפנאבע צו אויסברייטען איהרע קוועלען אין דער אויסערן וועלט‪...‬‬
‫און הגם די תורה איז מיין ״געליבטע״ און די ווייב פון מיין יוגענד‪*,‬‬
‫וועמען איך בין איבערגעגעכען טריי מיט׳ן גאנצען לייב און לעכן'‬
‫דאך האב איך געשלאסען באקאנטשאפט אויך מיט ״אנדערע וויי־‬
‫בער״‪ ,‬דאם הייסט‪ ,‬אנדערע חכמות‪ ,‬וואם האבען געשפילט די ראלע‬
‫אלם צרות צרורות צו דער תורה ; חכמות פון מואב‪ ,‬עטון‪ ,‬צדון‪,‬‬
‫אדום און הת‪ .‬גאט־כרוך־הוא ווייס‪ ,‬און ע ר איז מיין עדות‪ ,‬אז‬
‫איך האט זיי לכתחילה גענומען און אריינגעכראכט צו מיר אין‬
‫מיין געדאנקען־הויז בלויז צוליב דעם כדי זיי זאלען דינען צו דער‬
‫תורה אלם דינסטען‪ ,‬וועלכע קאכען‪ ,‬באקען און פרעגלען‪ ...‬ד א מי ט‬
‫איך זאל קענען באווייזען די פעלקער און זייערע הערשער די שעג־‬

‫‪112‬‬
 ‫זיין ״מ»נה תודה‬

‫>ךיע ■&זז דעד תודה~‪ .‬דאך ה»ב איך צוליב זיי געמוזט ג»רויבען‬
‫®ז דעד זזורה ציים אץ ענערגיע זדיל מיץ הארץ איז איינגעטיילפז‬
‫ד;דד ^ ד;ץ אין פיל בדילען‪ ,‬צו פילע פארשייד;ינע •חכמות‪» .‬ון ווי‬
‫זעהר ■שטעו־ האב איך ג;יארבייט ט«ג ווי נאכט גאנצע צעהן יאהר‬
‫צוזאכד>ינזיו׳גיס;^ען אט דאס גרוים;י ווערק )ד;יט ״יד החזקה״( אץ‬
‫ברדיסע גזענש•;^ ווי איהר זיינט‪ ,‬ווייסט אפצושאצען זואס איך האב‬
‫דא געמאן‪ ,‬איך האב מקרב געוועין עניגים ‪.‬וואם זיינען דערוויי־‬
‫מעדט געהען‪ ,‬צוזייט אץ צושפרייט צוויש;ין כערג אץ טאלען״‪.‬‬
‫אץ ‪ 1‬טאקי ווייל די ארבייט איז אזוי גרוים און שווער‪ ,‬און דער‬
‫צודעק ■את אזוי הייליג‪ ,‬איז ז;יהר ווינשענסווערט מ׳זאל נאכפארשען‬
‫מייגע דוערטער און זיי גוט אונטערזוכען‪ .‬זאל אבער דער לעזער‬
‫ערן בדין מפר גיט זאגען ‪ :‬״ווער בין איך‪ ,‬וואס איך זאל וואגען נאב־‬
‫פארשען און אונטערזוכען דעט מלך‪ ...‬איך גיב איהם דארויף פאל־‬
‫שםענדיגע ■ערלויבניש‪ .‬איהר וועט מיר דאמיט א גרויסע טובה טאן‬
‫דוען איהר‪■ ,‬די חכמים‪ ,‬אדער ווער עם איז‪ ,‬וועלעין געפינען עפעם וואט‬
‫אדפצדזעצען געגעין מיין ספר און וועט מיר לאזען וויסען‪. ,‬וועל איך‬
‫זיך כדזזע נעמען אויסצובעסערעז‪ ,‬עם זאל קיין טעות ניט פאר*‬
‫בלייבען‪.‬דוייל מיין עקר כונה טיט דעם םפר איז אפצוראמען פון וועג‬
‫אלע שטרדכלונגען וואם ליגען פאר די תלמידים‪ .‬דער אויבערשטער‬
‫רדעט אונז אץ אייך העלפען צו לעתען זיץ תורה‪ ,‬און דערקענען‬
‫זיין א ח ח ת און כדר זאלעץ נים געשטרויכעלט ווערען‪ .‬און זאל מקוים‬
‫חעדען אץ אונז;‪T‬ע און אין אייערע טעג דער פסוק אין ירמיה לא‪,‬‬
‫לב ״איך זדעל ארייננעכען מיין תורה אין זיי — און אויןז זייער הארץ‬
‫דדעל איך עם שרייבען״‪.‬‬
‫‪ .‬דער דמכ״ם אלזא ניט אונז אנצוהערעין‪ ,‬אז ער האט אין זיין‬
‫אדבייט אנגעווענדייט אלע הכמות וואם זאלען פארפיינערן און‬
‫פאמזענערען‪.‬דיעם כנין פון דער תורה‪.‬‬
‫‪ .‬אץ באמת‪ ,‬זוי שעהן די געביידע פון ז‪/‬ים ספר איז‪ ,‬ווי הנ׳עוודיג‬
‫עד א ת צוזאמענגעשטעלט און געארדענט‪ ,‬אזוי שעהן און נאך פיל‬
‫? ‪ nppt‬און טעהר בא׳הנ׳ט איז זיץ אינהאלט אץ זיין וועזען‪ .‬די‬
‫משנת •תורה נעמט אריין אין זיך אלע שיטות און אלע מחשבות‬
‫דדאם די אידישקייט האט נעשאפען כיז דעם רמב״ם׳ם צייט‪ .‬אלע‬
‫אמונות און אלע דעות וואם האבען זיך אנטודקעלט‪.‬און דערגרייכט‬
‫זייער דייפעצושיטאנד אין פארשיידענע ‪.‬זוענדונגען און פארשיידענע‬
‫צדדייבען ־— חאט דער רמכ״ם נעוואוםט ווי אזוי זיי אלע צו פאר‪-‬‬
‫אייניגען אץ צו פארבינדען מים א לאנישען צוזאמענהאנג אץ עי ט‬

‫‪U3‬‬
 ‫הרב רר♦ יצחק ווערנע‬

‫» שעהנער ארדנונג אזוי‪ ,‬אז יעדע איינע ערגענצט און פאדפאל־‬

‫שטענדיגט די צווייטע אין א גלייכעז וואג איז מאס‪ ,‬אי^ע ד עו ת‬
‫גיסען זיך ביי איהם צוזאמען און באהעפטען זיך אין איין אלגעטיינע‬
‫דעה — די אידישקייט‪ ,‬די תלמודיש פארשענדע אידישקייט‪ .‬די פי‪-‬‬
‫לאזאפיע‪ ,‬מאראל און זיטענלעהרע‪ ,‬פראקטישע מצוות‪ ,‬די ג אנ צ ע‬
‫הלכה־לעהרע און די הערצענם געפילען‪ ,‬וואם דינען אלם דערקוויקונג‬
‫פון דער זעלע פון אידען און אידישקייט‪ ,‬און די לעבענסקראפט‬
‫וואט וואקסט און שפראצט דארין‪ ,‬אזעלכע הערצענסגעפילען וו אס‬
‫באקומען זייער אויסדרוק אין דער האפנונג פון משיח׳ם צייטען‪ ,‬פון‬
‫דער אייביגער גאולה וישועה‪ --------‬זיי נ ען אלע אויספיהרליך כ«־‬
‫האנדעלט אין דעם ״משנה חורה״‪ .‬אין א כאשטימטען זין קען מ ען‬
‫זאגען‪ ,‬אז דער יד החזקה איז א ״נייער תלמוד״ וואט דער רמכ״ ם‬
‫האט דערפונדען‪ ,‬די יטודות זיינען טאקי «לטע‪ ,‬שטאמען פון ר׳‬
‫יהודה הנשיא און רב אשי‪ ,‬אבער ווי נאד זיי זיינען געקומען אין‬
‫דעם רמב״ט׳ט הענט‪ ,‬האבען זיי ניי אויפגעלעבט‪ ,‬א גאנץ אנדערן‬
‫פנים געקראגען‪ .‬ער פאנגט אן מיט׳ן יטוד היטודות און עמוד ה ח כ מו ת‬
‫אז עט איז פאראן אן ערשטער טובטטאנץ‪ ,‬וועלכער האט ערפונדען‬
‫אלעט ערפונדענע‪ ,‬און שליסט מיט דער נבואה פון נביא וועגן א ציי ט‬
‫וואט די גאנצע וועלט וועט פול ווערען מיט גאטעטוויטען‪.‬‬
‫דעם נאמען ״משנה־תורה״ האט דער רטב״ם געגעבען צו די־‬
‫זעם ווערק ווייל‪ ,‬ווי ער זאגט אין זיין הקדמה‪ ,‬מ׳זאל קיין אנדער‬
‫ספר ניט דארפען געברויכען צווישען תורה שבכתב און דעם חיכור‪.‬‬
‫נאר גלייך איבערגעהן צום שטודיום פון זיין ספר )הקדמה צו זיין‬
‫משנה תורה(‪ .‬דער רמב״ם האט זיך‪ ,‬ווי זיין שטיינער‪ ,‬אויטגעדריקט‬
‫זעהר קורץ און שארף‪ ,‬און פילע האבען באמת גענלויבט‪ ,‬אז רעף‬
‫רמב״ם באצוועקט אפצושאפען דאם שטודיום פון תלמוד‪ .‬אבער די‬
‫אלע וואט האבען דעם רמב״ם אויפ׳ן גרונד פון זיין קורצער כאטער‪-‬‬
‫קונג באשולדיגט‪ ,‬אז ער האט בכונה טיט זיין משנה תורה צו פאר‪-‬‬
‫נעמען דעם פלאץ פון דער משנה און גמרא‪ ,‬מוזען זייער פארדריס־‬
‫ליכען טעות גלייך איינזען ווען זיי באגעגנען זעהר אפט אין רמכ״מ׳ס‬
‫שריפטען‪ ,‬אז זיין משנה תורה באצוועקט הויפטזעכליך צו געכן‬
‫א געלעגענהייט צו די וועלכע האבען ניט די מענליכקייט‪ ,‬די צייט‬
‫אדער דאם געדולד צו גרונטעווען זיך אין ים התלמוד‪ ,‬ארויסצו־‬
‫ברענגען פון זיינע טיפעניש די פערל פון דעם ריינעם קלארען‬
‫פ ם ק ה ל כ ה ‪ .‬עם איז אמת אז פון רטב״ט׳ם כונה איז ארוים־‬
‫געקומען גאנץ וואט אנדערש‪ .‬די משנה תורה איז געווארען ני ט‬

‫‪114‬‬
 ‫זיין ״ס שנח חו ר ח‬

‫נאר ‪ 8‬וועג־ווייזער פאר די וואם זיינען ניט ״כ»ה«ווענט״ טיט דער‬

‫הלכה‪ ,‬זאנדערן אדרבה‪ ,‬דווקא די אטת׳ע בקיאים‪ ,‬וועלכע האכען‬
‫געמ ‪ 8‬כט דעם שטודיום פון תלמוד אלם זייער לעבענס־־אויפגאבע‪,‬‬
‫דוקא זיי האבען געפונען אין דעם רטב״ם׳ם משנה תורה זייער‬
‫הארצענס וואונש און ניט נאר האט די משנה תורה פון רמב״ם‬
‫ביט געווירקט אפצושוואכען די אינטערעםע צו שטודירען דעם‬
‫תלמוד‪ ,‬אדרבה‪ ,‬אט דער ספר ״משנה תורה״ אדער \ ר החזקה״‬
‫ה אט פאראורזאכט א גרעסערען פארלאנג זיך צו פאראינטערע־‬
‫סירען אין תלמוד און אזוי ווי רבינו הקדוש האט מיט זיין חבור‬
‫המ שנה נעהאט די ענטנעגעננעזעצטע ווירקונג און האט פארגרע־‬
‫סערט ניט ווילענדיג די הלכה־שטודיום דורך תלמודים און מפרשים‪,‬‬
‫אזוי האט אויך דעם רמב״ם׳ם משנה תורה גורם געווען די פאר־‬
‫פאםונג פון טויזענדער ספרים און פלפול בדבר הלכה וואס האבען‬
‫זיך אפגעגעבען טיט פארשען די דינים און אזוי־א־נאך זיך צענט־‬
‫ראליזירען ארום דעם גרויסען ווערק פון רמב״ם‪ .‬אדרבה‪ ,‬א דאנק‬
‫צום רמכ״ם וואם האט מיט זיין משנה תורה ארומגענומען די גאנצע‬
‫געזעצגעבונג איז ניט פארשוואונדען דער גרויסער טייל פון תלמוד‬
‫וואם באהאנדעלט קרבנות‪ ,‬און די סדרים פון זרעים און טהרות‪.‬‬
‫ווי עם איז באקאנט‪ ,‬האבען די ישיבות פון בבל נאף אין דער צייט‬
‫פון די גאונים זיך צוריקגעצויגען פון באהאנדלען די מצוות וואם‬
‫זענען זיך ניט נוהג בזמן הזה‪ ,‬און ווערענד זיי האבען זיך כאשעפ־‬
‫טיגט הויפטזעכליך מיט די מצוות הנהוגות זיינען זיי צו די איבריגע‬
‫געבליבען זעהר קאלטכלוטיק‪ .‬א סימן האבען מיר‪ ,‬אז אין דער גמרא‬
‫פון בבל האבען זיך ניט געקענט דערהאלטען די דערקלערונגען צו‬
‫די סדרים זרעים און טהרות‪ .‬זייט דער רמב״ם האט געשאפען יזיין‬
‫י״ד און האט אריינגענומען א ל ע דינים וואם אידען האבען ווען‬
‫עס איז געהאט אהן א שום אונטערשייד צו זיי ווערען בזמן הזה יא‬
‫געפראקטיצירט אדער ניט — איז געוואקסען די אינטערעסע צו‬
‫לערנעין און פארשען אויך די דינים‪ .‬און די הלכה ליטעראטור איבער‬
‫זרעים און טהרות האט זיך ווייט און כרייט ענטוויקעלט‪.‬‬
‫דער נאמען ״יד החזקה״ — די שטארקע האנט‪ — ,‬איז די‬
‫באצייכנונג וואם דאם פאלק האט אנגענומען זיך שטיצענדיק אויפן‬
‫לעצטען פסוק אין דער תורה )דברים לד‪ ,‬יב( ״ולכל היד החזקה‪...‬‬
‫אשר עשה מ ש ה לעיני כל ישראל״ די גאנצע שטארקע האנט‪...‬‬
‫וואם משה — א רמז אויןן משה בן מיימון — האט געשאפען פאר די‬
‫אויגען פון גאנץ ישראל‪ .‬און גענאנט האט זי דער רטב״ם ״י ״ ד‪/‬‬

‫‪115‬‬
 ‫הרב ■דרי יצחק זוערנע‬

‫־ אין‬ ‫ודיל י״ד באערעפם פיעתוען‪ ,‬ארן דאש איז די דאל ע‪ 1‬ץ‪:‬ספדיס‬
‫וועלבע די משנה ■תדה ■אי‪.1‬איינגעטיילגז‪.‬‬
‫און איינגעביילם ־האט ־עד זיי ניט נאר פראקטיש נאנר א די ך‬
‫טיט א פאעטישען שטיםוננם־געפיל‪.‬‬
‫דער ערשטער ספר זוערט כיי איהם גענאנט ״ספר המדע׳׳‪ ,‬ד א ס‬
‫כוך פון וויסען‪ .‬דאס וזיסעץ וואם קומט פון שכל שטייט כיי אי ה ס‬
‫העכער פץ אלץ אין •דער וועלט‪ .‬האכען שוין ניט אונזערע ח כ שי‬
‫התלמוד געשטעלט דאם וויסען אויך דעד העכסטער מדרגה‪ ,‬ודאס‬
‫רעגירט איכער אלץ ? אזוי זאגט די גמרא אץ כרכות לג• ד א ס‬
‫״וויסעף איז אזוי גרויס אז מ׳האט דאם אריינגעשטעלט צווי ש;ןן‬
‫צוויי גאטעס נעמען‪ ,‬דער ירושלמי ברכות פרק ה׳ הלכה ב׳ ז א ג ט ‪J‬‬
‫״אש אין דעה הכדלה מנץ?״ אז ס׳את ניטא קיץ וויסעז — פון‬
‫וואנען זאל דער מענש האכען די אתטערשיידונגם קראפט ? ״ « ס‬
‫אין דעה תפלה מנין?״ אז ס׳איז ניטא קיץ וויסעז — פון וו אנ ען‬
‫‪ ^ 1‬ל דער מענש וויסען‪ ,‬דואס צו פאדלאנגען ?‬
‫דארום האט דער רמכ״ם די פאלגענדע פינך הלכות‪ :‬א( ד י‬
‫פרינציפען פץ דער תורה‪ ,‬ב( די געדאנקען‪ ,‬ג( תלטוד־תורה‪ ,‬ד(‬
‫געצענדינסט און אבערגלויבען‪ ,‬אץ ה( תשובה — אריינגענומען אין‬
‫ספר ה״מדע״ אץ האט ד;ים ספר באפוצט מיט א מאטא‪ ,‬א פסוק פון‬
‫תהלים לו‪ ,‬יא ״משוך חסדך ליודעיך״ שטרעק אוים דיין חסד צד‬
‫די וואם ווילען דיך קענען)יודעיך( און ״וצדקתך לישרי לב״ דיינין‬
‫גערעכטיגקייט צו רעכטפאדטינע הערצער‪.‬‬
‫דעם צווייטען ספר פון י״ד נענט דער רמכ״ם ״ספר אהכה־״‪,‬‬
‫״דאם כוך פון ליעבשאפם״‪ .‬דער ספר ענטהאלט זעקם דינים ‪ :‬א( י‬
‫קריאת שמע‪ ,‬ב( תפלה און ברכת כהנים‪ ,‬ג( תפילין‪ ,‬מזוזה און ספר•‬
‫תורה‪ ,‬ד( ציצת‪ ,‬ה( כרכות און ו( מילה‪.‬‬
‫דער רמב״ם שטיצט זיך אויפ׳ן ספרי עקב פ׳ מ״א‪ .‬ד א ר ט‬
‫ווערט געלעתט ‪■ :‬עם שטייט אין פסוק ״לאהבה את ה׳ אלקיכם״ ^‬
‫״כל מה שאתם עושים לא תעשו אלא מאהבה״‪ .‬אלץ וואס אי ה ר‬
‫טוט זאלט איהר דאס טאן בלויז פון ליבשאפט‪ .‬דער ירושלמי כ רכו ת‬
‫פ״ט פארטייטשט דעם פסוק ואהבת את דר אלקיך — עשה מאהבה‪,‬‬
‫טו דורך ליכשאפט‪ ,‬שאש כאת לשנוא — ווען עם קומט דיר א גע‪-‬‬
‫לענענהייט צו טראגען א שנאה‪ .‬דע כי אתה אוהב‪ ,‬זאלסטו וויסען‬
‫אז דו ביזט א ליבענדער‪ ,‬ואין אוהב שונא‪ ,‬א ליבענדער טראגט‬
‫זיך ניט אדום טיט פיינדליכע געדאנקען״‪ .‬און האט דערפאר באפוצט‬
‫דעם מפר טיט א טאטא פץ תחלים קי״ט‪ ,‬צ״ז‪ .‬״םה אהבתי תורתך׳‪/‬‬

‫‪116‬‬
 ‫ז«ך■ ״משנח‪ .‬תורח‬

‫וני ליב האב איר דיין תזרח נ ״כל היזם היז> שיחתי״׳ ד ע ע גאנצען‬
‫טאג איז זי מיין באטר«כטונג‪,‬‬
‫זיין דריטען ספר פון י״ד נענט דער רמב״ם ״םניר זמנים״‪ ,‬דאם‬
‫כוף פון סיזאנם‪ ,‬און■ באהאנדעלט דארין צעהן דינים ‪ :‬א(■ שבת‪,‬‬
‫כ‪ ,‬עירובין‪ ,‬ג( יום הכפורים רוה‪ ,‬ד(י יום טוב רוה‪ ,‬ה( חמץ ומצה‪,‬‬
‫ו< שופר סכה און• לולב‪ ,‬ז( שקלים‪ ,‬ח( קידוש החדש‪ ,‬ט( תענית און‬
‫י( מגלה און חנכה; ווייל די אלע דינים זיינען אפהענגיג פון פאר״‬
‫שיידענע סעזאךפייערטעג‪ ,‬דארום האט דער רמב״ם‪ ,‬זיך שטיצענדיג־‬
‫אויפ׳ןפסוק■ אין נהמיה י‪ ,‬ל״ה ״לעתים מזמנים שנה בשנה״ — אין‬
‫די באשטימטע צייטען איטליכעם יאהר‪ ,‬אזן דארט האנדעלט זיך‬
‫וועגען אפהיטען די פארארדענונגען פון שבת‪ ,‬און יום־טוב‪ ,‬און שטי־‬
‫צענדיג זיך אויך אויפ׳ן פסוק אין זכריה ח‪ ,‬י״ט וואו עם רעדט זיך‬
‫ווענן די פיער תעניות‪ ,‬וועלכע וועלען זיך פארוואנדלען פאר דעם‬
‫״הויזגעזינד״ פון יהודה ״לששון ולשמהה ולמועדים טובים״‪ ,‬האט‬
‫דער רמב״ם נעקרוינט דעם ספר מיט דעם׳ טיעפ־כאראקטעריזירענ־'‬
‫דער מאטא פון תהלים קי״ט‪ ,‬קי״א‪ .‬״נהלתי עדותיך לעולם״ — איר‬
‫■ האב גע׳ירש׳ענט דיינע מצוות‪ .‬אויך אייביג‪ ,‬״כי ששון לכי המה״‪,‬‬
‫ווייל זיי זיינען די פרייד פון מיין הארצען‪.‬‬
‫דעם פערטען ספר פון י״ד האט דער רמב״ם פשוט נענאנט‬
‫״ספר נשים״‪ ,‬דאם בוך פון ווייבער‪ ,‬ווייל די פינך דינים וועלכע דאם‬
‫כוך באהאנדעלט ענטהאלטען די דינים וועגען ווייבער ‪ :‬א( קדושין‪,‬‬
‫כ( גיטין‪ ,‬נ( יכום און חליצה‪ ,‬ד( נערך‪ .,‬כתולה און ה( סוטה‪.‬‬
‫זיך שטיצענדיק אויך די פסוקים אין משלי ה‪ ,‬יה‪ ,‬וואו די‬
‫נוטע פרוי ווערט באטיטעלט מיט׳ן נאמען ״מקור״‪ ,‬״יהי מקורך‬
‫כרוך״‪ ,‬דיין קוואל‪ .‬זאל געבענטשט זיין ״ושמהת מאשת נעוריך״ און‬
‫פרייען זאלסטו זיך מיט דעס ווייב פון דיינעך יוגענד‪ .‬און די שלעכטע‪.‬‬
‫פרוי‪ -‬מיט׳ן נאמען ״מות״ אין קהלת ז‪ ,‬כו‪ ,‬״ומוצא אני מר ממות‬
‫את האשד‪ ,‬אשר היא מצודים והרמים לבה״‪ .‬און איך האב אוים־•‬
‫געפונען‪ ,‬אז‪ .‬די פרוי וואם איהר הארץ; איז■ נעצען‪ ,‬איז ביטערער‬
‫ווי דער טויט‪ .‬פון די כיידע פסוקים■ האט דער רמב״ם געמאכט א‬
‫מאטא‪ ,‬משלי יב יד‪ :‬״תורת חכם מקור חיים״ די תורה‪ .‬פון דעם‬
‫חכם‪ ,‬איז‪ ,‬א קוואל פ‪-‬ן ״לעכן״‪ ,‬״לסור ממוקשי מות״ ^ אפצוקערן‬
‫פון דער שטרויכלונג פון טויט‪.‬‬
‫דעש; פינפטען ספר־ פון י*׳ד נענע■ דער רמב״ם ״ספר קדושה״;‬
‫מ ך פח הדלינקייע״ וזאש באד‪,‬אנדעלט דריי הלכות‪ :‬א(׳פאר‪-‬‬

‫‪117‬‬
 ‫הרב דר• יצחק ווערנע‬

‫באטענעם צוזאמענלעבען‪) ,‬איסורי ביאה(‪ ,‬ב( פארבאטענע ^זפייז‪,‬‬

‫און ג( שחיטה‪.‬‬
‫געשטיצט אויף! תלמודישע קוועלען לויט וועלכע די ק דו ש ה‬
‫ווערט געשילדערט אלם די צוריקהאלטונג פון פארבאטענעם ג ע‪-‬‬
‫שלעכטליכען צוזאמענלעבען‪ .‬אזוי‪ ,‬צום ביישפיל‪ ,‬״איסור ק דו ש ה״‬
‫)יבמות כ( און דער וועלכער האלט זיך ווייט פון אויסגעלאסענהייט‬
‫ווערט באצייכענט טיט׳ן טיטעל קדוש )ויקרא רבה פרק כ‪ ,‬ד(‪ .‬אזוי‬
‫אויר ווערט דער טענש‪ ,‬וואם איז אפגעהיט פון פארבאטענע ש פיי־‬
‫זען‪ ,‬באצייכענט אלם ״קדוש״‪ .‬אזוי זאגט די גמרא אין ת עני ת י א‪.‬‬
‫דער טענש זאל זיך אימער אויפפירען אזוי ווי א ״הייליגער״ וו א ל ט‬
‫גערוהט אין זיינע געדערים‪ .‬און שחיטת חולין איז א מסבתא פון‬
‫סדר קדשים‪ ,‬דארום האט דער רמב״ם פאר די דריי דינים ב א ש טי ט ט‬
‫דעם נאמען ״םפר קדושה״‪.‬‬
‫אלם טאטא פאר דעם ספר האט ער אוועקגעשטעלט דעם פסוק‬
‫פון תהלים קי״ט‪ ,‬קל״נ ‪ :‬״פעמי הכן באמרתך״ — באפעסטיג מיינ ע‬
‫טריט דורך דיין געבאט‪ ,‬״ואל תשלט בי כל און״ און לאז קיין אונ־‬
‫גערעכטיקייט אין מיר ניט נעוועלטיגען‪.‬‬
‫דעם זעקסטען ספר פון זיין י״ד נענט ער ״םפר הפלאה״‪ ,‬ד א ס‬
‫בוך פון פרעמדארטיגע פארשפרעכונגען‪ .‬דאם בוך ענטהאלט פיער‬
‫דינים ‪ :‬א( שבועות‪ ,‬ב( נדרים‪ ,‬ג( נזירות‪ ,‬און ד( ערכין און חרמין‪.‬‬
‫דעם נאטען פאר דעם ספר האט דער רמב״ם גענומען פון פסוק‪,‬‬
‫וואו נדר איז פארבונדען מיט׳ן ווארט ״פלא״‪ .‬אזוי‪ ,‬צב״ש‪ ,‬״לפלא‬
‫נדר״ )ויקרא כב‪ ,‬כא; במדבר טו‪ ,‬ג; ח‪ (.‬״כי יפלא נדר בערכך‬
‫נפשת לה״ )ויקרא כז‪ ,‬ב( ״כי יפלא לנדר נדר נזיר להזיר ל ה״‬
‫)במדבר ו‪ ,‬כ( און ווי ר׳ אברהם ב״ע און רש״י איבערזעצען דאם‬
‫מיט ״פארשפרעכענדע אפשיידונג״‪ ,‬״יפרש בפיו״‪ .‬אבער אזוי ווי די‬
‫נמרא אין נדרים עז‪ ,‬זאגט‪ ,‬אז דער וואם טוט א נדר הייסט א‬
‫זינדיגער אפילו ווען ער איז דעם נדר מקיים‪ ,‬שיקט דער רטב״ם‬
‫פאראויס די טאטא פון פסוק און תהלים קי״ט‪ ,‬ק״ח‪ :‬״נדבות פי‬
‫רצת נא ה׳״ נעם אן די באוויליגונג פון מיין מונד — א נ א ט!‬
‫״ומשפטיך למדני״‪ ,‬לעהר מיך דיינע משפטים‪.‬‬
‫דעם זיבעטען ספר פון זיין י״ד נענט דער רמב״ם ״םפר זרעים״‪,‬‬
‫דאס בוך פון זריעה‪ ,‬עם באהאנדעלט די פאלגענדע זיבען ענינים ‪:‬‬
‫א( כלאים‪ ,‬ב( מתנות עניים‪ ,‬ג( תרומות‪ ,‬ד( מעשרות‪ ,‬ה( מעשר‬
‫שני ונטע רבעי‪ ,‬ן( בכורים און מתנות כהונה‪ ,‬און ז( שמטה און‬
‫יובל‪ ,‬און ווייל דאם ‪ .‬רוב פון די ענינים זיינען שטיצע פאר דעם‬

‫‪118‬‬
 ‫זיין ״ מ עג ח חו ר ח‬

‫ארימ»ז מיט די זריעה פראדוקטען‪ ,‬האט דער רמב״ם גענומען די‬

‫פאילגענדע טאטא צו דעם ספר פון תהילים קי״ט‪ ,‬קע״ג ‪ :‬״תהי נא‬
‫ידך ילעזרני״‪ ,‬ילאז דיין האנט זיין מיר צו היילף‪ ,‬״כי פקודיך בחרתי״‬
‫ווייל איך האב אויסדערוועהלט דיין באפעהל‪ .‬מעגליך אז דער‬
‫דמב״ם האט כדרך לשון נופל על לשון‪ ,‬געפונען אין ווארט ״עזר״ —‬
‫לעזרני — א רמז צו זרעים‪ ,‬״זרע״ וואט ענטהאלטען די זעלבע‬
‫כוכשטאבען‪.‬‬
‫דעם אכטען ספר פון י״ד נענט דער רטב״ם ״ספר עבודה״‬
‫דאם בוך פון נאטעסדינסט — עס ענטהאלט ניין ענינים ‪ :‬א( בית‬
‫המקדש‪ ,‬ב( די כלי המקדש און די וואם טוען די עבודה‪ ,‬נ( דאם‬
‫אריינניין אין בית המקדש‪ ,‬ד( דאס וואם איז פארבאטען אויפ׳ן‬
‫מזבח‪ ,‬ה( די קרכנות ווי זיי ווערן צוגעריכט‪ ,‬ו( תמידים און מוספים‪,‬‬
‫ז( פסולי המוקדשים‪ ,‬ח( די עבודה אום יום הכפורים און ט( מעילה‪.‬‬
‫און ווייל אט די אלע ענינים זיינען זיך נוהג נאר ווען דער בית‬
‫המקדש איז געווען אין ירושלים‪ ,‬דאצו בעטען מיר דעם רבונו של‬
‫עולם צוריק צו קערן דעם ״סדר העבודה קיין ירושלים״ האט דער‬
‫רטב״ם באפוצט דעם ספר מיט דער מאטא‪ ,‬גענומען פון תהלים‬
‫קכ״ב‪ ,‬ד ״שאלו שלום ירושלים״‪ ,‬כעט פאר דעם פרידען פון ירושלים‪,‬‬
‫״ישליו אוהביך״ — דיינע ליעבהאבערם זאלען זיין בשלוה‪.‬‬
‫דעם צענטען בוך פון י״ד נענט דער רמב״ם ״ספר טהרה״‪,‬‬
‫דאם בוך פון קרבנות‪ .‬עם באהאנדעלט זעקם ענינים ‪ :‬א( קרבן פסח‪,‬‬
‫כ( חגיגה‪ ,‬ג( בכורות‪ ,‬ד( שגגות‪ ,‬ה( מחוסרי כפרה און ו( תמורה‪.‬‬
‫אלם טאטא נעמט ער דעם פסוק אין תהלים קטז‪ ,‬יז ‪ :‬״לך אזבח‬
‫זבח תודה״‪ ,‬צו דיר וויל איך מקריב זיין א דאנק־קרבן‪ ,‬״ובשם ה׳■‬
‫אקרא״‪ ,‬און איך וועל אנרופען דעם נאמען פון נאט‪.‬‬
‫דעם צענטען כוך פון י״ד גענט דער רמכ״ם ״םפר טהרה״‪,‬‬
‫דאס בוך פון רייניגקייט‪ .‬עם ענטהאלט אכט עגינים; א( טומאת‬
‫מת‪ ,‬כ( פרה אדומה‪ ,‬ג( טומאת צרעת‪ ,‬ד( משכב ומושב‪ ,‬ה( די‬
‫איבעריגע אבות הטומאה‪ ,‬ו( טומאת אוכלין‪ ,‬ז( כלים‪ ,‬און ח( מקואות‪,‬‬
‫א פאסענדע טאטא געפינט דער רמכ״ם פאר דעם ספר אין‬
‫תהלים נא‪ ,‬יב ‪ :‬״לב טהור ברא לי אלקים״ — כאשאןן אין מיר א‬
‫ריינעם הארץ‪ ,‬״ורוח נכון חדש בקרבי״ און א ריכטיגען גייסט‬
‫זאלסטו אין מיר באנייען‪.‬‬
‫דעם עלפטען ספר פון י״ד נענט דער רמכ״ם ״ספר נזיקין״ און‬
‫כאהאנדעלט פינף ענינים ‪ :‬א( געלד־שאדען‪ ,‬כ( גנבה‪ ,‬ג( גזלה און‬
‫אבדה‪ ,‬ד( חובל ומזיק‪ ,‬ה( רוצח און שמירת נפש‪.‬‬

‫‪119‬‬
 ‫הרב דר^ ' ‪ p n s‬ווערנע‬

‫און א טאטא פאר דעם ספר האש ער גענומען אין תהליס קי׳יט;‬
‫ל״ו ‪ :‬״הט לבי אל עדותיך״‪ — -‬נייג מיין הארץ צר דיינע לעהדען‪,‬‬
‫‪,,‬ואל אל בצע״ און ניט צו גייציגקייט‪.‬‬
‫דאם צוועלפטע ברך פון זיין י״ד נענש דער רטב״ם ״םפד קנין״‪,‬‬
‫״דאם בוך פון איינענטום״‪ .‬און באהאנדעלט פינך ענינים ‪ :‬א( מכירה‪,‬‬
‫ב< זכיה און מתנה‪ ,‬ג( שכנים‪ ,‬ד( שלוחים און שותפים‪ ,‬ה( עבדים!‬
‫אלם מאטא צו דעם ספר באנוצט ער דעם פסוק אין משלי ד‪ ,‬ז ;‬
‫״ראשית חכמה קנה חכמה״‪ ,‬די הויפט זאך איז חכמה — דארום‬
‫קויך חכמה‪ .‬״ובכל קניניך — קנה בינה״‪ ,‬אין אלץ וואם דו קויפסט‪,‬‬
‫קויך דיר פארשטענדיגקייט‪.‬‬
‫דא שטיצט זיך דער רמב״ם אויך דער משנה אין אבות פרק כ׳‬
‫משנה ז׳ ״מרבה נכסים מרבה דאנה״ פיל אייגענטום — פי על‬
‫דאגות‪.‬‬
‫דאם דרייצענטע בוך פון י״ד נענט דער רמב״ם ״םפר מ שפטים‪//‬‬
‫יוריספרודענץ בוך — און עם באהאנדעלט פינך ענינים ‪ :‬א( שכירו ת‪,‬‬
‫ב( שאלה ופקדון‪ ,‬ג( מלוה ולוה‪ ,‬ד( טוען ונטען‪ ,‬און ה( נחלות‪,‬‬
‫אלם פאסענדען מאטא באנוצט דער רמב״ם א פסוק אין ת חלי ם‬
‫קי״ט‪ ,‬ז ‪ :‬״אודך במשר לבב״ איך וועל דיך לויבען מיט אן אןי ‪^3‬‬
‫ריכטיג הארץ‪ ,‬״בלמדי משפטי צדקך״ ווען איך וועל לערנען דיינ ע‬
‫גערעכטע משפטים‪.‬‬
‫דעם פערצענטען ספר און דעם לעצטען פון י״ד נענט דער‬
‫רמב״ם ״ספר שופטים״‪ ,‬בוך פון ריכטער‪ .‬פינך ענינים באהאנדעלט‬
‫דאם בוך‪ :‬א( סנהדרין און די שטראך וועלבע זיי קענע! ארויס‪-‬‬
‫געבען‪ ,‬ב( עדות‪ ,‬ג( די ווידערשפענסטיגע‪ ,‬ד( אבילות‪ ,‬ארן ח(‬
‫מלכים און זייערע מלחמות‪ .‬אבלות פאסט זיך אריץ אין פארא•׳‬
‫גראך פון משפט צוליב דעם צדוק הדין וישור המשפט‪,‬‬
‫די טאטא פאר דעם בוך האט דער רמב״ם גענומען דעם פסוק‬
‫משלי לא‪ ,‬ט‪ :‬״פתח פיך‪ ,‬שפט צדק‪ ,‬מאך אויך דיין מונד‪ ,‬מ שפט‬
‫טיט גערעכטעקייט‪ ,‬״ודין עני ואביון״ און דעם דין פון דעם‬
‫ארימען און עלענדען‪.‬‬

‫‪120‬‬
 ‫יג‬

‫״דעד רמב״ם פםס׳נט״‬

‫כרך‬ ‫״דער רמב״ם — זאגט רב צעיר אין ״מאזגים״ חוגרת‬
‫ג — איז ניט א סתם פוסק‪ ,‬ורעלכיער האם מכריע געווען דעס דין‬
‫לויט דער לעצטער מסקנה פון די כללים ווי צו פסקנ׳ן דינים‪ ,‬אזוי‬
‫ווי אנדערע גאתים פוסקים האבן עם געטאך‪ ,..‬ער האט אנגעפאניען‬
‫פון כ ר א ש י ת ‪ ,‬פון דער תורה איז ער געגאננען כיז צו ענדע‬
‫פון דער הוראה‪ ,‬און באהערשענדיק אלע אוצרות פון תורת שככתב‬
‫און תורה שבעל פה האט ער נענומען פון אלץ וואס עס איז איהם‬
‫געקומעין צום האנט‪ ,‬אמאל דאס‪ ,‬אמאל יענעס‪ ,‬אלץ לויט עס האט‬
‫איחס באוואויגען דער שכל‪ ,‬זיין הארצעינם־ניינונג‪ ,‬זיינע פילאזאפישע‬
‫אנשויאונג‪ .‬איכער תורה און אידישקייט און אז מיר וועלען נעמען‬
‫אין אנכאטראכט די ווייט־ברייט אפענע טיר אין דער תורה שטו־‬
‫דיום די אויסאנאנדערגעשיידענע קוועלען‪ ,‬די פילע מחלוקות‪ ,‬די מע־‬
‫טאדען‪ ,‬און די פארשיידענע מיינוננען וועלכע הערשען אין תלמוד‬
‫אץ אלע נרונדפרינציפען פון דער תורת פון דעם אנפאנג פון דער‬
‫הלכה ביז צו ענדע‪ ,‬אזוי אז עם איז כמעט‪ ,‬קען מען זאגען‪ ,‬שווער‬
‫צו נעפינען א הלכה כרורת מוזען מיר צוגעכען‪ ,‬אז דער זענעל־‬
‫מייסטער פון אט דער גרויסער שיך אין דעם גרויסען טיפען ים איז‬
‫געווען פאלשטענדיק פריי צו פיהרען די שיך לויט זיץ איינענעם‬
‫ווילען‪ ,‬וואוהין ער וויל זי נאר פיהרעך‪.‬‬
‫דערמיט ערקלערט זיך דאס וואם דער רמב״ם‪ ,‬אנדערש ווי אלע‬
‫אנדערע קאדיפייער האט געשאפען אן ענגען צוזאמענהאנג צלוישען‬
‫די הלכה און אגדה‪ .‬און ניט נאר אין ספר המדע אדער הלכות‬
‫מלנית וואו די אגדה פארנעמט א בככוד׳ן פלאץ‪ ,‬אפילו אין די גאנץ‬
‫טרוקענע דינים האט ד;יר רמכ״ם פארשטאנען צו כאפוצען זיי טיט‬
‫דער אנדה קלייד‪ .‬אלס כיישפיל לאמיר געמען די ערשטע הלכה אץ‬
‫דעם דריטען פרק פון הלכות תלמוד׳תורח‪ ,‬וועלכע לייעגט זיך ווי‬
‫י‬ ‫פאלנט ;‬
‫»מיט דריי קריינען איז דאם פאלץ ישראל נעקרוץט געווארען ;‬
‫טיט דער קרדן פץ דער חורת‪ ,‬טיט דער קרוין פון כתונד׳‪ /‬און טיט‬

‫‪121‬‬
 ‫חרב דר• יצחק זוערנע‬

‫דער קרוין פון מלוכה‪ .‬די קרוין פון כהונה האט זוכה געווען א ה רן‬
‫הכהן ; די קרוין פון מלוכה איז געגעבען געווארען צו מלכות כ י ת‬
‫דוד‪ .‬אבער די קרוין פון דער תורה איז אנגעגרייט און ווארט פ א ר‬
‫יעדען אידען‪ .‬און דוקא אט די קרוין איז די גרעסטע און ש ע הנ ס ט ע‬
‫פון אלע קרוינען״‪...‬‬
‫און ניט נאר האט ער די אגדה צוזאמענגעפיהרט מיט ד ע ר‬
‫הלכה‪ ,‬זאנדערן אלע חכמות און וויסענשאפטען פון זיין צייט ה א ט‬
‫ער באנוצט צו באלייכטען דעם ענין פון דער הלכה‪ ,‬און האט׳ לויט‬
‫דער וויסענשאפט‪ ,‬גע׳פטק׳ענט דעם דין‪.‬‬
‫אט‪ ,‬צום ביישפיל‪ ,‬האט דער רמב״ם אדורכגעלאזען אלע דיני ם‬
‫וואם ווערן פארהאנדעלט אין פסחים פון ק״ו ביז קי״ב און ב אזיר ען‬
‫אויפ׳ן גלויבען פון כשוף און שדים‪ .‬ער לאזט אויך אוים דעם דין‬
‫)שבת יב‪ .‬סוטה לג‪ (.‬ציטירט פון ר׳ יהודה‪ ,‬אז א מענש זאל ני ט‬
‫תפלה טאן וועגען זיינע באדערפניסע אין דער אראטעאישער שפר אך‪,‬‬
‫ווייל ווי ר׳ יוחנן זאנט‪ ,‬שליסען זיך די מלאכי השרת ניט אן צו די‬
‫תפלות אין אראמעאיש‪ ,‬ווייל די מלאכי השרת פארשטעהען ניט קיין‬
‫אראמעאיש‪ — .‬אויך האט דער רמב״ם דורכגעלאזען דעם דין פון‬
‫דער משנה י׳ יבמות פרק טז‪ ,‬וואו עם ווערט ערלויבט דער פרוי‬
‫צו הייראטען ווען די נאכריכט וועגען דעם טויט פון איהר מאן איז‬
‫געקומען דורך א בת קול‪ ...‬דאגעגען שאפט ער נייע דינים וועלכע‬
‫ער פיהרט אריין מיט׳ן פאססווארט ‪ :‬״יראה לי״ — עם געפעהלט‬
‫מיר‪— .‬‬
‫אזוי‪ ,‬צום כיישפיל‪ ,‬האט ער גע׳פסק׳נט א נייעם דין אין זיין‬
‫משנה תורה איבער שהיטה פרק ח׳ הלכה ב״ג‪ ,‬אויב עם פעלט כ «‬
‫א בהמה דער אויבערשטער קינבאקען)לחי העליון( איז טריפה‪ .‬און‬
‫וועגען דעם דין איז ניטא קיין זכר אין דער גאנצער תורה שבעל‬
‫פה‪ .‬און אז די חכמים פון לוניל האבען איהם געפרעגט ; מיר האבען‬
‫זא עטוואם ניט געהערט כיז היינט‪ ,‬ערקלערט זיי דער רמב״ם‪ ,‬אז‬
‫לויט ווי די מעדיצינישע זויסענשאפט האט ערפארען‪ ,‬קען אזא בה מה‬
‫ניט לעבען — און ער שרייבט דאם צו צום כלל פון דער משנה פרק‬
‫אלו טרפות משנה א׳ אז יעדע קראנקהייט אדער פעהלער כיי «‬
‫בהמה וואם מאכט דער בהמה אונפעהיג צו לעבען איז טריפה )כל‬
‫שאין כמוה חיה(‪ .‬אזוי אויר לאזט ער אוים דעם דין פון דער משנה‬
‫ג׳ אין יבמות פרק ט״ז‪ ,‬און אין זיין יד הלכות גירושין פרק י״ג‬
‫הלכה י״ח שרייבט ער אנשטאט מגויד — א צושניטענעם —‬
‫״שדקרוהו או ירו בו חצים״‪ ,‬וועלכען מ׳האט דערשטאכען אדער‬

‫‪122‬‬
 ‫דער רמב״ם ‪ 9‬ם ק'נט‬

‫געשאסען‪ ,‬זוייל עם איז נעגען דער נ»טור־זוי&ענש«פ&ז‪ ,‬אז■‪ 8‬צו־‬

‫שניטענער מענש זאל האבען לעבען אין זיר‪.‬‬
‫אין הלכות כלאים פרק ו‪ ,‬הלכה כ׳ ערגערט זיך דער ראכ״ד‬
‫אויפ׳ן רמב״ם פאר זיין ״כמה דברים אמורים״ וואם ער מ«כט‪ .‬דאם‬
‫האט ניט‪ ,‬זאגט דער ראב״ד‪ ,‬קיין שום מקור ניט אין דער גמרא און‬
‫ניט אין דער תוספתא‪ .‬און דער שכל איז זיר אויך מתנגד צו דעם‪...‬‬
‫שרייבט אבער דער ״כםף משנה״‪ ,‬אז ער האט נעפוגען א שריפט‬
‫וואם דער רא״ש האט אנגעפרעגט הרב ישראל׳ן‪ ,‬וועלכער איז גע־‬
‫ווען א גרויסער חכם‪ ,‬אוי!? וועמען מ׳קען זיר פארלאזען ? האט ר׳‬
‫ישראל געענטפערט כהאי לישנא ‪■ :‬איר האכ נאכגעטראכט און גע־‬
‫קומען צו דער איבערצייגונג‪ ,‬אז דער רמב״ם איז ‪,‬פולשטענדיק גע־‬
‫רעכט און ט׳זאל ניט אפווייכען פון זיין ‪3‬םק רעכטם אדער לינקם‪..,‬״‬
‫וואו די וויסענשאפט האט ניט קיין פאזיטיווע באווייזע פאר‬
‫איהרע באהויפטונגען דארט יויל זיר דער רמב״ם אויןז די חכמה‬
‫ניט פארלאזען‪ .‬אזוי זאגט דער רמכ״ם >אין זיין י״ד הלכות שחיטה‬
‫פרק ו׳ הלכה י״ב( מ׳דארף ניט טוסיף זיין אויף די טריפות וואם‬
‫זיינען אויסגערעכענט אין תלמוד‪ .‬און אז די חכמים זאגען אוי!ז ‪8‬‬
‫זאר עם איז טריפה‪ ,‬הגם די מעדיצין האט אויסגעפונען אז ‪ 8‬טייל‬
‫שטארבען ניט פון דער קראנקהייט — זאלסטו זיר האלטען ביי די‬
‫ווערטער פון די חכמים‪.‬‬
‫ווי נרוים די פאפולאריטעט פון רמכ״ם׳ס &םקים איז געוואקסען‬
‫קען מען זעהן פון דעם פאלגענדען בריר־וועכסעל צווישען ר׳ מאיר‬
‫הלוי אבולעפיא באקאנט אלם דער רמ״ה און ר׳ אהרן מלוניל)כתאב‬
‫אל רסאיל עמוד ‪ .(16‬דער רמ״ה שרייבט ‪ :‬מיין הארץ האט אויפ‪-‬‬
‫געציטערט הערענדיג אז די משנה תורה איז כיי אייר דער גאנצער‬
‫טאנגעבער אין פסקי הלכה און אז יעמאנדען כיי אייר מאכט זיר‬
‫א שאלה‪ ,‬העלפט איהר זיר זאפארט מיט דער טשנה תורה‪ ,‬זאגענדיג‪:‬‬
‫*ווייזט אהער דעם אפוד!״ ״איר האב דעם ספר גאנץ גוט באטראכט‪,‬‬
‫אמ‪ / 1‬זיינע רייד זיינען שעהן — א פראכט‪ ,‬איר מוז אבער זאגען‪,‬‬
‫הגם עם טוט זועה‪ ,‬אז צווישען די תבואה געפינט זיר אויר ש ט חי‬
‫)אולם התבוננתי בדברי הספר‪ ,‬והנהו נותן אמרי שפר ; אר זאת‬
‫שמעה אזני ותבן‪ ,‬כי אין בר בלי תבן(‪.‬‬
‫אויר דעם עטפערט אהרן מלוניל )דארט עמוד לח( — — און‬
‫דאם וואם דו שרייבסט אז דיין הארץ איז פארציטערט געווארען‬
‫הערעגדיג אז ביי יעדער געלעגענהייט ווען מיר ווילען עפעס זויסען‬
‫זאגעןטיר‪ :‬דערלאנג דעם אפוד — דאם הייסט‪ :‬די משנה תורה‪...‬‬

‫‪123‬‬
 ‫הרג דר• ׳ ‪ pns‬ווערנע‬

‫זאלס‪«5‬י ודסך‪ .,‬א‪ 1‬דאם אי׳ז;אך ני־ט « העל׳פט ® ‪ T ' t r‬גרייסכדיפג‪.‬‬

‫כיי אונז זאגט ■מען שוין‪-‬ניט סעהד‪« ;:‬דעול‪.‬אנג דעם אפוד!״‪-‬ם!זןןגמ‪-‬‬
‫דערלאנג אונז דעש ארון‪ :‬אלקיס‪) ,‬ד׳ משנת תורה(״‪ .‬וויי־ל‪ :‬דארט‪ :‬זיי‪-‬‬
‫אוריש ו‪.‬תוטים וד‪:‬אס■‬ ‫גען די■ ל‪ 1‬חוח חכרית דעד חושן הטשפט‪..‬‬
‫כאלייכטען און פארפאלשטענדינעז•‬
‫״דער רמכ״ם פסקנ׳ט״ איז דאם ווארט וזאם‪ ,‬די םפל‪ 5‬ליםי‪:‬חאכן‪.‬‬
‫געמאפט אלס נושא פון‪ -‬זייערע פלפוליש עס איז גענוג‪ .‬ן^נצוגעטען‬
‫אירגעגד וועלכען דין■ אין דער■ משנה■ תורה‪ .‬און גלייר באסערקעז;‬
‫א‪ n p 1‬רמב״ם איז‪.‬דא סותם אנדערש ווי‪ -‬די גמרא‪ ,‬געברויכט■‬
‫פסוק אלש כאווייז‪ ,‬פאר׳ן דין‪ ,‬וועלכער איז ניט דער וואש די ג מ ר א‬
‫געכרויכט‪ .‬דאם האט געגעבען א געלעגענחייט צו די כקי אי ה און‪-‬‬
‫חריפים‪ ,‬סיני■ און עוקרי הרים ארויסווייזען טאלאנט אין גביכלען‪ ■,‬זיך‪.‬‬
‫און־ פארשען^ ארויסבריינגען לשיטתות — אויסגעפינען אין רטב״ ם‬
‫גייע• וזעגען און נייע■ טעטאדען ״און מעג דער רמכ״ם זיין ווי הארש׳‪,/‬‬
‫באנוצט• י‪ .‬ל‪ .‬פרין א ישיבח‪-‬בחור׳ישען אויסדרוק‪ ,‬דער מפלפל נ ע מ ט‬
‫זיר אונטער איהם ״גלאט״ צו טאכען‪.‬‬

‫‪124‬‬
‫‪V‬‬ ‫זיינע נושאי כלים‬
‫די הויפם וואפעךטרעגער פון‪.‬דעם ‪.‬דמב״ס׳ס משנה תורה זוע*‬
‫דען אייננעטיילט אין פיער קאטעגן^ריען‪:‬‬
‫‪—.1.‬צו דער עדשט;יר קאטענאדיע נעהערען אננרייפער אדער‬
‫שארטיידינער‪» ,‬ז;ילכע נושאי מליט זיינען פאראן ■צוויי ‪:‬‬
‫א( ׳אברהם בן‪ :‬ח ד אין זיין ד‪.‬שגת ;הראב״ד‪ .‬דאם ד ע ען כ‪8‬־‬
‫מעדקזנגען וועגען דעט דטב״ט׳ם יד ׳ההזקה אדעד משנה תור! ‪ 7‬דואט‬
‫ש׳האט אהויסגענומען פון זיק ספר ״כתוב שכר‪ ,‬וואט ■איז ׳צוזאמע‪:‬־‬
‫‪ 1‬עש‪1‬טעלט געיווארען ־פון קריטישע כאמערקוננען בעגען‪.‬רמב״ם ■אץ‬
‫רי״^ און אנדעירע און אריינגעשטעלט אין דער ״סשנה תורה״‬
‫דעד דאב׳׳ד את דער שטרעננטטער פון אלע דמב״ט׳ם קריטי־‬
‫קעד‪ .‬אם מייטטען פאננט ער אן ‪:‬טיט אן איכערפאל ; ווי צביש‪,‬‬
‫אין הלכות תשובה פ״ג הלכה ז׳ שרייבט ער אויפ׳ן רמב״ם ווי וזאיט‬
‫ער צו רופען דעט וואט גלויבט אין די תנשמת ה־בזרא — מין‪ .‬פיל‬
‫נדעטערע — (טענה׳ם דער דאב״ד‪ — ,‬אדן דדיכטיגערע מענשען‬
‫האבען נענלויכט •דארין‪.‬‬
‫^אץ זיין באמערקתג צו קידוש החדש פרק ז׳ י‪ ,‬זאגט דער ראב״ח‬
‫עפעם קוקט ער אויס ביי מיר א ץ ח אויגען זוי יא פלוט‪ .‬צו אישות‬
‫פרק כ״ג ב‪ ,‬זאנט דער ראב״ד‪ :‬אלם וואט ער שרייבט דא‪ ,‬איזתבל‬
‫זדעדת רות צו עירוכין פרק ת‪ ,‬הלכה טו‪ ,‬זאנם דער דאב״דז דאס‬
‫שרייכט ער אזוי ודייל ער ודיים ניט בעטער‪ .‬צד איפות כיאה פרק ט‪,‬‬
‫ט״ו זאגט דער ראב״ד‪ :‬אלץ וואט ער שרייבט דא‪ ,‬איז ארדסנע־‬
‫‪.‬ווארפענע ארבייט‪ — ,‬ילה‪ :‬הרבה דיגיעת בשר‪ — ,‬צו כלאים פרק ו׳‬
‫הלכה ב‪ /‬זאגט ז‪/‬יר דאברד ‪ :‬פדן דאם דזאם ־■ער שרייבט דא איז‬
‫ניטא קיץ זכר ניט אין דער גמרא און ניט אץ תוספתא״‪ .‬איך שווער‬
‫כיי מיץ לעבען‪ ,‬וזען איך שאנעדוע ניט זיין גרויטע ארכייט דואט‬
‫ער האט אויפנעטאן‪ ,‬צחאמענשטעלענדע די נמרא‪ ,‬ירושלמי אדן‬
‫תזספתא אין זיץ חיבור‪ ,‬דואלט איך גערופען א פאלקס פארזאמלוג;‬
‫מיט די זקנים און חכמים‪ .‬ער האט אונז געגעבען עפעם א סשונה׳דיג‬
‫זדשץ און מליצות‪ ,‬און ניט אונז דעם ענץ אין גאנצען פארדרעהט‪.‬‬

‫‪125‬‬
 ‫הרב דר‪ .‬יג ח ק ווערנע‬

‫עם לאזט זיף ניט גלויבען‪ ,‬אז ד«ם רעדט דער ראב״ד אזוי פון‬
‫שלעכטםקייט‪ ,‬ווי מאנכע באהויפנזען‪ ,‬אז ער איז נעויעז אן ״ע^נזיר‬
‫יענה עזות״ א רייכער ם«ן מיט א פרעכען מונד! חס מ ל הז כי ד !‬
‫דער ראכ״ד איז באקאנט טיט זיינע עניוות און עדעלען כ » ר » ק־‬
‫טער — דער ראב״ד אבער האט זיך דא דערשראקען‪ ,‬גאט וויי ס‬
‫וואם עם קען נאך ווערען‪ .‬דער עולם וועט אננעמען זיין מ שנה תו ר ה‬
‫און פסק׳נען נאכ׳ן רמב״ם און זיין משנה תורה וועט פ א ר כ ליי כ ען‬
‫דער עיקר‪ .‬אט געגען רעם האט דער ראב״ד געקעמפט מי ט אלין‬
‫מיטלען וואם ער האט געהאט פאר זיך‪ .‬די סימפאטיע פין פאלק וו א ס‬
‫איז געווען שפעטער פאר׳ן רמב״ם האט באשאפען די לעגענדע‪,‬‬
‫אז אויך דער ראכ״ד זאל האבען געשריבען אזא ווערק ממש ווי ד ע ר‬
‫יד החזקה אבער ער האט קיין מזל ניט געהאט‪ ,‬איז זיין ספר פ א ר־‬
‫לארען געגאנגען‪ ,‬איז דעם ראב״ד׳ם נאמען ר׳ ״אבד״ — וואם ד « ס‬
‫מיינט פארלארען געהן‪ .‬דאגענען האט דעם רמב״ם דער מזל א פ‪-‬‬
‫געגליקט און איז באקאנט מיט׳ן נאמען‪ ,‬ווי ער ווערט ציטירט כ י י‬
‫די גדולים נאך איהם‪ ,‬ר״מ במז״ל‪.‬‬
‫ב( רבינו שם טוב בן אברהם הספרדי אין פיערצענטען י א ה ר־‬
‫הונדערט אין זיין ספר ״מגדל עוז״ האט זיף נעשטעלט צוויי אויפ‪-‬‬
‫גאבען‪:‬‬
‫‪ (1‬צו רעטען דעם רמב״ם פון זיינע אנגרייפער‪.‬‬
‫‪ (2‬איבערצוגעבען די מקורים‪ ,‬די קוועלען פון די הלכות פ א ר׳ן‬
‫משנה תורה‪ ,‬אזוי זאגט דער בעל ״מגדל עוז״ אין סוף הלכות כ רכו ת‪:‬‬
‫איך כין געקומען מיט מיין ספר בלויז צו פארטיידיגען דעם רמב״ם‪,‬‬
‫און כאווייזען די קוועלען פון וועלכע ער האט זיינע הלכות ענ ט־‬
‫נוטען‪.‬‬
‫מיט דער צווייטער אויפגאבע האט ער אויסגעפילט א חסרון‬
‫אין רמב״ס׳ם יד‪ ,‬וואם דער רטב״ם האט בעאבזיכטיגט אויסצוכע‪-‬‬
‫‪.‬‬ ‫סערען‪.‬‬
‫‪—.2‬צו דער צווייטער קאטעגאריע געהערן די קאמענטאפזארם‪,‬‬
‫זזעלכע ערקלערן און אינטערפרעטירען די משנה תורה‪ ,‬און די זיינען‪:‬‬
‫א( דון וידאל אדער אינוידיאל די טולשא דער ספרדי‪ ,‬אין‬
‫פיערצענטען יארהונדערט‪ ,‬אין זיין ״מגיד משנה״‪ :‬ער צייגפז אן די‬
‫מקורים‪ ,‬פון וואנען דער דמב״ם האט זיינע פסקים גענומען‪ .‬און א‬
‫חוץ דעם איז ער זיך משתדל אפצושוואכען דעם ראב״ד׳ס ה שגות‬
‫אויפ׳ן רמב״ם‪.‬‬
‫ווערענד דער ״מגדול עוז״ ברענגט די קוועלען זייער כקיצור‬

‫‪126‬‬
 ‫זיינ ע נו ש אי כלים‬

‫און שטרענגט זיך אן ‪8‬פצושוו ‪ 8‬כען ‪ 8‬ל ע השגות פון ראכ״ד‬

‫אן » שום אויסנאם‪ ,‬צוכרייט זיף דער ‪.‬מגיד משנה מיט דעם יואם‬
‫ער גיט דעם תמצית פון יעדען מקור און שלאגט אפ נאד די השנות‬
‫וועלכע ער דענקט‪ ,‬אז דער ראב״ד איז אומגערעכט‪ .‬וואו אבער דער‬
‫ראב״ד איז גערעכט זאגט ער דאם אפען און דייטליך )הלכות גזילה‬
‫פרק א‪ ,‬ט(‪ .‬אויך איז זיך דער ״מגיד משנה״ מפלפל אין רמב״‪,‬ם׳ם‬
‫רייד וואו ניט שטענדיג שטימט ער צו צום דמב״ם‪ .‬אויך עגטוויקעלט‬
‫ער נייע דינים וואם ער ברענגט ארוים פון רמב״ם און אנדערע‬
‫פוסקים‪.‬‬
‫דער מגיד משנה האט ניט פארפאסט זיין פירוש אויף דער‬
‫גאנצער משנה תורה‪ :‬פילייכט האט ער יא געשריבען אבער זיי‬
‫זיינען פארלארען געגאנגען‪ ,‬פונקט ווי עם פעהלט אונז א טייל פון‬
‫זיין פירוש צו הלכות מאכלות אסורות פון פרק ט׳ ביז צו ענדע‪.‬‬
‫ב( ר׳ יום!ז קארו )‪ (1488—1575‬אין זיין ״כם‪1‬נ משגה״ האט‪,‬‬
‫ווי ער זאגט אין זיין הקדמה‪ ,‬געהאט בכונה צו נעמען דעם פלאץ‬
‫פון ״מגיד משגה״‪ ,‬דאם הייסט וואו דער ״מגיד משנה״ צום דמב״ם‬
‫פעהלט‪ ,‬זאל דער ״כסןן משנה״ ערזעצען‪ .‬אבער ער ענדערט זיין‬
‫כאשלום און גיט אונז א פירוש אויפ׳ן גאנצען י״ד‪.‬‬
‫אויך דער כסף משנה כאווייזט די קוועלען פון וואנען דער‬
‫רמכ״ם האט געגומען די דינים אין זיין משנה תורה און ניט אונז‬
‫איכער דעם תמצית פון דעם מקור‪ ,‬אזוי ווי עם טוט דער ״מגיד‬
‫משנה״ ער איז זיך משתדל צו פארענטפערען די השגות פון ראב״ד‬
‫און די הגהות מיימוגיות פון ר׳ מאיר הכהן‪ .‬ער האלט זיך אבער‬
‫ניט אזוי קורץ ווי דער מגיד משנה ‪ :‬ער דעדט אדום גאנץ ברייט‪-‬‬
‫לאף די פוסקים ראשונים און אחרונים און כרענגט ארוים פיל דינים‬
‫וועלכע ער באנוצט אויך אין זיין ״בית יוסף״‪.‬‬
‫ג( ר׳ דוד בן זמרא )רדכ״ז‪ (1525—1585 ,‬אין זיין פירוש אוין{‬
‫קדושה‪ ,‬הפלאה‪ ,‬זרעים און שופטים וואס האבען ניט קיין ״מגיד‬
‫משנה״‪ .‬ער טוט גאך דעם ״מגדול עוז״ און דעם ״מגיד משנה״‪ .‬די‬
‫מראה מקומות צו די הלכות אין ״משנה תורה״ צייגט ער בלויז‬
‫אויפ׳ן ווינק — ער האלט זיך ביי זיין אויפגאבע צו דערקלערן דעם‬
‫רמב״ם‪ ,‬ער ציטירט זעלטען אנדערע פוסקים‪ ,‬און דורך זיין ערקלזד‬
‫רונג פארענטפערט ער‪ ,‬אין פילע ערטער‪ ,‬די השגות פון ראכ״ד ניט‬
‫‪ -‬דערמאנענדיג זיי‪.‬‬
‫ד( ר׳ אברהם די בוטון )‪ (1560—1609‬אין זיין ״לחם משנה״‬
‫באהאנדעלט נאר אזעלכע שטעלען אין דער ״משנה תורה׳‪ /‬זואו ער‬

‫‪127‬‬
 ‫הרב דר• י ‪ p in‬ווערנע‬

‫זואם עגווואם עו באםערקען‪ .‬ווי ער זאגב; ‪:‬אץ זיץ פידזש ‪ n‬דילכדת‬

‫תפלה פרק יי״א ד‪.‬לכה ט״^ האט ער געהאם בדעה •שרייכען » פיל‬
‫ברעסערען ■און עוער אויספירליכערען פירוש אבער דעהדדיילע א ת‬
‫פארפאטט געודארלז דעד ^כם!‪ :‬משנה״ איז וועלכעז ער הא ם גע־‬
‫פתען פיל ענינים וואט זיינען איהם קשה געוועז האט עד בא שלאסען‬
‫־צו באשרענקעץ דך בלות אויף ■די קורצע יחדושים‪.‬‬
‫ד׳ ייהודה דחאנינ; ענדע 'פץ זיבצענטען און אנפאנג »כ‪-‬‬ ‫ה(‬
‫צענטען יארהונדערט אין זיץ ״משנה למלך״ את אן אונגעהייער‬
‫גרויטער מפלפל‪ ,‬און ווערענד דער רמב״ם זעלבטט האט באצוועקט‬
‫־טיט זיין משנה^תורה צו פארלייכטערן דעט שטודיום און פאראייג־‬
‫פאכען די הלכת האט דער ״משנה למלך״ פארדרעהט און פאר־‬
‫פלאנטערט •מיט פלפולים וואט אפילו דער הריןז אץ ■מפלפל מוז זיך‬
‫גענוג אנשטרעננען צו פארשטעהן‪.‬‬
‫—צום דריטען ■סארט געהערען די טפרים ■וואט האכען מוסיןז‬ ‫‪.3‬‬
‫געווען צום משנה חורה נייע פטקי־הלכה וואט זיינען צוגעקומען זייט‬
‫‪.‬דעם דמב״ט׳ם טשנה תורה האט זיך נעשלאטען‪.‬‬
‫דאם זיינען די ״הנהות מיימוניות״ פון ר׳ מאיר הכהן פץ דריי־‬
‫צענטען און פערצענטען יארהונדערט‪.‬‬
‫דער נאמען ״הנהות״‪:‬פאטט זיך ניט צו צו דעם פירוש ‪ :‬ער‬
‫לייגט צו צום דמב״ם פטקים פץ די חכמי ישראל אין פראנקדייך‬
‫און דייטשלאנד‪ .‬די ״הגהות מיימוניות״ צו דער ״משנה תורה״ איז‬
‫דאסזעלכע כמעט ווי דער ״שלטי הגבורים״ צום ■יי״ף‪ .‬אלץ וואט מיר‬
‫ווייטען ׳וועגען דעם כעל ההגהות ר׳ מאיר הכהן איז ■דאס וואט ער‬
‫איז נעווען א תלמיד פץ מהר׳׳ם מרוטענבערג און א שוואגער פון‬
‫דעם כעל ה״מרדכי״‪.‬‬
‫—צו דער פערטער קאטעגאריע געהערען די פירושים צו דער‬ ‫‪.4‬‬
‫•״משנה תורה״ כאצייכענט מיט׳ן נאמען ״חדושים און מקורי דינים״‪.‬‬
‫אזעלכע פירושים זיינען פאראן ־פיל‪ ,‬און זיי זיינען געדרוקט אין די‬
‫״משנה־תודה״ אויטנאבען ‪ :‬כעל ״פרי חדש״; בעל ״מחנה אפרים״;‬
‫ד׳ ■ישעיה פיק; מהר״ם פאדווה; ר׳ אברהם מפפד״מ; ר׳ זלמן טוויל‪-‬‬
‫‪1‬א; צבי הירש חיות; בעל ״מנחת חנוך״; אברהם משכיל לאיתן;‬
‫שמואל שטראשוז; בצלאל הכהן מווילנא; מוהר״ש ארינשטיין; משה‬
‫‪1‬חום טקאמינקא; אברהם יונה ■יעוונין‪.‬‬
‫הגם זיי זיינען בארימטע גאונים דאך קען מען זייערע חרושים‬
‫־ניט כאטראכטען אלם ערגענצונגען‪ ,‬׳ווייל זיי זיינען טיט דער ״משנה‬
‫‪,‬תורה ־ניט ארגאניש פארכונדען‪.‬‬

‫‪128‬‬
 ‫טו‬

‫די געגנערשאפט‬
‫אין דעם דריטען טייל פון מורה נבוכים אין פרק נ״א געפינס‬
‫זיך דער בארימטער שפרוך וואם האט ארויסגערופען פיינדשאפט‬
‫געגען רמב״ם‪ .‬אט אזוי לייענען זיך דארט די ווערטער ווי ווייט עם‬
‫איז מעגליך צו איבערגעבען אין איינפאכען אידיש ‪:‬‬
‫״איך פאנג אן דעם פרק מיט א משל ‪ :‬דער קעניג‪ ,‬וואט שטעהט‬
‫אין זיין פאלאץ האט פארשיידענע סארטען אונטערטאנען‪ .‬מאבכע‬
‫זיינען א י ן דער מדינה‪ ,‬און מאנכע זיינען אויסערהאלב דער‬
‫מדינה‪ .‬און פון די וועלכע זיינען שוין אפילו יא אין דער מדינה זיי‪-‬‬
‫נען אויך פארשיידען‪ .‬פאראן פון זיי‪ ,‬וואם זייער רוקען איז צום‬
‫קעניג׳ם הויז און אזוי נעהן זיי אין א געגענגעזעצטע ריכטונג‪ ,‬עם זיי־‬
‫נען ווידער פאראן אזעלכע וואם באאבזיכטיגען צו געהן צום קעניג׳ם‬
‫הויז און זיי געהן טאקי דארטען און וואלטען וועלען אריינקומען אין‬
‫קעניג׳ם הויז און זיך פאר איהם פארשטעלען — אבער זיי האבען‬
‫נאך אפילו דעם קעניג׳ם מויער אתם זיין הויז ניט געזעהן; און‬
‫עם זיינען פאראן ווידער אנדערע‪ ,‬וועלכע האבן דערגרייכט דאם הויז‬
‫און אצינד דרעהן זיי זיך אתם דאם הויז און שטרענגען זיך אן‬
‫אויסצוגעפינען דעם טויער‪ .‬עם זיינען ווידער פאראן אזעלכע וואם‬
‫זיינען שוין אריין אין טויער אויך און זיי פארנעמען זיך ווייטער‬
‫צום קארידאר‪ ,‬די פארדערהאלע‪ ,‬און ווידער זיינען פאראן אנדערע‬
‫וואם זיינען טאקע אריין א י ן הויז און זיי זיינען מיט׳ן קעניג‬
‫אין איין ארט‪ ,‬דאם איז אין קעניג׳ם הויז‪.‬‬
‫דער נמשל איז ‪:‬‬
‫די דאזיגע מענשען זואם מיר באצייכענען‪ ,‬אז זיי זיינען אוי־‬
‫סערהאלב דער מדינה‪ ,‬מיינט מען די מענשען־ברואים וואם האבען‬
‫ניט קיין רעלרגיאנם אמונה‪ ,‬ניט פון זייער אייגענעם אריינטראכטען‬
‫זיך‪ ,‬און האבען דאם אויך ניט אין טראדיציע‪ ------- .‬א ט די מענשען־‬
‫בתאים זיינען ביי מיר ניט פאררעכענט אלם מענשען‪ ,‬און איך שטעל‬
‫זיי אויף דער מדרגה וואם איז נידריגער פון דער מדרגה פון א מענ־‬
‫שען און עטוואם העכער פון אן אפף‪.‬‬

‫‪129‬‬
 ‫הרב דר‪ .‬יצחק ווערנע‬

‫די מענשען‪ ,‬וואם זיינען א י ן דער מדינה‪ ,‬אבער ש ט ע ה ען‬

‫צום קעניג׳ם פאלאץ מיט׳ן רוקען — דאם זיינען די אויפגעקלערטע‬
‫און די פארשער זואס קענען ניט ארויסקריכען ■פון זייער פאל שער‬
‫אסונה‪ ,‬אדער זיי האבען זיך טועה געווען אין זייער טראכטען און‬
‫דענקען‪ ,‬אדער זיי האבען עפעם בקבלה פון אן אנדערען וואם ער‬
‫זעלבסט איז פארפירט געווארען‪ ,‬און וואם ווייטער זיי געהען אין‬
‫זייער וועג אלם טעהר דערווייטערען זיי זיך פון קעניג׳ם הויז און‬
‫זיי זיינען פיל ערגער ווי די ערשטע און עם וועט אמאל קוטען » ציי ט‬
‫וואם מ׳וועט זיי מוזען אויסהרג׳נען און אפמעקען דעם זבר פון זייע‪-‬‬
‫דע דעות‪ ,‬זיי זאלען אנדערע ניט פארפירען‪ .‬די וואם ווילען אריינגעהן‬
‫אין קעניג׳ם הויז אבער זיי האבען קיינמאל דעם קעניג׳ם הויז ני ט‬
‫אנגעזעהן‪ ,‬דאם איז דער הסון־תורה־מענשען‪ ,‬אדער די עמי הארצי ם‬
‫וואם זיינען זיך עוםק אין מצוות — און די וואם האבען דערגרייכט‬
‫דאם הויז און געהען ארום איהם‪ ,‬דאם זיינען די געלערנטע‪ ,‬וועלכע‬
‫גלויבען די אמת׳ע דעות וואם זיי האבען געקראגען בקבלה און‬
‫לערנען די פראקטישע גאטעםדינסט‪ ,‬אבער זיי זיינען ניט כ » ק «נ ט‬
‫מיט דער טעארעטישער פארשונג וועגען די פרינציפען פון דער‬
‫תורה און האבען כלל זיך ניט אפגעגעבען פעסט־צושטעלען די‬
‫ווארהייט פון גלויבען‪ ,‬אבער די וואם האבען געוואנדערט אין די‬
‫עקרים פון דער תורה — זיי געהן אריץ אין דיזע מבואות‪ ,‬און דארט‬
‫איז יעדער נאך זיין מדרגה‪ .‬אבער דעד וואם וויים באווייזע פאר יעדןן‬
‫אמת׳ע זאך און עם זיינען איהם באקאנט דורך באווייזע די ג ע ט‪-‬‬
‫ליכע ענינים אזוי‪ ,‬אז ער איז נ א ה ע נ ט צום אמת‪ ,‬אין זאכען‬
‫וואם דער אמת קען ניט דערגרייכט ווערען — דער איז אריינגע־‬
‫גאנגען אין קעניגס פאלאץ‪ .‬און וויסען זאלםטו‪ ,‬אז זאלאנג דו כיז ט‬
‫זיר עוםק אין דער חכמה פון געלערזאמקייט און אין לאגיק כיז טו‬
‫נאך אלץ פון די וועלכע דרעהען זיך ארום דעם קעניג׳ם הויז און‬
‫זוכען דעם טויער; אט אזוי‪ ,‬למשל‪ ,‬האט מען נעזאגט וועגען כן‬
‫זוטא ‪ :‬״עדין בן זומא מבחוץ״ — בן זוטא איז נאך פארלויפיג אין‬
‫דרויסען)חגיגה טו‪ (.‬ווען דו וועםט פארשטעהען די נאטור־ערשיי־‬
‫נונגען‪ ,‬ערשט דאן געהםטו אריין אין הויז און דו שפאצירסט אין‬
‫די פארהאלען פון הויך‪ ,‬און ווען דו וועםט פארפאלקאמענען דאס‬
‫וויםען פון די נאטור ערשיינונגען און וועםט שוין פארשטעהן די‬
‫געטליכקייט‪ ,‬געהערפטו צו די וועלכע געהן אריין אין דעם איגערן‬
‫הויך‪ ,‬און דו וועסט זיין טיט א י ה ם אין זיין הויז; דאר האסטו‬
‫א י ה ם נאך אלץ גיט געזעהן‪ ...‬דארין באשטעהט די מדרגה פון‬

‫‪130‬‬
 ‫די געגנערש«‪ 6‬ט‬

‫די חכמים‪ .‬זיי צייכנען זיך אוים לויט דעם גראד פון זייער פאל־‬
‫קאמענהייט‪ .‬דער‪ ,‬אבער‪ ,‬וועלכער האט אנגעשטרענגט זיינע גע־‬
‫דאנקען מיט דעם צוועק צו קונה־שלימות זיין אין דער געטליכקייט‬
‫אוי!ת אזוי ווייט‪ ,‬אז אין אלע זיינע דרכים זאל ער זיך נוטה זיין צום‬
‫בורא יתברך‪ ,‬ער זאל אוועקלאזען אלעס אנדעירע און אנווענדען אלע‬
‫קרעפטען פון זיין אינטעלעקט‪ ,‬כדי זיך אריינצוטראכטען אין די נא־‬
‫טור־כאשאפענהייט און דאדורך דערקענען דעם ״מי שאמר והיה‬
‫העולם״‪ .‬און באנרייפען דעם רבונוחשל־עולם׳ם באציהונגען צו זיינע‬
‫ברואים אויף אירגענד וועלכען אופן ‪ -------‬א ט די וואם האכען דער־‬
‫גרייכט די הויבע מדרגה‪ ,‬זיי זיצען די ערשטע אין קעניגרייך‪ ,‬און‬
‫זעהן דאם אנגעזיכט פון קעניג — אט די מדרגה איז די מדרגה פון‬
‫נביאים‪...‬״‬

‫מיר האכען דעם קאפיטל איבערגעגעבן ווארט פאר ווארט‪ ,‬ווייל‬

‫דער קאפיטל האט געדינט אלם די אנצינדונגם מאטעריאל וואם איז‬
‫ווי פון העלער הויט ארונטערגעפאלען אין אידישען לאגער און האט‬
‫פאראורזאבט דעם העלישען פייער פון דער גרויסער רמב״ם טחלוקת‪,‬‬
‫וואם האט אונברחמנות׳דיג געברענט און אנגעטאן גרוים שאדען אין‬
‫דעם פראגרעסיווען גאנג פון דער אידישער רעליגיאנם־קולטור‪.‬‬
‫דר‪ .‬בערנפעלד‪ ,‬אין זיין עסיי ״די פילאזאפיע און די קבלה״‪ ,‬אין‬
‫השלח כרך ה׳‪ ,‬זעהט דעם שווער־פונקט אין די םנאבישע האלטונג‬
‫מצד דער פילאזאפיע צום המון‪ .‬ער הערט די וועלט שטורטענדיג‬
‫געגן דעם קאפיטעל וואו אלע ווערן באטראכט ווי בהמות‪ .‬אפילו‬
‫די הכמים ונבונים‪ ,‬די יודעים את התורה און זיינען זיך עוסק כמצוות‬
‫ומעשים טובים‪ ,‬וויבאלד נאר זיי פארטיפען זיך ניט אין דער פאר־‬
‫שונג וועגן די נאטור פון ערשטען סובסטאנץ‪ ,‬אדער זיי שרייבען‬
‫איהם צו אזעלכע אטריבוטען‪ ,‬וועלכע‪ ,‬לויט אריסטאטעל׳ם שיטה‪,‬‬
‫דארך מען זיי פון דער גאטהייט דערווייטערן‪ --------‬ז י י ווערן אנ‪-‬‬
‫געחפען אומנעשען‪ .‬דאגעגען די יעניגע‪ ,‬וועלכע פילאזאפידען‪ ,‬אפילו‬
‫ווען זיי זיינען מזלזל אין די מצוות פון דער תורה‪ ,‬נאר ווי באלד‬
‫זיי זיינען באהאווענט אין די לאגישע דריידלאך‪ ,‬און האר־שפאל‪-‬‬
‫טענדע שפעקולאציעם‪ ,‬זיי זיינען דאם די אויבערמענשען‪ ,‬דער ״אדם‬
‫עילאה״‪.‬‬
‫ד״ר בערנפעלד האט דאביי פארזעהן א וויכטיגען שטריך אין‬
‫דעם כאראקטער פון דעם אידען‪ .‬דעם אידען איז ניט פרעמד אט‬
‫די ״סנאבישע״ באציהונג‪ ,‬אויב מע קען זיך אזוי אויסדריקען‪ ,‬צום‬

‫‪131‬‬
 ‫הרב דר• יזנתגן ווערנע‬

‫עם הארץ — עם מאכט קיין אונטערשייד‪ ,‬וועלכע אייגענשעפטען‬

‫עם שטעמפלען איהם פאר אן עם הארץ‪ .‬דעד תלמודישער איד איז‬
‫שוין געוואהנט צו זעהן אזא ״סנאבישע״ באציהונג‪ ,‬און נאך פיל‬
‫ערגער ווי די‪ ,‬אויסגעדריקט ביי די חכמי התלמוד‪ .‬ר׳ גמליאל מ»כט‬
‫זיין באהויפטונג‪) ,‬אין מם׳ אבות פרק ב‪ ,‬משנה ה( אז ״דער כור‪,‬‬
‫דער גראבער יונג‪ ,‬קען קיין יראת חטא ניט האבן‪ ,‬און דעד עם הארץ‬
‫קען קיין חסיד ניט זיין״‪ .‬אין שבת םג‪ ,‬ווארענט אונז די גמרא פון‬
‫צו וואהנען אין שכנות טיט א גראבען יונג וואם פרעטענדירט צו‬
‫זיין ״א פרומער מאן״‪ .‬אין ברכות מג‪ :‬נדרים כ‪ ,‬ב״ב נח‪ ,‬סנהדדין‬
‫נב‪ :‬און פםחים מט‪ :‬ווערן מיר אנגעזאגט זיך צוריקצוהאלטען פון‬
‫עם־הארצישער געזעלשאפט‪ .‬עם דערצעהלט פון רבינו הקדוש )ב״ב‬
‫ח‪ (.‬אז ער האט זיך שטארק מצער געווען‪ ,‬ווען ער האט געמיינט‪,‬‬
‫אז ■ער האט מהנה געווען אן עם הארץ‪ .‬ער האט נענלויבט כאמונה‬
‫שלמה‪ ,‬אז אין אלע צרות וואם קומען אויף דער וועלט‪ ,‬זיינען שולדינ‬
‫די אונוויסענדע‪ ...‬ר׳ אושעיא האט געלעבט מיט דער האפנונג אז‬
‫לעתיד לבוא וועלן מיר פטור ווערן פון די עמי־הארצים‪) ,‬כתובות‬
‫קיא‪ (:‬ר׳ אלעזר און ר׳ שמואל בר נחמני האבן ניט אפגעווארט די‬
‫צייט‪ ,‬וואם‪ ,‬ווי דער רמב״ם שרייבט‪ ,‬וועט אמאל קומען‪ ,‬אז מ׳וועט‬
‫באדארפען די אונוויסענדע אויסטויטען‪ ...‬און אין פםחים מט‪ :‬זאגען‬
‫זיי אז מ׳מעג אן עם הארץ מאכן די ״פגירה״ אפילו אום יום־שפור‬
‫וואם פאלט אוים שכת‪ ,‬מ׳מעג דעם עם הארץ צורייסען ווי א הע־‬
‫רינג‪ .‬ס׳איז אמת‪ ,‬אז דער ר״ן צו ס־ף פ״ג‪ ,‬אין פםחים‪ ,‬נעמט דאם ניט‬
‫בוכשטעבליך‪ ,‬ער ווארנט אונז חם ושלום‪ ,‬מיר זאלן גאר ניט דענקען‪,‬‬
‫עם זאל אין אונז קיין געדאגק ניט אריינגעהן דעם עם הארץ‬
‫שלעכטם צו טאן‪ ,‬נאר ווייל‪ ,‬זאנט ער‪ ,‬די חכמים האבן געהאםט די‬
‫איגנאראנץ‪ ,‬האבן זיי פונאנדערגעלאזען זייער שפראך און האבן‬
‫שטארק מגזם געווען‪ .‬פונקט אזוי קען מען אויך דערקלערן דעם‬
‫רמב״ם‪ ,‬אבער עם ענדערט ניט דעם איינדרוק‪.‬‬
‫קורץ‪ ,‬דער פונקט אין דעם קאפיטעל איכערדאשט ניט דעם‬
‫תלמודיסט‪ ...‬וואם די אידען האבען ניט געקענט סובל זיין איז דאס‬
‫וואם דער קאפיטעל פארלעצט דעם אידיש־נאציאנאלען געפיהל‪ ,‬דאם‬
‫וואם דער כבוד פון פלאטא און אריסטאטעל שטיינט אריבער דעם‬
‫כבוד פון אונזערע חכמים און צדיקים‪ .‬דער כבוד פון אונזערע‬
‫גדולים איז ביי אונז געווארען א נאציאנאלער אוצר אויף וועלכען‬
‫מיד זיינען זעהר שטאלץ און סיר זיינען צו יעדער צייט גרייט אונ־‬
‫זער נאציאנאלע עהרע צו פארטיידיגן‪ ...‬נאכ׳ן דמב״ם קומט‪ ,‬חם‬

‫‪132‬‬
 ‫די געגנערשמפנ!‬

‫■ןשילום‪ ,‬אוים‪ ,‬אז כיז עם זיינעין געקוטען אויף דער וועלט די גריכישע‬
‫פילאזאפען האט דאם יודענטום געטאפט ווי א בלינדער‪ ,‬אין דער‬
‫'‬ ‫פינסטער‪.‬‬
‫בכלל זיינען די כאציהונגען פון פאלק צו פילאזאפיע קיינמאל‬
‫ני ט געווען קיין גינסטיגע‪ .‬די פילאזאפען זיינען טאקי גאנץ פיינע‬
‫טעארעטיקער אבער זיי האבען זיף זעהר וועניג געקימערט צו קענען‬
‫דאם פאלק און טיטפילען טיט איהם‪ .‬עם איז קיין צווייפעל‪ ,‬אז דאם‬
‫יטטודיום פון פילאזאפיע‪ ,‬אן און פאר זיך‪ ,‬איז א גאנץ אנגענעטע‬
‫באשעפטיגונג‪ ,‬עם פארשאפט דעם שטודירענדען פיל פארגעניגען‬
‫און ברענגט איהט ט ע א ר ע ט י ש ע גוצען‪ ,‬עם ערציהט דעם‬
‫מענשען צו דענקען אין א לאגישער ארדנונג‪ ,‬עם באלייכט פיל‬
‫טראבלטען‪ ,‬טיט וועלכע טיר כאגעגענען זיך גאנץ אפט ‪ --------‬ע ם‬
‫איז אבער א טעות צו גלויכען אז דאם לעבען פון א גאנצען פאלק‬
‫וועט ווען עם איז זיך איינארדנען אין פילאזאפישע ראטען און‬
‫באגרענצונגען‪ .‬די פילאזאפען האבען זיר פארמאסטען איינצוארד־‬
‫נען דעם קולטורעלען לעבען פון דער גאנצער מענשהייט לויט די‬
‫כללים פון לאגיק און ערקענטנים טעארי‪ ,‬זיי זיינען‪.‬אבער ניט ארייג־‬
‫געדרונגען אין די טיפעניש פון טענשליכע געפילען וואם זוכען דוקא‬
‫די מיםטיק פון דער נאטור‪ ,‬וועלכע באאשפט אילוזיאנען‪ ...‬די פי'‬
‫לאזאפען האבען טעארעטיש נאכגעפארשט יעדען נאציאנאלען מנהג‪,‬‬
‫יעדען נאצינאלען געדאנק‪ ,‬און ווען זיי האכען אויפגפונן‪ ,‬אז עפעס‬
‫האלט ניט אויס די לאגיק האבען זיי די מנהגים איגנארירט‪ ,‬און ווען‬
‫זיי האבען כאמערקט אז א געוויםע לעהרע ווידערשפרעכט זייערע‬
‫א פילאזאפיש ־ אנגענוטענע אקםיאטע האבען זיי זי פאראכטעט און‬
‫פארשטויםען‪ .‬אט צום ביישפיל דעם דמכ״ס׳ם טענות געגן די‬
‫פיוטים‪ ,‬וועלבע ער האט געוואלט ״עוקר־מן־השרש״ זיין‪ ,‬ווייל א‬
‫טייל פון זיי שרייבען צו אטריבוטען צו גאטעם עקםיסטענץ‪ ,‬וועגען‬
‫וועלכע די גריכישע פילאזאפיע האט ארויםגעזאגט איהר מיינונג‪ ,‬אז‬
‫זיי זיינען ניט ריכטיג‪ .‬תפלות זיינען בכלל געגען דעם גייםט פון‬
‫פילאזאפען‪ ,‬זיי טענה׳ן ‪ :‬ווען עם איז שוין‪ ,‬לאמיר אננעטען‪ ,‬אפילו‬
‫יא פאםיג צו לויבען דעם בורא יתברך טיט אלע מיני תשבחות‪ ,‬ווי‬
‫אזוי זשע אבער‪ ,‬פרעגן זיי‪ ,‬קען א טענש ביי זיך פועלן צו ווענהען‬
‫זיך צו השם יתברך טיט בקשות און תחנונים און דערצו נאך פאר־‬
‫גיםען טרערען‪ ,‬טיט דער כונה צו ווירקען אויך דעם העכסטען סוב‪-‬‬
‫סטאנץ‪ ,‬דער ״אין־םוך״ זאל זיך איבער אים דערבאריטען און דער־‬
‫פילען זיין בקשה‪ .‬דאם איז דאך‪ ,‬פילאזאפיש גענוטען‪ ,‬א גאטעס־‬

‫‪133‬‬
 ‫חרב דר‪ .‬יצחק ווערגע‬

‫לעסטערן‪ ,‬צו גלויבען אז גאט וועט ענדערען זיין ב‪8‬שלום צוליב‬

‫דעם וואט דער מענש‪ ,‬וועט ווירקען אויו אים יתבדו‪ .‬זאגט ניט דעד‬
‫דמב״ם זעלבטט‪ ,‬אז ״א פאלקאמענער מענטש וועט ניט דערלאזען‬
‫אין זיין מח זאל ארייננעהן דער נעדאנק‪ ,‬אז דער בודא יתברך איז‬
‫משנה די סדרי בראשית״? אז ״אלץ פירט זיך לויט באשטימטע‬
‫פעסטנעזעצטע רעגלען‪ ,‬וועלכע ווערן קיינמאל ניט נעענדערט״ ? נאר‬
‫אין פאל פון די נסים‪ ,‬זאנט דעד רמב״ם‪ ,‬האט דער בורא יתברך‬
‫באשאפען‪ ,‬צום ביישפיל‪ ,‬דעם ים טיט דער באדינגוננ‪ ,‬אז אין דעם‬
‫און דעם מאמענט זאל ער זיך שפאלטען פאר די בני ישראל‪) ...‬פאר־‬
‫נלייך בראשית רבה פ״כ(‪.‬‬
‫כדי גערעכט צו זיין צו דעם רמב״ס׳ם נעגנער אין פרינציפ‪,‬‬
‫מוזען מיד צוגעבן‪ ,‬אז ניט אזעלכע פילאזאפישע שפעקולאציעם פא־‬
‫טען זיך אדיין אין לעבען פונ׳ם פאלק‪ .‬ניט לויט די פילאזאפישע לעה־‬
‫רען קען א ■פאלק איינארדנען זיין עטיש־מאראלישען עקטיטטענץ‪.‬‬
‫און ווען אפילו דער רמב״ם זעלבטט‪ ,‬הגם ער פרעדיגט אריטטא־‬
‫טעל׳ם שווערע גזירה פון טויט און פארניכטונג צו די ״גדאבע יונ־‬
‫גען״‪ ,‬איז געווען פון נאטור אויט און אין אלע זיינע האנדלונגען »‬
‫נוח לבריות און גאנץ ווייט פון צו זיין א קפדן‪ ,‬ווי מ׳קען זעהן פון‬
‫זיינע שריפטען אים אלגעמיין און דעם ״אגדת תימן״ בפרט‪ ,‬האכען‬
‫דאך זיינע תלמידים‪ ,‬״שלא שמשו כל צרכם״‪ ,‬די ניט־ווייט פאר־‬
‫פארענע‪ ,‬אין נאמען פון דמב״ם׳ם לעהרען‪ ,‬פשוט‪ ,‬מהפך געווען די‬
‫קערה על פיה ‪ -------‬ד א ט האט ארויטגערופען זארג און שרעק פאר‬
‫דעם צוקינפטיגען דוד‪ ,‬פאר די ״נבוכים״ אהן א ״מורה״‪ ,‬און דאם‬
‫האט אדיינגעבראכט פארביטערונג געגען דעם דמב״ם‪ ,‬געגען זיינע‬
‫טפרים‪ ,‬געגען זיינע אנהענגער און די נעגנערשאפט איז ארויטגע־‬
‫שפרונגען‪.‬‬
‫אנגעפאנגען האט זי זיך נאך ביים דמב״ם׳ם לעבען און טאקי‬
‫פון דעם זעלבען ארט וואו דער רמב״ם האט נעלעבט און געווירקט‪.‬‬
‫אנפאנג זיינען די געגנערישע טענות געווען לייכטע און אומבאדיי־‬
‫טענדע‪ .‬אט‪ ,‬צום ביישפיל‪ ,‬האט ד׳ פנחם בן משולם הדיין פון אלכ־‬
‫טנדריא אויפגעהויבען א קלאגע געגען דמכ״ם‪ ,‬ער האט איהם בא־‬
‫שולדיגט‪ ,‬אז דער דמב״ם מיט זיין ״משנה תורה״ וויל אפ ידשה׳נען‬
‫דעם פלאץ פון דער ״משנה וגמרא״‪ .‬דעד רמב״ם‪ ,‬ווי זיין שטייגער‬
‫איז‪ ,‬ענטפערט מיט ״דברי חכמים בנחת נשמעים״‪ ,‬מיט א טאן א‬
‫געלאטעגעם‪ ,‬מיט ארגומענטען איבערצייגענדע‪ ,‬אז ארם פאלט דאם‬
‫גאר ניט איין צו מיינען אדער פארלאנגען‪ ,‬אדרבה ואדרבה‪ ,‬ער כא־‬

‫‪134‬‬
 ‫די געגנערשאפט‬

‫צוועקט‪ ,‬פאדקעהרט‪ ,‬מיט זיין משנה תורה דאם שטודיום פון דער‬
‫משנה וגמרא צו פארלייכטערן דערמיט וואם ער גיט דעם פסק‪-‬הלכה‬
‫אזיפ׳ן ארט‪ .‬דאס האט אבער די געגנערשאפט ניט צופרידען נע־‬
‫שטעלט‪ .‬די מחלוקה ווערט שטארקער‪ ,‬מעהר קאטפליצירט‪ ,‬זי טראגט‬
‫זיף אריבער פון מצרים קיין פרובינציה‪ .‬דער ראב״ד‪ ,‬א חוץ זיינע‬
‫השגות אויף פארשיידענע פרטים‪ ,‬טרעט ארוים געגן דעם ״ספר‬
‫המדע״‪ .‬עם איז קיין ספק אז די כונה פון ראב״ד איז רצויה‪ ,‬אויפ׳ן‬
‫העכסטען אופן‪ .‬ער וויל באשיצען די אידישע אמונה געגען דעם‬
‫רטב״ס׳ם פילאזאפיע‪ .‬עם קומט נאך צו די געגנערשאפט פון ■ר׳ מאיר‬
‫אבולפיא הלוי פון טאלידא‪ ,‬א מאן מיט אלגעמיינע כילדונג‪ ,‬אבער‬
‫ניט פילאזאפיש ערצויגען‪ .‬ער גרייפט אן דעם רמב״ס׳ם דעות וועגען‬
‫״עולם הבא״‪ ,‬ער ווענדט זיך לכתחילה ניט צום רמב״ם׳ם נעננער‪.‬‬
‫אדרבה‪ ,‬דוקא צו איינעם פון די גרעסטע פארעהרערס פון רמב״ם‬
‫ר׳ יונתן הכהן מלוניל‪ .‬ער פאדערט איהם אויןז ארויסצוגעהן מיט‬
‫איהם צוזאמען אין קאמןן געגען די געפאהר וואם דראהט דעם‬
‫״אמת׳ן אומשולדיגען גלויבען״‪ .‬ר׳ מאיר האט אבער ניט געטראפען‬
‫דעם ארט‪ .‬ער קריבט א תשובה אין וועלכע עם ווערט איהם פשוט‬
‫געזאגט‪ ,‬אז ער‪ ,‬טאקי ר׳ מאיר‪ ,‬הויבט ניט אן צו פארשטעהן דעם‬
‫רמב״ס׳ם שיטה‪ .‬און אלם באווייז אז די שיטה איז ניט קיין געפער־‬
‫ליכע פאר דעם אידישען גלויבען‪ ,‬צייגט ער אן אוי!‪ 6‬די גרויסע‬
‫גאונים‪ ,‬רבינו סעדיה און רב האי‪ ,‬אז זיי האבען געזאנט דאם זעלבע‬
‫ווי דער רמב״ם וועגען די אגדות אין תלמוד א‪ .‬ז‪ .‬וו‪ — .‬ר׳ מאיר‬
‫לאזט די מחלוקת ניט אפ‪ .‬ער רופט די רבנים פון פרובינציה‪ ,‬זיי‬
‫זאלען זיך אריינמישען אין דעם ענין‪ .‬מיט די פראבינציער רבנים‬
‫האט ר׳ מאיר שוין געהאט מעהר מזל‪ .‬ר׳ שמעון בן אברהם פון‬
‫שאנץ געהט ארוים ■עפענטליך געגען דעם רמב״ם׳ס פארטיידיגיער‬
‫און באזאנדערם קעמפט ער גענען די פארטיידיגונגס ווערטער פון‬
‫אהרן כן משולם‪.‬‬
‫די מלחמה צווישען די כיידע לאגערען ווערט א לאנגע און א‬
‫שווערע‪ .‬אן דער שפיץ פון רמב״ם׳ם געגנער שטעלט זיך ד שלמת‬
‫בן אברהם פון מאונטפליער און זיינע ביידע תלמידים ר׳ דוד כן‬
‫שאול און ר׳ יונה בן אברהם גירונדי‪ .‬ר׳ יזנה לאזט זיך אוועק קיין‬
‫'פראנקרייך זוכען סימפאטיע און שטיצע פאר זיין רבי ר׳ שלמה‬
‫כן אברהם געגען רמב״ם‪ .‬ער געהט זיי זוכען אין ווייטע מקומות‪,‬‬
‫ווייל כיי זיר אין דער היים האט ער געפונען פיל הינדערניםע און‬
‫שטערונגען‪ .‬ער פיהרט קארעספאנדענץ מיט ר׳ יהודה בן יוסר‬

‫‪135‬‬
 ‫הרב דר‪ .‬י צח? ווערנע‬

‫אלפאכר הרופא און מיט נאך אנדערע‪ ,‬וועלכע האבען זיך אנגע־‬
‫שלאסען מיט זיי אין ק«מף‪ 1‬געגען די השפעה פון רמב״ט׳ם ספרים‪.‬‬
‫זעתר וועניג ערפאלג האבען זיי געהאט מיט׳ן רמכ״ן און רד״ק‪.‬‬
‫דעם רמב״נ׳ם שיטה אין ?בלה איז א ״הפך מן ההפך״ פון‬
‫דמב״ס׳ם פילאזאפיע‪ ,‬און ער האט ניט וועניג בייגעשטייערט צו‬
‫דער השגות ‪ -‬ליטעראטור אויפ׳ן רמב״ם‪ ,‬באזאנדערס אין ספר‬
‫המצוות‪ ,‬דאך ווען דעם רמב״ס׳ס געגנער האבען געדענ?ט‪ ,‬אז זיי‬
‫וועלען אין איהם געפינען שטיצע צו זייער געגנערשאפט‪ ,‬זיינען זיי‬
‫אויפ׳ן העכסטען גראד ענטוישט געווארען ‪ :‬אנשטאט רעם דמכ״ם‬
‫אנצוגרייפען האט דער רמב״ן אנגעשריבען א גרויסען כריןן געוויד־‬
‫מעט צום רמב״ס׳ס שבחים‪ ,‬וואו ער שעצט הויך און דריקט אוים‬
‫■‬ ‫הויכאכטונג פאר דעם רמב״ט׳ס מאגנעטישע פערזענליכקייט‪.‬‬
‫כמעט דאסזעלבע האט אויך פאסידט מיט ר׳ דוד קמחי ; אג‪-‬‬
‫ש^טאט זיך אנצושליסען אן די געגנער‪ ,‬שטרענגט ער זיך אן‪ ,‬שוין‬
‫דאמאלט אן אלטער און שוואכער מענש‪ ,‬וואם עם איז איהם שווער‬
‫געווען זיך פון ארט צו רירען‪ ,‬און געהט אליין אוועק פון נרבונח קיין‬
‫קאסטיליא‪ ,‬כדי פערזענליך זיך דורכצוריידען מיט׳ן רמב״ס׳ם געגנער‬
‫און אזוי ארום צו מאכען שלום‪ .‬ער באגעגענט זיך אויפ׳ן וועג מי ט‬
‫ר׳ יהודה אלפאכר און פארפירט טיט איהם א שטארקען ויכוח וועגען‬
‫דעם ענין‪,‬‬
‫די מחלוקת איז ביסלעכווייז אריבער פון ״יחידים״ צו ״קהל״ ;‬
‫עם האט אויפגעהערט צו זיין א פריוואטע און איז געווארען א‬
‫קהל׳שע‪ .‬די ערשטע אורזאכען פון דער מחלוקה זיינען פארשוואוג־‬
‫דען געווארעז‪ .‬עם זיינען ארויפגעשוואומען ביי אידען צוויי שפאגעל‪-‬‬
‫נייע כתות‪ .‬די געגנער פון רמב״ם באשולדיגען דעם רמב״ם׳ם אג‪-‬‬
‫הענגער‪ ,‬באצייכנען זיי אלם ״מינים״‪ ,‬״אפיקורסים״‪ ,‬״מרשיעי‬
‫ברית״ ״מחללי שם שמים״‪ ,‬דעם רמב״ס׳ם אנהענגעד‪ ,‬דאנעגען‪,‬‬
‫ווארפען פאר די געגנער אלם פינסטערלינגע‪ ,‬עבודה־זדה׳ניקעס‪,‬‬
‫געצענדינער‪ ...‬ביסלאכווייז זיינען אויך די מיטגלידער פון דער גוי׳־‬
‫אישער קלערדזשי אריינגעצויגען געווארען אין דעם קאמף‪ :‬מען‬
‫האט גע׳מסר׳ט‪ ,‬אז דער דמב״ם אין זיינע ספרים פארדאמט קדיס׳‬
‫טענטום ‪ :‬עם איז ארזים דער פסק־דין‪ ,‬אז מ׳מוז דעם רמב״ם׳ם‬
‫ספרים פארברענען‪ .‬און ווי ס׳איז כאקאנט דער כלל פון ״כיון שנתנה‬
‫רשות למשחית״‪ ,‬אז ם׳‪.‬איז אריין דער משפט אין גויאישע הענט‪,‬‬
‫האבען זיי זיף כיי די ספרים ניט אפגעשטעלט‪ .‬אין יאהד ‪1241‬‬
‫האט מען צוזאמען מיט די צוועלף טויזענט רמכ״ם׳ם עקזעטפלארען‬

‫‪136‬‬
 ‫די געגנעו^ואפט‬

‫פארברעבט אויך דריי טויזעגט אידען‪ ,‬און גלייך נאכדעם איז געקומען‬
‫די גזירה‪ ,‬די אידען זאלען פארלאזען פראנקרייך‪.‬‬
‫די לעגענדע דעדציילט‪ ,‬אז פערציג טעג נאכ׳ן ברענען פון‬
‫רמב״ם׳ם ספריט און די דריי טויזענט אידען האט מען אנגעפאנגען‬
‫צו ברענען דעם תלמוד‪ ...‬די «ש פון די פארברענטע אידען און פון‬
‫די פארברענטע ספרים פון רמב״ם און תלמוד האבן זיר צוזאמען‬
‫אויסגעמישט‪ .‬די רבנים־געגבעד האבען דאירין נעזעהן אן אצבע‬
‫אלקים‪ ,‬א וואונק פון אויבען און האבען ביטער געוויינט פון חרטה‬
‫אויף דעם ברודער־קריג וואם האט אזעלכע שלעכטע פאלגען געהאט‪.‬‬
‫מ׳דערציילט אויך וועגען ר׳ יונה גירונדי החסיד‪ ,‬א תלמיד פון‬
‫ר׳ שלמה פון מאונטפליער‪ ,‬וועלכער איז אין זיין צייט געווען דער‬
‫הויפט געגנער פון רמב״ם און אן דער שפיץ פון דער מחלוקה‪ ,‬וואם‬
‫האט פאראורזאכט די שריפת הספרים‪ ,‬האט באטראכט די פאסירונג‬
‫אלם אן עונש מן השמים פאר פוגע זיין אין כבוד פון רמב״ם‪ ,‬האט‬
‫עפענטליר זיר מתודה געווען און האט גענומען אויף זיר צו געהן קיין‬
‫ארץ ישראל‪ ,‬זיר דארט משתטח זיין אויפ׳ן רמב״ם׳ם קבר זיבען טעג‬
‫און בעטען מחילה‪ ,‬אין געגענווארט פון א מנין אידען פאר זיין געג־‬
‫נערשאפט‪.‬‬

‫‪137‬‬
 ‫א ביאגראפישער נאטיץ‬
‫רבעו נדכה בן הדיין ר׳ מיימון זכרונו לברכה‪ ,‬וועלכער ווערט‬
‫גענאנפז אין אראבישען אבו עמרן‪ ,‬מוטי כן מיימון אבן עבד אלה‬
‫)אדער עוביד אלה( איז געבארען אין קארדאווא‪ ,‬אין יאהר פיער‬
‫טויזענט אכט הונדערט אגגז און ניינציק‪ .‬צוליב דער באליבטהייט‬
‫וואט די אידישע געשיכטע האט פארן רמב״ם‪ ,‬ווייס זי צו דערציילען‬
‫גענוי■ אפילו די שטונדע און די מינוט אין וועלכער ער איז געבא־‬
‫רען‪ ,‬דעם פיערצענטען ניסן‪ ,‬א שטונדע און א דריטעל נאכמיטאי‪.‬‬
‫אויך ווייס די היסטארי צו דערציילען זיין יהוס ביז אכט הונדערט‬
‫‪.‬־}‪/‬ל האיות פאר איהם‪ ,‬לויטער דיינים און רבנים‪.‬‬
‫זייענדיג ‪ 13‬יאהר אלט האט עד שוין געהאט אויסצושטעהן‬
‫צרות‪ .‬ער האט נעטוזט אויסוואנדערען טיט זיינע עלטערן צוליב‬
‫די רעליגיעזע פארפאלגונגען מצד די מוסולטאנער‪ .‬ר׳ מיימון האט‬
‫צוליב זיין אידישקייט געטוזט עוקר זיין און אנטלויפען קיין פעץ‪,‬‬
‫אין מאראקא‪ .‬אבער דארט איז נאך ערגער געווען‪ .‬די רדיפות פון די‬
‫אלמוהדין האבען זיך באזונדערם אויסנעצייכענט טיט זייער ווילדען‬
‫רעלעיעזען אייפער‪ .‬די בעסטע צייט פון זיין יוגענד )‪ 12‬יאד( האט‬
‫ער פארבדאכט אין אן אראבישע סביבה‪ ,‬וואם דאם האט שפעטעד‬
‫געהאט א גוואלדיגע ווידקונג אויןז זיין ליטערארישער טעטיקייט‪.‬‬
‫רעם ‪4‬־טען אייר‪ ,‬תתקכ״ה‪ ,‬אין א פינסטערער נאכט איז די‬
‫טייטון פאטיליע אוועק נאך עכו טיט׳ן שין(‪ .‬עכו איז געווען אונטער‬
‫א קריסטליכעד הערשאפט און נאך א טאנאט דייזע‪ ,‬דעם דריטען‬
‫סיון‪ ,‬זיינען זיי אנגעקומען צום האפען־ברעג פון עכו‪ .‬דער רמכ״ם‬
‫האט פארצייכענט דעם טאג טיט גרוים שטהה ‪ :‬״ליל אהד כ שבת‬
‫שלשה יטים לידה סיון ■בין איך ארוים פון ים און געקומען כשלום‬
‫אין עכו און גערעטעט געווארן פון שטד״‪. .‬‬
‫ביז תתקכ״ו איז מייטון און פאטיליע פארבליבען אין עכו‪ .‬ניט‬
‫האבענדיג קיץ היונה אין ארץ ישראל האבען זיי ווידער געמוזט‬
‫אויסוואגדערן אין א טוסולטאנישער שטאט — אין טצרים‪ .‬נאר דעך‬
‫פאטער טייטון איז פארכליבען אין ירושלים‪ ,‬וואו ער איז נפטר גע־‬
‫ווארען א קודצע צייט שפעטער‪ .‬דער דטב״ם האט זיך איינגעאר־‬
‫דענט אין טצרים‪ ,‬וואו ער האט באקוטען א שטעלע אלם מעדיצי־‬
‫נער‪ .‬ער איז אזוי באריהטט געווארען אויך דעם געביט‪ ,‬אז דער‬
‫זון פון סולטאן סאלאדין האט איהם באשטימט פאר זיין פריוואט‬
‫דאקטאר‪.‬‬
‫דער רטב״ם איז נפטר געווארען כ׳ טבת ד״א תתקס״ה אין‬
‫פאסטאט און איז באערדיגט געווארן אין טבריא‪ ,‬ארץ ישראל‪.‬‬

‫‪138‬‬
 ‫סוח דבר‬
‫פון‬

‫הרב מרדכי הירשפרונג‬

‫קאלומבום‪ ,‬אהייא‪.‬‬

‫זועגען דעם ״םפר קהלת״ האבען אונזערע חכמים געזאגט‪ ,‬אז‬ ‫'‬
‫מ׳האט איהם ניט געוואלט ארייננעמען אין קאנאן פון די כיבלישע‬
‫ביכער צוליב זיינע ווידערשפרעכענדע באמערקונגען‪ ,‬נאר ווייל דער‬
‫אגפאנג און דער שלום זיינען באזירט אויף דברי תורה איז דער‬
‫ספר ניט אונטערדריקט געווארען)שבת ל‪.(.‬‬
‫רעם רםב״‪,‬ם׳ם ״טורה נבוכים״ האט געהאט רעם זעלבען שיק־‬
‫זאל‪ .‬ניט דער שטורעמדיקער קאטפןן פון די קנאים און אויך ניט די‬
‫קריטיק פון ראמאנטישע משכילים און טיסטיש רעליגיעזע היסטא־‬
‫ריקער פון דער טאדערנער צייט‪ ,‬ווי שד״ל יעב״ץ און אנדערע‪,‬‬
‫האבען געהאט בכה צו אונטערדריקען די פילאזאפישע שאפונגען‬
‫פון דיזען גרויסען גייסט‪ .‬דאס האבען מיד צו פארדאנקען דעם‬
‫פעלז־יפעסטען באזים פון תורה און אמונה אויף וועלכען ער איז בא'‬
‫גרינדעט‪.‬‬
‫הרב דר‪ .‬יצחק ווערנע‪ ,‬דער מחבר פון דער דיסערטאציע ״דער‬
‫רמב״ם צו זיין אכט הונדערט יאריקן יובילעאום״ האט‪ ,‬א דאנק‬
‫זיין טי!ן לאגישען דענקען און אייגענארטיקען קלארען סטיל בא־‬
‫לויכטען דעם אינטעליגענטען אידיש לעזענדען פובליקום פיל טונ‪-‬‬
‫קעלע און פארפלאנטערטע שטעלען אין רמב״ם׳ס טעאלאגיש־פילא־‬
‫זאפישע און עטישע לעהרע‪ .‬זעהר ריבטיק ענטוויקעלט ער דעם‬
‫הינטערגרונד פון רמב״ם׳ם צייט און זיינע פארגענגער אין פאר־‬
‫שיידענע געביטען אזוי אויך זוי די גרונדליניען וואס ער שילדערט‬
‫אין רעם רמב״ם׳ם אויפפאסונג פון אידענטום און פילאזאפיע‪ .‬זע־‬
‫הענדיג אבער ווי הרב ווערנע לייגט זעהר פיל געוויכט אויןז אהד‬

‫‪139‬‬
 ‫הרב מרדכי היר ש‪£‬רונג‬

‫העס׳ם אויסטייטשונגען פון דמב״ם׳ם טעאלאגישער שיטה און כ«־‬

‫צייכענט זי אלם העכסט געלונגען‪ ,‬וויל איך מיט מיין פאלגענדען‬
‫אנהאנג באווייזען‪ ,‬געשטיצט אויך ציטאטען‪ ,‬וועלכע איך וועל בעזרת‬
‫השם אנגעבען‪ ,‬אז ט׳קען ניט אננעמען אחד העם׳ם אויסטייטשונג‬
‫אלם דאם לעצטע ווארט ווענען רמב״ם׳ם אנשויאונג אין אמונה‪.‬‬
‫האט דאך דער רמב״ם אליין נעשאפען זיין ״מורה נבוכים״ הויפט־‬
‫זעכליך ניט פאר פילאזאפען נאר פאר די ״נבוכים״ — די צוטומעלטע‬
‫פון דעם מאדערנעם צייט־גייםט פון זיין דור‪ ,‬וועלכע זיינען געשטא־‬
‫נען אויפ׳ן באדען פון תורה און אמונה‪.‬‬
‫וועגען ה‪ .‬ב‪ .‬פאםעל׳‪.‬ם ווערק‪ :‬״צדק ומשפט״ די מאזאאיש‬
‫ראבינישע טוגענד און רעכט‪-‬לעהרע‪ ,‬באמערקט לאזארום אין זיין‬
‫״עטיק דעם יודענטומ׳ם״‪ ,‬אז דער עצם טיטל פון בוך‪ ,‬לויט וועלכען‬
‫דער מחבר שטעלט אין א ניט־פאסענדע נלייכע ליניע דעם העברע־‬
‫אישען ״צדק ומשפט״ מיט׳ן דייטשען ״טוגענד און רעכטם לעהרע״‬
‫באווייזט‪ ,‬אז דער פאדפאםער ■האט ניט דורכגענומען פאלשטענדיג‬
‫די גרונד־פרינציפען און דעם אמת׳ן באגריף פון דעם מאטעריאל‪,‬‬
‫וועלכען ער כאהאנדעלט‪ ,‬איך באנוץ זיך טיט אן עהנליכע באמער־‬
‫קונג וועגען דעם נאמען ״שלטון השכל"‪ ,‬די הערשאפט פון שכל‪ ,‬וואם‬
‫אחד העם ניט דעם רמב״ם׳ם שיטה‪ .‬אט דער עצם טיטעל שטיטט‬
‫ניט טיט א םך מאטעריאל פון רםב״ם׳‪.‬ם םפרים‪ .‬וואלט אחד העם‬
‫באנוצט פאר זיין טיטעל דעם אויםדרוק ״חופש־השכל״‪ ,‬די פרייהייט‬
‫פון אינטעלעקט‪ ,‬זואלט עם געווען מעהר אין איינקלאנג מיט׳ן‬
‫רמב״ם׳ם אמת׳ן אידעענגאנג‪ .‬אזוי געהט אויך דער שפרוך‪ ,‬אז ״די‬
‫באפרייאונג פון דער פארנונפט פון אונטערטעניקייט צו אויטארי־‬
‫טעט איז די גרויסע דערגרייכונג פון רמכ״ם״‪ .‬רעדענדיג אבער וועגען‬
‫הערשאפט פון אינטעלעקט‪ ,‬אלם דעם רמב״ם׳ם שיטה מוז דאם שולן‬
‫קומען צו שארפע דיםקוםיאנען פון אביעקטיווע פארשער און קרי־‬
‫‪.‬‬ ‫טיקער‪.‬‬
‫האט טאקי דער רמב״ם געהאלטען דעם שכל פאר אן אבםא־‬
‫לוטען אונבאגרענעצטען הערשער? איז זיין לאזונג געווען‪ ,‬אז‪:‬‬
‫אינטעלעקט איבער אלעם‪ ,‬איבער אלעם אין דער וועלט? איבער‬
‫נבואה‪ ,‬איבער קיום המצוות‪ ,‬איבער מדות און מעשים טובים ?‬
‫פיל פון די וואם האבען דעם איינדרוק־ פון דמב״ם׳ם שיטה ווי‬
‫אחד־העם האט זי אויפגעפאםט זאגען אז יא !‬
‫אט אזוי זאנט כפירוש א אידישער שרייבער אין ״אידישען‬
‫קעמפער״ פון זיבצענטען מאי‪ .1935 ,‬ביי איהם קומט אוים‪ ,‬אז דער‬

‫‪140‬‬
 ‫סו!* דבר‬

‫רמב״ם האט זיך ניט באגוגענט צו שאפען « קאמפראמים צווישען‬

‫פארנונפט און רעליגיעזער אנטפלעקונג‪ ,‬נאר אז דער דטב״ם פא־‬
‫דערט דורכאוים אז די פארנונפט זאל פארנעמען דעט אויבענאן‪.‬‬
‫א גענויערע באטראכטונג פון דעם דמב״ס׳ם שריפטען איבער־‬
‫צייגט אונז אז די כאהויפטונג פון דעם שרייבער איז ניט גאנצע‬
‫הונדערט פראצענט ריכטיג‪ .‬אט‪ ,‬צב״ש‪ ,‬ווארנט דער רמב״ם אין‬
‫זיין מורה נבוכים חלק א‪ ,‬פרק לא‪ ,‬אז מ׳זאל ניט פארגעטען‪ ,‬אז‬
‫דער שכל פון מענשען האט א גרעניץ‪ ,‬ווי ווייט ער קען דערגדיי־‬
‫כען — און ניט ווייטער )יש לשכל האדם גבול — ולא יעברגהו‪(.‬‬
‫און אז ט׳באדארף זיך פארהאלטען מיט גרוים רעספעקט אין אמונה‬
‫זאכען‪ ,‬הגם זיי זיינען ניט באוויזען נעווארען על פי שכל‪ .‬דער רמב״ם‬
‫שטעלט דבי עקיבא׳ן‪ ,‬פאר זיין נ י ט איינשפארען זיך צו באגריי־‬
‫פען דאס וואם _איז אבסאלוט אונמעגליך צו באגרייפען‪ ,‬פיל העכער‬
‫ווי אלישע בן אבויה׳ן‪ ,‬וועלכער איז געווען איבעראיילט אפצוליי־‬
‫קענען די אונבאוויזענע נאר ווייל די טעגליכקייט איז זעהר ווייט‪.‬‬
‫אמת‪ ,‬דער רמב״ם איז מודה‪ ,‬אז די פסוקים אין תנ״ך און די‬
‫ווערטער פון אונזערע חכמים וואם דייטען אן אויןח די באשרענקונג‬
‫פון שכל‪ ,‬בעאכזיכטיגען ניט צו פארשליסען די טויערן פון געדאנק‬
‫און פארמיידען דעם אינטעלעקט פון כאגרייפען דאם וואם עם איז‬
‫באגרייפבאר‪ ,‬און ניט ווי די נארען פון די פוילענצער גלויבען‪ ,‬״אז‬
‫זייער נארישקייט איז חכמה‪ ,‬און די אמת׳ע חכמה הייסט ביי זיי‬
‫נארישקייט און איז פאררעכענט אלם געגען רעליגיאן״‪ .‬אבער דא‬
‫האנדעלט זיך ניט וועגן די ״פריאריטעט פון פאדנונפט״ זאנדערן‬
‫בלויז וועגן אויסגעקעמפפטע פרייהייט פון פארנונפט‪.‬‬
‫און אויך דא איז דער רמב״ם ניט גאנץ זיכער מיט׳ן שכל‪.‬‬
‫לויט זיין בריף צו ר׳ חסדאי הלוי אין קבץ תשובות ר״מ‪ ,‬ח״ב‪,‬‬
‫כ״ג קומט אוים‪ ,‬אז אין מעטאפיזישע עניגים קען דער גרעסטער‬
‫פילאזאף קיין זיין זאך ניט קלאר באווייזען‪ .‬״און וויסען זאלםטו —‬
‫שרייבט דער רמב״ם אין זיין בריף צו ר׳ חסדאי הלוי — אז עם‬
‫איז פאראן א פיל העכערע מדרגה ווי פילאזאפיע‪ ,‬און דאם איז‬
‫נבואה‪ .‬און וואו די נבואה דערגרייכט קען די פילאזאפיע קיינמאל‬
‫ניט דערגרייכען״‪ .‬ניט נאר אין מעטאפיזישע פארשונג שטעלט דער‬
‫רמב״ם דעם שכל נידעריגער פאר נבואה — ער מאכט אפילו די‬
‫נאטור געזעצע זיך בויגען צו דער נבואח‪ .‬ניט אלע נסים דערקלערט‬
‫דער רמב״ם אלעגאריש אדער ראציאנאל‪ ,‬די מערסטע פון זיי נעמט‬
‫ער אן אין בוכשטעכליכען זין‪ .‬״דו זעהסט דאך זייער עזות —‬

‫‪141‬‬
 ‫הרב מרדכי חיר שפרונג‬

‫זאגט דער רמב״ם אין קבץ תשובות ר״ט ב׳ ה׳ — ווען זיי ב ‪ 8‬הויפ‪-‬‬
‫טען אז דער מבול איז פון דער לופט״‪.‬‬
‫דעם רמב״ט׳ם פערזענליכקייט אלם ״איינער פון די גרעסטע‬
‫אינטעלעקטען פון דער געשיכטע״ — ווי דר‪ .‬באטלער‪ ,‬פון קאלומי־‬
‫ביא אוניווערזיטעט‪ ,‬האט אים באצייכענט — ווערט גאר ניט קלע־‬
‫נער דורכדעם וואם ער גיט אליין צו‪ ,‬דאס דער שכל איז באגרעניצט‪.‬‬
‫דער היינטיקער דור האלט‪ ,‬אין דער ענטוויקלונג פון מענשליכען‬
‫געדאנק‪ ,‬פיעל ווייטער ווי אמאליגע דורות‪ ,‬און דאך פאסירט עם‬
‫אפט‪ ,‬אז אפילו אזעלכע איגטעלעקטען ווי איינשטיין בלייבען שטעהן‬
‫טיט אונטערטעגיקייט אנטקעגען די מיסטעריעזע כהות פון דער‬
‫קאסמאלאגישער ארדנונג און די אומדערקלערבארע ערשיינונגען אין‬
‫דער וועלט‪ .‬טאקם נאדדוי זאגט אין זיינע פאראדאקסען ‪ :‬״וועד עם‬
‫מיינט צו פארענטפערן מיט׳ן אייגענעם שכל די מיסטעריעזע וועלט־‬
‫ארדנונג‪ ,‬מעג ער זיין איינער פון די גרעסטע דענקער‪ ,‬איז זיין מיה‬
‫דאך ניט מעהר ווי א פראבע צו עפענען א שלאם פון די גרעסטע‬
‫פעסטונג טיט א שליסעלע פון א קליין זייגערל״‪ .‬אונגעפעהר דאם‬
‫זעלבע זאגט דער רמב״ם אין קובץ תשובת ר״ט ח״ב כ״ג‪ ,‬וועגען‬
‫נבואה‪ ,‬וואם דער שכל קאן ניט אינגאנצען ערקלערען‪ ,‬״ווי איינער‬
‫וואלט זועלען אריינטאן אלע וואסערען פון דער וועלט אין איין‬
‫קליינינקען קריגעלע״‪.‬‬
‫אחד העם איז דאריבער אויך אומגערעכט טיט זיין באהויפטונג‪,‬‬
‫אז דער רמב״ם האט אוועקגעשטעלט דעליגיעזע אויטאריטעט און‬
‫נבואה אין א ראלע פון ״אונטערטעניקייט״ צום אזוי־גערופענעם‬
‫אונבאגרענצטען הערשענדען אינטעלעקט‪ .‬דער אמת איז‪ ,‬אז הגם‬
‫דער רטב״ם באטדאכט דעם טענשענ׳ם שכל אלם זיין העכסטע‬
‫אייגענשאפט‪ ,‬איז דאם אבער בנוגע נבואה ניט טעהר ווי א פ א ר­‬
‫ב א ד י נ ג ‪ .‬דער נביא מוז זיין פריהער פון אלץ אן אויסער‪-‬‬
‫געוועהנליכער אינטעלעקטועלער גייסט; דער אינטעלעקטועלער‬
‫מענש‪ ,‬א פ י ל ו ד ע ר ג ר ע ם ט ע ר ‪ ,‬איז אבער נאר ניט‬
‫קיין נביא‪ .‬צו די אלע השלמות פון הכמה‪ ,‬רייכע פאנטאזיע און אנ‪-‬‬
‫דערע קוואליפיקאציעם‪ ,‬וועלכע פארבארייטען דעם פ א ט ע נ ־‬
‫צ י ע ל ע ן נביא צו זיין מדרגה‪ ,‬זאגט דער רמב״ם בפירוש‪ ,‬אז עם‬
‫איז נאך נויטיג דערצו דער ם פ ע צ י ע ל ע ר ! ג ע ט ל י כ ע ר‬
‫ו ו י ל ע ן )מו״ג ח״ב ל״ב‪ ,‬לחם משנה‪ ,‬יסודי התורה פ״ז(‪.‬‬
‫ווערענד אחד העם רעכענט אוים בלויז זעקם קלאסען אין צוגאנג‬
‫צום געטלאבען באגריף‪ ,‬מיט דעם אינטעלעקטועלען פארשער בראש‪,‬‬

‫‪142‬‬
 ‫סוף דבר‬

‫פון מורה נבוכים ח״ג פ׳ נ״א ‪ 8‬זיכע־‬ ‫געפינט מען אבער אין טעקסט‬
‫נביאים וועמען דער רמב״ם שטעלט‬ ‫טע קלאם‪ ,‬וואם באשטייט פון‬
‫רמב״ם‪ ,‬אן פירוש המשניות‪ ,‬שטעלט‬ ‫צום אלער־העכסטען‪ .‬ווען דער‬
‫פון שבל‪ ,‬מיינט ער נאר די פאלשע‬ ‫נביאים אונטער דעם קריטיק‬
‫נביאים‪.‬‬
‫דאם זעלבע איז מיט אהד העם׳ם באהויפטונג‪ ,‬אז דער מקור‪,‬‬
‫און דער הויפט אויסגאנגם פונקט‪ ,‬אין רמב״ם‪/‬ם רעליגיעזע אנשוי־‬
‫אונג איז ״ניט געווען די אויסערליכע אויטאריטעט פון טראדיציא׳‬
‫נעלע לעהרע‪ ,‬נאד דעם מענשענ׳ם איינענער שכל״‪ ,‬דער אמת איז‪,‬‬
‫אז ניט בלויז אין זיין ריזיג ספר אוי‪ r1‬הלכה‪ ,‬נאר זאגאר אין זיין‬
‫פילאזאפישען זוערק‪ ,‬איז דער רמב״ם צוגעגאנגען צו זיין ארבעט‬
‫ניט צוליב פילאזאפישע מאטיווען אליין‪ ,‬זאנדערן הויפטזעכליך צוליב‬
‫רעליגיעזע אנרעגונג‪ .‬טראץ די געצעלטע שארפע אויסדריקע אין‬
‫זיינע שריפטען‪ ,‬זעט מען קלאר אז דער הויפט מאטיוו אין זיינע‬
‫פילאזאפישע שמועסען איז די ט ד א ד י צ י א נ ע ל ע ל ע ה ר ע‬
‫פון דער תורה‪ ,‬וועלכע ער וויל ראטעווען פון פארפירענדע פילאזא־‬
‫פישע אנשויאונגען‪ .‬די מאסען פסוקים און מאמרי הז״ל‪ ,‬פון וועלכע‬
‫דער רמב״ם איז דורכאויס ב א ה ע ר שט ‪ ,‬אויף אן אויסערנע־‬
‫וועיהנליכען אופן‪ ,‬דינען אפטמאל ניט בלויז אלם ש ט י ץ ־ פ ו נ ק ­‬
‫ט ע ן נאר נראדע אלם ק ו ו ע ל ע ן פאר זיינע פילאזאפישע‬
‫באהויפטונגען‪.‬‬
‫א פאר געצעהלטע שארפע אויסדריקע‪ ,‬אן וועלכע מאנכע הא־‬
‫בען זיך אנגעכאפט‪ ,‬קאנען ניט אומווארפען די גאנצע סטרוקטור‬
‫פון זיין רעליגיעז־פילאזאפישען כנין‪ ,‬אין וועלכע דער טראדיציא־‬
‫נעלער פסוק אדער מאמר חז״ל‪ ,‬איז ניט ב ל ו י ז די א ו י ט א ־‬
‫ר י ט ע ט נאר אויך דער א נ ש ט ו י ס פאר כמעט יעדען‬
‫געדאנק‪ .‬די פילאזאפיע איז ביי דעם רמב״ם כלויז די נייע מעטא־‬
‫דע‪ ,‬וועלכע באשטעטיגט דעם אלטען אמת ■פון תורה און הכמי‬
‫המסורה‪ .‬יענע פסוקים וועגען הגשמה‪ ,‬וועלכע ער האלט פאר‬
‫מליצות‪ ,‬צופאסענדיג זיי צו די פילאזאפישע כאגריפען‪ ,‬זיינען‬
‫א ו י פ ג ע פ א ד ע ר ט אזוי ערקלערט צו ווערען — דורר די‬
‫א ו י ט א ד י ט ע ט פון דער תורה און די הכמי התלמוד‪.‬‬
‫און מיט דעם כאגריף ״תורה״ איז דא געמיינט ניט כלויז די‬ ‫‪.‬‬
‫ס ב ר ו ת וואם דער ש כ ל ארבייט אוים‪ ,‬נאר אלע הלכות‪,‬‬
‫ט ר א ד י צ י ע ס און ערקלערוננען‪ .‬אפילו דארט וואו דער דמכ״ם‬

‫‪143‬‬
 ‫הרב מרדכי חיר שפרונג‬

‫גיט ניט אן דעם מקור פון תנ״ך אדער תלמוד קאן מען עם שפירען‬
‫פון זיינע רייה‬
‫דאם גופא וואם דער רמב״ם הייסט דעם שכל פאדשען די געט■׳‬
‫ליכקייט איז ניט בלויז ווייל דער שכל זעלבסט דיקטידט אזוי‪ ,‬נאר‬
‫ווייל עם איז אן א ב ל י ג א ט א ד י ש ע ר חוב‪ ,‬וועלכען מען‬
‫מוז אבצאלען צו א שטרענגע פ א ד ע ר ו ג ג פון דעליגיעזע‬
‫א ו י ט א ר י ט ע ט ‪ .‬עם איז א פליכטם־געפיהל‪ ,‬א מצות עשה‪,‬‬
‫צו שטרעבען קומען צו גאטעם ‪-‬ערקענטנים‪ ,‬ווייל אזוי האט די אוי־‬
‫טאריטעט פון תורה געהייסען — ״לדעת את השם‪ ,‬ולאהבה אותו״‬
‫דערפון האט דער רמב״ם גענומען זיין ערקלערונג‪ ,‬אז ״וויםען מיינט‬
‫ליעבען״‪ .‬זאגאר די אויםדריקע וועגען די פארשידענארטיגע כהות‬
‫און אויפנאמם־פעהיגקייטען אין דער גאטעם־ערקענטנים‪ ,‬וועלכע‬
‫דער רמב״ם דערמאנט אין זיינע שריפטען‪) ,‬לפי כה ידיעתו והבנתו ;‬
‫ולפי שעור הקרבה והרחקה(‪ ,‬זיינען — נאך מיין מיינונג — אויך‬
‫באזירט אוין‪ :‬א מדרש חז״ל צו יתרי‪ ,‬לויט וועלכען יעדער האט גע־‬
‫הערט דעם ״אנכי ה׳״‪ ,‬לויט זיין פעהיגקייט‪ .‬אבוואהל דער רמב״ם‬
‫דערמאנט ניט בפירוש דיזען מקור‪ ,‬קאן עם אבער יעדער תלמודישעד‬
‫איד דערשפירען‪ .‬טראצדעם וואם דער רמב״ם פרובירט צו ראציא־‬
‫נאליזידען די מצות‪ ,‬ערקלעהרט ער דייטליך אין מורה נבוכים ח״ב‬
‫פל״ג איז די גאנצע תורה‪ ,‬אויםער די גאטעם־ערקענטענים‪ ,‬האט די‬
‫ארטאהיטעט פון משה דבינו אלם דעם איינציגען פאקטאר אין אונ־‬
‫זער געהארכזאמקייטם־פליכט ; און אז נאר אין מציאות השם‬
‫ואחדותו‪ ,‬און אין די פארניינונג פון קערפערליכקייט‪ ,‬קאנען ד*‬
‫פילאזאפישע ארגוטענטען דערפירען ביז צום לאגישען שלום‪) .‬דאס‬
‫זעלבע ווערט אויך ערקלערט אין זיין ״מלות הגיון״ — ״המקובלות‬
‫והמפורסמות אינן צריכות ראיה״(‪ .‬און דאם גופא‪ ,‬ערקלערט דער‬
‫רמב״ם‪ ,‬איז באזירט אויןן דעם מאמר פון ת ל מ ו ד י ש ע א ו י ־‬
‫ט א ר י ט ע ט ע ן ״אנכי ולא יהיה‪ ,‬מפי הגבורה שמעו״ — אז‬
‫אונטער אויםערגעווענליכע באדינגונגען האט דער שכל פון פאלק‬
‫געקאנט אלץ משיג זיין בנוגע די געטליכקייט ; ווערענד די אנדערע‬
‫געכאטען זיינען געקומען דורך די פארמיטלונג פון משה רכינו‪ ,‬די‬
‫העכסטע רעליגיעזע אויטאריטעט‪ ,‬און דער ״אללער־העכסטער פון‬
‫דיי נביאים״‪ .‬און פוגקט אזוי איז די רעליגיעזע אויטאריטעט פון די‬
‫חכמי התלמוד אבליגאטאריש פאר׳ן רמב״ם‪ ,‬צי קען אונזער שכל‬
‫אלעס באגרייפען אדער ניט‪ .‬נאטידליך‪ ,‬אויך ווי ווייט מעגליך‪,‬‬
‫שטרעבט ער צו ראציאנאליזירען‪ ,‬און אויך אזא אופן איז דער מענש־־‬

‫‪144‬‬
 ‫סו!* דבר‬

‫ליכער שכל נ י ט דער אבסאלוטער ה ע ר ש ע ר נאד פאר־‬

‫קערט ער ד י נ ט די רעליניעזע אויטאריטעט‪.‬‬
‫דער איינציגער סארט אינטעלעקט‪ ,‬וועלכער האט יא אבסאלוטע‬
‫טטשלה איז דער שכל־הפועל‪ ,‬דער ״אק‪.‬טיווער אינטעלעקט״‪ ,‬וועלכער‬
‫שטעהט א ו י ס ע ר ה « ל ב ד ע ם מ ע נ ש ע ן — ניט דער‬
‫״שכל ה א נ ו ש י עצמו״‪ ,‬לויט די ווערטער פון אחד העם ~‬
‫און וועלכער ה ע ל פ ט בלויז צו ב א א י י נ פ ל ו ם ע ן דעם‬
‫ם ע נ ש ע נ ׳ ם צוגעגדייטען און ערווארבענעם פארנונפט )שכל‬
‫הנקנה(‪ .‬יעדער מענש קאן‪ ,‬אין א גרעסערע אדער קלענערע מאם‪,‬‬
‫פארבינדען זיין ״שכל הנקנה״ — דורך א שטארקערען אדער שווא‪-‬‬
‫כערען בונד — מיט דעם פארבארגענעם ״אקטיווען אינטעלעקט״‪.‬‬
‫אט דיזע אידעע דריקט דער רמב״ם אוים פילע מאל ; איבער־‬
‫הויפט אין ח״ג פ׳ נ״א באטאנט ער דייטליך די פ א ר ש י ד ע נ ־‬
‫א ר ט י ג ע פארבינדונגען צווישען נפש און דעם בורא יתברך‪.‬‬
‫לויט דיזען געדאנק איז קלאר‪ ,‬אז השארות הנפש באלאנגט ״ניט‬
‫דוקא צו משכילים און פילאזאפען‪ ,‬וועהרענד די אלגעמיינע דורב*‬
‫שניט׳ם מענשען זאלען זיין אוימגעשלאסען דערפון״ — ווי שד״ל און‬
‫אהה״ע ווילען באהויפטען‪ .‬נאר עם איז א דירעקטע אנדייטונג‪ ,‬אז‬
‫השארות הנפש עקזיסטירט‪ ,‬לויט׳ן רמב״ם‪ ,‬אויך פאר קלענערע‬
‫מענשען‪ ,‬אויב זייער נפש המשכלת שטעלט זיך נאד פאר די גאט‪-‬‬
‫הייט אין א ריינע פארם‪ ,‬אן קערפערליכע אטריבוטען‪ .‬וועהרענד‬
‫דער אדם השלם‪ ,‬וועלכער פאראייניגט עטישע אויפפיתנג און‬
‫דעליגיעז־פילאזאפישען דענקען‪ ,‬קריגט טאקע די שטארקסטע‬
‫״התדבקות״ מיט׳ן ״שכל הנעלם״‪ ,‬מיעט עם אבער ניט‪ ,‬אז די‪.‬‬
‫מאםען זיינען אויםגעשלאסען‪ .‬עם זיינען פאראן פילע אזעלכע דייט‪-‬‬
‫ליכע און אפענע ערקלערונגען פון רמב״ם‪ ,‬לויט וועלכע דער רמב״ם‬
‫שרייבט פאר השארות הנפש פאר׳ן המון‪ ,‬נאטידליך בתנאי‪ ,‬אד‬
‫זיי א נ ע ר ק ע נ ע ן די גאטהייט אין דעם ריינםטען באגריך ;‬
‫אפילו ווען זיי זיינען געקומען צו דיזער פארשטענדנים ניט דוק«‬
‫דורך אייגענע פילאזאפישע ארגומענטאציעם‪ ,‬נאר דורך אויטא־‬
‫ריטעטיווע מיטיילונג און אויפקלעהרונג‪ .‬און די פארשידענע מדרגות‪.‬‬
‫זיינען אויך אין איינקלאנג מיט דער משנה ״כל ישראל יש להם חלק״‪.‬‬
‫אט פארגלייך‪ :‬מורה נבוכים ח״ג פכ״ז; שם ח״א פל״דן‬
‫פירוש המשניות פאה פ״א משנה א׳; םוך מם׳ מכות; יד החזקת‬
‫הל׳ תשובה פ״ט; סוך פ״ד משמונה פרקים ; און נאך פילע ערטער‪.‬‬
‫אין מו״נ ח״א פם״ח זעהט מען קלאר אז ניט דוקא דורך איי‪-‬‬

‫‪145‬‬
 ‫הרב מ ר דני היר שפ רונג‬

‫נענע פילאזאפישע ארגומענטאציע קומט די פארכינדונג מיט׳ן שכל‬

‫הפועל נאר אפילו דורך בלויז א ריינע פארשטעלונג פון דער גאט‪-‬‬
‫הייט אן קערפערליכע כאגריפען‪ ,‬ווערט דעם מענשענ׳ם שכל פאר־‬
‫בונדען מיט׳ן שכל הפועל‪ .‬זעה אויך דר‪ .‬שעיער׳ם ״כתות הנפש״‪,‬‬
‫צווייטער אבשניט‪ ,‬אגמערקונג ‪ .4‬ווען דער רמב״ם זאגט אלזא ״אין‬
‫הנפש כ״א השכל הנקנה הנבדל אחר המות״‪ ,‬איז דאתנטער אויך‬
‫צו פארשטעהן די גאטעם־באוואוםטזיניגקייט פון אלגעמיינעם דורכ־‬
‫שניט׳ממענש‪ ,‬ווען אפילו די באוואוסטזיניגקייט האט דער מענש‬
‫ערווארבען ניט דורכ׳ן אייגענעם פילאזאפישען דענקען‪ ,‬נאר דורך‬
‫די אויפקלעהרונג פון אנדערע ״אויסערליכע אויטאריטעטען״‪.‬‬
‫זוען דער רמב״ם זאגט אין מו״נ ח״ג פ׳ נ״א ״או נמשך אחר‬
‫אמונה שמסרה לו זולתו‪ ,‬הוא חוץ לבית״ מיינט דער רמב״ם דערמיט‪:‬‬
‫ווען דער מענש האלט זיך בלויז אן דעם באגריף וואס מען ערקלערט‬
‫איהם דורך משלים און מליצות‪ ,‬וועלכע ענטהאלטען נאטירליו‬
‫״הגשמות הבורא״; ווייל אין די קינדער־יארען ווערט דער געטליכער‬
‫באגריך געלערנט אין אן אלגעטיינעם וועג)זעת אין אנדערע פרקים‬
‫פון מו״נ(‪ .‬ווען אבער דעם ‪ .‬מענשענ׳ם פארשטאנד ווערט רייפער‬
‫און ער קאן אויפגעקלערט וועדען דורך אויטאריטעטען‪ ,‬אז די גע‪1‬ט־‬
‫ליכקייט איז נים קיין גשם‪ ,‬אדער גוך‪ ,‬קאן שוין זיין שכל דערמיט‬
‫איינגעשלאםען ווערען אין ״שכל הנקנה״ — אפילו ווען ער איז גיט‬
‫‪.‬‬ ‫קיין פילאזאף‪.‬‬
‫דאם וואם אחד העם זוכט צו דערקלערן דעם געדאנק פון מורת‬
‫נבוכים ״אז די העכסטע פאלקאמענהייט באשטעהט ניט פון מדות‬
‫און מעשים ■נאר פון בלויז אידעען״ מיט דעם וואס ער טראגט ארי־‬
‫בער די ■ווערטער אויך די אנוסים‪ ,‬און ווי אחד העם מיינט האט דער‬
‫רמב״ם טיט דעם געוואלט די אנוסים אביסל אויפמונטערן און שטאר־‬
‫קען ‪ -------‬א י ז א טעות גמורה‪ ,‬דאם דייטעט ער אן אויך דעם גע־‬
‫דאנק אויך וועלכען ער דיסקוטידט אין די ״שמונה פרקים״‪ ,‬אז‬
‫וואם אנבאלאנגט צום אינטעלעקטועלען טייל פון דער זעלע איז ניט‬
‫שייך די טערמינען פון ״מצוד‪.‬״ און ״עבירה״ זאנדערן מיינוגגען‪ ,‬פאל־‬
‫שע און אמת׳ע געדאנקען — אין אנדערע ווערטער דער שכל קען‬
‫■ניוט געבאטען אדער פארבאטען ווערן‪ ,‬״מצוה״ און ״עבירה״ באצי־‬
‫הען זיך אויך טענשליכע האגדלונגען אבער ניט אויך זייער דענקען‪.‬‬
‫וועגען דעם וואם מאנכע זיעען איבער דעם ענין ניט גאנץ קלאר‬ ‫‪,‬‬
‫רעדט זיך דער רמב״ם דארט ארוים‪ ,‬אז אין איבערטראגענדען זין‪,‬‬
‫אדער ווי די לאגיקער רופען דאם‪ ,‬דדך ההשאלה‪ ,‬פאסען זיך דוקא‬

‫‪146‬‬
 ‫סוף דבר‬

‫די מערמינען פון מצור‪ .‬און עבירה‪ ,‬אבער דאס איז נאר דאן ווען עם‬
‫האנדעלט זיך וועגען דעם‪ ,‬וואם דער אדם השלם האט די פליכט‬
‫אנצושטרענגען זיין ענטעלעכיע צו פארשען און דערקענען די ריינע‬
‫ווארהייט וועגען דער גאטהייט‪ ,‬און אויך ווי ווייט נאר מעגליך זיר‬
‫צו היטען אויסצומיידען אלע פאלשע באגריפע וועגען איהם‪ .‬אבער‬
‫לויט דער אלגעמיינער אויפפאסונג פון די ווערטער ״מצוה״ און‬
‫״עבירה״‪ ,‬אין ד;ים זין‪ ,‬ווי זיי ווערן באנוצט אין פארבינדונג טיט‬
‫קאנקרעטע מעשים‪ ,‬קענען בשום אופן זיך דא גיט אריינפאסען‪ ,‬ווייל‬
‫אין דער גאטונג פון אינטעלעקט איז ניטא קיין פלאץ פאר מצוות‬
‫און עבירות מעשיות‪ ,‬קורץ‪ ,‬מצוות און עבירות קענען נאר מיט‬
‫מענשליכער האגדלונג אידענטיפיצירט ווערען‪ ,‬אבער ניט טיט דעם‬
‫דענקען ; און דאם טאקי האט געמיינט דער רמב״ם אין מורה נבוכים‬
‫ווי עם באווייזט אויך דער נאנצער ענין דארט‪ ,‬עם איז אבער ניט‬
‫אייננעפאלען דעם רמב״ם‪ ,‬אז מ׳קען אוועקמאכען מיט׳ן האנט מוסר‬
‫און מידות און יוצא זיין בלויז מיט מיינונגען‪...‬‬
‫מיר קענען באגרייפען אחד העם׳ם טענדענציע‪ ,‬און יעדער איי־‬
‫נער קען איינזעהן די אורזאך וואם עם האט אחד־וד‪.‬עם׳ן כאוואויגען‬
‫דעב רמב״ם אזוי צו באהאנדלען‪.‬‬
‫אחד העם האט געלעבט און נעווירקט ביים ״■פרשת דרכים״ ביים‬
‫איבערגאנג פון דער השכלה פעריאדע צו דעם אנפאנג פון דער אי־‬
‫דיש־נאציאנאלער אויפבליהונג‪ .‬אחד העם האט זיך אנגעשטרענגט‬
‫צו שילדערן פאר זיין דור דעם רמב״ם׳ם בילד אזוי‪ ,‬אז ער זאל בא־‬
‫ליבט זיין ביי די מענשען פון ביידע זייטען‪ ,‬דעם אלטען און נייעם‬
‫דור‪ .‬דאריבער האט אחד העם פאר אונז געמאלען דעם רמב״ם׳ם‬
‫גייסטליכע צורה פון איין זייט אלם א פרייען דענקער און פון דער‬
‫צווייטער זייט אלם הייסער נאציאנאליפט‪ .‬אט די אנשטרענגונג מצד‬
‫אחד העם זעד‪.‬ט זיך כאשיינפערליך ארוים צום שלום ■פון זיין אפ־‬
‫האנדלונג‪ ,‬ווען ער איז מכלוםרשט ״מםביר״ דעם ענין פון תהית‬
‫המתים‪ ,‬וועלכען דער רמב״ם האט דאם גערעכענט אלם איינעם פון‬
‫די עקרים פון אונזער נלויכען — אז דאם מיינט דער רמכ״ם נאציא־‬
‫נאליזם‪ ...‬ווער זעהט ניט די ״הינטער־טיר״ דורך וועלכע אחד העם‬
‫האט זיף דא אריינגעכאפט ? ‪-------‬‬
‫סוך דבר‪ .‬דער צענטראלער פונקט פון רמב״ם׳ם פילאזאפישע‬
‫ארבייט איז די ריינע ווארהייט פון דער גאטהייט‪ ,‬וועלכעם איז ביי‬
‫איהם די העכסטע פאלקאמענהייט פון מענשען‪.‬‬

‫‪147‬‬
 ‫נאכב^מערלןונג‬
‫‪ -‬דאם זייגען בלויז עטליכע באמערקונגען וואס דער מחבר האט‬
‫ארויסגענומען פון א גרויסע אכהאנדלונג וואם הרב הגאון החכם ד‬
‫מרדכי הידשפדונג האט איהם צוגעשיקט אין מאנוסקריפט‪ .‬דארט‬
‫פירט ער אן א העפטיגען קאטןן געגען די בארימטע גדולי‬
‫החכמים יעבץ‪ ,‬אחד העם‪ ,‬שד״ל און אנדערע אין זייערע כאהאנד־‬
‫לונגען פון דעם רמב״ם פילאזאפישע שאפונג‪.‬‬
‫ער ענטוויקעלט צוויי טעזיסען‪:‬‬
‫‪ (1‬האט טאקי דער רמב״ם געהאלטען פון שכל אזוי שטארק‪,‬‬
‫אז ער האט אלין מבטל געווען צום שכל ?‬
‫‪ (2‬זוידערשפרעכט זיך דער רמב״ם‪ ,‬וואם אנבאלאנגט זיין‬
‫פילאזאפישען אידעענגאנג‪ ,‬אין זיינע פארשיידענע שריפטען?‬
‫הרב הגאון ר׳ מרדכי הירשפרונג נ״י האפען מיד וועט‬
‫געווים אוגז אין גיכען מזכה זיין מיט דעם ווערק אין א כאזוגדער‬
‫בראשורע‪ .‬עם זאל דא גאר געזאגט ווערן צו דער פארטיידיגוגג פון‬
‫אחד העם‪ ,‬אז ווען אחד העם כאהויפטעט‪ ,‬אז דער רמב״ם קרויגט‬
‫דעם שכל העכער איבער אלץ אין דער וועלט‪ ,‬מייגט ער דעם רייגעם‬
‫שכל וואם איז דער תכלית פון אלע מדות טובות‪ ,‬פון תורה און‬
‫מעשים טובים‪ .‬דאם האבן אויך פארשטאגען אוגזערע חכמים ווען‬
‫זיי זאגען; אז אם אין ידאה אין חכמה‪ ,‬ואם אין הכמה אין‬
‫יראה‪ ,‬אהן גאטעם פורכט קען קיין ריכטיגע חכמה‪ ,‬דער ריכטיגער‬
‫שכל ניט דערגרייכט ווערן‪ ,‬און אהן הכמה קען די ריכטיגע יראת‬
‫ניט זיין‪ .‬עם איז נאטירליך‪ ,‬אז יראה קומט פריהער‪ ,‬ווייל אירגעגד‬
‫וועלכע אונפאלקאמעגהייט אין מדות און מעשים טובים איז א היג־‬
‫דערונג צו דער דערגרייכונג פון חכמה‪ ,‬דאריבער איז אייגע פון די‬
‫וויכטיגסטע באדינגוגגען פון דערגרייכען די הכמה‪ ,‬אז די יראה‬
‫זאל קומען פריהער‪ ,‬יראתו קודמת‪ ,‬און אז זיינע גוטע מעשים זאלען‬
‫ווערען אלם מעהר און מעהר דורך זיין חכמה — מעשיו מרובים‬
‫מחכמתו‪ .‬די העכסטע שטופע פון ידיעה איבערצייט אונז אז אונזער‬
‫שכל איז זעהר באשרענקט און מיר קענען זיך אויפ׳ן שכל ניט‬
‫אינגאנצען פארלאזען‪ ,‬מיד רופען צו הילך די אמונה וואם מיר האבען‬
‫געלערנט בקבלה פון די נביאים‪ ,‬דא קומט ווידער דער שכל און‬

‫‪148‬‬
 ‫חרב דר• יצחק ווערנע‬

‫ווייזט אונז מיט שכל‪ ,‬אז וואו אונזער שכל איז נים איםשט ‪ 8‬נד צו‬
‫דערלאנגען‪ ,‬דארט איז אוגזער גלויכען‪ ,‬די אמונה — אן איבערציי־‬
‫נוננ‪ .‬דער שכל קען נאר דערנרייכט וועלען מיט דער מיטווירקונג‬
‫פון תורה‪ ,‬מדות און מעשעם טובים‪ .‬מענשען אהן תורה און אהן‬
‫מדות ומעשים טובים ווערן רעגירט פון גארישקייט וואם דערלאזט‬
‫זיי ניט דערגרייכען די העכסטע שטופע פון שכל‪.‬‬
‫דער ״חכם״ געהט שטענדיק אין פאראלעל אלם געגענזאץ צום‬
‫״רשע״‪ .‬און ווען מ׳זאגט חכם איז דארונטער זעלבסט פארשטענד־‬
‫ליך צדיק‪ ,‬הגם ניט אימער איז דער צדיק אויר א חכם‪ ,‬אבער א‬
‫מענש קען ניט זיין קיין חכם‪ ,‬לויט דעם רמב״ם׳ם אויפפאכונג‪ ,‬אויב‬
‫ער איז ניט קיין צדיק‪.‬‬
‫זינדינען‪ ,‬עברינות‪ ,‬לוסט און תאוה זיינען אין ווידערשפרוך טיט‬
‫שכל‪ .‬דער כלל ״אין אדם עובר עבירה אלא אם כן נכנסה כו רוח‬
‫שטות״‪ ,‬א מענש זינדיגט ניט סיידען ער באנארישט זיך )סוטה ג( —‬
‫איז אנגענומען ביי אלע אונזערע חכמים אן אויסנאם‪ .‬יעדע אונמא־‬
‫■ ראלישע האנדלונג‪ ,‬יעדע אונזיטליכע באנעטונג האבען אלם אורזאך‬
‫דעם ״רוח שטות״‪ ,‬דאס באנארישען זיך‪ .‬חכמה פיהרט צו תשובה‬
‫און מעשים טובים )ברכות יז(‪.‬‬

‫און אזוי שלים איך דאס בוך מיט דעם לעצטען פסוק פון ספר‬
‫קהלת‪ :‬את אלהים ירא — פאר נאט זאלסטו פירכטען‪ ,‬ואת מצוותיו‬
‫שמור — און זיינע מצוות זאלסטו היטען‪ ,‬כי זה כל האדם — ווייל‬
‫דאם ברענגט דעם מענשען צו זיין העכסטער פאלקאטענהייט —‬
‫■‬ ‫צום שכל ‪I‬‬

‫מ ע מי‬

‫‪149‬‬
 ‫א סאנגראטוליישאן ברי^ פון דעם משרד הרבנים‬
‫האורתודוכסים דלאס אנדזשעלעם והסביבה‬
‫■ צו הרב דר‪ .‬יצהק ווערנע אץ צו זיין קהלה ״ביו! ישראל״‬

‫ב״ח י ״ ב סי ו ן חתרצ״ח♦‬

‫לכבוד ידידנו הרב הגאון וכו׳ כליל החכמות והמדעים איש‬

‫האשכולות כש״ת הרב ר׳ יצחק שיליט״א המכונה ד״ר ווערנע‪,‬‬
‫נשיא משרד הרבנים האורתודוכסים דלאם אנדזשעלעם‪ ,‬שלום וברכה‪.‬‬
‫שמחים אנו לשמוע כי קהלתו הנכב׳־ה ״בית ישראל״ מוציאה‬
‫לאור את מאמריו על הרמב״ם ההולכים ונדפסים בשבועון ״קאלי־‬
‫פארניער אידישע שמימע״ בספר מיוחד‪ .‬את מאמריו קראנו וראינו‬
‫את כתר״ה דובר מישרים ונותן לקוראיו בשפת יהודית המדוברת‬
‫תמצית הגיוני קדש ושמתו של הנשר הגדול הרמב״ם ז״ל ברות‬
‫נאמנה ובסדר נכון‪ .‬ובזה מביעים אנו את תודתנו לקהל עדת ״בית‬
‫ישראל״ על פעולתם זאת הנותנת כבוד והוד להתורה‪ ,‬לומדיה‪,‬‬
‫מלמדיה ומחזיקיה‪ — .‬כי הכנסת הספר הזה כלה קדש להתלמוד‬
‫תורה של קהל עדת ״כית ישראל״ — תהא משכורתה של הקהלה‬
‫הנכבדה הזאת שלמה מעם ה׳‪ .‬ולכבוד ידידנו הרב המחבר אנו‬
‫אומרים‪ :‬יפוצו מעיינותיו חוצה ויזכה לשאת ברמה דגל קדושת‬
‫עם ה׳ להגדיל תורה ולהאדירה כחפץ שוחרי אשרו‪ ,‬שמחים‬
‫בתפארתו ומברכים אותו בכל טוב סלה‪.‬‬

‫הק׳ שלמה מיכאל המכונה ד״ר נעכעס החופ״ק הנ״ל‬ ‫נאם‬

‫חנוך הענך סינגער החונה פה‬ ‫נאם‬
‫נתן י‪ .‬אדעלסאן החונה פ״ק הנ״ל‬ ‫נאם‬
‫משה בר׳ חיים דוב קאהם החופ״ק‬ ‫נאם‬
‫אהרן תבער מעוול החופ״ס‬ ‫נאם‬
‫יעקב בוימאן החופ״ק‪ ,‬מזכיר משרד הרבנים‪.‬‬ ‫נאם‬

‫‪150‬‬
RABBI DR. I. WERNE,
433 Centennial Street,
Loa Angeles, California.

My dear Dr. Werne:

It is with great pleasure that I have learned of the
appearance in book form of your articles on Maimon-
ides, written for the California Jewish Voice.
I have always felt that so masterly a treatise on
the philosophy of Maimonides should be brought to
the attention of students and readers generally.
May I congratulate you on behalf of the Talmud
Torah for your magnanimous ofiFer to contribute the
royalties from your work to Hebrew education. I am
certain that your generosity will be emulated by the
Jewish public in the purchase of your excellent book.
Permit me, at this time, to extend you the grati­
tude of the Union of Orthodox Jewish Institutions for
your invaluable counsel and assistance in founding
the Rabbinical Tribunal, of which you are president
and leader, and for the concord and good will you have
effected between the Rabbis and Los Angeles Jewry,
w e shall ever be grateful.
With very best wishes for your continued success,
1 am.
Faithfully yours,
(Signed) JOS. M. WAPNER,
President, Union of Jewish Orthodox Institutions.

June 12th, 1935.

151
 ‫אינדעתס‬
‫אלפסי׳ ‪8 6‬׳ ‪.8 7‬‬
‫אלקאליי‪.8 6 ,‬‬
‫א מונ ה רמה׳ ‪.1 0 6 ,1 7 ,1 2 ,1 1 ,8‬‬
‫א מו ר אי ם׳ ‪. 7 9‬‬
‫אנטרןןפאמארפיסטען‪. 37 ,‬‬
‫אני מ א מין‪.9 6 ,9 4 ,‬‬
‫אנשי כנסת הגדולה‪. 6 3 ,‬‬
‫א פודי׳ ‪.9‬‬
‫אפיקורס‪. 9 8 , 9 6 ,‬‬
‫אריסטאטל‪8 ,7 , 6 , 5 ,‬׳ ‪ 9‬׳ ‪, 1 2 ,1 0‬‬
‫‪1 3‬׳ ‪1 5‬׳ ‪ 1 6‬׳ ‪,3 7 ,3 0 ,2 7 ,2 3‬‬
‫‪3 8‬׳ ‪5 1‬׳ ‪,7 3 ,7 2 ,7 0 ,6 6 , 6 4‬‬
‫‪1 3 1 ,9 1 ,7 6 ,7 5‬׳ ‪.1 3 2‬‬
‫אריסטאטל דער צווייטער׳ ‪.2 2‬‬
‫ר׳ א שי׳ ‪ 7 9‬׳ ‪. 1 1 4‬‬
‫אשר בן אברהם קרשקש‪. 9 ,‬‬
‫בבל‪.8 4 ,‬‬
‫ב חיי׳ ‪8‬׳ ‪3 7‬׳ ‪.1 0 6 , 8 4‬‬
‫בן גבירל‪. 6 ,‬‬
‫בן זו מ א‪.5 ,‬‬
‫בן מ אי ר׳ ‪.8 2‬‬
‫בן עז אי׳ ‪. 9 2‬‬
‫בעלי הלכות׳ ‪.1 0 7‬‬
‫ר' בצלאל א ש כנזי‪.8 4 ,‬‬
‫ר' בצלאל הכהן טווי לנ א‪. 1 2 8 ,‬‬
‫ברייתא‪.1 0 0 ,‬‬
‫ברכת השם‪.1 0 4 ,‬‬
‫בערנפעלד ד״ ר‪1 3 1 ,‬‬
‫א ט רי בו ט ען‪, 6 0 ,5 9 , 5 8 5 3 , 5 2 ,‬‬
‫ג אוני ם‪8 1 ,‬׳ ‪. 1 0 3‬‬
‫גבעת הטו ר ח׳ ‪. 3 8‬‬
‫גזל‪. 1 0 4 .‬‬
‫גלגלים‪ 6 5 , 5 0 ,‬׳ ‪ 6 6‬׳ ‪. 7 0‬‬
‫ג לוי ע ריו ת׳ ‪.1 0 4 ,9 9‬‬
‫גלות‪. 9 3 ,‬‬
‫ר' גמליאל‪. 1 3 2 ,‬‬
‫גרעץ‪. 1 1 2 ,‬‬
‫ר' גרשם מ או ר הגול ה׳ ‪.8 5‬‬
‫‪1 52‬‬
‫א‬
‫אבן סינ א ‪. 5 0 »1 6 , 8‬‬
‫אבן רשד‪. 6 6 ,5 1 , 6 ,‬‬
‫אברהם א בינו‪.1 7 *1 0 ,‬‬
‫ר' אברהם אבן עזרא‪7 ,‬׳ ‪. 1 0 6 >8‬‬
‫ר' אברהם בן דו ד׳ זע ה ראב״ד הרא שון‬
‫ר' אברהם בן דוד׳ זע ה ראב״ר בעל‬
‫ה ה שגו ת‪.‬‬
‫ד' אברהם די ב ו ט ון׳ ‪.1 2 7‬‬
‫ר' אברהם הכ הן קראכטאל‪. 9 9 ,‬‬
‫ר' אברהם ה ס ד אי‪. 1 0 ,‬‬
‫ר׳ אברהם י ו נ ת י עווני ן‪.1 2 8 ,‬‬
‫‪ S‬אברהם מ שכיל ל אי תן׳ ‪♦1 2 8‬‬
‫‪ S‬אברהם מ ם"פ ד מ אין׳ ‪. 1 2 8‬‬
‫אבר מן ח חי׳ ‪. 1 0 4‬‬
‫אגרת תי מן׳ ‪J .3 4‬‬
‫אדם ה ע ליון‪. 2 4 ,‬‬
‫אדם ה ת ח תון‪.2 4 ,‬‬
‫אדם בפועל‪. 3 1 , 3 0 ,‬‬
‫אדם בכה‪. 3 1 ,3 0 ,‬‬
‫אהב ת הבורא‪. 1 5 ,‬‬
‫ר׳ אהרן מ לוני ל‪. 1 2 3 ,‬‬
‫או ר ז רו ע׳ ‪.8 5‬‬
‫ר' או ש עי א‪. 1 3 2 ,‬‬
‫אז ה רו ת׳ ‪.1 0 6‬‬
‫ר' אחא מ שבחא׳ ז ע ה אחא י ג און‪ 6 8 ,‬׳‬
‫‪. 8 2 ,8 1‬‬
‫א ח דו ת הבורא‪9 6 5 0 . 4 9 , 4 3 ,‬‬
‫׳‬ ‫‪ 97‬׳ ‪. 9 9‬‬
‫אחד העם׳ ‪1 9‬׳ ‪2 0‬׳ ‪ 3 0 ,2 2‬׳ ‪. 3 5‬‬
‫‪ 6 1‬׳ ‪6 2‬׳ ‪.1 3 1 , 6 3‬‬
‫אינטעלעקט׳ ‪. 6 7 . 6 6 , 5 3‬‬
‫אל ג אז א לי‪.8 ,‬‬
‫אלדאיע ת‪. 1 0 6 ,‬‬
‫ד' א לי עז ד‪. 2 0 ,‬‬
‫ר' אלי עז ר בן נ תן מ מגנצ ה‪.1 0 5 ,‬‬
‫אלכםנדר ‪#‬לפרדום‪.2 2 ,1 0 ,‬‬
‫■‬ ‫אלטקובלאת׳ ‪. 1 0 6‬‬
‫ר' אלעזר׳ ‪. 1 3 2‬‬
‫אלפאראבי‪8 ,‬׳ ‪. 1 6‬‬
 ‫אינדעקם‬
‫ם' ה מ שכון׳ ‪•8 3‬‬
‫העולם ה ק טן׳ ‪.8‬‬
‫ם' הפרדס׳ ‪.8 6‬‬
‫ה שארות הנפש‪. 91 ,‬‬
‫ה שגחה פרטית׳ ‪. 9 7‬‬
‫ה שלוח‪.1 3 1 ,‬‬
‫השפעה‪.9 4 , 6 8 ,‬‬
‫התגלות אלקות‪ 6 9 ,‬׳ ‪.7 7‬‬
‫ם' ה תרומה‪. 8 5 ,‬‬
‫ו‬
‫ווילענ ס פ ריי חייט‪. 1 5 ,‬‬
‫ווערן און אוי פ ה ע רן׳ ‪. 7 5‬‬
‫ז‬
‫ז ע הונג ען‪.1 7 ,‬‬
‫ר' ז כ רי ת פראגקל׳ ‪, 1 0 2‬‬
‫ר' זלמן מווי לנ א‪. 1 2 8 ,‬‬
‫ר' ז ר חי ח ה לוי׳ ‪8 2‬׳ ‪. 8 7‬‬
‫זרעים סדר‪ 1 00 ,‬׳ ‪. 1 15‬‬
‫חוב ת הלבבות‪. 1 0 6 ,8 4 ,‬‬
‫חוטר‪. 2 7 ,‬‬
‫הי ד ״ א ) חיי ם יוס!* דו ד אזו ל אי(‪. 8 4 ,‬‬
‫חי דו ש העולם‪7 6 ,7 3 , 7 0 ,‬׳ ‪. 7 7‬‬
‫חי דו שי ם ו מ קו רי די ני ם׳ ‪. 1 28‬‬
‫חלק לעולם הבא‪. 9 6 ,‬‬
‫חמדה גנוז ה׳‬
‫חג י נא סגן הנ הני ם‪. 8 0 ,‬‬
‫חננאל בן חו שי אל‪. 9 3 ,8 4 ,8 3 ,‬‬
‫חסדאי קרשקש‪. 8 ,‬‬
‫הלכתא גברוואתא >ןרער חלכתא‬
‫טהרות סדר‪1 0 2 ,‬׳ ‪. 1 1 5‬‬
‫טומ אה און טהרה׳ ‪. 1 0 0 , 8 1‬‬
‫טע}ןלןןגי‪ 3 7 ,‬׳ ‪. 3 8‬‬
‫טר אדיציע‪3 7 ,‬׳ ‪. 3 8‬‬
‫‪1 53‬‬
‫דוד חטלך׳ ‪ 9 2‬׳ ‪.9 5‬‬
‫דו ר בן ז טרא׳ רד ב״ז‪J .2 7 ,‬‬
‫דוד ב ר׳ שאול׳ ‪.1 3 5‬‬
‫דו ד ק מ חי׳ ) ר ד״ ק( ‪. 1 3 6‬‬
‫דון ויד אל‪.1 2 6 ,‬‬
‫ר' די סו‪.6 3 ,‬‬
‫דיני ם‪7 9 ,‬׳ ‪, 1 0 4‬‬
‫ד מ אי‪,1 0 0 ,‬‬
‫דרכי הס שנח‪, 1 0 2 ,‬‬
‫ם' האורה‪•8 6 ,‬‬
‫ר' האי ג און‪8 3 ,‬׳ ‪8 6‬׳ ‪8 8‬׳ ‪.1 3 5‬‬
‫ה א סונו ת ו הדעו ת׳ ‪ 7‬׳ ‪. 11‬‬
‫הג הו ת מיי טו גיו ת‪. 128 ,‬‬
‫ה גי ון‪•2 0 ,‬‬
‫ם׳ ה דיני ם׳ ‪.8 6 ,8 5‬‬
‫ם' ההלכות‪,8 7 ,8 6 ,‬‬
‫הי ס ר אג״ ה‪. 90 ,‬‬
‫היו ל אגידי ש ע ר שכל‪.2 4 ,‬‬
‫ס' הירו ש ה׳ ‪.8 3‬‬
‫הכרת הבורא׳ ‪.1 5 , 1 2‬‬
‫הלנה לטשה מ סי גי׳ ‪. 1 0 7‬‬
‫הלכה לטעשה׳ ‪.8 6‬‬
‫הלכות‪.8 0 ,‬‬
‫הלכו ת גדו לו ת‪8 2 ,‬׳ ‪,1 05 , 1 0 4 , 8 4‬‬
‫ה לנו ת ד עו ת‪. 3 0 ,‬‬
‫הלכות חפלה‪, 1 2 8 ,‬‬
‫הלכות ט ריפו ת׳ ‪. 8 5‬‬
‫הלכו ת נרה׳ ‪. 8 3‬‬
‫הלכות פסחים‪.8 6 ,‬‬
‫הלכו ת פ סוקו ת‪8 1 ,‬׳ ‪.8 2‬‬
‫הלכות ק טו עו ת׳ ‪8 8‬׳ ‪. 8 9‬‬
‫הלכו ת ת שובד״ ‪. 1 2 5‬‬
‫גבירתא‪, 8 4 ,‬‬
‫הלל בן שטו אל הרופא׳ ‪, 9‬‬
‫הלל הז קן‪.9 2 ,‬‬
‫ס' ה מו ע די ם‪. 8 3 ,‬‬
‫ס׳ ה מ קצעו ת‪, 8 4 ,‬‬
 ‫הרב דר‪ pn!r .‬ווערנע‬
‫כרת׳ ‪. 9 5‬‬
‫כתאב אלמוא רי ת‪.8 3 ,‬‬
‫כתאב אל מי אן‪. 8 3 ,‬‬
‫כתאב אלשרא ואלבוע‪. 8 3 ,‬‬
‫כתאב אל דחן‪. 8 3 ,‬‬
‫כתאב אל שראיע‪.8 4 ,‬‬
‫‪.9 4‬‬ ‫כתבי הקדש‪,‬‬
‫״כ תוב שם״‪, 1 2 5 ,‬‬
‫ל}ןגיק‪.1 3 3 ,‬‬
‫לאזארום׳ ‪.3 0‬‬
‫לוי בן גרשם )רלב״ג(‪.9 .6 .‬‬
‫לחם מ שנה׳ ‪. 1 2 7‬‬
‫מאדום‪.5 2 ,‬‬
‫מ או ר תגולח‪.8 6 ,‬‬
‫ר' מאיר‪.7 8 , 9 ,5 ,‬‬
‫ר' מ אי ר ה כ הן‪. 1 2 8 ,‬‬
‫ר׳ מ אי ר ה לוי‪.1 3 5 ,1 2 3 ,‬‬
‫מזןנאטעאיזם‪.4 8 , 4 7 , 4 3 , 37 ,‬‬
‫מזן־אל‪.2 9 ,‬‬
‫מבו א התלמוד‪.8 4 ,‬‬
‫מגי ד מ שנה‪. 12 7 , 1 2 6 ,‬‬
‫מגדול עוז‪. 1 27 , 1 2 6 ,‬‬
‫מחר״ם פאדווח‪. 1 28 ,‬‬
‫מה ר״ ם מרוטנברג‪, 1 2 8 ,‬‬
‫מועד‪9 0 ,‬׳ ‪,1 0 0‬‬
‫ם' ה מו ע די ם׳ ‪.8 2‬‬
‫מו ר ח נ בו כי ם‪ 9 ,‬׳ ‪,2 1 ,2 0 , 1 2 ,1 1‬‬
‫‪. 37‬‬
‫מחנה אפרים‪. 1 2 8 ,‬‬
‫מלאכים‪. 9 5 ,7 0 ,‬‬
‫מלות ה ה גי ון‪. 2 0 ,‬‬
‫מנחם ה מ אי רי‪.8 5 .8 4 , 81 ,‬‬
‫מנח ת חינו ך‪. 1 2 8 ,‬‬
‫מ צוי רא שון‪. 4 0 , 3 8 ,‬‬
‫מ קור חיי ם‪.7 ,‬‬
‫ם' מקח וממכר‪.8 3 ,‬‬
‫ם' משפטי שבועות‪.8 3 ,‬‬
‫מרדכי‪. 1 28 ,‬‬
‫‪154‬‬
‫יבגח‪. 7 8 ,‬‬
‫יגדל‪.9 6 ,‬‬
‫יד החזק ה‪ ,‬זעה מ שנה חורח•‬
‫י הו ד ה בן בלעם‪.1 0 6 ,‬‬
‫י הוד ה הלו י‪. 1 0 6 , 1 9 , 1 1 ,8 ,‬‬
‫ר' י הו ד ה‪.1 2 2 ,1 1 4 ,7 8 , 6 3 ,‬‬
‫ר' י חו ד א! גאון‪. 8 8 ,8 1 ,‬‬
‫ר' י הו ד ה ה כ הן‪. 8 6 ,8 5 ,‬‬
‫ר׳ י הו ד ה בן ב רזי לי‪. 8 7 ,‬‬
‫ר' י הו ד ה בן יום!* אלפאנר הרופא׳‬
‫‪.1 3 5‬‬
‫ר' י הו ד ה רוז אני ם‪. 1 2 8 ,‬‬
‫ר׳ י הו ש ע בן מ תי ה‪. 8 0 ,‬‬
‫ר' י הו ש ע ‪. 6 6‬‬
‫ר' יו ה נן‪. 1 2 2 , 6 3 ,‬‬
‫ר' י ו ח נ ן בן גפחא‪.7 9 ,‬‬
‫ר׳ יו נ ח בן אברהם גי רו נ די‪, 1 3 5 ,‬‬
‫‪.1 3 7‬‬
‫ר' יו נ ה ן הכ הן ס לוני ל‪. 1 3 5 ,‬‬
‫ר׳ יו סי‪. 1 1 ,‬‬
‫ר׳ יו ס ף אבן צדיק‪•8 ,‬‬
‫ר' יו ס ף אבן ע קנין‪.8 7 ,9 ,‬‬
‫ר' יו ס ף אלבו‪♦9 7 ,‬‬
‫ר׳ יו ס ף כספי ‪. 9‬‬
‫ר' יו ס ף בן שם טוב׳ ‪. 1 0‬‬
‫ר' יו ס ף קארו‪. 1 2 7 , 8 5 ,‬‬
‫יו ס ף בן אברהם א ל מו שגינו‪, 1 0 8 ,‬‬
‫י סו ר מור ה‪. 1 0 6 ,‬‬
‫ר' יצחק אלפסי‪.8 6 ,‬‬
‫ר׳ יצחק בן י הו ד ה אבן ג או ה‪.8 7 ,‬‬
‫ר' יצחק בן ראובן אלברגלוני‪. 8 7 ,‬‬
‫‪ S‬יצחק אברבנאל‪.9 ,‬‬
‫ר' יצחק ג על ה תו ם׳‪. 8 7 ,‬‬
‫ר' י שמעאל‪.8 0 ,‬‬
‫ר' י ש עי ה פיק‪. 1 2 8 ,‬‬
‫כוז רי‪. 1 0 6 , 1 1 ,8 ,‬‬
‫כו תב ה ר י נין‪. 8 4 ,‬‬
‫כל בו‪.8 4 ,‬‬
‫כסף מ שנה‪, 1 2 7 ,‬‬
 ‫אינדעקם‬
‫ס' טחדח‪, 1 1 9 ,‬‬
‫ם' יצירה‪.1 0 ,‬‬
‫ס' מ שפטים‪1 2 0 ,‬‬
‫ס' נ זי קין‪.1 1 9 ,‬‬
‫ס' נ שים‪. 1 1 7 ,‬‬
‫ם' עבודה‪, 1 1 9 ,‬‬
‫ם' קדושה‪. 1 1 8 , 1 1 7 ,‬‬
‫ם' ק נין‪. 1 2 0 ,‬‬
‫ס' שופטי ם‪.1 2 0 ,‬‬
‫ס מ״ג‪.8 1 ,‬‬
‫ססערען‪.7 0 ,6 7 ,6 6 ,6 5 ,5 3 ,‬‬
‫ד׳ סעדיה ג א ון‪,4 3 , 3 7 ,1 1 ,7 ,6 ,‬‬
‫‪1 3 5 ,1 0 5 , 9 3 , 8 8 , 8 2 1 8 , 4 6‬‬
‫מורא‪.8 5 ,8 4 ,‬‬
‫ס ע מי א ת‪. 1 0 6 ,‬‬
‫עבודת אלקים‪.1 0 6 ,‬‬
‫עבודה זרה‪. 1 0 4 , 99 ,9 8 ,‬‬
‫עולם הבא‪. 13 5 ,9 8 ,9 7 ,9 6 , 9 3 ,‬‬
‫עולם הגלנלים‪. 64 ,‬‬
‫עטיק‪.3 3 , 3 1 , 3 0 ,2 9 ,2 8 ,2 5 ,2 2 ,‬‬
‫עם הארץ‪. 1 33 ,1 3 2 ,,‬‬
‫ענטעלעכיע‪.4 1 , 2 3 ,‬‬
‫עסטעטיק‪. 2 6 ,‬‬
‫עקיבא‪.9 8 ,7 8 ,‬‬
‫עקל י את‪. 1 0 6 ,‬‬
‫עקרים‪,9 7 ,9 4 ,9 3 ,9 2 ,9 0 ,1 2 ,‬‬
‫‪. 9 9 ,9 8‬‬
‫ערקענטנים טעארי‪. 1 3 3 ,‬‬
‫עשרת חדברות‪. 1 0 5 ,‬‬
‫מובסטאנץ‪,4 2 , 4 1 ,4 0 ,3 9 , 3 8 ,‬‬
‫&‬
‫פאליטעאיזם‪. 4 4 ,‬‬
‫פאנטעאיז ם‪, 3 9 ,‬‬
‫פו ס בדי ת א‪,‬‬
‫»יו טי ם און םיי טני ם‪.6 3 ,‬‬
‫‪ 9‬י ל ו ן ח א לנ סנ ד רוני‪. 9 3 ,‬‬
‫פירו ש הט שנח‪,8 7 ,8 1 , 3 2 ,2 9 ,2 8 ,‬‬
‫‪. 1 0 3 , 1 0 0 ,9 9 , 9 0‬‬
‫פלןןטאניסטען‪. 5 0 ,‬‬
‫‪155‬‬
‫מ׳־זח‪. 9 7 . 95 , 94 , 1 7 ,11 ,‬‬
‫משח בו טריל‪.1 0 ,‬‬
‫משח אבן תי בון‪, 2 0 ,‬‬
‫משח נ חו ם מק א מינקע‪.1 2 8 ,‬‬
‫משח נ ר בוני‪. 9 ,‬‬
‫מ שיח‪. 9 7 ,9 5 ,‬‬
‫משנה‪. 1 0 0 ,9 8 ,9 1 ,9 0 ,8 0 ,‬‬
‫משנח למלך‪. 1 2 8 ,‬‬
‫‪,8 5 ,7 8‬‬ ‫משנח תורת‪,2 1 ,2 0 ,‬‬
‫‪ 1 2 ,99 ,9 0 ,8 9‬ב ‪, 1 14 , 1 1 3‬‬
‫‪,1 3 4 .1 2 8 , 1 2 7 ,1 2 4 ,1 2 3 1 1 5‬‬
‫‪'.1 3 5‬‬
‫מתא מ ה הי א‪. 8 1 ,‬‬
‫נבואה‪.1 1 4 ,1 0 0 ,97 ,1 7 ,1 6 ,‬‬
‫נ בי אי ם‪.9 4 , 9 2 ,7 3 ,5 8 , 1 6 ,‬‬
‫נ ז י קי ן סרר‪. 1 0 0 ,90 ,‬‬
‫ני ט שע‪. 3 6 , 35 ,‬‬
‫ניי״פל א ט אני קער‪. 1 1 ,‬‬
‫נ שים סדר‪. 100 , 9 0 ,‬‬
‫ר׳ נ תן בן יחי אל‪.8 4 ,‬‬
‫סבה‪.4 0 3 9 ,‬‬
‫סבח ראשונה‪. 3 8 ,‬‬
‫סבת בציור‪. 3 8 ,‬‬
‫סבח בפועל‪.3 8 ,‬‬
‫סדור ר׳ סעדיח‪.8 3 ,‬‬
‫סדר תפלה‪,8 3 ,‬‬
‫‪J .3 3 ,1 3 1 1 1 4 , 7 1 , 5 5 ,4 3‬‬
‫סו בי ע ק * ‪.5 6‬‬
‫‪ ' 0‬אחבח‪1 1 6 ,‬‬
‫ס׳ ה מדו ת‪1 0 ,‬‬
‫ם׳ המדע‪. 1 3 5 ,1 1 6 ,3 7 .‬‬
‫ם' ה מ צוו ת‪.1 0 7 ,1 0 4 ,‬‬
‫‪ ' 0‬הפלאח‪. 1 1 8 ,‬‬
‫‪ ' a‬ה תפוח‪. 1 0 ,‬‬
‫‪ ' 0‬ז מני ם‪1 1 7 ,‬‬
‫‪ ' 0‬ז דע י ם‪1 1 8 ,‬‬
 ‫הרב דר‪ .‬יצחק ווערנע‬
‫ר״ן ‪.132‬‬
‫רעלאציןןן‪.54 ,‬‬
‫רעליגיאנס־שילאזאפיע‪.69 ,‬‬
‫רש״י‪.86 ,82 ,‬‬
‫שאילתות ד ^ אחאי‪.82 ,‬‬
‫שו״ת מהר״ם‪.85 ,‬‬
‫שיטח מקובצת‪.84 ,‬‬
‫שייגע קונסט‪.34 ,‬‬
‫שכל בבח‪.24 ,23 ,‬‬
‫שכל בפועל‪.25 ,24 ,23 ,‬‬
‫שכל הפועל‪.94 ,50 ,‬‬
‫שכלים נבדלים‪.68 ,50 ,‬‬
‫שכר ועונש‪.96 ,93 ,‬‬
‫שלטון השכל‪.19 ,‬‬
‫שלטי הגבורים‪.128 ,‬‬
‫שלטה בובר‪.86 ,‬‬
‫ר' שלמה בן גבירל‪.105 ,37 ,7 ,‬‬
‫שלמה מייטון‪.38 ,‬‬
‫ר' שלמה בן אברהם פון מאנטפלייר‪,‬‬
‫‪.137 ,135‬‬
‫שלמה‪.95 ,‬‬
‫שלשלת הקבלה‪.10 ,‬‬
‫ר' שמואל אבן תיבון‪.9 ,‬‬
‫שמואל בר הפני‪.86 ,‬‬
‫ר׳ שמואל בר נחמני‪.132 ,‬‬
‫שמואל הנגיד‪.84 ,‬‬
‫ר' שמואל שטראשון‪.128 ,‬‬
‫מוהר״ש ארינשטיין‪.128 ,‬‬
‫ר' שם טוב פלקירא‪.9 ,‬‬
‫ר^ שמלאי‪.105 ,104 ,92 ,‬‬
‫ר' שם טוב בן אברד‪,‬ם הספרדי‪.126 ,‬‬
‫ר' שמעון בן אברהם פון שאנץ׳ ‪.135‬‬
‫שמונח פרקים‪i37 ,34 ,30 ,22 ,‬‬
‫‪.102 ,100‬‬
‫ר׳ שטעון בן גמליאל‪.78 ,‬‬
‫שמעון בן יוםן*'ן נגדילא‪.84 ,‬‬
‫שמעון קיירא‪.88 ,82 ,‬‬
‫שעטנז‪.106 ,‬‬
‫שערי ברכות‪.85 ,‬‬
‫שערי שבועות‪.87 ,83 ,‬‬
‫שפיכת דמים‪.104 ,‬‬
‫‪156‬‬
‫‪6‬לאטא‪7 ,‬׳ ‪J .32 ,70‬‬
‫ר' פלטאי גאון‪.88 .‬‬
‫פפק הלנת‪.114 ,‬‬
‫‪6‬רןןפיאט דוראן‪♦9 ,‬‬
‫פרי ‪.m n , 128‬‬
‫צורח‪.20 ,‬‬
‫ר' צבי הירש חיות‪.128 ,‬‬
‫ר' צמח גאון‪.89 ,‬‬
‫קאלאמיםטען‪,45 ,44 ,43 ,40 ,37 ,‬‬
‫‪.59 ,57 ,52 .49 ,48 ,47 ,46‬‬
‫קאסמאלאגיע‪.68 ,64 ,‬‬
‫קביעת המועדים‪.82 ,‬‬
‫קבלה‪.37 ,‬‬
‫קבין ד‪,‬לכות ברורות‪.85 ,84 ,‬‬
‫קדושה‪.100 ,‬‬
‫קדמות העולם‪.73 ,72 ,71 ,70 ,‬‬
‫קל וחוטר‪,‬‬
‫קלוניטוס‪.9 ,‬‬
‫קצור התלמוד‪,86 ,‬‬
‫קראכמאל‪.99 ,‬‬
‫קרבנות‪.115 ,‬‬
‫קריאת שמע‪.100 ,‬‬
‫ראב״ד הראשון‪,15 ,14 ,,12 ,11 ,8 ,‬‬
‫‪.106 ,17 ,16‬‬
‫ראב״ד בבעל ההשגות‪.127 ,125 ,87 ,‬‬
‫ראש ישיבה‪.79 ,‬‬
‫ראש בלח‪.84 ,‬‬
‫רבינו הקדוש‪.132 ,115 ,‬‬
‫רבינא‪,‬‬
‫רב צעיר )‪6‬רופ‪ .‬טשערגיןוויץ(‪.121 ,‬‬
‫רבה בר בר חנה‪.63 ,‬‬
‫רדב״ז‪.97 ,‬‬
‫רד״ק‪.136 ,‬‬
‫רי״)־‪.128 ,84 ,‬‬
‫רמב״ן‪. 136 ,84 ,‬‬
 ‫אינדעקם‬

‫ח ט חי ם‪ 9 5 , 9 3 9 1 ,‬׳ ‪. 98 9 7‬‬ ‫ה חיי ת‬ ‫׳!!רעי המצוות׳ ‪. 1 0 6‬‬

‫בבלי׳ ‪, 9 3 , 79‬‬ ‫ת ל מוד‬ ‫ייהי ר עויו ת׳ ‪ 4 4‬׳ ‪. 4 5‬‬
‫י רו של מי׳ ‪.7 9‬‬ ‫ת ל מוד‬
‫ק טן׳ ‪.8 6‬‬ ‫תלמוד‬
‫‪,‬‬ ‫תמים דעים‪. 86 ,‬‬ ‫‪.100 >nr^D1n‬‬
‫;‬ ‫תנ אי ם׳ ‪, 9 2 , 8 9‬‬ ‫חורה מן וד‪ 8‬םי ם‪ 91 , 7 7 ,6 9 ,‬׳ ‪,9 6‬‬
‫תפלות׳ ‪63‬‬ ‫‪.9 8‬‬
‫תקנח‪,1 0 0 ,‬‬ ‫תורת ט ע ח‪7 8 , 2 2 ,‬׳ ‪9 4 , 9 3‬׳ ‪,9 5‬‬
‫תר י " ג מצוות׳ ‪ 1 5‬׳ ‪1 0 4‬׳ ‪,1 0 6 1 0 5‬‬ ‫‪.97‬‬
‫‪. 1 0 8 ,1 07‬‬ ‫תורה שבעל פח‪. 9 1 ,‬‬

‫‪157‬‬
 ‫טעות אויםבעסערונג‬

‫אויסבעסערונג‬ ‫פעהלער‬
‫די לעצטע שורח ‪ ---------‬צוז א מ ענ ה אנ ט — צוז א מענה אנג‬ ‫יי ט ‪,1 4‬‬
‫שורה ‪ --------------------- 1 4‬זעהט ‪ — -----------‬זעהר‬ ‫‪,1 5 ft‬‬
‫שורד‪ ---------------------2 4 ,‬רינען ‪ — ---------‬רינ ען‬ ‫‪, 32 n‬‬
‫שורת ‪ -------------------- 3 0‬עחצטער — — ערשטע‬ ‫‪M‬‬
‫‪,3 8‬‬
‫שורת ‪ -------------------- 2 7‬גלג — — — גלגל‬ ‫‪,3 6‬‬ ‫ח‬
‫שורת ‪ ----------------- - 2 7‬בעלינפט — — בעל״נפש‬ ‫‪,3 6 n‬‬
‫דאס קעפל ‪ --------------------‬פארגעגגע — — ססרגענגער‬ ‫‪tf‬‬
‫‪,7 8‬‬
‫‪n‬‬
‫‪D 'p D ID‬‬ ‫‪ ,8 3‬שורת ‪ --------------------- 1 3‬פסוקי ם ‪— --------‬‬
‫‪u‬‬
‫‪ , 1 3 3‬שורת ‪ — ----------- 1 9‬באאשאפט — —‬
‫‪n‬‬
‫‪ , 1 3 4‬שורה ‪ -------------------- 1‬לעסטערן — — לעסטערונג‬
 ‫נשארו אצלי עוד זנקזעמפלארים אחדים‬ ‫^‬
‫מספרי‬

‫שיח יצח ‪p‬‬

‫קובץ ^םאלות ותשובות‪ ,‬הערות והארות‪ ,‬כאורים‬
‫ובירורים בכתבי הקדש ׳וכש״ם‬
‫בהלכה ואגדה‪.‬‬

‫מהם שהשיבותי לשואלי ומהם שהעירותי על דברי חכסיש כמשך‬

‫השנה האחרונה במאספים שונים לחכמת ישראל ותורתו רובם כאן‪.‬‬
‫ב״הפרדם״ ומיעוטם ביתר המאספים כ״דנל ישראל״‪ ,‬״יבנה׳‪ /‬״שערי‬
‫ציון״ ו״הצופה לחכמת ישראל״‬

‫—‬ ‫— מחירו דולר אחד‬ ‫‪.‬‬

‫לפנות אל המחבר‬
‫‪RABBI ISAAC WEBPCS, 433 Centennial Street,‬‬
‫‪Los Ang-eles, Calif.‬‬
 ‫הודעה‬
‫נכון לדפוס ואיה״ש בסרוב יצא לאור‬

‫ספר‬ ‫'‬

‫א וצר ה מ ה ר א ב ת ל מ ו ד ו מ ד רש‬
‫הספר הזה יכיל‬ ‫י‬
‫א( דקדוק הלשון העברית ושמושה‪• ,‬‬
‫ב( אוצר המלים העבריות ופתרונן‪,‬‬
‫ג( מבוא לספרי המקרא ותולדותם‪,‬‬
‫על פי דברי הכמינו ז״ל המפוזרים ומפורדים בספרי התלמודים‬
‫)בבלי ירושלמי( והמדרשים בהלכה ואגדה והשפעתם על המדקדקים‪,‬‬
‫הבלשנים‪ ,‬החוקרים והמבקרים האחרונים‪.‬‬

‫— מאת —‬

‫הרב יצהל! בדדה״ג אברהם מרדכי זצ״ל‬

‫המכונה ד״ר ווערנע‬
‫רב ואב״ד בלאם אנגילים‪ ,‬קאליפ‪.‬‬

‫המען‪:‬‬
‫‪RABBI DB. ISAAC WEBNE, 433 Centennial St., Los Angeles, Calif.‬‬

‫‪Phones: M I 7922; MU 6512‬‬