İş Sağlığında Bir Yaklaşım:

Katılımcı Ergonomi
Yrd.Doç.Dr.Hakan BAYDUR
Manisa Celal Bayar Üniversitesi
Sağlık Bilimleri Fakültesi
 Sunum Planı
• Giriş
• Katılımcı ergonomi tanımı
• Katılımcı ergonominin özellikleri
• Yapısı
• Uygulama
• Sonuç
 Giriş
• Uluslararası Çalışma Örgütünün 155 ve 161
sayılı sözleşmelerine göre iş sağlığı: “Çalışanın
çalışma ortamını, koşullarını, ilişkilerini ve
çevresini, kendisini güdüleyen bir çalışma
yürütecek bir biçimde etkileyebildiği; sağlıklı
ve güvenli bir üretim ortamının ürünü olan
bedensel, ruhsal, toplumsal optimal (en
uygun) iyilik halidir”.

Piyal B. İş sağlığı politikası ve eylem programı için yöntem önerisi (Ankara örneği) [Doktora]. Ankara: Hacettepe Üniversitesi; 1994.
• Çalışanı merkeze alan ve çalışanın optimal
iyilik halini önceleyen bu yaklaşım bütüncül
bir iş sağlığı anlayışını ortaya koymaktadır.
• Bunu sağlamanın en önemli aracı da
uluslararası ve ulusal alanda çalışma
yaşamında demokratik katılımı öne çıkaran
düzenlemelerdir.
• Çok eski dönemlerden bu yana kas-iskelet
rahatsızlıkları bilinmekte ve rapor
edilmektedir.
• Bernardino Ramazzini’nin
1713’teki eserinde yer almaktadır.
Bu eserde belirli mesleklerde
çalışanlarda görülen hastalıkların,
doğal olmayan duruş biçimlerinde
yapılan zorlayıcı ve düzensiz
hareketler nedeniyle (vücudun
bazı bölgelerindeki ağrılar,
yorgunluk, artrit, paralizi, topallık,
omuz çıkığı ve kas gerginliği vb.)
oluştuğu belirtilmektedir.

Franco G, Fusetti L. Bernardino Ramazzini's early observations of the link between musculoskeletal disorders and
ergonomic factors. Appl Ergon. 2004;35(1):67-70.
• Modern dünyanın değişen üretim biçimi hızla
artan ergonomik risk kaynaklı sorunlar ile
insanları karşı karşıya getirmektedir.
• Ergonomik riskler ile mücadelede tasarımdan
kullanıma pek çok ergonomik adımı içerecek
uygulamaların yapıldığı literatürde
görülmektedir.
• Bunlardan birisi de katılımcı yöntemler ile
ergonomik risklere çözüm üretmektir.
 Katılımcı Ergonomi
• Katılımcı ergonomi teriminin anlamı üzerinde
tam olarak görüş birliğine varılmış değildir.
• Katılımcı ergonomi
– felsefe,
– strateji ya da yaklaşım,
– bir teknik ve araç
– bir uygulama ve yöntem
anlaşılmıştır.

Haines HM, Wilson JR. Development of a framework for participatory ergonomics. London: Health and Safety Executive;
1998.
• Yalın olarak katılımcı ergonomi, işyerinde çeşitli
katılım yöntemleri ve tekniklerinin kullanımını
kapsayan bir kavram olarak tanımlanabilir.
• “istenilen amaca ulaşmak için hem süreç hem
de sonuçları etkileyebilecek yeterli bilgi ve
güç ile kişilerin yürüttükleri iş etkinliklerini
anlamlı bir düzeyde kontrol edebilmesi ve
planlamaya dahil olmasına ergonomik
projelerde katılım”
(Wilson, JR., 1995, s.1071) olarak tanımlamıştır.
Hignett S, Wilson JR, Morris W. Finding ergonomic solutions--participatory approaches. OccupMed(Lond). 2005;55(3):200-7.
Wilson JR. Ergonomics and participation. In: Wilson JR, Corlett EN, editors. Evaluation of Human Work: A Practical Ergonomics
Methodology. 2. London: Taylor and Francis; 1995. p. 1071-96.
• !!! «işyerinde demokrasi» ???
• «katılımcı program ve tekniklerin üzerine
yoğunlaşma»
• «analiz, tasarım, uygulanma ve
değerlendirmede kişinin işyerini ve iş
örgütlenmesini, yaptığı işi, kullandığı aletleri
ve üretim biçimini geliştirmesi»

Garrigou A. Participatory ergonomics: a risky activity between commitments and reality. French National Report. European Trade
Union Tecnical Bureau for Health and Safety, 2003.
Wilson J, Haines H, Morris W. Participatory ergonomics. Evaluation of Human Work, 3rd Edition. null: CRC Press; 2010.
• Katılımcı ergonomi:
Çalışanların işyerinde ergonomik bilgi ve işlemlerin
yürütülmesine aktif olarak dahil olmasıdır.

• Çalışma koşulları ve üretim kalitesini

geliştirmesinden dolayı çalışanların bu çabası
yöneticiler ve üstleri tarafından desteklenir.

Nagamachi M. Requisites and practices of participatory ergonomics. International Journal of Industrial Ergonomics. 1995;15(5):371-7.
• Katılımcı ergonomi uygulamaları:
– katılımcı uygulamalar proje takımları
oluşturulması ve ergonomik sorunların çözümü
şeklindedir.
• Birçok örgütte bu tür katılımcı uygulamayı “kalite
çemberleri” şeklindeki grup aktiviteleri olarak
görürüz. Özellikle Japonya’daki büyük işletmelerde
kalite çemberi uygulaması ile üretim sürecinde problem
çözme tekniğinin katılımcı grup aktivitesi olarak
uygulandığı görülmektedir.
Nagamachi M. Requisites and practices of participatory ergonomics. International Journal of Industrial Ergonomics. 1995;15(5):371-7.
• Ergonomistin temel işlevi:
–proje takımlarına destek olmak.

Nagamachi M. Requisites and practices of participatory ergonomics. International Journal of Industrial Ergonomics. 1995;15(5):371-7.
• artan çalışan memnuniyeti

• üretim sürecindeki çıktılara katkı

 Katılımcı ergonomi girişim türleri

1. Katılımcı ergonomiye özelleştirilmiş fikirler

2. Geleneksel girişimlerden alınmış ve daha

sonra katılımcı bir uygulama ile desteklen
uygulamalar

Wilson J, Haines H. Participatory Ergonomics. International Encyclopedia of Ergonomics and Human Factors, Second Edition - 3
Volume Set. null: CRC Press; 2009.
 Katılım
• Doğrudan katılım: çalışanların kendi
katılımları

• Dolaylı katılım: seçilmiş ya da atanmış

çalışan temsilcilerinin katılımı
• Katılımın düzeyi:
– çalışanların yönetim tarafından bilgilendirilmesi
– çalışanlardan deneyim ve bilgi toplanması
– çalışanların görüş ve düşüncelerine danışılması,
– görüşmeler yapılması (Ör: sorun çözmede)
– tarafların karar verme sürecine uyumlu katılımı
(Ör: sorun çözmede)

Jensen P. Participatory Ergonomics ? A Scandinavian Approach. International Encyclopedia of Ergonomics and Human Factors, Second
Edition - 3 Volume Set. null: CRC Press; 2009.
 Katılımcı ergonomide kullanılan
yöntem ve teknikler
1. Katılımcı ergonomi ve tasarıma özel fikirler
içerisinden geliştirilmiş ya da uyarlanmış
olanlar:
a) Tasarım Karar Grubu (Design Decision Group),
b) Problem Çözme Grubu (Problem Solving Group),
c) Girişim Fikirleri (Intervention Ideas),
d) Kelime Haritası (Word Map),
e) Aktivite Analizi (Activity Analysis)
f) …
Wilson J, Haines H, Morris W. Participatory ergonomics. Evaluation of Human Work, 3rd Edition. null: CRC Press; 2010.
Nagamachi M. Requisites and practices of participatory ergonomics. International Journal of Industrial Ergonomics. 1995;15(5):371-7.
Wilson J, Haines H. Participatory Ergonomics. International Encyclopedia of Ergonomics and Human Factors, Second Edition - 3 Volume Set.
null: CRC Press; 2009.
 Katılımcı ergonomide kullanılan
yöntem ve teknikler
2. Başka yerde kullanılmak üzere geliştirilmiş olmasına karşın
katılımcı ergonomi girişimlerinde kullanılan yöntem ve
teknikler:
a) Takım Eğitimi (team training),
b) Eğiticilerin Eğitimi (train-the-trainers),
c) Tartışma grupları (discussion groups),
d) Odak gruplar (focus groups),
e) Arayüz modelleme ve prototipleri (layout modelling and mock-ups),
f) Rol yapma teknikleri ve benzetim oyunları (role playing techniques
and simulation games),
g) Görüşmeler ve anketler (interviews, questionnaires),
h) Kontrol listeleri (checklists)
i) ...
Wilson J, Haines H, Morris W. Participatory ergonomics. Evaluation of Human Work, 3rd Edition. null: CRC Press; 2010.
Nagamachi M. Requisites and practices of participatory ergonomics. International Journal of Industrial Ergonomics. 1995;15(5):371-7.
Wilson J, Haines H. Participatory Ergonomics. International Encyclopedia of Ergonomics and Human Factors, Second Edition - 3 Volume Set.
null: CRC Press; 2009.
 Uzmanın rolü:
• Destekleyici ya da rehberlik edici (çoğunlukla)

• Çok fonksiyonlu ya da değerlendirici (bazen)

– Uzman katılımcı süreci yönlendirirken çok

karmaşık ve teknik çözümleme üreten araçlardan
kaçınmalıdır.

Wilson J, Haines H. Participatory Ergonomics. International Encyclopedia of Ergonomics and Human Factors, Second Edition - 3 Volume
Set. null: CRC Press; 2009.
 Katılımcı yöntemin başarısı:
• Yöntemin sadeliği ve kolay uygulanabilirliği

• Uygulayıcılar tarafından benimsenmesi

• İlgi çekici bulunması

• Kabul edilebilir özellikte olması

Dikkat: Yeni ve özgün yöntemler geliştirilebilir, fakat bu özellikleri taşımıyor ise
uygulamada zorluk çekilebilir.
 Katılımcı ergonominin çatısı
• Katılımcı ergonomi tek bir kavram ya da katılımcı
ergonomi uygulaması değildir.

tam bir
yeniden … …
… … kültür
tasarım
gelişimi
 Katılımcı ergonomi uygulamasının boyutları
Uygulama-performans • 1-Sürekli
(devamlılık) • 2-Geçici

• 1-Doğrudan katılım (tam/kısmi)

Katılım • 2-Temsilci ile katılım
• 1-İş organizasyonu
Amaç • 2-Tasarım
• 3-Uygulama

• 1-Resmi
Resmiyet • 2-Resmi olmayan

• 1-Organizasyon grubu
Etkinin Düzeyi • 2-Tüm organizasyon
• 3- Bölüm 4- İş grubu/takımı 5- Ürün
• 1-Çalışanların kararı
Karar verme • 2- Fikir birliği
• 3-Danışma
Wilson J, Haines H. Participatory Ergonomics. International Encyclopedia of Ergonomics and Human Factors, Second Edition - 3 Volume Set.
null: CRC Press; 2009.
 Katılımcı ergonomi uygulamasının boyutları
• 1-Operatörler
• 2-Üretim hattı yöneticileri
• 3-Orta kademe yöneticiler
Katılanların • 4-Teknik elemanlar
bileşimi • 5-Sendika
• 6-Dış danışmanlar
• 7-Tedarik/satınalma
• 8-Sektörler arası örgütler
• 1-Doğrudan
Bağlantı (ilişki) • 2-Uzaktan
• 1-Zorunlu
Talep • 2-Gönüllü
• 1-Fiziksel tasarım/ekipman teknik
özelliği/işyeri/yapılacak görevler
Odak • 2-İş örgütlenmesi ya da takımının tasarımı
• 3-Strateji ya da politikaların tasarlanması

Wilson J, Haines H. Participatory Ergonomics. International Encyclopedia of Ergonomics and Human Factors, Second Edition - 3 Volume Set.
null: CRC Press; 2009.
 Katılımcı ergonomi uygulamasının boyutları
UYGULAMA
• 1-Problem tanımlama
• 2-Çözüm geliştirme
• 3-Değişimin uygulanması
• 4-Sürecin kurulumu/yapısı
• 5-Sürecin izlenmesi/denetlenmesi

• 1-Sürecin başlatılması ve rehberliği

• 2-Uzman olarak görev yapmak
Ergonomistin rolü • 3-Katılımcıların eğitimi
• 4-Danışmanlık sağlamak
• 5-Katılmamak

Wilson J, Haines H. Participatory Ergonomics. International Encyclopedia of Ergonomics and Human Factors, Second Edition - 3 Volume Set.
null: CRC Press; 2009.
 Katılımcı
ergonomi
uygulamasının
ana çatısı

Wilson J, Haines H.
Participatory
Ergonomics.
International
Encyclopedia of
Ergonomics and Human
Factors, Second Edition -
3 Volume Set. null: CRC
Press; 2009.
 Katılımcı
ergonomi
uygulamasının
ana çatısı

Wilson J, Haines H.
Participatory
Ergonomics.
International
Encyclopedia of
Ergonomics and Human
Factors, Second Edition -
3 Volume Set. null: CRC
Press; 2009.
 Katılımcı ergonomi girişimlerinde
başarının koşulları
• Örgütün her kademesi tarafından projenin üstlenilmesi
• Süreci destekleme ve/veya kolaylaştırmada savunuculuk
• Önem algısı - katılımcı bir yaklaşımı benimsemenin bir nedeni
• Kişilerin ve rollerin açık bir şekilde tanımlanması – kimler katılacak?
• Destekleyen sürecin yapısı – katılım nasıl yönetilmeli?
• Tüm katılımcılar için bilgi düzeyinin uygunluğu
• Daha önceki iyi uygulamalar
• Sendikanın katılımı
• Ekipman tasarımının tüm aşamalarında son kullanıcının katılımı
• Tercihen sürecin başlangıcından itibaren üreticilerin (imalatçıların)
katılımı
• Projeyi basit tutmak – iyi tanımlanan ve hedefi iyi belirlenen
• Kullanıcının gereksinimlerine odaklanmak
• Yeterli kaynağın (zaman, para, insan) ayrılması
• Özet olarak başarılı bir katılımcı ergonomi
girişimi:
1. Uygun bir ortam ve desteğin oluşturulması
2. Girişimin planlanması
3. Katılımcı süreç ve yöntemlerin sağlanması
4. Girişimlerin etkin bir şekilde değerlendirilmesi
 Katılımcı ergonomi etkili midir?
---Değerlendirilme---
1. Önceden öngörülen sonuçlara erişildi mi?
(Örneğin kas-iskelet sorunlarında düşüş, iş
doyumunda artış ya da verimlilikte artış, …)
– Sonucun değerlendirilmesinde karıştırıcıların rolü.
• Bazı sonuçlar zaman alıcı olabilir.
• Anlamlı ama küçük bir etki görülebilir.
• Örgütün yapısı ve/veya çevresinde değişimler olabilir.
• Piyasa etkisi.
• Uygulama süreci farklılaşabilir
• İnsan yaşamındaki beklenmeyen olaylar
2. Alternatif bir yaklaşım: ‘sürecin’
değerlendirilmesi.
– (Örneğin yapılan değişimlerin sayısı, tarafların
katılımdan dolayı memnuniyeti ya da programın
tüm örgütü kapsayacak şekilde yaygınlaştırılması
sayılabilir.)
3. Yönetici için başarı: giderlerin azaltılması
– (Tüm faktörler dahil edilmelidir. Bazen doğrudan
ekonomik sonuçlar oluşmayabilir.)
 Katılımcı ergonominin avantajları
• Çözümde sahiplik duygusunun oluşmasını
sağlar.
• İş doyumunu arttırır.
• Sorumluluk duygusu geliştirir.
• Kabul edilebilir ve geliştirilebilir çözüm
önerilerini üretebilirler.
 Katılımcı ergonominin avantajları
• Hızlı öğrenme. (Yeni bir sistemin ya da sürecin hızlı ve eksiksiz
öğrenilmesini sağlayabilir.)
• İş veriminin gelişmesini ve eğitim maliyetlerinin
düşmesine neden olabilir.
• Katılımcı süreç bir sistemik etki göstererek
örgütün diğer bölümlerini de etkileyebilir.
• Bilgiyi yaygınlaştırır. (Geniş bir düzeyde uzmanlık gerektiren
bilgilerin ve öğrenilenlerin katılanlar arasında yaygınlaştırılması sağlar.)
• Motivasyon sağlar. (Çalışanların teşvik edilmesini ve
ergonominin örgüt içerisine aktarılmasını sağlayabilir.)
 Katılımcı ergonominin dezavantajları

• Yetersiz destek.
– (Hem emek hem de yönetimin yeterli desteğini sağlanmak ve geliştirmek zor
olabilir.)

• Yetersiz katılım.
– (Örgütsel yapı, çalışanların katılım olasılığının derecesini kısıtlayabilir.)

• Yetersiz üst yönetim katılımı.

– (Çalışma sisteminde katılımcı ergonomi programının yürütülebilmesi için üst yönetimin
katılımı gereklidir. İleri katılım programları uygulandığı durumda üst düzey yöneticilerin
katkısı kesinlikle elzemdir. örgüt kültürü geliştirilmelidir.)
 Katılımcı ergonominin dezavantajları
• Maliyetli olabilir.
– (Katılımcı ergonomi aşırı çaba ve zaman
gerektirmesinden dolayı maliyetli olabilir.)
• Her örgüte uygun olmayabilir.
– (Bazı örgütler katılımcı uygulamalar için uygun
değildir.)
• Başarıyı göstermek kolay olmayabilir.
 Katılımcı ergonominin dezavantajları
• Her sorunu çare değildir.
– (Katılımcı yaklaşım tüm ergonomik sorunların
çözümlenmesini sağlayan her derde deva bir ilaç
değildir.)
• Olumsuz etki yaratabilir.
– (Katılımcı yöntem her zaman olumlu sonuç
vermeyebilir. Bazen olumsuz etkide gelişebilir.)
• Çevresel faktörlere dikkat edilmelidir.
– (Uygulandığı alanlarda kişisel özellikler, yapılan iş,
araçlar ve teknikler, fiziksel çevre ve örgütün özellikleri
de dikkate alınmalıdır.)

Carayon P, Smith MJ. Work organization and ergonomics. Applied Ergonomics. 2000;31(6):649-62.
 Sonuç ve Öneriler
• Katılımcı ergonomide
– Üretilen çözümlerin rasyonelliği
– Maliyet ve yararı
– Koru(n)mada katılımcı ergonominin yeri
• Birincil koruma
• İkincil koruma
• Üçüncül koruma
önemli unsurlardandır.
 Sonuç ve Öneriler
• Bireyin karar sürecine katılımı ve
dönüştürebilme gücü desteklenmelidir.
• Başarı tarafların etkin katılımına bağlıdır.
• Örgüt kültürü uygulamada önemlidir
– “sağlık ve güvenlik kurulları”, “kalite uygulamaları”
• Örgütün küçük ya da büyüklüğü katılımda
önemlidir.
– Doğrudan katılımcı uygulama
– Temel İş Sağlığı Hizmetleri
İlginiz için teşekkür ederim.