ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΜΒΟΛΩΝ

ΣΥΜΒΟΛΑ ΣΗΜΑΣΙΑ

{ } άγκιστρα
ε, φ ανήκει, δεν ανήκει

=, =Ι= ίσο, διαφορεηιcό

{ }, 125 το κενό σύνολο

ισοδύναμο
ΙΝ, ΙΝ* ΙΝ = {Ο, 1, 2, 3, ... }, JN* = {Ι, 2, 3, ... }
C, ς γνήσιο υποσύνολο,υποσύνολο

τ. Τ. = {1, 2, 3, .. . , ν}
<,> μικρότερο, μεγαλύτερο

~.,,,...._
~ μικρότερο ή ίσο, μεγαλύτερο ή ίσο

ΑΟΒ γωνία με κορυφή το Ο και πλευρές ΟΑ, ΟΒ

ιcυιcλ(Ο, ρ) κύκλος με κέντρο Ο και ακτίνα ρ
κ. δισκ (Ο, ρ) κυκλικός δίσκος με κέντρο Ο και ακτίνα ρ
"'""
ΑΒ τόξο με άκρα τα Α και Β

(ΑΒ) μέτρο του ευθύγραμμου τμήματος ΑΒ

ίσο με προσέγγιση

u, n ένωση, τομή

--
Ει _l Ε2 ει κάθετη στην ε 2
ισοδυναμεί με

Ζ,
ΑΒ
-
ΑΒ,

z•
IAB\
Ζ
-
διάνυσμα με αρχή το Α και τέλος το Β

Αλγεβρική τιμή του ΑΒ, μέτρο του ΑΒ

= {Ο,
+ 1,-1, +2,-2, +3,-3, ... },
-
Ζ*= { + 1, -1, + 2, -2, + 3, -3, ... }
1l+= {Ο,+Ι,+2,+3, ... }, Ζ_ = {0,-1, -2,-3, ... }
ει παράλληλη προς την ε 2
α• = α•α• • •α
ν παράγοντες:

Μ.Κ.Δ, Ε.Κ.Π μέγιστος κοινός διαιρέτης, ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο

Q το σύνολο των ανάγωγων κλασμάτων ; , α εΖ, β εΖ*

 1° ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ

Τα φυσικό στερεό

ΚΤ.m Στο χώρο ποv μας περιβάλλει vπάρχει μια μεγάλη ποικιλία από
~μενα, ποv το καθένα τοvς είναι φτιαγμένο από κάποιο vλικό, έχει
ένα ορισμένο βάρος και πιάνει μια περιορισμένη (μικρή ή μεγάλη) έκταση.
Τα αντικείμενα αvτά λέγονται γενικά υλικά σώματα.
Ο άνθρωπος νιώθει το χώρο με τις αισθήσεις τοv και προσπαθεί να
βρει ομοιότητες ή διαφορές ανάμεσα στα vλικά σώματα ποv c:χντικρ~ζει.
Έτσι παpατηρεί ότι vπάρχοvν πολλςι vλικά σώματα, τα οποία, όταν
μετακινού~ται κάτω από συνηθισμένες φυσικές σvνθήκες, διατηρούν αμε- .
· τάβλητη τόσο την εξωτερική τοvς όψη, όσο και την έκταση ποv πιάνουν
στο χώρο .\

1# ~ .' iif&
Τα vλικά αvτά σώματα λέγονται φυσικά στερεά και τέτοια είναι μια
πέτρα, ένα ξvλο, ένα σπίτι, ένα αvτοκίνητο κ.λ.π.
Η έκταση ποv πιάνει ένα φυσικό στερεό στο χώρο περιορίζεται από
την επιφάνειά τοv. Η επιφάνεια τοv στερεού (ποv μπορούμε να τη φαν­
τασθούμε σαν μία επιδερμίδα χωρίς πάχος η οποία το σκεπάζέι από παν­
τού) τοv δίνει την εξωτερική τοv όψη (μορφή), ή, όπως λέμε αλλιώς, το
σχήμα τοv.
Απ' όσα αναφέραμε παραπάνω yια το φυσικό στερεό καταλαβαί­
νουμε ότι:

• Όταν ένα φυσικό στερεό μετακινείται στο χώρο,. η έκταση και το

σχήμα του δεν αλλάζουν.

Αvτό ακριβώς εννοοvμε, όταν λέμε ότι «ένα φvσικό στερεό μένει αμε­
τάβλητο κατά τη μετακίνησή τοv μέσα στο χώρο».
, Τέλος, παρατηρούμε πως κάθε φυσικό στερεό απλώνεται κατά μήκος
(μάκρος), πλάτος και vψος. Έχει, όπως λέμε, τρεις διαστάσεις.
'°~
Τα γεωμετρικά στερεά

1 Ο άνθρωπος, από τότε που εμφανίστηκε μέχρι σήμερα, κάνει μια

συνεχή προσπάθεια να ερευνήσει και να κατακτήσει τον εξωτερικό τοv
κόσμο. Αυτό το κάνει όχι μόνο yια να ικανοποιήσει το φιλοπερίερyο πvεv­
μα του, αλλά κυρίως yια να αντιμετωπίσει τις πρακτικές αvάyκες της
ζωής του. Στην προσπάθειά του λοιπόν να μελετήσει τα φυσικά στερεά
παρατήρησε πως έπρεπε να δώσει ιδιαίτερη σημασία στο σχήμα και την
έκτασή τους. Έτσι έφτασε στο σημείο να «αποξενώσει» τα φυσικά στερεά
από το υλικό που είναι φτιαyμέvα και να δημιοuρyήσει με τη σκέψη τοv
ένα νέο είδος στερεών, που τα ονόμασε γεωμετρικό: ~τερεά. Στα στερεά
αυτά «αyvοούμε» την vλη τους και παραδεχόμαστε μόνο ότι:

Σχ. 1

• Έχουν ορισμένο σχήμα (μορφή) και ορισμένη έκταση.

• Η έκταση και το σχήμα τους μένουν αμετάβλητα, όταν μετακινούν•
ται στο χώρο.

Ο κλάδος των μαθηματικών, ποv

ασχολείται με την εισαyωyή και μελέτη
των yεωμετρικώv στερεών, λέyεται Γεωμε­
τρία. ( 1)
() .
.
,

Τα yεωμετρικά στερεά αvτιπροσω­

πεvοuv σχήματα φυσικών στερεών. Επειδή
όμως υπάρχει, όπως είπαμε, ,μεyάλη ποι­
κιλία σχημάτων, είναι πρακτικά αδvvατο
να τα μελετήσοuμι: όλ'!-. Γι' αυτό περιορι­
ζόμαστε στη μελέτη έvός μικροv αριθμοv
απλών σχημάτων (τα οποία πeριyράφοv­
ται σvvτομα και έχουν ιδιότητες ποv βρί­
σκονται εvκολα) κα1 προσπαθοvμε να ανα­
λvσοuμε κάθε πολvπλοκο σχήμα σε τέτοια
απλά σχήματα.

(!) Η Γεωμετρία γεννήθηκε , όπως γράφει

~ϊ :f*~
ο Ηρόδοτος, στην Αρχαία Α ίyvπτο από την α-
11ι.vκn τ ων κατοίκων τnς να ςαvαμοιράζοvv ηs με- Σχ. 2
 Στο σχήμα 2 π.χ. βλέπετε μια τέτοια ανάλυση yια το σχήμα τοv
ανθρώπινοv σώματοs. Έτσι λοιπόν το γεωμετρικό στερεό ε(vαι ένα μαθη­
ματικό κατασκεvασμα ποv μπορεί να αντιπροσωπεvει όχι μόνο το σχήμα
ενόs φvσικοv στερεού, αλλά και το σχήμα εvόs μέροvs τοv. Πολλά από
τα συμπεράσματα στα οπο(α καταλήyοvμε από τη μελέτη των γεωμε­
τρικών στερεών τα εφαρμόζουμε στην καθημερινή ζωή yια την κατα .
σκεvή σπιτιών, τεχνικών έρyων, μηχανών κ.λ.π.

Το ορθογώνι ο παραλληλεπίπεδο και ο κύβος

@ 'Ενα από τα πιο συνηθισμένα σχήματα ποv συναντά ο άνθρωποs

στη ζωή τοv ει'ναι το ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο (Σχ. 3) το οποίο μας
εfvαι yνωστό από το Δημοτικό Σχολείο. Τέτοιο σχήμα έχοvν π.χ. τα κι-

1
1
1
θ•-------Η
1
1
ΕL-....ι.., ______,,,..., 1
1
ΙΔ J----
)-------- 1
/ /
/

Α Β

Σχ . 3

βώτια, τα τούβλα, ορισμένα κτίρια ( αν τα θεωρήσουμε χωρίς προεξοχέs

ή εσοχέs) κ.λ.π.
Τα ορθογώνια παραλληλεπίπεδα τα σχεδιάζουμε όπως θα τα βλέ­

) παμε, αν ήταν διαφανή και κολλημένα στον πίνακα ή στον τοίχο ή στο
τετράδιό μαs. Αν παρατηρήσουμε προσεκτικά ένα ορθογώνιο παραλληλε­
πίπεδο, βλέπουμε ότι :

• Περιορίζεται από έξι χωριστά μέρη τα οποία λέγονται έδρες τοv και
όλες μαζί οι έδρες αποτελοvν την επιφάνειά τοv.

yάλeς εκτάσεις ποv σκέπαζε κατά τις πλημμvρeς ο Ν.:ίλος. Τις απλές πρακτικές yvώ­
σeις των Αιyvπτίωv σvστη ματοποίησαv αργότερα οι. Αρχαίοι Έλλη νες σοφοί . Πι ­
στeveται ότι ο Θαλής ο Μιλήσιος eίvα1 ο πρώτος ο οπο(ος σκέφτηκε vα ξεχωρίσει το
σχήμα ενός φvσ1κοv στερεοv από το ίδ10 το στερεό και να διατυπώσει βασικές yεω­
μετρ1κέs ιδιότητες y1α τα σχήματα. Μετά το Θαλή ένα πλήθος από σποvδαίοvς Έλ­
λη ves Μαθηματικο1•<, από τον Πvθαyόρα μέχρι τον Εvκλεί~ και τον Αρχιμήδη ,
διαμόρφωσαν τη I ε.vμετρία όπως --rηv εvvοοιίμe σήμερα.

7
• Υπάρχουν έδρες ποv δε σvvαvτιούvται (δεν κόβονται) . Τις έδρες αv­
τές τις λέμε απέναντι έδρες και στο σχήμα μας είναι αvτές ποv βρίdκοv-
δ\
τί:χι εμπρός και πίσω, δεξιά και αριστερά, πάνω και κάτω. Δvο έδρΕΙ ι
ποv δεν eίvαi απέναντι σvvαvτιοvvται σε μια γραμμή ποv λέyeτω
ακμη τοv στερεού. ·
Το ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο έχει 12 ακμές.

• Κάθε ακμή τοv τελειώνει σε δvο σημεία ποv λέγονται κορυφές τοv.

Το ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο έχει 8 κορυφές και σε κάθε κορvφή

του . σvvαvτιοvvται τρεις έδρες τοv και τρεις ακμές τοv.
Γιcχ να αvαyvωρίζοvμe τις κορvφές ενός ορθοyώvιοv παραλληλeπιπέ­
δοv1 γράφουμε δίπλα σε κcχθε μια ένα κεφαλαίο γράμμα (ποv είναι το όνομά
της). Με τα κεφαλαία αvτά γράμματα των κορvφώv τοv οvομάζοvμι
και όλο το στερεό. Έτσι π.χ. το πρώτο από τα ορθογώνια παραλληλε­
πίπεδα τοv σχήματος 3 διαβάζεται
ΑΒΓΔΕΖΗ ,Θ

Αν παρατηρήσουμε μια-μια τις έδρες ενός ορθοyώvιοv παραλληλεπι­

πέδοy, θα δούμε ότι έχοvv το γνωστό μας σχήμα τοv ορθογώΗοv παραλ­
ληλογράμμου (Σχ: 4).
Αν τοποθετήσουμε το στερεό έτσι, ώστε
να ακουμπά στον πίνακα ή στο τετράδιό μας
με μια έδρα τοv ·και σχεδιάσουμε με κιμωλία ή
με μολvβι το περίγραμμά της, θα δημιουργη­
θεί ένα σχήμα πάνω στο οποίο εφαρμόζει α­
κριβώς και η απέναντι έδρα. Γι' αvτό λέμε
πως οι απέναντι έδρες του ορθογώνιου παραλ- Σχ. 4
ληλεπιπέδου εiναι σχήματα ίσα.

~ 'Εvα άλλο γνωστό yεω­

□
~ό σχήμα είvα\ ο κύβος.
1
Τέτοιο σχήμα έχοvv π.χ. τα ζά­ 1
ρια, ορισμένα κιβώτια κ.λ.π. Ο 1
✓---
/
κvβος είναι ένα ορθογώνιο πα­ ./
/
ραλληλεπίπεδο ποv όλες οι έδρες
τοv είναι τετράγωνα (Σχ. 5). Σχ. 5

Η ευθεrα και το επrπεδο

fζi . §)1 Αν παρατηρήσουμε μια λεπτή τεντωμένη κλωστή ή ένα λεπτό

τεντωμένο σvρμα, έχοvμe την εικόνα ενός ευθύγραμμου τμήματος. Οι ακμές
τοv χάρακα, οι ακμές τοv ορθοyώvιοv παραλληλεπιπέδου και τοv κίιβοv
είναι evθίιyραμμα τμήματα.

ο
 Εvθvyραμμα τμήματα yράφοvμε με τη βοήθεια τοv χάρακα, όπωs
δείχνει το παρακάτω σχήμα 6.

~
Α

Σχ . 6
IL Σχ . 7

Το εvθvyραμμο τμήμα ΑΒ (Σχ. 6) έχει δvο άκρα, τα σημεία Α και 8.

Av φαντασθούμε ότι ένα εvθvyραμμο τμήμα, π.χ. το ΓΔ (Σχ. 7), προε­
κτείνεται απεριόριστα και από τα δvο άκρα τοv, θα προκύψει μια γραμμή
ποv λέyετα1 ευθεία γραμμη ή απλώς ευθεία ( 1).
Αν πάροvμε ένα χάρακα και τοποθετήσοvμε μια ακμή τοv πάνω σε
μια έδρα ι:vός ορθοyώνΊοv παραλληλεπιπέδοv ή ενός κvβοv κατά οποια­
δήποτε διεvθvνση, θα παρατηρήσοvμε ότι εφαρμόζει ακριβώς.\Μια· επι­
φάνεια ποv έχει αvτή την ιδιότητα λέγεται επίπεδη επιφάνεια ή απλώς
επίπεδο.
Φvσική εικόνα μιας επίπεδης επιφάνειας μας δίνει ο .πίνακας, ένας τοί­
χος χωρίς πόρτες και παράθvρα, η ελεύθερη επιφάνεια τοv νεροv σε μια
λεκάνη κ.λ.π.

Ο κύλινδρος

~ 'Ενα αρκετά διαδεδομένο γεωμετρικό στερεό είναι ο κύλινδρος.

Τα κοvτιά με το γάλα, οι σωλήνες, τα σιδερένια βαρέλια, έχοvν σχήμα
κvλινδρικό.
Αν παρατηρήσοvμε έναν κύ­
λινδρο, βλέποvμε ότι η επι q:.άνειά

j τοv, αποτελείται από τρία μέρη ,

από τα οποία τα δύο είναι επί­
πεδα και λέγονται βάσεις τοv κv­
λίνδροv (οι Β και Β' Σχ. 8α).
Αν σχεδιό:σοvμε με το μο- ,. ....
λvβι μας το περίγραμμα της μιας ' (α) (β)
βάσεωs τοv κvλίvδροv, θα δοvμε
ότι έχει το γνωστό μας σχήμα τοv
κύκλου (Σχ. 9). Σχ. 8
J
(1) Για εvθvyραμμα τμήματα και ευθείες θα μιλήσουμε λεπτομερέστερα σε άλλο
κεφάλαιο.

9
 Το τρίτο μέρσs της επιφάνειας τοv κvλίνδροv δεν~(­
ναι επίπεδο και δεν .fχει επίπεδα ·τμήματα, yιατί, όπως
διαπιστώνουμε εvκολα, η ακμή τοv χάρακα δεν εφαρμόζει
πάνω σ' αvτή παρά μόνο κατά μια διεvθvνση, εκείνη ποv
ακουμπά στο τραπέζι (Σχ. 8β). Μια επιφάνεια ποv δεν
έχει επίπεδα τμήματα λέyεται καμπύλη επιφάι·εια . Συνε­
πώς το τρίτο μέρος τηs επιφάνειας τοv κvλίνδροv είναι Σχ. 9
καμπvλη επΊφάνεια.

Η σφαίρα

[QJ 'Ενα ακόμη πολv yνωστό μας yεωμετρικό στερεό

είναι η σφαίρα. Το πορτοκάλι, ο βώλος, το τόπι, έχουν
σφαιρική επιφάνεια . Αν παρατηρήσουμε μια σφαίρα, 6α
δοvμε πως πάνω στην επιφάνειά της ο χάρακας (η ευθεία
yραμμή) δεν εφαρμόζει σε καμιά διεvθvνση. Επομένως και
η επιφάνεια της σφαίρας είναι καμπvλη (Σχ. 10). Σχ. 10

Άλλα γεωμετρικά στερεά

[!]] Στο παρακάτω σχήμα έχουμε σχεδιάσει μερικά σχήματα yεωμετρι­

1
κών στερεών ποv μας είναι yνωστά από το Δημοτικό και ποv τα βλέπουμε
πολλές φορές σε φυσικά στερεά.

πυραμίδα κόλουρη πυραμίδα κώνος κόλουρος κώνος

ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 1 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __

f;) Γ1α να μεταφερθοvμε από ένα φvσ1κό στερεό στο αvτίστο1χο γεωμετρικό
στερεό, «ayvoovμε» την ύλη τοv κα1 εvδ1αφερόμαστε μόνο y1a το σχήμα
και την έκτασή τοv. Το .γεωμετρικό στερεό έχε1 τρεις .διαστάσεις (μήκος,
πλατος, vψος) και παραδεχόμαστε όη παραμένει αμετάβλητο κατά τη
μετακίνησή του στο χώρο (δηλαδή δεν αλλάζε1 σχήμα και έκταση). Από
τα πιο σvνηθισμένα γεωμετρικά στερεά είναι το ορθογώνιο παραλληλεπί­
πεδο, ο κύβος, ο κύλινδρος κα1 η σφαίρα.
 2. Κάθε γεωμετρικό στερεό περιορίζετα1 από την επιφάvε1ά τοv .
8 Η επ1φάvε1α έχε, μόνο δύο δ1αστάσε1s: μήκος και πλάτος.

8 Δύο επιφάvειεs κόβονται σε μία γραμμή. Η γραμμή έχει μία μόνο διάσταση,
το μήκος.

8 Εκεί ποv κόβονται δύο yραμμέs έχουμε σημείο . Το σημείο δεν έχε ι δια­
στάσειs.

8 ΑΣΚΗΣΕΙΣ *
t) ι.). ~')v•) u:-r~,·
(i) Πάρτε δύο κουτιά από σπίρτα. Με ττόσοvs τρόποvs μπορείτε vα τα εφαρμόσετε,
ώστε vα σχηματισ·rεί ένα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο; Προσπαθήστε vα κάνετε
ένα σχέδιο.

'22 Πόσα κουτιά από σπίρτα · θα χρειαστοvμε, yια vα κατασκεvάσοvμε ένα uρθο­
yώvιο παραλληλεπίπεδο, ποv vα είvα1 τρειs φορέs πιο μακρύ, τρειs φορέs π,ο
πλατύ και δύο φορέs πιο ψηλό από ένα κοvτί σπίρτα;

3. Μέσα στο χώρο τοv σχολείου βρείτε διάφορα αντικείμενα ποv ξέρετε το yεωμε­
τρ1κό σχήμα τovs. Στα αντικείμενα αvτ ά ορίστε είδη επιφανειών.

Θ, Σχεδιάστε έvαv κύβο. 'Evαs μαθητής παρατηρεί ότι

ο κύβος έχει 6 έδρεs και κάθε έδρα 4 ακμές. Βγάζει
έτσι το συμπέρασμα ότι ο κvβοs έχει 4 .• 6 = 24
ακμέs. Είναι σωστό αυτό;

5. Το απέναντι ορθοyώv10 παραλληλεπίπεδο εί­

ναι σvvαρμολοyημέvο από κvβous.
α) Από πόσοvs κvβovs αποτελείται;
β) Σε πόσοvs κύβους φαίνονται 3 έδρες;
y) σε πόσοus 2 έδρες;
δ) σε πόσους 1 έδρα;

Τοποθετήστε 1Ο δίδραχμα (τηs ίδιαs σειρό-s)

το ένα πάνω στο άλλο, ώστε vα εφαρμόζουν
ακριβώς. Τι σχήμα θα yίν•· · · Εvα δίδ f'αχμο
τι σχήμα έχει;

Θ Στα γεωμετρικά στερω. . ου σχολείου σαs παρατηρήστε τα εξήs: α) κώνο, β) .

κvλ1vδρο, y) σφαίρα, -5) κόλουρο )VO, ε) κόλου ρη πυραμίδα. Ποια από τα
στερεά αvτα εχοuν ;ιέροs επtΦάVf' ~s πάνω στο οποίο ο χάρακας εφαρμόζε ι
σε διαφορετικέs θέσεις και όμωs υ μέρος αυτό δεν είνα1 επίπεδο,

Θ Με 12 σπίρτα κατασκευάστε το απέναντι τετραγωνικό

σχηι,α:

α) Αφαιρέστε 4 σπίρτα, ώστε να μείνε, ένα τετράγωνο.

β) Αφαιρέστε 2 σπίρτα, ώστε vα μείvοvv 3 τετράγωνα.
y) Αφαιρέστε 4 σπίρτα, ώστε vα μeίvovv 2 τετράyωvα.

9. α) Να βρείτε πόσοι μ1κροί κvβο1 είναι στο απέναντι

11
στερεό ποv ακοvμπά με όλες τοv τις στήλες στο τραπέζι.

β) Να βρείτε ακόμη πόσων μικρών κv-

βωv φα{vο\Ιται οι τρεις έδρες και πό­
•7ωv οι δvο έδρες .
y) Πόσων κόβωv φα{vεται η μ{α έδρα ;
6) Πόσοι κvβοι δε φαlvοvται;

12