ENHANCED FRAMEWORK - eDITED FOR SUBMISSION (Recovered)

1
Unang Bahagi:
Lupaing Ninuno
Ang Natural na
Kaayusan
Analysis of the Pre-Colonial A.D.
DIVISION OF BULACAN 2018

2
Lupaing Ninuno:
Biyayang Kaloob ni Makedepat
LUPAING NINUNO:
BIYAYANG KALOOB NI MAKEDEPAT

3
Sa bulubunduking bahagi ng Bulacan, sa dakong silangan ng lalawigan ay

naninirahan ang isang pangkat ng mga katutubong Pilipino na kilala sa tawag na
Dumagat. Ang bulubunduking ito na bahagi ng mahabang gulod ng Sierra Madre sa
Luzon ay nagsilbing tahanan ng kanilang mga ninuno mula pa sa panahong hindi
naisusulat ang kasaysayan. Ito ay sagana sa likas-yaman. Ang luntiang paligid nito ay
katatagpuan ng iba’t ibang uri ng mga puno na likas na tumutubo sa ating bansang
tropikal. Nariyan ang mga matitibay na puno tulad ng narra, kamagong, lawaan,
akasya, baltikan, almasiga, giho, antipolo, yakal, palisapis, apitong, balite at marami
pang iba. Gumagapang din ang iba’t ibang uri ng baging sa kagubatan. Isa na sa
pinakamahalaga rito ay ang yantok na naging pangunahing pamalit ng mga katutubo
sa kanilang mga pangangailangan. Ang madawag na kakahuyan ay tahanan din ng
iba’t ibang uri ng hayop tulad ng baboy-ramo, usa, alamid, musang, bayawak, ahas,
matsing, mga kulisap at iba pa.
Ang alapaap ay kakikitaan din ng iba’t ibang ibong lumilipad tulad ng kalaw,
lawin, agila, batu-batu, uwak, balod, belakwisin at mga kauri nito. Maging ang mga
mandarayuhang ibon (migratory bird) ay masusumpungan dito minsan sa isang taon.
Samantala, animo’y kumukulo ang tubig sa mga sapa at ilog sa dami ng isda.
(Pahayag ni Tapatop ng Pinag-anakan) Makasasagap din ng hipon, talangka, tulya,
palaka at iba pang pagkaing nabubuhay sa tubig.
Ang kalupaan ay mayaman sa mga depositong mineral tulad ng nickel, ore,

bakal, at silika. Marami ring maliliit at pinong ginto na makukuha sa mga agos ng ilog
at sapa.
Anupa’t, ang kabundukan na nagsilbing tahanan ng mga katutubo ay

biniyayaan ng likas-yaman upang matugunan ang kanilang mga pangangailangan sa
araw-araw
KINAROROONAN
Ang bulubunduking lupain na ito sa dakong silangan ng lalawigan ay

tumatahak sa mga bayan ng Norzagaray, Dona Remedios Trinidad at Lungsod ng San
Jose Del Monte.*(Isyung Teritoryal. Noong dekada 2000, hinabol ng Norzagaray ang
mga pook ng Dumagat na itinuturing na sakop ng SJDM gamit ang pinakalumang
mapa na nalathala pa noong panahon ng mga Kastila. Ito ay ang pamayanan ng
Karahume).
Ang bahaging ito ng Bulakan ay humahangga sa bayan ng Heneral Tinio,

Nueva Ecija at bayan ng Infanta, Quezon sa Hilagang-Silangan. Sa gawing Timog
humahangga naman ito sa Rizal at Umiray, Quezon. Sa Kanlurang bahagi at ibaba ng
mga kabundukang ito ay ang kabayanan at kapatagan ng Bulakan.

4
ANG NATURAL NA KAAYUSAN

(Bago Dumating ang mga Dayuhan)
Batay sa kwento ng mga ninuno sa mga nabubuhay na nakatatandang

Dumagat sa kasalukuyan, ang kanilang mga ninuno ay nakagawian nang magpaikut-
ikot sa mga gulod at kabundukan, sa mga gubat na noo’y malapit sa kapatagan at sa
mga tabi ng ilog at sapa. Sa kanilang pag-ikot ay gumagawa sila ng mga punduhan na
malapit sa tubig, sa mga batuhan at dalampasigan. Nang mga panahong yaon
nakagawian na nilang ikutin ang mga kalapit pook na nasasakupan ngayon ng mga
bayan ng San Miguel, San Ildefonso, Angat, Norzagaray, San Jose del Monte
hanggang Bocaue at maging ilang lugar na sakop ng ngayo’y Lungsod Quezon. Ayon
sa Kasaysayan ng Bulacan na isinulat ni Jaime Venaracion:
Noong mga panahong bago pa dumating ang mga Kastila may mga
gumagala ng mga ninuno ng mga taga bundok na tinatawag na Dumagat na
hanggang ngayon ay nasa bulubunduking bahagi ng Bulacan. Batay sa ilang
pangalan ng lugar sa mahaba ngunit nuon ay gubat pang kapatagan, sila ay
gumagala sa mga talampas at lambakin ng Bulacan. Ang Baryo Igolot sa
Bocaue ay kinuha sa matandang katawagan ng mga Kastila sa mga taong
itim (Dumagat) na ang ibig sabihin sa panahong yaon ay “taong bundok”.
Katunayan hanggang 1557, ayon sa mapa ni Fr. Velarde, ang bandang
Silangang Bulacan (ngayon ay lalawigan ng Quezon) ay tinatawag ng mga
Kastila ng Ygollotes.
Ayon kay Fray Martinez de Zuniga, ang mga Dumagat ay gumagala sa

bayan ng Angat nuong 1810 at nakipagkalakalan sa mga Kristiyano.
Gayundin, ang naobserbahan ni Fray Felix de Huerta sa bandang Santa Maria
at San Jose noong 1850. Maging sa etnograpiya ni Ferdinand Blumentritt,
ang mga Dumagat ay yumayaot dito sa San Jose del Monte sa
malabunduking bahagi at sa mga gulod-gulod ng bayan ng Silangang
Bulacan. Bago ginawa ang angat Hyddro Electric Plant sa Norzagaray, ang
mga Dumagat ay nakakababa pa sa poblacion ng Norzagary upang ipagpalit
ang kanilang mga paninda tulad ng rattan, almasiga at iba pa sa mga
kinakailangan nilang buyo, tela at iba pang bagay na hindi nakukuha sa
bundok. Sa kasalukuyan, ang pamayanan ng Dumagat ay payaot dito sa
Norzagaray at San Miguel, sa Pinag-anakan, Norzagaray at sa iba pang mga
patag na lugar na malapit sa Angat Dam.
Paroo’t parito rin sila sa mga kabundukang tumatagos sa lalawigan ng

Quezon, Rizal at Nueva Ecija.
Ang pag-ikot ng mga ninunong Dumagat ay buhay pa sa ala-ala ng ilang mga

nakatatandang nabubuhay sa kasalukuyan. Ayon sa kanila, ang mga sianunang

5
pamayanang Dumagat ay sumibol sa mga tabi ng ilog. Sa bahagi ng Norzagaray ito

ay sa kahabaan ng Ilog Angat at Ilog Bayabas. Sa bahagi naman ng San Miguel, ang
kanila ng mga pamayanan ay itinayo sa dalampasigan ng mahabang Ilog ng
Sumakbaw. Sa kasalukuyan ang Ilog Angat na sumususo sa mga bundok sa pagitan
ng Bulacan, Rizal at Quezon ay tumatahak sa bahaging nasasakupan na ng Dona
Remedios Trinidad (DRT) patungong Norzagaray, Bustos, Baliwag, Calumpit
hanggang sa ito’y makarating sa Lawa ng Maynila. Ang Ilog Sumakbaw naman na
ngayo’y bahagi na rin ng DRT ay umaagos sa pagitan ng Bulacan at Nueva Ecija.
Bukod sa dalawang mahahabang ilog na ito, gumawa rin ng mga pamayanan ang
mga Katutubong Dumagat sa Sibul sakop ng San Miguel, sa mga sapang malapit na
sa kabayanan ng San Jose, sa mga baryo ng Bangkal, Matiktik ng Norzagaray at sa
Bayabas na sakop na ng DRT. Bukod dito, sila ay nagpayao’t parito sa halos lahat ng
panig ng mga kapatagan na noo’y kagubatan pa rin.
Lupaing Ninuno:
Tahanan ng mga Katutubo

6
LUPAING NINUNO:
TAHANAN NG MGA KATUTUBO

7
Sa simula’t simula, malayang nakaiikot ang mga katutubong Dumagat sa

kabundukan. Maaari silang pumunta kahit saan nila naisin. Walang nagbabawal at
walang kinatatakutan. Masaya at payapa silang namumuhay sa kabundukan.
Gumagawa sila ng maliliit na pamayanan sa malalawak na pantayanin o
dalampasigan sa tabi ng mga ilog at sapa.
Ang kabundukan ay ang kanilang tahanan. Iniikot nila ito ayon sa panahon.
Sa panahon ng tag-araw, kalimitang makikita ang kanilang mga punduhan sa mga
tabing-ilog. Samantala sa panahon ng tag-ulan, makikita ang kanilang mga bahayan
sa mga gulod sa tabi ng kanilang mga taniman. Hindi sila namamalagi ng matagal sa
iisang lugar. Ito ay upang mapanumbalik ang buhay at taba ng lupa sa pook na
kanilang pinagpundohan. Pansamalatala nilang nililisan ang isang lugar kung ito ay
nakuhanan na nila ng mga lamang-ugat na kanilang pagkain at nahulihan na ng
baboy-ramo o usa.
Sa kanilang pamamalagi sa isang lugar, naging kagawian na nila na tamnan

ang paligid ng kanilang itinayong punduhan. Bagama’t sila ay dumarayo sa ibang
panig ng gubat, binabalik-balikan nila ang mga lugar na kanilang tinigilan kung sa
pakiramdam nila ay naglaman o nagbunga na ang mga halaman o punong kanilang
itinanim. Ang pagdadala ng mga pananim ay nakagawian na nila sa tuwing sila ay
iikot sa kagubatan.
Ang kagubatan na naging tahanan ng kanilang mga ninuno at ng mga

sumunod na salinlahi ay sadyang malawak. Sa kanilang paninirahan dito, sadyang
may inilaan silang bahagi ng gubat na nagsisilbing kanilang pook-pangasuhan, pook-
yantukan, pangisdaan at itlugan (breeding ground), taniman, pook-bahayan at
libingan. Gayundin, sila ay may mga pook na sadyang hindi pinupuntahan o
ginagalugad sapagkat itinuturing nila itong mga banal o sagradong lugar.

8
Sa simula ay hindi pa natutunan ng mga Dumagat ang pagtatanim, kung

kaya’t wala silang mga pitak o pilapil o hagda-hagdang palayan. Bagkus, sila ay
paikut-ikot lamang sa kagubatan upang maghanap ng mga pagkaing gubat tulad ng
mga lamang-ugat at bungang-kahoy gayundin ang pangangaso o panghuhuli ng
baboy-ramo at usa. Paikut-ikot sila sa gubat kung saan inaakala nilang may
makukuha silang pagkain. Hindi sila namamalagi ng napakatagal sa iisang lugar. Ito
ay upang hayaang mapanumbalik ang buhay sa lugar na kanilang pinagpunduhan.
Kalaunan, natutunan din nila ang pagtatanim. Sa gawaing ito, hindi sila
sumisira ng malalawak na kagubatan. Sapat lang sa pangangailangan nila sa isang
panahon ang laki ng lupang kanilang hinahawan. Sa pagtatanim, minabuti nilang
manatili sa tabi ng kanilang taniman. Ito ay upang mabantayan nila ang mga bunga
nito laban sa mga insekto at hayop na nais makibahagi sa kanila tulad ng mga maya,
daga, kulalapnit, ahas, at matsing. Habang hinihintay nila na mamunga ang mga
halaman, ang pangangalap ng pagkaing gubat ay patuloy pa rin nilang isinasagawa
kabilang na rito ang pangangaso.
Kung napagkasunduan naman ng pamilya na pagyayantok ang kanilang

gagawin, ang buong pamilya ay kasama ring susuot sa gubat. Hindi maaaring iwan
ang mag-iina sapagkat ang gawaing pagyayantok ay tumatagal din ng halos kulang
isang buwan. Ang ina at ang mga anak na may kakayahan na ay katuwang ng ama sa
pagtataga, paghihila, pagpapalas at pagtitipak.

9
Ang gawaing pangkabuhayan ay pinagtutulungan ng buong mag-anak. Dahil

nangangangailangan ang mga ito ng sapat na panahon, ito ang nagiging dahilan
kung bakit lumilipas ang ilang panahon bago nila mabalikan ang nauna nang
pamayanan. Gayunpaman, malinaw sa kanila ang mga lugar na kanilang iniikutan at
mga pook na kanilang nasasakupan.
Anupa’t ang lupaing kanilang iniikutan na ipinamana ng kanilang mga ninuno

ang nagsilbing kanilang tahanan sa mahabang panahon. Ang lahat ng kanilang
pangangailangan ay nagmumula rito. Ang pagkuha ng mga pagkain, panghuhuli ng
hayop at pangingisda ay batay lamang sa kanilang pangangailangan sa araw-araw.
Hindi sila kumukuha ng labis-labis sapagkat sa kanilang pananaw ang lahat ay may
karapatang magtamasa sa biyaya ng Inang Kalikasan.

10
ANG DUGTUNGAN NG PAMILYA
(Territorial/Population Geanealogies)

11
Pinaniniwalaang ang mga Dumagat ang orihinal na tao sa kabundukan ng

Sierra Madre ng Bulacan at sa mga kapatagan sa paanan nito. Ayon sa tala ng mga
mananalaysay ng iba’t ibang panahon, ang mga Dumagat ay nagmula sa lahi ng mga
Negrito na unang nandayuhan at nakarating sa bansa sa pamamagitan ng
paglalakbay sa tulay na lupa.
Ang salitang Dumagat ay katawagan ng mga Tagalog sa katutubong maitim,

kulot ang buhok na orohinal na naninirahan sa tabing dagat at kabundukan ng Sierra
Madre. Ito ay pantawag sa mga katutubo na may panlalait at pagmamaliit.
Kalaunan, nakagawian na nilang tanggapin ang katawagang ito na nagkaroon ng iba’t
ibang pakahulugan. May nagsasabi na ito ay nangangahulugang mga taong
naninirahan sa tabing dagat, ang Dagat Pasipiko sa Silangan. May nagsasabi rin na
ang ibig sabihin nito ay taong taga-gubat o hubad sa gubat. Mayroon din namang
nagsasabing ang salitang ito ay hango sa salitang “Dumuon sa Magat o Duman sa
Magat” na nang pinaikli ay naging Dumagat.
Sa iba naman ang Dumagat ay nabibilang sa pangkat ng mga taong kung

tawagin ay Agta o Alta na nangangahulugang tao. Ang Dumagat sa madali’t salita na
naninirahan sa tabing dagat at kabundukang malapit dito ay TAO, ang pinaka-mataas
na nilalang ng Maykapal.
Sa pisikal na anyo, ang mga Dumagat ay may katamtamang taas, may kulot
na buhok at kayumangging balat. Karamihan sa kanila ay may mapupungay na mata
at malalantik na pilik-mata. Hindi katangusan at hindi rin naman sarat ang kanilang
ilong. May mapuputi silang ngipin na nagiging pula kapag sila ay nagnganganga.
Bagama’t kayumanggi ang karaniwang kulay ng kanilang balat, mayroon ding mas
maitim at mas mapusyaw (maputi-puti) kaysa sa karamihan. Sa kanilang pakikipag-
isang dibdib sa katagalugan, nahaluan ng unat na buhok at maputi-puting kulay ang
kanilang balat.
Ang mga Dumagat na nakapag-asawa ng kapwa Dumagat ay nanatili sa

kabundukan at tinawag na puro. Napanatili nila ang kanilang kultura at pagsasalita
ng kanilang wika. Samantala, ang mga Dumagat na naninirahan sa mga pamayanang
malapit sa bayan ay nakapag-asawa ng mga Tagalog at nagkaroon ng mga anak na
mestiso. Kalaunan ang mga mestisong ito ay nakapag-asawa rin ng mga Tagalog
hanggang sa lumabnaw ang kanilang dugong katutubo. Sa ganitong pangyayari,
nalimutan nila ang kanilang wika maging ang kanilang kultura.
Gayunman, puro o mestiso man sila, tukoy nila ang lugar na inikutan ng
kanilang mga ninuno na magpahanggang ngayon ay tinuturing nilang kanilang
pamayanan.
Sa bahagi ng Dona Remedios Trinidad, ang mga pamayanan ng Dumagat ay

sumibol sa iba’t ibang panig nito. Sa Kalawakan, ang mga Dumagat ay umiikot sa

12
mga gulod at bundok na sinususuhan ng Ilog Sumakbaw, sa Sakbod, sa bundok ng

Senggetan at sa kapatagang bahagi ng kalawakang ito. Bahagi ng lugar na kanilang
nararating ang San Miguel at Heneral Tinio sa Nueva Ecija. Hindi na sila gaanong
pumapakabila pa sa bundok ng Kilinbuk na padako naman sa tinatawag nilang
NAWASA, ang Angat Dam.
Ang kagubatan ng Kalawakan ay nahati sa iba’t ibang pamayanang Katutubo.

Ang Maugat sa tabi ng Ilog Sumakbaw ay naging pamayanan ng ninuno at angkan
Tata Magno Dela Cruz. Ang Kambubuyugan ay naging permanenteng pamayanan ng
angkan ni Tata Sendo o Rosendo de Guzman na una nang inikutan ang mga Sitio ng
Talamsi, Duplas, Cucong at iba pang kalapit sityo. Kasama niya sa pagtatatg ng
Kambubuyugan ang pamilya ni nana Saning o Zenaida Cruz, at pamilya ng Lopez.
Ang Alulod ay naging pamayanan ng purong angkan at ninuno ni Tata Mario

Simbulan at Edith Pangilinan.
Ang Tubigan at Kalumpit ay pinamahayan ng mga mestisong Dumagat na

kalaunan ay natauhan ng mas maraming Tagalog (Tagalog ang tawag nila sa mga
dayuhan na Bikolano, Visaya, Ilokano, at iba pa na hindi katutubong Dumagat).
Ang Litlit ay naging teritoryo naman ng pamilyang De Leon at mga inapo nito.
Ang Sakbod ay naging lugar ng mga ninuno ng pamilya ng magbiyenan na

Pilay at Minggoy. (Biyenan ni Minggoy si Pilay)
Ang Sibul ay naging pamayanan din ng ma katutubo bago tuluyang nasakop

ng mga dayuhang Tagalog.
Sa bahagi naman ng Angat Dam na mas kilala ng karamihan sa tawag na

Nawasa ay umusbong din ang mga pamayanan na tinayuan ng mas matitibay at
permanenteng bahayan.
Sa bahagi na halos nasa hanggahan na ng Rizal, ang Inuman ay naging

pamayanan ng ninuno ng pamilya ni Tata Badong o Salvador Cruz. Ang paluwasan na
daloy ng sapang Inuman patungo sa ilog Matulid ay pinatutunguhan din ng Sapang
Anuling na naging teritoryo naman ng angkan ni Baro Villarama. Sa kabila ng gulod
ng Anuling ay matatagpuan naman ang pamayanan ng Basyo na nasa luwasan ng Ilog
Makwa. Dito naman nanirahan ang angkan ni Zosimo Torres, Francisco dela Rosa at
magkakapatid na Mely Bihasa. Sa hulo ng Ilog Makwa ay matatagpuan naman ang
angkan ni Tata Taramang, mga kapatid at pininsan niya. Sa Sapang Baito na
dumadaloy patungo sa Ilog Makwa ay tirahan naman ng mga ninuno at angkan ng
naging pangalawang asawa ni Cando San Jose. Sa itaas na gulod ng Ilog Makwa,
matatagpuan ang Malot, na naging bahayan ng pamilya ni Dumpol Isaba. Ang
Makena ay tirahan naman nina Bitoy at mga kamag-anakan niya. Ang Sinilaban,

13
Pangut-labin, Kesabek at iba pang bahagi sa tabi ng kahabaan ng Ilog Matulid ay

tirahang permanente ng ilang mga katutubong Dumagat.
Ang Pinag-anakan ang naging pinaka-sentro ng mga pamayanan sa Kailugan

ng Angat Dam. Ito ay pinaninirahan ng mga ninuno at angkan nina Mamerto
“Binsan-Ate-Behag Castillo, Armando “Tapatop” Ramos, Ricardo de Leon, Juntay dela
Cruz, Bolitog Fortuna at iba pang mga kasama.
Ang Maputi ay naging teritoryo ng pamilya ni Cely Nolasco at sa kalaunan ay

dumating at nakipamuhay din ang mga Dumagat mula sa Matawi at Umiray Quezon
tulad nina Felipina Nerit at Marcelina Nerit.
Ang Tagpis at Agimit sa sulok ng bungad ng Kailugan ay pook taniman ng mga

taga-Pinag-nakan gayundin ang Magnayon at ang sulok ng Talagyo. Ang mga gulod
sa itaas nga mga sapa patungo sa mahabang Kailugan ay yantukan, pangasuhan at
kalapan ng pagkain ng mga taga-Pinag-anakan. Umaabot sila hanggang Ngaran,
Abiyo at hulo pa nito.
Ang Kamanuyo ay naging ikutan ng mga taga-Anuling. Ito ang kanilang

naging punduhan kapag ang tubig sa Angat Dam ay mababa.
Sa kabila ng Tabernakulo ay ang pamayanan ng Bato at Tabayan na

pinanirahan ng iba’t ibang angkan ng katutubong Dumagat. Ang bundok ng
Tabernakulo tagos sa Gabi, Mayapa at Magnayon hanggang Talagyo ang kanilang
iniikutan sa paghahanap ng pagkain at pagkuha ng yantok.
Ang Iyak naman ay naging pamayanan ng angkan ni Pedro San Jose. Kanilang
iniikutan ang mga gulod na malapit dito na umaabot sa Dike-Adwas, Inuman at
Annuling.
Sa mas mababang bahagi ng kabundukan ay ang Camachin na naging

pamayanan ng mga mestisong Dumagat ng angkan at ninuno ng mga Sembrano.
Samantala, sa Norzagaray, ang Dike-Adwas ay dating pinamahayan ng mga

ninuno nina Silvino Villarama na kalaunan ay hinayaan na sa mag-asawang Ingkilan
Cruz at Rosalina Santos.
Sa ibaba ng Angat Dam ay ang Ipo Dam. Sa loob ng Ipo Dam ay matatagpuan
ang pamayanan ng mga mestisong Dumagat. Ito ay ang Sapang Munti, Pako, Santol,
Anginan, Sapang Baliwag, at Ipo. Ang Sapang Munti ay pamayanan ng mga ninuno
ng magkakamag-anak na Piring Cruz, Salvador De Leon at iba pang mga kasama. Ang
Pako, Santol, Anginan ay teritoryo naman ng angkan ni Wawa Isku Kurus
samantalang ang Ipo ay bahayan ng pamilyang Aquino at Samson.

14
Ang Sapang Baliwag na patungo na sa Tiyakad ay naging bahayan ng pamilya

ni Tata Ikyong.
Karugtong ng Tiyakad ay ang Karahume na tahanan naman ng pamilya San

Jose at ng iba pang mga mestisong katutubo.
Malinaw na ang kabundukan ng Sierra Madre, kahit gaano ito kalawak o

kalaki ay iniikutan na ng mga katutubo mula pa nang panahong abot ng alaala at ang
bawat angkan ay tukoy ang kanilang teritoryo at may paggalang sa nasasakupan ng
bawat isa.
ANG DALOY NG BUHAY

(Description of Life Cycle)

15
Ang daloy ng buhay ng mga katutubo ay nagsisimula sa unang pintig ng puso

sa sinapupunan ng isang ina. Ang daloy na ito ay sumasailalim sa iba’t ibang yugto
ng pag-unlad. Ito ay ang mga sumusunod:
 Pagdadalantao
 Pagsilang
 Pagkabata, Paglalaro at Paglilibang
 Kabataan
 Pagliligawan
 Pag-iisang Dibdib
 Pagiging Magulang
 Panggagamot
(ang biyaya ng pagiging gesobkal)
 Pananampalataya
 Pagtanda
 Kamatayan
 Paglilibing
 Pagluluksa
 Buhay sa Kabilang Buhay
Pagdadalantao
Ang pagdadalantao ay nagmumula sa unang pintig ng puso sa sinapupunan

ng isang ina. Kadalasan ay hindi ito namamalayan kung hindi mararanasan ang
paglilihi. Inaasahan itong mangyari sa mga babaeng mayroong kabiyak. Upang

maiwasan ang hirap ng paglilihi, mayroon silang pamamaraang ginagamit na mailipat
ang paglilihi sa kabiyak na lalaki. Ito ay ang paghakbang sa lalaki habang siya ay
nakahiga pa.

16
Ang pagdadalantao ay nababatid kapag huminto ang buwanang dalaw ng

isang babae. Ito ay tumatagal ng siyam na buwan.
Panganganak
Nababatid nila ang oras ng panganganak batay sa pagsikat ng buwan sa
kalangitan. Kung bilog ang buwan sa paghinto ng buwanang dalaw, tinatayang bilog
din ang buwan sa pagsilang sa sanggol. Samantala kung walang buwan nang huling
tumigil ang buwanang dalaw, wala ring buwan ang panganganak.
Kapwa lalaki at babae ay nagkakaroon ng kakayahang magpaanak lalo’t may

karanasan na. Kung ang buntis ay inabot ng pagsaktan ng tiyan sa kanilang pag-ubo’,
ang kabiyak na lalaki ang magpapaanak sa kanya. Gayunman, ang mga ganitong
pagkakataon ay bihira lamang mangyari. Kadalasan, kapag malapit nang manganak
ang isang nagdadalantao, hindi na sila magpapaubu-ubo pa bagkus pipirmis na sila
malapit sa kanilang magulang.
Mararamdaman ng isang buntis na manganganak na siya sa sandaling

sumakit ang kanyang puson, balakang at likod. Siya ay pupulsuhan ng magpapaanak
sa kanya. Ang nanganganak ay may dalawang pulso. Isa ay ang pulso ng ina at ang isa
naman ay ang pulso ng bata. Kapag nawala ang pulso ng bata, ito ay may sanhi o
dahilan. Kung ang pulso ay nasa kalingkingan o dulo na ng daliri, ito ay
nangangahulugan na papalabas na ang sanggol.

17
Sa pagluwal sa sanggol, siya ay pupunasan. Ang pusod ay tinatalian ng balat

ng lupi, isang uri ng baging o ng begu’, isang uri ng punong kahoy at saka puputulin
ng lani. Ang lani ay balat ng buho na tiniklap. Idinadarang ito sa apoy bago gamiting
pamputol sa pusod.
Ang inunan, kung lalaki ang sanggol ay inilalagay sa dulo ng punong-kahoy.

Ito ay upang maging mahusay sa pag-akyat ang bata sa kanyang paglaki. Kung babae
naman, huhugasan at ibabaon sa lupa ang inunan. Ito ay upang maging masipag siya
sa paghahanap ng ulam sa tubig. Ang iba naman ay naghuhukay sa ilalim ng tubig
upang hindi maging maginawin.
Pagkaraang mailuwal ng ina ang sanggol, ang ama ay kukuha ng dahon ng

tagupos. Ang tagupos ay dahong parang gabi. Idadarang ito sa apoy at ihahagod sa
mga braso, mukha, dibdib at paa ng nanganak. Hihilutin ng tagupos ang dibdib ng ina
at huhugasan ito ng maligamgam na tubig bago padedehin ang sanggol.
Pinasususo na ang sanggol kapag nakitang dumedede na ito sa kanyang

hinlalaki. Ang pagdede sa kanyang hinlalaki ay nangngahulagan na gutom na siya at
maari na siyang pasusuhin ng kanyang ina.
Kapag ang sanggol ay malaki-laki na, unang ipinapakain sa kanya ay ang taba
ng alamid o alimos. Ito ay upang hindi maging sakitin ang kanyang tiyan. Iniihaw o
pinapakuluan ang taba ng alamid at saka pahahawakan sa bata na parang dede.
Susunod na pinapakain ang kamote. Pinipigaan din ng ampalaya o apdo ng sawa ang
bibig ng bata upang matanggal ang sawan.
Pangangalaga sa Nanganak
Maliban sa tagupos, kumukuha rin ang ama ng mga ugat-ugat na inilalaga at

ipinapainom sa nanganak. Ito ay nagsisilbing bitamina upang manumbalik ang lakas
at madagdagan ang dugong nawala sa panganganak. Nagpapalakas din ito ng gatas
ng ina. Bawal kumain ng maasim ang isang nanganak dahil kontra ito sa iniinom na
ugat.
Ang isang nanganak ay hinihilot din. Ang paliligo naman ay hindi pare-pareho.
May naliligo ng tatlong araw, anim na araw, o iba pa, depende sa ninanais.
Maligamgam na tubig na may halong halamang gamot ang kanilang ipinaliligo.
Pagbibigay ng Pangalan sa Sanggol

18
Noong araw ay mga nagsosobkal ang nagbibigay ng ngalan sa mga bagong

silang na sanggol. Ang ibinibigay na pangalan ay ngalan ng mga alagang espiritu ng
sobkal na nagbigay. Kung lalaki ang sanggol siya ay maaaring pangalanan ng
Dyamenom, Masugbinom. Kung babae naman ay maaaring tawaging Laminum,
Mayumpenim.
Pagkabata, Paglalaro at Paglilibang
Ang paglalaro at paglilibang ay bahagi ng masayang buhay ng mga batang

Katutubo. Malimit sa panahon ng pagtitipon ng mga bata, iyong maririnig ang sigla
ng kanilang mga halakhak. Ang kanilang mga tawa ay nagsisilbing musika sa pandinig
ng mga nakatatanda. Marami silang mga larong iniimbento at nalilikha upang
maipahayag ang kanilang kasiyahan. Ilan sa mga ito ay ang mga sumusunod:
1. Paglalangoy
Sa murang edad ay lubos nilang kinagigiliwan ang paglangoy sa ilog.

Kapansin-pansin ang kanilang natatanging kakayahang tumagal sa ilalim ng
tubig. Mabilis nilang natututunan ang pagpapalutang, ang pagtalon ng
paharap at patalikod mula sa mataas na bato pabulusok sa tubig. Sa kanilang
madalas na paglalagi sa mga ilog at sapa, mabilis nilang natutunan ang
pangingisda tulad ng pamamana, pangangalap at pangangapa.
Sa paglangoy, nakagawian na rin nilang maglaro sa pamamagitan ng

unahan sa pagkuha sa hinagis na puting bato sa ilalim ng tubig.

19
2. Paglukso
Ang kanilang liksi sa pagtalon ay mamamalas sa larong paglukso. May

hawak na kapirasong patpat o kahoy ang isang bata. Kanya itong iginagalaw
sa ibabaw ng lupa at ang mga kalaro naman ay lulukso o tatalon nang hindi
matatapakan ang ginagalaw na patpat o kahoy.
3. Pagsibat o Berangbăng
Maliliit na kahoy o buho na bilog na nilagyan ng tulis iniitsa sa mga

labong o murang buho o sa baging, puno ng saging o kahoy na malalambot.
4. Patalok (parang turumpo)
Bunga ng tibig tinutusok sa patpat o stick at saka ipaiikot.
5. Paghihingutuhan
Bagama’t ang paghihingutuhan ay hindi laro, ito ay naging isang

libangan o pampalipas ng oras. Ginagamitan ito ng sigpit, pinakinis na
kapirasong patpat na hinugisan na animo’y kuko ang dulo nito. Ang
paghihingutuhan ay nagbibigay ng pagkakataon upang sila ay
makapagkwentuhan na may halong tawanan. Sa gayon ay napapalalim ang
pagkakaibigan.
6. Pagbu o Buno
Ang pagbu o buno ay nilalaro ng mga kalakian (may edad na lalaki) at

ng mga batang lalaki. Ito ay paligsahan ng lakas sa pagitan ng dalawang
kalahok na halos magkasing-gulang o magkasing-laki ng katawan. Sila ay
magtatagisan ng lakas habang kapwa sila nakayakap o nakahawak sa
baywang ng isa’t isa. Hindi maaaring patirin ang kalaban at hindi rin maaaring
saktan. Ang layunin lamang ay maitumba ang kalaban upang magwagi.
7. Mali
Ang pinaka-popular na laro sa mga katutubong Dumagat ay ang mali.

Ito ay kalimitang nilalaro sa mga buhanginan lalo’t maliwanag ang buwan.
Dalawang grupo ang maglalaban. Sila ay mag-aagawan sa bola na yari sa
binalot na tela. Ang layunin ay ipasa ang bola sa kakampi upang madala sa
bahay. Medyo maselan ang larong ito sapagkat walang namamagitan o
referee. Maaaring mahawakan ang maseselan na bahagi ng katawan ng
batang kababaihan sa kanilang paglalaro. Kung kaya naman ito ay naging laro
rin sa pagliligawan lalo’t ang hatian ng grupo ay babae laban sa lalaki.

20
Kapag ang nakasalo ng bola ay ang babae, itatakbo ito ng babae sa

bahay ng lalake. Sa pagtakbo pipigilin siya ng mga lalaki
Simula ng laro, babae muna ang iitsa ng bola ng mga lalaki kapag
nasalo pupunta sa bahay ng lalaki. Pipigilin siya ng mga lalaki
Lalalaki hindi pwedeng tumakbo pipiitin ng mga babae ang lalaki.
8. Takliad o Pagduduyan
Kadalasan na itong nilalaro habang sumusuot sa gubat upang

magyantok. Ang mga bata ay nagduduyan sa mga matitibay na baging na
nakabiyabit sa puno at nakahambalang sa kanilang daraanan. Kalaunan ay
natuto na rin silang gumawa ng duyan yari sa yantok at sako.
9. Paghahabulan
Bahagi na ng kanilang pagiging bata ang paghahabulan sa

dalampasigan, buhanginan at maaliwalas na bahagi ng gubat na ginawang
taniman.
10. Pag-akyat sa mga Puno
Ang pag-akyat sa mga puno ay hindi lamang upang pumitas ng mga

bunga nito ay libangan din ng mga batang katutubo.
11. Taguan sa mga Puno
May isang taya na nakatkip ang mukha sa harap ng isang puno,

magtatago ang mga bata sasbihing hantay muna –hantay muna at kapag
handa na hahanapin sila.
12. Lawin-lawinan
Gumuguhit sa buhangin ng malaking bilog. Sa loob ng bilog ay

naiipon sa gitna ng guhit ang lahat maliban sa taya na nasa labas. Aabutin
niya ang nasa loob nang hindi lumalagpas sa guhit. Kung may maabot siya,
iyon naman ang papalit sa kanya bilang taya.
13. Pag-awit - Kantang Palasintahan o Kantang Menor, Kantang Katutubo o

Mababang Kanta

21
Sa tuwinang sila’y magkakasama-sama, hindi rin maiiwasan ang

umawit sa sariling wika o sa wikang Tagalog lalu pa’t mayroon silang gitara.
Madali para sa kanila ang kapain ang tono kahit hindi sila nakababasa ng
nota. Magaganda ang kanilang mga tinig at nakahahalina itong pakinggan.
Kabataan at Pagliligawan
Sa mga kabataang nakadarama na ng pagtatangi, ang pagliligawan ay

pagpapahayag ng kanilang damdamin. Kadalasan, una itong naipapahayag sa
paghingi ng binata ng pagnganga sa dalaga.
Kung ang isang manliligaw ay sadyang namimintuho sa dalaga, ang

paninilbihan nto ay pag-uusapan ng mga matatanda. Siya ay magpapakita ng
magandang ugali at pakikisama sa magulang at pamilya ng kanyang iniibig. Susundin
niya ang anumang iutos sa kanya. Mangunguha at magsisibak siya ng kahoy na
panggatong. Dahan-dahan at isa-isa niya itong ibababa sa harapan ng bahay ng
dalaga at saka pa lamang hahakutin sa may kalanan. Iigib din siya ng tubig na gamit
sa bahay. Kung gusto ng dalaga ang binatang nanliligaw, hindi niya papansinin ang
ginagawa ng lalaki at hahayaan lamang ito. Subalit kung aayaw naman ng dalaga sa
binata, magagalit siya sa lahat ng ginagawa nito. Itatapon ng dalaga ang mga kahoy
na dala at ang tubig na inigib ng binata. Maging ang pagkain na bigay ay hindi rin niya
kakainin.
Ang pagtatangi ay naipapahayag din sa pamamagitan ng paglalagay ng mga

dahon sa daraanan ng mga dalaga. Halimbawa, kung batid ng binata na ang dalaga
ay pupunta sa ilog upang maglaba, mauuna na siyang pumunta roon. Lalagyan niya
ng dahon ng tibig ang daraanan ng dalaga na ang ibig sabihin ay umiibig ako sa iyo.

22
Mayroon ding naglalagay ng pinagsamang dahon ng buho at dahong hugis puso na

nangngahulugang buung-buo ang puso ko sa iyo.
Naging tradisyon na rin sa mga binata’t dalagang nagliligawan ang hindi

pagkain ng mga pagkaing kayang kuhanin ng bawat isa. Halimbawa, ang mga
binatang namumuhag ay hindi kakainin ang pulot na kanilang kinuha sa harap ng
mga kadalagahan. Kung ninanais nila itong kainin, sila ay lalayo sa hindi nakikita ng
mga kababaihan. Hindi rin kakain ang mga lalaki ng babaoy-ramo, usa o mga hayop
na nahuli nila. Gayundin naman ang mga kadalagahan ay hindi rin kakain sa harap ng
mga kabinataan ng mga pagkaing sila ang naghanda tulad ng yuro, buko, inarip at
maging isdang kaya nilang hulihin.
Ang mga kabinataanay kakain lamang ng mga pagkaing inihinanda ng mga

kadalagahan. Ang mga kadalagahan naman ay kakain lamang ng mga pagkaing
inihanda ng mga kabinataan. Kapag may asawa na maari nang kumain ng lahat.
Subalit mayroon ding ilan na nanatili na hindi kumakain ng mga piling pagkain na
kaya niyang ihanda.
Pag-iisang Dibdib
May mga pinagkakasundong sadyang nagkakaibigan at nagkakatuluyan sa

bandang huli. Subalit may mga pinagkakasundong hindi nagkakatuluyan. Mayroon
din namang kaso na nagtatanan.
Kung nagkatuluyan ang pinagkasundo at ang kusang nag-iibigang kabataan,

ang pag-iisang dibdib ay pinag-uusapan ng mga nakatatanda. Sa araw ng kasal, sila
ay naghahanda. Kahit anong damit ay maaaring suutin. Magdamag silang walang
tulog, nag-aawitan, nagsasayawan, at may naglalaro ng mali. Sa pagsapit ng umaga,
ang mga nagsidalo ay mag-uuwian na. bago tuluyang maghiwa-hiwalay ang lahat,
pangangaralan ng mga nakatatanda ang ikinasal ng ganito “Magsama kayo
hanggang buhay, anumang gawin ng lalaki ay magtulong kayo. Huwag
magpapakita ng masamang ugali sa mga magulang ng bawat isa.”
Pagiging Magulang
Ang ama at ina ay nagtutulungan sa pangangalaga ng kanilang pamilya.

Pangunahing gampanin ng ama ang paghahanap-buhay. Araw-araw ay sumusuot
siya sa gubat. Pangunahing gampanin naman ng isang ina ang pangangalaga sa
kanyang mga anak at kabiyak. Kung papadilim na at wala pa ang kanyang asawa,
bababahin niya ang kanyang anak sa likuran gamit ang iban upang mangahoy at mag-
igib. Magluluto na siya upang sa pagdating ng ama ay may nakahanda na silang
pagkain. May mga pagkakataon din na sumasama sa gubat ang isang ina naka-iban
sa kanya ang maliit na anak.

23
Sa unti-unting paglaki ng anak, ang ama at ina ang nagsisilbing kanilang guro.
Kung nakalalakad na ang mga bata ay tuturuan na sila ng pagbilang. “Isen, aduwa,
tiluwon” na ang ibig sabihin ay isa, dalawa, tatlo. Hanggang dito lamang ang
pagbilang. Kapag nahasa na ang bata sa ganito ay sasabihin ng ina ang “Isen, aduwa,
tiluwon, ge ka makmok de” na ang ibig sabihin ay “Isa, dalawa, tatlo, ay nakararami
ka na!.” Sa pagbigkas nito ay natutuwa ang magulang dahil natutunan na ng anak
ang kanyang itinuro. Ang mga malalaki nang anak ay isinasama ng mga magulang sa
kanilang araw-araw na gawain. Sa gayong paraan ay unti-unting natutunan ng mga
kabataan ang kakayahan, kaalaman maging paniniwala na kinakailangan nilang
taglayin sa kanilang paglaki.
Panggagamot
Ang natatanging biyaya ng panggagamot ay dumarating sa isang Katutubong

Dumagat sa takdang panahon. Ang isang Dumagat na tahimik, mapagmasid at may
malalim na pananampalataya ay dinadalaw ng espiritu sa kanyang panag-inip. Ang
espiritung ito ay tinatawag nilang sobkal. Gabi-gabi ay kanya itong mapapanag-
inipan. Sa panag-inip ay ituturo sa kanya ang wikang sinasalita nitona dapat niyang
matutunan. Bago niya tanggapin ang pag-aalaga sa espiritu, siya ay magkakasakit ng
matindi. Ang pagdalaw na ito ay hindi ipinagsasabi. Subalit, kung aayaw naman niya,
sasabihin din niya sa panag-inip na aayaw niya. Kapag ito ay kanyang ipinagsabi,
titigil na sa pagdalaw sa kanyang panag-inip ang espiritu. Kung nagpasya naman
siyang alagaan ang espiritung, siya ay hihiranging gesobkal o isang katutubong
manggagamot. Sa kanyang panggagamot, siya ay mag-sosobkal o sasambit ng mga
salitang (chant) siya lamang ang nakakaunawa. Sa ganitong pamamaraan,
tutulungan siya ng kanyang sobkal o alagang espiritu upang mapagaling ang may
karamdaman. Sa pagsosobkal, ito ay hindi dapat marinig ng mga Tagalog o hindi
katutubong Dumagat.
Sa panggagamot, ginagamit ang pagnganganga o pagngata sa mga dahon,

bunga o iba pang bahagi ng halaman na pinaniniwalaang nakagagaling.
Samantala, ang simpleng panggagamot maliban sa pagsosobkal ay kalimitang

itinuturo sa mga anak na may isip na o sa mga anak na nagsisimula nang magkaroon
ng kanilang sariling pamilya. Ang mga kaalaman sa kagamutan ng mga halamang
gamot na matatagpuan sa kanilang kabundukan ay ipinapasa sa kabataan.
Pananampalataya
Ang pananampalataya ay kanilang ipinapahayag sa personal na pasasalamat

kay Makedepat. Ang tawag nila sa pinanniniwalaan nilang Makapagyarihang
Lumikha. Ganito ang kanilang sinasambit “Gepasalamat kami Makedepat de edup ki
tibong.” Sa bawat gawain ay humihingsi sila ng gabay at nagpapasalamat sa
magandang huli at masaganang ani.

24
Wala silang mga simbahan na pinagtitipunan subalit mayroon silang mga

banal na lugar. Ang mga matataas na goroy, malalaking bato o palanas o bahagi ng
gubat na mahirap abutin ay tinuturing nilang mga sagradong pook. Pinaniniwalaan
nila na ang mga ito ay pinaninirahan ng mga sobkal. Ipinagbabawal ang paglalaro sa
mga tapat nito upang hindi mabati o magkasakit. Kapag nabati ang isang Dumagat,
mahihirapan itong mapagaling kung wala ang taong nag-aalaga sa sobkal na iyon.
Bahagi rin ng kanilang pananampalataya ang pagriritwal sa kanilang mga
gawain. Ang pag-aalay ay pagpapahayag ng pasasalamat kay Makedepat sa mga
pagkaing kanilang nakukuha at inaani.
Pagtanda
Sa pagsapit ng katandaan, dumarating ang panahon na nakakamit ng isang

katutubo ang karunungan. Siya ang nagiging gabay ng pamayanan. Ang kanyang
mga karanasan ay humnubog sa kanya upang maging ganap na isang nilalang na may
malawak na pang-unawa. Tinataglay niya ang mga kakayahan at katutubong
kaalaman at paniniwala. Siya ang tagapagtago, tagapangalaga, tagapagdala nito. Isa
siyang buhay na aklat. Pangunahin niyang tungkulin ang ipasa at ituro ito sa mga
batang henerasyon upang manatili at mapalakas ang kanilang sariling
pagkakakilanlan bilang Katutubong Agta.
Kamatayan
Ang buhay ng isang nilalang ay nagwawakas sa itinakdang panahon. Ang

yumaong katutubo ay inihihiga sa banig na ipinatong sa arag-arag. Ang arag-arag ay
yari sa tinilad na buho na ginawang sahig. Ang bawat magkabilang dulo nito ay
itinatali ng yantok. Ang paglalamay ay tumatagal ng isang gabi. Maaari itong
patagalin ng dalawang gabi kung mayroong hinihintay na kamag-anak. Upang
maiwasan ang pangangamoy ng bangkay, pinalilibutan ito ng dahon ng santol.
Magdamag na gising ang mga kaanak ng yumao. Sila ay nag-upo at nagkukwentuhan
upang hindi makatulog.
1. Paglilibing
Pagkatapos paglamayan ng isa o dalawang gabi, babalutin na ng arag-arag

ang bangkay. Dadalhin sa libingan. Huhukay ng lagpas baywang o abot dibdib.
Lalagyan ng tahilan o parang sahig na kahoy ang hukay at doon ipapatong ang arag-
arag.
Bago ilakad ang bangkay, ang pinakamatandang kamag-anak ay ngangata ng

luya, ang pinakasapal nito ay ipapahid sa noo, itaas ng dibdib at likod ng mga kamag-
anak ng yumao sabay sambit ng mga kataga sa Patawed. Ang patawed ay isang
ritwal na nagpapahayag ng paghingi ng tawad ng mga kaanak na naiwan sa naging
pagkakasala o pagkukulang na nagawa nila sa yumao nang ito’y nabubuhay pa. Sana

25
ay bigyan sila ng kapatawaran. Kung may humabol na kamag-anak o nahuli sa

pagdating sa libingan, muling gagawin ang ritwal ng patawed.
2. Pagluluksa
Ang pagluluksa ay tumatagal ng isang ikot ng panahon o isang taon.

Halimbawa, kung namatay ang isang Dumagat sa panahon ng anihan, ang babang-
luksa niya ay sa susunod na anihan din.
Sa panahon ng pagluluksa, ang namatayan ay nagsusuot ng paligot. Ang

paligot ay hinabi na parang sinturon na yari sa nito, ubaran o kayas ng yantok na
hamles. Ang yantok na hamles ay ginagamit lamang sa paggawa nito. Kapag lalaki
ang namatay ang suot ng paligot ay nakasabit sa leeg papunta sa ilalim ng kanang
braso o kili-kili. Kapag babae ang namatay ang paligot ay sa kaliwa. Kapag
namatayan ng babae at lalaki ang isang Dumagat, ang suot ng paligot ay kaliwa’t
kanan na. Ang pagsusuot nito ay isa ring palatandaan na hindi siya dapat ahinan o
dulutan ng pagkaing hindi kinakain ng namatay nang siya ay dalaga pa o binata.
Kasama ito sa pagluluksa. Halimbawa, kung anak na lalaki ang namatay, ang ama at
ina na naiwan ay hindi kakain ng baboy at pulot na kayang hulihin at kuhanin ng
kanilang anak na namatay. Kung ang namatay ay asawang babae, ang kabiyak na
lalaking naiwan ay hindi kakain ng palos, yuro, pulot na anoma na kayang gawin ng
kanyang kabiyak na yumao.
Sa panahon ng pagluluksa may mga paligot na kusang natatanggal at

mayroon ding nananatili. Ang kusang natanggal na paligot ng wala pang isang taon
ay hindi na ibabalik at maaari na itong itapon. Kung dumating naman ang araw ng
babang-luksa at hindi pa kusang natanggal ang paligot, maaari na itong tanggalin at
itapon. Bukod sa paligot, maaari ring magtali ng kapirasong tela na kulay itim at pula
sa leeg bilang tanda ng pagluluksa. Kung ang anak na naiwan ay maliit pa at mahilig
sa kasiyahan o di kaya nama’y bata ang namatay, maaring itali ang telang pula.
Samantala, ang telang itim ay itinuturing na mataas na uri ng luksa. Iba ang
nagsusuot ng paligot at nagtatli ng telang itim o pula sa namatayan.
Ang puntod ng namatay ay maaaring dalawin ng malapit na kaanak lamang sa

pasiyam, o sa anumang oras na ninanais niyang magdala ng pagkain para rito. Ang
pasiyam ay binibilang mula sa gabi ng paglilibing.
Sa panahon ng pagluluksa, ang libing ay hindi maaaring dalawin ng ibang tao.

Ito ay upang hayaang dumami ang pagkaing-ugat at hayop sa bahagi ng gubat na
pinaglibingan. Sa babang-luksa, kinakailangang sa bahagi ng gubat na pinaglibingan
sila makahuli ng hayop na ihahanda. Ang handaan ay ginaganap sa tapat ng libingan.
Kung ang libing ay nasa gulod, ang salu-salo ay sa ibaba nito sa tabing-ilog .

26
Kung nasa luwasan ang libingan, ang gagawing paglipat o pag-alis sa lugar na
kinamatayan ay pahulo. Kung nasa hulo naman ang libingan, ang pag-alis sa lugar ng
kinamatayan ay palawasan. Pagkalipas nito ay maaari na silang magpabalik-balik
saan mang direksiyon.

27
Buhay sa Kabilang Buhay
Ang ugnayan sa mga namapayapa ay hindi napuputol. Sila ay pinaniniwalaang

kasama pa rin at gumagabay sa mga nabubuhay.

28
ANG DALOY NG KATUTUBONG PAGTATANIM

(Getanom)
(Description of Agricultural Cycle)
PANIMULA
Noong panahong ang mga Katutubong Dumagat pa lamang ang naninirahan

sa kagubatan, ang pagtatanim sa kabundukan ay tinatawag nilang akas. Ang akas ay
isinasagawa sa pamamagitan ng paghahawan ng isang lugar na hindi kalakihan upang
taniman. Iniipon sa isang tabi ang mga hinawan. Hinahayaan itong mabulok at
maging pataba sa lupa. Hindi nila ito sinusunog. Subalit nang umabot sa kanilang
lupain ang ibang pangkat ng tao, natutunan nila ang sistema ng paglilinis ng lupa na
dala ng mga ito. Ito ay ang pagsusunog ng mga hinawang damo, buho at iba pa. Ito
ang tinatawag na pagkakaingin.
UNANG YUGTO
ANG PAGHAHANDA SA LUPA

Enero – Abril

29
Ang paghahanda sa lupa ay nagaganap mula buwan ng Enero hanggang Abril.

Ito ay kinapapalooban ng iba’t ibang gawain. Ang mga ito ay ang pagtukoy ng lugar,
pagtutusok ng latas, panag-inip, paghahawan, pagsusunog at paglilinis.
A. Ang Pagtukoy ng Lugar
Sa pagpasok ng buwan ng Enero, sinisimulan ang paghahanap ng lugar na

pagtatamnan. Tungkulin ito ng lake (ama) ng pamilya. Sa pagtukoy ng lugar, may
nagpapasyang manatili sa dating pinagtamnan noong nakaraang taon. Mayroon ding
binabalikan ang mga dating kalaanan at may nagbubukas ng panibagong lugar.
B. Ang Pagtutusok ng Latas
Sa pagpili ng lugar na ninanais pagtamnan, tinutusukan ito ng latas. Ang latas

ay tanda na hugis krus. Ito ay yari sa hiniwang buho at kahoy. Nagpapahayag ito na
may nagnanais nang magtanim sa lugar na kakikitaan nito. Sinasamahan ng dasal
ang pagtutusok nito. Iginagalang ninuman ang lugar na kakikitaan ng latas. Hindi
nila ito pinapasok o pinapakialaman.
C. Ang
Panag-inip
Matapos itusok ang latas ng lake, kukuha siya ng kaunting lupa sa

pinagtusukan nito. Ilalagay niya ito sa ulunan ng kanyang higaan. Pagsapit ng gabi,
sa kanyang pagtulog ay hihintayin niya na siya ay manag-inip. Kung maganda ang
panag-inip, ito ay hudyat na maari niyang ituloy ang paghahawan. Kung hindi naman

30
maganda ang panag-inip, hahanap siya ng panibagong lugar. Magtutusok siyang muli
ng latas at maghihintay ng magandang panag-inip upang maituloy ang paghahawan.
Ang panag-inip ay pinaniniwalaang paraan ng pakikipag-usap ng mga

gumagabay na ispiritu sa kanila. Sa pamamagitan ng panag-inip naipapahayag ang
mga mensahe na nais iparating ng mga gumagabay sa tao.
D. Ang Paghahawan
Matapos ang magandang panag-inip, maaari nang hawanin kinabukasan ang

lugar na napiling pagtamnan. Sa paghahawan, pinuputol ang mga buho at matataas
na damo. Ang gawaing ito ay pinangungunahan ng lake. Titinutulungan siya ng
kanyang malalaking anak na lalaki. May pagkakataon din na tumutulong ang lake
ng ibang pamilya.
Sa paghahawan, ang mga matatagpuang balat ng uod at ipa na pinagkainan

ng mga ibon, daga at iba pang hayop ay pinupulot at ipinaaanod sa tubig.
E. Ang Pagsusunog
Matapos ang paghahawan, isusunod ang pagsusunog. Muli ang lake ang
mangunguna sa pagsusunog. Kung may mga katabi siyang kaingin na hindi pa
nagpasyang magsunog, iikutin niya ang kanyang lugar at dadasalan upang ang apoy
ay hindi kumalat o pumakabila sa ibang kaingin.
F. Ang Paglilinis
Ang mga tira ng nasunog na maliliit na kahoy ay iipunin. Ang mga piraso nito
na kaya nang buhatin ng mga bata ay pupulutin at ilalagay sa tabi.
G. Mga Gamit sa Paghahanda ng Lupa
Gamit Deskripsiyon
1. latas kapirasong tinipak na buho na kung tawagin ay
patpat;
Itinatali ang kapirasong buho sa isang kahoy o
mahabang buho upang lumikha ng hugis krus.
ang hugis krus ay ginagawa na nila bago pa man din
dumating ang mga Kastila kaya walang kinalaman
ang pananampalatayang Kristiyanismo sa
kaugaliang ito;
gumagamit ng kinayas na yantok bilang panali.;
itinutusok ito sa lupa na ninanais pagtamnan bilang
pananda;

31
ang latas ay tanda na may nagnanais nang

maghawan sa lugar na kakikitaan nito; iginagalang
ng kapwa katutubo ang lugar na kakikitaan nito
2. gulok o itak may talim na metal na ginagamit sa pagpuputol ng
buho at kahoy sa paggawa ng latas.
3. pantingan gamit sa paglikha ng apoy
 kumbed pinakabulak ng puno ng yuro na makukuha sa loob
ng palapa ng dahon nito;
pinapatong ito sa ibabaw ng bato na kinikiskis ng
bakal sa paglikha ng apoy
 batong pula nakukuha sa tukoy na lugar sa gubat; ginagamit na
katambal ng bakal sa paglikha ng apoy
 bakal kapirasong bakal na ginagamit na katambal ng
batong pula sa paglikha ng apoy;
una nilang natutunan ang paggamit ng bakal nang
makatagpo sila ng mga naiwang espada at sa gubat
mula pa nang panahon ng mga Kastila
noong panahon naman ng Hapon, ang mga naiwang
nahukay nilang bayoneta ang piniraso at ginamit
nilang pangpanting
4. pawes dalawang piraso ng buho;
kinikiskis ito sa isa’t isa upang lumikha ng apoy
IKALAWANG YUGTO
ANG PAGHAHASIK
Mayo – Hunyo
A. Pagtukoy ng Hudyat sa Paghahasik
Ang paghahasik ay isinasagawa sa pagpatak ng ulan sa buwan ng Mayo. Sa

sandaling ito, inihahanda na ang binhi ng palay na itatanim. Ihahanda na rin ang iba
pang pananim tulad ng mais, gabi, kamote, saging at gulay. Ang paghahasik ay
maaaring gawin hanggang buwan ng Hunyo.
B. Pagbabakal at Paghahasik
Sa paghahasik, ang mga kalakian (mga ama) at mg ulitaw (kabinataan) ang

nagbabakal o bumubutas sa lupa gamit ang matulis na kahoy. Kasunod ng
pagbubutas ay ang paghulog ng palay na isinasagawa naman ng mga kagupaden
(mga ina) at mga madikit (kadalagahan). Sa bawat butas ay naghuhulog ng mga butil
ng palay. Ang mga butil ay walang bilang, maaaring pito hanggang sampu ayon sa

32
pagtatantiya ng nagbubudbod. May dalawang dangkal ang pagitan ng mga butas

upang maging maganda ang pagtubo ng palay. Hindi tinatabunan ang hinasik na
palay. Ang patak ng ulan ang kusang magtatabon dito.
C. Pagkakasunud-sunod ng Pananim (Pattern)
Ang pagtatanim ng halaman sa kaingin ay may pagkakasunud-sunod (pattern)

na ayos. Unang itinatanim ang gabi, kamote at mais sa palibot o gilid ng kaingin.
Isinusunod ang pagtatanim ng palay sa bahaging gitna nito. Ang mga gabi, kamote at
mais ay nagsisilbing proteksiyon ng palay sa posibleng pagsalakay, paninira at
panginginain ng mga hayop at insekto.
D. Paniniwala sa Paghahasik
Ang mga nakikihasik ay kumukuha ng isang dakot na palay sa binhi ng

pinagtatamnan. Isinasama nila ito sa kanilang sariling binhi upang hindi lumipat sa
kanilang kaingin ang hayop o peste na maaaring sumira sa palay ng kanilang
sinamahang magtanim.
Pinaniniwalaan din ang kahiyangan sa uri ng palay na itinanim. Ito ay makikita

sa magandang tubo at bunga nito.
E. Mga Gamit sa Paghahasik
Gamit Deskripsiyon
1. bakal ginagamit sa paglikha ng butas sa lupa;
ito ay matigas at mahaba na kapirasong
kahoy
tinutulisan ang dulo nito;
nararapat na kasinghaba ito ng taong
gumagamit
2. budburan lagayan ng binhi sa pahon hasikan
F. Mga Pananim
Palay Deskripsiyon
1. Balibod hugis oblong na medyo maliit sa binirnal
2. Binirnal
3. Binusisi
4. Kabiray
5. Kamandulang
6. Kapino
7. Kinawitan

33
8. Dinolores
9. Dinurado mapulang bigas
10. Ginarapon
11. Ginenda
12. Ininyam
13. Inondok
14. Milagrosa
15. Minita maliliit na parang ordinaryong bigas na palay pitak
16. Pinalapa puting malagkit
17. Pinili
18. Pinirik
19. Pirurutong itim na malagkit
20. Tabuno
Mais Deskripsiyon
1. Puting mais lagkitan
2. Pulang mais tinatawag ding dilaw na mais
Pagkaing Lamang-Ugat
(Root Crops)
Pagkaing Lamang-Ugat (Root Crops) Deskripsiyon
1. Kamoteng kahoy
a. Kamoteng kahoy na natibo ang laman ay kulay puti
(native)
- Inudis ang pinaka-natibong kamoteng kahoy;
ito ay maraming maglaman at kulay puti;
lumalaki ng gahita ang laman nito kung
aabutin dalawang taon bago hukayin;
ang puno ay mababa lamang ang tubo
- Binulak ang laman ay kulay puti at maraming
maglaman;
mataas ang tubo ng puno nito
- Kuradang puti ang laman nito;
pula ang tangkay ng kahoy at mababa
lamang ang tubo ng puno
b. Kamoteng kahoy na ang laman ay kulay dilaw at
hindi natibo tinatawag na yellow yum
- Initlog dilaw ang laman at dilaw rin ang tangkay
- Piniling-piling maliliit ang dahon
- Binikol galing Bikol at bago lamang itinatanim puti
ang laman nito
2. Kamoteng Baging
a. Pilon ang dahon ay tinapak-manok kung tawagin

34
dahil sa hugis nito na katulad ng sa paa ng

manok;
manilaw-nilaw ang laman nito
b. Pinustor ang dahon ay malapad at pabilog ang hugis
c. Inaswang nagtataglay ito ng matamis at dilaw na
laman
3. Gabi
1. San Fernando may malalaking dahon at naglalaman ng
malalaki
2. Laing May maliliit na dahon at maliliit na laman
Gulay Prutas
Sitaw Saging
Bataw 1. Turdan
Kalabasa 2. Saba
Upo 3. at iba pa
Patola
Sigarilyas
At iba pa
IKATLONG YUGTO
ANG PANGANGALAGA SA PANANIM

Hunyo – Agosto
Nagsisimula ang pagtubo ng hinasik na palay sa oras na ito ay mabasa ng

patak ng ulan.
A. Pangangalaga sa Palay
Ang pangangalaga ng palay ay isinasagawa upang masiguro ang masaganang

ani. Maaaring ito ay sa pamamaraan ng pag-iwas sa posibleng pagkasira at
panggagamot sa sandaling sinisira na ito ng mga insekto.
1. Pag-iwas sa Pagkasira ng Palay
Sa pagpapalaki ng palay, hindi maiiwasang ito ay sirain ng hayop. May

mga pamamaraan na ginagamit upang maiwasan ang pagkasira.
Upang makaiwas sa pagkasira, nagtutusok ng mga dahon ng talisig at

takbak sa latas upang itaboy ang mga hayop na maaaring sumira sa
nakatanim nang palay.

35
2. Panggagamot sa Palay
Ang panggagamot sa palay ay isinasagawa sa iba’t ibang pamamaraan.

Kagawian na ang pag-aapoy sa bahay na itinayo sa kaingin. Ang apoy ay
pantaboy sa mga hayop at insekto. Ang mga hayop tulad ng baboy-ramo, usa,
daga, ibon, matsing at iba pa ay maaaring sumira sa pananim. Kinakain nila
ang mga butil nito. Ang mga insekto naman tulad ng alitangya ay
mapanganib din sa palay. Kinakain nito ang mga dahon ng palay habang ito
ay lumalaki at maging ang mga bunga nito.
Bahagi ng pag-aapoy ang pagpapausok o pagsusubog. Sinasamahan

ng dahon ng kalakray, data at mga kauri nito ang pagpapausok. Ang amoy ng
mga dahong ito ang nagtataboy sa mga insekto at hayop.
Nagtutusok din ng tatlong uri ng damo sa palayan upang hindi sirain

ng hayop ang pananim. Ginagamit din ang dahon ng talisig. Ito ay itinutusok
sa pagitan ng mga palay na sinisimulan nang kainin ng insekto.
Ang mga sinirang palay ng hayop ay tinatanggal at ibinabaon sa

pinakagitna ng kaingin.
Ang mahirap sa panggagamot ay ang pagtanggal isa-isa ng mga hayop

sa sinisirang dahon sa pamamagitan ng pag-iipit dito. Inilalagay ang inipit na
hayop sa loob ng bumbon ng buho at ipinapaanod sa tubig. Sa pagpapaanod,
maaari itong tangayin ng agos nang tuluyan o di kaya naman ay tumigil sa
isang lugar na katapat ng ibang kaingin. Kaya napakahalaga ng tabiyengan
(pagkakaisa, pagtutulungan) sa paghahasik upang makakuha ng binhi ng
kasamahan at maihalo sa sariling binhi upang maiwasan ang paglipat ng
mapanirang hayop o kulisap sa sariling pananim.
B. Paniniwala
Ang panggagamot ng palay ay isang sagradong gawain. Ito ay may kalakip na

panalangin. Ito ay isinasagawa lamang ng lake, gupad o nang magkalake. Hindi
isinasama ang mga bata sa pagasasagawa nito sapagkat maaaring hindi umepekto
ang ritwal at higit na masira ang pananim. May mga pagkakataon na ipinauubaya
ang panggagamot ng palay sa higit na nakatatanda sa pamayanan sapagkat mas higit
silang nakakaalam sa gawaing ito.
Gayunman, ang mga halaman at damo na ginagamit sa panggagamot ay

itinuturo na ng mga magulang sa mga anak kapag ang mga ito ay nadaraanan sa
paglalakad sa kabundukan. Itinuturo rin kung saang bahagi lamang ng gubat
tumutubo ang mga ito.

36
Sa loob ng tatlong araw mula sa araw na gamutin ang palay, ipinagbabawal

ang pagpunta sa kaingin. Makalipas ang tatlong araw, magkalake lamang ang
maaaring bumisita rito. Kung nakaalis na ang mga insekto, damo na lamang ang
kailangang tanggalin. Kung malinis na, dadalaw-dalawin na lamang ito.
Sa
panggagamot, may panganib na ang hayop na itinataboy ay lumipat sa ibang kaingin.

Nangyayari ito kung ang may-ari ng kaingin na nananalangin ay nakaharap sa
direksiyon ng iba pang kaingin at kung ang pinaanod na buho na naglalalaman ng
mga inipit na insekto ay tumigil sa tapat ng ibang kaingin.
Upang maiwasan ang ganitong pangyayari, mahalaga ang pagdaraos ng

tabiyengan o pagkakaisa sa panahon ng hasikan. Ang mga nakikihasik ay kumukuha
ng isang dakot sa binhing palay ng nagpapatanim. Inihahalo ito ng mga nakikitanim
sa kanilang sariling binhi upang hindi lumipat sa kanilang pananim ang hayop sa
panahon ng panggagamot.
ANG YUGTO NG BUHAY NG PALAY
Ang pagtubo ng palay ay sumasailailaim sa iba’t ibang yugto. Ito ay ang mga
sumusunod:
1. Binhi
Mga butil ng palay na unang binilad at itinabi upang itanim sa susunod

na taon.

37
2. Nangangarayom (Nangangadeyom)
Tubo ng palay sa panahong ito ay nangngarayom pa lamang.

Ang mga hinasik na palay ay nagsisimulang tumubo sa sandaling ito ay
mabasa ng patak ng ulan. Ang mga tubong ito ay halos kasing-laki lamang ng
karayom, kung kaya’t tinawag na nangangarayom. Ito at wala pang
bumubukang dahon.
3. Pag-usbong ng dahon
Ito ang
yugto na
lumabas na ang unang usbong ng palay.

38
4.Pagsusuwi
Habang lumalaki ang palay, ito ay nagsusuwi at patuloy sa pagtaas.
5. Pagbubuntis
Sa pagbubuntis ng palay, ang mga usbong nito ay tumutulis at

namimilog ang katawan.
6. Pagsapaw
Pagsusuwi
Ang pagsapaw ay ang unti-unting paglabas ng mumunting uhay na

nagtataglay ng mga butil.
7. Pagsulpot ng mga uhay
Ang mga uhay ay lumalabas na taglay ang mga butil. Sa paglabas ng

lahat ng uhay, ang bawat butil ay unti-unting naglalaman.
8. Paglalaman
Nagsisimulang maglaman ang mga butil ng palay mula dulo pababa

ng uhay.
9. Duluhan

39
Panahon ng Duluhan
Yugto ng buhay ng palay na nagsisimulang mahinog ang mga butil sa
dulo ng uhay. Unang nahihinog ang mga butil na ito sapagkat ito ang unang
nagbuntis, nagkalaman, sumapaw, lumabas at gumulang. Ito rin ang
nakalantad sa sikat ng araw.
Sa yugtong ito, inaani ng gupad o ng magkalake ang mga nahinog na
palay sa
duluhan. Ito ang unang ani. Mula sa unang ani, kumukuha ng alay bilang
pasasalamat.
10.
Kalahatian
Ang
Kalahatian
ay katumbas
ng Balikatan
sa wikang
Tagalog.
Ito ang yugto
ng
pagkahinog ng mga butil ng palay na matatagpuan mula sa dulo hanggang

kalahatian ng uhay.
11. Pagkahinog

40
Ang pagkahinog ay ang yugto na ang lahat ng bunga o butil ng palay

ay hinog na. Sa yugtong ito, maaari nang isagawa ang tabiyengan sa pag-
aani. Ang anihan ay tinatawag na gotoan.
Sa panahon na nagsisimula nang magbuntis ang palay, binabawalan

ang mga bata na pumunta sa kaingin lalo’t kung maglalaro lamang. Ito ay
upang maiwasang magalaw ang mga butil na maaaring makasira sa paglaki
nito.
C. Mga Gamit sa Pangangalaga ng Palay
Gamit Deskripsiyon
bumbon isang biyas ng buho, bukas ang kabilang dulo, sarado
ang isang dulo
dito inilalagay ang mga uod na sinipit na sumisira sa
palay upang ipaanod sa tubig
pang-ipit dalawang kapirasong patpat o maliit na kahoy na
hindi mapuputol habang iniipit ang mga uod at
insekto
pantingan magkatambal na bato at bakal gamit sa paglikha ng
apoy
pawes gamit sa paglikha ng apoy
IKAAPAT NA YUGTO
ANG PANAHON NG DULUHAN

(Bago ang Anihan)
Setyembre
A. Ang Unang Ani
Sa panahon ng duluhan, nahihinog-hinog na ang mga butil ng palay. Aanihin

ng gupad ang mga butil na ito. Ito ang unang ani.
Sa unang ani kumukuha ng iaalay kay Makedepat bilang pasasalamat sa

pamumunga ng palay na itinanim. Kumukuha rin ng sapat na kakainin ng mag-anak.
Kadalasan ay ang gupad ang kumukuha ng unang ani kasama ang kanyang malaking
anak na dalaga. May pagkakataon ding ang magkalake ang umaani ng duluhan.
B. Mga Gawain sa Unang Ani
1. Ang Pag-ani sa Duluhan ng Palay

41
Ang mga naunang nahinog na palay sa duluhan nito ay inaani ng

gupad kasama ang kanyang dalagang anak. May pagkakataon ding ang
magkalake ang umaani nito. Hindi isinasama ang mga batang maliliit sa
panahon ng duluhan sapagkat maaari nilang masira ang mga bunga na hindi
pa nahihinog.
3. Pagkalos sa palay
Sa pag-uwi sa bahay, ang mga palay sa duluhan ay kakalusin gamit

ang kapirasong buho o kahoy upang ihiwalay ang mga butil sa tangkay.
Ginagawa ito ng makalake habang nakatunghay ang kanilang mga anak. Ang
mga anak na may kakayanan na ay tumutulong sa pagkakalos.
4. Pag-uulas (pagbubusa)
Pag-uulas o Pagbubusa ng Palay

Ang pag-uulas ay pagbubusa o ang pagpapatuyo ng mga butil ng palay
sa kawali. Binabaling-baling ito ng sandok na yari sa bao na may tangkay na
kahoy o sandok at
siyansing
aluminyo.
Kapag ang mga butil
ay pumuputok
na, maaari na
itong hanguin.
5. Pabuntol
(Pagbabayo)
Habang mainit
pa ang inulas na
palay, ito ay

42
babayuhin hanggang humiwalay ang laman sa balat nito at lumapad. Ang

lumapad na bigas na malambut-lambot ay ang tinatawag na pinipig.
Gumagamit ng lusong at halo sa pagbubuntol.
6. Pagkuha ng iaalay mula sa binayong palay.
Mula sa lusong, dadakot ang magkalake ng tig-isang kaunti.

Pagsasamahin nila ang kanilang dinakot sa dahon at babalutin ito na parang
ugbos. Ang binalot na dinakot na pinipig ay iaalay para sa pasasalamat.
Lusong at Halo
7. Pagtatahip
Tatahipin ang binayong palay hanggang sa mabukod ang binlid.

Kakainin ng mga bata ang binlid. Ang pinipig ay hahayaan sa bilao at kukuha
ng isasaing mula rito.
Habang tinatahip ang binayong palay, naiipon ang binlid sa isang

bahagi ng bilao. Ang binlid ng inulas (kinikilas) na palay ay kinikilaw ng mga
bata. Kinakain nila ito ng hindi pa sinasaing sapagkat halos naluto na rin
naman ang mga ito nang ulasin.

43
8. Pagsasaing
Isasaing ng gupad o anak na babae ang binayong ani. Mag-aapoy ang

ama o ang anak na lalake. Isasalang sa apoy ang binayong palay. Hindi ito
huhugasan upang mapanatili ang natural na bango nito. Iluluto rin ang
nahuling baboy o usa.
9. Pagkuha ng iaalay mula sa sinaing
Mula sa sinaing, kukuha ng kaunti ang gupad at ibabalot ito sa dahon.

Itatambal ito sa binalot na pinipig at binalot na pagnganga.
Tanging mga dahon lamang na maaaring kainan ng tao, hayop o

maging maligno ang maaaring pagbalutan ng iaalay na pinipig. Maaaring
gamitin ang mga dahon ng anahaw, bansiw, bingabing, inipos, tiklopan,supot,
tumarim at pitapik. Tinatalian ito ng yantok na talitol o baging na anopol.
10. Pag-aalay
Ang pag-aalay ay ginagawa ng gupad o lake. Isinasabit ang mga balot

na alay sa anumang punong-kahoy na matatagpuan malapit sa bahay.
Isinasabit ito sa bahagi ng puno na hindi kayang abutin ng aso. Sinasabayan
ng Panalangin ng Pangayangay ang pag-aalay. Ito ay ang Panalangin ng
Pasasalamat sa Mahal na Makedepat sa pagkakaloob ng bunga sa mga palay
na itinanim.
11. Pagsasalu-salo ng Pamilya
Matapos ang pag-aalay, ang sinaing at nilutong baboy o usa ay

pagsasalu-saluhan na ng mag-anak

44
Pagsasalo-salo ng pamilya
Ang Ritwal ng Panoppoy
Ang Ritwal ng Panoppoy ay ang pagpapahayag ng pasasalamat kay

Makedepat sa pagbubunga ng mga itinanim na palay.
Mula sa binayong palay ng unang ani, kumukuha ang magkalake ng

tig-kaunti. Pinagsasama nila ito at binabalot sa dahon. Nagbabalot din ng
kaunti mula sa sinaing ng unang ani. Nagbabalot din ng mga sangkap sa
pagnganganga. Ang mga dahon ng anahaw, bansiw, bingabing, inipos,
tiklopan,supot, tumarim at pitapik ang ginagamit na pambalot sa mga
alay. Binabalot ito na parang ugbos at tinatalian ng yantok na talitol o
baging na anopol.
Isinasabit ang mga alay sa itaas ng puno na malapit sa tabing-bahay.

Ang lake o gupad ang nagsasagawa ng pag-aalay na sinasabayan ng
panalangin ng Pangayangay. Ito ang panalangin ng pasasalamat sa
pagsasagawa ng Ritwal ng Panoppoy.
C. Iba pang Gawain sa Unang Ani
1. Ang Pangangaso ng Lake
Matapos samahan samandali ng lake ang gupad sa pag-aani,

susuot siya sa gubat upang mangaso. Ang anak na lalaki na malaki-laki na
ay maaaring isama ng lake sa pangangaso. Ang mahuhuling baboy o usa
ay itatambal sa sinaing ng unang ani. Pagsasaluhan ito ng mag-anak
matapos ang pag-aalay.
Ang nahuling baboy ay inilalagay sa kalatkat. Ito ay parang bag na yari

sa yantok at saka tinutundon ng ulo.

45
2. Ang Paghahati-hati sa nahuling baboy o usa
Ang nahuling baboy ay hahatiin. Tutumpukin ang mga hiniwang

bahagi nito katumbas sa dami ng bahay sa pamayanan.
IKALIMANG YUGTO
ANG PAGUTO O PANAHON NG ANIHAN

Oktubre-Nobyembre
Sa panahon ng anihan, isinasagawa

muli ang tabiyengan, ang pagkakaisa,
pagtutulungan at pagsasama-sama sa pag-
aani ng palay. Maraming nakikiani at
nakikilahok sa gawaing ito. Bata at
nakatatanda, babae at lalaki ay nagsasama-
sama sa gawaing ito.
A. Pamamaraan sa Pag-aani
1. Paggamit ng pang-ani

46
Sa pag-aani gumagamit ng pang-ani. Ang pangani ay ang gamit sa

pag-aani ng palay. Ito ay pinutol na karit na idinikit sa kahoy. Ginagamit ito
sa pagputol ng uhay ng palay.
2. Pakitil
Maaari ring umani sa pamamagitan lamang ng pakitil ng tangkay. Ito

ay isinasagawa ng kamay lamang. Binabali, pinipiraso, pinuputol o kinukurot
ang uhay ng palay.
Ang inaning palay ay inilalagay sa alat. Ang alat ay isang uri ng basket
na yari sa yantok. Ito ay itinatali sa baywang.
Sa panahon ng anihan, ang mga bata ay umaani rin ng sarili nilang pananim.
Halimbawa ng pang-ani na ginagamit
Makatapos anihin ang mga butil ng palay, ang mga pasyok ay pinuputol at
itinatabon sa iba pang pananim tulad ng gabi at kamote upang maging pataba.

47
Pinaglalaruan naman ng mga bata ang ibang pasyok. Pinipipi nila ito at hinahatak
upang lumikha ng tunog.
IKAANIM NA YUGTO
MATAPOS ANG ANIHAN

Disyembre
A. Ang Paggiik
Mula sa mga alat, pinagsasama-sama ang mga inaning palay.
Mula sa pagkaka-ani ang palay ay ginigiik. Ang paggiik ay sa pamamagitan ng

paa. Inilalagay ang palay sa malapad na age, saka ginigiik ng paa. Kalaunan,
natutunan nang gamitin ang sako o banig sa halip na age.
B. Pagbibilad ng Palay
Ang mga nagiik na palay ay binibilad gamit din ang age o sako. Pinatutuyo ito
sa ilalim ng sikat ng araw. Ibinubukod ang natuyong palay sa hindi pa naibibilad sa
magkaibang lalagyan.
Paggiik ng palay gamit ang paa

48
Kailangang pantay (balanse) ang pagkakatuyo ng palay. Ito ay upang

maiwasang madurog ang mga butil habang binabayo. Ang palay na may pantay na
pagkakatuyo ay malutong kung kagatin. Ito rin ay lumilikha ng natatanging angking
tunog o kalansing kapag dinakot ng kamay.
C. Pabuntol - Ang Pagbabayo

ng Palay
Ang pagbabayo ng
palay ay ginagamitan ng
lusong at halo. Ang lusong ay
yari sa kahoy tulad ng lawaan.
Ito ay kalimitang may taas na
hanggang baywang ng may-
ari. Mga kahoy na
pinakamatitigas ang
ginagawang halo upang sa
pagbayo ay dumaplis ang
palay at maging bigas. Halimbawa ng pinakamatitigas na kahoy sa gubat ay ang
aropay at kamagong.
D. Pagtatahip
Ang binayong palay ay tinatahip gamit ang bilao na yari sa bokawe. May
dalawang uri ng pagtatahip. Ito ay ang pabikhay at pasidi. Ang pabikhay ay ang
paikot na direksyon ng bilao, maaari itong clockwise o counterclockwise. Ang pasidi
naman ay pakaliwa-pakanang direksyon ng kamay habang tinatahip ang palay gamit
ang bilao.
Sa pagtatahip, naiipon ang binlid sa isang bahagi ng bilao. Ang binlid ng

binilad na palay ay inilulugaw para
sa mga maliliit na bata.
Samantala ang binlid ng inulas
(kinikilas) na palay ay kinikilaw ng
mga bata. Kinakain nila ito ng
hindi pa sinasaing sapagkat halos
naluto na rin naman ang mga ito
nang ulasin.
Kung wala nang ipa sa

tinahip na bigas, maaari na itong
isaing. Ito ay hindi hinuhugasan
upang mapanatili ang natural na
bango.

49
Ang gupad ang nagsasaing o ang anak na dalaga. Ang nag-aapoy naman ay
ang lake o ang anak na binata.
Samantala, ang mga nakiani ay mag-uuwi ng para sa kanila matapos ang

pagsasagawa ng tabiyengan sa anihan.
IKAPITONG YUGTO
ANG PAG-IIMBAK NG BINHI

Disyembre
Ang unang ibinibilad na palay ay itinatabi upang maging binhi. Ito ay

inilalagay sa bugesok. Ang bugesok ay ang buho na ginawang imbakan ng binhing
palay. Pumipili ng tuyo, magulang at matabang buho upang gawing bugesok. Habang
hinuhulog ang mga butil ng palay sa bugesok, sinasabayan ito ng panalangin upang
hindi sirain ng hayop.
TALASALITAAN
Salita Kahulugan
A
age pinukpok na balat ng kahoy; ginagamit sa pagbibilad
ng palay
akas paglilinis ng taniman na hindi nagsusunog; lugar ng
taniman
alat asket na pinaglalagyan ng mga inaning uhay ng
palay; isinasabit sa baywang
anow anahw
anopol baging na ipinangtatali sa binalot na alay para sa
pagsasagawa ng Ritwal ng Panoppoy
B
bakal kapirasong bakal na ginagamit na katambal ng
batong pula sa paglikha ng apoy
bakal matigas at mahabang kapiraso ng kahoy na may
tulos sa dulo; ginagamit ito sa paglikha ng butas sa
lupa sa panahon ng hasikan; ito ay kasinghaba ng
taong gumagamit nito
bansiw dahon na ginagamit na pambalot sa alay para sa

Ritwal ng Panopoy
batong pula ginagamit na katambal ng bakal sa paglikha ng apoy
bingabing dahon
binulak kamoteng kahoy na natibo; puti ang laman;

50
maraming maglaman; mataas ang tubo ng puno

budburan lagayan ng binhi sa panahon ng hasikan
bugesok bumbon na ginagawang imbakan ng binhi ng palay
at iba pang mga butil
bumbon biyas ng buho, bukas ang kabilang dulo, sarado ang
isang dulo.
D
data uri ng halaman na gamit sa pagpapausok
duluhan pagkahinog ng mga butil ng palay sa unahang dulo
ng uhay
G
gupad/kagupaden babae/mga babaeng may anak; ina; lola
gotoan anihan
I
inipos dahon na ginagamit pambalot sa mga alay sa

pagsasagawa ng Ritwal ng Panoypoy
initlog kamoteng kahoy na hindi natibo; dilaw ang laman at
dilaw rin ang tangkay.
inudis pinaka-natibong (native) kamoteng kahoy;
maraming maglaman at kulay puti; lumalaki ng
gahita ang laman nito kung aabutin ng dalawang
taon bago hukayin; mababa lamang ang tubo ng
puno
K
kaingin pagsusunog ng mga hinawang buho at damo;
Lugar ng taniman
kalakray uri ng halaman na gamit sa pagpapausok
kumbed pinakabulak ng puno ng yuro na makukuha sa loob
ng palapa ng dahon nito.
Pinapatong ito sa ibabaw ng bato na kikiskisin ng
bakal sa paglikha ng apoy.
Kuradang kamoteng kahoy na natibo; puti ang laman;
pula ang tangkay ng kahoy at mababa lamang ang
tubo ng puno
L
lake/kalakian lalaki/mga lalaki na may asawa at anak; ama; lolo
latas kapirasong tinipak na buho na kung tawagin ay
patpat;
itinatali ang kapirasong buho sa isang kahoy o
mahabang buho upang lumikha ng hugis krus;
itinutusok ito sa lupa na ninanais pagtamnan.
P

51
Pabikhay paikot na direksiyon ng bilao habang tinatahip ang

binayong palay upang humiwalay ang ipa; ito ay
clockwise direction
pagbubuntol pagbabayo
pagkalos paghihiwalay ng butil ng palay sa tangkay nito gamit
ang kapirasong buho o kahoy
paghahawan pagputol ng buho at mga mataaas na damo sa lugar
na pagtatamnan
pagpapasubog Pagpapausok; ginagawa upang itaboy ang mga
hayop sa kaingin
paguto pag-aani ng palay; panahon ng anihan
pag-uulas pagbubusa sa mga butil ng palay na binayo
panag-inip pakikipag-usap ng mga espiritu upang magbigay ng
mensahe kung nararapat o hindi nararapat ituloy
ang paghahawan sa lugar na pinagtusukan ng latas
Panalangin ng Payangayay panalangin ng pasasalamat sa Ritwal ng Panoppoy
pang-ipit dalawang piraso ng patpat o maliit na kahoy na
matigas na ginagamit pang-ipit sa mga uod at
insekto
pantingan Pinagtambal na kapirasong bakal at baton a
ginagamit sa paglikha ng apoy
pasidi pakaliwa-pakanang direksiyon ng kamay habang
tinatahip ang binayong palay gamit ang bilao
pasyok tangkay ng palay; sa panahon ng anihan pinututol
ang mga ito at itinatabon sa iba pang pananim
upang maging pataba; ginagawa rin itong laruan ng
mga bata sa pamamagitan ng paglikha ng mga
tunog buhat dito
pawes dalawang piraso ng buho na pinagkikiskis upang
lumikha ng apoy
piniling-piling kamoteng kahoy na hindi ; maliliit ang dahon.
pitapik dahon na ginagamit na pambalot sa alay para sa
Ritwal ng Panoypoy
R
Ritwal ng Panoppoy Ritwal ng pasasalamat sa pagbubunga ng palay;
Ritwal ng pag-aalay ng pasasalamat na
kinabibilangan ng ng mga nakabalot sa dahon na
unang binayong palay, unang nilutong kanin at
pagnganga
S
soput dahon na ginagamit pambalot sa mga alay para sa
Ritwal ng Panoypoy
T

52
tabiyengan pagkakaisa; pagtutulungan; pagsasama-sama

takbak uri ng halaman na itinutusok sa latas at lupa upang
umalis ang sumisira sa palay
talitol uri ng yantok na ginagamit panali sa binalot na alay
sa Ritwal ng Panoppoy
tiklopan dahon na ginagamit na pambalot sa alay para sa
Ritwal ng Panoppoy
talisig uri ng halaman na itinutusok sa latas at lupa upang
umalis ang sumisira sa palay
tumarim dahon na ginagamit pambalot sa alay para sa Ritwal
ng Panoppoy
Lupaing Ninuno:
Bukal ng Katutubong Sistema ng

Kaalaman at Kaugalian

53
LUPAING NINUNO:
BUKAL NG KATUTUBONG KALAMAN, SISTEMA AT PANINIWALA
ANG PANGANGALAGA AT PAGPAPANATILI NG BUHAY-PAMAYANAN

(What are the IKSPs related to the care and maintenance of community life in the
ancestral domain?)
Ang bawat yugto ng buhay ng mga katutubong Dumagat ay pagpapahayag ng

kanilang mga pagpapahalaga bilang natatanging pangkat ng mga tao. Ang
karunungan, sistema at paniniwalang ito ay pinanday ng matagal na panahon na
pakikipag-niig sa Inang Kalikasan, ang kanilang Lupaing Ninuno, ang kanilang

54
Tahanan. Ang itinuturing na mga katutubong kaalaman, sistema at paniniwalang ito

ay sumasalamin sa kanilang pang-araw-araw na gawain. Ang mga ito ay
magkakaugnay at humahabi sa kanilang pagkakakilanlan at tumatagos hanggang sa
puso at kaluluwa ng kanilang pagkatao. Ito ang kanilang buhay, ito rin ang mga
pamamaraan na nagbibigay-buhay na ipinasa ng kanilang mga ninuno na hindi
isinasawalang bahala ang kapakanan ng susunod na salinlahi. Ito ay ipinapahayag sa
mga sumusunod na gawaing pinagsasaluhan ng pamayanan.
ANG PAGLIKHA NG APOY
Ang paggawa ng apoy ay isang kasanayang katutubo na kahanga-hanga.

Maaaring lumikha ng apoy sa tatlong pamamaraan.
Ang una ay ang paglikha ng apoy gamit ang dalawang bato, isang pula at puti.
Papatungan ng lulog ang isang bato. Ang lulog ay parang bulak ng pugahan. Kapag
nagsindi ang lulog ibabalot ito sa age, pinukpok na balat ng kahoy. Magsisindi na rin
ang age at makalilikha na ng apoy. Sa Bulacan ay madalang ang uri ng batong puti na
ito. Marami nito sa Umiray at Angilo. Hindi lahat ng bato ay maaaring gamitin.
Ang ikalawa ay ang pantingan (‘gebewi). Ito ay ang pinagsamang batong pula
at bakal. Tulad din ng nauna, tatambalan ng lulog ang batong pula saka kikiskisin ng
kapirasong bakal. Ang naunang ginamit na bakal ay ang mga espada ng Kastila,
espada at bayoneta ng Hapon na natagpuan ng mga ninuno sa gubat. Sa ngayon,
natutunan nila ang paggamit ng kikil bilang katambal ng batong pula.
*Sayaksak
Ang ikatlo ay ang paggamit ng buho na tinatawag na ‘pawes. Ang

pagpupuyos ay ang pagkikiskis ng dalawang piraso ng tinipak na buho hanggang sa
ito ay lumikha ng apoy.
ANG PAGGAWA NG BAHAY-PUNDUHAN
Ang bahay ng Katutubong Dumagat ay simple lamang. Ang kanilang mga

bahay sa mga punduhan ay yari lamang sa mga dahong mahahaba at malalapad.
Kadalasa’y gumagamit sila ng dahon ng yantok tulad ng tumarim, palasan at
bugtong. Ang mga bahay na ito may isang dingding at isang haligi lamang. Ito ay
tinatawag na tinupi sa Bulos o pinaltat sa Kabuloan.
Sa paggawa nito, ang mga dahon ay inaayos ng paayon at itinatali ng yantok.

Ito ay pinagsusunud-sunod hanggang makabuo ng animo’y isang dingding na
maaaring may hugis parihaba. Itatayo ito at aalalayan ng isang kahoy bilang haligi sa
pinakagitna nito. Ang pagkakatindig ng dingding at haligi ay lilikha ng isang hugis
triyanggulo. Ang haliging ito ang nagsisilbi ring sabitan ng kaldero kapag magluluto
ng pagkain o mag-iinit ng tubig. Ang dingding naman ay siya ring bubong. Ipinapanig

55
ito saan man upang sanggahin ang sinag ng araw o ang direksiyon ng patak ng ulan.
Madali itong ilipat kung tataas o bababa ang tubig. Magaang ring buhatin kung
‘uubo sila sa ibang lugar. Tumatagal ang mga bahay na ito ng hanggang pang-isang
tag-ulan o anim na buwan.
PAGNGANGANGA O ‘GEMAMAN’
“Ako si Apog, kapatid ni Bunga,

pamangkin ni Ikmo, apo ni Maskada….
Kapag kaming apat ay napagsama-sama,
labi ng Dumagat ay napapupula!”
Ang pagmamaman ay bahagi na ng buhay-katutubo. Isang natatanging
gawaing naipasa ng mga ninunong Dumagat sa mga sumunod na salin-lahi.
Kadalasang makikita na ginagawa ito tuwing pagkatapos kumain, sa pakikipag-usap,
sa panggagamot at sa halos lahat ng bahagi ng buhay-pamayanan.
Ang pagmamaman ay nilalahukan ng iba’t ibang sangkap na makukuha buhat

lamang sa kanilang paligid. Ang mga ito ay saog, nguya, apog at bunga.
Ang saog ay maaaring sakudot, lamekà, samat, pegbutug o ikmo. Ang nguya
naman ay maaaring doppig, buringat, tibig, anubing, tagop, luyang usiw o maskada.
Ang apog ay buhat sa suso. Ang suso ay kinukuha sa ilog o sapa. Iniihaw ito
sa sinalansang tinipak na buho. Kapag ito ay naging kulay puti na, hinahango at
inilalagay sa isang malapad na dahon. Sa dahon, ito ay dinudurog ng kamay at

56
hinuhugasan ng kaunting tubig. Pagkatapos ay bibilutin ito sa mismong dahon na

pinagdurugan at muling isasalang sa natitirang baga ng buho upang in-inin. Kapag
na-in-in na ay maaari na itong hanguin, palamigin at ilagay sa maliliit at tuyong
lalagyan.
Samantala ang bunga ay maaaring bungadla, tambiyagaw, sarabe, o saulan.

Ang bungadla ay bungang gubat. Kapwa mura at magulang nito ay maaari nang
isama sa pagnganganga. Ang mura nito ay tintatawag na potay, ang magulang o
hinog naman ay tinatawag na lamà. Ang tambiyagaw naman ay bungang bayan.
Sarabe ang tawag sa maliliit na bunga at saulan sa mga uri ng bunga na mas malaki
sa sarabe subalit mas maliit sa bungadla.
Ang pagnganganga o pagmamaman ay ang pagsasama-sama ng mga sangkap.

Sabay-sabay itong nginangata sa bibig at ibinubuga ang katas nito. Hindi nilululon
ang katas sapagkat maaaring itong makahilo.
Kahalagahang Pangkalinangan
Ang pagmamaman ay bahagi na ng buhay-katutubo. Isang natatanging

gawaing naipasa ng mga ninunong Dumagat sa mga sumunod na salin-lahi.
Sa pamayanan, ito ay nagsisilbing dahilan upang magsimula ng usapan sa isa’t

isa. Ang pagbabahagi ng mga sangkap nito ay nagiging simula ng kuwentuhan at
pagkakilala sa mga kasamang buhat pa sa ibang pook na una pa lamang nakita.
Ang palitan at pagbabahagi ng sangkap ay nagpapakita ng pagbabahaginan sa

pamayanan.
Kahalagahan sa Panggagamot
Ang pagmamaman ay nagpapalalim ng ugnayan ng isang gesobkal sa

Maylikha. Sa mga biniyayaan ng kakayahang magsobkal, ang pagmamaman ay ang
kanilang pangunahing pamamaraan sa panggagamot. Ang mga sangkap na
ginagamit sa pagmamaman ay may kani-kaniyang kakakayahang magpagaling ng
sakit.
Sa manganganak na may dalawang gabi nang sinasakitan ng tiyan na sa

pagsusuri ay may sapi, binubugahan ng tugis, lubigan, at bawang na sinasamahan ng
luya.
Sa panggagamot, tinatanggal ang maskada bilang sangkap ng nganga at

pinapalitan ito ng luya. Binubugahan ang tiyan, ulo o kung alinmang bahagi ng
katawan na nakararamdam ng sakit.

57
Ang nginatang doppig ay kagamitan sa kagat ng aso, kagat ng ahas, sakit ng

tiyan, pag-iiti at pagtatae ng dugo.
Itinuturo ang kagamitan ng pagmamaman kapag nagkaroon na ng kabiyak

ang isang katutubong Dumagat. Kapwa babae at lalaki ay sinasalinan ng kaalaman sa
panggagamot gamit ang maman.
Kahalagahan sa Paghahanapbuhay
Sa paghahanapbuhay sa kagubatan tulad ng pagyayantok, ang pagnganga ay

nakapagpapainit ng katawan mula sa lamig na kanilang nararamdaman kung
panahon ng tag-ulan. Ito ay nakalilibang at nakakapagpalipas ng gutom sa panahon
ng kagipitan sa pagkain.
Sa kabuuan, ang pagmamaman ay isang gawaing bahagi na ng
pagkakakilanlan ng isang katutubong Dumagat. Ito ay bahagi na ng daloy ng
kanilang buhay bago pa man sila isilang at hanggang sa kamatayan. Nagpapalalim ito
ng ugnayan sa isa’t isa at integral na bahagi ng katutubong pamamaraan upang
matugunan nila ang mga pang-araw-araw na pangangailangan. Ang mga sangkap
nito na makukuha sa paligid ng kanilang pamayanan sa anumang sandali ay
nagpapatunay ng kasaganaan ng Inang Kalikasan na sumasalamin sa kanilang kultura
na nagbibigay buhay sa lahat ng salinlahi.
ANG PANGANGASO
Sa simula, ang mga usa at baboy-ramo ay pagala-

gala lamang sa paligid. Hindi ito maiilap at madaling
mahuli. Ang ilang mga baboy-ramo ay nahuhuli lamang
sa mga bayabasan. Malapit lamang kaya’t madaling
hulihin.
Ang karne ng baboy ramo at usa ay isa sa mga

pangunahing pagkain ng mga Dumagat nang panahong
yaon. Humuhuli sila kung kinakailangan lamang. Gamit
nila ang pana, biyo at geyang. Ang mga biyo at geyang
ay nilalagyan ng lason na kung tawagin ay dikot mula sa
katas ng baging. Tinutulungan sila ng aso sa
paghahanap ng baboy o usa sa gubat. Hinahabol ang
mga ito ng aso hanggang sa ito ay masukol. Kapag nasukol na, bigla nila itong
papanain o sisibatin. Ang nahuling baboy o usa ay paghahati-hatian ng bawat kasapi
ng pamayanan. Sa mga pagkakataon na hindi makahuli ang isang mangangaso, siya
ay magsusuob ng isang uri ng halamang ugat. Ang usok nito ay kanyang lalanghapin
hanggang sa tumulo ang tubig sa kanyang ilong. Habang siya ay nagpapausok,
hinahayaan lamang niya sa kanyang tabi ang mga gamit niya sa pangangaso upang

58
mausukan din. Nagpapausok siya malayo sa nakikita ng mga bata sapagkat

pinaniniwalaang kapag ito ay naamoy ng mga bata, luluwa ang kanilang dila at
titilamsik ang kanilang mga mata. Samantala, bago pa man din sumuot sa gubat ang
isang mangangaso ngumangata siya ng ugat ng baging na pinaniniwalaang
nakapagbibigay ng sapat na lakas sa kanyang paghahanap at paghuhuli ng hayop sa
gubat. Ang ugat na ito ay nginangata lamang sadya sa panghuhuli ng hayop. Hindi
ito dapat ngatain kung hindi lamang gagamitin sa sadyang layon nito sapagkat
pinaniniwalaang ito ay may epekto sa katawan.
Sa pangangaso ay pinipili lamang ang kanilang hinuhuli. Iniiwasan nilang

mahuli ang mga baboy at usa sa panahon ng kabuntisan, bagong silang at maliliit pa.
Subalit kung nagkabulagaan na at nahuli nila ang hindi dapat hulihin ay nawiwika na
lamang ng mangangaso ang ganito, “Naku patawarin mo ako.”
Sa pagsuot nila sa gubat, may mga palatandaan sila kung kailan matataba na
ang mga baboy at ibang hayop dito. Kung hinog na ang raksi, masget at bikolos, ang
mga baboy ay mataba na. Kung hinog naman ang bunga ng makabingaw, ito ay
panahon na katabaan na ng husto ng baboy ramo. Sa panahon ng bikolos, matindi
na rin ang katabaan ng bitatakan. Ang bikolos at raksi ay nagsisilbing pagkain ng
mangangaso sa loob ng gubat kung sila ay nakararamdam ng gutom.
Sa mga buwan ng Abril at Mayo nanganganak ang karamihan ng mga hayop,

kung kaya’t itinitigil nila pansamantala ang panghuhuli ng baboy at usa. Ito ay upang
hayaang magsilang ang mga buntis na hayop at mabigyang pagkakataong lumaki ang
mga anak nito. Sa panahon din ng panganganak, inihihinto ng mga nakatatanda ang
pagkukwento kung sila ay nasa mga punduhan sapagkat ayon sa kanila nabubulabog
ang mga nangnganak na hayop sa kanilang pagkakaingay. Hindi lang mga baboy ang
nanganganak sa panahong ito, kundi pati na rin ang iba pang mga hayop sa gubat.
Ang mga ninuno noon ay nangangaso lamang kung ninanais nilang kumain ng
karne ng baboy. Sapat na ang makahuli ng isa sa isang suot nila sa gubat. Ang
nahuhuli ay pinaghahati-hatian ng lahat subalit bago nila ito paghatian may bahagi
ng katawan ng hayop na kanilang ibinabalik sa kalikasan. Niluluto nila ito, tinatapa,
iniihaw at di sinasabawan. Inaasiman nila ang sabaw ng dahon ng baging o puno.
Samantala, kapansin-pansin na sa itaas ng kalanan o asuhan ng bahay ng

isang mangangaso ay matatagpuan ang mga buto ng panga ng baboy at bungo ng
mga matsing at alamid. Kakikitaan din ang kanilang bahay ng ginawang kalatkat o
bag na yari sa yantok na pinaglalagyan ng mga nahuhuling hayop.
ANG PAGYAYANTOK O PAGLALATI

59
Ang pagyayantok o paglalati ay kinamulatan na ng mga Katutubong Dumagat.

Ito ang pinakamatibay na tali kung kaya’t kumukuha sila nito at ginagawang panali sa
kanilang mga bahay. Ang kalatkat na pinaglalagyan nila ng mga nahuling hayop ay
yari sa yantok.
Ang lahat ng bahagi ng yantok ay may gamit. Ang baging nito ay tinitipak at
ginagawang panali. Ang mga dahon naman ay nagagawang tinupi, ang bahay na iisa
ang bubong at dingding. Maging ang ubod nito ay nagsisilbing pagkain, inihaw at
isinasawsaw sa asin o pampalasa.
Nang lumaon ang yantok ay natutunan nilang ipagpalit sa mga tagalog na

ginagawang tungkod, arnis, upuan at iba pa.
Kadalasang inaabot ng isang linggo o higit pa ang itinatagal ng pagkuha nila

ng yantok sa loob ng gubat. Pumipili sila ng magugulang, pinuputol ito mula sa puno
at hinahatak. Humahaba ang isang yantok ng higit sa 400 piye. Ang putol ng yantok
ay may iba’t ibang sukat ayon sa hinihingi ng kanilang pagdadalhan. Maaaring may
haba na mula pito hanggang 12 piye. Ito ay may iba’t ibang taba rin. May ga-daliri,
ga-stick, ga-beinte singko, ga-singkwenta o ga-piso.
Lubhang napakahirap ang pagkuha ng yantok. Kinakailangan ng ibayong

tiyaga at ginagamitan din ito ng kasanayang pinanday sa paulit-ulit na paggawa nito.
Iba’t ibang uri ang yantok. Ito ay kinabibilangan ng bugtong (tinuturing na
pinaka-maganda dahil pinaka-maputi ang kulay nito, ito ay tinitipak at ginagawang

60
stick), dahong uway, diktan, gatasan, guro-guro, likuto, masnang, palanok

(ginagawang split), palasan, palimanaw, patanla, pesirob, soput (titinipak),
tabăngag, talipokpok, talitol, tumarim, purag, tayiktik, daanan, pikapik, hamlis at
mebu (buntot-matsing).
ANG PANINISID O GESALAD
Sa pasimula ay sagana ang mga katubigan sa iba’t ibang uri ng isda. Ayon sa
pagsasalarawan ng mga nakatatanda, animo’y kumukulo ang mga tubig sa dami ng
mga isda na matatagpuan dito. Nariyan ang dalag, hito, kanduli, tilapia, miglawot,
ulakdit, benagu, susuwi, tapug, talase, singkag, biyang dapa, biya, singsong, karpa,
lapla, depis, iget at iba pa. Makakukuha rin ng hipon, talangka, at palaka.
Kung ninanais nilang kumain ng isda, gumagamit lamang sila ng buto mula sa
hita ng usa sa panghuhuli nito. Kinikinis at pinatutulis nila ang dulo nito saka
ipansisibat. Kalaunan, natuto silang gumawa ng barilan yari sa kahoy at matulis na
metal na parang tadyang ng payong. Itinatali nila ito sa kahoy na hinubog na parang
baril. Goma ang gamit nila pantali at goma rin ang gamit upang iigkas ang pana. Sa
paninisid, natutunan din nila ang paggamit ng antipara. Natutunan nila ang paggawa
nito gamit ang hinugis na kahoy sukat sa kanilang mata at binasag na salamin na
kininis ang gilid at saka idinikit sa hinubog na kahoy. Gumagamit sila ng dagta ng
kahoy bilang pandikit. Ginagamitan nila ito ng gisok. Ang gisok ay dagta ng kahoy na
pinakamatibay na pandikit.

61
PAGHAHANDA NG PAGKAIN
Ang isdang nahuhuli ay iniihaw at

sinasabawan. Upang tumagal ang buhay nito,
dinadaing at binabangkat nila ang ilan.
Ang binangkat na isda ay inilalagay sa

loob ng buho saka itatapat sa baga upang
maluto. Ito ay isang uri ng pagpepreserba na
natutunan na nila noon pa. Ginagawa ito
kung pasasalubungan nila ng isda ang mga
kasamang nasa ibang lugar o di kaya’y upang
may makain pa sa susunod na araw. Ang binangkat na isda ay tinatanggal sa loob ng
pinagsilhan na buho saka sasabawan.
PAGBASA SA KILOS NG MGA HAYOP
Sa matagal na pag-angkop at pakikibigay ng mga Katutubong Dumagat sa

kalikasan, natutunan nilang basahin ang huni at kilos ng mga hayop. Narito ang ilang
mga pakahulugan nila rito.
Kilos ng Hayop Kahulugan

Pag-ahon ng talangka sa tubig
Pataas ang tubig at babaha ng matindi. Kung
gaano kalayo ang inahon ng talangka ganoon din
kalayo ang aabutin ng baha ng tubig. Kahit ibalik
o itapon mong muli ang talangka, babalik at
babalik din sa dalampasigan.
(note: balikan at idokumento ang mga piling
karanasan ng katutubo sap ag-ahon ng talangka)
Sa ilang pangyayari sa Katagalugan, umaahon ang
talangka dahil may lason ang tubig.
Huni ng ibong putug-putog Huwag nang tumuloy sa pupuntahan. Umuwi na
(batu-bato) sa pinanggalingan dahil may kamalasang
mararanasan.
Huni ng kalaw Nagsasabi ng oras
Pag lipad ng manimpit Palatandaan na may darating na tao.
Kamansew Kung sa ilog ka nakapondo at may lumipad na
kamansew galing sa luwasan may taong
paparating.
Bakaw Pag lumipad ay may tao

62
PAGTATAYA SA PANAHON
Ang pagtataya sa panahon ay naging kahanga-hangang kakayahan ng mga

katutubong Dumagat sa pamamagitan ng pagbasa ng mga palatandaan sa paligid.
Ang pagsapit ng tag-araw ay nalalaman nila sa pamamagitan ng mga nagkalat na
dumi ng pulut-pukyutan sa batuhan sa tabi ng sapa. Patag-araw na kung inililipad ng
hangin ang mga bulaklak ng talahib sa tabing ilog. Gayundin, ang tag-ulan ay
nagbabadyang paparating na kung maririnig na ang unang kulog sa langit kasunod
ang kidlat.
Ang panganganak ng mga hayop ay kanila ring nalalaman. Halos lahat ng mga
hayop ay nagsisilang sa mga buwan ng Abril, Mayo at Hunyo. Sa panahong ito,
pansamantalang itinitigil ang pangangaso upang maiwasang mahuli ang mga bagong
silang na baboy- ramo at usa. Sa buwan ng Mayo at Hunyo payat na ang mga isda
dahil
katatapos lamang nilang mangitlog. Ang pamumulaklak ng katbegu sa kabundukan

63
sa buwan ng Agosto ay nagpapahiwatig na nakapanganak na ang mga hayop maliban

sa bayawak na tanging nagsisilang sa buwan ng Agosto at Setyembre.
MGA KASUOTAN AT PALAMUTI
Bahag at Tapis
Nakagisnan ang bahag na kasuotan ng mga kalalakihan at tapis naman sa

kababaihan. Ang bahag at tapis ay ginagawa mula sa balat ng punong-kahoy.
Pinupukpok ito hanggang sa ito ay lumapad, numipis at lumambot. Ang bahag at
tapis na ginagawa ay mula sa puno ng age. Ang age ay maaaring kulay puti, pula at
mala-kulay lupa (brown). Ang age na kulay puti ay malapodes, maangsib at
tangisang bayawak. Ang kulay pula ay kitkit at ang malaya naman ay pinaghalong
kulay na parang pula na mala-kulay lupa.
Mga Palamuti
1. Bĕklow o Biskal
Para itong pulseras na yari sa hinabing bangkwang o ngito o binilog na

tinipak na yantok. Isinusuot ito ng mga kalalakihan. Sa lalaki sa itaas ng braso.
Ang beklow o biskal ay sinusuotan ng sorob.
Ang sorob ay mga damo o dahon ng halaman na iniipit sa beklow. Ito

ay nagsisilbing pabango.
Mga uri ng Sorob:
 Amisan
 Mamilit
 Sapinitan
 Anadem - hindi ito maaaring dalhin sa mga tanim na may palay dahil
matutuyo at mamamatay ang palay
 Tapolol
 Panlameg
 Kahoy na malasabon – kakayurin at isasama sa sorob
 Tawo-tawo
 Pigtungka
 Magebuwang (Salipangpang)
 Masammasam

64
Lahat ng ito ay makukuha lamang at tumutubo sa kataasan ng

kabundukan maliban sa amisan at mamilit na tumutubo sa paanan ng
kabundukan.
2. Karoray (Pulseras) – ito ay ginagamit lamang ng babae
Mga ginagamit sa paggawa ng karoray

 Damit na pula, puti, itim
 Padipad ng baboy – ang padipad ay ang balahibong matalas sa pisngi ng
baboy
 Buntot ng alamid
Ang karoray ay ginagamit ng mga batang babae na nagdadalaga.
3. Biskal – ginagamit ng mga kalalakihan

Mga gamit sa paggawa ng biskal
 Yantok na hamlis
 Ngito
 Sanggumay
 Kalayumoy
Ang biskal ay ginagamit kapag nagbibinata

na ang isang lalaki.
4. Biyakos o bebet
Age na ginawang parang sinturon. Ginagawa itong panali sa sarili sa

itaas ng puno habang nananambang ng hayop.
5. Suklong
Inilalagay ito sa ulo na parang sumbrero. Maaaring yari ito sa

bangkwang at dahon ng niyog. Kahit sino ay maaaring gumamit nito. Sa
mga lihim na nagliligawan, isinusuot ito ng patagilid upang ipahiwatig na sa
sapa sila magtatagpo. Kapag diretso naman ang suot, ito ay
nangangahulugan na sa itaas ng gulod sila magkikita.
KARANASAN AT PAGPAPAHAYAG NG SARILING PAGKAKAKILANLAN

(How is identity experienced and expressed?)
Nang mga panahong yaon (at hanggang sa kasalukuyan) ang lupa, wika,
kultura at kasaysayan ang nagpapahayag ng kanilang sariling pagkakakilanlan bilang
natatanging pangkat katutubo.
Mga idadagdag

65
*Unti unting ibalik sa matatanda ang pagpapasya, NCIP dinadaya at pinepeke

dahil interesado sila na sa nakukuha ng katutubo. Dapat ibalik ang pagapatunay sa
mga nakatatanda. Papagsalitain sila ng tunay na salita ng katutubo ay hindi naman
nila alam.
MGA PAGPAPAHALAGA KAUGNAY SA LUPAING NINUNO

(Value system in relation to the ancestral domain)
AT
MGA PANINIWALA KAUGNAY SA LUPAING NINUNO

(Beliefs system in relation to the ancestral domain)
1. Ang lupa ay bukal ng buhay at kaalaman.
Ang lahat ng narito ay biyayang buhat kay Makedepat. Walang

nagmamay-ari at lahat ay maaaring pagsaluhan ng lahat. Ito ang batayang
prinsipyo na naging gabay ng mga ninunong Dumagat sa kanilang pag-iral
bago pa man din dumatIng ang mga mananakop. Subalit sa pagdaan ng
panahon ang lupaing ninuno ng mga katutubo ay kinakailangan nang
ipaglaban sapagkat ito ay tahasang kinakamkam ng mga Tagalog, pamahalaan
at nasa kapangyarihan sa lipunan.
Epekto: binaby-pass ang kakayahan ng matatanda.
2. Ang biyaya ng lupa ay para sa lahat kung saan umusbong ang bahaginan.
Dahil sagana noon ang kalikasan at sila lamang ang naninirahan sa

kabundukan, labis-labis ang pagkain na makukuha sa paligid. Naging
kagawian na nila na ang pagkuha ay ayon lamang sa pangangailangan sa
bawat araw. Kung sila ay nadaan sa isang lugar na may nakatanim na
punong-kahoy, kukuha lamang sila ng bunga nito na sapat sa kanila. Hindi
nila sasairin ang bunga sapagkat ilalaan nila ang matitira sa mga kasamahan
nila na maaaring madaan din sa lugar na yaon.
3. Paggalang sa ibang nilikha sa Lupaing Ninuno.
Sa pangangaso, pinipili lamang ang ang baboy na huhulihin.

Iniiwasang mahuli ang mga baboy at usa na buntis at kasisilang at maliliit pa
lamang. Sa pagkakataong nagka-apurahan na at nagkagulatan at hindi na
makaaatras sasabihin na lamang ng isang mangangaso ang ganito, “Naku
patawarin mo ako!”

66
4. Ang mga hayop sa Lupaing Ninuno ay pinapangalagaan at ginagabayan ng

mga espiritu.
5. May mga bahagi ng Lupaing Ninuno na hindi dapat galugarin sapagkat ang
mga ito ay tahanan ng mga sobkal at tinuturing na sagradong lugar.
6. Ang pagkuha ay kinakailangan lamang.
*Suliranin – pagdami ng tao, kinukuha na ang halos lahat sa gubat.
7. Ang kakayahan ng kagubatan na pagyamanin ang kaniyang sarili.
ANG PAGGALANG SA KAPWA

(Ethical system in relation to the ancestral domain)
Ang paggalang sa kapwa ay naipapahayag sa iba’t ibang kaparaanan.
1. Ang Pagsuot sa Gubat
Nang mga panahong yaon ay may malalim na unawaan ang mga

Katutubong Dumagat. Sa kanilang damdamin ay ipinapahayag ang malalim
na paggalang sa isa’t isa. Kapag nabatid ng isang pamilya na ang kasamahan
nilang kapwa pamilya ay susuot sa isang tukoy na gubat, hindi na nila ito
pupuntahan pa. Ito ay bilang pagpapahayag ng pagbibigayan sa isa’t isa
upang hindi masaid ang mga pagkain na makukuha at mga hayop na
muhuhuli sa naturang gubat na yaon.
2. Paggalang sa mga Libingan
Ang paggalang sa kapwa ay malalim ding ipinapahayag sa pakikiramay

sa mga naulila ng kanilang kasamahang yumao. Ang gubat kung saan
matatagpuan ang libingan ng isang yumao ay hindi pinapasok ninuman
hangga’t hindi nagpapasya ang malapit na namatayan na ito ay maaari nang
puntahan. Ang pagbibigay pahintulot na ito ay paglipas ng isang taon ng
kamatayan o babang-luksa.
3. Hindi paggalaw sa lugar na kinakitaan ng latas o tusok na kurus.
Sa panahon ng pagtatanim, kapag nakitaan na ang isang lugar ay may

nakatusok na latas, ito ay tanda na may maghahawan na doon. Hindi na ito

67
pakikialaman pa ng iba bagkus ay hahanap na lamang siya ng ibang lugar na

hahawanin upang pagtaniman.
DALOY NG KABUHAYAN AT MGA RITWAL DITO

(Livelihood cycles including rites and rituals associated with these.)
Ritwal sa Pagtatanim
Sa pagsapit ng tag-araw, nagsisimula nang maglinis ng kainginan ang mga

Dumagat. Tutusukan nila ang ninanais nilang hawanin. Ang tawag sa tanda na ito ay
latas. Hindi pa man din dumarating ang mga Kastila ay ginagawa na nila ito. Sa
pagtutusok ng latas ay sasabihing “Ito ingka ang aking hahawanin at lilinisin. Huwag
naman sana kaming magkasakit dito.” Kapag nakita ng kapwa katutubo ang latas na
itinusok, ito ay hindi na maaaring pasukin ng iba bilang paggalang. Masasambit ng
nakakita na “Aba, ay duon pala ito sa taong iyon na duon nakatira.”
Sa gabi ng araw ng pagtusok ng latas, si Maranggubat na nangangalaga ng

gubat, ay magpapakita sa panag-inip ng nagtusok nito. Magkakasakit siya na
ikamamatay kung hindi malulunasan ng mga subkal. Kapag napanag-inipan si
Maranggubat, huwag nang ituloy ang paghahawan. Tanggalin ang tanda at lumipat
sa iba. Kung hindi naman mapanag-inipan, maaari nang ituloy ang paghahawan at
paglilinis ng walang panalangin.
Sa pasimula ng pagtatanim, ang matatagpuang balat ng uod at ipa na

pinagkainan ng maya, daga o ibang hayop ay ipapaanod sa tubig sabay wika ng
ganito, “Sana ay umalis ka na, anurin ka ng tubig at diyan ka makahanap ng makakain
mo.” Isusunod rito ang dalangin kay Makedepat na sana ay tulungan sila at huwag
nang ulitin ang pagkain ng hayop sa kanilang pananim, at hayaan silang makaani.
Upang hindi na sirain pa ng hayop ang kanilang pananim, mayroon silang

tatlong uri ng damo na itinutusok sa palayan.
Sa paghahasik, kung malawak ang hahasikan, tinutulungan sila ng mga

kasamahan. Sila ay nagkakantahan gamit ang gitarang buho at nagsisigawan upang
paalisin ang maligno sa lugar. Dumadalangin sila na sana’y pansinin sila ng
nakaririnig sa kanila at umani ng masagana sa kanilang lupa.
Sa panahon ng anihan, kukuha sila ng kaunti sa unang binayo na palay at

ilalagay mismo sa kinainginan, maaaring sa tabi ng tanda o kahit saang panig nito. Ito
ay bilang pasasalamat sa masaganang ani na ipinagkaloob sa kanila. Sa kanilang pag-
aalay ay muli nilang idadalangin ang ganito, “Sana ay bigyan ulit kami ng ganito. Sa
taun-taon ay umani kami ng ganito.”

68
Ang mga binhi naman ay isinisilid sa bumbon sabay ang panalanging ganito,
“Sa bumbon ng buho sana isisilid ko itong binhi kong ito. Pakinggan ako ni
Makedepat. Sana’y maging malusog ang binhi kong ito at huwag kakainin ng hayop.”
Pinaniniwalaan nila na kung walang dasal ay bubutasin ng hayop ang buho ng daga.
Sa masaganang ani ay nasasabi nilang, “Sa palagay ko malapit din si

Makedepat sa amin. Bagamat hindi namin nakikita, dinidinig niya ang panalangin
namin.”
Kung marami ang nakikiani, mayroon ding sayawan at kantahan.
Ritwal sa Paggawa ng Bahay
Sa pag-ubo ng mga katutubong Dumagat, nakikiramdam din sila sa paligid. Sa

kanilang paglalakad, oras na pumahalang sa daanan nila ang ibong manaplos at batu-
bato, hindi na sila tutuloy sa pupuntahan. Pinaniniwalaan nila itong maaaring may
ahas o sanga ng kahoy na babagsak sa kanila. Kung wala namang naranasang ganito
sa paglalakad, tutuloy lamang sila.
Kung makakita sila ng magandang lugar na maaaring pagtayuan ng
punduhan, magdadapog muna sila. Kung may nasinga sa kanila, at hindi agad
nagsindi ang apoy, lilipat sila sa ibang puwesto.
Sa pagtatayo naman ng permanenteng bahay, ang lugar na napili ay

tutusukan ng tanda. Kung nanag-inip sila sa gabi o may humuning kuwago, hindi na
maaaring ituloy ang pagtatayo ng bahay doon bagkus ay pipili muli ng panibagong
lugar. Kung hindi na nanag-inip maaari nang ipagpatuloy ang paggawa ng bahay.
Ritwal sa Pangangaso
Kung ninanais na tiyak na makahuhuli ng baboy, magsusuob ang mangangaso

kasama ng kanyang mga gamit. Ngangata rin siya ng isang uri ng halaman upang
sumigla siya sa panghuhuli. Sa pagpasok sa gubat, pinaniniwalaang may ibong
nagdadala ng suwerte. Ito ay ang batu-bato. Ang tatlong huni nito na sunud-sunod
ay nangangahulugang may nakita itong baboy, tiyak na makahuhuli ang isang
mangangaso.
Ang nahuling baboy o usa ay iuuwi sa kanilang tahanan. Bago tuluyang

paghati-hatian ang mga baboy o usa, kukuha sila ng kapirasong laman buhat sa puso,
atay at iba pang bahagi ng katawan nito. Ang maliliit na pinirasong ito ay ilalagay sa
itaas ng puno na hindi maaabot ng aso. Ito ay isang pag-aalay o pasasalamat sa
matagumpay na pagkakahuli ng hayop.
Ritwal sa Pangingisda

69
Nang panahong hindi pa pinalulubog ang Angat Dam, ang mga ninunong
maninisid ay naniniwala na may mga sirena na naninirahan sa kailugan. Ayon sa
kanila nadidikitan nila ito sa kanilang paninisid at sila’y nagkakasakit. Ayon sa kanila,
“Ang panalangin namin, lumihis siya sa hahanapbuhayan namin.” Noon ay nakikita
ito sa Mayapa at Pinag-anakan sa may malaking bato. Kung kaya naman sinasabihan
nila ang kabataan na igalang ang lugar na iyon at huwag pupuntahan sapagkat
andoon ang sirena at sila ay magkakasakit sa pagpunta roon.
Sa panghuhuli ng isda, may nginangata sila para maging mahuli ang kanilang
paninisid. Ito ay ang tagbak na maliliit na dahon. Nginangata nila ito at idinudura sa
antipara. Kapag ginawa nila iyon ay siguradong malapit sa kanila ang swerte.
Subalit, sa kanilang paniniwala, masama rin ito kung laging ginagawa. Nagkakasakit
din sila ng matindi sa pagpapana. Itinuturing nila na ang pagngata nito ay kung
kinakailangan lamang o yaong tinatawag na pang emergency lamang.
YUGTO NG BUHAY NG TAO AT NANG PAMAYANAN KAUGNAY SA LUPAING

NINUNO

70
(Life cycle of human person and human community in relation to the ancestral
domain)

71

72

73

74

75

76

77

78

79

80
ANG UGNAYAN NG BUHAY

(Web of life articulation)
Sa pamayanang katutubo ang buhay ay naipapahayag sa iba’t ibang ugnayan.

Ang ugnayan ng tao sa Manlilikha, sa lupa, sa kapwa at tribo, sa sarili at sa
sangnilikha. Ang mga ugnayang ito ang nagpapanatili ng buhay ng isa’t isa.
Sa pangangaso, matingkad na matingkad na ang ugnayan ng bawat nilalang

ay magkakaugnay. Halimbawa, ang pamumulaklak ng damong katbegu sa
kabundukan ay isang palatandaan na ang baboy-ramo at usa sa kagubatan ay

81
naghahanda na sa kanilang panganganak. (Kapag namunga ang bulala ay malisag na

ang mga baboy, malisag-dumadami, nanganganak, lumilisag)
Gayon din naman ang pagkahinog ng mga bunga ng raksi, bikolos at

makabingaw at paglalag nito sa lupa ay nagpapahayag na maaari nang mangaso
sapagkat ang mga mga baboy ramo at usa ay naglakihan na.
Gayon din sa pagtataya ng panahon, nababatid nilang papalapit na ang tag-

araw kapag nakakita sila ng mga dumi ng pulut-pukyutan sa mga batuhan sa tabi ng
sapa o ilog.
Ang tag-ulan naman ay papalapit na kapag narinig ang unang kulog sa langit.
Nangangahulugan ito na maaari na silang maghanda sa paghahasik habang
hinihintay ang unang patak ng ulan pagkatapos ng tag-araw.
Nararamdaman din nila na ang tubig sa ilog ay papataas kapag nakakita sila
ng mga langgam na pila-pilang umaahon sa dalampasigan patungo sa mas mataas na
bahagi nito.
Ang mga huni ng ibon ay nagpapahayag din ng mga kahulugan tulad na

lamang ng kalaw na humuhuni kada oras. Ang huni naman ng ibong maimpit ay
nangangahulugan na may tao sa pinanggalingan nito.
Para sa mga katutubo, ang panganganak at paglaki ng mga hayop, ang

pamumulaklak ng mga damo’t halaman, ang pagkahinog at paglaglag ng mga bunga
ng mga punong-kahoy, ang pagsikat at paglubog ng buwan sa langit, ang pagdating
ng kulog at kidlat, ang mga kilos ng hayop sa paligid at maging ang kanilang panag-
inip ay magkakaugnay at may kinalaman sa kanilang patuloy na pag-iral bilang
pinaka-mataas na nilalang ni Makedepat sa kabundukan at kagubatan.
Ang kalikasan at katutubo ay parang magkapatid.

82
Lupaing Ninuno:
Salalayan ng Katutubong
Pamamahala
at Kapangyarihan

83
LUPAING NINUNO:
SALALAYAN NG KATUTUBONG PAMAMAHALA
AT KAPANGYARIHAN
MGA KATUTUBONG KARUNUNGAN, SISTEMA AT PAMAMARAAN NA MAY

KAUGNAYAN SA PAGPAPANATILI ATY PAGPAPAYAMAN NG UGNAYAN SA IBANG
PAMAYANAN AT PANGKAT
(What are the IKSPs related to the maintenance and nurture of relationships with
other communities and groups?)
Sa mahabang panahon ng pag-iral ng mga Katutubong Dumagat sa

kabundukan, pinanday nito ang pamumuno at pamahahala na sumasalamin sa
pangangalaga ng ugnayan at pagpapanatili ng balanse ng buhay sa loob ng Lupaing
Ninuno.
Ang pamumuno at pamamahala ay kinakatawan ng mga nakatatanda ng

bawat pamilya na kadalasan ay ang mga pinakamatatandang lalaki sa pamilya na
tinatawag na Lake. Ang nakatatanda sa isang mag-anak ay nakikipag-ugnayan sa
kapwa niya nakatatanda sa iba pang mag-anak. Pinag-uusapan nila ang mga bagay na
may kinalaman sa kanilang buhay.
Tuwing hapon, kadalasan nang pinag-uusapan ng mga nakatatanda ang mga

lugar na kanilang susuutin sa kinabukasan.
Halimbawa, gagala sa Kurus ang nakatatanda sa Kamanuyo at sila ay mag-

iirong. Ganito ang kanilang mapag-uusapan:
Nakatatanda sa Kurus: “Bukas ay duduon tayo sa Talagyo at basal duon. Duon

tayo mangingisda at mangangaso.”
Nakatatanda sa Kamanuyo: “Hala sige!
Sa pagbalik ng nakatatanda o nang Lake sa Kamanuyo ay ikukuwento niya sa

kanyang Gupad ang kanilang napag-usapan. Sasagot din naman ang Gupad ng
ganito:
Gupad: “Ay, bakit hindi mo sinabi na sila’y mauna na at tayo’y ipagtabi ng

mahuhuli nila nang may datnan nang pagkain ang mga bata.”
Lake: “Ay, sinabi ko na ba!”

84
Kapag malayo na ang hanapbuhayan sa Talagyo kung saan sila nanatili ng

ilang araw o linggo ay muling mag-uusap at magpapasiya ang dalawang Lake. Kapwa
nila sasabihin sa sa isa’t isa na, “Duduon naman tayo sa Linis na Malake, kata ay
magyuyuro o mamumuko.” At sila nga’y magkakasundo.
Sa kanilang pag-iirong ay nagkakaroon sila ng pagkakaisa ng saloobin.

Kanilang pinagkakasunduan na kung ang isang lugar ay sinuot na ng isang pamilya o
pangkat, hindi na ito punpuntahan pa ng iba. Bagkus, susuutin ng ikalawang pamilya
ang lugar na hindi pa napupuntahan o hindi napagbahayan ng matagal-tagal na
panahon. At ganun nga ang mangyayari sa iba pa. Ito ay upang hindi maubos o
masaid ang likas-yaman na matatagpuan sa naturang lugar na yaon. Gayundin, ang
ganuong kaisipan ay tanda ng pagpapahayag ng paggalang. Kung mapagkasunduan
naman na sila ay magsasama sa susuuting gubat, maaaring paunahin na ng isang
nakatatanda ang kapwa pamilya. Ibibilin naman ng maiiwan sa mauuna na kung
makakahuli na sila ng baboy o usa ay mangyari lamang na tirhan sila. At ganun nga
ang mangyayari. Dadatnan na lamang ng sumunod na pamilya na may nakatirang
piraso ng baboy para sa kanila.
Kung dalawa o higit pa ang pamilyang nagpasiya na pumondo sa isang lugar,

kakikitaan ng bahaginan ang bawat isa. Kung ang Lake ng isang pamilya ay sumuot sa
gubat upang mangaso at dumating ng hatinggabi, pilit na gigisingin ng Gupad ang
karamihan. Sasabihin nitong, “Hale, magsigising kayo, dumating ang aking Lake at
may dalang baboy! Ating pagsalu-saluhan.” Nang mga panahon na iyon ay walang
maramot sa mga katutubo.
Ganuon lamang ang kanilang buhay, napakasimple at payapa. *ng pirmis na

inuuwian o inuurungan. Basta sila ay pupunta ruon o pupundo sa isang sapa at
muling babalik sa naunang pinagpunduhan at paglipas ng sapat na panahon ay muli
na naman silang duduon sa iba pang lugar sa loob ng kagubatan. Bagama’t sila’y
paikut-ikot, tukoy ng mga katutubo ang teritoryong ginagalawan ng bawat isa.
Halimbawa’y pinagkasunduan nila na sa paghahanap ng mga puno ng almasiga ang
bawat pamilya ay susuot lamang sa bahagi ng gubat na nakagisnan na nilang
sinusuot na ng kanilang mga ninuno. Hindi sila duduon sa mga panig na batid nilang
may kasamahan silang duon naghahanapbuhay.
Ang pakikiramay at paggalang sa isa’t isa ay malalim ding ipinapahayag sa

mga namatayan. Hindi pinapasok ng mga kasamahan ang gubat na pinaglibingan ng
isang yumao hangga’t hindi ito pinagpapasiyahan ng pinaka-malapit na kamag-anak
na naiwan, halimbawa’y asawa, anak o magulang ng namatay. Ang pagluluksang
ito’y maaaring tumagal ng isa o dalawang taon o higit pa. Sa ganoong panahon
walang sinuman ang sumusuot sa gubat kung saan matatagpuan ang puntod ng
namatay. Ito ay upang hayaang tumubo at maglaman ang mga halaman duon,
gayundin ay upang dumami ang mga hayop sa naturang lugar. Ito ay naaayon sa
likas na pangangalaga at pagpapaunlad ng gubat sa mga buhay-ilang dito.

85
Pagharap sa mga Hidwaan
Sa kanilang patuloy na pakikipag-ugnayan sa isa’t isa hindi maiiwasan ang

tampuhan o pagkakaroon ng hindi pagkakaunawaan. Pangunahin na dahilan ng
hidwaan ay ang hindi pagbibigay ng sangkap ng nganga.
Ang kadalasan lamang na nagiging dahilan ng hindi pagkakaunawaan ay ang

hindi pagbibigay ng pagnganga. “Ang pagkakahidwaan lamang noong araw na alam
ko, halimbawa nag-utos ako sa isang anak ko na ihingi ako ng maskada sa kasamahan
ko lalo na iyong galing sa bayan o kung saan man na bagong dating, kapag hindi ako
binigyan ay sasama na ang loob ko. Lalapitan ko siya at kami’y maghaharap.
Kakausapin ko siya at ika niya, “Ay hindi ko napansin, hindi ko narinig. Ay, ayto
mayroon pa.”
Sa ganoong pangyayari ay magkakasundo na ang dalawa. Gayunman, kung

hindi agad magkausap ang dalawa, maaaring tumagal ng ilang araw ang tampo,
subalit kakausapin at kakausapin pa rin ng nagtampo ang pinagtampuhan at sila ay
magkakaigeng muli.
Walang kaso ng nakawan at walang kaso ng pagpatay nang mga panahong

yaon.
Ang mga nakatatanda ang nagsisilbing hukuman. Ang mga hidwaan at

suliranin, gayundin ang pagpaplano sa mga gawain ay pinag-uusapan ng mga
nakatatanda sa pamayanan kung kaya’t nagiging payapa ang kanilang pag-ikot sa
kanilang kinagisnang tahanan.
MGA ISINASAALANG-ALANG SA PAGBUBUO

NG PANSARILING PAGTINGIN O PALAGAY
(What are the considerations in the formation of IPs of personal opinion?)
Isinasaalang-alang ang damdamin at karapatan ng kapwa sa pagbuo ng

opinyon. Ang kaisipang kung ano ang nararapat at hindi nararapat ay binibigyang
halaga.
KATUTUBONG KARUNUNGAN, SISTEMA AT PAMAMARAAN SA SAMA-SAMANG

PAGPAPASYA
AT PAGBIBIGAY PAHINTULOT
(What are the IKSPs for communal decision making? Consent giving?)
Ang mga mga nakatatanda ang nagpapasya sa ikabubuti ng pamayanan. Sila

ay nag-uusap sa mga bagay-bagay na may kinalaman sa kanilang pamumuhay tulad
ng lugar na kanilang pagkukunan ng pagkain at hanapbuhayan. Nakaugalian na ang
pag-uusap at pag-iirong ay nagaganap sa harap ng dapugan o apoy. Sila ay

86
nakapalibot dito lalo’t malamig ang panahon sa gabi o sa maagang-maaga. Sa

kanilang pag-iirong ay nagpapalitan din sila ng mga sangkap ng nganga. Kung may
iinumin tulad ng kape o kakainin ay nagiging bahagi rin ito ng kanilang usapan.
ANG PANANAW SA PAMAMAHALA AT KAPANGYARIHAN

(What is the IP understanding of “governance” and “authority”?)
Ang mga nakatatanda ang iginagalang na may hawak ng kapangyarihan sa

pamayanan. Bagama’t, sa kalaunan ay nauso na ang punong-tribo o chieftain,
hinihingi pa rin ang pahintulot at opinyon ng mga nakatatanda.
Nang mga panahong yaon, may kasunduan ang mga nakatatanda sa

paghahatian ng teritoryo o mga lugar na iniikutan ng bawat angkan. Hindi maaaring
pumasok ang isang angkan sa lugar ng iba kung hindi sila hihingi ng pahintulot sa
mga nakatatanda ng angkan na may sakop sa lugar na nais nilang pasukin. Kung
binigyan ng pahintulot ang nagnanais na pumasok, kinakailangan niyang magbigay
ng alin man sa isang gulok, isang kawali o isang pantingan. Kung naipagkaloob na ito
sa nakasasakop ng lugar, maaari na nilang gawin ang pakay nila tulad ng pagtumba
ng yuro o pangangaso.
Sa kasalukuyan, hindi na nangyayari ang ganito sapagkat dumami na ang mga

abyang o Tagalog na pumasok sa kanilang mga teritoryo ng walang pasintabi.
ANG MGA KARAPATAN MULA PAGSILANG,

MINANANG KARAPATAN AT KARAPATAN SA PANGKALAHATAN
(What are the birth right and inheritance rights and rights in general?)
Malinaw sa mga katutubo ang kanilang karapatan sa kanilang lupain. Ang

mabuhay ng payapa sa piling ng kanilang pamilya. Mahalaga rin ang karapatan nila
sa sariling pagpapasya at pamamahala at ang karapatan sa pagsasabuhay ng kanilang
mga pinaniniwalaan.
Ang mga bata, para sa kanila ay may likas na karapatan din. Ayon sa isang
pahayag ng isang amang katutubo: “Iginagalang din namin ang aming mga maliliit
na anak. Ayaw naming sila’y masasaktan o magugutom. Nagkukulang lang kami sa
isang bagay. Iyan ay ang kapag nagkasakit na, hindi namin maremedyuhan.”
Sa kasalukuyan, naipapahayag na rin nila ang kanilang karapatan sa

edukasyon, maayos na pamumuhay, serbisyong medikal, at higit sa lahat ang
karapatan sa pamamahala ng kanilang lupaing kinagisnan. May ilang mga
nakatatanda na marubdob na ipinahahayag na ang mga hayop sa paligid ay may
karapatan ding mabuhay kung kaya’t hindi dapat ito ubusin bagkus ay kumuha
lamang ng naaaayon sa kanilang pangangailangan sa araw-araw.

87
ANG PAGKAUNAWA AT PAGPAPAHAYAG NG PAG-UNLAD

(What is the understanding and articulation of development?)
Nang mga panahong yaon, lubhang napakasimple ng buhay. Ang pag-unlad

ay nakabatay sa pang-araw-araw na pagtugon sa pangunahing pangangailangan na
noon ay umiikot lamang sa paghahanap ng pagkain sa gubat na magkakasama ang
buong pamilya. Ang pag-unlad sa kanilang kamalayan ay ang pagtugon sa pang-
araw-araw na pangangailangan na hindi naisasantabi ang pangangailangan ng
susunod na salin-lahi.
Lupaing Ninuno:
Daluyan ng Katutubong
Kalinangan
at mga Salindunong

88
MGA KATUTUBONG KARUNUNGAN, SISTEMA AT PAMAMARAAN SA

PAGPAPANATILI, PAGAPAPAYAMAN AT PAGPAPASA NG MGA GAWAIN SA
PAMAYANAN KABILANG NA ANG TEKNOLOHIYA, MGA LIKHANG-KAMAY, WIKA,
TRADISYON AT RELIHIYON
(What are the IKSPs related to the maintenance and nurturing and passing on of the
community’s way of life including technologies, crafts, language, traditions,

religion?)
1. Pagyuyuro
2. Pagyayantok
3. Pangingisda
4. Pangangalap ng Pagkain
5. Pagtatanim
6. Pagluluto at Pagpepreserba ng Pagkain

89
7. Paggawa ng apog
8. Paglikha ng apoy
9. Paggawa ng bahay
10. Paggawa ng bahag at tapis na yari sa balat ng punong-kahoy
11. Paggawa ng mga palamuti
12. Pagtatatu
13. Paggawa ng bangka
14. Paggawa ng kalatkat, basket, at iba pa
15. Komunikasyon sa pamamagitan ng dahoon
16. Mga ritwal sa mga gawain
17. Pagbasa sa kilos nga mga hayop
18. Pagbasa sa kilos ng panahon
19. Pagsasalita ng sariling wika
20. Katutubong panggagamot
21. Kaalaman sa gamit ng lahat ng mga bagay sa paligid
22. Paggalang sa mga sagradong lugar
23. Pagpapanatili ng maayos na pakikipag-ugnayan sa kapwa
MGA TAGAPAGDALA NG KULTURA SA PAMAYANAN AT PAANO NILA IPINAPASA

ANG KANILANG KAKAYAHAN
(Who are the “culture-bearers” in the community and how do they pass on their
competencies?)
Ang mga nakatatanda ang bitinuturing na tagapagdala, tagapag-ingat,

tagapagturo ng kultura. Ang mga kasanayan at kakayahang ito ay ipinapasa sa
batang henerasyon sa pamamagitan ng pagasama at pakikilahok sa mga gawain ng
pamilya at nang pamayanan.
PAPEL NG MGA RITWAL SA BUHAY NG PAMAYANAN, PAMILYA AT NG BAWAT ISA

SA LUPAING NINUNO
(What is the role of rites and rituals in the Ancestral Domain community
life/family/individual?)
Ang mga ritwal ay nagpapatatag ng ugnayan sa bawat isa, ng ugnayan sa
lupaing ninuno, ng ugnayan sa Maylikha, ng ugnayan sa mga espiritu at kaluluwa ng
mga yumao. Nagpapalalim ito ng sariling pagkakakilanlan bilang katutubo.
PAANO NALINANG O NABUO ANG MGA RITWAL, MORES AT TABOO SA LUPAING

NINUNO?
(How did the rites and rituals, mores and taboo in the AD develop?

90
Ang mga ritwal ay nabuo sa pamamagitan ng matagla na pakikipagniig sa

kalikasan, pagninilay at pakikipagh-ugnayan sa kapwa.
TUNGKULIN NG KALALAKIHAN, KABABAIHAN, KABATAAN AT NAKATATANDA SA

LUPAING NINUNO
(Specify the role of men, women and the young and elders in the AD.)
Sa katutubong pamayanan may pantay na pagtingin at pagpapahalaga sa

babae at lalaki.
Papel ng Kalalakihan
Pangunahing tungkulin ng kalalakihan ang pangalagaan ang kaniyang

pamilya. Tungkulin niyang buhayin ang kanyang mag-anak. Upang magampanan ito
at matugunan ang pangangailangan ng kanyang mag-anak, kalimitan na siyang
nanghuhuli ng hayop, naglulukay ng palos, (ang paglulukay ay ang pagsusulot ng
kabiyak na buho ang mga singit ng bato upang makahuli ng palos), nagyayantok,
nangunguha ng adyangaw at nagtatanim.
Papel ng Kababaihan
Pangunahing tungkulin naman ng mga kababaihan ang magyuro, mag-arip at

mamuko. Marunong din silang mangisda sa pamamagitan ng pangangapa at
pangangalap. Ang mga babae ay tagapaglaba rin ng bahag ng kanilang kapatid na
lalaki.
Papel ng Kabataan
Ang mga kabataan ang tagapagpatuloy ng buhay ng kanilang tribo. Nararapat

lamang na matutunan nila ang mga kaalaman at kasanayan na ipapasa sa kanila. Sila
ang lilikha at aangkop sa makabagong lipunan na hindi nawawala ang kanilang
sariling pagkakakilanlan.
Papel ng Nakatatanda
Ang mga nakatatanda ang nagsisilbing gabay ng pamayanan. Sila ang

nagtataglay ng mga katutubong kaalaman at kasanayan maging paniniwala na
nararapat na isalin sa mga batang salin-lahi.

91
PAGPAPAHAYAG AT PANG-UNAWA SA KARUNUNGAN

(How is ‘wisdom’ understood and articulated?)
Ang karunungan ay ipanapahayag sa pakikipagtalastasan at pakikipag-

ugnayan sa isa’t isa. Sila ay mga pakahulugan, saloobin at talinghaga sa mga bagay-
bagay sa kanilang paligid. Bagama’t ang karunungan ay kusang dumarating sa isang
tao ayon sa kanyang mga karanasan sa buhay, ito ay ipinapasa at itinuturo rin sa
kanilang mga anak.
PAGPAPAHAYAG AT PAG-UNAWA SA KAISIPANG MORAL

(How is the “moral sense” expressed and understood?)
Mataas ang pagpapahalagang moral ng mga katutubo. Ipinagbabawal ang

pag-aasawahan ng malalapit na magkakamag-anak tulad ng magpipinsan. Laging
sinasabi ng mga nakatatanda na kung sila ay mag-aasawa, humanap sila ng magiging
kabiyak sa ibang lugar. Kung sila’y taga Nawasa, humanap sila ng taga-Umiray o
taga-Sumakbaw. May mga pangyayari noong araw na pinapatay o tinitigpas ang liig
ng mga magpipinsan na nagkaasawahan. Para sa kanila ang pag-aasawa sa kamag-
anak ay isang salot o busong.
Ang pag-aasawa ay kalimitang pinagkakasundo ng mga magulang. Walang
dote.
Bilang paggalang, hindi binabanggit ng mga anak ang ngalan ng kanilang

magulang at kamag-anak na nakatatanda.
Sa mga sumakabilang-buhay na, hindi binabanggit ang ngalan ng mga

namatay. Kung binanggit ang ngalan ng namatay na kamag-anak ng asawa na mas
nakatatanda sa kanila, kinakailangang magbayad ang bumanggit. Ang pambayad ay
maaaring itak, kaldero, palakol o iba pang mahalagang gamit. Ang maaari lamang
magbanggit ng ngalan ng namatay ay ang mas nakatatanda sa namatay at hindi
kamag-anak na nakakakilala sa namatay.
Noong mga nakaraang panahon ay walang kaso ng panghahalay sa

kababaihan at kabataan. Walang kaso ng pagnanakaw at wala ring kaso ng patayan
Samantala, sa mga naghihiwalay, nananatili ang paggalang sa isa’t isa.
PAGPAPAHAYAG NG ISPIRITWALIDAD
(How is spirituality expressed?)
Bawat yugto ng buhay ng mga katutubong Dumagat ay pagpapahayag ng

kanilang ispiritwalidad. Mula pagsilang hanggang kamatayan ay may natatangi silang
pakikipag-ugnayan sa Maylikha. Ipinapahayag ito sa paraang hinubog ng kanilang
kamalayan at paniniwala at pakikiisa sa kalikasan mula pa noong una. Ang kanilang

92
ispiritwalidad at pananampalataya ay malaya nilang naipapahayag sa kanilang mga

ritwal.
Sa kasalukuyan, naipapahayag na rin ang kanilang pananampalataya sa

pagsapi sa iba’t ibang relihiyon tula d ng Seventh Day Adventist, Iglesia ni Cristo,
Mennonites, Born Again Christian, Katoliko at iba pang relihiyon.
Bahagi ng impluwensiya ng mga relihiyong kanilang sinapian ay ang paggamit

ng mga simbulo nito tulad ng krus, rosaryo, rebulto at iba pa. Ang pagbabasa ng
Bibliya ay naging kaugalian na rin ng mga kasapi nito. Ang pagsunod sa mga
kautusan tulad ng hindi pagkain ng baboy, dugo at iba pa.
Lupaing Ninuno:
Moog ng Katarungang
Panlipunan
at
Karapatang Pangtao

93
KATARUNGANG PANLIPUNAN
AT KARAPATANG PANTAO
(What are the IKSPs related to the maintenance and administration of
justice?)
Isang pagpapahayag ng katarungan ay ang pagkakaroon ng karapatan ng

bawat isa sa biyaya ng kalikasan. Ito ay naipapahayag sa mga sumusunod na
gawain:
1. Paggalang sa lugar na sinuotan na ng ibang pamilya. Hindi na nila ito susuutin

pa. Ang natural na kaisipan na kapag napuntahan ng isang pamilya ang isang
panig ng gubat ay hindi na dapat suutin pa sapagkat ito ay nakuhanan na at
nang hindi masaid ang likas yaman sa pook na iyon.
2. Walang kaso ng nakawan sapagkat ang lahat ay marunong magbahagi.
3. Ang mga nakatatanda ay hindi tinuturingan o hindi tinatawag sa kanilang

pangalan bilang tanda ng paggalang.
4. Ang mga nagkasala ay pinapangaralan ng mga nakatatanda.
PANG-UNAWA NG PAMAYANAN SA
KATARUNGAN, BATAS, PABUYA, PARUSA AT REGULASYON SA LIPUNAN
(What is the community’s understanding of ‘justice’, ‘law’, ‘recompense’, ‘sanctions’
and ‘social regulation’?)
Sa lawak ng iniikutan, at sa laya na tinatamasa ng mga katutubo, hindi naging

masalimuot ang kanilang pamumuhay. Ang katarungan ay naaayon sa pagkakaroon
ng pantay na karapatan na magtamasa sa biyaya ng kalikasan. Ito ay naipapahayag
nila sa simpleng pamumuhay sa pamamagitan ng hindi paghahangad ng higit pa sa
kanilang pangangailangan sa araw-araw.
Walang mabigat na parusa. Kung nagkasala man ang kapwa, hinihingan

lamang ito ng ayon sa kakayahan batay sa bigat ng kasalanang nagawa.
Ang regulasyong panlipunan ay pinapairal ng mga nakatatanda sa

pamamagitan ng maaayos na pag-usap at pagkakasundo. Ang mga lugar na iniikutan
na nga kapwa ay hindi na pipupuntahan pa bilang tanda ng kaayusan at
pagpapahayag ng paggalang sa isa’t isa.
PAPEL NG KARANASAN SA PANGANGASIWA NG KATARUNGAN

(What is the role of experience in the administration of justice?)

94
Ang mga nakatatanda na higit na may karanasan ang

bibibigyan ng karapatan na magpayo at mangasiwa sa mga
hidwaan sa pagitan ng mga pamilya at kasapi ng
pamayanan.
KATUTUBONG KARUNUNGAN, SISTEMA AT

PAMAMARAAN SA PAGHAWAK NG HIDWAAN SA
PAMILYA AT PAMAYANAN
(What are the IKSPs in conflict management for family and
community?)
Sa paglutas ng mga hindi pagkakaunawaan, ang

palitan ng sangkap ng nganga ay pasimula ng pag-uusap at
tanda ng pag-aayos.
Halimbawa ng mga pagkakasala:
1. Nagnakaw ng kamote ang isang bata.

Makikipag-usap ang ama ng batang nagnakaw at hihingi ng paumanhin sa
may-ari.
2. Pagnanakaw ng saging.
Papalitan ng suwi ng saging ang ninakaw.
Ikalawang Bahagi:
Lupaing Ninuno
Kaguluhan, Paniniil at
Pagsasawalang Bahala
Analysis of Post –Colonial to

Contemporary A. D.
95
Lupaing Ninuno:
Sa Pagdating ng mga Dayuhan
Bago pa man din dumating ang mga mananakop, hinati na ng Espanya at
Portugal ang daigdig. Sa orihinal nilang pag-uusap ang Silangan ay sa Portugal at ang
Kanluran ay sa Espanya. Subalit sa pagdating ng pangkat ni Magellan ang mga lupain
sa ating bansa ay naging pag-aari ng hari ng Espanya. Ginamit ang Regalian Doctrine
upang mapagtibay ang pag-aaring ito kabilang na ang mga pook na iniikutan ng mga
Katutubong Dumagat. Sa pagdating ng mga Kastila, hindi nagpasakop ang mga
Dumagat, sila’y patuloy lamang na nagpaikot-ikot sa kanilang kabundukan.
Bagama’t nagtayo sila ng mga maliliit na pamayanan sa malapit sa kabayanan, hindi
nila hinayaang sila ay makabilang sa mga taong nagpasakop sa Kristiyanismo, kung
kaya’t minabuti nilang manirahan sa mga kabundukan at kagubatan.
Sa mga katutubong Dumagat ang lahi nila ay iisa, sapagkat ang kanilang
tahanan ay iisa lamang ang malawak at mahabang gulod ng Sierra Madre. Subalit
nang panahon ng Kastila hinati-hati ang mga lupain sa iba’t ibang lalawigan, bayan at
barangay kung kaya’t nagkaroon ng Dumagat-Quezon, Dumagat-Gapan, Dumagat-
Rizal at Dumagat-Bulacan. Gayon man hindi ito naging balakid upang ipagpatuloy
ang kanilang ugnayan sa isa’t isa. At dahil sila ay likas na pagala-gala sa kabundukan,
tagus-tagusan lamang sila sa mga lalawigang ito na hindi pinagbabawalan ang isa’t
isa.
Nang dumating ang mga Amerikano ang mga lupaing kinuha ng Espanya ay
itinuring na public land lalo’t yaong mga kagubatan at kabundukan. Hindi rin kinilala
ang karapatan ng mga katutubo sa pag-aari ng lupain na kanilang tirahan mula pa
noong una. Sa katunayan, ang kalakihan ng gubat sa Bulacan ay idineklarang
“reservation area”. Ito ay ang Ipo Dam at Angat Dam.
Nang dumating ang mga Hapon, ang kadumagatan ay naging taguan ng mga
HUKBALAHAP. Kanilang kinandili ang Heneral na si Alejo Santos nang panahong
pabagsak na ang bansa sa mga kamay ng Hapones. Ang kabundukan, kagubatan, ang
lupain ng mga Dumagat ay nagsilbing battle ground noong Ikalawang Digmaang
Pandaigdig. Pinatunayan ito ng mga nakitang bomba at espada ng mga Hapon sa
mga pamayanang katutubo. Sa kasalukuyan ang school bell ng Pinag-anakan ay ang
nakuhang basyo ng malaking bomba sa lugar. Mayroon ding natagpuan na maliit na
bomba na may laman pa sa lugar ng Magnayon. Sariwa pa rin sa ala-ala ng mga
nakatatandang nabubuhay sa ngayon ang kanilang naging kalagayan noong Panahon
ng Hapon.

96
Nang dumating ang Liberation at itinatag ang Republika ng Pilipinas, ang mga
Katutubong Dumagat ay hindi pa rin naging bahagi sa programang pag-unlad ng
pamahalaan. Nang simulang gawin ang Angat Dam hindi kinilala ang kanilang
karapatan sa mga lupaing pinalubog ng tubig. Bagama’t ang ilan sa kanila ay naging
trabahador habang ginagawa ang dam at power house, ang karamihan ay nanatili
lamang sa isang tabi. Nang tuluyan nang nagawa ang dam, ipinagbawal na ang
pagkakaingin at pagtatanim. Sila ay pinaalis sa kanilang mga tirahan at dinala sa mas
malayong lugar ng Inuman. Ang mga nahuling nagkaingin ay ipiniit sa kulungan ng
bayan ng Norzagaray. Tanging tatlong pamilya lamang ang naiwang nanindigan na
hindi umalis ng mga panahong iyon. Sila ay sina Armando Ramos, Guillermo Cruz at
si Cortez Cruz. Dahil dito, napilitan ang Angat Watershed Reservation Area na
ipagkaloob ang Pinag-anakan bilang pamayanan ng mga Katutubong Dumagat. Sa
lugar na iyon ay maaari silang maghawan at magtanim.
Sa kasalukuyan tumitindi ang suliranin ng mga katutubo sa kanilang lupaing

ninuno. Ito ay bunga ng:
1. Patuloy na pagpasok ng mga dayuhang abyang sa kanilang lupain.
2. Walang habas na pagpuputol ng mga punong-kahoy sa kagubatan.
3. Pagkaubos ng mga buhay-ilang tulad ng baboy ramo at usa dahilan sa

pag-uumang ng libu-libong silo sa kagubatan.
Noong 1997 ipinasa ang Batas IPRA o Indigenous Peoples Rights Act. Noong
2004, naigawad ang CADT o Certificate of Ancestral Domain Title sa mga taga-
Karahume. Naka-apply ang Kalawakan at sa ngayon ay sinusukat ang Kailogan para
sa CADT. Sa kabila nito, hindi pa rin lubos ang pagkilala ng lipunang Pilipino sa mga
katutubong Dumagat. Nakadarama pa rin sila ng diskriminasyon lalu na ang mga
puro.
“Mismong kauri namin ang nagdidiskrimina.”
Sa Kailogan, at Kalawakan, damang-dama ang hindi paggalang ng mga

Tagalog sa kanilang karapatan at ang paggamit sa kanila sa panahon ng halalan.
Bukod dito, ang Kadumagatan ay hindi lamang humaharap sa mga suliraning

panlabas. Nahaharap din sila sa mga suliraning panloob ng tribo.
Ang kanilang nakagisnang buhay na paikut-ikot at pagagala-gala ng matagal-

tagal na panahon sa kanilang mga punduhan ay naging dahilan upang ang kanilang
mga lupa ay makuha ng mga Tagalog. Sa kanilang pagbalik sa mga nauna nilang
pinagpunduhan ay madadatnan na lamang nila na ito ay okupado at inangkin na ng
mga abyang. Kung kaya’t sila ay nataboy na nang nataboy sa kaduluhan ng

97
kabundukan. Ang nakalulungkot maging ang dulo ng kabundukan ay nararating na

rin ng mga abyang.
Ang kapayakan ng kanilang pamumuhay ay ginagamit laban sa kanila na

nagbunsod sa diskriminasyon.
Ikatlong Bahagi:
Pag-ugat sa
Sariling
Pagkatao
98
Formulation of the
Ancestral Domain VMGO
PANANAW:
Maibalik ang dating kagandahan at kaayusan ng

Lupaing Ninuno.
 Maibalik ang mga puno, hayop at iba pa.

 Mapag-ingatan ang kabundukan upang maabutan ng susunod na henerasyon.
 Mapangalagaan at mapagyaman
 Maibalik ang natural na kalagayan ng kabundukan
 Magkaroon ng paninindigan sa pangangalaga ng kabundukan
 Protektahan, pagyamanin
 Bukal ng buhay
MISYON:
Pangalagaan ang Lupaing Ninuno.
ADHIKAIN:
Mapanumbalik ang yaman ng Lupaing Ninuno sa pamamagitan ng

pagpapalakas sa mga Katutubong Pamayanang.
LAYUNIN:
1. Pagsasanay sa mga batas.

2. Magkaroon ng mga babasahin para sa pamamahagi ng impormasyon at
batayan
3. CADT Application
MGA SULIRANIN NA DAPAT KAHARAPIN:
 Isyu sa reforestation- kailangang masuri ng malalim. Hindi Malijnaw sa mga

katutubo ang layunin ng reforestation. Nagbibigay nga ito ng pangmadaliang

99
solusyon sa pagkakaitaan, subalit nagbabawal naman ito na galwai, linagin at

ikutan ng nmga katutubo ang mga lugar na isinailalim sa reforestation.
Ayon kay Salvador B. Cruz “Lahat ng kalikasan na niliparan ng buto ng puno

ay sa amin pa rin dahil bahagi ng lupaing ninuno ang pinagtutubuan nito.”
 Isyu sa patuloy na pagkawasak ng gubat.

Marami nang katutubo ang nakikiisa sa pamumutol ng mga puno sa
kagubatan. Katwiran nila sa halip na iba pa ang makinabang, sila na dapat
ang makinabang sa mga punong-kahoy kaya marami sa kanila ang
nakikipagsabwatan na sa illegal loggers.
 Kawalan ng pagkakaisa ng mga pamayanan.
 Pagkahumaling ng mga kabataan sa makabagong gamit na nakakasira ng mga

ugnayan.
 Pagkawalang bahala ng mga nakatatannda sa mga hindi magandang dulot ng

pagbabago.
 Pagliit ng iniikutan ng mga katutubo dahilan sa patuloy na pagpasok ng mga

dayuhan at pagpapaubaya sa mga ito kapalit ng pera, bagay at iba pang uri ng
panunuhol.
 Pagkahumaling sa alak at mga bisyo mula sa labas ng pamayanan.
 Pakikipagsabwatan sa ilang mga tiwalang kawani ng pamahalaan msa

pagbebenta ng lupaing ninuno at yaman nito.
 Pagapapagamit sa mga nagpapapirma upang bigyang katunayan ng pagiging

katutubo ang mga hindi katutubo upang magamit sa pagpupilis o
pagakakaroon ng scholarship kapalit ng halagang salapi bilang bayad sa
kanilang pagpirma.
 Pagsasawalang bahala sa mga ugnayan sa loob ng Lupaing Ninuno.
 Hindi pakikisangkot sa mga gawaing pampamayanan.
 Pagkasilaw sa salapi at material na bagay.
 Tahasang pananakop ng mga pulitiko sa pamamagitan ng pagpapaikot sa

batas upang makuha ang Lupaing Ninuno.

100
Ikaapat na Bahagi:
Edukasyong
nakaugat sa
Buhay, Kultura
at Kalikasan

101
PAGSUSURI SA EDUKASYON
ANG MANDATO NG KAGAWARAN NG EDUKASYON
ANG KATUTUBONG SISTEMA NG PAGKATUTO

(The Indigenous Learning System)
Ang katutubong edukasyon ng pagkatuto ay mula sa buhay at tungo sa

buhay.
Ang mga aralin ay ang pang-araw-araw na gawain kung saan isinasalin ang
mga katutubong kaalaman at karunungan, pinapanday ang mga kasanayan at
ginagabayan ng mga paniniwala at pagpapahalaga. Ang mga tinatalakay at ginagawa
ay yaong mga bagay na may
Kung kaya’t ang katutubong pagkatuto at edukasyon ay kinapapalooban at

umiikot sa mga sumunod:
 Ang Lupaing Ninuno ang Aking Klasrum

 Ang Mga Nakatatanda ang aking Guro
 Ang Kultura at Karanasan bilang salalayan ng pagkatuto
 Katutubong Kaalaman, Sistema at Paniniwala
 Ang Daloy ng Buhay:
 Pagbubuntis
 Panganganak
 Pagkabata
 Kabataan
 Pagliligawan
 Pag-iisang Dibdib
 Pagiging Magulang
 Panggagamot
 Pananampalataya
 Pagtanda (ang iba’y tumatanggap ng biyaya ng pagiging gesobkal)
 Kamatayan
 Paglilibing
 Pagluluksa
 Pagtataya sa Panahon
 Palatandaan ng Tag-araw
 Palatandaan ng Tag-ulan
 Konsepto ng Oras
 Mga Kasanayan
 Paggawa ng Bahay
 Paggawa ng Apoy

102
 Pangangalap ng Pagkain
 Pangangaso
 Pangingisda
 Pagyayantok
 Pagkuha ng Almasiga
 Pagtatanim
 Paggawa ng Bahag, Tapis at Palamuti
 Paggawa ng Bangka
 Pagnganganga
- Pangangalap ng Bunga
- Pangangalap ng Saog
- Pangangalap ng maskadang gubat
- Paggawa ng Apog
 Pagyuyuro
 Pamumuko
 Pagpepreserba ng pagkain
 At iba pa
 Mga Kasuotan at Gamit Katutubo
 Bahag
 Tapis
 Palamuti
 Biskal
 Gamit sa Pagluluksa
 Suot
 Poot
 Gamit sa Pangangaso
 Gamit sa Paninisid
 Gamit sa Paghahanap at Paghahanda ng Pagkain
 Iba pa
 Mga Pagkaing Katutubo
Lamang-ugat Mga Pagkaing Pagkaing bunga/
Unid ni Ramut Dahon prutas
Lagdun (Kamoti) bilokaw bulala
Agekat adwes sugsogin
Abukot landu arimungayin
nami ayu kugew
Kamayong lapagen belobu
buko tagilid
buntok Patawid-tawid
mayetbeng
agekat
ublok alakab
Sukbaw (ubeg)

103
Patayen
(Ubag sa
kaibuturan ng
bundok)
Elon (ubi)
 Yuro
 Abukot
 Buko
 Agakat
 Lati
 Beboy-ramo
 Usa
 Isda
 Abukot
 Binungo
 Kamayong
 Sukbaw (Ubeg)
 Patayen
 Tungo
 Ilos

 Pamamaraan ng Pag-iimbak ng Pagkain
 Binangkat
 Pagtatapa
 Pagpapatuyo
 Mga Sakit
 Mga Uri at Sanhi ng Sakit
 Pamamaraan ng Pagpapagaling
 Mga Gamot
 Mga Halamang Gamot
 Bahagi ng Katawan ng Hayop
 Mga Halaman, Damo at Puno sa Gubat
 Mga Hayop sa Gubat
 Ugnayan at pagpapanatili ng Buhay
 Pamumuno at Pamamahala
 Katutubong Batas
 Mga Patakaran at Kasunduan
 Pagharap sa mga Hidwaan
 Balangkas ng Pamamahala
 Ebolusyon ng Pamumuno
 Ang Pamamahala at Kapangyarihan

104
 Wika at Pagsulat
 Pinagmulan
 Uri
 Alpabeto
 Istruktura
 Tunog/Pagbigkas
 Dahon, bilang gamit sa komunikasyon
 Pagbilang at Pagtutuos
 Katutubong Bilang
 Pagbilang gamit ang pagbubuhol sa lubid
 Panitikang Dumagat
 Mga Kwento
 Kasabihan
 Saloobin
 Sining
 Pagtatatu
 Pag-ukit
 Paghabi
 Mga Laro
 Mga Awit at Instrumentong Musikal
Ang Pamamaraan ng Pagtuturo
Ang pagtuturo ay maaring gawin sa loob ng silid-aralan o di kaya ay sa labas

ayon sa paksa. Maaring magsagawa ng klase sa kainginan o taniman, sa pook
yantukan, sa ilog at dalampasigan, sa paligid ng paaralan o sa mga pook na angkop sa
paksang tatalakayin.
Ang Guro, Nakatatanda at iba pang

Tagapagpadaloy
Ang mga guro at nakatatanda sa pamayanan ang tagapagpadaloy ng

katutubong edukasyon. Siya ay nagtataglay ng mga sumusunod na katangian:
 May malalim na kaalaman at pagpapahalaga sa katutubong kaalaman,

kasanayan at kalinangan.
 May bukas na pag-iisip na matuto mula sa katutubong pamayanan.
 May kakayahang umangkop sa kalagayan ng katutubong pamayanan.
 May mataas na lebel ng disiplina sa paggawa.
Mga Gamit sa Pagtuturo

105
Lilikha ang mga guro kaagapay ang pamayanan ng mga gamit sa pagtuturo na
sumasalamin sa kasaysayan at kultura. Gagawa ng mga visual aids at mga babasahin
na ang nilalaman ay kasaysayan, at kwentong katutubo.
Ang Wika sa Pagtuturo
Bibigyang halaga ang paggamit ng Wikang Dumagat, ang Bulos at Kabuloan sa

pagtuturo. Kung ang guro ay mula sa labas at hindi pa nakakasalita at nakakaunawa
ng wikang katutubo, maaring gamitin ang Tagalog hanggang sa siya ay unti-unting
matututo sa tulong ng mga nakatatanda at ng kanyang mga mag-aaral.
Sa mga paaralang hindi na sinasalita ang wika, maglulunsad ng mga klase na

ang paksa ay ang pag-aaral ng Wikang Dumagat. Kukuning mga tagapagsalita ang
mga nakatatandang bihasa sa pagsasalita nito.
Ang Pagtataya o Pagtatasa
Ang pagtatasa ay aktuwal. Matapos talakayin ang isang aralin lalo’t higit ang
mga katutubong kasanayan ay agad susukatin ang pagkatuto sa kompetensing
itinuro. Subalit sa kabuuan, ang batayan ng pagtatasa ay ang pagkilala at
pagmamalaki ng isang mag-aaral na Dumagat sa kanyang pagkatao at ang
pagsasabuhay ng katutubong kalinangan.
PILOSOPIYA
1. Ang Katutubong Edukasyon ay nagpapalakas sa mga ugnayan ng isang

katutubong mag-aaral. Ang mga ugnayang ito ay ang mga sumusunod:
a. Ugnayan sa Lupaing Ninuno
b. Ugnayan kay Makedepat - ang Manlilikha
c. Ugnayan sa kapwa katutubo at sa

katutubong pamayanang kinabibilangan.
d. Ugnayan sa mga ninuno at susunod na

saling-lahi
e. Ugnayan sa sangnilikha at sa mas malawak

na lipunan.
f. Ugnayan sa sarili
Ang katutubong mag-aaral at ang ugnayan niya sa Lupaing Ninuno.

106
Ang Lupaing Ninuno ang bukal ng buhay. Ito ang tahanan ng kaniyang mga
ninuno at ng susunod na salin-lahi. Ang edukasyon ay humuhubog sa isang
katutubong mag-aaral bilang tagapangalaga, tagapag-yaman at tagapagtanggol
ng kanilang Lupaing Ninuno.
Ang katutubong mag-aaral at ang ugnayan niya kay Makedepat, ang Manlilikha, at
sa mga espiritu’t mga sobkal.
Pinayayabong ng katutubong edukasyon ang kahalagahan ng ugnayan ng

isang katutubong mag-aaral sa Manlilikha. Pinalalalim ang kanyang kamalayang
ispiritwalidad bilang ka-manlilikha at tagapangalaga ng buhay.
Ang katutubong mag-aaral at ang kanyang ugnayan sa kapwa katutubo at sa

pamayanang kultural na kaniyang kinabibilangan.
Bilang natatanging nilalang, ang katutubong mag-aaral ay bahagi ng isang

katutubong pamayanang kultural. Nililinang at pinatitibay ng edukasyon ang kanyang
kakayahan sa pagpapanatili ng maayos na pakikipag-ugnayan sa loob ng pamayanan.
Pinatitibay ang ugnayang ito upang umunlad ang isang katutubong mag-aaral
kasabay ng pag-unlad ng kanyang pamayanang kinabibilangan.
Ang ugnayan sa mga ninuno at susunod na saling-lahi.
Ang katutubong mag-aaral at ang ugnayan niya sa sangnilikha at mas malawak na

lipunan.
Ang katutubong mag-aaral ay tagabantay, tagapag-ingat at tagapagpayaman

ng mga nilikha. Sa paggampan niya rito, may tungkulin at higit siyang maging kapaki-
pakinabang sa kanyang katutubong pamayanan at sa mas malawak na lipunan.
Ang katutubong mag-aaral at ang ugnayan niya sa kanyang sarili.
Bilang pinakamataas at natatanging nilalang, ang isang katutubong mag-aaral

ay may dangal, malayang pag-iisip, may sariling wikang sinasalita, may paniniwala at
may pinagmulan.
Siya ay may angking kakayahan at kakanyahan. Kinikilala at pinapalakas ng

katutubong edukasyon ang mga angking katangiang ito upang maabot niya ang
kanyang kabuoan.
1. Ang Katutubong edukasyon ay kumikilala sa karapatan ng mga katutubo at

pinalalalim ang kanilang kamalayan sa kahalagahan ng paggampan sa mga
pananagutan.

107
2. Ang katutubong edukasyon ay nagpapalakas sa mga katutubong pamayanan at

isinusulong ang kanilang karapatan sa sariling pamamahala, pagpapasiya, at
pagpapaunlad ng kanilang katutubong pamayanan.
3. Ang katutubong edukasyon ay kumikilala at nagpapayabong sa katutubong

karunungan, sistema at pamamaraan.
4. Ang katutubong edukasyon ay umaangkop sa pangangailangan ng panahon

upang mapanatili ang pag-iral ng pamayanang kultural at tumutugon sa hamon
ng panahon na hindi nawawala ang katutubong pagkakakilanlan. (Ang
katutubong edukasyon ay nagpapalakas sa sariling pagkakakilanlan ng isang
mag-aaral bilang katutubo).
ANG BALANGKAS NG KURIKULUM
Ang pagbabalangkas ng kurikulum ay tumutugon sa mga sumusunod na

tanong:
1. Sino ang tuturuan?
(Katangian ng Katutubong Dumagat na Mag-aaral)
2. Ano ang ituturo?
(Ang Nilalaman ng Aralin)
3. Paano ituturo?
(Mga Pamamaraan sa Pagtuturo)
4. Sino ang magtuturo?
(Ang Guro at ang mga Nakatatanda sa Pamayanang Dumagat)
5. Saan ituturo?
(Learning Space – Ang Paaralan at ang Lupaing Ninuno bilang Klasrum)
6. Ano ang gagamitin sa pagtuturo?
(Mga tulong-biswal, babasahin, Kasaysayan, Balarila at Panitikang Dumagat at
iba pa)
7. Ano ang gamit na wika sa pagtuturo?
8. Paano tatasahin ang pag-aaral?
(Measurement at ebalwasyon)
Ang Katutubong Agta- Dumagat na Mag-aaral
Sa pagdaan ng isang katutubong mag-aaral sa katutubong edukasyon, siya

ay inaasahang magtataglay ng mga sumusunod na katangian:
 Nagtataglay ng kaalaman tungkol sa katutubong pamayanang kaniyang

kinabibilangan;
 Nababatid ang kasaysayan, paniniwala, saloobin, likas-yaman, katawagan,
ugnayan ng buhay, palatandaan at iba pa.

108
 Nababatid at narating ang mga pook pangasuhan, yantukan, taniman,

pangisdaan libingan, banal na lugar at iba pa.
 Nakapagpapahayag sa sariling katutubong wika.
 Nagtataglay ng mga katutubong kasanayan na isinalin ng mga nakatatanda na
pinanday sa patuloy na pakikipagniig sa kalikasan sa mahabang panahon.
 Nababatid ang dugtungan ng pamilya at angkan.
 Nagtataglay ng mga kaalaman buhat sa labas na makatutulong sa patuloy na
pag-iral ng pamayanan.
 Ipinagmamalaki ang katauhan bilang katutubo.
 Nakaaangkop sa kasalukuyang panahon na hindi nawawala ang sariling
pagkakakilanlan.
 May paggalang sa mga nakatatanda at nakikinig sa mga paala-ala nila.
 Nagtataglay ng mapanuring pag-iisip at matalas na pakiramdam.
NILALAMAN NG ARALIN
Ang katutubong edukasyon ay kinapapalooban ng mga sumusunod na

nilalaman:
 Ang Dumagat
 Katauhan
 Katangian
 Lupaing Ninuno
 Kinaroroonan
 Heograpiya
 Mga Hayop at Halaman
 Yamang Lupa at Yamang Tubig
 Mga Palatandaan o Labi ng Naunang Pagpapaunlad
 Mga pook pangasuhan, taniman, yantukan, pangisdaan, punduhan,
banal na lugar at libingan
 Lokasyon at Katangiang Pisikal ng mga Sinaunang Pamayanan
 Lokasyon at Katangiang Pisikal ng mga Kasaluyang Pamayanan
 Kasaysayan
 Ang Pag-ikot sa Lupaing Ninuno
 Pagsibol ng Malalayang Pamayanan (Panahon bago dumating ang mga
Mananakop)
 Pananakop sa Lupaing Ninuno
 (Panahon ng Pananakop: Pananakop ng Kastila, Amerikano, Hapon at
Pananakop ng mga Abyang)
 Pag-usbong ng Kamalayan ng Pagkakaisa
 Mga Batas
 Customary Laws
 Ang IPRA
 Ang UNDRIP

109
 Ang ILO
 Panlalawigan, Pambayan at Pambarangay na ordinansa
 iba pa
 Ang CALC, CADT at ADSDPP
 Papel na Ginampanan sa Pagpapanatili ng Yaman at Pagtatanggol ng Lupaing
Pilipinas
 Ang Pamayanang Dumagat sa Kabundukan ng Sierra Madre
 Ang Pamayanang Dumagat sa Lalawigan ng Bulakan
 Ang Pamayanang Dumagat at iba pang Katutubong Pamayanan sa
Bansang Pilipinas
 Mga Isyu, Suliranin at Hamon
 Pagkamamamayan: Pagbuo ng Tulay ng Pakikipag-ugnayan sa Bansang
Pilipinas Bilang Mamamayang Pilipino
 Karapatan, Tungkulin at Pananagutan
 Ang Katutubong Edukasyon
 Ang Pagkakatatag ng mga Paaralang Dumagat sa Bulacan
 Ang Katutubong Edukasyon
 DepEd Order 62
 DepEd Order 51
 DepEd Order 32
ANG EDUKASYON AT ESPIRITWALIDAD
Malalim ang kamalayan at pagpapahalaga ng mga katutubo sa Manlilikha.

Igagalang ng edukasyon ang mga paniniwalang ito.
PAGSUSURI SA PAGITAN NG SISTEMA NG KAALAMAN NMG KAGAWARAN MG

EDUKASYON AT NG KATUTUBONG SISATEMA NG KAALAMAN AT KAUGALIAN
BATAY SA PANANAW NG KATUTUBONG MAG-AARAL
(Comparative analysis of the DepEd knowledge system with the IKSPs with the
learner as standpoint)
1. Summarize the positive and negative impact of the DepEd knowledge

system on the IP learners through time.
Sa mahabang panahon, ang mga Katutubong Pamayanang Dumagat na

lubhang malalayo sa Katagalugan ay hindi naranasan ang pagpasok sa paaralan
lalo na ang mga nakatatanda sa kasalukuyan. Subalit ang mga pamayanang
malapit-lapit sa mga bahayan ng katagalugan ay nagkaroon ng pagkakataong
makapag-aral. Sa kanilang pagpasok sa paaralan hindi naiwasan ang mga
karanasang nagbunsod nang kawalang-gana sa pag-aaral. Ilan sa mga ito ay ang
mga sumusunod:

110
1.1. Diskriminasyon. Ang mga sadyang panunuya at hindi

sinasadyang pag-uusap na kanilang naririnig;
1.2. Ang pagkahuli sa pagpasok sa itinakdang oras ng paaralan
dahil sa malayong paglalakad mula sa kanilang pamayanan;
1.3. Ang kawalan ng kakayahan sa mga bayarin at requirements
na hinihingi ng mga guro;
1.4. Walang uniporme o kulang ang uniporme at mga gamit sa
pag-aaral;
1.5. Mga pagkakataong wala nang maibaon pagtungo sa
paaralan;
1.6. Pamamaraan ng pagtuturo ng guro na dahilan ng hindi
gaanong pagkaunawa sa mga aralin na ginagawa namang
batayan para ipalagay na mababa ang kaalaman/pang-
unawa (I.Q.) ng mga katutubo kung ihahambing sa mga
Tagalog nilang kamag-aral;
1.7. Itinuturing na mahiyain kung kaya’t nahihirapan sa
pakikisalamuha;
1.8. Hindi binibigyang pansin ang mga aralin o paksa na sana’y
may kinalaman sa kanilang pamumuhay.
1.9. At iba pa
2. Summary of the IKSPs that are to be passed on.
Ninanais matutunan ang lahat ng mga nakapaloob sa Nilalaman ng

Kurikulum at ang mga dagdag na kaalaman at kasanayan na kinakailangan
upang makaangkop sa pakikipag-ugnayan sa labas ng pamayanan ayon sa
pangangailangan.
Sistema ng Edukasyon na nakabatay at tumutugon sa

kultura

111
PANANAW
Isang lipunang kumikilala sa mga kakanyahan, karapatan at pananagutan ng

mga katutubo na nagtataglay ng kakayahang mapagyaman at mapanatili ang buhay
sa loob ng kanilang Lupaing Ninuno sa pagkamit ng tunay na pag-unlad ng bansang
Pilipinas.
MISYON
Palaganapin ang edukasyong nakaugat sa kultura at kalikasan upang

mapatatag ang katutubong pamayanan at katutubong pagkakakilanlan.
ADHIKAIN
Edukasyong nagsusulong ng katutubong kaalaman at karunungan,

pumapanday sa katutubong kasanayan, nagpapayaman at dumadalisay sa
katutubong kalinangan at umaangkop sa hamon ng kasalukuyang panahon na hindi
nawawala ang katutubong pagkakakilanlan.
LAYUNIN
Pagbabalangkas ng kurikulum ayon sa katutubong kaalaman, sistema at paniniwala;
Paglikha ng mga gamit sa pagtuturo batay sa katutubong kalinangan;
Paghubog ng mga guro at tagapagpadaloy na may kamalayan at pagpapahalaga sa

katutubong pamayanan.
MGA PINAHAHALAGAHAN
(Core-Values)
Lupaing Ninuno
Ugnayan
Kultura
Kasaysayan
Wika
MISYON
 Ipalaganap sa lahat ng katutubo ang edukasyon

 Bukal sa kalooban ang kanyang gagawin
 Magtulong-tulong, magkaisa, magkabigkis-bigkis
 Pangil o paninindigan

112
 Matutong makipagsabayan
 Ang edukasyon ang pag-asa ng bayan
ADHIKAIN/LAYUNIN
 May makatapos ng pag-aaral
 Magsumikap at magpursige sa pag-aaral sa tulong ng mga magulang
 Tulong pinansiyal para sa mga gamot
 Magkaroon ng sekondarya para sa mga katutubo.
PAGPAPALALIM AT PANG-UNAWA
SA KATUTUBONG SISTEMA NG PAGKATUTO AT KATUTUBONG SISTEMA NG
KAALAMAN AT KAUGALIAN
Mga Pinagmumulan ng Kaalaman sa Pamayanan
1. Mga Nakatatanda
Ang mga nakatatanda ang pinagmumulan ng karunungan. Mga

karunungang nabatid sa matagal na pakikipag-ugnayan sa kalikasan at kapwa
katutubo. Gayun din sila ang nagtataglay ng mga katutubong kakayahan at
kompetensi na pinanday sa mahabang panahon.
2. Ang Kalikasan
3. Ang Lupaing Ninuno
4. Panag-inip
Ang pagkaunawa sa proseso ng pagkatuto, ang pagpapahalaga at ang paghikayat

rito.
Ang proseso ng pagkatuto ay nauunawaan sa pamamagitan ng pagsama-

sama ng kabataan sa kanilang mga magulang at sa pakikisalamuha sa mga
kasamahan. Ang mga kaalaman at kasanayan ay itinuturong aktwal at tahasang
ginagamit upang mapakinabangan sa pagtugon sa pang-araw-araw na
pangangailangan.

113
Ang pagkakamit, pagsasalin, pagbabago at pagpapanatili ng karungungan.
Ang kaalaman ay pinapasa sa takdang panahon. Tungkulin ng mga

nakatatanda na ito ay ipasa sa mga kabataan upang maging kaagapay nila sa buhay
at tagapagpatuloy ng kanilang lahi. Pinananatili ito sa pamamagitan ng patuloy na
pag-aala-ala sa isipan ng mga nakatatanda, ikinukwento at itinutiro sa mga kabataan.
Nagkakaroon ng ilang pagbabago at di-pagtangkilik ng mga kabataan bunga

ng mga sumusunod:
 Kabataang madalas na napupunta sa lugar ng mga katagalugan (exposure) at

naiimpluwensiyahan ng ibang kaisipan.
 Sa pag-aasawahan ng isang Dumagat at sa hindi Dumagat.
 Ang impluwensiya ng media tulad ng telebisyon, mga panoorin sa cd at dvd.
 Impluwensiya ng relihiyon na nagtataglay ng ibang katuruan at paniniwala.
 Pangangailangang ekonomiya, ang pag-akit ng salapi na makikita sa illegal na

pagkakahoy at paggiginto.
Paano tinatasa ang pagkatuto?

How is learning assessed?
Ang pag-aaral ay tinataya ng aktuwal, lalo’t higit kapag natutunan nang

mabuti ng bata ang isang kakayahan. Wiwikain ng nakatatanda na, “Aba, ay magaling
na ang batang ito!”
Mga Halimbawa:
 nakapanghuhuli na ng baboy-ramo o usa sa gubat

 nakasasama na sa pagyayantok
 nakapagluluto na ng pagkain
 nakapaninisid na
 nakakukuha na ng tamang gamot sa sakit na tinukoy
 nababatid ang mga gamit ng mga bagay sa paligid
 nakagagawa na ng bahay
Mga Yugto ng Pag-unlad ng Tao at Mahahalagang Pagkatuto Kaagapay ng Bawat

Yugto
(What are the stages of human development and the key learning processes that
accompany each stage?)

114
YUGTO NG BUHAY
KATUTUBONG DUMAGAT NG BULACAN
YUGTO NG GULANG DESKRIPSIYON

BUHAY Patod (Lalaki) Mahona (Babae)
Nasa loob ng Buwan ng Munting bata sa loob Munting bata sa loob
sinapupunan ipinagbubuntis ng sinapupunan ng ina. ng sinapupunan ng
ina.
Kasa-kasama ng ina sa Kasa-kasama ng ina
lahat ng gawain. sa lahat ng gawain.
Killasaan 0 Buwan Bagong silang na bata Bagong silang na bata
hanggang bago na hindi pa lumalakad, na hindi pa
mag-isang taon babae o lalaki lumalakad, babae o
lalaki
Anak 1 Anak na patod – Anak na mahona –
lumalakad na lumalakad na
2 Nakahahawak na ng Nakahahawak na ng
dulos (sa gabay ng dulos (sa gabay ng
magulang) magulang)
Kapag nakapagsasalita Kapag
na ang unang nakapagsasalita na
nababanggit ay ama at ang unang
ina o di kaya ay mga nababanggit ay ama
kapatid. at ina o di kaya ay
mga kapatid.
Naglalaro na at Naglalaro na at
nakikipaglaro nakikipaglaro
(Gegewes di – bata na (Gegewes di – bata
naglalarong mag-isa) na naglalarong mag-
(Gegewes di diye (de) – isa)
bata na may kalaro) (Gegewes di diye (de)
– bata na may kalaro)
Bantayin na ng Bantayin na ng
magulang o ng kapatid magulang o ng
na babae dahil kapatid na babae
nakapaglalaro na sa dahil nakapaglalaro
tubig at nagsusubok na sa tubig at
nang umakyat sa puno. nagsusubok nang
umakyat sa puno.
3 Mas malayo na ang Mas malayo na ang
nararating, higit na nararating, higit na
malikot, malikot.
nakapaglalangoy na sa

115
mas malalim na tubig

at nakaaakyat na sa
puno.
Ang hawak ay tirador. Ang hawak ay
pamingwit ng isda.
Laro: pambubuklat ng
bato sa ilog upang
makakuha ng
talangkang nanlonok
Ang laruan ay
talangka na
nanlonok (talangkang
natatanggal ang balat
o naghunos.
Ang balat ng
talangkang ito ay
matigas subalit kapag
tinanggal ay
lumalambot, na ang
ibig sabihin ay
nanlonok. Ang
katawan ng
talangkang nabalatan
ang gagawing pain sa
biwas.)
Gamit ang baging na
lopig, itinutuhog dito
ang pain na
talangkang nanlonok
o di kaya ay bulati.
Inihuhulog sa tubig
upang kagatin ng biya
(bunod). Ang lopig ay
tinatali sa baliwasan
na buho. Sa kahuluan
ng gubat na walang
buho, tumarim at
yuro ang gamit na
baliwasan.
Kalimitan ang mga

batang babae ay
kasa-kasama ng mga
kagupaden sa

116
gawaing
pangkababaihan.
Kalimitan na ang mga Kalimitan ang mga
batang lalake ay kasa- batang babae ay
kasama sa mga gawain kasa-kasama ng mga
ng kalakian. kagupaden sa
gawaing
pangkababaihan..
4 Nagsisimula nang
humawak ng sagwan.
Nakapag-iigib na.
Kasa-kasama sa Kasa-kasama sa
paglilinis ng kaingin. paglilinis ng kaingin.
Namumulot ng maliliit Namumulot ng
na pira-pirasong kahoy maliliit na pira-
na nasunog. pirasong kahoy na
nasunog.
Nakapagbubunot na ng Nakapagbubunot na
damo sa paggugusad. ng damo sa
paggugusad.
May sariling lugar sa May sariling lugar sa
kaingin para magtanim kaingin para
ng sariling palay, mais magtanim ng sariling
at gulay. palay, mais at gulay.
5 Nakaiigib na Nakaiigib na
Kasa-kasama na sa Nakagagawa na ng
gubat sa pangangaso sariling pamingwit.
ng ama. Nakapamimingwit ng
mag-isa
Kasama sa yantukan at Nakapag-aalaga na ng
paninisid. kapatid.
6 Nakahuhuli na ng isda
sa paninisid.
7
8
9 Kapag matigas-tigas na May mga batang
ang katawan, may babae na may
kakayahan nang kakayanang magsate
magsate ng bangkang ng bangkang de-
de-motor motor
10
11 Unti-unti nang Nagsisimula nang
nagkakaroon ng masel magkaraon ng

117
at nakapagbubuhat ng buwanang dalaw.

mabigat-bigat.
12 Nakapaghuhukay na
ng ubag, agakat,
kamayong, patayen,
inarip.
*Ang bata ay kusang natututo kahit hindi tahasang turuan.

Pinababayaan silang mag-isa at matuto sa karanasan bukod sa
turo ng mga nakatatanda. Sinasama sila sa kaingin, sa pagtatanim
at sa mga gawain sa pamayanan. Pantay-pantay ang pagtingin sa
mga anak, babae man o lalaki.
Binatilyo 13 Maaari nang makapag- Mga babae lang ang
Dalagita isa sa pagsuot sa gubat naghahanap at
upang mangaso. naghuhukay ng mga
pagkaing lamang-
gubat.
Nagsisimula na ang Nakagagawa na ng
kakayahang makahuli sabiyek, katutubong
ng baboy-ramo pero bag na yari sa dahon
hindi pa kayang ng saulan o tumarim
buhatin. na lagayan ng buko.
Nakagagawa na ng
kalatkat o katutubong
bag na yari sa yantok
na lagayan ng nahuling
baboy.
May kakayahan nang

Sa pagsuot sa gubat, magtemok (pagkayod
bukod sa pangangaso, ng laman ng yuro).
siya ang may tungkulin
at kakayahan na
humanap ng yuro na
yuyuruin ng babae.
Titingnan niya kung
may dakta na ang yuro.
Titiaban ang puno ng
yuro, kukuha ng
pinaka-laman nito.
Ngunguyain niya ang

118
laman at idudura sa
dahon. Palilipasin ang
may kalahating oras.
Titingnan niya ang
dura kung may dakta.
Ibubuhos niya ang
dura na idinura sa
dahon. Kapag
naibuhos na sa lupa,
titingnan niya sa dahon
kung may dakta. Ang
dakta ay maiiwan sa
dahon dahil ito ay
titigas.
Mga lalaki lang ang Mga babae lang ang
naghahanap ng nagyuyuro.
yuyuruin.
May kakayahan nang May mga babaeng
umakyat sa matataas namumuhag subalit
na puno kaya’t maaari bihira lamang.
nang mangurat
(mamulot) o
mamuhag.
Gelangdis -
naghahanap ng pulot
Georat - nakakita na at
kukunin na ang pulot
Ang batang lalaki na
may kakayahang
mamaril, manghuli at
maghanap ng pagkain
ay may kakayahan
nang lumikha ng apoy.
Nangangahulugan ito
na may kakayahan na
siyang mabuhay at
makapag-isa.
14-16 Ang mga kabataang Ang babae ay
lalaki ay nakapalaya at nakapirmis lamang at
nakapalaboy. kasa-kasama ng mga
magulang.
Walang gaanong Hindi maaaring
paghihigpit sa humalo sa

119
magulang. kalalakihan.
May kalayaang Maari lamang
lumakad kasama ang lumakad kung kasama
mga kaedad. ang kapwa babae at
kinakailangang
bumalik sa itinakdang
oras ng magulang.
May kakayahan nang Kadalasa’y katuwang
gumawa ng tinupi ng ina sa
mula sa dahon ng pagahahanda ng
saulan. pagkain, paglalaba at
pag-aasikaso sa
pamilya.
Kadalasa’y katuwang
ng ama sa
paghahanapbuhay,
pangangahoy at
paghahanap ng
pagkain.
Kapag nagka- 17- 19 Binata at may asawang Sumasama ang babae
asawa, hindi lalaki basta’t gusto ay sa kanyang kabiyak.
kasal: 20s – 50s maaari nang
Taben na magkaingin.
mahona Ang binatilyong nag- Kapag nag-asawa na
Taben a patod asawa na at nagka- ay nagsisimula nang
anak na ay aralin ang lahat ng
Kapag kasal: pinahihiwalay na ng bagay maging ang
Bulagdes a mga magulang upang panggagamot at
mahona matutong buhayin ang pagpapaanak.
Bulagdes a sariling pamilya.
patod Kapag may asawa na,
obligado nang ang
Kapag buntis: isang lalaki ay
Mabso a magkaingin.
mahona Kapag may pamilya na
Mabso a nagkakaroon siya ng
lake/patod kakayahang humanap
ng magandang lugar na
May killasaan: pagtatamnan.
Imasat a Kapag nag-asawa na ay
gupad nagsisimula nang aralin
Imasat a ang lahat ng bagay
lake/patod maging ang

120
panggagamot at
Anuman ang pagpapaanak.
edad kung Ang mga kalalakihan Ang mga ina ang
walang asawa na walang ina ay gumagawa ng bahag,
maliban sa nakagagawa rin ng tapis at palamuti.
pagiging sariling bahag at
binatilyo at palamuti.
dalagita ay Ang binata kung
tinatawag na: nanaisin ay maaari
Maddikit - nang magkaroon ng
dalaga sariling kaingin.
Ulittaw – Ang may asawa ay
binata obligado nang
magkaroon ng sariling
Anumang kaingin.
edad kapag Ang lalaking binata o
nagkaanak na may asawa na pipili ng
ay tinatawag lugar na hahawanin ay
na: magtutusok ng latas.
Gupad - Siya ay dadalawin sa
bababe panag-inip upang
Lake - lalaki bigyang pahintulot
kung maaaring ituloy o
hindi ang
paghahawanan.
Siya ang mangunguna
sa paghahawan
katuwang ang mga
kalakian at kabataang
lalaki.
Siya ang magsusunog
ng hinawang buho at
mga kahoy. Iikutin
niya ang paligid ng
kaingin na susunugin
habang nananalangin
upang hindi kumalat
ang apoy sa labas ng
itinakdang lugar na
pagtatamnan.
Sa paglilinis, ang mga
kalalakihan ang
magbubuhat ng mga

121
malalaking kahoy na
nasunog at iipunin sa
isang lugar.
Sa panahon ng Ang mga kababaihan
paghahasik, ang mga ang nagbubudbod ng
kalalakihan ang binhi sa butas.
magbubutas ng lupa sa
pamamagitan ng kahoy
na may bakal
(pagbabakal) o matulis
na kahoy na
pagbubudburan ng
binhi ng palay.
Awong 60s-100s Pinaka-matandang kasapi ng pamilya
Awong a Lake Pinakabatang awong ay 60.
Awong a Ang mga awong, gupad at lake ang kadalasang
Gupad mga gesobkal.
Ang mga awong na may alagang sobkal ay
nababatid kung ano ang nangyayari sa kanilang
anak at apo kahit malayo sa kanila kapag
nagsobkal sila.
Sa pagtanda, may kaalaman na sa mas
malawak na ugaling katutubo.
Sila ang tagapag-ingat ng kultura.
Ang awong ay hindi na sumasama sa
pagkakaingin maliban na lamang kung kaya pa
ng kanilang katawan ang paggawa.
PAGPAPAHALAGA SA KATUTUBONG ISPIRITWALIDAD AT KABUOANG PANANAW

SA DAIGDIG
Appreciation of the IP spirituality/wholistic worldview.
Ang malalim na ispiritwalidad ng mga katutubong Dumagat ay ipinapahayag

nila sa kanilang pang-araw-araw na gawain. Ang pagtawag, paghingi ng gabay at
pasasalamat sa Maylikha na tinatawag nilang Makedepat ay makikita sa lahat ng
yugto ng kanilang buhay.
Bago pa man din sila umalis sa kanilang tahanan ay humihingi na sila ng gabay
sa kanilang paglalakad.
Sa pagtatayo ng bahay o punduhan, naniniwala sila na walang

Ito ay makikita sa mga kaugalian at paniniwala. Ang pag-aalay ng mga
kapirasong bahagi ng puso atay laman ng baboy o usa na bago tuluyang hati-hatiin

122
ang buong katawan ng baboy sa bawat isa ang pasasalamat ay maihahalintilad sa

ofertoryo sa mga simbahan kung saan ang nag-aalay ang mga mananampalataya ng
prutas at salapi. Gayon din ang paghahain ng nilutong kanin mula sa unang binayo
na aning palay bago lubusang kainin.
CULTURE BASED AND CULTURE RESPONSIVE EDUCATION DEVELOPMENT NEEDS

ANALYSIS
A. LUPAING NINUNO
1. Ano ang maibabahagi ng paaralan/pamayanan/guro sa pagpapayaman

at pagsasalin ng mga katutubong pagpapahalaga at pamamaraan
What can the school/community/teacher do to contribute to the nurture
and passing on of identified values and practices?
Ang mga natukoy na pagpapahalaga at kagawian ay magiging

bahagi ng mga aralin sa lahat ng antas at sa lahat ng asignatura. Ito ay
palalakasin ng pamayanan. Maglalathala ng mga balidadong babasahin
tungkol dito upang higit na maipalaganap ang mga pagpapahalagang ito
hinggil sa pangangalaga ng Lupaing Ninuno.
2. How can the school/community education policies/programs be

responsive to the unique situation of the ancestral domain
(topography/geographical factors – these can include access concerns
and learning resources and environment)?
Tutukuyin ang mga paksang-aralin na maaaring gawin sa mga

tukoy at ligtas na bahagi ng Lupaing Ninuno upang mapamalay at
mapalalim ang ugnayan ng katutubong mag-aaral dito.
Hahalawin ang mga sariling karanasan ng mga mag-aaral at ng

kanilang pamilya hinggil sa mga biyayang kaloob ng lupa at tutukuyin
ang mga lugar dito, ngalan ng mga bundok, sapa at ilog.
B. SELF-GOVERNANCE AND EMPOWERMENT
1. What can the school/community/teacher do to contribute to the

nurturing and passing on of identified values and practices?
Paaralan
Ang paaralan ay magiging daluyan upang dalisayin ang

kulturang katutubo nang sa gayon ay makaangkop ang mga mag-aaral

123
sa mga pagbabago at hamon ng kasalukuyang panahon na hindi

nawawala ang pagpapahalaga sa sariling pagkakakilanlan.
Pamayanan
Ang mga nakatatanda sa pamayanan na may angking

kaalaman at kababaang-loob ay magiging tagapaghubog ng mga
Tagalog na guro upang matulungan ang mga ito na makapasok sa
kanilang daigdig at maiangkop sa katutubong pamayanan ang
kanilang pamamaraan ng pagtuturo.
Guro
Ang mga guro ay magiging mapagmalay na tagapagpadaloy ng

katutubomg edukasyon.
2. How can the school/community education policies/programs promote

cultural sensitivity, intercultural education and the eradication of
prejudice and discrimination?
Paaralan
Gagabayan ang paaralan ng mga batayang pagpapahalaga ng

katutubo tulad ng pagpapahalaga sa dignidad ng tao, pagbabahaginan,
pagkakapantay-pantay at paggalang sa isa’t isa.
Community Education Policies/Programs
Maglulunsad ng mga programa na lilinang sa paggalang sa isa’t isa
C. CULTURAL INTEGRITY

nurturing and passing on of the community’s way of life including
technologies, crafts, language, traditions, religion?
Maglulunsad ng mga mga pag-aaral

venues for reflection about cultural change and development so that
changes in the community’s way of life are a resut of analysis and
evaluation and not just the flow of circumstances?

124

indigenous culture that is appropriate in the contemporary times?
There must always be a continuous dialogue between the community

and the school.
4. What can be done to revitalize the indigenous learning systems of the IP

community?
Indigenous learning system must be employed in teaching

indigenous knowledge systems and practices.
D. SOCIAL JUSTICE AND HUMAN RIGHTS

nurturing and passing on of IKSPs related to the maintenance and
administration of justice?
Isasabuhay sa loob ng paaralan ang mga IKSPs na may kaugnayan

sa pagpapanatili at pamamahala ng katarungan.
2. How can the school/community education policies/programs respond

to the access situation of the community?
Gagawa ng mga newsletter na magiging daluyan ng impormasyon

upang makapag-hatid balita sa labas hinggil sa mga pag-unlad at
pangangailangan ng paaralan.
Makikipag-ugnayan at maaaring mag-organisa ng inter-agency o task

force o grupo na pangunahing layunin ay maisulong ang adbokasiya sa
katutubong edukasyon at kagalingan ng mga Dumagat sa kabuoan.
3. What can the school/community do to promote access of the learners to

indigenous learning systems?
Maghahanda ng isang malikhaing plano at pamamaraan na ang

katutubong pagkatuto ang siyang magiging batayan ng pagkatuto ng
mga batang mag-aaral.
4. What can the school/community do to improve the quality of education

in the context of indigenous learning systems?
Palagiang dayalogo at pagtatasa hinggil sa mga nagaganap na gawain

sa paaralan.

125
Magkabalikat na gagampanan ng guro at ng pamayanan ang mga

tungkulin upang higit na mapabuti ang pag-aaral.
Paano gagawin? Gagawa ng taunang plano ang guro at pamayanan

hinggil sa pagpapagaling at pagpapabuti ng katutubong sistema ng
pagkakatuto.
Ang mga katutubong kasanayan at kaalaman ay ibabahagi ng mga

nakatatanda bilang katuwang na tagapagturo ng mga guro.
Ang mga kaalamang ito ay idodokumento at maglilimbag ng mga

babasahin tungkol dito upang mapalawig ang kaalaman.
PAMANTAYANG KULTURAL PARA SA MGA GURO

(Cultural Standards for Teachers)
Mga Katangiang Dapat Taglayin Katangian

ng isang Guro
1. Ang guro ay pangalawang magulang ng mga batang katutubo. Sila ay

nararapat magbigay ng mga kaalaman sa mga batang katutubo.
2. Ang guro ay nararapat na maging role model para sa mga batang katutubo.
3. Ang mga guro ay nararapat ding umunawa ng kultura at tradisyon ng mga
katutubo.
4. Ang guro ay dapat marunong makibagay sa mga magulang at estudyanteng

katutubo.
 Kusang loob ang mga batang katutubo na makisama sa mga guro kung
nakikita nilang interesado itong matuto ng kanilang katutubong salita.
5. Ang isang guro ay may malasakit at may puso sa lugar o komunidad na

pinaglilingkuran.
6. Ang isang guro ay may mataas na disiplina sa sarili at matiyaga.
PAMANTAYANG KULTURAL PARA SA MGA NAKATATANDA NA KAAGAPAY SA

PAGPAPATUPAD
NG KATUTUBONG EDUKASYON
Mga Katangiang Dapat Taglayin ng mga Nakatatanda para sa Katutubong

Edukasyon

126
1. Pinaniniwalaan, pinagkakatiwalaan, katiwa-tiwala at sinusunod ng

pamayanan.
2. Nababatid ang kasaysayan at kultura ng pamayanan.
3. Nakasasalita at nakapagbabahagi ng katutubong wika.

* Sa mga nakatatanda na hindi nakasasalita, may bukas na kaisipan na
matutong magsalita ng wikang katutubo.
Tungkulin ng mga Nakatatanda
1. Pananagutan ng mga nakatatanda ang kaligtasan ng mga guro sa panahong

ang guro ay nasa pamayanang katutubo kung nakikinig ang guro.
2. Kapantay ng guro ang obligasyon ng mga nakatatanda.
INTERFACE OF COMMUNITY COMPETENCIES

AND DEPED COMPETENCIES
ARALING PANLIPUNAN 1 - FIRST GRADING PERIOD
YUGTO ANTAS COMMUNITY NATIONAL INDIGENIZED

NG COMPETENCIES COMPETENCIES COMPETENCIES
BUHAY
Nasasabi ang AP1NAT-Ib- Nasasabi ang
Anak Baitang sariling Nasasabi ang sariling
(Child) 1 pagkakakilanlan sa sariling pagkakakilanlan sa
5-8 pagtukoy ng lugar pagkakakilanlan sa hugis ng latas na
Taong na pagtataniman ibat’t-ibang ginagamit sa
gulang sa pamamagitan pamamaraan. pagtukoy ng lugar
ng pagtusok ng na pagtataniman.
latas bilang
pananda.
Naihahambing ang AP1NAT-Ig-11 Naihahambing ang
sariling karanasan Naihahambing ang sariling karanasan
sa paglilinis at sariling kwento o ng paglilinis sa
pamumulot ng karanasan sa lugar na
kahoy na nasunog buhay sa kwento pagtataniman.

127
sa lugar na at karanasan ng
pagtataniman. mga kamag-aral.
AP1NAT-Id-8 Nakikilala ang

Nakikilala ang timeline at gamit
timeline at ang nito sa pag-aaral
gamit nito sa pag- ng mahahalagang
aaral ng pangyayari sa
mahahalagang buhay gaya ng
pangyayari sa pagbabakal at
buhay hanggang pagtatanim
sa kanyang hanggang sa
kasalukuyang kasalukuyang
edad edad.
Naiisa-isa ang mga AP1PAM-IIb-6 Nakikilala at
pamamaraan ng Nakabubuo ng natutukoy ang
pangangalaga ng kwento tungkol sa mga pamamaraan
kapaligiran tulad pang-araw-araw ng pangangalaga
ng pananim na na gawain ng ng pananim na
palay bilang buong pamilya. palay sa
bahagi ng gawain kapaligiran ng
ng buong pamilya katutubong
sa katutubong komunidad.
komunidad na
kinabibilangan.
Nakapaghihinuha AP1NAT-If- Nakapaghihinuha

ng konsepto ng Nakapaghihinuha ng konsepto ng
pagkakasunod- ng konsepto ng pagkakasunod-
sunod ng mga pagpapatuloy at sunod ng mga
pananim sa pagbabago sa pananim sa
pamamagitan ng pamamagitan ng katutubong
mga larawan. mga larawan ayon komunidad sa
sa pagkakasunod- pamamagitan ng
sunod mga larawan
Nasasabi ang AP1NAT-Ib-3 Nasasabi ang
sariling Nasasabi ang sariling
pagkakakilanlan sa sariling pagkakakilanlan sa
iba’t-ibang pagkakakilanlan sa iba’t-ibang
pamamaraan iba’t-ibang pamamaraan
kagaya ng pamamaraan. kagaya ng
kagamitang kagamitang
ginagamit sa ginagamit sa
paghahasik. paghahasik sa

128
katutubong
komunidad.
Nailalarawan ang AP1NAT-Ia-2 Nailalarawan ang
pisikal na Nailalarawan ang pisikal na
katangian ng butil pisikal na katangian ng butil
ng binhi ng palay katangian sa ng binhi ng palay
sa pamamagitan pamamagitan ng sa pamamagitan
ng malikhaing iba’t-ibang ng malikhaing
pamamaraan. malikhaing pamamaraan.
pamamaraan.
Nailalarawan ang AP1PAM-IIab-6 Nailalarawan ang
mga gawain ng Nailalarawan ang mga gawain ng
mag-anak sa mga gawain ng mag-anak sa
paraan ng mag-anak sa paraan ng
paggamot sa Palay pagtugon sa mga paggamot sa palay
bilang pagtugon sa pangangailangan bilang pagtugon sa
pangangailangan ng bawat kasapi. pangangailangan
ng bawat kasapi. ng bawat kasapi sa
katutubong
komunidad.
Nailalarawan ang AP1NAT-Ib-4 Nailalarawan ang

pangsariling Nailalarawan ang pangsariling
pangangailangan pangsariling pangangailangan
na pagkain kagaya pangangailangan: na pagkain kagaya
ng pagkaing pagkain, kasuotan ng lamang-ugat sa
lamang-ugat. at iba pa at mithiin katutubong
para sa Pilipinas. komunidad.
Nakikilala ang AP1NAT-Id-8 Nakikilala ang

timeline at gamit Nakikilala ang timeline at gamit
nito sa timeline at gamit nito sa
pagpapalaki ng nito sa pag-aaral pagpapalaki ng
palay hanggang sa ng mahalagang palay hanggang sa
pagkahinog nito. pangyayari sa pagkahinog batay
buhay hanggang sa katutubong
sa kanyang kultura.
kasalukuyang
edad.
Nailalarawan ang AP1PAM-IIa-3 Nailalarawan ang

iba’t ibang papel Nailalarawan ang iba’t ibang papel

129
na ginagampanan iba’t ibang papel na ginagampanan

ng bawat kasapi na ginagampanan ng bawat kasapi
ng pamilya sa iba’t ng bawat kasapi ng pamilya sa iba’t
ibang ng pamilya sa iba’t ibang
pamamaraan ibang pamamaraan
tulad ng pamamaraan. tulad ng
pangingisda. pangingisda
malapit sa
katutubong
pamayanan.
Nakabubuo ng AP1PAM-IIb-5 Nakabubuo ng

kwento tungkol sa Nakabubuo ng kwento tungkol sa
pang-araw-araw kwento tungkol sa pang-araw-araw
na gawain ng pang-araw-araw na gawain ng
buong pamilya na gawain ng buong pamilya
tulad ng buong pamilya. tulad ng
pangangaso sa pangangaso
komunidad. katutubong
komunidad.

pagyayantok. pagyayantok
malapit sa
katutubong
pamayanan.


130

pangunguha ng pangunguha ng
pulot. pulot malapit sa
katutubong
pamayanan.

pagyuyuro. pagyuyuro sa
katutubong
pamayanan.
EDUKASYON SA PAGPAPAKATAO 1 - FIRST GRADING PERIOD

INTERFACE OF COMMUNITY COMPETENCIES DEPED COMPETENCIES
YUGT ANTAS COMMUNITY NATIONAL INDIGENIZED

O NG COMPETENCIES COMPETENCIES COMPETENCIES
BUHA
Y
Nailalarawan EsP1PKP-Id-3 Naisasabuhay nang
Anak Baitang ang mga ang Nakapaglalarawan batang Dumagat ang
5-8 1 gawain na ng iba’t ibang wastong pag-uugali ng
Taong maaring gawain na iba’t ibang paraan ng
gulang makasama o maaaring pangangalaga sa sarili at
makabuti sa makasama o kalusugan upang
kalusugan sa makabuti sa mapaunlad ang anumang
yugto ng buhay kalusugan. kakayahan sa
ng palay. paglalarawan sa yugto ng
buhay ng palay.

131
Naipakikita ang EsP1PKP-Id-3 Natutukoy ang iba’t

kakayahan sa Naisasakilos ang ibang kakayahan ng
paggawa sa sariling kakayahan batang dumagat sa ritwal
ritwal na sa iba’t ibang na pangangaso.
pangagaso. pamamaraan
2.1.pag-awit
Naisasagawa EsP1PKP-Ig-6 Naipapakita ng batang

nang may Nakapagpapakita dumagat ang wastong
pagmamahal at ng wastong pag- ugali sa paggawa ng
pagmamalasakit uugali sa beloy o bahay punduhan.
sa pagbuo ng pangangalaga sa
isang bahay. sarili.
Naipapakita ang EsP1PKP-Ia-b-1 Naipapakita ang

kakayahan nang Nakikilala ang kakayahang taglay ng
may tiwala sa sariling interes batang dumagat sa
sarili. pagbabakal.
Nakikilala at EsP1PKP-Ia-b-1 Nakikilala at naisasakilos
naisasakilos ng Nakikilala ang ng batang Dumagat ang
isang batang sariling interes kanyang sariling interes
mag-aaral ang sa paggagamot ng palay.
kanyang sariling
interes sa
paggagamot ng
palay.
Nakikilala at EsP1PKP-Id-3 Nakikilala at naisasakilos
naisasakilos ang Nakikilala ang iba’t- ang iba’t-ibang
iba’t-ibang ibang gawain/paraan upang
gawain/paraan gawain/paraan na mapanatili ang pag-iingat
upang maaring makasama sa katawan ng mga bata
mapanatili ang o makabuti sa dumagat sa panahon ng
pag-iingat sa kalusugan pagkabata, paglalaro at
katawan ng mga paglilibang.
bata sa panahon
ng pagkabata,
paglalaro at
paglilibang.
Natutukoy ang EsP1PKP-IIb-2 Nakapagpapakita ng mga

mga kilos at Natutukoy ang mga kilos at gawain ng
gawain na kilos at gawain na pagmamalasakit sa

132
nagpapakita at nagpapakita ng pamamagitan pagsunod

pagmamalasakit pagmamahal at sa mga tutunin at
sa mga kasapi ng pagmamalasakit sa pamantayan ng
pamilya sa loob mga kasapi ng paghahasik.
ng tahanan. pamilya.
Naipapakita ang EsP1PKP-Ia-b-1 Naipapakita ang sariling
sariling Nakikilala ang potensyal, kahinaan at
potensyal, sariling: damdamin ng isang
kahinaan at 1.3 potensyal batang Dumagat sa
dadamin sa 1.4 kahinaan paglalaro ng larong mali
paglalaro ng 1.5
larong mali. damdamin/emosyo
n
Naipakikita ng EsP1PKP-Ia-b-1 Naipakikita ng pamilyang
wastong pag- Nagpapakita ng Dumagat ang wastong
uugali sa wastong pag-uugali pag-uugali sa
pangangalaga sa sa pangangalaga sa pangangalaga sa sarili sa
sarili sa sarili. pamamagitan ng
pamamagitan ng paghahanda ng isdang
paghahanda ng kakainin.
isdang kakainin.
Napahahalagaha EsP1PKP- Ia-b – 1 Napahahalagahan ang

n ang kakayahan 1. Nakikilala ang kaayahan sa paggamot
sa pagtatanim. sariling: sa palay ng mga
1.1. gusto katutubong Dumagat.
1.2. interes
1.3. potensyal
1.4. kahinaan
1.5. damdamin /
emosyon
Naipapakita ang EsP1PKP- Ia-b – 1 Naipapakita ang

kahalagahan ng Naisasakilos ang kahalagahan ng pag-
pag-aalay ng sariling kakayahan aalay ng bukal sa
bukal sa sa iba’t ibang kalooban kay
kalooban sa pamamaraan Makedepat.
Diyos. 2.1. pag-awit
2.2. pagsayaw
2.3.
pakikipagtalastasan
2.4. at iba pa
Natutukoy ang EsP1PKP-Ie-4 Nakatutukoy ang mga

133
mga dapat at Nasasabi na dapat at hindi dapat

hindi dapat nakatutulong sa gawin sa pag-aani sa
gawin sa pag- paglinang ng kaingin para sa sariling
aani para sa sariling kakayahan kaligtasan.
sariling ang wastong
kaligtasan. pangangalaga sa
sarili.
Naipapakita ang EsP1PKP- Ih– 7 Naipapakitaangkahalaga
kahalagahan ng Nakapagpapahayag hanngpagsalo-
pagkakabuklod na tungo sa salongbuongpamilyangD
ng pamilya. pagkakaisa ang umagatsapagkain.
pagsasama-sama
ng pamilya
Naipapakita ang EsP1PKP- Ib-c – 2 Napapahalagahan ang

mga kakayahan Naisasakilos ang kakayahan sa
ng may sariling kakayahan pagyayantok ng may
pagtitiwala sa sa iba’t ibang tiwala sa sarili.
sarili. pamamaraan
2.1. pag-awit
2.2. pagsayaw
2.3.
pakikipagtalastasan
2.4. at iba pa
MTB-MLE 1 FIRST GRADING PERIOD

INTERFACE OF COMMUNITY COMPETENCIES AND DEPED COMPETENCIES

BUHAY
Naipakikilala MT1OL-Ia-i-1.1 Naipakikilala ang
NAK BAITANG ang sarili. Talk about oneself sarili sa
(Child) 1 and one’s personal pamamagitan ng
5-8 experiences pagsasabi ng:
TAONG (family, pet,  Pangalan
GULANG favorite food)  Katutubong
 Talk about ngalan
one’s  Kaarawan
personal  Edad o

134
RalakiRnce in gulang
relation to  Ina, ama at
family. mga
kapatid
 Paboritong
pagkain
 Paboritong
hayop
 Paboritong
kulay
 Pangarap
 Simbulo ng
sarili
Nabibigkas ang MT1OL-Ib-c-3.1 Nabibigkas ang mga
mga Use common magagalang na
magagalang na expressions and pananalita at
pananalita sa polite greetings. pagbati sa
pakikipag-usap. pakikipag-usap sa
nakatatanda at mga
kalaro.
Naikukuwento MT1OL-Ia-i-1.1 Naikukuwento ang
ang mga Talk about oneself mga karanasan
karanasan and one’s personal kasama ng pamilya
kasama ng experiences sa panahon ng
pamilya sa (family, pet, pagtatanim.
panahon ng favorite food)
pagtatanim  Talk about
one’s
personal
RalakiRnce in
relation to
family.
Natutukoy ang MT1PWR-Ib-i-1.2 Natutukoy ang mga
mga tunog na Give the beginning tunog na naririnig
naririnig buhat letter/sound of the buhat sa mga
sa mga hayop sa name of each hayop sa paligid
paligid tulad ng picture. tulad ng tulad ng
mga ibon, mga ibon, baboy
baboy ramo, ramo, usa, matsing,
usa, matsing, aso, pusa at mga
aso, pusa at insekto.
mga insekto.
Nagagaya ang

135
tunog o huni ng
mga hayop sa
paligid.
Nahahawakan MT1PWR-Ib-i-3.1 Nahahawakan ang
ng tama ang Write the upper mahahabang bagay
mga tuwid na and lower case tulad ng yantok
bagay sa letters legibly, upang magamit sa
pamayanan observing proper pagsulat ng mga
tulad ng tuwid sequence of batayang hugis sa
na yantok at strokes. lupa o buhangin.
buho at tangkay  Observing
ng sagwan. proper
sequence
Naisasagawa of strokes. Nagagamit ang
ang tamang daliri sa pagsulat ng
hagod ng kamay mga batayang hugis
sa sa hangin.
pagsasagwan.
Nakaguguhit sa Nahahawakan ang
lupa habang lapis upang
naglalaro sa makasulat ng mga
kaingin. batayang hugis sa
papel.
Nahahawakan
ang bakal na
ginagamit sa
pambutas ng
lupa na
hahasikan ng
butil ng palay.
Nagagaya ang MT1PWR-Ib-i-1.1 Nabibigkas ang
mga tunog ng Give the name and tunog at ngalan ng
ngalan sa mga sound of each titik Aa.
bagay sa paligid. letter.
 Give the
name and
sound of
letter Aa.
Nabibigkas ang MT1PWR-Ib-i-2.1 Natutukoy ang
mga tunog ng Identify upper and maliit at malaking
ngalan ng mga lower case letters. titik Aa.
bagay sa paligid.  Identify
upper and

136
lower case
of letter
Aa.
MT1PWR-Ib-i-3.1 Nasusulat ang Ralaki
Write the upper at maliit na titik Aa
and lower case nang may tamang
letters legibly, hagod ng kamay.
observing proper
sequence of
strokes.
 Write the
upper and
lower case
of letter
Aa, legibly,
observing
proper
sequence
of strokes.
Natutukoy ang mga
bagay sa
katutubong
pamayanan na
nagsisimula ang
ngalan sa titik Aa.
Natutukoy ang MT1PWR-Ib-i-1.1 Nabibigkas ang
ngalan ng mga Give the name and tunog at ngalan ng
bagay sa paligid. sound of each titik Ee.
letter.
 Give the
name and
sound of
letter Ee.
MT1PWR-Ib-i-2.1 Natutukoy ang
Identify upper and maliit at malaking
lower case letters. titik Ee.
 Identify
upper and
lower case
of letter Ee.
Write the upper at maliit na titik Ee

137

observing proper
sequence of
strokes.
 Write the
upper and
lower case
of letter Ee,
legibly,
observing
proper
sequence
of strokes.
Natutukoy ang mga
bagay sa
katutubong
pamayanan na
nagsisimula ang
ngalan sa titik Ee.
ngalan ng mga sound of each titik Ii.
 Give the
name and
sound of
letter Ii.
ngalan ng mga lower case letters. titik Ii.
upper and
lower case
of letter Ii.
Write the upper at maliit na titik Ii
observing proper
sequence of
strokes.
 Write the
upper and

138
lower case
of letter Ii,
legibly,
observing
proper
sequence
of strokes.
Natutukoy ang mga
bagay sa
katutubong
pamayanan na
nagsisimula ang
ngalan sa titik Ii.
ngalan ng mga sound of each titik Ii.
 Give the
name and
sound of
letter Oo.
ngalan ng mga lower case letters. titik Oo.
upper and
lower case
of letter
Oo.

139

Write the upper at maliit na titik Oo
observing proper
sequence of
strokes.
 Write the
upper and
lower case
of letter
Oo, legibly,
observing
proper
sequence
of strokes.
Natutukoy ang mga
bagay sa
katutubong
pamayanan na
nagsisimula ang
ngalan sa titik Oo.
GRADE 2
INTERFACE OF NATIONAL AND COMMUNITY COMPETENCIES
ARALING PANLIPUNAN 2 - FIRST GRADING PERIOD

BUHAY
Anak Naiuugnay ang AP2KOM-Ic-4 Naiuugnay ang
(Child) Baitang tungkulin at Naiuugnay ang tungkulin at
5-8 2 gawain sa tungkulin at gawain ng
Taong pagtukoy ng lugar gawain na pagtutusok ng
Gulang na pagtataniman bumubuo ng latas sa lugar na
gamit ang komunidad sa sarili pagtataniman sa
pagtusok ng latas at sariling pamilya. katutubong
bilang pananda. komunidad.
Nasasabi na ang AP2KOM-Ic-5 Nakapaglilinis ng

140
bawat bata ay Nasasabi na ang lugar na

nakapupulot ng bawat bata ay may pagtataniman
nasunog na kahoy kinabibilangang bilang bahagi ng
bilang paglilinis sa komunidad. kinabibilangang
pagtataniman na komunidad.
bahagi ng
kinabibilangan na
komunidad.
Nasasabi ang mga AP2KOM-If-h-8 Nasasabi ang mga
wastong gawain Nasasabi ang mga wastong gawain
gaya ng wastong gawain / gaya ng
pagbabakal at pagkilos sa pagbabakal at
paghahasik maging tahanan at paghahasik sa
pagkilos sa paaralan sa panahon ng
tahanan at panahon ng kalamidad.
paaralan sa kalamidad.
panahon ng
kalamidad.
Nakapagbibigay AP2PSK-IIIb2 Nakikilala at
mungkahi sa Nakapagbibigay ng natutukoy ang
pamamaraan ng mungkahing mga pamamaraan
pangangalaga ng pamamaraan ng ng pangangalaga
kapaligiran tulad pag-aalaga ng ng pananim na
ng pananim na kapaligiran at likas palay sa
palay sa na yaman na kapaligiran ng
katutubong kinabibilangan ng katutubong
komunidad na komunidad. komunidad.
kinabibilangan.
Natutukoy ang AP2KOM-Ib-3 Natutukoy ang

Anak Baitang pagkakasunod- Natutukoy ang pagkakasunod-
(Child) 2 sunod ng mga mga bumubuo ng sunod ng mga
5-8 pananim katulad komunidad: pananim katulad
Taong ng mga 3.1 Mga tao: mga ng mga
Gulang naninirahan sa iba’t-ibang naninirahan sa
komunidad. naninirahan sa katutubong
komunidad, mga komunidad.
pamilya o mag-
anak.
Naiuugnay ang AP2KOM-Ib-2 Naiuugnay ang

tungkulin at -Ic-4 tungkulin at
gawain na Naiuugnay ang gawain gamit ang
bumubuo ng tungkulin at kagamitan sa

141
komunidad sa sarili gawain ng mga paghahasik na

at sariling pamilya bumubuo ng bumubuo sa
gamit ang komunidad sa sarili katutubong
kagamitan sa at sariling pamilya. komunidad sa sarili
paghahasik. at pamilya.
Nasasabi ang AP2KOM-Ii-9 Nasasabi ang

pagkakapareho at Nasasabi ang pagkakapareho at
pagkakaiba ng mga pagkakapareho at pagkakaiba ng mga
binhi ng palay sa pagkakaiba ng binhi ng palay sa
sariling sariling komunidad sariling katutubong
komunidad. sa mga kaklase. komunidad.
Naiuugnay ang AP2KOM-Ic-4 Naiuugnay ang

tungkulin at Naiuugnay ang tungkulin at
gawain ng mga tungkulin at gawain ng mga
bumubuo ng gawain ng mga bumubuo ng
komunidad at bumubuo ng komunidad at
sariling pamilya sa komunidad sa sarili sariling pamilya sa
pagggamot sa at sariling pamilya. panggamot sa
palay. palay sa
katutubong lupain.

pagkakaiba ng pagkakapareho at pagkakaiba ng
pagkaing lamang- pagkakaiba ng pagkaing lamang-
ugat sa sariling sariling komunidad ugat sa sariling
komunidad. sa mga kaklase. komunidad sa
lupaing katutubo.
Anak Baitang Nakapagsasalaysay AP2KNN-IIa-1 Nakapagsasalaysay

(Child) 2 ng pinagmulan ng Nakapagsasalaysay ng pinagmulan ng
5-8 yugto ng buhay ng ng pinagmulan ng yugto ng buhay ng
Taong palay sariling sariling komunidad palay sariling
Gulang komunidad batay batay sa mga komunidad batay
sa mga pagsasaliksik, sa mga
pagsasaliksik, pakikinig sa pagsasaliksik,

142
pakikinig sa kuwento ng mga pakikinig sa

kuwento ng mga nakakatanda sa kuwento ng mga
nakakatanda. komunidad, atbp. nakakatanda sa
komunidad , atbp
Nakapagbibigay AP2PSK-IIIb2 Nakikilala at

mungkahi sa Nakapagbibigay ng natutukoy ang
pamamaraan ng mungkahing mga pamamaraan
pangangalaga ng pamamaraan ng ng pangangalaga
kapaligiran tulad pag-aalaga ng ng pananim na
ng pananim na kapaligiran at likas palay sa
palay sa na yaman na kapaligiran ng
katutubong kinabibilangan ng katutubong
komunidad na komunidad. komunidad.
kinabibilangan.
Natutukoy ang AP2KOM-Ib-3 Natutukoy ang

pagkakasunod- Natutukoy ang pagkakasunod-
sunod ng mga mga bumubuo ng sunod ng mga
pananim katulad komunidad: pananim katulad
ng mga 3.1 Mga tao: mga ng mga
naninirahan sa iba’t-ibang naninirahan sa
komunidad. naninirahan sa katutubong
komunidad, mga komunidad.
pamilya o mag-
anak.
Naiuugnay ang AP2KOM-Ib-2 Naiuugnay ang

tungkulin at -Ic-4 tungkulin at
gawain na Naiuugnay ang gawain gamit ang
bumubuo ng tungkulin at kagamitan sa
komunidad sa sarili gawain ng mga paghahasik na
at sariling pamilya bumubuo ng bumubuo sa
gamit ang komunidad sa sarili katutubong
kagamitan sa at sariling pamilya. komunidad sa sarili
paghahasik. at pamilya.

pagkakaiba ng mga pagkakapareho at pagkakaiba ng mga
binhi ng palay sa pagkakaiba ng binhi ng palay sa
sariling sariling komunidad sariling katutubong

143
komunidad. sa mga kaklase. komunidad.
Anak Baitang Naiuugnay ang AP2KOM-Ic-4 Naiuugnay ang

(Child) 2 tungkulin at Naiuugnay ang tungkulin at
5-8 gawain ng mga tungkulin at gawain ng mga
Taong bumubuo ng gawain ng mga bumubuo ng
Gulang komunidad at bumubuo ng komunidad at
sariling pamilya sa komunidad sa sarili sariling pamilya sa
pagggamot sa at sariling pamilya. panggamot sa
palay. palay sa
katutubong lupain.

pagkakaiba ng pagkakapareho at pagkakaiba ng
pagkaing lamang- pagkakaiba ng pagkaing lamang-
ugat sa sariling sariling komunidad ugat sa sariling
komunidad. sa mga kaklase komunidad sa
lupaing katutubo
Nakapagsasalaysay AP2KNN-IIa-1 Nakapagsasalaysay

ng pinagmulan ng Nakapagsasalaysay ng pinagmulan ng
yugto ng buhay ng ng pinagmulan ng yugto ng buhay ng
palay sariling sariling komunidad palay sariling
komunidad batay batay sa mga komunidad batay
sa mga pagsasaliksik, sa mga
pagsasaliksik, pakikinig sa pagsasaliksik,
pakikinig sa kuwento ng mga pakikinig sa
kuwento ng mga nakakatanda sa kuwento ng mga
nakakatanda. komunidad, atbp. nakakatanda sa
komunidad, atbp.
AP2KNN-IIe-7
Nakabubuo ng Nakabubuo ng Nakabubuo ng
maikling salaysay maikling salaysay maikling salaysay
tungkol sa mga tungkol sa mga tungkol sa mga
bagay na hindi bagay na hindi bagay na hindi
nagbago sa nagbago sa nagbago sa
komunidad kagaya komunidad (hal., komunidad kagaya
ng pagkaing huli pangalan, pagkain, ng pagkaing huli

144
mula sa gusali o istruktura). mula sa

pangingisda. pangingisda
malapit sa
katutubong
pamayanan.
AP2KNN-IIf-g-9
Nailalarawan ang Nailalarawan ang Nailalarawan ang
pagkakakilanlang pagkakakilanlang pagkakakilanlang
kultural ng kultural ng kultural ng
pangangaso sa komunidad. pangangaso sa
komunidad. katutubong
komunidad.
Anak Baitang Nakabubuo ng AP2KNN-IIe-7 Nakabubuo ng

(Child) 2 maikling salaysay Nakabubuo ng maikling salaysay
5-8 tungkol sa mga maikling salaysay tungkol sa mga
Taong bagay na hindi tungkol sa mga bagay na hindi
Gulang nagbago sa bagay na hindi nagbago sa
komunidad kagaya nagbago sa komunidad kagaya
ng pagyayantok. komunidad (hal., ng pagyayantok
pangalan, pagkain, malapit sa
gusali o istruktura). katutubong
pamayanan.
Nakabubuo ng AP2KNN-IIe-7 Nakabubuo ng
maikling salaysay Nakabubuo ng maikling salaysay
tungkol sa mga maikling salaysay tungkol sa mga
bagay na hindi tungkol sa mga bagay na hindi
nagbago sa bagay na hindi nagbago sa
ng pangunguha ng komunidad (hal., ng pangunguha ng
pulot. pangalan, pagkain, pulot malapit sa
gusali o istruktura). katutubong
pamayanan.
Nakabubuo ng AP2KNN-IIe-7 Nakabubuo ng
maikling salaysay Nakabubuo ng maikling salaysay
tungkol sa mga maikling salaysay tungkol sa mga
bagay na hindi tungkol sa mga bagay na hindi
nagbago sa bagay na hindi nagbago sa
ng pagyuyuro. komunidad (hal., ng pagyuyuro sa
pangalan, pagkain, katutubong
gusali o istruktura). pamayanan.

145
EDUKASYON SA PAGPAPAKATAO 2
FIRST GRADING PERIOD
INTERFACE COMMUNITY COMPETENCIES AND DEPED COMPETENCIES

BUHAY
Naisakikilos ang EsP2PKP-Id-11 Naisasagawa at
NAK BAITAN mga paraan ng Naisakikilos ang naisasabuhay ang
(Child) G2 pagpapanatili at mga paraan ng pangangalaga at
5-8 YRS. pangangalaga sa pagpapanatili ng pag-iingat sa
OLD kalusugan sa iba’t kalinisan, kalusugan katawan sa yugto ng
ibang yugto ng at pag-iingat ng buhay ng palay ng
buhay ng palay. katawan. mga batang
Dumagat.
Naipakikita ang EsP2PKP-Id-11 Natutukoy ang iba’t

kakayahan sa Napahahalagahan ibang kakayahan ng
paggawa sa ritwal ang saya o tuwang batang dumagat sa
na pangagaso. dulot ng ritwal na
pagbabahagi ng pangangaso.
anumang
kakayahan o talent
Naisasagawa ang EsP2PKP-Id-e-12 Natutukoy ng
kusang pagsunod Nakapagpapakita batang dumagat ang
sa mga tuntunin at ng pagsunod sa mga tuntunin at
napagkasunduang mga tuntunin at pamantayan sa
gagawin sa loob ng pamantayang pagbuo ng isang
tahanan gaya sa itinakda sa loob ng beloy o bahay
pagbuo ng bahay. tahanan pundahan.
5.1. paggamit ng
mga kagamitan
Naipapakita ang EsP2PKP-Ia-b-2 Naipapakita ang
kakayahan nang Naisasakilos ang kakayahang taglay
may tiwala sa sarili. sariling kakayahan ng batang dumagat
sa iba’t-ibang sa pagbabakal.
pamamaraan
1.2. pagguhit
Nakikilala at EsP2PKP-Ia-b-2 Nakikilala at
naisasakilos ng Naisasakilos ang naisasakilos ng
isang batang mag- sariling kakayahan batang Dumagat ang

146
aaral ang kanyang sa iba’t ibang kanyang sariling

sariling interes sa pamamaraan sa interes sa
paggagamot ng pamamagitan ng paggagamot ng
palay. pagguhit. palay.
Nakikilala at EsP2PKP-Id-11 Nakikilala at

naisasakilos ang Naisakikilos ang naisasakilos ang
iba’t-ibang mga paraan ng iba’t-ibang
gawain/paraan pagpapanatili ng gawain/paraan
upang mapanatili kalinisan, kalusugan upang mapanatili
ang pag-iingat sa at pag-iingat ng ang pag-iingat sa
katawan ng mga katawan. katawan ng mga
bata sa panahon ng bata dumagat sa
pagkabata, panahon ng
paglalaro at pagkabata, paglalaro
paglilibang. at paglilibang.
Napahahalagahan EsP2PKP- Ia-b – 2 Napahahalagahan

ang kakayahan sa 1. Naisakikilos ang ang kaayahan sa
pagtatanim. sariling kakayahan paggamot sa palay
sa iba’t ibang ng mga katutubong
pamamaraan: Dumagat.
1.1. pag-awit
1.2. pagguhit
1.3. pagsayaw
1.4.
pakikipagtalastasan
1.5. at iba pa
Naipapakita ang EsP2PKP- Ia-b – 2 Naipapakita ang
kahalagahan ng Naisakikilos ang kahalagahan ng pag-
pag-aalay ng bukal sariling kakayahan aalay ng bukal sa
sa kalooban sa sa iba’t ibang kalooban kay
Diyos. pamamaraan: Makedepat.
1.1. pag-awit
1.2. pagguhit
1.3. pagsayaw
1.4.
pakikipagtalastasan
1.5. at iba pa
Nakatutukoy ang EsP2PKP- Id – 11 Nakatutukoy ang
mga dapat at hindi Naisakikilos ang mga dapat at hindi
dapat gawin sa pag- mga paraan ng dapat gawin sa pag-
aani para sa pagpapanatili ng aani sa kaingin para
sariling kaligtasan. kalinisan, kalusugan sa sariling

147
at pag-iingat ng kaligtasan.
katawan.
Naipapakitaangkah EsP2PKP- Id-e – 12 Naipapakitaangkaha
alagahanngpagkaka Nakapagpapakita lagahanngpagsalo-
buklodngpamilya. ng pagsunod sa salongbuongpamilya
mga tuntunin at ngDumagatsapagkai
pamantayang n.
itinakda sa loob ng
tahanan
5.1. paggising at
pagkain sa tamang
oras
5.2. pagtapos ng
mga gawaing bahay
5.3. paggamit ng
mga kagamitan
5.4. at iba pa
Naipapakita ang EsP2PKP- Ic – 9 Napapahalagahan

mga kakayahan ng Napahahalagahan ang kakayahan sa
may pagtitiwala sa ang saya o tuwang pagyayantok ng may
sarili. dulot ng tiwala sa sarili.
pagbabahagi ng
anumang
kakayahan o talent
MTB-MLE 2 - FIRST GRADING PERIOD

148
INTERFACE COMMUNITY COMPETENCIES AND DEPED COMPETENCIES

BUHAY
Naipakikilala ang MT2OL-Ic-d- Naipakikilala ang
NAK BAITANG sarili. 10.1 sarili sa
(Child) 2 Relate one’s pamamagitan ng
5-8 own pagsasabi ng:
TAONG experiences and  Pangalan
GULANG ideas related to  Katutubong
the topics using ngalan
a variety of  Kaarawan
words with  Edad o
proper phrasing gulang
and intonation.  Ina, ama at
mga kapatid
 Paboritong
pagkain
 Paboritong
hayop
 Paboritong
kulay
 Pangarap
Nakapagtatanong MT2OL-Ia-6.2.1 Naipapahayag ang
ng magalang sa Participate mga katanungan ng
kausap. actively during may paggalang sa
story reading by kapwa gamit ang
making buong
comments and pangungusap.
asking questions
using complete
sentences.
Naikukuwento MT2OL-Ia-6.2.1 Nakikilahok sa

ang mga Participate talakayan sa
karanasan sa actively during ibinahaging kwento
pagtatanim story reading by tungkol sa mga
kasama ang making karanasan sa
pamilya. comments and pagtatanim sa
asking questions pamamagitan ng
using complete pagbibigay ng
sentences. sariling pahayag

149
tungkol dito.
Nakikilala ang MT2PWR-Ia-i- Nababaybay ang
mga tunog na 6.3 mga ngalan ng
nililikha ng mga Correctly spell hayop sa paligid
hayop at insekto grade level tulad ng mga ibon,
sa paligid. words.* baboy ramo, usa,
matsing, aso, pusa
at mga insekto.
Nagagaya ang
tunog o huni ng
mga hayop sa
paligid.
Naipapalipot ang MT2PWR-Ia-i- Naipapalipot ang
mahabang yantok 3.3 mahabang yantok
at baging na Write upper and at baging na
kinukuha sa lower case kinukuha sa gubat.
gubat. letters using
Natitiklop at cursive strokes. Natitiklop at
natatalian ang natatalian ang
ugbos na lagayan  Writing ugbos na lagayan ng
ng pagnganga ng cursive pagnganga ng mga
mga kalakian. strokes. kalakian.
Natutukoy ang MT2PWR-Ia-i- Nabibigkas ang
mga bagay sa 3.3 tunog at ngalan ng
paligid. Write upper and titik Aa.
Nabibigkas ang lower case Natutukoy ang
mga tunog sa letters using maliit at malaking
paligid cursive strokes. titik Aa.
 Write Nasusulat ang
upper malaki at maliit na
and titik Aa nang dikit-
lower dikit at may tamang
case of hagod ng kamay.
letter Aa
using
cursive
strokes.
mga bagay sa 3.3 tunog at ngalan ng
paligid. Write upper and titik Aa.
lower case
Nabibigkas ang letters using Natutukoy ang
mga tunog sa cursive strokes. maliit at malaking

150
paligid  Write titik Aa.

upper
and Nasusulat ang
lower malaki at maliit na
case of titik Aa nang dikit-
letter Aa dikit at may tamang
using hagod ng kamay.
cursive Natutukoy ang mga
strokes. bagay sa
katutubong
pamayanan na
nagsisimula ang
ngalan sa titik Aa.
ngalan ng mga 3.3 tunog at ngalan ng
bagay sa paligid. Write upper and titik Ee.
lower case
letters using
cursive strokes.
 Write
upper
and
lower
case of
letter E
using
cursive
strokes.
MT2F-Ia-i-1.4 Natutukoy ang
Read aloud maliit at malaking
grade level text titik Ee.
with an accuracy Nasusulat ang
of 95 - 100%. malaki at maliit na
titik Ee nang dikit-
dikit at may tamang
hagod ng kamay.
Natutukoy ang mga
bagay sa
katutubong
pamayanan na
nagsisimula ang
ngalan sa titik Ee.
Nababasa ang mga

151
salita sa tula na may

pamagat na Sina Eli
at Epi ng may 95-
100% na tama.
GRADE 3
ARALING PANLIPUNAN 3
FIRST GRADING PERIOD
AND DEPED COMPETENCIES

BUHAY
Nasusuri ng AP3LAR-Ii-13 Nasusuri ng
NAK BAITANG matalino ang Nasusuri ang matalino ang
(Child) 3 lugar na matalino at di- lugar na
5-8 pagtataniman matalinong pagtataniman
TAONG gamit ang latas pamamaraan ng gamit ang latas sa
GULANG bilang pananda. pangangasiwa ng katutubong
mga likas na komunidad.
yaman.
Nakagagawa ng AP3LAR-Ig-h-11 Nakagagawa ng
maagap at Nakagagawa ng tama at wastong
wastong pagtugon maagap at pagtugon sa
sa paglilinis ng wastong paglilinis ng lugar
lugar na pagtugon sa mga na pagtataniman.
pagtataniman panganib na
bilang bahagi ng madalas
rehiyon. maranasan ng
sariling rehiyon.
Napaghahambing AP3LAR-Ie-8 Napaghahambing
ang iba’t-ibang Napaghahambing ang iba’t-ibang

152
gawain gaya ng ang iba’t-bang gawain gaya ng

pagbabakal at pangunahing pagbabakal at
paghahasik sa anyong lupa at paghahasik sa
akas/kaingin anyong tubig ng akas/kaingin
bilang iba’t-ibang bilang
pangunahing lalawigan sa pangunahing
anyong lupa ng sariling rehiyon. anyong lupa.
iba’t-ibang
lalawigan sa
sariling rehiyon.
Napaghahambing AP3LAR-Ie-8 Nakikilala at
ang mga Napaghahambing natutukoy ang
pamamaraan ng ang iba’t-ibang mga pamamaraan
pangangalaga ng pangunahing ng pangangalaga
anyong lupa sa anyong lupa at ng pananim na
paraan ng anyong tubig ng palay sa
pangangalaga ng iba’t-ibang kapaligiran ng
pananim na palay lalawigan sa katutubong
sa katutubong rehiyon. komunidad
komunidad na
kinabibilangan.
Napaghahambing AP3LAR-Ie-8 Nakikilala at

ang mga Napaghahambing natutukoy ang
pamamaraan ng ang iba’t-ibang mga pamamaraan
pangangalaga ng pangunahing ng pangangalaga
anyong lupa sa anyong lupa at ng pananim na
paraan ng anyong tubig ng palay sa
pangangalaga ng iba’t-ibang kapaligiran ng
pananim na palay lalawigan sa katutubong
sa katutubong rehiyon. komunidad
komunidad na
kinabibilangan.
Nasusuri ang AP3LAR-Ii-13 Nasusuri ang

pagkakasunod- 13.1Nasusuri ang pagkakasunod-
sunod ng mga matalino at di- sunod ng mga
pananim sa matalinong mga pananim sa
matalinong pamamaraan ng matalinong
pamamaraan ng pangangasiwa ng pamamaraan ng
pangangasiwa ng mga likas na pangangasiwa ng
mga likas na yaman mga likas na
yaman. yaman sa
katutubong

153
komunidad
Naipapaliwanag AP3LAR-Ia-1 Naipapaliwanag

ang kahulugan ng Naipapaliwanag ang kahulugan ng
mga simbolo na ang kahulugan ng mga simbolo na
ginagamit sa mga simbolo na ginagamit sa
paghahasik sa ginagamit sa paghahasik sa
tulong ng mga mapa sa tulong ng katutubong
panuntunan. panuntunan ( e.g. komunidad sa
Kabundukan ) tulong ng mga
panuntunan.
Nakabubuo ng AP3LAR-Ii-14 Nakabubuo ng

interpretasyon ng Nakabubuo ng interpretasyon ng
kapaligiran na interpretasyon ng kapaligiran na
taniman ng butil kapaligiran ng taniman ng butil
ng binhi ng palay sariling lalawigan ng binhi ng palay
sa sariling sa sariling
lalawigan. katutubong
komunidad
Natutukoy ang AP3LAR-Ig-h-11 Natutukoy ang
mga lugar na Natutukoy ang mga lugar na
sensitibo sa mga lugar na sensitibo sa
panganib sa sensitibo sa panganib sa
tulong ng panganib batay sa tulong ng
pagggamot sa lokasyon at paggamot sa
palay batay sa topograpiya nito. palay batay sa
lokasyon at lokasyon at
topograpiya nito. topograhiya ng
lupaing kautubo.
Nailalarawan ang AP3LAR-Ih-12 Nailalarawan ang

pangunahing likas Nailalarawan ang pangunahing likas
na yaman ng pangunahing likas na yaman ng
komunidad na yaman ng mga katutubong
kagaya ng lalawigan sa komunidad
pagkaing lamang- rehiyon. kagaya ng
ugat pagkaing lamang-
ugat
Natatalakay ang AP3KLR-IIc-2 Natatalakay ang

mga pagbabago Natatalakay ang mga pagbabago

154
sa yugto ng buhay mga pagbabago at sa yugto ng buhay

ng palay sa nagpapatuloy sa ng palay sa
kinabibilangang sariling lalawigan kinabibilangang
komunidad. at kinabibilangang katutubong
rehiyon komunidad.
AP3KLR-IIj-8
Nakasusulat ng Nakasusulat ng Nakasusulat ng
payak na kwento payak na kwento payak na kwento
tungkol sa tungkol sa
pangingisda pangingisda sa
katutubong
pamayanan
AP3LAR-Ii-14
Nakabubuo ng Nakabubuo ng Nakabubuo ng
interprestayon ng interprestayon ng interprestayon ng
kapaligiran sa kapaligiran ng kapaligiran sa
aspeto ng sariling lalawigan aspeto ng
pangangaso sa at karatig na mga pangangaso sa
komunidad lalawigan ng katutubong
rehiyon gamit ang komunidad
mapa
Nakasusulat ng AP3KLR-IIj-8 Nakasusulat ng

payak na kwento Nakasusulat ng payak na kwento
tungkol sa payak na kwento tungkol sa
pagyayantok. pagyayantok sa
katutubong
pamayanan

pangunguha ng pangunguha ng
pulot. pulot sa
katutubong
pamayanan

pagyuyuro sa pangunguha ng

155
katutubong pulot.
pamayanan
EDUKASYON SA PAGPAPAKATAO 3 - FIRST GRADING PERIOD


BUHAY
Napahahalagahan EsP3PKP- Ia – 13 Napahahalagahan
NAK BAITANG ang kakayahan sa 1. Nakatutukoy ang kaayahan sa
(Child) 3 pagtatanim. ng natatanging paggamot sa palay
5-8 kakayahan ng mga
TAONG Hal. talentong katutubong
GULANG ibinigay ng Diyos Dumagat.
Naipapakita ang EsP3PKP- Ia – 13 Naipapakita ang

kahalagahan ng Nakatutukoy ng kahalagahan ng
pag-aalay ng bukal natatanging pag-aalay ng bukal
sa kalooban sa kakayahan sa kalooban kay
Diyos. Makedepat.
Hal. Talentong
ibinigay ng Diyos
Nakatutukoy ang EsP3PKP-Ie-18 Nakatutukoy ang

mga dapat at hindi Nakakagawa ng mga dapat at
dapat gawin sa mga wastong hindi dapat gawin
pag-aani para sa kilos at gawi sa sa pag-aani sa
sariling kaligtasan. pangangalaga ng kaingin para sa
sariling kalusugan sariling kaligtasan.

156
at kaligtasan.
Naipapakita ang EsP3PKP- Ih – 21 Naipapakita ang
kahalagahan ng Nakasusunod kahalagahan ng
pagkakabuklod ng nang kusang-loob pagsalo-salo ng
pamilya. at kawilihan sa buong pamilyang
mga Dumagat
panuntunang sapagkain.
itinakda ng
tahanan
Naipapakita ang EsP3PKP- Ia – 14 Napapahalagahan

mga kakayahan ng Nakapagpapakita ang kakayahan sa
may pagtitiwala sa ng mga pagyayantok ng
sarili. natatanging may tiwala sa
kakayahan nang sarili.
may pagtitiwala
sa sarili
MTB-MLE 3 - FIRST GRADING PERIOD

INTERFACE OF NATIONAL AND COMMUNITY COMPETENCIES

BUHAY
Naipakikilala ang MT3OL-Ia-b- Naipakikilala ang
NAK BAITANG sarli 6.2.2 sarili sa
(Child) 3 Participates pamamagitan ng
5-8 actively during pagsasabi ng:
TAONG class sharing on  Pangalan
GULANG familiar topics by  Katutubong
making ngalan
comments and  Kaarawan
asking questions  Edad o
using complete gulang
sentences/  Ina, ama at
paragraphs. mga
kapatid
 Paboritong
pagkain
 Paboritong
hayop

157
 Paboritong
kulay
 Pangarap
Nabibigkas ang MT3OL-Ia-b- Nakikilahok sa
mga magagalang 6.2.2 bahaginan ng klase
na pananalita sa Participates sa mga gawain sa
panahon ng actively during paghahasik at
paghahasik at class sharing on pagtatanim ng may
pagtatanim. familiar topics by paggalang gamit
making ang buong
comments and pangungusap.
asking questions
using complete
sentences/
paragraphs.
Naipapahayag ang MT3OL-Ia-b- Nakikilahok sa

mga karanasan sa 6.2.2 bahaginan ng mga
panahon ng Participates karanasan sa
pagtatanim. actively during pagtatanim sa
class sharing on pamamagitan ng
familiar topics by pagbibigay ng
making sariling pahayag
comments and gamit ang buong
asking questions pangungusap.
using complete
sentences/
paragraphs.
Natutukoy ang MT3F-Ia-c-1.4 Nababasa ng
mga kahulugan ng Reads aloud malakas ang
huni ng mga grade level text nasusulat na
hayop sa paligid. with an accuracy kaalaman tungkol
of 95 - 100%. * sa kahulugan ng
mga tunog at kilos
ng mga hayop sa
kabundukan.
Nagagaya ang
tunog o huni ng
mga hayop sa
paligid.
Nababaybay ng MT3F-IVa-i-1.6 Nababaybay ng
may kahusayan Correctly spells may kahusayan ang
ang mga the words in the mga mahahalagang

158
mahahalagang list of vocabulary salitang binasa sa

salitang binasa sa words and the kwento tungkol sa
kwento tungkol sa words in the panahon ng
panahon ng selections read. hasikan.
hasikan. Halimbawa:
Halimbawa:  Tabiyengan
 Tabiyengan  Pagbabakal
 Pagbabakal  Getanom
 Getanom
Nakagagawa ng MT3OL-Ia-b- Naibabahagi ang
tinupi, ang 6.2.2 sariling karanasan
katutubong bahay Participates sa paggawa ng
na karaniwang actively during bahay na tinupi sa
itinatayo sa class sharing on kaingin.
kainginan at familiar topics by
punduhan. making
Napahahalagahan comments and
ang tabiyengan sa asking questions
paggawa ng using complete
tinupi. sentences/
paragraphs.
Naikukwento ang MT3RC-Ia-b- Naipamamalas ang

sariling karanasan 1.1.1 kawilihan sa mga
sa pagsama at Notes important kwentong katutubo
pagtulong sa details in grade sa pamamagitan ng
pagtatanim. level narrative pagkukwento
texts: a. nitong muli lakip
Character b. ang pagkakasunud-
Setting c. Plot sunod ng
(problem & mahahalagang
solution). pangyayari,
 Notes tauhan,
important pinangyarihan at
details in aral na taglay nito.
the story
through
retelling.
MT3A-Ia-i-5.2
Expresses love
for stories and
other texts by

159
browsing the
books read to
them and asking
to be read more
stories and texts.
 Expresses
love for
stories
through
retelling.
Naisasagawa ang MT3F-Ia-c-1.4 Nababasa ang mga
katutubong Reads aloud salita sa kuwento
pamamaraan ng grade level text tungkol sa Akas,
paglilinis ng pook- with an accuracy ang katutubong
taniman. of 95 - 100%. * pamamaraan ng
paglilinis ng pook-
taniman ng may
95-100% na tama.
Ikalimang Bahagi
MGA POLISIYA,
PATAKARAN
AT
PROGRAMA

160

161
STRATEGIC POLICIES
DIVISION LEVEL
A. School Management
Active participation of community will be solicited for community

based school management.
B. Hiring and Training of Teachers
The Division Office will follow the usual procedure in hiring of

permanent teachers taking into consideration the following:
1. Orientation on IP Education, culture sensitivity, culture standard, capacity

building and community engagement will be conducted.
2. Teachers to be deployed in Dumagat School will undergo a week-long

voluntary immersion to the school of assignment.
3. A contract of minimum of five consecutive years before transferring to

other school will be signed.
4. Training on the implementation and assessment of IP Education will be

conducted regularly.
C. Curriculum Contextualization, Development, Testing and Evaluation

1. Construction of Culture Responsive Instructional Materials
2. Publication and distribution of IP Reading Materials
D. Sustaining School and IP Community Partnership for Community-Based

School Management
E. Community-based research
F. Continous training
1. Observe the Memorandum of Agreement between DepEd, NCIP

and NPC (*refer to annex A) in school construction, maintenance
and sustainability within the Angat Watershed Reservation Area.
2. In view of the signing of the Indigenous Peoples Rights Act in

October 22, 1997, the Departmemt of Education Division of
Bulacan will observe every October of the year as IP Month. The
following activities will be conducted:

162
 All schools within the Division with IP enrollees will

conduct series of activities within this month including
lessons and extra-curricular activities pertaining to the
history, language, culture, protection and maintenance of
the Dumagat Ancestral Domain.
 IP schools with 100 percent IP enrolees will spearhead the

activity. (including schools that will open in IP community
in the future).
 Series of cultural sensitivity awareness will be conducted

to students and teachers of non-IP schools in both
elementary and secondary levels, public and private.
3. Ensure that Indigenous Knowledge, Systems and Practices be the

foundation of learning experiences of IP pupils.
4. Conduct division level orientation and training on IP education

every school year.
5. Organize a body that will advocate IP Education within the

Division.
6. Allocate additional regular/permanent item to IP schools as deem

necessary.
7. Trained teachers for IP Education with regular/permanent item

that will be deployed to IP schools should render at least five years
of service before.
8. Ensure that substantive orientation, exposure and immersion to

teachers have been conducted before hiring.
G. Budget Sourcing and Allocation
DISTRICT LEVEL
A. School Management
1. Strengthening school community partnership in IP school manangement
a. Conduct training on school management among parents and
community
b. Identify responsibilities of school personnel and parents in protecting
and maintaining the school buildings and premises.

163
B. Teacher’s Training and Development
1. Conduct regular trainings and feedbacking on the IP Education

implementation, assessment and evaluation
C. Curriculum Contextualization and Development
1. Conduct trainings on curriculum contextualization

2. Develop lesson plans and teacher’s guides integrating IKSPs
3. Develop culture responsive instructional materials
4. Document and publish Dumagat stories for reading and educational
purposes
D. Pupil’s Development
1. Academic Achievement
a. Ensure the increase in performance level of the IP pupils across

subjects in all grade levels by contextualizing the curriculum,
observing quality instruction and maintaining the attendance of
teachers and pupils.
E. Community and School Partnership
Enhance community and school partnership
F. Publications
1. Organize, train and devlope pool of writers for Dumagat textbooks

(composition: interested teachers, articulative elders and members who
can read and write)
2. Printing and Publication of Dumagat Dictionary
3. Printing and Publication of Dumagat History
4. Printing and Publication of Dumagat Textbook
PROGRAMS, PROJECTS AND ACTIVITIES

164
PROGRAM PROJECT ACTIVITIES

Lupaing Ninuno
A. Sustainable Gulayan sa Paaralan Pagtatanim ng gulay sa
Schooling paligid ng Paaralan
(Foods for
schooling)
B. Lupaing Ninuno: Pagguhit ng sariling mapa

Aming Tahanan ng mga mag-aaral hinggil
sa kanilang pamayanan.
Pagtukoy sa mga
mahahalagang bahagi
nito tulad ng pook-
pangasuhan, yantukan,
pangisdaan, taniman,
libingan, sagradong lugar
at bahayan.
Paggawa ng sariling
mumunting aklat ng mga
ngalan ng bawat lugar sa
pamayanan tulad ng
bundok, burol, ilog, sapa
at iba pa buhat sa
kanilang wika na
matatagpuan sa
ginawang mapa.
Paggawa ng sariling
talaan ng mga hayop
halaman, puno sa paligid.
Paglalarawan sa mga ito
at pagtatala sa
kahalagahan ng ma ito
Paggawa ng mga
scrapbook ng iba’t ibang
dahon na matatagpuan sa
Lupaing Ninuno.
Pagtatala sa mga ngalan
at gamit nito

165
Sariling Pamamahala at Community-based School Pagpapalakas sa

Kapangyarihan Management Katutubong Pamayanan
bilang pangunahing
tagapamahala ng
Katutubong Paaralan
Leadership Training Isang Programa ng

Seminar Paghubog para sa mga
magulang hinggil sa
pamumuno at
pampamayanang
pamamahala ng paaralan
Panahunang
Konsultasyon at
ebalwasyon sa pagitan ng
magulang at guro
Cultural Integrity
Pagpapalakas sa Kultura Paghabi ng Kasuotang Paggawa ng mga bahag at
Katutubo tapis at mga palamuti.
Pagpapasya sa pagtukoy
ng mga tamang panahon
ng pagsusuot nito.
Pagpapanatili ng
awtentikong anyo nito
Paglinang ng kamalayan
ng ugnayan sa paggawa
at pagsuot nito sa
pagpapanatili
(preservation) ng gubat
na pinagmumulan nito.
Pagpapalaganap ng Paglulunsad ng mga
Wikang Bulos at pagsasanay at klase sa
Kabunlowen wika higit sa mga
pamayanang hindi na
halos sinasalita ang mga
ito
Pagsusulat at paglalathala
ng mga Kwentong

166
Dumagat
(Panitikang Dumagat)
Pagpapalakas sa Sining Palihan sa Pagguhit

Dumagat Pagtatatu
Paglulunsad ng mga
talakayan sa
pagpapalalim ng
kamalayan sa kultura
Pagbubuo ng grupo ng
mga mag-aaral na
magpapalaganap ng
katutubong sining tulad
ng sayaw, awit at musika
(theatre group)
At iba pa
Katarungang Panlipunan
at Karapatang Pantao
Pagbibigay ng pantay na
karapatan sa mga batang
mag-aaral sa mga
talakayan sa klase

ENHANCED FRAMEWORK - eDITED FOR SUBMISSION (Recovered)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ENHANCED FRAMEWORK - eDITED FOR SUBMISSION (Recovered)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

Analysis of the Pre-Colonial A.D.

DIVISION OF BULACAN 2018

Biyayang Kaloob ni Makedepat

BIYAYANG KALOOB NI MAKEDEPAT

DIVISION OF BULACAN 2018

Sa bulubunduking bahagi ng Bulacan, sa dakong silangan ng lalawigan ay

Ang kalupaan ay mayaman sa mga depositong mineral tulad ng nickel, ore,

Anupa’t, ang kabundukan na nagsilbing tahanan ng mga katutubo ay

Ang bulubunduking lupain na ito sa dakong silangan ng lalawigan ay

Ang bahaging ito ng Bulakan ay humahangga sa bayan ng Heneral Tinio,

DIVISION OF BULACAN 2018

ANG NATURAL NA KAAYUSAN

Batay sa kwento ng mga ninuno sa mga nabubuhay na nakatatandang

Ayon kay Fray Martinez de Zuniga, ang mga Dumagat ay gumagala sa

Paroo’t parito rin sila sa mga kabundukang tumatagos sa lalawigan ng

Ang pag-ikot ng mga ninunong Dumagat ay buhay pa sa ala-ala ng ilang mga

DIVISION OF BULACAN 2018

pamayanang Dumagat ay sumibol sa mga tabi ng ilog. Sa bahagi ng Norzagaray ito

Tahanan ng mga Katutubo

DIVISION OF BULACAN 2018

Sa simula’t simula, malayang nakaiikot ang mga katutubong Dumagat sa

Sa kanilang pamamalagi sa isang lugar, naging kagawian na nila na tamnan

Ang kagubatan na naging tahanan ng kanilang mga ninuno at ng mga

ginagalugad sapagkat itinuturing nila itong mga banal o sagradong lugar.

DIVISION OF BULACAN 2018

Sa simula ay hindi pa natutunan ng mga Dumagat ang pagtatanim, kung

Kung napagkasunduan naman ng pamilya na pagyayantok ang kanilang

DIVISION OF BULACAN 2018

Ang gawaing pangkabuhayan ay pinagtutulungan ng buong mag-anak. Dahil

Anupa’t ang lupaing kanilang iniikutan na ipinamana ng kanilang mga ninuno

DIVISION OF BULACAN 2018

ANG DUGTUNGAN NG PAMILYA

DIVISION OF BULACAN 2018

Pinaniniwalaang ang mga Dumagat ang orihinal na tao sa kabundukan ng

Ang salitang Dumagat ay katawagan ng mga Tagalog sa katutubong maitim,

Sa iba naman ang Dumagat ay nabibilang sa pangkat ng mga taong kung

Ang mga Dumagat na nakapag-asawa ng kapwa Dumagat ay nanatili sa

Sa bahagi ng Dona Remedios Trinidad, ang mga pamayanan ng Dumagat ay

DIVISION OF BULACAN 2018

mga gulod at bundok na sinususuhan ng Ilog Sumakbaw, sa Sakbod, sa bundok ng

Ang kagubatan ng Kalawakan ay nahati sa iba’t ibang pamayanang Katutubo.

Ang Alulod ay naging pamayanan ng purong angkan at ninuno ni Tata Mario

Ang Tubigan at Kalumpit ay pinamahayan ng mga mestisong Dumagat na

Ang Sakbod ay naging lugar ng mga ninuno ng pamilya ng magbiyenan na

Ang Sibul ay naging pamayanan din ng ma katutubo bago tuluyang nasakop

Sa bahagi naman ng Angat Dam na mas kilala ng karamihan sa tawag na

Sa bahagi na halos nasa hanggahan na ng Rizal, ang Inuman ay naging

DIVISION OF BULACAN 2018

Pangut-labin, Kesabek at iba pang bahagi sa tabi ng kahabaan ng Ilog Matulid ay

Ang Pinag-anakan ang naging pinaka-sentro ng mga pamayanan sa Kailugan

Ang Maputi ay naging teritoryo ng pamilya ni Cely Nolasco at sa kalaunan ay

Ang Tagpis at Agimit sa sulok ng bungad ng Kailugan ay pook taniman ng mga

Ang Kamanuyo ay naging ikutan ng mga taga-Anuling. Ito ang kanilang

Sa kabila ng Tabernakulo ay ang pamayanan ng Bato at Tabayan na

Sa mas mababang bahagi ng kabundukan ay ang Camachin na naging

Samantala, sa Norzagaray, ang Dike-Adwas ay dating pinamahayan ng mga

DIVISION OF BULACAN 2018

Ang Sapang Baliwag na patungo na sa Tiyakad ay naging bahayan ng pamilya

Karugtong ng Tiyakad ay ang Karahume na tahanan naman ng pamilya San

Malinaw na ang kabundukan ng Sierra Madre, kahit gaano ito kalawak o

ANG DALOY NG BUHAY

DIVISION OF BULACAN 2018