WYBÓR ZAGADNIE Z NOMENKLATURY ZWI ZKÓW

BICYKLICZNYCH, SPIRANOWYCH I HETEROCYKLICZNYCH*

1. NAZEWNICTWO UKŁADÓW MOSTKOWYCH BICYKLICZNYCH

W glowodory bicykliczne s to zwi zki, w których wspólne dla dwóch pier cieni s dwa
w złowe atomy w gla, poł czone ze sob trzema mostkami, np.

CH2 CH2
H2 C CH
CH2
H2 C CH
CH2 CH2
co mo na zapisa równie w ten sposób
(czerwonym strzałkami oznaczono w złowe/przyczółkowe atomy w gla)

Numeracj w glowodoru prowadzi si od jednego z przyczółkowych atomów w gla

najdłu sz drog do drugiego przyczółkowego atomu w gla, nast pnie drug co do długo ci
drog , a na ko cu najkrótsz , np.
2 9
3 1
8
4 6
5 7 i nazywa zwi zek bicyklo[4.3.0]nonan

Zwi zek zawiera 9 atomów w gla, st d nonan; najdłu sza droga mi dzy w złami ma 4 atomy
w gla, krótsza – 3, a najkrótsza 0, st d liczby w nawiasie [4.3.0] (podawane w kolejno ci
malej cej).
Inne przykłady
2
2 CH2 1
1 CH
H2 C CH2
3 6 3 CH CH 6
2 5
5 4
4 co mo na równie zapisa

i nazwa bicyklo[3.1.0]heksan

*
Uwagi prosz kierowa do autorki opracowania, Marii Langwald (Katedra Chemii Organicznej WUM, e-mail:
mlangwald@wum.edu.pl)

1
 10 2 1 9
3
CH2 CH CH2
11 H2 C
3 1 10 CH2
2 CH2
9 8
4 11 CH2
HC 2
6 4
5 7 CH2 CH CH2
8 6 7 5
lub inaczej bicyklo[4.3.2]undekan
Je li we wzorze obecne s wi zania wielokrotne lub podstawniki, to numerujemy szkielet
w glowy w ten sposób, aby lokanty wi za /podstawników miały mo liwie najni szy numer
z zachowaniem zasady, e zaczynamy numeracj od w złowych atomów i prowadzimy
kolejno po najdłu szej, krótszej i najkrótszej drodze, np.
5 6 7 9
4 CH2 CH CH2
H2C 11 CH 10
2 3 1
CH 2
10 CH 8
HC 2 4 8
3
CH CH CH 5 6
2 1 9 7

bicyklo[4.3.2]undeka-2,8-dien bicyklo[4.2.2]deka-3,7-dien

Numeracja zostaje zachowana niezale nie od sposobu narysowania wzoru cz steczki:

9 8 10

10 7 9
3 1 3 1 6 4
2 2 5
4 8 4 9 7 3
6 6 1
5 5 10 8 2
7
bicyklo[4.2.2]deka-3,7-dien
W ostatnim przykładzie nie uwzgl dniono w nazwie konfiguracji R,S atomów 1 i 6. Przy
płaskim zapisie cz steczek niemo liwe jest okre lenie konfiguracji bezwzgl dnej
asymetrycznych atomów w gla. Przestrzenne przedstawienie rozmieszczenia wi za na
chiralnych atomach umo liwia podanie pełnej nazwy zwi zku z uwzgl dnieniem
stereoizomerii.

CH2 CH CH 9

HC 10
H
CH2 3
2 1
HC CH2 4 6 8

CH2 CH CH 5 H 7
nie mo na okre li konfiguracji (1R,6S)-bicyklo[4.2.2]deka-3,7-dien

2
Sposób numeracji szkieletu narzuca wybór w złowego atomu w gla, od którego mo na
zacz numeracj . Cz steczka powinna by tak ponumerowana, aby mo liwie najni sze
lokanty otrzymały (w kolejno ci)
• wolne warto ciowo ci
• grupy funkcyjne
• wi zania wielokrotne
• podstawniki (u ywane jako przedrostki)

1.1. PRZYKŁADY ZWI ZKÓW BI- I WI CEJ CYKLICZNYCH

1.1.1. Morfina, kodeina

Obie cz steczki maj układ morfinanu – czteropier cieniowego w glowodoru
z heteroatomem. Numeracj rozpoczynamy od trójpier cieniowego układu, zawieraj cego
fenantrenowy szkielet
2 3
3 1 4 2
A 5 A
4 6 1
10
B numeracja jak w fenantrenie C B
9 7 10
5
C 8 9
6 8
7

dochodzi ł cz cy pier cie D

11
13
15 16 12
12 11
15
D NH 14
13 17
14
D NH
16
17
morfinan

Cz steczka morfiny zawiera jeszcze pi ty pier cie , furanowy, powstały przez utworzenie
mostka epoksydowego mi dzy atomami C4 i C5

O
NH

NH

3
Morfina zawiera dodatkowe grupy funkcyjne w poz. 3, 6 i 17. Rysuj c wzór morfiny mo na
uwzgl dni konfiguracj chiralnych atomów. Ró ne warianty przedstawiania cz steczki
morfiny podane s ni ej.

OH
HO 3 3
4
HO H O OH
O 4
H 5 5
6 3
4 HO
6 7
O
N CH3 7 14 14
H
5 14
H H
N N
HO 6 H
7 CH3 CH3
uwzgl dniaj konfiguracj centrów stereogenicznych
H OH
HO O OH
5 4 3
6 3 11 4
7 10 O
12
14
N 16 13
CH3 15 5
H 8 7
H3C N OH
9 14 6
uwzgl dnia konfiguracj 17
centrów stereogenicznych uwzgl dnia konformacje
pier cieni nasyconych
Pełna nazwa z uwzgl dnieniem pi ciu chiralnych atomów w gla brzmi (5R,6S,9R,13S,14R)-
4,5-epoksy-N-metylo-morfin-7-en-3,6-diol.

1.1.2. Kokaina, atropina, skopolamina, homatropina

Wszystkie zawieraj układ tropanu

H CH3
8N N
1
7 2

5
6 4
3
8-azabicyklo[3.2.1]oktan tropan: 8-metylo-8-azabicyklo[3.2.1]oktan

4
 CH3 CH3 CH3
N N N
COOCH3

OCO
3 1
O C CH HOCH2 CH C O
kokaina: (2R,3S)-2-metoksykar- 2
O CH2OH O
bonylo-3-benzoiloksytropan
atropina: 2-fenylo-3-hydroksypropionian
8-metylo-8-azabicyklo[3.2.1]oktan-3-ylu

CH3 CH3
N N

OH
3 1
HOCH2 CH C O CH C O
2
O O
skopolamina: 2-fenylo-3-hydroksypropionian homatropina: 2-fenylo-2-hydrokyoctan
6,7-epoksy-8-metylo-8-azabicyklo[3.2.1]oktan-3-ylu 8-metylo-8-azabicyklo[3.2.1]oktan-3-ylu

1.1.3. Chinina i chinidyna

Zawieraj układ chinoliny i s alkaloidami ró ni cymi si konfiguracj chiralnych atomów
C2 i C9
8' 1'
N
7' 2'
6'
3'
CH3O 5' 4' 1
2 N
HO CH 7
6
9
8 CH CH2
3
5
4

H
N
H 2 2
HO H
9 N HO 9 H
CH3O CH3O

chinina chinidyna
N (-)-(2S,9S) N (+)-(2R,9R)
chinina chinidyna
(-)-(2S,9S){5-etenylo-1-azabicyklo[2.2.2]okt- (+)-(2R,9R){5-etenylo-1-azabicyklo[2.2.2]okt-
-2-ylo-(6'-metoksychinolin-4-ylo)}metanol -2-ylo-(6'-metoksychinolin-4-ylo)}metanol

5
1.1.4. Metenamina (urotropina, tetraazaadamantan)
zawiera układ adamantanu

Je eli pominiemy jeden mostek metylenowy, to mamy układ bicykliczny

1
8 2
9
7 3

bicyklo[3.3.1]nonan
6 5 4

Dodanie mostka metylenowego mi dzy atomami 3 i 7 daje zwi zek tricykliczny

1
8 2
9
7 3
10 adamantan:
5 tricyklo[3.3.1.13,7]dekan
6 4

Poło enie dodatkowego mostka podaje si w indeksie górnym.

Zamiana czterech atomów w gla na atomy azotu daje wzór urotropiny

1
8 N
2
9
7 N 10 N3
N
6 5 4
urotropina: 1,3,5,7-tetraazatricyklo[3.3.1.13,7]dekan

6
2. ZWI ZKI HETEROCYKLICZNE

Pier cieniowy szkielet zwi zku składa si z atomów w gla i atomów innych pierwiastków
(heteroatomów). Zwi zki heterocykliczne najcz ciej zawieraj jako heteroatomy tlen, siark
i azot. Obecno tych heteroatomów zaznacza si przedrostkami oksa, tia, aza.
W zwi zkach monocyklicznych z jednym heteroatomem numeracj atomów w pier cieniu
rozpoczyna si od heteroatomu. Je li w pier cieniu wyst puje kilkakrotnie ten sam
heteroatom, to poło enie heteroatomów okre la si przy pomocy jak najni szych lokantów.

4 4 4
5 N
3 5 N3 3 5

6 2 6 2 N 6
N N 2 N
1 1 1

Je li w zwi zku obecne s ró ne heteroatomy, to najni szy lokant otrzymuje heteroatom

znajduj cy si bli ej pocz tku szeregu: O>S>N
6
5 S1
4 N3
6H - oznacza, e atom
N nr 6 jest całkowicie 5 2
4 N 2 uwodorniony O
3 1
6H-1,3,4-tiadiazyna 1,3-oksazol

2.1. PI CIOCZŁONOWE ZWI ZKI HETEROCYKLICZNE

4 3 4 3 4 3 3 N4 4 3
5 2 5 2 5 2 N N N
O N S O 5
2 5 S 2
1 1 1 1 1
furan pirol tiofen 1,2,4-oksadiazol 1,2,5-tiadiazol

4 3 4 N3
4 3 4 N3
N 5 N 5 2
5 S 2 5 S 2 N 2 N
1 1
1 1 H H
1,2-tiazol (izotiazol) 1,3-tiazol (tiazol) 1,2-diazol (pirazol) 1,3-diazol (imidazol)

W przypadku obecno ci w cz steczce wi cej ni jednego atomu azotu numeracj

rozpoczynamy od atomu bardziej uwodornionego (na przykład pirazol, imidazol).

7
Niektóre cz ciowo i całkowicie uwodornione zwi zki heterocykliczne
4 N3 1 H
5 N 3 H
5 2 4 N
N
1 4 2
H N 5 S 2
3
4,5-dihydroimidazol H 1
lub 2-imidazolina imidazolidyna tiazolidyna
2,3
lub ∆ -imidazolina

Układ tiazolidyny wyst puje w penicylinach

HOOC O
4
3 N 5 H N O
H3 C N C ogólny wzór penicylin
2 6 S
S H3C R
1 H H H

Układ pirazolu wyst puje w piramidonie i fenylobutazonie

H3C N CH3 O C4H9

CH3
N N
H3C N O N O

piramidon: 1-fenylo-2,3-dimetylo- fenylobutazon: 4-butylo-

-4-(dimetyloamino)pirazolin-5-on -1,2-difenylopirazolidyno-3,5-dion

Układ imidazolu wyst puje w histydynie, histaminie i hydantoinie

CH2 CH COOH CH2CH2NH2 1 H

N N N
NH2 4 2
3
N N O N O
H H H
histydyna: kwas 2-amino- histamina: 4(5)-(2'-amino)- hydantoina:
-3-(4--imidazolilo)propionowy etyloimidazol imidazolidyno-2,4-dion

2.2. NIEKTÓRE SZE CIOCZŁONOWE ZWI ZKI HETEROCYKLICZNE

4 4 4 4 H H
5 3 5 3 5 3 5 3 4 4
N N
5 3 5 3
6 2 6 2 6 2 6 2
N1 O1 O1 N 6 2 6
1 2
pirydyna 2H-piran 4H-piran H O S
1 1
(azabenzen) (α-piran) (γ-piran) 1,4-tiazyna
8 piperydyna 1,4-oksazyna
Przykłady zwi zków zawieraj cych układ pirydynowy
CH2OH
H
HOCH2 OH COOH
N
CH3
N CH3 N N
pirydoksyna (witamina B6): nikotyna: kwas nikotynowy:
3-hydroksy-4,5-di(hydroksymetylo)- (S)-3-(1-metylo-2-pirolidynylo)- kwas
-2-metylopirydyna pirydyna 3-pirydynokarboksylowy

Zwi zki heterocykliczne sze cioczłonowe zawieraj ce wi cej atomów azotu

H
4 4 4 4
3 N N
5 3 5 N 5 3 5 3

6 N2 6 2 6 2 6 2
N N N N1
1 1 1
H
1,2-diazyna 1,3-diazyna 1,4-diazyna
(pirydazyna) (pirymidyna) (pirazyna) piperazyna

Układ pirymidyny wyst puje w zasadach pirymidynowych buduj cych kwasy nukleinowe
OH O OH O NH2 NH2
4 4 4 4 4 4
H H3C H3C H
5 N3 5 N 5 N3 5 N 5 N3 5 N3
3 3
6 6 6 6 6 6
N 2 OH N 2 O N 2 OH N 2 O N 2 OH N 2 O
1 1 1 1 1 1
H H H
uracyl tymina cytozyna

i w kwasie barbiturowym
O
H O
6 1 H 4
5 N 3N H
4 2 O 5
2 H
O N O N
3 1 6
H H O

kwas barbiturowy (malonylomocznik):

1H,3H,5H-pirymidyno-2,4,6-trion

9
3. NAZEWNICTWO SKONDENSOWANYCH UKŁADÓW HETEROCYKLICZNYCH
Dla układów heterocyklicznych skondensowanych z karbocyklicznym podstaw nazwy
stanowi układ heterocykliczny. Cz karbocykliczn nazywa si przy pomocy przedrostków:
benzo – dla pier cienia benzenowego
nafto – dla układu naftalenowego
antro – dla układu antracenowego
fenantro – dla układu fenantrenowego
Sposób poł czenia układu karbocyklicznego z heterocyklicznym okre la si , oznaczaj c
kraw dzie układu heterocyklicznego małymi literami (zgodnie z numeracj układu), za
karbocyklicznego numerami atomów w gla
4
c 5 3
b d 6 2
a 7
N
N e 1
H
benzen H
pirol indol: benzo[b]pirol

5 4
c
6 3 3
b d
2
7 2 b
a N e a N
8 1 1 N
H H
H
naftalen
kraw d b pirolu jest poł czona nafto[2,3-b]pirol
z naftalenem (najpierw z atomem 2,
a nast pnie 3)

Cyfry i litery, umieszczone w kwadratowym nawiasie (okre laj ce sposób kondensacji dwóch
układów) oddziela si kresk .
5 4
Na koniec numeruje si cały szkielet cz steczki
6 3

7 2
N
8 9 1
2 H 3
H 1
H N N 3 2
a b 9 4
b N
1 8 1 a 5 1 H
2 2 N
7 4 6 9
6 5
H 7 8

nafto[1,2-b]pirol nafto[2,1-b]pirol

10
W przypadku, gdy skondensowane s dwa układy heterocykliczne, za główny zwi zek
(którego kraw d skondensowania oznacza si liter ) uwa a si ten, którego heteroatom jest
bli ej pocz tku szeregu: O>S>N
c
4 3 4 3
b d
5 2 5 2
S a O e S O
1 6 1
tiofen furan tieno[2,3-b]furan
Po okre leniu sposobu kondensacji układu heterocyklicznego z innym (innymi) cało
numeruje si zgodnie z zasadami, np.
2 2
N 1
1 3 N 3
4 5 4 10 11
6 3 4 3 4 N
5 3 9 10 4

6 2 2 5
2 7 5 S O 8 9 5
N N 6 N
7 1 8 9 1 1 7 8 7 6
6
H H H
benzo[h]izochinolina 7H-pirazyno[2,3-b]karbazol

Skondensowane zwi zki heterocykliczne z atomami azotu

5 4 5 4 5 4
N
6 3 6 3 6 3 N N

7 2 7 N 7 N2 N
N 2 N N N
8 1 8 1 8 1
chinolina izochinolina cynnolina chinazolina chinoksalina ftalazyna
benzo[b]pirydyna benzo[c]pirydyna 1,2-diazanaftalen 1,3-diazanaftalen 1,4-diazanaftalen 2,3-diazanaftalen

i z atomami tlenu
O
5 4
6 3

7 2 O O
O O O
8 1
chroman 4H-chromen chromon kumaryna
benzo-γ-piron benzo-α-piron

Niektóre trójpier cieniowe zwi zki heterocykliczne zachowuj numeracj antracenu

8 9 1 8 9 1 8 9 1 8 9 1
7 2 7 2 7 2 7 2
6 3 6 O 3 6 3 6 3
S N
5 10 4 5 10 4 5 10 4 5 4
10
antracen ksanten tioksanten akrydyna - dibenzopirydyna

11
ale w innych rodkowy pier cie nie jest numerowany jako ostatni (z zachowaniem
starsze stwa heteroatomów O>S>N)
H H
9 10 1 9 10 N 1 9 10 N 1 9 10 1
S S
8 2 8 2 8 2 8 2
3 7 3 7 3 7 3
7 S S O O
6 5 4 6 5 4 6 5 4 6 5 4
tiantren fenotiazyna fenoksazyna fenoksantyna

PURYNA i jej pochodne

Puryna jest układem powstałym ze skondensowania pirymidyny i imidazolu. Numeracja
cało ci jest zwyczajowa!

6 7 H
5 N
1N
8
2
N 4 N9
3
Układ puryny wyst puje w ksantynie i kwasie moczowym
OH H O H OH H O H
N H N N H N
N N N N
OH O
HO N N O N N HO N N O N N
ksantyna H kwas moczowy H H

i metylowych pochodnych ksantyny

O H O CH3 O CH3
H3C H 7 H3C 7
1N
N N N
N 1N

O N N O N N O N N
3 3 3
CH3 CH3 CH3
teofilina: teobromina: kofeina:
1,3-dimetyloksantyna 3,7-dimetyloksantyna 1,3,7-trimetyloksantyna

oraz w kwasach nukleinowych

NH2 H OH H
6 6
H N N H N N

N N H2N 2 N N
H H
adenina: 6-aminopuryna guanina: 2-amino-6-hydroksypuryna

12
PTERYDYNA
4 5
3N N
6 pterydyna:
2 7 1,3,5,8-tetraazanaftalen
N N
1 8
wyst puje w szkielecie kwasu foliowego
OH O
N CH2 NH C
N NH CH CH2 CH2 COOH

H 2N N N COOH
kwas foliowy

i witaminy B2 (ryboflawiny)
CH2OH O
HO H3C N H
N
HO
HO H3C N N O
CH2 CH2
H 3C N N O OH
OH
N
H 3C N H OH
ryboflawina
O (witamina B2) CH2OH

Siedmioczłonowe zwi zki heterocykliczne

5 4 5 4 10 11
5 4 9 1
c d e
6 3 6 3 6 3 8 b f 2
a g
7 2 7 2 7 2 N
O1 S1 N 7 5 3
1
6 H 4
H
oksepina tiepina 1H-azepina dibenzo[b,f]azepina

DIAZEPINA i jej pochodne

5 4 d przykład zwi zku
N e Nc
zawieraj cego układ benzodiazepiny
6 3
4 5 f b H
1 1 O
2 9
3 6
7 N g N a N
8 2
H H
2 H 3
N 7 H 7
1 N
H 7 N g N a 6 5 4
2
1 f b
1H-azepina
6 3
N e Nc
5 4 d
5-fenylo-1,3-dihydro-2-oksobenzo[f]-1,4-diazepina
1,4-diazepina

13
4. NAZEWNICTWO UKŁADÓW SPIRANOWYCH

Układy spiranowe wyst puj w zwi zkach dwu- lub wi cej pier cieniowych, posiadaj cych
wspólny pojedynczy atom (atomy) dla dwóch (lub wi cej) pier cieni
np.
wspólny atom w gla: spiro

Płaskie projekcje obu pier cieni s wzgl dem siebie prostopadłe. Numeracj układu
spiranowego rozpoczyna si od mniejszego pier cienia. Lokant 1 otrzymuje atom s siaduj cy
z atomem w gla spiro
1

lub 1

Nast pnie numeruje si mniejszy pier cie (zgodnie lub przeciwnie do ruchu wskazówek
zegara)
1 4
2 3
3 2
4 lub 1
i poprzez w giel spiro prowadzi si numeracj pier cienia wi kszego w dowoln stron .
Cztery mo liwo ci przedstawiaj poni sze rysunki:

9 10 5 1 7 65 1
8 2 8 2
7 6 4 3 9 10 4 3
lub
9 10 4 7 6 4
8 3 8 3
5 2 5 2
7 6 1 9 10 1
lub spiro[4.5]dekan

Nazw tworzymy od macierzystego w glowodoru: dekan, bo w glowodór składa si z 10

atomów w gla. W nawiasie kwadratowym podajemy ilo atomów w gla w obu pier cieniach
(poza atomem spiro). W mniejszym pier cieniu poza w glem spiro s 4 atomy w gla, a w
wi kszym pi , st d liczby w nawiasie [4.5], podawane rosn co.

14
Je eli układ zawiera dodatkowe elementy strukturalne, to wybór atomu, od którego
rozpoczynamy numeracj mniejszego pier cienia, zale y od obecno ci (w kolejno ci
wa no ci):
• wolnej warto ciowo ci
• grupy funkcyjnej
• wi zania wielokrotnego
• podstawnika (u ywanego jako przedrostka)
Przykłady:

9 10 4
8 3
5 2
7 6 1 spiro[4.5]dec-1-en

Obecno podstawnika w drugim pier cieniu decyduje o kierunku numerowania wi kszego

pier cienia
Br
7 6 4
8 3
5 2
9 10 1
7-bromospiro[4.5]dec-1-en

Je li oba pier cienie s identycznej wielko ci, to numeracj prowadzimy w ten sposób, aby
ni sze lokanty miały priorytetowe elementy struktury, np.

6 1
7 5 2
8
9
4 3 CH3
Cl
4-chloro-3-metylospiro[4.4]nona-1,6-dien (tu najwa niejsze s podwójne wi zania)

4 6
3 5 7
2 1 9 8 Cl
O2 N
8-chloro-9-nitrospiro[4.4]nona-3,6-dien-2-yl (tu najwa niejsza jest wolna warto ciowo ).
Ale zawsze zaczynamy od atomu w gla s siaduj cego z atomem spiro.

15
Przykładem zwi zku zawieraj cego układ spiranowy jest spiperon (spiroperidol) – lek
stosowany w leczeniu schizofrenii

7 6 1
N
1 5 2
N
3 2 3 8 4 N
4 2 10 3 H
F 9
4 1 O
O
5 6
8-[4-(4-fluorofenylo)-4-oksobutylo]-1-fenylo-1,3,8-triazaspiro[4.5]dekan-4-on

16