ምስካየ ኅዙናን መድኃኔ ዓለም ገዳም ት/ቤት

የ 7 ኛ ክፍል የ 2012 ዓ.ም የሁለተኛ መንፈቀ ዓመት ማስታወሻ

ሥነ - ግጥም
ግጥም እጅግ ጥንታዊ የሆነ የኪነ - ጥበብ ዘርፍ ነው፡፡ የጽሕፈት ቋንቋ ከመጀመሩ በፊት የሰው ልጅ የተለያዩ
ስሜቶችን በግጥም ሲያስተላልፍ ኖሯል፡፡ ይህ ዓይነት ደራሲ የማይታወቅ ከትውልድ ወደ ትውልድ ሲተላለፍ የነበረ ግጥም
ቃላዊ ሥነ - ግጥም ይባላል፡፡ ከዚህኛው የግጥም ዓይነት በሌላ ጎን ደራሲው የሚታወቅ በጽሑፍ የሚሰፍርና የሚታተም
የግጥም ዓይነት ይገኛል፡፡
ሥነ - ግጥም፡- ማለት የግጥም አጻጻፍ ጥበብ ነው፡፡ ይህ ማለት ግጥም እውን ለማድረግ የሚኖረውን ክንውናዊ
አበጃጀት ተግባርና የግጥምም ምልአት ተፈጥሮ የሚያካትት የሥነ - ጽሑፍ ዘርፍ ነው፡፡ በአጠቃላይ ሥነ - ግጥም ማለት
የጥበቡ መጠሪያ ነው፡፡
ግጥም፡- በስንኝ የሚመጠን ምትና ዜማ ያለው ቤት የሚመታ ከሥነ - ጽሑፍ የሚለይ የስሜት መገለጫ ሆኖ
የሚያገለግል የኪነ - ጥበብ ዘርፍ ነው፡፡
ግጥም በባሕሪው እምቅ፣ ቁጥብ፣ ተጨባጭነት፣ ምናባዊነትና ሙዚቃዊነት ናቸው፡፡
የግጥም ሙያዊ ቃላት
ስንኝ፡- በግጥም ውስጥ የሚገኝ እያንዳንዱ መስመር ስንኝ ይባላል፡፡
ሐረግ፡- በአንድ ትንፋሽ የሚነበብ የስንኝ አካል ሐረግ ይባላል፡
አረንጓዴ/አርኬ፡- በግጥም ውስጥ አንድ ሐሳብ ላይ ትኩረት የሚያደርጉ የስንኞች ስብስብ አንጓ ወይም አርኬ ይባላል፡፡
ቤት፡- በግጥሙ ውስጥ በመጨረሻ ቃላት የሚገኙ የግጥሙ ማሰሪያ ቃላት ፊደል ቤት ይባላል፡፡
ቤት መምቻ፡- በተመሳሳይ ሆሄ በሚጨርሱ ስንኞች ውስጥ የመጀመሪያው ስንኝ የመጨረሻ ቃል የመጨረሻ ሆሄ ቤት
መምቻ ይባላል፡፡
ቤት መድፊያ፡- የግጥሙ የመጨረሻ ስንኝ ተሳክቶ ሲያልቅ (በአራት ነጥብ ሲደመደም) ቤት ደፋ ይባላል፡፡
ቤት ፈረሰ፡- አንድ ግም በተለያዩ የፊል ዘሮች ወይም ድምፆች ግጥሙን ሲጨርስ ቤት አፈረሰ ይባላል፡፡
ቃላዊ ግጥሞች
በአማርኛ የተለያዩ የቃላዊ ግጥሞች ዓይነቶች አሉ፡፡ እነሱም የሥራ፣ የፍቅር፣ የቀረርቶ፣ የፉከራ፣ የልጆች ጨዋታ፣
የባሕል ዘፈኖና የሙሾ (የሐዘን) ግጥሞ ወዘተ ከቃላዊ ግጥም ዓይነቶች ይፈረጃሉ፡፡
1. የሥራ፡- በብዙ ዓይነት ሥራዎች ላይ ሰዎች ስሜታቸው እንደመራቸው ያዜማሉ፡፡ ለአብነትያህል የአገራችን
ገበሬ በውቂያ ላይ ሆኖ የሚያንጎራጉረውን እንመልከት፡፡
የውቂያ ግጥም ይህ ቃላዊ ግጥም በሰብል ውቂያ ጊዜ አርሶ አደሮች ራሳቸውንና አጋሮቻቸውን የሚያነቃቁበትና
ለእንስሳት ያላቸውን ፍቅርና አክብሮት የሚገልጽበት ቃላዊ ግጥም ነው፡፡
ምሳሌ፡- በርዬ እሹሩሩ በርዬ እሹሩሩ
የበሬ ውላ፤
እንጫወት ማታ፣
በሰፊ ገባ በዋንጫ ጋጋታ፡፡
2. የፍቅር፡- ሰዎች በወጣትነት ዘመናቸው በተቃራኒ ጾታ ወቅት ፍቅር ሲይዛቸው ለአፈቀሩት ሴት ወይም ወንድ
ፍቅራቸውን መግለጫ የሚገጥሙት ነው፡፡
ምሳሌ፡-

ስ.አ ገጽ 1
 ወንዱ አሥራ ሁለት ሆነን አንዲት ልጅ ወደን፣
እሷ ትስቃለች እኛ ተጨንቀን፡፡
ሴቷ አስራ ሁለት ሆነን አንድ ልጅ ወደን፣
እሱ ይጫወታል እኛ ተጨንቀን፡፡ በማለት ይገጥማሉ፡
3. ቀረርቶና ፉከራ፡- ቀረርቶና ፉከራ የጀግንነት መገለጫ፣ የጠላትና የፈሪ መተንኮሻ ስልቶች ናቸው፡፡ አብዛኛውን
ጊዜ የሚከውኑት በጦርነት ዋዜማና በጦርነት ጊዜ በአውደ ዓመት ባዕለትና በደል በዝቶ ልብ ሲሸፍት ነው፡፡
በአንዳንድ አካባቢዎች በለቅሶ ጊዜም ይከወናል፡፡
ምሳሌ፡-
ቀረርቶ አረምን ካረሙ ከስሩ ነቅሎ ነው፣
ከቆረጡትማ ያው መተካቱ ነው፡፡
ኧረ ጥራኝ ጫካው ኧረ ራኝ ዱሩ፣
ላንተም ይሻልሃል ብቻ ከማደሩ፡፡
እኛን ስለከፋን ብናንጎራጉር፣
እኒህ ጥጋበኞች እንባል ጀመር፡፡
እንኳን ምታ ብለው ልከው ሰደውት፣
በወገብ ላይ ሆኖ ያኮራል ጥይት፡፡
ፉከራ “አካካ ዘራፍ . . .
በሮች ጥቋቁር ገበሬው ሙጫ፣
ማን ይለቀዋል እርፍ ቢንጫጫ፡፡
መጋና ጎሹ የሄዱበት፣
ያረገርጋል የእርሻ መሬቱ፡፡”
አጃቢ “እውነት ነው!”
4. የልጆች ጨዋታ፡- የልጆች ጨዋታ እንደ ጨዋታው ዓይነት እንደ ባሕሉ፣ እንደ ልጆቹ እድሜ ይለያያል፤
ይከወናልም፡፡ በአብዛኛው በእንቅስቃሴ የታጀበ ነው፡፡ ለምሳሌ፡- እቴሜቴ የሚለውን ምሳሌ፡- እቴሜቴ የሎሚ
ሽታ፣
ያ ሰውዬ ምናለሽ ማታ፣
ምንም ምንም ምንም አላለኝ፣
ትዳሩን ፈቶ ልውሰድስ አለኝ፣
አይወስድሽም ትዳሩን ፈቶ፣
ምሎልሻል ጋሻ ጦር ደፍቶ፣
ማላ ማላ የጎበዝ ማላ፣
ጉሽ ይላታል እንደ ጉሽ ጠላ፡፡ . . .
የባሕል ዘፈኖች፡- ዘፈን በተለያየ ጊዜና ቦታ፣ በተለያዩ ሰዎች ሊቀርብ ይችላል፡፡ ብዙውን ጊዜ በቡድን
አንዳንዴም በተናጥል የሚቀርብበት ጊዜ አለ፡፡ በተለያዩ ወቅቶና በተለያዩ ሁኔታዎች
በቡድንም ሆነ በተናጥል ከሚቀርቡ ውስጥ የሠርግ እና የክብረ በዓላትን ዘፈኖች
እናያለን፡፡
የሠርግ፡-

ስ.አ ገጽ 2
 ምሳሌ፡- ሙሽራዬ አይበልሽ ከፋ፣
ሁሉም ይዳራል በየወረፋ፣
ባልንጀሬ ሥሪ ጉልቻ፣
ከእንግዲህ የለም የእናት እንጎቻ፡፡
ሸኝቸው መጣሁ ሸኝቸው፣
የብር አለንጋ ሰጥቸው፡፡
የክብረ በዓላት፡-
በጥምቀት (ታቦት ስንሸኝ)
እየው ሎሌው ሲምር
ሎሌው ሲያምር
የሚካኤል ደብር
እየው ሎሌው ሲያገሳ
ሎሌው ሲያገሳ
የሚካኤል አንበሳ . . .
ሙሾ፡- የሙሾ ስንኞች ሲደረደሩ የሟችን ማንነት፣ ዕድሜና አጠቃላይ ሁኔታ ግምት ውስጥ ያስገቡ መሆን
ይኖርባቸዋል፡፡
ምሳሌ፡- ለእናት ሞት
አትቅበሩኝ አለች ካንገቴ በላይ፣
ስወጣ ስገባ ልጆቼን እንዳይ፡፡
በጦርነት ለሞተ ጀግና
እርጥብ እርጥቡባ ተራራው ጋረደው
ደረቅ ደረቁ ነው ገብቶ የነደደው
ጎበዝ ይሙት ፈሪ ይኑር ቢሻው፣
አተላ መሸከም ይችላል ትከሻው፣
ፈሪ ጦንጣና ነው ዘላለም ይኖራል፣
ጀግና ብርሌ ነው ቶሎ ይሰበራል፡፡
እነዚህ ከላይ የቀረቡት ቃላዊ ግጥሞች የሥነ - ቃል በሆሄ የሆነውን አውዳዊነት፣ ክዋኔ፣ ተደራሲነት፣ ተለዋጭነት
ባሕሪቸው አድርገው ይተገበራሉ፡፡

ፈሊጣዊና ምሳሌያዊ አነጋገር

ፈሊጣዊ አነጋገር፡- ማለት አንድ ጠባብ ከመደበኛውና ከቀጥታ አገላለጽ በተለየ መልኩ ክብደትና ውበትን ተጎናጽፎ
ለአድማጭ እንዲደርስ የሚያደርግ የአነጋገር ስልት ነው፡፡ ስለዚህ በንግግር ውስጥ ጣል ጣል የሚያደርጉት ፈሊጦች
የተናጋሪውን ቋንቋ ውበትና ለዛ በማላበስ የአድማጭን ስሜት የሚኮረኩሩ ቅመሞች ናቸው፡፡
ቃል ትርጉም
ምሳሌ፡- ብቅል አውራጅ ------------------------------------- ረጅም
ቅቤ ጠባሽ ------------------------------------------ አስመሳይ

ስ.አ ገጽ 3
 ወጥ ረጋጭ ---------------------------------------- ባለጌ
በለስ ቀናው ---------------------------------------- ተሳካለት
ደመ መራራ ---------------------------------------- ነገር የሚገንበት
ኩታ ገጠም ---------------------------------------- ድምበርተኛ
አንጀቱ ራሰ ---------------------------------------- ተደሰተ
ህቅ አለ --------------------------------------------- ሞተ
ምሳሊያዊ አነጋገር፡- ምሳሌያዊ አነጋገር ወይም ተረትና ምሳሌ ከጥንት ጀምሮ የሚሠራበት፣ ሲወርድ ሲዋረድ የመጣ ውበት
ያለው የአነጋገር ስልት ነው፡፡ አንድን ነገር በሚገባና በቀላሉ ለማስረዳት ሲፈልግ ተናጋሪ ሰው ሐተታ ሳያበዛ ከፍተኛ ቁም
ነገርና ጥልቀት ያለውን መልዕክት በጥቂቱ ምሳሌያዊ አነጋገር አማካኝነት ግልጽ ያደርገዋል፡፡ ስለዚህ ምሳሌያዊ አነጋገር
ማለት አንድን ጉዳት አስመልክቶ ቀዳማይ አባቶችና እናቶች የሰነዘሩት ንግግር ሲሆን የዛሬውም ትውልድ ለሚደርጉት ነገር
ማስረጃና ምሳሌ አድርጎ የሚጠቀምበት ብርቱ የአነጋገር ስልትወይም ብልሃት ነው፡፡ ምሳሌያዊ አነጋገሮች አሉ፡፡ እነሱም
ሴቶች ላይ፣ ሕፃናት ላይ እና አካል ጉዳተኞች ላይ የሚባሉ ናቸው፡፡ ጠንካራ ከሆኑ ምሳሌያዊ አነጋገሮች ስንመለከት፡-

ምሳሌ፡- 1. እህልን አላምጦ ነገርን አዳምጦ

ትርጉም፡- አንድን ነገር በደንብ ማረጋገጥ እንዳለብን ያሳያል፡፡

2. ውሸትና ስንቅ እያደር ይቀላል

 ውሸት የጊዜ ጉዳይ እንጂ መታወቁ አይቀርም
3. የጠገበች አህያ ጋራ ላይ ትንከባለላለች
 የቀበጡለት ሞት አይገኝም
4. አጥብቆ ያሰረ ዘቅዝቆ ይሸከማል
 በደንብ የተዘጋጀ ውጤታማ ይሆናል
5. ጦር ሲመጣ ዛቢያ ቆረጣ
 ሰርገኛ መጣ በርበሬ ቀንጥሱ

የቃል ክፍሎች
በአማርኛ ቋንቋ ውስጥ የሚገኙ የቃል ክፍሎች አምስት ናቸው፡፡ እነሱም ስም፣ ግስ፣ ቅጽል፣ ተውሳከ ግስ እና
መስተዋድድ ናቸው፡፡
ስም፡- ለማንኛውም ነገር በመጠሪያነት የሚያገለግል የቃል ክፍል ነው፡፡
ምሳሌ፡- ሰው፣ ፍቅር፣ ሀገር፣ መጽሐፍ፣ ከበደ . . . ወዘተ
ግስ፡- ድርጊትን የሚመለክት የቃል ክፍል ግስ ይባላል፡፡
ምሳሌ፡- ሄደ፣ ጻፈ፣ ተጫወተ፣ ሰበረ፣ ገነባ . . . ወዘተ
ቅጽል፡- ስምን የሚገልጽ የቃል ክፍል ቅጽል ይባላል፡፡
ምሳሌ፡- ቀይ፣ ደግ፣ ሰባራ፣ ሞኝ . . . ወዘተ
ተውሳከ ግስ፡- ግስን የሚገልጽ የቃል ክፍል ተውሳከ ግስ ይባላል፡፡
ምሳሌ፡- ምንኛ፣ ክፉ፣ ገና፣ ቶሎ፣ ትናንተ . . . ወዘተ
መስተዋድድ፡- በራሳቸው ትርጉም የማይሰጡ ሌሎች የቃል ክፍሎ ጋር በመግባባት የተለያ አገልግሎት የሚሰጡ የቃል
ክፍሎች ናቸው፡፡

ስ.አ ገጽ 4
 ምሳሌ፡- ከ፣ በ፣ ስለ፣ ከ - ጋር . . . ወዘተ የመሳሰሉት ናቸው፡፡
ሐረግ
ሐረግ ማለት ትርጉም ያላቸው ሁለትና ከዚያ በላይ ቃላት ተቀናጅተው የሚፈጥሩት መዋቅር ሲሆን “ሐረግ”
የሚለውን ስያሜ ሊያገኝ የቻለው አግባብነት ያላቸው ቃላት እንደሰንሰለት ተያይዘው በመርዘም ሐረግ ስለሚሰመስሉት
ነው፡፡
የሐረግ ዓይነቶች
የሐረግ ዓይነቶች በቃላት ክፍሎች ልክ ይሆናል፡፡ በዚህ መሠረት እኛ የቃላት ክፍሎን በአምስት ስለከፈልን የሐረግ
ዓይነቶችም አምስት ይሆናሉ፡፡
ስማዊ ሐረግ፡- ስማዊ ሐረግ የሚባለው የተለያዩ ስሞችን ቀኝ መሪ ያደረገ ሐረግ ነው፡፡
ምሳሌ፡- የላስቲክ ኳስ
ጥሩ የዶሮ ወጥ
ግሳዊ ሐረግ፡- ግሳዊ ሐረግ የተለያዩ ግሶችን ቀኝ መሪ ያደረገ ሐረግ ነው፡፡
ምሳሌ፡- ነጋዴ ነው፡፡
ዛሬ ጠዋት ገበያ ሄደች፡፡
ቅጽላዊ ሐረግ፡- ቅጽላዊ ሐረግ የሚባለው ቀኝ መሪ ቅጽል የሆነ ሐረግ ነው፡፡
ምሳሌ፡- በጣም ደግ
እንደ አባቱ የዋህ
ተውሳከ ግሳዊ ሐረግ፡- ተውሳከ ግሳዊ ሐረግ ተውሳከ ግስን ቀኝ መሪ ያደረገ የሐረግ ዓይነት ነው፡፡
ምሳሌ፡- ቁልቁለቱን ቶሎ
ዛሬ ክፉኛ

መስተዋድዳዊ ሐረግ፡- መስተዋድዳዊ ሐረግ ቀኝ መሪም ግራ መሪም በመሆን የሚታይ የሐረግ ዓይነት ነው፡፡
ምሳሌ፡- ስለ መጣ
ከ ዛፍ ላይ
የሕይወት ታሪክ
የሕይወት ታሪክ በተለያዩ መስኮች ማትም በፍልስፍና፣ በሃይማኖት፣ በፖለቲካ፣ በሳይንስ፣ በቴክኖሎጂ፣ በሥነ -
ጥበብና በሥነ - ጽሑፍ ወዘተ ዕውቅና ያገኙ የዓለማችንን ታላላቅ ሰዎች አስመልክቶ አስተዳደጋቸውን፣ ዝንባሌያቸውንና
ለዓለማችን ያደረጉትን አስተዋጽኦ በሚመለከት ሰፊ መረጃ መስጠት ነው፡፡
የሕይወት ታሪክ በሁለት ይከፈላል፡፡
1. የራስ የሕይወት ታሪክ
2. የግለሰብ የሕይወት ታሪክ
የራስ የሕይወት ታሪክ በራሱ በባለቤቱ የሚፃፍ ሲሆን የግለሰብ የሕይወት ታሪክ በሌላ ሰው የሚፃፍ ነው፡፡
የሕይወት ታሪክ አፃፃፍ ቅደም ተከተል
1. የባለ ታሪኩን ስም የትውልድ ስፍራና የትውልድ ዘመን
2. ስለ አስተዳደግ ሁኔታ
3. የትምህርት ደረጃ
4. የፈጸሟቸውን ጉልህ ተግባራትና ያበረከቷቸውን አስተዋጽኦዎ በቅደም ተከተል መዘርዘር

ስ.አ ገጽ 5
5. ተግባራቱ ያስገኙላቸው ጥቅሞች እና የመሳሰሉት

ስ.አ ገጽ 6