Univerzitet privredna akademija u Novom Sadu

Fakultet za ekonomiju i inženjerski menadžment u Novom Sadu

Odsek za drumski saobraćaj

Seminarski rad iz predmeta: Uticaj saobraćaja na životnu sredinu

Tema: Motorna vozila i zagađenje vazduha

Nastavnik: Prof. Dragan Milošević Student: Radović Srđan

Novi Sad, april, 2020.

Sadržaj

1. Uvod.........................................................................................................................................3

2. Izvori zagađenja vazduha.........................................................................................................5

3. Saobraćaj i urbanizacija............................................................................................................7

3.1. Štetne materije koje emitiju vozila....................................................................................7

4. Motorna goriva.........................................................................................................................9

4.1. Gorivo za benzinske motore.............................................................................................9

4.2. Gorivo za dizel motore....................................................................................................10

5. Uticaj emisije štetnih gasova..................................................................................................12

5.1. Uticaj olova na zdravlje i okolinu...................................................................................12

5.2. Uticaj azotnih oksida.......................................................................................................12

5.3. Uticaj prizemnog ozona..................................................................................................14

5.4. Uticaj čestica...................................................................................................................15

5.5. Uticaj ugljenmonoksida..................................................................................................15

6. Smanjenje emisija štetnih gasova motornih vozila................................................................16

6.1. Katalizatori......................................................................................................................17

6.2. DPF filteri.......................................................................................................................18

6.3. Alternativna goriva.........................................................................................................19

6.4. Ekološke prednosti vozila na alternativni pogon............................................................20

7. Zaključak................................................................................................................................22

8. Literatura................................................................................................................................23
 1. Uvod

Pod atmosferom se podrazumeva “gasoviti omotač” Zemlje. Atmosfera, neposrednije od svih

drugih sfera, ulazi i deluje na ljudski život. Od ostalih sfera se razlikuje svojim gasovitim
stanjem u kojem se javlja, najmanjom gustinom, sa najvećom podložnošću zagađenja, poseduje
najbolju moć regeneracije, takođe predstavlja i prostor kroz koji se prenosi praktično sva
materija i energija na Zemlji.1
Pod aerozagađenjem podrazumeva se prisutnost jedne ili više nepoželjnih čvrstih, tečnih ili
gasovitih supstanci u vazduhu, u određenoj količini, određenih osobina i određenom
vremenskom periodu, koje predstavljaju opasnost za čoveka, biljni ili životinjski svet ili koje na
bilo koji način onemogućavaju komforan život i uživanje u čovekovoj sredini.2
Zagađenje vazduha uzrokovano izduvnim gasovima motornih vozila predstavlja veliki problem
kako zbog konstantnog povećanja broja motornih vozila tako i sve većih pređenih rastojanja
svakog vozila tokom godine. Od 60-ih godina prošloga veka broj motornih vozila u svetu, kao i
broj korisnika, uvećava se znatno brže u odnosu na svetsku populaciju. Polovinom prošloga veka
bilo je oko 50 miliona automobila u odnosu na svetsku populaciju od 3,5 milijarde ljudi. Svetska
populacija danas broji oko 6 milijardi ljudi, dok se broj automobila procenjuje na oko 700
miliona. Procenjuje se da će uz sadašnji nivo proizvodnje od oko 45 miliona automobila
godišnje, ukupan broj preći milijardu vozila do 2021. godine. Stopa rasta svih motornih vozila je
danas oko 5%, dok je godišnja stopa rasta svetske populacije između 1 i 2% . Kao primaran izvor
energije motorna vozila koriste fosilna goriva čijim sagorevanjem nastaju gasovite, tečne i čvrste
zagađujuće materije.3
Sagorevanje je osnovni proces tokom kojeg se hemijska energija iz goriva pretvara u toplotnu i
dalje u mehanički rad u motorima sa unutrašnjim sagorevanjem (SUS). Od ukupne energije koja
se oslobađa procesom sagorevanja, oko 42% se koristi za pokretanje vozila, dok preostalih 58%
predstavlja gubitke. Razvoj i upotreba novih tehnologija, u cilju smanjenja emisije štetnih
gasova, dovela je do naprednih rešenja koja su smanjila emisiju za više od 95%. Sagorevanje u
1
Vuković, M.: Osnovi ekologije, Bor, 2005.
2
Volkov-Husović T., Raić K.: Goriva i sagorevanje, Beograd, 2009.
3
Adamović, D.: Model detekcije benzena, toluena, etilbenzena i ksilena u izduvnim gasovima motornih vozila
primenom gasne hromatografije u funkciji procene zagađenja ambijentalnog vazduha, doktorska disertacija, Novi
Sad, 2014.

3
motorima SUS predstavlja veoma kompleksan fizičko-hemijski proces sa naglim promenama
temperature, pritiska i koncentracija reaktivnih supstanci. Usled složenosti procesa hemijske
konverzije u komori za sagorevanje, još uvek nije definisana zadovoljavajuća teorija koja bi
opisala navedeni proces u svakom detalju.
Najnoviji ekološki standardi Evropske Unije koji se odnose na izduvne gasove motornih vozila,
počev od Euro 1, pa sve do najnovijeg Euro 6 standarda koji se primenjuju u zemljama EU od
septembra 2014. godine, fokusirani su, pre svega, na smanjenje emisije gasova staklene bašte:
CO2, CO, NxOy, suspendovanih čestica i drugih supstanci. Eksperimentalni rezultati istraživanja
ukazuju i na visoke koncentracione nivoe aromatičnih jedinjenja u izduvnim gasovima motornih
vozila.4
Trenutno stanje u Republici Srbiji karakteriše visoka prosečna starost putničkih automobila, od
oko 16 godina, nepostojanje planova za uvođenje stroge tehničke kontrole vozila u saobraćaju,
neusklađenost regulative u oblasti emisije sa Direktivama EU, loš kvalitet motornog benzina,
nepotpuna mreža monitoringa kvaliteta ambijentalnog vazduha, kao i nedostatak podsticajnih
ekonomskih mera za smanjenje emisija u vazduhu.

4
Adamović, D.: Model detekcije benzena, toluena, etilbenzena i ksilena u izduvnim gasovima motornih vozila
primenom gasne hromatografije u funkciji procene zagađenja ambijentalnog vazduha, doktorska disertacija, Novi
Sad, 2014.

4
 2. Izvori zagađenja vazduha

Zagađenje vazduha je posledica emisije zagađujućih materija iz različitih izvora. Izvori

zagađujućih materija se mogu podeliti u dve velike grupe:
1. Prirodni izvori zagađenja
2. Antropogeni izvori zagađenja
Prirodni izvori zagađenja vazduha su oduvek prisutni u biosferi i tu spadaju:
1. deflacija – raznošenje zemlje i peska (naročito u pustinjama i šumsko-stepskim zonama)
2. dim šumskih i stepskih požara (sadrži CO, čađ, smolu, katran i dr.)
3. vulkani – pri jakim erupcijama emituju ogromne količine prašine, gasova SО2, CО2 itd.
4. mineralni i termalni izvori – mogu da emituju CO2, H2S, metan itd.
5. kosmička prašina – smatra se da može biti radioaktivna
6. elementarne katastrofe mogu biti praćene značajnom emisijom zagađujućih materija u
vazduhu
7. oluje
8. zemljotresi.
Antropogeni izvori zagađenja (posledica ljudske delatnosti) su raznovrsne industrijske operacije,
proizvodnja energije iz fosilnih goriva za rad, kao i zagrevanje prostorija i pogon motornih
vozila. Mogu se podeliti na:
1. stacionarne ili tačkaste izvore
2. mobilne izvore.5
Stacionarni izvori zagađujućih materija su industrijska (elektrane, toplane) i kućna ložišta na
fosilna goriva (ugalj, nafta, zemni gas) sa ciljem dobijanja energije. Zagađujuće materije koje se
emituju iz tih izvora su organska i neorganska prašina, čađ, sumporni oksidi, azotni oksidi,
ugljen-monoksid, ugljen-dioksid i nešto ugljovodonika.
Mobilni izvori zagađujućih materija su motorna vozila čiji se broj iz dana u dan povećava, te
su sve veći zagađivači vazduha u naseljima, a i izvan njih tokom cele godine. Sagorevanjem
benzina i drugih naftnih derivata u motornim vozilima, u vazduhdospevaju brojni i opasni

5
Stamenković O.: Korišćenje lišaja kao bioloških indikatora kvaliteta vazduha urbanog područja Sokobanje, Niš,
2013.

5
sastojci (čađ, azotni oksidi, sumporni oksidi, ugljen-monoksid, organski peroksidi, olovo,
kadmijum itd.) koji se talože na biljke i imaju štetno dejstvo.

Slika 1. Izvori emisije zagađivača u vazduhu6

Na slici 1 su prikazani najveći emiteri zagađujućih materija u vazduhu. Sa slike se može uočiti
da najveći procenat emisije čini saobraćajni sistem, drumski i van drumski, zatim domaćinstva i
industija.

6
www.google.com

6
 3. Saobraćaj i urbanizacija

Tri osnovna faktora koja dovode do povećanja flote vozila jesu rast populacije, urbanizacija i
ekonomski napredak. Sredinom XX veka, kada je počela ekspanzija automobila, na planeti
Zemlji je živelo 2,6 milijardi ljudi koji su posedovali oko 50 miliona automobila. U novom
milenijumu 5,7 milijardi ljudi raspolaže sa preko 500 miliona automobila (sa teretnim vozilima i
motociklima čak 800 miliona). U ovom periodu populacija je udvostručena, dok je broj
automobila porastao za 10 puta. Imajući u vidu da se u svetu godišnje proizvodi oko 50 miliona
vozila, očekuje se da će za dve decenije u svetu biti oko milijardu putničkih automobila.7
Urbanizacija će se nastaviti u svim regionima sveta, a najveći porast će biti u južnoj Aziji. Ovo je
značajno, jer porast vozila po stanovniku sa povećanjem populacije je veći u urbanim sredinama,
nego u seoskim područjima, jer su gradski prihodi uglavnom mnogo veći od nacionalnog
proseka.

3.1. Štetne materije koje emitiju vozila

Više od 125 godina, benzinski i dizel motori su bili najbolje rešenje za inženjere pri nalaženju
najjeftinijih i najpogodnijih načina korišćenja izvora energije iz prirode. Još uvek ne postoji
uređaj za transformaciju energije, u cilju dobijanja rada, koji ima veći stepen iskorišćena od
motora SUS. Sagorevanje je osnovni proces tokom kojeg se hemijska energija iz goriva pretvara
u toplotu i dalje u mehanički rad u motorima SUS. Od ukupne energije koja se oslobađa
procesom sagorevanja, oko 42% se koristi za pokretanje vozila, dok su preostalih 58% gubici.
Načelno, što je motor efikasniji, to su i manje količine štetnih izduvnih gasova. Razvoj i upotreba
novih tehnologija, a u cilju smanjenja emisije gasova, dovela je do takvih naprednih rešenja koji
su štetnu emisiju gasova smanjili za više od 95%.8
Sagorevanje je veoma kompleksan hemijski postupak, okarakterisan naglim promenama
temperature, pritiska i koncentracije reaktivnih supstanci. Proces hemijske konverzije u komori
za sagorevanje je sve, samo ne jednostavna hemijska reakcija. Zato još uvek nije definisana
7
Adamović, D.: Model detekcije benzena, toluena, etilbenzena i ksilena u izduvnim gasovima motornih vozila
primenom gasne hromatografije u funkciji procene zagađenja ambijentalnog vazduha, doktorska disertacija, Novi
Sad, 2014.
8
Milosavljević, B., Pešić, R., Babić, S.: Ekološki aspekti korišćenja motornih vozila, Beograd, 2010.

7
zadovoljavajuća teorija sagorevanja koja bi opisala navedeni proces u svakom detalju. Emisija
štetnih gasova se sastoji u najvećem delu od sledećih elemenata:
 nesagorelih ugljovodonika,
 oksida azota,
 ugljen-monoksida,
 čestica,
 ugljen-dioksida,
 vodene pare,
 oksida sumpora,
 ozona, o
 oksida olova i drugih dodataka gorivima u cilju poboljšanja fizičko hemijskih
karakteristika (OB, CB, niskotemperaturna i podmazujuća svojstava dizel goriva).

8
 4. Motorna goriva

Motori sa unutrašnjim sagorevanjem (SUS) se napajaju tečnim i gasovitim gorivima na bazi

ugljovodonika (jedinjenja ugljenika i vodonika CxHy). Osim ugljovodonika, u gorivima se u
mnogo manjoj količini mogu nalaziti i kiseonik, azot i sumpor. Najpogodnija goriva za pogon
motora SUS, posebno onih za pogon motornih vozila, jesu tečna goriva, prvenstveno zbog lakog
transporta i uskladištenja. Najviše se primenjuju tečna goriva dobijena preradom nafte – benzin i
dizel gorivo.9

4.1. Gorivo za benzinske motore

Motorni benzin je smeša ugljovodonika, a dobija se mešanjem primarnog benzina i benzina

dobijenog katalitičkim krekovanjem, reformacijom i alkilacijom, itd. Potpunim sagorevanjem
benzina oslobađa se velika količina toplote. Nepotpunim sagorevanjem nastaju ugljen-monoksid
(CO) i zaostali ugljovodonici (aromatični ugljovodonici), oksidi azota (NOx) i oksidi sumpora
(SOx). Merenje i kontrola koncentracije ovih jedinjenja predmet su ekotesta prilikom tehničkog
pregleda vozila.
Aromatični ugljovodonici poboljšavaju kvalitet benzinskog goriva, ali su otrovni, pa je propisano
da udeo benzena sme biti do 0,1%, a ukupni udeo aromatičnih ugljovodonika do 35% (nakon
2005.godine). Sumporova jedinjenja su nepoželjna u gorivu jer stvaraju okside sumpora koji
nepovoljno utiču na okolinu, a ujedno i smanjuju efikasnost katalizatora, koji pospešuje
pretvaranje CO u CO2 i NO u NO2. Udeo sumpora u gorivu nakon 2005.godine sme iznositi
najviše 50ppm.
Prema podacima NIS Petrola iz 2007.godine, njihov benzin sa olovom (MB95) imao je 400 mg
olova po litru, dok je sadržaj sumpora bio 1000 mg/kg. Bezolovni benzin BMB95 ima sadržaj
olova najviše 13 mg/l, a sumpora najviše 650 mg/kg. Olovo spada u kumulativne otrove (otrov
koji se trajno zadržava u organizmu), a procenjena smrtonosna doza je samo 0,5 g.10

9
Mahalec I., Kozarac D., Lulić Z., Konstrukcije motora, Zagreb, 2015.
10
Simić S., Goriva i maziva, Mašinski fakultet Istočno Sarajevo, 2013.

9
 4.2. Gorivo za dizel motore

Dizel je gorivo za motore sa samostalnim paljenjem smeše. Ono se mora samo upaliti kada se
ubrizga u ugrejani sabijeni vazduh i najvažnija motorska karakteristika dizel goriva jeste sklonost
ka samopaljenju. Temperatura samopaljenja goriva je temperatura na kojoj se dizel gorivo u
prisustvu vazduha pali samo od sebe. Sumpor je hemijski vezan u dizel gorivu, sa sadržajem koji
zavisi i od sastava sirove nafte. Tokom sagorevanja nastaje štetno jedinjenje sumpordioksid
(SO2), koje sa vlagom formira kiselinu. Najviše kiselina nastaje u radu nezagrejanog motora. Iz
godine u godinu, granica najvećeg dozvoljenog sadržaja sumpora u gorivu pomera se naniže,
kako i motori sa oksidacionim katalizatorima za smanjenje emisije čestica čađi iziskuju upotrebu
goriva s malim sadržajem sumpora, tzv. evro dizel (vozila napravljena posle 1999. godine, bez
katalizatora ili sa njim, ili s filterom čestica). Isto važi i za katalizatore za smanjenje azotovih
oksida u izduvnom sistemu vozila. Sadržaj sumpora je evropskim regulativama trenutno
ograničen na 0,2%.11
Prema podacima rafinerije NIS Petrola iz 2007. godine, evro dizel gorivo sadrži 50 mg/kg
(0,05%) sumpora, dok je u njihovom dizel gorivu D2 (za pogon dizel motora privrednih vozila i
industrijskih dizel motora, motora proizvedenih do 1999. bez katalizatora) sadržaj čak 10.000
mg/kg (1%). Dizel motori s katalizatorima izduvnih gasova traže upotrebu goriva sa sadržajem
sumpora od najviše 0,05%.12

Tabela 1. Emisioni faktori za benzinski i dizel motor (kg zagađivača / m3 sagorelog goriva)13
Zagađivač Benzinski motor Dizel motor
Aldehidi 0,48 1,20
Benzoapiren 0,08 x 10-3 0,11 x 10-3
Ugljen-monoksid 348,09 7,18
Ugljovodonici 62,68 21,53
Azotni oksidi 13,52 26,55
Sumporni oksidi 1,08 4,78
Amonijak 0,24 -
Organski acidi 0,48 3,71
Čestice 1,32 13,16

11
Mahalec I., Kozarac D., Lulić Z., Konstrukcije motora, Zagreb, 2015.
12
Simić S., Goriva i maziva, Mašinski fakultet Istočno Sarajevo, 2013.
13
Volkov-Husović T., Raić K.: Goriva i sagorevanje, Beograd, 2009.

10
U 2014.godini ukupna potrošnja motornih goriva (benzini, gasna ulja-dizel goriva i TNG-
autogas) na teritoriji Republike Srbije, izuzimajući teritoriju autonomne pokrajine Kosovo i
Metohija je iznosila 2.110.084 t. U odnosu na 2013. godinu, potrošnja motornih goriva na tržištu
Srbije je porasla za 7,282t ili 0,3%. Potrošnja je izračunata na osnovu podataka o ukupnoj
proizvodnji, uvozu, izvozu i promeni zaliha, benzina, dizela i TNG-autogasa. U bilansu potrošnje
(Slika 5) u 2014.obuhvaćena su tečna goriva naftnog porekla koja se koristite kao goriva za
pogon motornih vozila i to:
 benzini:Evro premijum BMB 95, Evro BMB 98 (i benzini većeg oktanskog broja)
 dizel goriva: Evro dizel, Dizel gorivo-gasno ulje 0,1
 TNG za pogon motornih vozila.14

Slika 2:Potrošnja goriva u Republici Srbiji u 2014.godini15

14
Udruženje naftnih kompanija Srbije, Analiza tržišta derivata nafte Republike Srbije, Nacionalni naftni komitet
Srbije – WPC, Beograd, 2015.
15
Udruženje naftnih kompanija Srbije, Analiza tržišta derivata nafte Republike Srbije, Nacionalni naftni komitet
Srbije – WPC, Beograd, 2015.

11
 5. Uticaj emisije štetnih gasova

Građani Evrope poseduju 214 miliona automobila (podatak iz 2004. godine) ili 38% više nego
1990. godine. Svaki automobil godišnje emituje tri puta više štetnih sastojaka nego što iznosi
njegova težina. To godišnje prouzrokuje smrt stotina hiljada stanovnika. Samo u Americi za
godinu dana umre preko 60 000 stanovnika od posledica visokog stepena zagađenosti vazduha.
U Velikoj Britaniji, taj broj je veći od 10 000. U Meksiko Sitiju, 70% dece zaostaje u razvoju
usled štetnih gasova u vazduhu.16

5.1. Uticaj olova na zdravlje i okolinu

Oštećuje organe - Olovo najviše uzrokuje oštećenje bubrega, jetre, mozga i nerava, ali i drugih
organa. Izlaganje olovu može isto tako dovesti do osteoporoze (slabljenja čvrstoće kostiju) i
reproduktivnih poremećaja.
Utiče na mozak i nerve - Prekomerno izlaganje olovu može izazvati mentalnu retardaciju,
poremećaje ponašanja, probleme sa pamćenjem kao i promene raspoloženja. Niska koncentracija
olova oštećuje mozak i nerve fetusa i male dece , a što se rezultuje u smanjenju sposobnosti
učenja i smanjuje nivo inteligencije.
Utiče na srce i krv – Izloženost olovu može dovesti do povišenog krvnog pritiska i povećati rizik
od oboljenja srca, naročito kod muškaraca.17

5.2. Uticaj azotnih oksida

Prizemni ozon (Smog) – formira se u reakciji NO x i isparljivih organskih spojeva (VOCs), a u

prisustvu sunčeve svetlosti. Deca, osobe sa problemima disajnih organa poput astme, i ljudi koji
rade napolju, podložni su efektima kao što su oštećenja plućnog tkiva i smanjenje plućne

16
Adamović, D.: Model detekcije benzena, toluena, etilbenzena i ksilena u izduvnim gasovima motornih vozila
primenom gasne hromatografije u funkciji procene zagađenja ambijentalnog vazduha, doktorska disertacija, Novi
Sad, 2014.
17
Adamović, D.: Model detekcije benzena, toluena, etilbenzena i ksilena u izduvnim gasovima motornih vozila
primenom gasne hromatografije u funkciji procene zagađenja ambijentalnog vazduha, doktorska disertacija, Novi
Sad, 2014.

12
funkcije. Ozon može biti prenesen vetrom i uzrokovati zdravstvene probleme daleko od
originalnog izvora.
Kisele kiše – NOx i sumpor dioksid reaguju sa drugih supstancama u atmosferi u obliku kiseline
koja pada na zemlju kao kiša, magla, sneg ili dehidriranih čestica. Kisele kiše nanose sledeće
štete; uzrokuje oštećenja vozila, objekata istorijskih spomenika, a jezera i potoci postaju
kiselkasti i nemogući za život riba.

Slika 3. Stvaranje kiselih kiša18

Čestice – NOx reaguje sa amonijakom, vlagom i drugim komponentama u obliku azotnih

kiselina i srodnih čestica. Direktni uticaji na ljudsko zdravlje mogu biti u vidu oštećenja plućnog
tkiva i disajnih organa kao i preranu smrt. Male čestice prodire duboko u osetljive delove pluća i
može uzrokovati ili pogoršati bolesti disajnih organa, kao što su emfizem i bronhitis i pogoršati
postojeće bolesti srca.
Globalno zagrevanje – Azotni oksid je jedan iz familije NOx i predstavlja gas staklene bašte.
On se akumulira u atmosferi sa drugim gasovima staklene bašte i izaziva postepen porast
Zemljine temperature. To će dovesti do povećanog rizika po ljudsko zdravlje, a time i porast
nivoa mora i drugih promena na biljna i životinjska staništa.

18
www.google.com

13
 Slika 4. Uticaj efekta staklene bašte19

Toksične hemikalije - U vazduhu, NOx odmah reaguje sa organskim hemikalijama, pa čak i

ozonom, u obliku raznih toksičnih proizvoda, sa kojima može izazvati biološke mutacije.
Umanjenje vidljivosti – Azotne čestice i NO2 može blokirati prenos svetla, smanjiti vidljivost u
urbanim područjima.

5.3. Uticaj prizemnog ozona

Ozon može nadražiti disajne puteve i naneti povrede poput opekotina od Sunca. Drugi simptomi
uključuju teško disanje, kašalj, bolove kada se uzima dubok dah i poteškoće disanja tokom vežbi
ili otvorenih aktivnosti. Osobe s problemima disajnih organa su najranjivije, pa čak i zdravi ljudi
koji su aktivni na otvorenom mogu biti pogođeni kad su visoki nivoi ozona. Ponavljanje
izloženosti nekoliko meseci ozonskim zagađenjima mogu uzrokovati trajna oštećenja pluća. Čak
i na vrlo niskim koncentracijama, prizemni ozon izaziva razne zdravstvene probleme, uključujući
pogoršanje astme, smanjenje kapaciteta pluća, kao i povećanu osjetljivost na disajne bolesti kao
što su upala pluća i bronhitis.20

19
Arsenović, B., Janjuš, Z., Banjac, E.: Uticaj izduvnih gasova aviona na sumu gasova staklene bašte, stručni rad,
Banja Luka, 2012.
20
Adamović, D.: Model detekcije benzena, toluena, etilbenzena i ksilena u izduvnim gasovima motornih vozila
primenom gasne hromatografije u funkciji procene zagađenja ambijentalnog vazduha, doktorska disertacija, Novi
Sad, 2014.

14
 5.4. Uticaj čestica

Čestice, koje upijaju kancerogena jedinjenja, su toliko male da mogu dopreti duboko u pluća i
uzrokovati ozbiljne zdravstvene probleme. Veličina čestica indirektno je povezano sa njihovim
potencijalom za izazivanjem zdravstvenih problema. Čestice manje od 10 mikrometara u
prečniku predstavljaju i najveći problem, jer one mogu prodreti duboko u pluća, a neke čak
mogu penetrirati i u krvotok. Fine čestice (PM 2,5) su, takođe, i glavni uzrok smanjene
vidljivosti (magla).

5.5. Uticaj ugljenmonoksida

Kardiovaskularni uticaji: Zdravstvena ugroženost od manjih koncentracija CO je najteža za one

koji pate od bolesti srca, kao što je angina ili začepljene arterije. Za osobe sa srčanim bolestima,
jedna izloženosti CO sa niskim koncentracijama može uzrokovati bolove u grudnom košu i
smanjiti sposobnost te osobe za kretanjem.
Efekti na centralni nervni sistem: Čak se i na zdrave ljude može uticati visokim koncentracijama
CO. Ljudi koji udišu tako visoke koncentracije CO mogu imati probleme kao što su smanjena
sposobnost za rad ili učenje. Na izuzetno visokim nivoima CO je otrovan i može izazvati smrt.21

21
Adamović, D.: Model detekcije benzena, toluena, etilbenzena i ksilena u izduvnim gasovima motornih vozila
primenom gasne hromatografije u funkciji procene zagađenja ambijentalnog vazduha, doktorska disertacija, Novi
Sad, 2014.

15
 6. Smanjenje emisija štetnih gasova motornih vozila

Osim gasova koji imaju direktnih posledica na zdravlje ljudi, vozila emituju i druge gasove koji
nisu otrovni ali utiču na globalno zagrevanje atmosfere, pre svega ugljen-dioksid (СО2). Prema
merenjima Republičkog Hidrometeorološkog Zavoda Srbije u zadnjih sto godina prosečna
temperatura u Beogradu se povećala za 2ºC. Ugljen-dioksid je jedan od gasova koji su uzročnici
povećanog globalnog zagrevanja naše planete. Zbog toga je neophodno smanjiti količine
emitovanog ugljen-dioksida iz motornih vozila, mada je učinak vozila u globalnom zagrevanju
veoma različit u pojedinim zemljama: u SAD-u svega 1,7% emisije СО 2 uzrokuje transport, dok
u Japanu taj udeo iznosi 19%. Smanjenje СО2 je moguće primenom alternativnog pogona kod
motornih vozila i/ili smanjenjem potrošnje goriva.22

Slika 5 : Ukupna količina emitovanog ugljen-dioksida koja potiče od drumskog saobraćaja 23

Na osnovu Slike 5, može se videti da je emisija ugljen-dioksida koja potiče od drumskog

saobraćaja, imala trend rasta. Emisija CO2 u 2009.godini iznosila je 9,5 miliona tona, što je u
odnosu na prethodnu 2008. godinu više za 2,7%, a u odnosu na 1990. godinu više za 60,4%.
Danas, emisija ugljen-dioksida takođe beleži rast, ali ne kao pre desetak godina. Iako je Evropski
Parlament predložio granicu emisije ugljen-dioksida, sve više se čini da to neće uroditi plodom
jer je na putevima sve više i više automobila.

22
Papić V.: Određivanje količina emitovanih gasovitih zagađujućih materija poreklom od drumskog saobraćaja
primenom copert IV modela Evropske Agencije za Zaštitu Životne Sredine, Beograd, 2010.
23
Papić V.: Određivanje količina emitovanih gasovitih zagađujućih materija poreklom od drumskog saobraćaja
primenom copert IV modela Evropske Agencije za Zaštitu Životne Sredine, Beograd, 2010.

16
 6.1. Katalizatori

Benzinski motori novije generacije opremljeni su katalizatorom (katalitičkim konvertorom), čija

je glavna uloga ekološka zaštita okoline. Katalizator je smešten na početku izduvnog sistema,
bliže motoru, kako bi se što pre zagrejao jer je tada najproduktivniji. U katalizatoru se štetni
gasovi pretvaraju u ekološki prihvatljive. Primena katalizatora je najefektivnija metoda
uklanjanja štetnih gasova.
Katalitički konvertor napravljen je od porozne keramike, strukturom slične saću. Ovakav matriks
se koristi zbog velike površine preko koje prelaze izduvni gasovi i na koju se nanosi minimalna
količina potrebnog katalizatora. Konvertor je prekriven oksidima prelaznih metala ili
skupocenim metalima, platinom, paladijumom i rodijumom, koji služe kao katalizatori.

Slika 6: Presek katalizatora24

Na Slici 6 se može videti princip rada katalizatora, gde izduvni gasovi prolaze kroz konvertor,
kutiju od nerđajućeg čelika, u kojem katalizatori ubrzavaju procese oksidacije i tako pretvaraju
štetne gasove u manje opasne materije. On pretvara ugljen-monoksid i ugljovodonike (više od
95%) iz otpada koji nastaje usled sagorevanja benzina u motoru automobila u vodenu paru i
gasoviti ugljen-dioksid (CO2), a azotove okside (tri četvrtine NO) u gasoviti azot prirodni
sastojak vazduha.

24
www.google.com

17
 6.2. DPF filteri

DPF (diesel particulate filter) često pod nazivom FAP je filter čestica čađi i nalazi se u sastavu
izduvnog sistema dizel automobila. Kod starijih dizelaša u kućištu se nalazi samo DPF filter, dok
se kod novijih pre DPF filtera u kućištu često nalazi i katalizator koji ide posle turbine. Svrha
ovog filtera je da smanji emisiju štetnih izduvnih gasova tako što čestice čađi zadržava u sebi
kada se automobil vozi na kratkim relacijama.
DPF filter se sastoji od keramičkog saća koje je napravljeno od silicijum-karbida i metalnog
kućista. Keramičko saće ima veliki broj paralelno smeštenih kanala koji su naizmenično
zatvoreni. Zidovi filtera od silicijum-karbida su porozni i oslojeni nosećom smešom za
katalizator od aluminijum-oksida. Preko tog nosećeg sloja je nanesen tanak film platine koja
služi kao katalizator (katalizator je materijal, koji izaziva ili sprečava hemijsku reakciju, a sam se
pri tome ne menja i ne troši).
Pošto su kanali filtera naizmenično zatvoreni, a zidovi od silicijum karbida porozni kroz njih
prolazi gas dok se čestice čađi i ostalih nečistoća zadržavaju.
Sagorevanjem dizel goriva nastaju nusproizvodi najrazličitijih vrsta. Direktno vidljiva
komponenta izduvnih gasova kod motora koji su tek startovani, jeste beli dim sastavljen od
neoksidisanih ili delimično oksidisanih ugljovodonika u obliku kapljica. Kod dizel motora pored
gasovitih štetnih materija nalaze se i čvrste materije u obliku prašine koje imaju izuzetno štetan
uticaj na životnu sredinu.25

Slika 7. Izgled DPF filtera26

25
Simić S., Goriva i maziva, Mašinski fakultet Istočno Sarajevo, 2013.
26
www.google.com

18
Ulazni gas koji sadrži ugljen-monoksid, okside azota, ugljovodonike i čestice (Slika 7), ulazi u
filter, pri čemu se uz pomoć katalizatora CO prevodi u CO 2, azotovi oksidi prelaze u N2,
ugljovodonici se prevode u H2O, dok čestice ostaju zarobljene u filtru.

6.3. Alternativna goriva

Tokom vremena tečna naftna goriva su u tolikoj meri ušla u svakodnevnicu da se sve ostale vrste
goriva nazivaju ˝alternativnim˝. Kvalitet motornih goriva se direktno preslikava u sastav
izduvnih gasova motora sa unutrašnjim sagorevanjem. Zadovoljenje strogih zakonskih propisa,
koji se stavljaju pred motore i vozila, je moguće samo sprezanjem razvoja automobilske i naftne
industrije. Primenom goriva koja sadrže manje ugljenika, u motorima sa unutrašnjim
sagorevanjem, smanjuje se ukupna emisija ugljen-dioksida, a u dizel motorima se smanjuje
emisija čestica.
U alternativna goriva za vozila spada, pre svega, prirodni gas (komprimovani - CNG i
tečni - LNG), zatim, tečni nafti gas (TNG), etanol, metanol, biodizel i vodonik, kao i električna
struja. O vodoniku, koji se dobija elektrolizom pod uslovom da je primarna energija nefosilnog
porekla (vetar, solarna, hidroenergija, itd.), za sada se govori kao o gorivu budućnosti. Veći broj
ovih goriva se značajno razlikuje od konvencionalnih automobilskih goriva, pa njihovo
korišćenje, uglavnom, zahteva značajne izmene na motoru i sistemu napajanja. Ključni faktori
krajnjeg uspeha primene alternativnih goriva su, pre svega, cena goriva, mogućnost razvoja i
širenja mreže pumpnih stanica, a zatim i performanse i sigurnost vozila na alternativni pogon. Ne
postoji univerzalna formula za definisanje "idealnog" goriva. Za opis najbolje varijante goriva
moraju se znati konstruktivne specifičnosti vozila, motora i njihove opreme, a onda i vrlo
kompleksni uslovi namene.27
Gasovita goriva su najbliža primeni u motorima SUS jer se sagorevanje odvija u gasnoj
fazi. Gasovi su dobra goriva za konvencionalne oto motore: smeša je visokog oktanskog
kvaliteta, pa je sagorevanje potpuno, rad motora ekonomičniji, a zagađenje manje. Prirodni gas,
kao i tečni naftni gas, može da sagoreva veoma ˝čisto˝ i zato predstavlja vrlo atraktivno gorivo u

27
Bećirović S., Plojović, Š., Ujkanović E.: Ekonomska opravdanost primene zelene tehnologije u automobilskoj
industriji, Novi Pazar, 2010.

19
javnom saobraćaju urbanih sredina, čiji su učesnicitaksi vozila, autobusi i razna dostavna vozila.
Koristi se kao gorivo i kod oto i kod dizel motora.28

6.4. Ekološke prednosti vozila na alternativni pogon

Vrednosti smanjenja emisije pojedinačnih zagađujućih materija prilikom upotrebe vozila na

alternativna goriva (tečnog naftog gas, prirodnog gasa i biodizela) su:
Ugljovodonici (HC): Emisija ugljovodonika je 50% niža kod biodizela od one kod dizel
goriva. Znatno manja emisija ugljovodonika kod biodizela objašnjava se njegovom višom
tačkom ključanja, tj. isparavanja. Sagorevanje tečnog naftnog gasa u motornim vozilima
upoređeno sa benzinskim vozilima emituje 30% manje ugljovodonika, dok u poređenju sa dizel
vozilima to smanjenje je još veće i iznosi 40%. Kod upotrebe prirodnog gasa u motornim
vozilima smanjenje emisije ugljovodonika je 70% u odnosu na benzinska vozila i 80% u odnosu
na dizel vozila.
Ugljen-dioksid (CO2): Sagorevanje tečnog naftnog gasa u motornim vozilima upoređeno
sa savremenim benzinskim vozilima opremljenim s oksidacijskim katalizatorom emituje 10%
manje ugljen-dioksid. Kod upotrebe prirodnog gasa u motornim vozilima smanjenje emisije
ugljen-dioksida je veće i iznosi od 23% u odnosu na benzinska vozila i 10% u odnosu na dizel
vozila. Najveće smanjenje emisije ugljen-dioksida je pri upotrebi biodizela u motornim vozilima.
Iako pri sagorevanju biodizela u odnosu na dizel gorivo to smanjenje iznosi 15%, može se
pretpostaviti da će ostatak ugljen-dioksida biti u potpunosti iskorišćen sledeće godine od strane
useva koji će dati sirovinu za proizvodnju biodizela. Zato se može reći da je neto emisija ugljen-
dioksida prilikom upotrebe biodizela, skoro jednaka nuli.
Sumpor-dioksid (SO2): Danas, 1 tona konvencionalnog fosilnog dizela u EU sadrži
maksimum 350 ppm sumpora u proseku. Kada dizel sagoreva, sumpor se oslobađa u atmosferu u
obliku sumpor-dioksida. Biodizel skoro da nema sumpora (sadržaj sumpora 0÷0,0069 mg/m 3).
Takođe, upotrebom tečnog naftnog gasa i prirodnog gasa u motornim vozilima se skoro 100%
smanjenje emisija sumpor-dioksida u odnosu na benzinska i dizel vozila.
Azotni oksidi (NOx): Emisija azotnih oksida iz biodizela je 4% veća u odnosu na emisiju
iz fosilnog dizela. Obzirom na nedostatak sumpora u biodizelu moguće je koristiti tehnike
28
Bećirović S., Plojović, Š., Ujkanović E.: Ekonomska opravdanost primene zelene tehnologije u automobilskoj
industriji, Novi Pazar, 2010.

20
kontrolisanja azotnih oksida koje je nemoguće koristiti kod fosilnog dizela. Sagorevanje tečnog
naftnog gasa u motornim vozilima upoređeno sa benzinskim vozilima emituje 40% manje
azotnih oksida, dok u poređenju sa dizel vozilima to smanjenje je još veće i iznosi 90%. Kod
upotrebe prirodnog gasa u motornim vozilima smanjenje emisije azotnih oksida je 83% u odnosu
na benzinska vozila i 80% u odnosu na dizel vozila.
Ugljen-monoksid (CO): Upotrebom biodizela smanjuje se emisija ugljen-monoksida za
najmanje 30% u odnosu na fosilni dizel. Kod upotrebe prirodnog gasa u motornim vozilima
smanjenje emisije ugljen-monoksida je veće i iznosi od 76% u odnosu na benzinska vozila i 5%
u odnosu na dizel vozila. Najveće smanjenje emisije ugljenmonoksida je pri upotrebi tečnog
nafnog gasa u motornim vozilima i u poređenju sa benzinskim vozilima je manja za 75%, a u
poređenju sa dizel vozilima manje je 60%.
Čvrste čestice (PM): Kako se čvrste čestice javljaju pri sagorevanju dizel goriva, njihova
emisija u izduvnim gasovima je kod biodizela oko 50% manja nego kod fosilnog dizela.
Sagorevanje tečnog naftnog gasa u motornim vozilima upoređeno sa dizel vozilima emituje 85%
manje čestica. Kod upotrebe prirodnog gasa u motornim vozilima čestice su eliminisane iz
izduvnih gasova.29

Slika 8. Poređenje emisije vozila na TNG, benzin i dizel gorivo30

29
Marjanović Z., Raos M., Brzaković R.; Redukcija izduvnih gasova motornih vozila upotrebom alternativnih
goriva, Kragujevac, 2014.
30
Marjanović Z., Raos M., Brzaković R.; Redukcija izduvnih gasova motornih vozila upotrebom alternativnih
goriva, Kragujevac, 2014.

21
 7. Zaključak

Emisija CO2 i oskudica fosilnih goriva predstavljaju glavne odrednice razvoja automobila u
neposrednoj budućnosti. Kako broj vozila na putevima neprekidno raste u mnogim gradovima
automobil je jedan od najvećih zagađivača. Istraživanja pokazuju da 50% aerozagađenja u
gradovima potiče od saobraćaja. Rafinerije benzina će morati da prerade benzin koji se prodaje u
oblastima gde ima smoga. Ovakav benzin će sadržati manje isparljivih organskih jedinjenja
(VOCs), kao što je benzen.
U nekim oblastima, zagađenje ugljen-monoksidom u zimskim periodima je uzrokovano od strane
ljudi, prilikom startovanja motora automobila. U ovim oblastima, rafinerije, prodaju oksi-gorivo
(benzin sa čistim kiseonikom) da bi gorivo sagorevalo efikasnije, čime se smanjuje emisija
ugljen-monoksida.
Sve vrste goriva će morati da sadrže aditive, koji sprečavaju nagomilavanje nečistoća u motoru,
poboljšavaju rad motora i sagorevaju čisto. Goriva sa niskom koncentracijom isparljivih
organskih jedinjenja (VOCs), oksi-gorivo i goriva sa aditivima se već prodaju u nekoliko delova
sveta.
Broj vozila znatno povećan u poslednje dve decenije, što će značiti da je porast koncentracije
štetnih materija daleko uočljiviji nego prethodnih godina. Sve ovo će ugroziti kvalitet vazduha,
saobraćajne nesreće će se povećati, a samim tim ugroziće se i kvalitet samog života. Potrošnja
energije će se povećati, a Kina će postati zavisna od uvoza nafte.
Dokle god postoje reserve nafte i drugih fosilnih goriva, razvijaće se vozila sa SUS motorima.
Kako su rezerve nafte u svetu sve manje, očigledno je da će u budućnosti hibridna i električna
vozila sigurno imati značajnu ulogu u autoindustriji.

22
8. Literatura

1. Vuković, M.: Osnovi ekologije, Bor, 2005.

2. Volkov-Husović T., Raić K.: Goriva i sagorevanje, Beograd, 2009.
3. Adamović, D.: Model detekcije benzena, toluena, etilbenzena i ksilena u izduvnim
gasovima motornih vozila primenom gasne hromatografije u funkciji procene zagađenja
ambijentalnog vazduha, doktorska disertacija, Novi Sad, 2014.
4. Stamenković O.: Korišćenje lišaja kao bioloških indikatora kvaliteta vazduha urbanog
područja Sokobanje, Niš, 2013.
5. Milosavljević, B., Pešić, R., Babić, S.: Ekološki aspekti korišćenja motornih vozila,
Beograd, 2010.
6. Mahalec I., Kozarac D., Lulić Z., Konstrukcije motora, Zagreb, 2015.
7. Simić S., Goriva i maziva, Mašinski fakultet Istočno Sarajevo, 2013.
8. Udruženje naftnih kompanija Srbije, Analiza tržišta derivata nafte Republike Srbije,
Nacionalni naftni komitet Srbije – WPC, Beograd, 2015.
9. Arsenović, B., Janjuš, Z., Banjac, E.: Uticaj izduvnih gasova aviona na sumu gasova
staklene bašte, stručni rad, Banja Luka, 2012.
10. Papić V.: Određivanje količina emitovanih gasovitih zagađujućih materija poreklom od
drumskog saobraćaja primenom copert IV modela Evropske Agencije za Zaštitu Životne
Sredine, Beograd, 2010.
11. Simić S., Goriva i maziva, Mašinski fakultet Istočno Sarajevo, 2013.
12. Bećirović S., Plojović, Š., Ujkanović E.: Ekonomska opravdanost primene zelene
tehnologije u automobilskoj industriji, Novi Pazar, 2010.
13. Marjanović Z., Raos M., Brzaković R.; Redukcija izduvnih gasova motornih vozila
upotrebom alternativnih goriva, Kragujevac, 2014.
14. www.google.com

23