૧.

વર્ણવિચાર : સ્વર – વ્યંજન  અર્ધ વ્યંજન : ક્યારે ક સ્વર સાથે ભળ્યા વગરનો
વ્યંજન વપરાય છે .આવા વ્યંજનને ખોડો વ્યંજન કે
 ગુજરાતી વર્ણમાળા અર્ધવ્યંજન
ભાષા દ્રારા આપણે આપણા વિચારો બીજા આગળ રજૂ કહેવામાં આવે છે દા.ત. અર્થાત ૂ માં ‘ત ૂ’ એ ખોડો કે
કરીએ છીએ. વાક્ય એ આપણા વિચારોને રજુ કરતો અર્ધ વ્યંજન કહે છે .

ભાષાનો એકમ છે . વાક્ય શબ્દોનું બને છે . શબ્દ  જોડાક્ષર કે સંયક્ુ તાક્ષ્રર : કેટલીક વાર બે કે ત્રણ
વ્યંજનો સ્વરની મેળવણી વિના સાથેસાથ આવી
આક્ષરોનો બને છે . શબ્દ એક અક્ષરનો પણ હોઈશકે
જાયછે ત્યારે તે જોડાક્ષર કે સંયક્ુ તાક્ષ્રર કહેવાય
અને એક કરતાં વધારે અક્ષરોનો પણ હોઈ શકે . દા.
છે .
ત.
દા. ત. ક્ષ ૂ=કૂ+ષ શ્ર= શ ૂ+ર+અ
ત્ર= ત ૂ+ર+અ ત્રુ=ત ૂ+ર+ઉ
‘ના’ અને ‘આરાધના’ અક્ષર માટે વર્ણ શબ્દ પણ
ત્ત= ત ૂ+ત ૂ+અ દ્ર= દૂ +ર+ અ
વપરાય છે , પરં ત ુ તેમાં સમાન્ય તફાવત છે .
ત્ય= ત ૂ+ય ૂ+અ ધ્ધ= ધ ૂ+ધ ૂ+અ
‘ના’ એક અક્ષર છે , પરં ત ુ ન ૂ + આ મળીને બન્યો એટલે કે
ઉપરના આક્ષરોમાં દ,સ,હ્ર,ત ૂ વ્યંજન સાથે
તેમાં બે વર્ણ છે .
સ્વર જોડાઈને બનેલા છે . એટલે તે જોડાક્ષર
‘આરાધના’ માં ચાર અક્ષર છે , પરં ત ુ આ+ ર + આ + ધ ૂ +
નથી.માત્ર વ્યંજન – વ્યંજન જોડાયેલ હોય
અ + ન ૂ + આ મળીને બન્યો છે એટલે કે તેમાં સાત
તો જોડાક્ષર કહેવાય છે . અહી લિપિની
વર્ણ છે . કોઈ અક્ષરમાં કેટલાક સ્વર અને કેટલાક
દ્રષ્ટિએ આ આક્ષરોનો સમાવેશ કર્યો છે .
વ્યંજન હોય છે .
નીચેના આક્ષરોનો ભેદ પણ નોંધનીય છે :
 સ્વર : જે અક્ષર કે વર્ણનો ઉચ્ચાર કરવામાં બીજાં
જી - જિ
વર્ણની મદદની જરૂર પડતી નથી,એટલે કે જે એકલો
ઋ- (રુ) –રૂ (રુ)
હોય તો પણ બોલી શકાય છે તે સ્વર કહેવાય છે .
 અનુસ્વાર/ વિસર્ગ : અનુસ્વાર કે વિસર્ગ
સ્વરની સંખ્યા ૧૧ છે . કોઈ અ, આ,
સીધેસીધા વ્યંજન પછી આવી શકતા નથી. સ્વર
ઇ,ઈ,ઉ,ઊ,ઋ,એ,ઐ,ઓ,ઔ
પછી કે વ્યંજનમાં સ્વર ઉમેરાય પછી અનુસ્વાર
 વ્યંજન : જે અક્ષર કે વર્ણનો ઉચ્ચાર કરવામાં
આવે છે .
સ્વરની મેળવણી કરવી પડે છે , એટલે કે જેની સાથે
સુદર,
ં વિસંગતિ
સ્વરની મેળવણી કરવામાં આવે તો સહેલાયથી બોલી
અનુસ્વાર એટલે કે જેનો પાછળ કે પછી
શકાય છે તેને વ્યંજન કહે છે . ગુજરાતી ભાષામાં ૩૪
ઉચ્ચાર થાય છે તે ગુજરાતી ભાષામાં
વ્યંજન છે .
આગલા સ્વર પર અનુસ્વાર મ ૂકવામાં આવે
કૂ,
છે .
ખ ૂ,
ગ ૂ,
સુદર=
ં સ ૂ+ ઉં+ દૂ + અ+ ર+ અ
ધ ૂ,
વિસર્ગ એટલે કે જેનો ઉચ્ચાર કરતા સ્વાસને છોડી
ચ ૂ,છૂ,જૂ,ઝૂ,ટૂ,ઠ્ ,ડ્ ,ઢ્ ,ણ,ત ૂ,થ ૂ,દૂ .ધ ૂ,ન ૂ,પ ૂ,ફૂ,બ ૂ,ભ ૂ,મ ૂ,ય ૂ,ર,લ ૂ
દે વમાં આવે છે
,વ ૂ,શ ૂ,ષ,સ ૂ હ,ૂ ળૂ,
તે સ્વર એકલો
ગુજરાતી વર્ણમાળામાં કુ લ ૧૧ સ્વર અને ૩૪ વ્યંજન
સ્વર સાથે આવી શકતો નથી, પણ વ્યંજન સાથે
છે .
મળે લા સ્વર પછી આવે છે .
 અં અને અં : ને વર્ણ ગણવામાં આવતી નથી, પરં ત ુ
દા.ત દુ :ખ , મન:ચક્ષુ
અનુક્રમે ’અ’ અને ‘અનુસ્વાર’ કે ‘અ’ અને ‘વિસર્ગ’ નું
સંયોગ રૂપજ કહેવામા આવે છે .
 સ્વર :
અવર્ગીય (અસ્પર્શ) વ્યંજનો
સ્વરના મુખ્ય બે પ્રકાર છે :
(૧)હ્રસ્વ સ્વરજેનો ઉચ્ચાર ટુકો હોય છે : અ,ઈ,ઉ,ઋ વ્યંજનો ઉચ્ચાર સ્થાન પ્રકાર

ય ૂ, શ ૂ, તાલુ તાલવ્ય
(૨)દીર્ઘસ્વર જેનો ઉચ્ચાર લાંબો હોય છે : આ,ઈ,ઊ
ર, ષ, ળ, મુર્ઘા મુર્ધન્ય
,એ,ઐ,ઓ,ઔ
લ,સ, દાંતનુ ં મ ૂળ દં ત્ય
સ્વરના ઉચ્ચારના સ્થાન પ્રમાણે સ્વરનો નીચે મુજબ વ દાંત અને ઓષ્ઠ દં ત્યૌષ્ઠ્ય
દર્શાવી શકાય છે : હ કંઠ કંઠ્ય

સ્વર ક્યાથી સ્થાન કેવો

આ સિવાય વ્યંજનોના બે પ્રકાર છે :
બોલાયછે ? કહેવાય?
અલ્પપ્રાણ : જે વ્યંજનનો ઉચ્ચાર કરતી વખતે ઓછો પ્રાણવાયુની
અ-આ ગળામાંથીકંઠમાં કંઠસ્થાન કંઠય
જરૂરી પડે છે તેને અલ્પ પ્રાણ કહે છે .
ઇ-ઈ તાળવામાંથી તાલુસ્થાન તાલવ્ય
મહાપ્રાણ : જે વ્યંજનનો ઉચ્ચાર કરતી વખતે વધારે પ્રાણવાયુની
ઉ-ઊ હોઠથી ઓષ્ઠસ્થાન ઓષ્ઠય
જરૂર પડે છે તેને મહાપ્રાણ કહે છે .
ઋ મ ૂર્ધામાંથી મ ૂળસ્થાન તાલવ્ય સ્થાન અલ્ મહા અલ્ મહા અલ્ અલ્ મહા
એ-ઐ કંઠ અને કંઠ અને કંઠય પ પ્રા પ પ્રા પ પ પ્રા
તાળવામાંથી તાલુસ્થાન તાલવ્ય પ્રાણ ણ પ્રાણ ણ પ્રાણ પ્રાણ ણ
ઓ- ઔ
કંઠ અને કંઠ અને કંઠસ્ઠય કંઠ કૂ ખૂ ગ ઘ - હ
ય
હોઠમાંથી તાળવામાંથી તાલુ ચૂ છૂ જ ઝ શ
ણ
ર,ળ
મુર્ઘા ટૂ ઠ ડ ઢ ષ
ન
લ
દં ત તૂ થ ડ ધ સ
 વ્યંજન : મ -
ઓષ્ઠ પૂ ફ બ ભ -
વ્યંજનના મુખ્યબેપ્રકાર છે : વર્ગીય અને અવર્ગીય - વ -
દાંતોષ્ઠ - - - -
કૂ થી મ ૂ સુધીના પ્રથમપચીસ વ્યંજનોને પાંચ વર્ગમાં
ો
વહેંચી શકાયછે , તેથી તેઓ વર્ગીય વ્યંજન તરીકે
ઓળખાય છે .આ વ્યંજનોનો ઉચ્ચાર કરતી વખતે વ્યંજનમાથી ઉઠતા ઘોષ ની દષ્ટિએ એમના બે ભાગ પડે છે ૨૧

જીભ મોંના જૂદા-જુ દા ભાગને બરાબર અડે ઘોષ વ્યંજનો સીએચઆર અને ૧૩ અઘોષ વ્યંજનોં છે . બધા સ્વરો
ઘોષ વર્ણો છે .
છે ,તેથીતેમને સ્પર્શ વ્યંજન તરીકે ઓળખાય છે .
સ્થાન સ્ઘોષ ઘોષ અઘોષ ઘોષ
ગ વ્યંજન ઉચ્ચાર સ્થાન પ્રકાર વર્ગ કંઠ કૂ, ખ ૂ ગ ૂ,ઘ ૂ,ડ - હૂ
શૂ
કૂ, ખ ૂ ,ગ ૂ, ઘ ૂ, ગળામાંથી કંઠય ક- વર્ગ તાલુ ચ ૂ, છૂ જૂ ઝૂ -
ષ ર, ળ
ચ ૂ ,છૂ, જૂ, ઝૂ, જીભ તાળવાને તાલવ્ય ચ- વર્ગ મ ૂર્ધા ટ, ઠ ડ,ઢ, ણ
સૂ લ ૂ, વ
આડે છે દં ત્ય ત ,થ દ,ધ,ન
ટૂ, ઠ, ડૂ, ઢ,ણ મુર્ધન્ય ટ-વર્ગ - -
જીભ દાત ને ઓષ્ઠ પ,ફ, બ,ભ, મ ૂ

આડે છે
ત ૂ, થ ૂ, દૂ , ધ ૂ, ન ૂ, દં ત્ય ત- વર્ગ
જીભદાતને આડે ૨. સંધિ

પ ૂ, ફૂ, બ ૂ, ભ ૂ, મ ૂ છે . ઓષ્ઠય પ- વર્ગ

 સંધિ :
હોઠએકબીજાને
બે પીડી જોડતાં સ્વર વ્યંજનમાં જે કઈ ફેરફાર
આડે છે
થાય તેને સંધિ કહેવામા આવે છે .
કેટલાક વ્યંજનોનો ઉપરના પાંચ વર્ગો પૈકી એક પણ
(અ) સ્વર સંધિ: જ્યારે બે સ્વર ભેગા થઈ તેમનો
વર્ગમાં સમાવેશ થતો નથી, તેથી તેને અવર્ગીય વ્યંજનો
ઉચ્ચાર સ્વર થાય ત્યારે તેને સ્વર સંધિ કહે છે .
કહે છે . આ વ્યંજનો ના ઉચ્ચારવખતે જીભ ઉચ્ચાર સ્થાનને
(૧) અ+અ=આ
બરાબર સ્પર્શ કરતી નથી.
લોક + અપવાદ=લોકાપવાદ

તેથી અ વ્યંજનોને અસ્પર્શ વ્યંજનો કહે છે . તેના ઉચ્ચાર એક+ અંત= એકાંત

સ્થાનપ્રમાણે તેમને નીચે મુજબ વહેંચી શકાય છે : (૨) અ+આ= આ

સત્ય+ આગ્રહ= સત્યાગ્રહ
વિવેક+ આનંદ= વિવેકાનંદ (૨૫) ઉ+આ = વા
(૩)આ+અ=આ સુ+આગત= સ્વાગત
તથા+ અપિ= તથાપિ (૨૬)ઈ+અ= ય
(૪)આ+આ= આ અધિક+અક્ષ= અધ્યક્ષ
મહા+આત્મા= મહાત્મા (૨૭) ઈ+એ = યે
(૫)ઇ+ઈ/ ઈ+ઇ= ઈ પ્રતિ + એક= પ્રત્યેક
રવિ+ઇન્દ્ર= રવીન્દ્ર (૨૮) ઈ+આ = યા
(૬)ઈ+ઇ/ઇ+ઈ=ઈ ઇતિ+ આદિ = ઈત્યાદી
યોગી+ ઇન્દ્ર = યોગીન્દ્ર (૨૯) ઋ+અ=ર
(૭)ઉ+ઉ/ઊ=ઊ માત ૃ + અર્થ= માત્રર્થ
સુ+ઉક્તિ= સુક્તિ (૩૦) ઋ+ આ =રા
(૮)ઊ+ઉ/ઊ=ઊ પિત ૃ + આદે શ = પિતરાદે શ
વધુ+ ઉર્મિ= વધુર્મિ (બ) વ્યંજન સંધિ : વ્યંજન સાથે સ્વર જોડય
(૯) એ+ઇ/=એ અથવા વ્યંજન સાથે વ્યંજન જોડાય તો તેને વ્યંજન
યોગ+ઇશ= યોગેશ સંધિ કહે છે .
(૧૦) આ+ ઇ/ઈ= એ (A) જુ દા-જુ દા સંજોગોમાં ’સ ૂ’ માં નીચે
યથા+ ઇષ્ટ= યથેષ્ટ પ્રમાણેપરિર્તન થાય છે .
(૧૧) આ +ઉ/ઊ= ઓ ૧. અ/ આ સિવાયનો સ્વર + સ ૂ + = ષ
સ ૂર્ય + ઉદય = સ ૂર્યોદય વિ + સમ = વિષેમ
(૧૨) આ + ઉ/ઊ = ઓ નિ + સેધ = નિષેધ
મહા + ઉદય = મહોદય ૨. સં+ ચ/છ = શ
(૧૩) અ/આ + ઋ= અર નિષ + ચિન્ત = નિશ્રિન્ત
રાજ+ ઋષિ = રાજર્ષિ ૩. સં+ત/થ = સ
(૧૪)અ/આ = એ =ઐ નિસ ૂ + તેજ = નિસ્તેજ
એક+ એક= એકૈ ક ૪.સં+ ટ/ઠ = ષ
(૧૫)અ/આ + ઐ= ઐ નિસ + ઠૂર = નિષ્ઠુ ર
માનવ+ ઐક્ય = માનવૈકય ૫. સં+ શ/ષ/સ= વિસર્ગ
(૧૬) અ/આ+ઓ =ઔ નિસ+ એસએચબીડી = નિ:શ્બ્દ
મહા+ ઓઘ = મહૌઘ ૬.ઈકેઉ સાથે સ ૂ+ કૂ/ખ ૂ/પ ૂ + ષ
(૧૭) અ/આ+ ઔ= ઔ નિસ+ કપટ નિષ્કપટ( ઈ સાથે સં+ક )
વન + ઔષધિ = વનૌષધિ ૭. ‘ઈ’ કે ‘ઉ’ સિવાયના સ્વર સાથે
(૧૮)એ+અ= અય સ ૂ + ક/પ = વિસર્ગ
શે+અન= શયન અધસ ૂ+ પતન = અધ : પતન
(૧૯) ઓ+આ= અવ ૮. અ સાથે સ ૂ + ઘોષ વ્યંજન = અ+ ઉ ઓ
પો + અન = પવન મનસ ૂ +હર = મનોહર
(૨૦)ઐ+અ= આય ૯. ‘અ’ કે ‘ આ ‘ સિવાયના સ્વર સાથે
ગૈ + અન =ગાયન સ ૂ+ ઘોષ વ્યંજન કે સ્વર સાથે ર
(૨૧)ઉ+અ= વ ૂ નિસં + ભય= નિર્ભય
મનુ+અંતર = મન્વંતર (B)
(૨૨) ઉ+એ= વે જુ દા-જુ દા સ્મ્યે ‘ર’ નીચે પ્રમાણે પરીવર્તન પામે છે :
અનુ + એષણ= અન્વેષણ ૧. ર+ ચ/છ = શ
(૨૩)ઔ+અ/ઇ = આવ પુનર + ચ = પુનશ્ર
પૌ + અક પાવક ૨. ર+ ત ૂ/થ =શ
(૨૪) ઇ+ઉ= યુ અંતર + તાપ અંતસ્તાપ
પ્રતિ+ ઉત્તર= પ્રત્યુત્તર ૩. ર+ શ/ષ/સ = વિસર્ગ
અંતર+ શોક = અંત : શોક સિવાયનો કોઈ વ્યંજન ન આવ્યો હોય ત્યારે ‘ન’ નો
૪. ઈ સાથેઉ+ ક/ખ/પ/ષ ‘ણ’ થાય
ચત ુર + પાદ = ચત ુષ્પાદ પરિ+ નતિ = પરણિત
૫. ઈ કે ઉ સિવાયના સ્વર સાથે ર +ક/ખ/પ= પરિ + નામ =પરિણામ
વિસર્ગ પુનર + પ્રાપ્તિ = પુનઃ પ્રાપ્તિ 7. પદાન્તે આવેલા ‘મ’ ને સ્થાને તેની પ ૂર્વના
૬.જો ‘ર’ પાછળ બીજો’ર’ આવે તો આગળનો સ્વર વ્યંજન પર અનુસ્વાર મુકાય છે .
દીર્ઘ બની જાય છે . સમ + તાપ = સંતાપ
નિસ + રવ = નિર + રવ = નીરવ સમ+દે હ = સંદેહ
‘ચ’, ‘જ’, શ’ નો ‘ક’ થાય અને ‘ષ’ નો ‘ટ’ થાય છે . સમ + મોહક = સંમોહક
(C) ૧. શ+ કઠોર વ્યંજન =કૂ + કઠોર વ્યંજન સમ + સાર = સંસાર
દીશ + કાલ = દિક્કાળ  કેટલીક અગત્યની સંધિ
૨.શ+ મ ૃદુ વ્યંજન કે સ્વર =ગ ૂ + મ ૃદુ વ્યંજન કે
પ્રતિ + ઈક = પ્રતીક નિ + ઉન = ન્ય ૂન
સ્વર દિશ + ગજ = દિગ્ગજ
શીત+ ઉદક = શીતોદક પરિ + અટન = પર્યટન
૩.ચ ૂ + કઠોર વ્યંજન = કૂ + કઠોર વ્યંજન
વિ + અર્થ = વ્યર્થ વિ + અંગ = વ્યંગ
વાચ ૂ + પતિ = વાકૂપતિ
તપોધન =તપસ ૂ + ધન અભિ + સેક = અભિષેક
૪. ચ+ મ ૃદુ વ્યંજન કે સ્વર૪ = ગ + મ ૃદુ સ્વર
શસ્ત્રાસ્ત્ર = શસ્ત્ર+ અસ્ત્ર અત્યલ્પ = અતિ+ અલ્પ
વાચ + દે વતા = વાગદે વતા
વ્યુહ = વિ+ ઉહ ચતુષ્પાદ= ચતુર+ પાદ
૫.ષ+ કઠોર વ્યંજન કે સ્વર = ટ + કઠોર વ્યંજન
અચ્છે ર= અધ + શેર સદૈ વ = સદા + એવ
ષષ+ પીડી= ષટપદ
ચિન્મય = ચિત + મય તન્માત્ર = તત + માત્ર
૬. ષ મ ૃદુ વ્યંજન કે સ્વર = ડ+ મ ૃદુ વ્યંજન કે સ્વર
ઉલ્લાસ = ઉત + લાસ ઉપાંગ = ઉપ+ અંગ
ષષ + આનન= ષડાનન
નિર્ણય = નિસ ૂ + નય ભવન = ભો+ અન
(D) 1. પાછળ અઘોષ વ્યંજન આવે તો તેના
તલ્લીન = તત + લીન પ્રત્યુપકાર= પ્રતિ + ઉપકાર
વર્ગનો ત્રીજો વ્યંજન આવે .
પ્રતિષ્ઠા = પ્રતિ + સ્થિત પુનરુ ક્તિ =પુનઃ+ ઉક્તિ
(૧) આપદ + કલ = આપત્કાલ
નિષ્ણાત= નિ: +સ્નાત વ્યાખ્યા = વિ+ આખ્યા
(૨) વિપદ + તિ = વિપત્તિ
ઉદ્રાર = ઉદ + હાર ઉપર્યુક્ત = ઉપરિ+ ઉક્ત
2. પાછળ સ્વર કે ઘોષ વ્યંજન આવે તો તેના
શ્રદ્ધા = શ્રત + ધા દુ ષ્કાળ= દુ ઃ + કાળ
વર્ગનો અનુનાસિક રહે.
ઉપેક્ષા = ઉપ +ઈક્ષા નિર્લજ્જ = નિઃ+ લજ્જ
(1) તત + ગણ = તદગણ
અત્યંત = અતિ + અંત પ્રત્યુત્તર = પ્રતિ+ ઉત્તર
3. જો પાછળ અનુનાસિક આવે તો તેના વર્ગનો
પરિણતિ = પરિ + નતિ વાગમ્ય = વાક + મય
અનુનાસિક રહે
નાવિક = નો + ઈક ઉચ્છવાસ= ઉત + શ્રાસ
(1) સત+ મતિ = સન્મતિ
તદિપ= તત + આપિ અબ્જ = અપ + જ
4.’ત’ વર્ગના વ્યંજનમાં નીચે પ્રમાણે ફેરફાર થાય :
પ્રત્યેક= પતિ + એક તદ્રિત = તદ+ હિત
(1) ત+ ‘ચ’ વર્ગનો વ્યંજન કે ‘શ’ = ‘ચ’ વર્ગનો
સાવધાન=સ+ અવધાન સરોજ = સરસ ૂ + જ
વ્યંજન .
અપેક્ષા = આપ + ઈક્ષા સંકર = સમ ૂ + કર
જગત + જનની = જગતજનની
ઉન્ન્ત = ઉત + નત પ્રાણ = પ્ર + અન
(2) ‘ત’ પછી ‘લ’ આવે તો ‘ત’ નો ‘લ’ થાય.
સાન્ત = સ+ અન્ત રમણ = રમ + અન
તત + લીન = તલ્લીન
ઉધમ= ઉત + નત ગાયન = ગૈ + અન
5. જો નિરનુનાસિક સ્પર્શ વ્યંજન પછી ‘શ’ આવે તો
તદાકાર = તત+ સ્વાગત = સુ+ આગત
તેનો ‘છ’ થાય છે .
આકાર વિધુલ્લેખા= વિધુત ૂ + લેખા
ઉત + શૃખ
ં લ =ઉછૃખલ
અતિ+અંત = અત્યંત અભ્યાષ = અભિ + આસ
ચિત + શક્તિ = ચિચ્છક્તિ
તદપિ + તત= અપિ અનુચિત = આન ૂ + ઉચિત
અધ્યક્ષ = અધિ + અક્ષ અબ્ધિ = આપ ૂ + ધિ
6. જો આગળ ‘ઋ’ , ‘ર’ કે ‘ષ’ આવ્યા હોય અને
વચ્ચે ‘ક’ વર્ગ ,’પ’ વર્ગ તથા ‘ય’ , ‘ર’, ‘લ’ ,’વ’
 3. સમાસ

સમાસ એટલે સમ ૂ + આસ એટલે કે સાથે બેસવું બે કે  ઉપપદ સમાસ :

બેથી વધુ પદ સંયોજન એક નવો એકમ રચેતો તેને આ સમાસમાં બે પદ વચ્ચે વિભક્તિ સબંધ હોય છે ,
સમાસ કહેછે.સમાસના કારણે લખાણ સચોટ અને ટૂંકું બને તેથી આ સમાસ તત્પુરુષ સમાસનો એક પ્રકાર છે .
છે . એક શબ્દ સાથે બીજો શબ્દ કે શબ્દો જોડાતાં બંનન
ે ા આમાં અહેલ ું પદ માર્મિક હોય છે , જ્યારે ઉત્તરપદ
સંયોજાવાની રીતના આધારે સમાસ ઘણા પ્રકાર પડે છે . ક્રિયાસ ૂચક એટલે કે આખ્યાયિત હોય છે . અન્યપદ
ગુજરાતી સમાસ રચવાનાઓના મુખ્ય ત્રણ પ્રકાર છે પ્રધાન સમાસ છે . સંસ્કૃ તમાથી ઉતરી આવેલા
શબ્દોમાં આના ઘણા ઉદાહરણ છે . સામાન્ય રીતે ‘
( A ) એક પદ પ્રધાન સમાસ
નાર’ પ્રત્યય સમાસવિગ્રહ કરતાં પાછળ જોવા મળે
આ પ્રકારની સમાસ રચનાઓમાં જોડાયેલ પદો પૈકી
છે .
એકપદ પ્રધાનતા ભોગવત ું હોય એટલે કે વાક્યરચના
 પંકજ = પંક માં જ્ન્મનાર
સાથે એક પદનો સીધો સંબધ
ં હોય અને બીજુ ં પાદ તેને
 મોહક = મોહ પમાડનાર
આધીન હોય. તત્પુરુષ,કર્મધારય, દ્વિગુ અને મધ્યમલોપી
 મધ્યમલોપી સમાસ :
આ પ્રકાર સમાસ છે .
બે પદ વચ્ચે કોઈને – કોઈ વિભક્તિ સંબધ
ં હોય અને
( B ) સર્વપદ પ્રધાન સમાસ
તેમની વચ્ચે રહેલા કોઈ પદ કે પદોનો લોપ થયો
આ પ્રકારની સમાસ રચનાઓમાં જોડાયેલ પાડો પૈકી
હોય તો તેને મધ્યમલોપી સમાસ કહે છે .
બધાં પદોનુ ં સમાસ મહત્વ હોય તો સર્વપદ પ્રધાન
 આગગાડી=આગ વડે ચાલતી
સમાસ
ગાડી
રચના બને છે . દ્ર ંદ્ર સમાસ આ પ્રકારો છે .
 દિવાસળી= દીવો પેટાવાની સળી
( C ) અન્ય પદ પ્રધાન સમાસ :
 કર્મધારયસમાસ :
બંને પદમાંથી કોઈ પણ પદનુ ં વાક્ય સાથે સીધું મહત્વ ન
જ્યારે જોડાયેલાં બે પદો પૈકી એક પદ વિશેષણ અને
હોય, પરં ત ુ ત્રીજો જ અર્થ વ્યક્ત થતો હોય તો અન્ય પદ
બીજુ ં પદ વિશેષ્ય હોય ત્યારે બનતી રચનાને
પ્રધાન સમાસ કહે છે .
 દ્ર ંદ્ર સમાસ : કર્મધારય સમાસ કહે છે .

આ સર્વ પદ પ્રધાન સમાસ છે . આ પ્રકારના સમાસમાં  અજાણ = અ – જાણ

જોડાયેલાં પદો સમાસ મોભો ધરાવતા હોય છે .  પ્રવચન = પ્ર – વચન
ગુજરાતીમાં સંજ્ઞા , વિશેષણ, સર્વનામ,ક્રિયાવિશેષણ અને  અતિવ ૃષ્ટિ = અતિ – વ ૃષ્ટિ
આખ્યાતિક પદો વડે સમાસ રચાય છે . સામાન્ય રીતે  દ્રિગુ સમાસ :
‘અને’ ,‘અથવા’, કે ‘કે’ થી બંને પદો જોડાય છે . કર્મધારય સમાસનો એક પ્રકાર ગણી શકાય .
રાતદિવસ = રાત અને દિવસ જુ દાપણુ ં એટલું કે પ ૂર્વપદ સંખ્યાવાચક હોય છે . અને
ત્રણચાર = ત્રણ કે ચાર
સમસ્ત પદ એકવચનમાં પ્રયોજાયું હોય છે . બે પદોના
ચ-કોફી = ચ અથવા કૉફી
વિગ્રહથી સમ ૂહનો અર્થ થાય છે .
 તત્પુરુષ સમાસ:
એક પદ પ્રધાન સમાસ છે . જોડાયેલાં પદ પૈકી એક પદ  ત્રિકોણ = ત્રણ કોણ નો સમ ૂહ
વાક્ય સાથે સીધો સંબધ
ં ધરાવે છે , જ્યારે અન્ય પદ
 ચોમાસુ = ચાર માસનો સમ ૂહ
તેની સાથે વિભક્તિ પ્રત્યયથી જોડાય છે . તત્પુરુષ
 બહવ્ર
ુ ીહિ સમાસ :
સમાસના પદો એકબીજા સાથે વિભક્તિ પ્રત્યયથી જોડાય
અન્ય પદ પ્રધાન સમાસ છે .બે પદ જોડાયા પછી બે પદ
છે . ‘અ’ , ‘કે’ , ‘થી’ , ‘જેમ કે‘ , ‘ને’ , ‘વડે’ , ‘થકી’ ,
સિવાયનો કોઈ ત્રીજો અર્થ નીકળે છે. કર્મધારય સમાસની
‘માથી’ , ‘નો’ , ‘ની’
જેમ પ ૂર્વપદ વિશેષણ અને ઉત્તરપદ વિશેષ્ય હોય છે ,
, ‘નુ’ં , ‘ના’ , ‘માં’ જેવા વિભક્તિ પ્રત્યયોથી જોડાય છે .
પરં ત ુ કર્મધારય સમાસ હમેશાં નામ તરીકે આવે છે , જ્યારે
 સજાપાત્ર = સજા ને પાત્ર
બહુવ્રીહિ સમાસ હમેશાં વિશેષણ તરીકે આવે છે . વાક્યમાં
 પુસ્તકાલય = પુસ્તક માટે ન ુ ં આલય
થયેલા પ્રયોગ પરથી તેને કર્મધારય કે બહુવ્રીહિ સમાસ
 હાથછલકી = હાથની ચાલાકી
તરીકે ઓળખવામાં આવે છે .
 નગરપતિ = નગરનો પતિ
- અહી શ્રેતાંબર નામ છે .
વિગ્રહ: શ્રેતાંબર = શ્રેત(સફેદ) અંબર.( વસ્ત્ર)
 - શ્રેતાંબર જૈનો મ ૂર્તિની પુજા કરે છે . 42.ઘોડેસવાર 44.વસુધ
ં રા 45.ભયંકર
અહી શ્રેતાંબર વિશષણ છે . 46.સર્પદં શ 47.ખેચર 48.ભાવાવેશ
ગજાનન – ગજ(હાથી) જેવુ જેનુ ં આનન ( માથુ)ં છે તે. 49.પંખીટહુકા 50.મોરપિચ્છ 51.દાયાભીની
મોરપગી – મોર જેવા જેના પગ છે તે. 55.અક્ષર 56.લોકલાજ 57.મતભેદ
 અવ્યયીભાવ : 58.ઈકબાલખત 59.અધઘડી 60.લોકસેવક
પ ૂર્વપદમાં અવ્યય હોય, ઉત્તરપદમાં નામ હોય એવું  ઉપપદ સમાસ :
આખું પદ ક્રિયાવિશેષણ તરીકે વપરાત ું હોય તો તેને ‘નાર’ કે ‘નારી’ પ્રત્યય પાછળ આવે ત્યારે ઉપપદ
અવ્યયીભાવ સમાસ કહે છે . પ ૂર્વપદ ‘યથા’, ‘આ’, ‘ઉપર’, સમાસ બને છે . તત્પુરુષ સમાસનો જ પ્રકાર છે .
‘અધો’, જેવા અવ્યયો છે . 1.પંકજ 2.મનોહર 3.ગિરિધર
 અથાપુર્વ = પ ૂર્વ મુજબ 4.વસુધા 5.નર્મદા 6.ગૃહસ્થ
 પ્રતિપળ = પ્રત્યેક પળ
 દ્ર ંદ્ર સમાસ : 7.ગોવિંદ 8.ગોપાલ 9.હરામખોર

દ્ર ંદ્ર એટલે જોડવુ,ં સમાસના વિગ્રહ ‘અને’ , ‘ને’ , ‘કે’ 10.ખગ 11.પગરખાં 12.ગ્રંથકાર

,’અથવા’ પદોથી થાય છે . 13.કૃ તજ્ઞ 14.સ્વર્ગસ્થ 15.સર્વજ્ઞ

1.રાતદિવસ 2.આબોહવા 3.નફોખોટ 16.જશોદા 17.ભયંકર 18.કાર્યકર

4.ચ=પાણી 5. હાથપગ 6. ચારપાંચ 19.કુ ંભકરણ 20.અનુજ 21.આગ્રહ

7.તનમનધન 8. મનકર્મવચન 9. શાકભાજી 22.વંશજ 23.ક્ષિતિજ 24.કૃ તધ્ન

10.દવાદારૂ 11. રૂપરં ગ 12. 25.મોહક 26.રોચક 27.તનતોડ

ખેતરપાદર  મધ્યમલોપી સમાસ :

13.હવાપાણી 14. લાભાલાભ પ ૂર્વપદ અને ઉત્તરપદ વચ્ચેન ુ ં મધ્યમ પદ લોપ

15.જયપરાજય પામેલ ું હોય અને વિગ્રહ વખતેર મધ્યમ પદ

16.દશબાર 17.પાનબાન 18. સુખદુ ઃખ ઉમેરતા તેનો અર્થ બરાબર ઉપસી આવે તેવ ું હોય

19.ગંગાજમન 20.અહર્નિશ 21.દંપતિ તો તે સમાસને મધ્યમલોપી કહે છે .

22.માતપિતા 23.ભાઈબહેન 1.ડાહીવડા 2.ઘોડાગાડી 3.શિલાલેખ

24.ચડતીપડતી 4.મય ૂરાસન 5.વરાળયંત્ર 6.હાથરૂમાલ

25.શિવપાર્વતી 26.રાધાકૃ ષ્ણ 27.સીતારામ 7.દિવાસળી 8.દીવાદાંડી 9.જકાતનાકુ ં

 તત્પુરુષ સમાસ: 10.ધારાસભ્ય 11.વર્તમાનપત્ર 12.દવાખાનુ ં

જે સમાસમાં પ ૂર્વપદ અને ઉત્તરપદ વિભક્તિના પ્રત્યયથી 13.હિંડોળાખાટ 14.મરણપોક 15.આગગાડી

જોડાયેલા હોય તો તેને તત્પુરુષ સમાસ કહે છે . 16.ટે કણલાકડી 17.મેઘધનુષ 18.આરમખુરશી

પ્રત્યય : થી, ને, વડે, થકી, માટે , નો, ની, નુ,ં ના, માં, 19.સિહાસન 20.ચિંતામણી 21.ટિકિટબારી

પર 22.કામધેન ુ 23.કલ્પવ ૃક્ષ 24.દાનપેટી

1.પ્રેમવશ 2.કર્માધીન 3.મરણશરણ  કર્મધારય સમાસ :

4.સ્વાધીન 5.સજાપાત્ર 6.હસ્તગત પ ૂર્વ પદ અને ઉત્તર પદ વિભક્તિથી જોડાયેલ
7.સમાશ્રિત 8.દે વાધીન 9.મનગમત ું હોય છે . ઍક પદ વિશેષણઅને બીજુ ં પદ નામ
10.પ્રેમાધીન 11.ત ૃષાત ુર 12.ધનાઢ્ય
હોય છે .ઉપમાન અને ઉપમેય વચ્ચે સરખામણી
13.સ્થાનયુક્ત 14.રસભીનુ ં 15.મત્રમુગ્ધ
પ ૂર્વપદ સંખ્યાવાચક અને ઉત્તર નામ સમાસના
16.હસ્તલિખિત 17.ચિંતાત ુર 18.પ્રતિભાસંપન્ન
બંને પદ વિશષણ હોય ત્યારે ,
19.દે શદાઝ 20.કાકબલી 21.વરમાળા
22.તોપખાનુ ં 23.ચરણોદય 24.શોકગ્રસ્ત 1.પરગામ 2.ભાષાંતર 3.મહારાજા

25.દે વાલય 26.વિધાલય 27.દે શસેવા 4.પીતાંબર 5.પરમેશ્વર 6.મહર્ષિ

28.રાજમુગટ 29.રાજમહેલ 30.રાજજ્ઞા 7.સદાચાર 8.રૂપાંતર 9.વદં કાળ

31.એકાંતવાસ 32.સ્નેહભીની 33.ચિંતાત ુર 10.મુખચંદ્ર 11.ઘનશ્યામ 12.મુખારવિંદ
34.નંદકુ વર 35.લાગણીવંશ 36.ગદાપ્રહાર
37.પ્રખ્યાત 38.સુગધ
ં 39.અપકીર્ત 13.જ્ઞાંજ્યંતી 14.હિમશીતલ 15.પંચરાતત્રી
40.નાલાયક 14.નપુસક
ં 42.ધર્મચ્યુત
 16.ત્રિપદ 17.ખટરસ 18.ચોમાસુ સ ૂર્ય = રવિ, ભાનુ, સવિતા,આદિત્ય, દિનકર, ભાસ્કર,

19.ત્રિભુવન 20.ચત ુર્માસ 21.ત્રિલોક સુરજ, દિવાકર

આંખ = અક્ષિ, ચક્ષુ, નેત્ર, ર્દ ગ, લોચન, અયન, નેન
22.પંચાગ 23.પંચવટી 24.પંચપાત્ર
ધરતી =પ ૃથ્વી, ધરા, ધરિત્રી, વસુધા, વસુધ
ં રા, અવનિ,
25.જીવનવન 26.અઠવાડિયું 27.મહાદે વ
ભ ૂમિ, ભોમ, ભ ૂતળ
28.નામમાત્ર 29.પરદે શ 30.મહારાજા
સુગધ
ં =સૌરભ, પરિમલ,ફોરમ,સુવાસ,ખુશબુ, મહેક,
31.મહાવીર 32.નામમાત્ર 33.નવલાખ ફૂલ ુ , પુષ્પ, ગુલ, સુમન, પ્રસુન
= કુ સમ
 બહુવ્રીહિ સમાસ : વ ૃક્ષ = ઝાડ, તારુ , પાદપ, દ્ર ુમ
પ ૂર્વ પદ – વિશેષણ અને ઉત્તર પદ નામ. કમળ = પજ્ઞ, પંકજ, રાજીવ, ઉત્પલ, અરવિંદ, પુડં રીક,
સમાસનો વિગ્રહ કરતી વખતે ‘જે’ પ્રત્યયની સાથે પ્રથમા સરોજ
વિભક્તિસિવાયની વિભક્તિના પ્રત્યય લગાડવા પડે છે . ઘર =નિવાસ, આવાસ, સદન, નિકેતન, ભવન, ગૃહ
-પર્વ પદ તરીકે પ્ર, પરા, વિ, દુ સ ૂ, નીસ ૂ, સુ, બે, કામ આવે તો લોહી =રુ ધિર, શોણિત, રક્ત, ખ ૂન
-પર્વ પદ સં કે સહ હોય તો, ન, ના,અણ,અ,બે,અન હોય તો સોનુ ં =કનક, સુવર્ણ, કાંચન, હેમ, હિરણ્ય
- વારં વાર ક્રિયા થતી હોય તો અવાજ =રાવ, નિદાન, શબ્દ, ધ્વનિ, ઘોષ,નાદ, સ ૂર, કંઠ
1.મહાબાહુ 2.દશમુખ 3.પીતાંબર પક્ષી =વિહગ, દ્રીજ, ખગ, પંખી
4.નવરં ગી 5.પુણ્યશ્ર્લોક 6.ધ ૂમકેત ુ વન =જગલ,
ં કાનન, અરણ્ય , રન, વનરાઈ
7.તપોધન 8.પંચરં ગી 9.દામોદર પર્વત = નાગ, પહાડ, ડુ ગ
ં ર, અદ્રિ, ગિરિ, અચલ, શૈલ
10.ચક્રપાણી 11.નિર્ધન 12.વિમુખ અગ્નિ = પાવક, અનલ, હુતાષ્ણ, આતશ
13.કમનસીબ 14.વિધવા 15.વિધુર મ ૃત્યુ = નિધન, નિવારણ, અવસાન, સ્વર્ગવાસ,મરણ,
16.સવિનય 17.સહકુ ટુંબ 18.અભય કૈ લાસવાસ, વૈકુંઠવાસ
19.નમાંયા 20.લડાલડી 21.બોલાબોલી શરીર = કાયા, ટન, દે હ, દિલ, કલેવર, ખોળિયું
22.દોડાદોડી 23.હસાહસી 24.મારમારી તકદીર = ભાગી, કિસ્મત, પ્રારબ્ધ,નસીબ,દૈ વ, નિયતિ
25.નીલકંઠ 26.દશાનન 27.પ્રજ્ઞાચક્ષુ દુ નિયા = વિશ્ર્વ, જગત, જગ, આલમ, ખલકત, જહાન,
28 મહાદે વ 29.ચોધાર 30.ચોપગું મેદિની
31.વ્યર્થ 32.અજાણ 33.અનેકરં ગી સ્ત્રી = નારી, વનિતા, વામાં, ભામા, ભામિની
34.હતાશ 35.નબોપા 36.અવિનાશ દોસ્ત = સખા,મિત્ર, ભાઈબંધ, સુહદ, ગોઠિયો, સાથી
 અવ્યયીભાવ સમાસ દુ શ્મન = અરિ, શત્રુ, રિપુ, વેરી,
1.યથાશક્તિ 2.યથાવિધિ 3.યથામતિ આશા = અરમાન, અભિલાષા, કામના, મનીષા, ઇચ્છા,
4.આજીવન 5.આબાલવ ૃદ્ધ 6.યાવજ્જીવન ત ૃષ્ણા
7.પ્રતિદિન 8.પ્રતિવર્ષ 9.પ્રત્યેક નદી = સરિતા, નિમ્નગા, તટિની, નિર્ઝરિણા, શૈવલિની,
10.પ્રત્યેક્ષ 11.પરોક્ષ 12.આવર્ષ સ્રોતસ્વિની
13.ગામેગામ 14.ખંડેખડં 15.રોમેરોમ
16.દરરોજ 17.દે શેદેશ બાગ = બગીચો, ઉધાન, ગુલશન, ઉપવન
વિદ્રતા ુ તા, સાક્ષરતા
= પાંડિત્ય, બહુશ્રત

સમાનાર્થી શબ્દો આમિર = શ્રીમંત, તવંગર, ધનિક, ધનાઢ્ય, ધનવાન,

માલદાર, રીઈસ

બુદ્ધિ = મતિ, મેઘા, અક્કલ, પ્રજ્ઞા, તેજ ગરીબ = દરિદ્ર,રાંક,અકિંચન, નિર્ધન,કંગાળ, દિન

વાદળ = ધન , મેઘ, અભ્ર, નીરદ, પયોદ અનુગ્રહ = કૃ પા, દયા,કરુ ણા, મહેરબાની, મહેર, અનુકંપા

પાણી = જળ, નીર, વારિ, ઉદક, સલિલ, તોયમ ૂ હેત = ઉદે શ્ય, પયોજન, આશય, સબબ, લક્ષ્ય, ધ્યેય

આકાશ = નભ, ગગન, વ્યોમ, અંબર,અંતરિક્ષ વિશ્વાસ = શ્રદ્ધા, ભરોસો, આસ્થા,ખાતરી,પતીજ, ઇતબાર

રાત્રિ = રજની, વિભાવરી, નિશા, સર્વરી, યામિની, રાત ભ ૂલ = દોષ, ક્ષતિ, ત્રુટિ, ખામી, ગફલત, વાંક, કાંતિ,

ચંદ્ર = ઇન્દુ , સુધારક, સુધાંશ,ુ મયંક, શશાંક, શશી, કસર

સોમ, તેજ = પ્રકાશ, પ્રભા, આભા, ઉજાસ, દીપ્તિ

રજનીશ પુત્ર = દીકરો, સુત, તનય, તનુજ, વત્સ, આત્મજ

હીર = સત્વ, દૈ વત,ઓજસ
રસ્તો = માર્ગ, પંથ, રાહ, ડગર, વાટ, પાઠ, સડક કોમળ = મ ૃદુ , સુકુમાર, નાજુ ક, કમનીય, મુલાયમ, ઋજુ ,
હદ = સીમા, મર્યાદા, અવધિ, સરહદ, મલાજો, લાજ, નરમ
લાનત, શરમ બધું = સર્વ, સક્લ, સમગ્ર, સઘળું, સંપ ૂર્ણ, અખિલ,
ઝાકળ = શબનમ, ઓસ, ત ુષાર નિખિલ, સમસ્ત
હોડી = નૌકા, નાવ, કિસ્તી,તરણિ લહરી = ઊર્મિ, તરં ગ, મોજુ ,ં વિચિ
દુ ઃખ = વ્યથા, વેદના, પીડા, કષ્ટ, આપત્તિ, દુ ષ્ટ = નીચ, અધમ, પામર, કુ ટિલ
શ ૂળ,આપદા, અનુપમ = અદ્રિતીય, અપ ૂર્વ,અનોખુ, અતુલ
વ્યાધિ, આફત, મોકાણ કપિ = વાનર, વાંદરો, મર્કટ
સેવક = નોકર, ચાકર, દસ, અનુચર, કિંકર ખલીતો = લખોટો, પરબીડિયું
યુદ્ધ = લડાઈ, જગ,
ં સંગ્રામ, વિગ્રહ વ ૃદ્ધ = જરક, ઘરડુ ં, સ્થાવિર, બુઢો
અતિથિ, = પરોણો, અભ્યાગત, મહેમાન, ન્ય ૂન = ઓછું, ઊંણુ ં
ધોકો = અશ્વ , વાજી, તુરંગ, હય, સેંધવ પર્જન્ય, = વરસાદ, વર્ષા, વ ૃષ્ટિ, મેહુલો, મેઘ
અભિમાન = દર્પ, અંહકાર, અહમ, ઘમંડ, ગર્વ, ગુમાન પ ૂર્તિ = વધારો, ઉમેરણ
ઈચ્છા = કામના, સ્પ ૃહા, અરમાન, મનોભાવ, કોડ, ઉમેદ પ્રકૃ તિ = નિસર્ગ, કુ દરત
ઝંખના, આકાંક્ષા, ફકીર = ત્યાગી, વૈરાગી, સાધુ
કિરણ = કાર, રશ્મિ, અંશુ, મરીચિ, મય ૂખ ફડક = ભય, બીક
કૌશલ્ય = કુ શળતા, પ્રવીણતા, દક્ષતા, પટુ તા, , નિપુણતા બાંધવ = ભાઈ, સગો, સહોદર, ભાત ૃ
આવડત, કારીગરી મહેશ = મહાદે વ, આશુતોષ , શંકર
ક્રોધ = રોષ, ગુસ્સો, આક્રોશ, કોપ, ખફગી રદ = નકામુ,ં બાતલ, ફોક, ફોગટ, વ્યર્થ, મિથ્યા
દ્રવ્ય = ધન, દોલત, સંપત્તિ, વવગણ = નિસબત, સંબધ
ં , નાતો, મેળ
પતિ = કંથ, સ્વામી, ભરથાર, વલ્લભ, ભર્તા, ધણી, વાતાયન = બારી, ખીડકી
પરણ્યો, શૌહર શિક્ષા = જ્ઞાન, બોધ
પત્ની = દારા, ભાર્યા, અર્ધાગિની, અંગના, વામા, જાયા, શાસત = નિત્યા, સનાતન, અવિનાશ
રમા, પ્રમદા, વનિતા, નારી શાલિ = ડાંગર, શાળા
તલવાર = તેગ, આસિ, સમશેર ઉદાસ = ગમગીન, મ્લાન, નિરાશ, હતાશ, ખિન્ન,
પુત્રી =દીકરી,તનુજા, તનયા, આત્મા, સ ૂતા કરમાયેલ ું
બક્ષિસ = ભેટ, ઉપહાર, ઈનામ, પુરસ્કાર, પરોતોષિક, ખેડૂત = કિસાન, કૃષિકાર, કૃ ષક, કૃ ષિવલ
શરપાવ ગાય = ધેન,ુ સુરભિ, ગૌમતા
ભમરો ંૃ અલિ, મધુકર, દ્વિરે ફ
= ભગ, તહેવાર = ઉત્સવ,પર્વ
રાજા = નરે શ, ભ ૂપ, ભ ૂપાલ, નરપતિ,ન ૃપ, રાજન ઘરે ણ ુ ં = આભ ૂષણ, દાગીના
હાથી = દ્વિપ, ગજ, કુ ંજર, માતંગ, હસ્તી આતુરતા = જિજ્ઞાસા, ઉત્કંઠા
ગણપતિ = ગજાનન, વિનાયક, ગણેશ, લંબોદર, એકદંત, વખાણ = સ્ત ુતિ, પ્રશંસા,પ્રશસ્તિ
હેરમ્બ સમાચાર = વાવડ, વ ૃતાંત,ખબર
વીજળી = વિધુત, વીજ, દામિની, તડિત વસ્ત્ર = ચિર, કાપડ, અંબર
પવિત્ર = પવન, પનોત,ું શુચિ, નિર્મલ, શુદ્ધ, ઉપજ = આવક,પેદાશ, નીપજ
ચોખ્ખુ,ં વિમળ, સ્વચ્છ, પુનિત ઇનકાર = ણકાર, મના, નિષેય
આનંદ = હર્ષ, પ્રમોદ, ઉલ્લાસ, ખુશી,મોજ,મજા આકરું = મુશ્કેલી, કઠણ, વસમુ,ં જટિલ, કપરું ,જલદ, ઉગ્ર,
ઉમંગ, રં ગ, આહલાદરસ, સુખ, આહ્યાદ, સ્વાદ, તીવ્ર, તીખું
પ્રભુ = ઈશુ,વિભુ, ઈશ્વર, હરિ, પરમેશ્વર, પરમાત્મા અલગ = છે ટું, જુ દું, ભિન્ન
બ્રાહણ = વિપ્ર, દ્વિજ, ભ ૂદે વ, શહેર = પ ૂર, નાગર, પત્તન
થોડુ ં = અલ્પ, સ્વલ્પ, કિંચિત, લગીર, સહેજ, મર્યાદિત, અચલ = સ્થિર, દઢ, અડગ
જરાક, લેશ, પરિમિત, સીમિત સરખું = સમાન
ચાંદની = કૌમુદી, જ્યોત્સના, ચંદ્રિકા, વીરતા = શૌર્ય, પરાક્રમ, બહાદુ રી
ઉનનતિ = ઉત્કર્ષ, ઉત્થાન, અભ્યુદય, પ્રગતિ, વિકાસ સમ ૂહ ંૃ , ટોળું , સમુદાય, ગણ
= વદ
સરોવર = સાર, કસર, જલાશય, તળાવ
મોજુ ં = તરં ગ, ઊર્મિ, લહેર વિવશ = લાચાર, વ્યાકુ ળ, પરાધીન, ઓશિયાળું ,
કાળું = શ્યામ, ક્રુષ્ણ કમજોર, વિહવળ વ્યગ્ર, અશાંત, બેચેન,
બ્રહ્મા = પ્રજાપતિ, વિધાતા, વિરં ચિ, સ્રષ્ટા બેબાકલા
વીર = બહાદુ ર, શ ૂરવીર, પરક્રમી વિષ્ણુ = ચતુર્ભુજ, વૈકુંઠ, મુરારી, ગોવિંદ
મુખ = આનન, વદન, મોં, ચહેરો, સુરત, સિકલ, સમીક્ષા = અવલોકન, નિરીક્ષણ, વિવેચન
સિક્કલ સંતાપ = બળાપો, ઉદ્રેગ, ક્લેશ, ચિંતા
બાળક = શિશુ,ં બચ્ચુ,ં અર્ભક સાંત્વન = આશ્ર્રસન, દિલાસો
પથ્થર = શીલા, પાષાણ, ઉપલ, પહાણ હસન = વાસના, ઇચ્છા, કામના
દિન = દિવસ, વાર, દહાડો હેત = રાગ, પ્રીતિ, સ્નેહ. પ્રેમ, મમતા, વહાલ
કોયલ = કોકિલા, પરભ ૃતા, પિક માથું = શિર, મસ્તક, શીશ
શિકારી = પારધી, વ્યાધ્ર સંયોગ = મિલાપ, મેલાષ, મિલન
કલ્યાણ = મંગળ, શુભ મોતી = મૌક્તિક, મુક્તા
વિનંતી = અનુનય, આજીજી, વિનવણી, વિજ્ઞપ્તિ સાર્થક = સફળ, કૃ તાર્થ
અનાદર = અવહેલના, તિરસ્કાર, અવજ્ઞા સંવાદ = વાતચીત, ચર્ચા
અચરજ = નવાઈ, અચંબો, વિસ્મય,આશ્રર્ય હાર = પરાજય, પરાભવ
ચત ુર = ચકોર, નિપુણ, હોશિયાર, કુ શળ, પાવરધું હરિત = લીલું
હસ્તી = હાથ, ગજ, કારણ, હસ્ત, પાણિ સાલવી = વણકર
અંધારું = તિમિર, તમ સાદક = જાહેર, પરચચ ૂરણ
દુ ં દુભિ = નગારું , ભેરી સાક્ષાત ુ , પ્રત્યક્ષ
= સંમખ
દે વ = સ ૂર, અમર, સંદૂક = પેટી,
અનંગ = કામદે વ, મનોજ, મદન સ્ફોટ = ખુલાસો
વાટ = પ્રતિક્ષા, રાહ, ઇંતજાર સરસ્વતી = શારદા, ગિરા, ભરતી
શાણપણ = ડહાપણ, ચત ુરાઇ શ્રમ = થાક, મહેનત, મજૂરી
સાગર = ઉદધિ, રત્નાકર, વંદન = પ્રણામ, નમસ્કાર
મોરલી = વાંસળી, વેણ,ુ બંસી માયાળુ = વત્સલ, પ્રેમળ
મૈયર = પિયર, મહિયર વિગતિ = અધોગિત, અવગતિ
શૃગ
ં = ટોચ, શિખર બંદગી = પ્રાર્થના, ઈબાદત, ઈશસ્ત ુતિ
વૈભવ = જાહોજલાલી, વિભાન, બાબત = વિષય, મુદ્દો
તાત = પિતા, જનક બિરાદર = શાથી, ભાઈ
માતા = જનની, જનેતા, માં, મૈયા ભ્રમ = સંદેહ, ભ્રાંતિ
મત્સર = અદે ખાઈ, ઈર્ષ્યા, અસ ૂયા હાનિ = ગેરલાભ, નુકસાન,
રાજ = ભેદ, રહસ્ય હરણ = કુ રંગ, સારં ગ
વિત્ત = અર્થ, પૈસા, ધન, મિરાત, દ્રવ્ય, દોલત, અણગમો = અરુ ચિ
દરિત, સમ ૃદ્ધિ આળસુ = ઇડીઆઇ, પ્રમાદી, અવસડી, ગાફેલ
સફેદ = શ્વેત, ધવલ, શુભ્ર વિદ્રાન = પંડિત, સાક્ષર, પ્રાજ્ઞ, કોવિદ
સિંહ = મ ૃગેન્દ્ર, સાવજ, વનરાજ નાત = જાત,જ્ઞાતિ
સ ૂચન = ઈશારો, ઇંગિત ખંત = ચીવટ, અદે ખાઈ
સેના = સૈન્ય, લશ્કર, કુ મક, કટક નિગ ૂઢ = અગમ્ય, અગોચર
હસીન = સુદર,
ં ચારુ , કાંત, સુભગ, રમણીય ધર્મ = નીતિ, પુણ્ય,
સારાંશ = ભાવાર્થ, મતલબ દયિત = પ્રિય, વલ્લભ
હવડ = અવાવરું તાક = નેમ, ચોપાટ
બાજી = યુક્તિ, પ્રપંચ, કારસો, હિકમત, કરામત, તપોવન = તપોભ ૂમિ
તરકીબ ઠેકાણુ ં = સ્થાન, મુકામ
ભ્રમણા = વહેમ, શંકા, ટાણુ ં = અવસર, ટાંકણુ.ં વેળા,સેમય
લગામ = રાશ
જીભ = વાચ,વાણી, વચન, બોલ, વેણ, જિહવા, ફતેહ = સફળતા, જીવ,જાય, વિજય
રસના હમ = હિંમત, હોંશ
ઘાંચ ં ૂ , મુશ્કેલી
= ગચ મજબ ૂત = દઢ, સાબ ૂત
ગુપ્ત = છાનુ,ં સંતાડેલ,ું છુપાવેલ ું જશ =કિર્તિ, નામના,ઇજ્જત, આબરૂ
ખુમારી = ગર્ત મીટ = નજર, દ્દષ્ટિ
ક્ષુદ્ર = ત ુચ્છ, પામર, નજીવુ,ં ક્ષુલ્લ્ક ગઢ = કિલ્લો, કોટ
ઉપવસ્ત્ર = ઉત્તરીય ભેંકાર = બિહામણુ,ં ભયંકર
ઇન્સાન = મનુજ, માણસ, જન, મનખ, મનુષ્ય , માનવ મોઘુ ં = મ ૂલ્યવાન, કિંમતી
અંબાર = ભંડાર, પુષ્કળ, અતિષય, અત્યંત, અધિક, મ ૂલ્ય = મ ૂલ, કિંમત, દામ, વળતર
ખ ૂબ, ચાંદલો = ચાંલ્લો
અતિવ હમણાં = અત્યારે , હાલમાં
અનશન = ઉપવાસ, લાંઘણ પ્રયત્ન = કોશિશ, પ્રયાસ
અટકળ = અનુભવ પ્રતિકૃતિ = છ્ બિ, તસવીર, ફોટો
અખત્યાર = કબજો, અધિકાર, હક, દાવો મોદી = વાણિયો, ફડિયો, નેસ્તી
ફેંસલો = નિકાલ, અંત, નિરાકરણ, સમાધાન, ઉકેલ, ઢોંગ = આંડબર, ડોળ, દં ભ
પરિણામ, નતીજો શક્તિ = તાકાત, બાલ, હિંમત, હમ, મગદૂ ર, ગુજાંનશા
પ્રકાર = ભેદ, જાત, આશિષ `= આશીર્વાદ, દુ આ
પ્રભાત = પરોઢો, પ્રાતઃકાળમ, મળસકુ ં, અરુ ણોદય, વિષાદ = ખેદ, શોક
સહદ ઈલાજ = ઉપચાર, સારવાર
ઝટ = સત્વર, તાકીદે , જલદી, તરત, ત્વરિત, ઉનાળો = ગ્રીષ્મ, નિદાધ
તટ = કાંઠો, કિનારો,કુ લ વડ = વટવ ૃક્ષ, ન્યગ્રોધ
ઠાવકુ ં = વિષ, ગરલ, હળાહળ, વખ લાડુ ં = મોદક
ઘાટ = આકાર, દે ખાવ સંતોષ = ત ૃષ્ટિ, પરિતોષ
સ્કૂલ = શાળા, નિશાળ, વિધાલય, પાઠશાળા રામ = દાશરથિ, રઘુનદ
ં ન, રાઘવ
વિવાહ = લગ્ન, શાદી, પાણિગ્રહણ સીતા = જાનકી,વૈદેહી, જનકનંદીની, રમદુ લારી
વર્ષ = વરસ, સાલ, સંવત્સર પલંગ = ખટલો,માંચો, ઢોલિયો
ઠોઠ = ઢ, જડ, જડસુ વાજુ = વાજિંત્ર,
ચીવટ = કાળજી, સાવચેતી કેત ુ = ચિહન, નિશાની
ઝાંખ ું = નિસ્તેજ, આછું વેળુ = ધ ૂળ, રે તી, વાલુકા
મુક્તિ = છૂટકારો, મોક્ષ, આઝાદી, સ્વતંત્રતા ગમ્મત = રમજુ , વિનોદ
હરીફાઈ = સ્પર્ધા, સરસાઈ દીવાલ = ભીત
પશ્રાતાપ = પસ્તાવો, ખેદ ઘા = જખમ,વ્રણ
મંદિર = નિકેતન, દે વાલય, દે રું,દે વળ વાચાળ = બહુબોલુ,ં બોલકુ ં
ધંધો = વેપાર,ઉધોગ છાનો = ચ ૂપ, શાંતિ
ભાવટ = જજાળ,
ં ઉપાધિ નીરવ = શાંત, નિઃશબ્દ, નિર્ધોષ
ભાવ = સંસાર, જન્મનારો ખેતી = કૃ ષિ
વિનાશ = પ્રલય, સંહાર, વિધ્વંસ ચેહ = ચિતા, કાષ્ઠચોકી
કંકણ = બંગડી, ચ ૂડી, કંગન પરિચિત = ઓળખીત,ું જાણીત ું
સેજ = પથારી
તત્સમ, તદભવ, એને દશ્ય શબ્દો
સહેલી = સખી, બેનપણી
મોજા = પગરખાં,મોજડી ભાષા આપણમાંના ઘણા માણસોને મન વિચાર વિકટ કરવા
આસું = અશ્રુ
માટે ન ુ ં સાધન છે . એટલું નહીં પરં ત ુ ભણેલા,અભણ, દે શી,
કાળજુ ં = કલેજુ,ં હૈય,ું હદય,હૈડું
ટે ક = પ્રતિજ્ઞા, પ્રાણ પરદે શી, બધા જ મુખેથી બોલતી હોવાથી એ શુદ્ધ અને
સંકટ = આફત, વિધ્ન, મુશ્કેલી, અડચણ
સ્વાભાવિક રીતે જાળવતી નથી. એટલે કેટલીક વખત કેટલાક - સામાન્ય રીતે જેનો ‘કેવો ’ વિષેશણ લગાડી શકાય તે
પુલ્લિંગ
શબ્દો નુ ં મ ૂળ અને શુદ્ધ રૂપ જળવાય રહ્યુ હોય છે તો કેટલાક
- સામાન્ય રીતે જેનો ‘કેવી ’ વિષેશણ લગાડી શકાય તે
શબ્દો મ ૂળ શબ્દોમાં ફેરફાર થતાં તૈયાર થયેલા હોય છે . ,સ્ત્રીલિંગ,
- સામાન્ય રીતે જેનો ‘કેવ ું ’ વિષેશણ લગાડી શકાય
બીજી ભાષાઓની જેમ ગુજરાતી પણ સંસ્કૃ તમાથી ઉતારી
તેનપુસકં લિંગ.
આવી છે . એટલે એમ કેટલાક શબ્દો મ ૂળ સંસ્કૃ તમાં છે તે ‘પોપટ’ કેવો પુલ્લિંગ
‘પેટી’ કેવી ‘સ્ત્રીલિંગ
સ્વરૂપમાં જ જળવાય રહે છે .દા.ત. સંસ્કૃ ત મનુષ્ય, યત્ન,
બાળક કેવો નપુસકં લિંગ.
પ્રસંગ, કવિતા, વાચન, આવા શબ્દોને તત્સમ શબ્દો કહે છે . ( 1 ) સામાન્ય રીતે અંતે ‘ઓ’ વળી સંજ્ઞાઓ પુલ્લિંગ હોય
છે .
તત એટલે તે, સંસ્કૃ ત અને સં જેવા આમ તત્સમ શબબ્દો જેવા
દા. ત ઘોડો, છોકરો, ટે કરો
જ ( 2 ) છે ડે દીર્ઘ ‘ઇ’ વાળી સંજ્ઞાઓ સ્ત્રીલિંગમાં હોય છે .
દા. ત છોડી, પાવતી, નોકરી
કામ , માર્ગ, આંખ, હાથ ગુજરાતી, આંગળી વગેરે શબ્દો
(3) અંતે ‘ઉ’ વાળી સંજ્ઞાઓ નપુસ
ં કલિંગ હોય છે
મ ૂળ સંસ્કૃ તના નથી પણ સંસ્કૃ તના શબ્દો ઉપરથી ઉતરી દા. ત છોકરું , માથુ,ં કપડુ ં
( 4 ) અંતે ‘ અ ’ વાળી સંજ્ઞાઓ સામાન્ય રીતે પુલ્લિંગ કે
આવેલા છે . તેથી તેને તદભવ શબ્દો કહે છે .દા. ટ. કર્મ પરથી
નપુસકલિં
ં ગ હોય છે
કામ,હસ્ત પરથી હાથ પુલ્લિંગ – હાથ, પગ, સુરજ
નપુસકલિં
ં ગ- નાજ, ઘર, ચિત્ર
આ તસ્ત્મ અને તદભવ શબ્દો ઉપરાંત આપની ભાષામાં અનેક
(5) ) અંતે ‘ આ ’ વાળી સંજ્ઞાઓ સામાન્ય રીતે સ્ત્રીલિંગમાં કે
શબ્દો એવા છે જેના મ ૂળ સંસ્કૃ ત પ્રકૃ ત, અંગ્રેજી કે ફરસીમાં પુલ્લિંગ હોય છે
સ્ત્રીલિંગ – અર્ચના , માતા, પુજા
નથી પરં ત ુ આર્યેતર બીજાઓની ભાષામાથી જળવાય રહ્યા છે .
પુલ્લિંગ – દાદા , મામા, રાજા
અંગ્રેજી, ફરસી, પોર્ટુગીઝ, જેવી ભાષાના મ ૂળ શબ્દો તત્સમ (6) ) અંતે હ્રસ્વ ‘ઈ ’ વાળી સંજ્ઞાઓ સામાન્ય રીતે સ્ત્રીલિંગ
કે પુલ્લિંગ હોય છે
અને તેમાથી ઉતારી આવેલા શબ્દો તદભવ શબ્દો કહેવાય છે
પુલ્લિંગ – પતિ, કવિ, અગ્નિ
તત્સમ શબ્દો : સ્ત્રીલ્લિંગ – બુદ્ધિ, જતી, રાત્રિ
જોકે આમાં અપવાદ જોવા મળે છે .
ટે બલ, સ્ટે શન, પેન્સિલ
(1) અંતે ‘ આ’ વાળી સંજ્ઞા - ચંદ્રમા (પુ.)
તત એટલે તે; મુ ભાષા વાર્તા (સ્ત્રી.)
તારં ગા (નપુ.ં )
તદભવ શબ્દો :

હાફૂસ, ઇસ્કોતરો (2) અંતે ‘ અ’ વાળી સંજ્ઞા - - સિંહ (પુ.)

- રાત (સ્ત્રી.)
- નવાણ (નપુ.ં )

લિંગ અને વચન (3) અંતે હ્રસ્વ ‘ઈ’ વાળી સંજ્ઞા - રવિ
(પુ.)
જાતિ (સ્ત્રી.)

જે પદ વ્યક્તિ , પદાર્થ , ગુણ, ભાવ કે ક્રિયાનો નિર્દે શ કરે , કર્તા અસ્થિ (નપુ.ં )

કે કર્મ સ્થાને આવી શકે તેને સંજ્ઞા કહે છે . ‘સ્ત્રી’ , ‘પુરુષ’ , (4) અંતે દીર્ઘ ‘ઈ’ વાળી સંજ્ઞા - માળી

‘બાળક’ , ‘રવિ’ સંજ્ઞા છે . સંજ્ઞા લિંગના ત્રણ પ્રકાર હોય છે . (પુ.)

પુલ્લિંગ, સ્ત્રીલિંગ, નપુસકં લિંગ. ઓરડી (સ્ત્રી.)

પાણી (નપુ.)
ં
(5) અંતે હ્રસ્વ ‘ઉ’ વાળી સંજ્ઞા - ભરવાડે બધી ગાય આપી દીધી.
ખેડુ(પુ.) (5) કેટલીક સંજ્ઞાઓ એકવચનમાં વપરાય છે
વહુ (સ્ત્રી.) પાણી, ઘી, ખાંડ, આશા, પ્રેમ, ગુસ્સો વગેરે
આંસુ (નપુ.)
ં (6) કેટલીક સંજ્ઞાઓ એકવચનમાં હોવા છતાં બહુવચનમા
(6) અંતે દીર્ઘ ‘ઊ’ વાળી સંજ્ઞા - સાબુ વપરાય છે
(પુ.) ઘઉં, મગ, તલ, લગ્ન, સોગંદ
જૂ (સ્ત્રી.) (7)કેટલીક સંજ્ઞાઓને એકવચન હોત ું નથી
ભ ૂ (નપુ.)
ં માબાપ, ફાંફા, વલખાં , ચશ્મા , હવાપાણી, તરફડિયાં
(7) અંતે ‘ ઓ’ વાળી સંજ્ઞા - લોટો (પુ.) (8)કેટલીક રમતોની સંજ્ઞા બહુવચનમાં જ વપરાય છે
જળો (સ્ત્રી.) ગિલ્લીદં ડા, આટાપાટા
ચ ૂડો(નપુ.)
ં (9) ઘણીવાર નીચેના સંજોગોમાં એકવચન બહુવચનની
(B) સંગયાનુ ં વચન જેમ વપરાય છે
સંજ્ઞાના વચન બે છે . દે શને આજે હજારો ભગતસિંહની જરુ ર છે .
(1) એકવચન (2)બહુવચન ( 10) ઘણીવાર સંખ્યા વધારે હોય છતાં બહુવચનની સંજ્ઞા
 એકવચન : સંજ્ઞાનુ ં જે રૂપ એક વસ્ત ુ વિષે વાત ન વપરાતા એકવચનની સંજ્ઞા વપરાય છે .
કરતું હોય ત્યારે સંજ્ઞાનુ ં રૂપ એકવચનમાં વપરાય મેળામાં જુ ઓ તો કઈ માણસ આવ્યું હત.ું માણસ !
છે એકવચન બહુવચન
 બહુવચન : સંજ્ઞાનુ ં જે રુ ઓ એક કરતાં વધારે પુલ્લિંગ છોકરો (એ) છોકરાઓ(આ)
વસ્ત ુ વિશે વાત કરત ું હોય ત્યારે સંજ્ઞાનુ ં રૂપ સ્ત્રીલ્લિંગ છોકરી (ઈ) છોકરીઓ (ઓ)
બહુવચનમાં વપરાય છે નપુસકલિં
ં ગ બકરુ (ઈ) બકરાં (આં)
( 1 ) સંજ્ઞા એકવચન (C) સંજ્ઞાના પ્રકાર :
બહુવચન (1)અવિકાર સંજ્ઞા : જે સંજ્ઞાઓ રૂઢિ કે પરં પરાથી લિંગ
અંતે ‘અ’ વાળી દે વ દે વો સ ૂચક હોય છટ જેમને લિંગ સ ૂચક પ્રત્યય ન લાગે માત્ર
“ ‘આ’ “ દે વતા બહવ
ુ ચનનો ‘ઓ’ પ્રત્યય લાગે તેવી સજ્ઞાઓ.
દે વતાઓ દા.ત . આકાશ, મન, માળા=
“ હ્રસ્વ” ઈ વાળી કવિ કવિઓ (2) વિકારી સંજ્ઞા : જે સંજ્ઞાઓ લિંગ અને વચન નો
દીર્ઘ ‘ઈ’ વાળી ચોપડી ચોપડી પ્રત્યયો લઈ લિંગ વચન અનુસાર રૂપો ધારણ કરતી
હ્રસ્વ ‘ઉ’ વાળી વરુ વરુ ઓ હોવાથી આવી સંજ્ઞાઓ વિકારી સંજ્ઞા કહેવાય છે .
દીર્ઘ ‘ઊ’ વાળી જૂ જુ ઓ (D)વિષેશણ : લિંગ અને વચન
અંતે ‘અ’ , ‘આ’ , ‘ઈ’ , ‘ઇ’ , ‘ઊ’ , વાળી એક વચનમની નામના અર્થમાં વધારો કરે તેને વિષેશણ કહે છે .
સંજ્ઞાઓનુ ં બહુ વચન ‘ઓ’ પ્રત્યય લગાડીને થાય છે . તેમણે કાળો કૂતરો પાળ્યો હતો.
( 2 ) સંજ્ઞા એકવચન - જે વિષેશણ કોઈ પણ પ્રકારના ફેરફાર વગર
બહુવચન વપરાય તેને અવિકારી વિષેશણ કહે છે
અંતે ‘ ઓ’ વાળી છોકરો 1} તેના હાથમાં સુદ
ં ર રમકડાં હતા.
છોકરા/છોકરાઓ 2} તેના હાથમાં સુદ
ં ર પેન હતી.
અંતે ‘આ” નો અથવા ‘આ’ કરી પછી ‘ઓ’ પ્રત્યય ઉપરના વકયોમાં કોઈ પણ ફેરફાર વગર
લગાડાય છે . વપરાયું છે .
(3) સંજ્ઞા એકવચન બહુવચન 1} રસ્તો ઘણો લાંબો હતો
અંતે ‘ઉ’ વાળી બકરુ 2} દોરડી ઘણી લાંબી હતી.
બકરા/બકરાઓ લિંગવચનોના પ્રત્યયો ધારણ કરે છે .તેથી તે
અંતે ‘ઉ’ નો ‘આ’ કરી પછી ‘ઓ’ પ્રત્યય લગાડે છે વિકાર વિષેશણ તરીકે ઓળખાય છે

(4) ઘણીવાર એકવચન અને બહુવચનમાં એકનુજ એકરૂપ ( E ) સર્વનામ : લિંગ અને વચન
પણ ચલાવવામાં આવે છે . 1. એય આર્યા , તું અત્યારે શુ ં કરી રહી છે
વેદે ઘણી શાળા જોઈ. ?
 2. અલ્યા વેદ, તું આર્યાને કેમ ચીડવે છે સમયમર્યાદા ગયા.

? તે ટીઆરએન કલાક સ ૂતો.

સામાન્ય રીતે ‘ત’ું પુરુષવાચક એકવચન ત્રીજી એ, થી, કરર્ણાર્થે લોભે લક્ષ્ણ જાય
થકી,વડે (સાધનનાનાર્થે) પિતાએપુત્રને ખવડાવીયુ.ં
સર્વ નામ છે જ્યારે ‘તમે’ પુરુષવાચક
કર્તાર્થેર તે તાવથી પીડાય છે .
બહુવચન સર્વનામ છે
કરર્ણાર્થે તે બે કલાકે ઉઠ્યો.
પ સર્વનામ વિષેશણ તરીકે આવે ત્યારે
પરિણામ તેને નિહાળે જવાનુ ં શરૂ કર્યું.
વિષેષ્ય અનુસાર લિંગવચનને સ ૂચક પ્રત્યયો વાચક
સાથે આવે છે . જેમ કે શો વાંધો ? , શી વેળા? અધીકરર્ણાર્થે
, કઈ દીકરી ? , ક્ય ૂ ફળ ? ચોથી ને, માટે સપ્રદાનાર્થે લેખક રામને ઈનામ આપ્યુ.ં
( F ) ક્રિયાવિષેવશન અને ક્રિયા પદ કર્તાર્થે અમારે બહાર ગામ જવાનુ ં છે .

( a )લિંગ અને વચન : માટે ની, સંબધ

ં ાર્થે આ મકાનને બેબરણના
પ્રત્યે આપદાનાર્થે છે .
ક્રિયાના અર્થમાં વધારો કરતાં પદને ક્રિયાવિષેશણ
સારુ (છૂટા પાડવાનો તેના અવસાનને ટીઆરએન
કહે છે
અર્થ દર્શાવવા વર્ષ થયા.
1. રાધા અને ક્રુષ્ણ તમારી બહાર રાહ જુ એ છે .
હેત્વર્થે કે કારણ શું તમે અમને મળવાને
2. ત ું બહાર બેઠો હતો. દર્શાવવા) માંગો છો.
ઉપર ના વાક્યમાં ’બહાર’, ‘બહાર’ , ‘ઝટ’ , ‘તરત’ ના
રૂપમાં લિંગવચન પ્રમાણે ફેરફાર થતો નથી તેથી તેને
આવકારી ક્રિયાવિષેશણ કહે છે . પંચમી થી આપદનાર્થે તે પાલનપુરથી વાવ ગયો.

3. ત ું વહેલો આવતો રહેજે થકી કર્તાર્થે મરાઠી ત્યાં નહીં જવાય.

કર્ણાર્થે તલવારથી શાંતિ સ્થપાશે?
4. કોણ એટલું વહેલ ું આવ્યુ?ં
આરં ભાર્થે અમે નાનપણથી મિત્રો છીયે.
ઉપર ‘વહેલો’ , વહેલાં’ , ‘વહેલ’ું , ‘પાછું’ , ‘મોડુ ’
કરર્ણાર્થે પુત્રીની માંદગીથી તે ખુબજ
જેવા રૂપ થયા છે તેથી તેને વિકારી ક્રિયાવિષેશણ કહે છે
દુ ખી છે .

( b ) ક્રિયાપદ : લિંગ અને વચન

1. રામ વનમાં ગયા.
2. તું ઘરમાં દાખલ થયો.
3. પતિ ખાટલા પર બેશી રહ્યો.
જે ક્રિયાપડો લિંગવચન અનુસાર બદલાતા નથી
તેને આવકારી ક્રિયાપદો કહે છે

વિભક્તિ

વિભ પ્રત્યય અર્થ ઉદાહરણ

ક્તિ
પહેલી - કર્તાર્થે સિતા વનમાં ગયા.
નમાર્થે મુબઈ
ં મોટુ ં નાગર છે .
સંબોધનાર્થે હે ઈશ્વર, સૌનુ ં કલ્યાણ
કર્માર્થે કરે .
પરિણામ વેદને શિક્ષકે ઈનામ
વાચક આપ્યુ.ં
આજે લિટર દૂ ધ
વપરાયુ.ં

બીજી નથી કર્માર્થે હુ ં પત્ર લખું છું.

ને ગત્યર્થે ગાંધીજી અમદાવાદ
 છ્ ઠ્ઠિ નો ની ભયદર્શક બાળકને ભ ૂતનો ભય હતો
 કારણ એટ્લે સાધન ક્રિયા કરવામાં
નુ ં ના સબંધાર્થે અખાના છપ્પાઆજે પણ
જેનો ઉપયોગ થાય તે ક્રિયા નુ ં સાધન
પ્રખ્યાત છે .
-તેને કાંસકીથી વાળ ઓળ્યા.
સાતમી માં, અંદર ભારભાર્થે સવારની ગરમી પડે છે .
 સંપ્રદાન એટ્લે ક્રિયાનુ ં ફળ જેને પ્રાપ્ત ઉપર અધીકરનાર્થે રાની મહેલમાં રહે છે .
થાય તે સંપ્રદાન કહેયાય છે . કર્ણાર્થે આટલી સારી આવકમાં તેઓ
-તે બ્રાહ્મણને ગાય આપે છે . કી બચાવે છે ખરા
 અપાદાન એટ્લે છૂટા પાડવાનો ભાવ. નિર્ધારનાર્થે ઋતુઓમાંવસંત સર્વ પ્રિય છે .

-ઝાડ પરે થી ફળ પડ્યુ.ં

 અધિકરણ એટ્લે ક્રિયાના સ્થાને કે
ક્રિયાનો
સમય બતાવનાર પાડો એટ્લે ક્રિયાનો
આધાર હોય તે અધિકરણ.
વધારે વપરાત ું આ વિરામચિન્હ છે . લેખકોણમાં શબ્દો,
-રાધા ઘરમાં રસોઈ બનાવે છે .
શબ્દોગુચ્છો, વાકયખંડો કે પેટાવકયોનુ ં વિભાજન સ ૂચવવા
અલ્પવિરામ વપરાય છે .
વિરામચિન્હનો અવતરણચિન્હ પહેલા અલ્પવિરામ મુકાય છે .
અલ્પવિરામ બે વાક્યનુ ં વિભાજન કરે છે .
વિરામચિન્હ\
વિરામચિન્હોનો લિપિ સંકેતો છે . બોલતી વખતે
{ અર્ધવિરામ ( ; ) }
વ્યક્તિ અવાજના આરોહ અવરોહ મોં પરના ભાવવ પ્રગટ
અલ્પવિરામ અને પ ૂર્ણવિરામ વચ્ચે તેન ુ ં સ્થાન હોય છે . તેને
કરે છે તેવા ભાવો પ્રગટ કરવા વિરામચિન્હનો વપરાય છે .
મધ્યવિરામ પણ કહે છે . આ ચિન્હ વાક્ય ની વચ્ચે મુકાય છે .
[ વાકયના અંતે આવતા વિરામચિન્હોનો ]
એકબીજા સાથે સંકળાયેલાં વાક્યો અર્ધવિરામથી દર્શાવે છે ત્યારે
{ પ ૂર્ણવિરામ ( . ) }
તે પ ૂર્ણવિરામના વિકલ્પે આવે છે .
આ સૌથી વધારે વપરાત ું ચિન્હ છે . વકી ના
આપ રોજ સેવક નથી ; રાજ્યના ભાગ્યવિધાતા છો.
અંતે વપરાય છે . પ ૂર્ણવિરામ ટપકારૂપે (.)
લખાય છે .
{ ગુરુવિરમ ( : ) }
ક્રમસ ૂચવતા અંક પછી પ ૂર્ણવિરામ મુકાય છે
ગુરુવિરમને મહાવીરામ પણ કહે છે . પ્રારં ભના વિધાનનુ ં
1,2,3, ....
સ્પષ્ટીકરણ ગુરુવિરમ પછી વાકયાંશથી થાય છે .
એક જ કામ બાકી છે : રાહુલ ને મળવાનુ ં

[ પ્રમાણમા ઓછાં અને વીશિષ્ટ અર્થ- સંદર્ભે વપરાતા ચિન્હો]

{ પ્રશ્રાર્થચિન્હ ( ? ) } { અવતરણચિન્હ ( ‘ ’/ “ ” ) }
આ ચિન્હ ને પ્રશ્રચિન્હ, પ્રશ્રનાર્થચિન્હ, પ્રશ્રવિરામ કે ચાલુ વાત કે વર્ણન્મ બીજાના ઉદગારોને એમને એમ
પ્રશ્રનાર્થવિરામ કહે છે . દર્શાવવા બેવડા અવતરણચિન્હો યોજાય છે .
વિગત, સ્થિતિ, આંકડા, અપેક્ષા વિશે, શંકાસ્પદ કે વિગત સાવંદમાં એકઠી વધુ પત્રો બોલતા હોય ત્યારે તેના દરે ક પત્રની
ુ ી વકી લખાય છે .
જનવાના હેતથ ઉક્તિ અલગ પાડીને તેને અવતરણ ચિન્હોમાં મ ૂકવી
કોણ? રમેશ ત?ું કેટલા હસે? વહેરે જોઈએ.શબ્દોના અર્થે વ્યખ્યા વગેરે અવતારણચિન્હહ માં લખાય
છે .
{ ઉદગાર ચિન્હ ( ! ) }
આ ચિન્હ વિસ્મય, આશ્રર્ય, હર્ષ, શોક, કટાક્ષ, વક્રોક્તિ કે
{ લઘુરેખા ( - ) અને ગુરુરેખા ( _ ) }
લાગણીની પ્રબળતા દર્શાવે છે .
લઘુરેખા ટૂંકી અને તેની સરખામણીએ ગુરુરેખા લાંબી
અરે ! , આવો તાપ ! , વાહ ! , કેવ ું સુદર
ં તળાવ છે !
હોય છે .
શબ્દનુ ં બંધારણ સ ૂચવવા :
[ વાક્યની વછે આવતા વિરામચિન્હો ]
પ્રગતિ પ્ર- ગતિ
{ અલ્પવિરામ ( , ) }
શબ્દનુ ં વર્ણ પર ભરમ ૂકવા કં - ટા - ળો
 લઘુરેખા ‘ વિગ્રહરે ખા અને ગુરુરેખા મહરે ખા કહે છે .
પત્રના અંતે , લખાણમાં લેખના ઉલ્લ્ખ માટે , સ્થંકે
વિસ્તારના ઉલ્લ્ખ માટે , સંખ્યા સેમી દર્શાવવામાં મટે સર્વનામ

{ તિર્યકરે ખા ( ત્રાસી રે ખા ) ( / ) } નામ ના બદલે વપરાતા પણે સર્વનામ કહે છે .

આ ચિંહનુ ં કરી વિભાજનનુ ં છે . બે શબ્દો સમત સ ૂચવે કે 1. પુરુષવાચક સર્વનામ :
વિકલ્પ દર્શાવવા, તારીખ ,માસ, વર્ષ છૂટા પાડવા પ્ર.પુ. : બોલનાર પોતાના માટે જે સર્વનામ વાપરે તેને
કાવ્યપંક્તિઓ સંળગ લકવી હોય ત્યારે તેને જુ દી પાડવા પ્ર.પુ. કહે છે .
હુ ં , મારા, મારું , મને, વગેરે પ્ર.પુ. અકવચન છે
{ લોપચિન્હ ( ’ ) } અમે, અમારું , અમને, અમારા, પ્ર.પુ. બહુવચન છે
કેટલાક શબ્દોમાં વર્ણલોપ સ ૂચવવા/ પ્રયોજય છે . બી.પુ. : બોલનાર સાંભળનાર માટે જે સર્વનામ વાપરે તેને
સંખ્યામાં અમુક આંકડાઓનો લોપ સ ૂચવવા બી.પુ કહે છે .
કો ’ ક , 15-8-’56 ના રોજ તુ,ં તને, તમને તમારું તમારાં, તારા, તારું વગેરે બી. પુ. ના
એકવચન અને બહવ
ુ ચન સર્વનામ છે .
{ ત્રણ ટપકા ( ... ) ત્રી.પુ. : પહેલો અને વિજો પુરુષ સિવાય કોઈ ત્રીજની વાત
વાક્યમાંથી અમુક અંશ બાકાત રાખ્યો હોય ટતે સ ૂચવવા, કરે તેને ત્રી.પુ. કહે છે .
લાંબી યાદિનો નિર્દેશ કરવો હોય ત્યારે , વિતેલા સેમયનો તેને, તેમને, તેઓનુ,ં વગેરે
ખ્યાલ આપવા, સંળગ ઉદગારમાં લાગણીને લીધે આવેલા
અવરોધો દર્શવાવાવ, સંબોધનમાં શબ્દો લંબાવાવ માટે , 2. દર્શક સર્વનામ :
અપશબ્દો લખી ણ શકાય ત્યારે . કોઈ વ્યક્તિ કે પદાર્થને દર્શવાવની કામગીરી કરે તેને દર્શક
સર્વનામ કહે છે .
{ { કાકપદ ચિન્હ / કાકપદછોડી ( ^ ) } આ, એ, પેલો, દર્શક સર્વનામ છે
કોઈ વકી લખાય ગયા ઓછી કશુ ં લખવાનુ ં બાકી રહી ગયું
હ હોય તો જ્યાં ઉમેરવાનુ ં હોય ત્યા આ ચિન્હ મુકાય છ 3. સાપેક્ષ સર્વનામ :
અને સિતારામ, લક્ષ્મણ ^ વનમાં ગયાં. પહેલો અડધો ભાગ બોલીએ છીએ તો તેના પછી બાકીનો
અડધો ભાગ બોલવોજ પડે છે .
જે-તે , જેને-તેને, જેવુ-ં તેવ,ું જ્યારે -ત્યારે
નામ ( સંજ્ઞા ) આવા એક બીજાને અપેક્ષાએ વપરાતા સર્વનામોને સાપેક્ષ
સર્વનામ કહે છે .
કોઈ વ્યક્તિ, વસ્ત ુ, ગુણ, ભાવ કે ક્રિયાને
ઓળખવતા પદોને સંજ્ઞા કહે છે . 4. પ્રશ્રવાચક સર્વનામ :
વ્યક્તિવાચક સંજ્ઞા : જે સંજ્ઞા કોઈ સીએચકેકેએસ એક જ કોણ , શુ,ં કોને, ક્યો, કઈ, શો, શી, કેવ,ું કેટલુ,ં કેવડુ ં,ક્યુ
વ્યક્તિને દર્શાવે તેને વ્યક્તિવાચક સંજ્ઞા કહે છે . વગેરે સર્વનામ દ્વારા પ્રશ્ર પ ૂછાય છે તેથી આવા સર્વનામોને
ગંગા,અમેરિકા, રાજુ ભાઇ પ્રશ્રવાચક સર્વનામ કહે છે .
જાતિવાચક સંજ્ઞા : જે સંજ્ઞા આખો વર્ગ કે જતી દર્શાવે
તેને જાતિવાચક સંજ્ઞા કહે છે 5.અનિશ્રિત સર્વનામ :
નદી , કમળ, ફૂલ, ગાય કોઈ , કોઈક, કોક, કઈક, કાઈ, કશુ,ં કશુક, કેટલાક, ઘણા,
સમ ૂહવાચક સંજ્ઞા : જે સંજ્ઞા સમ ૂહ દર્શાવે તેને બીજા, બધા, દરે ક, પ્રત્યેક, અમુક, ફલાણુ,ં વાગે અનિશ્રિત
સમ ૂહવાચક સંજ્ઞા કહે છે . સર્વનામ છે .
ટોળું , ફોજ, ખડં ૂ -મને ખાવા માટે કઈક આપો.
દ્રવ્યવાચક સંજ્ઞા : જેનુ ં માપ લઈ શકાય કે વજન કરી -મને કશુ ં નથી થયુ.ં
શકાય તેને દ્રવ્યવાચક સંજ્ઞા કહે છે .
ભાવવાચક સંજ્ઞા : રૂપ, રં ગ કે આકાર વગેરેની 6 સ્વવાચક સર્વનામ : પોતાપણુ ં સુચવનાર સર્વનામ
માતરભાવ દર્શવાતી સંજ્ઞા ને ભાવવાચક સંજ્ઞા કહે છે . ુ , નિજ, હાથે, મેળે, આપ, પોતે વગેરે
જાતે, પડેખદ
સેવા, કામ, હિમંત, વિચાર, કળાશ વગેરે સ્વવાચક સર્વનામ છે .
 મારા હથેજ મારૂ કામ થસે. (2) જે ક્રિયાપદને કર્મ ન હોય તે ક્રિયાપદને અકર્મક
હુ ં પોતે આવીશ. ક્રિયાપદ કહે છે
સર્વનામ ક્યારે ક વિશેષણ તરીકે વપરાય છે ત્યારે તેમણે
મોર નાચે છે
સાર્વનામિક વિશ્ષેન કહે છે .
બાળક રમે છે
અને કઈક વાત કરવી હસે.
( 3 ) બે કર્મવાળા ક્રિયાપદને દ્રીકર્મક ક્રિયાપદ કહે છે .
આવો તે શુ ં જઘડો કર્યો.
શિક્ષકે આર્યાને ઈનામ આપ્યુ.ં

ક્રિયાપદ
કૃદંત
ક્રિયાપદનો અર્થ : ક્રિયાકરવાની આજ્ઞા કે ફરજ કે સંભાવના
પ્રગટ થતી હોય તેને ક્રિયાપદ કહે છે . અધ ૂરી ક્રિયા દર્શાવનાર પડોને કૃ દંત કહે છે . કૃ દંત નો
( 1) નિદે શાર્થે = ક્રિયા ક્યાં કાળમાં થાય છે તે સ ૂચવે તે ઉપયોગ સંજ્ઞા , ક્રિયાપદ, વિશેષણ, ક્રિયાવિશેષણ તરીકે
નિદે શાર્થે ક્રિયાપદ કહે છે [ તે રમ્યો, તે રમશે ] થાય છે .

કૃ દંત ના પ્રકાર :
( 2 ) આજ્ઞાર્થ = જે ક્રિયાપદના રુ પમાથી આજ્ઞા,
1. ક્રિયાની ચાલુ અવસ્થા દર્શાવે છે .
હકૂ ુ મ,ફરમાન,ઇચ્છા, ધમકી, શાપ, પાર્થના કે આશીર્વાદનો
2. ક્રિયાની પ ૂર્ણ અવસ્થા દર્શાવે છે .
અર્થ નીકળે તેને આજ્ઞાર્થ કહેવાય છે . [ જતાં રહો , ઘણુ ં
3. ક્રિયાની અપેક્ષિત અવસ્થા દર્શાવે છે .
જીવજે , ]
4. ક્રિયા થવાનો કે ક્રિયાની કર્તવ્યતાનો અર્થ દર્શાવે
( 3 ) વિધ્યર્થ = જે ક્રિયા પદ ફરજ કે કર્તવ્યનો અર્થ છે .
બતાવે તો તે વિધ્ર્થ ક્રિયાપદ છે . 5. પ ૂર્વવર્તી ક્રિયા દર્શાવે છે .
[ વડીલોની આજ્ઞા ફાળવી જોઈએ] કૃ દંત ના પાંચ પ્રકાર પડે છે

( 1 ) વર્તમાન કૃ દંત = ક્રિયાની કોઈ પણ

( 4 ) સંશયાર્થ કે સંભાવનાર્થ : જે ક્રિયાપદ શંકા કે કાળની ચાલુ અવસ્થા દર્શાવે છે .
સંભાવના સરશવે તે ક્રિયાપદ ને સંશયાર્થ કે સંભાવનાર્થ [ રમણ નિયમિત કસરત કરતો ]
કહે છે [ હુ ં કદાચ તને મળું ] [ એ દિવસે જમતા નથી. ]

( 5 ) સંકેતાર્થ : સંકેત બતાવતા ક્રિયાપદને સંકેતાર્થ કહે ( 2 ) ભ ૂતકૃ દંત = ક્રિયાની કોઈ પણ કાળ ની
છે . [ તમે ભણશો તો ઉત્તિર્ણ થશો. ] પ ૂર્ણઅવસ્થા દર્શાવે છે .

( સાદુ ભ ૂતકૃ દંત ) - સદા ભ ૂતકૃ દંતો ‘ય’ ( ધ,

(6 ) ક્રિયાતિપ્રત્યર્થ : ક્રિયાની નિષ્ફળતા – ન થઈ હોય ઠ, ત, ન) પ્રત્ય લિંગચિનહ ધરાવે છે . બોલ્યો,
એવો અર્થ ક્રિયાપદમાથી નીકળે છે . દીધેલો
[ વરસાદ પડ્યો હોત તો મુશ્કેલી તળત. ] [ કોઈ કશુ ં બોલ્યું નહીં ]

( પરોક્ષ ભ ૂતકૃ દંત ) - પરોક્ષ ભ ૂતકૃ દંતનો

ક્રિયાપદના પ્રકાર : પ્રત્યય ‘ ય + એલ ’ છે . જેમ કે આપેલા,
( 1 ) જે ક્રિયાપદને કર્મ હોય તે ક્રિયાપદને સકર્મક આપેલો, આપેલી આપેલ.ું [સ ૂતેલને ઉઠાડયો
ક્રિયાપદ કહે છે નહીં.]
મિરા લાસુ ખાય છે .

પિતાજી ફળ લાવે છે . ( 3 ) ભવિષ્યકૃ દંત = ક્રિયાપદ અપેક્ષિત

અવસ્થા દર્શાવવા કૃ દંતને ભવિષ્ય કૃ દંત કહે છે .

 તેનો ‘ નર’ પ્રત્યય લાગે છે .જેમ કે લેનાર, નામયોગી ઘણા છે – વડે, થકી, વતી, દ્રારા, મારફત, સહિત, સાથે,

લેનારી, લેનારું , લેનારો તે હમેશા ભવિષ્ય કાળ સિવાય, વિના, લીધે, કારણે, પેઠે, માફક, માટે , કાજે સારું , ખાતર,

દર્શાવે છે . તણુ,ં કેરું, પાસે, તરફ, સમુ,ં અંદર, બહાર, ઉપર, નીચે, આગળ,

[ ધરતીબેન તો આજે આવનાર છે ] સુધી વગેરે

[ જમનાર ક્યાં ગયા. ] [ વાંદરો છાપરા પર બેઠો છે . ]

( 4 ) વિધ્યર્થ અથવા સામાન્ય કૃ દંત =

ક્રિયાવિશેષણ
ક્રિયાની વિધિ કે કેવળ ક્રિયા થવાનો અર્થ

દર્શાવત ુ કૃ દંત તે સામાન્ય કૃ દંત તરીકે

ક્રિયાવિશેષણ ક્રિયાપદના અર્થમાં વધારો – વિશેષતા લાવનાર પદ
ઓળખાય છે .
. જે ક્રિયાની રીત, ક્રિયાના હેત,ુ ક્રિયનુ ં સ્થળ કે સમય દર્શાવે છે .
અ. ‘વ’ – પ્રત્યય : કરવુ,ં કરવો, કરવી.
ક્રિયાવિશેષણના પ્રકારો :
બ. ‘વ’ + ‘ન’ પ્રત્યય કરવાનો, કરવાની,
રીતદર્શક ક્રિયાવિશેષણ – આમ, તેમ, કેમ, જેમ તેમ, ફટાફટ,
કરવાનુ,ં નાખવાનુ,ં
એકદમ, જલ્દી, માંડ, ગુપચુપ, અડોઅડ, પડ્યો, તરત વગેરે.
[ તમારે બરાબર 9 વાગે આવી જવાનુ ં ]
રામ ધીમેથી બોલ્યો.

સ્થળદર્શક ક્રિયાવિશેષણ – અંહી, તહીં, અધવચ, ઉગમણા, જ્યાં,

( 5 ) સબ્ન્ધક કૃ દંત = પ ૂર્વવર્તી ક્રિયા દર્શાવત ુ
ત્યાં, પાસે, નજીક, આસપાસ, દૂ ર, વગેરે
‘ઇ’ કે વિસ્તારીત ‘ ઇને’ પ્રત્યય ધરાવતા
નીચે જાઓ બ તમારી રાહ જુ એ છે .
કૃ દંતને સબ્ન્ધક કૃ દંત કહે છે

[ આર્ય સ્કૂલમાં ચાલીને ગઈ. ]

 સમયદર્શક ક્રિયાવિશેષણ- હવે, એચએએલ, અત્યારે ,
[ વિધાર્થી પાઠ વાચી જવાબ આપ્યો. ]
ક્યારે , જ્યારે , હમણાં, સદા, અવરણવાર,
નિપાત
વારં વાર,કદાપિ, નિરં તર વગેરે

ઇચ્છા હોય ત્યાં સુધી આવો

સંજ્ઞા , સર્વનામ, વિશેષણ, ક્રિયાપદ, કે ક્રિયાવિશેષણ સાથે
 હેત ુદર્શક કે કારણદર્શક ક્રિયાવિશેષણ – કેમ , શા
આવતા આગ્રહ ,ભાર, વિનતી , મર્યાદા વગેરે જેવા વધારાના
માટે , શા વાસ્તે વગેરેન
ભાવ અર્થનુ ં ઉમેરણ કરતાં પડોને નિપાત કહે છે . “ તો, જ , ને,
ત્યાં મજૂરી કરવા માટે મારા પિતાજી ત્યાં ગયા.
પણ, ય, ફક્ત, માત્ર, ખરું , શુદ્ધ વગેરે નિપાત છે .
 ક્રમવાચક ક્રિયાવિશેષણ- પ ૂર્વ, અગાઉ, પાછળ, પછી,
[ અમે તો પ્યાલો સાચવી રાખ્યો, માત્ર તમે જ આવો ]
પહેલા વગેરે
નિપાત ના પ્રકારો :
તે આગળ આવ્યા.
ભારવાચક નિપાત – તો, પણ , જ, વારું , ખરા
 સંભાવનાદર્શક ક્રિયાવિશેષણ- વાક્યોમના પાડો
સિમાવાચક નિપાત – માત્ર
ક્રિયાની સંભાવના બતાવે છે એટ્લે તે બધા
માનવાચક નિપાત- જી
સંભાવનાદર્શક ક્રિયાવિશેષણ તરીકે વપરાય છે
અનુમતિ/ સ્વીકૃ તિવાચક નિપાત – હોં
આજે કદાચ વરસાદ અવસે.

 પ્રમાણણદર્શક કે પરિણામદર્શક ક્રિયાવિશેષણ –

નામયોગી ખ ૂબ, જરા, જરાક, લગાર, બસ, તદન, છે ક,

નામયોગી
અતિશય, અત્યંત

મને પ ૂજા અસાથે વધુ ફાવસે.

નામયોગી નામનો અર્થ દર્શાવે છે .  અભિગમદર્શક ક્રિયાવિશેષણ – ખરે ખર , સચ્ચે જ ,

નામયોગી પદ સાથે જોડતા નથી , છૂટા રહે છે નિઃસંદેહ.

 મને કડી દુ ઃખ પાડવાનુ ં જ નથી. (5) નિષેધ વાક્ય : નકારવાચક વાક્યને નિષેધ

વાક્ય કહે છે .

વાકય વિષ્લેષણ - તે બુક કામની નથી.

 સાદુ ં વાક્ય : જે વાક્યમાં એક ક્રિયાપદ અને એક { વાક્યરચના }

ઉદયેશ વિધેયવળી રચનાઓ છે . તેને સાદુ ં વાક્ય કહે  સદી અને પ્રેરક વાક્યરચના :

છે . ક્રિયા પદ્મા જ્યારે ક્રિયા કરવા પ્રેવાનો અર્થ હોય

એ તો આખી રાત બડબડાટ કરશે. ત્યારે વાક્યરચના પ્રેરક બને છે

 સંયકુ યત વાક્ય : એક વાક્ય બીજા વાક્યનુ ં - વેદ દૂ ધ પીએ છે . ( સદી વાક્યરચના )

ગૌણવાક્ય ન હોય ત્યારે એ સાયુક્ત્ત વાકય કહેવાય - બ વેદને દ્સુધ પાય છે . ( પ્રકા વાક્યરચના )

છે .
 કર્તરિ,કર્મણિ અને ભાવે રચના :
કારણ કે, અથવા કે , કે , નહીતર, તેમ છ્તાં, તેથી,
કર્તરિ વાક્યરચના = જે વાક્યમાં કરતની પ્રધાનતા
છતાં પણ, તોપણ, કાં તો પણ, વા, યા અને ને વગેરે
હોય તેને કર્તરિ વાક્યરચના કહે છે .
સયોજકો છે .
મેં રોહનને વાત કહી.
તમે વાસુદેવની પુજા કરો છો એટલે વાસુદેવને
 કર્મણિ વાક્યરચના : જે વાક્યમાં કર્મની પ્રધાનતા
પ ૂજાતા નથી.
હોય એટલે કે કર્મ કર્તાને સ્થાને હોય તો તેને કર્મણિ
 સંકુલ અથવા મિશ્ર વાક્ય : જોડાયેલ વાક્યમાં એક
વાક્યરચના કહે છે .
મુખ્ય વાક્ય અને બીજુ ં ગૌણ વાક્ય હોય. સંકૂલ
- મારાથી રોહનને વાત કહેવાય છે .
વકયોમાં સયોજકં તરીકે કે , જે...તે,
 ભાવે વાક્યરચના : જે વાક્યમાં ક્રિયાભાવની
ું
જેવુ...તેવ,જ્યારે ... ત્યારે , જેમ..તેમ, જો...તો, જ્યાં
મુખ્યતા પ્રગટ થતી હોય એને કર્તા ક્રિયાને સહેનાર
ુ ી, જ્યાં… ત્યાં, જો...તો,
સુધી...ત્યાંસધ
હોય તેને ભાવે વાક્યરચના કહે છે .
જો હુ ં એક મહાત્મા હોટ, મારા તાબામાં દસ હજાર
- કર્તરિ વાક્ય - ભાવે વાક્ય
સામંત હોત તો હુ ં તે સ્વીકારત
નેહા દોડે છે . નેહાથી દોડાય છે .

{ વાક્ય પ્રકાર }
વિશેષણ
(1) વિધાન વાક્ય : જે વાક્ય કોઈ હકીકતનુ ં નિવેદન
વિશેષણ : નામના અર્થમાં વધારો કરનાર શબ્દને વિશેષણ
કરે તેને નિવેદન વાક્ય કે વિધાન વાક્ય કહે છે .
કહે છે .
- નર્મદ સુધારવાડી હતો.
વિશેષ્ય : નામના અર્થમાં વધારો કરે તે નામને વીશેષ્ય
(2) જે વાક્યમાં હકીકત વિષે પ્રશ્ર કરવામાં આવ્યો
કહે છે .
હોય તેને પ્રશ્રવાક્ય કહેવાય છે . [ રાતો ઘોડો કલાકના બે માઈલ ચાલે છે .]
- એને શાનુ ં દુ ઃખ છે ? રાતો – વિશેષણ , ઘોડો – વિશેષ્ય
(3) ઉદગાર વાક્ય : જે વાક્યમાં કોઈ હકીકત વિષે વિશેષણ પ્રકારો

આનંદકે આશ્રર્ય કે આવો કોઈ ભાગ પ્રગટ હોય ગુણવાચક વિશેષણ : નામ વિશેષ્ય નો ગુણ બતાવી તેના
અર્થમાં વધારો કરે છે . [ ભલો છોકરો, દયાળુ રાજા ]
તેને ઉદગાર વાક્ય કહે છે
સંખ્યાવાચક વિશેષણ : નામ ના અર્થમાં સંખ્યા બતાવી
- કેવ ું ભયાનક દ્રશ્ય !
વિશેષતા માં વધારો કરે તેને સંખ્યાવાચક વિશેષણ
(4) વિધિવાક્ય : હકારવાચક વાક્યને વિધિ વાક્ય
કહે છે . [ચાર પુત્રો, એક પ્રધાન ]
કહે છે . પરિણામવાચક વિશેષણ : નામ ના અર્થમાં માપપરિણામ
- તમે સાચું બોલો છો. બતાવી વિશેષતામાં વધારો કરે તેને પરિણામવાચક
વિશેષણ કહે છે . [ જરા મીઠુ ં, વધારે અનાજ ]
 દર્શક વિશેષણ : સામાન્ય રીતે દર્શક સર્વનામોને વિશષણ ( 3. ઉત્પ્રેક્ષા ) = ઉપમેયની ઉપમાનની સરખામણી કરવામાં આવે
તરીકે વપરાય છે . [ આ ચિત્ર જુ ઓ, પેલ ું ઝાડ ઘણુ ં ઊચું પરં ત ુ ઉપમેય એ ઉપમાન હોય એવી સંભાવના કે કલ્પના કરવામાં
છે .] આવે અને એ માટે જાણે, રખે, શકે, વગેરે કલ્પનાવાચક શબ્દો
પ્રશ્રવાચક વિશેષણ પરિણામવાચક વિશેષણ પ ૂછવા માટે યોજાય ત્યારે ઉત્પ્રેક્ષા અલંકાર બને છે .
વપરાતા વિશેષણને પ્રશ્રવાચક વિશેષણ કહે છે . .ત. હોડી જાણે આરબ ઘડી
[ ક્યો માંસ આવ્યો? , કેવી વાત કરે છે ? ગમે તે પંથની ફેરી જાણે પવનપવાડી.
સાપેક્ષ વિશેષણ : [જે કામ કરો તે વિચારીને કરજો. ] ( 4. વ્યતિરે ક ) = જ્યારે ઉપમેયને ઉપમાન કર્તા શ્રેષ્ઠ
ઉપરના વાક્યમાં સાપેક્ષ સર્વનામ વિશેષણ તરીકે વપરાય દર્શવાવવામાં આવે ત્યારે વ્યતિરે ક અલંકાર બને છે .
છે . આવા વિશેષણને સાપેક્ષ ( સંબધ
ં ક )વિશેષણ કહે છે . . ત. રાજા સાગર જેવો ગંભીર છે .
શિક્ષક એટલે બાપ કર્તા પણ વધારે .
શુક્રાચાર્ય નામ તે મારું , હુ ં થી કલ પામે બીક જી.
અલંકાર
( 5. અનન્વય ) = ઉપમેયનો ઉપમેય સાથે જ સંબધ
ં કરવામાં
અલમ + કાર , અલમ એટલે પ્ર્રય
્ર ાપ્ત અને કાર એટલે આવે ત્યારે તેને અનન્વય અલંકારનો કહે છે .
કરનાર અલંકારનો સામાન્ય અર્થ શણગાર/ આભ ૂષણ. .ત. હિમાલય એટલે હિમાલય
અલંકાર ના પ્રકાર 1. શ્બ્દાલંકાર અને 2. અર્થાલંકાર. ગાંધીજી એટલે ગાંધીજી
( 6. ષ્લેષ ) = કવિ પંક્તિના એક કરતા વધારે અર્થ થાય
1. શ્બ્દાલંકાર : શ્બ્દાલંકાર શબ્દના આધારે રચાય છે .તેના ત્યારે ષ્લેષ અલંકાર બને છે .
ત્રણ પ્રકાર છે . ુ રડતી સુરત ?
દા.ત. થયા પ ૂરા બેહાલ, સુરત તજ
( 1. વર્ણાનુપ્રાસ / વર્ણસગાઇ) : એક જ પંક્તિમાં એકનો એક વર્ણ સુરત = ચહેરો અને શહેરનુ ં નામ
વારં વાર આવે તેને વર્ણાનુપ્રાસ અલંકાર કહે છે ( 7. વ્યાજ સ્ત ુતિ ) = પ્રશંસા ને બહાને નિંદા થતિ
દા.ત. - નટવર નિરખ્યો નેન. હોય અથવા નિંદાના બહાને પ્રશંસા થતિ હોય તેને વ્યાજ
- કામિની કોકિલા કેલી કુ ંજન કરે . સ્ત ુતિ અલંકાર કહે છે .
( 2. શ્બ્દાનુપ્રાસ /યમક ) : પંક્તિમાં શબ્દનુ ં વારં વાર પુનરાવર્તન દા. ત. તમે તો બહુ બહાદુ ર ઉંદર જોઇ ને નાઠા
થાય તેને શ્બ્દાનુપ્રાસ અલંકાર કહે છ. ( 8. સજિવરોપણ ) = નિર્જીવની અંદર ચેતનનુ આરોપણ
- ગાયન ન લાયક, ત ું ફોગટ ફુલાણો છે . કરવામા આવે તે જાણે સજીવ હોય તેવ ુ દર્શવવામાં આવે
- એકને જ નીચું એવી ટે ક છે ક રાખી એક. તેને સજિવરોપણ અલંકાર બને છે .
( 3. પ્રસાનુપ્રાસ / અત્યાનુપ્રાસ ) : પંક્તિના મધ્યમાં પ્રાસ મળે તેને ( 9. દષ્ટાન્ત ) = ઉપમાન વાક્ય અને ઉપમેય વાક્ય
વચ્ચે જેમ,તેમ જે સરખામણિ સુચક શ્બ્દ આવતા નથી
પ્રસાનુપ્રાસ અલંકાર કહે છે . પણ દષ્ટાન્ત દ્રારા એક વાક્યની વિગતોનુ પ્રતિબિબ બીજા
- પાને પાને પોઢી રાત, -મધુર શબ્દ વિહંગ બધા કરે વાક્યમાં પડે છે .
તળાવ જપ્યુ
ં ં ખેતા વાત. રસિકના હદયો રસથી ભારે . વસંતના વાયુ વાય ;
2. અર્થાલંકાર : શબ્દના અર્થને આધારે રચાય છે . તેને દસ ફળે , ને સહકાર નમે ,
પ્રકાર છે . તેમ તેમ તમારી ડાળે નમતી :
( 1. ઉપમા ) = ઉપમેયની સરખામણી ઉપમાન સાથે કરવામાં આવે સન્માનથી સર્વત્ર તમે વિનયી થતાં
ત્યારે ઉપમા અલંકાર બને છે . સામાન્ય રીતે જેવુ,ં સમુ,ં સરખુ,ં શબ્દો ( 10. સ્વભાવોક્તિ ) = વાસ્તવિક ચિત્ર આપ્યું હોય તે
દ્રારા ઉપમા આકંકર ઓળખી શકાય છે . અલંકારને સ્વભાવોક્તિ અલંકાર કહે છે .
દા.ત. દમયંતિનુ ં મુખ ચંદ્ર જેવું સુદર
ં છે .
ઉપમેય = દમયંતિનુ ં મુખ
ઉપમાન = ચંદ્ર છંદ
ઝાકળ જેવું જીવી ગૌ ત ું : હવે સ્મરણો ભીના
પાણીનાં મોજા ઘોડાને દડાની જેમ ઉછળે છે .  લઘુ ગુરુ માત્રા

( 2. રૂપક ) = ઉપમેય અને ઉપમાન જુ દા જુ દાં દર્શાવવાના બદલે લઘુ એટલે નાનુ અને ગુરુ એટલે મોટુ ં ઉચ્ચારણ

એક જ હોય તેમ દર્શાવવામાં આવે ત્યારે રૂપક અલંકાર બને છે . કરતી વખતે સમય ઓછો લાગે તે હ્સ્વ સ્વર અ, ઇ,

દા.ત છકડો પાણીપંથો ઘોડો થઈ ગયો. ઉ, અને ઋ આ ચાર સ્વરને લઘુ ( U ) ગણવામાં

ચર્ચા લોકશાહીનો પ્રાણ છે . આવે છે .

 મોટુ ં ઉચ્ચારણ કરતી વખતે સમય વધુ લાગે તેને દા.ત રે આ સાફલ્ય ટાણુ ં યુગયુગ પલટે તો ય પાછું ન
દિર્ઘ આવે.
સ્વર કહે છે . ઈ,ઊ,એ,ઐ, ઓ, ઔ, અને અં આ સ્વરો
ને ગુરુ( - )‌ કહે છે . શર્દુ લવિક્રીડિત :

વર્ણ સંખ્યા : ૧૭
ક્રમ ગણ સ્વરુ પ લક્ષણ બંધારણ : મ,સ,જ,સ,ત,ત,ગા
સ્વરુ પ : ગાગાલગાગાલગા
૧ ય- ગણ U - - લગાગા યશોદા
યતિ : ૧૨મા અક્ષરે
૨ મ- ગણ - - - ગાગાગા માતાજી
દા.ત ઠંડો હીમભર્યો વહે અનિલ શો ઉત્સાહને પ્રેરતો
૩ ત- ગણ - -U ગાગાલ તારાજ
માલિની
૪ ર- ગણ - U - ગાલગા રામજી
વર્ણ સંખ્યા : ૧૫
૫ જ- ગણ U - U લગાલ જકાત
બંધારણ : ન,ન,મ,ય,ય
૬ ભ- ગણ - U U ગાલલ ભારત
સ્વરુ પ : લગાગાલગાગા
૭ ન- ગણ U U U લલલ નયન
યતિ : ૮મા અક્ષરે
૮ સ- ગણ U U - લલગા સમતા
વસંતતિલકા :
સુત્ર = યમાતારાજભાનસલગા
વર્ણ સંખ્યા : ૧૪
બંધારણ : ત,ભ,જ,જ,ગા,ગા
ય મ ન સ ભ લ ગા સ્વરુ પ : ગાગાલગાલલ
U- - --- UUU U U - - UU U - ભુજગી
ં
ફર્યોતા રિસાથે પ્રિયત મસખે સૌમ્યવ ય નાં વર્ણ સંખ્યા : ૧૪
બંધારણ : ય,ય,ય,ય
( 1 ) અક્ષરમેળછંદ : સ્વરુ પ : લગાગાલગાગા
શિખરિણી મનહર
વર્ણ સંખ્યા : ૧૭
વર્ણ સંખ્યા : ૩૧
બંધારણ : ય,મ,ન,સ,ભ,લગા
યતિ : ૮,૬ અને ૨૪, મા વર્ણ
સ્વરુ પ : લગાગાગાગાગા
પહેલી પંક્તિમા ૧૬ અને બિજી પંક્તિમાં ૧૫ અક્ષર હોય
યતિ : ૬ અને ૧૨મા અક્ષરે
દા.ત ઉનાળાનો લાંબો દિવસ વહેતો મંથર ગતિ. છે .
મંદાક્રાન્તા ઉદ. આંદળી દળે એ આટો ચાર શ્રાંન ચાંટી જાય,
વર્ણ સંખ્યા : ૧૭
એ તે આટો ક્યારે એને આવશે આહારમાં ?
બંધારણ : મ,ભ,ન,ત,ત,ગાગા
અનુપષ્ુ ટ
સ્વરુ પ : ગાગાગાગા
અનુપષ્ુ ટમાં ૪ ચરણ હોય. દરે ક ચરણમાં ૮ અક્ષર હોય.
યતિ : ૪ અને ૧૦મા અક્ષરે
દા.ત બેઠિ ખાટે ફરિવઈય બધે મેડિયો ઓરડામાં તેમાં છે લ્લો અક્ષર લઘુ ન હોવા જોઇએ લઘુ હોય તો ગુરુ

પ ૃથ્વિ ગણવો . પહેલા અને ત્રીજા ચરણમા ૫-૬-૭માં અક્ષર લઘુ

વર્ણ સંખ્યા : ૧૭ ગુરુ,ગુરુ, ( U- - ) હોય છે.
બંધારણ : જ,સ,જ,સ,ય,લગા ઉદા સૌંદર્યો વેડફી દે તાં ના ના સુન્દરતા મળે;
સ્વરુ પ : લગાલલલગાલગા સૌંદર્યો પામતાં પહે લાં સૌંદર્યો બનવું પડે .
યતિ : ૮ મા અક્ષરે
( 2 ) માત્રામેળ છંદ
દા.ત. ભમો ભરતખંડમાં કળ ભોમ ખુદિ
ં વળી
આ પ્રકારના છંદોમાં અક્ષરની સંખ્યાને બદલે માત્રઓ ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે.
સ્ત્રગ્ધરા એક ગુરુને બદલે બે લઘુ ચાલે, બે લઘુ બરાબર એક ગુરુ.
વર્ણ સંખ્યા : ૨૧ ચોપાઇ
બંધારણ : મ,ર,ભ,ન,ય,ય,ય માત્રા : ૧૫
ચરણ :૪
સ્વરુ પ : ગાગાગાગાલગાગા
તાલ :૪
યતિ : ૭ અને ૧૪મા અક્ષરે સ્વરૂપ : દાદા દાદા દાદા ગાલ
આવર્તન : ચાર માત્રાના ચતુષ્કલ સંધિનુ ત્ર્ણ વખત આવર્ત ન અને અંતે (8) ( ૫ ) ‘ ય ‘ પહે લાની ઈ હ્સ્વ શિયાળ, પિયર, નોળિયો,
ગુરુ – લઘુ. કોડીયો... વગેરે
ઉદા : લાંબા જોડે ટું કો જાય, (9) ( ૬) ઇ + ઈ, ઉ+ ઊની સંધી થઇ હોય ત્યાં ઈ – ઊ દીર્ઘ
મરે નહિ તો માંદો થાય, રવી + ઇન્દ્ ર= રવીન્દ્ ર..... વગેરે
તે માટે તક જોઇ તમામ પરપ્રત્યના નીયમો:
શ્ક્તિ વિચાર કરિએ કામ “ ઇક “ પ્રત્ય લાગી બનેલા શબ્દોમાં ઇ હ્સ્વ.
દોહરો : “ ઈકા” પ્રત્ય લાગી બનેલા સ્ત્રીલિંગ નામનો શબ્દોમાં ઈ હ્સ્વ.
માત્રા : ૨૪ “ઈત” પ્રત્ય લાગી બનેલા શબ્દોમાં ઈ હ્સ્વ.
ચરણ :૪ “ ઈતા “પ્રત્ય લાગી બનેલા સ્ત્રીલિંગ નામનો શબ્દોમાં ઈ હ્સ્વ.
તાલ : ૩ : ૧ , ૫ અને ૯મી માત્રાએ ‘તિ ‘પ્રત્ય લાગી બનેલા સ્ત્રીલિંગ ભાવવાચક નામોના ‘તિ; હસ્વ
સ્વરૂપ : દાદા દાદા દાલદા દાદા દાદા ગાલ ‘વાળી’ ના અર્થમાં લગતો ‘ વતી’ , ‘ મતી’ પ્રત્યયની ‘ તી’
પ્રથમ અને ત્રીજા ચરણમાં ૧૩ માત્રા તથા ૧૧મી માત્રાએ લઘુ દીર્ઘ
અક્ષર, બિજા અને ચોથા ચરણમાં ૧૧ માત્રા, છેલ્લે બે અક્ષર ગુરુ – લઘુ તદભવ શબ્દોના નીયમો
ઉદા : નમતાથી સૌ કો રિઝે, નમતાને બહુ માન ;
સાગરને નદિઓ ભેજ, છોડી ઉંચા સ્થાન. તદભવ શબ્દોના અંતે હ્સ્વ ‘ઈ’.
હરિગીત : શબ્દના છેડે ‘ઓ’ પહે લાના ઈ- ઊ દીર્ઘ
માત્રા : ૨૮ છેલ્લો અક્ષર ગુરુ જોઇએ. એક અ X ક્ષરને લાગેલા ઈ- ઊ દીર્ઘ
ચરણ :૪ બે અક્ષરના શબ્દો પહે લા અ X ક્ષરને લાગેલા ઈ- ઊ દીર્ઘ
તાલ : ૮ : ૩ ,૬, ૧૦, ૧૩, ૧૭, ૨૦, ૨૪ માત્રાએ કર્મનીરૂપમાં ઈ-ઊ હ્સ્વ બની જાય.
યતિ : ૧૪ અને ૧૬ માત્રાએ સામયીક શબ્દોમાં શબ્દોની અલગ અક્ષર સંખ્યા પ્રમાણે મીણબત્તિજોડણી
સ્વરૂપ : દાદા લદા દાદા લદા દાદા લદા દાદા લગા ભેદ અર્થભેદ થતો હોય ત્યાં અરથનુંસાર જોડણી કરવી
આવર્તન : સાત સાત માત્રાના સપ્તકાલ સંધિના ચાર આવર્તન વધારે - વધુ , વહુ - વધુ
ઉદા : તુ જ પાંખ ચળકે પર્ણનાં મહીં ચક્રો રચી.
સવૈયા :
વિરુદ્ધાર્થી શબ્દો
માત્રા : ૩૧ અથવા ૩૨
ચરણ :૪
તાલ : ૮ : ૧ અને ૪ - ૪ માત્રાએ ) અખંડ × ખંડિત (૧૧) મરજીયાત× ફરજીયત
યતિ : ૧૬ માત્રાએ ) અધિકૃ ત × અનઅધિકૃત (૧૨) વ્યક્તિ ×સમષ્ટિ
સ્વરૂપ : દાદા દાદા દાદા દાદા દાદા દાદા દાદા દાલ ) અથ × ઈતિ (૧`૩) સંધિ × વિગ્રહ
આવર્તન : ચાર ચાર માત્રાના ચતુષ્કલ સંધિના સાત આવર્તન . ) આરોહ× અવરોહ (૧૪) સજીવ ×નિર્જીવ
છેલ્લે અનુક્રમે ગુરુ – લઘુ અથવા ૩૨ અવૈયામાં છેલ્લે અનુક્રમે ) આસુરી× દે વી (૧૫) આસ્થા×અનાસ્થા
ગુરુ- ગુરુ આવે . ) બ્રાહ્ય × આંતરિક (૧૬) સુપ્ત× જાગ્રહ
ઉદા : અલકમલક આ તરતો તડકો ચોતરફથી આયોજી ગોરીના ) તેજી × મંદી (૧૭) વૃદ્ધ× ક્ષય
બે ગાલમહીં ) નેકી × બદી (૧૮) આદાન× પ્રદાન
ઝુલણાં : ) પરાધીન × સ્વાધીન (૧૯) ખોફ× મહે ર
માત્રા : ૩૭ ૧૦) પરોક્ષ × પ્રત્યક્ષ (૨૦) અધીન× ન્યૂન
ચરણ :૪
યતિ : ૧૦, ૨૦,૩૦ માત્રાએ
તાલ : ૧,૮,૧૧,૧૬,૨૧,૨૬,૩૧ શબ્દસમુહ માટે એક શબ્દ

જોડણી
ઉદા : = ન સમજાય તેવ ું ....................................અકળ

= જેમાંથી વસ્ત ુ ખ ૂટે નહી તેવ ું પાત્ર.............અક્ષયપાત્ર

જો જોડણીના નિયમો : = પાપ વગરનુ ં ........................................અનધ
(1) મુળ શ્બ્દોમાં પહે લાનાઇ ઇ – ઉ હ્સ્વ
= ઉપકાર પર અપકાર કરનાર..................કૃ તધ્ન
ઇંન્ડ્ ર, ઇચ્છ, મિત્ર .... વગેરે
અપવાદ : તીવ્ર, શીઘ્ર, સૂત્ર, ગ્રિષ્મ, ભીષ્મ, શુન્ય, મુલ્ય = આંખ આગળ ખડુ ં થી ગયું ................... તાદ્શ
(2) ( 2 ) અનુનાસિક વ્યંજનના જોડાક્ષરવાળા પણ અનુ સ્વથી
= કરે લા ઉપકાર જાણનાર.........................કૃ તજ્ઞ
દરશાવવામા આવે છે.ઈ, ઊ
(3) મુંબઈ લિંગ, કું જ = પગથી માથા સુધી ..............................નખશીખ
(4) ( 3 ) નાસિક્ય સ્વર ઈ - ઊ દિર્ઘ = હાથીનો ચાલક....................................મહાવત
(5) ભીંસ. ભીંત, લુંટ
= બરાબર કામ કર્યાવિના બદલો મેળવનાર .. હરામખોર
(6) (4 ) મુળશબ્દોમા રેફ પહે લાનાં ઈ – ઊ દિર્ઘ
(7) કીર્તન , cvvffgjhfghdffggg દીર્ઘ, ... વગેરે = મનને હારી લેનાર ............................. મનોહર
bghghfhfnfgnjhk = સહુ તરફ સમાન દષ્ટિ ૫. માં તે માં બીજા બધા વગડાના વા : આ દુનીઓયામાં માતાની
સરખામણી બીજા કોઇ સાથે થઇ શકે નહિ.
...................સમગ્ર ૬. પારકી આશ સદાનીરાશ : SDDDFHGJGNJJUJ પારકા ઉપર
આરાધાર રાખનારને અંતે સહન કરવુજ પડે છે
= હવાઈ કિલ્લા રચનાર ...........................શેખખલ્લી ૭. ભાવતું હતું ને વૈધે કહ્યું : મનમાં ઈચ્છા હોય તેવું મળી જાય એવા
પ્રસંગે આ કહે વ્કાત વપરાય છે
= સાંજનુ ં ભોજન ....................................... વાળું
૯. આભ ફાટ્ યા પછી થીંગડી ક્યા છે ? : ચચરે તરફ થી આફત આવે
= પાણી ભરવાનુ ં ચાદાનુ ં સાધન .................મશક હોય ત્યારે તેને નિવારવાના ઉપાયો વ્યર્થ છે.
૧૦.લાલો લાભ વગર લોટે નહિ : કોઈ વ્યક્તિને લાભ થતો હોય ત્યારે
જાહે રમાં વિચિત્ર વર્તન કરવા લાગે ત્યારે આ પંક્તિ વપરાય છે
૧૧.કરે તેવું પામે : માંસ જેવું કામ કરે છે તેવું મેળવે છે.
રૂઢીપ્રયોગ ૧૨.ઠગ વિદ્ યા થાકે નહિ : ઠગ ની વિદ્ યા તકે નહી- સફળ નથાય
૧૩. ઉજ્જડ ગમમાં બજે ઢોલ : નિર્જન કે વસ્તીવિહોણા સ્થળે જાહે રાત
કરવાનો કોઈ અર્થ નહિ,
૧૪. લાખનું એ વાચાનું : એક વાર લખીને પાકું કર્યું હોય તો એ જ
જાટકની કાઢવી : સખત શબ્દોમાં ઠપકો આપવો બરાબર હોય છે. એ જ સ્સાચો વ્યવહાર છે.
ફજેતી થ્વી : બદનામી થવી ૧૫.ઉપર આભ ને નીચે ધરતી : નિરાધાર કે અસહાયસ્થિતિ હોવી
હાથ થવું : સાધન કે નિમિત્ત બનવું. ૧૬. ખાતર ઉપર દીવેલ : નુકસાનમાં વધુ નુકસાન કે ખર્ચમાં વધુ ખર્ચ
રાખ વળી જવી : ભૂલી જવું. –લાખ ભેગા સવાલાખ
મન ઉઠી જવું : કોઈ વસ્તુમાં રસ ના રેહે વો ૧`૭. ચોર કોટવાલને દંડે : દોષ પોતાના હોય છતાં સમી વ્યક્તિને
આંખો મીચી દે વિ : મૃત્યુ પામવું, દીવંગત થવું દોષિત કે ગુનેગાર ઠેરવે
ફાફા મારવા : નકામી, વ્યર્થ કોશિશ કરવી ૧`૮.જીવતો નાર ભદ્ ર પામે : જીવતા રહ્યાતો ભવિષ્યમાં તક આવી
ધોખો લાગવો : ખોટું લાગવું, માંઠુ લાગવું મળવાની
મોટા પેટનું હોવું : ઉદાર મનના હોવું ૧૯.બાંધી મુઠી લાખની : વાત ગુપ્ત રહે ત્યાં સુધી જ ઈજ્જત આબરૂ
મન વળી લેવું : મનસાથે વ્યવહારુ ઉકે લ શોધીલેવો. સચવાઈ રહે .
ભેખ લેવી : સન્યાસ લેવો ૨૦.શેઠની શિખામણ ઝાંપ સુધી : કોઈએ આપેલી શિખામણ હમેશાકામણ
ધૂળમાં મળવુ : કરેલા પ્રયત્નો નિષ્ફળ બનવાવા લાગે,ક્યારે કોઇ આપેલી શાની સલાહ પણ નિર્થક નીવડે.
અડવું લાગવું : શોભા વગરનું , સારું ણ લાગવું
કાલાવાલા કરવા : વીંટી કરવી, આજીજી કરવી
ફના થવું : નાશ પામવો , પાયમાલ થવું
ખાત્ર્દારી કરવી : મહે માનગીરી કરવી.
ભણકારા વાગવા : ભવિષ્યની આગાહી થવી
વા સાથે વઢવું : ગમે તેની જોડે લડી પડવું
ભભૂકી ઉઠવું : ગુસ્સામાં ગમે તેમ બોલવું
આંખો ઠારવી : આંખોને ગમવું, પસંદ પડવું
લોહીનું પાણી કરવુ : ખુબજ મહે નત કરવી
બોલબોલા હોવી : યશ મળવો, ચડતી થવી
પ્રાણ પાથરવા : બધું અર્પણ કરવુ
સત્યાનાશ વળવું : ભાન ગુમાવવું
એક અંગ્લીયે ધરવું : સર્વસત્તાધીશ થઇ જવું
આછો-વાનાં કરવા : લાડ લડાવવા, પ્રેમાંગ્રહ કરવો
સોનાના જ્હદ ભળી જવા: ખુબજ જાહોજલાલી જોવી
બલ્હારી હોવી : વિશેષતા કે ખૂબી હોવી
ધરવ ન થવો : સંતોષ ણ થવો
મચક ન આપવી : નમતું ન મુકવું
તંત ન મુકવો : જીદ કે હઠ ણ મુકવી
ઓસણ ન રહે વું : યાદ ન હોવું,
આરો ન હોવો : કોઈ ઉપાય ણ હોવો
તાગ લેવો : અનાદાજ કાઢવો
દરીયોપ કહે વતો
ડોલવો : જહે મત ઉઠાવવી

૧.જીભને હાડકું ણ હોવીવું : યોગ્ય સમયે જે કરવાનું હોય તે ન કરતા

પછીના સમયે કરવામાં આવે તો પ્રયત્ન વ્યર્થ નીવડે .
૨. બાંધે એની તલવાર : તલવારનો ઉપયોગ કરવાની હિમંત,તાકાત,
આવડત ધરાવનાર કોઈ પણ વ્યક્તિ શસ્ત્ર રાખનાર માટે હકદાર છે.
૩. ગા વાળે ઇ અરજણ : અર્જુને વિરત્નાગરની ગાયો પાછી વાળવામાં
જે વીરતા બતાવી તેવું વિર્તાભાર્યું કાર્ય કરનાર વ્યક્તિ જ અર્જુન
જેવી નામના મેળવે શકે
૪. લક્ષ્મી ચાંલ્લો કરવા આવે ત્યારે મો ધોવા નાં જવાય : આવેલી તક
જતી ણ કરવી જોઈએ
ગુજરાત નો ઇતહાસ