Οι λατρείες στην Θεσσαλική Μαγνησία

Ο Κύκνος
Ο τοπικός Κύκνος είναι υιος της κόρης του Πελία Πελοπίας ή Πελόπειας και του Άρη που
είναι θεός με στενή σχέση προς τον Κάτω Κόσμο, όπως και οι άλλοι πολεμικοί θεοί που
με τη δραστηριότητά τους διαρκώς πλουτίζουν τον Άδη με νέους κατοίκους. Της
Πελοπίας το όνομα έχει σημασιολογική συγγένεια με τον Πελία και τον Πέλοπα και με τις
λέξεις που σημαίνουν τον ωχρό ή χλωμό «πελιδνός», («πελιός» και «πελός»).
Στο από 480 στίχους ησιόδειο επύλλιο Ασπίς Ηρακλέους, αφιερωμένο ολόκληρο στη
μοιραία για τον Κύκνο μονομαχία του με τον Ηρακλή, βρίσκει αμυδρή απήχηση η σχετική
τοπική μαγνητική παράδοση. Στην παράδοση, όπως και στο ποίημα, η εγκληματική
δράση του Κύκνου τοποθετείται σε υπαίθρια ιερό του Παγασαίου Απόλλωνα (στίχ. 70),
αποτελούμενο, όπως όλα τα αρχαιότερα ιερά, μόνο από «άλσος και
βωμόν Θυήεντα» (χωρίς ναό ή άλλα οικοδομήματα). Ο Ευριπίδης ακολούθησε τη
μαγνητική παράδοση αποκαλώντας τον Κύκνο «Αμφαναίας οικήτορα» και φονιά των
ξένων (των οδοιπόρων) που προσπερνούσαν τις Παγασές και τις Αμανές (Ηρακλ. μαιν.
391), κατευθυνόμενοι στο ιερό των Δελφών, μαζί με τα ζώα που θα θυσίαζαν στον
Απόλλωνα. Ο δρόμος που ακολουθούσαν άρχιζε από το ιερό πύθιο των Τεμπών και
στην αρχή προχωρούσε προς νότον παράλληλα προς την κοίτη του Πηνειού, στην
περιοχή της Λάρισας όμως λοξοδρομούσε προς τις Παγασές, από όπου γινόταν
παραλιακός ως την περιοχή της Λαμίας. Από εκεί τρεπόταν προς την Οίτη και τον
Παρνασσό για να καταλήξει στους Δελφούς. Άλλες παραλλαγές του μύθου θέλουν τον
Κύκνο να παραφυλάει κοντά στον Πηνειό και εκεί να μονομαχεί με τον Ηρακλή (Παυσ. Ι
27, 6) και άλλες κοντά στην πόλη Ίτωνο της Φθιώτιδας Αχαίας, στην περιοχή του
σημερινού Αλμυρού. Ο Κύκνος παραφυλάγοντας άρπαζε τα δώρα που προορίζονταν για
τον Απόλλωνα («κλειτάς εκατόμβας όστις άγοι Πυθοίδε βίη σύλασκε δοκεύων», στ. 478 -
480). Στο ιερό των Παγασών ο Κύκνος κρατούσε συσσωρευμένα τα κρανία των
σκοτωμένων. Ο τίτλος του επυλλίου Ασπίς οφείλεται στην εκτενή περιγραφή του
διακόσμου της ασπίδος που κρατούσε ο Ηρακλής κατά τη μονομαχία.
Αξιοσημείωτο είναι πως την πρώτη θέση στα διηγηματικά θέματα είχε η «ύσμίνη
Λαπιθάων αιχμητάων» κατά των Κενταύρων (στ. 178 κπ. ). Αναφέρει με τα ονόματά τους
τους γενναιότερους Λάπιθες πολεμιστές (Καινέα, Δρύαντα, Πειρίθουν, Οπλέα, Εξάδιον,
Φάληρον, Πρόλοχον, Μόψον, Τιταρήσιον και Θησέα) και τους γενναιότερους Κενταύρους
«αμφί μέγαν Πετρατον» Άσβολον, Άρκτον, Οθρειον, Μίμαντα, Περιμήδην και Δρύαλον.
Ο Κύκνος που όρμησε πρώτος κατά του Ηρακλή δεν μπόρεσε να τρυπήσει την ασπίδα
και πρόλαβε ο Ηρακλής να τον χτυπήσει στον απροφύλακτο λαιμό και να τον ξαπλώσει
στο έδαφος «σαν βαλανιδιά που πέφτει χτυπημένη από κεραυνό». Η ταφή του Κύκνου
περιγράφεται με ιδιαίτερο ζήλο από τον ποιητή· έγινε κοντά στον τόπο της μονομαχίας με
τη φροντίδα του βασιλιά της Τραχίνας Κήυκα, ο οποίος, κατά το ποίημα, είναι ο πεθερός
του Κύκνου (ως σύζυγος του Κύκνου εμφανίνίζεται εδώ η κόρη του Κήυκα Θεμιστονόη).
Ο Κήυξ ετοίμασε για τον Κύκνο επιβλητικό ταφικό μνημείο στην περιοχή των παλιών
τάφων της Ιωλκού, πολύ κοντά στις δυτικές υπώρειες της μυκηναϊκής ακρόπολης και
επομένως πολύ κοντά στις όχθες του Αναύρου (σημερινού Μεγαρέματος της
Μακρινίτσας) που παραρρέει την ιώλκια ακρόπολη στα δυτικά της κράσπεδα. Τον τάφο
όμως και το μνημείο τα παρέσυρε ο Άναυρος, όταν ξεχείλισε σε μια καταιγίδα που
προκάλεσε ο Απόλλων («του δε τάφον και σήμ᾿ αιδές ποίησεν Άναυρος όμβρο χειμερίω
πλήθων», στίχ. 477 ).
Ο μύθος του Κύκνου, όπως παρουσιάζεται στην Ασπίδα, ανήκει στα αρχαϊκά χρόνια και
ίσως όχι τα πρώιμα. Αγνοεί την παρακμασμένη πια Ιωλκό και ξέρει τις Παγασές ως
σπουδαιότερη πόλη του μυχού του Παγασιτικού. Κρατάει την παράδοση για την
εξόντωση του Κύκνου στη σωστή θέση, δεν αποδίδει όμως το κατόρθωμα σε κανένα από
τους φημισμένους ήρωες του τόπου, αλλά χρησιμοποιεί τον ονομαστότερο στα αρχαϊκά
χρόνια Ηρακλή που είχε ήδη προβληθεί ως ο καταλληλότερος για την εξόντωση
κακόβουλων υπάρξεων, όπως του Γηρυόνη, του Ευρύτου της Οιχαλίας, του Αυγεία της
Ήλιδας και των Μολιονιδών. Η παλιά όμως εικασία πως ο Κύκνος στην αρχική μορφή
του μύθου θανατωνόταν από τοπικό ήρωα είναι βάσιμη.
Ο Αχιλλεύς και ο Κύκνος
Ο Αχιλλέας, κατά τους σωζόμενους μύθους, είχε σκοτώσει ένα Κύκνο, υιό του
Ποσειδώνα, που ήταν φοβερότερος από τον εδώ εμφανιζόμενο ως υιό του Άρη, γιατί είχε
από τον Ποσειδώνα το χάρισμα να μένει άτρωτος από μεταλλικά όπλα, όπως χάλκινες
αιχμές δοράτων και ξίφη. Ήταν σύμμαχος των Τρώων και είχε εγκατασταθεί στην ακτή,
όπου θα αποβιβάζονταν οι Αχαιοί. Οι Τρώες, έχοντας εμπιστοσύνη στον Κύκνο,
παρατάχθηκαν στην παραλία και έφραξαν το δρόμο προς την πόλη. Όταν ο
Πρωτεσίλαος που πρώτος αποβιβάστηκε σκοτώθηκε, πήδησε έξω ο Αχιλλέας με τους
άνδρες του και όρμησε κατά του Κύκνου. Είδε πως τα όπλα δεν έφερναν αποτέλεσμα και
τον χτύπησε με βράχο στο κεφάλι εκείνος σωριάστηκε στο έδαφος και ο Αχιλλέας
έσπευσε να τον πνίξει με τα δερμάτινα λουριά του κράνους, όπως διεξοδικά περιγράφει
τη σκηνή ο Οβίδιος (Μεταμορφ. 12, 70 – 140• στον Απολλόδ. Επιτ. 3, 31).
Μετά το θάνατο του Κύκνου οι Τρώες κλείστηκαν φοβισμένοι στα τείχη και οι Αχαιοί
μπόρεσαν να αποβιβαστούν ανενόχλητοι. Για τον Κύκνο αυτόν, το υιό του Ποσειδώνα,
έγινε η υπόθεση πως είχε σκοτωθεί από τον Αχιλλέα στη Μαγνησία πριν από την τρωική
εκστρατεία και πως οι μύθοι του τρωικού πολέμου μετέφεραν το περιστατικό εντελώς
στην αρχή του πολέμου, πριν ακόμη πατήσουν όλοι οι Αχαιοί το τρωικό έδαφος. Ο
Αχιλλέας έφτασε στην Τροία με τη φήμη μεγάλου ήρωα, ώστε να θεωρείται από την αρχή
ως η γενναιότερη μορφή των Αχαιών στον πόλεμο κατά των Τρώων. Υπήρχαν στην
Ελλάδα κατορθώματά του που του είχαν εξασφαλίσει αυτή τη φήμη. Τα σχετικά με τα
κατορθώματα αυτά έπη χάθηκαν, και για τον Αχιλλέα των προτρωϊκών ετών είναι γνωστό
μόνο πως ως βρέφος ανατράφηκε από το Χείρωνα με το «μεδούλι από τα κόκκαλα των
θηραμάτων και με εντόσθια λεονταριών και αγριογούρουνων» (Απολλόδ. 3, 12, 6) και
έπειτα πως κυνηγούσε αγρίμια στο Πήλιο, μέχρις ότου πήρε μέρος στην εκστρατεία της
Τροίας, όπου σκοτώθηκε. Πολλοί δέχονται την παλαιότερη εικασία πως μερικά από τα
κατορθώματα του Αχιλλέα στη Μαγνησία ή την άλλη Ελλάδα μεταφέρθηκαν στα πεδία
των μαχών της Τροίας και εμφανίστηκαν ως επιτυχίες του εκεί. Ένα απ᾿ αυτά πρέπει να
είναι και ο φόνος του Κύκνου. Μερικοί πιστεύουν πως και ο φόνος του Έκτορα ανήκει σ᾿
αυτή την κατηγορία των κατορθωμάτων του, αφού υπάρχουν ενδείξεις πως ο Έκτορας
ήταν αρχικά ένας Θηβαίος ήρωας όταν σκοτώθηκε, οι Θηβαίοι του έκαναν τον τάφο πολύ
κοντά στην Καδμεία παρά την Οιδιποδία κρήνη, όπου τον είδε ο Παυσανίας (9, 18, 5).
Η μεταφορά του περιστατικού του Κύκνου στην Τροία διευκόλυνε τη δημιουργία του
νεώτερου μύθου με τον Ηρακλή ο Κύκνος, ως κατεχόμενος από το τυφλό πάθος του
σκοτωμού, θεωρήθηκε τώρα υιος του Άρη.