რომისა და ქართლის ეკლესიის ურთიერთობის პოლიტიკურ-თეოლოგიური

საფუძვლები VI საუკუნეში (გრიგოლ I და კირიონ I )

თორნიკე გოგინაშვილი

სამაგისტრო ნაშრომი წარმოდგენილია ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის

მეცნიერებათა და ხელოვნების ფაკულტეტზე შუა საუკუნეების კვლევების მაგისტრის
ხარისხის მინიჭების მოთხოვნის შესაბამისად

შუა საუკუნეების კვლევები (ენა, ლიტერატურა, ისტორია,

ფილოსოფია, ხელოვნების ისტორია, რელიგია)

სამეცნიერო ხელმძღვანელი: ბეჟანია ჯავახია, სრული პროფესორი

ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი თბილისი, 2020

 ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის მეცნიერებათა
და ხელოვნების ფაკულტეტის დეკანს, ბატონ გიორგი
გვალიას ამავე ფაკულტეტის შუა საუკუნეების
კვლევების მაგისტრანტის

თორნიკე გოგინაშვილის

განაცხადი

ნაშრომი წარმოადგენს ჩემს ორიგინალურ ნამუშევარს და არ შეიცავს სხვა ავტორების

მიერ აქამდე გამოქვეყნებულ, გამოსაქვეყნებლად მიღებულ ან დასაცავად წარდგენილ
მასალებს, რომლებიც ნაშრომში არ არის მოხსენებული ან ციტირებული სათანადო
წესების შესაბამისად.

თორნიკე გოგინაშვილი

2020

ii
 აბსტრაქტი

სამაგისტრო ნაშრომი, „რომისა და ქართლის ეკლესიის ურთიერთობის პოლიტიკურ-

თეოლოგიური საფუძვლები VI საუკუნეში (გრიგოლ I და კირიონ I )“ არის მცდელობას,
რომ წარმოაჩინოს და აღადგინოს რომისა და ქართლის ეკლესიის ურთიერთობის საწყისი
ნაბიჯები პოლიტიკურ-თეოლოგიურ საფუძველზე.

ნაშრომი დაფუძნებულია, ერთი მხრივ ქართულ-სომხურ საისტორიო წყაროებზე, მეორე

მხრივ, ქართველ და უცხოელ მეცნიერთა შრომებზე.

ნაშრომში შესწავლილია რიგი საკითხები: პაპ გრიგოლ პირველის პიროვნება და მისი

ეპოქა, კირიონ ქართლის კათალიკოსი პიროვნება და მისი ეპოქა (საერთო
მახასიათებლები და პარალელები), გრიგოლი დიდი ქართულ ისტორიოგრაფიაში, პაპის
წერილი ქართლის კათალიკოსოსადმი და მისი ისტორიულ-თეოლოგიური საფუძვლები.

ვფიქრობ ნაშრომში წარმოდგენილია საინტერესო ინფორმაცია და პარალელები

ქართლისა და რომის ეკლესიის ურთიერთობის საკითხით დაინტერესებული
პირებისთვის.

iii
 Abstract

The Master Thesis “The Political-Theological Bases of Relation between the Church of Rome and
Kartli in the VI Century (Gregory I and Cyrion I)” is an attempt to represent and restore the
initial steps of the relationship between the Church of Rome and Kartli on a political-theological
basis.

The work is based on Georgian-Armenian historical sources on the one hand and Georgian and
foreign works on the other.

The paper examines a number of issues: the personality of Pope Gregory the First and his era, the
personality of Kirion the Catholicos of Kartli and his era (common features and parallels), Gregory
the Great in Georgian Historiography, the Pope's letter to the Catholicos of Kartli, and its
historical-theological foundations.

I think the work presents interesting information and parallels for those interested in the
relationship between Kartli and the Roman Church.

iv
 სარჩევი

შესავალი..........................................................................................................................1

1.საკვლევი თემა და მისი აქტუალობა........................................................................1

2.სამაგისტრო ნაშრომის სტრუქტურა.........................................................................2

3.ლიტერატურის მიმოხილვა........................................................................................3

4.კვლევის მეთოდოლოგია.............................................................................................3

თავი I. პაპი გრიგოლ I დიდი დიოლოღოსი...............................................................4

1. გრიგოლი დიდი და მისი შრომები...................................................................4

2. გრიგოლი დიდის პიროვნება „მწყემსი კეთილი“ და პაპობის
გაძლიერება..................................................................................................................10
3. გრიგოლი დიდის ”სამყარო“.....................................................................................18
4. გრიგოლი დიდი ქართულ ისტორიოგრაფიაში.....................................................22

თავი II. კირიონ I ქართლის კათალიკოსი............................................................................25

1. კირიონ I და მისი პიროვნება......................................................................................36

2. კირიონ კათალიკოსის დროინდელი ქართლის ისტორიული
მდგომარეობა.................................................................................................................40

თავი III. რომისა და ქართლის ეკლესიების ურთიერთობა VI საუკუნის

დასასრულს.................................................................................................................................41

1. გრიგოლის წერილი კირიონ ქართლის კათალიკოსს..............................................44

2. წერილის მიწერის ისტორიულ-თეოლოგიური საფუძვლები..............................50
3. წერილის საღვთისმეტყველო ანალიზი.....................................................................53

დასკვნა.........................................................................................................................................55

დამოწმებული ლიტერატურა..................................................................................................57

v
 შესავალი

1.საკვლევი თემა და მისი აქტუალობა.

რომისა და ქართული ეკლესიის ურთიერთობა ყოველთვის დიდ ინტერესს იწვევდა,

როგორც ქართველ,ისე უცხოელ მკვლევრებში. ეს ურთიერთობა განსაკუთრებით
მნიშვნელოვანი ხდება შუა საუკუნებიდან, რაც ცხოველ ინტერესს იწვევს შუა
საუკუნეებით დაინტერესებულ ადამიანებში.

ყოველგვარ ურთიერთობას თავისი საწყისი წერტილი აქვს, რაც დროთა განმავლობაში

სიღრმისეულ განვითარებას პოვებს სამომავლო ურთიერთობაში. დოკუმენტურად
დადასტურებული ასეთი წერტილი არის, რომისა და ქართლის ეკლესიის,უფრო
ზუსტად, პაპ გრიგოლ I-ისა და კირიონ I-ის, მიმოწერა და ურთიერთობა VI საუკუნეში.
შესაძლოა ამ ეკლესიებს შორის აქამდეც არსებობდა კავშირი და არც თუ ისე უსაფუძვლო,
თუმცა ჩვენამდე დოკუმენტური სახით, ჩემ მიერ აღნიშნულმა მიმოწერამ და შესაბამისად
ურთიერთობამ მოაღწია.ქართულ ისტორიოგრაფიაში, ნაკლები ყურადღება ეთმობა
კირიონ I-ის ურთიერთობას რომის პაპთან, მაშინ როცა,მას სომხურ-ქართული ეკლესიის
კონტექსტში სიღრმისეულად განიხილავენ.

მოცემული ნაშრომის საკვლევი თემაა რომისა და ქართლის ეკლესიის ურთიერთობის

თეოლოგიურ-პოლიტიკური საფუძვლები VI საუკუნეში. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, იმ
საფუძვლის მოძიება და გამორკვევა,რატომ ირჩევს კირიონ ქართლის კათალიკოსი რომს
საეკლესიო საკითხებში მრჩეველად და გვერდს რა ფაქტორებისა თუ მიზეზების გამო
უვლის კონსტანტინოპოლს, „აღმოსავლეთის ეკლესიების გვირგვინს“.

უნდა ითქვას, რომ, მსგავსი კონტექსტით, კვლევა არ არის ჩატარებული ისტორიულ-

თეოლოგიური მიმართულებით. თუმცა, ცხადია, ცაკლეული მეცნიერების მოსაზრებები

1
არსებობს აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით. ეს ნაშრომი წარმოადგენ ერთგვარ
ექსკლუზივს, საკითხის მსგავსი მიმართულებით შესწავლაში.

თანამედროვე სამყაროში, როდესაც საუბარი მიმდინარეობს ეკლესიებს შორის დიალოგსა

თუ რაიმე სახის შეთანხმებაზე, მით უფრო კათოლიკურ და მართლმადიდებლურ
ეკლესიებს შორის, ვფიქრობ, რომისა და ქართლის ეკლესიების ურთიერთობის საწყისი
ნაბიჯების გამოკვლევა და ნათელყოფა მნიშვნელოვანია არსებული საკითხისთვის, რაც
გარკვეულწილად, ხელის შემწყობი ფაქტორი შეიძლება გახდეს დიალოგისთვის. კერძოდ
ის, რომ ორი უძველესი ქვეყნის ეკლესიებს უკვე VI საუკუნიდან ჰქონდათ მჭიდრო
პოლიტიკურ-თეოლოგიური კავშირი ერთმანეთთან.

მიუხედავად იმისა, რომ ამ ორ ეკლესიის ურთიერთობის შესწავლას დიდი ისტორია აქვს

ჩემი ნაშრომი, გარკვეულწილად , საწყისი ფაზისა და განსხვავებული კონცეფტების
წარმოჩენის მოკრძალებულ მცდელობას წარმოადგენს.

2.სამაგისტრო ნაშრომის სტრუქტურა

სამაგისტრო ნაშრომი შედგება შესავლის, სამი თავისა და დასკვნისგან. ნაშრომში

დაცულია ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის მიერ გათვალისწინებული აკადემიური
წერის მოთხოვნები.

თავი I. „პაპი გრიგოლ I დიდი დიოლოღოსი“- განხილულია პაპის ბიოგრაფია მისი

პიროვნება, პიროვნული მახასიათებლები და პარალელები,რომის მწყემსმთავრის,
როგორც, სახარებისეული: მწყემის კეთილის“ ფენომენთან. მისი ეპოქის პოლიტიკური
გამოწვევები და ქართულ ისტორიოგრაფიაში მისი კვალი.

2
თავი II. „კირიონ I ქართლის კათალიკოსი“ - განხილულია კირიონ ქართლის
კათალიკოსის პიროვნება, მისი პიროვნული მახასიათებლები და პარალელები პაპ
გრიგოლ დიდთან. კირიონის დროინდელი ქართლის პოლიტიკური მდგომარეობა და
პარალელები გრიგოლი დიდის პოლიტიკურ რეალობასთან.

თავი III. „რომისა და ქართლის ეკლესიების ურთიერთობა VI საუკუნის დასასრულს“

განხილულია- პაპის წერილი კირიონ ქართლის კათალიკოსისადმი. წერილის მიწერის

პოლიტიკურ-თეოლოგიური საფუძვლები, კერძოდ ის, თუ რატომ უვლის გვერდს
კირიონი კონსტანტინოპოლის საყდარს და რომთან, ასეთ შორეული ქვეყნის
ეკლესიასთან, ამყარებს კავშირს, იმ საეკლესიო საკითხთან დაკავშირებით, რომლის
გარკვევაც შესაძლებელი იყო და ეგებოდა კიდეც აღმოსავლეთის ეკლესიის გვირგვინთან.
ასევე განხილულია წერილი საღვთისმეტყველო თვალსაზრისით.

3.ლიტერატურის მიმოხილვა

ჩემი საკვლევი ეპოქა, ადრეულ შუა საუკუნეებს მიეკუთვნება, რაც ქართულ

ისტორიოგრაფიაში წყაროთა სიუხვით არ არის გამორჩეული,მით უფრო კირიონ
კათალიკოსთან მიმართებით. მის შესახებ ძირითადი ქართული წყაროები „ქართლის
ცხოვრება“ და „მოქცევაი ქართლისაი“ არაფერს გვეუბნებიან. სამაგიეროდ გვაქვს
სომხური წყაროები „ ეპისტოლეთა წიგნი“ და უხტანესის „ისტორია განყოფისა
ქართველთა სომეხთაგან“.

არსენ საფარელი “განყოფისათვის ქართველთა და სომეხთა“. კორნელი კეკელიძე “ძველი

ქართული ლიტერატურის ისტორია“.

პაპ გრიგოლის პიროვნებისა და ეპოქის შესასწავლად გამოყენებულია გრიგოლ

ტურელის“ფრანკთა ისტორია“ და პავლე დიაკონის „ ლომბარდების ისტორია“. გრიგოლ

3
დიოლოღოსის დაწერილი ნაშრომი „დიოლოღონი“. ბედა ვენერაბილის „ინგლისის
ხალხთა ეკლესიის ისტორია“. „პონტიფიკოსების წიგნი“( liber pontificalis)

გარდა ისტორიული წყაროებისა, ნაშრომში გამოყენებულია სხვადასხვა მკვლევართა

სამეცნიერო ლიტერატურა.

ზაზა ალექსიძის თარგმნილი „ეპისტოლეთა წიგნის“ და უხტანესის წიგნზე კომენტარები.

მურმან პაპაშვილის“ საქართველო-რომის ურთიერთობა“. ივანე ჯავახიშვილის

ნაშრომები „თხზულებანი თორმეტ ტომად“ I ტომი.

მიხეილ თამარაშვილი”ქართული ეკლესია დასაბამიდან დღემდე“ ,სადაც მიმოხილულია

კირიონის დროინდელი ქართლის მდგომარეობა და თავად კირიონის პიროვნება.

რობერტ მარკუსის „გრიგოლი დიდი და მისი სამყარო“. მარკუსი დეტალურად საუბრობს

პაპის პიროვნებასა და მის როლზე რომის საეკლესიო და სახელმწიფო საყდრის წინაშე.

დინ ჰეფელმანის ნაშრომი „მსახურების კონცეფტი გრიგოლი დიდთან“, სადაც ავტორს

მიმოხიული აქვს გრიგოლი დიდის დამოკიდებულება მჭვრეტელობით და აქტიური
ცხოვრების შესახებ, მისი ეპოქალური მნიშვნელობა და მაშტაბი ქრისტიანული სამყაროსა
და რომისთვის.

რიჩარდ კროითაიმერი ნაშრომში“ რომი: ქალაქის სახე“ საუბრობს გრიგოლის პერიოდის

რომზე და წარმოაჩენს პაპის მნიშვნელობას ქალაქისა და მოსახლეობისადმი.

ჰენრი ჩედვიკი „ეკლესია ძველ საზოგადოებაში გალილეადან გრიგოლი დიდამდე“.

ჯილიან ევანსი ნაშრომში “ გრიგოლი დიდს აზრები“ საუბრობს გრიგოლზე, როგორც

რომის ეპისკოპოსზე, რომელმაც პაპობის მნიშვნელობა თავისი ცხოვრებით წარმოაჩინა.

ბრუნვენ ნეილი თავის ნაშრომში „გრიგოლი დიდი” წარმოაჩენს გრიგოლს, როგორც

საერო და სასულიერო ლიდერს, რომელიც თავის თავში აერთიანებს საეკლესიო და
სახელმწიფო სივრცეს.

ფრედერიკ დუდენი. „ გრიგოლი დიდი და მისი ადგილი ისტორიასა და აზროვნებაში“

4
გეორგ დემაკოპულოსი ნაშრომში “გრიგოლი დიდი, ასკეტი, მოძღვარი და რომის
პირველი კაცი” განიხილავს გრიგოლის მოღვაწეობის თითოეულ დეტალს,
პრეფექტობიდან-პაპობამდე და წარმოაჩენს გრიგოლს როგორც ძლიერ პოლიტიკოსსა და
ქრისტიანობის ბურჯს, რომელმაც ეს რელიგია შეიტანა წარმართებსა თუ არა
მართლმადიდებლებში.

4.კვლევის მეთოდოლოგია.

საკვლევი თემის, რაც გულისხმობს VI საუკუნის რომის და ქართლის ურთიერთობის

პოლიტიკურ-თეოლოგიურ საფუძვლებს, გათვალისწინებით ვიყენებთ სტანდარტულ,
ისტორიულ-წყაროთმცოდნეობის, მეთოდს. ქართული და უცხოური წყაროების გარდა,
მიმოვიხილავთ ამ საკითხის შესახებ არსებულ სამეცნიერო ლიტერატურას, რაც
გვეხმარება საერთო სურათისა და ნაშრომის სრულყოფაში.

5
 გრიგოლი დიდის ცხოვრება და მისი შრომები

სამყაროს არსებობის მანძილზე ყველა ეპოქას თავისი განსაკუთრებული და

გამორჩეული მახასიათებლები აქვს, რომლებიც ისტორიის შუქზე
ისტორიკოსებისთვის, თეოლოგებისა და ფილოსოფოსებისთვის ორიენტირებად
ჩანან. ქრისტიანობისადმი ისტორიკოსების ყურადღებას ასეთი ორიენტირების უხვად
არსებობა განაპირობებს, რომლებიც დგანან რელიგიური ეპოქის დასასრულსა და
დასაწყისს შორის. ასეთი პიროვნება იყო გრიგოლ I დიოლოღოსი, რომელიც იდგა
ერთი ეპოქის(ანტიკურობისა) დასასრულსა და მეორე ეპოქის(შუასაუკუნეების)
დასაწყის შორის. ჰენრი ჰართ მილმანი ამასთან დაკავშირებით წერს -„ ასეთი
მახასიათებელი არის გრიგოლი დიდი, ასეთი ეპოქა არის მისი პაპობა, მეექვსე
საუკუნის დასასრული“.1

წყაროები, რომლებიც პაპის შესახებ მოგვითხრობენ არის, როგორც მისი

თანამედროვე, ასევე მოგვიანო ხანის. ყველაზე მნიშვნელოვან წყაროს გრიგოლის
შესახებ წარმოადგენს თავად მისი ნაშრომები, რომლებიც ერთგვარ
ავტობიორგაფიული ელემენტებს შეიცავს. 13 წლიან პონტიფიკოსობის განმავლობაში
მან უამრავი ნაშრომი დაწერა, მათ შორის დაახლოებით 850-ზე მეტმა წერილმა
მოაღწია, რომელიც ცხად და სრულ სურათს გვიქმნის მისი შემოქმედებისა. გრიგოლი
სწორედ ამ წერილებში საუბრობს, გაკვრით, საკუთარი ადრეული ცხოვრების შესახებ.
ასევე მითითებები აქვს თავის ადრეულ ნაშრომში „დიოლოღონი“.

ერთ-ერთ ყველაზე ადრეულ წყაროს წარმოადგენს “ liber pontificalis”2 , რომელიც

გრიგოლის დროს აღნუსხავდა პაპების მოკლე ისტორიას, სადაც ყველაზე
მნიშვნელოვან მოვლნებზე იყო აქცენტი გაკეთებული. უმნიშვნელოვანესია

1R.A Markus, Gregory the great and his world (New yourk: Cambrige university press 1997), 2.
2 Raymond Davis, The book of pontiffs (Liber pontificalis) : the ancient biographies of the first ninety Roman
bishops to A.D. 715” (Liverpool : Liverpool University Press, 2010)
6
 გრიგოლის პონტიფიკოსობის შესწავლისთვის გრიგოლ ტურელის ნაშრომი. „
ფრანკთა ისტორია“, სადაც ვხვდებით თხრობას დიოლოღოსთან დაკავშირებით. ეს
წყარო კიდევ უფრო მნიშნელოვანია იმით, რომ ტურელი თანამედროვე იყო პაპის და
უშუალო თვითმხილველი ყოველივესი. სწორედ ეს არის იმის მიზეზი, რომ იგი გახდა
შემდგომი ბიოგრაფებისთვის მთავარი წყარო. გრიგოლის უადრესი ბიორგაფია
შედგენილია ვინმე ბერი ვიტბის3 მიერ დაახლოებით 700 წელს. რომერტ ასტინ
მარკუსი(R.A Markus) მიუთითებს, რომ „უმეტესობა მასში არსებული ინფორმაციისა
არის ლეგენდა, რომელიც წარმოიშვა ინგლისში და გამიზნული იყო ინგლისელი
მკითხველისთვის. ბერ ვიტბის ეს ნაშრომი მე-8 საუკუნის ბოლოს გამოიყენა
ლომბარდიელმა ისტორიკოსმა, დიაკონმა პავლემ4, გრიგოლის ცხოვრების
აღსაწერად“.5

ბედა ვენერაბილის[672-735] ასევე გადმოგვცემს მოკლე ცნობებს გრიგოლთან

დაკავშირებით თავის „საეკლესიო ისტორიაში“ სადაც, ძირითადად, ინფორმაცია მოყავს
„ Liber pontificali” -სა და გრიგოლის ნაშრომებზე დაყრდნობით. გრიგოლ რომაელის
ცხოვრების შესახებ ინფორმაციას ინახავს ასევე ისიდორე სევილიელი თავის
ენციკლოპედიურ წიგნში „ეტიმოლოგიები“6.

მოგვიანებით დაწერილ ცხოვრებებს შორის ყველაზე სრულყოფილი არის პაპ იოანე VIII
[872-882]დიაკვნის იოანეს მიერ დაწერილი ცხოვრება[Joanne Diacono.Sancti Gregorii Magni
Vita]. მან გამოიყენა , როგორც წინათ დაწერილი ბიოგრაფიები, ასევე გრიგოლის
ნაშრომები და სხვადასხვა დოკუმენტური წყაროები. იოანე დიაკონს ხელი
მიუწვდებობდა იმ დროის პაპების არქივზე, სადაც დიდი მასალის ნახვა და მოძიება
შეძლო.

3
Anonymous Monk of Whitby, The earliest life of Gregory the Great (New Yourk: Cambrige university press,
1985)
4
Paul the deacon, History of Lombards (Philadelphia: Universit of Pennsylvania Press, 2003)
5 Markus, 2.

6
Isidore of Seville, The Etymologies, ed. Stephen a. Barney (New York: Cambrige university press 2006)
7
როგორც ვხედავთ გრიგოლი დიდის შესახებ ინტერესი თავიდანვე არსებობდა, რაც
განაპირობა მხოლოდ და მხოლოდ თავად პაპის დიდმა ავტორიტეტმა და ცხოვრებამ,
რომელიც გამოიხატებოდა, როგორც შინაგან ისე გარეგან ბრძოლებში, მონასტრულ თუ
საერო ცხოვრებას შორის.

გრიგოლის დაბადების ადგილისა და დროის შესახებ ვიცით, რომ იგი დაიბადა რომში 540
წელს არისტოკრატულ ოჯახში. მის მამას ერქვა გორდიანი დედას კი სილვია. ერთგვარი
შეხედულება არ არის ისტორიკოსებთან მამასთან, გორდიანესთან, დაკავშირებით. ზოგი
ფიქრობს, რომ ის სამსახურს ეწეოდა ეკლესიაში7 ზოგიერთი კი მას სახელმწიფო მოხელის
სტატუს აკუთვნებს[სენატორობას]. იოანე დიაკონი კი მას რეგიონარიუსის თანამდებობის
მქონედ ასახელებს8. გრიგოლის დედა სილვია იყო პატრიციების ოჯახიდან, რომლის
წინაპრებიც რომის წმინდა საყდრის მცველები იყვნენ. სილვიამ მოგვიანებით სახელი
გაითქვა თავისი ასკეტური ცხოვრებით. ქმრის გარდაცვალების შემდეგ იგი მონაზვნად
აღიკვეცა წმ. პავლეს ბაზილიკაში. გრიგოლის ოჯახი შეძლებული და მდიდარი იყო.
ისინი ფლობდნენ ცელიუსის ბორცვზე სახლებს, რომელიც სიცილიაზე იყო გადაჭიმული
და ასევე მიწებს რომის შემოგარენში. გრიგოლი არ იყო გამორჩეული, მხოლოდ საერო
თვალსაზრისით, მისი ოჯახიდან გამომდინარე, არამედ საეკლესიო იერარქიის მხრივაც.
სილვიას უშუალო წინაპრები იყვნენ პაპი ფელიქს III[483-490] და აგაპეტუს I[490-536].
როგორც ისტორიკოსები მიუთითებენ გრიგოლს ჰყავდა ძმა, რომლის სახელიც ზუსტად
ცნობილი არ არის თუმცა ფიქრობენ, რომ შეიძლება მას პალატინუსი ერქვა. მას ასევე
ჰყავდა სამი მამიდა, რომლებიც მონაზვნები იყვნენ, ტარსილია, ამელიანა და გორდიანა.
პაპს ასევე ჰყავდა ერთი დეიდა, რომელიც საერო ცხოვრებით ცხოვრობდა ოჯახთან
ერთად9.

როგორც ვხედავთ გრიგოლი იყო წარჩინებული ,არა მხოლოდ საერო თვალსაზრისით,

არამედ სულიერი თვალსაზრისითაც. გრიგოლის ოჯახის წევრები იყვნენ ის ადამიანები,

7
Markus, 8.
8
იქვე, 8.
9
L. Dean Hempelman,” The concept of ministry in Gregory the Great” (Phd, Saint Louis University, 1984), 12.
8
რომლებმაც გახადეს გრიგოლი დასავლური სამყაროს ერთ-ერთ უდიდეს მოაზროვნედ.
ჟაკ ლე გოფი თავის წიგნში „ევროპის დაბადება” 10
გრიგოლთან დაკავშირებით წერს-
„გრიგოლი დიდი შუა საუკუნეების მნიშვნელოვან ფიგურათა რიცხვს მიეკუთვნება,
რომელიც ჭეშმარიტად იწოდება ევროპის მამად. ჩვენ კი ეს წოდება სათანადოდ უნდა
მივიჩნიოთ ღირსეულად“. ეს შეფასება პაპ გრიგოლს ისეთი ადამიანების გვერდით
აყენებს დასავლურ სივრცეში, როგორებიც იყვნენ, ნეტარი ავგუსტინე, ნეტარი იერონიმე
და ბოეციუსი. ცხადია, რომ ეს შეფასება არ არის მიღებული მხოლოდ იმიტომ, რომ იგი
არისტოკრატიული ოჯახის წარმომადგენელი იყო. პაპის უდიდესმა განათლებამ,
პოლიტიკურმა ალღომ და თავდაუზოგავმა მსახურებამ ღვთისა და ადამიანების წინაშე
მოიტანა სწორედ ასეთი შეფასება. კირიონსა და პაპს შორის მიმოწერა ამ შეფასების
უცხადესი დადასტურებაა. საქმე ისაა, რომ სივრცე რომელზეც მე
ვსაუბრობ,მედიტერანული, არის ერთიანი, სადაც საქართველოს თავისი ადგილი
უჭირავს. ის აღმოსავლეთ რომის იმპერიის შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენს და
მიუხედავად იმისა, რომ იგი ასეა დაშორებული რომიდან წინა პლანზე გამოდის
გრიგოლის ფიგურა, რომელიც აზროვნებს არა მხოლოდ რომის შიგნით, არამედ იგი
აზროვნებს ერთიან რომის სამყაროში, რომელსაც ქრისტიანობა აერთიანებს. გრიგოლის
აზროვნება კი გამოიხატება ამ სააზროვნო სისტემის დასავლური სივრცის გარეთ
ინტეგრაციაში, რაც ჩანს ინგლისის გაქრისტიანებაში და ,რაც ჩემთვის საინტერესოა,
აღმოსავლეთის ეკლესიებსთან, კონკრეტულად კი ქართლის ეკლესიასთან
ურთიერთობაში.

გრიგოლის განათლების შესახებ ერთადერთ ცხად მითითებას ვხვდებით გრიგოლ

ტურელთან „ ფრანკთა ისტორია”11, სადაც ვკითხულობთ -„ ის იყო გაწაფული
გრამატიკაში, რიტორიკასა და დიალექტიკაში ისე, რომ მის მსგავსს ვერ ნახავდი მთელს
ქალაქში“. გრიგოლმა ბრწყინვალედ იცოდა ლათინური თუმცა როგორც დენ
ჰენფელმანი12 მიუთითებს მან საერთოდ არ იცოდა ბერძნული. კონსტანტინოპოლში

10JacquesLe Goff, The Birth of Europe (Oxford: Blackwell, 2005), 18.

11
Greogy of Tours, The history of the Franks, (London: Penguin Books 1974), 667.
12 Hempelmann, 13.

9
ყოფნის დროს მას ჰყავდა თარჯიმანი, რომელიც ეხმარებოდა საუბარში. საფიქრებელია,
რომ გარდა საერო განათლებისა გრიგოლს სასულიერო განათლებაც უნდა ჰქონოდა,
უპირველესად თავისი ოჯახიდან გამომდონარე და შემდგომ უკვე მისი საკუთარი
ინტერესებიდან. ამას ცხადად წარმოაჩენს ის ზღვა მასალა ,რაც მან მემკვიდრეობით
დატოვა, და რასაც ცოტა ქვემოთ შევეხები. თუმცა უნდა აღინიშნოს გრიგოლის
დამოკიდებულება საერო განათლებასთან დაკავშირებით, რაც გარკვეულწილად ხაზს
უსვამს სასულიერო განათლების მნიშვნელობას.

საერო განათლება გრიგოლის ცხოვრების განყოფელი ნაწილი იყო, თუმცა მისმა ოჯახმა
ბევრი გააკეთა მისი სასულიერო განათლებისთვისაც, სწორედ ამიტომ მიუთითებს
გრიგოლ ტურელი რომ „ გრიგოლი იყო შვილობილი ღვთისა ყმაწვილობიდანვე“.
ვფიქორბ, რომ ეს შეფასაბა არ არის გადაჭარბებული და არც მხოლოდ სუბიექტური
შეფასებაა ისტორიკოსისა. ამგვარ მითითებას ჩვენ ვხვდებით ძველი აღთქმის ეპოქაშიც,
როდესაც ღმერთი მიმართავს იერემია წინასწარმეტყველს და ეუბნება - „ ვიდრე მუცელში
გამოგსახავდი გამოგარჩიე, ვიდრე საშოდან გამოხვიდოდი წმინდა გყავ, ხალხების
საქადაგებლად“.(იერემია I:5) გრიგოლიც თითქოს თავიდანვე გამორჩეული იყო
სიყრმიდანვე რათა მას ექადაგა, არა მხოლოდ სიტყვით არამედ თავისი ცხოვრების
წესითაც. ეს გამორჩეულობა იყო იმის მიზეზი, რომ გრიგოლის პიროვნება არ გამორჩენია
მხედველობიდან იმპერატორ იუსტინე II, რომელმაც ის რომის პრეფექტის
თანამდებობაზე დანიშნა.

“რომის პაპთა ისტორია“ ცხადად წარმოაჩენს გრიგოლის ცხოვრების ამ მომენტს -„

გრიგოლმა თავისი ყურადღება მიმართა მნიშნელოვანი და ანტიკური ავტორების
სიღრმისეული საფუძვლისკენ. ის ხარობდა ძველთან ურთიერთობით სწავლისას,
სრულყოფილად გამოავლინა გონებრივი უნარი და განსჯა. დაბადებისას იყო რა
იმპერიული ღირსებებით დაჯილდოვებული (იგულისხმება მისი ოჯახური
წარმომავლობა) მან შეისწავლა რიტორიკა და იურისპუდენცია. შემდგომ კი როცა მისმა
ნიჭმა მოუტანა სენატორის სახელი, სწორედ ეს ნიჭი გახდა საფუძველი იუსტინე II - ის
ყურადღების მიქცევისა, რომელმაც დაადგინა იგი რომის პრეტორად და ფაქტობრივად
10
რომის მმართველად“13. გრიგოლმა ეს პასუხისმგებლობა ორი წლის განმავლობაში 572-574
იტვირთა, რითიც მისი სახელი სწრაფად გავრცელდა ქალაქსა და მის შემოგარენში.
თავისი მოღვაწეობის ამ მოკლე პერიოდში დიალოღოსი მიხვდა, რომ საერო
ხელისუფლება არ იყო მისი ცხოვრების გზა, სწორედ ამიტომ წერს, რომ
პასუხისმგებლობები, რომელიც მას აქვს მწუხარებას გვრის - “ ახლა კი, სამწყემსო
მსახურების გამო, ვალდებული ვარ საერო საქმეებს მივდიო. დავტოვე ძველი, მშვენიერი
და უშფოთველი ცხოვრება და სული მიწიერი საზრუნავებით უნდა შევიბილწო..”14

გრიგოლ რომაელმაც მიუხედავად სახელის მოხვეჭისა და ავტორიტეტის შექმნისა (რამაც

სავარაუდოდ განაპირობა გარკვეულწილად უმაღლეს საეკლესიო იერარქიაზე ასვლა)
მიატოვა საერო სამსახური და მონაზვნური ცხოვრება აირჩია. მან დააარსა 6 მონასტერი15.
მათ შორის იყო წმ. ანდრიას მონასტერი, რომელშიც თვითონ დამკვიდრდა და მკაცრ
ასკეტურ ცხოვრებას მიჰყო ხელი, იმდენად რომ მისი ჯანმრთელობა ძალიან შეირყა.
მნიშვნელოვანია აღვნიშნოთ ის მომენტი თუ რა სახის ტიპიკონი შეიძლება ჰქონოდა
გრიგოლს თავის დაარსებულ მონასტერში. როგორც მკვლევრები მიუთითებენ16
დიოლოღოსმა დაამტკიცა წმ. ბენედიქტე ნურსიელის წეს-განგება. ამ დასკვნის გაკეთების
შესაძლებლობას გვაძლევს პირველ რიგში ისტორიული სიახლოვე ამ ორი უდიდესი
დასავლელი მამისა, რადგან გრიგოლი თავადვე ახსენებს „ დიოლოღონში“ , რომ იგი
თავად იცნობდა წმ. ბენედიქტეს მოწაფეებს, რომელთაგანაც შეიტყო ამ წმინდა მამის
შესახებ.17 მეორე არგუმენტად კი ის შეიძლება მოვიხმოთ, რომ, მან ჩემ მიერ
დასახელებულ ნაშრომში, მეორე წიგნი სრულად მიუძღვნა წმ. ბენედიქტეს.

გრიგოლის სამონსტრო ცხოვრება დიდხანს არ გაგრძელებულა, იგი მალევე 578 წელს

პაპმა ბენედიქტე Ι[575- 579] აკურთხა დიაკვნად, რაც გულისხმობდა საერო ცხოვრების

13Louis marie de cobmenin, trans. A complete history of the popes of the rome. vol. I.( Philadelpia, J. & J. L. Gihno
1851)გვ.123.
14
წმინდა გრიგოლ დიოლოღოსი. „დიალოღონი, საუბრები იტალიელო მამების ცხოვრებისა და სულის
უკვდავების შესახებ“(თბილისი: კვირიაკე, 2006), 12.
15
Greogy of Tours, 913.
16
Hempelmann, 24-25.
17 დიოლოღოსი, 63.
11
ყოველდღიურობაში ჩაბმას. 579 წელს გარდაიცვალა პაპი ბენედიქტე , ვისი ადგილიც
პეტრეს ტახტზე დაიკავა პაპმა პელაგიუს ΙΙ[579-590], რომელმაც გრიგოლი
კონსტანტინოპოლში გაგზავნა თავის წარმომადგენლად სამეფო კარზე, იმ იმედით, რომ
ლობარდიელებთან ბრძოლაში დახმარებას მოიპოვებდა იმპერატორისგან. გრიგოლმა
კონსტანტინოპოლში 7 [579-586] წელი გაატარა. რომში დაბრუნების შემდეგ პაპისგან
მიიღო უფლება, რომ დაბრუნებულიყო მონასტერში, სწორედ ამ დროს ხდება გრიგოლის
არჩევა წმ. ანდრიას მონასტრის წინამძღვრად. გრიგოლის მონასრტული ცხოვრება
დიდხანს არ გაგრძელებულა. 590 წელს მომხდარმა შავი ჭირის ეპიდემიამ სხვა
მრავალთან ერთად შეიწირა პაპი პელაგიუს II. ხალხისა და კლერიკალების
მოთხოვნისამებრ, გრიგოლი აირჩიეს პეტრე მოციქულის ტახტის მცველად, რაც
გულისხმობდა იმას , რომ იგი გახდა 66-ე პაპი.

გრიგოლმა 13 წელი მართა რომის ეკლესია ვიდრე 604 წლამდე. იგი თავის თავში
აერთიანებდა, არა მხოლოდ უმაღლესი სასულიერო იერარქიის მოვალეობებს, არამედ
უმაღლესი ხელისუფალის მოვალეობებსაც. ფაქტობრივად მისი პონტიფიკოსობის
პერიოდი არის დასაწყისი პაპობის წინ წამოწევისა და გაძლიერების, რომელმაც უდიდესი
წვლილი შეიტანა რომის როგორც სულიერ, ისე ფიზიკურ გადარჩენაში. ეს დეტალი კი
მის პიროვნულ თვისებებს კარგად უსვამს ხაზს. იაკობ ლოტმანი კარგად წარმოაჩენს
გრიგოლის როლსა და მნიშვნელობას -„ისტორიის თანამედროვე კვლევებში, პაპი
გრიგოლ I ხშირად მოხსენიებულია, ერთდროულად, როგორც უკანასკნელი რომაელი,
რომისა და უკანასკნელი შთამომავალი რომის დიდებული, არისტოკრატიული ოჯახისა,
ისევე როგორც შუა საუკუნეების პირველი პაპი. უმნიშვნელოვანესი წარმომადგენელი
გვიან ანტიკურობისა და ადრეული შუა საუკუნეების“18.

18 Jacob, L. Atham, Inventing Gregory “the Great”: Memory,Authority, and the Afterlives of the Letania Septiformis
, Church History 84:1 (March 2015): 1
https://www.researchgate.net/publication/276834148_Inventing_Gregory_the_Great_Memory_Authority_and_the_A
fterlives_of_the_Letania_Septiformis (6/11/22)
12
ეს სიტყვები მრავალ მახასიათებელზე მიანიშნებს, თუმც ყველაზე მნიშვნელოვანი კი მათ
შორის არის ის, რომ გრიგოლი თავის პიროვნებაში აერთიანებდა წარსულისა და
მომავლის გზებს, რამაც განაპირობა ის, რომ ისტორიამ მას უწოდა „დიდი“.

გრგიგოლ დიდმა დიდი წერილობითი მემკვიდრეობა დატოვა. მისი ნაშრომები ეხება არა
მხოლოდ საეკლესიო საკითხებს, არამედ ისტორიოგრაფიულს, რასაც დიდი მნიშვნელობა
აქვს ისტორიკოსებისთვის.

1. „ნუსხა“ - მოიცავს მის წერილებს, რომელიც ჩვენამდე 850 წერილის სახითაა

შემორჩენილი.
2. მორალიები - კომენტარები იობის წიგნზე, რომელიც კონსტანტინოპოლში ყოფნის
დროს დაწერა.
3. სამოძღვრო კანონი - ეს ნაშრომი დაწერილია გრიგოლის პაპობის პირველ წელს.
4. დიალოღონი, იტალიელ მამათა ცხოვრება და საუბრები სულის უკვდავებაზე,
რომელიც დაიწერა 593 წლისთვის.
5. ჰომილიები სახარებაზე - ეს ნაშრომი დაიწყეა 590-592 წლებში.
6. ჰომილიები ეზეკიელ წინასწარმეტყველზე - ეს ჰომილიები გრიგოლმა წარმოთქვა
592-593 წლებში.

13
 გრიგოლი დიდის პიროვნება და პაპობის გაძლიერება

გრიგოლი დიდის პიროვნება არ იყო გამორჩეული მხოლოდ იმით რომ იგი, როგორც უკვე
ვახსენე, იყო შუამავალი, ერთგვარი ხიდი, ძველსა და ახალ, ანტიკურობასა და შუა
საუკუნეებს შორის,არამედ იგი გამოირჩეოდა მისი ზეწოდების, „დიდი“-ს გამოც . ამ
სიტყვაში ერთიანდება მთელი მისი პიროვნული მახასიათებლები და დამსახურება
როგორც რომისა და ეკლესიის, ისე საერთოდ, ეპოქის წინაშე.

აუცილებელiა პიროვნულ მახასიათებლებზე საუბრისას გამოვყოთ ის დეტალები,

რომლებიც უშუალოდ უკავშირდებიან, მაცხოვრის მიერ სახარებაში მოყვანილ „მწყემსი
კეთილის“ მაგალითს. გრიგოლი არ იყო მხოლოდ პეტრეს ტახტის მემკვიდრე, იგი ამავე
დროს იყო რომის ხელისუფალი, რაც კარგად აისახა მისი ცხოვრების ყოველ ეტაპზე.

პირველი და უმნიშვნელოვანესი მახასიათებელი ეს არის თავგანწირვა ქალაქისა და

მოსახლეობისადმი, რაც არის მთავარი ფუნქცია „მწყემსი კეთილისთვის“19. იოანე
მოციქული20 ასე გადმოგვცემს ქრისტეს სიტყვებს -„ მე ვარ მწყემსი კეთილი: კეთილი
მწყემსი თავის სულს დადებს ცხვრებისთვის. ხოლო მოქირავე, ვინც არ არის მწყემსი და
ვისიც არ არიან ცხვრები, მომავალი მგლის დანახვისას მიატოვებს ცხვრებს და გარბის;
მგელი კი წარიტაცებს და გაფანტავს ცხვრებს მოქირავე იმიტომ გარბის, რომ მოქირავეა
და არ ედარდება ცხვრები. მე ვარ მწყემსი კეთილი, და ვიცნობ ჩემს ცხვრებს, ჩემები კი
მიცნობენ მე. როგორც მე მიცნობს მამა, ასევე ვიცნობ მეც მამას, და დავდებ ჩემს სულს
ცხვრებისთვის. სხვა ცხვრებიც მყვანან, რომლებიც არ არიან ამ ფარეხისა; მათი მოყვანაც
მმართებს, რათა ისმენდნენ ჩემს ხმას, და იქნება ერთი სამწყსო და ერთი მწყემსი.”

19 ჩვენ ხელთ არსებული წყაროები საშუალებას გვაძლევენ, რომ გრიგოლი თავისი პიროვნული
მახასიათებლებითა და ცხოვრების წესით დავუკავშირო, იოანეს სახარებაში, მწყემსი კეთილის ფენომენს.
ეს ცხადია არ არის მტკიცებითი ფორმა, მაგრამ ერთგვარი პარალელია სახარებისეული მწყემსი კეთილის
გაგებისა და გრიგოლის პიროვნების დაკავშირებისა.
20 იოანე სახარება, თავი 10 (11-16).

14
მაცხოვრის ეს სიტყვები პირდაპირ მიესადაგება გრიგოლის ცხოვრებას დაწყებული
პრეფექტობიდან დასრულებული პაპობით. ჭეშმარიტი მწყემსი არის ის ვინც თავის
ცხვრებს გასაჭირში არ ტოვებს და არა თუ ტოვებს, არამედ მათთვის სწირავს თავს. ამის
ნათელი დასტურია გრიგოლის ცხოვრების ორი მნიშვნელოვანი პასაჟი. შავი ჭირისა და
ტიბრის მძვინვარების დროს გამოჩენილი მხარდაჭერა და, მეორე, ლანგობარდების
წინააღმდეგ გამოჩენილი უდიდესი თავდადება.

როგორც ცნობილია 590 წელს რომში შავი ჭირი მძვინვარებდა, რასაც ემსხვერპლა პაპი
პელაგიუს II. შავ ჭირს თან დაერთო ტიბრის ადიდება, რამაც გამოიწვია ფაქტობრივად
დაფარვა რომის. იმ დროინდელ მდგომარეობას თავად აღწერს გრიგოლი-„ ყველგან
საითაც არ გაიხედავ მწუხარებას დაუსადგურებია. ყოველი მხრიდან კვნესა და ვაება
მოისმის ნანგრევებად ქცეულან ჩვენი ქალაქები, ჩვენი სიმაგრეები, გაუდაბურებულა
მიწა. ყანაში აღარ ჩანან მიწათმოქმედები, ქალაქებში თითქმის აღარავინაა. ხოლო თუ
ზოგიერთნი გადაურჩნენ განადგურებას, ისინიც ყოველდღიურად და განუწყვეტლივ
მკვლელობის მსხვერპლნი ხდებიან“21.

სწორედ ასეთ სიტუაციაში გრიგოლმა, ყველაფერი გააკეთა იმისთვის, რომ მოსახლეობას

ეცოცხლა. მან სამი დღის განმავლობაში მოაწყო მსვლელობა “Letania Septiformis”, ქალაქის
შვიდი ეკლესიიდან, ჯვრებითა და ლოცვებით, რითიც ფაქტობრივად გააერთიანია
დარჩენილი მოსახლეობა. სწორედ ამ მსვლელობას უკავშირდება ლეგენდა იმასთან
დაკავშირებით, რომ მსვლელობის მესამე დღეს, იმპერატორ ადრიანეს მავზოლეუმის
მახლობლად, გუმბათზე გამოჩნდა მიქაელ მთავარანგელოზი, რომელმაც ხმალი ქარქაშში
ჩააგო. ამ ფაქტის აღსანიშნავად დადგეს, ანგელოზის უშველებელი ძეგლი, მავზოლეუმის
გუმბათზე22.

გრიგოლის პიროვნების დასახასიათებლად მისი, როგორც სახელმწიფო ავტორიტეტის,

სურათის წარმოჩენაც უმნიშვნელოვანესია. მისი ცხოვრების ერთი პასაჟი პირდაპირ

21 Philip Schaff, History of the Christian Church: ,Mediaeval Christianity. A.D. 590-1073” Vol.IV (Christian classics
Ethereal Library 1973), 195. https://www.ccel.org/ccel/schaff/hcc4.html (6/11/20).
22 Paul the deacon, 128.

15
მიუთითებს ამ მომენტზე. მაშინ, როდესაც ლანგობარდების მეფე აგივულფმა(591-616)
ალყა შემოარტყა რომს და განადგურებით დაემუქრა,სამხედრო და სამოქალაო
ხელისუფლებისგან მიტოვებულ - დაცლილი ქალაქზე ზრუნვა გრიგოლმა თავის თავზე
აიღო. მან მოახერხა ლანგობარდებთან ზავის დადება, რითიც ფაქტობრივად გადაარჩინა,
როგორ რომის მოსახლეობა ისე, ქალაქი. მართალია მის ასეთ ქმედებას,
კონსტანტინოპოლში უარყოფითი შეფასება მოჰყვა მავრიკე კეისრისგან, თუმცა
რომაელები არ იზიარებდნენ იმპერატორის პოზიცას და გრიგოლი, როგორც მხსნელი ისე
მიიღეს. ეს პასაჟი კიდევ უფრო კარგად მიუთითებს გრიგოლის თავგანწირვაზე.

რიჩარდ კროითაიმერი[ Krautheimer, Richard] თავის ნაშრომში “რომი: ქალაქის სახე”,

საუბრობს რა გრიგოლის პერიოდის რომზე, კარგად წარმოაჩენს პაპის პიროვნებასა და
მნიშვნელობას ქალაქისა და მისი მოსახლეობისთვის: „ როდესაც გრიგოლი პაპად აირჩიეს
ქალაქი რომი დანგრევის პირას იყო. დასავლეთ რომის იმპერია არ არსებობდა, გრიგოლის
პაპობის დროს რომის სენატი დაიშალა და ბიზანტიის იმპერატორები კი ნაკლებ
ყურადღებას იჩენდნენ რომის მიმართ. გრიგოლმ იცოდა, რომ თავისი მისიის
შესასრულებლად, რაც გულისხმობდა ქალაქზე ზრუნვას, აუცილებელი იყო
მმართველობის ფორმის გარდაქმნა. მან უწინ არსებული სახელმწიფო სამსახურები პაპის
ადმინისტრაციას შეუერთა და რომის მუნიციპალური მმართველობა საეკლესიო
მმართველობას დაუქვედებარა“23.

ბრუნვენ ნეილი[Bronwen Neil] თავის ნაშრომში „გრიგოლი დიდი” წარმოაჩენს გრიგოლს

როგორც საერო და სასულიერო ლიდერს, ქალაქსა და ხალხზე მზრუნველ მამას. „
გრიგოლი დიდი თავისი პონტიფიკოსობის განმავლობაში ზრუნავდა რომის
მოსახლეობაზე, მან მნიშვნელოვანი დრო და ძალა მიუძღვნა, რომ საკვებითა და ფულით
დახმარებოდა ყველას ვისაც კი ეს სჭირდებოდა. გრიგოლმა ამისთვის გამოიყენა
უწინდელი მომსახურების ფორმა “საკვები ბორბლებზე“ რათა უზრუნველეყო და
დახმარებოდა დაავადებულებსა და გაჭირვებულებს“24

23
Richard Krautheimer, Rome: Profile of a City, 312-1308 (Princeton: Princeton University Press, 1980), 71.
24 Neil Bronwen, A Companion to Gregory the Great (Boston: Leiden, 2013), 20.
16
პაპი აბსოლიტურად აცნობიერებდა იმ პერიოდის გამოწევებსა და რომის საყდრის
მნიშვნელობას ამ გამოწვევებთან ბრძოლაში. სწორედ ამას უსვამს ხაზს ჰენრი
ჩედვიკი[Henry Chadwick] თავის ნაშრომში „ ეკლესია ძველ საზოგადოებაში გალილეადან
გრიგოლი დიდამდე“ როდესაც საუბრობს რომის მდგომარეობაზე ლანგობარდების
დროს. ჩედვიკი წერს -„ გრიგოლი დავალებულია ავგუსტინესგან, რომელმაც ასწავლა,
რომ ეკლესიის ახლანდელი მტრები შესაძლოა მომავალში ეკლესიის წევრებად იქცნენ. მან
ინსტინქტურად დაინახა, რომ მისი მთავარი მოვალეობა ლომბარდიელების მოქცევა და
მათთან მშვიდობის დამყარება იყო. სამხედრო მეთაურებისა და ეგზარხოსისგან არ იყო
მოსალოდნელი ამ შეხედულების გაზიარება. არ იყო ისე თითქოს გრიგოლმა არაფერი
გააკეთა ქალაქის დასაცავად. მან აღმოაჩინა, რომ პასუხისმგებლობა მას შეატოვეს, რათა
უზრუნველეყო ქალაქის კელდებზე მყოფი მცველები, რომ დაეცვათ მოქალაქეები მტრის
უცაბედი თავდასხმისგან.“25

მოყვანილი სიტყვებიდან კარგად წარმოჩინდა, თუ როგორ ძლიერი პიროვნება იყო

გრიგოლი, რომელიც თავის თავში აერთიანებდა საეკლესიო და სახელმწიფო მეთაურობას
და შეუპოვარი თავდადებით იცავდა თავის მრევლსა და ქვეყანას. თუმცა უნდა ითქვას,
რომ ეს ყველაფერი მისი პიროვნების ერთი მხარეა, მართალია იგი ამ ყველაფერს
ღირსეულად უძღვებოდა, მაგრამ მისი შინაგანი სამყარო მონასტრული, მშვიდი
ცხოვრებისკენ იყო მიმართული სწორედ ამიტომ, მისი პიროვნება ორმაგად უფრო დიდია,
რადგან შეძლო საკუთარი სურვილების გვერდით გადადება და სხვების სამსახურში
თავის ჩაყენება.

გრიგოლის პიროვნების მეორე მხარეს ყველაზე მეტად თავად მისი სიტყვები წარმოაჩენს,
რომელსაც წერს „დიალოღონში“ –„ ერთხელ, ერთ მყუდრო, შვების მომგვრელ ადგილას
განვმარტოვდი ამქვეყნიური საქმეებით დამძიმებული, რომლებიც არცთუ იშვიათად
გვაიძულებენ მივატოვოთ სულიერი საქმე, რაც ყოვლად დაუშვებელია. იქ,
თავისუფლებაში, შემეძლო უკეთ გავრკვეულიყავი დამამძიმებელ, უსიამოვნო

25
Henry Chadwick, The Church in Ancient Society From Galilee to Gregory the Great (New Yourk: Oxford
University Press, 2001), 661.
17
შთაბეჭდილებებში და ზედმიწევნით განმეხილა ყოველივე,რაც ნაღველს მგვრიდა.
როდესაც დანაღვლიანებულმა მარტოობაში საკმაო ხანი გავატარე, უსაყვარლესმა
შვილმა, დიაკვანმა პეტრემ მომინახულა. ჩვენ ადრეული სიყრმიდან მტკიცე მეგობრობა
გვაკავშირებდა, ერთად ვუღრმავდებოდით ღმრთის სიტყვას. როდესაც პეტრემ ესოდენ
გულდამძიმებული მიხილა, მკითხა: რაიმე ახალი ხომ არ შეგემთხვა,რად
დამწუხრებულხარ ჩვეულებრივზე მეტად? -არა, საყვარელო პეტრე, - ვუპასუხე, -
მწუხარება, რომელსაც ყოველდღიურად ვითმენ, ჩემთვის მუდამ ძველია, იმიტომ, რომ
ჩვეულია, და მუდამ ახალია, იმიტომ, რომ მზარდია. ამჟამად სული წუხს იმის გამო, რომ
ჩემზე დაკისრებული უსიამოვნო საქმეები მასში ჩემი ძველი სამონასტრო ცხოვრების
მოგონებებს აღძრავს. იმ დროს ჩემს სულს შეეძლო ყოველ შემთხვევითობას
გამკლავებოდა, მსწრაფლწარმავალზე ამაღლებულიყო, რადგან მისი ყოველი ზრახვა
ზეცისაკენ იყო მიმართული. მაშინ თვით ხორცის საკრველები არ აბრკოლებდა მას
დამტკბარიყო მჭვრეტელობითი ცხოვრებით, რადგან თვით სიკვდილი, რომელიც
თითქმის ყოველ ადამიანს აშინებს და ძრწოლას გვრის, მისთვის სანუკვარი იყო, როგორც
გარდასვლა ცხოვრებაში, როგორც მისაგებელი ღვაწლისათვის. ახლა კი, სამწყემსო
მსახურების გამო, ვალდებული ვარ საერო საქმეებს მივდიო. დავტოვე ძველი, მშვენიერი
და უშფოთველი ცხოვრება და სული მიწიერი საზრუნავებით უნდა შევიბილწო,
რადგან, როგორც კი სულის ყურადღება სხვების მიმართ შემწყნარებლობით გარეშე
საგნებზე გაიფანტება, მაშინ, უეჭველია, სულიერი საგნებისადმი ძლიერი ლტოლვაც
მოუძლურდება. ამიტომ განვსჯი, რა შევიძინე და რა დავკარგე და დანაკარგის მიხედვით
ვხედავ, რომ დავკარგე იმაზე მეტი, რაც მაქვს“26.

გრიგოლის ეს სიტყვები მიუთითებს მისი პიროვნების აღმატებულობასა და

თავგანწირვაზე, მის სიტყვებში ერთი მხრივ შესაძლოა ამოვიკითხოთ უდიდესი
სიყვარული და პასუხისმგებლობა ღვთისა და სამწყოს წინაშე და მეორე კუთხით
შეფარვითი საყვედური იმის გამო, რომ მას იმაზე მეტი აქვს სატვირთი ვიდრე მისი,

26 დიოლოღოსი, 11-12.
18
როგორც პაპის მოვალეობაში შედის და აქ სწორედ საერო ხელისუფლების ტვირთი
იგულისხმება.

საინტერესო უწყებას ვხვდებით „კიმენში“27 სადაც გადმოცემულია „ცხოვრებაი გრიგოლ

ჰრომთა პაპისაი“– „ არა ერჩდა ნეტარი იგი,არამედ დრო ითხოვა, რათა ევედროს
ღმერთსა, ხოლო ჩვენებასა ღამისასა იხილა წმინდაი მოციქული პეტრე, რომელი ეტყოდა
მას: გრიგოლი გრიგოლი, ნუ ურჩ ხარ,არამედ მიითვალე სამწყსოი ესე და მწყსიდი
ცხოვართა მათ პირმეტყველთა, რამეთუ მეც ეგრეთ მიბრძანა ღმერთმან, ჰე უკეთუ გიყვარ
მე მწყსიდე ცხოვართა მათ ჩემთა“28.

საგულისხმო მითითებას გადმოგვცემს „კიმენი“ გრიგოლის პიროვნებასთან

დაკავშირებით, არც ისაა შემთხვევითი რომ, რომის პაპს ეცხადება რომის პირველი
ეპისკოპოსი და მოუწოდებს ცხვრების დამწყემსვისაკენ. ეს ერთგვარი კურთხევაა
პირველი ეპისკოპოსისგან, რომელმაც ფაქტობრივად გამოირჩია გრიგოლი და დაავალა,
რომ ეზრუნა თავის სამწყსოზე, სწორედ ეს არის საფუძველი მისი იმ პიროვნული
თვისებების გამომჟღავნებისა რაზეც უკვე ვისაუბრე. გრიგოლის მუდმივი მზადყოფნა
სხვის დასახმარებლად, იქნებოდა ეს მატერიალური თუ საეკლესიო-დოგმატური,
ცალსახად წარმოაჩენს „კეთილი მწყემსის“ იდეას, რომელიც არ იფარგლება, მხოლოდ
თავისი სამწყსოთი, არამედ იგი განავრცობს მას წარმართებსა თუ მწვალებლობაში
მყოფებზეც. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, გრიგოლმა ამ საქმიანობით ხელი შეუწყო პაპობის
იდეის გაძლიერებასა და განვრცობას.

ჯილიან ევანსი(G.R Evans) თავის ნაშრომში „გრიგოლი დიდის აზრები” საუბრობს

გრიგოლზე როგორც რომის ეპისკოპოსზე, რომელმაც პაპობის მნიშვნელობა თავისი
ცხოვრებით წარმოაჩინა. ევანსი წერს „ პროვინციული და ლოკალური ეკლესიის
ურთიერთობა უნივერსალურ ეკლესიასთან წარმოადგენს ცენტრალურ საკითხს.

27
კიმენი(ბერძ. Keimenon) ბიზანტიური სასულიერო წერლობის ჟანრი, წმინდანთა ცხოვრების
პირველადი, მარტივი ტექსტები, გადაუმუშავებელი რედაქციით. VIII-IX ს.ს.-ის მიჯნაზე საფუძვლად
დაედო, ქართულ ჰაგიოგრაფიულ კრებულ - „მრავალთავს“. მოგვიანებით დაიწყო კიმენთა გადამუშავება,
თარგმანება. X ს.-ში საქართველოში ითარგმნა ბიზანტიური კიმენები, მათი ტექსტები გამოცემულია კ.
კეკელიძის მიერ 1918და 1964 წლებში.
28 კორნელი კეკელიძე, რედ., “კიმენი“, (ტიფლისი: რუსეთის სამეცნიერო აკადემია, 1918) ტ.I. 129.

19
გრიგოლი წერს რა ეპისკოპოსის დანიშნულებაზე, ის პირველ რიგში და უპირატესად
თავის თავს წარმოადგენს როგორც ეპისკოპოსს, თუმცა ის იყო პაპი, თავის წერილებსა და
ადგილობრივი ეკლესიის საქმეების მოგვარებისას აჩვენებს რომ ის ფიქრობდა პაპის
პრიმატის შესახებ“.29

გრიგოლის ქმედებები, თითქოს ბუნებრივად ქმნიდა საფუძველს ,რომ მისი, და

შესაბამისად რომის ტახტის, ავტორიტეტი გაზრდილიყო და განმტკიცებულიყო. პაპის
როგორც, ქრისტეს სიტყვის გამავრცელებლის სახელი, კარგად გამოიკვეთა
ბრიტანელების, ანგლო-საქსების, მოქცევაში, რაც უდიდესი გამარჯვება იყო გრიგოლისა
იმ დროისთვის.

ბედა ვენერაბილისი თავის წიგნში „ინგლისის ხალხთა საეკლესიო ისტორია” გვაწვდის

ინფორმაციას, იმასთან დაკავშირები თუ როგორ შეხვდა ბაზარში მყოფი გრიგოლი სამ
ბიჭს, რომელებიც გასაყიდად იყვნენ გამოყვანილნი. მაშინ, როცა გრიგოლი და მისი
თანმხლები პირები მიდიოდენ ბაზარში გრიგოლმა დაინახა სამი ბიჭი, რომლებიც
ვაჭარმა შესთავაზა საყიდლად. ბიჭების კეთილსახობის გამო გრიგოლი გაჩერდა და
მოინდომა, გაეგო მათი ვინაობა, თუ სადაურები იყვნენ. ვაჭარმა უთხრა, რომ მან ისინი
წამოიყვანა ბრიტანეთიდან, დეირის პროვინციიდან, რომლის მეფეც არის აელა და რომ
ისინი ანგლები არიან და ჯერ კიდევ კერპთაყვანისმცემლობის სიბნელეში სხედან.30

გრიგოლისთვის უმნიშვნელოვანეს საქმედ გადაიქცა ბრიტანელების მოქცევა, რომელიც

მან თავისი მეგობრის ავგუსტინეს ხელით განახორციელა, როდესაც იგი 596 წელს
გააგზავნა მისიით ბრიტანეთში. ამ დროისთვის კუნძულზე ყველაზე ძლიერ საგრაფო იყო
კენტის, რომელსაც სათავეში ედგა ეთელბერთი. ეთელბერთი დაქორწინებულ იყო
ქრისტიან ბერტაზე, გალების პრინცესაზე, რომელმაც ავგუსტინესთან ერთად დიდი
გავლენა იქონია ჯერ ეთელბერთის გაქრისტიანებაზე, შემდეგ კი დანარჩენი
მოსახლეობისა. 597 წელს მოინათლა ეთელბერთი, და დაახლოებით 10 000 ადამიანი.
ავგუსტინეს ხელით გრიგოლმა იქ დააარსა კენტერბერიის საეპისკოპოსო, რომელიც

29
G.R.Evans, The thought of Gregory the Great, (New yourk: Cambridge University Press,1988), 136.
30
Beda Venerabilis, Ecclesiastical History of the English People (Oxford: At the clarendon press, 1969), 133,135.

20
ჩააბარა ავგუსტინეს. ამ მოქმედებით გრიგოლმა რომის ეკლესიას შემოუერთა საკმაოდ
დიდი ნაწილი და ამავე დროს დაიჭირა პოლიტიკური ურთიერთობა, ერთი მხრივ
ბრიტანელებთან, მეორე მხრივ კი გალებთან. ეს ნიშნავდა იმას, რომ მიუხედავად
პოლიტიკურად რთული მდგომარეობისა, ერთი მხრივ ბიზანტიიდან, მეორე მხრივ კი
გერმანული ტომებისგან, პაპობის ინსტიტუტი დამოუკიდებლად მოქმედებდა, რაც მისი
ავტორიტეტის ამაღლებას პირდაპირ უკავშირდებოდა.

გრიგოლის მიერ ინგლისის მოქცევა არის უმნიშვნელოვანესი ნაბიჯი, რომის ეკლესიისა

და პაპის ინსტიტუტის გაძლიერებისთვის. სხვაგვარად რომ ვთქვა, გრიგოლმა ამ
ქმედებით ინგლისში შეიტანა რომაული სივრცე და თავად ინგლისი შემოუშვა რომაულ
სივრცეში. ყველა სხვა მსგავსი მისია და კომუნიკაცია გულისხმობდა ამას, რომ გრიგოლი
დანარჩენ ნაწილსაც აღიქვამს ერთიან, რომაულ სივრცედ. პაპისგან ქართლის
კათალიკოსისადმი მიწერილი წერილიც(რომელზეც ქვემოთ დეტალურად გვექნება
საუბარი) ამის უტყუარი დადასტურებაა, რომ ქართლი აღიქმება ერთიანი,
მართლმადიდებლური, რომაული სივრცის ნაწილად. გრიგოლი დიდმა კარგად იცოდა
რომ, წარმართებისა თუ სხვა კონფესიის ხალხთა მოქცევა შეუძლებელი იქნებოდა
ხელისუფლების გარეშე. სწორედ ამიტომ იგი უშუალოდ უკავშირდება გალში თუ კენტის
საგრაფოში მეფეებსა და დედოფლებს და მათი მეშვეობით შეაქვს ქრისტიანობა მათ
მიწაზე. ეს ერთი შეხედვით უბრალო მომენტი, მნიშვნელოვან დეტალზე მიგვანიშნებს.
გრიგოლის ეს ურთიერთობა გულისხმობს ორი „სამეფოს“ ურთიერთობას, რადგან
გრიგოლს ჭეშმარიტად ჰქონდა აღებული ხელში სახელმწიფო მმართველობა, რაც უკვე
ვნახეთ.

გეორგ დემაკოპულოსი [George E. Demacopoulos] თავის ნაშრომში “გრიგოლი დიდი,

ასკეტი, მოძღვარი და რომის პირველი კაცი” საუბრობს გრიგოლის მისიონერულ
მოღვაწეობაზე და კარგად წარმოაჩენს მის მნიშვნელობას. „ როგორც ლომბარდიელების
შემთხვევაში, გრიგოლის მოსიონერული საქმიანობა მეროვინგებსა და საქსონებთან
ასახავს თეოლოგიური, პოლიტიკური და ეკონომიკური მოტივების კომბინირებას და
უფრო მეტად ამოწმებს, მისი ესოდენი მცდელობის ერთიან ბუნებას.. იმ რეგიონში სადაც

21
რომის ეკლესიას თავისი წარმომადგენელი ჰყავდა გრიგოლი იღწვოდა თავის
წარგავნილითა მეშვეობით, რათა ურთიერთობა დაეფუძნებინა საერო იერარქიასთან.
ისეთ რეგიონში კი სადაც ნაკლები წვდომა ჰქონდა მისიონერებს გზავნიდა.. მისი
მრავალი წერილი ბრუნჰილდასა და ხილდებერტისადმი მეროვინგებს შორის და
ეთელბერტისა და ბერტასადმი კენტში წარმოაჩენს მცდელობას რომ ემსახუროს
მმართველებს როგორც სულერი მრჩეველი იმ იმედით რომ მათი ურთიერთობის
მეშვეობით იგი შეძლებს ისარგებლოს მათი მხარდაჭერით მოსაზღვრე ქვეყნების
გაქრისტიანებისას.“31

დემაკოპულოსი იქვე აგრძელებს მსჯელობას და წარმოაჩენს, რომ გრიგოლის ასეთი

უშუალო დამოკიდებულება მეფეებისა და დედოფლებისადმი გულისხმობდა ორ
სახელმწიფოს შორის ურთიერთობის გაღრმავებას. გეორგ დემაკოპულოსი წერს“
გრიგოლის მცდელობის საბოლოო ასპექტი, რომ გააქრისტიანოს არა რომაული ტომები
არის მისი რიტორიკული მდგომარეობა, რომელიც მეფეებთან თუ დედოფლებთან
მიმოწერისას აქვს, განსაკუთრებით დიხოტომიური ურთიერთობის(დამოკიდებულების)
პატივისცემით, რომელიც სამეფოებსა და რომის იმპერიას შორის არის.“32

ვფიქრობ დემაკოპულოსის სიტყვები კარგად გამოხატავს გრიგოლის როლს, როგოროც

ეკლესიისთვის ისე სახელმწიფოსთვის და ზოგადად რომის, როგორც
მართლმადიდებლური სივრცის უფრო გაზრდისთვის. ამ სიტყვებიდან გამომდინარე
შეგვიძლია ვთქვათ, რომ რომის იმპერია, თუმა სახეცვლილი, მაინც არსებობს გრიგოლის
მოქმედებასა და მოღვაწეობაში.

პაპობის გაძლიერების თვალსაზრისით უმნიშვნელოვანესი იყო გრიგოლის მიერ

ჩატარებული რეფორმა ეკონომიკურ და საეკლესიო-ადმინისტრაციულ მართვაში, რაც
განახორციელა კარგად აწყობილი ბიუროკრატიული სისტემით. გრიგოლი I-ის ხელში
ძალიან დიდი ტერიტორია იყო საიდანაც იგი შემოსავალს იღებდა. გრიგოლს

31
George E.Demacopoulos, Gregory the great, Ascetic, Pastor and First Man of Rome (Indiana: University of Notre
Dame, 2015), 139-140.
32
Demacopoulos, 146.
22
დაახლოებით 23 სამფლობელო ჰქონდა ილირიაში, დალმაციასა და სხვა ადგილებში. ამ
შემოსავლებით პაპმა შეძლო ეზრუნა იტალიასა და რომზე.

პაპობის გაძლიერების მხრივ უმნიშვნელოვანესი მომენტია, გრიგოლის

კონსტანტინოპოლის პატრიარქთან ურთიერთობა. პაპის კონსტანტინოპოლში ყოფნის 7
წლიანი პერიოდი მრავალმხრივ ნაყოფიერი იყო , როგორც უშუალოდ გრიგოლისთვის
ისე პაპობის წინ წამოწევისთვის. ჯერ კიდევ პაპის პირადი ელჩის რანგში მყოფი
გრიგოლი კონსტანტინოპოლის პატრიარქის, ევტიხის, საპირისპიროდ გამოდის და იცავს
მართლმადიდებლურ სარწმუნოებას. ევტიხი ამბობდა, რომ ქრისტეს აღმდგარი სხეული
არ იყო ხელშესახები, იგი იყო შეუმჩნეველი და უფრო გამჭვირვალე ვიდრე ჰაერი. ამის
საპირისპიროდ გრიგოლმა დაიცვა მართლმადიდებლური სწავლება ქრისტეს სხეულთან
დაკავშირებით. თუმცა ამ შემთხევაში საინტერესოა ის , რომ გრიგოლი მოქმედებს,
როგორც პაპის წარმომადგენელი, სხვაგვარად ის საუბრობს რომის ეკლესიის სახელით. ეს
გულისხმობს იმას, რომ რომის ეკლესიამ რეალურად დაიცვა სწორი სარწმუნოება
კონსტანტინოპოლისგან განსხვავებით, რაც მიანიშნებდა პაპის როლის მნიშვნელობაზე.
საინტერესო დეტალი ამ შემთხვევაში ისაა, რომ მტყუან-მართლის გარჩევაში უშუალოდ
იმპერატორი ჩაერია, რომელმაც მხარი გრიგოლს დაუჭირა, ხოლო ევტიხის ნაშრომები
დააწვევინა.

კონსტანტინოპოლთან დაპირისპირების გარგძელება იყო თითქოს, პაპსა და იოანე

მმარხველს33 შორის მომხდარი უთანხმოება, რაც გამოიწვია კონსტანტინოპოლის
პატრიარქის ზე-წოდებამ „ patriarches oikumenikos”. ამ ზე-წოდების ისტორია არ
დაწყებულა იოანე მმარხველის დროს, იგი დაახლოებით 100 წლის წინანდელია, რაც
დაკავშირებულია კონსტანტინოპოლის პატრიარქ აკაკისა და აკაკიანელთა სქიზმასთან34.
მისი გამოყენება სულ მცრიე მე-6 საუკუნის დამდეგადე უნდა დაწყებულიყო, რაც

33
ღირსი იოანე IV მმარხველი, კონსტანტინოპოლის პატრიარქი 582-595 წლებში.
34
აკაკიანელთა სქიზმა(484-519წლები) გულისხმობდა საეკლესიო განხეთქილებას დასავლეთსა და
აღმოსავლეთ ეკლესიას შორის. სქიზმამ ეს სახელწოდება მიიღო კონსტანტინოპოლის პატრიარქის აკაკის
სახელისგან. განხეთქილება მიზეზი გახდა იმპერატორ ზენონის მიერ გამოცემულ „ჰენოტიკონისადმი „
დამოკიდებულება.
23
შემდგომ პერიოდში კონსტანტინოპოლის პატრიარქებისთვის ჩვეულ ზე-წოდებად იქცა.35
588 წელს ეს წოდება უშუალოდ დაამტკიცეს კონსტანტინოპოლის სინოდზე იოანე
მმარხველის[484-519] დროს, რასაც ხელი შეუწყო იმანაც, რომ ამ წოდების ლეგიტიმაცია
განხორციელდა, იმპერატორ ლეონისა{457-474] და იუსტინიანეს[527-565] მიერ.36
მიუხედავად იმისა,რომ კონსტანტინოპოლის მხრიდან ეს ზე-წოდება განმარტეს,
როგორც, „პატივით“ „Οικουμενικός Πατριάρχης ”, გრიგოლისთვის არ გახდა მისაღები,
რადგან ეს წოდება გულისხმობდა რომ კონსტანტინოპოლი, პაპისთვისაც, პეტრეს ტახტის
მცველისთვისაც, გამოდიოდა „Οικουμενικός Πατριάρχης ”. რომის პონტიფიკოსებს,
ყოველთვის ჰქონდათ უპირატესობის განცდა და მოთხოვლინება, როგორც პეტრეს
ტახტის მცველებს, რადგან პეტრეც გამორჩეული და თავი იყო მოციქულებს შორის.
სწორედ ამიტომ, მიუხედავად იმისა, რომ გრიგოლის სიტუაცია, როგორც საგარეო, ისე
საშინაო, ვგულისხმობ ლანგობარდებისა და ბიზანტიის დამოკიდებულებას რომთან და
გრიგოლთან, საკმაოდ რთული და დაძაბული იყო, იგი მაინც მტკიცედ იცავს, რომის
ტახტის იდეას. თუმცა საკითხი მხოლოდ ამით არ იწურება, გრიგოლი საკმაოდ კარგი
პოლოტიკოსი იყო და მან იცოდა, რომ თუკი იგი სხვა პატრიარქს უშლიდა ამ ზე-წოდების
გამოყენებას, ვერც თავად ვერ გამოიყენებდა, თუმც აუცილებელი იყო, რომ ამის
საპირისწირო ზე-წოდება შეექმნა. გრიგოლი თავის წერილებში ანტიოქიისა და
ალექსანდრიის პატრიარქებთან თავის თავს მოიხსენიებს, როგორც „Servus Servorum Dei“
„ღვთის მსახუთა მსახური“.

ვფიქრობ, რომ ეს სიტყვები უფრო მეტ შინაარსს ატარებს ვიდრე, უბრალოდ ნეტარი
ავგუსტინეს[354-430] ნათქვამი სიტყვების გამეორებას. აზრის უკეთ წარმოსაჩენად
გავიხსენებ, ლუკა მახარებლის მიერ აღწერილ საიდუმლო სერობის მომენტს, სადაც
მაცხოვარი ეუბნება თავის მოწაფეებს- „დავობდნენ იმაზეც, თუ ვინ უფრო დიდად უნდა
შერაცხილიყო მათში. ხოლო იესომ უთხრა მათ: ხალხთა მეფენი მბრძანებლობენ მათზე
და კეთილისმყოფლებად იწოდებიან მათი მპყრობელნი. ხოლო თქვენ ნუ იქნებით ეგრე,
არამედ უდიდესი თქვენს შორის იყოს როგორც უმცირესი, და წინამძღვარი - როგორც

35 Markus, 91.
36 Schaff, 200.
24
მსახური. რადგან ვინ უფრო დიდია: ვინც სუფრას უზის, თუ ვინც სუფრას ემსახურება?
რა თქმა უნდა, ვინც სუფრას უზის; ხოლო მე ვარ თქვენს შორის როგორც მსახური“37.
გრიგოლის ზე-წოდებათ „ ღვთის მსახურთა მსახური“ იოანე
კონსტანტინოპოლელის[484-519] ზე-წოდების საპირისპიოდ, ვფიქრობ ამ შინაარს
ატარებდა, როგორც მაცხოვარმა უთხრა მოწაფეებს, მე ვარ თქვენ შორის მსახური, თუმცა
ცხადია, რომ იგი მათზე უპირატესი იყო. გრიგოლმა ამ ხერხით ფაქტობრივად აჩვენა, რომ
პაპის ტახტი მაინც უპირატესია, თუმცა ეს დაპირისპირება იქამდე მივიდა, რომ მან
ერთობა გაწყვიტა კონსტანტინოპოლთან. გრიგოლმა წერილები მისწერა ანტიოქიისა და
ალექნასდრიის პატრიარქებს, რომ რეაგირება მოეხდინათ თუმცა, ისინი ამ შემთხვევაში
ითვალისწინებდნენ კონსტანტინოპოლის თვალთახედვას. ეს ფაქტი საინტერესოა
ჩემთვის იმდენად, რომ გრიგოლი ფაქტობრივად მარტო აღმოჩნდა ამ დაპირისპირებაში
და ეს ერთი მხრივ ხელსაყრელი იყო მისთვის, ის ამით გათავისუფლდა, როგორც
კონსტანტინოპოლის პატრიაქრის „დაქვემდებარებიდან“ ისე იმპერატორის38. იმის
გათვალისწინებით ,რომ ბიზანტიის იმპერია ერთგვარ „მფარვეველს“ წარმოადგენდა
რომისა და გრიგოლისთვის, ამ პოზიციას ითავსებდა კონსტანტინოპოლის პატრიარქიც.
ეს დაპირისპირება არ იყო უბრალო და მხოლოდ ორ პიროვნებას შორის არსებული.
გრიგოლისთვის ეს გახდა პაპობის წინ წამოწევის საშუალების მომცემი, რაც იმით
გამოიხატა, რომ ის გათავისუფლდა ბიზანტიის“ მარწუხებისგან“. სწორედ ამის შედეგია
ის, რომ გრიგოლი ამის შემდგომ იწყებს დამოუკიდებელ მოქმედებას, როგორც
პოლიტიკურად ისე საეკლესიო თვალსაზრისით და თავის თავში აერთიანებს ორივე
ხელისუფლების ძალაუფლებას.

37 ლუკა სახარება. თავი 20.

38 დაქვემდებარებაში ცხადია არ იგულისხმება იერარქიული დაქვემდებარება.
25
 გრიგოლი დიდის ”სამყარო“

გრიგოლი დიდის პაპობა დაკავშრებულია, როგორც პოლიტიკურად, ისე საეკლესიო

თვალსაზრისით მნიშნელოვან მოვლენებთან. პოლიტიკური კუთხით, რომი
მოქცეულია იყო ორ „ცეცხლს“ შუა. ერთი მხრივ ბიზანტიის იმპერია ხოლო, მეორე
მხრივ ლომბარდიელების სამეფო ცდილობდა მის დამორჩილებას და ეს გარკვეულ
წილად მოახერხეს კიდეც. საეკლესიო თვალსაზრისით კი ეს იყო პერიოდი პაპობის
ინსტიტუსის მიმათ დიდი გამოწვევების, როდესაც ხდება პაპობის მნიშვნელობის წინ
წამოწევა და გაძლიერება. ამ ორ მოვლენას ემატებოდა ის პანდემიები , რომელიც
გამოწვეული იყო ტიბრის ადიდებითა თუ შავი ჭირით, რაც კიდევ უფრო
ართულებდა ზოგად სურათს.

გრიგოლის სამყაროსა თუ გრიგოლის დროინდელი რომის შესახებ საუბრისას

მნიშვნელოვანია იუსტინიანე დიდის ხსენება, პიროვნებისა, რომელმაც შეძლო
ბარბაროსებისგან მიტაცებული რომის გამოხსნა. 476 წელს ოდოაკრის მიერ
რომულუს ავგუსტუსის ტახტიდან ჩამოდგებისა და დედაქალაქის დაცემის შემდეგ,
რომი სხვადასხვა დამპყრობლების ზეგავლენის ქვეშ რჩებოდა ვიდრე იუსტინიანე
დიდამდე, რომელმაც 552 წელს შეძლო რომის კვლავ იმპერიის საზღვრებში
დაბრუნება. ოდოაკრის მმართველობა დაამხო ოსტგოთთა ტომის წარმომადგენელმა
თეოდორიხმა39, რომელმაც შეძლო ძლიერი ოსტგოთთა სამეფოს შექმნა. 526 წელს
თეოდორიხი გარდაიცვალა, რასაც მოჰყვა სახელმწიფოს შიგნით არეულობა და
სამეფო ტახტის ხელიდან ხელში გადასვლა. ასეთ რთულ ვითარებაში გოთთა
სამეფოს მმართელად 541 წელს აირჩიეს ტოტილა. ახლად არჩეულ მეფესა და
იუსტინიანეს შორის სასტიკი ბრძოლა დაიწყო .მიუხედავად იმისა, რომ
ბელისარიოსმა, იუსტინიანეს მხედართმთავარმა შეძლო რომის აღება, 545 წელს
ტოტილამ ალყა შემოარტყა ქალაქს და 546 წელს იგი კვლავ დაიბრუნა. 552 წლამდე

39
ოდოაკრი თეოდორიხმა თავისთან მიწველ ნადიმზე მოკლა.
26
 ქალაქი რამდენიმეჯერ გადავიდა გოთებისა და ბიზანტიელებსი ხელში. 551 წელს
ბიზანტიაში გამოძახებული ბელისარიოსის ნაცვლად იუსტინიანემ გამოგზავნა
ნარსესი, რომელმაც შეძლო და 552 წელს დაამაცრხა გოთები, ბრძოლაში მიღებული
ჭრილობის გამო გარდაიცვალა ტოტილაც, რაც გულისხმობდა იმას, რომ ბიზანტიამ
აიღო ხელში კონტროლი ჩრდილოეთ იტალიაზე. მიუხედავად იმისა, რომ
იუსტინიანემ გაათავისუფლა რომი, იგი რეალურად დაუქვემდებარა ბიზანტიის
ხელისუფლებას. მან ბიზანტიური საგანმგებლო შექმნა რავენაში, რომელსაც
მართავდა ეგზარხოსი, სადაც იყო ასევე თავმოყრილი ჯარი.40 რავენაში ბიზანტიის
ხელისუფლების წარმომადგენლობითი ცენრტის დაარსება და იქ ეგხზარხოსის
დანიშვნა გულისხმობდა იმას, რომ რომი პოლიტიკური თვალსაზრისით
„დაპყრობილი“ იყო ბიზანტიისგან და იგი შედიოდა უშუალოდ ბიზანტიის სამეფოს
საზღვრებში. გარდა იმისა, რომ რომი ,როგორც პოლიტიკური ერთეული უშუალოდ
დაიქვემდებარა იუსტინიანემ, მას სურდა, რომ ეკლესიაც იმავე სიტუაციაში
ჩაეყენებინა. ამისთვის მან ბრძანება გამოსცა, რომ პაპ პელაგიუსის გარდაცვალების
შემდეგ მრევლისა და ხალხის მიერ არჩეულ პაპს მხოლოდ იმპერატორი
დაამტკიცებდა. გარდა ამისა, მისივე ბრძანებით დასავლეთის ეკლესიის მმართველი
აღმოსავლეთ იმპერიის პატრიარქს გაუთანაბრა. ცხადია იუსტინიანეს ეს
მოქმედებები დაკავშირებული იყო იმპერიისა და ეკლესიის ერთიანობის
აღდგენასთან, თუმცა საპირისპირო მოხდა, იგი დაშლის მიზეზი აღმოჩნდა.41 ცხადია,
ეს იმ პერიოდისთვის დიდი მიღწევა იყო. რომმა ნახა,ერთგვარი, თავშესაფარი
ბიზანტიის სახით, თუმცა გრიგოლი დიდის დროს ბიზანტია არ ასრულებდა იმ
ვალდებულებას, რაც მასზე, როგორც მფარველზე, იყო დაკისრებული. იუსტინიანე
გარდაიცვალა 565 წელს და მის გარდაცვალებასთან ერთად რომს ახალი პრობლემა
გაუჩნდა ლომბარდიელების სახით.

40 Timothy E. Gregory. „A history of Byzantium“(Malden: Blackwell, 2005), 137.

41ია ხუბაშვილი, რომის პონტიფექსები და მათი ეპოქა, (თბილისი: უნივერსიტეტის გამოცემა. 2016) ტ.I,
212.
27
 ლომბარდიელებმა42, მართალია დაიპყრეს ამხელა ტერიტორია, მაგრამ უშუალოდ
რომი არ აუღიათ, თუმცა იზოლაციაში მოაქციეს. პოს დაბლობზე დაარსებული
სამეფოს გარდა ლანგობარდებმა იტალიის ტერიტორიაზე ჩამოაყალიბეს
ბენევენტოსა და სპოლეტოს საჰერცოგოები. სპოლეტოს საჰერცოგოს მნიშვნელოვანი
ფუნქცია ჰქონდა. მან ფაქტობრივად გათიშა რავენასა და რომს შორის კავშირი, რაც
გულისხმობდა იმას, რომ რომს დამოუკიდებლად უნდა გაეძლო
ლომბარდიელებისთვის და ეს ასეც მოხადა. 590 წელს ლომბარდიელების მეფე ხდება
აგივულფი, რომელთანაც გრიგოლმა შეძლო საერთო ენის გამონახვა.
ლანგობარდებთან ზავის დადებას საკმაოდ დიდი თანხა 5 000 ოქრო დასჭირდა, რაც
დიდხანს არ გაგრძელდა. 593 წელს რავენის მთავარმა რომანუსმა დაარღვია
შეთანხმება, რამაც გამოიწვია აგივუფლის გაღიზიანება და დაძვრა რომისკენ. იმ
დროს, როცა ლომბარდიელებმა ალყა შემოარტყეს რომს, გრიგოლი ასრულებდა
ეზეკიელზე კომენტარებს. ის თავად გამოხატავს თავის მდგომარეობას და ასევე
რომის რეალურ ყოფას. –„ ნურავინ დამადანაშაულებს თუკი ქადაგებას შევწყვეტ ამის
შემდეგ. როგორც ყველა ხედავთ, ჩვენი წუხილი გაიზარდა ჩვენზე ზეწოლით.
ყოველი მხრიდან გვემუქრებიან მახვილით. ყოველი მხრიდან წინ გვიდგას
სიკვდილის საშიშროება. ზოგიერთი ჩვენი ხალხიდან უკან ხელებ მოკვეთილი
ბრუნდება, ზოგს იტაცებენ, სხვები კი გარდაცვლილნი არიან. ახალა კი მე
იძულებული ვარ შევწყვიტო საუბარი. ჩემი სული მოიქანცა ჩემი ცხოვრებით“.43 პაპის
ამ სისტყვების შემდეგ ცხადი ხდება თუ რა მძიმე მდგომარეობა იყო რომში,
ლომბარდიელების გამო. ერთი პრობლემა იყო ის, რომ რავენის მთავარი, რომელსაც
წესით ევალებოდა გრიგოლის დახმარება, როგორც ფინანსურად ისე ჯარით, არათუ
დაეხმარა, არამედ გამოიწვია აგილუფლის[590-616] დაპირისპირება და გაღიზიანება.
გრიგოლმა სთხოვა დახმარება მავრიკიუსსაც[582-602] თუმცა მავრიკიუსისგან

42ლომბარდიელები იგივე ლანგობარდები, იყვნენ გერმანული ტომები, რომლებიც იტალიის

ტერიტორიაზე გამოჩნდნენ 568 წელს ალბიონის მეთაურობით. თუმცა მოხდა ისე, რომ ალბიონი მოკლა
თავისმა ცოლმა როსამუნდმა. მისი შემდგომი მეფე იყო კლები 572-574 წლებში თუმცა მასაც ალბიონის
ბედი ეწია. უნდა ითქვას, რომ 572-574 წლისთვის ლომბარდიელებს ამ დროისთვის იტალიის ნახევარი
ჰქონდათ დაპყრობილი.
43 Markus,102-103.

28
 არანაირი გამოხმაურება არ მიუღია, რამაც კიდევ უფრო დაძაბა სიტუაცია მათ
შორის. ამ შემთხვევაშიც გრიგოლმა თვითონ შეძლო, აგივულფის მოგერიება. რ.ა.
მარკუსი წერს -„ როგორ დაიშალა, დასრულდა ალყა გაურკვეველია. არც შემდგომ
მომხდარი სამხედრო მოქმედებების შესახებ არის სიცხადე, შესაძლოა აგივულფი
დაკმაყოფილდა ტყვეთა რაოდენობითა და ცენტრალური იტალიის
დაკავებით.შესაძლოა იყოს ჭეშმარიტებაც იმ ისტორიაში, რომელსაც ‘ქრონიკების’
ავტორი გადმოგვცემს, რომ აგივულფმა ალყა სწორედ გრიგოლის პატივისცემის
ნიშნად მოხსნა“.44 ასეა თუ ისე, გრიგლმა შუამავალთა მეშვეობით შეძლო
ლანგობარდებთან მოლაპარაკება და მშვიდობის დამყარება. თუმცა აუცილებელია
ითქვას, რომ გრიგოლისა და ლომბარდიელების მეფის ურთიერთობაში
მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა თეოდელინდა, რომელსაც დიდი გავლენა ჰქონდა
თავის ხალხზე.45 საბოლოოდ 598 წელს მოხდა გრიგოლსა და ლანგობარდებს შორის
ორ წლიანი ზავის დადება. ცხადია ეს მნიშვნელოვანი მომენტი იყო რომის
მოსახლეობისთვის, რომელიც შეძლებდა ინტენსიური თავდასმხებისგან ოდნავ
ამოსუნთქვას, თუმცა ამ მოვლენბიდან მალევე 600 წელს გრიგოლის ჯანმრთელობის
მდგომარეობა გაუარესდა იმდენად, რომ იგი საწოლს მიეჯაჭვა.

ეს გარეგნული შემოტევები ცხადია არ მთავრდებოდა უბრალოდ და უმსხვერპლოდ.

პავლე დიაკვანი გადმოგვცემს, რომ „ხლეპის მეფობის დროს რომაელთაგან ზოგიერთი
მახვილით მოკვდა, ხოლო ზოგიერთმა გაქცევით უშველა თავს“46. კიდევ უფრო მძიმე
სურათს წარმოგვიდგენს გრიგოლი დიდი თავის დიალოღონში. „ უმეფობის დროს47
არისტოკრატთა დევნა გაგრძელდა. ეს იყო ტერორის პერიოდი.
ქალაქები უკაცრიელი იყო, ციხე-სიმაგრეები დანგრეული, სოფლები მიტოვებული,
მინდვრები დაუმუშავებელი და გაუდაბურებული, ერთი მცხოვრებიც კი არსად ჩანდა;
იქ, სადაც უწინ ადამიანები სახლობდნენ, ველური ცხოველები დასახლდნენ. არ ვიცი,

44 Markus, 103.
45 Hempelmann, 57.
46 Paul the deacon, 86.

47 იგულისხმება ლანგობარდების 10 წლიანი უმეფობის პერიოდი.

29
სხვაგან რა ხდება, მაგრამ იქ, სადაც ჩვენ ვცხოვრობთ,ქვეყნიერების აღსასრული არათუ
ახლოს არის, არამედ მოიწია კიდეც.48 ასეთ რთულ სიტუაციაში, როდესაც საერო
ხელისუფლებისგან მიტოვებულ მოსახლეობას ერთადერთი იმედი ეკლესია და პაპიღა
დარჩა, ცხადია, მისი ავტორიტეტის სიმაღლე გაცილებით გაიზრდებობდა იმის გამო, რაც
გრიგოლმა გააკეთა თავისი მოსახლეობისთვის.

საინტერესო შეფასებას იძლევა ინგლისელი თეოლოგი ფრედერიკ დუდენი[Frederick

Dudden] გრიგოლთან და იმ პერიოდის რომთან დაკავშირებით -„ მეექვსე საუკუნის შუა
ხანებში, კლასიკური ეპოქის რომი გამოიყურებოდა სიკვდილისთვის განწირულად, რათა
დანგრეულიყო სახელგატეხილი, ქურდთა ლოცვითა და საკუთარი შვილების მიერ
ზიანის მიყენებით. მიუხედავად ამისა, ჩანავლებულ ქალაქში ამოიზარდა სხვა
დიდებული რომი.’ უცხადესი ნათელი სამყაროსი’ არა ჩამქრალი თუ ჩაფერფლილი,
როგორც სწამდა ეს რომს. მარადიული ქალაქი არ იყო გარდაცვლილი თავისი
მნიშვნელობით. ის იყო უბრალოდ გადასვლის, ტრანსლაციის აგონიაში. კეისრების
ქალაქი იყო პროცესში, რომ გამხდარიყო პაპების ქალაქად. სამარხები და სასახლეები
სწრაფად უჩინარდებოდნენ, მაგრამ ეკლესიები ახლდებოდნენ და შენდებოდნენ
გასაოცარი სისწრაფით. იმპერატორი და სენატი გაქრა, თუმცა საეკლესიო იერარქიამ
დაიკავა მისი ადგილი. ტოგა შეიცვალა მანტიით, სკიპტრა საეპისკოპოსო კვრთხით და
თუმცა რომმა შეწყვიტა მსოფლიოს მართვა არმიით, იგი სწავლობდა მბრძანებლობას,
როგორც ღვთაებრივად დანიშნული მცველი და წინამძღოლი ქრისტიანული რელიგიისა.
ამგვარად ანტიკური, კლასიკური, ქალაქის მხრივ, ანტიკური, კლასიკური,
მემკვიდრეობის თვალსაზრისით რომი თანდათან ხდებობდა მოციქულთა და მოწამეთა
რომად, ეკლესია- მონასტრების და პილიგრიმთა რომად“.49 დუდენის ეს სიტყვები კიდევ
უფრო ამტკიცებს , რომ რომი ხდებოდა ახალი ცენტრი ქრისტიანობის, პაპების
ძალაუფლება იზრდეოდა, რასაც მოწმობს ეკლესიების დაარსება და ინგლისის მოქცევა.
კონსტანტინოპოლისგან გამოყოფილი რომი იძენს ახალ მახასიათებლებს, რომელიც

48დიოლოღოსი,195.
F. Homes Dudden, Gregory the great and his place in history and thought, (London: Longmans, Green and co,
49

1905) Vol.1, 52-53.

30
საბოლოო სახეს, კარლოს დიდი დროს, ახალი საღვთო რომის იმპერიის ჩამოყალიბებით
იღებს.

გრიგოლი დიდის სამყარო საკმაოდ რთული და მძიმე სურათს ხატავს. ერთი მხრივ
ბიზანტია, რომელიც თავისი გარეგნული მეგობრობით შინაგან, დაფარულ,ბატონობას
მალავს, რომელიც უიარაღო, რეალური დახმარების ვერ შემძლე ხელს იწვდის. მეორე
მხრივ კი ლანგობარდები პერმანენტული თავდასხმებითა და ზეწოლით აჩანაგებენ რომს,
რაც ხალხის საგრძნობ შემცირებას იწვევს. ამ სიტუაციაში კი გრიგოლი, როგორც რომის
ეპისკოპოსი და საერო მმართველი აერთიანებს რა ამ ორივე ფუნქციას იცავს ქალაქსა და
მოსახლეობას.

31
 გრიგოლი დიდი ქართულ ისტორიოგრაფიაში

გრიგოლ დიოლოღოსის მრავალი ნაშრომიდან განსაკუთრებით ერთმა ძეგლმა „

დიალოღონმა“ მიიქცია ქართველ მთარგმნელთა ყურადღება და სწორედ ეს ნაწარმოები
ითარგმნა ქართულ ენაზე ჯერ კიდევ შუა საუკუნეებში. სანამ უშუალოდ გადავალ
თხრობაზე თუ როგორ და ვის მიერ ითარგმნა „დიალოღონი“, რამდენიმე სიტყვით
შევეხები თავად ამ ნაშრომის ისტორიას და მნიშვნელობას. ცხადია, ეს იმდენად არის
საინტერესო, რამდენადაც სწორედ ეს ძეგლი გამოირჩა თავისი შინაარსობრივი
მნიშვნელობიდან გამომდინარე.

პაპმა გრიგოლმა, როგორც უკვე ვახსენე არ იცოდა ბერძნული ენა და ყველა მისი
ნაშრომი,შესაბამისად, დაწერილია ლათინურად. ისეთი საინტერესო და მნიშვნელოვანი
ნაშრომი კი როგორიცაა „ დიალოღონი“ , შეიქმნა 593 წელს. ნაშრომის დაწერის მიზანი
ძალიან უბრალო და ნათელია. გრიგოლს თავისი დიაკონი პეტრე სთხოვს -„ გევედრები,
უწმიდესო მამაო, თუნდაც ნაწილი გამანდე. ვფიქრობ, არ დაბრკოლდები იმის გამო, რომ
მათი ცხოვრების გახსენებით საკმაოდ ვრცელი მონათხრობი გამოვა. წმინდანთა
ცხოვრების განხილვით ჩვენც ვისწავლით, როგორ მოვიპოვოთ და დავიცვათ სათნოებანი,
მათი სასწაულები გვიჩვენებს, თუ როგორ იდიდება მოპოვებული და დაცული სათნოება.
არსებობენ ადამიანები, რომელთა სულში ზეციური სამშობლოსადმი სიყვარულის
ცეცხლს აღანთებს არა იმდენად დარიგებები, რამდენადაც _ მაგალითები. ვინც
წმინდანთა ცხოვრებას გაიაზრებს, ამით ორგვარ სარგებელს მოიპოვებს: პირველი, იმათი
ცხოვრების მაგალითები, რომლებმაც ჩვენზე ადრე განვლეს ცხონებისკენ მიმავალი გზა,
ჩვენში მომავალი ცხოვრების სიყვარულს აღძრავს; მეორე, თუკი ვინმე საკუთარ თავში
სათნოებებს ხედავდა, თავს დაიმდაბლებს, როდესაც შეიტყობს, რომ წმინდანების
ღვაწლი

32
აღმატებული იყო”50. როგორც პეტრეს სიტყვებიდან ჩანს ეს ნაშრომი მრავალთა სულის
საზრდოდ იყო გაკუთვნილი.

მიუხედავად გრიგოლის როგორც, პიროვნების ისე მისი ნაშრომების დიდი

პოპულარობისა 165 წლის განმავლობაში არ თარგმნილა მისი ნაშრომები. „დიალოღონი“
ბერძნულად ითარგმნა მე-8 საუკუნეში პაპ ზაქარიას[741-752] მიერ.51 პაპ ზაქარიას
თარგმანი გახდა საფუძველი „დიალოღონის“ ქართულად თარგმნისა, რომელიც ექვთიმე
მთაწმინდელმა შეასრულა მე-11 საუკუნეში. ამის შესახებ თავად ექვთიმე მოგვითხროს
თარგმანის წინასიტყვაობაში და ასევე დასძენს თუ რატომ გადაწყვიტა მისი თარგმნა.
„ხოლო წარხდეს რა ასსამეოცდახუთი წელი და არავინ გამოთარგმანა ბერძნულსა ენასა.
ოდეს იგი მადლითა და ბრძანებითა ღმრთისაითა დაჯდა საყდარსა მას პეტრე
მოციქულისასა კეთილი იგი მწყემსი და წინამძღუარი მართლისა სარწმუნოებისაი,
ზაქარია სამგზის სანატრელი და ანგელოზთა მობაძავი.. სახეთა მათ ქველის საქმეთა
მისთა ზედა ესეცა დაურთო. და ცხოვრებანი იგი ჰრომისა და იტალიისა ქუეყანას შინა
გამოჩინებულთა წმიდათანი, რომელნი მოუთხრნა ღმერთშემოსილმან გრიგოლ
საყუარელსა მისსა პეტრეს მთავარდიაკონსა და აღწერა ოთხ თავად ენითა ჰრომაულითა.
ამან ღირსმან და სანატრელმან ზაქარია გამოთარგმანა ბერძულსა ენასა.“52 იმავე
წინასიტყვაობის ბოლოს მითითებულია „ვითარ აქებს მთარგმნელსა მას ზაქარიას. არა
უკანანი არს წმიდაი მამაი ჩვენი ეფვთიმე და უფროისსა შესხმისა და გვირგვინისა ღირს
არს, რომელმაც აწ ქართულად თარგმნა.“53 ცხადია უშუალოდ „დიალოღონისადმი“ ასეთი
ყურადღება ჯერ ბერძნულ, ხოლო შემდეგ ქართულ სამყაროში მისი შინაარსიდან
გამომდინარეობს. „დიალოღონი“ პოლიჟანრული ტიპის ნაშრომია, რომელიც სხვადასხვა
ხასიათის თხრობას გვთავაზობს. სწორედ ეს მრავალჟანრულობა განაპირობებდა მისადმი

50 დიოლოღოსი, 14.
51 Ken Parry, edt, The Wiley Blackwell companion to patristics, (Oxford: John Wiley & Sons, ltd, 2015), 243.
52 წმინდა გრიგოლ დიოლოღოსი.“დიოლოღონი“ (მწიგნობრობა ქართული), რედ, მიხეილ ქავთარია.ტ.7

(თბილისი: „ციცინათელა“, 2009), 242.

53 იქვე, 243.

33
დიდ ინტერესს. მასში შესაძლებელია ჰაგიოგრაფიულ, ისტორიულ, ასკეტურ-
დოგმატური შინაარსის თხრობის მოძიება.
ნათელა სოხაძე თავის ნაშრომში „გრიგოლი დიდის ‘დიალოღონი’“ წერს -„დიალოღონი
ერთი შეხედვით ფორმითა და შინაარსით მარტივი ნაწარმოების შთაბეჭდილებას
ტოვებს, მაგრამ ეს ასე არ არის. იგი პოლიჟანრული ნაწაროებია. მკვლევართა ერთი
ნაწილი მას ჰაგიოგრაფიის დარგს აკუთვნებს, ზოგი ასკეტურ-მისტიკურს, ზოგიერთი
სასწავლო-საეკლესიო თხზულებად მიიჩნევს. ერთნიც მართალნი არიან, მეორენიც და
მესამენიც.’ დიალოღონი საეკლესიო მწერლობის, ნებისმიერი ჟანრის პირობებს
აკმაყოფილებს“.54
ეფვთიმე მთაწმინდელის მიერ „დიალოღონის“ თარგმნას ჰქონდა სასწავლო
მნიშვნელობა, რომელიც ასკეტური ლიტერატურის თვალსაზრისით მნიშვნელოვან
შენამატს წარმოადგენდა ქართული ლიტერატურისთვის. „რამეთუ დიდად სარგებელ არს
სულისა საღმრთოთა წერილთა კითხვა, რამეთუ მათ შინა იპოებიან სწავლანი
სათნოებათანი და ცხოვრებანი წმიდათა კაცთანი, რომელნი იგი არიან,ვითარცა ხატნი
პირმეტყველნი საღმრთოისა მოქალაქეობისანი, სასწავლელად ყოველთა, რომელთა
სურის ცხოვრებისათვის საუკუნოისა“.55 ეფვთიმე მთაწმინდელის ეს თარგმანი, რომ
ასკეტური ლიტერატურისა და ასკეტური ცხოვრების დასახმარებლად ითარგმნა მოწმობს
ისიც, რომ კორნელი კეკელიძე თავის „ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიაში“
ექვთიმე მთაწმინდელის თარგმანებზე საუბრისას „ დიალოღონს“ ასკეტურ-მისტიკური
ჟანრის თარგმანებში მოიხსენიებს. „ ასკეტიკა-მისტიკა. ამ დარგში ექვთიმეს უთარგმნია
გრიგოლ, ჰრომთა პაპის, ‘დიალოღონი’, რომელიც მას უთარგმნია ქორონიკონსა, სლა, ე.ი.
1011 წელს.56
„დიალოღონის“ ქართულმა თარგმანმა, რამდენიმე ხელნაწერითა და რედაქციით
მოაღწია ჩვენამდე. საბედნიეროდ, ჩვენ ხელთ არსებული ყველა ხელნაწერი დაცულია

54 ნათელა სოხაძე.“ გრიგოლი დიდის ‘დიალოღონი“, დისერტაცია,( თბილისი: 1995), 53.

55წმინდა გრიგოლ დიოლოღოსი.“დიოლოღონი“ (მწიგნობრობა ქართული), რედ, მიხეილ ქავთარია.ტ.7
(თბილისი: „ციცინათელა“, 2009), 241
56 კორნელი კეკელიძე.“ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია“ . ტ.1.(თბილისი: „მეცნიერება“,1980),

203.
34
კორნელი კეკელიძის ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში. „დიალოღონის ხელნაწერთაგან
უძველესი და უმნიშვნელოვანესი არის A 1103 ნომრით ილია ფანცულიას მიერ ათონის
მთის ქართველთა მონასტრიდან XI საუკუნის ხელნაწერი, რომელიც წარმოადგენს
ეტრატზე ნაწერს მსხვილი ნუსხურით. ეს ხელნაწერი არის ყველაზე სრულყოფილი.
სწორედ ამ ხელნაწერს ახლავს ანდერძი საიდანაც ვიგებთ, რომ იგი ეფვთიმე
მთაწმინდელმა თარგმნა. ამ ხელნაწერთან ერთად ასევე მნიშვნელოვანია H 1711 და H
1712 ორ ხელნაწერად აკინძული ვარიანტი სადაც სრული ტექსტია შემონახული.57 გარდა
ამ ძირითადი ხელნაწერების არსებობს სხვადასხვა ფონდში დაცული ნაკლული
ხელნაწერები. მაგალითად: S 300, Q 40. Q 338, A121, 167, 238.58

პაპ გრგიგოლს სხვა მხრივაც მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს ქართულ საეკლესიო

სივრცეში. იგი როგორც დასავლურ და აღმოსავლურ ეკლესიებში, ქართულ ეკლესიაშიც
წმინდანად არის შერაცხილი და მისი ხსენების დღედ 12(25) მარტია დაწესებული.
შექმნილია ასევე ქართულ ენაზე ტროპარ-კონდაკი.

ტროპარი: რომელმან ღმრთისა მიერ ზეგარდამო საღმრთო მადლი მოიღე დიდებულო

გრიგოლი, და მის ძლით განძლიერდი და სახარებისაებრ სლვა თავს-იდევ ვინაცა
ქრისტესგან შესაძინელი მას შინა ჰპოვე ყოვლად ნეტარო, რომელსაცა ევედრე, რათა
აცხოვნნეს სულნი ჩუენნი.

კონდაკი: წინასწარ მთავრობად გამოსჩნდი, მწყემს-მთავრად განმაწესებელ ქრისტეს

სამწყსოსა მამაო გრიგოლი, და შეზღუდე მოძღვრებითა ზეციერითა, და მსგავსად
მმარხველთა გამოაჩინენ მიერითგან და სახითა ასწავე სამწყსოსა, ქრისტესსა მცნებანი

57ნათელა სოხაძე.“ გრიგოლი დიდის ‘დიალოღონი“. დისერტაცია.( თბ. 1995)გვ.66-68

58
ენრიკო გაბიძაშვილი. „გრიგოლი რომაელის დიალოღონი“.
http://ka.georgica.ac.ge/isi/%E1%83%92%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%92%E1%83%9D%E1%83%9A%E1%
83%98_%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%
A1_%E2%80%9E%E1%83%93%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%9D%E1%83%A6%E1%83%9D%
E1%83%9C%E1%83%98%E2%80%9C (6/10/2020)
35
მისნი, აწ მათ-თანა იხარებ, და იშვებ ზეცათა შინა.59

აღსანიშნავნია ისიც, რომ 2018 წელს ნონა ნამგალაძემ თარგმნა გრიგოლი დიდის კიდევ
ერთი უმნიშვნელოვანესი ნაშრომის „სამოძღვრო კანონი“60. ამ წიგნის თარგმნა კიდევ ერთი
დასტურია იმისა, რომ პაპისადმი ყურადღება არ ცხრება და კვლავ განაგძრობს ქართულ
ისტორიოგრაფიაში განმტკიცებას.

მნიშვნელოვანია ასევე ყურადღება მიექცეს იმ ფაქტს, რომ პაპი და მისი მოღვაწეობა

ქართული ეკლესიისთვის მნიშვნელობას არ კარგავს. იგი მნიშნელოვანი იყო VI-VII
საუკუნეში და მნიშვნელოვანია XI საუკუნეშიც, რაც მიუთითებს იმას, რომ რომის
ეკლესიასთან ურთიერთობა ნებისმიერი ფორმით და ამ შემთხვევაში თარგმანის
მეშვეობით ხორციეელდება. ცხადია რომისა და ქართლის ეკლესიის
ურთიერთმიმართებას ქვემოთ უფრო დეტალურად გავეცნობით, მაგრამ ექვთიმეს მიერ,
გრიგოლის ნაშრომის თარგმნა არ გულისხმობდა მხოლოდ ასკეტური, სულიერო
საზრდოთი ქართული ლიტერატურის გამდიდრებას, არამედ ის ნიშნავდა ასევე იმ
ჯაჭვის გაგრძელებას, რაც კირიონმა და გრიგოლმა დაიწყეს.

59
http://www.orthodoxy.ge/lotsvani/troparebi/anbani/gani.htm (6/10/20)
60 წმინდა გრიგოლ დიოლოგოსი”სამოძღვრო კანონი“(თბილისი: “სვეტი“, 2018)
36
 კირიონ I და მისი პიროვნება

რთულია ქართულ, ერთდროულად, პოლიტიკურ-საეკლესიო სივრცეში ისეთი

პიროვნების პოვნა როგორიც იყო კირიონ I. გარდა იმისა, რომ მან შექმნა მე-6 საუკუნის
უკანასკნელი წლების ისტორია და დაიწყო მე-7 საუკუნის ახალი ისტორია, უამრავ
პარალელს პოვებს მის თანამედრო მოღვაწესთან, პაპ გრიგოლ დიდთან. ამ საკითხზე
ქვემოთ განგებ მექნება საუბარი. ქართული ისტორიოგრაფია, როგორც სხვა მრავალ
მოვლენასთან თუ პიროვნებასთან დაკავშირებით, კირიონთან მიმართებითაც დუმს
და, ფაქტობრივად, არაფერს გვეუბნება. ისეთი ძირითადი წყაროები როგორიცაა
„მოქცევაი ქართლისა“ და „ქართლის ცხოვრება“ არაფერს გვეუბნება უშუალოდ
კირიონთან დაკავშირებით.

ზაზა ალექსიძე , თავის გამოცემულ „ეპისტოლეთა წიგნის“ კომენტარებში წერს- „VII

საუკუნის დამდეგს ქართლის სახელმწიფო და საეკლესიო ცხოვრების მეთაური ჩანს
კირიონ მცხეთელი, ქართლის კათალიკოსი. აი, ამ მოღვაწის შესახებ
მრავლისმეტყველად დუმს ქართული წყაროები და საქმე სრულიადაც მათ
ნაკლულებაში არ მდგომარეობს. „მოქცევაი ქართლისაი“-ს ავტორი, ჯუანშერი და
სუმბატ დავითის ძე ხომ ვალდებულნი იყვნენ, სხვებს, რომ თავი დავანებოთ, ერთი
სიტყვით მაინც მოეხსენიებინათ იგი. იქ, სადაც „ მოქცევაი ქართლისაი“-ში და
„ქართლის ცხოვრების“ ტექსტში ლაპარაკი უნდა ყოფილიყო კირიონის
კათალიკოსობისა და ადარნესეს ერისმთავრობის შესახებ, ჩასმულია კათალიკოსი
ბართლომე და ერისმთავარი სტეფანოზ I.”61

თუკი ქართულმა წყაროებმა განგებ თუ შემთხვევით, არ შემოგვინახეს კირიონ

კათალიკოსის შესახებ ინფორმაცია, სომხური წყაროები, ფაქტობრივად, პირველადი
წყაროს მნიშვნელობას იძენენ. ორი მთავარი სომხური წყარო,“ეპისტოლეთა წიგნი“62

61 ზაზა ალექსიძე, რედ./მთარგმნ. ეპისტოლეთა წიგნი, (თბილისი: „მეცნიერება“, 1968),188.

62
ზაზა ალექსიძე, რედ./მთარგმნ. „ეპისტოლეთა წიგნი” (თბილისი: „მეცნიერება“, 1968)
37
 და უხტანესის „ისტორია განყოფისა ქართველთა სომეხთაგან“63(X საუკუნე)
უმნიშვნელოვანეს ინფორმაციას გვაწვდის არამხოლოდ კირიონის ცხოვრებისა თუ
მოღვაწეობის შესახებ, არამედ, უშუალოდ, მისი პიროვნული მახასიათებლების
თაობაზე. კირიონის შესახებ ინფორმაციას, ასევე ვხვდებით არსენ საფარელის
ნაშრომში„ განყოფისათვის ქართლისა და სომხითისა“64. თუმცა არსენთანაც კირიონი
გაკვრით არის ნახსენები და რაიმე სერიოზული ცნობის მიღება არ არის შესაძლებელი.
ზაზა ალექსიძე არსენთან დაკავშირებით წერს -„ მოსალოდნელი იყო, რომ ამ
თხზულებაში მაინც, რომელიც სპეციალურად ქართლისა და სომხითის საეკლესიო
განხეთქილების საკითხისადმია მიძღვნილი, შედარებით ვრცელად იქნებოდა
ლაპარაკი კირიონ ქართლის კათალიკოსის ღვაწლის შესახებ, სწორედ იმ საქმეში,
რამაც აღნიშნული ტექსტის დაწერა გამოიწვია. მაგრამ აქაც მხოლოდ ორიოდე
სიტყვით არის აღნიშნული, რომ მოსე ცურტავის ეპისკოპოსი გააძევა და ამ ნიადაგზე
აბრაამ კათალიკოსთან უთანხმოება მოუხდა. ნაშრომის დანარჩენი ნაწილი სომხეთის
ეკლესიის ისტორიას გადმოსცემს. კირიონის შესახებ ქართული მასალა არსენის ან
უკვე აღარ აქვს, ან კიდევ განზრახ ჩქმალავს მას. მოსალოდნელი იყო, რომ კირიონს
არსენი რაიმე ეპითეტით შეამკობდა, ან მართლმადიდებელს უწოდებდა. იგი თითქოს
იმსახურებდა ამას, მონოფიზიტების წინააღმდეგ ბრძოლის მედროშე იყო! მაგრამ არა.
არც ერთი სიტყვით არ აღუნიშნავს მისი დამსახურება არსენს და არც ღვაწლის
შემკობას ფიქრობს“.65 კირიონის შესახებ პირველად წყაროებად ჩემ მიერ ზემოთ
დასახელებული, წიგნები უნდა მივიჩნიოთ. ქართულ ისტორიოგრაფიაში კირიონის
შესახებ გამოკვლევები ეკუთვნის ზაზა ალექსიძეს, რომელმაც თარგმნა სომხურიდან
და გამოსცა, როგორც „ეპისტოლეთა წიგნი“, ისე უხტანესის „ განყოფისათვის
ქართლისა და სომხითისა“ და დაურთო კომენტარები. კირიონის შესახებ
ინფორმაციის, ასე ვთქვათ, მცირე კვალი ლათინურ მწერლობაშიც არის შემორჩენილი,
რაც ,თავისთავად ცხადია, უკავშირდება, ჩემი მთავარი თემის, ეპისტოლის მიწერის

63
უხტანესი, ისტორია გამოყოფისა ქართველთა სომეხთაგან , სომხური ტექსტი ქართული თარგმანითა
და გამოკვლევებით გამოსცა ზაზა ალექსიძემ. (თბილისი: „მეცნიერება“, 1975)
64
არსენ საფარელი. განყოფისათვის ქართველთა და სომეხთა, (თბილისი: „მეცნიერება“,1980)
65 ალექსიძე, 190.

38
 საკითხს. ლათინურ მწერლობაში კირიონის მოხსენიების შესახებ ინფომარიას ვიღებთ
მიხეილ თამარაშვილისგან, რომელსაც ეკუთვნის ნაშრომი „ ისტორია კათალიკობისა
ქართველთა შორის“.

„ რადგან ჩვენი უმთავრესი აზრი ის იყო, რომ გაყრილობის შემდეგი დროის საბუთები
წარმოგვედინა ქართველი კათოლიკების შესახებ ძველ საუკუნეთა გამოძიებას აღარ
გამოვუდექით. ხოლო ერთის შესანიშნავის წერილის გამოტოვება კი გვენანება.
წერილი ეკუთვნის რომის პაპს გრიგოლ პირველს, პასუხად მოუწერია მეტად
განათლებული კირიონისთვის, რომელიც საქართველოს კათალიკოსად იყო.“66

როგორც ჩანს, სომხური ისტორიოგრაფიისთვის და ლათინური მწერლობისთვის

უფრო მნიშვნელოვანი ფიგურა იყო კირიონი ვიდრე საქართველოსთვის. ცხადია ამით
არ ვუსვამ ხაზს იმას, რომ მისი როლი ან პიროვნება დაკნინებულია, ან არ არის
ჯეროვნად შეფასებული დღევანდელი თვალსაზრისით. იმის გათვალისწინებით, რომ
კირიონის შესახებ მხოლოდ სომხური წყაროები გვაქვს და ისიც ქართველებისა და
სომხების განყოფის კონტექსტში, ცხადია, მე ამ საკითხს არ შევეხები, რადგან ეს უკვე
კარგად არის შესწავლილი ზაზა ალექსიძისა და რიგი მკვლევრების მიერ. ჩემთვის
აღნიშნული წყაროები საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც ამ მიმოწერაში ჩანს
კირიონის პიროვნების სახასიათო ნიშნები, რაც საფუძველს ქმნის, რომ პარალელები
გავავლო პაპ გრიგოლი დიდთან, შევაფასო, როგორც საეკლესიო ისე პოლიტიკური
წინამძღოლის თვალსაზრისით და დავინახო კირიონი, როგორც საერთაშორისო
ხარისხის მოღვაწე.

კირიონის შესახებ ბიოგრაფიულ ცნობებს ვიგებთ უხტანესისგან -„ის იყო ქვეყნით და

ნათესავით ქართველთაგან, ჯავახეთის გავარიდან, სოფლიდან, რომელსაც სკუტრი
ეწოდება, და ქართველთა და სომეხთა მწიგნობრობა იცოდა. რომაელთა ქვეყანაში რომ
მოვიდა, ცხოვრობდა იქ თხუთმეტ წელს გავარში, რომელსაც კოლონია ეწოდება, დიდ
დაბა-ქალაქ ნიკოპოლისში, მდინარის პირზე, რომელსაც გაილი ჰქვია. გაიწაფა და

66მიხეილ თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის XII საუკუნიდან ვიდრე XX- მდე
(ტფილისი: ქართული წიგნი, 1902), 16.
39
ისწავლა მათი მწიგნობრობა და სხვაც ბოროტი მეცნიერება, რომლითაც ჩვენ გაგვემიჯნა.
წამოვიდა იქიდან და მოვიდა სომხეთს მოსე სომეხთა კათალიკოსთან და დასახლდა
წმიდა კათოლიკეს, რომელიც ქალაქ დვინშია, რადგან მაშინ, სომეხთა საპატრიარქო
საყდარი იქ იყო. მან დააყენა იგი წმიდა კათოლიკე მონასტრის უხუცესად, აგრეთვე
ქორეპისკოპოსად და მისცა აირარატის გავარი სამწყსოდ. ხუთი წელი იყო
ამ(ხარისხზე)“.67

როგორც უხტანესისგან ვიგებთ კირიონი წარმოშობით ყოფილა ჯავახეთიდან, სოფელ

სკუტრიდან, რომლის იდენტიპიცირებაც ვერ ხერხდება. მოყვანილი წყაროდან ჩემთვის
საინტერესოა ორი რამ. 1. მან იცოდა ქართული და სომხური მწიგნობრობა 2. იგი
რომაელთა ქვეყანაში(ბიზანტიაში) ცხოვრობდა 15 წლის განმავლობაში, საიდან
ჩამოსვლის შემდეგაც 5 წელი გაატარა დვინში აირარატის მონასტრის წინამძღვრად.
კირიონის სამომავლო გეზი, როგორც პოლიტიკური ისე საეკლესიო ამ ორმა მომენტმა,
უფრო კი 15 წლიანმა ბიზანტიურმა ცხოვრებამ განაპირობა. თავისთავად, ინტერესს
იწვევს ის თუ რატომ წავიდა კირიონი რომაელთა ქვეყანაში და ამდენი ხნის
განმავლობაში რატომ იყო იქ. რომაულ -ქართული ეკლესიის ურთიერთობისთვის რა
მნიშნელობა შეიძლება ჰქონოდა მის იქ ყოფნას და რეალურად რით დამთავრდა მისი
რომაული გეზის აღება?

საკმაოდ რთულია იმაზე საუბარი თუ რამ განაპირობა კირიონის წასვლა რომაელთა

ქვეყანაში(ბიზანტიაში), თუმცა, ცხადია, ვარაუდი არის გამოთქმული, რომელიც
რეალობასთან ძალიან ახლოს დგას. ზაზა ალექსიძე მიმოიხილავს სხვა სომეხი
ისტორიკოსების ვარაუდებს(ნ.აკინიანი) და დასკვნის სახით წერს, რომ შესაძლოა
კირიონი ტყვედ ყოფილიყო წაყვანილი ბერძნების მიერ. იმავე აზრს ავითარებს ნ.
აკინიანიც, როდესაც ვარაუდობს, რომ 570-578 წლებში წარმოებული ომების დროს უნდა
დაეტოვებინა კირიონს ქართლი, იმის გამო რომ, შესაძლოა ის ბერძნებმა ტყვედ
წაიყვანეს.68 ბერძნების მიერ კირიონის ტყვედ წაყვანა და იქ 15 წლის განმავლობაში

67 უხტანესი, 21.
68 ალექსიძე, 210.
40
დატოვება, შემდეგ უკან დაბრუნებული კირიონის საკათალიკოსო საყდარზე ასვლა,
ბუნებრივად ბადებს კითხვას თუ ვინ იყო კირიონი ასეთი, რომ მის პიროვნებას ამხელა
მნიშვნელობა ჰქონდა? სამწუხაროდ უშუალო ფაქტები ამის შესახებ არ არსებობს, თუმცა
შესაძლოა რამდენიმე მოვლენის დაკავშირების შედეგად ვარაუდის გამოთქმა.
პირველყოვლისა მნიშვნელოვანია იმ პერიოდის ქართლის პოლიტიკური სიტუაცია.
როგორც ცნობილია, ამ პერიოდში ქართლში მეფობა გაუქმებულია. ქართლს სათავეში
უდგას ერისმთავარი, რომელიც ერთი მხრივ ბიზანტიის, ხოლო მეორე მხრივ სპარსეთის
საბრძოლო ასპარაზზეა გამოსული და ჩაბმული. მას შემდეგ რაც, 523 წელს გურგენ მეფის
აჯანყებამ, ბიზანტიელების მცირერიცხოვან ჯართან ერთად მარცხი განიცადა ირანთან,
ქართლში მეფობა გაუქმდა. ამას კი მოყვა ის, რომ სპარსელები ნებას აღარ რთავდნენ
ქართველებს მეფე ჰყოლოდათ. 532 წელს ბიზანტიასა და სპარსეთს შორის „საუკუნი ზავი“
დაიდო, რაც გულისხმობდა იმას, რომ ქართლში ირანელებმა მოიპოვეს უპირატესობა.
ქართლიდან გაქცეული მეფე კი ბიზანტიაში გადავიდა ოჯახითურთ.69 მსგავსი ვითარება
შენარჩუნდა მე-6 საუკუნის 70-იან წლებამდე. 570 წლიდან კვლავ იწყება ბრძოლა
ბიზანტიასა და სპარსეთს შორის, ვიდრე 591 წლამდე, სანამ ბიზანტიამ არ მოიპოვა
უპირატესობა და სპარსეთს არ მოუწია ბიზანტიისთვის საქართველოს დიდი ნაწილის
გადაცემა. ჩემთვის ეს საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც შესაძლოა ლოგიკური დასკვნა
გამოვიტანო, რამდენიმე ფაქტის შეჯერებით. საინტერესო ცნობას ვხვდებით „ ქართლის
ცხოვრებაში“ მე-6 საუკუნის შუა ხანების კათალიკოსის განწესების შესახებ -„ ფარსმან
მეფემან დასუა საბა. აქათგან არღარა მოიყვანებოდეს კათალიკოსსა საბერძნეთით, არამედ
ქართველნი დასხდებოდეს, წარჩინებულთა ნათესავნი“70 როგორც, „ქართლის ცხოვრება“
გვაუწყებს, კათალიკოსებად დგინდებოდნენ წარჩინებულები. ახლა საინტერესოა ის თუ
იმ პერიოდში ვინ იყვნენ ქართლში წარჩინებულები. იგივე წყარო მოგვითხრობს, რომ
იმავე პერიოდში ორი გვარი იყო უფრო მეტად გამორჩეული ეს ორივე სახლი კი ვახტანგ
გორგასლის შთამომავლები იყვნენ. „ქართლის ცხოვრება“ მიგვითითებს, მას შემდეგ, რაც
სპარსეთმა ქართლი დაიპყრო-„ მაშინ მეფემან სპარსთამან ურმიზდ მისცა ძესა თვისსა

69 „საქართველოს ისტორიის ნარკვევები“(თბილისი: „საბჭოთა საქართველო“ ,1973) ტ.2, 247.

70 „ქართლის ცხოვრება“ (თბილისი: 1955) ტ.1, 207.
41
რანი და მოვაკანი, რომელსა ერქუა ქასრე ამბარავეზი. მოვიდა და დაჯდა ბარდავს, და
უწყო ზრახვად ერისთავთა ქართლისათა“ აღუთქუა კეთილი დიდი, და დაუწერა
საერისთაოთა მათთა მამულობა შვილითი-შვილამდე, და ესრეთ წარიბირნა ლიქნითა. და
განდგეს ერისთავნი და თვისად ხარკსა მისცემდეს ქასრე ამბარვეზსა.. და შვილნი
ბაკურისნი დარჩეს მთიულეთს კახეთისას, და ნათესავნი მირდატისნი ვახტანგის ძისანი,
რომელნი მთავრობდეს კლარჯეთს და ჯავახეთს, იგინი დარჩეს კლდეთა შინა
კლარჯეთისათა. 71
„ქართლის ცხოვრების“ უწყების მიხედვით რამდენიმე წელში
სპარსეთს პოზიცია შეიცვალა და მისი ადგილი ბიზანტიამ დაიკავა ქართლში. „ესრეთ რა
უცალო იქმნეს სპარსნი, მაშინ შეითქუნეს ყოველნი ერისთავნი ქართლისანი, ზემონი და
ქვემონი, და წარგზავნეს მოციქული წინაშე ბერძენთა მეფისა და ითხოვეს, რათა უჩინოს
მეფე ნათესავთაგან მეფეთა ქართლისათა და რათა იყვნენ ერისთავნი იგი თვის-თვისსა
საერისთავოსა შეუცვალებელად, მაშინ კეისარმან აღასრულა თხოვა მათი, და მისცა
მეფედ დისწული მირდატისი, ვახტანგის ძისა,ბერძნის ცოლისაგან, რომელსა ერქუა
გუარამ, რომელი მთავრობდა კლარჯეთს და ჯავახეთს72.

ზაზა ალექსიძე ზემოთ მოყვანილ ყველა ფაქტს აჯამებს და დასძენს „სავსებით

შესაძლებელია, რომ ერისმთავრების მსგავსად, კათალიკოსებიც გამოდიოდნენ ამ
გვარიდან.. აი, სწორედ ამ დროს იქნებოდა საჭირო მძევალი და ამასთან, გუარამ
კურაპალატის ოჯახიდან, სავსებით შესაძლებელია, რომ სწორედ კირიონს დაკისრებოდა
ამ მძიმე და საპატიო როლის შესრულება.73 საკმაოდ ლოგიკური და შესაძლო დასკვნა
გამოაქვს ზაზა ალექსიძეს. რთული წარმოსადგენია, ის რომ კირიონს, რომელიც
ნათესავით ქართველი იყო და თან ჯავახეთიდან, 15 წელი გაეტარებინა ბიზანტიაში,
სადაც მან ძალიან კარგი განათლება მიიღო, და არ ყოფილიყო წარჩინებული გვარიდან.
ამის დასტურია ასევე კირიონის უდიდესი გავლენა, როგროც პოლიტიკურ ისე
საეკლესიო სივრცეზე. ცხადია, ეს შესაძლებელი იქნებოდა მისი მაღალ იერარქიული

71 იქვე, 217.
72 იქვე, 218.
73 ალექსიძე, 212.

42
საყრდიდან გამომდინარე,მაგრამ ვფიქრობ არ იყო მხოლოდ ეს მიზეზი, არამედ ამას
ემატებოდა მისი წარჩინებულობა.

უხტანესთან ვხვდებით ერთ მომენტს, სადაც კირიონის პიროვნებაზე მნიშვნელოვანი

ხაზგასმა ხდება და სადაც კარგად არის გამოკვეთილი მისი პიროვნების როლი ორივე
სივრცეში. „ გამოაგზავნეს იმ ქვეყნის მთავრებმა და ერისთავებმა ეპისკოპოსებთან
ერთად(კაცი) მოსე სომეხთა კათალიკოსთან წინამძღვრის სათხოვნელად. ხოლო მან
განიზრახა, რომ თავისი სახლიდან მისცეს მათ წინამძღვარი ერთგულებისა, ორივე
მხარის სარწმუნოების ერთობისა,და, აგრეთვე, პირველ მამათა, რომლებიც მასზე ადრე
იყვნენ, აღთქმის განსამტკიცებლად. (ამიტომ) ხელი დაასხა კირიონს, როგორც ადრე
ვთქვით, რომელსაც თავისად თვლიდა, სანდო და თავისი კარის ერთგული ეგონა და არა
კი იცოდა მისი გულის დაფარული. გააყოლა იგი პეტრე ეპისკოპოსს, რომელიც
ქართველთა ქვეყნიდან იყო, და სხვა მასთან მოსულ ერისთავებს დიდი პატივით. ხოლო,
როცა მიაწია კირიონმა თავის სამთავროს სამწყსოს და თავის ქალაქს, რომელსაც მცხეთა
ეწოდება, შემოიკრიბა ეპისკოპოსები, ქვეყნის წარჩინებულები, მთავრები და ერისთავები
და დაიმორჩილა მათთან ერთად სრულიად მთელი ქვეყანა თავისი ხელმწიფების ქვეშ.74
სხვაგან. „ მაგრამ ვფიქრობ, კირიონისგან იქმნა ეს ყოველივე, როგორც მოხდა კიდეც,
რადგან არა თუ მხოლოდ თვითონ,არ დაწერა და მთავრებსაც დაუშალა პასუხის გაცემა,
არამედ პეტრესაც“75.

უხტანესის ამ ინფორმაციიდან რამდენიმე ჩემთვის მნიშვნელოვან დეტალს ვიგებთ.

პირველი, ქართლის წარჩინებულები და ეპისკოპოსები ჩადიან მოსე სომეხთა
კათალიკოსთან, რომ გამოურჩიოს ვინმე. ვფიქრობ ეს ერთი შეხედვით უხტანესის
ტენდენციურობაა, რომ ქართლის კათალიკოსის დადგინებაში სომეხთა როლი
წარმოეჩინა, თუმცა აქ სხვა უფრო მნიშვნელოვანი დეტალია, რაც ამ შემთხვევაში იქცევს
ჩემს ყურადღებას. ქართლის წარჩინებულებმა იციან კირიონის სომხეთში ყოფნის ამბავი,
რადგან, როგორც უხტანესი მოწმობს, იგი ბიზანტიიდან დაბრუნებული 5 წელი

74 უხტანესი, 23.
75 იქვე, 83.
43
სომხეთში რჩება(უხტანესი 21), იბადება კითხვა, რატომ მიდიან მთავრები,
წარჩინებულები და არა მხოლოდ ეპისკოპოსები? ვფიქრობ, რომ ისინი მიდიან უშუალოდ
კირიონის შესახებ სათქმელად და არა ნებისმიერი ვინმესი. ამას ისიც ადასტურებს, რომ
სამშობლოში დაბრუნებული კირიონი იმორჩილებს მთელს თავის ქვეყანას თავის
ხელმწიფების ქვეშ. იგი რომ არ ყოფილიყო წარჩინებული, მხოლოდ საკათალიკოსო
საყდრის გამო რთული დასაჯერებელია, რომ იმ დროის დიდგვაროვნობა და
წარჩინებულები მორჩილებაში ყოფილიყვნენ, ისეთ მორჩილებაში როდესაც მათ
კირიონი უკრძალავას წერილის მიწერას. ეს ფაქტიც, გარკვეულწილად, ადასტურებს
ფაქტების შეკრების შედეგად მიღებულ დასკვნას, რომელიც ზაზა ალექსიძემ გამოთქვა.

კირიონი არ ყოფილა რიგითი პიროვნება, არც საეკლესიო და არც პოლიტიკური

პერსპექტივიდან. მისი ეპოქის მთელი სირთულე კარგად ჩანს საისტორია-საეკლესიო
სარბიელზე, რასაც მოწმობს ჩემ მიერ მოხმობილი წყაროები. მინდა, რამდენიმე დეტალი
გამოვყო კირიონის პიროვნების უკეთ წარმოსაჩენად და პაპ გრიგოლ დიდსა და კირიონს
შორის არსებული პარალელების უკეთ ნათელსაყოფად.

როგორც უხტანესისგან ვიგებთ კირიონი ბიზანტიიდან დაბრუნებული ხუთი წელი რჩება

სომხეთში, სადაც მოსე სომეხთა კათალიკოსისგან ინიშნება ა(ი)რარატის გავარის
მწყემსად და წმინდა კათოლიკეს მონასტრის ხუცესად და ქორეპისკოპოსად. უხტანესის
მიერ მოყვანილი ეს ცნობა ,თავისთავად, საინტერესოა რამდენიმე თვალსაზრისით,
თუმცა ჩემთვის მაინც ინტერესს იწვევს იმის გამო, რომ ბიზანტიაში ამდენი ხნის
ცხოვრების შემდეგ დაბრუნებული კირიონი, რომელიც ცალსახად დიოფიზიტია და ამას
მოწმობს ორივე ,ჩემ მიერ დასახელებული, სომხური წყარო, რჩება სომხეთში და ინიშნება
მაღალ საეკლესიო თანამდებობაზე. სწორედ ამის გამო ჩნდება კითხვა, თუ როგორ იყო
დიოფიზიტი კირიონი 5 წლის განმავლობაში მონოფიზიტური სომხეთის ეკლესიაში, ან
იყო თუ არა იგი რეალურად სომხურ ნაწილში და მის ეკლესიაში? ამ კითხვაზე პასუხის
გაცემა შესაძლებელია სხვადასხვა წყაროს დაკავშირებით. თუმცა, აქვე მინდა ვთქვა,რომ
უფრო მეტის გაგებაცაა შესაძლებელი კირიონის პიროვნების შესახებ. თუკი იგი
რეალურად მონოფიზიტურ გარემოში ცხოვრობდა და თავად დიოფიზიტური

44
სარწმუნიების მაღიარებელი იყო ეს მიანიშნებს მისი პოლიტიკის მოქნილობასა და
სარწმუნებრივ სიმტკიცეზე, რომ არ უარყო დიოფიზიტობა და პოლიტიკურად სწორი
ნაბიჯებით შეძლო სასურველი შედეგის მიღწევა.76 ეს სომხეთში, კირიონის 5 წლიანი
მოღვაწეობის ერთი მხარეა. მეორე მხრივ, შესაძლოა იგი სულაც არ ყოფილიყო
მონოფიზიტურ გარემოში, იმ პერიოდის ისტორიული სიტუაციიდან გამომდინარე, რის
ფონსაც ბიზანტია-სპარსეთის უპირატესობა - დაქვემდებარებულობა ქმნიდა.

არსენ საფარელი თავის წიგნში „განყოფისათვის ქართველთა და სომეხთა“ საინტერესო

ცნობას გვაწვდის იმ დროინდელი სომხეთის მდგომარეობისა და მისი ტერიტორიების
სპარსეთსა თუ ბიზანტიისთვის დაქვემდებარებაზე.“ ამის შემდგომად მავრიკ კეისარმან
წარავლინა მუშელ მამკუენი, დიდი ზორავარი სომხითისაი,და მისცა სამეფოი
სომხითისაი ხუასროს. ხოლო ხუასროვ დვინთაგან ყოველი დაამორჩილა კეისარსა77 და
იქმნა მშვიდობა.“78

იმავე ავტორთან ვხვდებით უწყებას, იმასთან დაკავშირებით, რომ ა(ი)რარატის გავარში,

სადაც კირონიც იყო განწესებული იყვნენ დიოფიზიტებიც. „ და მოუწოდა აბრაჰამ
მღვდელთა არარატისათა და ჰრქუა მათ: ანუ შეაჩვენეთ კრებაი ქალკედონისაი, ანუ
განვედით სამკვიდრებელით თქუენით! და რომელნიმე დაემორჩილნეს.. და რომელნიმე
არა დაემორჩილნეს და განისხნეს სამკვიდრებელით მათით და უცხოებით
აღესრულნეს..“79 არსენ საფარელის ეს მოწმობა მართალია იხსენიებს აბრაჰამ
კათალიკოსს, მაგრამ ამ შემთხვევაში არ ააქვს მნიშნელობა, იმის გამო რომ თუკი
აბრაჰამის პერიოდში იყვნენ ა(ი)რარატში ქალკედონიტები, ცხადია მოსეს დროსაც
იქნებოდნენ, მით უფრო, რომ იმ პერიოდისთვის ის ტერიტორია ბიზანტიას ეკუთვნოდა.
შესაბამისად თუკი მოსე ა(ი)რარატის ეკლესიის ხუცესად და ქორეპისკოპოსად ნიშნავს
კირიონს ცხადია, რომ სავსებით შესაძლებელია ის ყოფილიყო სწორედ ამ ნაწილში.

76 სხვა საკითხია ის თუ რამდენად არის საეკლესიო თვასაზრისით ასეთი მდგომარეობა გამართლებული,

თუმცა ჩემთვის ახლა მისი შეფასება ამ პერსპექტივიდან არ წარმოადგენს ინტერესს.
77 იგულისხმება 591 წელს მავრიკიუსსა და ხოსროს შორის დადებული ზავი, რომლის მიხედვითაც

აირარატის უმეტესი ნაწილი მოექცა ბიზანტიის განგებლობის ქვეშ.

78 საფარელი, 89.

79 იქვე, 58.

45
მართალია მოსე, კირიონს როგორც მონოფიზიტს ისე იცნობს, მაგრამ რეალურად იგი
დიოფიზიტია და„მონოფიზიტობის ნიღაბს ამოფარებული“ აგრძელებს თავისი მრწამსით
მოღვაწეობას. ეს ყოველივე საკმაო სახასიათო სურათს გვთავაზობს კირიონის
პიროვნებაზე. პირველ რიგში იმიტომ, რომ ის უბადლო პოლიტიკოსია და შეუძლია
ლავირება სხვადასხვა სიტუაციასა და მდგომარეობაში(ისევე როგორც ეს პაპ გრიგოლის
შემთხვევაში წარმოვაჩინე) და მეორე იგი იცავს „რომისა და იერუსალიმის
სარწმუნოებას“. კირიონის პიროვნული მახასიათებლები, ისევე, როგორც პაპ გრიგოლი
დიდის, მის პოლიტიკურ-საეკლესიო მოღვაწეობას უკავშირდება. უხტანესთან და
„ეპისტოლეთა წიგნში“ მრავალ ადგილს ვხვდებით, სადაც ეს მახასიათებლები იკვეთება.
კირიონს, გრიგოლის მსგავსად, უწევს მონოფიზიტური გარემოში დიოფიზიტური
სარწმუნოების დაცვა და ამავე დროს ,ერთი მხრივ აგრესიული მტრის სპარსეთსა და
მეორე მხრივ,“დადებითად განწყობილ“ ბიზანტიიას შორის ლავირება. ამის ნათელ
მაგალის წარმოადგენს „ეპისტოლეთა წიგნში“ დაცული მიმოწერა კირიონსა და აბრაამ
კათალიკოსსა თუ სხვა პირებს შორის.

აბრაამსა და კირონს შორის დაწყებული უთანხმოება, რომელიც თავიდან კირიონის მიერ

ნესტორიანი ხუჟიკის მიღებით დაიწყო, რეალურად კი ამის საფუძველს წარმოადგენდა
მოსე ცურტავის ეპისკოპოსისა და ზოგადად, ცურტავის ეპარქიის საკითხი, გადავიდა
სერიოზულ თეოლოგიურ- პოლიტიკურ დაპირისპირებაში, იმდენად, რომ აბრაამისა თუ
სხვათა ეპისტოლეებიდან ამის დაფარვა შეუძლებელი გახდა. კირიონის მტკიცე
ხასიათისა გამო დიოფიზიტურ სარწმუნოების დაცვაში და პოლიტიკურად სწორად
მოქცევის გამო განრისხებული სომხეთის მარზპანი სმბატი მოსესადმი მიწერილ პასუხში
ცხადად წარმოაჩენს ერთი მხრივ თავის დამოკიდებულებას, მეორე მხრივ კი მუქარას
კირიონისა და ქართლისადმი. „თუ დაუმორჩილებლობის შესახებ შევიტყობთ და უფალი
ღმერთი მარჯვე დროს მოგვცემს, ვინ იცის იქნებ აქვე მიიღებს საზღაურს ღმრთისგან
ხორციელ უფალთა ხელით“.80

80 ალექსიძე, 84.
46
თავისთავად ცხადია, მიწიერი უფალნი იმ დროს, როცა სომხეთის მარზპანი, სმბატი, ვინც
უშუალოდ ემორჩილება სპარსეთის შაჰს, კირიონის მოწინააღმდეგე ეპისკოპოსს წერს ამ
წერილს, გულისხმობს ზუსტად სპარსეთს და არავის სხვასს. სმბატის ეს სიტყვები
ცალსახა მუქარის შემცველია და მიანიშნებს კირიონისა და მთელი ქართლისადმი
უარყოფით დამოკიდებულებას. მიუხედავად ამისა, კირიონი თავისივე „იარაღით
ებრძვის“ და ინარჩუნებს სიმშვიდეს ქართლში ისე, რომ არ უწევს არანაირ კომპრომისზე
წასვლა. აბრაამ სომეხთა კათალიკოსისადმი პირველ საპასუხო წერილში, კარგად
იკვეთება კირიონის პიროვნული მახასიათებლები, მისი პოლიტიკური გამჭრიახობა და
რეალურად მისი ქვე საფუძველი, დაცვა ქართლისა და სარწმუნოების. „ ჩვენიცა და
თქვენი მამებიც მეფის მონები იყვნენ და იერუსალიმის სარწმუნოება ჰქონდათ. ჩვენც და
თქვენც აგრეთვე, თუმცა მეფეთა-მეფის მონები ვართ, სარწმუნოება
იერუსალიმის(დიოფიზიტური) გვაქვს და გვექნება. თუმცა აქამდე იყვნენ უფალნი, ეხლა
რაოდენ უფრო ნეტარნი ვართ, რომლებიც მეფეთა-მეფის სამსახურს ვეწიეთ. რადგან, რაც
ცა და დედამიწა არსებობს, არ ყოფილა არც ერთი უფალი, რომელსაც ყოველი
ტომისათვის თავისი კანონები მიენდოს, როგორც ამ უფალმა მიანდო, მეტადრე ჩვენ,
ქრისტიანთა სარწმუნოება, ხოლო ჩვენ თავისუფალ ქვეყანას უფრო მეტად(მიანდო),
ვიდრე ყველა სხვა ქვეყანას და ჩემ კეთილ თავს უმეტესად, ვიდრე ყველა ჩემ მოყვასთ”81.

კირიონ კათალიკოსის პასუხი წარმოადგენს ერთდროულად თავდაცვასა და თავდასხმას,

და უფრო მეტსაც, მხილებას სარწმუნოებრივ თვალსაზრისით. კირიონის უდიდესი
გამჭრიახობა, ისევე როგორც, გრიგოლისა ლომბარდიელებთან თუ ბიზანტიასთან, მის
დიპლომატიურ უნარებშია, რაც კარგად გამოიხატა მოყვანილი ციტატით. კირიონის
პასუხიდან ძალიან ბევრ მნიშვნელოვან ინფორმაციას ვიღებთ.

1. მეფის მონობა ამ შემთხვევაში გულისხმობს ბიზანტიის ქვეშევრდომობაში ყოფნას.

სწორედ ამიტომ წერს, რომ როცა მეფის მონები ვიყავით ჩვენ სარწმუნოება ერთი
გვქონდა, ხოლო ახლა კი როცა მეფეთ-მეფის, სხვაგვარად, სპარსეთის, უღელის
ქვეშ ვართ, ჩვენ ისევ ის სარწმუნოება გვაქვს(დიოფიზიტური).

81 ალექსიძე, 71.
47
2. კირიონი, როდესაც საუბარს იწყებს სპარსეთზე იგი დასაწყისში იცავს თავს, „
თუმცა აქამდე იყვნენ უფალნი, ეხლა რაოდენ უფრო ნეტარნი ვართ, რომლებიც
მეფეთა -მეფის სამსახურს ვეწიეთ.“ ამ დამოკიდებულებით აჩვენებს, რომ იგი
ცალსახად აღიარებს სპარსეთის უპირატესობას და უფრო მეტი სიმტკიცისთვის
ნეტარს უწოდებს თავს, მაგრამ ყველაზე საინტერესო ის არის, რომ ეს ნეტარება
მიესადაგება არა სპარსეთის უღელ ქვეშ მყოფობას, ან იმას რომ ახლა მეფეთა-მეფის
სამსახურს ეწევა, არამედ იმიტომ, რომ ამ უფალმა ყველა ტომს თავისი კანონები
მიანდო, და უფრო მეტად კი ქრისტიანებს, და აი აქ გადადის უკვე შეტევაზე,
როდესაც ამბობს“ ხოლო ჩვენ თავისუფალ ქვეყანას უფრო მეტად მიანდო“.
კირიონი ამ სიტყვებით, ფაქტობრივად ეუბნება, რომ ის რაზეც შენ ჩემთან დავა
გაქვს, რომ მე თითქოს სარწმუნოება შემიცვლია და გინდა რომ „ჭეშმარიტებისკენ
მომაქციო“ და ამისთვის საჭირო თუ იქნება მიწიერ უფალთა ხელითაც შეიძლება
მომეგოს რაიმე. ეს თავისუფლება, სწორედ იმავე უფლისგან მაქვს მონიჭებული.
ქართლის კათალიკოსმა თავისივე იარაღით შეუტია აბრაამსა და დანარჩენებს.

ის ფაქტი, რომ კირიონს პოლიტიკური რეალობის გამო, ხშირად უწევდა საკუთარი

დამოკიდებულების ცვლილება არ არის გასაკვირი, რადგან ღიად გამოხატულება
თავისი დასავლური გეზისა შესაძლოა, სახიფათო აღმოჩენილიყო ქართლისა და იმ
დიდი ბერკეტისთვის რაზეც ვისაუბრე უკვე.

პოლიტიკური სიმტკიცის გამოვლენის გარდა, კირიონი უფრო დიდ სიმტკიცეს

ავლენს სარწმუნოებრის დაცვაში და ცალსახად მიუთითებს, რომ არავის აზრი არ
აინტერესებს ამასთან დაკავშირებით, რადგან უნდა თუ არა ვინმეს სწორედ
ქალკედონიის სარწმუნოებაა მათი. შეიძლება ითქვას, რომ აბრაამ კათალიკოსის
მესამე ეპისტოლეზე პასუხი, აჯამებს და კარგად წარმოაჩენს, მთელ ბრძოლასა და
ამ ბრძოლაში კირიონის პიროვნებას. „ეპისტოლეთა წიგნში“ ზუსტად არის
გადმოცემული კათალიკოსის უკანდაუხეველი სიმტკიცე „ აჰა, ესეც მესამე
ეპისტოლე მოგწერეთ ჩვენ თქვეს სიწმინდეს. მეც შერიგების საზღვარს მტკიცედ

48
 ვიცავ, როგორც წმინდა სახარება გვამცნობს, რომ მხოლოდ თქვენგან არ იყოს
შფოთი, რადგან თქვენ ისე გვწერთ ჩვენ, როგორც ახალნერგსა და ახალმორწმუნეს
და ისე არ გვწერთ, როგორც შეჰფერის პატიოსანსა და მარად მართლმადიდებელს,
რადგან დღეს, ღმრთის წყალობით მთელ ქვეყანაზე უფრო მოწინავე ვართ და
მართლმადიდებელი, ვიდრე ცოტა ვინმე... უკეთუ გსურს გამოიძიო ჩვენი
სარწმუნოება და გაიცნო, ვათარგმნინე და მოვატანინე ოთხ კრებათა წიგნი,
რომლებითაც რომაელენი ხელმძღვანელობენ და წმინდა ანასტასსა და წმინდა
სიონში იგი იქადაგება. უნდა თუ არა ვისმეს ჩვენი სარწმუნოება ეს არის.82“
ქართლის კათალიკოსის ეს სიტყვები, რეალურად არც საჭიროებენ რაიმე
განმარტებასა და ახსნას. მისი პოლიტიკური და სარწმუნოებრივი სიმტკიცე,
უდიდესი შორსმჭვრეტელობა და ზრუნვა თავის სარწმუნოებასა და ქვეყანაზე
არის სწორედ მისი პიროვნული მახასიათებლები.

ექვთიმე თაყაიშვილის შეფასება ყველაზე კარგად გამოხატავს მის როლსა და

მნიშვნელობას - „ კირიონი, რომ არა, ჩვენ ნამდვილად გავსომხდებოდით. დიდი
საქმე ქნა ეროვნული თვალსაზრისით. ნამეტანი გონიერი, მაგარი და გამჭრიახი
კაცი ყოფილა, როგორც ჩანს! ჩვენ მას ძეგლი უნდა დავუდგათ.“83

„მწყემსი კეთილი“, რომელზეც პაპ გრიგოლ დიდის შემთხვევაში ვისაუბრე,

აბსოლუტურად ეხმიანება კირიონის პიროვნებას. თუკი გრიგოლის შემთხვევაში
ვსაუბრობდი მის საეკლესიო და პოლოტიკურ ხელისუფლებაზე, რომლითაც შეძლო, რომ
დაეცვა რომი და მისი მოქალაქეები ერთი მხრივ ლომბარდიელებისა და მეორე მხრივ
ბიზანტიისგან, კირიონიც ზუსტად ასე იქცევა, იგი ლავირებს ორივე სახელმწიფოს შორის
და ამავე დროს იცავს სარწმუნოებას. გრიგოლიც დაპირისპირირებული იყო
ერესიარქთან, კირიონსაც რეალური დაპირისპირება აქვს მონოფიზიტ კათალიკოსთან.
„მწყემსი კეთილის“ იდეა აერთიანებს ამ ორი, სივრცითა და გზით, დაშორებული

82ალექსიძე, 101-102.
83გ.ლომთათიძე, ქართული კულტური მემატიანე ექვთიმე თაყაიშვილი, (თბილისი: საბჭოთა
საქართველო, 1990), 102.
49
საეკლესიო მოღვაწის ცხოვრებასა და პიროვნებას, რომელიც რეალურად გადაიკვეთა
მათი მოღვაწეობის სარბიელზე.

წყაროების მიხედვით რთულია საუბარი კირიონის მოღვაწეობის დასასრულზე 599 წელს

ქართლის კათალიკოსის ტახტზე ასული კირიონი 614 წლის მერე არსად აღარ გვხვდება.
სპარსელების დაწინაურებამ განაპირბა ის, რომ ხოსრო II გამოსცა ბრძანება, რის
მიხედვითაც მის დაქვემდებარებაში არსებული ყველა სახელმწიფო უნდა
დაქვემდებარებოდა მონოფიზიტურ სარწმუნოებას. ცხადია კირიონს, ისევე როგორც
დიოფიზიტ ადარნერსე ერისმთავარი ქართლში ვეღარ დარჩებოდნენ. სწორედ ამ
მომენტიდან იკარგება რეალური კვალი კირიონის. ქართულ ისტორიოგრაფიაში(ზ.
ალექსიძე) არსებობს აზრი, რომ ეს კირიონი არის კიროს ფაზისელი(ეგრისის
მიტროპოლიტი), რომელიც თავის მხრივ 622-23 წლებში ჩნდება ბიზანტიურ წყაროებში,
როგორც კიროს ალექსანდრიელი.84

84ალექსიძე, 202-201.
კიროს ალექსანდრიელი(630-642) იყო ალექსანდრიის პატრიარქი, რომელმაც მოღვაწეობა დაიწყო ბაზისის
ეპისკოპოსად 620 წელს. მისი სახელი დაკავშირებულია ჰერაკლე იმპერატორთან და მონოფიზიტებისა და
დიოფიზიტების შეგირების წამოწყებასთან. კიროს ალექსანდრიელი შემოტანილია მონოთელიტობის
იდეა, რათა გაეერთიანებინა ქალკედონიტთა და ანტიქალკედონითა ორივე ფრთა. საინტერესოა ის, რომ
ჰერაკლე კეისარი უჭერდა ამ მოსაზრებას მხარს. 630 წელს კიროსი დგინდება ალექსანდრიის პატრიარქად
სადაც 642 წლამდე მსახურობდა.
50
 კირიონ კათალიკოსის დროინდელი ქართლის ისტორიული მდგომარეობა

კირიონ კათალიკოსის დროინდელი ქართლის ისტორიული მდგომარეობა, მთელი VI

საუკუნის დაუსრულებელი ბრძოლის უკანასკნელი ნაწილია, რაც მიმდინარეობდა
ბიზანტიასა და სპარსეთს შორის. უკანასკნელს, ვულისხმობ კირიონთან მიმართებაში,
რადგან მისი კათალიკოსობის დასასრულს სპარსეთის სახელმწიფო უპირატესობას
იპყრობს ხელთ და საუკუნოვანი ჭიდილი ქართლის კვლავ სპარსელთა ხელში
ჩავარდნით სრულდება.

VI საუკუნე საკმაოდ რთული პერიოდია ქართლისთვის (ისევე როგორც რომისთვის). ის,

სამწუხაროდ, წარმოადგენდა ერთგვარ პლაცდარმს, ირანსა და ბიზანტიას შორის. თუკი
საუკუნის დასაწყისში საქართველოში მეფობა კიდევ არსებობს, მიუხედავად იმისა, რომ
ირანმა 510 წელს ალბანეთში გააუქმეს მეფობა, ხოლო 482 წელს კი სომხეთში, ირანი
ყველანაირად ცდილობს, რომ, რაც შეიძლება მალე დაკარგოს ქართლმა
დამოუკიდებლობა. მაშინ, როდესაც დასავლეთ იბერია ბიზანტიის ნაწილს წარმოადგენს,
აღმოსავლეთით კი ქართლი, რომელსაც ასეთი ძლიერი აგრესორი ჰყავს მეზობლად,
ცდილობს შეინარჩუნოს სახელმწიფოებრიობა და მეფობა, ცხადია, დიდი ძალისხმევის
ფასად აკეთბს ამას, თუმცა ეს ძალისხმევაცა და მცდელობაც ლოგიკურ დასასრულამდე
მივიდოდა, რაც მოხდა კიდეც. ირანელების სურვილი, რომ დაპატრონებოდნენ მთელ
კავკასიას გარკვეულწილად განახორციელეს. თუმცა, ახლა მხოლოდ ქართლი იყო
დარჩენილი, რომელიც ხელს უშლიდა ირანს იმაში, რომ რომაელები გაეძევებინა
კავკასიიდან და თავისი ძალაუფლება გაევრცელებინა მასზე. ქართლში იმ ხანად ჯერ
კიდევ მეფობს გურგენ მეფე, რომელმაც 523 წელს აჯანყება წამოიწყო სპარსელების
წინააღმდეგ. პროკოფი კესარიელი ზუსტად გადმოგვცემს მიზეზს რის გამოც გურგენმა
აჯანყება დაიწყო. ისტორიკოსის ცნობით-„ კავადს უნდოდა ძალით მოექცია ისინი
თავისი სარწმუნოების წესებზე, და მათ მეფე გურგენს შეუთვალა, სხვა რამეშიც ისე
მოქცეულიყო, როგორც სპარსელებში, და მიცვალებული მიწაში კი არ დაემარხა, არამედ

51
ყველა მიცვალებული ფრინველებისა და ძაღლებისთვის გადაეგდო.“85 ბუნებრივია
კავადის ასეთ მოთხოვნას გურგენი ვერ შეასრულებდა სწორედ ამიტომ წამოიწყო
აჯანყება და დასახმარებლად იუსტინე კეისარს მიმართა და მის მხარეზე გადასვლა
შესთავაზა, თუკი ისინი აღარასდროს ჩააგდებდნენ სპარსელების ხელში.86 ბიზანტიის
კეისარი სიხარულით შეხვდა გურგენის შემოთავაზებას და დახმარებაც აღუთქვა.
მართლაც მან ქართლის მეფეს გაუგზავნა ჯარი თუმცა ის იმდენად მცირერიცხოვანი იყო,
რომ გადამწყვეტ მომენტში, როდესაც ირანის დიდი ლაშქარი ქართლს შემოესია,
გურგენმა ბრძოლა ვეღარ გაუმართა ირანელებს. ამის გამო, მეფე იძულებული გახდა
თავისი ოჯახითა და სხვა დიდებულებით ეგრისს შეფარებოდა.87 523 წელი ქართლისთვის
გადამწყვეტი იყო, რადგან სამეფო ხელისუფლება გაუქმდა და სპარსელები ნებას აღარ
რთავდნენ ქართველებს, რომ მეფე ჰყოლოდათ. ივანე ჯავახიშვილი ზუსტად გადმოსცემს
რეალურ მდგომარეობას თუ რა შედეგი მივიღეთ აჯანყების დამარცხებით. „ მართალია
ქართლში მეფობის უფლება გაუქმდა მაშინვე, როცა გურგენი თავისი შვილითა და
სახლობით ბიზანტიაში გაიხიზნა, ე.ი. 523 წელს, მაგრამ საბოლოოდ ეს გაუქმება 532 წლის
„საუკუნო ზავის“ ხელშეკრულებამ დააკანონა, იმიტომ, რომ ქართველების ვითომცდა
მფარველმა ბიზანტიელებმა, სპარსელებთან მოლაპარაკების დროს, თავი არ შეიწუხეს და
იბერიის მეფის არსებობის შესახებ, არავითარი განსაკუთრებული პირობა არ
დაუდვიათ.“88

ქართლის მართვის სათავეში მოექცა ირანელების მიერ დანიშნული მარპანი, რომელიც

დიდი ადმინისტრაციულ-სასამართლო უფლებებით სარგებლობდა. 532 წლიდან
მოყოლებული ქართლის პოლიტიკური მდგომარეობა მრავალგზის შეიცვალა, რაც
დამოკიდებული იყო სპარსეთ-ბიზანტიის დაპირისპირებაზე ლაზიკაში. 532 წელს
დადებული“საუკუნო ზავი“ არც ისე დიდხნას გაგრძელდა. 542 წელს ხოსრო I ქართლის
გავლით დასავლეთისკენ დაიძრა, რათა „ლაზიკას დახმარებოდა ბიზანტიელების

85 პროკოფი კესარიელი, გეორგიკა, (თბილისი: „მეცნიერება“, 1965) ტ.II, 49.

86 იქვე, 49-50.
87 საქართველოს ისტორიის ნარკვევები. ტ.II, 247.

88 ივანე ჯავახიშვილი. „თხზულებანი ტორმეტ ტომად“ (თბილისი: „მეცნიერება“ 1979)ტ.I, 286.

52
განდევნაში“. ეს კი რეალურად ნიშნავდა დადებული ზავის დარღვევას. 542 წელს
დარღვეული ზავი 545 წელს განახლდა 5 წლიანი საზავო ხელშეკრულების პირობით. ამ
შემთხვევაში, როგორც ბიზანტია ისე სპარსეთი რთულ შინა თუ გარე პოლიტიკურ
მდგომარეობაში იმყოფებოდნენ, ამიტომ ორივემ დაზავება არჩია. ირანი უფრო მეტად
იყო მოწადინე ზავის, რადგან მას სურდა ,რომ მოეკლა ლაზიკის მეფე გუბაზი89 და იქ
ირანელები ჩაესახლებინა. საბედნიეროდ ეს ამბავი არ დარჩენილა დაფარულად, რამაც
გამოიწვია დიდი ვნებათაღელვა ლაზებში და ახლა უკვე სპარსელების საწინააღმდეგო
მოძრაობის დაწყება ბიზანტიელების დახმარებით.90 ხოსროს ასეთმა ნაბიჯმა გამოიწვია
ის, რომ იუსტინიანემ მოაგვარა რა პრობლემები იმპერიაში, 549 წელს განაახლა ომი,
რომელიც 562 წლამდე გაგრძელდა. 554 წელს ბიზანტიელი მხედართმთავრების მიერ
გუბაზ მეფის მკვლელობამ, კვლავ არეულობა გამოიწვია ლაზებსა და ბიზანტიელებს,
შორის, თუმცა საბოლოოდ ლაზებმა კვლავ ბიზანტიის მხარე დაიჭირეს, რასაც მოჰყვა
მეფის მკვლელების დასჯა. 562 წელს დასრულებული ომითა და დადებული მორიგი
ზავით, ლაზიკა კვლავ რჩებოდა ბიზანტიის შემადგენლობაში, აღმოსავლეთ
საქართველო კი ირანის გავლენის ქვეშ აგრძელებს არსებობას. ამ დროის მანძილზე
ქართლის მდგომარეობაც იცვლებოდა იმის მიხედვით თუ როგორი დანაკარგითა თუ
მოგებით სრულდებობდა საზავო შეთანხმება.თუმცა, ერთი რამ ცხადი იყო, ქართლში
გაუქმებული მეფობის აღდგენის სურვილი უფრო და უფრო იმატებდა. პროკოფი
კესარიელი ცხადად გადმოგვცემს ამ დამოკიდებულებას „იმ დროიდან(იგულისხმება
გურგენ მეფის აჯანყების დამარცხება)არც სპარსელები აძლევდნენ ნებას მათ მეფე
ჰყოლოდათ, არც იბერები ემორჩილებოდნენ სპარსელებს თავისი ნებით.. ცხადია, რომ
იბერებს ძალიან უმძიმდათ ასეთ მდგომარეობაში ყოფნა და ახლო მომავალში
განზრახული ჰქონდათ აჯანყება, თუკი ამის შესაფერის დროს იხელთებდნენ“.91
აღსანიშნავია ერთი ფაქტი. მიუხედავად იმისა, რომ ქართლში მეფობა არ არის, აქ მაინც

89 ამისთვის ხოსრომ ლაზი დიდებული ფარსანი შეარჩია, ვისაც პირადი შუღლი ჰქონდა მეფესთან.თუმცა
ფარსანმა პირადი უთასხმოება დაივიწყა და გუბაზს ყველაფერი აცნობა.
90 ზაზა აბაშიძე და მიხეილ ბახტაძე, საქართველო და ქართველები (თბილისი: „ფავორიტ პრინტი“ 2013),

84.
91 საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, 268.

53
არსებობს, მართალია უფრო მეტად სიმბოლურად ვიდრე რეალურად, ერისმთავარი,
რომელიც სხვა ერისმთავრებს „აღემატება“. ქართლის ცხოვრებიდან ვიგებთ, რომ „ესრეთ
რა უცალო იქმნეს სპარსნი, მაშინ შეითქუნეს ყოველნი ერისთავნი ქართლისანი,ზემონი
და ქუემონი, და წარგზავნეს მოციქული, წინაშე ბერძენთა მეფისა და ითხოვეს, რათა
უჩინოს მეფე ნათესავთაგან მეფეთა ქართლისათა და რათა იყვნენ ერისთავნი იგი თვის-
თვისსა საერისთაოსა შეუცვალებელად“.92 ერისმთავრებმა,რეალურად, არ მოინდომეს
მეფე, რადგან მას შესაძლებლობა ექნებოდა ის საერისთაოები ჩამოერთმია, სწორედ
ამიტომ მთავრი ხდება არა მეფე, არამედ ერისთავის სახელის მატარებელი, გუარამი,
რომელსაც,რეალურად, იგივე ძალაუფლება გააჩნია, რაც სხვა ყველა მთავარს,თუმც
აღმატებულია პატივით სხვებთან შედარებით.

აჯანყებისთვის შესაფერისი დრო 571 წელს დადგა. როდესაც აჯანყების პირველმა

ტალღამ ჯერ სომხეთში იფეთქა, ვარდან მამიკონიანის მეთაურობით, შედეგ კი ქართლსაც
მოედო გუარამის წინამძღოლობით, სომხეთმა და ქართლმა ბიზანტიაში იმპერატორთან
გაგზავნეს ხალხი და მისი მფარველობა ითხოვეს. ცხადია, კეისარი ამ თხოვნას
სიხარულით შეხვდა და აღუთქვა დახმარება ისე ,როგორც ის ამას შეძლებდა. აჯანყება 576
წლამდე წარმატებით მიმდინარეობდა, თუმცა 576-77 წლებში ბიზანტიამ და ირანმა
კვლავ დაიწყეს საზავო ხელშეკრულებაზე საუბარი, მხოლოდ პირობები იყო სხვა. ირანი
მოითხოვდა, რომ აღმდგარიყო 562 წელს დადებული ზავის პირობები და თან უმატებდა
იმას, რომ ბიზანტიას უნდა გადაეცა აჯანყების მეთაურები, რაზეც ბიზანტიისგან მტკიცე
უარი მიიღო. თავის მხრივ ბიზანტია უთმობდა მთელს პერსარმენიასა და იბერიას, თუმცა
აჯანყების მეთაურების გადაცემაზე უარს აცხადებდა. რეალურად, რთული სათქმელია,
როგორ დამთავრდებოდა ეს ყველაფერი, რომ არა 579 წელს ხოსროს გარდაცვალება. 579
წელს ირანის შაჰი ხდება ხოსრო ანუშირვანის შვილი ჰორმიზდი (579-590). ჰორმიზდის
განმგებლობის უკანასკნელი წლები სავალალო აღმოჩნდა ერთი მხრივ ირანისთვის,
ხოლო მეორე მხრივ ,სასიკეთო ქართლისთვის. ჰორმიზდს 589 წელს აუჯანყდა სარდალი
ბაჰრამ ჩუბინი, იმ განზრახვით რომ ტახტიდან გადაეყენებინა. ამ მდგომარეობით

92 ქართლის ცხოვრება, 217.

54
ისარგებლეს ირანის დიდებულებლა და ჰორმიზდის მმართველლობით
უკმაყოფილოებმა, შაჰი დაამხეს და მის ნაცვლად მისი შვილი ხოსრო II(591-628) აიყვანეს
ტახტზე.93 ყველაზე საინტერესო ამ ისტორიაში არის ის,რომ ხოსრო მეორემ
დამოუკიდებლად ვერ შეძლო ბაჰრამ ჩუბინის დამორჩილება და ამისთვის
დასახმარებლად მავრიკიუს კეისარს, მიმართა. ცხადია, კეისარი დიდი სიხარულით
დაეხმარა ხოსროს და დიდი უპირატესობა მოიპოვა საერთო ფონზე. ეს უპირატესობა კი
გულისხმობდა იმას, რომ ხოსრო ფავრიზმა მავრიკიუსს გადასცა სომხეთი დვინამდე,
ხოლო ქართლი კი თბილისამდე. რეალურად მავრიკიუს კეისრის გარდაცვალებამდე
ქართლი მის შემადგენლობაში შედის. ერთი შეხედვით ქართლში 602 წლამდე სიმშვიდეა,
ვიდრე ფოკა არ აუჯანყდება მავრიკიუს კეისარს და არ ჩამოაგდებს ტახტიდან. ბიზანტიის
კარზე მომხდარმა ამ ამბავმა ხოსრო მეორეს შესაძლებლობა მისცა, რომ „ვალი
დაებრუნებინა“ კეისრისთვის და 604 წელს ომი წამოიწყო ბიზანტიასთან, რაც რეალურად
614 წლის თითქმის მთელი აღმოსავლეთის დაპყრობით დასრულდა. მიუხედავად იმისა,
რომ საგარეო სიტუაცია საკმაოდ რთული და მწვავეა VI საუკუნის ბოლოსო და VII
საუკუნის დასაწყისისთვის, ქართლი მეტ-ნაკლებად მშვიდ გარემოში ცხოვრობს. ამას
მოწმობს კირიონის ეპისტოლეებიც თუ, როგორ მიანიჭა შაჰმა თავისუფლება და როგორ
მოიღო წყალობა ყველაზე და უფრო მეტად კი მასზე. ქართლის კულტურული
აღმავლობის დასტურია VI საუკუნის 90-იან წლებში დაწყებული ჯვრის ეკლესიის
მშენებლობა, რომელიც VII საუკუნის დასაწყისისთვის დასრულდა.

მიუხედავად იმისა, რომ ბევრი წყარო არ გვაქვს ამ ეპოქის ისტორიის სიღრმისეული

გააზრებისთის, სხვა დამხმარე საშუალებებით ვიგებთ, რომ კირიონის დროინდელი
ქართლი, მაშინ როდესაც მას კათალიკოსობა მოუწია, კულტურულ აღმავლობას
განიცდის, რასაც ადასტურებს სტეფანოს I-ის სახელზე მოჭრილი მონეტა, რომლის
კიდეზეც დაქარაგმებულია ქართული ასომთავრული ნიშნებით (სტეფანოსი), მართალია,
მონეტის მეორე მხარეს ჰორმიზდის გამოსახულება არის ფალაური ლეგენდით, მაგრამ ის
ფაქტი, რომ ერისთავი თავის სახელს სრულად გამოსახავს ქართული ანბანით

93 საქართველოს ისტორიის ნარკვევები,270.

55
მიუთითებს მის თავისუფალ და კულტურულად დაწინაურებულ მდგომარეობაზე.94
სამწუხაროდ ასეთი მშვიდი და თავისუფალი სიტუაცია დიდხანს არ გაგრძელებულა, მას
შემდეგ რაც 614 წელს ხოსრო II ,ფაქტობრივად, მთელი აღმოსავლეთი დაიმორჩილა
ალექსანდრიის ჩათვლით,მოიწვია საეკლესიო კრება რომელზეც დაადგინა, რომ ყველა
ქრისტიანი ვინც შაჰის მორჩილი იყო სომეხთა სარწმუნოება(მონოფიზიტობა) უნდა
მიეღო95. ცხადია ასეთ მდგომარეობაში კირიონი და იმჟამინდელი ერისმთავარი იქ ვეღარ
გაჩერდებოდნენ და გაეცალნენ ქართლს.

VI საუკუნის ქართლი პოლიტიკური მდგომარეობა,ისევე როგორც მთელი მაშინდელი

სამყაროსი, საკმაოდ დაძაბული და მრავალფეროვანია. ქართლი, ბიზანტია და რომი ერთ
სივრცეს წარმოადგენდა,რომელიც ერთიანდებოდა ერთი სარწმუნოების ქვეშ და ამავე
დროს პოლიტიკური ინტერესებიდან გამომდინარე. ქართლი, ისევე, როგორც რომი
ბიზანტიის“ფრთებ ქვეშ“ შეფარებული სახელმწიფოებია, რომელბიც ეძებენ გზას
დამოუკიდებლობისთვ ის. ხშირად ეს თავისუფლება არ გულისხმობდა მხოლოდ
პოლიტიკური უღელის გადაგდებას, არამედ სარწმუნოებრივ-იდეოლიგიურ
განთავისუფლებას, რასაც წინ უსწრებდა სხვა, ალტერნატიული, გზების ძიება, გარდა
იმისა, რასაც იმ დროინდელი პოლიტიკური მდგომარეობა იძლეოდა,ბიზანტია-ირანის.
რეალურად ქართლისთვის ორივე დამპყრობელი იყო(ეს კარგად გამოჩნდა ლაზიკის
მაგალითზე), თუმცა მას, ორ უკიდურესობას შორის, ნაკლებად ცუდის არჩევა უწევდა.
მთელი VI საუკუნის გამოძახილი ამ გზას მისდევს. კირიონის დროინდელი ქართლი კი
ამ პერიოდის მემკვიდრეა, რომელშიც კირიონის შემწეობით „სხვა“ გამოიკვეთა.

გრიგოლის წერილი კირიონ ქართლის კათალიკოსს

94 იქვე, 273.
95 იქვე, 279.
56
წერილი, რომელიც მიხეილ თამარაშვილმა შემოგვინახა96, არის უმნიშვნელოვანესი
წყარო, მრავალი მსჯელობისა თუ დასკვნის გაკეთებისთვის,რის საფუძველზეც შეიძლება
წარმოჩნდეს ქართლისა და რომის ეკლესიების ურთიერთობა. მე შორს ვარ იმ აზრისგან,
რომ მხოლოდ ერთი პიროვნება წარმოადგენს ეკლესიას, მაშინ, როდესაც თავად სიტყვა
ეკლესია მრავათლა კრებულს ნიშნავს, მაგრამ VI საუკუნის იმ ისტორიულ-პოლიტიკური
პერსპექტივიდან, კირიონისა და გრიგოლის მიმოწერა ნამდვილად მიუთითებს
ქართლისა და რომის ეკლესიების ურთიერთობაზე. წერილი, რომელიც გრიგოლმა
კირიონ კათალიკოსს მიწერა მიხეილ თამარაშვილს მოყვანილი აქვს თავის წიგნში
„ქართული ეკლესია დასაბამიდან დღემდე“.

„წიგნი წმ.გრიგოლ პირველისა კვირიონ, ანუ კვირიკო ეპისკოპოსს და სხვათა დანაშთთა

იბერიის კათოლიკე ეპისკოპოსთა:

პაპი გრგიოლ I.

სიყვარულმა სიშორე არ იცის, ვისაც ადგილი აშორებს, მას ეპისტოლე აახლოვებს. ამ

წიგნის მომტანმა, რომელიც აქ მოციქულთა მთავრის წმინდა პეტრეს საფლავის
სალოცავად მოვიდა, დაგვარწმუნა, რომ ჩვენთვის წიგნი გამოგიგზავნიათ, მაგრამ ამას
სხვა ნივთებთან ერთად იერუსალიმში დაუკარგავს. ამანვე გვითხრა, რომ იმ წერილით
გვეკითხებოდით: ნუთუ ყოველთა რჩეულთა კათოლიკე ეკლესიის წიაღში
შესასვლელად, ნესტორის შეცთომათაგან ,მოქცეულ მღვდელთა და ერთათვის საჭიროა
ნათლისღება, ანუ კმარა მარტო აღსარებაო? ამ საგნისა ჩვენ ვუწყით ჩვენის მამების ძველი
დროის ჩვეულება, რომ, როდესაც ვინმე მოიქცევიან მწვალებლობისაგან, რომელშიც
მონათლულან წმიდა სამების სახელით, მათ ვუერთებთ წმიდა ეკლესიას ან ზეთის
ცხებით, ან ხელდასხმით და ან მარტო სარწმუნოების აღსარებით. ამიტომ დასავლეთში
არიოსანებისაგან მოქცეულთ ვუერთებთ კათოლიკე ეკლესიას მარტო ხელდასხმით,

96
მიხეილ თამარაშვილი ამ წერილის წყაროდ ასახელებს გრიგოლი ეპისტოლეებს.“Sancti Gregorii I,
Epistolarum წიგნი IX გვ.132 , epist. 67 Migne, P.L., ტ LXXVII”.
57
აღმოსავლეთში კი მათ სცხებენ ზეთსა შესარიგებლად.ხოლო მონოფიზიტებს და სხვათა
მარტო სარწმუნოებას აღვიარებინებთ, რადგან მწვალებლობაში მონათლულთ სული
წმიდა მაშინ სწმენდს, როდესაც ნესტორიანები ჩვენი ხელდასხმით და მონოფიზიტები
სარწმუნოების აღსარებით უერთდებიან ეკლესიას. გარნა ის მწვალებლები, რომელნიც
წმინდა სამების სახელით არ არიან მონათლულნი, როგორათაც ქრისტეს უარისმყოფელი
მონოსიანები და კათოფარიგელები, რომელნიც სული წმიდად რაცხვენ მონტანისტთა
ბოროტს კაცსა, რომელის მსგავსიც ბევრი არის, უნდა მოინათლონ,რათა ეკლესიას
შეუერთდნენ, რადგან ესევითარ შეცთომაში მყოფთა მიერ წმიდა სამების სახელით
მიღებული ნათლისღება სწორე ნათლისღება არ არის. არც უნდა შეირაცხოს
ნათლისღების გამეორებად. რადგან, როგორც ვთქვით, ნამდვილად სამების სახელით არ
არიან მონათლულნი, მარამ მსგავსად ურიებისა დაჟინებით უარს ჰყოფენ მხოლოდ
შობილის ძის განხორციელებას. ამიტომ, როდესაც ისინი მოიქცევიან, წმიდა კათოლიკე
ეკლესიისადმი, საჭიროა ასწავლოთ მათ ჭეშმარიტი საწრმუნოების აღსარება, რათა
ირწმუნონ მტკიცედ, რომ ძე კაცისა, ღმერთი და უფალი ჩვენი იესუ ქრისტე, ღვთაებით
არის უწინარეს სოფლისა და იგი გაკნაცდა ბოლო დროს,რადგან სიტყვა იგი
ხორცშესახმულ იქნმა და დაემკვიდრა ჩვენ შორის,რადგან ვამბობთ, სიტყვა იგი რა
განხორციელდა, არ შეიცვალა იმისაგან, რაც იყო, არამედ მიიღო და გახდა, ისიც, რაც არ
იყო, საუკუნო მამის მხოლოდშობილმა ძემ თავისი განხორციელების საიდუმლოით
თავისი არსება კი არ დაამცირა, არამედ ჩვენი ბუნება აღამაღლა. ამიტომ სიტყვა და ხორცი
ერთი და იგივე პირი არს, როგორც თვითვე სთქვა: „არა ვინ აღხდა ზეცად გარნა რომელი
იგი გარდამოხდა ზეცით, ძე კაცისა, რომელი არს ზეცათა შინა“. იგივე ძე ღვთისა ზეცაში,
იყო ძე კაცისა, რომელიც ლაპარაკობდა ქვეყანაზედ. რაისა გამო ამბობს იოანე: „ ვიცით,
რამეთუ ძე ღმრთისა მოვიდა და მომცა ჩვენ გონებაი“; იქვე დასძენს, თუ რაბამი გონება
მოგვცა: „ რათა ვიცოდეთ ჩვენ ჭეშმარიტი ღმერთი“. ამ ადგლის რომელ ჭეშმარიტს
ღმერთს გვაუწყებს იგი? ნუთუ მარტო ყოვლისმპყრობელ მამას? აი რას უმატებს ძის
ყოვლისმპყრობლობის შესახებაც: „და ვართ ჩუენ ჭეშმარიტისა თანა ძისა მისისა იესუ
ქრისტესი“. ამბობს ჭეშმარიტი ღმერთი მამა, ჭეშმარიტი ძე მისი იესო ქრისტე. თუ
ჭეშმარიტი ძე ვითარი არს, ცხადად გვიჩვენებს თქმით: „ესე არს ჭეშმარიტი ღმერთი და
58
ცხოვრებაი საუკუნო“. ხოლო ნესტორის შეცდომილების მსგავსად, უკეთუ სხვა იყოს კაცი
იესო ქრისტე, რომელიც ჭეშმარიტი კაცია, ცხადია, რომ აღარც ჭეშმარიტი ღმერთი და
აღარც საუკუნო ცხოვრება იქნება. მაგრამ მხოლოდ შობილი ძე სიტყვა უწინარეს ყოველთა
საუკუნეთა შეიქმნა კაცი. ამიტომ ასე არს ჭეშმარიტი ღმერთი და საუკუნო ცხოვრება,
ვინაიდგან, როდესაც წმიდა ქალწულს იგი მუცლად უნდა ეღო, თავისთან მოუბარ
ანგელოზს უთხრა:“ აჰა მხელვაი უფლისა მეყავნ მე ვითარცა ამბობ“. რაჟამს მიუდგა და
თავის ნათესავ ელისაბედთან წარვიდა, სწრაფლ იმავე ელისაბედისაგან გაიგონა: “ვინა
ჩემდა ესე, რათა მოვიდეს დედა უფლისა ჩემისა ჩემდა?“ ესრეთ იგივე ქალწული
იწოდების მხევლად და დედად უფლისა, მხევალია უფლისა, რადგან სიტყვა“ მხოლოდ
შობილი უწინარეს საუკუნეთა“ თანასწორი არს მამისა. ხოლო დედა არს რადგან მის
საშოში მისივე ხორცისაგან სული წმიდის მოქმედებით განკაცდა. არც ისეა, რომ სხვისი
იყოს მხევალი და სხივი დედა, რადგან ღმერთის მხოლოდშობილი, მყოფი უწინარეს
სოფლისა, მის მუცლისაგან იშვა კაცი გამოუთქმელის სასწლაულით; ამიტომ გახდა
მხევალი კაცისა ღვთაების გამო და დედა სიტყვისა ხორცის გამო. ჯერ კი არ ჩაესახა
ხორცი ქალწულის საშოში და შემდგომ ღვთაება კი არ მოვიდა ხორცთან, არამედ რაწამს
სიტყვა მოვიდა მის საშოში, იმ წამსვე სიტყვა ხორციელ იქმნა, და თანავე დაიცვა თავისი
ჭეშმარიტი ბუნების ყოველი თვისება. ესრეთ ძე ღვთისა მხოლოდ შობილი ქალწულის
საშოსგან იშვა სრული კაცი, ესე იგი მქონე გონიერი სულისა და ხორცისა. ამიტომ
ყოველთა უმეტეს ცხებულად, იწოდების, ვითარცა იტყვის მეფსალმუნე:“ გცხო შენ
ღმერთმან, ღმერთმან შენმან საცხებელი“, ესე იგი სული წმიდის ნიჭით; მაგრამ უმეტეს
ყოველთა იცხო, რადგან ჩვენ კაცნი, ჯერ კაცნი ვართ ცოდვილნი, შემდგომ სული წმიდის
ცხებით ვიწმინდებით. ხოლო იგი , რომელიც უწინარეს სოფლისა ღმერთია, ბოლო დროს
სული წმიდის მიერ ქალწულის საშოში განკაცდა, მასშივე იცხო იმავე სულისაგან,
როდესაც ჩაესახა. არც ისეა, რომ ჯერ ჩასახულ იყოს და მერე ცხებულ. არამედ სული
წმიდის თვით იმავემოქმედებით, რომ ქალწულისაგან ხორცი შეისხა, იცხო სული
წმიდისაგანვე. ამიტომ ვინც ნესტორის შეცდომილებისაგან მოიქცევიან, თქვენი წმიდა
კრებულის წინაშე აღიარონ მისი ჭეშმარიტი შობა და შეაჩვენონ ნესტორი, მისნი
მიმდევარნი და სხუა დანარჩენი მწვალებელნი. ეგრეთვე შემოგპირდენ, რომ
59
პატივსსცემენ და შეიწყნარებენ იმ ყველა კრებათა, რომელსაც მსოფლიო ეკლესია
აღიარებს. შემდგომ თვინიერ რამ სიძნელისა, მიიღეთ ესრეთი პირნი თქუენ თქუენს
საზოგადოებაში და დასტოვეთ იმ წესსა ანუ, ხარისხში, რომელშიაც არიან. განუბნიეთ
მათ შეცთომილებანი და ასწავლეთ, ყველაფერი, რაც კი საჭიროა; სიტკბოებით
მოეპყარით, ნურავითარ სიძნელეს აღმოუჩენთ მათი ხარისხის შესახებ, რათა იგინი
თავიანთი მტრის ხელისაგან დაიხსნათ. ეგოდნათ ყოვლისმპყრობელის უფლისაგან
განიმრვალეთ საუკუნო დიდების სასყიდელს, რაოდნათაც უფრო მომეტებულად
შემოკრებს მათ, რათა თქვენთან სამარადისოდ ადიდონ უფალი. თქვენთვის ვევედრებით
წმიდა სამებას, რათა თავისი მფარველობით დაგიცვასთ და თავისი სიყვარული არ
მოგაკლოსთ“.97

წერილის შინაარსიდანვე ვიგებთ თუ რა იყო წერილის მიწერის მიზეზი. როგორც ჩანს

მეექვსე საუკუნის ბოლოსა და მეშვიდე საუკუნის დამდეგს, ქართლში გამოჩენილან
ნესტორიანები, როგორც საერო ისე სასულიერო პირები, რომელთაც მოუსურვებიათ
განდგომა მწვალებლობისაგან და ქართლის დიოფიზიტური ეკლესიის წევრად გახდომა.
კირიონ ქართლის კათალიკოსი სწორედ იმის გასარკვევად წერს პაპს თუ კანონიკურად
როგორ არის ჯეროვანი ნესტორის მწვალებლობაში მყოფთა მიღება ეკლესიის წიაღში.
წერილის დაწერის დრო 599-604 წლებს შორის უნდა ვეძებოთ. ივანე ჯავახიშვილი
მიუთითებს რომ პაპის წერილი დაწერლია VII საუკუნის პირველ წელს, ესე იგი, 601
წელს.98 იმავე აზრისაა ზაზა ალექსიძეც:“სრულიად აშკარაა, რომ ეს დიალოგი ორ
მართლმადიდებელს შორის არის გამართული 599-601წლებს შორის.99 თარიღის
დაზუსტებაში გვეხმარება უხტანესი, რომელიც მიუთითებს კირიონის კათალიკოსის
ტახტზე ასვლის შემდგომ ქმედებებს. უხტანესი წერს“ მის ოცდამეხუთე წელს იპყრა
ქართველთა სახლის საკათალიკოსო საყდარი, რომელიც სავლეს მსგავსად ორ წელს
ემორჩილებოდა ჭეშმარიტებას, ხოლო ამის შემდგომ დაიწყო უღმერთობა და

97მიხეილ თამარაშვილი, ქართული ეკლესია დასაბამიდან დღემდე, (თბილისი: „კანდელი“,1995), 288-290.

98 ჯავახიშვილი, 349.
99ზაზა ალექსიძე, თეოლოგიური პოლემიკა კავკასიაში VI საუკუნე, (თბილისი: “არტანუჯი“, 2015), 51.

60
ჭეშმარიტების მოტყუება, ხელი დაასხა ხუჟიკს(ნესტორიანს) თავისი მამამთავრობის
მესამე წელს.100

მისი, სხვაგვარად მოსე ელივერდელის[სომეხთა კათალიკოსი 574-604], 25-ე წელი არის

599 წელი, როდესაც კირიონი ხდება კათალიკოსი. უხტანესის მიხედვით იგი ორი წელი
ემორჩილებოდა ჭეშმარიტებას(იგულისხმება, რომ არ დაუწყია საჯარო განცხადება და
აღიარება დიოფიზიტური სარწმუნოების) სხვაგვარად 600-601 წლები, ხოლო მესამე წელს
602 წელს ხელი დაასხა ნესტორიან ხუჟიკს. თავისთავად ცხადია, ხელდასხმა ვერ
მოხდებოდა იქამდე თუკი ჯერ ნეტორიანის მართლამიდებლური ეკლესიის წიაღში
მოქცევა არ მოხდებობდა.ბუნებრივია, რომ კირიონმა ეპისტოლე აღსაყდრებიდან მალევე
მიწერა გრიგოლ რომის პაპს, ხოლო პაპის წერილი 602 წლამდე ან ყველაზე უკიდურეს
შემთხვევაში 602 წელს უნდა ყოფილიყო შესრულებული. ამავე დროს, თუ
გავითვალისწინებთ იმ პერიოდის გზასა და გადაადგილების სიჩქარეს საკმაო დრო უნდა
დაჭირვებოდა ქართლიდან რომში ჩასასვლელად მოციქულს და პირუკუ. ამიტომ
ლოგიკურია, რომ კირიონს წერილი აღსაყდრებიდან მალევე მიეწერა ხოლო გრიგოლის
პასუხი დაწერილიყო 601-602 წლებში101.

თავისთავად, წერილი მრავალი თვალსაზრისით არის საინტერესო. კიდევ უფრო

საინტერესო იქნებოდა თავად კირიონის წერილი, რომელიც, როგროც პაპი გრიგოლი
აღნიშნავს, იერუსალიმში მყოფ მოციქულს დაუკარგავს. თუმცა ყველაზე მნიშვნელოვანი
ჩემთვის ამ წერილში არის ის თუ რატომ წერს კირიონ ქართლის კათალიკოსი რომის პაპს
ისეთ საკითხზე, რომელზეც შესაძლებელი იყო და, უფრო მეტიც, ეგებოდა რომ მიეწერა
აღმოსავლეთის ეკლესიებისთვის, პირველ რიგში კი კონსტანტინოპოლისთვის.

100
უხტანესი, 25.
მურმან პაპაშვილი თავის წიგნში „საქართველო-რომის ურთიერთობა“ წერილის დაწერის თარიღად
101

მიუთითებს 596 წელს. (თბილისი: “აღმაშენებელი“ , 1995), 62.

61
 წერილის მიწერის ისტორიულ-თეოლოგიური საფუძვლები

ქართული ისტორიოგრაფიისთვის უმნიშვნელოვანესი მონაპოვარია ის წერილი,

რომელიც კირიონს მიწერა პაპ გრიგოლი დიდმა. წინა თავებში მოხმობილი ისტორიული
მიმოხივლა, გრიგოლსა და კირონის პიროვნებას შორის გავლებული პარალელები და
საერთო ისტორიული პერსპექტივიდან დანახუილი რომი და ქართლი ერთ მიზანს
ემსახურებოდა, რომ წარმომეჩინა და გამეცა პასუხი კითხვაზე თუ რატომ მიწერა
კირიონმა გრიგოლს წერილი და არა კონსტანტინოპოლს? სხვაგვარად, რატომ უვლის
გვერდს კონსტანტინოპოლის მღვდელთმთავარს კირიონი და უშუალო კონტაქტს
ამყარებს რომის პაპთან საეკლესიო საკითხზე, მით უფრო მაშინ, როდესაც, იმ დროს
ქართლი, ბიზანტია და რომი, თითქოს, ერთ სივრცეს წარმოადგენს, რადგან ახალ რომს
(ბიზანტია) ექვემდებარება პოლიტიკურად ქართლიცა და რომიც. კითხვა რომელზე
პასუხის გაცემასაც შევეცდები რამდენიმე პერსპექტივიდან საჭიროებს შეფასებას. 1.
საერთო, რაც გულისხმობს, რომის, როგორც იმ პერიოდისთვის მართლმადიდებლობის
უდიდესი დამცველის ავტრიტეტის წარმომადგენელს. 2. პიროვნული, რაც გულისხმობს
გრიგოლსა და კირიონის ურთიერთობას. 3. „სხვის“ , სხვაგვარად იდეოლოგიური
თავისუფლების, ძებნას. კირიონის გადაწყვეტილება, რომ მიეწერა რომის პაპისთვის და
არა კონსტანტინოპოლის პატრიარქისთვის,ჩემ მიერ წარმოდგენილი სამი
თვალთახედვით უნდა განვიხილო.

რომის ეკლესია და პაპის საყდარი 1054 წლამდე, საერთო, მართლმადიდებლურ ეკლესიას

ეკუთვნოდა და ცხადია მისი ავტორიტეტი ურყევად იდგა 10 საუკუნის განმავლობაში.
რომის ეკლესია იმ იშვიათ გამონაკლისს მიეკუთვნება, საიდანაც, შეიძლება ითქვას, არ
წარმოშობილა არანაირი ერესი და მწვალებლობა(1054 წლამდე),მაშინ როცა
აღმოსავლეთის ეკლესიები რვა საუკუნის განმავლობაში მოცული იყო სხვადასხვა
ერესებთან ბრძოლით და 7 მსოფლიო საეკლესიო კრების მოწვევის მიზეზებიც სწორედ
აღმოსავლეთის ეკლესიის წიაღში გაჩენილი გაუკუღმართებული სწავლებები იყო. რომის
ეკლესიის უპირატესობას არ წარმოადგენდა მხოლოდ ეს არამედ მისი პატივი სხვა
62
ეკლესიებთან შედარებით. ამას კარგად წარმოაჩენს თავად მსოფლიო საეკლესიო კრების
კანონები და მისი განმარტებები, მეორე მხრივ კი უშუალოდ ეპისტოლეთა წიგნში
მოყვანილი დიპტიხი, სადაც რომი,წესისამებრ, პირველ ადგილას დგას.

მას შემდეგ რაც კონსტანტინე დიდმა დედაქალაქი, რომიდან კონსტანტინპოლში

გადაიტანა, ცხადია მართვის ცენტრი და დედაქალაქის სტატუსი გადავიდა მასზე.
შესაბამისად მან შეიძინა დიდი მნიშვნელობა, რაც არ უნდა ასახულიყო მხოლოდ საერო
კანონით. სწორედ ამიტომ მეორე მსოფოლიო საეკლესიო კრების მე-3 კანონი
კონსტანტინოპოლს ზუსტად იმ პატივში აღაზევებს, რომელიც რომს ჰქონდა.

„კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსს აქვს უპირატესობა, ანუ წარჩინებულება პატივისა,

რომელიც, რომის ეპისკოპოსის პატივის ტოლია, ვინაიდან კონსტანტინოპოლი არის
ახალი რომი“102

ამ კანონში საინტერესო ისაა, რომ კონსტანტინოპოლი რომის პატივმდე აიყვანება. უფრო

მნიშვნელოვან ინფორმაციას კი ამ კანონის კომენტარებიდან ვიგებთ. სოკრატე
სქოლასტიკოსი ამოწმებს ამ კანონის ჭეშმარიტებას და დასძენს,რომ:“ კრების მამებმა
დააწესეს კანონი, რომლის თანახმადაც კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსმა უნდა
ისარგებლოს პირველობის პატივით, რომის ეკლესიის შემდეგ, რადგან
კონსტანტინოპოლი ახალი რომია. იგივე კომენტარს აკეთებს სოზომენე: „ მათ დაადგინეს,
რომ რომის ეპისკოპოსის შემდეგ პირველობის პატივი კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსს
უნდა ეკუთვნოდეს, რადგან იგი მართავს ახალი რომის საეპისკოპოსოს.“103 თუკი
მსჯელობას განვავრცობთ ამ კანონისას გამოდის, რომ რომი იყო პატივით უპირატესი.
გარდა ამისა, მისი ავტორიტეტი მწვალებლობასთან ბრძოლის წინაამღდეგ არასდროს
დამდგარა კითხვს ნიშნის ქვეშ, მაშინ როცა, როგორც ვქთვი, კონსტანტინოპოლიდან იყო
დაწყებული სწორედ ის ერესი(ნესტორიანელობა), რის გამოც კირიონმა მიწერა რომის
პაპს.

102
დიდი სჯულის კანონი(თბილისი: 2012), 105.
ეპისკოპოსი ნიკოდიმოსი(მილაში), მართლმადიდებელი ეკლესიის კანონები განმარტებით (თბილისი:
103

“ალილო“ ,2007)ტ.I ,225.

63
 კირიონისთვის რომი ერთგვარი საზომია, ჭეშმარიტების დაცვაში. ამას კიდევ უფრო
კარგად მოწმობს მისი წერილები სადაც ის ჩამოთვლის რა ხუთ საპატრიარქოს თავში
აყენებს რომის საყდარს. „სხვა რამ სიტყვა და ხმა არავისგან ყოფილა შიგ, ხოლო ახლა
საიდან გაჩნდა? რომის მამამთავარი წმინდა პეტრეს საყდარზე ზის, ალექსანდრიელი
წმინდა მარკოზ მახარებლისა, ანტიოქიისა წმინდა ლუკა მახარებლის,
კონსტანტინოპოლი წმინდა იოანე მახარებელისა და იერუსალიმელი უფლის ძმის
წმინდა იაკობისაზე, რა სარწმუნოებაც მათ ეპყრათ ჩვენც ის მოგვცეს, ჩვენ და ჩვენი მამები
აქამდე ვიცაცდით, ეხლა რისთვის დავტოვოთ იგი და თქვენ გერწმუნოთ?“104 ეს სიტყვები
კირიონის საპასუხო წერილშია მოყვანილი აბრაამ სომეხთა კათალიკოსისადმი მეორე
ეპისტოლის საპირწონედ. როგორც ჩანს კირიონისთვის რომი პირველ ადგილზე დგას
ხოლო კონსტანტინოპოლი კი ბოლოს წინაზე. იმ პერიოდის პოლიტიკურ-
იდეოლოგიური პერსპექტივიდან თუ ვიმსჯელებთ კონსტანტინოპოლი, როგორც
ბიზანტიის იმპერიის ცენტრი, საეკლესიო-საერო თვალსაზრისით, უპირატესობას უნდა
ფლობდეს კირიონისთვის, მით უფრო როცა იგი დიოფიზიტობის დამცველად გამოდის
მონოფიზიტების წინააღმდეგ. აქ კი საპირისპიროს ვხედავთ, კირიონის აშკარა სიმპათია
რომის მიმართ უნდა აიხსნას მისგან მართლმადიდებლობის ურყევი დაცვით.
ისტორიკოსი ვაჟა შუბითიძე ზუსტად გამოხატავს კირიონის დამოკიდებულებას.“ ის
ფაქტი, რომ კირიონმა რომის პაპს მიმართა და არა კონსტანტინოპოლის პატრიარქს,
მიუთითებს იმაზე, რომ იბერიის ეკლესია განსაკუთრებულ ავტორიტეტად მიიჩნევდა
რომის პაპსა და რომთან ურთიერთობას“105

მურმან პაპაშვილი ეხება რა ამ თემას მიუთითებს რომის ეკლესიისადმი იბერიის

ეკლესიის დიდ პატივისცემასა და ყურადღებაზე: „იბერიის კათალიკოსმა კირიონ I-მა
სასულიერო კითხვების განსამარტებლად რატომ მიმართა რომსა და არა
კონსტანტინოპოლს? ამ კითხვაზე გასაცემად ჩვენ პირდაპირი წყაროები არ გაგვაჩნია.
მიუხედავად ამისა, სრული საფუძელი გვაქვს ვთქვათ, რომ იმ დროის საქართველოს

104
ალექსიძე, 90.
105
ვაჟა შუბითიძე.“ევროპეიზაცია და ქართული პოლიტიკური აზროვნება“(თბილისი: “იურისტების
სამყარო“ ,2013), 24.
64
სასულიერო მესვეურებში აღიარებული იყო რომის პაპის პრიორიტეტი. შორეულმა
ქრისტიანულმა საქართველომ იმიტომ მიმართა რომს და არა კონსტანტინოპოლს, რომ
ქრისტიანულ სამყაროში იბერიის ეკლესია განსაკუთრებულ ავტორიტეტს ანიჭებდა
რომის ეკლესიას“106

ცხადია, ეს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მომენტია წერილის მიწერის თვალსაზრისით

თუმცა გარდა იმისა, რომ კირიონისთვის რომის ეკლესია წარმოადგენდა ავტორიტეტს,
საინტერესოა ისიც თუ რამ შეუწყო ხელი უშუალოდ კირიონისთვის რომის ეკლესიისა და
გრიგოლის ასეთ ავტორიტეტად გადაქცევას. ამის გასაგებად კი საჭიროა ჩემ მიერ
დასახელებული მეორე ფაქტორი, გრიგოლსა და კირიონს შორის პიროვნული
ურთიერთობა განვიხილო.

კირიონსა და გრიგოლს შორის პიროვნული კავშირი, ვფიქრობ, არის ყველაზე მთავარი

და მნიშვნელოვანი ფაქტორი კირიონისგან წერილის მიწერისა. ისტორიული წყარო, ან
რაიმე სახის დოკუმენტი იმასთან დაკავშირებით, რომ კირიონი და გრიგოლი უშუალოდ
შეხვედროდნენ ერთმანეთს, ან პირადად იცნობდნენ, არ გვქვს. თუმცა სხვადასხვა
ფაქტებისა და ქრონოლოგიური თანმიმდევრობის შეჯერებით შესაძლებელია
ვივარაუდოთ ეს ყოველივე.

როდესაც პაპ გრიგოლზე ვსაუბრობდი, მისი ბიოგრაფიიდან ვახსენე ის მომენტი, რომ იგი
კონსტანტინოპოლში იმყოფებოდა საიმპერატორო კარზე, როგორც პაპის
წარმომადგენელი. გრიგოლმა კონსტანტინოპოლში 7 წელი გაატარა 579-586, მას საკმაოდ
ახლო ურთიერთობა ჰქონდა როგორც იმპერატორთან ისე სასახლის კართან და
იმპერატორის ოჯახთან(როგორც ეს ზემოთ აღვნიშნე). ეს კი იმას ნიშნავს,რომ იგი
საიმპერატორო კარზე მიღებული პიროვნება იყო და სავარაუდოდ იქ ხშირადაც
იმყოფებოდა. კირიონის შესახებ უხტანესის მიერ მოყვანილ ისტორიულ მოწმობას თუ
გავიხსენებთ , რომლის მიხედვითაც, კირიონი 15 წლის განმავლობაში იმყოფებოდა
ბიზანტიაში, და თუ,აბსოლიტურად ლეგიტიმურ მსჯელობას გავითვალისწინებთ მისი

106 პაპაშვილი, 64.

65
მძევლად წაყვანისას, უმნიშვნელოვანესი ვარაუდის გამოთქმის საშუალებას მოგვეცემა.
კერძოდ იმისა, რომ სავსებით შესაძლებელია გრიგოლი და კირიონი საიმპერატორო
კარზე შეხვედროდნენ ერთმანეთს. როგორც უხტანესისგან ვიცით კირიონი
საკათალიკოსო საყდარზე ავიდა 599 წელს, მანამდე კი 5 წელი გაატარა სომხეთში, სადაც
ბიზანტიაში 15 წლიანი მყოფობის შემდეგ ჩავიდა. თუკი ამ ქრონოლოგიურ მიმდევრობას
მივყვებით გამოდის, რომ კირიონი ბიზანტიაში წასულა 579 წელს და დარჩენილა 594
წლამდე. რამდენიმე წლით ადრე ხდება ერისმთავრობის დაწესებაც საქართველოში(575-
80),რაც კიდევ უფრო ლოგიკურს ხდის ამ თარიღს. პაპი გრიგოლიც სწორედ ამ პერიოდში
(579-586) იმყოფება ბიზანტიაში. ნაკლებად დასაჯერებელია ის ფაქტი, რომ წარჩინებული
წარმომავლობის კირიონი, რომელიც იმპერატოს მძევლად ჰყავს წაყვანილი, მაშინვე
განემწსებინა, უხტანესის მიერ დასახელებულ ნიკოპოლისში, ან თუ გაამწესებდა
საერთოდ არ ჰქონოდა კავშირი და მისვლა-მოსვლა საიმპერატორო კართან. შესაბამისად
შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ კირიონი და გრიგოლი პირადად შეხვედრიან ერთმანეთს
იმ 7 წლის განმავლობაში, როდესაც გრიგოლი იქ იმყოფებოდა. ამ ვარაუდს კიდევ უფრო
ამტკიცებს პაპის მიერ მოწერილი წერილის ტონი და შინაარსი, განსაკუთრებით მისი
დასაწყისი სიტყვები: „ სიყვარულმა სიშორე არ იცის, ვისაც ადგილი აშორებს, მას
ეპისტოლე აახლოვებს. ამ წიგნის მომტანმა, რომელიც აქ მოციქულთა მთავრის წმინდა
პეტრეს საფლავის სალოცავად მოვიდა, დაგვარწმუნა, რომ ჩვენთვის წიგნი
გამოგიგზავნიათ,“ პაპის ეს სიტყვები, რომ სიყვარულმა სიშორე არ იცის და ვისაც
ადგილი აშორებს, მას ეპისტოლე აახლოვებს, რთულად დასაჯერებელია მიეწერა
სავსებით უცნობი პირისთვის, რომელიც მისი ქვეყნიდან საკმაოდ შორს ცხოვრობს და
მიეწერა ისე ამომწურავი და გულითადი პასუხი, როგორსაც ეს წერილი წარმოადგენს.
პირიქით გრიგოლის ეს სიტყვები მიუთითებს იმაზე, რომ იგი წერილის ადრესატს
კარგად და ახლოს იცნობს.

შესაძლოა აქვე გაჩნდეს კითხვა, რომ თუკი კირიონი ბიზანტიაში შეხვდა გრიგოლს
გაიცნო და დაუახლოვდა მას, მსგავსი რამ არ უნდა ყოფილიყო კონსტანტინოპოლის
პატრიარქთანაც და უფრო მეტად არ ეგებოდა მისთვის მიეწერა წერილი, როგორც ახალი
რომისთვისა და უფრო ახლო მყოფისთვის? ცხადია, რომ შეძლებით შესაძლებელი იყო,
66
თუმცა არ გვაქვს არანაირი დოკუმენტი არცერთი მხრიდან ამის შესახებ. ის ფაქტი კი, რომ
შესაძლოა ასეთი დაახლოვება კონსტანტინოპოლის შემთხვევაშიც მომხდარიყო,მაგრამ
ამისდა მიუხედავად მაინც გრიგოლს წერს, ცხადია გამოხატავს ცალსახა სიმპათიას
პირველ რიგში გრიგოლისადმი და შემდეგ რომის ეკლესიისადმი. ვფიქრომ, რომ
წერილის მიწერის ერთ-ერთი მთავარი ფაქტორი სწორედ ეს პიროვნული ურთიერთობა
იყო.

მესამე ფაქტორი, რაც ვფიქრობ, რომ ისტორიული პერსპექტივიდან მნიშნელოვანია, არის

„სხვის“, სხვაგვარად ბიზანტიისა და სპარსეთის ალტენრატივის მოძიება, რაც ფიზიკური
თუ არა იდეოლოგიური თავისუფლებაში გამოიხატა რომთან უშუალო კომუნიკაციით.
ცხადია, რომ პოლიტიკური თვალსაზრისით, სპარსეთიცა და ბიზანტიაც, თავისი
იდეოლოგიური ინტერესების გატარებას ცდილობდნენ დაპყრობილ ქვეყანაში.
სპარსეთის შემთხვევაში ეს ორმაგად მძიმე იყო ქართლისთვის, რადგან იგი როგორც
პოლიტიკურად, ისე იდეოლოგიურად განსხვავებულს და ქართლის მწრამსისა და
ცნობიერებისთვის მიუღებელს აწვდიდა. ბიზანტია მართალია დიოფიზიტური
სარწმუნოების იყო,მაგრამ ამ ერთმორწმუნეობას იყენებდა პოლიტიკური მიზნებისთვის,
რაც ქართლის უკეთ დამორჩილებაში ეხმარეოდა. რომი კი, რომელიც, როგორც
წარმოვაჩინე, წარმოადგენდა ავტორიტეს ქართლისთვის, წერილის მიწერა და
კომუნიკაცია, შესაძლოა ყოფილიყო იმ საერთო პოლიტიკურ-იდეოლოგიური დამონების
სიტუაციის გარღვევა და „სხვის“, ახლის მოძიება, რომელთანაც გამონახავდა საერთო
ენას, მით უფრო ,რომ რომიც მსგავს სიტუაციაში იმყოფებოდა, როგორშიც ქართლი.
სწორედ ეს სხვა გზის ძებნა არის მიზეზი სიტყვებისა, რომ „ქართული ეკლესია ბევრი
თვისებებით უფრო რომის საშუალო საუკუნეების ეკლესიას მიაგავდა ვიდრე
ერთმრეწუმნე ბერძენთა და რუსთა ეკლესიებს“.107

შოთა ლომსაზე ზუსტად ეხმიანება ჩემ მიერ განვითარებ აზრს: „ამ ეპოსტოლეთა გაცვლა-
გამოცვლას მარტო მონანულთა რიტუალების დადგენა როდი აქვს მიზნად. ეს ორმხრივი

107მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, საქართველოს საეკლესიო კანონების კრებული, (თბილისი:

“საქართველოს მაცნე“, 2017), 160.
67
კონსულტაციები,რომელიც რომსა და საქრთველოს უფრო დიდ და ცხოველ
ურთიერთობაზე მიგვანიშნებს“.108

მსგავს აზრს ავითარებს ისტორიკოსი ბეჟან ჯავახიაც თავის წიგნში“ანტიკურობიდან შუა

საუკუნეებისაკენ“. იგი წარმოაჩენს ქართლსა და რომს ერთიან სივრცედ, რომელთა
შორისაც კულტურული ურთიერთობა ჯერ კიდევ გრიგოლსა და კირიონამდე
არსებობდა: „შუა საუკუნეების სათავეებთან ერთიანი ქრისტიანული სივრცის აღქმის
დასტურია წმინდანთა საერთო ინსტიტუტის არსებობა მთელ ქრისტიანულ სამყაროში,
რაც რჩება დიდ განხეთქილებამდე. მ. თამარაშვილს თავის წიგნში მოყვანილი აქვს
ქართული მართლმადიდებლური წმინდა ლოცვანი, რომელიც მიძღვნილია IV-VI
საუკუნეების დასავლეთის დიდი მოღვაწეებისადმი. ამ მასალიდან ჩვენთვის უფრო
საინტერესოა ლოცვანი, მიძღვნილი IV საუკუნეში მოღვაწე პაპის სილვესტრისადმი და
ასევე პაპ ლეონ I-ისადმი (V ს.), რომელმაც იხსნა რომი ჰუნების შემოსევისაგან. ასეთივე
სურათი წარმოგვიდგება, თუ გადავხედავთ ქართულ საეკლესიო კალენდარს. ლოცვა
წმინდა ლეონ დიდის დღესასწაულზე, 18 იანვარს: “მართლმადიდებლობისა
წინამძღვარო, და კეთილად-მსახურებისა და კრძალულებისა მოძღუარო ლეონ, ყოვლისა
სოფლისა მნათობო ლეონ და მღვდელმთავართა მნათობო, ღვთივსულიერო, ყოვლად
ბრძენო, სწავლითა შენითა ჩუენ ყოველნი გაგვანათლენ, ვითარცა ქნარმან სულიერმან,
ეგრეთვე ქრისტესა ღმერთსა შეწყალებად სულისათა ჩვენთათვის. საყდარსა ზედა
დიდებულო მღდელობისასა რა დასჯედ, ლომთა სიტყვიერთა პირნი დაუყვენ რწმენათა
მიერ ღვთივმობერილითა, სამსახურებელთა სამებისათა და განაბრწყინვე სამწყსოი შენი
ღმრთისა მეცნიერებითა, იმისათვის იდიდე საღმრთო მესაიდუმლეო ღმრთისა
მადლისა“109

ჩემ მიერ მოყვანილი მოსაზრებები, კიდევ ერთი, ლოგიკური, ვარაუდის გამოთქმის

საშუალებას იძლევა. მაშინ, როდესაც ვსაუბრობდი იდეოლოგიურ თავისუფლებაზე,
ცხადია ქართლს, ირანისგან გათავისუფლება სურდა და ამისთვის ეძებდა ისეთ გზას,

108 შოთა ლომსაძე, მიხეილ თამარაშვილი და ქართველი კათოლიკენი, (თბილისი: “საბჭოთა საქართველო“
,1984), 48.
109 ბეჟან ჯავახია, ანტიკურობიდან შუა საუკუნეებისაკენ, (თბილისი: „უნივერსალი“, 2005), 107-108.

68
რომელიც ერთი მხრივ იქნებოდა მისთვის სასარგებლო და მეორე მხრივ კიდევ უფრო არ
გაამწვავებდა ურთიერთობას ირანსა და ქართლს შორის. კირიონის რეალობისთის
ოქროს შუალედს სწორედ რომი წარმოადგენდა. ბიზანტიასთან უშუალო კავშირი
სწორედ იმ საკითხზე, რაზეც ირანი სომხეთის ხელით უტევდა იქნებოდა ირანისთვის
ხელჩასაჭიდი, რომ ქართლი დაედანაშაულებინა რაიმე სახის განდგომილებაში.
კირიონმა, იმ ყველაფრის გათალისწინებით, რაც ზემოთ განვიხილე, გაითვალისწინა რა
ეს ფაქტორი და გადაგდა ნაბიჯი, რომელიც შეიძლება შეფასდეს, როგორც „ოქროს
შუალედი“.

კირიონისა და გრიგოლის ურთიერთობა, კირიონისგან პაპისადმი მიწერილი ეპისტოლე

და პაპისგან დაბრუნებული პასუხი, არის ცხადი გამოხატულება იმისა, რომ რომსა და
ქართლს შორის, უკვე ,ძალიან ადრე ,VI საუკუნეში, არსებობდა ურთიერთობა.
ურთიერთობა რომლის საფუძველზეც გიორგი მთაწმინდელმა იმპრატორ კონსტანტინე
დუკას წინაშე, აშკარა სიმპატია და კეთილგანწყობა გამოავლინა რომის ეკლესის მიმართ:“
ბერძენთა შორის მრავალი წვალება შემოვიდა, პირველ და მრავალგზის მიდრკეს.. ხოლო
ჰრომთა ვინაითგან ერთგზის იცნეს ღმერთი, არღარა ოდეს მიდრეკილ არიან და არცა
ოდეს წვალებაი შემოსრულ არს მათ შორის“110

გიორგი მთაწმინდელის ეს სიტყვები ადასტურებს ჩემ მიერ გამოთქმულ პირველ აზრს,

რომისადმი წერილის მიწერისა და ასევე წარმოაჩენს იმასაც, რომ გიორგი მთაწინდელს,
ამის თქმის საშუალებას აძლევს ის დიდ ხნიანი ურთიერთობა, რომელიც VI საუკუნეში
დაიწყო კირიონისა და გრიგოლის ურთიერთობით.

წერილის მიწერის ისტორიულ-თეოლოგიური საფუძვლების წარმოჩენისა და განხილვის

შემდეგ ორიოდე სიტყვით, მინდა შევეხო ნესტორიანელობის არსებობას საქართველოში.
როგორც სხვა ერესებთან დაკავშირებით, ისე ნესტორიანელობასთან მიმართებითაც, არ
გვაქვს ქართული წყარო, რომელიც ერესის მასობრივ არსებობაზე მიგვითითებს

გიორგი მცირე“ცხოვრებაი და მოქალაქეობაი წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გიორგი

110

მთაწმინდელისა“ ,(მწიგნობრობა ქართული), რედ. მიხეილ ქავთარია , (თბილისი: ციცინათელა, 2007), 126.
69
ქართლში. ვგულისხმობ იმ მაშტაბს, რაც იყო კონსტანტინოპოლში თუ სხვა ნერსტორის
მიმდევართა ეკლესიებში. ივანე ჯავახიშვილს თავისი ქართველი ერის ისტორიის,
პირველ ტომში ცალკე თავი აქვს მიძღვნილი ამ საკითხისადმი.იგი მიუთითებს, რომ
რამდენიმე ცნობა მოგვეპოვება ნეტორიანელების არსებობის შესახებ საქართველოში,
თუმცა ეს ცნობები არ არის ჯერ კიდევ დადასტურებული ქართულ წყაროებში111.

ჯავახიშვილი მიმოიხილავს რა VI საუკუნის სომხეთის საეკლესიო მდგომარეობას

ახსენებს, რომ VIს-ის შუა წლებში სომხეთში ქ.დვინში ნესტორიანელებს თავიანთი
ეკლესია ქონიათ და სამრევლოც ჰყოლიათ, რომელიც 554-5 წელს ნერსე სომეხთა
კათალიკოსს დაუნგრევია და სამწყსო გაუფანტავს. სომხეთის ეს სიტუაცია საინტერესოა
იმდენად, რომ ქართლის მეზობელ ქვეყანაში ასეთი მაშტაბით მყოფი ნესტორიანელების
არსებობა, ლოგიკურ აზრს აჩენს, რომ შეიძლება ისინი ქართლშიც ყოფილიყვნენ. ივანე
ჯავახიშვილიც სწორედ ამ კუთხით მსჯელობს. გარდა ამისა იგი ურთავს, ვინმე ასსემანის
აღნიშვნას, რომ 498 წლიდან მოყოლებული მაფრიანის,სხვაგვარად ასურელთა
ნესტორიანი მღვდელთმთავრის ხელქვეითთა შორის ქარლის ეპისკოპოსიც ყოფილა,
რასაც მარი ბროსე ეჭვის თავლით უყურებდა. ჯავახიშვილი ამ ორი ცნობსი გარდა
ყურადღებას ამახვილებს კირიონისა და გრიგოლი მიმოწერაზე და ასკვნის, რომ „ V ს-ის
დამლევიდან VII ს-ის დამეგამდე აღმოსავლეთ საქართველოში ნესტორიანთა მრევლის
არსებობა უცილობელი ფაქტია. გამოსარკვევია ამ მრევლის რიცხოვნება და
ნესტორიანობის გავრცელების ეროვნულ-სოციალური ასპარეზი, სახელდობრ,
სჭარბობდნენ თუ არა უცხოელნი და რომელ წრეებში მოეპოვებოდა ამ მოძღვრებას
მიმდევრები.“112

როგორც ვხედავთ ნესტორიანული მოძღვრების მიმდევრები ქართლში არსებობდენ,

თუმცა რთული სათქმელია ისინი მკვიდრი ქართველები იყვნენ თუ სხვა ეროვნების
ხალხი, რომლებიც ქრთლში მოვიდნენ და დასახლდნენ. თუ გავითვალისწინებთ
კირიონისა და მოსეს დაპირისპირებას, რომელიც ხუჟიკი ნესტორიანის გამო მოხდა,

111
ჯავახიშვილი, 348.
112
იქვე, 349.
70
რომელიც სასულიერო წოდების მატარებელი იყო, აქედან შეგვიძლია დავასკვნად, რომ
თუკი საჭირო იყო სასულიერო პირის არსებობა, მაშინ ამ მოძღვრების მიმდევრებიც არ
იქნებოდნენ მცირერიცხოვანნი, თუმცა ყველაზე მნიშვნელოვანია ის თუ ვინ იყვნენ ეს
ხალხი,რომელზეც სამწუხაროდ პასუხი ჯერ კიდევ არ არის გაცემული.

71
 წერილის საღვთისმეტყველო ანალიზი

პაპ გრიგოლ დიდის წერილი საღვთისმეტყველო თვალსაზრისით საინტერესო და

მნიშვნელოვან სწავლებას შეიცავს, რომელიც, თავისთავად ცხადია, ყველაფრით
ეთანხმება მსოფლიო საეკლესიო კრებებისა თუ ეკლესიის მიერ მიღებულ დოგმატებსა და
კანონებს. წერილის შინაარსი შეიძლება ორ ძირითად ნაწილად გაიყოს. პაპს პირველ
ნაწილში გადმოცემული აქვს ეკლესიის დამოკიდებულება და მიდგომა
მწვალებლობიდან მოქცეულებისადმი, თუ რა გზით და ფორმით უნდა მოხდეს მათი
შეწყნარება. მეორე ნაწილში კი გადმოსცემს დოგმატურ სწავლებას ქრისტეს განკაცებისა
და პიროვნების შესახებ, ასევე ქალწული მარიამის ღვთისმშობლობლის შესახებ და ხნის
ნესტორის სწავლების მცდარობას მართლმადიდებლური სწავლების ფონზე.

გრიგოლი დიდს წერილის დასაწყისში მოჰყავს სწავლება იმასთან დაკავშირებით თუ რა

ფორმით ხდება მწვალებლების მიღება მართლმადიდებელ ეკლესიაში: „ამ საგნისა ჩვენ
ვუწყით ჩვენის მამების ძველი დროის ჩვეულება, რომ, როდესაც ვინმე მოიქცევიან
მწვალებლობისაგან, რომელშიც მონათლულან წმიდა სამების სახელით, მათ ვუერთებთ
წმიდა ეკლესიას ან ზეთის ცხებით, ან ხელდასხმით და ან მარტო სარწმუნოების
აღსარებით.ამიტომ დასავლეთში არიოსიანებისაგან მოქცეულთ ვუერთებთ კათოლიკე
ეკლესიას მარტო ხელდასხმით, აღმოსავლეთში კი მათ სცხებენ ზეთსა
შესარიგებლად.ხოლო მონოფიზიტებს და სხვათა მარტო სარწმუნოებას აღვიარებინებთ,
რადგან მწვალებლობაში მონათლულთ სული წმიდა მაშინ სწმენდს, როდესაც
ნესტორიანები ჩვენი ხელდასხმით და მონოფიზიტები სარწმუნოების აღსარებით
უერთდებიან ეკლესიას.“(გვ38)

დამოწმებული ფრაგმენტი მიუთითებს საყურადღებო ცნობაზე. კერძოდ, იმაზე რომ

არიოზელთა მიღება დასავლეთის ეკლესიაში სხვანაირი ფორმით იყო ხოლო
აღმოსავლეთის ეკლესიაში სხვანაირით. დასავლეთში მხოლოდ ხელთდასხმით
იღებდნენ,მაშინ როცა აღმოსავლეთის ეკლესია მხოლოდ ზეთის ცხების შემდგომ

72
იწყნარებდა მათ. პაპი მოყვანილი მწვალებლობისა და ფორმების გარდა ეხება სხვა
სიტუაციასაც, როდესაც მწვალებლობა იმდენად დაშორებულია მართლმადიდებლურ
სწავლებას, რომ მათზე აღსრულებული ნათლისღება არ შეიძლება ჩაითვალოს
კანონიერად: „გარნა ის მწვალებლები, რომელნიც წმინდა სამების სახელით არ არიან
მონათლიულნი, როგორათაც ქრისტეს უარისმყოფელი მონოსიანები და
კათოფარიგელები, რომელნიც სული წმიდად რაცხვენ მონტანისტთა ბოროტს კაცსა,
რომელის მსგავსიც ბევრი არის, უნდა მოინათლონ,რათა ეკლესიას შეუერთდნენ, რადგან
ესევითარ შეცთომაში მყოფთა მიერ წმიდა სამების სახელით მიღებული ნათლისღება
სწორე ნათლისღება არ არის. არც უნდა შეირაცხოს ნათლისღების გამეორებად. რადგან,
როგორც ვთქვით, ნამდვილად სამების სახელით არ არიან მონათლულნი“(გვ.38)
პროფესორი პანაიოტის ბუმისი ახლიდან ნათლისღების შესახებ, აჯამებს რა საეკლესიო
კანონებს წერს: „ეკლესია გამოჰყოფს მწვალებელთა შორის ისეთებს, რომელნიც, ახლიდან
უნდა მოინათლნონ, ანუ რომელთაც კვლავ მართებთ ნათლისღება, და ისეთებს,
რომელთაც არ მართებთ ახლად ნათლისღება... ეკლესია უარყოფდა იმ მწვალებლების
ნათლისღებას, რომლებსაც არ სწამდათ წმინდა სამება, და შესამაბისად, არ
ინათლებოდნენ მისი სამი პირის სახელით. და პირიქით, ეკლესია იწყნარებდა იმ
მწვალებელთა ნათლისღებას, რომლებსაც სწამდათ წმინდა სამება და მხოლოდ მცდარად
სწამდათ მისი, ან ეკლესიის რაიმე სხვა მოძღვრება“113

საღვთისმეტყველო თვალსაზრისით ჩემთვის საინტერესოა პაპის რჩევა, თუ როგორ უნდა

მიიღოს კირიონმა ნესოტორის მწვალებლობაში მყოფნი: „ამიტომ ვინც ნესტორის
შეცდომილებისაგან მოიქცევიან, თქვენი წმიდა კრებულის წინაშე აღიარონ მისი
ჭეშმარიტი შობა და შეაჩვენონ ნესტორი, მისნი მიმდევარნი და სხუა დანარჩენი
მწვალებელნი. ეგრეთვე შემოგპირდენ, რომ პატივსსცემენ და შეიწყნარებენ იმ ყველა
კრებათა, რომელსაც მსოფლიო ეკლესია აღიარებს. შემდგომ თვინიერ რამ სიძნელისა,
მიიღეთ ესრეთი პირნი თქუენ თქუენს საზოგადოებაში და დასტოვეთ იმ წესსა ანუ,
ხარისხში, რომელშიაც არიან.“(გვ39)

113
პანაიოტის ი. ბუმისი, კანონიკური სამართალი ,(თბილისი: “ბესიკ ბოგველი“ ,2010), 88.
73
 პაპის მითითება ზუსტად ეთანხმება შემდგომში ტრულის კრების 95-ე კანონით
მწვალებელთა ეკლესიაში მიღების ჩამოყალიბებულ ნორმას. კანონში ვკითხულობთ
„ნესტორიანელებმა კი ხელწერილი უნდა დაწერონ და თავიანთი მწვალებლობა
შეაჩვენონ“. ხელწერილის დაწერა სხვაგვარად გულისხმობს აღსარებით მიღებას
ეკლესიის წიაღში, რასაც გრიგოლი გადმოსცემს როგორ წმინდა კრებულის წინაშე
აღიარებას ჭეშმარიტი სწავლებისა და დაგმობას ცრუ მოძღვრებისა. მართალია ტრული
კრება 91 წლით მერე შედგა, ვიდრე ეს წერილი დაიწერებოდა, მაგრამ ცხადია, რომ
კანონის ჩამოყალიბებამდე არსებული წესი და ნორმა შემუშავებული იყო მესამე
მსოფლიო საეკლესიო კრების შემდეგ. სწორედ ამიტომ წერს გრიგოლი სიტყვებს „ამ
საგნისა ჩვენ ვუწყით ჩვენის მამების ძველი დროის ჩვეულება“

გრიგოლი დიდი თავის წერილში კიდევ ერთ, თეოლოგიურად უმნიშვნელოვანეს,

სწავლებას გადმოსცემს ქრისტეს განკაცების, მისი პიროვნებისა და ღვთისმშობლის
შესახებ. იგი ყოველივე ამას წარმოაჩენს ნესტორის მწვალებლობის განხილვის
საფუძველზე და გადმოსცემს მართლმადიდებლურ სწავლებას ქრისტეს ერთი
პიროვნებისა და ქალწული მარიამი ღვთისმშობლობის შესახებ. „სიტყვა იგი რა
განხორციელდა, არ შეიცვალა იმისაგან, რაც იყო, არამედ მიიღო და გახდა, ისიც, რაც არ
იყო, საუკუნო მამის მხოლოდშობილმა ძემ თავისი განხორციელების საიდუმლოთი
თავისი არსება კი არ დაამცირა, არამედ ჩვენი ბუნება აღამაღლა. ამიტომ სიტყვა და ხორცი
ერთი და იგივე პირი არს, როგორც თვითვე სთქვა: „არა ვინ აღხდა ზეცად გარნა რომელი
იგი გარდამოხდა ზეცით, ძე კაცისა, რომელი არს ზეცათა შინა“. იგივე ძე ღვთისა ზეცაში,
იყო ძე კაცისა, რომელიც ლაპარაკობდა ქვეყანაზედ“

წმინდა იოანე დამასკელი, რომელმაც საეკლესიო დოგმატები შეაჯამა და გადმოსცა წიგნში

„მართლმადიდებლური სწავლების ზედმიწევნითი გადმოცემა“, ამის შესახებ წერს:

„ არა მარტოდენ ღმერთად ვქადაგებთ მას, ჩვენეული ადამიანობისგან გაშიშვლებულად, არცთუ -

მხოლოდ ადამიანად, ღმრთეებისგან ლიტონქმნილად, არა - სხვას და სხვას, არამედ ერთსა და
იმავეს - ერთობლივად ღმერთად და ადამიანად, სრულ ღმერთს და სრულ ადამიანს, მთლიან

74
ღმერთს და მთლიან ადამიანს, მასვე მთლიან ღმერთს თავისივე ხორცითურთ და მთლიან
ადამიანს თავისივე ზეღმერთი ღმრთეებითურთ. როდესაც ვამბობთ „სრულ ღმერთს და სრულ
ადამიანს“, მის ბუნებათა სავსეობასა და უნაკლელობას ცხადვყოფთ, ხოლო, როდესაც ვამბობთ
„მთლიან ღმერთს და მთლიან ადამიანს“, ჰიპოსტასის მხოლოობასა და განუკვეთელობას
წარმოვაჩენთ”.114 ჰიპოსტასის მხოლოობა სწორედ ერთ ჰიპოსტასობას გულისხმობს, სხვაგვარად
ორი ბუნების, ადამიანისა და ღვთაებრივი ბუნების, ერთ პიროვნებაში მყოფობას.

ღვთისმშობლის შესახებ გრიგოლი მიუთითებს ნესტორის სწავლების საპირისპიროდ

მართლმადიდებლურ სწავლებას, რომ ქალწული მარიამი არის არა ქრისტეს(კაცის)მშობელი,
არამედ ღვთისმშობელი:“ ესრეთ იგივე ქალწული იწოდების მხევლად და დედად უფლისა,
მხევალია უფლისა, რადგან სიტყვა“ მხოლოდ შობილი უწინარეს საუკუნეთა“ თანასწორი არს
მამისა. ხოლო დედა არს რადგან მის საშოში მისივე ხორცისაგან სული წმიდის მოქმედებით
განკაცდა.(გვ38).

პაპი გრიგოლის წერილი საღვთიმსეტყველო თვალსაზრისით წარმოადგენს ჩამოყალიბებულ

სწავლებას ნესტორიანული ერესის წინააღმდეგ, როგორ კანონიკური ისე დოგმატური
თვალსაზრისით, რომელსაც გადმოსცემს, ზედმიწევნით, მართლმადიდებლურ სწავლებასთან
სრულ თანხვედრაში. წერილის ასეთი განვრცობა და დოგმატური ახნსა, კიდევ ერთხელ
წარმოაჩენს პაპის დიდ განათლებასა და სიღრმისეულ ცოდნას იმ საკითხის შესახებ რის გამოც
ქართლის კათალიკოსმა წერილი მისწერა.

114
წმ. იოანე დამასკელი, მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნითი გარდამოცემა, (თბილისი:
“გრიგოლ ხანძთელის სახელობის ფონდი“ , 2012), 157.
75
 დასკვნა

ჩემ მიერ განხილულ ნაშრომში, რომისა და ქართლის ეკლესიის ურთიერთობის პოლიტიკურ-

თეოლოგიური საფუძვლები VI საუკუნეში (გრიგოლ I და კირიონ I) გამოიკვეთა საერთო
მახასიათებლები, როგორც პოლიტიკურ, ისე პიროვნულ და თეოლოგურ დონეზე, რამაც თავის
მხრივ განაპირობა კირიონ ქართლის კათალიკოსისგან რომის პაპისთვის უპირატესობის მინიჭება
კონსტანტინოპოლის საყდართან შედარებით.

პაპისადმი განსაკუთრებული ყურადღება აღმოსავლურ სამყაროში VIII საუკუნიდან ჩნდება მას

მერე, რაც მისი ცნობილი „დიალოღონი“ პაპ ზაქარიას[741-752] მიერ ითარგმნება ბერძნულად,
ხოლო XI საუკუნეში ექვთიმე მთაწმინდელმა თარგმნა ქართულად. როგორც ექვთიმეს
ანდერძიდან არის ცნობილი „დიალოღონი“ სულის სარგოდ, ასკეტური ცხოვრების დასახვეწად
ითარგმნა,რაც დიდი შენაძენი აღმოჩნდა ქართული ლიტერატურისთვის. პაპისადმი ინტერესი
თავიდანვე არსებობდა, ის როგორც დასავლურ ისე აღმოსავლურ და ქართულ ეკლესიაში
წმინდანად არის შერაცხილი და მის ხსენების დღედ 12(25) მარტია დაწესებული. ქართულ ენაზე
შექმნილ წმინდათა ცხოვრებაში ვხვდებით ინფორმაციას პაპ გრიგოლ დიოლოღოსზე. მისადმი
პატივიცემის გამოხატულებაა ქართულ ენაზე ტროპარ-კონდაკის შექმნაც და პირველშეწირულის
ლიტურგიის აღსრულება დიდ მარხვაში. ის ფაქტი რომ, პაპის ფიგურა და მისი შრომები
მნიშვნელოვან განძს წარმოადგენს ქართველთათვის, მოწმობს ისიც, რომ პაპის ნაშრომი
„სამოძღვრო კანონი“ 2018 წელს ითარგმნა და გამოიცა ქართულ ენაზე.

პოლიტიკური თვალსაზრისით რომისა და ქართლის ეკლესიები ერთსა და იმავე მდგომარეობაში

იმყოფებოდნენ. VI საუკუნის რომისა და ქართლის ეკლესიები განუცალკევებელნი არიან
სახელმწიფო მართვისაგან, რადგან გრიგოლისა და კირიონის დროს, საერო ხელისუფლების
ფუნქცია საეკლესიო მმართელობას აქვს შეთავსებული და ეკლესიის მეთაურებს, ერთგვარად,
სახელმწიფოს მართვის ფუნქციის შეთავსებაც უწევთ.

76
გრიგოლის და კირიონის პერიოდის რომისა და ქართლის პოლიტიკური სიტუაცია ძალიან გავს
ერთმანეთს საერთო ფორმითა და მახასიათებლებით. რომის შემთხვევაში იგი მოქცეულია ორი
დამპყრობლის, ლანგობარდებისა და ბიზანტიის ქვეშ, ქართლის შემთხვევაში კი ქართლი
სპარსეთისა და ბიზანტიის უღელს ატარებს. ორივე ქვეყანაში დამპყრიბელი ცდილობს საკუთარი
იდეოლიგიის გატარებას და დამკვიდრებას, რასაც ფარულად თუ პირდაპირი გზით
უპირისპირდება რომიცა და ქართლიც. თვითმყოფადობის შენაჩუნებისთვის ბრძოლაში იკვეთება
სახარებისეული „მწემსი კეთილის“ ფენომენი, გრიგოლ I-ისა და კირიონ I-ის შემთხვევაში.
„მწყემსი კეთილის“ ფენომენი წარმოადგენს სახარებისეული ჭეშმარიტი წინამძღოლის ბეჭედს,
რომელთაც ერთმანეთის „სულის“ ცნობა შეუძლიათ.

გრიგოლისა და კირიონის საერთო პიროვნული მახასიათებლების ,ზოგადი, ფორმა სწორედ

„მწყემსი კეთილის“ ფენომენით წარმოჩინდა, თუმდა მათმა პიროვნულმა ნაცნობობამ, რაც
კირიონისა და გრიგოლის ბიზანტიაში ერთდრიულად ყოფნით შედგა, კიდევ უფრო განამტკიცა
იგი. ერთი მხრივ ჭეშმარიტი სარწმუნოების დაცვა, რაც გიროლგის შემთვევაში გამოიხატა
ევტიხიანული ერესის, ხოლო კირიონის შემთხვევაში მონოფიზიტების წინააღმდეგ , ხოლო მეორე
მხრივ მათ შორის არსებულმა მიმოწერამ გამოკვეთა საერთო თეოლოგიური მარკერები, რაც ერთ-
ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი მომენტია, საეკლესიო ურთიერთობის თვალსაზრისით.

სამივე ფაქტორი, რომელზეც ყურადღება გავამახვილე არის ის საფუძვლი, რამაც განაპირობა

კირიონსა და გრიგოლს შორის მიმოწერის არსებობა. უფრო მეტად კი ეს საერთო მახასიათებლები
და გრიგოლსა და კირიონს შორის პიროვნული ნაცნობობა იყო, რომის, როგორც სარწმუნოების
დამცველისა, ავტორიტეტთან ერთად, მიზეზი რის გამოც კირიონმა უარი თქვა მისთვის უფრო
ახლო, და შესაძლოა მშობლიურ, კონსტანტინოპოლის საყდართან დაკავშირებაზე და მიმართა
რომის პაპს გრიგოლ დიდს იმის შესახებ თუ რა ფორმით უნდა მიეღო ნესტორიანელობაში
ჩავარდნილი მწვალებლები მართლმადიდებლური ეკლესიის წიაღში.

VI საუკუნეში რომისა და ქართლის ეკლესიის ურთიერთობის მსგავსი გამოხატულება არის

საფუძველი, შემდგომში გაგრძელებული სიახლოვისა და სიმპატიებისა, რასაც გიორგი
მთაწმინდელიც გამოხატავს იმპერატორთან საუბრისას. ეს ურთიერთობა არ იყო, უბრალო,

77
ვგულისხმობ, რიგით ურთიერთობას, არამედ იგი წარმოადგენს ორი, თანაბარი სასულიერო
მემკვიდრეობის მქონე ეკლესიის ერთიანობის მტკიცე საფუძვლის ჩაყრას, რაც გამოიხატა ორი
ეპოქალური წინამძღვრის გრიგოლისა და კირიონის ურთიერთობაში. ეს ურთიერთობა კი
გულისხმობდა მუდმივად იმის განცდას, რომ საქართველო არ ტოვებდა რომის სივრცეს და მისი
თვალი ყოველთვის მიპყრობილი იყო მისკენ(ცხადია სრულ განყოფამდე).

78
 ბიბლიოგრაფია

 ალექსიძე ზაზა რედ./ მთარგ., ეპისტოლეთა წიგნი. თბილისი: „მეცნიერება“, 1968.

 ალექსიძე ზაზა. თეოლოგიური პოლემიკა კავკასიაში VI საუკუნე. თბილისი: “არტანუჯი“, 2015.
 აბაშიძე ზაზა და მიხეილ ბახტაძე. საქართველო და ქართველები. თბილისი: „ფავორიტ პრინტი“
2013.
 ბუმისი ი პანაიოტის. კანონიკური სამართალი. თბილისი: “ბესიკ ბოგველი“, 2010.
 დამასკელი იოანე. მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნითი გარდამოცემა.
თბილისი: “გრიგოლ ხანძთელის სახელობის ფონდი“, 2012.
 დიოლოღოსი გრიგოლ. დიალოღონი, საუბრები იტალიელო მამების ცხოვრებისა და სულის
უკვდავების შესახებ. თბილისი: კვირიაკე, 2006.
 დიოლოღოსი გრიგოლი. “დიოლოღონი“ მწიგნობრობა ქართული. რედ. ქავთარია 240-
თბილისი: „ციცინათელა“, 2009. ტ.7.
 დიდი სჯულის კანონი. თბილისი: 2012.
 თამარაშვილი მიხეილ. ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის XII საუკუნიდან ვიდრე
XX- მდე. ტფილისი: ქართული წიგნი, 1902.
 თამარაშვილი მიხეილ. ქართული ეკლესია დასაბამიდან დღემდე. თბილისი: „კანდელი“ ,1995.
 კეკელიძე კორნელი. კიმენი , ტიფლისი: რუსთავის სამეცნიერო აკადემია, 1918. ტ.1.
 კეკელიძე კორნელი. ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია. თბილისი: „მეცნიერება“ ,1980
ტ.1.
 კესარიელი პროკოფი. გეორგიკა. თბილისი: “მეცნიერება“ ,1965. ტ.2.
 ლომსაძე შოთა. მიხეილ თამარაშვილი და ქართველი კათოლიკენი. თბილისი: “საბჭოთა
საქართველო“, 1984.
 მილაში ნიკოდიმოსი(ეპისკოპოსი). მართლმადიდებელი ეკლესიის კანონები განმარტებით.
თბილისი: “ალილო“, 2007. ტ.1.

79
 მცირე გიორგი. ცხოვრებაი და მოქალაქეობაი წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გიორგი
მთაწმინდელისა. მწიგნობრობა ქართული. რედ. ქავთარია. თბილისი: ციცინათელა, 2007.
 პაპაშვილი მურმან. საქართველო-რომის ურთიერთობა. თბილისი: “აღმაშენებელი“, 1995.
 „საქართველოს ისტორიის ნარკვევები“. თბილისი: „საბჭოთა საქართველო“, 1973. ტ.2.
 საფარელი არსენ. განყოფისათვის ქართველთა და სომეხთა. თბილისი: „მეცნიერება“, 1980.
 სოხაძე ნათელა. გრიგოლი დიდის დიალოღონი. დისერტაცია. თბილისი: თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი, 1995.
 უხტანესი. ისტორია გამოყოფისა ქართველთა სომეხთაგან. სომხური ტექსტი ქართული
თარგმანითა და გამოკვლევებით გამოსცა ზაზა ალექსიძემ. თბილისი: ‘მეცნიერება’ 1975.
 „ქართლის ცხოვრება“ თბილისი: 1955ტ.1.
 შუბითიძე ვაჟა. ევროპეიზაცია და ქართული პოლიტიკური აზროვნება. თბილისი:
“იურისტების სამყარო“, 2013.
 ჯავახიშვილი ივანე. თხზულებანი ტორმეტ ტომად. თბილისი: „მეცნიერება“, 1979. ტ.1.
 ჯავახია ბეჟან. ანტიკურობიდან შუა საუკუნეებისაკენ. თბილისი: „უნივერსალი“, 2005.
 ჯაფარიძე ანანია(მიტროპოლიტი). საქართველოს საეკლესიო კანონების კრებული. თბილისი:
“საქართველოს მაცნე“, 2017.
 გაბიძაშვილი ენრიკო. „გრიგოლი რომაელის დიალოღონი“.
http://ka.georgica.ac.ge/isi/%E1%83%92%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%92%E1%83%9D%E1%83%9A%E
1%83%98_%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98%E1
%83%A1_%E2%80%9E%E1%83%93%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%9D%E1%83%A6%E1
%83%9D%E1%83%9C%E1%83%98%E2%80%9C (6/10/2020)

 Atham L Jacob. Inventing Gregory “the Great”: Memory,Authority, and the Afterlives of the
Letania Septiformis. Church History 84:1 (March 2015)
https://www.researchgate.net/publication/276834148_Inventing_Gregory_the_Great_Memory_
Authority_and_the_Afterlives_of_the_Letania_Septiformis (6/11/22)
 Bronwen Neil. A Companion to Gregory the Great. Boston: Leiden, 2013.
 Chadwick Henry. The Church in Ancient Society From Galilee to Gregory the Great. New Yourk:
Oxford University Press, 2001.

80
 Cobmenin de marie Louis. Trans. A complete history of the popes of the rome. Philadelpia: J. & J. L.
Gihno, 1851. vol.1.
 Davis Raymond. The book of pontiffs (Liber pontificalis): the ancient biographies of the first ninety
Roman bishops to A.D. 715. Liverpool: Liverpool University Press, 2010.
 Dudden F. Homes. Gregory the great and his place in history and thought. London: Longmans, Green
and co, 1905. Vol.1.
 Demacopoulos E. George. Gregory the great, Ascetic, Pastor and First Man of Rome. Indiana: University
of Notre Dame, 2015.
 Evans R. Gillian.The thought of Gregory the Great. New yourk: Cambridge University Press,1988.

 Goff Jacques Le. The Birth of Europe. Oxford: Blackwell Publishing, 2005.
 Gregory E. Timothy. A history of Byzantium. Malden: Blackwell, 2005.
 Gregogy of Tours. The history of the Franks. London: Penguin Books, 1974.
 Hempelman L. Dean. The concept of ministry in Gregory the Great. PHD diss, Saint Louis University,
1984.
 Isidore of Seville. The Etymologies, ed. Stephen A. Barney. New York: Cambrige university press, 2006.
 Krautheimer Richard. Rome: Profile of a City, 312-1308. Princeton: Princeton University Press, 1980.
 Markus R.A. Gregory the great and his world. New yourk: Cambrige university press, 1997.
 Parry Ken. Edt. The Wiley Blackwell companion to patristics. Oxford: John Wiley & Sons, ltd, 2015.
 Paul the deacon. History of Lombards. Philadelphia: Universit of Pennsylvania Press, 2003.
 Schaff Philip. History of the Christian Church: ,Mediaeval Christianity. A.D. 590-1073” .Vol.4
Christian classics Ethereal Library, 1973. https://www.ccel.org/ccel/schaff/hcc4.html (6/11/20)
 Venerabilis Beda. Ecclesiastical History of the English People. Oxford: At the clarendon press, 1969.
 Whitby, Anonymous Monk. The earliest life of Gregory the Great. New Yourk: Cambrige university press, 1985.

81