Professional Documents
Culture Documents
सुखाचा शोध वि स खांडेकर
सुखाचा शोध वि स खांडेकर
खांडक
े र
-१-
मा या सव िच पटकथांत ‘सुखाचा शोध’ हीच कथा े आहे, असे आ हपूवक
ितपादन करणारे अनेक रिसक मला भेटले आहेत. हे सव लोक प ाशी या आसपासचे
असते तर यां या या आवडीचे मूळ, कथे या म यवत िवषयात आहे असा मी
िन:शंकपणाने िनणय दला असता. कु ठ या वयात मनु याला कोण या कारची कथा
आवडते याचे एक िनि त को क आहे असा मा मा या या िवधानाचा भावाथ नाही.
पण माझे एक फटकळ िजभेचे िम जे नेहमी ठासून सांगतात, यात बरे च स य आहे असे
मला वाटते. वा यिवषयक ग पा सु झा या हणजे ते हसत हसत हणतात,
‘लहानपणी मला प यां या गो ी फार आवडाय या. पुढं प या मागं पड या िन यां या
जागी पोरी आ या. पण या पोर या धनु याकृ ती भुवयांव न सुटणा या ने शरांनी िव
होऊन नाजूक गुदगु या हो याचा काळ आम या पंचिवशीबरोबरच संपु ात आला.
यानंतर मी अनेक कादंब या वाच या. पण यातले ेम संग मला आता पूव सारखे
ल तदार वाटत नाहीत. िहर ा चंचा िमट या मारत खा याची गोडी जशी िमस ड
फु ट यावर अनुभवता येत नाही, या माणे णयकथांची माधुरी संसारी माणसांना
संपूणपणे उपभोगता येत नाही. कोमेजून गेले या पा रजातका या फु लां माणे या यांना
वाटतात. व कतीही सुंदर असले तरी ते व आहे ही जाणीव झा यावर मनु य यात
कतीसा रमू शके ल? णयक पनांचेही तसेच होते. पुढे पुढे ौढ मनु याला वा यात या
खो ा गुदगु यांपे ा खरे िचमटेच अिधक आवडू लागतात.
-२-
१९३८ या आ ॅ् टोबर या सुमाराला ‘देवता’ िच पट पुरा होत आला. बाबूराव
पढारकरांनी पुढली गो लवकरच तयार करायला हवी असे मला सुचिवले. मीही मो ा
आ मिव ासाने िच कथा लवकरच दे याचे आ ासन दले. मना या िनरिनरा या
क यांत ठे वून दले या अनेक क पनांशी काही दवस बौि क डा क न पािहली; पण
मला म यम वगात या पु षा या दु:खाइतका दुसरा कु ठलाही िवषय िवशेष आकषक
वाटेना. एखा ा लहान मुलाने एका िविश खेळ याचा ह धरावा आिण मग खेळ यांनी
भरले या दुकानात गे यावर दुस या कोण याच खेळ याकडे याचे ल लागू नये, तशी
माझी ि थती झाली. एक कडे या कथेचा नायक ‘आनंद’ मा या मनाम ये अिधकािधक
सजीव होत चालला होता. दुसरीकडे वाटत होते– आप या िच पटसृ ीत िजवंत
िन मतीपे ा (Creation) कृ ि म रचनेचेच (Construction) नेहमी कौतुक होत असलेले
दसते. आनंद हा पड ावर अगदी नवीन कारचा नायक होईल हे खरे . पण आज या
सं मणकालात या िच पट पाहायला येणा या े कां या पचनी पडणे श य आहे का?
िच पट े कांची बौि क कु वत बारा ते चौदा वषा या मुलाइतक च असते, हे जुने
अमे रकन को क गृहीत ध नच आप या िच पटात कु ठला मालमसाला घालायचा याचा
िवचार या े ातले आप याकडले अितरथी, महारथी अ ाप करीत आहेत. कु ठ याही
सामािजक ां या बाबतीत चिलत नीित-िनयमांिव ... मग ते िनयम कती का
अमानुष असेनात... सु ा काढायचा नाही असा आप या िच पटसृ ी-िनमा यांचा
िशर ता आहे. ब जनसमाज सनातनी असतो, हे सू यांना पाठ आहे. जे लोकांना आवडते
तेच खमंग क न दे यात यांचे सव चातुय दसून येत.े लोकांना न आवडणा या अनेक कटू
ांत, उ ा या ांतीचे व प लपलेले असते आिण जुने ते सोने मानणा या न पटणा या
अनेक िजवंत िवषयांत भावी ना आढळते, याची दखल आप याकडे िचतच घेतली
जाते. आपली िच पटसृ ी ही संकेतांची दासी आहे. ित यात अंध पित तांना स मानाचे
थान आहे; पण बुि पुर सर नादान नव यािव बंड क न उठणा या ी या
ि वाला आिण वातं याला मा ितथे जागा नाही. ल ा या बायकोकडे पाठ फरवून
िच पट-नायकाने कु णाही फटाकडी या बाबतीत थोडा ग ं ेपणा (Flirting) करायला
आमची मुळीच हरकत नाही. कथे या शेवटी याने देवा ा णांसम आिण
अि नारायणा या सा ीने िजचा हात हातात घेतलेला असतो ित यापुढे एकदा लोटांगण
घातले, क या दंपतीचा संसार भगवान स यनारायणा या कृ पेने सुरळीत चालेल,
यािवषयी आमची खा ी होऊन चुकते. पोट जाळ याक रता िजला देहिव य करावा
लागतो अशा दुदवी ीचे िच का याला प रपोषक होईल एवढेच आ ही पड ावर उभे
क . पण ितला बिह कृ त मानणा या समाजाला याची नीितम ा कोण या लायक ची
आहे, हा सवाल टाकायला आ ही सहसा धजावणार नाही. ‘छाया’म ये असलाच एक
ढमा य पिव संकेत मोड याचा गु हा मी के ला होता. या समाजात हजारो कं ब ना
लाखो... ि यांना... य हणा वा अ य हणा, पोटासाठी, के वळ जग यासाठी...
देहिव य करावा लागत आहे, या समाजात िवल ण संकटांत सापड यामुळे ीला
आपले शील िवक याचा संग येतो, हे या कथेत पड ावर दसताच जे वादळ िनमाण
झाले होते, तेही मी िवसरलो न हतो.
-३-
‘सुखाचा शोध’ या नायकाची ही क ण जीवनकथा या नाही या व पात अगदी
लहानपणापासून मी पाहात आलो होतो. माझा ‘आनंद’ िश का या वेषात, व कली या
पेशात– कं ब ना म यम वगात या हरएक धंदवे ाईका या व पात– मी इतके वेळा
मा या भोवताली पािहला होता क , या अितप रचयामुळेच तुत िवषयातले ना
आिण का य यां याकडे मी लेखक झा यानंतर बरे च दवस माझे दुल झाले असावे!
मा बोटातले बारीक कु सळ जसे मधूनच सलावे, या माणे या अनुभवाला पोषक असे
एखादे नवे उदाहरण दसले क माझे मन बेचैन होऊन म यमवगा या कौटुंिबक जीवनाचा
ती तेने िवचार क लागे. मा या लहानपणी एक कु टुंबप तीचे पोवाडे सव गायले
जात असत. भावा-भावांनी आपाप या वतं चुली थाट यात एक कारची कत युती
आहे, असे घरोघर पटिवले जात असे. इसापनीतीपासून रामायणापयतची माझी सव
आवडती पु तके मा या बालमनावर कौटुंिबक एक आिण बंधु ेम यांचेच मह व बंबवीत
होती. एके क काठी कु णालाही सहज मोडता येत,े पण अनेक का ांची मोळी सदैव अभंग
राहते, हा व तुपाठ आप या मुलांना देणारा इसापनीतीतला हातारा हा जगातला सवात
मोठा शहाणा मनु य असला पािहजे, असे मा या बालबु ीला वाटे. आपला चौदा वषाचा
वनवास संपून भू रामचं परत येईपयत सं य त वृ ीने या या पादुकांची पूजा करत
राहणारा भरत हाच येक बालकाचा आदश असला पािहजे असे मी मा या बालमनाला
यावेळी बजावीत असे. पण याच वेळी एका शंकेने माझे मन मधूनमधून ाकू ळ होई.
घरापासून शाळे पयत िजथे िजथे भावा-भावांची जोडी मला दसे, ितथे ितथे थोर या
भावातला ‘राम’ मला सहसा कु ठे दसत नसे. आिण मग मी वत:शी हणे... थोरला भाऊ
जर रामासारखा नसेल तर धाक ा भावाने या याक रता ल मण कं वा भरत
यां यासारखा याग कर यात काय अथ आहे?
भारतीय सं कृ तीचे सवात मोठे वैगु य इथेच आहे असे मला वाटते. मानवी आ याची
श िवकिसत कर याचा इतका प तशीर आिण भावी य दुस या कु ठ याही
सं कृ तीने के ला नसेल. आम या या सं कृ तीत िनभयपणाने मृ यू या दारात जाऊन
अमर वाचे ान ा क न घेणारा निचके त आहे; यमाने हरण के लेले पतीचे ाण के वळ
अ यंितक भ या बळावर परत िमळिवणारी सािव ी आहे; व ातले रा यदानाचे
वचन हसतमुखाने पाळणारा स य त ह र ं आहे; य आप या पु ांची ह या झाली
असतानाही मनाची शांती ढळू न देणारा विस आहे; िप याची अतृ भोगे छा पूण हावी
हणून याला आपले यौवन अपण करणारा पु आहे; रं भेसारखी लाव यवती आप या
िविवध उ मादक िव मिवलासांनी स होऊन पायावर लोळण घेत असता लीलेने
ित याकडे पाठ फरिवणारा शुकमुनी आहे. एक ना दोन, अ भुतर य ि व असले या
अशा अनेक ी-पु षांची आप या सं कृ तीने आदश हणून पूजा के ली आहे. या आदशा या
पावलावर पाऊल टाकू न ऐितहािसक काळात या अनेक िवभूत नी आपली नावे अजरामर
के ली आहेत. आज या संपूणपणे बदलले या आप या सामािजक जीवनावरही तेच
अलौ कक आदश अजून भु व गाजवीत आहेत.
मानवी जीवन हा एक कारचा ि वेणी संगम आहे. वत:चे सुख आिण िवकास ही या
संगमातील पिहली नदी. या कु टुंबा या छायेखाली लहानाची मोठी होते, याचे
कृ त तेने ऋण फे डणे हा यातला दुसरा वाह. आिण या समाजाचा घटक हणून
सुरि तपणाने आपली जीवनया ा पार पाडते व आप या िवकासाचे प तशीर य क
शकते या समाजा या गतीला यथाश हातभार लावणे, ही या संगमातील गु
सर वती. मनु या या या ित ही ेरणा वाभािवक आहेत. अगदी िवल ण संगी
समाजासाठी कु टुंबाचा कं वा कु टुंबासाठी वत:चा ने बळी देणे यो य ठ शके ल. या
सवसामा य मनु या या दैनं दन जीवनात ि सुख, कु टुंबऋण आिण समाजसेवा ही
अिवरोधाने नांद ू शकली तरच ते जीवन भौितक आिण आि य मक अशा दो ही दृ नी
यश वी झाले असे हणता येईल.
मानवी मू यां या दृ ीने भोगापे ा याग े आहे, हे कोण नाकारील? पण दाना माणे
याग कधीही कु पा ी होता कामा नये. कु णी, कु णासाठी, के हा आिण कती याग करावा,
हे ठरिव याचा अिधकार मनु या या िववेकाकडेच असला पािहजे! भावनेकडे तो सव वी
सोपिव यापासून फाय ापे ा तोटेच अिधक होतात. कु टुंबासाठी आप या सव वाचा
एकाने बळी द याने या कु टुंबात या इतरांचे कतृ व वाढते असे थोडेच आहे! उलट ही
परावलंबी माणसे अिधकच पंगू होत जातात. वैरा याने सतत वर धरलेला हात
हालचाली या अभावी जसा वाळू न लाकू ड होतो, तशी या माणसां या माणुसक ची
ि थती आहे. वहाराचे ट े टोणपे खा यामुळे सामा य मनु या या अंगी जे शहाणपण
येत,े याचा मागमूससु ा या परा पु ां या बेजबाबदार डो यांत आढळत नाही.
पोटासाठी धडपडणा या माणसाला पैशाची, माणसाची आिण जगाची जी कं मत वाटते
ती यां या िखजगणतीतही नसते. एका श दात सांगायचे हणजे ही माणसे कतृ वा या
दृ ीने पंगू आिण यामुळेच माना या दृ ीने िवकृ त होतात. असले िमजासखोर गुलाम या
यागामुळे कु टुंबात िनमाण होतात, याची वैचा रक भूिमका अ यंत सदोष असली पािहजे
हे सांगायला एखादा त ववे ा कशाला हवा? पंचात पदोपदी येणारा अनुभवच
माणसाला ते पटवीत असतो. ‘सुखा या शोधा’त या ‘आनंदा’ या बाबतीत हेच घडते.
या या िपढी या दृ ीने गांधीजी कतीही पू य असले, तरी गांधीवादातला
दयप रवतनाचा िस ांत अ यंत ठसूळ अशा पायावर उभारलेला आहे, अशी याची
खा ी होऊन चुकते. एका गालावर थ पड मारणा या मूखा या पुढे दुसरा गाल के ला तर
तोही लाल हो याचाच संभव या जगात अिधक. मारणा याला प ा ाप होऊन तो आपला
हात मागे घेईल व घडले या आगिळक ब ल मा मागेल ही श यता यामानाने अितशय
कमी! इत या लवकर प ा ाप हो याइतके याचे मन सुसं कृ त असते तर पिहली थ पड
लगाव या या वेळीच याने अिधक िवचार के ला असता! कौटुंिबक जीवनात ‘आनंदा’ला
नेमका हाच अनुभव येतो. याचा याग तापले या वाळवंटात पडणा या पावसा या
सरी माणे कु ठ या कु ठे नाहीसा होतो. यां यासाठी तो अहोरा धडपडतो, तेच
या यावर अ ौ हर चडफडतात. यां यासाठी तो झटतो, तेच याला िझडकारतात.
अशा अनेक ठे चा लाग यानंतर याचे डोळे उघडतात. याला कळू न चुकते क , आंधळा
याग हा धृतरा ासारखा आहे. या या पोटी शंभर दु:खेच ज माला येतात. ि िवकास,
कु टुंबसेवा आिण सामािजक गती यांचा सम वय साधणारा यागच अस या परं परे ने
पिव ठरले या आंध या यागापे ा शतपट नी े असतो... अंती समाजाला उपकारक
ठरतो.
-४-
कु टुंबा या कारागृहात यागी ‘आनंदा’ या वा ाला जी अनेक दु:खे येतात, यातले
सवात मोठे हणजे मनामनाची िमळवणी क न यायला असमथ असलेली सुिशि त प ी
हे होय. ‘मािणक’चे हे वभाविच मी अितशयो ने रे खाटले आहे असा अनेकांनी ही
कादंबरी िस झाली यावेळी ित यावर आ ेप घेतला होता. दि ण महारा सािह य
संमेलनाचे दुसरे अिधवेशन जमखंडी येथे १९४० साली मा या अ य तेखाली भरले होते.
या संमेलनात या एका चचत कै .आनंदीबाई कल कर, सौ.मालतीबाई दांडक े र भृती
ि यांनी ‘मािणक’ या वभाविच चा उ लेख क न वा यात सुिशि त ीला अ याय
होत आहे अशी त ारही मांडली होती. ी- वभावाचे सहानुभूितयु िच ण कु णी
कतीही अितशयो ने के ले तरी बायकांना यात वावगे वाटत नाही असे दसते. पण या
िच णात िच क सक कं वा टीका मक दृ ी झाली कं वा िच काराने
वा तवदशनावर भर दला, तर ते मा सुिशि त ि यांनासु ा फारसे चत नाही. ‘ संध’ू
काय कं वा ‘मािणक’ काय दोघीही सव ीजाती या ितिनधी आहेत असे कु णीच
हणणार नाही. िविश सं कारांनी आिण प रि थतीने िनमाण के ले या ीमनाचे हे नमुने
आहेत. पण या ि यांना ‘ संधू’तील सो वळ अितशयो पुरेपूर पटते, यांना
‘मािणक’ या वभावातील ती वा तवता मा िततक शी खरी वाटत नाही. पु षांत या
दु पणाचे आिण मूखपणाचे असं य नमुने नाटककार आिण कादंबरीकार अनेक शतके
रं गवीत आले आहेत. पण ी-पु षांची समता सव वी मा य झा यावरही पु षां माणे
बायकांतही अनेक बरे वाईट नमुने असतात, ही गो मा आम या िशकले या ि या अजून
सुखासुखी कबूल करायला तयार होत नाहीत. ी-दा याचा काळ जसा मागे पडला, तसा
ी-दाि याचा काळही हळू हळू लोप पावत आहे. ी ही शृंगार आिण का य यांची
मूत आहे, या चिलत संकेतामुळे असो अथवा फु लां माणे ि यांनाही नाजूकपणाने
हाताळले पािहजे या समजुतीमुळे असो, आप या पूवकव नी पु षमनाइतक ीमनाची
िच क सा कं वा िचरफाड कधीच के ली नाही, हे खरे आहे. पण आता सव कारचे दा य
झुगा न द यावर आिण घरा या चार भंतीत ज मभर क डू न घे याचे नाकार यानंतर,
पु षां या बरोबरीने ि वातं याची पूजा कर याक रता पु पमाळा घेऊन उभे
रािहले या ीने तरी कु ठ याही कठोर िच क सेला कं वा वा तव िच णाला नाक मुरडू न
चालणार नाही.
‘मािणक’चे वभाविच सुिशि त ि यांना वाटते िततके अितरं िजत मुळीच नाही.
‘सुखाचा शोध’ मुंबईत लाग यानंतर सु िस डा ॅ् टर रा. ह. भडकमकर यांनी बोलता
बोलता ‘मािणक’सार या यां या दृ ीपथात आले या ि यांचे वणन मा यापाशी के ले
होते ते मला अजूनही आठवते. आज या जीवनमू यां या ग धळात आिण सामािजक
सं मणकाळात ी-मनाची कु तरओढ होत आहे हेच खरे . िवशीत ितला अिववािहत रा न
समाजसेवा करावीशी वाटते. पंचिवशी उलट यावर समाजसेवेभोवती असलेले
अ भुतर य वलय कु ठ या कु ठे नाहीसे होऊन काय करावे, या ग धळात पडते. नवरा, मूल
अस या पूव तु छ मानले या गो कडे आपले मन अनावर ओढ घेत आहे हे ितला कळू न
चुकते. पहाटे पडणारे दव सूय दय होताच जसे नाहीसे होते तसे ितचे अ लड वयातले
समाजसेवेचे क पनार य मनोरे ितशी उलट यापूव च हवेत या हवेत िव न जातात.
िनसगाने मनु याचा असा पराभव करावा यात अ वाभािवक असे काय आहे? पण
सुिशि त ी हा पराभव सहसा मा य करीत नाही. आ मवंचना हा आधुिनक िश णाचा,
कं ब ना िवसा ा शतका या दुदवाने, एक स मा य िवशेष होऊन बसला आहे. या
आ मवंचनेचा काळ मागे पड यामुळे अगितक होऊन बसला आहे. या आ मवंचनेचा पगडा
ित यावरही बसतो. ती पुढे पुढे ल ाला तयार होते. पण ेमिववाहाचा काळ मागे
पड यामुळे अगितक होऊन यात या यात जो पु ष सहजसा य असेल या या ग यात
ती माळ घालते. या पु पमाळे त आई-बापांनी जुळिवले या ल ा या वधू या मनात या
णया या मु या क या हसत असतात याही नसतात आिण ेमिववाहात त णी या
मनात जी ीितपु पे फु ि लत होत असतात यांचाही मागमूस नसतो. असले ल हा
ित या दृ ीने एक सोईचा सौदा असतो. आज या आप या समाजात दृ ी उघडी ठे वून
आजूबाजूला पािहले तर असले सौदे सहज दृ ीला पडतील. मोठमो ा सं थां या सेवेचे
कं कण हातात बांधून िनघाले या िवदुषी पाच-दहा वषात तभंग क न ीमंत
पितराजां या नावाने ग यात बांधलेले मंगळसू समाजात िमरवताना कु णी पािहले या
नाहीत? िवशीपंचिवशीत गुणसंप पु षाचे त ड पहायला तयार नसले या त णी
प तीशीत खो याने पैसे ओढणा या चढेल दा बाजा या ग यात गळा घालून संसार करीत
अस याचे दृ य आजकाल काय दु मळ आहे? आ मिनरी णा या अभावामुळे नकळत
आ मवंचक होणा या, जीवनाचे सव पैलू तट थतेने पाह याची श नस यामुळे
त णपणी एकांगी त व ानाचा पुर कार क न ौढ वयात या त व ाना या उलट
िबन द त आचरण करणा या, अहंकारा या पांघ णाखाली आपली त व युती लपवून ठे वू
पाहणा या आिण संसारातले सुख हे भावनेने जगून िमळत असते, ते िन वळ बु ी या
बळावर कधीही ा क न घेता येत नाही, याची जाणीव नसले या िशकले या ि या
आप या समाजात अगदी अपवादा मक आहेत असे मुळीच नाही. अशाच एका ीचे
िच ण मी ‘मािणक’ या पाने के ले आहे.
मा अशा ीिवषयी मला सहानुभूती नाही कं वा ितचे बरे चसे दोष प रि थतीतून
िनमाण झाले आहेत याची मला जाणीव नाही, अशी यांची त ार असेल यांना तुत
कादंबरीतले शेवटचे मािणकचे प वाच यािवषयी मी मो ा न तेने िवनंती करतो.
िच पटात कृ ि म ना ाची (Melodrama) फार ज री असते, अशी आप याकडे
िनमा यांची समजूत अस यामुळे िच पटात या कथेत मािणक आ मह या करते असे
दाखिवले होते. पण कथेचा हा शेवट के वळ कले याच न हे तर जीवना याही दृ ीने
अ वाभािवक होता. हणून कादंबरी िलिहताना मी मा या मूळ या क पने माणे मािणक
रं गिवली. या मािणक या डो यांत चांगले चरचरीत अंजन पडलेले असते. प ा
मन:ि थतीत ती आ मपरी णाला उ ु होते. ते करताना ितला पूणपणे कळू न चुकते क ,
संसारातले सुख का ाची थ ा कर यात नाही; आप या यागाने दुस या या जीवनात
का िनमाण कर यात आहे. अंतमुख झा याबरोबर ितचा आ मवंचक अहंकार गळू न
पडतो. ित या दृ ीपुढले धुके पूणपणे लोप पावते. आता ितला पटते क , समाजसेवा हे
ीतीचेच िवशाल प आहे. याला आप या घरावर ेम करता येत नाही, आप या
माणसावर ेम करता येत नाही, याला समाजावरही ेम करता येणार नाही. अशी
जाणीव झाले या मािणकचे पुढचे जीवन रं गिव याची इ छा गेली सात वष मा या मनात
वारं वार उ वली आहे. या न ा मािणकची आनंदाची प ी झाले या उषेशी या
ना पूण घटनेमुळे पु हा गाठ पडते, तो संग मा या मना या फलकावर क पने या
कुं च यामुळे मी अनेकवार रं गिवला आहे.
पण...
-५-
ही नवी मािणक ‘सुखा या शोधा’त या उषेइतक च वाचकांना आवडेल अशी माझी
खा ी आहे. कारण जीवनाची ामािणक उपासना हा जसा ी-मनाचा एक थायीभाव
आहे, तसा तो रिसकांचाही एक अ यंत आवडता िवषय आहे. आज या सं मणकाळात हा
ामािणक भाव अनेक उपाध नी झाकळू न गेला आहे. जीवनमू ये उलटीपालटी झाली
अस यामुळे या काळात कधी कधी दगडाची देव हणून पूजा के ली जाते आिण संगी खरा
जागृत देव पायाखाली तुडिवला जातो. मािणक या बाबतीत हेच घडते. आनंदाची वेडी
कु टुंबिन ा आिण मािणकची अंध आ मिन ा यां यापोटीच ‘सुखा या शोधा’तली सव दु:खे
िनमाण झाली आहेत. पण भावनाितरे क आिण भावनाशू यता या यां या दो ही
िवकृ त पासून उषा पूणपणे अिल आहे. ती मािणकसारखी िशकलेली नस यामुळेच क
काय, ित या सव भावना िजवंत आहेत. ितचे मन जीवनवादा या दृ ीने अिवकृ त आहे.
या कु टुंबाकडू न ितचा छळ होतो ते सोड याचे धैय जसे ती दाखिवते, या माणे
आप यावर िनरपे ेम करणा या आनंदाला सावर याक रता पोकळ नीतीची पोपटपंची
करीत बसणा या समाजाचा रोष वत:वर ओढवून घे याचे साहसही ती करते. मनु याचे
सुखसव व जसे के वळ वत:साठी जग यात नाही, तसेच आप यावर ेम न करणा या
माणसांसाठी पशू माणे क क न िन:सार कं वा नीरस जीवन कं ठ यातही ते नाही, हे ती
जाणते. सुख हे यागात आहे; पण तो यागही आंधळा असता कामा नये, हे त व ान ितला
कु णी िशकवावे लागत नाही. एखा ा अिशि ताने सहज सुंदर का रचावे, या माणे
ितला ते वभावत:च समजते. आिण ित या या डोळसपणामुळेच आनंदला शेवटी
आजपयत आप याला लकावणी देणारे सुख कु ठे आहे याचा प ा लागतो. मा या
लोकि य नाियकां या यादीत अनेक वाचक चटकन् उषेचे नाव घालीत नाहीत हे मला
ठाऊक आहे. िच पटाव न िलिहले या कादंबरीतील नाियका हणून कदािचत ित याकडे
रिसकांचे दुल होत असेल. पण तुमची सवात आवडती नाियका कोणती, असे जे हा
जे हा मला कु णी िवचारतो ते हा ते हा उ का आिण िमला (पांढरे ढग) यां या जोडीने
उषेचाच उ लेख मी करतो. कारण ीतीला भ या पायरीवर नेऊन पोचिव याची जी
ी-मनाची अ भुत श आहे, ितची ती न ा युगातली मूत आहे.
आजही उ सुकतेने वाचले जाणारे
ी आिण
कादंबरी पु ष
ययाित िव ुत काश
अमृतवेल आजची व े
अ ू आिण
सुखाचा शोध
हा य
फु ले आिण
पिहले ेम
दगड
जळलेला
घर ाबाहेर
मोहोर
नवी ी पिहली लाट
िहरवा चाफा िवकसन
दोन ुव भाऊबीज
रकामा
ीतीचा शोध
दे हारा
चवध साद
पांढरे ढग मुरली
अ ू
दोन मने
उ का
सोनेरी
सोनेरी
व ं-
भंगलेला
कथासं ह
सर या सरी
दव बंद ू
सांजवात
ह ताचा
पाऊस
गाआडचे
चांदणे
जीवनकला
फु ले आिण काटे
समाधीवरली
फु ले
कालची व े
चंदरे ी व े
उ:शाप
व आिण
सय
पाक या
अबोली
सूयकमळे
(अनु.)
अनु म
आ पा
आनंद
उषा
आनंद
उषा
आनंद
उषा
चंचला
आ पा
आनंद
चंचला
आनंद
चंचला
उषा
आ पा
मािणक
आ पा
िपकते ितथे िवकत नाही हणतात, ते काही खोटे नाही.
या सोळा ा यानांची तयारी हणजे काय लहानसहान काम आहे? सोळा िवषय
शोधून काढ याक रता सं याकाळी डोके खाजवीत बसलो. ‘जनसेवा हीच ई रसेवा’,
‘चरखा? छे, सुदशन!’, ‘के याने होत आहे रे ’, ‘देव तेथेिच जाणावा’, हे चार मथळे
कागदावर टपले न् टपले तोच...
पण...
ज म देणा या आईला नाही कसे हणायचे? मुका ाने जाऊन के ळी घेऊन यावे लागते.
परत येऊन कामाला बसावे, तो सुचलेले वा य वा यावर कु ठ या कु ठे नाहीसे झालेले
असते! तासतासभर आ ाकडे बघत बसले तरी ते काही परत येत नाही. मा या चंतनात
अडथळे आणून आपण समाजाचे कती नुकसान करीत आहो, याची आईला कु ठू न क पना
असणार? ितने उपास करावेत, काक ांचा कायरस करावा, फार फार तर िशवलीलामृत
वाचावे!
आईचे काम उ वले नाही तर िमरा िन बाळ यांची कटकट सु होते. पोटची पोरे
हणून गय करावी लागते. नाही तर एके का या त डात चांगला बोळा क बून या
कार ांचा दंगा बंद के ला असता!
बाक या टचभर पोरांवर रागावणेच मूखपणाचे आहे हणा! लहान पोर हणजे
कानात वारा भरलेले वास ! याने वे ावाक ा उ ा मार या िन थोडा धांगड धंगा
के ला तर यात नवल कसले? पण आनंद आिण भ या ही काही कु कुबाळे नाहीत!
आनंदाला हे स ािवसावे– छे:! अ ािवसावे वष असेल. हो, िमशा काढ या हणून काही
पि का बदलत नाही! पाठचा भाऊ! तसा धडप ा आहे! इकडे िव याचे काम करतो,
ितकडे परी ा देतो! हे सारे ठीक आहे! पण आ पा हणून आपला एक थोरला भाऊ आहे
यापे ा माझे मह व याला अिधक वाटतच नाही. िव या या िनिम ाने घरी येणा या
कु ळांशी तासतास दोनदोन तास िखदळत असतो काय, मधूनच दुमजली नाही तर
ितमजली हसतो काय, िमरा आिण बाळ यांना पाठीवर घेऊन ‘कोक हवं का कोक ’
हणून ओरडतो काय! या या वयाला हा पोरकटपणा िबलकु ल शोभत नाही. या अ ावीस
वषा या कु कुबाळा या लपंडावात कु णी कु णाला डकू न काढले क घरात घोडहशा सु
होतो िन मा या डो यात उसळत असले या समाजसेवे या न ा न ा क पना पार
ग धळू न जातात. मुंबईसार या ठकाणी दंगा झाला क क यू ऑडर पुकारतात ना?
आम या घरात दवसासु ा तसा कायदा असला पािहजे असे ह ली मला वाटू लागलंय!
िन हणे...
का हो दूर राहता?
या गा याला काही अथ आहे का? यमुने या पा यात खेळ कसले खेळणार ड बलाचे?
‘यमुनाजिळ पो मा उ ा हो’ असे गाणे असते तर ायाम-शाळांना याचा उपयोग
तरी झाला असता! आिण ती गोिपका राधा खुशाल ‘का हो दूर राहता?’ हणून कृ णाला
िवचारते! हा काही च हा ावर बाईने िवचारायचा आहे होय? मग घराला भंती िन
दारांना क ा ह ात कशाला? बाथ ममधली बाई जर र यात येऊन उभी रािहली...
छी:! एव ासाठी तर चारीचा पास िमळत असतानासु ा मी तो िच पट पािहला
नाही! दोन-चार िम ांनी ‘आ पाराव, तु हीही कृ णराव मराठे च झालात क !’ हणून
माझी थ ा के ली. पण आपण काही या िच पटा या वाटेला गेलो नाही!
एका नटीचा फोटो होता तो! ितचे नाव सांगताना भ याला बेचाळीस िप ा वगात
गे याइतका आनंद झाला. हणे... िमस् चंचला! मी मनात हटले... ती चंचला असो नाही
तर चंगी असो! आप याला काय करायचंय?
हे ऐकू न तो अकलेचा कांदा हणतो काय, ‘मामा, िवमानात बसायला देवाचे पाय
कशाला धरायला हवेत? पाच पयांत िवमानात बसता येतं स या!’
पण आमचे िचरं जीव पडले मोठे द ! यांनी आपले भोकाडच पसरले. आत येऊन
ा यानांचे िवषय ठरिव याक रता डोके फोड क लागलो. पण माणसाचे डोके हणजे
लॅटफॉमचे ितक ट देणारे यं न हे! आपली आणेली टाकली क आले ितक ट बाहेर! छे!
खाजवून खाजवून डोके र बंबाळ करावे ते हा कु ठे एखादी नवी क पना सुचते! आिण
आमचे नशीब असे बलव र क अशाच वेळी घरात युिनिसपालटीचा बंब वाजू लागतो!
बाजारात बसून समाधी लावणेसु ा या यापे ा सोपे असेल.
गेली नऊ वष मी वत:चा संसार सोडू न समाजाचा संसार के ला, इतर बापां माणे
पोरांना काऊिचऊ या गो ी सांगत न बसता खेडोपाडी जाऊन गहन िवषयांवर ा याने
दली, आजारी बायकोने घरी राहायचा आ ह के ला ते हा ‘माझी मातृभूमी तु या नही
आजारी आहे’ असे ितला राखठोक उ र दले! ती मेली या या दुसरे दवशीचे
ा यानसु ा मी र के ले नाही. या तप येचे फळ िमळायची वेळ आता आली आहे.
िज ातला मुख समाजसेवक हणून येक वतमानप ात माझे नाव झळकू लागले
आहे. िशडी या पिह या पायरीव न मी कतीतरी वर आलो. अशीच धडपड के ली तर
युिनिसपालटीतच काय, कौि सलातसु ा आ पाराव देशपांडे हे नाव गाज यािशवाय
राहणार नाही. िव ािम ने साठ हजार वष तप या के ली तरी याला इं पद िमळाले
नाही. पण या आ पाराव देशपां ाने अव या नऊ वषात...
आनंद
नऊ वष!
इं टरची परी ा देऊन मी नुकताच घरी आलो होतो. परी ा होईपयत गांध या
िमठा या मोिहमेम ये मी फारसे ल घातले न हते. पण परी ेत पिहला वग िमळे ल या
क पनेने मला जो आनंद झाला होता, तो घरी आ यावर टकला नाही! जे जे वतमानप
उघडावे यात यात गांध या कायदेभंगा या मोिहमेची वणने येत होती. कराणा
माला या दुकानांवर, मोटार टँडवर, भाजी मंडईत, फार काय मी वहाणा यायला गेलो
या चांभारा या दुकानातसु ा माणसे दांडीया ेची चचा करीत होती. येका या
डो यांत िवल ण चमक दसत होती. जणू काही समाजातले सारे सु चैत य जागृत झाले
होते.
जिमनी या तुटपुं या उ प ाखेरीज कु ठलाच आधार न हता ितला. ग यात तीन मुले.
यांतली अ ा तर ग याला लागलेली. कज काढू न ितचे ल करावे लागले आईला. नंतर
लवकरच आ ाला भ या झाला. पण मुलाचे कौतुक पहायला िबचारी फार दवस जगली
नाही!
मुली या मरणाचे दु:ख आईने शांतपणाने िगळले. नातवाला साव आईचा जाच होतो
असे वाटताच जावयांशी भांडून याला आप याकडे आणले. आ पा मॅ क झा यावर
याला एक वष कॉलेजातसु ा पाठिवले ितने! पुढे खच झेपेना ते हा मुंबईत या एका
चांग या कं पनीत याला आप या ओळखी या माणसाकडू न ितने नोकरी लावून दली.
लगेच याचे ल क न दले. आ पासारखा मा या िश णात मधेच खंड पडू नये हणून
लहानपणापासून मला पिहला नंबर ठे वायला आईनेच िशकिवले. ‘माझे वडील वक ल
होते; तसा तू वक ल झालास हणजे मी सुखाने डोळे िमटीन...’ असे वरचेवर हणून
हसतखेळत ितने माझी मह वाकां ा जागृत के ली.
मी हसलो. माणूस हणजे काय नुसते साडेतीन हात शरीर आहे? शरीराला काही तरी
इजा होत असली तरच मनु याने उदास हावे? असले कती तरी िवचार मा या मनात
येऊन गेले. लहानपणापासून आई या उ कट ेमाचा मला अनुभव होता. पण या
ेमालासु ा शरीराइतक च मनाचीही दु:खे असतात, ही क पना या वेळी आली नाही.
माझे मन मी ित यापुढे उघडे करणार होतो. इत यात पो टाचा िशपाई दारात आला.
एक प टाकू न तो िनघून गेला.
या प ाने मा या आयु याला एकदम िनराळे वळण लावले.
आ पाचे प होते ते. विहनीला चारपाच मिहने गेले अस यामुळे आईने ते भीतभीतच
उघडले. मी चहाचे दोन घोटसु ा घेतले न हते. प वाचता वाचता आईची मु ा खरकन्
उतरलेली पा न मी हातातला पेला तसाच खाली ठे वला. मनात विहनीिवषयी नाही नाही
या क पना येऊन गे या.
आई या मु क
े डे मला पाहवेना. ित या चेह यावरला तजेला णाधात नाहीसा झाला
होता.
‘काय आहे ग?’ मी भीत भीत िवचारले. ितने ते प च मा या हातात दले. आपण
देशासाठी नोकरीवर लाथ मारली आहे, असे आ पाने या प ात िलिहले होते.
दुसरे दवशी आ पा विहनीला घेऊन घरी आला. ितसरे दवशी तो बाहेरगावी िनघूनही
गेला. िशरो ा या स या हात भाग घे याचा याचा पिह यांदा िवचार होता. ितथे
मिहनाभर तो रािहलाही. पुढे मुंबईत गेला. मग वारी नागपूरकडे झुकली.
सूती या वेळी विहनीला फार ास झाला. मी तर अगदी गडबडू न गेलो होतो. शेवटी
डॉ टरांनी िचम ाचा उपयोग क न सुटका के ली. मुलगी झाली हणून आईला थोडे
वाईट वाटले. पण विहनी या डो यात मा आनंदीआनंद नाचत होता.
झंझावाताने उ मळू न पडणा या के ळी माणे ितचे धैय समूळ नाहीसे झाले होते.
वषानुवष वादळातून ती संसाराची होडी व हवीत आली होती. ितचे हात दमून गेले होते.
आता आ पा आपली जागा घेईल, आयु यात या शेवट या चार घटका आप याला
समु ावर या लाटांचे खेळ पाहात िनवांत बसता येईल, अशी आशा ितने उराशी बाळगली
होती! या आशेचा च ाचूर झा यामुळे ित या डो यांत पाणी उभे रािहले असावे.
माझे सारे िम या वेळी मला हसले. आईला अ ौ हर आनंदी ठे वणे हे माझे येय
नसते, तर या उपहासाचा मा यावरसु ा प रणाम झाला असता! पण घरात आईची
हसरी मु ा पािहली क बाहेरची सारी लहान-मोठी श ये मी णाधात िवस न जात असे.
धं ात अपे ेपे ाही अिधक लवकर माझा जम बसला. हां हां हणता मी यात रं गून
गेलो. नवी थळे पाहायला िमळू लागली. न ा न ा माणसां या ओळखी होऊ लाग या.
घरा या अ ं द िखड यांतून आिण िश कां या दुब या दु बणीतून मी आजपयत जग
पाहत आलो होतो, ते जग कती शांत होते!
असे िविच संग पािहले क चांग या चालू लागले या धं ाचासु ा मला वीट येई.
वाटे, आपण िवमा एजंट होऊन चार कु टुंबांची िववंचना कमी करतोय, आप या कु टुंबाला
सुखी ठे वतोय, कॉलेजचा पुढचा अ यास क न वत: या िवकासाचा माग मोकळा
करतोय...
पण...
बाबू गेनूचा मृित दन होता एका गावात. मी सभेला गेलो होतो. सभे या वेळी याचा
एक फोटो मी िवकत घेतला. सभा संप यावर िब हाडी येऊन टेबलावर तो फोटो ठे वला
मा , माझे मन कसे तडफडू लागले. बाबूसार या सा या मजुराने देशासाठी आ मदान
करावे िन मी मा ...
पिह या दोन-तीन वषात हा अनुभव अनेकदा आला. मग मनाची तगमग हळू हळू कमी
झाली. मा या भोवतालचे जग बदलले न हते. पण मीच िनढावलो होतो. फाशी देणा या
मांगाला आपले काम कर याचा धीर कसा होत असेल अशी लहानपणी मला शंका येत
असे; पण सवयीने मनु याचा दगड होतो हा अनुभव िवमा-एजंट झा यावर मला आला.
पिह या पिह यांदा अंगावर शहारे आणणारी अ ानाची, ग रबीची, गुलामिगरीची दृ यं
पुढे पुढे मा या अंगवळणी पडली. ती दसली क माझे मन वून जाई. पण लगेच ते
हणे... या फाटले या आभाळाला ठगळ लावायला आप यापाशी काय आहे?
अशी पिहली चार वष गेली. विहनीला बाळ झाला. या बाळं तपणात ती जी अंथ णाला
िखळली ती पु हा कधी उठलीच नाही!
विहनी गे यावर तर मला घरात अिधकच ल घालावे लागले. िमरा चार-पाच वषाची,
बाळ अवघा वषचा! आईचे हातपाय थकत चाललेल!े भ या मॅ क या लासम ये गेला
होता; पण याचे ल जसे अ यासात न हते, तसे घरातही न हते.
िमरा आिण बाळ या दोन मुलां या मदतीने मी बी.ए. पास झालो हे कु णाला खरे सु ा
वाटणार नाही! पण कचकट धंदा सांभाळू न अ यास करायला मनाला जे बळ लागते, ते
या दोघां या बाललीलांतूनच मला िमळाले हे मा खरे ! मी बाहेरचे सारे जग िवस न
गेलो. धंदा, घर, परी ा यांपलीकडची व ेसु ा मला पडेनाशी झाली. मी बी.ए. झालो,
ते हा आईकडे पु कळ मुली सांगून आ या. मी एकच उ र दले– ‘एल.एल.बी.
झा यािशवाय मी ल करणार नाही!’
***
मनु याला तुती ि य आहे हे खरे ; पण आईसार या माणसांना डो यांनी के लेली तुती
आवडते, िजभेने के लेली पा हािळक वणने यांना नको असतात, िवषय बदलून ती
हणाली, ‘मी तर आता देवा या हाके ची वाट पाहात बसलेय. तु ही दोघे भाऊ हणजे
माझे दोन डोळे ... हे दो ही डोळे बाहेरगावी गे यावर या हातारीचं कसं हायचं बाबा!’
बोलता बोलता ती हसली. पण या हस यात जेवढे वा स य होते, तेवढेच का यही होते.
ितचे हणणे काही खोटे न हते. आ ही दोघे बाहेरगावी गेलो क , घरात भ याचे रा य
सु होई. मॅ क या वा या क न तो थकला आिण िसनेमा या वा या क लागला. ह ली
याला िसनेमाखेरीज काही सुचत न हते. या याकडू न आईला काय सुख िमळणार होते?
आईने आ पाला बोलावून घेतले. आनंद परत येईपयत तू तरी घरी राहा हणून ितने
याला िवनवले. पण याने आप या सोळा ा यानांची यादी वाचायला सु वात के ली.
या यादीला कं टाळू न आई हणाली, ‘मग आता घर कसं चालायचं बाबा?’
िबचारे मातृ दय! आईला वाटले! चार वषानी दुसरे ल करायचा िवचार आ पा या
डो यात येऊ लागलाय्. ितने उ सुकतेने या याकडे पािहले.
‘हं!’
‘माणसाएवढी!’
‘खुळी कु ठली!’
‘मला काक हवीय!’ असे हणून पोरटी जी आत धावत सुटली... आईसु ा खो खो हसू
लागली.
***
र ािगरीचे काम दोन दवसांत संपले. लगेच मालवणला गेलो. मोठे सुंदर गाव आहे ते!
मागे यांना भेटलो होतो अशी तीन-चार कु ळे ितथे िमळाली िन सृि स दयाचा आनंदही
पदरात पडला. ितथून िनघाय या दवशी सं याकाळी कना यावर कतीतरी वेळ फरलो
मी! एका बाजूला माडाची झाडे, दुस या बाजूला समु ा या लाटा! मोठा सुंदर देखावा
होता तो! िन सं याकाळची शोभा तर...
रा पडली तरी हाताने वाळू शी आिण मनाने िमरा या या वा याशी चाळा करीत मी
कना यावर बसलो होतो.
रा ी या बोटीने आप याला वगु याला जायचे आहे, याची मधेच आठवण झाली हणून
मी उठलो. नाहीतर पहाटेपयत मी कना यावरच बसलो असतो. तारका, वायुलहरी,
समु ा या लाटा आिण ीती या न उमलले या क या यांचा काही तरी िनकटचा संबंध
आहे यात शंकाच नाही.
जेवण झा यावर मला िव या या दृ ीने उपयोगी पडतील अशी नावे तो सांगू लागला.
यांतले शेवटचे नाव ऐकताच मी हसलो. एका िसनेमा नटीचे नाव होते ते... िमस चंचला.
ितची कामे मी पड ावर पािहली होती. पण आप या कामासाठी ित याकडे जा याची
क पना मा मला कधीच सुचली न हती. आम याच गावात या सहा ी-िसनेटोनम ये ती
स या काम करीत आहे असेही तो हणाला. मी मनात हटले, ‘के हा तरी या नटीकडे
जायला हवं! ित या ओळखीचा फायदा होईल आप याला!’
रा ी या काळोखात पडावात बसून बोटीकडे जा यास मोठी गंमत वाटते. पा यावर
मधून मधून नाचणारे द ांचे करण, एका तालावर पा यात पडणारी व ही, दूर उ या
असले या बोटीवर या द ांची आरास, आपण लहान होऊन एखा ा अ भुतर य सृ ीत
फरत आहो असा अशा वेळी भास होतो.
माझे मलाच हसू आले. यात बरोबर काही नेता येत नाही अशा वासाला मी िनघाले
होते ना! मग...
मालवण या वाटेने माझे पाय चालत होते. पण माझे मन... ते एकसारखे माग या
आयु यात धावत होते. िब हाड सोडायचे झाले क मालक ण या घराचे सांदीकोपरे सु ा
धुंडाळू न पाहते. माझे मनही वत:चे आयु य असेच शोधून पाहत होते.
चालता चालता मी एका खे ात या शाळे पाशी आले. थोडा िवसावा यावा हणून
शाळे जवळ या झाडाखाली बसले. आत मुलांना मा तर गो िशकवीत होते, ‘देव दयाळू
आहे!’
माझे कुं कू पुसूनसु ा या दयाळू देवाचे समाधान झाले नाही. जगात काही सा याच
माणसांना डोळे नसतात! सुखाचेही तसेच आहे, हणून मी ग प बसले असते.
एक किवता आहे ना? कुं भारा या घरी खूप मडक तयार होतात. यातले एक सं ांतीचे
सुगड ठरते, दुसरे बोह यावर चढू न रं गते, ितसरे गोरग रबां या पोरांना अ िशजवून
घालते, िन चवथे... चव या या कपाळी ितरडी या पुढे िव तव धरायचे काम येत!े
आपलेही नशीब तसेच आहे हणून जगायला मी तयार होते. कतीदा तरी मा या मनात
आले... काकां या घरी आप या इं जी तीन-चार य ा झा या आहेत, आणखी थोडे िशकू न
मा तरीण नाही तर नस हावे, काही तरी चांगले काम करावे!
पण घरात हे बोलून दाखवायचीसु ा चोरी होती! मा या पायगुणामुळे आपला मुलगा
गेला हणून सासूबाइना मी डो यांपुढे नको! मी कु ठे िशकायला गेले तर वयंपाक
करायची पाळी आप यावर येईल हणून जाऊबाई मा यावर ! आिण भावोज चे गोड
बोलणे– या गोड बोल यानेच मा या अंगाची नुसती आग होई. यां या नजरे तले ते
िवष... जीव मुठीत घेऊन इतक वष काढली मी! घरात वषाला जाऊबाइचा पाळणा हलू
लागला. वाटले– भावोज ची दृ ी आता िनवळे ल, आप या मुलाबाळांत ते गुंगून जातील.
पण...
काल रा ीचा तो भयंकर संग! जाऊबाई बाळं त होऊन मिहनासु ा झालेला नाही.
वयंपाक करायचा, मुलांची जेवणंखाणं उरकायची, जाऊबाइना तेल लावायचे... सारी
कामे आटोपता आटोपता अकरा वाजून गेले.
अंथ णाला पाठ टेकली न टेकली तोच मला गाढ झोप लागली. या झोपेत मला एक
व पडले. कती िविच होते ते!
माझा झोला या झाडावर बांधला होता याची फांदी काडकाड करीत एकदम तुटली.
मी घाब न डोळे िमटले. माझी शु गेली.
डोळे उघडू न पाहते तो एका त णाने मला झेलून घेतले आहे. कती गोड हसत होता तो.
िन याचे डोळे ... अमृत ओसंडून वाहत होते यांतून. तो मला खाली ठे वू लागला. मा या
मनात आले... आणखी थोडा वेळ तरी याने मला तसेच धरावे...
मी एकदम जागी झाले. पाहते तो भावोज नी मला घ धरले आहे. मी डोळे उघडलेले
पाहताच ते रागाने हणाले, ‘चूप!’
जाऊबाइनी िन सासूबाइनी साप मारायला शेजा यापाजा यांना गोळा के ले. सारी
माणसे जमा झाली ते हा दाराची कडी काढीत मी हटले, ‘माणसाचं प घेऊन साप
मा या खोलीत िशरलाय! छाती असली तर मारा याला!’
देवापाशी दया नाही, माणसाजवळ याय नाही. मग जगात जगायचे तरी कशाक रता?
अंधारात वाट फु टेल ितकडे मी जात होते. पुराणांत या एक एक कथा मला आठवू
लाग या– तारामती, सीता, दमयंती, सैरं ी– ीचा ज म दु:खासाठी आहे हेच या कथा
सांगत हो या. ी उ कट ेमावर जगते. पण तसले ेम जगात आहे कु ठे ? आिण या दुदवी
ीला वत: या घरात ेम िमळत नाही, ितला ते घराबाहेर कु ठू न िमळणार? िबळांत
असेपयत ससा सुरि त असतो! एकदा तो िबळाबाहेर पडला क याला कु याने फाडावा
नाही तर माणसाने तोडावा! ीचे आयु यही अशा सशासारखे आहे!
मरण जवळ आले हणजे माणूस वेडे होत असावे! या िविहरी या काठावर मा या
मनात णा णाला कती िवल ण क पना येत हो या!
उ ा नाही तर परवा माझे ेत फु गून पा यावर येईल, पोिलस ते गावात घेऊन जातील.
ते ओळख यासाठी भावोज ना बोलावून आणतील. तो मांग समोर येताच आप या ेताला
वाचा फु टेल तर कती बरे होईल! आपण आनंदाने हणू, ‘भावोजी, तु हाला उषा हवी
होती ना? या, या क ितला आता जवळ!’
...या िविहरीत या पा यावरच शेतातला भाजीपाला िजवंत रािहला आहे. आिण हेच
पाणी आपला जीव घेणार आहे!
...जग हणजे जीव घे याचा एक मोठा कारखाना आहे झाले. उं दराला मांजर मारते िन
माणसाला माणूस जगू देत नाही... हा कारखाना देवाने कशाला बरे काढला असावा?
मी परत िविहरीकडे आले. पण आता मा माझे पाय कापू लागले. आतापयत मनात न
आलेली एक क पना ितथे पंगा घालू लागली. िवहीर अगदी अ ं द होती. ित यात फारसे
पाणी नसले तर आपण काही बुडून मरणार नाही. आडवीितडवी उडी पडली तर हातपाय
मोडू नही आपण िजवंत रा . उ ा सकाळी कु णी तरी आप याला बाहेर काढील! िन मग...
मा या मनात दुसरीच क पना आली. मालवण काही फार लांब न हते. उ ा सकाळी
र याने जाणारी येणारी मोटार आप याला िमळे ल. ित यात बसून मालवणला जावे, ितथे
एखा ा देवळात दवस काढावा, रा ी वगु याकडे जाणा या बोटीवर चढावे िन बोट सु
झाली क या काळोखात...
***
मा या जवळू न दोन पाखरे भुरकन उडू न गेली. ‘जग यात आनंद आहे, जग यात आनंद
आहे’ असेच जणू काही ती गात होती. मलाही णभर वाटले– ‘जग यात आनंद आहे!’
झाडावर कसला तरी नाजूक आवाज झाला हणून मी वर पािहले. एक खार मुरडत
खाली उतरत होती. ती मा याकडे पा न हसली असे मला वाटले. ितचे आनंदी डोळे ...
कती तरी वेळ मी तशी बसले होते. र याने जाणा या गुरां या पावलांचा आवाज
कानांवर पडला, ते हा मी डोळे उघडले. हडकु या गाइचा एक मोठा तांडा होता तो!
‘ हापशाला!’
‘ हापशाला? गो ात?’
‘हं!’
‘कशाला?’
मला आठवले– दर आठव ाला हापशा या खा टकखा याक रता घाटाव न गुरे
येतात!
***
आपले दोन-तीन बोजे घेऊन तो के हाच िनघून गेला होता. मीही गावात भटकू लागले.
घरोघर िभकारणी भीक मागत हो या. घरवाले वसकन् यां या अंगावर येत होते.
िभकारण ची पोरे रडत ओरडत होती. येक पोरा या रड यातून ‘मर यात आनंद आहे,
मर यात आनंद आहे’ असेच उ ार जणू काही िनघत होते.
मोटारीखाली पाय तुटलेले एक कु े लंगडत जात असलेले मी पािहले. द याने ाकू ळ
झालेली एक हातारी बाजारातून परत चाललेली मला दसली. मा या मनात आले–
समु इतका जवळ असताना ही बाई उगीच दु:ख भोगीत का रािहली आहे?
मनातली भीती कमी हावी हणून मी पडावा या कडेव न वाकू न खाली पा लागले.
याच वेळी पडावा या दुस या टोकाला कु णी तरी पु ष मा यासारखाच वाकू न समु ा या
पा याकडे पाहत होता.
मा या मनात आले– यालाही जीव ायचा असेल का? तसे असले तर फार बरे होईल.
एकमेकां या हातात हात घालून आ ही परलोकाला जाऊ!
पडाव बोटीला लागला. आता माघार घे यात अथ न हता. मी चटकन् पुढे झाले िन
भरभर िशडी चढू न बोटीत पाऊल टाकले.
***
पडाव दूर गेले. बोटीने शीट फुं कली. नांगर सळसळला. बोटीजवळ या लाटा नाचू
लाग या. यां याकडे पा न मला वाटले... आणखी थो ा वेळाने यांत या एका उशीवर
डोके ठे वून मी कायमची झोपी जाणार आहे.
पाचदहा िमिनटे झा यावर मी हळू च िजना चढू न डेकवर आले. वर चारपाचच माणसे
होती. यां यापैक एक त ण तेवढा समु ाकडे पहात उभा होता. बाक ची झोपली होती.
दुस या बाजूला जावे आिण अंधारात कठ ावर चढावे असे मा या मनात आले.
मी पुढे पाऊल टाकणार तोच या त णाने वळू न मागे पािहले. तो हसत होता–
मा याकडे पा न हसत होता.
मला आठवण झाली– कनवटीला थोडे पैसे होते. ते समु ात बुडवून काय करायचे?
मी खाली येऊन पा लागले. एका फाट या पो यावर एक मूल िनजले होते. जवळच
याची आई झोपी गेली होती. या मुलापाशी मी कनवटीचे सारे ठे वले. याचा एक पापा
यावा असे फार फार मनात आले. पण लगेच वाटले... ते मूल जागे होऊन रडायला लागले
तर? तर ती आई जागी होईल, मी कोण याची चौकशी करील...
याला फसिव याक रता मी िज याजवळच खाली बसले िन गुड यात मान घालून
डु ल या घे याचे स ग क लागले. थो ा वेळाने मी मान वर क न पािहले. तो कु ठे ही
दसला नाही. कं टाळू न झोपायला गेला असावा िबचारा!
जग याची इ छा मनात डोकावून पाहत आहे असे वाटताच मी काल रा ीचा संग,
ज मापासून हात धुऊन मागे लागलेली दु:खे, आतापयतचे लािजरवाणे िजणे, सा या
सा या गो ची एकदम आठवण के ली. मी मनाला िवचारले– उषेने कु णासाठी जगायचे?
डो यांपुढे एकदम अंधार झाला. इत यात कु णी तरी माझा हात ध न मला खसकन्
मागे ओढले. धडपडत मी मागे वळू न पािहले.
सारी बोट गरगर फरत आहे असा मला भास झाला. याने मला दोन हातांनी घ ध न
आप या अंथ णाकडे नेले.
के हा एकदा ती डोळे उघडते असे मला झाले, ती कोण... कु ठली... िजवावर इतक
उदार का झाली?
एका घटके ने ितने डोळे उघडले. मा याकडे िविच दृ ीने पाहत ितने िवचारले...
‘घरी.’
‘घरी? कु णा या?’
‘आनंद.’
‘वा:! इतकं चांगलं नाव जगात दुसरं नाही! मला फार आवडतं हे नाव!’
ती मा याकडे पाहतच रािहली. ितला हसिव यावाचून ित या मनाचा गेलेला तोल
परत येणे श य न हते. हणून मी मु ामच हणालो...
ती हसून हणाली...
‘काय?’
‘कोण?’
‘मी.’
मी हसून उ ारलो...
आ ही दोघेही कठ ापाशी जाऊन उभे रािहलो. मधून मधून आमचे डोळे तेवढे बोलत
होते. डो यांनी माणसांची दये कती लवकर एकमेकांना कळतात!
वगुल बंदर दसू लागेपयत आ ही उभेच होतो. ‘इथं उतरायचंय आप याला’, असे मी
हणताच उषा हो डॉलपाशी गेली, पांघ णाची सुंदरशी घडी क न ती ितने आत ठे वली
आिण ती अंथ ण गुंडाळू लागली. तास दीड तासापूव ही मुलगी जीव ायला िनघाली
होती हे कु णाला खरे सु ा वाटले नसते.
‘का?’
‘मला कशाला यायला हवं?’ असे हणत ती मा याकडे पा न कती आनंदाने हसली!
***
वासाचा बेत र क न उषेला घेऊन मी घरी आलो. परत येईपयत या दीड दवसात
घटके घटके ला मला बोटीवरला तो संग आठवत होता...
े करणारे एकही मनु य या अभागी मुलीला िमळू नये? काका, काक , सासू, दीर,
म
जाऊ या सवानी एक गुलाम हणून ितला वागवावे? पाळले या कु या-मांजरांवरसु ा
माणसे ेम करतात, मग...
मी उषेला घेऊन दारात पाऊल टाकले मा ! धावत पुढे आलेला बाळ ओरडला...
बाळाची चूक दु त कर याक रता िमरा पुढे आली. ती हणाली, ‘ही काही बायको
नाही काकांची! ित या कपाळाला कुं कू कु ठे आहे?’
‘िमरे या या बोल याने उषेला वाईट वाटले असेल, अशी माझी क पना होती. मी
ित याकडे पािहले– ती हसत होती. खेळा या रं गांत लहान मूल चावले हणून काही मोठी
माणसे रडत नाहीत, असेच ितची दृ ी हणत होती.
उषा हातारी नाही हे िमरा सहज बोलून गेली. पण पुढ या चार दवसांत ते वा य
मला रा न रा न आठवू लागले. िमरा आिण आई यांचे मा यावरले ेम काही कमी न हते.
पण उषा घरात आ यापासून मला िनरा याच कारचा उ हास वाटू लागला.
नंदादीपापासून िवजे या द ापयत घरात दवे असतात. पण िखडक तून हळू च आत
येणा या चांद याचा आनंद या द ां या काशात नसतो. उषे या सहवासात मला तसा
आनंद वाटू लागला. माझे डोके दुखू लागले हणून ती जे हा अमृतांजन चोळायला आली,
ते हा ित या हाता या पशानेच णभर मी माझे दु:ख िवसरलो.
‘नाही बाई!’
ित या हातावर तां यातले थोडे पाणी ओतून मी हटले, ‘हे पाणी थंडच आहे का?’
‘कसली?’
काही के या मन पूव सारखे ि थर होईना. याचा तरी काय अपराध होता? आईसाठी
आिण कु टुंबासाठी नऊ वष मी याला तु ं गात ठे वले होते. काम... नुसते काम... एकसारखे
काम! दुस या गो ीची आठवणच करायची नाही अशी कडक िश त लावली होती मी
मनाला! कॉलेजम ये असताना मला गाणे फार आवडे. टेिनस खेळावेसे वाटे. किवता
कर याचीही अधून मधून येई. पण या दवशी मी िवमाएजंट झालो या दवशी
जगात या का ाचा आिण जीवनात या डेचा मी िनरोप घेतला. काही माणसे
देशासाठी तु ं गात जातात! आपण कु टुंबासाठी तु ं गात अस यासारखे जीवन कं ठायचे असे
मी मनाशी ठरिवले.
कामाची दगदग आिण परी ेचा अ यास यां यामुळे पु कळदा मन िशणून जाई. अंग
आंबून जाई. अशा वेळी िसगारे ट ओढली हणजे बरे वाटते, असा अनुभव बाहेरगावी दोन-
चारदा आला. पण आईला तंबाखूचा वास आवडत नाही हणून धू पानाची सवयसु ा मी
वत:ला जडू दली नाही.
बं दवान मनाने संधी सापडताच बंडखोर हावे यात नवल कसले? टायफॉईडमधून
उठले या रो या या पोटात जशी भुकेची आग उठते, या माणे नऊ वष वहारा या
तापाने सुकून गेले या मा या मनाला का ाची िवल ण भूक लागली होती. ती आई या
मायेने आिण िमरा व बाळ यां या लीलांनी शांत हो यासारखी न हती हेच खरे !
पण मा या मनाची भूक आिण उषेची भ यांचा मेळ कसा बसायचा? चार दवस मी
िवचार करीत होतो. बोलता बोलता मी उषेला हटले, ‘तुला जगाचा इतका वाईट अनुभव
होता. मग मा यावर एकदम तुझा िव ास कसा बसला?’
ती हणाली, ‘मी माणसावर िव ास ठे वला नसता. पण...’
‘पण काय?’
आनंद उषेचा देव होता. हा देव माणसासारखे वागू लागला तर? छे!
या अबो यामुळे मी रागावलो असे ितला वाटले. पण मला मोठा धीर आला. सहवासाने
उषे या भ चे पांतर ीतीत हो याचा संभव होता. िन तो असता तरी
आनंदिवषयी या ित या िभ भावनेला ध ा लागेल असा एकही श द या या त डातून
िनघणे इ नाही, हे उघड होते.
क येक वषात अ यासा या पु तकाला ितने हात लावला न हता. इं जी, गिणत वगैरे
िवषयांची दीड दोन मिहने उजळणी क न घेऊन ितला न सग या कोसला पाठवायचे मी
िनि त के ले.
तीन-चार दवस मी ितला िशकवले. िशकिव यात इतका आनंद असतो याची मला
क पनाच न हती.
पण आज?
आज वाटतंय... माझे आनंद मुंबईला गेले आहेत. पु तके घेऊन अ यासाला बसले तरी
मनात येते– आनंद यावेळी मुंबईत काय करत असतील? यांना उषेची आठवण होत असेल
का? यांना काकडीचा कायरस फार आवडतो. ते यां याकडे उतरले असतील ितथ या
बायकामाणसां या यानात हे राहत असेल का? यांना फु लेसु ा फार आवडतात. पण
बागेत कतीही फु ले फु लली तरी ते आप या हाताने यांतले एक सु ा तोडू न घेणार
नाहीत! आज रा ी उशीवर फु ले दसली नाहीत क यांना उषेची आठवण होईल. िन
मग...
तर...
दहा-बारा दवसांपूव मी मृ यूला आळवून हाका मारीत होते. आता तो दारात येऊन
मला हाका मा लागला तरी मी याला ओ देणार नाही. तो फार आरडाओरडा क
लागला तर याला सांगेन, ‘जा तू परत! मला वेळ नाही आता. आनंदांची पूजा करतेय मी.
पूजा संप यावर मग...’
पंधरव ापूव जगणे हे मशानात राह यासारखे वाटत होते मला. पण आनंदां या
घरात आ यापासून जग हे एक मं दर आहे, ही क पना मा या मनात एकसारखी घोळत
आहे.
या मं दरातला माझा देव... मेले या मनाला िजवंत करणा या मनु याला देव नाही तर
काय हणायचे?
***
वगु याला इकडे येताना वाटेत आनंद हणाले, ‘उषा, तुला वाटत असेल, जीव ायचा
धीर असलेलं उषा नावाचं एकच माणूस जगात आहे. घरी गे यावर तुझा हा अिभमान
कती पोकळ आहे हे तुला दसून येईल. आम या घरीसु ा जीव देणारी खूप माणसं
आहेत!’
आनंदा या या बोल याचा मी वाटभर िवचार करीत होते. आनंदा या घरी कु णी जीव
ायचा य के ला असेल? छे! यां यासार या माणसा या सहवासात राहणा या
माणसाला मरण कधी हवे होईल का?
यांनी आप या खोलीत मला नेले आिण टळक, गांधी, जवाहरलाल यां या फोट कडे
बोट दाखवीत ते हणाले, ‘ही पािहलीस का जीव देणारी माणसं?’
‘हा– हे कोण?’
यांनी हसत उ र दले, ‘बाबू गेनू. एक साधा मजूर, पण मोठा मनु य.’
बाबू गेनूने देशासाठी मोटारीखाली आपला बळी कसा दला ही गो यांनी मला
सांिगतली. माझे डोळे भ न आले.
या सा या फोट कडे पाहत आनंद हणाले, ‘उषा, ही सारी मोठी माणसं तुला
सांगताहेत– येयासाठी जीव ायचा असतो, िजवाला जीव ायचा असतो; मातीला
नाही!’
टळक, गांधी, जवाहरलाल आिण बाबू गेनू यां या फोटोतून आनंदाचे हे श द मला पुन:
ऐकू येऊ लागले. या सा या फोट ना नम कार क न मी मनात िन य के ला ‘िजवाला
जीव देईन; मातीला नाही!’
***
ते उ रले, ‘के वढी मोठी िशकवणी िमळालीय् मला आज! आता काही काळजी नाही
मला पोटाची!’
यां या थ ेला तसलेच उ र दे याक रता मी हणाले, ‘मला नाही बाई चांगला
वयंपाक करता येत!’
यां यापाशी गिणत िशकताना माझे मन छान लागे; पण ते किवता िशकवू लागले क ...
आनंदांना वाटले– मी अडले आहे. ते हणाले, ‘सांग ना अथ! अगदी सोपा आहे... ही
िभकारीण माझी राणी होईल!’
‘अशी काय पाहतेस?’ असा यांनी के ला, ते हा कु ठे मी िविच नजरे ने यां याकडे
पाहात आहे हे मा या ल ात आले. िबचा या डो यांचा यात काय दोष होता? सारा
अपराध मा या दयाचाच होता. याला या िभकारणी या जागी उषा दसू लागली,
राजा या संहासनावर आनंद बसले आहेत असा भास झाला...
आनंद उषोसाठी...
छे:!
***
आनंद मुंबई न दोन दवसात परत येणार होते. पण यांचे ितथले काम लवकर झाले
नाही. यांचे येणे दोन दवसांनी लांबले.
‘काही अडलं तर भ याला िवचारीत जा’ हणून यांनी मला सांिगतले होतेच. एक
उदाहरण अडले. ते िवचार याक रता यां या खोलीत मी पाऊल ठे वले तोच वारी हणते
काय, ‘या, या, उषादेवी या!’
मनातून असा राग आला मला याचा! पण मी शांतपणाने उ रले, ‘मी उषादेवी नाही,
उषाबाई आहे!’
‘छे! छे! छे! बाई हा श द िसनेमाला मंजूर नाही. देवी, राणी, स ा ी, बाला, कु मारी,
को कळा, ह रणी–’
शहा याला श दांचा मार पुरतो. पण वे ाला... िन भ याचे वेड काय साधेसुधे होते?
िसनेमासृ ीचे वेड लागले होते याला!
यांनी मा या हातांतून फु ले काढू न घेतली असती तर... तर मला वाईट वाटले असते.
आनंद इतर पु षांसारखे आहेत असा मनात िवचार येऊन मा या भ या भावनेला
थोडासा ध ा बसला असता. पण मला िजतके वाईट वाटले असते िततकाच आनंदही
झाला असता. नाहीतर आनंदांनी असे काही तरी करावे अशी पुसट इ छा मा या मनात
एकदोनदा कशाला येऊन गेली असती?
दुसरे दवशी ती कळी फु ललेली दसे िन अगदी आतून कु णीतरी मला हसे.
***
आनंद मुंबई न परत याय या आतच आ पांचे एक प आले. आइनी ते मला वाचायला
सांिगतले. या प ाचा पिहला भाग वाचून मनात या मनात मी अशी हसले...
‘ती. आईचे चरणी बालके आ पाचा दो ही कर जोडू न िशरसा ांग नम कार. िवनंती
िवशेष.
वाचता वाचता मी मधेच थांबले. डो यांत पाणी उभे रािहले होते. यामुळे अ रे च
दसेनात. आई उ सुकतेने हणा या, ‘वाच क ग पुढं. अशी डोळे का चोळतेस?’
वारा, लहान मुल,े कु सळे इ यादी गो ी िनमाण करणारा देव खरोखरच दयाळू असला
पािहजे असे यावेळी मला वाटले.
कळावे, हे िव ापना.
तुझा,
आ पा.’
आइनी ते प क येकदा तरी मा याकडू न वाचून घेतले. अगदी त डपाठ झाले ते मला.
शेवटी या हसत उ ार या, ‘मािणक! मोठं छान नाव आहे, नाही उषा?’
‘ क ी क ी गोड नाव आहे’ हणून मी उठले िन िमराला हाक मारीत हटले, ‘िमरा,
तुला काक येणार आता!’
व ात आनंद मला हलवून हणत होते, ‘उषा, तू फसवलंस मला. हे र नाही; हा दगड
आहे!’
काही के या मला झोप येईना. घ ाळाची टि टक् घणासारखी डो यात बसू लागली.
ती ऐकू येऊ नये हणून मी वत:शीच मो ाने हणू लागले... मािणक, मािणक!
आनंद
मािणक!
ल िवधी संपता संपता उपा याय हणाले, ‘आता न दशनाला बाहेर चलायचं!’
मला वाटले... त णीचे मन हे जगातले कधीही न सुटणारे कोडे आहे. मािणक सभाधीट
आहे, पदवीधर आहे, पण शृंगा रक थ ा आप याला आवडत नाही; असं सुचवायला काही
ितने कमी के ले नाही. जणू काही ती पंधरा-सोळा वषाची अ लड मुलगीच होती.
रमणीचे मन हे एक लाजाळू चे झाड आहे हेच खरे ! लाजाळू या पानांना हाताने हळू च
पश के ला तरी ती एकदम अंग चो न घेतात. नव या या नाजुक थ ेने बायकांचीसु ा
तीच ि थती होते. ी असते यापे ा अिधक सुंदर दसावी हणून िनसगानेच ितला ही
ल ेची देणगी दली असावी. पानांआडू न डोकावणारी कळी कती मनोहर दसते; िवरळ
धु यातून चं कोर कती मोहक वाटते! लाजेने त णीही आकषक होत असावी!
पण चारचौघांत ही लाज शोभून दसली तरी एकांतात ितचा काय उपयोग आहे?
यामुळेच आ पाने ल ाची िवल ण घाई के ली याचे मला वाईट वाटले नाही. मुलाला
कु णी तरी खेळायला िमळाले क ते जसे आनंदाने नाचू लागते, तसे मन मािणक या
आगमनाने फु ि लत झाले.
हे ऐकू न ती खु कन हसेल अशी माझी क पना होती. पण ितने मुका ाने टेबलावर या
पु तकात डोके खुपसले.
मला राहवेना. मी हळू च वाकू न ित या के सांचा वास घेतला. लगेच ती वळू न हणाली,
‘मला नाही हं असला चहाटळपणा आवडत!’
मी गंभीरपणे उ ारलो...
‘हा चहाटळपणा नाही. फार गंभीर िवचार करत होतो मी. उ ा व कली चालली नाही
तर तू के सांना जे तेल लावले आहेस याची एज सी यावी, असा बेत करीत होतो मी.’
या श दांनी तरी बफाचे पाणी होईल अशी माझी अपे ा होती. पण मािणकने
घुमेपणाने आपले वाचन सु के ले. मीही एक पु तक घेऊन वाचनात गढू न गे याचे स ग
आणले.
एक-दोन िमिनटे गे यावर मी म येच उदगारलो, ‘वा:!, सुंदर, यु टफु ल, मार हलस!
मा स, ॉईड, गांधी, सारे फ े आहेत यापुढे! हे त व ान जर येकाला पटलं, तर एका
णात पृ वीला वगाचं व प ा होईल!’
***
पण मा याशी बोलताना मािणक हसली असे िचतच घडे. ितने एखा ा लहान
पोरी माणे मा याशी खेळावे, मला अगदी पुरे पुरे क न सोडावे, अशी माझी इ छा!
उलट ती उठ या सुट या एखा ा पो आजीबाईचा आव आणी.
एके दवशी रा ी दहा वाजून गेले तरी ितचे िलिहणे चाललेच होते. मी थ ेने हटले,
‘बाईसाहेब एखादा ानकोश िबनकोश तर तयार करीत नाहीत ना?’
मी िखडक पाशी जाऊन उभा रािहलो. र याव न एक िभका याचे जोडपे गात चालले
होते. यांत या बायकोने आंध या नव याला कती ेमाने आपला आधार दला होता!
***
मािणक या ौढ मनाची कळी घरा या चार भंत त न फु लणे वाभािवक आहे असे
मला वाटू लागले. एका चांद या रा ी ‘नाटकाला जाऊ या.’ असे सांगून ितला घेऊन मी
नदीवर गेलो. ितथ या सृ ीस दयाने ती मो न जाईल, अशी माझी क पना होती.
जीवनाला ेमाने जी अ भुतर यता येते ती नदी या पृ ावर पसरले या चांद यात दसत
होती. चांद या रा ीचे ते नदीचे दृ य हणजे णयमु ध सृ ीला पडलेले मधुर व च आहे,
असा मला भास झाला.
मनातून मला मािणकचा राग आला. पण तो न दाखिवता मी हसत हटले, ‘मी कशाला
चं लोकावर जाऊ? चं च मा याकडे आलाय क !’
ितचे मुखमंडळ हातात धर याक रता मी पुढे झालो. पण माझे हात ित या गालांना
लाग या या आधीच मो ा फणका याने ती मागे झाली. माझे हात रकामेच रािहले.
***
मयसभेत िजथं पाणी दसे, ितथे दगड असे. काही ि याही तशाच असतात क काय
अशी शंका मा या मनात येऊ लागली. घरातसु ा ितचे कु णाशी रह य न हते! आई, िमरा,
उषा यां यापैक कु णाशीही ती कामावाचून एक श दसु ा बोलत नसे.
एकदा रा ी मला घरी यायला उशीर झाला. मी घरी आलो ते हा मािणक जेवून
आप या खोलीत वाचत बसली होती.
माझे जेवण संपत आले... उषा घाईघाईने वत:चे ताट वाढू न घेऊ लागली. मी ितला
थ ेने हटले, ‘फार भूक लागलेली दसतेय!’
ितने नुसता क
ं ार दला.
‘ !ं ’
***
जगा या दृ ीने आईचे सोने झाले. पण मला मा घरात अंधार पसरलेला दसू लागला.
या अंधारात एकच तारका डो यांना दसे... उषा. पण ित यावर माझा काय ह होता?
मृ यूपुढे मनु य लहान होतो हेच खरे ! बाळने मला िमठी मा न ‘काका, आजी कु ठं हो
गेली?’ हणून िवचारले क घ िमठी मा न आपणही याला तोच िवचारावा असे
णभर मा या मनात येई. बाळमनाची समजूत घाल याक रता ‘आजी देवाघरी गेली’
असे मी सांिगतले क बाळ करी, ‘ितथं ितचे पाय कोण हो रगडील?’
मािणकचे मन देवाने कशाचे घडिवले हेच मला कळे ना. जे माणूस आप या मनातले
सुखाचे चांदणे फु लवीत नाही, दु:खांचा अंधार उजळीत नाही, या माणसाला मी आप या
आयु याचा भागीदार के ले होते!
अशा वेळी वाटे... मािणकने मा याशी ल के ले तरी कशाला? थोर या बिहणी या घरी
ित यावर अवलंबून रा न ज म काढ यापे ा आपले ह ाचे घर असावे, एवढाच ितचा
ल कर यातला हेतू होता क काय? पदवीधर झा यावर मािणकने तीन-चार वष
िशि के चे काम के ले, समाजसेवेत भाग घेतला. या िनिम ानेच तर ितची िन आ पाची
ओळख झाली होती. मग ही सारी उ येये सोडू न ितने उशीरा ल के ले ते कशासाठी?
ित या मा यािवषयी या उदासीनतेचा उगम कशात आहे? ितचा ेमभंग झाला असेल
का? आिण या दु:खाचा िवसर पडावा हणून तर ितने हे ल के ले नसेल ना?
आयु यातली गेली नऊ वष मी लढत झगडत काढली होती. हे बळ मला आईने दले
होते. कु टुंबाचे सुख हे आईचे सुख होते िन आईचे सुख ते माझे सुख होते. पण आई िनघून
जाताच...
माझे िशणलेल,े भुकेलेल,े ाकु ळलेले मन... याची काळजी उषोिशवाय घरात दुस या
कु णाला होती?...
हसावे क रडावे हेच अशा वेळी मला कळत नसे. त व ानाने माणसा या मनाचे
समाधान कधी तरी होईल का? श दांनी जखमांतून वाहणारे र थांबिवता येईल का?
दु:खाचा िवसर पडावा, अितिवचाराने मनाचा दुबळे पणा वाढू नये हणून उषेला मी
दोन-तीन तास िशकवू लागलो. ितला आिण मुलांना घेऊन तीन-चार िच पट पाहायलाही
मी गेलो.
पु तकात या एका िवनोदी वा याने मला हसू आले. उषेलाही हसू आवरे ना. मािणक
आम या पाळतीवर होती क काय कु णाला ठाऊक! ितने रागाने पुढे येऊन एकदम उषेला
िवचारले, ‘काय उषाबाई, हस याचं िश ण चाललंय वाटतं? नस होणार आहात क नटी
होणार आहात?’
उषा उठू न िनघून गेली. पण जाता जाता ितने मा याकडे कती क ण दृ ीने पािहले! ती
दृ ी हणत होती ‘तुम यावर माझा काहीच ह नाही का?’
यापुढे मािणकची गय करायची नाही असे ठरवून मी खोलीत गेलो. िन यिनयमा माणे
उषेने माझी आवडती फु ले टेबलावर आणून ठे वली होती. ती हातात घेऊन मािणक
चुरगळायला लागली ते हा ितचा हात ध न रागाने हटले, ‘मािणक, फु लांचा
चोळामोळा करायचा नसतो, वास यायचा असतो!’
ितला काही तरी कठोर उ र ावे, असे मा या मनात आले. इत यात माझी दृ ी
दाराबाहेर गेली. उषेची आकृ ती अदृ य झाली होती.
बोटीवरला तो संग मला आठवला. ितला मी समु ात बुडू दले न हते. आिण आज
घरात या या वादळात...
मी लगबगीने खोलीबाहेर आलो. धावतच उषे या खोलीत गेलो. ितथे उषा न हती!
उषा
मािणकताइचे ते श द कानावर पडले मा ! आ ा या आ ा हे घर सोडू न जायचे असे
मी ठरिवले. यां या डो यांत मी खुपरीसारखी खुपत होते. ही खुपरी वाढू न ितचा
आनंदांना ास हो यापे ा...
ते आनंदच होते.
मी हसून हणाले, ‘आहे ना! ते सुखी हावं हणूनच मी हे घर सोडू न जात आहे!’
मी बोलत होते याचा अथ माझा मलासु ा कळत न हता. पण असले काही तरी
एकसारखे बोलत राहावे, असे मला वाटत होते. मी बडबडत रािहलेही असते. पण
आनंदां या मु क
े डे ल जाताच मी थांबले. यां या चेह यावर काळजी प दसत होती.
मी जीव ायला िनघाले आहे असे यांना वाटले असावे.
हातात या िपशवीशी खेळत मी हटले, ‘असे िभऊ नका. ाण गेला तरी जीव ायला
जाणार नाही मी आता! िजवाला जीव ायचा असतो; मातीला नाही!’
यांचेच वा य मी यांना समजावून सांगत होते. ही पोपटपंची ऐकू न यांना एकदम हसू
आले. ‘वेडी कु ठली!’ असे हणून यांनी माझा हात धरला िन मला परत मा या खोलीत
नेले.
दूध आिण मीठ दो ही चांगली असली तरी ती एके ठकाणी नांदत नाहीत, हे यांना
मनातून पटले असावे!
णभर गंभीर होऊन ते मला हणाले, ‘मला एखा ा बो डगात ठे वा असं सांगायचं क
आपलं घरातून पळू न जायचं!’
मी यां या खोलीत गेल.े मा यामागून येता येता यांना रा ीसारखी थ ेची लहर
आली. ते हसून हणाले, ‘अजून िवचार कर हं, उषा! बो डगातनं फ रिववारी घरी
यायला िमळतं! के हाही रा ी-अपरा ी उठशील िन इकडे पळू न येशील तर ते चालायचं
नाही ितथं! तुला आपली पळू न जायची सवय आहे हणून हणतो.’ एवढे ऐकू नही मी
हसले नाही हणूनच क काय ते हणाले, ‘पळ याने कृ ती सुधारते. पण ती पु षांची;
बायकांची न हे!’
ते हसून उ ारले, ‘खुशाल! खाली सही क न देऊ का? लोक फोटो मागायला लागले,
ते हा बडा मनु य हायला काही वेळ लागणार नाही मला आता!’
मा या जा याने यांना दु:ख होत होते. ते दसू नये हणून ते येक गो थ ेवारी नेत
आहेत हे उघड दसत होते. वा ेल तो अपमान सोसावा, पण यांना सुखी कर याक रता
घरात राहावे, असा िवचार मा या मनात येऊन गेला.
मी काहीच बोलत नाही असे पा न यांनी िवचारले, ‘आणखी काही हवंय का तुला?’
मी ‘ ’ं हटले. पण मला जे हवे होते ते कोण या श दांनी मागावे हे मला कळे ना.
टेबलावरली िसगारे टची पेटी मा यापुढे क न ते हणाले... ‘आणखी काय हवंय? हे?’
दु:ख िवसर याक रता माणसे एकसारखी दा िपऊ लागतात असे मी ऐकत आले होते.
यांची ही िविच थ ा मला दा सारखीच वाटली. ते अितशय ासून गेले आहेत हे प
दसत होते. नाही तर यांनी माझी असली भलतीसलती थ ा कधीच के ली नसती.
िसगारे ट आवडत असूनही आई याक रता ते ती कधी ओढीत नसत हे मला ठाऊक होते.
यामुळे यां या हातात या िसगारे ट या पेटीकडे पाहात मी िवचारले, ‘हे कु ठू न पैदा
के लंत?’
मी टेबलाकडे पािहलं. ितथे ठक ठकाणी धुरकट राखेचे पुंजके दसत होते. मला
वाटले... यां या आत या आत जळणा या मनाचीच ही राख आहे. रा ी मा यावरनं
नवरा-बायकोचे कडा याचे भांडण झाले असेल िन ते दु:ख िवसर याक रता आनंद रा भर
एकामागून एक िसगारे ट ओढीत बसले असतील!
मा या ल ात हे येऊ नये हणून ते म येच हणाले, ‘काय हवंय तुला? सांग ना?’
‘हो. रोज रा ी दहाचे ठोके पडले क मी तुम या या फोटोकडे पाहात राहीन. दररोज
एवढा एक ण तु ही माझी आठवण के लीत तर बो डगातच काय, तु ं गातसु ा मी सुखानं
राहीन!’
***
मािणकताई आनंदांचा संसार सुखाचा करणार नाहीत. आनंद दु:खी होतील. दु:खाने
माणसा या मनाचा तोल जातो. आनंदांचा असा तोल गेला तर उषेने यांना सावरावे,
असा आइ या या श दांचा अथ होता काय?
या क पनेचे माझे मलाच हसू आले. मी वत:व न आनंदांची परी ा करीत होते.
मला वाटले... कती वेडी आहे मी! एका खे ात वाढलेली िन दु:खाने गांजलेली
बालिवधवा समु ात जीव ायला गेली, हणून काय आनंद तसे काही
छे!
***
िजवाला जीव दे यात एवढे कठीण काय आहे! अस या जीव दे यात के वढा आनंद आहे,
के वढे समाधान आहे! मुलाला वाचिवताना आई वत: या ाणांची कधी तरी पवा करते
का?
टेब यावर या आनंदां या फोटोकडे कती वेळ पािहले तरी पुरे होईना. मधेच मनात
आले... आनंद यावेळी आप या खोलीत असतील, मािणकताइशी खेळत, हसत, िवनोद
करीत बसले असतील. यांना दहा वाजता उषेची आठवण तरी होईल का?
बाहेर कु ठे तरी दहाचे ठोके पडू लागले. या येक ठो याबरोबर मा या अंगात
आनंदा या लहरी नाचू लाग या. मी फोटोकडे पािहले. तो हसत आहे असे मला वाटले.
मीही या फोटोकडे पा न हसू लागले. बाहे न सुप रटडटबाइनी कं वा दुस या कु णी हे
पािहले तर? मला वेड लागलंय् असे यांना वाटेल. मी भराभर सग या िखड या बंद
के या.
‘कु ठं ?’
‘ वत: या दयात!’
आनंदांचा फोटो दयाशी ध न मी कती वेळ उभी होते कु णाला ठाऊक! आनंद मला
जवळ ओढताहेत असा भास झाला, ते हा कु ठे या तं ीतून मी जागी झाले.
घरी गेले तो आजाराची शंका खरी ठरली. आनंद आजारी न हते. पण आद या दवशी
बाळला खूप ताप आला होता. बो डगात राहायला गे यापासून आनंद दवसभर
िव या या कामाक रता बाहेरच असत. बाळला ताप आला आहे हे ठाऊक असूनसु ा
मािणकताई बाहेर गे या. आनंद घरी परत आले ते हा ताप एकशेचारपयत चढू न बाळ
बेशु झाला होता. िमरा या यापाशी रडत बसली होती. मािणकताई परत आ यावर
आनंद यांना खूप खूप बोलले! यांनीही रागाने यांना उलट उ रे दली.
बाळचा ताप मले रयाचाच होता. सं याकाळी तो कमी झाला. ताप िनघा यावर याने
आनंदांना िमठी मारली. ते हा ते हणाले, ‘उ ापासून तुला िन िमराला बो डगातच ठे वू
या!’
आनंद आमची अगदी वाट पाहात असतील अशी माझी क पना होती. बाळ तर धावतच
यां या खोलीकडे गेला.
...पोरी, ेम हा एक रबरी फु गा आहे. फुं कता फुं कता तो सुंदर दसू लागतो. चांगला
फु गतो... पण तो के हा फु टेल याचा मा नेम नसतो!
सात वषपूव ापारी, वक ल िन छोटे छोटे अंमलदार मा याकडे येत होते. आता
डायरे टर, कथालेखक, नट, मालक इ यादी मंडळी मा याभोवती नाचत असतात.
पड ावर आ यापासून शेठसावकार िन सं थािनकसु ा मा याभोवती ग डा घोळू लागले
आहेत. सा यां या दृ ीत तीच लाचारी... तीच स दयाची गुलामिगरी...
या सात वषात चंचलेचे पाय शेकडो लोकांनी चाटले. पण यात मनु य असा एकही
न हता. सारी कु ी... पिहली कु ी गावठी होती, आताची कु लुंगी आहेत, एवढाच काय तो
फरक!
अलीकडे अस या कु यांचा कं टाळा येऊ लागलाय् मला. चंचलेचे पाय चाट यात यांना
आनंद होत असेल. पण यां या या खरखरीत िजभांचा पश मा या पायांना सहन
होईनासा झालाय! जुगारात सारखे जंकत गेले तर खेळाची मजा नाहीशी होते. माझे
आयु यही तसेच अळणी झाले आहे असे मला ह ली फार फार वाटू लागलंय!
मा या कं टाळले या मनाला खेळ हवा होता. तो िमळाला. माझा खेळ होऊन यांचा
जीव गेला तरी माझी काही हरकत नाही याला!
***
आिण भोळा बाताराम फसला यात नवल कसले? ‘नम ते’ हणून मी आनंदला नम कार
के ला, ते हा या िनभय तेज वी दृ ीने याने मा याकडे पािहले ती िव याचे काम क न
पोट भरणा या सामा य मनु यात आढळे ल हे मला पूव खरे वाटले नसते!
पण...
आनंदा या दृ ीत, वाणीत, कं ब ना येक हालचालीत आकषक असे काही तरी होते.
याने आणखी काही तरी बोलावे हणून मी हटले, ‘िवमा उतरिवणं हणजे काय?
एकानं मरायचं िन दुस याची भर करायची! शु वेडप
े णा आहे हा!’
सारे बुि बळ एकवटू न मी याला टोमणा मारला, ‘आिण दुस यासाठी जगणं हणजे
सती जाणं!’
णभरसु ा न थांबता याने उ र दले, ‘पण मनु याचं मन सतीचीच पूजा करतं;
अ सरे ची नाही!’
या पराजयाचे मला फारसे दु:ख झाले नाही. माझे पाय न चाटणारा मनु य मी शोधीत
होते. तो आनंदा या पाने िमळाला याचा उलट आनंदच झाला मला. आनंदाला बरोबर
घेऊन मी गावातून फ लागले क या शेठ... सं थािनकां या अंगाला अगदी
खाजकु य या लागतील ही क पना मनात येऊन तो आनंद अिधकच वाढला.
‘पु हा के हा याल?’
‘येईन सवडीनं!’
आपला हात सोडवून घेत तो हणाला, ‘मी सापडलो नाही. संकटात सापडले या
मनु याला हात दला मी!’
आतून कु णी तरी सारखे िडवचीत होते– ‘ही संहाची िशकार आहे; ह रणाची नाही!’ हे
श द पुन:पु हा मा या कानात घुमू लागले. मी मनात िन य के ला... आनंदाला शरण
आणीन, पायाशी लोळवीन, तरच नावाची चंचला!
शेवटी वारीला वाचा फु टली... ‘मी व ात चंचलादेवीचा फोटो तर पाहत नाही ना?’
आनंदाचा नम कार घेत घेत मी याला हटले, ‘फार फार रागावले आहे मी
तुम यावर!’
या या या बोल याने मला इतके हसू लोटले क रागाचे नाटक करायचे मी अिजबात
िवस न गेले.
तो हसून हणाला, ‘छे:, छे:, छे:! िसनेमानटीला शंभर खून माफ असतात!’
आनंदाला जंक याक रता या वे ाची आप याला के हाही मदत होईल, ही खूणगाठ
मी मनात बांधली.
या पशाची वीज या या मु व
े र चमकू न गेली.
िच पटात ‘िव ािम या तप यचा भंग कर याक रता तू काय करणार आहेस?’ असे
इं मेनके ला िवचारीत होता. लगेच मेनके ची िनरिनराळी शृंगा रक पे दसू लागली.
आनंदाने आवेगाने माझा हात दाबला. संहाला घायाळ के याचे समाधान मला झाले.
माझे िचडलेल,े संतापलेले मन हणत होते... ‘मी िव ािम नाही’ अशी बढाई मा न
हा आनंद गेला आहे. पण याला हणावे... ‘तू िव ािम नही मोठा तप वी असलास तरी
तुला या चंचले या पायांशी लोळण यावी लागेल.’
हणे आनंद झाला मला! याने आनंदाने नाचायला हवे होते, वेडे हायला हवे होते. मी
याला हटले, ‘ब ा आहेस तू अजून! तुझा आ पा ही के वढी मोठी िवभूित झाली आहे
याची क पना नाही तुला. उ ा याचा पुतळा होईल, याचं च र िलिहलं जाईल...’
मािणकसारखी भावजय िमळा यामुळे गावात माझी लोकि यता अिधकच वाढली
होती. ितचे नाव गाजावे हणून नवे नवे काय म मी भराभर सु करिवले. सूितगृहांचे
वाढ दवस, पदवीधर बायकांचे संमेलन, िशशुस ाह, हळदीकुं कू , भिगनीवग, एक अन्
दोन– मािणक दररोज चार चार तास बाहेर या काय मात भाग घेऊ लागली. हणून तर
ितला या संमेलनाची िचटिणशी सहजासहजी िमळाली.
आनंद
आयु याचा येक ण जो लढत राहतो तोच खरा मनु य!
पण काल टु िडओत णभर मी माझी माणुसक िवसरलो, थोडा वेळ का होईना, माझा
िशपाईबाणा नाहीसा होऊन मी जुगारी झालो. िच पाहाताना िवकारवश होऊन मी
चंचलेचा हात दाबायला नको होता!
आनंदाचे शरीर एका णात बंडखोर झाले. मनाची स ा झुगा न देऊन चंचले या
पशसुखात ते गुंग होऊन गेले.
िबचा या शरीराचा यात काय दोष होता? माझे मन सु ा मोहवश झाले होते. नाही तर
चंचलेने आपला हात मा या हातावर ठे वला ते हा मी माझा हात काढू न घेतला नसता
का?
भुकेची वेळ झाली हणजे लहान मूल जसे रडू लागते, तशी मा या मनाची ि थती
झाली होती.
मािणक या येक श दात िवष भरले होते. या िवष या वेदना मला असहा झा या.
या िवस न जा याक रता मी रा भर टेबलापाशी िसगारे टमागून िसगारे ट ओढीत
बसलो. मा यासमोर जशी राख वाढत होती, तशी मा या मनातही राख साचत होती.
म यरा ीनंतर मािणक जागी झाली. ितने डोेळे उघडू न पािहले. मी टेबलापाशी बसलो
आहे हे ितला दसले. ती उठू न मा याजवळ आली असती... जवळ येऊन ितने नुसता माझा
हात आप या हातात घेतला असता... तरी सु ा मी माझे दु:ख ता काळ िवस न गेलो
असतो. पण ितने मा याकडे पािहले आिण ती दुस या कु शीवर वळली. रा ी या ित या
िवषरी बोल यापे ाही या उदासीनपणाने माझे मन अिधक ाकु ळ झाले. मनु याने
बेभान होऊन जखम करणे िनराळे आिण आपण के ले या जखमेतून र वाहत असताना ते
शांतपणाने पाहणे िनराळे .
***
थ ेने माघार घे याइतक बायकांची हौस काही लेचीपेची नसते! माझी डायरी उघडू न
ित यात टपलेले प े चाळीत ती हणाली, ‘ह ली काम िमळवायला तु ही जातच नाही
कु ठं !’
मानिसक अ व थपणावर काम करणे हे एकच औषध मला िमळ यासारखे होते! हणून
मी मािणकला हटले, ‘उ ापासून मी कामाला लागणार आहे!’
***
बाळचा आजार, िमरा आिण बाळ यांची बो डगात करावी लागलेली रवानगी,
मािणकची वाढती बेपवाई, या सवानी माझे मन पूणपणे उबगून गेले. एकांतात बसलो क
चंचले या या पशाची आिण ‘पळू न जात होता ना? सापडला क नाही आता?’ या
बोल याची आठवण होई. ते श द एकसारखे कानात घुमू लागत.
मोटारीत बस यावर मा मी चंचलेबरोबर आलो नसतो तर बरे झाले असते असे मला
वाटले. ित या पाह यात, बोल यात, हालचालीत जी मादकता होती ितचा प रणाम
मा यावर होऊ लागला. िच त या मेनके या उ मादक दृ यांनी तर मी वत:ला िवस न
गेलो.
मेनका िव ािम ला पश करते, तो डोळे उघडू न ितला धर याक रता हात पसरतो
आिण याच वेळी आकाशात उषा उदय पावते.
***
थो ा वेळाने बाताराम चंचलेचे प घेऊन आला. ‘तु ही टु िडओतून मधेच उठू न गेला,
हणून मी तुम यावर रागावले आहे.’ असे ितने आरं भी िलिहले होते. पण प ात या
बाक या श दांतून रागापे ा अनुरागच गट होत होता. ितने शेवटी िलिहले होते,
‘तुम यावाचून येक ण मला युगासारखा वाटतोय!’
ती संतापाने हणाली, ‘या उनाड मैनेबरोबर भटकताना शरम वाटायला हवी होती
तु हाला!’
मी बेभान होऊन िवचारले, ‘तू कु णाबरोबर फरत असतेस याची एका श दाने तरी मी
चौकशी के ली आहे का कधी?’
‘पु षजात तेवढी लबाड, कपटी, दु ...’
‘मािणक...’
‘इतके का िचडखोर आहात तु ही? धनंजय काही असे नाहीत बाई! कतीही थ ा के ली
तरी ते...’
‘आिण या उषोचं? या चंचलेच?ं घर माझंही आहे. या घरात मला हवं ते नाव एकदा
सोडू न शंभरदा घेईन मी! धनंजय... धनंजय... धनंजय...’
संतापाने मनु य कती वेडा होतो! ‘चंचला... चंचला...’ हणत मी त काळ घराबाहेर
पडलो.
बाहेरचा गार वारा लागताच माझा संताप कमी झाला. मी थांबलो. शेवटी माझे पाय
उषे या बो डगकडे वळले.
बो डगात या उषे या खोलीतून येणा या काशाकडे पाहत मी कती तरी वेळ उभा
होतो. आत जावे असे एकदा मनात आले. पण आत गे यावर ‘या वेळी का आलात?’ हणून
उषेने मला िवचारले तर... तर माझा द
ं का बाहेर फु ट यािशवाय रािहला नसता. िमरा िन
बाळ यां यासमोर, पर या लोकां यासमोर आप या दु:खाचे हे दशन कर यात काय अथ
होता?
रडणा या लहान मुलाला कु णी पोटाशी धरले हणजे बरे वाटते! कु णीतरी मला जवळ
यावे, माझे दु:ख मी िवस न जाईन इत या ेमाने मला जवळ यावे, या एका
इ छेखेरीज या वेळी मला दुसरे काहीही जाणवत न हते.
‘कु ठं चाललात?’
‘दूर? कशाला?’
‘कु ठं ?’
‘ या यामागं!’
हा भास मला इतका खरा वाटला क खरोखरच मी मागे वळू न पािहले. मा यामागून
चंचलेची मोटार येत होती. मी दसताच गाडी थांबवून ितने मला आत घेतले.
आ ही नदीवर फरायला गेलो. शांत चांद यात आिण चंचले या सहवासात माझे मन
पु हा मोहवश होऊ लागले. साप दस याचे स ग क न चंचला जे हा मला िबलगली ते हा
ितला दूर लोट याचा धीर काही मा या हातांना झाला नाही. उलट मा या त डू न श द
गेले, ‘चंचला, िच ंत या मेनके पे ाही या वेळी तू अिधक सुंदर दसत आहेस!’
मी उ र दले, ‘स दयसु ा कधी कधी भयंकर असतं. नागीण पािहली आहेस का तू?’
मी त ध रािहलो.
‘तुम या घरात तु ही सुखी आहात का? तुम या माणसांत तु ही सुखी असतात तर– या
वेळी—’ ित या वरात िवल ण उपहास होता!
***
बाहेर उभा रा न मी कती तरी वेळ घराकडे पाहात होतो. एखा ा िनज व
शरीरासारखे ते मला वाटले. या वेळी मला सहानुभूतीची आिण ेमाची ज री होती.
माझा तोल जाऊ नये हणून आधार हवा होता. पण यांपैक एकही गो या घरात न हती.
मा या मनात आले... या घराला माझे घर हणून वेडप े णाने आपण कवटाळू न बसलो
आहो.
घरात जाऊ नयेसेच मनाला वाटू लागले. मी सा या िम ंची आठवण के ली. या यापुढे
दया या जखमा उघ ा करता येतील असा िम च मला न हता. आजपयत मी घरात
इतका गुंग होऊन गेलो होतो क िजवाभावाचे िम जोड याची ज रीच मला भासली
न हती!
र याने एक झंगलेला हमाल जात होता, तो हसत होता, िखदळत होता, मधून मधून
एक अचकट िवचकट लावणी हणत होता.
या यासारखे मलाही आपले दु:ख िवसरता येईल तर कती बरे होईल, असा िवचार
मा या मनात आ यावाचून रािहला नाही!
***
मा या मनात आले... उ ा आप या परी ेचा िनकाल आहे. आपण सहज पास होऊ.
पण पास झा यावर व कली करायची ती कु णाक रता? पैसे िमळवायचे ते कशाक रता?
शरीर आिण बु ी कु णाक रता िझजवायची? णभरही आपले मन न जाणणा या या
दगडी पुत यांसाठी, आप याला सुख हावे हणून काडीचाही ास न घेणा या या
भावनाशू य माणसांसाठी, यांनी भरले या या माती या घरासाठी आपण र ाचे पाणी
करायचे?
मनु याचे सुख या या घरात असते हणतात... पण मला अगदी उलटा अनुभव येत
होता. घर सोडू न कु ठे तरी दूर िनघून जावे असे एकसारखे वाटू लागले.
िवचार करक न आप याला वेड तर लागणार नाही ना, अशी शंकाही वारं वार मनात
येऊ लागली.
याच वेळी उषे या सुप रटडटबाइनी ितला आलेली तीन िननावी प े मा याकडे
पाठवून दली. या प ांचे अ र उघडउघड भ याचे दसत होते. घरातून हाकलून दे याची
भीती घातली ते हा कु ठे याने आपला हा परा म कबूल के ला! या या या प ांनी माझे
मन घरािवषयी अगदी िवटू न गेले. भ याला लहानाचा मोठा क न मी काय िमळिवले
होते?
***
िवचार... िवचार!
डोके कसे बधीर होऊन गेल.े आयु यात दु:खाखेरीज आप या वा ाला दुसरे काही येणे
श य नाही या खा ीने मन िवष ण झाले.
सं याकाळी सहापयत मी पो टात होतो. परी ोची तार आली नाही. देव पूणपणे
आप यािव आहे या क पनेचा पगडा मा या मनावर बसला! माझे पेपर कती चांगले
गेले होते! पण दैव आंधळे असते आिण हातात कोलीत घेऊन ते जगात धावत असते हेच
खरे !
व थ अंथ णावर पडावे हणून मी पो टातून घरी आलो. िजना चढता चढता खाली
जात असलेला भ या भेटला. ‘तार आली का, मामा?’ याने िवचारले. मी मानेनेच नाही
हणून सांिगतले.
‘परी ा हणजे काय शु लॉटरी झालीय ह ली!’ असे पुटपुटत तो खाली गेला.
पलंगालगतचा दवा लावून पाहतो तो चंचला हसत आहे. चटकन् ितने माझा हात
धरला. ‘आधी बाहेर चल पा !’ असे मी रागाने हटले, ते हा ती पु हा मो ाने हसली
आिण अंथ णावर पडली. मी ग धळू न गेलो.
‘तु यासारखा दवटा भाऊ िमळाला! या वेळी धरणी दुभंगेल तर माझी सुटका होईल!’
आ पा बोलू लागला.
चंचलेला घरात आणून ित याशी मी िवलास करीत बसलो होतो या बाबतीत सवाचे
एकमत झाले होते!
मी यांना हटले,
‘तु ही नका जाऊ घरातून! घर तुमचं आहे! मीच कु ठं तरी जातो. या घटके पयत या
घरात येकाचा ह मी मुका ाने मा य करीत आलो. पण माझा ह ...? गुलामाला ह
नसतात हेच खरं . आ पा, मला काय समाजसेवेची हौस न हती? मला काही क त नको
होती? कु टुंबा या सुखासाठी िश ण सोडू न मी िवमाएजंट झालो. संसाराचा गाडा ओढीत
मी वत:चं िश ण पुरं करीत आणलं. आई आिण भाऊ यांनी पसंत के ले या मुलीशी ं क
चूं न करता मी ल के ले. या घरा या पायात मा या इ छा, आशा, आकां ा, या सवाचा
बळी दला मी. पण एक गो मी िवसरलो... यागानं देवता स होतात, भुतं नाहीत!’
डो यात कसे घणाचे घाव बसत होते. बाहेर धावत जाऊन एखा ा उं च कठ ाव न
खोल दरीत उडी टाकावी अशी िविच इ छा मा या मनात उ प झाली. मा याभोवती
जमलेली सारी माणसे मला िजवंत जाळीत आहेत असा भास झाला. चंचला पलीकडेच
उभी होती. ‘आयु य हा जुगार आहे’ हे ितचे त व ानच शेवटी खरे ठरले! हा जुगार
घरात या माणसांशी खेळून यात मी पूणपणे हरलो होतो.
ती हसली. पैशातून हवे ते सुख िनमाण होऊ शकते, असेच जणू काही ितचे लािडक
हा य हणत होते.
मागे वळू नसु ा न पाहता चंचलेचा हात हातात घेऊन मी खोलीबाहेर आलो आिण
िजना उत लागलो.
ती मा या कानात पुटपुटली,
उषेला पा न णभर थांबावे असे मनात आले. पण माझे शरीर चंचलेबरोबर जात होते.
जणू काही उषा तीरावर उभी होती आिण वाळवंटात उभा असलेला आनंद पा या या
आ क मक ल ाबरोबर वा न चालला होता.
‘आता बंदक
ु चा बार झाला तो ऐकलात का?’
‘ !ं कु णी गोळी घातली?’
‘मी!’
‘कु णाला?’
‘रॉबीला!’ माझे मनगट आनंदाला दाखिवत मी उ र दले. ‘के वढा ओरखाडा काढलान्
मे यानं मघाशी!’
रॉबी माझा कती लाडका होता हे आनंदाला ठाऊक होते. मला वाटले... मी रॉबीला
गोळी घातली हे ऐकू न तो भयभीत होईल.
***
कु णालाही प ा लागू न देता याने मला आनंदां या खोलीत नेऊन बसिवले आिण आनंद
खोलीत िशरताच सवाना बोलावून आणले.
सावज ता यात अले असे मला वाटले. पण संहाला पंज यात ठे वले तरी याचा तापट
वभाव काही नाहीसा होत नाही!
घरी येताच ‘सुख देणारं ितसरं औषध’ हणून दा चा याला मी या यापुढे के ला. तो
हसून हणाला, ‘एका या यानं काय होणार आहे?’
एखा ा अ ल दा बाजा माणे याने यायला सु वात के ली. ‘िप याला काही तरी
मयादा हवी’ असे मी हटले ते हा याने कती िवल ण उ र दले... ‘िजवंत मन मयादा
जाणत नाही!’
‘दा या थबालासु ा न िशव यात सुख आहे असं मला पूव वाटत होतं. पण ते ितथं
िमळालं नाही. दा या पंपात तरी ते सापडतं क काय हे पाहणार आहे मी आता!
काळजाला लागलेली आग शांत होईपयत पीत राहणार आहे मी!’
दा िशवाय याला घटकाभरही करमत न हते. अशा बेभान ि थतीत याला र यावर
सोडले तर याचा चांगला अपमान होईल हणून तो एकदा खूप याला असताना मोटारीत
घालून याला गावात सोडू न दले! वारी पु कळ वेळ गटाराजवळ लोळत पडली होती
हणे!
वारी धडपडत परत बंग यावर आली. कु ठ या तरी पोरीने याला परत बंग यावर
पोचिवले होते!
***
मल हवा होता तसा मनु य आपण न मा याकडे चालून आला. ‘मेनका’ िच सु झाले
या दवशी तो मला भेटला. साडेसहा या शो ला मी एकटीच एका बॉ सम ये बसले होते.
िव ांती या वेळी आम या कं पनीचे मॅनेजर सुटाबुटात असले या एका बाबदार
त णाला घेऊन मा याकडे आले. या त णाने सुंदर इं जीत माझे अिभनंदन के ले. याचे
नाव धनंजय होते. पाच-सात वष अमे रके त रा न आला होता तो. याने एका घटके त
हॉिलवुड या कती कती गो ी मला सांिगत या. मा यासार या नटीने या द र ी देशात
काम कर यापे ा अमे रके त जावे असेसु ा याने सुचिवले. इं जी उ ार, नृ यकला
इ यादी गो ी मला िशकवायला तो एका पायावर तयार होता. लवकरच अमे रके ला परत
जा याचा बेत होता याचा! या याबरोबर आपणही जावे असे मला वाटू लागले. ितथे या
आनंदा न हजारपट नी मोठी असलेली माणसे मा या भजनी लाग याचा संभव होता.
हॉिलवुडमध या नटीची बडदा त राणीपे ाही अिधक ठे वली जाते, असे जे धनंजयाने
सांिगतले, याचे िच रा न रा न मा या डो यांपुढे उभे राहत होते.
धनंजय एकसारखी माझी तुती करीतच होता... ‘तु यासार या अ सरे ला अमे रके त
ज माला घालायची सोडू न या द र ी देशात ज माला घालणारा देव महामूख असला
पािहजे. तुझं मेनके चं काम इतकं सुंदर झालंय! पण या रानटी देशात याचं काही चीज
हायचं नाही! चंचलादेवी, आता एकच गो ... हॉिलवुड, हॉिलवुड, हॉिलवुड!’
‘मग?’
‘एका कु याचं!’
धनंजयाकडे रोखून पाहत आनंद हणाला, ‘अमे रके त गटारं नसतीलच अगदी?’
चंचला मानी असली तरी ितला पैशाचा लोभ नाही हे दाखिव याक रता आनंदाचे
बँकबुक मी या या अंगावर फे कू न दले. लगेच मी बातारामाला सांिगतले, ‘या
जनावराला हाकलून दे इथून!’
सवानी िमळू न याला ओढू न बाहेर नेले. बाताराम याचा कोट आिण याची बाटली
घेऊन या यामागून गेला.
याचा सूड सहज घेता येईल असे धनंजय हणाला ते हा मला बरे वाटले. फार षार
दसत होता तो! या मािणकची काही तरी भानगड याला ठाऊक आहे, हे तर या या
मघा या बोल याव न उघड होत होते.
आयु याचा जुगार खेळताना आतापयत चंचलेने लहान लहान डाव खूप जंकले होते.
आता आयु यातला सवात मोठा डाव खेळायला ती सु वात करणार होती. अमे रके त
गे यावर मोठे मोठे नट आिण बडेबडे कारखानदार ित याभोवती नाचायला लागतील.
हंद ु थानातला एखादा फार मोठा सं थािनकसु ा ितथे ित यामागे धावू लागेल.
या अदृ य आनंदाला मी बजावून सांिगतले, ‘नागीण आपला दंश कधी िवसरत नाही.
आज ना उ ा ही नागीण तुझा असा कडकडू न चावा घेईल क ...’
आनंद
अंधारात अगदी कर झाडीत मी येऊन बसलो होतो. मा या मनात आले... एखादी
नागीण सळसळत येईल िन मला कडकडू न चावेल तर कती बरे होईल! तीन तासांत आत
पेटलेला हा भयंकर वणवा तरी शांत होईल! या वण ात क या जळत हो या, पाखरां या
िपलांची राख होत होती, मोठमो ा झाडां या फां ा कडकड क न कोसळत हो या.
येक णाला या फां ा मा या म तकावर आघात करीत आहेत, असा भास मला होत
होता.
***
झाडीत या अंधारात काजवे चमकत होते. मा या मनात आले... जीवन दु:खमय आहे हे
कळू नही मनु य जग याची कती धडपड करतो! पण याचे जगणे हणजे काज ाचे
लुकलुकणे. हे सारे काजवे मुठीत पकडावेत, यांचा चोळामोळा क न टाकावा आिण
झाडीत या गुडूप अंधारात आपणच आपला गळा दाबून ाण यावा, असा िवचार मा या
मनात येऊन गेला!
माणुसक आिण सुख यांचा या जगात काही संबंध नाही! या जगात याला सुखी
हायचे असेल, याने वाघा माणे दुस याचे र िप यात आनंद मानला पािहजे. नीती,
याग, कत , माणुसक , ामािणकपणा हे श द याला िवसरता येत नाहीत, तो मनु य
या जगात सुखी हायला अपा ा आहे.
***
ते सूर ऐकणे अगदी असहा झाले मला. पण बसलो होतो ितथून उठू न जायचे तरी कु ठे ?
नदी या डोहाखेरीज दुसरी जागा मला दसेना.
बूच उघडू न मी बाटली त डाला लावली. थोडा वेळ धुंदीचे सुख अनुभवायचे िन मग
पलीकडेच असले या नदी या डोहात उडी टाकावी असा िवचार...
मी पाच-सहा घोट घेतले असतील, नसतील! लांबून ठोके ऐकू येऊ लागले. एक... दोन...
तीन...
शेवटचा दहाचा ठोका होताच मला उषेची आठवण झाली!
माझी उषा!
***
उषा या वेळी माझी आठवण करीत असेल. हा ण ितचा आहे. या वेळी ती बो डगात
मा या फोटोला फु ले वाहात असेल, याची पूजा करीत असेल!
***
माझा हात ध न उषा हणाली, ‘मा या पदराची चंधी या! आयता फाटलाय् तो!’
काहीही क न ितला बो डगात परत पाठवून ायला हवे होते. मी नरका या वाटेने
बेफाम धावत होतो. अशा ि थतीत उषोचा हात हातात ध न ठे व याचा मला काय
अिधकार होता? मनु य कतीही पापी झाला तरी या यावर आपले ेम आहे याने
आप याबरोबर नरकात यावे, असे याला कधी तरी वाटेल का?
मा या दो ही खां ांवर हात ठे वून मा या त डाचा वास घेत उषा हणाली, ‘नाही,
नाही, नाही!’
आता मा या अंत:करणात वीज चमकू लागली. णाधात याचा कोपरा िन कोपरा ितने
उजळू न टाकला.
आ मह या करणा या उषेला मी याच श दांनी धीर दला होता आिण आता ती याच
श दांनी मला धीर देत होती.
***
पडले होते. चंचलेने साप दस याचे स ग क न इथे मला िमठी मारली ते हा चं जणू
काही बफाचा पाऊस पाडत होता. आज याच जागी उषा अंधारात मा याजवळ बसली
होती. पण या दोन चांद या रा पे ा ही अंधारी रा मला अिधक सुखदायी वाटली.
चंचला आिण मािणक यां या दले या अथवा घेतले या आ लंगनापे ा उषे या नुस या
आq त वात अिधक संजीवनी आहे, हा अनुभव मला आला.
मी नदीकडे पािहले... मािणक आिण चंचला यां याबरोबर मी नदीवर आलो होतो या
वेळी वाहाला खांडवे पडले होते, िजकडे ितकडे वाळू च वाळू दसत होती.
***
पहाटे गावात येऊन गोरग रबां या व तीजवळ एक छोटेसे घर उषेने शोधून काढले. या
घरात दोन दवसांत ितने सारा संसार थाटला. दो ही दवस मी घरात पडू न होतो.
पायाला काच लागली असूनही उषा सार या आतबाहेर खेपा घालत होती. बाजारात जात
होती. खो या सजवीत होती.
माझे मन एकसारखे हणत होते... दोन तीन मिह यांपूव जीव ायला िनघाले या या
मुलीला ही श कु णी दली?
े न या साहा याने ह ीसु ा सहज बोटीवर चढिवता येतात असे मी कु ठे तरी वाचले
होते. मला वाटले, ीतीची श अशीच िवल ण आहे!
ितसरे दवशी सकाळी उषा चहा करीत होती. मी उठलो तो ित यापाशी जाऊन उभा
रािहलो. पु ातली साखर ितने नुकतीच ड यात ओतून ठे वली असावी! साखरे चा तो
कागद मी सहज उचलला. कालचे गावातले वतमानप होते ते. ‘दा बाजा या नादी
लागले या िवधवा मुलीची बो डगातून हकालप ी’ या मथ याखालचा यातला मजकू र
मी मो ा संतापाने उषेला दाखिवला.
ती मोठमो ाने हसू लागली. ितला हे सव ठाऊक होते असे दसले. मी हटले, ‘अशी
हसतेस काय? िमरा िन बाळ यांचं कसं हायचं बो डगात?’
ती उ रली, ‘ यां यापे ा तु हीच लहान झालाय ह ली! चहा झाला तरी त ड काही
धुतलं नाही अजून!’
***
उषा हणाली तसा मी खरोखरच लहान झालो असतो, तर कती बरे झाले असते!
घरा या आठवणीने मनाला डसणारे वंच,ू आनंद मेला क िजवंत आहे याची आ पा आिण
मािणक यांनी एका श दानेही चौकशी क नये या गो ीमुळे जीवाला होणा या
सपदंशानंतर या वेदना, उषे या ेमाचा अपमान होईल असे काहीही करायचे नाही असा
िन य के लेला असूनही म पानाक रता ाकू ळ झाले या शरीरा या यातना... मी लहान
असतो तर यांपैक एकाही गो ीचा ास मला झाला नसता!
ितसरे दवशी सं याकाळी उषा बाजारात गेली. मा या रका या मनात भुते थैमान
घालू लागली. मीही बाहेर पडलो आिण एक बाटली घेऊन घरी परत आलो.
पुढचे दार बंद क न मी बाटली फोडणार इत यात उषा घरी येत असलेली दसली.
चडफडत मी ती बाटली ंकेत लपवून ठे वली.
उषा एक गाठोडे घेऊन आत आली. सकाळी तीन-चार नवी पातळे आणायला मी ितला
सांिगतले होते. ितने ती आणली असावीत असे मला वाटले.
उषा उ रली, ‘गु आपली िव ा िवसरला तरी िशषय काही िवसरत नाही ती! ही
मोठीमोठी माणसं काय सांगताहेत आहे का ठाऊक? िजवाला जीव ायचा असतो,
मातीला नाही.’
‘तुला सांिगत यावाचून थबालासु ा िशवणार नाही मी.’ मी उषेला वचन दले.
***
पण ते आनंदाचे वचन न हते... एका दुब या मनु याचे, एका सनी मनु याचे वचन
होते ते! उषा सगळे घरकाम करी, बाजारहाट करी, वयंपाक करी. उ या दवसात ितची
पाठ काही जिमनीला लागत नसे! आिण मी मा सव दवस िबछा यावर पडू न असे. जणू
काही मी नुकताच मो ा आजारातून उठलो होतो.
मनाची तगमग असहा होऊन मी ंकेतली बाटली काढली, ती फोडली आिण पे यात
दा ओतणार इत यात...
उषा परत आली. मा याकडे दृ ी जाताच ती णभर ग धळली. पण लगेच पुढे होऊन
ती हणाली, ‘हे िवष यायचं नाही हं!’ ितने शांतपणाने बाटलीचे बूच लावले.
मी उ र दले, ‘मा या काळजात आग पेटली आहे. ितचा िवसर पडायला हवाय मला.
हे िवष या यािशवाय मला गुंगी येणार नाही!’
मी हटले, ‘मा यासार या मनु याला मृ यूिशवाय दुसरं कोण शांती देणार?’
उषो या या बोल याने मी चमकलो. मा या बोल याने चंचला जशी च कत होई, तशी
उषे या या उ ारांनी मा या मनाची ि थती झाली. उषेला हे बोल याचे बळ कोठू न आले
ते मला कळे ना!
अभंगा या या ओळीही जणू काही हणत हो या... तुझं ेम संकुिचत होतं, आंधळं होतं.
जग हे माणसाचं घर आहे, घर हे काही याचं जग न हे!
***
उषा परत आ यावर मी िचडखोरपणे हटले, ‘उषा, श दां या शंतो ांनी मनातला
वणवा िवझत नाही!’
झटकन् बाटलीचे बूच काढू न मी पे यात दा ओतू लागलो. अधा पेला भरला. उषेने
एकदम माझा हात धरला. तो मी िझडका न देणार इत यात ती हणाली, ‘अधाच आहे
हा पेला! तो भ न देणार आहे मी!’
***
दुसरे दवशी अंधार पड यावर उषा आिण मी ग रबां या व तीत फरायला गेलो.
ितनेच ही क पना काढली होती.
खुरा ांत रा न आयु य कं ठणारी सारी माणसे कामाव न परत आली होती.
एका झोपडी या दारात रॉके लचा रकामा िशसा पुढे ठे वून एक बाई बसली होती. दवा
लावायलासु ा ित यापाशी तेल न हते. दुस या एका घरकु ला या घाणेर ा अंगणात एक
मूल थाळीतला भाकरीचा तुकडा खात होते. याचे खाणे संप यावर आईने याला पाणी
दले. थाळीत काहीच िश लक न हते. आई भरपूर पाणी तेवढी याली. ितस या ठकाणी
र यावर पडले या के या या सालीसाठी दोन पोरांत भांडण चालले होते. शेवटी यात
मोठी माणसेही येऊन पडली. ते भांडण सोडिवता सोडिवता पुरेवाट झाली माझी! पुढ या
एका घरात मूल तापाने फणफणत होते आिण आई-बाप देवापुढे हात जोडू न ढळाढळा
रडत होते. घरी परत येताना कोप यावर आ ही जे दृ य पािहले, याने तर आम या
अंगावर काटाच उभा रािहला. एक कु े त डात एक प ावळ घेऊन धावत होते. या या
अंगावर एक िभकारी धावून गेला. प ावळ टाकू न ते िबचारे कु े पळत सुटले. िभका याने
ती प ावळ घेऊन आतली िशते चाटायला सु वात के ली.
मा या मनात आले... घरात ेमाचा मोबदला िमळाला नाही हणून मी घरािव बंड
पुकारले. मग जगात यांना आप या माचा मोबदला िमळत नाही, यांनीही हेच
करायला नको का?
पण बंड पुकार याचा आिण झुंजून, लढू न ते यश वी कर याचा धीर या लोकांना कसा
हावा? आप या गुलामांची मने िभ ी राहतील ही द ाता मालक नेहमीच घेत असतात.
वत: या क ांवर जगणा या या माणसांना िलिहणे-वाचणे येत नाही, माणसाचे नशीब
या या कपाळावर या रे षांत नसून मनगटात या बळात आहे हे यांना कळत नाही,
देवाला कधी तरी आपली दया येईल ही यांची वेडी आशाही सुटत नाही... मग या
समाजाक रता आपण मरमर मरतो तो आप याला जग याचे साधे सुख सु ा देत नाही,
याची बंड पुकार याइतक ती जाणीव यांना कोठू न होणार?
मला वाटले... सव दिलत लोकांना जागे करणे, मनु य हणून यांचे जे ह आहेत ते ते
िमळिव याक रता झगडायला, झुंजायला, लढायला, संगी या लढाईत देह ठे वायला
यांना तयार करणे, हे के वढे मोठे काम आप या िपढीपुढे आहे!
***
या कामात मी कती लवकर रं गून गेलो. दुस याचे दु:ख हलके कर यात के वढा आनंद
असतो! दवस के हा संपला हे कामा या गडबडीत मला कळतसु ा नसे! एवढेच न हे, तर
मिह यांमागून मिहने गेले तरी मी कालच कामाला सु वात के ली आहे असे मला वाटे.
उषेने घरात फराळाचे के ले या दवशी आषाढी एकादशी अस याचा मला प ा लागला.
मा या न ा गरीब िम ंपैक एक माती या मूत क न पोट भरीत असे. याने आणून
दले या नाग, कृ ण आिण गणपती यां या मूत दृ ीला पड या ते हा नागपंचमी,
गोकु ळा मी व गणेशचतुथ मागे पडली हे मा या ल ात आले.
‘आनंदकाका दा यायला लागले आहेत. यां या घरी गेलीस तर पायच मोडू न टाक न
हणून आ पांनी सांिगतलंय...’ असे ती फुं दून हणाली, ते हा मी उषेकडे कती
अिभमानाने पािहले. उषा मा या आयु यात आली नसती तर आज िमराला त ड
दाखवायची मला लाज वाटली असती.
सुख िनरपे ा सेवेत आहे, सुख िजवाला जीव देणा या माणसावर ेम कर यात आहे,
याचा अनुभव मी दररोज घेत होतो. मला वाटले... जीवनसंगीत दोन तारां या संवादांतून
िनमाण होत असते. पिहली सेवा आिण दुसरी ीती. सेवा जग फु लवते आिण ीती मन
फु लवते.
मोठे वादळ होऊन गे यावर समु जसा स दसतो, तसे माझे मन झाले होते.
ितने मा याकडे कती भावपूण दृ ीने पािहले... जणू काही डो यांची सीमा
ओलांड याक रता ितचे दय धडपडत होते.
***
दुसरे दवशी सं याकाळी मी नेहमी माणे ग रबां या व तीतून घरी परत येत होतो.
माझे मलाच हसू आले. आता मला चंचलेची काय भीती होती? उषा माझी पाठीराखी
असताना...
मी वाचू लागलो...
‘ि य धनंजय...
मानी मािणक धनंजयाची िवनवणी करीत होती, आनंदां या ेमाचा उपहास करणारी
मािणक धनंजया या ेमाची भीक मागत होती, िमरा आिण बाळ यांना तुसडेपणाने
वागिवणारी मािणक मातृपदा या संकटात सापडू न धनंजयाचा आसरा शोधीत होती...
मागचा अनुभव...
दवस गे यामुळे मािणक घराबाहेर पडत न हती, उदास झाली होती, या संकटातून
सुट याक रता धनंजयाची ज मभर दासी हायला ती तयार होती!
मला हसू आले... या िशक या-सवरले या बाईला पु या-मुंबईकडे जाऊन चटकन् मोकळे
हो याचा धीर होऊ नये? िभ ी कु ठली! शूरपणा िशकू न येत नाही हेच खरे !
***
पुढ या आठव ात माझे अमे रके ला जायचे न ठरले होते. धनंजय मा याबरोबर
येणार होता. पुढली सव व था कर याक रता बँकेतले पैसे काढू न ते मी या या
हवालीही के ले होते.
गे या तीन मिह यांत धनंजय अगदी मा या भजनी लागला होता. चंचलेचे नाव
अमे रके त कसे गाजेल या यासापलीकडे याला दुसरे काही सुचतच न हते. बातारामाला
तो मनातून मुळीच आवडत न हता. धनंजयाने पैची अफरातफर के ली असती तर याने
लगेच या यािव त ार के ली असती! पण आतापयत एकदासु ा असा संग आला
न हता! मी मनात हटले... धनंजय चंचलेला कधीही फसवू शकणार नाही.
छे:! ते कधीच श य नाही. मग ‘कु णाचं प आहे ते?’ हणून मी िवचार याबरोबर
यांनी हातात या प ाचे तुकडे का बरे के ले?
आनंदा याऐवजी िमरा आली ते हा मला जरा नवलच वाटले. ‘इत या उशीरा का
आलीस?’ हणून िवचारले, ते हा ‘काक ला आनंदकाकांचा फोटो हवाय्’ हणून ितने
सांिगतले.
िमरा मािणकताइ या खूप गो ी सांगू लागली. यांनी िमरा आिण बाळ यांना तीन-चार
दवसांपूव बो डगातून घरी नेले होते, या यां याशी फार मायाळू पणे वागू लाग या
हो या, या िमराशी एकसार या आनंदां या गो ी करीत हो या, आनंद िजथे गोरग रबांत
काम करतात ितथे िमराला घेऊन मु ाम फरायला गे या हो या या...
***
हे सारे मनात येऊन मला वाटले... आनंदांना आलेले प मािणकताइचेच असले पािहजे.
इथे राहायला ये याची यांची इ छा असावी. या प ातला मजकू र वाचून आप याला
वाईट वाटेल हणून आनंदांनी ते फाडू न टाकले! अलीकडे यांचे मा यावरले ेम कट
होऊ लागले होते. ते ेम आिण मािणकताइचे इथे येणे यांचा मेळ कसा घालायचा यांचे
यांना कोडे पडले असावे!
मी कं टाळू न ते कपटे टोपलीत परत टाकणार होते. इत यात तीन कपटे जुळवून होणारे
दोन श द मा या दृ ीला पडले... तुमची मािणक.
आनंद सुखी हावेत हणून उषा इतके दवस यां यापाशी रािहली. आता याच
गो ीसाठी ितने यां यापासून दूर गेले पािहजे.
उ ा रा ी दहा वाजता आनंदां या पायावर डोके ठे वायचे आिण यांचा फोटो घेऊन
बाहेर पडायचे असा मी मनात िन य के ला.
उषेने आनंदांना सोडू न जायचे? आनंदां यापासून दूर रा न उषा सुखी होईल? जगात
कु ठे ही ितला सेवा करता येईल! पण ेम? आता आनंदांिशवाय दुस या कु णावर ती कशी
ेम क शके ल?
***
साडेनऊ हायला आले होते. चंचलेचा बंगलाही गावापासून बराच लांब होता. पण
धनंजयाचा शोध के यािशवाय ग यंतरच न हते मला.
चंचले या बंग यावर गेलो तो तीही अ व थपणे धनंजयाची वाट पाहत असलेली
दसली.
मीही धनंजयाला शोधायला आलो आहे हे कळताच चंचला अगदी ग धळू न गेली.
पुढ या आठव ात धनंजयाबरोबर ती अमे रके ला जाणार होती. बँकेतले सारे पैसे
काढू न ते या या हवाली के ले होते हणे ितने!
िमरा बाळला आगबोट घेऊन दे याक रता सकाळी दुकानात गेली होती. ितथे िसगारे ट
घे याक रता धनंजय आला होता आिण बाळने ‘ याला आगबोट हवी, िवमान नको’,
हणून ह धरला ते हा ‘शाबास’ हणून धनंजयाने याची पाठ थोपटली, हे जे हा
पोरी या त डू न कळले ते हा बाताराम उडी मा न हणाला, ‘तो लफं गा सारे पैसे घेऊन
िवमानाने कु ठं तरी पळू न जाणार आहे! पण या अमे रकन भाम ाला हणावं... या
बातारामाशी गाठ आहे!’
तो धावतच गेला.
ल ानंतर मिहना दीड मिह यात नवरा घर सोडू न िनघून जातो, दा बाज होऊन
गटारात लोळू लागतो, नटी या घरी मु ाम ठोकतो आिण शेवटी एका िवधवेला घेऊन
िब हाड थाटतो... हे सारे कसे सहन हावे ितला?
‘हो!’
प ीने पतीला सोडू न जाताना पिहले ेमप ा िलहावे... कती िवल ण वाटते हे!
तु हांला आठवते का? ल ा या दुसरे च दवशी आपण दोघे िसनेमाला गेलो होतो.
थेटरा या हरां ात एक मोठा आरसा होता. या यापुढे उभी रािहलेली दोन-तीन मुले
खो खो क न हसत होती. ती का हसताहेत हे पाह याक रता मी पुढे झाले. या आरशांतले
वत:चे ित बंब पाहताच मी सु ा हसू लागले. सडपातळ मािणक या आरशात ढेरपो ा
बाईसारखी दसत होती. िन माझी मान शरीरा या खाल या भागात कु णीतरी दडपून
बसिवली आहे असा भास होत होता.
मनाची िवकृ ती दाखिवणारा आरसा जगात कु ठे तरी असता तर कती बरे झाले असते!
तसा आरसा असता तर आज मािणकचे आयु य आनंदमय होऊन गेले असते.
आनंद, मािणक तुमची अपराधी आहे, शतश: अपराधी आहे. पण खरे सांग?ू जाणूनबुजून
ितने तुमचा कु ठलाही अपराध के ला नाही.
लहानपणी वडील माणसांनी षार हणून मला डो यावर चढिवले. शाळे त नेहमी
माझा पिहला नंबर असे. पिह या नंबरात जगातले सव सुख साठिवले आहे असे मला
यावेळी वाटे. सारी माणसे या गो ीचे कौतुक करीत. खेळावे, फरायला जावे, िशवावे,
टपावे, मुलांना खेळवावे, या गो ी मला आवडेनाशा झा या. माझी पु तके आिण माझा
पिहला नंबर या दो ह पलीकडे कती तरी वष मला जगातली कु ठलीच गो दसत
न हती.
हळू हळू या िचम या सभांत या टा या मा या कानांत घुमू लाग या. मोठे पणी
बाइ या माणे आपणही ासपीठावर चढू िन सभासंमेलने गाजवू अशी व े मला पडू
लागली.
मुल नी ेमा या गो ी कधीही वाचू नयेत असे या नेहमी हणत. पु षचे ीवरले ेम
हे मांजरा या उं दरावर या ेमासारखे आहे, हे या बाबतीतले यांचे आवडते वा य होते.
या सांगतील तीच पु तके वाचायची िन या उ ारतील तीच मते बोलत राहायचे, यांत
माझी दोन वष िनघून गेली.
हाय कू ल या बाइनी के लेली पु षांची परी ा अगदी बरोबर आहे असे मला वाटू
लागले.
असा ितचा आरं भ होता. या ओळी वाचून मला वाटले... हे किव वाटेल या ग पा
मारतात. हणे नवरा-बायको या संसारा या सतारी या तारा आहेत. आ ा या संसारात
सतार तर कु ठं च दसत न हती मला! रा ं दवस चांगला ढोल वाजलेला ऐकू येत होता!
तो या कॉलेजातून आला होता, ितथ या नाटकात ोफे सरसु ा काम करीत असत
हणे. आम या कॉलेजचे संमेलन जवळ आले ते हा वारी िि सपॉलकडे गेली आिण
‘एकच याला’ कर याचा िव ाथाचा िवचार असून यात ि ि सपॉलसाहेबांनी
तिळरामाचे काम करावे अशी याने िवनंती के ली... कॉलेजातून हाकलून लाव याची
धमक िमळ यापयत हे करण रं गले! पण तो कधी डगमगला नाही.
याची माझी ओळख झाली ती या नाटका या िनिम ानेच. गीतेचे काम मी करावे अशी
िवनंती करायला तो मा याकडे आला होता.
पुढची गो ...
यांनी एका मा तरणीला फशी पाडले. करण अंगलट येत आहे असे वाटताच यांनी
एका बेकार त णाला मा तरक चे आिमषा दाखिवले आिण ती बाई या या ग यात
बांधूनही टाकली. शाळे त या मा तर-मा तरण नाच न हे तर मुल नासु ा ही गो कळू न
चुकली. पण िश कांपैक कु णीही ं क चूं के ले नाही.
सारे पोटाचे गुलाम! याला पोट भरायचंय, याने त ड उघडता कामा नये, हे तर
स याचे त व ान आहे!
जगात मी एकटी आहे अशी क पना वारं वार मा या मनात येई. ती मनात आली क
काही काही सुचेनासे होई. पहाटे दोन वाजता जागी झाले क ... आनंद, मा करा. या
प ात एक अ रसु ा खोटे िलहायचे नाही असे मी ठरिवले आहे... जागी झाले क
धनंजयांची मूत मा या डो यांपुढे उभी राही...
पण धनंजय माझी वाट पहात थोडाच बसला होता! मी याची चौकशी के ली. पाच-
सात वषपूव तो काही तरी िशकायला अमे रके त गेला आहे एवढे कळले. घरदार िवकू न
तो गेला होता.
या बातमीने मला अगदी बेचैन के ले. याच वेळी आ पा मला भेटले, यांनी मा यापाशी
ल ाची गो काढली आिण तु हाला पाहताच मी ल ाला होकार दला.
ल ा या वेळी मी बोह याव न वळू न पािहले. कोप यात उभी असलेली उषा आपले
डोळे पुशीत होती. मा या मनात म सराची ठणगी पडली. एका णात माग या सा या
गो ी आठव या. ‘सारे पु ष एकाच माळे चे मणी’ असे हणून कु याने मी संसाराला
सु वात के ली.
याचा शेवट...
कु ठ याही गो ीचे मोल िविनयोगानेच मनु याला कळावे असा मानवी आयु याचा
संकेतच आहे का?
मनु याचे जीवन ही एक नाजूक वेल आहे. आयु यातली सुखे ही या वेलीवर फु लणारी
िचमुकली फु ले आहेत! भावनां या शीतल जलावाचून ही वेल फु लत नाही. नुस या
बु ी या उ हाने ती सुकून जाते. संसारातली सुखे सा या भावनांतून, सामा य संगांतून
िनमाण होतात हे मला पूव कधी कळले नाही.
या मृगजळात फु लले या कमळां या सुगंधाने जणु काही वेडे झाले होते ते! उरी
फु टेपयत ते धावत होते. मृगजळातली ती कमळे या यापासून दूरदूरच जात होती.
... याग हा ीितमं दराचा पाया आहे. भोग हा या मं दराचा कळस आहे. पायावाचून
कु ठलेही मं दर उभे रा शकत नाही.
तु ही घरातून िनघून गेला ते हा माझे डोळे थोडेसे उघडले. पण यांत धनंजयाने धूळ
घातली. दा िपऊन तु ही र यात पडला होता. याने मु ाम ते मला दाखिवले. मी
संतापाने पु हा आंधळी झाले.
पुढे तो थ ेने हणाला, ‘कॉलेजम ये असताना अंधारात मी तुझं चुंबन घेतलं या वेळी तू
काय हणाली होतीस ते आठवतं का?’
या या थ ेला सूडाचा वास येत होता असे मला वाटू लागले. पण ते कती उशीरा!
मी या या कती िवनव या के या! आपण कु ठे तरी दूर उ र- हंद ु थानात जाऊ, ितथे
पित-प ी हणून रा , आप याला जे बाळ होईल या या कौतुकात आपण दूर देशात
आलो आहो असे आप याला वाटणारसु ा नाही...
पण तुम याकडे ये याचा, तुम या ेमाची भीक माग याचा सु ा मला ह न हता!
पण तुमची कामिगरी पािह यावर माझी मलाच लाज वाटू लागली. आ पा काय, मी
काय, वेडी माणसे आहोत आ ही! भ याला जसे िसनेमानटीचे तसे आ हाला बेगडी
समाजसेवेचे वेड लागले आहे!
पण या वेडामागे याग नसतो, उलट वत:चा मोठे पणा उठू न दसावा हणून माणूस जे
वेड पांघरतो, ते समाजाचे दु:ख हलके क शकत नाही! मग समाजात ांती करायची
श या या अंगी कु ठू न असणार! खाल या वगाची सेवा करायची तर आप या वगाचा
अिभमान सोडायला हवा, सुखे सोडायला हवीत, या वगाशी एकजीव होऊन जायला हवे.
उषेने तुम यावर जसे ेम के ले, तसे समाजावर ेम करणारी माणसे खरी समाजसेवा
करतील!
नऊ वाजता भ या या खोलीत बाळ आिण िमरा भांडू लागली हणून मी ितथे गेले.
िमरा सांगत होती, ‘एक होता राजा! याला हो या दोन रा या. एक आवडती िन दुसरी
नावडती!’
मी खोलीत परत आले. तुम या आवड या राणीचा मान उषोचा होता हे मा या मनाला
कबूल करावेच लागेल.
पण मािणक आवडती नसली तरी आनंदांची नावडती राणी होती. नावड या राणीवर
राजा ेम करीत नसेल! पण तो ितला राजवा ाबाहेर हाकलून देत नाही. मी मनात
हटले... नावड या राणीला मरताना णभर तरी राजाची मांडी िमळायला काय हरकत
आहे?
आप या माणसाचा हात हातात घेऊन जग यात जसा आनंद आहे, तसा तो मर यातही
आहे असे मला वाटू लागले.
साडेनऊ वाज यावर िवषची बाटली घेऊन मी धावत सुटले. तुमचे घर िमराने मला
पूव च दु न दाखिवले होते.
बाहेर कु ठे तरी दहाचे ठोके पडू लागले. आत तुमचे आिण उषेचे बोलणे मोठमो ाने
सु झाले. यांत माझे नाव मधून मधून येऊ लागले. मी च कत झाले. ‘मािणकताइबरोबर
तु ही सुखाने संसार करा’ हणून उषा बाहेर जायला िनघाली होती. ितचे शेवटचे वा य
मा या कानात घुमू लागले. ‘सुख दोनच माणसां या जगात असतं!’
माझे मन हणू लागले... उषा हणते ते काही खोटे नाही. पण सुख दोनच माणसां या
जगात असले तर या घरातली ती दोन माणसे आनंद आिण उषा ही आहेत.
आनंद, तुम यापाशी दुसरे काही मागत नाही मी! एकच गो ... उषेला मुलगी होईल,
ते हा ितचे नाव मािणक ठे वाल का?
मला मुलगा झाला तर याचे नाव मी ठे वणार आहे, आहे का ठाऊक?... आनंद.