‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬

‫)ﺑﺮای داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﻋﻠﻮم ﭘﺎﯾﻪ و ﻓﻨﯽ ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ(‬

‫دﮐﺘﺮ اﺣﻤﺪ ﻋﺮﻓﺎﻧﯿﺎن‬

‫)ﻋﻀﻮ ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﺸﻬﺪ(‬

‫دﮐﺘﺮ رﺟﺒﻌﻠﯽ ﮐﺎﻣﯿﺎﺑﯽ ﮔﻞ‬

‫)ﻋﻀﻮ ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﺸﻬﺪ(‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪١١‬‬ ‫‪ ١‬دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬

‫‪١١‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪١.١‬‬
‫‪١٢‬‬ ‫دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٢.١‬‬
‫‪١٧‬‬ ‫‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫اﺻﻮل ﺗﺮﺗﯿﺐ‬ ‫‪١.٢.١‬‬
‫‪٢٢‬‬ ‫اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ و اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٣.١‬‬
‫‪٢۶‬‬ ‫اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ )اﺻﻞ ﻛﻤﺎل( ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۴.١‬‬
‫‪٣۵‬‬ ‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۵.١‬‬
‫‪۴٢‬‬ ‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۶.١‬‬

‫‪۴٧‬‬ ‫‪ ٢‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

‫‪۴٧‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪١.٢‬‬
‫‪۴٩‬‬ ‫دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٢.٢‬‬
‫‪۵٢‬‬ ‫ﻧﻤﺎﯾﺶﻫﺎی اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٣.٢‬‬
‫‪۶٠‬‬ ‫ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۴.٢‬‬
‫‪۶٠‬‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺟﺒﺮ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪١.۴.٢‬‬
‫‪۶١‬‬ ‫‪. . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪zn‬‬ ‫ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪= w‬‬ ‫‪٢.۴.٢‬‬
‫‪۶۴‬‬ ‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۵.٢‬‬
‫‪٧١‬‬ ‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۶.٢‬‬

‫‪٧٧‬‬ ‫‪ ٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪٧٧‬‬ ‫ﺗﺎﺑﻊ وﻣﺸﺨﺼﺎت آن ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪١.٣‬‬
‫‪٨٠‬‬ ‫ﺟﺒﺮ ﺗﻮاﺑﻊ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٢.٣‬‬
‫‪٨٣‬‬ ‫ﺗﻮاﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٣.٣‬‬
‫‪٨۵‬‬ ‫ﺗﻮاﺑﻊ ﺧﺎص ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۴.٣‬‬

‫‪٣‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴‬‬

‫‪٨٨‬‬ ‫ﻧﻤﻮدار ﺗﻮاﺑﻊ ﺧﺎص ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۵.٣‬‬

‫‪٩۴‬‬ ‫اﻧﺘﻘﺎل و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻘﯿﺎس در ﺗﻮاﺑﻊ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۶.٣‬‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ‪١٠١ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٧.٣‬‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ‪١١٢ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٨.٣‬‬

‫‪١١٩‬‬ ‫‪ ۴‬ﺣﺪ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪ ‪١١٩ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪١.۴‬‬
‫ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺣﺪ ‪١٢٧ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٢.۴‬‬
‫ﺣﺪ ﭼﭗ و ﺣﺪ راﺳﺖ ‪١٣۶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٣.۴‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪ راﺳﺖ و ﺣﺪ ﭼﭗ ‪١٣٧ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪١.٣.۴‬‬
‫ﺣﺪ در ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ و ﺣﺪ ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ ‪١۴٠ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۴.۴‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ∞‪ −∞ ،+‬و ∞ ‪١۴٠ . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪١.۴.۴‬‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ‪١۴۴ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۵.۴‬‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ‪١۵١ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۶.۴‬‬

‫‪١۵٩‬‬ ‫‪ ۵‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‬
‫‪١۵٩ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫ﺗﻌﺎرﯾﻒ وﺧﻮاص ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻮاﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬ ‫‪١.۵‬‬
‫ﺧﻮاص دﯾﮕﺮ ﺗﻮاﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ‪١۶٣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٢.۵‬‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪١۶٧ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٣.۵‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﺟﻤﻌﯽ ‪١۶٨ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۴.۵‬‬
‫ﺧﻮاص ﺗﺎﺑﻊ ﺟﻤﻌﯽ ‪١۶٨ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۵.۵‬‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ‪١٧٠ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۶.۵‬‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ‪١٧٨ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٧.۵‬‬

‫‪١٨٣‬‬ ‫‪ ۶‬ﻣﺸﺘﻖ‬
‫ﻣﺸﺘﻖ و ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎی ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ‪١٨۴ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪١.۶‬‬
‫‪١٩١ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫ﻣﺸﺘﻖ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺮﮐﺐ و ﻣﻌﮑﻮس‬ ‫‪٢.۶‬‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﮑﻮس ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ‪١٩۴ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٣.۶‬‬
‫ﻣﺸﺘﻘﺎت ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎﻻﺗﺮ ‪١٩۶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۴.۶‬‬
‫ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﺿﻤﻨﯽ ‪١٩٨ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۵.۶‬‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻣﺸﺘﻖ ‪١٩٩ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۶.۶‬‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ‪٢٠٢ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٧.۶‬‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ‪٢٠٩ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٨.۶‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬ ‫‪۵‬‬

‫‪٢١٣‬‬ ‫‪ ٧‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬

‫ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ‪٢١٣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪١.٧‬‬
‫ﻗﻀﺎﯾﺎی رل و ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ‪٢١۶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٢.٧‬‬
‫ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل ‪٢٢١ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٣.٧‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ﺗﯿﻠﻮر ‪٢٢۴ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۴.٧‬‬
‫آزﻣﻮنﻫﺎی ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ‪٢٢٨ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۵.٧‬‬
‫ﺗﻘﻌﺮ و ﺗﺤﺪب ‪٢٣١ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۶.٧‬‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ‪٢٣۶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٧.٧‬‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ‪٢۴٠ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٨.٧‬‬

‫‪٢۴٧‬‬ ‫‪ ٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬

‫رﺳﻢ ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ‪٢۴٧ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪١.٨‬‬
‫ﻧﺮخﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﻂ ‪٢۵۶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٢.٨‬‬
‫دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞﻫﺎ و ﺗﻘﺮﯾﺐﻫﺎی ﺧﻄﯽ ‪٢۶١ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٣.٨‬‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺐﻫﺎی ﺧﻄﯽ ‪٢۶۵ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۴.٨‬‬
‫روش ﻧﯿﻮﺗﻦ ‪٢۶۶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۵.٨‬‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮐﺎرﺑﺮدی ﮐﻤﯿﻨﻪ و ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ ‪٢٧٠ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۶.٨‬‬
‫ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻗﺘﺼﺎدی ‪٢٧۵ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٧.٨‬‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ‪٢٧٨ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٨.٨‬‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ‪٢٨۴ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٩.٨‬‬

‫‪٢٩١‬‬ ‫‪ ٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ‬
‫‪٢٩١ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫دﻧﺒﺎﻟﻪ و ﺧﻮاص ﺟﺒﺮی آن‬ ‫‪١.٩‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﯾﻜﻨﻮا و ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ آﻧﻬﺎ ‪٢٩۵ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٢.٩‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﻛﺸﯽ ‪٢٩٨ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٣.٩‬‬
‫‪٣٠١ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫دﻧﺒﺎﻟﻪ و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﻮاﺑﻊ‬ ‫‪۴.٩‬‬
‫زﯾﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪٣٠۵ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۵.٩‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ‪٣٠٧ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪۶.٩‬‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ‪٣١٢ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٧.٩‬‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ‪٣١۶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٨.٩‬‬

‫‪٣١٩‬‬ ‫‪ ١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬
‫‪ ١.١٠‬اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﻣﻌﯿﻦ )ﺗﺎﺑﻊ اوﻟﯿﻪ( ‪٣١٩ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٢.١٠‬ﻣﻔﻬﻮم ﺳﯿﻜﻤﺎ ‪٣٢١ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۶‬‬

‫‪ ٣.١٠‬اﻧﺘﮕﺮال ﻣﻌﯿﻦ ‪٣٢۴ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬

‫‪٣۵۴ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪ ۴.١٠‬اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎی ﻧﺎﺳﺮه )ﺗﻮﺳﻌﯽ(‬
‫‪ ۵.١٠‬ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ‪٣۶١ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ۶.١٠‬ﻣﺴﺎﯾﻞ ‪٣۶۴ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬

‫‪٣۶٩‬‬ ‫‪ ١١‬ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ و ﺗﻮاﺑﻊ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن‬

‫‪ ٢.١١‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ ‪٣٧٢ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٣.١١‬ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ ‪٣٧۴ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ۴.١١‬ﺗﻮاﺑﻊ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ‪٣٧٨ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ۵.١١‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ‪٣٨٣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ۶.١١‬ﻣﺴﺎﯾﻞ ‪٣٨٧ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬

‫‪٣٩١‬‬ ‫‪ ١٢‬روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬

‫‪ ١.١٢‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ‪٣٩١ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٢.١٢‬روش ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء ‪٣٩٣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٣.١٢‬روش اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ و ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ‪٣٩۵ . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ۴.١٢‬روش ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻛﺴﺮﻫﺎی ﮔﻮﯾﺎ ‪۴٠١ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ۵.١٢‬روش ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﯾﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك ‪۴٠۶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ۶.١٢‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪۴٠٧ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . z = tan x۲‬‬
‫‪ ٧.١٢‬اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎی ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ‪۴١٠ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٨.١٢‬اﻧﺘﮕﺮال ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس ‪۴١٣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٩.١٢‬روش ﻓﺮﻣﻮل ﻛﺎﻫﺸﯽ ‪۴١۴ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٠.١٢‬ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ‪۴١۶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١١.١٢‬ﻣﺴﺎﯾﻞ ‪۴٢٣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬

‫‪۴٣١‬‬ ‫‪ ١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬

‫‪ ١.١٣‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪۴٣١ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٢.١٣‬ﻃﻮل ﻗﻮس ﯾﻚ ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪۴٣٧ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٣.١٣‬ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﯾﻚ ﺳﻄﺢ ‪۴۴٠ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ۴.١٣‬ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﯽ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﯾﻚ ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪۴۵٠ . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ۵.١٣‬ﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ‪۴۵٣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ۶.١٣‬ﮔﺸﺘﺎورﻫﺎ و ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم ‪۴۵۴ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٧.١٣‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ‪۴۶١ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٨.١٣‬ﻣﺴﺎﯾﻞ ‪۴۶٧ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬ ‫‪٧‬‬

‫‪۴٧٣‬‬ ‫‪ ١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬

‫‪ ١.١۴‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و واﮔﺮاﯾﯽ ﺳﺮﯾﻬﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ‪۴٧٣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٢.١۴‬اﺻﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ‪۴٧۶ . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٣.١۴‬ﺳﺮی ﺑﺎ ﺟﻤﻼت ﻧﺎﻣﻨﻔﯽ ‪۴٧٧ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ۴.١۴‬آزﻣﻮﻧﻬﺎی رﯾﺸﻪ ﮐُﺸﯽ‪ ،‬اﻧﻘﺒﺎض و اﻧﺘﮕﺮال ‪۴٨٨ . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪۴٩۵ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪ ۵.١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻣﺘﻨﺎوب‬
‫‪ ۶.١۴‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻄﻠﻖ ‪۴٩٩ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٧.١۴‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺷـﺮﻃﯽ ‪۵٠١ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٨.١۴‬دﺳﺘﻪﺑﻨﺪی ﺟﻤﻼت ﯾﻚ ﺳﺮی و ﺑﺎزآراﺋﯽ آن ‪۵٠٢ . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ١.٨.١۴‬دﺳﺘﻪﺑﻨﺪی ﺟﻤﻼت ﯾﻚ ﺳﺮی ‪۵٠٢ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٢.٨.١۴‬ﺑﺎز آراﯾﯽ ‪۵٠٢ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٩.١۴‬آزﻣﻮنﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﺳﺮیﻫﺎی ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪۵٠٨ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٠.١۴‬ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ‪۵١٢ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١١.١۴‬ﻣﺴﺎﯾﻞ ‪۵١٧ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬

‫‪۵٢۵‬‬ ‫‪ ١۵‬ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬

‫‪ ١.١۵‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ‪۵٢۵ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٢.١۵‬ﻣﺸﺘﻖ و اﻧﺘﮕﺮال ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ ‪۵٣٢ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ٣.١۵‬ﺳﺮی ﺗﯿﻠﻮر و ﻣ‪‬ﻜﻠﻮرن ‪۵٣۶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ۴.١۵‬ﺳﺮی دوﺟﻤﻠﻪای ‪۵۴٨ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪ ۵.١۵‬ﻣﺴﺎﯾﻞ ‪۵۵١ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٨‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل را ﺳﭙﺎسﮔﺬارﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﯾﺎری ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﭘﺲ از ﺳﺎلﻫﺎ ﺗﻼش و ﭘﯿﮕﯿﺮی ﻧﮕﺎرش و ﭼﺎپ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪه و اﮐﻨﻮن در اﺧﺘﯿﺎر ﺷﻤﺎ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان‪ ،‬داﻧﺶﭘﮋوﻫﺎن و داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ارﺟﻤﻨﺪ ﻗﺮار‬
‫دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از دﻏﺪﻏﻪﻫﺎی اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻮﻟﻔﺎن ﮐﻪ ﺗﻤﺎﯾﺰ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﺎ ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ اراﺋﻪ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻨﻄﻘﯽ و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺑﯿﺎن ﻧﻈﺮﯾﻪ رﯾﺎﺿﯽ و ﺑﺮﻫﺎن ﮐﺎﻣﻞ آنﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺜﺎلﻫﺎی ﻣﺘﻨﻮع ﺳﻌﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻀﺎﯾﺎ و ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻠﻤﻮس ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ ﺑﯿﺎن اﺛﺒﺎت ﻗﻀﺎﯾﺎ و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪی ﻫﻤﻪ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن رﺷﺘﻪﻫﺎی‬
‫ﻏﯿﺮ رﯾﺎﺿﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﻣﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﯾﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﺮای داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن رﯾﺎﺿﯽ و ﻧﯿﺰ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﻏﯿﺮ رﯾﺎﺿﯽ‬
‫ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺳﺎﺳﯽ رﯾﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ در آورﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاﺣﺘﯽ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ و‬
‫ﺑﻨﯿﺎدی ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺪرﺳﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﺑﯿﺎن ﺑﺮﻫﺎنﻫﺎی‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻗﻀﺎﯾﺎ ﺑﺮای ﺳﺎﯾﺮ رﺷﺘﻪﻫﺎی ﻋﻠﻮم ﭘﺎﯾﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﯿﺰﯾﮏ‪ ،‬ﺷﯿﻤﯽ‪ ،‬زﯾﺴﺖﺷﻨﺎﺳﯽ و زﻣﯿﻦﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻧﯿﺰ‬
‫رﺷﺘﻪﻫﺎی ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ‪ ،‬ﮐﺸﺎورزی و اﻗﺘﺼﺎد ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻧﮑﺎت دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اراﺋﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ﺗﮑﻨﯿﮑﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﮐﺎﻣﻞ در اﻧﺘﻬﺎی‬
‫ﻫﺮ ﻓﺼﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎت ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﮑﻨﯿﮏﻫﺎی ﻣﻬﻢ ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ آﺷﻨﺎ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺣﻞ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻟﮕﻮ آﻣﺎدﮔﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﺮای آنﻫﺎ در ﺣﻞ ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫وﺳﯿﻠﻪ ﻗﺪرت ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ آﻧﺎن ﺗﻘﻮﯾﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ در ﭘﺎﻧﺰده ﻓﺼﻞ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ آنﻫﺎ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ ﺳﺮﻓﺼﻞ اراﺋﻪ ﺷﺪه ﺑﺮای‬
‫درس رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﯽ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰی وزارت ﻋﻠﻮم‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت و ﻓﻨﺎوری ﺑﺮای ﺗﺪرﯾﺲ‬
‫در رﺷﺘﻪﻫﺎی ﻋﻠﻮم‪ ،‬ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ‪ ،‬ﮐﺸﺎورزی و اﻗﺘﺼﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻻزم ﺑﻪ ﯾﺎدآوری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫رﺷﺘﻪﻫﺎی ﻓﻮق ﻣﯽﺗﻮان ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﯾﺎ ﻓﺼﻮل ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﺪرس ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺣﺬف ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﻣﯿﺪوارﯾﻢ اﻧﺘﺸﺎر اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺿﻤﻦ ﻗﺒﻮل در ﭘﯿﺸﮕﺎه اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺎﺗﯿﺪ و داﻧﺶﭘﮋوﻫﺎن اﯾﻦ‬
‫رﺷﺘﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻗﺪم ﮐﻮﭼﮑﯽ در ﭘﯿﺸﺒﺮد آﻣﻮزش ﺑﻬﺘﺮ رﯾﺎﺿﯿﺎت در ﮐﺸﻮر ﻋﺰﯾﺰﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اراﺋﻪ ﻧﻈﺮات‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎدات و ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدات ﺳﺎزﻧﺪه ﺷﻤﺎ ﻋ ﺰﯾﺰان و ﻧﯿﺰ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﮔﺮﻣﯽ‬
‫اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬

‫‪٩‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٠‬‬

‫در اﻧﺘﻬﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﺮﮐﺎر ﺧﺎﻧﻢ دﮐﺘﺮ ﺣﺠﺎزﯾﺎن ﮐﻪ اﻣﺮ وﯾﺮاﺳﺘﺎری ﻋﻠﻤﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻗﺪرداﻧﯽ و ﺗﺸﮑﺮ را ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﺳﺮﮐﺎر ﺧﺎﻧﻢ دﮐﺘﺮ رﺋﯿﺴﯽ ﻃﻮﺳﯽ و ﺳﺮﮐﺎر ﺧﺎﻧﻢ‬
‫رازﻗﻨﺪی ﮐﻪ ﻣﺘﻦ را ﺑﻪ دﻗﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و ﻧﯿﺰ آﻗﺎﯾﺎن ﻣﻨﺒﺘﯽ و ﻣﻮﺳﻮی ﮐﻪ ﮐﺎر ﺗﺎﯾﭗ‪ ،‬ﺗﺮﺳﯿﻢ اﺷﮑﺎل و‬
‫ﺻﻔﺤﻪآراﯾﯽ را ﺑﺎ دﻗﺖ ﺗﻤﺎم اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ ﺳﭙﺎسﮔﺬاری ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از راﻫﻨﻤﺎﯾﯽﻫﺎ و ﻣﺴﺎﻋﺪتﻫﺎی ﻣﺪﯾﺮ‬
‫ﻣﺤﺘﺮم اﻣﻮر ﭘﮋوﻫﺸﯽ داﻧﺸﮕﺎه و ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺻﻤﯿﻤﺎﻧﻪ ﺗﺸﮑﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻔﺎن‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪١‬‬

‫دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫‪١.١‬‬

‫ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺗﺎ اﻧﺪازهای ﺑﺎ اﻋﺪاد آﺷﻨﺎﺳﺖ و ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺷﻐﻞ و ﺣﺮﻓﻪاش ﺧﻮاﺻﯽ از آن را در‬
‫زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮه ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﯾﻚ داﻧﺶآﻣﻮز دﺑﯿﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ﺧﻮاص ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭼﻬﺎر ﻋﻤﻞ اﺻﻠﯽ را‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ و ﻫﺮ ﻋﺒﺎرﺗﯽ از اﻋﺪاد را ﻛﻪ ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﻋﻤﻞ اﺻﻠﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫وﺟﻮد اﮔﺮ اﻋﺪاد ﺑﻪ ﻃﻮری ﺟﺪی و ﻣﻨﻈﻢ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻫﻤﻮاره اﺑﻬﺎﻣﺎﺗﯽ در ﻣﻮرد آﻧﻬﺎ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ اﺑﻬﺎﻣﺎت ﻣﻨﻄﻘﯽ در ﻣﻮرد ﺗﻌﺮﯾﻒ و اﺳﺘﻨﺘﺎج ﺧﺎﺻﯿﺖﻫﺎی اﻋﺪاد اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻧﻘﻄﻪﻧﻈﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬اﻧﺴﺎن اﺑﺘﺪا ﺑﺎ اﻋﺪاد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﻤﺎرش ﯾﻌﻨﯽ اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ آﺷﻨﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪی‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ اﻋﺪادی ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪهی ﺗﻘﺴﯿﻢ ﯾﻚ واﺣﺪ ﺑﻪﭼﻨﺪ ﺟﺰء ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ و اﻧﺘﺨﺎب ﯾﻚ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺗﺎ از‬
‫اﺟﺰاء آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻋﺪاد در واﻗﻊ ﻫﻤﺎن اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎی ﻣﺜﺒﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻧﻮﺑﺖ اﻋﺪادی ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻃﻮل وﺗﺮ ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺘﺴﺎویاﻟﺴﺎﻗﯿﻦ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪای ﻛﻪ ﻃﻮل ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺳﺎقﻫﺎﯾﺶ‬
‫‪ ١‬اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻋﺪاد ﺑﻪ اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ )اﺻﻢ( ﻣﻮﺳﻮم ﮔﺮدﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺻﻔﺮ و اﻋﺪاد ﻣﻨﻔﯽ ﻣﺮﺣﻠﻪی ﺑﻌﺪی را‬
‫ﺗﺸﻜﯿﻞ ﻣﯽداد‪ .‬در ﺗﻤﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼت ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻣﻌﯿﻨﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ اوﻟﯿﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﻋﺪد ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﮔﺰارهﻫﺎی »‪ «۰ < ۱‬و ﯾﺎ »ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﻣﻨﻔﯽ ﻋﺪدی ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ« ﻣﻤﻜﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻧﺪاﻧﯿﻢ ﻛﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﮔﺰارهﻫﺎ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﻜﻪ ﺑﺎﯾﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺪون اﺛﺒﺎت و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰﯾﯽ از‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬روﺷﯽ ﻛﻪ ﺑﺮای رﻓﻊ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺸﻜﻼﺗﯽ راﯾﺞ اﺳﺖ روش اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ روش ﺳﻌﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺗﻌﺪادی ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺧﺎﺻﯿﺖﻫﺎی ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻮﺳﻮم‬
‫ﺑﻪ اﺻﻮل ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﺑﻘﯿﻪ ﺧﻮاص را اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻋﺪاد ﺑﻪ روش اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ از‬
‫ﻣﻨﻄﻖ و ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪن ﻣﻄﻠﺐ و ﺳﺮﻋﺖ در ﻋﻤﻞ از‬
‫ﺑﯿﺎن آﻧﻬﺎ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﻤﻮده و ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ را ﺑﻪ ﻛﺘﺎبﻫﺎی ﻣﻨﻄﻖ و ﻧﻈﺮﯾﻪی ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎ ارﺟﺎع ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫اﺻﻮل ﻣﻮﺿﻮﻋﻪی اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻋﻤﺪه اﺻﻮل ﺟﻤﻊ و ﺿﺮب و ﺷﺮﻛﺖﭘﺬﯾﺮی‪ ،‬اﺻﻮل‬

‫‪١١‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٢‬‬

‫ﺗﺮﺗﯿﺐ و اﺻﻞ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻛﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺿﻤﻦ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ اﺻﻮل‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از ﺧﻮاﺻﯽ ﻛﻪ از ﻫﺮ ﯾﻚ از‬
‫اﺻﻮل اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺿﻤﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ و‬
‫اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺑﻌﻀﯽ از اﺻﻮل ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺻﻞ اﺳﺘﻘﺮاء‪ ،‬اﺻﻞ ﺧﻮش ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ و اﺻﻞ ارﺷﻤﯿﺪﺳﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﯿﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻛﺮد ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺳﺎﯾ ﺮﯾﻦ اﺛﺒﺎت ﻛﺮد‪ .‬اﯾﻨﻚ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪٢.١‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ R‬ﯾﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ﺣﺪاﻗﻞ دارای دو ﻋﻀﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﺑﺘﺪای اﻣﺮ اﻋﻀﺎی ‪ R‬را ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻋﻤﻞ ﺟﻤﻊ ‪ +‬در ‪ R‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه و در ﭼﻬﺎر ﺧﺎﺻﯿﺖ )اﺻﻞ( زﯾﺮ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ اﺻﻮل‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﻪی ﺟﻤﻊ ﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ ) ١.٢.١‬اﺻﻮل ﻣﻮﺿﻮﻋﻪی ﺟﻤﻊ(‪.‬‬

‫)ج‪) (١‬اﺻﻞ ﺷﺮﮐﺖ ﭘﺬﯾﺮی( ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،a, b, c ∈ R‬‬

‫‪a + (b + c) = (a + b) + c.‬‬

‫)ج‪) (٢‬وﺟﻮد ﻋﻀﻮ ﺧﻨﺜﯽ( ﻋﻀﻮی در ‪ R‬ﻛﻪ آن را ﺑﺎ ‪ ۰‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،a ∈ R‬‬
‫‪a + ۰ = ۰ + a = a.‬‬

‫)ج‪) (٣‬وﺟﻮد ﻋﻀﻮ ﻗﺮﯾﻨﻪ( ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ a ∈ R‬ﻋﻀﻮی از ‪ R‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪ −a‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ‬
‫‪a + (−a) = (−a) + a = a.‬‬

‫)ج‪) (۴‬اﺻﻞ ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ( ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،a, b ∈ R‬‬

‫‪a + b = b + a.‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺮض ﻛﺮد )‪ (R, +‬ﯾﻚ ﮔﺮوه آﺑﻠﯽ ﺟﻤﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﻪ ‪ ۰‬را ﻋﻀﻮ ﺧﻨﺜﯽ )ﺑﯽاﺛﺮ(‬
‫و ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،a ∈ R‬ﻋﺪد ‪ −a‬را ﻗﺮﯾﻨﻪ ‪ a‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺎل ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺑﻌﻀﯽ از ﺧﻮاص ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪.٢.٢.١‬‬

‫)‪ (١‬ﻋﻀﻮ ﺧﻨﺜﯽ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪) (٢‬ﻗﺎﻋﺪه ﺣﺬف )اﺳﻘﺎط(( ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،a, b, c ∈ R‬اﮔﺮ ‪ a + b = a + c‬آﻧﮕﺎه ‪.b = c‬‬

‫)‪ (٣‬ﻋﻀﻮ ﻗﺮﯾﻨﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪١٣‬‬

‫)‪.۰ = −۰ (۴‬‬

‫)‪ (۵‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪.−(−a) = a ،a ∈ R‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪.‬‬

‫)‪ (١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ۰′‬ﻧﯿﺰ ﻋﻀﻮ ﺧﻨﺜﯽ دﯾﮕﺮی ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ ‪.۰ = ۰ + ۰′ = ۰′‬‬

‫)‪ (٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺑﺮای اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ‪ a‬و ‪ b‬و ‪ c‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ .a + b = a + c‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬

‫)‪b = ۰ + b = ((−a) + a) + b = (−a) + (a + b‬‬

‫)‪= (−a) + (a + c‬‬
‫‪= ((−a) + a) + c‬‬
‫‪= ۰ + c = c.‬‬

‫)‪ (٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺑﺮای ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x′ ،x‬ﻫﻢ ﻗﺮﯾﻨﻪ ‪ x‬ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬

‫‪x′ = x′ + ۰ = x′ + (x + (−x)) = (x′ + x) + (−x) = ۰ + (−x) = −x.‬‬

‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ از )ج‪ (٢‬و )ج‪ (٣‬از ﭼﭗ ﺑﻪ راﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﺗﺴﺎویﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (۴‬دارﯾﻢ ‪.−۰ = (−۰) + ۰ = ۰‬‬

‫)‪ (۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ .a ∈ R‬ﭼﻮن ‪ a‬و )‪ −(−a‬ﻫﺮ دو ﻗﺮﯾﻨﻪ )‪ −(a‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ ‪ ،٣‬ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ ) ٣.٢.١‬ﺗﻔﺮﯾﻖ )ﺗﻔﺎﺿﻞ((‪ .‬ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ a‬و ‪ ،b‬ﺗﻔﺎﺿﻞ ‪ a‬و ‪ b‬ﻛﻪ آن را ﺑﺎ ﻧﻤﺎد‬
‫‪ a − b‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪a − b = a + (−b).‬‬

‫در واﻗﻊ ﺗﻔﺮﯾﻖ ﺧﻮد ﯾﻚ ﻋﻤﻞ دوﺗﺎﯾﯽ در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۴.٢.١‬ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ a‬و ‪ ،b‬ﻣﻌﺎدﻟﻪی ‪ a + x = b‬دارای ﺟﻮاب ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪﻓﺮد‬
‫‪ x = b − a‬اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١۴‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ b − a‬ﯾﻚ ﺟﻮاب ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه اﯾﻦ ﺟﻮاب ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد اﺳﺖ زﯾﺮا اﮔﺮ‬
‫‪ x۱‬و ‪ x۲‬دو ﺟﻮاب اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه دارﯾﻢ‬
‫‪a + x۱ = b = a + x۲ .‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪a + x۱ = a + x۲ ,‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ‪) ٢.٢.١‬ﻗﺎﻋﺪه ﺣﺬف( دارﯾﻢ ‪.x۱ = x۲‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻋﻤﻞ ﺿﺮب در }‪ ۰) R − {۰‬ﻋﻀﻮ ﺧﻨﺜﯽ ﺟﻤﻊ( ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه و در ﭼﻬﺎر ﺧﺎﺻﯿﺖ )اﺻﻞ(‬
‫زﯾﺮ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ اﺻﻮل ﻣﻮﺿﻮﻋﻪی ﺿﺮب ﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪) ۵.٢.١‬اﺻﻮل ﻣﻮﺿﻮﻋﻪی ﺿﺮب(‪.‬‬

‫)ض‪) (١‬اﺻﻞ ﺷﺮﻛﺖﭘﺬﯾﺮی( ﺑﺮای ﻫﺮ ﺳﻪ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻏﯿﺮﺻﻔﺮ ‪ a‬و ‪ b‬و ‪،c‬‬
‫‪a.(b.c) = (a.b).c‬‬

‫)ض ‪) (٢‬وﺟﻮد ﻋﻀﻮ ﯾﻜﺎﻧﯽ( ﻋﻀﻮی در }‪ R − {۰‬ﻛﻪ آن را ﺑﺎ »‪ «۱‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ‬
‫‪a∈R‬‬
‫‪a.۱ = ۱.a = a‬‬

‫)ض ‪) (٣‬وﺟﻮد ﻋﻀﻮ ﻣﻌﻜﻮس( ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ a ∈ R‬ﻋﻀﻮی از }‪ R − {۰‬را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎد » ‪ «a−۱‬ﯾﺎ » ‪ « ۱a‬ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪−۱‬‬
‫‪a.(a‬‬ ‫‪) = (a‬‬ ‫‪).a = ۱‬‬

‫)ض‪) (۴‬اﺻﻞ ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ( ﺑﺮای ﻫﺮ }‪a, b ∈ R − {۰‬‬

‫‪a.b = b.a‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ )‪ (R − {۰}, .‬ﯾﻚ ﮔﺮوه آﺑﻠﯽ ﺿﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ ﻫﺮ ﯾﻚ از ﻣﻮارد ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.٢.١‬ﺧﺎﺻ‪‬ﯿﺘﯽ در ﮔﺮوه ﺿﺮﺑﯽ}‪ R − {۰‬وﺟﻮد دارد و ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺗﻔﺮﯾﻖ ﻋﻤﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ در }‪ R − {۰‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﺑﻮدن اﺛﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ذﻛﺮ آﻧﻬﺎ اﻛﺘﻔﺎ‬
‫ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪.۶.٢.١‬‬

‫)‪ (١‬ﻋﻀﻮ ﯾﻜﺎﻧﯽ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪) (٢‬ﻗﺎﻋﺪه ﺣﺬف( ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،a, b, c ∈ R‬اﮔﺮ ‪ a.b = b.c‬آﻧﮕﺎه ‪.a = c‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪١۵‬‬

‫)‪ (٣‬ﻋﻀﻮ ﻣﻌﻜﻮس ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪.۱ = ۱−۱ (۴‬‬

‫)‪ (۵‬ﺑﺮای ﻫﺮ }‪.(a−۱ )−۱ = a ،a ∈ R − {۰‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ ) ٧.٢.١‬ﺗﻘﺴﯿﻢ(‪ .‬ﺑﺮای ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ a‬و ﻋﺪد }‪ b ∈ R − {۰‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ‪ a‬ﺑﺮ ‪ b‬را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎد‬
‫»‪ «a ÷ b‬ﯾﺎ » ‪ « ab‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪a‬‬
‫‪= a.b−۱‬‬
‫‪b‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٨.٢.١‬ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻏﯿﺮﺻﻔﺮ ‪ a‬و ‪ ،b‬ﻣﻌﺎدﻟﻪی ‪ a.x = b‬دارای ﺟﻮاب ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪﻓﺮد‬
‫= ‪ x‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪a‬‬

‫در اداﻣﻪ ﺑﻪ اﺻﻠﯽ اﺷﺎره ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﺿﺮب و ﺟﻤﻊ را ﺑﻪﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺳﺎزد و ﺑﻪ اﺻﻞ ﺗﻮزﯾﻊﭘﺬﯾﺮی ﻋﻤﻞ‬
‫ﺿﺮب ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺟﻤﻊ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ اﯾﻦ اﺻﻞ در واﻗﻊ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﻤﻞ ﻓﺎﻛﺘﻮرﮔﯿﺮی اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻗﺒﻼ‪ ‬ﺑﺎ آن آﺷﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﻮدﯾﻢ‪.‬‬

‫‪) ٩.٢.١‬اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮزﯾﻊﭘﺬﯾﺮی )ﭘﺨﺸﯽ((‪.‬‬

‫)پ‪ (١‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﺳﻪ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪a, b, c‬‬

‫‪a.(b + c) = a.b + a.c.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻌﻀﯽ از ﺧﻮاص‪ ‬اﺻﻞ ﺗﻮزﯾﻊﭘﺬﯾﺮی را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪.١٠.٢.١‬‬

‫)‪ (١‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪.a.۰ = ۰ ،a‬‬

‫)‪ (٢‬ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ a‬و ‪ b‬دارﯾﻢ‬

‫‪ b = ۰.‬ﯾﺎ ‪a.b = ۰ ⇔ a = ۰‬‬

‫‪(a ̸= ۰, b ̸= ۰ ⇔ a.b ̸= ۰‬‬ ‫)ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﺎدل‪ ،‬ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ a‬و ‪،b‬‬

‫)‪ (٣‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ a ∈ R‬و }‪،b ∈ R − {۰‬‬

‫‪a‬‬
‫‪= ۰ ⇔ a = ۰.‬‬
‫‪b‬‬
‫)‪.(−۱).(−۱) = ۱ (۴‬‬

‫)‪ (۵‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ a‬دارﯾﻢ ‪.−a = (−۱).a‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١۶‬‬

‫)‪ (۶‬ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ a‬و ‪.(−a).(−b) = a.b ،b‬‬

‫)‪ (٧‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﺳﻪ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ a‬و ‪ b‬و ‪a.(b − c) = a.b − a.c ،c‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﮔﺮ ‪ a ∈ R‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‬

‫‪a.۰ = a.(۰ + ۰) = a.۰ + a.۰.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻋﺪه ﺣﺬف در ﺟﻤﻊ )‪ ((٢) ٢.٢.١‬دارﯾﻢ‬

‫‪a.۰ = ۰.‬‬

‫)‪ (٢‬ﺑﻨﺎﺑﻪ )‪ (١‬اﮔﺮ ‪ a = ۰‬ﯾﺎ ‪ b = ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ .a.b = ۰‬ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ a.b = ۰‬و ‪ a ̸= ۰‬ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪ .b = ۰‬ﭼﻮن ‪ a ̸= ۰‬ﭘﺲ ﻣﻌﻜﻮس ‪ a‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ a−۱‬وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺒﻖ )‪ (١‬دارﯾﻢ‬
‫‪a−۱ .(a.b) = a−۱ .(۰) = ۰.‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ (a−۱ .a).b = ۰‬و ﯾﺎ ‪.b = ۰‬‬

‫آﻧﮕﺎه ﭼﻮن ‪ b−۱ ̸= ۰‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ‬ ‫‪a‬‬

‫‪b‬‬ ‫)‪ (٣‬اﮔﺮ ‪ a = ۰‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ . ab = ۰‬ﺑﻪ ﻋﻜﺲ اﮔﺮ ‪= a.b−۱ = ۰‬‬
‫ﺑﻪ )‪.a = ۰ ،(٢‬‬

‫)‪ (۴‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ‪ ۱ + (−۱) = ۰‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ )‪(١‬‬

‫‪(−۱).(۱ + (−۱)) = (−۱).۰ = ۰.‬‬

‫از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺗﻮزﯾﻊﭘﺬﯾﺮی دارﯾﻢ‬

‫‪(−۱).(۱ + (−۱)) = (−۱).۱ + (−۱).(−۱).‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮاﯾﻦ )‪ ،(−۱).۱ + (−۱).(−۱‬ﭼﻮن ‪ ۱‬ﻋﻀﻮ ﯾﻜﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﭘﺲ‬

‫‪(−۱) + (−۱).(−۱) = ۰.‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ )‪ (−۱).(−۱‬ﻗﺮﯾﻨﻪی )‪ (−۱‬اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻋﻀﻮ ﻗﺮﯾﻨﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد اﺳﺖ )‪((٣) ٢.٢.١‬‬
‫ﭘﺲ ‪.(−۱).(−۱) = ۱‬‬

‫)‪ (۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ a ∈ R‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ‪ (−۱) + ۱ = ۰‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ )‪ (١‬دارﯾﻢ‬
‫‪a.((−۱) + ۱) = a.۰ = ۰.‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻃﺒﻖ اﺻﻞ ﺗﻮزﯾﻊﭘﺬﯾﺮی دارﯾﻢ‬

‫‪a.(−۱) + a.۱ = ۰,‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪١٧‬‬

‫و ﯾﺎ ‪ .(−۱).a + a = ۰‬ﭘﺲ ‪ (−۱)a‬ﻗﺮﯾﻨﻪ ‪ a‬اﺳﺖ و ﭼﻮن ﻋﻀﻮ ﻗﺮﯾﻨﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪﻓﺮد اﺳﺖ ﭘﺲ‬
‫‪.(−۱).a = −a‬‬

‫)‪ (۶‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ b‬و ‪ a‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻃﺒﻖ )‪ (۵‬و ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ و‬
‫ﺷﺮﻛﺖﭘﺬﯾﺮی در ﻋﻤﻞ ﺿﺮب دارﯾﻢ‬
‫‪(−a).(−b) = (−۱).a.(−۱).b = (−۱).(−۱).(a.b).‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ )‪ (۴‬دارﯾﻢ‬

‫‪(−a).(−b) = a.b‬‬

‫)‪ (٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ b ،a‬و ‪ c‬ﺳﻪ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻃﺒﻖ ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ﻋﻤﻞ ﺗﻔ ﺮﯾﻖ‪،‬‬
‫ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺗﻮزﯾﻊﭘﺬﯾﺮی و )‪ (۴‬دارﯾﻢ‬
‫‪a.(b − c) = a.(b + (−c)) = a.b + a.(−c) = a.b + (−۱).(a.c) = a.b − a.c.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪) ١١.٢.١‬ﻛﻼس ﻣﺜﺒﺖ(‪ .‬زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ P‬را ﯾﻚ ﻛﻼس ﻣﺜﺒﺖ ﻧﺎﻣﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه‬

‫اﻟﻒ( ‪ P‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺟﻤﻊ اﻟﻘﺎء ﺷﺪه از ‪ R‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫ب( ‪ P‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺿﺮب اﻟﻘﺎء ﺷﺪه از ‪ R‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫ج( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻏﯿﺮﺻﻔﺮ ‪ a‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﯾﺎ ‪ a ∈ P‬ﯾﺎ ‪.(−a) ∈ P‬‬

‫اﺻﻮل ﺗﺮﺗﯿﺐ‬ ‫‪١.٢.١‬‬

‫ﻓﺮض ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ‪ R‬دارای ﯾﻚ ﻛﻼس ﻣﺜﺒﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ P‬اﺳﺖ‪ .‬اﻋﻀﺎء ‪ P‬را اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺖ ﻧﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﻋﺪد‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ y‬را ﻣﻨﻔﯽ ﻧﺎﻣﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ‪ −y‬ﻋﻀﻮ ‪ P‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ﺗﻤﺎﻣﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﺪادی را اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﻨﻔﯽ‬
‫ﻧﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١٢.٢.١‬دو راﺑﻄﻪی »<« و »≤« را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮی اﻛﯿﺪ و ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﯾﺎ ﻣﺴﺎوی ﻧﺎﻣﯿﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ a‬و ‪ a < b ،b‬ﻫﺮﮔﺎه ‪ b − a ∈ P‬و ‪ a ≤ b‬ﻫﺮﮔﺎه‬
‫‪ a = b‬ﯾﺎ ‪.a < b‬‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ ‪ a < b‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت »‪ b‬اﻛﯿﺪاً ﺑﯿﺸﺘﺮ )ﺑﺰرﮔﺘﺮ( از ‪ a‬اﺳﺖ« و ‪ a ≤ b‬را ﺑﻪﺻﻮرت »‪b‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﯾﺎ ﻣﺴﺎوی )‪ b‬ﻧﺎﻛﻤﺘﺮ از( ‪ a‬اﺳﺖ« ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای ﻫﺮ ﺳﻪ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ b ،a‬و ‪ a < b < c ،c‬ﺑﺪﯾﻦﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ a < b‬و ‪.b < c‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺧﻮاص ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺷﺎره ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٨‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪.١٣.٢.١‬‬

‫)‪ x (١‬ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ ‪.x > ۰‬‬

‫)‪ x (٢‬ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ ‪.x < ۰‬‬

‫)‪ (٣‬ﻫﺮ ﯾﻚ از راﺑﻄﻪﻫﺎی »<« و »≤« ﻣﺘﻌﺪّی ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪) (۴‬اﺻﻞ ﺗﺜﻠﯿﺚ ﻗﻮی( ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ a‬و ‪ b‬ﻓﻘﻂ ﯾﻜﯽ از ﺳﻪ ﺷﺮط زﯾﺮ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‬

‫)‪،a = b (i‬‬
‫)‪،a < b (ii‬‬
‫)‪.b < a (iii‬‬

‫)‪ (۵‬ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ﺳ ﻪ ﻋ ﺪد ﺣ ﻘ ﯿ ﻘ ﯽ دﻟ ﺨ ﻮاه ‪ b ،a‬و ‪ ،c‬اﮔ ﺮ ‪ (a ≤ b) a < b‬آﻧ ﮕ ﺎه ‪a + c < b + c‬‬
‫)‪.(a + c ≤ b + c‬‬

‫)‪ (۶‬ﺑﺮای اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ‪ c ،b ،a‬و ‪ d‬دارﯾﻢ‬

‫اﮔﺮ ‪ a < b‬و ‪ c < d‬آﻧﮕﺎه ‪،a + c < b + d‬‬
‫اﮔﺮ ‪ a < b‬و ‪ c ≤ d‬آﻧﮕﺎه ‪،a + c < b + d‬‬
‫اﮔﺮ ‪ a ≤ b‬و ‪ c ≤ d‬آﻧﮕﺎه ‪.a + c ≤ b + d‬‬

‫)‪ (٧‬ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ a‬و ‪ b‬و ‪ c > ۰‬دارﯾﻢ‬

‫اﮔﺮ ‪ a < b‬آﻧﮕﺎه ‪،a.c < b.c‬‬
‫اﮔﺮ ‪ a ≤ b‬آﻧﮕﺎه ‪a.c ≤ b.c‬‬

‫)‪ (٨‬ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ a‬و ‪ b‬و ‪ c < ۰‬دارﯾﻢ‬

‫اﮔﺮ ‪ a < b‬آﻧﮕﺎه ‪،a.c > b.c‬‬
‫اﮔﺮ ‪ a ≤ b‬آﻧﮕﺎه ‪a.c ≥ b.c‬‬

‫)‪ (٩‬ﺑﺮای اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ‪ c ،b ،a‬و ‪d‬دارﯾﻢ‪:‬‬

‫اﮔﺮ ‪ ۰ < a < b‬و ‪ ۰ < c < d‬آﻧﮕﺎه ‪،۰ < a.c < b.d‬‬
‫اﮔﺮ ‪ ۰ < a ≤ b‬و ‪ ۰ < c < d‬آﻧﮕﺎه ‪،۰ < a.c < b.d‬‬
‫اﮔﺮ ‪ ۰ < a ≤ b‬و ‪ ۰ < c ≤ d‬آﻧﮕﺎه ‪.۰ < a.c ≤ b.d‬‬

‫)‪ (١٠‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻏﯿﺮﺻﻔﺮ ‪ a‬دارﯾﻢ ‪ ،a۲ > ۰‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪.(۱ ∈ P ) ۱ > ۰‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪١٩‬‬

‫)‪ (١١‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪،a‬‬

‫‪، ۱a‬‬ ‫اﮔﺮ ‪ a > ۰‬آﻧﮕﺎه ‪> ۰‬‬
‫‪. ۱a‬‬ ‫اﮔﺮ ‪ a < ۰‬آﻧﮕﺎه ‪< ۰‬‬

‫)‪ (١٢‬ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪a‬و ‪،b‬‬

‫‪،۰ < ۱b < ۱a‬‬ ‫اﮔﺮ ‪ ۰ < a < b‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪. ۱b < ۱a < ۰‬‬ ‫اﮔﺮ ‪ a < b < ۰‬آﻧﮕﺎه‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﻪ ﻋ ﻠّﺖ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻮدن روش اﺛﺒﺎت و ﭘﺮﻫﯿﺰ از اﻃﺎﻟﻪ ﻛﻼم‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻌﻀﯽ از اﺣﻜﺎم ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق را‬
‫اﺛﺒﺎت ﻛﺮده و ﺑﻘﯿﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫)‪ (١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ a‬ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ‪ .a ∈ P‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن ‪ a = a − ۰‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪﺗﻌﺮﯾﻒ دارﯾﻢ‬
‫‪ .a > ۰‬ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ a > ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ ‪ (a − ۰) ∈ P‬و ﭼﻮن ‪ a = a − ۰‬ﭘﺲ‬
‫‪.a ∈ P‬‬

‫)‪ (٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ b ،a‬و ‪ c‬ﺳﻪ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ و ‪ a < b‬و ‪ .b < c‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪b − a ∈ P‬‬
‫و ‪ .c − b ∈ P‬ﭼﻮن ‪P‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ‪.(b − a) + (c − b) ∈ P‬‬
‫از ﻃﺮﻓﯽ‬
‫‪(b − a) + (c − b) = (b − b) + c − a = c − a.‬‬

‫ﭘﺲ ‪ c − a ∈ P‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪.a < c ،١٢.٢.١‬‬

‫)‪ (۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ b ،a‬و ‪ c‬ﺳﻪ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ‪ ،a < b‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ‪،١٢.٢.١‬‬
‫‪ .b − a ∈ P‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺷﺮﻛﺖﭘﺬﯾﺮی‪ ،‬ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ‪) ،‬ج‪ (٢‬و )ج‪ (٣‬دارﯾﻢ‬
‫‪b − a = (b − a) + ۰ = (b − a) + (c − c) = (b + c) − (a + c).‬‬

‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪. a + c < b + c ،١٢.٢.١‬‬

‫)‪ (۶‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ c ،b ،a‬و ‪ d‬ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ‪ a < b‬و ‪ .c < d‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ دارﯾ ﻢ ‪ b − a ∈ P‬و ‪ .d − c ∈ P‬ﭼ ﻮن ‪ P‬ﻧ ﺴ ﺒ ﺖ ﺑ ﻪ ﻋ ﻤ ﻞ ﺟ ﻤ ﻊ ﺑ ﺴ ﺘ ﻪ اﺳ ﺖ ﭘ ﺲ‬
‫‪ .(d − c) + (b − a) ∈ P‬اﻣﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاص ﺷﺮﻛﺖﭘﺬﯾﺮی‪ ،‬ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ ﻋﻤﻞ ﺟﻤﻊ‪) ،‬ج‪ (٢‬و )ج‪(٣‬‬
‫دارﯾﻢ‬
‫‪(d − c) + (b − a) = (d + b) − (a + c).‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ (d + b) − (a + c) ∈ P‬و ﯾﺎ ‪.a + c < b + d‬‬

‫)‪ (٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ a‬و ‪ b‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ و ‪ c ∈ P‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ و ‪ a < b‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫‪ ،١٢.٢.١‬دارﯾﻢ ‪ b − a ∈ P‬و ﭼﻮن ‪ P‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺿﺮب ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ‪.c.(b − a) ∈ P‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٠‬‬

‫اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ،(٧) ١٠.٢.١‬دارﯾﻢ ‪ .c.(b − a) = c.b − c.a‬ﭘﺲ ‪ .c.b − c.a ∈ P‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ ١٢.٢.١‬دارﯾﻢ ‪.c.a < c.b‬‬

‫)‪ (٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ c ،b ،a‬و ‪ d‬اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ‪ ۰ < a < b‬و ‪ .۰ < c < d‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ )‪ (٧‬ﭼﻮن ‪ a < b‬و ‪ c > ۰‬ﭘﺲ ‪ a.c < c.b‬و ﭼﻮن ‪ c < d‬و ‪ ،b > ۰‬ﭘﺲ ‪ .b.c < b.d‬در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ )‪ a.c < b.d (٣‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭼﻮن ‪ a > ۰‬و ‪ c > ۰‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ ١٢.٢.١‬دارﯾﻢ‬
‫‪.۰ < a.c < b.d‬‬

‫)‪ (١٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ a ̸= ۰‬ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘ ﯽ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ ﭘ ﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ‪) ١١.٢.١‬ج( )ﮐ ﻼس ﻣﺜﺒ ﺖ( دارﯾـﻢ‬
‫ﯾﺎ ‪ a ∈ P‬ﯾﺎ ‪ (−a) ∈ P‬و ﭼﻮن ‪ P‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺿﺮب ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﯾﺎ ‪ a۲ ∈ P‬ﯾﺎ‬
‫‪ .(−a)۲ ∈ P‬اﻣﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ .(−a)۲ = (−a).(−a) = a۲ ،(۶) ١٠.٢.١‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ )‪(١‬‬
‫دارﯾﻢ ‪.a۲ > ۰‬‬
‫) (‬
‫آﻧﮕﺎه ‪ .− ۱a > ۰‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ . − ۱a .a > ۰‬از ﻃﺮﻓﯽ‬
‫)‪ (١١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ .a > ۰‬ﭘﺲ ‪ . ۱a ̸= ۰‬اﮔﺮ ‪< ۰‬‬
‫‪۱‬‬
‫) (‬
‫‪a‬‬ ‫) (‬
‫‪ . − ۱a .a = − ۱a .a = −۱‬ﭘﺲ ‪ −۱ > ۰‬و ﯾﺎ ‪ ۱ < ۰‬و اﯾﻦ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ )‪ (١٠‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (١٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ .۰ < a < b‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت از اﯾﻨﻜﻪ ‪ a > ۰‬و ‪ b > ۰‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪ . ab > ۰‬ﭘﺲ‬
‫< ‪.۰‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪b‬‬ ‫<‬ ‫‪۱‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ )‪ (٧‬دارﯾﻢ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪ab‬‬ ‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ )‪> ۰ ،(١١‬‬

‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻫﺮ ﻣﯿﺪاﻧﯽ ‪ ١‬ﻛﻪ در آن ﯾﻚ راﺑﻄﻪی ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺎﻧﻨﺪ »>« ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ درﺧﺎﺻﯿﺖﻫﺎی‬
‫)‪ (٣‬و )‪ (۴‬ﺻﺪق ﻛﻨﺪ ﯾﻚ ﻣﯿﺪان ﻣﺮﺗﺐ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪R‬ﯾﻚ ﻣﯿﺪان ﻣﺮﺗﺐ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﻣﯿﺪان ﻣﺮﺗﺐ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻔﻬﻮم ﻓﺎﺻﻠﻪ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ‪ R‬ﺑﻪ ﻛﻼس اﻋﺪاد ﻣﺜﺒﺖ و‬
‫ﻛﻼس اﻋﺪاد ﻣﻨﻔﯽ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﯾﻜﺎﻧﯽ ‪ ۰‬اﻓﺮاز ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻏﯿﺮﺻﻔﺮ ﯾﺎ ﻣﺜﺒﺖ ﯾﺎ ﻣﻨﻔﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﯿ‪‬ﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪) ١۴.٢.١‬ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ(‪ .‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ ،a‬ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ ‪ a‬ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت |‪ |a‬ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫اﮔﺮ ‪a > ۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪a‬‬
‫‪|a|= ۰‬‬ ‫اﮔﺮ ‪a = ۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫اﮔﺮ ‪−a a < ۰‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﭘﺎرهای از ﺧﻮاص ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫‪١‬ﺑﺮای ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯿﺪان و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﻣﺒﺎﻧﯽ رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪٢١‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ١۵.٢.١‬ﺧﻮاص ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ a‬و ‪ b‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫)‪ |a|≥ ۰ (١‬و ‪ |a|= ۰‬اﮔﺮ و ﺗﻨﻬﺎ اﮔﺮ ‪) a = ۰‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﺎدل ‪ a ̸= ۰‬اﮔﺮ و ﺗﻨﻬﺎ اﮔﺮ ‪. (|a|> ۰‬‬

‫)‪.−|a|≤ a ≤ |a| (٢‬‬

‫)‪.|a|= |−a| (٣‬‬

‫)‪. |ab|= |a||b| (۴‬‬

‫ ‬
‫=  ‪. ab‬‬ ‫|‪|a‬‬
‫|‪|b‬‬ ‫)‪ (۵‬اﮔﺮ ‪ b ̸= ۰‬آﻧﮕﺎه‬

‫)‪.a۲ < b۲ ⇔ |a|< |b| (۶‬‬

‫)‪ (٧‬اﮔﺮ ‪ ۰ < b‬آﻧﮕﺎه‬

‫‪|a|< b ⇔ a < b ⇔ −b < a < b.‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫)‪ (٨‬ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻣﺜﻠﺚ‬

‫‪|a + b|≤ |a|+|b|,‬‬

‫و ﺗﺴﺎوی ﻓﻘﻂ و ﻓﻘﻂ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﻛﻪ ‪.ab ≥ ۰‬‬

‫)‪.|a|−|b|≤ ||a|−|b||≤ |a − b|≤ |a|+|b| (٩‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺮای ﭘﺮﻫﯿﺰ از اﻃﺎﻟﻪ ﻛﻼم و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺸﺎﺑﻪ در اﺛﺒﺎت‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﭘﺎرهای از ﺧﻮاص ﻓﻮق اﺷﺎره‬
‫ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫)‪ (١‬و )‪ (٢‬و )‪ (٣‬از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﺛﺒﺎت )‪ (۴‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ‪a‬‬
‫=| ‪ .| ۱b‬زﯾﺮا‬ ‫‪۱‬‬
‫|‪|b‬‬ ‫و ‪ b‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮای ﺑﺮﻫﺎن )‪ (۵‬ادﻋﺎ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،b ̸= ۰‬‬
‫  ‬ ‫‬ ‫ ‬
‫‪b  ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱ = |۱|=   = b.  = |b|  .‬‬
‫‬ ‫‬ ‫‬ ‫‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫=| ‪ .| ۱b‬ﺣﻜﻢ ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از )‪ (۴‬اﺛﺒﺎت ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن )‪ (۶‬و )‪ (٧‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫‪۱‬‬
‫|‪|b‬‬ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺗﻤﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫)‪ (٨‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ a‬و ‪ b‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از )‪ (٢‬دارﯾﻢ‬
‫‪−|a|≤ a ≤ |a|,‬‬ ‫‪−|b|≤ b ≤ |b|.‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﻃﺮﻓﯿﻦ دو ﻧﺎﻣﺴﺎوی اﺧﯿﺮ ﻧﺘﯿﺤﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‬

‫‪−(|a|+|b|) ≤ a + b ≤ |a|+|b|.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٢‬‬

‫اﯾﻨﻚ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ )‪ (٧‬و اﯾﻨﻜﻪ ‪ |a|+|b|≥ ۰‬دارﯾﻢ‬

‫‪|a + b|≤ |a|+|b|.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪) ١۶.٢.١‬ﻣ ﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A‬زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ‪ R‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻀﻮ ‪ x۰ ∈ A‬را‬
‫ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ‪ A‬ﻧﺎﻣﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ a ∈ A‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ x۰ ≤ a‬و ﻋﻀﻮ ‪ x۱ ∈ A‬را ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ‬
‫‪ A‬ﻧﺎﻣﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ a ∈ A‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪.a ≤ x۱‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻤﻮاره ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ‬
‫ﻧ ﺎﻛﻤﺘﺮ از ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣ ﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ‪ A‬را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ ﻧﻤﺎدﻫﺎی ‪ max A‬و ‪min A‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ اوﻗﺎت ‪ min A‬را ﻋﻀﻮ اﺑﺘﺪای ‪ A‬و ‪ max A‬را ﻋﻀﻮ اﻧﺘﻬﺎی ‪ A‬ﻫﻢ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ و اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ‬ ‫‪٣.١‬‬

‫در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻛﻪ در ﺷﻤﺮدن ﻧﻘﺸﯽ اﺳﺎﺳﯽ دارﻧﺪ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ اﻋﺪاد را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﻣﯿﺪان ﻣﺮﺗﺐ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ R‬ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ و ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر از دو ﺧﺎﺻﯿﺖ‬
‫اﺳﺎﺳﯽ آﻧﻬﺎ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﻜﻪ ‪ ١‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺗﻮﺳﻂ ‪ ۱‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ )ﯾﺎ اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺴﺒﯽ( و اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ را ﻣﻌﺮﻓﯽ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪) ١.٣.١‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ(‪ .‬زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ‪ A‬از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ را ﯾﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‬

‫ﻧﺎﻣﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه‬

‫اﻟﻒ( ‪ ۱ ∈ A‬و‬

‫ب( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ ،a‬اﮔﺮ ‪ a ∈ A‬آﻧﮕﺎه ‪.(a + ۱) ∈ A‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎی اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ‪ ، R‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ‪) P‬اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺖ(‪،‬‬
‫}‪ {x ∈ R : x ≥ ۱‬و }‪ {x ∈ R : x ≥ ۲} ∪ {۱‬را ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد ﻛﻪ در آن ‪ ۲‬ﻧﻤﺎدی ﺑﺮای ﻋﺪد‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ ۱ + ۱‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪) ٢.٣.١‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ(‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪ N‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‬
‫ﻛﻮﭼﻜﺘ ﺮﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ راﺑﻄﻪی »⊆« در ﺧﺎﻧﻮادهی ﺗﻤﺎم زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎی ‪ R‬اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‬
‫‪ A}.‬اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ اﺳﺖ‪N = ∩{A ⊆ R : .‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪٢٣‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎلﻫﺎی ﻓﻮق دارﯾﻢ ﻛﻪ ‪) .۱ ∈ N‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ‪ ( min N = ۱‬و اﯾﻨﻜﻪ ﺑﯿﻦ »‪ «۱‬و‬
‫»‪ «۲‬ﻫ ﯿ ﭻ ﻋ ﺪدی ﻃ ﺒ ﯿ ﻌ ﯽ وﺟ ﻮد ﻧ ﺪارد‪ .‬ﺑ ﻪ ﺳ ﺎدﮔ ﯽ ﻣ ﯽﺗ ﻮان دﯾ ﺪ ﻛ ﻪ ‪ N‬ﺧ ﻮد ﯾ ﻚ ﻣ ﺠ ﻤ ﻮﻋ ﻪ اﺳ ﺘ ﻘ ﺮاﯾ ﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ اﮔﺮ ﺑﺮای ‪ ۱ + ۱‬ﻧﻤﺎد ‪ ۲‬و ﺑﺮای ‪ ۱ + ۲‬ﻧﻤﺎد ‪ ۳‬و · · · ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺒ ﺮﯾﻢ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ }· · · ‪ {۱, ۲, ۳,‬ﯾﻚ زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪ از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ ﭘﺲ‬
‫}· · · ‪ .N = {۱, ۲, ۳,‬اﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪ N‬ﺗﺤﺖ اﻋﻤﺎل ﺟﻤﻊ و ﺿﺮب ﺑﻪ ارث ﺑﺮده از ‪ R‬ﺑﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٣.٣.١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ m‬و ‪ n‬دو ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه‬

‫اﻟﻒ( ‪ m + n‬ﻋﺪدی ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( ‪ m.n‬ﻋﺪدی ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﻓـﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ m‬و ‪ n‬دو ﻋﺪد ﻃﺒـﯿﻌﯽ دﻟﺨـﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی }‪A = {x ∈ R : x + m ∈ N‬‬
‫را درﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ m ∈ N .‬و ﭼﻮن ‪ N‬اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ اﺳﺖ ﭘﺲ ‪ .۱ + m ∈ N‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪.۱ ∈ A‬‬
‫اﻛﻨﻮن اﮔﺮ ‪ x ∈ A‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ‪ ،x + m ∈ N‬آﻧﮕﺎه ﭼﻮن ‪ N‬اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ اﺳﺖ‬
‫‪(۱ + x) + m = ۱ + (x + m) ∈ N‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .۱ + x ∈ A‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ A‬اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ دارﯾﻢ ‪ .N ⊆ A‬ﺣﺎل از اﯾﻨﻜﻪ ‪n ∈ N‬‬
‫ﭘﺲ ‪ ،n ∈ A‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ‪.n + m ∈ N‬‬

‫ب( در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ }‪ .B = {x ∈ R : x.m ∈ N‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن ‪ ۱.m = m ∈ N‬ﭘﺲ‬
‫‪ .۱ ∈ B‬اﮔﺮ ‪ x ∈ B‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ ،x.m ∈ N‬آﻧﮕﺎه ﭼﻮن‬
‫‪(x + ۱).m = x.m + m ∈ N‬‬

‫ﭘﺲ ‪ .x + ۱ ∈ B‬ﻟﺬا ‪ B‬ﯾﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ اﺳﺖ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .N ⊆ B‬ﺣﺎل ﭼﻮن ‪n ∈ N‬‬
‫ﭘﺲ ‪ ،n ∈ B‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ‪.n.m ∈ N‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﺻﻞ اﺳﺘﻘﺮاء ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫‪) ۴.٣.١‬اﺻﻞ اﺳﺘﻘﺮاء(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A ⊆ N‬در دو ﺷﺮط زﯾﺮ ﺻﺪق ﻛﻨﺪ‬

‫)اﻟﻒ( ‪ ۱ ∈ A‬و‬

‫)ب( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ ،n‬اﮔﺮ ‪ n ∈ A‬آﻧﮕﺎه ‪.n + ۱ ∈ A‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢۴‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪.A = N‬‬

‫اﺻ ﻞ اﺳ ﺘ ﻘ ﺮاء ﻧ ﺎﺷ ﯽ از اﯾ ﻦ واﻗ ﻌ ﯿ‪ ‬ﺖ اﺳ ﺖ ﻛ ﻪ ‪ N‬ﻛ ﻮﭼ ﻜ ﺘ ﺮﯾ ﻦ ﻣ ﺠ ﻤ ﻮﻋ ﻪی اﺳ ﺘ ﻘ ﺮاﯾ ﯽ اﺳ ﺖ و ﻫ ﺮ‬

‫زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪی از اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ A‬ﻛﻪ در ﺷﺮطﻫﺎی )اﻟﻒ( و )ب( ﺻﺪق ﻛﻨﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫در واﻗﻊ اﺻﻞ اﺳﺘﻘﺮاء ﺑﺎ ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺘﻘﺮاء ﻛﻪ در ذﯾﻞ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺮای ﺿﻌﯿﻒ ﻣﻮﺳﻮم اﺳﺖ ﻣﻌﺎدل‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ۵.٣.١‬ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺘﻘﺮاء(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ F‬ﺧﺎﺻﯿﺘﯽ در اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬

‫اﻟﻒ( )‪) F (۱‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ ۱‬دارای ﺧﺎﺻﯿﺖ ‪F‬ﺑﺎﺷﺪ( و‬

‫ب( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ ،n‬اﮔﺮ )‪ F (n‬آﻧﮕﺎه )‪.F (n + ۱‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ دارای ﺧﺎﺻﯿﺖ ‪ F‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ })‪ .A = {n ∈ N : F (n‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ A ⊆ N‬و ‪ A‬اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ اﺳﺖ‬
‫ﭼ ﺮا ﻛ ﻪ ﻓ ﺮض )اﻟ ﻒ( ﻧ ﺘﯿ ﺠ ﻪ ﻣﯽدﻫ ﺪ ﻛﻪ ‪ ۱ ∈ A‬و ﻓ ﺮض )ب( ﻧ ﺘﯿﺠ ﻪ ﻣﯽدﻫ ﺪ ﻛ ﻪ اﮔ ﺮ ‪ n ∈ A‬آﻧﮕ ﺎه‬
‫‪ .n + ۱ ∈ A‬ﭘﺲ ‪ A = N‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ دارای ﺧﺎﺻﯿﺖ ‪ F‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۶.٣.١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ n < m‬دو ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪.m − n ∈ N‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ m‬و ‪ n‬دو ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ‪ .n < m‬ﺧﺎﺻﯿﺖ ‪ F‬را روی اﻋﺪاد‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ »ﺗﻔﺎﺿﻞ ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ‪ n‬ﺑﺎ ‪ n‬ﻋﺪدی ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺑﺘﺪا ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﺗﻔﺎﺿﻞ ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ‪ ۱‬ﺑﺎ ‪ ۱‬ﻋﺪدی ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ )‪.F (۱‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ m ∈ N‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ‪ m > ۱‬وﻟﯽ ‪ .m − ۱̸∈N‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ }‪.C = N − {m‬‬
‫دراﯾﻦﺻﻮرت ﭼﻮن ‪ m > ۱‬ﭘﺲ ‪ .۱ ∈ C‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ‪ n‬ﻋﻀﻮی از ‪ C‬ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ‪ n ∈ N‬و ‪.n ̸= m‬‬
‫ﭼﻮن ‪ n + ۱ ∈ N‬ﭘﺲ اﮔﺮ ‪ n + ۱̸∈C‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ‪ n + ۱ = m‬ﯾﺎ ‪ ،n = m − ۱‬آﻧﮕﺎه ‪ n̸∈N‬ﻛﻪ ﯾﻚ‬
‫ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ ﭘﺲ ‪ .n + ۱ ∈ C‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ C‬ﯾﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ اﺳﺖ و ‪ C = N‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ .m̸∈N‬ﻛﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺧﻮد ﯾﻚ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ ﭘﺲ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ )‪.F (۱‬‬
‫ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ )‪ ،F (n‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ ،k‬اﮔﺮ ‪ n < k‬آﻧﮕﺎه ‪ .k − n ∈ N‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ‬
‫)‪ .F (n + ۱‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ l > n + ۱‬و ‪ l‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫دارﯾﻢ ‪ .l − ۱ > n‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ )‪ l − ۱ ،F (۱‬ﻋﺪدی ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮض )‪(l − ۱) − n ،F (n‬‬
‫ﻋﺪدی ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﯾﺎ ‪ l − (۱ + n) ∈ N‬و اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ )‪ .F (n + ۱‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻃﺒﻖ‬
‫ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺘﻘﺮاء ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﺎﺻﯿﺖ ‪ F‬دارﻧﺪ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻨﻜﻪ‪ ،‬ﭼﻮن ‪ n < m‬و ‪ m‬ﻋﺪدی ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫اﺳﺖ ﭘﺲ ‪ m − n‬ﻋﺪدی ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻛﻨﻮن در ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﻗﺮار دارﯾﻢ ﻛﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ و اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪٢۵‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪) ٧.٣.١‬اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ(‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ را ﻛﻪ ﺑﺎ ‪ Z‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ‬
‫‪Z = N ∪ {۰} ∪ −N‬‬

‫ﻛﻪ در آن }‪.−N = {x ∈ R : −x ∈ N‬‬

‫ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﻛﻪ ‪ Z‬ﺗﺤﺖ ﻋﻤﻞ ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺿﺮب و ﺗﻔﺮﯾﻖ ﺑﻪ ارث ﺑﺮده از ‪ R‬ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﺗﺤﺖ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪) ٨.٣.١‬اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ(‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ )ﻣ‪‬ﻨﻄﻖ( را ﻛﻪ ﺑﺎ ‪ Q‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪{m‬‬ ‫}‬
‫=‪Q‬‬ ‫‪: m ∈ Z, n ∈ N .‬‬
‫‪n‬‬

‫‪ Q = { m‬و ‪ Q‬ﺗﺤﺖ اﻋﻤﺎل ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺿﺮب‪،‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﻛﻪ }}‪n : m ∈ Z, n ∈ Z − {۰‬‬
‫ﺗﻔﺮﯾﻖ و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻪ ارث ﺑﺮده از ‪ R‬ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ‪ Q‬ﺧﻮد ﯾﻚ ﻣﯿﺪان ﻣﺮﺗﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺗﺎﻛﻨﻮن راﺑﻄﻪی ﺑﯿﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی اﻋﺪاد ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ اﺳﺖ‬
‫‪N ⊆ Z ⊆ Q ⊆ R.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x۲ = ۲‬در اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ دارای ﺟﻮاب ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ از‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺧﻮاص ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ اﻋﺪاد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺨﺶﭘﺬﯾﺮی‪ ،‬ﻣﻘﺴﻮم ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬اول ﺑﻮدن و ‪ ...‬را‬
‫داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﻓﺮض ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٩.٣.١‬ﻣﻌﺎدﻟﻪی ‪ x۲ = ۲‬در اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ دارای ﺟﻮاب ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ در اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ دارای ﺟﻮاب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ ‪ m‬و ‪ n‬ﻛﻪ‬
‫‪( )۲‬‬
‫‪ ، m‬ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫‪n‬‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﻘﺴﻮمﻋﻠﯿﻪ ﻣﺸﺘﺮﻛﺸﺎن ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ۱‬اﺳﺖ ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ‪= ۲‬‬
‫‪m۲ = ۲n۲ .‬‬

‫ﭼﻮن ‪۲‬ﻋﺪدی اول اﺳﺖ و ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺑﺮ ‪ ۲‬ﺑﺨﺶﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ آن ﯾﻌﻨﯽ ‪ m۲‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮ‬
‫‪۲‬ﺑﺨﺶﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ k‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮری ﻛﻪ ‪ .m = ۲k‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ دارﯾﻢ‬
‫‪۴k ۲ = ۲n۲ ,‬‬

‫ﯾﺎ ‪ .۲k ۲ = n۲‬ﭘﺲ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ‪ n‬ﺑﺮ ‪ ۲‬ﺑﺨﺶﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ ۲‬ﯾﻚ ﻣﻘﺴﻮمﻋﻠﯿﻪ ﻣﺸﺘﺮك ‪m‬‬
‫و ‪ n‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﻘﺴﻮمﻋﻠﯿﻪ ﻣﺸﺘﺮك ‪ m‬و ‪ n‬ﻋﺪدی ﻧﺎﮐﻤﺘﺮ از ‪ ۲‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮض اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﻘﺴﻮمﻋﻠﯿﻪ ﻣﺸﺘﺮك ‪ m‬و ‪ n‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ۱‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x۲ = ۲‬در اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ دارای ﺟﻮاب ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢۶‬‬

‫اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ )اﺻﻞ ﻛﻤﺎل(‬ ‫‪۴.١‬‬

‫ﺗﺎﻛﻨﻮن دﯾﺪﯾﻢ ﻛﻪ ﻣﯿﺪان اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﻚ ﻣﯿﺪان ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺎﻣﻞ زﯾﺮﻣﯿﺪان ﻣﺮﺗﺐ اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﻀﯿﻪ‬
‫‪ ٩.٣.١‬در واﻗﻊ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ واﻗﻌﯿ‪‬ﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﻮل وﺗﺮ ﯾﻚ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪی ﻣﺘﺴﺎویاﻟﺴﺎﻗﯿﻦ ﺑﺎ ﻃﻮل‬
‫ﺳﺎق »‪ ،«۱‬ﻋﺪدی ﮔﻮﯾﺎ ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﻛﻪ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻏﯿﺮﮔﻮﯾﺎ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ اﺻﻮل‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﻣﯿﺪان ﻣﺮﺗﺐ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻛﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺑﻪ اﺻﻞ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮی ﺑﻨﺎم اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ﯾﺎ ﻛﻤﺎل ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﯾﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﺑﯿﺎن اﯾﻦ اﺻﻞ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﻻزم اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.۴.١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A‬زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ α‬را ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻی ‪A‬‬
‫ﻧﺎﻣﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ a ∈ A‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ .a ≤ α‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ‪ A ⊆ R‬را از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ‪A‬‬
‫دارای ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻛﺮان ﺑﺎﻻی ﯾﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬در ﺻﻮرت وﺟﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪﻓﺮد‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ اﮔﺮ ‪ α‬ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻی ‪ A‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ‪ α‬ﻧﯿﺰ ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻی ‪ A‬ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ β‬را ﯾﻚ ﻛﺮان ﭘﺎﯾﯿﻦ ‪ A‬ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ a ∈ A‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫‪ .β ≤ a‬ﻛﺮان ﭘﺎﯾﯿﻦ ﯾﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﯿﺰ در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪﻓﺮد ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ‪ A ⊆ R‬را از‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻛﺮاﻧﺪار ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ‪ A‬دارای ﯾﻚ ﻛﺮان ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪) ٢.۴.١‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻛﺮاﻧﺪار(‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ‪ A ⊆ R‬را ﻛﺮاﻧﺪار ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ‪ A‬ﻫﻢ از ﺑﺎﻻ و ﻫﻢ از‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﺮاﻧﺪار ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﻣﺜﻼ‪ ‬اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ و اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ از ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻛﺮاﻧﺪارﻧﺪ وﻟﯽ از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ از ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽﻛﻪ از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬
‫ﻣﺜﺒﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ وﺿﻌﯿﺖ را دارد در ﺣﺎﻟﯽ ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﻨﻔﯽ از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار و از ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﺑﯽﻛﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی }‪ A = {x : ۰ < x < ۱‬ﯾﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ ۱‬و ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ‪ ،۱‬ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻ و ‪ ۰‬و ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻛﻤﺘﺮ از آن‪ ،‬ﯾﻚ ﻛﺮان ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﺮای ‪ A‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ راﺣﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ‪ ۱‬از ﺗﻤﺎم ﻛﺮانﻫﺎی ﺑﺎﻻ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ و ‪ ۰‬از ﺗﻤﺎم ﻛﺮانﻫﺎی ﭘﺎﯾﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ ) ٣.۴.١‬ﺳﻮﭘﺮﯾﻤﻢ و اﯾﻨﻔﯿﻤﻢ(‪ .‬ﻓـﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A ⊆ R‬ﯾﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ‬
‫ﺻـﻮرت ﻛﻮﭼﻜﺘ ﺮﯾﻦ ﻛﺮان ﺑـﺎﻻی ‪ A‬را )در ﺻﻮرت وﺟﻮد( ﺳ ﻮﭘ ﺮﯾﻤﻢ ‪ A‬ﻧﺎﻣﯿﻢ و آن را ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪sup A‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ اﮔﺮ ‪ A ⊆ R‬از ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻛﺮان ﭘﺎﯾﯿﻦ ‪ A‬را )در ﺻﻮرت وﺟﻮد(‬
‫اﯾﻨﻔﯿﻤﻢ ‪ A‬ﻧﺎﻣﯿﻢ و آن را ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪ inf A‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺑﺮ ﺧﻼف ﻛﺮان ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺳﻮﭘﺮﯾﻤﻢ ﯾﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ x۱‬و ‪x۲‬‬
‫ﻫﺮ دو ﺳﻮﭘﺮﯾﻤﻢ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ‪ A‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺳﻮﭘﺮﻣﻢ ﺧﻮد ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ دارﯾﻢ ‪) x۱ ≤ x۲‬ﭼﻮن‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪٢٧‬‬

‫‪ x۱‬ﺳﻮﭘ ﺮﯾﻤﻢ و ‪ x۲‬ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻ اﺳﺖ( و ‪) ،x۲ ≤ x۱‬زﯾﺮا ‪ x۲‬ﺳﻮﭘ ﺮﯾﻤﻢ و ‪ x۱‬ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻ اﺳﺖ(‬
‫درﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .x۱ = x۲‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣ ﻼ‪ ‬ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ اﯾﻨﻔﯿﻤﻢ ﯾﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۴.۴.١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A ⊆ R‬از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ sup A = α‬اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ‬

‫اﻟﻒ( ﺑﺮای ﻫﺮ ‪) a ≤ α ،a ∈ A‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ α‬ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻی ‪ A‬ﺑﺎﺷﺪ(‪،‬‬

‫ب( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ ،ϵ > ۰‬ﻋﻀﻮی از ‪ A‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ a‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮری ﻛﻪ‬
‫‪) .α − ϵ < a ≤ α‬اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻣﺸﺨﺼﻪی ﺳﻮﭘﺮﯾﻤﻢ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ(‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ sup A = α‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ﺳﻮﭘ ﺮﯾﻤﻢ‪) ،‬اﻟﻒ( واﺿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای‬
‫اﺛﺒﺎت )ب( )ﺑﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﺧﻠﻒ( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ .a ≤ αϵ ،a ∈ A‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪ αϵ‬ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻی ‪ A‬اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ ‪ αϵ < α‬و اﯾﻦ ﺑﺎ ‪ sup A = α‬ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ )ب( اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A ⊆ R‬از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار و )اﻟﻒ( و )ب( ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت )اﻟﻒ( ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ‪ α‬ﻛﻪ ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻی ‪A‬اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ‬
‫‪ α‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﯾﻦ ﻛﺮان ﺑﺎﻻی ‪ A‬اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ α‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﯾﻦ ﻛﺮان ﺑﺎﻻی ‪ A‬ﻧﺒﺎﺷﺪ )ﻓﺮض ﺧﻠﻒ(‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﻛﺮان ﺑﺎﻻی دﯾﮕﺮی ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ u‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ .u < α‬ﺣﺎل در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ‪ .ϵ = α − u > ۰‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮض )ب( ﻋﻀﻮی از ‪ A‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ a‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ .α − ϵ < a < α‬اﻣ‪‬ﺎ‬
‫‪α − ϵ = α − (α − u) = u.‬‬

‫ﭘﺲ دارﯾﻢ ‪ u < a < α‬و اﯾﻦ ﺑﺎ ﻓﺮض ﻛﺮان ﺑﺎﻻ ﺑﻮدن ‪ u‬در ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ‪.sup A = α‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪای ﺷﺒﯿﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق را ﻣﯽﺗﻮان در ﻣﻮرد اﯾﻨﻔﯿﻤﻢ ﯾﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی از ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﯿﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ ﺗﺸﺎﺑﻪ اﺛﺒﺎت آن ﺑﺎ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق‪ ،‬اﺛﺒﺎت آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻤﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۵.۴.١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A ⊆ R‬از ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ inf A = β‬اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ‬

‫اﻟﻒ( ﺑﺮای ﻫﺮ ‪)β ≤ a ،a ∈ A‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ β‬ﯾﻚ ﻛﺮان ﭘﺎﯾﯿﻦ ‪ A‬اﺳﺖ(‬

‫ب( ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،ϵ > ۰‬ﻋﻀﻮی از ‪ A‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ a‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ‪) β ≤ α < β + ϵ‬ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻣﺸﺨﺼﻪی‬
‫اﯾﻨﻔﯿﻤﻢ(‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻤﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .۶.۴.١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ α‬ﺳﻮﭘﺮﯾﻤﻢ و ﯾﺎ اﯾﻨﻔﯿﻤﻢ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ‪ A‬از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻـﻮرت‬
‫ﺑـﺮای ﻫـﺮ ‪ ،ϵ > ۰‬ﻋﻀﻮی از ‪ A‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ a‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪.|α − a|< ϵ‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٨‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ از ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻣﺸﺨﺼﻪی ﺳﻮﭘﺮﯾﻤﻢ و اﯾﻨﻔﯿﻤﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫‪) ٧.۴.١‬اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ )ﻛﻤﺎل((‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A ⊆ R‬ﯾﻚ زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ﻏﯿﺮﺧﺎﻟﯽ از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار‬
‫ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺳﻮﭘﺮﯾﻤﻢ ‪ A‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣ ﺜ ﺎل ‪ .٨.۴.١‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ a ∈ R‬دﻟ ﺨ ﻮاه ﺑ ﺎﺷ ﺪ ﻣ ﺠ ﻤ ﻮﻋ ﻪی }‪ A = {x ∈ R : x < a‬را در ﻧ ﻈ ﺮ‬

‫ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ A .‬ﻧﺎﺗﻬﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا ‪ (a − ۱) ∈ A‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ‪ A‬از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﺜ ﻼ‪ a ‬ﯾﻚ ﻛﺮان‬
‫ﺑﺎﻻی ‪ A‬اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﻃﺒﻖ اﺻﻞ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ‪ ،‬ﺳﻮﭘﺮﯾﻤﻢ ‪ A‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪.sup A = a‬‬
‫ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻀﯿﻪ ‪ ،۴.۴.١‬ﻃﺒﻖ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪ ‪ a‬ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻی ‪ A‬اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫‪ a −‬دارﯾﻢ‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪۲‬‬ ‫)اﻟﻒ( ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای )ب( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ‪∈ A‬‬
‫‪ .a − ϵ < a −‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎی ﻏﯿﺮﺧﺎﻟﯽ و از ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻛﺮاﻧﺪار اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ دارای‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪<a‬‬
‫اﯾﻨﻔﯿﻤﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ وﺟﻮد آن را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﺻﻞ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٩.۴.١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A ⊆ R‬ﻏﯿﺮﺧﺎﻟﯽ و از ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﯾﻨﻔﯿﻤﻢ ‪ A‬ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ ‪ d‬ﯾ ﻚ ﻛ ﺮان ﭘ ﺎﯾ ﯿ ﻦ ﻣ ﺠ ﻤ ﻮﻋ ﻪی ﻏ ﯿ ﺮﺧ ﺎﻟ ﯽ ‪ A‬ﺑ ﺎﺷ ﺪ‪ .‬ﻣ ﺠ ﻤ ﻮﻋ ﻪی‬

‫}‪ B = {−x : x ∈ A‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﭼﻮن }{ ≠ ‪ A‬ﭘﺲ }{ ≠ ‪ B‬و ﭼﻮن ‪ d‬ﯾﻚ ﻛﺮان ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫‪ A‬اﺳ ﺖ‪ −d ،‬ﯾ ﻚ ﻛ ﺮان ﺑ ﺎﻻی ‪B‬اﺳ ﺖ‪ .‬ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﻪ اﺻ ﻞ ﺗ ﻤ ﺎﻣ ﯿ ﺖ ﺳ ﻮﭘ ﺮﯾ ﻤ ﻢ ‪ B‬وﺟ ﻮد دارد‪ .‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ‬
‫‪ .sup B = α‬ﻧﺸـﺎن ﻣﯽدﻫـﯿﻢ ﻛـﻪ ‪.inf A = −α‬‬

‫)اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪ x‬ﻋﻀﻮ دﻟﺨﻮاﻫﯽ از ‪ A‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ −x‬ﻋﻀﻮی از ‪ B‬ﺧﻮاﻫﺪ و ﭼﻮن ‪ sup B = α‬ﭘﺲ‬
‫‪ −x ≤ α‬و ﯾﺎ ‪.x ≥ −α‬‬

‫)ب( اﮔﺮ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن ‪ ،sup B = α‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻣﺸﺨﺼﻪ ﺳﻮﭘ ﺮﯾﻤﻢ ﻋﻀﻮی از ‪B‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ y‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ α − ϵ < y ≤ α‬و ﯾﺎ ‪ .−α + ϵ > −y ≥ −α‬ﭼﻮن ‪ y ∈ B‬ﭘﺲ‬
‫‪ .−y ∈ A‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺒﻖ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۵.۴.١‬ﺑﺮﻫﺎن ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﺻﻞ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ اﺻﻮل دﯾﮕﺮی و از ﺟﻤﻠﻪ اﺻﻞ ارﺷﻤﯿﺪﺳﯽ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ را ﻣﯽﺗﻮان اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در واﻗﻊ اﺻﻞ ارﺷﻤﯿﺪﺳﯽ و اﺻﻞ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ﻣﻌﺎدل ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﺻﻞ ارﺷﻤﯿﺪﺳﯽ ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ و‬
‫اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ١٠.۴.١‬اﺻﻞ ارﺷﻤﯿﺪﺳﯽ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ b‬و ‪ a > ۰‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﺪدی ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ n‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪. nb < a‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪٢٩‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪) .‬ﻓﺮض ﺧﻠﻒ( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ b‬و ‪ a > ۰‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬داﺷﺘﻪ‬
‫و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﺎدل ‪ .b ≥ na‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ }‪ A = {na : n ∈ N‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬در اﯾﻦ‬ ‫‪b‬‬
‫‪n‬‬ ‫ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪≥ a‬‬
‫ﺻﻮرت ‪ A‬زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪای ﻏﯿﺮﺧﺎﻟﯽ از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ‬
‫‪ ٧.۴.١‬ﺳﻮﭘ ﺮﯾﻤﻢ ‪ A‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ .sup A = α‬ﭼﻮن ‪ a > ۰‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻣﺸﺨﺼﻪ‬
‫ﺳﻮﭘ ﺮﯾﻤﻢ )‪) ۴.۴.١‬ب(( ﻋﻀﻮی از ‪ A‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ (n۰ ∈ N)n۰ a‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪.α − a < n۰ a ≤ α‬‬
‫درﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ‪ .α < (n۰ + ۱)a‬اﻣ‪ ‬ﺎ ‪ .(n۰ + ۱)a ∈ A‬ﭘ ﺲ ‪ (n۰ + ۱)a‬ﻋ ﻀ ﻮی از ‪ A‬اﺳ ﺖ‪ ،‬ﻛ ﻪ از‬
‫ﺳـﻮﭘـﺮﯾﻤﻢ ‪ A‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ ،α‬اﻛـﯿﺪاً ﺑﺰرﮔﺘـﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﻛﻪ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .١١.۴.١‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،ϵ > ۰‬ﻋﺪدی ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ n‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪. n۱ < ϵ‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬در ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١٠.۴.١‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ‪ a = ϵ‬و ‪ b = ۱‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ و اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪،x‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﺻﺤﯿﺢ ‪ x‬را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر از اﺻﻞ ارﺷﻤﯿﺪﺳﯽ و اﺻﻞ دﯾﮕﺮی در اﻋﺪاد‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺻﻞ ﺧﻮشﺗﺮﺗﯿﺒﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬اﺻﻞ ﺧﻮشﺗﺮﺗﯿﺒﯽ در اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﻛﻪ ﻫﺮ‬
‫زﯾﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻏﯿﺮﺧﺎﻟﯽ از اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ ﻛﻪ از ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ دارای ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١٢.۴.١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ x‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪﻓﺮدی‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ n‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪.n ≤ x < n + ۱‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺎ در ﻧـﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ‪ b = x‬و ‪ a = ۱‬در اﺻـﻞ ارﺷـﻤﯿﺪﺳﯽ‪ ،‬ﻋﺪد ﻃﺒـﯿﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ p‬وﺟﻮد دارد ﻛﻪ‬
‫‪ .x < p‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺠﺪد ‪ b = −x‬و ‪ ،a = ۱‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﯾﮕﺮی ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ q‬وﺟﻮد دارد ﻛﻪ‬
‫‪ .−x < q‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮای اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ p‬و ‪ q‬دارﯾﻢ ‪ .−q < x < p‬ﺣﺎل در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‬
‫‪A = {r ∈ N, x < r − q} ⊆ N.‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت }{ ≠ ‪ A‬زﯾﺮا ﺑﺮای ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ r = p + q‬دارﯾﻢ‬

‫‪r − q = p + q − q = p > x.‬‬

‫ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﻪ اﺻ ﻞ ﺧ ﻮشﺗ ﺮﺗ ﯿ ﺒ ﯽ ﻣ ﯽﻧ ﯿ ﻤ ﻢ ‪ A‬ﻣ ﻮﺟ ﻮد اﺳ ﺖ‪ .‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ .min A = m‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ دارﯾ ﻢ‬

‫‪ m ∈ A‬و ‪ .m − ۱̸∈A‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ‪ .m − ۱ − q ≤ x < m − q‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫‪ n = m − ۱ − q‬ﻛﻪ ﻋﺪدی ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ )ﭼﻮن ‪ m‬و ‪ q‬اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ( دارﯾﻢ‬
‫‪n ≤ x < n + ۱.‬‬

‫و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻗﺴﻤﺖ وﺟﻮدی ﻗﻀﯿﻪ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮدی ‪ n‬ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ )ﻓﺮض ﺧﻠﻒ( ﻛﻪ دو ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪ n۱ ̸= n۲‬ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫‪n۱ ≤ x < n۱ + ۱,‬‬ ‫‪n۲ ≤ x < n۲ + ۱.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٠‬‬

‫در ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ‪ ۰ ≤ x − n۱ < ۱‬و ‪ .−۱ < n۲ − x ≤ ۰‬ﺑ ﺎ ﺟ ﻤ ﻊ ﻛ ﺮدن اﯾ ﻦ دو ﻧ ﺎﻣ ﺴ ﺎوی دارﯾ ﻢ‬

‫‪ .−۱ < n۲ − n۱ < ۱‬ﭼﻮن ‪ n۲ − n۱‬ﻋﺪدی ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﭘﺲ ‪ n۲ − n۱ = ۰‬ﯾﺎ ‪ n۲ = n۱‬ﻛﻪ‬
‫ﺧﻼف ﻓﺮض ‪ n۱ ̸= n۲‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﺗﻜﻤﯿﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١٣.۴.١‬ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﯾﻜﺘﺎی ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه در ﻗﻀﯿﻪی ﻓﻮق ﺑﺮای ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬را‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ]‪[x‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ و آن را ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ ‪ x‬ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬دارﯾﻢ ‪ [x] ≤ x < [x] + ۱‬و ﺗﺴﺎوی ﺗﻨﻬﺎ وﻗﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﻛﻪ ‪x‬‬
‫ﻋﺪدی ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎد ] [ در واﻗﻊ ﺗﺎﺑﻌﯽ از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻪ اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺎ‬
‫اﺳﺖ وﻟﯽ ﯾﻚﺑﻪﯾﻚ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺮای ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﯿﻦ دو ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﻣﻘﺪاری ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در رﺳﻢ ﻧﻤﻮدار ﺗﻮاﺑﻊ دارای ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺧﻮاص ﻣﻬﻢ‬
‫ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ اﺷﺎره ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ١۴.۴.١‬ﺧﻮاص ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ(‪.‬‬

‫)‪ (١‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪.[m] = m ،m‬‬

‫)‪ (٢‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ ،x‬و ﻫﺮ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪.[x + m] = [x] + m ،m‬‬

‫)‪ (٣‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬و ﻫﺮ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪ ،m‬اﮔﺮ ‪ m < x‬آﻧﮕﺎه ]‪.m ≤ [x‬‬

‫)‪ (۴‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬و ﻫﺮ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪ ،m‬اﮔﺮ ‪ x < m‬آﻧﮕﺎه ‪.[x] + ۱ ≤ m‬‬

‫)‪ (۵‬ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬و ‪ ،y‬اﮔﺮ ‪ x < y‬آﻧﮕﺎه ]‪.[x] ≤ [y‬‬
‫] [ ] [‬
‫]‪. [x‬‬
‫‪k‬‬ ‫)‪ (۶‬ﺑﺮای ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬و ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪= xk ،k‬‬

‫)‪ (٧‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪.[x] = max{n ∈ Z, n ≤ x} ،x‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﻘﻂ )‪ (۶‬را اﺛﺒﺎت و ﺑﺮﻫﺎن ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪهی ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ واﮔﺬار ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫] [‬
‫)‪ (۶‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ x ∈ R‬و ‪ k ∈ N‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﻗﺮار دادن ‪ xk = n‬دارﯾﻢ‬
‫‪x‬‬
‫‪n ≤ < n + ۱.‬‬
‫‪k‬‬
‫و ﺑﺎ ﺿﺮب ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻧﺎﻣﺴﺎوی در ‪ k‬راﺑﻄﻪی زﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪kn ≤ x < kn + k.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻨﺎ ﺑﻪ )‪ (٣‬و )‪ (۴‬دارﯾﻢ ]‪ kn ≤ [x‬و ‪ .[x] + ۱ ≤ kn + k‬ﭘﺲ‬

‫‪kn ≤ [x] ≤ kn + k − ۱ < kn + k.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪٣١‬‬

‫و ﺑﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﺑﺮ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ‪ k‬دارﯾﻢ‬

‫]‪[x‬‬
‫≤‪n‬‬ ‫‪< n + ۱.‬‬
‫‪k‬‬
‫] [‬
‫]‪ [x‬و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت )‪ (۶‬ﻛﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪k‬‬ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪی ‪= n ،١٢.۴.١‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١۵.۴.١‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ ،x‬ﺟﺰء ﻛﺴﺮی ‪ x‬را ﺑﺎ )‪ (x‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ و آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬
‫‪(x) = x − [x].‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ ‪ ۰ ≤ (x) < ۱‬و در واﻗﻊ )‪ .x = [x] + (x‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ) ( ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ روی اﻋﺪاد‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺎﺑﻊ ار‪‬های )دﻧﺪاﻧﻪای( ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن در ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﻗﺮار دارﯾﻢ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ ﻧﺸﺎن‬
‫دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x۲ = ۲‬در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ دارای ﯾﻚ ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪﻓﺮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای وﺟﻮد آن‬
‫اﺻﻞ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺮد‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١۶.۴.١‬ﻣﻌﺎدﻟﻪی ‪ x۲ = ۲‬در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ دارای ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ }‪ .A = {x ∈ R : x۲ < ۲‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ A‬ﯾﻚ زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻏﯿﺮﺧﺎﻟﯽ‬
‫)‪ (۱ ∈ A‬و از ﺑﺎﻻ ﮐﺮاﻧﺪار اﺳﺖ )ﻣﺜ ﻼ‪ ٢ ‬ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻی ‪ A‬اﺳﺖ(‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ﺳﻮﭘﺮﯾﻤﻢ‬
‫‪ A‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ .sup A = α‬ادﻋﺎ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ‪ α۲ = ۲‬زﯾﺮا در ﻏﯿﺮ اﯾﻦﺻﻮرت دارﯾﻢ‬
‫{‬ ‫}‬
‫‪۲−α۲‬‬
‫‪ .h = min ۱, ۲α+۱‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬ ‫‪ α۲ < ۲‬ﯾﺎ ‪ .α۲ > ۲‬اﮔﺮ ‪ ،α۲ < ۲‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ‬
‫‪ ۰ < h ≤ ۱‬ﭘﺲ دارﯾﻢ ‪ .h۲ ≤ h‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪۲ − α۲‬‬
‫)‪(α + h)۲ = α۲ + ۲αh + h۲ ≤ α۲ + h(۲α + ۱) ≤ α۲ + (۲α + ۱‬‬ ‫‪= ۲.‬‬
‫‪۲α + ۱‬‬
‫ﭘﺲ ‪ .α + h ∈ A‬اﻣ‪‬ﺎ ‪ α < α + h‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺮض ﺳﻮﭘﺮﻣﻢ ﺑﻮدن ‪ α‬در ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ‪ ،α۲ > ۲‬در‬
‫‪−۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪ h = min{۱, α۲α‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ ۰ < h ≤ ۱‬و دارﯾﻢ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ }‬
‫‪α −۲‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪(a − h)۲ = α۲ − ۲αh + h۲ > α۲ − ۲αh ≥ α۲ − ۲α.‬‬ ‫‪= α۲ − α۲ + ۲ = ۲.‬‬
‫‪۲α‬‬
‫ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ‪ .(α − h)۲ > ۲‬در ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ‪ α < |α − h|< α‬ﻛ ﻪ ﯾ ﻚ ﺗ ﻨ ﺎﻗ ﺾ اﺳ ﺖ‪ .‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ دارﯾ ﻢ‬
‫‪ .α۲ = ۲‬اﺛﺒﺎت ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدی را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻤﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫√‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻮﺟﻮد در ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق را رﯾﺸﻪی دوم ‪ ۲‬ﮔﻮﯾﯿﻢ و آن را ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪۲‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬و ﺑـﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ‪ b‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪xn = b‬‬
‫دارای ﯾﻚ ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد اﺳﺖ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٢‬‬
‫√‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١٧.۴.١‬ﺟﻮاب ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﻣﻌﺎدﻟﻪی ‪ xn = b‬را رﯾﺸﻪی ‪-n‬ام ﻋﺪد ‪ b‬ﻧﺎﻣﯿﺪه و ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪b‬‬
‫‪n‬‬

‫ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫√‬
‫ﻋﺪدی ﮔﻮﯾﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻛﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ را ﺑﺎ ‪Q′‬‬ ‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪۲ ،٩.٣.١‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺶ داده و آﻧﻬﺎ را اﻋﺪاد اﺻﻢ ﯾﺎ ﮔﻨﮓ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﺗﻌﺪاد اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﺶ از اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ‬
‫اﺳﺖ وﻟﯽ اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﺒﺮی ﻧﺪارﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﻤﻮع و ﺿﺮب دو ﻋﺪد ﮔﻨﮓ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻨﮓ ﻧﺒﺎﺷﺪ‬
‫وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب و ﺣﺎﺻﻞﺟﻤﻊ ﻫﺮ ﻋﺪد ﮔﻮﯾﺎی ﻏﯿﺮ ﺻﻔﺮ و ﻫﺮ ﻋﺪد ﮔﻨﮓ‪ ،‬ﻋﺪدی‬
‫ﮔﻨﮓ اﺳﺖ در واﻗﻊ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ و اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ ﺗﺸﻜﯿﻞ ﯾﻚ اﻓﺮاز ﺑﺮای اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﯿﻦ ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻫﻢ اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ و ﻫﻢ اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ روش‬
‫اﺛﺒﺎت ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ واﻗﻌ ﯿ‪‬ﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ و اﻋﺪاد‬
‫ﮔﻨﮓ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﭼﮕﺎل ﺑﻮدن آﻧﻬﺎ در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١٨.۴.١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ x < y‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫اﻟﻒ( ﻋﺪد ﮔﻮﯾﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ r‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪.x < r < y‬‬

‫ب( ﻋﺪد ﮔﻨﮕﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ z‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪.x < z < y‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬اﻟﻒ( ﭼﻮن ‪ ،x < y‬ﭘﺲ ‪ .y − x > ۰‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺒﻖ اﺻﻞ ارﺷﻤﯿﺪﺳﯽ )ﻗﻀﯿﻪ ‪ (١٠.۴.١‬ﻋﺪدی‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ n‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ . n۱ < y − x‬ﺣﺎل در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ ]‪ .m = [nx‬در اﯾﻦ‬
‫‪ . m‬اﮔﺮ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‬
‫<‪n ≤x‬‬
‫‪m+۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫ﺻﻮرت ﻃﺒﻖ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١٢.۴.١‬دارﯾﻢ ‪ m ≤ nx < m + ۱‬ﯾﺎ‬
‫= ‪ .r‬آﻧﮕﺎه ‪ r‬ﻋﺪدی ﮔﻮﯾﺎ اﺳﺖ و دارﯾﻢ‪:‬‬ ‫‪m+۱‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫‪n‬‬
‫‪m ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‪r‬‬ ‫‪+ ≤x+ <y‬‬ ‫ﭼﻮن‪< y − x‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ x < r < y‬و اﺛﺒﺎت ﻗﺴﻤﺖ )اﻟﻒ( ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫√‬
‫< ‪ √x۲‬ﺣﺎل ﻃﺒﻖ ﻗﺴﻤﺖ‬ ‫‪√y‬‬ ‫ﻋﺪدی ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ ﭘﺲ دارﯾﻢ‬ ‫ب( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ .x < y‬ﭼﻮن ‪۲‬‬
‫√‬ ‫‪۲‬‬
‫و ﯾﺎ ‪ x < r ۲ < y‬اﻣ‪‬ﺎ‬ ‫‪√x‬‬ ‫<‪<r‬‬ ‫)اﻟﻒ( ﻋﺪد ﮔﻮﯾﺎی ﻏﯿﺮ ﺻﻔﺮ ‪ r‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪√y‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫√‬
‫‪ z = r ۲‬ﻋﺪدی ﮔﻨﮓ اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﺴﻤﺖ )ب( ﻧﯿﺰ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻨﺎﻇﺮی ﯾﻚ ﺑﯿﻚ ﺑﯿﻦ ﻧﻘﺎط ﯾﻚ ﻣﺤﻮر و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻛﻪ ﻣﺒﺪأ‬
‫ﻣﺤﻮر را ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ ‪ ۰‬و ﻧﻘﻄﻪای در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ‪ ۰‬را ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ ‪ ۱‬ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭘﺎره ﺧﻄﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮل واﺣﺪ در اﺧﺘﯿﺎر دارﯾﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ آن ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻘﯿﻪ ﻧﻘﺎط را ﺑﺎ ﺑﻘﯿﻪ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺳﺎزﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺤﻮری‪ ،‬ﻣﺤﻮر اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻨﺎﻇﺮ در دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻛﺎﻓﯽ آﺷﻨﺎ ﺷﺪهاﯾﺪ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ذﻛﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﻣﻌﻤﻮل اﯾﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی ﮔﻔﺘﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪٣٣‬‬

‫ﯾﻚ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﺧﻮد آن ﻋﺪد را ذﻛﺮ ﻣﯽﻛﻨﻨﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ‪ ،۲‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ .۲‬در‬
‫ﻣﺤﻮر اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺖ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺻﻔﺮ و اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﻨﻔﯽ در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ آن‬
‫ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﺑﺮای دو ﻋﺪد ‪ a‬و ‪ a − b ،b‬ﻋﺒﺎرت از ﻃﻮل ﭘﺎرهﺧﻄﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﺎط اﻧﺘﻬﺎﯾﯽ آن ‪ a‬و ‪ b‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺗﻨﺎﻇﺮ ﻓﻮق ﻫﺮ زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪ از ‪ ،R‬ﺑﺎ زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﻣﺤﻮر اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای ﻫﺮ زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺗﻌﺒﯿﺮی ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎ وﺟﻮد دارد ﯾﻚ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻫﻨﺪﺳﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎزهﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪) ١٩.۴.١‬ﺑﺎزه(‪ .‬ﯾﻚ ﺑﺎزه ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای ﻏﯿﺮﺗﻬﯽ از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه دو ﻋﺪد‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ p < q‬ﺑﻪ آن ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﯿﻦ ‪ p‬و ‪ q‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎزهﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎدﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ وﺿﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ a < b‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫ﺑﺎزهی ﺑﺎز ‪ a‬و ‪ b‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪(a, b) = {x ∈ R : a < x < b}.‬‬

‫ﺑﺎزهی ﺑﺴﺘﻪ ‪ -‬ﺑﺎز ‪ a‬و ‪) b‬ﻛﻪ ﮔﺎﻫﯽ آن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﺑﺎزه ﻧﯿﻢﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ( ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪[a, b) = {x ∈ R : a ≤ x < b}.‬‬

‫ﺑﺎزه ﺑﺎز‪-‬ﺑﺴﺘﻪی ‪ a‬و ‪ b‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪(a, b] = {x ∈ R : a < x ≤ b}.‬‬

‫ﺑﺎزهی ﺑﺴﺘﻪی ‪ a‬و ‪ b‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪[a, b] = {x ∈ R : a ≤ x ≤ b}.‬‬

‫از ﻟﺤﺎظ ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻫﺮﯾﻚ از ﺑﺎزهﻫﺎی ﻓﻮق‪ ،‬ﭘﺎرهﺧﻄﯽ از ﻣﺤﻮر اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ اوﻟﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻘﺎط‬
‫اﻧﺘﻬﺎﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﭘﺎره ﺧﻂ ﭼﻬﺎرم ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻘﺎط اﻧﺘﻬﺎﯾﯽ اﺳﺖ و دو ﭘﺎره ﺧﻂ دﯾﮕﺮ ﻫﺮ ﯾﻚ ﻓﻘﻂ ﺷﺎﻣﻞ ﯾﻜﯽ‬
‫از ﻧﻘﺎط اﻧﺘﻬﺎﯾﯽ ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎزهﻫﺎی ﻓﻮق را اﺻﻄﻼﺣﺎً ﺑﺎزهﻫﺎی ﻛﺮاﻧﺪار ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬دﺳﺘﻪ دﯾﮕﺮی‬
‫از ﺑﺎزهﻫﺎ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎزهﻫﺎی ﺑﯿﻜﺮان ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻧﻤﺎدﮔﺬاریﻫﺎی زﯾﺮ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪(a, ∞) = {x ∈ R : x > a},‬‬

‫‪[a, ∞) = {x ∈ R : x ≥ a},‬‬

‫‪(−∞, b] = {x ∈ R : x < b},‬‬

‫‪(−∞, b] = {x ∈ R : x ≤ b}.‬‬

‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺑﺎزهﻫﺎی ﺑﯿﻜﺮان ﻓﻮق ﺑﺎ ﯾﻚ ﻧﯿﻢ ﺧﻂ از ﻣﺤﻮر اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣۴‬‬

‫در اﯾﻨﺠﺎ ∞ و ∞‪ −‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎدﻫﺎی ﺟﺪﯾﺪی ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻛﺮدهاﯾﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ∞ و ∞‪ −‬را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان دو‬
‫ﻧﻤﺎد و ﻧﻪ اﻋﺪادی ﺣﻘﯿﻘﯽ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﺧﻮاص ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﺎدﻫﺎ را ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﺎﺻﯿﺖﻫﺎﯾﯽ از‬
‫اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﺳﺎزﮔﺎری دارﻧﺪ را ذﻛﺮ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﺗﻌﺪادی از اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖﻫﺎ را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰﯾﯽ‬
‫از ﺗﻌ ﺮﯾﻒ اﯾﻦ ﻧﻤﺎدﻫﺎ ﺗﻠﻘﯽ ﻛﺮد و ﺑﻘﯿﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﻣﺎ از اﯾﺠﺎد ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺑﯿﻦ آﻧﻬﺎ ﺻﺮفﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﺧﻮاص ﻣﺬﻛﻮر ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪) :‬از ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ∞ و ∞‪ +‬ﻫﺮ دو ﯾﻚ ﻧﻤﺎد ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﺧﻼف ذﻛﺮ‬
‫ﺷﻮد( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪a‬‬
‫)∞‪a + (±∞) = (±∞) + a = (±‬‬

‫ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪a > ۰‬‬

‫)∞‪a.(±∞) = (±∞).a = (±‬‬

‫ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪a < ۰‬‬

‫)∞‪a.(±∞) = (±∞).a = (∓‬‬

‫∞‪(±∞) + (±∞) = ±‬‬

‫∞‪(±∞).(±∞) = +‬‬

‫∞‪(±∞).(∓∞) = −‬‬

‫ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪،a‬‬

‫∞ < ‪−∞ < a‬‬
‫∞‬
‫را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻜﺮدهاﯾﻢ‪ .‬در واﻗﻊ ﻧﻤﯽﺗﻮان آﻧﻬﺎ را ﭼﻨﺎن ﺗﻌﺮﯾﻒ‬ ‫∞‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﻛﻨﯿﺪ ∞‪ ∞ − ∞ ،∞.۰ ،۰.‬و‬
‫ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻮاص ﻓﻮق‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎری داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬دﺳﺘﻪ دﯾﮕﺮی از زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎی ‪ ،R‬ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪) ٢٠.۴.١‬ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ(‪ .‬ﻫﺮ ﺑﺎزهی ﺑﺎز ﺷﺎﻣﻞ ‪ c‬ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ )ﺑﺎز( از ‪ c‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﺑﺎزه )‪ (a, b‬ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ‪ c‬اﺳﺖ اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ ‪.a < c < b‬‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ‪ c‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽای از ‪ c‬ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬را از آن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜ ﻼ‪ (−۱, ۲) ∪ (۲, ۴) ‬ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﺳﻔﺘﻪ ‪ ۲‬اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ ‪،c‬‬
‫دارای ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽﻫﺎی ﺑﯿﺸﻤﺎری اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﻦ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽﻫﺎ دارای اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ ‪c‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪ وﺳﻂ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽﻫﺎﯾﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺘﻘﺎرن ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬در ﻣﻮاردی اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽﻫﺎ ﻛﺎر را آﺳﺎﻧﺘﺮ ﻣﯽﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﭼﻨﯿﻦ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽﻫﺎﯾﯽ ﺗﻌﺎرﯾﻒ وﯾﮋهای ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪) ٢١.۴.١‬اﻧﻮاع ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽﻫﺎ(‪ .‬ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ‪ a‬و ﺷﻌﺎع ‪ r > ۰‬را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎدﻫﺎی‬
‫)‪) N (a, r‬ﯾﺎ در ﺑﻌﻀﯽ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ )‪ Nr (a‬ﯾﺎ )‪ S(a, r‬و ﯾﺎ )‪ (Sr (a‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪N (a, r) = {x ∈ R : |x − a|< r} = (a − r, a + r).‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪٣۵‬‬

‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ‪ a‬و ﺷﻌﺎع ‪ r‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪DN (a, r) = {x ∈ R : ۰ < |x − a|< r} = (a − r, a) ∪ (a, a + r).‬‬

‫‪b‬‬ ‫)‬ ‫‪b‬‬ ‫(‬

‫‪0‬‬ ‫‪a−r‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a+r‬‬
‫‪b‬‬ ‫)‬ ‫‪bc‬‬ ‫(‬
‫‪0‬‬ ‫‪a−r‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a+r‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١.١‬ﻧﻤﺎﯾﺶ )‪ N (a, r‬و )‪ DN (a, r‬روی ﻣﺤﻮر اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬

‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ∞‪ +‬ﺑﻪ ﺻﻮرت )∞ ‪ {x : x > M } = (M,‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ در آن ‪ M‬ﯾﻚ ﻋﺪد‬

‫ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ∞‪ −‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ) ‪ {x : x < −M } = (−∞, −M‬ﻛﻪ در آن ‪ M‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽﻫﺎی ﻓﻮق ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺎز ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽﻫﺎی ﺑﺴﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﺑﻪ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﯾﻨﻜﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺳﺮ و ﻛﺎر ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪارﯾﻢ از ﺗﻌﺮﯾﻒ آﻧﻬﺎ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪) ٢٢.۴.١‬ﻧﻤﺎدﻫﺎی ﺳﯿﻜﻤﺎ و ﭘﯽ(‪ .‬ﺑﺮای اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ an , · · · , a۲ , a۱‬ﻣﺠﻤﻮع آﻧﻬﺎ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫∑‬‫‪n‬‬
‫ﻧﺸﺎن داده و ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﺳﯿﻜﻤﺎی ‪ ۱ i ،ai‬ﺗﺎ ‪ «n‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪.‬‬ ‫‪ a۱ + a۲ + · · · + an‬را ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪ai‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫∏‬
‫‪n‬‬
‫ﻧﺸﺎن داده و آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﭘﯽ‪‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺿﺮب آﻧﻬﺎ ﯾﻌﻨﯽ ‪ a۱ , a۲ , · · · , an‬را ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪ai‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫‪ i ،ai‬از ‪ ۱‬ﺗﺎ ‪ «n‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ وﺟﻮد ﺧﻮاص ﺷﺮﻛﺖ ﭘﺬﯾﺮی در اﻋﻤﺎل ﺟﻤﻊ و ﺿﺮب‪ ،‬ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻓﻮق را اﻣﻜﺎنﭘﺬﯾﺮ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺧﻮاص آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ اﻧﺘﮕﺮال ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه‬ ‫‪۵.١‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١.۵.١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺛﺎﺑﺖ ‪ a‬ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ϵ > ۰‬و ‪ ،۰ < |a|< ϵ‬ﻧﺸﺎن‬
‫دﻫﯿﺪ ‪.a = ۰‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪) a ̸= ۰‬ﻓﺮض ﺧﻠﻒ(‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎﺑﻪ ‪ (١) ١۵.٢.١‬دارﯾﻢ ‪ .|a|> ۰‬در اﯾﻦ‬
‫|‪|a‬‬ ‫|‪|a‬‬
‫< ‪ ۱‬ﻛﻪ ﯾﻚ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ ﭘﺲ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫<|‪ |a‬و ﯾﺎ‬ ‫‪۲‬‬ ‫= ‪،ϵ‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫ﺻﻮرت ﺑﺮای‬
‫‪.a = ۰‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣۶‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٢.۵.١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ n‬ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺎﻣﻨﻔﯽ و ‪ ۰ ≤ k ≤ n‬ﻋﺪدی ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫) ( ) (‬
‫!)‪ nk ) nk = k!(n−k‬ﺗﺮﻛﯿﺐ ‪ n‬ﺣﺮف ‪ k‬ﺑﻪ ‪ k‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد(‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ؛‬
‫!‪n‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬
‫) ‪( ) ( n‬‬
‫‪. nk = n−k‬‬ ‫)‪(١‬‬
‫)‪( ) ( n ) (n+۱‬‬
‫‪. nk + k+۱‬‬ ‫)‪= k+۱ (٢‬‬
‫) (‬
‫)‪ nk (٣‬ﻋﺪدی ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫) ‪(n‬‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪k‬‬ ‫)‪ (١‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬

‫)‪ (٢‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ دارﯾﻢ‬

‫( ) (‬ ‫)‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫!‪n‬‬ ‫!‪n‬‬
‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪k+۱‬‬ ‫!)‪k! (n − k)! (k + ۱)! (n − k − ۱‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫!‪n‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪k! (n − k + ۱)! k + ۱ n − k‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫!‪n‬‬ ‫‪n−k+k+۱‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬
‫)‪k! (n − k + ۱)! (k + ۱)(n − k‬‬
‫!‪n‬‬ ‫‪n+۱‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬
‫)‪k! (n − k + ۱)! (k + ۱)(n − k‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫!)‪(n + ۱‬‬ ‫‪n+۱‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫!)‪(k + ۱)! (n − k‬‬ ‫‪k+۱‬‬

‫)‪ (٣‬ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺮاء روی ‪ n‬ﺣﻜﻢ را ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮای ‪ n = ۱‬ﺑﻪ وﺿﻮح ﺣﻜﻢ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ‬
‫) (‬
‫ﺑﺮای ‪ n‬ﺣﻜﻢ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪k‬ﻛﻪ ‪ nk ،۰ ≤ k ≤ n‬ﻋﺪدی ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪ .۰ ≤ k ≤ n + ۱‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ )‪ (۲‬دارﯾﻢ‬
‫(‬ ‫( )‬ ‫) ( )‬
‫‪n+۱‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪k−۱‬‬ ‫‪k‬‬
‫)‪(n+۱‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻓﺮض اﺳﺘﻘﺮاء‪ k ،‬ﻋﺪدی ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺘﻘﺮاء ﺣﻜﻢ ﺑﺮای‬
‫ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٣.۵.١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ a‬و ‪ b‬دو ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاه و ‪ n‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬
‫∑‬ ‫) ( ‪n‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n k n−k‬‬
‫= )‪(a + b‬‬ ‫‪a b‬‬
‫‪k‬‬
‫‪k=o‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪٣٧‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﻪ ازای ‪ n = ۱‬دارﯾﻢ‬

‫) (‬ ‫) (‬ ‫) ( ‪۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱ ۰ ۱−۰‬‬ ‫‪۱ ۱ ۱−۱ ∑ ۱ k ۱−k‬‬
‫‪(a + b) = b + a +‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪a b‬‬ ‫=‬ ‫‪a b‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪k‬‬
‫‪k=۰‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ‪ ۱‬دارای ﺧﺎﺻﯿﺖ ‪ F‬اﺳﺖ )اﺑﺘﺪای اﺳﺘﻘﺮاء(‪ .‬ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاه ‪،n‬‬
‫∑‬ ‫) ( ‪n‬‬
‫‪n k n−k‬‬
‫= )‪ .(a + b‬ﺣﺎل ﻧﺸﺎن‬‫‪n‬‬
‫‪a b‬‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ )‪) F (n‬ﻓﺮض اﺳﺘﻘﺮاء(‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪k‬‬
‫‪k=۰‬‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪ n + ۱‬ﻧﯿﺰ دارای ﺧﺎﺻﯿﺖ ‪ F‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮض اﺳﺘﻘﺮاء و ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻞ‬
‫دارﯾﻢ‬

‫‪(a + b)n+۱ = (a + b)(a + b)n‬‬

‫∑‬‫) ( ‪n‬‬
‫‪n k n−k‬‬
‫)‪= (a + b‬‬ ‫‪a b‬‬
‫‪k‬‬
‫‪k=۰‬‬
‫∑‬‫) ( ‪n‬‬
‫‪n‬‬
‫=‬ ‫‪(a + b)ak bn−k‬‬
‫‪k‬‬
‫‪k=۰‬‬
‫∑‬‫() ( ‪n‬‬ ‫)‬
‫‪n‬‬
‫=‬ ‫‪ak+۱ bn−k + ak bn−k+۱‬‬
‫‪k‬‬
‫‪k=۰‬‬
‫)‪∑ n‬‬
‫‪n‬‬ ‫(‬ ‫∑‬‫) ( ‪n‬‬
‫‪n k n−k+۱‬‬
‫=‬ ‫‪ak+۱ bn−k +‬‬ ‫‪a b‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪k‬‬
‫‪k=۰‬‬ ‫‪k=۰‬‬
‫) ‪∑( n‬‬
‫‪n+۱‬‬ ‫∑‬ ‫) ( ‪n‬‬
‫‪n k n−k+۱‬‬
‫‪k n+۱−k‬‬
‫=‬ ‫‪a b‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪a b‬‬
‫‪k−۱‬‬ ‫‪k‬‬
‫‪k=۰‬‬ ‫‪k=۰‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫( ‪n‬‬ ‫)‬
‫∑ ‪n n+۱ n−(n+۱)+۱‬‬ ‫‪n‬‬
‫=‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪ak bn−k+۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪k−۱‬‬
‫‪k=۱‬‬
‫∑‬‫) ( ‪n‬‬ ‫) (‬
‫‪n k n−k+۱‬‬ ‫‪n ۰ n+۱−۰‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪a b‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪ab‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪k=۱‬‬
‫∑‬‫(( ‪n‬‬ ‫)) ( )‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪= an+۱ bn+۱−(n+۱) +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪ak bn+۱−k‬‬
‫‪k−۱‬‬ ‫‪k‬‬
‫‪k=۱‬‬
‫‪+a۰ bn+۱−۰‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫)‪n + ۱ n+۱ n+۱−(n+۱‬‬
‫=‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪۰‬‬
‫∑‬‫‪n‬‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪n + ۱ k n+۱−k‬‬ ‫‪n + ۱ ۰ n+۱−۰‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪a b‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪ab‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪n+۱‬‬
‫‪k=۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٨‬‬

‫(∑‬
‫‪n+۱‬‬ ‫)‬
‫‪n + ۱ k n+۱−k‬‬
‫=‬ ‫‪a b‬‬
‫‪k‬‬
‫‪k=۰‬‬

‫) ( ‪n‬‬
‫∑‬
‫= ‪ (a + b)n‬ﺑﺮای ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬ﺑﺮﻗﺮار‬ ‫‪n‬‬
‫‪k‬‬ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺘﻘﺮاء ﺗﺴﺎوی ‪ak bn−k‬‬
‫‪k=۰‬‬
‫اﺳﺖ و ﭼﻮن ﻋﻤﻞ ﺟﻤﻊ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ دارد ﭘﺲ‬
‫∑‬‫) ( ‪n‬‬
‫‪n k n−k‬‬
‫= ‪(a + b)n = (b + a)n‬‬ ‫‪a b‬‬
‫‪k‬‬
‫‪k=۰‬‬

‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺴﺎوی ﻓﻮق ﺑﻪ ﺑﺴﻂ دوﺟﻤﻠﻪای ﺑﯿﻨﻢ ‪ -‬ﻧﯿﻮﺗﻦ ﯾﺎ ﺑﯿﻨﻢ ‪ -‬ﺧﯿﺎم‬
‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣ ﺴ ﺎﻟ ﻪ ‪ .۴.۵.١‬اﮔ ﺮ ‪ n‬ﻋ ﺪد ﻃ ﺒ ﯿ ﻌ ﯽ دﻟ ﺨ ﻮاه و ‪ ۱ + h ≥ ۰‬آﻧ ﮕ ﺎه ‪ (۱ + h)n ≥ ۱ + nh‬و‬

‫√‬
‫‪.۱ + nh ≥ ۱ + h‬‬
‫‪n‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﺳﺘﻘﺮاء ﺑﺮ روی ‪ n‬ﺣﻞ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ )‪ F (n‬ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن ‪ (۱ + h) = ۱ + h‬ﭘﺲ ‪ ۱‬دارای ﺧﺎﺻﯿﺖ ‪ F‬اﺳﺖ )اﺑﺘﺪای اﺳﺘﻘﺮاء ﺑﺮﻗﺮاراﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاه ‪ ،n‬ﻧﺎﻣﺴﺎوی ‪ (۱ + h)n ≥ ۱ + nh‬ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‬
‫)ﻓﺮض اﺳﺘﻘﺮاء(‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪ n + ۱‬دارای ﺧﺎﺻﯿﺖ ‪ F‬اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮض‬
‫اﺳﺘﻘﺮاء و اﯾﻦ ﻛﻪ ‪ nh۲ ≥ ۰‬دارﯾﻢ‬

‫)‪(۱ + h)n+۱ = (۱ + h)(۱ + h)n ≥ (۱ + h)(۱ + nh‬‬

‫‪= ۱ + (n + ۱)h + nh۲ ≥ ۱ + (n + ۱)h‬‬

‫ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﻪ ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ اﺳ ﺘ ﻘ ﺮاء دارﯾ ﻢ ﻧ ﺎﻣ ﺴ ﺎوی ﻣ ﻮرد ﺑ ﺤ ﺚ ﺑ ﺮای ﺗ ﻤ ﺎم اﻋ ﺪاد ﻃ ﺒ ﯿ ﻌ ﯽ ﺑ ﺮﻗ ﺮار اﺳ ﺖ‪.‬‬

‫)ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻓﻮق ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﺑﺮﻧﻮﻟﯽ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و ﺗﺴﺎوی ﻓﻘﻂ و ﻓﻘﻂ وﻗﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ h = ۰‬ﯾﺎ‬
‫‪ .(n = ۱‬ﺣﺎل ﭼﻮن اﮔﺮ ‪ ۱ + h ≥ ۰‬آﻧﮕﺎه ‪ ،۱ + nh ≥ ۰‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﺪ دارﯾﻢ‬
‫(‬ ‫)‬ ‫) (‬
‫‪h n‬‬ ‫‪h‬‬
‫‪۱+‬‬ ‫‪≥۱+n‬‬ ‫‪=۱+h‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫و ﯾﺎ‬
‫‪h‬‬ ‫√‬
‫‪۱+ ≥ ۱+h‬‬
‫‪n‬‬

‫‪n‬‬
‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪) ۵.۵.١‬ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺣﺴﺎﺑﯽ و ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻫﻨﺪﺳﯽ(‪ .‬اﮔﺮ ‪ a۱ , a۲ , · · · , an‬اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪٣٩‬‬

‫ﻧﺎﻣﻨﻔﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه‬

‫√‬ ‫‪a‬‬‫‪۱‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪+‬‬ ‫·‬ ‫·‬ ‫·‬ ‫‪+‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪n‬‬
‫≥ ‪a۱ a۲ · · · an‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪n‬‬

‫√‬
‫= ‪ .G‬اﮔﺮ ﺗﻤﺎم ‪ai‬ﻫﺎ‪،۱ ≤ i ≤ n ،‬‬ ‫‪n‬‬
‫= ‪ A‬و ‪a۱ a۲ · · · an‬‬ ‫‪a۱ +a۲ +···+an‬‬
‫‪n‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه ‪ .G = A‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ اﻧﺪﯾﺲﻫﺎی ‪ ۱ ≤ r ≤ n‬و ‪ ۱ ≤ l ≤ n‬ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮری ﻛﻪ‬
‫‪. ar ̸= al‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ،ar < al‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ .ar < A < al‬ﭼﻮن اﮔﺮ ﺗﻤﺎم ‪ ai‬ﻫﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ )ﻛﻤﺘﺮ( از‬
‫ﻧ ﯿ ﺰ ﺑ ﯿ ﺸ ﺘ ﺮ )ﻛ ﻤ ﺘ ﺮ( از ‪ A‬ﺧ ﻮاﻫ ﺪ ﺑ ﻮد ﻛ ﻪ ﻣ ﺘ ﻨ ﺎﻗ ﺾ ﺑ ﺎ ﻓ ﺮض‬ ‫‪a۱ +a۲ +···+an‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪ A‬ﺑ ﺎﺷ ﻨ ﺪ آﻧ ﮕ ﺎه ﻣ ﻘ ﺪار‬
‫‪ ar < A < al‬اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ ‪br = ar + al − A‬و ‪ bl = A‬و اﮔﺮ در ‪ A‬و ‪ G‬ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎی ‪ ar‬و ‪ al‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ‪ br‬و ‪ bl‬ﺑﮕﺬارﯾﻢ ﭼﻮن‬
‫‪br + bl = (ar + al − A) + A = ar + al .‬‬

‫ﭘﺲ ﻣﻘﺪار ‪ A‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﻛﻨﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ‬

‫‪br bl − ar al = A(ar + al − A) − ar al = (A − ar )(−A + al ) > ۰.‬‬

‫ﭘﺲ ‪ .ar al < br bl‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬

‫√‬ ‫√‬
‫‪G = a۱ · · · ar · · · al · · · an < a۱ · · · br · · · bl · · · an = G۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺬاری‪ ،‬ﻣﻘﺪار ‪ G‬اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ وﻟﯽ ﻣﻘﺪار ‪ A‬ﺑﺪون ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و در ‪G۱‬‬
‫ﯾﻜﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺿﺮب در زﯾﺮ رادﯾﻜﺎل ﺑﺮاﺑﺮ ‪ A‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼ‪ .bl ‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﻜﺮار ﻛﻨﯿﻢ‬
‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﭘﺲ از ‪ n − ۱‬ﺑﺎر ﻫﻤﻪ ‪ ai‬ﻫﺎ ﺑﻪ ‪ A‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪G < G۱ < · · · < A.A · · · A = An = A‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪.G < A‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۶.۵.١‬ﻧﺎﻣﺴﺎوی ‪ |x − ۱|−|x − ۲|< ۰‬را ﺣﻞ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻓﻮق ﺑﺎ ﻧﺎﻣﺴﺎوی |‪|x − ۱|< |x − ۲‬ﻣﻌﺎدل اﺳﺖ و از آن دارﯾﻢ‬

‫‪۳‬‬
‫< ‪(x − ۱)۲ < (x − ۲)۲ ⇒ ۲x < ۳ ⇒ x‬‬
‫‪۲‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ) ‪.x ∈ (−∞, ۳۲‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٧.۵.١‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﺣﻞ ﻧﺎﻣﺴﺎوی ‪.|۳x + ۲|< ۲ − ۲x‬‬

‫ﺣﻞ‪) .‬روش اول( ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺟﺪول ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻋﻼﻣﺖ دارﯾﻢ‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٠‬‬

‫‪x‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪− ۳۲‬‬ ‫∞‪+‬‬

‫‪۳x + ۲‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪+‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ) ‪ x ∈ (−∞, − ۲۳‬آﻧﮕﺎه )‪ |۳x + ۲|= −(۳x + ۲‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﺴﺎوی ‪ −(۳x + ۲) < ۲ − ۲x‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدل اﺳﺖ ﺑﺎ ‪ .x > −۴‬ﭘﺲ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ﺟﻮاب ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪P۱ = (−∞, − ) ∩ (−۴, +∞) = (−۴, − ).‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬
‫اﮔﺮ )∞ ‪ x ∈ [− ۲۳ ,‬آﻧﮕﺎه ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوی‪ ۳x + ۲ < ۲ − ۲x‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻌﺎدل اﺳﺖ ﺑﺎ ‪ .x < ۰‬ﭘﺲ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ﺟﻮاب ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪P۲ = [− , −∞) ∩ (−∞, ۰) = [− , ۰).‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ﺟﻮاب ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪P = P۱ ∪ P۲ = (−۴, − ∪ [− , ۰) = (−۴, ۰).‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬
‫)روش دوم( ﭼﻮن ﺷﺮط ﻻزم ﺑﺮای ﺑﺮﻗﺮاری ‪ |۳x + ۲|< ۲ − ۲x‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ ۲ − ۲x > ۰‬و ﯾﺎ‬
‫‪ x < ۱‬ﭘﺲ ﺑﺮای ﺑﺮﻗﺮاری ﻧﺎﻣﺴﺎوی ‪ |۳x + ۲|< ۲ − ۲x‬ﻟﺰوﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ )‪ .x ∈ (−∞, ۱‬از ﻃﺮﻓﯽ‬

‫‪|۳x + ۲|< ۲ − ۲x ⇒ (۳x + ۲)۲ < (۲ − ۲x)۲‬‬

‫‪⇒ ۵x۲ + ۲۰x < ۰.‬‬

‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺪول ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻋﻼﻣﺖ‪،‬‬

‫‪x‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪−۴‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫∞‪+‬‬

‫‪۵x۲‬‬ ‫‪+ ۲۰x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪+‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ﺟﻮاب ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‬

‫)‪P = (−۴, ۰) ∩ (−∞, ۱) = (−۴, ۰‬‬

‫√‬
‫را ﺣﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٨.۵.١‬ﻧﺎﻣﻌﺎدﻟﻪی ‪۲x + ۱ < x − ۲‬‬

‫√‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻛﻪ ‪۲x + ۱ < x − ۲‬‬
‫‪ x − ۲ > ۰,‬و ‪۲x + ۱ ≥ ۰‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪۴١‬‬

‫و ﯾﺎ ‪ x ≥ − ۱۲‬و ‪ .x − ۲ > ۰‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ )∞ ‪ .x ∈ [− ۱۲ , ∞) ∩ (۲, ∞) = (۲,‬ﺣﺎل دارﯾﻢ‬

‫√‬
‫‪۲x + ۱ < x − ۲ ⇒ ۲x + ۱ < (x − ۲)۲ ⇒ x۲ − ۶x + ۳ > ۰‬‬

‫و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺪول ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻋﻼﻣﺖ زﯾﺮ‬

‫√‬ ‫√‬
‫‪x‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪۳−‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪۳+‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫∞‪+‬‬
‫‪x۲‬‬ ‫‪− ۶x + ۳‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪+‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ﺟﻮاب ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫((‬ ‫( ) √‬ ‫√‬ ‫))‬ ‫(‬ ‫√‬ ‫)‬
‫= ‪P‬‬ ‫‪−∞, ۳ ۶ ∪ ۳ + ۶, +∞ ∩ (۲, +∞) = ۳ + ۶, +∞ .‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٩.۵.١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A ⊆ R‬و ‪ b‬ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻛﻨﯿﻢ‬
‫‪b + A = {a + b : a ∈ A},‬‬

‫آﻧﮕﺎه ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬

‫‪inf(b + A) = b + inf A,‬‬ ‫‪sup(b + A) = b + sup A.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ .sup A = α‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﻀﻮ دﻟﺨﻮاه از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ‪ b + A‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ b + a‬ﻛﻪ در آن‬
‫‪ ،a ∈ A‬دارﯾﻢ ‪) b + a ≤ b + α‬ﭼﻮن ‪ .(a ≤ α‬ﭘﺲ ‪ b + α‬ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻی ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ‪ b + A‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ ϵ > ۰‬داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ‪ sup A = α‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪) ۴.۴.١‬ب( ﻋﻀﻮی از ‪ A‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫‪ a۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪α − ϵ < a۰ ≤ α.‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪b + α − ϵ < b + a۰ ≤ b + α.‬‬

‫از ﻃﺮﻓﯽ ‪ .b + a۰ ∈ b + A‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪) ۴.۴.١‬ب( دارﯾﻢ ‪ .sup(b + A) = b + α‬ﺑﻪ‬

‫ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ‪.inf(b + A) = b + inf A‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١٠.۵.١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A‬و ‪ B‬دو ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬
‫‪A + B = {a + b : a ∈ A, b ∈ B}.‬‬

‫ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪.sup(A + B) = sup A + sup B‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ sup A = α‬و ‪ .sup B = β‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ a ∈ A‬و ﻫﺮ ‪،b ∈ B‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٢‬‬

‫‪ a ≤ α‬و ‪ b ≤ β‬ﭘﺲ ‪ a + b ≤ α + β‬و ﭼﻮن ﻫﺮ ﻋﻀﻮ دﻟﺨﻮاه ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ‪ A + B‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ‪a + b‬‬
‫اﺳﺖ ﭘﺲ ‪ α + β‬ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻی ‪ A + B‬اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪)۴.۴.١‬ب( ﻋﻀﻮی از ‪ A‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ a۰‬و ﻋﻀﻮی از ‪ B‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ b۰‬وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫‪ϵ‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪α − < a۰ ≤ α, β − < b۰ ≤ β,‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫و ﯾﺎ‬
‫‪α + β − ϵ < a۰ + b۰ ≤ α + β.‬‬

‫ﭼﻮن ‪ a۰ + b۰‬ﻋﻀﻮی از ‪ A + B‬اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ،۴.۴.١‬ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ۶.١‬ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫‪ .١‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪ ۱ < ۲‬و ‪.۰ < ۲‬‬

‫‪ .٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ x‬و ‪ y‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪ x = y‬اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ ‪ y ≤ x‬و ‪x ≤ y‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ »≤« ﯾﻚ راﺑﻄﻪ ﭘﺎدﻣﺘﻘﺎرن اﺳﺖ‪(.‬‬

‫‪a ≤ b ≤ a+‬‬ ‫‪c‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪ .٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ b ،a‬و ‪ c‬ﺳﻪ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ ،n‬ﻧﺎﻣﺴﺎوی‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪.a = b‬‬

‫‪ .۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x۲ + ۱ = ۰‬در ‪ R‬ﺟﻮاب ﻧﺪارد‪.‬‬

‫> ‪. xy‬‬ ‫‪t‬‬

‫‪z‬‬ ‫آﻧﮕﺎه‬ ‫‪x‬‬
‫‪y‬‬ ‫<‬ ‫‪z‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪ .۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ z ،y ،x‬و ‪ t‬ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬

‫اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ ‪.xt < yz‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪y‬‬ ‫<‬ ‫‪z‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪ .۶‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ y‬و ‪ t‬اﻋﺪادی ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬

‫‪ .٧‬اﮔﺮ ‪ x‬و ‪ y‬ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه ‪ x۲ < y ۲‬اﮔﺮ و ﺗﻨﻬﺎ اﮔﺮ ‪.x < y‬‬

‫را‬ ‫‪x+y‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﺑﯿﻦ ‪x‬و ‪ y‬ﻗﺮار دارد‪) .‬‬ ‫‪x+y‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪ .٨‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ x ̸= y‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬
‫ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺣﺴﺎﺑﯽ ‪ x‬و ‪ y‬ﻧﺎﻣﻨﺪ‪(.‬‬

‫‪ .٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪A‬و ‪ B‬زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎﯾﯽ از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ‪ max A‬و ‪ max B‬وﺟﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬
‫‪max(A ∪ B) = max{max A, max B}.‬‬

‫‪ .١٠‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ }‪ A = {x : ۰ < x < ۱‬ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ .١١‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪.−|a|≤ a ≤ |a| ،a‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪۴٣‬‬

‫‪ .١٢‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ اﮔﺮ ‪ b‬ﺑﯿﻦ ‪ a‬و ‪ c‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه }|‪|b|≤ max{|a|, |c‬‬

‫‪ .١٣‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ رﯾﺸﻪﻫﺎی دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x + a = b‬و ‪ x − a = b‬ﻗﺮﯾﻨﻪی ﯾﻜﺪﯾﮕﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .١۴‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ a‬و ‪ |a − b|= |۱ − ab| ،b‬اﮔﺮ و ﺗﻨﻬﺎ اﮔﺮ ‪ |a|= ۱‬ﯾﺎ‬
‫‪ .|b|= ۱‬و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﻣﻌﺎدﻟﻪی | ‪ |x۲ − x|= |۱ − x۳‬را ﺣﻞ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .١۵‬ﻋﺒﺎرت |‪ A = |a + b|+|a − b‬را ﺑﺪون ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .١۶‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ a‬و ‪ b‬دارﯾﻢ‬

‫|‪a + b |a − b‬‬
‫= }‪max{a, b‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫|‪a + b |a − b‬‬
‫= }‪min{a, b‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪ .١٧‬اﮔﺮ ‪ an , · · · , a۲ , a۱‬اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه‬

‫‪ n‬‬ ‫‬
‫∑  ∑‬ ‫‪n‬‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫≤  ‪ak‬‬ ‫‪|ak |,‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬
‫‪ n‬‬ ‫‬
‫∏  ∏‬ ‫‪n‬‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫=  ‪ak‬‬ ‫‪|ak |.‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬

‫‪ .١٨‬اﮔﺮ ‪ m‬و ‪ n‬دو ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه‬

‫‪m < n ⇔ m ≤ n − ۱.‬‬

‫‪ .١٩‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ b ̸= a‬و ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬دارﯾﻢ‬

‫)اﻟﻒ(‬
‫) ( ‪n‬‬
‫∑‬ ‫‪n‬‬
‫= ‪(a − b)n‬‬ ‫‪(−۱)n−k ak bn−k ,‬‬
‫‪k‬‬
‫‪k=۰‬‬

‫)ب(‬
‫‪an+۱ − bn+۱ ∑ k n−k‬‬
‫‪n‬‬
‫=‬ ‫‪a b‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪a−b‬‬
‫‪k=۰‬‬

‫(‬ ‫‪)۱۰‬‬
‫‪ x + x۱‬ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪ .٢٠‬ﺿﺮاﯾﺐ ‪ x۶‬و ‪ x−۸‬را در ﺑﺴﻂ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴۴‬‬
‫‪‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x∈Z‬‬
‫= ]‪.[x] + [−x‬‬ ‫‪ .٢١‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪x̸∈Z‬‬

‫‪ .٢٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ،n ∈ N‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬

‫‪[x + [x + [x + · · · + [x]]] · · ·] = n[x].‬‬
‫|‬ ‫‪{z‬‬ ‫}‬
‫‪ n‬ﺗﺎ‬

‫‪ .٢٣‬ﺧﺎﺻﯿﺖ زﯾﺮ از ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ را ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ‬

‫‪[x] + [y] ≤ [x + y].‬‬

‫‪ .٢۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺷﺮط ﻻزم و ﻛﺎﻓﯽ ﺑﺮای آن ﻛﻪ ‪ A ⊆ R‬ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻧﺎﻣﻨﻔﯽ‬
‫‪ M‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x‬ﻋﻀﻮ ‪.|x|≤ M ،A‬‬

‫‪ .٢۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ اﮔﺮ ‪ sup A ∈ A‬آﻧﮕﺎه ‪.sup A = max A‬‬

‫‪) .٢۶‬اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪ max A‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ sup A‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ‪) .sup A = max A‬ب( ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻜﻢ )اﻟﻒ( ﺑﺮای ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ و اﯾﻨﻔﯿﻤﻢ ﺑﯿﺎن و اﺛﺒﺎت ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .٢٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A ⊆ B‬و }{ ≠ ‪ ،A‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫)اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪ sup B‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ sup A‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ‪،sup A ≤ sup B‬‬
‫)ب( اﮔﺮ ‪ inf B‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ inf B‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ‪.inf B ≤ inf A‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫< ‪.۰‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪ .٢٨‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ اﮔﺮ ‪ a > ۱‬آﻧﮕﺎه ‪ ۱ < n a‬و اﮔﺮ ‪ ۰ < a < ۱‬آﻧﮕﺎه ‪a < ۱‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪ .٢٩‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ اﮔﺮ ‪ ۱ < a < b‬آﻧﮕﺎه ‪.۱ < n a < b‬‬
‫‪n‬‬

‫‪ .٣٠‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x۲ = ۵‬در ‪ Q‬دارای ﺟﻮاب ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫و ‪ αβ‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻮﯾﺎ و ﯾﺎ ﮔﻨﮓ‬ ‫‪α‬‬

‫‪β‬‬ ‫‪ .٣١‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺑﺮای اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ ‪ α‬و ‪ β‬ﻫﺮ ﯾﻚ از اﻋﺪاد ‪،α + β‬‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫√‬
‫‪ .٣٢‬اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ‪ α = r + s t‬ﻛﻪ در آن ‪ s ،r‬و ‪ t‬اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ را اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ ﻣﺮﺑﻌﯽ‬
‫ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ ﻣﺮﺑﻌﯽ ﺗﺤﺖ اﻋﻤﺎل ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺗﻔﺮﯾﻖ‪ ،‬ﺿﺮب و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .٣٣‬ﻧﺎﻣﻌﺎدﻻت زﯾﺮ را ﺣﻞ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪.٢‬‬ ‫‪.١‬‬
‫‪(x + ۳x + ۳)(x − x − ۱) ≥ ۰‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪x(۲x − ۱)(x + ۲)(۱ − ۳x) < ۰‬‬
 ‫ دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬.١ ‫ﻓﺼﻞ‬ ۴۵

.١٠ .٣
√
۱−x>x x − ۳x + x − ۳ ≥ ۰
۴ ۳

.١١
√ √ .۴
۲x + ۶ < ۳ − ۵x
|۳x − ۲|> x

.١٢
√ .۵
۲x − x − ۱ < ۰  
۱ 
|x + ۱|>  − ۱

x
.١٣
√
x۲ − ۳x + ۲ > x + ۳ .۶
۴x − ۵
≥۵
.١۴ |x − ۲|
√ √ √
x + ۲x − ۱ ≥ ۳x − ۲
.٧
√  ۱ .١۵ |x + ۱|+|x − ۱|< ۴
 
 x۲ − ۳ − ۱  <
۲
.٨
.١۶ x
≤ ۲
۲x + ۳
√ x(x + ۳) x +x+۱
x + ۱ + |x − ۲|> ۴

.١٧ .٩
(x۲ + x + ۱)(x − ۱)۲
(|x|−۵)(|x|−۳) > ۰ >۰
۱ − ۳x
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴۶‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪٢‬‬

‫اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

‫ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫‪١.٢‬‬

‫در ﻓﺼﻞ ﻗﺒﻞ ﺑﺎ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ و اﺻﻮل ﻣﻮﺿﻮﻋﻪی آن آﺷﻨﺎ ﺷﺪﯾﻢ‪ .‬دﯾﺪﯾﻢ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ زﻣﯿﻨﻪی ﺗﻮﺳﻌﻪی اﯾﻦ‬
‫اﻋﺪاد را ﻓﺮاﻫﻢ آورد ﻧﮕﺮش واﻗﻌﯽ و ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ اﻋﺪاد و ﻣﺨﺼﻮﺻ ﺎً اﻋﺪادی ﺑﻮد ﻛﻪ در اﺑﺘﺪای‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ‪ ،‬دارای ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺸﺨﺺ و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻼش در ﺟﻬﺖ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪن و ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ اﻋﻤﺎل ﺟﺒﺮی روی آﻧﻬﺎ و ﺳﺎزﮔﺎری اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺟﺒﺮی ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه در اﻋﺪاد ﻣﻮﺟﻮد ﻗﺒﻠﯽ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺒﻠﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﻮﺳﻌﻪی ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ‬
‫اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻣﯽﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻ‪ ‬ﺗﺼﻮرات ﻣﺎ از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻛﻢ و ﺑﯿﺶ ﺑﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻣﻠﻤﻮس از ﻃﺒﯿﻌﺖ‬
‫ارﺗﺒﺎط ﭘﯿﺪا ﻣﯽﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل در ﻓﯿﺰﯾﻚ ﺑﺮای اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﺳﻪ ﻛﻤﯿﺖ اﺻﻠﯽ آن ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺮم‪ ،‬ﻃﻮل و زﻣﺎن‬
‫ﺑﻪ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ ﺑﻪ ﻃﻮری ﻛﻪ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺪﻋﯽ ﺷﻮد ﻛﻪ در ‪ ۳‬ﺛﺎﻧﯿﻪ دﯾﮕﺮ ﻋﻤﺮ ﻓﺮزﻧﺪ او‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪ ۳ × ۱۰۸‬ﺛﺎﻧﯿﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﺣﺮف ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﻧﺰده اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻋﺒﺎرات ‪ ۱۰‬ﻣﺘﺮ و ‪e)eπ‬‬
‫ﻋﺪد ﻧﭙﺮ( ﻛﯿﻠﻮﮔﺮم ﺑﯽﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﻛﻤﯿﺖﻫﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ اﯾﻦ‬
‫ﺧﺎﺻﯿﺖ را ﺑﻪ ﻃﺮز زﯾﺒﺎﯾﯽ دارﻧﺪ‪ .‬اﺻﻮﻻ‪ ‬رﯾﺎﺿﯽ ﺑﺮای اﯾﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎنﺑﻨﺪی ﺧﻮد اﻣﻜﺎن وﺳﯿﻊﺗﺮﯾﻦ وﺣﺪت‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻨﻄﻘﯽ را ﺑﺪﻫﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺗﻌﺼﺒﯽ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎی ﻧﻮ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻫﯿﭻ ﻛﺎرﺑﺮدی در اﺑﺘﺪای ﺳﺎﺧﺖ‬
‫آن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ادﻋﺎی »ﺑﯽ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻮدن ﺟﺬر اﻋﺪاد ﻣﻨﻔﯽ« از اﯾﺪهﻫﺎی ﻗﺪﯾﻤﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺬر ﯾﻚ‬
‫ﻋﺪد ﻣﻨﻔﯽ را ﻣﻤﺘﻨﻊ ﯾﺎ ﻣﺤﺎل ﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺌﻮالﻫﺎ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﻢ ﻛﻪ آﯾﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن ﻟﻐﺖ‬
‫√‬
‫»ﻣﺤﺎل« ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮی در ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ رﯾﺎﺿﯿﺎت اﺻﯿﻞ و رﯾﺸﻪدار ﻧﯿﺴﺖ؟ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﺎﯾﺪ ‪ −۲‬را‬
‫ﺑﯽﻣﻌﻨﯽ ﺑﺪاﻧﯿﻢ؟ آﯾﺎ ﺻﺮف ﻧﺒﻮدن ﻧﻮﻋﯽ ﻣﻌﺎدل ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺮای آن‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎ را از ورود ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪای‬
‫ﺑﺎز دارد؟ ﻣﺴﻠﻤﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ راه ﺧﻮد را در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ و ﭼﺸﻢ را‬
‫√‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﻚ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ −۲‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭼﯿﺰی ﻛﻪ ﻓﻌﻼ‪ ‬ﻫﯿﭻ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺪارد و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﺎدی اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x۲ + ۲ = ۰‬را ﺧﺸﻨﻮد ﺳﺎزد در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ اﻛﻨﻮن ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬

‫‪۴٧‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٨‬‬

‫√‬
‫دارای ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی وﺳﯿﻌﯽ در ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﻧﻮﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﻫﺪف اﺷﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ در‬ ‫ﮐﻪ ‪−۲‬‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﮕﺮان ﻛﺎرﺑﺮد ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺟﺪﯾﺪی ﺑﻮد زﯾﺮا ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن و اﯾﺠﺎد ﺑﯿﻨﺸﻬﺎی ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﻛﻪ آن ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﻣﻘﻮﻟﻪ راه ﺧﻮد را در ﻋﻠﻢ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺎز ﻛﻨﺪ‪ .‬در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﯿﻼدی رﯾﺎﺿﯿﺪان ﺷﻬﺮ‬
‫اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻛﺎردان ‪ ،١‬در ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻋﺪد ‪ ۱۰‬ﺑﻪ دو ﺟﺰء ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب آﻧﻬﺎ ‪ ۴۰‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﻋﺪاد ﻣﻄﻠﻮب را ﺑﻪ‬
‫√‬ ‫√‬
‫ﺻﻮرت ‪ ۵ + −۱۵‬و ‪ ۵ − −۱۵‬ﺑﯿﺎن ﻛﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎری ﺑﻮد ﻛﻪ »ﺟﺬر ﯾﻚ ﻋﺪد ﻣﻨﻔﯽ« ﺑﻜﺎر‬
‫ﺑﺮده ﺷﺪ‪ .‬ﻛﺎردان ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﺬر ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﻨﻔﯽ ‪ (a > ۰) −a‬را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫√‬ ‫√ √‬
‫‪−a = −۱ a.‬‬
‫√‬
‫اﯾﻦ اﯾﺪه ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻢ اﻫﻤﯿﺖ وﻟﯽ دارای ﻛﺎرﺑﺮد ﻓﺮاوان‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ −۱‬ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫ﯾﻚ ﻋﺪد ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻤﺎم ﺟﺬرﻫﺎی ﻣﻨﻔﯽ را ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آن ﻧﻤﺎﯾﺶ داد‪ .‬ﺣﺎل ﺑﯽﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫√‬
‫‪ −۱‬ﯾﻚ ﻧﻤﺎد اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﻧﺴﺒﺖ داد ﺗﺎ ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﻫﻮﯾﺖ ﺑﺎرز آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻤﺎد را ﺑﺎ »‪ «i‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‬
‫√‬
‫)دﻗﺖ ﻛﻨﯿﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن ﺑﺮق ﻣﻌﻤﻮﻻ‪ ‬از ﻧﻤﺎد ‪ i‬اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﻛﻨﻨﺪ و ﻋﻼﻣﺖ ‪ j‬را ﺑﺮای ‪ −۱‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺳﻮء ﺗﻌﺒﯿﺮی ﺑﺮای ﻧﻤﺎد ‪ i‬ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺟﺮﯾﺎن اﻟﻜﺘﺮﯾﻜﯽ اﺳﺖ ﭘﯿﺶ ﻧﯿﺎﯾﺪ(‪ .‬ﺑﻪ اﻋﺪاد زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﯿﺪ‬
‫√‬
‫‪۲i,‬‬ ‫‪۳i + ۱, πi + e, ai + b‬‬

‫ﻫﻤﮕﯽ اﻋﺪاد ﻓﻮق‪ ،‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎردان ﭘﯽﺑﺮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ اﻋﺪاد ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ رﻓﺘﺎر‬
‫√‬ ‫√‬
‫ﺷﻮد و ﻗﺎﻋﺪهی ‪) −۱. −۱ = −۱‬ﯾﺎ‪ ( i۲ = −۱‬را ﺑﻪ آن اﺿﺎﻓﻪ ﻛﻨﺪ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮی ﻧﯿﺎزش ﺑﺮای ﺣﻞ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﺑﺪون رﯾﺸﻪ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﻜﯽ از ﻋﻠﻞ اﺳﺎﺳﯽ و ﻣﻬﻢ در ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﻌﺮﻓﯽ‬
‫اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻣﺴﺌﻠﻪی ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﺑﻪﺻﻮرت ‪ p(x) = ۰‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ‪ p(x) = ۰‬ﯾﻚ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای ﺑﺎ‬
‫ﺿﺮاﯾﺐ ﺣﻘﯿﻘﯽ از درﺟﻪ ‪ n ∈ N‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫‪p(x) = a۰ + a۱ x + a۲ x + · · · + an x,‬‬ ‫‪ai ∈ R, i = ۱, . . . , n.‬‬

‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮری ﻛﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x۲ + ۱‬در ﻣﯿﺪان اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺟﻮاب ﻧﺪارد و ﻣﺸﺎﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎ را‬
‫ﻣﯽﺗﻮان در ﻣﻮارد ﺑﺴﯿﺎری ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ دارای رﯾﺸﻪﻫﺎی ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان از اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ در ﻣﯿﺪان اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻫﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ p(x) = ۰‬دارای ﺟﻮاب‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺟﺒﺮ اﯾﻦ ادﻋﺎ را ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﻛﻪ دارای رﯾﺸﻪ ﻫﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫‪ p(x) = ۰‬ﺑﺎﺷﺪ را ﯾﻚ ﻣﯿﺪان ﻛﺎﻣﻞ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ ﻣﯿﺪان اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﯾﻚ ﻣﯿﺪان ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫√‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ در ﭘﯿﺪاﯾﺶ ‪ −۱‬ﯾﺎ ‪ i‬ﻫﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺑﺮای آن ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫√‬
‫ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﺎم »ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ« را ﺑﺮای آن اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ‪ −۱‬در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺟﺎی‬
‫√‬
‫ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪﺗﺮی از ‪ ۲‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺗﺮﺳﯽ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﻚ ﺑﺪان ﻧﮕﺎه ﺷﻮد و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﻛﻨﻮن ﻧﯿﺰ در‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻋﻠﯿﺮﻏﻢ اﯾﻨﻜﻪ اﯾﻦ اﻋﺪاد ﺳﺒﺐ ﺗﺤﻮل ﻣﻬﻤﯽ در ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﻧﻮﯾﻦ ﮔﺮدﯾﺪه و زﺑﺎن ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ‬
‫ﺑﺮای ﺣﺮﻛﺎت ارﺗﻌﺎﺷﯽ‪ ،‬ﻧﻮﺳﺎﻧﺎت ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ‪ ،‬ارﺗﻌﺎﺷﺎت ﻣﯿﺮا و ﺟﺮﯾﺎﻧﻬﺎی ﻣﺘﻨﺎوب و ﻏﯿﺮه را ﺑﻮﺟﻮد آورده‬
‫√‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎز ﻫﻢ واژه ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ ﺑﺮای ‪ i = −۱‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﺑﯿﺸﺘ ﺮﯾﻦ ﺗﻼﺷﻬﺎی ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه در زﻣﯿﻨﻪ‬

‫‪1‬‬
‫‪Kardan‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫‪۴٩‬‬

‫اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ را ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻛﺎر ﻟﺌﻮﻧﺎرد اوﻟﺮ ‪ ١‬در ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻣﯿﻼدی داﻧﺴﺖ و او ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻛﺴﯽ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫√‬
‫ﻧﻤﺎد ‪ i‬را ﺑﺮای ‪ −۱‬ﻣﺘﺪاول ﺳﺎﺧﺖ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻛﺎرﻟﻔﺮﯾﺪرﯾﺶ ﮔﺎوس ‪ ٢‬و وﯾﻠﯿﺎم ﻫﺎﻣﯿﻠﺘﻮن ‪ ٣‬اﯾﻦ اﯾﺪه‬
‫را ﮔﺴﺘﺮش دادﻧﺪ ﻛﻪ در اداﻣﻪ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ آﺷﻨﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺷﺪ‪ .‬در ﺧﺎﺗﻤﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎﯾﯽ را ﻛﻪ ﺑﺎاﺳﺘﻔﺎده از روﺷﻬﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی ﻧﻤﯽﺗﻮان آﻧﻬﺎ را ﺣﻞ ﻛﺮد ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻋﺪاد‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻣﯽﺗﻮان آﻧﻬﺎ را ﺣﻞ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو ﻣﻮرد زﯾﺮ اﺷﺎره ﻛﺮد‬
‫∫‬ ‫∞‬ ‫‪∫ ∞ α−۱‬‬
‫‪sin۲ x‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪dx = ,‬‬ ‫= ‪dx‬‬ ‫‪۰<α<۱‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۱+x‬‬ ‫‪sin απ‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ اﺛﺒﺎت رواﺑﻂ ﻓﻮق ﻣﺴﺘﻠﺰم اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮی در زﻣﯿﻨﻪ آﻧﺎﻟﯿﺰ ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬
‫از ﺣﻮﺻﻠﻪ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﺧﺎرج اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫‪٢.٢‬‬

‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ و اﻋﻤﺎل ﺟﺒﺮی ﺑﯿﻦ آﻧﻬﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺗﻔﺮﯾﻖ‪ ،‬ﺿﺮب و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﯾﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ در ﺻﻔﺤﻪ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت ‪ xy‬ﻧﻤﺎﯾﺶ داد ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻛﻠﯿﻪ زوﺟﻬﺎی ﻣﺮﺗﺐ )‪ (x, y‬اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ‪.x, y ∈ R‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.٢.٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ‬

‫‪R = R × R = {(x, y)|x ∈ R, y ∈ R},‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب دﻛﺎرﺗﯽ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪R۲‬‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺟﺒﺮی زﯾﺮ ﻋﻤﻞ ﺟﻤﻊ‬
‫‪(x۱ , y۱ ) + (x۲ , y۲ ) = (x۱ + x۲ , y۱ + y۲ ),‬‬

‫ﻋﻤﻞ ﺿﺮب‬
‫‪(x۱ , y۱ )(x۲ , y۲ ) = (x۱ x۲ − y۱ y۲ , x۱ y۲ + x۲ y۱ ),‬‬

‫و ﻋﻤﻞ ﺿﺮب اﺳﮑﺎﻟﺮ‬

‫‪a(x, y) = (ax, ay) a ∈ R.‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ را ﺑﺎ ‪ C‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ و از ﺣﺮوف ‪ w ،z‬و · · · ﺑﯿﺎن اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٢.٢.٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ )‪ z = (x, y‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦﺻﻮرت ﻣﺆﻟﻔﻪ اول آن ﯾﻌﻨﯽ ‪ x‬را‬
‫‪1‬‬
‫‪L. Euler‬‬
‫‪2‬‬
‫‪F. Gaus‬‬
‫‪3‬‬
‫‪N. Hamilton‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵٠‬‬

‫ﻗﺴﻤﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ z‬و ﻣﺆﻟﻔﻪ دوم آن ﯾﻌﻨﯽ ‪ y‬را ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ ‪ z‬ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ و ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫‪ = Re(z),‬ﻗﺴﻤﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪z‬‬ ‫)‪ = Im(z‬ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ ‪z‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .٣.٢.٢‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ C‬دارای ﺧﺎﺻﯿﺖﻫﺎی ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ و ﺷﺮﻛﺖﭘﺬﯾﺮی اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﻢ ) ‪ z۱ = (x۱ , y۱‬و ) ‪ z۲ = (x۲ , y۲‬و ) ‪ z۳ = (x۳ , y۳‬اﻋ ﺪاد ﻣ ﺨ ﺘ ﻠ ﻂ دﻟ ﺨ ﻮاه‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦﺻﻮرت دارﯾﻢ‬

‫) ‪z۱ + z۲ = (x۱ , x۲ ) + (x۲ , y۲ ) = (x۱ + x۲ , y۱ + y۲ ) = (x۲ + x۱ , y۲ + y۱‬‬

‫‪= (x۲ , y۲ ) + (x۱ , y۱ ) = z۲ + z۱‬‬ ‫)ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ(‬

‫) ‪(z۱ + z۲ ) + z۳ = (x۱ + x۲ , y۱ + y۲ ) + (x۳ , y۳‬‬

‫) ‪= (x۱ + x۲ + x۳ , y۱ + y۲ + y۳‬‬
‫) ‪= (x۱ , y۱ ) + (x۲ + x۳ , y۲ + y۳‬‬
‫)ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﭘﺬﯾﺮی( ) ‪= z۱ + (z۲ + z۳‬‬

‫ﺑ ﻪﻃ ﻮر ﻣ ﺸ ﺎﺑ ﻪ ﻣ ﯽﺗ ﻮان اﯾ ﻦ ﺧ ﺎﺻ ﯿ ﺖﻫ ﺎ را ﺑ ﺮای ﻋ ﻤ ﻞ ﺿ ﺮب ﺛ ﺎﺑ ﺖ ﻛ ﺮد ﯾ ﻌ ﻨ ﯽ ‪ z۱ z۲ = z۲ z۱‬و‬

‫) ‪.(z۱ z۲ )z۳ = z۱ (z۲ z۳‬‬

‫ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ‪ .۴.٢.٢‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﻢ ‪ C‬ﻣ ﺠ ﻤ ﻮﻋ ﻪ اﻋ ﺪاد ﻣ ﺨ ﺘ ﻠ ﻂ ﺑ ﺎﺷ ﺪ در اﯾ ﻦﺻ ﻮرت اﻋ ﺪاد )‪ ۰̄ = (۰, ۰‬و‬

‫)‪ ۱̄ = (۱, ۰‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﯽاﺛﺮ )ﺧﻨﺜﯽ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺟﻤﻊ و ﺿﺮب ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه در اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ )‪ z = (x, y‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻋﻤﺎل‬
‫ﺟﻤﻊ و ﺿﺮب در اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ دارﯾﻢ‬
‫‪z + ۰̄ = (x, y) + (۰, ۰) = (x + ۰, y + ۰) = (x, y) = z‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ‪ ۰̄ + z = z‬ﭘﺲ ‪ z + ۰̄ = ۰̄ + z = z‬و ﻧﯿﺰ‬

‫‪z ۱̄ = (x, y)(۱, ۰) = ((x × ۱) − (y × ۰), (x × ۰) + (y × ۱)) = (x, y) = z‬‬

‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ ‪ ۱̄z = z‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪.z ۱̄ = ۱̄z = z‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .۵.٢.٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ )‪ z = (x, y‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦﺻﻮرت ﻗ ﺮﯾﻨﻪ ‪ z‬و ﻣﻌﻜﻮس‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫‪۵١‬‬

‫)وارون( ‪ z‬را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ ‪ −z‬و ‪ z −۱‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‬

‫‪−z = (−x, −y),‬‬

‫(‬ ‫)‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪−y‬‬
‫= ‪z‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪x۲ + y ۲ x۲ + y ۲‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﻢ ) ‪ w = (x۱ , y۱‬ﻗ ﺮﯾ ﻨ ﻪ ‪ z‬ﺑ ﺎﺷ ﺪ‪ .‬در اﯾ ﻦﺻ ﻮرت ﺧ ﻮاﻫ ﯿ ﻢ داﺷ ﺖ‬

‫̄‪ .z + w = w + z = ۰‬ﭼﻮن )‪ z + w = (x + x۱ , y + y۱ ) = (۰, ۰‬ﻟﺬا ‪y۱ = −y, x۱ = −x‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ .w = (−x, −y) = −(x, y) = −z‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ) ‪ V = (x۲ , y۲‬وارون ‪ z‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻨﺼﺮ وارون ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ ̄‪ zV = V z = ۱‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪zV = (x, y)(x۲ , y۲ ) = (xx۲ − yy۲ , xy۲ + x۲ y) = (۱, ۰).‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ‪ xx۲ − yy۲ = ۱‬و ‪ .xy۲ + x۲ y = ۰‬ﺑﺎ ﺣﻞ دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻮق ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪−y‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪y۲ = ۲‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪x۲ = ۲‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪x + y۲‬‬ ‫‪x + y۲‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫‪x‬‬ ‫‪−y‬‬
‫= ‪z −۱ = V‬‬ ‫‪, ۲‬‬
‫‪x + y x + y۲‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .۶.٢.٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ) ‪ z۱ = (x۱ , y۱‬و ) ‪ z۲ = (x۲ , y۲‬دو ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ در‬
‫اﯾﻦﺻﻮرت اﻋﻤﺎل ﺗﻔﺮﯾﻖ و ﺗﻘﺴﯿﻢ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻛﺮد‬

‫) ‪z۱ − z۲ = (x۱ , y۱ ) − (x۲ , y۲ ) = (x۱ − x۲ , y۱ − y۲‬‬

‫(‬ ‫)‬
‫‪z۱‬‬ ‫‪−۱‬‬ ‫‪x۲‬‬ ‫‪−y۲‬‬
‫) ‪= z۱ z۲ = (x۱ , y۱‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪z۲‬‬ ‫‪x۲۱ + y۲۲ x۲۲ + y۲۲‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪x۱ x۲ + y۱ y۲ x۲ y۱ − x۱ y۲‬‬
‫=‬ ‫‪,‬‬
‫‪x۲۲ + y۲۲‬‬ ‫‪x۲۲ + y۲۲‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٧.٢.٢‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ C‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺟﻤﻊ و ﺿﺮب و ﺿﺮب اﺳﻜﺎﻟﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه در‬
‫‪ ١.٢.٢‬ﻣﯿﺪان ‪ ١‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪﻫﺎی ‪ ٣.٢.٢‬و ‪ (C, +) ،۴.٢.٢‬ﯾﻚ ﮔﺮوه آﺑﻠﯽ ﺟﻤﻌﯽ اﺳﺖ ﻟﺬا ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌ ﺮﯾﻒ‬
‫ﻣﯿﺪان ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻏﯿﺮ ﺻﻔﺮ وارونﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪ z۲ ،z۱‬و ‪z۳‬‬
‫دارﯾﻢ ‪ .z۱ (z۲ + z۳ ) = z۱ z۲ + z۱ z۳‬ﭼﻮن در ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻏﯿﺮ ﺻﻔﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ )‪ z = (x, y‬ﺣﺪاﻗﻞ‬

‫‪١‬ﺑﺮای ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯿﺪان‪ ،‬زﯾﺮ ﻣﯿﺪان‪ ،‬ﮔﺮوه ﺟﻤﻌﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺟﺒﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵٢‬‬

‫ﯾﻜﯽ از ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی ‪ x‬ﯾﺎ ‪ y‬ﺑﺎﯾﺪ ﻏﯿﺮﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻟﺬا ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ ۶.٢.٢‬وارون ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻏﯿﺮﺻﻔﺮ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان راﺑﻄﻪ ‪ z۱ (z۲ + z۳ ) = z۱ z۲ + z۱ z۳‬را ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﻮد ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫)‪ (C, +, ۰‬ﯾﻚ ﻣﯿﺪان اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٨.٢.٢‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی }‪ S = {(x, ۰) ∈ C|x ∈ R‬ﯾﻚ ﯾﻚ زﯾﺮ ﻣﯿﺪان ‪ C‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ S‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺟﻤﻊ و ﺿﺮب ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ‪ ۰̄, ۱̄ ∈ S‬ﻟﺬا ﻛﻠﯿﻪ ﺧﻮاص ﻣﯿﺪان‬
‫ﺑﺮای ‪ S‬ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ S‬ﯾﻚ زﯾﺮ ﻣﯿﺪان ‪ C‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٩.٢.٢‬ﯾﻚ ﺗﻨﺎﻇﺮ ﯾﻚﺑﻪﯾﻚ ﺑﯿﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ‪ S‬و اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ R‬وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻧﮕﺎﺷﺖ ‪ ϕ : R −→ S‬را ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ )‪ ϕ(x) = (x, ۰‬ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ‪ ϕ‬ﺧﻮشﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﯾﻜﺒﻪﯾﻚ ‪ ١‬و ﭘﻮﺷﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٨.٢.٢‬ﻣﯽﺗﻮان ارﺗﺒﺎط اﻋﺪاد‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﺨﺘﻠﻂ را ﺑﺪﯾﻦﺻﻮرت ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻣﯿﺪان اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎ ﺗﻨﺎﻇﺮ ﻓﻮق ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﯾﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای‬
‫از اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ C‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن اﻋﻤﺎل ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه در ‪ C‬در ‪ R‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﭘﺲ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ را‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻮﺳﯿﻊ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎﯾﺶﻫﺎی اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫‪٣.٢‬‬

‫اﻟﻒ( ﻧﻤﺎﯾﺶ دﻛﺎرﺗﯽ ﻫﻤﺎنﻃﻮری ﻛﻪ در اﺑﺘﺪای اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﯾﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ در دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت دﻛﺎرﺗﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت )‪ z = (x, y‬ﻧﻤﺎﯾﺶ داد اﯾﻦ ﻧﻮع ﻧﻤﺎﯾﺶ را ﻧﻤﺎﯾﺶ‬
‫دﻛﺎرﺗﯽ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﻛﻪ در اﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﻫﺎ ﻣﺤﻮر ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﺤﻮر ‪ y‬ﻫﺎ‬
‫ﻣﺤﻮر ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ب( ﻧﻤﺎﯾﺶ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ و ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ و ﻏﯿﺮﺣﻘﯿﻘﯽ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ‪ i‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ )‪ i = (x, y‬و دارای اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ‪i۲ = −۱‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫‪i = ii = (x, y)(x, y) = (x − y , ۲xy) = (−۱, ۰).‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪‬‬
‫‪x۲ − y ۲ = −۱‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ‪ x = ۰‬و ‪ y = ∓۱‬و ﻟﺬا ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬ ‫ﺑﺎ ﺣﻞ دﺳﺘﮕﺎه‬
‫‪۲xy = ۰‬‬
‫‪ x = ۰‬و ‪ y = ۱‬ﻧﻤﺎﯾﺶ )‪ i = (x, y‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﯾﻚ ﻧﻤﺎﯾﺶ دﯾﮕﺮ از‬
‫اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ رﺳﯿﺪ‬
‫‪z = (x, y) = (x, ۰) + (۰, y) = (x, ۰) + (۰, ۱)(y, ۰).‬‬

‫‪١‬ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﺗﺎﺑﻊ و ﯾﻚﺑﻪﯾﻚ و ﭘﻮﺷﺎ در ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﺑﯿﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫‪۵٣‬‬

‫∼ )‪ (x, ۰‬و‬
‫ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﻪ ﺗ ﻨ ﺎﻇ ﺮ اﯾ ﺠ ﺎد ﺷ ﺪه ﺑ ﯿ ﻦ ﻣ ﺠ ﻤ ﻮﻋ ﻪ ‪ S‬و ‪R‬در ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ‪ ٩.٢.٢‬ﻣ ﯽﺗ ﻮانﻓ ﺮضﻛ ﺮد ‪= x‬‬
‫∼ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻨﺎﻇﺮ ﯾﻚ ﺑﯿﻚ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ( ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﺶ ‪ z = x + iy‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‬ ‫∼ )‪) (y, ۰‬ﻋﻼﻣﺖ =‬ ‫‪=y‬‬
‫ﻛﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﺶ را ﻧﻤﺎﯾﺶ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻗﺴﻤﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ z‬ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻓﻮق اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ ‪ z‬ﻋﺒﺎرت ﺿﺮﯾﺐ ‪i‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻜﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻋﻤﺎل ﺟﻤﻊ و ﺿﺮب ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ﺷﺪه در ‪ ١.٢.٢‬ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺟﻤﻊ و‬
‫ﺿﺮب ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺑﺎ ﻓﺮض ‪ i۲ = −۱‬در ﻧﻤﺎﯾﺶ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻛﺎﻣ ﻼ‪ ‬ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ و ﺳﺎزﮔﺎر‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ‪ z۱ = x۱ + iy۱‬و ‪ z۲ = x۲ + iy۲‬آﻧﮕﺎه ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬

‫‪z۱ + z۲ = x۱ + iy۱ + x۲ + iy۲ = (x۱ + x۲ ) + i(y۱ + y۲ ),‬‬

‫‪z۱ z۲ = (x۱ + iy۱ )(x۲ + iy۲ ) = x۱ x۲ + ix۱ y۲ + ix۲ y۱ + i۲ y۱ y۲‬‬
‫‪= (x۱ x۲ − y۱ y۲ ) + i(x۱ y۲ + x۲ y۱ ).‬‬

‫اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ اﻋﻤﺎل ﺟﻤﻊ و ﺿﺮب در اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ را ﺑﺘﻮان ﻫﻤﺎن اﻋﻤﺎل‬
‫ﺟﻤﻊ و ﺿﺮب اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪﻫﺎ ﺳﺎدهﺗﺮ و ﻣﻠﻤﻮسﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﻧﻤﺎﯾﺶ اﺳﺘﺎﻧﺪارد اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ج( ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻗﻄﺒﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻗﻄﺒﯽ و ﻧﻤﺎﯾﺶ ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ p‬در اﯾﻦ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت )‪ (r, θ‬ﻛﻪ در آن ‪ r‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺟﻬﺖدار از ‪ p‬ﺗﺎ ﻣﺒﺪأ ﻣﺨﺘﺼﺎت و ‪ θ‬زاوﯾﻪ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﭘﺎرهﺧﻂ ‪ op‬و‬
‫ﺟﻬﺖ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﻫﺎ ﯾﻌﻨﯽ ‪ ox‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﻜﻞ زﯾﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ رواﺑﻂ‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫√‬
‫‪x = r cos θ‬‬ ‫‪r = x۲ + y ۲‬‬
‫‪,‬‬
‫‪y = r sin θ‬‬ ‫) ‪θ = tan−۱ ( y‬‬
‫‪x‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪p‬‬

‫‪y‬‬
‫‪θ‬‬
‫‪O‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١.٢‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻗﻄﺒﯽ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵۴‬‬

‫ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﺨﺘﺼﺎت و ﻣﺨﺘﺼﺎت دﻛﺎرﺗﯽ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﻟﺬا در ﻧﻤﺎﯾﺶ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z‬دارﯾﻢ‬
‫‪z = x + iy = r cos θ + ir sin θ = r(cos θ + i sin θ).‬‬

‫ﻋﺒﺎرت ‪ cos θ + i sin θ‬را ﺑﺎ )‪ cis(θ‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ )‪ z = r cis(θ‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ‬
‫ﻧﻮع ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z‬را ﯾﻚ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻗﻄﺒﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ‪ ۰ ≤ θ < ۲π‬اﺧﺘﯿﺎر ﺷﻮد آﻧﮕﺎه‬
‫‪ arg(z) = θ‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ و آن را آرﮔﻤﺎن ﯾﺎ ﺷﻨﺎﺳﻪ ‪ z‬ﮔﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .١.٣.٢‬ﺑﺮای ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻗﻄﺒﯽ ﯾﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ دﻛﺎرﺗﯽ ﯾﺎ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻣﯽﺗﻮان از رواﺑﻂ‬

‫‪x = r cos θ,‬‬

‫‪y = r sin θ,‬‬

‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕ ﺰﯾﻨﯽ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ r‬و ‪ θ‬در رواﺑﻂ ﻓﻮق ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ x‬و ‪ y‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮای ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺶ دﻛﺎرﺗﯽ ﯾﺎ اﺳﺘﺎﻧﺪار ﯾﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ دﻛﺎرﺗﯽ از رواﺑﻂ‬
‫√‬
‫=‪r‬‬ ‫‪x۲ + y ۲ ,‬‬
‫)‪(y‬‬
‫‪θ = tan−۱‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪x‬‬

‫اﺳ ﺘ ﻔ ﺎده ﻣ ﯽﻛ ﻨ ﯿ ﻢ وﻟ ﯽ ذﻛ ﺮ اﯾ ﻦ ﻧ ﻜ ﺘ ﻪ ﺿ ﺮوری اﺳ ﺖ ﻛ ﻪ ﭼ ﻮن دو ﺟ ﻮاب ﺑ ﺮای ‪ θ‬ﺣ ﺎﺻ ﻞ ﻣ ﯽﺷ ﻮد‬

‫)زاوﯾﻪﻫﺎی ‪ α‬و ‪ (π + α‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ زاوﯾﻪای را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ‪ θ‬اﺧﺘﯿﺎر ﻛﺮد ﻛﻪ اﻧﺘﻬﺎی ﻛﻤﺎن آن در ﻧﺎﺣﯿﻪای‬
‫= )‪ tan−۱ (۱‬و‬ ‫‪π‬‬
‫‪۴‬‬ ‫ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ )‪ (x, y‬در آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬
‫= ‪ θ‬اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﻧﻘﻄﻪ )‪(۱, ۱‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪۴‬‬ ‫= )‪ tan−۱ (۱‬ﻟﺬا اﮔﺮ )‪ (x, y) = (۱, ۱‬ﺑﺎﺷﺪ زاوﯾﻪ‬ ‫‪۵π‬‬
‫‪۴‬‬
‫ﻫﺮ دو در ﻧﺎﺣﯿﻪ اول ﻗﺮار دارﻧﺪ و اﮔﺮ )‪ (x, y) = (−۱, −۱‬آﻧﮕﺎه زاوﯾﻪ‬ ‫‪π‬‬
‫‪۴‬‬ ‫و ﻧﯿﺰ اﻧﺘﻬﺎی ﻛﻤﺎن زاوﯾﻪ‬
‫= ‪ θ‬ﺑﺎﯾﺪ اﺧﺘﯿﺎر ﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎل ﺑﻪذﻛﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺜﺎل ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬ ‫‪۵π‬‬
‫‪۴‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.٣.٢‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻗﻄﺒﯽ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z۱ = ۱ + i‬و ‪ z۲ = ۱ − i‬و ‪ z۳ = −۱ + i‬را ﺑﻪ دﺳﺖ‬

‫آورﯾﺪ‪.‬‬

‫=‪θ‬و‬ ‫‪π‬‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ‪ z۱ = ۱ + i‬ﭘﺲ ‪ x۱ = y۱ = ۱‬و ﻧﻘﻄﻪ )‪ (۱, ۱‬در ﻧﺎﺣﯿﻪ اول ﻗﺮار دارد ﻟﺬا‬
‫‪√۴‬‬ ‫) (‬ ‫√‬ ‫) (‬ ‫√‬ ‫) (‬ ‫√‬
‫‪z۳ = ۲ cis ۳π‬‬ ‫= ‪ z۲‬و ‪۴‬‬ ‫‪۲ cis −π‬‬‫‪۴‬‬ ‫‪ r = ۲‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ z۱ = ۲ cis π۴‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪(π‬‬ ‫)‪(π‬‬
‫‪z۳ = ۴ cis‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪ z۲ = cis‬و‬ ‫‪۲‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.٣.٢‬ﻧﻤﺎﯾﺶ اﺳﺘﺎﻧﺪارد اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ) ‪ z۱ = cis( π۴‬و‬
‫را ﺑﻪدﺳﺖ آورﯾﺪ و آﻧﻬﺎ را در دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت رﺳﻢ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫‪۵۵‬‬

‫√‬ ‫√‬ ‫) (‬
‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ ‪ z۱ = ۲ cis π۴‬ﭘﺲ ‪ r = ۲‬و ‪ θ = π۴‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫) √(‬
‫√‬ ‫) ‪(π‬‬ ‫√‬ ‫√ ‪π‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪y = r sin θ = ۲ sin‬‬ ‫‪= ۱, x = r cos θ = ۲ cos = ۲‬‬ ‫‪=۱‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﭘﺲ ﻧﻤﺎﯾﺶ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z۱‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ‬

‫‪z۱ = ۱ + i‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ دارﯾﻢ‬

‫√‬
‫‪z۲ = i,‬‬ ‫‪z۲ = ۲ + ۲ ۳i‬‬

‫ﻧﻤﺎﯾﺶ اﺳﺘﺎﻧﺪارد اﯾﻦ اﻋﺪاد در دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت در ﺷﮑﻞ ‪ ٢.٢‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫√‬
‫‪z3 = 2 + 2 3i‬‬
‫‪b‬‬

‫‪z2 = i‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪z1 = 1 + i‬‬

‫‪O‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٢.٢‬ﻧﻤﺎﯾﺶ اﺳﺘﺎﻧﺪارد اﻋﺪاد ‪ z2 ،z1‬و ‪z3‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .۴.٣.٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ z = x + iy‬در اﯾﻦﺻﻮرت ﻣﺰدوج ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z‬را ﺑﺎ ‪ z‬ﻧﻤﺎﯾﺶ داده و ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬
‫‪z = x − iy.‬‬
‫√‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ )ﯾﺎ ﻣﺪول( ‪ z‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ |z|= x۲ + y ۲‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۵.٣.٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ z۱ ،z‬و ‪ z۲‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦﺻﻮرت دارﯾﻢ‬

‫)‪.z۱ + z ۲ = z ۱ + z ۲ (١‬‬

‫)‪.z۱ z ۲ = z ۱ z ۲ (٢‬‬

‫)‪|z|= |−z|= |z|≥ ۰ (٣‬‬

‫‪.|z|۲ = zz,‬‬ ‫)‪z = z (۴‬‬

 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ۵۶

.|Re(z)|≤ |z|, |Im(z)|≤ |z|, Re(z) = z+z

۲ , Im(z) = z−z
۲i (۵)

.|z۱ z۲ |= |z۱ ||z۲ | (۶)

.|z۱ + z۲ |≤ |z۱ |+|z۲ |, |z۱ − z۲ |≥ ||z۱ |−|z۲ || (٧)

.arg(z۱ z۲ ) = arg(z۱ ) + arg(z۲ ) (٨)

.n ∈ N ∪ {۰} ‫( ﺑﺮای ﻫﺮ‬r cis θ)n = rn cis(nθ) (٩)

.z۲ = x۲ + iy۲ ‫ و‬z۱ = x۱ + iy۱ ،z = x + iy ‫ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ‬.‫اﺛﺒﺎت‬

z۱ + z ۲ = (x۱ + x۲ ) − i(y۱ + y۲ ) ‫ ﻟﺬا‬z۱ + z۲ = (x۱ + x۲ ) + i(y۱ + y۲ ) ‫( ﭼﻮن‬١)

‫ و ﺣﻜﻢ‬z ۱ + z ۲ = (x۱ − iy۱ ) + (x۲ − iy۲ ) = (x۱ + x۲ ) − i(y۱ + y۲ ) ‫از ﻃﺮﻓﯽ‬
.‫ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‬

(٢)

z۱ z ۲ = (x۱ + iy۱ )(x۲ + iy۲ ) = (x۱ x۲ − y۱ y۲ ) + i(x۱ y۲ + x۲ y۱ )

= (x۱ x۲ − y۱ y۲ ) − i(x۱ y۲ + x۲ y۱ ).

‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‬

z ۱ z ۲ = (x۱ − iy۱ )(x۲ − iy۲ ) = (x۱ x۲ − y۱ y۲ ) + i(−x۱ y۲ − x۲ y۱ )

= (x۱ x۲ − y۱ y۲ ) − i(x۱ y۲ + x۲ y۱ ).

.‫و ﺣﻜﻢ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‬

√ √ √‫ ﻟﺬا‬z = x − iy ‫ و‬−z = −x − iy ‫( ﭼﻮن‬٣)

|z|= x۲ + y ۲ = x۲ + (−y)۲ = (−x)۲ + (−y)۲ = |z|= |−z|≥ ۰.

‫( دارﯾﻢ‬۴)
zz = (x + iy)(x − iy) = x − i y = x + y = |z| ,
۲ ۲ ۲ ۲ ۲ ۲

‫و‬
z = x − iy = x + iy = z.
 ‫ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬.٢ ‫ﻓﺼﻞ‬ ۵٧

‫ ﭘﺲ‬Im(z) = y ‫ و‬Re(z) = x ‫( ﭼﻮن‬۵)

z+z x + iy + x − iy
= =x
۲ ۲
z − z̄ x + iy − x + iy
= = y.
۲i ۲i
√
Re(z) = x ≤ x۲ + y ۲ = |z| ‫ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬.Im(z) = ‫ و‬Re(z) = z+z̄
z−z̄
۲ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
۲i √
.Im(z) = y ≤ x + y ۲ = |z| ‫و‬
۲

(۶)

|z۱ z۲ |۲ = |(x۱ x۲ − y۱ y۲ ) + i(x۱ y۲ + x۲ y۱ )|۲

= (x۱ x۲ − y۱ y۲ )۲ + (x۱ y۲ + x۲ y۱ )۲
= x۲۱ (x۲۱ + y۲۲ ) + y۱۲ (x۲۲ + y۲۲ )
= (x۲۱ + y۱۲ )(x۲۱ + y۲۲ ) = |z۱ |۲ |z۲ |۲

.|z۱ z۲ |= |z۱ ||z۲ | ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬

(٧)

|z۱ + z۲ |۲ = (z۱ + z۲ )(z۱ + z۲ )

= (z۱ + z۲ )(z ۱ + z ۲ )
= |z۱ |۲ +|z۲ |۲ +z ۱ z۲ + z۱ z ۲
= |z۱ |۲ +|z۲ |۲ +۲ Re(z ۱ z۲ )
≤ |z۱ |۲ +|z۲ |۲ +۲|Re(z ۱ z۲ )|
≤ |z۱ |۲ +|z۲ |۲ +۲|z ۱ z۲ |
= |z۱ |۲ +|z۲ |۲ +۲|z ۱ ||z۲ |
= |z۱ |۲ +|z۲ |۲ +۲|z۱ ||z۲ |
= (|z۱ |+|z۲ |)۲ .

‫ ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﻗﺴﻤﺖ دوم ﺑﻪﻛﻤﻚ ﻗﺴﻤﺖ اول دارﯾﻢ‬.|z۱ + z۲ |≤ |z۱ |+|z۲ | ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
|z۱ |= |z۲ + (z۱ − z۲ )|≤ |z۲ |+|z۱ − z۲ |.
 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ۵٨

‫ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ از راﺑﻄﻪی‬.|z۱ |−|z۲ |≤ |z۱ − z۲ | ‫ﭘﺲ‬

|z۲ |= |z۱ + (z۲ − z۱ )|≤ |z۱ |+|z۲ − z۱ |= |z۱ |+|z۱ − z۲ |,

‫ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬.|z۲ |−|z۱ |≤ |z۱ − z۲ | ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

−|z۱ − z۲ |≤ |z۱ |−|z۲ |≤ |z۱ − z۲ |.

‫ﭘﺲ‬
||z۱ |−|z۲ ||≤ |z۱ − z۲ |.

‫ آﻧﮕﺎه دارﯾﻢ‬z۲ = r۲ cis θ۲ ‫ و‬z۱ = cis θ۱ ‫( اﮔﺮ‬٨)

z۱ z۲ = (r۱ cis θ۱ )(r۲ cis θ۲ ) = r۱ r۲ cis θ۱ cis θ۲

= r۱ r۲ (cos θ۱ + i sin θ۱ )(cos θ۲ + i sin θ۲ )
= r۱ r۲ [(cos θ۱ cos θ۲ − sin θ۱ sin θ۲ ) + i(cos θ۱ sin θ۲ + cos θ۲ sin θ۱ )]
= r۱ r۲ [cos(θ۱ + θ۲ ) + i sin(θ۱ + θ۲ )].

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
arg(z۱ z۲ ) = θ۱ + θ۲ = arg(z۱ ) arg(z۲ ).

‫ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ‬n = ۱ ‫ ﯾﺎ‬n = ۰ ‫ اﮔﺮ‬.‫ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬n ‫( اﺛﺒﺎت ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﺳﺘﻘﺮاء روی‬٩)
‫ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬n − ۱ ‫راﺑﻄﻪ ﺑﺮای‬
(r cis θ)n−۱
=r n−۱
cis((n − ۱)θ).

‫ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬r cis θ ‫در اﯾﻦﺻﻮرت ﺑﺎ ﺿﺮب ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﺴﺎوی در‬

(r cis θ)n = (r cis θ)(r cis θ)n−۱

= (r cis θ)[rn−۱ cis((n − ۱)θ)]
= rn cis θ cis((n − ۱)θ)
= rn cis(θ + (n − ۱)θ)
= rn cis nθ.

.‫ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‬n ∈ N ∪ {۰} ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﻜﻢ ﺑﺮای ﻫﺮ‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫‪۵٩‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.٣.٢‬ﻗﺴﻤﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ ﻫﺮ ﯾﻚ از ﻋﺒﺎرﺗﻬﺎی زﯾﺮ را ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪۱+i‬‬
‫ب(‬ ‫اﻟﻒ( )‪(i − ۱)(i − ۲)(i − ۳‬‬
‫‪۱−i‬‬
‫‪۱‬‬
‫د( ‪(۱ − ۲i)۳‬‬ ‫ج(‬
‫‪i‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺿﺮب ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬

‫)‪z = (i − ۱)(i − ۲)(i − ۳) = (i۲ − ۳i + ۲)(i − ۳‬‬

‫)‪= (۱ − ۳i)(i − ۳‬‬
‫‪= i − ۳ − ۳i۲ + ۹i = ۱۰i.‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ Re(z) = ۰‬و ‪.Im(z) = ۱۰‬‬

‫ب( ﺑﺎ ﺿﺮب ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق در ﻣﺰدوج ﻣﺨﺮج دارﯾﻢ‬

‫‪۱+i‬‬ ‫‪(۱ +‬‬ ‫‪i)۲‬‬
‫‪۲i‬‬
‫=‪z‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= i.‬‬
‫‪۱−i‬‬ ‫)‪(۱ − i)(۱ + i‬‬ ‫‪۱+۱‬‬
‫پﺲ ‪ Re(z) = ۰‬و ‪.Im(z) = ۱‬‬

‫ج( ﺑﺎ ﺿﺮب ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج ﮐﺴﺮ ‪ ۱i‬در ‪ i‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬

‫‪۱‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪i‬‬
‫= ‪z= = ۲‬‬ ‫‪= −i.‬‬
‫‪i‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪−۱‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ Re(z) = ۰‬و ‪.Im(z) = −۱‬‬

‫د( ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺗﻮان ﺳﻮم ﻋﺒﺎرت ‪ ۱ − ۲i‬دارﯾﻢ‬

‫‪z = (۱ − ۲i) = −۱۱ + ۲i.‬‬
‫‪۳‬‬

‫ﭘﺲ ‪ Re(z) = −۱‬و ‪.Im(z) = ۲‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٧.٣.٢‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫(‬ ‫)‬
‫‪(۳ + ۷i)۲‬‬ ‫‪(۳ − ۷i)۲‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬
‫)‪(۸ + ۶i‬‬ ‫)‪(۸ − ۶i‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪(۳ + ۷i)۲‬‬ ‫‪(۳ + ۷i)۲‬‬
‫=‬
‫)‪(۸ + ۶i‬‬ ‫)‪(۸ + ۶i‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۶٠‬‬

‫)‪(۳ + ۷i)(۳ + ۷i‬‬

‫=‬
‫‪۸ − ۶i‬‬
‫)‪(۳ − ۷i)(۳ − ۷i‬‬
‫=‬
‫‪۸ − ۶i‬‬
‫‪(۳ − ۷i)۲‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬
‫)‪(۸ − ۶i‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٨.٣.٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ .z = ۱‬در اﯾﻦﺻﻮرت ﺑﻪ ازای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ a‬و ‪ b‬دارﯾﻢ‬
‫‬ ‫‬
‫ ‪ az + b‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪ bz + a  = ۱.‬‬

‫= ‪ z‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ‪ |z|۲ = zz‬و ﭼﻮن ‪ z = ۱‬ﻟﺬا ‪ .zz = ۱‬ﭘﺲ‬
‫‪۱‬‬
‫‪z‬‬
‫‪az + b‬‬ ‫‪az + b ۱‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪bz + a‬‬ ‫‪b + az z‬‬
‫‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫پﺲ‬
‫|‪ az + b   az + b   ۱  |az + b‬‬ ‫‪|az‬‬ ‫‪+‬‬ ‫|‪b‬‬
‫‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪ bz + a  =  b + az   z  = |b + az| = |az + b| = ۱.‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫‪۴.٢‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻣﻌﺎدﻻﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺨﺘﻠﻂ ﯾﻌﻨﯽ ‪ z‬ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪،z ۲ + z + ۱ = ۰‬‬
‫‪ z ۴ + z ۳ + z ۲ + z ۲ + ۱ = ۰ ،(z ۲ + ۱)۴ − z ۳ = ۱‬و ﻏﯿﺮه‪ .‬ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺨﺘﻠﻂ در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﻛﻠﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺎدﻻت ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻛﺎری دﺷﻮار اﺳﺖ و ﺑﺨﺼﻮص ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﺑﺎ درﺟﻪﻫﺎی ﺑﯿﺸﺘﺮ از ‪ ۵‬دارای‬
‫راهﺣﻞ ﻛﻠﯽ )ﭼﻪ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﭼﻪ ﻣﺨﺘﻠﻂ( ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ ﺣﺎﻻت ﺧﺎص را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﺠﺰﯾﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﺗﺠﺰﯾﻪﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺣﻞ ﻧﻤﻮد ﻧﻜﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ در ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺨﺘﻠﻂ اﯾﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﺨﺘﻠﻂ از درﺟﻪ ‪n‬‬
‫دارای دﻗﯿﻘﺎ ‪ n‬ﺟﻮاب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺟﺒﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﺿﻤﻦ ﺑﯿﺎن ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق )ﺑﺪون اﺛﺒﺎت( ﺑﻪ ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﻪﺻﻮرت ‪ z n = w‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻪ در‬
‫آن ‪ z‬و ‪ w‬ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺟﺒﺮ‬ ‫‪١.۴.٢‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ an , · · · , a۲ , a۱ , a۰‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ‪ n ≥ ۱‬و ̄‪ an ̸= ۰‬اﮔﺮ‬

‫‪p(z) = a۰ + a۱ z + a۲ z ۲ + · · · + an z n‬‬

‫را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و‬ ‫)‪p(z‬‬

‫‪z−z۰‬‬ ‫آنﮕﺎه ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z۰‬وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﻃﻮریﻛﻪ ‪ .p(z۰ ) = ۰‬اﮔﺮ در ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق‬
‫ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ را ﺑ ﺮای آن ﺑ ﻪﻛ ﺎر ﺑ ﺒ ﺮﯾ ﻢ ﻣ ﻼﺣ ﻈ ﻪ ﺧ ﻮاﻫ ﯿ ﻢ ﻛ ﺮد ﻛ ﻪ ‪ p(z) = ۰‬دارای ‪ n‬رﯾ ﺸ ﻪ اﺳ ﺖ و ﭼ ﻮن ﻫ ﺮ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫‪۶١‬‬

‫ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای از درﺟﻪ ‪ n‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﯿﺶ از ‪ n‬رﯾﺸﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ p(z) = ۰‬دارای دﻗﯿﻘﺎ ‪ n‬رﯾﺸﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪z n = w‬‬ ‫‪٢.۴.٢‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ w = r cis θ‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دراﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ z = ρ cis ϕ‬را رﯾﺸﻪ ‪n‬ام ‪w‬‬
‫ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ‪ .z n = w‬ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ رﯾﺸﻪای ‪ n‬ام ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ w‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۵.٣.٢‬ﻗﺴﻤﺖ )‪(۹‬‬
‫دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪z = ρ cis(nϕ) = r cis θ ⇔ ρ = r ,‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪nϕ = ۲kπ + θ‬‬
‫‪n‬‬

‫‪۱‬‬ ‫(‬ ‫)‬

‫‪ .z = r n cis ۲kπ+θ‬اﮔ ﺮ ‪ ۰ ≤ k ≤ n − ۱‬آﻧ ﮕ ﺎه رﯾ ﺸ ﻪای ﻣ ﺘ ﻤ ﺎﯾ ﺰ‬ ‫ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ‬
‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪ zk = r n cis ۲kπ+θ‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z = w‬دارای ‪ n‬رﯾﺸﻪ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﺑﻪ‬
‫‪n‬‬
‫‪n‬‬
‫ﺻﻮرت زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫) (‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪θ‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲π + θ‬‬
‫‪z۰ = r cis‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪, z۱ = r cis‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۴π + θ‬‬
‫‪z۲ = r n cis‬‬ ‫‪,‬‬ ‫···‬
‫‪n‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲(n − ۲)π + θ‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲(n − ۱)π + θ‬‬
‫‪zn−۲ = r cis‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪zn−۱ = r cis‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.۴.٢‬رﯾﺸﻪﻫﺎی ﭘﻨﺠﻢ ‪ w = ۱ + i‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫√‬
‫‪.θ = tan−۱ (۱) = π۴ , ۵π‬‬
‫= ‪r‬و ‪۴‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ ‪ ۱ + i = x + iy‬ﭘﺲ ‪ y = ۱‬و ‪ x = ۱‬ﻟﺬا ‪۲‬‬
‫= ‪ θ‬ﻟﺬا رﯾﺸﻪﻫﺎی ﭘﻨﺠﻢ ‪ w‬ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ‬ ‫‪π‬‬
‫‪۴‬‬ ‫ﭼﻮن ‪ x = ۱‬و ‪ y = ۱‬در ﻧﺎﺣﯿﻪ اول واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫) ‪(√ )۱/۵ ( ۲kπ + π/۴‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۸kπ+π‬‬
‫= ‪zk‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪cis‬‬ ‫) ‪= ۲ ۱۰ cis( ۲۰‬‬ ‫‪k = ۰, ۱, ۲, ۳, ۴‬‬
‫‪۵‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫( از‬

‫رﯾﺸﻪﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ‬
‫)‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪۱‬‬
‫)‪(π‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۹π‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱۷π‬‬
‫‪z۰ = ۲ cis‬‬
‫‪۱۰‬‬ ‫‪z۱ = ۲ cis‬‬ ‫‪۱۰‬‬ ‫‪z۲ = ۲ ۱۰ cis‬‬
‫‪۲۰‬‬ ‫‪۲۰‬‬ ‫‪۲۰‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲۵π‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۳۳π‬‬
‫‪z۳ = ۲ ۱۰ cis‬‬ ‫‪z۴ = ۲ ۱۰ cis‬‬
‫‪۲۰‬‬ ‫‪۲۰‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.۴.٢‬ﺗﻤﺎﻣﯽ رﯾﺸﻪﻫﺎی ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z ۳ + z ۲ + z + ۱ = ۰‬را ﺑﻪدﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۶٢‬‬

‫‪z ۴ −۱‬‬
‫= ‪ z ۳ + z ۲ + z + ۱‬ﻟﺬا ‪ z ۴ − ۱ = ۰‬و ‪ z − ۱ ̸= ۰‬ﭘﺲ اﺑﺘﺪا رﯾﺸﻪﻫﺎی‬ ‫‪z−۱‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ‪= ۰‬‬
‫‪ z ۴ = ۱‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮده و ﺳﭙﺲ از ﭼﻬﺎر رﯾﺸﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه رﯾﺸﻪ ‪ z = ۱‬را ﻛﻨﺎر ﻣﯽﮔﺬارﯾﻢ و ﺳﻪ رﯾﺸﻪ‬
‫ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه ﺟﻮاﺑﻬﺎی ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﻮق ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲kπ + ۰‬‬ ‫‪kπ‬‬
‫‪zk = ۱ cis‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪= cis‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪k = ۰, ۱, ۲, ۳‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۲‬‬
‫) ‪(π‬‬
‫ﻗﺒﻮل ﻗﺎﺑﻞ ﻏﯿﺮ ‪z۰ = cis(۰) = ۱‬‬ ‫‪, z۱ = cis‬‬ ‫‪=i‬‬
‫) ‪(۲‬‬
‫‪۳π‬‬
‫‪z۲ = cis(π) = −۱‬‬ ‫‪, z۳ = cis‬‬ ‫‪= −i‬‬
‫‪۲‬‬

‫)‪ (i‬رﯾﺸﻪﻫﺎی ‪ n‬ام ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ )‪ w = r cis(θ‬رﺋﻮس ﯾﻚ ‪ n‬ﺿﻠﻌﯽ ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬ ‫ﺗﺬﮐﺮ ‪.٣.۴.٢‬‬
‫‪۱‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪۲π‬‬
‫‪n‬‬ ‫ﻛﻪ ﺷﻌﺎع داﯾﺮه ﻣﺤﯿﻄﯽ آن ‪ r‬و زاوﯾﻪ ﻣﺮﻛﺰی آن‬
‫‪n‬‬

‫)‪ (ii‬اﮔﺮ ‪ z‬ﯾﻚ رﯾﺸﻪ ‪ n‬ام ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ w = r cis θ‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ z‬ﻧﯿﺰ ﯾﻚ رﯾﺸﻪ ‪ n‬ام ‪ w‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺗﻌﺪاد رﯾﺸﻪﻫﺎی ﻏﯿﺮﺣﻘﯿﻘﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻋﺪدی زوج اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (iii‬در اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻫﯿﭻ راﺑﻄﻪ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﯾﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ آﻧﻬﺎ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﯽﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ ﻟﺬا ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﯾﺎ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ دارای ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (iv‬راﺑﻄﻪ ‪ a ≥ ۰‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮای اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ و ‪ i۲ = −۱ < ۰‬ﯾﻚ ﻣﺜﺎل ﻧﻘﺾ از اﻋﺪاد‬
‫ﻏﯿﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.۴.٢‬ﻣﻜﺎن ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻧﻘﺎﻃﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ )‪ z = (x, y‬را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ ﻛﻪ در ﻧﺎﻣﺴﺎوی زﯾﺮ ﺻﺪق ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪|z − i|≤ |z + i|.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫√‬
‫=|‪|z − i|= |x + (y − ۱)i‬‬ ‫‪x۲ + (y − ۱)۲ ,‬‬
‫√‬
‫=|‪|z + i|= |x + (y + ۱)i‬‬ ‫‪x۲ + (y + ۱)۲ .‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫‪۶٣‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫√‬ ‫√‬
‫≤ ‪x۲ + (y − ۱)۲‬‬ ‫‪x۲ + (y + ۱)۲ ⇔ (y − ۱)۲ ≤ (y + ۱)۲‬‬
‫‪⇔ y ۲ − ۲y + ۱ ≤ y ۲ + ۲y + ۱‬‬
‫‪⇔ ۴y ≥ ۰‬‬
‫‪⇔y≥۰‬‬

‫ﭘﺲ ﻣﻜﺎن ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﻫﺎ و ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ ‪ ٣.٢‬ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪y‬‬

‫‪x‬‬
‫‪O‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٣.٢‬ﻣﻜﺎن ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻧﻘﺎﻃﯽ از ﺻﻔﺤﻪ ﻛﻪ در راﺑﻄﻪی |‪ |z − i|≤ |z + i‬زﯾﺮ ﺻﺪق ﻣﯽﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.۴.٢‬رﯾﺸﻪﻫﺎی ﺷﺸﻢ ‪ i‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ و آﻧﻬﺎ را روی ﯾﻚ ﻧﻤﻮدار ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ ‪ z ۶ = i‬ﭘﺲ از ‪ i = x + iy‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد )‪ (x, y) = (۰, ۱‬ﻟﺬا‬

‫) (‬ ‫√‬
‫‪−۱ ۱‬‬ ‫‪π ۳π‬‬
‫‪θ = tan‬‬ ‫‪= ,‬‬ ‫‪, r = x۲ + y ۲ = ۱‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۲ ۲‬‬
‫= ‪ θ‬را اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ رﯾﺸﻪ ﻫﺎی‬ ‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﭼﻮن ﻧﻘﻄﻪ در ﺟﻬﺖ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﺤﻮر ‪ y‬ﻫﺎ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ‬
‫ﺷﺸﻢ ‪ i‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪۲kπ + π/۲‬‬
‫‪zk = cis‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪k = ۰, ۱, ۲, ۳, ۴, ۵‬‬
‫‪۶‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۶۴‬‬

‫ﭘﺲ‬
‫) ‪(π‬‬ ‫)‬‫(‬
‫‪۵π‬‬
‫‪z۰ = cis‬‬ ‫‪z۱ = cis‬‬
‫‪۱۲‬‬ ‫‪۱۲‬‬
‫) (‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪۹π‬‬ ‫‪۱۳π‬‬
‫‪z۲ = cis‬‬ ‫‪z۳ = cis‬‬
‫‪۱۲‬‬ ‫‪۱۲‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪۱۷π‬‬ ‫‪۲۱π‬‬
‫‪z۴ = cis‬‬ ‫‪z۵ = cis‬‬
‫‪۱۲‬‬ ‫‪۱۲‬‬

‫رﯾﺸﻪﻫﺎی ﻓﻮق روی داﯾﺮهای ﺑﻪ ﺷﻌﺎع واﺣﺪ واﻗﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻗﯿﻖﺗﺮ رﺋﻮس ﯾﻚ ﺷﺶ ﺿﻠﻌﯽ‬
‫ﻣﻨﺘﻈﻢ را ﺗﺸﻜﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ) ﺷﻜﻞ ‪ ۴.٢‬را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ(‪.‬‬

‫‪z1‬‬
‫‪b‬‬

‫‪z2‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪b‬‬
‫‪z0‬‬

‫‪b‬‬
‫‪z3‬‬

‫‪b‬‬

‫‪z5‬‬
‫‪b‬‬

‫‪z4‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۴.٢‬ﺷﻜﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪۵.۴.٢‬‬

‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه‬ ‫‪۵.٢‬‬

‫را ﺑﺮ‬ ‫‪۱‬‬

‫‪۳z+۲‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١.۵.٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ .z = x + iy‬ﻗﺴﻤﺖﻫﺎی ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬
‫ﺣﺴﺐ ‪ x‬و ‪ y‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬.٢ ‫ﻓﺼﻞ‬ ۶۵

.‫ﺣﻞ‬

۱ ۱
=
۳z + ۲ ۳(x + iy) + ۲
۱
=
(۳x + ۲) + ۳yi
(۳x + ۲) − ۳yi
=
(۳x + ۲)۲ + ۹y ۲
۳x + ۲ −۳y
= ۲ ۲
+i
(۳x + ۲) + ۹y (۳x + ۲)۲ + ۹y ۲

( ) ( ) ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
۱ ۳x + ۲ ۱ −۳y
Re = , Im = .
۳z + ۲ (۳x + ۲)۲ + ۹y ۲ ۳z + ۲ (۳x + ۲)۲ + ۹y ۲
.‫ رواﺑﻂ زﯾﺮ ﺑﺮﻗﺮارﻧﺪ‬z ‫ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬.٢.۵.٢ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ‬
Im(iz) = Re(z) (‫ب‬ Re(iz) = − Im(z) (‫اﻟﻒ‬

‫ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬iz = i(x + iy) = −y + ix ‫ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬z = x + iy ‫ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ‬.‫ﺣﻞ‬

(‫اﻟﻒ‬
Re(iz) = Re(−y + ix) = −y = − Im(z).

(‫ب‬
Im(iz) = Im(−y + ix) = x = Re(z).

.a۲ + b۲ = ۱ ‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬ x−iy

x+iy = a + ib ‫ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬.٣.۵.٢ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ‬

‫ دارﯾﻢ‬.‫ﺣﻞ‬
x − iy (x − −iy)۲ −۲xy x۲ y۲
a + ib = = ۲ ۲
= ۲ ۲
+i ۲
x + iy x +y x +y x + y۲
−۲xy
‫ و‬a = xx۲ −y
۲ ۲
‫ ﻟﺬا‬.b = x۲ +y ۲ +y ۲
‫ﭘﺲ‬
( )۲ ( )۲
x۲ − y۲ −۲xy x۴ + −
y۴ ۲x۲ y ۲ + ۴x۲ y ۲
a۲ + b۲ = + = = ۱.
x۲ + y۲ x۲ + y ۲ x۴ + y ۴ + ۲x۲ y ۲
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۶۶‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۴.۵.٢‬ﻫﺮ ﯾﻚ از ﻣﻌﺎدﻻت ﺧﻂ‪ ،‬داﯾﺮه و ﺑﯿﻀﯽ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻧﻤﺎﯾﺶ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪x = x + at‬‬
‫‪۰‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در آن ‪.t ∈ R‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻣﻌﺎدﻻت ﭘﺎراﻣﺘﺮی ﯾﻚ ﺧﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫‪y = y + bt‬‬
‫‪۰‬‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ )‪ z = (x, y) ،v = (a, b‬و ) ‪ .w = (x۰ , y۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ w, v, z ∈ C‬و ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫ﺧﻂ ﻓﻮق ﺑﻪﺻﻮرت ‪ z = w + tv‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﯾﻚ داﯾﺮه ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬و ﻣﺮﮐﺰ ‪ w‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫‪ |z − w|= r‬و ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﯾﻚ ﺑﯿﻀﯽ ﺑﺎ ﻛﺎﻧﻮنﻫﺎی )‪ F = (d, ۰‬و )‪ F ′ = (d′ , ۰‬و ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺖ ‪ ۲a‬را‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪﺻﻮرت ‪ |z − F |+|z + F ′ |= ۲a‬ﻧﻤﺎﯾﺶ داد‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۵.۵.٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ a, b ∈ C‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺗﺤﺎد زﯾﺮ را ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ‬
‫) ﻗﺎﻧﻮنﻣﺘﻮازیاﻻﺿﻼع( ) ‪|a − b| +|a + b|۲ = ۲(|a|۲ +|b|۲‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬

‫)‪|a − b|۲ +|a + b|۲ = (a − b)(a − b) + (a + b)(a + b‬‬

‫)‪= (a − b)(a − b) + (a + b)(a + b‬‬
‫‪= |a|۲ −ab − ba + |b|۲ +|a|۲ +ab + ba + |b|۲‬‬
‫‪= ۲(|a|۲ +|b|۲ ).‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۶.۵.٢‬ﻣﻜﺎن ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻧﻘﺎﻃﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ )‪ z = (x, y‬را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ ﻛﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪.Im(z + ۵) = ۰‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ ‪ z + ۵ = (x + ۵) + iy‬و ﻟﺬا ‪ Im(z + ۵) = y‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ Im(z + ۵) = ۰‬اﮔﺮ و‬

‫ﻓﻘﻂ اﮔﺮ ‪ y = ۰‬ﭘﺲ ﻣﻜﺎن ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٧.۵.٢‬اﺗﺤﺎد ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ زﯾﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺗﺤﺎد ﻻﮔﺮاﻧﮋ ﻣﻌﺮوف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ را ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪1 sin(n + 21 )θ‬‬

‫= ‪1 + cos θ + cos 2θ + · · · + cos nθ‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪θ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪̸= kπ, k = 0, 1, . . .‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2 sin 2θ‬‬

‫‪۱−wn+۱‬‬
‫= ‪ .۱ + w + w۲ + · · · + wn‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫‪۱−w‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ w ̸= ۱‬دارﯾﻢ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫= ‪۱ + cos θ + cos ۲θ + · · · + cos nθ‬‬ ‫‪cos kθ‬‬
‫‪k=۰‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫‪۶٧‬‬
‫‪[ n‬‬ ‫]‬
‫∑‬
‫‪k‬‬
‫‪= Re‬‬ ‫)‪(cos θ + i sin θ‬‬
‫‪[ k=۰‬‬ ‫]‬
‫‪۱ − cos θ + i sin θ)n+۱‬‬
‫‪= Re‬‬
‫‪[ ۱ − cos θ − i sin θ‬‬ ‫]‬
‫‪۱ − cos(n + ۱)θ − i sin(n + ۱)θ‬‬
‫‪= Re‬‬
‫‪۱ − cos θ − i sin θ‬‬
‫‪۱ − cos θ − cos(n + ۱)θ + cos(n + ۱)θ cos θ + sin(n + ۱)θ sin θ‬‬
‫=‬
‫‪۲ − ۲ cos θ‬‬
‫‪۱ cos nθ − cos(n + ۱)θ‬‬
‫‪= +‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲(۱ − cos‬‬ ‫) )‪( θ‬‬
‫‪۱ ۲ sin( ۲θ ) sin n + ۱۲ θ‬‬
‫‪= +‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪( ۲(۱ −‬‬‫‪۱‬‬
‫)‪)cos θ‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪sin‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۲ θ‬‬
‫‪= +‬‬ ‫‪θ‬‬
‫‪.‬‬
‫‪۲‬‬ ‫) ‪۲ sin( ۲‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺴﺎوی دوم از ﻗﺎﻧﻮن دﻣﻮآو ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٨.۵.٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ w‬ﯾﻜﯽ از رﯾﺸﻪﻫﺎی ‪ n‬ام ﻏﯿﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ واﺣﺪ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬
‫‪۱ + w + w۲ + · · · + wn−۱ = ۰.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ‪ w‬رﯾﺸﻪ ‪ n‬ام واﺣﺪ اﺳﺖ ﻟﺬا ‪ .wn = ۱‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬
‫‪(wn − ۱) = (w − ۱)(۱ + w + w۲ + · · · + wn−۱ ).‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪wn − ۱‬‬
‫‪۱ + w + w۲ + · · · + wn−۱‬‬ ‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪w−۱‬‬
‫ﭼﻮن ‪ w‬رﯾﺸﻪ ﻏﯿﺮﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﻟﺬا ‪ w ̸= ۱‬و ‪ wn − ۱ = ۰‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪۱ + w + w۲ + · · · + wn−۱ = ۰.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٩.۵.٢‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪ (۱ + i)n + (۱ − i)n ،n ∈ N‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻛﻠﯽ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z n + z n ،z‬ﻋﺪدی ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۶٨‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫[‬
‫(‬ ‫[ ‪)]n‬‬ ‫(‬ ‫‪)]n‬‬
‫√‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪i‬‬ ‫√‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪i‬‬
‫= )‪(۱ + i) + (۱ − i‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫√‪۲ √ +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫√‪۲ √ −‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫[‬ ‫√(‬ ‫[ ‪√ )]n‬‬ ‫√(‬ ‫‪√ )]n‬‬
‫√‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫√‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫=‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪+i‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪−i‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫( √[‬ ‫‪π‬‬ ‫( √[ ‪π )]n‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π )]n‬‬
‫=‬ ‫‪۲ cos + i sin‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۲ cos + i sin‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬
‫[‪√ n‬‬ ‫‪nπ‬‬ ‫] ‪nπ‬‬ ‫[‪√ n‬‬ ‫‪nπ‬‬ ‫] ‪nπ‬‬
‫‪= ( ۲) cos‬‬ ‫‪+ i sin‬‬ ‫‪+ ( ۲) cos‬‬ ‫‪− i sin‬‬
‫] ‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬
‫[ ‪√ n‬‬ ‫‪nπ‬‬
‫‪= ( ۲ ) ۲ cos‬‬ ‫‪∈ R.‬‬
‫‪۴‬‬

‫در ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﯽ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ )‪ z = r cis θ = r(cos θ + i sin θ‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪z = r(cos θ − i sin θ).‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫)‪z n + z n = rn (cos nθ + i sin nθ) + rn (cos nθ − i sin nθ‬‬

‫‪= ۲rn cos nθ ∈ R.‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .١٠.۵.٢‬اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ روش زﯾﺮ ﻧﯿﺰ ﺣﻞ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻛﻪ )‪ z + z = ۲ Re(z‬ﭘﺲ‬

‫‪(۱ + i)n + (۱ − i)n = (۱ + i)n + (۱ + i)n = (۱ + i)n (۱ + i)n = ۲ Re(۱ + i)n ∈ R‬‬

‫و در ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﯽ ﻧﯿﺰ دارﯾﻢ‬

‫‪n‬‬
‫‪z +z =z +‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪zn‬‬ ‫‪= ۲ Re(z ) ∈ R.‬‬
‫‪n‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١١.۵.٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ z۲ ،z۱‬و ‪ z۳‬ﺳﻪ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ در دو ﺷﺮط ‪ z۱ + z۲ + z۳ = ۰‬و‬
‫‪ |z۱ |= |z۲ |= |z۳ |= ۱‬ﺻﺪق ﻣﯽﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ‪ ،‬رﺋﻮس ﯾﻚ ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺘﺴﺎوی‬
‫اﻻﺿﻼع )ﻣﺤﺎط در داﯾﺮهای ﺑﻪ ﺷﻌﺎع واﺣﺪ و ﻣﺮﻛﺰ ﻣﺒﺪأ( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ‬

‫| ‪|z۲ − z۳ |= |z۱ − z۲ |= |z۱ − z۳‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫‪۶٩‬‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﯾﻜﯽ از ﺗﺴﺎویﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل | ‪ |z۱ − z۳ |= |z۱ − z۲‬را ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻘﯿﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ‪ z۱ + z۲ + z۳ = ۰‬ﻟﺬا ‪ z۱ = −z۲ − z۳‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬

‫| ‪|z۱ − z۳ | = |z۱ − z۲‬‬

‫| ‪⇔ |−z۲ − z۳ − z۳ |= |−z۳ − z۲ − z۲‬‬
‫| ‪⇔ |−۲z۲ − z۳ |= |−z۲ − ۲z۳‬‬
‫| ‪⇔ |۲z۲ + z۳ |= |z۲ + ۲z۳‬‬
‫‪⇔ |۲z۲ + z۳ |۲ = |z۲ + ۲z۳ |۲‬‬
‫) ‪⇔ (۲z۲ + z۳ )(۲z۲ + z۳ ) = (z۲ + ۲z۳ )(۲z۳ + z۲‬‬
‫) ‪⇔ (۲z۲ + z۳ )(۲z ۲ + z ۳ ) = (z۲ + ۲z۳ )(۲z ۳ + z ۲‬‬

‫‪z2‬‬
‫‪b‬‬

‫| ‪|z1 − z2‬‬
‫| ‪|z2‬‬

‫| ‪|z2 − z3‬‬ ‫| ‪|z1‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪z1‬‬

‫| ‪|z3‬‬

‫| ‪|z1 − z3‬‬

‫‪b‬‬

‫‪z3‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۵.٢‬ﺷﻜﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪی ‪١١.۵.٢‬‬

‫ﭼﻮن ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮض ‪ |z۲ |= |z۳ |= ۱‬ﻟﺬا ﺗﺴﺎوی اﺧﯿﺮ ﻫﻤﻮاره ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻃﺮﯾﻖ ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺷﻜﻞ ‪ ۵.٢‬درﺳﺘﯽ آن را ﻧﺸﺎن داد‪ .‬ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١٢.۵.٢‬ﻣﻜﺎن ﻫﻨﺪﺳﯽ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z‬در ﺻﻔﺤﻪ را ﻃﻮری ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ | ‪|z − z۱ |= |z − z۲‬‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ z۱ = ۳ + ۴i‬و ‪.z۲ = ۱ + ۲i‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ z = x + iy‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬

‫)‪z − z۱ = (x + iy) − (۳ + ۴i) = (x − ۳) + i(y − ۴‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٧٠‬‬

‫)‪z − z۲ = (x + iy) − (۱ + ۲i) = (x − ۱) + i(y − ۲‬‬

‫√‬ ‫ﭘﺲ از | ‪ |z − z۱ |= |z − z۲‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ√‬

‫‪(x − ۳)۲ + (y − ۴)۲ = (x − ۱)۲ + (y − ۲)۲‬‬

‫ﺑﺎ ﻣﺮﺑﻊ ﻛﺮدن ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﺴﺎوی دارﯾﻢ‬

‫‪(x − ۳) + (y − ۴) = (x − ۱) + (y − ۲)۲‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫و ﯾﺎ‬
‫‪x − ۶x + ۹ − y − ۸y + ۱۶ = x − ۲x + y − ۴y + ۴‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﻛﻪ ﭘﺲ از اﺧﺘﺼﺎر ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪ x + y = ۵‬ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﯾﻚ ﺧﻂ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١٣.۵.٢‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻗﺎﻧﻮن دﻣﻮآو ﻓﺮﻣﻮﻟﯽ ﺑﺮای ﺑﺴﻂ ‪ sin nθ‬و ‪ cos nθ‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن دﻣﻮآو دارﯾﻢ )‪ .(cos θ + i sin θ)n = (cos nθ + i sin nθ‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ‬
‫اﯾﻦ ﺗﺴﺎوی را ﻃﺒﻖ ﺑﺴﻂ دو ﺟﻤﻠﻪای‪ ،‬ﺑﺴﻂ دﻫﯿﻢ آﻧﮕﺎه ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬
‫(‬ ‫)‬
‫)‪n(n − ۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪(cos θ + i sin θ) = cos θ + (n cos‬‬ ‫‪n−۱‬‬
‫‪θ sin θ)i +‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪n−۲‬‬
‫‪θ sin θ i۲‬‬
‫‪۲‬‬
‫!‪۲‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫)‪n(n − ۱)(n − ۲‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪n−۳‬‬
‫‪θ sin θ i۳ + · · · + in sinn θ‬‬
‫‪۳‬‬
‫!‪۳‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫)‪n(n − ۱‬‬
‫‪= cos θ −‬‬
‫‪n‬‬
‫‪cos‬‬ ‫‪n−۲‬‬
‫· · · ‪θ sin θ +‬‬
‫‪۲‬‬
‫!‪۲‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫)‪n(n − ۱)(n − ۲‬‬
‫‪+ i n cos‬‬ ‫‪n−۱‬‬
‫‪θ sin θ −‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪n−۳‬‬
‫· · · ‪θ sin θ +‬‬
‫‪۳‬‬
‫!‪۳‬‬

‫ﺣﺎل ﺑﺎ ﻣﺴﺎوی ﻗﺮار دادن ﻗﺴﻤﺖﻫﺎی ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ دو ﻃﺮف ﺣﻜﻢ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫)‪n(n − ۱‬‬
‫‪cos nθ = cosn θ −‬‬ ‫‪cosn−۲ θ sin۲ θ‬‬
‫!‪۲‬‬
‫)‪n(n − ۱)(n − ۲)(n − ۳‬‬
‫‪+‬‬ ‫· · · ‪cosn−۴ θ sin۴ θ +‬‬
‫!‪۴‬‬
‫)‪n(n − ۱)(n − ۲‬‬
‫‪sin nθ = n cosn−۱ θ sin θ −‬‬ ‫· · · ‪cosn−۳ θ sin۳ θ +‬‬
‫!‪۳‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١۴.۵.٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ z = cosθ + i sin θ‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬
‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ‪cos nθ‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪z + n ,‬‬ ‫= ‪sin nθ‬‬ ‫‪z − n‬‬
‫‪n‬‬
‫‪۲i‬‬ ‫‪z‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪z‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫‪٧١‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬
‫‪۱‬‬
‫‪= z −۱ = cos(−θ) + i sin(−θ) = cos θ − i sin θ‬‬
‫‪z‬‬
‫ﻟﺬا‬

‫‪۱‬‬
‫‪zn +‬‬ ‫‪= (cos θ + i sin θ)n + (cos θ − i sin θ)n‬‬
‫‪zn‬‬
‫‪= cos nθ + i sin nθ + cos nθ − i sin nθ = ۲ cos nθ‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪ .z n −‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ‬ ‫‪۱‬‬
‫= ‪ .cos nθ‬ﺑ ﻪ ﻃ ﻮر ﻣ ﺸ ﺎﺑ ﻪ دارﯾ ﻢ ‪= ۲i sin nθ‬‬ ‫‪۱‬‬
‫ﭘ ﺲ ‪z n + z۱n‬‬
‫‪zn‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪( n‬‬ ‫)‬
‫‪.sin nθ = ۲i‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪z + z۱n‬‬

‫‪ ۶.٢‬ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫‪ .١‬ﻗﺴﻤﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ ﻫﺮ ﯾﻚ از اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ زﯾﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪.۶‬‬ ‫‪.١‬‬
‫‪۱+i‬‬
‫‪۱+i+i +i‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬
‫√‬
‫‪۲‬‬
‫‪.٧‬‬ ‫‪.٢‬‬
‫)‪(۲ + ۳i) (۳ − ۴i‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪۱ + i + i + ··· + i‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪.٨‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫‪i−۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪i+۱‬‬ ‫‪۱+i‬‬
‫‪.٩‬‬ ‫(‬ ‫‪)۴‬‬ ‫(‬ ‫‪)۴‬‬ ‫‪.۴‬‬
‫)‪(i − ۱)(i + ۱)(i + ۴‬‬ ‫‪۱+i‬‬ ‫‪۱−i‬‬
‫)‪(i − ۳)(۲i + ۵‬‬ ‫√‬ ‫‪+‬‬ ‫√‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪.۵‬‬
‫‪−۸‬‬
‫‪(۱ + i)(۱ − i‬‬ ‫)‬

‫‪ .٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ n ∈ Z‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ in‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ و ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪n‬‬
‫ﺑﺤﺚ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .٣‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻗﻄﺒﯽ ﻫﺮ ﯾﻚ از اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ زﯾﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٧٢‬‬

‫‪.۴‬‬ ‫‪.١‬‬
‫‪۱+i‬‬
‫√‬ ‫‪۲+i‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪.۵‬‬ ‫‪.٢‬‬
‫‪۱+i‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱−i‬‬ ‫‪(۱ + i)۲‬‬

‫‪.۶‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪۳−i‬‬ ‫‪−۱ + ۳‬‬

‫‪ .۴‬ﻧﻤﺎﯾﺶ دﻛﺎرﺗﯽ )اﺳﺘﺎﻧﺪارد( ﻫﺮ ﯾﻚ از اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪.٧‬‬ ‫) ‪(π‬‬ ‫‪.١‬‬

‫)‪۳ cis (۲π‬‬ ‫‪cis‬‬
‫‪۴‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫‪.٨‬‬ ‫) ‪(π‬‬ ‫‪.٢‬‬

‫‪۴π‬‬ ‫‪۳ cis‬‬
‫‪۷ cis‬‬ ‫‪۶‬‬
‫‪۳‬‬

‫) ‪(π‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫‪.٩‬‬
‫‪۲ cis‬‬
‫)‪cis (۲۶۰‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪.۴‬‬
‫‪.١٠‬‬
‫)‪cis (−π‬‬
‫)‪cis (−۲۱۰‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫‪.۵‬‬

‫‪.١١‬‬ ‫‪−π‬‬
‫‪۵ cis‬‬
‫)‪۳(cos θ + i sin θ‬‬ ‫‪۴‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫‪.۶‬‬

‫‪.١٢‬‬ ‫‪۳π‬‬
‫‪cos۲ θ − sin۲ θ + ۲i sin θ cos θ‬‬ ‫‪۳ cis‬‬
‫‪۴‬‬

‫را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ و آن ﻫﺎ را در دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت‬ ‫‪۱‬‬

‫‪z۳‬‬
‫‪ .۵‬اﮔﺮ ‪ z = ۱ + ۴i‬آﻧﮕﺎه ﻋﺪدﻫﺎی ‪ z ۳ ،z ۲ ، ۱z‬و‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺶ دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .۶‬ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ ﻫﺮ ﯾﻚ از اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ زﯾﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫‪٧٣‬‬

‫)‪( π‬‬ ‫‪.۴‬‬ ‫√‬ ‫‪.١‬‬

‫‪cis −‬‬ ‫‪۱+ ۳‬‬
‫‪۴‬‬ ‫√‬
‫‪۱− ۳‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫‪.۵‬‬
‫‪۷π‬‬ ‫‪.٢‬‬
‫‪cis‬‬ ‫)‪(۱ + i)(۱ − i‬‬
‫‪۴‬‬
‫‪۱ + ۲i‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫‪.۶‬‬
‫‪۳π‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫‪۳ cis‬‬ ‫)‪(۱ + i) (۱ − i‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪۴‬‬
‫‬ ‫‬
‫ ‪ ۲z−i‬‬
‫‪. −۱+zi‬‬ ‫‪ .٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ z = cos θ + (۱ + sin θ)i‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪ = ۱‬‬

‫‪ .٨‬در ﻫ ﺮﯾﻚ از ﻋﺒﺎرتﻫﺎی زﯾﺮ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ x‬و ‪ y‬را ﻃﻮری ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ ﻛﻪ رواﺑﻂ داده ﺷﺪه زﯾﺮ ﺑﺮﻗﺮار‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪.٣‬‬ ‫‪.١‬‬
‫‪x + iy‬‬
‫‪= x − iy‬‬ ‫|‪|x + iy|= |x − iy‬‬
‫‪x − iy‬‬

‫‪.۴‬‬
‫∑‬
‫‪۱۰۰‬‬
‫‪.٢‬‬
‫‪ik = x + iy‬‬
‫‪k=۰‬‬
‫)‪x + iy = (x − iy‬‬ ‫‪۲‬‬

‫(‬ ‫‪)n‬‬ ‫(‬ ‫‪)n‬‬

‫را ﺑﺮای ‪ n‬ﻫﺎی زوج ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪۱+i‬‬
‫√‬
‫‪۲‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪۱−i‬‬
‫√‬
‫‪۲‬‬
‫‪ .٩‬ﻣﻘﺪار ﻋﺒﺎرت‬

‫‪ .١٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ z‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮرﯾﻜﻪ ‪ |z|= ۱‬ﻣﻘﺪار ‪ |۱ + z|۲ +|۱ − z|۲‬را ﺣﺴﺎب‬
‫ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .١١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ z‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ a ≥ ۱‬دارﯾﻢ |‪.|۱ + az|≥ ۱‬‬

‫درﺳﺘﯽ ﻫﺮ ﯾﻚ از رواﺑﻂ زﯾﺮ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪( ) .١‬‬
‫‪nθ‬‬ ‫‪θ‬‬
‫‪(۱ + cos θ + i sin θ) + (۱ + cos θ − i sin θ) = ۲ + ۱ cos‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪cosn‬‬‫‪n‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪.٢‬‬
‫‪cos ۵θ + i sin ۵θ‬‬
‫‪= cos ۱۹θ + i sin ۱۹θ‬‬
‫‪cos ۳θ − i sin ۳θ‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٧۴‬‬

‫‪.٣‬‬
‫‪۲π‬‬ ‫‪۴π‬‬ ‫‪۲(n − ۱)π‬‬
‫‪cos‬‬ ‫‪+ cos‬‬ ‫‪+ · · · + cos‬‬ ‫‪= −۱‬‬ ‫· · · ‪n = ۲, ۳,‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪.۴‬‬
‫‪۲π‬‬ ‫‪۴π‬‬ ‫‪۲(n − ۱)π‬‬
‫‪sin‬‬ ‫‪+ sin‬‬ ‫‪+ · · · + sin‬‬ ‫· · · ‪= ۰ n = ۲, ۳,‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪.۵‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪۲π‬‬ ‫‪(n − ۱)π‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪sin + sin‬‬ ‫‪+ · · · + sin‬‬ ‫‪= n−۱‬‬ ‫· · · ‪n = ۲, ۳,‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪۲‬‬

‫(‬ ‫) (‬ ‫) (‬ ‫)‬ ‫‪.۶‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪cos nθ = cos θ ۱ −‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪tan θ +‬‬ ‫· · · ‪tan θ‬‬
‫‪۴‬‬
‫)‪(n ∈ N‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬

‫(‬ ‫) (‬ ‫) (‬ ‫)‬ ‫‪.٧‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪sin nθ = cos θ ۱ −‬‬
‫‪n‬‬
‫‪tan θ +‬‬ ‫· · · ‪tan۴ θ‬‬ ‫)‪(n ∈ N‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬

‫) ‪(n‬‬ ‫) (‬ ‫‪.٨‬‬
‫‪۱( tan‬‬ ‫· · · ‪θ − n۳ tan۳ θ +‬‬
‫= )‪tan(nθ‬‬ ‫)‬ ‫) (‬ ‫)‪(n ∈ N‬‬
‫· · · ‪۱ − n۲ tan۲ θ + n۴ tan۲ θ −‬‬

‫‪ z +‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ P‬روی داﯾﺮه‬ ‫‪۱‬‬

‫‪z‬‬ ‫‪ .١٢‬اﮔﺮ ‪ P‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻧﻘﻄﻪ ‪ z‬و ‪ Q‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻧﻘﻄﻪ‬
‫‪ |z|= ۲‬ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ آﻧﮕﺎه ‪ Q‬روی ﯾﻚ ﺑﯿﻀﯽ ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد و ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﯿﻀﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .١٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬ﯾﻚ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای از درﺟﻪ ‪ n‬ﺑﺎ ﺿﺮاﯾﺐ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ‪ f (z) = ۰‬ﻛﻪ ‪ z‬ﯾﻚ ﻋﺪد‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻂ اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ ‪.f (z) = ۰‬‬

‫‪ .١۴‬ﻣﻜﺎن ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻫﺮ ﯾﻚ از ﻋﺒﺎرت ﻫﺎی زﯾﺮ را ﺗﻮﺻﯿﻒ و آن ﻫﺎ را رﺳﻢ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪.۴‬‬ ‫‪.١‬‬
‫|‪|z − ۱|≤ ۲|z + ۱‬‬ ‫‪|z + ۱|= i‬‬

‫‪.۵‬‬ ‫‪.٢‬‬
‫|‪|z + ۱|= |z − ۱‬‬ ‫|‪|z|≤ |۲z + ۱‬‬

‫‪.۶‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫|‪|z + i|= |z − ۱‬‬ ‫|‪|z − i|≤ |z + i‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫‪٧۵‬‬

‫‪ .١۵‬رﯾﺸﻪ ﻫﺎی ﭘﻨﺠﻢ واﺣﺪ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ و ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ آن ﻫﺎ روی رﺋﻮس ﯾﻚ ﭘﻨﺞ ﺿﻠﻌﯽ ﻣﻨﺘﻈﻢ‬
‫ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .١۶‬رﯾﺸﻪ ﻫﺎی ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺨﺘﻠﻂ زﯾﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪.٧‬‬ ‫‪.١‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪(z + ۱) = z‬‬ ‫‪z + ۲z + ۲ = ۰‬‬

‫‪.٨‬‬ ‫‪.٢‬‬
‫‪z −z +z −z+۱=۰‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬
‫‪z +۱=۰‬‬

‫‪.٩‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫√‬
‫‪z − (۱ + i)z + i = ۰‬‬
‫‪۳‬‬
‫‪(۱ − z) i + ۱ − i ۲ = ۰‬‬
‫‪۳‬‬

‫‪.١٠‬‬ ‫‪.۴‬‬
‫‪۴‬‬
‫‪z + ۴z + ۱۶ = ۰‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪z − ۸z = ۰‬‬
‫‪۳‬‬

‫‪.١١‬‬ ‫‪.۵‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪z −(۱+ ۳)z+( ۳+i)(۱−i) = ۰‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪z +z+۱=۰‬‬

‫‪.١٢‬‬ ‫‪.۶‬‬
‫√‬
‫‪(z − ۱) (z + ۱) = ۰‬‬
‫‪۵‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪۴‬‬
‫‪z +۱+i ۳=۰‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪۵‬‬ ‫‪−۳ ۳ ۳‬‬
‫را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪ .١٧‬رﯾﺸﻪﻫﺎی ﺷﺸﻢ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪i‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪ z−۱  ۱‬‬
‫‪  z+۲‬ﺻﺪق ﻣﯽﻛﻨﺪ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ و ﻧﻤﻮدار آن را‬ ‫‪ .١٨‬ﻣﻜﺎن ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻧﻘﻄﻪ ‪ z‬را ﻛﻪ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ = ۲‬‬
‫رﺳﻢ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‬ ‫‬
‫ ‪ z−۱‬‬
‫‪. z+۲i‬‬ ‫‪ .١٩‬اﮔﺮ ‪ P‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z‬ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻜﺎن ‪ P‬را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﻛﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ = ۵‬‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٧۶‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪٣‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊ‬

‫ﯾﻜﯽ از اﺑﺰارﻫﺎی ﻣﻬﻢ در رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻛﻪ در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪» ،‬ﺗﻮاﺑﻊ«‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﺻﻮﻻ‪ ‬در اﺻﻄﻼح ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﻳﯿﻢ ﯾﻚ ﺷﯽ ﺗﺎﺑﻌﯽ از ﺷﯽ دﯾﮕﺮ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺷﯽ‬
‫دوم در ﺷﯽ اول اﺛﺮ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﻣﺴﺎﺣﺖ ﯾﻚ داﯾﺮه ﺗﺎﺑﻌﯽ از ﺷﻌﺎع آن اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ‪ ،A‬ﻣﺴﺎﺣﺖ‬
‫داﯾﺮه‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻌﺎع داﯾﺮه‪ ،r ،‬واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻋﺪهای ﻛﻪ ارﺗﺒﺎط ‪ A‬و ‪ r‬را ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﺳﺎزد ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻌﺎدﻟﻪی‬
‫‪ A = πr۲‬داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ‪ r‬ﯾﻚ ﻋﺪدﻣﻘﺪار ‪ A‬واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﻛﻪ ‪ A‬ﺗﺎﺑﻌﯽ از‬
‫‪ r‬اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪی ﺣﻤﻞ ﯾﻚ ﻛﺎﻻ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ وزن آن ﻛﺎﻻ دارد و ﻟﺬا ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ‪ ،B‬ﻫﺰﯾﻨﻪی ﺣﻤﻞ‬
‫ﻛﺎﻻ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﯽ از وزن آن ‪ w‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺜﺎلﻫﺎ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ وﺟﻮد دو ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﯾﻜﯽ از ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮ دﯾﮕﺮی اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ در اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺑﺮای ﯾﻚ ﻣﺘﻐﯿﺮ آزادی ﻋﻤﻞ دارﯾﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ .‬در ﻣﺜﺎلﻫﺎي‬
‫اﺧﻴﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ‪ ،r‬ﺷﻌﺎع داﯾﺮه‪ ،‬و ‪ ،w‬وزن ﻛﺎﻻ‪ ،‬ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺘﻐﯿﺮ دوم ﭘﺲ از ﻗﺮار دادن‬
‫ﻣﻘﺪار ﺑﺮای ﻣﺘﻐﯿﺮﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬دارای ﻣﻘﺪار ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ ،A‬ﻣﺴﺎﺣﺖ داﯾﺮه‪ ،‬و ‪ ،B‬ﻫﺰﯾﻨﻪی ﺣﻤﻞ ﻛﺎﻻ‪ ،‬ﻛﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ را ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی واﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻ‪ ‬ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ﻣﺴﺘﻘﻞ و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﯾﻚ‬
‫ﺿﺎﺑﻄﻪ ﯾﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺿﻤﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺎﺑﻊ و ﻗﺎﻧﻮن و ﺿﺎﺑﻄﻪ آن ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺧﻮاص‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮدار آﻧﻬﺎ و ﻧﯿﺰﻣﻌﺮﻓﯽ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻬﻢ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊ وﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬ ‫‪١.٣‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.١.٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A‬و ‪ B‬دو ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ f‬از ‪ A‬ﺑﻪ ‪ B‬را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎد‬
‫‪ f : A −→ B‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از راﺑﻄﻪای از ‪ A‬در ‪ B‬ﻛﻪ اﻋﻀﺎی ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ آن دارای‬
‫ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی اول ﻣﺴﺎوی ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫}‪f ⊆ A × B = {(x, y)|x ∈ A, y ∈ B‬‬

‫‪٧٧‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٧٨‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮری ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ (x۱ , y۱ ), (xn , yn ) ∈ f‬و ‪ x۱ = xn‬آﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ .y۱ = yn‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫ﺳﺎدهﺗﺮ ﻫﯿﭻ دو زوج ﻣﺮﺗﺒﯽ را در ‪ f‬ﻧﺘﻮان ﯾﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی اول آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺎوی و ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی دوم آﻧﻬﺎ‬
‫ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٢.١.٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ A‬و ‪ B‬دو ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ و ‪ f : A −→ B‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎﺷﺪ داﻣﻨﻪی ﺗﻌ ﺮﯾﻒ‬
‫)ﻗﻠﻤﺮو( ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را ﻛﻪ ﺑﺎ ‪ Df‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪Df = {x ∈ A|∃y ∈ B, (x, y) ∈ f }.‬‬

‫ﺑﺮد ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻛﻪ ﺑﺎ ‪ Rf‬ﻧﻤﺎﯾﺶ داده ﻣﯽﺷﻮد ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪Rf = {y ∈ B|∃x ∈ A, (x, y) ∈ f }.‬‬

‫ﺑﻪ ﺑﯿﺎن دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ﻫﻤﻪ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی اول زوجﻫﺎی ﻣﺮﺗﺐ واﻗﻊ در ‪ f‬داﻣﻨﻪی‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ f‬و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ﻫﻤﻪ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی دوم آن ﺑﺮد ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪.٣.١.٣‬‬

‫)‪ (i‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ }‪ A = {۱, ۲, ۳, ۴, ۵‬و } ﻋ ﻠ ﯽ ‪,‬ﻣ ﺤ ﻤ ﺪ‪,‬رﺿ ﺎ{ = ‪ B‬در اﯾ ﻦﺻ ﻮرت ﺗ ﺎﺑ ﻊ‬

‫‪ f : A −→ B‬را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻧﻤﺎﯾﺶ داد‬
‫})ﻋﻠﯽ ‪), (۴,‬رﺿﺎ ‪), (۲,‬ﻋﻠﯽ ‪f = {(۱,‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﻛﻪ ‪ Df = {۱, ۲, ۴} ⊆ A‬و } ﻋﻠﯽ ‪ ,‬رﺿﺎ{ = ‪. Rf‬‬

‫)‪ (ii‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪) A = N‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ( و ‪) B = R‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ( ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫‪ f : N −→ R‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫} ‪f = {(x, y)|x ∈ N, y ∈ R, y = x۲‬‬

‫در اﯾﻦﺻﻮرت اﻋﻀﺎی ‪ f‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‬

‫}· · · ‪f = {(۱, ۱), (۲, ۴), (۳, ۹), (۴, ۱۶), (۵, ۲۵),‬‬

‫ﭼﻮن ‪ f‬اﻋﻀﺎی ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ‪ A‬را ﺗﺤﺖ ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ اﻋﻀﺎی ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ‪ B‬ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﯽﺳﺎزد ﻟﺬا‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﺎدهﺗﺮ ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪ f (x) = x۲‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد و ﻣﻌﻤﻮﻻ‪ ‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮاﺑﻊ در‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﻮاﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﯽﮔﻮﻳﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ f‬و ﺑﺮد‬
‫‪ f‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ اﺳﺖ‬
‫‪Df = N,‬‬ ‫‪Rf = {۱, ۴, ۹, ۱۶, ۲۵, ...} ⊆ R.‬‬

‫√‬
‫= )‪f (x‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت داﻣﻨﻪ ی ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺑﺮد ‪ f‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‬ ‫)‪ (iii‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A = B = R‬و ‪x‬‬
‫‪Df = {x ∈ R|x ≥ ۰},‬‬ ‫‪Rf = {y ∈ R|y ≥ ۰}.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪٧٩‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .۴.١.٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f : A −→ B‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﮔﻮﻳﯿﻢ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬
‫‪ Df ⊆ R‬و ‪.Rf ⊆ R‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .۵.١.٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f : A −→ B‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﻤﻮدار ‪ f‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﻣﯽ ﺷﻮد‬
‫})‪ = {(x, y) ∈ R × R|x ∈ A, y = f (x‬ﻧﻤﻮدار ‪f‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻧﻤﻮدار ‪ f‬ﻣﻜﺎن ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻧﻘﺎﻃﯽ در ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﯾﻌﻨﯽ )‪y = f (x‬‬
‫ﺻﺪق ﻣﯽ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪.۶.١.٣‬‬

‫)‪ (i‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f : R −→ R‬ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ ‪ f (x) = x‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﻤﻮدار‬
‫‪ f‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺧﻂ ﻧﯿﻤﺴﺎز ﻧﺎﺣﯿﻪ اول ﻧﺎﺣﯿﻪ اول و ﺳﻮم )ﺷﻜﻞ ‪ ١.٣‬راﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪f (x) = x‬‬

‫)‪ (ii‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻣﺠﻤﻮ ﻋﻪی ‪ S‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫}‪S = {(x, y) ∈ R × R|x۲ + y ۲ = ۱‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻜﺎن ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻧﻘﺎط ‪ S‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از داﯾﺮهای ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت و ﺷﻌﺎع‬
‫واﺣﺪ )ﺷﮑﻞ ‪ (٢.٣‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ‪ S‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ را ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﯽﺳﺎزد زﯾﺮا ﻣﯽﺗﻮان زوجﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﯽ در‬
‫آن ﯾﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی اول آن ﻣﺴـﺎوی و ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی دوم آن ﻧﺎﻣﺴـﺎوی ﺑﺎﺷﻨـﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‬
‫)‪ (۰, −۱‬و )‪ (۰, ۱‬ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ‪ S‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻜﺎن ﻫﻨﺪﺳﯽ در ﺻﻔﺤﻪ را ﻣﻨﺤﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﻳﯿﻢ‬
‫و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎﺻﯽ از ﻣﻨﺤﻨﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ واﺟﺪ ﺷﺮط ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٨٠‬‬

‫‪1‬‬

‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪−1‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٢.٣‬ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی ‪ S‬در دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت دﻛﺎرﺗﯽ‬

‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .٧.١.٣‬ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﻮدن را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪﯾﻦﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﻮدار آن ﺑﯿﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧﻤﻮدار ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﯾﻚ ﻣﻨﺤﻨﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺧﻄﯽ دﻟﺨﻮاه ﻣﻮازی ﻣﺤﻮر ‪ y‬ﻫﺎ رﺳﻢ ﻛﻨﯿﻢ ﻧﻤﻮدار آن را ﺣﺪاﻛﺜﺮ در ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻗﻄﻊ‬
‫ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻨﺤﻨﯿﻬﺎی داﯾﺮه‪ ،‬ﺑﯿﻀﯽ و ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻫﯿﭽﻜﺪام ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ زﯾﺮا ﺧﻄﯽ ﺑﻪ ﻣﻮازات ﻣﺤﻮر ‪ y‬ﻫﺎ‬
‫در ﺑﯿﺶ از ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻨﺤﻨﯿﻬﺎ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﻛﻨﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﻜﻞ زﯾﺮ‬

‫‪b‬‬

‫‪b‬‬
‫‪b‬‬

‫‪b‬‬

‫‪b‬‬

‫‪b‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٣.٣‬ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻴﻀﯽ و داﻳﺮه ﻫﻴﭽﻜﺪام ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‬

‫ﺟﺒﺮ ﺗﻮاﺑﻊ‬ ‫‪٢.٣‬‬

‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﺗﻌ ﺮﯾﻒ اﻋﻤﺎل ﺟﺒﺮی ﻣﯿﺎن ﺗﻮاﺑﻊ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺗﻔ ﺮﯾﻖ‪ ،‬ﺿﺮب و ﺗﻘﺴﯿﻢ و ﺗﺮﻛﯿﺐ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ ‪ .١.٢.٣‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ f : A −→ R‬و ‪ g : A −→ R‬دو ﺗ ﺎﺑ ﻊ‪ Df ⊆ A ،‬و ‪Dg ⊆ A‬‬

 ‫ ﺗﺎﺑﻊ‬.٣ ‫ﻓﺼﻞ‬ ٨١

.‫ ﻳﻚ ﻋﺪد ﺣﻘﻴﻘﯽ اﺳﺖ‬c ‫ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ‬.‫ ﺑﺮد آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬Rg ⊆ R ‫ و‬Rf ⊆ R ‫داﻣﻨﻪی ﺗﻌﺮﯾﻒ و‬
‫ را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬cf ‫و‬ f
g ،f.g ،f + g ،f − g ‫در اﯾﻦﺻﻮرت‬

(i)

f + g : A −→ R
(f + g)(x) = f (x) + g(x)

(ii)

f − g : A −→ R
(f − g)(x) = f (x) − g(x)

(iii)

f.g : A −→ R
(f.g)(x) = f (x)g(x)

(iv)

f
( ) : A −→ R
g
f f (x)
( )(x) = (g(x) ̸= ۰)
g g(x)

(v)

(cf ) : A −→ R
(cf )(x) = cf (x) (c ∈ R)

‫ و‬Df +g = Df −g = Df.g = Df ∩ Dg ‫ و‬Dcf = Df ‫ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﮐﻪ‬

Df /g = (Df ∩ Dg ) − {x ∈ Dg |g(x) = ۰}
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٨٢‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.٢.٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f (x) = x + ۱‬و ‪ g(x) = xn‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ Df = R‬و ‪Dg = R‬‬

‫‪(f + g)(x) = f (x) + g(x) = x + ۱ + xn‬‬ ‫;‬ ‫‪Df +g = R‬‬

‫‪(f − g)(x) = f (x) − g(x) = x + ۱ − x‬‬ ‫‪n‬‬
‫;‬ ‫‪Df −g = R‬‬
‫‪(f.g)(x) = f (x)g(x) = (x + ۱)xn‬‬ ‫;‬ ‫‪Df.g = R‬‬
‫‪f‬‬ ‫)‪f (x‬‬ ‫‪x+۱‬‬
‫= )‪( )(x‬‬ ‫=‬ ‫;‬ ‫}‪D f = R − {۰‬‬
‫‪g‬‬ ‫)‪g(x‬‬ ‫‪xn‬‬ ‫‪g‬‬

‫)‪(cf )(x) = c(x + ۱‬‬ ‫;‬ ‫‪Dcf = R‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٣.٢.٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ f : A −→ B‬و ‪ g : C −→ D‬دو ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ‪ B ⊆ C‬در اﯾﻦ‬

‫ﺻﻮرت ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺮﻛﯿﺐ دو ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬و ‪ g‬را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪ g ◦ f‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪(g ◦ f )(x) = g(f (x)).‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﻛﻪ‬

‫‪Dg◦f = {x ∈ Df |f (x) ∈ Dg }.‬‬

‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ‬

‫}‪g ◦ f = {(x, y)|∃z ∈ Dg ∩ Rf , (x, z) ∈ f, (z, y) ∈ g‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ ‪ f ◦ g‬را ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f (x) = x۲‬و ‪ g(x) = x۱‬در اﯾﻦﺻﻮرت‬

‫‪( .۴.٢.٣‬‬
‫ﻣﺜﺎل )‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪(g ◦ f )(x) = g(f (x)) = g(x۲ ) = ۲ , (f ◦ g)(x) = f (g(x)) = f‬‬ ‫‪= ۲‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫و‬

‫}‪Dg◦f = {x ∈ R|x۲ ∈ R − {۰}} = R − {۰‬‬

‫‪۱‬‬
‫}‪Df ◦g = {x ∈ R − {۰}| ∈ R} = R − {۰‬‬
‫‪x‬‬

‫ﻣﯽ ﺗﻮان ﻋﻤﻞ ﺗﺮﻛﯿﺐ دو ﺗﺎﺑﻊ راﻣﺠﺪد ﺗﻜﺮار ﻛﺮد و ﺗﻮاﺑﻊ ‪ f ◦ g ◦ f‬و ‪ f ◦ f ◦ f‬را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫( ‪f ◦ g ◦ f (x) = f (g ◦ f (x)) = f (g(f (x)) = f (g(x۲ )) = f‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪)= ۴‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪f ◦ f ◦ f (x) = f (f (◦f (x)) = f (f (f (x))) = f (f (x )) = f (x ) = x۸‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .۵.٢.٣‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺳﺆال ﭘﯿﺶ آﯾﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻟﺰوﻣﯽ دارد داﻣﻨﻪ ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺮﻛﺐ ‪ f ◦ g‬و‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪٨٣‬‬

‫‪ g ◦ f‬ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪ و آﯾﺎ ﭘﺲ از ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺗﻮاﺑﻊ ‪ f ◦ g‬و ‪ g ◦ f‬ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ آﻧﻬﺎ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد؟ ﻣﺜﺎل زﯾﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫‪ f ◦ g‬و ‪ Df ◦g‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ اﮔﺮ ﭼﻪ در ﻣﻮارد زﯾﺎدی ﻣﻤﻜﻦ‬
‫اﺳﺖ داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﯾﻜﺴﺎن از ﻫﺮ دو ﻃﺮﯾﻖ ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫√‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.٢.٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f (x) = x۲ + ۱‬و ‪ g(x) = x‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪Df = R,‬‬ ‫‪Rf = [۱, +∞),‬‬ ‫‪Dg = [۰, +∞),‬‬ ‫)∞‪Rg = [۰, +‬‬
‫√‬
‫ﭘﺲ ‪ (f ◦ g)(x) = f ( x) = x + ۱‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ f ◦ g‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ R‬اﺳﺖ وﻟﯽ‬
‫ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﯾﻒ دارﯾﻢ‬
‫√‬
‫‪Df ◦g‬‬ ‫)∞‪= {x|x ∈ Dg , g(x) ∈ Df } = {x ∈ [۰, +∞), x ∈ R} = [۰, +‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮای ‪ g ◦ f‬از ﻫﺮ دو ﻃﺮﯾﻖ ﯾﻚ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد‬

‫√‬
‫‪(g ◦ f )(x) = g(x۲ + ۱) = x۲ + ۱‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ g ◦ f‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ R‬اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ دارﯾﻢ‬
‫‪Dg◦f = {x ∈ Df |f (x) ∈ Dg } = {x ∈ R, xn + ۱ ∈ [۰, +∞)} = R‬‬

‫ﺗﻮاﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫‪٣.٣‬‬

‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﻗﺴﻤﺖ ﻗﺒﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﺗﻮاﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺗﻮاﺑﻌﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺑﺮدﺷﺎن ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ‬
‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.٣.٣‬ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ f : R −→ R‬را ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ روی ‪ R‬ﮔﻮﻳﯿﻢ اﮔﺮ ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺖ ‪k ∈ R‬‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮری ﻛﻪ ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪.f (x) = k ،x ∈ R‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٢.٣.٣‬ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪f : R −→ R‬ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪی ‪f (x) = ax + b‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺧﻄﯽ ﻧﺎم دارد‬
‫ﻛ ﻪ در آن ‪ a‬و ‪ b‬ﻣ ﻘ ﺎدﯾ ﺮ ﺛ ﺎﺑ ﺖ ﺣ ﻘ ﯿ ﻘ ﯽ ﻫ ﺴ ﺘ ﻨ ﺪ ﻧ ﻤ ﻮدار ﺗ ﺎﺑ ﻊ ﺧ ﻄ ﯽ ﯾ ﻚ ﺧ ﻂ در ﺻ ﻔ ﺤ ﻪ ﻣ ﺨ ﺘ ﺼ ﺎت‬
‫ﺑ ﺎ ﺷ ﯿ ﺐ ‪ a‬و ﻋ ﺮض از ﻣ ﺒ ﺪاء ‪ b‬ﻣ ﯽﺑ ﺎﺷ ﺪ‪) .‬در ﺣ ﺎﻟ ﺖ ﻛ ﻠ ﯽ ﺗ ﺎﺑ ﻊ ‪ f‬را ﯾ ﻚ ﺗ ﺎﺑ ﻊ ﺧ ﻄ ﯽ ﻧ ﺎﻣ ﻨ ﺪ ﻫ ﺮﮔ ﺎه‬
‫)‪ f (ax + y) = af (x) + f (y‬ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪(.a, x, y ∈ R‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٣.٣.٣‬ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ f : R −→ R‬را ﯾﻚ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای از درﺟﻪ ‪ n‬ﮔﻮﻳﯿﻢ اﮔﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫‪f (x) = a۰ + a۱ x + a۲ x۲ + · · · + an xn ,‬‬

‫ﻛﻪ در آن }‪ n ∈ N ∪ {۰‬و ‪ a۰ , a۱ , · · · , an‬ﺛﺎﺑﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ‪.an ̸= ۰‬‬

‫= )‪) f (x‬ﺑﺎ‬ ‫)‪p(x‬‬

‫)‪q(x‬‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .۴.٣.٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ )‪ p(x‬و )‪ q(x‬ﺗﻮاﺑﻊ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺷﺮط ‪ (q(x) ̸= ۰‬را ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻮﯾﺎ)ﻛﺴﺮی( ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٨۴‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .۵.٣.٣‬ﻓﺮضﻛﻨﯿﻢ )‪ p(x‬ﯾﻚ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای ﺑﺎﺷﺪ و ‪ n‬ﻳﻚ ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ ۱‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻮاﺑﻊ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت‬
‫√‬
‫)‪f (x) = n p(x‬‬

‫را ﯾ ﻚ ﺗ ﺎﺑ ﻊ رﯾ ﺸ ﻪ ‪ n‬ام ﯾ ﺎ در ﺣ ﺎﻟ ﺖ ﻛ ﻠ ﯽ اﺻ ﻢ ﻣ ﯽﮔ ﻮﻳ ﯿ ﻢ‪ .‬ﺗ ﻮﺟ ﻪ دارﯾ ﻢ ﻛ ﻪ اﮔ ﺮ ‪ n = ۲k + ۱‬آﻧ ﮕ ﺎه‬

‫‪ Df = Dp‬و اﮔﺮ ‪ n = ۲k‬آﻧﮕﺎه ‪ Df‬ﺟﻮاب ﻧﺎﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ p(x) ≥ ۰‬اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ‪ f (x) ≥ ۰‬ﻛﻪ‬
‫در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺑﺮد ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ f (x) = ax+b‬را ﻛﻪ در آن ‪ ad ̸= bc‬و ‪ ،c ̸= ۰‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻤﻮﮔﺮاﻓﯿﻚ‬

‫ﮔﻮﯾﺎی{ ‪cx+d‬‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .۶.٣.٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬
‫}‪{a‬‬ ‫‪−c‬‬
‫}‬
‫ﻣﯽﮔﻮﻳﯿﻢ‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ‪ Df = R − d‬و ‪.Rf = R − b‬‬

‫ﺑﺮای ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ ﻧﻮع آﻧﻬﺎ‪ ،‬داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺑﺮد آﻧﻬﺎ را ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪.٧.٣.٣‬‬
‫√‬
‫‪۱−x‬‬ ‫‪f (x) = x۳ + ۲x‬‬ ‫اﻟﻒ(‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫ت(‬
‫‪۱ + ۲x‬‬
‫‪x۲‬‬
‫ث( ‪f (x) = ۴‬‬ ‫‪f‬‬ ‫)‪(x‬‬ ‫=‬ ‫ب(‬
‫‪x۲ + ۱‬‬
‫√‬
‫‪x+۱‬‬ ‫‪x+۱‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫ج(‬ ‫‪f (x) = ۳‬‬ ‫پ(‬
‫‪x−۱‬‬ ‫‪۱ − ۲x‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای از درﺟﻪ ‪ ٣‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ‪.Df = Rf = R‬‬

‫ب( ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻮﯾﺎ اﺳﺖ ‪ Df = R‬و )‪ Rf = [۰, ۱‬زﯾﺮا‬

‫‪x۲‬‬
‫= )‪y = f (x‬‬ ‫‪⇒ yx۲ − x۲ + y = ۰ ⇒ x۲ (y − ۱) = −y‬‬
‫‪x۲ + ۱‬‬
‫‪−y‬‬ ‫‪−y‬‬
‫اوﻻ‪ y ̸= ۱ ‬و ﺛﺎﻧﯿ ﺎً ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ‪ −y‬و‬ ‫‪y−۱‬‬ ‫= ‪ x۲‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪≥ ۰‬‬ ‫‪y−۱‬‬ ‫و ﯾﺎ‬
‫‪ y − ۱‬ﻫﻢ ﻋﻼﻣﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ‪ ۰ ≤ y < ۱‬ﻟﺬا )‪ [۰, ۱‬ﺑﺮد ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫پ( ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ اﺻﻢ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ‪ n = ۳‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ } ‪ Df = R − { ۲۱‬و ﻟﺬا‬

‫√{‬ ‫}‬
‫‪۳ −۱‬‬
‫‪Rf = R −‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۲‬‬

‫ت( ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ اﺻﻢ اﺳﺖ و‬

‫(‬ ‫]‬
‫‪−۱‬‬
‫‪Rf = [۰, +∞),‬‬ ‫= ‪Df‬‬ ‫‪,۱ .‬‬
‫‪۲‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪٨۵‬‬

‫ث( ﯾﻚ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ و }‪ Rf = {۴‬و ‪.Df = R‬‬

‫ج( ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻤﻮﮔﺮاﻓﯿﻚ اﺳﺖ و }‪ Rf = R − {۱‬و }‪.Df = R − {۱‬‬

‫ﺗﻮاﺑﻊ ﺧﺎص‬ ‫‪۴.٣‬‬

‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺑﺮﺧﯽ ﺗﻮاﺑﻊ ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.۴.٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ f : A −→ B‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ ﮔﻮﻳﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﺷﺮط زﯾﺮ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‬
‫‪∀x۱ , x۲ ∈ Df ⊆ A f (x۱ ) = f (x۲ ) ⇒ x۱ = x۲ .‬‬

‫ﺑـﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺗـﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻋﻨـﺎﺻﺮ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ در ‪ Df‬را ﺑﻪ ﻋﻨـﺎﺻﺮ ﻣﺘـﻤﺎﯾﺰ در ‪ Rf‬ﺑﺒﺮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻ دو زوج‬
‫ﻣﺮﺗﺐ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰی ﻧﺘﻮان ﯾﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی دوم آﻧﻬﺎ ﯾﻜﺴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٢.۴.٣‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f : A −→ B‬را ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﻮﺷﺎ ﮔﻮﻳﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ‪ .Rf = B‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ازای‬
‫ﻫﺮ ‪ y‬در ‪ B‬ﻋﻀﻮی ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ x‬در ‪ Df‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪﻃﻮری ﻛﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ .f (x) = y‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎن‬
‫ﺳﺎدهﺗﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﻮﺷﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻋﻀﺎی ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ‪ B‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ‪ A‬ﻧﺴﺒﺖ‬
‫داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.۴.٣‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ و ﭘﻮﺷﺎ ﺑﻮدن را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‬

‫‪f : R −→ R‬‬ ‫‪f : R −→ R‬‬
‫‪۱‬‬ ‫پ(‬ ‫اﻟﻒ(‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫‪f (x) = ۲x + ۵‬‬
‫‪x‬‬
‫}‪f : R −→ R+ ∪ {۰‬‬ ‫‪f : R −→ R‬‬
‫ت(‬ ‫ب(‬
‫‪f (x) = x۲‬‬ ‫‪f (x) = x۲ − ۲‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪ x۱ , x۲ ∈ R‬اﮔﺮ ) ‪ f (x۱ ) = f (x۲‬آﻧﮕﺎه دارﯾﻢ‬

‫‪ .۲x۱ + ۵ = ۲x۲ + ۵‬ﭘﺲ ‪ . ۲x۱ = ۲x۲‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ‪ .x۱ = x۲‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﻮﺷﺎ‬
‫اﺳﺖ زﯾﺮا اﮔﺮ ‪ y ∈ R‬ﻋﻀﻮ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﻣﯽﺗﻮان ‪ x ∈ R‬را ﭼﻨﺎن ﯾﺎﻓﺖ ﻛﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫‪ x = y−۵‬دارﯾﻢ‬
‫‪ .f (x) = y‬در واﻗﻊ ﺑﺎ ﻓﺮض ‪۲‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪y−۵‬‬ ‫‪y−۵‬‬
‫‪f (x) = f‬‬ ‫‪=۲‬‬ ‫‪+ ۵ = y − ۵ + ۵ = y.‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٨۶‬‬

‫ب( ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا دارﯾﻢ )‪ f (۱) = f (−۱‬وﻟﯽ ‪ ۱ ̸= −۱‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﻮﺷﺎ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﺑﺎ ﻓﺮض ‪ y = −۴‬دارﻳﻢ ‪ ∈ R‬و اﮔﺮ ‪ x ∈ R‬ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ‪ f (x) = y‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪ x۲ − ۲ = y = −۴‬و ﯾﺎ ‪ x۲ = −۲‬ﻛﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫و ﻟﺬا ‪ .x۱ = x۲‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪۱‬‬

‫‪x۱‬‬ ‫=‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x۲‬‬ ‫پ( ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ اﺳﺖ زﯾﺮا اﮔﺮ ) ‪ f (x۱ ) = f (x۲‬آﻧﮕﺎه‬
‫ﭘﻮﺷﺎ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا اﮔﺮ ‪ y = ۰ ∈ R‬آﻧﮕﺎه ‪ x ∈ R‬وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺑﻪ ﻃﻮری ﻛﻪ ‪ f (x) = y‬زﯾﺮا در‬
‫= )‪ f (x‬ﻛﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x‬‬ ‫ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪= ۰‬‬

‫ت( ‪ f‬ﺗﺎﺑﻊ ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ ﻧﯿﺴﺖ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ ب( اﺳﺖ وﻟﯽ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﻮﺷﺎﺳﺖ زﯾﺮا اﮔﺮ‬
‫√‬
‫}‪ y ∈ R+ ∪ {۰‬آﻧﮕﺎه ﺑﺎ ﻓﺮض ‪ x = y‬دارﯾﻢ‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪f (x) = f ( y) = ( y)۲ = y.‬‬

‫ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ ‪ .۴.۴.٣‬ﺗ ﺎﺑ ﻊ ﺣ ﻘ ﯿ ﻘ ﯽ ‪ f : R −→ R‬را ﯾ ﻚ ﺗ ﺎﺑ ﻊ زوج ﮔ ﻮﻳ ﯿ ﻢ اﮔ ﺮ ﺑ ﻪ ازای ﻫ ﺮ ‪ x ∈ Df‬و‬

‫‪،−x ∈ Df‬‬
‫‪f (−x) = f (x).‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ f‬را ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻓﺮد ﮔﻮﻳﯿﻢ اﮔﺮ ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪ x ∈ Df‬و ‪،−x ∈ Df‬‬
‫‪f (−x) = −f (x).‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.۴.٣‬ﺗﻮاﺑﻊ ‪ f (x) = x۲‬و ‪ g(x) = x۳‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ زوج اﺳﺖ زﯾﺮا‬
‫)‪ f (−x) = (−x)۲ = x۲ = f (x‬و ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻓﺮد اﺳﺖ زﯾﺮا‬
‫‪g(−x) = (−x)۳ = −x۳ = −g(x).‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .۶.۴.٣‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﺎ دوره ﺗﻨﺎوب ‪ T > ۰‬ﮔﻮﻳﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ Df‬داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻴﻢ ) ‪ .f (x) = f (x + T‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﯾﻦ ﻣﻘﺪار ‪ T‬ﺑﺎ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻓﻮق را دوره ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﯽ ﮔﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٧.۴.٣‬ﺗﻮاﺑﻊ ‪ f (x) = sin x‬و ‪ g(x) = tan x‬ﻣﺘﻨﺎوب ﻫﺴﺘﻨﺪ زﯾﺮا ﺑﺮای ﻫﺮ ‪x ∈ R‬‬

‫‪g(x + π) = tan(x + π) = tan x = g(x),‬‬

‫‪f (x + ۲π) = sin(x + ۲π) = sin x = f (x).‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﻛﻪ ‪ ۲π‬و ‪ π‬ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ دورهﻫﺎی ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﯽ ﺗﻮاﺑﻊ ‪ f‬و ‪ g‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٨.۴.٣‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f : A −→ A‬را ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻤﺎﻧﯽ ﮔﻮﻳﯿﻢ اﮔﺮ ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪ .f (x) = x ،x ∈ Df‬ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﯽ را ﺑﺎ ‪ I‬ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .٩.۴.٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ f‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪٨٧‬‬

‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ زوج ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﻧﻤﻮدار ‪ f‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪ y‬ﻫﺎ ﻣﺘﻘﺎرن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻓﺮد ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﻧﻤﻮدار آن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﺘﻘﺎرن اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺻﻮﻻ‪ ‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻘﺎرنﻫﺎی ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺪود زﯾﺎدی رﺳﻢ ﺗﺎﺑﻊ را ﺳﻬﻞﺗﺮ و ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت را ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﺗﻘﺎرن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪ y‬ﻫﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ را ﻓﻘﻂ در ﻧﻮاﺣﯽ اول و‬
‫ﭼﻬﺎرم رﺳﻢ ﻛﻨﯿﻢ و ﺑﺎ ﺗﻘﺎرن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺗﻨﻬﺎ در دو ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺗﺎﺑﻊ را رﺳﻢ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ‬
‫ﻛﻤﻚ ﺗﻘﺎرن ﻗﺮﯾﻨﻪ آن را رﺳﻢ ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﯿﺪ ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻏﯿﺮ ﺻﻔﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﺗﻘﺎرن‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )ﭼﺮا؟(‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١٠.۴.٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ f : A −→ B‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس ‪f‬‬
‫وﺟﻮد دارد آﻧﺮا ﺑﺎ ‪ f −۱ : B −→ A‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫})‪f −۱ = {(y, x)|y = f (x‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .١١.۴.٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ f‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮسﭘﺬﯾﺮ و ‪ f −۱‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس آن ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫)‪ Df = Rf −۱ (i‬و ‪.Rf = Df −۱‬‬

‫)‪.f ◦ f −۱ = f −۱ ◦ f = I (ii‬‬

‫)‪ y = f (x) (iii‬اﮔﺮ و ﺗﻨﻬﺎ اﮔﺮ )‪.x = f −۱ (y‬‬

‫)‪ (iv‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس ‪ f‬ﻗ ﺮﯾﻨﻪ ﻧﻤﻮدار ﺧﻮد ﺗﺎﺑﻊ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻂ ‪) y = x‬ﻧﯿﻤﺴﺎز اول و ﺳﻮم(‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫√‬
‫= )‪ .f (x‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪ f‬ﻣﻌﻜﻮسﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٢.۴.٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪x + ۴‬‬
‫ﻣﻌﻜﻮس را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ اﺳﺖ ﻟﺬا ﻣﻌﻜﻮسﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ )ﭼﺮا؟(‪ .‬ﺣﺎل ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس را‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮد‬
‫√‬
‫‪y = x + ۴ ⇒ y = x + ۴ ⇒ x = y ۲ + ۴.‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺿﺎﺑﻄﻪ ﻣﻌﻜﻮس ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬

‫‪−۱‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪(x) = x − ۴‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .١٣.۴.٣‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﻌﻜﻮس ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﯾﺪ ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﻛﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس ﻛﻪ در ‪ ١٠.۴.٣‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪ و ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﻌﻜﻮس ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻛﺎﻣﻼ‪ ‬ﺗﻔﺎوت وﺟﻮد دارد و ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٨٨‬‬

‫آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﯾﻜﺪﯾﮕﺮ ﻣﺨﻠﻮط ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ f : A −→ B‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﻌﻜﻮس‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬
‫‪−۱‬‬
‫‪f‬‬ ‫}‪(B) = {x ∈ A|f (x) ∈ B‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻛﺮد ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ Y۲ ⊆ B‬و ‪ Y۱‬آﻧﮕﺎه دارﯾﻢ‬

‫)‪.f −۱ (Y۱ ∪ Y۲ ) = f −۱ (Y۱ ) ∪ f −۱ (Y۲ ) (i‬‬

‫)‪ Y۱ ⊆ Y۲ (ii‬اﮔﺮ و ﺗﻨﻬﺎ اﮔﺮ ) ‪.f −۱ (Y۱ ) ⊆ f −۱ (Y۲‬‬

‫)‪.f −۱ (Y۲ − Y۱ ) = f −۱ (Y۲ ) − f −۱ (Y۱ ) (iii‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻗﺴﻤﺘﻬﺎی )‪ (i‬و )‪ (ii‬ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﺑﺎ ﻋﻀﻮﮔﯿﺮی ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻗﺴﻤﺖ )‪ (iii‬را ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬

‫‪a ∈ f −۱ (Y۲ − Y۱ ) ⇔ f (a) ∈ Y۲ − Y۱‬‬

‫‪⇔ f (a) ∈ Y۲ , f (a)̸∈Y۱‬‬
‫) ‪⇔ a ∈ f −۱ (Y۲ ), a̸∈f −۱ (Y۱‬‬
‫‪⇔ a ∈ f −۱ (Y۲ ) − f −۱ (Y۱ ).‬‬

‫ﻧﻤﻮدار ﺗﻮاﺑﻊ ﺧﺎص‬ ‫‪۵.٣‬‬

‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﯽ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻬﻢ آﺷﻨﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ آﺷﻨﺎﺋﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺗﺎﺑﻊ‪ ،‬داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﺑﺮد و‬
‫ﻧﯿﺰ رﺳﻢ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ رﺳﻢ دﻗﯿﻖ و اﺻﻮﻟﯽ ﻧﻤﻮدار ﺗﻮاﺑﻊ در ﻗﺴﻤﺖ ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ‬
‫ﺑﯿﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.۵.٣‬ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت |‪ f (x) = |x‬ﻧﻤﺎﯾﺶ داده ﻣﯽﺷﻮد ﻫﻤﺎن ﻃﻮری ﻛﻪ در‬
‫‪‬‬ ‫‪ ١۴.٢.١‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪x>۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪x‬‬
‫‪f (x) = |x|= ۰‬‬ ‫‪x=۰‬‬ ‫‪Df = R,‬‬ ‫)∞‪Rf = [۰, +‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪−x x < ۰‬‬

‫ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪٨٩‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۴.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ |‪.f (x) = |x‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٢.۵.٣‬ﺗﺎﺑﻊ ﻋﻼﻣﺘﯽ ‪ x‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت )‪ f (x) = sgn(x‬ﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪x>۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪f (x) = sgn(x) = ۰‬‬ ‫}‪x = ۰ Df = R, Rf = {−۱, ۰, ۱‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪−۱ x < ۰‬‬

‫ﻧﻤﻮدار آن را در ﺷﻜﻞ ‪ ۵.٣‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﻛﻨﻴﺪ‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۵.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ )‪.f (x) = sgn(x‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٩٠‬‬

‫ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ ‪ .٣.۵.٣‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﻢ ‪ f‬و ‪ g‬ﺗ ﻮاﺑ ﻊ ﺣ ﻘ ﯿ ﻘ ﯽ ﺑ ﺎﺷ ﻨ ﺪ در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت ﺗ ﻮاﺑ ﻊ }‪ max{f, g‬و‬

‫}‪ min{f, g‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬

‫‪max{f, g}(x) = max{f (x), g(x)},‬‬

‫‪min{f, g}(x) = min{f (x), g(x)}.‬‬

‫ﺑﺴﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ )ﺗﻤﺮﯾﻦ ‪ ١۶‬از ﻣﺴﺎﯾﻞ ‪ ٨.۶‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‬

‫|)‪f (x) + g(x) + |f (x) − g(x‬‬

‫= )‪max{f, g}(x‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪۲‬‬
‫|)‪f (x) + g(x) − |f (x) − g(x‬‬
‫= )‪min{f, g}(x‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﺗ ﻮﺟ ﻪ دارﯾ ﻢ اﮔ ﺮ ‪ max{f, g} = f‬آﻧ ﮕ ﺎه )‪ f (x) ≥ g(x‬ﭘ ﺲ ‪ f (x) − g(x) ≥ ۰‬ﻟ ﺬا‬

‫)‪ |f (x) − g(x)|= f (x) − g(x‬ﭘﺲ‬
‫|)‪f (x) + g(x) + |f (x) − g(x‬‬ ‫)‪f (x) + g(x) + f (x) − g(x‬‬
‫=‬ ‫)‪= f (x‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ‪ max{f, g} = g‬آﻧﮕﺎه )‪ f (x) ≤ g(x‬ﻟﺬا ‪ f (x) − g(x) ≤ ۰‬ﭘﺲ‬
‫)‪|f (x) − g(x)|= −f (x) + g(x‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫|)‪f (x) + g(x) + |f (x) − g(x‬‬ ‫)‪f (x) + g(x) − f (x) + g(x‬‬
‫=‬ ‫)‪= f (x‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫ﭘﺲ‬
‫|)‪f (x) + g(x) + |f (x) − g(x‬‬
‫= )‪max{f, g}(x‬‬
‫‪۲‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮای }‪ min{f, g‬آن را ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .۴.۵.٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ f‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ‪ A ⊆ Df ⊆ R‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﺨﺼﻪ روی ‪A‬‬
‫را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت )‪ f (x) = χA (x‬ﻧﻤﺎﯾﺶ داده ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬
‫‪‬‬
‫‪۱ x ∈ A‬‬
‫= )‪χA (x‬‬
‫‪۰ x̸∈A‬‬

‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ Df = R‬و }‪.Rf = {۰, ۱‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .۵.۵.٣‬ﺗﺎﺑﻊ ﭘﻠﻪای ﯾﺎ ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ اول ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ]‪ f (x) = [x‬ﻛﻪ‬
‫اﮔﺮ ‪ n ≤ x < n + ۱‬آﻧﮕﺎه ‪ [x] = n‬و ‪ n‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮدار اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ در ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪٩١‬‬

‫]‪ [−۲, ۲‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻜﻞ ‪ ۶.٣‬اﺳﺖ ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ‪ Df = R‬و ‪.Rf = Z‬‬

‫‪1.0‬‬

‫‪0.5‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-0.5‬‬

‫‪-1.0‬‬

‫‪-1.5‬‬

‫‪-2.0‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۶.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ]‪.f (x) = [x‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .۶.۵.٣‬ﺑﺮﻣﺒﻨﺎی ﺗﺎﺑﻊ ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮی ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺟﺰء ﻛﺴﺮی ﯾﺎ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫دﻧﺪان ارهای ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ روی ‪ R‬ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ ]‪ f (x) = x − [x‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎﻫﯽ از ﻧﻤﺎد‬
‫)‪ (x‬ﺑﺮای ﻧﻤﺎﯾﺶ آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬در ﺷﻜﻞ ‪ ٧.٣‬ﻧﻤﻮدار اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ]‪ [−۳, ۳‬رﺳﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ‪.Rf = [۰, ۱) ،Df = R‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٧.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ]‪.f (x) = x − [x‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٧.۵.٣‬ﺗﺎﺑﻊ ﺳﻬﻤﯽ ﻛﻪ ﯾﻜﯽ از ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻬﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ f (x) = k(x − a)۲ + b‬ﻧﻤﺎﯾﺶ‬
‫داده ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ در اﯾﻨﺠﺎ )‪ (a, b‬ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﺮﻛﺰ ﺳﻬﻤﯽ و ﻣﺜﺒﺖ ﯾﺎ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻮدن ‪ k‬ﺟﻬﺖ ﺳﻬﻤﯽ )ﺑﻪ ﻃﺮف‬
‫ﺑﺎﻻ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﺮف ﭘﺎﺋﯿﻦ( و ﺑﺰرگ ﯾﺎ ﻛﻮﭼﻚ ﺷﺪن ‪ k‬ﺷﯿﺐ ﺳﻬﻤﯽ را زﯾﺎد ﯾﺎ ﻛﻢ ﻣﯽﻛﻨﺪ‪ .‬داﻣﻨﻪی ‪ f‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ R‬و‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٩٢‬‬

‫ﺑﺮد آن اﮔﺮ ‪ k < ۰‬ﺑﺮاﺑﺮ ]‪ (−∞, b‬و اﮔﺮ ‪ k > ۰‬ﺑﺮاﺑﺮ )∞ ‪ [b,‬اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮدار ﺳﻬﻤﯽ در ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت زﯾﺮ اﺳﺖ‪).‬ﺷﮑﻞ ‪ ٨.٣‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫)ب( ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.f (x) = −x‬‬

‫‪۲‬‬
‫)آ( ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.f (x) = x۲‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٨.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = kx۲‬ﺑﺮاي ‪ k = ۱‬و ‪.k = −۱‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .٨.۵.٣‬اﮔﺮ در ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻘﺶ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ‪ x‬و ‪ y‬را ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ ﺳﻬﻤﯽ دﯾﮕﺮی در ﺟﻬﺖ ﭼﭗ ﯾﺎ راﺳﺖ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ دﯾﮕﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﺳﻬﻤﯽ ‪ x − ۱ = ۴(y + ۱)۲‬ﯾﻚ ﺳﻬﻤﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ‬
‫)‪ (۱, −۱‬و در ﺟﻬﺖ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﻫﺎ اﺳﺖ‪) .‬ﺷﻜﻞ ‪ ٩.٣‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‬

‫‪1‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٩.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺳﻬﻤﯽ ‪ x − ۱ = ۴(y + ۱)۲‬ﺑﺮای ]‪.y ∈ [−۲, ۲‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪٩٣‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٩.۵.٣‬ﺗﻮاﺑﻊ ‪ sec x ،cot x ،tan x ،cos x ،sin x‬و ‪ csc x‬ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻛﺎﻣﻞ دارﯾﺪ ﺟﻬﺖ ﯾﺎدآوری ﻧﻤﻮدار آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬

‫‪1‬‬

‫‪f (x) = sin x,‬‬

‫‪Df = R,‬‬
‫‪-2 Π‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬ ‫‪2Π‬‬
‫اﻟﻒ(‬
‫‪Rf = [−۱, ۱],‬‬
‫‪T = ۲π.‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪1‬‬

‫‪f (x) = cos x,‬‬

‫‪Df = R,‬‬
‫‪-2 Π‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬ ‫‪2Π‬‬
‫ب(‬
‫‪Rf = [−۱, ۱],‬‬
‫‪T = ۲π.‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪f (x) = tan x,‬‬

‫‪1‬‬

‫}‪Df = R − {x|cos x = ۰‬‬

‫‪π‬‬
‫‪= R − {(۲k + ۱) , k ∈ Z},‬‬ ‫ج(‬
‫‪۲‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬

‫‪Rf = R,‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪T = π.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٩۴‬‬

‫‪f (x) = cot x,‬‬ ‫‪1‬‬

‫}‪Df = R − {x|sin x = ۰‬‬

‫‪= R − {kπ, k ∈ Z},‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬
‫د(‬
‫‪Rf = R,‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪T = π.‬‬

‫‪f (x) = sec x‬‬

‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪,‬‬
‫‪cos x‬‬ ‫‪1‬‬

‫}‪Df = R − {x|cos x = ۰‬‬

‫{‬ ‫‪π‬‬ ‫}‬ ‫‪-2 Π‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬ ‫‪2Π‬‬
‫ه(‬
‫‪= R − (۲k + ۱) , k ∈ Z ,‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪Rf = (−∞, −۱] ∪ [۱, ∞),‬‬

‫‪T = ۲π.‬‬

‫‪f (x) = csc x‬‬

‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪,‬‬
‫‪sin x‬‬ ‫‪1‬‬

‫}‪Df = R − {x|sin x = ۰‬‬

‫‪-2 Π‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬ ‫‪2Π‬‬
‫و(‬
‫‪= R − {x|x = kπ, k ∈ Z},‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪Rf = (−∞, −۱] ∪ [۱, ∞),‬‬

‫‪T = ۲π.‬‬

‫اﻧﺘﻘﺎل و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻘﯿﺎس در ﺗﻮاﺑﻊ‬ ‫‪۶.٣‬‬

‫در ﻗﺴﻤﺖ ﻗﺒﻞ ﺑﺎ ﻧﻤﻮدار ﺑﺮﺧﯽ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻬﻢ آﺷﻨﺎ ﺷﺪﯾﻢ‪ .‬آﻧﭽﻪ در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺗﺒﺪﯾﻼت ﻣﻌﯿﻨﯽ روی ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ و ﺑﻜﺎرﮔﯿﺮی اﯾﻦ ﺗﺒﺪﯾﻼت ﺑﺘﻮان از روی ﯾﻚ ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻔﺮوض‪،‬‬
‫ﻧﻤﻮدار ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﯿﻦ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﻢ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯿﺰان ﻛﺎر در رﺳﻢ ﻧﻤﻮدار را ﻛﺎﻫﺶ دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﺗﺎﺑﻊ )‪ y = f (x‬ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ ‪ g(x) = c‬راﻛﻪ ‪ c > ۰‬ﺑﺎ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺟﻤﻊ ﻛﻨﯿﻢ‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ y = f (x) + c‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﻤﻮدار آن ﻫﻤﺎن ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ )‪ y = f (x‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪c‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪٩۵‬‬

‫واﺣﺪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﺎﻻ اﻧﺘﻘﺎل داده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﯾﺎ اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ )‪ y = f (x − c‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﻧﻤﻮدار آن ﻫﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ )‪ y = f (x‬اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺪازه ‪ c‬واﺣﺪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ اﻧﺘﻘﺎل داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ اﻧﻮاع اﻧﺘﻘﺎﻻت و ﺗﺒﺪﯾﻼت ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﯾﻚ اﻧﺘﻘﺎل اﻓﻘﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮدن ﻧﻤﻮدار ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﯾﺎ ﺳﻤﺖ‬ ‫اﻟﻒ( اﻧﺘﻘﺎلﻫﺎی اﻓﻘﯽ‬
‫راﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮارد زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ c > ۰‬و ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ )‪ y = f (x‬داده ﺷﺪ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫)‪ (i‬ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (x − c‬ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (x‬ﺑﻪ اﻧﺪازه ‪ c‬واﺣﺪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫)‪ (ii‬ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (x + c‬ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (x‬ﺑﻪ اﻧﺪازه ‪ c‬واﺣﺪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.۶.٣‬ﻧﻤﻮدار ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻧﺘﻘﺎلﻫﺎی اﻓﻘﯽ رﺳﻢ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫)‪.y = |x − ۴| (i‬‬

‫)‪.y = (x + ۲)۲ (ii‬‬

‫(‬ ‫)‬
‫)‪.y = sin x − π۲ (iii‬‬
‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫)‪ (i‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ |‪ y = |x‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﻤﻮدار را ﺑﻪ اﻧﺪازه ‪ ۴‬واﺣﺪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﯿﻢ‬
‫ﻧﻤﻮدار |‪ y = |x − ۴‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪-1‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١٠.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ |‪.f (x) = |x − ۴‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٩۶‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١١.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.f (x) = (x + ۲)۲‬‬

‫)‪ (ii‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﯾﻚ ﺳﻬﻤﯽ ﮐﻪ در ﺷﮑﻞ ‪ ١١.٣‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (iii‬ﻧﻤﻮدار اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻜﻞ ‪ ١٢.٣‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-2 Π‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬ ‫‪2Π‬‬

‫‪-1‬‬

‫(‬ ‫)‬
‫ﺷﮑﻞ ‪ :١٢.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.f (x) = sin x − π۲‬‬

‫ب( اﻧﺘﻘﺎلﻫﺎی ﻋﻤﻮدی اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻤﻮدی ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮدن ﻧﻤﻮدار ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﺎﻻ ﯾﺎ ﭘﺎﺋﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮارد زﯾﺮ اﺳﺖ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ c > ۰‬و ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (x‬داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫)‪ (i‬ﻧﻤﻮدار ‪ y = f (x) + c‬از اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ اﻧﺪازه ‪ c‬واﺣﺪ ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (x‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﺎﻻ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‬

‫)‪ (ii‬ﻧﻤﻮدار ‪ y = f (x) − c‬از اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ اﻧﺪازه ‪ c‬واﺣﺪ ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (x‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭘﺎﺋﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪٩٧‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.۶.٣‬ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻧﺘﻘﺎﻟﻬﺎی ﻋﻤﻮدی رﺳﻢ ﻛﻨﯿﺪ‬

‫‪.y = x۲ − ۳‬‬ ‫پ(‬ ‫‪.y = [x] + ۲‬‬ ‫ب(‬ ‫‪.y = sgn x + ۱‬‬ ‫اﻟﻒ(‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺷﻜﻞ ‪ ١٣.٣‬را ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫)ج( ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.y = x۲ − ۳‬‬ ‫)ب( ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.y = [x] + ۲‬‬ ‫)آ( ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.y = sgn x + ۱‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١٣.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺜﺎل ‪.٢.۶.٣‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ c > ۱‬و ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (x‬داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬ ‫ج( اﻧﺒﺴﺎط و اﻧﻘﺒﺎض اﻓﻘﯽ‬

‫)‪ (i‬ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (cx‬از اﻧﻘﺒﺎض ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (x‬ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺎﻣﻞ ‪ c‬ﺑﻪ ﻃﻮر اﻓﻘﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫)‪ (ii‬ﻧﻤﻮدار )‪ y = f ( ۱c x‬از اﻧﺒﺴﺎط ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (x‬ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺎﻣﻞ ‪ c‬ﺑﻪ ﻃﻮر اﻓﻘﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.۶.٣‬ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻧﺒﺴﺎط و اﻧﻘﺒﺎض اﻓﻘﯽ رﺳﻢ ﻛﻨﯿﺪ‬

‫)‪.y = |۲x| (i‬‬

‫‪( )۲‬‬
‫)‪.y = ۱۴ x۲ = ۱۲ x (ii‬‬

‫|‪y = |x‬‬ ‫|‪y = |۲x‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫)‪(i‬‬
‫اﻧﻘﺒﺎض اﻓﻘﯽ‬
‫→‪−−−−−‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٩٨‬‬

‫‪( ۱ )۲‬‬
‫‪y = x۲‬‬ ‫=‪y‬‬ ‫‪۲x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫)‪(ii‬‬
‫اﻧﺒﺴﺎط اﻓﻘﯽ‬
‫→‪−−−−−‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ c > ۱‬و ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (x‬داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬ ‫د( اﻧﺒﺴﺎط و اﻧﻘﺒﺎض ﻋﻤﻮدی‬

‫)‪ (i‬ﻧ ﻤ ﻮدار )‪ y = cf (x‬از اﻧ ﺒ ﺴ ﺎط ﻧ ﻤ ﻮدار )‪ y = f (x‬ﺗ ﻮﺳ ﻂ ﻋ ﺎﻣ ﻞ ‪ c‬ﺑ ﻪ ﻃ ﻮر ﻋ ﻤ ﻮدی ﺣ ﺎﺻ ﻞ‬

‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫)‪ (ii‬ﻧ ﻤ ﻮدار)‪ y = ۱c f (x‬از اﻧ ﻘ ﺒ ﺎض ﻧ ﻤ ﻮدار )‪ y = f (x‬ﺗ ﻮﺳ ﻂ ﻋ ﺎﻣ ﻞ ‪ c‬ﺑ ﻪ ﻃ ﻮر ﻋ ﻤ ﻮدی ﺣ ﺎﺻ ﻞ‬

‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.۶.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را رﺳﻢ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫)‪.y = ۲ sin x (i‬‬

‫= ‪.y‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫)‪sgn x (ii‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻧﻤﻮدار ﻫﺮ ﯾﻚ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮاﺳﺖ‬

‫‪y = sin x‬‬ ‫‪y = ۲ sin x‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫)‪(i‬‬
‫اﻧﺒﺴﺎط ﻋﻤﻮدی‬
‫→‪−−−−−−‬‬
‫‪-2 Π‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬ ‫‪2Π‬‬ ‫‪-2 Π‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬ ‫‪2Π‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪٩٩‬‬

‫‪۱‬‬
‫‪y = sgn x‬‬ ‫=‪y‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪sgn x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫)‪(ii‬‬
‫اﻧﻘﺒﺎض ﻋﻤﻮدی‬
‫→‪−−−−−−‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (x‬داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬ ‫ه( اﻧﻌﻜﺎس‬

‫)‪ (i‬ﻧﻤﻮدار )‪ y = −f (x‬از اﻧﻌﻜﺎس ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (x‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﻫﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫)‪ (ii‬ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (−x‬از اﻧﻌﻜﺎس ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (x‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪ y‬ﻫﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.۶.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را رﺳﻢ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫)‪.y = − sin x (i‬‬

‫)‪.y = [−x] (ii‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﻮدار ﺗﻮاﺑﻊ ﺳﯿﻨﻮس و ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ دارﯾﻢ‬

‫‪y = sin x‬‬ ‫‪y = − sin x‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫)‪(i‬‬
‫ﻗﺮﻳﻨﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ‬
‫→‪−−−−−−−−−−‬‬
‫‪-2 Π‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬ ‫‪2Π‬‬ ‫‪-2 Π‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬ ‫‪2Π‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٠٠‬‬

‫]‪y = [x‬‬ ‫]‪y = [−x‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫)‪(ii‬‬
‫ﻗﺮﻳﻨﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ‬
‫→‪−−−−−−−−−−‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .۶.۶.٣‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺮای ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻢ زﻣﺎن ﭼﻨﺪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ‬
‫اﻧﺒﺴﺎط‪ ،‬ﻫﻢ اﻧﺘﻘﺎل و ﻫﻢ اﻧﻌﻜﺎس اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ از ﻧﻤﻮدار اﺻﻠﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﻮدار ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ رﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٧.۶.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را رﺳﻢ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫)‪.y = − sin x + ۱ (i‬‬

‫)‪.y = ۲ sgn(x − ۱) + ۱ (ii‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫)‪ (i‬اﺑﺘﺪا اﻧﻌﻜﺎس ﺗﺎﺑﻊ ‪ y = sin x‬را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ و ﺳﭙﺲ آﻧﺮا ﺑﻪ اﻧﺪازه‬
‫ﯾﻚ واﺣﺪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﺎﻻ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫‪y = sin x‬‬ ‫‪y = − sin x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﻗﺮﻳﻨﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫‪-2 Π‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬ ‫‪2Π‬‬ ‫‪-2 Π‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬ ‫‪2Π‬‬

‫ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ‬
‫→‪−−−‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪y = − sin x + ۱‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫اﻧﺘﻘﺎل‬ ‫‪-2 Π‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬ ‫‪2Π‬‬

‫ﻋﻤﻮدی‬
‫→‪−−−‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪١٠١‬‬

‫)‪ (ii‬اﺑ ﺘ ﺪا اﻧ ﺘ ﻘ ﺎل اﻓ ﻘ ﯽ ﺑ ﻪ اﻧ ﺪازه ﯾ ﻚ واﺣ ﺪ ﺑ ﻪ ﺳ ﻤ ﺖ راﺳ ﺖ ﺳ ﭙ ﺲ‬

‫اﻧ ﺒ ﺴ ﺎط ﻋ ﻤ ﻮدی ﺑ ﻪ ﻣ ﯿ ﺰان دو ﺑ ﺮاﺑ ﺮ و ﺳ ﭙ ﺲ اﻧ ﺘ ﻘ ﺎل ﻋ ﻤ ﻮدی‬
‫ﺑ ﻪ ﺑ ﺎﻻ ﺑ ﻪ اﻧ ﺪازه ﯾ ﻚ واﺣ ﺪ ﺻ ﻮرت ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮد و ﻧ ﻤ ﻮدار ﺣ ﺎﺻ ﻞ ﭼ ﻨ ﯿ ﻦ اﺳ ﺖ‪.‬‬
‫)‪y = sgn(x‬‬ ‫)‪y = sgn(x − ۱‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫اﻧﺘﻘﺎل‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫اﻧﺒﺴﺎط‬
‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﻋﻤﻮدی‬
‫→‪−−−‬‬ ‫→‪−−−‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬

‫)‪y = ۲ sgn(x‬‬ ‫‪y = ۲ sgn(x − ۱) + ۱‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫اﻧﺘﻘﺎل‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫ﻋﻤﻮدی‬
‫→‪−−−‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬

‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه‬ ‫‪٧.٣‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١.٧.٣‬داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫√ = )‪.f (x‬‬ ‫‪۱‬‬

‫)‪(i‬‬
‫‪|x|−x‬‬

‫√‬
‫‪cos(sin x) + sin−۱ ( ۱+x‬‬
‫‪۲‬‬
‫= )‪.f (x‬‬ ‫)‪۲x ) (ii‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫)‪ (i‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ رادﯾﻜﺎل و ﻛﺴﺮ ﻓﻮق ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ |x|−x > ۰‬و ﯾﺎ ‪ .|x|> x‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬
‫ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ x ≥ ۰‬آﻧﮕﺎه ‪ |x|= x‬و ﻟﺬا ‪ |x|−x = ۰‬ﻛﻪ ﺧﻼف ﻓﺮض اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑ ﺎﺷ ﯿ ﻢ ‪ x < ۰‬ﻛ ﻪ در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت ﺧ ﻮاﻫ ﯿ ﻢ داﺷ ﺖ ‪ |x|= −x > ۰‬و ﯾ ﺎ ‪ .|x|> x‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ‬
‫}‪.Df = {x ∈ R|x < ۰‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٠٢‬‬

‫)‪ (ii‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ رادﯾﻜﺎل و داﻣﻨﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس ﺳﯿﻨﻮس ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫‪۱ + x۲‬‬
‫| و ‪cos(sin x) ≥ ۰‬‬ ‫‪|≤ ۱‬‬
‫‪۲x‬‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ﻣﻘﺪار ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬ﻧﺎﻣﺴﺎوی ‪ cos(sin x) ≥ ۰‬ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ )ﭼﺮا؟( و ﻧﯿﺰ‬
‫‪۱+x۲‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ازای ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ |x|= ۱‬ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫‪۲x‬‬ ‫ﻧﺎﻣﺴﺎوی ‪≥ ۱‬‬
‫‪Df = {x ∈ R| |x|= ۱} = {−۱, ۱}.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٢.٧.٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f (x + x۱ ) = x۲ + x۱۲‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اوﻻ‪ ‬ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬و ﺛﺎﻧﯿﺎً داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫و ﺑﺮد آن را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ t۲ − ۲ = x۲ +‬ﻟﺬا‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x۲‬‬
‫‪ t۲ = x۲ +‬ﭘﺲ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x۲‬‬
‫‪ t = x +‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪+ ۲‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ‬
‫‪t۲‬‬ ‫= )‪ f (t‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ Df = R‬و ﭼﻮن ‪≥ ۰‬‬ ‫‪t۲‬‬ ‫ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪− ۲‬‬
‫ﭘﺲ )∞ ‪.Rf = [−۲,‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٣.٧.٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f (x) = x + ۱‬و ‪ g(x) = x − ۲‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻛﻠﯿﻪ ﺟﻮابﻫﺎی ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫زﯾﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
‫‪|f (x) + g(x)|= |f (x)|+|g(x)|.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫‪|f (x) + g(x)|= |x + ۱ + x − ۲|= |۲x − ۱|.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺴﺎوی ﻓﻮق ﺑﻪ ﺻﻮرت |‪ |۲x − ۱|= |x + ۱|+|x + ۲‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎﻣﺴﺎوی‬
‫‪ |x + ۱|+|x + ۲|≥ ۰‬را ﺣﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻋﻼﻣﺖ ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ ‪ x ≤ −۱‬ﯾﺎ‬
‫‪ .x ≥ ۲‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪ x ≥ ۲}.‬ﯾﺎ ‪Df = {x ∈ R|x ≤ −۱‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۴.٧.٣‬ﻣﻘﺎدﯾﺮی از ‪ x‬را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ زﯾﺮ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫√‬ ‫√‬ ‫‪π‬‬
‫‪−۱‬‬
‫‪tan‬‬ ‫‪x(x + ۱) + sin−۱ x۲ + x + ۱ = .‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس ﺳﯿﻨﻮس و ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ و ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺮﯾﻒ رادﯾﻜﺎل دارﯾﻢ‬
‫‪x۲ + x ≥ ۰,‬‬ ‫‪۰ ≤ x۲ + x + ۱ ≤ ۱‬‬

‫ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ x۲ + x = ۰‬و ﯾﺎ ‪ x(x + ۱) = ۰‬ﻛﻪ ﺟﻮاب ﻫﺎی ‪ x = ۰‬و ‪ x = −۱‬ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪١٠٣‬‬
‫√‬
‫)|‪۱−۳x۲ +sgn(| ۲−۵x‬‬
‫= )‪ f (x‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬ ‫√‬
‫‪۳−۸x‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۵.٧.٣‬داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺎﺑﻊ‬

‫≤‪x‬‬ ‫‪۵‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ رادﯾﻜﺎل ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ ۳ − ۸x > ۰ ،۲ − ۵x ≥ ۰‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫< ‪ x‬ﯾﻌﻨﯽ ) ‪.Df = (−∞, ۳۸‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪۸‬‬ ‫و ‪ .x < ۸۳‬ﻟﺬا اﺷﺘﺮاك اﯾﻦ دو ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫= )‪ f (x‬و‬ ‫|‪x+|x‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۶.٧.٣‬ﺗﻮاﺑﻊ‬
‫‪‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x<۰‬‬
‫= )‪g(x‬‬
‫‪x۲‬‬ ‫‪x≥۰‬‬

‫را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﺗﻮاﺑﻊ ‪ f ◦ g‬و ‪ g ◦ f‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫= )‪ f (x‬و ‪ g(x) = x‬ﻟﺬا‬ ‫‪x−x‬‬

‫‪۲‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ x < ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪= ۰‬‬
‫‪f ◦ g(x) = f (x) = ۰.‬‬

‫= )‪ f (x‬و ‪ g(x) = x۲‬ﻟﺬا‬ ‫‪x+x‬‬

‫‪۲‬‬ ‫و ﻧﯿﺰ )‪ .g ◦ f (x) = g(f (x)) = g(۰‬اﮔﺮ ‪ x ≥ ۰‬آﻧﮕﺎه ‪= x‬‬
‫‪f ◦ g(x) = f (g(x)) = f (x۲ ) = x۲ ,‬‬ ‫‪g ◦ f (x) = g(f (x)) = g(x) = x۲ .‬‬

‫‪‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x<۰‬‬
‫= )‪f ◦ g(x) = g ◦ f (x‬‬
‫‪x۲‬‬ ‫‪x≥۰‬‬

‫= )‪ .g(x‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت داﻣﻨﻪی ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﻮاﺑﻊ‬ ‫‪۱‬‬

‫‪x۲ −۱‬‬
‫= )‪ f (x‬و‬ ‫‪√ ۱‬‬
‫‪x۲ +۱‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٧.٧.٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪ f‬و ‪ g‬و ﻧﯿﺰ ﺿﺎﺑﻄﻪ‪ ،‬داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺑﺮد ﺗﺎﺑﻊ ‪ f ◦ g‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ ‪ Df = R‬زﯾﺮا ‪ x۲ + ۱ > ۰‬و ﻧﯿﺰ }‪ .Dg = R − {۱, −۱‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬

‫} ‪Df ◦g = {x ∈ Dg |g(x) ∈ Df‬‬

‫‪۱‬‬
‫|}‪= {x ∈ R − {−۱, ۱‬‬ ‫‪∈ R} = R − {−۱, ۱}.‬‬
‫‪x۲‬‬ ‫‪−۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٠۴‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺿﺎﺑﻄﻪ ‪ f ◦ g‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫( ‪f ◦ g(x) = f (g(x)) = f‬‬ ‫(√ = )‬ ‫‪)۲‬‬
‫‪x۲‬‬ ‫‪−۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x۲ −۱‬‬
‫‪+۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫√=‬
‫‪۱+(x۲ −۱)۲‬‬
‫‪(x۲ −۱)۲‬‬
‫‪۱‬‬
‫√=‬
‫‪۱+x۴ −۲x۲ +۱‬‬
‫‪(x۲ −۱)۲‬‬

‫|‪|x۲ − ۱‬‬
‫√=‬ ‫‪.‬‬
‫‪x۴ − ۲x۲ + ۲‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫= )‪ f (x‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٨.٧.٣‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪۱ + x + x۲ − ۱ − x + x۲‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫√‬ ‫√‬
‫= )‪f (−x‬‬ ‫‪۱ − x + x۲ −‬‬ ‫‪۱ + x + x۲ = −f (x).‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٩.٧.٣‬دوره ﺗﻨﺎوب ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
‫‪f (x) = sin x − cos x‬‬ ‫ج(‬ ‫‪f (x) = sin۲ ۳x‬‬ ‫اﻟﻒ(‬

‫) ‪f (x) = ۴ sin (۳x + π۴‬‬ ‫د(‬ ‫‪f (x) = tan πx‬‬

‫‪۲‬‬ ‫ب(‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪ T‬دوره ﺗﻨﺎوب ‪ f‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬
‫‪f (x + T ) = sin۲ ۳(x + T ) = sin۲ ۳x = f (x).‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق دارﯾﻢ‬

‫‪۱‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪cos(۶x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۶T‬‬ ‫)‬ ‫‪۱ − cos ۶x‬‬
‫= ) ‪sin۲ (۳x + T‬‬ ‫= ‪= sin۲ ۳x‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫ﭘ ﺲ ﺑ ﺎﯾ ﺪ داﺷ ﺘ ﻪ ﺑ ﺎﺷ ﯿ ﻢ ‪ cos(۶x + ۶T ) = cos ۶x‬ﻛ ﻪ در اﯾ ﻦ ﺣ ﺎﻟ ﺖ ‪ ۶T = ۲kπ‬و ﯾ ﺎ‬
‫= ‪.T‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪۳‬‬ ‫= ‪ T‬و ﭼﻮن ‪ T‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﯾﻦ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻓﻮق ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻟﺬا‬ ‫‪kπ‬‬
‫‪۳‬‬

‫‪ f (x) = tan πx‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬

‫ب( ﭼﻮن دوره ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ ‪ tan‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ π‬اﺳﺖ ﻟﺬا دوره ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ ‪۲‬‬
‫‪π‬‬
‫‪T = π = ۲.‬‬
‫‪۲‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪١٠۵‬‬

‫ج( ﭼﻮن ﺗﻔﺎﺿﻞ دو ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﺎ دوره ﺗﻨﺎوب ‪ T‬ﻧﯿﺰ ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﺎ دوره ﺗﻨﺎوب ‪ T‬اﺳﺖ ﻟﺬا‬
‫دوره ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ‪.T = ۲π‬‬

‫د( دوره ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬

‫= ‪ T‬زﯾﺮا‬ ‫‪۲π‬‬
‫‪۳‬‬
‫‪۲π‬‬ ‫‪۲π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪f (x+ ) = ۴ sin (۳(x +‬‬ ‫‪) + ) = ۴ sin (۳x + ۲π + ) = ۴ sin (۳x + ).‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١٠.٧.٣‬ﺗﺎﺑﻊ ﭘﻠﻪای واﺣﺪ را ﺑﻪ ‪ u‬ﻧﺸﺎن داده و ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬
‫‪‬‬
‫‪۰ x < ۰‬‬
‫= )‪u(x‬‬
‫‪۱ x ≥ ۰‬‬

‫ﻧﻤﻮدار آن را رﺳﻢ ﻛﺮده و ﺳﭙﺲ ﺗﺎﺑﻊ )‪ u(x) − u(x − ۱‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﻄﻌﻪای ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﻧﻤﻮدار آن را‬
‫ﻧﯿﺰ رﺳﻢ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ u‬ﻧﻤﻮدار اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻋﻼﻣﺖ ‪ x‬و ‪ −x‬دارﯾﻢ ﻟﺬا‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١۴.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ )‪.u(x‬‬

‫ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬

‫ﻣﯽﺗﻮان )‪ u(x‬و )‪ u(x − ۱‬را در ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ‪ x‬ﺑﻪ‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪۰ x<۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪۱ x=۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪u(x) = ۱ ۰ < x < ۱‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪۱ x=۱‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪۱ x > ۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٠۶‬‬

‫‪‬‬ ‫و‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪۰‬‬ ‫‪x<۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪۰‬‬ ‫‪x=۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪u(x − ۱) = ۰‬‬ ‫‪۰<x<۱‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪۱‬‬ ‫‪x=۱‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x>۱‬‬

‫‪‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪۰−۰‬‬ ‫‪x<۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪۱−۰‬‬ ‫‪x=۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪u(x) − u(x − ۱) = ۱ − ۰‬‬ ‫‪۰<x<۱‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪۱−۱‬‬ ‫‪x=۱‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪۱ − ۱‬‬ ‫‪x>۱‬‬

‫‪‬‬ ‫و ﯾﺎ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر‬
‫‪۰‬‬ ‫‪ x ≥ ۱‬ﯾﺎ ‪x < ۰‬‬
‫= )‪u(x) − u(x − ۱‬‬
‫‪۱ ۰ ≤ x < ۱‬‬

‫ﻟﺬا ﻧﻤﻮدار اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ اﺳﺖ‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١۵.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ )‪.u(x) − u(x − ۱‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪١٠٧‬‬

‫ﻣ ﺴ ﺎﻟ ﻪ ‪ .١١.٧.٣‬ﯾ ﻚ ﺑ ﻪ ﯾ ﻚ ﺑ ﻮدن و ﭘ ﻮﺷ ﺎ ﺑ ﻮدن ﺗ ﺎﺑ ﻊ )∞ ‪ f : R −→ [۰,‬را ﻛ ﻪ ﺑ ﺎ ﺿ ﺎﺑ ﻄ ﻪ‬

‫√‬
‫|‪ f (x) = x۲ − |x‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ ﺑﻮدن آن را ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ) ‪ f (x۱ ) = f (x۲‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫√‬ ‫√‬
‫| ‪ x۱ − |x۱ | = x۲۲ − |x۲‬و ﯾﺎ | ‪ x۱ − |x۱ |= x۲ − |x۲‬و ﯾﺎ | ‪ x۱ − x۲ = |x۱ |−|x۲‬و‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﯾﺎ | ‪ .(x۱ − x۲ )(x۱ + x۲ ) = |x۱ |−|x۲‬ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ از راﺑﻄﻪ اﺧﯿﺮ ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺗﺴﺎوی ‪ x۱ = x۲‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ‪ x۱ = ۱‬و ‪ x۲ = −۱‬اﺧﺘﯿﺎر ﻛﻨﯿﻢ ﺗﺴﺎوی ﻓﻮق‬
‫ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯿﻜﻪ ‪ .x۱ ̸= x۲‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ‪ f (۱) = f (−۱) = ۰‬وﻟﯽ ‪ ۱ ̸= −۱‬ﭘﺲ ﺗﺎﺑﻊ ‪f‬‬
‫ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮرﺳﯽ ﭘﻮﺷﺎ ﺑﻮدن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻛﻪ )∞ ‪ Rf = [۰,‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ f‬ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﭘﻮﺷﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١٢.٧.٣‬ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ رﺳﻢ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫|‪f (x) = x|x‬‬ ‫)‪(i‬‬
‫] ‪−۴ ≤ x ≤ ۴ f (x) = [ x۲‬‬ ‫)‪(iv‬‬

‫] ‪−۲ ≤ x ≤ ۲ f (x) = [x۲‬‬ ‫)‪(ii‬‬

‫)|‪f (x) = sgn(x|x‬‬ ‫)‪(v‬‬

‫‪f (x) = x sin x‬‬ ‫)‪(iii‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫)‪ (i‬ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ x ≥ ۰‬آﻧﮕﺎه ‪ |x|= x‬ﻟﺬا ‪ f (x) = x۲‬و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ‪ x < ۰‬آﻧﮕﺎه ‪|x|= −x‬‬
‫ﭘﺲ ‪ f (x) = −x۲‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬ﺷﮑﻞ ‪ ١۶.٣‬را‬
‫ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١۶.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ |‪.f (x) = x|x‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٠٨‬‬

‫)‪ (ii‬ﭼﻮن ﺑﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ‪ x‬ﺑﻪ ‪ −x‬ﺗﻐﯿﯿﺮی در ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻟﺬا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪ y‬ﻫﺎ ﺗﻘﺎرن‬
‫دارد‪ .‬ﭘﺲ ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ۰ ≤ x ≤ ۲‬را رﺳﻢ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ ‪x۲‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻦ اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﻟﺬا ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی زﯾﺮ را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫‪۰ ≤ x < ۱ ۰ ≤ x۲ < ۱ y = [x۲ ] = ۰‬‬
‫√‬
‫‪۱ ≤ x < ۲ ۱ ≤ x۲ < ۲ y = [x۲ ] = ۱‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪۲ ≤ x < ۳ ۲ ≤ x۲ < ۳ y = [x۲ ] = ۲‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪۲ ≤ x < ۴ ۳ ≤ x۲ < ۴ y = [x۲ ] = ۳‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١٧.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ] ‪.f (x) = [x۲‬‬

‫)‪ (iii‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ ‪ −۱ ≤ sin x ≤ ۱‬ﻟﺬا ‪ .−x ≤ x sin x ≤ x‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ‪ x ≥ ۰‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫‪ x sin x = ۰‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ‪ x = ۰‬ﯾﺎ ‪ .(k ∈ Z) ،x = kπ‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬زوج اﺳﺖ ﭘﺲ دارﯾﻢ‬
‫‪2Π‬‬

‫‪Π‬‬

‫‪-2 Π‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬ ‫‪2Π‬‬

‫‪-Π‬‬

‫‪-2 Π‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١٨.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.f (x) = x sin x‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪١٠٩‬‬

‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻦ اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﻟﺬا ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی زﯾﺮ را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‬ ‫‪x‬‬
‫‪۲‬‬ ‫)‪ (iv‬ﭼﻮن‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪−۴ ≤ x < −۲ − ۲ ≤ < −۱ [ ] = −۲ y = −۲‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪−۲ ≤ x < ۰ − ۱ ≤ < ۰ [ ] = −۱ y = −۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪۰≤x<۲ ۰≤ <۱ [ ]=۰ y=۰‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪۲≤x<۴ ۱≤ <۲ [ ]=۱ y=۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١٩.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ] ‪.f (x) = [ x۲‬‬

‫‪‬‬ ‫)‪ (v‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻛﻪ‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪x۲‬‬ ‫‪x>۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫=|‪x|x‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪x=۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪−x۲‬‬ ‫‪x<۰‬‬

‫‪‬‬ ‫ﻟﺬا‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪۱‬‬ ‫‪x>۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪sgn(x|x|) = ۰‬‬ ‫‪x=۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪−۱ x < ۰‬‬

‫ﭘﺲ ﻧﻤﻮدار آن ﻫﻤﺎن ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ﻋﻼﻣﺘﯽ ﯾﻌﻨﯽ ‪ y = sgn x‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١٣.٧.٣‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻧﺘﻘﺎﻻت ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را رﺳﻢ ﻛﻨﯿﺪ‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١١٠‬‬

‫‪y = x۲ − x‬‬ ‫)‪(iii‬‬

‫‪y = sgn(x − ۳) + ۲‬‬ ‫)‪(i‬‬

‫‪y = ۳|x|−۱‬‬ ‫)‪(iv‬‬

‫)‪y = ۳ sin(x − π‬‬ ‫)‪(ii‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫)‪ (i‬ﺑﺎ ﺳﻪ واﺣﺪ اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ اﻓﻘﯽ ﺑﻪ راﺳﺖ و دو واﺣﺪ اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻤﻮدی ﺑﻪ ﺑﺎﻻ دارﯾﻢ‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٢٠.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.y = sgn(x − ۳) + ۲‬‬

‫)‪ π (ii‬واﺣﺪ اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ اﻓﻘﯽ ﺑﻪ راﺳﺖ و اﻧﺒﺴﺎط ﻋﻤﻮدی دارﯾﻢ‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-2 Π‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬ ‫‪2Π‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٢١.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ )‪.y = ۳ sin(x − π‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪١١١‬‬

‫)‪ (iii‬دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪y = x۲ − x = (x −‬‬ ‫‪) −‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬
‫‪ ( ۱۲ , −۱‬و ﺑﻪ ﻃﺮف ﺑﺎﻻﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻚ ﺳﻬﻤﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ) ‪۴‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٢٢.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.y = x۲ − x‬‬

‫)‪ (iv‬ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻤﻮدی ﯾﻚ واﺣﺪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ و اﻧﺒﺴﺎط دارﯾﻢ‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٢٣.٣‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.y = ۳|x|−۱‬‬

 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ١١٢

‫ ﻣﺴﺎﯾﻞ‬٨.٣
.‫ داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‬.١

√ (١١ (١
۲
f (x) = [x] − [x۲ ] f (x) =
۳x − ۵
(١٢ (٢
√ √
f (x) = sin x f (x) = x۲ −۴

(١٣ (٣
−۱ √ f (x) = x + |x|
f (x) = tan x

(١۴ (۴
√ √ √
f (x) = tan x − ۱ f (x) = ۱ + x − ۱ − x

(١۵ √ (۵
x
f (x) = sgn(x − [x]) f (x) =
۱+x

(١۶ (۶
x x۲
f (x) = f (x) =
sgn x − ۱ ۱ + x۲
(١٧ (٧
۱ √
f (x) = f (x) = [x] − |x|
۲ − cos ۳x
(١٨ (٨
√ x − |x|
f (x) = sin−۱ (۱ − x) f (x) = √
[x] − ۱

(١٩ (٩
−۱ ۳
f (x) = cos ( ) f (x) = |[x − ۲] + ۱|
۴ + ۲ sin x
(٢٠ (١٠
۱ x−۲ f (x) = √
۱
f (x) = √ +cos−۱ ( )
۳−x ۳ x − |x|

.‫ ﺑﺮد ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‬.٢

 ‫ ﺗﺎﺑﻊ‬.٣ ‫ﻓﺼﻞ‬ ١١٣

(٧ (١
۱ f (x) = |cos x|
f (x) = √
|x|−x
(٢
(٨
f (x) = [x] + [−x]
f (x) = (−۱)[x]

(٩ (٣
f (x) = sgn(x۲ + x + ۱) f (x) = [|x|]

(١٠ (۴
√
f (x) = [۲x] + [−۲x] + ۱ f (x) = [|sin x|]

(١١ (۵
x
f (x) = ۴ + cos−۱ x f (x) =
sgn x

(١٢ (۶
۲ −۱ −۱ √
f (x) = x + sin x f (x) = tan x

، fg ،f.g ،f − g ،f + g ‫ داده ﺷﺪه زﯾﺮ داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﻮاﺑﻊ‬g ‫ و‬f ‫ ﺑﺮای ﻫﺮ ﺟﻔﺖ از ﺗﻮاﺑﻊ‬.٣
.‫ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‬g ◦ f ‫ و‬f ◦ g ، fg

(۵ (١
۱ √
f (x) = sin x, g(x) = f (x) = x, g(x) = x − ۱
x
(۶ (٢
۱ ۱
f (x) = tan−۱ x, g(x) = cos x f (x) = , g(x) =
x−۲ x−۱

(٧ (٣
√ √
x + |x| f (x) = x, g(x) = x + ۱
f (x) = , g(x) = [x]
۲
(۴
۱ ۱
f (x) = √ , g(x) = ۲
x۲ + ۱ x −۱

‫ را ﺑﻪ دﺳﺖ‬g −۱ ‫( و‬g ◦ f )−۱ ،f −۱ .‫ ﻣﻔﺮوﺿﻨﺪ‬g(x) = ۳x − ۵ ‫ و‬f (x) = ۲x + ۳ ‫ ﺗﻮاﺑﻊ‬.۴

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١١۴‬‬

‫آورﯾﺪ و ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬

‫‪−۱‬‬ ‫‪−۱‬‬ ‫‪−۱‬‬
‫) ‪(g ◦ f‬‬ ‫‪=f‬‬ ‫‪og‬‬

‫= )‪ f (x‬ﺑ ﻪ ازای ﭼ ﻪ ﻣ ﻘ ﺎدﯾ ﺮی ﻣ ﺎﻧ ﻨ ﺪ ‪ c‬ﻋ ﻀ ﻮی ﻣ ﺎﻧ ﻨ ﺪ ‪ x‬وﺟ ﻮد دارد ﺑ ﻪ ﻃ ﻮری ﻛ ﻪ‬ ‫‪۱‬‬

‫‪۱+x‬‬ ‫‪ .۵‬اﮔ ﺮ‬
‫)‪.f (x) = f (cx‬‬

‫‪ .۶‬اﮔﺮ ﺑﻪ ازای ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ x‬و ‪ y‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ )‪ f (x + y) = f (x) + f (y‬و ‪ f (۱) ̸= ۰‬آﻧﮕﺎه ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪ n ∈ N‬دارﯾﻢ )‪ f (n) = nf (۱‬و )‪f (nx) = nf (x‬‬

‫‪ x۲ f (xn ) +‬ﻛ ﻪ در آن ‪ x ̸= ۰, ۱, −۱‬در اﯾ ﻦ‬ ‫‪۱‬‬

‫‪x۲‬‬
‫) ‪f (−xn‬‬ ‫‪ .٧‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ n‬ﻋ ﺪدی ﻓ ﺮد و ‪= ۱‬‬
‫ﺻﻮرت )‪ f (x‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .٨‬ﺗﻮاﺑﻌﯽ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ‪ x‬و ‪ y‬ﻫﺎی ﺣﻘﯿﻘﯽ در ﺷﺮاﯾﻂ داده ﺷﺪه زﯾﺮ ﺻﺪق ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ج(‬ ‫اﻟﻒ(‬
‫)‪f (x + y) = f (x) + f (y‬‬ ‫)‪f (۲x) = ۲f (x‬‬

‫ب(‬
‫د(‬ ‫)‪۲f (x‬‬
‫= )‪f (۲x‬‬
‫)‪f (x + y) = f (x)f (y‬‬ ‫)‪۱ − f ۲ (x‬‬
‫‪‬‬
‫‪۰ x ∈ Q‬‬
‫= )‪ f (x‬و ‪ .g(x) = x۲‬ﺑﻪ ازای ﭼﻪ ﻣﻘﺎدﯾﺮی از ‪ x‬رواﺑﻂ زﯾﺮ ﺑﺮﻗﺮار‬ ‫‪ .٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪۱ x ̸∈ Q‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ج(‬ ‫اﻟﻒ(‬
‫‪g(x) ≤ x‬‬ ‫‪f (x) ≤ x‬‬

‫د(‬ ‫ب(‬
‫)‪g(g(x)) = g(x‬‬ ‫)‪f (x) ≤ g(x‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ )‪ g(f (x)) − f (x‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .١٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬و ‪ g‬دو ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪۱ |x|≤ ۱‬‬ ‫‪۲ − x۲ |x|≤ ۲‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫= )‪, g(x‬‬
‫‪۰ |x|> ۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪|x|> ۲‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊ ))‪ h(x) = f (g(x‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورده و ﺿﺎﺑﻄﻪ آن را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪ .‬ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ ﺑﻮدن ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ‬
‫را ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪١١۵‬‬

‫‪ f (x۲ +‬آﻧﮕﺎه )‪ f (x‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪x۲‬‬
‫)‬ ‫‪= x۶ +‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x۶‬‬
‫‪ .١١‬اﮔﺮ‬

‫‪(٧‬‬ ‫‪(١‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪f : R −→ R,‬‬ ‫= )‪f (x‬‬ ‫|‪x − |x‬‬ ‫‪f (x) = ۵x۳ − ۲x‬‬

‫‪(٨‬‬ ‫‪(٢‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪f (x) = x sgn x‬‬
‫‪g : R −→ Z−{۰},‬‬ ‫= )‪g(x‬‬
‫]‪[x − ۱‬‬
‫‪(٣‬‬
‫‪(٩‬‬
‫‪x۲‬‬
‫‪h : R −→ [۳, ۴],‬‬ ‫‪h(x) = ۲x−[۲x]+۳‬‬ ‫[ = )‪f (x‬‬
‫‪۲x۲ + ۳‬‬
‫]‬

‫‪(١٠‬‬ ‫‪(۴‬‬
‫‪t : R −→ Z,‬‬ ‫]‪t(x) = [x‬‬ ‫)]‪f (x) = (x − [x‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪(١١‬‬ ‫‪(۵‬‬
‫√‬
‫‪u : Z −→ {۰},‬‬ ‫]‪u(x) = x − [x‬‬ ‫= )‪f (x‬‬ ‫]‪x − [x‬‬

‫‪(۶‬‬
‫‪۱−x‬‬
‫= )‪f (x‬‬
‫‪۱+x‬‬

‫‪ .١٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬و ‪ g‬دو ﺗﺎﺑﻊ ﻓﺮد ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ‪ f + g‬و ‪ f − g‬ﺗﻮاﺑﻊ ﻓﺮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻮاﺑﻊ زوج ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪f‬‬

‫‪g‬‬ ‫ب( ‪ f.g‬و‬

‫‪ .١٣‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ دﻟﺨﻮاه را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺠﻤﻮع ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ زوج و ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻓﺮد ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ .١۴‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻛﻨﯿﺪ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ ﻛﺪاﻣﯿﻚ زوج و ﻛﺪاﻣﯿﻚ ﻓﺮد ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪(٣‬‬ ‫‪(١‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪f (x) = cos ۳x‬‬ ‫‪f (x) = x + tan x‬‬

‫√‬ ‫‪(۴‬‬
‫‪۲x sin x‬‬ ‫‪(٢‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫√‬ ‫‪f (x) = x sin x‬‬
‫‪۱ + x۲ + x x‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١١۶‬‬

‫‪(۶‬‬ ‫‪(۵‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪f (x) = sgn x‬‬ ‫‪f (x) = ۱ + x − ۱ − x‬‬

‫‪ .١۵‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ ﻛﺪاﻣﯿﻚ ﻣﺘﻨﺎوب ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺳﭙﺲ دوره ﺗﻨﺎوب آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪(۵‬‬ ‫]‪[x‬‬ ‫]‪[x‬‬ ‫‪(١‬‬

‫]‪[x‬‬
‫)‪y = (−۱‬‬ ‫‪sin πx‬‬ ‫=‪y‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۶‬‬
‫‪(۶‬‬ ‫‪(٢‬‬
‫‪y = cos ۳x − ۲ cos x + ۱‬‬ ‫‪y = sin ۲x‬‬

‫‪(٧‬‬ ‫‪(٣‬‬
‫)‪y = cos(sin x‬‬ ‫‪y = tan ۲x − cotan ۲x‬‬

‫‪(٨‬‬ ‫‪(۴‬‬
‫‪πx‬‬ ‫‪x‬‬
‫)‪(n ∈ N‬‬ ‫‪y = cos‬‬ ‫] [‪+x−n‬‬ ‫)‪y = (−۱‬‬ ‫]‪[x‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪ .١۶‬رواﺑﻂ زﯾﺮ را ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ب(‬ ‫اﻟﻒ(‬
‫‪۱‬‬ ‫]‪[x + y] ≥ [x] + [y‬‬
‫] ‪[۲x] = [x] + [x +‬‬
‫‪۲‬‬

‫ج(‬
‫‪n−۱‬‬ ‫‪n−۲‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪(n ∈ N) [nx] = [x] + [x +‬‬ ‫‪] + [x +‬‬ ‫] ‪] + ... + [x +‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫[‬ ‫]‬ ‫د(‬

‫]‪[nx‬‬
‫)‪(n ∈ N‬‬ ‫]‪= [x‬‬
‫‪n‬‬

‫‪ .١٧‬آﯾﺎ ﺗﺎﺑﻊ ]‪ f (x) = x + [x‬ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ اﺳﺖ؟ وارون آن را در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .١٨‬ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را رﺳﻢ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪(٢‬‬ ‫‪(١‬‬
‫√‬
‫]‪f (x) = [ x‬‬ ‫‪f (x) = |۱ − x |−۲‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫ ﺗﺎﺑﻊ‬.٣ ‫ﻓﺼﻞ‬ ١١٧

 (١١ (٣
۲ − x ۲ |x|≤ ۲ ۰ ≤ x ≤ ۳ f (x) = [x] ۲
f (x) =
۲ |x|> ۲
(۴
(١٢ ۱+ sgn(x۲ − ۴)
x f (x) =
f (x) = ۳
|x|

(١٣ (۵
−۲ ≤ x ≤ ۲ f (x) = |x|+ sgn x+[x] f (x) = ۳ − [۳x]

 (١۴ (۶
۱ x ∈ Q
f (x) = sgn x − sgn x
۲
f (x) =
۰ x ∈
̸ Q
(٧
(١۵
۱ −۲π ≤ x ≤ ۲π f (x) = max{sin x, cos x}
f (x) = sin
x۲
(١۶ (٨
۱ −۲ ≤ x ≤ ۲ f (x) = (x +۱)[x] ۲
f (x) = x۳ sin
x
(١٧ (٩
۲ ۱ ۲
f (x) = x cos ۲ f (x) = (x + ۱)[x] + sgn(x + ۱)
x
(١٨
۱ (١٠
f (x) = |x|sin −۲ ≤ x ≤ ۲ f (x) = [x ] ۲
|x|
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١١٨‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪۴‬‬

‫ﺣﺪ‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪ ﯾﻜﯽ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ رﯾﺎﺿﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺟﺮأت ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺣﺪ ﯾﻜﯽ از اﺳﺎﺳﯽﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ رﯾﺎﺿﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻟﻮده و اﺳﺎس ﺑﺴﯿﺎری از ﻗﺴﻤﺘﻬﺎی دﯾﮕﺮ رﯾﺎﺿﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﭘﺬﯾﺮی‪ ،‬اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‪ ،‬دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ و ﺳﺮیﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎی ﻋﻠﻮم ﺗﺠ ﺮﺑﯽ و آﻣﺎر و‬
‫رﺷﺘﻪﻫﺎی ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ‪ ،‬ﻓﯿﺰﯾﻚ‪ ،‬ﺷﯿﻤﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﭘﺰﺷﻜﯽ و‪ ....‬و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﯽ ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺣﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻧﻘﺶ ﻣﻤﻜﻦ را دارا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﯽﺗﻮان ﺣﺪ را ﺑﻪ ﯾﻚ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ در اﻃﺮاف ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ رﻓﺘﺎر ﻣﻄﻠﻮب آن ﺗﺎﺑﻊ در آن ﻧﻘﻄﻪ را ﺗﻌﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮی دﯾﮕﺮ ﺣﺪ ﯾﻜﯽ از وﺳﺎﯾﻞ و اﺑﺰار ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻄﻤﺌﻦ رﯾﺎﺿﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس داﻧﺴﺘﻦ‬
‫رﻓﺘﺎر ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ در ﯾﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺘﻮان رﻓﺘﺎر آن ﺗﺎﺑﻊ را در ﻧﻘﺎط ﻧﺰدﯾﻚ ﺑﻪ آن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﺎ در اﯾﻦ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺿﻤﻦ ﺑﯿﺎن ﻣﻔﻬﻮم دﻗﯿﻖ ﺣﺪ و آوردن ﻣﺜﺎﻟﻬﺎی ﻣﺘﻨﻮع از آن ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ اﯾﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺣﺪ ﺻﺮﻓﺎ ﯾﻚ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻓﺘﺎر ﺗﺎﺑﻊ در ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﺪارد و ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد ﻛﻪ ﺣﺪ‬
‫ﺧﻮاص ﺟﺒﺮی ﺗﻮاﺑﻊ و ﻧﺎﻣﺴﺎویﻫﺎ را ﺣﻔﻆ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺣﺪ ﭼﭗ‪ ،‬ﺣﺪ راﺳﺖ ﺗﺎﺑﻊ در‬
‫ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ و راﺑﻄﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣﺪ در آن ﻧﻘﻄﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺑﺨﺶ ‪ ٣.۴‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺣﺪ در‬
‫ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ و ﺣﺪ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ را ﺑﯿﺎن و ﺧﻮاص آﻧﻬﺎ و راﺑﻄﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺣﺪ راﺳﺖ و ﭼﭗ ﺑﯿﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪ‬ ‫‪١.۴‬‬

‫داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن در دوران دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن ﻛﻤﺎﺑﯿﺶ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪ آﺷﻨﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ در اﯾﻨﺠﺎ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺳﭙﺲ ﻣﻔﻬﻮم دﻗﯿﻖ آن را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﺣﺪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ b‬اﺳﺖ وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ x‬ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﻣﯿﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻫﺮ اﻧﺪازه ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﻘﺎدﯾﺮ )‪ f (x‬را ﺑﻪ ‪ b‬ﻧﺰدﯾﻚ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ در ﺻﻮرﺗﯽ ﻛﻪ ‪ x‬ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻛﺎﻓﯽ ﺑﻪ ‪x۰‬‬
‫ﻧﺰدﯾﻚ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺻﺤﺒﺖ از ﻧﺰدﯾﻜﯽ ﻧﻘﺎط ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ در واﻗﻊ دو ﻧﻘﻄﻪ ‪ a‬و ‪ b‬ﺑﺮ ﻣﺤﻮر اﻋﺪاد‬

‫‪١١٩‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٢٠‬‬

‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻪﻫﻢ ﻧﺰدﯾﻚ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻫﺮﮔﺎه ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ آﻧﻬﺎ ﯾﻌﻨﯽ |‪ |a − b‬ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ‪ b‬ﺛﺎﺑﺖ و ‪ a‬ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﻛﻨﺪ ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻨﻜﻪ ‪ a‬ﺑﻪ ‪ b‬ﻧﺰدﯾﻚ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ‪ b‬در ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ‪ a‬ﺑﺎ ﺷﻌﺎع ﻛﻮﭼﻚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ)ﺑﺮای‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﺑﻪ ‪ ٢٠.۴.١‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ(‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ دو ﻋﺒﺎرت »ﻫﺮ اﻧﺪازه ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ )‪ f (x‬را ﺑﻪ ‪ b‬ﻧﺰدﯾﻚ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ« و »‪ x‬ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻛﺎﻓﯽ ﺑﻪ ‪ x۰‬ﻧﺰدﯾﻚ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ« ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای روﺷﻦ ﺷﺪن ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل‬
‫زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ‬
‫{‬
‫‪x۲‬‬ ‫اﮔﺮ ‪+ ۱ x ̸= ۰‬‬
‫= )‪f (x‬‬
‫‪۵‬‬ ‫اﮔﺮ ‪x = ۰‬‬

‫را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ادﻋﺎ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﺣﺪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮاﺑﺮ »‪ «١‬اﺳﺖ وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ‪ x‬ﺑﻪ ‪ ۰‬ﻣﯿﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد آن ﻛﻪ‬
‫ﻣﻘﺪار ﺗﺎﺑﻊ در ﻧﻘﻄﻪ ‪ ۰‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ۵‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﺗﻮﺿﯿﺢ اﯾﻦ ادﻋﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﻪ آﻧﭽﻪ در ﺑﺎﻻ ذﻛﺮ ﺷﺪ اﮔﺮ‬
‫ﻧﺰدﯾﻚ ﺷﺪه‬ ‫‪√۱‬‬
‫‪۱۰۰‬‬
‫ﻧﺰدﯾﻚ ﻛﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ‪ x‬ﺑﻪ ‪ ۰‬ﺑﻪ اﻧﺪازه‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱۰۰‬‬ ‫ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﻣﻘﺪار )‪ f (x‬را ﺑﻪ »‪ «١‬ﺑﻪ اﻧﺪازه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫√ <|‪|x − ۰|= |x‬‬ ‫< ‪=⇒ |x۲ |= |x|۲‬‬
‫‪۱۰۰‬‬ ‫‪۱۰۰‬‬

‫ﭘﺲ‬
‫‪|x۲‬‬ ‫<|‪+ ۱ − ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱۰۰‬‬ ‫<|‪ |x − ۰‬آﻧﮕﺎه‬ ‫‪√۱‬‬
‫‪۱۰۰‬‬
‫اﮔﺮ‬

‫ﻧﺰدﯾﻚ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﺑﺮای اﯾﻨﻜﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎ‬ ‫‪۱‬‬

‫‪۱۰۰۰‬‬ ‫ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﻣﻘﺪار )‪ f (x‬را ﺑﻪ »‪ «١‬ﺑﻪ اﻧﺪازه‬
‫ﻧﺰدﯾﻚ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﯽ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﻣﻘﺪار ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪√۱‬‬
‫‪۱۰۰۰‬‬
‫ﺑﺮآورده ﺷﻮد ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ‪ x‬ﺑﻪ ‪ ۰‬ﺑﻪ اﻧﺪازه‬
‫)‪ f (x‬ﺑﻪ »‪ «١‬ﺑﻪ اﻧﺪازه ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﻧﺰدﯾﻚ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ‪ x‬ﺑﻪ ‪ ۰‬ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ‬
‫ﻧﺰدﯾﻚ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫√‬
‫‪ϵ‬‬
‫اﻛﻨﻮن در زﯾﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ دﻗﯿﻖ ﺣﺪ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪) ١.١.۴‬ﺣﺪ(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮔﻮﯾﯿﻢ ﺣﺪ‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ‪ x‬ﺑﻪ ‪ x۰‬ﻣﯿﻞ ﻛﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ b‬اﺳﺖ)ﯾﺎ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬دارای ﺣﺪ ‪ b‬اﺳﺖ( و آن را ﺑﺎ‬
‫ﻧﻤﺎدﻫﺎی »‪ « lim f (x) = b‬ﯾﺎ »اﮔﺮ ‪ x۰ → x‬آﻧﮕﺎه ‪ «f (x) → b‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ‬
‫‪x→x۰‬‬
‫‪)ϵ > ۰‬ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد اﭘﺴـﯿﻠُﻦ ﻣﺜﺒﺖ( ﻋـﺪد ‪)δ > ۰‬ﺧـﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷـﻮد دﻟﺘـﺎی ﻣﺜـﺒﺖ( ﻣﻮﺟـﻮد ﺑﺎﺷـﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ ‪x ∈ Df‬‬
‫‪۰ < |x − x۰ |< δ ⇒ |f (x) − b|< ϵ.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ در ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ﻓﻮق در واﻗﻊ ‪ δ‬ﺑﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ ،f‬ﻣﻘﺪار ‪ ϵ‬و ﻣﻘﺪار ‪ x۰‬واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و در ﯾﻚ‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ ﻣﻘﺪار ‪ δ‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ‪ ϵ‬و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ‪ x۰‬واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ‪ ϵ‬ﺛﺎﺑﺖ‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻛﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎ ‪ x۰‬ﺛﺎﺑﺖ اﮔﺮ ‪ ϵ‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻛﻨﺪ آﻧﮕﺎه ‪ δ‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دﻗﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‬
‫ﺻﻔﺖ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮدن ﺟﺰ ﺧﻮاص ذاﺗﯽ ‪ ϵ‬و ‪ δ‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻮاره ‪ ϵ‬و ‪ δ‬ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻣﺜﺒﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ زﯾﺮا ﻛﻪ آﻧﻬﺎ در‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺣﺪ‬ ‫‪١٢١‬‬

‫واﻗﻊ ﺷﻌﺎعﻫﺎی ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ﺣﺪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﯿﺎن ﻛﺮد‪ :‬ﯾﺎدآوری ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ‪ ۰ < |x − x۰ |< δ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ x‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف‬
‫)‪ (x۰ − δ, x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ‬از ‪ x۰‬ﺗﻌﻠﻖ دارد ﻛﻪ ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ‪ x۰‬ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ δ‬اﺳﺖ )ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫‪ ٢١.۴.١‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ( و ‪ |f (x) − b|< ϵ‬ﯾﻌﻨﯽ )‪ f (x‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ )‪ (b − ϵ, b + ϵ‬از ‪ b‬ﺗﻌﻠﻖ دارد‪.‬‬
‫ﭘ ﺲ ‪ lim f (x) = b‬ﺑ ﻪ اﯾ ﻦ ﻣ ﻌ ﻨ ﯽ ﺳ ﺖ ﮐ ﻪ ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ﻫ ﻤ ﺴ ﺎﯾ ﮕ ﯽ از ‪ b‬ﺑ ﻪ ﺷ ﻌ ﺎع ‪ ϵ‬ﻣ ﺎﻧ ﻨ ﺪ‬
‫‪x→x۰‬‬
‫)‪ (b − ϵ, b + ϵ‬ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف )‪ D = (x۰ − δ, x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ‬ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ δ‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺴﻤﯽ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪x‬‬
‫))‪(x ∈ Df ∩ D ⇒ f (x) ∈ (b − ϵ, b + ϵ‬‬

‫ﻗﺒﻞ از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﭼﻨﺪ ﻣﺜﺎل ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﺣﺪ در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢.١.۴‬ﺣﺪ ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ در ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ lim f (x) = b۱‬و ‪ lim f (x) = b۲‬ﻛ ﻪ ‪) b۱ ̸= b۲‬ﻓ ﺮض ﺧ ﻠ ﻒ(‪ .‬ﭼ ﻮن‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬
‫| ‪|b۱ −b۲‬‬
‫= ‪ ϵ‬در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت‪ ،‬از اﯾ ﻨ ﻜ ﻪ‬ ‫‪۴‬‬ ‫>‬ ‫‪ b۱ ̸= b۲‬ﭘ ﺲ ‪ |b۱ − b۲ |> ۰‬در ﻧ ﻈ ﺮ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ ‪۰‬‬
‫‪ lim f (x) = b۱‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ دارﯾﻢ‪ δ۱ > ۰ :‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪x ∈ Df‬‬
‫‪x→x۰‬‬
‫‪۰ < |x − x۰ |< δ۱ ⇒ |f (x) − b۱ |< ϵ‬‬ ‫)‪(١.۴‬‬

‫و از اﯾﻨﻜﻪ ‪ lim f (x) = b۱‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪ‪ δ۲ > ۰ :‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪x ∈ Df‬‬
‫‪x→x۰‬‬
‫‪۰ < |x − x۰ |< δ۲ ⇒ |f (x) − b۲ |< ϵ‬‬ ‫)‪(٢.۴‬‬

‫ﺣﺎل در ﻧﻈﺮ ﻣﯽ ﮔﯿﺮﯾﻢ } ‪.۰ < δ ≤ min{δ۱ , δ۲‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ‪ x ∈ Df‬و ‪ ۰ < |x − x۰ |< δ‬آﻧﮕﺎه‬
‫ﭼﻮن ‪ δ < δ۱‬ﭘﺲ از ‪ ١.۴‬دارﯾﻢ ‪|f (x) − b۱ |< ϵ‬‬
‫و از اﯾﻨﻜﻪ ‪ δ < δ۲‬ﭘﺲ از ‪ ٢.۴‬دارﯾﻢ ‪|f (x) − b۲ |< ϵ‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﻛﺮدن ﻃﺮﻓﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻧﺎﻣﺴﺎوی دارﯾﻢ‬
‫| ‪|b۱ − b۲‬‬
‫= ‪|f (x) − b۱ |+|f (x) − b۲ |< ۲ϵ‬‬
‫‪۲‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻣﺜﻠﺚ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫| ‪|b۱ − b۲‬‬
‫<| ‪|b۱ − b۲ |= |f (x) − b۲ − (f (x) − b۱ )|≤ |f (x) − b۱ |+|f (x) − b۲‬‬
‫‪۲‬‬
‫< ‪ ۱‬ﻛﻪ ﯾﻚ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‬
‫ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.١.۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪lim (۲x + ۵) = ۳‬‬

‫‪x→−۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٢٢‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺎﯾﺪ ‪ δ > ۰‬ﭼﻨﺎن اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪) x‬ﭼﻮن‬ ‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای اﺳﺖ ﺗﻤﺎم ‪ R‬اﺳﺖ( اﮔﺮ ‪ ۰ < |x − (−۱)|< δ‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪ |۲x − ۵ + ۳|< ϵ‬ﺑﺮای اراﺋﻪ ‪ δ > ۰‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ϵ‬‬
‫<|)‪|۲x + ۵ − ۳|< ϵ ⇔ |۲x + ۲|< ϵ ⇔ ۲|x − (−۱)|< ϵ ⇔ |x − (−۱‬‬ ‫)‪(٣.۴‬‬
‫‪۲‬‬
‫≤ ‪ ۰ < δ‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﭼﻮن در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ‪ |x − (−۱)|< δ‬آﻧﮕﺎه‬ ‫اﺳﺖ ‪۲‬‬
‫‪ϵ‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻛﺎﻓﯽ‬
‫<|)‪ |x − (−۱‬ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﻪ آﻧﭽﻪ در ﺑﺎﻻ )‪ (٣.۴‬آﻣﺪ دارﯾﻢ‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪ δ‬ﭘﺲ دارﯾﻢ‬ ‫ﭼﻮن ‪≤ ۲ϵ‬‬ ‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب ‪،δ‬‬
‫‪|۲x − ۵ + ۳|< ϵ‬‬

‫ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ﺣ ﻞ ﻣ ﺴ ﺌ ﻠ ﻪ ﻛ ﺎﻣ ﻞ ﺷ ﺪه اﺳ ﺖ‪ .‬ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﻧ ﻤ ﺎﯾ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ در ﻣ ﺜ ﺎل ﻓ ﻮق ﭼ ﻮن ﺗ ﺎﺑ ﻊ ﺧ ﻄ ﯽ ﺑ ﻮد ﺑ ﺪون‬

‫ﻫﯿﭻ ﻣﺤﺪودﯾﺘﯽ ﺑﺮای ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ x‬در اﻃﺮاف ‪ x۰‬ﯾﻌﻨﯽ »‪ «١‬از ﻋﺒﺎرت ‪ |f (x) − b|< ϵ‬ﻣﺴﺘﻘﯿﻤ ﺎً ﺑﻪ‬
‫<| ‪ |x − x۰‬ﻛ ﻪ در آن ‪ K‬ﻣ ﻘ ﺪاری ﺛ ﺎﺑ ﺖ اﺳ ﺖ رﺳ ﯿ ﺪﯾ ﻢ ﯾ ﻌ ﻨ ﯽ در اﯾ ﻦ ﻣ ﺜ ﺎل ﺧ ﺎص دﯾ ﺪﯾ ﻢ‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪K‬‬ ‫ﻋ ﺒ ﺎرت‬
‫= ‪ .K‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ‪ δ‬را ﻫﺮ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫<|)‪ |x − (−۱‬ﻛﻪ‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪ |۲x − ۵ + ۳|< ϵ‬ﻣﻌﺎدل اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﺧﻄﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺮای اﺳﺘﺨﺮاج | ‪ |x − x۰‬از |‪،|f (x) − b‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪K‬‬ ‫ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺘﯽ ﻛﻤﺘﺮ از‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻ‪ ‬ﺑﺎﯾﺪ ‪ x‬را در اﻃﺮاف ‪ x۰‬ﻣﺤﺪود ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ در اﻧﺘﺨﺎب ‪ δ‬ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﺤﺪودﯾﺖ را در ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺑﺮای روﺷﻦ ﺷﺪن ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻣﺜﺎل زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬دﯾﮕﺮ ﺧﻄﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.١.۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪lim ۲x۲ + ۵ = ۱۳‬‬

‫‪x→۲‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬ ‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫|‪|۲x + ۵ − ۱۳|= |۲x − ۸|= ۲|x − ۲||x + ۲‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫)‪(۴.۴‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻄﻠﻮب |‪ ،|x − ۲‬ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺰاﺣﻢ |‪ ۲|x + ۲‬ﻧﯿﺰ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ ‪ x‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ‪ ۲‬ﻧﺰدﯾﻚ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ آﻧﺮا ﻣﺤﺪود ﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ‪ |x − x۰ |< α‬ﻛﻪ در آن ‪ α‬ﻋﺪدی ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ ﻗﺮار داد‪ .‬ﻋﺪد ‪ α‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﻛﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﻚ از ﺳﺎﯾﺮ رﯾﺸﻪﻫﺎی ﻋﺒﺎرت ‪ f (x) − b‬ﺑﻪ ﺟﺰ ‪ x۰‬در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ )‪ (x۰ − α, x۰ + α‬ﻗﺮار‬
‫ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﻋﺎﻣﻞ ﯾﺎ ﻋﺎﻣﻠﻬﺎی ﻣﺰاﺣﻢ را ﻣﺤﺪود ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬ﻣﺜ ﻼ‪ ‬در ﻣﺜﺎل‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻋﺒﺎرت ‪ ۲x۲ + ۵ − ۱۳ = ۲x۲ − ۸‬دارای رﯾﺸﻪﻫﺎی ‪ ۲‬و ‪ −۲‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ آﻧﻬﺎ ‪۴‬‬
‫اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ‪ α‬را ﻋﺪد ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ از ‪ ۴‬ﻣﺜﻼ‪ ۳ ‬اﺧﺘﯿﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﻛﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ |x − ۲|< ۳ ⇔ −۳ < x − ۲ < ۳ ⇔ −۱ < x < ۵‬‬
‫)‪(۵.۴‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ۱ < x + ۲ < ۷ ⇒ |x + ۲|< ۷ ⇒ ۲|x + ۲|< ۱۴‬‬

‫<|‪|x − ۲‬‬ ‫‪ϵ‬‬

‫‪۱۴‬‬ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ |‪ ،۲|x − ۲||x + ۲|≤ ۱۴|x − ۲‬اﻛﻨﻮن ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ ‪ ۱۴|x − ۲|< ϵ‬و ﯾﺎ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺣﺪ‬ ‫‪١٢٣‬‬

‫ﺣﺎل ﺑﺮای اﻧﺘﺨﺎب ‪ δ‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ‪ α‬را ﻧﯿﺰ ﻣﺪﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﯾﻌﻨﯽ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‬
‫‪{ ϵ‬‬ ‫}‬
‫‪۰ < δ ≤ min‬‬ ‫‪,۳‬‬
‫‪۱۴‬‬
‫در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت اﮔ ﺮ ‪ x ∈ R‬دﻟ ﺨ ﻮاه ﺑ ﺎﺷ ﺪ )ﭼ ﻮن ﺣ ﻮزه ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ ﺗ ﺎﺑ ﻊ ﻣ ﻮرد ﺑ ﺤ ﺚ ‪ R‬اﺳ ﺖ( ﻛ ﻪ‬
‫‪ ،۰ < |x − ۲|< δ‬ﭼﻮن ‪ δ ≤ ۳‬ﭘﺲ ‪ |x − ۲|< ۳‬ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﻪ )‪ (۵.۴‬دارﯾﻢ ‪ ۲|x + ۲|< ۱۴‬و ﭼﻮن‬
‫<|‪ |x − ۲‬ﺣﺎل ﺑﺎ ﺿﺮب ﻃﺮﻓﯿﻦ دو ﻧﺎﻣﺴﺎوی اﺧﯿﺮ دارﯾﻢ‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪۱۴‬‬ ‫< ‪ δ‬ﭘﺲ دارﯾﻢ‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪۱۴‬‬
‫‪ϵ‬‬
‫<|‪۲|x + ۲||x − ۲‬‬ ‫‪۱۴ = ϵ‬‬
‫‪۱۴‬‬
‫و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ )‪ (۴.۴‬دارﯾﻢ |‪ |۲x۲ + ۵ − ۱۳|= ۲|x − ۲||x + ۲‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪|۲x۲ + ۵ − ۱۳|< ϵ‬‬

‫‪. lim‬‬ ‫‪۱‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.١.۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪= −۱‬‬
‫‪x→۲ x−۳‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫|‪|x − ۲‬‬
‫|‬ ‫| =|)‪− (−۱‬‬ ‫=|‪+ ۱‬‬ ‫)‪(۶.۴‬‬
‫‪x−۳‬‬ ‫‪x−۳‬‬ ‫|‪|x − ۳‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮای ﻣﺤﺪود ﻛﺮدن آن ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ‪ x‬را در اﻃﺮاف ‪ ۲‬ﻣﺤﺪود ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬در‬ ‫‪۱‬‬
‫|‪|x−۳‬‬ ‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺰاﺣﻢ‬
‫اﯾﻨﺠﺎ رﯾﺸﻪﻫﺎ ‪ ۲‬و ‪ ۳‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ )ﯾﻌﻨﯽ ‪ (α‬را ﭼﻨﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﻛﻪ ‪ ۳‬در آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ‪،α < ۱‬‬
‫ﭘﺲ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۵‬‬

‫<|‪|x − ۲‬‬ ‫<‪⇔− <x−۲< ⇔ <x‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪⇔ −۳<x−۳< −۳⇔− <x−۳<−‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۱‬‬
‫< ⇔ <‪⇔ <۳−x‬‬ ‫‪<۲‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۳−x‬‬
‫‪۱‬‬
‫⇒‬ ‫‪<۲‬‬ ‫)‪(٧.۴‬‬
‫|‪|x − ۳‬‬

‫|‪|x−۲‬‬
‫<|‪ |x − ۲‬در ﻧ ﻈ ﺮ‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ اﮔ ﺮ ﻗ ﺮار دﻫ ﯿ ﻢ ‪ ۲|x − ۲|< ϵ‬ﯾ ﺎ‬ ‫|‪|x−۳‬‬ ‫درﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ |‪< ۲|x − ۲‬‬
‫ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ } ‪ ۰ < δ ≤ min{ ۲ϵ , ۱۲‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ̸= ۳‬دارﯾﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ‪ .|x − ۲|< δ‬در اﯾﻦ‬
‫≤‪۰<δ‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪۲‬‬ ‫و ﭼﻮن‬ ‫ﺻﻮرت ﭼﻮن ‪ δ ≤ ۲‬ﭘﺲ ‪ |x − ۲|< ۲‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ )‪|x−۳| < ۲ ،(٧.۴‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ )‪ (۶.۴‬دارﯾﻢ‬ ‫|‪ |x−۲‬ﻛﻪ‬

‫ﭘﺲ ‪ |x − ۲|< ۲‬و ﺑﺎ ﺿﺮب ﻃﺮﻓﯿﻦ دو ﻧﺎﻣﺴﺎوی اﺧﯿﺮ دارﯾﻢ ‪|x−۳| < ϵ‬‬
‫‪ϵ‬‬

‫‪ ۱‬‬ ‫‬
‫‪. x−۳‬‬ ‫‪− (−۱) < ϵ‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﺑﺮای اراﯾﻪ ﻣﺜﺎﻟﻬﺎی ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﺳﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﯿﺪ دارﯾﻢ ﻛﻪ در زﯾﺮ آﻧﻬﺎ را ﺑﯿﺎن و‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٢۴‬‬

‫اﺛﺒﺎت ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪.۶.١.۴‬‬

‫)اﻟﻒ( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪.|sin x|≤ |x| ،x‬‬

‫)ب( ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬و ‪.|sin x − sin y|≤ |x − y| ،y‬‬

‫<|‪ ،۰ < |x‬دارﯾﻢ ‪. sinx x > cos x‬‬ ‫‪π‬‬

‫‪۲‬‬ ‫)ج( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬ﻛﻪ‬

‫اﺛﺒﺎت‪.‬‬

‫< ‪ ۰ < x‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ در‬ ‫‪π‬‬

‫‪۲‬‬ ‫)اﻟﻒ( داﯾﺮه ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫ﺷﻜﻞ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬

‫‪C‬‬

‫‪A‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪B‬‬

‫ﻗﻄﺎع ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪ < OAB‬ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪∆OAB‬‬ ‫)‪(٨.۴‬‬

‫)ﭼﻮن ‪ AH = sin x‬ارﺗﻔﺎع ﻣﺜﻠﺚ و‬ ‫‪sin x‬‬

‫‪۲‬‬ ‫اﻣ‪‬ﺎ دارﯾﻢ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺜﻠﺚ ‪ OAB‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﺷﻌﺎع داﯾﺮه ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺜﻠﺚ اﺳﺖ »‪ «١‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ( و ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻗﻄﺎع ‪ OAB‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫و ﯾﺎ ‪ sin x < x‬و ﭼﻮن در ﻧﺎﺣﯿﻪ اول ﻣﻘﺎدﯾﺮ‬ ‫‪sin x‬‬
‫‪۲‬‬ ‫<‬ ‫‪x‬‬
‫‪۲‬‬ ‫رادﯾﺎن ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از )‪ (٨.۴‬دارﯾﻢ‬ ‫‪x‬‬
‫‪۲‬‬
‫< ‪ ۰ < x‬دارﯾﻢ |‪.|sin x|< |x‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﺳﯿﻨﻮس ﻣﺜﺒﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ‬
‫< ‪ ،۰ < −x‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻗﺒﻞ دارﯾﻢ‬ ‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ،− π۲ < x < ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫|‪|sin(−x)|< |−x|⇔ |− sin x|< |−x|⇔ |sin x|< |x‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺣﺪ‬ ‫‪١٢۵‬‬

‫واﺿ ﺢ اﺳ ﺖ ﻛ ﻪ اﮔ ﺮ ‪ x = ۰‬آﻧ ﮕ ﺎه ‪ .sin x = x = ۰‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ﺗ ﺎﻛ ﻨ ﻮن ﻧ ﺸ ﺎن دادهاﯾ ﻢ ﻛ ﻪ اﮔ ﺮ‬

‫<|‪ |x‬آﻧﮕﺎه |‪ .|sin x|≤ |x‬اﻛﻨﻮن ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ |x|≥ π۲‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬ ‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪π‬‬
‫|‪|x|≥ > ۱ ≥ |sin x‬‬
‫‪۲‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ R‬دارﯾﻢ |‪ |sin x|≤ |x‬و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت )اﻟﻒ( ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ب( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ x‬و ‪ y‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت از اﯾﻨﻜﻪ‬
‫‪x−y‬‬ ‫‪x+y‬‬
‫‪sin(x − y) = ۲ sin‬‬ ‫‪cos‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫و اﯾﻨﻜﻪ ‪۲ |≤ ۱‬‬
‫‪ |cos x+y‬و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ )اﻟﻒ( دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‬ ‫‬ ‫‬ ‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‪x−y‬‬ ‫ ‪x + y‬‬ ‫‬ ‫  ‪x − y‬‬ ‫ ‪x + y‬‬
‫‬
‫‪|sin(x − y)| = ۲ sin‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‬
‫‪= ۲ sin‬‬ ‫‪cos‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ ‪۲‬‬ ‫ ‪۲‬‬ ‫ ‪۲‬‬
‫‬ ‫‬ ‫‬ ‫‬
‫‬ ‫ ‪x − y‬‬ ‫ ‪x − y‬‬
‫‪≤ ۲ sin‬‬ ‫‬ ‫ ‪≤ ۲‬‬ ‫|‪ = |x − y‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ ‪۲‬‬

‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺛﺒﺎت ﻗﺴﻤﺖ )ب( ﻧﯿﺰ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ج( دوﺑﺎره ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺴﻤﺖ )اﻟﻒ( داﯾﺮه ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪).‬ﯾﻌﻨﯽ داﯾﺮه ﺑﻪ ﺷﻌﺎع واﺣﺪ ﻛﻪ در‬
‫< ‪ ۰ < x‬ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﺟﻬﺖ ﺧﻼف ﺣﺮﻛﺖ ﻋﻘﺮﺑﻪﻫﺎی ﺳﺎﻋﺖ ﺟﻬﺖ دار ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ( اﺑﺘﺪا ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪ x‬در رﺑﻊ اول ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺷﻜﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ دارﯾﻢ‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺜﻠﺚ‪ < ∆COB‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻗﻄﺎع‪OAB‬‬

‫اﺳﺖ در ﻧﺘﯿﺠﻪ دارﯾﻢ‬ ‫‪x‬‬

‫‪۲‬‬ ‫و ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻗﻄﺎع ‪ OAB‬ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫‪tan x‬‬
‫‪۲‬‬ ‫اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺜﻠﺚ ‪ COB‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫< ‪ x‬و ﭼﻮن ﻫﻢ ‪ x‬و ﻫﻢ ﻛﺴﯿﻨﻮس ‪ x‬ﻣﺜﺒﺖ‬ ‫‪sin x‬‬
‫‪cos x‬‬ ‫و ﯾﺎ ‪ ،x < tan x‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬ ‫‪x‬‬
‫‪۲ < ۲‬‬
‫‪tan x‬‬

‫‪ ۰ < x‬ﻗﻀﯿﻪ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪< π۲‬‬ ‫< ‪ ،cos x‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﺣﺎﻟﺖ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪x‬‬
‫‪sin x‬‬

‫< ‪ ۰ < −x‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺒﻖ ﺣﺎﻟﺖ ﻗﺒﻞ دارﯾﻢ‬ ‫‪π‬‬

‫‪۲‬‬ ‫ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ − π۲ < x < ۰‬و ﯾﺎ‬
‫‪−x < − tan x‬‬ ‫ﯾﺎ‬ ‫)‪− x < tan(−x‬‬
‫‪− sin x‬‬
‫< ‪.−x‬‬ ‫‪cos x‬‬ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪− sin x‬‬
‫< ‪ cos x‬و‬ ‫‪−x‬‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ‪ −x‬و ‪ cos x‬ﻫﺮ دو ﻣﺜﺒﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ دارﯾﻢ‬
‫< ‪ cos x‬و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪sin x‬‬
‫‪x‬‬ ‫ﯾﺎ‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٧.١.۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪.lim sin x = ۰‬‬

‫‪x→۰‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٢۶‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن ﻃﺒﻖ ﻗﻀﯿﻪ ‪) ۶.١.۴‬اﻟﻒ(‬ ‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫|‪|sin x − ۰|≤ |x − ۰‬‬ ‫)‪(٩.۴‬‬

‫و اﯾﻦ ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻣﺤﺪودﯾﺘﯽ ﺑﺮای ‪ x‬در اﻃﺮاف ‪ ۰‬ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ ﻣﻘﺪار ‪ δ‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ‪ϵ‬‬
‫ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ ‪ ۰ < δ ≤ ϵ‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ‪ x ∈ R‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ )ﺣﻮزه ﺗﻌ ﺮﯾﻒ‬
‫ﺳﯿﻨﻮس ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ( و ‪ |x|< δ‬آﻧﮕﺎه ﭼﻮن ‪ δ ≤ ϵ‬ﭘﺲ ‪ |x|< ϵ‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎﺑﻪ )‪(٩.۴‬‬
‫‪|sin x − ۰|= |sin x|< ϵ‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٨.١.۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪. lim sin x = sin x۰‬‬

‫‪x→x۰‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪) ۶.١.۴‬ب( دارﯾﻢ‬ ‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫| ‪|sin x − sin x۰ |≤ |x − x۰‬‬ ‫)‪(١٠.۴‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻣﺤﺪودﯾﺘﯽ ﺑﺮای ‪ x‬در اﻃﺮاف ‪ x۰‬ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻓﻮق ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‬
‫‪ ۰ < δ ≤ ϵ‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬ﻛﻪ ‪ |x − x۰ |< δ‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫از اﯾﻨﻜﻪ ‪ δ ≤ ϵ‬ﭘﺲ ‪ |x − x۰ |< ϵ‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از ﻧﺎﻣﺴﺎوی ‪ ١٠.۴‬دارﯾﻢ‬
‫‪|sin x − sin x۰ |< ϵ‬‬

‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﻞ ﻣﺜﺎل ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪.lim‬‬ ‫‪sin x‬‬

‫‪x‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٩.١.۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪= ۱‬‬
‫‪x→۰‬‬

‫ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟ ﺨ ﻮاه ﺑ ﺎﺷ ﺪ‪ .‬در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﻪ ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ‪) ۶.١.۴‬ج( دارﯾ ﻢ ﻛ ﻪ اﮔ ﺮ‬ ‫ﺣ ﻞ‪.‬‬

‫‪ .۰ < ۱ −‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬ ‫‪sin x‬‬
‫‪x‬‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪< ۱ − cos x‬‬ ‫‪ ۰‬آﻧﮕﺎه ‪ sinx x > cos x‬در‬ ‫<|‪< |x‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬
‫دارﯾﻢ‬ ‫)اﻟﻒ( و اﯾﻨﻜﻪ ‪، sin۲ x ≤ ۱‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ‪۶.١.۴‬‬
‫‪sin x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪|۱ −‬‬ ‫|‪|< ۱ − cos x = ۲ sin۲ ≤ ۲|sin |≤ ۲| |= |x‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻪ دﺳﺖ آوردهاﯾﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ ،۰ < |x|< π۲‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪sin x‬‬
‫‪|۱ −‬‬ ‫|‪|< |x‬‬ ‫)‪(١١.۴‬‬
‫‪x‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای اﻧﺘﺨﺎب ‪ δ‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻣﺤﺪودﯾﺖ ‪ x‬در اﻃﺮاف ‪ ۰‬را ﻧﯿﺰ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿ ﺮﯾﻢ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ در ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ } ‪ .۰ < δ ≤ min{ϵ, π۲‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ‪ x۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ‪ |x|< δ‬آﻧﮕﺎه‬
‫<|‪ ،۰ < |x‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ‪ ١١.۴‬دارﯾﻢ‬ ‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬ ‫≤ ‪ δ‬ﭘﺲ‬ ‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﭼﻮن‬
‫‪sin x‬‬
‫‪|۱ −‬‬ ‫|‪|< |x‬‬
‫‪x‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺣﺪ‬ ‫‪١٢٧‬‬

‫و ﭼﻮن ‪ δ ≤ ϵ‬ﭘﺲ ‪ .|x|< ϵ‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬

‫‪sin x‬‬
‫‪|۱ −‬‬ ‫‪|< ϵ‬‬
‫‪x‬‬
‫ﻛﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﻞ ﻣﺜﺎل ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺣﺪ‬ ‫‪٢.۴‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﺎﯾﺎﯾﯽ در ﻣﻮرد ﺣﺪ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬اوﻟﯿﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﻛﻪ ﺷﺮط ﻻزم ﺑﺮای وﺟﻮد ﺣﺪ در‬
‫ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﻮدن ﺗﺎﺑﻊ در ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف از آن ﻧﻘﻄﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺷﺮط ﻻزم را در ﯾﻚ‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در آن ﻧﻘﻄﻪ دارای ﺣﺪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١.٢.۴‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬دارای ﺣﺪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ f‬در ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف از ‪ x۰‬ﻛﺮاﻧﺪار‬
‫اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ‪ M‬و ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف )‪D = (x۰ − δ, x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪x‬‬
‫‪|f (x)|≤ M‬‬ ‫آﻧﮕﺎه‬ ‫‪x ∈ D ∩ Df‬‬ ‫اﮔﺮ‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ lim f (x) = b‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ‪ ،ϵ = ۱‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪ دارﯾﻢ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ‬
‫‪x→x۰‬‬
‫ﻣﺤﺬوف )‪ D = (x۰ − δ, x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ D ∩ Df‬دارﯾﻢ‬
‫‪|f (x) − b|< ۱‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻣﺜﻠﺚ دارﯾﻢ ‪ |f (x)|−|b|< ۱‬و ﯾﺎ |‪ |f (x)|< ۱ + |b‬اﮔﺮ |‪M = ۱ + |b‬‬
‫در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮔﺰاره ‪ .٢.٢.۴‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻫﺮ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ‪ x۰‬ﻛﺮاﻧﺪار ﻧﺒﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ f‬در ‪ x۰‬دارای ﺣﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻜﺲ ﻧﻘﯿﺾ از ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١.٢.۴‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫= )‪ f (x‬در ﺻﻔﺮ دارای ﺣﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪x‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.٢.۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬

‫ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﻮق ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ در ﻫﯿﭻ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ﺻﻔﺮ ﻛﺮاﻧﺪار‬ ‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫= )‪ f (x‬در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف )‪ D = (−δ, ۰) ∪ (۰, δ‬از ﺻﻔﺮ ﻛﺮاﻧﯽ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x‬‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ M > ۰‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )ﻓﺮض ﺧﻠﻒ( ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ D‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫ ‬
‫‪۱‬‬
‫‪ ≤M‬‬
‫‪x‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٢٨‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬ ‫‪δ‬‬

‫‪n‬‬ ‫< ‪ ۰‬ﭘﺲ ‪∈ D‬‬ ‫‪δ‬‬
‫‪n‬‬ ‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n ≥ ۲‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪< δ‬‬
‫ ‪ ۱‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪ δ/n  ≤ M‬‬

‫و ﯾﺎ ‪ n ≤ δM‬و اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﯾﻚ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ ﭘﺲ‬
‫در ﺻﻔﺮ دارای ﺣﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ ﻋﻜﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﻮق در‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x‬‬ ‫ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﻮدن ﻓﻘﻂ ﯾﻚ ﺷﺮط ﻻزم ﺑﺮای وﺟﻮد ﺣﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﺛﺒﺎت اﯾﻦ‬
‫ادﻋﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.٢.۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬

‫{‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x∈Q‬‬ ‫اﮔﺮ‬
‫= )‪f (x‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x ̸∈ Q‬‬ ‫اﮔﺮ‬
‫در ﻫﯿﭻ ﻧﻘﻄﻪای دارای ﺣﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪) .‬اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﺗﺎﺑﻊ دﯾﺮﯾﻜﻠﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﺨﺼﻪ اﻋﺪاد‬
‫ﮔﻮﯾﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ(‬

‫ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﺮد ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ }‪ {۱, ۰‬اﺳﺖ ﭘﺲ ﺗﺎﺑﻊ ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ اﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎن‬ ‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ در ﻫﯿﭻ ﻧﻘﻄﻪای دارای ﺣﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ در ﻧﻘﻄﻪای ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ x۰‬دارای‬
‫= ‪) ϵ‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ‪ϵ‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۴‬‬ ‫ﺣﺪ ﺑﺎﺷﺪ )ﻓﺮض ﺧﻠﻒ( ﯾﻌﻨﯽ ‪ lim f (x) = b‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‬
‫‪x→x۰‬‬
‫ﻛﻤﺘﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ( در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫را از ﻧﺼﻒ ﻃﻮل ﺟﻬﺶ ﺗﺎﺑﻊ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫)‪ D = (x۰ − δ, x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ‬از ‪ x۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ D‬دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬
‫<|‪|f (x) − b‬‬
‫‪۴‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﭼﮕﺎل ﺑﻮدن اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ x۱ , x۲ ∈ D‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ‬
‫و ﮔﻨﮓ ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫<|‪|f (x۱ ) − b|= |۱ − b|< , |f (x۲ ) − b|= |۰ − b|= |b‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬
‫و ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﻛﺮدن اﯾﻦ دو ﻧﺎﻣﺴﺎوی دارﯾﻢ‬
‫‪۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ‪|۱ − b|+|b|< +‬‬
‫‪۴ ۴‬‬ ‫‪۲‬‬
‫< ‪ ۱‬ﻛﻪ ﯾﻚ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎﺑﻊ دﯾﺮﯾﻜﻠﻪ در ﻫﯿﭻ ﻧﻘﻄﻪای دارای‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﯾﺎ‬
‫ﺣﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪای ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﻛﻪ در ﺣﺎﻟﺘﻬﺎی ﺧﺎص ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب دو ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﻛﻪ ﺣﺘﯽ ﯾﻜﯽ از آن دو ﺗﺎﺑﻊ در ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ دارای ﺣﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻓﻘﻂ ﺷﺮط ﻻزم ﯾﻌﻨﯽ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﻮدن در ﯾﻚ‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از آن ﻧﻘﻄﻪ را دارا ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ دارای ﺣﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺣﺪ‬ ‫‪١٢٩‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۵.٢.۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ f‬در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوﻓﯽ از ‪ x۰‬ﻛﺮاﻧﺪار و ‪ lim g(x) = ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪x→x۰‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f.g‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬دارای ﺣﺪ ﺑﻮده و دارﯾﻢ‬
‫‪lim (f.g)(x) = ۰‬‬
‫‪x→x۰‬‬
‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ) ‪ D۱ = (x۰ − δ۱ , x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ۱‬دارای‬
‫ﻛﺮان ‪ M > ۰‬ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ Df ∩ D۱‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫‪|f (x)|≤ M‬‬ ‫)‪(١٢.۴‬‬

‫و ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟ ﺨ ﻮاه ﺑ ﺎﺷ ﺪ‪ .‬در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت از اﯾ ﻨ ﻜ ﻪ ‪) lim g(x) = ۰‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﻪ ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ‬

‫‪x−→x۰‬‬
‫ﺣ ﺪ( ﻫ ﻤ ﺴ ﺎﯾ ﮕ ﯽ ﻣ ﺤ ﺬوف ) ‪ D۲ = (x۰ − δ۲ , x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ۲‬وﺟ ﻮد دارد ﻛ ﻪ ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ‬
‫‪ x ∈ Df ∩ D − ۲‬دارﯾﻢ‬
‫‪ϵ‬‬
‫<|‪|g(x) − ۰‬‬ ‫)‪(١٣.۴‬‬
‫)‪۲(M + ۱‬‬
‫ﺣﺎل در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ ‪ .D = Df ∩ D۱ ∩ D۲‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،x ∈ D‬از ‪ ١٢.۴‬و ‪١٣.۴‬‬
‫<|)‪ |g(x‬و از ﺿﺮب اﯾﻦ دو ﻧﺎﻣﺴﺎوی دارﯾﻢ‬ ‫‪ϵ‬‬
‫)‪۲(M +۱‬‬ ‫دارﯾﻢ ‪ |f (x)|≤ M‬و‬
‫‪|f (x)g(x)|= |f (x)g(x) − ۰|< ϵ.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.٢.۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪.lim x sin x۱ = ۰‬‬

‫‪x→۰‬‬

‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ sin x۱‬در ‪ ۰‬دارای ﺣﺪ ﻧﯿﺴﺖ )ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ‪ ١١.۵.۴‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﭼﻮن ﻛﺮاﻧﺪار‬ ‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫اﺳﺖ و ‪ lim x = ۰‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻗﺒﻞ )ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻀﯿﻪ ‪ (۵.٢.۴‬دارﯾﻢ‬
‫‪x→۰‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪lim x sin = ۰‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻗﻀﯿﻪ ﻗﺒﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔ ﺰاره ‪ .٧.٢.۴‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ﺑ ﺮای دو ﺗ ﺎﺑ ﻊ ‪ f‬و ‪ g‬در ﯾ ﻚ ﻫ ﻤ ﺴ ﺎﯾ ﮕ ﯽ ﻣ ﺤ ﺬوف ‪ x۰‬داﺷ ﺘ ﻪ ﺑ ﺎﺷ ﯿ ﻢ‬
‫|)‪ |f (x)|≤ |g(x‬و ‪ ، lim g(x) = ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪. lim f (x) = ۰‬‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬
‫اﺛﺒﺎت‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‬
‫{‬ ‫)‪f (x‬‬
‫)‪g(x‬‬ ‫‪g(x) ̸= ۰‬‬ ‫اﮔﺮ‬
‫= )‪h(x‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪g(x) = ۰‬‬ ‫اﮔﺮ‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻓﺮض در ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ‪ x۰‬دارﯾﻢ ‪ |h(x)|≤ ۱‬و )‪f (x) = h(x)g(x‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۵.٢.۴‬دارﯾﻢ‬
‫‪lim f (x) = lim h(x)g(x) = ۰‬‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٣٠‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﭘﺎﯾﺪاری ﺧﻮاص ﺟﺒﺮی ﺗﻮاﺑﻊ ﺗﺤﺖ ﻋﻤﻞ ﺣﺪﮔﯿﺮی ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٨.٢.۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ lim f (x) = a‬و ‪ lim g(x) = b‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬

‫)اﻟﻒ( )‪ α) lim (αf + βg)(x) = αa + βb = α lim f (x) + β lim g(x‬و ‪ β‬اﻋ ﺪاد‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ(‬

‫)ب( ])‪lim (f.g)(x) = a.b = [ lim f (x)][ lim g(x‬‬

‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬

‫)‪lim f (x‬‬
‫= )‪ lim [ fg ](x‬ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﻜﻪ ‪b ̸= ۰‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪b‬‬ ‫=‬ ‫‪x→x۰‬‬
‫)‪lim g(x‬‬ ‫)ج(‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬

‫‪ lim‬ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﻜﻪ ‪b ̸= ۰‬‬ ‫‪۱‬‬

‫=‬ ‫‪۱‬‬
‫‪b‬‬ ‫=‬ ‫‪۱‬‬
‫)د(‬
‫)‪x→x۰ g(x‬‬ ‫)‪lim g(x‬‬
‫‪x→x۰‬‬

‫)ه( |‪lim |f (x)|= |a‬‬

‫‪x→x۰‬‬

‫)و( ‪ lim f (x) = ۰‬اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ ‪lim |f (x)|= ۰‬‬

‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬
‫اﺛﺒﺎت‪.‬‬

‫)اﻟﻒ( ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ ϵ > ۰‬و ‪ α‬و ‪ β‬اﻋ ﺪاد ﺣ ﻘ ﯿ ﻘ ﯽ دﻟ ﺨ ﻮاﻫ ﯽ ﺑ ﺎﺷ ﻨ ﺪ در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت‬

‫از اﯾ ﻨ ﻜ ﻪ ‪ lim f (x) = a‬ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﻪ ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ ﺣ ﺪ دارﯾ ﻢ ﻫ ﻤ ﺴ ﺎﯾ ﮕ ﯽ ﻣ ﺤ ﺬوف‬
‫‪x→x۰‬‬
‫) ‪ D۱ = (x۰ − δ۱ , x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ۱‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x‬اﮔﺮ ‪x ∈ Df ∩ D۱‬‬
‫آﻧﮕﺎه‬
‫‪ϵ‬‬
‫<|‪|f (x) − a‬‬ ‫)‪(١۴.۴‬‬
‫)|‪۲(۱ + |α‬‬
‫و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ از اﯾﻨﻜﻪ ‪ lim g(x) = b‬ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف‬
‫‪x→x۰‬‬

‫) ‪D۲ = (x۰ − δ۲ , x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ۲‬‬

‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ X‬اﮔﺮ ‪ x ∈ Dg ∩ D۲‬دارﯾﻢ‬

‫‪ϵ‬‬
‫<|‪|g(x) − b‬‬ ‫)‪(١۵.۴‬‬
‫)|‪۲(۱ + |β‬‬
‫ﺣﺎل در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ‪ D = D۱ ∩ D۲‬ﻛﻪ ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ‪ x۰‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫اﮔﺮ ‪ x ∈ Dαf +βg ∩ D‬آﻧﮕﺎه ‪ .x ∈ Df ∩ Dg ∩ D۱ ∩ D۲‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﻢ ﻧﺎﻣﺴﺎوی )‪(١۴.۴‬‬
‫و ﻫﻢ ﻧﺎﻣﺴﺎوی )‪ (١۵.۴‬ﺑﺮﻗﺮارﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫‪ϵ‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫<|‪|f (x) − a‬‬ ‫‪,‬‬ ‫<|‪|g(x) − b‬‬
‫)|‪۲(۱ + |α‬‬ ‫)|‪۲(۱ + |β‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺣﺪ‬ ‫‪١٣١‬‬

‫ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻣﺜﻠﺚ دارﯾﻢ‬

‫|‪|(αf + βg)(x) − (αa + βb)| ≤ |α||f (x) − a|+|β||g(x) − b‬‬

‫‪αϵ‬‬ ‫‪βϵ‬‬
‫<‬ ‫‪+‬‬
‫)|‪۲(۱ + |α|) ۲(۱ + |β‬‬
‫‪ϵ‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫<‬ ‫‪+ =ϵ‬‬
‫‪۲ ۲‬‬

‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﻜﻢ )اﻟﻒ( اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ب( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻨﻜﻪ‪ ، lim f (x) = a‬دارﯾﻢ‬
‫‪x→x۰‬‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ) ‪ D۱ = (x۰ − δ۱ , x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ۱‬از ‪ x۰‬وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ‬
‫‪ x ∈ Df ∩ D۱‬دارﯾﻢ‬
‫‪ϵ‬‬
‫<|‪|f (x) − a‬‬ ‫)‪(١۶.۴‬‬
‫)|‪۲(۱ + |b‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از اﯾﻨﻜﻪ ‪ lim f (x) = a‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١.٢.۴‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوﻓﯽ از ‪x۰‬‬
‫‪x→x۰‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ) ‪ D۲ = (x۰ − δ۲ , x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ۲‬ﻛﺮاﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ M > ۰‬دارد ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ Df ∩ D۲‬دارﯾﻢ‬
‫‪|f (x)|≤ M‬‬ ‫)‪(١٧.۴‬‬

‫ﺣﺎل از اﯾﻨﻜﻪ ‪ lim g(x) = b‬ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ) ‪D۳ = (x۰ − δ۳ , x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ۳‬‬
‫‪x→x۰‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ Dg ∩ D۳‬دارﯾﻢ‬
‫‪ϵ‬‬
‫<|‪|g(x) − b‬‬ ‫)‪(١٨.۴‬‬
‫‪۲M‬‬
‫اﻛﻨﻮن در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ‪ D = D۱ ∩ D۲ ∩ D۳‬ﻛﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوﻓﯽ از ‪ x۰‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪).‬ﭼﻮن‬
‫‪ D۲ ،D۱‬و ‪ D۳‬ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽﻫﺎی ﻣﺤﺬوﻓﯽ از ‪ x۰‬ﺑﻮدهاﻧﺪ( اﮔﺮ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ‪،x ∈ Df.g ∩ D‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ x ∈ Df ∩ Dg ∩ D۱ ∩ D۲ ∩ D۳‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوی )‪(١٧.۴) ،(١۶.۴‬‬
‫و )‪ (١٨.۴‬ﺑﺮﻗﺮارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻣﺜﻠﺚ و ﻧﺎﻣﺴﺎویﻫﺎی )‪ (١٧.۴) ،(١۶.۴‬و‬
‫)‪ (١٨.۴‬دارﯾﻢ‬

‫|‪|(f.g)(x) − ab| = |f (x)g(x) − bf (x) + bf (x) − ab‬‬

‫|)‪= |f (x)(g(x) − b) + b(f (x) − a‬‬
‫|‪≤ |f (x)||g(x) − b|+|b||f (x) − a‬‬
‫‪ϵ‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪≤ M.‬‬ ‫|‪+ |b‬‬
‫‪۲M‬‬ ‫)|‪۲(۱ + |b‬‬
‫‪ϵ‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫<‬ ‫‪+ =ϵ‬‬
‫‪۲ ۲‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٣٢‬‬

‫ﻛﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮﻫﺎن )ب( ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ج( ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ‬

‫] [‬ ‫[‬ ‫]‬
‫‪f‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪f (x) a‬‬
‫‪lim‬‬ ‫= )‪(x‬‬ ‫‪⇔ lim‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪=۰‬‬
‫‪x→x۰ g‬‬ ‫‪b‬‬ ‫)‪x→x۰ g(x‬‬ ‫‪b‬‬
‫)‪bf (x) − ag(x‬‬
‫‪⇔ lim‬‬ ‫‪=۰‬‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫)‪bg(x‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪⇔ lim‬‬ ‫‪.(bf (x) − ag(x)) = ۰‬‬
‫)‪x→x۰ bg(x‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ ‪ lim f (x) = a‬و ‪ lim g(x) = b‬و ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎی )اﻟﻒ( و‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬
‫)ب( دارﯾﻢ ‪ lim (bf (x) − ag(x)) = ۰‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۵.٢.۴‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ‬
‫‪x→x۰‬‬
‫در ﯾ ﻚ ﻫ ﻤ ﺴ ﺎﯾ ﮕ ﯽ ﻣ ﺤ ﺬوف از ‪ x۰‬ﻛ ﺮاﻧ ﺪار اﺳ ﺖ ﭼ ﻮن ‪lim g(x) = b ̸= ۰‬‬ ‫‪۱‬‬
‫)‪bg(x‬‬ ‫ﻛ ﻪ ﺗ ﺎﺑ ﻊ‬
‫‪x→x۰‬‬
‫‪b۲‬‬
‫= ‪ ϵ‬از ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ ﺣ ﺪ دارﯾ ﻢ ﻛ ﻪ ﻫ ﻤ ﺴ ﺎﯾ ﮕ ﯽ‬ ‫‪۲‬‬ ‫ﭘ ﺲ ‪ lim bg(x) = b۲ ̸= ۰‬ﺣ ﺎل ﺑ ﺮای‬
‫‪x→x۰‬‬
‫ﻣﺤﺬوف )‪ D = (x۰ − δ, x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ Dg ∩ D‬دارﯾﻢ‬
‫‪b۲‬‬
‫<| ‪ |bg(x) − b۲‬و ﯾﺎ‬ ‫‪۲‬‬

‫‪−b۲‬‬ ‫‪b۲‬‬ ‫‪b۲‬‬ ‫‪۳‬‬

‫< ‪< bg(x) − b۲‬‬ ‫⇔‬ ‫‪< bg(x) < b۲‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫<‪⇔۰‬‬ ‫‪< ۲‬‬
‫)‪bg(x‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫|⇒‬ ‫‪|< ۲ = M‬‬
‫)‪bg(x‬‬ ‫‪b‬‬

‫در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ‪ D‬از ‪ x۰‬دارای ﻛﺮان ‪ M‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت‬ ‫‪۱‬‬
‫)‪bg(x‬‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ )ج( ﻧﯿﺰ ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)د( ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎﺻﯽ از ﻗﺴﻤﺖ )ج( اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ در ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺟﺎی اﻋﻤﺎل‬
‫ﺟﺒﺮی ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺿﺮب و ﺗﻘﺴﯿﻢ و ﺣﺪ را ﻋﻮض ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﺪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در آﻧﻬﺎ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫)ه( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻨﻜﻪ ‪ lim f (x) = a‬ﭘﺲ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ‪ D‬از ‪x۰‬‬
‫‪x→x۰‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ Df ∩ D‬دارﯾﻢ ‪ .|f (x) − a|< ϵ‬ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوی‬
‫ﻣﺜﻠﺚ دارﯾﻢ |‪ ||f (x)|−|a||< |f (x) − a‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﮔﺮ ‪ x ∈ Df ∩ D‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪||f (x)|−|a||< ϵ‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ |‪lim |f (x)|= |a‬‬

‫‪x→x۰‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺣﺪ‬ ‫‪١٣٣‬‬

‫)و( ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ )ه( ﻗﺴﻤﺖ ﻟﺰوم ﺷﺮط اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ lim |f (x)|= ۰‬و ﻓﺮض‬
‫‪x→x۰‬‬
‫ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ‪ D‬از ‪ x۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ D ∩ Df‬دارﯾﻢ ‪ ||f (x)|−۰|< ϵ‬و ﯾﺎ ‪ |f (x)|< ϵ‬و اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪ . lim f (x) = ۰‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ )و( ﺑﺮای اﻋﺪاد ﻏﯿﺮﺻﻔﺮ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪x→x۰‬‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﺳﺘﻘﺮاء ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮای ﻫﺮ ﺗﻌﺪاد ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ از ﺗﻮاﺑﻊ ﺗﻮﺳﻌﻪ داد‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ‪ lim fk (x) = ak‬ﺑﺮای ‪ ۱ ≤ k ≤ n‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪x→x۰‬‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪lim‬‬ ‫= )‪αk fk (x‬‬ ‫‪αk a k‬‬
‫‪x→x۰‬‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬

‫ﻛﻪ در آن ‪ αk‬ﺑﺮای ‪ ۱ ≤ k ≤ n‬اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬

‫∏‬‫‪n‬‬ ‫∏‬‫‪n‬‬
‫‪lim‬‬ ‫= )‪fk (x‬‬ ‫‪ak‬‬
‫‪x→x۰‬‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬

‫‪ lim‬ﻛﻪ در آن ‪ m‬و ‪ n‬اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ ﻏﯿﺮﺻﻔﺮی ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪sin nx‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٩.٢.۴‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫‪x→۰ sin mx‬‬

‫ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮان از ﺣﺪ ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺴﻤﺖ )ج( ﻗﻀﯿﻪ ﻗﺒﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‬ ‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪ lim‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫‪sin mx‬‬
‫‪mx‬‬ ‫‪ lim‬و ‪= ۱‬‬ ‫‪sin nx‬‬
‫‪nx‬‬ ‫زﯾﺮا ‪ .lim sin mx = ۰‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪ ٩.١.۴‬دارﯾﻢ ‪= ۱‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪x→۰‬‬
‫دارﯾﻢ‬
‫‪sin nx‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪sin nx‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪lim sin nx‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪nx‬‬ ‫‪x→۰ nx‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪sin mx‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫‪x→۰ sin mx‬‬ ‫‪x→۰ m‬‬
‫‪mx‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪lim sin mx‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪x→۰ mx‬‬

‫‪.lim‬‬ ‫))‪sin(sin(sin x‬‬

‫‪x‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٠.٢.۴‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫‪x→۰‬‬

‫در اﯾﻨﺠﺎ ﭼﻮن ‪ lim x = ۰‬ﭘﺲ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﻧﻤﯽﺗﻮان از ﻗﻀﯿﻪ ﺣﺪ ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﯾﻌﻨﯽ ‪) ٨.٢.۴‬ج(‬ ‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪x→۰‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺣﺪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪ ٩.١.۴‬و اﯾﻨﻜﻪ ‪ lim sin x = ۰‬دارﯾﻢ‬
‫‪x→۰‬‬
‫)‪sin(sin x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪=۱‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪sin x‬‬
‫‪ lim‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫))‪sin(sin(sin x‬‬
‫)‪sin(sin x‬‬ ‫و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ‪= ۱‬‬
‫‪x→۰‬‬
‫[‬ ‫]‬
‫))‪sin(sin(sin x‬‬ ‫‪sin(sin(sin x)) sin(sin x) sin x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫)‪sin(sin x‬‬ ‫‪sin x‬‬ ‫‪x‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٣۴‬‬

‫))‪sin(sin(sin x‬‬ ‫)‪sin(sin x‬‬ ‫‪sin x‬‬

‫‪= lim‬‬ ‫‪. lim‬‬ ‫‪. lim‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫)‪sin(sin x‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪sin x‬‬ ‫‪x→۰ x‬‬
‫‪= ۱×۱×۱=۱‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮی ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺎر ﯾﺎ ﺳﺎﻧﺪوﯾﭻ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ‪ .١١.٢.۴‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ ﺑ ﺮای ﺗ ﻮاﺑ ﻊ ‪ g ،f‬و ‪ h‬در ﻫ ﻤ ﺴ ﺎﯾ ﮕ ﯽ ﻣ ﺤ ﺬوﻓ ﯽ از ‪ x۰‬داﺷ ﺘ ﻪ ﺑ ﺎﺷ ﯿ ﻢ‬

‫)‪ f (x) ≤ g(x) ≤ h(x‬و در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ‬
‫‪lim f (x) = lim h(x) = b‬‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬

‫آﻧﮕﺎه ‪. lim g(x) = b‬‬

‫‪x→x۰‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬از اﯾﻨﻜﻪ در ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ‪ x۰‬دارﯾﻢ )‪ .f (x) ≤ g(x) ≤ h(x‬ﭘﺲ در اﯾﻦ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ‬
‫ﻣﺤﺬوف دارﯾﻢ ‪ f (x) − b ≤ g(x) − b ≤ h(x) − b‬ﻛﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫|‪|g(x) − b|≤ max{|f (x) − b|, |h(x) − b|} ≤ |f (x) − b|+|h(x) − b‬‬

‫ﺣﺎل ﭼﻮن ‪ lim (f (x) − b) = ۰‬و ‪ lim (h(x) − b) = ۰‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٨.٢.۴‬اﻟﻒ( و )و(‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬
‫دارﯾﻢ ‪ ، lim (g(x) − b) = ۰‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ‪. lim g(x) = b‬‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬
‫√‬
‫‪.lim‬‬ ‫‪n‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٢.٢.۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ n‬ﻋﺪدی ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪۱ + x = ۱‬‬
‫‪x→۰‬‬

‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺎر‪ ،‬دارﯾﻢ‬ ‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ‪) −۱ < x < ۱‬ﻛﻪ ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ‪ ۰‬اﺳﺖ(‪ .‬آﻧﮕﺎه‬

‫‪|x|< ۱ ⇒ ۰ < ۱ − |x|< ۱‬‬

‫‪⇒ ۰ < (۱ − |x|)n ≤ ۱ − |x|< ۱ + x‬‬
‫√‬
‫‪⇒ ۱ − |x|< n ۱ + x‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬

‫‪۱ < ۱ + |x| ⇒ (۱ + |x|)n ≥ ۱ + |x|≥ ۱ + x > ۰‬‬

‫√‬
‫‪⇒ ۱ + |x|≥ n ۱ + x‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎن دادهاﯾﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ )‪ x ∈ (−۱, ۱‬آﻧﮕﺎه‬

‫√‬
‫|‪۱ − |x|≤ n ۱ + x ≤ ۱ + |x‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺣﺪ‬ ‫‪١٣۵‬‬

‫اﻣ‪‬ﺎ ‪ lim (۱ − |x|) = lim (۱ + |x|) = ۱‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺎر دارﯾﻢ‬
‫√‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪x→۰‬‬
‫‪lim n ۱ + x = ۱‬‬
‫‪x→۰‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١٣.٢.۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ و ‪ lim f (x) = b ̸= ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت در ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ‬
‫‪x→x۰‬‬
‫ﻣﺤﺬوف ‪ x۰‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺎ ‪ b‬ﻫﻢ ﻋﻼﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪−b‬‬
‫= ‪ ϵ‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ‬ ‫‪۲‬‬ ‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ b < ۰‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ‪> ۰‬‬
‫ﻣﺤﺬوف )‪ D = (x۰ − δ, x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ‬از ‪ x۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪x ∈ Df ∩ D‬‬
‫‪b‬‬
‫‪|f (x) − b|< −‬‬
‫‪۲‬‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﺎدل‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪۳b‬‬ ‫‪b‬‬
‫⇔ ‪< f (x) − b < −‬‬ ‫‪< f (x) < < ۰‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ‪ D‬از ‪ x۰‬ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎﻃﯽ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ دارﯾﻢ ‪f (x) < ۰‬‬
‫ﻛﻪ ﻫﻢ ﻋﻼﻣﺖ ‪ b‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ‪ b > ۰‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻤﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﺣﺪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺟﺰﯾﯽ ”≤” در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ را ﺣﻔﻆ ﻣﯽﻛﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺣﺪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻛﻠﯽ ”<” در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ را ﺣﻔﻆ ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪.١۴.٢.۴‬‬

‫)اﻟﻒ( ﺣﺪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺟﺰﯾﯽ در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ را ﺣﻔﻆ ﻣﯽﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﺮای ﺗﻮاﺑﻊ ‪ f‬و ‪ g‬در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوﻓﯽ از ‪ f (x) ≤ g(x) ،x۰‬و )‪ lim f (x‬و‬
‫‪x→x۰‬‬
‫)‪ lim g(x‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه‬
‫‪x→x۰‬‬
‫)‪lim f (x) ≤ lim g(x‬‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬

‫)ب( در ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﯽ ﺣﺪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻛﻠﯽ در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﯽﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﯾ ﻌ ﻨ ﯽ ﻣ ﻤ ﻜ ﻦ اﺳ ﺖ ﺑ ﺮای ﺗ ﻮاﺑ ﻊ ‪ f‬و ‪ g‬داﺷ ﺘ ﻪ ﺑ ﺎﺷ ﯿ ﻢ )‪ f (x) < g(x‬اﻣ‪ ‬ﺎ‬
‫)‪lim f (x) = lim g(x‬‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪.‬‬

‫)اﻟﻒ( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ‪ D۱‬از ‪ x۰‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬

‫)‪ f (x) ≤ g(x‬اﻣﺎ)‪) lim f (x) > lim g(x‬ﻓﺮض ﺧﻠﻒ(‪ .‬دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬
‫‪) ٨.٢.۴‬اﻟﻒ( دارﯾﻢ‬
‫‪lim f (x) − lim g(x) > ۰‬‬ ‫ﯾﺎ‬ ‫‪lim (f (x) − g(x)) > ۰‬‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٣۶‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١٣.٢.۴‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f − g‬در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوﻓﯽ از ‪ x۰‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ ،D۲‬ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ ‪ D = D۱ ∩ D۲‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ D‬ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ‪ x۰‬اﺳﺖ و ﺑﺮای‬
‫ﻫﺮ ‪ x ∈ D‬دارﯾﻢ‬
‫‪f (x) ≤ g(x),‬‬ ‫‪f (x) − g(x) > ۰‬‬

‫و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﺎدل )‪ f (x) ≤ g(x‬و )‪ f (x) > g(x‬ﻛﻪ ﯾﻚ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ‬
‫ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻨﺪ )اﻟﻒ( ﻗﻀﯿﻪ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ب( در ﻧ ﻈ ﺮ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ ‪ f (x) = ۰‬و ‪ g(x) = x۲‬ﻛ ﻪ در ﻫ ﺮ ﻫ ﻤ ﺴ ﺎﯾ ﮕ ﯽ ﻣ ﺤ ﺬوف ‪ ۰‬دارﯾ ﻢ‬

‫)‪f (x) < g(x‬اﻣ‪‬ﺎ دارﯾﻢ ‪.lim f (x) = lim g(x) = ۰‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x→۰‬‬

‫ﺣﺪ ﭼﭗ و ﺣﺪ راﺳﺖ‬ ‫‪٣.۴‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪x ̸= ۰‬‬
‫|‪|x‬‬
‫= )‪ f (x‬ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ دارای‬ ‫در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪ ﺑﻪ ﺗﻮاﺑﻌﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x=۰‬‬
‫ﻧﻤﻮدار زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪y‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪b‬‬
‫‪x‬‬
‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪−1‬‬

‫‪−2‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١.۴‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ )‪.f (x‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ‪ x > ۰‬ﻣﻘﺪار ﺗﺎﺑﻊ ‪ ۱‬و ﺑﺮای ‪ x < ۰‬ﻣﻘﺪار ﺗﺎﺑﻊ ‪ −۱‬اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ در »‪ «۰‬دارای ﺣﺪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و در »‪ «۰‬ﻣﯽﺗﻮان دو ﺗﻌﺮﯾﻒ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ ﺑﯿﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﺣﺪ راﺳﺖ و ﺣﺪ ﭼﭗ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در‬
‫ﻧﻘﻄﻪ »‪ «۰‬ﻧﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺣﺪ‬ ‫‪١٣٧‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪ راﺳﺖ و ﺣﺪ ﭼﭗ‬ ‫‪١.٣.۴‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ f‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻛﻪ ﺣﺪ راﺳﺖ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ b‬اﺳﺖ ﯾﺎ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪ f‬ﺑﻪ ‪ b‬ﻣﯿﻞ ﻣﯽﻛﻨﺪ وﻗﺘﯽ ‪ x‬از راﺳﺖ ﺑﻪ ‪ x۰‬ﻣﯿﻞ ﻣﯽﻛﻨﺪ و آن را ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪ lim f (x) = b‬ﻧﻤﺎﯾﺶ‬
‫‪x→x+‬‬
‫‪۰‬‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﻫﺮ ﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ϵ > ۰‬ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ δ‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﯽ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪x ∈ Df‬‬
‫اﮔﺮ ‪ ۰ < x − x۰ < δ‬آﻧﮕﺎه ‪ ،|f (x) − b|< ϵ‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق را ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﻃﻮر‬
‫ﺑﯿﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،ϵ > ۰‬ﺑﺎزه )‪ D = (x۰ , x۰ + δ‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،x ∈ D ∩ Df‬داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪.|f (x) − b|< ϵ‬‬
‫ﺑﻪ ﻃ ﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﺑﻪ دارﯾﻢ ﻛﻪ ﺣﺪ ﭼﭗ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ b‬اﺳﺖ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،ϵ > ۰‬ﻋﺪد‬
‫‪ δ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،x ∈ Df‬اﮔﺮ ‪ ۰ < x۰ − x < δ‬آﻧﮕﺎه ‪ |f (x) − b|< ϵ‬و ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،ϵ > ۰‬ﺑﺎزه ) ‪ D = (x۰ − δ, x۰‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ D ∩ Df‬داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ ،|f (x) − b|< ϵ‬ﺣﺪ ﭼﭗ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬را ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪ lim f (x) = b‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫‪x→x−‬‬
‫‪۰‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻛﻪ در اﺑﺘﺪای ﺑﺤﺚ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ دارﯾﻢ ‪ lim f (x) = ۱‬اﻣ‪‬ﺎ ‪lim f (x) = −۱‬‬
‫‪x→۰−‬‬ ‫‪x→۰+‬‬
‫زﯾﺮا اﮔﺮ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪) δ > ۰‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ در ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﻛﻤﺘﺮ از ‪ ۰‬ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫اﺳﺖ اﻧﺘﺨﺎب ‪ δ‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﻧﺘﺨﺎب ‪ ϵ‬اﺳﺖ( دارﯾﻢ اﮔﺮ ‪ ،۰ < x − ۰ < δ‬آﻧﮕﺎه ‪ f (x) = ۱‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪|f (x) − ۱|= ۰ < ϵ‬‬

‫و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﮔﺮ ‪ ۰ < ۰ − x < δ‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﺎدل ‪ −δ < x < ۰‬آﻧﮕﺎه ‪ ،f (x) = −۱‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬

‫‪|f (x) − (−۱)|= |−۱ − (−۱)|= ۰ < ϵ‬‬

‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ )‪ lim f (x‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﺣﺪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻣﻄﺮح اﺳﺖ وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ‪ x‬از ﺳﻤﺖ ﻣﻘﺎدﯾﺮ‬
‫‪x→x+‬‬
‫‪۰‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ از ‪ x‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ‪ x۰‬ﻣﯿﻞ ﻣﯽﻛﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ‪ x − x۰ > ۰‬و در )‪ lim f (x‬ﺣﺪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‬
‫‪x→x−‬‬
‫‪۰‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ‪ x‬از ﺳﻤﺖ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻛﻤﺘﺮ از ‪ x‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ‪ x۰‬ﻣﯽﻛﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ‪.x − x۰ < ۰‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.٣.۴‬ﺗﺎﺑﻊ ]‪ f (x) = [x‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ n ∈ Z‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫)اﻟﻒ( ]‪lim [x] = n = [n‬‬

‫‪x→n+‬‬

‫)ب( ‪lim [x] = n − ۱‬‬

‫‪x→n+‬‬

‫)ج( ] ‪lim [x] = [x۰‬‬

‫‪x→x۰ ̸∈Z‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٣٨‬‬

‫)اﻟﻒ( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ n ∈ Z‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪. n < x < n + ۱‬دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ ‪ x‬دارﯾﻢ ‪ [x] = n‬ﯾﻌﻨﯽ در اﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺮای ‪ ،ϵ > ۰‬اﻧﺘﺨﺎب ‪ δ‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻣﺤﺪودﯾﺖ ‪ x‬واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮده و از ﻣﻘﺪار ‪ ϵ‬ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ‪ ۰ < δ < ۱‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ‪ ۰ < x۰ − n < δ‬ﭼﻮن ‪ δ < ۱‬ﭘﺲ‬
‫‪ ۰ < x۰ − n < ۱‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ n < x < n + ۱‬و دارﯾﻢ‬
‫‪|[x] − n|= |n − n|= ۰ < ϵ‬‬

‫)ب( ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ n − ۱ < x < n‬در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت ﺑ ﺎ ﺗ ﻮﺟ‪ ‬ﻪ ﺑ ﻪ ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ ﺟ ﺰء ﺻ ﺤ ﯿ ﺢ دارﯾ ﻢ‬

‫‪ .[x] = n − ۱‬ﺑﺮای ‪ ϵ > ۰‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ‪ ۰ < δ < ۱‬ﺣﺎل اﮔﺮ ‪ ۰ < n − x < δ‬ﭼﻮن‬
‫‪ δ < ۱‬ﭘﺲ دارﯾﻢ‪ ۰ < n − x < ۱ :‬و ﯾﺎ ‪ ،n − ۱ < x < n‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪.[x] = n − ۱‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪|[x] − (n − ۱)|= |n − ۱ − (n − ۱)|= ۰ < ϵ‬‬

‫)ج( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ،x۰ ̸∈ Z‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ اول دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﯾﺪﯾﻢ‬
‫)ﻗﻀﯿﻪ ‪ (١٢.۴.١‬ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ‪ n ∈ Z‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ n < x۰ < n + ۱‬در‬
‫واﻗﻊ ] ‪ .n = [x۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ‪ ،ϵ > ۰‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ n‬و ‪ n + ۱‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫اﺳﺖ ﭘﺲ اﻧﺘﺨﺎب ‪ δ‬ﺑﻪ ‪ ϵ‬ﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﺪارد ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﺤﺪودﯾﺖ در اﻃﺮاف ‪ x۰‬را ﺑﺎﯾﺪ در اﻧﺘﺨﺎب ‪δ‬‬
‫در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‬
‫} ‪۰ < δ ≤ min{x۰ − n, n + ۱ − x۰‬‬

‫ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ |x − x۰ |< δ‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ −δ < −x + x۰ < δ‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ‪ δ‬دارﯾﻢ‬

‫‪x۰ − n − ۱ < −x + x۰ < x۰ − n ⇔ −(n + ۱) < −x < −n‬‬

‫‪⇔n<x<n+۱‬‬
‫] ‪⇒ [x] = n = [x۰‬‬
‫‪⇒ |[x] − [x۰ ]|= ۰ < ϵ‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪای ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﻛﻪ وﺟﻮد ﺣﺪ را ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣﺪ ﭼﭗ و راﺳﺖ‪ ،‬ﻣ ﺮﺑﻮط ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺑﻪﺧﺼﻮص اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ در اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺣﺪ در ﻧﻘﺎط ﻣﺮزی ﺑﺮای ﺗﻮاﺑﻊ ﭼﻨﺪ ﺿﺎﺑﻄﻪای ﻛﺎرﺑﺮد ﺑﺴﯿﺎری دارد‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢.٣.۴‬ﺷﺮط ﻻزم و ﻛﺎﻓﯽ ﺑﺮای آﻧﻜﻪ ‪ lim f (x) = b‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪x→x۰‬‬
‫‪lim f (x) = lim f (x) = b‬‬
‫‪x→x+‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x→x−‬‬
‫‪۰‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺣﺪ‬ ‫‪١٣٩‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻟﺰوم ﺷﺮط‪ :‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ lim f (x) = b‬و ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫‪x→x۰‬‬
‫ﺣ ﺪ ﻫ ﻤ ﺴ ﺎﯾ ﮕ ﯽ ﻣ ﺤ ﺬوف )‪ D = (x۰ − δ, x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ‬از ‪ x۰‬ﻣ ﻮﺟ ﻮد اﺳ ﺖ ﻛ ﻪ ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ‬
‫‪ x ∈ D ∩ Df‬دارﯾﻢ ‪ .|f (x) − b|< ϵ‬ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪x ∈ (x۰ − δ, x۰ ) ∩ Df ⊆ D ∩ Df‬‬
‫دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ آﻣﺪ دارﯾﻢ ‪ |f (x) − b|< ϵ‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫‪lim f (x) = a‬‬
‫‪x→x−‬‬
‫‪۰‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ‪ x ∈ (x۰ , x۰ + δ) ∩ Df‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن ‪ (x۰ , x۰ + δ) ∩ Df ⊆ D ∩ Df‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ‬

‫آﻧﭽﻪ در ﺑﺎﻻ دﯾﺪﯾﻢ دارﯾﻢ ‪ |f (x) − b|< ϵ‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ‪ lim f (x) = a‬و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت‬
‫‪x→x+‬‬
‫‪۰‬‬
‫ﻟﺰوم ﺷﺮط ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ‪ :‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ lim f (x) = lim f (x) = b‬و ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت از‬
‫‪x→x+‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x→x−‬‬
‫‪۰‬‬
‫اﯾﻨﻜﻪ ‪ lim f (x) = b‬ﭘﺲ ‪ δ۱ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪x→x+‬‬
‫‪۰‬‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ (x۰ , x۰ + δ۱ ) ∩ Df‬دارﯾﻢ‬
‫‪|f (x) − b|< ϵ‬‬ ‫)‪(١٩.۴‬‬

‫و از اﯾﻨﻜﻪ ‪ lim f (x) = b‬ﭘﺲ ‪ δ۲ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‪:‬‬

‫‪x→x+‬‬
‫‪۰‬‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ (x۰ − δ۲ , x۰ ) ∩ Df‬دارﯾﻢ‬
‫‪|f (x) − b|< ϵ‬‬ ‫)‪(٢٠.۴‬‬

‫ﺣﺎل در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ } ‪،۰ < δ ≤ min{δ۱ , δ۲‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ‪ x ∈ (x۰ − δ, x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ) ∩ Df‬دارﯾﻢ ﯾﺎ ‪ ١٩.۴‬و ﯾﺎ ‪ ٢٠.۴‬ﺑﺮﻗﺮارﻧﺪ ﭘﺲ‬
‫دارﯾﻢ ‪ |f (x) − b|< ϵ‬ﯾﻌﻨﯽ ‪. lim f (x) = b‬‬
‫‪x→x۰‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.٣.۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ]‪ (n ∈ Z) ، lim [x‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪x→n‬‬

‫ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﻪ ﻣ ﺜ ﺎل ‪) ١.٣.۴‬اﻟ ﻒ( دارﯾ ﻢ ‪ lim [x] = n‬و ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﻪ ‪) ١.٣.۴‬ب( دارﯾ ﻢ‬ ‫ﺣ ﻞ‪.‬‬

‫‪x→n+‬‬
‫‪ lim [x] = n − ۱‬ﭘﺲ ]‪ lim [x] ̸= lim [x‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق ]‪ lim [x‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪x→n‬‬ ‫‪x→n+‬‬ ‫‪x→n−‬‬ ‫‪x→n−‬‬

‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ‪ .۴.٣.۴‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺣﺪ ﻣﻌﺎدﻟﯽ در ﺣﺪ ﭼﭗ و ﺣﺪ راﺳﺖ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫روﺷﯽ ﻛﺎﻣﻼ‪ ‬ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻤﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.٣.۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪.lim x[ x۱ ] = ۱‬‬

‫‪x→۰‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١۴٠‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ دارﯾﻢ‬ ‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫] [‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫<‪−۱‬‬ ‫≤‬ ‫)‪(٢١.۴‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ ‪ ،x > ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x( − ۱) < x[ ] ≤ x.‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ‪ ۱ − x < x[ x۱ ] ≤ ۱‬ﺣﺎل ﭼﻮن ‪ ، lim (۱ − x) = lim ۱ = ۱‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺎر‬
‫‪x→۰+‬‬ ‫‪x→۰+‬‬
‫ﺑﺮای ﺣﺪ راﺳﺖ دارﯾﻢ‬
‫] [‬
‫‪۱‬‬
‫‪lim x‬‬ ‫‪=۱‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪x‬‬
‫و اﮔﺮ ‪ x < ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت از ‪ ٢١.۴‬دارﯾﻢ‬
‫] [‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x( − ۱) > x‬‬ ‫‪≥ x.‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ‪ ۱ − x > x[ x۱ ] ≥ ۱‬و ﭼﻮن ‪ lim (۱ − x) = lim ۱ = ۱‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺎر ﺑﺮای‬
‫‪x→۰−‬‬ ‫‪x→۰−‬‬
‫ﺣﺪ ﭼﭗ دارﯾﻢ‬
‫] [‬
‫‪۱‬‬
‫‪lim x‬‬ ‫‪=۱‬‬
‫‪x→۰−‬‬ ‫‪x‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.٣.۴‬دارﯾﻢ ‪.lim x[ x۱ ] = ۱‬‬
‫‪x→۰‬‬

‫ﺣﺪ در ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ و ﺣﺪ ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ‬ ‫‪۴.۴‬‬

‫ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺣﺪﻫﺎﯾﯽ را ﻛﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﺮدهاﯾﻢ در ﺗﻤﺎم ﺣﺎﻻت ﻫﻢ ﻧﻘﻄﻪای ﻛﻪ ﺣﺪﮔﯿﺮی در آن ﻧﻘﻄﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﻫﻢ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺣﺪ‪ ،‬اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺣﺎﻻﺗﯽ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ ﻛﻪ ﯾﻜﯽ ﯾﺎ ﻫﺮ دو اﻋﺪاد‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﭼﻮن ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪ در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﺣﺪﮔﯿﺮی و ﻣﻘﺪار ﺣﺪ ﻫﺮ دو اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﺑﻮد ﭘﺲ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺟﺪﯾﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﻔﻬﻮم ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ∞‪ −∞ ،+‬و‬
‫∞ را )در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻨﻈﻮر از ∞ ‪ ±∞ ،‬اﺳﺖ ﻛﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﺎد ﺻﺮﻓﺎً در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ و در ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﻮارد ∞ و ∞‪ +‬ﺑﻪ ﯾﻚ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻜﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ رﻓﺖ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﺧﻼف آن ﺻﺮﯾﺤﺎً ذﻛﺮ ﮔﺮدد( ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ∞‪ −∞ ،+‬و ∞‬ ‫‪١.۴.۴‬‬

‫ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ M > ۰‬دﻟ ﺨ ﻮاه ﺑ ﺎﺷ ﺪ در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت ﯾ ﻚ ﻫ ﻤ ﺴ ﺎﯾ ﮕ ﯽ از ∞‪ +‬ﻋ ﺒ ﺎرت اﺳ ﺖ از‬

‫} ‪ {x ∈ R ; x ∈ M‬و ﯾ ﻚ ﻫ ﻤ ﺴ ﺎﯾ ﮕ ﯽ از ∞‪ −‬ﻋ ﺒ ﺎرت اﺳ ﺖ از } ‪ {x ∈ R : x < −M‬و ﯾ ﻚ‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ∞ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از} ‪.{x ∈ R : |x|> M‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺣﺪ‬ ‫‪١۴١‬‬

‫ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻧﻤﺎدﻫﺎی‬

‫∞‪lim f (x) = −‬‬ ‫∞‪lim f (x) = +‬‬

‫‪x→x+‬‬
‫‪۰‬‬
‫‪x→x۰‬‬

‫∞‪lim f (x) = +‬‬ ‫∞‪lim f (x) = −‬‬

‫∞‪x→−‬‬ ‫‪x→x۰‬‬

‫∞‪lim f (x) = +‬‬ ‫∞‪lim f (x) = +‬‬

‫∞→‪x‬‬ ‫∞→‪x‬‬

‫∞‪lim f (x) = −‬‬ ‫∞‪lim f (x) = +‬‬

‫‪x→x−‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x→x+‬‬
‫‪۰‬‬

‫و ‪ ...‬از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ∞ = )‪ lim f (x‬و ∞‪lim f (x) = +‬‬
‫∞→‪x‬‬ ‫‪x→x+‬‬
‫‪۰‬‬
‫را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ و ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﺑﻘﯿﻪ ﺣﺎﻻت را ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽﻫﺎی ∞‪ +‬و ∞ دارﯾﻢ ∞ = )‪ lim f (x‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای‬
‫‪x→x+‬‬
‫‪۰‬‬
‫ﻫﺮ ‪ M > ۰‬ﻋﺪد ‪ δ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ )‪ x ∈ Df ∩ (x۰ , x۰ + δ‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪|f (x)|> M‬‬
‫و ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻌﺎدل اﺳﺖ ﺑﺎ ∞‪ . lim |f (x)|= +‬و ∞‪ lim f (x) = +‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫∞→‪x‬‬ ‫‪x→x+‬‬
‫‪۰‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ M > ۰‬ﻋﺪد ‪ N > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ Df‬ﻛﻪ ‪ |x|> N‬داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪.f (x) > M‬‬

‫‪. lim‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪n‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.۴.۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ،n ∈ N‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪= ۰‬‬
‫‪x→∞ x‬‬

‫√ > ‪ .M‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ‪ x ̸= ۰‬و‬ ‫‪n‬‬

‫‪۱‬‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ‬
‫‪ϵ‬‬
‫√ >|‪ |x‬و ﯾﺎ ‪ |x|n > ۱ϵ‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪.|xn − ۰|= |x۱n | < ϵ‬‬‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪ |x|> M‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪ϵ‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢.۴.۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ lim f (x) = b۱‬و ‪ lim g(x) = b۲‬ﻛﻪ در آن ‪ b۱‬و ‪ b۲‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬
‫∞→‪x‬‬ ‫∞→‪x‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪(۱) lim (f ± g)(x) = b۱ ± b۲‬‬ ‫‪(۲) lim (f.g)(x) = b۱ .b۲‬‬
‫∞→‪x‬‬ ‫∞→‪x‬‬
‫| ‪(۳) lim (f /g)(x) = bb۲۱ , b۲ ̸= ۰ (۴) lim |f (x)|= |b۱‬‬
‫√ ∞→‪x‬‬
‫‪n‬‬
‫√‬
‫‪n‬‬
‫∞→‪x‬‬
‫‪(۵) lim‬‬ ‫‪f (x) = b۱‬‬
‫∞→‪x‬‬

‫ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ n‬زوج ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ ‪.b۱ > ۰‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﻗﻀﺎﯾﺎی ﻣﺸﺎﺑﻪ در ﺣﺪ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ اﺛﺒﺎت ﻣﯽﺷﻮد و اﺛﺒﺎت آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻤﺮﯾﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﯾﺎدآوری ‪ .٣.۴.۴‬ﻧﻈﯿﺮ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ∞‪ x → +‬و ﯾﺎ ∞‪ x → −‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١۴٢‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.۴.۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪ lim sin x‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫∞‪x→+‬‬

‫= ‪ .ϵ‬در اﯾﻦ‬ ‫‪۱‬‬

‫‪۲‬‬ ‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺣﺪ ﻓﻮق ﻣﻮﺟﻮد و ﺑﺮاﺑﺮ ‪ b‬ﺑﺎﺷﺪ )ﻓﺮض ﺧﻠﻒ( در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‬ ‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫<|‪|sin x − b‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ‪ M‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،x‬اﮔﺮ ‪ x > M‬آﻧﮕﺎه‬
‫ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬را ﭼﻨﺎن در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ ‪ x۱ = (۲n + ۲۱ )π‬و ‪ x۲ = (۲n − ۱۲ )π‬ﻫﺮ دو از ‪M‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬

‫‪π‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪|sin x۱ − b| = |sin(۲nπ +‬‬ ‫<|‪) − b|= |۱ − b‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪۱‬‬
‫<|‪|sin x۲ − b| = |sin(۲nπ − ) − b|= |−۱ − b|= |۱ + b‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﺣﺎل ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﻛﺮدن ﻃﺮﻓﯿﻦ دارﯾﻢ ‪ |۱ + b|+|۱ − b|< ۱‬و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻣﺜﻠﺚ‬
‫‪۲ = |۱ + b + ۱ − b|< ۱‬‬

‫ﻛﻪ ﯾﻚ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪. lim‬‬‫‪x‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.۴.۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ∞ =‬
‫‪x→۱ x−۱‬‬

‫‪ lim | x−۱‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬

‫‪x‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ∞‪|= +‬‬ ‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪x→۱‬‬
‫< ‪ ،۰ < δ‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ̸= ۱‬دارﯾﻢ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪M +۱‬‬ ‫‪ M > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬ ‫‪۱‬‬
‫|‪|x−۱‬‬ ‫اﮔﺮ ‪ |x − ۱|< δ‬آﻧﮕﺎه ﭼﻮن ‪ δ < M۱+۱‬ﭘﺲ ‪ |x − ۱|< M۱+۱‬و ﯾﺎ ‪> M + ۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫<‪M‬‬ ‫|=‪−۱‬‬ ‫|‪|−|۱‬‬
‫|‪|x − ۱‬‬ ‫‪x−۱‬‬
‫و ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻣﺜﻠﺚ دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱+x−۱‬‬
‫|< ‪M‬‬ ‫| ≤|‪|−|۱‬‬ ‫| =|‪+ ۱‬‬ ‫|‬
‫‪x−۱‬‬ ‫‪x−۱‬‬ ‫‪x−۱‬‬
‫‪ | x−۱‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﻞ ﻣﺜﺎل ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪x‬‬
‫و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ‪|> M‬‬
‫‪ lim‬اﻣ‪‬ﺎ ﭼﻮن ∞‪ +∞ ،‬و‬ ‫‪x‬‬
‫‪x−۱‬‬ ‫‪ lim‬و ∞‪= +‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪x−۱‬‬ ‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ∞‪= −‬‬
‫‪x→۱+‬‬ ‫‪x→۱−‬‬
‫∞‪ −‬ﻋﺪد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻗﻀﺎﯾﺎﯾﯽ ﻛﻪ در ﺑﺎره ﺣﺪ دﯾﺪﯾﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺣﺪ ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۶.۴.۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ c‬ﻋﺪدی ﺛﺎﺑﺖ و ‪ x۰‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﯾﺎ ﯾﻜﯽ از ﻧﻤﺎدﻫﺎی ∞‪ +∞ ،‬و ∞‪−‬‬
‫ﺑ ﺎﺷ ﺪ در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت اﮔ ﺮ ∞ = )‪ lim f (x‬و ‪ lim g(x) = c‬آﻧ ﮕ ﺎه ∞ = )‪lim (f + g)(x‬‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ∞‪ +‬ﯾﺎ ∞‪ −‬را ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ∞ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﻗﻀﯿﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬اﺛﺒﺎت ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺣﺪ‬ ‫‪١۴٣‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٧.۴.۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ c ̸= ۰‬و ‪ x۰‬ﻋﺪدی ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﺎ ﯾﻜﯽ از ﻧﻤﺎدﻫﺎی ∞‪ +∞ ،‬و ﯾﺎ ∞‪ −‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫{‬
‫اﮔﺮ‪+∞ c > ۰‬‬
‫= )‪lim (f.g)(x‬‬ ‫)اﻟﻒ( اﮔﺮ ∞‪ lim f (x) = +‬و ‪ lim g(x) = c‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫اﮔﺮ‪−∞ c < ۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬

‫{‬
‫اﮔﺮ‪−∞ c > ۰‬‬
‫= )‪lim (f.g)(x‬‬ ‫)ب( اﮔﺮ ∞‪ lim f (x) = −‬و ‪ lim g(x) = c‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫اﮔﺮ‪+∞ c < ۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٨.۴.۴‬ﺷﺮط ﻻزم و ﻛﺎﻓﯽ ﺑﺮای ∞‪ lim f (x) = +‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ‪x۰‬‬
‫‪x→x۰‬‬
‫‪. lim‬‬ ‫‪۱‬‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ f (x) > ۰‬و ‪= ۰‬‬
‫)‪x→x۰ f (x‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻟﺰوم ﺷﺮط‪ :‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت از اﯾﻨﻜﻪ ∞‪ lim f (x) = +‬ﺑﺮای‬
‫‪x→x۰‬‬
‫= ‪ M‬دارﯾﻢ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ )‪ D = (x۰ − δ, x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪x‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪ϵ‬‬ ‫‪>۰‬‬
‫< ‪ ۰‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ Df‬اﮔﺮ‬ ‫‪۱‬‬
‫)‪f (x‬‬ ‫<‬ ‫‪۱‬‬
‫‪M‬‬ ‫ﻛﻪ ‪ x ∈ D ∩ Df‬دارﯾﻢ ‪ f (x) > M‬و ﯾﺎ ‪= ϵ‬‬
‫‬ ‫‬ ‫‪ x ∈ D‬آﻧﮕﺎه ‪ f (x) > ۰‬و‬
‫‪ ۱‬‬ ‫‬
‫‬ ‫‪−‬‬ ‫‪۰‬‬‫‪= ۱ <ϵ‬‬
‫)‪ f (x‬‬ ‫)‪ f (x‬‬

‫و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻟﺰوم ﺷﺮط ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑ ﺎﻟ ﻌ ﻜ ﺲ‪ :‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ ﻫ ﻤ ﺴ ﺎﯾ ﮕ ﯽ ﻣ ﺤ ﺬوف ) ‪ D۱ = (x۰ − δ۱ , x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ۱‬از ‪x۰‬‬
‫‪ lim‬ﺑﺮای اﺛﺒﺎت‬ ‫‪۱‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ Df ∩ D۱‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ f (x) > ۰‬و ‪= ۰‬‬
‫)‪x→x۰ f (x‬‬
‫‪ .ϵ‬از اﯾﻨﻜﻪ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪= M‬‬ ‫‪>۰‬‬ ‫∞‪ ، lim f (x) = +‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ M > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ‬
‫‪x→x۰‬‬
‫‪ lim‬ﭘﺲ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ) ‪ D۲ = (x۰ − δ۲ , x۰ ) ∪ (x۰ , x۰ + δ۲‬از ‪ x۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪=۰‬‬
‫)‪x→x۰ f (x‬‬
‫∈ ‪ x‬دارﯾﻢ‬ ‫ﻫﺮ ‪Df ∩ D۲‬‬ ‫ﺑﺮای‬
‫‬ ‫‬
‫ ‪ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪ f (x)  < M‬‬

‫ﺣﺎل در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ‪ D = D۱ ∩ D۲‬ﻛﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ D‬ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوﻓﯽ از ‪ x۰‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و‬
‫و ﯾﺎ ‪.f (x) > M‬‬ ‫‪۱‬‬
‫)‪f (x‬‬ ‫<‬ ‫‪۱‬‬
‫‪M‬‬ ‫)‪ | f (x‬و ‪ f (x) > ۰‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪۱‬‬
‫<|‬ ‫‪۱‬‬
‫‪M‬‬ ‫ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ D ∩ Df‬دارﯾﻢ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﺛﺒﺎت ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٩.۴.۴‬ﺷﺮط ﻻزم و ﻛﺎﻓﯽ ﺑﺮای آﻧﻜﻪ ∞‪ lim f (x) = −‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف‬
‫‪x→x۰‬‬
‫‪. lim‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪ f (x) < ۰ ،x۰‬و ‪= ۰‬‬
‫)‪x→x۰ f (x‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺷﺒﯿﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪.٨.۴.۴‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١۴۴‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١٠.۴.۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای دو ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ f‬و ‪ g‬در ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ‪ D‬از ‪ x۰‬داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ )‪ g(x) ≤ f (x‬و ∞‪ lim g(x) = +‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ∞‪. lim f (x) = +‬‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٨.۴.۴‬ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ‪ D۱‬از ‪ x۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،x ∈ Dg ∩ D۱‬‬
‫‪ . lim‬در ﻧ ﻈ ﺮ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ ‪ D۲ = Df ∩ D۱‬در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت ‪D۲‬‬ ‫‪۱‬‬
‫دارﯾ ﻢ ‪ g(x) > ۰‬و ‪= ۰‬‬
‫)‪x→x۰ g(x‬‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوﻓﯽ از ‪ x۰‬ﺑﻮده و ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ D۲‬دارﯾﻢ )‪ ۰ < g(x) ≤ f (x‬و ﯾﺎ ‪ f (x) > ۰‬و‬
‫‪ ، lim‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺮدﮔﯽ )ﺳﺎﻧﺪوﯾﭻ(‬ ‫‪۱‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ D۲‬از اﯾﻨﻜﻪ ‪= ۰‬‬ ‫)‪f (x) ≤ g(x‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫)‪x→x۰ g(x‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٨.۴.۴‬دارﯾﻢ ∞‪. lim f (x) = +‬‬ ‫دارﯾﻢ ‪lim ۱ = ۰‬‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫)‪x→x۰ f (x‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١١.۴.۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای دو ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ f‬و ‪ g‬در ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف ‪ D‬از ‪ x۰‬داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ )‪ g(x) ≤ f (x‬و ∞‪ lim f (x) = −‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ∞‪. lim g(x) = −‬‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺷﺒﯿﻪ ﺑﺮﻫﺎن ‪.١٠.۴.۴‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١٢.۴.۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ b ،‬ﻋﺪدی ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ −∞ ،+∞ ،‬و ﯾﺎ ∞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت‬

‫)اﻟﻒ( ﺷﺮط ﻻزم و ﻛﺎﻓﯽ ﺑﺮای آن ﻛﻪ ‪ lim f (x) = b‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ‪lim f ( x۱ ) = b‬‬
‫‪x→۰+‬‬ ‫∞‪x→+‬‬

‫)ب( ﺷﺮط ﻻزم و ﻛﺎﻓﯽ ﺑﺮای آن ﻛﻪ ‪ lim f (x) = b‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ‪lim f ( x۱ ) = b‬‬
‫‪x→۰−‬‬ ‫∞‪x→−‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬اﺛﺒﺎت ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٨.۴.۴‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه‬ ‫‪۵.۴‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١.۵.۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ n‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫] ‪۲x۲ − [x۲‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪n.‬‬
‫‪x→+∞ ۳x۲ − [x]۲‬‬
‫‪n‬‬

‫] ‪۲x۲n −[x۲n‬‬
‫ﺑﺮ ‪ x۲n‬دارﯾﻢ‬‫ﻛﺴﺮ ‪۳x۲n −[x]۲n‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج‬
‫‪۲n‬‬
‫‪۲x۲n −‬‬ ‫] ‪[x۲n‬‬ ‫] ‪۲ − [xx۲n‬‬
‫=‬
‫‪۳x۲n −‬‬ ‫‪[x]۲n‬‬ ‫]‪۳ − ( [x‬‬ ‫‪۲n‬‬
‫) ‪x‬‬
‫] ‪[x۲n‬‬
‫‪ lim‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬‫]‪[x‬‬
‫‪ lim‬و‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ‪n‬‬
‫‪x→∞ x‬‬ ‫‪x→∞ x۲‬‬
‫)ﭼﻮن ∞‪ (x → +‬و ﺧﻮاص ﺗﺎﺑﻊ ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ دارﯾﻢ‪:‬‬ ‫ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ ﻛﻪ ‪x۲ > ۰‬‬
‫‪n‬‬

‫‪۱‬‬ ‫] ‪[x۲n‬‬
‫< ‪x۲n − ۱ < [x۲n ] ≤ x۲n ⇔ ۱ − n‬‬ ‫‪≤۱‬‬
‫‪x۲‬‬ ‫‪x۲n‬‬
 ‫ ﺣﺪ‬.۴ ‫ﻓﺼﻞ‬ ١۴۵

:‫ ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺎر دارﯾﻢ‬lim ۱

n = ۰ ‫اﻣﺎ ﭼﻮن‬
x→∞ x۲
[x۲n ]
lim =۱
x→∞ x۲n
:‫ دارﯾﻢ‬x > ۰ ‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺎﺑﻊ ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ و اﯾﻦ ﻛﻪ‬
۱ [x]
x − ۱ < [x] ≤ x ⇔ ۱ − < ≤۱
x x
:‫ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺎر دارﯾﻢ‬، lim ۱
= ۰ ‫و ﭼﻮن‬
x→+∞ x
[x]
lim =۱
x→+∞ x
:‫ دارﯾﻢ‬٢.۴.۴ ‫ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ‬. lim ( [x] ۲ = ۱ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
n

x→+∞ x )

( [x۲n ]
)۲n
۲x۲n − [x۲n ] ۲− x۲n
lim = lim
x→+∞ ۳x۲n − [x]۲n x→+∞ ۳ − [x]
x
[x۲n ]
۲− lim ۲n
x→+∞ x
= ( )۲n
[x]
۳ − lim x
x→+∞
۲−۱ ۱
= =
۳−۱ ۲
√ √
.lim ۱+tan x− ۱+sin x
x۳ ‫ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬.٢.۵.۴ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ‬
x→۰

‫ ﭼﻮن‬.‫ﺣﻞ‬
√ √
۱ + tan x − ۱ + sin x ۱ + tan x − ۱ − sin x
= √ √
x۳ x۳ ( ۱ + tan x + ۱ + sin x)
tan x(۱ − cos x)
= √ √
x۳ ( ۱ + tan x + ۱ + sin x)
۲ tan x sin۲ x۲
= √ √
x۳ ( ۱ + tan x + ۱ + sin x)
x
sin
( tanx x )(
)۲ x
۲

= √ √ ۲

۲( ۱ + tan x + ۱ + sin x)
 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ١۴۶

‫اﻣﺎ ﭼﻮن‬
√ √ tan x sin x
lim ۱ + tan x = lim ۱ + sin x = lim = lim x ۲ = ۱
x→۰ x→۰ x→۰ x x→۰
۲

‫ دارﯾﻢ‬٨.٢.۴ ‫ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬

√ √ ( tanx x )(
sin x
۲
)۲
۱ + tan x − ۱ + sin x x
lim = lim √ √ ۲
x→۰ x۳ x→۰ ۲( ۱ + tan x + ۱ + sin x)
x
sin
lim ( tanx x ) lim ( x ۲ )۲
x→۰ x→۰
= √ √
۲

۲(lim ۱ + tan x + lim ۱ + sin x)

x→۰ x→۰
۱ ۱
= =
۲(۱ + ۱) ۴

. lim x(۱ − cos x۱ ) ‫ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬.٣.۵.۴ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ‬

x→+∞

‫ دارﯾﻢ‬١٢.۴.۴ ‫ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ‬x(۱ − cos x۱ ) = ۲x sin۲ ۱

x ‫ ﭼﻮن‬.‫ﺣﻞ‬

۱ ۱
lim x(۱ − cos ) = lim ۲x sin۲
x→+∞ x x→+∞ x
۲ sin۲ x
= lim
x→۰+ x
۲ sin x
= lim sin x
x→۰+ x
۲ sin x
= lim lim sin x = ۱ × ۰ = ۰
x→۰ + x x→۰+

.‫ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ اﺳﺖ‬α ‫ ﻛﻪ در آن‬lim ۱+sin x−cos x

‫ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‬.۴.۵.۴ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ‬
x→۰ ۱+sin αx−cos αx

:‫ دارﯾﻢ‬٩.١.۴ ‫ و ﻣﺜﺎل‬٨.٢.۴ ‫ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ‬.‫ﺣﻞ‬

۱ + sin x − cos x ۲ sin x۲ cos x۲ + ۲ sin۲ x

۲
lim = lim
x→۰ ۱ + sin αx − cos αx x→۰ ۲ sin αx cos x + ۲ sin۲ αx
۲ ۲ ۲

sin x۲ (cos x۲ + sin x۲ )

= lim
x→۰ sin αx (cos x + sin αx )
۲ ۲ ۲
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺣﺪ‬ ‫‪١۴٧‬‬

‫‪x‬‬
‫‪sin‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪۲‬‬
‫) ‪(cos x۲ + sin x۲‬‬
‫‪۲‬‬
‫=‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪sin αx‬‬
‫‪α x→۰‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪(cos x۲ + sin αx‬‬
‫‪αx‬‬
‫‪۲‬‬
‫) ‪۲‬‬
‫‪sin x۲‬‬
‫‪۱ lim‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪lim cos x۲ + lim sin x۲‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x→۰ ۲‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪x→۰‬‬
‫=‬ ‫‪αx‬‬
‫‪sin ۲‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪αx‬‬ ‫=‬
‫‪α‬‬ ‫‪αx‬‬
‫‪lim cos‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪+ lim sin‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪α‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x→۰‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۵.۵.۴‬اﮔﺮ دو ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ f‬و ‪ g‬در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوﻓﯽ از ‪ x۰‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺣﺪ ‪ f‬و ‪ g‬در ﻧﻘﻄﻪ‬
‫‪ x۰‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه )‪. lim f (x) = lim g(x‬‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ D۱‬ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوﻓﯽ از ‪ x۰‬ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ f (x) = g(x) ،x ∈ D۱‬و ﻓﺮض‬
‫ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ lim f (x) = a‬و ‪ lim g(x) = b‬و ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪ‬
‫‪x→x۰‬‬ ‫‪x→x۰‬‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽﻫﺎی ﻣﺤﺬوف ‪ D۲‬و ‪ D۳‬از ‪ x۰‬ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ D۲ ∩ Df‬دارﯾﻢ‬
‫‪ϵ‬‬
‫<|‪|f (x) − α‬‬
‫‪۲‬‬
‫و ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ D۳ ∩ Dg‬دارﯾﻢ‬
‫‪ϵ‬‬
‫<|‪|g(x) − β‬‬
‫‪۲‬‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ ‪ D = D۱ ∩ D۲ ∩ D۳‬آﻧﮕﺎه ‪ D‬ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوﻓﯽ از ‪ x۰‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،x ∈ D‬‬
‫)‪ . f (x) = g(x‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ D ∩ Df = D ∩ Dg‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪ϵ‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫)‪|f (x) − α|< , |g(x) − β|< , f (x) = g(x‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫و ﯾﺎ‬
‫‪|α − β|= |g(x) − β − (f (x) − α)|≤ |f (x) − α|+|g(x) − β|< ϵ‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪.α = β‬‬

‫√‬
‫‪n‬‬
‫‪x−۱‬‬
‫‪. lim‬‬ ‫‪x−۱‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۶.۵.۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ n‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‬
‫‪x→۱‬‬

‫√‬ ‫√‬ ‫√ ∑‬
‫‪n−۱‬‬
‫= ‪ x − ۱‬دارﯾ ﻢ‬ ‫‪n‬‬
‫)‪xn − ۱n = ( n x − ۱‬‬ ‫ﺣ ﻞ‪ .‬ﺑ ﺎ ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﺑ ﻪ ﺗ ﺴ ﺎوی ‪( n x)k‬‬
‫√‬
‫‪n‬‬
‫‪k=۰‬‬ ‫√‬
‫‪n‬‬
‫√‬
‫‪n‬‬
‫‪x−۱‬‬ ‫‪x−۱‬‬ ‫‪x−۱‬‬
‫‪ x−۱ = n−۱‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف از‬ ‫‪۱‬‬
‫√‬
‫‪∑ n‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‬ ‫در‬ ‫‪x−۱‬‬ ‫=‬ ‫√‬ ‫√ ∑‬
‫‪n−۱‬‬
‫‪n‬‬
‫‪( x)k‬‬ ‫)‪( x−۱‬‬ ‫‪( n x)k‬‬
‫‪k=۰‬‬ ‫‪k=۰‬‬
‫‪.١‬‬
 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ١۴٨

‫ دارﯾﻢ‬٨.٢.۴ ‫( و ﻗﻀﯿﻪ‬۵.۵.۴ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻗﺒﻞ )ﻣﺴﺎﻟﻪ‬

√
n
x−۱ ۱ ۱ ۱ ۱
lim = lim n−۱ = n−۱ = n−۱ =
x→۱ x − ۱ x→۱ ∑ √ ∑ k ∑ n
( n x)k lim x n ۱
k=۰ k=۰ x→۱ k=۰

√ √
cos x− ۳ cos x
.lim sin۲ x
‫ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‬.٧.۵.۴ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ‬
x→۰

‫ دارﯾﻢ‬.‫ﺣﻞ‬
√ √
cos x − ۳ cos x
lim ۲
x→۰ √
sin x √
cos۳ x − cos۲ x
۶ ۶

= lim
x→۰ sin۲ x
√ √
cos۲ x( ۶ cos x − ۱)
۶

= lim
x→۰ sin۲ x
√ √ √ √ √ √ √
cos۲ x( ۶ cos x − ۱)( cos۵ x + cos۴ x + cos۳ x + cos۲ x + ۶ cos x + ۱)
۶ ۶ ۶ ۶ ۶

= lim √ √ √ √ √
x→۰ sin۲ x( ۶ cos۵ x + ۶ cos۴ x + ۶ cos۳ x + ۶ cos۲ x + ۶ cos x + ۱)
√
cos۲ x(cos x − ۱)
۶

= lim √ √ √ √ √
x→۰ sin۲ x( ۶ cos۵ x + ۶ cos۴ x + ۶ cos۳ x + ۶ cos۲ x + ۶ cos x + ۱)
√
−۲ sin۲ x
۲
۶
cos۲ x
= lim √ √ √ √ √
x→۰ ۴ sin۲ x
۲ cos۲ x۲ ( ۶ cos۵ x + ۶ cos۴ x + ۶ cos۳ x + ۶ cos۲ x + ۶ cos x + ۱)
√۶
−۱ cos۲ x
lim
x→۰
= √ √
۲ lim cos۲ x (lim ۶ cos۵ x + lim ۶ cos۴ x + · · · + lim ۱)
x→۰ ۲ x→۰ x→۰ x→۰
−۱ ۱ −۱
= =
۲ ۱(۱ + · · · + ۱) ۱۲

√ √
۳
√
n
(۱− sin x)(۱− sin x)···(۱− sin x)
‫ ﻋﺪد‬n ≥ ۲ ‫ ﻛﻪ در آن‬limπ (۱−sin x)n−۱ ‫ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‬.٨.۵.۴ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ‬
x→ ۲
.‫ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺣﺪ‬ ‫‪١۴٩‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫√‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√‬
‫‪(۱ −‬‬ ‫)‪sin x)(۱ − ۳ sin x) · · · (۱ − n sin x‬‬ ‫∏‬‫‪n‬‬
‫‪۱ − k sin x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= limπ‬‬
‫‪x→ π۲‬‬ ‫‪(۱ − sin x)n−۱‬‬ ‫‪x→ ۲‬‬ ‫‪۱ − sin x‬‬
‫√‬ ‫‪k=۲‬‬
‫∏‬ ‫‪n‬‬
‫‪۱ − sin x‬‬
‫‪k‬‬

‫=‬ ‫‪lim‬‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√‬

‫‪k‬‬
‫√‬‫‪k‬‬
‫‪x→ π۲ (۱ − k sin x)(۱ + k sin x +‬‬ ‫‪sin‬‬‫‪۲‬‬
‫‪x‬‬ ‫·‬ ‫·‬ ‫·‬ ‫‪+‬‬ ‫)‪sink−۱ x‬‬
‫‪k=۲‬‬
‫∏‬ ‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫√‬ ‫√‬‫‪k‬‬
‫√‬‫‪k‬‬
‫)‬
‫‪k‬‬
‫‪k=۲ ۱ + limπ ( sin x +‬‬ ‫‪sin۲ x · · · + sink−۱ x‬‬
‫‪x→ ۲‬‬
‫∏‬
‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫∏‬
‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪k=۲‬‬ ‫}‪{z· · · + ۱‬‬
‫‪|۱ + ۱ +‬‬ ‫‪k=۲‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪۲ × ۳ × ··· × n‬‬ ‫!‪n‬‬
‫‪ k‬ﺗﺎ‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٩.۵.۴‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ )]‪. lim (−۱ − x + [x + ۲] − [−۱ − x‬‬

‫‪x→−۱‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاص ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ دارﯾﻢ‬

‫]‪−۱ − x + [x + ۲] − [−۱ − x] = −۱ − x + [x] + ۲ + ۱ − [−x] = ۲ − x + [x] − [−x‬‬

‫ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺣﺪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺣﺪ ﭼﭗ و ﺣﺪ راﺳﺖ در ﻧﻘﻄﻪ ‪ −۱‬را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮای‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر دارﯾﻢ اﮔﺮ ‪ x → −۱−‬آﻧﮕﺎه ‪ ،x < −۱‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ .−۲ < x < −۱‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪ ،۱ < −x < ۲‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ [x] = −۲‬و ‪ ،[−x] = ۱‬ﭘﺲ‬

‫)]‪lim (−۱ − x + [x + ۲] − [−۱ − x]) = lim (۲ − x + [x] − [−x‬‬

‫‪x→−۱−‬‬ ‫‪x→−۱−‬‬

‫)‪= lim (۲ − x − ۲ − ۱‬‬

‫‪x→−۱−‬‬

‫‪= lim (−۱ − x) = ۰‬‬

‫‪x→−۱−‬‬

‫اﮔ ﺮ ‪ x → −۱+‬آﻧ ﮕ ﺎه ‪ ،x > −۱‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ .−۱ < x < ۰‬در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت ‪،۰ < −x < ۱‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ [x] = −۱‬و ‪ ،[−x] = ۰‬ﭘﺲ‬

‫)]‪lim (−۱ − x + [x + ۲] − [−۱ − x]) = lim (۲ − x + [x] − [−x‬‬

‫‪x→−۱+‬‬ ‫‪x→−۱+‬‬

‫)‪= lim (۲ − x − ۱ − ۰‬‬

‫‪x→−۱+‬‬

‫‪= lim (۱ − x) = ۲‬‬

‫‪x→−۱+‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١۵٠‬‬

‫ﭼﻮن ﺣﺪ ﭼﭗ و ﺣﺪ راﺳﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.٣.۴‬ﺣﺪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪an xn +an−۱ xn−۱ +···+a۱ x+a۰‬‬
‫‪ lim‬ﻛﻪ در آن ‪ a۰ , a۱ , · · · , an‬و‬ ‫‪m‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١٠.۵.۴‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ‪m−۱ +···+b x+b‬‬
‫‪x→+∞ bm x +bm−۱ x‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪ b۰ , b۱ , · · · , bm‬اﻋﺪادی ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ an ̸= ۰ ،‬و ‪.bm ̸= ۰‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ‪ an ̸= ۰‬و ‪ bm ̸= ۰‬ﭘﺲ‬

‫‪an xn + an−۱ xn−۱ + · · · + a۱ x + a۰‬‬

‫‪bm xm + bm−۱ xm−۱ + · · · + b۱ x + b۰‬‬

‫(‬ ‫‪an−۱‬‬ ‫‪an−۲‬‬ ‫)‬

‫‪an x n‬‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪an x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪an x۲‬‬
‫‪+ · · · + an xan−۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪a۰‬‬
‫‪an xn‬‬
‫=‬
‫‪bm xm‬‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪bm−۱‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪bm−۲‬‬
‫‪+ · · · + bm xbm−۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪b۰‬‬
‫‪bm x‬‬ ‫‪bm x۲‬‬ ‫‪bm xm‬‬

‫و ﭼﻮن ‪ ، lim dxc k = ۰‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٨.٢.۴‬دارﯾﻢ‬

‫(‬ ‫)‬
‫∞‪x→+‬‬
‫‪۱ + aan−۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪an−۲‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪+‬‬ ‫·‬ ‫·‬ ‫·‬ ‫‪+‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪a۱‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪n−۱‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪a۰‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪=۱‬‬
‫‪x→+∞ ۱ + bm−۱ + bm−۲ + · · · +‬‬ ‫‪b۱‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪b۰‬‬
‫‪bm x‬‬ ‫‪bm x۲‬‬ ‫‪bm xm−۱‬‬ ‫‪bm xm‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫‪an xn + an−۱ xn−۱ + · · · + a۱ x + a۰‬‬

‫‪lim‬‬
‫‪x→+∞ bm xm + bm−۱ xm−۱ + · · · + b۱ x + b۰‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪an n−m‬‬ ‫‪۱ + aan−۱‬‬
‫‪nx‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪an−۲‬‬
‫‪an x‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪+‬‬ ‫·‬ ‫·‬ ‫·‬ ‫‪+‬‬ ‫‪a۱‬‬
‫‪an x‬‬‫‪n−۱‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪a۰‬‬
‫‪an x‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪lim‬‬
‫‪x→+∞ bm‬‬ ‫‪x→+∞ ۱ + bm−۱ + bm−۲ + · · · +‬‬ ‫‪b۱‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪b۰‬‬
‫‪bm x‬‬ ‫‪bm x۲‬‬ ‫‪bm xm−۱‬‬ ‫‪bm xm‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪an‬‬
‫اﮔﺮ‪n = m‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪bm‬‬
‫∞‪ +‬‬ ‫اﮔﺮ‪an bm > ۰, n > m‬‬
‫=‬
‫‪‬‬
‫∞‪ −‬‬ ‫اﮔﺮ‪an bm < ۰, n > m‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ۰‬‬ ‫اﮔﺮ‪n < m‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١١.۵.۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ‪ lim sin x۱‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪x→۰‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ‪ sin x۱‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ sin x‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﮐﺮاندار اﺳﺖ )ﻋﺪد ‪ ۱‬ﯾﮏ ﮐﺮان آن اﺳﺖ(‪ .‬و‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ‪ x −→ ۰‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ sin x۱‬ﻧﻮﺳﺎنﻫﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ ۱‬و ‪ −۱‬ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻓﺎﺻﻠﻪی‬
‫ﺑﯿﻦ دﻓﻌﺎت ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪) .‬ﺷﮑﻞ زﯾﺮ را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺣﺪ‬ ‫‪١۵١‬‬

‫‪f (x) = sin x1‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪− π1‬‬ ‫‪− 2π‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪1‬‬
‫‪π‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٢.۴‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.f (x) = sin x1‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ sin x۱‬در ‪ x = ۰‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﻧﯿﺴﺖ و وﻗﺘﯽ ‪ x −→ ۰‬در ﻧﺰدﯾﮑﯽ‬
‫ﻋﺪدی ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ زﯾﺮا ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوﻓﯽ از ‪ x = ۰‬ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ در آن ﯾﮏ ﻧﻮﺳﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ‪) ،‬در‬
‫واﻗﻊ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﺎر ﻧﻮﺳﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ( ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﺪ ﻓﻮق وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ‬
‫= ‪) ϵ‬ﻧﺼﻒ ﻃﻮل ﻧﻮﺳﺎن( ﺑﺎ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﺧﻠﻒ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ lim sin x۱ = c‬ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب‬
‫‪x−→۰‬‬
‫<|‪ .|sin x۱ − c‬ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب‬ ‫آنﮔﺎه ‪۲‬‬
‫‪۱‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪ ﻋﺪد ‪ δ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ‪.۰ < |x|< δ‬‬
‫= ‪ x۲‬دارﯾﻢ ‪|x۱ |< δ‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪(۲n− ۲۱ )π‬‬
‫و‬ ‫= ‪x۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪(۲n+ ۱۲ )π‬‬
‫ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺰرگ ﺑﺮای اﻋﺪاد‬
‫و ‪ |x۲ |< δ‬و از ﻃﺮﻓﯽ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪sin‬‬ ‫‪= sin(۲nπ + ) = ۱,‬‬ ‫‪sin‬‬ ‫‪= sin(۲nπ − ) = −۱‬‬
‫‪x۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪x۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫<|‪ .|sin x۱۲ − c|= |−۱ − c‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫<|‪ |sin x۱۱ − c|= |۱ − c‬و‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫اﯾﻦ دو ﻧﺎﻣﺴﺎوی دارﯾﻢ‬
‫‪۱ ۱‬‬
‫‪۲ = |۱ − c + ۱ + c|≤ |۱ − c|+|−۱ − c|< + = ۱‬‬
‫‪۲ ۲‬‬
‫ﮐﻪ ﯾﮏ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ۶.۴‬ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫‪ .١‬ﺣﺪﻫﺎی زﯾﺮ را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬
 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ١۵٢

.١٣ .١
۱
۱ + x+۱ √ √
lim = −∞ lim x = a (a > ۰)
x→a
x→−۲ x + ۲

.١۴ .٢
۹ x۲ + ۲x − ۳
lim x [x] =۲ lim = −۲
x→ ۳۲ ۴ x→−۱ x۲ + x + ۱

.١۵ .٣
۱
lim [x۲ ] = ۰ lim = ۱
x→۱ x
x→ ۱۲
.۴
.١۶ ۴
۱ ۱ lim ۲ = ۱
lim = x→۲ x
x→۱ x۲ +۱ ۲
.۵
√ .١٧ ۱
x lim = −۳
lim =۰ x→۰ ۱۰۰x − ۱
۳
x→+∞ x − ۱۰۰

.١٨ .۶
۱−x x۲ − ۱
lim = −۱ lim = −۲
x→−∞ ۱+x x→−۱ x + ۱

.١٩ .٧
√
lim x۲ − ۲ = +∞ lim (۳x + ۲x − ۱) = ۴
۲
x→+∞ x→۱

.٢٠ .٨
√ ۳ ۳
lim (− x۲ + ۲x − ۱) = −∞ lim x = a
x→+∞ x→۳

.٢١ .٩
۱ √ √
lim ۲ = −∞ lim ۵ x = ۵ a
x→۱ (x − ۱)۲ x→a

.٢٢ .١٠
√ √
x۳ − ۱ = −∞
۳
lim lim x+۵=۳
x→−∞ x→۴

.٢٣ .١١
−x √
lim = +∞ lim x۲ −۸=۱
x→۱ x − ۱
− x→۳

.٢۴ .١٢
۱ x۲ + ۲x − ۳
lim = −∞ lim ۲ = −۳
x→۲+ x − ۲ x→۰ x + x + ۱
 ‫ ﺣﺪ‬.۴ ‫ﻓﺼﻞ‬ ١۵٣

√ .٢٩ .٢۵
۱ ۱
lim = +∞ lim ۲ = +∞
x→۰ x
x→۰+ x
.٣٠ .٢۶
(−۱)[x]+۱
lim = −∞ lim (x − x ) = −∞
۲
x→۲ x۲ − ۴ x→+∞

.٣١
.٢٧
lim [۳x] sin πx = ۱
x→ ۱۲
+
lim |۴ − x |= +∞
۲
x→∞

.٣٢
[|x|] .٢٨
lim √ =۰
۱
x→ ۱۶ ۱
۴ − ۳x lim [x] = +∞
x→+∞

.‫ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺣﺪود زﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‬،‫ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪ‬.٢

.۶ .١
۱
lim sgn(x − ۱) lim sin
x→۱ x→۰ x
.٧ .٢
۱
lim [ ] lim cos x
x→۰ x x→+∞

.٨ .٣
|x|−x
lim lim x[x]
x→۰ x x→۳

.٩ .۴
۱
lim (x − [x]) lim
x→۵ x→۰ x

.١٠ .۵
|x|−x
lim
x→۰ |x|۳ −x۳
lim [x − ۳x + ۱]
۲
x→۲
{
۱
۱ x=
.‫ وﺟﻮد ﻧﺪارد‬lim f (x) ‫ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬f (x) = n ‫ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬.٣
x→۰ x x ̸= ۱
n

:‫ ﭼﻨﺎن ﺑﯿﺎن ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ‬x = ۳ ‫ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوﻓﯽ در ﻧﻘﻄﻪ‬.۴

|x۲ + x − ۱۲|< ۱
۱۰ (‫)اﻟﻒ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١۵۴‬‬

‫<|‪|x۲ + x − ۱۲‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪۱۰۰‬‬ ‫)ب(‬

‫)ج( ‪ c) |x۲ + x − ۱۲|< c‬ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ(‬

‫‪ .۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ M ≥ ۰‬و ﺑﺮای ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوﻓﯽ از ‪ x = ۰‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ .f (x) ≤ M x‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬
‫‪.lim f (x) = ۰‬‬
‫‪x→۰‬‬

‫‪ .۶‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ lim f (x) = b۱‬و ‪ ، lim g(x) = b۲‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪:‬‬

‫‪x→a‬‬ ‫‪x→a‬‬

‫)اﻟﻒ( } ‪lim max{f, g}(x) = max{b۱ , b۲‬‬

‫‪x−→a‬‬

‫)ب( } ‪lim min{f, g}(x) = min{b۱ , b۲‬‬

‫‪x−→a‬‬

‫‪ .٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوﻓﯽ از ‪ f (x) ≤ M ،x = a‬ﻛﻪ در آن ‪ M‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺛﺎﺑﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ )‪ lim f (x‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪. lim f (x) ≤ M‬‬
‫‪x→a‬‬ ‫‪x→a‬‬

‫‪ .٨‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ )‪. lim f (x) = lim f (a + h‬‬

‫‪x→a‬‬ ‫‪h→۰‬‬

‫‪ .٩‬ﺣﺪود زﯾﺮ را در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬

‫√‬ ‫‪.٧‬‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫‪.١‬‬

‫‪x+۱−۱‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x→۱‬‬ ‫‪۱−x‬‬‫‪m‬‬ ‫‪۱ − xn‬‬

‫√‬ ‫‪.٨‬‬ ‫‪.٢‬‬

‫‪۳‬‬
‫‪x−۱‬‬ ‫√‬ ‫√‬
‫√ ‪lim‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪x۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪+ ax + b− x + cx + d‬‬
‫‪x→۱‬‬ ‫‪x−۱‬‬ ‫∞‪x→+‬‬

‫√‬ ‫‪.٩‬‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫‪.٣‬‬

‫‪x−۱‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۳‬‬
‫√ ‪lim‬‬ ‫‪m, n ∈ N‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪− ۳‬‬
‫‪x→۱ n x − ۱‬‬ ‫‪x→۱‬‬ ‫‪x−۱ x −۱‬‬

‫‪.١٠‬‬ ‫‪.۴‬‬
‫‪−‬‬
‫] ‪[x۳‬‬ ‫‪[x]۳‬‬ ‫‪x+۸‬‬
‫‪lim‬‬ ‫√ ‪lim‬‬ ‫√‬
‫‪x→۱۰−‬‬ ‫‪x − ۱۰‬‬
‫∞‪x→−‬‬ ‫‪x − ۷ + ۲x۲ + ۱۴‬‬
‫‪۲‬‬

‫‪.١١‬‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫‪.۵‬‬

‫‪xn − ۱‬‬
‫)]‪lim (۱ − x + [x] − [۱ − x‬‬ ‫‪lim‬‬
‫‪x→۱‬‬ ‫‪x−۱‬‬
‫‪x→۱‬‬

‫‪.١٢‬‬ ‫√‬ ‫‪.۶‬‬

‫] ‪x − [x۲‬‬ ‫‪۲x + ۱ − ۳‬‬
‫‪lim‬‬ ‫√ ‪lim‬‬ ‫√‬
‫|‪x→۰− ۲x − |x‬‬ ‫‪x→۴‬‬ ‫‪x−۲− ۲‬‬
 ‫ ﺣﺪ‬.۴ ‫ﻓﺼﻞ‬ ١۵۵

( √ ) .٢۴ .١٣
x+۱ ۱ [x۲ ] − [x]۲
lim sin − sin √ lim
x→۳ x۲ − ۹
x→۰+ x x
.١۴
( ) .٢۵ [x]۲ − ۹
۱ ۱ lim
lim − x→۳+ x − ۳
x→۰ sin x۲ x۲

.٢۶ .١۵
√  [x۳ ] − [x۲ ]
 tan x − sin x  lim ۳
lim   x→۲− x − sgn x
x→۰ x۳ 

[ ] .١۶
.٢٧ ۱
x sin x۱ + [x + ۱۲ ] lim x۲
lim x→۰ x۲
x→۰ x−۲
.١٧
.٢٨
۱ lim ([x] − x)
lim x→۰+
x→۱− | sgn[x − |x|]| + ۱
.١٨
.٢٩ ۲x۲۰۰۰ − [x۲۰۰۰ ]
۱ lim
lim (x − ۳)۲ sin √ x→+∞ ۳x۲۰۰۰ − [x]۲۰۰۰
x→۳ ۳
x−۳

( ) .٣٠ .١٩
۱ ۱ [x۲ ] + x
lim − sin √ lim
[x۲ ]
x→۱ (x − ۱)۲ ۳
x−۳ x→+∞

√ .٣١ √ √ .٢٠
√
n
x−۱ (۱ − x)(۱ − ۳ x) · · · (۱ − n x)
lim √ lim
x→۱ x−۱ x→۱ (۱ − x)n−۱

( [ ]) .٣٢ √ .٢١
sin(sin x) ۱ ۱ − cos x
lim − x sin
۲
lim √
x→۰ x x x→۰+ ۱ − cos x

.٣٣ .٢٢
sin(cos x)
limπ lim sgn |[x]|
x→ ۲ cos x x→۰

[ ] .٣۴ .٢٣
۱ tan۳ ۳x
lim (cos x − ۱) sin ۲ lim
x→۰ x x→۰ x۳
 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ١۵۶

.۴۴ ( ) .٣۵
۱ + sin x ۱
lim lim csc x −
x→+∞ [x] x→۰ x

.۴۵ .٣۶
tan x ۱
lim √ lim (x − ۳) sin √
۲
x→۰ ۱ − ۱ + tan x
x→۳ ۳
x−۳
.۴۶ .٣٧
sin x
lim √ √
lim
۱
x→۰ ۱ + tan x − ۱ − tan x x→+∞ sin x − cos x

( .۴٧
πx ) √ .٣٨
lim (۱ − x) tan ۵
x+۱
x→۱ ۲ lim √
۳
x→+∞ x + cos x
.۴٨
x + sin x .٣٩
lim
x→+∞ ۲x + ۵ sin۲ x
lim
x→π x − π
.۴٩
۱ − cos x
lim ( √ .۴٠)
x→۰ x۲ √
lim sin x + ۱ − sin x + ۱
۷ ۹
x→+∞
( √ ) .۵٠
x+۱ ۱ .۴١
lim sin − sin √
x→۰+ x x lim (۱ − x cos x)
x→+∞

[ ] .۵١
[x] .۴٢
lim [ ] − ۵ x − sin x
x→ ۵۲ ۲ lim
x→±∞ x + cos x

√ √ .۵٢ .۴٣)
۵
۱ + x۵ − ۵ ۱ + x۲ ( √ √
lim √ √ lim sin x۷ + ۱ − sin x۹ + ۱
x→۰ ۵ ۱ − x۲ − ۵ ۱ − x x→+∞

. lim (f.g)(x) = ۰ ‫ آﻧﮕﺎه‬lim g(x) = ۰ ‫ ﻛﺮاﻧﺪار و‬f ‫ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ‬.١٠

x→+∞ x→+∞

‫ ﭼ ﻨ ﺎن ﻣ ﺜ ﺎل ﺑ ﺰﻧ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ ﻫ ﯿ ﭻ ﯾ ﻚ در ﺻ ﻔ ﺮ دارای ﺣ ﺪ ﻧ ﺒ ﺎﺷ ﻨ ﺪ اﻣ ﺎ‬g ‫ و‬f ‫ دو ﺗ ﺎﺑ ﻊ‬.١١

.‫ در ﺻﻔﺮ دارای ﺣﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬f ± g

‫ ﭼ ﻨ ﺎن ﻣ ﺜ ﺎل ﺑ ﺰﻧ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ ﺣ ﺪاﻗ ﻞ ﯾ ﻜ ﯽ از آن ﻫ ﺎ در ﺻ ﻔ ﺮ دارای ﺣ ﺪ ﻧ ﺒ ﺎﺷ ﺪ‬g ‫ و‬f ‫ دو ﺗ ﺎﺑ ﻊ‬.١٢

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺣﺪ‬ ‫‪١۵٧‬‬

‫در ﺻﻔﺮ دارای ﺣﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪f‬‬

‫‪g‬‬ ‫در ﺣﺎﻟﯿﻜﻪ ‪ f.g‬و‬

‫{‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۰<x<۱‬‬
‫= )‪ f (x‬در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ‬ ‫‪ .١٣‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪۱‬‬
‫‪q‬‬ ‫‪(p, q) = ۱, x = pq , ۰ < x < ۱‬‬
‫‪ ۰ < x < ۱‬ﺣﺪ ﻣﻮﺟﻮد و ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١۵٨‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪۵‬‬

‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‬

‫ﺗﻮاﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬دﺳﺘﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻤﯽ از ﺗﻮاﺑﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺟﺎزه ﻋﺒﻮر ﺣﺪ از ﺧﻮدﺷﺎن را ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ در‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪ در ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪ ﺑﺮای وﺟﻮد ﺣﺪ‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﺗﺎﺑﻊ در اﻃﺮاف ﻧﻘﻄﻪ اﻫﻤﯿﺖ دارد ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﻛﻪ ﺑﺮای‬
‫وﺟﻮد ﺣﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺗﺎﺑﻊ و ﻣﻘﺪار ﺗﺎﺑﻊ در ﻧﻘﻄﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ در ﻧﻘﻄﻪای ﺣﺪ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد و‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻘﺪار ﺗﺎﺑﻊ در آن ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎﺑﻊ را در آن ﻧﻘﻄﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ )ﻣﺘﺼﻞ( ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺎرﯾﻒ وﺧﻮاص ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻮاﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬ ‫‪١.۵‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.١.۵‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f : R −→ R‬را در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰ ∈ Df‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ) ‪ . lim = f (x۰‬ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫‪x→x۰‬‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ϵ > ۰‬ﻋﺪد ‪ δ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪x ∈ Df‬‬
‫‪|x − x۰ |< δ ⇒ |f (x) − f (x۰ )|< ϵ‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را روی ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ‪ A ⊆ Df‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ‪ f‬در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ‪ A‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه روی ‪ Df‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬روی ]‪ [a, b‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ f‬روی )‪ (a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮده و‬
‫‪lim = f (a),‬‬ ‫)‪lim = f (b‬‬
‫‪x→a+‬‬ ‫‪x→b−‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﻟﻬﺎی ﻓﺼﻞ ﺣﺪ‪ ،‬ﻋﻤ ﻼ‪ ‬ﻣﺎ در آن ﻣﺜﺎﻟﻬﺎ ﻧﺸﺎن دادهاﯾﻢ ﻛﻪ ﺗﻮاﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﯿﻨﻮس‪،‬‬
‫ﻛﺴﯿﻨﻮس‪ ،‬ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ و ﺗﺎﺑﻊ ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ در )‪ (n ∈ Z)[n, n + ۱‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪای‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ آﻧﺮا در آن ﻧﻘﻄﻪ ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﻪ )ﮔﺴﺴﺘﻪ ﯾﺎ ﻣﻨﻔﺼﻞ( ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺎﺑﻊ در ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻜﯽ اﯾﻨﻜﻪ ﺗﺎﺑﻊ در ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ دارای ﺣﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ و دوم آﻧﻜﻪ ﺣﺪ ﺗﺎﺑﻊ در آن ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﻣﻘﺪار ﺣﺪ و ﻣﻘﺪار ﺗﺎﺑﻊ در آن ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﻨﺪ در ﺻﻮرت اول ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺎﺑﻊ را‬

‫‪١۵٩‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١۶٠‬‬

‫”ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ اﺳﺎﺳﯽ” و در ﺻﻮرت دوم آﻧﺮا ”ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ رﻓﻊ ﺷﺪﻧﯽ” ﻧﺎﻣﯿﻢ‪ .‬درﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ اﺳﺎﺳﯽ‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺠﺪد ﺗﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ را رﻓﻊ ﻧﻤﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ‬
‫درﻧﻘﺎط ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﻮرد دوم ﺑﺎ ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺎﺑﻊ در آن ﻧﻘﻄﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺎﺑﻊ را ﺑﻪ‬
‫= )‪ f (x‬ﻛﻪ ﻃﺒﻖ آﻧﭽﻪ در ﻓﺼﻞ ﺣﺪ دﯾﺪﯾﻢ‬ ‫‪sinx‬‬
‫‪x‬‬ ‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺎﺑﻊ در آن ﻧﻘﻄﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻛﺮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪ lim sinx‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f : R −→ R‬را ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ‬ ‫‪=۱‬‬
‫‪‬‬ ‫‪x→۰ x‬‬
‫= ‪ sinx x‬‬ ‫اﮔﺮ ‪̸ ۰‬‬
‫‪x‬‬
‫= )‪f (x‬‬
‫‪۱‬‬ ‫اﮔﺮ ‪x = ۰‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻛﻨﯿﻢ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬روی ‪ R‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﺎﻣﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه در ﻫﯿﭻ ﻧﻘﻄﻪای ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﻓﺼﻞ ﺣﺪ ذﻛﺮ ﺷﺪ ﺗﺎﺑﻊ دﯾﺮﯾﻜﻠﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺎ‬
‫‪‬‬
‫‪۱ x ∈ Q‬‬
‫= )‪ XQ (x‬در ﻫﯿﭻ ﻧﻘﻄﻪ دارای ﺣﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﭘﺲ اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ دارای‬ ‫ﺿﺎﺑﻄﻪ‬
‫‪۰ x ̸∈ Q‬‬
‫ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ اﺳﺎﺳﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺧﻮاص ﺟﺒﺮی ﺗﻮاﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺤﺖ اﻋﻤﺎل ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺗﻔﺮﯾﻖ‪ ،‬ﺿﺮب و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﭘﺎﯾﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢.١.۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ f‬و ‪ g‬دو ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ‪ αf + βg‬ﻛﻪ در آن ‪ α‬و ‪ β‬اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‬

‫ب( ‪ f.g‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‬

‫ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‬ ‫‪f‬‬

‫‪g‬‬ ‫ج(‬

‫ﺗﺎﺑﻌﯽ‬ ‫‪f‬‬
‫‪g‬‬ ‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٨.٢.۴‬و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ اﺛﺒﺎت واﺿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ در )ج(‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ }‪ Df ∩ Dg − {x ∈ Dg : g(x) = ۰‬ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺨﺼﻮص اﮔﺮ ‪f‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﺳﺘﻘﺮاء ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﻛﻪ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪f‬‬ ‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻌﻜﻮس ﻋﺪدی آن ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺗﻮاﺑﻊ ‪ f۱ , f۲ , · · · , fn‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ دﺳﺘﻪ ‪ α۱ , α۲ , · · · , αn‬از اﻋﺪاد‬
‫∏‬‫‪n‬‬ ‫∑‬ ‫‪n‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺿﺮب )ﺗﺮﻛﯿﺐ( دو ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬ ‫و ‪fi‬‬ ‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪αi fi‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٣.١.۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ g : R −→ R‬و ‪ f‬دو ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ‪ g‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬و ‪f‬در ﻧﻘﻄﻪ ) ‪g(x۰‬‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ f ◦ g‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ) ‪ g(x۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ‪ δ۱ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،y ∈ Df‬‬
‫‪|y − g(x۰ )|< δ۰‬‬ ‫⇒‬ ‫‪|f (y) − f (g(x۰ ))|< ϵ‬‬ ‫)‪(١.۵‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‬ ‫‪١۶١‬‬

‫ﺣﺎل ازاﯾﻨﻜﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺮای ‪ ϵ = δ۱ > ۰‬ﻋﺪد ‪ δ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای‬
‫‪، x ∈ Df‬‬
‫‪|x − x۰ |< δ‬‬ ‫⇒‬ ‫‪|g(x) − g(x۰ )|< ϵ‬‬ ‫)‪(٢.۵‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ‪ ١.۵‬و ‪ ٢.۵‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ Df og‬دارﯾﻢ اﮔﺮ ‪ |x − x۰ |< δ‬آﻧﮕﺎه‬

‫‪|f (g(x)) − f (g(x۰ ))|< ϵ‬‬

‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f og‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .۴.١.۵‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ و ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻤﺎﻧﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ‪ ٢.١.۵‬دارﯾﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای و ﻫﺮ‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻛﺴﺮی ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﻚ ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻤﻞ رﯾﺸﻪﮔﯿﺮی ﻧﯿﺰ ﭘﺎﯾﺎ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.١.۵‬اﮔﺮ ‪ r‬ﻋﺪدی ﮔﻮﯾﺎی ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = xr‬در )∞‪ (۰, +‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٨.٢.۴‬ﯾﺎ ‪ ٢.١.۵‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ x۱/n ،n‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﺑﺘﺪا ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ )∞ ‪ x۰ ∈ (۰,‬دارﯾﻢ‪.‬‬

‫‪|x − x۰ | = |(x۱/n )n − (x۱/n‬‬

‫| ) ‪۰‬‬
‫‪n‬‬

‫‬ ‫∑‬ ‫‪n‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪= x۱/n − x۱/n‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‬ ‫‪x(n−i)/n xi−۱/n‬‬
‫‪۰‬‬
‫‬ ‫‪ i=۱‬‬
‫‪ ۱/n‬‬ ‫)‪ (n−۱/n‬‬
‫‪≥ x‬‬ ‫‪− x۱/n‬‬
‫‪۰  x۰‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ )∞ ‪ x ∈ (۰,‬دارﯾﻢ‬

‫‬ ‫‬
‫‪ ۱/n‬‬ ‫‬
‫‪x‬‬ ‫‪− x۱/n‬‬
‫‪۰  ⩽ x۰‬‬
‫‪(۱−n)/n‬‬
‫| ‪|x − x۰‬‬ ‫)‪(٣.۵‬‬

‫‪(۱−n)/n‬‬
‫‪ ۰ < δ ⩽ x۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ )∞ ‪ x ∈ (۰,‬اﮔﺮ‬ ‫ﺣﺎل ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،ϵ > ۰‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ‪ϵ‬‬
‫‪n−۱/n‬‬ ‫‪n−۱/n‬‬
‫<| ‪ |x − x۰‬از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوی ‪ ٣.۵‬دارﯾﻢ‬ ‫‪x۰‬‬ ‫‪ϵ‬‬ ‫‪ δ ≤ x۰‬ﭘﺲ‬ ‫‪ |x − x۰ |< δ‬ﭼﻮن ‪ϵ‬‬
‫)‪(n−۱‬‬
‫‪|x۱/n − x۱/n‬‬
‫‪۰ |≤ x۰‬‬
‫‪n‬‬
‫‪|x − x۰ |< x۱−n/n‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪.xn−۱/n‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪ϵ=ϵ‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﯾﻜﯽ از ﻗﻀﺎﯾﺎی اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺒﺤﺚ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻮﻟﺰاﻧﻮ )ﺑﻌﻀﯽ آﻧﺮا ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار‬
‫ﻣﯿﺎﻧﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ( ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﻛﻪ ﻋﻤﻼ‪ ‬ﺑﺎ اﺻﻞ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ﻣﻌﺎدل اﺳﺖ و ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﻛﻪ )‪ f (a‬و )‪ f (b‬ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﻌﻼﻣﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ f (x) = ۰‬دارای ﺣﺪاﻗﻞ ﯾﻚ ﺟﻮاب در‬
‫)‪ (a, b‬اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١۶٢‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ۶.١.۵‬ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻮﻟﺰاﻧﻮ (‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f : [a, b] −→ R‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ‪ .f (a)f (b) < ۰‬در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت )‪ c ∈ (a, b‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪.f (c) = ۰‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f (a) < ۰‬و ‪ f (b) > ۰‬و در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ }‪ A = {x ∈ [a, b] : f (x) ⩽ ۰‬در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ]‪ A ⊆ [a, b‬ﭘﺲ ‪ A‬ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ و ﭼﻮن ‪ f (a) < ۰‬ﭘﺲ ‪ a ∈ A‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ }{ ≠ ‪A‬‬
‫ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﻪ اﺻ ﻞ ﺗ ﻤ ﺎﻣ ﯿ ﺖ‪ ،‬ﺳ ﻮﭘ ﺮﯾ ﻤ ﻢ ‪ A‬ﻣ ﻮﺟ ﻮد اﺳ ﺖ ﻓ ﺮض ﮐ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ sup A = c‬ادﻋ ﺎ ﻣ ﯽ ﮐ ﻨ ﯿ ﻢ‬
‫‪ f (c) = ۰‬زﯾﺮا اﮔﺮ اﮔﺮ ‪) f (c) ̸= ۰‬ﻓﺮض ﺧﻠﻒ( در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ‪ (۴) ١٣.٢.۴‬ﯾﺎ ‪ f (c) < ۰‬و‬
‫ﯾ ﺎ ‪ .f (c) > ۰‬اﮔ ﺮ ‪ f (c) > ۰‬ﭼ ﻮن ﺗ ﺎﺑ ﻊ ‪ f‬در ‪ c‬ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﻪ اﺳ ﺖ ﭘ ﺲ ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﻪ ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ‪ ١٣.٢.۴‬در ﯾ ﻚ‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ‪ c‬ﻣﺎﻧﻨﺪ )‪ D = (c − δ, c + δ‬ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ f (x) > ۰ ،x ∈ D‬از ﻃﺮﻓﯽ‬
‫ﭼﻮن ‪ c − δ < c‬و ‪ c = sup A‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻣﺸﺨﺼﻪ ﺳﻮﭘ ﺮﯾﻤﻢ ‪)۴.۴.١‬ب( ﻋﻀﻮ ‪x۰ ∈ A‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ ،c − δ < x۰ ≤ c‬ﭘﺲ ‪ f (x۰ ) ≤ ۰‬و ﭼﻮن ‪ (c − δ, c) ⊆ D‬ﭘﺲ ‪ ،f (x۰ ) > ۰‬ﻛﻪ‬
‫ﯾﻚ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ‪ ،f (c) < ۰‬ﭼﻮن ‪ f‬در ‪ c‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١٣.٢.۴‬ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ‬
‫) ‪ D۱ = (c − δ۱ , c + δ۱‬از ‪ c‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ f (x) < ۰ ،x ∈ D۱‬و ‪ c + δ۱ < b‬ﺣﺎل‬
‫در ﻧﻈﺮ ﻣﯽ ﮔﯿ ﺮﯾﻢ ‪ c < x۱ < c + δ۱‬ﭘﺲ ‪ ،f (x۱ ) < ۰‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ x۱ ∈ A‬ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﻓﺮض‬
‫‪ .sup A = c‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ‪.f (c) = ۰‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻗﻀﯿﻪای ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ را ﺑﺎ ﻣﺴﻤﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻌﯽ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﻮدار آن در ﻫﯿﭻ ﻧﻘﻄﻪای ﺑﺮﯾﺪﮔﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٧.١.۵‬ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﯽ (‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ‬
‫‪ x۱ < x۲‬ﮐﻪ ) ‪ ،f (x۱ ) ̸= f (x۲‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺑﯿﻦ ) ‪ f (x۱‬و ) ‪f (x۲‬را ﻣﯽﮔﯿﺮد ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪y‬‬
‫ﺑﯿﻦ ) ‪ f (x۱‬و ) ‪ x ∈ (x۱ , x۲ ) ،f (x۲‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪.f (x) = y‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﭼﻮن ) ‪ ،f (x۱ ) ̸= f (x۲‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺗﺜﻠﯿﺚ ﻗﻮی ﯾﻌﻨﯽ ‪ (۴)١٣.٢.١‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪون اﯾﻨﻜﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻠﯿﺖ اﺳﺘﺪﻻل ﺧﻠﻠﯽ وارد ﺷﻮد ﻓﺮض ﻛﺮد ) ‪ .f (x۱ ) < f (x۲‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫) ‪f (x۱ ) < y < f (x۲‬‬ ‫)‪(۴.۵‬‬

‫دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬را ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ )‪ g(x) = y − f (x‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬و‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ ‪ y‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ ‪ g‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ )‪ (۴.۵‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪g(x۱ ) = y − f (x۱ ) > ۰,‬‬ ‫) ‪g(x۲ ) = y − f (x۲‬‬

‫ﭘﺲ ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻮﻟﺰاﻧﻮ ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬روی ] ‪ [x۱ , x۲‬ﺻﺎدق اﺳﺖ ﭘﺲ ) ‪ x ∈ (x۱ , x۲‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ‪ g(x) = ۰‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ‪ ،y − f (x) = ۰‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ ،f (x) = y‬ﻛﻪ ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻣﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‬ ‫‪١۶٣‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ b > ۰‬و ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ ،n‬ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد ‪ a‬ﻣﻮﺟﻮداﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ‪ .an = b‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ‪ ،b‬رﯾﺸﻪ ‪−n‬ام ‪ b‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﺪ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮدن‬
‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ از ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻮﻟﺰاﻧﻮ )ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﯽ( وﺟﻮد اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﻣﻌﺎدل ﺑﻮدن ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻮﻟﺰاﻧﻮ ﺑﺎ اﺻﻞ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ اﺳﺖ )ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١۶.۴.١‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .٨.١.۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ b > ۰‬و ‪ ،n ∈ N‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﺪد ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ‪ a > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‬
‫‪.an = b‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = xn − b‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ ﯾﻚ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ x‬اﺳﺖ ﭘﺲ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎل ‪ f‬را روی ﺑﺎزه ]‪ [۰, b + ۱‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ دارﯾﻢ‬
‫‪f (b + ۱) = (b + ۱)n − b > ۰,‬‬ ‫‪f (۰) = −b < ۰‬‬

‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻮﻟﺰاﻧﻮ )‪ a ∈ (۰, b + ۱‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ .f (a) = ۰‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ‪an − b = ۰‬‬
‫ﻛﻪ ﻣﻌﺎدل اﺳﺖ ﺑﺎ ‪ an = b‬و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻗﺴﻤﺖ وﺟﻮدی ﻣﺜﺎل ﺣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮدی‪ ،‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ اﻋﺪاد ﻣﺜﺒﺖ ‪ a۱ ̸= a۲‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ‪ .an۲ = b = an۱‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪an۱ − an۲ = ۰‬‬

‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﺎدل‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫) ‪(a۱ − a۲‬‬ ‫‪an−j‬‬
‫‪۱ a۲‬‬
‫‪j−۱‬‬
‫‪=۰‬‬
‫‪j=۱‬‬

‫اﻣﺎ ﭼﻮن ‪ a۱‬و ‪ a۲‬ﻣﺜﺒﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻋﺪاد ﻣﺜﺒﺖ ﺗﺤﺖ اﻋﻤﺎل ﺿﺮب و ﺟﻤﻊ اﻟﻘﺎء ﺷﺪه از ‪ R‬ﺑﺴﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫∑‬
‫‪n‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ‪ (٢) ١٠.٢.١‬دارﯾﻢ ‪ a۱ − a۲ = ۰‬و ﯾﺎ ‪a۱ = a۲‬‬ ‫)‪ ،(١.٢.١‬ﭘﺲ ‪a۱n−j a۲j−۱ > ۰‬‬
‫‪j=۱‬‬
‫ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﻓﺮض ‪ a۱ ̸= a۲‬ﭘﺲ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ‪ a۱ ̸= a۲‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ‪a‬ﯾﯽ ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .٩.١.۵‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻓﺮد ‪ n‬و ‪ b < ۰‬ﻓﻘﻂ ﯾﻚ ﻋﺪد ‪ a < ۰‬وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ‪.an = b‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﺑﺎزه ﺑﺴﺘﻪ ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻮاص دﯾﮕﺮ ﺗﻮاﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬ ‫‪٢.۵‬‬

‫اﮔﺮ ‪ f : R −→ R‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ f‬ﺑﺴﺘﻪ و ﻛﺮاﻧﺪار ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮان‬
‫= )‪،f (x‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x‬‬ ‫ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻛﺮد ﻛﻪ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺗﺎﺑﻊ ‪ f : (۰, ۱) −→ R‬ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎزه )‪ (۰, ۱‬ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ اﻣﺎ ﭼﻮن ﺑﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ‪ f‬ﻛﺮاﻧﺪار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫‪ ،g(x) = ۲−x‬اﮔﺮ ﭼﻪ ‪ g‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ و دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ g : (۰, ۱) −→ R‬ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ‬
‫‪۱‬‬
‫‪inf {g(x) : x ∈ (۰, ۱)} = , sup {g(x) : x ∈ (۰, ۱)} = ۱‬‬
‫‪۲‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١۶۴‬‬

‫وﻟﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﻛﺮانﻫﺎی ﺧﻮد ﻧﻤﯽرﺳﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ )‪ x ∈ (۰, ۱‬دارﯾﻢ ‪ . ۱۲ < g(x) < ۱‬در ﻗﻀﺎﯾﺎی‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪه در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﺗﻮاﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯿﻜﻪ ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﺎزهﻫﺎی‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﻣﺤﺪود ﺷﻮد ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻛﺮاﻧﻬﺎی ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﻛﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ‬
‫ﻛﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑ‪‬ﺮد ﺗﺎﺑﻊ ﻧﯿﺰ ﯾﻚ ﺑﺎزه ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١.٢.۵‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ f‬ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ } ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, x‬ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪ .A = {x ∈ [a, b] :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ]‪A ⊆ [a, b‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ A‬ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ و ﭼﻮن ‪ a ∈ A‬ﭘﺲ }{ ≠ ‪ .A‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ‪ ٧.۴.١‬ﺳﻮﭘﺮﯾﻤﻢ‬
‫‪ A‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ .sup A = α‬ادﻋﺎ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ‪ .α = b‬زﯾﺮا در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن‬
‫‪ b‬ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻی ‪ A‬اﺳﺖ ﭘﺲ ‪) α < b‬ﻓﺮض ﺧﻠﻒ(‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ f‬در ‪ α‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ‪f‬‬
‫در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ‪ α‬ﻣﺎﻧﻨﺪ )‪ (α − δ, α + δ‬ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ )ﻗﻀﯿﻪ ‪ (١.٢.۴‬ﻣﯽﺗﻮان ‪ δ > ۰‬را ﭼﻨﺎن‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﻛﺮد ﻛﻪ ]‪ .(α − δ, α + δ) ⊆ [a, b‬ﺣﺎل ﭼﻮن ‪ ،α − δ < α‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻣﺸﺨﺼﻪ‬
‫ﺳﻮﭘ ﺮﯾﻤﻢ )‪ .(۴.۴.١‬ﻋﻀﻮی از ‪ A‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ x‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ x − δ < x < α‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪[a, x‬‬
‫ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ y‬ﻛﻪ ‪ f ،α < y < α + δ‬ﺑﺮ ]‪ [x, y‬ﻧﯿﺰ ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ ﭘﺲ ‪ f‬ﺑﺮ‬
‫]‪ [a, x] ∪ [x, y] = [a, y‬ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ ،y ∈ A ،A‬اﻣﺎ ‪ y > α‬و اﯾﻦ ﯾﻚ‬
‫ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ‪ .α = b‬اﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﻛﺮاﻧﺪار‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﭼﻮن ‪ f‬در ‪ b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ در ‪ δ > ۰ ،b‬ﭼﻨﺎن ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ (b − δ, b‬ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻣﺸﺨﺼﻪ ﺳﻮﭘﺮﻣﻢ ﻋﻀﻮ ‪x ∈ A‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, x‬ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [x, b] ⊆ (b − δ, b‬ﻧﯿﺰ ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫‪ f‬ﺑﺮ اﺟﺘﻤﺎع آﻧﻬﺎ ﯾﻌﻨﯽ ]‪ [a, x] ∪ [x, b] = [a, b‬ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻣﻞ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﯾﻜﯽ از ﺧﻮاص ﻣﻬﻢ ﺗﻮاﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮ ﺑﺎزهﻫﺎی ﺑﺴﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدن در ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ از ﺧﻮاص اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﺬف ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢.٢.۵‬اﮔﺮ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a.b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﻫﻢ ﻣ ﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻫﻢ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﺧﻮد را اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﻣﯽﻛﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ اﻋﻀﺎء ‪ x۰‬و ‪ x۱‬از ﺑﺎزه ]‪ [a, b‬ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫‪f (x۰ ) = min{f (x) : x ∈ [a, b]},‬‬ ‫}]‪f (x۱ ) = max{f (x) : x ∈ [a, b‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ }]‪ .A = {f (x) : x ∈ [a.b‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻗﺒﻞ )‪A (١.٢.۵‬ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‬
‫و ﭼﻮن ﺑﻪ وﺿﻮح }{ ≠ ‪ ،A‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ﺳﻮﭘﺮﻣﻢ و اﯾﻨﻔﯿﻤﻢ ‪ A‬وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪ sup A = α‬و ‪ inf A = β‬ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪ x۰‬و ‪ x۱‬در ]‪ [a, b‬ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ) ‪ α = f (x۱‬و ) ‪ β = f (x۰‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺸﺎﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﻣﺎ ﻓﻘﻂ وﺟﻮد ‪ x۱‬ﺑﺎ ﺷﺮط ‪ f (x۱ ) = α‬را‬
‫اﺛﺒﺎت ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬و وﺟﻮد ‪ x۰‬ﺑﺎ ﺷﺮط ‪ f (x۰ ) = β‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻤﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮض‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‬ ‫‪١۶۵‬‬

‫ﻛﻨﯿﺪ ﺑﺮای ﻫﺮ ]‪) f (x) ̸= α ،x ∈ [a, b‬ﻓﺮض ﺧﻠﻒ( و ﭼﻮن ‪ α‬ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻی ‪ A‬اﺳﺖ ﭘﺲ دارﯾﻢ‬
‫‪f (x) < α‬ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ]‪ .x ∈ [a, b‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬روی ]‪ [a, b‬را ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫‪۱‬‬
‫= )‪g(x‬‬
‫)‪α − f (x‬‬
‫دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎﺑﻪ ‪)٢.١.۵‬ج(‪ g ،‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﺗﺎﺑﻌﯽﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻨﻜﻪ ‪ ،sup A = α‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻣﺸﺨﺼﻪ ﺳﻮﭘﺮﻣﻢ‪ ،‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،ϵ > ۰‬ﻋﻀﻮ ]‪ x ∈ [a, b‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪α − ϵ < f (x) < α‬‬

‫> )‪ ، α−f۱ (x‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،ϵ > ۰‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪ϵ‬‬ ‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﺎدل ‪ .۰ < α − f (x) < ϵ‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫> )‪ g(x‬و اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ g‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﻛﺮاﻧﺪار ﻧﯿﺴﺖ ﻛﻪ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪ϵ‬‬ ‫ﻋﻀﻮ ]‪ x ∈ [a, b‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﻗﻀﯿﻪ ﻗﺒﻞ ‪ ١.٢.۵‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻣﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻛﻨﻮن در ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﻫﺴﺘﯿﻢ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﺑﺎزه ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﯾﻚ ﺑﺎزه ﺑﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ اﮔﺮ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺗﺼﻮﯾﺮ ]‪ [a, b‬ﺗﺤﺖ ‪ f‬ﯾﻌﻨﯽ )]‪ f ([a, b‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺑ‪‬ﺮد ‪f‬‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎزهای ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ] ‪ [c۱ , c۲‬اﺳﺖ ﻛﻪ در آن‬
‫‪c۱ = min{f (x) : x ∈ [a, b]},‬‬ ‫}]‪c۲ = max{f (x) : x ∈ [a, b‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٣.٢.۵‬اﮔﺮ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﺮد ‪ f‬ﻧﯿﺰ ﯾﻚ ﺑﺎزه ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‬
‫‪ c۱ ≤ c۲‬ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ] ‪f : [a, b] −→ [c۱ , c۲‬ﭘﻮﺷﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻗﺒﻞ ‪ ،٢.٢.۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬

‫}]‪c۱ = min {f (x) : x ∈ [a, b‬‬

‫}]‪c۲ = max {f (x) : x ∈ [a, b‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ‪ c۱ = c۲‬ﻛﻪ ﻗﻀﯿﻪ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ‪ .c۱ < c۲‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن‬
‫دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪ f‬ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺑﯿﻦ ‪ c۱‬و ‪ c۲‬را ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.٢.۵‬دارﯾﻢ ) ‪ c۱ = f (x۰‬و ) ‪c۲ = f (x۱‬‬
‫ﻛﻪ ‪ x۰‬و ‪ x۱‬اﻋﻀﺎﯾﯽ از ]‪ [a, b‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ ) ‪ f (x۰ ) < f (x۱‬و ﭼﻮن ‪ f‬ﺗﺎﺑﻊ اﺳﺖ ﭘﺲ‬
‫‪ .x۰ ̸= x۱‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ .x۰ < x۱‬ﺣﺎل ﭼﻮن ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a.b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺮ ﻫﺮ زﯾﺮﺑﺎزه آن از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎزه‬
‫] ‪ [x۰ , x۱‬ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﯽ ‪ f‬ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺑﯿﻦ ) ‪ f (x۰‬و ) ‪ f (x۱‬را‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﻧ ﻤ ﺎﯾ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ در ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ﻓ ﻮق ﻧ ﻤ ﯽﮔ ﻮﯾ ﯿ ﻢ ‪ f (a) = c۱‬و ‪ .f (b) = c۲‬ﺑ ﻪ ﻋ ﻨ ﻮان ﻣ ﺜ ﺎل اﮔ ﺮ‬

‫|‪ f (x) = |x‬ﺑﺮ ﺑﺎزه ]‪ [−۱, ۱‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه]‪ f ([−۱, ۱]) = [۰, ۱‬وﻟﯽ ‪ .f (−۱) ̸= ۰‬درﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫‪f (−۱) = f (۱) = max {f (x) : x ∈ [−۱, ۱]} = ۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١۶۶‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻫﺮ ﺑﺎزهای ﻧﻪ ﻟﺰوﻣﺎً ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﺗﻌﻤﯿﻢ داد‪ .‬ﻓﺮض‬
‫ﻛﻨﯿﺪ ‪ I‬ﺑﺎزهای دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ‪ f : I −→ R‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ‪ f‬ﻫﺮدو ﻣﻘﺪاری ﻣﺜﻞ ‪ y۱ ̸= y۲‬را‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﻛﻨﺪ آﻧﮕﺎه ‪ f‬ﻫﺮ ﻣﻘﺪار ﺑﯿﻦ آن دو را ﻧﯿﺰ اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ b ∈ I‬و ‪ a‬ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫‪ f (a) = y۱‬و ‪ .f (b) = y۲‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن ‪ y۲ ̸= y۱‬ﭘﺲ ‪ .a ̸= b‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ .a < b‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺗﺤﺪﯾﺪ ‪ f‬ﺑﻪ ﺑﺎزه ﺑﺴﺘﻪ و ﻛﺮاﻧﺪار ]‪ [a, b‬ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﯽ ‪ f‬ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺑﯿﻦ ‪ y۱‬و ‪ y۲‬را اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را درﺑﺎره ﺧﻮاص دﯾﮕﺮی از ﺗﻮاﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .۴.٢.۵‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f : R −→ R‬را ﺻﻌﻮدی )ﻧﺰوﻟﯽ( ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪x < y‬‬
‫در ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ ،f‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫))‪f (x) ≤ f (y) (f (x) ≥ f (y‬‬

‫ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﺻﻌﻮدی ﯾﺎ ﻧﺰوﻟﯽ را ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﯾﻜﻨﻮا ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ اﻛﯿﺪاً ﯾﻜﻨﻮا‪ .‬ﺗﺎﺑﻌﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﯿﺪاً ﺻﻌﻮدی ﯾﺎ اﻛﯿﺪاً‬
‫ﻧﺰوﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ اﻛﯿﺪاً ﯾﻜﻨﻮا‪ ،‬ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ ﺑﻮده و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻌﻜﻮسﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪ f −۱ : Rf −→ R‬ﭼﻨﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ f −۱ of : Df −→ R‬ﻫﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪f‬‬
‫اﻛﯿﺪاً ﺻﻌﻮدی ﯾﺎ اﻛﯿﺪاً ﻧﺰوﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ ‪ f −۱‬ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۵.٢.۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f : (a, b) −→ R‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و اﻛﯿﺪاً ﺻﻌﻮدی ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﻌﻜﻮس ‪ f‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f −۱ : f ((a, b)) −→ R‬ﻧﯿﺰ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﻛﯿﺪاً ﺻﻌﻮدی ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮای ﺗﻮاﺑﻊ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و اﻛﯿﺪاً ﻧﺰوﻟﯽ ﻧﯿﺰ ﺣﻜﻢ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻼوه ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ))‪ f ((a, b‬ﻧﯿﺰ ﯾﻚ ﺑﺎزه ﺑﺎز اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ))‪ y۱ , y۲ ∈ f ((a, b‬و ‪ .y۱ < y۲‬آﻧﮕﺎه ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪ ،f‬ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ اﺳﺖ ﭘﺲ اﻋﺪاد‬
‫‪ x۱ ̸= x۲‬در )‪ (a, b‬ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ‪ f (x۱ ) = y۱‬و ‪ f (x۲ ) = y۲‬و ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬اﻛﯿﺪاً ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ‬
‫ﭘﺲ ‪ x۱ < x۲‬زﯾﺮا اﮔﺮ ‪ x۱ > x۲‬آﻧﮕﺎه ) ‪ ،f (x۱ ) > f (x۲‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ y۱ > y۲‬ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﻓﺮض‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ ) ‪ x۱ = f −۱ (y۱‬و ) ‪ .x۲ = f −۱ (y۲‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﺮض ‪ y۱ < y۲‬ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ) ‪ f −۱ (y۱ ) < f −۱ (y۲‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f −۱‬روی ))‪ f ((a, b‬اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن )‪(a, b‬‬
‫ﯾﻚ ﺑﺎزه اﺳﺖ ﭘﺲ ﻃﺒﻖ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٣.٢.۵‬دﯾﺪﯾﻢ ))‪ f ((a, b‬ﻧﯿﺰ ﯾﻚ ﺑﺎزه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای‬
‫اﯾﻨﻜﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ))‪ f ((a, b‬ﯾﻚ ﺑﺎزه ﺑﺎز و ‪ f −۱‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ اﺑﺘﺪا ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ x۱ > x۲‬در‬
‫ﺑﺎزه )‪ (a, b‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ‪ ٣.٢.۵‬دارﯾﻢ ] ‪ f ([x۱ , x۲ ]) = [c۱ , c۲‬ﻛﻪ در آن‬
‫‪c۱ = min{f (x) : x ∈ [x۱ , x۲ ]},‬‬ ‫}] ‪c۲ = max{f (x) : x ∈ [x۱ , x۲‬‬

‫و ﭼﻮن ‪ f‬اﻛﯿﺪاً ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ ﭘﺲ) ‪ c۱ = f (x۱‬و ) ‪ .c۲ = f (x۲‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ) ‪.f ((x۱ , x۲ )) = (c۱ , c۲‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f −۱‬ﺑﺮ ))‪ f ((a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ از ))‪ f ((a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ))‪ y۰ ∈ f ((a, b‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه‬
‫ﭼﻮن ‪ ،f‬ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ اﺳﺖ ‪ x۰‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدی در ﺑﺎزه )‪ (a, b‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ f (x۰ ) = y۰‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‬ ‫‪١۶٧‬‬

‫‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن )‪ (a, b‬ﺑﺎز و )‪ ϵ۱ > ۰ ،x۰ ∈ (a, b‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ ϵ۱ > ϵ‬و‬
‫)‪(x۰ − ϵ۱ , x۰ + ϵ۱ ) ⊆ (a, b‬‬

‫ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ۲ > ۰‬ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ) ‪ (x۰ − ϵ۲ , x۰ + ϵ۱ ) ⊆ (x۰ − ϵ۱ , x۰ + ϵ۱‬و ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‬

‫‪y۱ = f (x۰ − ϵ۲ ),‬‬ ‫) ‪y۲ = f (x۰ − ϵ۱‬‬

‫دراﯾﻦﺻﻮرت ﻃﺒﻖ ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺑﺎﻻ ‪ ،y۱ < y۰ < y۲‬ﻓﺮضﻛﻨﯿﺪ } ‪۰ < δ ≤ min{y۰ − y۱ , y۲ − y۰‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ))‪ y ∈ f ((a, b‬ﻛﻪ ‪ |y − y۰ |< δ‬دارﯾﻢ‬
‫‪|f −۱ (y) − f −۱ (y۰ )|< ϵ۱ < ϵ‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ‪ f −۱‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ))‪ (y − δ, y + δ) ⊆ f ((a, b‬ﻛﻪ ﺧﻮد ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﺑﺎز ﺑﻮدن ﺑﺎزه‬
‫))‪ f ((a, b‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺎرﺑﺮدی از ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x۲‬روی )∞ ‪(۰,‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ r ∈ Q‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = xr‬ﺑﺮ ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻧﻮع دﯾﮕﺮی از ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ اﺷﺎره ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ در ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺎﺑﻊ از آن ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﻣﻮﺳﻮم اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ‬ ‫‪٣.۵‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.٣.۵‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f : R −→ R‬را ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ δ > ۰ ،ϵ > ۰‬ﭼﻨﺎن‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x۱‬و ‪ x۲‬در داﻣﻨﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪،f‬‬
‫‪|x۱ − x۲ |< δ ⇒ |f (x۱ ) − f (x۲ )|< ϵ‬‬

‫از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻋﻜﺲ آن‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x۲‬روی ﻫﯿﭻ ﺑﺎزه ﺑﺎزی ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = sin x‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ϵ > ۰‬‬
‫ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ‪ ۰ < δ ≤ ϵ‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿ ﺮﯾﻢ در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ‪ |x۱ − x۲ |< δ‬آﻧﮕﺎه ﭼﻮن ‪ δ ≤ ϵ‬ﭘﺲ‬
‫‪ |x۱ − x۲ |< ϵ‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻨﺎﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ ﺣﺪ دﯾﺪﯾﻢ ﻫﻤﻮاره‬
‫| ‪|sin x۱ − sin x۲ |≤ |x۱ − x۲‬‬

‫د رﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪|sin x۱ − sin x۲ |< ϵ‬‬

‫و ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬ ‫‪۱‬‬

‫‪۱+x۲‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ ،cos x‬ﺗﺎﺑﻊ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١۶٨‬‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻄﻮر ﻛﻠﯽ ﺗﺤﺪﯾﺪ ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮ ﯾﻚ ﺑﺎزه ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻄﻮر ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊ ﺟﻤﻌﯽ‬ ‫‪۴.۵‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f : R −→ R‬را ﺟﻤﻌﯽ ﻧﺎﻣﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬و ‪ y‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪) .‬ﺑﺨﺶ ‪٨.٣‬‬
‫ﺗﻤﺮﯾﻦ ‪ ۶‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‬
‫)‪f (x + y) = f (x) + f (y‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = ax‬ﻛﻪ در آن ‪ a‬ﻋﺪدی ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺟﻤﻌﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻮاص ﺗﺎﺑﻊ ﺟﻤﻌﯽ‬ ‫‪۵.۵‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f : R −→ R‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺟﻤﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪:‬‬

‫)‪f (۰) = ۰ (١‬‬

‫)‪ (٢‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﮔﻮﯾﺎی ‪f (rx) = rf (x)،r‬‬

‫)‪ (٣‬اﮔﺮ ‪ f‬در ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ f‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (۴‬اﮔﺮ ‪ f‬ﺻﻌﻮدی ﯾﺎ ﻧﺰوﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ f‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪.‬‬

‫)‪ (١‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫)‪f (۰) = f (۰ + ۰) = f (۰) + f (۰‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪f (۰) = ۰‬‬

‫)‪ (٢‬اﮔﺮ ‪ n ∈ N‬آﻧﮕﺎه‬

‫‪f (nx) = f (x‬‬ ‫)‪{z· · · + x}) = f| (x) + f (x){z+ · · · + f (x)} = nf (x‬‬
‫‪| +x+‬‬
‫‪n‬ﻣﺮﺗﺒﻪ‬ ‫‪n‬ﻣﺮﺗﺒﻪ‬

‫] ‪[ nx‬‬ ‫]‪[ x‬‬ ‫]‪[x‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫‪f (x) = f‬‬ ‫‪=f n‬‬ ‫‪= nf‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫ﯾﺎ‬
‫]‪[x‬‬‫‪۱‬‬
‫‪f‬‬ ‫)‪= f (x‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‬ ‫‪١۶٩‬‬

‫ﺣﺎل ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،x ∈ R‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ )‪ (١‬دارﯾﻢ‬

‫)‪۰ = f (۰) = f (x − x) = f (x + (−x)) = f (x) + f (−x‬‬

‫ﯾ ﺎ ﺑ ﻪ ﻋ ﺒ ﺎرت دﯾ ﮕ ﺮ )‪ .f (−x) = −f (x‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ‪ ،m ∈ Z‬دارﯾ ﻢ‬

‫)‪ .f (mx) = mf (x‬زﯾﺮا اﮔﺮ ‪ m < ۰‬آﻧﮕﺎه ‪ −m ∈ N‬و درﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫)‪f (mx) = f ((−m)(−x)) = −mf (−x) = m(−f (−x)) = mf (x‬‬

‫=‪r‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪n‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﺮای ‪ ،r ∈ Q‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ‪ ،‬اﻋﺪاد ‪ m ∈ Z‬و ‪ n ∈ N‬ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫] ‪[m‬‬ ‫]‪[ x‬‬ ‫‪[x] m‬‬ ‫درﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪f (rx) = f‬‬ ‫‪x =f m‬‬ ‫‪= mf‬‬ ‫)‪= f (x) = rf (x‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫)‪ (٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ δ > ۰‬ﭼﻨﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ‪x ∈ R‬‬
‫‪|x − x۰ |< δ ⇒ |f (x) − f (x۰ )|< ϵ‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ﺑﺮای ‪ |x|< δ ،x ∈ R‬آﻧﮕﺎه ‪ |(x + x۰ ) − x۰ |= |x|< δ‬ﭘﺲ‬
‫‪|f (x)|= |f (x + x۰ − x۰ )|= |f (x + x۰ ) − f (x۰ )|< ϵ‬‬

‫ﯾ ﻌ ﻨ ﯽ ‪ f‬در ‪ ۰‬ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﻪ اﺳ ﺖ‪ .‬ﺣ ﺎل ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ x۱‬و ‪ x۲‬دو ﻋ ﺪد ﺣ ﻘ ﯿ ﻘ ﯽ دﻟ ﺨ ﻮاه ﺑ ﺎﺷ ﻨ ﺪ ﻛ ﻪ‬

‫‪ |x۱ − x۲ |< δ‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن‬
‫‪|(x۱ − x۲ ) − ۰|= |x۱ − x۲ |< δ‬‬

‫ﭘﺲ ‪ |f (x۱ − x۲ ) − f (۰)|< ϵ‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ )‪ (١‬و )‪ (٢‬دارﯾﻢ‬

‫|) ‪|f (x۱ − x۲ ) − f (۰)|= |f (x۱ ) − f (x۲‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ دارﯾﻢ‬

‫‪|x۱ − x۲ |< δ ⇒ |f (x۱ ) − f (x۲ )|< ϵ‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ‪ f‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (۴‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ )‪ (٣‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻓﻘﻂ در ‪ ۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺛﺒﺎت آﻧﺮا ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه‬
‫واﮔﺬار ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٧٠‬‬

‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه‬ ‫‪۶.۵‬‬

‫ﻣ ﺴ ﺎﻟ ﻪ ‪ .١.۶.۵‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ f, g : R −→ R‬دو ﺗ ﺎﺑ ﻊ ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﻪ ﺑ ﺎﺷ ﻨ ﺪ‪ .‬ﻧ ﺸ ﺎن دﻫ ﯿ ﺪ‬

‫ﻛ ﻪ ﺗ ﻮاﺑ ﻊ }‪ max{f, g‬و }‪ min{f, g‬ﻛ ﻪ در آن })‪ max{f, g}(x) = max{f (x), g(x‬و‬
‫})‪ min{f, g}(x) = min{f (x), g(x‬ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره دارﯾﻢ‪:‬‬

‫|‪a + b + |a − b‬‬
‫= }‪max{a, b‬‬
‫‪۲‬‬
‫|‪a + b − |a − b‬‬
‫= }‪min{a, b‬‬
‫‪۲‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ دارﯾﻢ‬

‫|)‪f (x) + g(x) + |f (x) − g(x‬‬

‫= )‪max{f, g}(x‬‬
‫‪۲‬‬
‫|)‪f (x) + g(x) − |f (x) − g(x‬‬
‫= )‪min{f, g}(x‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﻛﻪ ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ‪ ٢.١.۵‬ﺗﻮاﺑﻊ ﻓﻮق ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫√‬
‫‪ f (x) = [x] +‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٢.۶.۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ]‪x − [x‬‬
‫و ﻧﻤﻮدار آﻧﺮا رﺳﻢ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ در ﻧﻘﺎط ﻏﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ و ﺗﺎﺑﻊ رﯾﺸﻪﮔﯿﺮی ﻣﺜﺎل ‪ ۵.١.۵‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.١.۵‬دارﯾﻢ ﻛﻪ ﺗـﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ﻏﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪x = n‬‬
‫ﻋﺪدی ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﻗﺴﻤﺖ ﺣﺪ دﯾﺪهاﯾﻢ دارﯾﻢ‬
‫‪lim [x] = n − ۱,‬‬ ‫‪lim [x] = n‬‬
‫‪x−→n−‬‬ ‫‪x−→n+‬‬

‫ﭘﺲ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫√‬
‫‪lim f (x) = lim [x] +‬‬ ‫]‪lim x − lim [x‬‬
‫‪x→n+‬‬ ‫‪x→n+‬‬ ‫‪x→n+‬‬ ‫‪x→n+‬‬
‫√‬
‫‪=n+ n−n=n‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‬ ‫‪١٧١‬‬

‫√‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ( ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬ ‫)ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪x‬‬
‫√‬
‫‪lim f (x) = lim [x] +‬‬ ‫]‪lim x − lim [x‬‬
‫‪x→n−‬‬ ‫‪x→n−‬‬ ‫‪x→n−‬‬ ‫‪x→n−‬‬
‫√‬
‫)‪= n − ۱ + n − (n − ۱‬‬
‫‪= n − ۱ + (+۱) = n‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ lim f (x) = lim f (x) = n‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫‪x→n+‬‬ ‫‪x→n−‬‬
‫)‪lim f (x) = n = f (x‬‬
‫‪x→n‬‬

‫ﭘﺲ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای رﺳﻢ ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ﻓﻮق ﺑﺮای )‪ x ∈ [n, n + ۱)(n ∈ Z‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫√‬
‫‪f (x) = n + x − n‬‬
‫√‬
‫= )‪ f (x‬را ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ‪ n‬اﻧﺘﻘﺎل دادهاﯾﻢ ﭘﺲ ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ﻓﻮق ﺑﻪ‬ ‫و اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪x‬‬
‫ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪) .‬ﺑﺨﺶ ‪ ۶.٣‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫√‬
‫‪f (x) = [x] +‬‬ ‫ﺷﮑﻞ ‪ :١.۵‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ]‪x − [x‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٣.۶.۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ b‬و ‪ c‬ﻣﻘﺎدﯾﺮی دﻟﺨﻮاه و ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ a‬را ﭼﻨﺎن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺎ‬
‫‪‬‬ ‫ﺿﺎﺑﻄﻪ‬
‫‪sin x‬‬ ‫‪x≤c‬‬
‫= )‪f (x‬‬
‫‪ax + b‬‬ ‫‪x>c‬‬

‫ﻫﻤﻮاره ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٧٢‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﻮاﺑﻊ ‪ sin x‬و ‪ ax + b‬ﻫﻤﻮاره ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ‪ a‬را ﭼﻨﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﻢ ﻛﻪ‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪:‬‬
‫‪lim f (x) = f (c) = sin c‬‬
‫‪x→c+‬‬

‫اﻣﺎ ﺑﺮای ‪ x > c‬دارﯾﻢ ‪ f (x) = ax + b‬ﭘﺲ‬

‫‪lim f (x) = ac + b‬‬
‫‪x→c+‬‬

‫= ‪ a‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﻛﻪ ‪ .c ̸= ۰‬اﮔﺮ‬ ‫‪sin c−b‬‬

‫‪c‬‬ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ ac + b = sin c‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪ c = ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺷﺮط ‪ b = ۰‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮای ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ a‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۴.۶.۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬

‫‪‬‬
‫‪x k‬‬ ‫‪x∈Q‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫‪k∈N‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x ̸∈ Q‬‬

‫ﻓﻘﻂ در ‪ ۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪ f‬در ‪ ۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ }‪ .۰ < δ ≤ min{۱, ϵ‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ‪ |x|< δ‬آﻧﮕﺎه ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ δ‬دارﯾﻢ ‪|x|< ۱‬‬
‫و ‪ |x|< ϵ‬ﭘﺲ ‪ |x|k < ϵ|x|k−۱ < ϵ‬اﻣﺎ | ‪ ،|x|k = |xk‬ﭘﺲ اﮔﺮ ‪ x ∈ Q‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪|f (x) − f (۰)| = |f (x)|= |xk | = |x|k < ϵ‬‬

‫و اﮔﺮ ‪ x ̸∈ Q‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪|f (x) − f (۰)| = ۰ < ϵ‬‬

‫ﭘﺲ ‪ f‬در ‪ ۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ )ﻓﺮض ﺧﻠﻒ( ﻛﻪ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰ ̸= ۰‬ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ‬
‫‪|x۰ |k‬‬
‫= ‪ ،ϵ‬از اﯾﻨﻜﻪ ‪ f‬در ‪ x۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ‪ δ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،x‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب‬
‫‪|x − x۰ |< δ ⇒ |f (x) − f (x۰ )|< ϵ‬‬

‫ﺣﺎل اﮔﺮ ‪ ،x۰ ∈ Q‬آﻧﮕﺎه ‪ x ∈ Q′‬را ﭼﻨﺎن اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ‪) |x − x۰ |< δ‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭼﮕﺎل ﺑﻮدن اﻋﺪاد اﺻﻢ در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ( در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ ‪ f (x) = ۰‬ﭘﺲ‬

‫‪|x۰ |k‬‬ ‫‪۱‬‬

‫< ‪|f (x) − f (x۰ )| = |−xk۰ |= |x۰ |k‬‬ ‫<‪⇒۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‬ ‫‪١٧٣‬‬

‫ﻛ ﻪ ﯾ ﻚ ﺗ ﻨ ﺎﻗ ﺾ اﺳ ﺖ‪ .‬اﮔ ﺮ ‪ x۰ ̸∈ Q‬آﻧ ﮕ ﺎه ‪ x ∈ Q‬را ﭼ ﻨ ﺎن اﺧ ﺘ ﯿ ﺎر ﻣ ﯽﻛ ﻨ ﯿ ﻢ ﻛ ﻪ ‪ |x − x۰ |< δ‬و‬

‫| ‪ |x|> |x۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪k‬‬
‫‪f (x) = x ,‬‬ ‫‪f (x۰ ) = ۰‬‬
‫‪|x۰ |k‬‬ ‫‪|x۰ |k‬‬
‫< |) ‪|f (x) − f (x۰‬‬ ‫< ‪⇒ |xk |= |x|k‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪|x۰ |k‬‬
‫< ‪ ۱‬ﻛﻪ ﯾﻚ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫< ‪ |x۰ |k‬ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫‪۳‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ | ‪ |x|> |x۰‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﻛﻪ ‪ ،|x|k > |x۰ |k‬ﭘﺲ دارﯾﻢ‬
‫ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻓﻘﻂ در ‪ ۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۵.۶.۵‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮده و ﺑﺮای ﻫﺮ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ‪ f ،x۰‬ﻫﻢ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻫﻢ‬
‫ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻣﻨﻔﯽ را اﺧﺘﯿﺎر ﻛﻨﺪ آﻧﮕﺎه ‪.f (x۰ ) = ۰‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ )ﻓﺮض ﺧﻠﻒ( ‪ f (x۰ ) ̸= ۰‬ﭘﺲ ﯾﺎ ‪ f (x۰ ) > ۰‬ﯾﺎ ‪ .f (x۰ ) < ۰‬اﮔﺮ ‪ f (x۰ ) > ۰‬در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ f‬در ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ‪ x۰‬ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﻓﺮض اﺳﺖ اﮔﺮ ‪ f (x۰ ) < ۰‬آﻧﮕﺎه ‪ f‬در‬
‫ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ‪ ،x۰‬ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﻓﺮض اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫‪.f (x۰ ) = ۰‬‬

‫ﻣ ﺴ ﺎﻟ ﻪ ‪ .۶.۶.۵‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ]‪ f : [۰, ۱] −→ [۰, ۱‬ﺗ ﺎﺑ ﻌ ﯽ ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﻪ ﺑ ﺎﺷ ﺪ‪ .‬ﻧ ﺸ ﺎن دﻫ ﯿ ﺪ ﻣ ﻌ ﺎدﻟ ﻪ‬

‫‪ (r ∈ Q+ ) ،f (x) = xr‬دارای ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺛﺎﺑﺖ روی ]‪ [۰, ۱‬اﺳﺖ‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ‪x۰‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد در‬
‫]‪ [۰, ۱‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ‪(f (x۰ ) = x۰‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﮔﺮ ‪ f (۰) = ۰‬ﯾﺎ ‪ f (۱) = ۱‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘ ﺲ ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ f (۰) ̸= ۰‬و ‪ ،f (۱) ̸= ۱‬در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت دارﯾ ﻢ ‪ f (۱) < ۱‬و ‪ f (۰) > ۰‬ﺣ ﺎل‬
‫ﺗ ﺎﺑ ﻊ ‪ g : [۰, ۱] −→ R‬را ﺑ ﺎ ﺿ ﺎﺑ ﻄ ﻪ )‪ g(x) = xr − f (x‬در ﻧ ﻈ ﺮ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ ﻛ ﻪ ﭼ ﻮن ‪ f‬و ﺗ ﺎﺑ ﻊ‬
‫‪ xr‬ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﻪ ﻫ ﺴ ﺘ ﻨ ﺪ ﭘ ﺲ ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﻪ ‪ ٢.١.۵‬ﺗ ﺎﺑ ﻊ ‪ g‬ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﻪ اﺳ ﺖ و دارﯾ ﻢ ‪ g(۰) = −f (۰) < ۰‬و‬
‫‪ g(۱) = ۱ − f (۱) > ۰‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻮﻟﺰاﻧﻮ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬روی )‪ (۰, ۱‬دارای ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ x۰‬اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ‪ g(x۰ ) = ۰‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ‪ xn۰ − f (x۰ ) = ۰‬ﯾﺎ ‪.f (x۰ ) = xn۰‬‬

‫ﻣ ﺴ ﺎﻟ ﻪ ‪ .٧.۶.۵‬ﻓ ﺮضﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ]‪ f : [a, b] −→ [a, b‬ﺗ ﺎﺑ ﻌ ﯽ ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﻪ ﺑ ﺎﺷ ﺪ‪ .‬ﻧ ﺸ ﺎن دﻫ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ ﻣ ﻌ ﺎدﻟ ﻪ‬

‫‪ f (x) = b + a − x‬دارای ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺛﺎﺑﺖ روی ]‪ [a, b‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﮔﺮ ‪ f (a) = b‬ﯾﺎ ‪ f (b) = a‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬

‫‪ f (b) = a = b + a − b‬ﯾﺎ ‪f (a) = b = b + a − a,‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٧۴‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ f (x) = b + a − x‬دارای ﻧﻘﻄﻪ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ و ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪ f (a) ̸= b‬و ‪ f (b) ̸= a‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭼﻮن ]‪ ،f ([a, b]) ⊆ [a, b‬ﭘﺲ ‪ f (a) < b‬و ‪ f (b) > a‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻊ ‪ g : [a, b] −→ R‬را ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ زﯾﺮ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪:‬‬
‫‪g(x) = f (x) + x − b − a‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن ‪ f‬و ﺗﺎﺑﻊ ‪ x − b − a‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ‪ ٢.١.۵‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬روی ]‪[a, b‬‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ و دارﯾﻢ‬
‫‪g(a) = f (a) + a − b − a = f (a) − b < ۰‬‬

‫و‬
‫‪g(b) = f (b) + b − b − a = f (b) − a > ۰‬‬

‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻮﻟﺰاﻧﻮ)‪ x۰ ∈ (a, b‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ g(x۰ ) = ۰‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‬
‫‪f (x۰ ) + x۰ − b − a = ۰‬‬

‫ﻛﻪ ﻣﻌﺎدل اﺳﺖ ﺑﺎ ‪ f (x۰ ) = b + a − x۰‬و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٨.۶.۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ xn − ۴x۲ + x + cos x = ۰‬دارای ﺣﺪاﻗﻞ ﯾﻚ ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ‪ f (x) = xn − ۴x۲ + x + cos x‬ﻛﻪ ﭼﻮن ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪاﯾﻬﺎ و ﺗﺎﺑﻊ ﻛﺴﯿﻨﻮس‬
‫ﺗﻮاﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺨﺼﻮص اﯾﻨﻜﻪ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [۰, ۱‬ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ‬
‫دارﯾﻢ‬
‫‪f (۰) = cos ۰ = ۱ > ۰,‬‬

‫‪f (۱) = ۱ − ۴ + ۱ + cos ۱ = −۲ + cos ۱ < −۲ + ۱ = −۱ < ۰‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻮﻟﺰاﻧﻮ ‪ f‬دارای ﯾﻚ ﺻﻔﺮ در ﺑﺎزه )‪ (۰, ۱‬اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ )‪x۰ ∈ (۰, ۱‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ .xn۰ − ۴x۲۰ + x۰ + cos x۰ = ۰‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ در واﻗﻊ‪ ،‬ﻧﺸﺎن دادهاﯾﻢ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫ﻓﻮق دارای ﻻاﻗﻞ ﯾﻚ ﺟﻮاب در )‪ (۰, ۱‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٩.۶.۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f : [۰, ۱] −→ R‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ زﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫‪‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x∈Q‬‬
‫= )‪f (x‬‬
‫‪۱ − x x ̸∈ Q‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬

‫)‪ (١‬ﺑﺮای ﻫﺮ ]‪.f (f (x)) = x ،x ∈ [۰, ۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‬ ‫‪١٧۵‬‬

‫)‪ (٢‬ﺑﺮای ﻫﺮ ]‪.f (x) + f (۱ − x) = ۱ ،x ∈ [۰, ۱‬‬

‫= ‪ x‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪۲‬‬ ‫)‪ f (٣‬در‬

‫)‪ f (۴‬ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺑﯿﻦ ‪ ۰‬و ‪ ۱‬را اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (۵‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x‬و ‪ y‬در ]‪ [۰, ۱‬ﻋﺪد )‪ f (x + y) − f (x) − f (y‬ﮔﻮﯾﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫)‪ (١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ]‪ x ∈ [۰, ۱‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ‪ x‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‬
‫‪f (f (x)) = f (x) = x‬‬

‫و اﮔﺮ ‪ x‬ﮔﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ ،f (x) = ۱ − x‬ﭘﺲ‬

‫‪f (f (x)) = f (۱ − x) = ۱ − (۱ − x) = x‬‬

‫ﭼﻮن اﮔﺮ ‪ x‬ﮔﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ ۱ − x‬ﻧﯿﺰ ﮔﻨﮓ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ]‪ x ∈ [۰, ۱‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ‪ x ∈ Q‬آﻧﮕﺎه ‪ ۱ − x‬ﻧﯿﺰ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻮده و‬
‫دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪f (x) + f (۱ − x) = x + (۱ − x) = ۱‬‬

‫و اﮔﺮ ‪ x‬ﮔﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ ۱ − x‬ﻧﯿﺰ ﮔﻨﮓ ﺑﻮده و دارﯾﻢ‬

‫‪f (x) + f (۱ − x) = (۱ − x) + ۱ − (۱ − x) = ۱‬‬

‫= ‪ x‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ϵ > ۰‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫)‪ (٣‬اﺑﺘﺪا ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در‬
‫‪ |x −‬ﺣﺎل‬ ‫<| ‪۲‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪ |x −‬ﭘﺲ ‪ϵ‬‬ ‫<| ‪۲‬‬
‫‪۱‬‬
‫دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ۰ < δ ≤ ϵ‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ‪δ‬‬
‫اﮔﺮ ‪ x‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‬ ‫ ‬ ‫‬
‫‬ ‫ ‬ ‫‬
‫‪f (x) − f ( ۱ ) = x − ۱  < ϵ‬‬
‫‬ ‫  ‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫و اﮔﺮ ‪ x‬ﮔﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‬
‫‬ ‫‬ ‫‬ ‫‬ ‫‬ ‫‬
‫‪f (x) − f ( ۱ ) = ۱ − x − ۱  = x − ۱  < ϵ‬‬
‫‬ ‫  ‪۲‬‬ ‫ ‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫= ‪ x‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﭘﺲ ‪ f‬در‬

‫)‪ (۴‬ﭼﻮن ﺑﺮای ﻫﺮ]‪ x ∈ [۰, ۱‬دارﯾﻢ ‪ ۰ ≤ f (x) ≤ ۱‬و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ )‪ f (f (x)) = x (١‬ﯾﻌﻨﯽ ‪f‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺑﯿﻦ ‪ ۰‬و ‪ ۱‬را ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٧۶‬‬

‫)‪ (۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ x‬در ‪ y‬در ]‪ [۰, ۱‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ :‬اﮔﺮ ‪ x‬و ‪ y‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه ‪x + y‬‬
‫ﻧﯿ ﺰ ﮔ ﻮﯾﺎ اﺳ ﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﺎﺑﻊ‪ f (y) ،f (x) ،‬و )‪ f (x + y‬ﮔ ﻮﯾﺎ ﻫﺴﺘﻨ ﺪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫)‪ f (x + y) − f (x) − f (y‬ﻧﯿﺰ ﮔﻮﯾﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﮔﺮ ‪ x‬و ‪ y‬ﮔﻨﮓ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه‬

‫)‪f (x + y) − f (x) − f (y‬‬

‫‪‬‬
‫‪۱ − x − y − (۱ − x) − (۱ − y) = −۱ ∈ Q‬‬ ‫اﮔﺮ ‪ x + y‬ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮔﻨﮓ‬
‫=‬
‫اﮔﺮ ‪ x + y‬ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮔﻮﯾﺎ ‪x + y − (۱ − x) − (۱ − y) = −۲ + ۲(x + y) ∈ Q‬‬

‫اﮔﺮ ‪ x‬ﮔﻨﮓ و ‪ y‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ x + y‬ﻧﯿﺰ ﮔﻨﮓ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﭘﺲ‬
‫‪f (x + y) − f (x) − f (y) = ۱ − (x + y) − (۱ − x) − y = −۲y ∈ Q‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١٠.۶.۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﻫﯿﭻ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪای ﺑﺮ ]‪ [۰, ۱‬ﺑﻪ روی )‪(۰, ۱‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ)‪ f : [۰, ۱] −→ (۰, ۱‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﻮﺷﺎ ﺑﺎ ]‪ Df = [۰, ۱‬ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ‪f‬‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ‪ ٣.٢.۵‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺮد ﺑﺎزهای ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺮد ‪ f‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎزه ﺑﺎز )‪(۰, ۱‬‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﯾﻚ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ ﭘﺲ ‪ f‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺤﺖ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١١.۶.۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f : [۰, ۱] −→ R‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬

‫)‪ (١‬اﮔﺮ ‪ f‬ﻓﻘﻂ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﮔﻮﯾﺎ را اﺧﺘﯿﺎر ﻛﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (٢‬اﮔﺮ ‪ f‬ﻓﻘﻂ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﮔﻨﮓ را اﺧﺘﯿﺎر ﻛﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (٣‬اﮔﺮ ‪ f‬ﻓﻘﻂ ﻣﻘﺪار ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ از ﻣﻘﺎدﯾﺮ را اﺧﺘﯿﺎر ﻛﻨﺪ آﻧﮕﺎه ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﮔﺮ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﭘﺲ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﮔ ﻮﯾﺎی ‪ r۱ < r۲‬در ﺑﺮد وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،r۱ < y < r۲‬ﻋﻀﻮ ]‪ x۰ ∈ [۰, ۱‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪ f (x۰ ) = y‬اﻣ‪‬ﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﯿﻦ ﻫﺮ دو ﻋﺪد‪ ،‬اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﭘﺲ ‪ y‬را ﻣﯽﺗـﻮان ﮔﻨﮓ‬
‫ﻧﯿﺰ اﺧﺘﯿﺎر ﻛﺮد ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮد ‪ f‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﮔﻨﮓ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﻓﺮض اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (٢‬ﺣﻞ )‪ (٢‬ﻣﺸﺎﺑﻪ )‪ (١‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‬ ‫‪١٧٧‬‬

‫)‪ (٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮد ‪ f‬از ﯾﻚ ﻣﻘﺪار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ y۱ < y۲‬در ﺑﺮد ‪ f‬وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﯽ ‪ f‬ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺑﯿﻦ ‪ y۱‬و ‪ y۲‬را ﻧﯿﺰ اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﻛﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺮد ‪ f‬ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﻓﺮض اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺮد ‪ f‬دارای ﯾﻚ ﻣﻘﺪار اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ‪f‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١٢.۶.۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎ داﻣﻨﻪ ‪ R‬ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x‬و ‪ y‬در ‪ R‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪:‬‬
‫)‪f (x + y) = f (x)f (y‬‬

‫ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ‪ f‬در ‪ ۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ f‬در ﻫﻤﻪ ﻧﻘﺎط ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺮای ‪ f (x۰ ) = ۰ ،x۰ ∈ R‬آﻧﮕﺎه ‪ f‬ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ ‪ ۰‬اﺳﺖ زﯾﺮا در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ R‬دارﯾﻢ‬
‫‪f (x) = f (x − x۰ + x۰ ) = f (x − x۰ ).f (x۰ ) = ۰‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ f‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ f (x) ̸= ۰ ،x ∈ R‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪ f‬در‬
‫‪ x‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت از اﯾﻨﻜﻪ ‪ f‬در ‪ ۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ دارﯾﻢ ‪ δ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪y‬‬
‫‪ϵ‬‬
‫<|)‪|y|< δ ⇒ |f (y) − f (۰‬‬
‫|)‪|f (x‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن ‪ f (۰) ̸= ۰‬و دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪f (۰) = f (۰ + ۰) = f (۰)۲‬‬

‫ﭘﺲ ‪ f (۰) = ۱‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،y‬ﻛﻪ ‪ |y|< δ‬دارﯾﻢ‬

‫‬ ‫‬
‫ ‪ ϵ‬‬
‫ <|‪|f (y) − ۱‬‬ ‫‬ ‫‬
‫ |)‪|f (x‬‬
‫ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ |y − x|< δ‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‬ ‫‬
‫ ‪ ϵ‬‬
‫‬
‫ <|‪|f (y − x) − ۱‬‬ ‫‬ ‫)‪(۵.۵‬‬
‫ |)‪|f (x‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫)‪۱ = f (۰) = f (x − x) = f (x).f (−x‬‬

‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‬

‫‪۱‬‬
‫= )‪f (−x‬‬
‫)‪f (x‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٧٨‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ از ‪ ۵.۵‬دارﯾﻢ‬

‫‬ ‫‬
‫)‪ f (y‬‬ ‫‬
‫‬ ‫‪−‬‬ ‫‪۱‬‬‫‪ < ϵ ⇒ |f (y) − f (x)| < ϵ‬‬
‫)‪ f (x‬‬ ‫|)‪ |f (x‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ‪ f‬در ‪ x‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١٣.۶.۵‬اﮔﺮ ‪ f, g : R −→ R‬ﺗﻮاﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ‪ f‬و ‪ g‬روی ‪ Q‬ﯾﺎ روی‬
‫‪ Q′‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه ‪ f‬و ‪ g‬روی ‪ R‬ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ x ∈ R‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪|f (x) − g(x)|< ϵ ،ϵ > ۰‬‬
‫ﭼﻮن ‪ f‬و ‪ g‬در ‪ x‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ اﻋﺪاد ﻣﺜﺒﺖ ‪ δ۱‬و ‪ δ۲‬ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪y ∈ R‬‬

‫‪ϵ‬‬
‫<|)‪|y − x| < δ۱ ⇒ |f (y) − f (x‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪ϵ‬‬
‫<|)‪|y − x| < δ۲ ⇒ |g(y) − g(x‬‬
‫‪۲‬‬

‫اﮔﺮ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ } ‪ ۰ < δ ≤ min{δ۱ , δ۲‬آﻧﮕﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪y ∈ R‬‬

‫‪ϵ‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫<|)‪|y − x|< δ ⇒ |f (y) − f (x)|< , |g(y) − g(x‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ‪ r ∈ Q‬ﺑﻪ ﻗﺴﻤﯽ ﻛﻪ ‪) |r − x|< δ‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﭼﮕﺎل ﺑﻮدن اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﭼﻨﯿﻦ ‪ r‬ﻣﻤﻜﻦ‬
‫اﺳﺖ( ﭘﺲ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪ϵ‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪|f (r) − f (x)|< ,‬‬ ‫<|)‪|g(r) − g(x‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻣﺜﻠﺚ دارﯾﻢ‬
‫‪ϵ‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪|f (r) − f (x) − g(r) − g(x)|≤ |f (r) − f (x)|+|g(r) − g(x)|< + = ϵ‬‬
‫‪۲ ۲‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻓﺮض )‪ f (r) = g(r‬ﭘﺲ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪|f (x) − g(x)|< ϵ‬‬

‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺮای ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻛﻪ ‪ f |Q = g|Q‬ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﺑﻪ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﭼﮕﺎل ﺑﻮدن اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ f |Q′ = g|Q′‬آﻧﮕﺎه ‪ f = g‬ﻛﻪ آﻧﺮا ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫‪ ٧.۵‬ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫‪ .١‬در ﺗﻤﺮﯾﻨﺎت زﯾﺮ ﺑﺎزهﻫﺎﯾﯽ را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺗﻮاﺑﻊ داده ﺷﺪه در آنﻫﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‬ ‫‪١٧٩‬‬

‫‪−۱۷x‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫‪sin x‬‬
‫‪cos x‬‬ ‫‪.١٠‬‬ ‫= )‪f (x‬‬ ‫‪x۲ −۱‬‬
‫‪.۵‬‬ ‫)‪f (x‬‬ ‫=‬ ‫‪x۱۷ − .١‬‬
‫‪۳x۱۵ + ۲‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪.۶‬‬
‫‪f (x) = [x] + ۱ .١١‬‬ ‫‪(x−۱۰)۱۵‬‬
‫√‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫‪۲x‬‬
‫‪.٧‬‬ ‫= )‪f (x‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪x .٢‬‬
‫‪x۳ −۸‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫]‪[x‬‬
‫‪x ̸= ۰ .١٢‬‬ ‫√‬
‫‪x‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫|‪|x+۲‬‬
‫‪.٨‬‬ ‫= )‪f (x‬‬ ‫‪۴‬‬
‫‪x .٣‬‬
‫‪x+۲‬‬

‫‪f (x) = |[x]| .١٣‬‬ ‫= )‪f (x‬‬ ‫‪.٩‬‬

‫‪sin x‬‬
‫‪x۲‬‬
‫‪f (x) = x+۹‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪.۴‬‬
‫‪‬‬
‫‪ sin‬‬
‫√‬
‫‪۳‬‬
‫‪x‬‬
‫‪x ̸= ۰‬‬
‫= )‪ f (x‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪ .٢‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x=۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪ x۲ −۴ x ̸= ۰‬‬
‫‪ f (x) = x−a‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ﺑﺮای ﭼﻪ ﻣﻘﺎدﯾﺮی از ‪ a‬ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x=۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪ x۳ −۱‬‬ ‫‪x ̸= ۱‬‬
‫= )‪ f (x‬روی ‪ R‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪x−۱‬‬
‫‪ .۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪۳‬‬ ‫‪x=۱‬‬
‫‪‬‬
‫‪ x۴ −۱‬‬ ‫‪x ̸= ۱‬‬
‫= )‪ f (x‬در ‪ x = ۱‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ؟‬ ‫‪ .۵‬ﺑﺮای ﭼﻪ ﻣﻘﺎدﯾﺮی از‪ a‬ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪x−۱‬‬
‫‪a‬‬
‫‪x=۱‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪x x < ۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ .۶‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ .f (x) = x۲ ۰ ⩽ x < ۱‬ﻧﻤﻮدار ‪ f‬را رﺳﻢ ﻧﻤﻮده و ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ‪ f‬روی ‪R‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪x۳ x ⩾ ۱‬‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪p(x) x ⩽ x‬‬
‫‪۰‬‬
‫= )‪ f (x‬ﮐﻪ در آن )‪ p(x‬و )‪q(x‬ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺤﺖ ﭼﻪ‬ ‫‪ .٧‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ‬
‫‪q(x) x > x‬‬
‫‪۰‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ )‪ lim f (x‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ؟‬
‫‪x→x۰‬‬

‫‪x۳ +۳x۲ +۲x+۱‬‬

‫= )‪ f (x‬روی ﺑﺎزه ]‪ [۰, ۱‬را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪x+۱‬‬ ‫‪ .٨‬ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﺗﺎﺑﻊ‬

‫‪ .٩‬ﻣﺜﺎﻟﯽ را از ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﮐﺮاﻧﺪار روی ﺑﺎزه ]‪ [۰, ۱‬اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ روی ﺑﺎزه ]‪ (۰, ۱‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ در ﻧﻘﻄﻪ‬
‫‪ x = ۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .١٠‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ f‬ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ اﻣﺎ | ‪ | f‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٨٠‬‬

‫‪ .١١‬ﻧﻘﺎط ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = [x] + (x − [x])۲‬را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .١٢‬اﮔﺮ ‪ f : R → R‬در ‪ a‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ‪ .f (a) > ۰‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ‪ h‬وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ )‪.f (x) > ۰ ،x ∈ (a − h, a + h‬‬

‫‪ .١٣‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ‪ f‬در ‪ a‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ‪ ،f (a) ̸= ۰‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ‪ h‬وﺟﻮد دارد ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮری ﮐﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ )‪.| f (x) |> ۰ ،x ∈ (a − h, a + h‬‬

‫‪ .١۴‬ﻣﺜﺎﻟﯽ از ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﯿﺎورﯾﺪ ﮐﻪ روی ‪ R‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮده و ﺣﻮزه ﻣﻘﺎدﯾﺮش ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﺷﺪ از‬

‫اﻟﻒ( )∞ ‪(۰,‬‬

‫ب( )∞ ‪[۰,‬‬

‫ج( )‪(۰, ۱‬‬

‫د( ]‪[۰, ۱‬‬

‫= )‪ f (r‬ﮐﻪ در‬ ‫‪۱‬‬

‫‪q‬‬ ‫= ‪،r‬‬ ‫‪p‬‬
‫‪q‬‬ ‫‪ .١۵‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ]‪ f : (۰, ۱) → [۰, ۱‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﮔﻮﯾﺎی‬
‫آن ‪ p‬و ‪ q‬اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺤﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺸﺘﺮک ﻧﺪارﻧﺪ و ‪ q > ۰‬و ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﮔﻨﮓ ‪ x‬در )‪،(۰, ۱‬‬
‫‪ .f (x) = ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬

‫اﻟﻒ( ‪ f‬در ﻫﯿﭻ ﻋﺪد ﮔﻮﯾﺎﯾﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ب( ‪ f‬در ﻫﺮ ﻋﺪد ﮔﻨﮓ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ج( ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ‪ f‬را ﺑﻪ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪g‬در ‪ R‬ﺗﻮﺳﯿﻊ دﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ‪ g‬در ﻫﺮ ﻋﺪد ﮔﻨﮓ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ در ﻫﯿﭻ ﻋﺪد ﮔﻮﯾﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .١۶‬ﻓ ﺮض ﮐ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ f : [۰, ۲] → R‬ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﻪ ﺑ ﺎﺷ ﺪ و )‪ .f (۰) = f (۲‬ﻧ ﺸ ﺎن دﻫ ﯿ ﺪ ﮐ ﻪ ‪ x‬و‬

‫‪y‬ﯾ ﯽ در ]‪ [۰, ۲‬ﻣ ﻮﺟ ﻮدﻧ ﺪ ﺑ ﻪ ﻗ ﺴ ﻤ ﯽ ﮐ ﻪ ‪ | y − x |= ۱‬و )‪) .f (x) = f (y‬راﻫ ﻨ ﻤ ﺎﯾ ﯽ‪ :‬ﺗ ﺎﺑ ﻊ‬
‫)‪ g(x) = f (x + ۱) − f (x‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪(.‬‬

‫‪ .١٧‬ﮐﺪام ﯾﮏ از ﺗﻮاﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ زﯾﺮ روی ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎی ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ؟‬

‫= )‪ f (x‬روی ]‪(۰, ۱‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪x۳‬‬
‫‪.۴‬‬ ‫‪ f (x) = x۳ .١‬روی ]‪[۰, ۱‬‬

‫‪ f (x) = sin x۱۲ .۵‬روی ]‪(۰, ۱‬‬ ‫‪ f (x) = x۳ .٢‬روی )‪(۰, ۱‬‬

‫‪ f (x) = sin x۱ .۶‬روی ]‪(۰, ۱‬‬ ‫‪ f (x) = x۳ .٣‬روی ‪R‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‬ ‫‪١٨١‬‬

‫‪ f (x) = sin x۲ .٨‬روی )∞ ‪[۰,‬‬ ‫= )‪ f (x‬روی )∞ ‪[۰,‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪x۲ +۱‬‬
‫‪.٧‬‬

‫‪ .١٨‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ‪ f‬روی ﻫﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮐﺮاﻧﺪار ‪ R‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ f‬روی ‪ R‬ﮐﺮاﻧﺪار‬
‫اﺳﺖ‪) .‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‪ :‬روش ﺑﺮﻫﺎن ﺧﻠﻒ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺒﺮﯾﺪ‪(.‬‬

‫= )‪ f (x‬روی )‪ (۰, ۱‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪x۲‬‬
‫‪ .١٩‬ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺗﻤﺮﯾﻦ ‪ ۱۸‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬

‫‪ .٢٠‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ f‬ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ روی ]‪ [a, b‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ ﺷﯿﺐ ﻫﺮ ﺧﻂ ﻗﺎﻃﻊ ﺑﺮ ﻧﻤﻮدار ‪f‬‬
‫ﻧﺎﺑﯿﺸﺘﺮ از ‪ ۱‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ‪ f‬روی ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٨٢‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪۶‬‬

‫ﻣﺸﺘﻖ‬

‫در ﻓﺼﻞ ﻗﺒﻞ ﺑﺎ ﺗﻮاﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ آﺷﻨﺎ ﺷﺪﯾﻢ و ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﻤﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﻮاﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺗﻮاﺑﻌﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دارای اﯾﻦ‬
‫ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﻮدار آﻧﻬﺎ ﻫﯿﭻ ﺟﺎ ﻗﻄﻊ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و آن را ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﺪون ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻗﻠﻢ از روی ﮐﺎﻏﺬ‬
‫رﺳﻢ ﻧﻤﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮاﺑﻊ |‪ y = |x‬و ‪ .y = x۲‬ﺣﺎل در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ را ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﻮاﺑﻊ‪ ،‬ﺗﻮاﺑﻌﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ دارای اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ از‬
‫آن ﻣﯽﺗﻮان ﺧﻂ ﻣﻤﺎس را رﺳﻢ ﮐﺮد و اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﻫﺎ ﻋﻤﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ‬
‫اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺷﮑﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬ﮔﻮﺷﻪ ﯾﺎ ﭘﯿﭻ ﻧ ﺎﮔﻬﺎﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا در ﻏﯿﺮ‬
‫اﯾﻦﺻﻮرت ﺑﺮای اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻘﺎط ﺧﻂ ﻣﻤﺎس وﺟﻮد ﻧﺪارد ﯾﺎ در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل ﻧﻤﻮدار ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬در ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ﺷﮑﻞ )اﻟﻒ( در ﻧﻘﺎط ‪ x = ۱, −۱‬ﺧﻂ ﻣﻤﺎس‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬

‫)ب( ﺧﻂ ﻣﻤﺎس در ‪ x = ۰‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫)آ( ﺧ ﻂ ﻣ ﻤ ﺎس در ‪ x = ۱, −۱‬ﻣ ﻨ ﺤ ﺼ ﺮ ﺑ ﻪ ﻓ ﺮد‬

‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ دو ﻧﯿﻤﻪ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ﺑﺎ اﻣﺘﺪادﻫﺎی ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺗﻮان رﺳﻢ ﮐﺮد‬

‫‪١٨٣‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٨۴‬‬

‫و در ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ﺷﮑﻞ )ب( در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x = ۰‬ﺧﻂ ﻣﻤﺎس وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دو ﺗﺎﺑﻊ در ﻧﻘﺎط ﻓﻮق‬
‫ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اداﻣﻪ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﺎ ﻣﺜﺎلﻫﺎی ﻣﺘﻨﻮع اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد ﺣﺎل ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ رﯾﺎﺿﯽ و ﺳﭙﺲ ﺗﻌﺒﯿﺮ دﻗﯿﻖ ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻣﺸﺘﻖ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺸﺘﻖ و ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎی ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی‬ ‫‪١.۶‬‬

‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﻖ و ﺳﭙﺲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.١.۶‬ﺗﺎﺑﻊ )‪ y = f (x‬را در ﻧﻘﻄﻪ ‪ a ∈ Df‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﯾﺎ دارای ﻣﺸﺘﻖ ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻘﺪار ﺣﺪ‬
‫زﯾﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻘﺪار آن ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪f (x) − f (a‬‬

‫‪lim‬‬ ‫)‪(١.۶‬‬
‫‪x→a‬‬ ‫‪x−a‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﺎﺻﻞ ﺣﺪ را ﺑﺎ )‪ f ′ (a‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ و آن را ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x = a‬ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺣﺪ راﺳﺖ ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق را ﺑﺎ )‪ f ′ + (a‬و ﺣﺪ ﭼﭗ را ﺑﺎ )‪ f ′ − (a‬ﻧﻤﺎﯾﺶ دﻫﯿﻢ آﻧﮕﺎه ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ )‪f ′ + (a‬‬
‫را ﻣﺸﺘﻖ راﺳﺖ ﺗﺎﺑﻊ و )‪ f ′ − (a‬را ﻣﺸﺘﻖ ﭼﭗ ﺗﺎﺑﻊ در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x = a‬ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬در ‪ x = a‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ )‪ .f ′ + (a) = f ′ − (a‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ f ′ (a) = lim‬و‬ ‫)‪f (x)−f (a‬‬
‫‪x−a‬‬ ‫ﻃﻮری ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‬
‫‪x→a‬‬
‫)‪f (x) − f (a‬‬ ‫)‪f (x) − f (a‬‬
‫‪f ′ (a) = lim‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪f ′ (a) = lim‬‬ ‫)‪(٢.۶‬‬
‫‪x→a+‬‬ ‫‪x−a‬‬ ‫‪x→a−‬‬ ‫‪x−a‬‬
‫ﺣﺎل ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ ∆x = x − a‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ x = a + ∆x‬و ﻟﺬا )‪ f ′ (a‬را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪.‬‬
‫)‪f (a + ∆x) − f (a‬‬
‫‪f ′ (a) = lim‬‬ ‫)‪(٣.۶‬‬
‫‪∆x−→۰‬‬ ‫‪∆x‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ )‪ y = f (x‬را ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﮔﻮﯾﯿﻢ اﮔﺮ در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﻮد ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.١.۶‬ﻣﺸﺘﻖ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را در ﻧﻘﺎط داده ﺷﺪه ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫)اﻟﻒ(‬
‫‪f (x) = x,‬‬ ‫‪x=۰‬‬

‫)ب(‬
‫‪۲‬‬
‫‪f (x) = x ,‬‬ ‫‪x=۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۶‬ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪١٨۵‬‬

‫)ج(‬
‫‪f (x) = sin x,‬‬ ‫‪x=۰‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫)اﻟﻒ( ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﻖ در راﺑﻄﻪ ‪ ٣.۶‬دارﯾﻢ‪:‬‬

‫)ب(‬
‫)‪f (۰ + ∆x) − f (۰‬‬ ‫‪∆x − ۰‬‬
‫‪f ′ (۰) = lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪=۱‬‬
‫‪∆x→۰‬‬ ‫‪∆x‬‬ ‫‪∆x→۰ ∆x‬‬

‫)ج( ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ ‪ i‬دارﯾﻢ‬

‫)‪f (۱ + ∆x) − f (۱‬‬

‫‪f ′ (۱) = lim‬‬
‫‪∆x→۰‬‬ ‫‪∆x‬‬
‫‪(۱ + ∆x)۲ − ۱‬‬
‫‪= lim‬‬
‫‪∆x→۰‬‬ ‫‪∆x‬‬
‫‪۱ + (∆x)۲ + ۲∆x − ۱‬‬
‫‪= lim‬‬
‫‪∆x→۰‬‬ ‫‪∆x‬‬
‫‪= lim (∆x + ۲) = ۲.‬‬
‫‪∆x→۰‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﻖ در راﺑﻄﻪ ‪ ١.۶‬دارﯾﻢ‬

‫)‪f (x) − f (۰‬‬

‫‪f ′ (۰) = lim‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x−۰‬‬
‫‪sin x − sin ۰‬‬
‫‪= lim‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x−۰‬‬
‫‪sin x − sin ۰‬‬
‫‪= lim‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x−۰‬‬
‫‪sin x‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫‪= ۱.‬‬
‫‪x→۰ x‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.١.۶‬ﻣﺸﺘﻖ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را در ﻧﻘﻄﻪ دﻟﺨﻮاه ‪x‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫)اﻟﻒ( ‪f (x) = x۲‬‬

‫)ب( ‪f (x) = sin x‬‬

‫)ج( ‪(n ∈ N) f (x) = xn‬‬

 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ١٨۶

.‫ﺣﻞ‬

(‫)اﻟﻒ‬

f (x + ∆x) − f (x)
f ′ (x) = lim
∆x→۰ ∆x
(x + ∆x)۲ − x۲
= lim
∆x→۰ ∆x
(∆x۲ + ۲x∆x)
= lim
∆x→۰ ∆x
= lim (∆x + ۲x) = ۲x.
∆x→۰

(‫)ب‬

f (x + ∆x) − f (x)
f ′ (x) = lim
∆x→۰ ∆x
sin(x + ∆x) − sin x
= lim
∆x→۰ ∆x
[ x+∆x+x ] [ x+∆x−x ]
۲ cos ۲ sin ۲
= lim
∆x→۰ ∆x
[ ] [ ∆x ]
۲ cos x + ∆x ۲ sin x ۲
= lim
∆x→۰ ∆x
[ ] [ ]
∆x sin ∆x
= lim cos x + [ ∆x۲]
∆x→۰ ۲ ۲
[ ] [ ]
∆x sin ∆x
= lim cos x + lim [ ۲]
∆x→۰ ۲ ∆x→۰ ∆x ۲
= (cos x) × ۱ = cos x.

(‫)ج‬

f (x + ∆x) − f (x)
f ′ (x) = lim
∆x→۰ ∆x
(x + ∆x)n − xn
= lim
∆x→۰ ∆x
( ) ( ) ( n )
xn + n۱ xn−۱ ∆x + n۲ xn−۲ (∆x)۲ + . . . + n−۱ x(∆x)n−۱
= lim
∆x→۰ ∆x
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۶‬ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪١٨٧‬‬

‫)‪(n‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪(∆x)n − xn‬‬
‫‪+‬‬
‫‪∆x‬‬
‫) ((‬ ‫) (‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪n n−۱‬‬ ‫‪n n−۲‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪∆x + · · · +‬‬ ‫‪x(∆x)n−۲‬‬
‫‪∆x→۰‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪n−۱‬‬
‫) (‬ ‫)‬
‫‪n‬‬ ‫‪n−۱‬‬
‫‪+‬‬ ‫)‪(∆x‬‬
‫‪n‬‬
‫) (‬
‫‪n n−۱‬‬
‫=‬ ‫‪x‬‬
‫‪۱‬‬
‫!‪n‬‬
‫=‬ ‫‪xn−۱ = nxn−۱ .‬‬
‫!)‪۱! (n − ۱‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۴.١.۶‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ f‬ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪.f ′ (x) = ۰‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ f (x) = k‬ﮐﻪ ‪ k‬ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﯽ اﺳﺖ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﻖ دارﯾﻢ‬
‫)‪f (x + ∆x) − f (x‬‬ ‫‪k−k‬‬
‫‪f ′ (x) = lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪= ۰.‬‬
‫‪∆x→۰‬‬ ‫‪∆x‬‬ ‫‪∆x→۰ ∆x‬‬

‫ﯾﺎدآوری ‪ .۵.١.۶‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮدن ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻗﻮیﺗﺮی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮدن اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد ﮐﻪ ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻋﮑﺲ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻮاﺑﻌﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺑﯿﺎن ﻣﺜﺎلﻫﺎی ﻧﻘﺾ را ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ ‪ ۶.۶‬ﻣﻮﮐﻮل ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ۶.١.۶‬ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎی ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی(‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﺗﻮاﺑﻊ ‪ f‬و ‪ g‬ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫اﻟﻒ(‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫)‪(f + g) (x) = f (x) + g (x‬‬

‫ب(‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫)‪(f − g) (x) = f (x) − g (x‬‬

‫ج(‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫)‪(f g) (x) = f (x)g(x) + f (x)g (x‬‬
 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ١٨٨

(‫د‬
( )′
f f ′ (x)g(x) − f (x)g ′ (x)
(x) = (g(x) ̸= ۰)
g (g(x))۲

(‫ذ‬
′ ′
(cf ) (x) = cf (x) ( ‫ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻘﺪار‬c)

(‫ اﻟﻒ‬.‫اﺛﺒﺎت‬

(f + g)(x + ∆x) − (f + g)(x)

(f + g)′ (x) = lim
∆x→ ∆x
f (x + ∆x) + g(x + ∆x) − f (x) − g(x)
= lim
∆x→۰
[ ∆x ]
f (x + ∆x) − f (x) g(x + ∆x) − g(x)
= lim +
∆x→۰ ∆x ∆x
f (x + ∆x) − f (x) g(x + ∆x) − g(x)
= lim + lim
∆x→۰ ∆x ∆x→۰ ∆x
′ ′
= f (x) + g (x).

.‫)ب( ﺣﻞ ﮔﺰﯾﻨﻪ )ب( ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ )اﻟﻒ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬

‫)ج( ﺑﺮای )ج( دارﯾﻢ‬

(f g)′ (x)
(f g)(x + ∆x) − (f g)(x)
= lim
∆x→۰ ∆x
f (x + ∆x)g(x + ∆x) − f (x)g(x)
= lim
∆x→۰ ∆x
f (x + ∆x)g(x + ∆x) − f (x)g(x + ∆x) + f (x)g(x + ∆x) − f (x)g(x)
= lim
∆x→۰ ∆x
f (x + ∆x) − f (x) g(x + ∆x) − g(x)
= lim g(x + ∆x) + lim f (x)
∆x→۰ ∆x ∆x→۰ ∆x
= f ′ (x)g(x) + f (x)g ′ (x).
 ‫ ﻣﺸﺘﻖ‬.۶ ‫ﻓﺼﻞ‬ ١٨٩

‫ﺣﺎل ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﺛﺒﺎت ﮔﺰﯾﻨﻪ )د( ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‬

( ) ( )
( ) f
(x + ∆x) − f
f g g (x)
(x) = lim
g ∆x→۰ ∆x
f (x+∆x) f (x)
g(x+∆x) − g(x)
= lim
∆x→۰ ∆x
f (x + ∆x)g(x) − f (x)g(x + ∆x)
= lim .
∆x→۰ ∆xg(x + ∆x)g(x)

‫ در ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬f (x)g(x) ‫ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪ و ﮐﻢ ﮐﺮدن ﺟﻤﻠﻪ‬

f (x + ∆x)g(x) − f (x)g(x) + f (x)g(x) − f (x)g(x + ∆x)

= lim
∆x→۰ ∆xg(x + ∆x)g(x)
g(x) f (x+∆x)−f
∆x
(x)
− f (x) g(x+∆x)−g(x)
∆x
= lim
∆x→۰ g(x + ∆x)g(x)
f (x+∆x)−f (x) g(x+∆x)g(x)
lim g(x) lim ∆x − lim f (x) lim ∆x
∆x→۰ ∆x→۰ ∆x→۰ ∆x→۰
=
lim g(x + ∆x) lim g(x)
∆x→۰ ∆x→۰
g(x)f ′ (x) − f (x)g ′ (x)
= .
[g(x)]۲

(‫)ذ‬

(cf )(x + ∆x) − (cf )(x)

(cf ′ )(x) = lim
∆x→۰ ∆x
cf (x + ∆x) − cf (x)
= lim
∆x→۰ ∆x
f (x + ∆x) − f (x)
= lim c
∆x→۰ ∆x
f (x + ∆x) − f (x)
= c lim
∆x→۰ ∆x
= cf ′ (x).

‫( در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬n ∈ N) ‫ و‬f (x) = x−n ‫ ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ‬.٧.١.۶ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‬

f ′ (x) = −nx−n−۱ .
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٩٠‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎی ﻣﺸﺘﻖ ﮔﯿﺮی در ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۶.١.۶‬ﻗﺴﻤﺖ )د( ﻣﺜﺎل ‪ ٣.١.۶‬ﮔ ﺰﯾﻨﻪ )ج( دارﯾﻢ‬
‫= )‪ f (x‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪:‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪xn‬‬
‫‪۰ − nxn−۱‬‬
‫= )‪f ′ (x‬‬ ‫‪= −nx−n−۱‬‬
‫‪x۲n‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .٨.١.۶‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ‪ f (x) = xn‬ﮐﻪ در آن ‪ n ∈ N‬ﻓﺮﻣﻮل ‪ f ′ (x) = nxn−۱‬ﻣﺠﺪداً ﺣﺎﺻﻞ‬

‫ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪) ٩.١.۶‬ﻣﺸﺘﻖ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ(‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺗﻮاﺑﻊ ‪ sin x‬و ‪ cos x‬ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺸﺘﻖ ﺑﻘﯿﻪ ﺗﻮاﺑﻊ‬
‫ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ را ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎی ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۶.١.۶‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫)‪f (x‬‬ ‫)‪f ′ (x‬‬
‫‪sin x‬‬ ‫‪cos x‬‬
‫‪cos x‬‬ ‫‪− sin x‬‬
‫‪tan x‬‬ ‫‪۱ + tan۲ x = sec۲ x‬‬
‫‪cot x‬‬ ‫‪−(۱ + cot۲ x) = − csc۲ x‬‬
‫‪sec x‬‬ ‫‪sec x tan x‬‬
‫‪csc x‬‬ ‫‪− csc x cot x‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٠.١.۶‬ﻣﺸﺘﻖ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻒ(‬
‫‪۲‬‬
‫)‪f (x) = (۱ + x sin x‬‬

‫ب(‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪f (x) = (x + ۱) sec x‬‬

‫ج(‬
‫‪sin x + cos x‬‬
‫= )‪f (x‬‬
‫‪x۲ tan x‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫اﻟﻒ(‬
‫‪′‬‬
‫)‪f (x) = ۲(sin x + x cos x)(۱ + x sin x‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۶‬ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪١٩١‬‬

‫ب(‬
‫‪′‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫)‪f (x) = ۲x sec x + ۲(x + ۱) sec x(sec x tan x‬‬

‫ج(‬
‫‪(cos x −‬‬ ‫)‪sin x)(x۲ tan x‬‬ ‫‪− [۲x tan x +‬‬ ‫‪x۲ (۱‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪tan۲ x)](sin x‬‬ ‫)‪+ cos x‬‬
‫= )‪f ′ (x‬‬
‫‪x۴ tan۲ x‬‬
‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .١١.١.۶‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ )‪ y = f (x‬ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﻤﺎدﻫﺎی زﯾﺮ را ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺑﺮای ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪.‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪dy‬‬
‫‪f ′ (x),‬‬ ‫‪Df (x),‬‬ ‫‪y′,‬‬ ‫‪f (x),‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬
‫در ﻣﻮرد دو ﻧﻤﺎد ﺳﻤﺖ راﺳﺖ در ﻓﺼﻞ آﯾﻨﺪه ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺸﺘﻖ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺮﮐﺐ و ﻣﻌﮑﻮس‬ ‫‪٢.۶‬‬

‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺮﮐﯿﺐ دو ﺗﺎﺑﻊ و در ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻠﯽ ﻗﺎﻋﺪه زﻧﺠﯿﺮهای را ﺑﯿﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﮑﻮس ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١.٢.۶‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ )‪ g(a‬و ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ a‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f ◦ g‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ a‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و دارﯾﻢ‬
‫)‪(f ◦ g) (a) = f (g(a))g ′ (a‬‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬در ‪ a‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﻟﺬا در ﻧﻘﻄﻪ ‪ a‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﺑﻌﺪ ﺑﯿﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ )‪ lim g(x) = g(a‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ )‪ g(x‬در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ‪ a‬ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫‪x→a‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺗﺎﺑﻊ ‪ f ◦ g‬ﻧﯿﺰ در ﯾﮏ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ‪ a‬ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺗﺴﺎوی ﺑﻪ وﺿﻮح ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻟﺬا‬
‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ g‬ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻧﻘﻄﻪ ‪ a‬ﻧﺒﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﻖ و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪ g‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ a‬دارﯾﻢ‪.‬‬

‫)‪(f ◦ g)(x) − (f ◦ g)(a‬‬

‫= )‪(f ◦ g)′ (a‬‬ ‫‪lim‬‬
‫‪x→a‬‬ ‫‪x−a‬‬
‫))‪f (g(x)) − f (g(a‬‬
‫=‬ ‫‪lim‬‬
‫‪x→a‬‬ ‫‪x−a‬‬
‫)‪f (g(x)) − (g(a)) g(x) − g(a‬‬
‫=‬ ‫‪lim‬‬ ‫×‬
‫‪x→a‬‬ ‫)‪g(x) − g(a‬‬ ‫‪x−a‬‬
‫))‪f (g(x)) − f (g(a‬‬ ‫)‪g(x) − g(a‬‬
‫=‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪lim‬‬
‫‪x→a‬‬ ‫)‪g(x) − g(a‬‬ ‫‪x→a‬‬ ‫‪x−a‬‬
‫=‬ ‫)‪f ′ (g(a))g ′ (a‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٩٢‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪.٢.٢.۶‬‬

‫اﻟﻒ( ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ )‪ y = f (u‬و )‪ u = g(x‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪:‬‬

‫‪dy‬‬ ‫‪dy du‬‬
‫=‬
‫‪dx‬‬ ‫‪du dx‬‬

‫ب( در ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻠﯽ ﻣﯽﺗﻮان از ﻓﺮﻣﻮل ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺮﮐﺐ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻻزم اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد ﮐﻪ آن را ﻗﺎﻋﺪه‬
‫زﻧﺠﯿﺮی ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل اﮔﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
‫‪Y = f (u),‬‬ ‫‪u = g(v),‬‬ ‫‪v = h(w),‬‬ ‫)‪w = k(x‬‬

‫آﻧﮕﺎه دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪dy‬‬ ‫‪dy du dv dw‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪du dv dw dx‬‬
‫اﺻﻄﻼح زﻧﺠﯿﺮی ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎی زﻧﺠﯿﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻠﻘﻪ اول آن‬
‫‪ dy‬و ﺣﻠﻘﻪ آﺧﺮ آن ‪ dx‬اﺳﺖ و وﺟﻮد ﺣﻠﻘﻪﻫﺎی ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺣﻠﻘﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺗﻮاﺑﻊ را ﺑﺮای‬
‫ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﻗﺎﻋﺪه زﻧﺠﯿﺮی ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت را ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎده ﻣﯽﺳﺎزد و ﺑﻪ ﻋﻼوه‬
‫اﺣﺘﻤﺎل اﺷﺘﺒﺎه در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت را ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎلﻫﺎی زﯾﺮ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.٢.۶‬ﻣﺸﺘﻖ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫√‬ ‫اﻟﻒ(‬
‫√‬
‫=‪y‬‬ ‫‪۱+ x‬‬

‫√‬ ‫ب(‬
‫√‬ ‫√‬
‫√‬
‫=‪y‬‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪x‬‬

‫ج(‬
‫√‬
‫‪y = sin(۱ + cos‬‬ ‫) ‪۱ + x۲‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫اﻟﻒ( ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ ‪ u = ۱ + x‬ﭘﺲ ‪ y = u‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪dy‬‬ ‫‪dy du‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫√ = √ √ =‬ ‫√ = √ √‬ ‫√‬
‫‪dx‬‬ ‫‪du dx‬‬ ‫‪۲ u۲ x‬‬ ‫‪۴ ۱+ x x‬‬ ‫)‪۴ x(۱ + x‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۶‬ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪١٩٣‬‬

‫√‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√‬

‫‪ w = ۱ +‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬ ‫‪v = ۱+‬و‪x‬‬ ‫ب( ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ ‪ y = u‬و ‪ u = ۱ + v‬و ‪w‬‬
‫دارﯾﻢ‪.‬‬

‫‪dy‬‬ ‫‪dy du dv dw‬‬

‫=‬
‫‪dx‬‬ ‫‪du dv dw dx‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫√ √ √ =‬ ‫√‬
‫‪۲ u۲ v۲ w۲ x‬‬
‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√‬
‫√‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√ √‬
‫‪۱۶ ۱ +‬‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۱+ ۱+ ۱+ x ۱+ ۱+ x x‬‬

‫√‬
‫= ‪ v‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬ ‫ج( ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ u = ۱ + cos v, y = sin u‬و ‪۱ + x۲‬‬

‫‪dy‬‬ ‫‪dy du dv‬‬

‫=‬
‫‪dx‬‬ ‫‪du dv dx‬‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪x‬‬
‫√ )‪= (cos u)(− sin v‬‬
‫‪۱ + x۲‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫) ‪x sin ۱ + x۲ cos(۱ + cos ۱ + x۲‬‬
‫=‬ ‫√‬
‫‪۱ + x۲‬‬

‫ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ‪) ۴.٢.۶‬ﻣ ﺸ ﺘ ﻖ ﺗ ﺎﺑ ﻊ ﻣ ﻌ ﮑ ﻮس(‪ .‬ﻓ ﺮض ﮐ ﻨ ﯿ ﻢ ‪ f‬ﺗ ﺎﺑ ﻌ ﯽ ﻣ ﺸ ﺘ ﻖ ﭘ ﺬﯾ ﺮ و ﯾ ﮏ ﺑ ﻪ ﯾ ﮏ ﺑ ﺎﺷ ﺪ و‬

‫‪ (f ′ (f −۱ (x))) ̸= ۰‬ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪ x ∈ Df −۱‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ f −۱‬ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و دارﯾﻢ‪.‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪(f −۱ )′ (x) = ′ −۱‬‬
‫))‪f (f (x‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﭼﻮن ‪ f‬ﺗﺎﺑﻊ ﯾﮏ ﺑﻪ ﯾﮏ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ f −۱‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ b ∈ Df −۱‬ﻋﻀﻮ‬
‫دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮض ‪ (f ′ (f −۱ (b)) ̸= ۰‬و دارﯾﻢ‪.‬‬
‫)‪f −۱ (b + h) − f −۱ (b‬‬
‫‪(f −۱ )′ (b) = lim‬‬
‫‪h→۰‬‬ ‫‪h‬‬
‫ﻓ ﺮض ﮐ ﻨ ﯿ ﻢ ‪ f −۱ (b) = a‬ﭼ ﻮن ‪ f‬ﯾ ﮏ ﺑ ﻪ ﯾ ﮏ اﺳ ﺖ ﻟ ﺬا ‪ f (a) = b‬و در ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ﻣ ﻘ ﺪار‬
‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ‪ k‬وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ‪ f −۱ (b + h) = a + k‬ﻟﺬا ‪ f (a + k) = b + h‬و ﯾﺎ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٩۴‬‬

‫)‪ h = f (a + k) − f (a‬ﭘﺲ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬

‫‪a+k−a‬‬
‫‪(f −۱ )′ (b) = lim‬‬
‫)‪k→۰ f (a + k) − f (a‬‬
‫‪۱‬‬
‫)‪= lim (a+k)−f (a‬‬
‫‪k→۰‬‬
‫‪k‬‬
‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫)‪f (a+k)−f (a‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪k‬‬
‫‪k→۰‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫)‪f ′ (a‬‬ ‫))‪f ′ (f −۱ (b‬‬

‫و ﺣﮑﻢ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.٢.۶‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ y = sin−۱ x‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ x = sin y‬و ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی از ﻃﺮﻓﯿﻦ راﺑﻄﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ x‬دارﯾﻢ‬

‫‪۱‬‬
‫= ‪۱ = y ′ cos y ⇒ y ′‬‬
‫‪cos y‬‬
‫‪۱‬‬
‫√=‬
‫‪۱ − sin۲ y‬‬
‫‪۱‬‬
‫√=‬ ‫‪.‬‬
‫‪۱ − x۲‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﮑﻮس ﻓﻮق را ﺑﺪﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ‪y ′ = (sin−۱ x)′‬‬ ‫√=‬ ‫√=‬
‫)‪cos(sin−۱ x‬‬ ‫‪−۱‬‬
‫)‪۱ − sin (sin x‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۱ − x۲‬‬

‫ﻣﺸﺘﻖ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﮑﻮس ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ‬ ‫‪٣.۶‬‬

‫ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺸﺘﻖ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﮑﻮس ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ را ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ .‬در ﻣﺜﺎل‬
‫‪ ۵.٢.۶‬ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﮑﻮس ﺳﯿﻨﻮس ﯾﻌﻨﯽ ‪ sin−۱ x‬ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ ﻣﺸﺎﺑﻪ روش ﻓﻮق ﻣﯽﺗﻮان در ﻣﻮرد ﺗﻮاﺑﻊ‬
‫‪ cos−۱ x ،tan−۱ x ،cot−۱ (x) ،sec−۱ x‬و ‪ csc−۱ x‬ﻣﺸﺘﻖ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
 ‫ ﻣﺸﺘﻖ‬.۶ ‫ﻓﺼﻞ‬ ١٩۵

(‫)اﻟﻒ‬

۱
y = cos−۱ x ⇒ x = cos y ⇒ ۱ = −y −۱ sin y ⇒ y ′ =
sin y
−۱
=√
۱ − cos۲ y
−۱
=√
۱ − x۲

(‫)ب‬

y = tan−۱ ⇒ x = tan y
⇒ ۱ = y ′ (۱ + tan۲ y)
۱
⇒ y′ =
۱ + tan۲ y
۱
=
۱ + x۲

(‫)ج‬

y = cot−۱ x ⇒ x = cot y
⇒ ۱ = −y ′ (۱ + cot۲ y)
−۱
⇒ y′ =
۱ + cot۲ y
−۱
=
۱ + x۲

(‫)د‬

y = sec−۱ x ⇒ x = sec y
⇒ ۱ = y ′ sec y. tan y
۱
⇒ y′ =
sec y. tan y
۱
= √
x x۲ − ۱
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٩۶‬‬

‫در ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻠﯽ ﭼﻨﺎن ﭼﻪ ‪ y = sin−۱ u ،y = cos−۱ u‬و ﻏﯿﺮه ﮐﻪ ‪ u‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ x‬اﺳﺖ ﻣﺸﺘﻖ‬
‫ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﮑﻮس ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪′‬‬
‫‪sin‬‬ ‫‪u‬‬ ‫‪√u‬‬
‫‪۱−u۲‬‬
‫‪cos−۱ u‬‬ ‫‪√ −u‬‬
‫‪۱−u۲‬‬
‫‪u′‬‬
‫‪tan−۱ u‬‬ ‫‪۱+u۲‬‬
‫‪−u′‬‬
‫‪cot−۱ u‬‬ ‫‪۱+u۲‬‬
‫‪′‬‬
‫‪sec−۱ u‬‬ ‫‪√u‬‬
‫‪u u۲ −۱‬‬
‫‪′‬‬
‫‪csc−۱ u‬‬ ‫‪√−u‬‬
‫‪u ۱−u۲‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.٣.۶‬ﻣﺸﺘﻖ ﻋﺒﺎرت زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪−۱‬‬ ‫‪−۱‬‬
‫‪y = tan‬‬ ‫‪(sin‬‬ ‫)) ‪(x + x۳‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ y = tan−۱ u ،u = sin−۱ v‬و ‪ v = x + x۳‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‪:‬‬

‫‪dy‬‬ ‫‪dy du dv‬‬

‫= ‪y′‬‬ ‫=‬
‫‪dx‬‬ ‫‪du dv dx‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪۲‬‬
‫√‬ ‫) ‪(۱ + ۳x۲‬‬
‫‪۱+u‬‬ ‫‪۱ − v۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫√‬ ‫) ‪(۱ + ۳x۲‬‬
‫‪۱ + [sin−۱ (x + x۳ )]۲ ۱ − (x + x۳ )۲‬‬

‫ﻣﺸﺘﻘﺎت ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎﻻﺗﺮ‬ ‫‪۴.۶‬‬

‫ﻗﺒﻼ دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ‪ y = x۳‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ y ′ = ۳x۲‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮد ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﺠﺪدا از اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﺘﻖ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم و ﺳﻮم و ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ در ﻗﺒﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﻤﻮدﯾﻢ ﺑﺮای ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ )‪ y = f (x‬از ﻧﻤﺎد )‪ f ′ (x‬ﯾﺎ ‪ y ′‬اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و ﺑﺮای ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺑﺎﻻﺗﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺸﺘﻖ ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم ﻣﯽﺗﻮان از ﻧﻤﺎد )‪ f ′ ′ (x‬ﯾﺎ ‪ y ′′‬و ﻣﺸﺘﻖ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﻮم‬
‫از ﻧﻤﺎد )‪ f ′ ′′ (x‬ﯾﺎ ‪ y ′′′‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮای ﻣﺸﺘﻖ ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪n‬ام از ﻧﻤﺎد )‪ f (n) (x‬ﯾﺎ )‪ y (n‬اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﺑﺮای ﻣﺸﺘﻖ ﻣﺮﺗﺒﻪ اول اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﺑﺮای ﻣﺸﺘﻖ ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم ﻧﻤﺎد‬ ‫‪dy‬‬
‫‪dx‬‬ ‫ﻧﻤﻮده اﻟﺒﺘﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ از ﻧﻤﺎد‬
‫‪dn y‬‬ ‫‪d۳ y‬‬ ‫‪d۲ y‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫‪dxn‬‬ ‫و ﺑﺮای ﻣﺸﺘﻖ ‪n‬ام از ﻧﻤﺎد‬ ‫‪dx۳‬‬
‫و ﺑﺮای ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﻮم ﻧﻤﺎد‬ ‫‪dx۲‬‬
‫=‬ ‫‪d dy‬‬
‫) ‪dx ( dx‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﻪ ذﮐﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺜﺎل ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.۴.۶‬ﻣﺸﺘﻖ دوم ﻋﺒﺎرت زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪Y = (x + x۲ sin x)۲‬‬
 ‫ ﻣﺸﺘﻖ‬.۶ ‫ﻓﺼﻞ‬ ١٩٧

‫ دارﯾﻢ‬.‫ﺣﻞ‬
′ ۲ ۲
Y = ۲(۱ + ۲x sin x + x cos x)(x + x sin x)

.‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی دارﯾﻢ‬

Y ′′ = ۲(۲ sin x + ۲x cos x + ۲x cos x − x۲ sin x)(x + x۲ sin x)

+ ۲(۱ + ۲x sin x + x۲ cos x)(۱ + ۲x sin x + x۲ cos x)
= ۲(۲ sin x + ۴x cos x − x۲ sin x)(x + x۲ sin x) + (۱ + ۲x sin x + x۲ cos x)۲

.‫ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‬n ‫ام ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ‬n ‫ ﻣﺸﺘﻖ‬.٢.۴.۶ ‫ﻣﺜﺎل‬

y = sin x (‫اﻟﻒ‬

y= ۱
x (‫ب‬

y = cos x (‫ج‬

‫ ﺑﺮای ﺣﻞ )اﻟﻒ( دارﯾﻢ‬.‫ﺣﻞ‬

π
y = sin x ⇒ y ′ = cos x = sin(x + )
۲
۲π
⇒ y ′′ = − sin x = sin(x + π) = sin(x + )
۲
۳π
⇒ y ′′′ = − cos x = sin(x + )
۲
۴π
⇒ y (۴) = sin x = sin(x + ۲π) = sin(x + )
۲

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
(n) nπ
y = sin(x + )
۲
‫ﺑﺮای ﺣﻞ )ب( دارﯾﻢ‬

۱
y= = x−۱ ⇒ y ′ = (−۱)x−۲
x
⇒ y ′′ = ۱.۲.x−۳
⇒ y ′′′ = −۱.۲.۳.x−۴
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪١٩٨‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫!‪(−۱)n n‬‬
‫‪y (n) = (−۱)n n! x−n−۱‬‬ ‫=‬
‫‪xn+۱‬‬
‫ﺑﺮای ﻗﺴﻤﺖ )ج( ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ اﻟﻒ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫‪nπ‬‬
‫‪y (n) = cos(x +‬‬ ‫)‬
‫‪۲‬‬

‫ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﺿﻤﻨﯽ‬ ‫‪۵.۶‬‬

‫ﺗﻮاﺑﻌﯽ ﮐﻪ ﺗ ﺎﮐﻨﻮن دﯾﺪهاﯾﻢ ﺑﺎ ﺑﯿﺎن ﺻ ﺮﯾﺢ ﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑ ﻪ ﺻ ﻮرت )‪ y = f (x‬ﺑ ﺎ اﯾ ﻦ ﺣ ﺎل ﺑ ﻌ ﻀ ﯽ ﺗ ﻮاﺑ ﻊ ﺑ ﻪ ﻃ ﻮر ﺿ ﻤ ﻨ ﯽ ﺗ ﻮﺳ ﻂ راﺑ ﻄ ﻪای ﺑ ﯿ ﻦ ‪ x‬و ‪ y‬ﻣ ﺎﻧ ﻨ ﺪ‬
‫‪ x۲ + y ۳ − ۲xy = ۰‬ﯾﺎ ‪ x۳ + y ۳ = ۶xy ۲‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ راﺑﻄﻪ ﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ ﺑﺮای ﺑﺪﺳﺖ آوردن ‪ y‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺗﺎﺑﻊ ﺻ ﺮﯾﺢ از ‪ x‬ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻟﺬا ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ‪ y ′‬ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ‪ y‬دﺷﻮار ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﻧﺤﻮه ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ‪ y ′‬ﺑﺪون ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ‪ y‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.۵.۶‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ y‬ﺗﺎﺑﻌﯽ از ‪ x‬ﺑﻮده و داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ f (x, y) = ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را‬
‫ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﺿﻤﻨﯽ از ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ‪ x‬و ‪ y‬ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت‬ ‫‪y′‬‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ‪ y ′‬از ﺗﺎﺑﻊ ﺿﻤﻨﯽ ‪ f (x, y) = ۰‬را ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﺿﻤﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ و ﻧﺤﻮه ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ x‬ﻣﺸﺘﻖ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻪ در آن ‪ y ′‬وﺟﻮد دارد را‬
‫ﺣﻞ ﮐﺮده و ‪ y ′‬را از آن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻘﺪار ‪ y ′‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ x‬و ‪ y‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.۵.۶‬ﻣﺸﺘﻖ ﺿﻤﻨﯽ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺗﻮاﺑﻊ ﺿﻤﻨﯽ زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ‪x۲ + y ۲ = ۳۵‬‬

‫ب( ‪x۳ + ۴y ۳ = y ۲ − x‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( از ﻃﺮﻓﯿﻦ راﺑﻄﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ x‬ﻣﺸﺘﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬

‫‪′‬‬
‫‪۲x + ۲yy = ۰‬‬

‫و ﯾﺎ‬
‫‪′‬‬ ‫‪−x‬‬
‫= ‪y‬‬
‫‪y‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۶‬ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪١٩٩‬‬

‫ب( ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی از ﻃﺮﻓﯿﻦ راﺑﻄﻪ ﻓﻮق ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪x‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪۳x۲ + ۱۲y ۲ y ′ = ۲yy ′ − ۱‬‬
‫و ﯾﺎ ‪ (۲y − ۱۲y ۲ )y ′ = ۳x۲ + ۱‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪۳x۲ + ۱‬‬
‫= ‪y′‬‬
‫)‪۲y(۱ − ۶y‬‬

‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪۶.۶‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊ )‪ y = f (x‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﻖ دارﯾﻢ‪.‬‬
‫)‪f (x + ∆x) − f (x‬‬
‫‪f ′ (x) = lim‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪∆x→۰‬‬ ‫‪∆x‬‬
‫را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ زﯾﺮ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد ﮐﻪ‬ ‫)‪f (x+∆x)−f (x‬‬
‫‪∆x‬‬ ‫اﮔﺮ ﮐﺴﺮ‬

‫‪O‬‬

‫‪P‬‬
‫‪H‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x + ∆x‬‬

‫‪f (x + ∆x) − f (x) = OH,‬‬ ‫‪∆x = P H‬‬

‫ﻟﺬا‬
‫)‪f (x + ∆x) − f (x‬‬ ‫‪OH‬‬
‫=‬ ‫‪= tan OP̂ H‬‬
‫‪∆x‬‬ ‫‪PH‬‬
‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ θ̂ = OP̂ H‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ‪ ∆x → ۰‬آﻧﮕﺎه ﻧﻘﻄﻪ ‪ O‬ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ‪ P‬ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫وﺗﺮ ‪ P O‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ‪ L‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x‬ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‬
‫)‪f (x + ∆x) − f (x‬‬
‫‪f ′ (x) = lim‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪∆x→۰‬‬ ‫‪∆x‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ )‪ f ′ (x‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﯿﺐ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (x‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x‬اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻫﻨﺪﺳﯽ‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ از داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﻮد ﻋﺒﺎرت از ﺷﯿﺐ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس در آن ﻧﻘﻄﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺮ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٠٠‬‬

‫اﺳﺎس ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻫﻨﺪﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x‬ﻣﻌﺎدل وﺟﻮد ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد در‬
‫اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺤﺚ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی را ﮐﻪ در اﺑﺘﺪای اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﺎﻣﻞ و‬
‫آﺷﮑﺎرﺗﺮ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺣﺎل در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﮐﻪ از ﻗﺒﻞ آن را وﻋﺪه داده ﺑﻮدﯾﻢ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١.۶.۶‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎﺑﻊ )‪ y = f (x‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ a ∈ Df‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در‬
‫اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ )‪y = f (x‬در ‪ a ∈ Df‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﻟﺬا دارﯾﻢ‪:‬‬

‫)‪f (x) − f (a‬‬
‫‪f ′ (a) = lim‬‬
‫‪x→a‬‬ ‫‪x−a‬‬
‫از ﻃﺮﻓﯽ‬

‫)‪f (x) − f (a‬‬

‫‪lim [f (x) − f (a)] = lim‬‬ ‫)‪(x − a‬‬
‫‪x→a‬‬ ‫‪x→a‬‬ ‫‪x−a‬‬
‫)‪f (x) − f (a‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫)‪lim (x − a‬‬
‫‪x→a‬‬ ‫‪x−a‬‬ ‫‪x→a‬‬

‫‪= f ′ (a) × ۰ = ۰‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫)‪lim f (x) = f (a‬‬
‫‪x→a‬‬

‫ﭘﺲ ‪ lim (f (x) − f (a)) = ۰‬ﯾﻌﻨﯽ )‪ lim f (x) = f (a‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬در ‪ x = a‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫‪x→a‬‬ ‫‪x→a‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﮑﺲ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق ﺑﺮﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺎدی وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ در ﻧﻘﺎﻃﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎل زﯾﺮ اﺷﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.۶.۶‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ در ﻧﻘﻄﻪ داده ﺷﺪه ﭘﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( |‪ f (x) = |x‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪.x = ۰‬‬

‫ب( |‪ f (x) = ۱ + |x۲ + ۱‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪.x = ۱‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۶‬ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٠١‬‬

‫اﻟﻒ( واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ‪ lim |x|= ۰‬ﻟﺬا در ‪ x = ۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﺣﺎل ﺑﺮای ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫‪x→۰‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ دارﯾﻢ‬
‫)‪f (x) − f (۰‬‬ ‫‪|x|−۰‬‬ ‫|‪|x‬‬
‫‪f ′ (۰) = lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x−۰‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪x−۰‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪x‬‬
‫|‪|x‬‬ ‫|‪|x‬‬
‫‪ lim‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ )‪ f ′ (۰‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫‪x‬‬ ‫‪ lim‬و ‪= −۱‬‬ ‫‪x‬‬ ‫=‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫وﻟﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ‪= ۱‬‬
‫‪x→۰−‬‬ ‫‪x→۰+‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ |‪ f (x) = |x‬در ‪ x = ۰‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ب( ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در ‪ x = ۱‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ زﯾﺮا‬

‫‪lim f (x) = lim ۱ + |x۲ − ۱|= ۱.‬‬
‫‪x→۱‬‬ ‫‪x→۱‬‬

‫وﻟﯽ ﺑﺮای ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی دارﯾﻢ‬

‫)‪f (x) − f (۱‬‬

‫‪f ′ (۱) = lim‬‬
‫‪x→۱‬‬ ‫‪x−۱‬‬
‫‪۱ + |x۲ − ۱|−۱‬‬
‫‪= lim‬‬
‫‪x→۱‬‬ ‫‪x−۱‬‬
‫|‪|x − ۱‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪= lim‬‬
‫‪x→۱ x − ۱‬‬
‫|‪|x + ۱||x − ۱‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪x→۱‬‬ ‫‪x−۱‬‬

‫ﻟﺬا دارﯾﻢ‬
‫|‪|x + ۱||x − ۱‬‬ ‫)‪(x + ۱)(x − ۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪=۲‬‬
‫‪x→۱+‬‬ ‫‪x−۱‬‬ ‫‪x→۱‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪x−۱‬‬
‫و ﻧﯿﺰ‬
‫|‪|x + ۱||x − ۱‬‬ ‫)‪(x + ۱)(−x + ۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪= −۲.‬‬
‫‪x→۱−‬‬ ‫‪x−۱‬‬ ‫‪x→۱−‬‬ ‫‪x−۱‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ )‪ f ′ (۱‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﯾﺎدآوری ‪ .٣.۶.۶‬ﺑﺮای ﻣﺸﺘﻖ ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ دﯾﮕﺮی را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻄﺮح ﮐﺮد ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﺸﺘﻖ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﺮخ ﺗﻌﺒﯿﺮ را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ y‬ﮐﻤﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﯿﺖ دﯾﮕﺮ ‪ x‬واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ )‪ y = f (x‬اﮔﺮ‪ x‬از ‪ x۱‬ﺑﻪ ‪ x۲‬ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﯾﺎﺑﺪ آﻧﮕﺎه ﺗﻐﯿﯿﺮ در ‪ x‬ﮐﻪ ﻧﻤﻮ ‪ x‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪ ∆x = x۲ − x۱‬و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ در ‪y‬‬
‫ﻧﺮخ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ ‪y‬‬ ‫‪∆y‬‬
‫‪∆x‬‬ ‫=‬ ‫) ‪f (x۲ )−(f (x۱‬‬
‫‪x۲ −x۱‬‬ ‫‪ ∆y = f (x۲ ) − f (x۱ )،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺗﻔﺎﺿﻞﻫﺎ‬
‫وﻗﺘﯽ‬ ‫‪∆y‬‬
‫‪∆x‬‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ x‬ﺑﺮ ﺑﺎزه ] ‪ [x۱ , x۲‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﺪ اﯾﻦ ﻧﺮخ ﻣﺘﻮﺳﻂ را وﻗﺘﯽ ‪ x۲‬ﺑﻪ ‪ x۱‬و ﯾﺎ ﺣﺪ‬
‫‪ ∆x‬ﺑﻪ ‪ ۰‬ﻣﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ را ﻧﺮخ ﻟﺤﻈﻪای‪(index‬ﺳﺮﻋﺖ ﻟﺤﻈﻪای)ﻧﺮخ ﻟﺤﻈﻪای ﺗﻐﯿﯿﺮ ‪ y‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ x‬در‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٠٢‬‬

‫‪ x = x۱‬ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪∆y‬‬ ‫) ‪f (x۲ ) − f (x۱‬‬
‫‪ = lim‬ﻧﺮخ ﻟﺤﻈﻪای ﺗﻐﯿﯿﺮ‬ ‫‪= lim‬‬ ‫) ‪= f ′ (x۱‬‬
‫‪∆x→۰ ∆x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪→x‬‬‫‪۱‬‬ ‫‪x۲ − x۱‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.۶.۶‬درﺟﻪ ﺣﺮارت ‪) T‬ﺑﻪ درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﯿﮕﺮاد( در ﯾﮏ روز در ﯾﮏ ﺷﻬﺮ‪ ،‬در ﻫﺮ ﺳﺎﻋﺖ از ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ‬
‫در ﺟﺪول زﯾﺮ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ زﻣﺎن ‪ x‬ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ و از ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺮخ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬

‫‪ x‬ﺳﺎﻋﺖ‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪٩‬‬ ‫‪١٠‬‬ ‫‪١١‬‬ ‫‪١٢‬‬
‫‪ T‬درﺟﻪ ‪c۰‬‬ ‫‪۶/۵‬‬ ‫‪۶/١‬‬ ‫‪۵/۶‬‬ ‫‪۴/٩‬‬ ‫‪۴/٢‬‬ ‫‪۴/٠‬‬ ‫‪۴/٠ ۴/٨۶ ١٨/٣ ١٨/٣ ١٠/٠ ١٢/١ ١۴/٣‬‬
‫‪ x‬ﺳﺎﻋﺖ‬ ‫‪١٣‬‬ ‫‪١۴‬‬ ‫‪١۵‬‬ ‫‪١۶‬‬ ‫‪١٧‬‬ ‫‪١٨‬‬ ‫‪١٩‬‬ ‫‪٢٠‬‬ ‫‪٢١‬‬ ‫‪٢٢‬‬ ‫‪٢٣‬‬ ‫‪٢۴‬‬
‫‪ T‬درﺟﻪ ‪c‬‬
‫‪۰‬‬
‫‪١۶/٠ ١٧/٣ ١٨/٢ ١٨/٨ ١٧/۶ ١۶/٠ ١۴/١ ١١/۵ ١٠/٢‬‬ ‫‪٩/٠‬‬ ‫‪٧/٩‬‬ ‫‪٧‬‬

‫درﺟﻪ ﺣﺮارت را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن )‪ (i‬از ﻇﻬﺮ ﺗﺎ ‪ ۳‬ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ )‪ (ii‬از ﻇﻬﺮ ﺗﺎ ‪ ۲‬ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ )‪ (iii‬از ﻇﻬﺮ ﺗﺎ‬
‫‪ ۱‬ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫)‪ (i‬از ﻇﻬﺮ ﺗﺎ ‪۳‬ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ درﺟﻪ ﺣﺮارت از ‪ ۱۴/۳۰‬ﺗﺎ ‪۱۸/۲۰‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪∆T = T (۱۵) − T (۱۲) = ۱۸٫ ۲ − ۱۴٫ ۳ = ۳٫ ۹۰‬‬

‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ در زﻣﺎن ‪ ∆x = ۳‬ﺳﺎﻋﺖ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺮخ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺣﺮارت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫زﻣﺎن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪∆T‬‬ ‫‪۳٫ ۹‬‬
‫=‬ ‫درﺟﻪ ﺑﺮ ﺳﺎﻋﺖ ‪= ۱٫ ۳‬‬
‫‪∆x‬‬ ‫‪۳‬‬
‫)‪ (ii‬از ﻇﻬﺮ ﺗﺎ ‪ ۲‬ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ ﻧﺮخ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪∆T‬‬ ‫)‪T (۱۴) − T (۱۲‬‬ ‫‪۱۷٫ ۳ − ۱۴٫ ۳‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫درﺟﻪ ﺑﺮ ﺳﺎﻋﺖ ‪= ۱٫ ۵‬‬
‫‪∆x‬‬ ‫‪۱۴ − ۱۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫)‪ (iii‬از ﻇﻬﺮ ﺗﺎ ‪ ۱‬ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ ﻧﺮخ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪∆T‬‬ ‫)‪T (۱۳) − T (۱۲‬‬ ‫‪۱۶٫ ۰ − ۱۴٫ ۳‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫درﺟﻪ ﺑﺮ ﺳﺎﻋﺖ ‪= ۱٫ ۷‬‬
‫‪∆x‬‬ ‫‪۱۳ − ۱۲‬‬ ‫‪۱‬‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه‬ ‫‪٧.۶‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١.٧.۶‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﻖ ﻓﺮﻣﻮل ﻣﺸﺘﻖ ﻫﺮ ﮐﺪام از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ ﻣﺸﺘﻖ‬.۶ ‫ﻓﺼﻞ‬ ٢٠٣

√
y= x (‫اﻟﻒ‬

y = cos x (‫ب‬

.‫ﺣﻞ‬

.‫)اﻟﻒ( ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﻖ دارﯾﻢ‬

f (x + ∆x) − f (x)
f ′ (x) = lim
∆x→۰ ∆x
√ √
x + ∆x − x
= lim
∆x→۰ ∆x
√ √ √ √
( x + ∆x − x)( x + ∆x + x)
= lim √ √
∆x→۰ ∆x( x + ∆x + x)
x + ∆x − x
= lim √ √
∆x→۰ ∆x( x + ∆x + x)
۱
= lim √ √
∆x→۰ x + ∆x + x
۱ ۱
= √ = √
۲ x ۲ x

:‫ب( ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ اﻟﻒ دارﯾﻢ‬

f (x + ∆x) − f (x)
f ′ (x) = lim
∆x→۰ ∆x
cos(x + ∆x) − cos x
= lim
∆x→۰ ∆x
cos x cos ∆x − sin x sin ∆x − cos x
= lim
∆x→۰ ∆x
cos x(cos ∆x − ۱) − sin x sin ∆x
= lim
∆x→۰ ∆x

cos x(−۲ sin۲ (∆x/۲) − sin x sin ∆x

= lim
∆x→۰ ∆x
[ ]
∆x (sin ∆x/۲) sin ∆x
= lim (− cos x)(sin( )) − (sin x)( )
∆x→۰ ۲ ∆x/۲ ∆x
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٠۴‬‬

‫‪∆x‬‬ ‫)‪(sin ∆x/۲‬‬ ‫‪sin ∆x‬‬

‫(‪= (− cos x) lim sin‬‬ ‫‪) lim‬‬ ‫‪− sin x lim‬‬
‫‪∆x→۰‬‬ ‫‪۲ ∆x→۰ ∆x/۲‬‬ ‫‪∆x→۰ ∆x‬‬

‫‪= (− cos x)(۰)(۱) − (sin x)(۱) = − sin x‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ a .٢.٧.۶‬و ‪b‬را ﻃﻮری ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪f‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ‬
‫‪‬‬
‫‪x + a sin x x < ۰‬‬
‫= )‪f (x‬‬
‫‪۲x + b‬‬ ‫‪x≥۰‬‬

‫ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﭙﺲ )‪ f ′ (۰‬را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ‪ x > ۰‬و ‪ x < ۰‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ در ﻧﻘﻄﻪ‬
‫‪ x = ۰‬ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪‬‬
‫‪۱ + a cos x x < ۰‬‬
‫= )‪f ′ (x‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪x≥۰‬‬
‫‪−‬‬
‫‪f ′ (۰) = ۱ + a, f ′ (۰) = ۲ ⇒ ۱ + a = ۲ ⇒ a = ۱‬‬
‫‪+‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ در ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ در آن ﻧﻘﻄﻪ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻟﺬا در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x = ۰‬دارﯾﻢ‪.‬‬

‫‪lim f (x) = lim x + a sin x = ۰‬‬

‫‪x→۰−‬‬ ‫‪x→۰−‬‬

‫)‪lim f (x) = lim ۲x + b = b = f (۰‬‬

‫‪x→۰+‬‬ ‫‪x→۰+‬‬

‫ﭘﺲ ‪ b = ۰‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪x + sin x x < ۰‬‬
‫= )‪f (x‬‬
‫‪۲x‬‬ ‫‪x≥۰‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٣.٧.۶‬ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪‬‬
‫‪x۲ sin ۱‬‬ ‫‪x ̸= ۰‬‬
‫‪x‬‬
‫= )‪f (x‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x=۰‬‬

‫را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x = ۰‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ وﻟﯽ ‪f ′‬در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۶‬ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٠۵‬‬

‫‪ f ′ (۰) = lim‬ﭘ ﺲ ‪ f‬در ‪۰‬‬ ‫)‪f (x)−f (۰‬‬

‫‪x−۰‬‬ ‫ﺣ ﻞ‪ .‬ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﻪ ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ ﻣ ﺸ ﺘ ﻖ دارﯾ ﻢ ‪= lim x sin x۱ = ۰‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x→۰‬‬
‫ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ‪ .f ′ (۰) = ۰‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ازای ‪ x ̸= ۰‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی دارﯾﻢ‪:‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪′‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪−۱‬‬
‫‪f (x) = ۲x sin + x۲ cos .‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x۲‬‬

‫‪‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪۲x sin ۱ − cos ۱‬‬ ‫‪x ̸= ۰‬‬
‫= )‪f ′ (x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x=۰‬‬

‫ﭼﻮن ﺣﺪ ‪ cos x۱‬در ‪ ۰‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ ﭘﺲ )‪ lim f ′ (x‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﻟﺬا ‪ f ′‬در ‪ ۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪x→۰‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۴.٧.۶‬ﻣﺸﺘﻖ ﺗﻮاﺑﻊ داده ﺷﺪه زﯾﺮ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻒ( ))‪y = sin(cos(tan x‬‬
‫√‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√‬
‫=‪y‬‬ ‫ب( ‪x + x + x + x‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫اﻟﻒ( ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻋﺪه زﻧﺠﯿﺮه ای ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪u = tan x‬و ‪ v = cos u‬و ‪y = sin v‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت دارﯾﻢ‪.‬‬

‫‪dy‬‬ ‫‪dy dv du‬‬

‫=‬ ‫)‪= (cos v)(− sin u)(۱ + tan۲ x‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪dv du dx‬‬
‫)‪= cos(cos(tan x))(− sin(tan x))(۱ + tan۲ x‬‬

‫√‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√‬

‫= ‪ y‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬ ‫‪u=x+‬و‪u‬‬ ‫ب( ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ w = x + x‬و ‪ v = x + w‬و ‪v‬‬
‫دارﯾﻢ‪:‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪dy‬‬ ‫‪dy du‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱ dv‬‬
‫=‬ ‫√ =‬ ‫√ ‪۱+‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪du dx[ ۲ u‬‬ ‫] ‪۲ v dx‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱ dw‬‬
‫=‬ ‫√ ‪√ ۱ + √ (۱ +‬‬ ‫)‬
‫‪۲ u‬‬ ‫‪۲ v‬‬ ‫‪۲ w dx‬‬ ‫‪‬‬
‫‪۱ ‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪‬‬
‫=‬ ‫√‬ ‫√ ‪۱+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲ u‬‬ ‫‪۲ v(۱ + ۲√w(۱+‬‬ ‫) ‪√۱‬‬
‫)‬
‫)‪۲ x‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٠۶‬‬
‫‪‬‬
‫‪۱‬‬
‫√ ‪۱ +‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√‬
‫√‬ ‫√‬ ‫√‬
‫‪۲ x+ x+ x+ x‬‬ ‫‪۲ x+ x+ x‬‬
‫(‬ ‫])‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫√ ‪۱+‬‬ ‫) √ ‪√ (۱ +‬‬
‫‪۲ x+ x‬‬ ‫‪۲ x‬‬

‫= )‪ f ′ (x‬و‬ ‫‪√ ۱‬‬

‫‪۱+x۲‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۵.٧.۶‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ f : R → R‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ‬
‫و‬ ‫)‪g ′ (۱‬‬ ‫‪ f (۱) = ۱‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت ))‪ g(x) = f (f (x‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫)‪.g ′′ (۱‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬

‫‪′‬‬
‫)‪g ′ (x) = f ′ (f (x))f ′ (x) ⇒ g ′′ (x) = [f ′ (f (x))]′ f ′ (x) + f ′ (f (x))f ′ (x‬‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫)‪= [f ′ (f (x))][f ′ (x)]۲ + f ′ (f (x)f ′ (x‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪− ۲√۲x‬‬ ‫‪x‬‬
‫= )‪f ′′ (x‬‬ ‫‪۱+x۲‬‬
‫‪=−‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪۱ + x۲‬‬ ‫‪(۱ + x۲ ) ۲‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪′′‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪f (۱) = ۱,‬‬ ‫‪f ′ (۱) = √ ,‬‬ ‫√ ‪f (۱) = −‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲ ۲‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬

‫‪۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬

‫= √ ‪g ′ (۱) = f ′ (f (۱))f ′ (۱) = f ′ (۱)f ′ (۱) = √ .‬‬
‫‪۲ ۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫)‪g ′′ (۱) = f ′ (f (۱))[f ′ (۱)]۲ + f ′ (f (۱))f ′ (۱‬‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫)‪= f ′ (۱)[f ′ (۱)]۲ + f ′ (۱)f ′ (۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱ ۱‬‬
‫)‪= − √ ( √ )۲ + √ (− √ = − ( √ + ۱‬‬
‫‪۲ ۲ ۲‬‬ ‫‪۲ ۲ ۲‬‬ ‫‪۴ ۲‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪۱ ۲+ ۲‬‬ ‫‪۲+ ۲‬‬
‫( ‪=−‬‬ ‫‪)=−‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۸‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۶.٧.۶‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x۶ + ۳x۳ + x + ۱‬ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f −۱‬را در‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۶‬ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٠٧‬‬

‫‪ b = ۶‬ﺑﻪدﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﮑﻮس دارﯾﻢ‪.‬‬

‫‪۱‬‬
‫‪(f −۱ )(x) = ′ −۱‬‬
‫))‪f (f (x‬‬
‫ﺣ ﺎل ﻓ ﺮض ﮐ ﻨ ﯿ ﻢ ‪ f (a) = b = ۶‬در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت ‪ a۶ + ۳a۳ + a + ۱ = ۶‬و ﯾ ﺎ‬
‫‪ a۶ + ۳a۳ + a − ۵ = ۰‬ﭼﻮن ﻣﺠﻤﻮع ﺿﺮاﯾﺐ اﯾﻦ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای ﺻﻔﺮ اﺳﺖ ﻟﺬا ﯾﮏ ﺟﻮاب آن ‪a = ۱‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دارﯾﻢ ‪ f (۱) = ۶‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ f −۱ (۶) = ۱‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ‪ f ′ (x) = ۶x۵ + ۹x۲ + ۱‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪(f −۱ )′ (۶) = ′ −۱‬‬ ‫‪= ′‬‬ ‫=‬
‫))‪f (f (۶‬‬ ‫)‪f (۱‬‬ ‫‪۱۶‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٧.٧.۶‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ‪ a‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫)‪xf (a) − af (x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫)‪= f (a) − af ′ (a‬‬
‫‪x→a‬‬ ‫‪x−a‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‪:‬‬

‫)‪xf (a) − af (x‬‬ ‫)‪xf (a) − af (a) + af (a) − af (x‬‬

‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬
‫‪x→a‬‬ ‫‪x−a‬‬ ‫‪x→a‬‬ ‫‪x−a‬‬
‫))‪(x − a)f (a) − a(f (x) − f (a‬‬
‫‪= lim‬‬
‫‪x→a‬‬ ‫‪x−a‬‬
‫)‪f (x) − f (a‬‬
‫‪= lim [f (a) − a‬‬ ‫]‬
‫‪x→a‬‬ ‫‪x−a‬‬
‫)‪f (x) − f (a‬‬
‫‪= lim f (a) − lim a.‬‬
‫‪x→a‬‬ ‫‪x→a‬‬ ‫‪x−a‬‬
‫)‪= f (a) − af ′ (a‬‬

‫‪‬‬
‫] ‪x۲ [ ۱‬‬ ‫‪x ̸= ۰‬‬
‫= )‪ ،f (x‬در ﺻﻮرت وﺟﻮد )‪ f ′ (۰‬را ﺣﺴﺎب ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪x‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٨.٧.۶‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x=۰‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٠٨‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﻖ دارﯾﻢ‪:‬‬

‫)‪f (x) − f (۰‬‬

‫‪f ′ (۰ = lim‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x−۰‬‬
‫‪x۲ [۱/x] − ۰‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫] [‪= lim x‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x−۰‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪x‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ ۱ − x < x[ x۱ ] ≤ ۱‬ﻟﺬا ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﺳﺎﻧﺪوﯾﭻ دارﯾﻢ‬ ‫‪۱‬‬

‫‪x‬‬ ‫≤ ] ‪− ۱ < [ x۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x‬‬ ‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻫﻤﻮاره‬
‫ﻣﻮﺟﻮد و ﻣﻘﺪار آن ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ۱‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫)‪f ′ (۰‬‬ ‫‪) lim x[ x۱ ] = ۱‬ﻣﺜﺎل ‪ ۵.٣.۴‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪x→۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪f (x) x ≤ a‬‬
‫= )‪ h(x‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ )‪ f (a) = g(a‬و ﻣﺸﺘﻖ ﭼﭗ ‪f‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٩.٧.۶‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ‬
‫‪g(x) x ≥ a‬‬
‫در ﻧﻘﻄﻪ ‪ a‬ﻣﺴﺎوی ﻣﺸﺘﻖ راﺳﺖ ‪ g‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ a‬اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ h‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ a‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﻣﺸﺘﻖ ﭼﭗ ‪ h‬و ﻣﺸﺘﻖ راﺳﺖ ‪ h‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ a‬ﻣﻮﺟﻮد و ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫دارﯾﻢ‪:‬‬
‫)‪f (x) − f (a‬‬ ‫)‪g(x) − g(a‬‬
‫‪f ′ (a) = lim‬‬ ‫)‪= g ′ (a‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪= lim‬‬
‫‪x→a+‬‬ ‫‪x−a‬‬ ‫‪x→a‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪x−a‬‬
‫‪−‬‬ ‫)‪f (x) − f (a‬‬ ‫)‪g(x) − g(a‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪f ′ (a) = lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫)‪= g ′ (a‬‬
‫‪x→a−‬‬ ‫‪x−a‬‬ ‫‪x→a−‬‬ ‫‪x−a‬‬
‫ﭼﻮن )‪ g ′ + (a) = f ′ − (a‬ﻟﺬا )‪ f ′ + (a) = f ′ − (a‬ﭘﺲ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ a‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١٠.٧.۶‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺿﻤﻨﯽ زﯾﺮ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫√‬ ‫√‬ ‫√‬
‫‪y + ۴ y + ۵ y = xy ۲‬‬

‫ﻣﺸﺘﻖ ﻣﻨﺤﻨﯽ ﻓﻮق را در ﻧﻘﻄﻪای ﺑﻪ ﻋﺮض ‪ ۱‬واﻗﻊ ﺑﺮ ﻧﻤﻮدار آن ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺸﺘﻖ ﺿﻤﻨﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ x‬ﻣﺸﺘﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫‪y′‬‬ ‫‪y′‬‬ ‫‪y′‬‬
‫√ ‪√ +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫√‬ ‫‪= y ۲ + ۲xyy ′‬‬
‫‪۲ y ۴ ۴ y۳ ۵ ۵ y۴‬‬
‫و ﯾﺎ‬
‫‪y۲‬‬
‫= ‪y′‬‬ ‫‪۱‬‬
‫√‬
‫‪۲ y‬‬ ‫√ ‪+‬‬
‫‪۴‬‬
‫‪۱‬‬ ‫√‬ ‫‪۱‬‬
‫‪− ۲xy‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪y۳ ۵ ۵ y۴‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۶‬ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٠٩‬‬

‫√‬ ‫√ √‬
‫‪y+ ۴ y + ۵ y‬‬
‫= ‪ x‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻘﺪار‬ ‫‪y۲‬‬
‫=‬ ‫‪۳‬‬
‫‪۱‬‬ ‫ﭼﻮن ‪ y = ۱‬و ﻧﻘﻄﻪ روی ﻧﻤﻮدار ﻣﻨﺤﻨﯽ اﺳﺖ ﭘﺲ ‪= ۳‬‬
‫‪ y ′‬در ﻧﻘﻄﻪ )‪ (۳, ۱‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲۰‬‬
‫= ‪y′‬‬ ‫‪=−‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۵‬‬ ‫‪−۶‬‬ ‫‪۱۰۱‬‬
‫‪‬‬
‫‪x = t cos t − ۱‬‬
‫ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪای روی‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١١.٧.۶‬ﻣﻨﺤﻨﯽ ﭘﺎراﻣﺘﺮی ﺑﺎ ﻣﻌﺎدﻻت‬
‫‪y = t sin t + ۱‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﺐ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﭘﺎراﻣﺘﺮی دارﯾﻢ‪:‬‬

‫‪dy/dt‬‬ ‫‪sin‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪t‬‬
‫= ‪y′‬‬ ‫=‬
‫‪dx/dt‬‬ ‫‪cos t − t sin t‬‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ ‪ y ′ = ۰‬آﻧﮕﺎه ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ sin t + t cos t = ۰‬و اﯾﻦ ﺑﻪ ازای ‪ t = ۰‬ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﻟﺬا‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از )‪.(−۱, ۱‬‬

‫‪ ٨.۶‬ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫‪ .١‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﻖ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻖ ﻫﺮ ﮐﺪام از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫√‬ ‫√‬
‫‪۳‬‬
‫= )‪۱)f (x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫= )‪۲)f (x‬‬ ‫‪x۲ + ۱‬‬ ‫‪۳)f (x) = tan x‬‬
‫‪۱‬‬
‫= )‪۴)f (x‬‬ ‫‪۵)f (x) = sec x‬‬ ‫‪۶)f (x) = tan−۱ x‬‬
‫‪x‬‬

‫‪ .٢‬ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ a‬و ‪ b‬را ﻃﻮری ﭘﯿﺪا ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬

‫‪‬‬
‫‪ x+a‬‬ ‫‪x≥۱‬‬
‫‪x+b‬‬
‫= )‪f (x‬‬
‫‪۳[−x]|x − ۲|−۲ x < ۱‬‬

‫در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x = a‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ a .٣‬و ‪ b‬را ﻃﻮری ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬

‫‪‬‬
‫‪ax۲ + bx + ۲ |x|≤ ۲‬‬
‫√ = )‪f (x‬‬
‫‪ x۲ + ۴x + ۴ |x|> ۲‬‬

‫در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢١٠‬‬

‫‪ .۴‬ﻣﺸﺘﻖ ﭼﭗ ﺗﺎﺑﻊ ]‪ f (x) = x|x|[x‬را در ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺒﺪا ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .۵‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻌﯽ ‪ f‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ و ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x۱‬و ‪ x۲‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬

‫‪|f (x۱ ) − f (x۲ )|≤ (x۱ − x۲ )۲‬‬

‫ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﺪ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .۶‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ f‬و ‪ g‬ﺗﻮاﺑﻌﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮده و در رواﺑﻂ )‪ f ′ (x) = g(x‬و )‪ f ′ ′ (x) = −f (x‬ﺻﺪق‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ )‪ h(x) = f ۲ (x) + g ۲ (x‬و ‪ h(۰) = ۵‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ )‪.h(۱۰‬‬

‫‪ .٧‬ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪.۵‬‬ ‫‪.١‬‬
‫‪sin−۱ x‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪f (x) = ۲x + ۳x + ۴x + ۵x‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪۳‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪۴‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪۵‬‬
‫= )‪f (x‬‬
‫‪cos−۱ x‬‬

‫√‬ ‫‪.۶‬‬ ‫‪.٢‬‬

‫√‬ ‫‪۲‬‬
‫‪f (x) = cos‬‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪f (x) = x sin x. cos x‬‬

‫‪.٧‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪x sin۳ x − x۳ sin x‬‬ ‫= )‪f (x‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫√‬ ‫‪۱ + tan۲ x‬‬
‫‪۱ + x۲‬‬
‫‪.۴‬‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪f (x) = tan‬‬ ‫(‬ ‫)‪+cos x‬‬
‫)‪tan−۱ (x‬‬

‫‪ .٨‬ﻣﺸﺘﻖ ﺗﻮاﺑﻊ ﺿﻤﻨﯽ زﯾﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪.٣‬‬ ‫‪.١‬‬
‫√‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√‬
‫‪x= y+ ۳y+ ۴y‬‬ ‫‪x+ y =۱‬‬

‫‪.۴‬‬ ‫‪.٢‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۳x y + xy + y = ۰‬‬ ‫‪x +y =۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬

‫‪ .٩‬ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻗﺎﻋﺪه و زﻧﺠﯿﺮی ﻣﺸﺘﻖ ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪.٢‬‬ ‫√‬ ‫‪.١‬‬

‫‪۱‬‬ ‫√‬ ‫√‬
‫=‪y‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫√‬
‫‪x+‬‬ ‫‪۱+۱/x‬‬ ‫=‪y‬‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪۱+x‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۶‬ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢١١‬‬

‫‪.۴‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪−۱‬‬ ‫‪−۱‬‬ ‫√‬
‫))‪y = sin(x + sin(x + sin x‬‬ ‫‪y = tan‬‬ ‫‪(sin‬‬ ‫‪(cos‬‬ ‫)))‪( x‬‬

‫‪ .١٠‬ﻣﺸﺘﻖ ‪ n‬اُم ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪.۴‬‬ ‫‪.١‬‬
‫‪۱‬‬
‫=‪y‬‬ ‫‪y = sin x‬‬
‫‪x‬‬
‫‪.۵‬‬ ‫‪.٢‬‬
‫‪x+۱‬‬
‫=‪y‬‬ ‫‪y = cos x‬‬
‫‪x+۲‬‬
‫‪.۶‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫‪ax + b‬‬ ‫√‬
‫=‪y‬‬ ‫‪y= x‬‬
‫‪cx + d‬‬

‫‪ f (x) = g ۳ (x) +‬ﻣﻘﺪار )‪ f ′ (a‬ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬ ‫‪۱‬‬

‫)‪g(x‬‬ ‫‪ .١١‬اﮔﺮ ‪ g(a) = ۱‬و ‪ g ′ (a) = ۲‬و‬
‫√‬
‫= )‪ g ′ (x‬و ﻣﺸﺘﻖ )‪ g ◦ f (x‬را در ‪ x = ۱‬ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪ .١٢‬اﮔﺮ ‪ f (x) = x۳ − ۱‬و ‪۳x + ۱۶‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻘﺪار ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ))‪ f (sin۲ (x‬را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ x‬ﺣﺴﺎب ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪ .١٣‬اﮔﺮ ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬ﺑﺮاﺑﺮ‬

‫‪ .١۴‬اﮔﺮ ‪ f (x) = ۲x۳ + x + ۱‬ﺑﺎﺷﺪ در ﻧﻘﻄﻪای ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ ۴‬واﻗﻊ ﺑﺮ ‪ f −۱‬ﻣﺸﺘﻖ آن را ﺣﺴﺎب ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .١۵‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x۳ + x − ۶‬ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ در ﻧﻘﻄﻪای ﺑﻪ ﻋﺮض ‪ ۲‬واﻗﻊ ﺑﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﮑﻮس ‪ f‬ﺧﻄﯽ‬
‫ﺑﺮ ﻧﻤﻮدار آن ﻣﻤﺎس ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺷﯿﺐ ﺧﻂ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .١۶‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x۳ − ۴x + ۷‬ﺑﺎ داﻣﻨﻪ )∞ ‪ [۲,‬ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ ﻣﻘﺪار ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﮑﻮس ‪ f‬را در‬
‫‪ (b ∈ Df − ۱)b = ۷‬ﭘﯿﺪا ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪y = sin t − ۱‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺿﻤﻨﯽ‬ ‫‪ .١٧‬ﺑﺎ ﺣﺬف ﭘﺎراﻣﺘﺮ ‪ t‬در ﻣﻌﺎدﻻت ﭘﺎراﻣﺘﺮی‬
‫‪x = cos t + ۱‬‬
‫را ﺑﻪ دو ﻃﺮﯾﻖ ﭘﺎراﻣﺘﺮی و ﺿﻤﻨﯽ ﺑﺪﺳﺖ آورده و ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪dy‬‬
‫‪dx‬‬ ‫ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ و‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢١٢‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪٧‬‬

‫ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬

‫در ﻓﺼﻞ ﻗﺒﻞ ﺑﺎ ﻗﻀﺎﯾﺎی اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺸﺘﻖ ﻧﻈﯿﺮ ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ ﮔﯿﺮی‪ ،‬ﻣﺸﺘﻖ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس‪ ،‬ﻣﺮﻛﺐ و‬
‫ﻏﯿﺮه آﺷﻨﺎ ﺷﺪﯾﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ازدﯾﺪﮔﺎه دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﻛﺎﻣﻼ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﺒﻪﻫﺎی ﻛﺎرﺑﺮدی ﻣﺸﺘﻖ اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ .‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻛﻪ دراﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‬
‫ﻗﻀﺎﯾﺎی ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﺎی رل و ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ و ﻛﻮﺷﯽ‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل و ﻗﻀﯿﻪ ﺗﯿﻠﻮر‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﻗﻀﺎﯾﺎ در ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ ﻛﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ دارد ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻛﻪ‬
‫در آنﺟﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ‬ ‫‪١.٧‬‬

‫ﯾﻜﯽ از ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﻬﻢ ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺸﺘﻖ در رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻬﯿﻨﻪﺳﺎزی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﯾﺎﻓﺘﻦ راه‬
‫ﺑﻬﯿﻨﻪ )ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ( اﻧﺠﺎم ﻛﺎری را دارﯾﻢ‪ .‬در ﺑﺴﯿﺎری از ﺣﺎﻻت اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و‬
‫ﻣﯽﻧﯿﯿﻢ ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣ ﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ اﻋﻢ ازﻣﻄﻠﻖ ﯾﺎ ﻧﺴﺒﯽ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﻗﻀﺎﯾﺎی ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.١.٧‬ﺗﺎﺑﻊ )‪ y = f (x‬ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰ ∈ Df‬را ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣ ﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﮔﻮﯾﯿﻢ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪ x ∈ Df‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ) ‪ .f (x) ≤ f (x۰‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰ ∈ Df‬ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ اﮔﺮ ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪ x ∈ Df‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ) ‪.f (x) ≥ f (x۰‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.١.٧‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x۲ − ۱‬را در ﺑﺎزهی ]‪ [۰, ۳‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ‪ x۰ = ۰‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻣﻄﻠﻖ و ‪ x۰ = ۳‬ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٣.١.٧‬ﺗﺎﺑﻊ )‪ y = f (x‬ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰ ∈ Df‬را ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣ ﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪f‬‬
‫ﮔﻮﯾﯿﻢ اﮔﺮ ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﻣﺎﻧﻨﺪ )‪ D = (x۰ − δ, x۰ + δ‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮریﻛﻪ داﺷﺘﻪ‬

‫‪٢١٣‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢١۴‬‬

‫‪9‬‬

‫‪8‬‬

‫‪7‬‬

‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١.٧‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x۲‬در ﺑﺎزهی ]‪.[۰, ۳‬‬

‫ﺑﺎﺷﯿﻢ‪:‬‬
‫) ‪∀x ∈ D ∩ Df : f (x) ≤ f (x۰‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰ ∈ Df‬ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ اﮔﺮ‬
‫‪∀x ∈ D ∩ Df : f (x) ≥ f (x۰ ).‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.١.٧‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﻮدار ‪ f (x) = x۲‬و ‪ g(x) = x۳‬ﻧﻘﺎط ﻣ ﺎﻛ ﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪f (x) = x‬‬

‫‪g(x) = x۳‬‬

‫ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰ = ۰‬ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬اﺳﺖ و دارای ﻫﯿﭻ ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﯾﺎ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ )‪ g(x‬دارای ﻫﯿﭻ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﯾﺎ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫در ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﻛﻪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺮﻣﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ‪ ،‬ﺧﻂ ﻣﻤﺎس‬
‫در ﻧﻘﺎط ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻓﻘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ۵.١.٧‬ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺮﻣﺎ(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ و ‪ x۰‬ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﯾﺎ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ‬
‫ﻧﺴﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪.f ′ (x۰ ) = ۰‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ x۰‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣ ﺎﻛ ﺰﯾﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌ ﺮﯾﻒ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ‬
‫)‪ D = (x۰ − δ, x۰ + δ‬وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﻃﻮریﻛﻪ‬
‫‪∀x ∈ D ∩ Df : f (x) ≤ f (x۰ ).‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢١۵‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫)ب( ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.f (x) = x۳‬‬ ‫)آ( ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.f (x) = x۲‬‬

‫ﺣﺎل ﺗﺎﺑﻊ )‪ g(h‬را ﺑﺮای ‪ h ̸= ۰‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫) ‪f (x۰ + h) − f (x۰‬‬
‫= )‪g(h‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪h‬‬
‫ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ‪ h‬ﮐ ﻪ ‪ x۰ ± h ∈ D ∩ Df‬دارﯾ ﻢ ) ‪ .f (x۰ + h) ≤ f (x۰‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ اﮔ ﺮ ‪ h > ۰‬آنﮔ ﺎه‬
‫‪ g(h) ≤ ۰‬و اﮔﺮ ‪ h < ۰‬آنﮔﺎه ‪ .g(h) ≥ ۰‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ lim g(h) ≥ ۰‬و ‪ . lim g(h) ≤ ۰‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪h→۰+‬‬ ‫‪h→۰−‬‬
‫‪ f‬در ‪ x۰‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﭘﺲ ) ‪ .lim g(h) = f ′ (x۰‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪h→۰‬‬
‫‪۰ ≤ lim g(h) = lim g(h) = lim g(h) ≤ ۰‬‬
‫‪h→۰−‬‬ ‫‪h→۰+‬‬ ‫‪h→۰‬‬

‫ﭘﺲ ‪ .lim g(h) = ۰‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ f ′ (x۰ ) = ۰‬در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻛﻪ ‪ x۰‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ‬
‫‪h→۰‬‬
‫ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪.۶.١.٧‬‬

‫)اﻟﻒ( در ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺧﻄﻮط ﻣﻤﺎس در ﻧﻘﺎط ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﯾﺎ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻓﻘﯽ ﯾﻌﻨﯽ دارای‬
‫ﺷﯿﺐ ﺻﻔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫)ب( رﯾﺸﻪﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ ‪ f‬ﻧﻘﺎط ﻛﺎﻧﺪﯾﺪ ﺑﺮای ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﯾﺎ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫در اﻧﺘﻬﺎی اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻧﺤﻮه ﺗﻌﯿﯿﻦ وﺿﻌﯿﺖ اﯾﻦ ﻧﻘﺎط را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان آزﻣﻮنﻫﺎی اول و دوم ﻣﺸﺘﻖ ﺑﯿﺎن‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .٧.١.٧‬ﻋﻜﺲ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺮﻣﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x۳‬دارﯾﻢ‬
‫‪ f ′ (۰) = ۰‬وﻟﯽ ‪ x۰ = ۰‬ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﯾﺎ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢١۶‬‬

‫ﻗﻀﺎﯾﺎی رل و ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ‬ ‫‪٢.٧‬‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی و ﻣﻬﻢ در ﻣﺸﺘﻖ ﻗﻀﺎﯾﺎی رل وﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻗﻀﺎﯾﺎ‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎر و ﻣﺘﻨﻮع آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬دراﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻗﻀﺎﯾﺎ و ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ ﻫﻨﺪﺳﯽ آﻧﻬﺎ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی آﻧﻬﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ )ر‪‬ل( ﻧﯿﺰ اﺷﺎرهای داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﻛﻪ‬
‫ﺗﻮاﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺑﺎزه‪ [a, b] ،‬ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﺧﻮد را دراﯾﻦ ﺑﺎزه اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ‪) ١.٢.٧‬ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ رل(‪ .‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ﺗ ﺎﺑ ﻊ )‪ f (x‬در ﺑ ﺎزه ﺑ ﺴ ﺘ ﻪ ]‪ [a, b‬ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﻪ و در ﺑ ﺎزه )‪(a, b‬‬
‫ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻋﻼوه )‪ f (a) = f (b‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﻘﻄﻪای ﻣﺎﻧﻨﺪ )‪ c ∈ (a, b‬وﺟﻮددارد ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮریﻛﻪ ‪.f ′ (c) = ۰‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻟﺬا ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.٢.۵‬ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﺧﻮد را در ]‪[a, b‬‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﻛﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ]‪ x۱ ∈ [a, b‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣ ﺎﻛ ﺰﯾﻤﻢ و ‪ f (x۱ ) = M‬و ]‪ x۲ ∈ [a, b‬ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ و ‪ f (x۲ ) = m‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ‪ m = M‬آنﮔﺎه ‪ f‬ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ و ﻣﺸﺘﻖ آن در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪای ﺻﻔﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ m ̸= M‬دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن )‪ f (a) = f (b‬ﭘﺲ ﺣﺪاﻗﻞ ﯾﻜﯽ از ﻧﻘﺎط ‪x۱‬‬
‫ﯾﺎ ‪ x۲‬در ﺑﺎزه )‪ (a, b‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ a < x۱ < b‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻃﺒﻖ ﻓﺮض )‪ f ′ (x‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ‪ x۱‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺮﻣﺎ ‪ f ′ (x۱ ) = ۰‬و ﺣﻜﻢ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻗﻀﯿﻪ رل را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻛﺮد‪ .‬ﭼﻮن ‪ f‬ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫)‪ f (a) = f (b‬ﻟﺬا اﮔﺮ از ﻧﻘﻄﻪ ))‪ (a, f (a‬روی ﻧﻤﻮدار ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﺎﻻ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﯿﻢ ﭼﻮن ﺑﺎﯾﺪ از ﻧﻘﻄﻪ‬
‫))‪ (b, f (b‬ﺑﮕﺬرﯾﻢ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﺮﮔﺮدد در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ‪c‬‬
‫ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ و ﺧﻂ ﻣﻤﺎس در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻓﻘﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮازی ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫))‪(a, f (a‬‬ ‫))‪(b, f (b‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢١٧‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.٢.٧‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x۳ + x − ۱ = ۰‬دﻗﯿﻘﺎ دارای ﯾﻚ رﯾﺸﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻮﻟﺘﺰاﻧﻮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪ f (x) = x۳ + x − ۱‬دارای رﯾﺸﻪ اﺳﺖ ﭼﻮن‬
‫‪ f (۰) = −۱ < ۰‬ﻟﺬا ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪f (x) = ۰‬دارای رﯾﺸﻪ ‪ ۰ < c < ۱‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎل ادﻋﺎ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ رﯾﺸﻪ‬
‫دﯾﮕﺮی وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﺧﻠﻒ ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ c′‬رﯾﺸﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪f (x) = ۰‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن )‪ f (x‬ﯾﻚ‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای اﺳﺖ ﭘﺲ در ‪ R‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ‪ f (c) = f (c۱ ) = ۰‬ﻟﺬا ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻗﻀﯿﻪ رل ﻧﻘﻄﻪای ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ c۲‬ﺑﯿﻦ ‪ c‬و ‪ c۱‬وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﻃﻮریﻛﻪ ‪ .f ′ (c۲ ) = ۰‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ f ′ (x) = ۳x۲ + ۱ = ۰‬دارای ﺟﻮاب ﻧﯿﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ ﭘﺲ ‪f (x) = ۰‬دارای دﻗﯿﻘﺎ ﯾﻚ‬
‫رﯾﺸﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﯽﺗﺮی از ﻗﻀﯿﻪ رل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ رﯾﺎﺿﯿﺪان ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﻻﮔﺮاﻧﮋ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٣.٢.٧‬ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ) ﻻﮔﺮاﻧﮋ((‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و در )‪(a, b‬‬
‫ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﻘﻄﻪای ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ a < c < b‬وﺟﻮددارد ﺑﻪ ﻃﻮریﻛﻪ‬
‫)‪f (b) − f (a‬‬
‫= )‪f ′ (c‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪b−a‬‬

‫ﻗﺒﻞ ازاﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻘﻮل ﺑﻮدن آن را ﺑﻪ وﺳﻠﯿﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫)‪ y = f (x‬و ﻧ ﻘ ﺎط ))‪ A = (a, f (a‬و ))‪ B = (b, f (b‬را از اﯾ ﻦ ﺗ ﺎﺑ ﻊ در ﻧ ﻈ ﺮ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ‪ .‬ﺷ ﯿ ﺐ‬
‫ﭘﺎرهﺧﻂ ‪ AB‬از راﺑﻄﻪی زﯾﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫)‪f (b) − f (a‬‬
‫= ‪mAB‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪b−a‬‬
‫ﻛﻪ دﻗﯿﻘﺎ ﻫﻤﺎن ﻋﺒﺎرت ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺣﻜﻢ اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ )‪ f ′ (c‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻣﺸﺘﻖ ﺷﯿﺐ‬
‫ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ﺗﺎﺑﻊ در ﻧﻘﻄﻪ ))‪ (c, f (c‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻘﻄﻪای ﭼﻮن ))‪ (c, f (c‬وﺟﻮددارد ﺑﻪ ﻃﻮریﻛﻪ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻮازی ﺑﺎﭘﺎرهﺧﻂ‬
‫‪ AB‬اﺳﺖ ﺷﻜﻞ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را آﺷﻜﺎرﺗﺮ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ )‪ g(x‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫)‪f (b) − f (a‬‬
‫‪g(x) = f (x) − f (a) −‬‬ ‫‪(x − a).‬‬
‫‪b−a‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﻀﯿﻪ رل را ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ )‪ g(x‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ g(x) .‬در ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺠﻤﻮع دو ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﯾﻚ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای درﺟﻪ ﯾﻚ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ g(x) .‬در )‪ (a, b‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻫﺮ دو ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬و ﭼﻨﺪ‬
‫ﺟﻤﻠﻪای درﺟﻪ ﯾﻚ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮﻧﺪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬ ‫)‪f (b) − f (a‬‬
‫‪g (x) = f (x) −‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪b−a‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢١٨‬‬

‫‪B‬‬

‫‪a‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪A‬‬

‫‪ f (b)−f‬ﺗﻮاﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ (.‬از ﻃﺮﻓﯽ دارﯾﻢ‬

‫‪b−a‬‬
‫)‪(a‬‬
‫)ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﯿﺪ )‪ f (a‬و‬
‫)‪f (b) − f (a‬‬
‫‪g(a) = f (a) − f (a) −‬‬ ‫‪(a − a) = ۰‬‬
‫‪b−a‬‬
‫و‬
‫)‪f (b) − f (a‬‬
‫‪g(b) = f (b) − f (a) −‬‬ ‫‪(b − a) = ۰‬‬
‫‪b−a‬‬
‫ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ﻃ ﺒ ﻖ ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ رل ﻧ ﻘ ﻄ ﻪای ﻣ ﺎﻧ ﻨ ﺪ ‪ a < c < b‬وﺟ ﻮد دارد ﺑ ﻪ ﻃ ﻮریﻛ ﻪ ‪ .g ′ (c) = ۰‬ﯾ ﻌ ﻨ ﯽ‬
‫= )‪ f ′ (c‬و ﺣﻜﻢ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫)‪f (b)−f (a‬‬
‫‪b−a‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.٢.٧‬ﻫﺮ ﯾﻚ از ﻧﺎﻣﺴﺎویﻫﺎی زﯾﺮ را ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ )ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۶.١.۴‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‪.‬‬

‫)‪(x > ۰‬‬ ‫)اﻟﻒ( ‪sin x ≤ x‬‬

‫)‪(x > ۰‬‬ ‫)ب( ‪tan−۱ x < x‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫)اﻟﻒ( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f (x) = sin x‬و ﺑﺎزه ]‪ [۰, x‬را درﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬در ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار‬
‫ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺻﺪق ﻣﯽ ﻛﻨﺪ ﻟﺬا ‪ ۰ < c < x‬وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﻃﻮریﻛﻪ‬
‫)‪f (x) − f (۰‬‬ ‫‪sin x‬‬
‫= )‪cos x = f ′ (c‬‬ ‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪x−۰‬‬ ‫‪x‬‬
‫از ﻃﺮﻓﯽ ‪ cos ≤ ۱‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪sin x ≤ x‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢١٩‬‬

‫)ب( ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = tan−۱ x‬در ﺑﺎزه ]‪ [۰, x‬ﺻﺪق ﻣﯽﻛﻨﺪ ﻟﺬا ‪۰ < c < x‬‬
‫وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﻃﻮریﻛﻪ‬
‫‪۱‬‬ ‫)‪f (x) − f (۰‬‬ ‫‪tan−۱ x‬‬ ‫‪−‬‬‫‪tan−۱ ۰‬‬ ‫‪tan−۱ x‬‬
‫= )‪= f ′ (c‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪۱ + c۲‬‬ ‫‪x−۰‬‬ ‫‪x−۰‬‬ ‫‪x‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪.tan−۱ x < x‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱+c۲‬‬
‫ﭼﻮن ‪< ۱‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.٢.٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬دارای ﺳﻪ رﯾﺸﻪ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ و ﺑﺮ ‪ R‬دو ﺑﺎر ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ )‪ f ′′ (x‬ﺣﺪاﻗﻞ ﯾﻚ رﯾﺸﻪ ﺣﻘﯿﻘﯽ دارد‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓ ﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ c۱ , c۲‬و ‪ c۳‬رﯾﺸﻪﻫﺎی )‪ f (x‬ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ‪.f (c۱ ) = f (c۲ ) = f (c۳ ) = ۰‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺮض ﻛﺮد ‪ c۱ < c۲ < c۳‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻗﻀﯿﻪ رل را ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﺑﺎزهﻫﺎی ] ‪ [c۱ , c۲‬و‬
‫] ‪ [c۲ , c۳‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫‪′‬‬
‫‪∃ k۱ ∈ (c۱ , c۲ ) : f (k۱ ) = ۰‬‬

‫‪∃ k۲ ∈ (c۲ , c۳ ) : f ′ (k۲ ) = ۰‬‬

‫ﺣ ﺎل ﻣ ﺠ ﺪد ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ رل را ﺑ ﺮای ﺗ ﺎﺑ ﻊ )‪ f ′ (x‬و ﺑ ﺎزه ] ‪ [k۱ , k۲‬ﺑ ﻪ ﻛ ﺎر ﻣ ﯽﺑ ﺮﯾ ﻢ‪ .‬در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت‬

‫‪ k۱ < k۲ < k۳‬وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﻃﻮریﻛﻪ ) ‪ .f ′′ (k۳‬ﯾﻌﻨﯽ )‪ f ′′ (x‬ﺣﺪاﻗﻞ ﯾﮏ رﯾﺸﻪی ﺣﻘﯿﻘﯽ دارد‪.‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﺗﻌﻤﯿﻤﯽ از ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﺑﺘﺪا ﺗﻮﺳﻂ ﻛﻮﺷﯽ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ۶.٢.٧‬ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﯾﺎﻓﺘﻪ )ﻛﺸﯽ((‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺗﻮاﺑﻊ )‪ f (x‬و )‪ g(x‬در ]‪[a, b‬‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ودر )‪ (a, b‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﻘﻄﻪای ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ a < c < b‬وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﻃﻮریﻛﻪ‬
‫))‪f ′ (c)(g(b) − g(a)) = g ′ (c)(f (b) − f (a‬‬

‫)ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ اﮔﺮ ‪ g(x) = x‬اﺧﺘﯿﺎر ﻛﻨﯿﻢ آنﮔﺎه ‪ g ′ (x) = ۱‬ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ) ﻻﮔﺮاﻧﮋ( ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪(.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ )‪ h(x‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫‪h(x) = g(x)[f (b) − f (a)] − f (x)[g(b) − g(a)].‬‬

‫ﭼﻮن ﺗﻮاﺑﻊ )‪f (x‬و )‪ g(x‬در ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و در )‪ (a, b‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﻟﺬا ﺗﺎﺑﻊ )‪ h(x‬ﻧﯿﺰ در‬
‫]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و در )‪ (a, b‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ )‪ h(a) = h(b‬زﯾﺮا‬
‫)‪h(a) = g(a)[f (b) − f (a)] − f (a)[g(b) − g(a)] = g(a)f (b) − f (a)g(b‬‬

‫)‪h(b) = g(b)[f (b) − f (a)] − f (b)[g(b) − g(a)] = g(a)f (b) − f (a)g(b‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﻀﯿﻪ رل ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ )‪ h(x‬و ﺑﺎزه ]‪ [a, b‬ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﻟﺬا ﻧﻘﻄﻪ ‪ a < c < b‬وﺟﻮد دارد‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٢٠‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮریﻛﻪ ‪ .h′ (c) = ۰‬ﭼﻮن‬

‫])‪h′ (c) = g ′ (x)[f (b) − f (a)] − f ′ (x)[g(b) − g(a‬‬

‫ﭘﺲ‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫‪g (c)[f (b) − f (a)] − f (c)[g(b) − g(a)] = ۰.‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫‪f (c)[g(b) − g(a)] = g (c)[f (b) − f (a)].‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .٧.٢.٧‬ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﯾﺎﻓﺘﻪ را در ﺣﺎﻟﺘﯽﻛﻪ ‪ g(b) − g(a) ̸= ۰‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫)‪f ′ (c‬‬ ‫)‪f (b) − f (a‬‬
‫‪′‬‬
‫=‬
‫)‪g (c‬‬ ‫)‪g(b) − g(a‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٨.٢.٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪ x ∈ Df‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ f ′ (x) = ۰‬دراﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ازای ﻫﺮ دو ﻣﻘﺪار دﻟﺨﻮاه ‪ x۱‬و ‪ x۲‬در ‪ Df‬دارﯾﻢ ) ‪.f (x۱ ) = f (x۲‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ x۲ ∈ Df‬و ‪ x۱ < x۲‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎزه ] ‪ [x۱ , x۲‬را درﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﭼﻮن‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﭘﺲ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ و ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺑﺮﻗﺮاراﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫) ‪f (x۲ ) − f (x۱‬‬
‫= )‪ ۰ = f ′ (c‬ﭘﺲ ) ‪ f (x۲ ) = f (x۱‬ﻟﺬا‬ ‫‪ x۱ < c < x۲‬وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﻃﻮریﻛﻪ‬
‫‪x۲ − x۱‬‬
‫‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .٩.٢.٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪ x‬در ﺑﺎزه )‪ (a, b‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ )‪ f ′ (x) = g ′ (x‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪ f − g‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ f (x) = g(x) + K‬ﻛﻪ ‪ K‬ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ ‪ .١٠.٢.٧‬ﺗ ﺎﺑ ﻊ ﻣ ﻔ ﺮوض ‪ f‬را ﺑ ﺮ ‪ (a, b) ∈ Df‬ﺻ ﻌ ﻮدی ﮔ ﻮﯾ ﯿ ﻢ ﻫ ﺮ ﮔ ﺎه ﺑ ﻪ ازای ﻫ ﺮ‬

‫)‪ x۱ , x۲ ∈ (a, b‬ﮐ ﻪ ‪ x۱ ≤ x۲‬داﺷ ﺘ ﻪ ﺑ ﺎﺷ ﯿ ﻢ ) ‪ f (x۱ ) ≤ f (x۲‬و اﻛ ﯿ ﺪا ﺻ ﻌ ﻮدی ﮔ ﻮﯾ ﯿ ﻢ ﻫ ﺮﮔ ﺎه‬
‫‪ x۱ < x۲‬ﻧﺘﯿﺠﻪ دﻫﺪ ) ‪.f (x۱ ) < f (x۲‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را ﻧﺰوﻟﯽ ﮔﻮﯾﯿﻢ اﮔﺮ‬
‫) ‪∀x۱ , x۲ ∈ (a, b) ∈ Df : x۱ ≥ x۲ ⇒ f (x۱ ) ≤ f (x۲‬‬

‫و اﻛﯿﺪا ﻧﺰوﻟﯽ ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه‬

‫) ‪x۱ > x۲ ⇒ f (x۱ ) < f (x۲‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٢١‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١١.٢.٧‬ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬ﺑﺮای ﻫﺮ )‪ x ∈ (a, b‬ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ اﮔﺮ ‪ f ′‬روی )‪ (a, b‬اﻛﯿﺪا ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫آنﮔﺎه ‪ f‬روی )‪ (a, b‬اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ‪ f ′‬روی )‪ (a, b‬ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ آنﮔﺎه ‪f‬‬
‫روی )‪ (a, b‬اﻛﯿﺪا ﻧﺰوﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ﺑﺮای ﻫﺮ )‪ x ∈ (a, b‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ f ′ (x) > ۰‬و ﻧﯿﺰ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ .x۱ < x۲‬در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ را ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬و ﺑﺎزه ] ‪ [x۱ , x۲‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺒ ﺮﯾﻢ آنﮔﺎه ﻧﻘﻄﻪ‬
‫) ‪f (x۲ ) − f (x۱‬‬
‫= )‪ .f ′ (c‬ﭼﻮن ‪ f ′ (c) > ۰‬و‬ ‫‪ x۱ < c < x۲‬وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﺑﻪ ﻃﻮریﻛﻪ‬
‫‪x۲ − x۱‬‬
‫‪ x۲ − x۱ > ۰‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ .f (x۲ ) − f (x۱ ) > ۰‬ﯾﻌﻨﯽ ) ‪ .f (x۱ ) < f (x۲‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪ f‬اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ ﻗﺴﻤﺖ دوم ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻤﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٢.٢.٧‬ﻧﻘﺎﻃﯽ را ﻛﻪ در آن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = ۳x۴ − ۴x۳ − ۱۲x۲ + ۵‬ﺻﻌﻮدی و ﻧﯿﺰ ﻧﻘﺎﻃﯽ را‬
‫ﻛﻪ در آن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻧﺰوﻟﯽ اﺳﺖ ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ )‪ .f ′ = ۱۲x۳ − ۱۲x۲ − ۲۴x = ۱۲x(x − ۲)(x + ۱‬ﺑﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻋﻼﻣﺖ )‪f ′ (x‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻗﺒﻞ ﺟﺎﻫﺎﯾﯽ را ﻛﻪ ‪ f‬ﺻﻌﻮدی ﯾﺎ ﻧﺰوﻟﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﻧﻘﺎط ‪ ۰‬و ‪−۱‬‬

‫ﺑﺎزه‬ ‫‪۱۲x‬‬ ‫‪x−۲‬‬ ‫‪x+۱‬‬ ‫)‪f ′ (x‬‬ ‫‪f‬‬

‫‪x ≤ −۱‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫ﺑﺮ ]‪، (−∞, −۱‬ﻧﺰوﻟﯽ‬
‫‪−۱ < x ≤ ۰‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫ﺑﺮ ]‪ (−۱, ۰‬ﺻﻌﻮدی‬
‫‪۰<x<۲‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫ﺑﺮ )‪ (۰, ۲‬ﻧﺰوﻟﯽ‬
‫‪x>۲‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫ﺑﺮ )∞ ‪ (۲,‬ﺻﻌﻮدی‬

‫و ‪ ۲‬رﯾﺸﻪﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ ‪ f‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻧﻘﺎط ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﯾﺎ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻤﻚ آزﻣﻮنﻫﺎی ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﻮع آﻧﻬﺎ راﺗﻌﯿﯿﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل‬ ‫‪٣.٧‬‬

‫‪sin x‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪ lim‬اﯾﻦ ﺣﺪ را ﺑﺮاﺳﺎس ﺟﺎﯾﮕ ﺰﯾﻨﯽ ‪ x = ۰‬در ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪sin x‬‬
‫‪x‬‬ ‫ﻗﺒ ﻼ‪ ‬در ﻓﺼﻞ ﺣﺪ دﯾﺪهاﯾﻢ ﻛﻪ ‪= ۱‬‬
‫‪x→۰‬‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﺣﺪ ﯾﻚ ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻮرت ﻣﺒﻬﻤﯽ‬ ‫‪۰‬‬
‫‪۰‬‬ ‫را ﯾﻚ ﺻﻮرت ﻣﺒﻬﻢ از ﻧﻮع‬ ‫‪sin x‬‬
‫‪x‬‬ ‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﺮ ﻋﺪدی ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻼ‪‬‬
‫|‪|x‬‬ ‫‪x۳‬‬ ‫‪ax۲‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= ∞,‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪= ۰,‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪=a‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x۲‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪x۲‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪x۲‬‬
‫∞‬
‫∞ ‪ ۰۰ ،∞۰ ،∞ − ∞ ،۰.∞ ،‬و ∞‪۱‬‬ ‫اﻧﻮاع دﯾﮕﺮ ﺻﻮر ﻣﺒﻬﻢ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫∞‬
‫روشﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل را اراﺋﻪ‬ ‫∞‬ ‫و‬ ‫‪۰‬‬
‫‪۰‬‬ ‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺣﺪ ﺻﻮر ﻣﺒﻬﻢ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٢٢‬‬

‫ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬ﺑﺮای ﺻﻮر ﻣﺒﻬﻢ ‪ ۰۰‬و ‪ ∞۰‬و ∞‪ ۱‬ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ﯾﺎزده ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺣﺪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺻﻮر ﻣﺒﻬﻢ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﻌﻤﻮﻻ‪ ‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺟﺒﺮی و ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﯾﻜﯽ ازدو ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻓﻮق‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻛﺮد و ﺑﺴﯿﺎری از ﺻﻮر ﻣﺒﻬﻢ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺳﺎده ﻛﺮدن ﺻﻮرت وﻣﺨﺮج ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل ﻓﻘﻂ وﻗﺘﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﻛﻪ روشﻫﺎی ﺳﺎده ﻛﺮدن ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ‪) ١.٣.٧‬ﻗ ﺎﻋ ﺪه ﻫ ﻮﭘ ﯿ ﺘ ﺎل(‪ .‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ f, g : R −→ R‬ﻣ ﺸ ﺘ ﻖﭘ ﺬﯾ ﺮ‬

‫)‪f ′ (x‬‬
‫)‪lim f (x‬‬ ‫‪ lim‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪= A‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪ lim f (x) = lim g(x) = ۰‬و ‪= A‬‬
‫)‪x→c g(x‬‬ ‫)‪x→c g (x‬‬ ‫‪x→c‬‬ ‫‪x→c‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A ∈ R‬اﻋﺪاد ‪ P, r‬را ﭼﻨﺎن اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ‪ A < r < p‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺒﻖ ﻓﺮض‬
‫)‪f ′ (x‬‬
‫‪ .lim‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ‪ c‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ) ‪ D = (c − δ ′ , c + δ ′‬دارﯾﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ‬ ‫‪′‬‬ ‫دارﯾﻢ‪= A < r‬‬
‫)‪x→c g (x‬‬
‫)‪f ′ (x‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ c < x < y < c + δ‬ﻛﻪ در آن ‪ x, y‬دﻟﺨﻮاه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫< )‪ . g′ (x‬ﺣﺎل‬ ‫‪ x ∈ D‬آنﮔﺎه ‪r‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻛﻮﺷﯽ )‪ t ∈ (x, y‬ﭼﻨﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‪:‬‬
‫)‪f (y) − f (x‬‬ ‫)‪f ′ (t‬‬
‫‪= ′‬‬
‫)‪g(y) − g(x‬‬ ‫)‪g (t‬‬
‫ﭼﻮن ‪ (x, y) ⊆ D‬ﭘﺲ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫)‪f (y) − f (x‬‬
‫‪<r‬‬
‫)‪g(y) − g(x‬‬
‫اﻛﻨﻮن اﮔﺮ ‪ y → c‬آنﮔﺎه دارﯾﻢ‪:‬‬
‫)‪f (x‬‬ ‫)‪f (y) − f (x‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫‪≤r‬‬
‫)‪g(x‬‬ ‫‪y→c‬‬ ‫)‪g(y) − g(x‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد دﻟﺨﻮاه ‪P‬ﻛﻪ ‪ A < P‬دارﯾﻢ ‪ δ ′ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ) ‪x ∈ (c, c + δ ′‬‬
‫)‪ . fg(x‬ﺑ ﻪ ﻃ ﺮﯾ ﻖ ﻣ ﺸ ﺎﺑ ﻪ اﮔ ﺮ ‪ q < A‬دﻟ ﺨ ﻮاه ﺑ ﺎﺷ ﺪ ﻋ ﺪد ‪ δ ′′ > ۰‬ﻣ ﻮﺟ ﻮد اﺳ ﺖ ﻛ ﻪ ﺑ ﺮای‬
‫)‪(x‬‬
‫دارﯾ ﻢ ‪< p‬‬
‫)‪ . fg(x‬ﺣ ﺎل ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟ ﺨ ﻮاه ﺑ ﺎﺷ ﺪ در ﻧ ﻈ ﺮ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ‬
‫)‪(x‬‬
‫ﻫ ﺮ )‪ x ∈ (c − δ ′′ , c‬دارﯾ ﻢ ‪> q‬‬
‫‪ q = A − ۲ϵ‬و ‪ p = A + ۲ϵ‬و } ‪ ۰ < δ ≤ min{δ ′ , δ ′′‬دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ )‪x ∈ (c − δ, c + δ‬‬
‫)‪ | fg(x‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﺗﻜﻤﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪(x‬‬
‫دارﯾﻢ ‪− A|< ϵ‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .٢.٣.٧‬در ﻗﻀﯿﻪ ‪١.٣.٧‬‬

‫اﻟﻒ( ‪ A‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ∞‪ ±‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ب( ﺗﻮاﺑﻊ ‪ f, g‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎی ‪ R‬روی ﺑﺎزه ﺑﺎزی ﻣﺎﻧﻨﺪ )‪ (a, b‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ‪ c‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫‪ a < c < b‬و ‪c = b− , c = a+‬‬

‫ج( ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ∞‪c = ±‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٢٣‬‬

‫د( ﻫﺮﮔﺎه ∞‪ lim f (x) = ±‬و ﺑﻘﯿﻪ ﻓﺮضﻫﺎ ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد ﻣﺠﺪدا ﺑﺎﻗﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺣﺎﻻت‬
‫‪x→c‬‬
‫ﻓﻮق ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪−‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.٣.٧‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫‪x→۰+ x‬‬ ‫‪sin x‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪ از ﻧﻮع ∞ ‪ ∞ −‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ آن دارﯾﻢ‪.‬‬

‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪sin x − x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫‪lim‬‬
‫‪x→۰+‬‬ ‫‪x sin x‬‬ ‫‪x sin x‬‬
‫‪x→۰+‬‬
‫‪cos x − ۱‬‬
‫‪= lim‬‬
‫‪x→۰ sin x + x cos x‬‬
‫‪+‬‬

‫‪− sin x‬‬

‫‪= lim‬‬ ‫‪=۰‬‬
‫‪x→۰ ۲ cos x − x sin x‬‬
‫‪+‬‬

‫‪∞ ۰‬‬ ‫)‪f ′ (x‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺠﺪدا‬ ‫‪ lim ′‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﺎ‬ ‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .۴.٣.٧‬در ﻣﻮاردی ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‬
‫‪∞ ۰‬‬ ‫)‪x→c g (x‬‬
‫ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪن ﺣﺪ ﺗﻜﺮار ﻛﺮد‪ .‬در ﻣﺜﺎل ﻓﻮق و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﺜﺎل زﯾﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪cos x − ۱‬‬
‫‪.lim‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.٣.٧‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x۲‬‬

‫‪۰‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل دارﯾﻢ‪:‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺬاری ‪ ۰‬ﺑﻪ ﺟﺎی ‪ x‬ﺻﻮرت ﻣﺒﻬﻢ‬
‫‪۰‬‬
‫‪cos x − ۱‬‬ ‫‪sin x‬‬ ‫‪cos x‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪= lim −‬‬ ‫‪= lim −‬‬ ‫‪=−‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪۲x‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪tan x − x‬‬
‫‪.lim‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.٣.٧‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x۳‬‬

‫‪۰‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﺣﺎل ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل دارﯾﻢ‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺬاری ‪ ۰‬ﺑﻪ ﺟﺎی ‪ x‬ﺻﻮرت ﻣﺒﻬﻢ‬
‫‪۰‬‬
‫‪tan x − x‬‬ ‫‪sec۲ x − ۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪= lim‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪۳x۲‬‬
‫‪۰‬‬
‫ﭼﻮن ﺣﺪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻫﻨﻮز ﻣﺒﻬﻢ از ﻧﻮع اﺳﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺠﺪد از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه دارﯾﻢ‪.‬‬
‫‪۰‬‬
‫‪sec۲ x − ۱‬‬ ‫‪۲ sec۲ x tan x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪۳x۲‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪۶x‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٢۴‬‬

‫و ﻣﺠﺪدا ﭼﻮن ﺣﺪ ﺻﻮرت ﻣﺨﺮج در ﺻﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺠﺪد از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه دارﯾﻢ‪:‬‬

‫‪tan x − x‬‬ ‫‪sec۲ x − ۱‬‬

‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x۳‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪۳x۲‬‬
‫‪۲ sec۲ x tan x‬‬
‫‪= lim‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪۶x‬‬
‫‪۴ sec۲ x tan۲ x + ۲ sec۴ x‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫= =‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪۳‬‬

‫‪sin x‬‬
‫‪. lim‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٧.٣.٧‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‬
‫‪x→π −‬‬ ‫‪۱ − cos x‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﮔﺮ ﻛﻮرﻛﻮراﻧﻪ ﺳﻌﯽ در اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل ﺑﻨﻤﺎﯾﯿﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‬
‫‪sin x‬‬ ‫‪cos x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫∞‪= −‬‬
‫‪x→π ۱ − cos x‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪x→π sin x‬‬
‫‪−‬‬

‫و اﯾﻦ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ اﮔﺮﭼﻪ وﻗﺘﯽ ‪ x → π −‬ﺻﻮرت ﻛﺴﺮ ﯾﻌﻨﯽ ‪ sin x → ۰‬وﻟﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﻣﺨﺮج‬
‫ﯾﻌﻨﯽ)‪ (۱ − cos x‬ﺑﻪ ﺻﻔﺮ ﻣﯿﻞ ﻧﻤﯽﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل را در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬ﺣﺪ‬
‫ﻣﻄﻠﻮب در واﻗﻊ ﭼﻮن ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج ﺗﻮاﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮده وﻣﺨﺮج ﻏﯿﺮﺻﻔﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ از ﺟﺎﯾﮕﺬاری‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪sin x‬‬ ‫‪sin π‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪lim‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪=۰‬‬
‫‪x→π − ۱ − cos x‬‬ ‫‪۱ − cos π‬‬ ‫)‪۱ − (−۱‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ﺗﯿﻠﻮر‬ ‫‪۴.٧‬‬

‫اﯾﻦ ﻛﻪ ﺑﺴﯿﺎری از ﺗﻮاﺑﻌﯽ ﻛﻪ در ﻋﻤﻞ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺳﺮوﻛﺎر دارﯾﻢ دارای ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯿﻬﺎی زﯾﺎد ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﻚ واﻗﻌﯿﺖ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﯿﻠﯽ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن روشﻫﺎﯾﯽ‬
‫را ﺑﺮای ﺗﻘ ﺮﯾﺐ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﻮاﺑﻌﯽ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻛﺎر ﻛﺮد اﺑﺪاع ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺪ‬
‫ﺟﻤﻠﻪایﻫﺎ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻗﻀﯿﻪ ﺗﯿﻠﻮر در واﻗﻊ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮاﺑﻌﯽ ﻛﻪ دارای‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺸﺘﻖ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻛﺎﻓﯽ ﺑﺎﻻ ﺑﺎﺷﻨﺪ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪایﻫﺎ ﺗﻘﺮﯾﺐ زد‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﻗﻀﯿﻪ ﺗﯿﻠﻮر‬
‫اﺑﺘﺪا ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪-n‬ام ﺗﯿﻠﻮر ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ راﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.۴.٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬روی ﺑﺎزهای ﺷﺎﻣﻞ ‪ c‬ﺗﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ )‪ -(n + ۱‬ام ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای ﺗﯿﻠﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ n‬ام ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫)‪f ′′ (c‬‬ ‫)‪f (n) (c‬‬
‫‪Pn (x) = f (c) + f ′ (c)(x − c) +‬‬ ‫‪(x − c)۲ + · · · +‬‬ ‫‪(x − c)n‬‬
‫‪۲‬‬ ‫)‪(۱)(۲) · · · (n‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٢۵‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٢.۴.٧‬ﺗﯿﻠﻮر(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬ﺑﺮ )‪ (a, b‬ﺗﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ )‪ -(n + ۱‬ام ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ و )‪ c ∈ (a, b‬دراﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ )‪ x ∈ (a, b‬ﻋﺪدی ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ z‬ﺑﯿﻦ ‪ c, x‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫)‪f (n+۱) (z‬‬
‫‪f (x) = Pn (x) +‬‬ ‫‪(x − c)n+۱‬‬
‫)‪(۱)(۲) · · · (n)(n + ۱‬‬
‫‪∑n‬‬ ‫)‪f (k) (t‬‬
‫‪F (t) = f (x) −‬‬ ‫‪k=۰ (۱)(۲)···(k) (x‬‬ ‫اﺛﺒﺎت‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ‪ G(t) = (x − t)n+۱‬و ‪− t)k‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ ‪ G(c) = (x − c)n+۱ ،G(x) = F (x) = ۰‬و )‪F (c) = f (x) − Pn (x‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬

‫‪G′ (t) = −(n + ۱)(x − t)n‬‬ ‫‪,‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫)‪f (k+۱) (t‬‬ ‫‪∑ f (k) (t)k‬‬
‫‪n‬‬
‫‪′‬‬
‫= )‪F (t‬‬ ‫‪(x − t)k −‬‬ ‫‪(x − t)k‬‬
‫)‪(۱)(۲) · · · (k‬‬ ‫)‪(۱)(۲) · · · (k‬‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬
‫)‪f (n+۱) (t‬‬
‫‪=−‬‬ ‫‪(x − t)n‬‬
‫)‪(۱)(۲) · · · (n‬‬

‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻛﻮﺷﯽ ‪ G, F‬روی ﺑﺎزه ﺑﺴﺘﻪای ﻛﻪ ﻧﻘﺎط اﻧﺘﻬﺎﯾﯽ آن ‪ c, x‬ﺑﺎﺷﻨﺪ واﺟﺪ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ z‬ای ﺑﯿﻦ ‪ c, x‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‪:‬‬
‫)‪F (c) − F (x‬‬ ‫)‪F ′ (z‬‬
‫‪= ′‬‬
‫)‪G(c) − G(x‬‬ ‫)‪G (z‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺬاری ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ دراﯾﻦ ﺗﺴﺎوی دارﯾﻢ‪:‬‬
‫)‪(n+۱‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪f (x) − p(x) − ۰‬‬ ‫)‪− f (۱)(۲)···(n‬‬
‫)‪(z)(x−z‬‬
‫=‬
‫‪(x − c)n+۱ − ۰‬‬ ‫‪−(n + ۱)(x − z)n‬‬
‫و ﯾﺎ ﭘﺲ از ﺳﺎده ﻛﺮدن ﻛﺴﺮ و ﻃﺮﻓﯿﻦ وﺳﻄﯿﻦ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫)‪f (n+۱) (z‬‬
‫‪f (x) = p(x) +‬‬ ‫‪(x − c)n+۱‬‬
‫)‪(۱)(۲) · · · (n)(n + ۱‬‬

‫در ﻓﺼﻞ ‪ ١۵‬ﻗﻀﯿﻪ ﺗﯿﻠﻮر را ﺑﺮای ﺑﺴﻂ ﺗﯿﻠﻮر ﺗﻮاﺑﻊ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.۴.٧‬ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = sin x‬ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای ﺗﯿﻠﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭘﻨﺠﻢ را در ‪ ۰‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‪:‬‬

‫‪f (x) = sin x ⇒ f ′ (x) = cos x‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٢۶‬‬

‫‪⇒ f ′′ (x) = − sin x‬‬

‫‪⇒ f ′′′ (x) = − cos x‬‬
‫‪⇒ f (۴) (x) = sin x‬‬
‫‪⇒ f (۵) (x) = cos x‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪:‬‬
‫‪f (۰) = ۰,‬‬ ‫)‪f ′ (۰‬‬ ‫‪= ۱,‬‬ ‫)‪f ′′ (۰‬‬ ‫‪= ۰,‬‬
‫)‪f ′′′ (۰‬‬ ‫‪= −۱,‬‬ ‫)‪f (۴) (۰‬‬ ‫‪= ۰,‬‬ ‫)‪f (۵) (۰‬‬ ‫‪= ۱.‬‬
‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪:‬‬

‫)‪f ′′ (۰‬‬ ‫)‪f ′′′ (۰‬‬ ‫)‪f (۴) (۰‬‬ ‫)‪f (۵) (۰‬‬
‫‪P۵ (x) = f (۰) + f ′ (۰) +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫)‪(۱)(۲) (۱)(۲)(۳) (۱)(۲)(۳)(۴) (۱)(۲)(۳)(۴)(۵‬‬
‫‪x۳‬‬ ‫‪x۵‬‬
‫‪= x−‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪۶‬‬ ‫‪۱۲۰‬‬

‫= ‪ c‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪π‬‬

‫‪۶‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.۴.٧‬ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای ﺗﯿﻠﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = sin x‬را در‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه در ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻞ دارﯾﻢ‪:‬‬

‫√‬
‫‪π‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪۳‬‬
‫= ) (‪f‬‬ ‫⇒‬ ‫=) ( ‪f‬‬
‫‪۶‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪′′ π‬‬ ‫‪۱‬‬
‫⇒‬ ‫‪f ( )=−‬‬
‫‪۶‬‬ ‫√‪۲‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪۳‬‬
‫⇒‬ ‫‪f ′′′ ( ) = −‬‬
‫‪۶‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪۱‬‬
‫⇒‬ ‫= ) ( )‪f (۴‬‬
‫‪۶‬‬ ‫‪۲‬‬
‫√‬
‫‪π‬‬ ‫‪۳‬‬
‫⇒‬ ‫)‪(۵‬‬
‫=) ( ‪f‬‬
‫‪۶‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دراﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ دارﯾﻢ‪.‬‬

‫√‬ ‫√‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪۱ (x − π۶ )۲‬‬ ‫‪۳ (x − π۶ )۳‬‬ ‫‪۱ (x − π۶ )۴‬‬
‫= )‪P۵ (x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪(x − ) −‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪۲ √۲‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫)‪۲ (۱)(۲‬‬ ‫)‪۲ (۱)(۲)(۳) ۲ (۱)(۲)(۳)(۴‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪(x − π۶ )۵‬‬
‫‪+‬‬
‫)‪۲ (۱)(۲)(۳)(۴)(۵‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٢٧‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪π ۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪π‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪(x − ) − (x − ) −‬‬ ‫‪(x − )۳ +‬‬ ‫‪(x − )۴‬‬
‫‪۲ √۲‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪۱۲‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪۴۸‬‬ ‫‪۶‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪π ۵‬‬
‫‪+‬‬ ‫) ‪(x −‬‬
‫‪۲۴۰‬‬ ‫‪۶‬‬

‫‪۱‬‬
‫= )‪ f (x‬را در ‪ c = ۰‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.۴.٧‬ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای ﺗﯿﻠﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪۱−x‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‪:‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫= )‪⇒ f ′ (x‬‬
‫‪۱−x‬‬ ‫) ‪(۱ − x۲‬‬
‫‪۲‬‬
‫⇒‬ ‫= )‪f ′′ (x‬‬
‫) ‪(۱ − x۳‬‬
‫‪۶‬‬
‫⇒‬ ‫= )‪f ′′′ (x‬‬
‫‪(۱ − x)۴‬‬
‫‪۲۴‬‬
‫⇒‬ ‫= )‪f (۴) (x‬‬
‫) ‪(۱ − x۵‬‬
‫‪۱۲۰‬‬
‫⇒‬ ‫= )‪f (۵) (x‬‬
‫‪(۱ − x)۶‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪f (۰) = ۱,‬‬ ‫)‪f ′ (۰‬‬ ‫‪= ۱,‬‬ ‫)‪f ′′ (۰‬‬ ‫‪= ۲,‬‬
‫)‪f ′′′ (۰‬‬ ‫‪= ۶,‬‬ ‫)‪f (۴) (۰‬‬ ‫‪= ۲۴,‬‬ ‫)‪f (۵) (۰‬‬ ‫‪= ۱۲۰.‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬

‫‪x۲‬‬ ‫‪۶x۳‬‬
‫‪P۵ (x) = ۱ + x + ۲‬‬ ‫‪+‬‬
‫)‪(۱)(۲) (۱)(۲)(۳‬‬
‫‪۲۴x‬‬‫‪۴‬‬ ‫‪۱۲۰x۵‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬
‫)‪(۱)(۲)(۳)(۴) (۱)(۲)(۳)(۴)(۵‬‬

‫‪= ۱ + x + x۲ + x۳ + x۴ + x۵ .‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ در ﻣﺜﺎلﻫﺎی ‪ ٣.۴.٧‬و ‪ ۴.۴.٧‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ دارای ﻣﺸﺘﻖ از ﻫﺮ ﻣﺮﺗﺒﻪای در ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻋﺪاد‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻮد اﻣﺎ در ﻣﺜﺎل ‪ ۵.۴.٧‬ﺗﺎﺑﻊ در ﺑﺎزهای ﺑﻪ ﺻﻮرت )‪ (−b, b‬ﻛﻪ ‪ b < ۱‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﺜﺎل ﻗﻀﯿﻪ ﺗﯿﻠﻮر در ﻫﺮ ﺑﺎزهای ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ۱‬ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ ﻫﻤﻮاره ﺿﺮوری اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﻗﻀﯿﻪ‬
‫ﺗﯿﻠﻮر در ﺑﺎزه داده ﺷﺪه ﭼﻚ ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٢٨‬‬

‫آزﻣﻮنﻫﺎی ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ‬ ‫‪۵.٧‬‬

‫در اﯾﻦ آزﻣﻮن ﺑﻪ ﺑﯿﺎن دو روش ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻘﺎط‪ ،‬ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺑﺮای ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺑﺎزه‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ‪.‬در اﺑﺘﺪا ﻻزم اﺳﺖ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﯾﺎ اﻛﺴﺘﺮﻣﻢ را ﺑﺮای ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﯿﺎن ﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.۵.٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ f‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬را ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﯾﺎ اﻛﺴﺘﺮﻣﻢ ‪f‬‬
‫ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ‪ f ′ (c) = ۰‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ‪ f ′‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ آن ﮔﺎه ‪ c‬را ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺗﻜﯿﻦ ‪ f‬ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬

‫اوﻟﯿﻦ روش ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻘﺎط ﻣ ﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺸﺘﻖ اول ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم آزﻣﻮن ﻣﺸﺘﻖ اول ﻧﺎﻣﮕﺬاری ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن آن ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٢.۵.٧‬آزﻣﻮن ﻣﺸﺘﻖ اول(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬درﺑﺎزه )‪ (a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط )‪ (a, b‬ﺑﺠﺰ اﺣﺘﻤﺎﻻ‪‬‬
‫در ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ﺑﻪ ازای ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ x‬در زﯾﺮ ﺑﺎزه )‪ (d, c‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ f ′ (x) > ۰‬و ﺑﻪ ازای ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪x‬‬
‫در زﯾﺮ ﺑﺎزه )‪ (c, e‬ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ .f ′ (x) > ۰‬آن ﮔﺎه ‪ f‬دارای ﯾﻚ ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ در ‪ c‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( اﮔﺮ ﺑﻪ ازای ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ x‬در زﯾﺮ ﺑﺎزه )‪ (d, c‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ f ′ (x) < ۰‬و ﺑﻪ ازای ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪x‬‬
‫در زﯾﺮ ﺑﺎزه )‪ (c, e‬و ‪ f ′ (x) > ۰‬آنﮔﺎه ‪ f‬دارای ﯾﻚ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ در ‪ c‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬اﻟﻒ( از ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ‪ ١١.٢.٧‬ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ﻣ ﯽﺷ ﻮد ﻛ ﻪ ‪ f‬روی ]‪ [d, c‬ﺻ ﻌ ﻮدی اﺳ ﺖ و روی ]‪[c, e‬‬
‫ﻧﺰوﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ‪ f‬روی ]‪ [d, c‬ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ اﮔﺮ ‪ x‬در ]‪ [d, c‬واﻗﻊ ﺷﻮد و ‪ x۱ ̸= c‬آنﮔﺎه‬
‫)‪ .f (x۱ ) < f (c‬ﻫ ﻤ ﭽ ﻨ ﯿ ﻦ ﭼ ﻮن ‪ f‬روی ]‪ [c, e‬ﻧ ﺰوﻟ ﯽ اﺳ ﺖ اﮔ ﺮ ‪ x۲‬در ]‪ [c, e‬واﻗ ﻊ ﺷ ﻮد و‬
‫‪ x۲ ̸= c‬آنﮔﺎه ) ‪ f (c) < f (x۲‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ f‬دارای ﯾﻚ ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ در ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( اﺛﺒﺎت ﻗﺴﻤﺖ )ب( ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.۵.٧‬ﻧﻘﺎط ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x۲‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺮﻣﺎ اﺑﺘﺪا ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ رﯾﺸﻪﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ ‪ f‬را ﭘﯿﺪا ﻛﻨﯿﻢ ﻟﺬا دارﯾﻢ ‪f ′ (x) = ۲x = ۰‬‬
‫ﭘﺲ ‪ x = ۰‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ x = ۰‬ﻛﺎﻧﺪﯾﺪا ﺑﺮای ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل از آزﻣﻮن ﻣﺸﺘﻖ اول ﺑﺮای‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻮع ﻧﻘﻄﻪ ‪ x = ۰‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ دارﯾﻢ‬
‫‪∀x ∈ (−∞, ۰),‬‬ ‫‪f ′ (x) < ۰‬‬

‫‪∀x ∈ (۰, +∞),‬‬ ‫‪f ′ (x) > ۰.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ f‬دارای ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x = ۰‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٢٩‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.۵.٧‬ﻧﻘﺎط ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x۳ − ۳x‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ رﯾﺸﻪﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ دارﯾﻢ‬

‫‪′‬‬
‫‪f (x) = ۳x − ۳ = ۳(x − ۱) = ۰‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪⇒ x = ±۱.‬‬

‫ﺣﺎل اﮔﺮ ﺟﺪول ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺸﺘﻖ ‪ f‬را ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻼﻣﺖ )‪ f ′ (x‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ‪ x = −۱‬ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ و ﻧﻘﻄﻪ ‪ x = ۱‬ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ‪ .‬روش دوم ﺑﺮای‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻘﺎط ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺸﺘﻖ دوم ‪ f‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ۵.۵.٧‬آزﻣﻮن ﻣﺸﺘﻖ دوم(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ c‬ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ‪ f‬ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ‪ f‬دوﺑﺎر ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪ f ′′ (c) > ۰‬آن ﮔﺎه ‪ f‬دارای ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ در ‪ c‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( اﮔﺮ ‪ f ′′ (c) < ۰‬آن ﮔﺎه ‪ f‬دارای ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ در ‪ c‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﻖ دارﯾﻢ‬

‫‪f ′ (c‬‬ ‫‪+ h) −‬‬ ‫)‪f ′ (c‬‬
‫‪f ′′ (c) = lim‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪h→۰‬‬ ‫‪h‬‬
‫ﭼﻮن ‪ c‬ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ‪ f‬اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ ١.۵.٧‬دارﯾﻢ ‪ f ′ (c) = ۰‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫)‪f ′ (c + h‬‬
‫‪f ′′ (c) = lim‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪h→۰‬‬ ‫‪h‬‬
‫)‪f ′ (c+h‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫‪h‬‬ ‫ﺣﺎل اﮔﺮ ‪ f ′′ (c) > ۰‬آن ﮔﺎه ﻋﺪد ‪ δ > ۰‬وﺟﻮد دارد ﻛﻪ از ‪ |h|< δ‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪> ۰‬‬
‫ﺑﻪ ازای ‪ .۰ < h < δ‬ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ f ′ (c + h) > ۰‬و ﺑﻪ ازای ‪ −δ < h < ۰‬ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫‪ f ′ (c + h) < ۰‬اﻛﻨﻮن ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ f ،٢.۵.٧‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬دارای ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﺛﺒﺎت ﻗﺴﻤﺖ‬
‫)ب( ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.۵.٧‬ﻧﻘﺎط ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x۴ − ۴x۲‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ رﯾﺸﻪﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ از ‪ f ′ (x) = ۰‬دارﯾﻢ‬

‫‪f ′ (x) = ۴x۳ − ۸x = ۴x(x۲ − ۲) = ۰.‬‬
‫√‬
‫در ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ رﯾ ﺸ ﻪﻫ ﺎی ﻣ ﺸ ﺘ ﻖ ‪ f‬ﻋ ﺒ ﺎرﺗ ﻨ ﺪ از ‪ x = ۰‬و ‪ x = ± ۲‬ﺣ ﺎل ﻣ ﺸ ﺘ ﻖ دوم ‪ f‬را ﻣ ﺤ ﺎﺳ ﺒ ﻪ‬
‫ﻣ ﯽﻛ ﻨ ﯿ ﻢ‪ f ′′ (x) = ۱۲x۲ − ۸ .‬ﻟ ﺬا ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﻪ آزﻣ ﻮن ﻣ ﺸ ﺘ ﻖ دوم دارﯾ ﻢ ‪ f ′′ (۰) = −۸ < ۰‬و‬
‫√‬ ‫√‬ ‫√‬
‫‪ f ′′ (− ۲) = f ′′ ( ۲) = ۱۶ > ۰‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ‪ x = ۰‬ﻧ ﻘ ﻄ ﻪ ﻣ ﺎﻛ ﺰﯾ ﻤ ﻢ ﻧ ﺴ ﺒ ﯽ و ‪ x = ۲‬و‬
‫√‬
‫‪ x = − ۲‬ﻧﻘﺎط ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ‪ f‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٣٠‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .٧.۵.٧‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺳﺆال ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﻛﻪ ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻘﺎط ﻣ ﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ‬
‫ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬از آزﻣﻮن اول ﻣﺸﺘﻖ و ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ از آزﻣﻮن ﻣﺸﺘﻖ دوم اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆال ﺑﻪ‬
‫دو ﻧﻜﺘﻪ زﯾﺮ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺸﺘﻖ اول ‪f‬‬

‫ب( ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺸﺘﻖ دوم ‪f‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ در ﻫﺮ ﻛﺪام از ﻣﻮارد ﻓﻮق ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اوﻟﻮﯾﺖﺑﻨﺪی ﻛﺮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻣﺸﺘﻖ دوم ‪ f‬ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ اﻧﺠﺎمﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ آن ﮔﺎه اﺳﺘﻔﺎده از آزﻣﻮن ﻣﺸﺘﻖ دوم ﻣﺎ را ﺳﻬﻞﺗﺮ و ﺳﺮﯾﻌﺘﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻘﺎط ﻣ ﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ از آزﻣﻮن ﻣﺸﺘﻖ اول اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﻼوه ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺸﺘﻖ دوم ‪ f‬ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﯾﺮ وﻟﯽ در ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﻣﻘﺪار ﻣﺸﺘﻖ‬
‫دوم ﺻﻔﺮ ﺷﻮد‪ .‬دراﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ از آزﻣﻮن ﻣﺸﺘﻖ اول ﻛﻤﻚ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺜﺎلﻫﺎی زﯾﺮ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را‬
‫آﺷﻜﺎر ﻣﯽﺳﺎزد ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٨.۵.٧‬ﻧﻘﺎط ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x۳‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪′′‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪f (x) = ۶x, f (x) = ۳x‬‬

‫ﻟﺬا ‪ x = ۰‬ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ‪ f‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪ f ′′ (۰) = ۰‬ﻟﺬا از آزﻣﻮن دوم ﻣﺸﺘﻖ ﻧﻤﯽﺗﻮان‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد ﺣﺎل ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻣﺸﺘﻖ اول ﭼﻮن ﺑﻪ ازای ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ x‬در )‪ (−∞, ۰‬و )∞‪ (۰, +‬ﻫﻤﻮاره‬
‫‪ f ′ (x) > ۰‬ﻟﺬا از آزﻣﻮن دوم ﻣﺸﺘﻖ ﻧﻤﯽﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد ﺣﺎل ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻣﺸﺘﻖ اول ﭼﻮن ﺑﻪ ازای‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ x‬در )‪ (−∞, ۰‬و)∞‪ (۰, +‬ﻫﻤﻮاره ‪ f ′ (x) > ۰‬ﻟﺬا ‪ x = ۰‬ﻧﻪ ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ و ﻧﻪ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ‬
‫ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ‪ f‬دارای ﻫﯿﭻ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﯾﺎ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٩.۵.٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ )‪ f ′′ (c‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ اﮔﺮ ‪ f‬دارای ﯾﻚ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ )ﻣ ﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ( در‪c‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ آنﮔﺎه ‪.(f ′′ (c) ≤ ۰) f ′′ (c) ≥ ۰‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬دارای ﯾﻚ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ در ‪ c‬ﺑﺎﺷﺪ ادﻋﺎ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ‪ f ′′ (c) ≥ ۰‬زﯾﺮا در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ .f ′′ (c) < ۰‬ﺣﺎل ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻣﺸﺘﻖ دوم‪ f ،‬دارای ﯾﻚ ﻣ ﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ در‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﯾﻚ ﺑﺎزه ﺷﺎﻣﻞ ‪ c‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ ﺧﻮاﻫﺪﺑﻮد ﯾﻌﻨﯽ ‪ f ′′ (c) = ۰‬ﻛﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ f ′′ (c) ≥ ۰‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ اﺛﺒﺎت ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٣١‬‬

‫ﺗﻘﻌﺮ و ﺗﺤﺪب‬ ‫‪۶.٧‬‬

‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ دو ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻣﻬﻢ ﻫﻨﺪﺳﯽ در ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﻛﻪ در رﺳﻢ آﻧﻬﺎ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴﺰاﯾﯽ‬
‫دارد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺑﺴﯿﺎری از ﺗﻮاﺑﻊ اﻃﻼع ازﻣﺸﺘﻘﺎت اول ودوم ﺑﺮای رﺳﻢ ﻧﻤﻮدار آﻧﻬﺎ ﻛﺎﻓﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ رﺳﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.۶.٧‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را روی ﯾﻚ ﺑﺎزه ﻣﺤﺪب ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪ b‬و ‪ a‬دراﯾﻦ ﺑﺎزه ﭘﺎرهﺧﻂ و اﺻﻞ‬
‫دو ﻧﻘﻄﻪ ))‪ (a, f (a‬و ))‪ (b, f (b‬در ﺑﺎﻻی ﻧﻤﻮدار ‪ f‬واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮای ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺑﻬﺘﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺧﻂ و اﺻﻞ ﺑﯿﻦ ﻧﻘﺎط‬

‫))‪ (a, f (a‬و ))‪ (b, f (b‬را ﺑﺎ ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ آن ﮔﺎه ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬
‫)‪f (b) − f (a‬‬
‫= )‪g(x‬‬ ‫)‪(x − a) + f (a‬‬
‫‪b−a‬‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ اﯾﻦ ﺧﻂ در ﺑﺎﻻی ﻧﻤﻮدار ‪ f‬ﻗﺮار دارد ﻟﺬا ﺑﻪ ازای ﻫﺮ )‪ x ∈ (a, b‬دارﯾﻢ )‪g(x) > f (x‬‬
‫= )‪ g(x‬آن ﮔﺎه از راﺑﻄﻪ ﻓﻮق ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬ ‫)‪f (b)−f (a‬‬
‫‪b−a‬‬ ‫)‪(x − a) + f (a‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ )‪> f (x‬‬

‫)‪f (b) − f (a‬‬ ‫)‪f (x) − f (a‬‬

‫>‬
‫‪b−a‬‬ ‫‪x−a‬‬

‫ﺣﺎل از راﺑﻄﻪ اﺧﯿﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺟﺪﯾﺪی از ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺤﺪب ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ اراﺋﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٢.۶.٧‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را روی ﺑﺎزه ‪ I‬ﻣﺤﺪب )ﻣﻘﻌﺮ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ( ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪ a‬و ‪ x‬و ‪ b‬در ‪ I‬ﮐﻪ‬
‫‪ a < x < b‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫)‪f (x) − f (a‬‬ ‫)‪f (b) − f (a‬‬
‫<‬ ‫‪.‬‬
‫‪x−a‬‬ ‫‪b−a‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٣٢‬‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪ x, b, a‬در ‪ I‬ﻛﻪ ‪ a < x < b‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬

‫)‪f (x) − f (a‬‬ ‫)‪f (b) − f (a‬‬
‫>‬ ‫‪.‬‬
‫‪x−a‬‬ ‫‪b−a‬‬
‫آن ﮔﺎه ‪ f‬را روی ﺑﺎزه ‪ I‬ﻣﻘﻌﺮ )ﻣﻘﻌﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ( ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺑﺮﺧﯽ رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن ﺧﺎﺻﯿﺖﻫﺎی ﻣﺤﺪب و ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی در ﻗﻀﺎﯾﺎی زﯾﺮ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٣.۶.٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬روی ﺑﺎزه ‪ I‬ﺷﺎﻣﻞ ‪ a‬و ‪ b‬و)‪ (a < b‬ﻣﺤﺪب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪a‬‬
‫ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ آنﮔﺎه‬

‫اﻟﻒ( ﻧﻤﻮدار ‪ f‬ﺑﻪ ﺟﺰ در ﻧﻘﻄﻪ ))‪ (a, f (a‬در ﺑﺎﻻی ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪ f‬در ))‪ (a, f (a‬واﻗﻊ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( اﮔﺮ ‪ a < b‬و ‪ f‬در ‪ a, b‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ آنﮔﺎه )‪.f ′ (a) < f ′ (b‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬اﻟﻒ( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ h۱‬و ‪ h۲‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮری ﻛﻪ ‪ ۰ < h۱ < h۲‬و‬
‫‪ a + h۱‬و ‪ a + h۲‬در ‪ I‬ﺑﺎﺷﻨﺪ آن ﮔﺎه ﭼﻮن ‪f‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺤﺪب اﺳﺖ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫)‪f (a + h۱ ) − f (a‬‬ ‫)‪f (a + h۲ ) − f (a‬‬
‫<‬ ‫)‪(١.٧‬‬
‫‪h۱‬‬ ‫‪h۲‬‬
‫)‪f (a + h) − f (a‬‬
‫< )‪ f ′ (a‬و‬ ‫ﻧ ﺎﻣ ﺴ ﺎوی ﻓ ﻮق ﻧ ﺸ ﺎن ﻣ ﯿ ﺪﻫ ﺪ ﻛ ﻪ ﺑ ﻪ ازای ﻫ ﺮ ‪ h > ۰‬و‬
‫‪h‬‬
‫اﯾ ﻦ ﺑ ﺪان ﻣ ﻌ ﻨ ﯽ اﺳ ﺖ ﻛ ﻪ ﺑ ﻪ ازای ﻫ ﺮ ‪ h > ۰‬ﺷ ﯿ ﺐ ﺧ ﻂ واﺻ ﻞ ﻣ ﯿ ﺎن ﻧ ﻘ ﺎط ))‪ (a, f (a‬و‬
‫))‪ (a + h, f (a + h‬ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺷﯿﺐ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ))‪ (a, f (a‬اﺳﺖ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫))‪ (a + h, f (a + h‬در ﺑﺎﻻی ﺧﻂ ﻣﻤﺎس واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ‪ h < ۰‬ﻧﯿﺰ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫‪ h > ۰‬اﺳﺖ زﯾﺮا اﮔﺮ ‪ h۱‬و ‪ h۲‬اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮری ﻛﻪ ‪ h۱ < h۲ < ۰‬و‬
‫‪ a + h۱‬و ‪ a + h۲‬در ‪ I‬واﻗﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ آن ﮔﺎه دارﯾﻢ‬
‫)‪f (a + h۱ ) − f (a‬‬ ‫)‪f (a + h۲ ) − f (a‬‬
‫>‬ ‫‪.‬‬
‫‪h۱‬‬ ‫‪h۲‬‬

‫> )‪ f ′ (a‬و اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬ ‫)‪f (a+h)−f (a‬‬

‫‪h‬‬ ‫و ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻓﻮق ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪﻛﻪ ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪،h < ۰‬‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ‪ h < ۰‬ﻧﻘﻄﻪ ))‪ (a + h, f (a + h‬در ﺑﺎﻻی ﺧﻂ ﻣﻤﺎس واﻗﻊ اﺳﺖ و اﯾﻦ‬
‫ﺑﺮﻫﺎن )اﻟﻒ( را ﺗﻜﻤﯿﻞ ﻣﯽﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ب( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ a < b‬و ‪ f‬در ﻧﻘﺎط ‪ a, b‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ اﻟﻒ دارﯾﻢ‪.‬‬
‫)‪f (a + (b − a)) − f (a‬‬ ‫)‪f (b) − f (a‬‬
‫< )‪f ′ (a‬‬ ‫=‬ ‫اﮔﺮ‪ b − a > ۰‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪b−a‬‬ ‫‪b−a‬‬
‫)‪f (b + (a − b)) − f (b‬‬ ‫)‪f (b) − f (a‬‬
‫> )‪f ′ (b‬‬ ‫=‬ ‫اﮔﺮ‪ b − a < ۰‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪a−b‬‬ ‫‪b−a‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٣٣‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ )‪ f ′ (a) < f ′ (b‬و ﺣﻜﻢ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺒﺼﺮه ‪ .۴.۶.٧‬ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﺪب و ﻣﻘﻌﺮ ﺑﻮدن ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ f‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را در ﺑﺎزهی )‪ (a, b‬ﻣﺤﺪب ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ۰ < λ < ۱‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫) ‪f (λx۱ + (۱ − λ)x۲ ) ≤ λf (x۱ ) + (۱ − λ)f (x۲‬‬

‫و ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در )‪ (a, b‬ﻣﻘﻌﺮ اﺳﺖ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ‪ ۰ < λ < ۱‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫) ‪f (λx۱ + (۱ − λ)x۲ ) ≥ λf (x۱ ) + (۱ − λ)f (x۲‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻌﺎدل ﺑﻮدن ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻓﻮق را ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۵.۶.٧‬ﻓﺮض ﮐﻨﺒﺪ ‪ f‬ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺮ )‪ (a, b‬و ‪ f ′‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺻﻌﻮدی ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪f‬‬
‫ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺤﺪب روی )‪ (a, b‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ‪ x۱ < x۲‬دو ﻧﻘﻄﻪی دﻟﺨﻮاه از )‪ (a, b‬ﺑﺎﺷﻨﺪ و ‪ ۰ < λ < ۱‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ‪.x = λx۱ + (۱ − λ)x۲‬‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﮐﻪ ) ‪.f (x) ≤ λf (x۱ ) + (۱ − λ)f (x۲‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ))‪ ،f (x) ≤ λf (x) + (۱ − λ)(f (x۲ ) − f (x‬ﮐﺎﻓﯽ ﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ‬
‫‪λ(f (x) − f (x۱ )) ≤ (۱ − λ)(f (x۲ ) − f (x)).‬‬

‫ﺑ ﺎ ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﺑ ﻪ ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ ‪ x‬دارﯾ ﻢ ‪ .x۱ < x < x۲‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ﺑ ﺎ ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﺑ ﻪ ﻣ ﻔ ﺮوﺿ ﺎت ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ﺷ ﺮاﯾ ﻂ‬

‫ﻗ ﻀ ﯿ ﻪی ﻣ ﻘ ﺪار ﻣ ﯿ ﺎﻧ ﮕ ﯿ ﻦ ﻻﮔ ﺮاﻧ ﮋ ﺑ ﺮای ‪ f‬روی ﺑ ﺎزهﻫ ﺎی ]‪ [x۱ , x‬و ] ‪ [x, x۲‬ﺑ ﺮﻗ ﺮارﻧ ﺪ ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ‬
‫ﻣ ﻘ ﺎدﯾ ﺮ )‪ c۱ ∈ (x۱ , x‬و ) ‪ c۲ ∈ (x, x۲‬ﻣ ﻮﺟ ﻮدﻧ ﺪ ﮐ ﻪ )‪ f (x۲ ) − f (x) = f ′ (c۲ )(x۲ − x‬و‬
‫) ‪ f (x) − f (x۱ ) = f ′ (c۱ )(x − x۱‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دارﯾﻢ ‪ c۱ < c۲‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﻗﻀﯿﻪ‬
‫) ‪ .f ′ (c۱ ) < f ′ (c۲‬ﺣﺎل از اﯾﻦﮐﻪ ‪ x + (۱ − λ)x = x = λx۱ + (۱ − λ)x۲‬دارﯾﻢ‬
‫‪λ(x − x۱ ) = (۱ − λ)(x۲ − x).‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫) ‪λ(f (x) − f (x۱ )) = λf ′ (c۱ )(x − x۱‬‬

‫)‪≤ (۱ − λ)(f (x۲ ) − f (x‬‬
‫)‪= (۱ − λ)f ′ (c۲ )(x۲ − x‬‬

‫و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۶.۶.٧‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ f‬ﺑﺮ )‪ (a, b‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ و ‪ f ′‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻧﺰوﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦﺻﻮرت ‪ f‬ﺑﺮ )‪(a, b‬‬
‫ﻣﻘﻌﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٣۴‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۵.۶.٧‬اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٧.۶.٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬روی ﺑﺎزه ‪ I‬ﻣﺸﺘﻘﭙﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ‪ f‬در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ از ﺑﺎزه ‪ I‬ﺑﻪ ﺟﺰ‬
‫در ﻧﻘﻄﻪ ﺗﻤﺎس در زﯾﺮ ﻧﻤﻮدار ‪ f‬ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ f‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺤﺪب روی ﺑﺎزه ‪ I‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۵.۶.٧‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﻢ ‪ f ′‬ﺗﺎﺑﻊ ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ a < b‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ )‪.f ′ (a) < f ′ (b‬‬
‫واﺿ ﺢ اﺳ ﺖ ﻛ ﻪ اﮔ ﺮ ﻧ ﻘ ﻄ ﻪ ))‪ (b, f (b‬در ﺑ ﺎﻻی ﺧ ﻂ ﻣ ﻤ ﺎس در ﻧ ﻘ ﻄ ﻪ ))‪ (a, f (a‬ﺑ ﺎﺷ ﺪ و ))‪(a, f (a‬‬
‫در ﺑ ﺎﻻی ﺧ ﻂ ﻣ ﻤ ﺎس در ﻧ ﻘ ﻄ ﻪ ))‪ (b, f (b‬واﻗ ﻊ ﺑ ﺎﺷ ﺪ آنﮔ ﺎه ﺷ ﯿ ﺐ ﺧ ﻂ ﻣ ﻤ ﺎس در ))‪ (b, f (b‬از‬
‫ﺷ ﯿ ﺐ ﺧ ﻂ ﻣ ﻤ ﺎس در ))‪ (a, f (a‬ﺑ ﯿ ﺸ ﺘ ﺮ اﺳ ﺖ زﯾ ﺮا ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﻢ ﺧ ﻂ ﻣ ﻤ ﺎس در ))‪ (a, f (a‬ﺑ ﺎ ﺗ ﺎﺑ ﻊ‬
‫)‪ g(x) = f ′ (a)(x − a) + f (a‬ﻧﻤﺎﯾﺶ داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن ))‪ (b, f (b‬در ﺑﺎﻻی ﺧﻂ‬
‫ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ‪ f‬در ))‪ (a, f (a‬اﺳﺖ ﻟﺬا دارﯾﻢ‬
‫)‪f (b) − f (a‬‬
‫< )‪f ′ (a‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪f (b) > f ′ (a)(b − a) + f (a‬‬ ‫)‪(٢.٧‬‬
‫‪b−a‬‬
‫و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ اﮔﺮ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ‪ f‬در ))‪ (b, f (b‬ﺑﺎ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫)‪h(x) = f ′ (b)(x − a) + f (b‬‬

‫ﺑﯿﺎن ﺷﻮد آنﮔﺎه ﭼﻮن ))‪ (a, f (a‬در ﺑﺎﻻی ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ‪ f‬در ))‪ (b, f (b‬واﻗﻊ اﺳﺖ دارﯾﻢ‬
‫)‪f (b) − f (a‬‬
‫‪f (a) > f ′ (b)(a − b) + f (b),‬‬ ‫)‪< f ′ (b‬‬ ‫)‪(٣.٧‬‬
‫‪b−a‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از ﻧﺎﻣﺴﺎویﻫﺎی ‪ ٢.٧‬و ‪ ٣.٧‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد )‪ f ′ (a) < f ′ (b‬ﭘﺲ ‪ f ′‬ﺗﺎﺑﻊ ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ ﻟﺬا‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۵.۶.٧‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺤﺪب اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .٨.۶.٧‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺸﺘﻖ دوم ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ آن ﮔﺎه ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۵.۶.٧‬ﺟﻬﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻮاﺣﯽ‬
‫ﺗﻘﻌﺮ و ﺗﺤﺪب ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻣﺸﺘﻖ دوم ‪ f‬را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻋﻼﻣﺖ ﻛﻨﯿﻢ زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﯿﻢ اﮔﺮ ‪ f ′′‬در ﯾﻚ ﻧﺎﺣﯿﻪ دارای‬
‫ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ آن ﮔﺎه ‪ f ′‬ﺗﺎﺑﻊ ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ و اﮔﺮ ‪ f ′′‬دارای ﻋﻼﻣﺖ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ آن ﮔﺎه ‪ f ′‬ﻧﺰوﻟﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻛﻪ ‪ f ′′‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در اداﻣﻪ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٩.۶.٧‬ﻧﻮاﺣﯽ ﺗﻌﻘﺮ و ﺗﺤﺪب را ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x۲‬ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ ‪ f ′ (x) = ۲x‬و ‪ f ′′ (x) = ۲‬ﭼﻮن ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺸﺘﻖ دوم ‪ f‬ﻫﻤﻮاره ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ ﻟﺬا ﻧﻤﻮدار ‪f‬‬
‫در ﺳﺮاﺳﺮ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪب )دارای ﺗﻘﻌﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﺎﻻ( اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٠.۶.٧‬ﻧﻮاﺣﯽ ﺗﻘﻌﺮ و ﺗﺤﺪب را ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x۳‬ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٣۵‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ ‪ f ′ (x) = ۳x۲‬و ‪ f ′′ (x) = ۶x‬ﻟﺬا ﺑﻪ ازای ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ x > ۰‬ﻣﺸﺘﻖ دوم ‪ f‬دارای ﻋﻼﻣﺖ‬
‫ﻣﺜﺒﺖ و ﺑﺮای ﻣﻘﺎدﯾﺮ‪ x < ۰‬ﻣﺸﺘﻖ دوم ‪ f‬دارای ﻋﻼﻣﺖ ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻪ ازای ‪ f ،x > ۰‬ﻣﺤﺪب‬
‫)دارای ﺗﻘﻌﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﺎﻻ( و ﺑﻪ ازای ‪ f ،x < ۰‬ﺗﻘﻌﺮ )دارای ﺗﻘﻌﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ( اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﻞ زﯾﺮ را‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٢.٧‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.f (x) = x۳‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﯾﻜﯽ از ﻧﻜﺎت ﻣﻬﻢ در ﻧﻤﻮدار ‪ f‬ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻖ دوم در آن ﺻﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١١.۶.٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬درﺑﺎزه ‪ I‬ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬را ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﻋﻄﻒ ‪ f‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﻧﻤﻮدار ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬دارای ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ﺑﺎﺷﺪ و در دو ﻃﺮف ‪ c‬دارای ﺟﻬﺖ ﺗﻘﻌﺮ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺸﺘﻖ دوم ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪c‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ و ‪ c‬ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ ‪ f‬ﺑﺎﺷﺪ آن ﮔﺎه ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ f ′′ (c) = ۰‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﻛﻪ ﺷﺮط‬
‫‪ f ′′ (c) = ۰‬وﺟﻮد ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ ﺑﺮای ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬را ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٢.۶.٧‬وﺟﻮد ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ را ﺑﺮای ﻫﺮ ﻛﺪام از ﺗﻮاﺑﻊ ‪ f (x) = x۴‬و ‪ g(x) = x۳‬و‬
‫‪ h(x) = −x۴‬را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ ‪ f ′′ (۰) = g ′′ (۰) = h′′ (۰) = ۰‬وﻟﯽ ﻧﻘﻄﻪ ‪ x = ۰‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺮای ﺗﻮاﺑﻊ ‪ f‬و ‪ h‬ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٣۶‬‬

‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه‬ ‫‪٧.٧‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١.٧.٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺮ روی )‪ (a, b‬ﺑﺎﺷﺪ اﮔﺮ ‪ a < x۱ < x۲ < b‬و ‪ c‬ﺑﯿﻦ‬
‫) ‪ f ′ (x۱‬و ) ‪ f ′ (x۲‬ﺑﺎﺷﺪ آن ﮔﺎه ﺣﺪاﻗﻞ ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ x‬در ) ‪ (x۱ , x۲‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﯽ ﻛﻪ‬
‫‪.f ′ (x) = c‬‬

‫ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﻢ ) ‪ .f ′ (x۱ ) < c < f ′ (x۲‬ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ )‪ x ∈ (a, b‬درﻧ ﻈ ﺮ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ‬ ‫ﺣ ﻞ‪.‬‬

‫ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬روی ﺑﺎزه ] ‪ [x۱ , x۲‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬ ‫) ‪g ′ (x۱‬‬ ‫<‪<۰‬‬ ‫ﺻﻮرت) ‪g ′ (x۲‬‬ ‫‪ g(x) = f (x) − cx‬دراﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﭘﺲ ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻣﻘﺪار ﺧﻮد را در ﻧﻘﻄﻪای ﻣﺎﻧﻨﺪ ] ‪ x۰ ∈ [x۱ , x۲‬اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﻛﻨﺪ )ﻗﻀﯿﻪ ‪(٢.٢.۵‬‬
‫) ‪g(t) − g(x۱‬‬
‫‪ g ′ (x۱ ) = lim‬ﭘ ﺲ ) ‪ g(t) − g(x۱‬ﺑ ﺎﯾ ﺪ ﺑ ﺮای ‪ t‬ﻫ ﺎی ﻧ ﺰدﯾ ﻚ ﺑ ﻪ ‪ x۱‬و‬ ‫و ﭼ ﻮن‬
‫‪t→x۱‬‬ ‫‪t − x۱‬‬
‫ﺑﺰﮔﺘﺮ از آن ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﻧﻘﻄﻪای ﻣﺎﻧﻨﺪ ) ‪ t۱ ∈ (x۱ , x۲‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ) ‪g(t۱ ) < g(x۱‬‬
‫ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ﺑ ﺎﯾ ﺪ ‪ .x۰ ̸= x۲‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ) ‪ x۰ ∈ (x۱ , x۲‬و ﺑ ﺎﺗ ﻮﺟ ﻪ ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ﻓ ﺮﻣ ﺎ ‪ g ′ (x۰ ) = ۰‬ﭘ ﺲ‬
‫‪f ′ (x۰ ) = g ′ (x۰ ) + c = c‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٢.٧.٧‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x۷ + ۵x۳ + x − ۶ = ۰‬دﻗﯿﻘﺎ دارای ﯾﻚ رﯾﺸﻪ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ‪ .f (x) = x۷ + ۵x۳ + x − ۶‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ ‪f (۱) = f (۰) = −۶‬‬
‫ﭼﻮن ‪ f‬ﯾﻚ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای اﺳﺖ ﭘﺲ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻮﻟﺰاﻧﻮ دارای ﺣﺪاﻗﻞ ﯾﻚ رﯾﺸﻪ در ﺑﺎزه‬
‫)‪ (۰, ۱‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺣﺎل ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ‪ f‬ﻓﻘﻂ دارای ﯾﻚ رﯾﺸﻪ اﺳﺖ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬دارای ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﯾﻚ رﯾﺸﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ‪ x۱ < x۲‬رﯾﺸﻪﻫﺎی ‪ f‬ﺑﺎﺷﻨﺪ دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن ﻫﻤﻮاره ‪ f ′ (x) = ۷x۶ + ۱۵x۲ + ۱‬ﻣﺜﺒﺖ‬
‫اﺳﺖ و ﻃﺒﻖ ﻗﻀﯿﻪ رول ﻧﻘﻄﻪای ﻣﺎﻧﻨﺪ ) ‪ c ∈ (x۱ , x۲‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ f ′ (c) = ۰‬ﻛﻪ ﻏﯿﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﻞ ﻣﺜﺎل ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٣.٧.٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬روی ﺑﺎزه ]‪ [۲, ۵‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮای ﻫﺮ ]‪۱ ≤ f ′ (x) ≤ ۴ ،x ∈ [۲, ۵‬‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪.۳ ≤ f (۵) − f (۲) ≤ ۱۲‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻓﺮض ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻻﮔﺮاﻧﮋ ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬روی ]‪ [۲, ۵‬ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﭘﺲ‬
‫]‪ c ∈ [۲, ۵‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ )‪ f (۵) − f (۲) = (۵ − ۲)f ′ (c‬ﺣﺎل ﭼﻮن ﺑﺮای ﻫﺮ ]‪،x ∈ [۲, ۵‬‬
‫‪ ۱ ≤ f ′ (x) ≤ ۴‬ﭘﺲ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪۳ ≤ f (۵) − f (۲) ≤ ۱۲‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x>۰‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪ g(x) = x ۱‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ )‪f ′ (x) = g ′ (x‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۴.٧.٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ = )‪ f (x‬و‬
‫‪‬‬
‫‪۱ +‬‬ ‫‪x<۰‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪x‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٣٧‬‬

‫ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ‪ x‬ﻫﺎی ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ آﻧﻬﺎ‪ .‬آﯾﺎازاﯾﻦ ﺟﺎ ﻃﺒﻖ ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪٩.٢.٧‬ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ‪ f − g‬ﺗﺎﺑﻌﯽ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺮای ‪ x > ۰‬دارﯾﻢ )‪ f (x) = g(x‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ )‪ f ′ (x) = g ′ (x‬ﺑﺮای ‪ x < ۰‬دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬
‫)‪f ′ (x) = − ۲ = g ′ (x‬‬
‫‪x‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ g‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از )∞ ‪ g = (−∞, ۰) ∪ (۰,‬ﻛﻪ ﯾﻚ ﺑﺎزه ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮان از‬
‫‪ ٩.٢.٧‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ‪ f − g‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۵.٧.٧‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای اﻋﺪاد دﻟﺨﻮاه ‪ a, b‬و ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ زوج ‪ n‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪xn + ax + b = ۰‬‬
‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ دارای دو ﺟﻮاب اﺳﺖ اﮔﺮ ‪ n‬ﻓﺮد ﺑﺎﺷﺪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣ ﻞ‪ .‬در ﻧ ﻈ ﺮ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ ‪ f (x) = xn + ax + b‬اﮔ ﺮ ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﻢ ﻛ ﻪ ﻣ ﻌ ﺎدﻟ ﻪ ﻣ ﻮرد ﻧ ﻈ ﺮ دارای ﺳ ﻪ‬

‫ﺟ ﻮاب ‪ x۱ < x۲ < x۳‬ﭘ ﺲ ﺷ ﺮاﯾ ﻂ ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ﻣ ﻘ ﺪار ﻣ ﯿ ﺎﻧ ﮕ ﯿ ﻦ ﺑ ﺮای ﺗ ﺎﺑ ﻊ ‪ f‬روی ﺑ ﺎزهﻫ ﺎی ] ‪[x۱ , x۲‬‬
‫و ] ‪ [x۲ , x۳‬ﺑ ﺮﻗ ﺮار اﺳ ﺖ ﭘ ﺲ ﻃ ﺒ ﻖ اﯾ ﻦ ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ) ‪ c۲ ∈ (x۲ , x۳‬و ) ‪ c۱ ∈ (x۱ , x۲‬ﻣ ﻮﺟ ﻮدﻧ ﺪ ﻛ ﻪ‬
‫‪ f ′ (c۱ ) = f ′ (c۲ ) = ۰‬و ‪ c۱ < c۲‬دوﺑ ﺎره ﺷ ﺮاﯾ ﻂ ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ﻣ ﻘ ﺪار ﻣ ﯿ ﺎﻧ ﮕ ﯿ ﻦ ﺑ ﺮای ﺗ ﺎﺑ ﻊ ‪ f ′‬روی ﺑ ﺎزه‬
‫] ‪ [c۱ , c۲‬ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ) ‪ c ∈ (c۱ , c۲‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ f ′′ (c) = ۰‬اﻣﺎ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪x‬‬
‫‪f ′′ (x) = n(n − ۱)xn−۲ > ۰‬‬

‫و اﯾﻦ ﯾﻚ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ‪ n‬ﻓﺮد ﺑﺎﺷﺪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ‪ x۳ − x = ۰‬دارای ﺳﻪ‬
‫ﺟﻮاب اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣ ﺴ ﺎﻟ ﻪ ‪ .۶.٧.٧‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ f, g : R −→ R‬ﺗ ﻮاﺑ ﻌ ﯽ ﻣ ﺸ ﺘ ﻖﭘ ﺬﯾ ﺮﻧ ﺪ و ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ‬

‫)‪ g(x)f ′ (x) = f (x)g ′ (x‬اﮔﺮ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ g(x) ̸= ۰ ،x ∈ R‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻋﺪد ‪ c‬در ‪ R‬ﭼﻨﺎن ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪f (x) = cg(x) ،x ∈ R‬‬

‫= )‪ h(x‬را درﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬دراﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‪.‬‬ ‫)‪f (x‬‬

‫)‪g(x‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ‬
‫)‪f ′ (x)g(x) − f (x)g ′ (x‬‬
‫= )‪h′ (x‬‬ ‫‪=۰‬‬
‫)‪g ۲ (x‬‬
‫ﭘ ﺲ ﺑ ﺎﺗ ﻮﺟ ﻪ ﺑ ﻪ ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ‪ h ،٩.٢.٧‬ﺗ ﺎﺑ ﻌ ﯽ ﺛ ﺎﺑ ﺖ اﺳ ﺖ ﭘ ﺲ ﻋ ﺪد ﺣ ﻘ ﯿ ﻘ ﯽ ‪ c‬ﭼ ﻨ ﺎن ﻣ ﻮﺟ ﻮد اﺳ ﺖ‬
‫)‪f (x) = cg(x‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٧.٧.٧‬ﻓﺮض ‪ I‬ﺑﺎزهای ﺑﺎز و ‪ n‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﻏﯿﺮﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪f : I −→ R‬‬
‫دارای ‪ n‬ﻣ ﺸ ﺘ ﻖ اﺳ ﺖ‪ .‬ﻫ ﻤ ﭽ ﻨ ﯿ ﻦ ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ در ﻧ ﻘ ﻄ ﻪ ‪ x۰‬از ‪ I‬ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ﻋ ﺪد ﺻ ﺤ ﯿ ﺢ ‪ k‬ﻛ ﻪ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٣٨‬‬

‫‪،۰ ≤ k ≤ n − ۱‬‬
‫)‪(k‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪(x۰ ) = ۰‬‬

‫دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺪون اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻀﯿﻪ ﺗﯿﻠﻮر ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺑﺮای ﻫﺮﻧﻘﻄﻪ ‪ x ̸= x۰‬در ‪ ،I‬ﻧﻘﻄﻪای ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪z‬‬
‫اﻛﯿﺪا ﺑﯿﻦ ‪ x‬و ‪ x۰‬ﻗﺮاردارد ﭼﻨﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫)‪f (n) (z‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫‪(x − x۰ )n‬‬
‫!‪n‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ g(x) = (x − x۰ )n‬روی ‪ I‬درﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،۰ ≤ k ≤ n − ۱‬‬
‫‪ g (k) (x۰ ) = ۰‬و !‪ g (n) (x۰ ) = n‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ x‬ﻧﻘﻄﻪای در ‪ I‬ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ‪ x ̸= x۰‬ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺮض ﻛﺮد‬
‫‪ x > x۰‬ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦﻛﺸﯽ ﺑﺮای ﺗﻮاﺑﻊ ‪ g, f : [x۰ , x] ⇒ R‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۱‬را در‬
‫)‪ (x۰ , x‬ﭼﻨﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ‪:‬‬
‫)‪f (x‬‬ ‫) ‪f ′ (x۱‬‬
‫‪= ′‬‬ ‫)‪(۴.٧‬‬
‫)‪g(x‬‬ ‫) ‪g (x۱‬‬
‫ﺣﺎل ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻛﺸﯽ را ﺑﺮای ﺗﻮاﺑﻊ ‪ g ′ , f ′ : [x۰ , x۱ ] −→ R‬اﻋﻤﺎل ﻛﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۲‬در‬
‫) ‪ (x۰ , x۱‬ﭼﻨﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدد ﻛﻪ‬
‫) ‪f ′ (x۱‬‬ ‫) ‪f ′ (x۱ ) − f ′ (x۰‬‬ ‫) ‪f ′′ (x۲‬‬
‫‪= ′‬‬ ‫‪= ′′‬‬
‫) ‪g ′ (x۱‬‬ ‫) ‪g (x۱ ) − g ′ (x۰‬‬ ‫) ‪g (x۲‬‬
‫) ‪f ′′ (x۲‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ روﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖﻫﺎی ﺑﺎﻻﺗﺮ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ‪xn‬‬ ‫)‪f (x‬‬
‫)‪g(x‬‬ ‫=‬ ‫) ‪g ′′ (x۲‬‬ ‫ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ‪ ۴.٧‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫در )‪ (x۰ , x‬ﭼﻨﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﻛﻪ‬
‫)‪f (x‬‬ ‫‪f (n) (x‬‬
‫)‪n‬‬ ‫)‪۲‬‬ ‫‪f ′′ (x‬‬
‫)‪= (n‬‬ ‫‪= ′′‬‬
‫)‪g(x‬‬ ‫) ‪g (xn‬‬ ‫) ‪g (x۲‬‬
‫ﺑﺎ ﻗﺮار دادن ‪ z = xn‬ﺣﻜﻢ ﻗﻀﯿﻪ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٨.٧.٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬و ‪ g‬ﺗﻮاﺑﻌﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،(gf ′ + f ′ g)(x) ̸= ۰ ،x‬‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪ f‬و ‪ g‬دارای رﯾﺸﻪﻫﺎی ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ ‪ α‬ﯾ ﻚ رﯾ ﺸ ﻪ ‪ f‬و ‪ β‬ﯾ ﻚ رﯾ ﺸ ﻪ ‪ g‬ﺑ ﺎﺷ ﺪ ﻛ ﻪ ‪ .α < β‬در ﻧ ﻈ ﺮ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ‬ ‫ﺣ ﻞ‪.‬‬

‫)‪ h(x) = f (x)g(x‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ ‪ h‬روی ﺑﺎزه ]‪ [α, β‬ﺑﺮﻗﺮاراﺳﺖ‬
‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ )‪ c ∈ (α, β‬ﭼﻨﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ )‪ .h(β) − h(α) = h′ (c)(β − α‬اﻣﺎ‬
‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ h‬دارﯾﻢ ‪ h(α) = h(β) = ۰‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ‪ h′ (c) = ۰‬ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮض ﻏﯿﺮ ﻣﻤﻜﻦ‬
‫اﺳﺖ ﺳﭙﺲ ﺣﻜﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٩.٧.٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ g : R −→ R‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ϵ > ۰‬در‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ )‪ f (x) = x + ϵg(x‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ‪ ϵ‬ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻛﺎﻓﯽ ﻛﻮﭼﻚ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٣٩‬‬

‫ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ﺑ ﺮای اﻋ ﺪاد ﺣ ﻘ ﯿ ﻘ ﯽ ‪ y, x‬و )‪ f (x) = f (y‬در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت دارﯾ ﻢ‬ ‫ﺣ ﻞ‪.‬‬

‫)‪ x + ϵg(x) = y + ϵg(y‬و ))‪ x − y = ϵ(g(y) − g(x‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫|)‪|x − y|= ϵ|g(x) − g(y‬‬ ‫)‪(۵.٧‬‬

‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﺮوﺿﺎت‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬روی ﺑﺎزهای ﺑﺎ ﻧﻘﺎط اﻧﺘﻬﺎﯾﯽ ‪ y, x‬ﺑﺮﻗﺮار‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ‪t۰‬ی ﺑﯿﻦ ‪ y, x‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪′‬‬
‫‪g(y) − g(x) = g (t۰ )(y − x).‬‬ ‫)‪(۶.٧‬‬

‫ﭼﻮن ﻃﺒﻖ ﻓﺮض ﺗﺎﺑﻊ ‪ g ′‬ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ ﭘﺲ ‪ M > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪|g ′ (t)|< M ،t ∈ R‬‬
‫ﺣﺎل از ‪ ۵.٧‬دارﯾﻢ‬
‫‪′‬‬
‫‪|g(y) − g(x)|= |g (t۰ )||y − x|≤ M |y − x|.‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ‪ ۵.٧‬دارﯾﻢ‪:‬‬

‫|‪|y − x|< ϵM |y − x‬‬ ‫)‪(٧.٧‬‬

‫ﭼﻮن ‪ ϵ > ۰‬ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻛﺎﻓﯽ ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮان ‪ ϵ > ۰‬را ﭼﻨﺎن اﺧﺘﯿﺎر ﻛﺮد ﻛﻪ ‪ ۰ < ϵM < ۱‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت از ‪ ٧.٧‬دارﯾﻢ‪ |y − x|< |y − x| :‬و اﯾﻦ ﻏﯿﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ ‪x = y‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١٠.٧.٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ از ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ c۰ , c۱ , · · · cn‬اﻋﺪاد ﺛﺎﺑﺘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ‬

‫‪c۱ c۲ x۳‬‬ ‫‪cn xn+۱‬‬
‫‪c۰ +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫··· ‪+‬‬ ‫‪=۰‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪n+۱‬‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ c۰ + c۱ x + · · · + cn xn = ۰‬ﻻاﻗﻞ دارای ﯾﻚ ﺟﻮاب ﺑﯿﻦ ‪ ۰‬و ‪ ۱‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪c۱ x۲‬‬ ‫‪c۲ x ۳‬‬ ‫‪cn xn‬‬

‫‪f (x) = c۰ x +‬را روی ﺑﺎزه ]‪ [۰, ۱‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬دراﯾﻦ‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪+···+‬‬ ‫‪n+۱‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﺻﻮرت دارﯾﻢ ‪ f (۱) = f (۰) = ۰‬ﭘﺲ ‪ f‬واﺟﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ اﺳﺖ و دارﯾﻢ‬
‫‪f ′ (x) = c۰ + c۱ x + · · · + cn xn‬‬

‫ﭘﺲ ﻃﺒﻖ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻋﺪدی ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ c‬ﺑﯿﻦ ‪ ۰‬و ‪ ۱‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪f (۱) − f (۰) = f ′ (c).‬‬

‫اﻣﺎ ‪ f (۱) = f (۰) = ۰‬ﭘﺲ ‪.f ′ (c) = ۰‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢۴٠‬‬

‫‪ ٨.٧‬ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫‪ .١‬در ﺗﻤﺮﯾﻦﻫﺎی زﯾﺮ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻣ ﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ وﻣﻄﻠﻖ ﺗﻮاﺑﻊ داده ﺷﺪه را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪ .‬و ﻧﻤﻮدار آن را‬
‫رﺳﻢ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪(٨‬‬ ‫‪(١‬‬
‫√‬
‫‪f (x) = − ۲ − x۲‬‬ ‫|‪(۰ ≤ x ≤ ۲) , f (x) = |۴x − ۱‬‬

‫‪(٩‬‬ ‫‪(٢‬‬
‫‪f (x) = x − ۲ tan‬‬ ‫‪−۱‬‬
‫)‪(x‬‬ ‫‪(−۲ ≤ x ≤ ۱) , f (x) = ۱ − x‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪(١٠‬‬ ‫‪(٣‬‬
‫‪f (x) = ۲x۳ − sin−۱ x‬‬ ‫‪(−۲ ≤ x ≤ −۱) , f (x) = ۱+(۱+x)۲‬‬

‫‪(١١‬‬ ‫‪(۴‬‬
‫‪۱‬‬
‫|‪f (x) = sin|x‬‬ ‫= )‪(۰ < x ≤ ۱) , f (x‬‬
‫‪x‬‬

‫‪(١٢‬‬ ‫‪(۵‬‬
‫‪−π‬‬ ‫‪π‬‬
‫|‪f (x) = |sin x‬‬ ‫(‬ ‫) <‪≤θ‬‬ ‫‪, f (θ) = tan θ‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪(۶‬‬
‫‪(١٣‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪θ‬‬
‫)‪f (x) = (x − ۱) + (x + ۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪(−π < θ < π) , f (θ) = cos‬‬
‫‪۲‬‬

‫‪(١۴‬‬ ‫‪(٧‬‬
‫‪x‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪f (x) = (x − ۱) ۳ + (x + ۱) ۳‬‬
‫‪۲‬‬
‫√ = )‪f (x‬‬
‫‪۴‬‬
‫‪x +۱‬‬

‫‪ .٢‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬دارای ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ آﯾﺎ ‪ f‬دارای ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬

‫‪ .٣‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬دارای ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ آﯾﺎ | ‪ |f‬ﻧﯿﺰ دارای ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮد را ﺗﻮﺟﯿﻪ‬
‫ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x۱۰۱ + x۵۱ + x + ۱‬ﻧﻪ دارای ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ و ﻧﻪ دارای ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ‬
‫ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪x sin x x > ۰‬‬
‫= )‪ f (x‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪ f‬در ﺑﺎزه )∞ ‪ [۰,‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و در ﺑﺎزه‬ ‫‪ .۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x=۰‬‬
‫)∞ ‪ (۰,‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x = ۰‬ﻧﻪ دارای ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ و ﻧﻪ ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢۴١‬‬

‫‪ .۶‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬در ﺑﺎزه )‪ (a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ∞ ≤ ‪ −∞ ≤ a < b‬و‬

‫∞ = )‪lim f (x) = lim f (x‬‬
‫‪x→a+‬‬ ‫‪x→a+‬‬

‫ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪ f‬در )‪ (a, b‬دارای ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .٧‬در ﺗﻤﺮﯾﻨﺎت زﯾﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ داده ﺷﺪه در ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﻗﻀﯿﻪ رل ﺻﺪق ﻣﯽﻛﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺗﻤﺎم‬
‫اﻋﺪاد ‪ c‬را ﻛﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﺻﺪق ﻣﯽﻛﻨﻨﺪ ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫]‪[۰, ۲π‬‬ ‫‪, f (x) = sin x + cos x (١‬‬

‫]‪[−۲, ۰‬‬ ‫‪, f (x) = x۳ + x۲ − ۲x + ۱ (٢‬‬

‫‪ .٨‬ﺑﺮای ‪ c > ۰‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ زﯾﺮ وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ‪ ،۰ < x < ۱‬دارای دو ﺟﻮاب ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪x۳ − ۳x + c = ۰‬‬

‫‪ .٩‬ﺑﺮای اﻋﺪاد ‪ b, a‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ زﯾﺮ دﻗﯿﻘﺎ دارای ﺳﻪ ﺟﻮاب اﺳﺖ اﮔﺮ و ﺗﻨﻬﺎ اﮔﺮ ‪۴a۳ + ۲۷b۲ < ۰‬‬
‫و ‪.x۳ + ax + b = ۰‬‬

‫‪ .١٠‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x۴ − ۶x۳ + ۴x − ۱‬در ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺑﺮ ﺑﺎزه‬
‫]‪ [۰, ۱‬ﺻﺪق ﻣﯽﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .١١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ |‪ f (x) = |x − ۱‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﻘﺪار ‪ c‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﻛﻪ‬
‫)‪f (۳) − f (۰) = f ′ (c)(۳ − ۰‬‬

‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﺮا اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ را ﻧﻘﺺ ﻧﻤﯽﻛﻨﺪ؟‬

‫= )‪ f (x‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﻘﺪار ‪ c‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﻛﻪ‬ ‫‪x−۱‬‬

‫‪x−۱‬‬ ‫‪ .١٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪′‬‬
‫)‪f (۲) − f (۰) = f (c)(۲ − ۰‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﺮا اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ را ﻧﻘﺾ ﻧﻤﯽﻛﻨﺪ؟‬

‫‪ .١٣‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﯾﻚ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای درﺟﻪ ‪ n‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ‪ n‬رﯾﺸﻪ ﺣﻘﯿﻘﯽ دارد‪.‬‬

‫‪ .١۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬ﺑﺮ ‪ R‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و دو رﯾﺸﻪ دارد ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪ f ′‬ﺣﺪاﻗﻞ ﯾﻚ رﯾﺸﻪ دارد‪.‬‬

‫‪ .١۵‬اﻟﻒ( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬ﺑﺮ ‪ R‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﺳﻪ رﯾﺸﻪ دارد ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪ f ′′‬ﺣﺪاﻗﻞ ﯾﻚ رﯾﺸﻪ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ دارد‪.‬‬

‫ب( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬ﺑﺮ ‪ R‬دو ﺑﺎر ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﺳﻪ رﯾﺸﻪ دارد ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪﻛﻪ ‪ f ′′‬ﺣﺪاﻗﻞ ﯾﻚ رﯾﺸﻪ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ دارد‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢۴٢‬‬

‫ج( آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎی )اﻟﻒ( و )ب( راﺗﻌﻤﯿﻢ دﻫﯿﺪ ‪.‬‬

‫‪ .١۶‬ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ را ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﻧﺎﻣﺴﺎوی |‪ |sin a − sin b|≤ |a − b‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺒﺮﯾﺪ ‪.‬‬

‫‪ .١٧‬ﯾ ﻚ ﺗ ﺎﺑ ﻊ روی ]‪ [a, b‬اﻧ ﻘ ﺒ ﺎﺿ ﯽ ﻧ ﺎﻣ ﯿ ﺪه ﻣ ﯽﺷ ﻮد ﻫ ﺮﮔ ﺎه ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ‪ y, x‬در ]‪،[a, b‬‬

‫|‪ |f (x) − f (y)|≤ λ|x − y‬وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ‪ .۰ < λ < ۱‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ f‬ﻣﺸﺘﻖ ﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮای‬
‫ﻫﺮ ]‪ .|f ′ (x)|≤ λ < ۱ ،x ∈ [a, b‬آنﮔﺎه ‪ f‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ اﻧﻘﺒﺎﺿﯽ روی ]‪ [a, b‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .١٨‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪.P (x) = c۰ + c۱ x + c۲ x۲ + · · · + cn xn‬‬

‫اﻟﻒ( ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ اﮔﺮ ‪ P ′ (x۱ ) = P ′ (x۲ ) = ۰‬و ‪ P ′ (x) ̸= ۰‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،x۱ < x < x۲‬آنﮔﺎه‬
‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﯾﻚ ﻋﺪد ) ‪ x۳ ∈ (x۱ , x۲‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪.P (x۳ ) = ۰‬‬

‫ب( ﺑ ﺎ اﺳ ﺘ ﻔ ﺎده از ﻗ ﺴ ﻤ ﺖ )اﻟ ﻒ( ﻧ ﺸ ﺎن دﻫ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ ﺗ ﻨ ﻬ ﺎ رﯾ ﺸ ﻪی ﻣ ﻌ ﺎدﻟ ﻪی ‪ x۵ − ۵x = ۰‬در ﺑ ﺎزه‬

‫)‪.x = ۰ ،(−۱, ۱‬‬

‫‪ .١٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬روی ]‪ [a, b‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ اﮔﺮ )‪ f ′ (b‬و )‪ f ′ (a‬ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﻌﻼﻣﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ ﯾﻚ ﻋﺪد ‪ c‬در )‪ (a, b‬وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ‪ f ′ ).f ′ (c) = ۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻓﺮض ﻧﺸﺪه اﺳﺖ(‬

‫‪ .٢٠‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ ٩.٢.٧‬را ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﻫﻤﺎﻧﯽﻫﺎی زﯾﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬

‫√‬
‫‪sin−۱‬‬ ‫‪x−۱‬‬
‫‪x+۱‬‬ ‫‪= ۲ tan−۱‬‬ ‫‪x−‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪(١‬‬

‫‪(x ≥ ۰) ۲ sin−۱ x = cos−۱ (۱ − ۲x۲ ) (٢‬‬

‫‪ .٢١‬در ﺗﻤﺮﯾﻦﻫﺎی زﯾﺮ ﺑﺎزهﻫﺎﯾﯽ را ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺻﻌﻮدی ﯾﺎ ﻧﺰوﻟﯽ اﺳﺖ ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻣ ﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و‬
‫ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ‪ f‬را ﭘﯿﺪا ﻛﻨﯿﺪ و ﻧﻤﻮدار ‪ f‬را رﺳﻢ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫√‬
‫‪f (x) = x ۱ − x۲ (١‬‬

‫‪(۰ ≤ x ≤ ۲π) f (x) = x − ۲ sin x (٢‬‬

‫‪(۰ ≤ x ≤ ۲π) f (x) = sin۳ x + cos۳ x (٣‬‬

‫‪(−π ≤ x ≤ π) f (x) = x sin x + cos x (۴‬‬

‫‪f (x) = ۲ tan x − tan۳ x (۵‬‬

‫= )‪(−۵ ≤ x ≤ ۵) f (x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪x۲ +۱‬‬
‫‪(۶‬‬

‫‪.a +‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪<b+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪ .٢٢‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ‪ ۱ < a < b‬آنﮔﺎه‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢۴٣‬‬

‫‪. tan‬‬
‫‪tan b‬‬
‫> ‪a‬‬
‫‪b‬‬
‫‪a‬‬ ‫< ‪ ۰ < a < b‬آنﮔﺎه‬ ‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪ .٢٣‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه‬
‫√‬
‫‪.۲ x > ۳ −‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪ .٢۴‬اﮔﺮ ‪ x > ۱‬آنﮔﺎه‬
‫‪x۲‬‬
‫‪.cos x > ۱ −‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪ .٢۵‬اﮔﺮ ‪ x > ۰‬آنﮔﺎه‬

‫‪.x +‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪ .٢۶‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ x > ۰‬آنﮔﺎه ‪≥ ۲‬‬

‫‪ .٢٧‬ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای درﺟﻪ ‪ f (x) = ax۳ + bx۲ + cx + d ،۳‬را ﭼﻨﺎن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ در ‪ −۲‬ﯾﻚ‬
‫ﻣﻘﺪار ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ۳‬و در ‪ ۱‬ﯾﻚ ﻣﻘﺪار ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ۰‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .٢٨‬اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪ f‬و ‪ g‬ﺑﺮ ﺑﺎزه ﺑﺎز ‪ I‬ﺻﻌﻮدی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪ f + g‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ‪ I‬ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( اﮔﺮ ‪ f‬و ‪ g‬ﺑﺮ ﺑﺎزه ‪ I‬ﺻﻌﻮدی و ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪ f g‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ‪ I‬ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٢٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f : R → R‬دو ﺑﺎر ﻣﺸﺘﻖ ﭘﺬﯾﺮ و ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ f ′ (x) ≤ ۰ ،x ∈ R‬و ‪.f ′′ (x) ≥ ۰‬‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٣٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f : R → R‬دو ﺑﺎر ﻣﺸﺘﻖ ﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ‪ f (۰) = ۰‬و ﺑﺮای ﻫﺮ ‪.f ′ (x) ≤ f (x) ،x‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪.f (x) = ۰ ،x‬‬

‫‪ .٣١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f (x) = (x + ۱)p (x − ۱)q‬وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ‪ p, q‬اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﺎﻛﻤﺘﺮ از ‪ ۲‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫= ‪ x‬ﯾﺎ ‪ x = ۱‬ﯾﺎ ‪.x = −۱‬‬ ‫‪p−q‬‬

‫‪p+q‬‬ ‫اﻟﻒ( ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪ f ′ = ۰‬اﮔﺮ‬

‫ب( اﻛﺴﺘﺮﻣﻢ ﻧﺴﺒﯽ ‪ f‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .٣٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ p‬ﯾﻚ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای ﺣﺪاﻛﺜﺮ ازدرﺟﻪ ﭘﻨﺞ ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x۰‬دارﯾﻢ‬

‫‪p(x۰ ) = p′ (x۰ ) = · · · = p(۵) (x۰ ) = ۰.‬‬

‫ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪.p(x) = ۰, x ∈ R‬‬

‫‪ .٣٣‬ﻓ ﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺗﻮاﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ f‬و ‪ g‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﺑﺮ )‪ (a, b‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮای ﻫﺮ‬
‫)‪ x ∈ (a, b‬و ‪ |g ′ (x)|> ۰‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ ﺑﺮای ﻫﺮ ]‪ u, v ∈ [a, b‬و |)‪.|f (u) − f (v)|≥ |g(u) − g(v‬‬

‫‪ .٣۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f (۰) = f ′ (۰) = · · · = f (n−۱) (۰) = ۰‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ ﻋﺪد ‪ M > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ )‪.|f (x)|≤ M |x|n ،x ∈ (−۱, ۱‬‬

‫‪ .٣۵‬ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺣﺪﻫﺎی زﯾﺮ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﯿﺪ ﯾﺎ ﻋﺪم وﺟﻮد آﻧﻬﺎ را ﻣﻌﯿﻦ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢۴۴‬‬

‫‪(٨‬‬ ‫‪(١‬‬
‫√‬ ‫‪۱+x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪sec x cos ۳x‬‬ ‫‪lim‬‬
‫‪x→( ۲ )−‬‬
‫‪π‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪(٩‬‬ ‫‪(٢‬‬
‫‪lim (x − π) cot x‬‬ ‫‪۲ − ۲(۱ + x) ۲‬‬
‫‪۳‬‬
‫‪x→π‬‬ ‫‪lim‬‬
‫‪x→۰+‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪(١٠‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪(٣‬‬
‫)‪lim ( − csc x‬‬
‫‪x→۰ x‬‬
‫‪۲x۲ + x۳‬‬
‫‪lim‬‬
‫‪(١١‬‬ ‫‪x→۰+‬‬ ‫|‪x|x‬‬
‫‪x۳‬‬ ‫‪x۳‬‬
‫‪lim ( ۲‬‬ ‫‪− ۲‬‬ ‫)‬ ‫‪(۴‬‬
‫‪x→∞ x − ۱‬‬ ‫‪x +۱‬‬ ‫√‬ ‫√‬
‫‪۳‬‬
‫‪x− ۳a‬‬
‫‪(١٢‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(a ̸= ۰‬‬
‫‪x‬‬
‫‪x→a‬‬ ‫‪x−a‬‬
‫‪lim‬‬
‫‪x→∞ ۲x + ۳ sin x‬‬
‫‪(۵‬‬
‫‪(١٣‬‬ ‫‪sin۱۰ x‬‬
‫√‬ ‫√‬ ‫‪lim‬‬
‫) ‪x→۰ sin(x۱۰‬‬
‫)‪lim ( x۲ + ۱ − x۲ − ۴x‬‬
‫∞→‪x‬‬

‫‪(١۴‬‬ ‫‪(۶‬‬
‫‪۱ − cos ۲x +‬‬ ‫‪tan۲ x‬‬ ‫‪۲x − sin−۱ x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪lim‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x sin x‬‬ ‫‪x→۰ ۲x + tan−۱ x‬‬

‫‪(١۵‬‬ ‫‪(٧‬‬
‫‪۲x sin x‬‬ ‫‪cos mx − cos nx‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪lim‬‬
‫‪x→۰ sec x − ۱‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪x۲‬‬

‫‪ .٣۶‬اﮔﺮ ‪ f ′‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬

‫)‪f (x + h) − f (x − h‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= f ′ (x).‬‬
‫‪h→۰‬‬ ‫‪۲h‬‬
‫‪ .٣٧‬اﮔﺮ ‪ f ′′‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬
‫)‪f (x + h) − ۲f (x) + f (x − h‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= f ′′ (x).‬‬
‫‪h→۰‬‬ ‫‪h۲‬‬
‫‪ .٣٨‬در ﺗﻤﺮﯾﻦﻫﺎی زﯾﺮ ﺑﺎزهﻫﺎﯾﯽ ﻛﻪ در آن ‪ f‬ﺻﻌﻮدی ﯾﺎ ﻧﺰوﻟﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺎزهﻫﺎﯾﯽ‬
‫‪ f‬ﻣﻘﻌﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﺎﻻ ﯾﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦ و ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻧﻘﺎط ﻋﻄﻒ را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ و ﺳﭙﺲ اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت را ﺑﺮای رﺳﻢ‬
‫ﻧﻤﻮدار ‪ f‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢۴۵‬‬

‫√‬
‫‪f (θ) = cos۲ θ (۴‬‬ ‫‪f (x) = ۸ − ۳ x (١‬‬
‫√‬
‫‪f (t) = t + cos t (۵‬‬ ‫‪f (x) = x x۲ + ۱ (٢‬‬
‫‪x۳‬‬
‫√‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫‪x۲ −۳‬‬
‫‪(۶‬‬ ‫‪f (x) = x − ۳ ۳ x (٣‬‬

‫‪ .٣٩‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻌﯽ را ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم ﺷﺮاﯾﻂ داده ﺷﺪه زﯾﺮ ﺻﺪق ﻧﻤﺎﯾﺪ ﭘﯿﺪا ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ f ′ (−۱) = f ′ (۱) = ۰ .۴٠‬و ‪ f ′ (x) < ۰‬اﮔﺮ ‪ f ′ (x) > ۰ ،|x|< ۱‬اﮔﺮ ‪|x|> ۱‬‬
‫‪ f (−۱) = f (۲) = −۱ ،f ′ (۲) = ۰, f ′ (−۱) = ۰ .۴١‬و ‪ f (−۳) = ۴‬و ‪f ′ (x) = ۰‬‬
‫اﮔ ﺮ ‪ x < −۳‬و ‪ f ′ (x) < ۰‬ﺑ ﺮ )‪ f ′ (x) > ۰ ،(۰, ۲) ∪ (−۳, −۱‬ﺑ ﺮ )‪ (۲, ∞) ∪ (−۱, ۰‬و‬
‫‪ f ′′ (x) > ۰‬ﺑﺮ )‪ f ′′ (x) < ۰ ،(۰, ۵) ∪ (−۳, ۰‬ﺑﺮ )∞ ‪.(۵,‬‬
‫‪ .۴٢‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ درﺟﻪ ﺳﻮم ‪ a ̸= ۰ ،f (x) = ax۳ + bx۲ + cx + d‬دﻗﯿﻘﺎ دارای ﯾﻚ‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .۴٣‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ))‪ (c, f (c‬ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ ﻧﻤﻮدار ‪ f‬ﺑﻮده و ‪ f ′′‬در ﺑﺎزه ﺑﺎزی ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ c‬اﺳﺖ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ آن ﮔﺎه ‪.f ′′ (c) = ۰‬‬
‫‪ .۴۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ |‪ g(x) = x|x‬ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ در )‪ (۰, ۰‬دارد اﻣﺎ )‪ g ′′ (۰‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .۴۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬و ‪ g‬ﺑﺮ ﺑﺎزه ‪ I‬دو ﺑﺎر ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬
‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪ f‬و ‪ g‬ﺑﺮ ‪ I‬ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﻘﻌﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ آن ﮔﺎه ‪ f + g‬ﺑﺮ ‪ I‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﻘﻌﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( اﮔﺮ ‪ f‬ﺑﺮ ‪ I‬ﻣﺜﺒﺖ و ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﻘﻌﺮ ﺑﺎﺷﺪ آن ﮔﺎه ﺗﺎﺑﻊ ‪ g(x) = [f (x)]۲‬ﺑﺮ ‪ I‬ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﻘﻌﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ج( اﮔﺮ ‪ f‬و ‪ g‬ﺑﺮ ‪ I‬ﻣﺜﺒﺖ و ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﻘﻌﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ آن ﮔﺎه ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب آﻧﻬﺎ ‪ f g‬ﺑﺮ ‪ I‬ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﻘﻌﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .۴۶‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ g, f‬ﺑﺮ ‪ R‬دو ﺑﺎر ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﺮ دوﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﻘﻌﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺤﺖ ﭼﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﺮﻛﺐ ))‪ h(x) = f (g(x‬ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﻘﻌﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .۴٧‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ ﺑﺎزه )‪ (a, b‬ﻣﺤﺪب اﺳﺖ اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ ﺑﺮای ﻫﺮ )‪ x۱ , x۲ ∈ (a, b‬اﮔﺮ‬
‫‪ x۱ < x۲‬آن ﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ۰ < λ < ۱‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫‪f (λx۱ + (۱ − λ)x۲ ) ≤ λf (x۱ ) + (۱ − λ)f (x۲ ).‬‬
‫‪ .۴٨‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ ﺑﺎزه )‪ (a, b‬ﻣﺤﺪب اﺳﺖ اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n ≥ ۲‬و ﻫﺮ ‪n‬‬
‫∑‬
‫‪n‬‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ ۰ ≤ λi ≤ ۱‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬ ‫ﻧﻘﻄﻪ ‪ a < x۱ < x۲ < x۳ < · · · < xn < b‬و ‪λi = ۱‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪λi xi‬‬ ‫≤‬ ‫‪λi f (xi ).‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢۴۶‬‬

‫‪ .۴٩‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ ﺑﺎزه )‪ (a, b‬ﻣﺤﺪب اﺳﺖ اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪a < v < t < u < b‬‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫)‪f (t) − f (v‬‬ ‫)‪f (u) − f (v‬‬ ‫)‪f (u) − f (t‬‬
‫≤‬ ‫≤‬ ‫‪.‬‬
‫‪t−v‬‬ ‫‪u−v‬‬ ‫‪u−t‬‬
‫‪ .۵٠‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺤﺪب ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪٨‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬

‫در دو ﻓﺼﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺸﺘﻖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی و ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻣﺸﺘﻖ آﺷﻨﺎ ﺷﺪﯾﻢ و ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﮏ آنﻫﺎ در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﺗﻌﺪادی از ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ اﺷﺎره ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ رﺳﻢ ﯾﮏ‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺗﻌﺮﯾﻒ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ را ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد و در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫رﺳﻢ ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪١.٨‬‬

‫در ﺟﻬﺎن اﻣﺮوز اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻮاﺑﻊ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺧﯿﻠﯽ از‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻗﺘﺼﺎدی‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻏﯿﺮه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮاﺑﻊ ﺳﻮد و ﻫﺰﯾﻨﻪ‚‬
‫ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻬﯿﻨﻪﺳﺎزی و ﺗﻌﺎدل ﻋﺮﺿﻪ و ﺗﻘﺎﺿﺎ در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻗﺘﺼﺎدی‪ ،‬ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رﺷﺪ ﯾﺎ ﮐﺎﻫﺶ‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖ و ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽﻫﺎی آﯾﻨﺪهی ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﯿﺰان رﺿﺎﯾﺖﻣﻨﺪی اﻓﺮاد ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ از اﻧﺠﺎم‬
‫ﯾﮏ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﯾﺎ ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮی ﯾﺎ ﯾﮏ ﺑﺨﺸﻨﺎﻣﻪ و ﻫﺰاران ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﯾﮏ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﯾﺎ ﻣﺸﮑﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ از ﺷﮑﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﻔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﺑﯿﺎن رﯾﺎﺿﯽ‬
‫ﺻﻮرت ﭘﺬﯾﺮد ﺗﻮاﺑﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ را اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻢ ﺗﻮاﺑﻊ ﮐﻤﮏ زﯾﺎدی در‬
‫ﺑﯿﺎن و ﻧﻤﺎﯾﺶ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از روی ﻧﻤﻮدار ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﺴﯿﺎری از‬
‫ﻧﮑﺎت ﻣﻬﻢ ﯾﺎ ﺧﺎﺻﯿﺖﻫﺎی آن ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﻧﮕﺮان ﮐﻨﻨﺪه و ﮔﺎﻫﯽ اﻣﯿﺪوار ﮐﻨﻨﺪهاﻧﺪ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺎﺷﯽ از آن ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﭘﯽ ﺑﺮد‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﮐﻮﺗﺎه در اﻫﻤﯿﺖ رﺳﻢ ﺗﻮاﺑﻊ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺮﺳﯿﻢ آنﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺗﺒﺼﺮه ‪ .١.١.٨‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ f‬ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای رﺳﻢ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻻزم اﺳﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺮاﺣﻞ‬
‫زﯾﺮ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ آنﻫﺎ ﺑﻪ رﺳﻢ دﻗﯿﻖﺗﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﻢ‪.‬‬

‫‪٢۴٧‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢۴٨‬‬

‫‪ .١‬ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن ﻧﻘﺎط ﺗﻼﻗﯽ ﻧﻤﻮدار ‪ f‬ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﻫﺎی ﻣﺨﺘﺼﺎت‬

‫‪ .٢‬ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن ﺗﻘﺎرﻧﻬﺎی ﺗﺎﺑﻊ ‪) f‬ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻘﺎرن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮرﻫﺎی ﻋﺮضﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻘﺎرن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺪا‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﯾﺎ ﺗﻘﺎرن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺧﻂ ﺧﺎص ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﯿﻤﺴﺎزﻫﺎی ﻧﺎﺣﯿﻪای اول و ﺳﻮم ﯾﺎ دوم و‬
‫ﭼﻬﺎرم(‬

‫‪ .٣‬ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن دورهی ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ ‪) f‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﺎﺷﺪ(‬

‫‪ .۴‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺻﻌﻮدی ﯾﺎ ﻧﺰوﻟﯽ ﺑﻮدن ‪ f‬در ﻓﻮاﺻﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪f‬‬

‫‪ .۵‬ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن ﻧﻘﺎط ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﺻﻮرت وﺟﻮد‬

‫‪ .۶‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺗﻘﻌﺮ و ﺗﺤﺪب ﺗﺎﺑﻊ در ﻓﻮاﺻﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ داﻣﻨﻪی ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪f‬‬

‫‪ .٧‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻘﺎط ﻋﻄﻒ در ﺻﻮرت وﺟﻮد‬

‫‪ .٨‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺠﺎﻧﺐﻫﺎ )ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺠﺎﻧﺐﻫﺎی ﻗﺎﺋﻢ‪ ،‬اﻓﻘﯽ و ﻣﺎﯾﻞ(‬

‫ﻣﻮارد ﻓﻮق اﻃﻼﻋﺎت اﺳﺎﺳﯽ و ﻣﻬﻢ ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ آنﻫﺎ در ﻓﺼﻮل ﺷﺸﻢ و ﻫﻔﺘﻢ آﺷﻨﺎ‬
‫ﺷﺪﯾﻢ اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮ و روش ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﻫﺮ ﮐﺪام از ﻣﺮاﺣﻞ ﻓﻮق ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫‪ .١‬ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن ﻧﻘﺎط ﺗﻼﻗﯽ ﻧﻤﻮدار ﺑﺎ ﻣﺤﻮر ﻣﺨﺘﺼﺎت‬

‫ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻘﺎط ﺑﺮﺧﻮرد ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﻫﺎی ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﺗﻼﻗﯽ ﺑﺎ ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ‬

‫ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻘﺪار ‪ x = ۰‬را ﻗﺮار دﻫﯿﻢ ﻧﻘﻄﻪ )‪ (۰, y‬ﻣﺤﻞ ﺑﺮﺧﻮرد ‪ f‬ﺑﺎ‬
‫ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ دارد‪) .‬ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﻮدن(‬
‫ب( ﺗﻼﻗﯽ ﺑﺎ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ‬
‫اﮔ ﺮ در ﻣ ﻌ ﺎدﻟ ﻪ ﺗ ﺎﺑ ﻊ )‪ y = f (x‬ﻣ ﻘ ﺪار ‪ y = ۰‬را ﻗ ﺮار دﻫ ﯿ ﻢ آﻧ ﮕ ﺎه ﺗ ﻤ ﺎم ﻧ ﻘ ﺎط‬
‫ﺑ ﻪ ﺻ ﻮرت )‪ (x, ۰‬ﻣ ﺤ ﻞ ﺑ ﺮﺧ ﻮرد ﺑ ﺎ ﻣ ﺤ ﻮر ‪x‬ﻫ ﺎ اﺳ ﺖ‪ .‬ﯾ ﮏ ﺗ ﺎﺑ ﻊ ﻣ ﻤ ﮑ ﻦ اﺳ ﺖ‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻧﻘﺎط ﺑﺮﺧﻮرد زﯾﺎدی ﺑﺎ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .٢‬ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن ﺗﻘﺎرنﻫﺎی ‪f‬‬

‫اﺑﺘﺪا ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺗﻘﺎرن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺎﺑﻊ در‬
‫ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ ﻟﺬا ﺗﻘﺎرن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ و ﻣﺒﺪا ﻣﺨﺘﺼﺎت و ﻧﯿﺰ ﺗﻘﺎرن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﯿﻤﺴﺎز ﻧﺎﺣﯿﻪ‬
‫اول و ﺳﻮم ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻂ ‪ y = x‬را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢۴٩‬‬

‫)اﻟﻒ( ﺗﻘﺎرن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ‬

‫اﮔﺮ در ﻣﻌﺎﻟﻪی )‪ y = f (x‬ﻣﻘﺪار ‪ x‬راﺑﻪ ‪ −x‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﯿﻢ و ﻣﻘﺪار ‪ y‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﮑﻨﺪ آﻧﮕﺎه ﺗﺎﺑﻊ‬
‫را ﻣﺘﻘﺎرن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ ﮔﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ ﻣﺘﻘﺎرن‬
‫اﺳﺖ اﮔﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫)‪f (−x) = f (x‬‬

‫)ب( ﺗﻘﺎرن ﺗﺎﺑﻊ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺪا ﻣﺨﺘﺼﺎت‬

‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را ﻣﺘﻘﺎرن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺪا ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه دارای اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ‪ x‬را ﺑﻪ ‪−x‬‬
‫آﻧﮕﺎه ‪ y‬را ﺑﻪ ‪ −y‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺮدد ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫)‪f (−x) = −f (x‬‬

‫)ج( ﺗﻘﺎرن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻂ ‪y = x‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را ﻣﺘﻘﺎرن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﯿﻤﺴﺎز ﻧﺎﺣﯿﻪ اول و ﺳﻮم ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻂ ‪ y = x‬ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ‪ x‬ﺑﻪ ‪ y‬و ‪ y‬ﺑﻪ ‪ x‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .٣‬دورهی ﺗﻨﺎوب‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﺎ دورهی ﺗﻨﺎوب ‪ T‬ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫)‪f (x + T ) = f (x‬‬

‫‪ .۴‬ﺻﻌﻮدی ﯾﺎ ﻧﺰوﻟﯽ ﺑﻮدن ‪f‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﯾﮏ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ f ′ (x) > ۰‬و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ‪f ′ (x) < ۰‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻧﺰوﻟﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .۵‬ﻧﻘﺎط ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ‬

‫ﻧﻘﺎط ﻣ ﺎﮐﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺤﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .۶‬ﺟﻬﺖ ﺗﻘﻌﺮ و ﺗﺤﺪب‬

‫ﺟﻬﺖ ﺗﻘﻌﺮ و ﺗﺤﺪب در ﻓﺼﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .٧‬ﻧﻘﺎط ﻋﻄﻒ‬
‫ﻧﻘﺎط ﻋﻄﻒ در ﻓﺼﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٨‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺠﺎﻧﺐﻫﺎ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢۵٠‬‬

‫اﻟﻒ( ﻣﺠﺎﻧﺐ اﻓﻘﯽ ﺧﻂ ‪ y = b‬را ﻣﺠﺎﻧﺐ اﻓﻘﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫‪lim‬‬ ‫ﯾﺎ‪f (x) = b‬‬ ‫‪lim f (x) = b.‬‬
‫∞‪x−→−‬‬ ‫∞→‪x−‬‬

‫ب( ﻣﺠﺎﻧﺐ ﻗﺎﺋﻢ ﺧﻂ ‪ x = a‬را ﯾﮏ ﺧﻂ ﻣﺠﺎﻧﺐ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ اﮔﺮ ﺣﺪاﻗﻞ ﯾﮑﯽ‬
‫از ﮔﺰارهﻫﺎی زﯾﺮ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫∞‪lim f (x) = −‬‬ ‫∞ = )‪lim f (x‬‬

‫‪x−→a−‬‬ ‫‪x−→a−‬‬
‫∞‪lim f (x) = −‬‬ ‫∞ = )‪lim f (x‬‬
‫‪x−→a+‬‬ ‫‪x−→a+‬‬

‫ج( ﻣﺠﺎﻧﺐ ﻣﺎﯾﻞ ﺧﻂ ‪ y = mx + b‬را ﯾﮏ ﻣﺠﺎﻧﺐ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫‪lim (f (x) − (mx + b)) = ۰,‬‬ ‫‪lim (f (x) − (mx + b)) = ۰.‬‬
‫∞‪x−→−‬‬ ‫∞→‪x−‬‬

‫اﮐﻨﻮن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﮑﺎت ﻓﻮق ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﭼﻨﺪ ﻣﺜﺎل ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.١.٨‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ y = x۴ − ۴x۳‬را رﺳﻢ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﮐﻪ داﻣﻨﻪی ﺗﻌﺮﯾﻒ اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ R‬اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ‪ x‬ﻫﺮ ﻣﻘﺪار ﺣﻘﯿﻘﯽ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﺑﺮای رﺳﻢ ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ‪ x = ۰‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ‪ y = ۰‬ﭘﺲ ﻣﺤﻞ ﺑﺮﺧﻮرد ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺎ ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ در ﻧﻘﻄﻪی ﻣﺒﺪا ﻣﺨﺘﺼﺎت اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ‪y = ۰‬‬
‫ﻗﺮار دﻫﯿﻢ آﻧﮕﺎه ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬
‫‪۰ = y = x − ۴x = x (x − ۴) ⇒ x = ۰, ۴.‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﺑﺮﺧﻮرد ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺎ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ در ﻧﻘﺎط )‪ (۰, ۰‬و )‪ (۴, ۰‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬دارای ﺗﻘﺎرن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺒﺪا ﻣﺨﺘﺼﺎت و ﻧﯿﺰ ﺧﻂ ‪ y = x‬ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻣﺘﻨﺎوب ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻘﺎط ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ و ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ‪ ،‬ﺻﻌﻮدی و ﻧﺰوﻟﯽ‪ ،‬ﻧﻘﺎط‬
‫ﻋﻄﻒ و ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻘﺮ و ﺗﺤﺪب ‪ f‬ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬دارﯾﻢ‬

‫)‪f ′ (x) = ۴x۳ − ۱۲x۲ = ۴x۲ (x − ۳‬‬

‫‪′′‬‬
‫)‪f (x) = ۱۲x۲ − ۲۴x = ۱۲x(x − ۲‬‬

‫ﻧﻘﺎط ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪ x = ۰‬و ‪ x = ۳‬و ﻧﻘﺎط اﺣﺘﻤﺎﻻ‪ ‬ﻋﻄﻒ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪ x = ۰‬و ‪ x = ۲‬ﺣﺎل‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢۵١‬‬

‫ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ دﻗﯿﻖ اﯾﻦ ﻧﻘﺎط از ﺟﺪول ﺗﻐﯿﯿﺮات اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫‪x‬‬ ‫∞‪+‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫∞‪−‬‬
‫)‪f ′ (x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪′′‬‬
‫)‪f (x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪+‬‬
‫ﺻﻌﻮدی‬ ‫|‬ ‫ﻧﺰوﻟﯽ‬ ‫|‬ ‫ﻧﺰوﻟﯽ‬ ‫|‬ ‫ﻧﺰوﻟﯽ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮات‬
‫ﺗﻘﻌﺮ رو ﺑﻪ ﺑﺎﻻ‬ ‫|‬ ‫ﺗﻘﻌﺮ رو ﺑﻪ ﺑﺎﻻ‬ ‫|‬ ‫ﺗﻘﻌﺮ رو ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ‬ ‫|‬ ‫ﺗﻘﻌﺮ رو ﺑﻪ ﺑﺎﻻ‬
‫ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﻧﺴﺒﯽ‬ ‫ﻋﻄﻒ‬ ‫ﻋﻄﻒ‬

‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬دارای ﺧﻄﻮط ﻣﺠﺎﻧﺐ اﻓﻘﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻢ و ﻣﺎﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻓﻮق ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت زﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١.٨‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.x۴ − ۴x۳‬‬

‫‪ y = x +‬را رﺳﻢ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪x‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.١.٨‬ﺗﺎﺑﻊ‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻣﺤﻮرﻫﺎی ﻣﺨﺘﺼﺎت را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺪا ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﺘﻘﺎرن‬
‫اﺳﺖ و ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪y ′ = ۱ − ۲ = ۰ =⇒ x = ±۱, y ′′ = ۳‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫ﻟﺬا ﺟﺪول ﺗﻐﯿﯿﺮات ‪ f‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪x‬‬ ‫∞‪+‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١-‬‬ ‫∞‪−‬‬
‫‪y′‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪′′‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﺻﻌﻮدی‬ ‫|‬ ‫ﻧﺰوﻟﯽ‬ ‫|‬ ‫ﻧﺰوﻟﯽ‬ ‫|‬ ‫ﺻﻌﻮدی‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮات‬ ‫ﺗﻘﻌﺮ رو ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﺗﻘﻌﺮ رو ﺑﻪ ﺑﺎﻻ‬ ‫|‬ ‫ﺗﻘﻌﺮ رو ﺑﻪ ﺑﺎﻻ‬ ‫|‬ ‫ﺗﻘﻌﺮ رو ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ‬ ‫|‬
‫ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ‬ ‫ﻣﺠﺎﻧﺐ ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫ﻣﺎﻛﺰﯾﻤﻢ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢۵٢‬‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد ∞‪ limx−→۰− f (x) = −‬و ∞‪ .limx−→۰+ f (x) = +‬ﺧﻂ ‪x = ۰‬‬
‫ﻣﺠﺎﻧﺐ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim (y − x) = lim (x + − x) = lim‬‬ ‫‪=۰‬‬
‫∞‪x−→+‬‬ ‫∞‪x−→+‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x−→+∞ x‬‬

‫ﭘﺲ ﺧﻂ ‪ y = x‬ﻣﺠﺎﻧﺐ ﻣﺎﯾﻞ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪.y = x +‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪x‬‬ ‫ﺷﮑﻞ ‪ :٢.٨‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ‬

‫‪۲x۲‬‬
‫= ‪ y‬را رﺳﻢ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪x۲ −۱‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.١.٨‬ﻧﻤﻮدار ﺧﻢ‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻗﻠﻤﺮو ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬

‫)∞ ‪{x|x − ۱ ̸= ۰} = {x|x ̸= ±۱} = (−∞, −۱) ∪ (−۱, ۱) ∪ (۱,‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﻃﻮل و ﻋﺮض از ﻣﺒﺪا ﻫﺮ دو ﺻﻔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻮن )‪ f ،f (−x) = f (x‬زوج اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻢ ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ‬
‫ﻣﺘﻘﺎرن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪۲x۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪=۲‬‬
‫‪x−→±∞ x − ۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪x−→±∞ ۱ − ۱۲‬‬
‫‪x‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺧﻂ ‪ y = ۲‬ﯾﮏ ﻣﺠﺎﻧﺐ اﻓﻘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن وﻗﺘﯽ ‪ x = ±۱‬ﻣﺨﺮج ‪ ۰‬ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺣﺪود زﯾﺮ را‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‬

‫‪۲x۲‬‬ ‫‪۲x۲‬‬
‫‪lim‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫∞‪= −‬‬
‫‪x−→۱+ x − ۱‬‬ ‫‪x−→۱− x − ۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۲x۲‬‬ ‫‪۲x۲‬‬
‫‪lim‬‬ ‫∞‪= −‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫∞‪= +‬‬
‫‪x→−۱+ x − ۱‬‬ ‫‪x→−۱− x − ۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢۵٣‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺧﻄﻮط ‪ x = ۱‬و ‪ x = −۱‬ﻣﺠﺎﻧﺐ ﻫﺎی ﻗﺎﺋﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪′‬‬ ‫‪۴x(x۲ − ۱) − ۲x۲ × ۲x‬‬ ‫‪−۴x‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫‪= ۲‬‬
‫)‪(x − ۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪(x − ۱)۲‬‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫ﭼﻮن ‪ f (x) > ۰‬وﻗﺘﯽ ‪ (x ̸= ۱)x < ۰‬و ‪ f (x) < ۰‬وﻗﺘﯽ ‪ f ،(x ̸= ۱)x > ۰‬ﺑﺮ )‪(−∞, −۱‬‬
‫و ]‪ [−۱, ۰‬ﺻﻌﻮد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮ )∞ ‪ (۱,‬و )‪ [۰, ۱‬ﻧﺰول ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻘﻄﻪی ﺑﺤﺮاﻧﯽ ‪ x = ۰‬اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫‪′‬‬
‫‪ f‬در ﺻﻔﺮ از ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻔﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن ﻣﺸﺘﻖ اول ‪ f (۰) = ۰‬ﯾﮏ ﺑﯿﺸﯿﻨﻪی ﻣﻮﺿﻌﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪′′‬‬ ‫‪−۴(x۲ − ۱)۲ + ۴x۲(x۲ − ۱)۲x‬‬ ‫‪۱۲x۲ + ۴‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫=‬
‫‪(x۲ − ۱)۲‬‬ ‫‪(x۲ − ۱)۲‬‬
‫ﭼﻮن ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ۱۲x۲ + ۴ > ۰ ،x‬دارﯾﻢ ‪:‬‬
‫‪′′‬‬ ‫‪′′‬‬
‫‪f (x) < ۰ ⇔ |x|< ۱‬و‪f (x) > ۰ ⇔ x۲ − ۱ > ۰ ⇔ |x|> ۱‬‬

‫ﭘﺲ ﺧﻢ ﺑﺮ ﺑﺎزهﻫﺎی )∞ ‪ (۱,‬و )‪ (−∞, −۱‬ﺑﻪ ﺑﺎﻻ و ﺑﺮ )‪ (−۱, ۱‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﻘﻌﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ‪ ۱‬و‬
‫‪ −۱‬در ﻗﻠﻤﺮوی ‪ f‬ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﻫﯿﭻ ﻧﻘﻄﻪی ﻋﻄﻔﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪۲x۲‬‬
‫= ‪.y‬‬ ‫‪x۲ −۱‬‬
‫ﺷﮑﻞ ‪ :٣.٨‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ‬

‫‪۲‬‬
‫= )‪ f (x‬را رﺳﻢ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪√x‬‬
‫‪x+۱‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.١.٨‬ﻧﻤﻮدار‬

‫ﺣﻞ‪ = {x|x + ۱ > ۰} = {x|x > −۱} = (−۱, ∞) .‬ﻗﻠﻤﺮو ‪ x‬اﺳﺖ و ﻃﻮل و ﻋﺮض از ﻣﺒﺪا‬
‫‪۲‬‬
‫∞→‪ limx−‬ﻫﯿﭻ ﻣﺠﺎﻧﺐ اﻓﻘﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻮن‬ ‫‪√x‬‬ ‫ﻫﺮ دو ﺻﻔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﯿﭻ ﺗﻘﺎرﻧﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻮن ∞ =‬
‫‪x+۱‬‬ ‫√‬
‫وﻗﺘﯽ ‪ x + ۱ −→ ۰ ،x −→ −۱+‬و )‪ f (x‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ و دارﯾﻢ‬
‫‪x۲‬‬
‫√ ‪lim‬‬ ‫∞=‬
‫‪x−→−۱+‬‬ ‫‪x+۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢۵۴‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻂ ‪ x = −۱‬ﯾﮏ ﻣﺠﺎﻧﺐ ﻗﺎﺋﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫√‬
‫‪′‬‬
‫× ‪۲x x + ۱ − x۲‬‬ ‫‪√۱‬‬
‫‪۲ x+۱‬‬ ‫)‪x(۳x + ۴‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫=‬ ‫‪۳‬‬
‫‪x+۱‬‬ ‫‪۲(x + ۱) ۲‬‬
‫‪−۴‬‬ ‫‪′‬‬
‫= ‪ x‬در ﻗﻠﻤﺮوی ‪ f‬ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺪد ﺑﺤﺮاﻧﯽ‬ ‫‪۳‬‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ‪ f (x) = ۰‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ‪ x = ۰‬ﯾﺎ‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫ﺻﻔﺮ اﺳﺖ ‪ .‬ﭼﻮن ‪ f (x) < ۰‬وﻗﺘﯽ ‪ −۱ < x < ۰‬و ‪ f (x) > ۰‬وﻗﺘﯽ ‪ f ،x > ۰‬ﺑﺮ )‪[−۱, ۰‬‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫ﻧﺰوﻟﯽ و ﺑﺮ )∞ ‪ [۰,‬ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ‪ f (۰) = ۰‬و ‪ f‬در ‪ ۰‬از ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻪ ﻣﺜﺒﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫آزﻣﻮن ﻣﺸﺘﻖ اول ‪ f (۰) = ۰‬ﯾﮏ ﮐﻤﯿﻨﻪی ﻣﻮﺿﻌﯽ و ﻣﻄﻠﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪′′‬‬ ‫‪۲(x + ۱) (۶x + ۴) − (۳x۲ + ۴x)۳(x + ۱) ۲‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳x۲ + ۸x + ۸‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫=‬ ‫‪۵‬‬
‫‪۴(x + ۱)۳‬‬ ‫‪۴(x + ۱) ۲‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﻣﺨﺮج آن ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻮرت ﮐﺴﺮ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای درﺟﻪی دوم ‪۳x۲ + ۸x + ۸‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻣﺒﯿﻦ آن ‪ b۲ − ۴ac = −۳۲‬ﻣﻨﻔﯽ و ﺿﺮﯾﺐ ‪ x۲‬ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ ﻫﻤﻮاره ﻣﺜﺒﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪′′‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﻪ ازای ﺗﻤﺎم ‪x‬ﻫﺎ ‪ f (x) > ۰‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎﻻ ﻣﻘﻌﺮ ﺑﻮدن ‪ f‬ﺑﺮ )∞ ‪ (−۱,‬اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﻫﯿﭻ ﻧﻘﻄﻪی ﻋﻄﻔﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪۲‬‬
‫‪. √x+۱‬‬
‫‪x‬‬
‫ﺷﮑﻞ ‪ :۴.٨‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.١.٨‬ﻧﻤﻮدار ‪ f (x) = ۲ cos x + sin ۲x‬را رﺳﻢ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻗﻠﻤﺮو ‪ R‬اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺮض ازﻣﺒﺪا ‪ y‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ f (۰) = ۲‬اﺳﺖ‪ .‬ﻃﻮل از ﻣﺒﺪا ‪ x‬وﻗﺘﯽ رخ ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ‪ ۲ cos x + sin ۲x = ۲ cos x + ۲ sin x cos x = ۲ cos x(۱ + sin x) = ۰‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ‬
‫‪ f . ۳π‬ﻧﻪ‬
‫و ‪۲‬‬
‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪ cos x = ۰‬ﯾﺎ ‪ sin x = −۱‬ﭘﺲ در ﺑﺎزهی ]‪ [۰, ۲π‬ﻃﻮلﻫﺎی از ﻣﺒﺪا ‪ x‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‬
‫زوج اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻓﺮد‪ .‬اﻣﺎ )‪ f (x + ۲π) = f (x‬ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ‪x‬ﻫﺎ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ f‬ﺗﻨﺎوﺑﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ دورهی‬
‫ﺗﻨﺎوب ‪ .۲π‬ﭘﺲ در آﻧﭽﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﯽآﯾﺪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮای ‪ ۰ ≤ x ≤ ۲π‬ﻫﺴﺘﯿﻢ‬
‫و ﺳﭙﺲ ﺧﻢ را ﺗﻮﺳﻂ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﺴﻂ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ ﻫﯿﭻ ﻣﺠﺎﻧﺒﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪′‬‬
‫)‪f (x) = −۲ sin x + ۲ cos ۲x = −۲ sin x + ۲(۱ − ۲ sin۲ x‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢۵۵‬‬

‫)‪= −۲(۲ sin۲ x + sin x − ۱) = −۲(۲ sin x − ۱)(sin x + ۱‬‬

‫‪′‬‬
‫= ‪ sin x‬ﯾﺎ ‪ sin x = −۱‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ در ]‪۶ , ۲ ،[۰, ۲π‬‬
‫‪x = π۶ , ۵π‬‬ ‫ﭘﺲ ‪ f (x) = ۰‬ﻫﺮ ﮔﺎه‬
‫‪۳π‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪′‬‬
‫ﺑﺎزه‬ ‫)‪f (x‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪۰ < x < π۶‬‬ ‫‪+‬‬ ‫ﺻﻌﻮدی ﺑﺮ ] ‪[۰, π۶‬‬
‫‪−‬‬ ‫ﺻﻌﻮدی ﺑﺮ ] ‪۶‬‬
‫‪۵π‬‬
‫‪π‬‬
‫‪۶ <x< ۶‬‬ ‫‪[ π۶ , ۵π‬‬
‫‪۵π‬‬
‫‪۶ <x< ۲‬‬
‫‪۳π‬‬
‫‪+‬‬ ‫ﺻﻌﻮدی ﺑﺮ ] ‪[ ۶ , ۲‬‬
‫‪۵π ۳π‬‬

‫ﺻﻌﻮدی ﺑﺮ ]‪۲ , ۲π‬‬

‫‪۳π‬‬
‫‪۲ < x < ۲π‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪[ ۳π‬‬
‫√‬
‫از ﺟ ﺪول ﺑ ﺎﻻ آزﻣ ﻮن ﻣ ﺸ ﺘ ﻖ اول ﺑ ﯿ ﺎن ﻣ ﯽﮐ ﻨ ﺪ ﮐ ﻪ ‪ f ( π۶ ) = ۳ ۳۲‬ﯾ ﮏ ﺑ ﯿ ﺸ ﯿ ﻨ ﻪی ﻣ ﻮﺿ ﻌ ﯽ و‬
‫√‬
‫‪ f ( ۶ ) = −۳ ۳۲‬ﯾﮏ ﮐﻤﯿﻨﻪی ﻣﻮﺿﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ‪ ۲‬ﻫﯿﭻ ﻗﺮﯾﻨﻪای ﻧﺪارد‪ .‬ﯾﮏ ﻣﻤﺎس اﻓﻘﯽ دارد‪.‬‬
‫‪۳π‬‬ ‫‪۵π‬‬

‫‪′′‬‬
‫)‪f (x) = −۲ cos x − ۴ sin ۲x = −۲ cos x(۱ + ۴ sin x‬‬

‫‪−۱‬‬ ‫‪′′‬‬
‫= ‪ .sin x‬از‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪ ۳π‬ﯾﺎ ‪ (x = π۲‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺲ ‪ f (x) = ۰‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ‪) cos x = ۰‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪۲‬‬
‫‪−۱‬‬
‫= ‪ .sin x‬اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ‬ ‫‪۴‬‬ ‫ﺷﮑﻞ زﯾﺮ )آ( ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ دو ﻣﻘﺪار ‪ x‬ﺑﯿﻦ ‪ ۰‬و ‪ ۲π‬وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای آنﻫﺎ‬
‫‪′′‬‬
‫‪ ( ۳π‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ در اﯾﻨﺠﺎﻫﺎ ‪ f‬ﺑﻪ ﺑﺎﻻ‬
‫آنﻫﺎ را ‪ a۱‬و ‪ a۲‬ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﭘﺲ ‪ f (x) > ۰‬ﺑﺮ ) ‪ ( ۲ , a۱‬و ) ‪۲ , a۲‬‬
‫‪π‬‬
‫‪′′‬‬
‫‪ (a۱ , ۳π‬و )‪ (a۲ , ۲π‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ f‬در اﯾﻨﺠﺎﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﻣﻘﻌﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ‪ f (x) < ۰‬ﺑﺮ ) ‪ (۰, ۲‬و ) ‪۲‬‬
‫‪π‬‬

‫‪.x = π۲ , a۱ , ۳π‬‬
‫ﻣﻘﻌﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﺎط ﻋﻄﻒ وﻗﺘﯽ رخ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ‪۲ , a۲‬‬
‫ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺤﺪود ﺷﺪه ﺑﻪ ‪ ۰ ≤ x ≤ ۲π‬در ﺷﮑﻞ زﯾﺮ )آ( رﺳﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻨﺎوﺑﯽ‬
‫ﺑﻮدن آﻧﺮا ﺑﺴﻂ دادهاﯾﻢ ﺗﺎ ﻧﻤﻮدار ﮐﺎﻣﻞ آن در ﺷﮑﻞ زﯾﺮ )ب( ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪-2 Π‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬ ‫‪2Π‬‬ ‫‪-2 Π‬‬ ‫‪-Π‬‬ ‫‪Π‬‬ ‫‪2Π‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬

‫)ب( ﻧ ﻤ ﻮدار ﺗ ﺎﺑ ﻊ )‪ f (x‬در ﺑ ﺎزه‬ ‫)آ( ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬در ﺑﺎزه ]‪.[۰, ۲π‬‬
‫]‪.[−۲π, ۲π‬‬

‫‪x۳‬‬
‫= )‪ f (x‬را رﺳﻢ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪x۲ +۱‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .٧.١.٨‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢۵۶‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬داﻣﻨﻪ )∞ ‪ R = (−∞,‬اﺳﺖ‪ .‬ﻃﻮل و ﻋﺮض از ﻣﺒﺪا ﻫﺮ دو ﺻﻔﺮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن )‪،f (x) = −f (−x‬‬
‫‪ f‬ﻓﺮد ﺑﻮده و ﻧﻤﻮدارش ﺣﻮل ﻣﺒﺪا ﻣﺘﻘﺎرن اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ‪ x۲ + ۱‬ﻫﺮﮔﺰ ﺻﻔﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻫﯿﭻ ﻣﺠﺎﻧﺐ ﻗﺎﺋﻤﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻮن وﻗﺘﯽ ∞ →‪ f (x) −→ ∞ ،x −‬و وﻗﺘﯽ ∞‪ f (x) −→ −∞ ،x −→ −‬ﻫﯿﭻ ﻣﺠﺎﻧﺐ‬
‫‪x۳‬‬
‫= )‪f (x‬و وﻗﺘﯽ ∞ →‪،x −‬‬ ‫‪x۲ +۱‬‬
‫‪= x−‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪x۲ +۱‬‬
‫اﻓﻘﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯿﺪﻫﺪ‬
‫‪۱‬‬
‫‪−x‬‬
‫= ‪ f (x) − x‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻂ ‪ y = x‬ﯾﮏ ﻣﺠﺎﻧﺐ ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪x۲ +۱‬‬
‫‪= − ۱+x ۱ −→ ۰‬‬
‫‪x۲‬‬
‫‪′‬‬ ‫‪۳x۲ (x۲ + ۱) − x۳ × ۲x‬‬ ‫)‪x۲ (x۲ + ۳‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫=‬
‫‪(x۲ + ۱)۲‬‬ ‫‪(x۲ + ۱)۲‬‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫ﭼﻮن ‪ f (x) > ۰‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪) x‬ﺑﻪ ﺟﺰ ‪ f (۰‬ﺑﺮ )∞ ‪ (−∞,‬ﺻﻌﻮدی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ‪f ،f (۰) = ۰‬‬
‫در ﺻﻔﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻋﻼﻣﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﯿﭻ ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ و ﯾﺎ ﮐﻤﯿﻨﻪی ﻣﻮﺿﻌﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪′′‬‬ ‫‪(۴x۳ + ۶x)(x۲ + ۱)۲ − (x۴ + ۳x۲ ) × ۲(x۲ + ۱)۲x‬‬ ‫) ‪۲x(۳ − x۲‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫=‬
‫‪(x۲ + ۱)۴‬‬ ‫‪(x۲ + ۱)۴‬‬
‫‪′′‬‬ ‫√‬
‫ﭼﻮن وﻗﺘﯽ ‪ x = ۰‬ﯾﺎ ‪ f (x) = ۰ ،x = ± ۳‬ﺟﺪول زﯾﺮ را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪′′‬‬
‫ﺑﺎزه‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۳ − x۲‬‬ ‫‪(x۲ + ۱)۳‬‬ ‫)‪f (x‬‬ ‫‪f‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪x<− ۳‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫ﻣﻘﻌﺮ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ )‪(−∞, − ۳‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪− ۳<x<۰‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫ﻣﻘﻌﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ )‪(− ۳, ۰‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪۰<x< ۳‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫ﻣﻘﻌﺮ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ )‪(۰, ۳‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪x> ۳‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫ﻣﻘﻌﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ )∞ ‪( ۳,‬‬
‫√‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√‬
‫ﻧﻘﺎط ﻋﻄﻒ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ) ‪ (۰, ۰) ،( ۳, ۳ ۳۴‬و ) ‪.(− ۳, −۳ ۳۴‬‬

‫ﻧﺮخﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﻂ‬ ‫‪٢.٨‬‬

‫در ﯾﮏ ﻣﺴﺎﻟﻪی ﻧﺮخ ﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﻂ‪ ،‬اﯾﺪهی ﻣﺤﺎﺳﺒﻪی ﻧﺮخ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻤﯿﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﺮخ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻤﯿﺖ دﯾﮕﺮی‬
‫اﺳﺖ )ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ آﺳﺎﻧﺘﺮ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﺷﻮد(‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮاﮔﺮد ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪای را ﮐﻪ دو‬
‫ﮐﻤﯿﺖ را ﺑﻪ ﻫﻢ واﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻋﺪه زﻧﺠﯿﺮه از دو ﻃﺮف آن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.٢.٨‬ﻫﻮا ﺑﻪ داﺧﻞ ﯾﮏ ﺑﺎﻟﻦ ﮐﺮوی ﻃﻮری وارد ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺠﻢ آن ﺑﺎ ﻧﺮخ ‪ ۱۰۰‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﻣﮑﻌﺐ‬
‫ﺑﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ‪ .‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺮﻋﺖ اﻓﺰاﯾﺶ ﺷﻌﺎع ﺑﺎﻟﻦ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﻄﺮ آن ‪ ۵۰‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢۵٧‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪x۳‬‬
‫= )‪.f (x‬‬ ‫‪x۲ +۱‬‬
‫ﺷﮑﻞ ‪ :۵.٨‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﮔﺮ ‪ V‬ﺣﺠﻢ ﺑﺎﻟﻦ و ‪ r‬ﺷﻌﺎع ﺑﺎﻟﻦ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﻣﻌﺎدﻟﻪی‬

‫‪۴‬‬
‫‪V = πr۳‬‬ ‫)‪(١.٨‬‬
‫‪۳‬‬
‫را ﺑ ﯿ ﺎﺑ ﯿ ﻢ ‪ .‬ﺑ ﺎ اﺳ ﺘ ﻔ ﺎده از‬
‫و از ﻣ ﺎ ﺧ ﻮاﺳ ﺘ ﻪ ﺷ ﺪه اﺳ ﺖ ﮐ ﻪ وﻗ ﺘ ﯽ ‪ r = ۲۵cm‬اﺳ ﺖ ﻣ ﻘ ﺪار ‪dt‬‬
‫‪dV‬‬

‫‪ dt = dr × dt = ۴πr۲ dr‬و‬
‫‪dV‬‬ ‫‪dV‬‬ ‫‪dr‬‬
‫ﻗ ﺎﻋ ﺪهی زﻧ ﺠ ﯿ ﺮه از دو ﻃ ﺮف ﻣ ﻌ ﺎدﻟ ﻪی ‪ ١.٨‬ﻣ ﺸ ﺘ ﻖ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ ‪dt‬‬
‫‪ . dr‬ﺑﺎ ﻗﺮار دادن ‪ r = ۲۵‬و ‪ dt = ۱۰۰‬در اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‬
‫‪dV‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪dt = ۴πr۲ × dt‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪dV‬‬

‫‪ ۲۵‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬‫‪۱‬‬

‫‪ dr‬ﭘﺲ ﺷﻌﺎع ﺑﺎﻟﻦ ﺑﺎ ﻧﺮخ ‪π‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪dt = ۴π(۲۵)۲ ۱۰۰ = ۲۵ π‬‬
‫‪۱‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.٢.٨‬ﻧﺮدﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ ۱۰‬ﻣﺘﺮ ﺑﻪ دﯾﻮاری ﻗﺎﺋﻢ ﺗﮑﯿﻪ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻪ ﻧﺮدﺑﺎن ﺑﺎﻧﺮخ ‪ ۱‬ﻣﺘﺮ ﺑﺮ‬
‫ﺛﺎﻧﯿﻪ از دﯾﻮار ﺑﻪ داﺧﻞ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺮﻋﺘﯽ ﺳﺮ ﻧﺮدﺑﺎن از دﯾﻮار ﺑﻪ ﻃﺮف ﭘﺎﯾﯿﻦ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد زﻣﺎﻧﯿﮑﻪ‬
‫ﺗﻪ آن ‪ ۶‬ﻣﺘﺮ از دﯾﻮار ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫اﺑﺘﺪا ﻧﻤﻮداری رﺳﻢ ﮐﺮده و آن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ ﻋﻼﻣﺖ ﮔﺬاری ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪی ﭘﺎی‬
‫ﻧﺮدﺑﺎن ﺗﺎ دﯾﻮار ‪ x‬ﻣﺘﺮ و ﻓﺎﺻﻠﻪی ﺳﺮ آن ﺗﺎ زﻣﯿﻦ ‪ y‬ﻣﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ‪ x‬و ‪ y‬ﻫﺮ دو ﺗﻮاﺑﻌﯽ از ‪t‬‬
‫)زﻣﺎن( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ dy‬اﺳﺖ وﻗﺘﯽ ‪ x = ۶‬ﻣﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ راﺑﻄﻪی‬‫‪ dt‬ﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ و ﻣﻄﻠﻮب ﻣﺎ ‪dt‬‬
‫‪dx‬‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ‪= ۱‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرث ‪ x۲ + y ۲ = ۱۰۰‬داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪t‬‬ ‫ﺑﯿﻦ ‪ x‬و ‪ y‬ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﺑﺎ ﺣﻞ اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺮای ﻧﺮخ ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺪﺳﺖ‬ ‫‪.۲x dx‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۲y dy‬‬
‫‪dt‬‬ ‫و ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﯿﺮی ﻗﺎﻋﺪه زﻧﺠﯿﺮی دارﯾﻢ ‪= ۰‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢۵٨‬‬

‫ﻧﺮدﺑﺎن‬
‫‪y‬‬

‫‪x‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۶.٨‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪.٢.٢.٨‬‬

‫ﻣﯽآﯾﺪ‪dt = − y dt :‬‬
‫‪ . dy‬وﻗﺘﯽ ‪ x = ۶‬ﻗﻀﯿﻪ ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرث ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ ‪ y = ۸‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﺟﺎﮔﺬاری‬ ‫‪x dx‬‬

‫دارﯾﻢ‬ ‫‪dx‬‬
‫‪dt‬‬ ‫اﯾﻦ ﻣﻘﺎدﯾﺮ و اﺳﺘﻔﺎده از ‪= ۱‬‬
‫‪dy‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪.‬ﺛﺎﻧﯿﻪ ﺑﺮ ﻣﺘﺮ ‪= − (۱) = −‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪۸‬‬ ‫‪۴‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.٢.٨‬ﻣﺨﺰن آﺑﯽ دارای ﺷﮑﻞ ﯾﮏ ﻣﺨﺮوط ﻣﺪور واروﻧﻪ ﺑﺎ ﺷﻌﺎع ﻗﺎﻋﺪه ‪ ۲‬ﻣﺘﺮ و ارﺗﻔﺎع ‪ ۴‬ﻣﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ آب ﺑﺎ ﻧﺮخ ‪ ۲m۳ /min‬ﺑﻪ داﺧﻞ ﻣﺨﺰن وارد ﺷﻮد ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻧﺮﺧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺳﻄﺢ آب ﺑﺎﻻ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻖ آب ‪ ۳‬ﻣﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫‪ ٢‬ﻣﺘﺮ‬

‫‪r‬‬
‫‪ ۴‬ﻣﺘﺮ‬
‫‪h‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٧.٨‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪.٣.٢.٨‬‬

‫اﺑﺘﺪا ﺷﮑﻞ ﻣﺨﺮوط را رﺳﻢ ﮐﺮده و آن را ﻋﻼﻣﺖ ﮔﺬاری ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ V‬و ‪ r‬و ‪ h‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﺣﺠﻢ آب و ﺷﻌﺎع ﻗﺎﻋﺪه و ارﺗﻔﺎع آب در زﻣﺎن ‪ t‬ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ در آن ‪ t‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ دﻗﯿﻘﻪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢۵٩‬‬

‫و از ﻣﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ‪ h‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ۳‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‬ ‫‪dV‬‬

‫‪dt‬‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺎ داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ‪= ۲m۳ /min‬‬
‫را ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ‪ .‬ﮐﻤﯿﺖﻫﺎی ‪ V‬و ‪ h‬ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻌﺎدﻟﻪی ‪ V = ۱۳ πr۲ h‬ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﻻزم اﺳﺖ ‪ V‬را ﺑﻪ‬ ‫‪dh‬‬
‫‪dt‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﺎﺑﻌﯽ از ‪ h‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫‪ ٢‬ﻣﺘﺮ‬
‫‪r‬‬
‫‪h‬‬
‫‪ ۴‬ﻣﺘﺮ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٨.٨‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪.٣.٢.٨‬‬

‫و‬ ‫‪r‬‬
‫‪h‬‬ ‫=‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۴‬‬ ‫=‪r‬و‬ ‫‪h‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﺑﺮای ﺣﺬف از ﻣﺜﻠﺚﻫﺎی ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ ‪:‬‬
‫= ‪ V = ۱۳ π( h۲ )۲ h‬ﺣﺎل ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ از دو ﻃﺮف ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪t‬‬ ‫‪π ۳‬‬
‫‪۱۲ h‬‬ ‫ﻋﺒﺎرت ‪ V‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪dV‬‬ ‫‪π dh‬‬ ‫‪dh‬‬ ‫‪۴ dV‬‬
‫‪= h۲ ,‬‬ ‫=‬
‫‪dt‬‬ ‫‪۴ dt‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪πh۲ dt‬‬
‫دارﯾﻢ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺬاری ‪ h = ۳m‬و ‪= ۲m۳ /min‬‬
‫‪dV‬‬
‫‪dt‬‬
‫‪dh‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۸‬‬ ‫‪۸‬‬
‫=‬ ‫‪۲‬‬
‫=‪×۲‬‬ ‫≈‬ ‫‪m/min‬‬
‫‪dt‬‬ ‫)‪π(۳‬‬ ‫‪۹π‬‬ ‫‪۲۸‬‬

‫ﺗﺒﺼﺮه ‪ .۴.٢.٨‬ﯾﺎد آوری ﺑﻌﻀﯽ اﺻﻮل ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ و ﺗﻄﺎﺑﻖ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻧﺮخﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت‬
‫ﮐﺴﺐ ﺷﺪه در ﻣﺜﺎلﻫﺎی ‪ ١.٢.٨‬ﺗﺎ ‪ ٣.٢.٨‬ﻣﻔﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .١‬ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﻪ ﻃﻮر دﻗﯿﻖ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .٢‬در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن ﺷﮑﻠﯽ ﺑﺮای آن رﺳﻢ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .٣‬ﻧﻤﺎدﻫﺎی ﻻزم را ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﮐﻤﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﺑﻌﯽ از زﻣﺎن اﺳﺖ ﻧﻤﺎدﻫﺎﯾﯽ اﺧﺘﺼﺎص‬
‫دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .۴‬اﻃﻼﻋﺎت داده ﺷﺪه و ﻧﺮخﻫﺎی ﻣﻄﻠﻮب را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .۵‬ﻣﻌﺎدﻟﻪای ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﻤﯿﺖﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﻪ ﻫﻢ رﺑﻂ دﻫﺪ‪ .‬در ﺻﻮرت ﻟﺰوم ﻣﺸﺨﺼﺎت‬
‫ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ را ﺑﺮای ﺣﺬف ﯾﮑﯽ از ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﺟﺎﯾﮕﺬاری ﺑﮑﺎر ﺑﺮﯾﺪ‪) .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺜﺎل ‪(٣.٢.٨‬‬

‫‪ .۶‬ﻗﺎﻋﺪه زﻧﺠﯿﺮه را ﺑﺮای ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی از دو ﻃﺮف ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ t‬ﺑﮑﺎر ﺑﺮﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .٧‬اﻃﻼﻋﺎت داده ﺷﺪه را در ﻣﻌﺎدﻟﻪی ﺣﺎﺻﻞ ﻗﺮار داده آن را ﺑﺮای ﻧﺮخ ﻣﺠﻬﻮل ﺣﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢۶٠‬‬

‫ﻫﺸﺪار‪ :‬ﯾﮏ ﺧﻄﺎی ﻣﺘﺪاول ﺟﺎﯾﮕﺬاری ﺑﺴﯿﺎر زود اﻃﻼﻋﺎت ﻋﺪدی داده ﺷﺪه )ﺑﺮای ﮐﻤﯿﺖﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ زﻣﺎن‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻌﺪ از ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﮔﺮدد‪) .‬ﻣﺮﺣﻠﻪ ‪ ۷‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﺮﺣﻠﻪی ‪۶‬‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ(‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﻣﺜﺎل ‪ ٣.٢.٨‬ﺑﺎ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻋﺎم ‪ h‬ﺳﺮ و ﮐﺎر داﺷﺘﯿﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﻣﺮﺣﻠﻪی‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫‪dV‬‬
‫‪dt‬‬ ‫آﺧﺮ ‪ ۳ = h‬را ﺟﺎﯾﮕﺬاری ﮐﺮدﯾﻢ‪) .‬اﮔﺮ ‪ ۳ = h‬را زودﺗﺮ ﻗﺮار داده ﺑﻮدﯾﻢ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآوردﯾﻢ ‪= ۰‬‬
‫روﺷﻨﯽ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪(.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.٢.٨‬ﺧﻮدرو ‪ A‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ ۱۰۰‬ﻛﯿﻠﻮﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻏﺮب و ﺧﻮدرو ‪ B‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪۱۲۰‬‬
‫ﻛﯿﻠﻮﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷﻤﺎل در ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﻃﺮف ﺗﻘﺎﻃﻊ اﯾﻦ ﺟﺎده ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﭼﻪ‬
‫ﻧﺮﺧﯽ دو ﺧﻮدرو ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدرو ‪ A‬ﺑﻪ اﻧﺪازهی ‪ ۰/۳‬ﻛﯿﻠﻮﻣﺘﺮ و ﺧﻮدروی ‪ B‬ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازهی ‪ ۰/۴‬ﻛﯿﻠﻮﻣﺘﺮ از ﺗﻘﺎﻃﻊ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارﻧﺪ؟‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪y‬‬
‫‪z‬‬

‫‪B‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٩.٨‬ﺷﮑﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ‪.۵.٢.٨‬‬

‫ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ را ﮐﻪ در آن ‪ C‬ﺗﻘﺎﻃﻊ دو ﺟﺎده اﺳﺖ رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در ﯾﮏ زﻣﺎن داده ﺷﺪهی ‪ t‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪x‬‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪی ﺧﻮدروی ‪ A‬از ‪ C‬و ‪ y‬ﻓﺎﺻﻠﻪی ﺧﻮدروی ‪ B‬از ‪ C‬و ‪ z‬ﻓﺎﺻﻠﻪی دو ﺧﻮدرو ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ در آن ‪ x‬و‬
‫‪ y‬و ‪ z‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﺸﺘﻘﺎت را ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻨﻔﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ‪ x‬و‬ ‫‪dy‬‬
‫‪dt‬‬ ‫و ‪= −۱۲۰km/h‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪dt‬‬ ‫دارﯾﻢ ﮐﻪ ‪= −۱۰۰km/h‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪای ﮐﻪ ‪ x‬و ‪ y‬و ‪ z‬را ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﯽﺳﺎزد ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪ‬ ‫‪dz‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪ y‬ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ (.‬ﻣﻄﻠﻮب ﯾﺎﻓﺘﻦ‬
‫ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرث ‪ z ۲ = x۲ + y ۲‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی از ﻫﺮ ﻃﺮف ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ t‬دارﯾﻢ‬
‫‪dz‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪dy‬‬ ‫‪dz‬‬ ‫‪۱ dx‬‬ ‫‪dy‬‬
‫‪۲z‬‬ ‫‪= ۲x‬‬ ‫‪+ ۲y‬‬ ‫⇒‬ ‫‪= (x‬‬ ‫‪+ y ).‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪z dt‬‬ ‫‪dt‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪی ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرث وﻗﺘﯽ ‪ x = ۰/۳km‬و ‪ y = ۰/۴km‬آﻧﮕﺎه ‪ z = ۰/۵km‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪dz‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪[۰/۳(−۱۰۰) + ۰/۴(−۱۲۰)] = −۱۵۶km/h.‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪۰/۵‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢۶١‬‬

‫دو ﺧﻮدرو ﺑﺎ ﻧﺮخ ‪ ۱۵۶‬ﻛﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺳﺎﻋﺖ در ﺣﺎل ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.٢.٨‬ﻣﺮدی ﺑﺎﺗﻨﺪی ‪ ۴‬ﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ در اﻣﺘﺪاد ﯾﮏ ﺟﺎدهی ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻗﺪم ﻣﯽزﻧﺪ ‪ .‬ﻧﻮراﻓﮑﻨﯽ در‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪی ‪ ۲۰‬ﻣﺘﺮ ﺟﺎده ﻗﺮار دارد ﮐﻪ روی اﯾﻦ ﻣﺮد ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮد ﺑﻪ اﻧﺪازهی ‪ ۱۵‬ﻣﺘﺮ‬
‫از ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪی ﺟﺎده ﺑﻪ ﻧﻮراﻓﮑﻦ ﻗﺮار دارد ﻧﻮراﻓﮑﻦ ﺑﺎ ﭼﻪ ﻧﺮﺧﯽ ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ؟‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫‪θ‬‬
‫‪20‬‬

‫‪x‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١٠.٨‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪.۶.٢.٨‬‬

‫ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ را رﺳﻢ ﮐﺮده و ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ‪ x‬ﻓﺎﺻﻠﻪی ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪی ﺟﺎده ﺑﻪ ﻧﻮراﻓﮑﻦ ﺗﺎ ﻣﺮد و‬
‫زاوﯾﻪی ﺑﯿﻦ ﺷﻌﺎع ﻧﻮری ﻧﻮراﻓﮑﻦ و ﺧﻂ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺮ ﺟﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ‪ .x = ۱۵‬ﻣﻌﺎدﻟﻪای ﮐﻪ ‪ x‬و ‪ θ‬را ارﺗﺒﺎط ﻣﯽدﻫﺪ‬ ‫‪dθ‬‬
‫‪dt‬‬ ‫و ﻣﻄﻠﻮب ﯾﺎﻓﺘﻦ‬ ‫‪dx‬‬
‫‪dt‬‬ ‫دارﯾﻢ ‪= ۴m/s‬‬
‫‪x‬‬
‫‪۲۰ = tan θ‬‬ ‫ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪x = ۲۰ tan θ :‬‬ ‫از‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬‫ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی از دو ﻃﺮف ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ t‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ ‪dt = ۲۰ sec θ dt‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪dθ‬‬
‫ﺑﺎ‬
‫‪dθ‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪cos۲ θ‬‬ ‫=‬ ‫‪cos۲ θ(۴) = cos۲ θ‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪۲۰‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪۲۰‬‬ ‫‪۵‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ‪ x = ۱۵‬اﺳﺖ ﻃﻮل ﺷﻌﺎع ﻧﻮری ‪ ۲۵‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪۴ dθ‬‬ ‫‪۱ ۴‬‬ ‫‪۱۶‬‬
‫‪cos θ = ,‬‬ ‫= ‪= ( )۲‬‬ ‫‪= ۰/۱۲۸.‬‬
‫‪۵ dt‬‬ ‫‪۵ ۵‬‬ ‫‪۱۲۵‬‬
‫ﻧﻮراﻓﮑﻦ ﺑﺎ ﻧﺮخ ‪ ۰/۱۲۸‬رادﯾﺎن ﺑﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ در ﺣﺎل ﭼﺮﺧﺶ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞﻫﺎ و ﺗﻘﺮﯾﺐﻫﺎی ﺧﻄﯽ‬ ‫‪٣.٨‬‬

‫را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ وﺟﻮد ﻣﺠﺮد ﺑﺮای ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﺸﺘﻖ ‪ y‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ x‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﯾﻢ و ﻧﻪ‬ ‫‪dy‬‬
‫‪dx‬‬ ‫ﻣﺎ ﻧﻤﺎد ﻻﯾﺐﻧﯿﺘﺰ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻧﺴﺒﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﮐﻤﯿﺖﻫﺎی ‪ dy‬و ‪ dx‬ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪای ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد ﺑﻄﻮری ﮐﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ آنﻫﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﺸﺘﻖ را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻤﯿﺖﻫﺎ ﮐﻪ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ در ﻣﺤﺎﺳﺒﻪی ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻔﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢۶٢‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.٣.٨‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ )‪ y = f (x‬ﺗﺎﺑﻊﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ ‪ dx‬ﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ‪ dx‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﺮ ﻣﻘﺪاری از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ را اﺧﺘﯿﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ و دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ ‪ dy‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ‬
‫‪′‬‬
‫‪ dx‬ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻌﺎدﻟﻪی ‪ dy = f (x)dx‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺗﺒﺼﺮه ‪ .٢.٣.٨‬دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞﻫﺎی ‪ dx‬و ‪ dy‬ﻫﺮ دو ﻣﺘﻐﯿﺮﻧﺪ اﻣﺎ ‪ dx‬ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ‪dy‬‬
‫ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ در واﻗﻊ آن ﺑﻪ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ x‬و ‪ dx‬واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻘﺪار ﻣﺸﺨﺼﯽ ﺑﻪ ‪ dx‬داده ﺷﻮد و ‪x‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻣﻌﯿﻨﯽ از ﻗﻠﻤﺮو ‪ f‬را اﺧﺘﯿﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ آﻧﮕﺎه ﻣﻘﺪار ﻋﺪدی ‪ dy‬ﻣﻌﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺒﺼﺮه ‪ .٣.٣.٨‬اﮔﺮ ‪ dx ̸= ۰‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪی در ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ ١.٣.٨‬را ﺑﺮ ‪ dx‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﻮده ﺑﺪﺳﺖ‬
‫‪′‬‬
‫‪ . dx‬ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺸﺎﺑﻪای را ﻗﺒﻼ دﯾﺪهاﯾﻢ اﻣﺎ ﺣﺎﻻ ﻃﺮف ﭼﭗ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫‪dy‬‬
‫آورﯾﻢ )‪= f (x‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﺴﺒﺖ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞﻫﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪) .۴.٣.٨‬اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪ y = x۳ + ۲x۲‬و ‪ dy‬را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫)ب( ﻣﻘﺪار ‪ dy‬را وﻗﺘﯽ ‪ x = ۲‬و ‪ dx = ۰/۱‬ﭘﯿﺪا ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪′‬‬
‫)اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪ f (x) = x۳ + ۲x۲‬آﻧﮕﺎه ‪ f (x) = ۳x۲ + ۴x‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪dy = (۳x۲ + ۴x)dx‬‬

‫)ب( ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺬاری ‪ x = ۲‬و ‪ dx = ۰/۱‬در ﻋﺒﺎرت ‪ dy‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‬

‫‪dy = (۳ × ۲۲ + ۴ × ۲)(۰/۱) = ۲۰.‬‬

‫ﻣﻌﻨﺎی ﻫﻨﺪﺳﯽ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞﻫﺎ در ﺷﮑﻞ زﯾﺮ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ))‪ P (x, f (x‬و‬
‫))‪ Q(x + ∆x, f (x + ∆x‬ﻧﻘﺎﻃﯽ روی ﻧﻤﻮدار ‪ f‬ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻗﺮار دﻫﯿﺪ ‪ .dx = ∆x‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ در ‪y‬‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪|QS|= ∆y = f (x + ∆x) − f (x).‬‬
‫‪′‬‬
‫ﺷﯿﺐ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ‪ P R‬ﻣﺸﺘﻖ )‪ f (x‬اﺳﺖ اﻣﺎ از ﻣﺜﻠﺚ ‪ P RS‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﺐ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس را‬
‫|‪|RS‬‬
‫ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬ ‫|‪|P S‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫‪|RS|= f (x)|P S|= f (x)dx = dy.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ dy‬ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪهی ﻣﯿﺰان ﺑﺎﻻ ﯾﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ‪ ∆y‬ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪهی‬
‫ﻣﯿﺰان ﺑﺎﻻ ﯾﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺧﻢ )‪ y = f (x‬اﺳﺖ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ‪ x‬ﺑﻪ اﻧﺪازهی ‪ dx‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫وﻗﺘﯽ ‪ ∆x‬ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دارﯾﻢ‬ ‫‪dy‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪= lim∆x−→۰‬‬ ‫‪∆y‬‬
‫‪∆x‬‬
‫‪∆y‬‬ ‫‪dy‬‬
‫≈‬ ‫‪.‬‬
‫‪∆x‬‬ ‫‪dx‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢۶٣‬‬

‫‪R‬‬

‫‪Q‬‬ ‫‪dy‬‬
‫‪∆y‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪S‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x + ∆x‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١١.٨‬دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﺗﺎﺑﻊ ‪ dy‬ﺗﻘﺮﻳﺒﯽ از ﻣﻘﺪار واﻗﻌﯽ ﺗﻐﻴﻴﺮات‪ ∆y ،‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻫﻨﺪﺳﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ‪ ∆x‬ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﯿﺐ ﺧﻂ ﻗﺎﻃﻊ ‪ P Q‬ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑﻪ ﺷﯿﺐ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس در ‪ P‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪(.‬‬
‫اﮔﺮ ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ dx = ∆x‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪∆y ≈ dy‬‬ ‫)‪(٢.٨‬‬

‫ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ‪ ∆x‬ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺗﻐﯿﯿﺮ واﻗﻌﯽ در ‪ y‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﺎ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ ‪ dy‬ﺑﺮاﺑﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺠﺪدا اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ در ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ ﺗﺸﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ از ﻧﻈﺮ ﻫﻨﺪﺳﯽ آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪ (.‬ﺗﻘﺮﯾﺐ داده‬
‫ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ‪ ٢.٨‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪی ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﺗﻮاﺑﻊ ﺑﮑﺎر ﺑﺮده ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺼﻮر ﮐﻨﯿﺪ ) ‪ f (x۱‬ﻋﺪدی ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ و ﻣﻄﻠﻮب ﻣﺤﺎﺳﺒﻪی ﻣﻘﺪار ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ )‪ f (x۱ + ∆x‬ﮐﻪ در آن ‪∆x‬‬
‫ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ‪ f (x۱ + ∆x) = f (x۱ ) + ∆x‬و ‪ ٢.٨‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫‪f (x۱ + ∆x) ≈ f (x۱ ) + dx.‬‬ ‫)‪(٣.٨‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.٣.٨‬ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ ∆y‬و ‪ dy‬را ﻫﺮﮔﺎه ‪ y = f (x) = x۳ + x۲ − ۲x + ۱‬و ‪x‬‬

‫)اﻟﻒ( از ‪ ۲‬ﺗﺎ ‪.۲/۰۵‬‬

‫)ب( از ‪ ۲‬ﺗﺎ ‪ ۲/۰۱‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫)اﻟﻒ( دارﯾﻢ‬

‫‪f (۲) = ۲۳ + ۲۲ − ۲(۲) + ۱ = ۹‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢۶۴‬‬

‫‪f (۲/۰۵) = (۲/۰۵)۳ + (۲/۰۵)۲ − ۲(۲/۰۵) + ۱ = ۹/۷۱۷۶۲۵‬‬

‫‪∆y = f (۲/۰۵) − f (۲) = ۰/۷۱۷۶۲۵‬‬

‫‪′‬‬
‫در ﺣ ﺎﻟ ﺖ ﮐ ﻠ ﯽ ‪ dy = (۳x۳ + ۲x − ۲)dx‬و )‪ dy = f (x‬ﭘ ﺲ ﻫ ﻨ ﮕ ﺎﻣ ﯽ ﮐ ﻪ ‪ x = ۲‬و‬
‫‪ dx = ∆x = ۰/۰۵‬اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪dy = [۳(۲) + ۲(۲) − ۲](۰/۰۵) = ۰/۷.‬‬
‫‪۲‬‬

‫)ب(‬

‫‪f (۲/۰۱) = (۲/۰۱)۳ + (۲/۰۱)۲ − ۲(۲/۰۱) + ۱ = ۹/۱۴۰۷۰۱‬‬

‫‪∆y = f (۲/۰۱) − f (۲) = ۰/۱۴۰۷۰۱‬‬

‫و وﻗﺘﯽ ‪ dx = ∆x = ۰/۰۱‬ﺑﺎﺷﺪ دارﯾﻢ‬

‫‪dy = [۳(۲) + ۲(۲) − ۲](۰/۰۱) = ۰/۱۴.‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐ ‪ ∆y ≈ dy‬وﻗﺘﯽ ‪ ∆x‬در ﻣﺜﺎل ‪ ۵.٣.٨‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺷﻮد ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد ‪.‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫‪ dy‬آﺳﺎﻧﺘﺮ از ‪ ∆y‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺗﻮاﺑﻊ ﭘﯿﭽﯿﺪهﺗﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻘﺪار دﻗﯿﻖ ‪ ∆y‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻻﺗﯽ ﺗﻘﺮﯾﺐ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞﻫﺎ ﺑﺨﺼﻮص ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫√‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.٣.٨‬دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞﻫﺎ را ﺑﺮای ﺗﻘﺮﯾﺐ ﮐﺮدن ﻣﻘﺪاری ﺑﺮای ‪ ۶۵‬ﺑﮑﺎر ﺑﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪۳‬‬

‫‪−۲‬‬ ‫√‬ ‫‪۱‬‬

‫‪ dy = ۱۳ x‬ﭼﻮن ‪ f (۶۴) = ۴‬اﻧﺘﺨﺎب‬ ‫‪۳‬‬ ‫= )‪ .y = f (x‬آﻧﮕﺎه ‪dx‬‬ ‫‪۳‬‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪x = x ۳‬‬
‫‪−۲‬‬
‫= ‪dy‬‬ ‫‪۱‬‬
‫)‪۳ (۶۴‬‬
‫)‪۳ (۱‬‬ ‫=‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳×۱۶‬‬ ‫=‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۴۸‬‬ ‫ﻣ ﯽﮐ ﻨ ﯿ ﻢ ‪ x۱ = ۶۴‬و ‪ .dx = ∆x = ۱‬اﯾ ﻦ ﻣ ﯽدﻫ ﺪ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ )‪ (٣.٨‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫√‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۶۵ = f (۶۴ + ۱) ≈ f (۶۴) + dy = ۴ +‬‬ ‫‪≈ ۴۰۲۱‬‬
‫‪۳‬‬

‫‪۴۸‬‬

‫√‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ۴/۰۲۰۷۲۵۷۰۰۰‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻘﺮﯾﺐ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞﻫﺎ در ﻣﺜﺎل‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ .٧.٣.٨‬ﻣﻘﺪار واﻗﻌﯽ ‪۶۵‬‬
‫‪۳‬‬

‫‪ ۶.٣.٨‬ﺣﺘﯽ وﻗﺘﯽ ‪ ∆x = ۱‬ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ‪ ۳‬رﻗﻢ اﻋﺸﺎری دﻗﺖ دارد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٨.٣.٨‬ﺷﻌﺎع ﮐﺮه ای ﺑﺎ ﺧﻄﺎی ﻣﻤﮑﻦ ﺣﺪاﮐﺜﺮ ‪ ۰/۰۵‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﺷﺪه ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ۲۱‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻄﺎی ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ ﺣﺠﻢ اﯾﻦ ﮐﺮه ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﻌﺎع ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬

‫= ‪ V‬اﺳ ﺖ‪ .‬اﮔ ﺮ ﺧ ﻄ ﺎی اﻧ ﺪازهﮔ ﯿ ﺮی ‪ r‬ﺑ ﺎ‬ ‫‪۴‬‬

‫‪۳ πr‬‬
‫‪۳‬‬ ‫ﺣ ﻞ‪ .‬اﮔ ﺮ ﺷ ﻌ ﺎع ﮐ ﺮه ‪ r‬ﺑ ﺎﺷ ﺪ آﻧ ﮕ ﺎه ﺣ ﺠ ﻢ آن‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢۶۵‬‬

‫‪ dr = ∆r‬ﻧ ﻤ ﺎﯾ ﺶ داده ﺷ ﻮد آﻧ ﮕ ﺎه ﺧ ﻄ ﺎی ﻣ ﺘ ﻨ ﺎﻇ ﺮ در ﻣ ﺤ ﺎﺳ ﺒ ﻪی ﻣ ﻘ ﺪار ‪ V‬ﺑ ﺮاﺑ ﺮ ‪ ∆V‬اﺳ ﺖ ﮐ ﻪ‬

‫ﺗﻮﺳﻂ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ ‪ dV = ۴πr۲ dr‬ﺗﻘ ﺮﯾﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ‪ r = ۲۱‬و ‪ dr = ۰/۰۵‬اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪ dV = ۴(۲۱)۲ π(۰/۰۵) ≈ ۲۷۷‬ﺧﻄﺎی ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ در ﻣﺤﺎﺳﺒﻪی ﺣﺠﻢ ﺣﺪود ‪ ۲۷۷‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﻣﮑﻌﺐ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ .٩.٣.٨‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺧﻄﺎی ﻣﻤﮑﻦ در ﻣﺜﺎل ‪ ٨.٣.٨‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﻬﺘﺮی ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﺧﻄﺎی ﻧﺴﺒﯽ داده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﺗﻘﺴﯿﻢ اﯾﻦ ﺧﻄﺎ ﺑﺮ ﺣﺠﻢ ﮐﻞ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫‪∆V‬‬ ‫‪dV‬‬ ‫‪۲۷۷‬‬
‫≈‬ ‫≈‬ ‫‪≈ ۰/۰۰۷۱۴‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪۳۸۷۹۲‬‬
‫در ﺷﻌﺎع ﺧﻄﺎی ﻧﺴﺒﯽای ﺣﺪود ‪ ۰/۰۰۷‬در ﺣﺠﻢ اﯾﺠﺎد‬ ‫‪dr‬‬
‫‪r‬‬ ‫=‬ ‫‪۰/۰۵‬‬
‫‪۲۱‬‬ ‫ﭘﺲ ﺧﻄﺎی ﻧﺴﺒﯽ ‪≈ ۰/۰۰۲۴‬‬
‫ﻣﯽﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻘﺮﯾﺐﻫﺎی ﺧﻄﯽ‬ ‫‪۴.٨‬‬

‫‪′‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪی ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ﺧﻢ )‪ y = f (x‬در )) ‪ (x۱ , f (x۱‬ﺑﺮاﺑﺮ ) ‪y = f (x۱ ) + f (x۱ )(x − x۱‬‬
‫‪′‬‬
‫اﺳﺖ و ﻃﺮف راﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻫﻤﺎن ‪ f (x۱ ) + f (x۱ )dx‬ﯾﺎ ‪ f (x۱ ) + dy‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ وﻗﺘﯽ ﺗﻘﺮﯾﺐ‬
‫)‪ (٣.٨‬را ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑ ﺮﯾﻢ‪ .‬در واﻗﻊ دارﯾﻢ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس در )) ‪ P (x۱ , f (x۱‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻘ ﺮﯾﺒﯽ ﺑﺮای ﺧﻢ‬
‫)‪ y = f (x‬وﻗﺘﯽ ‪ x‬ﻧﺰدﯾﮏ ‪ x۱‬اﺳﺖ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺗﻘﺮﯾﺐ‬
‫‪′‬‬
‫) ‪f (x) ≈ f (x۱ ) + f (x۱ )(x − x۱‬‬ ‫)‪(۴.٨‬‬

‫ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺧﻄﯽ ﯾﺎ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ‪ f‬در ‪ x۱‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺎﺑﻊ‬

‫‪′‬‬
‫) ‪L(x) = f (x۱ ) + f (x۱ )(x − x۱‬‬ ‫)‪(۵.٨‬‬

‫)ﮐﻪ ﻧﻤﻮدارش ﺧﻂ ﻣﻤﺎس اﺳﺖ( ﺧﻄﯽﺳﺎزی ‪ f‬در ‪ x۱‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫√‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.۴.٨‬ﺧﻄﯽﺳﺎزی ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x + ۳‬را در ‪ x۱ = ۱‬ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ و آن را ﺑﺮای ﺗﻘ ﺮﯾﺐ ﮐﺮدن‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪ ۳/۹۸‬و ‪ ۴/۰۵‬ﺑﮑﺎر ﺑﺮﯾﺪ‪.‬‬

‫‪′‬‬ ‫‪−۱‬‬ ‫√‬

‫)‪ f (x) = ۱۲ (x + ۳‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫‪۲‬‬ ‫=‬ ‫‪√۱‬‬
‫‪۲ x+۳‬‬
‫= )‪ f (x‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻣﺸﺘﻖ ‪x + ۳‬‬
‫‪′‬‬
‫= )‪ .f (۱‬ﺑﺎ ﻗﺮار دادن اﯾﻦ ﻣﻘﺎدﯾﺮ در ﻣﻌﺎدﻟﻪی ‪ ۵.٨‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻄﯽﺳﺎزی آن‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۴‬‬ ‫دارﯾﻢ ‪ f (۱) = ۱‬و‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪′‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۷ x‬‬
‫‪L(x) = f (۱) + f (۱)(x − ۱) = ۲ + (x − ۱) = +‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۴ ۴‬‬
‫√‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺧﻄﯽ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ‪ ۴.٨‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ‪ x + ۳ ≈ ۴ + ۴‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪۷‬‬ ‫‪x‬‬

‫√‬ ‫‪۷ ۰/۹۸‬‬ ‫√‬ ‫‪۷ ۱/۰۵‬‬

‫‪۳/۹۸ ≈ +‬‬ ‫‪= ۱/۹۹۵‬‬ ‫‪۴/۰۵ ≈ +‬‬ ‫‪= ۲/۰۱۲۵‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢۶۶‬‬

‫ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺧﻄﯽ ﻣﺜﺎل ‪ ١.۴.٨‬در ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ ﺗﺸﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ .‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ واﻗﻌﺎ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ﺗﻘﺮﯾﺐ‬

‫‪2.4‬‬

‫‪2.2‬‬

‫‪2.0‬‬

‫‪1.8‬‬

‫‪1.6‬‬

‫‪1.4‬‬

‫‪1.2‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ داده ﺷﺪه اﺳﺖ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ‪ x‬ﺑﻪ ‪ ۱‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺣﺴﺎب ﻣﯽﺗﻮان‬
‫√‬ ‫√‬
‫ﺗﻘ ﺮﯾﺐﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮای ‪ ۳/۹۸‬و ‪ ۴/۰۵‬ﺑﺪﺳﺖ آورد اﻣﺎ ﺗﻘ ﺮﯾﺐ ﺧﻄﯽ ﺑﺮای ﯾﮏ ﺑﺎزهی ﺑﺴﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ را ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫روش ﻧﯿﻮﺗﻦ‬ ‫‪۵.٨‬‬

‫ﺑ ﺴ ﯿ ﺎری از ﻣ ﺴ ﺎﺋ ﻞ در ﻋ ﻠ ﻮم و ﻣ ﻬ ﻨ ﺪﺳ ﯽ و رﯾ ﺎﺿ ﯿ ﺎت ﻣ ﻨ ﺠ ﺮ ﺑ ﻪ ﻣ ﺴ ﺌ ﻠ ﻪ ﯾ ﺎﻓ ﺘ ﻦ رﯾ ﺸ ﻪﻫ ﺎی ﻣ ﻌ ﺎدﻟ ﻪای‬

‫ﺑ ﻪ ﺻ ﻮرت ‪ f (x) = ۰‬ﻣ ﯽﺷ ﻮﻧ ﺪ ﮐ ﻪ در آنﻫ ﺎ ‪ f‬ﺗ ﺎﺑ ﻌ ﯽ ﻣ ﺸ ﺘ ﻖﭘ ﺬﯾ ﺮ اﺳ ﺖ‪ .‬ﺑ ﺮای ﻣ ﻌ ﺎدﻟ ﻪی درﺟ ﻪ دوم‬
‫‪ ax۲ + bx + c = ۰‬ﻓﺮﻣﻮل ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪهای ﺑﺮای رﯾﺸﻪﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺮای ﻣﻌﺎدﻻت درﺟﻪی ﺳﻮم و‬
‫ﭼﻬﺎرم ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮای رﯾﺸﻪﻫﺎ ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻟﯿﮑﻦ آنﻫﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﭽﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ‪ f‬ﯾﮏ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای درﺟﻪی‬
‫‪ ۵‬ﯾﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎﯾﯽ اﺑﺪا وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻫﯿﭻ ﻓﺮﻣﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﻗﺎدر ﺑﻪ ﯾﺎﻓﺘﻦ‬
‫رﯾﺸﻪﻫﺎی دﻗﯿﻖ ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﻣﺜﻞ ‪ cos x = x‬ﻧﻤﺎﯾﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل روشﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮای رﯾﺸﻪﻫﺎی ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺎدﻻﺗﯽ را ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از روشﻫﺎ روش ﻧﯿﻮﺗﻦ ﯾﺎ روش ﻧﯿﻮﺗﻦ – راﻓﺴﻦ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﺪهی اﯾﻦ روش در ﺷﮑﻞ زﯾﺮ ﮐﻪ در‬
‫آن رﯾﺸﻪی ﻣﺠﻬﻮل ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﻘﻄﻪ ‪ r‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﺘﺪا ﺑﺎ اوﻟﯿﻦ ﺗﻘ ﺮﯾﺐ ‪ x۱‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺪس زدن ﯾﺎ از روی ﻧﻤﻮدار ﺗﻘ ﺮﯾﺒﯽ ‪ f‬ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺷﺮوع‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ L .‬ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ﺧﻢ )‪ y = f (x‬در ﻧﻘﻄﻪی )) ‪ (x۱ , f (x۱‬را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻃﻮل از ﻣﺒﺪا‬
‫‪ L‬ﮐﻪ ﺑﺎ ‪ x۲‬ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ ‪ x۱‬ﻧﺰدﯾﮏ ‪ r‬ﺑﺎﺷﺪ ‪ x۲‬ﺣﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﻪ ‪ r‬ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دوﻣﯿﻦ ﺗﻘﺮﯾﺐ ‪ r‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻓﺮﻣﻮﻟﯽ ﺑﺮای ‪ x۲‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ x۱‬از‬
‫‪′‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﺐ ‪ L‬ﺑﺮاﺑﺮ ) ‪ f (x۱‬اﺳﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻌﺎدﻟﻪی آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪′‬‬
‫) ‪y − f (x۱ ) = f (x۱ )(x − x۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢۶٧‬‬

‫‪y‬‬

‫)) ‪(x1 , f (x1‬‬

‫)) ‪(x2 , f (x2‬‬

‫‪x‬‬
‫‪x2‬‬ ‫‪x1‬‬

‫ﭼﻮن ﻃﻮل از ﻣﺒﺪا ‪ L‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﻗﺮار ﻣﯽ دﻫﯿﻢ ‪ y = ۰‬و ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‬
‫‪′‬‬
‫) ‪۰ − f (x۱ ) = f (x۱ )(x۲ − x۱‬‬
‫‪′‬‬
‫اﮔﺮ ‪ f (x۱ ) ̸= ۰‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ را ﺑﺮای ‪ y = ۰‬ﺣﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫) ‪f (x۱‬‬
‫‪x۲ = x۱ − ′‬‬
‫) ‪f (x۱‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﯾﻦ روش ﮐﺎر را ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺬاری ‪ x۲‬ﺑﺮای ‪ x۱‬و اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﻂ ﻣﻤﺎس در ﻧﻘﻄﻪی )) ‪(x۱ , f (x۱‬‬
‫ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺗﻘﺮﯾﺐ ‪ r‬را ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫) ‪f (x۲‬‬
‫‪x۳ = x۲ − ′‬‬
‫) ‪f (x۲‬‬
‫اﮔﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر اﯾﻦ ﻓﺮاﮔﺮد را اداﻣﻪ دﻫﯿﻢ دﻧﺒﺎﻟﻪای از ﺗﻘﺮﯾﺐﻫﺎی · · · ‪ x۱ , x۲ , x۳ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ در ﺷﮑﻞ‬
‫‪′‬‬
‫زﯾﺮ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ اﮔﺮ ‪n‬اﻣﯿﻦ ﺗﻘﺮﯾﺐ ‪ xn‬ﺑﺎﺷﺪ و ‪ f (xn ) ̸= ۰‬آﻧﮕﺎه‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺑﻌﺪی ﺗﻮﺳﻂ‬
‫) ‪f (xn‬‬
‫)‪x(n+۱‬‬ ‫‪= xn − ′‬‬ ‫)‪(۶.٨‬‬
‫) ‪f (xn‬‬
‫داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ وﻗﺘﯽ ‪ n‬ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮد اﻋﺪاد ‪ xn‬ﺑﻪ ‪ r‬ﻧﺰدﯾﮏ و ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺷﻮد آﻧﮕﺎه ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﻪ ‪ r‬ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ‬
‫‪lim xn = r‬‬
‫∞→‪n−‬‬

‫)ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ را ﺑﺮای ﺑﺤﺜﯽ در ﻣﻮرد دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﻨﯿﺪ( اﮔﺮ ﭼﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐﻫﺎی ﻣﺘﻮاﻟﯽ‬
‫ﺑﺮای ﺗﻮاﺑﻊ از ﻧﻮﻋﯽ ﮐﻪ در ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ ﺗﺸﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ رﯾﺸﻪی ﻣﻄﻠﻮب ﻣﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎی‬
‫ﺧﺎﺻﯽ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﮕﺮا ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه در ﺷﮑﻞ زﯾﺮ را در ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢۶٨‬‬

‫‪y‬‬

‫)‪y = f (x‬‬

‫‪x2‬‬
‫‪x3‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪′‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ‪ x۲‬ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﺑﺪﺗﺮ از ‪ x۱‬اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ وﻗﺘﯽ ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ) ‪ f (x۱‬ﺑﻪ ﺻﻔﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺪ ﮐﻪ ﺗﻘ ﺮﯾﺒﯽ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ x۳‬در ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ( ﺧﺎرج ﻗﻠﻤﺮوی ‪ f‬ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬در‬
‫اﯾﻨﺼﻮرت روش ﻧﯿﻮﺗﻦ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرده اﺳﺖ وﺗﻘﺮﯾﺐ اوﻟﯿﻪی ‪ x۱‬ﺑﻬﺘﺮی ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.۵.٨‬ﺑﺎ ﺷﺮوع از ‪ x۱ = ۲‬ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺳﻮم ‪ x۳‬راﺑﺮای رﯾﺸﻪی ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x۳ + ۲x − ۵ = ۰‬ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫‪′‬‬
‫ﺣﻞ‪ .‬روش ﻧﯿﻮﺗﻦ را ﺑﺎ ‪ f (x) = ۳x۲ + ۲‬و ‪ f (x) = x۳ − ۲x − ۵‬را ﺑﮑﺎر ﺑﺮﯾﺪ‪ .‬ﺧﻮد ﻧﯿﻮﺗﻦ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ را ﺑﺮای ﺗﺸﺮﯾﺢ روش ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ آزﻣﺎﯾﺶ او اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮد ‪ x۱ = ۲‬زﯾﺮا‬
‫ﮐﻪ ‪ f (۳) = ۱۶ ،f (۱) = −۶‬و ‪ .f (۲) = −۱‬ﻣﻌﺎدﻟﻪی ‪ ۶.٨‬ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪x۳ − ۲x۱ − ۵‬‬
‫‪x(n+۱) = xn − n ۲‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۳xn − ۲‬‬
‫ﺑﺎ ‪ n = ۱‬دارﯾﻢ‬
‫‪x۳۱‬‬ ‫‪− ۲x۱ − ۵‬‬ ‫‪۲۳‬‬‫‪− ۲(۲) − ۵‬‬
‫‪x۲ = x۱ −‬‬ ‫‪=۲−‬‬ ‫‪= ۲/۱.‬‬
‫‪۳x۲۱ − ۲‬‬ ‫‪۳(۲)۲ − ۲‬‬

‫آﻧﮕﺎه ﺑﺎ ‪ n = ۲‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‬

‫‪x۳۲‬‬ ‫‪− ۲x۲ − ۵‬‬ ‫‪(۲/۱)۳‬‬ ‫‪− ۲(۲/۱) − ۵‬‬
‫‪x۳ = x۲ −‬‬ ‫‪= ۲/۱ −‬‬
‫‪۳x۲۲ − ۲‬‬ ‫‪۲(۲/۱)۲ − ۲‬‬

‫اﯾﻦ ﻃﻮر از ﮐﺎر در ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺳﻮم ‪ x۳ ≈ ۲/۰۹۴۶‬ﺗﺎ ﺳﻪ رﻗﻢ اﻋﺸﺎر ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﻧﯿﻮﺗﻦ ﺑﻪ دﻗﺖ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻣﺜﻼ ﺗﺎ ﻫﺸﺖ رﻗﻢ اﻋﺸﺎر ﻧﺎﺋﻞ ﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﻢ ﭼﻪ وﻗﺖ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﻮﯾﻢ؟ ﻗﺎﻋﺪهی ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐﻫﺎی ﻣﺘﻮاﻟﯽ ‪ xn‬و ‪ xn+۱‬ﺗﺎ ﻫﺸﺖ رﻗﻢ اﻋﺸﺎر ﺗﻮاﻓﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢۶٩‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ روش ﻋﻤﻠﯽ در رﻓﺘﻦ از ‪ n‬و ‪ n + ۱‬ﺑﺮای ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ n‬ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ‪) .‬آن را ﯾﮏ‬
‫ﻓﺮاﮔﺮد ﺗﮑﺮاری ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ (.‬اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ روش ﻧﯿﻮﺗﻦ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺑﺮای اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺎ ﻣﺎﺷﯿﻦ‬
‫ﺣﺴﺎبﻫﺎی ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻧﻮﯾﺴﯽ و ﮐﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮ راﺣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫√‬
‫ﺑﺎ دﻗﺖ ‪ ٨‬رﻗﻢ اﻋﺸﺎر ﺑﮑﺎر ﺑﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.۵.٨‬روش ﻧﯿﻮﺗﻦ را ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ ‪۲‬‬
‫‪۶‬‬

‫√‬
‫ﻣﻌﺎدل ﯾﺎﻓﺘﻦ رﯾﺸﻪی ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪی ‪ x۶ − ۲ = ۰‬اﺳﺖ ‪.‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﯾﺎﻓﺘﻦ ‪۲‬‬
‫‪۶‬‬

‫‪′‬‬
‫ﭘﺲ ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ‪ f (x) = x۶ − ۲‬و آﻧﮕﺎه ‪ f (x) = ۶x۵‬و ﻓﺮﻣﻮل )‪) (۶.٨‬روش ﻧﯿﻮﺗﻦ( ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪x۶n −۲‬‬
‫‪xn+۱ = xn −‬‬ ‫‪۶x۵n‬‬
‫اﮔﺮ ‪ x۱ = ۱‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اوﻟﯿﻦ ﺗﻘﺮﯾﺐ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﻢ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‬

‫‪x۲ ≈ ۱/۱۶۶۶۶۶۶۶۷‬‬ ‫‪x۳ ≈ ۱/۱۲۶۴۴۳۶۷۸‬‬ ‫‪x۴ ≈ ۱/۱۲۲۴۹۷۰۶۷‬‬

‫‪x۵ ≈ ۱/۱۲۲۴۶۲۰۵۱‬‬ ‫‪x۶ ≈ ۱/۱۲۲۴۶۲۰۴۸.‬‬
‫√‬
‫ﭼﻮن ‪ x۶‬و ‪ x۵‬ﺗﺎ ‪ ۸‬رﻗﻢ اﻋﺸﺎر ﺗﻮاﻓﻖ دارﻧﺪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﺎ ‪ ۸‬رﻗﻢ اﻋﺸﺎر ‪. ۲ ≈ ۱/۱۲۲۴۶۲۰۵۰‬‬
‫‪۶‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.۵.٨‬ﺑﺎ دﻗﺖ ‪ ۶‬رﻗﻢ اﻋﺸﺎر رﯾﺸﻪی ﻣﻌﺎدﻟﻪی ‪ cos x = x‬را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣ ﻞ‪ .‬اﺑ ﺘ ﺪا ﻣ ﻌ ﺎدﻟ ﻪ را ﺑ ﻪ ﺻ ﻮرت اﺳ ﺘ ﺎﻧ ﺪارد ‪ cos x − x = ۰‬ﻣ ﯽﻧ ﻮﯾ ﺴ ﯿ ﻢ‪ .‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ﻗ ﺮار ﻣ ﯽدﻫ ﯿ ﻢ‬
‫‪′‬‬
‫‪ .f (x) = cos x − x‬آﻧﮕﺎه ‪ f (x) = − sin x − ۱‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﺮﻣﻮل ‪ ۶.٨‬ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪cos xn − xn‬‬ ‫‪cos xn − xn‬‬
‫‪xn+۱ = xn −‬‬ ‫‪= xn +‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪sin xn − ۱‬‬ ‫‪sin xn + ۱‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﺪس ﻣﻘﺪاری ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮای ‪ x۱‬ﻧﻤﻮدار ‪ y = x‬و ‪ y = cos x‬را در ﺷﮑﻞ زﯾﺮ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺷﮑﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ در ﻧﻘﻄﻪای ﺑﺎ ﻣﺨﺘﺼﻪ ‪ x‬ﮐﻤﺘﺮ از ‪ ۱‬ﺗﻼﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﭘﺲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اوﻟﯿﻦ ﺗﻘﺮﯾﺐ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ‪ x۱ = ۱‬را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪x۲ ≈ ۰/۷۵۰۳۶۳۸۷‬‬ ‫‪x۳ ≈ ۰/۷۳۹۱۱۲۸۹‬‬

‫‪x۴ ≈ ۰/۷۳۹۰۸۵۱۳‬‬ ‫‪x۵ ≈ ۰/۷۳۹۰۸۵۱۳.‬‬

‫ﭼﻮن ‪ x۵‬و ‪ x۴‬ﺗﺎ ‪ ۶‬رﻗﻢ اﻋﺸﺎر )در واﻗﻊ ﻫﺸﺖ رﻗﻢ( ﺗﻮاﻓﻖ دارﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ رﯾﺸﻪی ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎ‬
‫دﻗﺖ ﺗﺎ ‪ ۸‬رﻗﻢ اﻋﺸﺎر ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ۰/۷۳۹۰۸۵‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٧٠‬‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮐﺎرﺑﺮدی ﮐﻤﯿﻨﻪ و ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ‬ ‫‪۶.٨‬‬

‫روشﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻣﻘﺎدﯾﺮ اﻛﺴﺘﺮﻣﻢ در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ آﻣﻮﺧﺘﻪاﯾﻢ در ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺴﺎﺋﻞ روزﻣﺮه ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎی‬
‫ﻋﻤﻠﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﮐﺎﺳﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺨﺎرج را ﮐﻤﯿﻨﻪ و ﺳﻮد را ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺻﻞ ﻓﺮﻣﺎ در ﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد‬
‫ﮐﻪ ﻧﻮر از ﻣﺴﯿﺮی ﻋﺒﻮر ﻣﯽﻛﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﻤﺘ ﺮﯾﻦ زﻣﺎن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ ﮐﺮدن‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖﻫﺎ و ﺣﺠﻢﻫﺎ و ﺳﻮدﻫﺎ و ﮐﻤﯿﻨﻪ ﮐﺮدن ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎ و زﻣﺎنﻫﺎ و ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎ را ﺣﻞ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﺣ ﻞ ﭼ ﻨ ﯿ ﻦ ﻣ ﺴ ﺎﺋ ﻞ ﻋ ﻠ ﻤ ﯽ ﻏ ﺎﻟ ﺒ ﺎ ﺑ ﺰرگﺗ ﺮﯾ ﻦ ﻣ ﺸ ﮑ ﻞ ﺗ ﻐ ﯿ ﯿ ﺮ ﻣ ﺴ ﺎﻟ ﻪ ﻣ ﻮرد ﺑ ﺤ ﺚ ﺑ ﻪ ﻣ ﺴ ﺎﻟ ﻪای‬
‫ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ‪-‬ﮐﻤﯿﻨﻪ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺗﺎﺑﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻤﯿﻨﻪ ﯾﺎ ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺮاﺣﻞ ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮐﺎرﺑﺮدی ﮐﻤﯿﻨﻪ و ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ‬

‫‪ .١‬ﻓﻬﻤﯿﺪن ﻣﺴﺌﻠﻪ‪.‬‬
‫اوﻟ ﯿ ﻦ ﻣ ﺮﺣ ﻠ ﻪ ﺧ ﻮاﻧ ﺪن دﻗ ﯿ ﻖ ﻣ ﺴ ﺌ ﻠ ﻪ اﺳ ﺖ ﺗ ﺎ وﻗ ﺘ ﯽ ﮐ ﻪ ﺑ ﻪ وﺿ ﻮح ﻓ ﻬ ﻤ ﯿ ﺪه ﺷ ﻮد‪.‬‬
‫از ﺧ ﻮدﺗ ﺎن ﺑ ﭙ ﺮﺳ ﯿ ﺪ‪ :‬ﭼ ﻪ ﭼ ﯿ ﺰی ﻧ ﺎﻣ ﻌ ﻠ ﻮم اﺳ ﺖ؟ ﭼ ﻪ ﭼ ﯿ ﺰﻫ ﺎﯾ ﯽ ﮐ ﻤ ﯿ ﺖﻫ ﺎی داده‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ؟ ﺷﺮاﯾﻂ داده ﺷﺪه ﭼﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬

‫‪ .٢‬رﺳﻢ ﻧﻤﻮدار‪.‬‬
‫در ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ رﺳﻢ ﻧﻤﻮدار و ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدن ﮐﻤﯿﺖﻫﺎی داده ﺷﺪه و ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺑﺮ روی ﻧﻤﻮدار‬
‫ﻣﻔﯿﺪ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .٣‬ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﺎد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮐﻤﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﺮار اﺳﺖ ﮐﻤﯿﻨﻪ ﯾﺎ ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ ﺷﻮد ﻧﻤﺎدی اﺧﺘﺼﺎص دﻫﯿﺪ )اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ درﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ آن‬
‫را ﺑﺎ ‪ Q‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ(‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎدﻫﺎی ‪ a, b, c, · · · , x, y‬را ﺑﺮای ﮐﻤﯿﺖﻫﺎی ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم دﯾﮕﺮ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮده و ﻧﻤﻮدار را ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﻤﺎدﻫﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺨﻔﻒﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎدﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺜﻞ ‪ A‬ﺑﺮای ﻣﺴﺎﺣﺖ و ‪ h‬ﺑﺮای ارﺗﻔﺎع و ‪ t‬ﺑﺮای زﻣﺎن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻔﯿﺪ واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ Q .۴‬را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﻤﺎدﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪی ‪ ٣‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .۵‬اﮔﺮ در ﻣﺮﺣﻠﻪی ‪ Q ،۴‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺎﺑﻌﯽ از ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ اﻃﻼﻋﺎت داده ﺷﺪه را‬
‫ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﺎدﻻت اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻻت را ﺑﺮای‬
‫ﺣﺬف ﺗﻤﺎم ﺑﺠﺰ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ در ﻋﺒﺎرت ‪ Q‬اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‪ .‬دراﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ Q‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺗﺎﺑﻌﯽ ازﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ x‬ﻣﺜﻼ )‪ Q = f (x‬داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻗﻠﻤﺮو اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .۶‬روشﻫﺎی ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ را ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ ﯾﺎ ﮐﻤﯿﻨﻪ ﻣﻄﻠﻖ ‪ f‬ﺑﮑﺎر ﺑﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٧١‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.۶.٨‬ﮐﺸﺎورزی ‪ ۲۴۰۰‬ﻣﺘﺮ ﺣﺼﺎرﮐﺸﯽ دارد و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺰرﻋﻪای ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﯽ ﺷﮑﻞ را ﮐﻪ ﮐﻨﺎر‬
‫رودﺧﺎﻧﻪی ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ ﻗﺮار دارد ﺣﺼﺎرﺑﻨﺪی ﮐﻨﺪ‪ .‬در اﻣﺘﺪاد رودﺧﺎﻧﻪ ﺣﺼﺎر ﻻزم ﻧﺪارد‪ .‬اﺑﻌﺎد ﻣﺰرﻋﻪای ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﻧﻤﻮداری رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪ A‬از اﯾﻦ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ را ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬

‫‪y‬‬

‫‪x‬‬

‫‪ x‬و ‪ y‬ﻋﺮض و ﻃﻮل اﯾﻦ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ( ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ‪ A‬را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ x‬و ‪ y‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪A = xy‬‬

‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ‪ A‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺎﺑﻌﯽ از ﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺑﯿﺎن ‪ y‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ y ،x‬را ﺣﺬف‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮای اﻧﺠﺎم اﯾﻦ اﻣﺮ اﻃﻼع ﻣﻌﻠﻮم ﻃﻮل ﮐﻞ ﺣﺼﺎر را ﮐﻪ ‪ ۲۴۰۰‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫‪ ۲x + y = ۲۴۰۰‬از اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دارﯾﻢ ‪ y = ۲۴۰۰ − ۲x‬ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫‪A = x(۲۴۰۰ − ۲x) = ۲۴۰۰x − ۲x۲‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ‪ x ≥ ۰‬و ‪) x ≤ ۱۲۰۰‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ .(A < ۰‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ آن را‬
‫ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪A(x) = ۲۴۰۰x − ۲x ,‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۰ ≤ x ≤ ۱۲۰۰‬‬
‫‪′‬‬
‫ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ اﻋﺪاد ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪی ‪ A (x) = ۲۴۰۰ − ۴x = ۰‬را ﺣﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺟﻮاب ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫‪.x = ۶۰۰‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﺑﯿﺸﯿﻨﻪی ‪ A‬ﺑﺎﯾﺪ در اﯾﻦ ﻋﺪد ﺑﺤﺮاﻧﯽ و ﯾﺎ در ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪی اﻧﺘﻬﺎﺋﯽ اﯾﻦ دروﻧﻪ رخ دﻫﺪ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫‪ A(۰) = ۰‬و ‪ A(۶۰۰) = ۷۲۰۰۰۰‬و ‪ A(۱۲۰۰) = ۰‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺣﻠﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺪار ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ ‪ A(۶۰۰) = ۷۲۰۰‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪′′‬‬
‫)ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﺎدل ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪهی اﯾﻦﮐﻪ ‪ A (x) = −۴ < ۰‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ‪ A‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﺋﯿﻦ ﻣﻘﻌﺮ ﺑﻮده و ﺑﯿﺸﯿﻨﻪی ﻣﻮﺿﻌﯽ در ‪ x = ۶۰۰‬ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﺑﯿﺸﯿﻨﻪی ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺰرﻋﻪ ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ دارای ﻋﺮض ‪ ۶۰۰‬ﻣﺘﺮ و ﻃﻮل ‪ ۱۲۰۰‬ﻣﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.۶.٨‬ﯾﮏ ﻗﻮﻃﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻃﻮری ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ‪ ۱‬ﻟﯿﺘﺮ روﻏﻦ در آن ﺟﺎی ﮔﯿﺮد‪ .‬اﺑﻌﺎدی را ﮐﻪ ﻣﺨﺎرج‬
‫ﻓﻠﺰ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ در ﺳﺎﺧﺖ اﯾﻦ ﻗﻮﻃﯽ را ﮐﻤﯿﻨﻪ ﮐﻨﺪ ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٧٢‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻧﻤﻮداری ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﮑﻞ زﯾﺮ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ در آن ‪ r‬ﺷﻌﺎع و ‪ h‬ارﺗﻔﺎع را )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ(‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﻤﯿﻨﻪ ﮐﺮدن ﻣﺨﺎرج ﻓﻠﺰ و ﻣﺴﺎﺣﺖ ﮐﻞ روﯾﻪی اﺳﺘﻮاﻧﻪای )ﺳﺮ و ﺗﻪ و اﻃﺮاف( را ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪ A = ۲πr۲ + ۲πrh :‬ﮐﻤﯿﻨﻪ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫‪h‬‬

‫‪r‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١٢.٨‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪.٢.۶.٨‬‬

‫ﺑﺮای ﺣﺬف ‪ h‬از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﺠﻢ آن ‪ ۱‬ﻟﯿﺘﺮ ﮐﻪ ﻣﺎ آن را ‪ ۱۰۰۰‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﻣﮑﻌﺐ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ‪ πr۲ h = ۱۰۰۰‬ﮐﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ) ‪ .h = ۱۰۰۰(πr۲‬ﺟﺎﯾﮕﺬاری اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت در ‪ A‬ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫‪۱۰۰۰‬‬ ‫‪۲۰۰۰‬‬
‫‪A = ۲πr۲ + ۲ = ۲πr۲ +‬‬
‫‪πr‬‬ ‫‪r‬‬
‫‪ A(r) = ۲πr۲ +‬و ‪ r > ۰‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ اﻋﺪاد‬ ‫‪۲۰۰۰‬‬
‫‪r‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻤﯿﻨﻪ ﮐﻨﯿﻢ‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫‪۴ πr r−۵۰۰‬‬
‫‪۳‬‬
‫‪ .A (r) = ۴πr −‬ﭘ ﺲ ‪ A (r) = ۰‬وﻗ ﺘ ﯽ ﮐ ﻪ‬ ‫‪۲۰۰۰‬‬
‫√‪r۲‬‬
‫=‬ ‫‪۲‬‬ ‫ﺑ ﺤ ﺮاﻧ ﯽ ﻣ ﺸ ﺘ ﻖﮔ ﯿ ﺮی ﻣ ﯽﮐ ﻨ ﯿ ﻢ‬
‫‪۵۰۰‬‬
‫= ‪ r‬اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻗﻠﻤﺮو ‪ (۰, ∞) ،A‬اﺳﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ‬ ‫‪ πr۳ = ۵۰۰‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺪد ﺑﺤﺮاﻧﯽ‬
‫‪۳‬‬

‫‪π‬‬
‫ﺑﺤﺚ ﻣﺜﺎل ‪ ١.۶.٨‬در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻗ ﺮﯾﻨﻪﻫﺎ در ﻧﻘﺎط اﻧﺘﻬﺎﺋﯽ را ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪۳ ۵۰۰‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪۳ ۵۰۰‬‬ ‫‪′‬‬
‫> ‪ .r‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ A‬ﺑﺮای‬ ‫< ‪ r‬و ‪ A (r) > ۰‬ﺑﺮای‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ‪ A (r) < ۰‬ﺑﺮای‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫ﺗﻤﺎم ‪r‬ﻫﺎی ﻃﺮف ﭼﭗ ﻋﺪد ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﻧﺰوﻟﯽ و ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ‪r‬ﻫﺎی ﻃﺮف راﺳﺖ ﻋﺪد ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ‪.‬‬
‫√‬
‫‪۳ ۵۰۰‬‬
‫= ‪ r‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﮐﻤﯿﻨﻪی ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪π‬‬
‫)ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺤﺚ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ∞ →‪ A(r) −‬وﻗﺘﯽ ‪ r −→ ۰‬و ∞ →‪ A(r) −‬وﻗﺘﯽ ∞ →‪ r −‬ﭘﺲ‬
‫‪+‬‬

‫ﯾﮏ ﻣﻘﺪار ﮐﻤﯿﻨﻪ ﺑﺮای )‪ A(r‬ﺑﺎﯾﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﺿﺮورﺗﺎ ﺑﺎﯾﺪ در اﯾﻦ ﻋﺪد ﺑﺤﺮاﻧﯽ رخ دﻫﺪ‪(.‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪۵۰۰‬‬ ‫‪۳ ۵۰۰‬‬
‫‪ .h = ۱۰۰۰‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫‪۱۰۰۰‬‬
‫= ‪ r‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ‪= ۲r‬‬ ‫ﻣﻘﺪار ‪ h‬ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ‬
‫‪۳‬‬
‫‪πr۲‬‬
‫‪= ۵۰۰‬‬ ‫‪(۲‬‬
‫‪=۲‬‬
‫) ‪π( π‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫)‬
‫√‬‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪۳ ۵۰۰‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ و ارﺗﻔﺎع ﺑﺎﯾﺪ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻌﺎع ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ﺑﺮای ﮐﻤﯿﻨﻪ ﮐﺮدن ﻣﺨﺎرج ﺳﺎﺧﺖ ﻗﻮﻃﯽ ﺷﻌﺎع ﺑﺎﯾﺪ‬
‫‪π‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻗﻄﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٧٣‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ .٣.۶.٨‬ﺑﺤﺚ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه در ﻣﺜﺎل ‪ ٢.۶.٨‬ﺑﺮای ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﻤﯿﻨﻪ ﻣﻄﻠﻖ ﺷﮑﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪای از آزﻣﻮن‬
‫ﻣﺸﺘﻖ اول اﺳﺖ )ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻮرد اﻛﺴﺘﺮﻣﻢﻫﺎی ﻣﻮﺿﻌﯽ ﮐﺎرﺑﺮد دارد( و ﺟﻬﺖ ارﺟﺎع ﺑﻌﺪی در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.۶.٨‬ﻧﻘﻄﻪای ﺑﺮ ﺳﻬﻤﯽ ‪ y ۲ = ۲x‬ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪی )‪ (۱, ۴‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫√‬
‫= ‪.d‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪی ﺑﯿﻦ ﻧﻘﻄﻪی )‪ (۱, ۴‬و ﻧﻘﻄﻪی )‪ (x, y‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ‪(x − ۱)۲ + (y − ۴)۴‬‬
‫‪۲‬‬
‫ﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮ )‪ (x, y‬ﺑﺮ ﺳﻬﻤﯽ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ .x = y۲‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﺒﺎرت ‪ d‬ﻣﯽﺷﻮد‬
‫√‬
‫‪y۲‬‬
‫‪d = ( − ۱)۲ + (y − ۴)۴‬‬
‫‪۲‬‬
‫√‬
‫)ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻨﺎوب ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺬاری ‪ y = ۲x‬ﺑﺮای ﺑﺪﺳﺖ آوردن ‪ d‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ x‬ﺗﻨﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪(.‬‬
‫‪y۲‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎی ﮐﻤﯿﻨﻪ ﮐﺮدن ‪ d‬ﻣﺮﺑﻊ آن را ﮐﻤﯿﻨﻪ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ‪) .d۲ = f (y) = ( ۲ − ۱)۲ + (y − ۴)۲‬ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﻤﯿﻨﻪی ‪ d‬و ‪ d۲‬ﯾﮑﺴﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﮐﺎر ﮐﺮدن ﺑﺎ ‪ d۲‬آﺳﺎنﺗﺮ اﺳﺖ( ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‪.‬‬
‫‪′‬‬ ‫‪y۲‬‬
‫‪f (y) = ۲( ) = ۲(y − ۴) = y ۳ − ۸‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫ﭘﺲ ‪ f (y) = ۰‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ‪ .y = ۲‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ‪ f (y) < ۰‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ‪ y < ۲‬و ‪f (y) > ۰‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ‪ y > ۲‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﻤﯿﻨﻪی ﻣﻄﻠﻖ وﻗﺘﯽ رخ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ‪ .y = ۲‬ﻣﻘﺪار ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ‪ x‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪y۲‬‬
‫= ‪ x‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪی )‪ (۲, ۲‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ )‪ (۱, ۴‬ﺑﺮ ‪ y ۲ = ۲x‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪=۲‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.۶.٨‬ﻣﺮدی در ﻧﻘﻄﻪی ‪ A‬ﺑﺮ ﮐﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪای ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ ﻋﺮض ‪ ۳‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﻗﺮار دارد و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﺳﺮﯾﻊﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪی ‪ ۸ ،B‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﭘﺎﺋﯿﻦ رود در ﺳﺎﺣﻞ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺮﺳﺪ )ﺷﮑﻞ ‪ ١٣.٨‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ( ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻗﺎﯾﻘﺶ را ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ از ﻋﺮض رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪی ‪ C‬ﭘﺎرو زده ﺳﭙﺲ ﺗﺎ ‪ B‬ﺑﺪود ﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺑﺎ ﻗﺎﯾﻖ‬
‫ﺑﻪ ‪ B‬ﺑﺮود ﯾﺎ او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻗﺎﯾﻖ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪای ﭼﻮن ‪ D‬ﺑﯿﻦ ‪ C‬و ‪ B‬رﻓﺘﻪ ﺳﭙﺲ ﺗﺎ ‪ B‬ﺑﺪود‪ .‬اﮔﺮ او ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﻗﺎﯾﻘﺮاﻧﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ ۸‬ﮐﯿﻠﻮ ﻣﺘﺮ ﺑﺪود ﮐﺠﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺎده ﺷﻮد ﺗﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ ﺑﻪ ‪ B‬ﺑﺮﺳﺪ؟‬

‫‪C‬‬
‫‪b‬‬
‫‪D‬‬‫‪b‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪b‬‬

‫‪A‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١٣.٨‬ﺷﻜﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪.۵.۶.٨‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ x‬ﻓﺎﺻﻠﻪی ﺑﯿﻦ ‪ C‬ﺗﺎ ‪ D‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻓﺎﺻﻠﻪی دوﯾﺪن ‪ |DB|= ۸ − x‬اﺳﺖ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٧۴‬‬
‫√‬
‫=|‪ |AD‬ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‬ ‫و ﻗﻀﯿﻪی ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرث ﻓﺎﺻﻠﻪی ﻗﺎﯾﻘﺮاﻧﯽ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪x۲ + ۹‬‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ‪ .‬ﭘﺲ زﻣﺎن ﻗﺎﯾﻘﺮاﻧﯽ‬
‫ﺗﻨﺪی آب ‪ ۰‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺳﺎﻋﺖ اﺳﺖ و ﻣﻌﺎدﻟﻪی زﻣﺎن = ﻧﺮخ‬
‫√‬
‫)‪ (x−۸‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﻞ زﻣﺎن ‪ T‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺎﺑﻌﯽ از ‪ x‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ‬
‫‪۸‬‬ ‫دوﯾﺪن‬ ‫زﻣﺎن‬ ‫و‬ ‫‪x۲ + ۸۹‬‬
‫√‬
‫= )‪ T (x‬ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺎﺑﻊ ‪ T‬ﺑﺮاﺑﺮ ]‪ [۰, ۸‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ‪ ،x = ۰‬او ﺗﺎ ‪C‬‬ ‫‪x۲ +۹‬‬
‫‪۶‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۸−x‬‬
‫‪۸‬‬ ‫از‬
‫ﻗﺎﯾﻘﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد و اﮔﺮ ‪ x = ۸‬او ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺑﺎ ﻗﺎﯾﻖ ﺑﻪ ‪ B‬ﻣﯿﺮود‪ .‬ﻣﺸﺘﻖ ‪ T‬ﺑﺮاﺑﺮاﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪′‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۱‬‬
‫√ = )‪T (x‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪۶ x +۹ ۸‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﭘﺲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﻪ ‪ x ≥ ۰‬دارﯾﻢ‬

‫‪′‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫√‬

‫⇔ ‪T (x) = ۰‬‬ ‫√‬ ‫‪− ⇔ ۴x = ۳ x۲ + ۹‬‬
‫‪۶ x۲ + ۹ ۸‬‬
‫‪۹‬‬
‫√ = ‪⇔ ۱۶x۲ = ۹(x۲ + ۹) ⇔ ۷x۲ = ۸۱ ⇔ x‬‬
‫‪۷‬‬

‫= ‪ x‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻓﻬﻤﯿﺪن اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ ﮐﻤﯿﻨﻪ در اﯾﻦ ﻋﺪد ﺑﺤﺮاﻧﯽ و ﯾﺎ در ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪی‬ ‫‪√۹‬‬
‫‪۷‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺪد ﺑﺤﺮاﻧﯽ‬
‫اﻧﺘﻬﺎﯾﯽ ﻗﻠﻤﺮو‬
‫]‪ [۰, ۸‬اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ ‪ T‬رادر ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪۹‬‬ ‫‪۷‬‬ ‫‪۷۳‬‬
‫‪T (۰) = ۱٫ ۵‬‬ ‫‪T(√ ) = ۱ +‬‬ ‫= )‪T (۸‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۷‬‬ ‫‪۸‬‬ ‫‪۶‬‬
‫= ‪ x‬رخ ﻣﯽدﻫﺪ ﻣﻘﺪار ﮐﻤﯿﻨﻪی ﻣﻄﻠﻖ ‪ T‬ﺑﺎﯾﺪ در اﯾﻦ ﺟﺎ اﺗﻔﺎق‬ ‫‪√۹‬‬
‫‪۷‬‬
‫ﭼﻮن ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ T‬در‬
‫ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ )≈ ‪ ۳/۴‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ( از ﻧﻘﻄﻪی‬ ‫‪√۹‬‬
‫‪۷‬‬
‫اﻓﺘﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺎﯾﻖ را در ﻧﻘﻄﻪای ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪی‬
‫ﺷﺮوع در ﭘﺎﺋﯿﻦ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.۶.٨‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﯽ را ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان در ﯾﮏ ﻧﯿﻤﺪاﯾﺮه ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬ﻣﺤﺎط ﮐﺮد ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﻧﯿﻤﺪاﯾﺮه ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﻤﻪی ﺑﺎﻻﯾﯽ ‪ x۲ + y ۲ = r۲‬ﺑﺎ ﻣﺮﮐﺰ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﻟﻐﺖ ﻣﺤﺎط ﺷﺪه ﺑﻄﻮری ﮐﻪ در ﺷﮑﻞ زﯾﺮ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دو راس ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ ﺑﺮ ﻧﯿﻤﺪاﯾﺮه‬
‫و دو راس آن روی ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ )‪ (x, y‬راﺳﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در رﺑﻊ اول ﻗﺮار دارد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دو ﺿﻠﻊ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ دارای‬
‫ﻃﻮلﻫﺎی ‪ ۲x‬و ‪ y‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ آن ﺑﺮاﺑﺮاﺳﺖ ﺑﺎ ‪ A = ۲xy‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺣﺬف‬
‫‪ y‬اﯾ ﻦ ﺣ ﻘ ﯿ ﻘ ﺖ را ﮐ ﻪ )‪ (x, y‬ﺑ ﺮ داﯾ ﺮهی ‪ x۲ + y ۲ = r۲‬ﻗ ﺮار دارد اﺳ ﺘ ﻔ ﺎده ﻣ ﯽﮐ ﻨ ﯿ ﻢ و در ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪ .y = r۲ − x۲‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ ،A = ۲x r۲ − x۲‬ﻗﻠﻤﺮو ‪ ۰ ≤ x ≤ r‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﺘﻖ آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٧۵‬‬

‫از‪:‬‬
‫‪′‬‬ ‫√‬ ‫‪۲x۲‬‬ ‫) ‪۲(r۲ − ۲x۲‬‬
‫√ ‪A = ۲ r۲ − x۲ −‬‬ ‫√ =‬
‫‪r۲ − x۲‬‬ ‫‪r ۲ − x۲‬‬
‫= ‪ x‬ﺻﻔﺮ اﺳﺖ )ﭼﻮن ‪ (x ≥ ۰‬ﭼﻮن ‪ A(۰) = ۰‬و ‪ A(r) = ۰‬اﯾﻦ‬ ‫‪√r‬‬
‫‪۲‬‬
‫ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ‪ r۲ = ۲x۲‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ ﻣﺤﺎﻃﯽ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻘﺪار ‪ x‬ﯾﮏ ﻣﻘﺪار ﺑﯿﺸﯿﻨﻪی ‪ A‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ √‬
‫‪r‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪r۲‬‬
‫√ ‪A( √ ) = ۲‬‬ ‫‪r۲ −‬‬ ‫‪= r۲‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻗﺘﺼﺎدی‬ ‫‪٧.٨‬‬

‫اﮔﺮ )‪ C(x‬ﺗﺎﺑﻊ ﻫﺰﯾﻨﻪ و ﻣﺨﺎرج ﺗﻮﻟﯿﺪ ‪ x‬واﺣﺪ از ﮐﺎﻻی ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻧﻬﺎﺋﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪′‬‬
‫ﻧﺮخ ﺗﻐﯿﯿﺮ ‪ C‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ .x‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻧﻬﺎﺋﯽ ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻬﺎﺋﯽ )‪ C (x‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪′‬‬
‫ﻧﻤﻮدار ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ در ﺷﮑﻞ زﯾﺮ )آ( ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻧﻬﺎﺋﯽ )‪ C (x‬ﺷﯿﺐ ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ﺧﻢ ﻫﺰﯾﻨﻪ‬
‫در ))‪ (x, C(x‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﻟﯿﻞ اﻗﺘﺼﺎد ﻣﻘﯿﺎس )اﺳﺘﻔﺎدهی ﮐﺎرآﻣﺪﺗﺮ ﻫﺰﯾﻨﻪی ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪ( ﺧﻢ‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﭘﺎﺋﯿﻦ ﻣﻘﻌﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﻘﻄﻪی ﻋﻄﻔﯽ وﺟﻮد دارد و ﺧﻢ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﻘﻌﺮ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫)ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻧﻬﺎﺋﯽ ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ( ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻫﺰﯾﻨﻪی اﺿﺎﻓﯽ ﯾﺎ ﻋﺪم ﮐﻔﺎﯾﺖ در ﯾﮏ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﺰرگ ﻣﻘﯿﺎس‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ‬
‫‪y‬‬
‫= )‪ C(x‬ﺷﯿﺐ‬
‫)‪y = C(x‬‬

‫)‪C(x‬‬
‫)‪y = (x‬‬
‫‪x‬‬
‫‪x‬‬
‫‪x‬‬

‫)ب( ﺗﺎﺑﻊ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ‬ ‫)آ( ﺗﺎﺑﻊ ﻫﺰﯾﻨﻪ‬

‫)‪C(x‬‬
‫= )‪c(x‬‬ ‫ﺗﺎﺑﻊ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ‬ ‫)‪(٧.٨‬‬
‫‪x‬‬
‫)‪C(x‬‬
‫‪x‬‬ ‫ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪهی ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻫﺮ واﺣﺪ ﮐﺎﻻﺳﺖ وﻗﺘﯽ ‪ x‬واﺣﺪ از آن ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺷﯿﺐ ﺧﻂ واﺻﻞ ﺑﯿﻦ ﻣﺒﺪا و ﻧﻘﻄﻪ ))‪ (x, C(x‬در ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ )آ( اﺳﺖ ﻧﻤﻮدار ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ را در در ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ )ب( رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﮐﻤﯿﻨﻪی ﻣﻄﻠﻖ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ آن ﻧﻘﻄﻪی ﺑﺤﺮاﻧﯽ ‪ c‬را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻋﺪهی ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺮای ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﻣﻌﺎدﻟﻪی ‪٧.٨‬‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‬
‫‪′‬‬
‫‪′‬‬ ‫)‪xC (x) − C(x‬‬
‫= )‪c (x‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪x۲‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٧۶‬‬

‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫ﺣﺎل ‪ c (x) = ۰‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ‪ xC (x) − C(x) = ۰‬و اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫‪′‬‬ ‫)‪C(x‬‬
‫= )‪C (x‬‬ ‫‪= c(x).‬‬
‫‪x‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻣﺘﻮﺳﻂ ﮐﻤﯿﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‬
‫‪.‬ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻣﺘﻮﺳﻂ = ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻧﻬﺎﺋﯽ‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.٧.٨‬ﺷﺮﮐﺘﯽ ﺑﺮآورد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪی )ﺑﻪ ﺗﻮﻣﺎن( ﺗﻮﻟﯿﺪ ‪ x‬واﺣﺪ ﮐﺎﻻ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪C(x) = ۲۶۰۰ + ۲x + ۰/۰۰۱x۲ .‬‬

‫)اﻟﻒ( ﻫﺰﯾﻨﻪ و ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻧﻬﺎﺋﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ ‪ ۱۰۰۰‬ﮐﺎﻻ و ‪ ۲۰۰۰‬ﮐﺎﻻ و ‪ ۳۰۰۰‬ﮐﺎﻻ را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫)ب( در ﭼﻪ ﺳﻄﺤﯽ از ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻣﺘﻮﺳﻂ ﮐﻤﯿﻨﻪ ﭼﻘﺪر‬
‫اﺳﺖ؟‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫= )‪ .c(x‬ﺗﺎﺑﻊ ﻫ ﺰﯾﻨﻪی‬ ‫)‪C(x‬‬

‫‪x‬‬ ‫=‬ ‫‪۲۶۰۰‬‬
‫‪x‬‬ ‫)اﻟﻒ( ﺗﺎﺑﻊ ﻫ ﺰﯾﻨﻪی ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ‪+ ۲ + ۰/۰۰۱x‬‬
‫‪′‬‬
‫ﻧﻬﺎﺋﯽ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ‪ C (x) = ۲ + ۰/۰۰۲x‬از اﯾﻦ ﻋﺒﺎرات ﺑﺮای ﭘﺮ ﮐﺮدن ﺟﺪول زﯾﺮ ﮐﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪ و‬
‫ﻫ ﺰﯾﻨﻪی ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻫ ﺰﯾﻨﻪی ﻧﻬﺎﺋﯽ )ﺑﻪ ﺗﻮﻣﺎن و ﯾﺎ ﺗﻮﻣﺎن ﻫﺮ ﻗﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮏﺗ ﺮﯾﻦ رﯾﺎل ﮔﺮد ﺷﺪه(‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫‪′‬‬
‫)‪C (x‬‬ ‫)‪c(x‬‬ ‫)‪C(x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۵/۶۰‬‬ ‫‪۵۶۰۰‬‬ ‫‪۱۰۰۰‬‬
‫‪۶‬‬ ‫‪۵/۳۰‬‬ ‫‪۱۰۶۰۰‬‬ ‫‪۲۰۰۰‬‬
‫‪۸‬‬ ‫‪۵/۸۷‬‬ ‫‪۱۷۶۰۰‬‬ ‫‪۳۰۰۰‬‬

‫)ب( ﺑﺮای ﮐﻤﯿﻨﻪ ﮐﺮدن ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ )ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻣﺘﻮﺳﻂ = ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻧﻬﺎﺋﯽ( ﯾﻌﻨﯽ‬
‫‪′‬‬
‫)‪.C (x) = c(x‬‬
‫‪۲۶۰۰‬‬
‫= ‪۲ + ۰/۰۰۲x‬‬ ‫‪+ ۲ + ۰/۰۰۱x‬‬
‫‪x‬‬
‫‪ ۰/۰۰۱x = ۲۶۰۰‬ﺳﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪ ‪x‬‬
‫‪۲۶۰۰‬‬ ‫√‬
‫= ‪x۲‬‬ ‫‪= ۲۶۰۰۰۰۰ x = ۲۶۰۰۰۰۰ = ۱۶۱۲‬‬
‫‪۰/۰۰۱‬‬
‫ﺑ ﺮای دﯾ ﺪن اﯾ ﻨ ﮑ ﻪ اﯾ ﻦ ﺳ ﻄ ﺢ ﺗ ﻮﻟ ﯿ ﺪ در واﻗ ﻊ ﯾ ﮏ ﮐ ﻤ ﯿ ﻨ ﻪ را ﺑ ﺪﺳ ﺖ ﻣ ﯽدﻫ ﺪ ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﻣ ﯽﮐ ﻨ ﯿ ﻢ ﮐ ﻪ‬
‫= )‪ .C ′′ (x‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ C‬در ﺗﻤﺎم ﻗﻠﻤﺮوش ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﻘﻌﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﮐﻤﯿﻨﻪ ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫‪۵۲۰۰‬‬
‫‪x۳‬‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪۲۶۰۰‬‬
‫= )‪c(۱۶۱۲‬‬ ‫‪+ ۲ + ۰/۰۰۱(۱۶۱۲)) = ۵/۲۲.‬‬
‫‪۱۶۱۲‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٧٧‬‬

‫ﺣﺎل اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﺑﺎزارﯾﺎﺑﯽ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ )‪ p(x‬ﻗﯿﻤﺖ ﻫﺮ واﺣﺪ ﮐﺎﻻ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ در ﺻﻮرت ﻓﺮوش ‪ x‬واﺣﺪ ﮐﺎﻻ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ‪ p‬را ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻘﺎﺿﺎ )ﯾﺎ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﯿﻤﺖ(‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ و اﻧﺘﻈﺎر دارﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻧﺰوﻟﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ x‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ‪ x‬واﺣﺪ ﮐﺎﻻی ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﻗﯿﻤﺖ ﻫﺮ واﺣﺪ‬
‫)‪ p(x‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه درآﻣﺪ ﮐﻞ )‪ R(x) = xp(x‬اﺳﺖ و ‪ R‬ﺗﺎﺑﻊ درآﻣﺪ )ﯾﺎ ﺗﺎﺑﻊ ﻓﺮوش( ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪′‬‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ درآﻣﺪ ‪ R‬ﺗﺎﺑﻊ درآﻣﺪ ﻧﻬﺎﺋﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و آن را ﻧﺮخ ﺗﻐﯿﯿﺮ درآﻣﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد واﺣﺪﻫﺎی‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ‪ x‬واﺣﺪ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺳﻮد ﮐﻞ ﺑﺮاﺑﺮ )‪ P (x) = R(x) − C(x‬اﺳﺖ و ‪ P‬ﺗﺎﺑﻊ ﺳﻮد‬
‫‪′‬‬
‫ﻧ ﺎﻣ ﯿ ﺪه ﻣ ﯽﺷ ﻮد‪ .‬ﺗ ﺎﺑ ﻊ ﺳ ﻮد ﻧ ﻬ ﺎﺋ ﯽ ‪ P‬ﻣ ﺸ ﺘ ﻖ ﺗ ﺎﺑ ﻊ ﺳ ﻮد ﻣ ﯽﺑ ﺎﺷ ﺪ‪ .‬ﺑ ﻪ ﻣ ﻨ ﻈ ﻮر ﺑ ﯿ ﺸ ﯿ ﻨ ﻪ ﮐ ﺮدن ﺳ ﻮد‬
‫اﻋ ﺪاد ﺑ ﺤ ﺮاﻧ ﯽ ‪ P‬را ﯾ ﻌ ﻨ ﯽ اﻋ ﺪادی ﮐ ﻪ در آنﻫ ﺎ ﺳ ﻮد ﻧ ﻬ ﺎﺋ ﯽ ﺻ ﻔ ﺮ اﺳ ﺖ ﺟ ﺴ ﺘ ﺠ ﻮ ﻣ ﯽﮐ ﻨ ﯿ ﻢ‪ .‬ﻟ ﯿ ﮑ ﻦ اﮔ ﺮ‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫‪ P (x) = R (x) − C (x) = ۰‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه )‪ R (x) = C (x‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﺳﻮد ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫‪ .‬درآﻣﺪ ﻧﻬﺎﺋﯽ = ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻧﻬﺎﺋﯽ‬

‫ﺑﺮای اﻃﻤﯿﻨﺎن از اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮط ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ آزﻣﻮن ﻣﺸﺘﻖ دوم را ﺑﮑﺎر ﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫‪′′‬‬ ‫‪′′‬‬ ‫‪′′‬‬ ‫‪′′‬‬ ‫‪′′‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ )‪ R (x) < C (x‬و ‪ P (x) = R (x) − C (x) < ۰‬و اﯾﻦ ﺷﺮط ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﻧﺮخ اﻓﺰاﯾﺶ درآﻣﺪ ﻧﻬﺎﺋﯽ ﮐﻤﺘﺮ از ﻧﺮخ اﻓﺰاﯾﺶ ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻧﻬﺎﺋﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﻮد وﻗﺘﯽ ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫‪′′‬‬ ‫‪′′‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫‪R (x) < C (x),‬‬ ‫‪R (x) = C (x).‬‬

‫‪x۲‬‬
‫‪ C(x) = ۳۸۰۰ + ۵x −‬و‬ ‫‪۱۰۰۰‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.٧.٨‬ﭼﻪ ﺳﻄﺢ ﺗﻮﻟﯿﺪی ﺳﻮد ﺷﺮﮐﺘﯽ ﺑﺎ ﺗﺎﺑﻊ ﻫﺰﯾﻨﻪ و ﺗﻘﺎﺿﺎی‬
‫‪ P (x) = ۵۰ −‬را ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ ﮐﻨﺪ؟‬ ‫‪x‬‬
‫‪۱۰۰‬‬

‫‪x۲‬‬
‫‪ R(x) = xP (x) = ۵۰x −‬ﭘ ﺲ ﺗ ﺎﺑ ﻊ درآﻣ ﺪ ﻧ ﻬ ﺎﺋ ﯽ‬ ‫‪۱۰۰‬‬ ‫ﺗ ﺎﺑ ﻊ درآﻣ ﺪ ﻋ ﺒ ﺎرت اﺳ ﺖ از‬ ‫ﺣ ﻞ‪.‬‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫‪ C (x) = ۵ −‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ درآﻣﺪ ﻧﻬﺎﺋﯽ وﻗﺘﯽ‬ ‫‪x‬‬
‫‪۵۰۰‬‬ ‫‪ R (x) = ۵۰ −‬و ﺗﺎﺑﻊ درآﻣﺪ ﻧﻬﺎﺋﯽ‬ ‫‪x‬‬
‫‪۵۰‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺰﯾﻨﻪی ﻧﻬﺎﺋﯽ اﺳﺖ‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪۵۰ −‬‬ ‫‪=۵−‬‬
‫‪۵۰‬‬ ‫‪۵۰۰‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﻞ آن ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ ‪ .x = ۲۵۰۰‬ﺑﺮای ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺮدن اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﯾﮏ ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ را ﻣﯽدﻫﺪ ﻣﺸﺘﻘﺎت‬
‫دوم را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‬
‫‪′′‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪′′‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪R (x) = −‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪C (x) = −‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۵۰‬‬ ‫‪۵۰۰‬‬
‫‪′′‬‬ ‫‪′′‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت )‪ R (x) < C (x‬ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ .x‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﯾﮏ ﺳﻄﺢ ﺗﻮﻟﯿﺪ ‪ ۲۵۰۰‬واﺣﺪی ﺳﻮد را‬
‫ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٧٨‬‬

‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه‬ ‫‪٨.٨‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١.٨.٨‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭼﻬﺎرﮔﻮﺷﻪ از ﺻﻔﺤﻪ ﺣﻠﺒﯽ ﻣﺮﺑﻊ ﺷﮑﻠﯽ ﺑﻪ ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ‪ ،a‬ﭼﻬﺎر ﻣﺮﺑﻊ در آورﯾﻢ و‬
‫ﺳﭙﺲ اﻃﺮاف آن را ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮﯾﻢ ﺗﺎ ﯾﮏ ﺟﻌﺒﻪ ﻣﮑﻌﺐ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ ﺷﮑﻞ ﺑﺪون درب ﺑﺴﺎزﯾﻢ‪.‬ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﻣﺮﺑﻊ‬
‫ﻫﺎی ﮐﻮﭼﮏ را ﭼﻘﺪر در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺗﺎ ﺣﺠﻢ ﺟﻌﺒﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫‪a‬‬

‫‪a‬‬
‫‪a − 2x‬‬

‫‪x‬‬

‫‪x‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ دارﯾﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ‪ x‬ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﻣﺮﺑﻊ ﻫﺎی ﮐﻮﭼﮏ ﯾﻌﻨﯽ ارﺗﻔﺎع ﺟﻌﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﻃﻮل‬
‫ﺿﻠﻊ ﻣﺮﺑﻊ ﻗﺎﻋﺪه ﺟﻌﺒﻪ ﺑﺮاﺑﺮ‪a − ۲x‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﺠﻢ ﺟﻌﺒﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ ‪V( x) = (a − ۲x)۲‬و اﯾﻦ‬
‫ﺗﺎﺑﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣ ﺎﮐﺰﯾﻤﻢ ﺷﻮد‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺸﺘﻖ آن را ﺑﺪﺳﺖ آورده و ﻧﻘﺎط ﺑﺤﺮاﻧﯽ را ﺑﻪ ﮐﻤﮏ آن‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬
‫‪′‬‬
‫‪V (x) = (a − ۲x) − ۴x(a − ۲x) = a − ۸ax + ۱۲x۲‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪′‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﺮای ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﻧﻘﺎط ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﻻزم اﺳﺖ رﯾﺸﻪ ﻫﺎی ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪V (x) = ۰‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫= ‪ x‬ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﻣﻘﺪار ‪ V‬را ﻣﯽدﻫﺪ‬ ‫‪a‬‬
‫‪۲‬‬ ‫از‪ a۲ − ۸ax + ۱۲x۲ = ۰‬دارﯾﻢ ‪x = ۲a‬و ‪.x = ۶a‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻮن در اﯾﻦ ﺣﺎﻻت ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺻﻔﺤﻪ ﺣﻠﺒﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭼﻬﺎر ﻣﺮﺑﻊ ﮔﻮﺷﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﯿﺰی ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫= ‪ x‬ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﺑﺮای اﻃﻤﯿﻨﺎن از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺟﻮاب دارد و اﯾﻦ‬ ‫‪a‬‬
‫‪۶‬‬ ‫ﺟﻌﺒﻪ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺟﻮاب ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫‪x‬در آن دارﯾﻢ‬ ‫دادن ‪= ۶a‬‬
‫= ‪ x‬اﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮان از ﻣﺸﺘﻖ دوم اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪.‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﻗﺮار‬ ‫‪a‬‬
‫‪۶‬‬ ‫ﺟﻮاب‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪V (x) = −۸a + ۲۴x, V ” = −۸a + ۲۴ = −۸a < ۰‬‬
‫”‬
‫‪۶‬‬ ‫‪۶‬‬
‫‪۳‬‬
‫‪ ۲a‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻮاب ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﺠﻢ ﺟﻌﺒﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ‪۲۷‬‬
‫‪a‬‬
‫‪۶‬‬ ‫ﭘﺲ‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٢.٨.٨‬ارﺗﻔﺎع ﻣﺨﺮوط ﻗﺎﺋﻢ دواری را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ در ﮐﺮهای ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬ﻣﺤﺎط اﺳﺖ و ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺣﺠﻢ ﻣﻤﮑﻦ را دارد؟‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٧٩‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫‪B‬‬

‫‪y‬‬

‫‪x‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪D‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ ﺣﺠﻢ ﻣﺨﺮوط ﺑﺮاﺑﺮ ‪ π۳ x۲ y‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻌﯽ دو ﻣﺘﻐﯿﺮه ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ x‬و ‪ y‬اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ‪ x‬و ‪ y‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از )‪)x۲ = y(۲r − y‬ﭼﻮن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢ‬
‫‪۲‬‬
‫اﻟﺰاوﯾﻪ‪BAD‬و اﯾﻦ ﮐﻪ‪AC‬ارﺗﻔﺎع وارد ﺑﺮ وﺗﺮ اﺳﺖ دارﯾﻢ ‪( x۲ = AC = BC × CD‬؛ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﺣﺠﻢ ﻣﺨﺮوط ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺎﺑﻊ ﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮه ‪ y‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ‬
‫‪π‬‬
‫)‪V (y) = y ۲ (۲r − y‬‬
‫‪۳‬‬
‫ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪۴r‬‬
‫‪۳‬‬ ‫ﮐﻪ ﺑﺴﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ارﺗﻔﺎع ﻣﺨﺮوط ﺑﺮاﺑﺮ‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٣.٨.٨‬ارﺗﻔﺎع اﺳﺘﻮاﻧﻪای را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ در ﻣﺨﺮوط دواری ﻣﺤﺎط اﺳﺖ و ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺣﺠﻢ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫را دارد؟‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪B‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪h‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪G‬‬

‫‪y‬‬

‫‪A‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪C‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ اﮔﺮ ‪ AC‬را ‪ BC ، r‬را ‪h‬وﺷﻌﺎع ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺘﻮاﻧﻪ را ‪ x‬و ارﺗﻔﺎع اﺳﺘﻮاﻧﻪ را‪y‬ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﺠﻢ اﺳﺘﻮاﻧﻪ ‪ x۲ y‬ﻣﯽﺷﻮد‪.‬اﻣﺎ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ دو ﻣﺜﻠﺚ ‪ ABC‬و ‪ DBG‬ﻣﺘﺸﺎﺑﻪاﻧﺪ؛دارﯾﻢ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٨٠‬‬

‫‪r۲‬‬
‫= )‪V (y‬‬ ‫‪h۲‬‬
‫‪y(h − y)۲‬‬ ‫= ‪ x‬اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺠﻢ اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬ ‫)‪r(h−y‬‬
‫‪h‬‬ ‫وﯾﺎ‬ ‫‪r‬‬
‫‪x‬‬ ‫=‬ ‫‪h‬‬
‫‪h−y‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﺴﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﺟﻮاب ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺮای ارﺗﻔﺎع اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ ‪. h۳‬‬
‫‪′‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۴.٨.٨‬ﻋﺮض ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﯽ ﮐﻪ در ﻗﻄﻌﻪ ﺳﻬﻤﯽ ‪ AOA‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﮑﻞ ﻣﺤﺎط اﺳﺖ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺣﺘﺶ ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪Y‬‬
‫‪A‬‬

‫‪P‬‬
‫‪D‬‬
‫‪y‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪X‬‬
‫‪O‬‬
‫‪D′‬‬
‫‪P′‬‬
‫‪h‬‬
‫‪A′‬‬

‫‪′‬‬
‫اﮔﺮ ‪ BC = h − x ،OC = h‬و ‪ ،P P = ۲y‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ ‪P DD′ P ′‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪۲(h − x)y‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬اﻣﺎ ﭼﻮن ‪ P‬روی ﺳﻬﻤﯽ ‪y ۲ = ۲px‬ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺎﺑﻌﯽ ﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮی از‬
‫‪ x‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ در ﻣﯽآﯾﺪ‬
‫√‬
‫‪S(x) = ۲(h − x) ۲px‬‬

‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۲h‬‬
‫‪۳‬‬ ‫ﮐﻪ ﺑﺴﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﺮض ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺮاﺑﺮ‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۵.٨.٨‬اﮔﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ اﻟﻮاری ﮐﻪ ﻣﻘﻄﻌﺶ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ اﺳﺖ‪،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻓﻘﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻋﺮض آن و ﻣﺠﺬور ارﺗﻔﺎع ﻣﻘﻄﻊ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪،‬اﺑﻌﺎد اﻟﻮار را ﮐﻪ از ﯾﮏ ﺗﯿﺮ اﺳﺘﻮاﻧﻪای ﺷﮑﻞ ﺑﻪ ﻗﻄﺮ ‪d‬‬
‫ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯿﺂﯾﺪ ﭼﻪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺗﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ آن ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫‪d‬‬
‫‪y‬‬

‫‪x‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ اﮔﺮ ‪ x‬ﻋﺮض و ‪ y‬ارﺗﻔﺎع ﻣﻘﻄﻊ اﻟﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ آن وﻗﺘﯽ ﻣ ﺎﮐﺰﯾﻤﻢ اﺳﺖ‬
‫ﮐ ﻪ ﺗ ﺎﺑ ﻊ دو ﻣ ﺘ ﻐ ﯿ ﺮی ‪ xy ۲‬ﻣ ﺎﮐ ﺰﯾ ﻤ ﻢ ﺑ ﺎﺷ ﺪ‪.‬ﺑ ﺎ ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﺑ ﻪ ﺷ ﮑ ﻞ دارﯾ ﻢ ‪ y ۲ = d۲ − x۲‬ﭘ ﺲ ﺑ ﺎﯾ ﺪ ﺗ ﺎﺑ ﻊ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٨١‬‬

‫) ‪ f (x) = x(d۲ − x۲‬را ﻣ ﺎﮐ ﺰﯾﻤﻢ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﺴﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﯿﺮ ﺑﻪ ﻃ ﺮﯾﻘﯽ ﺑ ﺮﯾﺪه ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫√‬ ‫√‬
‫ارﺗﻔﺎع ﻣﻘﻄﻊ ‪ ۲۳‬ﻗﻄﺮ ﺗﯿﺮ و ﻋﺮض ﻣﻘﻄﻊ اﻟﻮار ‪ ۱۳‬ﻗﻄﺮ ﺗﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ اﻟﻮار ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۶.٨.٨‬ﻗﻄﻌﻪ ﺳﯿﻤﯽ ﺑﻪ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ ۲۰‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ را ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬ﺑﺎ ﯾﮏ ﻗﺴﻤﺖ ﯾﮏ‬
‫داﯾﺮه و ﺑﺎ ﻗﺴﻤﺖ دﯾﮕﺮ ﯾﮏ ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺘﺴﺎوی اﻻﺿﻼع ﻣﯽﺳﺎزﯾﻢ‪.‬ﺳﯿﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑ ﺮﯾﺪه ﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﺠﻤﻮع‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖ دو ﺷﮑﻞ اﻟﻒ(ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ ب(ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ x‬ﻃﻮل آن ﻗﺴﻤﺖ از ﺳﯿﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺘﺴﺎوی اﻻﺿﻼع ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪ .۲۰ − x‬ﺣﺎل ﺑﺎ‬ ‫‪x‬‬
‫‪۳‬‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﻮل ﻫﺮ ﺿﻠﻊ ﻣﺜﻠﺚ ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫√‬
‫اﺳﺖ‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ‪x‬‬
‫ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن ﻗﻀﯿﻪ ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرث ارﺗﻔﺎع ﻣﺜﻠﺚ‬
‫‪۳‬‬
‫√ ‪۶‬‬
‫√‬
‫‪۱ x‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۳ ۲‬‬
‫() ( = ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺜﻠﺚ‬ ‫= )‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪۲ ۳ ۶‬‬ ‫‪۳۶‬‬
‫‪ = ۲πr = ۲۰ − x‬ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه‬

‫‪.π( ۲۰−x‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ‬

‫= ‪ r‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ داﯾﺮه ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ) ‪۲π‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲۰−x‬‬
‫‪۲π‬‬ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺷﻌﺎع داﯾﺮه‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ‪،‬ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺴﺎﺣﺖ دو ﺷﮑﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺎﺑﻊ ﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮه از ‪ x‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ‬
‫√‬
‫‪۳ ۲ (۲۰ − x)۲‬‬
‫= )‪A(x‬‬ ‫‪x +‬‬ ‫‪, ۰ ⩽ x ⩽ ۲۰‬‬
‫‪۳۶‬‬ ‫‪۴π‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﺴﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﻣﻘﺪار ﺑﺮای ‪ x ≃ ۱۲٫ ۴۶‬و ﺑﺮای ﺣﺎﻟﺖ ﻣ ﺎﮐﺰﯾﻤﻢ ﻣﻘﺪار اﺻﻼ ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﺳﯿﻢ ﺑﺮﯾﺪه ﺷﻮد و ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺳﯿﻢ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ داﯾﺮه ﺑﺴﺎزﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٧.٨.٨‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ ۴۵۰۰‬ﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭘﺎی ﺑﺮﺟﯽ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ‪ ۱۸‬ﻣﺘﺮ ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﯽرود‪.‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ۲۴‬ﻣﺘﺮی از ﭘﺎی ﺑﺮج در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺮﻋﺘﯽ ﺑﻪ رأس ﺑﺮج‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد؟‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫‪y‬‬
‫‪18‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪x‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٨٢‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ x‬ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﺷﺨﺺ ﺗﺎ ﭘﺎی ﺑﺮج و ‪ y‬ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ ﺗﺎ رأس ﺑﺮج ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﯾﻪ اﺳﺖ دارﯾﻢ ‪ y ۲ = x۲ + ۳۲۴‬ﺣﺎل از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ )‪ (t‬ﻣﺸﺘﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬
‫‪dy‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪dy‬‬ ‫‪x dx‬‬
‫‪۲y‬‬ ‫‪= ۲x‬‬ ‫وﯾﺎ‬ ‫=‬
‫‪dt‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪y dt‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ راﺑﻄﻪ اﺧﯿﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ‬
‫‪x‬‬
‫ﻧﺮخ ﺗﻐﯿﯿﺮ ‪ = ( )x‬ﻧﺮخ ﺗﻐﯿﯿﺮ ‪y‬‬
‫‪y‬‬
‫√‬
‫= ‪y‬‬ ‫و = ‪x۲ + ۳۲۴‬‬ ‫‪dx‬‬
‫ﺑ ﺎ ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﺑ ﻪ ﻣ ﻔ ﺮوﺿ ﺎت ﻣ ﺴ ﺌ ﻠ ﻪ دارﯾ ﻢ ‪ x = ۲۴‬و ‪= −۴٫ ۵‬‬
‫‪dt‬‬ ‫√‬
‫‪. dy‬‬
‫‪dt‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫‪۲۴‬‬
‫‪۳۰‬‬ ‫×‬ ‫‪۴٫‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫=‬ ‫‪−۳٫‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‬ ‫در‬ ‫‪۲۴۲ + ۱۸۲ = ۳۰‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٨.٨.٨‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺘﺤﺮﮐﯽ روی ﺳﻬﻤﯽ ‪ ۶y = x۲‬ﭼﻨﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﮑﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ‪،x = ۶‬ﻃﻮل‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ ۶۰‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ در ﺛﺎﻧﯿﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬ﺳﺮﻋﺖ اﻓﺰاﯾﺶ ﻋﺮض ﻧﻘﻄﻪ در اﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﭼﻘﺪر‬
‫اﺳﺖ؟‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪y‬‬

‫)‪P ′ (−6, 6‬‬ ‫)‪P (6, 6‬‬

‫‪x‬‬

‫از اﯾﻦ ﮐﻪ ‪ ۶y = x۲‬دارﯾﻢ‬

‫‪dy‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪dy‬‬ ‫‪x dx‬‬
‫‪۶‬‬ ‫‪= ۲x‬‬ ‫و ﯾﺎ‬ ‫=‬
‫‪dt‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪۳ dt‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ راﺑﻄﻪ اﺧﯿﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﺳﻬﻤﯽ دارﯾﻢ‬
‫‪x‬‬
‫ﻧﺮخ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻃﻮل ﻧﻘﻄﻪ × ) ( = ﻧﺮخ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻋﺮض ﻧﻘﻄﻪ‬
‫‪۳‬‬
‫‪x۲‬‬
‫= ‪ y‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ‬ ‫‪۶‬‬ ‫و‪=۶‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪dt‬‬ ‫ﺣ ﺎل ﺑ ﺎ ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﺑ ﻪ ﻣ ﻔ ﺮوﺿ ﺎت ﻣ ﺴ ﺌ ﻠ ﻪ دارﯾ ﻢ ‪= ۰٫ ۶ ، x = ۶‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در ﻧﻘﻄﻪ )‪ P (۶, ۶‬ﻧﺮخ اﻓﺰاﯾﺶ ﻋﺮض ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺘﺤﺮک‬ ‫‪dy‬‬
‫‪dt‬‬ ‫=‬ ‫‪۶‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪× ۰٫ ۶ = ۱٫ ۲‬‬
‫‪ ۱٫ ۲‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺮخ اﻓﺰاﯾﺶ ﻃﻮل آن اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻧﻘﻄﻪ )‪ P (۶, ۶‬ﻧﻘﻄﻪ )‪ P (−۶, ۶‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﺖ ‪ −‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻃﻮل زﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺮض ﮐﺎﻫﺶ‬ ‫‪dy‬‬
‫‪dt‬‬ ‫ﺟﻮاب ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪= − ۱۲‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٨٣‬‬

‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٩.٨.٨‬ﺻﻔﺤﻪ ﻓﻠﺰی داﯾﺮهای ﺷﮑﻠﯽ ﺑﺮاﺛﺮ ﺣﺮارت ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺷﻌﺎع آن در ﻫﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ‬
‫‪ ۰٫ ۰۲۵‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ اﻓﺰوده ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬وﻗﺘﯽ ﺷﻌﺎع آن ‪ ۵‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺴﺎﺣﺖ آن ﭼﻘﺪر‬
‫اﺳﺖ؟‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﮔﺮ ‪ x‬ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﺷﻌﺎع و ‪ y‬ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺻﻔﺤﻪ ﻓﻠﺰی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ‬
‫‪ . dy‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﺮ‬
‫داﯾﺮه اﺳﺖ ﻟﺬا ﻣﺴﺎﺣﺖ آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪ y = πx‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ دارﯾﻢ ‪dt = ۲πx dt‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﻟﺤﻈﻪ ﺳﺮﻋﺖ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺻﻔﺤﻪ ﻓﻠﺰی ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب ‪۲πx‬‬
‫در ﺳﺮﻋﺖ اﻓﺰاﯾﺶ ﺷﻌﺎع ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ‪.‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﻣﺴﺌﻠﻪ دارﯾﻢ ‪، x = ۵‬‬
‫‪. dx‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪dt = ۰٫ ۰۲۵‬‬
‫‪dy‬‬
‫‪= ۲π × ۵ × ۰٫ ۰۲۵ = ۰٫ ۲۵π‬‬ ‫ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ در ﺛﺎﻧﯿﻪ‬
‫‪dt‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١٠.٨.٨‬ﺑﺎﻻی ﺟﺎدهای ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و اﻓﻘﯽ اﺳﺖ ﭼﺮاغ ﺑﺮﻗﯽ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ‪ ۳٫ ۶‬ﻣﺘﺮی آوﯾﺰان‬
‫اﺳ ﺖ‪ .‬ﺟ ﻮاﻧ ﯽ ﮐ ﻪ ﻗ ﺪش ‪ ۱٫ ۶۴‬ﻣ ﺘ ﺮ اﺳ ﺖ و ﺑ ﺎ ﺳ ﺮﻋ ﺖ ‪ ۴۹‬ﻣ ﺘ ﺮ در دﻗ ﯿ ﻘ ﻪ راه ﻣ ﯽرود‪ ،‬از زﯾ ﺮ ﭼ ﺮاغ‬
‫ﻣﯽﮔﺬرد‪.‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺳﺎﯾﻪ ﺟﻮان ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺮﻋﺘﯽ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؟‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫‪L‬‬

‫‪3.6‬‬
‫‪1.64‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪F‬‬

‫اﮔﺮ ‪ F‬ﺗﺼﻮﯾﺮ ﭼﺮاغ ﻗﺎﺋﻢ ‪ x ،L‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺟﻮان ﺗﺎ ﻧﻘﻄﻪ ‪ F‬و ‪ y‬ﻃﻮل ﺳﺎﯾﻪ ﺟﻮان ﺑﺎﺷﺪ)ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ را‬
‫ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ( ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ دارﯾﻢ‬
‫‪y‬‬ ‫‪۱٫ ۶۴‬‬ ‫‪۴۱‬‬
‫=‬ ‫و ﯾﺎ‬ ‫=‪y‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪y+x‬‬ ‫‪۳٫ ۶‬‬ ‫‪۴۹‬‬
‫‪. dy‬راﺑﻄﻪ اﺧﯿﺮ ﻣﺒﯿﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫= ‪dt‬‬
‫‪۴۱ dx‬‬
‫‪۴۹ dt‬‬ ‫اﮔﺮ از دو ﻃﺮف اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ t‬ﻣﺸﺘﻖ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ دارﯾﻢ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﺟﻮان ﯾﻌﻨﯽ ‪ ۴۱‬ﻣﺘﺮ در دﻗﯿﻘﻪ زﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪۴۱‬‬
‫‪۴۹‬‬ ‫ﻃﻮل ﺳﺎﯾﻪ ﺟﻮان ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺘﯽ ﺑﺮاﺑﺮ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٨۴‬‬

‫‪ ٩.٨‬ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫‪ .۵١‬دو ﻋﺪد ﭼﻨﺎن ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ‬

‫اﻟﻒ( ﻣﺠﻤﻮﻋﺸﺎن ‪ ۱۰۰‬ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب آن ﻫﺎ ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ب( ﺗﻔﺎﺿﻠﺸﺎن ‪ ۱۰۰‬ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب آن ﻫﺎ ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .۵٢‬زارﻋﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻧﺎﺣﯿﻪای ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪ ۱٫ ۵‬ﻫﮑﺘﺎر ﻣﺮﺑﻊ در ﯾﮏ ﻣﺰرﻋﻪ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ ﺷﮑﻠﯽ را ﺣﺼﺎر‬
‫ﮐ ﺸ ﯽ ﮐ ﺮده و ﺳ ﭙ ﺲ آن را ﺑ ﺎ ﮐ ﺸ ﯿ ﺪن ﺣ ﺼ ﺎری ﻣ ﻮازی ﺑ ﺎ ﯾ ﮑ ﯽ از اﺿ ﻼع ﻣ ﺴ ﺘ ﻄ ﯿ ﻞ ﺑ ﻪ دو ﻧ ﯿ ﻢ ﺗ ﻘ ﺴ ﯿ ﻢ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﺗﺎ ﻣﺨﺎرج ﺣﺼﺎر ﮐﺸﯽ ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ .۵٣‬ﺟﻌﺒﻪای ﺑﺎ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺮﺑﻌﯽ و ﺳﻘﻒ ﺑﺎز ﺑﺎﯾﺪ دارای ﺣﺠﻢ ‪ ۶۴۰۰۰‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﻣﮑﻌﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬اﺑﻌﺎد ﺟﻌﺒﻪ را‬
‫ﮐﻪ ﻣﯿﺰان ﻣﺎده ﻣﺼﺮﻓﯽاش ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .۵۴‬ﯾﮏ ﻇﺮف آب ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﮑﻌﺐ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ ﺑﺪون درب دارای ﺣﺠﻢ ‪ ۱۰‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﻣﮑﻌﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻃﻮل ﻗﺎﻋﺪه اﯾﻦ ﻇﺮف دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺮض آن ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎدهای ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻗﺎﻋﺪه آن ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ﻫﺮ‬
‫ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ده ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻫﺰﯾﻨﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﺎده ﻣﺼﺮﻓﯽ در ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﯽ آن ﻫﺮ‬
‫ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ﺷﺶ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﻮاد ﻣﺼﺮﻓﯽ ارزان ﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﻇﺮف ﻫﺎ را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻇﺮف دارای درﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﻫﻤﺎن ﻣﻮاد ﻣﺼﺮﻓﯽ ﺳﻄﻮح ﺟﺎﻧﺒﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﻮاد ﻣﺼﺮﻓﯽ ارزان‬
‫ﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﻇﺮف ﻫﺎ ﭼﻘﺪر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬

‫‪ .۵۵‬ﻧﻘﻄﻪای ﺑﺮ ﺧﻂ ‪ y = ۲x − ۳‬ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﺪأ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .۵۶‬ﻧﻘﻄﻪای ﺑﺮ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ‪ y ۲ − x۲ = ۴‬ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ ﻧﻘﺎط ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ )‪ (۲, ۰‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .۵٧‬ﻧﻘﻄﻪای ﺑﺮ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ‪ xy = ۸‬ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ )‪ (۳, ۰‬ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .۵٨‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻮﺗﺎﻫﺘﺮﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﻘﻄﻪ ) ‪ (x۱ , y۱‬ﺗﺎ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ‪ ax + by + c = ۰‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪. |ax√۱ a+by‬‬ ‫|‪۱ +c‬‬
‫‪۲ +b۲‬‬

‫‪ .۵٩‬ﺣﺠﻢ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﻘﻄﻊ ﻣﺨﺮوط دواری را ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان در ﮐﺮهای ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬ﻣﺤﺎط ﮐﺮد را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬
‫‪x۲‬‬ ‫‪y۲‬‬
‫را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪a۲‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪b۲‬‬
‫‪ .۶٠‬ﻃﻮل اﺿﻼع و ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ ﻣﺤﺎط در ﺑﯿﻀﯽ ‪= ۱‬‬

‫‪ .۶١‬ﻣ ﺴ ﺘ ﻄ ﯿ ﻠ ﯽ ﺑ ﺎ ﻣ ﺴ ﺎﺣ ﺖ ﻣ ﺎﮐ ﺰﯾ ﻤ ﻢ را ﭘ ﯿ ﺪا ﮐ ﻨ ﯿ ﺪ ﮐ ﻪ در ﺑ ﯿ ﻦ دو ﺳ ﻬ ﻤ ﯽ ‪ ۳y = ۱۲ − x۲‬و‬
‫‪ ۶y = x۲ − ۱۲‬ﻣﺤﺎط ﺷﺪه و اﺿﻼﻋﺶ ﺑﻪ ﻣﻮازات ﻣﺤﻮرﻫﺎی ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .۶٢‬اﺑﻌﺎد ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﯽ ﺑﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ را ﮐﻪ ﻗﺎﻋﺪهاش ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ و دو رأس دﯾﮕﺮش ﺑﺎﻻی ﻣﺤﻮر‬
‫‪x‬ﻫﺎ و ﺑﺮ ﺳﻬﻤﯽ ‪ y + x۲ = ۸‬ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٨۵‬‬

‫‪ .۶٣‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﯽ را ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﯾﮏ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﯾﻪ ﺑﺎ ﺳﺎق ﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ ۶‬و ‪۸‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ و دو ﺿﻠﻊ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﺎق ﻫﺎ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .۶۴‬ﮐﻮﭼﮑﺘ ﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﻤﮑﻦ ﯾﮏ ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺘﺴﺎوی اﻟﺴﺎﻗﯿﻦ را ﮐﻪ ﺣﻮل داﯾﺮهای ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬ﻣﺤﯿﻂ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .۶۵‬در ﻣﺜﻠﺚ ‪ ABC‬ﻧﻘﻄﻪ ‪ D‬ﺑﺮ ﺿﻠﻊ ‪ AB‬ﻗﺮار دارد و ‪| AB |=| BD |= ۴ ،CD ⊥ AB‬‬
‫و ‪ | CD |= ۵‬ﺳ ﺎﻧ ﺘ ﯿ ﻤ ﺘ ﺮ اﺳ ﺖ‪ .‬ﻧ ﻘ ﻄ ﻪ ‪ P‬ﺑ ﺮ ‪ CD‬ﮐ ﺠ ﺎ ﺑ ﺎﯾ ﺪ اﻧ ﺘ ﺨ ﺎب ﮔ ﺮدد ﺗ ﺎ ﻣ ﺠ ﻤ ﻮع‬
‫| ‪ | P A | + | P B | + | P C‬ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .۶۶‬اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﻣﺪور ﻗﺎﺋﻤﯽ در ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع ‪ h‬و ﺷﻌﺎع ﻗﺎﻋﺪه ‪ r‬ﻣﺤﺎط ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺣﺠﻢ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻮاﻧﻪای را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .۶٧‬ﺣﺎﺷﯿﻪﻫﺎی ﺑﺎﻻﺋﯽ و ﭘﺎﺋﯿﻨﯽ ﯾﮏ آﮔﻬﯽ ﻫﺮ ﯾﮏ ‪ ۱۲‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ و ﺣﺎﺷﯿﻪﻫﺎی ﮐﻨﺎری آن ﻫﺮ ﯾﮏ ‪۸‬‬

‫ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻗﺴﻤﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه آﮔﻬﯽ ﺛﺎﺑﺖ و ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ۱۴۳۶‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺑﻌﺎد‬
‫اﯾﻦ آﮔﻬﯽ ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .۶٨‬آﮔﻬﯽ ﺑﺎﯾﺪ ‪ ۳۶۰‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ﻣﺴﺎﺣﺖ داﺷﺘﻪ و دارای ‪ ۱٫ ۵‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﺣﺎﺷﯿﻪ ﮐﻨﺎری و ﭘﺎﺋﯿﻨﯽ و ‪۳‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺑﺎﻻﺋﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻪ اﺑﻌﺎدی ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﭼﺎپ را ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؟‬

‫‪ .۶٩‬ﻗﻄﻌﻪ ﺳﯿﻤﯽ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ ۲۰‬ﻣﺘﺮ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﺑﻊ و دﯾﮕﺮی ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺜﻠﺜﯽ ﻣﺘﺴﺎوی اﻻﺿﻼع ﺷﮑﻞ داده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﯿﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮﯾﺪه ﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﮐﻞ ﺑﺪﺳﺖ‬
‫آﻣﺪه‬

‫اﻟﻒ( ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ‪،‬‬

‫ب( ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﯾﻦ را در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﺑﻊ و ﻗﺴﻤﺖ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت داﯾﺮه ﺷﮑﻞ داده ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .٧٠‬ﺷﯿﺌﯽ ﺑﺎ وزن ‪ w‬در ﯾﮏ ﺻﻔﺤﻪ اﻓﻘﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﯿﺮوﺋﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻃﻨﺎﺑﯽ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﺷﯽ اﻋﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‬
‫= ‪ F‬اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫‪µw‬‬
‫‪µ sin θ+cos θ‬‬ ‫ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻃﻨﺎب زاوﯾﻪای ﺑﺮاﺑﺮ ‪ θ‬ﺑﺎ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺴﺎزد آﻧﮕﺎه ﻧﯿﺮو ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫در آن ‪ µ‬ﺿﺮﯾﺐ اﺻﻄﮑﺎک ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ‪ F ،tan θ = µ‬ﮐﻤﯿﻨﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ .٧١‬ﻗﺎﯾﻘﯽ ﻟﻨﮕﺮﮔﺎﻫﺶ را در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۱۴‬ﺗﺮک ﮐﺮده و ﺑﺎ ﺗﻨﺪی ‪ ۲۰‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب‬
‫ﻣﯽرود‪ .‬ﻗﺎﯾﻖ دﯾﮕﺮی ﺑﺎ ﺗﻨﺪی ‪ ۱۵‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﺮق در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ و در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۱۵‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻟﻨﮕﺮﮔﺎه ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ را ﺗﻌﺌﯿﻦ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﮐﻪ دو ﻗﺎﯾﻖ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ را ﺑﺎ ﻫﻢ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٨۶‬‬

‫‪ .٧٢‬اﮔﺮ ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺴﺎﺣﺖﻫﺎی ﯾﮏ ﮐﺮه و ﯾﮏ ﻣﮑﻌﺐ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﻣﮑﻌﺐ ﺑﻪ ﻗﻄﺮ ﮐﺮه‬
‫ﭼﻘﺪر اﺳﺖ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬

‫اﻟﻒ( ﻣﺠﻤﻮع ﺣﺠﻢﻫﺎ ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫ب( ﻣﺠﻤﻮع ﺣﺠﻢﻫﺎ ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .٧٣‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺧﻂ ﻣﺎر ﺑﺮ ﻧﻘﻄﻪ )‪ (۳, ۵‬را ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ را از رﺑﻊ اول ﺟﺪا ﮐﻨﺪ ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .٧۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﺜﻠﺚﻫﺎی ﻣﺘﺴﺎوی اﻟﺴﺎﻗﯿﻦ ﺑﺎ ﻃﻮل ﻣﺤﯿﻂ ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺘﺴﺎوی‬
‫اﻻﺿﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ را دارد‪.‬‬

‫‪ .٧۵‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ‪ ν۱‬ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر در ﻫﻮا و ‪ ν۲‬ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر در آب ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺻﻞ ﻓﺮﻣﺎ ﯾﮏ اﺷﻌﻪ ﻧﻮر‬
‫از ﻧﻘﻄﻪ ‪ A‬در ﻫﻮا ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ‪ B‬در آب ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴﯿﺮ ‪ ACB‬ﮐﻪ زﻣﺎن ﻃﯽ ﺷﺪه را ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ در آن ‪) θ۱‬زاوﯾﻪ وﻗﻮع( و ‪) θ۲‬زاوﯾﻪ ﺷﮑﺴﺖ( در ﺷﮑﻞ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺸﺎن‬ ‫‪sin θ۱‬‬
‫‪sin θ۲‬‬ ‫=‬ ‫‪ν۱‬‬
‫‪ν۲‬‬ ‫رﻓﺖ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬
‫داده ﺷﺪهاﻧﺪ‪) .‬اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﻨﻞ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ(‬

‫‪A‬‬

‫‪θ1‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪θ2‬‬

‫‪ .٧۶‬ﻧﻘﻄﻪ ‪ P‬ﺑﺮ ﻗﻄﻌﻪ ﺧﻂ ‪ AB‬ﮐﺠﺎ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد ﺗﺎ زاوﯾﻪ ‪ θ‬ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫‪θ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪P‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪3‬‬

‫‪ .٧٧‬ﮔﻮﺷﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺑﺎﻻﺋﯽ ﻗﻄﻌﻪای ﮐﺎﻏﺬ ﺑﻪ ﻋﺮض ‪ ۸‬و ﻃﻮل ‪ ۱۲‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﮑﻞ زﯾﺮ ﺗﺎ ﻟﺒﻪ ﺳﻤﺖ‬
‫راﺳﺖ ﺗﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﮐﺮدن ﻃﻮل ﺗﺎﺧﻮردﮔﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ آن را ﺗﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ x ،‬را ﭼﻪ‬
‫ﻣﻘﺪار اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ‪ y‬ﻣﯿﻨﯿﻤﻢ ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٨٧‬‬

‫‪x‬‬

‫‪y‬‬
‫‪12‬‬

‫‪8‬‬

‫‪L‬‬

‫‪W‬‬

‫‪ .٧٨‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﯽ را ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻮل ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ داده ﺷﺪهای ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ l‬و ﺑﻪ ﻋﺮض ‪ w‬ﻣﺤﯿﻂ‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .٧٩‬ﯾﮏ ﺗﯿﻢ واﻟﯿﺒﺎل در ورزﺷﮕﺎﻫﯽ ﺑﺎ ﻇﺮﻓﯿﺖ ‪ ۲۷۵۰۰‬ﺑﺎزی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ده ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻗﯿﻤﺖ ﻫﺮ ﺑﻠﯿﻂ‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﻤﺎﺷﺎﮔﺮان ‪ ۱۳۵۰۰‬ﻧﻔﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻗﯿﻤﺖ ﺑﻠﯿﻂ ﺑﻪ ﻫﺸﺖ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫ﺗﻤﺎﺷ ﺎﮔﺮان ﺑﻪ ‪ ۱۶۰۰۰‬ﻧﻔﺮ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﻟﻒ( ﺑﺎ ﻓﺮض ﺧﻄﯽ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻘﺎﺿﺎ را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪ ،‬ب( ﻗﯿﻤﺖ‬
‫ﺑﻠﯿﻂ ﭼﻘﺪر ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ درآﻣﺪ ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ ﮔﺮدد؟‬

‫‪ .٨٠‬اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﯾﮏ ﺗﯿﺮ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﮑﻌﺐ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب ﻋﺮض آن در ﻣ ﺮﺑﻊ‬
‫ﺿﺨﺎﻣﺘﺶ‪ .‬اﺑﻌﺎد ﻗﻮیﺗﺮﯾﺘﻦ ﺗﯿﺮی را ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان از ﯾﮏ ﺗﻨﻪ درﺧﺖ اﺳﺘﻮاﻧﻪای ﺷﮑﻞ ﮐﻪ ﺷﻌﺎع داﯾﺮه ﻣﻘﻄﻊ‬
‫آن ‪ r‬اﺳﺖ ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .٨١‬دو ﮐﺸﺘﯽ ‪ A‬و ‪ B‬روی دو ﺧﻂ ‪ OA‬و ‪ OB‬ﮐﻪ زاوﯾﻪ ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ ‪ ۱۲۰‬درﺟﻪ اﺳﺖ از ﻧﻘﻄﻪ ‪ O‬دور‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ ﻣﻌﯿﻦ ‪ OA = ۸‬و ‪ OB = ۶‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ و ﺳﺮﻋﺖ ﮐﺸﺘﯽ ‪ ۲۰ ،A‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ و ﺳﺮﻋﺖ ﮐﺸﺘﯽ ‪ ۳۰ ،B‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﻓﺎﺻﻠﻪ دو ﮐﺸﺘﯽ ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺮﻋﺘﯽ زﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد؟‬

‫‪ .٨٢‬ﺻﺎﺣﺐ ﯾﮏ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﺗﻠﻮﯾ ﺰﯾﻮن ﺳﺎزی ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻔﺘﻪای ‪ x‬دﺳﺘﮕﺎه‬
‫ﺗ ﻠ ﻮﯾ ﺰﯾ ﻮن ﺑ ﻪ ﻗ ﯿ ﻤ ﺖ ﻫ ﺮ دﺳ ﺘ ﮕ ﺎه ‪ p‬ﻫ ﺰار ﺗ ﻮﻣ ﺎن ﺑ ﺎ ﺷ ﺮط ‪ ۵x = ۳۷۵ − ۳p‬ﺑ ﻔ ﺮوﺷ ﺪ‪ .‬ﺑ ﻬ ﺎی ﺗ ﻮﻟ ﯿ ﺪ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٨٨‬‬

‫‪۲‬‬
‫‪ ۵۰۰ + ۱۵x + x۵‬ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺳﻮد وﻗﺘﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻫﻔﺘﮕﯽ‬
‫√‬
‫در ﺣﺪود ‪ ۳۰‬دﺳﺘﮕﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ راﺑﻄﻪ ‪ x‬و ‪ p‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ x = ۱۰۰ − ۲۰ ۵p‬ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮای ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺳﻮد ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻔﺘﻪای ﺣﺪود ‪ ۲۵‬دﺳﺘﮕﺎه ﺑﺴﺎزد‪.‬‬

‫‪ .٨٣‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ ‪ x‬دﺳﺘﮕﺎه از ﯾﮏ ﮐﺎﻻ در ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ ax۲ + bx + c‬ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن و‬
‫ﺑﻬﺎی ﻓﺮوش ﻫﺮ دﺳﺘﮕﺎه از اﯾﻦ ﮐﺎﻻ ‪ p‬ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن و راﺑﻄﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﯿﻦ ‪ x‬و ‪ p‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪p = β − αx۲‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺳﻮد وﻗﺘﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ راﺑﻄﻪ زﯾﺮ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‬
‫√‬
‫‪۱‬‬
‫=‪x‬‬ ‫)‪( α۲ + ۳α(β − b) − α‬‬
‫‪۳α‬‬
‫‪ .٨۴‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در ﺗﻤﺮﯾﻦ ‪ ۳۲‬ﺑﻪ ﻫﺮ دﺳﺘﮕﺎه ‪ t‬ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺗﻌﻠﻖ ﺑﮕﯿﺮد و ﺳﺎزﻧﺪه اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺎی ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ ﺑﻬﺎی ﻓﺮوش و ﺗﻌﺪاد دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﺗﻮﻟﯿﺪی ﻫﻔﺘﮕﯽ را دوﺑﺎره ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .٨۵‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪ روزاﻧﻪ ﯾﮏ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ رﯾﺨﺘﻪﮔﺮی ‪ x‬ﺗﻦ ﻓﻮﻻد ﻋﺎدی و ‪ y‬ﺗﻦ ﻓﻮﻻد ﻋﺎﻟﯽ ﺑﺎ‬
‫= ‪ y‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻬﺎی ﺗﺠﺎری ﻓﻮﻻد ﻋﺎدی ﻧﺼﻒ ﺑﻬﺎی ﺗﺠﺎری ﻓﻮﻻد ﻋﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ اﮔﺮ‬ ‫‪۴۰−۵x‬‬
‫‪۱۰−x‬‬ ‫راﺑﻄﻪ‬
‫ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺣﺪاﮐﺜﺮ درآﻣﺪ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ روزاﻧﻪ در ﺣﺪود ‪ ۵٫ ۵‬ﺗﻦ ﻓﻮﻻد ﻋﺎدی‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .٨۶‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ اﻟﻮاری ﮐﻪ ﻣﻘﻄﻊ آن ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب ﻋﺮض در ﻣﺮﺑﻊ ﺿﺨﺎﻣﺖ ﻣﻘﻄﻊ‬
‫آن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻌﺎد ﻣﻘﺎوﻣﺘﺮﯾﻦ اﻟﻮاری را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﺮﯾﺪن اﻃﺮاف ﺗﯿﺮی ﮐﻪ ﻣﻘﻄﻊ ﻗﺎﺋﻢ آن‬
‫ﺑﯿﻀﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﻢ ﻗﻄﺮﻫﺎی ‪ a‬و ‪ b‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
‫‪(m+۱)x۲‬‬
‫‪ y = mx −‬اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪ ﭘﺮﺗﺎب ﻣﺒﺪأ ﻣﺨﺘﺼﺎت و ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ زاوﯾﻪ‬ ‫‪۸۰۰‬‬ ‫‪ .٨٧‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﺴﯿﺮ ﮔﻠﻮﻟﻪای‬
‫ﭘﺮﺗﺎب ‪ m‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﺑﺮای ﭼﻪ ﻣﻘﺎدﯾﺮی از ‪ m‬ﺑﺮد ﮔﻠﻮﻟﻪ در ﺻﻔﺤﻪ اﻓﻘﯽ ﻣﺎر ﺑﺮ ﻣﺒﺪأ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ اﺳﺖ؟‬

‫ب( ﺑﺮای ﭼﻪ ﻣﻘﺎدﯾﺮی از ‪ m‬ارﺗﻔﺎع ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺑﺎ دﯾﻮاری ﻋﻤﻮدی ﮐﻪ در ‪ ۱۰۰‬ﻣﺘﺮی ﻧﻘﻄﻪ ﭘﺮﺗﺎب‬
‫ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ اﺳﺖ؟‬

‫‪ .٨٨‬ﺑﺮای ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﮐﺸﯿﺪن ﯾﮏ ﮐﺮﺟﯽ ﻋﺮﺷﻪ آن ‪ ۳۶۰‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﭘﺎﺋﯿﻦ ﺗﺮ از ﺳﻄﺢ ﺳﮑﻮی ﺳﺎﺣﻞ ﻗﺮار‬
‫دارد‪ ،‬از ﻃﻨﺎﺑﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺮ آن ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪای ﮐﻪ در ﺳﺎﺣﻞ ﻣﺘﺼﻞ ﻧﺼﺐ اﺳﺖ و ﺳﺮ دﯾﮕﺮ آن ﺑﻪ‬
‫ﭼﺮﺧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﺷﻪ ﮐﺮﺟﯽ وﺻﻞ اﺳﺖ ﻧﺼﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭼﺮخ ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ ،‬در ﻫﺮ دﻗﯿﻘﻪ ‪ ۲۴‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ از‬
‫ﻃﻨﺎب ﺑﻪ دور آن ﻣﯽﭘﯿﭽﺪ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﺮﺟﯽ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ۴۸‬ﻣﺘﺮی ﻗﺮار دارد ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺮﻋﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎﺣﻞ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد؟‬

‫‪ .٨٩‬ﻃﻮل ﻫﺮﯾﮏ از اﺿﻼع ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺘﺴﺎوی اﻻﺿﻼﻋﯽ ‪ a‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﺮﯾﮏ از آنﻫﺎ در ﻫﺮ ﺳﺎﻋﺖ‬
‫‪ k‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﺎﺣﺖ اﯾﻦ ﻣﺜﻠﺚ ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺮﻋﺘﯽ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؟‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫‪٢٨٩‬‬

‫‪ .٩٠‬اﺑﻌﺎد ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﯽ در ﻟﺤﻈﻪ ﻣﻌﯿﻨﯽ ‪ a‬و ‪ b‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ‪ m‬و ‪ n‬زﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻣﺴﺎﺣﺖ اﯾﻦ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ an + bm‬اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪ .٩١‬ﺑﻪ دو ﺳﺮ اﺳﺘﻮاﻧﻪای ﮐﻪ ﺷﻌﺎع آن ‪ ۱۰‬و ارﺗﻔﺎع آن ‪ ۲۰‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ اﺳﺖ دو ﻧﯿﻤﮑﺮه اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺠﻢ اﯾﻦ ﺟﺴﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺷﻌﺎع آن در ﻫﺮ دﻗﯿﻘﻪ ‪ ۰٫ ۵‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ارﺗﻔﺎع در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬

‫واﺣﺪ در ﺛﺎﻧﯿﻪ زﯾﺎد ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﯿﺐ ﻣﻨﺤﻨﯽ‬ ‫‪۱‬‬

‫‪۳‬‬ ‫‪ .٩٢‬اﮔﺮ ‪ y = ۴x − x۳‬و ‪ x‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺗﺎﺑﻊ ‪ y‬ﺑﺮای ‪ x = ۲‬ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺮﻋﺘﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬

‫‪ .٩٣‬ﯾﮏ ﻣﯿﻠﻪ ‪ ۳۰‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮی در ﺻﻔﺤﻪ ‪ xy‬ﻃﻮری ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ‪ A‬و ‪ B‬ﯾﻌﻨﯽ دو اﻧﺘﻬﺎی آن‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ روی ﻣﺤﻮرﻫﺎی ﻣﺘﻌﺎﻣﺪ ‪ ox‬و ‪ oy‬ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ‪ A‬ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ۲۴‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ از ﻣﺒﺪأ ﻣﺨﺘﺼﺎت‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ ۶‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ در ﺛﺎﻧﯿﻪ از آن دور ﺷﻮد‪،‬‬

‫اﻟﻒ( اﻧﺘﻬﺎی ‪ B‬ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺮﻋﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺒﺪأ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد؟‬

‫ب( ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺤﻮرﻫﺎی ﻣﺨﺘﺼﺎت و ﭘﺎرهﺧﻂ ‪ ،AB‬ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺮﻋﺘﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬

‫پ( اﮔﺮ ‪ P‬وﺳﻂ ‪ AB‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ ‪ oP‬ﭼﯿﺴﺖ؟‬

‫‪ .٩۴‬راه آﻫﻨﯽ ﺟﺎده ﺷﻮﺳﻪای را ﺑﻪ زاوﯾﻪ ‪ ۶۰‬درﺟﻪ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﻮﮐﻮﻣﻮﺗﯿﻮی در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ۱۵۰‬ﻣﺘﺮی ﻣﺤﻞ‬
‫ﺗﻘﺎﻃﻊ راه آﻫﻦ و ﺟﺎده ﺷﻮﺳﻪ ﻗﺮار دارد و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ ۶۰‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ از آن دور ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺗﻮﻣﺒﯿﻠﯽ در‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ۱۵۰‬ﻣﺘﺮی ﻣﺤﻞ ﺗﻘﺎﻃﻊ ﻗﺮار دارد و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ ۳۰‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ آن ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﯿﻦ ﻟﻮﮐﻮﻣﻮﺗﯿﻮ و اﺗﻮﻣﺒﯿﻞ ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺮﻋﺘﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬

‫‪ .٩۵‬ﻣﻘﻄﻊ ﻗﺎﺋﻢ ﯾﮏ آﺑﺸﺨﻮر اﻓﻘﯽ ﮐﻪ ﻃﻮل آن ‪ ۳‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺘﺴﺎوی اﻟﺴﺎﻗﯿﻦ ﻗﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﯾﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ در ﻫﺮ دﻗﯿﻘﻪ ‪ ۴‬ﻣﺘﺮ ﻣﮑﻌﺐ آب وارد آن ﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻋﻤﻖ آن ‪ ۶۰‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ اﺳﺖ ﺳﻄﺢ آب ﺑﺎ ﭼﻪ‬
‫ﺳﺮﻋﺘﯽ ﺑﺎﻻ ﻣﯽآﯾﺪ؟‬

‫‪ .٩۶‬در ﺗﻤﺮﯾﻦ ﻗﺒﻞ اﮔﺮ ﻋﻤﻖ آب ﻣﻮﺟﻮد در آﺑﺸﺨﻮر ﯾﮏ ﻣﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آب ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺮﻋﺘﯽ وارد آن ﺷﻮد ﺗﺎ‬
‫ﺳﻄﺢ آب در ﻫﺮ دﻗﯿﻘﻪ ‪ ۵‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﺑﺎﻻ ﺑﯿﺎﯾﺪ؟‬

‫‪ A .٩٧‬و ‪ B‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻘﺎط ﺗﻘﺎﻃﻊ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ﺑﻪ ﺷﺎﺧﻪ ﻣﺜﺒﺖ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ‪ xy = ۴‬ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﻫﺎی ‪ ox‬و ‪oy‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻃﻮل ﻧﻘﻄﻪ ‪ A‬در ﻫﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ ‪ ۳‬واﺣﺪ زﯾﺎد ﺷﻮد و ﻣﺒﺪأ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻘﻄﻪ ‪ o‬ﺑﺎﺷﺪ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻘﻄﻪ ‪ B‬در‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺛﺎﻧﯿﻪ ﭘﻨﺠﻢ ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬

‫‪ .٩٨‬ﻫ ﺰﯾﻨﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﻃﺒﻘﻪ اول ‪ ۵۰۰۰۰۰۰۰‬ﺗﻮﻣﺎن ‪ ،‬ﺑﺮای ﻃﺒﻘﻪ دوم ‪ ۵۲۵۰۰۰۰۰‬ﺗﻮﻣﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺮای ﻃﺒﻘﻪ ﺳﻮم ‪ ۵۵۰۰۰۰۰۰‬ﺗﻮﻣﺎن و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ ‪ ۲۵۰۰۰۰۰‬ﺗﻮﻣﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻃﺒﻘﻪ‬
‫زﯾﺮ آن اﺳﺖ‪ .‬ﻫ ﺰﯾﻨﻪﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ و ﻏﯿﺮه ﺟﻤﻌﺎ ‪ ۳۵۰۰۰۰۰۰۰‬ﺗﻮﻣﺎن و درآﻣﺪ‬
‫ﺧﺎﻟﺺ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ ‪ ۵۰۰۰۰۰‬ﺗﻮﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﭼﻨﺪ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺎ ﺷﻮد ﺗﺎ ﻧﺮخ ﺑﻬﺮه ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٩٠‬‬

‫‪ .٩٩‬ﺷﻌﺎع ﻗﺎﻋﺪه ﻇﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﻗﺎﺋﻢ اﺳﺖ ‪ ۲۵‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﻒ اﯾﻦ ﻇﺮف ﺳﻮراﺧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻗﻄﺮ ‪ ۵‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ ﺧﺮوﺟﯽ آب ﺑﺎ ﻓﺮﻣﻮل ‪ V ۲ = ۲gh‬اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ‪ h‬ارﺗﻔﺎع آب‬
‫در ﻇﺮف و ‪ g‬ﺷﺘﺎب ﺟﺎذﺑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ ﺧﺮوﺟﯽ آب ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺮﻋﺘﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬

‫‪ .١٠٠‬در وﺳﻂ ﮐﻮﭼﻪای ﭼﺮاﻏﯽ در ارﺗﻔﺎع ‪ ۳‬ﻣﺘﺮی آوﯾﺰان اﺳﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﭼﺮاغ از دﯾﻮاری ﮐﻪ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ‬
‫اﻣﺘﺪاد ﮐﻮﭼﻪ اﺳﺖ ‪ ۶‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ ﻃﻮل ﻗﺪ ‪ ۱۷۰‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ‪ ،‬درﺳﺖ در وﺳﻂ ﮐﻮﭼﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪۶۰‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ در ﺛﺎﻧﯿﻪ ﺑﻪ دﯾﻮار ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ آن ﺷﺨﺺ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ۱۲۰‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮی دﯾﻮار اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﺳﺎﯾﻪ ﺳﺮش روی دﯾﻮار ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬

‫‪ .١٠١‬در ﯾﮏ ﺑﺎﻟﻦ ﮐﺮوی‪ ،‬ﯾﮏ ﮔﺎز ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ ۱۰‬ﻣﺘﺮ ﻣﮑﻌﺐ ﺑﺮ دﻗﯿﻘﻪ دﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﻓﺮض ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﺎﻧﺪن ﻓﺸﺎر ﮔﺎز‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ اﻓﺰاﯾﺶ ﺷﻌﺎع ﺑﺎﻟﻦ را در ﻟﺤﻈﻪای ﮐﻪ ﺷﻌﺎع آن ‪ ۳‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪٩‬‬

‫دﻧﺒﺎﻟﻪ‬

‫دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ دﺳﺘﻪ ﺧﺎﺻﯽ از ﺗﻮاﺑﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ آﻧﻬﺎ اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ در ﯾﻚ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻏﯿﺮ ﺧﺎﻟﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ ،X‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮﭼﺴﺐ زدن ﯾﺎ ﺷﻤﺎره ﮔﺬاری اﻋﻀﺎء ‪ X‬ﺗﻮﺳﻂ اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن در رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻ‪ ‬ﺑﺎ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺳﺮوﻛﺎر دارﯾﻢ ﭘﺲ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ ﺗﻮاﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﻘﺪاری ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ آﻧﻬﺎ اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻛﺎﻣ ﻼ‪ ‬ﻣﺸﺨﺺ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ﺿﺎﺑﻄﻪ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﻘﺸﯽ ﻛﻪ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺧﻮاص ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‪ ،‬اﻧﺘﮕﺮال ﭘﺬﯾﺮی‬
‫و در ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻌﯿﻦ ﺑﺎز و ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎ دارﻧﺪ اﻣﺮوزه از اﻫﻤﯿﺖ زﯾﺎدی‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫دﻧﺒﺎﻟﻪ و ﺧﻮاص ﺟﺒﺮی آن‬ ‫‪١.٩‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.١.٩‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺑﺎﻻ اﺷﺎره ﺷﺪ ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻛﻪ ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ آن اﻋﺪاد‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ‪ X‬ﯾﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻏﯿﺮ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ در ‪ X‬ﯾﻌﻨﯽ دﻧﺒﺎﻟﻪای ﻛﻪ ﺣﻮزه ﻣﻘﺎدﯾﺮش در‬
‫‪ X‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻ‪ ‬ﺑﺎ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ ﺳﺮوﻛﺎر دارﯾﻢ ﻛﻪ در ‪ R‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺎ‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺳﺮوﻛﺎر دارﯾﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻫﺮﮔﺎه ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ‪ f‬ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻘﺪار آﻧﺮا در ‪ n‬ﯾﻌﻨﯽ )‪ f (n‬را ﺑﺎ ‪ xn‬ﯾﺎ ‪ yn‬ﯾﺎ ‪ an‬و‪ ...‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﻛﻪ‬
‫ﻫﺮ ﯾﻚ از آﻧﻬﺎ ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﺟﻤﻠﻪ ‪ −n‬ام دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ‪ x‬ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ‪x : N −→ R‬‬
‫∞} ‪ {xn‬ﯾﺎ ‪ (x۱ , x۲ , ..., xn , ...)،‬و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﺎده‬
‫آﻧﮕﺎه ﻫﺮ ﯾﻚ از ﻋﺒﺎرات }‪ {xn : n ∈ N‬ﯾﺎ ‪n=۱‬‬
‫‪ xn‬ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫√‬
‫= ‪cn‬‬ ‫= ‪ an = (−۱)n ،bn‬و ‪n‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ‪ xn = ۱‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺛﺎﺑﺖ »‪ «۱‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﻫﻤﮕﯽ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮاردی ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ زﯾﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای‬

‫‪٢٩١‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٩٢‬‬

‫از اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﯾﺎ زﯾﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﯽ آﻧﻬﺎ از ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﻣﻔﺮوض ‪ m‬ﻧﺎﻛﻤﺘﺮ‬
‫∞} ‪ {nn‬و ﯾﺎ ‪ {xn }n≥m‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻨﯿﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪n=m‬‬

‫‪n‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٢.١.٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬را ﺑﻪ ‪ b‬ﻫﻤﮕﺮا )ﻣﺘﻘﺎرب( ﮔﻮﺋﯿﻢ و آﻧﺮا ﺑﺎ ﻧﻤﺎدﻫﺎی‪ lim xn = b‬ﯾﺎ ‪xn → b‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫و ﯾﺎ ‪ xn → b‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻫﺮ ﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ϵ > ۰‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫‪ n‬اﮔﺮ ‪ n > N‬آﻧﮕﺎه ‪ |xn − b|< ϵ‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ‪ lim xn = b‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ϵ > ۰‬ﺗﻤﺎم اﻋﻀﺎء‬
‫∞→‪n‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻏﯿﺮ از اﺣﺘﻤﺎﻻ‪ ‬ﺗﻌﺪاد ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﻫﻤﮕﯽ در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ )‪ (b − ϵ, b + ϵ‬از ‪ b‬ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ ﻧﻮار ﺑﻪ ﻗﻄﺮ ‪ ۲ϵ‬در اﻃﺮاف ‪ b‬ﺗﻤﺎم اﻋﻀﺎء دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻏﯿﺮ از ﺗﻌﺪاد ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ در اﯾﻦ ﻧﻮار ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﻃﻮر ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺣﻮزه ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ را ﺑﻪ ‪ N‬ﺗﺤﺪﯾﺪ‬
‫ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ ﭼﻮن در اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﺰدﯾﻚ ﺷﺪن )ﻣﯿﻞ ﻛﺮدن( ﺑﻪ ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﯽ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﭘﺲ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﻓﻘﻂ ﺣﺪ در ∞‪ +‬ﺑﺎ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره ﻃﻮل ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ آن ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ اﺳﺖ و در واﻗﻊ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫} ‪ (N ∈ N) {n ∈ N, n > N‬ﯾﻚ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ∞‪ +‬در اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﻮدن ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ xn‬ﺑﻪ ﻋﺪد ‪ b‬ﺑﺪﯾﻦﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ x : N −→ R‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ b‬اﺳﺖ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺘﻐﯿﺮ ﯾﻌﻨﯽ ‪ n‬در اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪ ∞‪ +‬ﻣﯿﻞ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺧﻮاص ﺣﺪ‬
‫ﺑﺮای دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻮارد زﯾﺮ را ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪.٣.١.٩‬‬

‫اﻟﻒ( ﺣﺪ ﻫﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( اﮔﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪای ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه آن دﻧﺒﺎﻟﻪ در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ∞‪ +‬ﻛﺮاﻧﺪار ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺸﺎن‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد ﻛﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻨﯿﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪای ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪.‬‬

‫ج( اﮔﺮ ‪ lim xn = ۰‬و دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ yn‬ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪. lim xn yn = ۰‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬

‫د( اﮔﺮ ‪ lim xn = b ̸= ۰‬آﻧﮕﺎه اﻋﻀﺎء دﻧﺒﺎﻟﻪ از ﻣﺮﺗﺒﻪای ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ‪ b‬ﻫﻢ ﻋﻼﻣﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫∞‪n→+‬‬

‫ه( اﮔﺮ ‪ lim xn = b‬و ‪ lim yn = a‬آﻧﮕﺎه‪.‬‬

‫∞→‪n‬‬ ‫∞‪n→+‬‬

‫)‪ β) lim (αxn + βyn ) = αb + βa (١‬و ‪ α‬اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ﻫﺴﺘﻨﺪ(‪.‬‬

‫∞→‪n‬‬
‫)‪. lim xn yn = a.b (٢‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫‪ lim‬ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﻜﻪ ‪.a ̸= ۰‬‬ ‫‪xn‬‬

‫=‬ ‫‪b‬‬
‫)‪(٣‬‬
‫‪n→∞ yn‬‬ ‫‪a‬‬

‫)‪. lim |xn |= |b| (۴‬‬

‫∞‪n→+‬‬
‫)‪ lim xn = ۰ (۵‬اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ ‪. lim |xn |= ۰‬‬
‫∞‪n→+‬‬ ‫∞‪n→+‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫‪٢٩٣‬‬

‫)ر( اﮔﺮ از ﻣﺮﺗﺒﻪای ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ‪ xn ≤ yn‬و ‪ lim xn‬و ‪ lim yn‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه‬
‫∞‪n→+‬‬ ‫∞‪n→+‬‬
‫‪lim xn ≤ lim yn‬‬
‫∞‪n→+‬‬ ‫∞‪n→+‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﻫﻤﮕﺮا ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺟﺰﺋﯽ را ﺣﻔﻆ ﻣﯽﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫)ز( اﮔﺮ از ﻣﺮﺗﺒﻪای ﺑﻪ ﺑﻌﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ xn ≤ an ≤ yn‬و ‪ lim xn = lim yn = b‬آﻧﮕﺎه‬
‫∞‪n→+‬‬ ‫∞‪n→+‬‬
‫‪) lim an = b‬ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺎر(‪.‬‬
‫∞‪n→+‬‬

‫)ژ( اﮔﺮ از ﻣﺮﺗﺒﻪای ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ‪ xn ≤ yn‬ﺑﺎﺷﺪ و ∞‪ lim xn = +‬آﻧﮕﺎه ∞‪. lim yn = +‬‬
‫∞‪n→+‬‬ ‫∞‪n→+‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬اﺛﺒﺎت ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻗﻀﺎﯾﺎ ﻛﺎﻣ ﻼ‪ ‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮارد ﻣﺸﺎﺑﻪ در ﺣﺪ ﺑﻮده و در ﻧﺘﯿﺠﻪ از اﺛﺒﺎت ﻣﺠﺪد آﻧﻬﺎ‬
‫ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﻧﻤﻮده و اﺛﺒﺎت آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬

‫‪lim ۱‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.١.٩‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪= ۰‬‬

‫‪n→+∞ n‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎﺑﻪ اﺻﻞ ارﺷﻤﯿﺪﺳﯽ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫< ‪ ۰‬در‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫<‬ ‫‪۱‬‬
‫‪N‬‬ ‫ﺣﺎل اﮔﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاه ‪ n > N‬آﻧﮕﺎه دارﯾﻢ ‪< ϵ‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪ N‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪< ϵ‬‬
‫=|‪ | n۱ − ۰‬و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﻞ ﻣﺜﺎل ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪< ϵ‬‬
‫اﻛ ﻨ ﻮن ذﻛ ﺮ اﯾ ﻦ ﻧ ﻜ ﺘ ﻪ ﺿ ﺮوری اﺳ ﺖ ﻛ ﻪ اﮔ ﺮ ‪ f : R −→ R‬و ‪ lim f (x) = b‬آﻧ ﮕ ﺎه‬
‫∞‪x→+‬‬
‫‪. lim f (n) = b‬‬
‫∞‪n→+‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.١.٩‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn = n + ۱ − n‬ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫√‬ ‫√‬
‫= ‪۰ ≤ xn‬‬ ‫‪n+۱− n‬‬
‫√‬ ‫√ √‬ ‫√‬
‫]‪[ n + ۱ − n][ n + ۱ + n‬‬
‫=‬ ‫√‬ ‫√‬
‫‪n+۱+ n‬‬
‫‪۱‬‬
‫√ =‬ ‫√‬
‫‪n+۱+ n‬‬
‫‪۱‬‬
‫<‬ ‫‪√ .‬‬
‫‪۲ n‬‬

‫‪ lim‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺎر‪) ٣.١.٩‬ز( ﺣﻞ ﻣﺜﺎل ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ‬ ‫‪۱‬‬
‫√‬ ‫اﮔﺮ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ‪= ۰‬‬
‫‪n→∞ ۲ n‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎﺑﻪ اﺻﻞ ارﺷﻤﯿﺪﺳﯽ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٩۴‬‬

‫و ﭼﻮن‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ N‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ N۱ < ۴ϵ۲‬و ﺣﺎل ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n > N‬دارﯾﻢ ‪< ۴ϵ۲‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫√‬ ‫√‬
‫√‪ ۰ < ۲‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﻞ‬
‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬
‫<‬ ‫‪ϵ‬‬ ‫ﯾﺎ‬ ‫و‬ ‫‪۰‬‬ ‫<‬ ‫= ‪√۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ ﭘﺲ ‪n < ۲ϵ‬‬
‫‪۱‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ‪x‬‬
‫ﻣﺜﺎل ﻛﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.١.٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ r‬ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ‪ |r|< ۱‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪. lim rn = ۰‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ h‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫‪۱‬‬

‫|‪|r‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ |r|< ۱‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪> ۱‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ ‪ h > ۰‬و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از دو ﺟﻤﻠﻪای ﺑﯿﻨﻢ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪|r|n‬‬ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪= (۱ + h)n‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪=۱+h‬‬
‫‪ (۱ +‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫‪h)n‬‬ ‫‪ -‬ﺧﯿﺎم دارﯾﻢ ‪> ۱ + nh‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ‪۰ < |r|n‬‬ ‫‪n‬‬
‫<‬
‫)‪(۱ + h‬‬ ‫‪۱ + nh‬‬
‫‪ lim‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺎر ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٣.١.٩‬ز( دارﯾﻢ ‪ lim |rn |= ۰‬در‬ ‫‪۱‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﭼﻮن ‪= ۰‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n→∞ ۱+nh‬‬
‫‪ lim‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﻞ ﻣﺜﺎل ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪= ۰ (۵)٣.١.٩‬‬
‫‪rn‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫√‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .٧.١.٩‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪، lim n n = ۱‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫√‬
‫در ﻧ ﻈ ﺮ‬ ‫‪n‬‬
‫ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ n‬ﻋ ﺪد ﻃ ﺒ ﯿ ﻌ ﯽ دﻟ ﺨ ﻮاﻫ ﯽ ﺑ ﺎﺷ ﺪ در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت دارﯾ ﻢ ‪n > ۱‬‬ ‫ﺣ ﻞ‪.‬‬
‫‪۱‬‬
‫ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ ‪ xn = n − ۱ > ۰‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪ lim xn = ۰‬ﺑﺮایاﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻨﻜﻪ‬ ‫‪n‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪ xn = n n − ۱‬دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬
‫‪n n = ۱ + xn ⇐⇒ n = (۱ + xn )n‬‬

‫> ‪ (۱ + xn )n‬ﭘﺲ‬ ‫‪n(n−۱) ۲‬‬

‫‪۲‬‬ ‫‪xn‬‬ ‫ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ ‪ xn > ۰‬و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ دو ﺟﻤﻠﻪای ﺑﯿﻨﻢ ‪ -‬ﺧﯿﺎم دارﯾﻢ‬
‫√‬
‫‪n(n − ۱) ۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫>‪n‬‬ ‫⇒⇐ ‪xn‬‬ ‫√ ⇒⇐ ‪> xn > ۰‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪> xn > ۰‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪n−۱‬‬ ‫‪n−۱‬‬
‫√‬
‫‪) lim‬ﺣ ﻞ ﻣ ﺜ ﺎل ‪ ۴.١.٩‬را ﺑ ﺒ ﯿ ﻨ ﯿ ﺪ( ﭘ ﺲ ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﻪ ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ﻓ ﺸ ﺎر ‪)٣.١.٩‬ز( دارﯾ ﻢ‬
‫‪√ ۲‬‬ ‫و ﭼ ﻮن ‪= ۰‬‬
‫‪n→∞ n−۱‬‬
‫‪ lim xn = ۰‬و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﻞ ﻣﺜﺎل ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻛﺎﻣﻼ‪ ‬ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺑﺮای‬
‫√‬ ‫∞→‪n‬‬
‫ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪. lim n a = ۱ ، a > ۰‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .٨.١.٩‬اﻛﻨﻮن ذﻛﺮ اﯾﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺿﺮوری اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ f : R −→ R‬و‪ lim f (x) = b‬آﻧﮕﺎه‬
‫∞‪n→+‬‬
‫‪ lim f (n) = b‬وﻟﯽ ﻋﻜﺲ آن ﺑﺮﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﺜﻼ‪ ‬ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ ‪ f : R −→ R‬ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ‬
‫‪‬‬ ‫∞‪n→+‬‬
‫‪۰ x ∈ N‬‬
‫= )‪f (x‬‬
‫‪x x ̸∈ N‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫‪٢٩۵‬‬

‫ﯾﺎ ‪) lim f (x) ، f (x) = sin πx‬وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ∞‪ x → +‬در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﯿﻞ ﻛﻨﺪ( وﺟﻮد ﻧﺪارد‬
‫∞→‪x‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺣﻮزه ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ‪ f‬ﺑﻪ اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺗﺤﺪﯾﺪ ﺷﻮد در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻊ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺛﺎﺑﺖ ‪ ۰‬ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻔﺮ ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﭼﻮن ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﯿﺰ زﯾﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ در دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ ﺧﻮاﺻﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﯽ ﺑﺮای‬
‫ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻌﻀﯽ از ﻗﻀﺎﯾﺎ در ﻣﻮرد دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﻮی ﺗﺮی‬
‫ﺑﺮﻗﺮارﻧﺪ ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٩.١.٩‬ﻫﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻫﻤﮕﺮا ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ وﻟﯽ ﻋﻜﺲ آن ﺑﺮﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ lim xn = b‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ‪ ϵ = ۱‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌ ﺮﯾﻒ‪ ،‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪N‬‬
‫∞‪n→+‬‬
‫ﻣ ﻮﺟ ﻮداﺳ ﺖ ﻛ ﻪ ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ﻋ ﺪد ﻃ ﺒ ﯿ ﻌ ﯽ دﻟ ﺨ ﻮاه ‪ n > N‬دارﯾ ﻢ ‪ |xn − b|< ۱‬در ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ﺑ ﺎ اﺳ ﺘ ﻔ ﺎده‬
‫از ﻧ ﺎﻣ ﺴ ﺎوی ﻣﺜ ﻠ ﺚ دارﯾ ﻢ ‪ |xn |−|b|≤ |xn − b|< ۱‬و ﯾﺎ |‪ |xn |< ۱ + |b‬ﻫ ﺮﮔ ﺎه ‪ .n > N‬ﺣ ﺎل‬
‫در ﻧﻈﺮﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ }|‪ M = max{x۱ , x۲ , ..., xn , ۱ + |b‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪n‬‬
‫‪ .|xn |≤ M‬اﻛﻨﻮن دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﺘﻨﺎوب ‪ xn = (−۱)n‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪای ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ زﯾﺮا ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮد آﻧﻬﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ دو ﻋﻀﻮی }‪ {−۱, ۱‬اﺳﺖ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪) lim xn = b‬ﻓﺮض ﺧﻠﻒ( در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫∞‪n→+‬‬
‫= ‪ ϵ‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n > N‬دارﯾﻢ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۴‬‬ ‫ﺑﺮای‬
‫‪۱‬‬
‫‪|xn − b|< .‬‬
‫‪۴‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ n۱ ، n۲‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻓﺮد و زوﺟﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ از ‪ N‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻧﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬دارﯾﻢ ‪ xn۱ = −۱‬و ‪ xn۲ = ۱‬ﭘﺲ دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪|۱ − b|< , |−۱ − b|= |۱ + b|< .‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬
‫و ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﻛﺮدن دو ﻧﺎﻣﺴﺎوی و اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻣﺜﻠﺚ دارﯾﻢ‬
‫‪۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲ ≤ |۱ − b|+|۱ + b|< + = .‬‬
‫‪۴ ۴‬‬ ‫‪۲‬‬
‫ﻛﻪ ﯾﻚ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻫﻤﮕﺮا ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﯾﻜﻨﻮا و ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ آﻧﻬﺎ‬ ‫‪٢.٩‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.٢.٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬را ﺻﻌﻮدی ﮔﻮﺋﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ xn ≤ xn+۱ n‬و آﻧﺮا ﻧﺰوﻟﯽ‬
‫ﮔﻮﺋﯿﻢ ﻫﺮ ﮔﺎه ‪ xn ≥ xn+۱‬ﺑﺮای ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬را اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی ﯾﺎ اﻛﯿﺪا ﻧﺰوﻟﯽ‬
‫ﮔﻮﺋﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺎﻣﺴﺎویﻫﺎ در ﺑﺎﻻ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوی اﻛﯿﺪ ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٩۶‬‬

‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬را ﯾﻜﻨﻮا ﮔﻮﺋﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺻﻌﻮدی ﯾﺎ ﻧﺰوﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ و آﻧﺮا اﻛﯿﺪا ﯾﻜﻨﻮا ﮔﻮﺋﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی ﯾﺎ‬
‫اﻛﯿﺪا ﻧﺰوﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﺛﺎﺑﺖ ﯾﻜﻨﻮا ﻫﺴﺘﻨﺪ اﮔﺮ ﭼﻪ اﻛﯿﺪا ﯾﻜﻨﻮا ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪای ﺻﻌﻮدی ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n < m‬دارﯾﻢ ‪ xn ≤ xm‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﺻﻌﻮدی و ﻧﺰوﻟﯽ ﺑﻮدن دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ ﺑﺮ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﺻﻌﻮدی و ﻧﺰوﻟﯽ ﺑﻮدن ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﻪ‬
‫ﺑﯿﺎن و اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪای ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﻛﻪ در ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻣﻌﺎدﻟﯽ ﻧﺪارد و ﺧﺎص دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ اﺳﺖ‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢.٢.٩‬ﻫﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﯾﻜﻨﻮا و ﻛﺮاﻧﺪار ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ دﻧ ﺒ ﺎﻟ ﻪ ‪ xn‬ﺻ ﻌ ﻮدی و از ﺑ ﺎﻻ ﻛ ﺮاﻧ ﺪار ﺑ ﺎﺷ ﺪ در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت }‪ {xn : n ∈ N‬زﯾ ﺮ‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای ﻏﯿﺮ ﺧﺎﻟﯽ و از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ اﺻﻞ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ‪ ،‬ﺳﻮﭘﺮﻣﻢ آن ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ }‪ β = sup{xn : n ∈ N‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ‪ . lim xn = β‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮض‬
‫∞‪n→+‬‬
‫ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻣﺸﺨﺼﻪ ﺳﻮﭘﺮﻣﻢ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪ ، β − ϵ < xN‬ﺣﺎل ﭼﻮن دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n > N‬دارﯾﻢ ‪xN < xn‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ β − ϵ < xn < β + ϵ‬و ﯾﺎ ‪ ، |xn − β|< ϵ‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ lim xn = β‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫∞‪n→+‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ اﮔﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬ﻧﺰوﻟﯽ و از ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‬
‫}‪lim xn = inf{xn : n ∈ N‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ در ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق در واﻗﻊ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن دادهاﯾﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬ﺻﻌﻮدی و از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار‬
‫ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه }‪ lim xn = sup{xn : n ∈ N‬و اﮔﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬ﻧﺰوﻟﯽ و از ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‬
‫∞‪n→+‬‬
‫}‪lim xn = inf{xn : n ∈ N‬‬
‫∞‪n→+‬‬
‫[‬ ‫‪]n+۱‬‬
‫‪ xn = ۱ + n۱‬ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.٢.٩‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق ﭼﻮن دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ از ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ ﭘﺲ ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ‬
‫)ﭼﻮن‬ ‫‪xn‬‬
‫‪xn+۱‬‬ ‫دﻧﺒﺎﻟﻪای ﻧﺰوﻟﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ xn ≥ xn+۱ ، n‬و ﯾﺎ ﺑﻄﻮر ﻣﻌﺎدل ‪≥ ۱‬‬
‫‪ xn‬ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ( ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر دارﯾﻢ‬

‫[‬ ‫‪]n+۱‬‬
‫‪xn‬‬ ‫‪۱ + n۱‬‬
‫[ =‬ ‫‪]n+۲‬‬
‫‪xn+۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱ + n+۱‬‬
‫[‬ ‫‪]n+۱‬‬
‫‪۱ + n۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫[ =‬ ‫‪]n+۱ .‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱ + n+۱‬‬‫‪۱‬‬ ‫‪۱ + n+۱‬‬
‫[‬ ‫‪]n+۱‬‬
‫‪۱ + n۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱ + n+۱‬‬ ‫‪۱ + n+۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫‪٢٩٧‬‬

‫[‬ ‫‪]n+۱‬‬
‫‪n+۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪n+۲‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n+۱‬‬ ‫‪۱ + n+۱‬‬
‫[‬ ‫‪]n+۱‬‬
‫‪(n + ۱)۲‬‬
‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪۱+ ۱‬‬
‫‪n۲ + ۲n‬‬
‫[‬ ‫‪]n+۱ n+۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪= ۱+ ۲‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪.‬‬
‫‪n + ۲n‬‬ ‫‪۱ + n+۱‬‬

‫‪ n۲ +۲n‬ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ دارﯾﻢ‬

‫‪۱‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از دﺳﺘﻮر دو ﺟﻤﻠﻪای ﺑﯿﻨﻢ ‪ -‬ﺧﯿﺎم و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﻛﻪ‬
‫[‬ ‫‪]n+۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪n+۱‬‬ ‫‪n+۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱+ ۲‬‬ ‫‪>۱+ ۲‬‬ ‫‪>۱+‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪=۱+‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪n + ۲n‬‬ ‫‪n + ۲n‬‬ ‫)‪(n + ۱‬‬ ‫‪n+۱‬‬
‫[‬ ‫‪]n+۱‬‬
‫‪ xxn+۱‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻗﺒﻞ ‪٢.٢.٩‬‬
‫‪n‬‬
‫‪ ۱ + n۲ +۲n‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪> ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪. ۱+۱ ۱ > ۱‬‬
‫‪n+۱‬‬
‫دارﯾﻢ‬
‫[‬ ‫‪]n+۱‬‬ ‫[{‬ ‫‪]n+۱‬‬ ‫}‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪= inf‬‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪:n∈N .‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫[‬ ‫‪]n+۱‬‬
‫‪ ۱ + n۱‬ﭘﺲ‬ ‫ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪> ۲‬‬
‫[‬ ‫‪]n+۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪lim ۱ +‬‬ ‫‪≥ ۲.‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫[‬ ‫‪]n‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.٢.٩‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪ lim ۱ + n۱‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫∞‪n→+‬‬
‫[‬ ‫‪]n+۱‬‬ ‫[‬ ‫‪]n‬‬
‫‪ lim ۱ + n۱‬ﺑ ﺮای اﯾ ﻦ ﻣ ﻨ ﻈ ﻮر ﭼ ﻮن‬ ‫ﺣ ﻞ‪ .‬ﻧ ﺸ ﺎن ﻣ ﯽدﻫ ﯿ ﻢ ‪= lim ۱ + n۱‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫[‬ ‫‪]n [۱+ n۱ ]n+۱‬‬ ‫[‬ ‫]‬
‫‪ ۱ + n۱ = ۱+‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ (٣) ٣.١.٩‬دارﯾﻢ‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪ lim ۱ + n۱ = ۱‬و‬
‫∞→‪n‬‬
‫[‬ ‫]‬ ‫‪n‬‬
‫[‬ ‫‪]n‬‬ ‫‪lim ۱ + n‬‬ ‫‪۱ n+۱‬‬ ‫[‬ ‫]‬
‫‪۱‬‬ ‫∞‪n→+‬‬ ‫‪۱ n+۱‬‬
‫‪lim ۱ +‬‬ ‫=‬ ‫[‬ ‫‪] = lim ۱ +‬‬ ‫‪.‬‬
‫∞‪n→+‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪lim ۱ + n۱‬‬ ‫∞‪n→+‬‬ ‫‪n‬‬
‫∞‪n→+‬‬
‫[‬ ‫‪]n‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ ۱ + n۱‬دﻧﺒﺎﻟﻪای ﺻﻌﻮدی و از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار‬
‫اﺳﺖ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻤﮕﺮا ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺣﺪ اﯾﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻋﺪدی ﮔﻨﮓ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﯿﻦ ‪ ۲‬و‬
‫‪ ۳‬ﻗﺮار دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺪد ﻧﭙﺮ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و آﻧﺮا ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪ e‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬
‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪۱ n‬‬ ‫‪۱ n+۱‬‬
‫‪e = lim ۱ +‬‬ ‫‪= lim ۱ +‬‬ ‫‪.‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٢٩٨‬‬

‫دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﻛﺸﯽ‬ ‫‪٣.٩‬‬

‫از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ دﯾﮕﺮی ﻛﻪ ﺑﺮای دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﻛﻨﺪ و ﺑﺮای ﺳﺎﯾﺮ ﺗﻮاﺑﻊ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎم ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺪارد ﻣﻔﻬﻮم ﻛﺸﯽ‬
‫ﺑﻮدن ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.٣.٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬را ﻛﺸﯽ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ، ϵ > ۰‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪدی ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاه ‪ n‬و ‪ m‬اﮔﺮ ‪ m, n ≥ N‬آﻧﮕﺎه ‪ ،|xn − xm |< ϵ‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﯾﻚ‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻛﺸﯽ اﺳﺖ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،ϵ > ۰‬از ﻣﺮﺗﺒﻪای ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﻋﻀﺎء دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺣﺪاﻗﻞ ‪ ϵ‬ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﻚ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﺎدل ‪ lim lim |xn − xm |= ۰‬ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﻛﻪ ﻛﺸﯽ ﺑﻮدن دﻧﺒﺎﻟﻪ‬
‫∞→‪n→∞ m‬‬
‫‪ xn‬ﻣﻌﺎدل اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻨﻜﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ϵ > ۰‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬و ‪k‬‬
‫ﻛﻪ ‪ n > N‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪.|xn+k − xn |< ϵ‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢.٣.٩‬ﻫﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻛﺸﯽ ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ وﻟﯽ ﻋﻜﺲ آن ﺑﺮﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬ﻛﺸﯽ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ‪ ϵ = ۱‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ n ≥ N‬دارﯾﻢ ‪ |xn − xN |< ۱‬و ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻣﺜﻠﺚ | ‪ |xn |< ۱ + |xN‬ﺣﺎل در‬
‫ﻧﻈﺮﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‬
‫‪M = max{|x۱ |, |x۲ |, ..., |xN −۱ |, ۱ + |xN |}.‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ ،n‬دارﯾﻢ ‪ ،|xn |≤ M‬اﻛﻨﻮن دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﺘﻨﺎوب ‪ xn = (−۱)n‬را در‬
‫‪۱‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای = ‪ ϵ‬و ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﻣﯽﺗﻮان اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n۱‬و‬
‫‪۲‬‬
‫‪ n۲‬ﺑ ﺰرﮔ ﺘ ﺮ از ‪ N‬را ﻛ ﻪ ﺑ ﻪ ﺗ ﺮﺗ ﯿ ﺐ ﻓ ﺮد و زوج ﺑ ﺎﺷ ﻨ ﺪ در ﻧ ﻈ ﺮ ﮔ ﺮﻓ ﺖ‪ .‬دراﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت ﺑ ﺎﯾ ﺴ ﺘ ﯽ داﺷ ﺘ ﻪ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ <| ‪ |xn۱ − xn۲‬ﯾﺎ <|‪ ۲ = |−۱ − ۱‬ﻛﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ ﭘﺲ ﻋﻜﺲ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق ﺑﺮﻗﺮار‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٣.٣.٩‬ﻫﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻫﻤﮕﺮا ﻛﺸﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ lim xn = b‬را در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ‪ ϵ > ۰‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌ ﺮﯾﻒ‪ ،‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪N‬‬
‫∞‪n→+‬‬
‫‪ϵ‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاه ‪ n > N‬دارﯾﻢ <|‪ |xn − b‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫‪۲‬‬
‫‪ϵ‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪ n, m > N‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ <|‪ |xn − b‬و <|‪ |xm − b‬ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﻛﺮدن اﯾﻦ‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫دو ﻧﺎﻣﺴﺎوی و اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻣﺜﻠﺚ دارﯾﻢ‬
‫‪ϵ‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪|xm − xn |≤ |xm − b|+|xn − b|< + = ϵ‬‬
‫‪۲ ۲‬‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮﻫﺎن ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ xn = ۱ +‬ﻛﺸﯽ ﻧﯿﺴﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ‪٣.٣.٩‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪۲‬‬ ‫‪+ ... +‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.٣.٩‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫‪٢٩٩‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺮای اﯾﻨﻜﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ دﻧﺒﺎﻟﻪای ﻛﺸﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪ ϵ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ ،N‬اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n > N‬و ‪ m > N‬ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ‪.|xn − xm |≥ ϵ‬‬
‫= ‪ ϵ‬و ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ﻋ ﺪد ﻃ ﺒ ﯿ ﻌ ﯽ دﻟ ﺨ ﻮاه ‪ ،N‬در ﻧ ﻈ ﺮ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ ‪n = N + ۱‬و‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫در ﻧ ﻈ ﺮ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ‬
‫)‪ .m = ۲(N + ۱‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬

‫‪|xm − xn | = xm − xn‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪= ۱ + + ··· +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬
‫‪۲‬‬
‫(‬ ‫‪N‬‬ ‫‪N +۱ ) N +۲‬‬ ‫‪۲N + ۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪− ۱ + + ··· +‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪N +۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪+ ··· +‬‬
‫‪N +۲‬‬ ‫)‪۲(N + ۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫)‪> (N + ۱‬‬ ‫=‬
‫)‪۲(N + ۱‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﭘﺲ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻛﺸﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﻋﻜﺲ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٣.٣.٩‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮای اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در اﻋﺪاد‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻛﺸﯽ ﺑﻮدن و ﻫﻤﮕﺮا ﺑﻮدن ﺑﺮای دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ ﻣﻌﺎدل اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﺸﯽ‬
‫ﺑﻮدن ﺳﺎدهﺗﺮ از ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﻮدن اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺮای اﺛﺒﺎت اﯾﻨﻜﻪ ﻫﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻛﺸﯽ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮی اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪن ﻛﻼم آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﻚ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺪون اﺛﺒﺎت ﻣﯽآورﯾﻢ‬
‫و ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ اﺛﺒﺎت آﻧﺮا در ﻫﺮ ﻛﺘﺎب آﻧﺎﻟﯿﺰ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۵.٣.٩‬ﻫﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻛﺸﯽ در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪(−۱)n−۱‬‬
‫‪ xn = ۱ −‬ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫!‪۱‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫!)‪(n−۱‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.٣.٩‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق‪ ،‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ اﯾﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻛﺸﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ‬
‫اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ m > n‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬

‫| ‪|xm − xn‬‬
‫‬
‫‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪(−۱)n−۱‬‬ ‫‪(−۱)n‬‬ ‫‪(−۱)m−۱‬‬
‫‪= ۱ −‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬
‫!‪۱! ۲‬‬ ‫!)‪(n − ۱‬‬ ‫!‪n‬‬ ‫!)‪(m − ۱‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫)‪(−۱‬‬ ‫‪n−۱‬‬ ‫‬
‫‪−  ۱ −‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫‬
‫!‪۱! ۲‬‬ ‫ !)‪(n − ۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٠٠‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪ (−۱)n‬‬ ‫‪(−۱)n+۱‬‬ ‫ ‪(−۱)m−۱‬‬
‫ =‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬
‫!‪n‬‬ ‫!)‪(n + ۱‬‬ ‫ !)‪(m − ۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬
‫!)‪n! (n + ۱‬‬ ‫!)‪(m − ۱‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬
‫!‪n‬‬ ‫)‪(n + ۱) (n + ۱)(n + ۲‬‬ ‫)‪(n + ۱)(n + ۲) · · · (m − ۱‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫≤‬ ‫‪۱ + + ۲ + · · · + m−n−۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪۲ ۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱ ۲‬‬
‫<‬ ‫··· ‪۱ + + ( ) +‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫=‬ ‫(‬ ‫‪)= .‬‬
‫‪n ۱ − ۱۲‬‬ ‫‪n‬‬

‫ﺣﺎل اﮔﺮ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻨﺎﺑﻪ اﺻﻞ ارﺷﻤﯿﺪﺳﯽ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪۲‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاه ‪ m ≥ n ≥ N‬ﺑﻨﺎﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ دﯾﺪﯾﻢ دارﯾﻢ‬ ‫‪<ϵ‬‬
‫‪N‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫≤ <| ‪|xm − xn‬‬ ‫‪<ϵ‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪N‬‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﻞ ﻣﺜﺎل ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪xn = ۱ +‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٧.٣.٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ p ≥ ۲‬ﻋﺪدی ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪+ ... + p‬‬
‫‪۲p‬‬ ‫‪n‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪای ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۵.٣.٩‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ اﯾﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻛﺸﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪ m ≥ n‬اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪|xm − xn | = ۱ + p + ... + p +‬‬ ‫‪+ ... + p − ۱ + p + ... + p‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪(n + ۱)p‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫∑‬
‫‪m‬‬
‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪p‬‬
‫= ‪+ ... + p‬‬ ‫‪.‬‬
‫)‪(n + ۱‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪kp‬‬
‫‪k=n+۱‬‬

‫ﭼﻮن ‪ p ≥ ۲‬ﭘﺲ‬

‫∑‬
‫‪m‬‬
‫‪۱‬‬ ‫∑‬
‫‪m‬‬
‫‪۱‬‬
‫≤‬
‫‪kp‬‬ ‫‪k۲‬‬
‫‪k=n+۱‬‬ ‫‪k=n+۱‬‬
‫∑‬‫‪m‬‬
‫‪۱‬‬
‫≤‬
‫)‪k(k − ۱‬‬
‫‪k=n+۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫‪٣٠١‬‬

‫[ ‪m‬‬
‫∑‬ ‫]‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫‪= −‬‬ ‫<‬
‫‪k−۱ k‬‬ ‫‪n m‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪k=n+۱‬‬

‫ﺣﺎل اﮔﺮ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﻨﺎﺑﻪ اﺻﻞ ارﺷﻤﯿﺪﺳﯽ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪۱‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاه ‪ m ≥ n > N‬دارﯾﻢ‬ ‫‪<ϵ‬‬
‫‪N‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫< <| ‪|xm − xn‬‬ ‫‪< ϵ.‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪N‬‬

‫دﻧﺒﺎﻟﻪ و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﻮاﺑﻊ‬ ‫‪۴.٩‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﻮاﺑﻊ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١.۴.٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f : R −→ R‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﺮط ﻻزم و ﻛﺎﻓﯽ ﺑﺮای آﻧﻜﻪ ‪f‬‬
‫در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰ ∈ Df‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬ﻛﻪ ‪ xn → x۰‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ دﻧﺒﺎﻟﻪ‬
‫) ‪. f (xn ) → f (x۰‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻧ ﺨ ﺴ ﺖ ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ ‪ f‬در ﻧ ﻘ ﻄ ﻪ ‪ x۰‬ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﻪ ﺑ ﺎﺷ ﺪ و ‪ xn → x۰‬ﺑ ﺎﯾ ﺴ ﺘ ﯽ ﻧ ﺸ ﺎن دﻫ ﯿ ﻢ ﻛ ﻪ‬

‫) ‪ .f (xn ) → f (x۰‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ از اﯾﻨﻜﻪ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﭘﺲ ‪ δ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪x ∈ Df‬‬
‫‪|x − x۰ |< δ‬‬ ‫⇒‬ ‫‪|f (x) − f (x۰ )|< ϵ‬‬ ‫)‪(١.٩‬‬

‫ﺣﺎل از اﯾﻨﻜﻪ ‪ xn → x۰‬ﺑﺮای ‪ ϵ′ = δ > ۰‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫‪n>N‬‬ ‫⇒‬ ‫‪|xn − x۰ |< δ‬‬ ‫)‪(٢.٩‬‬

‫ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ‪ ٢.٩‬و ‪ ١.٩‬دارﯾﻢ اﮔﺮ ‪ n > N‬آﻧﮕﺎه‪ |f (xn ) − f (x۰ )|< ϵ‬ﯾﻌﻨﯽ ) ‪.f (xn ) −→ f (x۰‬‬
‫ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ‪ :‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬اﮔﺮ ‪ xn −→ x۰‬آﻧﮕﺎه) ‪ ، f (xn ) −→ f (x۰‬اﻣ‪‬ﺎ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ‬
‫‪ x۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ )ﻓﺮض ﺧﻠﻒ( در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﻋﺪد ‪ ϵ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ δ > ۰‬ﻋﺪد‬
‫‪ xδ ∈ Df‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ |xδ − x۰ |< δ‬اﻣﺎ ‪ . f (xδ ) − f (x۰ )|≥ ϵ‬ﺣﺎل ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،n ∈ N‬در‬
‫<| ‪ |xn − x۰‬اﻣ‪‬ﺎ ‪|f (xn ) − f (x۰ )|≥ ϵ‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫= ‪ δ‬ﭘﺲ ‪ xn ∈ Df‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ ∞ →‪ n −‬آﻧﮕﺎه ‪ xn −→ x۰‬اﻣ‪‬ﺎ ) ‪ f (xn )̸−→f (x۰‬ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﻓﺮض اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮض‬
‫ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻜﻢ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق را ﺑﺮ ﺣﺪ ﭼﭗ‪ ،‬ﺣﺪ راﺳﺖ و ﺣﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﯿﺎن و اﺛﺒﺎت ﻛﺮد ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺷﺮط ﻻزم و ﻛﺎﻓﯽ ﺑﺮای آﻧﻜﻪ ‪ lim f (x) = b‬آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ‪n‬‬
‫‪x→x+‬‬
‫‪۰‬‬
‫‪ xn > x۰ ،‬و ‪ xn −→ x۰‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ f (xn ) −→ b‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮای ﺣﺪ ﭼﭗ و ﺣﺪ در ﻧﻘﻄﻪ‬
‫‪ x۰‬و روش اﺛﺒﺎت ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق اﺳﺖ ﻛﻪ اﺛﺒﺎت آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪ .‬اﻛﻨﻮن‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٠٢‬‬

‫ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ دﯾﮕﺮی ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﻛﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ‪ x‬دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ از اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ‬
‫و ﮔﻨﮓ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ‪ x‬ﻫﻤﮕﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﻌﺎدل ﭼﮕﺎل ﺑﻮدن اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ و اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ اول ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢.۴.٩‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬از اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ و دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ ξn‬از اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫‪ xn −→ x‬و ‪.ξn −→ x‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺸﺎﺑﻪ در اﺛﺒﺎت‪ ،‬در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻓﻘﻂ وﺟﻮد دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ ξn‬از اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ را اﺛﺒﺎت و وﺟﻮد دﻧﺒﺎﻟﻪ‬
‫‪ xn‬را ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ x‬ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﭼﮕﺎل ﺑﻮدن اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ‬
‫‪ x −‬در‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬‫در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬ﻋﺪد ﮔﻨﮕﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ ξn‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪< ξn < x‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ x − < ξn < x +‬ﯾﺎ <|‪ |ξn − x‬ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد‬ ‫اﺻﻞ ارﺷﻤﯿﺪﺳﯽ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪< ϵ‬‬
‫‪N‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫< ﭘﺲ از ‪ ١.٩‬دارﯾﻢ ‪ |ξn − x|< ϵ‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ ξn −→ x‬و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‬ ‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n > N‬ﭼﻮن ‪< ϵ‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪N‬‬
‫اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ را ﻣﯽﺗﻮان ﻃﻮری ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺎدﯾﺮ آﻧﻬﺎ از ‪x‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺎدﯾﺮ آﻧﻬﺎ ﻛﻤﺘﺮ از ‪ x‬و ﯾﺎ ﻣﺜ ﻼ‪ ‬ﺑﺮای اﻧﺪﯾﺴﻬﺎی ﻓﺮد ﻣﻘﺎدﯾﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ‪ x‬و ﺑﺮای‬
‫اﻧﺪﯾﺴﻬﺎی زوج ﻣﻘﺪار دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻛﻤﺘﺮ از ‪ x‬و‪ ...‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ دو ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق ﻣﯽﺗﻮان ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ و ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از ﺗﻮاﺑﻊ‪ ،‬ﺑﺨﺼﻮص ﺗﻮاﺑﻌﯽ ﻛﻪ روی اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ و اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ دارای ﺿﺎﺑﻄﻪﻫﺎی ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ را‬
‫ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻛﺮد‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺣﻞ ﭼﻨﺪ ﻣﺜﺎل از اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﻬﺎ را ﻗﺒﻼ‪ ‬ﺑﻄﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﻞ ﻛﺮدهاﯾﻢ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺗﻮان روشﻫﺎی ﺣﻞ را ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x∈Q‬‬
‫= )‪ f (x‬ﺗﺎﺑﻊ در ﻫﯿﭻ ﻧﻘﻄﻪای‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.۴.٩‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ دﯾﺮﯾﻜﻠﻪ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪x ̸∈ Q‬‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ x۰‬ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺎﺷﺪ )ﻓﺮض ﺧﻠﻒ( ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪٢.۴.٩‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ‪ xn‬و ‪ ξn‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ از اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ و اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ‪ xn −→ x۰‬و ‪ξn −→ x۰‬‬
‫و ﭼ ﻮن ‪ x۰‬ﯾ ﻚ ﻧ ﻘ ﻄ ﻪ ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﮕ ﯽ ﺗ ﺎﺑ ﻊ ‪ f‬اﺳ ﺖ ﭘ ﺲ ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﻪ ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ‪ ١.۴.٩‬دارﯾ ﻢ ) ‪f (xn ) −→ f (x۰‬‬
‫و ) ‪ f (ξn ) −→ f (x۰‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬دارﯾﻢ ‪ f (xn ) = ۱‬و ‪f (ξn ) = −۱‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ ) ‪ ۱ = f (x۰‬و ) ‪ .−۱ = f (x۰‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ ۱ = −۱‬ﻛﻪ ﯾﻚ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ ﭘﺲ ﻓﺮض‬
‫ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻫﯿﭻ ﻧﻘﻄﻪای ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫‪٣٠٣‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.۴.٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﯾﻚ ﻋﺪد ﮔﻮﯾﺎی ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪‬‬
‫‪xr‬‬ ‫‪x∈Q‬‬
‫= )‪f (x‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x ̸∈ Q‬‬

‫ﻓﻘﻂ در ﻧﻘﻄﻪ ﺻﻔﺮ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﻘﺎط ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ‪ f‬ﻓﻘﻂ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺗﻚ ﻋﻀﻮی ﺻﻔﺮ اﺳﺖ ﺑﺮای‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ x۰‬ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ دﻟﺨﻮاه ‪ f‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ ،x۰ = ۰‬ﭘﺲ ﻓﺮض‬
‫ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ x۰‬ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ دﻟﺨﻮاه ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ xn‬و ‪ ξn‬ﺑﻪﺗﺮﺗﯿﺐ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ از‬
‫اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ و اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ‪ xn −→ xn‬و ‪ ξn −→ x۰‬ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١.۴.٩‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ‬
‫‪ ٢.۴.٩‬دارﯾﻢ ) ‪ f (xn ) −→ f (x۰‬و ) ‪ .f (ξn ) −→ f (x۰‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬دارﯾﻢ‬
‫‪ f (xn ) = (xn )r‬و ‪ f (ξn ) = ۰‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ دارﯾﻢ ) ‪ f (x۰‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ .(xn )r → ۰‬از‬
‫ﻃﺮﻓﯽ ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪ xr‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ )ﻓﺼﻞ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ( و ‪ xn −→ x۰‬ﭘﺲ دوﺑﺎره ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١.۴.٩‬دارﯾﻢ ‪ ،xrn → xr۰‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ xr۰ = ۰‬و ﯾﺎ ‪ x۰ = ۰‬و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﻞ ﻣﺜﺎل ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x∈Q‬‬
‫= )‪ f (x‬ﻓﻘﻂ در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x = ۱۲‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.۴.٩‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪۱ − x‬‬ ‫‪x ̸∈ Q‬‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻞ ﺷﺪه ﻓﺼﻞ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ x۰‬ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ دﻟﺨﻮاه ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ xn‬و ‪ ξn‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﮔ ﻮﯾﺎ و ﮔﻨﮕﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ‪ xn −→ x۰‬و ﭼﻮن ‪ ξn −→ x۰‬و ﭼﻮن ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫ﻓﺮض ﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ ) ‪ f (xn ) −→ f (x۰‬و ) ‪ .f (ξn ) −→ f (x۰‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪ f (xn ) = xn‬و ‪ ،f (ξn ) = ۱ − ξn‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ) ‪ xn −→ f (x۰‬و ) ‪ .۱ − ξn −→ f (x۰‬از ﻃﺮﻓﯽ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻓﺮض ‪ xn −→ x۰‬و ﺣﺪ ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد اﺳﺖ ﭘﺲ ‪f (x۰ ) = x۰‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ ۱ − xn → x۰‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭼﻮن ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮض ‪ ξn −→ x۰‬و ﺗﺎﺑﻊ ‪ ۱ − x‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ‬
‫‪۱‬‬
‫‪ ۱ − ξn −→ ۱ − x۰‬و دوﺑﺎره ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدی ﺣﺪ دارﯾﻢ ‪ ۱ − x۰ = x۰‬و ﯾﺎ = ‪ x۰‬در‬
‫‪۲‬‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﺣﻞ ﻣﺜﺎل ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۶.۴.٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f : R −→ R‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﮔﻮﯾﺎی ‪f (x) = ۰ ، x‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ f‬ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻛ ﺎﻓ ﯽ اﺳ ﺖ ﻧ ﺸ ﺎن دﻫ ﯿ ﻢ ﻛ ﻪ ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ﻋ ﺪد ﺣ ﻘ ﯿ ﻘ ﯽ ‪ x ، f (x) = ۰‬ﺑ ﺮای اﯾ ﻦ ﻣ ﻨ ﻈ ﻮر ﻓ ﺮض‬

‫ﻛﻨﯿﺪ‪ x ∈ R‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ xn‬دﻧﺒﺎﻟﻪای در اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ‪ xn −→ x‬و در اﯾﻦ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٠۴‬‬

‫ﺻﻮرت ﭼﻮن ‪ f‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ )‪ .f (xn ) −→ f (x‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻓﺮض ‪) f (xn ) = ۰‬ﭼﻮن ‪ xn‬ﮔﻮﯾﺎ‬
‫اﺳﺖ( ﭘﺲ ‪.f (x) = ۰‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻛﻪ روی ﯾﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﭼﮕﺎل ‪ R‬ﺻﻔﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺘﺤﺪ ﺑﺎ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .٧.۴.٩‬اﮔﺮ ‪ f‬و ‪ g‬دو ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﮔﻮﯾﺎی‪ f (x) = g(x) ،x‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪.f = g‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۶.۴.٩‬را ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ‪ f − g‬ﺑﻜﺎر ﺑﺒﺮﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺷﺎﯾﺎن ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺳﻂ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫اﯾﻨﻚ ﻗﻀﯿﻪای در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﯿﺎن و اﺛﺒﺎت ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٨.۴.٩‬ﺷﺮط ﻻزم و ﻛﺎﻓﯽ ﺑﺮای آﻧﻜﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f : R −→ R‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺎﺷﺪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ دو دﻧﺒﺎﻟﻪ دﻟﺨﻮاه ‪ xn‬و ‪ yn‬در ‪ R‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ اﮔﺮ ‪ |xn − yn |→ ۰‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪|f (xn ) − f (yn )|→ ۰‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪) .‬ﻟﺰوم ﺷﺮط( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ f‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ‪ xn‬و ‪ yn‬در ‪ R‬ﭼﻨﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ‪ ،|xn − yn |→ ۰‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪ .|f (xn ) − f (yn )|→ ۰‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮض‬
‫ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﻄﻮر ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ‪ δ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ‬
‫دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ‪ x‬و ‪ y‬ﻛﻪ )‪ |x − y|< δ (١.٩‬دارﯾﻢ ‪ |f (x) − f (y)|< ϵ‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ‬
‫در ﻓﺼﻞ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ( ﺣﺎل از اﯾﻨﻜﻪ ‪ |xn − yn |→ ۰‬ﺑﺮای ‪ ϵ′ = δ > ۰‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n > N‬دارﯾﻢ ‪ ٢.٩ |xn − yn |< δ‬اﻛﻨﻮن ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ n > N‬دﻟﺨﻮاه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ‪ ١.٩‬و ‪ ٢.٩‬دارﯾﻢ‬
‫‪|f (xn ) − f (yn )|< δ.‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻟﺰوم ﻗﻀﯿﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬

‫ﺑ ﺎﻟ ﻌ ﻜ ﺲ‪ :‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ دو دﻧ ﺒ ﺎﻟ ﻪ دﻟ ﺨ ﻮاه ‪ xn‬و ‪ yn‬از اﻋ ﺪاد ﺣ ﻘ ﯿ ﻘ ﯽ ﻛ ﻪ‬
‫‪|xn − yn |→ ۰‬داﺷ ﺘ ﻪ ﺑ ﺎﺷ ﯿ ﻢ ‪ |f (xn ) − f (yn )|→ ۰‬اﻣ‪ ‬ﺎ ‪ f‬ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﻪ ﯾ ﻜ ﻨ ﻮاﺧ ﺖ ﻧ ﺒ ﺎﺷ ﺪ )ﻓ ﺮض‬
‫ﺧﻠﻒ(ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ ϵ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ δ > ۰‬اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ xδ‬و ‪ yδ‬ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫‪ |xδ − yδ |< δ‬وﻟﯽ ‪ .|f (xδ ) − f (yδ )|≥ ϵ‬ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاه ‪ ،n‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ‬
‫<| ‪ |xn − yn‬و ‪ .|f (xn ) − f (yn )|≥ ϵ‬ﺣﺎل‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫= ‪ ،δ‬ﭘﺲ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ xn‬و ‪ yn‬ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬
‫ﭼﻮن ‪ n‬دﻟﺨﻮاه اﺳﺖ دارﯾﻢ ‪ |xn − yn |→ ۰‬اﻣ‪‬ﺎ ‪ |f (xn ) − f (yn )|̸→ ۰‬ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﻓﺮض اﺳﺖ‬
‫ﭘﺲ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻛﻔﺎﯾﺖ ﺷﺮط ﻧﯿﺰ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﺎﻟﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﮔﺮ روش اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق را ﺑﺎ روش اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١.۴.٩‬و روش اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ‬
‫ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﮕ ﯽ ﺗ ﺮﻛ ﯿ ﺐ دو ﺗ ﺎﺑ ﻊ ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﻪ )در ﻓ ﺼ ﻞ ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﮕ ﯽ( ﻣ ﻘ ﺎﯾ ﺴ ﻪ ﮔ ﺮدﻧ ﺪ‪ .‬ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﻧ ﻤ ﺎﺋ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ در واﻗ ﻊ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫‪٣٠۵‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﻛﻪ ﺷﺮط ﻻزم و ﻛﺎﻓﯽ ﺑﺮای آﻧﻜﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f : R → R‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ‪ xn‬و ‪ yn‬از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ‪ |xn − yn |→ ۰‬اﻣ‪‬ﺎ‬
‫‪ |f (xn ) − f (yn )|̸→۰‬ﻫﻢاﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺗﻮاﺑﻊ ‪ sin x۲‬و ‪ cos x۲‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻮاﺑﻊ ‪ sin‬و ‪ cos‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٩.۴.٩‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = sin x۲‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫√‬ ‫√‬
‫ﺣﻞ‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ‪ xn = ۲nπ + π۲‬و ‪ .yn = ۲nπ − π۲‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫√‬ ‫√‬ ‫‬
‫‬ ‫‪π‬‬ ‫ ‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‬
‫√ =  ‪|xn − yn |=  ۲nπ + − ۲nπ −‬‬ ‫√‬ ‫‪→۰‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲nπ + − ۲nπ − π‬‬
‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫[‬ ‫]‬ ‫[‬ ‫]‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ‪ f (xn ) = sin ۲nπ + π۲ = ۱‬و ‪ f (yn ) = sin ۲nπ − π۲ = −۱‬ﭘﺲ‬
‫‪|f (xn ) − f (yn )|= |۱ − (−۱)|= ۲ → ۰‬‬

‫ﻛﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﻞ ﻣﺜﺎل ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪ f (x) = cos x۲‬ﻧﯿﺰ ﺑﻄﻮر ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫زﯾﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫‪۵.٩‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﻔﻬﻮم دﯾﮕﺮی در دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﺗﻮاﺑﻊ ﺑﻄﻮر ﻋﺎم ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺪارد و ﺧﺎص دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ‬
‫اﺳﺖ و آن ﻣﻔﻬﻮم زﯾﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.۵.٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ xn‬ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xrn‬در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ را ﯾﻚ‬
‫زﯾﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬ﻧﺎﻣﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه }‪ {xrn : n ∈ N} ⊆ {xn : n ∈ N‬و ‪ rn : N −→ N‬دﻧﺒﺎﻟﻪای اﻛﯿﺪا‬
‫ﺻﻌﻮدی ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﯾﻚ زﯾﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ از ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ‪ ،‬دﻧﺒﺎﻟﻪای اﺳﺖ ﻛﻪ اﻋﻀﺎء آن از اﻋﻀﺎء دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪xn‬‬
‫ﺑﻮده ﻛﻪ اﻧﺪﯾﺲ آن اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی ﺑﺎﺷﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﻋﻀﻮ زﯾﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﭼﻨﺎن از اﻋﻀﺎء دﻧﺒﺎﻟﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫اﻧﺪﯾﺲ آن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻀﻮ ﻗﺒﻠﯽ اﻛﯿﺪا ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ(‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ‪ x۲n ،xn−۱ ،xn+۱‬و‬
‫‪ x۲n−۱‬ﻫﻤﮕﯽ زﯾﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ از دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺨﺼﻮص ‪ x۲n‬و ‪ x۲n−۱‬را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ زﯾﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی‬
‫زوج و ﻓﺮد ‪ xn‬ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ اﮔﺮ ‪ xrn‬ﯾﻚ زﯾﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﺳﺘﻘﺮاء ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻫﻤﻮاره ‪.rn ≥ n‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ راﺑﻄﻪ ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﺑﯿﻦ ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ و زﯾﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی آن ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢.۵.٩‬اﮔﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ xn‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﻪ ‪ x‬ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻤﺎم زﯾﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی آن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﻪ ‪ x‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ xn −→ x‬و ‪ xrn‬ﯾﻚ زﯾﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬و ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ‬
‫‪n‬‬
‫‪ .xrn −→ x‬ﭼﻮن ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻓﺮض ‪ xn −→ x‬ﭘﺲ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪n‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٠۶‬‬

‫اﮔﺮ ‪ n > N‬آﻧﮕﺎه ‪ .|xn − x|< ϵ‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ ذﻛﺮ ﮔﺮدﯾﺪ ﻫﻤﻮاره ‪ ،rn ≥ n‬ﭘﺲ اﮔﺮ‬
‫‪ n > N‬آﻧﮕﺎه ‪ rn > N‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ |xrn − x|< ϵ‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻜﺲ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻪ اﺛﺒﺎت آﻧﺮا ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٣.۵.٩‬ﺷﺮط ﻻزم و ﻛﺎﻓﯽ ﺑﺮای آﻧﻜﻪ ‪ xn −→ x‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ x۲n −→ x‬و ‪.x۲n−۱ −→ x‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻟﺰوم ﺷﺮط ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.۵.٩‬ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻛﻔﺎﯾﺖ ﺷﺮط ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت از اﯾﻨﻜﻪ ‪ x۲n −→ x‬و ‪ x۲n−۱ −→ x‬اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N۱‬و ‪ N۲‬ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ‬
‫ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬اﮔﺮ ‪ n > N۱‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪|x۲n − x|< ϵ.‬‬

‫اﮔﺮ ‪ n > N۲‬آﻧﮕﺎه‬

‫‪|x۲n−۱ − x|< ϵ.‬‬

‫اﻛﻨﻮن در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ }‪ N = max{۲N۱ , ۲N۲ − ۱‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ‪ n > N‬زوج ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ‬
‫‪ n = ۲n۱‬و ﭼﻮن ‪ N ≥ ۲N۱‬ﭘﺲ ‪ n۱ > N۱‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪|xn − x|= |x۲n۱ − x|< ϵ‬‬

‫و اﮔﺮ ‪ n > N‬ﻓﺮد ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ ‪ n = ۲n۲ − ۱‬و ﭼﻮن ‪ N ≥ ۲N۲ − ۱‬ﭘﺲ ‪ n۲ > N۲‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪|xn − x|= |x۲n۲ −۱ − x|< ϵ‬‬

‫و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪۳n + ۱‬‬
‫‪. lim‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.۵.٩‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‬
‫∞‪n→+‬‬ ‫‪۳n‬‬

‫‪n+۱‬‬ ‫‪۳n + ۱‬‬ ‫‪n+۱‬‬

‫اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪٣.۵.٩‬‬ ‫ﯾﻚ زﯾﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫‪n‬‬ ‫‪ lim‬و دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ‪= ۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪۳‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪۳ +۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= ۱.‬‬
‫∞‪n→+‬‬ ‫‪۳n‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪n−۱‬‬
‫‪‬‬ ‫اﮔﺮ ‪۲ ∤ n‬‬
‫‪ xn = n‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ‪. lim xn‬‬ ‫‪+۲‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.۵.٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪۲‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪‬‬
‫اﮔﺮ ‪ n + ۲n + ۳ ۲ | n‬‬
‫‪n۲ + n‬‬

‫‪n−۱‬‬ ‫‪n۲ + ۲n + ۳‬‬

‫= ‪ x۲n−۱‬و ﭼﻮن‬ ‫= ‪ x۲n‬و‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬در واﻗﻊ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ دﻧﺒﺎﻟﻪ‬
‫‪n+۲‬‬ ‫‪n۲ + n‬‬
‫‪lim x۲n = lim x۲n−۱ = ۱.‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫‪٣٠٧‬‬

‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٣.۵.٩‬دارﯾﻢ ‪ . lim xn = ۱‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ در ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٣.۵.٩‬وﺟﻮد و ﺑﺮاﺑﺮی ﺣﺪ زﯾﺮ‬
‫∞→‪n‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی زوج و ﻓﺮد ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.۵.٩‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﺘﻨﺎوب ‪ xn = (−۱)n−۱‬ﻫﻤﮕﺮا ﻧﯿﺴﺖ )اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٩.١.٩‬را‬
‫ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ ‪ x۲n = −۱‬و ‪ x۲n−۱ = ۱‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ lim x۲n = −۱‬و ‪lim x۲n−۱ = −۱‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ lim x۲n ̸= lim x۲n−۱‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٣.۵.٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﺘﻨﺎوب ﻫﻤﮕﺮا ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬

‫دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ‬ ‫‪۶.٩‬‬

‫ﺗ ﺎﻛﻨﻮن دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﺮدﯾﻢ ﻛﻪ ﺿﺎﺑﻄﻪای ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺ داﺷﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﯾﻚ از آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ‬
‫ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪ n‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ ﻛﻪ دارای ﺿﺎﺑﻄﻪ ﻣﻌﯿﻨﯽ‬
‫ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪ n‬ﻧﺒﻮده ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﺟﻤﻼت آن ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﺮای روﺷﻦ ﺷﺪنﻣﻮﺿﻮعدﻧﺒﺎﻟﻪ‬
‫ﺗﺼﺎﻋﺪﻫﻨﺪﺳﯽ ‪ xn = aq n−۱‬را درﻧﻈﺮﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢﻛﻪدراﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ xn+۱ = aq n‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪xn+۱ = q.aq n−۱ = qxn‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ xn+۲ = qxn+۱‬ﻛﻪ ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ‪ q‬را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﺣﺬف ﻧﻤﻮد ﭼﻮن‬
‫‪xn+۲ .xn = qxn+۱ .xn = xn+۱ .(qxn ) = x۲n+۱‬‬

‫ﭘﺲ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺗﺼﺎﻋﺪ ﻫﻨﺪﺳﯽ ‪ xn‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ ،xn‬دﻧﺒﺎﻟﻪای اﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫دو ﺷﺮط‬

‫)اﻟﻒ( ‪ x۲ = aq‬و ‪.x۱ = a‬‬

‫)ب( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪.xn+۲ .xn = x۲n+۱ ،n‬‬

‫ﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺷﺮط )اﻟﻒ( ﺟﻤﻠﻪ اول و دوم و ﺷﺮط )ب( ﺳﺎﯾﺮ ﺟﻤﻼت را ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دو ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺒﻠﯽ آن ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻛﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺮاء ﺑﺎ دو ﻣﻘﺪﻣﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدی ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻣﺜﺎل دﯾﮕﺮی را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn = n۲‬را‬
‫در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪xn+۱ = (n + ۱) = n + ۲n + ۱ = xn + ۲n + ۱.‬‬ ‫)‪(٣.٩‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪xn+۲ = xn+۱ + ۲(n + ۱) + ۱ = xn+۱ + ۲n + ۳‬‬ ‫)‪(۴.٩‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٠٨‬‬

‫و از ﻛﻢ ﻛﺮدن ﻃﺮﻓﯿﻦ ‪ ٣.٩‬و ‪ ۴.٩‬دارﯾﻢ‬

‫‪xn+۲ − xn+۱ = xn+۱ − xn+۲‬‬

‫و ﯾﺎ‬
‫‪xn+۲ = ۲xn+۱ − xn+۲ .‬‬ ‫)‪(۵.٩‬‬

‫اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻫﺮ ﺟﻤﻠﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دو ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺒﻠﯽ آن ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻓﻮق را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻛﺮد‬

‫)اﻟﻒ( ‪ a۲ = ۲۲‬و ‪.a۱ = ۱‬‬

‫)ب( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪.xn+۲ = ۲xn+۱ − xn + ۲ ،n‬‬

‫در ﻫﺮ دو ﻣﺜﺎل ﻓﻮق ﻋﺒﺎرﺗﯽ را ﻛﻪ در راﺑﻄﻪ )ب( ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ را ﯾﻚ راﺑﻄﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﻫﺮ ﯾﻚ از راﺑﻄﻪﻫﺎی ‪ ۴.٩ ،٣.٩‬و ‪ ۵.٩‬ﯾﻚ راﺑﻄﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ راﺑﻄﻪﻫﺎی )اﻟﻒ( و )ب( ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻘﺪار دﻧﺒﺎﻟﻪ را ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آورد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ را ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ﯾﺎ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی اﺳﺘﻘﺮاﺋﯽ‬
‫ﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫∞} ‪ {xn‬را ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ از ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ k‬ﻧﺎﻣﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه اوﻻ‪ k ‬ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺘﻮاﻟﯽ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.۶.٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪n=۱‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎً دﻧﺒﺎﻟﻪ در ﯾﻚ راﺑﻄﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ﺻﺪق ﻛﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺪار ‪ xn‬را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪،xn−۱‬‬
‫‪ xn−۲‬و · · · و ‪ ،xn−k‬اﺣﯿﺎﻧﺎ ‪ n‬و ﯾﺎ ﻋﺪدی ﺛﺎﺑﺖ داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫∞} ‪ {xn‬را ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ﺧﻄﯽ از ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ k‬ﻧﺎﻣﯿﻢ در ﺻﻮرﺗﯿﻜﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪n=۱‬‬
‫‪xn+k = c۱ xn+k−۲ + c۲ xn+k−۲ + · · · + ck xn‬‬

‫ﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫اﯾﻨﻚ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻗﻀﯿﻪای درﺑﺎب دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ﺧﻄﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﻛﻪ ﻣﺒﯿﻦ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ را ﺻﺮﯾﺤﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪ n‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢.۶.٩‬ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ﺧﻄﯽ ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪ n‬را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮد‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ xn‬ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ﺧﻄﯽ از ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ k‬ﺑﺎﺷﺪ ﻗﺎﻧﻮن دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪n‬‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ﺧﻄﯽ ﻣﺮﺗﺒﻪ دو اﺛﺒﺎت ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ و اﺛﺒﺎت ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﯽ ﺑﻪ‬ ‫∞} ‪{xn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫ﻣﺎ ﻗﻀﯿﻪ را ﺑﺮای دﻧﺒﺎﻟﻪ‬
‫ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ‬ ‫∞} ‪{xn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫روش ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪ‬
‫ﺧﻄﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻄﻮرﯾﻜﻪ‬

‫اﻟﻒ( ‪ x۱ = α‬و ‪.x۲ = β‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫‪٣٠٩‬‬

‫ب( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪..xn+۲ = axn+۱ + bxn ،n‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ درﺟﻪ دوم زﯾﺮ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻔﺴﺮ را ﺗﺸﻜﯿﻞ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫‪x۲ − ax − b = ۰‬‬ ‫)‪(۶.٩‬‬

‫اﮔﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﻮق دارای دو رﯾﺸﻪ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ‪ x۱‬و ‪ x۲‬ﺑﺎﺷﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺟﺪﯾﺪ ‪ yn‬ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ ‪yn = Axn۱ + Bxn۲‬‬
‫راﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ‪ A‬و ‪ B‬دو ﻋﺪد ﺛﺎﺑﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در دﺳﺘﮕﺎه زﯾﺮ ﺻﺪق ﻣﯽﻛﻨﻨﺪ‬
‫‪‬‬
‫‪Ax + Bx = α‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫)‪(٧.٩‬‬
‫‪Ax۲ + BX ۲ = β‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﺣﺎل ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺮاء ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ دو دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬و ‪ yn‬ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ‪ ٧.٩‬دارﯾﻢ‬
‫‪y۱ = Ax۱ + Bx۲ = α = x۱ ,‬‬ ‫‪y۲ = Ax۲۱ + Bx۲۲ = β = x۲‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ﺑﺮای ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاه ‪ yn = xn ،n‬ﺑﺎﺷﺪ ﺣﻜﻢ را ﺑﺮای ‪ n + ۱‬اﺛﺒﺎت ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬

‫‪xn+۱ = axn + bxn−۱ = ayn + byn−۱‬‬

‫‪= a(Axn۱ + Bxn۲ ) + b(Axn−۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫) ‪+ Bx۲n−۱‬‬
‫‪= Axn−۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪(ax۱ + b) + Bxn−۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫)‪(ax۲ + b‬‬

‫ﭼﻮن ‪ x۱‬و ‪ x۲‬رﯾﺸﻪﻫﺎی ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x۲ − ax − b = ۰‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ ‪x۲۱ = ax۱ + b‬و ‪x۲۲ = ax۲ + b‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از ‪ ٨.٩‬دارﯾﻢ‬
‫= ‪xn+۱‬‬ ‫‪Axn−۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪.x۲۱‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪Bxn−۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪.x۲۲‬‬ ‫=‬ ‫‪Axn+۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪Bx۲n+۱‬‬ ‫‪= yn+۱ .‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮای ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪.xn = yn ،n‬‬

‫= ‪ zn‬را در‬ ‫‪Axn‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪Bnxn‬‬ ‫اﮔﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ ۶.٩‬دارای رﯾﺸﻪ ﻣﻀﺎﻋﻒ ‪ x‬ﺑﺎﺷﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ zn‬ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ‬
‫ﻧﻈﺮﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ در آن ‪ A‬و ‪ B‬در دﺳﺘﮕﺎه زﯾﺮ ﺻﺪق ﻣﯽﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪Ax + Bx = α‬‬
‫‪Ax۲ + ۲Bx۲ = β‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻮق ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ‪.zn = xn‬‬

‫ﺑﺮای ﻣﺜﺎﻟﯽ از ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ دﻧﺒﺎﻟﻪ اﻋﺪاد ﻓﯿﺒﻮﻧﺎﺗﭽﯽ را ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪ n‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.۶.٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ﺧﻄﯽ ﻣﺮﺗﺒﻪ دو ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬

‫اﻟﻒ( ‪،x۱ = x۲ = ۱‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣١٠‬‬

‫ب( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪،xn+۲ = xn+۱ + xn‬‬

‫ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﺿﺎﺑﻄﻪ اﯾﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪.n‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻔﺴﺮ را ﺗﺸﻜﯿﻞ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪ x۲ − x − ۱ = ۰‬اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دارای‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪۱− ۵‬‬ ‫‪۱+ ۵‬‬
‫= ‪ x۲‬اﺳ ﺖ ﭘ ﺲ ﺿ ﺎﺑ ﻄ ﻪ دﻧ ﺒ ﺎﻟ ﻪ ﻋ ﺒ ﺎرت اﺳ ﺖ از‬ ‫= ‪ x۱‬و‬ ‫دو رﯾ ﺸ ﻪ ﻣ ﺘ ﻤ ﺎﯾ ﺰ‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ yn = Ax۱ + Bx۲‬ﻛﻪ در آن ‪ A‬و ‪ B‬از دﺳﺘﮕﺎه زﯾﺮ ﺑﺪﺳﺖ ‪‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪Ax + Bx = ۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪Ax۲ + Bx۲ = ۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪− ۵‬‬ ‫‪۵‬‬
‫= ‪ B‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻋﺒﺎرت‬ ‫=‪A‬و‬ ‫ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫‪۵‬‬ ‫‪۵‬‬
‫اﺳﺖ از‬
‫( √‬ ‫( √ ‪√ )n‬‬ ‫( ‪√ )n √ (( √ )n‬‬ ‫) ‪√ )n‬‬
‫‪۵ ۱+ ۵‬‬ ‫‪۵ ۱− ۵‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪۱ ۵‬‬ ‫‪۱− ۵‬‬
‫= ‪xn‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۵‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ روش ﻛﻠﯽ ﺑﺮای ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺻﺮﯾﺢ ﺗﻤﺎم دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ در ذﯾﻞ ﺑﻪ ذﻛﺮ‬
‫ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﯽ ﻛﻪ ﺧﻄﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫= ‪ xn+۱‬داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ رﻓﺘﺎر اﯾﻦ‬ ‫‪۳xn +۳‬‬

‫‪xn +۵‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.۶.٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬ﻛﻪ در آن ‪ x۰ = ۰‬و‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﻓﺮض ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ‪ xn −→ x‬ﭼﻮن ‪ xn+۱‬ﯾﻚ زﯾﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.۵.٩‬دارﯾﻢ‬
‫‪ xn+۱ −→ x‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٣.١.٩‬دارﯾﻢ‬
‫‪۳xn + ۳‬‬ ‫‪۳ lim xn + ۳‬‬ ‫‪۳x + ۳‬‬
‫‪x = lim xn+۱‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫∞→‪= n‬‬ ‫=‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n→∞ xn + ۵‬‬ ‫‪lim xn + ۵‬‬ ‫‪x+۵‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫و ﯾﺎ‬
‫‪x۲ + ۵x = ۳x + ۳ ⇐⇒ x + ۲x − ۳ = ۰‬‬
‫‪۲‬‬

‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ x = ۱‬ﯾﺎ ‪ x = −۳‬و ﭼﻮن ﺣﺪ ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد اﺳﺖ )ﻗﻀﯿﻪ‬
‫‪ (٣.١.٩‬ﭘﺲ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﯾﻜﯽ از ﺟﻮابﻫﺎی ﻓﻮق ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻪ ﭼﻮن ‪) xn ≥ ۰‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻛﻨﯿﺪ( ﭘﺲ ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٣.١.٩‬ر( ‪ x ≥ ۰‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ x = −۳‬ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ »‪«۱‬‬
‫ﺟﻮاب اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر دارﯾﻢ‬
‫‬ ‫ ‬ ‫‬
‫‪ ۳xn−۱ + ۳‬‬ ‫ ‪  ۲xn−۱ − ۲‬‬
‫‬
‫ =|‪|xn − ۱‬‬ ‫‬ ‫‬
‫ = ‪− ۱‬‬ ‫|‪ = ۲ |xn−۱ − ۱‬‬
‫‪xn−۱ + ۵‬‬ ‫ ‪xn−۱ + ۵‬‬ ‫‪xn−۱ + ۵‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫‪٣١١‬‬

‫‬ ‫‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ ‪ xn − ۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪ xn−۱ − ۱  = xn−۱ + ۵ ≤ ۵‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫∏‬
‫‪n‬‬ ‫∏‬
‫‪n‬‬ ‫‪( )n‬‬
‫|‪|xk − ۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫≤‬ ‫=‬
‫|‪|xk−۱ − ۱‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪۵‬‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬
‫‪∏n‬‬ ‫|‪|xk −۱‬‬ ‫|‪|xn −۱‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫= |‪k=۱ |xk−۱ −۱‬‬ ‫|‪|x۰ −۱‬‬ ‫اﻣ‪‬ﺎ |‪= |xn − ۱‬‬
‫‪( )n‬‬
‫‪۲‬‬
‫<|‪۰ ≤ |xn − ۱‬‬
‫‪۵‬‬
‫‪( ۲ )n‬‬
‫‪) lim‬ﻣﺜﺎل ‪( ۶.١.٩‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺒﻖ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺎر ‪)٣.١.٩‬ز( دارﯾﻢ‪ lim |xn − ۱|= ۰ .‬و‬ ‫‪۵‬‬ ‫و ﭼﻮن‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ‪ (۵)٣.١.٩‬دارﯾﻢ ‪ . lim xn = ۱‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ‬
‫∞→‪n‬‬
‫ﯾﻜﻨﻮا ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.٢.٩‬ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺣﻞ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮای‬
‫روﺷﻦ ﺷﺪن ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻣﺜﺎل زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.۶.٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ a‬و ‪ b‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ‪ xn‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬

‫)اﻟﻒ( ‪،x۱ = b‬‬

‫√‬
‫= ‪ xn+۱‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫)ب( ‪xn + a‬‬

‫ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ اﯾﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬

‫√‬
‫ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ اﯾﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﺜﻼ‪ ‬ﺑﻪ ‪ x‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪x‬‬
‫‪ xn+۱‬ﯾﻚ زﯾﺮدﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬اﺳﺖ ﭘﺲ دارﯾﻢ‬
‫√‬ ‫√‬ ‫√‬
‫‪x = lim xn = lim xn+۱‬‬ ‫= ‪= lim xn + a‬‬ ‫‪lim xn + a = x + a‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫√‬
‫= ‪ x‬و ﯾ ﺎ ‪ x۲ − x − a = ۰‬ﭼ ﻮن ‪ a > ۰‬ﭘ ﺲ اﯾ ﻦ ﻣ ﻌ ﺎدﻟ ﻪ دارای دو رﯾ ﺸ ﻪ‬ ‫ﭘﺲ ‪x+a‬‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒاﻟﻌﻼﻣﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن ‪ x ≥ ۰‬ﭘﺲ ﻓﻘﻂ رﯾﺸﻪ ﻣﺜﺒﺖ آن ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ α‬رﯾﺸﻪ ﻣﺜﺒﺖ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ و ‪β‬رﯾﺸﻪ ﻣﻨﻔﯽ اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬
‫‪x۲n+۱‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪x۲n‬‬ ‫‪= xn + a −‬‬ ‫‪x۲n‬‬ ‫‪= −(x۲n − xn − a) = −(xn − α)(xn − β).‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ دارﯾﻢ‬

‫‪(xn+۱ − xn )(xn+۱ + xn ) = −(xn − α)(xn − β).‬‬ ‫)‪(٨.٩‬‬

‫ﭼﻮن ‪ xn − β ≥ ۰‬و ‪ xn+۱ + xn ≥ ۰‬ﭘﺲ اﮔﺮ ‪ ،xn − α > ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻃﺮف دوم ‪ ٨.٩‬ﻣﻨﻔﯽ‬
‫ﺑﻮده در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ xn+۱ − xn < ۰‬و ﯾﺎ ‪ xn+۱ < xn‬ﯾﻌﻨﯽ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻧﺰوﻟﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺑﺮای اﯾﻨﻜﻪ ﺷﺮط‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣١٢‬‬

‫‪ xn − α > ۰‬و ﯾﺎ ‪ xn > α‬ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ‬

‫‪x۲n+۱‬‬ ‫‪− α = xn + a − (α + a) = xn − α > ۰.‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ‪ xn > α‬آﻧﮕﺎه ‪ ،xn+۱ > α‬ﭘﺲ ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ‪ x۱ = b > α‬ﺑﻄﻮر ﺧﻼﺻﻪ اﮔﺮ ‪ b > α‬آﻧﮕﺎه‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬ﻧﺰوﻟﯽ و از ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﻪ ‪ α‬ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.٢.٩‬ﻫﻤﮕﺮا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن ﻏﯿﺮ از‬
‫‪ α‬ﺣﺪ دﯾﮕﺮی ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ ‪. lim xn = α‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫اﮔﺮ ‪ x۱ = b < α‬ﺑﻄﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬ﺻﻌﻮدی و از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ ﭘﺲ‬
‫ﺣﺪ آن ‪ α‬اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ‪ x۱ = b = α‬آﻧﮕﺎه دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ xn‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺛﺎﺑﺖ ‪ α‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﺮا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫√‬
‫ﻧﺸﺎن دادﯾﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ‪ xn‬ﺑﺎ راﺑﻄﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ﻏﯿﺮﺧﻄﯽ ‪ (a > ۰)xn+۱ = xn + a‬و‬
‫‪ x۱ = b‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﻪ ‪ α‬اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ‪ α‬رﯾﺸﻪ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻔﺴﺮ ‪ x۲ − x − a = ۰‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه‬ ‫‪٧.٩‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١.٧.٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ۰ < a ≤ b‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬
‫√‬
‫‪a + bn → b‬‬
‫‪n n‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫√‬
‫√‬ ‫‪a‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪a + bn = b n ( )n + ۱ ≤ ۲ n b‬‬
‫‪n n‬‬

‫‪b‬‬
‫از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﺑﺮﻧﻮﻟﯽ دارﯾﻢ‬
‫√‬
‫‪a‬‬ ‫‪۱ a‬‬
‫‪n‬‬
‫‪۱ + ( )n ≥ ۱ + ( )n‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪n b‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪۱ a‬‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√‬
‫‪b(۱ + ( )n ) ≤ an + bn ≤ b ۲ ≤ b n n‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪n b‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﻟﻬﺎی ‪ ۶.١.٩‬و ‪ ٧.١.٩‬دارﯾﻢ‬
‫‪۱ a n‬‬
‫‪lim b(۱ +‬‬ ‫‪( ) )=b‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n b‬‬
‫√‬
‫‪lim b n n = b‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺮدﮔﯽ ‪) ٣.١.٩‬ز( دارﯾﻢ‬

‫√‬
‫‪n‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪an‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪bn‬‬ ‫‪=b‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫ﺗﺒﺼﺮه ‪ .٢.٧.٩‬ﺑﻄﻮر ﻛﻠﯽ اﮔﺮ ‪ a۱ , a۲ , · · · , ak‬اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﺳﺘﻘﺮاء در‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫‪٣١٣‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻓﻮق ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ‬

‫√‬
‫‪lim‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪an۱‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪an۲‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫‪ank‬‬ ‫‪= max{a۱ , a۲ , · · · , ak }.‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫‪۱‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٣.٧.٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ،a > ۰‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪. lim a n = ۱‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫ﺣ ﻞ‪ .‬اﺑ ﺘ ﺪا ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ .a > ۱‬در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت ‪ a n > ۱‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ‪ .a n − ۱ > ۰‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ‬
‫‪۱‬‬
‫‪ xn = a n − ۱‬ﭘﺲ ‪ xn ≥ ۰‬و ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ‪. lim xn = ۰‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬
‫‪xn + ۱ = a .‬‬ ‫‪n‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ a = (xn + ۱)n‬و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺴﻂ دوﺟﻤﻠﻪای ﺑﯿﻨﻢ ـ ﺧﯿﺎم دارﯾﻢ ‪.(xn + ۱)n ≥ ۱ + nxn‬‬
‫‪ lim‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺎر‬ ‫‪a−۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪ . a−۱‬اﻛﻨﻮن ﭼﻮن ‪= ۰‬‬
‫ﭘﺲ ‪ a ≥ ۱ + nxn‬و ﯾﺎ ‪n ≥ xn ≥ ۰‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫ﺑﺮای دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ ‪) ٣.١.٩‬ز( دارﯾﻢ ‪ . lim xn = ۰‬ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ۰ < a < ۱‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬
‫∞→‪n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪. lim a = ۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪lim ( ۱ ) n‬‬ ‫‪ ، ۱a > ۱‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻗﺒﻞ ‪= ۱‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n→∞ a‬‬
‫√‬
‫= ‪ .xn+۱‬ﻧ ﺸ ﺎن دﻫ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ‬ ‫ﻣ ﺴ ﺎﻟ ﻪ ‪ .۴.٧.٩‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ ‪ x۱ = ۱‬و ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ‪۲xn ،n ≥ ۲‬‬
‫‪. lim xn = ۲‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫∞} ‪ {xn‬دﻧﺒﺎﻟﻪای ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺮاء ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪n=۱‬‬
‫‪ .xn ≤ ۲‬ﺑﺮای ‪ ،x۱ = ۱ ≤ ۲ ،x = ۱‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺑﺮای ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاه ‪ xn ≤ ۲ ،x‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫√‬
‫‪ ۲xn ≤ ۴‬و ﯾﺎ ‪ . ۲xn ≤ ۲‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ xn+۱ ≤ ۲‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.٢.٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ xn → x‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.۵.٩‬دارﯾﻢ ‪ xn+۱ → x‬و ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫√‬ ‫√‬ ‫√‬
‫ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻓﻮق ‪ . ۲xn → x‬از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١.۴.٩‬دارﯾﻢ ‪ ۲xn → ۲x‬و ﭼﻮن ﺣﺪ‬
‫√‬
‫ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻔﺮد اﺳﺖ دارﯾﻢ ‪ ۲x = x‬و ﯾﺎ ‪ .۲x = x۲‬ﭘﺲ ‪ x = ۰‬و ﯾﺎ‬
‫∞} ‪ {xn‬ﺻﻌﻮدی و ‪ x۱ = ۱‬ﭘﺲ ‪.x = ۲‬‬
‫‪ .x = ۲‬اﻣﺎ ﭼﻮن دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪n=۱‬‬

‫∞} ‪ {xn‬ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ‪ lim xn = x‬در اﯾﻦ‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۵.٧.٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪n=۱‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫ﺻﻮرت اﮔﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ α ≤ n ≤ β ،n ≥ N‬آﻧﮕﺎه ‪.α ≤ x ≤ β‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ α ≤ xn ≤ β ،n ≥ n‬اﻣﺎ ‪ x > β‬ﯾﺎ ‪ .x < α‬ﻣﺜ ﻼ‪ x > β ‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ n ≥ N۱‬دارﯾﻢ ‪ .|xn − x|< x − β‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫} ‪ .x۰ ≥ max{x۱ , x۲‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n ≥ N۲‬دارﯾﻢ‬
‫‪x − xn ≤ |x − xn |< x − β,‬‬ ‫‪α ≤ xn ≤ β.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣١۴‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮای ‪ n ≥ N۲‬دارﯾﻢ ‪ xn > β‬و ‪ xn ≤ β‬ﻛﻪ ﯾﻚ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪.‬‬

‫| ‪|xn+۱‬‬
‫‪ lim‬در اﯾﻦ‬ ‫∞} ‪ {xn‬دﻧﺒﺎﻟﻪای در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ‪= r‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۶.٧.٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪n=۱‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫| ‪|xn‬‬
‫ﺻﻮرت‬

‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪ r < ۱‬آﻧﮕﺎه ‪.xn → ۰‬‬

‫∞} ‪ {xn‬ﻛﺮاﻧﺪار ﻧﺒﻮده در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻤﮕﺮا ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ب( اﮔﺮ ‪ r > ۱‬آﻧﮕﺎه ‪n=۱‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ r < ۱‬ﻋﺪد ‪ α‬را ﭼﻨﺎن در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ ‪ r < α < ۱‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫| ‪|xn+۱‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻗﺒﻞ )ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ ( ۶.٧.٩‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪< α ،n ≥ N‬‬
‫| ‪|xn‬‬
‫و ﯾ ﺎ | ‪ ،|xn+۱ |< α|xn‬در ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ﻋ ﺪد ﻃ ﺒ ﯿ ﻌ ﯽ ‪ .|xn |< αn |xαNN | ،n ≥ N‬اﻣ ﺎ‬
‫‪ ۰ < α < ۱‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪ ۶.١.٩‬ﻗﻀﯿﻪ ‪ (۵) ٣.١.٩‬دارﯾﻢ ‪. lim xn = ۰‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫ب( اﻣﺎ اﮔﺮ ‪ ،r > ۱‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ r > α > ۱‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻗﺒﻞ )ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪(۶.٧.٩‬‬
‫ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﭼﻨﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n ≥ N‬دارﯾﻢ | ‪.|xn |> α |xαNN‬‬
‫| ‪|xN‬‬
‫اﻣﺎ ﭼﻮن ‪ α > ۱‬ﭘﺲ ∞‪ . lim N αn = +‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ∞‪ . lim |xn |= +‬ﯾﻌﻨﯽ دﻧﺒﺎﻟﻪ‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n→∞ α‬‬
‫∞} ‪ {xn‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻛﺮاﻧﺪار ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ ﻫﻤﮕﺮا ﻧﯿﺰ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫√‬
‫‪ lim‬در اﯾﻦ‬ ‫‪n‬‬
‫∞} ‪ {xn‬دﻧﺒﺎﻟﻪای در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ‪|xn | = r‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٧.٧.٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪n=۱‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫ﺻﻮرت‬

‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪ r < ۱‬آﻧﮕﺎه ‪. lim xn = ۰‬‬

‫∞→‪n‬‬

‫∞} ‪ {xn‬ﻛﺮاﻧﺪار ﻧﺒﻮده و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻤﮕﺮا ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ب( اﮔﺮ ‪ r > ۱‬آﻧﮕﺎه ‪n=۱‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ .r < α < ۱‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ ،۴‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫√‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n ≥ N‬دارﯾﻢ ‪ n |xn | < α‬و ﯾﺎ ‪ .|xn |< αn‬اﻣﺎ ﭼﻮن ‪۰ < α < ۱‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪ ۶.١.٩‬و ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٣.١.٩‬دارﯾﻢ ‪. lim xn = ۰‬‬
‫∞→‪n‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫‪٣١۵‬‬

‫ب( اﻣﺎ اﮔﺮ ‪ ،r > ۱‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ .r > α > ۱‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫‪ N‬ﭼﻨﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n ≥ N‬دارﯾﻢ ‪ .|xn |> αn‬اﻣﺎ ﭼﻮن ‪α > ۱‬‬
‫ﭘﺲ ∞‪ . lim αn = +‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ∞‪. lim |xn |= +‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫[‬ ‫]‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٨.٧.٩‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ‪lim √n۱۲ +۱ + √n۱۲ +۲ + · · · + √n۱۲ +n‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫‪n‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫√‬ ‫√≤‬ ‫√‪+‬‬ ‫√ ‪+ ··· +‬‬ ‫√≤‬
‫‪۲‬‬
‫‪n +n‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪n +۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪n +۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪n +n‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪n +۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪۱‬‬
‫√ ‪ . lim‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺎر ﺑﺮای دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ ‪٣.١.٩‬‬ ‫√ ‪= lim‬‬ ‫اﻣﺎ دارﯾﻢ ‪= ۱‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪n + n n→∞ n + ۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫)ز( دارﯾﻢ‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫√ ‪lim‬‬ ‫√‪+‬‬ ‫√ ‪+ ··· +‬‬ ‫‪= ۱.‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n۲ + ۱‬‬ ‫‪n۲ + ۲‬‬ ‫‪n۲ + n‬‬
‫∞} ‪ {an‬دﻧﺒﺎﻟﻪای در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ‪.an → a‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٩.٧.٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪n=۱‬‬
‫∑‪۱‬‬
‫‪n‬‬
‫‪. lim‬‬ ‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ak = a‬‬
‫‪n→∞ n‬‬
‫‪k=۱‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ an → a‬و ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪N۱‬‬
‫‪ϵ‬‬
‫∞} ‪ {an‬ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‬‫<|‪ .|an − a‬از ﻃﺮﻓﯽ ﭼﻮن دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪n=۱‬‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ n ≥ N۱‬دارﯾﻢ‬
‫‪۲‬‬
‫ﭘﺲ ﻛﺮاﻧﺪار ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺖ ‪ M‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ ،n‬دارﯾﻢ‬
‫‪ .|an − a|≤ M‬ﭘﺲ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬ﻛﻪ ‪ n ≥ N۱‬دارﯾﻢ‬
‫‬ ‫‬
‫∑ ‪۱‬‬‫‪n‬‬ ‫‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‪a‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‬
‫‪n‬‬ ‫‬
‫‪i=۱‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪ a۱ + a۲ + · · · + an‬‬ ‫‬
‫=‬‫‬ ‫‪− a‬‬
‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬
‫|)‪= |(a۱ − a) + (a۲ − a) + · · · + (an − a‬‬
‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬
‫≤‬ ‫)|‪(|a۱ − a|+|a۲ − a|+ · · · + |aN۱ − a|+|aN۱ +۱ − a|+ · · · + |an − a‬‬
‫‪n‬‬
‫‪N۱ M‬‬ ‫‪n − N۱ ϵ‬‬ ‫‪N۱ M‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫≤‬ ‫‪+‬‬ ‫<‬ ‫‪+ .‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n ۲‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪N۱ M‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪ .‬ﻓﺮض‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﺻﻞ ارﺷﻤﯿﺪﺳﯽ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N۲‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ <‬
‫‪N۲‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣١۶‬‬

‫ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ } ‪ .N ≥ max{N۱ , N۲‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫‪ n ≥ N‬دارﯾﻢ‬
‫‪ n‬‬ ‫‬
‫∑ ‪۱‬‬ ‫‬
‫‬ ‫‬ ‫‪ϵ‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‬ ‫‪ai − a < + = ϵ.‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪ ۲ ۲‬‬
‫‪i=۱‬‬

‫‪ ٨.٩‬ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ‪ an‬ﻧ ﺸ ﺎن دﻫ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ } ‪ {an‬ﺻ ﻌ ﻮدی و از ﺑ ﺎﻻ‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫‪ .١‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ‬
‫‪n+۱ n+۲‬‬ ‫‪۲n‬‬
‫ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪.‬‬

‫= ‪ an‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ اﯾﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻧﺰوﻟﯽ و از ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫)‪۱.۳.۵.···.(۲n−۱‬‬

‫‪۲.۴.۶.···.۲n‬‬ ‫‪ .٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪. lim‬‬ ‫‪ .٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ lim an = a‬و ‪ a > ۰‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪an = a‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪ an = ۱ +‬ﺑ ﻪ ازای ‪ p ≤ ۱‬واﮔ ﺮا و ﺑ ﻪ ازای ‪p > ۱‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪ .۴‬ﻧ ﺸ ﺎن دﻫ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ دﻧ ﺒ ﺎﻟ ﻪ ‪= · · · + p‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .۵‬دﻧﺒﺎﻟﻪ } ‪ {an‬را اﻧﻘﺒﺎﺿﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ در ﺻﻮرﺗﯽ ﻛﻪ ﻋﺪدی ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ α‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮری ﻛﻪ ﺑﻪ ازای‬
‫‪ ۰ < α < ۱‬و ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪.|an + ۲an+۱ |< α|an+۱ − an | ،n‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ ﻫﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ اﻧﻘﺒﺎﺿﯽ در ﺷﺮط ﻛﻮﺷﯽ ﺻﺪق ﻣﯽﻛﻨﺪ و ﻟﺬا ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻛﻪ ‪ α = ۱‬ﭼﻪ‬
‫اﺗﻔﺎﻗﯽ ﻣﯽاﻓﺘﺪ؟‬
‫‪۱۱‬‬ ‫‪۳an−۱ + ۱۱‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫= ‪ an‬و ‪ a۰ = ۱‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ } ‪ {an‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﻪ‬ ‫‪ .۶‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪۶‬‬ ‫‪۹‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪ .٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ a۰ = ۱‬و ‪ b۰ = ۱‬و ‪ an + bn ۳ = (an−۱ + bn−۱ ۳)n‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ ﻫﻤﻮاره‬

‫اﻟﻒ( ‪.a۲n − ۳b۲n = ۱‬‬

‫√‬ ‫‪۳bn‬‬ ‫‪an‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ lim‬ﻣﻮﺟﻮد و ﻣﺴﺎوی ‪۳‬‬ ‫‪ lim‬و‬ ‫ب(‬
‫‪n→∞ an‬‬ ‫‪n→∞ bn‬‬

‫‪ .٨‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻧﺒﺎﻟﻪ } ‪ {an‬را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬
‫√‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪A‬‬
‫) ‪a۱ > A, an+۱ = (an +‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪an‬‬
‫√‬
‫اﻟﻒ( ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ } ‪ {an‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﻪ ‪ A‬اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫‪٣١٧‬‬
‫√‬
‫ب( اﮔﺮ ‪ ξn = an A‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬
‫‪ξn۲‬‬ ‫‪ξ۲‬‬
‫= ‪ξn+۱‬‬ ‫‪< √n .‬‬
‫‪۲an‬‬ ‫‪۲ A‬‬
‫√‬
‫ﺑﺎ ﻓﺮض ‪ c = ۲ A‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬
‫‪ξn۲‬‬ ‫‪ξ۲‬‬
‫= ‪ξn+۱‬‬ ‫‪< √n .‬‬
‫‪۲an‬‬ ‫‪۲ A‬‬

‫‪ .٩‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ۰ < a < b‬و دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی } ‪ {bn } ،{an‬را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬
‫√‬
‫)‪a۱ = a, an+۱ = an bn , (n ≥ ۱‬‬
‫‪an + bn‬‬
‫‪b۱ = b,‬‬ ‫= ‪bn+۱‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(n ≥ ۱‬‬
‫‪۲‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪ } ‪ {an‬ﺻﻌﻮدی و دﻧﺒﺎﻟﻪ } ‪ {bn‬ﻧﺰوﻟﯽ اﺳﺖ و ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﯾﮏ ﻋﺪد ﻫﻤﮕﺮاﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .١٠‬اﮔﺮ ‪ lim an = α‬و )‪ (α ∈ R‬و دﻧﺒﺎﻟﻪ } ‪ {bn‬ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫‪a۱ + a۲ + · · · + an‬‬
‫= ‪bn‬‬
‫‪n‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ ‪. lim bn = α‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫‪ .١١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ } ‪ {an‬دﻧﺒﺎﻟﻪای از اﻋﺪاد ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﮕﺮا ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻋﺪدی ﻣﺜﺒﺖ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ‬
‫√‬
‫‪lim n a۱ a۲ · · · an = lim an .‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫{‬ ‫}‬
‫‪pn‬‬
‫از اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ ‪ α‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ در ﻣﻮرد } ‪ {pn‬و } ‪ {qn‬ﭼﻪ‬ ‫‪ .١٢‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ α ̸∈ Q‬و دﻧﺒﺎﻟﻪ‬
‫‪qn‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ؟‬
‫√‬
‫‪ xn+۱ = ۱ −‬ﻣﻄﻠﻮﺑﺴﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ‪. lim xn‬‬ ‫‪ .١٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ۰ < x۱ < ۱‬و ‪۱ − xn‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫‪۱‬‬
‫‪ xn+۱ = ۲ −‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻓﻮق ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪ آن را ﭘﯿﺪا ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪ .١۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ x۱ > ۱‬و‬
‫‪xn‬‬
‫‪v‬‬ ‫‪ .١۵‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ ﺑﻪ ازاء ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪n‬‬
‫‪u‬‬ ‫‪v‬‬ ‫√‬
‫‪u‬‬ ‫‪u‬‬ ‫√ √‬
‫‪u‬‬ ‫‪u‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪t‬‬ ‫√‬
‫‪lim‬‬ ‫‪۱ + ۲ ۱ + ۳ ۱ + ۴ · · · ۱ + n n + ۲ = ۳.‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫√‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪. lim‬‬ ‫‪ .١۶‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ = !‪n‬‬
‫‪n‬‬

‫‪n→∞ n‬‬ ‫‪e‬‬

‫‪ .١٧‬اﮔﺮ } ‪ {an‬و } ‪ {bn‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ ‪ b, a‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪a۱ bn + · · · + an b۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= ab.‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣١٨‬‬

‫‪ .١٨‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪۱p + ۲p + · · · + np‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪p+۱‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪p+۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪١٠‬‬

‫اﻧﺘﮕﺮال‬

‫در ﻓﺼﻞﻫﺎی ﻫﻔﺖ و ﻫﺸﺖ ﺑﺎ ﯾﻜﯽ از دو ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺎﺳﯽ ﺣﺴﺎب دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ و اﻧﺘﮕﺮال )ﺣﺴﺎﺑﺎن( ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺸﺘﻖ و ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی آن آﺷﻨﺎ ﺷﺪﯾﻢ در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺎﺳﯽ دﯾﮕﺮی ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺘﮕﺮال‬
‫ﻣﻌﻄﻮف ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ در ﺣﺴﺎب دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ﻣﻨﺤﻨﯽ ﯾﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻣﺸﺘﻖ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﻖ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ دﯾﺪﯾﻢ ﻣﯽﺗﻮان از آن ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺳﺮﻋﺖ و دﯾﮕﺮ‬
‫آﻫﻨﮓ ﺗﻐﯿﯿﺮات و ﻧﯿﺰ در ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﺎرﺑﺮدی اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در ﺣﺴﺎب اﻧﺘﮕﺮال ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮﻟﻪ ﻧﻤﻮدن اﻧﺘﮕﺮال ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪ ﺷﺪه ﻛﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان از آن ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺣﺠﻢ‪ ،‬ﻃﻮل ﻗﻮس ﻣﻨﺤﻨﯽ‪ ،‬ﻛﺎر‪ ،‬ﻧﯿﺮو و ﻧﯿﺰ ﺣﻞ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻮم و‬
‫ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﻌﻀﯽ از ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺎﻧﻨﺪ )ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ( ﺗﻮاﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺗﻮاﺑﻊ ﺗﻮاﻧﯽ و ﺗﻮاﺑﻊ‬
‫ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﺳﺎس اﻧﺘﮕﺮال اﺳﺖ ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺣﺴﺎب دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ و اﻧﺘﮕﺮال ﯾﺎ ﻗﻀﯿﻪ ﺣﺴﺎﺑﺎن ارﺗﺒﺎط‬
‫ﺑﯿﻦ ﻣﺸﺘﻖ و اﻧﺘﮕﺮال را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺒﺎﺋﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﺳﺎزد ﻛﻪ ﺑﻄﻮر ﺑﺴﯿﺎر وﺳﯿﻌﯽ ﺣﻞ ﺑﺴﯿﺎری از‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ را آﺳﺎن ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬اﻧﺘﮕﺮال را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﻋﻤﺪه اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ ﺗﺎﺑﻊ اوﻟﯿﻪ و اﻧﺘﮕﺮال‬
‫ﻣﻌﯿﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﻣﻌﯿﻦ )ﺗﺎﺑﻊ اوﻟﯿﻪ(‬ ‫‪١.١٠‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.١.١٠‬ﻋﻤﻞ اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی ﻧﺎﻣﻌﯿﻦ را ﻣﯽﺗﻮان‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻋﻜﺲ ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ اﮔﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫‪dy‬‬
‫)‪= f (x‬‬ ‫)‪(١.١٠‬‬
‫‪dx‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ y‬ﭼﻨﺎن ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ ﻛﻪ از ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ‪ y‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ x‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺪﺳﺖ آﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺎﺑﻌﯽ‬
‫∫‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ آﻧﺮا ﯾﻚ اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ اوﻟﯿﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻧﺎﻣﯿﻢ و ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪ f (x)dx‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‬

‫‪٣١٩‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٢٠‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ ‪ c‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ اﮔﺮ ‪ F‬ﺗﺎﺑﻊ اوﻟﯿﻪ ‪ f‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ F + c‬ﻧﯿﺰ ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫∫‬
‫اوﻟﯿﻪ دﯾﮕﺮی از ‪ f‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ ﺗﺎﺑﻊ اوﻟﯿﻪ ﺑﻄﻮر ﯾﻜﺘﺎﺋﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ ‪ f (x)dx‬را ﯾﻚ‬
‫اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﻣﻌﯿﻦ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻧﺎﻣﻨﺪ و ﺗﻤﺎم ﺗﻮاﺑﻊ اوﻟﯿﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻓﻘﻂ در ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺛﺎﺑﺖ ‪ c‬ﺑﺎﻫﻢ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ‪.‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢.١.١٠‬اﮔﺮ ‪ f‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ )‪ F ′ (x) = f (x‬آﻧﮕﺎه ﻋﺪد ﺛﺎﺑﺖ ‪ c‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫∫‬
‫‪f (x)dx = F (x) + c‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ اوﻟﯿﻪ ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ x‬اﺳﺖ و ﯾﻚ ﻋﺪد ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﺑﺮاﺳﺎس‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﻣﻌﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٣.١.١٠‬اﮔﺮ ‪ f‬و ‪ g‬دو ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺛﺎﺑﺖ ‪ α‬و ‪ β‬دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫∫‬ ‫∫‬
‫‪(αf + βg)(x)dx = α f (x)dx + β g(x)dx‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺧﻮاﻧﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎی ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی دارﯾﻢ‬

‫∫‬
‫)‪ur+۱ (x‬‬
‫= ‪u′ (x)ur (x)dx‬‬ ‫‪+c‬‬ ‫‪− ۱ ̸= r ∈ Q‬‬
‫‪r+۱‬‬

‫∫‬
‫‪u′ (x) sin(u(x))dx = − cos(u(x)) + c‬‬

‫∫‬
‫‪u′ (x) cos(u(x))dx = sin(u(x)) + c‬‬

‫∫‬
‫)‪u′ (x‬‬
‫‪dx = tan−۱ (u(x)) + c‬‬
‫)‪۱ + u۲ (x‬‬

‫∫‬
‫)‪u′ (x‬‬
‫√‬ ‫‪dx = sin−۱ (u(x)) + c‬‬
‫)‪۱ − u۲ (x‬‬

‫∫‬
‫)‪u′ (x‬‬
‫√‬ ‫‪dx = sec−۱ (u(x)) + c‬‬
‫‪|u(x)| u۲ (x) − ۱‬‬

‫ﻛﻪ در آن ‪ u‬ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪ x‬اﺳﺖ‪.‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣٢١‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﺳﯿﻜﻤﺎ‬ ‫‪٢.١٠‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.٢.١٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ اﻋﺪاد ‪ am , am+۱ , · · · , an‬ﻛﻪ در آن ‪ n‬و ‪ m‬اﻋﺪادی ﻃﺒﯿﻌﯽ و ‪،m ≤ n‬‬
‫اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺷﺮﻛﺖ ﭘﺬﯾﺮی ﻋﻤﻞ ﺟﻤﻊ ﻋﺒﺎرت‬
‫‪am , am+۱ , · · · , an‬‬

‫ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﯾﻚ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﻌﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﻣﺮ ﭘﺮاﻧﺘﺰﮔﺬاری اﺳﺖ ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق را ﻣﻌﻤﻮﻻ‪ ‬ﺑﺎ‬
‫∑‬‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪ ai ،‬را ﻋﺒﺎرت ﺗﺤﺖ‬ ‫ﻧﻤﺎﯾﺶ داده و ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﺳﯿﻜﻤﺎی ‪ a‬اﻧﺪﯾﺲ ‪ i، i‬از ‪ m‬ﺗﺎ ‪ .n‬در ‪ai‬‬ ‫‪ai‬‬
‫‪i=m‬‬ ‫‪i=m‬‬
‫ﺳﯿﻜﻤﺎ‪ i ،‬را اﻧﺪﯾﺲ ﺳﯿﻜﻤﺎ‪ m ،‬را ﻛﺮان ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺳﯿﻜﻤﺎ و ‪ n‬را ﻛﺮان ﺑﺎﻻی ﺳﯿﻜﻤﺎ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬در ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ‬
‫ﺧﻮاص ﺳﯿﻜﻤﺎ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪.٢.٢.١٠‬‬

‫)اﻟﻒ( ﻣﻘﺪار ﺳﯿﻜﻤﺎ ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﻧﺪﯾﺲ آن اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫= ‪ai‬‬ ‫‪aj‬‬
‫‪i=m‬‬ ‫‪j=m‬‬

‫)ب( اﮔﺮ ‪ k‬ﯾﻚ ﺻﺤﯿﺢ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n−k‬‬ ‫∑‬
‫‪n+k‬‬
‫= ‪ai‬‬ ‫= ‪ai+k‬‬ ‫‪ai−k‬‬
‫‪i=m‬‬ ‫‪i=m−k‬‬ ‫‪i=m+k‬‬

‫)ج( اﮔﺮ ‪ α‬و ‪ β‬اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺛﺎﺑﺖ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬ ‫‪n‬‬ ‫∑‬‫‪n‬‬
‫‪(αai + βbi ) = α‬‬ ‫‪ai + β‬‬ ‫‪bi‬‬
‫‪i=m‬‬ ‫‪i=m‬‬ ‫‪i=m‬‬

‫)د( ﻗﺎﻋﺪه ﺗﻠﺴﻜﻮﭘﯽ )ادﻏﺎم(‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪(ai − ai−۱ ) = an − am−۱‬‬
‫‪i=m‬‬

‫)ﻫـ(‬
‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪c = (n − m + ۱)c‬‬
‫‪i=m‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﺳﺎده ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.٢.١٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ n‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ‪i‬‬
‫‪i=۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٢٢‬‬

‫ﺣﻞ‪) .‬روش اول( ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ دارﯾﻢ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪i = ۱ + ۲ + ۳ + · · · + (n − ۱) + n‬‬
‫‪i=۱‬‬

‫‪= n + (n − ۱) + · · · + ۲ + ۱‬‬

‫و ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﻛﺮدن دو ﺗﺴﺎوی ﻓﻮق ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ دارﯾﻢ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪۲‬‬ ‫)‪i = (n + ۱) + (n + ۱) + · · · + (n + ۱) = n(n + ۱‬‬
‫|‬ ‫‪{z‬‬ ‫}‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪ n‬ﻣﺮﺗﺒﻪ‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫∑‬
‫‪n‬‬
‫)‪n(n + ۱‬‬
‫=‪i‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪i=۱‬‬

‫)روش دوم ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻗﺎﻋﺪه ادﻏﺎم( ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ‬

‫)‪i(i + ۱) i(i − ۱‬‬
‫=‪i‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫( ‪n‬‬
‫∑‬ ‫)‬
‫)‪i(i + ۱) i(i − ۱‬‬ ‫)‪n(n + ۱) ۱(۱ − ۱‬‬ ‫)‪n(n + ۱‬‬
‫=‪i‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫∑‬‫‪n‬‬
‫)‪n(n + ۱)(۲n + ۱‬‬
‫‪.‬‬ ‫= ‪i۲‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.٢.١٠‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬
‫‪۶‬‬
‫‪i=۱‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه ادﻏﺎم دارﯾﻢ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪(i۳ − (i − ۱)۳ ) = n۳‬‬
‫‪i=۱‬‬

‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.٢.١٠‬دارﯾﻢ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫= ) ‪(i۳ − (i − ۱)۳‬‬ ‫)‪(i۳ − (i۳ − ۳i۲ + ۳i − ۱‬‬
‫‪i+۱‬‬ ‫‪i+۱‬‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫=‬ ‫‪(۳i − ۳i + ۱) = ۳‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪i −۳‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪i+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣٢٣‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪i۲ − ۳‬‬ ‫‪i+‬‬ ‫‪۱ = n۳‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫و ﯾﺎ‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪i۲ = ۳‬‬ ‫‪i−‬‬ ‫‪۱ + n۳‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪ ٣.٢.١٠‬و ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٢.٢.١٠‬ه( دارﯾﻢ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫)‪n(n + ۱‬‬ ‫)‪۳n(n + ۱) + ۲n(n − ۱)(n + ۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪i۲ = ۳‬‬ ‫= ‪− n + n۳‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫)‪n(n + ۱)(۳ + ۲n − ۲‬‬ ‫)‪n(n + ۱)(۲n + ۱‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫∑‬
‫‪n‬‬
‫)‪n(n + ۱)(۲n + ۱‬‬
‫= ‪i۲‬‬
‫‪۶‬‬
‫‪i=۱‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ‬

‫(‬ ‫)‬ ‫‪( n )۲‬‬
‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪n(n + ۱) ۲‬‬ ‫∑‬
‫= ‪i۳‬‬ ‫=‬ ‫‪i‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬
‫و‬
‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪n(n + ۱)(۲n +‬‬ ‫‪۱)(۳n۲‬‬ ‫)‪+ ۳n − ۱‬‬
‫= ‪i۴‬‬
‫‪۳۰‬‬
‫‪i=۱‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬
‫ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪.n‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.٢.١٠‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫‪۴k ۲ − ۱‬‬
‫‪i=۱‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺮار دادن‬
‫‪−۱‬‬
‫‪۴k ۲‬‬ ‫‪۲k − ۱ ۲k + ۱‬‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ‪ .B‬ﭘﺲ‬ ‫=‪A‬و‬
‫(‬ ‫)‬ ‫( ‪n‬‬ ‫‪)۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫∑‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪۲‬‬
‫=‬ ‫‪−‬‬
‫‪۲k − ۱ ۲k + ۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲k − ۱ ۲k + ۱‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه ادﻏﺎم دارﯾﻢ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪n‬‬
‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬
‫‪۴k ۲‬‬‫‪−۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲(۱) − ۱ ۲n + ۱‬‬ ‫‪۲n + ۱‬‬
‫‪i=۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٢۴‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪.n‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.٢.١٠‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ )‪(k! k‬‬
‫‪k=۱‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫= ‪(k! )k‬‬ ‫)‪k! ((k + ۱) − k‬‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬
‫∑‬‫‪n‬‬
‫=‬ ‫) !‪((k + ۱)! −k‬‬
‫‪k=۱‬‬

‫‪= (n + ۱)! −۱! = (n + ۱)! −۱‬‬

‫∏‬ ‫∑‬
‫)ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﭘﯽ( ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﺿﺮب ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫‪ ،‬ﻧﻤﺎد‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎد‬
‫ﺧﻮاﺻﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.٢.١٠‬ﺑﺮ آن ﻣﺘﺮﺗﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﯿﺎن و اﺛﺒﺎت آﻧﺮا ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻋﺰﯾﺰ واﮔﺬار ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫اﻧﺘﮕﺮال ﻣﻌﯿﻦ‬ ‫‪٣.١٠‬‬

‫ﺑﺤﺚ را ﺑﺎ ﻃﺮح و ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺷﺮوع ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ S‬ﻛﻪ‬
‫ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪ y = f (x) ≥ ۰‬و ﺧﻄﻮط ‪ x = a‬و ‪ y = b‬و ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ ‪ ١.١٠‬را‬
‫ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ( را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪ .‬اوﻟﯿﻦ ﻣﺸﻜﻠﯽ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ راه وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪y = f (x‬‬

‫‪S‬‬

‫‪x=a‬‬ ‫‪x=b‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١.١٠‬ﻫﺪف ﻣﺤﺎﺳﺒﻪی ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﻴﻪی ‪ S‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮای ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺧﻄﻮط ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺴﺎﺣﺖ را ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻣﺜﻼ‪ ‬ﺑﺮای ﯾﻚ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫ﻃﻮل ﺿﺮب در ﻋﺮض و ﺑﺮای ﯾﻚ ﻣﺜﻠﺚ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻧﺼﻒ ﻗﺎﻋﺪه ﺿﺮﺑﺪر ارﺗﻔﺎع و ﺑﺮای ﯾﻚ ﭼﻨﺪ ﺿﻠﻌﯽ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣٢۵‬‬

‫ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ آن را ﺑﻪ ﻣﺜﻠﺚﻫﺎﯾﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﻮده و ﻣﺴﺎﺣﺖ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ ﺷﻜﻞ ‪ ٢.١٠‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪A1‬‬

‫‪A2‬‬

‫‪A3‬‬
‫‪A4‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٢.١٠‬ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪی ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻳﻚ ﭼﻨﺪﺿﻠﻌﯽ ﻛﺎﻓﻴﺴﺖ آن را ﻣﺜﻠﺚﺑﻨﺪی ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻗﺎﻋﺪه × ارﺗﻔﺎع‬
‫‪,‬ﻋﺮض × ﻃﻮل = ﻣﺴﺎﺣﺖ‬ ‫= ﻣﺴﺎﺣﺖ‬ ‫‪,‬‬ ‫‪A = A۱ + A۲ + A۳ + A۴‬‬
‫‪۲‬‬

‫اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪای ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﺐ آن ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺎدﮔﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ اﯾﺪه ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﻪ اﺟﺰاء ﻛﻮﭼﻜﺘﺮی ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﯾﺪه ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﺑﺘﺪا‬
‫ﺑﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞﻫﺎ و ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﻛﺮدن ﻣﺴﺎﺣﺖ اﯾﻦ ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﻬﺎ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﺑﺮای ﻣﺴﺎﺣﺖ‬
‫ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﺪ از ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﻬﺎ وﻗﺘﯽ ﻣﺴﺎﺣﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﻔﺮ‬
‫ﻣﯿﻞ ﻛﻨﺪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ را ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮای روﺷﻦ ﺷﺪن ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺳﻌﯽ در ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻬﻤﯽ ‪ y = x۲‬و ﺧﻄﻮط ‪x = ۰‬‬
‫و ‪ x = ۱‬و ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﻫﺎ دارﯾﻢ ﺷﻜﻞ زﯾﺮ را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪y = x2‬‬

‫‪S‬‬

‫‪1‬‬

‫ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﺑﺘﺪا ﺑﺎزه ]‪ [۰, ۱‬ﺑﻪ ﺑﺎزهﻫﺎی ﺟﺰﺋﯽ ﺑﺎ ﻃﻮل ﻣﺴﺎوی ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﻮده و ﺳﭙﺲ ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﻬﺎﯾﯽ‬
‫را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ ﻋﺮض آﻧﻬﺎ اﯾﻦ ﺑﺎزهﻫﺎی ﺟﺰﺋﯽ و ﻃﻮل آﻧﻬﺎ ﻣﻘﺪار ﺗﺎﺑﻊ در ﻧﻘﻄﻪ اﻧﺘﻬﺎﯾﯽ در ﻫﺮ ﯾﻚ از‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٢۶‬‬

‫اﯾﻦ ﺑﺎزهﻫﺎی ﺟﺰﺋﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺷﻜﻞ زﯾﺮ وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر‪ ،‬ﻫﺸﺖ و ‪ n‬ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ را‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ Sn‬ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺴﺎﺣﺘﻬﺎی ‪ n‬ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ در ﺷﻜﻞ)ج(ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ دارای‬

‫)ب( ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻪ ﻫﺸﺖ ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ‬ ‫)آ( ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ‬

‫‪...‬‬

‫)ج( ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻪ ‪ n‬ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬ ‫ﻋﺮض ‪ n۱‬و ﻃﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪار ﺗﺎﺑﻊ ‪ y = x۲‬در ﻧﻘﺎط ‪،· · · ، n۳ ، n۲ ، n۱‬‬
‫‪n‬‬
‫‪n‬‬
‫‪( )۳‬‬ ‫‪( )۲ ( )۲ ( )۲‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﻃﻮل ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪ · · · ، n۲ ، n۲ ، n۱‬و ‪ n۲‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫) (‬ ‫) (‬ ‫) ( ‪n‬‬
‫‪۳ ( n )۲ ۱ ∑ i ۲‬‬ ‫‪۱ ∑ ۲‬‬
‫‪n‬‬
‫‪۱ ۱ ۲ ۱ ۲ ۲‬‬
‫= ‪Sn‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫=‬ ‫‪= ۳‬‬ ‫‪i .‬‬
‫‪n n‬‬ ‫‪n n‬‬ ‫‪n n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫)‪n(n + ۱)(۲n + ۱‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬ ‫= ‪i۲‬‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪ ۴.٢.١٠‬دارﯾﻢ‬
‫‪۶‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫)‪n(n + ۱)(۲n + ۱‬‬ ‫)‪(n + ۱)(۲n + ۱‬‬
‫= ‪Sn‬‬ ‫‪۳‬‬
‫=‬
‫‪۶n‬‬ ‫‪۶n۲‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣٢٧‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺴﺎﺣﺘﻬﺎی ﭼﻬﺎر ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ در ﺷﻜﻞ )آ( ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫)‪۵(۹‬‬
‫= ‪S۴‬‬ ‫‪= ۰٫ ۴۶۷۵‬‬
‫)‪۶(۱۶‬‬
‫و ﺑﺮای ﺷﻜﻞ )ب( ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﻫﺸﺖ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫)‪۹(۱۷‬‬
‫= ‪S۸‬‬ ‫‪= ۰٫ ۳۹۸۴۳۷۵.‬‬
‫)‪۶(۶۴‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﺑﻪ دارﯾﻢ ‪ S۱۰۰ = ۰٫ ۳۳۳۸۳۵‬و ‪ S۱۰۰۰ = ۰٫ ۳۳۳۸۳‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻛﻪ ‪ Sn‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬
‫ﻧﺰدﯾﻚ و ﻧﺰدﯾﻚﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ‪ n‬اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬درﺣﻘﯿﻘﺖ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳‬‬
‫)‪(n + ۱)(۲n + ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim Sn = lim‬‬ ‫‪۲‬‬
‫=‬
‫∞→‪n−‬‬ ‫∞→‪n−‬‬ ‫‪۶n‬‬ ‫‪۳‬‬
‫از ﺷﻜﻞ )ج( روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ‪ n‬اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ‪ Sn‬ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺑﻬﺘﺮی از ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺷﺪه‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻬﻤﯽ ‪ y = x۲‬در ﺑﺎزه ]‪ [۰, ۱‬ﺑﺎ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ را‬
‫ﺑﺼﻮرت ﺣﺪ ‪ Sn‬وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ‪ n‬ﺑﻪ ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ ﻣﯿﻞ ﻛﻨﺪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮای ﺑﻜﺎرﮔﯿﺮی اﯾﺪه اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﺑﺮای‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ ﻛﻠﯽﺗﺮ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﻬﺎ ﺑﺎ ﻋﺮضﻫﺎی ﻣﺴﺎوی ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻓﺮاز را ﺗﻌ ﺮﯾﻒ‬
‫ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.٣.١٠‬ﯾﻚ اﻓﺮاز ﺑﻄﻮل ‪ n‬از ]‪ [a, b‬را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪ Pn‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫}‪Pn = {a = x۰ , x۱ , x۲ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = b‬‬

‫ﻛﻪ در آن ﺑ ﺮای ﻫﺮ ‪ xi−۱ < x۱ ،۱ ≤ i ≤ n‬ﻫ ﻤﭽ ﻨﺎﻧﻜ ﻪ ﻣ ﻼﺣ ﻈ ﻪ ﻣ ﯽﺷ ﻮد ﻫ ﺮ اﻓﺮاز ﺑ ﻄ ﻮل ‪ ،n‬ﯾ ﻚ‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ‪ n + ۱‬ﻧﻘﻄﻪای ﻣﺮﺗﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﺷﺮوع آن ﻫﻤﻮاره ﻧﻘﻄﻪ ﺷﺮوع ﺑﺎزه ﯾﻌﻨﯽ ‪ a‬و ﻧﻘﻄﻪ اﻧﺘﻬﺎﯾﯽ‬
‫آن ﻧﻘﻄﻪ اﻧﺘﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺎزه ﯾﻌﻨﯽ ‪ b‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎزه ]‪ [a, b‬ﺑﻪ ‪ n‬زﯾﺮ ﺑﺎزه ﺟﺰء ] ‪ [xi−۱ , xi‬ﺑﺮای‬
‫‪ ۱ ≤ i ≤ n‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻃﻮل اﯾﻦ ﺑﺎزه را ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪ ∆xi‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﯾﻌﻨﯽ ‪ ∆xi = xi − xi−۱‬و‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ ﻫﻤﻮاره ‪ xi−۱ < xi‬ﭘﺲ ‪ ∆xi > ۰‬اﻓﺮاز ‪ Pn‬از ]‪ [a, b‬را ﻣﻨﻈﻢ ﮔﻮﺋﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﻃﻮل ﺗﻤﺎم‬
‫‪ xi = a + i b−a‬ﺑﺮای ‪۰ ≤ i ≤ n‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ‪n‬‬
‫‪b−a‬‬
‫‪n‬‬ ‫ﺑﺎزهﻫﺎی ﺟﺰء ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ و ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻘﺪار‬
‫{‬ ‫}ﻛﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪b−a‬‬ ‫‪b−a‬‬ ‫)‪i(b − a‬‬ ‫)‪(b − a‬‬
‫‪Pn = a, a +‬‬ ‫)‪, · · · , a + (i − ۱‬‬ ‫‪,a +‬‬ ‫‪,···,a + n‬‬ ‫‪=b‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫[‬ ‫]‬
‫‪. a+‬‬ ‫)‪(i−۱)(b−a‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪,a + n‬‬‫)‪i(b−a‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎزه ﺟﺰء ‪i‬ام ﺑﺮای اﻓﺮاز ﻣﻨﻈﻢ ‪ Pn‬از ]‪ [a, b‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫اﮔﺮ ‪ P‬و ‪ Q‬دو اﻓﺮاز از ]‪ [a, b‬ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه اﻓﺮاز ‪ Q‬ﺗﻈﺮﯾﻔﯽ از اﻓﺮاز ‪ P‬ﯾﺎ ‪ Q‬را ﻇﺮﯾﻔﺘﺮ از ‪ P‬ﻧﺎﻣﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه‬
‫‪ .P ⊂ Q‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ P۱‬و ‪ P۲‬دو اﻓﺮاز از ]‪ [a, b‬ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه اﮔﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ‪ P۱ ∪ P۲‬را ﺑﺼﻮرت‬
‫ﯾﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺮﺗﺐ ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﻢ از آن اﻓﺮازی ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﻢ از ‪ P۱‬و ﻫﻢ از ‪ P۲‬ﻇﺮﯾﻔﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ آﻧﺮا‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٢٨‬‬

‫ﺗﻈﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﺮك ‪ P۱‬و ‪ P۲‬ﻧﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ ﺑﺎزه ]‪ [a, b‬ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬

‫}] ‪mi = inf{f (x) : x ∈ [xi−۱ , xi‬‬

‫}] ‪Mi = sup{f (x) : x ∈ [xi−۱ , xi‬‬

‫ﺑﺮای ‪.۱ ≤ i ≤ n‬‬

‫ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﻧ ﻤ ﺎﺋ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ ﭼ ﻮن ﺗ ﺎﺑ ﻊ ‪ f‬ﺑ ﺮ ]‪ [a, b‬ﻛ ﺮاﻧ ﺪار ﻓ ﺮض ﺷ ﺪه اﺳ ﺖ ﭘ ﺲ ﺑ ﺮ ﻫ ﺮ زﯾ ﺮﺑ ﺎزه ﺟ ﺰء آن ﻣ ﺎﻧ ﻨ ﺪ‬
‫] ‪ (۱ ≤ i ≤ n)[xi−۱ , xi‬ﻧﯿﺰ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﻮده‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ mi‬و ‪ Mi‬ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٢.٣.١٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫}‪P = {x۰ = a, x۱ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = b‬‬

‫اﻓﺮازی ﺑﻄﻮل ‪ n‬از ﺑﺎزه ]‪ [a, b‬ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ و ﺑﺎﻻﯾﯽ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ اﻓﺮاز را ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ ﻧﻤﺎدﻫﺎی ) ‪ L(f, P‬و ) ‪ U (f, P‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫= ) ‪L(f, P‬‬ ‫= ) ‪mi (xi − xi−۱‬‬ ‫‪mi ∆xi‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬‫‪n‬‬
‫= ) ‪U (f, P‬‬ ‫= ) ‪Mi (xi − xi−۱‬‬ ‫‪Mi ∆xi‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫ﻛﻪ در آن ‪ mi‬و ‪ Mi‬و ‪ ∆xi‬در ﺑﺎﻻ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١.٢.۵‬در ﻓﺼﻞ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﻛﺮاﻧﺪار ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﻧﺎﻣﻨﻔﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ اﻓﺮاز‬
‫‪ P‬از ]‪ L(f, P ) ،[a, b‬ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺤﺼﻮر ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬و ﺧﻄﻮط ‪ x = a‬و ‪ x = b‬و ﻣﺤﻮر‬
‫‪x‬ﻫﺎ اﺳﺖ در ﺻﻮرﺗﯿﻜﻪ ) ‪ U (f, P‬ﻫﻤﻮاره ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻣﺴﺎﺣﺖ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ در ﺣﺎﻟﺘﯿﻜﻪ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪[a, b‬‬
‫ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ M‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x‬در ]‪−M < f (x) < M ،[a, b‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ اﻓﺮاز ‪ P‬از ]‪ [a, b‬ﭼﻮن ﻫﻤﻮاره ‪ −M < mi < Mi < M‬و ‪ ∆xi > ۰‬ﭘﺲ دارﯾﻢ‬
‫‪−M ∆xi ≤ mi ∆xi ≤ Mi ∆xi ≤ M ∆xi‬‬

‫و ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﺑﺴﺘﻦ روی ‪ ،i‬دارﯾﻢ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬ ‫‪n‬‬
‫≤ ‪(−M )∆xi‬‬ ‫≤ ‪mi ∆xi‬‬ ‫≤ ‪Mi ∆xi‬‬ ‫‪M ∆xi‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣٢٩‬‬

‫و ﯾﺎ‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫) ‪(−M‬‬ ‫‪(xi − xi−۱ ) ≤ L(f, P ) ≤ U (f, P ) ≤ M‬‬ ‫) ‪(xi − xi−۱‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ادﻏﺎم ‪) ٢.٢.١٠‬د( دارﯾﻢ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪(xi − xi−۱ ) = xn − x۰ = b − a‬‬
‫‪i=۱‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬
‫‪−M (b − a) < L(f, P ) < U (f, P ) < M (b − a).‬‬

‫ﭘ ﺲ ﺧ ﺎﻧ ﻮاده } ‪P‬اﻓﺮاز ]‪ {L(f, P ) : [a, b‬و } ‪P‬اﻓﺮاز ]‪ {U (f, P ) : [a, b‬ﻣ ﺠ ﻤ ﻮﻋ ﻪﻫ ﺎﯾ ﯽ ﻛ ﺮاﻧ ﺪار‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻮن ﻏﯿﺮﺧﺎﻟﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻮﭘﺮﻣﻢ و اﯾﻨﻔﯿﻤﻢ آﻧﻬﺎ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را اﻧﺘﮕﺮال ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ و ﺑﺎﻻﺋﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬روی ]‪ [a, b‬ﻧﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٣.٣.١٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﻮق اﻧﺘﮕﺮال ﺑﺎﻻﺋﯽ و‬
‫‪∫ b ∫−b‬‬
‫اﻧﺘﮕﺮال ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬روی ]‪ [a, b‬را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ ﻧﻤﺎدﻫﺎی ‪ a f‬و ‪ a‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪−‬‬

‫‪∫ −b‬‬
‫} ‪P‬اﻓﺮاز ]‪ [a, b‬اﺳﺖ ‪f = inf{U (f, P ) :‬‬
‫‪a‬‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫} ‪P‬اﻓﺮاز ]‪ [a, b‬اﺳﺖ ‪f = sup{U (f, P ) :‬‬
‫‪−a‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ رﯾﻤﺎن ﯾﺎ ﺑﻄﻮر ﺧﻼﺻﻪ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﮔﻮﺋﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه‬

‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ −b‬‬
‫=‪f‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪−a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪∫b‬‬ ‫‪∫b‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺶ داده و آﻧﺮا اﻧﺘﮕﺮال ﻣﻌﯿﻦ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ‬ ‫‪a‬‬ ‫ﯾﺎ ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪f (x)dx‬‬ ‫‪a‬‬ ‫و اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﻣﺸﺘﺮك را ﺑﺎ ﻧﻤﺎد‬
‫]‪ [a, b‬ﻧﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.٣.١٠‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ ‪ f (x) = c‬روی ﺑﺎزه ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ P = {x۰ = a, x۱ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = b}،‬اﻓﺮاز دﻟﺨﻮاﻫﯽ از ]‪[a, b‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٣٠‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ۱ ≤ i ≤ n‬دارﯾﻢ‪.‬‬

‫}] ‪mi = inf{f (x) : x ∈ [xi−۱ , xi‬‬

‫‪= inf{c} = c‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬

‫}] ‪Mi = sup{f (x) : x ∈ [xi−۱ , x۱‬‬

‫‪= sup{c} = c‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫= ) ‪L(f, P‬‬ ‫= ‪mi ∆xi‬‬ ‫)‪c(xi − xi−۱ ) = c(b − a‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬
‫∑‬‫‪n‬‬ ‫∑‬‫‪n‬‬
‫= ) ‪U (f, P‬‬ ‫= ‪Mi ∆xi‬‬ ‫)‪c(xi − xi−۱ ) = c(b − a‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫)‪P } = sup{c(b − a)} = c(b − a‬اﻓﺮاز ]‪f = sup{L(f, P ) : [a, b‬‬
‫‪−a‬‬

‫و‬
‫‪∫ −b‬‬
‫)‪P } = inf{c(b − a)} = c(b − a‬اﻓﺮاز ]‪f = inf{L(f, P ) : [a, b‬‬
‫‪a‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ ‪ C‬روی ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و‬
‫‪∫ b‬‬
‫‪cdx = c(b − a).‬‬
‫‪a‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻧﺘﮕﺮال ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ و اﻧﺘﮕﺮال ﺑﺎﻻی ﺑﺮای ﻫﺮ اﻓﺮاز ‪ P‬از ]‪ ،[a, b‬دارﯾﻢ‬
‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ −b‬‬
‫≤ ) ‪L(f, P‬‬ ‫‪f,‬‬ ‫‪f ≤ U (f, P ).‬‬
‫‪−a‬‬ ‫‪a‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﻮدن ﻓﻘﻂ ﯾﻚ ﺷﺮط ﻻزم ﺑﺮای اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮی اﺳﺖ در ﻣﺜﺎل زﯾﺮ ﺗﺎﺑﻌﯽ اراﺋﻪ‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ﺎ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣٣١‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.٣.١٠‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬

‫‪‬‬
‫اﮔﺮ ]‪۱ x ∈ Q ∩ [۰, ۱‬‬
‫= )‪f (x‬‬
‫اﮔﺮ ]‪۰ x ∈ Q′ ∩ [۰, ۱‬‬

‫روی ]‪ [۰, ۱‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ )ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ]‪.(f = χQ |[۰,۱‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﯾﺎدآوری ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ و اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﭼﮕﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﻦ ﻫﺮ دو ﻋﺪد‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻫﻢ اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ و ﻫﻢ اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ‬
‫}‪P = {۰ = x۰ , x۱ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = ۱‬‬

‫اﻓﺮاز دﻟﺨﻮاﻫﯽ از ]‪ [۰, ۱‬ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫‪mi = inf{f (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]} = inf{۰, ۱} = ۰‬‬

‫‪Mi = sup{f (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]} = sup{۰, ۱} = ۱‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫= ) ‪U (f, P‬‬ ‫= ‪Mi ∆xi‬‬ ‫‪(xi − xi−۱ ) = ۱ − ۰ = ۱‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫و‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫= ) ‪L(f, P‬‬ ‫‪mi ∆xi = ۰‬‬
‫‪i=۱‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫‪P } = sup{۰} = ۰‬اﻓﺮاز ]‪[۰, ۱‬اﺳﺖ ‪= sup{L(f, P ) :‬‬
‫‪−۰‬‬
‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫‪P } = inf{۱} = ۱‬اﻓﺮاز ]‪[۰, ۱‬اﺳﺖ ‪= inf{U (f, P ) :‬‬
‫‪−۰‬‬

‫‪∫−۱‬‬ ‫‪∫۱‬‬
‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫≠ ‪f‬‬ ‫ﭘﺲ ‪f‬‬
‫‪−۰‬‬

‫ﺗﺒﺼﺮه ‪ .۶.٣.١٠‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻣﺸﺨﺼﻪ ﺳﻮﭘﺮﻣﻢ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٣٢‬‬

‫ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ϵ > ۰‬اﻓﺮازی ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ P۱‬از ]‪ [a, b‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫≤ ) ‪f − ϵ < L(f, P۱‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪−a‬‬ ‫‪−a‬‬

‫و ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻣﺸﺨﺼﻪ اﯾﻨﻔﯿﻤﻢ اﻓﺮاز ‪ P۲‬از ]‪ [a, b‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪∫ −b‬‬ ‫‪∫ −b‬‬
‫< ) ‪f ≤ U (f, P۲‬‬ ‫‪f +ϵ‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫اﯾﻨﻚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ اﻓﺮازﻫﺎ ﻇﺮﯾﻔﺘﺮ ﮔﺮدﻧﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊﻫﺎی ﺑﺎﻻﺋﯽ ﯾﻌﻨﯽ ) ‪ U (f, P‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ و‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊﻫﺎی ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ ﯾﻌﻨﯽ ) ‪ L(f, P‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٧.٣.١٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ P‬و ‪ Q‬دو ﻓﺮاز ]‪ [a, b‬ﻛﻪ ‪ P ⊂ Q‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫) ‪L(f, P ) ≤ L(f, Q) ≤ U (f, Q) ≤ U (f, P‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺮاء ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻗﻀﯿﻪ را در ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺛﺒﺎت ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ ﻛﻪ اﻓﺮاز ‪ P ⊂ Q‬و اﻓﺮاز ‪ Q‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ‬

‫}‪P = {x۰ = a, x۱ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = b‬‬

‫}‪Q = {x۰ = a, x۱ , · · · , xi−۱ , u, xi , · · · , xn = b‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫= ) ‪L(f, P‬‬ ‫) ‪mj (xj − xj−۱‬‬ ‫)‪(٢.١٠‬‬
‫‪j=۱‬‬

‫∑‬
‫‪j−۱‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫=‬ ‫‪mj (xj − xj−۱ ) + mi (xi − xi−۱ ) +‬‬ ‫) ‪mj (xj − xj−۱‬‬
‫‪j=۱‬‬ ‫‪j=i+۱‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‪ m′i = inf{f (x) : x ∈ [xi−۱ , u]} ،‬و }] ‪ .m′′i = inf{f (x) : x ∈ [u, xi‬ﭼﻮن‬
‫ﺑﺎزهﻫﺎی ‪ [xi−۱ u] ،‬و ] ‪ [u, xi‬ﻫﺮدو زﯾﺮ ﺑﺎزهﻫﺎی‪ [xi−۱ , xi ] ،‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ ‪ mi ≤ m′i‬و ‪.mi ≤ m′′i‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫) ‪mi (xi − xi−۱ ) = mi (xi − u + u − xi−۱ ) = mi (xi − u) + mi (u − xi−۱‬‬

‫) ‪≤ m′′i (xi − u) + m′i (u − xi−۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣٣٣‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ‪ ٢.١٠‬دارﯾﻢ‬

‫) ‪L(f, P‬‬ ‫)‪(٣.١٠‬‬

‫∑‬
‫‪i−۱‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫≤‬ ‫‪mj (xj − xj−۱ ) + m′i (u − xi−۱ ) + m′′i (xi − u) +‬‬ ‫) ‪mj (xj − xj−۱‬‬
‫‪j=۱‬‬ ‫‪j=i+۱‬‬
‫‪= L(f, Q).‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ ‪ Mi′ ≤ Mi‬و ‪ Mi′′ ≤ Mi‬ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ‬

‫}] ‪Mi = sup{f (x) : x ∈ [xi−۱ , xi‬‬

‫}]‪Mi′ = sup{f (x) : x ∈ [xi−۱ , u‬‬
‫}] ‪Mi′′ = sup{f (x) : x ∈ [u, xi‬‬

‫ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﻛﻪ )‪ U (f, Q) ≤ U (f, p‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .٨.٣.١٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ P‬و ‪ Q‬دو اﻓﺮاز دﻟﺨﻮاه از ]‪ [a, b‬ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫)‪L(f, P ) ≤ U (f, Q‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ‪ P ′‬ﺗﻈﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﺮك ‪ P‬و ‪ Q‬ﺑﺎﺷﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ‪ .(P ′ = P ∪ Q‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٧.٣.١٠‬دارﯾﻢ‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫)‪L(f, P ) ≤ L(f, P ) ≤ U (f, P ) ≤ U (f, Q‬‬

‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﻧ ﻤ ﺎﺋ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ ﺑ ﺎ ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﺑ ﻪ ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ﻓ ﻮق دارﯾ ﻢ ﻛ ﻪ ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ اﻓ ﺮاز ‪ Q‬از ]‪U (f, Q) ،[a, b‬‬

‫ﯾ ﻚ ﻛ ﺮان ﺑ ﺎﻻی ﻣ ﺠ ﻤ ﻮﻋ ﻪ } ‪P‬اﻓﺮاز ]‪[a, b‬اﺳﺖ ‪ {L(f, P ) :‬اﺳ ﺖ )‪ L(f, Q‬ﯾ ﻚ ﻛ ﺮان ﭘ ﺎﯾ ﯿ ﻦ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ} ‪P‬اﻓﺮاز ]‪[a, b‬اﺳﺖ ‪ {U (f, P ) :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬

‫)‪P } ≤ U (f, Q‬اﻓﺮاز ]‪[a, b‬اﺳﺖ ‪sup{L(f, P ) :‬‬

‫)‪P } ≥ L(f, Q‬اﻓﺮاز ]‪[a, b‬اﺳﺖ ‪inf{U (f, P ) :‬‬

‫و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺮای ﻫﺮ دو اﻓﺮاز دﻟﺨﻮاه ‪ P‬و ‪ Q‬از]‪[a, b‬‬

‫‪b‬‬ ‫∫‬ ‫‪∫ −b‬‬
‫≤ )‪L(f, Q‬‬ ‫≤‪f‬‬ ‫) ‪f ≤ U (f, P‬‬
‫‪−a‬‬ ‫‪a‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٣۴‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﻣﻌﯿﺎری ﺑﺮای اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮی ﺗﺎﺑﻊ ﻛﺮاﻧﺪار ‪ f‬روی ]‪ [a, b‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﺤﻚ رﯾﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٩.٣.١٠‬ﻣﺤﻚ رﯾﻤﺎن(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﺮط ﻻزم و‬
‫ﻛﺎﻓﯽ ﺑﺮای آﻧﻜﻪ ‪ f‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ϵ > ۰‬اﻓﺮازی ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ P‬از ]‪ [a, b‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻛﻪ‬
‫‪U (f, P ) − L(f, P ) < ϵ‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬اﺑﺘﺪا ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ و ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﺒﺼﺮه‬
‫‪ ۶.٣.١٠‬اﻓﺮازﻫﺎی ‪ P۱‬و ‪ P۲‬از ]‪ [a, b‬ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫‪∫ −b‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫‪ϵ‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪U (f, P۲ ) −‬‬ ‫‪f< ,‬‬ ‫< ) ‪f − L(f, P۱‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪۲ −a‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ P‬ﺗﻈﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﺮك ‪P۱‬و ‪ P۲‬ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٧.٣.١٠‬دارﯾﻢ‬
‫‪U (f, P ≤ U (f, P۲ ),‬‬ ‫) ‪L(f, P۱ ) ≤ L(f, P‬‬

‫ﭘﺲ دارﯾﻢ‬
‫‪∫ −b‬‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫‪ϵ‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪U (f, P ) −‬‬ ‫<‪f‬‬ ‫‪,‬‬ ‫< ) ‪f − L(f, P‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪−a‬‬
‫‪۲‬‬

‫و ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﻛﺮدن اﯾﻦ دو ﻧﺎﻣﺴﺎوی دارﯾﻢ‬

‫‪∫ −b‬‬ ‫‪∫ −b‬‬
‫‪U (f, P ) −‬‬ ‫‪f+‬‬ ‫‪f − L(f, P ) < ϵ‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪∫b‬‬ ‫‪∫−b‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ دارﯾﻢ‬ ‫=‪f‬‬ ‫اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮض ﭼﻮن ‪ f‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﭘﺲ ‪f‬‬
‫‪−a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪U (f, P ) − L(f, P ) < ϵ.‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﺴﻤﺖ ﻟﺰوم ﺷﺮط ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪∫−b‬‬ ‫‪∫b‬‬
‫ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ‪ :‬ﺑﺮای اﺛﺒﺎت اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮی ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪ a f = a f‬و ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﭼﻮن‬
‫‪∫−b‬‬ ‫‪∫b −‬‬ ‫‪∫−b‬‬ ‫‪∫b‬‬
‫‪ ، a f − a f ≥ ۰‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ a f − a f ≤ ϵ ،ϵ > ۰‬ﭘﺲ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮض اﻓﺮاز ‪ P‬از ]‪ [a, b‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪U (f, P ) − L(f, P ) < ϵ.‬‬

‫از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ ٨.٣.١٠‬دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫‪∫ −b‬‬
‫≤ ) ‪L(f, P‬‬ ‫≤‪f‬‬ ‫) ‪≤ U (f, P‬‬
‫‪−a‬‬ ‫‪a‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣٣۵‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬
‫‪∫ −b‬‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫‪f−‬‬ ‫‪f ≤ U (f, P ) − L(f, P ) < ϵ‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪−a‬‬

‫‪∫−b‬‬ ‫‪∫b‬‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪f−‬‬ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪f < ϵ‬‬
‫‪−a‬‬

‫‪∫۱‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫=‪x‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٠.٣.١٠‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬

‫‪ P = {۰, n۱ , · · · , i−۱‬از‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ n‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ اﻓﺮاز ﻣﻨﻈﻢ }‪n , n , · · · , ۱‬‬
‫‪i‬‬

‫]‪ [۰, ۱‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x‬ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ ﭘﺲ‬
‫(‬ ‫)‬ ‫) (‬
‫‪i−۱‬‬ ‫‪i−۱‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪i‬‬
‫‪mi = f‬‬ ‫=‬ ‫‪, Mi = f‬‬ ‫‪= .‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫درﻧﺘﯿﺠﻪ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬‫‪n‬‬
‫‪i−۱ ۱‬‬ ‫∑ ‪۱‬‬
‫‪n‬‬
‫∑ ‪۱‬‬
‫‪n−۱‬‬
‫= ) ‪L(f, P‬‬ ‫= ‪mi ∆xi‬‬ ‫‪. = ۲‬‬ ‫‪(i − ۱) = ۲‬‬ ‫‪i‬‬
‫‪n n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫)‪(n − ۱)(n‬‬ ‫‪n−۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪۱−‬‬
‫‪۲n۲‬‬ ‫‪۲n‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬

‫و‬
‫∑‬ ‫∑‬ ‫(‬ ‫)‬
‫∑ ‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪i۱‬‬ ‫)‪n(n + ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ) ‪U (f, P‬‬ ‫= ‪Mi ∆xi‬‬ ‫‪= ۲‬‬ ‫=‪i‬‬ ‫=‬ ‫‪۱+‬‬
‫‪nn‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪۲n۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ) ‪U (f, P ) − L(f, P‬‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪۱−‬‬ ‫‪= .‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﺮای ‪ ،ϵ > ۰‬ﺑﻨﺎﺑﻪ اﺻﻞ ارﺷﻤﯿﺪﺳﯽ‪ ،‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ n۱ < ϵ‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ‬
‫‪∫۱‬‬
‫‪ ٩.٣.١٠‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = x‬در ]‪ [۰, ۱‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ‪ ۰ x = ۱۲‬ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮی دارﯾﻢ‬
‫(‬ ‫)‬ ‫‪∫ ۱‬‬ ‫‪∫ ۱‬‬ ‫‪∫ −۱‬‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱−‬‬ ‫≤ ) ‪= L(f, P‬‬ ‫=‪x‬‬ ‫=‪x‬‬ ‫= ) ‪x ≤ U (f, P‬‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫≤ ‪−‬‬ ‫≤ ‪x−‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٣۶‬‬

‫∫‬ ‫‬ ‫و ﯾﺎ‬
‫‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱  ۱‬‬
‫‬ ‫‪x− ≤ .‬‬
‫‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪۰‬‬

‫ﭘﺲ‬ ‫‪۱‬‬
‫اﻛ ﻨ ﻮن ﺑ ﺮای ‪ ،ϵ > ۰‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﻪ اﺻ ﻞ ارﺷ ﻤ ﯿ ﺪﺳ ﯽ ﻋ ﺪد ﻃ ﺒ ﯿ ﻌ ﯽ ‪ n‬ﻣ ﻮﺟ ﻮد اﺳ ﺖ ﻛ ﻪ ‪< ϵ‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪∫ ۱‬‬ ‫‪∫ ۱‬‬ ‫‬
‫‪۱‬‬ ‫‬ ‫ ‪۱‬‬
‫‪ .‬ﺣﺎل ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ دﺳﺘﻪ وﺳﯿﻌﯽ از ﺗﻮاﺑﻊ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬ ‫ و ﯾﺎ = ‪x‬‬ ‫‬ ‫‪x− <ϵ‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۲‬‬
‫ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻮاﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﺗﻮاﺑﻊ ﯾﻜﻨﻮا )ﺗﻮاﺑﻊ ﺻﻌﻮدی ﯾﺎ ﻧﺰوﻟﯽ( اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﺑﺘﺪا‬
‫ﯾﻚ ﻣﻔﻬﻮم را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ‪ .١١.٣.١٠‬اﮔ ﺮدﻧ ﺒ ﺎﻟ ﻪای از اﻓ ﺮازﻫ ﺎ ﻣ ﺎﻧ ﻨ ﺪ ‪ Pn‬از ]‪ [a, b‬ﻣ ﻮﺟ ﻮدﺑ ﺎﺷ ﺪ ﻛ ﻪ‬

‫‪ lim U (f, Pn ) = lim L(f, Pn ) = A‬آﻧﮕﺎه ‪ f‬در ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و دارﯾﻢ‬
‫∞→‪∫ b n−‬‬ ‫∞→‪n−‬‬

‫‪f =A‬‬
‫‪a‬‬
‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ Pn‬از اﻓﺮازﻫﺎی ]‪،[a, b‬‬
‫‪lim U (f, Pn ) = lim L(f, Pn ) = A.‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ ‪ ، lim (U (f, Pn ) − L(f, Pn )) = ۰‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ϵ > ۰‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫ﻋﺪدی ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ N‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ U (f, PN ) − L(f, PN ) < ϵ‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻣﺤﻚ رﯾﻤﺎن ﺗﺎﺑﻊ ‪f‬‬
‫ﺑﺮ ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﭼﻮن ﺑﺮای ﻫﺮ ‪n‬‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫≤ ) ‪L(f, Pn‬‬ ‫) ‪f ≤ U (f, Pn‬‬
‫‪a‬‬

‫و دارﯾﻢ‬
‫‪lim L(f, Pn ) = lim U (f, Pn ) = A‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫‪∫b‬‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه‬ ‫‪a‬‬ ‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺮدﮔﯽ ﺑﺮای دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ دارﯾﻢ ‪f = A‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٢.٣.١٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f : [۰, ۲] → R‬ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ ‪‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫اﮔﺮ ‪۰ ۰ ≤ x < ۱‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫‪۱ x=۱‬‬ ‫اﮔﺮ‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫اﮔﺮ ‪۰ ۱ < x ≤ ۲‬‬
‫‪∫۲‬‬
‫را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪ f‬در ﺑﺎزه ]‪ [۰, ۲‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﻣﻘﺪار ‪f‬‬

‫{‬ ‫}‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺮای ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاه ‪ n‬اﻓﺮاز ‪ Pn ۰, ۱ − n۱ , ۱ + n۱ , ۲‬از]‪ [۰, ۲‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ در‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣٣٧‬‬

‫[‬ ‫[ ]‬ ‫[ ]‬ ‫]‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﻘﺪار ‪ f‬در ﺑﺎزهﻫﺎی ‪ ۰, ۱ − n۱‬و ‪ ۱ − n۱ , ۱ + n۱‬و ‪ ۱ + n۱ , ۲‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺻﻔﺮ و ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﻘﺪار ‪ f‬در زﯾﺮ ﺑﺎزهﻫﺎی ﻓﻮق ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮاﺑﺮ‪ ۰‬و ‪ ۱‬و ‪ ۰‬اﺳﺖ ﭘﺲ‬
‫‪۲‬‬
‫‪L(f, Pn ) = ۰, U (f, Pn ) = .‬‬
‫‪n‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ lim U (f, Pn ) = lim L(f, Pn ) = ۰‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺒﻖ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١١.٣.١٠‬ﺗﺎﺑﻊ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫‪∫ ۲‬‬
‫‪.‬‬ ‫ﺑﻮده و دارﯾﻢ ‪f = ۰‬‬
‫‪۰‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٣.٣.١٠‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f : [۰, ۱] → R‬ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ‬

‫‪‬‬
‫اﮔﺮ ‪x ۰ ≤ x < ۱‬‬
‫= )‪f (x‬‬
‫‪۲ x = ۱‬‬ ‫اﮔﺮ‬

‫اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫{‬ ‫}‬
‫‪ Pn = ۰, n۱ , · · · , i−۱‬از ]‪ [۰, ۲‬را در ﻧﻈﺮ‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬اﻓﺮاز ﻣﻨﻈﻢ ‪, ni , · · · , ۱‬‬
‫] ‪[ i−۱ i‬‬ ‫‪n‬‬

‫(‬ ‫اﺳﺖ ﭘﺲ در ﺑﺎزه ﺟﺰء ‪i‬ام ‪n ), n ،‬‬ ‫) (‬

‫ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺻﻌﻮدی‬
‫‪i−۱‬‬ ‫‪i−۱‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪i‬‬
‫‪mi = f‬‬ ‫=‬ ‫‪, Mi = f‬‬ ‫‪= .‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪(i − ۱) ۱‬‬ ‫∑ ‪۱‬‬
‫‪n−۱‬‬
‫)‪(n − ۱)(n‬‬ ‫‪n−۱‬‬
‫= ) ‪L(f, Pn‬‬ ‫= ‪mi ∆xi‬‬ ‫=‬ ‫=‪i‬‬ ‫=‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n۲‬‬ ‫‪۲n۲‬‬ ‫‪۲n‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪i۱‬‬ ‫∑ ‪۱‬‬
‫‪n‬‬
‫)‪(n + ۱)(n‬‬ ‫‪n+۱‬‬
‫= ) ‪U (f, Pn‬‬ ‫= ‪Mi ∆xi‬‬ ‫‪= ۲‬‬ ‫=‪i‬‬ ‫=‬
‫‪nn‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪۲n۲‬‬ ‫‪۲n‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪.‬‬ ‫=‪f‬‬ ‫و ﭼﻮن = ) ‪ lim U (f, Pn ) = lim L(f, Pn‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١١.٣.١٠‬دارﯾﻢ‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١۴.٣.١٠‬ﺑﺮای اﻓﺮاز دﻟﺨﻮاه }‪ P = {x۰ = a, x۱ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = b‬ﻧﺮم ﯾﺎ‬

‫)ﺗﻮر( ‪ P‬را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ∥ ‪ ∥P‬ﯾﺎ )‪ µ(p‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪∥P ∥= max{∆xi : ۱ ≤ i ≤ n}.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١۵.٣.١٠‬اﮔﺮ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ f‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﺑﻌﻼوه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ϵ > ۰‬‬
‫ﻋﺪد ‪ δ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ اﻓﺮاز }‪ P = {x۰ = a, x۱ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = b‬ﻛﻪ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٣٨‬‬

‫‪ ∥P ∥< δ‬و ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ ‪ ti‬در ] ‪ [xi−۱ , xi‬دارﯾﻢ‬

‫‬ ‫ ‪∫ b‬‬
‫∑‬‫‪n‬‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‪f (ti )∆xi −‬‬ ‫‪f ≤ ϵ‬‬
‫‬ ‫‪a‬‬ ‫‬
‫‪i=۱‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ‪) ٩.٣.١٠‬ﻣﺤﻚ رﯾﻤﺎن( ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ اﻓﺮاز ‪ P‬ﭼﻨﺎن ﻣﻮﺟﻮد‬
‫‪ϵ‬‬
‫< ‪ ۰ < ϵ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن ‪f‬‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ‪ .U (f, P ) − L(f, P ) < ϵ‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ‬
‫‪b−a‬‬
‫ﺑﺮ]‪ ،[a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﺑﻄﻮر ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ‪ δ > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای‬
‫ﻫﺮ ‪ x‬و ‪ y‬در ]‪ ،[a, b‬اﮔﺮ ‪ |x − y|< δ‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪|f (x) − f (y)|< ϵ۰‬‬ ‫)‪(۴.١٠‬‬

‫)ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ ١.٣.۵‬و ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﺑﻌﺪ ار آن را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‪(.‬‬

‫ﺣ ﺎل اﻓ ﺮاز }‪ P = {x۰ = a, x۱ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = b‬را ﭼ ﻨ ﺎن در ﻧ ﻈ ﺮ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ ﻛ ﻪ‬
‫‪ .∥P ∥< δ‬ﭼ ﻮن ‪ f‬ﺑ ﺮ ]‪ [a, b‬ﺑ ﻄ ﻮر ﯾ ﻜ ﻨ ﻮاﺧ ﺖ ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﻪ اﺳ ﺖ ﭘ ﺲ ‪ f‬ﺑ ﺮ ﺗ ﻤ ﺎم ﺑ ﺎزهﻫ ﺎی ﺟ ﺰء‬
‫)‪ [xi , xi−۱ ], (۱ ≤ i ≤ n‬ﻧﯿﺰ ﺑﻄﻮر ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.٢.۵‬در ﻓﺼﻞ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‬
‫‪ f‬ﻫ ﻢ ﻣ ﺎﻛ ﺰﯾ ﻤ ﻢ و ﻫ ﻢ ﻣ ﯽﻧ ﯿ ﻤ ﻢ ﻣ ﻘ ﺪار ﺧ ﻮد را روی ﺑ ﺎزه ] ‪ [xi , xi−۱‬ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮد ﯾ ﻌ ﻨ ﯽ ﻧ ﻘ ﺎط ‪ ti‬و ‪ t′i‬در‬
‫] ‪ [xi , xi−۱‬ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬

‫}] ‪f (ti ) = Mi = sup{f (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]} = max{f (x) : x ∈ [xi−۱ , xi‬‬

‫}] ‪f (t′i ) = mi = inf{f (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]} = min{f (x) : x ∈ [xi−۱ , xi‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭼﻮن ‪ ∥P ∥< δ‬ﭘﺲ ‪ |ti − t′i |< δ‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ ۴.١٠‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﻛﻪ ‪ Mi − mi < ϵ۰‬ﺑﺮای‬
‫‪ .۱ ≤ i ≤ n‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫= ) ‪U (f, P ) − L(f, P‬‬ ‫‪Mi ∆xi −‬‬ ‫= ‪mi ∆xi‬‬ ‫‪(Mi − mi )∆xi‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪< ϵ۰‬‬ ‫‪∆xi = ϵ۰‬‬ ‫‪(xi − xi−۱ ) = ϵ۰ (b − a) < ϵ.‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎن دادهاﯾﻢ ﻛﻪ ﺗﻮاﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮ ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ ﭼﻮن ﺑﺮای‬
‫ﻫﺮ ] ‪ ti ∈ [xi−۱ , xi‬دارﯾﻢ ‪ mi ≤ f (ti ) ≤ Mi‬و ‪ ∆xi > ۰‬ﭘﺲ دارﯾﻢ‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫= ) ‪L(f, P‬‬ ‫≤ ‪mi ∆xi‬‬ ‫≤ ‪f (ti )∆xi‬‬ ‫)‪Mi ∆xi = U (f, p‬‬ ‫)‪(۵.١٠‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣٣٩‬‬

‫از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ ٨.٣.١٠‬دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫≤ ) ‪L(f, P‬‬ ‫‪f ≤ U (f, P ).‬‬ ‫)‪(۶.١٠‬‬
‫‪a‬‬

‫ﭘﺲ از ‪ ۵.١٠‬و ‪ ۶.١٠‬دارﯾﻢ‬

‫‬ ‫ ‪∫ b‬‬
‫∑‬‫‪n‬‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‪f (ti )∆xi −‬‬ ‫‪f  ≤ U (f, P ) − L(f, P ) < ϵ‬‬
‫‬ ‫‪a‬‬ ‫‬
‫‪i=۱‬‬

‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ رﯾﻤﺎن و ارﺗﺒﺎط آن ﺑﺎ اﻧﺘﮕﺮال ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١۶.٣.١٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻛﺮاﻧﺪار و‬

‫}‪P = {x۰ = a, x۱ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = b‬‬
‫∑‬
‫‪n‬‬
‫ﻛﻪ در آن ] ‪ ti ∈ [xi−۱ , xi‬ﺑﺮای ‪۱ ≤ i ≤ n‬‬ ‫اﻓﺮازی از ]‪ [a, b‬ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪f (ti )∆xi‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ را ﯾﻚ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ رﯾﻤﺎن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ اﻓﺮاز ‪ P‬ﻧﺎﻣﻨﺪ و آﻧﺮا ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ) ‪ S(f, P‬ﻧﻤﺎﯾﺶ‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﻫﺮ اﻓﺮاز ﺗﻌﺪادی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ رﯾﻤﺎن وﺟﻮد دارد و ﻫﻤﻮاره دارﯾﻢ‬
‫‪L(f, P ) ≤ S(f, P ) ≤ U (f, P ).‬‬ ‫)‪(٧.١٠‬‬

‫ﺣﺎل اﮔﺮ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻣﺤﻚ رﯾﻤﺎن ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ϵ > ۰‬اﻓﺮازی ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪P‬‬
‫از ]‪ [a, b‬وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ‪ U (f, P ) − L(f, P ) < ϵ‬از ﻃﺮﻓﯽ ﻫﻤﻮاره‬
‫‪∫ b‬‬
‫≤ ) ‪L(f, P‬‬ ‫‪f ≤ U (f, P ).‬‬ ‫)‪(٨.١٠‬‬
‫‪a‬‬

‫ﭘﺲ از ‪ ٧.١٠‬و ‪ ٨.١٠‬دارﯾﻢ‬

‫‬ ‫ ‪∫ b‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪S(f, P ) −‬‬ ‫‪f  ≤ U (f, P ) − L(f, P ) < ϵ.‬‬
‫‬
‫‪a‬‬

‫ﺣﺎل اﮔﺮ ‪ Pn‬دﻧﺒﺎﻟﻪای از اﻓﺮازﻫﺎی ]‪ [a, b‬ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬

‫‪lim U (f, Pn ) = lim L(f, Pn ) = A‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫‪∫b‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ رﯾﻤﺎن ) ‪S(f, Pn‬‬ ‫‪a‬‬ ‫آﻧﮕﺎه ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١١.٣.١٠‬دارﯾﻢ ‪f = A‬‬
‫ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ اﻓﺮاز ‪ Pn‬ﻧﯿﺰ دارﯾﻢ‬
‫) ‪L(f, Pn ) ≤ S(f, Pn ) ≤ U (f, Pn‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣۴٠‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺮدﮔﯽ در دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ دارﯾﻢ‬

‫‪∫ b‬‬
‫= ‪lim S(f, Pn ) = A‬‬ ‫‪f‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪a‬‬

‫ﺑﺨﺼﻮص اﮔﺮ ‪ f‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ و ﺑﺮای ﻫﺮ ‪Pn ،n‬اﻓﺮاز ﻣﻨﻈﻢ‬

‫{‬ ‫}‬
‫‪b−a‬‬ ‫)‪i(b − a‬‬
‫‪Pn = x۰ = a, a +‬‬ ‫‪,···,a +‬‬ ‫‪,···,b‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﻫﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ رﯾﻤﺎن ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ ‪ Pn‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪b−a‬‬ ‫∑‪b−a‬‬
‫‪n‬‬
‫= ) ‪S(f, Pn‬‬ ‫) ‪f (ti‬‬ ‫=‬ ‫) ‪f (ti‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬

‫∫‬
‫∑‪b−a‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪lim‬‬ ‫= ) ‪f (ti‬‬ ‫‪f‬‬ ‫)‪(٩.١٠‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫[‬ ‫]‬
‫)‪(i − ۱)(b − a‬‬ ‫)‪i(b − a‬‬
‫‪ ti ∈ a +‬ﺑﺮای ‪ ۱ ≤ i ≤ n‬دﻟﺨﻮاه ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ‬ ‫‪,a +‬‬ ‫ﻛﻪ‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪ ١۵.٣.١٠‬ﺑﺮای ﺗﻮاﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻫﻤﻮاره ‪ ٩.١٠‬ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫) (‬
‫∑‪۱‬‬
‫‪n‬‬
‫‪i‬‬
‫‪ lim‬را‬ ‫‪f‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٧.٣.١٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﺒﺎرت‬
‫‪n→∞ n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﯾﻚ اﻧﺘﮕﺮال ﻣﻌﯿﻦ ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬

‫) (‬
‫∑‪۱‬‬
‫‪n‬‬
‫‪i‬‬
‫را ﺑﺼﻮرت ﯾﻚ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ رﯾﻤﺎن ﺗﺎﺑﻊ ‪f‬‬ ‫‪f‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﻮق ﻋﺒﺎرت‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫‪i‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ ‪ ti‬در ﺑﺎزه ﺟﺰء‪i‬ام را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ‪ ٩.١٠‬دارﯾﻢ‬
‫∫ ) (‪n‬‬
‫∑‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪i‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪f‬‬ ‫=‬ ‫‪f.‬‬
‫‪n→∞ n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫√‬ ‫√‬ ‫√‬
‫‪۱ + ۲ + ··· + n‬‬
‫‪ lim‬را ﺑﺼﻮرت ﯾﻚ اﻧﺘﮕﺮال ﻣﻌﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٨.٣.١٠‬ﺣﺪ‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n۲‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫√‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√(‬ ‫√‬ ‫) √‬ ‫√ ‪n‬‬
‫‪۱ + ۲ + ··· + n‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫∑‬ ‫‪i‬‬
‫‪۳‬‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫=‬
‫‪n‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪i=۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣۴١‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪ ١٧.٣.١٠‬دارﯾﻢ‬

‫√ ‪n‬‬
‫∑‬ ‫∫‬ ‫√‪۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪i‬‬
‫‪lim‬‬ ‫=‬ ‫‪x.‬‬
‫‪n→∞ n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪i=۱‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﯾﻜﻨﻮا ﺑﺮ ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١٩.٣.١٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﯾﻜﻨﻮا )ﯾﻌﻨﯽ ﺻﻌﻮدی ﯾﺎ ﻧﺰوﻟﯽ( ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪f‬‬
‫اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮاﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻗﻀﯿﻪ را ﺑﺮای ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻛﻪ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﻧﺰوﻟﯽ اﺳﺖ اﺛﺒﺎت و در ﺣﺎﻟﺖ ﺻﻌﻮدی ﻛﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﺸﺎﺑﻪ‬
‫اﺳ ﺖ ﺑ ﻪ ﺧ ﻮاﻧ ﻨ ﺪﮔ ﺎن واﮔ ﺬار ﻣ ﯽﻛ ﻨ ﯿ ﻢ‪ .‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ n‬ﻋ ﺪد ﻃ ﺒ ﯿ ﻌ ﯽ دﻟ ﺨ ﻮاﻫ ﯽ ﺑ ﺎﺷ ﺪ‪ .‬اﻓ ﺮاز ﻣ ﻨ ﻈ ﻢ‬
‫{‬ ‫}‬
‫‪b−a‬‬ ‫)‪i(b − a‬‬
‫‪ Pn = a, a +‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎزه ﺟﺰؤ‬ ‫‪,···,a +‬‬ ‫‪,···,b‬‬
‫[‬ ‫‪n‬‬ ‫‪] n‬‬
‫‪b−a‬‬ ‫‪b−a‬‬
‫)‪ a + (i − ۱‬و ﭼﻮن ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮض ‪ f‬ﻧﺰوﻟﯽ اﺳﺖ ﭘﺲ دارﯾﻢ‬ ‫‪, +i‬‬ ‫‪-i‬ام ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬
‫)‪(b − a‬‬ ‫)‪(b − a‬‬
‫)‪Mi = f a + (i − ۱‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪mi = f a + i‬‬ ‫‪i = ۱, ۲, · · · , n‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫درﻧﺘﯿﺠﻪ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫= ) ‪U (f, Pn ) − L(f, Pn‬‬ ‫‪(Mi − mi )∆xi‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫∑‬‫‪n‬‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫()‬ ‫)‬
‫)‪(i − ۱)(b − a‬‬ ‫‪b−a‬‬ ‫‪b−a‬‬
‫=‬ ‫‪f a+‬‬ ‫‪−f a+i‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫‪b−a‬‬
‫=‬ ‫‪.(f (a) − f (b)).‬‬
‫‪n‬‬

‫ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎﺑﻪ اﺻﻞ ارﺷﻤﯿﺪﺳﯽ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫))‪(b − a)(f (a) − f (b‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻚ رﯾﻤﺎن )ﻗﻀﯿﻪ‬ ‫‪ n‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪< ϵ‬‬
‫‪n‬‬
‫‪ (٩.٣.١٠‬اﺛﺒﺎت ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪∫ ۳‬‬
‫‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢٠.٣.١٠‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ‪۴x۲‬‬
‫‪۰‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = ۴x۲‬در ]‪ [۰, ۳‬ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ ﭘﺲ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و دارﯾﻢ‬
‫‪∫ ۳‬‬ ‫‪∫ −۳‬‬ ‫‪∫ ۳‬‬
‫= ‪۴x۲‬‬ ‫= ‪۴x۲‬‬ ‫‪۴x۲ .‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪−۰‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣۴٢‬‬

‫ﺑﺮای ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ دﻟﺨﻮاه ‪ ،n‬اﻓﺮاز ﻣﻨﻈﻢ ﺑﻄﻮل ‪ n‬از ]‪ [۰, ۳‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫{‬ ‫}‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۳ ۳‬‬
‫‪P = ۰, , ۲ × , · · · , (i − ۱) , i , · · · , ۳‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n n‬‬
‫را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = ۴x۲‬روی ]‪ [۰, ۳‬ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ ﭘﺲ دارﯾﻢ‬

‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬

‫‪۳‬‬ ‫‪۳ ۲ ۳۶‬‬
‫)‪mi = f (i − ۱‬‬ ‫)‪= ۴ (i − ۱‬‬ ‫‪= ۲ (i − ۱)۲‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫) (‬ ‫‪( )۲‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۳۶‬‬
‫‪Mi = f i‬‬ ‫‪=۴ i‬‬ ‫‪= ۲ i۲‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬

‫∑‬
‫‪n−۱‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪۳۶‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫∑ ‪۱۰۸‬‬
‫‪n‬‬
‫= ) ‪L(f, P‬‬ ‫= ‪mi ∆xi‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪(i − ۱)۲‬‬ ‫‪= ۳‬‬ ‫‪(i − ۱)۲‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫‪۱۰۸‬‬ ‫∑‬
‫‪n−۱‬‬
‫)‪۱۰۸ (n − ۱)n(۲n − ۱‬‬ ‫)‪۱۸(n − ۱)(۲n − ۱‬‬
‫=‬ ‫= ‪i۲‬‬ ‫‪.‬‬ ‫=‬
‫‪n۳‬‬ ‫‪n۳‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪n۲‬‬
‫‪i=۱‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪۳۶‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫)‪۱۰۸ ∑ ۲ ۱۰۸ n(n + ۱)(۲n + ۱‬‬
‫‪n‬‬
‫‪۲‬‬
‫= ) ‪U (f, P‬‬ ‫= ‪Mi ∆xi‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪.‬‬ ‫=‬ ‫‪i = ۳‬‬
‫‪n۲ n‬‬ ‫‪n۳‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪۶‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬
‫)‪۱۸(n + ۱)(۲n + ۱‬‬
‫=‬
‫‪n۲‬‬

‫اﻛﻨﻮن دارﯾﻢ‬
‫∫‬
‫)‪۱۸(n − ۱)(۲n − ۱‬‬ ‫‪۳‬‬
‫)‪۱۸(n + ۱)(۲n + ۱‬‬
‫≤ ) ‪= L(f, P‬‬ ‫= ) ‪۴x۲ ≤ U (f, P‬‬
‫‪n۲‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪n۲‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ‬
‫)‪۱۸(n − ۱)(۲n − ۱‬‬ ‫)‪۱۸(n + ۱)(۲n + ۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫‪= ۳۶‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪n۲‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺮدﮔﯽ در دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫‪۳‬‬
‫‪۴x۲ = ۳۶‬‬
‫‪۰‬‬

‫ﺣﺎل ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ اﻧﺘﮕﺮال ﭘﺬﯾﺮی را ﺗﺤﺖ اﻋﻤﺎل ﺟﺒﺮی ﺟﻤﻊ و ﺗﻔﺮﯾﻖ و اﯾﻨﻜﻪ ﺗﻮاﺑﻊ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﻧﺎﻣﺴﺎویﻫﺎ را‬
‫ﺣﻔﻆ ﻣﯽﻛﻨﻨﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺑﺮ ﯾﻚ ﺑﺎزه اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﻫﺮ زﯾﺮ‬
‫ﺑﺎزه آن ﻧﯿﺰ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣۴٣‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٢١.٣.١٠‬ﺧﻮاص ﺟﺒﺮی اﻧﺘﮕﺮال ﭘﺬﯾﺮی(‪) .‬اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪ f۱‬و ‪ f۲‬روی ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫آﻧﮕﺎه ‪ f۱ + f۲‬ﻧﯿﺰ روی ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮده و دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫= ‪f۱ + f۲‬‬ ‫‪f۱ +‬‬ ‫‪f۲‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫)ب( اﮔﺮ ‪ f‬روی ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺛﺎﺑﺖ ‪ αf ،α‬ﻧﯿﺰ روی ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ‬
‫ﺑﻮده و دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫‪αf = α‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫)ج( اﮔﺮ ‪ f۱‬و ‪ f۲‬روی ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮده و ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x‬در ]‪ [a, b‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ) ‪f (x۱ ) ≤ f (x۲‬‬
‫∫‬ ‫∫‬ ‫آﻧﮕﺎه‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫≤ ‪f۱‬‬ ‫‪f۲‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫)د( اﮔﺮ ‪ f‬روی ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮده و ‪ a < c < b‬آﻧﮕﺎه ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, c‬و ﺑﺮ ]‪ [c, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ‬
‫ﺑﻮده و دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫∫‬ ‫‪c‬‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫=‪f‬‬ ‫‪f+‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬

‫)ﻫـ( اﮔﺮ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮده و ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x‬در ]‪ |f (x)|≤ M ،[a, b‬آﻧﮕﺎه‬
‫ ‪∫ b‬‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‪f  ≤ M (b − a).‬‬
‫‬
‫‪a‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪) .‬اﻟﻒ( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f = f۱ + f۲‬و ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬

‫}‪Pn = {x۰ = a, x۱ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = b‬‬

‫اﻓﺮاز دﻟﺨﻮاﻫﯽ از ]‪ [a, b‬ﺑﺎﺷﺪ و‬

‫‪Mi = sup{f (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]},‬‬ ‫‪mi = inf{f (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]},‬‬

‫‪Mi′ = sup{f۱ (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]},‬‬ ‫‪m′i = inf{f۱ (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]},‬‬

‫‪Mi′′ = sup{f۲ (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]}.‬‬ ‫‪m′′i = inf{f۲ (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]},‬‬
 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ٣۴۴

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬

m′i + m′′i = m′i + inf{f۲ (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]}

= inf{m′i + f۲ (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]}
≤ inf{f۱ (x) + f۲ (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]}
= inf{f (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]}
= mi
≤ Mi
= sup{f۱ (x) + f۲ (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]}
≤ sup{Mi′ + f۲ (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]}
= Mi′ + sup{f۲ (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]}
= Mi′ + Mi′′

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬
۱ ≤ i ≤ n ‫ﺑﺮای‬ m′i + m′′i ≤ mi ≤ M i ≤ Mi′ + Mi′′

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬

∑
n ∑
n
L(f۱ , P ) + L(f۲ , p) = m′i ∆xi + m′′i ∆xi
i=۱ i=۱
∑
n
= (m′i + m′′i )∆xi
i=۱
∑
n
≤ mi ∆xi
i=۱
= L(f, P ) ≤ U (f, P )
∑n
= Mi ∆xi
i=۱
∑
n
≤ (Mi′ + Mi′′ )∆xi
i=۱
∑
n ∑
n
= Mi′ ∆xi + Mi′′ ∆xi
i=۱ i=۱
= U (f۱ , P ) + U (f۲ , P )
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣۴۵‬‬

‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺮای ﻫﺮ اﻓﺮاز ‪ P‬از ]‪ [a, b‬دارﯾﻢ‬

‫‪L(f۱ , P ) + L(f۲ , P ) ≤ L(f, P ) ≤ U (f, P ) ≤ U (f۱ , P ) + U (f۲ , P ).‬‬
‫)‪(١٠.١٠‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن ‪ f۱‬و ‪ f۲‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻣﺤﻚ رﯾﻤﺎن‪ ،‬اﻓﺮازﻫﺎی ‪P۱‬و ‪ P۲‬از ]‪ [a, b‬ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫‪ϵ‬‬ ‫‪ϵ‬‬
‫< ) ‪U (P۱ , f۱ ) − L(P۱ , f۱ ) < , U (P۲ , f۲ ) − L(P۲ , f۲‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ ‪ P‬ﺗﻈﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﺮك ‪ P۱‬و ‪ P۲‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‬
‫‪ϵ‬‬
‫‪U (P, f۱ ) − L(P, f۱ ) ≤ U (P۱ , f۱ ) − L(P۱ , f۱ ) < .‬‬
‫‪۲‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ‪ ١٠.١٠‬دارﯾﻢ‬
‫‪U (P, f ) − L(P, f ) ≤ U (P, f۱ ) − L(P, f۲ ) − L(P, f۱ ) − L(P, f۲ ) < ϵ‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻚ رﯾﻤﺎن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f = f۱ + f۲‬روی ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫≤ ) ‪L(f, P‬‬ ‫‪f ≤ U (f, P ).‬‬
‫‪a‬‬

‫از ﻃﺮﻓﯽ ﭼﻮن ‪ f۲‬و ‪ f۱‬اﻧﺘﮕﺮال ﭘﺬﯾﺮﻧﺪ ﭘﺲ‬

‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫≤ ) ‪L(f۱ , P‬‬ ‫‪f۱ ≤ U (f۱ , P ),‬‬
‫‪a‬‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫≤ ) ‪L(f۲ , P‬‬ ‫‪f۲ ≤ U (f۲ , P ).‬‬
‫‪a‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫≤ ) ‪L(f۱ , P ) + L(f۲ , P‬‬ ‫‪f۱ +‬‬ ‫) ‪f۲ ≤ U (f۱ , P ) + U (f۲ , P‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ‪ ١٠.١٠‬دارﯾﻢ‬

‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ b‬‬ ‫ ‪∫ b‬‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‪f۱ +‬‬ ‫‪f۲ −‬‬ ‫‪f  ≤ U (f۱ , P )+U (f۲ , P )−L(f۱ , P )−L(f۲ , P ) < ϵ‬‬
‫‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫= ‪f۱ + f۲‬‬ ‫‪f۱ +‬‬ ‫‪f۲‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫)ب( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮده و ‪ α‬ﻋﺪد ﺛﺎﺑﺖ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ‬
 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ٣۴۶

‫ آﻧﮕﺎه ﭼﻮن‬α > ۰ ‫ اﮔﺮ‬،P = {x۰ = a, x۱ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = b} ‫اﻓﺮاز‬

sup{αf (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]} = sup α{f (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]}

inf{αf (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]} = inf α{f (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]}

‫ﭘﺲ دارﯾﻢ‬
U (αf, P ) = αU (f, P ), L(αf, P ) = αL(f, P ).

،α > ۰ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﮔﺮ‬

∫ −b
αf = inf{U (αf, P ) : ‫[اﺳﺖ‬a, b] ‫اﻓﺮاز‬P }
a
= inf{αU (f, P ) : ‫[اﺳﺖ‬a, b] ‫اﻓﺮاز‬P }
= α inf{U (f, P ) : ‫[اﺳﺖ‬a, b] ‫اﻓﺮاز‬P }
∫ −b
= α f
∫a b
= α f
−a
= α sup{L(f, P ) : ‫[اﺳﺖ‬a, b] ‫اﻓﺮاز‬P }
= sup{αL(f, P ) : ‫[اﺳﺖ‬a, b] ‫اﻓﺮاز‬P }
= sup{L(αf, P ) : ‫[اﺳﺖ‬a, b] ‫اﻓﺮاز‬P }
∫ b
= αf
−a

،α < ۰ ‫و اﮔﺮ‬
∫ −b
αf = inf{U (αf, P ) : ‫[اﺳﺖ‬a, b] ‫اﻓﺮاز‬P }
a
= inf{αL(f, P ) : ‫[اﺳﺖ‬a, b] ‫اﻓﺮاز‬P }
= α sup{L(f, P ) : ‫[اﺳﺖ‬a, b] ‫اﻓﺮاز‬P }
∫ b
= α f
−a
∫−b

= α f
a
= α inf{U (f, P ) : ‫[اﺳﺖ‬a, b] ‫اﻓﺮاز‬P }
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣۴٧‬‬

‫} ‪P‬اﻓﺮاز ]‪[a, b‬اﺳﺖ ‪= sup{αU (f, P ) :‬‬

‫} ‪P‬اﻓﺮاز ]‪[a, b‬اﺳﺖ ‪= sup{L(αf, P ) :‬‬
‫‪∫ b‬‬
‫=‬ ‫‪αf‬‬
‫‪−a‬‬

‫‪∫b‬‬ ‫‪∫b‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪αf = α‬‬ ‫‪a‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ ‪ αf‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮده و ‪f‬‬

‫)ج( ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ }‪ P = {x۰ = a, x۱ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = b‬اﻓ ﺮاز دﻟ ﺨ ﻮاﻫ ﯽ از]‪[a, b‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬

‫‪Mi′ = sup{f۱ (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]},‬‬

‫‪Mi′′‬‬ ‫‪= sup{f۲ (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]}.‬‬

‫ﺣﺎل ﭼﻮن ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻓﺮض ﺑﺮای ﻫﺮ ]‪ f۱ (x) ≤ f۲ (x) ،x ∈ [a, b‬ﭘﺲ دارﯾﻢ ‪ Mi′ ≤ Mi′′‬در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫= ) ‪U (f۱ , P‬‬ ‫≤ ‪Mi′ ∆xi‬‬ ‫) ‪Mi′′ ∆xi = U (f۲ , P‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬
‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫≤ ‪f۱‬‬ ‫‪f۲ .‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫)د( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ‪ f‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻣﺤﻚ رﯾﻤﺎن اﻓﺮازی ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫‪ Q‬از ]‪ [a, b‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ U (f, Q) − L(f, Q) < ϵ‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬در ‪ Q‬ﻧﺒﺎﺷﺪ و آﻧﺮا‬
‫ﺑﻪ اﻓﺮاز اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﻈﺮﯾﻔﯽ از ‪ Q‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ P‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ دارﯾﻢ‬

‫‪U (f, P ) − L(f, P ) < ϵ‬‬ ‫)‪(١١.١٠‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ c = xi۰‬و }‪ P = {x۰ = a, x۱ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = b‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‬

‫‪P۱‬‬ ‫‪= {x۰‬‬ ‫‪= a, x۱ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xi۰ = c},‬‬

‫‪P۲ = {xi۰‬‬ ‫‪= c, xi۰ +۱ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = b}.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣۴٨‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻓﺮازﻫﺎﯾﯽ از ﺑﺎزهﻫﺎی ]‪ [a, c‬و ]‪ [c, b‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬

‫‪U (f, P۱ ) = U (f, P۱ ) + U (f, P۲ ),‬‬ ‫)‪(١٢.١٠‬‬

‫) ‪L(f, P۱‬‬ ‫‪= L(f, P۱ ) + L(f, P۲ ).‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ‪ ١١.١٠‬دارﯾﻢ‬

‫‪U (f, P۱ ) − L(f, P۱ ) ≤ U (f, P ) − L(f, P ) < ϵ,‬‬

‫‪U (f, P۲ ) − L(f, P۲ ) ≤ U (f, P ) − L(f, P ) < ϵ.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻣﺤﻚ رﯾﻤﺎن ﺑﺮ ]‪ [a, c‬و ﺑﺮ ]‪ [c, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪∫ c‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫≤ ) ‪L(f, P۱‬‬ ‫≤ ) ‪f ≤ U (f, P۱ ), L(f, P‬‬ ‫) ‪f ≤ U (f, P‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬

‫و ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﻛﺮدن اﯾﻦ دو ﻧﺎﻣﺴﺎوی و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ‪ ١٢.١٠‬دارﯾﻢ‬

‫‪∫ c‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫≤ ) ‪L(f, P ) = L(f, P۱ )+L(f, P۲‬‬ ‫‪f+‬‬ ‫) ‪f ≤ U (f, P۱ )+U (f, P۲ ) = U (f, P‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬

‫از ﻃﺮﻓﯽ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫≤ ) ‪L(f, P‬‬ ‫) ‪f ≤ U (f, P‬‬
‫‪a‬‬

‫ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ‪١١.١٠‬‬

‫‪∫ c‬‬ ‫‪∫ b‬‬ ‫ ‪∫ b‬‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‪f+‬‬ ‫‪f−‬‬ ‫‪f  ≤ U (f, P ) − L(f, P ) < ϵ‬‬
‫‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪∫c‬‬ ‫‪∫b‬‬ ‫‪∫b‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪f+‬‬ ‫‪c‬‬ ‫=‪f‬‬ ‫‪a‬‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ ‪f‬‬

‫در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ و ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب و ﺗﺮﻛﯿﺐ دو ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ‪،‬‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﻣﺸﺘﻖ ﭘﺬﯾﺮﻧﺪ اﯾﻦ ﺳﺆال ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﺧﻮاص ﺑﺮای ﺗﻮاﺑﻊ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻗﺮار‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺗﺮﻛﯿﺐ در ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﯽ ﺟﻮاب ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺮﻛﯿﺐ دو ﺗﺎﺑﻊ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ‪،‬‬
‫اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ‪ g‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ‪ g ◦ f‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ‪ f ◦ g‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻮدن اﺛﺒﺎت‪ ،‬ﻓﻘﻂ آﻧﺮا ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢٢.٣.١٠‬اﮔﺮ ‪ g : [a, b] → R‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮد ‪ g‬در ﺑﺎزه ] ‪ [m, M‬ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬
‫‪ f : [m.M ] → R‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺗﺎﺑﻊ ‪ f ◦ g‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎی آﻧﺎﻟﯿﺰ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣۴٩‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢٣.٣.١٠‬اﮔﺮ ‪ f‬و ‪ g‬روی ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‪،‬‬

‫)اﻟﻒ( ‪ f.g‬روی ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪،‬‬

‫∫  ∫‬
‫ ‪ b‬‬
‫)ب( | ‪ |f‬روی ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و دارﯾﻢ | ‪، a f  ≤ a |f‬‬
‫‪b‬‬

‫)ج( }‪ max{f, g‬و }‪ min{f, g‬روی ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪.‬‬

‫)اﻟﻒ( ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪h(t) = t۲‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢٢.٣.١٠‬دارﯾﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ f‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫آنﮔﺎه ‪ f ۲‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ دارﯾﻢ‬
‫(‪۱‬‬ ‫)‬
‫= ‪f.g‬‬ ‫‪(f + g)۲ − (f − g)۲ .‬‬
‫‪۴‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢١.٣.١٠‬دارﯾﻢ ‪ f.g‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ب( ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ اﮔﺮ ‪ f‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪|f | ،٢٢.٣.١٠‬‬
‫ﻧﯿﺰ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﭼﻮن |)‪ −|f (x)|≤ f (x) ≤ |f (x‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ‪ ٢٢.٣.١٠‬دارﯾﻢ‬
‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫‪−‬‬ ‫=| ‪|f‬‬ ‫≤| ‪−|f‬‬ ‫≤‪f‬‬ ‫‪|f |.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪∫ b  ∫ b‬‬ ‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‬

‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‪f‬‬ ‫≤‬ ‫‪|f |.‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫)ج( ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ‬

‫|)‪f (x) + g(x) + |f (x) − g(x‬‬

‫= )‪max{f, g}(x‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪۲‬‬
‫|)‪f (x) + g(x) − |f (x) − g(x‬‬
‫= )‪min{f, g}(x‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۲‬‬

‫و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢١.٣.١٠‬و ‪ ،٢٣.٣.١٠‬اﺛﺒﺎت )ج( واﺿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﻗﻀﺎﯾﺎی ‪ ٢١.٣.١٠‬و ‪ ٢٣.٣.١٠‬را ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﺳﺘﻘﺮاء ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮای ﻫﺮ ﺗﻌﺪاد ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬
‫ﺗﻌﻤﯿﻢ داد‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﺛﺒﺎت ﯾﻜﯽ از ﻗﻀﺎﯾﺎی اﺳﺎﺳﯽ ﺣﺴﺎﺑﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺣﺴﺎب دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ و‬
‫اﻧﺘﮕﺮال ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ دو ﻣﻔﻬﻮم اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﻣﻌﯿﻦ و اﻧﺘﮕﺮال ﻣﻌﯿﻦ را ﺑﻬﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺳﺎزد و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫اﻧﺘﮕﺮال ﻣﻌﯿﻦ را ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎده ﻣﯽﺳﺎزد ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺎ ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ اوﻟﯿﻪ ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ در اﯾﻦ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣۵٠‬‬

‫‪∫b‬‬ ‫‪∫b‬‬
‫‪a‬‬ ‫از ﻧﻤﺎد ‪f (t)dt‬‬ ‫‪a‬‬ ‫ﺻﻮرت ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﻧﺘﮕﺮال ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎده ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﺠﺎی ﻧﻤﺎد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢۴.٣.١٠‬اﮔﺮ ‪ f : [a, b] → R‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺗﺎﺑﻊ ‪ F : [a, b] → R‬ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ‬
‫‪∫x‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ F (x) = a f (t)dt‬روی ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪای ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ x۰‬در ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ F‬در ‪ x۰‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و دارﯾﻢ ) ‪.F ′ (x۰ ) = f (x۰‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﭼﻮن ‪ f‬روی ]‪ [a, b‬ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ ﭘﺲ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ‪ M‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ]‪t ∈ [a, b‬و‬
‫≤ ‪ ۰ < δ‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ‬ ‫‪ϵ‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪ |f (t)|≤ M‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‬
‫‪ x ≤ y‬در ]‪ [a, b‬اﮔﺮ ‪ |x − y|< δ‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪∫ y‬‬ ‫‪∫ x‬‬ ‫‬
‫‬ ‫‬
‫ = |)‪|F (y) − F (x‬‬‫‬ ‫‪f (t)dt −‬‬ ‫‪f (t)dt‬‬
‫‪∫a y‬‬ ‫‪ a‬‬
‫‬ ‫‬
‫ =‬ ‫‪f (t)dt‬‬
‫‪∫ xy‬‬
‫≤‬ ‫‪|f (t)|dt‬‬
‫‪x‬‬
‫‪≤ M |y − x|.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ F‬ﺑﻄﻮر ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ϵ > ۰‬ﻋﺪد ‪ δ‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ]‪ x ∈ [a, b‬و |‪ |x − x۰ < δ‬آﻧﮕﺎه ‪.|f (x) − f (x۰ )|< ϵ‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪|h|< δ‬در اﯾﻦﺻﻮرت‬
‫‬ ‫‬
‫) ‪ F (x۰ + h) − F (x۰‬‬ ‫‬ ‫‪۱‬‬
‫‬ ‫‪−‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪(x‬‬ ‫)‬‫= ‬ ‫|) ‪|F (x۰ + h) − F (x۰ ) − hf (x۰‬‬
‫‬ ‫‪h‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‬ ‫|‪|h‬‬
‫∫‬ ‫‪∫ x۰ +h‬‬ ‫‬
‫‪۱  x۰ +h‬‬ ‫‬
‫‬
‫=‬ ‫‬ ‫‪f‬‬ ‫‪(t)dt‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪(x‬‬‫‪۰‬‬ ‫‪)dt‬‬‫‬
‫‪|h| x۰‬‬ ‫‪x۰‬‬
‫∫‬ ‫‬
‫‪۱  x۰ +h‬‬ ‫‬
‫‬
‫=‬ ‫‬ ‫‪(f‬‬ ‫)‪(t‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪(x‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪))dt‬‬ ‫‬
‫‪|h| x۰‬‬
‫|‪ϵ|h‬‬
‫<‬ ‫‪= ϵ.‬‬
‫|‪|h‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪′‬‬
‫‪F (x۰ ) = f (x۰ ).‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣۵١‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪) ٢۵.٣.١٠‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻗﻀﯿﻪ اول ﺣﺴﺎب دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ و اﻧﺘﮕﺮال(‪ .‬اﮔﺮ ‪ f : [a, b] → R‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫‪∫x‬‬
‫ﺑ ﺎﺷ ﺪ آﻧ ﮕ ﺎه ﺗ ﺎﺑ ﻊ ‪ F : [a, b] → R‬ﺑ ﺎ ﺿ ﺎﺑ ﻄ ﻪ ‪ F (x) = a f (t)dt‬ﻣ ﺸ ﺘ ﻖﭘ ﺬﯾ ﺮ اﺳ ﺖ و دارﯾ ﻢ‬
‫)‪.F ′ (x) = f (x‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١۵.٣.١٠‬ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪٢۴.٣.١٠‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ واﺿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‬

‫(‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .٢۶.٣.١٠‬اﮔﺮ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ‪ u‬ﺗﺎﺑﻌﯽ )‬
‫)‪∫ u(x‬‬
‫‪d‬‬
‫‪f (t)dt = f (u(x)).u′ (x).‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪a‬‬

‫∫(‬ ‫)‬ ‫ﺑﻌﻼوه اﮔﺮ ‪ v‬ﻧﯿﺰ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ x‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‬
‫)‪u(x‬‬
‫‪d‬‬
‫‪f (t)dt‬‬ ‫‪= f (u(x)).u′ (x) − f (v(x)).v ′ (x).‬‬
‫‪dx‬‬ ‫)‪v(x‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻗﺒﻞ و ﻗﺎﻋﺪه زﻧﺠﯿﺮی‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن واﺿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫∫(‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢٧.٣.١٠‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‬

‫)‬
‫√‬
‫‪cos−۱‬‬ ‫√‪x‬‬
‫‪d‬‬
‫√‬ ‫‪t۳ + ۳t۲ + ۵dt‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪sin‬‬ ‫‪x۲ +۱‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﻮق دارﯾﻢ‬

‫∫(‬ ‫√‬ ‫)‬
‫‪cos−۱‬‬ ‫√‪x‬‬
‫‪d‬‬
‫√‬ ‫‪t۳ + ۳t۲ + ۵dt‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪sin‬‬ ‫‪x۲ +۱‬‬
‫√(‬ ‫√‬ ‫)‬
‫‪√ ۳‬‬ ‫(‬ ‫‪√ )۲‬‬
‫‪d cos−۱ x‬‬
‫=‬ ‫‪(cos−۱‬‬ ‫‪x) + ۳ cos−۱ x + ۵‬‬
‫‪dx‬‬
‫√(‬ ‫)‬
‫(‬ ‫√‬ ‫‪)۳‬‬ ‫(‬ ‫√‬ ‫‪)۲‬‬ ‫(‬ ‫√‬ ‫‪) d√x۲ + ۱‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪sin−۱ x۲ + ۱ + ۳ sin−۱ x۲ + ۱ + ۵‬‬ ‫‪cos x۲ + ۱‬‬
‫‪dx‬‬
‫(√‬
‫‪√ )۳‬‬ ‫(‬ ‫‪√ )۲‬‬ ‫‪۱‬‬
‫√ √ ‪= − cos−۱ x + ۳ cos−۱ x + ۵‬‬
‫‪۲ x ۱−x‬‬
‫(√‬ ‫‪)۳‬‬ ‫(‬ ‫‪)۲‬‬ ‫(‬ ‫)‬
‫√‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫‪x‬‬
‫‪−‬‬ ‫√ ‪sin−۱ x۲ + ۱ + ۳ sin−۱ x۲ + ۱ + ۵ cos x۲ + ۱‬‬
‫‪x۲ + ۱‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ دوم ﺣﺴﺎب دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ و اﻧﺘﮕﺮال )ﯾﺎ ﻗﻀﯿﻪ ﺣﺴﺎﺑﺎن(ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣۵٢‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٢٨.٣.١٠‬ﻗﻀﯿﻪ دوم ﺣﺴﺎﺑﺎن(‪ .‬اﮔﺮ ‪ f : [a, b] → R‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ‪ F : [a, b] → R‬ﺗﺎﺑﻌﯽ‬

‫‪∫b‬‬ ‫‪′‬‬
‫ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ]‪ F (x) = f (x) ،x ∈ [a, b‬آﻧﮕﺎه )‪a f (x)dx = F (b) − F (a‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻ‪ F (b) − F (a) ‬را ﺑﺼﻮرت ‪ F (x)|ba‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑ ﺎ ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﺑ ﻪ ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ‪ ٢۵.٣.١٠‬دارﯾ ﻢ ﻛ ﻪ ﺗ ﺎﺑ ﻊ ‪ G : [a, b] → R‬ﺑ ﺎ ﺿ ﺎﺑ ﻄ ﻪ ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ‬

‫‪∫x‬‬
‫‪ G(x) = a f (t)dt‬ﻣ ﺸ ﺘ ﻖﭘ ﺬﯾ ﺮ ﺑ ﻮده و دارﯾ ﻢ )‪ .G′ (x) = f (x‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ]‪،x ∈ [a, b‬‬
‫)‪ F ′ (x) = G′ (x‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.١.١٠‬ﻋﺪد ﺛﺎﺑﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ c‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ]‪x ∈ [a, b‬‬
‫دارﯾﻢ‬
‫‪G(x) = F (x) + c‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ G(a) = F (a) + c‬و ﭼﻮن ‪ G(a) = ۰‬ﭘﺲ )‪ c = −F (a‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬
‫)‪G(x) = F (x) − f (a‬‬

‫ﺣﺎل ﺑﺮای ‪ x = b‬دارﯾﻢ )‪ G(b) = F (b) − F (a‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ G‬دارﯾﻢ‬

‫‪∫ b‬‬
‫= )‪G(b‬‬ ‫‪f (t)dt‬‬
‫‪a‬‬
‫‪∫b‬‬
‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪a‬‬ ‫ﭘﺲ )‪f (t)dt = F (b) − F (a‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪای ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ در اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎی ﻣﻌﯿﻦ ﻣﻌﺮوف و ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢۴.٣.١٠‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢٩.٣.١٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ h‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﯽ ﻛﻪ ‪ h′‬ﺑﺮ ]‪ [c, d‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮ داﻣﻨﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ h‬ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫‪∫ d‬‬
‫= ‪f (x)dx‬‬ ‫‪f (h(x))h′ (x)dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬

‫ﻛﻪ در آن )‪ a = h(c‬و)‪.b = h(d‬‬

‫‪∫ x‬‬
‫= )‪ F (x‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ ٢۵.٣.١٠‬دارﯾﻢ ﻛﻪ ‪ F‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ‬ ‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪f (t)dt‬‬
‫‪a‬‬
‫ﺑﻮده و دارﯾﻢ )‪ F ′ (x) = f (x‬ﺑﺮای ﻫﺮ ]‪ x ∈ [a, b‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ G = F ◦ h‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ ﭼﻮن ‪ F‬و‬
‫‪ h‬ﻫﺮ دو ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ ‪ G‬ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه زﻧﺠﯿﺮی دارﯾﻢ ‪G′ = (F ′ ◦ h).h′‬‬
‫و ﭼﻮن ‪ F ′ = f‬ﭘﺲ دارﯾﻢ ‪G′ = (f ◦ h).h′‬‬
‫ﺣﺎل ﭼﻮن ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻓﺮض ‪ f‬و ‪ h‬ﻫﺮ دو ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ ‪ f ◦ h‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ]‪ [c, d‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎﺑﻪ‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢٢.٣.١٠‬ﺑﺮ ]‪ [c, d‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢٣.٣.١٠‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ G′‬ﺑﺮ ]‪ ،[c, d‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ‬
‫اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ دوم ﺣﺴﺎﺑﺎن )ﻗﻀﯿﻪ ‪ (٢٨.٣.١٠‬دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫‪d‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫‪′‬‬
‫= )‪G (x)dx = G(d)−G(c) = F (h(d))−F (h(c)) = F (b)−F (a‬‬ ‫‪f (x)dx‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣۵٣‬‬

‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺑﺮای اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٣٠.٣.١٠‬اوﻟﯿﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺑﺮای اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎ(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f : [a, b] → R‬ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﺪد ‪ x۰‬در ]‪ [a, b‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫‪f (x)dx = f (x۰ )(b − a).‬‬
‫‪a‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﭼﻮن ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.٢.۵‬در ﻓﺼﻞ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ‪ f‬ﻫﻢ ﻣ ﺎﻛﺰﯾﻤﻢ و ﻫﻢ‬
‫ﻣﯽﻧﯿﻤﻢ ﻣﻘﺪار ﺧﻮد را ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬

‫‪M‬‬ ‫‪= max{f (x) : x ∈ [a, b]},‬‬

‫‪M‬‬ ‫‪= min{f (x) : x ∈ [a, b]}.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای ﻫﺮ ]‪ x ∈ [a, b‬دارﯾﻢ ‪ m ≤ f (x) ≤ M‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ )ج( ‪ ٢١.٣.١٠‬دارﯾﻢ‬
‫‪∫ b‬‬
‫≤ )‪m(b − a‬‬ ‫)‪f (x)dx ≤ M (b − a‬‬
‫‪a‬‬

‫و ﯾﺎ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫‪f (x)dx‬‬
‫≤‪m‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪≤M‬‬
‫‪b−a‬‬
‫و ﭼﻮن ] ‪ [m, M‬ﺑﺮد ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﯽ در ﻓﺼﻞ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ‪x۰‬ی در ]‪ [a, b‬ﻣﻮﺟﻮد‬
‫∫‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪b‬‬
‫‪f (x)dx‬‬
‫‪a‬‬
‫= ) ‪f (x۰‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪b−a‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٣١.٣.١٠‬دوﻣﯿﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺑﺮای اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎ(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬و ‪ g‬ﺑﺮ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻌﻼوه ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﯾﻜﻨﻮا و ‪ g‬ﺑﺎ آن ﻫﻢ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﺪد ‪ c‬در )‪ (a, b‬ﻣﻮﺟﻮد‬
‫∫‬ ‫∫‬ ‫∫‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬
‫)‪f (x)g(x)dx = f (a‬‬ ‫)‪g(x)dx + f (b‬‬ ‫‪g(x)dx.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﺻﻌﻮدی ﺑﺎﺷﺪ )ﺑﺮﻫﺎن ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺰوﻟﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار‬
‫ﻣﯽﺷﻮد( در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪f (a) = inf{f (x) : x ∈ [a, b]},‬‬ ‫‪f (b) = sup{f (x) : x ∈ [a, b]}.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣۵۴‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x‬در ]‪[a, b‬‬

‫)‪f (a) ≤ f (x) ≤ f (b‬‬

‫و ﭼﻮن ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻓﺮض ‪ g‬ﺑﺎ ‪ f‬ﻫﻢ ﻋﻼﻣﺖ اﺳﺖ ﭘﺲ )‪ f (x)g(x‬ﺑﯿﻦ )‪ f (a)g(x‬و )‪ f (b)g(x‬ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫)‪ f (b‬ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺣﺎل ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫)‪ f (a‬و ‪g(x)dx‬‬ ‫ﺑﯿﻦ ‪g(x)dx‬‬ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪f (x)g(x)dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪∫ x‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪∫ b‬‬ ‫‪a‬‬

‫)‪h(x) = f (a‬‬ ‫)‪g(t)dt + f (b‬‬ ‫‪g(t)dt‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪x‬‬

‫را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ h ٢۴.٣.١٠‬ﺑﺮ ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫‪∫ x‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫)‪h(a) = f (b‬‬ ‫)‪g(t)dt, h(b) = f (a‬‬ ‫‪g(t)dt.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫ﺑﯿﻦ )‪ h(a‬و )‪ h(b‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﯽ در‬ ‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ‪f (x)g(x)dx‬‬
‫‪a‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﻋﺪدی ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ c‬در)‪ (a, b‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫‪∫ c‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫)‪f (x)g(x)dx = h(c) = f (a‬‬ ‫)‪g(t)dt + f (b‬‬ ‫‪g(t)dt.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬

‫اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎی ﻧﺎﺳﺮه )ﺗﻮﺳﻌﯽ(‬ ‫‪۴.١٠‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻧﺘﮕﺮال رﯾﻤﺎن ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺗﻮاﺑﻊ ﻛﺮاﻧﺪار ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﺮ ﺑﺎزهﻫﺎی ﺑﺴﺘﻪ و‬
‫ﻛﺮاﻧﺪار ﻣﺤﺪود ﻧﻤﻮدﯾﻢ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻛﻪ ﺗ ﺎﻛﻨﻮن ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ اﯾﻦ ﻗﯿﺪﻫﺎ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ و‬
‫اﻧﺘﮕﺮال ﺗﻮاﺑﻊ را ﺑﺮ ﺑﺎزهﻫﺎی ﺑﯿﻜﺮان‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺎزهﻫﺎی ﺑﺎز و ﯾﺎ اﻧﺘﮕﺮال ﺗﻮاﺑﻊ ﺑﯿﻜﺮان را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎﯾﯽ را ﻧﺎﺳﺮه ﻧﻮع اول و ﻧﻮع دوم ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﺗﻌﺮﯾﻒ اﯾﻦ ﻧﻮع اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎ ﯾﺎدآوری ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎزهﻫﺎی ﺑﺴﺘﻪ ﺑﯿﻜﺮان ﺑﻪ ﯾﻜﯽ از ﺳﻪ ﺻﻮرت )∞ ‪ [a,‬و ]‪ (−∞, b‬ﯾﺎ )∞ ‪ (−∞,‬ﻛﻪ در آن ‪ b‬و ‪ a‬اﻋﺪاد‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪) ١.۴.١٠‬اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎی ﻧﺎﺳﺮه ﻧﻮع اول(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ a‬ﻋﺪدی ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ)∞ ‪ [a,‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،t ≥ a‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ ]‪ [a, t‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬
‫∞ ∫‬ ‫‪∫ t‬‬
‫‪f (x)dx = lim‬‬ ‫‪f (x)dx‬‬ ‫)‪(١٣.١٠‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪t→∞ a‬‬

‫ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻨﻜﻪ اﯾﻦ ﺣﺪ ﻣﻮﺟﻮد و ﻋﺪدی ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ ﺑﺎزه ]‪ (−∞, b‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه و ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،t ≤ b‬ﺑﺮ ]‪ [t, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣۵۵‬‬

‫آﻧﮕﺎه ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬

‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫‪f (x)dx = lim‬‬ ‫‪f (x)dx.‬‬ ‫)‪(١۴.١٠‬‬
‫∞‪−‬‬ ‫‪t→−∞ t‬‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﺣﺪ ﻋﺪدی ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫∫‬ ‫∞‬
‫‪f (x)dx,‬‬ ‫‪f (x)dx‬‬
‫∞‪−‬‬ ‫‪a‬‬

‫را ﻫﻤﮕﺮا ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ و اﮔﺮ ﺣﺪود ﻓﻮق ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ آﻧﻬﺎ را واﮔﺮا ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ )∞ ‪ (−∞,‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه و‬
‫∫‬ ‫∞‬ ‫∫‬ ‫‪a‬‬
‫‪f (x)dx,‬‬ ‫‪f (x)dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫∞‪−‬‬

‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬

‫∫‬ ‫∞‬ ‫∫‬ ‫‪a‬‬ ‫∫‬ ‫∞‪+‬‬
‫= ‪f (x)dx‬‬ ‫‪f (x)dx +‬‬ ‫‪f (x)dx.‬‬
‫∞‪−‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪a‬‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺎرﯾﻒ‬

‫∞‬ ‫‪a‬‬
‫‪f (x)dx,‬‬ ‫‪f (x)dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫∞‪−‬‬
‫∞∫‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ از ‪ a‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪−∞ f (x)dx‬‬ ‫اﻧﺘﮕﺮال‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.۴.١٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ a > ۰‬و ‪ p ̸= ۱‬اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬
‫‪∫∞ ۱‬‬
‫‪ a p dx‬ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ ﻫﺮ ﮔﺎه ‪ p > ۱‬و واﮔﺮا اﺳﺖ ﻫﺮﮔﺎه ‪.p < ۱‬‬
‫‪x‬‬

‫‪۱‬‬
‫ﭘﺲ ]‪ [a, x‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎزه اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ≥ ۱‬ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪xp‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦدارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫(‬ ‫(‬ ‫))‬
‫‪t‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪−۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪t→∞ a‬‬ ‫‪xp‬‬ ‫)‪t→∞ (p − ۱‬‬ ‫‪tp−۱ ap−۱‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪lim −‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪p − ۱ t→∞ tp−۱ ap−۱‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪۱‬‬
‫اﮔﺮ ‪p > ۱‬‬
‫=‬ ‫‪(p − ۱)ap−۱‬‬
‫‪‬‬
‫∞‪+‬‬ ‫اﮔﺮ ‪p < ۱‬‬

‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﺣﻞ ﻣﺜﺎل ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣۵۶‬‬
‫∫‬ ‫∞‬
‫‪۱‬‬
‫‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.۴.١٠‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫∞‪−‬‬ ‫‪۱ + x۲‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫∫‬ ‫‪t‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪lim‬‬ ‫= ‪dx‬‬ ‫= )‪lim tan−۱ x|t۰ = lim (tan−۱ t − tan−۱ ۰‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪t→∞ ۰‬‬ ‫‪۱ + x۲‬‬ ‫∞→‪t‬‬ ‫∞→‪t‬‬ ‫‪۲‬‬
‫∫‬ ‫‪۰‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪lim‬‬ ‫= ‪dx‬‬ ‫= )‪lim tan−۱ x|۰t = lim (tan−۱ ۰ − tan−۱ t‬‬
‫‪t→−∞ t‬‬ ‫‪۱ + x۲‬‬ ‫∞‪t→−‬‬ ‫∞‪t→−‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬

‫∫‬ ‫∞‬ ‫∫‬ ‫‪۰‬‬ ‫∫‬ ‫∞‪+‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪π π‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪= + = π.‬‬
‫∞‪−‬‬ ‫‪۱ + x۲‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪۱ + x۲‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۱ + x۲‬‬ ‫‪۲ ۲‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ۴.۴.١٠‬آزﻣﻮن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺮای اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎ(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺗﻮاﺑﻊ ‪ f‬و ‪ g‬ﺑﺮ ﺑﺎزه )‪ [a, x‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه و‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ≥ a‬ﺑﺮ ]‪ [a, x‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪۰ ≤ f (x) ≤ g(x) ،x ≥ a‬‬
‫آﻧﮕﺎه‬
‫∫‬ ‫∞‬ ‫∫‬ ‫∞‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ‪f (x)dx‬‬ ‫)اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪g(x)dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫∫‬ ‫∞‬ ‫∫‬ ‫∞‬
‫ﻧﯿﺰ واﮔﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫واﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ‪g(x)dx‬‬ ‫)ب( اﮔﺮ ‪f (x)dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫∫‬ ‫‪t‬‬ ‫∫‬ ‫‪t‬‬
‫≤ ‪ ۰‬ﻛﻪ ﺑﻪ ازای‬ ‫≤ ‪f (x)dx‬‬ ‫اﺛﺒﺎت‪ .‬اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ از ﻧﺎﻣﺴﺎویﻫﺎی ‪g(x)dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫ﻫﺮ‪ t ≥ a‬ﺑﺮﻗﺮارﻧﺪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺑﺮﻫﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ آزﻣﻮن ﺑﺎﻻ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮای اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎﯾﯽ ﻛﻪ ﺑﺮ ]‪ (−∞, a‬ﯾﺎ ﺑﺮ )∞ ‪ (−∞,‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﻜﺎر ﺑﺮد‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۵.۴.١٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﻮاﺑﻊ ‪ f‬و ‪ g‬ﺑﺮ ﺑﺎزه )∞ ‪ [a,‬ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ‬
‫∞ ∫‬ ‫∞ ∫‬ ‫∞ ∫‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﻮده‬ ‫ﻫﺮ دو ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه ‪(αf + βg)(x)dx‬‬ ‫و ‪g(x)dx‬‬ ‫‪f (x)dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫∞ ∫‬ ‫∞ ∫‬ ‫‪a‬‬ ‫‪∫ ∞ a‬‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ α‬و ‪ β‬اﻋﺪاد‬ ‫‪(αf + βg)(x)dx = α‬‬ ‫‪f (x)dx + β‬‬ ‫و دارﯾﻢ ‪g(x)dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎی )اﻟﻒ( و )ب( از ﻗﻀﯿﻪ ‪٢٢.٣.١٠‬‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣۵٧‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮای اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎﯾﯽ ﻛﻪ ﺑﺮ ]‪ (−∞, b‬ﯾﺎ ﺑﺮ )∞ ‪ (−∞,‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﻜﺎر ﺑﺮد‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .۶.۴.١٠‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ )∞ ‪ [a,‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ≥ a‬ﺑﺮ ]‪ [a, x‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ‬
‫∞ ∫‬ ‫∞ ∫‬
‫را ﻫﻤﮕﺮای ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬ ‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ ‪f (x)dx‬‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﻼوه اﮔﺮ ‪|f (x)|dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫∫‬ ‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮای ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬ﺑﺮ )∞ ‪ [a,‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه و ﺑﺮای ﻫﺮ‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٧.۴.١٠‬اﮔﺮ ‪f (x)dx‬‬
‫∞ ∫‬ ‫‪a‬‬

‫ﻧﯿﺰ‬ ‫‪ ،x ≥ a‬ﺑﺮ ]‪ [a, x‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ |g(x)|≤ |f (x)| ،x ≥ a‬آﻧﮕﺎه ‪g(x)dx‬‬
‫‪a‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮای ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺮای اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎ اﺛﺒﺎت واﺿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫∞ ∫‬ ‫∞ ∫‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮای ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪f (x)dx‬‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .٨.۴.١٠‬اﮔﺮ ‪f (x)dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،x ≥ a‬‬
‫|)‪۰ ≤ f (x) + |f (x)|≤ ۲|f (x‬‬
‫∞ ∫‬
‫ﻫ ﻤ ﮕ ﺮا اﺳ ﺖ ﭘ ﺲ ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﻪ آزﻣ ﻮن ﻣ ﻘ ﺎﯾ ﺴ ﻪ ﺑ ﺮای اﻧ ﺘ ﮕ ﺮاﻟ ﻬ ﺎ‬ ‫و ﭼ ﻮن ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﻪ ﻓ ﺮض ‪۲|f (x)|dx‬‬
‫∞ ∫‬ ‫‪a‬‬ ‫∞ ∫‬
‫ﻫ ﻤ ﮕ ﺮا اﺳ ﺖ ﭘ ﺲ )ﺑ ﺎ ﺗ ﻔ ﺮﯾ ﻖ‬ ‫ﻫ ﻤ ﮕ ﺮا اﺳ ﺖ وﻟ ﯽ ﭼ ﻮن ‪|f (x)|dx‬‬ ‫‪(f (x) + |f (x)|)dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫∞ ∫‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺮدن( ‪f (x)dx‬‬
‫‪a‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎی ﻧﺎﺳﺮه ﻧﻮع دوم ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪) ٩.۴.١٠‬اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎی ﻧﺎﺳﺮه ﻧﻮع دوم(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ )‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و در ‪ b‬ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ t‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﻜﻪ ﺣﺪ ﻣﺰﺑﻮر ﯾﻚ‬ ‫‪f (x)dx = lim‬‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ‪f (x)dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪t→b−‬‬ ‫‪a‬‬
‫ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ ﺑﺎزه ]‪ (a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و در ‪ a‬ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﻜﻪ اﯾﻦ ﺣﺪ ﯾﻚ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪f (x)dx = lim‬‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ‪f (x)dx‬‬
‫‪t→a+ t‬‬
‫‪∫ b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫را واﮔﺮا ﻧﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬ ‫را ﻫﻤﮕﺮا و اﮔﺮ ﺣﺪود ﻓﻮق ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ‪f (x)dx‬‬ ‫در اﯾﻦ ﺣﺎﻻت ‪f (x)dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ c‬‬ ‫‪a‬‬

‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه ﺗﻌ ﺮﯾﻒ‬ ‫‪f (x)dx,‬‬ ‫اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ‪ a < c < b ،c‬ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ‪f (x)dx‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬
‫ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫∫‬ ‫‪c‬‬
‫= ‪f (x)dx‬‬ ‫‪f (x)dx +‬‬ ‫‪f (x)dx.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣۵٨‬‬
‫∫‬ ‫‪۵‬‬
‫‪۱‬‬
‫را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬ ‫√‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٠.۴.١٠‬ﻣﻘﺪار ‪dx‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪x−۲‬‬
‫∫‬ ‫‪۵‬‬
‫‪۱‬‬
‫در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x = ۲‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﭘﺲ اﻧﺘﮕﺮال از ﻧﻮع‬ ‫√‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪dx‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪x−۲‬‬
‫اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﺳﺮه ﻧﻮع دوم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬

‫∫‬ ‫‪۵‬‬ ‫∫‬ ‫‪۵‬‬

‫‪dx‬‬ ‫‪۱‬‬
‫√‬ ‫=‬ ‫‪(x − ۲)− ۲ dx‬‬
‫‪lim‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪x−۲‬‬ ‫‪t‬‬‫‪t→۲+‬‬
‫√‬
‫) ‪= lim ۲( x − ۲|۵t‬‬
‫‪t→۲‬‬‫‪+‬‬
‫√‬ ‫√‬ ‫√‬
‫‪= ۲( ۳ − lim t − ۲) = ۲ ۳‬‬
‫‪t→۲+‬‬

‫√‬ ‫‪۱‬‬
‫√ ﺗﺎﺑﻊ ‪ ۲ x − ۲‬اﺳﺖ ﭘﺲ ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺣﺴﺎب و دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ اوﻟﯿﻪ‬
‫‪x−۲‬‬
‫اﻧﺘﮕﺮال را ﺑﻜﺎر ﺑﺮدهاﯾﻢ‪.‬‬
‫‪∫ ۱‬‬
‫‪dx‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫√‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١١.۴.١٠‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﺳﺮه‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۱ − x۲‬‬

‫‪۱‬‬
‫√ در ﻧﻘﻄﻪ ‪ ۱‬ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﻪ )ﺑﯽ ﻛﺮان( اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪∫ ۱‬‬ ‫‪۱ − x۲‬‬
‫√‬ ‫‪dx‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﭼﻮن ‪۱ − x ≥ ۰‬‬ ‫√‬ ‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻧﺎﺳﺮه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۱−x‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻄﻠﻖ ﯾﻜﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫∫‬
‫‪۱‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫√‬
‫√‬ ‫=‬ ‫‪lim‬‬‫‪(۱ − x)− ۲ dx = lim (−۲ ۱ − x)|t۰‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۱−x‬‬ ‫‪t→۱− ۰‬‬ ‫‪t→۱−‬‬
‫√‬
‫‪= ۲ − lim ۲ ۱ − t = ۲‬‬
‫‪t→۱−‬‬

‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫‪dx‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮای ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺮای ‪۰ ≤ x ≤ ۱‬‬ ‫√‬ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۱−x‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫√‬ ‫√=‬ ‫√‪.‬‬ ‫√≤‬ ‫‪.‬‬
‫‪۱−x‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪x+۱ ۱−x‬‬ ‫‪۱−x‬‬
‫‪∫ ۱‬‬
‫‪dx‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮای ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫√‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎﺑﻪ آزﻣﻮن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۱ − x۲‬‬
‫∞ ∫‬
‫‪dx‬‬
‫در ﻫﯿﭽﯿﻚ از دو ﻧﻮع اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﺳﺮه ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ زﯾﺮا اﯾﻦ‬ ‫‪۲‬‬
‫ﮔﺰاره ‪ .١٢.۴.١٠‬اﻧﺘﮕﺮال √‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x + x‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣۵٩‬‬

‫‪۱‬‬
‫اﻧﺘﮕﺮال ﻫﻢ در ﺑﺎزه )∞ ‪ (۰,‬اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺗﺎﺑﻊ √ ‪ ۲‬در ﺻﻔﺮ ﻛﺮاﻧﺪار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد‬
‫‪x + x‬‬
‫‪∫ ۱‬‬ ‫∞ ∫‬
‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬
‫= ‪j۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫را ﯾﻚ اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﺳﺮه ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ زﯾﺮا ﻣﯽﺗﻮان آﻧﺮا ﺑﻪ دو اﻧﺘﮕﺮال √‬ ‫‪۲‬‬
‫√‬
‫‪۰ x + x‬‬ ‫∞ ∫‬‫‪۰‬‬ ‫‪x + x‬‬
‫‪dx‬‬
‫= ‪ j۲‬ﺗ ﻔ ﻜ ﯿ ﻚ ﻛ ﺮد‪ .‬اﻛ ﻨ ﻮن ‪ j۱‬ﯾ ﻚ اﻧ ﺘ ﮕ ﺮال ﻧ ﺎﺳ ﺮه ﻧ ﻮع دوم اﺳ ﺖ زﯾ ﺮا ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ‬ ‫‪۲+ x‬‬
‫و √‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪ ۰ ≤ x ≤ ۱‬دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫√≤ √‬
‫‪x۲ + x‬‬ ‫‪x‬‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫و‬

‫‪۱‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪− ۲۱‬‬ ‫√‬ ‫√‬
‫‪√ = lim‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪dx = lim ۲ x|۱t = ۲ − lim ۲ t = ۲‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x t→۰+‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪t→۰+‬‬ ‫‪t→۰+‬‬

‫و ‪ j۲‬ﻧﯿﺰ ﯾﻚ اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﺳﺮه ﻧﻮع اول ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ زﯾﺮا ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،x ≥ ۱‬‬
‫∫‬ ‫∞‬ ‫∞ ∫‬
‫‪dx‬‬ ‫‪−۱ t‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪√ ≤ lim‬‬ ‫‪x−۲ dx = lim‬‬ ‫‪|۱ = ۱ − lim = ۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x + x t→+∞ ۱‬‬ ‫‪t→+∞ x‬‬ ‫‪t→∞ t‬‬

‫ﺑﻄﻮر ﻛﻠﯽ‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﺘﮕﺮال ‪ j‬را ﺑﺘﻮان ﺑﺎ اﯾﻦ روش ﺑﻪ دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﺳﺮه ﻧﻮع اول ﯾﺎ ﻧﻮع دوم ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫‪ j۱ , · · · , jk‬ﺗﻔﻜﯿﻚ ﻛﺮد‪ ،‬و اﮔﺮ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ ‪ j‬ﯾﻚ اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﺳﺮه ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﯾﻜﯽ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺗﺎ از آﻧﻬﺎ واﮔﺮا ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ j ،‬را ﯾﻚ اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﺳﺮه واﮔﺮا ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬

‫∫‬ ‫∞‬
‫‪dx‬‬
‫ﯾﻚ اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﺳﺮه واﮔﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٣.۴.١٠‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x۲‬‬

‫∫‬ ‫∞‬ ‫∫‬‫∞ ∫‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪∫ ۱‬‬ ‫∞ ∫‬

‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬
‫ﯾﻚ‬ ‫اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﺳﺮه ﻧﻮع دوم و‬ ‫ﻛﻪ‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x۲‬‬ ‫‪۰ x‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪∫۰ ۱ x‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪۰ x‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x۲‬‬
‫‪dx‬‬
‫واﮔﺮا اﺳﺖ زﯾﺮا‬ ‫‪۲‬‬
‫اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﺳﺮه ﻧﻮع اول اﺳﺖ و اﻧﺘﮕﺮال‬
‫∫‬ ‫‪∫ ۱‬‬ ‫‪۰ x‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪−۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫‪|t = lim − ۱ = +∞.‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪t→۰+ t x‬‬ ‫‪t→۰+ x‬‬ ‫‪t→۰+ t‬‬
‫∞ ∫‬
‫‪dx‬‬
‫واﮔﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﺼﺮه ﻓﻮق‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x۲‬‬
‫∫‬ ‫∞‬
‫‪۱+x‬‬
‫ﯾﻚ اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﺳﺮه واﮔﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١۴.۴.١٠‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬
‫∞‪−‬‬ ‫‪۱ + x۲‬‬

‫∫‬ ‫∞‪+‬‬ ‫∫‬ ‫‪۱‬‬

‫‪۱+x‬‬ ‫‪۱+x‬‬
‫ﺗﻔﻜﯿﻚ‬ ‫و‬ ‫ﺣ ﻞ‪ .‬اﻧ ﺘ ﮕ ﺮال ﻓ ﻮق را ﺑ ﻪ دو اﻧ ﺘ ﮕ ﺮال ﻧ ﺎﺳ ﺮه ﻧ ﻮع اول‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱ + x۲‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪۱ + x۲‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣۶٠‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱+x‬‬
‫و‬ ‫≤‬ ‫ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ≥ ۱‬دارﯾﻢ‬
‫‪x‬‬ ‫‪۱ + x۲‬‬
‫∫‬ ‫∞‬ ‫∫‬ ‫‪n‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬
‫=‬ ‫‪lim‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪n→∞ ۱ x‬‬

‫‪∑ ∫ k+۱‬‬
‫‪n−۱‬‬
‫‪dx‬‬
‫=‬ ‫‪lim‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪k=۱ k‬‬
‫‪∑ ∫ k+۱‬‬
‫‪n−۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫≥‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪dx‬‬
‫∞→‪t‬‬ ‫‪k+۱‬‬
‫‪k=۱ k‬‬
‫∑‬
‫‪n−۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪lim‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪k+۱‬‬
‫‪k=۱‬‬
‫∑‬‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪lim‬‬ ‫∞=‬ ‫)ﺑﺮای ﺗﺴﺎوی آﺧﺮ ﻓﺼﻞ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪k‬‬
‫‪k=۱‬‬

‫∫‬ ‫∞‪+‬‬ ‫∫‬ ‫∞‬

‫‪۱+x‬‬ ‫‪dx‬‬
‫واﮔﺮا ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫واﮔﺮاﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫ﭘﺲ‬
‫∞‪−‬‬ ‫‪۱ + x۲‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪x‬‬

‫∫‬ ‫∞‬
‫ﺣﻖ ﻧﺪارﯾﻢ ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ و واﮔﺮاﺋﯽ ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮدن ﯾﺎ‬ ‫ﺗﺒﺼﺮه ‪ .١۵.۴.١٠‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ در ‪f (x)dx‬‬
‫∞ ∫‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪∫ +t‬‬
‫دارﯾﻢ‬ ‫‪ lim‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ ﭼﻮن ﻣﺜﻼ‪ ‬در اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﺳﺮه ‪xdx‬‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﻮدن ‪f (x)dx‬‬
‫∞‪−‬‬ ‫‪t→∞ −t‬‬
‫‪∫ t‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪xdx = ۰‬‬
‫‪t→∞ −t‬‬
‫∫‬ ‫‪∫ ۰‬‬
‫∞‬
‫و ‪xdx‬‬
‫واﮔﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ‪xdx‬‬
‫∞ ∫‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪∫ t‬‬ ‫∞‪−‬‬

‫ﻧﺎﻣﻨﺪ‪،‬‬ ‫‪ lim‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ آن را ﻣﻘﺪار اﺻﻠﯽ ﻛﺸﯽ ‪f (x)dx‬‬ ‫در ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﯽ اﮔﺮ ‪f (x)dx‬‬
‫∞‪−‬‬ ‫∞→‪∫t‬‬
‫∞‬
‫‪−t‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﺪد ‪ A‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﻣﻘﺪار اﺻﻠﯽ ﻛﺸﯽ آن ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﺑﺮ ‪A‬‬ ‫ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ اﮔﺮ ‪f (x)dx‬‬
‫∞‪∫ −‬‬
‫∞‬
‫دﯾﺪﯾﻢ ﻋﻜﺲ آن ﺑﺮﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻘﺪار اﺻﻠﯽ‬ ‫اﺳﺖ وﻟﯽ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ درﺑﺎره ‪xdx‬‬
‫∞‪−‬‬
‫ﻛﺸﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻧﺘﮕﺮال واﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣۶١‬‬

‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه‬ ‫‪۵.١٠‬‬

‫‪۱‬‬
‫ﺑ ﻪ ﻛ ﻤ ﻚ ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ ﻣ ﻘ ﺪار‬ ‫ﻣ ﺴ ﺎﻟ ﻪ ‪ .١.۵.١٠‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ ۱ < a < b‬در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت ﺑ ﺮای ﺗ ﺎﺑ ﻊ‬
‫‪x۲‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪f (x)dx‬‬
‫‪a‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫}‪P = {x۰ = a, x۱ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = b‬‬

‫اﻓﺮاز دﻟﺨﻮاﻫﯽ از ]‪ [a, b‬ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬

‫‪۱‬‬
‫= }] ‪mi = inf{f (x) : x ∈ [xi−۱ , xi‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪x۲i‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪Mi = sup{f (x) : x ∈ [xi−۱ , xi ]} = ۲ .‬‬
‫‪xi−۱‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬

‫ﭘﺲ دارﯾﻢ‬ ‫<‬ ‫اﻣﺎ ﭼﻮن ﻫﻤﻮاره ‪< ۲‬‬
‫‪x۲i‬‬ ‫‪xi xi−۱‬‬ ‫‪xi−۱‬‬
‫‪xi − xi−۱‬‬ ‫‪xi − xi−۱‬‬ ‫‪xi − xi−۱‬‬
‫‪۲‬‬
‫<‬ ‫<‬ ‫‪.‬‬
‫‪xi‬‬ ‫‪xi xi−۱‬‬ ‫‪x۲i−۲‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫( ‪n‬‬
‫∑‬ ‫∑ )‬‫‪n‬‬
‫‪xi − xi−۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪xi − xi−۱‬‬
‫<‬ ‫‪−‬‬ ‫<‬
‫‪i=۱‬‬
‫‪x۲i‬‬ ‫‪i=۱‬‬
‫‪xi−۱ xi‬‬ ‫‪x۲i−۲‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ دارﯾﻢ‬

‫‪۱ ۱‬‬
‫) ‪L(f, P ) < − < U (f, P‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫از ﻃﺮﻓﯽ دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫‪۱‬‬
‫< ) ‪L(f, P‬‬ ‫) ‪dx < U (f, P‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪x۲‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺮای ﻫﺮ اﻓﺮاز ‪ P‬از ]‪[a, b‬‬
‫∫‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‬ ‫‪b‬‬
‫‪۱‬‬ ‫ ‪۱ ۱‬‬
‫‬ ‫‪dx −‬‬ ‫‪−‬‬ ‫) ‪< U (f, P ) − L(f, P‬‬
‫‬ ‫‪x۲‬‬ ‫‪a‬‬ ‫ ‪b‬‬
‫‪a‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱ ۱‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪dx = −‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣۶٢‬‬

‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫(‬ ‫)‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳‬‬
‫= ‪dx‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪− ۲‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٢.۵.١٠‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ۰ < a < b‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬
‫‪a‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪۱‬‬
‫در ]‪ [a, b‬ﻧ ﺰوﻟ ﯽ و ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﻪ اﺳ ﺖ ﭘ ﺲ اﻧ ﺘ ﮕ ﺮالﭘ ﺬﯾ ﺮ ﻣ ﯽﺑ ﺎﺷ ﺪ ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ‬‫ﺣ ﻞ‪ .‬ﭼ ﻮن ﺗ ﺎﺑ ﻊ‬
‫‪x۳‬‬
‫}‪ P = {x۰ = a, x۱ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = b‬اﻓﺮازی از ]‪ [a, b‬ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪mi = ۳ , M i = ۳ .‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪xi−۱‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫اﻣﺎ ﭼﻮن ﻫﻤﻮاره‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪xi + xi−۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫<‬ ‫<‬
‫‪x۳i‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪x۲i−۱ x۲i‬‬ ‫‪x۳i−۱‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫ﭘﺲ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪xi − xi−۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫) ‪(xi − xi−۱ )(xi + xi−۱‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪xi − xi−۱‬‬
‫<‬ ‫<‬
‫‪i=۱‬‬
‫‪x۳i‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫‪x۲i−۱ x۲i‬‬ ‫‪i=۱‬‬
‫‪x۳i−۱‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫ﯾﺎ‬

‫∑‪۱‬‬
‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫< ) ‪L(f, P‬‬ ‫‪−‬‬ ‫) ‪< U (f, P‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫‪x۲i−۱‬‬ ‫‪x۲i‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ اﻓﺮاز ‪ P‬از ]‪[a, b‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫< ) ‪L(f, P‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪− ۲‬‬ ‫) ‪< U (f, P‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫از ﻃﺮﻓﯽ دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫‪۱‬‬
‫< ) ‪L(f, P‬‬ ‫) ‪dx < U (f, P‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪x۳‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺮای ﻫﺮ اﻓﺮاز ‪ P‬از ]‪،[a, , b‬‬
‫∫‬ ‫‬
‫‬ ‫‪b‬‬
‫‪dx ۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‬
‫‬ ‫) ‪− ( ۲ − ۲ ) < U (f, P ) − L(f, P‬‬
‫‬ ‫‪x‬‬‫‪۳‬‬ ‫‪۲ a‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪a‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳‬‬
‫‪= ( ۲ − ۲ ).‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۲ a‬‬ ‫‪b‬‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫‪b۴‬‬
‫‪.‬‬ ‫= ‪x۳ dx‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٣.۵.١٠‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۴‬‬

‫ﺣ ﻞ‪ .‬ﭼ ﻮن ﺗ ﺎﺑ ﻊ ‪ f (x) = x۳‬در‪ [۰, b] ،‬ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﻪ اﺳ ﺖ ﭘ ﺲ اﻧ ﺘ ﮕ ﺮالﭘ ﺬﯾ ﺮ اﺳ ﺖ‪ .‬اﻓ ﺮاز ﻣ ﻨ ﻈ ﻢ‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣۶٣‬‬
‫{‬ ‫}‬
‫‪b‬‬ ‫‪b b‬‬
‫‪ ۰, , · · · , (i − ۱) , i , · · · , b‬در ]‪ [۰, b‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬
‫‪n‬‬ ‫‪n n‬‬
‫{‬ ‫[‬ ‫‪]} ( )۳‬‬
‫‪b b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪Mi = sup f (x) : x ∈ (i − ۱) , i‬‬ ‫‪= i‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪n n‬‬ ‫‪n‬‬
‫ﭘﺲ‬
‫( ‪n‬‬
‫∑‬ ‫)‬ ‫∑ ‪( )۴‬‬
‫‪n‬‬ ‫( ‪( )۴‬‬ ‫)‬
‫‪b ۳ b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪n(n + ۱) ۲‬‬
‫= ) ‪U (f, P‬‬ ‫‪i‬‬ ‫=‬ ‫= ‪i۳‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫اﻣﺎ اﮔﺮ ‪ n → a‬آﻧﮕﺎه ‪ ∆xi → ۰‬ﭘﺲ‬

‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫‪۴ n۲ (n + ۱)۲‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b۴‬‬
‫‪x۴ dx = lim‬‬ ‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪n→a ۴‬‬ ‫‪n۴‬‬ ‫‪۴‬‬
‫∫‬ ‫‪n‬‬
‫)‪n(n − ۱‬‬
‫‪.‬‬ ‫= ‪[x]dx‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۴.۵.١٠‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ]‪ f (x) = [x‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ ﭘﺲ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪٢١.٣.١٠‬‬
‫)د( دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫‪n‬‬ ‫∫ ‪m‬‬
‫∑‬ ‫‪k‬‬
‫= ‪[x]dx‬‬ ‫‪[x]dx‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪k=۱ k−۱‬‬

‫∫ ‪n‬‬
‫∑‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n−۱‬‬ ‫∑‬
‫‪n−۱‬‬
‫‪k‬‬
‫)‪n(n − ۱‬‬
‫= ‪(k − ۱)dx‬‬ ‫= )‪(k − ۱‬‬ ‫=‪k‬‬ ‫=‪k‬‬
‫‪k−۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪k=۰‬‬ ‫‪k=۱‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۵.۵.١٠‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬

‫{‬ ‫√‬
‫اﮔﺮ ‪ x‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ‪ a + b ۲‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ‪ b, a‬اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪۱‬‬
‫= )‪f (x‬‬
‫‪۰‬‬ ‫در ﻏﯿﺮ اﯾﻦﺻﻮرت‬

‫در ﻓﺎﺻﻠﻪ ]‪ [۰, ۱‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫√‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ اﻋﺪاد ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ‪a, b) a + b ۲‬اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ( در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﭼﮕﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭼﻮن‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﯾﻦ اﻋﺪاد ﺷﺎﻣﻞ اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫}‪P = {x۰ = a, x۱ , x۲ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = ۱‬‬

‫اﻓﺮاز دﻟﺨﻮاﻫﯽ از ]‪ [۰, ۱‬ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬

‫‪mi = ۰,‬‬ ‫‪Mi = ۱.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣۶۴‬‬

‫ﭘﺲ‬
‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪L(f, P ) = ۰,‬‬ ‫= ) ‪U (f, P‬‬ ‫‪xi − xi−۱ = ۱.‬‬
‫‪i=۱‬‬

‫ﭘﺲ ‪ U (f, P ) − L(f, P ) = ۱‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻚ رﯾﻤﺎن اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫∫‬ ‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬
‫را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۶.۵.١٠‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪cos xdx‬‬
‫‪۰‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ﻛﺴﯿﻨﻮس ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ اﻧﺘﮕﺮال ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪{ π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫}‪π‬‬
‫‪P = ۰,‬‬ ‫‪, · · · , (i − ۱) , i , · · · ,‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۲n‬‬ ‫‪۲n ۲n‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪ ti = i ۲n‬دارﯾﻢ‬
‫‪π‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪π‬‬ ‫∑‬ ‫‪n‬‬
‫‪π‬‬
‫= ) ‪∆xi f (ti‬‬ ‫‪cos i .‬‬
‫‪۲n‬‬ ‫‪۲n‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫‪nx‬‬ ‫‪n+۱‬‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫‪sin‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪x‬‬
‫دارﯾﻢ‬ ‫= ‪cos ix‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺗﺤﺎد‬
‫‪x‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪sin‬‬
‫‪۲‬‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫‪nπ‬‬ ‫‪n+۱ π‬‬
‫‪π sin ۲(۲n) cos ۲ . ۲n‬‬ ‫‪π cos( n+۱‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪π‬‬ ‫)‪n ۴‬‬
‫= ‪f (ti )∆xi‬‬ ‫‪π‬‬ ‫=‬ ‫‪sin‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪۲n‬‬ ‫‪sin ۴n‬‬ ‫‪۲n‬‬ ‫‪۴ sin ۴n‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫∫‬ ‫‪π‬‬ ‫√‬ ‫‪(n+۱)π‬‬ ‫√ √‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪۲ ۲ ۲‬‬
‫= ‪cos xdx‬‬ ‫‪lim sin ۴n‬‬
‫‪π‬‬ ‫=‬ ‫‪.‬‬ ‫‪=۱‬‬
‫‪o‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪۴n‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۲n‬‬

‫‪ ۶.١٠‬ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫‪ .١‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬روی ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ و ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪f (x)dx > ۰.‬‬
‫‪a‬‬

‫‪ .٢‬اﮔﺮ ‪ g ،f‬روی ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x‬در ]‪ f (x) ≤ g(x) ،[a, b‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫≤ ‪f (x)dx‬‬ ‫‪g(x)dx.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪ .٣‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬

‫∫‬ ‫‪bc‬‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫‪f (x)dx = c‬‬ ‫‪f (x)dx.‬‬
‫‪ac‬‬ ‫‪a‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣۶۵‬‬

‫‪ .۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬

‫اﻟﻒ(‬
‫∫‬ ‫‪a‬‬ ‫∫‬ ‫‪ab‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ‪dx‬‬ ‫‪dx,‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪x‬‬

‫ب(‬
‫∫‬ ‫‪a‬‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫∫‬ ‫‪ab‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪dx +‬‬ ‫= ‪dx‬‬ ‫‪dx.‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪ .۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺻﻌﻮدی ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬

‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫)‪∫ f −۱ (b‬‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪−۱‬‬ ‫‪−۱‬‬
‫‪f (x)dx = bf (b) − af (a) −‬‬ ‫‪f (x)dx.‬‬
‫‪a‬‬ ‫)‪f −۱ (a‬‬

‫‪ .۶‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ S‬روی ]‪ [a, b‬را ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﻠﻪای ﻧﺎﻣﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه اﻓﺮازی ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫}‪P = {x۰ = a, x۱ , · · · , xi−۱ , xi , · · · , xn = b‬‬

‫از ]‪ [a, b‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻄﻮرﯾﻜﻪ ‪ s‬روی ﻫﺮ ﯾﻚ از ) ‪ (xi−۱ , xi‬ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﻧ ﺸ ﺎن دﻫ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ اﮔ ﺮ ‪ f‬روی ]‪ [a, b‬اﻧ ﺘ ﮕ ﺮالﭘ ﺬﯾ ﺮ ﺑ ﺎﺷ ﺪ آﻧ ﮕ ﺎه ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ‪ ϵ > ۰‬ﺗ ﻮاﺑ ﻊ‬

‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫و‬ ‫‪f (x)dx −‬‬ ‫ﭘ ﻠ ﻪای ‪ S۱‬و ‪ S۲‬ﻣ ﻮﺟ ﻮدﻧ ﺪ ﻛ ﻪ ‪ S۱ ≤ f ≤ S۲‬و ‪S۱ (x)dx < ϵ‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪S۲ (x)dx −‬‬ ‫‪f (x)dx > ϵ‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫ب( ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ‪ ϵ > ۰‬ﺗ ﻮاﺑ ﻊ ﭘ ﻠ ﻪای ‪ S۱‬و ‪ S۲‬ﻣ ﻮﺟ ﻮد ﺑ ﺎﺷ ﻨ ﺪ ‪ S۱ ≤ f ≤ S۲‬و‬

‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ f‬روی ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪S۲ dx −‬‬ ‫‪S۱ dx < ϵ‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪ .٧‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f‬روی ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ϵ > ۰‬ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ‪g ≤ f‬‬
‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪f (x)dx −‬‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪g(x)dx < ϵ‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪ .٨‬ﺗ ﺎﺑ ﻌ ﯽ ﻣ ﺎﻧ ﻨ ﺪ ‪ f (x) ≥ ۰‬ﻣ ﺜ ﺎل ﺑ ﺰﻧ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ ﺑ ﺮای ﺑ ﻌ ﻀ ﯽ از ﻧ ﻘ ﺎط ]‪ f (x) > ۰ ،x ∈ [a, b‬اﻣ ﺎ‬

‫‪∫ b‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪f (x)dx = ۰‬‬
‫‪a‬‬

‫‪ .٩‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x‬در ]‪ f (x) ≥ ۰ ،[a, b‬و در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬در ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ‪f (x۰ ) > ۰‬‬
‫‪∫ b‬‬
‫‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه ‪f (x)dx > ۰‬‬
‫‪a‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣۶۶‬‬

‫‪ .١٠‬ﻧ ﺸ ﺎن دﻫ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ اﮔ ﺮ ‪ f‬روی ]‪ [a, b‬اﻧ ﺘ ﮕ ﺮالﭘ ﺬﯾ ﺮ و ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ‪ x‬در ]‪ f (x) > ۰ ،[a, b‬آﻧ ﮕ ﺎه‬
‫‪∫ b‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪f (x)dx > ۰‬‬
‫‪a‬‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫‪ .١١‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪ f‬روی ]‪ [a, b‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﺑﺮای ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ‪ g‬روی ]‪f (x)g(x)dx = ۰ ،[a, b‬‬
‫‪a‬‬
‫آﻧﮕﺎه ‪.f = ۰‬‬

‫‪ .١٢‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬روی ]‪ [۰, ۱‬را ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ زﯾﺮ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪،‬‬

‫‪‬‬
‫‪ ۱‬‬ ‫= ‪ x‬و ‪(p, q) = ۱‬‬
‫‪p‬‬
‫اﮔﺮ‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫‪q‬‬ ‫‪q‬‬
‫‪ ۰‬‬ ‫اﮔﺮ ‪ x‬اﺻﻢ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫‪.‬‬ ‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ‪f (x)dx = ۰‬‬
‫‪۰‬‬

‫‪ .١٣‬دو ﺗﺎﺑﻊ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺮﻛﯿﺐ آﻧﻬﺎ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .١۴‬دو ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮع آﻧﻬﺎ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﺧﻮدﺷﺎن اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .١۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ f‬و ‪ g‬روی ]‪ [a, b‬اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه‬

‫∫(‬ ‫‪b‬‬ ‫‪)۲ (∫ b‬‬ ‫‪) (∫ b‬‬ ‫)‬
‫≤ ‪f (x)g(x)dx‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪f (x)dx‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪g (x)dx .‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪ .١۶‬ﺣﺪود زﯾﺮ را ﺑﻪ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎی ﻣﻌﯿﻦ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫اﻟﻒ(‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n n+۱‬‬ ‫‪n+n‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫ب(‬

‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪+ ۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪+ ··· + ۲‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n +۱ n +۲‬‬ ‫‪n + ۴n۲‬‬

‫ج(‬
‫√(‬ ‫√‬ ‫) √‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬
‫‪n→∞ n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫د(‬

‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪+ ··· +‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫)‪(n + ۱‬‬ ‫)‪(n + ۲‬‬ ‫‪(n + n)۲‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪٣۶٧‬‬

‫‪ .١٧‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ‬

‫(‬ ‫)‬ ‫اﻟﻒ(‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪n−۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪+ ۲ + ··· +‬‬ ‫=‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫ب(‬

‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪+ ۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪+ ··· + ۲‬‬ ‫=‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n +۱ n +۲‬‬ ‫‪n + n۲‬‬ ‫‪۴‬‬

‫∑‬
‫‪۲n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫∑‬
‫‪۲n‬‬
‫‪(−۱)m+۱‬‬
‫‪ ،‬ﺛﺎﻧﯿﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺴﻤﺖ ﻗﺒﻞ‬ ‫=‬ ‫‪ .١٨‬اوﻻ‪ ‬ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺮا ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬
‫‪k‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪k=n+۱‬‬ ‫‪m=۱‬‬
‫∑‬
‫‪۲n‬‬
‫‪(−۱)m+۱‬‬
‫‪ lim‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﻚ اﻧﺘﮕﺮال ﻣﻌﯿﻦ ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪m=۱‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪kn۲‬‬
‫‪ lim‬را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪.١٩‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪(n۲ + k ۲ )۲‬‬
‫‪k=۱‬‬

‫‪ .٢٠‬ﻣﺸﺘﻖ ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫)اﻟﻒ(‬
‫‪(∫ x‬‬ ‫)‬
‫∫‬ ‫‪۳‬‬
‫‪sin tdt‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= )‪F (x‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪dt‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪۱ + sin۶ t + t۲‬‬
‫∫‬ ‫‪x‬‬
‫= )‪ F (x‬ﻛﻪ در آن‬ ‫ب( ‪f (t)dt‬‬
‫‪‬‬ ‫‪۰‬‬
‫اﮔﺮ ‪ ) x = ۱‬ﺑﺮای ‪ ۱ (n ∈ N‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪ ۰‬‬ ‫در ﻏﯿﺮ اﯾﻦﺻﻮرت‬
‫∫‬ ‫‪x‬‬
‫= )‪ F (x‬ﻛﻪ در آن‬ ‫ج( ‪f (t)dt‬‬
‫‪‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫اﮔﺮ ‪x ≤ ۰‬‬
‫‪ ۰‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪۱‬‬
‫اﮔﺮ ‪x ≥ ۰‬‬
‫] ‪[ x۱‬‬
‫∫‬
‫(‬ ‫‪)′‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪۱‬‬
‫را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬ ‫)‪F −۱ (x‬‬ ‫= )‪،F (x‬‬ ‫‪ .٢١‬ﺑﺎ ﻓﺮض ‪dt‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪t‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣۶٨‬‬
‫∫‬
‫(‬ ‫‪)′‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪۱‬‬
‫را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬ ‫)‪F −۱ (x‬‬ ‫= )‪،F (x‬‬ ‫√‬ ‫‪ .٢٢‬ﺑﺎ ﻓﺮض ‪dt‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱ − t۲‬‬
‫∫‬ ‫‪x‬‬ ‫(‬ ‫‪)′‬‬
‫= )‪.f (x‬‬ ‫‪ .٢٣‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ )‪ f −۱ (۰‬وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ‪(۱ + sin(sin t))dt‬‬
‫‪۰‬‬
‫‪‬‬
‫∫‬ ‫‪‬‬ ‫‪۱‬‬
‫∞‬ ‫√‪‬‬ ‫‪۰≤x≤۱‬‬
‫‪.‬‬ ‫= )‪ f (x‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ‪f (x)dx‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪ .٢۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x≥۱‬‬
‫‪x۲‬‬
‫∫‬ ‫∞‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ r‬واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .٢۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪xr dx‬‬
‫‪۰‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪١١‬‬

‫ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ و ﺗﻮاﺑﻊ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن‬

‫ﯾﻜﯽ از ﻣﻮارد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺣﺴﺎب دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ و اﻧﺘﮕﺮال‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺗﻮاﺑﻊ‬
‫ﺗﻮاﻧﯽ و ﺗﻮاﺑﻊ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ در ﻣﺒﻨﺎی ‪(a > ۰) a‬‬

‫ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ ‪ .١.١.١١‬ﺗ ﺎﺑ ﻊ ﻟ ﮕ ﺎرﯾ ﺘ ﻢ ﻃ ﺒ ﯿ ﻌ ﯽ را ﻛ ﻪ ﺑ ﺎ ﻧ ﻤ ﺎد ‪ ln‬ﻧ ﻤ ﺎﯾ ﺶ ﻣ ﯽدﻫ ﯿ ﻢ ﻋ ﺒ ﺎرت اﺳ ﺖ از‬

‫‪∫ x‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪dt‬‬
‫= )‪ .ln(x‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ درﺑﺎزهی‬ ‫‪ ln : (۰, ∞) → R‬ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﻌ ﺮﯾﻒ‬
‫‪t‬‬ ‫‪۱ t‬‬
‫)∞ ‪ (۰,‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺎﺳﯽ‪ ln x ،‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد و ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺧﻮاص آنرا در زﯾﺮ ﻟﯿﺴﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٢.١.١١‬ﺧﻮاص ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ(‪.‬‬

‫)اﻟﻒ( ‪ln ۱ = ۰‬‬

‫)‪u′ (x‬‬
‫= ‪ (ln(u(x)))′‬ﻛﻪ در آن ‪ u‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺣﺴﺐ ‪ x‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬ ‫)‪u(x‬‬ ‫= ‪ (ln x)′‬و‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x‬‬ ‫)ب(‬

‫)ج( ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺖ ‪ x‬و ‪y‬‬

‫‪ln(x.y) = ln x + ln y‬‬

‫)د( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺖ ‪x‬‬

‫‪۱‬‬
‫‪ln = − ln x‬‬
‫‪x‬‬

‫) (‬ ‫)ه( ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺖ ‪ x‬و ‪y‬‬

‫‪x‬‬
‫‪ln‬‬ ‫‪= ln x − ln y‬‬
‫‪y‬‬

‫‪٣۶٩‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٧٠‬‬

‫)ر( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﮔﻮﯾﺎی ‪r‬‬

‫‪r‬‬
‫‪ln(x ) = r ln x‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﺧﻮاص )اﻟﻒ( و )ب( ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاص اﻧﺘﮕﺮال و ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺎﺳﯽ و ﻗﺎﻋﺪه زﻧﺠﯿﺮی واﺿﺢ‬
‫اﺳﺖ‬

‫)ج( ﻓﺮض ‪ y‬ﻋﺪدی ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺖ دﻟﺨﻮاه و ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن‬
‫)‪d ln(yx‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪d ln x‬‬
‫=‬ ‫= =‬
‫‪dx‬‬ ‫‪yx‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪dx‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﺪد ﺛﺎﺑﺖ ‪ c‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ ln(yx) = ln x + c‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﺑﺠﺎی ‪ x‬ﻋﺪد ‪ ۱‬ﺑﮕﺬارﯾﻢ‬
‫دارﯾﻢ‬
‫‪ln y = ln ۱ + c = c‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ln(yx) = ln x + ln y‬‬

‫)د( ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ )اﻟﻒ( و )ج( ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x > ۰‬دارﯾﻢ‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۰ = ln ۱ = ln(x. ) = ln x + ln‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ln x۱ = − ln x‬‬

‫)ه( ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ )ج( و )د( واﺿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ر( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ r‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﮔﻮﯾﺎی دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x > ۰‬دارﯾﻢ‬
‫)‪d(r ln x‬‬ ‫‪rd ln x‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪rxr−۱‬‬ ‫) ‪d(ln xr‬‬
‫=‬ ‫= =‬ ‫=‬
‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪xr‬‬ ‫‪dx‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﺪد ﺛﺎﺑﺖ ‪ c‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪r‬‬
‫‪r ln x = ln x + c‬‬

‫ﺣﺎل اﮔﺮ ﺑﺠﺎی ‪ x‬ﻋﺪد ‪ ۱‬ﻗﺮار دﻫﯿﻢ دارﯾﻢ‬

‫‪r ln ۱ = ln ۱ + c‬‬

‫و ﯾﺎ ‪ ۰ = ۰ + c‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ c = ۰‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪r‬‬
‫‪ln x = r ln x‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﺑ‪‬ﺮد ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ و ﭘﺎﯾﻪ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻋﺪد ﻧﭙﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١١‬ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ و ﺗﻮاﺑﻊ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن‬ ‫‪٣٧١‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪.٣.١.١١‬‬

‫)اﻟﻒ( ∞‪lim ln x = +‬‬

‫∞‪x→+‬‬

‫)ب( ∞‪lim ln x = −‬‬

‫‪x→۰+‬‬

‫= ‪ (ln x)′‬ﭘ ﺲ ﺗ ﺎﺑ ﻊ ﻟ ﮕ ﺎرﯾ ﺘ ﻢ ﺗ ﺎﺑ ﻌ ﯽ اﻛ ﯿ ﺪا‬ ‫‪۱‬‬

‫‪x‬‬ ‫اﺛﺒﺎت‪) .‬اﻟﻒ( ﺑ ﺎ ﺗ ﻮﺟ ﻪ )ب(‪ ٢.١.١١‬ﭼ ﻮن ‪> ۰‬‬
‫ﺻ ﻌ ﻮدی اﺳ ﺖ و ﭼ ﻮن ﺑ ﺮ )∞ ‪ [۱,‬ﺗ ﺎﺑ ﻌ ﯽ ﭘ ﯿ ﻮﺳ ﺘ ﻪ اﺳ ﺖ اﮔ ﺮ ∞‪ lim ln x ̸= +‬ﭘ ﺲ‬
‫∞‪x→+‬‬
‫‪) lim ln x = a‬ﻓﺮض ﺧﻠﻒ( دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ‪ ϵ = ۱‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪ‪ ،‬ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ‪M‬‬
‫∞‪x→+‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬اﮔﺮ ‪ x > M‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪|ln x − a|< ۱‬‬

‫ﭘ ﺲ ﺑ ﺎ ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﺑ ﻪ ﻧ ﺎﻣ ﺴ ﺎوی ﻣ ﺜ ﻠ ﺚ ‪ |ln x|−|a|< ۱‬و ﯾ ﺎ |‪ |ln x|< ۱ + |a‬ﺣ ﺎل ﺑ ﺮای‬

‫‪ N = [M ] + ۱‬اﮔﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ ،n > N‬آﻧﮕﺎه ‪ ۲n > M‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ |‪|ln ۲n |< ۱ + |a‬‬
‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ |‪ n ln ۲ < ۱ + |a‬و ﭼﻮن ‪ ln ۱ = ۰‬و ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ ﭘﺲ‬
‫< ‪ n‬اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫|‪۱+|a‬‬
‫‪ln ۲‬‬ ‫‪ ،ln ۲ > ۰‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n > N‬دارﯾﻢ‬
‫اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﯾﻚ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﺛﺒﺎت ﻗﺴﻤﺖ )اﻟﻒ( ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ب( ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ )اﻟﻒ(‪ ،‬ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١٢.۴.۴‬در ﻓﺼﻞ ﺣﺪ و ﻗﻀﯿﻪ )د( ‪ ٢.١.١١‬دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬
‫∞‪lim ln x = lim ln = − lim ln x = −‬‬
‫‪x→۰+‬‬ ‫∞‪x→+‬‬ ‫‪x‬‬ ‫∞‪x→+‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ ﺗﺎﺑﻌﯽ اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﯽ در ﻓﺼﻞ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﻋﺪد ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ‪ E > ۱‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ ln E = ۱‬در‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻌﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ‪ E = e‬ﯾﺎدآوری ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪۱ n‬‬
‫‪e = lim ۱ +‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۴.١.١١‬ﭘﺎﯾﻪ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻋﺪد ﻧﭙﺮ ‪ e‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ )ب(‪ ،٢.١.١١‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪= x۱‬‬

‫‪d ln x‬‬
‫‪dx‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪ln(x + h) − ln x‬‬
‫‪= lim‬‬
‫‪x h→۰‬‬ ‫‪h‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٧٢‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮای ‪ x = ۱‬دارﯾﻢ‬

‫‪ln(۱ + h) − ln ۱‬‬ ‫)‪ln(۱ + h‬‬

‫‪۱ = lim‬‬ ‫‪= lim‬‬
‫‪h→۰‬‬ ‫‪h‬‬ ‫∞→‪h‬‬ ‫‪h‬‬
‫) ‪ln(۱ + h۱‬‬
‫‪= lim +‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪h→۰+‬‬
‫‪h‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ در ﻓﺼﻞ ﺣﺪ دارﯾﻢ‬

‫‪۱‬‬
‫‪ln ۱ +‬‬
‫‪۱ = lim‬‬ ‫‪x‬‬
‫∞‪x→+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x‬‬
‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺬﮐﺮ ‪ ٨.١.٩‬در ﻓﺼﻞ دﻧﺒﺎﻟﻪ دارﯾﻢ‬
‫(‬ ‫(‬ ‫))‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱ n‬‬
‫‪۱ = lim n ln ۱ +‬‬ ‫‪= lim ln ۱ +‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٢.١.١١‬ر( و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ دارﯾﻢ‬
‫‪۱ = ln e‬‬

‫از ﻃﺮﻓﯽ داﺷﺘﯿﻢ ﻛﻪ ‪ ،۱ = ln E‬ﭘﺲ ‪ ln e = ln E‬و ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ اﺳﺖ ﭘﺲ ‪e = E‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ln e = ۱‬‬

‫ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ‬ ‫‪٢.١١‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٣.١.١١‬و ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.١.١١‬دارﯾﻢ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی و ﺑ‪‬ﺮد آن‬
‫‪d۲ ln x‬‬ ‫‪۱‬‬
‫ﭘﺲ اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻤﻮاره ﻣﻘﻌﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬ ‫‪۲‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭼﻮن ‪= − ۲ < ۰‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪x‬‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٣.١.١١‬ب( ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﻮر ‪ y‬ﻫﺎ ﯾﻚ ﻣﺠﺎﻧﺐ ﻗﺎﺋﻢ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.٢.١١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ a > ۰‬و ‪ a ̸= ۱‬در اﯾﻨﺼﻮرت ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ در ﻣﺒﻨﺎی ‪ a‬را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪loga‬‬
‫‪ln x‬‬
‫= ‪ loga x‬در اﯾﻦ‬ ‫ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪ loga : (۰, ∞) → R‬ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﻌ ﺮﯾﻒ‬
‫‪ln a‬‬
‫ﺻﻮرت ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ از ﺗﻌ ﺮﯾﻒ روﺷﻦ اﺳﺖ ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ در ﻣﺒﻨﺎی ‪ a‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﺣﻮزه ﺗﻌ ﺮﯾﻒ ‪،‬‬
‫)∞ ‪ (۰,‬و ﺑ‪‬ﺮد ‪ R‬اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ loga a = ۱‬و اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی اﮔﺮ ‪ ،a > ۱‬اﻛﯿﺪا ﻧﺰوﻟﯽ اﮔﺮ ‪۰ < a < ۱‬‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﺧﻮاص آن را در زﯾﺮ ﻟﯿﺴﺖ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢.٢.١١‬ﺧﻮاص ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ در ﻣﺒﻨﺎی ‪۱ ̸= a > ۰‬‬

‫)اﻟﻒ( ‪log۱a = ۰‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١١‬ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ و ﺗﻮاﺑﻊ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن‬ ‫‪٣٧٣‬‬

‫)‪u′ (x‬‬ ‫‪۱‬‬

‫= ‪ (loga (u(x)))′‬ﻛﻪ در آن )‪ u(x‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ‬ ‫= ‪ (loga x)′‬و‬ ‫)ب(‬
‫)‪(ln a)u(x‬‬ ‫‪(ln a)x‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ج( ﺑﺮای ﻫﺮ ﺟﻔﺖ اﻋﺪاد ﻣﺜﺒﺖ ‪ x‬و ‪y‬‬

‫‪loga (xy) = loga x + loga y‬‬

‫)د( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ‪x‬‬

‫‪۱‬‬
‫‪loga = − loga x‬‬
‫‪x‬‬

‫)ذ( ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ‪ x‬و ‪y‬‬

‫‪x‬‬
‫‪loga = loga x − loga y‬‬
‫‪y‬‬

‫)ر( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﮔﻮﯾﺎی ‪r‬‬

‫‪r‬‬
‫‪loga x = rloga x‬‬

‫)ز( اﮔﺮ ‪ b > ۰‬آﻧﮕﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ‬

‫‪logb x‬‬
‫= ‪loga x‬‬
‫‪logb a‬‬

‫اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﺎﯾﺎی ﻗﺒﻠﯽ و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ در ﻣﺒﻨﺎی ‪ a‬واﺿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ‬
‫‪−۱‬‬
‫= ‪ ،(loga x)′′‬ﭘﺲ در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻛﻪ ‪ ۰ < a < ۱‬آﻧﮕﺎه ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ در ﻣﺒﻨﺎی ‪ a‬ﺗﺎﺑﻌﯽ‬ ‫‪(ln a)x۲‬‬
‫‪<۰‬‬
‫اﻛﯿﺪا ﻧﺰوﻟﯽ و ﻣﻘﻌﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﺎﻻ اﺳﺖ و در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻛﻪ ‪ a > ۱‬ﺗﺎﺑﻌﯽ اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی و ﻣﻘﻌﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ‪ a > ۱‬ﻧﻤﻮدار آﻧﺮا در زﯾﺮ ﺑﺮای ‪ a‬ﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ رﺳﻢ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬

‫‪5‬‬ ‫‪1.5‬‬

‫‪1.0‬‬
‫‪0.5‬‬ ‫‪1.0‬‬ ‫‪1.5‬‬ ‫‪2.0‬‬ ‫‪2.5‬‬ ‫‪3.0‬‬

‫‪0.5‬‬
‫‪-5‬‬

‫‪-10‬‬ ‫‪0.5‬‬ ‫‪1.0‬‬ ‫‪1.5‬‬ ‫‪2.0‬‬ ‫‪2.5‬‬ ‫‪3.0‬‬

‫‪-0.5‬‬
‫‪-15‬‬

‫)ﻫ( ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.log۱٫۲ x‬‬ ‫)د( ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.log۰٫۲ x‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١.١١‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪ loga x‬ﺑﺮاي ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ‪.a‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٧۴‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ‬ ‫‪٣.١١‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ از ‪ (۰, ∞) ،‬ﺑﻪ ‪ R‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ و ﭘﻮﺷﺎ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس‬
‫آن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﺮا ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.٣.١١‬ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ را ﻛﻪ ﻓﻌﻼ‪ ‬ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪ exp‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻋﺒﺎرت از ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬
‫)∞‪exp : R → (۰, +‬‬

‫و ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ‪ x > ۰ ،exp ln x = x‬و‬
‫‪ ln exp x = x‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ .x‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ اﻧﻌﻜﺎﺳﯽ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻧﯿﻤﺴﺎز رﺑﻊ اول و ﺳﻮم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٢.١١‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ )‪ exp(x‬ﻗﺮﻳﻨﻪی ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ )‪ ln(x‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻴﻤﺴﺎز رﺑﻊ اول و ﺳﻮم اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺎﯾﺮ ﺧﻮاص ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ در ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﻟﯿﺴﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪.٢.٣.١١‬‬

‫)اﻟﻒ( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ‪x‬‬

‫‪exp(۰) = ۱, exp x > ۰‬‬

‫)ب( ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬و ‪y‬‬

‫)‪exp(x + y) = (exp x)(exp y‬‬

‫)ج( ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬و‪y‬‬

‫)‪exp(x‬‬
‫= )‪exp(x − y‬‬
‫)‪exp(y‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١١‬ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ و ﺗﻮاﺑﻊ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن‬ ‫‪٣٧۵‬‬

‫)د( ‪ (exp x)′ = exp x‬و ))‪ (exp(u(x)))′ = u′ (x) exp(u(x‬ﻛﻪ در آن ‪ u‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ذ( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﮔﻮﯾﺎی ‪r‬‬

‫‪r‬‬
‫‪exp(r) = e‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۶.١.۶‬و اﯾﻨﻜﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ ﻋﻜﺲ ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ و ﻣﻮرد )ذ( ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۴.٢.۶‬ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻗﺮارداد ‪ .٣.٣.١١‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮرد )ذ( ﻛﻪ ﺑﺮای اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ ﻣﻘﺪار ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ در ﻧﻘﻄﻪ ‪ r‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ er‬اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ روی اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ دارای ﺗﻮﺳﯿﻊ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدی روی ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ )ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ‪ ١٣.۶.۵‬در ﻓﺼﻞ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ( از ﻫﻢ اﻛﻨﻮن‪ ،‬ﺑﺠﺎی ﻧﻤﺎی )‪exp(x‬‬
‫از ﻧﻤﺎد ‪ ex‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎدﮔﺬاری ﺟﺪﯾﺪ ﻣﻮارد ﻗﻀﯿﻪ را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ ﮐﺮد‪.‬‬

‫)اﻟﻒ( ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ex > ۰, x ،‬و ‪e۰ = ۱‬‬

‫‪e(x+y) = ex .ey‬‬

‫)ب( ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬و‪y‬‬

‫)‪(x−y‬‬ ‫‪ex‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪= y‬‬
‫‪e‬‬
‫)ج( ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬و ‪y‬‬
‫(‬ ‫‪)′‬‬
‫)د( ‪ (ex )′ = ex‬و )‪ eu(x) = u′ (x)eu(x‬ﻛﻪ ‪ u‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ x‬اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻮاﻧﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .۴.٣.١١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ۱ ̸= a > ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻪ ‪ a‬را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪ ax‬ﻧﻤﺎﯾﺶ‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﻌﻜﻮس ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ در ﻣﺒﻨﺎی ‪ .a‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻪ ‪ a‬ﻫﻤﻮاره ﺗﺎﺑﻌﯽ‬
‫ﻣﺜﺒﺖ‪ ،‬ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ‪ a > ۱‬ﺗﺎﺑﻌﯽ اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی‬
‫و ﺑﺮای ‪ ۰ < a < ۱‬ﺗﺎﺑﻌﯽ اﻛﯿﺪا ﻧﺰوﻟﯽ و ﺑﺮای ‪ a = ۱‬ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ ‪ ۱‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ زﯾﺮ ﻧﻤﻮدار اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ را ﺑﺮای ﺣﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ ‪ a‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٧۶‬‬

‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫)ب( ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ )‪.(۰٫ ۵‬‬

‫‪x‬‬
‫)آ( ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪.۲‬‬
‫‪x‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٣.١١‬ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ ‪ ax‬ﺑﺮای ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ‪.a‬‬

‫ﺳﺎﯾﺮ ﺧﻮاص ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻪ ‪ a‬در ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﻟﯿﺴﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪.۵.٣.١١‬‬

‫)اﻟﻒ( ﺑﺮای ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪x‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x ln a‬‬
‫‪a =e‬‬

‫)ب( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ‪x‬‬

‫‪۰‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪a = ۱,‬‬ ‫‪a >۰‬‬

‫)ج( ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ‪ x‬و ‪y‬‬

‫‪ax‬‬
‫‪ax+y = ax .ay ,‬‬ ‫= ‪ax−y‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪(ax )y = axy‬‬
‫‪ay‬‬

‫)د( اﮔﺮ ‪ a‬و ‪ b‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه‬

‫‪(ab) = a .bx‬‬‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫(‬ ‫)‬
‫)ذ( ) ‪ (ax )′ = ln a(ax‬و )‪ au(x) = u′ (x) ln aau(x‬ﻛﻪ در آن ‪ u‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ر( اﮔﺮ ‪ x‬ﻋﺪدی ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺧﯿﺮ ‪ ax‬ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻗﺒﻠﯽ ‪ a‬ﺑﻪ ﺗﻮان ﯾﻚ ﻋﺪد ﮔﻮﯾﺎ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۶.١.۶‬و ﺧﻮاص ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس ﺳﺎده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﻣﻮرد )ر( در ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻪ ‪ ،a‬ﺗﻮﺳﯿﻌﯽ از‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮان رﺳﺎﻧﺪن ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ اﻋﺪاد اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ‪ ‬ﺑﺮای ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١١‬ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ و ﺗﻮاﺑﻊ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن‬ ‫‪٣٧٧‬‬

‫ﺗﺒﺼﺮه ‪ .۶.٣.١١‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ ٧.۴.٩‬در ﻓﺼﻞ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ روی ﻫﺮ زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫ﭼﮕﺎل اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ دارای ﺗﻮﺳﯿﻊ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدی ﺑﻪ ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﭘﺲ روش دﯾﮕﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻪ ‪ a‬اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﭼﮕﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻧﺒﺎﻟﻪای از اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ آن ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ )ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ ٧.۴.٩‬در‬
‫ﻓﺼﻞ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ( ﻛﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ در ﻣﺒﻨﺎی ‪ (a > ۰)a‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﻌﻜﻮس آن ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ a = e‬و‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس آن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻪ ‪ ،a‬ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ در‬
‫ﻣﺒﻨﺎی ‪ a‬و ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ و اﺳﺘﺨﺮاج ﺧﻮاص آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ روش را ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٧.٣.١١‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻣﺸﺘﻖ ‪.f (x) = xx‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪)۵.٣.١١‬اﻟﻒ( دارﯾﻢ ‪ f (x) = ex ln x‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ‪)۵.٣.١١‬د( دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪f ′ (x) = (x ln x)′ ex ln x = (۱ + ln x)xx‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٨.٣.١١‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ‪.f (x) = xx‬‬

‫‪x‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ‪)۵.٣.١١‬اﻟﻒ( دارﯾﻢ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ‪)۵.٣.١١‬ذ( دارﯾﻢ‬

‫(‬ ‫)‬
‫‪′‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪x ′‬‬
‫‪xx ln x‬‬ ‫‪xx‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪f (x) = (x ln x) f (x) = e‬‬ ‫‪= (x ) ln x +‬‬ ‫‪xx‬‬
‫‪x‬‬
‫(‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x−۱‬‬
‫‪) xx‬‬
‫‪= (۱ + ln x)x ln x + x‬‬ ‫‪x‬‬

‫)در ﺗﺴﺎوی آﺧﺮ از ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮدهاﯾﻢ(‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٩.٣.١١‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ‪. lim xsin x‬‬

‫‪x→۰+‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ‪)۵.٣.١١‬اﻟﻒ( و اﯾﻨﻜﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ دارﯾﻢ‬
‫‪lim sin x ln x‬‬
‫‪lim = xsin x = lim esin x ln x = ex→۰+‬‬
‫‪x→۰+‬‬ ‫‪x→۰+‬‬

‫اﻣ‪‬ﺎ ﭼﻮن ‪ lim= sin x = ۰‬و ∞‪ ، lim ln x = −‬ﭘﺲ ﺣﺎﻟﺖ اﺑﻬﺎم وﺟﻮد دارد ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای اﺳﺘﻔﺎده‬
‫‪x→۰+‬‬ ‫‪x→۰‬‬
‫‪ln x‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫‪ln x‬‬
‫‪۱‬‬ ‫از ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل اﺑﺘﺪا ‪ sin x ln x‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫‪csc x‬‬ ‫‪sin x‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٧٨‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل دارﯾﻢ‬

‫‪۱‬‬
‫‪ln x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪sin x ln x = lim‬‬ ‫‪= lim‬‬
‫‪x→۰+ csc x‬‬ ‫‪x→۰+ −cscxcotx‬‬
‫‪sin x‬‬ ‫‪sin x‬‬
‫‪= − lim‬‬ ‫‪. tan x = − lim‬‬ ‫‪. lim tan x = (−۱)(۰) = ۰‬‬
‫‪x→۰+ x‬‬ ‫‪x→۰+ x‬‬ ‫‪x→۰‬‬

‫ﭘﺲ‬
‫‪sin x‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪lim x‬‬ ‫‪= e = ۱.‬‬
‫‪x→۰+‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ‪.١٠.٣.١١‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪lim (۱ + x) = e.‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪x→۰‬‬
‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ )اﻟﻒ( ‪ ۵.٣.١١‬و اﯾﻨﻜﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ دارﯾﻢ‬
‫)‪ln(۱+x‬‬ ‫)‪ln(۱+x‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪lim (۱ + x) x = lim e‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪= ex→۰‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x→۰‬‬

‫و ﭼﻮن ‪ lim ln(۱ + x) = lim x = ۰‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل دارﯾﻢ‬

‫‪x→۰‬‬ ‫‪x→۰‬‬
‫‪۱‬‬
‫)‪ln(۱ + x‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim ۱ + x = lim‬‬ ‫‪=۱‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪x→۰ ۱ + x‬‬
‫‪۱‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪.lim (۱ + x) x = e‬‬
‫‪x→۰‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪.١١.٣.١١‬‬
‫‪۱ x‬‬
‫‪lim (۱ + ) = e.‬‬
‫∞‪x→+‬‬ ‫‪x‬‬
‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١٢.۴.۴‬در ﻓﺼﻞ ﺣﺪ و ﻗﻀﯿﻪ ﻗﺒﻞ دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim (۱ + )x = lim (۱ + x) x = e.‬‬
‫∞‪x→+‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪+‬‬

‫ﺗﻮاﺑﻊ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ‬ ‫‪۴.١١‬‬

‫اﻏﻠﺐ در رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی آن ﺑﺎ ﺗﺮﻛﯿﺒﺎت ﻣﻌﯿﻨﯽ از ﺗﻮاﺑﻊ ‪ ex‬و ‪ e−x‬ﺳﺮ و ﻛﺎر دارﯾﻢ ﻛﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺳﺎﻣﯽ ﺧﺎﺻﯽ اﺗﻼق ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﺻﻮر ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و راﺑﻄﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻫﻤﺎن راﺑﻄﻪای اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﺑﺎ داﯾﺮه دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﺗﻮاﺑﻊ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ‬
‫ﻧﺎﻣﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﺳﯿﻨﻮس ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ‪ ،‬ﻛﺴﯿﻨﻮس ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ و‪ ..‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در زﯾﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١١‬ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ و ﺗﻮاﺑﻊ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن‬ ‫‪٣٧٩‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪.١.۴.١١‬‬

‫)اﻟﻒ( ﺗﺎﺑﻊ ﺳﯿﻨﻮس ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪ex − e−x‬‬
‫= ‪sinh x‬‬
‫‪۲‬‬
‫)ب( ﺗﺎﺑﻊ ﻛﺴﯿﻨﻮس ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪ex‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪e−x‬‬
‫= ‪cosh x‬‬
‫‪۲‬‬
‫)ج( ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪sinh x‬‬
‫= ‪tanh x‬‬
‫‪cosh x‬‬
‫)د( ﻛﺘﺎﻧﮋاﻧﺖ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪cosh x‬‬
‫= ‪coth x‬‬
‫‪sinh x‬‬
‫)ذ( ﺳﻜﺎﻧﺖ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪۱‬‬
‫= ‪cschx‬‬
‫‪cosh x‬‬

‫)ر( ﻛُﺴﻜﺎﻧﺖ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪۱‬‬
‫= ‪cschx‬‬
‫‪sinh x‬‬
‫در زﯾﺮ ﻧﻤﻮدار ﺳﯿﻨﻮس ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ و ﻛﺴﯿﻨﻮس ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ رﺳﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪3.5‬‬
‫‪3‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3.0‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2.5‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2.0‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬
‫‪1.5‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫)ب( ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ )‪.cosh(x‬‬ ‫)آ( ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ )‪.sinh(x‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۴.١١‬ﻧﻤﻮدار ﺗﻮاﺑﻊ )‪ sinh(x‬و )‪.cosh(x‬‬

 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ٣٨٠

.‫ﺗﻮاﺑﻊ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ در رواﺑﻄﯽ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﺻﺪق ﻣﯽﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ در زﯾﺮ اﻫﻢ آﻧﻬﺎ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬

.٢.۴.١١ ‫ﻗﻀﯿﻪ‬

.١
cosh(۰) = ۱, sinh(۰) = ۰

.٢
cosh(−x) = cosh x, sinh(−x) = − sinh x

.٣
sech x = ۱ − tanh x, cosh x − sinh x = ۱
۲ ۲ ۲ ۲

.۴
′ ′ ′
(tan hx) = sech x, (cosh x) = sinh x, (sinh x) = cosh x
۲

.۵
′
(cschx) = −sechx tanh x

.۶
sinh ۲x = ۲ sinh x cosh x, sinh(x + y) = sinh x cosh y + sinh y cosh x

.٧
cosh(x + y) = cosh x cosh y + sinh x sinh y

.٨
۲cosh ۲x − ۱ ۱ + cosh ۲x
sinh x = , cosh۲ x =
۲ ۲

.٩
x+y x−y
sinh x − sinh y = ۲ cosh sinh
۲ ۲

.١٠
x+y x−y
cosh x − cosh y = ۲ sinh sinh
۲ ۲

.١١
n x
(nϵN )(sinh x + cosh x) = sinh(nx) + cosh(nx), sinh x + cosh x = e
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١١‬ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ و ﺗﻮاﺑﻊ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن‬ ‫‪٣٨١‬‬

‫‪ .١٢‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ sinh‬ﺑﺮ ‪ R‬اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯿﻜﻪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ cosh‬ﺑﺮ )∞ ‪ (۰,‬اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ‬

‫‪ .١٣‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪cosh x ≥ ۱, x‬‬

‫‪.١۴‬‬
‫‪sinh x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪=۱‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x‬‬
‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺧﻮاص ﻓﻮق ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاص ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ آنرا ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن‬
‫واﮔﺬار ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٣.۴.١١‬ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس ﺳﯿﻨﻮس ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ‪ ،‬ﻛﺴﯿﻨﻮس ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ و ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪−۱‬‬ ‫‪−۱‬‬
‫‪sinh‬‬ ‫‪: R → R,‬‬ ‫‪cosh‬‬ ‫‪: (۱, ∞) → (۰, ∞),‬‬ ‫‪tanh‬‬ ‫‪: (−۱, ۱) → R‬‬

‫ﻛﻪ ﻧﻤﻮدار آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1.5‬‬

‫‪1.2‬‬
‫‪1.0‬‬

‫‪1.0‬‬

‫‪0.5‬‬

‫‪0.8‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪0.6‬‬

‫‪-0.5‬‬
‫‪0.4‬‬

‫‪0.2‬‬ ‫‪-1.0‬‬

‫‪1.2‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫‪1.6‬‬ ‫‪1.8‬‬ ‫‪2.0‬‬ ‫‪-1.5‬‬

‫)ب( ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ )‪.cosh−۱ (x‬‬ ‫)آ( ﻧﻤﻮدار ﺗﺎﺑﻊ )‪.sinh−۱ (x‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۵.١١‬ﻧﻤﻮدار ﺗﻮاﺑﻊ )‪ sinh−۱ (x‬و )‪.cosh−۱ (x‬‬

‫ﭼﻮن ﺗﻮاﺑﻊ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ ﭘﺲ ﺗﻌﺠﺒﯽ ﻧﺪارد اﮔﺮ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس آﻧﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻤﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﯿﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪.۴.۴.١١‬‬

‫)اﻟﻒ( ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪،x‬‬

‫√‬
‫‪−۱‬‬
‫‪sinh‬‬ ‫‪x = ln(x +‬‬ ‫)‪x۲ + ۱‬‬

‫)ب( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪،x ≥ ۱‬‬

‫√‬
‫‪−۱‬‬
‫‪cosh‬‬ ‫‪x = ln(x +‬‬ ‫‪x۲‬‬ ‫)‪− ۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٨٢‬‬

‫)ج( ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪،−۱ < x < ۱‬‬

‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱+x‬‬
‫= ‪tanh−۱ x‬‬ ‫‪ln‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۱−x‬‬
‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻮدن اﺛﺒﺎت‪ ،‬ﻣﺎ ﻓﻘﻂ )اﻟﻒ( را اﺛﺒﺎت و اﺛﺒﺎت )ب( و )ج( را ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار‬
‫ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ y = sinh−۱ x‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪ey − e−y‬‬
‫= ‪x = sinh y‬‬ ‫‪⇒ e۲y − ۲xey − ۱ = ۰‬‬
‫‪۲‬‬
‫√‬
‫√‬ ‫‪۲x ± ۴x۲ + ۴‬‬
‫= ‪ ،e‬ﻛﻪ ﭼﻮن ‪ e > ۰‬ﭘﺲ ‪ e = x + x + ۱‬و ﯾﺎ‬
‫‪y‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫(‬ ‫√‬ ‫)‬ ‫‪۲‬‬
‫‪y = ln x + x۲ + ۱‬‬

‫ﺣﺎل ﻣﺸﺘﻖ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن ﺗﻮاﺑﻊ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ‬
‫ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس در ﻓﺼﻞ ﻣﺸﺘﻖ‪ ،‬ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۵.۴.١١‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬

‫‪.١‬‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪′‬‬‫‪۱‬‬
‫‪(sinh‬‬ ‫√ = )‪x‬‬
‫‪۱ + x۲‬‬
‫‪.٢‬‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪′‬‬
‫‪(cosh‬‬ ‫√ = )‪x‬‬
‫‪x −۱‬‬
‫‪۲‬‬

‫‪.٣‬‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪۱‬‬‫‪′‬‬
‫‪(tanh‬‬ ‫= )‪x‬‬
‫‪۱ − x۲‬‬
‫‪.۴‬‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪−۱‬‬
‫‪(cosh‬‬ ‫= )‪x‬‬ ‫√‬
‫‪|x| x۲ + ۱‬‬

‫‪.۵‬‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪−۱‬‬
‫‪(sech‬‬ ‫√ = )‪x‬‬
‫‪x ۱ − x۲‬‬
‫‪.۶‬‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪۱‬‬‫‪′‬‬
‫‪(coth‬‬ ‫= )‪x‬‬
‫‪۱ − x۲‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١١‬ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ و ﺗﻮاﺑﻊ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن‬ ‫‪٣٨٣‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻣﻮارد ﻓﻮق ﻫﻢ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻓﺮﻣﻮل ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎی ﺻ ﺮﯾﺢ ﺗﻮاﺑﻊ‬
‫ﻣﻌﻜﻮس ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۴.۴.١١‬ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﻣﻮرد )‪ (۱‬را اﺛﺒﺎت و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد ﺑﺮ ﻋﻬﺪه‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻣﯽﮔﺬارﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ y = sinh−۱ x‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ ،x = sinh y‬ﻛﻪ اﮔﺮ از‬
‫‪۱‬‬
‫= ‪ ،y ′‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ x‬ﻣﺸﺘﻖ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ دارﯾﻢ ‪ cosh y.y ′ = ۱‬و ﯾﺎ‬
‫)‪cosh(sin h−۱ x‬‬
‫ﺗﺴﺎوی ‪) cosh۲ x − sinh۲ x = ۱‬ﻗﻀﯿﻪ ‪ ((٣) ٢.۴.١١‬دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬
‫√ = ‪y′‬‬
‫‪۱ + x۲‬‬

‫‪d‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.۴.١١‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ))‪(tanh−۱ (sin x‬‬
‫‪dx‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۵.۴.١١‬و ﻗﺎﻋﺪه زﻧﺠﯿﺮی دارﯾﻢ‬

‫‪d‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪cos x‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ))‪(tanh−۱ (sin x‬‬ ‫= ‪. sin x‬‬ ‫=‬ ‫‪= sec x‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪۱ − sin۲ x dx‬‬ ‫‪۱ − sin۲ x‬‬ ‫‪cos x‬‬
‫‪∫ ۱‬‬
‫‪dx‬‬
‫را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬ ‫√‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٧.۴.١١‬اﻧﺘﮕﺮال‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۱ + x۲‬‬

‫‪۱‬‬
‫√ = )‪ ،(sinh−۱ x‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺎﺳﯽ‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪(١)۵.۴.١١‬‬
‫‪۱ + x۲‬‬
‫ﺣﺴﺎب دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ و اﻧﺘﮕﺮال و ﻗﻀﯿﻪ ‪) ۴.۴.١١‬اﻟﻒ( دارﯾﻢ‬
‫‪∫ ۱‬‬ ‫√‬
‫‪dx‬‬
‫√‬ ‫)‪= sinh−۱ x|۱۰ = sinh−۱ ۱ − sinh−۱ ۰ = ln(۱ + ۲‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۱ + x۲‬‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه‬ ‫‪۵.١١‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١.۵.١١‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ ln x = ۳ − x‬دارای ﯾﻚ رﯾﺸﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻔﺮد در ﻓﺎﺻﻠﻪ ]‪[۲, e‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ‪ f (x) = x + ln x − ۳‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫‪f (۲) = ۲ + ln ۲ − ۳ = −۱ + ln ۲ < ۰‬‬

‫‪f (e) = e + ۱ − ۳ = e − ۲ > ۰‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٨۴‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﯽ وﺟﻮد دارد ‪ ۲< c < e‬ﺑﻘﺴﻤﯽ ﻛﻪ ‪ f (c) = ۰‬ﯾﺎ ‪ ،ln c = ۳ − c‬ﺣﺎل‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ اﯾﻦ ‪ c‬ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد اﺳﺖ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ اﮐﯿﺪا‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ اﻣﺎ ‪ f ′ (x) = ۱ +‬ﻛﻪ ﺑﺮای ‪ x‬در ﺑﺎزه )‪ ۱ + > ۰ ،(۲, e‬ﭘﺲ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫در اﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺖ‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٢.۵.١١‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬

‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫‪ex cos xdx ≤ e − ۱‬‬
‫‪۰‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن در ﻓﺎﺻﻠﻪ ]‪ [۰, ۱‬دارﯾﻢ ‪ ex cos x ≤ ex‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاص اﻧﺘﮕﺮال دارﯾﻢ‬
‫‪∫ ۱‬‬ ‫‪∫ ۱‬‬
‫≤ ‪ex cos x dx‬‬ ‫‪ex dx = e − ۱‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۰‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪n‬‬ ‫√‬
‫‪n‬‬
‫‪e + e۲ + . . . + n en‬‬
‫‪lim‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٣.۵.١١‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫√‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫∫‬
‫‪۱∑ i‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪e + e۲ + . . . + en‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫= ‪en‬‬ ‫‪ex dx = e − ۱‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n→∞ n‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪e + ۳ e + ... + n e‬‬
‫‪lim‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۴.۵.١١‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫√‬
‫= ‪xn‬ﺣﺪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺣﺴﺎﺑﯽ دﻧﺒﺎﻟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪات در ﻓﺼﻞ‬ ‫‪n‬‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﻓﺮض ‪e‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ )ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه ‪ ٩.٧.٩‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ( دارﯾﻢ‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪۳ ۲‬‬
‫‪e + e + ... + e‬‬ ‫‪n‬‬ ‫√‬
‫‪n‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim e = ۱‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫√‬‫‪n‬‬
‫!‪n‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪. lim‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۵.۵.١١‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ =‬
‫‪n→∞ n‬‬ ‫‪e‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f (x) = ln x‬در )∞ ‪ (۱,‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ ﺑﺮای ‪ n ∈ N‬اﻓﺮاز‬
‫}‪ {۱, ۲, ۳, · · · , n‬را از ﺑﺎزه ]‪ [۱, n‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ در اﯾﻦ ﺻﻮرت )‪ln ۱ + ln ۲ + · · · + ln(n − ۱‬‬
‫ﯾﻚ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ و ‪ ln ۲ + ln ۳ + · · · + ln n‬ﯾﻚ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬روی ﺑﺎزه ]‪[۱, n‬‬
‫اﺳﺖ ﭘﺲ دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫‪n‬‬
‫< )‪ln ۱ + ln ۲ + · · · + ln(n − ۱‬‬ ‫‪ln xdx < ln ۲ + ln ۳ + · · · + ln n‬‬
‫‪۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١١‬ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ و ﺗﻮاﺑﻊ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن‬ ‫‪٣٨۵‬‬

‫ﭘﺲ دارﯾﻢ‬
‫) !‪ln(n − ۱)! < n ln n − n + ۱ < ln(n‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪n ≥ ۲‬‬

‫‪en ln n‬‬
‫< !)‪(n − ۱‬‬ ‫!‪< n‬‬
‫‪en−۱‬‬
‫‪nn‬‬ ‫‪(n+۱)n+۱‬‬ ‫‪nn+۱‬‬ ‫‪n‬‬
‫ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ‬ ‫< !‪< n‬‬ ‫<‬ ‫‪ (n − ۱)! < en−۱‬در ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ دارﯾ ﻢ‬
‫‪n‬‬
‫ﯾ ﺎ !‪< n‬‬
‫‪en−۱‬‬ ‫‪en‬‬ ‫√‬
‫‪ee−۱‬‬
‫‪n‬‬
‫√‬
‫‪n‬‬
‫√‬
‫‪n‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪ lim‬ﭘﺲ دارﯾﻢ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n−۱‬‬ ‫‪ n−۱‬ﺣﺎل ﭼﻮن ‪= lim n−۱ = ۱e‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪< nn! < n−۱‬‬
‫‪n→∞ e‬‬ ‫‪n‬‬
‫√‬
‫∞→‪n‬‬
‫‪n‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪n‬‬

‫!‪n‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫=‬
‫‪n→∞ n‬‬ ‫‪e‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۶.۵.١١‬اﮔﺮ ‪ f‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ f ′ (x) = f (x) ،x‬آﻧﮕﺎه ﻋﺪدی ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ c‬ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ‪.f (x) = cex ،‬‬

‫)‪f (x‬‬
‫= )‪ g(x‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪ex‬‬
‫)‪f ′ (x)ex − ex f (x‬‬
‫= )‪g ′ (x‬‬
‫‪e۲x‬‬
‫ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ﺑ ﺎ ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﺑ ﻪ ﻓ ﺮض ‪g ′ (x) = ۰‬ﭘ ﺲ ﻋ ﺪدی ﻣ ﺎﻧ ﻨ ﺪ ‪ c‬ﻣ ﻮﺟ ﻮد اﺳ ﺖ ﻛ ﻪ ‪ g ′ (x) = c‬ﯾ ﺎ‬
‫‪.f (x) = cex‬‬
‫‪ex‬‬
‫‪lim‬‬‫‪x‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٧.۵.١١‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ‪= ∞ ،n‬‬
‫∞→‪x‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٣.١.١١‬ﺑﺮای اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺎﻣﺜﺒﺖ ‪ n‬ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره ‪ x < ex‬ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل دارﯾﻢ‬
‫‪ex‬‬ ‫‪ex‬‬
‫‪lim n = lim‬‬ ‫‪= ∞.‬‬
‫‪x−→∞ x‬‬ ‫!‪x−→∞ n‬‬
‫‪ ۱‬‬
‫اﮔﺮ ‪e− x۲ x ̸= ۰‬‬
‫= )‪ f (x‬در اﯾﻨﺼﻮرت ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪f ′ (۰) = ۰‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٨.۵.١١‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪۰‬‬ ‫اﮔﺮ ‪x = ۰‬‬
‫و ‪.f ′′ (۰) = ۰‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫‪− ۱۲‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪f ′ (۰) = lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪= lim‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x→۰‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪x۲‬‬
‫∞→‪x‬‬ ‫‪ex ۲‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٨۶‬‬

‫‪۲‬‬
‫‪ex‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬ ‫‪lim x۲‬‬ ‫‪ lim‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪= ۰‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻞ دارﯾﻢ ∞ =‬
‫‪x→۰ ex‬‬ ‫‪n→۰ x‬‬

‫)‪f ′ (x) − f ′ (۰‬‬

‫‪f ′′ (۰) = lim‬‬
‫‪x→۰‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪۲e− x۲‬‬
‫‪= lim‬‬
‫‪x→∞ x۴‬‬
‫‪۲x۴‬‬
‫‪= lim x۲‬‬
‫‪x→۰+ e‬‬
‫‪۲x۴‬‬
‫‪= lim x۲ = ۰‬‬
‫‪n→۰ e‬‬

‫در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﺳﺘﻘﺮاء ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ‪.f (k) (۰) = ۰‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٩.۵.١١‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ‪. lim (۱ + sin ۴x)cot x‬‬

‫‪x→۰+‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ‪ lim (۱ + sin ۴x) = ۱‬و∞ = ‪ lim cot x‬ﭘﺲ ﺣﺪ ﻓﻮق ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺑﺪﺳﺖ‬
‫‪x→۰+‬‬ ‫‪x→۰+‬‬
‫آوردن آن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل دارﯾﻢ‬

‫)‪lim (۱ + sin ۴x)cot x = lim ecot x ln(۱+sin ۴x‬‬

‫‪x→۰+‬‬ ‫‪x→۰+‬‬
‫)‪ln(۱+sin ۴x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪tan x‬‬
‫‪= ex→۰+‬‬
‫‪۴ cos ۴x‬‬
‫‪۱+sin ۴x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪=e‬‬ ‫‪x→۰+ ۱+tan x‬‬ ‫‪= e۴‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١٠.۵.١١‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‬
‫)‪f (x + h − f (x − h‬‬
‫‪lim‬‬ ‫)‪= f ′ (x‬‬
‫‪h→۰‬‬ ‫‪۲h‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ‪ f ′‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ‪ f‬ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ‪lim (f (x + h) − f (x − h)) = ۰‬‬
‫‪h→۰‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ از ﺻﻮر ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل دارﯾﻢ‬
‫)‪f (x + h) − f (x − h‬‬ ‫)‪f ′ (x + h) + f ′ (x − h‬‬ ‫)‪۲f ′ (x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫=‬ ‫)‪= f ′ (x‬‬
‫‪h→۰‬‬ ‫‪۲h‬‬ ‫‪h→۰‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١١.۵.١١‬اﮔﺮ ‪ f ′′‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬
‫)‪f (x + h) − ۲f (x) + f (x − h‬‬
‫‪lim‬‬ ‫)‪= f ′′ (x‬‬
‫‪h→۰‬‬ ‫‪h۲‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١١‬ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ و ﺗﻮاﺑﻊ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن‬ ‫‪٣٨٧‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮض ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ ،lim (f (x + h) − ۲f (x) + f (x − h)) = ۰‬ﭘﺲ ﺣﺪ ﻣﻮرد‬
‫‪h→۰‬‬
‫ﺑﺤﺚ از ﺻﻮر ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل و ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻗﺒﻞ دارﯾﻢ‬
‫)‪f (x + h) − ۲f (x) + f (x − h‬‬ ‫)‪f ′ (x + h) − f ′ (x − h‬‬
‫‪lim‬‬ ‫=‬ ‫‪lim‬‬ ‫)‪= f ′′ (x‬‬
‫‪h→۰‬‬ ‫‪h۲‬‬ ‫‪h→۰‬‬ ‫‪۲h‬‬

‫‪ ۶.١١‬ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫‪ .١‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x + Lnx = ۰‬دارای ﯾﻚ ﺟﻮاب ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪x‬‬
‫‪ .٢‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪≤ ln(۱ + x) ≤ x, x ≥ ۰‬‬
‫‪۱+x‬‬
‫‪ .٣‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫√‬
‫اﻟﻒ( ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x > ۱‬و ‪.ln x ≥ ۲( x − ۱‬‬

‫ب( ﺑﻪ ﻛﻤﻚ )اﻟﻒ( ﺣﺪود زﯾﺮ را ﭘﯿﺪا ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪، lim‬‬
‫‪ln x‬‬
‫‪(i‬‬
‫‪x→∞ x‬‬

‫‪. lim x ln x (ii‬‬

‫‪x→۰+‬‬

‫‪ .۴‬ﻣﺸﺘﻖ ‪n‬اُم ﺗﺎﺑﻊ ‪ y = ln x‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .۵‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪.ex ≥ ۱ − xex ≥ ۱ + x‬‬

‫< ‪ ،۰ < a < b‬آنﮔﺎه‬

‫(‬
‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬‫) اﮔﺮ‬
‫‪ .۶‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫‪cos b‬‬
‫‪(a − b) tan b < ln‬‬ ‫‪< (a − b) tan a.‬‬
‫‪cos a‬‬

‫‪ .٧‬ﺟﻮاب ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ sinh x = e‬راﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .٨‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪lim (cosh−۱ x − ln x) = ln ۲‬‬

‫∞→‪x‬‬

‫‪ .٩‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺤﺪود زﯾﺮ‪:‬‬

 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ٣٨٨

( )sin x .٨ .١
۱ ex − (۱ + x)
lim lim
x→۰ x x→۰ x۲
.٢
.٩ √ sin √x
lim (۱ + x) x
lim (tan x)cot x x→۰
x→ π۲ −
.٣
x ۲/x
.١٠ lim (x + e )
x→∞
tan−۱ x
lim x
x→۰+ .۴
۲
lim (۱ + )x
√ .١١ x→∞ x
( ) ۱− x
۱+x ۱−x
.۵
lim
x→+∞ ۲+x tgx
lim (x + sin x)
x→۰+

( )−۱/x۲ .١٢
.۶
sin x tgx
lim lim (sin x)
x→۰ x x→ π۲

.١٣ .٧
۱
lim (۱ + ۲ sin x)cot x lim x ln(ex −۱)
x→۰ x→۰+

.‫ ﻣﺸﺘﻖ ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‬.١٠

.۵ .١
sin−۱ x sec x
y=e y=۲

.۶ .٢
−۱
( ۲x
)
y = sec e y = ln(tanx + sec x)

.٧ .٣
x x
y = ln(x + ۴) − x arctan
۲
y = ln
۲ ۲ + ۳x

.٨ .۴
√
−۱
y = sec x − ln(x + x۲ − ۱) y = x(sin ln x + cos ln x)
 ‫ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ و ﺗﻮاﺑﻊ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن‬.١١ ‫ﻓﺼﻞ‬ ٣٨٩

.١٣ .٩
xx sin x
y=x y = cos x

.١۴ .١٠
−۱ √ ln x
y = cosh (۱+cosh(۱+cosh x)) y=x

.١۵ .١١
y = cosh−۱ (۱+cosh(۱+cosh xx ))
۳ tan x
y=x (x > ۰)

.١٢
۲
۱۰x
y=x
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٩٠‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪١٢‬‬

‫روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬
‫∫‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ )‪F (x‬‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ دﻫﻢ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﻣﻨﻈﻮر از اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﻣﻌﯿﻦ )‪f (x)d(x‬‬
‫)ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺗﺎﺑﻊ اوﻟﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ( اﺳﺖ ﺑﻄﻮرﯾﻜﻪ‬
‫‪′‬‬
‫)‪F (x) = f (x‬‬ ‫)‪(١.١٢‬‬
‫∫‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در آﻏﺎز ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺳﺪ ﻛﻪ روش آزﻣﻮن و ﺧﻄﺎ را اﻧﺘﺨﺎب‬ ‫ﺟﻬﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ )‪f (x)d(x‬‬
‫ﻛﻨﯿﻢ ﯾﻌﻨﯽ آزﻣﻮدن ﺗﻤﺎم ﺗﻮاﺑﻊ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ‪ F‬در راﺑﻄﻪ ‪ ١.١٢‬ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﯿﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﻢ ﻛﻪ ﺛﻤﺮ ﺑﺨﺶ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻮع زﯾﺎد ﺗﻮاﺑﻊ اﯾﻦ روش اﻣﺮی ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻟﺬا اﯾﻦ اﻣﺮ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬
‫اراﺋﻪ روﺷﻬﺎی ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﻪ اﻧﺘﮕﺮاﻟﮕﯿﺮی و ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی‬
‫دو ﻋﻤﻞ ﻣﻌﻜﻮس ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻟﺬا ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎی ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎی ﻣﺘﻨﺎﻇﺮی ﺑﺮای‬
‫اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی ﺑﺪﺳﺖ آورد اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ و ﺳﺎدهﺗ ﺮﯾﻦ روش ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎ اﺳﺖ ﺗﺴﻠﻂ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺰاﺋﯽ در ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻟﺬا ﯾﺎدآوری‬
‫ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎی ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی را در اﯾﻨﺠﺎ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺟﺪاول ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﻣﯽﺗﻮان ﺟﺪاوﻟﯽ ﺑﺮای‬
‫اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی ﺑﺪﺳﺖ آورد ﻛﻪ در زﯾﺮ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎی ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی‬ ‫‪١.١٢‬‬

‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎی ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﻛﻪ ﺗ ﺎﻛﻨﻮن ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دادهاﯾﻢ در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺟﺪاول زﯾﺮ را‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .١.١.١٢‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﯾﻚ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ u‬اﻧﺘﮕﺮال را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ x‬ﺑﺼﻮرت ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﻛﺮد در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان از ﺟﺪاول زﯾﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪f (g(x))g ′ (x)d(x) = f (u)du‬‬

‫‪٣٩١‬‬
 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ٣٩٢

∫
f (x) f (x)d(x)
sin x − cos x + c
cos x sin x + c
۱ + tan۲ x tan x + c
۱ + cot۲ x − cot x + c
sec x. tan x sec x + c
csc x. cot x − csc x + c
sinh x cosh x + c
cosh x sinh x + c
۱ − tanh۲ x tanh x + c
۱ − coth۲ x coth x + c

‫ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ و ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ‬:١.١٢ ‫ﺟﺪول‬

∫
f (x) f (x)d(x)
{sin−۱ x + c
√ ۱
۱−x۲ − cos−۱ x + c
{tan−۱ x + c
۱
۱+x۲ − cot−۱ x + c
{tan−۱ x + c
√ ۱
x۲ −۱ − cot−۱ x + c
√ ۱
۱+x۲
cosh−۱ x + c
{tanh۱− x + c
۱
۱−x۲ coth y −۱ x + c

‫ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ و ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ‬:٢.١٢ ‫ﺟﺪول‬

∫
f (x) f (x)d(x)
xn ۱
n+۱ x
n+۱ + c (n ̸= −۱)
ex ex + c
۱
x ln x + c

‫ ﻧﻤﺎﺋﯽ و ﻟﮕﺎرﯾﺘﻤﯽ‬،‫ ﺗﻮاﺑﻊ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای‬:٣.١٢ ‫ﺟﺪول‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٢‬روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬ ‫‪٣٩٣‬‬

‫∫‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.١.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫)‪tan xd(x‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ u = cos x‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ du = − sin xdx‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫∫‬ ‫∫‬
‫‪sin x‬‬ ‫‪du‬‬
‫= ‪tan xdx‬‬ ‫‪dx = −‬‬ ‫‪= − ln|u|+c‬‬
‫‪cos x‬‬ ‫‪u‬‬
‫‪= − ln|(cos x)|+c.‬‬

‫∫‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.١.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫√‬
‫‪ex ۱ + ex dx‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ u = ۱ + ex‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ du = ex dx‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫∫‬ ‫∫‬
‫‪x‬‬
‫√‬ ‫√‬ ‫‪۲ ۳‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪x‬‬
‫= ‪e ۱ + e dx‬‬ ‫‪udu = u ۲ + c = (۱ + ex ) ۲ + c.‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬

‫روش ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء‬ ‫‪٢.١٢‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ u‬و ‪ v‬دو ﺗﺎﺑﻊ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞﭘﺬﯾﺮ از ‪ x‬ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬
‫‪d(uv) = udv + vdu.‬‬

‫∫‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﺑﺎ اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی از ﻃﺮﻓﯿﻦ راﺑﻄﻪ ﻓﻮق ﻧﺘﯿﺠﻪ ∫‬
‫= ‪uv‬‬ ‫‪udv + vdu‬‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫و ﯾﺎ‬

‫‪udv = uv −‬‬ ‫‪vdu‬‬

‫اﯾﻦ راﺑﻄﻪ اﺧﯿﺮ را ﻓﺮﻣﻮل ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﻧﺘﮕﺮال ﺑﻪ روش ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﯾﻚ ﻗﺴﻤﺖ از ﻋﺒﺎرت داﺧﻞ اﻧﺘﮕﺮال را ‪ u‬و ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه را ‪ dv‬ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ‪ du‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ‬
‫∫‬
‫دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞﮔﯿﺮی و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ‪ v‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی و ﻗﺮار دادن در راﺑﻄﻪ ﻓﻮق ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﻧﺘﮕﺮال ‪udv‬‬
‫∫‬
‫ﺑﻪ اﻧﺘﮕﺮال ﺳﺎدهﺗﺮ ‪ vdu‬ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﯾﻦ اﻧﺘﮕﺮال ﺟﻮاب اﻧﺘﮕﺮال اﺻﻠﯽ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽ‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬ﻧﻜﺎت زﯾﺮ در اﺳﺘﻔﺎده از دو روش ﺟﺰءﺑﻪ ﺟﺰء دارای اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٩۴‬‬

‫اﻟﻒ( اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻨﺎﺳﺐ ‪ u‬و ‪ dv‬ﺑﺴﯿﺎر ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻧﺘﺨﺎب ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺘﮕﺮال ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻣﺸﻜﻞﺗﺮی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺘﮕﺮال اﺻﻠﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد و اﯾﻦ ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺑﺎ ﻫﺪف ﻣﺎ در اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از روش ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ب( ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﻛﻪ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺻﺮﻓﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﻣﻌﻤﻮﻻ‪ ‬در ﻣﻮاﻗﻌﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از روش ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ دو ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻔﺎوت )از‬
‫ﺟﻬﺖ ﻧﻮع( در داﺧﻞ اﻧﺘﮕﺮال ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻄﻮر ﻣﺜﺎل ﺗﻮاﺑﻌﯽ ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ‬
‫‪ex cos x,‬‬ ‫‪x tan−۱ x,‬‬ ‫‪x۲ cos x,‬‬ ‫‪x sin x,‬‬ ‫‪x tan x,‬‬
‫‪ex ln x,‬‬ ‫‪xex ,‬‬ ‫‪x ln x,‬‬ ‫‪ex sin x,‬‬ ‫‪···.‬‬

‫ﺣﺎل ﺑﻪ ذﻛﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺜﺎل ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.٢.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎی زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫∫‬ ‫∫‬
‫‪e sin xdx .۴‬‬
‫‪x‬‬
‫‪xex dx .١‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪ln xdx .۵‬‬ ‫‪x cos xdx .٢‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪−۱‬‬
‫‪x tan‬‬ ‫‪xdx .۶‬‬ ‫‪x۲ ex dx .٣‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫‪ .١‬ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ‪ u = x‬و ‪ dv = ex dx‬دارﯾﻢ ‪ du = dx‬و ‪ v = ex‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺒﻖ ﻓﺮﻣﻮل ﺟﺰء ﺑﻪ‬
‫ﺟﺰء دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫∫‬ ‫∫‬ ‫∫‬
‫= ‪xex dx‬‬ ‫‪udv = uv −‬‬ ‫‪vdu = xex −‬‬ ‫‪ex dx = xex − ex + c.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ‪ du = dx‬و ‪∫ v = sin x‬‬
‫∫‬ ‫‪ .٢‬ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ‪ u = x‬و ‪ dv = cos xdx‬ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪x cos xdx = x sin x − sin xdx = x sin x + cos x + c.‬‬

‫‪ .٣‬در ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﯾﻦ اﻧﺘﮕﺮال ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده دوﺑﺎر از ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ ﻫﺴﺘﯿﻢ در اﺑﺘﺪا ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب‬
‫‪ u = x۲‬و ‪ dv = ex dx‬دارﯾﻢ ‪ v = ex‬و ‪ du = ۲xdx‬ﻟﺬا‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪x۲ ex dx = x۲ ex − ۲ xex dx.‬‬
 ‫ روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬.١٢ ‫ﻓﺼﻞ‬ ٣٩۵

∫
‫ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬I = ex sin xdx ‫ و‬dv = ex dx ‫ و‬u = sin x ‫ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ‬.۴
∫ ∫
I = e sin xdx = e sin x − ex cos xdx.
x x

dv = ex dx ‫ و‬u = cos x ‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﺮای اﻧﺘﮕﺮال اﺧﯿﺮ ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب‬
‫دارﯾﻢ‬
∫ ∫
ex cos xdx = ex cos x + ex sin xdx = ex cos x + I.

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
I = e sin x − e cos x − I.
x x

.I = ۲۱ ex (sin x − cos x) + c ‫ و ﯾﺎ‬۲I = ex (sin x − cos x) ‫ﭘﺲ‬

‫ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬v = x‫و‬du = dx
x ‫ﺻﻮرت‬ ‫ در اﯾﻦ‬dv = dx ‫ و‬u = ln x ‫ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ‬.۵
∫ ∫
ln xdx = x ln x − dx = x ln x − x + c.

‫ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬v = x۲
۲ ‫ و‬du = dx
۱+x۲
‫ دارﯾﻢ‬dv = xdx ‫ و‬u = tan−۱ x ‫ ﺑﺎ ﻓﺮض‬.۶
∫ ∫
−۱ ۱ ۲ −۱ ۱ x۲
x tan xdx = x tan x − dx
۲ ۲ ۱ + x۲
∫
۱ ۲ ۱ ۱ + x۲ − ۱
= x tan−۱ x − dx
۲ ۲ ۱ + x۲
[∫ ∫ ]
۱ ۲ −۱ ۱ dx
= x tan x − dx −
۲ ۲ ۱ + x۲
۱ ۲ ۱ ۱
= x tan−۱ x − x + tan−۱ x + c
۲ ۲ ۲
۱[ ۲ ]
= x tan x − x + tan−۱ x + c.
−۱
۲

‫روش اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ و ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ‬ ٣.١٢

∫ ∫ ∫‫ﺑﺼﻮرت‬
√
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎﺋﯽ‬
du du
, √ , a۲ + u۲ du
a + u۲
۲
a + u۲
۲

∫ ∫ ∫ √ ‫و ﯾﺎ‬
du du
, √ , a۲ − u۲ du
a − u۲
۲
a۲ − u۲
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٩۶‬‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫√ ∫‬ ‫و ﻧﯿﺰ‬

‫‪du‬‬ ‫‪du‬‬
‫‪,‬‬ ‫√‬ ‫‪,‬‬ ‫‪u۲ − a۲ du‬‬
‫‪u − a۲‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪u − a۲‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ ﻛﻪ در آن ‪ u‬ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ x‬و ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎص ‪ u = x‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﯾﺎ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺮار دادن اﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺟﺪﯾﺪ اﻧﺘﮕﺮال‬
‫ﺑﺼﻮرت ﺳﺎدهﺗﺮی ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺣﺎﺻﻞ آن ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎی ﺑﺼﻮرت ﻓﻮق را ﻣﯽ ﺗﻮان در ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﺳﻪ ﮔﺮوه زﯾﺮ دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪی ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫اﻟﻒ( اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎﺋﯽ ﻛﻪ دارای ﻋﺎﻣﻞ ‪ a۲ + u۲‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ب( اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎﺋﯽ ﻛﻪ دارای ﻋﺎﻣﻞ ‪ a۲ − u۲‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ج( اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎﺋﯽ ﻛﻪ دارای ﻋﺎﻣﻞ ‪ u۲ − a۲‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺎل ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﻨﺎﺳﺐ در ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻓﻮق ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( در ﺣﺎﻟﯿﻜﻪ ‪ a۲ + u۲‬ﻋﺎﻣﻞ در اﻧﺘﮕﺮال وﺟﻮد دارد ﻣﯽﺗﻮان از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی زﯾﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬‬

‫)‪ (I‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ u = a tan t‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ دارﯾﻢ‪،‬‬

‫‪a۲ + u۲ = a۲ + a۲ tan۲ t = a۲ (۱ + tan۲ t) = a۲ sec۲ t‬‬

‫‪du = a(۱ + tan۲ t)dt = a sec۲ tdt‬‬

‫ﺑﺎ ﻗﺮار دادن اﯾﻦ ﻣﻘﺎدﯾﺮ اﻧﺘﮕﺮال ﺑﺼﻮرت ﺳﺎدهﺗﺮ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ t‬ﺣﺎﺻﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻞ‬
‫اﯾﻦ اﻧﺘﮕﺮال و ﺟﺎﯾﮕﺬاری ) ‪ t = tan−۱ ( ua‬ﺟﻮاب اﻧﺘﮕﺮال اﺻﻠﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‬

‫)‪ (II‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ u = a sinh t‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ دارﯾﻢ‬

‫‪a۲ + u۲ = a۲ + a۲ sinh۲ t = a۲ (۱ + sinh۲ t) = a۲ cosh۲ t‬‬

‫‪du = a cosh tdt.‬‬

‫ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺬاری ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻓﻮق اﻧﺘﮕﺮال ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﻮاﺑﻊ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﺑﺼﻮرت ﺳﺎدهﺗﺮی ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺣﻞ اﯾﻦ‬
‫اﻧﺘﮕﺮال و ﻗﺮار دادن ) ‪ t = sinh−۱ ( ua‬ﺟﻮاب اﻧﺘﮕﺮال اﺻﻠﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.٣.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎی زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

 ‫ روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬.١٢ ‫ﻓﺼﻞ‬ ٣٩٧

∫ √ (III) ∫ (II) ∫ (I)

dx
x۲ − x + ۳dx √ sec xdx
۲
x + ۲x + ۵

.‫ﺣﻞ‬

‫( دارﯾﻢ‬I)
∫ ∫
sec x(sec x + tan x)
sec xdx = dx
sec x + tan x
‫ دارﯾﻢ‬u = sec x + tan x ‫ﺑﺎ ﻓﺮض‬

du = [(sec x tan x + (۱ + tan۲ x)]dx = (sec x tan x + sec۲ x)dx

= sec x(sec x + tan x)dx.

∫ ∫ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
du
sec xdx = = ln|u|+c = ln|sec x + tan x|+c.
u

‫( دارﯾﻢ‬II)
x + ۲x + ۵ = (x + ۱) − ۱ + ۵ = (x + ۱) + ۴.
۲ ۲ ۲

‫ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬u = a tan t ‫ و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ‬a = ۲ ‫ و‬u = x + ۱ ‫ﺑﺎ ﻓﺮض‬

x۲ + ۲x + ۵ = u۲ + ۴ = ۴ tan۲ t + ۴ = ۴ sec۲ t
dx = du = ۲ sec۲ tdt.

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
∫ ∫ ∫
dx ۲ sec۲ t
√ = dt = sec tdt
۲
x + ۲x + ۵ ۲ sec t
= ln|sec t + tan t|+c.
√
u۲ u۲ u
. ۱+ = sec t ‫ﺲ‬ ‫ﭘ‬ ۱ + = sec۲ t ‫ = و ﻟ ﺬا‬tan t ‫از ﻃ ﺮف دﯾ ﮕ ﺮ دارﯾ ﻢ‬
a۲ a۲ a
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪٣٩٨‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال ﻓﻮق ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫√‬ ‫√‬
‫‪u۲ u‬‬ ‫‪a۲ + u۲ u‬‬
‫|‪ln‬‬ ‫|‪۱ + ۲ + |+c = ln‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪+ |+c‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪√ a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪a +u +u‬‬‫‪۲‬‬
‫|‪= ln‬‬ ‫‪|+c‬‬
‫√‬ ‫‪a‬‬
‫‪x۲ + ۲x + ۵ + x + ۱‬‬
‫|‪= ln‬‬ ‫‪|+c.‬‬
‫‪۲‬‬

‫)‪ (III‬دارﯾﻢ‬
‫‪۱ ۲ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱۱‬‬
‫‪x۲ − x + ۳ = (x −‬‬ ‫‪) − + ۳ = (x − )۲ +‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫= ‪ u‬دارﯾﻢ‬ ‫‪۱۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫= ‪ a‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪sinh t‬‬ ‫‪۱۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪u=x−‬و‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﺑﺎ ﻓﺮض‬

‫‪۱۱‬‬ ‫‪۱۱‬‬ ‫‪۱۱‬‬ ‫‪۱۱‬‬

‫‪x۲ − x + ۳ = u۲ +‬‬ ‫=‬ ‫‪sinh۲ t +‬‬ ‫=‬ ‫‪cosh۲ t‬‬
‫√‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬
‫‪۱۱‬‬
‫= ‪dx = du‬‬ ‫‪cosh tdt.‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫√ ∫‬ ‫√ ∫‬ ‫√‬
‫‪۱۱‬‬ ‫‪۱۱‬‬
‫( = ‪x۲ − x + ۳dx‬‬ ‫()‪cosh t‬‬ ‫‪cosh t)dt‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪۱۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۱۱‬‬ ‫‪cosh ۲t‬‬
‫=‬ ‫= ‪cosh tdt‬‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪dt‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۱۱ ۱‬‬
‫=‬ ‫‪( sinh ۲t + t) + c.‬‬
‫‪۸ ۲‬‬
‫√‬
‫‪۲x − ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱۱‬‬
‫√ = ‪ sinh t‬ﻟﺬا‬ ‫= ‪ u = x −‬ﭘﺲ‬ ‫ﭼﻮن ‪sinh t‬‬
‫‪۱۱‬‬ ‫√‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫(‬ ‫( )‬ ‫)‬
‫‪۲x − ۱‬‬ ‫‪۲x − ۱ ۲‬‬
‫‪sinh ۲t = ۲ sinh t cosh t = ۲‬‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫‪+ ۱.‬‬
‫‪۱۱‬‬ ‫‪۱۱‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻧﺘﮕﺮال ﭘﺲ از(ﺟﺎﯾﮕﺬار ی ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻓﻮق ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ√ﺣﺎﺻﻞ [‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫])‬
‫)‪۱۱ ۲x − ۱ (۲x − ۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲x − ۱‬‬
‫√‬ ‫‪+ ۱ + sinh−۱‬‬ ‫√‬ ‫‪+c‬‬
‫‪۸‬‬ ‫‪۱۱‬‬ ‫‪۱۱‬‬ ‫‪۱۱‬‬

‫ب( اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎﺋﯽ ﻛﻪ ﻋﺎﻣﻞ ‪ a۲ − u۲‬دارﻧﺪ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی زﯾﺮ ﺣﻞ ﻛﺮد‪.‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٢‬روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬ ‫‪٣٩٩‬‬

‫)‪(II‬‬ ‫)‪(I‬‬
‫‪u = a cos t‬‬ ‫‪u = a sin t‬‬

‫ﺑﺮای ﻫﺮ ﻛﺪام از ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ﻓﻮق ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال را ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ t‬ﺑﺪﺳﺖ آورد و ﭘﺲ از‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺬاری ﺟﻮاب اﻧﺘﮕﺮال اﺻﻠﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ در ﻣﺜﺎل زﯾﺮ دﻧﺒﺎل‬
‫ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫∫‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.٣.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪dx‬‬
‫√‬
‫‪۱ − x − x۲‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱ − x − x۲ = ۱ − (x۲ + x) = ۱ − [(x + )۲ − ] = − (x + )۲ = a۲ − u۲‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۲‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪۵‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۵‬‬
‫= ‪ dx‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫= ‪ x +‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪cos tdt‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ‪sin t‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫√‬
‫∫‬ ‫∫‬ ‫‪۵‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪cos tdt‬‬
‫√‬ ‫=‬ ‫√‬
‫‪۲‬‬
‫‪۱ − x − x۲‬‬ ‫‪۵‬‬
‫‪cos۲ t‬‬
‫‪۴‬‬
‫∫‬
‫=‬ ‫‪dt‬‬
‫‪۲x + ۱‬‬
‫‪= sin−۱ ( √ ) + c.‬‬
‫‪۵‬‬

‫)ج(‬

‫اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎﺋﯽ ﻛﻪ دارای ﻋﺎﻣﻞ ‪ u۲ − a۲‬ﻫﺴﺘﻨﺪ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی زﯾﺮ ﺣﻞ ﻛﺮد‪.‬‬

‫)‪(II‬‬ ‫)‪(I‬‬
‫‪u = a cosh t‬‬ ‫‪u = a sec t‬‬

‫در ﻫﺮ ﻛﺪام از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ﻓﻮق ﻣﯽﺗﻮان ‪ u۲ − a۲‬و ‪ du‬را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ t‬ﺑﺪﺳﺖ آورد و اﻧﺘﮕﺮال را‬
‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺣﻞ ﻛﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻛﺮدن ﻣﻘﺪار ‪ t‬ﺟﻮاب اﻧﺘﮕﺮال اﺻﻠﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.٣.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎی زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ۴٠٠
∫ ∫ √
dx
. (II) ، x۲ − ۴dx (I)
x −x
۲

.‫ﺣﻞ‬
‫ و ﻟﺬا دارﯾﻢ‬dx = ۲ sinh tdt ‫ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬x = ۲ cosh t ‫( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ‬I)
∫ √ ∫ √ ∫
x۲ − ۴dx = ( ۴ sinh t)۲ sinh tdt = ۴ sinh۲ tdt
۲

∫
cosh ۲t − ۱ ۱
=۴ dt = ۲[ sinh ۲t − t] + c
۲ ۲
√
x x۲ x
= ۲[sinh t cosh t − t] + c = ۲[ − ۱ − cosh−۱ ( )] + c
√ ۲ ۴ ۲
x x −۴
۲ x
= − ۲ cosh−۱ ( ) + c.
۲ ۲
( )
۱ ۱ ۱ ۲ ۱
‫ دارﯾﻢ‬x − = sec t ‫ ﻟﺬا ﺑﺎ ﻓﺮض‬x۲ − x = x− − ‫( ﭼﻮن‬II)
۲ ۲ ۲ ۴

۱
dx = sec t. tan tdt
۲
۱ ۱ ۱ ۱ ۱ ۱
(x − )۲ − = sec۲ t − = (sec۲ t − ۱) = tan۲ t.
۲ ۴ ۴ ۴ ۴ ۴

.‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﻗﺮار دادن ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻓﻮق در اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

∫ ∫ ۱ ∫ ∫
dx ۲ sec t. tan tdt sec t
= =۲ dt = ۲ csc tdt
x −x
۲ ۱ ۲
۴ tan t
tan t
= −۲ ln|csc t + cot t|+c

۱
۱ x−
‫ و‬cos t = ‫ ﭘﺲ‬sec t = ۲ ‫ﭼﻮن‬
۲x − ۱ ۱
√ √ √ ۲
۱ (۲x − ۱) − ۱
۲ (۲x − ۱) − ۱
۲
sin t = ۱ − ( )۲ = = .
۲x − ۱ (۲x − ۱)۲ ۲x − ۱
۲x − ۱ ۱
‫ و ﻟ ﺬا‬csc t = √ ‫ و‬cot t tan t = √ ‫ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ‬
(۲x − ۱)۲ −۱ (۲x − ۱)۲ − ۱
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٢‬روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬ ‫‪۴٠١‬‬

‫(‬ ‫ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال )‬
‫‪۲x − ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪−۲ ln‬‬ ‫√‬ ‫√‪+‬‬ ‫‪+c‬‬
‫‪(۲x − ۱)۲ − ۱‬‬ ‫‪(۲x − ۱)۲ − ۱‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬
‫و‬ ‫√‬ ‫و‬ ‫ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ‪ .۴.٣.١٢‬اﻧ ﺘ ﮕ ﺮالﻫ ﺎﺋ ﯽ ﺑ ﺼ ﻮرت‬
‫‪ax۲ + bx + c‬‬ ‫‪+ bx + c‬‬ ‫‪ax۲‬‬ ‫√ ∫‬
‫را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﻣ ﺮﺑﻊ ﺳﺎزی ﺑﻪ ﯾﻜﯽ از ﺣﺎﻟﺖﻫﺎی ‪ a − u ،a + u‬ﯾﺎ‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪ax۲ − bx + cdx‬‬
‫‪ u۲ − a۲‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻛﺮد و ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﺎﺻﻞ آﻧﻬﺎ را ﺑﺪﺳﺖ آورد‪.‬‬

‫روش ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻛﺴﺮﻫﺎی ﮔﻮﯾﺎ‬ ‫‪۴.١٢‬‬

‫)‪p(x‬‬
‫را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ در آن )‪ p(x‬و )‪ q(x‬ﭼﻨﺪ‬ ‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻧﺘﮕﺮال ﺗﻮاﺑﻊ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺼﻮرت‬
‫)‪q(x‬‬
‫ﺟﻤﻠﻪایﻫﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﺿﺮﯾﺐ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺑﺮرﺳﯽ اﻧﺘﮕﺮال ﺗﻮاﺑﻊ ﮔﻮﯾﺎی ﻓﻮق ﻣﯽﺗﻮان ﺣﺎﻟﺘﯽ را در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ درﺟﻪ ﺻﻮرت از درﺟﻪ ﻣﺨﺮج ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ زﯾﺮا در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ )‪ p(x‬ﺑﺮ )‪ q(x‬ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‬
‫)‪p(x‬‬ ‫)‪s(x‬‬
‫‪= r(x) +‬‬
‫)‪q(x‬‬ ‫)‪q(x‬‬
‫ﻛﻪ درﺟﻪ )‪ s(x‬از درﺟﻪ )‪ q(x‬ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن )‪ r(x‬ﯾﻚ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای و اﻧﺘﮕﺮال آن ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫)‪s(x‬‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﺳﺖ ﻟﺬا ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﻧﺘﮕﺮال ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻮﯾﺎی ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ اﻧﺘﮕﺮال ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻮﯾﺎی‬
‫)‪q(x‬‬
‫)‪p(x‬‬
‫ﻛﻪ )‪deg p(x) < deg q(x‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان روش ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻛﺴﺮﻫﺎی ﮔﻮﯾﺎ را ﺑﺮای ﺗﻮاﺑﻊ ﮔﻮﯾﺎی‬
‫)‪q(x‬‬
‫)‪p(x‬‬
‫ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ ﺷﺮط )‪ degp(x) < degq(x‬ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬ ‫ﺑﯿﺎن ﻛﺮد‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ‬
‫)‪q(x‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ ﯾﻌﻨﯽ )‪ q(x‬را ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪q(x) = k(x − a۱ )m۱ (x − a۲ )m۲ · · · (x − a۱ )mr‬‬

‫‪(x۲ + b۱ x + c۱ )n۱ (x۲ + b۲ x + c۲ )n۲ · · · (x۲ + bl x + cl )nl‬‬

‫درﺟﻪ )‪ q(x‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬

‫‪m۱ + m۲ + · · · + mr + ۲n۱ + ۲n۲ + · · · + ۲nl‬‬
‫)‪p(x‬‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺴﺮﻫﺎی ﺟﺰﺋﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫در روش ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻛﺴﺮﻫﺎی ﮔﻮﯾﺎ ﻫﺪف ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻛﺴﺮ‬
‫)‪q(x‬‬
‫)‪p(x‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺟﻤﻊ اﻧﺘﮕﺮال ﻛﺴﺮﻫﺎی ﺟﺰﺋﯽ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﺮای ﻣﺎ آﺷﻨﺎﺳﺖ و ﻟﺬا اﻧﺘﮕﺮال ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻮﯾﺎی‬
‫)‪q(x‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٠٢‬‬

‫)‪p(x‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺠﻤﻮع ﻛﺴﺮﻫﺎی ﺟﺰﺋﯽ زﯾﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺗﺠﺰﯾﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻮﯾﺎی‬
‫)‪q(x‬‬

‫اﻟﻒ( ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ﺟﻤﻠﻪ ‪ (x − a)m‬در ﺗﺠﺰﯾﻪ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای )‪ q(x‬ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺠﻤﻮع ﻛﺴﺮﻫﺎی ﺟﺰﺋﯽ زﯾﺮ را‬
‫ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫‪A۱‬‬ ‫‪A۲‬‬ ‫‪Am‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬
‫)‪x − a (x − a‬‬‫‪۲‬‬ ‫‪(x − a)m‬‬

‫ب( ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ﺟﻤﻠﻪ ‪ (x۲ + bx + c)n‬در ﺗﺠ ﺰﯾﻪ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای )‪ q(x‬ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺠﻤﻮع ﻛﺴﺮﻫﺎی‬
‫ﺟﺰﺋﯽ را ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫‪B۱ x + C۱‬‬ ‫‪B ۲ x + C۲‬‬ ‫‪B n x + Cn‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· + ۲‬‬
‫‪x۲ + bx + c (x۲ + bx + c)۲‬‬ ‫‪(x + bx + c)n‬‬

‫ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕ ﺰﯾﻦ ﻛﺮدن ﻣﺠﻤﻮع ﻛﺴﺮﻫﺎی ﺟﺰﺋﯽ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎی )اﻟﻒ( و )ب( ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ ﺟﻤﻼت واﻗﻊ در ﺗﺠ ﺰﯾﻪ‬
‫ﺑ ﺪﺳ ﺖ ﻣ ﯽآﯾ ﺪ ﻛ ﻪ ﺷ ﺎﻣ ﻞ ﺿ ﺮاﯾ ﺐ ﻣ ﺠ ﻬ ﻮل‬ ‫)‪T (x‬‬
‫)‪q(x‬‬ ‫)‪ q(x‬و ﭘ ﺲ از ﻣ ﺨ ﺮج ﻣ ﺸ ﺘ ﺮكﮔ ﯿ ﺮی‪ ،‬ﺗ ﺎﺑ ﻊ ﮔ ﻮﯾ ﺎی‬
‫‪ A۱ , A۲ , . . . , An‬و ‪ B۱ , B۲ , . . . , Bn‬و ‪ C۱ , C۲ , . . . , Cn‬و ﻏﯿﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮﺗﺐ ﻛﺮدن‬
‫ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای )‪ T (x‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﻮاﻧﻬﺎی ﻧﺰوﻟﯽ ﯾﺎ ﺻﻌﻮدی ‪ x‬و ﺳﭙﺲ ﻣﺘﺤﺪ ﻗﺮار دادن ﺿﺮاﯾﺐ آن ﺑﺎ ﺿﺮاﯾﺐ‬
‫ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای )‪ p(x‬ﻣﯽﺗﻮان ﺿﺮاﯾﺐ ﻣﺠﻬﻮل را ﺑﺪﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ﺑﯿﺎن ﺑﺮﺧﯽ ﻧﻜﺎت راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﻧﺘﮕﺮال ﻛﺴﺮﻫﺎی ﺟﺰﺋﯽ ذﻛﺮ ﯾﻚ ﻣﺜﺎل روش ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻓﻮق را‬
‫آﺷﻜﺎرﺗﺮ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬

‫∫‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.۴.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪۳‬‬
‫‪dx‬‬
‫‪x۳ − ۱‬‬

‫‪۳‬‬
‫را ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬
‫ﺣﻞ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ ﮔﻮﯾﺎی‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪x۳‬‬
‫‪x۳ − ۱ = (x − ۱)(x۲ + x + ۱).‬‬
‫‪Bx + C‬‬ ‫‪A‬‬
‫و ﺑﻪ ازای ﺟﻤﻠﻪ ‪ x۲ + x + ۱‬ﻛﺴﺮ ﺟﺰﺋﯽ‬ ‫ﻟﺬا ﺑﻪ ازای ﺟﻤﻠﻪ ‪ x − ۱‬ﻛﺴﺮ ﺟﺰﺋﯽ‬
‫‪x۲ + x + ۱‬‬ ‫‪x−۱‬‬
‫را ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪Bx + C‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪+ ۲‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪x −۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫)‪(x − ۱)(x + x + ۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪x−۱ x +۱+x‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٢‬روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬ ‫‪۴٠٣‬‬

‫ﺑﺎ ﻣﺨﺮج ﻣﺸﺘﺮك در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ و ﻣﺮﺗﺐ ﻧﻤﻮدن ﺻﻮرت ﻛﺴﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﻮاﻧﻬﺎی ﻧﺰوﻟﯽ ‪ x‬ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪Bx + C‬‬ ‫)‪A(x۲ + x + ۱) + (Bx + C)(x − ۱‬‬

‫‪+ ۲‬‬ ‫=‬
‫‪x−۱ x +x+۱‬‬ ‫)‪(x − ۱)(x۲ + x + ۱‬‬
‫‪Ax۲ + Ax + A + Bx۲ − Bx + Cx − C‬‬
‫=‬
‫)‪(x − ۱)(x۲ + x + ۱‬‬
‫)‪(A + B)x۲ + (A − B + C)x + (A − C‬‬
‫=‬
‫)‪(x − ۱)(x۲ + x + ۱‬‬

‫ﺣ ﺎل ﺑ ﺎ ﻣ ﺘ ﺤ ﺪ ﻗ ﺮار دادن ﺿ ﺮاﯾ ﺐ ﭼ ﻨ ﺪ ﺟ ﻤ ﻠ ﻪایﻫ ﺎی در ﺳ ﻤ ﺖ راﺳ ﺖ و‬

‫ﭼﭗ دﺳﺘﮕﺎه زﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ (A + B)x + (A − B + C)x + (A − C‬در ﺳﻤﺖ ‪‬‬
‫‪۲‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪A+B =۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪A−B+C =۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪A − C = ۳‬‬

‫ﺑﺎ ﺣﻞ اﯾﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﺿﺮاﯾﺐ ﻣﺠﻬﻮل ‪ A, B, C‬ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬

‫‪A = ۱,‬‬ ‫‪B = −۱,‬‬ ‫‪C = −۲.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪x+۲‬‬
‫=‬ ‫‪− ۲‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪x −۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪x−۱ x +x+۱‬‬
‫∫‬ ‫∫‬ ‫∫‬ ‫ﭘﺲ‬
‫‪۳‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪x+۲‬‬
‫= ‪dx‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪dx.‬‬
‫‪x −۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪x−۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪x +x+۱‬‬

‫ﺣﺎل اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎی ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ∫‬

‫‪dx‬‬
‫‪= ln|x − ۱|.‬‬
‫‪x−۱‬‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫∫‬

‫‪x+۲‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲x + ۴‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲x + ۱ + ۳‬‬
‫= ‪dx‬‬ ‫= ‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪x۲ + x + ۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪x۲ + x + ۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪x۲ + x + ۱‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲x + ۱‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪dx‬‬
‫=‬ ‫‪dx +‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪x۲ + x + ۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪x +x+۱‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲x + ۱‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪dx‬‬
‫=‬ ‫‪dx +‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪x۲ + x + ۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪(x + ۲۱ )۲ + ۴۳‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٠۴‬‬

‫اوﻟﯿﻦ اﻧﺘﮕﺮال ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺑﺎ ﻓﺮض ‪ u = x۲ + x + ۱‬دارﯾﻢ ‪ du = (۲x + ۱)dx‬و ﺣﺎﺻﻞ آن‬

‫اﻧﺘﮕﺮال ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روش ﺑﯿﺎن ﺷﺪه در‬
‫ﺑﺼﻮرت )‪ ln(x + x + ۱‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و دوﻣﯿﻦ √‬
‫‪۲‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۳‬‬
‫= ‪ x +‬ﺣﺎﺻﻞ آن ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺑﺪﺳﺖ‬ ‫‪ ٣.١٢‬ﺣﺎﻟﺖ اﻟﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪tan t‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x+ ‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫‪= √ tan−۱ ‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪ √۳  + c‬‬
‫‪۱ ۲ ۳‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪x+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۲‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺟﻮاب ﻧﻬﺎﺋﯽ اﻧﺘﮕﺮال ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫∫‬
‫‪۳‬‬
‫‪dx‬‬
‫‪x۳‬‬ ‫‪−۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪−۱ x + ۲‬‬
‫‪= ln|x − ۱|− ln(x + x + ۱) −‬‬
‫‪۲‬‬
‫√‬ ‫( ‪tan‬‬ ‫√‬ ‫‪)+c‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪x−۱‬‬ ‫√‬ ‫‪۲x + ۱‬‬
‫√ |‪= ln‬‬ ‫‪|− ۳ tan−۱ ( √ ) + c‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪x +x+۱‬‬ ‫‪۳‬‬

‫)‪p(x‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻ‪ ‬اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎﺋﯽ ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .٢.۴.١٢‬ﭘﺲ از ﺗﺠﺰﯾﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻮﯾﺎی‬
‫∫‬ ‫∫‬ ‫)‪q(x‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪Bx + C‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪, n≥۱‬‬
‫)‪(x − a‬‬‫‪n‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪(x + ax + b)n‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﺮ ﯾﻚ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫∫‬
‫‪A‬‬
‫)اﻟﻒ( ‪dx‬‬
‫‪(x − a)n‬‬

‫)‪ (I‬اﮔﺮ ‪ n = ۱‬آنﮔﺎه دارﯾﻢ‬

‫∫‬
‫‪A‬‬
‫‪dx = A ln|x − a|+c.‬‬
‫‪x−a‬‬

‫)‪ (II‬اﮔﺮ ‪ n > ۱‬آﻧﮕﺎه دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫∫‬
‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪dx = A‬‬ ‫= ‪(x − a)−n dx‬‬ ‫‪(x − a)−n+۱ + c.‬‬
‫‪(x − a)n‬‬ ‫‪−n + ۱‬‬
‫∫‬
‫‪Bx + C‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪۲‬‬
‫ب( ‪dx‬‬
‫‪(x + ax + b)n‬‬

‫)‪ (III‬اﮔﺮ ‪ ∆ = a۲ − ۴b = ۰‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﻟﻒ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٢‬روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬ ‫‪۴٠۵‬‬

‫)‪ (IV‬اﮔﺮ ‪ ∆ > ۰‬آﻧﮕﺎه ﻋﺒﺎرت ‪ x۲ + ax + b‬ﺑﻪ دو ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪای درﺟﻪ ﯾﻚ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اﻟﻒ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫)‪ (V‬اﮔﺮ ‪ ∆ < ۰‬و ‪ n = ۱‬آﻧﮕﺎه دارﯾﻢ‬

‫‪a‬‬ ‫‪a۲‬‬
‫‪x۲ + ax + b = (x + )۲ + (b − ).‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫∫‬ ‫‪∫ ۲x + ۲C‬‬

‫‪Bx + C‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪B dx‬‬
‫= ‪dx‬‬
‫‪x۲ + ax + b‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪x۲ + ax + b‬‬
‫‪∫ ۲x + a + ۲C − a‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬
‫=‬ ‫‪dx‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪x۲ + ax + b‬‬

‫∫‬ ‫∫‬
‫‪B‬‬ ‫‪۲x + a‬‬ ‫‪Ba‬‬ ‫‪dx‬‬
‫=‬ ‫‪dx + (C −‬‬ ‫)‬
‫‪۲‬‬ ‫‪x۲ + ax + b‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪x۲ + ax + b‬‬

‫∫‬
‫‪B‬‬ ‫‪C − Ba‬‬ ‫‪dx‬‬
‫( ‪= ln(x۲ + ax + b) +‬‬ ‫)‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪a ۲‬‬ ‫‪a۲‬‬
‫‪(x +‬‬ ‫) ‪) + (b −‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬

‫‪a۲‬‬ ‫‪a۲‬‬
‫‪ b −‬ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﻬﺎی )اﻟﻒ( ﯾﺎ )ج( در‬ ‫‪ b −‬ﯾﺎ ‪< ۰‬‬ ‫اﻧﺘﮕﺮال اﺧﯿﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ ‪> ۰‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬
‫روش ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ و ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫)‪ (VI‬ﺣﺎﻟﺖ ‪ ∆ < ۰‬و ‪ n > ۱‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻤﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫∫‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.۴.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪x+۱‬‬
‫‪dx‬‬
‫)‪(x − ۱)۲ (x۲ + x + ۱‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫‪x+۱‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪Cx + D‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ۲‬‬ ‫‪.‬‬
‫)‪(x − ۱) (x + x + ۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫)‪x − ۱ (x − ۱‬‬‫‪۲‬‬ ‫‪x +x+۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٠۶‬‬

‫ﭘﺲ از ﻣﺨﺮج ﻣﺸﺘﺮك و ﻣﺘﺤﺪ ﻗﺮار دادن ﺻﻮرت ﻛﺴﺮﻫﺎی ﺳﻤﺖ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻣﺠﻬﻮل ‪ D‬و ‪C‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۱‬‬
‫و ‪ B‬و ‪ A‬ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ‪ D = ۰‬و = ‪ C‬و = ‪ B‬و ‪ A = −‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬
‫∫‬
‫‪x+۱‬‬
‫‪dx‬‬
‫)‪(x − ۱)۲ (x۲ + x + ۱‬‬
‫∫‬ ‫∫‬ ‫∫‬
‫‪۱‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪xdx‬‬
‫‪=−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪x−۱ ۳‬‬ ‫)‪(x − ۱‬‬‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪x +x+۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪= − ln|x − ۱|−‬‬ ‫)‪+ ln(x۲ + x + ۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳(x − ۱) ۶‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲x + ۱‬‬
‫‪− √ tan−۱ ( √ ) + c.‬‬
‫‪۳ ۳‬‬ ‫‪۲ ۳‬‬

‫روش ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﯾﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك‬ ‫‪۵.١٢‬‬

‫اﮔﺮ در ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬ﺗﻮاﻧﻬﺎی ﮔﻮﯾﺎﺋﯽ از ‪ x‬ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬

‫‪m‬‬ ‫‪r‬‬
‫) ‪f (x) = g(x, x n , . . . , x s‬‬

‫آﻧﮕﺎه ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ x = tk‬ﻛﻪ ‪ k‬ﻛﻮﭼﻜﺘ ﺮﯾﻦ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺤﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺿﺮب در ﻛﺴﺮﻫﺎی‬
‫‪r‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪ , . . . ,‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻮﯾﺎﺋﯽ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ t‬رﺳﯿﺪ ﻛﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪s‬‬ ‫‪n‬‬
‫ﺑﻪ ﻛﻤﻚ روش ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻛﺴﺮﻫﺎی ﮔﻮﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال را ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﻛﻪ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﯾﻦ ﻋﺪد‬
‫‪r‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪ , . . . ,‬را ﺑﻪ ﯾﻚ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﻛﻨﺪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﯾﻦ ﻣﻀﺮب‬ ‫ﺻﺤﯿﺤﯽ ﻛﻪ ﻛﺴﺮﻫﺎی‬
‫‪s‬‬ ‫‪n‬‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮﻫﺎی ﻓﻮق ﯾﻌﻨﯽ )‪(n, . . . , s‬ک‪.‬م‪.‬م‪k = .‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.۵.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎی زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫∫‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫∫‬ ‫√‬

‫‪۳‬‬ ‫√‬
‫‪x+ ۳x‬‬ ‫‪x + x۲ + ۶ x‬‬
‫‪.‬‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫)‪dx (II‬‬ ‫‪،‬‬ ‫√‬ ‫)‪dx (I‬‬
‫‪x۵ − x۷‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۶‬‬
‫)‪x(۱ + ۳ x‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫‪۱ ۱ ۲‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻛﻮﭼﻜﺘ ﺮﯾﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك اﻋﺪاد ‪ ۳‬و ‪۶‬‬ ‫)‪ (I‬ﺗﻮاﻧﻬﺎی ﮔﻮﯾﺎی ‪ x‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از و و‬
‫‪۳ ۶ ۳‬‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪ ۶‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ x = t۶‬دارﯾﻢ ‪ dx = ۶t dt‬و ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺬاری در اﻧﺘﮕﺮال‬
‫‪۵‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٢‬روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬ ‫‪۴٠٧‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫∫‬ ‫√‬
‫‪۳‬‬ ‫√‬ ‫‪∫ ۶‬‬
‫‪x + x۲ + ۶ x‬‬ ‫) ‪(t + t۴ + t)(۶t۵‬‬
‫√‬ ‫‪dx‬‬ ‫=‬ ‫‪dt‬‬
‫)‪x(۱ + ۳ x‬‬ ‫) ‪t۶ (۱ + t۲‬‬
‫‪∫ ۵‬‬
‫‪t + t۳ + ۱‬‬
‫‪= ۶‬‬ ‫‪dt‬‬
‫‪۱ + t۲‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪dt‬‬
‫‪= ۶ t۳ dt + ۶‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪t +۱‬‬
‫‪۳ ۴‬‬
‫=‬ ‫= ‪t + ۶ tan−۱ t + c‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪۳‬‬ ‫√‬
‫=‬ ‫‪x ۳ + ۶ tan−۱ ۶ x + c.‬‬
‫‪۲‬‬

‫‪۷ ۵ ۱ ۱‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﯾﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك اﻋﺪاد ‪ ۶‬و‬ ‫)‪ (II‬ﺗﻮانﻫﺎی ﮔﻮﯾﺎی ‪ x‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از و و و‬
‫‪۶ ۴ ۳ ۲‬‬
‫‪ x = t۱۲‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ dx = ۱۲t۱۱ dt‬و‬ ‫‪ ۴‬و ‪ ۳‬و ‪ ۲‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪ ۱۲‬ﭘﺲ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ‬
‫دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫‪∫ ۶‬‬
‫‪x+ ۳x‬‬ ‫) ‪(t + t۴ )(۱۲t۱۱‬‬
‫√‬ ‫√‬ ‫‪dx‬‬ ‫=‬ ‫‪dt‬‬
‫‪۴‬‬
‫‪x۵ − x۷‬‬
‫‪۶‬‬
‫‪t۱۵ − t۱۴‬‬
‫‪∫ ۳‬‬
‫‪t +t‬‬
‫‪= ۱۲‬‬ ‫‪dt‬‬
‫‪t۲ − ۱‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪۲t‬‬
‫‪= ۱۲ tdt + ۱۲‬‬ ‫‪dt‬‬
‫‪t −۱‬‬
‫‪۲‬‬

‫‪= ۶t۲ + ۱۲ ln|t۲ − ۱|+c‬‬

‫√‬ ‫√‬
‫‪= ۶ ۶ x + ۱۲ ln| ۶ x − ۱|+c.‬‬

‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪z = tan ۲x‬‬ ‫‪۶.١٢‬‬

‫در اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎﺋﯽ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ آن ﯾﻚ ﻋﺒﺎرت ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﻮاﺑﻊ ‪ sin x‬و ‪ cos x‬ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ از ﺗﻐﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ‬
‫‪ z = tan x۲‬اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺗﺤﺎدﻫﺎی ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫) (‪۲ tan‬‬ ‫) ( ‪۱ − tan۲‬‬
‫= ‪sin x‬‬ ‫= ‪۲ , cos x‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪tan‬‬ ‫) ‪۲( x‬‬
‫) ( ‪۱ + tan‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۲‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٠٨‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪x‬‬
‫= ‪ dz‬دارﯾﻢ‬‫و ‪(۱ + tan۲ )dx‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۲z‬‬ ‫‪۱ − z۲‬‬ ‫‪۲dz‬‬
‫= ‪sin x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪cos x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪dx‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۱ + z۲‬‬ ‫‪۱ + z۲‬‬ ‫‪۱ + z۲‬‬
‫ﺑﺎ ﻗﺮار دادن اﯾﻦ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﯾﻚ اﻧﺘﮕﺮال ﺑﺼﻮرت ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ z‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ﻃﺒﻖ روش‬
‫ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻛﺴﺮﻫﺎی ﮔﻮﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان آﻧﺮا ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫∫‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.۶.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪sec xdx‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪dx‬‬
‫= ‪sec xdx‬‬
‫‪cos x‬‬
‫∫‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۱+z ۲‬‬
‫=‬ ‫‪۱−z ۲‬‬
‫‪dz‬‬
‫‪۱+z ۲‬‬
‫∫‬
‫‪۲dz‬‬
‫=‬
‫‪۱ − z۲‬‬
‫( ∫‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪dz‬‬
‫‪۱+z ۱−z‬‬
‫=‬ ‫‪ln|۱ + z|− ln|۱ − z|+c‬‬
‫‬ ‫‬
‫ ‪۱ + z‬‬
‫=‬ ‫‬
‫ ‪ln‬‬ ‫‪+c‬‬
‫‪۱ − z‬‬
‫‬ ‫‬
‫ ‪ ۱ + tan x۲‬‬
‫=‬ ‫‬
‫ ‪ln‬‬ ‫‪ + c.‬‬
‫ ‪۱ − tan x۲‬‬

‫∫‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.۶.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪dx‬‬
‫)‪sin x(۲ + cos x − ۲ sin x‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫‪۲dz‬‬

‫‪dx‬‬ ‫‪۱+z ۲‬‬
‫=‬
‫)‪sin x(۲ + cos x − ۲ sin x‬‬ ‫‪۲z‬‬
‫‪۱+z ۲ (۲‬‬ ‫‪+ ۱−z‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪۴z‬‬
‫) ‪۱+z ۲‬‬
‫∫‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۱+z ۲‬‬
‫‪(۱ + z )dz‬‬
‫=‬
‫)‪z(z ۲ − ۴z + ۳‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٢‬روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬ ‫‪۴٠٩‬‬
‫∫‬
‫) ‪(۱ + z ۲‬‬
‫=‬
‫)‪z(z − ۳)(z − ۱‬‬
‫∫‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۵‬‬
‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪(۳ + ۳ −‬‬ ‫‪)dz‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪z−۳ z−۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۵‬‬
‫=‬ ‫‪ln|z|+ ln|z − ۳|− ln|z − ۱|+c‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x ۵‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫=‬ ‫‪ln|tan |+ ln|tan − ۳|− ln|tan − ۱|+c.‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۲ ۳‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .٣.۶.١٢‬ﻣﺸﺎﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ در ﺣﺎﻟﺘﯽﻛﻪ ﺗﻮاﺑﻊ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ‪ sinh x‬و ‪ cosh x‬در اﻧﺘﮕﺮال وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ z = tan x۲‬را اﺧﺘﯿﺎر ﻛﺮد و ﻃﺒﻖ روش ﻗﺒﻞ ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻧﻤﻮد ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﻛﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺗﺤﺎدﻫﺎی ﺗﻮاﺑﻊ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ dx‬و ‪ sinh x‬و ‪cosh x‬‬
‫ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪۲z‬‬ ‫‪۱ + z۲‬‬ ‫‪۲dz‬‬
‫= ‪sinh x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪cosh x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪dx‬‬
‫‪۱ − z۲‬‬ ‫‪۱ − z۲‬‬ ‫‪۱ − z۲‬‬

‫∫‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.۶.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪dx‬‬
‫‪sinh x + ۲ cosh x‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫‪۲dz‬‬

‫‪dx‬‬ ‫‪۱−z ۲‬‬
‫=‬ ‫)‪۲‬‬
‫‪sinh x + ۲ cosh x‬‬ ‫‪۲z‬‬
‫‪۱−z ۲‬‬
‫‪+ ۲(۱+z‬‬
‫‪۱−z ۲‬‬
‫∫‬
‫‪۲dz‬‬
‫=‬
‫‪۲z + ۲ + ۲z ۲‬‬
‫∫‬
‫‪dz‬‬
‫=‬ ‫‪۲‬‬
‫‪z +z+۱‬‬
‫∫‬
‫‪dz‬‬
‫=‬ ‫(‬ ‫‪)۲‬‬
‫‪z + ۱۲ + ۳۴‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪z‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪= √ tan−۱‬‬ ‫‪√ ۲‬‬ ‫‪+ c.‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﮐﻪ در آن ‪.z = tan x۲‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴١٠‬‬

‫اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎی ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ‬ ‫‪٧.١٢‬‬

‫در ﺑﺴﯿﺎری از اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎی ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﺣﺎﺻﻠﻀﺮﺑﯽ از ﺗﻮاﺑﻊ ‪ cos x‬و ‪ sin x‬وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ آنﻫﺎ را ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرتﻫﺎی زﯾﺮ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫∫‬ ‫)اﻟﻒ( اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎی ﺑﺼﻮرت‬

‫‪sin ax sin bxdx.‬‬

‫∫‬ ‫)ب( اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎی ﺑﺼﻮرت‬

‫‪sin ax cos bxdx.‬‬

‫)ج( اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎی ﺑﺼﻮرت‬

‫∫‬
‫‪cos ax cos bxdx.‬‬

‫∫‬ ‫)د( اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎی ﺑﺼﻮرت‬

‫‪m‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪sin x cos xdx,‬‬ ‫‪(m, n ∈ Z).‬‬

‫∫‬ ‫)ﻫـ( اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎی ﺑﺼﻮرت‬

‫‪sinp x cosq xdx,‬‬ ‫‪(p, q ∈ Q).‬‬

‫ﺣﺎل ﺑﻪ روش ﺣﻞ ﻫﺮ ﯾﻚ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬در اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎی ﺣﺎﻟﺘﻬﺎی )اﻟﻒ( و )ب( و )ج( ﻣﯽﺗﻮان از‬
‫اﺗﺤﺎدﻫﺎی ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ زﯾﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪۱‬‬
‫= ‪sin ax sin bx‬‬ ‫]‪[cos(a − b)x − cos(a + b)x‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪۱‬‬
‫]‪cos ax cos bx = [cos(a − b)x + cos(a + b)x‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪۱‬‬
‫]‪sin ax cos bx = [sin(a − b)x + sin(a + b)x‬‬
‫‪۲‬‬

‫د( در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻨﻜﻪ اﻋﺪاد ‪ m, n‬زوج ﯾﺎ ﻓﺮد ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ‬
‫ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫)‪ (I‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ‪ m‬ﻋﺪد ﻓﺮد و ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﺗﻮان از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ u = cos x‬اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫)‪ (II‬اﮔﺮ ‪ n‬ﻋﺪدی ﻓﺮد و ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ u = − sin x‬را اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٢‬روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬ ‫‪۴١١‬‬

‫)‪ (III‬اﮔﺮ ‪ n‬و ‪ m‬اﻋﺪاد زوج و ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮان از اﺗﺤﺎدﻫﺎی زﯾﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪۱ − cos ۲x‬‬ ‫‪۱ + cos ۲x‬‬
‫= ‪sin۲ x‬‬ ‫= ‪, cos۲ x‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫)‪ (IV‬اﮔﺮ ‪ m + n‬ﻋﺪدی زوج وﻟﯽ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ u = tan x‬را اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫∫‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد‬
‫∫‬ ‫ﻫـ( در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎ ﻓﺮض ‪ u = sin x‬ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪sinp x cosq xdx = up (۱ − u۲ )q−۱ du.‬‬

‫اداﻣﻪ ﺣﻞ اﯾﻦ اﻧﺘﮕﺮال ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻤﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫∫‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.٧.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪sin۴ x cos۶ xdx‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ‪ m, n‬اﻋﺪاد زوج و ﻣﺜﺒﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻟﺬا ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ )‪ (III‬از ﺣﺎﻟﺖ )د( دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۶‬‬
‫= ‪sin x cos xdx‬‬ ‫‪(sin۲ x)۲ (cos۲ x)۳ dx‬‬
‫∫‬
‫‪۱ − cos ۲x ۲ ۱ + cos ۲x ۳‬‬
‫=‬ ‫(‬ ‫( )‬ ‫‪) dx‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫∫‬
‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪sin۴ ۲x(۱ + cos ۲x)dx‬‬
‫‪۳۲‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪sin ۲xdx +‬‬ ‫‪sin۴ ۲x cos ۲xdx.‬‬
‫‪۳۲‬‬ ‫‪۳۲‬‬

‫اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎی ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫∫‬ ‫∫‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ‪sin۴ ۲xdx‬‬ ‫‪(۱ − cos ۴x)۲ dx‬‬
‫‪۳۲‬‬ ‫‪۱۲۸‬‬
‫∫‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪(x − sin ۴x) +‬‬ ‫‪(۱ + cos ۸x)dx‬‬
‫‪۱۲۸‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲۵۶‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪x−‬‬ ‫‪sin ۴x +‬‬ ‫‪sin ۸x + c.‬‬
‫‪۲۵۶‬‬ ‫‪۲۵۶‬‬ ‫‪۲۰۴۸‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴١٢‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎﺗﻐﯿﯿﺮ ‪ u = sin ۲x‬دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫∫‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ‪sin ۲x cos ۲xdx‬‬ ‫‪u۴ du‬‬
‫‪۳۲‬‬ ‫‪۶۴‬‬
‫‪۱ ۵‬‬
‫=‬ ‫‪u +c‬‬
‫‪۳۲۰‬‬
‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪sin۵ ۲x + c.‬‬
‫‪۳۲۰‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪۳‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x−‬‬ ‫‪sin ۴x +‬‬ ‫‪sin ۸x +‬‬ ‫‪sin۵ ۲x + c.‬‬
‫‪۲۵۶‬‬ ‫‪۲۵۶‬‬ ‫‪۲۰۴۸‬‬ ‫‪۳۲۰‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.٧.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫∫‬
‫‪sin۳ x‬‬
‫√‬
‫‪۳‬‬
‫‪dx‬‬
‫‪cos۲ x‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫‪۳‬‬ ‫∫‬
‫‪sin x‬‬ ‫‪۲‬‬
‫√‬
‫‪۳‬‬
‫= ‪dx‬‬ ‫‪sin۳ x cos− ۳ xdx.‬‬
‫‪cos۲ x‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ u = cos x‬دارﯾﻢ ‪ du = − sin xdx‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪sin۳ x cos− ۳ xdx = −‬‬ ‫‪(۱ − u۲ )u− ۳ du‬‬
‫‪۱‬‬‫‪۳ ۷‬‬
‫‪= −۳u ۳ +‬‬ ‫‪u۳ + c‬‬
‫‪۷‬‬
‫√‬ ‫‪۱‬‬
‫‪= ۳ ۳ cos x( cos۲ x − ۱) + c‬‬
‫‪۷‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.٧.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫∫‬
‫‪sin۲ x‬‬
‫‪dx‬‬
‫‪cos۶ x‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ )‪ (IV‬از ﺣﺎﻟﺖ )د( دارﯾﻢ ‪ u = tan x‬ﻟﺬا ‪ du = (۱ + tan۲ x)dx‬و ﯾﺎ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٢‬روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬ ‫‪۴١٣‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪dx‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫‪۲‬‬
‫= ‪ du‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ‪= ۱ + u۲‬‬
‫‪cos x‬‬ ‫‪cos۲ x‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪sin۲ x‬‬ ‫‪u۳ u۵‬‬
‫= ‪dx‬‬ ‫= ‪u۲ (۱ + u۲ )du‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+c‬‬
‫‪cos۶ x‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۵‬‬
‫‪tan۳ x tan۵ x‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ c.‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۵‬‬

‫اﻧﺘﮕﺮال ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس‬ ‫‪٨.١٢‬‬

‫∫‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮسﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ و )‪ f −۱ (x‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس آن ﺑﺎﺷﺪ اﮔﺮ ‪f (x)dx‬‬
‫∫‬
‫ﻣﻔﺮوض ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ f −۱ (x)dx‬را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻧﺘﮕﺮال ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺑﺪﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪−۱‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ G(x) = f (x)dx‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺑﻜﺎر ﺑﺮدن روش ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء ﺑﺮای ‪f (x)dx‬‬
‫ﺑﺎ ﻓﺮض)‪u = f −۱ (x‬و‪ dv = dx‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪du = ′ −۱‬‬ ‫=‬ ‫‪, v = x.‬‬
‫))‪f (f (x‬‬ ‫))‪G(f −۱ (x‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪−۱‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪(x)dx = xf‬‬ ‫‪(x) −‬‬ ‫‪x‬‬
‫))‪f ′ (f −۱ (x‬‬
‫∫‬
‫‪= xf −۱ (x) −‬‬ ‫))‪f (f −۱ (x))d(f −۱ (x‬‬

‫‪= xf −۱ (x) − G(f −۱ (x)) + c.‬‬

‫∫‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪f −۱ (x)dx = xf −۱ (x) − G(f −۱ (x)) + c.‬‬

‫∫‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.٨.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪−۱‬‬
‫‪tan‬‬ ‫‪xdx‬‬

‫ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﻢ ‪ f (x) = tan x‬در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت ‪ f −۱ (x) = tan−۱ x‬و ﻧ ﯿ ﺰ‬ ‫ﺣ ﻞ‪.‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴١۴‬‬

‫∫‬ ‫∫‬
‫= )‪ G(x‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫= ‪f (x)dx‬‬ ‫|‪tan xdx = − ln|cos x‬‬
‫∫‬
‫‪tan−۱ xdx = x tan−۱ x − G(tan−۱ x) + c‬‬

‫‪= x tan−۱ x + ln|cos(tan−۱ x)|+c.‬‬

‫∫‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.٨.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪sinh−۱ xdx‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ f (x) = sinh x‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫∫‬
‫= )‪G(x‬‬ ‫‪sinh xdx = cosh x.‬‬

‫∫‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪sinh−۱ xdx = x sinh−۱ x − cosh(sinh−۱ x) + c.‬‬

‫روش ﻓﺮﻣﻮل ﻛﺎﻫﺸﯽ‬ ‫‪٩.١٢‬‬

‫ﮔﺎﻫﯽ اوﻗﺎت ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎﺋﯽ ﻛﻪ دارای ﺗﻮاﻧﻬﺎی ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﺜﺒﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻓﺮﻣﻮل‬
‫ﻛﺎﻫﺸﯽ ﺗﻮان را ﻛﺎﻫﺶ و ﭘﺲ ﯾﻚ ﺗﻌﺪاد ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﻣﻮل ﻛﺎﻫﺸﯽ ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال را ﺑﺪﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫در زﯾﺮ ﺑﻪ ﺗﻌﺪادی از اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎی ﻛﺎﻫﺸﯽ اﺷﺎره ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫)‪(I‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪n−۱‬‬
‫‪sinn xdx = − sinn−۱ x cos x +‬‬ ‫‪sinn−۲ xdx.‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫)‪(II‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪n−۱‬‬
‫‪cosn xdx = cosn−۱ x sin x +‬‬ ‫‪cosn−۲ xdx.‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫)‪(III‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪n−۲‬‬
‫= ‪sec xdx‬‬ ‫‪secn−۲ x tan x +‬‬ ‫‪sec‬‬ ‫‪n−۲‬‬
‫‪xdx.‬‬
‫‪n−۱‬‬ ‫‪n−۱‬‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫)‪(IV‬‬

‫‪x e dx = x e − n‬‬
‫‪n x‬‬ ‫‪n x‬‬ ‫‪n−۱ x‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪e dx.‬‬
 ‫ روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬.١٢ ‫ﻓﺼﻞ‬ ۴١۵

(V)
∫ ∫
xm+۱ (ln x)n n
xm (ln x)n dx = − xm (ln x)n−۱ dx.
m+۱ m+۱

∫ ∫ (VI)
۱
n
tan xdx = tann−۱ x − tan n−۲
xdx.
n−۱

∫ ∫ (VII)
−۱
cotn xdx = cotn−۱ x − cotn−۲ xdx.
n−۱

∫ ∫ (VIII)
−۱ n−۲
cscn xdx = cot xcscn−۲ x + ( ) cscn−۲ xdx.
n−۱ n−۱
‫ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﻫﺮ ﯾﻚ از ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎی ﻛﺎﻫﺸﯽ ﻓﻮق ﻣﯽﺗﻮان از روش ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد ﺑﻄﻮر‬
‫( را ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ و ﺑﻘﯿﻪ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬IV ) ‫( و‬I) ‫ﻣﺜﺎل ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎی ﻛﺎﻫﺸﯽ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎی‬
.‫ﺗﻤﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‬

‫( دارﯾﻢ‬I)
∫ ∫
sinn xdx = sinn−۱ x sin xdx, u = sinn−۱ x, dv = sin xdx.

‫ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬du = (n − ۱) sinn−۲ x cos xdx, v = − cos x ‫ﭘﺲ‬

∫ ∫
sin xdx = − sin
n n−۱
x cos x + (n − ۱) sinn−۲ x cos۲ xdx
∫
= − sin n−۱
x cos x + (n − ۱)
sinn−۲ x(۱ − sin۲ x)dx
∫ ∫
= − sin n−۱
x cos x + (n − ۱) sin n−۲
xdx − (n − ۱) sinn xdx.

∫ ∫ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
n sinn xdx = − sinn−۱ x cos x + (n − ۱) sinn−۲ xdx.

∫ ∫ ‫ﭘﺲ‬
۱ n−۱
sinn xdx = − sinn−۱ x cos x + sinn−۲ xdx.
n n

‫ دارﯾﻢ‬dv = ex dx, u = xn ‫( ﺑﺎ ﻓﺮض‬IV)

du = nxn−۱ dx, v = ex .
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴١۶‬‬

‫و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎﺑﻪ روش ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫∫‬
‫‪xn ex dx = xn ex − n‬‬ ‫‪xn−۱ ex dx.‬‬

‫∫‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.٩.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪x۲ (ln x)۲ dx‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﻣﻮل ﻛﺎﻫﺸﯽ )‪ (V‬دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫∫‬
‫‪x۳ (ln x)۲ ۲‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫= ‪x (ln x) dx‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪x۲ ln xdx‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬
‫∫‬
‫‪x۳ (ln x)۲ ۲ x۳ ln x ۱‬‬
‫[ ‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫]‪x۲ dx‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪x۳ (ln x)۲ ۲ ۳‬‬ ‫‪۲ ۳‬‬
‫=‬ ‫‪− x ln x +‬‬ ‫‪x + c.‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۹‬‬ ‫‪۲۷‬‬

‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه‬ ‫‪١٠.١٢‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١.١٠.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫∫‬ ‫√‬
‫‪(۱ − ۱ + x + x۲ )۲‬‬
‫√‬ ‫‪dx‬‬
‫‪x۲ ۱ + x + x۲‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ زﯾﺮ را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬

‫√‬
‫‪۱+x+‬‬ ‫‪x۲‬‬ ‫‪= xt + ۱‬‬

‫= ‪ x‬و ﻟﺬا‬ ‫‪۲t−۱‬‬

‫‪۱−t۲‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ ‪ ۱ + x + x۲ = x۲ t۲ + ۲xt + ۱‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬
‫‪۲t۲ −۲t+۲‬‬
‫= ‪ dx‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬ ‫‪(۱−t۲ )۲‬‬
‫√‬ ‫‪t −t+۱‬‬
‫‪۲‬‬
‫= ‪۱ + x + x۲ = xt + ۱‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۱ − t۲‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٢‬روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬ ‫‪۴١٧‬‬
‫√‬ ‫‪−۲t۲ +t‬‬
‫‪ .۱ −‬ﺣﺎل ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺬاری در اﻧﺘﮕﺮال ﻓﻮق ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫= ‪۱ + x + x۲‬‬ ‫‪۱−t۲‬‬
‫و ﯾﺎ‬

‫∫‬ ‫√‬
‫‪(۱ − ۱ + x + x۲ )۲‬‬
‫√‬ ‫‪dx‬‬
‫‪x۲ ۱ + x + x۲‬‬
‫∫‬
‫)‪(−۲t۲ + t)۲ (۱ − t۲ )(۱ − t۲ )(۲t۲ − ۲t + ۲‬‬
‫=‬ ‫‪dt‬‬
‫‪(۱ − t۲ )۲ (۲t − ۱)۲ (t۲ − t + ۱)(۱ − t۲ )۲‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪t۲‬‬ ‫‪۱ + t۲ − ۱‬‬
‫‪=۲‬‬ ‫=‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪dt‬‬
‫‪۱ − t۲‬‬ ‫‪۱ − t۲‬‬
‫∫(‬ ‫∫‬ ‫)‬
‫‪dt‬‬
‫‪=۲‬‬ ‫‪−dt +‬‬
‫‪۱ − t۲‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪۱ + t‬‬
‫ ‪= −۲t + ln‬‬ ‫‪+c‬‬
‫‪۱ − t‬‬
‫√‬ ‫‬ ‫‬
‫‪۲ ۱ + x + x۲ − ۱‬‬ ‫ ‪ x + √۱ + x + x۲ − ۱‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪=−‬‬ ‫ ‪+ ln‬‬ ‫√‬ ‫‪+c‬‬
‫‪x‬‬ ‫ ‪ x − ۱ + x + x۲ + ۱‬‬
‫√‬ ‫‬ ‫‬
‫‪۲( ۱ + x + x۲ − ۱‬‬ ‫‬ ‫√‬ ‫‬
‫‪=−‬‬ ‫‪+ ln ۲x + ۲ ۱ + x + x۲ + ۱ + c‬‬
‫‪x‬‬

‫ﺣﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٢.١٠.١٢‬ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻏﯿﺮ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ∫‬
‫‪dx‬‬
‫√‬
‫‪x + ۳x − ۴‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ )‪ x۲ + ۳x − ۴ = (x + ۴)(x − ۱‬ﺣﺎل ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ‬

‫√‬
‫‪(x + ۴)(x − ۱) = (x + ۴)t.‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬

‫‪(x + ۴)(x − ۱) = (x + ۴) t .‬‬ ‫‪۲ ۲‬‬

‫و ﯾﺎ ‪ (x − ۱) = (x + ۴)t۲‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬

‫‪۱ + ۴t۲‬‬ ‫‪۱۰t‬‬
‫=‪x‬‬ ‫= ‪, dx‬‬ ‫‪dt.‬‬
‫‪۱−t‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪(۱ − t۲ )۲‬‬
‫ﭘﺲ‬
‫√‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪۴t۲‬‬ ‫‪۵t‬‬
‫( = )‪(x + ۴)(x − ۱‬‬ ‫= ‪+ ۴)t‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۱ − t۲‬‬ ‫‪۱ − t۲‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴١٨‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺬاری در اﻧﺘﮕﺮال دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫∫‬
‫‪dx‬‬ ‫) ‪۱۰t(۱ − t۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫√‬ ‫=‬ ‫‪dt‬‬ ‫=‬ ‫‪dt‬‬
‫‪x۲ + ۳x − ۴‬‬ ‫) ‪۵t(۱ − t‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۱ − t۲‬‬
‫‪۱+t‬‬
‫|‪= ln‬‬ ‫‪|+c‬‬
‫‪۱−t‬‬
‫√‬
‫‪۱ + x−۱‬‬
‫‪x+۴‬‬
‫|‪= ln‬‬ ‫√‬ ‫‪|+c‬‬
‫‪۱ − x−۱‬‬
‫‪x+۴‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪x+۴+ x−۱‬‬
‫|‪= ln‬‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫‪|+c.‬‬
‫‪x+۴− x−۱‬‬

‫∫‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٣.١٠.١٢‬ﯾﮏ ﻓﺮﻣﻮل ﮐﺎﻫﺸﯽ ﺑﺮای اﻧﺘﮕﺮال ‪ (ln x)n dx‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻗﺮار دﻫﯿﺪ ‪ u = (ln x)n‬و ‪ dv = dx‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬

‫‪n(ln x)n−۱‬‬
‫= ‪du‬‬ ‫‪dx, v = x.‬‬
‫‪x‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻄﺎﺑﻖ روش ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫∫‬ ‫∫‬
‫= ‪(ln x)n dx‬‬ ‫‪udv = uv −‬‬ ‫‪vdu = x(ln x) − n (ln x)n−۱ dx + c.‬‬
‫‪n‬‬

‫∫‬
‫‪dx‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ و ﺳﭙﺲ آن را ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۴.١٠.١٢‬ﯾﮏ ﻓﺮﻣﻮل ﮐﺎﻫﺸﯽ ﺑﺮای اﻧﺘﮕﺮال‬
‫‪(x۲ + a۲ )n‬‬
‫ازای ‪ n = ۳‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫∫‬
‫‪۱‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪ dv = dx, u = ۲‬در‬ ‫= ‪ .In‬ﺣﺎل ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‬
‫‪(x + a۲ )n‬‬ ‫‪(x۲‬‬ ‫‪+ a۲ )n‬‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬
‫‪۲nxdx‬‬
‫‪v = x,‬‬ ‫‪du = −‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪(x۲‬‬ ‫‪+ a۲ )n+۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٢‬روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬ ‫‪۴١٩‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء دارﯾﻢ‬

‫∫‬
‫‪x‬‬ ‫‪x۲‬‬
‫= ‪In‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۲n‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪(x۲ + a۲ )n‬‬ ‫‪(x۲ + a۲ )n+۱‬‬
‫∫‬
‫‪x‬‬ ‫‪(x۲ + a۲ ) − a۲‬‬
‫‪= ۲‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۲n‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪(x + a۲ )n‬‬ ‫‪(x۲ + a۲ )n+۱‬‬
‫‪x‬‬
‫‪= ۲‬‬ ‫‪+ ۲nIn − ۲na۲ In+۱ .‬‬
‫‪(x + a۲ )n‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬

‫‪۱‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۲n − ۱ ۱‬‬
‫‪In+۱‬‬ ‫=‬ ‫‪۲‬‬
‫‪. ۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪. In .‬‬
‫) ‪۲na (x + a‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪۲n a۲‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ‪ I۳‬اﺑﺘﺪا ‪ I۱‬و ‪ I۲‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫∫‬
‫‪dx‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪x‬‬
‫= ‪I۱‬‬ ‫‪= tan−۱ ( ) + c‬‬
‫‪+a‬‬‫‪x۲‬‬‫‪۲‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫∫‬
‫‪dx‬‬
‫= ‪I۲‬‬
‫‪(x۲ + a۲ )۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪.I۱‬‬
‫‪۲a۲ x۲ + a۲ ۲a۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪x‬‬
‫=‬ ‫‪۲‬‬
‫‪. ۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪+ ۳ tan−۱ ( ) + c‬‬
‫‪۲a x + a‬‬ ‫‪۲a‬‬ ‫‪a‬‬

‫اﮐﻨﻮن دارﯾﻢ‬
‫∫‬
‫‪dx‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۳‬‬
‫= ‪I۳‬‬ ‫=‬ ‫‪.‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪I۲‬‬
‫‪(x۲ + a۲ )۳‬‬ ‫‪۴a۲ (x۲ + a۲ )۲ ۴a۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪x‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪tan−۱ ( ) + c.‬‬
‫‪۴a۲ (x۲ + a۲ )۲ ۸a۴ (x۲ + a۲ ) ۸a۵‬‬ ‫‪a‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۵.١٠.١٢‬اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺣﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫∫‬
‫‪− ۱)dx‬‬
‫‪(x۲‬‬
‫=‪I‬‬ ‫‪( ۲‬‬ ‫)‬
‫‪x +۱‬‬
‫‪(x۴ + ۳x۲ + ۱) tan−۱‬‬
‫‪x‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٢٠‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﺑﺘﺪا در ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج از ‪ x۲‬ﻓﺎﮐﺘﻮر ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻟﺬا ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬

‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬
‫∫‬ ‫‪۱ − ۲ dx‬‬
‫‪x۲‬‬
‫‪x‬‬
‫=‪I‬‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫‪( ۲‬‬ ‫)‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪−۱‬‬ ‫‪x +۱‬‬
‫‪x x + ۳ + ۲ tan‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬
‫∫‬ ‫‪۱ − ۲ dx‬‬
‫‪x‬‬
‫=‬ ‫((‬ ‫‪)۲‬‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫‪).‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪−۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x+‬‬ ‫‪+ ۱ tan‬‬ ‫‪x+‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫ﺣﺎل ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ x + = t‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ ﭘﺲ دارﯾﻢ ‪ ۱ − ۲ dx = dt‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺬاری در اﻧﺘﮕﺮال ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬
‫∫‬
‫‪dt‬‬
‫=‪I‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪(t۲ + ۱) tan−۱ t‬‬
‫‪dt‬‬
‫= ‪ du‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ u = tan−۱ t‬دارﯾﻢ‬
‫‪t۲‬‬ ‫‪+۱‬‬
‫∫‬
‫‪du‬‬
‫=‪I‬‬ ‫‪= ln|u|+c = ln|tan−۱ t|+c‬‬
‫‪u‬‬
‫‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪ −۱‬‬ ‫ ‪۱‬‬
‫‬
‫‪= ln tan‬‬ ‫‪x+‬‬ ‫‪+ c.‬‬
‫ ‪x‬‬

‫∫‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۶.١٠.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪dx‬‬
‫=‪I‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪a sin x + b۲ cos۲ x‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪dx‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪dx‬‬
‫=‪I‬‬ ‫‪= ۲‬‬ ‫‪. ۲‬‬
‫‪a۲ sin۲ x + b۲ cos۲ x‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a۲‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪tan۲ x + ۱‬‬
‫‪b‬‬
‫‪a dx‬‬ ‫‪a‬‬
‫= ‪ dt‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ دارﯾﻢ‬ ‫‪۲‬‬
‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ tan x = t‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪b cos x‬‬ ‫‪b‬‬
‫∫‬
‫‪۱‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ‪I‬‬ ‫‪۲‬‬
‫=‬ ‫‪tan−۱ t + c‬‬
‫‪ab‬‬ ‫‪۱+t‬‬ ‫‪ab‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٢‬روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬ ‫‪۴٢١‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪(a‬‬ ‫)‬

‫=‬ ‫‪tan−۱‬‬ ‫‪tan x + c.‬‬
‫‪ab‬‬ ‫‪b‬‬
‫∫‬
‫= ‪.I‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٧.١٠.١٢‬ﻣﻄﻠﻮﺑﺴﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ‪cos(ln x)dx‬‬

‫ﻗ ﺮار ﻣ ﯽدﻫ ﯿ ﻢ ‪ dv = dx‬و )‪ u = cos(ln x‬در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت دارﯾ ﻢ ‪ v = x‬و‬ ‫ﺣ ﻞ‪.‬‬

‫‪dx‬‬
‫)‪ du = − sin(ln x‬ﭘﺲ ﻣﻄﺎﺑﻖ روش ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫∫‬ ‫‪x‬‬
‫‪I = cos(ln x)dx = x cos(ln x) + sin(ln x)dx.‬‬
‫∫‬
‫ﺑﺎ روش ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ‪ u = sin(ln x), dv = dx‬در‬ ‫ﺣﺎل ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ‪sin(ln x)dx‬‬
‫‪dx‬‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ du = cos(ln x) , v = x‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫∫‬ ‫∫‬ ‫‪x‬‬
‫‪sin(ln x)dx = x sin(ln x) − cos(ln x)dx.‬‬

‫∫‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫=‪I‬‬ ‫‪cos(ln x)dx = x cos(ln x) + x sin(ln x) − I.‬‬

‫ﻟﺬا ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬

‫‪x‬‬
‫‪I = (cos(ln x) + sin(ln x)) + c.‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٨.١٠.١٢‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫∫‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬
‫‪x ln ۱ +‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪x‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x+۱‬‬
‫(‪ln(۱ + ) = ln‬‬ ‫‪) = ln(x + ۱) − ln x.‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪۱‬‬
‫= ‪x ln(۱ + )dx‬‬ ‫‪x(ln(x + ۱) − ln x)dx‬‬
‫‪x‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫=‬ ‫‪x ln(x + ۱)dx − x ln xdx.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٢٢‬‬

‫اﮐﻨﻮن ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام از اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎی ﺳﻤﺖ راﺳﺖ راﺑﻄﻪ اﺧﯿﺮ ﺑﻪ روش ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء دارﯾﻢ‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬‫= ‪du‬‬
‫)‪u = ln(x + ۱‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪+۱‬‬
‫⇒=‬ ‫‪.‬‬
‫‪dv = xdx‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪v = x‬‬
‫‪۲‬‬
‫ﭘﺲ‬
‫∫‬ ‫‪∫ ۲‬‬
‫‪۱ ۲‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪x dx‬‬
‫= ‪x ln(x + ۱)dx‬‬ ‫‪x ln(x + ۱) −‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪x+۱‬‬
‫∫‬
‫‪۱ ۲‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪(x۲ − ۱) + ۱‬‬
‫=‬ ‫‪x ln(x + ۱) −‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪x+۱‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪۱ ۲‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪dx‬‬
‫=‬ ‫‪x ln(x + ۱) −‬‬ ‫‪(x − ۱)dx −‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪x+۱‬‬
‫‪۱ ۲‬‬ ‫‪۱ ۲ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫|‪x ln(x + ۱) − x + x − ln|x + ۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪x۲ − ۱‬‬ ‫‪۱ ۲ ۱‬‬
‫=‬ ‫‪ln(x + ۱) − x + x + c.‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﯿﺰ دارﯾﻢ‬

‫∫‬
‫‪x۲‬‬ ‫‪۱ ۲‬‬
‫= ‪x ln xdx‬‬ ‫‪ln x −‬‬ ‫‪x + c.‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫∫‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪x ln ۱ +‬‬ ‫‪dx = (x۲ − ۱) ln(x + ۱) −‬‬ ‫‪ln x + + c.‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٩.١٠.١٢‬اﻧﺘﮕﺮال زﯾﺮ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫∫‬
‫‪sin۲ x‬‬
‫‪dx‬‬
‫‪cos۶ x‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪dx‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬ ‫‪۲‬‬
‫و ‪= ۱ + t۲‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ tan x = t‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪= dt‬‬
‫‪cos x‬‬ ‫‪cos۲ x‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪sin۲ x‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪t۳ t۵‬‬
‫‪dx‬‬ ‫=‬ ‫‪t‬‬ ‫‪(۱‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪)dt‬‬ ‫=‬ ‫‪+ +c‬‬
‫‪cos۶ x‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۵‬‬
‫‪۳‬‬
‫‪tan x tan x‬‬ ‫‪۵‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ c.‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۵‬‬
 ‫ روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬.١٢ ‫ﻓﺼﻞ‬ ۴٢٣

∫ ‫ ﻣﻄﻠﻮﺑﺴﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬.١٠.١٠.١٢ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ‬

dx
.
sin x(۲ + cos x − ۲ sin x)

x
‫ دارﯾﻢ‬tan = z ‫ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ‬.‫ﺣﻞ‬
۲
∫
dx
sin x(۲ + cos x − ۲ sin x)
∫ ۲dz
= ۱ + z۲
۲z ۱ − z۲ ۴z
۲
(۲ + ۲
− )
۱+z ۱+z ۱ + z۲
∫
(۱ + t۲ )
= dt
t(t۲ − ۴t + ۳)
∫
(۱ + t۲ )
= dt
t(t − ۳)(t − ۱)
∫ ۱ ۵
−۱
= (۳ + ۳ + )dt
t t−۳ t−۱
∫ ∫ ∫
۱ dt ۵ dt dt
= + +
۳ t ۳ t−۳ t−۱
۱ ۵
= ln|t|+ ln|t − ۳|− ln|t − ۱|+c
۳ ۳
۱  ( x ) ۵ 
 
(x) 



(x) 

= ln tan  + ln tan − ۳ − ln tan − ۱ + c.
۳ ۲ ۳ ۲ ۲

‫ ﻣﺴﺎﯾﻞ‬١١.١٢
.‫ ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎی زﯾﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‬.١

∫ .٣ ∫ .١
√ ۴ √
۲x + ۳dx (x + ۴ x)dx

∫ √ .۴ ∫ .٢
۱ √
۴x۲ − ۱xdx ( √ + ۳ x)dx
۲ x
 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ۴٢۴

∫ .١٧ ∫ .۵
√
tan x sec xdx ۲
e ex − ۱dx
x

∫ .١٨ ∫ .۶
۳ ۲ ln x
a tan x(۱ + a tan x)dx dx
x

∫ .١٩ ∫ .٧
x۲ + x − ۱
sin(cos x) sin xdx √ dx
x

∫ .٢٠ ∫ .٨
x۳ − ۴
cos(sin x) cos xdx √۳
dx
x

∫ .٢١ ∫ .٩
۲x xdx
e sin xdx √
۴x۲ + ۱
∫ .٢٢ ∫ .١٠
۳x ۲
e cos ۲xdx sin xdx

∫ .٢٣ ∫ .١١
x ۲
e sin ۲xdx cos xdx

∫ .٢۴ ∫ .١٢
−۴x
e (x + ۴x − ۱)dx
۳
x sin(x )dx ۲

∫ .٢۵ ∫ .١٣
۳ sin x
sec xdx dx
(۱ − cos x)۲

∫ .٢۶ ∫ .١۴
cos ۲x
x sec x tan xdx √ dx
۱ + sin ۲x

∫ .٢٧ ∫ .١۵
۳
ln xdx sin x cos xdx

∫ .٢٨ ∫ .١۶
۲ ۳
(ln x) dx cos x sin xdx
 ‫ روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬.١٢ ‫ﻓﺼﻞ‬ ۴٢۵

∫ .۴١ ∫ .٢٩
−۱
x tan xdx x ln xdx

.۴٢ ∫ .٣٠
∫
x sin−۱ x ۲
x ln xdx
√ dx
۱ − x۲
∫ .٣١
∫ .۴٣ ۲
x tan−۱ x x sin xdx
dx
(x۲ + ۱)۲
∫ .٣٢
∫ .۴۴ ۳
x cos xdx
√
ln(x + ۱+ x۲ )dx
∫ .٣٣
۲ ۲
∫ .۴۵ (x + ۱) sin xdx
xdx
sin−۱ x( √ )
(۱ − x۲ )۳ ∫ .٣۴
۲ ۲
(x + ۱) cos xdx
∫ √ .۴۶
sin−۱ ( x)
√ ∫ .٣۵
x
−۱
sin xdx
∫ .۴٧
sec x. tan xdx ۲ ∫ .٣۶
−۱
cos ۲xdx
∫ .۴٨
۲x ex ∫ .٣٧
e e dx
−۱
x sin xdx

∫ .۴٩
√
x ∫ .٣٨
xe dx ۲ −۱
x sin xdx

∫ .۵٠ .٣٩
dx ∫
√ √
۱ + x۲ x ln xdx

∫ √ .۵١ ∫ .۴٠
۱− x۲ dx x x
۳ e dx
 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ۴٢۶

∫ .۶٣ ∫ √ .۵٢
dx
۴x۲ − ۱dx
(۵ − ۴x − x۲ )

∫ .۶۴ ∫ √ .۵٣
dx
√ ۴ − x۲ dx
(۱ + x) ۱ + x + x۲

∫ .۶۵ ∫ .۵۴
(x + ۱)dx asx
√ √ dx
(۲x + x۲ ) ۲x + x۲ ۳ − sin۲ x

∫ .۶۶ ∫ .۵۵
dx sin۲ x
√ dx
x ۲ + x − x۲ ۱ + cos۲ x

∫ √ .۶٧ ∫ .۵۶
۲ + ۳x dx
dx √
x−۳ x x۲ + ۱

∫ .۶٨ ∫ √ .۵٧
dx x۲ + ۱
√ dx
(۲x − x۲ )۳ x

∫ .۶٩ ∫ .۵٨
dx dx
√ √
x − x۲ − ۱ x x۲ + ۴

∫ .٧٠ ∫ .۵٩
(۲x − ۱)dx √
dx
(x − ۱)(x − ۲) x ۴ − x۲
۲

∫ .٧١ ∫ .۶٠
(x۲ + x)dx x۳ dx
√
x۳ − x۲ + x − ۱ ۱۶ − x۲

∫ .٧٢ ∫ .۶١
dx dx
x + x۲ + x
۳ ۲
۳x + ۲x + ۴

∫ .٧٣ ∫ .۶٢
xdx dx
√
(x + ۱)(x + ۳) ۴x + x۲
 ‫ روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬.١٢ ‫ﻓﺼﻞ‬ ۴٢٧

∫ .٨۵ ∫ .٧۴
x۲ dx xdx
(x + ۲)۲ (x + ۴)۲ (x + ۱)(x + ۳)(x + ۵)

∫ √ .٨۶ ∫ .٧۵
x x۴ dx
√ dx
۱+ ۳x (x۲ − ۱)(x + ۲)

∫ √ .٨٧ .٧۶
۳
x ∫
√ dx dx
۱+ ۵x (x − ۱)۲ (x − ۲)

∫ √ ۳ √ .٨٨
∫ .٧٧
x − ۳x (x − ۸)dx
√ dx
۶۴x x۳ − ۴x۲ + ۴x

∫ √ .٨٩ .٧٨
۲+ ۳x ∫
√ √ √ dx (۲x۲ − ۳x − ۳)dx
۶
x+ ۳x+ x+۱ (x − ۱)(x۲ − ۲x + ۵)
∫ √ √ .٩٠
۷
x+ x ∫ .٧٩
√
۷
√
۱۴
dx (x۳ − ۶)dx
x۸ + x۱ ۵
x۴ + ۶x۲ + ۸
∫ √ .٩١
۶
x+۱ ∫ .٨٠
√
۶
√
۴
dx (۳x + ۲)dx
x۷ + x۵
x(x + ۱)۳
∫ √ .٩٢
( ۳ x + ۲)۴ ∫ .٨١
√۳
dx (x۳ + x − ۱)dx
x۲
(x۲ + ۲)۲
∫ √ .٩٣
√ √
x ۱ + xdx ∫ .٨٢
dx
۳
x +۱
z = tan( x۲ ) ‫روش‬

∫ .٨٣
∫ .٩۴ x۵ dx
dx
sin x + ۱ x۳ − ۱

∫ .٩۵ ∫ .٨۴
dx dx
۲ + cos x (x − x)(x۲ − x + ۱)۲
۲
 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ۴٢٨

∫ .١٠٨ ∫ .٩۶
۱ ۳ sin۳ x
sin( x) cos( x)dx dx
۴ ۴ ۲ + cos x
∫ .١٠٩ ∫ .٩٧
۲ ۳ dx
sin x cos xdx
۲ − sin۲ x
∫ .١١٠ ∫ .٩٨
۲ cos xdx
sin ۴x sin ۳xdx
۱ + ۲ cos x

∫ .١١١ ∫ .٩٩
۲ ۲ dx
cos x cos ۳xdx
a tan x(۸ + ۷ cos ۲x)

∫ .١١٢ ∫ .١٠٠
۲ dx
(sin x)(cos x + sin x) dx
۳ cos ۲x + ۱

∫ .١١٣ ∫ .١٠١
۴ dx
tan xdx
۴ − ۵ sin x

∫ .١١۴ ∫ .١٠٢
۴ ۵
sec xdx a tan xdx

∫ .١١۵ ∫ .١٠٣
۶ x dx
x e dx
(۱ + cos x)۲

∫ .١١۶ ∫ .١٠۴
۳ dx
(ln x) dx ۲
sin x + tan۲ x

∫ .١١٧ ∫ .١٠۵
n −x۲
x e dx sin x. sin ۳xdx

∫ .١١٨ ∫ .١٠۶
۲ n
(x + ۱) dx cos ۴x cos ۷xdx

∫ .١١٩ ∫ .١٠٧
۳ ۴
sec x.csc xdx cos ۲x sin ۴xdx
‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٢‬روشﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی‬ ‫‪۴٢٩‬‬

‫∫‬ ‫‪.١٢٠‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۵‬‬
‫‪tan x. sec xdx‬‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٣٠‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪١٣‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬

‫در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال ﻛﻪ از اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﺮﺧﻮدار ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ اﺷﺎره‬
‫ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ‬ ‫‪١.١٣‬‬

‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮریﻛﻪ در ﻓﺼﻞ دﻫﻢ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﯾﻜﯽ از ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ ﻫﻨﺪﺳﯽ اﻧﺘﮕﺮال ﻣﻌﯿﻦ ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬در ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫‪ a ≤ x ≤ b‬ﺳﻄﺢ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ و ﺧﻄﻮط ‪ x = b‬و ‪ x = a‬و ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻟﺬا‬
‫ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ ﻛﺎرﺑﺮد اﻧﺘﮕﺮال ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﯾﻚ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ زﯾﺮ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫= ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪A‬‬ ‫‪f (x)dx‬‬
‫‪a‬‬

‫در ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﯽﺗﺮ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺤﺪود ﺑﯿﻦ دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﻨﺤﻨﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮد ﺑﻄﻮر ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪A‬‬
‫ﻣﺤﺪود ﺑﯿﻦ ﻣﻨﺤﻨﯽﻫﺎی )‪ y۱ = f۱ (x‬و )‪ y۲ = f۲ (x‬در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ a ≤ x ≤ b‬ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه ﻣﺴﺎﺣﺖ‬

‫‪۴٣١‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٣٢‬‬

‫‪∫b‬‬
‫زﯾﺮا اﮔﺮ ‪ A۲‬ﺳﻄﺢ زﯾﺮ ﻣﻨﺤﻨﯽ )‪ y۲ = f۲ (x‬و‬ ‫)‪a [f۲ (x‬‬ ‫ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪− f۱ (x)]dx‬‬
‫‪ A۱‬ﺳﻄﺢ زﯾﺮ ﻣﻨﺤﻨﯽ )‪ y۱ = f۱ (x‬در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ a ≤ x ≤ b‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫= ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪A۲‬‬ ‫‪f۲ (x)dx,‬‬
‫‪a‬‬
‫‪∫ b‬‬
‫= ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪A۱‬‬ ‫‪f۱ (x)dx,‬‬
‫‪a‬‬
‫‪∫ b‬‬
‫= ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪A‬‬ ‫‪[f۲ (x) − f۱ (x)]dx‬‬
‫‪a‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﻛﻪ‬

‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ − A۱‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ = A۲‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪A‬‬

‫‪∫ b‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫=‬ ‫‪f۲ (x)dx −‬‬ ‫‪f۱ (x)dx‬‬
‫‪∫a b‬‬ ‫‪a‬‬

‫=‬ ‫‪[f۲ (x) − f۱ (x)]dx‬‬

‫‪a‬‬

‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ‪ .١.١.١٣‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻫﻤﻮاره دارای ﻣﻘﺪار ﻣﺜﺒﺘﯽ اﺳﺖ ﻟﺬا در ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻤﻚ اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ دو ﻣﻨﺤﻨﯽ )‪ y۱ = f۱ (x‬و )‪y۲ = f۲ (x‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه در ﺗﻔﺎﺿﻞ )‪ f۲ (x) − f۱ (x‬ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺑﺎﻻﺋﯽ ﺑﺎﯾﺪ در اﺑﺘﺪا و ﻣﻨﺤﻨﯽ ﭘﺎﺋﯿﻨﯽ ﺑﻌﺪ از آن در ﺗﻔﺎﺿﻞ‬
‫ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﭼﻮن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﺎﻫﯽ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﯾﺎ ﺷﻚ و ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﻗﺮار دادن ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴٣٣‬‬

‫اﯾﻦ ﻣﺸﻜﻞ را ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤﻮد ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‬

‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫= ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪A‬‬ ‫= ‪|f۲ (x) − f۱ (x)|dx‬‬ ‫‪|f۱ (x) − f۲ (x)|dx.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.١.١٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A‬ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽﻫﺎی ‪ y = x۲‬و ‪ y = x‬ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﻧﻘﺎط ﺑﺮﺧﻮرد آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪ x = ۰, ۱‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x۲ x۳‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪A‬‬ ‫‪|x − x۲ |dx = [ − ]۱۰ = .‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۶‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.١.١٣‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺼﻮر ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ دو ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪ y = sin x‬و ‪ y = cos x‬را در ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫]‪ [۰, ۲π‬ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﺗﻘﺎﻃﻊ دو ﻣﻨﺤﻨﯽ را در ﻓﺎﺻﻠﻪ]‪ [۰, ۲π‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‪.‬‬

‫{‬
‫‪y = sin x‬‬
‫‪⇒ sin x = cos x ⇒ tan x = ۱‬‬
‫‪y = cos x‬‬

‫‪ x = ۵π‬ﻧﻘﺎط ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ‪ x = ۴‬و ‪۴‬‬

‫‪π‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ‪ A‬ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‬

‫∫‬ ‫‪۲π‬‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪A‬‬ ‫=‬ ‫‪|sin x − cos x|dx‬‬
‫‪∫۰‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪۴‬‬
‫∫‬ ‫‪۵π‬‬
‫‪۴‬‬
‫∫‬ ‫‪۲π‬‬
‫=‬ ‫‪(cos x − sin x)dx +‬‬ ‫‪(sin x − cos x)dx +‬‬ ‫‪(cos x − sin x)dx‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪۵π‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪۵π‬‬
‫=‬ ‫‪[cos x + sin x]۰۴ + [− cos x − sin x] π۴ + [cos x + sin x]۲π‬‬
‫‪۵π‬‬
‫√‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√‬ ‫√‬
‫‪۴‬‬ ‫√‬ ‫√‬
‫‪۴‬‬ ‫√‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫( =‬ ‫‪+‬‬ ‫( ‪− ۱) +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪) + (۱ +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫)‬
‫‪√۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪= ۴ ۲‬‬

‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ‪ .۴.١.١٣‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺳﻄﺢ ﯾﻚ ﻧﺎﺣﯿﻪ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ y‬ﻧﯿﺰ اﻧﺠﺎم‬
‫داد‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﺎی اﻓﺮاز روی ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ‪ ،‬اﻓﺮاز روی ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫‪∫d‬‬
‫‪ c g(y)dy‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽ )‪ x = g(y‬و ﺧﻄﻮط ‪ y = c‬و ‪ y = d‬و ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ‬
‫داﺷﺖ ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ زﯾﺮ ﻧﻤﺎﯾﺶ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫∫‬ ‫‪d‬‬
‫= ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪A‬‬ ‫‪g(y)dy‬‬
‫‪c‬‬

‫ﺑﻄﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺤﺪود ﺑﯿﻦ دو ﻣﻨﺤﻨﯽ را ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ y‬ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ .‬در ﻣﺜﺎل زﯾﺮ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٣۴‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١.١٣‬ﺷﮑﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ‪۴.١.١٣‬‬

‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ دو ﻣﻨﺤﻨﯽ را ﺑﻪ دو ﻃ ﺮﯾﻖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ x‬و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ y‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣ ﺜ ﺎل ‪ .۵.١.١٣‬ﻣ ﺴ ﺎﺣ ﺖ ﻧ ﺎﺣ ﯿ ﻪ ﻣ ﺤ ﺪود ﺑ ﻪ ﻣ ﻨ ﺤ ﻨ ﯽ ‪ x = ۴ − y ۲‬و ﻣ ﺤ ﻮر ‪y‬ﻫ ﺎ را ﺑ ﻪ دو ﻃ ﺮﯾ ﻖ‬

‫)اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ‪ x‬و ‪ (y‬ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪.y‬‬

‫∫‬ ‫‪۲‬‬
‫‪y۳ ۲‬‬
‫= ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪A‬‬ ‫‪(۴ − y ۲ )dy = [۴y −‬‬ ‫]‬
‫‪−۲‬‬ ‫‪۳ −۲‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴٣۵‬‬

‫‪۸‬‬ ‫‪۸‬‬ ‫‪۳۲‬‬

‫‪= ۸−‬‬ ‫= ‪+۸−‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬

‫ب( اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪.x‬‬

‫اﮔ ﺮ در ﻣ ﻨ ﺤ ﻨ ﯽ ‪ x = ۴ − y ۲‬ﻣ ﺘ ﻐ ﯿ ﺮ ‪ y‬را ﺑ ﺮ ﺣ ﺴ ﺐ ‪ x‬ﺑ ﺪﺳ ﺖ آورﯾ ﻢ آﻧ ﮕ ﺎه ﺧ ﻮاﻫ ﯿ ﻢ داﺷ ﺖ‬
‫√‬
‫‪ y = ± ۴ − x‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﺑﻪ دو ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A۱‬و ‪ A۲‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﻜﻞ زﯾﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻫﺮ ﯾﻚ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫∫‬ ‫√‪۴‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬
‫= ‪A۱‬‬ ‫‪۴ − xdx = [− (۴ − x) ۲ ]۴۰‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪۱۶‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪۳‬‬

‫ﭼﻮن ﺳﻄﺢ ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A۱‬و ‪ A۲‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﻘﺎرن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﯾﻜﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ‬

‫‪۱۶‬‬ ‫‪۳۲‬‬
‫× ‪ = ۲‬ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪ = ۲ × A۱‬ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪A‬‬ ‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ‪ .۶.١.١٣‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﯾﻜﺴﺎن ﺑﻮدن ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎ ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﭼﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ x‬و‬
‫ﭼﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ y‬ﻣﯽﺗﻮان روﺷﯽ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ ﻛﻪ دارای راه ﺣﻞ ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ زﯾﺮ دارد‪.‬‬

‫‪ .١‬ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻛﻤﺘﺮی را اﯾﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .٢‬اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎی ﺳﺎدهﺗﺮی ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .٣‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﯾﻚ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬

‫در ﻣﺜﺎل زﯾﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﻮق ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪.‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٣۶‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٧.١.١٣‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽﻫﺎی ‪ y = ex‬و ‪ y = x‬در ﻧﻘﺎط ‪ x = ۲‬و ‪x = ۰‬‬
‫را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪.x‬‬

‫∫‬ ‫‪۲‬‬
‫= ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ‪A‬‬ ‫‪(ex − x)dx‬‬
‫‪۰‬‬
‫‪x۲ ۲‬‬
‫‪= [ex −‬‬ ‫‪] = e۲ − ۲ − ۱‬‬
‫‪۲ ۰‬‬
‫‪= e۲ − ۳‬‬

‫ب( ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ .y‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻪ ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A۱‬و ‪ A۲‬و ‪ A۳‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫‪y۲ ۱ ۱‬‬
‫= ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪A۱‬‬ ‫[ = ‪(y − ۰)dy‬‬
‫= ]‬
‫‪∫۰ ۲‬‬ ‫‪۲ ۰‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪y۲‬‬
‫= ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪A۲‬‬ ‫‪(y − Lny)dy = [ − yLny + y]۲۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۵‬‬
‫‪= ۲ − ۲Ln۲ + ۲ − − ۱ = − ۲Ln۲‬‬
‫‪∫ ۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪e‬‬
‫‪۲‬‬
‫= ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪A۳‬‬ ‫‪(۲ − Lny)dy = [۲y − yLny + y]e۲‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪= ۳e۲ − e۲ Lne۲ − ۶ + ۲Ln۲ = e۲ − ۶ + ۲Ln۲.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴٣٧‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫‪۱ ۵‬‬
‫= ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪A‬‬ ‫‪+ − ۲Ln۲ + e۲ − ۶ + ۲Ln۲‬‬
‫‪۲ ۲‬‬
‫‪= e۲ − ۳‬‬

‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ اﻧﺘﮕﺮال ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ x‬در ﻣﺜﺎل ﻓﻮق ﺟﻮاب ﺳﺎدهﺗﺮ و ﺳﺮﯾﻊﺗﺮﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻃﻮل ﻗﻮس ﯾﻚ ﻣﻨﺤﻨﯽ‬ ‫‪٢.١٣‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١.٢.١٣‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻣﻨﺤﻨﯽ )‪ y = f (x‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ و ﻣﺸﺘﻖ آن ﻧﯿﺰ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪a ≤ x ≤ b‬‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻃﻮل ﻗﻮس اﯾﻦ ﻣﻨﺤﻨﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫√‪∫ b‬‬
‫=‪S‬‬ ‫‪۱ + (f ′ (x))۲ dx.‬‬
‫‪a‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ]‪ p = [a = x۰ , x۱ , x۲ , · · · , xn−۱ , xn = b‬اﻓﺮازی ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ n‬از ]‪ [a, b‬ﺑﺎﺷﺪ‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻓﺮض ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ‪ Si‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻃﻮل ﻗﻮس ﻣﻨﺤﻨﯽ ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ xi−۱ ≤ x ≤ xi‬ﻗﺮار دارد‬
‫ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت وﺗﺮ ‪ Li = Qi−۱ Qi‬ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﺑﺮای ‪ Si‬اﺳﺖ و دارﯾﻢ‬
‫√‬
‫‪Li = (xi − xi−۱ )۲ + (f (xi ) − f (xi−۱ ))۲ .‬‬

‫ﭼﻮن )‪ f (x‬روی ]‪ [a, b‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺑﺮای )‪ f (x‬در ] ‪[xi−۱ , xi‬‬
‫ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ و دارﯾﻢ‬
‫‪f‬‬ ‫‪(x‬‬ ‫)‬ ‫‪−‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪(x‬‬ ‫)‬ ‫‪f‬‬ ‫‪(x‬‬ ‫)‬ ‫‪−‬‬ ‫‪f‬‬ ‫) ‪(xi−۱‬‬
‫= ) ‪f ′ (c۱‬‬
‫‪i‬‬ ‫‪i−۱‬‬ ‫‪i‬‬
‫) ‪∃c۱ ∈ (xi−۱ , xi‬‬ ‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪xi − xi−۱‬‬ ‫‪∆xi‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٣٨‬‬

‫√‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ) ‪ f ′ (ci )∆xi = f (xi ) − f (xi−۱‬ﭘﺲ‬

‫‪Li = ۱ + f ′ (ci )۲ ∆xi .‬‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬ ‫= ‪ S‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ∞ → ‪ n‬آﻧﮕﺎه ‪Li‬‬ ‫ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﺑﺮای ﻃﻮل ﻗﻮس ‪Si‬‬ ‫ﻟﺬا ‪Li‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬
‫ﻃﻮل ﻗﻮس ﻣﻨﺤﻨﯽ ﯾﻌﻨﯽ ‪ S‬ﻣﯿﻞ ﻣﯽﻛﻨﺪ‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‬
‫√ ‪n‬‬
‫∑‬ ‫√ ‪n‬‬
‫∑‬
‫= ‪(xi − xi−۱ )۲ + (f (xi ) − f (xi−۱ ))۲‬‬ ‫‪۱ + (f ′ (ci ))۲ ∆xi‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬
‫√‪∫ b‬‬
‫‪۱ + (f ′ (x))۲ dx‬‬
‫‪a‬‬

‫ﻣﯿﻞ ﻣﯽﻛﻨﺪ)ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ ١۶.٣.١٠‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‪ (.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫√‪∫ b‬‬
‫=‪S‬‬ ‫‪۱ + (f ′ (x))۲‬‬
‫‪a‬‬

‫و ﺣﻜﻢ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫√‬
‫= ‪ y‬را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.٢.١٣‬ﻃﻮل ﻗﻮس ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪۱ − x۲‬‬

‫√‬
‫= ‪ y‬ﯾﻚ ﻧﯿﻢداﯾﺮه ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ﯾﻚ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ‪۱ − x۲‬‬

‫∫‬ ‫√‬
‫‪۱‬‬
‫‪dy‬‬
‫= ‪S‬‬ ‫‪۱ + ( )۲ dx‬‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪dx‬‬
‫√‪∫ ۱‬‬
‫‪−x‬‬
‫=‬ ‫‪۲‬‬ ‫√( ‪۱ +‬‬ ‫‪)۲ dx‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪x‬‬‫‪۲‬‬
‫√ ‪∫۰ ۱‬‬
‫‪x۲‬‬
‫=‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪∫ ۱‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪x‬‬‫‪۲‬‬

‫‪dx‬‬
‫=‬ ‫‪۲‬‬ ‫√‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۱ − x۲‬‬
‫‪−۱ ۱‬‬
‫=‬ ‫‪[۲ sin x]۰‬‬
‫‪π‬‬
‫=‬ ‫‪۲( − ۰) = π‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﺑﻄﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬

‫‪۱‬‬
‫‪ = (۲πr) = πr = π × ۱ = π‬ﻣﺤﯿﻂ ﻧﯿﻢ داﯾﺮه‬
‫‪۲‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.٢.١٣‬ﻃﻮل ﻗﻮس ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪ y = cosh x‬را در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ −۱ ≤ x ≤ ۱‬ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴٣٩‬‬

‫و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫‪dy‬‬
‫‪dx‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ ‪= sinh x‬‬

‫∫‬ ‫‪۱‬‬ ‫√‬

‫= ‪S‬‬ ‫‪۱ + sinh۲ xdx‬‬
‫‪∫−۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪cosh xdx‬‬
‫‪−۱‬‬
‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫‪= ۲‬‬ ‫‪cosh xdx = [۲ sinh x]۱۰ = ۲ sinh ۱ − ۰ = ۲ sinh ۱‬‬
‫‪۰‬‬

‫ﻣ ﻼﺣ ﻈ ﻪ ‪ .۴.٢.١٣‬اﮔ ﺮ ﻣ ﻌ ﺎدﻟ ﻪ ﻣ ﻨ ﺤ ﻨ ﯽ ﺑ ﺼ ﻮرت )‪ x = g(y‬و ﯾ ﺎ ﺑ ﺼ ﻮرت ﭘ ﺎراﻣ ﺘ ﺮی )‪ x = x(t‬و‬

‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫√‬ ‫)‪ y = y(t‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﻓﺮﻣﻮل ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻃﻮل ﻗﻮس ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫∫‬ ‫‪d‬‬ ‫√ ‪∫ t۲‬‬
‫‪dx ۲‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪dy‬‬
‫‪۱ + ( ) dx,‬‬ ‫‪( )۲ + ( )۲‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪dy‬‬ ‫‪t۱‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪dt‬‬

‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.٢.١٣‬ﻃﻮل ﻗﻮس ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪ x ۳ + y ۳ = ۱‬را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫اﺑ ﺘ ﺪا آﻧ ﺮا ﺑ ﺼ ﻮرت ﭘ ﺎراﻣ ﺘ ﺮی ﺗ ﺒ ﺪﯾ ﻞ ﻣ ﯽﻛ ﻨ ﯿ ﻢ ‪ y = sin۳ t‬و ‪ x = cos۳ t‬و ﻟ ﺬا‬ ‫ﺣ ﻞ‪.‬‬

‫و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫‪dy‬‬
‫‪dt‬‬ ‫و ‪= ۳ cos t sin t‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪dt‬‬ ‫=‬ ‫‪−۳ sin t cos۲ tdt‬‬
‫∫‬ ‫‪۲π‬‬ ‫√‬
‫= ‪S‬‬ ‫‪(−۳ sin t cos۲ t)۲ + (۳ cos t sin۲ t)۲ dt‬‬
‫∫‪۰‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬ ‫√‬
‫‪= ۴‬‬ ‫‪۹ sin۲ t cos۴ t + ۹ cos۲ t sin۴ tdt‬‬
‫√ ‪∫۰ π‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪= ۴‬‬ ‫‪۹ sin۲ t cos۲ t(cos۲ t + sin۲ t)dt‬‬
‫‪∫۰ π‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪= ۴‬‬ ‫‪۳ sin t cos tdt‬‬
‫‪۰‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪= ۴[ sin۲ t]۰۲‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪۳‬‬
‫‪= ۴( − ۰) = ۶‬‬
‫‪۲‬‬

‫≤ ‪ ۰ ≤ y‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ را ﺑﺪﺳﺖ‬ ‫‪۱‬‬

‫‪۲‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.٢.١٣‬ﻃﻮل ﻗﻮس ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪ x = y ۲‬را ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫آورﯾﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴۴٠‬‬

‫و ﻟﺬا‬ ‫‪dx‬‬
‫‪dy‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ ‪= ۲y‬‬
‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫√‬
‫‪۲‬‬
‫=‪S‬‬ ‫‪۱ + ۴y ۲ dy‬‬
‫‪۰‬‬

‫ﺑ ﺎ ﺗ ﻐ ﯿ ﯿ ﺮ ﻣ ﺘ ﻐ ﯿ ﺮ ‪ ۲y = sinh t‬دارﯾ ﻢ ‪ ۱ + ۴y ۲ = ۱ + sinh۲ t = cosh۲ t‬و ﻧ ﯿ ﺰ‬

‫‪ ۲dy = cosh tdt‬ﭘﺲ‬
‫√ ∫‬ ‫∫‬
‫‪۱‬‬
‫‪۱+‬‬ ‫‪۴y ۲ dy‬‬ ‫=‬ ‫‪cosh۲ tdt‬‬
‫∫‪۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱ + cosh ۲t‬‬
‫=‬ ‫‪dt‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫]‪[t + sinh ۲t‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫√‬
‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪[sinh−۱ (۲y) + y ۱ + ۴y ۲ ].‬‬
‫‪۴‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫√‬
‫‪۲‬‬
‫= ‪S‬‬ ‫‪۱ + ۴y ۲ dy‬‬
‫‪۰‬‬
‫‪۱‬‬ ‫√‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪[sinh−۱ (۲y) + y ۱ + ۴y ۲ ]۰۲‬‬
‫‪۴‬‬ ‫√‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪[sinh−۱ (۱) +‬‬ ‫]‪۱ + ۴ × ( )۲ − ۰‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۲‬‬
‫√‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪−۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫=‬ ‫‪sinh (۱) +‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﯾﻚ ﺳﻄﺢ‬ ‫‪٣.١٣‬‬

‫ﯾﻜﯽ دﯾﮕﺮ از ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال ﻣﻌﯿﻦ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺣﺠﻢ اﺟﺴﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪهاﻧﺪ‬
‫اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از دوران ﯾﻚ ﺳﻄﺢ در ﺻﻔﺤﻪ ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ دارﯾﻢ ﻛﻪ از‬
‫دوران ﯾﻚ ﺳﻄﺢ ﺣﻮل ﯾﻚ ﻣﺤﻮر ﯾﻚ ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮدو ﺑﻄﻮر ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﺳﻄﺢ ﯾﻚ ﻧﯿﻢداﯾﺮه ﺣﻮل ﻗﻄﺮ آن‬
‫دوران ﻛﻨﺪ ﯾﻚ ﻛﺮه ﺗﻮﭘﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و ﯾﺎ اﮔﺮ ﺳﻄﺢ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ ﺣﻮل ﯾﻜﯽ از اﺿﻼع آن دوران ﻛﻨﺪ ﯾﻚ‬
‫اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﺗﻮﭘﺮ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﯽ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﺣﺠﻢ ﺟﺴﻤﯽ ﻛﻪ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺤﺎت ‪ x = a‬و ‪ x = b‬ﻗﺮار دارد‬
‫را ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ روﯾﻪ ‪ f (x, y) = ۰‬از ﺑﺎﻻ و ﺗﻮﺳﻂ ﺻﻔﺤﻪ ‪ xy‬از ﭘﺎﺋﯿﻦ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑ ﺎ ﻓ ﺮض آﻧ ﻜ ﻪ ﻣ ﺴ ﺎﺣ ﺖ ﺳ ﻄ ﺢ ﻣ ﻘ ﻄ ﻊ ﻫ ﺮ ﺻ ﻔ ﺤ ﻪ ﻛ ﻪ ﺑ ﺮ ﻣ ﺤ ﻮر ‪x‬ﻫ ﺎ در ﻓ ﺎﺻ ﻠ ﻪ ‪ a‬ﺗ ﺎ ‪ b‬ﻋ ﻤ ﻮد ﺑ ﺎﺷ ﺪ را‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴۴١‬‬

‫ﺑ ﺪاﻧ ﯿ ﻢ ﻟ ﺬا اﮔ ﺮ ﻣ ﺴ ﺎﺣ ﺖ اﯾ ﻦ ﺳ ﻄ ﺢ ﻣ ﻘ ﻄ ﻊ در ﻧ ﻘ ﻄ ﻪ ]‪ x ∈ [a, b‬ﺑ ﺼ ﻮرت ﺗ ﺎﺑ ﻊ )‪ A(x‬ﺑ ﯿ ﺎنﺷ ﻮد و‬

‫اﮔﺮ }‪ Pn = {a = x۰ , x۱ , x۲ , · · · , xn−۱ , xn = b‬ﯾﻚ اﻓﺮاز ﺑﺮای ﺑﺎزه ]‪ [a, b‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﻧﻘﻄﻪ‬
‫∑‬‫‪n‬‬
‫= ‪Vn‬‬ ‫] ‪ zi ∈ [xi−۱ , xi‬را دﻟﺨﻮاه در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ ‪A(zi )∆xi‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﺑﺮای ﺣﺠﻢ ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ∞ →‪ n −‬آﻧﮕﺎه ‪ lim Vn‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ‪ ،V‬ﺣﺠﻢ ﺟﺴﻢ‪ ،‬ﻣﯿﻞ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫∞→‪n−‬‬
‫ﻛﺮد ﯾﻌﻨﯽ ‪. lim Vn = V‬‬
‫∞→‪n−‬‬
‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪ lim‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ رﯾﻤﺎن ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫از ﻃﺮﻓﯽ وﻗﺘﯽ ∞ → ‪ n‬آﻧﮕﺎه ‪A(zi )∆xi‬‬
‫‪n−→∞ i=۱‬‬
‫)‪ A(x‬در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪) a ≤ x ≤ b‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ ١۶.٣.١٠‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‪ (.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬
‫∑‬‫‪n‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫‪lim‬‬ ‫= ‪A(zi )∆xi‬‬ ‫‪A(x)dx.‬‬
‫∞→‪n−‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫ﭘﺲ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫= ﺣﺠﻢ ﺟﺴﻢ ‪V‬‬ ‫‪A(x)dx.‬‬
‫‪a‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.٣.١٣‬ﺣﺠﻢ ﯾﻚ ﻛﺮه ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣ ﻞ‪ .‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﻢ ﻛ ﺮه ﻃ ﻮری ﻗ ﺮار ﮔ ﺮﻓ ﺘ ﻪ اﺳ ﺖ ﻛ ﻪ ﻣ ﺮﻛ ﺰ آن در ﻣ ﺒ ﺪأ ﻣ ﺨ ﺘ ﺼ ﺎت ﺑ ﺎﺷ ﺪ )ﺷ ﻜ ﻞ زﯾ ﺮ را‬

‫ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ( در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺻﻔﺤﻪ ‪ Px‬ﻛﺮه را در داﯾﺮهای ﻛﻪ ﺷﻌﺎع آن )ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻀﯿﻪ ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرث(‬
‫√‬
‫‪ y = r۲ − x۲‬اﺳ ﺖ ﻗ ﻄ ﻊ ﻣ ﯽﻛ ﻨ ﺪ‪ .‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ﻣ ﺴ ﺎﺣ ﺖ ﺳ ﻄ ﺢ ﻣ ﻘ ﻄ ﻊ )‪ A(x‬ﻋ ﺒ ﺎرت اﺳ ﺖ از‬
‫) ‪.A(x) = πy ۲ = π(r۲ − x۲‬‬
‫ﺑﺎ ﺑﻜﺎر ﺑﺮدن ﻓﺮﻣﻮل ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺣﺠﻢ ﻛﻪ در ﻓﻮق ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﺑﻪ ازای ‪ a = −r‬و ‪ b = r‬دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫∫‬ ‫‪r‬‬ ‫∫‬ ‫‪r‬‬

‫‪V‬‬ ‫=‬ ‫= ‪A(x)dx‬‬ ‫‪π(r − x )dx = ۲π‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪(r۲ − x۲ )dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪−r‬‬ ‫‪۰‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴۴٢‬‬

‫‪x۳ r‬‬ ‫‪r۳‬‬ ‫‪۴‬‬

‫‪= ۲π[r۲ x −‬‬ ‫‪]۰ = ۲π(r۳ − ) = πr۳ .‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬

‫ﻣﺜﺎل ﻓﻮق را ﻣﯽﺗﻮان از اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻗﺮار داد ﻛﻪ ﺣﺠﻢ ﻛﺮه ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﯾﻚ داﯾﺮه ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬ﺣﻮل ﯾﻚ ﻗﻄﺮ از آن‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺳﺎدهﺗﺮ اﮔﺮ ﻗﻄﺮی از داﯾﺮه را در‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ روی ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ آﻧﮕﺎه ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺣﺠﻢ ﻛﺮه ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ‬
‫√‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ −r ≤ x ≤ r ،y = r۲ − x۲‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﯽﺗﺮ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ A‬ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (x‬و ﺧﻄﻮط ‪ x = a‬و ‪ x = b‬و ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﻢ ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﯾﻦ ﺣﺠﻢ دو‬
‫روش وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از روش ﺑﺮﺷﯽ )روش واﺷﺮی( و روش ﻻﯾﻪای اﺳﺘﻮاﻧﻪای ﻛﻪ در ذﯾﻞ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن‬
‫ﻫﺮ ﯾﻚ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﺣﺠﻢ ﺟﺴﻢ دوار ﺑﺎ روش ﺑﺮﺷﯽ )روش واﺷﺮی(‪.‬‬

‫ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻧﻤﻮدار )‪ y = f (x‬و ﺧﻄﻮط ‪ x = a‬و ‪ x = b‬و ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﻜﻞ‬
‫)آ( در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ‪ .‬ﺑﺎ دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﺣﺠﻤﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ آﻧﺮا ‪V‬‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ )‪ A(x‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﯾﻚ ﻣﻘﻄﻊ ﻋﺮﺿﯽ در ‪ x‬ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه اﯾﻦ‬
‫ﻣﻘﻄﻊ ﻋﺒﺎرت از داﯾﺮهای ﺑﻪ ﺷﻌﺎع |)‪ |y|= |f (x‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻣﺴﺎﺣﺖ اﯾﻦ ﻣﻘﻄﻊ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪∫b‬‬
‫‪ A(x) = πy ۲ = π|f (x)|۲‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﺑﻜﺎر ﺑﺮدن ﻓﺮﻣﻮل ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﺣﺠﻢ ‪V = a A(x)dx‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮل زﯾﺮ ﺑﺮای ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪∫ b‬‬
‫= ‪V‬‬ ‫‪π(f (x))۲ dx‬‬ ‫)‪(١.١٣‬‬
‫‪a‬‬

‫)ب(‬ ‫)آ(‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴۴٣‬‬

‫√‬
‫= ‪ y‬و ﺧﻄﻮط ‪ x = ۰‬و ‪x = ۱‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.٣.١٣‬ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪x‬‬
‫و ‪ y = ۰‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮل ‪ ١.١٣‬و ﺷﻜﻞ زﯾﺮ دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫‪۱‬‬ ‫√‬ ‫∫‬ ‫‪۱‬‬

‫‪۲‬‬
‫‪V‬‬ ‫=‬ ‫(‪π‬‬ ‫= ‪(x)) dx‬‬ ‫‪πxdx‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪x۲ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪π‬‬
‫[‪= π‬‬ ‫‪] = π( − ۰) = .‬‬
‫‪۲ ۰‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ‪ .٣.٣.١٣‬اﮔﺮ ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽﻫﺎی )‪ y۱ = f۱ (x‬از ﭘﺎﺋﯿﻦ و )‪ y۲ = f۲ (x‬از ﺑﺎﻻ و‬

‫ﺧﻄﻮط ‪ x = a‬و ‪ x = b‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ y۱ = f۱ (x‬و ‪A۲‬ﺳ ﻄ ﺢ زﯾ ﺮ ﻣ ﻨ ﺤ ﻨ ﯽ‬ ‫ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﻢ ‪ A۱‬ﺳ ﻄ ﺢ زﯾ ﺮﻣ ﻨ ﺤ ﻨ ﯽ ‪a ≤ x ≤ b‬‬
‫)‪ a ≤ x ≤ b ،y۲ = f۲ (x‬و ‪ V۱‬ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A۱‬و ‪ V۲‬ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ‬
‫‪ A۲‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫‪ = V‬ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ‬

‫‪V۲ − V۱‬‬
‫∫ =‬ ‫‪∫ b‬‬
‫‪b‬‬
‫=‬ ‫‪π[f۲ (x)] dx −‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪π[f۱ (x)]۲ dx‬‬
‫‪∫a b‬‬ ‫‪a‬‬

‫=‬ ‫‪π[[f۲ (x)] − [f۱ (x)]۲ ]dx‬‬

‫‪۲‬‬
‫‪a‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴۴۴‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫= ‪V‬‬ ‫‪π[[f۲ (x)]۲ − [f۱ (x)]۲ ]dx.‬‬
‫‪a‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.٣.١٣‬ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪ y = x۳‬و ﺧﻄﻮط ‪ y = ۸‬و ‪x = ۰‬‬
‫را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫‪۲‬‬ ‫∫‬ ‫‪۲‬‬

‫‪V‬‬ ‫=‬ ‫‪π[۸ − (x ) ]dx = π‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳ ۲‬‬
‫‪(۶۴ − x۶ )dx‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪x۷ ۲‬‬ ‫‪۱۲۸‬‬ ‫‪۷۶۸‬‬
‫‪= π[۶۴x −‬‬ ‫‪]۰ = π[۱۲۸ −‬‬ ‫=]‬ ‫‪π.‬‬
‫‪۷‬‬ ‫‪۷‬‬ ‫‪۷‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴۴۵‬‬

‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ‪ .۵.٣.١٣‬ﻣﺸﺎﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺣﺠﻢ ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽ )‪ x = g(y‬و ﺧﻄﻮط ‪ x = ۰‬و ‪ y = c‬و ‪ y = d‬را وﻗﺘﯽ ﺣﻮل‬
‫ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ دوران ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺑﺪﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫∫‬ ‫‪d‬‬
‫= ‪V‬‬ ‫‪π[g(y)]۲ dy‬‬ ‫)‪(٢.١٣‬‬
‫‪c‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽﻫﺎی )‪x۱ = g۱ (y‬از ﭼﭗ و )‪ x۲ = g۲ (y‬از راﺳﺖ و ﺧﻄﻮط‬

‫‪ y = c‬از ﭘﺎﺋﯿﻦ و ‪ y = d‬از ﺑﺎﻻ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ ﻋﺒﺎرت‬
‫اﺳﺖ از‬
‫∫‬ ‫‪d‬‬
‫= ‪V‬‬ ‫‪π[[g۲ (y)]۲ − [g۱ (y)]۲ ]dy.‬‬
‫‪c‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.٣.١٣‬ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽﻫﺎی ‪ y = x۳‬و ‪ x = y ۲‬را ﺣﻮل ﻣﺤﻮر‬
‫‪x‬ﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﮔﺮ ‪ V۱‬ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ و ‪ V۲‬ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ ﻓﺮض‬
‫ﻛﻨﯿﻢ آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫∫‬
‫‪۱‬‬ ‫√‬ ‫‪۱‬‬
‫= ‪V۱‬‬ ‫‪π[( x)۲ − (x۳ )۲ ]dx = π‬‬ ‫‪(x − x۶ )dx‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪x۲ x۷ ۱‬‬ ‫‪۱ ۱‬‬ ‫‪۵π‬‬
‫[‪= π‬‬ ‫= ] ‪− ]۰ = [ −‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۷‬‬ ‫‪۲ ۷‬‬ ‫‪۱۴‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴۴۶‬‬

‫∫‬ ‫∫‬
‫‪۱‬‬
‫√‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫= ‪V۲‬‬ ‫‪π[( ۳ y)۲ − (y ۲ )۲ ]dy = π‬‬ ‫‪(y ۳ − y ۴ )dy‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪۳ ۵ y۵‬‬ ‫‪۳ ۱‬‬ ‫‪۲π‬‬
‫= ] ‪= π[ y ۳ − ]۱۰ = π[ −‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۵‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪۵ ۵‬‬ ‫‪۵‬‬

‫ب( روش ﻻﯾﻪﻫﺎی اﺳﺘﻮاﻧﻪای‪.‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ A‬ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽ )‪ y = f (x‬و ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ و ﺧﻄﻮط ‪ x = a‬و ‪x = b‬‬
‫)‪ (۰ ≤ a < b‬ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ دوران ﻣﯽﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮل ‪ ٢.١٣‬ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ x ،y = f (x‬را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ y‬ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ y = f (x‬را ﺑﺼﻮرت )‪ x = g(y‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻛﻨﯿﻢ و ﻫﻤﯿﺸﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻛﺎری ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎدﮔﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﻣﺜﻼ‪ ‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ y = x۳ + x + ۱‬در اﯾﻨﺼﻮرت ﺣﻞ اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ و ﭘﯿﺪا‬
‫ﻛﺮدن ‪ x‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ y‬ﺑﺎ ﻛﻤﯽ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺪﺗﺮ اﺗّﻔﺎق‬
‫اﻓﺘﺪ و ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ y = f (x‬اﺻﻼ‪ ‬ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺰ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﺲ از ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺘﮕﺮال دﺷﻮاری ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮای ﮔﺮﯾﺰ از اﯾﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﯽﺗﻮان از روش دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻧﺰدﯾﻚ‬
‫ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻨﺎم روش ﻻﯾﻪﻫﺎی اﺳﺘﻮاﻧﻪای ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ روش ﺣﺠﻢ ﺟﺴﻢ را ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ‬
‫ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ از ﻻﯾﻪﻫﺎی اﺳﺘﻮاﻧﻪای ﺑﻪ ﺿﺨﺎﻣﺖ ‪ dx‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﺟﻬﺖ درك ﺷﻬﻮدی ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫روش ﻻﯾﻪﻫﺎی اﺳﺘﻮاﻧﻪای را ﺑﻪ ﻻﯾﻪﻫﺎی )ﭘﻮﺳﺘﻪﻫﺎی( ﯾﻚ ﭘﯿﺎز ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﭼﺮا ﻛﻪ ﺣﺠﻢ ﯾﻚ ﭘﯿﺎز‬
‫ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﺟﻤﻊ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﺳﻄﺢ ﭘﻮﺳﺘﻪﻫﺎی آن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﺿﺨﺎﻣﺖ اﯾﻦ ﭘﻮﺳﺘﻪﻫﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﻛﻢ و‬
‫ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻓﻮق اﺷﺎره ﺷﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ dx‬ﻓﺮض ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ روش ﺟﺴﻢ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫اﺳﺘﻮاﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﻛﻪ ﻣﺤﻮرﺷﺎن ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎﺳﺖ ﺗﺠ ﺰﯾﻪ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻫﺮ ﮔﺎه ﺷﻌﺎع اﺳﺘﻮاﻧﻪ ‪ x‬و ارﺗﻔﺎﻋﺶ‬
‫)‪ f (x‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﯽ اﯾﻦ اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪A(x) = ۲π|xf (x)|.‬‬

‫و ﺣﺠﻢ ﻻﯾﻪﻫﺎی اﺳﺘﻮاﻧﻪای ﺑﻪ ﺿﺨﺎﻣﺖ ‪ dx‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻋﻨﺼﺮ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ ﺣﺠﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‬
‫‪ dv = A(x)dx = ۲π|xf (x)|dx‬اﺳﺖ‪ V .‬ﺣﺠﻢ ﺟﺴﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫‪f (x) ≥ ۰,‬‬ ‫‪۰ ≤ a ≤ b,‬‬ ‫= ‪V‬‬ ‫‪۲π|xf (x)|dx‬‬
‫‪a‬‬

‫ﺑﺼﻮرت دﻗﯿﻖﺗﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺮﻣﻮل ﻓﻮق را از ﻃﺮﯾﻖ زﯾﺮ ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ﺷﻜﻞ زﯾﺮ ﯾﻚ‬
‫ﻻﯾﻪ اﺳﺘﻮاﻧﻪای ﺑﺎ ﺷﻌﺎع دروﻧﯽ ‪ ،r۱‬ﺷﻌﺎع ﺑﯿﺮوﻧﯽ ‪ r۲‬و ارﺗﻔﺎع ‪ h‬ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺠﻢ ‪ V‬ﺑﺎ ﻛﻢ ﻛﺮدن ﺣﺠﻢ‬
‫اﺳﺘﻮاﻧﻪ دروﻧﯽ ‪ V۱‬از ﺣﺠﻢ اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﺑﯿﺮوﻧﯽ ‪ V۲‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪∆V‬‬ ‫‪= V۲ − V۱ = πr۲۲ h − πr۱۲ h = π(r۲۲ − r۱۲ )h‬‬

‫‪= π(r۲ + r۱ )(r۲ − r۱ )h‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴۴٧‬‬

‫‪r۲ + r۱‬‬
‫‪= ۲π‬‬ ‫) ‪h(r۲ − r۱‬‬
‫‪۲‬‬

‫اﮔﺮ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪) ∆r = r۲ − r۱‬ﺿﺨﺎﻣﺖ ﻻﯾﻪ اﺳﺘﻮاﻧﻪای( و ) ‪) r = ۱۲ (r۲ + r۱‬ﺷﻌﺎع‬

‫ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻻﯾﻪ اﺳﺘﻮاﻧﻪای( ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺣﺠﻢ ﯾﻚ ﻻﯾﻪ اﺳﺘﻮاﻧﻪای ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪∆V = ۲πrh∆r‬‬ ‫)‪(٣.١٣‬‬

‫و ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮل را ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮد‪.‬‬

‫‪).‬ﺿﺨﺎﻣﺖ()ارﺗﻔﺎع()داﯾﺮه ﻣﺤﯿﻂ( = ‪V‬‬

‫ﺣ ﺎل ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ V‬ﺣ ﺠ ﻢ ﺣ ﺎﺻ ﻞ از دوران ﻧ ﺎﺣ ﯿ ﻪ ﻣ ﺤ ﺼ ﻮر ﺑ ﻪ ﻣ ﻨ ﺤ ﻨ ﯽ )‪y = f (x‬‬

‫)‪ (f (x) ≥ ۰‬و ﺧﻄﻮط ‪ x = a ،y = ۰‬و ‪ x = b‬ﻛﻪ در آن )‪ (۰ ≤ a < b‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ‬
‫]‪ p = [a = x۰ , x۱ , x۲ , · · · , xn−۱ , xn = b‬ﯾﻚ اﻓﺮاز ﺑﺮای ]‪ [a, b‬ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪zi‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪ وﺳﻂ ] ‪ [xi−۱ , xi‬ﯾﻌﻨﯽ ) ‪ zi = ۱۱ (xi−۱ + xi‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﯽ ﺑﺎ ﻗﺎﻋﺪه ] ‪[xi−۱ , xi‬‬
‫و ارﺗﻔﺎع ) ‪ f (zi‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ دوران ﻛﻨﺪ آﻧﮕﺎه ﯾﻚ ﻻﯾﻪ اﺳﺘﻮاﻧﻪای ﺑﺎ ﺷﻌﺎع ﻣﺘﻮﺳﻂ ‪ ،zi‬ارﺗﻔﺎع‬
‫) ‪ f (zi‬و ﺿﺨﺎﻣﺖ ‪ ∆xi = xi − xi−۱‬ﭘﺪﭘﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻟﺬا ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮل ﺣﺠﻢ ﯾﻚ ﻻﯾﻪ اﺳﺘﻮاﻧﻪای ﻓﺮﻣﻮل ‪ ٣.١٣‬دارﯾﻢ‬

‫‪∆Vi = ۲πzi f (zi )∆xi .‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺠﻢ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ‪ V‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫≈ ‪V‬‬ ‫= ‪∆Vi‬‬ ‫‪۲πzi f (zi )∆xi .‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴۴٨‬‬

‫ﺣﺎل اﮔﺮ ‪ |p|−→ ۰‬آﻧﮕﺎه ﻣﻘﺪار دﻗﯿﻖ ﺣﺠﻢ ‪ V‬ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫∑‬‫‪n‬‬ ‫‪∫ b‬‬
‫‪V = lim‬‬ ‫= ‪۲πzi f (zi )∆xi‬‬ ‫‪۲πxf (x)dx.‬‬
‫‪|p|−→۰‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪i=۱‬‬

‫ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ﺣ ﺠ ﻢ ﺣ ﺎﺻ ﻞ از دوران ﻧ ﺎﺣ ﯿ ﻪ ‪ A‬ﻣ ﺤ ﺼ ﻮر ﺑ ﻪ ﻣ ﻨ ﺤ ﻨ ﯽ )‪ (f (x) ≥ ۰) y = f (x‬و‬

‫‪ x = a‬و ‪ (۰ ≤ a < b) ،x = b‬و ‪ y = ۰‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪∫ b‬‬
‫= ‪V‬‬ ‫‪۲πxf (x)dx.‬‬
‫‪a‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٧.٣.١٣‬ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪ y = x(x − ۱)۲‬و ‪ y = ۰‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر‬
‫‪y‬ﻫﺎ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺑﺎﻻ دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫‪۱‬‬ ‫∫‬ ‫‪۱‬‬

‫‪V‬‬ ‫=‬ ‫‪۲πx[x(x − ۱) ]dx = ۲π‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪(x۴ − ۲x۳ + x۲ )dx‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪x۵ x۴ x۳ ۱‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪= ۲π[ −‬‬ ‫= ‪+ ]۰‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۵‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۱۵‬‬

‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ‪.٨.٣.١٣‬‬

‫‪ .١‬اﮔﺮ ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽﻫﺎی )‪ y۱ = f۱ (x‬از ﭘﺎﺋﯿﻦ‪y۲ = f۲ (x) ،‬از ﺑﺎﻻ و ﺧﻄﻮط‬
‫‪ x = a‬و ‪ (۰ ≤ a < b) ،x = b‬و ‪ y = ۰‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﺣﻮل‬
‫ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﻔﺎﺿﻞ ﺣﺠﻢﻫﺎ ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺑﺪﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫‪∫ b‬‬
‫= ‪V‬‬ ‫‪۲πx[f۲ (x) − f۱ (x)]dx‬‬
‫‪a‬‬

‫‪ .٢‬روش ﻻﯾﻪﻫﺎی اﺳﺘﻮاﻧﻪای اﯾﻦ اﻣﻜﺎن را ﺑﺮای ﻣﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد ﻛﻪ ﺣﺠﻢﻫﺎی ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﯾﻚ‬
‫ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﻢ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﻘﺶ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ‪ x‬و‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴۴٩‬‬

‫‪ y‬را در ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎی ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ﻓﻮق ﺗﻌﻮﯾﺾ ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ در اﯾﻨﺼﻮرت ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ‬
‫‪ A‬ﻣﺤﺼﻮر ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽ )‪ y = c ،x = ۰ ،x = g(y‬و ‪(۰ ≤ c < d) y = d‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫∫‬ ‫‪d‬‬
‫= ‪V‬‬ ‫‪۲πyg(y)dx.‬‬
‫‪c‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٩.٣.١٣‬ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﯿﻦ ﻣﻨﺤﻨﯽﻫﺎی ‪ y = x۳‬و ‪ x = y ۲‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر‬
‫‪y‬ﻫﺎ و ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ را ﺑﺎ روش ﻻﯾﻪﻫﺎی اﺳﺘﻮاﻧﻪای ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻜﻞ ﺑﺎﻻ دارﯾﻢ‬

‫‪ .١‬دوران ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺎط ﺗﻘﺎﻃﻊ دو ﻣﻨﺤﻨﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪ y = x۳ = (y ۲ )۳ = y ۶‬ﭘﺲ ‪ y(y ۵ − ۱) = ۰‬و‬

‫‪ y = ۰, ۱‬و ﯾﺎ ﺑﻄﻮر ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ‪ x = ۰, ۱‬ﻧﻘﺎط ﺗﻘﺎﻃﻊ ﺑﺮﺧﻮرد دو ﻣﻨﺤﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫∫‬ ‫∫‬
‫‪۱‬‬ ‫√‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪V‬‬ ‫=‬ ‫‪۲πx[ x − x۳ ]dx = ۲π‬‬ ‫‪(x ۳ − x۴ )dx‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪۲ ۲ x۵‬‬ ‫‪۲ ۱‬‬ ‫‪۲π‬‬
‫= ] ‪= ۲π[ x ۵ − ]۱۰ = ۲π[ −‬‬
‫‪۵‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪۵ ۵‬‬ ‫‪۵‬‬

‫‪ .٢‬دوران ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ‪.‬‬

‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫√‬
‫‪V‬‬ ‫=‬ ‫‪۲πy[ ۳ y − y ۲ ]dy‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪∫ ۱‬‬
‫‪۴‬‬
‫‪= ۲πy = ۲π‬‬ ‫‪(y ۳ − y ۳ )dy‬‬
‫‪۰‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴۵٠‬‬

‫‪۳ ۷ y۴‬‬
‫‪= ۲π[ y ۳ − ]۱۰‬‬
‫‪۷‬‬ ‫‪۴‬‬
‫‪۳ ۱‬‬
‫] ‪= ۲π[ −‬‬
‫‪۷ ۴‬‬
‫‪۵‬‬ ‫‪۵π‬‬
‫= ) (‪= ۲π‬‬
‫‪۲۸‬‬ ‫‪۱۴‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ‪ ۶.٣.١٣‬ﻛﻪ از روش ﺑﺮﺷﯽ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‪.‬‬

‫ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﯽ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﯾﻚ ﻣﻨﺤﻨﯽ‬ ‫‪۴.١٣‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ )‪ ،a ≤ x ≤ b ،y = f (x‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ و ﻣﺜﺒﺖ و دارای ﻣﺸﺘﻖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﯽ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻗﻮس ‪ S‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺎﺑﻊ )‪ y = f (x‬از ﻧﻘﻄﻪ ))‪ A(a, f (a‬ﺗﺎ‬
‫))‪ B(b, f (b‬را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﻢ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻓﺮاز }‪ P = {a = x۰ , x۱ , x۲ , · · · , xn−۱ , xn = b‬را‬
‫ﺑﺮای ]‪ [a, b‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬اﮔﺮ ‪ Si‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻃﻮل ﻗﻮس ﻣﻨﺤﻨﯽ ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ xi−۱ ≤ x ≤ xi‬ﻗﺮار‬

‫دارد ﺑﺎﺷﺪ و ‪ Li‬وﺗﺮ ‪ P Q‬ﻓﺮض ﺷﻮد ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﻜﻞ‪ ،‬آﻧﮕﺎه دارﯾﻢ‬

‫√‬
‫= ‪Li‬‬ ‫‪(∆xi )۲ + (∆yi )۲ ,‬‬ ‫‪r ۱ = yi ,‬‬ ‫‪r۲ = yi + ∆yi .‬‬

‫و ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﯽ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ‪ Li‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﯽ ﯾﻚ ﻣﺨﺮوط ﻧﺎﻗﺺ و‬
‫√‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪∆Ai = π(r۱ + r۲ )Li = π(۲yi + ∆yi ) (∆xi )۲ + (∆yi )۲ .‬‬

‫‪ ∆Ai‬ﺗﻘ ﺮﯾﺒﯽ ﺑﺮای ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﯽ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻃﻮل ﻗﻮس ‪ Si‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∑‬ ‫√‬
‫‪ ni=۱ π(۲yi + ∆yi ) (∆xi )۲ + (∆yi )۲‬ﺗﻘﺮﺑﯽ ﺑﺮای ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ‬
‫‪ ∥P ∥−→ ۰‬آﻧﮕﺎه ﻣﻘﺪار دﻗﯿﻖ ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﯽ ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫√‬
‫= ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﯽ ﺣﺎﺻﻞ از دوران‬ ‫‪lim‬‬ ‫) ‪π(۲yi + ∆yi‬‬ ‫‪(∆xi )۲ + (∆yi )۲‬‬
‫‪∥p∥−→۰‬‬
‫‪i=۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴۵١‬‬
‫√‬
‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪∆yi ۲‬‬
‫=‬ ‫‪lim‬‬ ‫( ‪۲π(yi + ∆yi ) ۱ +‬‬ ‫‪) ∆xi‬‬
‫‪∥p∥−→۰‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪∆xi‬‬
‫∫‬ ‫√‬
‫‪i=۱‬‬
‫‪b‬‬
‫‪dy ۲‬‬
‫=‬ ‫‪۲πy‬‬ ‫(‪۱+‬‬ ‫‪) dx‬‬
‫‪dx‬‬
‫‪∫a b‬‬ ‫√‬
‫=‬ ‫‪۲πy‬‬ ‫‪۱ + [f ′ (x)]۲ dx.‬‬
‫‪a‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﯽ ﺣﺎﺻﻞ از دوران )‪ a ≤ x ≤ b ،y = f (x‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻓﺮﻣﻮل زﯾﺮ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‬
‫∫‬ ‫‪b‬‬ ‫√‬
‫=‪A‬‬ ‫‪۲πy‬‬ ‫‪۱ + (y ′ )۲ dx.‬‬
‫‪a‬‬

‫اﮔﺮ ﻋﺒﺎرت داﺧﻞ اﻧﺘﮕﺮال ﻓﺮﻣﻮل ﻓﻮق را ‪ ،dA‬ﻋﻨﺼﺮ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ ﺳﻄﺤﯽ ﺟﺎﻧﺒﯽ و ﻋﻨﺼﺮ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ ﻃﻮل‬
‫‪∫b‬‬ ‫√‬
‫ﻗﻮس ‪ a ۲πy ۱ + (y ′ )۲ dx‬را ‪ ds‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ آﻧﮕﺎه ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺮﻣﻮل زﯾﺮ را ﺑﻄﻮر ﺳﺎدهﺗﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺳﭙﺮد‪.‬‬
‫)ﻋﻨﺼﺮ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ ﻃﻮل ﻗﻮس()ﺷﻌﺎع دوران(‪ dA = ۲π‬ﻋﻨﺼﺮ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﯽ‬

‫در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻛﻪ دوران ﯾﻚ ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﯽ ﺣﺎﺻﻞ از دوران اﯾﻦ ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫√‬ ‫ﺗﻌﻮﯾﺾ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ‪ x‬و ‪ y‬ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫‪b‬‬ ‫∫‬
‫‪dx‬‬
‫=‪A‬‬ ‫‪۲πx ۱ + ( )۲ dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪dy‬‬
‫√‬
‫= ‪ ۰ ≤ x ≤ ۲ ،y‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.۴.١٣‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺟﺎﻧﺒﯽ روﯾﻪ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪x‬‬
‫را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫√‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻋﻨﺼﺮ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ ﻃﻮل ﻗﻮس ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬

‫√‬ ‫√‬
‫‪dy ۲‬‬ ‫‪۱ ۲‬‬ ‫‪۴x + ۱‬‬
‫= ‪ds‬‬ ‫(‪۱+‬‬ ‫‪) ,‬‬ ‫= ‪dx‬‬ ‫= ‪۱ + ( √ ) , ds‬‬ ‫√‬ ‫‪dx.‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪۲ x‬‬ ‫‪۲ x‬‬

‫و ﺷﻌﺎع دوران ﺑﺮاﺑﺮ ‪ y‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫= ‪A‬‬ ‫‪۲πρds‬‬
‫‪∫a ۲‬‬ ‫√‬
‫√‬ ‫‪۴x + ۱‬‬
‫=‬ ‫)‪۲π( x‬‬ ‫√‬ ‫‪dx‬‬
‫∫‪۰‬‬ ‫‪۲ x‬‬
‫√‪۲‬‬
‫‪= π‬‬ ‫‪۴x + ۱dx‬‬
‫‪۰‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴۵٢‬‬

‫‪۲ ۱‬‬ ‫‪۳‬‬

‫‪= [π( )( )(۴x + ۱) ۲ ]۲۰‬‬
‫‪۳ ۴‬‬
‫‪π‬‬
‫=‬ ‫)‪(۲۷ − ۱‬‬
‫‪۶‬‬
‫‪۱۳π‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪۳‬‬

‫ﻣ ﻼﺣ ﻈ ﻪ ‪ .٢.۴.١٣‬در ﺻ ﻮرﺗ ﯽ ﻛ ﻪ ﻣ ﻌ ﺎدﻟ ﻪ ﻣ ﻨ ﺤ ﻨ ﯽ ﺑ ﺼ ﻮرت ﭘ ﺎراﻣ ﺘ ﺮی )‪ x = x(t‬و )‪،y = y(t‬‬

‫‪ α ≤ t ≤ β‬داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮل ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﯽ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ در ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫∫‬ ‫√‬
‫‪β‬‬
‫‪dx ۲‬‬ ‫‪dy‬‬
‫=‪A‬‬ ‫( )‪۲πy(t‬‬ ‫‪) + ( )۲ dt‬‬ ‫)‪(۴.١٣‬‬
‫‪α‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪dt‬‬
‫√‬
‫= ‪ y‬را ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ دوران دادهاﯾﻢ ﺳﻄﺤﯽ ﺟﺎﻧﺒﯽ ﻛﺮه ﺣﺎﺻﻞ‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.۴.١٣‬ﻧﯿﻤﺪاﯾﺮه ‪a۲ − x۲‬‬
‫را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﯿﻤﺪاﯾﺮه را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺼﻮرت ﭘﺎراﻣﺘﺮی زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ {‬

‫‪x = a cos t‬‬
‫‪۰≤t≤π‬‬
‫‪y = a sin t‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﯽ ﻃﺒﻖ ﻓﺮﻣﻮل ‪ ۴.١٣‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫∫‬ ‫‪π‬‬ ‫√‬
‫= ‪A‬‬ ‫‪۲π(a sin t) (−a sin t)۲ + (a cos t)۲ dt‬‬
‫‪۰‬‬
‫‪∫ π‬‬
‫‪= ۲πa۲‬‬ ‫‪sin tdt‬‬
‫‪۰‬‬
‫‪= ۲πa۲ [− cos t]π۰ = ۴πa۲ .‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.۴.١٣‬داﯾﺮه ‪ x۲ + y ۲ = a۲‬را ﺣﻮل ﺧﻂ ‪ y = a‬دوران ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﯾﻚ ﭼﻨﺒﺮه ﺑﺼﻮرت ﺷﻜﻞ‬

‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﯽ ﭼﻨﺒﺮه را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ ‪ x = a cos θ‬و ‪۰ ≤ θ ≤ ۲π ،y = a sin θ‬‬

‫‪۲πρds = ۲π(y + a)adθ‬‬

‫‪= ۲π(a sin θ + a)adθ‬‬
‫‪= ۲πa۲ (sin θ + ۱)dθ.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴۵٣‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∫‬ ‫‪۲π‬‬
‫= ‪A‬‬ ‫‪۲πρds‬‬
‫‪۰‬‬
‫‪∫ ۲π‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪= ۲πa‬‬ ‫‪(sin θ + ۱)dθ‬‬
‫‪۰‬‬
‫‪= ۲πa۲ [− cos θ + θ]۲π‬‬
‫‪۰‬‬

‫))‪= ۲πa۲ (−۱ + ۲π − (−۱ + ۰‬‬

‫‪= ۴π ۲ a۲ .‬‬

‫ﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‬ ‫‪۵.١٣‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺟﺴﻤﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﯿﺮوی ‪ F‬در ﻃﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ از ‪ x = a‬ﺗﺎ ‪ x = b‬ﺟﺎﺑﺠﺎ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ اﯾﻦ ﻧﯿﺮو ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪∫ b‬‬
‫= ‪ W‬ﮐﺎر اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‬ ‫‪F (x)dx‬‬
‫‪a‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﻛﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﺘﺎب ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫دﻟ ﯿ ﻞ ﻓ ﺮﻣ ﻮل ﻓ ﻮق را ﻣ ﯽﺗ ﻮان ﺑ ﻪ اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت ﺑ ﯿ ﺎن ﻛ ﺮد ﻛ ﻪ اﮔ ﺮ‬
‫}‪ P = {a = x۰ , x۱ , x۲ , · · · , xn−۱ , xn = b‬ﯾ ﻚ اﻓ ﺮاز ﺑ ﺮای ]‪ [a, b‬ﺑ ﺎﺷ ﺪ آﻧ ﮕ ﺎه‬
‫‪ ti ∈ [xi−۱ , xi ] ،Wi = F (ti )∆xi‬ﺗ ﻘ ﺮﯾ ﺒ ﯽ ﺑ ﺮای ﻛ ﺎر اﻧ ﺠ ﺎم ﺷ ﺪه در اﯾ ﻦ ﻓ ﺎﺻ ﻠ ﻪ اﺳ ﺖ‪،‬‬
‫∑‬ ‫‪∑n‬‬
‫= ‪ ni=۱ Wi‬ﺗ ﻘ ﺮﯾ ﺒ ﯽ ﺑ ﺮای ﻛ ﺎر ﻛ ﻞ ﯾ ﻌ ﻨ ﯽ ‪ w‬اﺳ ﺖ‪.‬‬ ‫ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ‪i=۱ F (ti )∆xi‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴۵۴‬‬

‫‪∑n‬‬
‫و ﻟﺬا‬ ‫‪i=۱ Wi‬‬ ‫ﺣﺎل اﮔﺮ ∞ →‪ n −‬آﻧﮕﺎه دارﯾﻢ ‪−→ W‬‬
‫∑‬‫‪n‬‬
‫= ‪W‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪F (ti )∆xi .‬‬
‫‪∥P ∥−→۰‬‬
‫‪i=۱‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.۵.١٣‬ﺑﺮای ﻧﮕﻬﺪاری ﻓﻨﺮی ﻛﻪ از ﻃﻮل ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ ١٠‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮیاش ﺗﺎ ﻃﻮل ‪ ١۵‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮی ﻛﺸﯿﺪه‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﻚ ﻧﯿﺮوی ‪ ۴٠‬ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬در ﻛﺸﯿﺪن اﯾﻦ ﻓﻨﺮ از ﻃﻮل ‪ ١۵‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﺗﺎ ﻃﻮل ‪ ١٨‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ‬
‫ﭼﻘﺪر ﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻫﻮك ﻧﯿﺮوی ﻻزم ﺟﻬﺖ ﻧﮕﻬﺪاری ﻓﻨﺮی ﻛﻪ ‪ x‬واﺣﺪ از ﻃﻮل ﻃﺒﯿﻌﯽ آن ﻛﺸﯿﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺑﺎ ‪ x‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ‪ F (x) = kx‬ﻛﻪ در آن ‪ k‬ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺜﺒﺘﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻓﻨﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﯿﺮوی ‪ ۴٠‬ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﺑﺮای ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻓﻨﺮ از ‪ ١٠‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﺑﻪ ‪ ١۵‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ دارﯾﻢ‬
‫‪F (۰٫ ۱۵ − ۰٫ ۱۰) = k(۰٫ ۰۵).‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ )‪ ۴۰ = k(۰٫ ۰۵‬و ﯾﺎ ‪ k = ۸۰۰‬ﭘﺲ ‪ F (x) = ۸۰۰x‬ﻟﺬا ﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫∫‬ ‫‪۰٫۰۸‬‬
‫‪x۲ ۰٫۰۸‬‬
‫= ‪W‬‬ ‫[ = ‪۸۰۰xdx‬‬ ‫‪.‬ژول ‪] = ۴۰۰[(۰٫ ۰۸)۲ − (۰٫ ۰۵)۲ ] = ۱٫ ۵۶‬‬
‫‪۰٫۰۵‬‬ ‫‪۲ ۰٫۰۵‬‬

‫ﮔﺸﺘﺎورﻫﺎ و ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم‬ ‫‪۶.١٣‬‬

‫ﯾﻜﯽ دﯾﮕﺮ از ﻛﺎﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال ﻣﻌﯿﻦ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺟﺮم‪ ،‬ﮔﺸﺘﺎورﻫﺎ و ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در رﺷﺘﻪﻫﺎی‬
‫ﻓﯿ ﺰﯾﻚ و ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﯽ دارد‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺪام از ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣ ﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﺮم‪ ،‬ﮔﺸﺘﺎور و ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم را‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( در اﻣﺘﺪاد ﯾﻚ ﺳﯿﻢ ﻧﺎزك‪.‬‬

‫ب( در ﯾﻚ ورﻗﻪ ﻧﺎزك ﯾﺎ ﻻﯾﻪ‪.‬‬

‫ج( در ﯾﻚ ﺟﺴﻢ‪.‬‬

‫در ﻫﺮ ﻛﺪام از ﺣﺎﻻت ﻓﻮق ﻓﺮض ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﭼﮕﺎﻟﯽ ﻣﻮﺑﻮﻃﻪ )ﭼﮕﺎﻟﯽ ﻃﻮﻟﯽ ‪ -‬ﺳﻄﺤﯽ ‪ -‬ﺣﺠﻤﯽ( ﻣﻘﺪار‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻌﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﯽ ﺟﺮم ﺑﻄﻮر ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮔﺸﺘﺎور را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺼﻮرت‬
‫زﯾﺮ در ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺣﺎﻻت ﻓﻮق ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ اﺟﺮام ‪ m۱ , m۲ , · · · , mk‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﻧﻘﺎﻃﯽ ﺑﻪ ﻓﻮاﺻﻞ ‪ x۱ , x۲ , · · · , xk‬در روی‬
‫∑‬
‫‪k‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ‬ ‫ﯾﻚ ﻣﺤﻮر از ﻣﺒﺪأ آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻨﺼﻮرت ﮔﺸﺘﺎور ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺪأ را ﺑﺼﻮرت ‪mi xi‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴۵۵‬‬

‫∑‬
‫‪k‬‬
‫را در ﻧ ﻘ ﻄ ﻪ ﺑ ﻪ ﻓ ﺎﺻ ﻠ ﻪ ‪ x‬از ﻣ ﺒ ﺪأ ﻣ ﺘ ﻤ ﺮﻛ ﺰ ﺳ ﺎزﯾ ﻢ آﻧ ﮕ ﺎه‬ ‫ﺣ ﺎل اﮔ ﺮ ﺗ ﻤ ﺎم ﺟ ﺮم ﯾ ﻌ ﻨ ﯽ ‪mi‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫∑‬
‫‪k‬‬
‫(‪ .x‬ﻧ ﻘ ﻄ ﻪ ‪ x‬را ﻣ ﺮﻛ ﺰ ﺟ ﺮم ﻣ ﯽﮔ ﻮﺋ ﯿ ﻢ‪ .‬ﺑ ﺎ ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﺑ ﻪ راﺑ ﻄ ﻪ‬ ‫ﮔ ﺸ ﺘ ﺎور ﻛ ﻞ ﻋ ﺒ ﺎرت اﺳ ﺖ از ) ‪mi xi‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫∑‬
‫‪k‬‬ ‫∑‬
‫‪k‬‬
‫(‪ x‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ‬ ‫= ) ‪mi xi‬‬ ‫‪mi x i‬‬
‫‪∑k‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬
‫‪mi x i‬‬
‫‪x = ∑i=۱‬‬
‫‪k‬‬
‫‪.‬‬
‫‪i=۱ mi‬‬

‫ﺣﺎل اﮔﺮ اﺟﺮام در ﻧﻘﺎﻃﯽ در ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﺎﻧﻨﺪ ) ‪ (x۱ , y۱ ), (x۲ , y۲ ), · · · , (xk , yk‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮔﺸﺘﺎور ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫∑‬
‫‪k‬‬
‫= ‪ Mx‬ﮔﺸﺘﺎور ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ‬ ‫‪m i yi ,‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫∑‬‫‪k‬‬
‫= ‪ My‬ﮔﺸﺘﺎور ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ‬ ‫‪mi x i .‬‬
‫‪i=۱‬‬

‫و ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻧﻘﻄﻪ )‪ (x, y‬ﻛﻪ در آن‬

‫‪∑k‬‬ ‫‪∑k‬‬
‫‪mi x i‬‬ ‫‪mi yi‬‬
‫‪x = ∑i=۱‬‬
‫‪k‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪y = ∑i=۱‬‬ ‫‪k‬‬
‫‪.‬‬
‫‪i=۱ mi‬‬ ‫‪i=۱ mi‬‬

‫در ﻓﻀﺎ اﮔﺮ ﺟﺮمﻫﺎ در ﻧﻘﺎط زﯾﺮ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬

‫) ‪(x۱ , y۱ , z۱ ), (x۲ , y۲ , z۲ ), · · · , (xk , yk , zk‬‬

‫در اﯾﻦﺻﻮرت ﮔﺸﺘﺎورﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬

‫∑‬
‫‪k‬‬
‫= ‪ Myz‬ﮔﺸﺘﺎور ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪yz‬‬ ‫‪mi xi ,‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫∑‬
‫‪k‬‬
‫= ‪ Mxz‬ﮔﺸﺘﺎور ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪xz‬‬ ‫‪m i yi ,‬‬
‫‪i=۱‬‬
‫∑‬‫‪k‬‬
‫= ‪ Mxy‬ﮔﺸﺘﺎور ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪xy‬‬ ‫‪mi zi .‬‬
‫‪i=۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴۵۶‬‬

‫ﻧﻘﻄﻪ )‪ (x, y, z‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻧﻘﻄﻪای ﻛﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه ﺗﻤﺎم ﺟﺮم را در آن ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻛﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮی در‬
‫ﮔﺸﺘﺎورﻫﺎ اﯾﺠﺎد ﻧﺸﻮد ﻟﺬا ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪∑k‬‬ ‫‪∑k‬‬ ‫‪∑k‬‬
‫‪mi xi‬‬ ‫‪m i yi‬‬ ‫‪mi zi‬‬
‫‪x = ∑i=۱‬‬
‫‪k‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪y = ∑i=۱‬‬‫‪k‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪z‬‬ ‫=‬ ‫‪∑i=۱‬‬
‫‪k‬‬
‫‪.‬‬
‫‪i=۱ mi‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪i‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺟﺴﻢ ‪ T‬در ﻓﻀﺎ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺤﺎت ‪ x = a‬و ‪ x = b‬ﻛﻪ ﺑﻄﻮر ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ }‪ P = {a = x۰ , x۱ , x۲ , · · · , xn−۱ , xn = b‬اﻓﺮازی از ]‪[a, b‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ‪ ∆mi‬و ‪ ∆Vi‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺟﺮم و ﺣﺠﻢ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺟﺴﻢ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺤﺎت ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ در ﻧﻘﺎط‬
‫‪ xi−۱‬و ‪ xi‬ﺑﺎﺷﻨﺪ و ) ‪ Ki = (x̃i , y˜i , z˜i‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺼﻮرت ﮔﺸﺘﺎور اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﺟﺴﻢ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﺎت ‪ xz ،xy‬و ‪ yz‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪ x̃i ∆mi‬و ‪ y˜i ∆mi‬و ‪.z˜i ∆mi‬‬
‫∑‬‫‪k‬‬ ‫∑‬
‫‪k‬‬ ‫∑‬‫‪k‬‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﺑﺮای ﮔﺸﺘﺎور ﺗﻤﺎم ﺟﺴﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬ ‫و ‪z˜i ∆mi‬‬ ‫و ‪y˜i ∆mi‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪x̃i ∆mi‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬
‫ﺻﻔﺤﺎت ‪ xy‬و ‪ xz‬و ‪ yz‬ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ ∞ →‪ n −‬آﻧﮕﺎه‬

‫∑‬
‫‪k‬‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫→‪x̃i ∆mi −‬‬ ‫‪xdm,‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪a‬‬
‫∑‬‫‪k‬‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫→‪y˜i ∆mi −‬‬ ‫‪ydm,‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪a‬‬
‫∑‬‫‪k‬‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫→‪z˜i ∆mi −‬‬ ‫‪zdm.‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪a‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم ﻋﺒﺎرت ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد از‬

‫‪∫b‬‬ ‫‪∫b‬‬ ‫‪∫b‬‬
‫‪x̃dm‬‬ ‫‪a ỹdm‬‬ ‫‪z̃dm‬‬
‫‪x = ∫a b‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪y = ∫b‬‬ ‫‪, z = ∫a b‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪dm‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪dm‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪dm‬‬

‫‪δ = lim∆V −→۰‬‬ ‫‪∆m‬‬

‫‪∆V‬‬ ‫=‬ ‫‪dm‬‬
‫‪dv‬‬ ‫اﮔﺮ ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺣﺠﻤﯽ ﺟﺴﻢ را ﺑﺎ ‪ δ‬ﻧﻤﺎﯾﺶ دﻫﯿﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ دارﯾﻢ‬
‫ﭘﺲ ‪.dm = δdV‬‬

‫• اﮔﺮ ﺟﺮم ﯾﻚ ﺟﺴﻢ‪ ،‬در ﻓﻀﺎ ﺗﻮزﯾﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪.dm = δdV‬‬

‫• اﮔﺮ ﺟﺮم ﯾﻚ ﺟﺴﻢ‪ ،‬در ﺻﻔﺤﻪ ﺗﻮزﯾﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ‪ dm = δdA‬ﻛﻪ ‪ dA‬ﺟﺮء ﺳﻄﺢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫• اﮔﺮ ﺟﺮم ﯾﻚ ﺟﺴﻢ‪ ،‬در روی ﯾﻚ ﺳﯿﻢ ﻧﺎزك ﺗﻮزﯾﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ dm = δds‬ﻛﻪ ‪ ds‬ﺟﺰء ﻃﻮل‬
‫ﻗﻮس اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴۵٧‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎی ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﺮای ﺟﺮم‪ ،‬ﮔﺸﺘﺎورﻫﺎ و ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم را در ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺼﻮرت زﯾﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮد‪.‬‬

‫اﻟﻒ( در اﻣﺘﺪاد ﯾﻚ ﺳﯿﻢ ﻧﺎزك‪.‬‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬

‫‪ M‬ﺟﺮم‬ ‫=‬ ‫= ‪dm‬‬ ‫‪δdx‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪a‬‬
‫‪b‬‬
‫= ‪ Mo‬ﮔﺸﺘﺎور ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺪاء‬ ‫= ‪xdm‬‬ ‫‪xδdx‬‬
‫‪∫b‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪Mo‬‬ ‫‪xδdx‬‬
‫= ‪ x‬ﻣﺮﮐﺰ ﺟﺮم‬ ‫‪= ∫a b‬‬
‫‪M‬‬
‫‪a δdx‬‬

‫ب( در ﯾﻚ ورﻗﻪ ﻧﺎزك ﯾﺎ ﻻﯾﻪ‪.‬‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬
‫‪M‬ﺟﺮم‬ ‫=‬ ‫= ‪dm‬‬ ‫‪δdA‬‬
‫∫‬ ‫‪a‬‬
‫= ‪ Mx‬ﮔﺸﺘﺎور ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ‬ ‫‪ỹdm‬‬
‫∫‬
‫= ‪ My‬ﮔﺸﺘﺎور ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ‬ ‫‪x̃dm‬‬
‫‪My‬‬ ‫‪Mx‬‬
‫‪ (x, y),‬ﻣﺮﮐﺰ ﺟﺮم‬ ‫= ‪x‬‬ ‫=‪y‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪M‬‬

‫ج( در ﯾﻚ ﺟﺴﻢ‪.‬‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫‪b‬‬

‫‪M‬ﺟﺮم‬ ‫=‬ ‫= ‪dm‬‬ ‫‪δdV‬‬
‫∫‬ ‫‪a‬‬
‫= ‪ Mxz‬ﮔﺸﺘﺎور ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪xz‬‬ ‫‪ỹdm‬‬
‫∫‬
‫= ‪ Myz‬ﮔﺸﺘﺎور ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪yz‬‬ ‫‪x̃dm‬‬
‫∫‬
‫= ‪ Mxy‬ﮔﺸﺘﺎور ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪xy‬‬ ‫‪z̃dm‬‬

‫‪Myz‬‬ ‫‪Mxz‬‬ ‫‪Mxy‬‬

‫‪ (x, y, z),‬ﻣﺮﮐﺰ ﺟﺮم‬ ‫=‪x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=‪y‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=‪z‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪M‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﭼﻨﺪ ﻣﺜﺎل ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١.۶.١٣‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺧﻄﻮط ‪ y = x‬و ‪ y = −x‬و ‪ y = ۱‬را ﺑﺎ ﻓﺮض ‪δ = ۲‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴۵٨‬‬

‫ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ‪ A‬ﻧﺎﺣﯿﻪای در ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ ﻟﺬا ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ )ب( دارﯾﻢ‬
‫‪dm = δadA = ۲dA.‬‬

‫ﻛﻪ ‪ dA‬ﯾﻚ ﺟﺰء ﻛﻮﭼﻚ ﺳﻄﺢ ﺑﺼﻮرت ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ ﺷﻜﻞ اﻓﻘﯽ اﺳﺖ ﻟﺬا دارﯾﻢ‬

‫)‪dA = ۲xdy, (x̃, ỹ) = (۰, y‬‬

‫∫‬ ‫‪∫ ۱‬‬ ‫‪∫ ۱‬‬
‫= ‪M‬‬ ‫= ‪dm‬‬ ‫= ‪۴xdy‬‬ ‫‪۴ydy = [۲y ۲ ]۱۰ = ۲‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪۰‬‬
‫‪۱‬‬
‫∫ ‪۰‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬
‫= ‪Mx‬‬ ‫= ‪ỹdm‬‬ ‫= )‪y(۴ydy‬‬ ‫= ‪۴y ۲ dy = [ y ۳ ]۱۰‬‬
‫∫‬ ‫‪∫۰‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬
‫= ‪My‬‬ ‫‪x̃dm = ۰dm = ۰‬‬
‫‪My‬‬ ‫‪Mx‬‬ ‫‪۴/۳‬‬
‫= ‪x‬‬ ‫‪= ۰,‬‬ ‫=‪y‬‬ ‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﭘﺲ ) ‪.(x, y) = (۰, ۳۲‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.۶.١٣‬ﻣﻔﺘﻮﻟﯽ را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ رﺑﻊ داﯾﺮه ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r = ۲‬ﺧﻢ ﻛﺮدهاﯾﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﭼﮕﺎﻟﯽ ﻃﻮﻟﯽ در‬
‫ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ x‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ δ(x) = ۲x‬ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم ﻣﻔﺘﻮل را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دارﯾﻢ‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴۵٩‬‬
‫{‬
‫‪x = ۲ cos t‬‬
‫ﭘ ﺲ ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ﻣ ﯽﺷ ﻮد‬ ‫ﻣ ﻌ ﺎدﻻت ﭘ ﺎراﻣ ﺘ ﺮی رﺑ ﻊ داﯾ ﺮه ﻋ ﺒ ﺎرﺗ ﻨ ﺪ از‬
‫‪y = ۲ sin t‬‬
‫√‬ ‫‪۱‬‬
‫= ‪ ds‬و‬ ‫‪ ds = ((dx/dt)۲ + (dy/dt)۲ ) ۲‬دارﯾ ﻢ ‪(−۲ sin t)۲ + (۲ cos t)۲ = ۲dt‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪dm = δds = ۲xds = ۴ cos tdt.‬‬

‫و دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫‪π‬‬

‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪M‬‬ ‫=‬ ‫= ‪dm‬‬‫‪۴ cos tdt = [۴ sin t]۰۲ = ۴‬‬
‫∫‬ ‫∫‪۰‬‬ ‫∫‬ ‫∫‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۱ + ۲ cos t‬‬
‫‪Mo‬‬ ‫=‬ ‫‪x̃dm = xdm = (۲ cos t)(۴ cos tdt) = ۸‬‬ ‫‪dt‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۲ sin t π۲‬‬
‫‪= ۴[t +‬‬ ‫‪]۰ = ۲π.‬‬
‫‪۲‬‬

‫= ‪.x‬‬ ‫‪Mo‬‬
‫‪M‬‬ ‫=‬ ‫‪۲π‬‬
‫‪۴‬‬ ‫=‬ ‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﻟﺬا‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.۶.١٣‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم ﺟﺴﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﺳﻄﺢ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪ y = x۲‬و ﺧﻂ ‪ y = ۴‬ﺣﻮل‬
‫ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪ .‬ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺣﺠﻤﯽ را ‪ δ = k‬ﻛﻪ ‪ k‬ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺑﺎﻻ دارﯾﻢ ‪.x = z = ۰‬‬

‫ﭼﻮن ﭼﮕﺎﻟﯽ ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﯽ اﺳﺖ ﭘﺲ‬

‫‪۲‬‬
‫∫ = ‪dm‬‬
‫‪δdV = kdV‬‬
‫‪∫ ۴= kπx dy = kπydy‬‬
‫‪y۲‬‬
‫= ‪M‬‬ ‫= ‪dm‬‬ ‫‪kπydy = kπ[ ]۴۰ = ۸kπ‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴۶٠‬‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫‪۴‬‬

‫‪y ۳ ۴ ۶۴‬‬
‫= ‪Mxz‬‬ ‫= ‪ỹdm‬‬ ‫[‪y(kπydy) = kπ‬‬ ‫= ]‬ ‫‪kπ‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۲ ۰‬‬ ‫‪۳‬‬

‫= ‪ y‬ﻟﺬا ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از )‪.(۰, ۳۸ , ۰‬‬ ‫‪Mxz‬‬

‫‪M‬‬ ‫=‬ ‫‪۶۴kπ/۳‬‬
‫‪۸kπ‬‬ ‫=‬ ‫‪۸‬‬
‫‪۳‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.۶.١٣‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪ y = sin x‬و ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ را در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ۰ ≤ x ≤ π‬را‬
‫ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪) .‬ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺳﻄﺤﯽ را ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺖ ‪ δ = ۱‬ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ(‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺑﺎﻻ دارﯾﻢ‬

‫‪۱‬‬
‫‪x̃ = x,‬‬ ‫= ̃‪y‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪dm = δdA = dA = ydx.‬‬
‫‪۲‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∫‬ ‫∫‬ ‫‪π‬‬ ‫∫‬ ‫‪π‬‬
‫‪M‬‬ ‫=‬ ‫= ‪dm‬‬ ‫= ‪ydx‬‬ ‫‪sin xdx = [− cos x]π۰ = ۲‬‬
‫∫‬ ‫∫‪۰‬‬
‫‪π‬‬
‫‪۰‬‬

‫= ‪My‬‬ ‫= ‪x̃dm‬‬ ‫‪x sin xdx = [−x cos x + sin x]π۰ = π‬‬
‫∫‬ ‫‪∫۰‬‬ ‫(‪∫ π‬‬ ‫)‬ ‫∫‬
‫‪y‬‬ ‫‪sin x‬‬ ‫‪۱ π ۲‬‬
‫‪Mx‬‬ ‫=‬ ‫= ‪ỹdm‬‬ ‫= ‪dm‬‬ ‫= )‪(sin xdx‬‬ ‫‪sin xdx‬‬
‫‪∫ π‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲ ۰‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪π‬‬
‫=‬ ‫= ‪(۱ − cos ۲x)dx = [ x − sin۲ x]π۰‬‬
‫‪۴ ۰‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬

‫از اﯾﻦرو‬
‫‪π‬‬
‫‪My‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪Mx‬‬ ‫‪π‬‬
‫=‪x‬‬ ‫‪= ,‬‬ ‫=‪y‬‬ ‫‪= ۴ = .‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۸‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴۶١‬‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه‬ ‫‪٧.١٣‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١.٧.١٣‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺳﻬﻤﻰﻫﺎى ‪ x = −۲y ۲‬و ‪ x = ۱ − ۳y ۲‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻰﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﻧﺘﮕﺮال ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻄﺢ را ﺑﺎ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ y‬اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﯿﻢ ﻟﺬا دارﯾﻢ‬
‫{‬
‫‪x = −۲y ۲‬‬
‫‪⇒ y = ±۱.‬‬
‫‪x = ۱ − ۳y ۲‬‬

‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ‬ ‫=‬ ‫‪[(۱ − ۳y ۲ ) − (−۲y ۲ )]dy‬‬
‫‪∫−۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪(۱ − y ۲ )dy‬‬
‫‪−۱‬‬
‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫‪= ۲‬‬ ‫‪(۱ − y ۲ )dy‬‬
‫‪−۱‬‬
‫‪y۳ ۱ ۴‬‬
‫‪= ۲[y −‬‬ ‫‪] = .‬‬
‫‪۳ ۰‬‬ ‫‪۳‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٢.٧.١٣‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﻰﻫﺎى ‪ y = ۲x‬و ‪ y = ۲x − x۲‬و ‪ x = ۰‬و ‪x = ۲‬‬

‫را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮرى ﻛﻪ از ﺷﻜﻞ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻰﺷﻮد ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﻧﺘﮕﺮال ﺟﻬﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴۶٢‬‬

‫ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ x‬اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۲x‬‬ ‫‪x۳‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۴‬‬
‫= ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ‬ ‫[ = ‪[۲x − (۲x − x۲ )]dx‬‬ ‫= ‪− (x۲ − )]۲۰‬‬ ‫‪− .‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪Ln۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪Ln۲ ۳‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٣.٧.١٣‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﻰﻫﺎى ‪ x۲ = ۲y‬و ‪ y ۲ = ۲x‬و ‪ x۲ + y ۲ = ۳‬در‬

‫رﺑﻊ اول را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻰﺷﻮد ﻛﻪ ﭼﻪ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ x‬و ﭼﻪ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ y‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎﺣﯿﻪ را ﺑﻪ دو‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴۶٣‬‬

‫ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﻤﻮده و ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻫﺮﻛﺪام را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎﯾﻜﺪﯾﮕﺮ ﺟﻤﻊ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﻟﺬا دارﯾﻢ‬
‫{‬
‫‪x۲ = ۲y‬‬
‫‪) − ۳, ۱.‬ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل( = ‪⇒ y‬‬
‫‪x۲ + y ۲ = ۳‬‬
‫√‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺗﻘﺎﻃﻊ )‪ ( ۲, ۱‬ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫{‬
‫‪y ۲ = ۲x‬‬
‫‪) − ۳, ۱.‬ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل( = ‪⇒ x‬‬
‫‪x۲ + y ۲ = ۳‬‬
‫√‬
‫ﻟﺬا ﻧﻘﻄﻪ ﺗﻘﺎﻃﻊ )‪ (۱, ۲‬ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﺑﺮاى ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺳﻄﺢ ﻧﻮاﺣﻰ ‪ A۱‬و ‪ A۲‬دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫√‬
‫‪۱‬‬ ‫√‬ ‫‪x۲‬‬ ‫‪√ ۲ ۳ x۳ ۱ ۲ ۲ ۱‬‬
‫= ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪A۱‬‬ ‫= ‪( ۲x − )dx = [ ۲ x − )]۰‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪− ,‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۶‬‬
‫∫‬ ‫√‬
‫√‬ ‫‪۲‬‬
‫‪x۲‬‬ ‫√‪x‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪x‬‬ ‫√ ‪x۳‬‬
‫= ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪A۲‬‬ ‫[ = ‪( ۳ − x۲ − )dx‬‬ ‫‪۳ − x۲ + sin−۱ ( √ ) − ]۱ ۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫√‬ ‫‪۲‬‬ ‫√ ‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۶‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲ ۱‬‬
‫=‬ ‫‪(sin−۱ ( √ ) − sin−۱ ( √ )) −‬‬ ‫‪+ .‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۶‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻓﻮق ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺴﺎﺣﺖﻫﺎى ﻓﻮق ﯾﻌﻨﻰ‬
‫√‬
‫‪۲ ۳‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪ + A۲‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪A۱‬‬ ‫‪+ sin−۱ ( ).‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۴.٧.١٣‬ﻛﺮهاى ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ a‬ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻛﺮه ﺣﻔﺮهاى اﺳﺘﻮاﻧﻪاى ﺷﻜﻞ ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪،b‬‬
‫)‪ (b < a‬اﯾﺠﺎد ﻣﻰﻛﻨﯿﻢ ﺣﺠﻢ ﺟﺴﻢ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫√‬
‫=‪y‬و‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻓﻮق را ﻣﻰﺗﻮان ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﯿﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻧﯿﻢداﯾﺮه ‪a۲ − x۲‬‬
‫ﺧﻂ ‪ y = b‬را ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ دوران دﻫﯿﻢ آنﮔﺎه ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران دﻗﯿﻘﺎ ﺣﺠﻢ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‬
‫ﻟﺬا دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫√‬
‫‪a۲ −b۲‬‬
‫= ﺣﺠﻢ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‬ ‫√‬ ‫‪π[a۲ − x۲ − b۲ ]dx‬‬
‫‪− a۲ −b۲‬‬
‫√‬
‫‪x۳‬‬ ‫‪a۲ −b۲‬‬
‫‪= π[a۲ x −‬‬ ‫√‪− b۲ x]−‬‬ ‫‪a۲ −b۲‬‬
‫‪۳‬‬
‫√‬ ‫‪(a − b۲ ) ۲‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬
‫√‬
‫‪= ۲π[a a − b −‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫] ‪− b۲ a۲ − b۲‬‬
‫‪۳‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪(a‬‬ ‫‪۲ − b۲ ) ۳۲‬‬
‫‪= ۲π[(a۲ − b۲ ) ۲ −‬‬ ‫]‬
‫‪۳‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴۶۴‬‬

‫‪۳‬‬
‫‪۴π(a۲ − b۲ ) ۲‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪۳‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۵.٧.١٣‬داﯾﺮه ‪ (x − a)۲ + y ۲ = r۲‬ﻛﻪ ‪ r < a‬ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ داﯾﺮه را ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ‬
‫دوران ﻣﻰدﻫﯿﻢ ﺟﺴﻢ ﺣﺎﺻﻞ را ﯾﻚ ﭼﻨﺒﺮه ﻣﻰﮔﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﺣﺠﻢ اﯾﻦ ﭼﻨﺒﺮه را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣ ﻞ‪ .‬ﺑ ﺎ اﺳ ﺘ ﻔ ﺎده از روش ﻻﯾ ﻪﻫ ﺎى اﺳ ﺘ ﻮاﻧ ﻪاى ﻛ ﺎﻓ ﻰ اﺳ ﺖ دو ﺑ ﺮاﺑ ﺮ ﺣ ﺠ ﻢ ﺣ ﺎﺻ ﻞ از دوران ﻧ ﯿ ﻢداﯾ ﺮه‬

‫√‬
‫‪ y = r۲ − (x − a)۲‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﻟﺬا دارﯾﻢ‬
‫‪∫ a+r‬‬ ‫√‬
‫‪V =۲‬‬ ‫‪۲πx r۲ − (x − a)۲ dx.‬‬
‫‪a−r‬‬

‫ﺑﺮاى ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﻧﺘﮕﺮال ﻓﻮق ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ‪ u = x − a‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ du = dx‬و دارﯾﻢ‬
‫∫‬
‫√‬ ‫‪r‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪= ۴π‬‬ ‫‪(u + a) r۲ − u۲ du‬‬
‫‪∫−r‬‬
‫√ ‪r‬‬ ‫∫‬ ‫‪r‬‬ ‫√‬
‫‪= ۴π‬‬ ‫‪u r۲ − u۲ du + ۴π‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪r۲ − u۲ du‬‬
‫‪−r‬‬ ‫‪−r‬‬
‫‪πr۲‬‬
‫(‪= ۰ + ۴πa‬‬ ‫‪) = ۲π ۲ ar۲ .‬‬
‫‪۲‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۶.٧.١٣‬ﻃﻮل ﻗﻮﺳﻰ ﻣﻨﺤﻨﻰ ‪ x = ۴۱ y ۲ − ۲۱ Lny‬را در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ۱ ≤ y ≤ ۲‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮم ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻨﺤﻨﻰ ﻛﺎﻓﻰ اﺳﺖ ﻃﻮل ﻗﻮس را از ﻓﺮﻣﻮل ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ y‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫∫‬ ‫√‬ ‫∫‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪dx ۲‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۳ ۱‬‬
‫=‪S‬‬ ‫(‪۱+‬‬ ‫= ‪) dy‬‬ ‫‪( y+‬‬ ‫‪)dy = + Ln۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪dy‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲y‬‬ ‫‪۴ ۲‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٧.٧.١٣‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺟﺎﻧﺒﻰ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻣﻨﺤﻨﻰ ‪ x = ۱۴ y ۲ − ۱۲ Lny‬در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪۱ ≤ y ≤ e‬‬

‫ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫∫‬ ‫√‬
‫‪e‬‬
‫‪dx ۲‬‬
‫=‬ ‫‪۲πx‬‬‫‪) dy‬‬ ‫(‪۱+‬‬
‫‪dy‬‬
‫‪∫۱e‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪۲π( y ۲ − ln y)( y +‬‬ ‫‪)dy‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲y‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴۶۵‬‬
‫∫‬ ‫‪e‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪= ۲π‬‬ ‫‪( y ۳ + y − y ln y −‬‬ ‫‪ln y)dy‬‬
‫‪۱ ۸‬‬ ‫‪۸‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۴y‬‬
‫‪y۴‬‬ ‫‪y۲‬‬ ‫‪۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫[‪= ۲π‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪− ( y ۲ ln y − y ۲ ) − (ln y)۲ ]e۱‬‬
‫‪۳۲ ۱۶ ۴ ۲‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۸‬‬
‫‪e۴‬‬ ‫‪e۲‬‬ ‫‪e۲‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫(‪= ۲π‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪− −‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫)‬
‫‪۳۲ ۱۶ ۱۶ ۸ ۳۲ ۱۶ ۱۶‬‬
‫‪e۴‬‬ ‫‪۹‬‬ ‫‪π ۴‬‬
‫(‪= ۲π‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=)‬ ‫‪(e − ۹).‬‬
‫‪۳۲ ۳۲‬‬ ‫‪۱۶‬‬

‫‪x۲‬‬ ‫‪y۲‬‬
‫را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‬ ‫‪a۲‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪b۲‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٨.٧.١٣‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم و ﮔﺸﺘﺎورﻫﺎى ﻧﺎﺣﯿﻪ ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﯿﻀﻰ ‪= ۱‬‬
‫)ﭼﮕﺎﻟﻰ ﺳﻄﺤﻰ را ‪ δ = ۱‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ(‪.‬‬

‫√‬
‫‪y = ±b ۱ −‬‬ ‫‪x۲‬‬
‫‪a۲‬‬
‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫√‬
‫‪x۲‬‬
‫‪dm = δdA = dA = ۲b ۱ − ۲ dx‬‬
‫‪∫ a‬‬ ‫‪∫ a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫∫‬
‫‪۲b √ ۲‬‬ ‫‪۲b a √ ۲‬‬
‫= ‪M‬‬ ‫= ‪dm‬‬ ‫= ‪a − x۲ dx‬‬ ‫‪a − x۲ dx‬‬
‫‪−a‬‬ ‫‪−a a‬‬ ‫‪a −a‬‬
‫‪b √ ۲‬‬ ‫‪x‬‬
‫=‬ ‫‪[x a − x۲ + a۲ sin−۱ ( )]a−a = πa۲‬‬
‫‪∫a a‬‬ ‫‪∫ a‬‬ ‫‪a‬‬
‫= ‪Mx‬‬ ‫= ‪ỹdm‬‬ ‫‪ydm = ۰‬‬
‫‪−a‬‬
‫‪∫ a‬‬
‫‪−a‬‬
‫‪∫ a‬‬ ‫√‬
‫‪x۲‬‬
‫= ‪My‬‬ ‫= ‪x̃dm‬‬ ‫‪۲bx ۱ − ۲ dx‬‬
‫∫‪−a‬‬ ‫‪−a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪b a √ ۲‬‬ ‫‪۲b‬‬ ‫‪−۱ ۲‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪= ۲‬‬ ‫= ‪x a − x۲ dx‬‬ ‫[‬ ‫‪(a − x۲ ) ۲ ]a−a = ۰‬‬
‫‪a −a‬‬ ‫‪a ۳‬‬

‫= ‪ y‬ﻟﺬا ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم ﻣﺒﺪأ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫=‪x‬و‪=۰‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪= ۰‬‬

‫‪Mx‬‬ ‫‪My‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪M‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٩.٧.١٣‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﻰ ‪ y = e−αx sin βx‬ﻛﻪ ‪ x ≥ ۰‬و ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ‬
‫‪−απ‬‬
‫‪ q = e‬ﻣﻰدﻫﺪ‪.‬‬ ‫‪β‬‬ ‫ﺗﺸﻜﯿﻞ ﯾﻚ ﺳﺮى ﻫﻨﺪﺳﻰ ﺑﺎ ﻗﺪر ﻧﺴﺒﺖ‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﻛﻪ ﻧﻘﺎط ﺗﻘﺎﻃﻊ ﻣﻨﺤﻨﻰ ‪ y = e−αx sin βx‬ﺑﺎ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪nπ‬‬
‫= ‪xn‬‬ ‫‪, n = ۰, ۱, ۲, ۳, · · · .‬‬
‫‪β‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴۶۶‬‬

‫ﺣﺎل ﺑﺮاى ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام از ﻣﺴﺎﺣﺖﻫﺎى ‪ S۲ ،S۱ ،S۰‬و · · · دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫‪(n+۱)π‬‬ ‫∫‬ ‫‪(n+۱)π‬‬

‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫= ‪Sn‬‬ ‫)‪|y|dx = (−۱‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪e−αx sin βx dx‬‬
‫‪nπ‬‬ ‫‪nπ‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪(n+۱)π‬‬
‫‪−α‬‬ ‫‪(n+۱)π‬‬
‫‪n+۱‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪β‬‬
‫‪۲‬‬
‫)‪= (−۱‬‬ ‫‪[− ۲‬‬ ‫‪(α‬‬ ‫‪sin‬‬ ‫‪βx‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪β‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫])‪βx‬‬ ‫‪nπ‬‬
‫‪α + β۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪(−۱)n+۱ −α (n+۱)π‬‬ ‫‪−α nπ‬‬ ‫‪β(−۱)n‬‬

‫=‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪[e‬‬ ‫‪β‬‬ ‫)‪β(−۱‬‬ ‫‪n+۱‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪β‬‬ ‫]‬
‫‪α +β‬‬
‫‪β‬‬ ‫‪−α nπ‬‬ ‫‪−απ‬‬
‫=‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪e β (۱ + e β ).‬‬
‫‪α +β‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻗﺪر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬

‫‪(n+۱)π‬‬
‫‪−α‬‬
‫‪Sn+۱‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪β‬‬
‫‪− απ‬‬
‫=‪q‬‬ ‫=‬ ‫‪−α‬‬ ‫‪nπ‬‬ ‫‪=e‬‬ ‫‪β‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪Sn‬‬ ‫‪e β‬‬
‫{‬
‫‪x = a cos۳ t‬‬
‫ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ را ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١٠.٧.١٣‬ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻣﻨﺤﻨﻰ ﭘﺎراﻣﺘﺮى‬
‫‪y = a sin۳ t‬‬
‫دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴۶٧‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫‪a‬‬ ‫∫‬ ‫‪π‬‬

‫‪۲‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪= ۲‬‬ ‫‪πy dx = ۲π‬‬ ‫‪a۲ sin۶ t(−۳a cos۲ t sin t)dt‬‬
‫[ ‪۰‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫]‬
‫‪∫ π‬‬ ‫‪∫ π‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪= ۶πa۳‬‬ ‫‪sin۷ tdt −‬‬ ‫‪sin۹ tdt‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪۶ ۴ ۲ ۸ ۶ ۴ ۲‬‬ ‫‪۳۲ ۳‬‬
‫= ) × × × ‪= ۶πa ( × × −‬‬
‫‪۳‬‬
‫‪πa .‬‬
‫‪۷ ۵ ۳ ۹ ۷ ۵ ۳‬‬ ‫‪۱۰۵‬‬

‫‪ ٨.١٣‬ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫‪ .١‬ﺳﻄﺢ زﯾﺮ ﻫﺮ ﯾﻚ از ﻣﻨﺤﻨﻰﻫﺎى داده ﺷﺪه زﯾﺮ را در ﻓﻮاﺻﻞ داده ﺷﺪه ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪.۴‬‬ ‫‪.١‬‬
‫√‬
‫‪y = x,‬‬ ‫‪۰≤x≤۴‬‬ ‫‪y = sin x,‬‬ ‫‪۰≤x≤π‬‬

‫‪.۵‬‬ ‫‪.٢‬‬
‫‪۰≤x≤۱‬‬ ‫‪−۱‬‬
‫‪y = tan x,‬‬ ‫‪۲)y = sin‬‬ ‫‪x,‬‬ ‫‪۰≤x≤۱‬‬

‫‪.۶‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪y= ,‬‬ ‫‪۱≤x≤e‬‬ ‫‪y = x − ۱,‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪−۱ ≤ x ≤ ۱‬‬
‫‪x‬‬

‫‪ .٢‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻫﺮﻛﺪام از دو ﻣﻨﺤﻨﻰﻫﺎى داده ﺷﺪه را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪.۵‬‬ ‫‪.١‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪y = x , y = x + ۴x‬‬ ‫‪y = x ,y = x‬‬

‫‪.۶‬‬ ‫‪.٢‬‬
‫√‬ ‫√‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬
‫‪x = y, x = ۳ y‬‬ ‫‪y = x ,y = x‬‬

‫‪.٧‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫‪y = ۲x − ۲, y = x − ۵‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪y = e ,y = x‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪.٨‬‬ ‫‪.۴‬‬
‫‪x − y + ۱ = ۰, x − y + ۱ = ۰‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪y = x − ۴, y = ۰‬‬
‫‪۲‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴۶٨‬‬

‫‪.١١‬‬ ‫‪.٩‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫=‪y‬‬ ‫‪۱−‬‬ ‫‪x۲ , y‬‬ ‫‪=−‬‬ ‫‪۱−‬‬ ‫‪x۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪y = x, x = y‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪.١٢‬‬ ‫‪.١٠‬‬
‫√‬
‫‪۲‬‬
‫‪y = x ,y = x‬‬ ‫‪y = x −۲x −۳x, y = ۲x۶۳−۳x −۹x‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪ .٣‬ﺳﻄﺢ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﯿﻦ ‪ y = −x۲‬و ‪ x = ۲‬و ‪ x = ۴‬و ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .۴‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺼﻮر ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ و ﻣﻨﺤﻨﻰ )‪ y = (x − ۳)(x − ۲)(x + ۱‬و ‪ x = ۰‬و‬
‫‪ x = ۴‬را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .۵‬ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﯿﻦ ‪ y = x۲ + ۲‬و ‪ y = x‬و ‪ x = ۱‬و ‪ x = ۲‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫= ‪ y‬و ‪ x = ۰‬و ‪ x = π‬را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪۳‬‬

‫‪۲‬‬ ‫‪ .۶‬ﺳﻄﺢ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﯿﻦ ‪ y = cos x + ۱‬و‬

‫‪ .٧‬ﺳﻄﺢ ﻣﺤﺼﻮر ﻣﯿﺎن ﻣﻨﺤﻨﻰﻫﺎى ‪ y = ln x‬و ‪ x = ۲‬و ‪ x = ۰‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .٨‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﻮاﺣﻰ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه در ﻫﺮ ﻛﺪام از ﻣﻮارد زﯾﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪.٧‬‬ ‫‪.١‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪−x‬‬
‫= ‪y = sec x, y = cot x, x = − , x‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪y=e‬‬ ‫‪, x = ln ۲, x = ln ۵, y = ۰‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬
‫‪.٨‬‬ ‫‪.٢‬‬
‫‪x+۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪y= ۲‬‬ ‫‪, x = ۱, y = ۰‬‬ ‫‪y = ln x , y = ln ۴, x = e‬‬
‫‪(x + ۲x)۲‬‬

‫‪.٩‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪y = x۲ , y = ۲‬‬ ‫‪y = tan x, y = ۰, x = , x = ۰‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪x +۱‬‬ ‫‪۳‬‬

‫‪.١٠‬‬ ‫‪.۴‬‬
‫√‬
‫‪y = x ۱ + x۲ , x = ۰, x = ۱, y = ۰‬‬ ‫‪x + y = ۴, y = ۰, x ≥ ۰‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪.١١‬‬ ‫‪.۵‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪x + y ≤ ۸, x ≥ y, y ≥ ۰‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪x + y = ۸ , x = ۰, y ≥ ۰‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬

‫‪.١٢‬‬ ‫‪.۶‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪x + y = ۱, x ≥ ۰, y ≥ ۰‬‬ ‫‪y = sin x, y = cos x, x = ۰, x = π‬‬

‫‪ .٩‬ﻃﻮل ﻗﻮس ﻫﺮ ﻛﺪام از ﻣﻨﺤﻨﻰﻫﺎى زﯾﺮ رادر ﻓﻮاﺻﻞ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴۶٩‬‬

‫‪.۶‬‬ ‫‪.١‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪y = (x۲ + ۲) ۲ ,‬‬ ‫‪۰≤y≤۴‬‬ ‫‪y=x ,‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۱≤x≤۸‬‬
‫‪۳‬‬

‫√‬ ‫‪.٧‬‬ ‫‪.٢‬‬

‫)‪x(۳x − ۱‬‬ ‫‪−۲‬‬
‫=‪y‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪۱≤x≤۴‬‬
‫‪۴‬‬
‫‪y = x + ۲x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪۱≤x≤۲‬‬
‫‪۳‬‬
‫‪.٨‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x=y ,‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۰≤y≤۴‬‬ ‫‪y = x۳ +‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪۲≤x≤۵‬‬
‫‪۶‬‬ ‫‪۲x‬‬

‫‪.٩‬‬ ‫‪.۴‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x = sin y,‬‬ ‫‪۰≤x≤۱‬‬ ‫‪x + y = ۱,‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪≤x≤۱‬‬
‫‪۸‬‬
‫‪.١٠‬‬ ‫‪.۵‬‬
‫‪x = tan y,‬‬ ‫‪۰≤x≤۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۹y = ۴x ,‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪۰≤x≤۳‬‬
‫{‬
‫‪x = ۲ cos t‬‬
‫≤ ‪ ۰ ≤ t‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪۲‬‬ ‫را در ﻓﺎﺻﻠﻪ‬ ‫‪ .١٠‬ﻃﻮل ﻗﻮس ﻣﻨﺤﻨﻰ ﭘﺎراﻣﺘﺮى‬
‫‪y = ۳ sin t‬‬
‫{‬
‫‪x = a cos t + at sin t‬‬
‫را ﺑﻪ ازاى ‪ a > ۰‬و ‪۰ ≤ t ≤ ۲π‬‬ ‫‪ .١١‬ﻃﻮل ﻗﻮس ﻣﻨﺤﻨﻰ ﭘﺎراﻣﺘﺮى‬
‫‪y = a sin t − at cos t‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪ .١٢‬ﻃﻮل ﻗﻮس ﻣﻨﺤﻨﻰ ‪ y = Lnx‬را از ﻧﻘﻄﻪ ‪ x = ۳‬ﺗﺎ ‪ x = ۲ ۲‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
‫√‬
‫‪ .١٣‬ﻃﻮل ﻗﻮس ﻧﯿﻢ داﯾﺮه ‪ y = a۲ − x۲‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
‫{‬
‫‪x = a cos۳ t‬‬
‫را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪ .١۴‬ﻃﻮل ﻗﻮس ﻣﻨﺤﻨﻰ ﭘﺎراﻣﺘﺮى‬
‫‪y = a sin۳ t‬‬

‫‪ .١۵‬ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﺳﻄﺢ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﻰ ‪ y ۲ = ۸x‬و ﺧﻂ ‪ x = ۲‬را ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﺑﻪ دو‬
‫روش ﺑﺮﺷﻰ و ﻻﯾﻪﻫﺎى اﺳﺘﻮاﻧﻪاى ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ و ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﻫﺮ دو روش ﯾﻜﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .١۶‬ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺳﻬﻤﻰ ‪ y = ۴x − x۲‬و ﺧﻂ ‪ y = ۶‬و ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ب( ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪A‬را ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .١٧‬ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ درون داﯾﺮه ‪ (x − a)۲ + y ۲ = b۲‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٧٠‬‬

‫‪ .١٨‬ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ A‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﻰﻫﺎى ‪ y = −x۲ − ۳x + ۶‬و ‪ x + y = −۳‬ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺠﻢ‬

‫ﺣﺎﺻﻞ از دوران اﯾﻦ ﺳﻄﺢ ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﺣﻮل ﺧﻂ ‪ x = ۳‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .١٩‬ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻫﺮﻛﺪام از ﻧﻮاﺣﻰ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﻰﻫﺎى زﯾﺮ را ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ و ﻣﺤﻮر ‪ y‬ﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ دو روش ﺑﺮﺷﻰ و ﻻﯾﻪﻫﺎى اﺳﺘﻮاﻧﻪاى ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪.٧‬‬ ‫‪.١‬‬
‫‪y = x − ۵x + ۶, y = ۰‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪x − y = ۱۶, y = ۰, x = ۸‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪.٢‬‬
‫‪.٨‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪۴x + ۹y = ۳۶‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪y = e − x۲ , y = ۰, x = ۰, x = ۱‬‬
‫‪.٣‬‬
‫‪x = ۹ − y ,y = x − ۷‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪.٩‬‬
‫‪y = ۲x۲ , y = ۲x + ۴‬‬
‫‪.۴‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪y = ۲x , y = ۰, x = ۰, x = ۵‬‬
‫‪.١٠‬‬
‫)‪xy = ۴, y = (x − ۳‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪.۵‬‬
‫‪۳‬‬
‫‪y = x , x = ۰, y = ۸‬‬

‫‪.١١‬‬ ‫‪.۶‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪y = x ,x = y‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪y = x , y = ۴x − x‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪ .٢٠‬ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﻰ روﯾﻪ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻣﻨﺤﻨﻰ ‪ y = x۲‬و ‪ ۰ ≤ x ≤ ۲‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آورﯾﺪ‪.‬‬
‫√‬
‫≤ ‪ ۰ ≤ x‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ را ﺑﻪ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫=‪y‬و‬ ‫‪ .٢١‬ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﻰ روﯾﻪ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻣﻨﺤﻨﻰ ‪۱ − x۲‬‬
‫دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .٢٢‬ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﻰ روﯾﻪ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻣﻨﺤﻨﻰ ‪ y = (x − ۱)۲‬و ‪ ۰ ≤ x ≤ ۱‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .٢٣‬ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﻰ روﯾﻪ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻣﻨﺤﻨﻰ ‪ y = x۳‬و ‪ ۰ ≤ x ≤ ۲‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آورﯾﺪ‪.‬‬
‫‪x۳‬‬
‫= ‪ y‬و ‪ ۱ ≤ x ≤ ۳‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ را ﺑﻪ‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳x‬‬ ‫‪ .٢۴‬ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﻰ روﯾﻪ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻣﻨﺤﻨﻰ‬
‫دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٣‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴٧١‬‬

‫‪ .٢۵‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺟﺎﻧﺒﻰ روﯾﻪ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻣﻨﺤﻨﻰ ‪ y ۲ − x + ۱ = ۰‬و ‪ −۱ ≤ y ≤ ۱‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر‬

‫‪y‬ﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
‫‪y۴‬‬
‫= ‪ x‬و ‪ ۱ ≤ y ≤ ۳‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱۶v ۲‬‬
‫‪ .٢۶‬ﻣﺴﺎﺣﺖ روﯾﻪ ﺣﺎﺻﻞ از دوران‬
‫آورﯾﺪ‪.‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪ .٢٧‬ﻣﺴﺎﺣﺖ روﯾﻪ ﺣﺎﺻﻞ از دوران روﯾﻪ ‪ x ۳ + y ۳ = a ۳‬و ‪ x ≥ ۰‬و ‪ y ≥ ۰‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .٢٨‬ﻣﺴﺎﺣﺖ روﯾﻪ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﺣﻠﻘﻪ ﺑﺴﺘﻪ ‪ ۹ay ۲ = x(۳a − x)۲‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .٢٩‬در ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮدن ﯾﻚ ﻛﺘﺎب ‪ ۲/۱‬ﻛﯿﻠﻮﮔﺮﻣﻰ از ﻛﻒ زﻣﯿﻦ ﺑﺮاى ﻗﺮار دادن آن ﺑﺮ روى ﻣﺴﯿﺮى ﻛﻪ ‪۷/۰‬‬
‫ﻣﺘﺮارﺗﻔﺎع دارد ﭼﻘﺪر ﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﻰﺷﻮد؟‬

‫‪ .٣٠‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ذرهاى در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ x‬ﻓﻮت از ﻣﺒﺪأ ﻗﺮار دارد ﯾﻚ ﻧﯿﺮوى ‪ x۲ + ۲‬ﭘﻮﻧﺪى ﺑﺮ آن ﻋﻤﻞ ﻣﻰﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻘﺪر ﻛﺎر در ﺣﺮﻛﺖ آن از ‪ x = ۱‬ﺗﺎ ‪ x = ۳‬اﻧﺠﺎم ﻣﻰﺷﻮد؟‬

‫‪ .٣١‬در ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﯾﻚ وزﻧﻪ ‪ ۶۰‬ﻛﯿﻠﻮﮔﺮﻣﻰ از ﻛﻒ زﻣﯿﻦ ﺗﺎ ارﺗﻔﺎع ‪ ۲‬ﻣﺘﺮى ﭼﻘﺪر ﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﻰﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .٣٢‬ﻃﻮل ﻃﺒﯿﻌﻰ ﻓﻨﺮى ‪ ۲۰‬ﺳﺎﻧﺘﻰﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﯾﻚ ﻧﯿﺮوى ‪ ۲۵‬ﻧﯿﻮﺗﻨﻰ ﺑﺮاى ﻧﮕﻬﺪارى آن وﻗﺘﻰ ﻛﻪ ﺗﺎ‬
‫ﻃﻮل ‪ ۳۰‬ﺳﺎﻧﺘﻰﻣﺘﺮى ﻛﺸﯿﺪه ﺷﺪه ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاى ﻛﺸﯿﺪن آن از ‪ ۲۰‬ﺳﺎﻧﺘﻰﻣﺘﺮ ﺗﺎ ‪ ۲۵‬ﺳﺎﻧﺘﻰﻣﺘﺮ ﭼﻘﺪر ﻛﺎر‬
‫ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٣٣‬ﻃﻨﺎب ﺳﻨﮕﯿﻨﻰ ﻛﻪ ‪ ۵۰‬ﻓﻮت ﻃﻮل و ‪ ۵/۰‬ﭘﻮﻧﺪ ﺑﺮﻓﻮت وزن دارد از ﻟﺒﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻰ ﻛﻪ ‪ ۱۲۰‬ﻓﻮت‬
‫ارﺗﻔﺎع دارد آوﯾﺰان ﺷﺪه اﺳﺖ در ﻛﺸﯿﺪن اﯾﻦ ﻃﻨﺎب ﺗﺎ ﺑﺎﻻى اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﭼﻘﺪر ﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﻰﺷﻮد؟‬

‫‪ .٣۴‬ﻛﺎﺑﻞ ﯾﻜﻨﻮاﺧﺘﻰ ﻛﻪ ‪ ۴۰‬ﻓﻮت ﻃﻮل و ‪ ۶۰‬ﭘﻮﻧﺪ وزن دارد از ﻟﺒﻪ ﯾﻚ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ آوﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاى ﺑﺎﻻ ﻛﺸﯿﺪن اﯾﻦ ﻛﺎﺑﻞ ﺑﻪ اﻧﺪازه ‪ ۱۰‬ﻓﻮت ﭼﻘﺪر ﻛﺎر ﻻزم اﺳﺖ؟‬

‫‪ .٣۵‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم و ﮔﺸﺘﺎورﻫﺎى ﻧﺎﺣﯿﻪ ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ ﯾﺎ ﭼﮕﺎﻟﻰ ﺛﺎﺑﺖ ‪ δ = ۱‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﻰﻫﺎى ‪y = Lnx‬‬
‫و ‪ y = ۰‬و ‪ y = e‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
‫‪x۲‬‬ ‫‪y۲‬‬
‫را ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻰ ﺛﺎﺑﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۹‬‬ ‫‪ .٣۶‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﯿﻀﻰ ﺷﻜﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪= ۱‬‬

‫‪ .٣٧‬ﻣ ﺮﻛ ﺰ ﺟ ﺮم و ﮔ ﺸ ﺘ ﺎورﻫ ﺎى ﻧ ﺎﺣ ﯿ ﻪ ﻣ ﺤ ﺪود ﺑ ﻪ ﺳ ﻬ ﻤ ﻰ ‪ y ۲ = ۴ax‬و ﺧ ﻂ ‪ x = a‬را ﺑ ﺎ ﭼ ﮕ ﺎﻟ ﻰ‬

‫‪ δ = x + ۱‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬

‫‪ .٣٨‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم و ﮔﺸﺘﺎورﻫﺎى ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﻰﻫﺎى ‪ x۲ + y ۲ = ۹‬و ‪ ۴x۲ + ۹y ۲ = ۳۶‬و‬

‫ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ در ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ x ≥ ۰‬و ‪ y ≥ ۰‬ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻰ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٧٢‬‬

‫‪ .٣٩‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم ﺟﺴﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﻰﻫﺎى ‪ y = x۲‬و ‪ y = x۳‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ‬
‫را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪ .‬ﭼﮕﺎﻟﻰ ﺣﺠﻤﻰ را ‪ δ = ۴‬درﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬

‫‪ .۴٠‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم ﺟﺴﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪودﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﻰﻫﺎى ‪ y = x۲‬و ‪ y = x۳‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ‬
‫را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪ .‬ﭼﮕﺎﻟﻰ ﺣﺠﻤﻰ را ‪ δ = ۲‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .۴١‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم ﺟﺴﻢ ﻣﻜﻌﺐ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻰ ﺣﺠﻤﻰ ‪ δ = ۱‬ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺧﻄﻮط‬
‫‪ x = a‬و ‪ y = b‬و ‪ x = ۰‬و ‪ y = ۰‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
‫‪x۲‬‬ ‫‪y۲‬‬
‫ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ را ﯾﺎ ﭼﮕﺎﻟﻰ ﺣﺠﻤﻰ ﺛﺎﺑﺖ‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۹‬‬ ‫‪ .۴٢‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم ﺟﺴﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﺑﯿﻀﻰ ‪= ۱‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .۴٣‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم و ﮔﺸﺘﺎورﻫﺎى ﺟﺴﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺤﻨﻰﻫﺎى ‪ y = x۲‬و ‪y = ۴‬‬
‫ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ را ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻰ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .۴۴‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺮم و ﮔﺸﺘﺎورﻫﺎى ﺟﺴﻢ ﻣﺨﺮوﻃﻰ ﺷﻜﻞ ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ y = x‬و ‪ y = ۲‬و ‪x = ۰‬‬
‫ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪y‬ﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪ .‬ﭼﮕﺎﻟﻰ ﺟﺴﻤﻰ را ‪ δ = ۱‬درﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪١۴‬‬

‫ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬

‫در ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ ﺑﺎ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ و ﺧﻮاص آﻧﻬﺎ و ﻧﯿﺰ ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ و واﮔﺮاﺋﯽ آﻧﻬﺎ آﺷﻨﺎ ﺷﺪﯾﻢ در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻨﺎم ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺮای دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ } ‪ {an‬ﻣﺠﻤﻮع زﯾﺮ را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‬
‫‪a۱ + a۲ + . . . + an + . . .‬‬ ‫)‪(١.١۴‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮع ﻓﻮق ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺟﻤﻼت دﻧﺒﺎﻟﻪی } ‪ {an‬اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻪ ﯾﻚ ﺳﺮی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و در‬
‫∑‬‫∞‬ ‫∑‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﺳﺮﯾﻬﺎی‬ ‫ﻧﻤﺎﯾﺸﯽ اﺧﺘﺼﺎری ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ an‬ﯾﺎ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n‬‬
‫ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ دارای اﻫﻤﯿﺘﯽ وﯾﮋه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﺮﯾﻬﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ و رﻓﺘﺎر آﻧﻬﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﻧﻮع رﻓﺘﺎر دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺪ ﻣﺎ را در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﻮاص‬
‫اﺑﺘﺪاﯾﯽ ﺳﺮﯾﻬﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﯾﺎری ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و واﮔﺮاﯾﯽ ﺳﺮﯾﻬﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪١.١۴‬‬

‫ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ ‪ .١.١.١۴‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ } ‪{an‬دﻧ ﺒ ﺎﻟ ﻪای ﺣ ﻘ ﯿ ﻘ ﯽ ﺑ ﺎﺷ ﺪ‪ .‬دﻧ ﺒ ﺎﻟ ﻪ } ‪ {Sn‬را ﺑ ﺼ ﻮرت‬
‫‪ Sn = a۱ + a۲ + . . . + an‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ در اﯾﻦ ﺻﻮرت } ‪ ،{Sn‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻬﺎی ﺟﺰﺋﯽ ﺳﺮی‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫و ‪ n ،Sn‬اﻣﯿﻦ ﻣﺠﻤﻮع ﺟﺰﺋﯽ ﺳﺮی ‪an‬‬ ‫ﻋﺪد ‪ ،an‬ﺟﻤﻠﻪ ‪ n‬ام ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫در ﺑﺤﺚ ﺳﺮﯾﻬﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺤﺪود ﻛﺮده و ﻟﺬا ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ an‬را در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ در‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬

‫‪۴٧٣‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٧۴‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫را ﻫﻤﮕﺮا ﮔﻮﺋﯿﻢ‪ ،‬اﮔﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ } ‪ {Sn‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺠﻤﻮﻋﻬﺎی ﺟﺰﺋﯽ‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٢.١.١۴‬ﺳﺮی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ‬ ‫آن ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ‪ ، lim Sn = S‬آﻧﮕﺎه ‪ S‬ﻣﺠﻤﻮع ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫= ‪.S‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫را واﮔﺮا ﮔﻮﯾﯿﻢ اﮔﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ } ‪ {Sn‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺠﻤﻮﻋﻬﺎی ﺟﺰﺋﯽ آن واﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از‬ ‫ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و ﯾﺎ واﮔﺮاﯾﯽ آن‪.‬‬ ‫رﻓﺘﺎر ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫را ﻣﺘﻨﺎوب ﮔﻮﺋﯿﻢ اﮔﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ } ‪ {Sn‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺠﻤﻮﻋﻬﺎی ﺟﺰﺋﯽ آن ﻣﺘﻨﺎوب‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٣.١.١۴‬ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻌﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺟﻤﻼت ‪ an‬ﯾﻚ درﻣﯿﺎن ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﯽ ﺷﻮد ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻌﻤﻮﻻ‪ ‬ﺳﺮی ﻣﺘﻨﺎوب را ﺑﺎ‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﭘﯿﺶ از آﻧﻜﻪ آزﻣﻮﻧﻬﺎی ﮔﻮﻧ ﺎﮔﻮﻧﯽ را ﺑﺮ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺳﺮﯾﻬﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪(−۱)n an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﺑﻨﯿﺎن ﻧﻬﯿﻢ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻣﺜﺎل درﺑﺎره ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﻨﺘﺎﻫﯽ و آﻧﭽﻪ ﻫﻢ اﯾﻨﻚ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻛﺮدﯾﻢ را در زﯾﺮ ﻣﯽآورﯾﻢ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫))‪(n(n+۱‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.١.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬

‫= ‪Sn‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ... +‬‬
‫‪۱.۲ ۲.۳‬‬ ‫)‪n(n + ۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪= (۱ − ) + ( − ) + . . . + ( −‬‬ ‫)‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲ ۳‬‬ ‫‪n n+۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪=۱−‬‬
‫‪n+۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﻮده ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ آن را ﺑﺮ ‪ ۱‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫))‪(n(n+۱‬‬ ‫ﭼﻮن ‪ lim Sn = ۱‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ‬
‫‪n=۱‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪− n+۱‬‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫‪.an = tan−۱‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬
‫)‪۱+ n(n+۱‬‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ در آن‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.١.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪( n۱‬‬ ‫‪− n+۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫)‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪an = tan−۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪= tan−۱‬‬ ‫‪− tan−۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫)‪+ n(n+۱‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n+۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۴٧۵‬‬

‫ﭘﺲ‬
‫‪۱‬‬
‫‪Sn = a۱ + a۲ + . . . + an = tan−۱ ۱ − tan−۱‬‬
‫‪n+۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ و ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ آن‬ ‫= ‪ ، lim Sn = tan−۱ ۱‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ ‪an‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪۴‬‬ ‫و ﭼﻮن‬
‫‪n=۱‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪۴‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪n+۱‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.١.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬

‫= ‪.an‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪n+۱‬‬ ‫≥‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،n ∈ N‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫≥ ‪ .Sn = a۱ + a۲ + . . . + an‬اﯾﻨﮏ ﭼﻮن ∞ = ‪ ،lim Sn ≥ lim n۲‬ﭘﺲ ‪an‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﭘﺲ‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .٧.١.١۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ an = (−۱)n‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬
‫‪‬‬
‫‪۰‬‬ ‫اﮔﺮ ‪ n‬ﺑﺎﺷﺪ زوج‬
‫= ‪Sn‬‬
‫‪۱‬‬ ‫اﮔﺮ ‪ n‬ﺑﺎﺷﺪ ﻓﺮد‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﯿﺰ ﯾﻚ ﺳﺮی ﻣﺘﻨﺎوب اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ } ‪ {Sn‬ﯾﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﺘﻨﺎوب اﺳﺖ ﻟﺬا ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﯾﻜﯽ از ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺑﺘﺪاﯾﯽ در ﻣﺒﺤﺚ ﺳﺮﯾﻬﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﻛﺮدن ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﯾﺎری ﻣﯽدﻫﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻛﻨﯿﻢ ﯾﮏ ﺳﺮی دﻟﺨﻮاه‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮا‪ ،‬واﮔﺮا ﯾﺎ ﻣﺘﻨﺎوب اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ آزﻣﻮﻧﻬﺎی ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ ﺗﻤﺎﻣﯽ آزﻣﻮﻧﻬﺎ‪ ،‬در ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺮط ﻻزم ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ‪. lim an = ۰‬‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٨.١.١۴‬اﮔﺮ ‪an‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑ ﺎﺷ ﺪ‪ .‬ﻫ ﻤ ﭽ ﻨ ﯿ ﻦ ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ‬ ‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ } ‪ {Sn‬دﻧ ﺒ ﺎﻟ ﻪ ﻣ ﺠ ﻤ ﻮﻋ ﻬ ﺎی ﺟ ﺰﺋ ﯽ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫‪ . lim Sn = S‬اﮔﺮ ﻗﺮار داد ﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ‪ ،S۰ = ۰‬آﻧﮕﺎه ﺑﺮای ‪ .an = Sn − Sn−۱ ،n ≥ ۱‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∞→‪n‬‬
‫‪lim an = lim (Sn − Sn−۱ ) = lim Sn − lim Sn−۱ = S − S = ۰‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∞‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ ، lim an ̸= ۰‬ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻜﺲ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق ﻫﻤﻮاره ﺑﺮﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ‪ lim ( n۱ ) = ۰‬وﻟﯽ ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﻧﯿﺴﺖ‪).‬در اداﻣﻪ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ آن را ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪ ،‬ﻣﺜﺎل ‪ ٣.٢.١۴‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‪(.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٧۶‬‬

‫اﺛﺒﺎت ﻗﻀﺎﯾﺎی ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ زﯾﺮ درﺑﺎره ﺳ ﺮﯾﻬﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ آﺳﺎن اﺳﺖ‪.‬ﺑﺮﻫﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻤ ﺮﯾﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٩.١.١۴‬در رﻓﺘﺎر ﯾﻚ ﺳﺮی‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‪ ،‬واﮔﺮاﯾﯽ ﯾﺎ ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﻮدن ﯾﻚ ﺳﺮی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ در اﺛﺮ‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدن‪ ،‬ﺣﺬف ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮدادن ﺟﻤﻼﺗﯽ ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ از آن‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮی ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ ‪ a‬و ‪ b‬ﻫﻤﮕﺮا‪ ،‬و ‪ α‬و ‪ β‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬ ‫و ‪bn‬‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١٠.١.١۴‬اﮔﺮ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫آﻧﮕﺎه‬
‫∞‬
‫∑‬
‫‪(αan + βbn ) = αa + βb‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫اﺻﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪٢.١۴‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ١.٢.١۴‬اﺻﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻛﺸﯽ(‪ .‬ﺷﺮط ﻻزم و ﻛﺎﻓﯽ ﺑﺮای ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺳﺮی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬
‫∑‬
‫∞‬
‫آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،ϵ > ۰‬ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﺜﺒﺖ ‪ n‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﺑﺮای ﻫﺮﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ‬ ‫‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫‪p > ۱ ،p‬‬
‫‪|an+۱ + an+۲ + . . . + aa+p |< ϵ‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪﻫﺎی ‪ ٣.٣.٩‬و ‪ ۵.٣.٩‬ﺑﺮﻫﺎن واﺿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ وﻗﺘﯽ ∞ → ‪n‬‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .٢.٢.١۴‬ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∞‬
‫∑‬
‫= ‪Rn = an+۱ + an+۲ + . . .‬‬ ‫‪ak → ۰‬‬
‫‪k=n+۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ Rn‬ﻣﺎﻧﺪه ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.٢.١۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫= ‪ ،ϵ‬ﺑﺎﯾﺪ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪n‬ی‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﺮای‬ ‫= ‪ .an‬اﮔﺮ ﺳﺮی ‪an‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻄﻮرﯾﻜﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪.p ≥ ۱‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱  ۱‬‬
‫‬ ‫)‪(٢.١۴‬‬
‫‪n + ۱ + n + ۲ + . . . + n + p < ۲‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۴٧٧‬‬

‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ‪ n = m‬و ‪ p = m‬دارﯾﻢ‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+ ... +‬‬ ‫≥‬ ‫=‬
‫‪m+۱ m+۲‬‬ ‫‪m+m‬‬ ‫‪۲m‬‬ ‫‪۲‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﺎ )‪ (٢.١۴‬در ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n۲‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.٢.١۴‬ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬

‫= ‪ .nϵN, an‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪ ،p ≥ ۱‬دارﯾﻢ‬ ‫‪۱‬‬

‫‪n۲‬‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪+ ... +‬‬
‫‪(n + ۱)۲ (n + ۲)۲‬‬ ‫‪(n + p)۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫<‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ... +‬‬
‫)‪n(n + ۱) (n + ۱)(n + ۲‬‬ ‫)‪(n + p − ۱)(n + p‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪=( −‬‬ ‫(‪)+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫( ‪) + ... +‬‬ ‫‪−‬‬ ‫)‬
‫‪n n+۱‬‬ ‫‪n+۱ n+۲‬‬ ‫‪n+p−۱ n+p‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪= −‬‬ ‫<‬
‫‪n n+p‬‬ ‫‪n‬‬

‫ﭘﺲ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺣﺎﺻﻞﺟﻤﻊ ﺟﺰﯾﯽ اﯾﻦ ﺳﺮی ﯾﮏ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﮐﺸﯽ ﺑﻮده و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺮی ﺑﺎ ﺟﻤﻼت ﻧﺎﻣﻨﻔﯽ‬ ‫‪٣.١۴‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ an ≥ ۰ ،n‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺮی‪،‬‬ ‫در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬درﺑﺎره ﺳﺮﯾﻬﺎی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﻣﻌﯿﺎر زﯾﺮ را ﺑﺮای اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ درﺑﺎره ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ آن دراﺧﺘﯿﺎر دارﯾﻢ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﻚ ﺳﺮی ﺑﺎ ﺟﻤﻼت ﻧﺎﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ‪ Sn = a۱ + a۲ + . . . + an‬آﻧﮕﺎه‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١.٣.١۴‬اﮔﺮ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ اﮔﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ } ‪ {Sn‬ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ‪an‬‬
‫∞=‪n‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ اﮔﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ } ‪ {Sn‬ﻛﺮاﻧﺪار ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ب( ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ {Sn } .‬دﻧﺒﺎﻟﻪای ﻏﯿﺮ ﻧﺰوﻟﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.٢.٩‬ﻗﻀﯿﻪ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٧٨‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﻜﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،(an ≤ ۰)an ≥ ۰ ،n‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻨﺎوب‬ ‫دﻗﺖ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ اﯾﻨﻚ آزﻣﻮﻧﻬﺎی ﮔﻮﻧ ﺎﮔﻮن ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺮای اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ درﺑﺎره ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﯾﺎ واﮔﺮاﯾﯽ ﯾﻚ‬
‫ﺳﺮی دﻟﺨﻮاه ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ را‪ ،‬ﺑﯿﺎن و اﺛﺒﺎت ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٢.٣.١۴‬آزﻣﻮن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ n ≥ m‬ﻛﻪ ‪ m‬ﻋﺪدی ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻣﺜﺒﺖ و ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ‪ .۰ ≤ an ≤ bn ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪an‬‬ ‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪bn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﯿﺰ واﮔﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫واﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪bn‬‬ ‫ب( اﮔﺮ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.٢.٩‬واﺿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .٣.٣.١۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ an , bn ≥ ۰ ،n ≥ ۱‬و ‪ α‬ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ n ≥ m‬ﻛﻪ ‪ m‬ﻋﺪد ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻣﺜﺒﺖ و ﺻﺤﯿﺤﯽ اﺳﺖ‪ .an ≤ αbn ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺠﺎب ﻣﯽﻛﻨﺪ ﻛﻪ ‪an‬‬ ‫اﻟﻒ( اﯾﻨﻜﻪ ‪bn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫واﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫واﮔﺮاﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺠﺎب ﻣﯽﻛﻨﺪ ﻛﻪ ‪bn‬‬ ‫ب( اﯾﻨﻜﻪ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .۴.٣.١۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ an , bn ≥ ۰ ،n ≥ ۱‬و ‪ α‬و ‪ β‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﺑﻄﻮرﯾﻜﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،n ≥ m‬ﻛﻪ ‪ m‬ﻋﺪدی ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻣﺜﺒﺖ و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .αbn ≤ an ≤ βbn ،‬دراﯾﻦ‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﺮﻓﺘﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫و ‪bn‬‬ ‫ﺻﻮرت دو ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫≤ ‪ ،bn‬ﺑﻨﺎﺑﺮ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪α an‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺮای ‪ αbn ≤ an ،n ≥ m‬ﯾﺎ‬ ‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻮن ﺑﺮای ﻫﺮ‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ ٣.٣.١۴‬ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻻ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪bn‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ an ≤ βbn ،n ≥ m‬دوﺑﺎره از ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ ٣.٣.١۴‬ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫واﮔ ﺮا‬ ‫واﮔ ﺮاﺳ ﺖ اﮔ ﺮ و ﻓ ﻘ ﻂ اﮔ ﺮ ﺳ ﺮی ‪bn‬‬ ‫ﺑ ﻪ ﻃ ﺮﯾ ﻖ ﻣ ﺸ ﺎﺑ ﻪ ﻣ ﯽﺗ ﻮان ﺛ ﺎﺑ ﺖ ﻛ ﺮد ﻛ ﻪ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ۵.٣.١۴‬آزﻣﻮن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺣﺪی(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ an , bn ≥ ۰ ،n ≥ ۱‬ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﺮﻓﺘﺎرﻧﺪ‪.‬‬ ‫و ‪bn‬‬ ‫‪ α ، lim abnn = α‬ﻋﺪدی ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫∞→‪n‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۴٧٩‬‬

‫= ‪ .ϵ‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﺜﺒﺖ ‪ m‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺑﻄﻮرﯾﻜﻪ ﺑﺮای‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ ‪> ۰‬‬
‫‪. α۲ bn‬‬ ‫< ‪< an‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪۲ αbn‬‬ ‫ﭘﺲ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،n ≥ m‬‬ ‫‪. ۱۲‬‬ ‫<‬ ‫‪an‬‬
‫‪αbn‬‬ ‫<‬ ‫‪۳‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫‪،| αb‬‬
‫‪an‬‬
‫‪n‬‬
‫<|‪− ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪،n ≥ m‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ ۴.٣.١۴‬ﺣﻜﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫آزﻣﻮﻧﻬﺎی ﻗﯿﺎس ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﻛﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را درﺑﺎره ﺳﺮی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬
‫دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﺳﺮی دﯾﮕﺮی ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﻢ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ دو ﺳﺮی ﻣﻬﻢ را ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺮﯾﻬﺎ در ﺑﺴﯿﺎری ﺣﺎﻻت ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آزﻣﻮن ﺳﺮیﻫﺎی ﻫﻨﺪﺳﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫ ﻤ ﮕ ﺮاﺳ ﺖ‪ ،‬اﮔ ﺮ و ﻓ ﻘ ﻂ اﮔ ﺮ ‪ |x|< ۱‬و دراﯾ ﻦ ﺣ ﺎﻟ ﺖ دارﯾ ﻢ‬ ‫ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ‪ .۶.٣.١۴‬ﺳ ﺮی ‪xn‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪.‬‬ ‫= ‪xn‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱−x‬‬
‫‪n=۰‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬اﮔﺮ ‪ ،|x|≥ ۱‬آﻧﮕﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ |xn |≥ ۱ ،n ≥ ۰‬ﭘﺲ ‪ xn‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ‪ ۰‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻨﻚ ﺣﺎﻟﺘﯽ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ ،٨.١.١۴‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ ﻛﻪ ‪xn‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫ﻛﻪ ‪ .|x|< ۱‬ﭼﻮن ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،(۱ − x)(۱ + x + x۲ + . . . + xn ) = ۱ − xn+۱ ،n ≥ ۰‬ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ‪،x ̸= ۱‬‬
‫‪۱−‬‬ ‫‪xn+۱‬‬
‫= ‪Sn = ۱ + x + x۲ + . . . + xn‬‬
‫‪۱−x‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫= ‪ lim Sn‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ‪xn‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱−x‬‬ ‫ﭼ ﻮن ‪ ،|x|< ۱‬ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﻪ ﻣ ﺜ ﺎل ‪ . lim xn+۱ = ۰ ۶.١.٩‬ﭘ ﺲ‬
‫‪n=۰‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪.‬‬ ‫= ‪xn‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱−x‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ و‬
‫‪n=۰‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫را ﯾ ﻚ ﺳ ﺮی ﻫ ﻨ ﺪﺳ ﯽ‬ ‫ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ ‪ .٧.٣.١۴‬ﺳ ﺮی ‪arn = a + ar + ar۲ + . . . + arn + . . .‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ ﻛﻪ در آن ‪ a‬را ﺟﻤﻠﻪ اول و ‪ r‬را ﻗﺪر ﻧﺴﺒﺖ ﺳﺮی ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺟﻤﻠﻪ از اﯾﻦ ﺳﺮی از‬
‫ﺿﺮب ﻗﺪر ﻧﺴﺒﺖ ‪ r‬درﺟﻤﻠﻪ ﻗﺒﻠﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬اﮔﺮ ‪ |x|< ۱‬آﻧﮕﺎه ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮا و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٨.٣.١۴‬ﺳﺮی ﻫﻨﺪﺳﯽ ‪arn‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫‪ |x|≥ ۱‬آﻧﮕﺎه ﺳﺮی واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻟﺬا ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۶.٣.١۴‬ﺣﻜﻢ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪arn = a‬‬ ‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ ‪rn‬‬
‫‪n=۰‬‬ ‫‪n=۰‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ ‪.p > ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪np‬‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٩.٣.١۴‬ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٨٠‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬اﮔﺮ ‪ ،p ≤ ۰‬آﻧﮕﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ n۱p = n−p ≥ ۱ ،n ≥ ۱‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬دﻧﺒﺎﻟﻪ } ‪ { n۱p‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﺻﻔﺮ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ ﻟﺬا ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ،٨.١.١۴‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪np ،p ≤ ۰‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ رو ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ‪ .p > ۰‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ .p > ۱‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪ .Sn = ۱ +‬ﭼ ﻮن ‪ ،p > ۱‬دﻧ ﺒ ﺎﻟ ﻪ } ‪ { n۱p‬ﻏ ﯿ ﺮ ﺻ ﻌ ﻮدی اﺳ ﺖ ﭘ ﺲ ﺑ ﺮای‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲p‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳p‬‬ ‫‪+ ... +‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪np‬‬
‫‪ ،m ∈ N‬دارﯾﻢ‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪S۲m+۱ −۱‬‬ ‫‪= ۱ + ( p + p) + ... +‬‬ ‫‪+ . . . + m+۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪(۲m )p‬‬ ‫‪(۲‬‬ ‫‪− ۱)p‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۲m‬‬
‫‪≤ ۱ + p + p + ... + m p‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫) ‪(۲‬‬
‫‪= ۱ + ۲۱−p + ۴۱−p + . . . + (۲m )۱−p‬‬
‫‪= ۱ + ۲۱−p + (۲۱−p )۲ + . . . + (۲۱−p )m‬‬
‫‪۱ − (۲۱−p )m+۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫<‬
‫‪۱−۲‬‬ ‫‪۱−p‬‬ ‫‪۱ − ۲۱−p‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﺮای ‪ ،n ∈ N‬دﻟﺨﻮاه‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﺳﺘﻘﺮا ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ‬
‫‪n < n + ۱ ≤ ۲n < ۲n+۱ − ۱‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭼﻮن } ‪ {Sn‬ﻏﯿﺮ ﻧﺰوﻟﯽ اﺳﺖ )ﭼﺮا؟(‪ ،‬از اﯾﻦ رو ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،n ∈ N‬‬
‫‪۱‬‬
‫< ‪Sn < S۲n+۱ −۱‬‬
‫‪۱ − ۲۱−p‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪۱‬‬
‫‪np‬‬ ‫ﭘﺲ دﻧﺒﺎﻟﻪ } ‪) {Sn‬از ﺑﺎﻻ( ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ ﻟﺬا ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١.٣.١۴‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ ﻛﻪ ﺳﺮی‬
‫‪n=۰‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،n ∈ N‬‬ ‫‪.np‬‬
‫ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ .۰ < p ≤ ۱‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪≤ n ،n ∈ N‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ)ﻣﺜﺎل ‪ (٣.٢.١۴‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ از آزﻣﻮن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ‬ ‫‪ . n < np‬ﭼﻮن ‪n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪np‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫√‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪n۳ +۵‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٠.٣.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬

‫√‬ ‫√‬
‫= ‪an‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪n۳ +۵‬‬
‫≤‬ ‫‪n‬‬
‫‪n۳‬‬
‫=‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n۵/۲‬‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،n ∈ N‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫√‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫‪n‬‬
‫‪n۳ +۵‬‬
‫ﻫ ﻤ ﮕ ﺮاﺳ ﺖ )ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ‪ ،(٩.٣.١۴‬ﺑ ﺪﯾ ﻦ ﺗ ﺮﺗ ﯿ ﺐ ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮ آزﻣ ﻮن ﻣ ﻘ ﺎﯾ ﺴ ﻪ‪،‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n۵/۲‬‬
‫ﭼ ﻮن‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۴٨١‬‬

‫∑‬ ‫√‬
‫را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬ ‫= ‪ ،an‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی ‪an‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١١.٣.١۴‬ﺑﺮای ‪n۳ + ۱ − n‬‬
‫‪۳‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺗﺤﺎد ) ‪ a۳ − b۳ = (a − b)(a۲ + ab + b۲‬دارﯾﻢ‪.‬‬

‫‪n۳ + ۱ − n۳‬‬
‫= ‪an‬‬
‫‪(n۳ + ۱)۲/۳ + n۲ + n(n۲ + ۱)۱/۳‬‬
‫[‬ ‫]‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱ ۲/۳‬‬ ‫‪۱ ۱/۳‬‬
‫) ‪= ۲ (۱ + ۳‬‬ ‫) ‪+ ۱ + (۱ + ۳‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫= ‪ bn‬آﻧﮕﺎه‬ ‫ﺣﺎل اﮔﺮ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‬

‫‪۱‬‬
‫‪n۲‬‬
‫‪an‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫= ‪= lim‬‬ ‫‪۱ ۲/۳‬‬ ‫‪۱ ۱/۳‬‬
‫=‬
‫‪n→∞ bn‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪(۱ +‬‬ ‫‪n۳‬‬
‫)‬ ‫‪+ ۱ + (۱ +‬‬ ‫‪n۳‬‬
‫)‬ ‫‪۳‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﺎ ﻫﺮ دو ﻫﻤﮕﺮا و ﯾﺎ ﻫﺮ دو واﮔﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬ ‫و ‪bn‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺣﺪی‪an ،‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ ﭘﺲ ‪an‬‬ ‫= ‪bn‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n۲‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٢.٣.١۴‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﯾﺎ واﮔﺮاﺋﯽ ﺳﺮی زﯾﺮ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ... +‬‬ ‫‪+ ...‬‬
‫‪log ۲ log ۳ log ۴‬‬ ‫‪log n‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫< ‪ . n۱‬ﭼﻮن‬ ‫‪۱‬‬
‫‪log n‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،log n < n ،n > ۱‬از اﯾﻦ رو ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،n ≥ ۲‬‬
‫‪n=۲‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪log n‬‬ ‫واﮔﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آزﻣﻮن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ‬
‫‪n=۲‬‬
‫∑‬
‫راﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫= ‪ an‬رﻓﺘﺎر ‪an‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٣.٣.١۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪n۱+ n‬‬

‫‪ . abnn = n۱/n‬ﭼ ﻮن‬

‫‪۱‬‬
‫در ﻧ ﻈ ﺮ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ ‪ .bn = n۱‬در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت دارﯾ ﻢ‬ ‫ﺣ ﻞ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﺎ ﻫﺮ دو ﻫﻤﮕﺮا‬ ‫و ‪bn‬‬ ‫‪ . lim abnn = lim n۱/n‬ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺣﺪی‪an ،‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪= ۱۱ = ۱‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫واﮔﺮاﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ‪an‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫و ﯾﺎ ﻫﺮ دو واﮔﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١۴.٣.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی زﯾﺮ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪۱ + a + b + a + b + a۳ + b۳ + . . .‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﻛﻪ در آن ‪۰ < a < b < ۱‬‬

 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٨٢‬‬

‫ﺣ ﻞ‪ .‬در اﯾ ﻦ ﺣ ﺎﻟ ﺖ ﺑ ﻪ ازای ‪ an ≤ bn ،n ≥ ۰‬ﻛ ﻪ ‪ an‬ﺟ ﻤ ﻠ ﻪی ‪ n‬ام اﯾ ﻦ ﺳ ﺮی اﺳ ﺖ‪ .‬ﭼ ﻮن ﺑ ﺮای‬

‫∑‬‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ ‪an‬‬ ‫‪bn , |b|< ۱‬‬
‫‪n=۰‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫دراداﻣﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن واﺛﺒﺎت ﺳﻪ ازﻣﻮن ﻣﻬﻢ ﺑﺮای رﻓﺘﺎرﺳﺮﯾﻬﺎﻣﯽ ﭘﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ آنﻫﺎ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ دﻻﻣﺒﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ١۵.٣.١۴‬آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ داﻻﻣﺒﺮ(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ an > ۰ ،n ∈ N‬و‬

‫‪an‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪=L‬‬
‫‪n→∞ an+۱‬‬

‫دراﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪،‬‬ ‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪ L > ۱‬آﻧﮕﺎه ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫واﮔﺮا اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ب( اﮔﺮ ‪ L < ۱‬آﻧﮕﺎه ‪an‬‬

‫ج( اﮔﺮ ‪ L = ۱‬اﯾﻦ آزﻣﻮن ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ رﻓﺘﺎر ﺳﺮی را ﻧﺪارد‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﭼ ﻮن ‪ ،L > ۱‬ﻣ ﯽﺗ ﻮان ‪ ϵ > ۰‬را ﺑ ﻪ ﮔ ﻮﻧ ﻪای اﺧ ﺘ ﯿ ﺎر ﻣ ﯽﻛ ﻨ ﯿ ﻢ ﻛ ﻪ ‪.R = L − ϵ > ۱‬‬
‫‪ lim‬ﻋ ﺪد ﺻ ﺤ ﯿ ﺢ و ﻣ ﺜ ﺒ ﺖ ‪ m‬ﻣ ﻮﺟ ﻮد اﺳ ﺖ ﺑ ﻄ ﻮرﯾ ﻜ ﻪ ﺑ ﺮای ‪،n ≥ m‬‬ ‫‪an‬‬
‫ﭼ ﻮن ‪= L‬‬
‫‪n→∞ an+۱‬‬
‫‪ .R = L − ϵ < an+۱‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺑﺮای ‪،n > m‬‬
‫‪an‬‬
‫‪<L+‬‬ ‫‪ | an+۱ − L|< ϵ‬ﯾﻌﻨﯽ‪ϵ ،‬‬
‫‪an‬‬
‫‪an−۱‬‬ ‫‪am+۱‬‬ ‫‪am‬‬
‫‪> R, . . . ,‬‬ ‫‪> R,‬‬ ‫‪>R‬‬
‫‪an‬‬ ‫‪am+۲‬‬ ‫‪am+۱‬‬
‫ﺑ ﺎ ﺿ ﺮب ﻛ ﺮدن ﻧ ﺎﻣ ﺴ ﺎوﯾ ﻬ ﺎی ﻓ ﻮق در ﯾ ﻜ ﺪﯾ ﮕ ﺮ‪ ،‬ﺧ ﻮاﻫ ﯿ ﻢ داﺷ ﺖ ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ‪،n > m‬‬
‫< ‪،۰‬‬ ‫‪ . aam‬ﭘ ﺲ ﺑ ﺮای ‪ .an < Rm am R۱n ،n > m‬ﭼ ﻮن ‪< ۱, R > ۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪> Rn−m‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫‪∑ ۱ n‬‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ‪an‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪ ‪( R ) ،۶.٣.١۴‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫ب( اﮔﺮ ‪ ϵ > ۰ ،L < ۱‬را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ‪ .L + ϵ = ۱‬ﭼﻮن‬

‫‪an‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪=L‬‬
‫‪n→∞ an+۱‬‬

‫‪ | an+۱‬ﯾ ﻌ ﻨ ﯽ‪،‬‬
‫‪an‬‬
‫ﻋ ﺪد ﺻ ﺤ ﯿ ﺢ و ﻣ ﺜ ﺒ ﺖ ‪ m‬ﻣ ﻮﺟ ﻮد اﺳ ﺖ ﺑ ﻄ ﻮرﯾ ﻜ ﻪ ﺑ ﺮای ‪− L|< ϵ ،n ≥ m‬‬
‫< ‪.L − ϵ‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪an+۱‬‬ ‫‪<L+ϵ‬‬
‫ﭘ ﺲ ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ‪ .an < an+۱ ،n ≥ m‬ﭼ ﻨ ﯿ ﻦ ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ﻣ ﯽﺷ ﻮد ﻛ ﻪ ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ‪،n ≥ m‬‬
‫‪ .۰ < am < an‬از اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ } ‪ {an‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻔﺮ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺳﺮی‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۴٨٣‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﻚ ﺳﺮی ﺑﺎ ﺟﻤﻼت ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ واﮔﺮا‬ ‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ‪an ،‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫و‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫ج( اﮔ ﺮ ‪ ،L = ۱‬اﯾ ﻦ آزﻣ ﻮن در اﯾ ﻦ ﺣ ﺎﻟ ﺖ ﺑ ﯽ ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ اﺳ ﺖ‪ .‬ﺑ ﻌ ﻨ ﻮان ﻣ ﺜ ﺎل دو ﺳ ﺮی‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪ ، an+۱‬و ﺑﺮای دوﻣﯿﻦ‬
‫‪an‬‬
‫=‬ ‫‪n+۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪= ۱+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﺑﺮای اوﻟﯿﻦ ﺳﺮی دارﯾﻢ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n۲‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫‪(n+۱)۲‬‬
‫‪ . an+۱‬ﭼﻮن ‪ ، lim (۱ + n۱ ) = ۱‬ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﺳﺮی دارﯾﻢ‪،‬‬
‫‪an‬‬
‫=‬ ‫‪n۱‬‬
‫‪= (۱ +‬‬ ‫ﺳﺮی ) ‪n‬‬
‫‪۱ ۲‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫‪ ، lim‬وﻟﯽ ﺳﺮی اول واﮔﺮا و ﺳﺮی دوم ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪=۱‬‬
‫‪n→∞ an+۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫‪nn‬‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫!‪n‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١۶.٣.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬

‫‪n‬‬
‫‪ . an+۱‬ﭘﺲ‬
‫‪an‬‬ ‫!)‪(n+۱‬‬
‫)‪= nn! (n+۱‬‬‫= ‪n+۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫= ‪ an‬و ‪۱ n‬‬
‫‪(۱+ n‬‬ ‫)‬
‫‪nn‬‬
‫!‪n‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫‪an‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪= <۱‬‬
‫‪n→∞ an+۱‬‬ ‫‪n→∞ (۱ + ۱ )n‬‬ ‫‪e‬‬
‫‪n‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ‪an ،‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪xn‬‬
‫را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬ ‫!‪n‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٧.٣.١۴‬ﺑﺮای ‪ ،x > ۰‬رﻓﺘﺎر‬
‫‪n=۱‬‬

‫!)‪xn (n+۱‬‬
‫‪ lim‬ﺑﻨﺎﺑﺮآزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬ﺑﺮای‬ ‫‪an‬‬
‫‪ . an+۱‬از اﯾﻦ رو ∞ =‬
‫‪an‬‬
‫=‬ ‫‪n! (x+۱)n+۱‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ‪x‬‬
‫‪= n+۱‬‬
‫‪n→∞ an+۱‬‬
‫∑‬
‫‪∞ n‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ‪n! ،x > ۰‬‬
‫‪x‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٨.٣.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی زﯾﺮ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪۲‬‬ ‫‪۶ ۲‬‬ ‫‪۱۴ ۳‬‬
‫)‪۱ + ( )x + ( )x + ( )x + . . . , (x > ۰‬‬
‫‪۵‬‬ ‫‪۹‬‬ ‫‪۱۷‬‬

‫‪۲n+۱ −۲ n‬‬
‫= ‪an‬‬ ‫‪۲n+۱ +۱‬‬
‫‪x‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺎﺑﻘﯽ ﺟﻤﻼت‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫‪an‬‬ ‫‪۲n+۱ − ۲ n ۲n+۲ + ۱ ۱‬‬

‫‪= n+۱‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪an+۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪+ ۱ ۲n+۲ − ۲ xn+۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪۱ − ۲۱n ۱ + ۲n+۲‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬ ‫‪۱ .x‬‬
‫‪۱ + ۲n+۱ ۱ − ۲n+۱‬‬
‫‪۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٨۴‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ اﮔﺮ ‪ ، x۱ > ۱‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ‪ x < ۱‬و‬ ‫‪ . lim‬ﺑﻨﺎﺑﺮآزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ‪an ،‬‬ ‫‪an‬‬
‫=‬ ‫‪۱‬‬
‫ﭘﺲ‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n→∞ an+۱‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪۲n+۱ −۲‬‬ ‫‪۱− ۲۱n‬‬

‫= ‪ .an‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در اﯾﻦ‬ ‫‪۲n+۱ +۱‬‬
‫=‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱+ n+۱‬‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ اﮔﺮ ‪ ، x۱ < ۱‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ‪ .x > ۱‬اﮔﺮ ‪،x = ۱‬‬
‫‪۲‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‬ ‫واﮔﺮاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪an‬‬ ‫ﺣﺎﻟﺖ دارﯾﻢ ‪ lim an = ۱‬و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪ ‪an ،٨.١.١۴‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫اﮔﺮ ‪ x < ۱‬و واﮔﺮاﺳﺖ اﮔﺮ ‪.x ⩾ ۱‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ١٩.٣.١۴‬آزﻣﻮن راﺑﻪ(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ)ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ an > ۰ ،n(∈ N‬و‬

‫‪an‬‬
‫‪lim n‬‬ ‫‪−۱ =L‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪an+۱‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪،‬‬ ‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪ L > ۱‬آﻧﮕﺎه ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫واﮔﺮا اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ب( اﮔﺮ ‪ L < ۱‬آﻧﮕﺎه ﺳﺮی ‪an‬‬
‫∑‬
‫را ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ج( اﮔﺮ ‪ L = ۱‬آﻧﮕﺎه اﯾﻦ آزﻣﻮن ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ رﻓﺘﺎر ﺳﺮی ‪an‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪.‬‬

‫‪ ، lim n( an+۱‬ﻋ ﺪد ﺻ ﺤ ﯿ ﺢ‬
‫‪an‬‬
‫= ‪ ϵ‬و ﭼ ﻮن ‪− ۱) = L‬‬ ‫‪L−۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫اﻟﻒ( ﭼ ﻮن ‪ ،L > ۱‬ﭘ ﺲ ‪> ۰‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫و ﻣ ﺜ ﺒ ﺖ ‪ m‬ﻣ ﻮﺟ ﻮد اﺳ ﺖ ﺑ ﻄ ﻮرﯾ ﻜ ﻪ ﺑ ﺮای ‪ ،|n( an+۱ − ۱) − L|< ϵ ،n ≥ m‬ﯾ ﻌ ﻨ ﯽ‪،‬‬
‫‪an‬‬

‫‪L+۱‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪an‬‬
‫‪< n( an+۱‬‬ ‫‪ .L − ϵ < n( an+۱‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮای ‪− ۱) ،n ≥ m‬‬
‫‪an‬‬
‫‪− ۱) < L + ϵ‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪،‬‬
‫‪L−۱‬‬ ‫‪an‬‬ ‫‪an‬‬
‫(‪< n‬‬ ‫‪− ۱) − ۱ = n‬‬ ‫)‪− (n + ۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪an+۱‬‬ ‫‪an+۱‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ .ϵan+۱ < nan − (n + ۱)an+۱ ،n ≥ m‬از اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮای ‪،n ≥ m‬‬
‫‪ϵam+۱ < mam − (m + ۱)am+۱‬‬

‫و‬
‫‪ϵam+۲ < (m + ۱)am+۱ − (m + ۲)am+۲ , . . . , ϵan < (n − ۱)an−۱ − nan‬‬

‫ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﻛﺮدن ﻧﺎﻣﺴﺎوﯾﻬﺎی ﻓﻮق‪ ،‬ﺑﺮای ‪ ، n ≥ m‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬

‫‪ϵ(am+۱ + am+۲ + . . . + an ) < mam − nan < mam‬‬

‫‪.am+۱ + am+۲ + . . . + an < ( m‬‬

‫زﯾﺮا ‪ .nan > ۰‬ﭘﺲ ﺑﺮای ‪ϵ )am ،n ≥ m‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۴٨۵‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ،Sn = a۱ + a۲ + . . . an‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ‪ϵ )am ،n ≥ m‬‬

‫‪Sn − Sm < ( m‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ Sn < Sm + ( mϵ )am ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭼﻮن } ‪ {Sn‬ﻏﯿﺮ ﻧﺰوﻟﯽ اﺳﺖ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای‬
‫‪ .Sm ≤ Sn ،۱ ≤ m ≤ n‬از اﯾﻦﺟﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪی } ‪) {Sn‬از ﺑﺎﻻ( دارای ﮐﺮان‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ Sm + ( m‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻗﻀﯿﻪ ‪ ،١.٣.١۴‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ ‪an‬‬
‫‪ϵ )am‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫‪، lim n( an+۱‬‬

‫‪an‬‬
‫ب( ‪ ϵ > ۰ ،L < ۱‬را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای اﺧﺘﯿﺎر ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ .L + ϵ = ۱‬ﭼﻮن ‪− ۱) = L‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫‪an‬‬
‫‪n( an+۱‬‬ ‫ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺜﺒﺖ ‪ m‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮرﯾﻜﻪ ﺑﺮای ‪− ۱) < L + ϵ = ۱ .n ≥ m‬‬
‫‪ . an+۱‬ﭘﺲ ﺑﺮای ‪n ≥ m‬‬
‫‪an‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ‪n ،n ≥ m‬‬
‫‪< n+۱‬‬
‫‪am‬‬ ‫‪m + ۱ am+۱‬‬ ‫‪m+۲‬‬ ‫‪an−۱‬‬ ‫‪n‬‬
‫<‬ ‫‪,‬‬ ‫<‬ ‫‪,...,‬‬ ‫<‬
‫‪am+۱‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪am+۲‬‬ ‫‪m+۱‬‬ ‫‪an‬‬ ‫‪n−۱‬‬
‫ﯾﺎ‬ ‫‪am‬‬
‫‪an‬‬ ‫<‬ ‫‪n‬‬
‫‪m‬‬ ‫ﺑ ﺎ ﺿ ﺮب ﻛ ﺮدن ﻧ ﺎﻣ ﺴ ﺎویﻫ ﺎی ﻓ ﻮق در ﻫ ﻢ‪ ،‬ﺑ ﺮای ‪ n ≥ m‬ﺣ ﺎﺻ ﻞ ﻣ ﯽﺷ ﻮد‪،‬‬
‫∑‬‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫واﮔﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ‪an‬‬ ‫‪ .an > (mam ) n‬ﭼﻮن ‪n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫ج( زﻣﺎﻧﯽ ﻛﻪ ‪ ،L = ۱‬اﯾﻦ آزﻣﻮن ﺑﯽ ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ،an = n۱‬در اﯾﻦﺻﻮرت‬
‫‪an‬‬ ‫‪an‬‬ ‫‪n+۱‬‬
‫(‪lim n‬‬ ‫‪− ۱) = lim ۱ = ۱,‬‬ ‫=‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪an+۱‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪an+۱‬‬ ‫‪n‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫و ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪) .‬ﻣﺜﺎل ‪ ١١.۴.١۴‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‪(.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n(log n)۲‬‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد ﻛﻪ ﺳﺮی‬
‫‪n=۲‬‬
‫ﺑﺮای ‪ n ≥ ۲‬دارﯾﻢ‬ ‫‪. lim n( an+۱‬‬
‫‪an‬‬
‫‪−‬‬ ‫درﺣﺎﻟﯽ ﻛﻪ ﺑﺮای اﯾﻦ ﺳﺮی ‪۱) = ۱‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫‪an‬‬
‫(‪n‬‬ ‫)‪− ۱‬‬
‫‪an+۱‬‬ ‫[‬ ‫]‬
‫‪(n + ۱)(log(n + ۱))۲ − n(log n)۲‬‬
‫‪= n‬‬
‫‪n(log n)۲‬‬
‫‪n[(log(n + ۱)) − (log n)۲ ] + [log(n + ۱)]۲‬‬
‫‪۲‬‬
‫=‬
‫‪(log n)۲‬‬
‫‪n[(log(n + ۱) − log n)(log(n + ۱) + log n)] + [log(n + ۱)]۲‬‬
‫=‬
‫‪(log n)۲‬‬
‫‪log(۱ + n ) [log n + log(۱ + n۱ ) + log n]) + [log(n + ۱)]۲‬‬
‫‪۱ n‬‬
‫=‬
‫‪(log n)۲‬‬
‫[‬ ‫[ ]‬ ‫‪]۲‬‬
‫‪۱ n‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫) ‪log(۱ + n۱‬‬ ‫) ‪log n + log(۱ + n۱‬‬
‫) ‪= log(۱ +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪log n‬‬ ‫‪(log n)۲‬‬ ‫)‪(log n‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٨۶‬‬

‫[‬ ‫[ ]‬ ‫‪]۲‬‬
‫‪۱ n‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫) ‪log(۱ + n۱‬‬ ‫) ‪log(۱ + n۱‬‬
‫) ‪= log(۱ +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ۱+‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪log n‬‬ ‫‪(log n)۲‬‬ ‫)‪(log n‬‬

‫‪. lim n( an+۱‬‬

‫‪an‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪− ۱) = (log e)[۰ + ۰] + [۱ + ۰]۲ = ۱‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫در ﻣﺜﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد ﻛﻪ آزﻣﻮن راﺑﻪ از آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻮﺛﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢٠.٣.١۴‬ﺑﺮای ‪ x > ۰‬ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ و واﮔﺮاﺋﯽ ﺳﺮی زﯾﺮ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪۲.۴ ۲.۴.۶‬‬ ‫‪۲.۴.۶.۸ ۲‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪x+‬‬ ‫‪x + ...‬‬
‫‪۳.۵ ۳.۵.۷‬‬ ‫‪۳.۵.۷.۹‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﮔﺮ ‪ an‬ﻧﻤﺎدی ﺑﺮای ﺟﻤﻠﻪ ی ‪ n‬ام اﯾﻦ ﺳﺮی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪۲.۴.۶.۸ . . . (۲n + ۲) n−۱‬‬
‫= ‪an‬‬ ‫‪x‬‬
‫)‪۳.۵.۷.۹ . . . (۲n + ۳‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫ﻟﺬا‬
‫‪an‬‬ ‫‪۲n + ۵‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬
‫‪an+۱‬‬ ‫‪۲n + ۴‬‬ ‫‪x‬‬
‫ﭘﺲ‬
‫‪an‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫=‬
‫‪n→∞ an+۱‬‬ ‫‪x‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ اﮔﺮ ‪ x < ۱‬و واﮔﺮاﺳﺖ اﮔﺮ ‪ .x > ۱‬زﻣﺎﻧﯽ ﻛﻪ ‪ ،x = ۱‬آزﻣﻮن‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ‪an ،‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫‪. an+۱‬‬
‫‪an‬‬
‫= ‪−۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲n+۴‬‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﯽ ﺣﺎﺻﻞ اﺳﺖ اﻣﺎ آزﻣﻮن راﺑﻪ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ‪،x = ۱‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪an‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪۱‬‬
‫(‪lim n‬‬ ‫‪− ۱) = lim‬‬ ‫=‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪an+۱‬‬ ‫‪n→∞ ۲n + ۴‬‬ ‫‪۲‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ اﮔﺮ ‪ x < ۱‬و واﮔﺮاﺳﺖ‬ ‫واﮔﺮاﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ‪an‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮآزﻣﻮن راﺑﻪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ‪an ،x = ۱‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫اﮔﺮ ‪.x ≤ ۱‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٢١.٣.١۴‬آزﻣﻮن ﻟﮕﺎرﯾﺘﻤﯽ(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ an > ۰ ،n ∈ N‬و‬

‫‪an‬‬
‫‪lim n log‬‬ ‫‪=L‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪an+۱‬‬
‫دراﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪،‬‬ ‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪ L > ۱‬آﻧﮕﺎه ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۴٨٧‬‬

‫∑‬
‫واﮔﺮا اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ب( اﮔﺮ ‪ L < ۱‬آﻧﮕﺎه ‪an‬‬

‫ج( اﮔﺮ ‪ L = ۱‬اﯾﻦ آزﻣﻮن ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ رﻓﺘﺎرﺳﺮی را ﻧﺪارد‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﻓ ﺮض ﮐ ﻨ ﯿ ﺪ ‪ ϵ > ۰ .L > ۱‬را ﺑ ﻪ ﮔ ﻮﻧ ﻪای اﺧ ﺘ ﯿ ﺎر ﻣ ﯽﻛ ﻨ ﯿ ﻢ ﻛ ﻪ ‪ .p = L − ϵ > ۱‬ﭼ ﻮن‬

‫‪ lim n log an+۱‬ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﺜﺒﺖ ‪ m‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺑﻄﻮری ﻛﻪ ﺑﺮای ‪،n ≥ m‬‬
‫‪an‬‬
‫‪=L‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫‪. np < log an+۱‬‬
‫‪an‬‬
‫‪ .n log an+۱‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ‪،n ≥ m‬‬
‫‪an‬‬
‫‪>L−ϵ=p‬‬
‫‪p‬‬
‫< ‪ .e n‬ﭼﻮن دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ (۱ + n۱ )n‬دﻧﺒﺎﻟﻪای‬ ‫‪an‬‬
‫‪an+۱‬‬ ‫ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﯾﯽ ﺗﺎﺑﻌﯽ اﮐﯿﺪا ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ ﭘﺲ‪،‬‬
‫‪p‬‬
‫‪.(۱ +‬‬ ‫‪۱ p‬‬
‫)‪n‬‬ ‫ﻏﯿﺮ ﻧﺰوﻟﯽ و ﻫﻤﮕﺮا ﺑﻪ ‪ e‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿ ﺮﯾﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪≤ e ،n ∈ N‬‬
‫‪n‬‬
‫‪p‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺰرگ ‪ .(۱ + n۱ )p ≤ e n ،n‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای‬
‫‪۱/np‬‬
‫= ‪ ،bn‬در اﯾ ﻦﺻ ﻮرت ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪np‬‬ ‫‪ . an+۱‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪،n ∈ N‬‬
‫‪an‬‬
‫>‬ ‫‪۱/(n+۱)p‬‬ ‫‪،n ≥ m‬‬
‫ﺑﺮای ‪ n ≥ m‬دارﯾﻢ‬ ‫‪،n ≥ m‬‬ ‫‪. an+۱‬‬
‫‪an‬‬ ‫‪bn‬‬
‫‪> bn+۱‬‬
‫‪bm‬‬ ‫‪bm bm+۱‬‬ ‫‪bn−۲ bn−۲‬‬ ‫‪am am+۱‬‬ ‫‪an−۱‬‬ ‫‪am‬‬
‫=‬ ‫‪...‬‬ ‫<‬ ‫‪...‬‬ ‫=‬
‫‪bn‬‬ ‫‪bm+۱ bm+۲‬‬ ‫‪bn−۱ bn‬‬ ‫‪am+۱ am+۲‬‬ ‫‪an‬‬ ‫‪an‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای ‪ n ⩾ m‬دارﯾﻢ‬
‫‪bm‬‬ ‫‪am‬‬
‫<‬
‫‪bn‬‬ ‫‪an‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ‬ ‫= ‪bn‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪np , p‬‬ ‫‪ ،an < ( abm‬ﭼﻮن ‪> ۱‬‬
‫‪m‬‬
‫و ﯾﺎ ‪)bn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫ب( اﮔ ﺮ ‪ ϵ > ۰ ،L < ۱‬را ﺑ ﻪ ﮔ ﻮﻧ ﻪای اﺧ ﺘ ﯿ ﺎر ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ ‪ .L + ϵ = ۱‬ﭼ ﻮن‬

‫‪ ، lim n log an+۱‬ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﺜﺒﺖ ‪ m‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺑﻄﻮرﯾﻜﻪ ﺑﺮای ‪،n ≥ m‬‬
‫‪an‬‬
‫‪=L‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪ . an+۱‬وﻟﯽ‬
‫‪an‬‬
‫‪ . lim n log an+۱‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ‪< e n ،n ≥ m‬‬
‫‪an‬‬
‫‪< L+ϵ = ۱‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫‪ . an+۱‬ﺣﺎل ﻫﻤﭽﻮن‬
‫‪an‬‬
‫<‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱−۱/n‬‬ ‫=‬ ‫‪ ex < ۱−x‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮای ‪،n > m‬‬
‫‪n‬‬
‫‪n−۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫ﺑﺮای ‪،x < ۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ )ب( از آزﻣﻮن راﺑﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫و‬ ‫‪an‬‬
‫‪an+۱‬‬ ‫=‬ ‫‪n+۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫= ‪ ،an‬دارﯾﻢ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫ج( ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﻛﻪ ‪ ،L = ۱‬آزﻣﻮن ﺑﯽ ﺣﺎﺻﻞ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺎ ﻓﺮض‬
‫‪ n log an+۱‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪an‬‬
‫‪= n log(۱ + n۱ ) = log(۱ + n۱ )n‬‬
‫‪an‬‬
‫‪lim n log‬‬ ‫‪= log e = ۱‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪an+۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫و ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٨٨‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪) .‬ﻣﺜﺎل ‪ ١١.۴.١۴‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n(log n)۲‬‬
‫ﺑﻌﺪا ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد ﻛﻪ ﺳﺮی‬
‫‪n=۲‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ در آن‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢٢.٣.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۲‬‬
‫‪(۱ + n)n n‬‬
‫= ‪an‬‬ ‫‪x ,‬‬ ‫‪(x > ۰).‬‬
‫!‪n‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫‪an‬‬ ‫!)‪(۱ + n)n n (n + ۱‬‬ ‫‪۱‬‬

‫=‬ ‫‪x .‬‬
‫‪an+۱‬‬ ‫!‪n‬‬ ‫‪(n + ۲)n+۱ xn+۱‬‬
‫‪(۱ + n)n+۱ ۱‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪(n + ۲)n+۱ x‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪۱ n+۱ . x‬‬
‫‪(۱ + n+۱‬‬ ‫)‬
‫ﭘﺲ‬
‫‪an‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱ ۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪. = .‬‬
‫‪n→∞ an+۱‬‬ ‫‪n→∞ (۱ + ۱ )n+۱ x‬‬ ‫‪e x‬‬
‫‪n+۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫> ‪ .x‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﻛﻪ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪e‬‬ ‫< ‪ x‬و واﮔﺮاﺳﺖ اﮔﺮ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪e‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ اﮔﺮ‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮآزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫‪an‬‬
‫‪lim n log an+۱‬‬ ‫=‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫= ‪ ،x‬ﻣﯽ ﺗﻮان دﯾﺪ ﮐﻪ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪e‬‬ ‫= ‪ x‬آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﺛﻤ ﺮﺑﺨﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪e‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫= ‪ x‬واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪e‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎﺑﻪ آزﻣﻮن ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ ﺳﺮی ﺑﻪ ازای‬

‫آزﻣﻮﻧﻬﺎی رﯾﺸﻪ ﮐُﺸﯽ‪ ،‬اﻧﻘﺒﺎض و اﻧﺘﮕﺮال‬ ‫‪۴.١۴‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ١.۴.١۴‬آزﻣﻮن رﯾﺸﻪی ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ n‬ام ﮐُﺸﯽ(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ an > ۰ ،n ∈ N‬و‬
‫‪۱‬‬
‫‪lim (an ) n = L‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫در اﯾﻦﺻﻮرت‬
‫∑‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪،‬‬ ‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪ L < ۱‬آﻧﮕﺎه ‪an‬‬
‫∑‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ‪،‬‬ ‫ب( اﮔﺮ ‪ L > ۱‬آﻧﮕﺎه ‪an‬‬
‫∑‬
‫را ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ج( اﮔﺮ ‪ L = ۱‬اﯾﻦ آزﻣﻮن ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ رﻓﺘﺎرﺳﺮی ‪an‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۴٨٩‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪.‬‬
‫‪۱‬‬
‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪ ϵ > ۰ ،L < ۱‬را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای اﺧﺘﯿﺎر ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ .R = L + ϵ < ۱‬ﭼﻮن ‪، lim (an ) n = L‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫ﻋ ﺪد ﺻ ﺤ ﯿ ﺢ و ﻣ ﺜ ﺒ ﺖ ‪ m‬ﻣ ﻮﺟ ﻮد اﺳ ﺖ ﺑ ﻄ ﻮرﯾ ﻜ ﻪ ﺑ ﺮای اﻋ ﺪاد ﻃ ﺒ ﯿ ﻌ ﯽ ‪،n ≥ m‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪۱‬‬ ‫‬ ‫‪۱‬‬ ‫‬
‫‪ ،(an ) − L < ϵ‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ .L − ϵ < (an ) < L + ϵ = R‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺑﺮای ‪،n ≥ m‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﺮآزﻣﻮن ﻗﯿﺎس اﺳﺎﺳﯽ‪an ،‬‬ ‫‪ .an < Rn‬ﭼﻮن ‪Rn ،R < ۱‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( در ﺣ ﺎﻟ ﺖ ‪ ϵ > ۰ ،L > ۱‬را ﺑ ﻪ ﮔ ﻮﻧ ﻪای اﺧ ﺘ ﯿ ﺎر ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ ‪ .r = L − ϵ > ۱‬ﭼ ﻮن‬

‫‪۱‬‬
‫‪ ، lim (an ) n = L‬ﻋ ﺪد ﺻ ﺤ ﯿ ﺢ و ﻣ ﺜ ﺒ ﺖ ‪ m‬ﻣ ﻮﺟ ﻮد اﺳ ﺖ ﺑ ﻄ ﻮرﯾ ﻜ ﻪ ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ‪،n ≥ m‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪ ،|(an ) n − L|< ϵ‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ .r = L − ϵ < (an ) n < L + ϵ‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺑﺮای ‪،n ≥ m‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫‪ ،‬ﻧﯿﺰ‬ ‫واﮔ ﺮاﺳ ﺖ‪ .‬ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﺮآزﻣ ﻮن ﻗ ﯿ ﺎس اﺳ ﺎﺳ ﯽ ‪an‬‬ ‫‪ ،rn < an‬ﭼ ﻮن ‪rn ،r > ۱‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ واﮔﺮا و ﻫﻤﮕﺮا‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n۲‬‬
‫و‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫ج( ﺑﺮای ﺣﺎﻟﺖ ‪ ،L = ۱‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺳ ﺮﯾﻬﺎی‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬دارﯾﻢ ‪ lim (an ) n = ۱‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪nn‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.۴.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺮای ‪ .(an ) n = ( n۱n ) n = n۱ ،n ≥ ۱‬ﭘﺲ ‪ . lim (an ) n = lim ( n۱ ) = ۰ < ۱‬ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫آزﻣﻮن رﯾﺸﻪی ﻣﺮﺗﺒﻪی ‪ n‬ام ﻛﺸﯽ‪ ،‬ﺳﺮی ‪nn‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.۴.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی ‪(۱ + n۱ )−n‬‬
‫‪۲‬‬

‫‪n=۱‬‬

‫‪۱‬‬
‫= ‪lim (an ) n = lim (۱ + n۱ )−n = e−۱‬‬ ‫ﺣ ﻞ‪ .‬دارﯾ ﻢ ‪ an = (۱ + n۱ )−n‬و ‪< ۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬

‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪e‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮآزﻣﻮن رﯾﺸﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ n‬ام ﻛﺸﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.۴.١۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫√‬
‫‪۲−n− n‬‬ ‫اﮔﺮ ‪ n‬ﺑﺎﺷﺪ زوج‬
‫= ‪an‬‬ ‫√‬
‫‪۲−n+ n‬‬ ‫اﮔﺮ ‪ n‬ﺑﺎﺷﺪ ﻓﺮد‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٩٠‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬ ‫رﻓﺘﺎر ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫√‬ ‫√‬
‫‪۱/۲n‬‬ ‫‪−۲n+ ۲n ۱/۲n‬‬ ‫‪−۱+۱/ ۲n‬‬
‫) ‪(a۲n‬‬ ‫‪= (۲‬‬ ‫)‬ ‫‪=۲‬‬

‫ﭘﺲ‬
‫√‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim (a۲n )۱/۲n = lim (۲−۱+۱/‬‬ ‫‪۲n‬‬
‫‪) = ۲−۱‬‬ ‫=‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪۲‬‬
‫√‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫√‬
‫‪−(۲n+۱+‬‬ ‫)‪(۲n+۱))۱/(۲n+۱‬‬ ‫‪−۱+۱/ ۲n+۱‬‬
‫‪a۲n+۱ = (۲‬‬ ‫‪=۲‬‬

‫ﭘﺲ‬
‫√‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim (a۲n+۱ )۱/(۲n+۱) = lim (۲−۱+۱/‬‬ ‫‪۲n+۱‬‬
‫‪) = ۲−۱+۰‬‬ ‫=‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪۲‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫‪۱‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ‬ ‫= ‪ . lim (an ) n‬ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن رﯾﺸﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ n‬ام ﻛﺸﯽ‪an ،‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫درﻧﺘﯿﺠﻪ دارﯾﻢ‬
‫‪n=۱‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ را درﺑﺎره اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﺑﻜﺎر ﺑﺒﺮﯾﻢ‪ ،‬دراﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ دارﯾﻢ‪.‬‬
‫√‬
‫‪a۲n‬‬ ‫‪۲−۲n+ ۲n‬‬ ‫√‬ ‫√‬
‫=‬ ‫√‬ ‫‪= ۲۱+ ۲n+ ۲n+۱‬‬
‫‪a۲n+۱‬‬ ‫‪۲−(۲n+۱)− ۲n+۱‬‬
‫‪ lim a۲n+۱‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫‪a۲n‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ∞ =‬
‫√‬ ‫‪n‬‬
‫‪a۲n−۱‬‬ ‫‪۲−(۲n+۱)− ۲n−۱‬‬ ‫√‬ ‫√‬
‫=‬ ‫√‬ ‫‪= ۲−۱− ۲n−۱− ۲n‬‬
‫‪a۲n‬‬ ‫‪۲−۲n+ ۲n‬‬
‫‪ lim‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪ lim‬از اﯾﻦ رو‬
‫‪a۲n−۱‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪= ۰‬‬
‫‪n→∞ an+۱‬‬ ‫‪n→∞ a۲n‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬ﺳﺮﯾﻬﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از آزﻣﻮن رﯾﺸﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻋﻜﺲ ﻣﻄﻠﺐ ﻓﻮق ﻫﻤﻮاره ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻫﺮوﻗﺖ رﻓﺘﺎر ﯾﻚ‬
‫ﺳﺮی ﺑﺎ آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آزﻣﻮن رﯾﺸﻪ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﯿﺺ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.۴.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪ ‪ n‬ام زﯾﺮ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪n + ۱ n+۱ n + ۱ −n‬‬
‫([ = ‪an‬‬ ‫)‬ ‫‪−‬‬ ‫]‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪ ، n+۱‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ .an > ۰ ،n ∈ N‬ﺣﺎل‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺮای ﻫﺮ ‪> ۱ ،n ∈ N‬‬
‫([‬ ‫‪)n+۱‬‬ ‫‪]−۱ [( n‬‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫‪)]−۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪n+۱‬‬ ‫‪n+۱‬‬ ‫‪۱ n+۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ‪(an ) n‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪− ۱+‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۴٩١‬‬

‫از اﯾﻦ رو‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim (an ) = (e − ۱)−۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫=‬ ‫‪<۱‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪e−۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن رﯾﺸﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ n‬ام ﻛﺸﯽ‪an ،‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ p‬در آن ﻋﺪدی ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪npn‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.۴.١۴‬ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬

‫= ‪ ،an‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬

‫‪۱‬‬
‫‪npn‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪۰‬‬ ‫اﮔﺮ ‪p > ۰‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪۱‬‬
‫= ‪lim (an ) n‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫اﮔﺮ ‪p = ۰‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫∞‪‬‬ ‫اﮔﺮ ‪p < ۰‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ اﮔﺮ ‪ p > ۰‬و واﮔﺮاﺳﺖ اﮔﺮ‬ ‫ﺣﺎل ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﮔﺮ ‪ p = ۰‬آﻧﮕﺎه ‪ ،an = ۱‬ﭘﺲ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫‪.p ≤ ۰‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه دﻧﺒﺎﻟﻪ } ‪ {an‬دﻧﺒﺎﻟﻪای ﻏﯿﺮ ﺻﻌﻮدی ﺑﺎ ﺟﻤﻼت ﻧﺎﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ درﺑﺎره ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﯾﺎ‬
‫∑‬‫∞‬
‫‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮدن ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﯾﺎ واﮔﺮاﯾﯽ ﺳﺮی ﻛﻮﭼﻜﺘﺮی‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻛﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺻﻮرت‬ ‫واﮔﺮاﯾﯽ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫دﻗﯿﻖﺗﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﻗﻀﯿﻪی زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٧.۴.١۴‬آزﻣﻮن ﺗﺮاﮐﻢ ﻛُﺸﯽ(‪ .‬اﮔﺮ ‪ an‬دﻧﺒﺎﻟﻪای ﻏﯿﺮ ﺻﻌﻮدی از اﻋﺪاد ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺳﺮﯾﻬﺎی‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬‫∞‬
‫ﻫﺮ دو ﻫﻤﮕﺮا ﯾﺎ ﻫﺮ دو واﮔﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫و ‪۲n a۲n‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫)از ﺑﺎﻻ(‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪ ‪۲n a۲n ١.٣.١۴‬‬ ‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪۲n a۲n‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪ .‬ﭼﻮن } ‪ {an‬دﻧﺒﺎﻟﻪای‬ ‫‪۲n a‬‬ ‫‪۲n‬‬ ‫ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ l > ۰‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺑﻄﻮرﯾﻜﻪ ‪< l‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﻏﯿﺮﺻﻌﻮدی اﺳﺖ‪ ،‬دارﯾﻢ‬
‫‪a۱ ≤ a۱‬‬

‫‪a۲ + a۳ ≤ a۲ + a۲ = ۲a۲‬‬

‫و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ از اﯾﻦﻫﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻛﻪ‬

‫‪۲m+۱ −۱‬‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫≤ ‪ak‬‬ ‫‪۲k a۲k‬‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۰‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٩٢‬‬

‫ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﺜﺒﺖ ‪ ،m‬دارﯾﻢ ‪ .۲m+۱ − ۱ > ۲m ≥ m + ۱ > m‬ﭼﻮن ‪ an‬دﻧﺒﺎﻟﻪای ﺑﺎ‬
‫ﺟﻤﻼت ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺘﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪m ≥ ۱‬‬
‫∑‬
‫‪m‬‬ ‫‪۲m+۱ −۱‬‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫≤ ‪ak‬‬ ‫≤ ‪ak‬‬ ‫‪(۲k a۲k ) < l‬‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۰‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫)از ﺑﺎﻻ( ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ‪an ،١.٣.١۴‬‬ ‫ﭘﺲ‪ ،‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻬﺎی ﺟﺰﺋﯽ ‪ak‬‬
‫‪n=۰‬‬ ‫‪k=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫از‬ ‫واﮔﺮاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ،١.٣.١۴‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻬﺎی ﺟﺰﺋﯽ ‪an‬‬ ‫ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪۲n a۲n‬‬
‫‪n=۰‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫ﺑﺎﻻ ﺑﯿﻜﺮان اﺳﺖ‪.‬‬

‫از اﯾﻦ رو ﺑﺮای ‪ G > ۰‬دﻟﺨﻮاه‪ ،‬دارﯾﻢ‬

‫∞‬
‫∑‬
‫‪۲k a۲k > G‬‬
‫‪n=۰‬‬

‫ﭼﻮن } ‪ {an‬دﻧﺒﺎﻟﻪای ﻏﯿﺮ ﺻﻌﻮدی ﺑﺎ ﺟﻤﻼت ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‬

‫‪a۳ + a۴ ≥ ۲a۴‬‬

‫‪a۵ + a۶ + a۷ + a۸ + ≥ ۴a۸‬‬

‫و ﻋﻤﻮﻣﺎ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،n ≥ ۱‬‬

‫‪n‬‬
‫‪a۲n +۱ + a۲n +۲ + . . . + a۲n+۱ > ۲ a۲n+۱‬‬

‫ﻗﺮار دﻫﯿﺪ ‪ ، n > ۲m+۱‬ﭼﻮن } ‪ {an‬دﻧﺒﺎﻟﻪای ﺑﺎ ﺟﻤﻼت ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪،‬‬

‫‪a۱ + a۲ + . . . + an ≥ a۱ + a۲ + . . . + a۲m+۱‬‬
‫‪≥ a۱ + a۲ + ۲a۴ + . . . + ۲m a۲m+۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫≥‬ ‫‪a۱ + a۲ + ۲a۴ + . . . + ۲m a۲m+۱‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪۱ ∑ k‬‬
‫‪m+۱‬‬
‫≥‬ ‫‪۲ a۲k‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪k=۰‬‬
‫∞‬
‫∑‪۱‬‬
‫≥‬ ‫‪۲k a۲k‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪k=۰‬‬
‫‪> G‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ازﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﯿﻜﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ‪an ١.٣.١۴‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪ ی ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ ﺟﺰﯾﯽ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۴٩٣‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫اﯾﺠﺎب ﻣﯽﻛﻨﺪ ﺗﺎ‬ ‫ﻣﺎ اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮ واﻣﯽﮔﺬارﯾﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ )واﮔﺮاﯾﯽ( ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﮕﺮا )واﮔﺮا( ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪۲n a۲n‬‬
‫‪n=۰‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪np‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٨.۴.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬

‫دﻧﺒﺎﻟﻪای ﻏﯿﺮ ﺻﻌﻮدی‬ ‫‪۱‬‬

‫‪np‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬اﮔﺮ ‪ ،p ≤ ۰‬اﯾﻦ ﺳﺮی واﮔﺮاﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ P > ۰‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫= ‪.an‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪np‬‬ ‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﻚ ﺗﺼﺎﻋﺪ ﻫﻨﺪﺳﯽ ﺑﺎ ﻗﺪر‬ ‫ﺑﺮای ‪ .۲n a۲n = ۲n (۲n۱ )p = (۲۱−p )n ،n ≥ ۰‬ﭘﺲ ‪۲n a۲n‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ اﮔﺮ ‪ .۲۱−p < ۱‬در‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ‪ r = ۲۱−p‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ،٨.٣.١۴‬ﺳﺮی ‪۲n a۲n‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ اﮔﺮ ‪ ،p > ۱‬و واﮔﺮاﺳﺖ اﮔﺮ ‪.p ≤ ۱‬‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن ﺗﺮاﻛﻢ ﻛﺸﯽ‪an ،‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪(log n)p‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٩.۴.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی‬
‫‪n=۲‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪.p > ۰‬‬

‫واﮔﺮاﺳﺖ‪{ .‬‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺮای ‪ ،p ≤ ۰‬اﯾﻦ ﺳﺮی }‬
‫= ‪ .an‬اﯾﻨﻚ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪(log n)p‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﻛﻪ ‪ ،n > ۱‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ (log n)p‬ﻏﯿﺮ ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪۱‬‬

‫ﺑﺮای ‪،n ≥ ۱‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲n a۲n‬‬ ‫( ‪= ۲n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪p‬‬
‫‪) = ۲n p‬‬
‫) ‪(log ۲‬‬ ‫‪n (log ۲)p‬‬
‫‪۲n‬‬
‫= ‪ ،bn‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬ ‫‪np‬‬ ‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬
‫‪bn‬‬ ‫‪۲n (n + ۱)p‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪= p‬‬ ‫‪n+۱‬‬
‫‪= (۱ + )p‬‬
‫‪bn+۱‬‬ ‫‪n ۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪ . lim‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ داﻻﻣﺒﺮ‪bn ،‬‬ ‫‪bn‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪(۱‬‬ ‫= ‪+ n۱ )p‬‬ ‫‪۱‬‬
‫از اﯾﻦ رو ‪< ۱‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n→∞ bn+۱‬‬ ‫‪n→∞ ۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫‪۱‬‬
‫‪(log n)p‬‬ ‫واﮔﺮاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن ﺗﺮاﻛﻢ ﻛﺸﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪،p ∈ R‬‬ ‫ﭘﺲ‪ ،‬ﺳﺮی ‪۲n a۲n‬‬
‫‪n=۲‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ‪) ١٠.۴.١۴‬آزﻣ ﻮن اﻧ ﺘ ﮕ ﺮال ﻛُ ﺸ ﯽ ‪ -‬ﻣ ﻚ ﻟ ﻮرن(‪ .‬اﮔ ﺮ ‪ f‬ﺗ ﺎﺑ ﻌ ﯽ ﻧ ﺰوﻟ ﯽ ﻧ ﺎﻣ ﻨ ﻔ ﯽ و ﺑ ﺮ )∞ ‪[۱,‬‬

‫∞∫‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫و اﻧﺘﮕﺮال ‪ ۱ f (x)dx‬ﻫﺮدو ﻫﻤﮕﺮا ﯾﺎ ﻫﺮ دو واﮔﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺳﺮی )‪f (n‬‬
‫‪n=۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٩۴‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﭼﻮن ‪ f‬ﺑﺮ ﺑﺎزه )∞ ‪ [۱,‬ﻧﺰوﻟﯽ اﺳﺖ‪ ،‬دارﯾﻢ ﺑﺮای‬

‫‪f (n) ≤ f (x) ≤ f (n − ۱), n ≥ ۲, n − ۱ ≤ x ≤ n‬‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫∫‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫≤ ‪f (n)dx‬‬ ‫≤ ‪f (x)dx‬‬ ‫‪f (n − ۱)dx‬‬
‫‪n−۱‬‬ ‫‪n−۱‬‬ ‫‪n−۱‬‬

‫∫‬ ‫ﯾﺎ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،n ≥ ۲‬‬

‫‪n‬‬
‫≤ )‪f (n‬‬ ‫)‪f (x)dx ≤ f (n − ۱‬‬
‫‪n−۱‬‬

‫ﭘﺲ ﺑﺮای ‪،n ≥ ۲‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∫ ‪n‬‬
‫∑‬ ‫‪k‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫≤ )‪f (k‬‬ ‫≤ ‪f (x)dx‬‬ ‫)‪f (k − ۱‬‬
‫‪k=۲‬‬ ‫‪k=۲ k−۱‬‬ ‫‪k=۲‬‬

‫وﻟﯽ‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n−۱‬‬ ‫‪n ∫ k‬‬
‫∑‬ ‫∫‬ ‫‪n‬‬
‫= )‪f (k − ۱‬‬ ‫‪f (k),‬‬ ‫= ‪f (x)dx‬‬ ‫‪f (x)dx‬‬
‫‪k=۲‬‬ ‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۲ k−۱‬‬ ‫‪۱‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮای ‪،n ≥ ۲‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∫‬ ‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n−۱‬‬
‫≤ )‪f (k‬‬ ‫≤ ‪f (x)dx‬‬ ‫)‪f (k‬‬ ‫)‪(٣.١۴‬‬
‫‪k=۲‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﻚ ﺳﺮی ﺷﺎﻣﻞ ﺟﻤﻼت ﻧﺎﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن )‪f (n‬‬ ‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ )‪f (n‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻬﺎی ﺟﺰﯾﯽ آن )از ﺑﺎﻻ( ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﺜﺒﺖ ‪ M‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺑﻄﻮرﯾﻜﻪ‬
‫‪∫n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ )‪ (٣.١۴‬دﻧﺒﺎﻟﻪ }‪) { ۱ f (x)dx‬از ﺑﺎﻻ( ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﺎ ﭼﻨﯿﻦ‬ ‫‪f (k) < M‬‬
‫‪∫ ∞ k=۱‬‬
‫ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﻛﻪ ‪ ۱ f (x)dx‬ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∞∫‬
‫از ﺑﺎﻻ‬ ‫ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ ۱ f (x)dx‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت از )‪ (٣.١۴‬دارﯾﻢ‪f (k) ،‬‬
‫‪k=۲‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮐﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ،١.٣.١۴‬ﺳﺮی )‪f (x‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n(log n)p‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١١.۴.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی‬
‫‪n=۲‬‬

‫= )‪ ،f (x‬اﮔﺮ ‪ f, p > ۰‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻧﺎﻣﻨﻔﯽ و ﺑﺮ )∞ ‪ [۲,‬ﻧﺰوﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪x(log x)p‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﺑﺮای‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۴٩۵‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺸﯽ ‪ -‬ﻣﻚ ﻟﻮرن‪،‬‬

‫∫‬ ‫∞‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪dx,‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪x(log x)p‬‬ ‫‪n(log n)p‬‬
‫‪n=۲‬‬

‫ﻫﺮ دو ﻫﻤﮕﺮا ﯾﺎ ﻫﺮ دو واﮔﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ‪ p > ۰‬دارﯾﻢ‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫اﮔﺮ ‪log(log x) − log(log ۲) p = ۱‬‬
‫∫‬ ‫‪x‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪dx‬‬
‫=‬
‫‪x(log x)p ‬‬‫‪‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ (log x)۱−p −(log ۲)۱−p‬‬
‫‪۱−p‬‬ ‫اﮔﺮ ‪p ̸= ۱‬‬
‫∞∫‬
‫ﻫ ﻤ ﮕ ﺮاﺳ ﺖ اﮔ ﺮ ‪ p > ۱‬و واﮔ ﺮاﺳ ﺖ اﮔ ﺮ ‪۰ < p ≤ ۱‬‬ ‫ﻟ ﺬا ﭼ ﻨ ﯿ ﻦ ﺣ ﺎﺻ ﻞ ﻣ ﯽﺷ ﻮد ﻛ ﻪ ‪f (x)dx‬‬
‫‪۲‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ اﮔﺮ ‪ p > ۱‬و واﮔﺮاﺳﺖ اﮔﺮ ‪.۰ < p ≤ ۱‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﺮی ‪n(log n)p‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪n=۲‬‬

‫ﺳﺮیﻫﺎی ﻣﺘﻨﺎوب‬ ‫‪۵.١۴‬‬

‫ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در اﺑﺘﺪای ﻓﺼﻞ آﺷﻨﺎ ﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬ﯾﻚ ﺳﺮی ﻣﺘﻨﺎوب‪ ،‬در ﯾﻜﯽ از دو ﺷﻜﻞ زﯾﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫‪a۱ − a۲ + a۳ − a۴ + . . . + (−۱)k+۱ ak + . . .‬‬

‫ﯾﺎ‬
‫‪−a۱ + a۲ − a۳ + a۴ + . . . + (−۱) ak + . . .‬‬‫‪k‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﺎ )در‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ .ak > ۰ ،k‬ﭘﺲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﯾﻚ ﺳﺮی ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪(−۱)n+۱ an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺣﺎﻟﺖ دوم( ‪(−۱)n an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫دﺳﺖ آورد زﯾﺮ ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻼش ﻻﯾﺐ ﻧﯿﺘﺰ اﺳﺖ ﺷﺮاﯾﻂ ﻛﺎﻓﯽ را ﺑﺮای ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﯾﻚ ﺳﺮی ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ١.۵.١۴‬ﻻﯾﺐﻧﯿﺘﺰ(‪ .‬اﮔﺮ } ‪ {an‬دﻧﺒﺎﻟﻪای از اﻋﺪاد ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻄﻮرﯾﻜﻪ‬

‫اﻟﻒ( ﺑﺮای ﻫﺮ ‪an ≥ an+۱ ،n ∈ N‬‬

‫ب( ‪lim an = ۰‬‬

‫∞→‪n‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه ﺳﺮی ﻣﺘﻨﺎوب ‪(−۱)n+۱ an‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ .Sn = a۱ − a۲ + a۳ − a۴ + . . . + (−۱)n+۱ an‬ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد ﻛﻪ‬

‫دﻧ ﺒ ﺎﻟ ﻪﻫ ﺎی } ‪ {S۲n‬و } ‪ {S۲n−۱‬ﺑ ﻪ ﺣ ﺪودی ﺑ ﺮاﺑ ﺮ ﻫ ﻤ ﮕ ﺮا ﻫ ﺴ ﺘ ﻨ ﺪ و از آﻧ ﺠ ﺎ ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ ﻛ ﻪ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٩۶‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ n ∈ N‬دارﯾﻢ‪.‬‬ ‫‪(−۱)n−۱ an‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮ)اﻟﻒ( ‪S۲n+۲ − S۲n = a۲n+۱ − a۲n+۲ ≥ ۰‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ } ‪ {S۲n‬دﻧﺒﺎﻟﻪای ﻏﯿﺮ ﻧﺰوﻟﯽ و ﯾﻜﻨﻮاﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬

‫‪S۲n = a۱ − [(a۲ − a۳ ) + (a۴ − a۵ ) + . . . + (a۲n − a۲n−۱ )] ≤ a۱‬‬

‫زﯾﺮا ﻋﺒﺎرت درون ﮐﺮوﺷﻪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ } ‪ {S۲n‬ﯾﻜﻨﻮا‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﻧﺰوﻟﯽ و از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ } ‪ {S۲n‬ﺑﻪ ‪ L‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻨﻚ ‪ S۲n+۱ = S۲n + a۲n+۱‬و ﭼﻮن ‪، lim an = ۰‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ ﻛ ﻪ ‪ lim S۲n+۱ = lim (S۲n + a۲n+۱ ) = L + ۰ = L‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮ } ‪ {S۲n‬و‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫} ‪ {S۲n+۱‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ‪ L‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ازای ‪ ،ϵ > ۰‬اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﺜﺒﺖ ‪ p‬و ‪ q‬ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﺑﻄﻮرﯾﻜﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ‬
‫‪ |S۲n − L|< ϵ ،n ≥ p‬و ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ .|S۲n+۱ − L|< ϵ ،n ≥ q‬از اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﻪ ‪ L‬ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫}‪ .|Sn − L|< ϵ ،n ≥ max{۲p, ۲q − ۱‬ﭘﺲ ﺳﺮی ‪(−۱)n an‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﻪ ‪ L‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ‪.۰ ≤ L ≤ a۱‬‬ ‫از ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻮق آﺷﻜﺎر ﻣﯽﮔﺮدد ﻛﻪ اﮔﺮ ‪(−۱)n an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﻫ ﻤ ﭽ ﻨ ﯿ ﻦ ‪ .S۲n ≤ L‬ﺑ ﻪ ﻃ ﺮﯾ ﻖ ﻣ ﺸ ﺎﺑ ﻪ ﻣ ﯽﺗ ﻮان ﻧ ﺸ ﺎن داد ﻛ ﻪ ‪ .S۲n+۱ ≤ L‬اﻛ ﻨ ﻮن‬
‫‪ ۰ ≤ S۲n+۱ − L ≤ S۲n+۱ − S۲n = a۲n+۱‬و از اﯾ ﻦ رو ‪ .|S۲n − L|≤ a۲n+۱‬ﺑ ﻪ ﻃ ﺮﯾ ﻖ‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ‪ .|S۲n+۱ − L|≤ a۲n+۱ ،‬ﭘﺲ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از اﯾﻨﻜﻪ ‪ n‬زوج ﯾﺎ ﻓﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪.|Sn − L|≤ an+۱ ،‬‬
‫در ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﺘﺠﻪ زﯾﺮ را ﻧﯿﺰ ﺑﺪﺳﺖ آوردهاﯾﻢ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫در ﻓﺮﺿﯿﺎت ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١.۵.١۴‬ﺻﺪق ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ‪L‬‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .٢.۵.١۴‬اﮔﺮ ﺳﺮی ﻣﺘﻨﺎوب ‪(−۱)n+۱ an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه‬

‫‪،۰ ≤ L ≤ a۱ .١‬‬

‫‪ .٢‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪.|Sn − L|≤ an+۱ ،n ∈ N‬‬

‫‪ ۱ −‬را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪۲‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۴‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.۵.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی ‪+ . . .‬‬

‫) (‬
‫‪ an = n۱ > n+۱‬و ‪. lim an = lim n۱ = ۰‬‬ ‫‪۱‬‬
‫ﺣ ﻞ‪ .‬اﯾ ﻨ ﺠ ﺎ ‪ ،an = n۱‬ﭼ ﻮن ‪= an+۱‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪(−۱)n−۱‬‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫) (‬
‫‪،‬‬ ‫‪n‬‬ ‫=‬ ‫‪L‬‬ ‫ﮐﻨﯿﺪ‬ ‫ﻓﺮض‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﯿﺘﺰ‪،‬‬ ‫ﻻﯾﺐ‬ ‫آزﻣﻮن‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ‬ ‫ﺳﺮی ‪(−۱)n−۱ n۱‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫≤|‪ |۰/۷۴۵۶ − L‬و در‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱۰‬‬ ‫در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﻪ ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ‪ ٢.۵.١۴‬ﺑ ﺮای ‪ n = ۹‬دارﯾ ﻢ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۴٩٧‬‬

‫ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ‪ .۰/۶۴۵۶ ≤ L ≤ ۰/۸۴۵۶ ،‬در واﻗ ﻊ ‪ S۹ ≤ L‬و ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ‬

‫‪.۰/۶۴۵۶ ≤ L ≤ ۰/۷۴۵۶‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.۵.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی ﻣﺘﻨﺎوب زﯾﺮ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫∞‬
‫∑‬ ‫)‪(−۱)n (n + ۵‬‬
‫)‪n(n + ۱‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬

‫‪n+۵‬‬
‫= ‪an‬‬
‫)‪n(n + ۱‬‬
‫ﺑﺮای ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺮط )اﻟﻒ( از ﻗﻀﯿﻪ ‪ ،١.۵.١۴‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪n ∈ N‬‬

‫‪an+۱‬‬ ‫‪n+۱+۵‬‬ ‫)‪n(n + ۱‬‬

‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪an‬‬ ‫‪(n + ۱)(n + ۲) n + ۵‬‬
‫‪n۲ + ۶n‬‬
‫‪= ۲‬‬
‫‪n + ۷n + ۱۰‬‬
‫‪n۲ + ۶n‬‬
‫‪= ۲‬‬ ‫‪<۱‬‬
‫‪(n + ۶n) + n + ۱۰‬‬

‫و از اﯾﻦ رو ﺑﺮای ﻫﺮ ‪.an > an+۱ ،n ∈ N‬‬

‫‪۱‬‬
‫‪+ ۵۲‬‬
‫‪ . lim an = lim‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن ﻻﯾﺐﻧﯿﺘﺰ‪،‬‬ ‫‪n+۵‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪= ۰ ،‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫)‪n→∞ n(n+۱‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪۱+ n‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪n+۵‬‬
‫)‪(−۱)n n(n+۱‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫∑‬‫∞‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ ﮐﻪ در آن‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.۵.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی ‪(−۱)n+۱ an‬‬
‫(‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ‪an‬‬ ‫‪۱ + + + ... +‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۲n − ۱‬‬ ‫‪۲ ۳‬‬ ‫‪n‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪n‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬آزﻣﻮن ﻻﯾﺐ ﻧﯿﺘﺰ را ﺑﻜﺎر ﻣﯽﺑ ﺮﯾﻢ ﺗﺎ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪(−۱)n−۱ an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫دارﯾﻢ‪.‬‬

‫‪۱‬‬
‫‪(۲n − ۱)an − (۲n + ۱)an+۱‬‬ ‫=‬
‫‪n+۱‬‬
‫) ‪⇒ (۲n − ۱)(an − an+۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪= ۲an+۱ +‬‬ ‫‪>۰‬‬
‫‪n+۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۴٩٨‬‬

‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ .an > an+۱ ،n‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪. lim an = ۰‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫‪ ، ۱ ≤ x۱ ≤ m‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪۱‬‬
‫اﮔﺮ ‪ m ∈ N‬و ‪ ،m ≤ x < m + ۱‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪∫ m+۱ m+۱ ∫ m+۱‬‬ ‫‪∫ m+۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫≥ ‪dx‬‬ ‫≥ ‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪m m‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪m+۱ m‬‬
‫ﯾﺎ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫≥ ‪≥ log(m + ۱) − log m‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪m+۱‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬
‫≥‬ ‫> )‪(log(k + ۱) − log k‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪k+۱‬‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬

‫ﭘﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،n ∈ N‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱ + + + ... +‬‬ ‫> )‪≥ log(n + ۱‬‬ ‫‪+ + ... +‬‬
‫‪۲ ۳‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪۲ ۳‬‬ ‫‪n+۱‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫(‬
‫ﭘﺲ‬
‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫)‪log(n + ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱+‬‬ ‫‪+ + ... +‬‬ ‫≥‬ ‫>‬ ‫‪۱+‬‬ ‫‪+ + ... +‬‬ ‫‪−۱‬‬
‫‪۲n − ۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪۲n − ۱‬‬ ‫‪۲n − ۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪n+۱‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫)‪log(n + ۱‬‬ ‫‪n‬‬
‫≥ ‪an‬‬ ‫‪> an −‬‬
‫‪۲n − ۱‬‬ ‫)‪(n + ۱)(n + ۲‬‬
‫‪n‬‬ ‫)‪log(n + ۱‬‬ ‫)‪log(n + ۱‬‬
‫‪+‬‬ ‫≥ ‪> an‬‬
‫)‪(n + ۱)(n + ۲‬‬ ‫‪۲n − ۱‬‬ ‫‪۲n − ۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻓﺸﺎر در دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ دارﯾﻢ ‪ ، lim an = ۰‬ﭘﺲ ‪(−۱)n+۱ an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫∞→‪n‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫= ‪ ،an‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی ‪(−۱)n−۱ an‬‬ ‫)‪log(n+۱‬‬
‫‪(n+۱)۲‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.۵.١۴‬ﺑﺮای‬
‫‪n=۱‬‬
‫‪ lim an = lim‬ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪.an > an+۱ ،n‬‬ ‫)‪log(n+۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ ‪= ۰‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫)‪n→∞ (n+۱‬‬
‫)‪ f (x‬ﺑﻪ ازای ‪ ،x ≥ ۲‬ﺗﺎﺑﻌﯽ اﻛﯿﺪا ﻧﺰوﻟﯽ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫‪= log‬‬
‫‪x۳‬‬
‫‪x‬‬
‫ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺮای اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻛﺎر‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ‬
‫دارﯾﻢ‬
‫‪x۲‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪۳x۲ log x‬‬ ‫‪۱ − ۳ log x‬‬
‫= )‪f ′ (x‬‬ ‫=‬
‫‪x۶‬‬ ‫‪x۴‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫آﺷﻜﺎرا‪ ،‬ﺑﺮای ‪ .f ′ (x) < ۰ ،x > e ۳‬ﭘﺲ )‪ f (x‬اﻛﯿﺪا ﻧﺰوﻟﯽ اﺳﺖ اﮔﺮ ‪) ،x ≥ ۲‬ﭼﻮن ‪.(e ۳ < ۲‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ‪ .f (n + ۲) < f (n + ۱) ،n‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن ﻻﯾﺐ ﻧﯿﺘﺰ‪،‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪(−۱)n−۱ an‬‬
‫‪n=۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۴٩٩‬‬

‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻄﻠﻖ‬ ‫‪۶.١۴‬‬

‫در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﻮد درﺑﺎره ﺳﺮﯾﻬﺎی ﺷﺎﻣﻞ ﺟﻤﻼت ﻧﺎﻣﻨﻔﯽ‬
‫ﺑﻬﺮه ﺟﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺳﺮﯾﻬﺎﯾﯽ را ﺑﺎ ﺟﻤﻼت دﻟﺨﻮاه ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ اﮔﺮ | ‪|an‬‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.۶.١۴‬ﮔﻮﯾﯿﻢ ﺳﺮی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫دﺳﺖ آورد ﻛﻠﯿﺪی اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.۶.١۴‬ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ‪an‬‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢.۶.١۴‬اﮔﺮ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ از اﺻﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻛﺸﯽ ﺑﺮای ﺳ ﺮﯾﻬﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫∑‬‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻣ ﻄ ﻠ ﻘ ﺎ ﻫ ﻤ ﮕ ﺮاﺳ ﺖ‪ ،‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮ ﺗ ﻌ ﺮﯾ ﻒ | ‪|an‬‬ ‫ﻣ ﺎ اﯾ ﻨ ﺠ ﺎ ﺑ ﺮﻫ ﺎﻧ ﯽ دﯾ ﮕ ﺮ اراﺋ ﻪ ﻣ ﯽﻛ ﻨ ﯿ ﻢ‪ .‬ﭼ ﻮن ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن‪ ،‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،−|an |≤ |an | ،n ∈ N‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ |‪ .۰ ≤ an + |an |≤ ۲|an‬ﭼﻮن‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن ﻗﯿﺎس اﺳﺎﺳﯽ‪(an + |an |) ،‬‬ ‫‪۲|an |= ۲‬‬ ‫| ‪|an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﻚ ﺳﺮی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دو ﺳﺮی‬ ‫ﭼﻮن | ‪ ،an = (an + |an |) − |an‬اﮔﺮ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫| ‪an +|an‬‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫= ‪.pn‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،n ≥ ۱‬‬ ‫و ‪qn‬‬ ‫‪pn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫| ‪an −|an‬‬
‫= ‪.qn‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،n ≥ ۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ ‪ pn + qn = an‬و | ‪ .pn − qn = |an‬اﮔﺮ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﺮ دو ﻫﻤﮕﺮاﯾﻨﺪ‪.‬‬ ‫و ‪qn‬‬ ‫| ﻫﺮ دو ﻫﻤﮕﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ ﻛﻪ ‪pn‬‬ ‫و | ‪an‬‬ ‫| ‪|an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪،‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫= ‪an‬‬ ‫‪pn +‬‬ ‫‪qn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫و‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫=| ‪|an‬‬ ‫‪pn −‬‬ ‫‪qn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺮط ﻻزم در ﻗﻀﯿﻪ را ﻧﯿﺰ اﺛﺒﺎت ﻛﺮدهاﯾﻢ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﺗﺬﮐﺮ ‪ .٣.۶.١۴‬ﺑﺎ ﻧﻤﺎدﻫﺎی ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ در اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.۶.١۴‬در واﻗﻊ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردهاﯾﻢ ﮐﻪ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵٠٠‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﺮدو ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دارﯾﻢ‬ ‫و ‪qn‬‬ ‫‪pn‬‬ ‫ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ اﮔﺮ و ﺗﻨﻬﺎ اﮔﺮ‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫∑‬‫∞‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪pn +‬‬ ‫= ‪qn‬‬ ‫‪an ,‬‬ ‫‪pn −‬‬ ‫= ‪qn‬‬ ‫| ‪|an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫)‪cos(nx‬‬
‫‪n۲‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.۶.١۴‬ﺑﺮای ‪ x ∈ R‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬

‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‬
‫)‪.|an |=  cos(nx‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ‪ ،|cos(nx)|≤ ۱‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ ‪ ≤ n۱۲‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻣﻄﻠﻘﺎ‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎن دﯾﮕﺮ ‪an‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ | ‪|an‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n۲‬‬
‫ﭼﻮن‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﻚ ﺳﺮی ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،x ∈ R‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.۶.١۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫)‪an cos(nx‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﻄﻠﻘﺎ‬ ‫‪ ،‬ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ ﭘﺲ )‪an cos(nx‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن | ‪ |an cos(nx)|≤ |an‬و ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۶.۶.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی ‪n +۵‬‬
‫‪(−۱)n ۲n+۲‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫‪ ،|an |= ۲n+۲‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺣﻞ‪ .‬دراﯾﻨﺠﺎ ‪n +۵‬‬
‫(‬ ‫‪) ( n+۱‬‬ ‫( )‬ ‫‪) ( n+۱‬‬ ‫)‬
‫| ‪|an‬‬ ‫‪n+۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪+۵‬‬ ‫‪n+۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪+۵‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫| ‪|an+۱‬‬ ‫‪۲n + ۵‬‬ ‫‪n+۳‬‬ ‫‪n+۳‬‬ ‫‪۲n + ۵‬‬

‫(‬ ‫()‬ ‫)‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫| ‪|an‬‬ ‫‪۱ + ۲/n‬‬ ‫‪۲ + ۵/۲n‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪=۲‬‬
‫| ‪n→∞ |an+۱‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪۱ + ۳/n‬‬ ‫‪۱ + ۵/۲n‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ‪an‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ‪|an | ،‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫)‪(۱‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪(−۱)n sin‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٧.۶.١۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬

‫‬ ‫‬
‫ﺣﻞ‪ .‬دارﯾﻢ  ‪ .|an |= sin n۱‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪.bn = n۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۵٠١‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫| ‪|an‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪|sin( n‬‬ ‫|)‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ ، lim‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن ﻗﯿﺎس ﺣﺪی‪|an | ،‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫ﺣﺎل ‪= ۱‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n→∞ bn‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫) ‪( n۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫)‪(۱‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪(−۱)n sin‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪n=۱‬‬

‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺷـﺮﻃﯽ‬ ‫‪٧.١۴‬‬

‫ﺳﺮی زﯾﺮ را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‬
‫‪۱ ۱ ۱ ۱ ۱‬‬
‫‪۱ − + − + − + ...‬‬
‫‪۲ ۳ ۴ ۵ ۶‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ ٣.۵.١۴‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺟﻤﻼت‪ ،‬ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ آﻧﻬﺎ را‬
‫ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺮی ﺑﻪ ﺳﺮی‬
‫‪۱ ۱ ۱ ۱ ۱‬‬
‫‪۱ + + + + + + ...‬‬
‫‪۲ ۳ ۴ ۵ ۶‬‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﻚ ﺳﺮی)ﺳﺮی ﻫﺎرﻣﻮﻧﯿﮏ( واﮔﺮاﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺳ ﺮﯾﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳ ﺮﯾﻬﺎی ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﻣﺸﺮوط‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﺸﺮوط اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ‪an‬‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.٧.١۴‬ﮔﻮﺋﯿﻢ‪ ،‬ﺳﺮی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.۶.١۴‬درﺑﺎره ﺳ ﺮﯾﻬﺎی ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا‪ ،‬ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ را درﺑﺎره‬ ‫| ‪|an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﺳﺮیﻫﺎی ﻫﻤﮕﺮای ﻣﺸﺮوط اراﺋﻪ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮای ﻣﺸﺮوط ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎدﻫﺎی ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ در ﻗﻀﯿﻪ‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢.٧.١۴‬اﮔﺮ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﺮ دو واﮔﺮاﯾﻨﺪ‪.‬‬ ‫و ‪qn‬‬ ‫‪pn ،٢.۶.١۴‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﻫﺮ دو‬ ‫و ‪qn‬‬ ‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﯾﺎدآوری ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ‪pn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫اﯾﻦ ﺳ ﺮﯾﻬﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻪ ﺑﺮای ‪ |an |= pn − qn ،n ≥ ۱‬ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﺎ ﻓﺮﺿﯿﺎت ﻣﺎ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ آنﻛﻪ ‪an‬‬ ‫| ‪|an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه از اﯾﻦﻛﻪ ‪ qn = an − pn‬دارﯾﻢ ﮐﻪ از ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬ ‫در ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ ﺑﺎر اﮔﺮ ‪pn‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻄﻮر‬ ‫و ‪qn‬‬ ‫ﻧﯿﺰ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ‪pn‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ‪qn‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ واﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ واﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﺑﻪ‪qn ،‬‬ ‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﻨﺪ‪pn .‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵٠٢‬‬

‫دﺳﺘﻪﺑﻨﺪی ﺟﻤﻼت ﯾﻚ ﺳﺮی و ﺑﺎزآراﺋﯽ آن‬ ‫‪٨.١۴‬‬

‫دﺳﺘﻪﺑﻨﺪی ﺟﻤﻼت ﯾﻚ ﺳﺮی‬ ‫‪١.٨.١۴‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﻚ ﺳﺮی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ } ‪ {mn‬دﻧﺒﺎﻟﻪای اﻛﯿﺪا‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.٨.١۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﺻﻌﻮدی از اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪b۱ = a۱ + a۲ + . . . + am۱‬‬
‫‪b۲ = am۱ +۱ + . . . + am۲‬‬
‫‪b۳ = am۲ +۱ + . . . + am۳‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ‪‬‬ ‫ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﯾﻚ دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪی ﺟﻤﻼت ‪an‬‬ ‫ﮔﻮﯾﯿﻢ ﺳﺮی ‪bn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫‪(a۱ +‬‬ ‫) ‪a۲ + a۳‬‬ ‫‪+ (a۴ + a۵ ) + (a۶ ) + . . .‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪.‬‬ ‫ﯾﻚ ﺳﺮی اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﺸﻜﻞ از دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪی ﺟﻤﻼت ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺘﺎ اﯾﻦ ﺳﻮال در ذﻫﻦ ﺷﻜﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻛﻪ آﯾﺎ ﺑﺎ دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪی ﻛﺮدن ﺟﻤﻼت ﯾﻚ ﺳﺮی‪ ،‬ﺳﺮﺷﺖ و‬
‫ﺧﺼﻠﺘﻬﺎی آن دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺟﻤﻼت ﯾﻚ‬
‫ﺳﺮی ﻣﺘﻨﺎوب را دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪی ﻛﻨﯿﻢ ﻣﺜﻼ ﺑﺎ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪی ‪ ،۱ − ۱ + ۱ − ۱ + ۱ − ۱ + . . .‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫‪ ،(۱ − ۱) + (۱ − ۱) + (۱ − ۱) + . . .‬ﯾﻚ ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮا ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ دﺳﺖ آورد اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‬
‫در ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢.٨.١۴‬ﻫﺮ ﺳﺮی ﺣﺎﺻﻞ از دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪی ﺟﻤﻼت ﯾﻚ ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮا‪ ،‬ﺧﻮد ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ و ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ‬
‫آن ﺑﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ ﺳﺮی اﺻﻠﯽ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ از دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪی ﺟﻤﻼت ﺳﺮی ‪an‬‬ ‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪bn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در‬ ‫و } ‪ {Tn‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺣﺎﺻﻠﺠﻤﻊﻫﺎی ﺟﺰﯾﯽ ‪bn‬‬ ‫} ‪ {Sn‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺣﺎﺻﻠﺠﻤﻊﻫﺎی ﺟﺰﯾﯽ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫اﯾﻦﺻﻮرت } ‪ {Tn‬آﺷﻜﺎرا ﯾﻚ زﯾﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ } ‪ {Sn‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬اﮔﺮ } ‪ {Sn‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ {Tn } ،‬ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.۵.٩‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‪.‬‬

‫ﺑﺎز آراﯾﯽ‬ ‫‪٢.٨.١۴‬‬

‫اﮔﺮ ﺗﻌﺪاد ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ از اﻋﺪاد را ﺑﺎ ﯾﻜﺪﯾﮕﺮ ﺟﻤﻊ ﻛﻨﯿﻢ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺷﺮﮐﺖﭘﺬﯾﺮی در اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﻛﻪ ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﭼﻨﯿﻦ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۵٠٣‬‬

‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﻛﻪ ﺟﻤﻼت ﻃﯽ آن در ﺳﺮی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬در ﺧﺼﻠﺖ و ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ آن دﺧﺎﻟﺖ‬
‫دارد‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﻚ ﺳﺮی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ و ‪ σ‬ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﯾﻚ ﺑﻪ ﯾﻚ از ‪ N‬ﺑﻪ ‪ N‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٣.٨.١۴‬اﮔﺮ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫‪ ۱ +‬ﯾﻚ ﺑﺎزآراﯾﯽ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۵‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۷‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۴‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ‪+ . . . ‬‬ ‫ﯾﻚ ﺑﺎزآراﯾﯽ ‪an‬‬ ‫ﮔﻮﯾﯿﻢ‪aσ(n) ،‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫‪ ،۱ −‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲ + ۳‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪+ ...‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﻛﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ رﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﻧﺎمﮔﺬاری ﺳﺮیﻫﺎی ﻫﻤﮕﺮای ﻣﺸﺮوط را ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺎم ﺗﻮﺟﯿﻪ‬
‫ﻣﯽﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﮑﻨﯿﮑﯽ ﺑﻮدن از اﺛﺒﺎت آن ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾ ﻚ ﺳ ﺮی ﻫ ﻤ ﮕ ﺮای ﻣ ﺸ ﺮوط ﺑ ﺎﺷ ﺪ‪ .‬ﻫ ﻤ ﭽ ﻨ ﯿ ﻦ ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ‬ ‫ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ‪ .۴.٨.١۴‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﺎ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﺣﺎﺻﻠﺠﻤﻊ‬ ‫ﺑﺮای ‪an‬‬ ‫∞ ≤ ‪ .−∞ ≤ α ≤ β‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎزآراﯾﯽ ‪a′n‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫ﺟﺰﯾﯽ ‪ S ′ n‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺑﻄﻮرﯾﻜﻪ‬
‫‪lim inf‬‬ ‫‪Sn′‬‬ ‫‪= α,‬‬ ‫‪lim sup Sn′‬‬ ‫‪=β‬‬ ‫)‪(۴.١۴‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫‪(−۱)n+۱‬‬
‫را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻻﯾﺐﻧﯿﺘﺰ ‪) ١.۵.١۴‬ﻣﺜﺎل ‪٣.۵.١۴‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.٨.١۴‬ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪(−۱)n+۱‬‬
‫)در واﻗﻊ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد‬ ‫‪n‬‬ ‫را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ( اﯾﻦ ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ‪= L‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫‪ ،L = log ۲‬ﭘﺲ ‪(L ̸= ۰‬‬
‫ﭘﺲ دارﯾﻢ‬
‫‪۱ ۱ ۱ ۱ ۱ ۱ ۱‬‬
‫‪۰ ̸= L = ۱ −‬‬ ‫··· ‪+ − + − + − +‬‬ ‫)‪(۵.١۴‬‬
‫‪۲ ۳ ۴ ۵ ۶ ۷ ۸‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪ ‪١٠.١.١۴‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱ ۱ ۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪L= − + − +‬‬ ‫‪−‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲ ۴ ۶ ۸ ۱۰ ۱۲‬‬
‫و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﻠﻢ‪،‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫··· ‪L = ۰ + − ۰ − + ۰ + − ۰ − +‬‬ ‫)‪(۶.١۴‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪۸‬‬
‫ﭘﺲ اﮔﺮ ‪ ۶.١۴‬را ﺑﺎ ‪ ۵.١۴‬ﺟﻤﻊ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺠﺪدا ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ‪ ١٠.١.١۴‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬

‫‪۳‬‬ ‫‪۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪−۱ −۱‬‬ ‫‪−۱‬‬

‫( ‪L = (۱ + ۰) + (− + ) + ( − ۰) +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫(‪)+‬‬ ‫)‪+ ۰‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲ ۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۵‬‬
‫‪۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪−۱ −۱‬‬
‫( ‪+(− + ) + ( + ۰) +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫··· ‪) +‬‬
‫‪۶ ۶‬‬ ‫‪۷‬‬ ‫‪۸‬‬ ‫‪۸‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵٠۴‬‬

‫ﯾﺎ‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۱ ۱ ۱ ۱ ۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪L=۱+ − + + − + +‬‬ ‫··· ‪− +‬‬ ‫)‪(٧.١۴‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳ ۲ ۵ ۷ ۴ ۹ ۱۱ ۶‬‬
‫ﺳﺮی ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ‪ ٧.١۴‬ﯾﮏ ﺗﺠﺪﯾﺪ آراﯾﺶ ﺳﺮی ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ‪ ۵.١۴‬اﺳﺖ وﻟﯽ اﯾﻦ دو ﺳﺮی ﺑﻪ دو‬
‫ﻣﻘﺪار ﻣﺘﻔﺎوت ﻫﻤﮕﺮاﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪(−۱)n−۱‬‬
‫ﺑ ﯿ ﺎﺑ ﯿ ﻢ ﺑ ﻪ ﮔ ﻮﻧ ﻪای ﮐ ﻪ ﺑ ﻪ‬ ‫‪n‬‬ ‫ﺗ ﺬﮐ ﺮ ‪ .۶.٨.١۴‬در واﻗ ﻊ ﻣ ﯽﺗ ﻮاﻧ ﯿ ﻢ ﯾ ﮏ ﺗ ﺠ ﺪﯾ ﺪ آراﯾ ﺶ ﺳ ﺮی‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﻫ ﺮ ﻋ ﺪد ﺣ ﻘ ﯿ ﻘ ﯽ ﮐ ﻪ از ﻗ ﺒ ﻞ ﺗ ﻌ ﯿ ﯿ ﻦ ﺷ ﺪه ﻣ ﺜ ﻼ ‪ ۵١٢‬ﻫ ﻤ ﮕ ﺮا ﺑ ﺎﺷ ﺪ ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﺮ ﻣ ﺜ ﺎل ‪ ٣.٢.١۴‬ﻣ ﯽداﻧ ﯿ ﻢ ﮐ ﻪ‬
‫‪ ۱ +‬ﯾﮏ ﺳﺮی واﮔﺮا اﺳﺖ )ﭼﺮا؟( ﻟﺬا ﻣﺠﻤﻮعﻫﺎی ﺟ ﺰﯾﯽ آن ﯾﮏ دﻧﺒﺎﻟﻪ اﮐﯿﺪا‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۵‬‬ ‫ﺳﺮی · · · ‪+‬‬
‫‪ ۱ +‬اﮔﺮ ﻋﺪد ﻓﺮد ‪ N‬ﺑﻪ ﻗﺪر‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۵‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪N‬‬ ‫ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ ﮐﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪای ﺑﯽﮐﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ از ‪ ۵١٢‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ‪ N۱‬ﮐﻮﭼﮏﺗ ﺮﯾﻦ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﻓﺮدی ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫‪ ۱ +‬ﺣ ﺎل ﻓ ﺮض‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۵‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪N۱‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪ ۱ +‬ﭘ ﺲ ‪≤ ۵۱۲‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۵‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪N۱‬‬ ‫‪> ۵۱۲‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ‪ N۲‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﻓﺮدی ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ‪ N۱‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ و‬
‫‪۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱ + + + ··· +‬‬ ‫‪− +‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫‪> ۵۱۲.‬‬
‫‪۳ ۵‬‬ ‫‪N۱ ۲ N۱ + ۲‬‬ ‫‪N۲‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱ + + + ··· +‬‬ ‫‪− +‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫‪− ≤ ۵۱۲.‬‬
‫‪۳ ۵‬‬ ‫‪N۱ ۲ N۱ + ۲‬‬ ‫‪N۲ ۴‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪(−۱)n−۱‬‬
‫ﺑﺴﺎزﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ‪ ۵١٢‬ﻫﻤﮕﺮا‬ ‫‪n‬‬ ‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اداﻣﻪ دﻫﯿﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﯾﮏ ﺗﺠﺪﯾﺪ آراﯾﺶ‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﻚ ﺳﺮی ﺑﺎ ﺟﻤﻼت ﻧﺎﻣﻨﻔﯽ‪ ،‬و ﺑﻪ ‪ A‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻫﺮ ﺑﺎزآراﯾﯽ از‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٧.٨.١۴‬اﮔﺮ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﻪ ‪ A‬ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑ ﺎﺷ ﺪ‪ .‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ } ‪ {Sn‬و } ‪ {Tn‬ﺑ ﻪ ﺗ ﺮﺗ ﯿ ﺐ‬ ‫ﯾ ﻚ ﺑ ﺎزآراﯾ ﯽ از ‪an‬‬ ‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓ ﺮض ﻛ ﻨ ﯿ ﺪ ‪bn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‬ ‫و ‪bn‬‬ ‫دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﻣﺠﻤﻮﻋﻬﺎی ﺟﺰﯾﯽ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫‪b۱ = an۱ , b۲ = an۲ , . . . , bm = anm ,‬‬ ‫} ‪M = max{n۱ , n۲ , . . . , nm‬‬

‫آﺷﻜﺎرا ‪ ،Tm ≤ Sm ≤ A‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ دﻧﺒﺎﻟﻪ } ‪ {Tn‬از ﺑﺎﻻ ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪ ‪،١.٣.١۴‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﻪ ‪A‬‬ ‫ﺑﻪ ‪ B‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ‪ .B ≤ A‬ﭼﻮن ‪an‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ‪bn‬‬ ‫‪bn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺠﺎم دادن دوﺑﺎره ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﻓﻮق دارﯾﻢ ‪ ،A ≤ B‬ﭘﺲ‬ ‫ﻧﯿﺰ ﯾﻚ ﺑﺎزآراﯾﯽ از ‪an‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۵٠۵‬‬

‫‪.A = B‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﻚ ﺳﺮی ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا و ﺑﻪ ‪ A‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻫﺮ ﺑﺎزآراﯾﯽ از‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٨.٨.١۴‬دﯾﺮﯾﻜﻠﻪ(‪ .‬اﮔﺮ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﻪ ‪ A‬ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،n ∈ N‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫)| ‪qn = (an − |an |), pn = (an + |an‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﻪ ‪Q‬‬ ‫ﺑﻪ ‪ P‬و ‪qn‬‬ ‫ﻫﺮدو ﻫﻤﮕﺮاﯾﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪pn‬‬ ‫و ‪qn‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﺬﮐﺮ ‪pn ،٣.۶.١۴‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫و ‪|an |= P − Q‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪an = P + Q‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﯾﻚ ﺑﺎزآراﯾﯽ از ‪an‬‬ ‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪bn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫) ‪(−|bn |+bn ), un = (|bn |+bn‬‬
‫= ‪vn‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬ ‫و ‪qn‬‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎزآراﯾﯿﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮای ‪pn‬‬ ‫و ‪vn‬‬ ‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪un‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫= ‪bn‬‬ ‫‪un +‬‬ ‫‪vn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫و‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫=| ‪|bn‬‬ ‫‪un −‬‬ ‫‪vn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﺳﺮﯾﻬﺎی ﺑﺎ ﺟﻤﻼت ﻧﺎﻣﻨﻔﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻗﻀﯿﻪ ‪ ،١٠.١.١۴‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ‬ ‫و ) ‪(−qn‬‬ ‫ﭼﻮن ‪pn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫= ‪vn‬‬ ‫‪qn ,‬‬ ‫= ‪un‬‬ ‫‪pn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫ﭘﺲ‬

‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫= ‪an‬‬ ‫‪pn +‬‬ ‫‪qn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬‫∞‬ ‫∑‬‫∞‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫=‬ ‫‪un +‬‬ ‫= ‪vn‬‬ ‫‪bn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵٠۶‬‬

‫و‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫= | ‪|an‬‬ ‫‪pn −‬‬ ‫‪qn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬‫∞‬ ‫∑‬‫∞‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫=‬ ‫‪un −‬‬ ‫= ‪vn‬‬ ‫| ‪|bn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا و ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ آن ‪ A‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺎزآراﯾﯽ از ‪an‬‬ ‫ﭘﺲ ‪bn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫از ﻗﻀﯿﻪ ﺗﺠﺪﯾﺪ آراﯾﺶ )ﺑﺎزآراﯾﯽ( ﯾﮏ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ در ﺿﺮب ﺳﺮیﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ ‪ A‬و ‪ B‬ﻫﻤﮕﺮای ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه‬ ‫و ‪bn‬‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٩.٨.١۴‬اﮔﺮ ﺳﺮیﻫﺎی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۲‬‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫= ‪ cn‬ﺑﺮای · · · ‪ n = ۰, ۱, ۲, ۳,‬و ‪ C‬ﻫﻤﮕﺮای ﻣﻄﻠﻖ‬ ‫‪ak bn−k ،‬‬ ‫‪ AB = C‬ﮐﻪ در آن ‪cn‬‬
‫‪k=۰‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬دارﯾﻢ‬
‫‪|ck |≤ |a۰ bk |+|a۱ bk−۱ |+ · · · + |ak b۰ |,‬‬ ‫)· · · ‪(k = ۰, ۱, ۲, ۳,‬‬

‫ﻟﺬا ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،n‬‬

‫| ‪|c۰ |+|c۱ |+ · · · + |cn‬‬

‫)| ‪≤ |a۰ b۰ |+(|a۰ b۱ |+|a۱ b۰ |) + · · · + (|a۰ bn |+|a۱ bn−۱ |+ · · · + |a۰ bn‬‬
‫)| ‪≤ (|a۰ |+ · · · + |an |)(|b۰ |+ · · · + |bn‬‬
‫∑‬‫∞‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪≤ ( |ak |)( |bk |).‬‬
‫‪k=۰‬‬ ‫‪k−۰‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫از ﺑﺎﻻ ﮐﺮاﻧﺪار اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو ∞ <| ‪|ck‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎی ﻣﺠﻤﻮعﻫﺎی ﺟ ﺰﯾﯽ ﺳﺮی | ‪|ck‬‬
‫‪k=۰‬‬ ‫‪k=۰‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫اﺳﺖ( ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻓﻮق ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻄﻠﻖ ﺳﺮی زﯾﺮ را )ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﺶ ‪ck‬‬
‫‪k=۰‬‬
‫‪a۰ b۰ +‬‬ ‫‪a۰ b۱ +‬‬ ‫· · · ‪a۱ b۰ + a۰ b۲ + a۱ b۱ + a۲ b۰ + a۰ b۳ +‬‬ ‫)‪(٨.١۴‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۵٠٧‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ‪ ٨.٨.١۴‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺟﻤﻼت ‪ ٨.١۴‬را ﺗﺠﺪﯾﺪ آراﯾﺶ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﻢ‬

‫∞‬
‫∑‬
‫· · · ‪ck = [a۰ b۰ ] + [a۰ b۱ + a۱ b۰ + a۱ b۱ ] + [a۰ b۲ + a۲ b۰ + a۱ b۲ + a۲ b۱ + a۲ b۲ ] +‬‬
‫‪k=۰‬‬
‫)‪(٩.١۴‬‬
‫ﺟﻤﻠﻪﻫﺎی داﺧﻞ ﮐﺮوﺷﻪ ‪n‬اُم )· · · ‪ (n = ۰, ۱, ۲,‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ‪ ٩.١۴‬از ﺗﻤﺎم ﺣﺎﺻﻞﺿﺮبﻫﺎی ‪ aj bk‬ﮐﻪ‬
‫در آنﻫﺎ ‪ j‬ﯾﺎ ‪ k‬ﻣﺴﺎوی ‪ n‬اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از ‪ j‬ﯾﺎ ‪ k‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ‪ n‬ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ اﮔﺮ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‬
‫‪Bn = b۰ + b۱ + · · · + bn ,‬‬ ‫‪A n = a۰ + a۱ + · · · + an‬‬

‫آنﮔﺎه دارﯾﻢ‬
‫‪a۰ b۰ = A۰ B۰ ,‬‬

‫‪a۰ b۱ + a۱ b۰ + a۱ b۱ = (a۰ + a۱ )(b۰ + b۱ ) − a۰ b۰‬‬

‫‪= A۱ B۱ − A۰ B۰ ,‬‬

‫‪a۰ b۲ + a۲ b۰ + a۱ b۲ + a۲ b۱ + a۲ b۲‬‬
‫) ‪= (a۰ + a۱ + a۲ )(b۰ + b۱ + b۲ ) − (a۰ + a۱ )(b۰ + b۱‬‬
‫‪= A۲ B۲ − A۱ B۱ .‬‬

‫و ﺑ ﻪ ﻃ ﻮر ﮐ ﻠ ﯽ‪ ،‬ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ‪ n ≥ ۱‬ﻣ ﻘ ﺪار داﺧ ﻞ ﮐ ﺮوﺷ ﻪ ‪n‬اُم در ﺳ ﻤ ﺖ راﺳ ﺖ ‪ ٩.١۴‬ﺑ ﺮاﺑ ﺮ ﺑ ﺎ‬
‫‪ An Bn − An−۱ Bn−۱‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع ﮐﺮوﺷﻪ اول در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ‪ ٩.١۴‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪[A۰ B۰ ] + [A۱ B۱ − A۰ B۰ ] + · · · + [An Bn − An−۱ Bn−۱ ] = An Bn .‬‬

‫ﮐﻪ ﺑﻪ ‪ AB‬ﻣﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻗﺘﯽ ∞ → ‪ .n‬از اﯾﻦ رو ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ‪ ٩.١۴‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ AB‬اﺳﺖ و ﺑﺮﻫﺎن ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٠.٨.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی زﯾﺮ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫)‪۱ + (۵x − ۳x۲ ) + ۲ (۵x − ۳x۲ )۲ + ۳ (۵x − ۳x۲ )۳ + . . . , x ∈ R (١٠.١۴‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻣﻘﺎدﯾﺮی را از ‪ x ∈ R‬ﻣﺸﺨﺺ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ازای آﻧﻬﺎ ﺳﺮی ‪ ١٠.١۴‬ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻗﻮای ﺻﻌﻮدی ‪ x‬ﺑﺎزآراﯾﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﯾﻚ ﺗﺼﺎﻋﺪ ﻫﻨﺪﺳﯽ ﺑﺎ ﻗﺪر ﻧﺴﺒﺖ ) ‪ r = ۱۲ (۵x − ۳x۲‬اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‬
‫ﺳﺮی ‪ ١٠.١۴۲‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪ ، ۵x−۳x‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ‪ .−۲ < ۵x − ۳x < ۲‬ﭘﺲ ‪ ١٠.١۴‬ﺑﺮای ﻣﻘﺎدﯾﺮی از ‪ x‬ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‬
‫‪۲‬‬
‫‪۲‬‬ ‫اﮔﺮ ‪ < ۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵٠٨‬‬

‫ﻛﻪ در ازای آﻧﻬﺎ ‪ ۳x۲ − ۵x − ۲ < ۰‬و ‪ ۳x۲ − ۵x + ۲ > ۰‬وﻟﯽ ‪ ۳x۲ − ۵x − ۲ < ۰‬اﮔﺮ و‬
‫< ‪ x‬ﯾﺎ ‪ .x > ۱‬از اﯾﻦ رو ﺳﺮی‬ ‫‪۲‬‬
‫ﻓﻘﻂ اﮔﺮ ‪ − ۳۱ < x < ۲‬و ‪ ۳x۲ − ۵x + ۲ > ۰‬اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ‬
‫‪۳‬‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪ ١٠.١۴‬ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ اﮔﺮ )‪.x ∈ − ۱۳ , ۲۳ ∪ (۱, ۲‬‬
‫ﺳﺮی ‪ ١٠.١۴‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪،‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱ + (۵x − ۳x۲ ) + (۲۵x۲ − ۳۰x۳ + ۹x۴ ) + . . .‬‬ ‫)‪(١١.١۴‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻮای ﺻﻌﻮدی ‪ x‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺑﺎزآراﯾﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪۵‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۲۵ ۲ ۳۰ ۳ ۹ ۴‬‬
‫‪۱ + x − x۲ +‬‬ ‫‪x − x + x + ...‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ ﺳﺮی ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ﺳﺮی زﯾﺮ‪:‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱ + (۵|x|+۳|x| ) + (۲۵|x|۲ +۳۰|x|۳ +۹|x|۴ + . . .‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۴‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮا ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﮔﺮ‬
‫‪۵|x|+۳|x|۲‬‬
‫‪<۱‬‬
‫‪۲‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ‪ .(۳|x|−۱)(|x|+۲) < ۰‬وﻟﯽ ﺷﺮط ﻻزم و ﻛﺎﻓﯽ ﺑﺮای وﻗﻮع اﯾﻦ ﻧﺎﻣﺴﺎوی آن اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫<|‪|x‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳‬‬

‫آزﻣﻮنﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﺳﺮیﻫﺎی ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ‫‪٩.١۴‬‬

‫ﺗﻨﻬﺎ آزﻣﻮﻧﯽ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﺑﺮای ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﯾﻚ ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮای ﻣﺸﺮوط ﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬آزﻣﻮن ﻻﯾﺐ ﻧﯿﺘﺰ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﺳﺮﯾﻬﺎی ﻫﻤﮕﺮای ﻣﺸﺮوﻃﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ اﺛﺒﺎت ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ آزﻣﻮن ﻻﯾﺐ ﻧﯿﺘﺰ ﻣﻘﺪور ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮای ﻣﻄﻠﻖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫)‪sin(n‬‬
‫‪n‬‬ ‫ﺑﻌﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﺑﻪ زودی ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد ﻛﻪ اﯾﻦ ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮای ﻣﺸﺮوط اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺮای اﯾﻦ ﺳﺮی آزﻣﻮن‬
‫ﻻﯾﺐ ﻧﯿﺘﺰ را ﺑﻜﺎر ﺑﺒﺮﯾﻢ اﮔﺮ ﺳﺮی ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻫﻤﭽﻮن ﯾﻚ ﺳﺮی ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫)‪ sin(n‬ﺗﺎ ﺑﯽ ﻧﻬﺎﯾﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﺑﺎر ﻣﻘﺎدﯾﺮی ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﯽ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﻗﻀﯿﻪی زﯾﺮ ﻛﻤﻚ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺆﺛﺮی در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺨﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١.٩.١۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ } ‪ {bn } ،{an‬دو دﻧﺒﺎﻟﻪ از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ و ‪ m‬ﻋﺪد ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﺜﺒﺘﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای ‪ n ≥ m‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ .Sn = am+۱ + . . . + an‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺮای ‪،n ≥ m‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪ak bk = Sn bn+۱ −‬‬ ‫) ‪Sk (bk+۱ − bk‬‬
‫‪k=m‬‬ ‫‪k=m‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ‪ Sm−۱ = ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪ .ak = Sk − Sk−۱ ،k ≥ m‬ﺑﺮای‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۵٠٩‬‬

‫‪ n ≥ m‬دارﯾﻢ‪.‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫= ‪ak bk‬‬ ‫‪(Sk − Sk−۱ )bk‬‬
‫‪k=m‬‬ ‫‪k=m‬‬
‫‪= (Sm − Sm−۱ )bm + (Sm+۱ − Sm )bm+۱ + . . . + (Sn − Sn−۱ )bn‬‬
‫) ‪= Sm (bm − bm+۱ ) + Sm+۱ (bm+۱ − bm+۲ ) + . . . + Sn−۱ (bn−۱ − bn‬‬
‫‪+Sn bn‬‬
‫) ‪= Sm (bm − bm+۱ ) + Sm+۱ (bm+۱ − bm+۲ ) + . . . + Sn−۱ (bn−۱ − bn‬‬
‫‪+Sn (bn − bn+۱ ) + Sn bn+۱‬‬
‫∑‬‫‪n‬‬
‫‪= Sn bn+۱ +‬‬ ‫) ‪Sk (bk − bk+۱‬‬
‫‪k=m‬‬
‫∑‬‫‪n‬‬
‫‪= Sn bn+۱ −‬‬ ‫) ‪Sk (bk+۱ − bk‬‬
‫‪k=m‬‬

‫ﺑﺮای ‪ ،m = ۱‬ﻓﺮﻣﻮل ﻓﻮق ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬‫‪n‬‬
‫‪ak bk = Sn bn+۱ −‬‬ ‫) ‪Sk (bk+۱ − bk‬‬ ‫)‪(١٢.١۴‬‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬

‫ﻛﻪ ‪.Sn = b۱ + b۲ + . . . + bn‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮل ﻓﻮق ﻣﺎ را ﯾﺎری ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد ﺗﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪی زﯾﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻟﻢ آﺑﻞ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ را ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﺎﻧﯿﻢ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﻚ ﺳﺮی از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ } ‪ ،{Sn‬دﻧﺒﺎﻟﻪی‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪) ٢.٩.١۴‬ﻟﻢ آﺑﻞ(‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻬﺎی ﺟﺰﺋﯽ آن در ﻧﺎﻣﻌﺎدﻟﻪ ی زﯾﺮ ﺻﺪق ﻣﯽﻛﻨﺪ‪،‬‬
‫‪m ≤ Sn ≤ M,‬‬ ‫)‪(n ∈ N‬‬

‫و ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ } ‪ {bn‬دﻧﺒﺎﻟﻪای ﻏﯿﺮﺻﻌﻮدی از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻧﺎﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ‪n ∈ N‬‬
‫∑‬‫‪n‬‬
‫≤ ‪mb۱‬‬ ‫‪ak bk ≤ M b۱‬‬
‫‪k=۱‬‬

‫‪ n‬‬ ‫ﺑﻪ وﯾﮋه‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ .|Sn |≤ M ، n ∈ N‬آﻧﮕﺎه ‬

‫∑‬ ‫‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‪ak bk  ≤ M b۱‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪k=۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵١٠‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬از ﻗﻀﯿﻪی ﭘﯿﺸﯿﻦ دارﯾﻢ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫= ‪ak bk‬‬ ‫‪Sk (bk − bk+۱ ) + Sn bn+۱‬‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻓﺮﺿﯿﺎت ﻓﻮق‪ ،‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪k ∈ N‬‬

‫‪m ≤ Sk ≤ M,‬‬ ‫‪bk ≥ ۰,‬‬ ‫‪bk − bk+۱ ≥ ۰‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪m‬‬ ‫≤ ‪(bk − bk+۱ ) + mbn+۱‬‬ ‫‪ak bk ≤ M‬‬ ‫‪(bk − bk+۱ ) + M bn+۱‬‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬
‫∑‬
‫‪n‬‬
‫≤ ] ‪⇒ m[(b۱ − b۲ ) + (b۲ − b۳ ) + . . . + (bn − bn+۱ ) + bn+۱‬‬ ‫‪ak bk‬‬
‫‪k=۱‬‬

‫] ‪≤ M [(b۱ − b۲ ) + (b۲ − b۳ ) + . . . + (bn − bn+۱ ) + bn+۱‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫≤ ‪⇒ mb۱‬‬ ‫‪ak bk ≤ M b۱‬‬
‫‪k=۱‬‬

‫اﯾﻨﻚ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از دﺳﺖ آورد ﻓﻮق و ﻓﺮﻣﻮل ﺟﻤﻌﺒﻨﺪی از ﻗﻀﯿﻪ ‪ ،١.٩.١۴‬ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ را اﺛﺒﺎت ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﻚ ﺳﺮی از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ } ‪ ،{Sn‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ی ﻣﺠﻤﻮعﻫﺎی‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٣.٩.١۴‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﺟﺰﺋﯽ آن ﻛﺮاﻧﺪار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ } ‪ {bn‬دﻧﺒﺎﻟﻪای ﻏﯿﺮ ﺻﻌﻮدی از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺑﻪ ﺻﻔﺮ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫∑‬‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪an bn‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬از اﺻﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻛﺸﯽ ﺑﺮ ﺳﺮیﻫﺎ )ﻗﻀﯿﻪ ‪ (١.٢.١۴‬ﺑﻬﺮه ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺟﺴﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺎن‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد ﻛﻪ ﺑﺮای ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﺜﺒﺖ ‪ m‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺑﻄﻮرﯾﻜﻪ‬
‫‪n+p‬‬ ‫‬
‫∑‬ ‫‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‪ak bk  < ϵ,‬‬ ‫)‪(n ≥ m, p ≥ ۱‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪k=n‬‬

‫ﭼﻮن دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ ﺟﺰﯾﯽ } ‪ {Sn‬ﻛﺮاﻧﺪاراﺳﺖ‪ M > ۰ .‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺑﻄﻮرﯾﻜﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪n ∈ N‬‬
‫‪ .|Sn |< M ،‬ﭘﺲ‪ ،‬اﮔﺮ ‪ m‬ﻋﺪدی ﺻﺤﯿﺢ و ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﺮای ‪،r > n ≥ m‬‬
‫‪ r‬‬ ‫‬
‫ ∑‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‪ak  = |Sr − Sn−۱ |≤ |Sr |+|Sn−۱ |≤ M + M = ۲M‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪k=n‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۵١١‬‬

‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻀﯿﻪ ‪ ،٢.٩.١۴‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ ﺑﺮای ‪،p ≥ ۱‬‬

‫‪n+p‬‬ ‫‬
‫∑‬ ‫‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‪ak bk  ≤ ۲M bn‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪k=n‬‬

‫ﭼﻮن ‪ lim bn = ۰‬ﺑﺮای ‪ ϵ > ۰‬دﻟﺨﻮاه ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﺜﺒﺖ ‪ m‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺑﻄﻮرﯾﻜﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ‬
‫∞→‪n‬‬
‫‪.bn < ϵ/۲M ،n ≥ m‬‬
‫‬ ‫‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫‪n+k‬‬
‫∑‬ ‫‬
‫‬
‫‪ .‬ﭘ ﺲ ‪an bn‬‬ ‫< ‪ak bk  ≤ ۲M bn‬‬ ‫‪۲،‬‬
‫‪ϵ‬‬
‫از اﯾ ﻦ رو ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ‪ n ≥ m‬و ‪p ≥ ۱‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪k=n‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﻢ‪.‬‬ ‫)‪sin(n‬‬
‫‪n‬‬ ‫اﯾﻨﻚ وﻋﺪهی ﺧﻮد را درﺑﺎرهی ﻧﺸﺎن دادن ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫‪n=۱‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.٩.١۴‬ﺑﺮای ‪ x ∈ R‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی زﯾﺮ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫∑‬‫∞‬
‫)‪sin(nx‬‬
‫‪n‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﻠﺜﺎت‪ ،‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻛﻪ وﻗﺘﯽ ‪ m‬ﻋﺪدی ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ‪) x ̸= ۲mπ‬ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺣﻞ ﺷﺪه‬
‫اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‪ ،‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪cos x۲ − cos ۲n+۱‬‬ ‫‪۲ x‬‬
‫= )‪Sn = sin x + sin(۲x) + . . . + sin(nx‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪۲ sin ۲‬‬
‫از اﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺘﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ‬
‫‪۱‬‬
‫≤| ‪|Sn‬‬
‫| ‪|sin x۲‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ } ‪ { n۱‬دﻧﺒﺎﻟﻪای‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ } ‪ ،{Sn‬دﻧﺒﺎﻟﻪی ﻣﺠﻤﻮﻋﻬﺎی ﺟﺰﯾﯽ ﺳﺮی )‪sin(nx‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫اﻛﯿﺪا ﯾﻜﻨﻮا و ﻧﺰوﻟﯽ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺻﻔﺮ ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن دﯾﺮﯾﻜﻠﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٣.٩.١۴‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ‬
‫∑‬‫∞‬
‫)‪sin(nx‬‬
‫‪n‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x ∈ R‬ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﻨﯿﺪ )‪.(x ∈ R‬‬ ‫)‪sin(nx‬‬
‫‪log n‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.٩.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬در ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻞ ﻧﺸﺎن دادهاﯾﻢ ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ی } ‪ {Sn‬وﻗﺘﯽ )‪ Sn = sin x + . . . + sin(nx‬ﺑﻪ ازای‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵١٢‬‬

‫‪ x ̸= ۲mπ‬ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ } ‪ ،{ log۱ n‬دﻧﺒﺎﻟﻪی اﻛﯿﺪا ﻧﺰوﻟﯽ از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻮده ﺑﻪ ﺻﻔﺮ‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﺮ آزﻣﻮن دﯾﺮﯾﻜﻠﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ،٣.٩.١۴‬ﺑﻪ ازای ﻫﺮ ‪log n ، x ∈ R‬‬
‫)‪sin(nx‬‬
‫‪n=۲‬‬

‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻄﻠﺐ زﯾﺮ را ﻛﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ آﺑﻞ اﺳﺖ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﻢ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪی } ‪ {bn‬ﯾﻜﻨﻮا و ﻫﻤﮕﺮا‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۶.٩.١۴‬اﮔﺮ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ‪an bn‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺪون آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﯿﺖ ﺑﺮﻫﺎن ﻟﻄﻤﻪای وارد ﺷﻮد ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ } ‪ {bn‬ﻧﺰوﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮض‬
‫ﻛﻨﯿﺪ ‪ . lim bn = b‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ‪ .cn = bn − b، n ∈ N‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪cn ≥ ۰‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ ،{Sn } ،‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ی‬ ‫و ‪ . lim cn = ۰‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ } ‪{cn‬ﻏﯿﺮ ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮعﻫﺎی ﺟ ﺰﯾﯽ آن ﻛﺮاﻧﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪ ‪an cn ،٣.٩.١۴‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ ﺑﺎر ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻀﯿﻪی ‪ ،١٠.١.١۴‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﻛﻪ‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪an b ،١٠.١.١۴‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪an bn‬‬ ‫)‪(an cn + an b‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه‬ ‫‪١٠.١۴‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﮏ ﺳﺮی واﮔﺮا از اﻋﺪاد ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ آنﮔﺎه دﻧﺒﺎﻟﻪای از اﻋﺪاد ﻣﺜﺒﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١.١٠.١۴‬اﮔﺮ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﺎز ﻫﻢ واﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫∞} ‪ {εn‬وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ‪ lim εn = ۰‬وﻟﯽ ‪εn an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫∞→‪n‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫‪sk+۱ −sk‬‬
‫واﮔﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪sk+۱‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ .Sn = a۱ + a۲ + . . . + an‬اﺑﺘﺪا ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫‪k=۱‬‬
‫اﻣﺮ‬ ‫> ‪)sn+۱‬اﯾﻦ‬ ‫ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،m ∈ N‬ﻋﺪد ‪ n ∈ N‬را ﭼﻨﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ‪۲sm‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۵١٣‬‬

‫∞} ‪ {Sk‬دﻧﺒﺎﻟﻪای ﻏﯿﺮ ﻧﺰوﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو‬

‫اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ زﯾﺮا ∞ = ‪ ( lim Sn‬اﻣﺎ ‪k=۱‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪Sk+۱ − Sk‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪Sk+۱ − Sk‬‬
‫≥‬
‫‪Sk+۱‬‬ ‫‪Sn+۱‬‬
‫‪k=m‬‬ ‫‪k=m‬‬
‫‪Sn+۱ − Sm‬‬
‫=‬
‫‪Sn+۱‬‬
‫‪Sn+۱ − ۱۲ Sn+۱‬‬
‫>‬
‫‪Sn+۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫=‬
‫‪۲‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،m ∈ N‬ﻋﺪد ‪ n ∈ N‬وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪Sk+۱ − Sk‬‬ ‫‪۱‬‬
‫≥‬
‫‪Sk+۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪k=m‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪Sk+۱ −Sk‬‬
‫دﻧ ﺒ ﺎﻟ ﻪای ﮐ ﺸ ﯽ ﺗ ﺸ ﮑ ﯿ ﻞ ﻧ ﻤ ﯽدﻫ ﻨ ﺪ‪ .‬در ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ‬ ‫‪Sk+۱‬‬ ‫ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ﻣ ﺠ ﻤ ﻮعﻫ ﺎی ﺟ ﺰﺋ ﯽ ﺳ ﺮی‬
‫‪k=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫‪Sk+۱ −Sk‬‬
‫‪ .‬اﮔ ﺮ‬ ‫‪ .‬وﻟﯽ ‪ Sk+۱ − Sk = ak+۱‬ﺑﻨ ﺎﺑﺮاﯾﻦ ∞ =‬
‫‪ak+۱‬‬
‫‪sk+۱‬‬ ‫=‬ ‫‪ak‬‬
‫‪sk‬‬ ‫‪Sk+۱‬‬ ‫∞=‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۲‬‬ ‫‪k=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫= ‪ ϵk‬آﻧﮕﺎه ‪ lim εk = ۰‬و ‪εk ak = ∞.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪Sk‬‬
‫‪k=۲‬‬ ‫∞→‪k‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪.٢.١٠.١۴‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫| ‪|an‬‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮای ﻣﻄﻠﻖ‬ ‫‪ lim‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ آنﮔﺎه ‪an‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮای ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ‬ ‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ‪bn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫| ‪n→∞ |bn‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫| ‪|an‬‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫‪.‬‬ ‫‪ lim‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ آنﮔﺎه ∞ =| ‪|bn‬‬ ‫و اﮔﺮ‬ ‫ب( اﮔﺮ ∞ =| ‪|an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫| ‪n→∞ |bn‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫‪ { |a‬ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ ﭘﺲ ﮐﺮاﻧﺪارﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺘﯽ‬ ‫∞ |‪n‬‬

‫اﻟﻒ( ﭼﻮن ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮض دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪|bn | }n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬‫∞‬
‫‪.‬‬ ‫≤| ‪|an‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ M‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ | ‪ |an |≤ M |bn‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،n ∈ N‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ | ‪|bn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮای ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪an ٣.٣.١۴‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫‪ ، M‬ﭘﺲ دوﺑﺎره ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪٣.٣.١۴‬‬

‫‪۱‬‬
‫ب( ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻟﻒ( دارﯾﻢ | ‪ |an |≤ M |bn‬و ﯾﺎ | ‪|an |≤ |bn‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵١۴‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫‪.‬‬ ‫دارﯾﻢ ∞ =| ‪|bn‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫∞} ‪ {an‬دﻧﺒﺎﻟﻪای ﻏﯿﺮﺻﻌﻮدی از اﻋﺪاد ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ‪an‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٣.١٠.١۴‬اﮔﺮ ‪n=۱‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫آنﮔﺎه ‪. lim nan = ۰‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫‪ ،‬آنﮔ ﺎه‬ ‫ﻓ ﺮض ﮐ ﻨ ﯿ ﻢ ‪ .Sn = a۱ + a۲ + . . . + an‬اﮔ ﺮ ‪an = A‬‬ ‫ﺣ ﻞ‪.‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫اﮐ ﻨ ﻮن‬ ‫ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ‪. lim (S۲n − Sn ) = ۰ ،‬‬ ‫‪. lim Sn = A = lim S۲n‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫‪ .S۲n − Sn = an+۱ + an+۲ + . . . + a۲n ≥ na۲n ≥ ۰‬از اﯾﻦرو‬
‫‪lim na۲n = ۰.‬‬ ‫)‪(١٣.١۴‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫وﻟﯽ ‪ .a۲n+۱ ≤ a۲n‬ﭘﺲ‬

‫‪۲n + ۱‬‬
‫≤ ‪(۲n + ۱)a۲n+۱‬‬ ‫) ‪(۲na۲n‬‬
‫‪۲n‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ‪ ، lim na۲n = ۰‬دارﯾﻢ‬
‫∞→‪n‬‬
‫‪lim (۲n + ۱)a۲n+۱ = ۰‬‬ ‫)‪(١۴.١۴‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫ﺣﺎل ﺣﮑﻢ از ‪ ١٣.١۴‬و ‪ ١۴.١۴‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫∞} ‪ {an‬را‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۴.١٠.١۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ اﮔﺮ در ﻣﺴﺌﻠﻪ ‪ ٣.١٠.١۴‬ﻓﺮض ﻏﯿﺮﺻﻌﻮدی ﺑﻮدن دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪n=۱‬‬
‫ﺣﺬف ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺣﮑﻢ دﯾﮕﺮ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪۱‬‬ ‫اﮔﺮ ‪ n‬ﻣﺮﺑﻊ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫‪.‬‬ ‫‪n‬‬
‫را ﺑ ﺎ ﺿ ﺎﺑ ﻄ ﻪ زﯾ ﺮ در ﻧ ﻈ ﺮ ﻣ ﯽﮔ ﯿ ﺮﯾ ﻢ‬ ‫ﺳ ﺮی ‪an‬‬ ‫ﺣ ﻞ‪.‬‬
‫‪۱‬‬ ‫اﮔﺮ ‪ n‬ﻣﺮﺑﻊ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‬ ‫‪n=۱‬‬
‫‪n۲‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪ .‬از اﯾ ﻦ‬ ‫‪an = ۱ + ۲۱۲ +‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳۲‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۵۲‬‬
‫‪+ ... +‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۸۲‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۹‬‬ ‫در اﯾ ﻦﺻ ﻮرت دارﯾ ﻢ ‪+ . . .‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫از ﺑ ﺎﻻ ﮐ ﺮاﻧ ﺪار اﺳ ﺖ زﯾ ﺮا اﯾ ﻦ ﻣ ﺠ ﻤ ﻮعﻫ ﺎی ﺟ ﺰﺋ ﯽ از‬ ‫رو ﻣ ﺠ ﻤ ﻮعﻫ ﺎی ﺟ ﺰﺋ ﯽ ﺳ ﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪ ۲‬ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ اﺳﺖ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n۲‬‬
‫‪ ( ۲۱۲ +‬ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ و اﯾﻦ ﻣﻘﺪار از‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳۲‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۵۲‬‬
‫‪+ . . .) + (۱ +‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۹‬‬ ‫)‪+ . . .‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ وﻟﯽ ‪ nan‬وﻗﺘﯽ ∞ → ‪ n‬ﺑﻪ ﺻﻔﺮ ﻣﯿﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺮای ‪ n‬ﻫﺎﯾﯽ ﻣﺮﺑﻊ‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ دارﯾﻢ ‪.nan = ۱‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۵.١٠.١۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﮑﺲ ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ ٢.١٠.١۴‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۵١۵‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﻣﺜﺎل ‪ ١١.۴.١۴‬واﮔﺮا اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n log n‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺳﺮی‬
‫‪n=۲‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪lim nan = lim‬‬ ‫‪= ۰.‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪log n‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪۲n +n۲ +n‬‬
‫‪.‬‬ ‫)‪۲n+۱ n.(n+۱‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .۶.١٠.١۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ‪= ۱‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﮐﻪ‪:‬‬

‫‪۲n + n۲ + n‬‬ ‫‪۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n+۱‬‬ ‫‪= [( −‬‬ ‫]‪) + n‬‬
‫‪n.(n + ۱)۲‬‬ ‫‪۲ n n+۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫از اﯾﻦ رو‬
‫∑‬‫∞‬ ‫∞‬ ‫∞‬
‫‪n۲ + n + ۲ n‬‬ ‫‪۱∑ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱∑ ۱‬‬
‫=‬ ‫(‬ ‫‪−‬‬ ‫)‬ ‫‪+‬‬ ‫‪=۱‬‬
‫‪n(n‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱)۲‬‬ ‫‪n+۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪n n+۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲n‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫)ﻣﺜﺎل ‪ ۴.١.١۴‬و ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۶.٣.١۴‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٧.١٠.١۴‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ ۰ < a < ۱ < b‬و ‪ .ab < ۱‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺳﺮی زﯾﺮ ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫‪an = a + ab + a۲ b + a۲ b۲ + . . . + an bn−۱ + an bn + . . .‬‬

‫ﺣ ﻞ‪ .‬ﭼ ﻮن دارﯾ ﻢ ‪ a۲n = an bn‬و ‪ a۲n+۱ = an+۱ bn‬ﺑ ﺮای ﺑ ﺮرﺳ ﯽ اﯾ ﻦ ﺳ ﺮی آزﻣ ﻮن ﻧ ﺴ ﺒ ﺖ را‬
‫‪an+۱ bn‬‬ ‫‪an+۱ bn+۱‬‬
‫‪ a۲n+۱‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬ ‫و‪=a‬‬ ‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد زﯾﺮا ‪= b‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a۲n+۲‬‬
‫‪lim k+۱‬‬ ‫= ‪a۲n‬‬ ‫‪an bn‬‬ ‫=‬ ‫‪an+۱ bn‬‬
‫‪k→∞ ak‬‬ ‫‪a۲n+۱‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ آزﻣﻮن رﯾﺸﻪ ‪ −n‬ام ﮐﺸﯽ )ﻗﻀﯿﻪ ‪ (١.۴.١۴‬را ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ در اﯾﻦﺻﻮرت دارﯾﻢ‪:‬‬

‫√‬ ‫‪۱‬‬ ‫√‬ ‫√‬

‫= ‪a۲n = (an bn ) ۲n‬‬
‫‪۲n‬‬
‫‪ab → ab‬‬
‫√‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪n+۱‬‬ ‫‪n‬‬ ‫√‬
‫‪۲n+۱ a‬‬
‫‪۲n+۱ = (a‬‬
‫‪n+۱ n ۲n+۱‬‬
‫) ‪b‬‬ ‫‪= a ۲n+۱ b ۲n+۱ → ab‬‬

‫√‬ ‫√‬
‫‪ lim‬و ﭼﻮن ‪ ،ab < ۱‬ﭘﺲ ﺳﺮی ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪n‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪an = ab‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫‪۲n‬‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪(۵+(−۱)n )n‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٨.١٠.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬

‫‪۲n‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪)٢.٣.١۴‬آزﻣﻮن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ( اﯾﻦ ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ و ﺣﺎل‬ ‫‪(۵+(−۱)n )n‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ‪≤ ( ۲۱ )n‬‬
‫آﻧﮑﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از دو آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ) ﻗﻀﯿﻪ ‪ (١۵.٣.١۴‬و آزﻣﻮن رﯾﺸﻪ ‪−n‬ام ﮐﺸﯽ) ﻗﻀﯿﻪ ‪ (١.۴.١۴‬در ﻣﻮرد‬
‫آن ﮐﺎرﺳﺎز ﻧﯿﺴﺖ اﻣﺎ آزﻣﻮن را ﺑﻪ) ﻗﻀﯿﻪ ‪ (١٩.٣.١۴‬را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮد‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵١۶‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻫﻤﮕﺮا ﻧﺒﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ‪،α‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .٩.١٠.١۴‬اﮔﺮ ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪.‬‬ ‫ﯾﮏ ﺑﺎزارآراﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ } ‪ {bn‬از } ‪ {an‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ‪bn = α‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﺳﺮی ﺣﺎﺻﻞ‬ ‫ﺳﺮی ﺣﺎﺻﻞ از ﺟﻤﻼت ﻣﺜﺒﺖ } ‪ {an‬و ‪qn‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪pn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫از ﺟﻤﻼت ﻣﻨﻔﯽ اﯾﻦ ﺳﺮی ﺑﺎﺷﺪ) اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٨.٨.١۴‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ( ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٨.٨.١۴‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫∑‬‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺣﺎل ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ‪ α‬ﯾﮏ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای‬ ‫و ‪qn‬‬ ‫ﺳﺮﯾﻬﺎی ‪pn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا‬ ‫ﺳﺎدﮔﯽ ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪)α > ۰‬ﺣﺎﻟﺖ ‪ α < ۰‬ﯾﮏ ﺑﺎزﺳﺎزی ﺳﺎده از ‪ α > ۰‬اﺳﺖ(‪ .‬ﭼﻮن ‪pn‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫‪N‬‬
‫‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪N۱‬ﮐﻮﭼﮑﺘ ﺮﯾﻦ ‪ N‬ﺑﺎ اﯾﻦ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﭼﻨﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ‪pn > α‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫‪N۱‬‬ ‫∑‪N‬‬
‫‪۱ −۱‬‬
‫)‪ ،(۲‬ﺣﺎل اﮔﺮ‬ ‫)‪ (۱‬و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ‪pn > α‬‬ ‫ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ ‪pn ≤ α‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‪N‬‬
‫‪۱ −۱‬‬ ‫∑‬
‫‪N۱‬‬
‫‪.S۱ − α ≤ S۱ −‬ﺣﺎل‬ ‫= ‪ S۱‬آﻧﮕﺎه ‪ S۱ − α ≤ pN۱‬زﯾﺮا ‪pn = pN۱‬‬ ‫ﻗﺮار دﻫﯿﻢ ‪pn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫‪∑۱‬‬
‫‪M‬‬
‫‪ .T۱ = s۱ +‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺒﻞ دارﯾﻢ‬ ‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ M۱‬ﮐﻮﭼﮑﺘ ﺮﯾﻦ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ‪qn < α‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫‪ .α − T۱ ≤ −qM۱‬اﮔﺮ اﯾﻦ روﻧﺪ را اداﻣﻪ دﻫﯿﻢ ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻮﭼﮑﺘ ﺮﯾﻦ اﻋﺪاد ﻣﻤﮑﻦ ‪ Nk‬ﯾﺎ ‪،Mk‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞﺟﻤﻊﻫﺎﯾﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺘﻨﺎوﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮ و ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ از ‪ α‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دﻧﺒﺎﻟﻪ‬
‫‪P۱ , . . . , PN۱ , q۱ , . . . , qM۱ , PN۱ +۱ , . . . , PN۲ , . . .‬‬

‫ﯾﮏ ﺑﺎزارآراﯾﯽ از } ‪ {an‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﻮق دارﯾﻢ |‪ |Sk − α‬و |‪ |Tk − α‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ ﯾﺎ ﻣﺴﺎوی ‪ PNk‬و ﯾﺎ ‪ −qMk‬ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻮن اﯾﻦﻫﺎ اﻋﻀﺎﯾﯽ از دﻧﺒﺎﻟﻪ اﺻﻠﯽ } ‪ {an‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺰوﻟﯽ ﺑﻪ ‪ ۰‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫را ﺑﺮﺳﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ .١٠.١٠.١۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی ‪( ۲۱ + ۱k )k‬‬
‫‪k=۱‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آزﻣﻮن رﯾﺸﻪ ‪−n‬ام ﮐﺸﯽ) ﻗﻀﯿﻪ ‪ (١.۴.١۴‬دارﯾﻢ‬

‫‪( ۱ ۱ )۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬
‫‪lim ( + )n‬‬ ‫‪= <۱‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪۲ n‬‬ ‫‪۲‬‬
‫ﭘﺲ اﯾﻦ ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۵١٧‬‬

‫‪ ١١.١۴‬ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫‪ .١‬در ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺗﻤﺮﯾﻨﺎت زﯾﺮ ﻣﻘﺪار ﺳﺮی را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬

‫‪.٨‬‬ ‫‪.١‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∑‬‫( ∞‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪tan−۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪+ k ,‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫‪n +n+۱‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫‪۲k‬‬ ‫‪۵‬‬

‫‪.٩‬‬
‫∑‬‫∞‬
‫‪n−۱‬‬ ‫( ∞‬
‫∑‬ ‫‪).٢‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬‫‪n+۱‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫)‪k(k + ۱) (k + ۱)(k + ۲‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫‪.١٠‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫‪.٣‬‬
‫‪n‬‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪,‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲n‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪۱ − n۲‬‬
‫‪n=۲‬‬
‫‪.١١‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫‪.۴‬‬
‫‪an + b‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪(a, b ∈ R),‬‬ ‫( ∞‬
‫∑‬ ‫)‬
‫‪۱۲.۲k+۱‬‬ ‫‪۱۵.۳k+۱‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫)‪n(n + ۱)(n + ۲‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪n=۲‬‬
‫‪۳k−۲‬‬ ‫‪۴k+۲‬‬
‫‪.١٢‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫(‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪.۵‬‬
‫‪ln ۱ − ۲ ),‬‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪n=۲‬‬
‫)‪n(n + ۱)(n + ۲‬‬
‫‪n=۲‬‬
‫‪.١٣‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫!)‪(n − ۱‬‬ ‫‪.۶‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪(p ∈ N),‬‬ ‫‪۱ ۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫!)‪(n + ۲‬‬ ‫‪۱+ − − +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−· · · ,‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫‪۲ ۴ ۸ ۱۶ ۳۲‬‬
‫‪.١۴‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫‪.٧‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪(x > ۰). ۱ ۱ ۱‬‬
‫)‪(k + x)(k + x + ۱)(k + x + ۲‬‬ ‫‪۱ − − − − ···,‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪۲ ۴ ۸‬‬
‫‪ .٢‬ﺳﺮﯾﯽ ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﺟﺰﯾﯽ ‪ n‬اُم آن‬

‫اﻟﻒ(‬
‫‪n+۱‬‬
‫= ‪Sn‬‬
‫‪n‬‬
‫ب(‬
‫‪−۱ + ۲n‬‬
‫= ‪Sn‬‬
‫‪۲n‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵١٨‬‬

‫ج(‬
‫‪(−۱)n‬‬
‫= ‪Sn‬‬
‫‪n‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻘﺪار ﺳﺮی زﯾﺮ را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .٣‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺮیﻫﺎی زﯾﺮ واﮔﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪.٣‬‬ ‫‪.١‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫√‬ ‫√‪−‬‬ ‫√‪+‬‬ ‫√‪−‬‬ ‫‪+· · · ,‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪√ ,‬‬
‫‪۲−۱‬‬ ‫‪۲+۱‬‬ ‫‪۳−۱‬‬ ‫‪۳+۱‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫‪.۴‬‬ ‫‪.٢‬‬
‫∑ ∞‬
‫∑‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬
‫‪۲−n .‬‬ ‫‪ln ۱ +‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪n=۰ i=۰‬‬
‫‪n‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫‪ .۴‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮیﻫﺎی زﯾﺮ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬

‫‪.۶‬‬ ‫‪.١‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪,‬‬ ‫√‬ ‫‪,‬‬
‫‪k ln ln k‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪k ln k‬‬
‫‪k=۴‬‬ ‫‪k=۴‬‬

‫‪.٧‬‬ ‫‪.٢‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪tan−۱ k‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪kek ,‬‬
‫‪۱ + k۲‬‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۰‬‬

‫‪.٨‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫‪ln k‬‬
‫‪sechk,‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪k۳‬‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬

‫‪.٩‬‬ ‫‪.۴‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫( ∞‬
‫∑‬ ‫‪)۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪k‬‬ ‫‪k‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪k=۱‬‬
‫‪cosh۲ k‬‬ ‫‪k+۱‬‬
‫‪k=۱‬‬

‫‪.١٠‬‬ ‫‪.۵‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪π‬‬ ‫‪−k۴‬‬
‫‪sin n ,‬‬ ‫‪ke‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪k=۳‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۵١٩‬‬

‫‪.١٨‬‬ ‫‪.١١‬‬
‫‪∞ ( n )n‬‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫‪n۲‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬
‫!‪n‬‬ ‫!‪n‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫‪.١٩‬‬ ‫‪.١٢‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫( ∞‬
‫∑‬ ‫‪)n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪(x ∈ R),‬‬ ‫‪tan−۱‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪(ln n)x‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪n=۳‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫‪.٢٠‬‬ ‫‪.١٣‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪(۱ + n۱ )۲n‬‬ ‫!‪n‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪en‬‬ ‫‪nn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫‪.٢١‬‬ ‫‪.١۴‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪(k ∈ N),‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪۱+ n‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+···+ ۱k‬‬ ‫‪n۴‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n۲‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫‪.٢٢‬‬ ‫‪.١۵‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫!)‪m(n−۱‬‬
‫‪,‬‬ ‫)‪(m∈N‬‬ ‫‪m+۱‬‬
‫‪e‬‬ ‫!)‪(n+m‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪m=۰‬‬
‫‪(m + ۲)۲m‬‬

‫‪.٢٣‬‬ ‫‪.١۶‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪,‬‬ ‫√‬ ‫‪,‬‬
‫‪(ln n)n‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫‪۳‬‬
‫‪n +۱‬‬
‫‪n=۲‬‬

‫‪.٢۴‬‬ ‫‪.١٧‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫‪(۲n + ۱)۳۲n+۱‬‬ ‫‪k=۳‬‬
‫‪(ln k)ln ln k‬‬

‫‪ .۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺑﺮای ‪p > ۱‬‬

‫∞‬
‫∑‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫<‬ ‫‪−‬‬ ‫<‬ ‫‪+‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪(p − ۱)(n + ۱)p−۱‬‬ ‫‪kp‬‬ ‫‪kp‬‬ ‫‪(p − ۱)(n + ۱)p−۱ (n + ۱)p‬‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬

‫‪( )n‬‬ ‫‪( )n‬‬ ‫‪ .۶‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬

‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪< n! < n‬‬ ‫‪e.‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪e‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺟﻤﻼت ﻣﺜﺒﺖ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ‪a۲n‬‬ ‫‪ .٧‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪n‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه‬ ‫‪ .٨‬اﮔﺮ ‪ an ≥ ۰‬و ‪a۲n‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵٢٠‬‬

‫‪ .٩‬در ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺗﻤ ﺮﯾﻨﺎت زﯾﺮ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺳﺮی داده ﺷﺪه ﻫﻤﮕﺮای ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮای ﻣﺸﺮوط ﯾﺎ‬
‫ﻣﺘﺒﺎﻋﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪.۶‬‬ ‫‪.١‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫‪(−۳)n‬‬
‫‪(−۱)n cot−۱ n,‬‬ ‫‪,‬‬
‫!‪n‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫‪.٧‬‬ ‫‪.٢‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫)‪۱.۳.۵. · · · .(۲n − ۱‬‬ ‫‪(−۱)n nn‬‬
‫‪(−۱)n‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬
‫)‪۲.۴.۶ · · · .(۲n‬‬ ‫!‪n‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫‪.٨‬‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫‪.٣‬‬

‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱ n‬‬
‫‪(−۱)n tan ,‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪(−۱) ۱ +‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫(‬ ‫)‪.٩‬‬ ‫‪.۴‬‬

‫∞‬
‫∑‬ ‫∑‬ ‫√ ∞‬
‫‪۱.۳.۵. · · · .(۲n − ۱) p‬‬ ‫‪n(−۱)n−۱‬‬
‫‪(−۱)n+۱‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪(p > ۰),‬‬ ‫‪,‬‬
‫)‪۲.۴.۶ · · · .(۲n‬‬ ‫‪۲n + ۱‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫‪.١٠‬‬ ‫‪.۵‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n۱۰۰۰۰ xn ,‬‬ ‫‪(|x|< ۱).‬‬ ‫‪(−۱)n+۱ n tan−۱‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪n۲‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫|‪.‬‬ ‫≤| ‪an‬‬ ‫آنﮔﺎه ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ | ‪|an‬‬ ‫‪ .١٠‬اﮔﺮ ∞ <| ‪|an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫‪ .١١‬ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﺪ‬

‫اﻟﻒ(‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪(−۱)n−۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪=۱−‬‬ ‫=‬
‫‪n‬‬ ‫)‪۲n(۲n + ۱‬‬ ‫‪(۲n − ۱)۲n‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫ب(‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪(−۱)n−۱‬‬ ‫‪۴n − ۱‬‬ ‫‪۴n + ۱‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫)‪۴(۲n − n‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۴(n۲ + n)۲‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫‪ .١٢‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫)‪= ln(۱ + b‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n+۱ n+۲‬‬ ‫‪n + bn‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۵٢١‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫‪(−۱)n−۱‬‬
‫آنﮔﺎه ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺳﺮیﻫﺎی زﯾﺮ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮایﺷﺎن‬ ‫‪n‬‬ ‫‪ .١٣‬اﮔﺮ ‪= A‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه ﻫﻤﮕﺮاﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻒ(‬
‫‪۱ ۱ ۱ ۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪۱ − − + − − + ··· +‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫= ··· ‪+‬‬
‫‪۲ ۴ ۳ ۶ ۸‬‬ ‫‪۲n − ۱ ۴n − ۲ ۴n‬‬ ‫‪۲‬‬

‫ب(‬
‫‪۱ ۱ ۱ ۱ ۱ ۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱+ + − − − + + +‬‬ ‫‪− ··· = A‬‬
‫‪۳ ۵ ۲ ۴ ۶ ۷ ۹ ۱۱‬‬

‫ج(‬
‫‪۱ ۱ ۱ ۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪۱ + − + + − + ··· +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+ ··· = A‬‬
‫‪۳ ۲ ۵ ۷ ۴‬‬ ‫‪۴n − ۳ ۴n − ۱ ۲n‬‬ ‫‪۲‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪(−۱)n−۱‬‬
‫را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺮی‬ ‫√‬
‫‪n‬‬
‫‪ .١۴‬ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ آن ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫··· ‪۱ + √ − √ + √ + √ − √ +‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪۷‬‬ ‫‪۴‬‬
‫)ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دو ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﯿﺎﯾﺪ( واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪cos(۲n−۱)x‬‬
‫‪۲n−۱‬‬ ‫‪ .١۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ‪ x‬ﻣﻀﺮﺑﯽ از ‪ π‬ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه‬
‫‪n=۱‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫‪ .١۶‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ‬

‫‪۱ ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۰ < lim ۱ + + + · · · + − log n < ۱‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪۲ ۳‬‬ ‫‪n‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪(−۱)n‬‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ‪ −۱‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪n۲‬‬
‫‪ .١٧‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺑﺎزآراﯾﯽ از ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫واﮔﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫| ‪|an‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ آنﮔﺎه‬ ‫‪ .١٨‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ‪ an > ۰‬و ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫‪ .١٩‬ﻣﺜﺎﻟﯽ از دﻧﺒﺎﻟﻪ } ‪ {an‬اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫واﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ‪an‬‬ ‫اﻟﻒ( ‪a۲n‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫واﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ و ‪a۳n‬‬ ‫ب( ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵٢٢‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪apk ،p ≥ ۱‬‬ ‫‪ .٢٠‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ‪an‬‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٢١‬اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ a‬و ‪ b‬را ﭼﻨﺎن ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺮی زﯾﺮ‬

‫اﻟﻒ( ﻫﻤﮕﺮا‬

‫ب( ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪− + − + ··· +‬‬ ‫‪−‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫‪۱ ۲ ۳ ۴‬‬ ‫‪۲n − ۱ ۲n‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬‫∞‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ‪n an‬‬
‫‪n+۱‬‬
‫‪ .٢٢‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا‬ ‫ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ‪an bn‬‬ ‫و ‪b۲n‬‬ ‫‪ .٢٣‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ‪a۲n‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا‬ ‫‪an‬‬
‫) ‪(۱+a۱ )(۱+a۲ )···(۱+an‬‬ ‫واﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ آنﮔﺎه‬ ‫‪ .٢۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ‪ an > ۰‬و ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻘﺪار ﺳﺮی را ﻧﯿﺰ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .٢۵‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮیﻫﺎی زﯾﺮ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻒ(‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫‪sin nθ‬‬
‫‪ln n‬‬
‫‪n=۲‬‬

‫ب(‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪۳n − ۲‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬
‫‪۲.۱ ۳.۳ ۴.۲ ۵.۵ ۶.۷ ۷.۴‬‬ ‫)‪(۳n − ۱)(۴n − ۳‬‬
‫‪۳n − ۱‬‬ ‫‪۳n‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+ ···.‬‬
‫)‪۳n(۴n − ۱) (۳n + ۱)(۲n‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ و ‪ Sn = a۱ + a۲ + . . . + an‬آنﮔﺎه‬ ‫‪ .٢۶‬اﮔﺮ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∞‬
‫∑ ‪S۱ + S۲ + . . . + Sn‬‬
‫‪lim‬‬ ‫=‬ ‫‪ak‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪k=۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪+ ۲۳ + ۳۴ +···+ n+۱‬‬
‫‪n‬‬
‫‪ lim‬را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪n‬‬ ‫و ﺑﻪ ﮐﻤﮏ آن ﻣﻘﺪار‬
‫∞→‪n‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۴‬ﺳﺮیﻫﺎی ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ‬ ‫‪۵٢٣‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮای ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ εn = ±۱ ،n‬آنﮔﺎه ‪εn an‬‬ ‫‪ .٢٧‬اﮔﺮ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ آنﮔﺎه ﺳﺮی‬ ‫∞} ‪ {εn‬ﺑﺎ ‪ εn = ±۱‬ﺑﺮای )‪an εn ،(n ∈ N‬‬
‫‪ .٢٨‬اﮔﺮ ﺑﺮای ﻫﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪n=۱‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮای ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫(‬ ‫‪)۲‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪۲k‬‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫را ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬ ‫!‪k‬‬ ‫=‬ ‫‪۱‬‬
‫!‪k‬‬ ‫‪ .٢٩‬درﺳﺘﯽ ﺗﺴﺎوی‬
‫‪k=۰‬‬ ‫‪k=۰‬‬

‫‪ lim‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬ ‫‪bn +۱‬‬

‫‪bn‬‬ ‫∞} ‪ {bn‬ﯾﮏ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻼت ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ‪= l < ۱‬‬
‫‪ .٣٠‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪n=۱‬‬
‫∞→‪n‬‬
‫‪an cos πn‬‬
‫‪ lim‬را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬ ‫!‪n‬‬ ‫‪ lim bn = ۰‬و ﺑﻪ ﮐﻤﮏ آن )ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ روش دﯾﮕﺮی(‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﺮﻓﺘﺎرﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪c+an‬‬ ‫و‬ ‫‪ .٣١‬اﮔﺮ ‪ an > ۰‬و ‪ c > ۰‬آنﮔﺎه دو ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫‪an‬‬
‫‪۱۰n‬‬ ‫∞} ‪ {an‬دﻧ ﺒ ﺎﻟ ﻪای از اﻋ ﺪاد ﺑ ﺎﺷ ﺪ ﮐ ﻪ ‪ .۰ ≤ an ≤ ۹‬ﻧ ﺸ ﺎن دﻫ ﯿ ﺪ‬
‫‪ .٣٢‬ﻓ ﺮض ﮐ ﻨ ﯿ ﺪ ﮐ ﻪ ‪n=۱‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ و ﻣﻘﺪار آن ﺑﯿﻦ ‪ ۰‬و ‪ ۱‬اﺳﺖ) اﯾﻦ ﻋﺪد را ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺎ ﻧﻤﺎد · · · ‪ ۰.a۱ a۲ a۳ a۴‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ(‬

‫∞} ‪ {an‬از اﻋ ﺪاد ﺻ ﺤ ﯿ ﺢ وﺟ ﻮد دارد ﮐ ﻪ‬

‫‪ .٣٣‬ﻓ ﺮض ﮐ ﻨ ﯿ ﺪ ]‪ .x ∈ [۰, ۱‬ﻧ ﺸ ﺎن دﻫ ﯿ ﺪ ﮐ ﻪ دﻧ ﺒ ﺎﻟ ﻪ ‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫= ‪.x‬‬ ‫‪ ۰ ≤ an ≤ ۹‬و ‪۱۰n‬‬
‫‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫∞} ‪ {an‬ﯾ ﮏ دﻧ ﺒ ﺎﻟ ﻪ ﺗ ﮑ ﺮاری ﺑ ﺎﺷ ﺪ ﺑ ﺪﯾ ﻦ ﻣ ﻌ ﻨ ﯽ ﮐ ﻪ اﯾ ﻦ دﻧ ﺒ ﺎﻟ ﻪ ﺑ ﻪ ﺻ ﻮرت‬

‫‪ .٣۴‬ﻧ ﺸ ﺎن دﻫ ﯿ ﺪ ﮐ ﻪ ‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻋﺪدی ﮔﻮﯾﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ آنار ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫· · · ‪ a۱ , a۲ , . . . , ak , a۱ , a۲ ,‬ﺑﺎﺷﺪ آنﮔﺎه ‪۱۰n‬‬
‫‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫∞} ‪ {an‬از ﻣﺮﺗﺒﻪای ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﮑﺮاری اﺳﺖ‪.‬‬
‫= ‪ x‬ﻋﺪد ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺎﺷﺪ آنﮔﺎه ‪n=۱‬‬
‫‪an‬‬
‫‪۱۰n‬‬ ‫‪ .٣۵‬اﮔﺮ‬
‫‪n=۱‬‬

‫= ‪ an‬ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ اﮔﺮ‬ ‫)‪(a+۱)(۲a+۱)···(na+۱‬‬

‫)‪(b+۱)(۲b+۱)···(nb+۱‬‬ ‫‪ .٣۶‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺮی ﮐﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ آن‬
‫‪ b > a > ۰‬و واﮔﺮاﺳﺖ اﮔﺮ ‪.a ≥ b > ۰‬‬

‫‪ .٣٧‬ﺑﺎ ﻓﺮض ‪ ،۰ < a < b < ۱‬رﻓﺘﺎر ﺳﺮی · · · ‪ a + b + a۲ + b۲ + a۳ + b۳ +‬را ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫آنﮔﺎه اﯾﻦ ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را ﺗﻌﻤﯿﻢ‬ ‫‪an+۳‬‬
‫‪an‬‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪= r < ۱‬‬ ‫‪ .٣٨‬اﮔﺮ در ﺳﺮی ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫∑‬
‫√ ∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪an an+۱‬‬ ‫‪ .٣٩‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ an ≥ ۰‬و ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵٢۴‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫∞} ‪ {ni‬زﯾﺮدﻧﺒﺎﻟﻪ دﻟﺨﻮاﻫﯽ از دﻧﺒﺎﻟﻪ اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪i=۱‬‬ ‫‪ .۴٠‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪an‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ‬

‫‪b۱ = a۱ + a۲ + . . . + an ,‬‬ ‫‪b۲ = an۱ +۱ + an۱ +۲ + . . . + an۲ ,‬‬

‫‪···,‬‬ ‫‪bk = ank−۱ +۱ + ank−۱ +۲ + . . . + ank ,‬‬ ‫‪(k ∈ N).‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ و ﻣﺠﻤﻮﻋﺶ ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮع ‪an‬‬ ‫ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ‪bn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﯿﺎورﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ · · · ‪ (a۱ + a۲ ) + (a۳ + a۴ ) +‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫‪ .۴١‬ﻣﺜﺎﻟﯽ از ﯾﮏ ﺳﺮی ‪ak‬‬
‫‪k=۱‬‬
‫وﻟﯽ · · · ‪ a۱ + a۲ + a۳ + a۴ +‬واﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ )اﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﭘﺮاﻧﺘﺰﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫اﺷﮑﺎﻻﺗﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﮐﻪ در‬ ‫ﮐﻪ در آن ‪ A‬و ‪ B‬اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ‪cn‬‬ ‫و ‪bn = B‬‬ ‫‪ .۴٢‬اﮔﺮ ‪|an |= A‬‬
‫‪n=۰‬‬ ‫‪n=۰‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫∑‬
‫‪n‬‬
‫= ‪ cn‬و )· · · ‪ (n = ۰, ۱, ۲,‬ﺑﻪ ‪ C = AB‬ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آن ‪ak bn−k‬‬
‫‪k=۰‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪١۵‬‬

‫ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫‪١.١۵‬‬

‫ﯾﺎدآوری ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ ،x‬اﮔﺮ ‪ ،|x|< ۱‬ﺳﺮی ﻫﻨﺪﺳﯽ ‪۱ + x + x۲ + . . . + xn + . . .‬‬
‫اﺳﺖ و اﮔﺮ ‪ |x|≥ ۱‬اﯾﻦ ﺳﺮی واﮔﺮا اﺳﺖ )ﻗﻀﯿﻪ ‪.(۶.٣.١۴‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱−x‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ و ﻣﺠﻤﻮع آن ﻋﺒﺎرت از‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ )ﻗﻀﯿﻪ ‪ (١۵.٣.١۴‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ ،x‬ﺳﺮی‬
‫‪x۲‬‬ ‫‪xn‬‬
‫‪۱+x+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪n‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺳﺮی ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺑﺮ ‪ R‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺗﻮاﺑﻊ در رﯾﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺳﺮﯾﻬﺎی‬
‫ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ‪ ،‬ﺗﻮاﺑﻊ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ و ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﻜﻮس ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ و · · · ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﺑﺘﺪا ﻻزم‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﯾﻬﺎی ﺗﻮاﻧﯽ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.١.١۵‬ﯾﻚ ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ ﻋﺒﺎرت از ﯾﻚ ﺳﺮی ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬

‫∞‬
‫∑‬
‫· · · ‪an xn = a۰ + a۱ .x + a۲ x۲ + · · · + an xn +‬‬ ‫)‪(١.١۵‬‬
‫‪n=۰‬‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ‪ x‬ﯾﻚ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﺑﺖﻫﺎی ‪ an‬ﺿﺮاﺋﺐ ﺳﺮی ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪x‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺳﺮی ‪ ١.١۵‬ﯾﻚ ﺳﺮی ﻋﺪدی ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﯽﺗﻮان آﻧﺮا ﺑﺮای ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ و واﮔﺮاﺋﯽ آزﻣﻮن ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﯾﻚ ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ x‬ﻫﻤﮕﺮا و ﺑﺮای ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ x‬واﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺠﻤﻮع‬
‫اﯾﻦ ﺳﺮی ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﺎﺑﻊ‬
‫· · · ‪f (x) = a۰ + a۱ x + a۲ x + · · · + an x +‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬

‫ﻛﻪ ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺗﻤﺎم ‪ x‬ﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮی ﺑﺮای آﻧﻬﺎ ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ‪ f‬ﻣﺸﺎﺑﻪ‬

‫‪۵٢۵‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵٢۶‬‬

‫ﯾﻚ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ ‪ f‬دارای ﺗﻌﺪاد ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ‪an = ۱‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ ﻫﻤﺎن ﺳﺮی ﻫﻨﺪﺳﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫‪۱‬‬
‫= ‪xn = ۱ + x + x۲ + . . . + xn + . . .‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫‪۱−x‬‬

‫ﻛﻪ ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ ‪ .|x|< ۱‬ﺑﻄﻮر ﻛﻠﯽ‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﺮی ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫∞‬
‫∑‬
‫‪an (x − c)n = a۰ + a۱ (x − c) + . . . + an (x − c)n + . . .‬‬
‫‪n=۰‬‬

‫را ﯾﻚ ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ ﺣﻮل ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬ﻧﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﯽ ‪ x = c‬ﺗﻤﺎم ﺟﻤﻼت ﺑﺠﺰ ﺟﻤﻠﻪ اول ﺻﻔﺮ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮای ‪ x = c‬ﻫﻤﻮاره ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.١.١۵‬ﺑﺮای ﭼﻪ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ ،x‬ﺳﺮی ‪n! xn‬‬
‫‪n=۰‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ دارﯾﻢ‬

‫‬ ‫‬
‫ ‪ (n + ۱)! xn+۱‬‬
‫ ‪lim‬‬ ‫∞ = )‪ = |x| lim (n + ۱‬‬
‫ ∞→‪n‬‬ ‫‪n! xn‬‬ ‫‬ ‫∞→‪n‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺮی واﮔﺮا اﺳﺖ اﮔﺮ ‪ x ̸= ۰‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﺮی ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ‪ x = ۰‬ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪(x−۳)n‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.١.١۵‬ﺑﺮای ﭼﻪ ﻣﻘﺎدﯾﺮی از ‪ x‬ﺳﺮی‬
‫‪n=۱‬‬

‫‬ ‫‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ ‪ (x−۳)n+۱‬‬
‫ ‪ n+۱‬‬ ‫‪n‬‬
‫ ‪lim‬‬ ‫‬
‫‪n  = |x − ۳| lim‬‬ ‫|‪= |x − ۳‬‬
‫)‪n→∞  (x−۳‬‬ ‫‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ )ﻗﻀﯿﻪ ‪ (١۵.٣.١۴‬دارﯾﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ |x − ۳|< ۱‬آﻧﮕﺎه ﺳﺮی ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ‬
‫‪|x − ۳|< ۱ ⇔ −۱ < x − ۳ < ۱ ⇔ ۲ < x < ۴‬‬

‫ﭘﺲ اﯾﻦ ﺳﺮی ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ اﮔﺮ‪۲ < x < ۴‬و واﮔﺮا اﺳﺖ اﮔﺮ ‪ x > ۴‬و ﯾﺎ ‪ .x < ۲‬ﺑﺮای ‪x‬‬
‫ﻫﺎﯾﯽ ﻛﻪ ‪ |x − ۳|= ۱‬و ﯾﺎ ‪ x = ۲‬و ‪ ،x = ۴‬آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ اﻃﻼﻋﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ و واﮔﺮاﺋﯽ ﺳﺮی‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪(−۱)n‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻻﯾﺒﻨﯿﺘﺰ‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ اﮔﺮ ‪ x = ۲‬آﻧﮕﺎه ﺳﺮی ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺳﺮی ﻣﺘﻨﺎوب‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‬ ‫‪۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫)ﻗﻀﯿﻪ ‪ (١.۵.١۴‬ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ و اﮔﺮ ‪ x = ۴‬ﺳﺮی ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺳﺮی ﻫﻤﺴﺎز )ﻣﺜﺎل ‪(٣.٢.١۴‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫ﻛﻪ واﮔﺮا اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﺒﻼ‪ ‬ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﺷﺪ ﯾﻜﯽ از ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی اﺳﺎﺳﯽ ﺳﺮﯾﻬﺎی ﺗﻮاﻧﯽ در اراﺋﻪ روﺷﯽ ﻛﻪ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۵‬ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬ ‫‪۵٢٧‬‬

‫اﯾﻦ ﺳﺮﯾﻬﺎ ﺑﺮای ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻬﻤﯽ ﻛﻪ در رﯾﺎﺿﯿﺎت‪ ،‬ﻓﯿﺰﯾﻚ و ﺷﯿﻤﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻜﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﻧﻮع ﺗﻮاﺑﻊ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺴﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.١.١۵‬ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺴﻞ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺻﻔﺮ‬

‫∑‬‫∞‬
‫‪(−۱)n x۲n‬‬
‫= )‪J۰ (x‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫‪۲۲n (n! )۲‬‬

‫را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫‬ ‫‬ ‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫ ‪ (−۱)n+۱ x۲n+۲‬‬
‫ ‪ ۲۲n+۲ ((n+۱)!)۲‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim  (−۱)n x۲n  = x۲ lim‬‬ ‫‪=۰‬‬
‫ ∞→‪n‬‬ ‫‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪۴(n + ۱)۲‬‬
‫‪۲n‬‬
‫)!‪۲ (n‬‬ ‫‪۱‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ )ﻗﻀﯿﻪ ‪ (١۵.٣.١۴‬ﭼﻮن ﻫﻤﻮاره ‪ ۰ < ۱‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﺳﺮی ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ‪ x‬ﻫﺎ ﻫﻤﮕﺮا‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺴﻞ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺻﻔﺮ ﺗﻤﺎم ‪ R‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ در ﻣﺜﺎﻟﻬﺎی ﺑﺎﻻ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺗﻤﺎم ‪ x‬ﻫﺎﯾﯽ ﻛﻪ ﺑﺮای آﻧﻬﺎ ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ ﯾﻚ ﺑﺎزه اﻋﻢ از ﯾﻚ ﺑﺎز ﺗﻚ ﻧﻘﻄﻪای ﯾﻌﻨﯽ‬
‫]‪ ،[۰, ۰‬ﯾﻚ ﺑﺎزه ﻛﺮاﻧﺪار )‪ (۲, ۴‬و ﯾﺎ ﯾﻚ ﺑﺎزه ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ )∞ ‪ (−∞,‬اﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻫﻤﻮاره ﺑﺮای ﺗﻤﺎم‬
‫ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ در زﯾﺮ ﺗﺤﺖ ﭼﻨﺪ ﻗﻀﯿﻪ آﻧﺮا ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﺮای ‪ x۰‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x‬ﻛﻪ | ‪ |x|< |x۰‬ﻣﻄﻠﻘﺎ‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۵.١.١۵‬اﮔﺮ ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ ‪an xn‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺮای ‪ x۰‬واﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x‬ﻛﻪ | ‪ |x|≥ |x۰‬واﮔﺮا اﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ، lim an xn۰ = ۰ ٨.١.١۴‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای‬ ‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﭼﻮن ‪an xn۰‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫‪ ϵ = ۱‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n > N‬دارﯾﻢ‬
‫‪|an xn۰ |< ۱‬‬
‫ ‬
‫‪x‬‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ | ‪ |x|< |x۰‬آﻧﮕﺎه ‪ ،  < ۱‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،n > N‬ﭼﻮن‬
‫‪x۰‬‬ ‫‪ n‬‬
‫‪x‬‬
‫‪ ،  < ۱‬ﭘﺲ‬
‫‬ ‫‬ ‫‬ ‫‬ ‫‪ n‬‬ ‫‪x۰‬‬
‫‬ ‫‪x‬‬ ‫‬ ‫‬ ‫‪x‬‬ ‫‬ ‫‬ ‫‪x‬‬ ‫‬
‫| ‪|an xn |= an .( )n .xn۰  = |an xn۰ |( )n  = |an xn۰ |  < |an xn۰‬‬
‫‪x۰‬‬ ‫‪x۰‬‬ ‫‪x۰‬‬
‫∑‬ ‫∑‬
‫ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ |an xn | ،٢.٣.١۴‬ﻫﻤﮕﺮا و ﯾﺎ ‪an xn‬‬
‫∑‬
‫اﻛﻨﻮن ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ an xn‬ﺑﺮای ‪ x۱‬ﻛﻪ | ‪ |x۰ |< |x۱‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ )ﻓﺮض ﺧﻠﻒ( در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ ﺑﺮای ‪ x۰‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﮕﺮا ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﯾﻚ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵٢٨‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻓﻘﻂ ﯾﻜﯽ از ﺣﺎﻻت زﯾﺮ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۶.١.١۵‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﺳﺮی ﺗﻮان ‪an xn‬‬
‫‪n=۰‬‬

‫)اﻟﻒ( ﺳﺮی ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ‪ x = ۰‬ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‬

‫)ب( ﺳﺮی ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ x‬ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‬

‫)ج( ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺖ ‪ r‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ اﮔﺮ ‪ |x|< r‬و واﮔﺮا اﺳﺖ اﮔﺮ ‪|x|> r‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ )اﻟﻒ( و )ب( ﺑﺮﻗﺮار ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻏﯿﺮﺻﻔﺮ ‪ b‬و ‪ d‬وﺟﻮد‬
‫∑‬‫∞‬
‫ﺑﺮای ‪ x = b‬ﻫﻤﮕﺮا و ﺑﺮای ‪ x = d‬واﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬ ‫دارﻧﺪ ﻛﻪ ‪an xn‬‬
‫{‬ ‫∞‬
‫}‬ ‫‪n=۰‬‬
‫∑‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ ‪A = x :‬‬ ‫‪an xn‬‬
‫‪n=۰‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ ‪،x‬‬ ‫زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪای ﻏﯿﺮﺧﺎﻟﯽ و ﺳﺮه از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻗﺒﻞ ﺳﺮی ‪an xn‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫|‪ |x|> |d‬واﮔﺮا اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ .|x|≤ d ،x ∈ A‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ‪ d‬ﯾﻚ ﻛﺮان ﺑﺎﻻی ‪ A‬اﺳﺖ ﭘﺲ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ﺳﻮﭘﺮﻣﻢ ‪ A‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ sup A = r‬ﺣﺎل اﮔﺮ ‪ x ̸∈ A‬آنﮔﺎه ﺳﺮی‬
‫∑‬
‫واﮔﺮا اﺳﺖ و اﮔﺮ ‪ ،|x|< r‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻣﺸﺨﺼﻪ ﺳﻮﭘﺮﻣﻢ ﻋﻀﻮ ‪ x۰‬در ‪A‬‬ ‫‪an xn‬‬
‫∑‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ |x|< x۰ ≤ r‬ﻛﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﺳﺮی ‪ an xn‬ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻓﻘﻂ ﯾﻜﯽ از ﺣﺎﻻت زﯾﺮ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .٧.١.١۵‬ﺑﺮای ﺳﺮی ‪an (x − c)n‬‬
‫‪n=۰‬‬

‫)اﻟﻒ( ﺳﺮی ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ‪ x = c‬ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‬

‫)ب( ﺳﺮی ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ x‬ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‬

‫)ج( ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺖ ‪ r‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،x‬اﮔﺮ ‪ ،|x − c|< r‬آﻧﮕﺎه ﺳﺮی ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا و‬
‫اﮔﺮ ‪ |x − c|> r‬آﻧﮕﺎه ﺳﺮی واﮔﺮا اﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻗﺒﻞ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬ ‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ‪ ،u = x − c‬ﺳﺮی ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺳﺮی ‪an un‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺎﻻ ﺗﻌﺮﯾﻒ زﯾﺮ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .٨.١.١۵‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ :‬ﻋﺪد ‪ r‬در ﺣﺎﻟﺖ )ج( در ﻗﻀﯿﻪ ﻗﺒﻞ را ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﺳﺮی ‪an (x − c)n‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫ﻧﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۵‬ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬ ‫‪۵٢٩‬‬

‫در ﺣﺎﻟﺖ )اﻟﻒ( ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ را ﺻﻔﺮ و در ﺣﺎﻟﺖ )ب( آﻧﺮا ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻗﺒﻞ در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻛﻪ ﺳﺮی ﺑﺮای ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻫﻤﮕﺮا ﻧﺒﺎﺷﺪ دارﯾﻢ‬
‫{‬ ‫∞‬
‫}‬
‫∑‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ ‪r = sup |x|:‬‬ ‫‪an (x − c)n‬‬
‫‪n=۰‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻋ ﺒ ﺎرت اﺳ ﺖ از ﺑ ﺎزهای ﺷ ﺎﻣ ﻞ ﺗ ﻤ ﺎم اﻋ ﺪاد ﺣ ﻘ ﯿ ﻘ ﯽ ‪ x‬ﻛ ﻪ‬ ‫ﺑ ﺎزه ﻫ ﻤ ﮕ ﺮاﺋ ﯽ ﺳ ﺮی ‪an (x − c)n‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ r = ۰‬آﻧﮕﺎه ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﺑﺎزه ﺗﻚﻧﻘﻄﻪای }‪{c‬‬ ‫‪an (x − c)n‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫اﺳﺖ و اﮔﺮ ∞ = ‪ r‬آﻧﮕﺎه ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ )∞ ‪ R = (−∞,‬اﺳﺖ و در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻛﻪ ‪ r‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ‬
‫ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﯾﻜﯽ از ﺑﺎزهﻫﺎی )‪ (c − r, c + r] ،[c − r, c + r) ،(c − r, c + r‬و ﯾﺎ‬
‫∑‬‫∞‬
‫در ﻫﺮ ﯾﻚ از ﻧﻘﺎط ‪ x = c − r‬و‬ ‫]‪ [c − r, c + r‬اﺳﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آنﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﺮی ‪an (x − c)n‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫‪ x = c + r‬واﮔﺮا‪ ،‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x = c + r‬واﮔﺮا و در ‪ x = c − r‬ﻫﻤﮕﺮا‪ ،‬در ‪ x = c − r‬ﻫﻤﮕﺮا و در‬
‫‪ x = c + r‬واﮔﺮا‪ ،‬و ﯾﺎ در ﻫﺮ ﯾﻚ از ﻧﻘﺎط ‪ x = c − r‬و ‪ x = c + r‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮐﻨﻮن در ﺟﺪول‬
‫زﯾﺮ ﺷﻌﺎع و ﺑﺎزهی ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬ ‫ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬ ‫ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ‬
‫∑‬‫∞‬
‫)‪(−۱, ۱‬‬ ‫‪r=۱‬‬ ‫‪xn‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫}‪{۰‬‬ ‫‪r=۰‬‬ ‫‪n! xn‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪(x−۳)n‬‬
‫)‪[۲, ۴‬‬ ‫‪r=۱‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬ ‫‪(−۱)n x۲n‬‬
‫)∞ ‪(−∞,‬‬ ‫∞=‪r‬‬ ‫‪۲۲n (n!)۲‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﺳﺮی ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺖ ‪ r‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﻫﻤﻮاره ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﺎزه )‪ (c − r, c + r‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻤﻮﻣﺎ آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ و ﺑﻌﻀﯽ اوﻗﺎت آزﻣﻮن رﯾﺸﻪ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﻌﺎع‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﺑﻜﺎر ﻣﯽروﻧﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﻫﯿﭽﮕﺎه اﯾﻦ آزﻣﻮﻧﻬﺎ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﯾﺎ واﮔﺮاﺋﯽ ﺳﺮی ﺑﺮای‬
‫ﻧﻘﺎط ﻣﺮزی ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﺑﻜﺎر ﺑﺮد ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ رﻓﺘﺎر ﺳﺮی ﺑﺮای اﯾﻦ ﻧﻘﺎط را ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺳﻂ آزﻣﻮﻧﻬﺎی دﯾﮕﺮ ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫‪(−۳)n xn‬‬
‫را ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬ ‫√‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .٩.١.١۵‬ﺷﻌﺎع و ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ‬
‫‪n=۰‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‬ ‫‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ ‪ (−۳)√n+۱ xn+۱‬‬ ‫√‬
‫‬ ‫‬ ‫‪n+۱‬‬
‫ ‪lim‬‬ ‫‪ = ۳|x| lim‬‬
‫‪n+۲‬‬
‫|‪= ۳|x‬‬
‫)‪n→∞  (−۳‬‬ ‫‬
‫‪n xn‬‬
‫√‬ ‫‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪n+۲‬‬
‫‪n+۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵٣٠‬‬

‫ﭘ ﺲ ﺑ ﺎ ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﺑ ﻪ آزﻣ ﻮن ﻧ ﺴ ﺒ ﺖ )ﻗ ﻀ ﯿ ﻪ ‪ ،(١۵.٣.١۴‬ﺳ ﺮی ﻫ ﻤ ﮕ ﺮا اﺳ ﺖ اﮔ ﺮ ‪ ۳|x|< ۱‬و ﯾ ﺎ‬

‫= ‪ .r‬در ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ﺑ ﺎزه ﻫ ﻤ ﮕ ﺮاﺋ ﯽ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫>|‪ .|x‬ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫<|‪ |x‬و ﺳ ﺮی واﮔ ﺮا اﺳ ﺖ اﮔ ﺮ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳‬‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺎزه ) ‪ (− ۳۱ , ۱۳‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ رﻓﺘﺎر ﺳﺮی در ﻧﻘﺎط ﻣﺮزی ‪ x = ۱۳ , − ۱۳‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫ﺑﺮای ‪،x = − ۱۳‬‬

‫∑‬‫∞‬ ‫∑‬‫∞‬
‫‪(−۳)n ( −۱‬‬
‫) ‪۳‬‬
‫‪n‬‬
‫‪۱‬‬
‫√‬ ‫=‬ ‫√‬
‫‪n=۰‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪+۱‬‬

‫ﻛﻪ ﻣﺜﻼ‪ ‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آزﻣﻮن اﻧﺘﮕﺮال )ﻗﻀﯿﻪ ‪ (١٠.۴.١۴‬ﯾﻚ ﺳﺮی واﮔﺮا اﺳﺖ‪.‬‬
‫= ‪،a‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫و ﺑﺮای‬

‫∑‬‫∞‬ ‫∞‬
‫‪(−۳)n .( ۱۳ ) ∑ (−۱)n‬‬
‫‪n‬‬
‫√‬ ‫=‬ ‫√‬
‫‪n=۰‬‬
‫‪n+۱‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫‪n+۱‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻻﯾﺐﻧﯿﺘﺰ )ﻗﻀﯿﻪ ‪ (١.۵.١۴‬ﯾﻚ ﺳﺮی ﻣﺘﻨﺎوب ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﺳﺮی‪،‬‬
‫] ‪ (− ۱۳ , ۳۱‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫∞‬
‫∑‬ ‫‪n(x + ۲)n‬‬
‫را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٠.١.١۵‬ﺷﻌﺎع و ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﺳﺮی‬
‫‪n=۰‬‬
‫‪۳n+۱‬‬

‫‬ ‫‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ ‪ (n+۱)(x+۲)n+۱‬‬
‫‬ ‫|‪ |x + ۲‬‬ ‫‪n+۱‬‬ ‫|‪|x + ۲‬‬
‫)‪lim  n(x+۲‬‬
‫‪۳n+۲‬‬ ‫=‬ ‫‪lim‬‬ ‫=‬
‫ ∞→‪n‬‬ ‫‬
‫‪n‬‬
‫‬ ‫‪۳‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪۳n+۱‬‬

‫|‪|x + ۲‬‬ ‫|‪|x + ۲‬‬

‫‪ .‬در‬ ‫و واﮔﺮا اﺳﺖ اﮔﺮ ‪> ۱‬‬ ‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ اﮔﺮ ‪< ۱‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﺳﺮی ‪ r = ۳‬اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺎزه )‪ ۱‬و ‪ (−۵‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ رﻓﺘﺎر ﺳﺮی در ﻧﻘﺎط ﻣﺮزی ‪ x = ۱‬و ‪ x = −۵‬دارﯾﻢ‪ :‬ﺑﺮای ‪،x = ۱‬‬
‫∑‬‫∞‬ ‫∞‬
‫‪n۳n‬‬ ‫∑‪۱‬‬
‫=‬ ‫‪n‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫‪۳n+۱‬‬ ‫‪۳ n=۰‬‬

‫كﻪ ﯾﻚ ﺳﺮی واﮔﺮا اﺳﺖ ﭼﻮن ﺷﺮط ﻻزم ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ را ﻧﺪارد‪ .‬و ﺑﺮای ‪،x = −۵‬‬
‫∑‬‫∞‬ ‫∞‬
‫‪n(−۳)n‬‬ ‫∑‪۱‬‬
‫‪n+۱‬‬
‫=‬ ‫‪(−۱)n n‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪n=۰‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﯾﻚ ﺳﺮی واﮔﺮا اﺳﺖ ﭼﻮن ﺷﺮط ﻻزم ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ را ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﺳﺮی ﻋﺒﺎرت از‬
‫)‪ ۱‬و ‪ (−۵‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﺒﻼ‪ ‬ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻮن رﻓﺘﺎر ﯾﻚ ﺳﺮی ﺑﺎ ﺿﺮب ﺟﻤﻠﻪ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۵‬ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬ ‫‪۵٣١‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫و‬ ‫‪ak xk+۱ ،‬‬ ‫ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ آن در ﯾﻚ ﻋﺪد ﺛﺎﺑﺖ ﻏﯿﺮﺻﻔﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﻛﻨﺪ ﭘﺲ ﺷﻌﺎع ﺳﺮیﻫﺎی ‪ak xk‬‬
‫‪k=۰‬‬ ‫‪k=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﯾﻜﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ak xk−۱‬‬
‫‪k=۰‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﻗﻀﯿﻪای را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ آن ﺿﺮاﺋﺐ ﯾﻚ ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ داد ﻛﻪ‬
‫ﺷﻌﺎع و ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫√‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١١.١.١۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ cn‬دﻧﺒﺎﻟﻪای از اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ‪ lim n cn = ۱‬در اﯾﻦ‬
‫∞→‪n‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫دارای ﺷﻌﺎعﻫﺎی ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﯾﻜﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺻﻮرت ﺳﺮیﻫﺎی ‪ ak xk‬و ‪ck ak xk‬‬
‫‪k=۰‬‬ ‫‪k=۰‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﺑﺘﺪا‬ ‫و ‪ak xk‬‬ ‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ r‬و ‪ r′‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺳﺮیﻫﺎی ‪ck ak xk‬‬
‫‪k=۰‬‬ ‫‪k=۰‬‬
‫‪ ،r‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮض‬ ‫‪≥ r′‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ .r > ۰‬ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ‪ r = r′‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﻛﻪ ‪ r ≤ r′‬و‬
‫|‪r − |x‬‬ ‫)|‪(r − |x‬‬
‫< ‪ ۰ < ϵ‬ﻛﻪ در اﯾﻦ‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‬ ‫ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ .۰ < |x|< r‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪> ۰‬‬
‫|‪|x‬‬ ‫√‬ ‫|‪|x‬‬
‫ﺻﻮرت دارﯾﻢ ‪۰ < (۱ + ϵ)|x|< r‬ﺣﺎل از اﯾﻨﻜﻪ ‪ lim n cn = ۱‬ﭘﺲ ﺑﺮای ‪ ϵ > ۰‬ﻓﺮض ﺷﺪه در ﺑﺎﻻ‬
‫∞→‪n‬‬
‫ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ N‬ﭼﻨﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n ≥ N‬دارﯾﻢ‬
‫√‬
‫‪۱ − ϵ < n cn < ۱ + ϵ‬‬

‫و ﯾﺎ‬
‫√‬
‫‪| n cn − ۱|< ϵ‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n ≥ N‬دارﯾﻢ‬

‫√‬
‫‪|cn x |= ( cn |x|) < ((۱ + ϵ)|x|)n‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫ﻫ ﻤ ﮕ ﺮا اﺳ ﺖ ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ﺑ ﺎ‬ ‫اﻣ‪ ‬ﺎ ﭼ ﻮن ‪ (۱ + ϵ)|x|< r‬ﭘ ﺲ ﺳ ﺮی ‪|an |(۱ + ϵ)n |x|n‬‬
‫‪n=N‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫ﻣ ﻄ ﻠ ﻘ ﺎ ﻫ ﻤ ﮕ ﺮا اﺳ ﺖ ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ‪ r′ ≥ r‬اﻛ ﻨ ﻮن ﭼ ﻮن‬ ‫ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﺑ ﻪ آزﻣ ﻮن ﻣ ﻘ ﺎﯾ ﺴ ﻪ ‪cn an xn‬‬
‫‪n=۰‬‬ ‫√‬
‫∑‬‫∞‬ ‫∑‬‫∞‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﻓﻮق دارﯾﻢ‬ ‫= ‪ak x k‬‬ ‫∞→‪ n‬و ) ‪ck (ck ak x‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪k‬‬ ‫‪lim n‬‬ ‫√ ‪= lim‬‬ ‫‪=۱‬‬
‫‪k=۰‬‬ ‫‪k=۰‬‬ ‫‪c‬‬‫‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬ ‫‪n c‬‬
‫‪n‬‬
‫‪ r′ ≤ r‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺎﻻ دارﯾﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ ،r′ = ۰‬آنﮔﺎه ‪.r = ۰‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ∞ = ‪ r‬را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﯽﺗﻮان اﺛﺒﺎت ﻛﺮد ﻛﻪ اﺛﺒﺎت آﻧﺮا ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه واﮔﺬار ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬ ‫∑‬
‫∞‬
‫و دارای ﺷﻌﺎع ﺗﻘﺎرب ﯾﻜﺴﺎن‬ ‫‪ak xk ،‬‬ ‫‪kak xk−۱ ،‬‬ ‫‪ak k+۱‬‬
‫‪k+۱ x‬‬ ‫ﺳﺮﯾﻬﺎی‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪.١٢.١.١۵‬‬
‫‪k=۰‬‬ ‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۰‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫√‬
‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ‪ ، lim n n = ۱‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺛﺒﺎت ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻗﺒﻞ واﺿﺢ‬
‫∞→‪n‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵٣٢‬‬

‫ﻣﺸﺘﻖ و اﻧﺘﮕﺮال ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬ ‫‪٢.١۵‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫را ﻣ ﯽﺗ ﻮان ﺑ ﻪ ﺻ ﻮرت ﺗ ﺎﺑ ﻊ‬ ‫ﻫ ﻤ ﭽ ﻨ ﺎﻧ ﻜ ﻪ ﻗ ﺒ ﻼ‪ ‬ﻧ ﯿ ﺰ ﻣ ﺘ ﺬﻛ ﺮ ﺷ ﺪهاﯾ ﻢ‪ ،‬ﻫ ﺮ ﺳ ﺮی ﺗ ﻮاﻧ ﯽ ‪ak xk‬‬
‫‪k=۰‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫= )‪ f (x‬ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﻫﻤﺎن ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﺳﺮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﻛﻪ‬ ‫‪ak xk‬‬
‫‪k=۰‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ‪ f‬ی را ﻣﯽﺗﻮان ﯾﻚ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺼﻮر ﻛﺮد‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺸﺘﻖ و اﻧﺘﮕﺮال ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪاﯾﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻪ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ‪ ،‬ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻖ‬
‫و اﻧﺘﮕﺮال ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺮﯾﻬﺎی ﺗﻮاﻧﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺳﺮی دارای ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﯾﻜﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫دارای ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ‪ .r > ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺎ‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١.٢.١۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ﺳﺮی ‪an xn‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫= )‪ f (x‬روی ﺑﺎزه )‪ (−r, r‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ )در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ( ﺑﻮده و دارﯾﻢ‬ ‫ﺿﺎﺑﻄﻪ ‪an xn‬‬
‫‪n=۰‬‬

‫)اﻟﻒ(‬
‫∞‬ ‫∞‬ ‫∞‬
‫∑ ‪d‬‬ ‫∑‬ ‫‪d‬‬ ‫∑‬
‫(‬ ‫= ) ‪an x n‬‬ ‫= )‪ f ′ (x‬وﯾﺎ ) ‪(an xn‬‬ ‫‪ran xn−۱‬‬
‫‪dx n=۰‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪n=۰ x‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫)ب(‬
‫∫‬ ‫∞‬
‫∑‪x‬‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫∫‬ ‫‪x‬‬ ‫∫‬ ‫∞‬
‫∑‪x‬‬ ‫∑‬‫∞‬
‫‪an n+۱‬‬
‫= ‪an tn dt‬‬ ‫( ‪an‬‬ ‫ﯾﺎ )‪tn dt‬‬ ‫= ‪an tn dt‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪n=۰‬‬ ‫‪n=۰‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪n=۰‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫‪n+۱‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪) .‬اﻟﻒ( ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ x‬و ‪ c‬در ﺑﺎزه )‪ (−r, r‬دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﺗﯿﻠﻮر‬
‫)ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١.٣.٧‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‪ .‬در ﻓﺼﻞ ﻣﺸﺘﻖ دارﯾﻢ‬
‫)‪n(n − ۱‬‬
‫‪xn = cn + ncn−۱ (x − c) +‬‬ ‫‪(x − c)۲ (zn )n−۲‬‬ ‫)‪(٢.١۵‬‬
‫‪۲‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۵‬ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬ ‫‪۵٣٣‬‬

‫ﻛﻪ ‪ zn‬ﻧﻘﻄﻪای ﺑﯿﻦ ‪ x‬و ‪ c‬اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬و ‪ ٢.١۵‬دارﯾﻢ‬

‫∞‬ ‫∞‬
‫)‪f (x) − f (c‬‬ ‫∑ ‪۱‬‬ ‫∑‬
‫=‬ ‫(‬ ‫‪an x −‬‬
‫‪n‬‬
‫) ‪an cn‬‬
‫‪x−c‬‬ ‫‪x − c n=۰‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫∞‬
‫∑ ‪۱‬‬
‫=‬ ‫(‬ ‫)) ‪an (xn − cn‬‬
‫‪x − c n=۰‬‬
‫∞‬
‫∑ ‪۱‬‬ ‫)‪n(n − ۱‬‬
‫=‬ ‫(‬ ‫‪an (ncn−۱ (x − c) +‬‬ ‫)) ‪(zn )n−۲ (x − c)۲‬‬
‫‪x − c n=۰‬‬ ‫‪۲‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫)‪n(n − ۱‬‬
‫( =‬ ‫‪an (ncn−۱ +‬‬ ‫)))‪(zn )n−۲ (x − c‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫‪۲‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫)‪n(n − ۱‬‬
‫=‬ ‫‪nan cn−۱ +‬‬ ‫)‪an znn−۲ (x − c‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۲‬‬

‫∑‬
‫)‪∞ n(n − ۱‬‬ ‫∑‬‫∞‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬ ‫و ‪an znn−۲‬‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﯾﻚ از ﺳﺮیﻫﺎی ‪nan cn−۱‬‬
‫‪n=۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪n=۱‬‬
‫√‬ ‫اﯾﻨﻜﻪ ‪ zn‬و ‪ c‬در ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ )‪(−r, r‬‬
‫)‪n n(n − ۱‬‬ ‫√‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim n n = ۱‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫∞→‪n‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫‪ lim‬در ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ‬ ‫)‪n(n−۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫ﻣ ﻄ ﻠ ﻘ ﺎ ﻫ ﻤ ﮕ ﺮا ﻫ ﺴ ﺘ ﻨ ﺪ ﺑ ﻨ ﺎﺑ ﺮاﯾ ﻦ ‪an znn−۲ (x − c) = ۰‬‬
‫‪x→c n=۲‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪ lim‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت )اﻟﻒ( ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫)‪f (x)−f (c‬‬
‫‪x−c‬‬ ‫=‬ ‫‪nan cn−۱‬‬
‫‪x→c‬‬ ‫‪n−۱‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫= )‪ g(x‬در اﯾ ﻦ ﺻ ﻮرت ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﻪ ﻧ ﺘ ﯿ ﺠ ﻪ ‪ g ،١٢.١.١۵‬و‬ ‫‪an n+۱‬‬
‫‪n+۱ x‬‬ ‫)ب( اﮔ ﺮ در ﻧ ﻈ ﺮ ﺑ ﮕ ﯿ ﺮﯾ ﻢ‬
‫‪n=۰‬‬
‫‪ f‬دارای ﺷ ﻌ ﺎعﻫ ﺎی ﻫ ﻤ ﮕ ﺮاﺋ ﯽ ﯾ ﻜ ﺴ ﺎﻧ ﯽ ﻫ ﺴ ﺘ ﻨ ﺪ و ﭼ ﻮن ‪ g(۰) = ۰‬و ﺑ ﻨ ﺎ ﺑ ﻪ ﻗ ﺴ ﻤ ﺖ اﻟ ﻒ(‬
‫دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ و اﻧﺘﮕﺮال‬
‫∫‬ ‫)‪ g ′ (x) = f (x‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺣﺴﺎب‬
‫‪x‬‬
‫)‪f (t)dt = g(x‬‬
‫‪o‬‬

‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﺴﻤﺖ )ب( ﻗﻀﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.٢.١۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x‬ﻛﻪ ‪،|x|< ۱‬‬

‫‪−x‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪x۵ x۷‬‬
‫‪tan−۱ x = x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+ ...‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪۷‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵٣۴‬‬

‫‪۱‬‬
‫‪ tan−۱‬را ﺗﺎ ﺳﻪ رﻗﻢ اﻋﺸﺎر ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻛﻤﻚ آن‬
‫‪۲‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ﺳﺮی ﻫﻨﺪﺳﯽ‬

‫‪۱‬‬
‫= ‪۱ − x۲ + x۴ − x۶ + . . .‬‬
‫‪۱ + x۲‬‬
‫دارای ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ‪ ۱‬اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١.٢.١۵‬ب( دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫‪x‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪−۱‬‬ ‫‪x۳ x۵ x۷‬‬
‫=‬ ‫‪tan‬‬ ‫‪x‬‬ ‫=‬ ‫‪x‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+ ...‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۱ + t۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪۷‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ‪ |x|< ۱‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪tan−۱ = − ( )۳ + ( )۵ − ( )۷ + . . .‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲ ۳ ۲‬‬ ‫‪۵ ۲‬‬ ‫‪۷ ۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱ ۱‬‬ ‫‪۳‬‬
‫ﯾﻚ ﺳﺮی ﻣﺘﻨﺎوب اﺳﺖ و ﭼﻮن ‪ ( )۹ < ۴‬ﭘﺲ ﻣﻘﺪار ﺗﻘ ﺮﯾﺒﯽ ‪ tan−۱‬ﺗﺎ ﺳﻪ رﻗﻢ اﻋﺸﺎر‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۹ ۲‬‬ ‫‪۱۰‬‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪۱ ۱ ۱ ۳ ۱ ۱ ۵ ۱ ۱ ۷‬‬
‫‪− ( ) + ( ) − ( ) = ۰/۴۶۳‬‬
‫‪۲ ۳ ۲‬‬ ‫‪۵ ۲‬‬ ‫‪۷ ۲‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .٣.٢.١۵‬ﻣﻘﺪار ﺳﺮی‬
‫‪x‬‬‫‪۲‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪n‬‬
‫= )‪s(x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ... +‬‬ ‫‪+ ...‬‬
‫‪۱×۲ ۲×۳‬‬ ‫‪(n − ۱)n‬‬
‫را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١.٢.١۵‬اﻟﻒ( دارﯾﻢ‬

‫‪x۲‬‬ ‫‪xn−۱‬‬
‫‪s′ (x) = x +‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫···‬
‫‪۲‬‬ ‫‪n−۱‬‬
‫· · · ‪s′′ (x) = ۱ + x + x۲ + · · · + xn +‬‬

‫ﻛﻪ )‪ s′′ (x‬ﯾﻚ ﺳﺮی ﻫﻨﺪﺳﯽ اﺳﺖ و دارﯾﻢ‬

‫‪۱‬‬
‫‪s′ (۰) = ۰,‬‬ ‫= )‪s′′ (x‬‬
‫‪۱−x‬‬
‫∫‬ ‫∫‬ ‫ﺣﺎل ﭼﻮن‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪dt‬‬
‫= )‪s′ (x‬‬ ‫= ‪s′′ (x)dx‬‬ ‫)‪= − ln(۱ − x‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۱−t‬‬

‫∫‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪x‬‬
‫= )‪s(x‬‬ ‫‪ln(۱ − t)dt = (۱ − x) ln(۱ − x) + x‬‬
‫‪۰‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۵‬ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬ ‫‪۵٣۵‬‬

‫‪x۳‬‬ ‫‪x۵‬‬
‫‪ ln( ۱+x‬ﺑﺮای ‪ |x|< ۱‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻘﺪار‬
‫‪۱−x ) = ۲(x +‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.٢.١۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ )· · · ‪+‬‬
‫‪ ln ۳‬را ﺗﺎ ﺳﻪ رﻗﻢ اﻋﺸﺎر ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ﺳﺮیﻫﺎی ﻫﻨﺪﺳﯽ‬

‫∞‬
‫∑‬
‫‪۱‬‬
‫= ··· ‪= ۱ + x + x + x‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪xn ,‬‬
‫‪۱−x‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫∞‬
‫∑‬
‫‪۱‬‬
‫= · · · ‪= ۱ − x + x۲ − x۳‬‬ ‫‪(−x)n‬‬
‫‪۱+x‬‬ ‫‪n=۰‬‬

‫دارای ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﯾﮏ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١.٢.١۵‬دارﯾﻢ‬

‫∫‬ ‫∞‬
‫∑‪x‬‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪x۲ x۳ x۴‬‬
‫‪ln(۱ − x) = −‬‬ ‫‪tn dt = − x +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· ,‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۴‬‬
‫∫‬ ‫∞‬
‫∑‪x‬‬
‫‪x۲ x۳ x۴‬‬
‫= )‪ln(۱ + x‬‬ ‫‪(−t)n dt = x −‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۴‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬

‫‪۱+x‬‬
‫‪ln‬‬ ‫)‪= ln(۱ + x) − ln(۱ − x‬‬
‫‪۱−x‬‬
‫(‬ ‫( )‬ ‫)‬
‫‪x۲ x۳ x۴‬‬ ‫‪x۲ x۳ x۴‬‬
‫=‬ ‫‪x−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+ ··· + x +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۴‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪x۳ x۵‬‬
‫‪= ۲ x+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۵‬‬

‫= ‪ x‬دارﯾﻢ‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ‪ .|x|< ۱‬ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻣﻘﺪار ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ‪ ln ۳‬ﺗﺎ ﺳﻪ رﻗﻢ اﻋﺸﺎر ﺑﺮای‬

‫‪۱‬‬
‫‪۱+‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪ln‬‬ ‫‪= ln ۳‬‬
‫‪۱−‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۲‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪.‬‬ ‫‪۱ ۱ ۱ ۳۱ ۱ ۵ ۱ ۱ ۷‬‬
‫‪= ۲‬‬ ‫) ( ‪+ ( ) ( ) +‬‬
‫‪۲ ۳ ۲ ۵ ۲‬‬ ‫‪۷ ۲‬‬
‫‪= ۱/۰۹۹.‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵٣۶‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.٢.١۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬

‫∞‬
‫∑‬
‫‪۱‬‬
‫= · · · ‪= ۱ + ۲x + ۳x۲ +‬‬ ‫‪nxn−۱‬‬
‫‪(۱ − x)۲‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫ﮐﻪ در آن ‪.|x|< ۱‬‬

‫وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ‪ .|x|< ۱‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎ‬ ‫‪۱‬‬

‫‪۱−x‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻞ دﯾﺪﯾﻢ · · · ‪= ۱ + x + x۲ + x۳‬‬
‫ﺑﻪ ‪ ١.٢.١۵‬اﻟﻒ( ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﺴﺎوی ﻓﻮق دارﯾﻢ‬
‫∑‬‫∞‬
‫‪۱‬‬
‫= · · · ‪= ۱ + ۲x + ۳x +‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪nxn−۱‬‬
‫‪(۱ − x)۲‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ‪.|x|< ۱‬‬

‫ﺳﺮی ﺗﯿﻠﻮر و ﻣ‪‬ﻜﻠﻮرن‬ ‫‪٣.١۵‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١.٢.١۵‬ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﯾﻚ ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ ﺑﺎر ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺸﺘﻘﺎت آن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ از ﺟﻤﻼت ﺳﺮی ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﺳﺆاﻟﯽ ﻛﻪ اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻄﺮح‬
‫ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﯾﺎ اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ ﺑﺎر ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان آﻧﺮا ﺑﺎ ﯾﻚ ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺶ‬
‫داد‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻣﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﯽ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺮای ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻛﻪ در‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺳﺮ و ﻛﺎر دارﯾﻢ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﯾﻚ ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ‬

‫· · · ‪f (x) = a۰ + a۱ (x − c) + a۲ (x − c)۲ + · · · + an (x − c)n +‬‬

‫∑‬‫∞‬
‫=‬ ‫‪an (x − c)n‬‬ ‫)‪(٣.١۵‬‬
‫‪n=۰‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ‪ ١.٢.١۵‬ﺿﺮاﺋﺐ ‪ an‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ از روی ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬و ﻣﺸﺘﻘﺎت آن ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬

‫)‪f (c‬‬
‫= ‪a۰‬‬
‫!‪۰‬‬
‫‪′‬‬
‫· · · ‪f (x) = a۱ + ۲a۲ (x − c) + · · · + nan (x − c)n−۱ +‬‬

‫)‪f ′ (c‬‬
‫= ‪ a۱‬و ﭼﻮن‬ ‫!‪۱‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬
‫‪′′‬‬
‫)‪f (x) = ۲a۲ + ۳.۲a۳ (x − c) + · · · + n(n − ۱)an (x − c‬‬ ‫‪n−۲‬‬
‫··· ‪+‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۵‬ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬ ‫‪۵٣٧‬‬

‫)‪f ′′ (c‬‬
‫= ‪ a۲‬و ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺮاء دارﯾﻢ‬ ‫!‪۲‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∞‬
‫∑‬
‫= )‪f (n) (x‬‬ ‫‪k(k − ۱) · · · (k − n + ۱)ak (x − c)k−n‬‬
‫‪k=n‬‬

‫)‪f (n) (c‬‬

‫= ‪ .an‬ﺣﺎل ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺬاری در ‪٣.١۵‬‬ ‫!‪n‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫∞‬
‫∑‬ ‫)‪f (n) (c‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫‪(x − c)n‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫!‪n‬‬
‫)‪f ′′ (c‬‬ ‫)‪f (n) (c‬‬
‫‪= f (c) + f ′ (c)(x − c) +‬‬ ‫‪(x − c)۲ + · · · +‬‬ ‫· · · ‪(x − c)n +‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪n‬‬

‫ﮐﻪ آنرا ﺳﺮی ﺗﯿﻠﻮرر ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.٣.١۵‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ ﺑﺎر ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ آنﮔﺎه ﺑﺴﻂ ﺗﯿﻠﻮر ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬ﯾﺎ ﺳﺮی ﺗﯿﻠﻮر ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫)‪f (n) (c‬‬ ‫)‪f ′′ (c‬‬ ‫)‪f (n) (c‬‬
‫‪(x−c)n = f (c)+f ′ (c)(x−c)+‬‬ ‫‪(x−c)۲ +· · ·+‬‬ ‫· · ·‪(x−c)n +‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫!‪n‬‬ ‫!‪۲‬‬ ‫!‪n‬‬

‫و در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻛﻪ ‪ c = ۰‬آنرا ﺑﺴﻂ ﻣﻜﻠﻮرن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻧﺎﻣﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮی ﻣﻜﻠﻮرن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫∑‬‫∞‬
‫‪f (n) (۰) n‬‬ ‫‪f ′′ (۰) ۲‬‬ ‫‪f (n) (۰) n‬‬
‫‪x = f (۰) + f ′ (۰)x +‬‬ ‫‪x + ··· +‬‬ ‫··· ‪x +‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫!‪n‬‬ ‫!‪۲‬‬ ‫!‪n‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﺑﺎﻻ اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﻚ ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ ﺣﻮل ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬ﺑﺎﺷﺪ‬
‫آﻧﮕﺎه آن ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎ ﺳﺮی ﺗﯿﻠﻮر ﺧﻮد در ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻣ‪‬ﺎ ﺗﻮاﺑﻌﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ در ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ ﺑﺎر ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﺳﺮی ﺗﯿﻠﻮر آن ﺗﻮاﺑﻊ ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪ ۱‬‬
‫‪e− x۲‬‬ ‫‪x ̸= ۰‬‬
‫= )‪f (x‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x=۰‬‬

‫در ‪ ۰‬ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ ﺑﺎر ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﺳﺮی ﻣ‪‬ﻜﻠﻮرن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺎ ‪ f‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٢.٣.١۵‬ﺳﺮی ﻣ‪‬ﻜﻠﻮرن ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = ex‬را ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﺳﺮی را ﻧﯿﺰ ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ‪ f (n) (x) = ex‬ﭘﺲ ‪ f (n) (۰) = ۱‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﺮی ﻣ‪‬ﻜﻠﻮرن ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵٣٨‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫‪xn‬‬
‫و ﭼﻮن‬ ‫!‪n‬‬
‫‬ ‫‬ ‫‪n=۰‬‬
‫ ‪ xn+۲‬‬
‫‬ ‫‬
‫ !)‪ (n+۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪lim  n  = |x| lim‬‬ ‫‪=۰<۱‬‬
‫‪n→∞  x‬‬ ‫‬ ‫‪n→∞ n + ۱‬‬
‫‬ ‫‬
‫!‪n‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ اﯾﻦ ﺳﺮی ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫∑‬
‫‪∞ n‬‬
‫ﺑﺮای ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ﻓﻮق دارﯾﻢ ﻛﻪ !‪n‬‬
‫‪x‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ ،x‬اﯾﻦ ﺳﺮی ﺷﺮط ﻻزم ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ را دارد ﯾﻌﻨﯽ‪،‬‬

‫‪xn‬‬
‫‪. lim‬‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .٣.٣.١۵‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪= ۰ ،x‬‬
‫!‪n→∞ n‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.٣.١۵‬ﺳﺮی ﻣ‪‬ﻜﻠﻮرن ﺗﺎﺑﻊ ﺳﯿﻨﻮس و ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ آﻧﺮا ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺮای )‪ f (x) = sin(x‬دارﯾﻢ ‪ f (۰) = ۰‬و‬

‫‪f ′ (x) = cos(x) =⇒ f ′ (۰) = ۱‬‬

‫‪f ′′ (x) = − sin(x) =⇒ f ′′ (۰) = ۰‬‬
‫‪f ′′ (x) = − cos(x) =⇒ f ′′ (۰) = −۱‬‬
‫‪f (۴) (x) = sin(x) =⇒ f (۴) (۰) = ۰‬‬

‫و ﭼﻮن ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺑﺎ دوره ﺗﻨﺎوب ﭼﻬﺎر ﺗﻜﺮار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﺮی ﻣﻜﻠﻮرن ﺗﺎﺑﻊ ﺳﯿﻨﻮس ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ‬
‫اﺳﺖ‬

‫‪f (n) (x) n‬‬ ‫‪x۳ x۵ x۷‬‬

‫‪f (۰) + f ′ (۰)x + . . . +‬‬ ‫‪x + ... = x −‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+ ...‬‬
‫!‪n‬‬ ‫!‪۳‬‬ ‫!‪۵‬‬ ‫!‪۷‬‬
‫∑‬‫∞‬
‫‪x۲n+۱‬‬
‫=‬ ‫‪(−۱)n‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫!)‪(۲n + ۱‬‬

‫و ﭼﻮن‬
‫‬ ‫‬
‫ ‪ (−۱)n+۱ x۲n+۳‬‬
‫‬ ‫‬
‫ !)‪ (۲n + ۳‬‬ ‫‪۱‬‬
‫ ‪lim‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪۲n+۱‬‬
‫‪ = |x۲ | lim‬‬
‫‬ ‫‪=۰<۱‬‬
‫‪n→∞  (−۱) x‬‬ ‫‬ ‫)‪n→∞ (۲n + ۲)(۲n + ۳‬‬
‫‬ ‫‬
‫!)‪(۲n + ۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۵‬ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬ ‫‪۵٣٩‬‬

‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ اﯾﻦ ﺳﺮی ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.٣.١۵‬ﺳﺮی ﺗﯿﻠﻮر ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = ln x‬را در ‪ c = ۱‬ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ آﻧﺮا ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺳﺮی ﺗﯿﻠﻮر ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ )‪ f (n) (۱‬را ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺎﻣﻨﻔﯽ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‬
‫ﻛﻪ دارﯾﻢ‬

‫‪f (x) = ln x =⇒ f (۱) = ln ۱ = ۰‬‬

‫‪۱‬‬
‫‪f ′ (x) = =⇒ f ′ (۱) = ۱‬‬
‫‪x‬‬
‫‪−۱‬‬
‫‪f (x) = ۲ =⇒ f ′′ (۱) = −۱‬‬
‫‪′′‬‬
‫‪x‬‬
‫‪−۲‬‬
‫‪f ′′′ (x) = ۳ =⇒ f ′′′ (۱) = −۲‬‬
‫‪x‬‬
‫!)‪(n − ۱‬‬
‫‪f (n) (x) = (−۱)n−۱‬‬ ‫!)‪=⇒ f (n) (۱) = (−۱)n−۱ (n − ۱‬‬
‫‪xn‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﺮی ﺗﯿﻠﻮر ﺗﺎﺑﻊ ‪ ln x‬ﺣﻮل ﻧﻘﻄﻪ ‪ c = ۱‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫∞‬
‫∑‬ ‫)‪f (n) (۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪(x − ۱)n = (x − ۱) −‬‬ ‫· · · ‪(x − ۱)۲ + (x − ۱)۳‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫!‪n‬‬ ‫!‪۲‬‬ ‫!‪۳‬‬
‫!)‪(n − ۱‬‬
‫‪+(−۱)n−۱‬‬ ‫· · · ‪(x − ۱)n +‬‬
‫!‪n‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫‪(−۱)n−۱ (x − ۱)n‬‬
‫=‬
‫‪n‬‬
‫‪n=۱‬‬

‫و ﭼﻮن‬
‫‬ ‫‬
‫ ‪ (−۱)n (x − ۱)n+۱‬‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‬
‫ ‪lim‬‬
‫‪(n‬‬ ‫‪+‬‬ ‫)‪۱‬‬ ‫|‪ = |x − ۱| lim n = |x − ۱‬‬
‫)‪n→∞  (−۱‬‬ ‫‪n−۱‬‬ ‫ )‪(x − ۱‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n→∞ n + ۱‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪n‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ دارﯾﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ |x − ۱|< ۱‬آﻧﮕﺎه ﺳﺮی ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا و اﮔﺮ ‪ |x − ۱|> ۱‬آﻧﮕﺎه‬
‫∑‬‫∞‬
‫‪−۱‬‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ‬ ‫ﺳﺮی واﮔﺮا اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﺮی ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ اﮔﺮ ‪ ۰ < x < ۲‬ﺑﺮای ‪ ،x = ۰‬ﺳﺮی ﺑﻪ ‪n‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪(−۱)n−۱‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻻﯾﺒﻨﯿﺘﺰ‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد ﻛﻪ واﮔﺮا اﺳﺖ و ﺑﺮای ‪ x = ۲‬ﺳﺮی ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ‬
‫‪n=۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵۴٠‬‬

‫ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﺳﺮی ﺑﺮاﺑﺮ ]‪ (۰, ۲‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺮﻃﯽ ﻛﺎﻓﯽ ﺑﺮای ﺑﺮاﺑﺮی ﺳﺮی ﺗﯿﻠﻮر ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ در ﯾﻚ ﻧﻘﻄﻪ و ﺧﻮد ﺗﺎﺑﻊ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫ﯾﺎدآوری ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﺷﺮط ﻻزم ﺑﺮای وﺟﻮد ﺳﺮی ﺗﯿﻠﻮر‪ ،‬ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ ﺑﺎر ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮدن ﺗﺎﺑﻊ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻌﯽ از ﻫﺮ ﻣﺮﺗﺒﻪای دارای ﻣﺸﺘﻖ ﺑﺎﺷﺪ آن ﮔﺎه ﺳﺮی ﺗﯿﻠﻮر آن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮل ﺗﯿﻠﻮر )ﻗﻀﯿﻪ ﺗﯿﻠﻮر ‪ (١.٣.٧‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬دارﯾﻢ‬
‫)‪f (x) = Pn (x) + Rn (x‬‬
‫∑‬
‫‪n‬‬
‫)‪f (k) (c‬‬
‫= )‪) Pn (x‬ﯾﻌﻨﯽ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ ﺟﺰﺋﯽ ﺳﺮی ﺗﯿﻠﻮر ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ‬ ‫‪k! (x‬‬ ‫ﻛﻪ در آن ‪− c)k‬‬
‫‪k=۰‬‬
‫) ‪f n+۱ (zn‬‬
‫= )‪ Rn (x‬ﻛﻪ ‪ zn‬ﺑﯿﻦ ‪ x‬و ‪ c‬اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬ ‫‪ (c‬و ‪(x − c)n+۱‬‬
‫!)‪(n + ۱‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .۶.٣.١۵‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ‪ c‬ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ ﺑﺎر ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ x‬در اﯾﻦ‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ‪ lim Rn (x) = ۰‬آﻧﮕﺎه در اﯾﻦ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺎ ﺳﺮی ﺗﯿﻠﻮر ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ در ‪ c‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‬
‫∞→‪n‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ دﯾﺪﯾﻢ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬دارﯾﻢ‬

‫)‪Pn (x) = f (x) − Rn (x‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫)‪lim Pn (x) = f (x) − lim Rn (x) = f (x‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫∞→‪n‬‬

‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .٧.٣.١۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬

‫‪x۲‬‬ ‫‪xn‬‬
‫‪ex = ۱ + x +‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪n‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﺜﺎل ‪ ٢.٣.١۵‬دﯾﺪﯾﻢ ﺳﺮی ﻣﻜﻠﻮرن ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪x۲‬‬ ‫‪xn‬‬
‫‪۱+x+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪n‬‬
‫‪ezn xn+۱‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪xn‬‬
‫= )‪ Rn (x‬ﻛﻪ‬ ‫‪ Pn (x) = ۱ +‬و‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫ﭘﺲ )‪ex = Pn (x) + Rn (x‬ﻛﻪ‬
‫!)‪(n + ۱‬‬ ‫!‪۱‬‬ ‫!‪n‬‬
‫درآن ‪ zn‬ﺑﯿﻦ ‪ x‬و ‪ ۰‬اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ‪ x > ۰‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ ﭘﺲ ‪ ezn < ex‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪xn‬‬ ‫‪ex xn+۱‬‬
‫‪ ، lim‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ‬ ‫< )‪ ۰ < Rn (x‬اﻣ‪‬ﺎ از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ ٣.٣.١۵‬دارﯾﻢ ‪= ۰‬‬
‫!‪n→∞ n‬‬ ‫!)‪(n + ۱‬‬
‫ﻓﺸﺮدﮔﯽ در دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ دارﯾﻢ ‪ lim Rn (x) = ۰‬و اﮔﺮ ‪ x < ۰‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ ezn < e۰ = ۱‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∞→‪n‬‬
‫‪|x|n+۱‬‬ ‫‪|x|n+۱‬‬
‫‪lim‬‬ ‫< )‪ ۰ < Rn (x‬ﻛﻪ دوﺑﺎره ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺮدﮔﯽ در دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ و اﯾﻨﻜﻪ ‪= ۰‬‬
‫!)‪n→∞ (n + ۱‬‬ ‫!)‪(n + ۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۵‬ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬ ‫‪۵۴١‬‬

‫دارﯾﻢ ‪ lim Rn (x) = ۰‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ،۶.٣.١۵‬ﺣﻜﻢ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫∞→‪n‬‬

‫‪x۲‬‬ ‫‪xn‬‬
‫‪ ex > ۱ + x +‬ﺗ ﻮﺟ ﻪ ﻧ ﻤ ﺎﺋ ﯿ ﺪ ﻛ ﻪ ﺑ ﺮای‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫ﺗ ﺬﮐ ﺮ ‪ .٨.٣.١۵‬ﺑ ﺮای ﻫ ﺮ ﻋ ﺪد ‪،x > ۰‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪ e = ۱ + ۱ +‬ﻗ ﺒ ﻼ‪ ‬در ﻓ ﺼ ﻞ دﻧ ﺒ ﺎﻟ ﻪﻫ ﺎ دﯾ ﺪﯾ ﻢ ﻛ ﻪ‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫‪ x = ۱‬دارﯾ ﻢ · · · ‪+‬‬
‫!‪۲! ۳‬‬ ‫!‪n‬‬
‫‪ ۲ < e < ۳‬و در آﻧﺠﺎ ذﻛﺮ ﻧﻤﻮدﯾﻢ ﻛﻪ ‪ e‬ﻋﺪدی ﮔﻨﮓ اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن اﯾﻦ ادﻋﺎ را اﺛﺒﺎت ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ e .٩.٣.١۵‬ﻋﺪدی ﮔﻨﮓ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ e‬ﻋﺪد ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ )ﻓﺮض ﺧﻠﻒ( ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ m‬و ‪ n‬ﻛﻪ ‪n ≥ ۲‬‬
‫‪m‬‬
‫= ‪ .e‬از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮل ﺗﯿﻠﻮر دارﯾﻢ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻞ )ﻣﺜﺎل ‪ (٧.٣.١۵‬دﯾﺪﯾﻢ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫‪n‬‬
‫‪x‬‬‫‪۲‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪z‬‬
‫‪e x‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n+۱‬‬
‫‪ex = ۱ + x +‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫‪+‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪n‬‬ ‫!)‪(n + ۱‬‬
‫ﻛﻪ ‪ zn‬ﺑﯿﻦ ‪ x‬و ‪ ۰‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮای ‪ x = ۱‬دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪ezn‬‬
‫‪e=۱+۱+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫‪+‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!)‪n! (n + ۱‬‬
‫ﻛﻪ ‪ ۰ < zn < ۱‬ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی اﺳﺖ ﭘﺲ‪۱ < ezn < e < ۳‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪ez n‬‬

‫‪n! e = n! (۱ + ۱ +‬‬ ‫‪+ ··· + ) +‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪n‬‬ ‫‪n+۱‬‬
‫‪ez n‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪= n! e − n! (۱ + ۱ +‬‬ ‫) ‪+ ··· +‬‬
‫‪n+۱‬‬ ‫!‪۲‬‬ ‫!‪n‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪ezn‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪ n+۱‬ﻋﺪدی‬ ‫‪ n! ۱ + ۱ +‬ﻫﺮ دو اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫اﻣ‪‬ﺎ ‪ n! e‬و‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪ezn‬‬ ‫‪۳‬‬
‫اﻣﺎ ﭼﻮن ‪ n ≥ ۲‬ﭘﺲ‬ ‫<‬ ‫<‬ ‫ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن ‪ ۱ < ezn < ۳‬ﭘﺲ‬
‫‪n + ۱zn n + ۱‬‬ ‫‪n+۱‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪ezn‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﺮض ﺧﻠﻒ‬ ‫‪ ۰ < n+۱‬ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮدن‬ ‫‪ n + ۱ ≥ ۳‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪< ۱‬‬
‫‪n+۱‬‬
‫ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ‪ e‬ﮔﻨﮓ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٠.٣.١۵‬ﺳﺮی ﻣﻜﻠﻮرن ﺗﻮاﺑﻊ ﺳﯿﻨﻮس ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ و ﻛﺴﯿﻨﻮس ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ و ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺳﺮﯾﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪ ٧.٣.١۵‬دﯾﺪﯾﻢ‬

‫‪x۲‬‬ ‫‪xn‬‬
‫‪ex = ۱ + x +‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪n‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵۴٢‬‬

‫ﺑﺮای ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ ،x‬ﭘﺲ دارﯾﻢ‬

‫‪(−x)۲‬‬ ‫‪(−x)n‬‬
‫‪e−x = ۱ + (−x) +‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪n‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪x۲ x۴‬‬ ‫‪x۲n‬‬
‫)‪ex + e(−x‬‬ ‫‪=۲ ۱+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪۴‬‬ ‫!)‪(۲n‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪ex + e−x‬‬ ‫‪x۲ x۴‬‬ ‫‪x۲n‬‬
‫= )‪cosh(x‬‬ ‫‪=۱+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫‪۲‬‬ ‫!‪۲‬‬ ‫!‪۴‬‬ ‫!)‪(۲n‬‬
‫و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪١.٢.١۵‬‬
‫‪۲x‬‬ ‫‪۴x‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۲nx‬‬ ‫‪۲n−۱‬‬
‫= ‪sin h(x) = (cos hx)′‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪۴‬‬ ‫!)‪(۲n‬‬
‫‪x۳‬‬ ‫‪x۲n−۱‬‬
‫‪=x+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫!‪۳‬‬ ‫!)‪(۲n − ۱‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١١.٣.١۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻛﻪ‬

‫∑‬ ‫∞‬
‫‪x۳ x۵ x۷‬‬ ‫‪x۲n+۱‬‬
‫‪sin x = x −‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫= ··· ‪+‬‬ ‫‪(−۱)n‬‬ ‫‪,‬‬
‫!‪۳‬‬ ‫!‪۵‬‬ ‫!‪۷‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫!)‪(۲n + ۱‬‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫‪x۲ x۴ x۶‬‬ ‫‪x۲n‬‬
‫‪cos x = ۱ −‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫= ··· ‪+‬‬ ‫‪(−۱)n‬‬ ‫‪.‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪۴‬‬ ‫!‪۶‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫!)‪(۲n‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪ ۴.٣.١۵‬و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮل ﺗﯿﻠﻮر ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ ،n‬دارﯾﻢ‬
‫)‪f (x) = sin x = Pn (x) + Rn (x‬‬
‫‪f (n+۱) (zn )x۲n+۱‬‬ ‫∑‬‫‪n‬‬
‫‪x۲k+۱‬‬
‫= )‪ Rn (x‬ﮐ ﻪ ‪ zn‬ﺑ ﯿ ﻦ ‪ x‬و ‪۰‬‬ ‫= )‪ Pn (x‬و‬ ‫!)‪(−۱)k (۲k+۱‬‬ ‫ﻛ ﻪ در آن‬
‫!)‪(n + ۱‬‬ ‫‪k=۰‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ‪ f (x) = sin x‬ﭘﺲ ) ‪ f (n+۱) (zn‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ± sin zn‬ﯾﺎ ‪ ± cos zn‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪|f (n+۱) (zn )|≤ ۱‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫| ‪|f (n+۱) (zn )||xn+۱‬‬ ‫‪|x|n+۱‬‬
‫=|)‪۰ ≤ |Rn (x‬‬ ‫≤‬
‫!)‪(n + ۱‬‬ ‫!)‪(n + ۱‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ ٣.٣.١۵‬و ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺮدﮔﯽ در دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ دارﯾﻢ ‪ lim Rn (x) = ۰‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫∞→‪n‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۵‬ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬ ‫‪۵۴٣‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ ۶.٣.١۵‬دارﯾﻢ‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫‪x۲n+۱‬‬
‫= ‪sin x‬‬ ‫‪(−۱)n‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫!)‪(۲n + ۱‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ )اﻟﻒ( ‪ ١.٢.١۵‬دارﯾﻢ‬

‫∞‬
‫∑‬ ‫‪x۲n‬‬
‫= ‪cos x = (sin x)′‬‬ ‫‪(−۱)n‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫!)‪(۲n‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .١٢.٣.١۵‬اﮔﺮ ‪ i‬واﺣﺪ ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ‪ (i۲ = −۱‬آنﮔﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪،x‬‬
‫)اﻟﻒ(‬
‫‪ix‬‬
‫‪cos x + i sin x = e ,‬‬

‫)ب(‬
‫‪eix + e−ix‬‬
‫= ‪cos x‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪۲‬‬
‫)ج(‬
‫‪eix‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪e−ix‬‬
‫= ‪sin x‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۲i‬‬
‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪ ١١.٣.١۵‬دارﯾﻢ‬

‫‪x۲ x۴ x۶‬‬ ‫‪x۳ x۵ x۷‬‬

‫‪cos x + i sin x = (۱ −‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+ · · ·) + i(x −‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫)· · · ‪+‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪۴‬‬ ‫!‪۶‬‬ ‫!‪۳‬‬ ‫!‪۵‬‬ ‫!‪۷‬‬
‫‪(ix)۲ (ix)۳ (ix)۴ (ix)۵‬‬
‫‪= ۱ + (ix) +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪۳‬‬ ‫!‪۴‬‬ ‫!‪۵‬‬
‫‪= eix‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ‪ x‬ﺑﻪ ‪ −x‬دارﯾﻢ‬

‫‪cos x − i sin x = cos(−x) + i sin(−x) = e−ix‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ )ب( و )ج( ﻧﯿﺰ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٣.٣.١۵‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (x) = cos۲ x‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﻚ ﺳﺮی ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬

‫‪۱ + cos ۲x‬‬

‫= ‪ cos۲ x‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪ ١١.٣.١۵‬دارﯾﻢ‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫‪۲‬‬
‫∑‬‫∞‬
‫‪(۲x)۲n‬‬
‫= ‪cos ۲x‬‬ ‫‪(−۱)n‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫!)‪(۲n‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵۴۴‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∞‬
‫∑‬
‫‪۱ + cos ۲x‬‬ ‫‪۲۲n−۱ x۲n‬‬
‫= ‪cos۲ x‬‬ ‫=‬ ‫‪(−۱)n‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫!)‪(۲n‬‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ در ﻣﺜﺎل ‪ ١٠.٣.١۵‬ﻧﯿﺰ دﯾﺪﯾﻢ ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪاﯾﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ و ﺗﻔﺮﯾﻖ‬
‫ﻛﺮد ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳ ﺮﯾﻬﺎی ﺗﻮاﻧﯽ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪاﯾﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺿﺮب و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻛﺮد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪ اول آﻧﺮا ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺟﻤﻼت ﺳﺮی ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .١۴.٣.١۵‬ﺳﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻏﯿﺮﺻﻔﺮ از ﺳﺮی ﻣﻜﻠﻮرن ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬

‫)اﻟﻒ( ‪ex sin x‬‬

‫)ب( ‪tan x‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﺜﺎﻟﻬﺎی ‪ ١٠.٣.١۵‬و ‪ ١١.٣.١۵‬دﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬دارﯾﻢ‬

‫)اﻟﻒ(‬
‫‪x۳ x۵ x۷‬‬ ‫‪x۲‬‬ ‫‪xn‬‬
‫‪sin x = x −‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪ ex = ۱ + x +‬و · · · ‪+‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫!‪۳‬‬ ‫!‪۵‬‬ ‫!‪۷‬‬ ‫!‪۲‬‬ ‫!‪n‬‬
‫ﭘﺲ‬

‫‪x۲ x۳‬‬ ‫‪x۳‬‬

‫‪ex sin x = (۱ + x +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ · · ·)(x −‬‬ ‫)· · · ‪+‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪۳‬‬ ‫!‪۳‬‬
‫‪x۳ x۴‬‬ ‫‪x۳ x۴‬‬
‫‪= (x + x۲ +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ··· −‬‬ ‫‪−‬‬ ‫)· · · ‪−‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪۳‬‬ ‫!‪۳‬‬ ‫!‪۳‬‬
‫‪۱‬‬
‫· · · ‪= x + x۲ + x۳ +‬‬
‫‪۳‬‬

‫)ب(‬

‫‪sin x‬‬
‫= ‪tan x‬‬
‫‪cos x‬‬
‫‪x۳ x۵‬‬
‫‪x−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫··· ‪−‬‬
‫=‬ ‫!‪۳‬‬ ‫!‪۵‬‬
‫‪x۲ x۴‬‬
‫‪۱−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫··· ‪−‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪۴‬‬
‫‪x۳‬‬ ‫‪۲ ۵‬‬
‫‪= x+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫··· ‪x +‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۱۵‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۵‬ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬ ‫‪۵۴۵‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ در ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺳﺮﯾﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪایﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ درﺟﻪ از ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻪ ﺑﺰرگ ﻣﺮﺗﺐ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﺒﺼﺮه ‪ .١۵.٣.١۵‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮل ﺗﯿﻠﻮر دارﯾﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺗﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ )‪ (n + ۱‬ام روی ﺑﺎزه ]‪[a, b‬‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ ،x‬در اﯾﻦ ﺑﺎزه‪ ،‬ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ z‬ﺑﯿﻦ ‪ x‬و‪c‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫)‪f (x) = Pn (x) + Rn (x‬‬
‫)‪f (n+۱) (z‬‬
‫= )‪Rn (x‬‬ ‫ﻛﻪ در آن ‪ Pn‬ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪−n‬اُم ﺗﯿﻠﻮر ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬و ‪(x − c)n+۱‬‬
‫!)‪(n + ۱‬‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺎﻧﺪه ﺗﯿﻠﻮر ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ c‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺎﻧﺪه ﻻﮔﺮاﻧﮋ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ‪ f‬را ﺑﺎ‬
‫‪ Pn‬ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻛﻨﯿﻢ ﺧﻄﺎی ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫|)‪|Rn (x)|= |f (x) − Pn (x‬‬
‫)‪f (n+۱) (z‬‬
‫ﺗﺨﻤﯿﻦ زده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎص ‪n = ۱‬‬ ‫ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒ ﺎً ﺗﻮﺳﻂ ‪(x − c)n−۱‬‬
‫!)‪(n + ۱‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻫﻤﺎن ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺑﺮای ﺧﻄﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت|)‪|R۱ (x‬‬
‫دارﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪.١۶.٣.١۵‬‬

‫)اﻟﻒ( ﻓﺮﻣﻮل ﻣ‪‬ﻜﻠﻮرن ﺗﺎﺑﻊ)‪f (x) = ln(۱ + x‬ﺑﺮای ‪ n = ۵‬ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬

‫)ب( ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻗﺴﻤﺖ )اﻟﻒ( ﻣﻘﺪار ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ )‪ ln(۱٫ ۲‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﺑﺮآوردی از ﻣﻘﺪار ﺧﻄﺎی ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫اﯾﻦ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫)اﻟﻒ( ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ )‪ f (x) = ln(۱ + x‬دارﯾﻢ ‪ f (۰) = ۰‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬

‫‪۱‬‬
‫= )‪f ′ (x‬‬ ‫‪=⇒ f ′ (۰) = ۱‬‬
‫‪۱+x‬‬
‫‪−۱‬‬
‫= )‪f ′′ (x‬‬ ‫‪=⇒ f ′′ (۰) = −۱‬‬
‫‪(۱ + x)۲‬‬
‫‪۲‬‬
‫= )‪f ′′′ (x‬‬ ‫‪=⇒ f ′′′ (۰) = ۲‬‬
‫‪(۱ + x)۳‬‬
‫‪−۶‬‬
‫= )‪f (۴) (x‬‬ ‫‪=⇒ f (۴) (۰) = −۶‬‬
‫‪(۱ + x)۴‬‬
‫‪۲۴‬‬
‫= )‪f (۵) (x‬‬ ‫‪=⇒ f (۵) (۰) = ۲۴‬‬
‫‪(۱ + x)۵‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵۴۶‬‬

‫‪−۱۲۰‬‬
‫= )‪f (۶) (x‬‬
‫‪(۱ + x)۶‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮل ﺗﯿﻠﻮر دارﯾﻢ‬

‫‪x۲ ۲x۳ ۶x۴ ۲۴x۵‬‬

‫‪ln(۱ + x) = x −‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫)‪+ R۵ (x‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪۳‬‬ ‫!‪۴‬‬ ‫!‪۵‬‬
‫‪x۲ x۳ x۴ x۵‬‬
‫‪=x−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫)‪+ R۵ (x‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۵‬‬

‫ﻛﻪ در آن‬
‫)‪f (۶) (z‬‬ ‫‪−۱۲۰‬‬ ‫‪x۶‬‬
‫= )‪R۵ (x‬‬ ‫= ‪x۶‬‬ ‫‪x۶ = −‬‬
‫!‪۶‬‬ ‫!‪(۱ + z)۶ ۶‬‬ ‫‪۶(۱ + z)۶‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ‪ z‬ﻋﺪدی ﺑﯿﻦ ‪ x‬و ‪ ۰‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ب( ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ )اﻟﻒ( دارﯾﻢ‬

‫‪.‬‬ ‫‪x۲‬‬ ‫‪x۵‬‬ ‫‪x۳‬‬ ‫‪x۴‬‬
‫‪ln(۱ + x) = P۵ (x) = x −‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۵‬‬
‫ﺑﺨﺼﻮص اﮔﺮ ‪ x = ۰٫ ۲‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‬
‫‪.‬‬ ‫‪(۰٫ ۲)۲‬‬ ‫‪(۰٫ ۲)۳‬‬ ‫‪(۰٫ ۲)۴‬‬ ‫‪(۰٫ ۲)۵ .‬‬
‫‪ln(۱٫ ۲) = ۰٫ ۲ −‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪= ۰٫ ۱۸۲۳۳۰۶۷‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۵‬‬
‫و ﻣﻘﺪار ﺧﻄﺎ در اﯾﻦ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪(۰٫ ۲)۶‬‬
‫=|)‪|R۵ (۰٫ ۲‬‬
‫‪۶(۱ + z)۶‬‬
‫و‬ ‫‪۱‬‬
‫‪ ،۰ < ۱+z‬ﭘﺲ ‪< ۱‬‬
‫‪(۱+z)۶‬‬
‫‪۱‬‬
‫ﻛﻪ ‪ .۰ < z < ۰/۲‬ﭼﻮن ‪ z > ۰‬ﭘﺲ ‪< ۱‬‬
‫)‪(۰٫ ۲‬‬‫‪۶‬‬ ‫)‪(۰٫ ۲‬‬‫‪۶‬‬ ‫‪۰٫ ۰۰۰۰۶۴‬‬
‫=|)‪|R۵ (۰٫ ۲‬‬ ‫‪۶‬‬
‫<‬ ‫=‬ ‫‪< ۰٫ ۰۰۰۰۱۱‬‬
‫)‪۶(۱ + z‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪۶‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﺧﻄﺎ در اﯾﻦ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻛﻤﺘﺮ از ‪ ۰٫ ۰۰۰۰۱۱‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫√‬
‫را ﺑﺎ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻛﻤﺘﺮ از ‪ ۰٫ ۰۰۰۱‬ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪۴‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .١٧.٣.١۵‬ﻣﻘﺪار ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ‪e‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﻜﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪،x‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪xn‬‬
‫‪ex = ۱ + x +‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫)‪+ Rn (x‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪n‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۵‬ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬ ‫‪۵۴٧‬‬

‫ﻛﻪ در آن‬
‫‪ez‬‬
‫= )‪Rn (x‬‬ ‫‪xn+۱‬‬
‫!)‪(n + ۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫< ‪ ۰ < z‬و ﭼﻮن ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ ﺗﺎﺑﻊ اﻛﯿﺪا ﺻﻌﻮدی و ‪ e < ۳‬دارﯾﻢ‬ ‫و ‪ ،۰ < z < x‬اﮔﺮ = ‪ x‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬
‫‪ez < e ۴ < ۳ ۴ < ۲‬‬

‫‬ ‫‬ ‫و‬
‫‬ ‫‬ ‫‪ez‬‬
‫= ) ‪Rn ( ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫< ‪( )n+۱‬‬
‫‪۲‬‬
‫=‬
‫‪۱‬‬
‫‬ ‫‪۴‬‬ ‫‬ ‫‪(n + ۱)! ۴‬‬ ‫‪(n + ۱)! ۴‬‬‫‪n+۱‬‬ ‫!)‪۲ × ۴ (n + ۱‬‬
‫‪n‬‬

‫ﺑﺮای ‪ n = ۳‬دارﯾﻢ‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫<|) ( ‪|R۳‬‬ ‫=‬ ‫‪< ۰٫ ۰۰۰۴‬‬
‫‪۴‬‬ ‫) !‪۲ × ۴ (۴‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳۰۷۲‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻛﺎﻓﯽ ﺧﻮب ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ n = ۴‬را اﻣﺘﺤﺎن ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫<|) ( ‪|R۴‬‬ ‫=‬ ‫‪< ۰٫ ۰۰۰۰۲‬‬
‫‪۴‬‬ ‫) !‪۲ × ۴ (۵‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۶۱۴۴۰‬‬
‫ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻘﺪار ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫√‬
‫‪۴‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪e = P۴ ( ) = ۱ + + ۲‬‬ ‫‪+ ۳‬‬ ‫‪+ ۴‬‬ ‫‪= ۱٫ ۲۸۴۰۲‬‬
‫‪۴‬‬ ‫) !‪۴ ۴ (۲! ) ۴ (۳! ) ۴ (۴‬‬

‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪e−x dx .١٨.٣.١۵‬‬
‫‪۲‬‬
‫ﺗﺎ ﺳﻪ رﻗﻢ اﻋﺸﺎر ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬
‫‪۰‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﮔﺮ در ﻣﺜﺎل ‪ ،x ٧.٣.١۵‬ﺑﺎ ‪ −x۲‬ﻋﻮض ﻛﻨﯿﻢ دارﯾﻢ‬

‫‪x۴ x۶‬‬ ‫‪(−۱)n x۲n‬‬
‫‪e−x‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪= ۱ − x۲ +‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪۳‬‬ ‫!‪n‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪) ١.۵.١۴‬ب( دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪(−۱)n‬‬
‫‪e−x dx = ۱ − +‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪+ ··· +‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۳ ۱۰ ۴۲‬‬ ‫)‪(۲n + ۱‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻻﯾﺐﻧﯿﺘﺰ ‪ ١.۵.١۴‬ﺑﺮای ‪ n = ۵‬دارﯾﻢ‬
‫∫‬ ‫‪۱‬‬
‫‪.‬‬
‫‪e−x dx = ۰٫ ۷۴۷‬‬
‫‪۲‬‬

‫‪۰‬‬

‫ﻛﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﻘﺪار ﺧﻄﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫=‬
‫!‪(۲(۵) + ۱)۵‬‬ ‫‪۱۳۲۰‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵۴٨‬‬

‫ﺳﺮی دوﺟﻤﻠﻪای‬ ‫‪۴.١۵‬‬

‫ﯾﺎدآوری ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ دو ﺟﻤﻠﻪای ﺧﯿﺎم ‪ −‬ﻧﯿﻮﺗﻦ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪ n‬و ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ‪ x‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪n(n − ۱) ۲‬‬ ‫‪n(n − ۱)(n − ۲) · · · (n − k + ۱) k‬‬

‫‪(۱ + x)n = ۱ + nx +‬‬ ‫‪x + ··· +‬‬ ‫‪x‬‬
‫!‪۲‬‬ ‫!‪k‬‬
‫‪+ · · · + xn‬‬
‫∑‬‫‪n‬‬
‫=‬ ‫‪Ck xk‬‬
‫‪k=۰‬‬

‫ﻛﻪ در آن‬
‫)‪n(n − ۱)(n − ۲) · · · (n − k + ۱‬‬
‫= ‪Ck‬‬
‫!‪k‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ‪ n‬ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﺑﺴﻂ را ﻧﻮﺷﺖ اﻣ‪‬ﺎ دﯾﮕﺮ ﺗﻌﺪاد ﺟﻤﻼت ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ آﻧﺮا ﺳﺮی دوﺟﻤﻠﻪای ﻧﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ .١.۴.١۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ a‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺳﺮی‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫‪a(a − ۱) · · · (a − n + ۱) n‬‬
‫‪Cn xn = ۱ + ax + · · · +‬‬ ‫‪x + ···,‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫!‪n‬‬
‫ﻛﻪ در آن‬
‫)‪a(a − ۱) · · · (a − n + ۱‬‬
‫= ‪Cn‬‬
‫!‪n‬‬
‫ﯾﻚ ﺳﺮی دوﺟﻤﻠﻪای‪ ،‬ﯾﻚ ﺳﺮ ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ )ﯾﻌﻨﯽ دارای ﻓﻘﻂ ﺗﻌﺪاد ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﺟﻤﻠﻪ ﻏﯿﺮﺻﻔﺮ( اﺳﺖ اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ ‪a‬‬
‫‬ ‫‬ ‫‬ ‫ﯾﻚ ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ‬
‫ ‪ cn+۱ xn+۱‬‬ ‫‪a − n‬‬
‫ ‪lim‬‬ ‫ ‪ = |x| lim‬‬ ‫|‪ = |x‬‬
‫ ∞→‪n‬‬ ‫ ‪cn xn‬‬ ‫ ‪n→∞  n + ۱‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ دارﯾﻢ ﻛﻪ ﺳﺮی دوﺟﻤﻠﻪای دارای ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ‪ ۱‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﯾﻦ‬
‫∑‬
‫∞‬
‫= )‪f (x‬ﺑﺎ ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ )‪ (−۱, ۱‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ اﺑﺘﺪای ﺑﺤﺚ‬ ‫ﺳﺮی ﯾﻚ ﺗﺎﺑﻊ ‪cn xn‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪ اﮔﺮ ‪ a‬ﻋﺪدی ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ آنﮔﺎه ‪ .f (x) = (۱ + x)a‬اﻛﻨﻮن ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻛﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﺴﺎوی ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺪد ‪ a‬ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢.۴.١۵‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ﻛﻪ ‪ a‬ﻋﺪدی ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ آنﮔﺎه‬
‫∑‬‫∞‬
‫= ‪(۱ + x)a‬‬ ‫‪cn xn‬‬
‫‪n=۰‬‬

‫)‪a(a − ۱) · · · (a − n + ۱‬‬
‫= ‪ cn‬وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ‪.|x|< ۱‬‬ ‫ﻛﻪ در آن‬
‫!‪n‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۵‬ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬ ‫‪۵۴٩‬‬

‫‪d‬‬ ‫∑‬‫∞‬
‫ﺑﺮای اﯾﻦ‬ ‫= )‪ f (x‬اﺑﺘﺪا ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ‪(f (x)(۱ + x)−a ) = ۰‬‬ ‫اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪cn xn‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر دارﯾﻢ‬

‫‪d‬‬
‫‪(f (x)(۱ + x)−a ) = f ′ (x)(۱ + x)−a − af (x)(۱ + x)−a−۱‬‬
‫‪dx‬‬
‫‪= (f ′ (x)(۱ + x) − af (x))(۱ + x)−a−۱‬‬

‫ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ‪ f ′ (x)(۱ + x) − af (x) = ۰‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪) ١.٢.١۵‬اﻟﻒ(‬
‫دارﯾﻢ‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫= )‪f ′ (x‬‬ ‫= ‪ncn xn−۱‬‬ ‫‪(n + ۱)cn+۱ xn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۰‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫= )‪xf ′ (x‬‬ ‫= ‪ncn xn‬‬ ‫‪ncn xn‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۰‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫∞‬
‫∑‬
‫= )‪f ′ (x)(۱ + x‬‬ ‫‪((n + ۱)cn+۱ + ncn )xn .‬‬
‫‪n=۰‬‬

‫اﻣ‪‬ﺎ‬

‫)‪(n + ۱)a(a − ۱) · · · (a − n) na(a − ۱) · · · (a − n + ۱‬‬

‫= ‪(n + ۱)cn+۱ + ncn‬‬ ‫‪+‬‬
‫!)‪(n + ۱‬‬ ‫!‪n‬‬
‫)‪a(a − ۱)(a − ۲) · · · (a − n + ۱)(a − n + n‬‬
‫=‬ ‫‪= acn‬‬
‫!‪n‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫∞‬
‫∑‬
‫= )‪f ′ (x)(۱ + x‬‬ ‫)‪acn xn = af (x‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪′‬‬
‫‪f (x)(۱ + x) − af (x) = af (x) − af (x) = ۰‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎن دادهاﯾﻢ‬

‫‪d‬‬
‫‪(f (x)(۱ + x)−a ) = ۰.‬‬
‫‪dx‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ دارﯾﻢ ‪ f (x)(۱ + x)−a = k‬ﻛﻪ ‪ k‬ﯾﻚ ﻋﺪد ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ‪ k‬ﭼﻮن ‪ f (۰) = ۱‬ﭘﺲ‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵۵٠‬‬

‫دارﯾﻢ ‪ .k = ۱‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬

‫‪a‬‬
‫)‪f (x) = (۱ + x‬‬

‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫√‬
‫را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﻚ ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪۱ + x .٣.۴.١۵‬‬

‫‪۱‬‬
‫= ‪ a‬ﭘﺲ‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.۴.١۵‬دارﯾﻢ‬
‫‪۲‬‬
‫√‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪( − ۱) ۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪( − ۱) · · · ( ۱۲ − n + ۱) n‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪۱+x=۱+ x+ ۲ ۲‬‬ ‫‪x + ··· + ۲ ۲‬‬ ‫··· ‪x +‬‬
‫‪۲‬‬ ‫!‪۲‬‬ ‫!‪n‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻛﻪ ‪.|x|< ۱‬‬
‫√‬
‫‪ sinh−۱ x = ln(x +‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﻚ ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۴.۴.١۵‬ﺗﺎﺑﻊ ) ‪۱ + x۲‬‬

‫√‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ) ‪ f (x) = ln(x + ۱ + x۲‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دارﯾﻢ‬
‫‪x‬‬
‫‪۱ + √۱+x‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪′‬‬ ‫‪۲‬‬
‫= )‪f (x‬‬ ‫√‬ ‫√=‬
‫‪x + ۱ + x۲‬‬ ‫‪۱ + x۲‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢.۴.١۵‬دارﯾﻢ‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫√‬ ‫‪= (۱ + x۲ )− ۲‬‬
‫‪۱ + x۲‬‬
‫‪۱ ۲‬‬ ‫‪۱ ۳‬‬ ‫‪۱ × ۳ × · · · × (۲n − ۱) ۲n‬‬
‫‪= ۱−‬‬ ‫‪x + ۲ x۴ + · · · + (−۱)n‬‬ ‫··· ‪x +‬‬
‫‪۲‬‬ ‫!‪۲ ۲‬‬ ‫!‪۲n × n‬‬

‫اﮔﺮ ‪ .|x|< ۱‬ﺣﺎل ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ )ب ‪ (١.٢.١۵‬دارﯾﻢ‬

‫√‬ ‫∫‬ ‫‪x‬‬

‫‪dt‬‬
‫‪ln(x +‬‬ ‫= ) ‪۱ + x۲‬‬ ‫√‬
‫‪۰‬‬ ‫‪۱ + t۲‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱×۳‬‬
‫‪= x−‬‬ ‫‪x۳ + ۲‬‬ ‫‪x۵‬‬
‫‪۲×۳‬‬ ‫‪۲ ×۲×۵‬‬
‫‪(−۱)n × ۱ × ۳ × · · · × (۲n − ۱) ۲n+۱‬‬
‫‪+··· +‬‬ ‫‪x‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫)‪۲n × (n! )(۲n + ۱‬‬

‫‪ sec−۱‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪x‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵.۴.١۵‬ﺗﻮاﺑﻊ ‪ sin−۱ x‬و‬

‫= )‪ f ′ (x‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪٢.۴.١۵‬‬ ‫‪√ ۱‬‬

‫‪۱−x۲‬‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﯿﺪ ‪ f (x) = sin−۱ x‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۵‬ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬ ‫‪۵۵١‬‬

‫دارﯾﻢ‬

‫= )‪f ′ (x‬‬ ‫‪(۱ − x۲ )− ۲‬‬

‫‪۱‬‬

‫(‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫)‪(− ۱۲ )( − ۱۲ − ۱‬‬
‫‪= ۱+ −‬‬ ‫‪(−x۲ ) +‬‬ ‫‪(−x۲ )۲ + · · · +‬‬
‫‪۲‬‬ ‫!‪۲‬‬
‫‪( − ۱۲ )( −‬‬
‫)‪− ۱) · · · ( − ۱۲ − n + ۱‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪۲‬‬
‫· · · ‪(−x۲ )n +‬‬
‫!‪n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪( ۱ )( ۱ + ۱) ۴‬‬ ‫‪( ۱ )( ۱ + ۱) · · · ( ۱۲ + n − ۱) ۲n‬‬
‫=‬ ‫‪۱ + x۲ + ۲ ۲‬‬ ‫‪x + ··· + ۲ ۲‬‬ ‫··· ‪x +‬‬
‫‪۲‬‬ ‫!‪۲‬‬ ‫!‪n‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ )ب ‪ (١.٢.١۵‬دارﯾﻢ‬

‫() (‬ ‫)‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x۳‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪+۱‬‬ ‫‪( ۱ )( ۱ + ۱) · · · ( ۱۲ + n − ۱) ۲n+۱‬‬
‫‪sin−۱ x‬‬ ‫=‬ ‫‪x+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪x۵ + · · · + ۲ ۲‬‬ ‫‪x‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫)‪(۲)(۳‬‬ ‫‪(۲! )۵‬‬ ‫)‪(n! )(۲n + ۱‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫∑‬‫∞‬
‫) ‪۲n ( x۲‬‬
‫‪۲n+۱‬‬
‫=‬
‫‪n=۰‬‬
‫‪n ۲n + ۱‬‬

‫= ‪ cos−۱ x‬ﭘﺲ‬ ‫‪π‬‬

‫‪۲‬‬ ‫‪ .sec−۱‬اﻣ‪‬ﺎ ‪− sin−۱ x‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x‬‬ ‫= ‪ sec cos−۱ x‬ﭘﺲ ‪= cos−۱ x‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪x‬‬ ‫ﺣﺎل ﭼﻮن‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ اﻟﻒ دارﯾﻢ‬
‫( ∞‬
‫∑‬ ‫)‬ ‫‪۲n+۱‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪π‬‬ ‫) ‪۲n ( x‬‬
‫‪sec−۱‬‬ ‫‪= −۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪.‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪n=۰‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪۲n + ۱‬‬

‫‪ ۵.١۵‬ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫‪ .١‬در ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺗﻤﺮﯾﻨﺎت زﯾﺮ ﺷﻌﺎع ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺳﺮﯾﻬﺎی ﺗﻮاﻧﯽ را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫‪.۴‬‬ ‫‪.١‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪(−۱)k+۱ (x + ۱)۲k‬‬ ‫‪x۲k‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪k=۰‬‬
‫‪(k + ۱)۲ ۵k‬‬ ‫‪k=۰‬‬
‫!‪k‬‬

‫‪.۵‬‬ ‫‪.٢‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪(k! )۳ xk‬‬ ‫‪k! xk‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬
‫!‪۲k‬‬ ‫‪۱۰k‬‬
‫‪k=۱‬‬ ‫‪k=۰‬‬

‫‪.۶‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪(۲x + ۱)k‬‬ ‫‪(−۱)k−۱ x۲k−۱‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪k=۰‬‬
‫‪۳k‬‬ ‫‪k=۱‬‬
‫‪k+۱‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵۵٢‬‬

‫‪.١١‬‬ ‫‪.٧‬‬
‫( ∞‬
‫‪۱) n‬‬
‫∑‬ ‫∑‬‫∞‬
‫‪۱‬‬ ‫‪(x − ۲)k‬‬
‫‪۱ + + ··· +‬‬ ‫‪x ,‬‬ ‫√‬ ‫‪,‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪k=۰‬‬
‫‪۲k k + ۱‬‬

‫‪.١٢‬‬ ‫‪.٨‬‬
‫∑‬‫∞‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪n! n‬‬ ‫‪kxk‬‬
‫‪x ,‬‬ ‫‪(a > ۱),‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫‪an۲‬‬ ‫‪k=۰‬‬
‫‪(k + ۱)(k + ۲)۲k‬‬

‫‪.١٣‬‬ ‫‪.٩‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪۳n + (−۲)n‬‬ ‫‪kk‬‬
‫‪(x + ۱)n ,‬‬ ‫‪xk ,‬‬
‫‪n‬‬ ‫!‪k‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬

‫‪.١۴‬‬ ‫‪.١٠‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪۳n‬‬ ‫‪k! k‬‬
‫‪√ x۲n+۱ .‬‬ ‫‪x ,‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪kk‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪k=۱‬‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪(ax+b)k‬‬
‫ﮐﻪ در آن ‪ a > ۰‬و ‪ c > ۰‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬ ‫‪ck‬‬
‫‪ .٢‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ‬
‫‪k=۰‬‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪. −c−b‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪c−b‬‬
‫‪a‬‬

‫‪ .٣‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﯾﮏ ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ]‪ (a, b‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه آن ﺳﺮی در ‪ b‬ﻫﻤﮕﺮای‬
‫ﻣﺸﺮوط اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .۴‬اﮔﺮ ‪ ak = ۲−k‬ﺑﺮای ‪ k‬ﻫﺎی زوج و ‪ ak = ۲−k+۱‬ﺑﺮای ‪ k‬ﻫﺎی ﻓﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ‬
‫∑‬
‫∞‬
‫‪ lim an+۱‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫دارای ﺑﺎزه ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ )‪ (−۲, ۲‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ‪an‬‬ ‫‪ak xk‬‬
‫∞→‪n‬‬ ‫‪k=۱‬‬

‫‪ .۵‬ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ زﯾﺮ را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫‪.۴‬‬ ‫‪.١‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬ ‫‪n‬‬
‫‪۱+ ۱۲ +···+ n‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪x۲‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪xn ,‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪۲n‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫‪.۵‬‬ ‫‪.٢‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪(۲n)! xn! ,‬‬ ‫‪(an +bn +cn )xn ,‬‬ ‫‪(a, b, c ≥ ۰),‬‬
‫‪n=۰‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫‪.۶‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫( ∞‬
‫∑‬ ‫‪) ۲‬‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪۱ n n‬‬ ‫‪(n! )۳ x۳n‬‬
‫‪۱+‬‬ ‫‪x .‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪n‬‬ ‫!)‪(۳n‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۱‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۵‬ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬ ‫‪۵۵٣‬‬

‫∑‬
‫∞‬ ‫√‬
‫دارای ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬ ‫‪ lim‬آنﮔﺎه ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ ‪ak xk‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪ .۶‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ‪|an | = r > ۰‬‬
‫‪k=۱‬‬ ‫∞→‪n‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪r‬‬

‫‪ .٧‬ﻣﻘﺪار ﺳﺮیﻫﺎی زﯾﺮ را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫‪.۵‬‬ ‫‪.١‬‬
‫∞‬
‫∑‬
‫‪۱ − x + x − x + ···,‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪۸‬‬
‫‪(−۱)n+۱ (x۲n−۱ + x۲n ),‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫‪.۶‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫‪.٢‬‬
‫‪(−۱)n−۱ x۲n‬‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪,‬‬ ‫‪x۴n‬‬
‫)‪(۲n − ۱)(۲n‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫‪n=۰‬‬
‫‪۲n + ۱‬‬

‫‪.٧‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫‪n‬‬
‫∞‬
‫‪x۲‬‬ ‫∑‬ ‫‪xn‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬
‫)‪n(۲n + ۱‬‬ ‫‪(n − ۱)n‬‬
‫‪n=۱‬‬ ‫‪n=۲‬‬

‫‪.٨‬‬ ‫‪.۴‬‬
‫∞‬
‫∑‬ ‫‪n‬‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫‪x۳‬‬ ‫‪xn‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪۲n‬‬ ‫)‪n(n + ۱‬‬
‫‪n=۲‬‬ ‫‪n=۱‬‬

‫‪ .٨‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺗﻮاﺑﻊ زﯾﺮ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺳﺮی را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫‪.۶‬‬ ‫‪.١‬‬
‫‪۲x۳‬‬
‫‪tan−۱‬‬
‫‪x‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪f (x) = xe ,‬‬
‫‪۱ + ۳x۲‬‬
‫‪.٧‬‬ ‫∫‬ ‫‪x‬‬
‫‪.٢‬‬
‫‪x‬‬ ‫)‪ln(۱ + t‬‬
‫√‬ ‫‪,‬‬ ‫= )‪f (x‬‬ ‫‪dt,‬‬
‫‪۱ − x۲‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪t‬‬

‫‪.٨‬‬ ‫‪.٣‬‬
‫‪−۱‬‬ ‫‪ln(۱ + x + x ),‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪sin‬‬ ‫‪x,‬‬

‫‪.٩‬‬ ‫‪.۴‬‬
‫‪۳‬‬
‫‪x(۴ − x) ,‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪ln(۱ − x − ۲x ),‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪.١٠‬‬ ‫‪.۵‬‬
‫‪۱‬‬ ‫‪−۱‬‬ ‫‪۲x‬‬
‫‪sec−۱‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪tan‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪۱ − x۲‬‬
 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ۵۵۴

.١۶ .١١
۱ − cos x √
, ln( ۱ + x۳ − x),
x
.١٧ .١٢
۲ ۱
sin x, ,
۱ + x + x۲

.١٨ .١٣
۱
sinh۴ ۲x, ,
۱ − x − ۲x۲

.١٩ .١۴
x۲ −۱ −۱ ۲
e . (sin x ) ,

.١۵
sin x
,
x

‫ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ‬.٩

∞
∑ n −۱
۲۲ (n! )x۲n+۱ sin x
=√
n=۰
(۲n + ۱)! ۱ − x۲

.‫ در ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺗﻤﺮﯾﻨﺎت زﯾﺮ ﺳﺮی ﺗﯿﻠﻮر ﺗﺎﺑﻊ داده ﺷﺪه را در ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻔﺮوض ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‬.١٠

.۶ .١
√
x۳ , c=۱ ln|x|, c = −۱

.٢
.٧ π
sin x, c=−
(x − ۱)۲ sin x, c=۰ ۳
.٣
۳ π
.٨ cos x, c=
۳
x۲ ex , c=۰
.۴
۲
ln(x + ۴x + ۴), c = −۱
 .٩
 sin x x ̸= ۰ ‫اﮔﺮ‬ .۵
x
f (x) = , c=۰ ۱ − x + x۲
۱ x = ۰ ‫اﮔﺮ‬ , c=۰
۱ + x + x۲
 ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١۵‬ﺳﺮیﻫﺎی ﺗﻮاﻧﯽ‬ ‫‪۵۵۵‬‬

‫‪‬‬ ‫‪ .١١‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ‬

‫∞‬
‫∑‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۲n‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x‬‬
‫اﮔﺮ ‪|x|< ۱‬‬
‫‪۱−x‬‬
‫= ‪n+۱‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۱ − x۲‬‬ ‫‪ ۱‬‬ ‫اﮔﺮ ‪|x|> ۱‬‬
‫‪n=۰‬‬ ‫‪۱−x‬‬

‫∑‬
‫∞‬
‫‪xn‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪۱+x۲n‬‬
‫‪ x .١٢‬را ﭼﻨﺎن ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫‪n=۱‬‬

‫‪ .١٣‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ‬

‫∞‬
‫∑‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪۱۰‬‬ ‫‪(−۱)n ۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫=‪π‬‬ ‫‪+۲‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۲n + ۱ ۴n ۳ × ۹n‬‬
‫‪n=۱‬‬
‫‪ ۱‬‬
‫‪e− x۲‬‬ ‫‪x ̸= ۰‬‬
‫= )‪ f (x‬در ‪ ۰‬ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺳﺮی‬ ‫‪ .١۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪۰‬‬ ‫‪x=۰‬‬
‫ﻣﮏﻟﻮرن ‪ f‬ﺑﺎ ‪ f‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .١۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای )‪،x ∈ [۰, ۱‬‬

‫(‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪)۲‬‬ ‫∞‬
‫∑‬
‫=‬ ‫‪(n + ۱)xn .‬‬
‫‪x−۱‬‬ ‫‪n=۰‬‬

‫اﻓﺮاز‪٣٢٣ ،١۵ ،‬‬
‫اﻧﺘﻘﺎل اﻓﻘﯽ‪٨٩ ،‬‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻤﻮدی‪٩٠ ،‬‬
‫اﻧﺘﮕﺮال ﺑﺎﻻﯾﯽ‪٣٢۵ ،‬‬
‫اﻧﺘﮕﺮال ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ‪٣٢۵ ،‬‬
‫اﻧﺘﮕﺮال ﻣﻌﯿﻦ‪٣١۵ ،‬‬
‫اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﺳﺮه‪٣۵٠ ،‬‬
‫اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﻣﻌﯿﻦ‪٣١۵ ،‬‬
‫اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی ﺑﻪ روش ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻛﺴﺮﻫﺎی ﮔﻮﯾﺎ‪٣٩۶ ،‬‬
‫اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی ﺑﻪ روش ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء‪٣٨٨ ،‬‬
‫اﯾﻨﻔﯿﻤﻢ‪٢١ ،‬‬
‫اﺻﻞ ارﺷﻤﯿﺪﺳﯽ‪٧ ،‬‬
‫ب‬
‫ﺑﺎزه‪٢٨ ،‬‬
‫ﺑﺎزه ﺑﺎز‪٢٨ ،‬‬
‫ﺑﺎزه ﺑﺎز‪-‬ﺑﺴﺘﻪ‪٢٨ ،‬‬
‫ﺑﺎزه ﺑﺴﺘﻪ‪٢٨ ،‬‬
‫ﺑﺎزه ﺑﺴﺘﻪ‪-‬ﺑﺎز‪٢٨ ،‬‬
‫پ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‪١۵٣ ،١١۴ ،‬‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﯾﻜﻨﻮاﺧﺖ‪١۶١ ،‬‬
‫ت‬
‫ﺗﺎﺑﻊ‪٢۵ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ اﮐﯿﺪا ﺻﻌﻮدی‪٢١۵ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ اﮐﯿﺪا ﻧﺰوﻟﯽ‪٢١۵ ،‬‬
‫‪۵۵۶‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻪ‬
‫آ‬
‫آزﻣﻮن اﻧﺘﮕﺮال‪۴٨٩ ،‬‬
‫آزﻣﻮن راﺑﻪ‪۴٧٩ ،‬‬
‫آزﻣﻮن رﯾﺸﻪ‪۴٨۴ ،‬‬
‫آزﻣﻮن ﮐُﺸﯽ‪۴٨۴ ،‬‬
‫آزﻣﻮن ﻣﺸﺘﻖ اول‪٢٢٢ ،‬‬
‫آزﻣﻮن ﻣﺸﺘﻖ دوم‪٢٢٣ ،‬‬
‫آزﻣﻮن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ‪٣۵٢ ،‬‬
‫آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ‪۴٧٧ ،‬‬
‫ا‬
‫اﺻﻞ اﺳﺘﻘﺮاء‪١٨ ،‬‬
‫اﺻﻞ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪٧ ،‬‬
‫اﺻﻞ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ‪٧ ،‬‬
‫اﺻﻞ ﺗﻮزﯾﻊﭘﺬﯾﺮی‪١٠ ،‬‬
‫اﺻﻞ ﺟﻤﻊ‪۶ ،‬‬
‫اﺻﻞ ﺷﺮﮐﺖﭘﺬﯾﺮی‪۶ ،‬‬
‫اﺻﻞ ﺿﺮب‪۶ ،‬‬
‫اﻋﺪاد اﺻﻢ‪٢٧ ،‬‬
‫اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‪۶ ،‬‬
‫اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ‪١٧ ،‬‬
‫اﻋﺪاد ﻃﺒﯿﻌﯽ‪١٧ ،‬‬
‫اﻋﺪاد ﻓﯿﺒﻮﻧﺎﺗﭽﯽ‪٣٠۶ ،‬‬
‫اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ‪١٧ ،‬‬
‫اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‪۴٢ ،‬‬

‫ﺣﺪ ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ‪١٣۵ ،‬‬
‫ﺣﺪ ﭼﭗ‪١٣١ ،‬‬
‫ﺣﺪ در ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ‪١٣۵ ،‬‬
‫ﺣﺪ راﺳﺖ‪١٣١ ،‬‬
‫ﺣﻮزه ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺎﺑﻊ‪٢٨٨ ،١١٧ ،‬‬
‫ﺣﻮزه ﻣﻘﺎدﯾﺮ‪١٧۴ ،‬‬
‫د‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ‪٢٨٧ ،‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ‪٣٠۵ ،‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺻﻌﻮدی‪٢٩١ ،‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ﮐﺸﯽ‪۴٧٢ ،‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻧﺰوﻟﯽ‪٢٩١ ،‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻫﻤﮕﺮا‪٢٩١ ،٢۶٣ ،‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ﯾﮑﻨﻮا‪٢٩٢ ،‬‬
‫دوره ﺗﻨﺎوب‪٨٠ ،‬‬
‫دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ‪٢۵٧ ،‬‬
‫س‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ)ﻧﺮخ ﻣﺘﻮﺳﻂ(‪١٩۵ ،‬‬
‫ﺳﺮی ﺗﻮاﻧﯽ‪۵٢٠ ،‬‬
‫ﺳﺮی دوﺟﻤﻠﻪای‪۵۴٣ ،‬‬
‫ﺳﺮی ﻣﺘﻨﺎوب‪۴۶٩ ،‬‬
‫ﺳﺮی ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻫﻤﮕﺮا‪۴٩۴ ،‬‬
‫ﺳﺮی ﻫﺎرﻣﻮﻧﯿﮏ‪۴٩۶ ،‬‬
‫ﺳﺮی ﻫﻨﺪﺳﯽ‪۴٧۴ ،‬‬
‫ﺳﻮﭘﺮﯾﻤﻢ‪٢١ ،‬‬
‫ﭼﮕﺎل ﺑﻮدن اﻋﺪاد ﺣﻘﯿﻘﯽ‪٣۵٩ ،‬‬
‫ص‬
‫‪٢١۶‬‬ ‫∞‪،‬‬
‫∞‬ ‫ﺻﻮرت ﻣﺒﻬﻢ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺒﻬﻢ ∞ ‪٢١۶ ،∞ −‬‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺒﻬﻢ ∞‪٢١۶ ،۰.‬‬
‫‪٢١۶ ،‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪۰‬‬ ‫ﺻﻮرت ﻣﺒﻬﻢ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻪ‬ ‫‪۵۵٧‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ اﻧﺘﮕﺮالﭘﺬﯾﺮ‪٣٢۵ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﭘﻮﺷﺎ‪٧٩ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‪١۵٣ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻮاﻧﯽ‪٣۶۵ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ‪٨۵ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﺟﻤﻌﯽ‪١۶٢ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای‪۴٣ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ دﻧﺪاﻧﻪای‪٢۶ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ زوج‪٨٠ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﺻﻌﻮدی‪٢١۴ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻓﺮد‪٨٠ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ‪١۵ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ‪١۶١ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻮﯾﺎ‪٧٧ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ‪٣۶۵ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب‪٢۴٣ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ‪١٧۶ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﺨﺼﻪ‪٨۴ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻧﺰوﻟﯽ‪٢١۵ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﺋﯽ‪٣۶۵ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻫﺬﻟﻮﻟﻮی‪٣۶۵ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻤﺎﻧﯽ‪٨٠ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﯾﮏ ﺑﻪ ﯾﮏ‪١٨٧ ،‬‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس‪٢۶٠ ،‬‬
‫ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ‪٨۶ ،‬‬
‫چ‬
‫ح‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ رﯾﻤﺎن‪٣٣۵ ،‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞﺟﻤﻊ ﺟﺰﯾﯽ‪۴٩٨ ،‬‬
‫ﺣﺠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از دوران‪۴٣۵ ،‬‬
‫ﺣﺪ‪١١۴ ،‬‬
 ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ ١‬و ‪٢‬‬ ‫‪۵۵٨‬‬

‫م‬ ‫ط‬
‫ﻣﺠﺎﻧﺐ اﻓﻘﯽ‪٢۴۴ ،‬‬ ‫ﻃﻮل ﻗﻮس‪۴٣٢ ،‬‬
‫ﻣﺠﺎﻧﺐ ﻗﺎﺋﻢ‪٢۴۴ ،‬‬
‫ﻣﺠﺎﻧﺐ ﻣﺎﯾﻞ‪٢۴۴ ،‬‬ ‫ع‬
‫ﻣﺤﺪب)ﻣﻘﻌﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﺎﻻ(‪٢٢۵ ،‬‬ ‫ﻋﺪد ﻧﭙﺮ‪٢٩۴ ،‬‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻗﻄﺒﯽ‪۴٨ ،‬‬
‫ق‬
‫ﻣﺪول ﯾﮏ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ‪۵٠ ،‬‬
‫ﻗﺎﻋﺪه زﻧﺠﯿﺮی‪١٨۵ ،‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺟﺮم‪۴۵١ ،‬‬
‫ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻮﭘﯿﺘﺎل‪٢١۶ ،‬‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖ‪٧١ ،‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن دﻣﻮآو‪۶٢ ،‬‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺟﺎﻧﺒﯽ‪۴۴۶ ،‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﻣﺘﻮازیاﻻﺿﻼع ‪۶٠ ،‬‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ‪١٧۶ ،‬‬
‫ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ‪١۵ ،‬‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﺿﻤﻨﯽ‪١٩١ ،‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺣﺴﺎب دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ و اﻧﺘﮕﺮال‪٣۴۵ ،‬‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎﻻﺗﺮ‪١٨٩ ،‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺘﻘﺮاء‪١٩ ،‬‬
‫ﻣﻘﻌﺮ)ﻣﻘﻌﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ(‪٢٢۶ ،‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻮﻟﺰاﻧﻮ‪٢٣٠ ،‬‬
‫ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ‪۵٣٨ ،‬‬
‫ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺣﺴﺎﺑﯽ‪٣۴ ،‬‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ رل‪٢١٠ ،‬‬
‫ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻫﻨﺪﺳﯽ‪٣۴ ،‬‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺮﻣﺎ ‪٢٠٨ ،‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺎر در ﺗﻮاﺑﻊ‪١٢٩ ،‬‬
‫ن‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺸﺎر در دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎ‪٢٨٩ ،٢٨٨ ،‬‬
‫ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻣﺜﻠﺚ‪١۶ ،‬‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ﻻﯾﺐﻧﯿﺘﺰ‪۴٩١ ،‬‬
‫ﻧﺮخ ﺗﻐﯿﯿﺮ‪٢۵١ ،‬‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺑﺮای اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎ‪٣۴٩ ،‬‬
‫ﻧﺮخﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﻂ‪٢۵١ ،‬‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺑﺮای ﻣﺸﺘﻖ) ﻻﮔﺮاﻧﮋ(‪٢١٠ ،‬‬
‫ﻧﺮم‪٣٣٣ ،‬‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ)ﮐﺸﯽ(‪٢١٣ ،‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺤﺮاﻧﯽ‪٢٢٢ ،‬‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﯽ )ﺑﻮﻟﺰاﻧﻮ (‪١۵۶ ،‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﺛﺎﺑﺖ‪١۶٧ ،‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ‪٢٣٠ ،‬‬ ‫ک‬
‫ﻧﻤﻮدار ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ‪٢٧٠ ،‬‬ ‫ﮐﺮان ﺑﺎﻻ‪٢١ ،‬‬
‫ﮐﺮان ﭘﺎﯾﯿﻦ‪٢١ ،‬‬
‫ه‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ‪٢٩ ،‬‬
‫گ‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺤﺬوف‪٢٩ ،‬‬
‫ﮔﺸﺘﺎور‪۴۴٩ ،‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮای ﻣﻄﻠﻖ‪٣۵٣ ،‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺋﯽ ﻣﺸﺮوط‪۴٩۶ ،‬‬ ‫ل‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﯾﮏ دﻧﺒﺎﻟﻪ‪٢۶٣ ،‬‬ ‫ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ‪٣۶۶ ،‬‬
 ‫ﮐﺘﺎبﻧﺎﻣﻪ‬

‫]‪ [١‬ج‪ .‬اﺳﺘﻮارت‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﮕﺎن دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ و اﻧﺘﮕﺮال‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ ﻋﻼﻣﺖﺳﺎز‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ ﻣﺤﻤﺪی‬
‫و ﺣﺴﯿﻦ ﻧﺎﻫﯿﺪ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‪.‬‬

‫]‪ [٢‬ر‪ .‬ا‪ .‬آداﻣﺰ‪ ،‬ﺣﺴﺎب دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ و اﻧﺘﮕﺮال‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﯿﺪ ﺣﺴﯿﻦ اورﻋﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ‬
‫ﻣﺸﻬﺪ‪.‬‬

‫]‪ [٣‬ر‪ .‬ا‪ .‬ﺳﯿﻠﻮرﻣﻦ‪ ،‬ﺣﺴﺎب دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ‪ ،‬اﻧﺘﮕﺮال و ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ ﻋﺎﻟﻢزاده‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﻨﯽ‪.‬‬

‫]‪ [۴‬ک‪ .‬ای‪ .‬راس‪ ،‬آﻧﺎﻟﯿﺰ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺣﺴﺎﺑﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻬﻤﻦ ﻫﻨﺮی‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻗﺎﻧﻊ و ﺷﯿﺮﯾﻦ ﺣﺠﺎزﯾﺎن‪،‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮی‪.‬‬

‫]‪ [۵‬ر‪ .‬ﮔﻮﻟﺪﺑﺮگ‪ ،‬روشﻫﺎی آﻧﺎﻟﯿﺰ ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﭘﻮر ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻧﮋاد و ﺑﺎﻗﺮ ﻧﺸﻮادﯾﺎن‪،‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪.‬‬

‫]‪ [۶‬رپ‪ .‬م‪ .‬ﻓﯿﺘﺰ ﭘﺎﺗ ﺮﯾﮏ‪ ،‬درﺳﯽ در آﻧﺎﻟﯿﺰ رﯾﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻠﮏ ﻣﻨﺼﻮر ﺷ ﺮﯾﻒ و ﺷﻬﺮام رﺿﺎﭘﻮر‪،‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﻨﯽ‪.‬‬

‫]‪ [٧‬ر‪ .‬ﮐﺎﻣﯿﺎﺑﯽﮔﻞ‪ ،‬آﻧﺎﻟﯿﺰ رﯾﺎﺿﯽ ‪ ،I‬ﻣﻮﺳﺴﻪ ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﺸﻬﺪ‪.‬‬

‫]‪ [٨‬و‪ .‬ا‪ .‬ﮔﺮاﻧﻮﯾﻞ‪ ،‬ب‪ .‬ف‪ .‬اﺳﻤﯿﺖ و ر‪ .‬ﻻﻧﮕﻞ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺣﺴﺎب دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ و اﻧﺘﮕﺮال‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﻮد آق‬
‫اوﻟﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات دﻫﺨﺪا‪.‬‬

‫]‪ [٩‬ج‪ .‬ﺗﻮﻣﺎس‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﺎن و ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ؟؟؟‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪.‬‬

‫]‪ [١٠‬غ‪ .‬ﻣﺼﺎﺣﺐ‪ ،‬آﻧﺎﻟﯿﺰ رﯾﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﺳﻬﺎﻣﯽ اﻓﺴﺖ‪.‬‬

‫‪[11] S. I. Crossman, Calculus part I, II, Academic Press, 1981.‬‬

‫‪۵۵٩‬‬
 ٢ ‫ و‬١ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ۵۶٠

[12] R. E. Johnson, Calculus With Analysis Geometry, Allyn Banson, INC.

Boston.

[13] Spivak, Calculus.