ჰანტინგტონის

დაავადება
კლინიკური შემთხვევა და საგვარტომო ნუსხა:
42 წლის ქალბატონს დაეწყო ყურადღების, მეხსიერების და
კონცენტრაციის დაქვეითება. შემდგომ წელს უკვე
აღენიშნებოდა გონებრივი ფუნქციების დარღვევა და ფეხის
და ხელის თითების, ასევე მიმიკური კუნთების უნებლიე
მოძრაობები. ამას თან დაერთო დეპრესიაც. ექიმთან
ვიზიტის, გამოკვლევების, თავის ტომოგრაფიისა და რაც
მთავარია დნმ-ის ანალიზით დადგინდა 44 CAG
განმეორებები ერთ-ერთ HD ალელში. მან ქალიშვილებსაც
გაუკეთა დნმ-ის ანალიზი, მიუხედავად სიმპტომების
არარსებობისა და დადგინდა, რომ ერთ-ერთს აღმოჩნდა
იგივე მუტაცია. დაავადება იდენტიფიცირდა, როგორც
ჰანტინგტონის დაავადება. აღმოჩნდა, რომ ქალბატონს
დედა და ძმა გარდაცვლილი ჰყავდა პატარა ასაკში.
დაავადების ეტიოლოგია და სიხშირე:
ჰანტინგონის დაავადება HD აუტოსომურ-დომინანტური
პროგრესული ნეიროდეგენერაციული დაავადებაა,
რომელიც გამოწვეულია HD გენის მუტაციებით. ის
მიეკუთვნება არასტაბილურ განმეორებათა ექსპანსიით
გამოწვეულ დაავადებას, რომელიც ახალ თვისებას ანიჭებს
დაზიანებულ ცილას. დასავლეთ ევროპაში დაახლოებით 3-
7 ადამიანია დაავადებული ყოველ 100 000 მოსახლეზე,
ხოლო იაპონელებში სიხშირე მცირდება და დაახლოებით
0.1-0.38 ყოველ 100 000 მოსახლეზე.
პათოგენეზი:
HD გენის პროდუქტია ცილა ჰანტინგტინი, რომელიც
ყველგან ექსპრესირდება, თუმცა ფუნქცია უცნობია.
დაავადების გამომწვევი მუტაციები HD-ის ეგზონ 1-ში
პოლიგლუტამინის მაკოდირებელი CAG თანმიმდევრობის
ექსპანსიის შედეგია. ნორმალურ ალელებს 10-დან 26-მდე
CAG განმეორებადობა აქვთ, როცა მუტანტურ ალელებს 36-
ზე მეტი. პაციენტთა 3%-ს დაავადება ახალი განმეორებების
ექსპანსიის შედეგად უვითარდება, ხოლო დანარჩენ 97%
მემკვიდრეობით იღებს მუტანტურ ალელს დაავადებული
მშობლებისგან. ახალი მუტანტური HD გენები წარმოიშვება
პრემუტაციის ექსპანსიით (27დან 35მდე განმეორებები)
სრულ მუტაციამდე. როდესაც პაციენტს მიღებული აქვს
სრული მუტაცია პრემუტაციის მატარებელი მშობლისგან,
ეს მშობელი ძირითადად მამაა. გარდა ნეოსტრიატუმის
დიფუზური, მძიმე ატროფიისა, მუტანტური ჰანტინგტინის
ექსპრესია იწვევს ასევე ნეირონების დისფუნქციას, ტვინის
გენერალიზებულ ატროფიას, ნეიროტრანსმიტერების
დონეების ცვლილებებს და ნეირონების ბირთვული და
ციტოპლაზმური აგრეგატების დაგროვებას. საბოლოოდ კი
განაპირობებს ნეირონების კვდომას. ვარაუდობენ, რომ
კლინიკური სიმპტომები და ნეირონული დისფუნქცია წინ
უსწრებს აგრეგატების განვითარებასა და ნეირონების
სიკვდილს.
ფენოტიპი და განვითარების ისტორია:
დაავადების დაწყების ასაკი განმეორებების რიცხვის
უკუპროპორციულია. ზრდასრულობაში დაწყებულ
პაციენტებს აქვთ 40-55 CAG განმეორება, ყმაწვილობაში
დაწყებულს კი 60ზე მეტი. პაციენტი 36-42 განმეორებით
ავლენს დაქვეითებულ პენეტრანტობას, ანუ შეიძლება მას
განუვითარდეს, ან არ განუვითარდეს დაავადება.
განმეორებადობების არასტაბილურობა ანტიციპაციის
შედეგია, ანუ მომავალ თაობაში დაავადება უფრო
ადრეული ასაკიდან იწყება. განმეორებათა რიცხვი როცა 36ს
გადააჭარბებს, ექსპანსიის დიაპაზონი იზრდება მამისგან
გადაცემის შემთხვევაში. ეს დედისგან ტრანსმისიისას
ნაკლებად ხშირი და უფრო მოკლეა. მოზარდი პაციენტების
80% მასიურად ექსპანსირებულ მუტანტურ ალალს იღებს
მამისგან, რომელიც სრული მუტაციის მატარებელია.
პაციენტთა 1/3-ს ფსიქიკური აშლილობა აქვს, 2/3-ს
კოგნიტური და მოტორული დარღვევები. გამოვლინების
საშუალო ასაკი 35-44 წელია. 1/4-ს 50 წლის შემდეგ, ხოლო
1/10-ს 20 წლის ასაკამდე უვითარდებათ. დიაგნოზის დასმის
შემდეგ სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა 15-18 წელია,
ხოლო გარდაცვალების საშუალო ასაკი 55 წელი.
დაავადებას ახასიათებს მოტორული, კოგნიტური და
ფსიქიკური აშლილობები. მოტორული დარღვევები
მოიცავს უნებლიე და ნებით მოძრაობებს. თავიდან
მცირედიდაა ხელისშემშლელი, თუმცა პროგრესირებასთან
ერთად შრომისუნარიანობას აქვეითებს. ქორეა, რომელიც
პაციენტთან 90%ზე მეტში აღინიშნება, ყველაზე
გავრცელებული უნებლიე მოძრაობაა. მას
არაგანმეორებადი, არაპრიოდული კრთომები ახასიათებს,
რომლებიც ნებით ვერ ითრგუნება. კოგნიტური დარღვევები
ადრეულ პერიოდში იჩენს თავს და მოიცავს შემეცნების
ყველა ასპექტს. მეტყველების დარღვევა უფრო გვიან ხდება.
ქცევის დარღვევები ძირითადად გვიან სტადიაზე
ვითარდება. ის გულისხმობს დისინჰიბიციას
(თავშეუკავებლობა), აგრესიას, აფეთქებას, გაძლიერებულ
მადას, აპათიას და სექსუალურ გადახრებს. ფსიქიკური
დარღვევები ნებისმიერ სტადიაზე შეიძლება განვითარდეს.
ის თავის მხრივ გულისხმობს პიროვნული თვისებების
შეცვლას, აფექტურ ფსიქოზს და შიზოფრენიას. დაავადების
ბოლო სტადიზე უმძიმესი მოტორული დარრღვევები
უვითარდებათ, მთლიანად დამოკიდებულნი ხდებიან
სხვაზე, აღენიშნებათ წონაში კლება, დეფეკაციის
შეუკავებლობა და მუტიზმი. ქცევითი დარღვევები
მცირდება დაავადების განვითარებასთან ერთად.
მემკვიდრეობით გადაცემის რისკი:
HDს მქონე მშობლების ყველა შვილს აქვს 50%იანი რისკი
მიიღოს მუტანტური ალელი. ყველა შვილს, რომელიც
მიიღებს მუტანტურ ალელს განუვითარდება დაავადება,
გარდა არასრული პენეტრანტობის ალელების (36-39
განმეორებადობა) მქონე შვილისა. პრემუტაციის მატარებელ
მამის შვილებს აქვთ 3%იანი რისკი მიიღონ HD ისეთი
ალელი, რომელშიც პრემუტაცია სრულ მუტაციაში
გადაიზრდება, მაგრამ პრემუტაციის მატარებელ ყველა კაცს
თანაბრად არ შეუძლია გადასცეს სრული მუტაცია.
მართვა და დიაგნოსტირება:
მკურნალობის მეთოდები არ არსებობს. თერაპია
დამოკიდებულია ზრუნვასა და მხარდაჭერაზე, ასევე
ნევროლოგიური და ქცევითი პრობლემების
ფარმაკოლოგიურ მართვაზე. არსებობს პრესიმპტომური და
პრენატალური ტესტირება HD გენის ეგზონ 1-ში CAG
განმეორებების ანალიზისთვის. ისინი პროგნოზული
ტესტირებებია და მათი ინტერპრეტაცია ყველაზე უკეთ მას
შემდეგაა შესაძლებელი, რაც CAG ექსპანსია ოჯახის
დაავადებულ წევრში დადასტურდება. ტესტირებამდე
საჭიროა ნევროლოგიური და ფსიქოლოგიური შეფასება,
ასევე ოჯახის წევრების მხარდაჭერა. პაციენტი უნდა იყოს
18 წლის ან მეტის.
ქეთევან სხირტლაძე
28.10.2020