SADRŽAJ:

1. Uvod.........................................................................................................................................3
1.1. Metalna ambalaža..................................................................................................................3
1.2. Vrste i osobine metala...........................................................................................................4
1.3. Čelik i nehrđajući čelik..........................................................................................................6
1.4. Zaključak.............................................................................................................................13
5. Literatura....................................................................................................................................14
 1. Uvod

U praistoriji ljudi su jeli hranu na mestu gde su dolazili do nje i pili vodu iz prirodnih izvora.
Vremenom je postojala potreba za sakupljanjem, transportom i skladištenjem biljnog voća i vode.
Tada se taj čovek susreo sa onim što danas nazivamo ambalažom.

S obzirom da nema pisanih podataka o početku upotrebe ambalaže, može se pretpostaviti da je

čovek u praistoriji koristio predmete koje je pronašao u prirodi (šuplje voće, kora drveća, koža)
za transport i skladištenje vode i šumskog voća. Sa razvojem ljudskog društva, potreba za
razmenom robe na veće udaljenosti započinje proizvodnju ambalaže od prirodnih materijala koji
su tada bili dostupni. To su bile pletene korpe, drvene kutije i bure, keramičke posude, pletene
torbe i vreće za životinje. Kako je čovek otkrio mogućnosti prerade prirodnih sirovina da bi dobio
nove materijale, otkrili su i novi oblici pakovanja poput staklenih boca, bronzanih posuda,
keramike i metala.

Napredak u proizvodnji i potrošnji ambalaže započeo je industrijskom revolucijom u 19. veku.

Gvožđe i kalaj (čelični lim zaštićen slojem kalaja) korišćeni su za izradu buradi i limenki, a od
valovitog kartona za izradu kutija. Industrijalizacija i urbanizacija utiču na rast proizvodnje i
trgovine, a postoji potreba za velikim količinama jeftine ambalaže.

Najveće promene u proizvodnji ambalaže dogodile su se u 20. veku zahvaljujući primeni novih
materijala (aluminijum i polimerni materijali) i zameni klasične tehnike serviranja u
prodavnicama robe široke potrošnje tehnikom samoposluživanja. Ova tehnika zahteva da roba
dolazi u prodavnicu upakovana u male prodajne jedinice prilagođene potrebama kupaca, a sve
informacije koje je kupac prethodno dobio od trgovca sada moraju da se daju u ambalaži.
Savremena dostignuća na polju ambalaže (novi ambalažni materijali i oblici i nove tehnike
pakovanja), promene u načinu života stanovništva (urbanizacija, nove higijenske i zdravstvene
navike) i povećana kupovna moć potrošača (potražnja za kvalitetnijom robom u boljoj,
atraktivnijoj i skupljoj ambalaži) su za sve veću proizvodnju i potrošnju ambalaže.

Suprotno tome, postoje faktori koji usporavaju potrošnju ambalaže. To je odnos troškova
pakovanja i prodajne cene robe, kao i sve razvijenija svest o potrebi zaštite čovekove okoline od
nepotrebnog zagađenja.

2
 1.1. Metalna ambalaža

Postoji vrlo mali broj metala koji se koristi za proizvodnju ambalaže. Osnovni metali su
gvožđe (čelik) i aluminijum, a kao pomoćni metali koriste se kalaj, hrom i cink (za proizvodnju
belog, hromiranog i pocinkovanog lima). Metal pruža dobre kombinacije, izvrsnu fizičku zaštitu i
svojstva barijere, sposobnost oblikovanja i dekorativni potencijal, mogućnost recikliranja i
prihvatanje od strane potrošača.

1.2. Vrste i osobine metala

Metali kao ambalažni materijali imaju niz dobrih svojstava. Nepropusne su za tečnosti,
gasove, mikroorganizme i elektromagnetne zrake (svetlost). Imaju visoku mehaničku čvrstoću i
mogu se koristiti za izradu ambalaže koja zahteva velika mehanička naprezanja, poput ambalaže
za komprimovane ili tečne gasove (aerosol) i velike ambalaže (rezervoari). Zbog velike čvrstoće,
vrlo tanki zidovi dovoljni su za malu metalnu ambalažu, tako da je ova ambalaža prilično lagana
uprkos većoj gustini većine metala. Pored toga, metali dobro provode toplotu i podnose toplotu,
pa je metalna ambalaža pogodna za termički sterilisane proizvode.
Metalna ambalaža ima vrlo širok spektar primene. Koristi se za pakovanje hrane, pića i mnogih
drugih proizvoda. Gotova metalna ambalaža isporučuje se kupcima u obliku:
• limenke,
• kante,
• burad,
• poklopci za tegle,
• čepovi za flaše,
• cev,
• doza aerosola (sprej),
• metalne kutije,
• rezervoari i
• kontejneri.

3
 Svu metalnu ambalažu, osim cevi, odlikuje konstantan oblik. To je zbog čvrstoće metala i
odgovarajuće debljine zida ambalaže. Zbog toga metalna ambalaža pripada grupi krute (čvrste)
ambalaže.
Pored dobrih svojstava, metali sa stanovišta proizvodnje ambalaže imaju i više loših
svojstava. Stoga je većina metala, koji dolaze u obzir za proizvodnju ambalaže, manje ili više
podložna koroziji, a posebno prisustvu kiselina ili alkalija. Neki metali su takođe toksični. Zbog
toga je upotreba metalne ambalaže ograničena na ambalažu robe koja ne izaziva koroziju, ili roba
kojoj to ne smeta toksičnost metala ili metalna ambalaža mora biti zaštićena posebnim
postupcima.
Visoka cena nekih metala i redovno prilično visoki troškovi oblikovanja metalne
ambalaže čine ovu ambalažu skupom u poređenju sa ambalažom od većine drugih ambalažnih
materijala, što donekle ograničava upotrebu metalne ambalaže. Ipak, proizvodnja metalne
ambalaže raste iz godine u godinu, pre svega zahvaljujući dostignućima u proizvodnji metalnih
poluproizvoda koji se koriste kao ambalažni materijal (bolji kvalitet i niže cene). Sve ovo
doprinosi smanjenju troškova proizvodnje metalne ambalaže, poboljšanju njenog kvaliteta i
širenju područja njegove upotrebe.
Metali i legure metala imaju mnoga dobra i potrebna svojstva, ali takođe imaju veliki potencijal
za poboljšanje svojih svojstava legiranjem, toplotnom obradom, termomehaničkim i
termohemijskim tretmanima. Metali i legure metala kao inženjerski materijali mogu biti na bazi
gvožđa kada ih nazivamo obojenim materijalom, a na osnovu ostalih metala obojene materijale.
Slika 4 prikazuje vrste metalnih materijala / željeznih materijala.

Slika 1. Vrste metalnih materijala

4
 1.3. Čelik i nehrđajući čelik

Čelik je najvažniji tehnički materijal današnjice. To je tehničko gvožđe modifikovano sa

maksimalno 1,7% ugljenika (legura gvožđa i ugljenika). Ima vrlo dobra mehanička svojstva
(velika zatezna čvrstoća) koja se modifikuju promenom sadržaja ugljenika, legiranjem drugim
metalima i primenom različitih procesa proizvodnje i obrade. Pored vrlo dobrih mehaničkih
uzornih tehnoloških svojstava, najjeftiniji je metal, pa je tako našao široku primenu u svim
oblastima savremenog čoveka. Zbog ovih svojstava koristi se i za proizvodnju ambalaže. Takođe
ima vrlo dobra tehnološka svojstva. Lako se obrađuje kovanjem, valjanjem, izvlačenjem,
presovanjem, savijanjem i dobro se kombinuje zavarivanjem, lemljenjem i zakivanjem.
Njegov najveći nedostatak je loša otpornost na koroziju. Lako se rastvara čak i u slabim
kiselinama. Zaštita od korozije može se izvršiti raznim premazima i zaštitnim slojevima ili
legiranjem drugim metalima (npr. Hrom).
Prema hemijskom sastavu čelici se dele na:
• nelegirani (ugljenik) i
• legirani čelici.
Ugljenični čelici (nelegirani) pored gvožđa (98 - 99%) sadrže samo ugljenik. Strukturna struktura
ugljeničnih čelika i mehanička svojstva zavise samo od sadržaja ugljenika, pa razlikujemo: blagi
čelik (manje od 0,65% C), žilav (0,85 do 0,95% C), polutvrd (0,9 do 1,2) % C) i tvrdog čelika
(više od 1,4% C).
Kao prateće komponente čelika pojavljuju se sledeći elementi: mangan (do 0,8%), silicijum (do
0,6%), fosfor (do 0,04%), sumpor (do 0,04%) i gasovi O2, H2 i N2 . Ovi elementi se ne dodaju
radi poboljšanja bilo kakvih svojstava čelika, već potiču iz sirovina za proizvodnju sirovog
gvožđa (fosfor i sumpor) ili se dodaju tokom proizvodnje čelika (mangan i silicijum). Iz tih
razloga svi se nazivaju nusproizvodima od čelika. Veći sadržaj ovih sastojaka generalno
negativno utiče na svojstva čelika. U nelegiranim čelicima, drugi slučajni pratioci poput Cr, Ni,
V, Mo, V i Al često se nalaze u manjim količinama.
Legirani čelici pored gvožđa i ugljenika sadrže jedan ili više metala koji određuju njihova
svojstva. Standardna vrsta čelika za pakovanje prehrambenih i hemijskih proizvoda otporna na
sirćetnu kiselinu ima sledeći sastav: ugljenik 0,1%, hrom 18,5%, nikl 8,0% i molibden 1,2%.

5
Povećavanjem udela hroma, nikla i kobalta u čeliku proizvode se legirani čelici otporni na
hlorovodoničnu i sumpornu kiselinu.

Dodavanjem jednog ili nekoliko legirajućih elemenata istovremeno, vrše se promene u strukturi i
svojstvima čelika. Legirajući elementi utiču na promenu nekih svojstava tako da: poboljšavaju
mehanička svojstva, poboljšavaju otpornost na koroziju, postaju otporni na vatru i otporni na
toplotu, poboljšavaju kaljenje, utiču na veličinu metalnih zrna i menjaju toplotnu ili električnu
provodljivost.

Struktura čelika, a s tim u vezi i mehanička, tehnološka i hemijska svojstva, prvenstveno zavise
od sadržaja ugljenika. Generalno, povećani sadržaj ugljenika povećava čvrstoću i tvrdoću čelika,
istovremeno smanjujući njegovu žilavost. Što se otpornosti na koroziju tiče, ona je u velikoj meri
uslovljena prisustvom ugljenika, fosfora i sumpora. Što je sadržaj ovih elemenata niži, to je veća
otpornost na koroziju.

Pored podele prema hemijskom sastavu, čelici se prema nameni dele na strukturne (obične,
visokokvalitetne, nerđajuće), čelike sa posebnim svojstvima i alatne čelike.

Obični strukturni čelici u obliku debljih limova koriste se za proizvodnju ambalaže velikih
dimenzija kao što su cisterne za transport rasute robe u rinfuzi, tečnosti, tečni i komprimovani
gasovi. Od manjih limova prave se manji kontejneri, boce za pakovanje tečnih i komprimovanih
gasova. Za proizvodnju jeftine gvozdene ambalaže manjih dimenzija (mala, limena, nepovratna
ambalaža za toplotno sterilisanu ambalažu za hranu) koriste se limeni ili pocinkovani limovi od
strukturnog čelika sa vrlo niskim sadržajem ugljenika.

Nerđajući strukturni čelici zbog svoje visoke cene koriste se samo za pakovanje zahtevnih vrsta
robe koja se ne može upakovati u ambalažu od nekih drugih jeftinijih materijala (npr. Rezervoari
za transport kiselih proizvoda, sokovi od kiselog voća kao što je limunov sok i voćni
poluproizvodi konzervirani sa SO2).

Čelici sa posebnim svojstvima su hemijski stabilni čelici - nerđajući i čelici sa posebnim fizičkim
svojstvima - magnetni i čelici sa malim koeficijentom linearnog širenja.

Alatni čelici se ne koriste u proizvodnji ambalaže. To su sve nelegirani i legirani čelici koji se
koriste za izradu različitih alata, za obradu materijala u hladnom i vrućem stanju.

6
Nerđajući čelik - je termin koji se koristi za opisivanje izuzetno svestrane porodice tehničkih
materijala, koji su izabrani prvenstveno zbog svoje otpornosti na koroziju i otpornosti na toplotu.
Uobičajeni nazivi nerđajućeg čelika su nerđajući čelik, nerđajući čelik, prohrom i nerđajući čelik.
Definisan je kao legura gvožđa koja sadrži 12 do 25% hroma i sadržaj ugljenika od 0,03 do 1,1%.
Na ovom nivou, hrom reaguje sa kiseonikom iz vazduha i vlagom iz okoline gde se formira
zaštitni, koherentni, oksidni film koji obavija celu površinu materijala. Ovaj oksidni film (poznat
kao pasivni / granični sloj) je vrlo tanak (2-3 nm). Pasivni sloj na nerđajućem čeliku pokazuje
veoma važno svojstvo: kada dođe do oštećenja, dolazi do samopopravke, jer hrom u čeliku vrlo
brzo reaguje sa kiseonikom iz vazduha i vlagom iz okoline i oksidni sloj se reformiše kao barijera
između legure i okoline medija (slika 2). Povećanje količine hroma iznad granice od 10,5% daje
još veću otpornost na koroziju.

Slika 2. Formiranje pasivnog sloja na površini nerđajućeg čelika

7
Otpornost na koroziju može se dalje poboljšati i osigurati širok spektar svojstava ako se doda 8%
ili više nikla. Dodavanje molibdena dodatno povećava otpornost na koroziju (posebno tačkastu
otpornost na koroziju), a takođe dodavanje azota može povećati mehaničku čvrstoću i otpornost
na udubljenja. Ostali elementi mogu uticati na efikasnost hroma u stvaranju i održavanju filma,
ali nijedan drugi element sam po sebi ne može stvoriti svojstva nerđajućeg čelika. Povećavanjem
količine hroma na nivo do 18%, obezbeđuje se veća stabilnost pasivnog filma.
Ne postoji univerzalno ograničenje za sastav nerđajućeg čelika koji se koristi u kontaktu sa
hranom. Postoje posebni zahtevi postavljeni u Francuskoj i Italiji. U Francuskoj proizvod od
nerđajućeg čelika koji dolazi u kontakt sa hranom mora sadržavati najmanje 13% hroma, a može
sadržavati i nikl i mangan. Maksimalna ograničenja su nametnuta za neke druge elemente (4% za
Mo, Ti, Al i Cu, 1% za Ta, Nb i Zr). U Italiji postoji „pozitivna lista“ za određene vrste
nerđajućih čelika. Ove vrste nerđajućeg čelika moraju pod određenim uslovima da prođu testove
korozije u destilovanoj vodi, maslinovom ulju i vodenom rastvoru etanola. Tabela 1 daje oznake
nekih nerđajućih čelika koji se koriste u prehrambenoj industriji.

Tipovi Tipične primjene

1.4021 (martenzitni) Kuhinjski profesionalni noževi i lopatice.
1.4016 (feritni) U umjereno korozivnim sredinama (povrće, voće, pića).
Bačve, cjevovodi i strojni dijelovi koji zahtijevaju mogućnosti
1.4301 (austenitni)
zavarivanja; otpornost na koroziju je mnogo veća od 1.4016
Komponente koje se često čiste bez stacioniranih čvrstih dijelova i bez
1.4401 (austenitni)
prevelikog pritiska (stresa).
Sa korozivnom hranom (tople slane vode, vode sa krutim tvarima,
1.4539 (austenitni)
ustajala i slana jela).
Sa korozivnom hranom (mnogo veća snaga od 1.4401). Dobra otpornost
1.4462 (dupleks)
na koroziju i pucanja u otopinama soli na visokim temperaturama.

Tabela 1. Oznake nekih od nerđajućih čelika koji se koriste u prehrambenoj industriji

8
Materijal od nerđajućeg čelika sigurno je postao najvažniji materijal za procese skladištenja,
transporta i ugradnje u savremenoj prehrambenoj industriji. Satensko glatka ili zrcalno svetla
površina vrlo je jednostavna za održavanje i izgleda atraktivno. Nerđajući čelici mogu da
podnesu kontakt sa vatrom veoma dugo i ne menjaju oblik ili se lako savijaju. Oni mogu vrlo
dugo zadržati svoju prirodnu boju i gotovo su neosjetljivi na napade korozije, životinjske masti,
krv, sol, voćne i biljne kiseline, ljudski otpad, deterdžente i vlagu. Budući da nema pukotina, ne
dozvoljava skladištenje ili skrivanje prljavštine ili bakterija. Budući da se lako čisti, uz
minimalno održavanje, materijali se mogu održavati kao novi čak i nekoliko decenija. Čišćenje
od nerđajućeg čelika je slično čišćenju porcelana ili stakla i daleko je superiornije od plastike,
aluminijuma ili zemljanih materijala.
Kategorije nerđajućeg čelika, prema metalurškim fazama prisutnim u njihovim mikroskopskim
strukturama (prikazane na slici 6) su:
• ferit,
• martenzit,
• austenitni i
• dupleks (mešoviti) - mešavina ferita i austenita.

Slika 3. Klasifikacija nerđajućeg čelika prema mikrostrukturi Schaeffler-ov dijagram

9
 Feritni i martenzitni nerđajući čelici takođe se mogu nazvati hromiranim, a austenitni i
dupleksni nerđajući čelici mogu se nazvati hrom-nikl čelik, prema sastavu glavne komponente.
Tabela 2 prikazuje klasifikaciju glavnih grupa nerđajućih čelika prema EN i AISI standardima.
Feritni nerđajući čelici sadrže hrom kao glavni legirajući element (11 do 17%), a maksimalni
sadržaj ugljenika je 0,1%. Feritni nerđajući čelik, poznat kao AISI 430, sadrži oko 17% hroma i
koristi se u proizvodnji kućnih aparata.
Martenzitni nerđajući čelici takođe sadrže hrom kao glavni legirajući element (11 do 17%) i
sadržaj ugljenika od 0,2 do 1,1%. Martenzitne vrste čelika koriste se za izradu pumpi i noževa od
kojih se očekuje velika čvrstoća.
Austenitni nerđajući čelici su glavna grupa nerđajućih čelika. Pored hroma, kao glavnog
legirajućeg elementa sadrže i nikl. Prisustvo nikla poboljšava otpornost na koroziju ovih čelika.
Jedan od najpoznatijih hrom-nikl čelika, konstruisan posle Drugog svetskog rata, ima oznaku
18/8 (18% hroma i 8% nikla), poznat u Nemačkoj pod oznakom V2A (Versuch 2 Austenitic).
Krajem 1950-ih, ta oznaka je promenjena u međunarodnu oznaku AISI 304 ili V.Nr. 1.4301
(18/8) sa 18% hroma i 8% nikla.
Sledeći najčešći čelik bio je V4A (Versuch 4 Austenitic) sa najmanje 2% molibdena. Danas je
poznat kao AISI 316 ili V.Nr. 1.4401 (18/10 / 2.5) sa 18% hroma, 10% nikla i 2,5% molibdena.
Ova vrsta nerđajućeg čelika je povećala otpornost na koroziju u jamama u različitim kiselinama.
Koristi se u hemijskoj, prehrambenoj, papirnoj, farmaceutskoj i automobilskoj industriji. Čelici
AISI 304 i AISI 316 čine oko 65% svetske proizvodnje.
Dupleksni nerđajući čelici ili mešane strukture od nerđajućeg čelika (dupleksni čelik) dobijaju na
značaju zbog njihove feritno-austenitne strukture. Procenat hroma u ovom čeliku je od 24% do
27%, nikla između 4,5% i 7%, a molibdena između 2% i 6%. Karakteriše ga velika čvrstoća i
otpornost na koroziju zbog niskog sadržaja hroma i molibdena, a najčešće se koristi u hemijskoj
industriji (za transport prirodnog gasa i nafte).
Prema klasifikaciji AISI (Američki institut za gvožđe i čelik), koja se koristi širom sveta, feritni i
martenzitni nerđajući čelici klasifikovani su u seriju 400, a austenitni hrom-nikl čelik u seriju
300.

10
 Tako, na primer, hrom-nikl čelici sa 18% hroma i 8% nikla imaju oznaku 304, a
martenzitni čelik sa 13% hroma i 0,4% ugljenika ima oznaku 420. Gotovo svaka zemlja ima
svoju klasifikaciju, pa je najčešće korišćeni standard u Evropi nemački DIN, koji sve više
zamenjuje EN standarde, koji su obavezni za države članice EU.
U Sjedinjenim Državama se pored AISI koriste i klasifikacije prema SAE (Društvo autumotivnih
inženjera), ASTM (Američko društvo za ispitivanje i materijale), AMS (Specifikacije
vazduhoplovnih materijala) i ACI (Institut za livenje legura). Postoji i međunarodni standard
(ISO standard), koji kombinuje američke i evropske standarde.

Tabele 2. Klasifikacija glavnih skupina nerđajućih čelika

U Evropi su vrste nerđajućih čelika najčešće definisane oznakama navedenim u EURONORM

EN 10088 za opšte namene - Tabela 2. Ove oznake slede Verksoffov sistem brojeva za nerđajuće
čelike prvobitno razvijen u Nemačkoj. Uobičajene američke etikete su takođe široko poznate, a
najpopularnija serija je AISI serija.
Velika investiciona ambalaža - rezervoari, rezervoari i rezervoari mogu biti izrađeni od
nerđajućeg strukturnog čelika. Takve jedinice za pakovanje su posebno pogodne za transport ili
skladištenje agresivnih proizvoda (voćni sokovi, poluproizvodi konzervirani sumpor-dioksidom).
Nerđajući čelik je veoma skup za proizvodnju komercijalne ambalaže (ambalaža manjih
dimenzija), njegova upotreba ne bi bila ekonomski opravdana i zato se ne koriste u ove svrhe.

11
1.4. Zaključak

U prehrambenoj industriji sigurno je prisutna najveća raznolikost upotrebe metalne ambalaže, s

obzirom na raznolikost proizvoda. Danas su hiljade različitih prehrambenih proizvoda upakovane
u metalnu ambalažu, dvodelne i trodelne limenke. Dvodelne konzerve se koriste za konzerviranje
mesa i ribljih prehrambenih proizvoda, dok se trodelne konzerve koriste za konzerviranje raznih
proizvoda od mesa i ribe, gotovih jela, masti i ulja, raznih proizvoda od voća i povrća i za
pakovanje konditorskih proizvoda, kafe, prehrambenih prahova proizvodi, farmaceutski
proizvodi i dijetetski suplementi.

Pakovanje hrane je jedan od najvažnijih procesa koji utiče na održavanje kvaliteta hrane od polja
do stola, odnosno tokom skladištenja, transporta, maloprodaje i sve do krajnje upotrebe od strane
potrošača.

Pitanja zaštite potrošača podstakla su i Evropsku komisiju da usvoji niz direktiva i propisa koji se
odnose na predmete koji dolaze u direktan kontakt sa hranom. Jedan od obaveznih zahteva
propisanih direktivama je sledljivost, koja u slučaju rizika povezanih sa limenkama omogućava
identifikaciju svih učesnika u lancu proizvodnje.

Glavni zadatak metalne ambalaže za pakovanje hrane je očuvanje izvorne svežine i kvaliteta sa
naglaskom na zdravlje, odnosno zaštita od različitih hemijskih, mehaničkih i mikrobioloških
uticaja kako bi se povećala trajnost pakovanih sadržaja.

Prednosti upotrebe metalne ambalaže su višestruke: lako se oblikuje, ima dobra mehanička
svojstva, zahteva upotrebu manje aditiva u proizvodnji hrane, može biti hermetički zatvoreno,
izdržava promene temperature, nepropusno je za vlagu, masnoću i UV zrake. S druge strane,
pravilnom upotrebom zaštitnih boja i lakova sprečava se pojava korozije, što se smatra najvećim
nedostatkom ambalaže u metalnoj ambalaži. Proizvodnja nehrđajuće metalne ambalaže od
aluminijuma postaje sve češća, lagana i laka za oblikovanje.

Upotreba limenki za pakovanje hrane menjala se tokom istorije, ali novi uvidi u hranljivu
vrednost hrane koja je konzerviranjem gotovo nepromenjena, kao i novi, savremeniji oblici i
dizajni, vratili su limenke u upotrebu kao poželjno pakovanje. taj trend i nastaviti.

12
5. Literatura

1) Ivan Vujković, Kata Galić i Martin Vereš; Ambalaža za pakiranje namirnica, Zagreb 2007.

2) Nenad Stričević; Suvremena ambalaža, Zagreb 1983.

3) Nataša Stipanelov Vrandečić; Ambalaža, Split 2010.

4) Sveto Cvetkovski; Stainless Steel In Contact With Food And Bevarage, AMES Scientific

Paper (UDC: 669.14.018.8:641.54), Skopje 2012.

5) Gordon L. Robertson; Food Packaging-Principles and practice (2nd edition), New York, 2013.

6) Petrović Zoran; Limenke i poklopci za trajne konzerve - savremene razvojne i istraživačke

potrebe u njihovoj izradi i zaštiti, trendovi i smernice budućeg razvoja; Tehnologija mesa 44

(UDC: 664.933), Beograd 2003., dostupno na: http://scindeks.ceon.rs/article.aspx? query= ISSID

%26and%261027&page=9&sort=8&stype=0&backurl=%2fissue.aspx%3fissue%3d1027

7) Kata Galić, Nada Ciković, Katarina Berković; Analiza ambalažnog materijala; Zagreb 2000.

8) Pravilnik o upravljanju ambalažom i ambalažnim otpadom; Federalni ministar okoliša i

turizma FBiH, dostupno na: http://www.fmoit.gov.ba/ba/page/40/zakonodavni-okvir-za-opasni-i-

neopasni-otpad

9) Fadila Kiso; Paletni sistem transportatransporta; Sarajevo 2013.

10) Aleksandar Đ. Dedić; Osnovi mašinstva 2. deo; Beograd, 2008.

11) Joseph F. Hanlon, Robert J. Kelsey, Hallie Forcinio; Handbook of package engineering (3rd

edition); CRC Press; USA; 1998.

13