Finalen Ucebnik Osnovi 2012 PDF

I
МИНИСТЕРСТВО ЗА ОБРАЗОВАНИЕ И
НАУКА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
ул. Мито Хаџивасилев Јасмин бб
Скопје
В. проф. д-р Сретко Цветковски

Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Градежен факултет
дипл. геод. инж. Ванчо Стојановски, наставник по стручни предмети,

СГГУГС „Здравко Цветковски“, Скопје
дипл. инж. арх. Шехи Шермин, наставник по стручни предмети, СГГУГС

„Здравко Цветковски“, Скопје
Виолета Јовановска
авторите
авторите
дипл. инж. арх. Весна Трпковска
примероци
Со одлука за одобрување на учебникот по предметот: Основи на градежништвото и геодезијата за I

година, струка: градежно – геодетската, за сите профили, бр. 22 - 1378/1 од 14 - 06 - 2012 год.
донесена од Националната комисија за учебници.
CIP – Каталогизација во публикација на Народната и универзитетска библиотека „Св. Климент
Охридски“, Скопје
ТРПКОВСКА, Весна
Основи на градежништвото и геодезијата: за I година од градежно – геодетската струка, за сите
профили, / Весна Трпковска, Жанета Димитриевска, Виктор Соколовски. – Скопје: Министерство за
образование и наука на Република Македонија, 2011. – 170 стр.: илустр.; 30см.
ISBN
COBISS.MK
II
III
IV
Во оваа тематска целина ќе се запознаеш со:
поимот за градежништвото;
историскиот развој на објектите;
основните насоки во градежништвото;
учесниците во градбата на објектите;
видовите на објекти од високоградбата;
ВИСОКОГРАДБА
подготвителните работи: истражувачки
работи, геодетски работи, проектантски
работи и организациони работи;
изведувачки работи: земјани работи,
градежни работи, инсталатерски работи и
завршни работи;
одржувањето на објектите;
поимот за градилиште и видови на
градилишта;
организација на градилиштето;
изведување на работите;
техничката документација: градежна книга,
градежен дневник, работен налог и карнетка;
контролата на градбата;
технички прием на објектот.
ТЕМАТСКА ЦЕЛИНА А
Високоградба
ТЕМАТСКА ЦЕЛИНА
А. Високоградба
1. Увод во основите на градежништвото и геодезијата

2. Градење на објектите
3. Објекти од високоградбата
3.1. Станбени објекти
3.2. Општествени објекти
3.3. Стопански и индустриски објекти
4. Работи во градежништвото
4.1. Подготвителни работи
4.2. Изведувачки работи
4.3. Одржување на објектите
5. Процес на градба на објектите од високоградбата
5.1. Градилиште
5.2. Техничка документација на градилиште
5.3. Контрола на градбата
2
1. Увод во основите на градежништвото и

геодезијата
Градежништвото е една од најстарите и нај-
значајни стопански гранки. Појавата и разви-
токот на градежништвото е поврзана со разви-
токот на општеството, културата и цивилизаци-
јата. Првите градежни објекти настанале во
Месопотамија, меѓу реките Тигар и Еуфрат,
пред 5000 години п.н.е. За достигнувањата на
тие цивилизации се дознава од разновидните
градежни објекти кои ги градел човекот, и сакај-
ќи да ги сочува од заборав, создал „чуда“. Така
до ден денес се познати т.н. седум чуда на ста-
риот свет:
1. Семирамидините висечки градини,
2. Колосот од Родос,
3. Александрискиот светилник,
Колосот од Родос 4. Кеопсовата пирамида во Гиза,
5. Храмот на Артемида во Ефес,
6. Мавзолејот во Халикарнас и
7. Статуата на Зевс во Олимпија (сл. 1).
Храмот на Артемида во Ефес
Семирамидини висечки градини Статуа на Зевс во Олимпија
сл. 1
3
Кеопсовата пирамида во Гиза
Сите овие објекти сведочат за достигнува-

њата во градежништвото и уметноста. Поколе-
нијата, гледајќи ги овие и многу други објекти,
постојано си ги поставуваат истите прашања:
Мавзолеј во Халикарнас како човекот со низок степен на развитокот на
техниката и технологијата успевал да оствари
такви достигнувања.
Секогаш кога човечките цивилизации и кул-
турата доживувале напредок, и градежништво-
то доживувало напредок, бидејќи било одраз
на достигнувањата на општеството и култу-
рата.
Во стариот век пооделни цивилизации оста-
виле значајни архитектонски остварувања со
снажен уметнички квалитет. Најистакната по
достигнувањата во градежништвото несомнено
е грчката архитектура (сл. 2).
Капитол на грчки столб
Александриски светилник
сл. 1
Каријатиди на грчки храм
сл. 2
Артемида со елен
4
Класична Грција е колевка на европската ци-
вилизација, култура, наука и техника. Храмови-
те на Акропол, станбените згради, гробниците,
плоштадите, спортските борилишта и стадиони
од V и IV век п.н.е. и денес сведочат за вешти-
ните на старите градители (сл.3).
Етрурците и Римјаните исто така биле голе-

ми градители и оставиле голем број храмови,
бањи, раскошни палати, амфитеатри, арени,
сл. 3 – Партенон патишта, аквадукти кои ги има и во нашата
земја (сл. 4).
Во средниот век христијанството со својата

вера и учење создава нов тип објекти - цркви
(сл. 5).
Од XV век на територијата на Балканскиот
полуостров Турците изградиле голем број на
џамии, чаршии, амами, анови и др. (сл.6).
Во периодот на ренесансата, градежништво-

то се развива во монументални размери (сл.
7). За тоа сведочат делата на големите умет-
сл. 4 – Колосеум во Рим ници, архитекти и филозофи: Леонардо да
Винчи, Микеланџело (сл. 8), Браманте, Рафаел
и др.
сл. 7
Пијета на
Микеланџело
сл. 5 – Црква – Канео Охрид
сл. 6 – Џамија во Истанбул сл. 8 Катедрална црква во Фиренца
5
Во XIX век доаѓа до големи промени во на-
уката и техниката што ќе се одрази и во гра-
дежништвото. Кон крајот на XIX и почетокот на
XX век се јавуваат почетоците на модерната,
современа архитектура. Еден од основачите на
модерната архитектура е познатиот архитект
Ле Корбизје. Во создавањето на модерната
архитектура голема улога има пронаоѓањето
на нови градежни материјали како челикот и
армираниот бетон кои создаваат безгранични
можности во изградбата на објектите, како во
височина така и во создавање на необични
форми и облици (сл. 9).
Бурџ – Дубаи – највисоката

кула во светот
Трговски центар – Малезија
Кули во Дубаи Кристален остров – Москва
сл. 9
6
Со примена на современите градежни мате-
ријали и техничките и технолошките достигну-
вања во градежништвото, човекот гради насел-
би и градови со најразлични видови на објек-
ти. Тие се поврзани со мрежа од патишта и же-
лезнички линии, совладувајќи ги природните
препреки со мостови, вијадукти и тунели. На
морските, езерските и речните брегови човекот
ги уредува пристаништата, доведува вода во
сушните предели, создава вештачки езера,
гради брани и централи.
Сите објекти кои ги гради човекот во своја
корист и при тоа ја менува и дополнува приро-
Современа самостојна куќа дата, а се фиксно поврзани со земјата, се вика-
ат градежни објекти.
Вештината на градење на градежни објекти
се вика градежништво.
1.2. Поделба на градежништвото

по насоки
Градежништвото е сложена стопанска деј-
ност која е поделена на неколку насоки. Подел-
бата е извршена според специфичните проб-
леми и задачи кои треба да се решат при про-
Трговски центар ектирањето и изградбата на објектите, карак-
теристиките на градежните работи и нивната
намена и висина. Според тоа, основните насо-
ки во градежништвото се:
високоградба
нискоградба и
хидроградба.
Високоградбата опфаќа проектирање и из-

градба на објекти кои со својот поголем дел се
над земјата.
Високоградбата е дел од архитектурата која
Куќата на водопадите е многу сложена дејност, која освен со проек-
тирење и изведба се занимава и со урбанизам
(планско уредување).
Урбанизмот е дел од архитектурата кој се
занимава со планирање и уредување на прос-
торот во градовите и населбите.
Објектите од високоградбата се непосредно

поврзани со секојдневниот живот и работа на
човекот како: станбени згради, училишта, бол-
ници, продавници, стадиони, театри, кина,
Градско собрание банки, индустриски објекти и др. (сл. 10). Са-
мото име „високоградба“ кажува дека висината
сл. 10 – Високоградба е нагласена димензија на овие објекти и дека
објектите се развиваат во висина.
7
Нискоградбата опфаќа проектирење и из-

градба на објекти кои се ниско на земјата или
под неа.
Тоа се: патишта и железнички линии по
кои се одвива моторен, односно железнички
сообраќај и мостови, вијадукти и тунели кои
служат за совладување на теренски препреки
(сл. 11).
Автопат
Мост сл. 11– нискоградба Тунел Железничк пруга
Вијадукт
Пропуст
Хидроградбата опфаќа проектирење и из-
градба на објекти кои се поврзани со водата и
нејзиното искористување.
Такви објекти се: хидроцентрали со брани,
објекти за наводнување и одводнување на зем-
јиштето, водоводна и канализациона мрежа,
регулација на реки и др.(сл. 12).
сл. 12 – Најголемата брана на

светот – Хувер брана
8
ЗАПОМНИ
Првите градежни објекти настанале во

Месопотамија;
Челикот и армираниот бетон како
градежни материјали, имаат голема улога
во создавањето на модерната
архитектура;
Сите објекти кои ги гради човекот во
своја корист и притоа ја менува и
надополнува природата, а се фиксно
врзани за земјата, се викаат градежни
објекти;
Вештината на градење на градежни
објекти се вика градежништво;
Основните насоки во градежништвото се:
високоградба, нискоградба и
хидроградба;
Објектите од високоградбата се со својот
поголем дел над земјата;
Објектите од нискоградбата се ниско на
земјата или под неа;
Објектите од хидроградбата се поврзани
со водата и нејзиното искористување.
Провери го твоето знаење!

1. Каде се изградени првите градежни
објекти?
2. Какви видови на објекти граделе старите
Грци и Римјани?
3. Во средниот век, какви видови на објекти
создава христијанството?
4. Кои видови на објекти во XV век ги
граделе Турците?
5. Кои градежни материјали овозможиле
изградба на современи и модерни објекти?
6. Кои објекти се градежни објекти?
7. Што е градежништвото?
8. Дефинирај ги објектите од високоградбата
9. Дефинирај ги објектите од нискоградбата
10. Дефинирај ги објектите од хидроградбата
11. Наброј ги објектите од високоградбата!
12. Наброј ги објектите од нискоградбата!
13. Наброј ги објектите од хидроградбата!
9
2. Oбјекти во градежништвото
Градење на објектите
Градењето на објектите е сложен процес кој

бара изведување на повеќе фази и тоа:
претходни работи
проектна документација
подготвителни работи и
изградба на објектот која опфаќа:
– земјани работи
– изведување на градежната конструкција
– инсталатерски работи
– завршни работи
– вградување на опрема и други работи
со кои се оформува целината на град-
Бурџ Ал Араб – Дубаи бата.
Градежен објект или градба е сè што нас-

танало со изградба и е поврзано со земјиш-
тето, а претставува градежна целина за-
едно со инсталациите, односно опрема-
та.1
При градењето на објектите треба да се при-
менуваат постоечките градежни прописи кои ќе
обезбедат стабилност, квалитетна работна и
животна средина, сигурност во употребата,
ефикасно користење на енергијата и топлинска
Кинески ѕид заштита, непречен пристап и движење до и во
градбата и технички својства на градежните
производи што се користат за изградба.
Учесници во процесот на градење
Бидејќи изградбата на градежните објекти е

сложен и одговорен процес, бара ангажирање
на повеќе стручни лица кои вршат проектира-
ње, ревизија, изведување и надзор над изград-
бата како и занаетчиски фирми, градежна ин-
дустрија и др.
Во процесот на изградба на градежните об-

јекти учествуваат:
инвеститор;
проектант и
изведувач.
1
Закон за градење, Сл.Весник на Р. Македонија, бр. 130/90 од
28.10.2009 година
10
Инвеститор
За да може да се изгради еден објект најна-

пред треба да се обезбедат материјални сред-
ства (пари).
Субјектот кој обезбедува парични сред-
ства за изградбата на објектот се вика
инвеститор.
Инвеститор може да биде установа, стопан-
ска или општествена организација, државата
или кое било лице кое има доволно пари да
вложи во изградбата на еден објект и е соп-
ственик на земјиштето на кое ќе се гради објек-
тот.
Должности на инвеститорот се:
да обезбеди место (локација) за изградба
на објектот со потребна документација ка-
ко доказ на сопственост;
да обезбеди техничка документација
неопходна за започнување на изградбата,
и
да определи управител на градба кој во
негово име ги води сите фази во изград-
бата на објектот.
Проектант
За реализација на желбите и замислите на

инвеститорот во однос на градбата, потребно е
да се изготват цртежи или проект.
Творецот на проектот и реализатор на
барањата и желбите на инвеститорт се
вика проектант.
Проектант може да биде само дипломиран
инженер архитект кој поседува овластување за
проектирање2 или проектанско биро кое посе-
дува лиценца за проектирање.
Должности на проектантот се:
да ги проучи барањата на инвеститорот;
да изработи проект за објектот согласно со
стандардите и нормативите за проектира-
ње;
да го усогласи проектот со условите за
градење, и
да врши проектантски надзор по барање
на инвеститорот, заради контрола на реа-
лизацијата на проектот во текот на изград-
бата.
2
Според член 15 од Законот за градење, сл. весник бр. 130/09
од 28.10.2009 година
11
Изведувач
За да може објектот за кој е изготвен проект
да се реализира потребно е да се ангажира
фирма која ќе го изгради објектот.
Градежната организација или фирма
која ќе го изгради замислениот и проекти-
раниот објект се вика изведувач.
Изведувач може да биде фирма која е регис-
трирана за изведување на градежни и/или гра-
дежно-занаетчиски работи и поседува лиценца
за изведувач.
Должности на изведувачот се:
да ги изведува градежните работи согла-
сно одобрението за градба и изведбениот
проект;
да обезбеди квалитетни градежни произ-
води, и
да го изгради објектот брзо, квалитетно,
економично и според важечки технички
прописи.
Техничка документација за започнување

на изградбата
Една од задачите на инвеститорот е да обе-
збеди техничка документација неопходна за за-
почнување на изградбата на објектот.
Техничката документација ја сочинуваат:
решение за локациски услови – доку-
мент во кој се наведени сите податоци за усло-
вите за градење на конкретната парцела, утвр-
дени со урбанистичкиот план3. Документот по-
крај текстуален има и графички дел од кој се
гледа местото на парцелата, нејзините димен-
зии, големината на објектот, катноста, соседи-
те и др. За добивање на локациски услови се
поднесува:
– барање,
– доказ за сопственост на парцелата,
– геодетски елаборат за нумерички пода-
тоци и
– идеен проект.
Врз основа на добиените локациски услови и
идејниот проект, проектантот го изработува ос-
новниот проект. Тој е збир од проекти за раз-
личните фази од изградбата на објектот како:
архитектура, статичка пресметка, електрика,
водовод и канализација и др.
3
Според Законот за просторно и урбанистичко планирање, бр.
24 од 19.02.2008 година
12
одобрение за градење - документ со кој
може да се започне изградбата на објектот. За
добивање на одобрение за градење се подне-
сува:
– барање,
– решение за локациски услови,
– комплетен основен проект и
– имотен лист - доказ за сопственост на
локацијата.
Врз основа на одобрението за градба, ин-
веститорот склучува договор за градење со из-
ведувачот.
ЗАПОМНИ
Градба е сè што настанало со изградба и

е поврзано со земјиштето, а претставува
градежна целина заедно со инсталации-
те, односно опремата;
Во процесот на градба учествуваат:
– инвеститор
– проектант и
– изведувач.
Инвеститор – обезбедува пари за изград-
ба на објектот;
Проектант – го изработува проектот;
Изведувач – фирма која го гради објек-
тот;
Техничка документација за изградба на
објектот се:
– решение за локациски услови,
– идеен и основен проект и
– одобрение за градење.

1. Што е градба?
2. Кои се учесниците во процесот на градба?
3. Кои се должностите на инвеститорот?
4. Кои се должностите на проектантот?
5. Кои се должностите на изведувачот?
6. Кои документи се потребни за да се започ-
не со изградба на објектот?
7. Кој проект треба да се изработи за добива-
ње на локациски услови?
8. Кој проект треба да се изработи за добива-
ње на одобрение за градба?
9. Врз основа на кој документ инвеститорот
може да склучи договор за изградба со
изведувачот?
13
3. Објекти од високоградбата
Самото име „високоградба“ упатува дека
станува збор за објекти на кои висината им е
нагласена димензија, а изградбата започнува
од најниските кон повисоките делови од објек-
тот. Објектите од високоградбата се разновид-
ни и меѓусебе се разликуваат според:
– намената,
– содржината,
– функционалното решение,
– местото на изградба,
– конструкцијата, и
– архитектонското и естетско оформување.
Поради тоа сите објекти се поделени во сле-
дниве поголеми групи:
Земјанка
станбени објекти - наменети за живее-
ње на човекот. Зафаќаат најголема тери-
торија од еден град;
општествени објекти - служат за задо-
волување на заедничките и општествени
потреби на човекот и
стопански и индустриски објекти -
служат за индустриското и стопанското
производство на една земја.
Куќа со една просторија
3.1. Станбени објекти
Хуманата страна на градежништвото е нај-
очигледна во изградба на станбените објекти.
При тоа човекот и неговото семејство се основ-
ните елементи од кои се тргнува при проекти-
рањето и изградбата на објектите.
Куќата во својот развиток поминувала низ
различни фази. На почетокот тоа била земјан-
ката, потоа куќа со една просторија и огниште
Современа куќа во средина, потоа куќа на кат, сè до денешните
индустриски изградени и модерно обликувани
куќи и станбени згради (сл. 13).
Станбените објекти се наменети за

живеење, работа и одмор на човекот, а се
викаат станбени бидејќи се составени од
станови.
Според бројот на станови, начинот на живе-
ење и организација станбените објекти се по-
Модерна куќа делени на:
сл. 13 индивидуални семејни куќи и

повеќесемејни (колективни) станбени
згради.
14
Индивидуални семејни куќи
Наменети се за живеење на едно до три се-
мејства и се градат на приземје или приземје и
еден кат (сл.14)
Според поставеноста на локацијата се делат
на:
самостојни семејни куќи - куќата е сло-
бодно поставена на плацот и од сите стра-
ни е опкружена со двор. На тој начин е
овозможено правилно осончување и ори-
ентирање (поставување на просториите во
Куќа на приземје станот според страните на светот). Со тоа
се создаваат услови за здрави простории.
двокуќи - куќите имаат еден заеднички
ѕид и три слободни страни, со што се
намалува можноста за обезбедување на
правилна ориентација и осончување на
сите простории. ;
куќи во низа - кога ќе се поврзат една до
друга повеќе од две куќи се добиваат куќи
во низа. Тука само првата и последната
куќа имаат три слободни страни, додека
другите имаат само две слободни страни.
Куќа на приземје и еден кат
Со тоа се намалува можноста за правилна
сл. 14 ориентација и осончување на поголем број
простории во станот. (сл. (15)
Архитектонското и функционално решение
на индивидуалните семејни куќи дава големи
можности за нивно просторно обликување и
вклопување во природниот амбиент.
Позитивни страни:
– овозможуваат пријатен одмор и приват-
ност;
– имаат дворно место, и
– правилна ориентација на просториите.
Под ориентација се подразбира правилна

поставеност на просториите од станот спрема
страните на светот. На тој начин одредени
простории добиваат повеќе светлина и топли-
на од Сонцето. На пример: дневната соба, во
која се поминува најголем дел од денот, треба
да има најповолна ориентација - југ до југоза-
пад, спалните соби на исток, додека бањата на
север.
Негативни страни:
– мала густина на населеност;
– големи градежни парцели;
сл. 15 – скапа изградба и инсталации;
– зголемување на должините на улиците, и
– поголема оддалеченост од градските цен-
три.
15
Повеќесемејни (колективни) станбени

згради
За да се зголеми густината на населеност,

особено во градовите, се градат станбени об-
јекти на катови за поголем број семејства или
повеќесемејни станбени згради. На тој на-
чин се намалува изградената површина затоа
што становите се редат еден врз друг во виси-
на.
Станбен блок Основната разлика со индивидуалните се-
мејни куќи е изумирањето на тесната врска со
градината, односно природата поради поставе-
носта на станот на одредена висина од тере-
нот. Таа врска кај овој вид објекти се обезбе-
дува до извесен степен со помош на лоѓии,
балкони и тераси кои се јавуваат како главни
елементи кај повеќесемејните станбени објек-
ти.
Но и при проектирањето на становите кај
овие објекти мораат да се имаат во предвид
истите принципи и правила како кај индиви-
дуалните семејни куќи. Тоа значи дека треба
да се предвидат сите групи на простории и што
е можно поправилно ориентирани. Овде е мно-
гу тешко да се обезбеди правилна ориентација
на сите простории од станот. Може да се случи
еден стан да има само една ориентација (сите
простории од станот да се поставени на една
страна на светот) што не може да обезбеди
правилно осветлување и затоплување.
Според својата форма, бројот на катови и

склоп, овие објекти се изведуваат како :
станбени блокови и
станбени кули (сл.16).
Станбени блокови се објекти кои имаат

поголема должина во однос на висината на
објектот.
Бидејќи овие објекти се протегаат повеќе во

должина, имаат повеќе влезови и поради тоа
повеќе станови на еден кат кои може да се
ориентирани само на една страна. Најчесто се
составени од приземје и 4 - 5 ката.
16
Станбените кули се објекти чија висина

е двапати поголема од должината.
Кај станбените кули најчесто има по четири

стана на еден кат кои имаат ориентација на
сите четири страни.
Изградбата на овој вид станбени објекти
овозможува поголема искористеност на граде-
жното земјиште особено во централните дело-
ви од градот. Групните или поединечни компо-
зиции на овие објекти овозможува создавање
карактеристични силуети на градовите.
Позитивни страни:
– зголемена густина на населеност;
– економична изградба и инсталации, и
Станбени кули
сл. 16 – покуси улици и слободни површини за
зеленило.
Негативни страни:
– изгубен контакт со природата;
– неправилна ориентација на просториите
во станот и
– семејството нема приватност.
Приодот кон становите и врската меѓу нив ја

сочинуваат систем од вертикални и хоризон-
тални сретства за комуникации, кои претставу-
ваат заеднички архитектонски елементи
кај повеќесемејните станбени згради:
хоризонтални комуникации: влез, вет-

робран, влезен простор, ходници и галерии
(надворешни и внатрешни);
вертикални комуникации: скали, лифто-
ви и рампи.
Границата на заедничките комуникации и

приватниот простор се наоѓа на влезот во ста-
нот, на прагот на влезната врата. Поради тоа,
потребно е да се обрне посебно внимание на
големината, опременоста, функционалноста и
сигурноста при користење на системот на
хоризонталните и вертикалните комуникации.
17
Стан
Основен елемент во секој станбен објект е
станот (сл. 17). На човекот му служи за живе-
ење, работа, одмор, исхрана, забава, собира-
ње на семејството, роднини пријатели и др.
Станот е составен од повеќе простории раз-
лични по големина и намена. Поврзувањето на
просториите е според законите на живеењето
на човекот и ја определуваат функционалноста
на станот.
Според особеностите на поедини намени на
просториите во станот, тие се групирани во
неколку групи:
простории за движење - влез, претсобје,
сл. 17 – Стан ходници, дегажман и скали
простории за дневен престој - дневна
соба, трпезарија, работна соба (сл. 18)
простории за спиење - спални соби,
бања
економски просотрии - кујна, остава,
визба.
сл. 18 – Трпезарија и дневна соба со скали
Спална соба
Кујна
18
Станот треба да одговара на современите
потреби на човекот и треба да биде чист, сув,
правилно осончан, проветрен и да обезбеди
услови за здрав живот.
Становите може да се разликуваат според
големината и според бројот на соби и се делат
на:
гарсоњера - најмал стан составен само од
една соба која е наменета за: дневен прес-
тој, исхрана и одмор (сл. 19);
еднособен стан - се разликува од гарсо-
њерата по тоа што има издвоена кујна (сл.
20);
двособен стан - има дневна соба и една
спална соба;
трисобен стан - има две спални соби;
сл. 19 повеќе собен стан - три спални соби и
луксузен стан - има повеќе спални соби,
работни соби, соба за игра на деца, еко-
номски простории (утилити4, остави и др.),
хоби соба со билјард, теретана и др.
3.2. Општествени објекти

Разновидноста на човековите активности на-
двор од рамките на семејството и домот влија-
еле на создавање на други објекти, освен стан-
бените објекти.
Сите објекти кои се наменети за масов-
на употреба, за привремен престој на лу-
сл. 20 ѓето и имаат јавна функција се викаат
општествени објекти.
Општествените објекти се многубројни и
според: намената, изгледот, конструкцијата и
содржината се поделени во следниве групи:
1. Објекти за колективно домување и

угостителски објекти:
– хотели (сл. 21)
– мотели (сл.22)
– одморалишта и летувалишта
сл. 21 – студентски и ученички домови
– домови за стари лица и
– детски градинки
Угостителски објекти:
– ресторани, кафеани
– слаткарници
– мензи
– барови и др.
сл. 22
4
Соба за пеглање на алишта
19
2. Општествени згради:
– училишни објекти – основни и средни

училишта, факултети, академии, институ-
ти и др.;
– објекти од областа на културата –
библиотеки, музеи, театри, културни до-
мови, галерии, концертни сали и др.;
Училиште
Градинка
– административно – деловни објекти

– општини, судови, министерства, банки,
пошти и др.;
– трговски објекти – стоковни куќи, су-
пермаркети, пазари, саеми, продавници и
др.;
Концертна сала
Пошта
Музеј – Гугенхајм музеј
Трговски центар Банка
20
– здравствени објекти – установи за заш-
тита на мајки и деца, училишни диспанзе-
ри, заводи за рехабилитација, поликли-
ники, амбуланти, болници, медицински
центри и др.;
– транспортни објекти - железнички и
автобуски станици, аеродроми, морски,
езерски и речни пристаништа и бензински
станици;
Болница
Бензиска станица
Стадион
Аеродром во Пекинг
– спортски објекти и терени - терени и
објекти наменети за одржување на разни
фискултурни и спортски натпревари.
Стадион во Минхен
Спортска сала
21
Анализа на општествените објекти

Општествените објекти во својот состав има-
ат голем број простории различни по намена
кои може да се поделат во две групи:
главни простории и
помошни или споредни простории.
Главни простории - служат за одвивање

на основната дејност на објектот и се различни
во зависност од неговата намена - училници,
канцеларии, болнички соби, киносали, читални
и др.
Помошни (споредни) простории - служат
како помош на главните простории - влезови,
ветробрани, холови, ходници, гардероби, тоа-
лети и слично.
Покрај просториите, во општествените објек-

ти се сретнуваат голем број заеднички елемен-
ти:
гардероби - во зависност од објектот се
сретнуваат гардероби со закачалки, со
пултови и со орманчиња;
тоалети - се сретнуваат две групи на тоа-
лети: за вработени и за посетители. Сите
видови на тоалети треба да се поделени
на машки и женски.
комуникации (хоризонтални и вертикални) -
средствата кои служат да ги поврзат прос-
ториите од објектот во една целина се ви-
каат средства за комуникација.
Средствата со кои се поврзуваат простории

од еден кат се хоризонтални средства за
комуникации: влез, ветробран, хол, ходници.
После влезната врата во сите општествени
објекти се предвидува ветробран - просторија
која служи да го заштити објектот од надвореш-
ните влијанија.
Средствата со кои се поврзуваат катовите

на објектот и надворешноста со објектот се
вертикални средсва за комуникации: рам-
пи, скали, подвижни скали и лифтови.
Кои средства за комуникација ќе се приме-

нат зависи од видот на објектот и неговата ви-
сина.
22
Анализа на училиште
Локација – местото каде треба да се градат
училишата треба да е во помирните делови од
градот, опкружени со зеленило, подалеку од
директно излегување на главни улици и раскрс-
ници.
Простории - според намената, во училиш-
тата просториите се поделени во повеќе групи:
– простории за настава - училници, каби-
нети, работилници (сл.23). Училницата, ка-
ко главна просторија во училиштата, треба
да биде опремена со мебел за настава
Кабинет по информатика според бројот на ученици и начинот на
изведување на наставата.
Кабинетите се специјализирани училници
кои се опремени со мебел и наставни
средства потребни за определени пред-
мети (информатика, биолигија, хемија).
– простории за управа - канцеларија за
директор, секретар, благајник, наставници,
архива, библиотека, соба за прием на ро-
дители, свечена сала и др.
– простории за физичко воспитување -
Училница фискултурна сала, гардероби, тоалети,
сл. 23 просторија за справи и др.
– комуникации - влез, ветробран, холови,
ходници, рампи и скали.
– тоалети - се поставуваат на секој кат,
одделно машки и женски тоалети.
– економски простории - трпезарија, ра-
ботилници, простории за затоплување, за-
солништа и др.
За да може училиштето да функционира ус-

пешно треба да се обезбеди правилно поврзу-
вање на сите групи на простории, односно да
се обезбеди правилно движење на учениците и
останатиот персонал (наставници и технички
персонал) (сл. 24). Најдобра ориентација на
училишните објекти е према југ или југоисток.
Во училиштата треба да се обезбеди и пра-
вилно осветлување и проветрување, одржува-
ње на константна температура, заштита од
сонце и заштита од пожар.
За правилно функционирање на сите прос-
тории во училиштето потребно е правилно да
се димензионираат. Димензионирањето се вр-
ши според:
бројот на лица кои ќе го користат прос-
сл. 24
торот и
видот, големината и организацијата на оп-
ремата и мебелот.
23
3.3. Стопански и индустриски објекти

Најважна и најзначајна човекова дејност од
која зависи развитокот на општеството и живо-
тот на човекот е стопанството.
Развитокот на науката, техниката и техноло-
гијата се предуслов за зголемување, збогату-
вање и усовршување на стопанството.
Стопанските и индустриските објекти се ка-
рактеризираат со огромни изградени површи-
ни, со доволен број на објекти за индустриско
производство, за земјоделско и сточарско про-
изводство, објекти за чување на готовите про-
изводи и објекти за промет на производите.
Локација - бидејќи овие објекти може да ја
загадуваат атмосферата, питката вода и да со-
здаваат голема бучава треба да се градат над-
вор од населените места. При тоа треба да се
води сметка за правците, зачестеноста и јачи-
ната на ветровите кои може да го потенцираат
загадувањето. За таа цел се изработува т.н.
ружа на ветрови (сл. 25) која ги дава сите
податоци за локалните ветрови. Според тие
податоци се дефинира локацијата на индус-
триските и стопанските објекти, така што ќе се
постават спротивно на најчестите и најјаки вет-
рови.
Локацијата треба да биде доволно голема за
да овозможи правилно сместување на сите об-
јекти, внатрешен транспорт и слободни повр-
шини за зеленило.
Стопански објекти
сл. 25
Стопанските објекти се градат за потребите
на земјоделството и сточарството. Опфаќаат
изградба на:
објекти за одгледување, преработка и
складирање на земјоделски производи и
објекти за сместување и нега на добиток и
живина и преработка на нивните произ-
води.
Стопанските објекти се организираат во
стопански дворови (сл. 26). Тоа се работни
центри во кои се сместени сите потребни об-
јекти. Објектите во стопанскиот двор се групи-
рани во две основни функционални зони:
зона „А“ - работна зона и

зона „Б“ - општа служба.
сл. 26
24
Зоната „А“ - работната зона - содржи по-
веќе објекти сродни по намена и тоа:
– складишта (магацини) во кои се чуваат зе-
мјоделски производи и вештачко и сточно
ѓубре;
– објекти за чување на земјоделските маши-
ни и алатки;
– сточни стаи (штали) - објекти во кои се од-
гледуваат различни видови стока на нај-
современ начин;
– стакленици за зимско и ранопролетно про-
изводство;
Зоната „Б“ - општа служба - се наоѓа на
влезот на стопанскиот двор и содржи:
– вратарница;
– управна зграда - за вршење на админи-
стративните работи;
– гардероби и тоалети;
– менза и др.
Зона „В“ - станови за вработените - се пре-
двидува во поголемите стопански дворови кои
се пооддалечени од населените места.
За да може активностите во стопанскиот
двор да се реализираат успешно, треба да се
сл. 27 обезбеди правилна поставеност на зоните (сл.
27).
Индустриски објекти
Индустриските објекти се градат за потре-
бите на индустријата која претставува произ-
водство по фабрички пат со техничко - техно-
лошки процес на предмети кои секојдневно му
се потребни на човекот.
За успех на индустрискиото про-
изводство многу е важен правил-
ниот избор на локацијата. Освен
потребата за лоцирање на објектите
надвор од градот поради заштита
од загадување, на изборот на лока-
цијата влијаат повеќе други факто-
ри: близина на изворот на сурови-
ни, обезбедување стручни лица,
развивање на пасивните краеви,
растоварување на градовите од го-
леми индустриски капацитети, те-
ренските и сообраќајни услови и др.
сл. 28 Индустриските објекти најчесто се лоциратт
во дел од градот кој се наоѓа на периферијата
и е наречен „индустриска зона“.
За потребите на индустријата се градат ин-
дустриски комплекси (сл. 28).
25
Комплексот претставува голема заградена

површина составена од објекти со различни
намени, сообраќајници и слободни површини,
кои функционираат како една целина.
Сложеноста на комплексот зависи од голе-
мината и сложеноста на индустриското произ-
водство. Комплексот е составен од:
зона „А“ - работна зона и
зона „Б“ општа служба.
Зоната „А“ - работната зона - содржи об-

јекти сродни по намена како:
– работилници во кои се одвива производ-
ниот процес;
– фабрички хали;
– магацини за суровини и готови производи;
– помошни објекти (гаражи, котларници, ра-
ботилници за ремонт);
Зоната „Б“ - општа служба - се наоѓа на
влезот во комплексот и содржи:
– вратарница;
– управна зграда;
– ресторан;
– амбуланта, лаборатории;
– тоалети со гардероби и др.
Зона „В“ - станови за вработените - се пре-

двидува во поголемите индустриски комплекси
кои се пооддалечени од населените места.
За да може активностите во индустрискиот
сл. 29 комплекс да се реализираат успешно, треба да
се обезбеди правилна поставеност на зоните
(сл. 29).
26
ЗАПОМНИ
Објектите од високоградбата се
поделени на:
– станбени објекти,
– општествени објекти и
– стопански и индустриски објекти.
Станбените објекти се наменети за
живеење, работа и одмор на човекот.
Основен елемент на секој станбен објект
е станот.
Станбени објекти:
– индивидуални семејни куќи и
– повеќесемејни (колективни) станбени
згради.
Индивидуални семејни куќи:
– самостојни семејни куќи,
– двокуќи и
– куќи во низа.
Ориентација е правилна поставеност на
просториите од станот спрема страните
на светот.
Повеќесемејни станбени згради:
– станбени блокови и
– станбени кули.
Станбени блокови се објекти кои имаат
поголема должина од висината.
Станбени кули се објекти чија висина е
двапати поголема од должината.
Групи на простории во станот се:
– простории за движење,
– простории за дневен престој,
– простории за спиење и
– економски простории.
Видови на станови според големината:
– гарсоњера - најмал стан,
– еднособен стан,
– двособен стан,
– трисобен стан,
– повеќесобен стан и
– луксузен стан.
Објекти кои се наменети за масовна
употреба и за привремен престој на
луѓето се викаат општествени објекти.
Општествените објекти се поделени во
две групи:
– објекти за колективно домување и
угостителски објекти и
– општествени згради.
27
Простории во општествените објекти:
– главни простории и
– помошни простории.
Заеднички елементи кај општествените
објекти се:
– гардероби,
– тоалети и
– комуникации.
Средствата кои служат за поврзување на
просториите од објектот во една целина
се викаат средства за комуникации.
Хоризонтални средства за комуникации
се оние кои ги поврзуваат просториите
на еден кат.
Вертикални средства за комуникации се
оние кои ги поврзуваат катовите на
објектот.
Хоризонтални средства за комуникации:
влез, ветробран, хол, ходници.
Вертикални средства за комуникации:
рампи, скали и лифтови.
Ветробран е просторија меѓу влезната
врата и влезниот хол која служи за
заштита на објектот од надворешните
влијанија.
Кабинети - специјализирани училници за
определени предмети.
Ружа на ветрови служи за графички
приказ на правецот, јачината и
зачестеноста на ветровите.
Стопанските објекти се организираат во
стопнски дворови.
Стопанските дворови се составени од:
– работна зона - зона „А“
– општа служба - зона „Б“ и
– станови за вработените - зона „В“.
Индустриските објекти се организираат
во индустриски комплекси.
Индустриските комплекси се составени
од:
– работна зона - зона „А“
– општа служба - зона „Б“ и
– станови за вработените - зона „В“.
28
ТЕСТ по основи на градежништво - Тема: објекти во високоградбата

I група
I група прашања со двочлен избор:

Упатство: Внимателно прочитај го секое тврдење. Доколку сметаш дека тврдењето е точно
заокружи ја буквата „Т“, а доколку сметаш дека тврдењето не е точно заокружи ја буквата „Н“.
Прецртаните одговори нема да се бодираат.
1. ( 1 )( ) Вештината на градење на градежни објекти се вика градежништво.

Т Н
2. ( 1 )( ) Училишните објекти спаѓаат во групата на општествени објекти.
Т Н
3. ( 1 ) ( ) Во средниот век христијанството создава цркви.
Т Н
4. ( 1 )( ) Повеќесемејните станбени згради спаѓаат во групата на објекти од
нискоградбата. Т Н
5. ( 1 ) ( ) Објектите во хидроградбата се поврзани со водата и нејзиното
искористување. Т Н
II група прашања со краток одговор:
Упатство: Додади ја потребната информација во недовршената реченица. Настојувај комплетно
да ја довршиш реченицата, затоа што некомплетните одговори ќе се бодираат делумно.
1. (3) ( ) Наброј ги културно-просветните објекти: ________________________________

__________________________________________________________________________
2. (3) ( ) Во населените места, каде може да се лоцираат училиштата? ______________
________________________________________________________________________
3. (3) ( ) Наброј ги индивидуалните станбени објекти: _____________________________
__________________________________________________________________________
4. (3) ( ) Наброј ги комуникациите во училиштето: ________________________________
___________________________________________________________________________
5. (3) ( ) Наброј ги објектите од хидроградбата: __________________________________
_________________________________________________________________________
6. (3) ( ) Наброј ги предностите на колективните станбени објекти: __________________
__________________________________________________________________________
7. (3) ( ) Зошто се наменети стопанските објекти и каде се градат? __________________
_________________________________________________________________________
8. (3) ( ) Како се поделени просториите во станот според намената? ________________
____________________________________________________________________________
9. (3) ( ) Кои се заедничките простории кај општествените објекти: __________________
____________________________________________________________________________
10. (3) ( ) Со што се занимава урбанизмот? ______________________________________
29
III група прашања со повеќечлен избор:

Упатство: На секое прашање дадени се повеќе одговори од кои само еден е точен. Внимателно
прочитај го секое прашање, одлучи кој од понудените одговори е точен и заокружи ја буквата пред
точниот одговор. Прецртаните одговори нема да се бодираат.
1. (1) ( ) Повеќесемејни станбени објекти се:

а) станбени кули
б) индивидуални куќи
в) куќи во низа
г) двокуќи
2. (1) ( ) Деловни објекти се:
а) продавници
б) библиотеки
в) министерства
г) судови
3. (1) ( ) Зоната „Б“ во стопанскиот двор содржи:
а) магацин
б) управна зграда
в) сточни стаи
г) станови за вработените
4. (1) ( ) Во училиштата главни простории се:
а) влезен хол
б) работилници
в) училници
г) канцеларии
5. (1) ( ) Најмал стан е:
а) еднособен стан
б) гарсоњера
в) двособен стан
г) трисобен стан
Оценка 1 2 3 4 5
Поени 0 - 19 20 - 24 25 - 29 30 - 34 35 - 40
30
ТЕСТ по основи на градежништво - Тема: објекти во високоградбата
II група
1. ( 1 ) ( ) Факултетите спаѓаат во групата на административни објекти.

Т Н
2. ( 1 ) ( ) Хотелите спаѓаат во групата на објекти за привремено живеење.
Т Н
3. ( 1 ) ( ) Стопанските објекти се градат надвор од населени места.
Т Н
4. ( 1 ) ( ) Браните спаѓаат во објектите од нискоградбата.
Т Н
5. ( 1 ) ( ) Рестораните се угостителски објекти.
Т Н
1. (3) ( ) Наброј ги училишните објекти: _________________________________________

____________________________________________________________________________
2. (3) ( ) Зошто се наменети индустриските објекти? ______________________________
________________________________________________________________________
3. (3) ( ) Наброј ги објектите кои се градат во нискоградбата: ______________________
__________________________________________________________________________
4. (3) ( ) Кои градежни материјали овозможиле изградба на современи и модерни
објекти? ____________________________________________________________________
5. (3) ( ) Наброј ги индивидуалните станбени објекти: _____________________________
____________________________________________________________________________
6. (3) ( ) Наброј ги предностите на индивидуалните станбени објекти: ________________
____________________________________________________________________________
7. (3) ( ) Наброј ги насоките во градежништвото: _________________________________
___________________________________________________________________________
8. (3) ( ) Како се поделени просториите во општествените објекти? __________________
____________________________________________________________________________
9. (3) ( ) Што е градежништво? ________________________________________________
____________________________________________________________________________
10. (3) ( ) Кој е основниот елемент на секој станбен објект и зошто служи ? ___________
31

прочитај го секое прашање, одлучи кој од понудените одговори е точен и заокружи ја буквата пред
точниот одговор. Прецртаните одговори нема да се бодираат.
1. (1) ( ) Индивидуални станбени објекти се:

а) едносемејни куќи
б) повеќесемејни куќи
в) станбени блокови
г) станбени кули
2. (1) ( ) Административни објекти се:
а) продавници
б) судови
в) болници
г) банки
3. (1) ( ) Зоната „А“ во стопанскиот двор содржи:
а) станови за вработените
б) управна зграда
в) сточни стаи
г) магацини
4. (1) ( ) Угостителски објекти се:
а) хотели
б) ресторани
в) одморалишта
г) мотели
5. (1) ( ) Вертикални сретства за комуникации кај општествените објекти се:
а) скали
б) ходници
в) влезови
г) холови
Оценка 1 2 3 4 5
Поени 0 - 19 20 - 24 25 - 29 30 - 34 35 - 40
32
4. Работи во градежништвото
Работите во градежништвото се обемни и
многу скапи. Затоа е потребно, откако ќе се
обезбедат сите документи и средства за граде-
ње, да се започне со подготовки, планирање и
анализи за успешна изградба на објектот.
Поради обемноста и разновидноста на актив-
ностите кои треба да се преземаат во текот на
градбата на објектот, работите во градежни-
штвото се поделени во две групи:
1. подготвителни работи и
2. изведувачки работи.
Подготвителните работи и претходат на из-

градбата на објектот и од нив ќе зависи ква-
литетната и брза изведба на другите работи.
Подготвителни работи се:

истражувачки работи,
геодетски работи,
проектански работи и
организациони работ.
Изведувачките работи ја опфаќаат целосната

изградба на објектот. За квалитетна изградба
пред сè се потребни способни стручни работ-
ници и квалитетен градежен материјал.
Изведувачки работи се:

земјани работи,
градежни работи,
инсталатерски работи и
завршни работи.
33
4.1. Подготвителни работи

Во секоја работа подготовката е одлучувачка
за успешноста на текот и реализација на ис-
тата. Напоредно со сложеноста на работите се
зголемува и значењето на подготовката. Би-
дејќи градежните работи се сложени, секоја де-
таљна подготовка ќе придонесе за брза, кавли-
тетна и економична изградба на предвидениот
објект.
Истражувачки работи
Проектирењето на објектот е една од најваж-
ните подготвителните работи. Но не може да
започне без претходни подготовки.
Подготовките за проектирање во исто време се
и подготовки за градење кои опфаќаат низа
истражувачки работи на теренот предвиден за
изградба на објектот.
Темелите ја примаат и пренесуваат на зем-
јиштето тежината на целиот објект. Затоа, пред
Дупчалки за земја да се започне со изградба на објектот, земјиш-
тето треба да се испита. За поставување на те-
мелите важно е испитување на темелното зем-
јиште, односно слоевите на земја на кои ќе се
постават темелите. Покрај тоа важен е квалите-
тот и на земјата под темелното земјиште на
длабочина од 3 - 4 м, поради што испитувањата
се вршат до оваа длабочина.
Испитувањето се врши со земање приме-
роци од земјиштето добиени со сондажни иско-
пи и сондажни дупчење. Примероците се вадат
со различен прибор и алати: сондажен трино-
жец и дупчалки со различна форма (сл. 30).
Сондажите треба да се извршат на повеќе
карактеристични места на градежната парцела
на растојание не поголемо од 20 м. Местата на
кои е дупчено се обележуваат на ситуациониот
план и за секоја бушотина се обележува длабо-
чината и висинската кота на слоевите, видот на
земјиштето и длабочината на подземните води.
Со испитувањето на земјиштето се утврду-

ваат следниве параметри:
видот на земјениот материјал,
дебелината и наклонот на земјишните
слоеви,
физички и хемиски својства на земјиштето
нивото на подземните води и
Сондажен триножец набиеност и носивост на земјиштето.
сл. 30
34
Во градежништвото, за потребите на темеле-

њето, сите земјишта според носивите својства
може да се поделат на:
Добри земјишта - се оние кои под тежината
на објектот нема да се деформираат и да до-
ведат слегнување, напокнување или евентуа-
лно рушење на објектот. Такви земјишта се:
здрави карпи, чакал, песок, лес, глина под
услов слоевите да се со дебелина од 3 - 4м.
Лоши земјишта - се оние на кои воопшто
не може да се гради или може да се гради ако
се подобрат за градење со посебни зафати.
Такви земјишта се: органски муљ, тресет,
испукани и трошни карпи, карпи со коси слоеви
и др.
Според техничките прописи за обично поста-
вување на темели, извршена е градежна класи-
фикација на земјиштата на:
А. Природни земјишта
I. категорија - карпи
II. категорија - чакал, песок
III. категорија - лес
IV. категорија - глина
V. категорија - органски муљ и тресет
Б. Насипани земјишта
I. категорија - хомогено земјиште насипано
од неврзан земјиштен материјал.
II. категорија - нехомогено земјиште насипа-
но од врзивен материјал или сомнително
земјиште.
Истражувачките работи се особено важни и
неопходни онаму каде нема доволно податоци
за носивоста на земјиштето, но и за големи
објекти со голема тежина како индустриски ком-
плекси, стадиони и др. За помали и поеднос-
тавни објекти се прави споредба на податоците
од испитувањата кај околните објекти.
35
Геодетски работи
Пред да се почне со изградбата на објектот,
односно со ископите за поставување на теме-
лите, потребно е да се обележи проектираниот
објект на теренот. Обележувањето на објектот
се врши врз основа на ситуациониот план или
локација на објектот (сл. 31).
Положбата на објектот во
однос на парцелата, сосе-
дите и улицата внесена е во
ситуациониот план. Во
планот се обележени регу-
лационата линија5 и градеж-
ната линија6. Овој план уш-
те се вика локација на об-
јектот. Подетаљни податоци
за градежната линија, коор-
динатите на теренот и виси-
нски коти дадени се во про-
токолот, кој заедно со лока-
цијата го издава општината
сл. 31 на чија територија се гради објерктот.
Пренесувањето на точките 1, 2, 3 и 4 од
објектот од ситуациониот план на терен (сл. 31)
за да започне со изградбата (ископ на земја за
поставување на темели) е една од геодетските
работи во високоградбата. Овие работи ги
изведуваат геодетски техничари и инженери.
Геодетските работи кај објектите од високо-

грабата опфаќаат:
детаљно снимање на теренот на кој ќе се
гради објектот;
пренесување на објектот од план на терен;
обележување на темињата на објектот;
определување на правецот на градежната
линија и
контрола на деформации на објектот во тек
на градбата и по неа.
Геодетските работи се извршуваат со геодет-

ски прибор: значки, висок, триножец, полска
лента, стапови за затегнување, либела и др. и
геодетски инструменти: теодолити, нивелири,
тотални станици и др (сл. 32).
5
Регулациона линија е линија која ја разграничува градежната
сл. 32 парцела од останатото земјиште.
6
Градежна линија е линија која го определува објектот во рамките на
градежната парцела.
36
Проектантски работи
Желбите и замислите на ивеститорот за да
се реализираат, проектантот треба да ги прет-
стави на цртежи или проект кој ќе служи во про-
цесот на изградба. Значи објектите се градат
врз основа на претходно изработен проект кој
ги содржи сите цртежи од кои јасно и прецизно
се читаат сите податоци потребни за градба.
Проектирањето е дејност која врз осно-
ва на прописи, технички услови и потреби
на идните корисници, го организира и прос-
торно и естетски го креира објектот.
Проектирањето е оригинален и креативен
дел од процесот на создавање на објектот. Во
тој дел многу е важен талентот, инспирацијата,
искуството и стручноста на проектантот. Но во
текот на проектирањето сите барања на инвес-
титорот треба да се усогласат со голем број
градежни прописи, правилници, технички усло-
ви, техники на градење, современи градежни
материјали и конструкции.
Проектантските работи опфаќаат проектира-
ње на замислениот објект или изработка на
проект - проектна документација.
Проекти и документи кои ја сочинуваат про-
ектната документација се:
проектна програма - документ со кој се утвр-
дуваат архитектонските, техничките и дру-
ги услови за објектот;
идеен проект - збир од цртежи и документи
со кои се утврдуваат основните облици, те-
хнички решенија и поставеност на објектот
на локацијата. Се изработува во размер
1:200;
основен проект - збир од меѓусебно усогла-
сени проекти со кои се дава решение за
градбата, поставеност на локацијата и ис-
полнување на основните барања за град-
бата и се изработува врз основа на идеј-
ниот проект и решението за локациски ус-
лови. Се изработува во размер 1:100 и
изведбен проект - претставува разработка на
техничкото решение дадено во основниот
проект. Се изработува во размер 1:50.
Проектантските работи може да ги врши са-
мо дипломиран инженер архитект кој поседува
овластување за проектирање на објекти од
високоградбата.
37
Организациони работи
За да може изградбата на еден градежен об-
јект да се одвива под најповолни услови, да се
обезбеди квалитет во работата, градбата да би-
де рационална и времето на градење да биде
што пократко, потребно е работите добро да се
организираат.
За таа цел потребно е да се изработи про-
ект за организација на работите врз основа
на кој се реализира процесот на изградбата на
објектот. Организацијата на работите се под-
готвува врз основа на проектната документа-
ција во чиј состав е особено важен предмерот7
на работите од кои се гледаат количините и
видовите на градежните работи кои треба да се
изведат. Усвоената технологија, механизација
на технолошкиот процес и количината на ра-
ботна снага директно влијаат на динамиката на
изведување на одделни градежни работи како и
на крајниот рок за завршување на изградбата.
По утврдувањето на потребите од работна
снага, материјал и механизација, се изработу-
ваат динамички планови. Тие содржат податоци
за времетраењето на градежните работи и вре-
менско усогласување на сите активности за из-
градба на објектот.
Без проект за организација на работите не
може да се реализира изградбата на ниту еден
објект, како што не може и без проектната до-
кументација.
Проектот за организација содржи:

геодетски, геолошки, хидролошки, климат-
ско - метереолошки подлоги;
решение за надворешен транспорт;
решение за снабдување со основни и по-
мошни материјали и енергија;
анализа на методите и технологијата на
работа и примена на механизација;
пресметка на потребна работна сила;
пресметка на материјалите;
изработка мрежни планови, гантограми и
динамички планови;
проект со сите подготвителни работи;
анализа на цените;
изработка на шема за организација на гра-
дилиштето;
изработка на технички извештај и др.
7
Документ во кој се дадени количините на градежните
материјали кои ќе се потрошат, а е составен дел од основниот
проект.
38
4.2. Изведувачки работи

Откако ќе се заврши со сите подготвителни
работи се започнува со изградбата на објектот.
За да може да се почне со ископите потребно
е да се обележи проектираниот објект на само-
то земјиште врз основа на ситуациониот план
(сл. 31) и податоците за регуалционата и граде-
жната линија. Аглите на тлоцртот на објектот се
обележуваат со дрвени колчиња. За да се сочу-
ва позицијата на колчињата при ископот на ја-
мата за темели или подрум и темели, се изве-
дува наносно скеле. Наносно скеле се поставу-
ва на секој агол од објектот (сл. 33).
сл. 33 - Наносно скеле на целиот објект
Земјани работи
Откога објектот ќе биде точно обележен, мо-
Наносно скеле
же да се започне со земјаните работи. Тие се
првата фаза во процесот на изградбата на еден
објект. При изградбата на објекти од високо-
градбата се изведуваат следниве земјани ра-
боти:
уредување на градилиштето;
копање на ископ за подрум и темели и
копање за подземни инсталации.
Најчесто земјаните работи се изведуваат ма-

шински, но за помали објекти може да се изве-
дат и рачно. За рационално изведување на зем-
јаните работи треба добро да се познаваат сов-
ремените алати и машини за ископ на земја. Ка-
ков вид на алат и машини ќе се употребат зави-
си од видот и квалитетот на земјиштето.
39
Рачното копање е бавно и скапо, па затоа се
користи за копање на мали количини земја. Ра-
чен алат за копање земја се: лопата дурија, ко-
пач, ќускија и др. (сл 34).
Голем напредок е направен со појавата и
примената на механизацијата. Со современите
машини се израмнување на земјата (планира-
ње), копање, товарење и транспорт на земја-
ниот материјал. Најчесто се употребуваат: баге-
ри, булдожери, грејдери, камиони и др. (сл. 35).
сл. 34
Багер
Булдожер
Ровокопач Машинa за утовар на земја
Земјаните работи опфаќаат:

1. копање на земја;
2. транспорт на земја и
3. насипување на земја.
1. Копање на земја - се врши рачно и ма-

шински.
Со копање се добиваат: ископи, откопи и
насипи (сл. 36).
Камион за транспорт на земја
сл. 35 - Градежни машини за

земјани работи
сл. 36
40
Ископи се добиваат со копање на земја под
нивото на теренот (за визби, темели, канали).
ископ Откопи настануваат кога се копа земја над
нивото на тротоарот. Најчесто се изведуваат
насип околу коловозот на патиштата.
Насип е кога ископаната земја се искорис-
тува за пополнување нерамнини или јами
ископани за време на градбата. Насипување се
врши и кога некои делови треба да се издигнат
сл. 37 на повисоко ниво од постојниот терен.
Засек се приемнува кај патишта и пруги и е
комбинација од ископ и насип, односно земјиш-
тето од ископот веднаш се насипува на понис-
киот дел од трасата (сл. 37).
2. Транспорт на земја - ископаната земја
се користи на градилиштето за насипување или
се транспортира надвор од него. Транспортира-
њето се врши со колички, камиони и по желез-
нички пат (сл. 35).
3. Насипувањето на земја земј а има голема
примена во високоградбата, особено при уре-
дување на теренот околу изградениот објект
или насипување при ископот за темели.
Градежни работи
Градежните работи ја опфаќаат изградбата
на еден градежен објект, односно негово офор-
мување. Тие се различни за различни видови
објекти. За објектите од високоградбата се из-
ведуваат следниве градежни работи:
ѕидарски работи
бетонски и армиранобетонски работи
сл. 38 - Ѕидање дрводелски работи и

покривачки работи.
Ѕидарски работи
Ѕидањето е еден од најстарите занаети во
градежната дејност. До појавата на бетонот и
армираниот бетон ѕидарските работи биле
Керамички блок главни градежни работи на еден објект. Денес
Бетонски блок со појавата на бетонот и примената на монтаж-
ниот начин на градење, обемот на ѕидарските
работи е помал.
Ѕидање е постапка на редење на мате-
ријалот за ѕидање во слоеви и меѓусебно по-
врзување со врзно средство - малтер (сл.
38).
Полна тула Сипорекс блок
Материјал за ѕидање е: камен, тула, керами-
сл. 39 чки блокови, префабрикувани и бетонски бло-
кови, градежни и стаклени плочи и др.(сл. 39).
41
При ѕидањето треба да се врши контрола си-
те слоеви да бидат хоризонтални (се контро-
лира со либела), а површината на ѕидот да
биде вертикална (се контролира со висок).
Ѕидарските работи опфаќаат:
ѕидање темели, ѕидови, оџаци, фабрички
печки, оџаци, бунари и др.
малтерисување ѕидови и плафони и
изведување хоризонтална и вертикална
хидроизолација (изолација од влага).
Ѕидарските работи ги изведуваат квалифику-
вани работници - ѕидари - со соодветен алат:
чекан, либела, висок, винкла, рамнилка, перда-
шка, четка, различни видови на мистрии, вагрес
црево и др.(сл. 40).
Метална винкла Висок
Ѕидање ѕидови
Мистрии и фангли Малтерисување се врши откако ѕидовите ќе

сл. 40 легнат и ќе се исушат.
Малтерисувањето може да биде внатрешно
и надворешно. Малтерите за малтерисување на
ѕидовите од надвор треба да бидат отпорни на
влага и сите атмосферски влијанија. Малтерите
за внатрешно малетрисување се поставуваат
на ѕидовите и плафоните за да се добие мазна
површина која потоа се бои или обложува со
тапети.
Малтерисување ѕидови
Малтерисување тавани
42
Хидроизолација е неопходно да се предвиди
во сите објекти од високоградбата на оние мес-
та каде има опасност од појава на вода и влага.
Најизложени на влага и вода се деловите од
објектот кои се под земја - темели и подрумски
ѕидови. Земјиштето се навлажнува од дождов-
ната и/или подземната вода која навлегува во
подземните конструкции и капиларно се шири
нагоре, кон останатите делови од објектот.
Темелите се најизложени на влага, па затоа се
сл. 41 направени од материјали на кои не им штети
влагата, па затоа не се заштитени освен во ис-
клучителни случаи. Но, мораат да се заштитат
конструкциите над и покрај темелите (подрум-
ски ѕидови).
За хидроизолација се употребуваат матери-
јали кои се отпорни и не пропуштаат влага и
вода. Такви материјали се: вруќи премази од
битумен, асфалт и катран во комбинација со
ладни емулзии и изолациони траки. Во поново
време има и многу други материјали кои се
водонепропустливи и ја имаат истата намена,
како разни фолии со вградени бакарни или
алуминиумски лимови (сл. 41).
сл. 43 - Вертилакна хидроизолација
на подрумски ѕид Во зависност каде е поставена има:
хоризонтална хидроизолација - се поставува
над темелната површина или на подот од
подрумските простории, за да се спречи
вертикално ширење на влагата. Оваа изо-
лација се поставува и на сите подови на
останатите катови каде има опасност од
појава на влага како бања, кујна, рамни
покриви и др. (сл. 42).
вертикална хидроизолација - се поставува од
сл. 42 - Поставување на надворешната страна на подрумскиот ѕид
хоризонтална хидроизолација на рамен на оној дел кој е под земја. Вертикална
покрив хидроизолација има само кај оние објекти
кои имаат подрум или сутерен (сл.43).
сл. 42
43
Бетонски и армиранобетонски работи

Современите градежни објекти не може да се
изградат без употреба на бетонот и армираниот
бетон. Поради големата цврстина и можност да
примат големи товари, од бетон и армиран бе-
тон се прават конструктивните елементи од об-
јектот - елементи кои ги примаат сите оптова-
рувања од објектот и ја обезбедуваат неговата
цврстина.
Готов бетон Бетонските работи опфаќаат:

подготвување бетонска смеса,
транспортирање бетонската смеса,
вградување на бетонската смеса и
негување на бетонската смеса.
Бетонот е стврдната смеса од цемент,
агрегат, вода и разни додатоци.
Цементот е врзно средство кое служи меѓу-
себе да го поврзе агрегатот со помош на
водата. Најчесто се употребува портланд
цемент.
Агрегат е материјал кој ја дава цврстината на
сл. 43 бетонот и се добива со дробење камен со
различна големина на зрната. Како агрегат мо-
же да се употреби чакал и песок.
Водата е средство кое служи да ја започне
хемиската реакција на врзување на цементот.
Исто така служи на бетонската смеса да £ даде
поволна пластичност која овозможува лесно
вградување.
Додатоците се производи кои се додаваат во
многу мали количини со цел да се подобрат
особините на бетонот.
Бетонската смеса се добива со мешање на
сите материјали од кои е составен. Мешањето
може да биде рачно и машинско. Рачното меша-
сл. 44 ње не се препорачува бидејќи не може да се
добие квалитетна бетонска смеса.
Машинското мешање обезбедува квалитетна
бетонска смеса и затоа треба секаде да се
применува. За помали количини се употребу-
ваат бетономешалки кои може да бидат со
различни големини (сл. 43). За поголеми коли-
чини бетонот се подготвува во фабрики за
бетон (сл. 44) од каде готов се транспортира
сл. 45 до градилиштата со специјални возила со вгра-
дена мешалка - миксери (сл. 45).
44
Вака подготвениот бетон од бетономешалка-
та до местото на вградување на градилиштето
се транспортира:
– рачно со колички, јапанери (сл. 46) и др. и
– механички со транспортери, пумпи за
бетон (сл. 47), кранови и др.
Од добро измешаната и правилно транспор-
тираната бетонска смеса ќе се добијат квали-
сл. 46
тетни конструктивни елемети само ако правил-
но се вградат. Бидејќи бетонската смеса кога ќе
се направи е течна, треба да се направи оп-
лата - калап кој треба да ја даде формата и го-
лемината на бетонскиот елемент (сл. 48).
Оплата е калап (најчесто дрвен) кој слу-
жи на бетонските елементи да им се даде
проектираниот облик и димензии.
Пред да се вгради бетонот треба да се про-
вери цврстината на оплатата. Вградувањето
сл. 47 треба да се изврши најдоцна 1,5 часа по дода-
вањето на водата. Вградениот бетон во слоеви
од 15 до 20 см се набива со дрвени или челич-
ни набивачи или со вибрациони машини (виб-
ратори и первибратори) (сл. 49). Врз база на
вибрации - тресење - се набива бетонската
смеса со цел да се задржи монолитноста, да
нема шуплини во бетонските елементи.
Свежиот бетон треба во текот на транспор-
тот, вградувањето и почетниот период на зацв-
рстување да се негува: да се заштити од сонце,
мраз, ветер и други непогоди. Бетонот се негу-
сл. 48 ва со навлажнување, најмалку 2 дена од денот
на вградување.
Од бетон се изведуваат: темели, ѕидови, ог-
ради, подови, столбови, патеки, канали и др.
сл. 49
Предности: голема цврстина, носивост, трај-
Вибратор за
ност, отпорност на мраз, влага и оган.
бетон
Недостатоци: лош топлински и звучен изола-
Набивање со вибратор тор, тешко се изведуваат поправки и многу е
тежок.
сл. 49
45
За подобрување на носивите карактеристики
на бетонот се додаваат челични прачки со што
се добива армиран бетон (сл. 50).
Армиран бетон е бетон кој е зајакнат со
челична арматура и заедно прават хомо-
гена и статичка целина.
Челикот или арматурата која е составен дел
на армираниот бетон е во вид на прачки или
сл. 50 – Армиран бетон мрежа (сл. 51). Арматурата е со кружен пресек
и со димензии: Ø10, Ø12, Ø18, Ø20, Ø25 мм (се
чита: фи 10, фи 20 итн) кои се димензии на
пречникот на арматурните прачки. Количината
и бројот на прачките, нивниот облик, намената
и положбата во конструкцијата се определува
Арматурни со статичка пресметка. Според положбата и
прачки намената на раматурата се разликуваат:
– главна арматура - ги прима главните
напрегања,
– разделна арматура - ја поврзува главната
арматура,
Арматурна – узенгии - ја поврзуваат главната арматура и
мрежа – монтажна арматура - се додава за правилно
и лесно вградување.
сл. 51
За секоја армиранобетонска конструкција се
прават цртежи за арматурата од кои се гледа
обликот, положбата, големината и бројот на че-
лични прачки. Овие цртежи се викаат арматур-
ни детали.
Арматурата се подготвува на градилиште,
каде се сече и витка според цртежите. Подго-
товката може да се прави и во армирачки погони
(сл. 52), каде се подготвува и складира армату-
рата и готова се носи на градилиште, каде само
сл. 52 се вградува.
Оплатата за армиранобетонските еле-
менти се прави исто како и за бетонските
елементи, со таа разлика што прво е пот-
ребно да се постави арматурата (сл. 53).
Од армиран бетон се изведуваат: ѕидо-
ви, столбови, греди, темели, меѓукатни
конструкции, кровни конструкции, скали,
серклажи, надвратници, надпрозорници и
др.
сл. 53 Предности: голема цврстина и носивост, ре-
лативно мали димензии, отпорност на земјотре-
си, пожар и вода, голема трајност и др.
Недостатоци: лоша топлинска и звучна изо-
лација, скапи за изведба, тешки за адаптација и
рушења и потреба од високостручен кадар.
46
Дрводелски работи
Богатството на шумите и добрите својства на
дрвото овозможуваат овој материјал да има
голема примена во градежништвото.
Дрводелските работи опфаќаат изработка
на:
помошни конструкции - скелиња
привремени конструкции - оплата
трајни конструкции од дрво - кровни и меѓу-
катни кнструкции, скали, дрвени подови, ог-
ради и др.
сл. 54 Скелињата се помошни конструкции кои слу-
жат за изведување на работи кои се на поголе-
ми висини, над 1,5 м, како изработка на фасади
(сл. 54).
Оплатата (како што е веќе кажано) е дрвен
калап во кој се излива бетонската смеса и на
тој начин се оформуваат бетонските и армира-
нобетонските елементи (сл. 55).
Трајните конструкции кои најчесто се изведу-
ваат од дрво се кровните конструкции кои по-
ради малата тежина на дрвото се незаменливи
сл. 55 (сл. 56). Меѓукатните конструкции поретко се из-
ведуваат од дрво, освен последната, бидејќи не
е оптоварена, а дрвото не може да прими опто-
варувања како армиранобетонските меѓукатни
конструкции.
Дрводелските работи ги изведуваат само
квалификувани мајстори бидејќи и најмалата
грешка во изработката на скелето, оплатата
или кровот може да доведе до несакани пос-
ледици. Обработката на дрвениот материјал се
врши во дрводелски работилници или на са-
сл. 56 - Кровна конструкција
мото градилиште.
За дрводелските работи се користи различен
алат, прибор и машини. Од алатот за обеле-
жување и мерење се употребува: дрвено метро,
либела, висок, винкла, а од алатот: пила, секи-
ра, тесла, длето, сврдел, клешта и др. (сл. 57).
Покрај ракувањето со алатот и машините,
Длето Пила дрводелците треба да ги знаат врските меѓу де-
ловите на дрвените конструкции и начинот и
средствата за спојување и зацврстување како:
клинови, можданици, клинци, шрафови, заврт-
ки, пијавици и др.
Клешта Дрвено метро
Пијавици (кламфи)
сл. 57
47
Покривачки работи
Покривачките работи опфаќаат изведба на
покривка на покривот.
Покривот е завршна конструкција на секој об-
јект и служи да го заштити од надворешните
влијанија. Составен е од покривна конструкција и
покривка. Покривната конструкција е невидливи-
от дел од покривот направена од дрвени но-
Покрив сачи кои ја носат покривката. Видот на покрив-
ната конструкција и покривката зависат од ар-
хитектонскиот изглед и климатските услови на
територијата на која ќе се гради објектот.
Покривката служи да го заштити објектот од
дожд, снег, ветер и други атмосферски влијани-
ја.
Покривката треба да задоволува одредени
барања како:
да биде лесна,
сл. 58 - Рамен покрив со непропустлива за вода,
хидроизолација отпорна на ветар, мраз и пожар, и
економична за транспорт и изведба.
За да биде покривката квалитетна таа треба
да биде изведена според техничките прописи.
Покривот треба да биде изведен така што сета
вода да се собира на едно место и преку хори-
зонтални и вертикални олуци се одведува над-
вор од објектот. За правилно истекување на во-
дата секоја покривна површина треба да биде
изведена со наклон. Големината на наклонот за-
виси од климатските услови и видот на покрив-
ката.
сл. 59 - Салонит плочи
Според наклонот, покривите може да бидат:
– рамни - со наклон до 50,
– благи - со наклон од 50 до 300 и
– стрмни - со наклон над 300.
Рамните покриви се покриваат со хидроизола-
Шиндра циони материјали со што ќе се заштити објектот
од продирање на влага и вода. Такви матери-
јали се битуменски лепенки во неколку слоеви
споени со вруќи премази од катран, асфалт и
битумен (сл. 58).
Благите покриви се покриваат со разни плочи
од вештачки производи како: салонит (сл. 59),
етернит, лимови и др.
Стрмните покриви се покриваат со: ќерамиди,
шиндра, камени плочи и др.(сл. 60)
сл. 60 - Керамиди
48
Инсталатерски работи
Развојот на современата техника и индус-
трија овозможуваат изведба на многу корисни
инсталации и уреди кои на човекот му овозмо-
жуваат удобен и хигиенски живот, лесна рабо-
та, а во слободните часови, пријатен одмор и
забава. Кај објектите од високоградбата се из-
ведуваат следниве инсталации:
водоводна инсталација;
канализациона инсталација;
електрична инсталација;
инсталација за централно греење;
инсталација за проеветрување (вентилација
и климатизација на просториите);
телефонска инсталација;
громобранска инсталација - за заштита на
објектот и луѓето од штетни влијанија на
атмосферските празнења (громови);
инсталација за лифтови - за вертикално
движење на поголеми висини.
Водовдната инсталација овозможува во секое
време и на секое место во објектите да се до-
несе потребната количина чиста вода. Тоа се
постигнува со водоводната мрежа која е соста-
вена е од:
– надворешен водовод – систем од уреди и цев-
ки со кои водата се донесува до објектот и
– внатрешен водовод – систем од уреди и цев-
ки кои ја разнесуваат водата во објектот.
Канализационата инсталација овозможува од-
ведување на отпадните води од објектот. Кана-
лизационата мрежа е составена од:
– внатрешна мрежа – систем од уреди и цевки
кои отпадните води ги изнесуваат надвор
од објектот и
– надворешна мрежа – систем од уреди и цев-
ки кои отпадните води од објектот ги изне-
суваат до уличната мрежа.
Електртичната инсталација овозможува снаб-
дување на објектите со електрична енергија ко-
ја служи за осветлување, затоплување и работа
на многу уреди и апарати во објектите.
Електричната мрежа е составена од:
– градска електична мрежа – уреди кои ја до-
ведуваат електричната енергија до објек-
тот;
– разводна електрична мрежа - уреди кои ја ра-
Различни видови на сијалици за зведуваат енергијата по објектот, и
осветлување
– внатрешна мрежа – уреди кои енергијата ја
доведуваат до секој потрошувач.
49
Завршни работи
Откако ќе се завршат сите груби градежни
работи на објектот и ќе се изведат сите потреб-
ни инсталации, започнува фазата на завршни
работи. Од успешноста во изведувањето на
завршните работи и примената на квалитетни
материјали ќе зависи убавиот изглед и удоб-
ниот престој во објектот. Кај објектите од ви-
сокоградбата овие работи уште се нарекуваат
занаетчиски работи.
Кај класичниот начин на изградба, со завр-
шните работи се започнува откако ќе се заврши
со градежните работи и тоа од горните катови
надолу. Кај монтажниот начин на изградба, за-
вршните работи се изведуваат паралелно со
изработката на конструктивните делови од об-
јектот.
Во високоградбата се изведуваат следниве
завршни работи:
столарски работи – опфаќаат изработка
Дрвен прозор на опрема од дрво за внатрешно уредување на
објектот како: врати, прозорци, плакари, огради,
прегради, ламперии, ролетни и др. (сл. 61). Сто-
Дрвена врата ларијата се изработува во столарски работил-
ници и фабрики според шемата на столарија и
сл. 61 деталите дадени во основниот проект. Столар-
ските предмети готови се носат на градилиште
каде ги вградуваат искусни ѕидари или градеж-
ни столари.
Браварски работи – опфаќаат изработка
Ограда на на елементи од метал (челик и алуминиум) за
балкон уредување на објектот како: врати, прозорци,
огради за балкони, тераси, скали и др. (сл.62).
Браваријата се изработува во браварски рабо-
тилници и фабрики, а на градилиштето само се
вградува од мајстори – бравари.
Лимарски работи – опфаќаат изработка
на олуци (сл. 63), покриви од рамни и ребрасти
лимови, опшивки на оџаци, калкански ѕидови,
сл. 62 ивици на балкони, банк на прозорци, огради,
Метален прозор кровни ували и венци и др.
Основен материјал за ли-
марските работи е поцин-
куван, бакарен или оловен
лим, а за спојување (ле-
мење) на деловите служи
калајот.
сл. 63
Олуци од бакарен лим
50
Стаклорезачки работи – опфаќаат зас-
таклување на дрвени и метални прозорци и
врати, прегради и огради на балкони и скали со
разни видови рамно стакло. Покрај рамното
стакло се произведуваат и стаклени призми за
изработка на преградни ѕидови, специјални
стакла за обложување на фасади (сл. 64), стак-
ло за огледала, орнаментно стакло, армирано
стакло, мат стакло, термопан стакло и др.
сл. 64
Стаклена призма Армирано стакло Орнаментно
стакло
Молеро – бојадисувачки работи – опфа-
ќаат боење со разни видови бои со цел повр-
шините на многу елементи да се заштитат од
оштетување, надворешните влијанија и за поу-
бав изглед. Во зависност од материјалот од кој
се направени елементите, се дефинира према-
зот кој ќе се употреби. Според тоа завршните
сл. 65 работи со бои се поделени на: молерски и боја-
дисувачки работи.
Молерските работи се изведуваат на внатреш-
ни ѕидови и тавански конструкции и на надво-
решни ѕидови (фасади). Материјалот за моле-
рските работи се: посни, масни и дисперзивни
бои (сл. 65) и книжни и пластични тапети.
Бојадисувачки работи се изведуваат на малте-
рисани и бетонски површини, столарија, брава-
рија и други дрвени и метални површини. Ма-
Ѕидни керамички плочки треријал за бојадисувачките работи се разни
видови масни, дисперзивни, синтетички и други
бои.
Керамичарски работи – опфаќаат обла-
гање на фасадни и внатрешни ѕидови, столбо-
ви и подови со различни видови керамички
плочки. Облагањето на површините се врши со
цел да се заштитат, лесно да се одржуваат, и
од естетски причини. Облагањето се врши со
Подни керамички плочки различни по боја и димензии плочки кои се
разликуваат по тоа дали се наменети за ѕидови
сл. 66 (мазни и сјајни) или подови (рапави и мат) (сл.
66). Плочките се поставуваат на подлога од
цементен малтер или се лепат со специјални
лепила.
51
Терацерски работи – опфаќаат изработ-
Лиено терацо Терацо плочки ка на подови и облагање на ѕидови, скали, бал-
кони со вештачки камен наречен терацо.
Терацо смесата се употребува за изработка на:
– лиено (монолитно) терацо;
– венецијанско терацо, и
– терацо плочки.
Смесата за лиеното терацо се прави со ме-
шање на дробен камен, цемент со додаток на
боја и вода. Венецијанското терацо се израбо-
сл. 67
тува од терацо смеса со парчиња кршен мер-
мер. Терацо плочките се произведуваат индус-
триски и се поставуваат исто како и керамич-
ките плочки (сл. 67). Лиеното и венецијанското
терацо се поставува на бетонска подлога со
лиење во два слоја. Првиот слој е од бетон врз
кој се поставува вториот слој од терацо сме-
сата во дебелина од 1,5 до 2,5 см. Кога ќе се
исуши се мазни рачно или машински.
Фасадерски работи – опфаќаат изработ-
ка на последниот, завршен слој на надвореш-
ните ѕидови (фасадни ѕидови). Фасадата треба
сл. 68 да го заштити објектот од атмосферските вли-
јанија, но и да го разубави. Изработката на фа-
садите може да биде на традиционален начин
со малтерисување и боење (сл. 68).
Современите фасади се изработуваат со:
– племенити и пластични малтери како: тера-
бона, теранова, теракота кои на крај може
да се обојат со фасадни бои;
– вештачки камен (пикувана фасада). Прво
се нанесува слој од цементен малтер и ко-
га ќе се исуши се става малтер од веш-
тачки камен направен од цемент и ситен
камен со мермерно брашно и вода. После
сл. 69 - Фасада обложена со 7 дена кога убаво ќе се исуши се пикува,
стиропор која треба да се малтериса се обработува со специјален алат.
– демит фасади: ѕидот прво се облага со сти-
ропор на кој се поставува специјална под-
лога за потоа да се малтериса и обои со
фасадни бои (сл. 69).
Фасада обложена со плочки
52
Каменорезачки работи – имаат голема
примена во високоградбата поради трајноста и
убавиот изглед на обработениот камен.
Со камен се поплочуваат подови и се облага-
ат ѕидови, столбови, подножја (цокле) и др. Об-
лагањето и поплочувањето се врши со камени
плочи со дебелина од 1 до 4 см, различни обли-
ци и различна обработка на видливата повр-
шина од груба до високосјајна обработка (сл.
70).
Паркетарски работи – опфаќаат поста-
вување на под од паркет. Класичниот паркет се
изработува од штички од храст, бука или јасен.
Паркетот се поставува со ковање на подлога од
даски или се лепат со асфалт на бетонска
подлога. Паркетните штички може да се поста-
вуваат на различни начини со цел да се постиг-
сл. 70 нат естетски ефекти (сл. 71). Горната, видлива
површина на паркетот се премачкува со лак за
Облагање на ѕидови со грубо обработен да се заштити од влага и оштетување при
камен одржување на подот и негова употреба.
4.3. Одржување на објектите
Проектната документација покрај цртежите
(архитектура) содржи и проект за употреба и
одржување на градежниот објект8.
Проектот се изготвува за да се дефинираат
работите кои треба да се изведат за градбата
да ги сочува основните барања во текот на
неговата употреба.
сл. 71 Основните барања се различни за секоја гра-
дба во зависност од нејзината намена и реше-
нието за локациски услови.
Основните барања се однесуваат на:
– механичката отпорност и стабилност;
– сеизмичка заштита и заштита од пожар;
– санитарна и здравствена сигурност при
употребувањето;
– заштита на работната и животната
средина;
– заштита од бучава;
– сигурност во употребувањето;
– ефикасно користење на енергијата и
топлинската заштита;
– непречен пристап и движење до објектот и
во него и
– техничките својства на градежните
материјали и производи кои се користеле
за изградба.
8
Закон за градење, бр. 130/09 од 28.10.2009 година
53
Проектот за одржување ги содржи оптимал-
ните техничко–технолошки и функционални ус-
лови со кои се обезбедува трајност на делови и
на целата градба. За тоа да се постигне треба
да се определи видот, начинот, намената и вре-
менските рокови на проверки на состојбата на
конструктивниот систем, опремата, уредите и
инсталациите. Со проверка на механичката и
статичката стабилност на градбата се анализи-
раат влијанијата на технолошкиот процес и
климата врз носивоста и стабилноста на оддел-
ни елементи, односно конструкцијата во целост.
Исто така е потребен тековен и генерален ре-
монт и замена на делови од постројки, уреди,
опрема и инсталации како и на делови од град-
бата.
Проектот за употребување и одржување е за-
должителен за следниве објекти: термоелек-
трани, хидроцентрали, нафтоводи, автопатиш-
та, аеродроми, брани со акумулации, индустри-
ски објекти, училишни објекти, болници, музеи,
библиотеки, спортски објекти, објекти од облас-
та на културата, стопански објекти, угостител-
ски објекти со висина над три ката, деловно–
станбени објекти со висина над три ката и др.
54
ЗАПОМНИ
Работи во градежништвото се:
– подготвителни и
– изведувачки работи.
Истражувачките работи опфаќаат
испитувања на земјиштето на кое ќе се
гради објектот.
Добри земјишта – оние кои под тежината
на објектот нема да се деформираат.
Лоши земјишта – оние на кои воопшто не
може да се гради.
Геодетските работи опфаќаат пренесу-
вање на ситуациониот план на терен.
Проектантските работи опфаќаат
изработка на проектна документација.
Проектната документација ја сочинуваат:
– проектна програма,
– идеен проект,
– основен проект и
– изведбен проект.
Организационите работи опфаќаат
изработка на проект за организација.
Проектот за организација обезбедува
брза, квалитетна и економична градба.
Пред започнување на изградбата,
објектот се обележува на парцелата.
Наносното скеле служи за обележување
на објектот на парцелата.
Изведувачки работи се:
– земјани работи,
– градежни работи,
– инсталатерски работи и
– завршни работи.
Изведувачките работи ја опфаќаат
изградбата на целиот објект.
Земјаните работи опфаќаат: ископ,
транспорт и насипување на земјата.
Градежни работи се:
– ѕидарски работи,
– бетонски и армиранобетонски работи,
– дрводелски работи и
– покривачки работи.
Ѕидање е постапка на редење на
материјалот за ѕидање во слоеви и
поврзување со врзивно средство –
малтер.
Материјал за ѕидање е: камен, тула,
керамички и бетонски блокови, градежни
плочи.
55
Ѕидарски работи се:

– ѕидање,
– малтерисување и
– поставување на хидроизолација.
Хидроизолација е заштита на делови од
објектот кои се изложени на влага и вода.
Бетонските работи опфаќаат:
– подготвување на бетонската смеса,
– транспотрт,
– вградување и
– негување на бетонската смеса.
Бетон е стврдната смеса од цемент,
агрегат, вода и разни додатоци.
Фабрики за бетон служат за подготвување
на поголеми количини на бетонска смеса.
Бетонот се транспортира со: колички,
бетономешалки и пумпи за бетон.
Оплата е калап кој служи за оформување
на бетонските елементи.
Предности на бетонот се: голема
цврстина, носивост и отпорност на мраз,
влага и оган.
Недостатоци на бетонот се: лош
топлински и звучен изолатор, тежок и
тешко се поправа.
Армиран бетон е бетон кој е зајакнат со
арматура – челични прачки.
Видови на арматура се: главна и разделна
арматура, узенгии и монтажна арматура.
Дрводелските работи опфаќаат изведба
на конструкции од дрво и тоа:
– помошни конструкции – скелиња
– привремени конструкции – оплата и
– трајни конструкции – кровни и меѓукатни
конструкции, скали, огради и сл.
Покривачките работи опфаќаат изработка
на покривка на покривот.
Според наклонот на покривните
површини има: рамни кровови, благи и
стрмни кровови.
Материјал за покривање на покривите се:
ќерамиди, салонит плочи, шиндра.
Инсталатерските работи опфаќаат
изведба на сите инсталации во објектите
како: водоводна, канализациона,
електрична, громобранска и други видови
инсталации.
Со завршните работи се дава конечниот
изглед на објектот.
56
Завршни работи се: столарски, браварски,

лимарски стаклорезачки, молеро-бојади-
сувачки, керамичарски, терацерски, фаса-
дерски, каменорезачки и паркетарски
работи.
Проектот за одржување ги дефинира
работите кои треба да се преземат за
градбата да ги сочува основните барања
како: стабилност и исправност на
уредите, инсталациите и опремата.

1. Наброј ги работите во градежништвото!
2. Наброј ги подготвителни работи!
3. Што опфаќаат истражувачките работи?
4. Што се утврдува со испитувањето на
земјиштето?
5. Кои се особеностите на добрите и лошите
земјишта?
6. Што опфаќаат геодетските работи?
7. Што опфаќаат проектантските работи?
8. Што ја сочинува проектната документација?
9. Што опфаќаат организационите работи?
10. Што се обезбедува со проектот за
организација на изградбата?
11. Зошто служи наносното скеле?
12. Наброј ги изведувачките работи!
13. Што опфаќаат земјаните работи?
14. Наброј ги градежните работи!
15. Што е ѕидање?
16. Кој материјал се употребува за ѕидање?
17. Наброј ги ѕидарските работи!
18. Зошто служи хидроизолацијата?
19. Што опфаќаат бетонските работи?
20. Што е бетон?
21. Кои делови од објектот се изработуваат од
бетон?
22. Зошто служи фабриката за бетон?
23. Како се транспортира бетонската смеса?
24. Зошто служи оплатата?
57
25. Што е армиран бетон?
26. Кои видови на араматура се употребуваат?
27. Како се обележуваат димензиите на
арматурата?
28. Што опфаќаат дрводелските работи?
29. Што е скеле?
30. Кои конструкции се трајни конструкции?
31. Што опфаќаат покривачките работи?
32. Наброј ги видовите покриви според наклонот
на покривните површини!
33. Кој материјал се употребува за покривање
на покривите?
34. Што опфаќаат инсталатерските работи?
35. Зошто служи водовдната инсталација?
36. Од што е составена водоводната
инсталација?
37. Зошто служи канализационата инсталација?
38. Зошто служи електричната инсталација?
39. Наброј ги завршните работи!
40. Што опфаќаат столарските работи?
41. Што опфаќаат браварските работи?
42. Што опфаќаат лимарските работи?
43. Што опфаќаат стаклорезачките работи?
44. Што опфаќаат молеро - бојадисувачки
работи?
45. Што опфаќаат керамичарските работи?
46. Што опфаќаат терацерските работи?
47. Што опфаќаат каменорезачките работи?
48. Што опфаќаат паркетарските работи?
49. Зошто се изработува проект за употреба и
одржување на градбата?
50. Наброј дел од објектите за кои е задолжи-
телно да се изработи проект за одржување!
58
5. Процес на изградба на објектите од

високоградбата
Со издавање на одобрението за градење на
објектот и негово обележување на парцелата,
може да се започне со подготвителни работи
кои се во функција на изградбата на градбата а
се поврзани со формирање и уредување на
градилиштето.
5.1. Градилиште
Градилиштето е простор на кој се гради

еден или повеќе градежни објекти.
Градилиштето треба да биде пристапно, за-
штитено од поплави, земјиштето да биде ста-
билно, да ја има потребната површина за из-
градба на објектот и сместување на канцела-
рии, складишта за градежни материјали, по-
мошни сообраќајници и сите инсталации.
сл. 72
Според големината на објектот кој ќе се гра-
ди, градилиштата може да бидат:
мали градилишта – за изградба на мали
објекти како: индивидуални куќи, мали учили-
шта и др. (сл. 72)
големи градилишта – зафаќаат голема
површина и служат за изградба на поголеми об-
јекти како: станбена населба, фабрика, хотел,
трговски центар и др. (сл. 73). На големите гра-
дилишта може да се гради:
сл. 73 – еден голем објект (зграда),
– повеќе објекти на едно место кои претста-
вуваат една целина (фабрика) или
– повеќе објекти кои сочинуваат една цели-
на а се оддалечени еден од друг (станбена
населба).
Организација на градилиште
За формирање на едно градилиште потреб-
ни се обемни подготовки пред почетокот на из-
градбата. За успешно одвивање на изградбата,
без застој, во точно определените рокови и да
се избегнат многу опасности од повреди и нес-
реќни случаи, градилиштето треба да се орга-
низира. Градилиштето се формира и организи-
ра според претходно изработен проект за ор-
ганизација на градилиштето. Проектот треба да
ги усогласи технолошкиот процес на изградбата
со навремената набавка на градежен материјал
и точниот број на работници за одреден вре-
менски период.
59
При организација на градилиштето се среќа-
ваат три главни фактори:
работна снага,
механизација (машини) и
материјал.
Со стручна и правилна организација на гра-
дилиштето, ќе се обезбеди секоја работа да се
изврши:
– со точно предвиден број на работници и
работни саати,
– со точно определена количина градежни
материјали и
– со примена на соодветна механизација.
На тој начин се зголемува рационализаци-
јата во работата, се намалуваат трошоците во
градењето, работните часови и потрошениот
материјал.
Во проектот предложените решенија за орга-
низација на градилиштето се прикажани на ше-
мата за уредување на градилиштето. Тоа
е цртеж најчесто во размер 1:200 до 1:1000 во
кој се внесени: граници на градилиштето, објек-
тите кои ќе се градат, привремени објекти, пос-
тоечките и привремени сообраќајници, електри-
чна, водоводна и канализациона мрежа, отво-
рени и затворени складишта за чување на ма-
теријалот, производство на бетон, малтер, про-
стор за виткање на арматура, подготвување на
оплата, машини, канцеларии за управа на гра-
Легенда дилиштето, бараки за работниците, трпезарија,
1. објекти
ВЦ и др. (сл. 74)
2. канцеларии
3. трпезарија
4. прирачен
материјал
5. кран
6. колосек за кран
7. мешалка за бетон
8. пумпа за вода
9. корито за малтер
10. мешалка за бетон
11. чакал од 0-15 мм
12. чакал од 25-30 мм
13. барака за цемент
14. песок
15. барака за вар
16. бетонски тули
17. депонија за тули
18. арматура и дрвена
граѓа
19. лиени носачи
20. готови носачи
21. ВЦ сл. 74
60
Уредување на градилиштето
По усвојувањето на шемата за организација
на градилиштето се започнува со неговото уре-
дување и тоа:
1. Се расчистува градежната парцела од
вегетација, дрвја, стари објекти, грмушки и
сè што ќе пречи на изградбата;
2. Се изведуваат надворешни и внатрешни
сообраќајници. Надворешните сообраќај-
ници се за пристап до градилиштето, а
внатрешните се за движење на работ-
ниците, машините и за внатрешен тран-
спорт на материјалот;
3. Воведување на сите потребни инстала-
ции: електрична, водоводна, канализацио-
на, телефонска и др;
4. Се градат сите помошни објекти:
– канцеларии за раководството,
– гардероби, трпезарија и санитарни про-
стории за работниците и
Контејнер – помошен објект
– магацини за складирање на материјал.
Овие простории може да се сместат во
ѕидани или монтажни објекти, контејнери
или приколки.
Складиштата за чување на материјалот може
да бидат различни во зависност од видот на
материјалот, бидејќи секој материјал бара раз-
лични услови за складирање.
Отворените складишта служат за чување: ка-
мен агрегат, арматура, тули, армиранобетонски
елементи, дрвена граѓа и др.
Под настрешница се чуваат оние материјали
кои треба да се заштитат од сонце и дожд, како:
негасена вар, лесни градежни плочи и др.
Во затворени складишта се чуваат материја-
лите кои треба да се заштитат од атмосферски-
те влијанија, како: цемент, вар, гипс, електро-
материјали, врати, прозори, ситен материјал и
др.
Материјали кои директно се вградуваат (ту-
ли, керамички блокови, монтажни елементи) се
складираат до објектот за изградба, а оние кои
служат за да се подготвуваат други материјали
(камен агрегат и цемент) до бетономешалката.
Со цел да се зголеми брзината на градење,
да се заштеди простор и трошоци за склади-
рање и подготвување на материјалот, градеж-
ните организации формираат: фабрики за бе-
тон и армирачки погони од каде се носат готови
материјали на градилиште.
61
5.2. Техничка документација

на градилиштето
Од лицата кои директно учествуваат во из-
градбата на објектот, нивната стручност, анга-
жираност во потребниот број и од документа-
цијата која се води на градилиштето зависи ус-
пешноста во извршувањето на сите работи на
градилиштето. На секое работно место треба
да се постави стручно лице, а документацијата
да се води редовно и уредно.
Изведувачи на работите
На градилиштето се организираат:
техничка служба и
административно - материјална
служба.
Техничката служба ја изведува изградба-
та на објектот. Неа ја сочинуваат:
– раководител на градилиште – е лице со нај-
голема одговорност и највисоко образование
(дипломиран инженер архитект). Тој раководи и
управува со сите работи на градилиштето, ја
планира работната сила и материјалот, ги ре-
шава стручните проблеми, се грижи за редовно
водење на документацијата, спроведување на
хигиено-технички заштитни мерки, составува
динамички план за одвивање на работите и др.
– техничар на градилиште – е лице кое му по-
мага на раководителот во водење на технич-
ката документација. Тој ги мери и пресметува
извршените работи на објектот и ги води гра-
дежната книга и градежниот дневник под кон-
трола на раководителот.
– работоводител (палир) – е помошно лице
на раководителот кое непосредно управува со
изградбата на објектот. Негова најважна задача
е да ги распореди работниците на соодветните
работни места и да го контролира квалитетот
на извршените работи;
– бригадир – раководи со група на работници
и ја контролира нивната работа;
– машинисти - работници кои ракуваат и ги
поправаат градежните машини;
– работници – тие се најважната и најмногу-
бројната група на градилиштето кои го градат
објектот. Во изградбата учествуваат работници
со различен степен на образование.
Административно материјална служба
ја води администрацијата на градилиштето и е
составена од: благајник, секретар, книговоди-
тел, домаќин, магационер и курир.
62
Техничка документација
Техничката документација и евиденција на
градилиштето треба да се води паралелно со
текот на градбата. Преку неа се следи извршу-
вањето на работите, движењето на работната
снага и механизација, дотур на материјал и
контрола на роковите за извршување на рабо-
тите.
Техничката документација ја сочинуваат:
градежен дневник – е многу важен доку-
мент кој задолжително се води на секој об-
јект. Него го води раководителот или тех-
ничарот. Во дневникот се внесува:
– ден, месец и година на изведување на
работите,
– временски услови,
– време на почеток и завршеток на рабо-
тите,
– број на работници по струки,
– механизација,
– количина на материјал донесен во текот
на денот,
– сите работи кои се сработени тој ден со
приближни количини,
– посета на надзорен орган или градежна
инспекција,
– несреќни случаи или болест на работ-
ниците и
– забелешки од инвеститорот, надзорниот
орган или изведувачот (сл. 75).
Градежниот дневник се води во два примеро-
ка и секој ден го потпишуваат раководителот
на објектот и претставник на инваститорот - уп-
равител на градбата или надзорен инженер.
градежна книга – служи за пресметка со
инвеститорот. Во неа се запишуваат сите
податоци за извршените работи со потреб-
ните скици и количини. Ја води техничарот
под контрола на раководителот и надзор-
ниот инженер и сите тројца ја потпишуваат
секоја страница (сл. 75).
работен налог – е документ според кој се
исплаќа личниот доход на работниците. Тој
претставува договор со група работници за
извршување одредена задача.
карнет – (прозивник) служи за евиденција
на работните часови на секој работник.
Освен овие документи на градилиштето има
и други документи дефинирани со Законот за
градење, бр. 130/09 од 28.10.2010 год. како: ре-
шение за локациски услови, одобрение за гра-
дење, изведбен проект и др.
63
Градежен дневник
Градежна книга
сл. 75
64
5.3. Контрола на градбата

При изградба на објекти инвеститорот може
да определи управител на градба кој во
негово име ги води сите организациони работи,
ги следи сите фази на градење и врши финан-
сиско и материјално следење на средствата во
процесот на изградба, сè до добивање на одо-
брение за употреба9.
Управителот на градба може да биде ра-
ботна организација која има лиценца за уп-
равител на градба и има екипа од стручни лица
како: надзорен инженер и инженер за изведба.
Надзорниот инженер е дипломиран инже-
нер архитект кој врши надзор над изградбата на
објектот и има овластување за надзор.
Заради контрола на реализација на проектот
во текот на изградбата, проектантот може да
врши проектантски надзор по барање на инвес-
титорот. Контролата е со цел да утврди дали
градбата се изведува во согласност со основ-
ниот проект.
Контрола и надзор над спроведувањето на
Законот за градење и прописите донесени врз
основа на овој закон ги врши градежен ин-
спектор. Негова должноста е да провери дали
учесниците во градењето имаат овластувања и
лиценци, дали изградбата започнала со одоб-
рение за градење, да бара отстранување на не-
правилности, прекинување на изградбата, от-
странување на градбата, затварање на гради-
лиштето и други работи со цел да се изведува
градбата во согласност со законот.
Прием на објектот
Надлежниот орган во општината каде се гра-
ди објектот од областа на уредување на прос-
торот треба да изврши технички преглед на
градбата за да може истата да се употребува.
Технички преглед врши комисија која утврдува
дали објектот е изведен согласно проектната
документација, дали работите се квалитетно из-
ведени, каква е статичката стабилност и без-
бедност од пожар и др. Комисијата за изврше-
ната контрола подготвува записник врз основа
на кој се издава одобрение за употреба на
градбата. Потоа изведувачот и инвеститорот
вршат примопредавање на градежниот објект,
за што се составува записник.
9
Закон за градење бр. 130/09 од 28.10.2010 година
65
ЗАПОМНИ
Градилиште е место каде се градат еден
или повеќе објекти;
Градилиштата може да бидат мали и
големи;
Формирањето и организацијата на
градилиштето се врши според однапред
изработен проект;
Решението за организација на
градилиштето е прикажано на шемата за
Според шемата на градилиште се врши
Техничката служба на градилиште ја
сочинуваат:
– раководител
– техничар
– работоводител
– бригадири
– машинисти и
– работници.
Административно материјалната служба
ја сочинуваат: секретар, благајник,
книговодител, домаќин, магационер и
курир;
Техничка документација на градилиштето
е: градежен дневник, градежна книга,
работен налог, карнет и сл.
Контрола на изградбата за инвеститорот
врши надзорен инжинер;
Контрола за општината врши градежен
инспектор;
Техничкиот преглед се врши за да може
објектот да се употребува;
Одобрение за употреба се издава кога на
објектот е извршен технички преглед;
66
ТЕСТ по основи на градежништво; Тема: Работи во градежништвото
I група

Пречкртаните одговори нема да се бодираат.
1. ( 1 ) ( ) Инвеститор е лице кое ја изведува градбата на објектот.

Т Н
2. ( 1 ) ( ) Геодетските работи се подготвителни работи.
Т Н
3. ( 1 ) ( ) Земјаните работи спаѓаат во изведувачки работи.
Т Н
4. ( 1 ) ( ) Армираниот бетон е составен од бетон и камен агрегат.
Т Н
5. ( 1 ) ( ) Градежен дневник е документ кој се води на секое градилиште.
Т Н
1. (3) ( ) Наброј ги видовите градилишта и какви објекти се градат на нив: _____________

__________________________________________________________________________________
2. (3) ( ) Техничката служба на градилиштето ја сочинуваат: _________________________
_________________________________________________________________________________
3. (3) ( ) Што е изведувач? _________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
4. (3) ( ) Кој врши контрола на градбата на објектот? ________________________________
___________________________________________________________________________________
5. (3) ( ) Наброј ги изведувачките работи: ____________________________________________
__________________________________________________________________________________
6. (3) ( ) Проектниот елаборат опфаќа изработка на: _________________________________
___________________________________________________________________________________
7. (3) ( ) Наброј ги ѕидарските работи: _______________________________________________
__________________________________________________________________________________
8. (3) ( ) Наброј ги главните учесници во процесот на градба на еден објект: ___________
__________________________________________________________________________________
9. (3) ( ) Техничка документација за следење на градбата ја сочинуваат: ______________
__________________________________________________________________________________
10. (3) ( ) Како се добива бетон? ____________________________________________________
67

прочитај го секое прашање и одлучи кој од понудените одговори е точен и заокружи ја буквата
пред точниот одговор. Пречкртаните одговори нема да се бодираат.
1. (1) ( ) Еден од главните учесници во процесот на градба на објектот е:

а) инвеститор
б) бригадир
в) ѕидар
2. (1) ( ) Геодетските работи опфаќаат:
а) цртање на проект
б) истражувачки работи
в) снимање на теренот
3. (1) ( ) Градежните работи опфаќаат:
а) ѕидарски работи
б) столарски работи
в) фасадерски работи
4. (1) ( ) Подготвителните работи опфаќаат:
а) ѕидарски работи
б) проектантски работи
в) завршни работи
5. (1) ( ) Контролата на градбата на објектот ја врши:
а) надзорен орган
б) проектантот
в) инвеститорот
Оценка 1 2 3 4 5
Поени 0 - 16 17 - 22 23 - 28 29 - 34 35 - 40
68
ТЕСТ по основи на градежништво; Тема: Работи во градежништвото

II група

1. ( 1 ) ( ) Изведувач е фирма која го гради објектот.

Т Н
2. ( 1 ) ( ) Инсталатерските работи се подготвителни работи.
Т Н
3. ( 1 ) ( ) Геодетски работи опфаќаат пренесување на објектот од план на терен.
Т Н
4. ( 1 ) ( ) Бетонот е составен од цемент и арматура.
Т Н
5. ( 1 ) ( ) Техничар е стручно лице кое ги води градежната книга и градежниот
дневник. Т Н
1. (3) ( ) Наброј ги земјаните работи: ________________________________________________

__________________________________________________________________________________
2. (3) ( ) Наброј ги подготвителните работи: _________________________________________
__________________________________________________________________________________
3. (3) ( ) Кои се задачите на проектантот? ___________________________________________
__________________________________________________________________________________
4. (3) ( ) Зошто служи градежниот дневник на градилиштето? _________________________
__________________________________________________________________________________
5. (3) ( ) Што е градилиште? ________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
6. (3) ( ) Наброј ги завршните работи во високоградбата: _____________________________
___________________________________________________________________________________
7. (3) ( ) Наброј ги инсталациите кај објектите од високоградбата: _____________________
__________________________________________________________________________________
8. (3) ( ) Техничката документација за изградба на објектите ја сочинуваат: ____________
_________________________________________________________________________________
9. (3) ( ) Што се изработува од армиран бетон? _____________________________________
__________________________________________________________________________________
10. (3) ( ) Што е оплата? ____________________________________________________________
69

прочитај го секое прашање и одлучи кој од понудените одговори е точен и заокружи ја буквата
пред точниот одговор. Прецртаните одговори нема да се бодираат.
1. (1) ( ) Еден од главните учесници во процесот на градба на објектот е:

а) ѕидарите
б) изведувачот
в) армирачите
2. (1) ( ) Проектниот елаборат е составен од:
а) главен проект
б) геодетски елаборат
в) организационен елаборат
3. (1) ( ) Завршните работи опфаќаат:
а) бетонски работи
б) земјани работи
в) фасадерски работи
4. (1) ( ) Армираниот бетон е составен од бетон и:
а) арматура
б) песок
в) камен агрегат
5. (1) ( ) Бригадирите раководат со:
а) градежните машини
б) група работници
в) изработката на проектот
Оценка 1 2 3 4 5
Поени 0 - 16 17 - 22 23 - 28 29 - 34 35 - 40
70
НИСКОГРАДБА И ХИДРОГРАДБА
поимот за градилиште;
видови градилишта за објектите од
нискоградбата и хидроградбата;
организација на градилиштето;
проект за организација на градилиштето;
шема на градилиште;
изведување на работите;
техничка документација на градилиште;
контрола на градбата;
стручна контрола;
надзор за време на градбата;
технички прием на објектот;
видови објекти од нискоградбата;
видови објекти од хидроградбата;
заштита при работа.
ТЕМАТСКА ЦЕЛИНА Б
Нискоградба и хидроградба
Б. Нискоградба и хидроградба
6. Процес на градба на објекти од ниско и хидроградба

7. Објекти од нискоградба
7.1. Сообраќајници
7.2. Тунели
7.3. Мостови
7.4. Конструкции со посебна намена
8. Хидрообјекти
8.1. Водовод и канализација
8.2. Мелиорации
8.3. Регулација на реки, пловни патишта и
пристаништа
8.4. Брани
9. Заштита при работа
72
6. Процес на градба на објекти од ниско и

хидроградба
Поим и видови градилишта
Градилиштето претставува простор на кој

се градат еден или повеќе објекти по одобрена
градежна документација. Покрај објектот што
се гради, на градилиштето треба да има: објек-
ти за сместување на работниците, техничкиот
персонал, работни канцеларии, магацини и
складишта за градежни материјали, работилни-
ци за поправка на машините, магацини за снаб-
дување на возилата со погонска енергија и
резервни делови, асфалтни и бетонски бази,
како и пристапни сообраќајници и сите инстала-
ции.
Сл. 6.1 Градилиште на тунел Градилиштата се класифицираат според
два критериума: големината и поставе-
носта на теренот.
Според големината градилиштата може да
бидат мали и големи.
Мали градилишта се организираат за
мали објекти, без посебна механизација и со
мали инвестиции. Примери за мали гра-
дилишта се: мал мост, резервоар, каптажа и
др.
Големите градилишта зафаќаат големи
површини и при градбата се користи градежна
механизација како и голем број работници.
Примери за големи градилишта се: регулација
Сл. 6.2 Градилиште на мост на река, голем мост, сообраќајница со мостови
и тунели, железничка линија со станици, брана
со хидро-централа, нафтоводи, канали за на-
воднување и др. На вакви градежни зафати уп-
равата на градилиштето може да биде лоци-
рана на едно место или да се преместува по
трасата на објектот што се гради.
Според поставеноста на теренот градилиш-
тата може да бидат концентрирани и раз-
влечени.
Концентрираните градилишта се пос-
тавени на површини со приближно исти дол-
жини и ширини. Пример за вакво градилиште е
градилиште на брана (сл.6.4).
Развлечените градилишта се поставени
на долги и тесни земјишта. Градилишта од овој
тип се градилиште за пат (сл.6.3), градилиште
Сл. 6.3 Градилиште на пат за железничка линија, канал и др.
73
Организација и функционирање на
градилиштето
Градилиштето се формира и организира

според изработен проект за организација на
градилиште. Главни фактори при организација-
та на градилиштето се: работна сила, механи-
зација и материјал. Тие секогаш треба да бидат
усогласени меѓусебно според динамиката на
изведување на работите.
Проектот за организација на градилиштето
Сл. 6.4 Градилиште на треба да содржи:
брана − геолошкиот состав на теренот;
− ниво на соседните реки и подземните во-

ди;
− постојни и нови пристапни сообраќајни-
ци;
− вид на транспортни средства за носење
на материјалот;
− начин на сместување на работниците;
− начин на снабдување со погонска енерги-
ја и вода за пиење и градење;
− сместување на градежни материјали;
− избор и користење градежна механи-
зација;
− број и видови работници;
− шема за организација на градилиште.
Шема за организација на градилиштето
Организацијата на теренот и технологијата

на градење се прикажани преку шемата за ор-
ганизација на градилиште. Таа се црта во раз-
мери 1:200 до 1:1000 во зависност од големи-
ната на градилиштето.
Во шемата се внесуваат:
- граници на градилиштето;
- објектот кој треба да се гради;
- постојани и времени сообраќајници;
- бараки за работниците;
- електрична, канализациона и водоводна
мрежа;
74
- канцеларии за управата на градилиштето;

- отворени, покриени и затворени складиш-
та за градежни материјали;
- места за градежните машини;
- фабрики за бетон, асфалтни бази, просто-
рии за виткање арматура, подготвување
оплати и др.;
- WC (за лична хигиена) и др.
Сите елементи на шемата се означени со
броеви, и истите во легендата се дефинирани.
Шемата на организација на градилиште дава
јасна слика за лоцирањето на објектот и сите
помошни објекти и машини потребни за негова
изведба.
Сл. 6.5 Шема за организација на градилиште на пат
Легенда
1. Крупен песок 15. Чешма

2. Ситен песок 16. Барака за управа
3. Чакал 17. Барака за раководител
4. Резервоар за вода 18. Барака за работници
5. Бетономешалка 19. Трпезарија
6. Стовариште за цемент 20. WC
7. Стовариште за дренажни цевки 21. Внатрешна сообраќајница
8. Циркулар 22. Генератор за струја
9. Стовариште за дрвена граѓа
10. Настрешница за машини за
земјани работи
11. Машинска работилница
12. Настрешница за камиони
13. Магацин
14. Магацин за гориво
75
Уредување на градилиштето
Уредувањето на градилиштето започнува по

усвојувањето на шемата за организација на
градилиштето.
Локацијата се чисти од дрвја, вегетација,
стари објекти и др. и се рамни. Се градат прис-
тапни сообраќајници, внатрешни сообраќајни-
ци, колосеци, жичарници за пренос на градежни
материјали и движење на работниците. Се во-
ведуваат сите потребни инсталации за градба:
електрични, водоводни, канализациони, громо-
Сл.6.6 Булдожер
брански и др. Се градат сите помошни објекти:
канцеларии за раководниот тим, бараки за ра-
ботниците, санитарни простории (монтажни ба-
раки).
Материјалот се складира во отворени скла-
дишта ако е: камен агрегат, арматура, дрвена
граѓа, армиранобетонски елементи и др. Под
настрешница се складираат: вар, битуменска
лепенка, лесни градежни плочи и др., а во ма-
гацини – затворени складишта треба да бидат:
цемент, гипс, електроматеријали, врати и др.
Материјалите треба да бидат што поблиску
до местото на вградување, да нема голем вна-
трешен транспорт, со што се добива поевтин
објект.
Се одредуваат места и за градежната меха-
низација (сл.6.6 и сл.6.7).
За поголеми количини на градежни матери-
јали, пример за бетон, се оформува фабрика за
бетон (сл.6.8).
Сл.6.7 Натоварувач
Сл. 6.8 Фабрика за бетон
76
ЗАПОМНИ
Градилиште е простор каде се гради об-
јектот по одобрена техничка документа-
ција.
Покрај објектот што се гради на градили-
штето треба да има помошни објекти, ме-
ста за градежните материјали и механи-
зација, сообраќајници и инсталации.
Градилиштата може да бидат мали и го-
леми.
Мали градилишта се за мали објекти , без
механизација и големи инвестиции.
Големи градилишта се за големи објекти
со механизација и сите пропратни еле-
менти.
Според поставеноста на теренот градили-
штата може да бидат концентрирани или
развлечени.
Главни фактори при организација на гра-
дилиштето се: работната сила, механи-
зацијата и материјалот.
Градилиштето се уредува според израбо-
тен проект за организација на градили-
ште.
Проектот содржи шема за уредување на
градилиште во размер од 1:200 до 1:1000.

1. Што претставува градилиштето?
2. Наведи неколку примера за големи гради-
лишта!
3. Според поставеноста на теренот какви може
да бидат градилиштата?
4. Кои се главни фактори при организација на
градилиште?
5. Што содржи проектот за организација на
градилиште?
6. Во кој размер се црта шемата за уредување
на градилиштето?
7. Кои градежни материјали мора да се чуваат
во затворени магацини, а кои пак може да
бидат на отворено?
77
Изведувачи на работите на градилиште
На секое градилиште се организираат и

функционираат две служби: техничка служба и
административно-материјална служба.
Техничката служба го изведува, гради об-

јектот. Неа ја сочинуваат:
– раководител на градилиште - лице со
најголема одговорност, со највисоко
образование, со големо стручно знаење,
искуство и авторитет;
– техничар - стручно лице кое му помага на
раководителот и ја води техничката доку-
ментација;
– работоводител - управува директно со
изведувањето на објектот, ги распоредува
работниците и ја контролира извршената
работа;
– бригадири - раководат со група работ-ници
Сл. 6.9 Работници (на помали објекти овие работи ги врши
работоводителот);
– машинисти - ракуваат и ги одржуваат
градежните машини;
– работници - (сл.6.9) најважни и
најмногубројни. Се разликуваат според
занимањата и степенот на стручноста.
Административно-материјалната
служба води евиденција за работната сила,
механизацијата, материјалот и го води финан-
сиското работење.
Неа ја сочинуваат: секретар, благајник,
книговодител, домаќин, курир или
магационер.
Техничка документација
Техничката документација, администрација

и евиденцијата на градилиште треба да се во-
ди паралелно во текот на градбата. Техничката
документација се води секојдневно и преку неа
се следи развитокот на работите, движењето
на работниците и механизацијата, дотурот на
материјалот и се контролираат роковите на
извршување на работите.
Во техничка документација спаѓаат: граде-
жен дневник, градежна книга, работен
налог и карнет.
78
Градежниот дневник – го води раково-

дителот или техничарот, а го потпишуваат ра-
ководителот и надзорниот орган. Во дневникот
се внесуваат: ден, месец, година, временски
услови, време на почеток и завршеток на
работниот ден, бројот на работници, меха-
низација, материјал донесен во текот на денот,
резултати од материјалите дадени на испи-
тување, посета на надзорен орган или гра-
дежна инспекција, несреќни случаи, болест на
работници, забелешки на изведувачот, надзор-
ниот орган или инвеститорот.
Градежната книга – служи за внесување

по-датоци од извршените работи, со количини
и скици по позиции. Ја води техничарот, а ја
потпишуваат техничарот, раководителот и
надзорниот орган.
Работниот налог е документ според кој се

исплатува личниот доход на работниците.
Секојдневните податоци за работните часови
ги пополнува бригадирот, а го потпишуваат
бригадирот и раководителот.
Карнет (прозивник) претставува евиден-

ција на работните часови на секој работник.
Ситуацијата е потребна за да може

изведувачот да ги наплати извршените работи
од инвеститорот, по градежната книга, и таа
може да биде времена (месечна) и конечна.
Ситуацијата ја изготвува раководителот, a ја
потпишува раководителот, надзорниот орган и
инвеститорот.
79
Контрола на градба
Во текот на градба на објектот се врши кон-

трола од страна на инвеститорот (надзорен ор-
ган) и од државата (градежна инспекција).
Надзорниот орган е стручно лице со по-
веќегодишно искуство кое врши стручна кон-
трола - надзор во име на инвеститорот. Негови
должности се:
– да ја контролира изградбата на објектот;
– да контролира дали се реализира проек-
Сл. 6.10 Надзор на градба
тот;
– да бара квалитет на материјалите со ате-
сти, пробни тела и др.;
– да предлага оправдани промени и допол-
нувања на проектот;
– да дава објаснувања на изведувачот;
– да врши контрола на времени и конечни
пресметки.
Градежната испекција врши контрола на
работата на инвеститорот и изведувачот во име
на надзорен орган на општината (државата).
Нејзини должности и права се:
– да ја провери техничката документација;
– да види дали објектот се гради според
проектот;
– да провери дали се преземени мерки за
правилно изведување и сигурност на об-
јектот, безбедност на работниците и око-
лината;
– да ја стопира градбата во случај на непри-
држување на техничките прописи;
– да донесе решение за рушење (ако не се
применуваат законските и технички про-
писи).
Технички прием на објектот
Кога објектот е готов, се врши технички при-

ем од страна на органот кој издал одобрување
за градба по предлог на комисија која врши
технички преглед на објектот. По донесеното
решение на комисијата, надлежниот орган из-
дава дозвола за употреба на објектот. На крај
инвеститорот и изведувачот се должни да из-
вршат примопредавање и конечна пресметка
(колаудација) на објектот. Во неа се внесени си-
те работи по количина и квалитет за што из-
ведувачот дава гарантен рок за објектот.
80
ЗАПОМНИ
Изведувачи се правни лица кои директно
учествуваат во градба на објектот.
Раководител е лице кое раководи со
објектот и е со највисоко образование.
Техничар е стручно лице кое му помага на
раководителот.
Работоводителот управува со изведува-
њето на објектот, со работниците и ја кон-
тролира нивната работа.
Бригадирот е лице кое раководи со гру-
па работници, се грижи за работата,
редовноста, дисциплината, квалитетот
итн.
Машинистите се грижат за машините и ра-
куваат со нив.
Работниците се во најголем број на
градилиштето, а се разликуваат според
стручноста и занимањата.
Административно-техничката служба
води евиденција на работната сила, меха-
низацијата и материјалот.
Техничка документација на градилиште
се: градежна книга, работен налог, граде-
жен дневник, карнет, ситуација.
Инвеститорот и државата вршат контрола
на работење на изведувачот во процесот
на градба на објектот.
Надзорниот орган врши контрола во име
на инвеститорот.
Градежната испекција врши контрола во
име на државата.
По изградбата на објект се врши технички
прием со издавање дозвола за употреба.
На крај се врши завршна пресметка (ко-
лаудација) за објектот, меѓу инвеститорот
и изведувачот.

1. Кој ја претставува техничката служба?
2. Кои се задачите на административно-
материјалната служба?
3. Од што се состои техничката докумен-
тација?
4. Кој орган именуван од инвеститорот вр-
ши контрола на градбата?
5. Кога и кој издава дозвола за употреба на
објектот?
81
Објекти од нискоградбата
Во нискоградба се градат објекти кои се

ниско на земја и се наменети за одвивање на
сообраќај (сообраќајници) и за совладување
одредени теренски и други препреки.
Под сообраќај се подразбира транспорт

на луѓе и стока (суровини, полупроизводи,
производи и др.) од едно место на друго.
Постојат повеќе видови сообраќај кои се

разликуваат меѓу себе по сообраќајниот пат и
по средствата со кои се служат:
– сувоземен сообраќај;
Сл. 7.1 Пат – воден сообраќај;
– воздушен сообраќај.
Сувоземниот сообраќај може да биде патен

и железнички.
Сообраќајниците по кои се одвива
патниот сообраќај се викаат патишта
(сл.7.1).
Сообраќајниците по кои се одвива же-
лезничкиот сообраќај се викаат желез-
нички линии (сл.7.2).
Сл. 7.2 Железничка линија При градбата на овие објекти се наидува на
препреки. За преминување преку препреките се
градат:
– мостови (сл.7.3) - ако препреката е
река, суводолица или друга сообра-
ќајница;
– тунели (сл.7.4) - ако препреката е пого-
лем рид или планина.
Сл. 7.3 Мост Сл. 7.4 Тунел
82
7.1. СООБРАЌАЈНИЦИ
7.1.1. Патишта
Поим и задача на патиштата и историски

преглед
Патниот сообраќај се одвива по

патишта.
Патиштата се развиле од примитивните
патеки кога човекот го напуштил номадскиот
живот и почнал да гради населби. Сообра-
ќајниците првпат се спомнуваат во Кина, Ин-
дија, Египет и Персија во 3 век пред нашата
ера. Старите Римјани со својата техника на
градење ги надминале сите (сл.7.5). Тие ги
формираат првите патни мрежи во Европа.
Изградиле речиси осумдесет илјади километри
патишта со коловози од вулкански плочи.
Сл. 7.5 Староримски пат Од времето на Старите Римјани, па до XVIII
век нема промени во начинот на градба на
сообраќајниците. Во 1775 год. инж. Трезаге од
Франција промовира нов тип коловоз од кршен
камен со драстично помала дебелина во однос
на римските коловози. Нешто подоцна, 1820
год. со заслуга на инж. Макадам од Англија
почнуваат да се прават толченичките коловози
- макадами.
Развитокот на автомобилот како превозно
средство наметнува потреба од нови коловози
од збиен асфалт, камена коцка, асфалт-бетон
или цемент-бетонски. Тие требало да одго-
ворат на барањата за удобност при возењето,
одредени брзини и габарити.
Тенденцијата на развој на средствата за
патен сообраќај ја наметнува потребата од
континуиран развој и усовршување на патиш-
тата.
Сл. 7.6 Современи патишта
Класификација на патиштата
а) Административна поделба:
– магистрални патишта - меѓународни и
јавни, ги поврзуваат поголемите градови;
– регионални патишта - ги поврзуваат сто-
панските области во државата и вршат
дистрибуција на сообраќајот до магис-
тралните патишта;
– локални патишта - ги поврзуваат селата и
населбите и се во компетенција на
Сл.7.7 Локален пат
општинските центри (сл.7.7).
83
б) Поделба според видот на сообраќајот:

– патишта единствено за моторен
сообраќај, автопат (сл.7.7.a);
– патишта за мешовит сообраќај, за мотор-
ни и запрежни возила, за велосипеди и
пешаци.
в) Според условите на теренот низ кој ми-

нуваат:
– рамнински патишта;
Сл. 7.7.a Автопат – ридски патишта;
– планиниски патишта (сл.7.8).
г) Поделба според сообраќајното оптовару-

вање:
– патишта за тежок сообраќаj;
– патишта за среден сообраќај;
– патишта за лесен сообраќај.
Сл.7.8 Планински пат Градежни делови на патиштата
Сите делови од кои се состои патот се

поделени во две групи: долен строј и горен
строј (сл.7.10).
1. Долен строј:
– земјан труп (планум);

– вештачки објекти;
– објекти за безбедност на патиштата;
– работи за осигурување.
2. Горен строј:
– коловозна конструкција;
– рабни ленти;
– банкини;
– пешачки и велосипедски патеки;
– канали за одводнување.
Сл. 7.9 Пат со поголем
подолжен наклон
84
Сл.7.10 Градежни делови кај патиштата
Долен строј кај патиштата
Долниот строј или труп на патот

претставува основа на која се поставува
горниот строј (коловозната конструкција). Тој
служи за совладување разни препреки и
нерамнини на теренот и за пренесување на
товарите од горниот строј и возилата на
подлогата.
При изведба на долниот строј најзастапени
се земјаните работи.
За да се изведе нивелетата на патот според
проектот, теренот на некои места треба да се
копа, а на некои да се насипува. Така,
планумот се јавува во четири форми во
зависност од односот на котата на терен и
котата на нивелета. Тие форми се: насип,
ископ и засек или галерија (сл.7.11).
По завршеното испитување на карак-
теристиките на почвата, се врши обележување
на оската на трасата, профилирање на насипот
или ископот, се копа хумусот во дебелина од
20 цм и се расчистува сè што пречи за работа.
Ископот се врши со булдожери, багери,
скрепери, на неколку начина во зависност од
видот на земјаниот материјал, длабочината и
должината на ископот.
Насипите се изработуваат од земјата што е
добиена од ископите, а ако е недоволна, се
зема од позајмиште.
Сл. 7.11 Форми на планумот Насипите се изработуваат со насипување во
во зависност од односот на хоризонтални слоеви. Секој слој се набива со
кота на терен и кота на машини (ежеви, ребрести ваљаци, ваљаци со
нивелета гумени тркала, пневматски ударен набивач,
жаба набивач и машини за набивање со
вибрирање). Слоевите кои се набиваат се
движат од 20 до 80 цм дебелина што зависи од
набивните машини што ќе се користат.
85
Коловозната конструкција има задача

да ги прими сите товари од возилата и да ги
пренесе преку постелката на земјаниот труп.
Коловозната конструкција треба да е отпорна
на атмосферските влијанија. Истата се прави
со различна ширина во зависност од видот на
теренот, категоријата на патот (колку возни
ленти има) и големината на сообраќајот.
Ширината на една возна лента е од 2,75 до
3,75 м.
Во минатото коловозите биле земјани, од
толченик (сл.7.12) или камена коцка (калдрма).
Современите коловози се цемент-бетонски
и асфалтни (сл.7.13).
Рабните ленти служат за заштита на
работ на коловозот од кршење. Се изведуваат
Сл.7.12 Коловоз од од ист материјал како и коловозот. Нивната
толченик ширина изнесува од 20 до 50 цм.
Банкините служат за заштита на
коловозот или рабната лента, и да овозможат
разми-нување на возилата, депонирање на
матери-јал, поставување разни знаци, огради,
колобра-ни и др. Се изведуваат од добро
набиена земја, a површината се посипува со
ситен песок или се засадува трева. Нивната
ширина изнесува од 50 до 150 цм.
Пешачката лента (тротоарот) служи за
движење на луѓето. Се градат повисоко од
коловозот, а површината е изведена од леан
асфалт, бетон или бетонски или камени плочки.
Ширината изнесува најмалку 75 цм.
Велосипедските ленти се прават пови-
соки од коловозот, површината им е асфал-
Сл. 7.13 Асфалтирање тирана, а широки се 120 цм.
Разделните ленти имаат задача да ги
одвојат патиштата во различни насоки, нивната
површина е затревната, а ширината изнесува
минимум 3,0 м (сл.7.15).
Сл. 7.14 Набивачи Сл.7.15 Разделна лента кај

Горен строј на пат автопат
86
7.1.2. Железнички линии

Железничкиот сообраќај е главен вид
сообраќај за масовен транспорт на луѓе и стока
на големи далечини.
Покрај тоа, се одликува со редовност,
удобност, голема брзина и релативно мали
трошоци.
Околу 70-80% од вкупниот транспорт во све-
тот се врши преку железниците.
Сл. 7.16 Парна локомотива Првата железничка линија во светот е изгра-
дена 1830 год. во Англија од Џорџ Стивенсон и
истата ги поврзувала Ливерпул и Манчестер.
Била долга 51 км. Стивенсон е конструктор на
првата парна машина во 1825 год.
Во Македонија првата железничка линија е
изградена 1873 год. на релација Скопје –
Гевгелија – Солун.
Класификација на железничките линии
Железничките линии се делат:

а) според намената:
– линии за јавен сообраќај (патнички, то-
варен);
– линии без јавен сообраќај (индус-
Сл. 7.17 Современ воз триски).
б) според ширината на колосекот:
– линии со широк колосек (1524 мм, 1676
мм);
– линии со нормален колосек (1435 мм);
– линии со тесен колосек (600, 760, 900).
в) според видот на погонската енергија:
– линии за парни возови;
– линии за моторни возови;
– линии за електрични возови (сл.7.18).
Сл. 7.18 Електрифицирана г) според теренот низ кој минуваат:

железничка линија
– рамнински линии;
– ридски линии;
– планински линии;
– градски железнички линии.
87
д) станици (објекти на железнички линии):

– патнички – товарни;
– индустриски;
– станици за мешан сообраќај;
– станици за погонска служба.
Градежни делови на железничка линија
Сите составни градежни делови кај желез-

ничката линија ги делиме на горен и долен
строј (сл.7.19):
1. Долен строј кај железничка линија:

– земјен труп (планум);
– вештачки објекти;
– објекти за безбедност во
железничкиот сообраќај;
– работи за осигурување.
2. Горен строј кај железничка линија:

Сл. 7.19 Составни делови кај
– шини (челични);
железничката линија
– прагови (дрвени, армиранобетонски
или челични);
– постелка (застор) од кршен камен;
– колосечен прибор (тирфони, клинови,
подложни плочки, прицврстни плочки,
болтови);
– свртници и преносници и др.
Шините се најважен елемент од горниот
строј. Истите ги имаат следните задачи: да ги
примат товарите од возилата, да ги пренесат
на праговите и да му дадат правец на вози-
лото. Главни делови на една шина се: глава,
врат и стапало. Се изработуваат во три форми:
Вињолова шина со широко стапало, (се
Сл. 7.20 Составни делови на применува секаде во светот), двоглава шина се
горен строј кај железница применува во Англија и Феникс (жлебаста)
шина се употребува кај трамвајските линии.
Праговите се такви елементи, кои имаат

задача да ги примат товарите од шините и да
ги пренесат на постелката, како и да ги држат
шините на константно растојание.
88
Праговите се делат според:
1. формата:
– поединечни - изработени од камен или

бетон кои се поставуваат под шините. Се
поставуваат на места каде се врши чис-
тење и миење на вагоните;
– надолжни - се поставуваат по целата дол-
жина на пругата паралелно со оската;
– напречни - се поставуваат нормапно на
оската. Овие прагови најмногу се примену-
ваат.
2. материјалот:
– дрвени прагови (сл.7.21) - се изработуваат
Сл. 7.21 Дрвени прагови од буково, дабово, костеново, борово и
други дрвја. Добри страни на дрвените
прагови се: лесно се изработуваат, имаат
мала сопствена тежина, лесно ги
ублажуваат динамичките удари, лесно се
поставува прицврстниот прибор и др.
Лоши страни се што можат да се запалат
и не се отпорни на гниење. Се врши
заштита од гниење со инпрегнација, со
што им се продолжува векот на траење од
25 до 30 год. Тие се со димензии:
должина 250 - 260 цм, ширина 24 - 26 цм
и висина 14 - 16 цм.
– армирано-бетонски прагови (сл.7.22) - се

изработуваат од обичен или пред-
напрегнат бетон (сл.7.23). Тешки се до
Сл. 7.22 Бетонски прагови 200 кг. Бетонот е отпорен на оган и влага,
но не се отпорни на киселини па не се
применуваат во тунелите.
– железни прагови - се применуваат во

тропските предели и кај свртниците. Лоша
страна на железните прагови е што
врската на шината со прагот не е
стабилна, што тие не се еластични и се
доста скапи. Добра страна е тоа што
имаат подолг век на траење од дрвените,
но во тунели не се применуваат.
3. местото на вградување:
Сл. 7.23 Прагови од
– мостовски прагови;
преднапрегнат бетон
– свртнички прагови;
– колосечни прагови.
89
Сл. 7.24 Постелка кај двоколосечна пруга
Постелка (застор)
Постелката е таков елемент, кој директно на-
легнува врз планумот и има задача:
- да ги прими товарите од праговите и
рамномерно да ги пренесе на планумот;
- да го спречи надолжното и напречното
поместувавње на праговите и колосекот во
целина;
- да овозможи брзо исцедување на
водата.
Постелката претставува една призма со
бескрајна должина со димензии: минимум
дебелина 25-30 цм под прагот, ширина на
горниот дел 320-330 цм што зависи од редот на
железничката линија. Постелката се израбо-
тува од толченик (кршен камен) и чакал.
Колосечниот прибор (сл.7.25) го сочи-

нуваат повеќе ситни делови, кои служат за
меѓусебно поврзување на шините, за повр-
Сл. 7.25 Поставување
зување на шините за праговите и за спре-
колосечен прибор
чување на надолжно поместување на шините.
Железнички станици се службени мес-

та на кои се вршат сообраќајно-технички
работи: формирање и расформирање на
возови, снабдување на локомотивите со
гориво, примање и испраќање на возовите,
продавање возни билети, примање и
претоварање на стока и др.
Станиците (сл.7.26) може да бидат:

патнички, товарни, станици за мешан
сообраќај, индустриски станици, ста-
ници за погонска служба (за чистење,
Сл.7.26 Железничка станица поправка, формирање и расформирање на
возови).
90
ЗАПОМНИ
Сообраќај е транспорт на луѓе и стока од
едно место на друго.
Транспортот се врши по: сувоземен,
воден и воздушен пат.
Сувоземниот сообраќај може да биде
патен и железнички.
Патиштата се класифицирани според:
значењето, видот на сообраќајот,
условите на теренот и сообраќајното
оптоварување.
Градежните делови кај патиштата се
поделени на горен и долен cтpoj.
Горниот строј е составен од: коловозна
конструкција, рабни ленти, банкини,
пешачки и велосипедски патеки и канали
за одводнување.
Долниот строј е составен од: земјан труп,
вештачки објекти, објекти за безбедност
на сообраќајот и работи за осигурување.
Патиштата се градат од асфалт, бетон,
камена коцка.
Железничките линии се објекти по кои се
движат возовите.
Железниците се класифицирани според:
намената, ширината на колосекот, видот
на погонска енергија и теренот.
Градежните делови кај железницата се
поделени на горен и долен строј.
Горниот строј е составен од: шини,
прагови, постелка, колосечен прибор,
свртници и преносници.
Железничките станици се службени места на кои
се вршат сообраќајно-технички и комерцијални
операции.

1. Кои се сувоземни сообраќајници?
2. Како се делат патиштата според теренот
низ кој минуваат?
3. Од кои делови е составен горниот строј на
патиштата?
4. Од какви материјали се прават
современите коловози?
5. Која е задачата на рабните ленти?
6. Каде и кога е изградена првата
железничка линија?
7. Од кои делови е составен горниот строј
кај железничките линии?
8. Наброј ги железничките линии според
ширината на колосекот!
9. Што претставуваат железничките станици?
91
7.2.Тунели
Тунелот е градежен објект во форма на

цевка, отворена на двата краја која служи
за водење сообраќајници - патишта,
железнички линии, пловни канали и друго,
под земја.
Првите тунели биле изградени уште пред

н.е. и главно служеле како врска со гробниците
Сл.7.27 Влез во и поврзување на кралските дворци со верски.
железнички тунел Кон крајот на 17 век со појавата на барутот за
минирање, тунелите нашле голема примена
при изградбата на железничките линии.
Првиот железнички тунел е изграден на
пругата Ливерпул – Манчестер во 1826 год. и е
долг 1190 м. Првиот патен тунел е изграден
под Алпите со должина од 64 м.
Поделба на тунелите
Тунелите се класифицираат според след-

ниве критериуми:
а) видот на препреката што треба да ја

совладува:
– ридски тунели (рид);
– подводни тунели (река, залив);
– градски тунели (метро сл.7.29)
Сл. 7.28 Современ б) намената:

железнички тунел – сообраќајни тунели (патни и
железнички);
– хидротехнички тунели;
– тунели за потребите на градот
(канализација, телефонски кабли и
др.);
– тунели во рудници;
– тунели со специјална намена (хангари
за авиони, подземни хидроцентрали).
в) материјалот од кој се градат:

– тунели од дрво;
Сл. 7.29 Метро – тунели од камен и тула (ѕидани);
– тунели од бетон;
– тунели од армиран бетон.
92
Видови тунели
1. Патни тунели
Сообраќајните патни тунели (сл.7.30) се
градат со минимум висина од 4,5 м, а ширина
еднаква со ширината на коловозот од патот.
При експлоатацијата треба да се обрне
внимание на осветлувањето (сл.7.30),
проветрувањето и одводнува-њето.
Осветлувањето кај пешачките тунели е
преку цела должина. Кај патните тунели ос-
ветлувањето е поголемо на влезот и излезот
поради промена од дневна на вештачка
Сл. 7.30 – осветлување кај светлина. Покусите тунели се проветруваат
сообраќаен патен тунел природно, a подолгите се проветруваат
вештачки со вентилатори.
2. Железнички тунели
Висината на железничкиот тунел (сл.7.28) е
5,70 м за парна и дизел локомотива и 6,20 м за
електрична локомотива. Ширината на тунелот
зависи од бројот на колосеците, а обично се
широки 8 - 8,20 м. Осветлување во нив не се
врши зашто возовите сами го осветлуваат
тунелот. Проветрувањето на долги тунели се
врши со вентилатори.
3. Пловни тунели
Пловните тунели (сл.7.32) се сметаат за
сообраќајни и хидротехнички објекти. Нивните
димензии во слободен профил зависат од
големината на пловните објекти. Обично се
градат за поминување на еден брод, а
длабочината на водата изнесува 2,5 – 4 м.
Пловните тунели се градат само од еден
Сл. 7.31 Попречен пресек
прстен за да се намали или спречи загубата на
на тунел
водата.
Сл. 7.32 Пловен тунел
93
3. Хидротехнички тунели
Димензиите на слободниот профил кај

хидротехничките тунели (сл.7.33а) се опре-
делуваат според количеството вода кое треба
да минува низ нив.
Начини на градење на тунелите

Порано тунелите се граделе по класични
методи и секогаш работата почнувала со пот-
коп во правец.
Сл.7.33 а Хидротехнички
Постојат повеќе класични методи во за-
тунел во градба
висност од тоа во кои земји ги користеле:
англиски, австриски, белгиски, германски, итал-
јански и др.
Денес тунелите се градат со специјални
методи (сл.7.33) и тоа: метод со метален
заштитник, кесонски метод, метод со вештачко
зацврстување на земјата и др.
Кој од методите ќе биде применет зависи
многу и од геомеханичките и геолошките
карактеристики на теренот.
Сл.7.33 Тунел во изградба
94
7.4. Мостови
Мостовите се вештачки објекти кои се
градат по сообраќајниците, патиштата
и железничките линии, а служат за
минување на сообраќајни средства и
пешаци преку разни препреки и тоа: реки,
потоци, попречни сообраќајници, долини,
канали и др.
Првите мостови служеле за премостување
на водотеци и водење водоводи преку долови
Сл. 7.34 Камениот мост уште 2000 год. пред н.е.
во Мостар Тие се градени од дрво. Подоцна се градени
од камен (сл.7.34), a со појавата на бетонот и
армираниот бетон 1875 год. се изградени
првите бетонски мостови во Англија и
Франција.
Поделба на мостовите
Мостовите се класифицираат според раз-
лични критериуми.
а) Според големината на отворот мосто-
вите се делат на:
– пропусти со отвор од 1 до 5м;
– мостови со отвор над 5 м.
Пропустите се вештачки објекти кои слу-
7.35 Цевест пропуст жат за пропуштање на постојани или повреме-
ни води под насипот или пак поретко за ми-
нување на ситна, товарна стока и запрежни
возила. Се градат со отвор од 1 до 5м. Истите
се изработуваат од камен и бетон, со
плочести, цевкасти, сводести и параболични
форми на отворот.
Цевкастите пропусти (сл.7.35) се градат
само во насипи со минимум висина од 1,0 м.
Цевките се со дијаметар од 600 до 4000 мм, а
најчесто 1000 мм. Се изведуваат од неармиран
бетон.
Засводените пропусти се градат во високи
насипи во случај кога треба да се пропушти
големо количество вода. Се градат од камен,
бетон или тули.
Плочестите пропусти (сл.7.36) се градат во
Сл. 7.36 Плочест пропуст плитки насипи или ископи со минимум висина
од 1,5 м меѓу горниот раб на коловозот и дол-
ниот раб на плочата. Се изведуваат од арми-
рано-бетонска плоча и неармирани столбови.
95
б) Според материјалот од кој се направени

мостовите можат да бидат:
– дрвени;
– масивни (изработени од масивен камен,
бетон, армиран бетон, преднапрегнат
бетон);
– челични мостови.
Дрвените мостови (сл. 7.37) се градат од
дабово дрво со век на траење од 30 до 50
години или од буково дрво со век на траење од
15 до 25 години. Вакви мостови се градат во
Сл.7.37 Дрвен мост
земји богати со дрво како пешачки мостови.
Камените мостови (сл. 7.38) се градат
од природен камен и од вештачки камен
(нормална тула, клинкер или бетонска тула).
Природниот камен може да биде кршен,
дотеран, полуделкан или делкан. За ѕидање
обично се употребува цементен малтер, a
поретко продолжен малтер.
Бетонските и армиранобетонските
мостови се градат од армиран бетон (цемент,
агрегат, вода и арматура сл.7.39). Овие мос-
Сл.7.38 Камениот мост во тови се доста економични и трајни. Негативно е
Скопје што се многу тешки, па затоа се користи јако
скеле. Кај армиранобетонските мостови гор-
ниот строј се гради од армиран бетон, а
долниот од армиран бетон, бетон или се ѕида
со камен.
Мостови од преднапрегнат бетон се мо-
стови каде главните носачи се изработуваат од
преднапрегнат бетон. Истите се изработуваат
како проста греда или континуална греда. Тие
премостуваат големи распони. Мостовите од
преднапрегнат бетон може да се градат на
лице место или во работилница на самото
градилиште, па потоа се монтираат без скеле.
Сл.7.39 Армирано-бетонски Овие мостови наоѓаат голема примена кај
мост надвозниците за време на експлоатација на
постојан сообраќај.
Челичните мостови (сл.7.40) се градат

на места каде треба да се премостат големи
отвори, а за кратко време. Деловите на овие
мостови се склопуваат во работилница, врз
основа на проект, а потоа се врши пробно
монтирање. При монтирање на мостот спое-
вите се поврзуваат со заковки или се зава-
Сл.7.40 Челичен мост руваат.
96
в) според намената мостовите се делат

на:
– пешачки мостови;
– патни мостови;
– железнички мостови.
г) според трајноста мостовите може да
бидат:
– привремени (дрвени);
Сл. 7.41 Железнички мост
– полупостојани (од комбинација дрво,
бетон);
– постојани (бетонски, армиранобетонски,
челични).
д) според формата мостовите се делат
на:
-- плочести;
– гредасти;
– лачни;
– сводести;
– решеткасти и др.
Плочести мостови се оние чиј главен носач
е плоча. Се градат со мали распони.
Економични се со дебелина на плочата од 40
до 50 цм која може да биде константна или
Сл.7.42 Греден мост - променлива.
поглед од долу Гредни мостови се оние каде главниот
носач го претставуваат армиранобетонски гре-
ди, а над нив се поставува армирано-бетонска
коловозна плоча.
Лачните (сводни) мостови (сл.7.44) имаат
форма на свод и се изработени од армиран
бетон. Во однос на потребниот материјал за
градење, овие мостови се поекономични од
плочастите и гредните, а од друга страна ске-
лето е покомплицирано со што поскапува град-
бата. Co нив се постигнувават максимални
распони.
Сл.7.43 Решеткаст мост
Сл. 7.44 Лачен мост
97
Кај рамкастите мостови системот е

заедничка врска на столбовите со главните
носачи кои формираат рамка. Овие носачи
можат да се градат како плочести и гредни.
ѓ) Според аголот меѓу подолжната оска

на мостот и оската на препреката,
мостовите се:
– прави и
– коси.
Сл.7.45 Мост во кривина
е) Објектите можат да бидат прави и во
кривина (сл.7.45).
ж) Според бројот на отворите

мостовите се:
– мостови со еден отвор;
– мостови со повеќе отвори (сл.7.46).
з) Според препреката, мостовите се

делат на:
7.46 Мост со повеќе отвори – речни мостови (7.49);
– вијадукти (препреката е сув дол, сл.7.48);
– надвозници (препреката е друга
сообраќајница, сл.7.47).
Сл. 7.47 Надвозник
Сл.7.49 Речен мост на река Темза
Сл. 7.48 Вијадукт
98
Градежни делови кај мостовските

конструкции
Секој мост е составен од два дела:

а) горен строј (ограда сл.7.50, коловоз,
коловозна конструкција и главни носачи)
б) долен строј (средни и крајни столбови,
крила, конуси и темели)
Задача на горниот строј е да го прими то-
варот од возилата и да го пренесе на долниот
Сл.7.50 Ограда кај мост строј. Задача на долниот строј е да ги прими
товарите од горниот строј и да ги пренесе на
носива почва.
Главни елементи кај мостовите
Главни елементи на мостот се:

– отвор;
– распон;
– конструктивна висина;
– слободна висина.
Сл. 134 Плочест мост претставен во трите проекции
99
ЗАПОМНИ
Тунелот е градежен објект во форма на

цевка отворена од двата краја и служи за
подземно водење на сообраќајници,
железнички линии, пловни канали и др.
Тунелите се поделени според: видот на
препреката, намената, материјалот од кој
се изградени и др.
Слободниот профил кај тунелите зависи
од нивната намена.
Посебно важни елементи при градба на
тунелите се: осветлување, проветрување
и одводнување.
Постојат различни методи за градба на
тунелите, а која од нив ќе се примени
зависи од геолошкиот состав на земјата.
Мостовите се вештачки објекти кои се
градат пo сообраќајниците и служат за
минување на постоечкиот сообраќај
преку разни препреки.
Мостовите се разликуваат според:
големината на отворот, материјалот од
кој се градени, намената, препреката,
трајноста, формата на главните носачи,
аголот што го зафаќаат со препреката,
бројот на отворите и др.
Градежните делови кај мостовите се
поделени на горен и долен строј.
Главни елементи при проектирање на
мостовите се: распон, отвор,
конструктивна висина и слободна висина.

1. Какви објекти се тунелите и за што служат?
2. Какви видови тунели има?
3. Кои се димензиите на слободниот профил кај
патен тунел?
4. За што служат мостовите?
5. Наброј ги главните елементи кај мостот!
6. Која е задачата на горниот строј кај мостот?
7. Какви мостови има според видот на
препреката?
100
7.4. Конструкции со посебна намена
Конструкции со посебна намена се: спорт-

ски, изложбени и индустриски хали, бункери,
силоси, резервоари, високи фабрички оџаци,
аеродроми (сл.7.49), хелиодроми, производни
оранжерии и др.
7.49 Аеродром Индустриски, спортски и изложбени

објекти
Овие објекти се доста долги и широки. Кај
нив е изразена хоризонталноста. Имаат голе-
ми распони, без внатрешни столбови, a со но-
сиви елементи од лакови, рамки, конзоли, ре-
шеткасти конструкции и др. (сл.7.50 и сл.7.51)
Сл.7.51 Внатрешност на
спортска сала
Сл.7.50 Спортска сала
Бункери и силоси
Овие објекти се градат за чување на зрнес-
та храна, јаглен, руда, цемент и др.
Се полнат со подвижни ленти и коси рамки.
Бункерите се со голема површина и мала
длабочина. Се изработуваат во квадратна или
правоаголна форма. Ако се поставени еден до
друг формираат ќелиски бункери.
Силосите имаат мала површина, а голема
длабочина. Најчесто се градат во кружна фор-
ма (сл.7.52).
Бункерите и силосите најчесто се градат од
армиран бетон, а ретко од челик.
Сл.7.52 Силоси
101
Резервоари
Резервоарите служат за складирање на теч-
ности: вода, вино, нафта, растворени кисели-
ни, гасови и др. Изборот на материјалот зависи
од својството на материјалот што ќе се скла-
дира. Може да бидат од армиран бетон или од
челик. Истите треба да бидат водонепро-
пустливи, со правилно избрана конструкција и
облик, кружни, правоаголни и многуаголни. Се
градат под земја, на земја (сл.7.53) или како
кули над земја (сл.7.54).
Сл.7.53 Резервоар на
земја Столбови
Столбовите преставуваат носачи - конзоли
вклештени во темелите.
Челичните столбови служат за далноводи
со висок напон, за пренесување електрична
енергија, за антенски столбови, за специјална
намена. Се прават од решетки или цевки
(сл.7.55 и сл.7.56).
Армиранобетонските столбови се користат
за електрифицирани железници, за улично
осветлување, за жичарници, за телефонски
столбови и др.
Најчесто се прават со кружен, правоаголен
и I пресек. Доста се евтини бидејќи се из-
работуваат во фабрики.
Сл. 7.54 Резервоар
Сл.7.55 Челичен столб

Сл.7.56 Челични столбови
102
Високи фабрички оџаци
Оџаците најчесто се градат од армиран

бетон. Бетонските оџаци се полесни за
изградба од ѕиданите, изведбата на темелите е
поедноставна, поцврсти се и постабилни.
Најекономични се оџаци со висина до 80 м, а се
изработени од армиран бетон (сл.7.57).
ЗАПОМНИ
Конструкции со посебна намена се:
– спортски, изложбени и индустриски
хали;
Сл.7.57 Фабрички оџаци – бункери, силоси, резервоари;
– фабрички оџаци и др.
Индустриските хали се градат со изразена
хоризонтална пространост.
Бункерите и силосите се градат за
чување зрнеста храна.
Резервоарите се градат од материјал што
е отпорен на материјалот кој се складира
во нив: течности, вода, нафта,
растворени киселини, гасови и др.
Столбовите може да бидат челични или
бетонски.
Столбовите се градат за далноводи,
Сл.7.58 Арена Филип Втори улично осветлување, жичарници и др.
Фабричките оџаци се градат од камен или
тула, а во најново време се градат од
армиран бетон. Оптимална височина е
80м.
1. Кои се конструкции со посебна намена?
2. Која е заедничка карактеристика на
Сл.7.59 Производни спортските, изложбените и индустриски

оранжерии објекти?
3. За која намена служат бункерите и
силосите?
4. Направи разлика помеѓу бункери и силоси!
5. Што се складира во резервоарите?
6. Какви столбови се изведуваат за
електрифицираните железници?
7. Кои фабрички оџаци се поекономични?
.
103
8. Хидрообјекти
1. планина
2. долина
3. езеро(акумулација)
4. брана
5. хидроцентрала
6. река
7. риболов
8. бунари
9. водоводна мрежа
10.пасишта
11.град
12.пловидба
13.канализација
14.индустрија
15.наводнување
16.земјоделство
Сл. 8.1 Пример за повеќенаменска употреба на водата во еден слив
Поим и значење на хидроградбата и водата
Водата учествува во градбата на сите

материи во природата, а живите организми не
можат да опстанат без неа. Таа е главен
фактор за животот на земјата и служи како
средство за работа, предмет на работа и извор
на енергија во индустријата и земјоделството.
Водата секогаш играла значајна улога во
животот на луѓето. Во минатото таа служела за
задоволување на најелементарните потреби на
човекот, но со текот на времето како и со него-
виот интелекуален развиток се зголемува по-
требата од нејзина поширока примена. Co на-
предокот на техниката и културата, формите на
користење на водата се усовршувале и разви-
вале. Денес во целиот свет се води битка за
целосно искористување на водата за снабду-
вање на населените места со чиста вода, за
наводнување, за добивање електрична енерги-
ја, за воден транспорт (пловидби) и др.
104
Хидроградбата е гранка во градежништвото

која ги опфаќа сите технички науки кои се зани-
маваат со водата и нејзиното искористување.
Во хидроградбата се применуваат повеќе
технички зафати за користење на водата од кои
најчести се:
а) искористување на водата за разни цели:
добивање електрична енергијa, наводнување,
користење на реките за пловидба и др.;
б) заштита од водата (заштита од поплави,
рушење и одведување на отпадните води);
в) заштита на самата вода за да се спречи
загадување на површинските и подземните
води и др.
Хидроградбата како наука е единствена, но
за полесно изучување се дели на повеќе об-
Сл. 8.2 Брана ласти спрема начинот на користењето на во-
дата:
1. Водовод и канализација – снабдување

со хемиски и бактериолошки чиста вода и одве-
дување и прочистување на употребените
отпадни води;
2. Хидротехнички мелиорации – наводну-

вање и одводнување на земјиштето заради
зголемување на земјоделското производство;
3. Регулација на реки – се изучуваат

основните својства и режимот на водите во
природните водотеци, како и одбрана од
штетното дејство на реките од поплави, ерозија
и др.;
4. Искористување на водните сили –

брани (сл.8.2) и акумулации (искористување на
водата за добивање електрична енергија).
105
8.1. Водовод и канализација

Водовод
Водоводот е мрежа од цевки и технички

објекти кои имаат за цел да го обезбедат
потребното количество квалитетна вода
за пиење, хигиенски потреби, произ-
водство, противпожарни потреби и др.
Во животот, луѓето ја користат водата за: пи-
ење, миење, приготвување храна, перење, га-
сење пожар, полевање паркови, чистење
Сл.8.3 Пиј најмалку 8 чаши
улици и др. Водата што се употребува за
вода дневно
водоснабдување треба да биде хемиски и
бактериолошки исправна. Тоа значи водата
треба да биде питка, проѕирна, безбојна, без
мирис, а во бактериолошка смисла треба да е
безопасна за здравјето на човекот. Најдобра е
водата за пиење со температура од +7 до +
120С.
Водоводниот систем е составен од водовод-
ни цевки и објекти кои се градат за да може
водата да се пренесе од местото на зафаќање
до потрошувачот.
Главни делови на водоводната мрежа се:
Сл.8.4 Надземен • водозафат (зафатна градба);
резервоар • објекти за пречистување;
• резервоар (сл.8.4);
• пумпна станица (сл.8.6);
• главен довод;
• разводна мрежа (сл.8.5).
Сл.8.5 Монтажа на
водоводни цевки
Сл.8.6 Пумпи во пумпна

станица
106
Составни делови на водоводните

системи
Водозафати (зафатни градби) претставу-
ваат градби со кои водата се зафаќа на
почетокот. Тие имаат најразлична конструкција
во зависност од тоа која вода ја зафаќаат:
атмосферска вода (дожд и снег), површинска
вода (потоци, реки, природни езера, акуму-
Сл. 8.7 Извор Рашче лации) и подземни води (со слободно ниво,
артерски и извори (сл.8.7). Зафатните градби
се изградени од камен, тули, бетон, армиран
бетон, челик и сл. Тоа се: собирни површини со
цистерни, црпни кошници со црпни цевки и
пумпи, разни видови бунари (сл.8.8), каптажи и
др.
Објекти за пречистување
Пречистувачите на вода може да бидат:
• на механичка основа – таложници , фил-
три;
• на хемиска основа – дезинфекција.
Резервоарите служат за акумулирање вода
во часовите кога потрошувачката е најмала за
да го надополни недостигот кога потро-
шувачката е максимална.
Пумпните станици служат за вештачко из-
дигнување на водата и постигнување на пот-
ребниот притисок во водоводната мрежа онаму
каде притисокот треба да се создаде на веш-
тачки начин.
Разводната мрежа е составена од цевки од
Сл. 8.8 – надземен дел од леано железо, поцинкувани, пластични и други.
копан бунар
Видови водоводни системи
Во зависност од квалитетот на водата систе-

мите можат да бидат:
системи со објекти за пречистување

– ако водата се зема од реки, езера и
слично;
системи без објекти за пречисту-

вање – ако водата се зема од извори или
подземни води.
107
Водоводните системи се разликуваат и спо-

ред начинот на кој водата стигнува до потрошу-
вачкото место (сл.8.9):
• гравитационен водоводен систем
(гравитациона мрежа);
• водоводен систем со пумпна
станица.
Гравитационата мрежа е најдобра во

технички поглед, затоа што водата се доведува
по природен пад и притисок од местото на
зафаќање до населеното место. Водата од
зафатот до резервоарот доаѓа гравитационо
преку доводна цевка, а од резервоарот до
населеното место преку главна доводна цевка.
Цевките можат да бидат поврзани прстенесто,
што значи дека цело време водата се движи,
поради што овој систем се вика и прстенест
систем. Ако краевите на цевките не се повр-
зани меѓусебно се вика гранчест систем.
Кај водоводните системи со пумпни
станици водата вештачки се издигнува со
помош на пумпите до потребната висина.
Овој систем е релативно поскап од грави-
тациониот.
Сл. 8.9 Видови водоводни системи
108
Канализација
Под канализација на населено место се

подразбира мрежа од цевки и технички
објекти кои ја примаат, ја прочистуваат
до извесен степен и ја одведуваат
отпадната вода во водоприемниците.
Отпадната вода може да биде од домаќин-

ствата (битови води), од индустријата и од
атмосферските води. Атмосферската вода не е
загадена и таа може да оди директно во
водоприемникот, додека останатите претходно
мора да се донесат до пречистителна станица,
да се пречисти отпадната вода, а потоа да се
Сл. 8.10 Вградување одведе во водоприемникот.
канализациони цевки
Видови канализациони системи
Во зависност од начинот на кој се одведува-

ат отпадните води, постојат следните канали-
зациони системи:
општи (мешани) канализациони
системи;
полуразделни (полусепарациони)
канализациони системи;
Сл. 8.11 – Општ систем разделни (сепарациони)
канализациони системи.
Општиот канализационен систем е тој кој
ги собира отпадните води од домаќинствата,
индустријата и атмосферата и со заедничка
канализациона мрежа ги води до пречис-
тителната станица, a потоа се испуштаат во
водоприемникот. (8.11)
Сл. 8.12 – полуразделен Полуразделен канализационен систем ги
систем води отпадните води од домаќинствата и
индустријата со една канализациона мрежа, а
пак атмосферските со друга. Меѓу овие две
мрежи постои заедничка точка во вид на
преливна шахта (сл.8.13). Се смета дека во
првите минути кога започнува да врне,
воденото количество е мало, ги мие покривите
и улиците, се загадува, па затоа треба да се
прочисти. Како се наголемува времетраењето
на дождот, така се наголемува водното
Сл.8.13 Преливна шахта
количество. Тоа не е загадено и може да се
испушти во приемникот без прочистување.
109
Разделните системи ги собираат отпадните

води со две паралелни канализациски мрежи.
Во едната течат отпадните води од домаќин-
ствата и индустријата до пречистителната
станица (сл.8.15), а од тука во водоприемникот.
Со другата мрежа атмосферските води дирек-
тно се одведуваат во водоприемникот.
Сл.8.15 Разделен систем
Начинот на кој е поставена канализационата
мрежа (собирните канали) во однос на водо-
приемникот се вика канализациона шема.
Има неколку вида канализациони шеми:
– нормална шема (сл.8.16);
– нормално пресечена;
– паралелна;
– зонална;
– радијална.
Сл.8.16 Нормална Водата во водоприемникот тече гравитацио-

канализациска шема но, но доколку тоа не е можно тогаш се корис-
тат разни пумпи (црпки) за да се издигне вода-
та и испушти од главниот колектор. Најчести
објекти на каналската мрежа се преливници и
шахти.
Куќна канализација
Канализациската мрежа започнува непос-

редно по секое место за точење, на најмалку 20
cm. Употребената вода тече кон отворот на
садомијалникот, мијалникот, кадата, клозет-
ската школка, писоарот, сливникот и сл. Потоа
Сл. 8.17 Изградба на
продолжува да тече во хоризонтални (сл.8.19)
пречистителна станица
и вертикални цевки до контролната шахта и
приклучокот со уличната цевка.
Сл.8.19 Хоризонтални
Сл.8.18 Монтажна шахта канализациски цевки
110
ЗАПОМНИ
Хидроградбата е наука која се занимава

со водата и нејзиното искористување.
Хидроградбата е поделена на неколку
области во зависност од начинот на
користење на водата.
Водоводот е мрежа од цевки и технички
објекти кои имаат за цел да обезбедат
потребно количество квалитетна вода за
пиење, производство, противпожарни
потреби, хигиена, чистење и др.
Водата треба да е питка, бистра, безбојна,
без мирис и вкус.
Најдобра вода за пиење е на температура
од +7°С – + 12°С.
Во зависност од квалитетот на водата
има водоводни системи
– со објекти за пречистување;
– без објекти за пречистување.
Според начинот на кој водата стигнува до
потрошувачкото место водоводните
системи се:
– гравитациони;
– со пумпна станица.
Составни делови на водоводниот систем
се: водозафат, објекти за пречистување,
резервоар, пумпна станица, главен довод
и разводна мрежа од цевки.
Канализација е мрежа од цевки и објекти
кои служат за одведување на отпадните
води.
Отпадните води се од: домаќинствата
(битови), индустријата и атмосферски
отпадни води.
Во зависност од начинот на кој се одведу-
ваат отпадните води, постојат следните
системи:
– општи (мешовити);
– полуразделни;
– разделни (сепарациони).
Начинот на кој е поставена канализацио-
ната мрежа во однос на водоприемникот
се вика канализациона шема.
Канализационата шема може да биде:
нормална, паралелна, зонална или
радијална.
Најчести објекти на канализационата
мрежа се преливници и шахти.
111
1. На кои области е поделена хидроградбата во

зависност од начинот на користење на
водата?
2. Што претставува водоводот?
3. Кои се главните делови кај еден водоводен
систем?
4. За што служи резервоарот во водоводната
мрежа?
5. Во зависност од квалитетот на водата какви
можат да бидат водоводните системи?
6. Која е разликата помеѓу гравитациониот и
водоводниот систем со пумпна станица?
7. Кој водоводен систем е поекономичен?
8. Што се подразбира под канализација на
населено место?
9. Какви видови канализациони системи
постојат во зависност од начинот на кој ја
одведуваат отпадната вода?
10. 10. Кои отпадни води се најзагадени?
11. 11. Како се водат отпадните води кај
разделните канализациони системи?
12. Кај кој канализационен систем се јавува
преливната шахта?
13. 13. Што се подразбира под канализациона
шема?
14. Наброј неколку вида канализациони шеми!
15. Каде започнува канализациската мрежа?
16. Претстави го шематски мешовитиот
канализационен систем!
112
8.2. Мелиорации
Под хидротехнички мелиорации се под-
разбира збир на водостопански мерки со
кои се постигнува одреден воден режим во
земјиштето за да се постигне поголемо
земјоделско производство.
Мерките кои ќе се реализираат зависи од во-
дниот режим на земјиштето. Ако во земјиштето
има повеќе вода, се врши одводнување, а ако
има помалку вода се врши наводнување.
Одводнување
Одводнувањето е процес со кој се отстрану-
ва вишокот вода од земјиштето кое треба да се
обработува.
Тие води можат да бидат површински и под-
земни, а заштитата од нив се врши со помош
на хидротехнички објекти.
Површинските води се одводнуваат со

мрежа од отворени канали низ цело подрачје, а
потоа водата оди преку главен одводен канал
до водоприемникот.
Сл. 8.21 Отворен канал
Составни делови на мрежата за одводнува-
ње на површински води (сл.8.22) се:
– реципиент (водоприемник) кој ја прифаќа
водата што се одводнува и може да биде:
река, езеро и др.;
– главен одводен канал – се влева во
реципиентот, а ги носи водите кои се
собрале во каналите од понизок ред;
– одводна мрежа – ја носи водата од собир-
ната мрежа до главниот одводен канал;
– собирна мрежа – отворени канали – бразди
кои го собираат вишокот вода и го носат
до одводните канали.
Сл.8.22 Мрежа за одводнување Обликот на каналите (сл.8.21) најчесто е
трапезест, но може да биде и правоаголен или
полукружен. Длабочината е така пресметана
што може да ја прими целата вода со резерва
во висината од 20 до 30 см, во случај да дојде
повеќе вода. Во мрежата постојат објекти како
што се разни преливи, пропусти, испусти и др.
Каналите за одводнување трeба да се
чистат од наноси и пиреј и навреме да се
поправаат.
113
Одводнувањето на подземни води се врши

со дренажи (сл.823). Задача на дренажата е да го
намали високото ниво на подземната вода.
Плитки дренажи (сл.8.24) се поставуваат
во земјишта со послаба пропустливост, а
погодни се за одводнување ливади. Длабоките
дренажи се поставуваат на земјишта каде се
одгледуваат култури чии корени навлегуваат
длабоко во земјата, за да не дојде до зат-
ворање на цевките од корените. Според ма-
теријалот од кој се прават дренажите може да
бидат од: камен и песок, фашини, дрво, кера-
мички цевки и др. Најчесто се употребуваат
дренажи од керамички или пластични цевки.
Одводнувањето со дренажи е доста добар
начин затоа што не се губи обработлива повр-
Сл. 8.23 Дренажа шина.
Наводнување
Кога влагата во земјиштето е недоволна за

правилен развој на растенијата и добивање по-
големи приноси, потребно е вештачко доведу-
вање вода, таканаречено наводнување.
Системот за наводнување се состои од три
дела:
– зафаќање вода;
– доведување вода со мрежи до полето;
Сл. 8.24 Систем за – полевање на земјиштето.

дренирање Водата за наводнување треба да е чиста и
најчесто се црпи од извори, реки, езера или пак
од веќе изградени акумулации. Температурата
на водата треба да е приближна со
температурата на земјиштето за да не влијае
неповолно врз растенијата.
Системи за наводнување
Основни делови на еден систем за наводну-

вање се следниве:
– извор на вода – река, езеро, извор и др.;
Сл. 8.25 Систем за – водозафат – објект со чија помош се зафаќа
површинско наводнување водата од изворот;
– главен довод – може да биде отворен канал
(сл.8.25) или затворен (цевка) со кој
водата се доведува од зафатот до
мрежата;
114
– разводна мрежа – отворени канали или цевки

(затворени) во зависност од начинот на на-
воднување (гравитационо или под притисок).
За нормално функционирање на системот
за наводнување постојат повеќе видови објек-
ти, особено ако наводнувањето е површинско.
Така, има разни затворувачи за регулирање
на протокот, аквадукти, сифони, разни апа-
Сл.8.26 Наводнување со леи рати за мерење на протокот и притисокот кај
системот за дождење и др.
Начини на наводнување
Наводнувањето се врши на неколку начина:
– површинско наводнување;
– наводнување со дождење;
– локално наводнување;
– подземно наводнување.
Површинско (гравитационо) наводну-
вање се врши со мрежа од отворени канали
Сл.8.27 Вештачко дождење кои се поставуваат на територијата која се
наводнува. Техниката на залевање при повр-
шинското наводнување е со помош на леи
(сл.8.26) и бразди. Кој начин ќе се примени за-
виси од теренот, видот на култура што се
одгледува и др.
Наводнување со дождење (сл.8.27) е
кога водата до полето дотекува под притисок
во цевки, а истекува низ прскалки кои исфрлаат
водени капки во воздух кои во вид на дожд
паѓаат на земјата. Ваков начин се применува на
места каде не е можно природно течење на
водата. Предности на овој начин се следните:
– количеството вода може прецизно да се
дозира;
– капките се збогатуваат со воздух;
– не се смалува обработливата површина.
Локално наводнување - капка по капка
(сл.8.28) се применува во услови на недос-
таток на вода и хранливи материи. Тука, од
главните цевки со низок притисок водата
тече во разделни пластични цевки со отвори
низ кои истекува на местото на коренот на
Сл.8.28 Локално растението.
наводнување-капка по капка
Подземно наводнување се применува кога
водата со систем од канали и дренажи се
доведува во активниот слој на земјиштето од
каде кореновиот систем ја прима заедно со
растворените хранливи материи.
115
Поради високата цена во наши услови под-

земното наводнување (сл.8.29) се применува
за паркови, спортски терени и сл.
ЗАПОМНИ
Хидротехнички мелиорации се збир на
водостопански мерки за подобрување на
водниот режим на земјиштето.
Водостопански мерки кои се преземаат
се: одводнување, кога има вишок на вода
и наводнување, ако има помалку вода.
Вишокот вода може да биде: подземна и
Сл.8.29 Монтажа на цевки површинска.
за подземно наводнување. Одводнување е процес на отстранување
на вишокот на површински води и нама-
лување на нивото на подземни води.
Површинските води се одводнуваат со
мрежа од отворени канали.
Составни делови на мрежата се: реципи-
ент (водоприемник), главен одводен ка-
нал, одводна мрежа и собирна мрежа.
Одводнување на подземни води се врши
со дренажи.
Кога влагата во земјиштето е недоволна
за правилен развиток на растенијата то-
гаш се врши наводнување.
Наводнувањето се врши на следниве
начини: површинско, со дождење, капка
по капка и подземно наводнување.
Составни делови на мрежата за
наводнување се: водозафат со кој се
зафаќа водата од изворот, главен довод и
разводна мрежа.
1. Што се подразбира под поимот хидротех-
нички мелиорации?
2. Кои се составни делови на системот за
одведување на површинските води?
3. Како се врши одводнување на подземните
води?
4. На кои начини се врши наводнување?
5. Наброј ги составните делови на еден
систем за наводнување!
6. Кои се предностите на наводнување со
дождење?
7. Каде наоѓа примена подземното наводну-
вање во наши услови?
116
8.3. Регулација на реки, пловни

патишта и пристаништа
8.3.1. Поим за регулација на реките
Реките претставуваат природно богатство
кое човекот го користи за добивање електрична
енергија, наводнување, риболов и др. Но,
реките во населените места и надвор од нив
имаат широки и нестабилни корита, меандри,
голема ерозија на бреговите и тие често
нанесуваат штети кога надоаѓаат и се изле-
Сл. 8.30 Поплавени површини ваат од речните корита ( сл.8.30). Мерката што
се применува за „скротување“ на реките се вика
регулација на реки.
Регулирањето на реките се врши со изведба
на објекти и активности кои го насочуваат и
концентрираат текот. Притоа се постигнуваат
следниве цели:
– стабилизација на речното корито;
– заштита на крајбрежјето од поплави;
– регулирање на реките за потребите на
пловидбата;
– регулирање во состав на хидротехничките
мелиорации;
– регулирање на реките за енергетско иско-
ристување;
– регулирање на реките во населени места;
Сл. 8.31 Заштита од поплава – регулирање за потребите на рекреацијата.
Историски развиток
Најстарите цивилизации се поврзани со го-
лемите реки, кои овозможувале развој на зем-
јоделството, водоснабдувањето на население-
то и стоката, воден транспорт, риболов и прет-
ставувале природна заштита од непријателот.
Траги од регулациони објекти на старите
цивилизации и денес има во Кина, Египет, Ирак
и други места. Одбранбени насипи се градени
во Кина во 2300 год. пред н.е. на реките Јанг-
Сл.8.32 Реката Вардар пред цекјанг и Хоангхо кои поплавувале огромни
регулирањето пространства и однесувале илјадници човечки
животи. Bo XII век обемни мерки се преземени
во делтата на реката Рајна, а подоцна во Хо-
ландија со оградување и одводнување големи
морски пространства се претворени во
земјоделски корисни површини.
117
Голем развој речната Голем развој речната хидротехника бележи

хидротехника бележи во ХIХ во ХIХ век. Co пронаоѓањето на парните
век.бемни регулациони зафати бродови се вршат обемни регулациони зафати
во во речните корита за унапредување на
пловидбата.
Во Скопје регулацијата на реката Вардар
(сл.8.33) датира уште од минатиот век. По
поплавата 1962 год. и земјотресот 1963 год.
поконкретно од 1968 до 1975 год. е извршена
регулација на реката Вардар во Скопје во
должина од 12,5 км со што градот е заштитен
Сл. 8.33 Регулирано корито
од големите води.
на реката Вардар во Скопје
Материјали и средства
Материјалите со кои се зацврстуваат и
регулираат речните корита се биолошки и
градежни.
Биолошките материјали (дрва, грмушки, трева)
имаат корења кои навлегуваат длабоко во
земјата, ги сврзуваат нејзините честици, па
ерозијата од водата е помала.
Градежните материјали (камен, чакал, песок,
земја, обработено дрво и др.) треба да се
користат од непосредна близина на реката за
Сл.8.34 Габиони од регулационите објекти да бидат поекономични.
пластифицирана мрежа Средства што се изработуваат од овие
материјали се: лесни и тешки фашини,
преплети, жичени сандаци (габиони сл.8.34) и
др.
Осигурување на бреговите
Најчеста регулација што се врши на реките е

стабилизирање на речното корито, односно
осигурување на бреговите. Тие најчесто се из-
ложени на ерозија која ја врши водата, мразот
или наносот.
Сл.8.35 Заштита на брегот со Изборот на материјалот, градежните сред-
калдрма ства и видот на објектот кој би го примениле за
регулација зависи од влечната сила на водата,
промената на речното дно, косините на брего-
вите и др. Најчеста заштита се врши со нафр-
лен камен, калдрмисување (сл.8.35) или бетон-
ска облога. Горниот дел од брегот што не е
постојано под вода се осигурува со базје или
затревување. Во градовите бреговите на река-
та се осигуруваат со изградба на кејски ѕидови
(потпорни ѕидови сл.8.36) од обработен камен
или бетонски блокови.
Сл.8.36 Потпорни ѕидови
118
Регулациони објекти за концентрација и

насочување на реките
Најчести објекти што се применуваат за
регулирање на реките се:
1. објекти во речното корито:
а) надолжни објекти;
б) напречни објекти – напери;
2. објекти надвор од коритото:
– насипи за одбрана од поплави.
Надолжните објекти се градат паралелно

Сл.8.37 Надолжни објекти од со оската на реката и имаат задача да го
габиони смалат напречниот пресек на коритото
(сл.8.37). Се градат во форма на трапез од
двете страни на свиоците (кривините) во кори-
тото на реката. Co стариот дел од брегот се
поврзуваат со траверзи кои служат да го нама-
лат брзиот тек на реката. Надолжните објекти и
траверзите се изработуваат од камен, тешки
фашини, габиони и др.
Наперите се напречни објекти со кои

делумно се затвара протечниот профил. Се
поставуваат нормално или косо на течението и
ја насочуваат водата во проектираниот дел
каде таа тече со поголема брзина и го про-
длабочува коритото. Во просторот помеѓу
наперите и стариот брег, водата бавно се
Сл.8.38 Напери кај траса движи при што се ослободува од наносот (со
време целосно се пополнува). (сл.8.38)
Насипи за одбрана од поплави

Co појавата на големите води во реката
истата се излива од речното корито. На тој
начин се предизвикуваат големи штети. Поради
тоа на местата каде постои опасност од
излевање на водата се прават одбранбени
насипи, од едната или од двете страни на
реката. Насипот најчесто се прави во облик на
трапез (сл.8.39). За материјал се користи
песоклива глина (30% содржина на глина). Во
случај да дојде до прелевање на високите води
Сл. 8.40 Насип од вреќи со и преку насипот, тогаш истите се заштитуваат
песок на реката Црн Дрим со „зајачки насипи“ со висина од 60 до 80 цм од
полнети вреќи со песок (сл.8.40, фашини или
реден камен.
Сл.8.39 Скица на насипи
119
8.3.2. Пловни патишта и пристаништа
Водениот транспорт е економичен и погоден

за превоз на големи товари.
Пловните садови (бродови) се разликуваат
по носивоста, видот на транспорт и др.
(сл.8.41)
8.3.2.1. Пловни патишта
Покрај морскиот, таму каде што има услови,
Сл.8.41 Патнички брод
се развива континенталниот транспорт. Пловни
патишта на копно се природните реки и езера,
регулираните големи реки, пловни канали и
вештачки езера.
За непречено одвивање на пловидбата се
обезбедува соодветен напречен профил каде
пловната патека е обележана со значка.
Природен пловен пат се големите реки
(сл.8.42), кои со својата широчина, длабочина и
траса ги задоволуваат потребите и условите за
пловидба.
Сл.8.41 Танкер за превоз Напречниот профил кај широките алувијални
на нафта реки со непостојан протек често се менува. За
безбедна пловидба се коригира и регулира со
објекти за насочување на текот.
Реките со поголем пад на дното, а релативно
мало водно количество, се оспособуваат за
пловидба со канализирање. Тие се корегираат
со изградба на ниски брани кои го издигаат
водното ниво до потребната длабочина за
пловидба.
Канализирани реките Вардар и Пчиња, се
дел од студијата на пловниот пат Дунав -
Егејско Море.
Сл.8.42 Пловна река - Темза
Пловните канали се вештачки водни
патишта, кои поврзуваат две пловни реки;
пловна река со море или езеро; две мориња,
море и езеро. (сл.8.43 Панамски Канал ги
поврзува Тихи Океан и Карипско Море)
Тие овозможуваат скратување на должината
на пловниот пат меѓу две места. Напречниот
(најчесто трапезен) профил на каналот, со
доволна широчина и длабочина, овозможува
безбедна пловидба со двонасочен сообраќај.
Сл.8.43 Панамски канал
120
Трасата на каналот зависи од стопанството,

сообраќајниците и природните карактеристики
на подрачјето. Се избегнуваат населби и
вкрстување со патишта и железнички линии.
Најдобра траса е права линија, но обично тоа е
неможно, па помеѓу правците има кружни
свиоци со преодници.
8.3.2.2. Пристаништа
Сл.8.44 Суецки канал
(Средоземно и Црвено Море) Пристаниште е збир на објекти за пристан на
пловните садови (бродови) за да се претовари
стока, при поправка, невреме и мраз, за да се
опслужат патниците и др.
Кај пристаништата се разликува: воден дел
(акваторија) и копнен дел (територија).
Акваторијата ги опслужува бродовите
(впловување, разминување, пристан, сидрење,
растоварување, натоварување и отпловување).
Територијата (сл.8.46) е во функција на
патниците и стоката (истоварување,
претоварување, пренос, чување стока и сл.)
Пристаништата може да се градат директно
Сл.8.45 Речно пристаниште или одвоено од пловниот пат. Одвоените
пристаништа од пловниот пат се посебни
базени (8.47). Тие се димензионираат според
најголемиот брод што впловува во базенот.
Ориентационо 85 до 110 m широчина (од 6 до 8
брода), а должината е од 200 до 1000 m.
Сл.8.46 Копнен дел на пристаниште
Сл.8.48 Пристаниште на Охридско Езеро
Сл.8.47 Одвоено пристаниште
121
ЗАПОМНИ
Регулација на реки е заштита од излевање
и поплавување.
За регулирање се користат најмногу
материјали кои се во непосредна близина
на реката: камен, чакал, песок, дрва,
прачки и др.
Средства што се изработуваат од овие
материјали се: лесни и тешки фашини,
преплети, габиони и др.
Најчести објекти за регулирање на
коритото се: паралелни објекти, напречни
објекти и насипи.
Пловни патишта на копно се: природните
и регулираните реки, пловните канали,
природните и вештачки езера.
Пловните канали се вештачки водени
патишта кои поврзуваат две пловни реки,
пловна река со море или езеро, две
мориња или море и езеро.
Пристаниште е збир објекти за пристан на
пловните садови (бродови).

1. Зошто се врши регулација на реките?
2. Каков материјал се користи за
регулација на реките?
3. Кога е регулирано коритото на реката
Вардар во регионот на градот Скопје?
4. Кои се заштитните мерки?
5. Какви објекти се прават за регулирање
на коритото?
6. Кои се паралелни објекти?
7. Што се напери?
8. Како се врши заштита од поплави?
9. Со каква форма е насипот?
10. Кои се пловни патишта на копно?
11. Од што е условено трасирањето на
каналот?
12. Што претставуваат пристаништата?
13. Кои пловни канали ти се познати и што
поврзуваат истите?
122
8.4. Брани
Браните се едни од најголемите хидро-
технички објекти кои овозможуваат фор-
мирање на акумулациони езера кои
служат за добивање електрична енергија,
за наводнување, водоснабдување и др.
Браните се најважни и најскапи хидротех-
нички објекти. Тие претставуваат прегради во
долините на реките, во вид на насипи или ви-
соки бетонски ѕидови кои ја затвораат доли-
ната во најтесниот дел и на тој начин овозмо-
Сл. 8.49 –Делови кај брана:
1) тело; жуваат формирање акумулациони езера.
2) круна; Историски развиток
3) спротиводна Градбите на браните датираат уште од ста-
површина; риот век кога цивилизациите се формирале по-
4) низводна крај големите реки. Првата брана, Сад – Ел –
(воздушна) Кафара, е изградена во Египет околу 2900 год.
површина; пред н.е. и била висока 12 м а долга 106 м. Ме-
5) основа. ѓу поголемите објекти изградени во Римската
Империја посебно место заземаат браните. Bo
II век е изградена браната Корналво, висока 20
м а долга 200 м која по реконструкцијата во
1936 год. и денес се користи за наводнување.
Во феудална Европа се изградени брани во
Германија, Австрија, Франција, Англија. Во
првата половина на ХIХ век во Европа и САД се
изградени повеќе брани со кои акумулирале
вода за водоснабдување, а во втората поло-
вина на ХIХ век со пронаоѓањето на бетонот и
армираниот бетон, почнуваат да се градат нови
конструкции на брани. Во Македонија браната
Матка (сл.8.50) е изградена 1938год. Денес по-
требите за вода и енергија се поголеми и затоа
Сл. 8.50 Брана Матка
се градат брани со импозантни големини
(сл.8.51).
Претходни работи
Пред да се почне со изградба на браните
потребно е претходно да се изработат многу
студии и проекти кои се базираат на големи
истражувачки работи на теренот. Се изработу-
ваат геолошки и хидролошки студии кои ги изу-
чуваат карактеристиките на земјиштето на кое
ќе се подигне браната, климатските услови, по-
јавата на големи води и др.Изградбата на
браната почнува со свртување на текот на
реката за да може да се обезбеди работа на
Сл. 181 Брана Хувер суво.
123
Видови брани
Браните се поделени според два критери-
ума:
1. материјалот од кој се градат, и
2. конструктивните особини.
Браните може да бидат изградени од земја,
камен (сл.8.52), бетон или армиран бетон, или
комбинирани.
Според конструктивните особини постојат:
гравитациони брани, насипани брани, лачни
брани, лачногравитациони и контрафорни
брани.
Гравитационите брани се градат од бетон
и на притисокот на водата се спротиставуваат
со својата сопствена тежина. Се градат на мес-
та каде речните долини се широки. Пример за
Сл. 8.52 Брана од камен
гравитациони брани се браните Ѓердап I и
Ѓердап II (сл.8.53).
Лачните брани (сл.8.54) се градат во тесни
речни долини и кањони во здраво карпесто
земјиште. Се изведуваат во вид на лак со
константен полупречник и со променлив
полупречник. Лачните брани со константен
полупречник лесно се градат, но затоа пак
браните со променлив полупречник се статички
постабилни, a со тоа и поекономични.
Оптоварувањето го пренесуваат странично на
теренот. Лачните брани можат да бидат
ѕидани, бетонски и армиранобетонски.
Лачни брани се: Матка, Гратче (Кочани),
Липково, Младост и др.
Сл. 8.53 Брана Ѓердап
Сл.8.54 Лачна брана
124
Контрафорните брани се нарекуваат уште

и расчленети или олеснети бидејќи имаат по-
мала маса од гравитационите брани. Составе-
ни се од контрафори (вертикални) столбови и
прегради. Од страна на водата има рабна пло-
ча или лак. Изработени се од бетон, армиран
бетон и преднапрегнат бетон. Пример за кон-
трафорна брана е браната во Прилеп.(сл.8.55)
Насипаните брани служат за преградување
на широки и плитки долини. Во суштина тие се
Сл.8.55 Контрафорна брана гравитациони брани бидејќи на притисокот на
Прилеп водата се спротиставуваат со својата сопстве-
на тежина. Попречниот пресек на насипаните
брани е во форма на трапез. Насипаните брани
се градат од земја или камен на места каде
има доста камен во близина на градбата. Како
кај земјаните, така и кај камените брани за да
се обезбеди водонепропустност се поставува
екран или јадро изработени од глина или бетон
од кај водената страна на браната. Јадрото
може да се постави и во телото на браната.
Насипани брани во Македонија се: Маврово,
Глобочица (сл.8.59), Шпиље, Тиквеш и Козјак.
Сл. 8.56 Јадро од глина на

земјана брана
Сл.8.59 Глобочица камено-

Сл. 8.57 Брана од нафрлен насипана брана
камен со бетонски екран
Сл. 8.58 Јадро од бетон на

земјена брана
125
ЗАПОМНИ
Браните се хидротехнички објекти кои
овозможуваат формирање акумулациони
езера.
Акумулациите служат за добивање елек-
трична енергија, наводнување, водоснаб-
дување и др.
Во зависност од материјалот, браните мо-
жат да бидат:
– земјани;
– камени;
– бетонски и армирано бетонски и др.
Според конструкцијата браните можат да
бидат:
– гравитациони;
– лачни;
– насипани;
– лачногравитациони;
– контрафорни.
Насипаните брани се користат за прегра-
дување на широки и плитки долини.
Јадрото се изведува од непропустлив ма-
теријал – глина или бетон.
Во Македонија најстара брана е Матка
изградена 1938 година.
Лачните брани се градат во тесни речни
долини.

1. Што е брана?
2. Кога е изградена првата брана во светот?
3. Какви видови брани има според конструк-
цијата?
4. Од какви материјали може да се прават бра-
ните?
5. Во какви долини се градат насипаните
брани?
6. Каде се градат лачните брани?
7. Кои се гравитациони брани?
8. Од што се гради јадрото во браната?
9. Наброј насипани брани изградени во Р.
Македонија.
10. Наброј неколку лачни брани.
126
9. Заштита при работа
Општо за заштита при работа

Најважен фактор на градилиштето е работ-
ната сила. Затоа, треба да се осигураат живо-
тите и заштити здравјето на работниците за
време на работата и да им се создадат нор-
мални услови за сместување, исхрана, одмор и
др.
Заштитата при работа е законски загаранти-
рано право и должност на секој работен човек.
Гаранција за поголема продуктивност и по-
мал процент на повреди при работа се: психо-
физичка подготвеност на работникот, струч-
ност, кондиција, увежбаност, добра организа-
Сл. 9.1 Заштитни средства ција на работата, добри услови за работа, меѓу-
при работа човечките односи и др.
Треба да се работи систематски на подигну-
вање на стручноста и општата здравствена
состојба и техничката култура на работникот.
Co редовни лекарски прегледи са оценува
работната способност на работниците. Секоја
градежна организација има правилник за
заштита при работа, кој содржи голем број
хигиенски и технички мерки со кои се
заштитува животот и здравјето на работникот.
Стручниот кадар на градилиште е должен да
ја контролира исправноста на скелињата, оп-
латите, настрешниците, дигалките, машините и
др. и да се грижи за редовно снабдување на
работниците со лични заштитни средства и
нивно користење.
Работниците по пат на семинари и преда-
вања се обучуваат и оспособуваат за корис-
тење и носење на заштитните средства.(сл.9.1)
Сл. 9.2 Монтажа на скеле
127
Средства за лична заштита

Средствата за лична заштита зависат од
видот на работата. Нив работникот е должен
да ги користи за да го заштити телото од
опасности и повреди (глава, нозе, раце и др.).
Заштитата на главата се врши за да се
заштити од повреди кои можат да се јават од
паѓање на некој предмет, или удирање со глава
во некој тврд предмет. За таа цел работникот
користи заштитен шлем. За очите се користат
заштитни очила. Заштитната опрема за телото
Сл. 9.3 Средства за лична и нозете се користи за заштита од топлина,
заштита пламен, удар на струја, удар од предмети,
изгореници, студ и др.
Заштитната опрема ја сочинуваат: престил-
ка, куса јакна, бунда, мушама. комбинезон, пан-
талони, огноотпорна облека, високи чизми за
работа во вода, чизми, чевли со челична капа и
др.(сл.9.3)
Работникот е должен личните заштитни
средства да ги користи, чува и одржува во
исправна состојба.
Колективни заштитни мерки
Co колективните заштитни мерки се зашти-
туваат и осигуруваат изворите на опасност на
градилиштето. Заштитата се врши со осигуру-
вање или со сликовито опоменување. Овие
мерки се многубројни што зависи од видот на
градежните работи. (сл.9.4)
Еве неколку од нив:
– градилиштето се оградува за да нема

пристап на невработени лица;
Сл.9.4 Средства за колективна – да се обележат и обезбедат магацините
заштита за опасни и запалливи материјали;(9.5)
– да се обезбеди противпожарна заштита;
– електричните инсталации да бидат заш-
титени и при ноќна работа работните мес-
та добро осветлени;
– при ископ на земја подлабоко од 1,0 м да
се врши потпирање (подградување); (9.7)
– при копање бунари работниците да имаат
заштитен појас и јаже за извлекување и
сигнално јаже за давање сигнали за опас-
ност;
– јамата за гасење вар треба да е оградена
со цврста ограда висока најмалку 100 цм
и др.
128
При градбата на сообраќајниците работни-

ците кои работат на дробилка за камен, треба
да носат респиратор (направа која се става на
нос и уста и помага при дишењето) и заштитни
очила.
При работата на асфалтна база или при ас-
фалтирање сообраќајници, работниците треба
да носат заштитни чевли, одело и ракавици,
бидејќи масата за асфалтирање е жешка и за
транспорт и за вградување.
Кај тунелите се преземаат заштитни мерки
при ископ, минирање и штетни гасови. За таа
Сл. 9.5 Обезбедување од цел се градат соодветни засолништа и цевки
лесно запалливи материјали за проветрување.
На секое градилиште мора да има хигиено-
техничка заштита и тоа: чисто и прописно изве-
дено ВЦ, просторни санитарни уреди за миење
и одржуванње на лична хигиена, инсталации за
чиста вода за пиење, чиста трпезарија, прос-
тории за престој на работниците во случај на
временски непогоди во текот на работата и др.
На секое градилиште треба да има служба
за прва ломош коja ќе врши итни интервенции
при повреда на работниците за време на ра-
бота.
Сл. 9.6 Заштитна ограда на
ископ
Сл. 9.7 Подградување на ископи
129
ЗАПОМНИ
На градилиште, за сите вработени треба
да се обезбедат нормални услови за ра-
бота, сместување, исхрана, одмор и др.
но најважно од сè, треба да е обезбедена
нивната заштита при работа.
Сите вработени се должни да ги почи-
туваат законите и прописите за заштита
при работа. За таа цел се одржуваат се-
минари и обуки на работниците за носе-
ње и примена на заштитните средства за
работа.
Има лични и колективни мерки и сред-
ства за заштита при работа.
Личната опрема за заштита зависи од ра-
ботното место на работникот. Истиот е
должен да ги носи и одржува во исправна
состојба.
Колективните заштитни мерки претставу-
ваат заштита од изворите на опасности
кои се појавуваат на градилиштето.

1. Кои фактори влијаат на зголемување на
продуктивноста и помал процент на повреди
при работа?
2. Што содржи правилникот за заштита при
работа?
3. Кои се лични заштитни средства?
4. Од што зависат средствата за лична
заштита?
5. Наброј неколку колективни заштитни мер-
ки.
6. Што треба да носат работниците при асфал-
тирање пат?
7. Што се подразбира под хигиено-техничка за-
штита на градилиште?
8. Размисли колку санитарни јазли се потребни
на едно градилиште.
130
 улогата и значењето на геодезијата;

 изгледот, обликот и големината на земјата;
 мерните единици за величините кои се мерат;
 поимот за размер и неговата употреба;
 координатните системи во геодезијата, прес-
метувањето на координатни разлики и насо-
чен агол од координати на крајни точки;
 геодетските мрежи и нивната улога во
геодезијата;
 поимот за апсолутна и релативна висина;
 геодетските мерни инструменти за мерење
агли и одредување должини и висински
разлики, како и за сателитското геопозицио-
нирање (ГПС);
 геодетските подлоги (карти и планови);
 обработката на мерените податоци и нивната
употреба за изготвување геодетски подлоги;
 поимите за ДМТ и ГИС, начинот на нивното
изготвување и нивната употреба
10. Вовед во геодезијата
11. Облик и димензии на Земјата
12. Мерени величини во геодезијата и нивните мерени величини
12.1. Единици за должина

12.2. Единици за површина 𝑗𝑘ℎ𝑗ℎ𝑏
𝑢𝑖𝑢𝑗𝑖𝑜
12.3. Единици за агли ℎ𝑗ℎℎ
13. Размер
14. Координатни системи и координати
14.1 Геодетски координати

14.2. Правоаголен координатен систем
14.3. Насочен агол
15. Геодетски мрежи
15.1. Тригонометриска мрежа

15.2. Полигонска мрежа
15.3. Нивелманска мрежа
15.3.1. Поим за апсолутна и релативна висина
16. Мерни геодетски инструменти
17. Обработка на мерени податоци и изготвување финални производи
17.1. Геодетски подлоги

17.2. Информациони системи
132
10. Вовед во геодезијата
Геодезијата (во потесна смисла на

зборот) е наука којашто се занимава
со премер на земјиштето, а со цел
истото да се прикаже на геодетски
планови или карти (геодетски
1
подлоги ).
Подлогите на кои се прикажуваат
поголеми територии (држави, конти-
ненти или целата Земја) притоа
земајќи ја во обзир закривеноста на
земјината површина се нарекуваат
карти (прилог 1.).
Оние подлоги на кои се при-
кажуваат помали делови од зем-
јината површина (поедини населени
места, делови од населени места и
сл.) при што се занемарува зак-
ривеноста на Земјината површина, се
нарекуваат планови (прилог 2.).
Самиот збор геодезија потекнува
од грчките зборови geo (гео =
Сл.10.1. Глинена плочка од Нипур земја) и dezis ( дезис = делба),
што во буквален превод значи „земјо-
разделување“. Тоа секако доаѓа од
фактот што улогата на геодезијата од
нејзините зачетоци била првенствено
во разделувањето на плодното зем-
јиште на помали парчиња (најчесто
во правилни геометриски форми) за
негово обработување.
10.1. ИСТОРИСКИ РАЗВОЈ НА

ГЕОДЕЗИЈАТА
Кога станува збор за зачетоците

на геодезијата, треба да се напомене
дека таа првин се појавила во древ-
Сл.10.2. Првата карта на Хекатеј ните развиени цивилизации, уште во
раната антика. И покрај фактот дека
не постојат сигурни записи за тоа,
Размисли и дискутирај ! тешко може да се претпостави дека
Што значи „да се земе (или не), во сложените технички објекти во Еги-
предвид закривеноста на Земјата?“ пет, регулацијата на реката Нил,
огромните системи за наводнување
Појаснувања: во Месопотамија итн., можеле да
1
бидат изведени така успешно без
види тематска целина 13. претходна практична примена на ге-
одезијата.
133
За едни од најстарите документи
од тоа време (околу 1500 години
п.н.е.) се сметаат цртеж на папирус
на кој е прикажан план на рудник на
злато во Египет, како и глинена
плочка на која е прикажан план на
градот Нипур (сл.10.1.) во Месопота-
мија.
Врз база на египетските искуства,
подоцна во Грција, филозофот и
математичар Талес од Милет (624-
547 година п.н.е.) ги разработил
методите на премерување на земјиш-
тето применувајќи ги правилата на
геометријата. Неговиот ученик
Анаксимандер (610-546 год. п.н.е.)
прв ја исцртал географската карта на
појасот околу Средоземното Море,
Сл.11.1. Изглед на Земјата
која подоцна ја преработил и допол-
нил Хекатеј (500 год.п.н.е.) (сл.10.2.)
11. ОБЛИК И ГОЛЕМИНА НА

ЗЕМЈАТА
Паралелно со првите примени на

практичната геодезија и геометрија,
како и со развитокот на астрономија-
та, се поставило и прашањето за
обликот и димензиите на Земјата,
како и за нејзиниот однос со другите
небески тела. Претставата за изгле-
дот на нашата планета, се менувала
Сл.11.2. Геоидот има неправилен низ времето. На пример, за Хомер
и сложен изглед (околу 900 - 800 п.н.е.) Земјата била
плоча „опколена“ со мориња. Но,
Питагора (580 п.н.е.) забележал
дека бродовите кои пловеле по
„отворено море“ по извесно време се
губеле од видното поле (хоризонтот)
и заклучил дека Земјата е кугла.
Сознание кое го потврдува подоцна и
Аристотел (384-322 п.н.е.) во своите
научни расправи.
Тоа мислење се задржало до XVII
век, кога Исак Њутн користејќи ја тео-
ријата за привлечноста на телата,
прв константирал дека Земјата има
форма на обртен елипсоид кој се
добива со ротирањето на елипсата
сл.11.3. Ротационен елипсоид околу малата оска. Неговото мисле-
ње практично е потврдено со извр-
шените мерења на должината на
134
N меридијанскиот лак, од страна на
Француската академија на науките.
Со тоа е заклучено дека Земјата има
форма на обртен елипсоид, кој на
половите е сплоснат а издолжен на
екваторот (сл.11.4.).
W E Денес, современата наука докажа-
ла дека Земјата реално има форма
на геоид (сл.11.2.), тело кое најмно-
гу одговара на површината на
средното морско ниво, (замислено)
продолжена под континентите, така
S
што прави крива затворена линија.
Нерамномерниот распоред на Земје-
ните маси, ја условува неправилната
форма на геоидот, која не може
Сл.11.4 b- мала полуоска
математички да се дефинира. Поради
а- голема полуоска
тоа, Земјата за разни научни и кар-
тографски потреби ја третираме како
ротационен елипсоид, тело кое е со
правилна форма и математички де-
финирано, а по изглед најприближно
голема полуоска а = 6 377 397m на геоидот (сл.11.3.).
Први значајни резултати во одре-
мала полуоска b = 6 356 079m дувањето на димензиите на Земјата
(зачудувачки точно, со оглед на исто-
a−b
сплесканост f = = 1: 299.1528 рискиот период кога ги вршел
a
мерењата) постигнал грчкиот сестран
научник, филолог и поет Ератостен
(276-194 п.н.е.). Тогашниот директор
на прочуената Александриска биб-
ЗАПОМНИ! лиотека, во своите пресметки за обем
на Земјата по меридијанскиот правец,
Мерењата се вршат на ФПЗ (физи- добил 46 250 кm, со грешка од околу
чката површина на Земјата), резул- 16% од современите мерења.
татите се сведуваат на геоид, а Што се однесува до димензиите
пресметувањата се однесуваат на на Земјиниот елипсоид, тие се одре-
елипсоидот. (сл.11.5.) дувани од страна на многу научници
од разни земји, со помала или пого-
лема точност. Кај нас (и во некои зем-
ФПЗ ји во Европа) се усвоени параметрите
според т.н. „Беселов елипсоид“
елипсоид (Bessel,1841 год.) ( сл.11.4.).
Во светот се уште во употреба и
параметрите утврдени со мерењата
геоид на повеќе научници, наведени во
табелата од прилог 3.
Параметрите за светскиот
Сл.11.5. елипсоид WGS ’ 84 се добиени со
голем број на сателитски мерења и
се сметаат за најточни.
135
2
Ситуационен план е планот на кој
n покрај хоризонтална има и вер-
v тикална претстава на теренот.
Површините на геоидот и елипсои-
дот се поклопуваат само во поеди-
елипсоид нечни точки. Во тие точки се
поклопуваат и вертикалата со
геоид нормалата, додека во останатите се
разликуваат (сл. 11.6. ).
11.2. ПОДЕЛБА НА ГЕОДЕЗИЈАТА
По својот карактер и предмет на

изучување, геодезијата се дели на:
- Виша (научна) и
- Нижа (практична) геодезија
Сл. 11.6. „Однос помеѓу елипсоидот и
геоидот“
Вишата геодезија се бави со
изучувањето на изгледот и димен-
зиите на Земјата како небеско тело.
Вертикала (v) е права нормална на
Во нејзин домен спаѓа и одреду-
површината на геоидот
вањето на ундулацијата 1 на геоидот.
Сите мерења во областа на вишата
Нормала (n) е права нормална на
геодезија се со најголема точност и
површината на елипсоидот
при нивното извршување, се води
сметка за закривеноста на Земјината
површина.
Нижата геодезија се нарекува
уште и практична поради нејзината
секојдневна примена во решавањето
на многубројни практични задачи од
разни области. Основната задача на
нижата геодезија е геодетскиот
премер на теренот и објектите, врз
основа на кој се изработуваат
ситуациони планови.2
Сл 11.7. Вертикалата се поклопува Тие планови понатаму служат за
со правецот на Земјината тежа, а
разни потреби во градежништвото,
може да се претстави со „обесен“ висок
.
урбанизмот, шумарството, рударство-
то, економијата, хидротехниката, зем-
јоделието, итн. Мерењата во нижата
Појаснувања: геодезија се изведуваат на помали
делови од Земјата, па поради тоа не
1
Отстапувањето на геоидот од се зема во предвид закривеноста на
ротациониот елипсоид се нарекува Земјината површина, туку таа се тре-
ундулација. тира како рамнина.
136
12. МЕРЕНИ ВЕЛИЧИНИ ВО
ГЕОДЕЗИЈАТА И НИВНИТЕ МЕРНИ
ЕДИНИЦИ
Во геодезијата (најчесто) се
мерат линеарни и агловни големини.
Должините, површините и аглите се
изразуваат во единици, во разни
системи. Тие системи, се менувале
ЗАПОМНИ! низ историјата на научната мисла и
денес многу од нив се отфрлени.
Должините можат да бидат измерени: Овде ќе ги наведеме само тие кои се
- директно на терен, со пант- денес најпознати и во употреба.
лика (на план со размерник);
- индиректно со геодетски да- 12. 1. ЕДИНИЦИ ЗА ДОЛЖИНА
лечиномери (тематска целина
16.) или, Метарскиот систем кој е во
- одредени преку математички употреба и кај нас, е воведен при
пресметки. крајот на 18 век (1799 год.) во Фран-
ција, за подоцна во 1875 год. со т.н.
метарска конвенција да биде вове-
ден и во многу други земји.
Основна единица е метар (m)
кој тогаш бил дефиниран со растоја-
нието на крајните црти од „праме-
тарот“ – шипка изработена од
комбинација на платиниум (90%) и
иридиум (10%) на температура од
0o C, ( сл.12.1. ). Toa растојание одго-
варало на десет милионитиот дел од
должината на четвртината од
земјиниот меридијан од полот до
екваторот. Истиот се чува во Интер-
националното биро за тегови и мерки
(Bureau international des Poids des
Mesures) кое се наоѓа во Севр
(Sevres) во близина на Париз.
Во 1960 год. на единаесетата
Генерална конференција за тегови и
мерки метарот е дефиниран во
новиот „SI“- систем (меѓународен
систем за мерни единици) како
должина еднаква на „1.650.763,73
бранови должини од портокалово-
Сл.12.1. Изглед на праметарот црвениот дел од спектарот на зраче-
ње на атомот на криптон-86 изото-
пот во вакуум“.
Таквата дефиниција се
одржала до 1983 год. кога на 17-тата
Генерална конференција на тегови и
мерки, е донесена дефиницијата која
важи и денес:
137
„Метар е должина која во вакуум ќе
ја пројде свет-лината за време од
1/299792458 секунди.“
Изведени единици од метар

а) Поголеми
oзнакa назив Вредност Експ.

(m) форма
„ Дознај повеќе...“ : 1 dkm декаметар 10 101 m
1 hm хектометар 100 102 m
1 km километар 1000 103 m
 Во англискиот мерен систем ка- 1 Mm мегаметар 1000 000 106 m
ко основна единица за должина 1 Gm гигаметар 1000000 000 109 m
се употребува:
б) Помали
1yard (јард), кој се дели на :
oзнакa назив Вредност Експ.
форма
1yard = 3 ft ( foot = „стопало“ )
1 dcm дециметар 0.1 m 10-1 m
1ft = 12in ( inch = „палец“ )
1 cm сантиметар 0.01 m 10-2 m
Поголема единица од yard e 1 mm милиметар 0.001 m 10-3 m
1mile ( „милја“ ) = 173.23 yd 1µ микрон 0.001mm 10-6 m
1 mµ милимикрон 0.001 µ 10-3 µ
Односот помеѓу Англискиот систем за
должини и метарскиот систем е след-
12. 2. ЕДИНИЦИ ЗА ПОВРШИНА
ниов:
Основна единица е
1yd = 91.439 179 cm 2
1ft = 30.48 cm квадратен метар (m )
1in = 2.54 cm
Изведени единици
1mile≈ 1609m
а) Поголеми
ознака назив Вредност Експ.
(m2) форма
1 аr ар 100 102 m2
1 dka декар 1000 103 m2
1 ha хектар 10 000 104 m2
квадратен
„ Дознај повеќе...“ : 1 km2 километар 1000 000 106 m2
б) Помали
 Во Англискиот систем основна
единица за површина е 1sqyd ознака назив Вредност Експ.
(square yard = „квадратен јард“) (m2) форма
квадратен
1sqyd = 0.83611m2 1 dcm2 дециметар 0.01 10-2 m
1 square mile = 258.9939 ha квадратен
1 cm2 центиметар 0.0001 10-4 m
квадратен
1 mm2 милиметар 0.000001 10-6 m
138
L 12. 3. ЕДИНИЦИ ЗА АГЛИ
o
1 = L / 360
Големината на некој агол во
l=r r
𝜌 r рамнина, може да се изрази во :
r а) степени– сексагезимална поделба;

g
1 = L / 400 б) градуси - центизимална поделба;
в) радијани - лачна (аналитичка) по-
Сл.12.2. делба.
Во нашата земја во употреба се сек-

„ Дознај повеќе...“ : сагезималната и лачната поделба
 Преминот од сексагезимална во
центизимална поделба се извр- а) Во сексагезималната поделба ос-
шува преку: новна единица е 1 о (степен). Тој е
централен агол и одговара на 360-от
10
1 о = ( 9 )g =1.(1) g дел од полниот круг (сл.12.2.). Се
дели на:
1’ = 1.85185c
1 о = 60’ (минути)
1’’ = 3.08642cc 1’ = 60’’(секунди)
б) Во центизималната поделба ос-

 Преминот од центизимална во новна единица е 1g ( градус). И тука
сексагезимална поделба се изв- станува збор за централен агол, но
ршува преку: кој одговара на 400-от дел од полниот
круг ( сл.12.2.). Се дели на:
9
1 g = ( )o =0.9 o 1g = 100c (центиминути)
10
1c = 100 cc (центисекунди)
1c = 32.4’
в) Во лачната поделба единица за
1cc = 0.324’’ агол е радијан ( ρ ). Радијанот е
централен агол чијшто кружен исечок
 Преминот од сексагезимална 𝒍 има еднаква должина со радиусот
или центизимална поделба во од кругот r ( сл. 12.2. ).
радијани се извршува преку: Во полниот круг има 2π радија-
ни (360о = 2πρ), па оттука следуваат
вредностите за ρ (радијанот) во
∝ ° ∝ ′ ∝ ′′ сексагезималната поделба:
∝ (𝑟𝑎𝑑) = = =
𝜌° 𝜌′ 𝜌′′
𝟑𝟔𝟎°
ρo = = 57,29578 о
𝟐𝝅
ρ’ = ρo ∙ 60 ≈ 3438’
𝑔 𝑐 𝑐𝑐
∝ ∝ ∝
∝ (𝑟𝑎𝑑) = 𝑔
= 𝑐 = 𝑐𝑐 ρ’’ = ρ’ ∙ 60 ≈ 206 265’’
𝜌 𝜌 𝜌
139
Постапката на премин од една во Вредностите за ρ во
g
друга поделба ќе ја прикажеме низ центизималната поделба (400 =2πρ)
следниве примери: се:
Пр.1: Да се изрази дадениот агол 𝟒𝟎𝟎𝒈

ρg = = 63,6620 g
во центизимални единици: 𝟐𝝅
∝ ° = 𝟏𝟓𝟎° 𝟐𝟎 ′ 𝟐𝟐 ′′ ρc = ρg ∙ 100 = 6366.20c

𝟐𝟐′′ : 𝟔𝟎 = 𝟎.′ 𝟑𝟔𝟔𝟔(𝟔)
𝟐𝟎.′ 𝟑𝟔𝟔𝟔(𝟔): 𝟔𝟎 = 𝟎.′ 𝟑𝟑𝟗𝟒(𝟒) ρcc = ρc ∙ 100 = 636 620cc
∝ ° = 𝟏𝟓𝟎°. 𝟑𝟑𝟗𝟒(𝟒)
𝟏𝟎
∝𝒈 =∝ ° ∙ = 𝟏𝟔𝟕. 𝟎𝟒𝟑𝟖
𝟗 Ако имаме централен агол (α)
= 𝟏𝟔𝟕𝒈 𝟎𝟒𝒄 𝟑𝟖𝒄𝒄 зададен во сексагезимална поделба,
должината на неговиот кружен лак
Пр.2: Да се изрази дадениот агол „ 𝒍 “, ќе ја одредиме преку:
во сексагезимални единици:
∝°
∝𝒈 = 𝟏𝟕𝟕𝒈 𝟎𝟓𝒄 𝟑𝟖𝒄𝒄 𝒍= ∙ 𝐫,
𝝆°
𝟗
∝ ° =∝𝒈 ∙ = 𝟏𝟕𝟕𝒈 . 𝟎𝟓𝟑𝟖 ∙ 𝟎. 𝟗
𝟏𝟎 ∝’
𝒍= ∙ 𝐫,
𝝆’
∝ ° = 𝟏𝟓𝟗°. 𝟑𝟒𝟖𝟒𝟐
𝟎. °𝟑𝟒𝟖𝟒𝟐 ∙ 𝟔𝟎 = 𝟐𝟎′, 𝟗𝟎𝟓𝟐 ∝’’
𝟎′ . 𝟗𝟎𝟓𝟐 ∙ 𝟔𝟎 = 𝟓𝟒′′ . 𝟑𝟏𝟐 - или, 𝒍= ∙ 𝐫
𝝆’’
∝ ° = 𝟏𝟓𝟗° 𝟐𝟎 ′ 𝟓𝟒 ′′ при што 𝐫 = радиус на кругот
Пр.3: Да се изрази дадениот агол

во радијани:
∝ = 𝟏𝟓𝟎° 𝟐𝟎 ′ 𝟐𝟐 ′′
∝ ° = 𝟏𝟓𝟎°. 𝟑𝟑𝟗𝟒(𝟒)
∝° 𝟏𝟓𝟎°.𝟑𝟑𝟗𝟒(𝟒)
∝ 𝒓𝒂𝒅 = =
𝝆° 𝟓𝟕°,𝟐𝟗𝟓𝟕𝟖
∝ 𝒓𝒂𝒅 = 𝟐. 𝟔𝟐𝟑𝟗𝟏𝟖
Пробај да одговориш сам:
Колку изнесува аголот ∝ 𝒓𝒂𝒅 =?

ако е ∝𝒈 = 𝟏𝟕𝟕𝒈 𝟎𝟓𝒄 𝟑𝟖𝒄𝒄
140
13. РАЗМЕР
ВАЖНИ НАПОМЕНИ:
Спомнавме дека геодезијата е
1) План е реална слика на помали наука која помеѓу другото, се бави со
делови од земјината површина. Се премер на теренот. Резултатите од
изработува во покрупни размери (до тој премер понатаму се обработуваат
1:5000) и претставува хоризонтална и претставуваат основа за изработка
проекција на теренот. на геодетски подлоги (планови и
карти).
2) Картите се изработуваат во Геодетските подлоги се нама-
поситни размери (од 1 : 5000; 10000; лена слика на теренот и токму тоа
25000 итн.) и тие претставуваат слика намалување е дефинирано со раз-
на поголеми делови од земјината мерот во кој се изработува подлогата.
површина. Поради тоа, доаѓа до Размерот (R) најчесто се за-
израз закривеноста на земјата, па 𝟏
должините (или аглите, во зависност пишува како R = 1 : n, или R = ,
од проекцијата) „трпат“ одредени де-
𝒏
каде што n = именител, цел број ( n=
формации при пресликувањето. 100; 500; 1000; 2500; 5000; 10 000
итн.) и покажува колку пати измере-
3) Изборот, во кој размер ќе биде ната должина на теренот треба да се
изработен геодетскиот план или кар- намали за да биде претставена на
та, зависи од : подлогата.
Значи, ако имаме намера да
а) намената на планот (картата) изработиме план за одреден дел од
теренот во R=1:1000 (n=1000), сите
б) големината на подрачјето кое се должини измерени на терен треба да
претставува ги намалиме 1000 пати за да бидат
претставени ( нанесени ) на истата
в) точноста со која се претставува подлога.
содржината на планот. Обратно, ако сакаме некоја
должина измерена од план кој е из-
работен во R=1:1000 да ја пренесеме
Пр.1. На терен е измерена должина на терен, истата ќе ја зголемиме 1000
D=120.20 m. пати.
Колку ќе изнесува истата на план Односот помеѓу геодетската
(d=?), во размер R=1:1000 ? подлога (планот или картата) и
теренот е прикажан преку изразот:
𝐷 120,20 𝑚 (120.20∙1000)𝑚𝑚
𝑑= = =
𝑛 1000 1000 𝐷
𝑑= или 𝐷= 𝑑∙𝑛
𝑛
𝑑 = 120,20 𝑚𝑚
при што:
Пр.2. На план во размер R=1:5000
измерена е должина 𝑑 = 128,20 𝑚𝑚. 𝑫 претставува должина на терен,
Колку изнесува истата во природа?
𝒅 е истата должина на план.
𝐷 = 𝑑 ∙ 𝑛 = 128.20m𝑚 ∙ 5000
(128.20 ∙ 5000)𝑚
=
1000
= 128.50 ∙ 5
𝑫 = 𝟔𝟒𝟏. 𝟎𝟎𝐦
141
14. КООРДИНАТНИ СИСТЕМИ И
N КООРДИНАТИ
Greenwich
Претставата за формата и
М површината на Земјата или нејзините
помали делови, се стекнувa со де-
𝛌 финирање на местоположбата на
карактеристични точки. Местопо-
𝛗 ложбата на која било точка од
Земјината површина се дефинира со
Ekvator одредување на нејзините координати,
дво или тродимензионално. За
третата (висинска) димензија ќе стане
Сл.14.1. Геодетски координати
збор подоцна, во овој учебник. Во за-
висност, дали земјата ја посматраме
n како тело или рамна површина, пос-
G N тојат следниве координатни системи:
14.1. ГЕОДЕТСКИ КООРДИНАТИ

M Во геодетскиот (елипсоиден) коорди-
Еw 𝜑 Ее
натен систем се дефинираат точките
𝜆
од Земјиниот ротационен елипсоид.
Местоположбата на која било точка
може да се претстави со нејзините
геодетски координати: геодетска
S должина 𝜆 и геодетска ширина 𝜑 .
Геодетската должина ја де-
финира оддалеченоста на мериди-
јанот кој поминува низ точката М од
Сл.14.2. Геодетски координати почетниот Гринички меридијан
(сл.14.1). Притоа се мисли на лачното
растојание по должината на eквато-
„Дознај повеќе...“ : ријалната кружница. Се изразува како
централен агол со центар во пресекот
Разликата помеѓу геодетската (𝜑) и на големата и малата (ротационата)
географската ( 𝜑′) ширина е во тоа осовина на Земјата (сл.14.2). Станува
што географската претставува агол збор за хоризонтален агол (обата
што го зафаќа рамнината на eква- крака „лежат“ во рамнината на Eк-
торот со вертикалата низ точката М ваторот) и може да има вредност од
0 о до 180 о источно или западно од
(𝜐м ), правата која е нормална на по-
Гриничкиот меридијан (G).
вршината на геоидот. Во точките каде
Геодетската ширина ја дефинира
што се поклопуваат геоидот и елип-
местоположбата на паралелата која
соидот, нема отстапување помеѓу
поминува низ точката М во однос на
вертикалата и нормалата, па и гео-
eкваторот (сл.14.2.). Тоа е всушност
детската ширина ќе биде еднаква со
лачното растојание долж меридијанот
географската.
низ точката М, мерено од Eкватор-
Помеѓу геодетската и географската
ската кружница (сл. 14.1.).
должина нема разлика (𝜆 = 𝜆′ ).
142
Се изразува како агол помеѓу
рамнината на Eкваторот и нормалата
низ точката М (сл.14.2.). Станува збор
за вертикален агол (лежи во
рамнината на меридијанот низ М) и
може да има вредност од 0 о до 90 о
северно и јужно од Eкваторот.
Сл.14.3. Преминот од елипсоид во 14.2. ПРАВОАГОЛЕН

рамнина се одвива според одредени КООРДИНАТЕН СИСТЕМ
математички закони Правоаголниот координатен
систем, се добива кога од закриве-
ната Земјина површина ќе преминеме
во рамнина, под одредени матема-
тички (картографски) законитости
(сл.14.3.). Во нашата држава, тие
законитости се дефинирани со при-
мената на Гаус-Кригеровата про-
екција. За истата, подетаљно ќе
стане збор во втора година, по
предметот геодезија и геодетски
подлоги. Овде ќе се запознаеме со
основните карактеристики и изглед на
геодетскиот правоаголен координа-
тен систем (сл.14.4.), и тоа дводи-
мензионално, во хоризонталната
рамнина XoY. Од сликата се гледа
дека X – оската претставува
проекција на средишниот меридијан
Сл.14.4. Правоаголен координатен
систем (државен) кој проаѓа низ територијата на
Македонија ( 𝜆 = 21 о ), додека Y –
оската е проекција на Екваторијал-
Каде што : ната полукружница. Двете оски се се-
чат во правоаголниот почеток „ о “ ,
(YА,XА; YВ,XВ ) = координати за А и В под прав агол и го делат просторот на
четири квадранти (сл.14.4.). Како што
D = страната помеѓу А и В; меридијанот ги поврзува јужниот и
северниот пол така и X – оската го
∆Y = YB - YA ; ∆X = XB - XA дефинира правецот југ-север, со
се кординатни разлики „од А до В“ позитивна насока кон север.
Позитивната насока на Y-оската е од
Пример: запад кон исток. Тоа значи дека
YА = 525 300.20 YВ = 525 800.40 координатите по X-оската ке растат
XА = 426 509.60 XВ = 426 809.80 кон север, додека по Y-оската ќе се
Решение: зголемуваат движејќи се кон исток. За
∆𝐘АВ = YB- YA = да се избегнат негативни вредности
= 525 800.40 - 525 300.20 = 500.20m за координатите по правец на Y-
∆𝐗 ВА = XB- XA = оската, за точките кои се наоѓаат
= 426 809.80 – 426 509.60 = 300.20m лево (на запад) од X-оската, на коор-
динатниот почеток „о“ му е додадена
вредност од 500000 m.
143
Со тоа, сите точки на територијата на
Р. Македонија, кои се наоѓаат лево од
X-оската, ќе имаат вредност помала
од 500 000 m, но позитивна, со што се
намалува ризикот од грешки при
сметањето со негативни координати.
Што се однесува до X координатите,
Напомена: тие се позитивни за било која точка
од нашата територија, поради фактот
Нашата држава се наоѓа во 7- што нашата земја се простира север-
та меридијанска зона на прес- но од eкваторот. Во така дефинира-
ликување, (21° 3° = 7) па поради тоа ниот геодетски правоаголен коорди-
за Y-координатата пред вредноста натен систем, кои било две точки (A ;
во метри, се пишува и бројот „7“ кој B) би можеле да се прикажат со
има само описно значење. нивните правоаголни координати
(YА, XА; YВ, XВ) (сл.14.3.).
Пример: Ya = 7 654 235.20
Xa = 4 589 100.35
14.3. НАСОЧЕН (ДИРЕКЦИОНЕН)
Точката А според овие АГОЛ
вредности, по правецот на Y-оската
се наоѓа на 154 235.20m од коор- Две точки (А и В) во просторот
динатниот почеток „о“ (кој како што ограничуваат страна, која со пра-
веќе спомнавме, по Y-оската има вецот паралелен на Х-оската (+Х)
вредност 500 000m) зафаќаат некој агол. Темето на тој
агол може да го посматраме во
654 235.20m - 500 000.00m=154 235.20m точката А или во точката В. Ако
аголот го насочиме во позитивната
По правецот пак на Х-оската, од насока, од лево кон десно, тргнувајќи
координатниот почеток (а со тоа и од притоа од паралелата со Х-оската, до
Екваторот) е оддалечена зададената страна А-В, добиваме
4 589 100.35m насочен (дирекционен) агол
(сл.14.5.). Се обележува со грчката
буква 𝛖𝐁𝐀 (се чита „ни од А кон В“)
А
или 𝛖В ( „ни од В кон А“ ) ако темето
е во точката В.
Од (сл.14.5.) се гледа дека
станува збор за разлика од 180о.
Воопшто, важи правилото:
( 𝛖АВ = 𝛖𝐁𝐀 ± 180о ).
Вредноста на насочниот агол
може да се одреди ако се познати
координатите на крајните точки, во
случајов А и В. Истата се движи во
границите од 0о до 360о , во зависност
од тоа, во кој квадрант се наоѓа
зададената страна, што се одредува
Сл.14.5. Насочен (дирекционен) агол спрема координатите на двете точки
(сл.14.6.):
144
Сл.14.6. Одредување насочен (дирекционен) агол од координати
на крајни точки
 Контрола за пресметаниот насочен агол може да се

изврши преку изразот:
Δ𝑋 + Δ𝑌
tan(𝜐𝐴𝐵 + 45°) =
Δ𝑋 − Δ𝑌
 Должината на страната 𝐷𝐴−𝐵 се одредува преку
изразот:
D= Δ𝑌2 + Δ𝑋2 или за контрола:
Δ𝑌 Δ𝑋
D= | 𝐵 |= | 𝐵 |
sin 𝜐 𝐴 cos 𝜐 𝐴
145
Пример 2:
Пример 1: Да се пресмета вредноста на насочни-
от агол (𝜐𝐴𝐵 ) како и должината 𝐷𝐴−𝐵
Да се пресмета вредноста на насоч-
ако се познати координатите на точките
ниот агол (𝜐𝐴𝐵 ) како и должината А и В:
𝐷𝐴−𝐵 ако се познати координатите на
точките А и В: YA = 465414.12 YB = 465302.01
XA = 692979.70 XB = 692866.20
YA = 531315.24 YB = 531342.65
XA = 651781.24 XB = 651802.91
Решение:
Решение: Од споредбата на координатите се
Од споредбата на координатите се заклучува дека
заклучува дека УВ < YA
УВ > YA XB < XB , што значи дека страната А-В
XB > XA , што значи дека страната А- се наоѓа во третиот квадрант. Според
В се наоѓа во првиот квадрант. тоа, насочниот агол (𝜐𝐴𝐵 ) ќе се
Според тоа, насочниот агол (𝜐𝐴𝐵 ) ќе пресмета како што е прикажано на (сл.
се пресмета како што е прикажано на 14.6.) :
(сл. 14.6.) : 𝜐𝐴𝐵 = 𝜔 +180 о
Δ𝑌 𝑌𝐵−𝑌𝐴 27.41 Δ𝑌 𝑌𝐵−𝑌𝐴 −112.11

tan 𝜐𝐴𝐵 = = = tan 𝜔 = =| |=| |
Δ𝑋 XB −XA 21.67 Δ𝑋 XB −XA −113.50
tan 𝜔 = 0.987753
tan 𝜐𝐴𝐵 = 1.264882
Потоа ги употребуваме следниве
За да ја одредиме вредноста на копчиња, по редослед:
насочниот агол ги употребуваме
следниве копчиња од калкулаторот: inv tan inv deg
𝜐𝐴𝐵 = inv tan inv deg по што на екранот добиваме број

44.38492032... , па оттука:
𝜐𝐴𝐵 = 51о 40’ 14’’
𝜔 = 44о 38’ 49’’
Контрола: 𝜐𝐴𝐵 = 𝜔 +180 о = 224 о 38’ 49’’
Δ𝑋 + Δ𝑌
tan(𝜐𝐴𝐵 + 45°) =
Δ𝑋 − Δ𝑌 Контрола:
Δ𝑋 + Δ𝑌
(𝜐𝐴𝐵 + 45°) = 96о 40’ 14’’ tan(𝜔 + 45°) =
Δ𝑋 − Δ𝑌
D= Δ𝑌2 + Δ𝑋2 = 34.94 m (𝜔 + 45°) = 89 о 38’ 49’’
Контрола : D= Δ𝑌2 + Δ𝑋2 = 159.53 m

Δ𝑌 Δ𝑋
D= | 𝐵 |= | 𝐵 | = 34.94 m Контрола :
Δ𝑌 Δ𝑋
D= | 𝐵 |= | 𝐵 | = 159.53 m
146
15. ГЕОДЕТСКИ МРЕЖИ
Податоците од геодетскиот
премер на теренот и објектите
(подземни и надземни) се користат за
изработка на геодетски подлоги
(планови и карти) (прилози 1. и 2.).
Врз основа на нив, понатаму се
изработуваат проекти за изградба на
објекти за разни потреби од општест-
вениот живот и просторното уредува-
ње. За успешна реализација на тие
проекти, неопходно е истите „верно“
(според размерот на подлогата) да се
пренесат од план на терен, на место-
то предвидено за градба.
Сите овие активности не би
можеле да се изведат без однапред
Сл.15.1. Сегмент од развиени мрежи од геодетски точки
тригонометриска мрежа од I ред на кои ја покриваат територијата на една
Р.М. R = 1 : 400 000 држава. Геодетските точки на ФПЗ
(физичката површина на Земјата) се
трајно стабилизирани и соодветно
сигнализирани, спрема утврдени про-
писи. На геодетските подлоги се
прикажуваат со топографски сим-
боли (прилог 4.).
Координатите на точките од
мрежите се одредуваат во одбраниот
координатен систем, (тематска цели-
на 14.) во зависност од потребите и
нивната намена.
Постојат следниве геодетски
мрежи:
Сл.15.2. Тригонометар на Водно
15. 1. ТРИГОНОМЕТРИСКА МРЕЖА
Како основна геодетска мре-

жа, служи тригонометриската мрежа
(прилози 5. и 6.).
Точките од оваа мрежа се нарекуваат
тригонометри и се поставуваат на до-
бро видливи и стабилни места
(сл.15.1.). На терен се материјали-
зираат (стабилизираат) со трајни бе-
леги изработени од цврст материјал
(бетон, „клесан“ камен) (сл.15.2.) и се
сигнализираат со соодветна сигнали-
Сл.15.3. Тригонометар со
зација (сл.15.3.). За тригонометри се
сигнал во форма на пирамида
користат и најистакнатите точки од
147
високи објекти (сл.15.4.) (цркви, џа-
мии, антени, фабрички оџаци и слич-
но).
Како што може да се види од
слика 15.1. тригонометриските точки
се распоредуваат така што прет-
ставуваат темиња на триаголници.
Најблиското растојание помеѓу два
соседни тригонометри се нарекува
тригонометриска страна. Координа-
тите на точките од тригонометриската
Сл.15.4. Врвот на антената и мрежа се одредуваат со непосредни
крстот на Водно се мошне корисни мерења на терен (должини и агли) и
тригонометри со понатамошна обработка на пода-
тоците од мерењата, со примена на
тригонометриските функции, во про-
Напомена: цеси познати под името „триан-
Тригонометриската мрежа е единс- гулација“ и “ трилатерација “.
твена за територијата на една др- Во последно време ( кај нас за
жава. првпат во 1996 год.) координатите на
три-гонометрите се одредуваат со
ред Должина на „GPS – мерења“.
страните (km) Детаљно за одредувањето на точките
I ≥20 од тригонометриската мрежа ќе стане
II основен 15-25 збор во трета и четврта година од
II дополнителен 9-18 средното стручно образование.
III основен 5-13 Тригонометриската мрежа се
III дополнителен 3-7 дели на 4 основни и 2 допол-
нителни редa, кои тргнувајќи од 1-
IV 1-4
от ред, се надоврзуваат еден на
Табела 15.1. Поделба на друг.
тригонометриска мрежа (табела 15.1.)
15. 2. ПОЛИГОНСКА МРЕЖА

„ Дознај повеќе...“ :
Точките од тригонометриската
„Вкупниот број на тригонометри од 1 мрежа по својата бројност и распоред
ред изнесува 35. Распоредени се на не можат да одговорат на потребите
највисоките планински врвови на це- од детаљниот премер за територи-
лата територија на Р.М. Нивните јата на една држава. Поради тоа,
координати како и координатите на помеѓу тригонометрите од пониските
точките од 2 (дополнителен и осно- редови, се развиваат низови од гео-
вен) и 3 ред основен, се одредуваат детски точки чиишто координати се
во рамките на вишата геодезија, со одредуваат врз основа на измерените
мерења од највисока точност, притоа должини и агли помеѓу нив (прилог 7).
земајќи ја во предвид закривеноста Таквите точки се нарекуваат поли-
на Земјината површина. Координати- гонски и заедно со тригонометрите
те на точките од 3 ред дополнителен на кои се надоврзуваат, ја претставу-
и 4 ред, се одредуваат во рамнина, ваат полигонската мрежа. На терен
без да се зeме во предвид закри- се материјализираат со трајни белези
веноста на Земјата“. со подземен центар и карактеристи-
чен надземен изглед (сл. 15.5.).
148
Најблиското растојание помеѓу
две соседни полигонски точки се
нарекува полигонска страна.
Должините на полигонските страни се
движат од 50 -1000m.
Точките од полигонската мрежа се
поставуваат најчесто во правец на
линиските објекти (улици, патишта,
пруги, меѓи и слично) (прилог 8. и 9.).
На план се исцртуваат со соодветни
топографски знаци (прилог 4.).
Сл.15.5. Градска полигонометриска

точка на булевар „Илинден“- Скопје
Напомена:
„ Дознај повеќе...“ - Со појавата и употребата на сов-

ремените геодетски инструменти (то-
Ако е познато: талните станици) мерењата во по-
лигонската мрежа се изведуваат со
А( YА,XА) ; 𝛎𝐁
𝐀 зголемена точност. Полигонската
измерено: DA-B мрежа во која се извршени таквите
мерења, се нарекува полигономет-
координатите на точката B ќе се риска мрежа, а точките во неа поли-
пресметаат преку: гонометри.
YB= YA+ 𝚫𝐘𝐀𝐁 , XB= XA+ 𝚫𝐗 𝐁

𝐀 Полигононската (полигонометриска)
мрежа е единствена за територијата
при што: на едно населено место.
𝚫𝐘𝐀𝐁 = DA-B ∙ 𝐬𝐢𝐧 𝛎𝐁

𝐀
𝚫𝐗 𝐀 = DA-B ∙ 𝐜𝐨𝐬 𝛎𝐁
𝐁
𝐀 (сл.15.6.)
Пример:
YА= 650 250.22, XА = 4 600 200.50

𝛎𝐁𝐀 = 𝟖𝟎°𝟐𝟎′𝟑𝟎′′ ; DA-B=150,20m
YB, XB=?
Решение:
𝚫𝒀𝑩 𝑩
𝑨 = DA-B ∙ 𝐬𝐢𝐧 𝝂𝑨 = 148.07m
𝚫𝐗 𝑨 = DA-B ∙ 𝐜𝐨𝐬 𝝂𝑩
𝑩
𝑨 = 25.20m Сл.15.6. Одредување на
𝑩
YB= YA+ 𝚫𝒀𝑨 = 𝟔𝟓𝟎 𝟑𝟗𝟖. 𝟐𝟗 координати на полигонски точки
XB= XA+ 𝚫𝐗𝑩 𝑨 = 𝟒 𝟔𝟎𝟎 𝟐𝟐𝟓. 𝟕𝟎
149
15. 3. НИВЕЛМАНСКА МРЕЖА
Нивелманската мрежа е основа

за висинска претстава на теренот и
објектите на него (подземни и над-
земни). Составена е од точки со поз-
нати надморски висини - репери.
(сл.15.7.). Тие се приближно рамно-
мерно распоредени на целата тери-
торија на државата. На терен се
Сл.15.7. Сегмент од нивелманска материјализирани со трајни белеги
мрежа
(челични), всадени во цврсти објекти,
од траен карактер - изградени (згра-
ди) (сл.15.8.) или природни (карпи).
Надморските висини на реперите во
нашата држава се одредени во однос
на „нормалниот“ (почетен) репер кој
се наоѓа во молот Сарторио, во Трст,
Италија. Неговата надморска висина
(3.352m) e измерена во однос на
нултата нивовска површина (ННП),
која се поклопува со површината на
средното ниво во тој дел од Јадран-
ското море.
ННП се поклопува со средното
ниво на „идеално“ - мирното море,
ослободено од влијанието на плима-
та, осеката и ветерот (сл.15.10.).
Се утврдува со помош на уред
Сл.15.8. Репер всаден во зградата на
СГГУ „З. Цветковски“ - Скопје
за автоматско регистрирање на ни-
вото на морето „мареограф“ (сл.15.9).
15.3.1. ПОИМ ЗА АПСОЛУТНА И

РЕЛАТИВНА ВИСИНА
Вертикалното растојание поме-

ѓу ННП и некоја точка (А ) од ФПЗ
(физичката површина на Земјата) се
нарекува апсолутна или надморска
висина „НА“ . ( во пракса се користи и
изразот „кота“).
Разликата помеѓу двете над-
морски висини на кои било две точки
од ФПЗ се нарекува висинска разли-
ка, или релативна висина на едната
точка во однос на другата, по правец
на вертикалата. Се означува со 𝚫Н𝑩 𝑨
Сл.15.9. Мареограф („ делта ха од А до В“) (сл.15.10.).
150
HB = 302.70 m
Сл.15.10. Поим за надморска (апсолутна) и релативна

висина
(пр.15.1.) Ако се познати надморските висини

за А и В, тогаш висинската разлика
Дадени се надморските висини за А и В: помеѓу нив ќе се пресмета како:
НА = 250.50m ∆𝐇𝐀𝐁 = НВ – НА (пр.15.1.)
HB = 295.70m
Колку е релативната висина помеѓу

точките А и В? Напомена :
одговор:
„од првиот пример може да се за-
∆𝐇𝐀𝐁 = НВ – НА = 45.20m бележи дека разликата помеѓу ∆HAB и
∆HBA е само во знакот“ :
∆𝐇𝐁𝐀 = НA – НB = - 45.20m B A
( ∆HA = − ∆HB )
(пр.15.2.)
НА = 270.50 m
∆𝐇𝐀𝐁 = 32.20 m
HB = ?
одговор:
𝐁
HB = НА + ∆𝐇𝐀 = 270.50 m + 32.20 m
151
16.1. ГЕОДЕТСКИ ИНСТРУМЕНТИ
За извршување на геодетскиот пре-

мер неопходно е да располагаме со
соодветни геодетски инструменти и
прибор. Во категоријата геодетски ин-
струменти спаѓаат:
1. Теодолити
2. Далечиномери
3. Тотални станици
4. Нивелири
5. ГПС ( „GPS - Global Positioning
Sistem“ - систем за глобално
позиционирање).
1) Првиот теодолит (сл.16.1.) е

конструиран во Германија во 16 век и
Сл.16.1. Еден од првите теодолити од служел за мерење на хоризонтални и
Руско производство
вертикални агли. Понатаму, со дода-
вањето на „кончаничен прстен“ сос-
тавен од една вертикална и три хори-
зонтални црти, секако и со користење
на соодветна летва (слики 16.5 и
16.15. ), намената на теодолитите се
проширува и со можноста за одреду-
вање должини и висински разлики.
Значи, разликата помеѓу теодоли-
тите и далечиномерите е во тоа што
со теодолитите се мерат само
агловни големини, додека со далечи-
номерите и линеарни (слики 16.2. и
Сл.16.2. Изглед на екранот на 16.3.). Пример за употребата на тео-
електронски теодолит долитите е во градежништвото, за
обележување на правци при изград-
бата на разни објекти.
2) Во групата на далечиномери спа-

ѓаат :
a) Оптичките далечиномери;
б) Електрооптичките далечиноме-
ри.
Сл.16.3. Изглед на екранот на а) Оптичките далечиномери (сл.16.4.)

електронски далечиномер во денешно време, посебно со поја-
вата на тоталните станици, се вон
употреба. Како што е спомнато пого-
ре, со нив може да се изврши:
152
– мерење вертикални и хори-
зонтални агли;
– одредување должини;
– одредување висински разлики;
На сликите 16.5. и 16.6. е прикажано

одредување на хоризонталното рас-
тојание (D) (помеѓу станичната точка
и точката на која е поставена летва-
та), со оптички далечиномер, при хо-
ризонтална, а потоа и при коса визу-
Сл.16.4. Оптички (авторедукционен) ра1.
дале-чиномер „ DAHLTA-010 b “
б) Електрооптичките далечиномери
се напредна верзија на оптичките да-
лечиномери. (сл.16.7.) Практично, тие
претставуваат оптички далечиномер
со можност на елетронско мерење на
должините, што е овозможено со до-
давање на електронски уред. Во нив-
ниот дополнителен прибор спаѓа и
рефлектирачка призма. (сл.16.8.).
Електронскиот уред е задолжен за
генерирање (создавање) појдовен
електромагнетен (светлосен) сигнал,
кој патува до рефлектирачката приз-
ма и се одбива назад, во приемникот
од истиот уред, каде што се споре-
Сл.16.5. „Визура“ на летва низ дурбин со дуваат двата сигнала. Растојанието
кончаницa се добива автоматски, на екранот од
𝑫 = 𝟏𝟎𝟎 ∙ 𝟏. 𝟒𝟎𝟗 − 𝟏. 𝟐𝟕𝟖) = 𝟏𝟑. 𝟏𝒎 инструментот (сл.16.3.), а се пресме-
тува преку изразот :
𝒄∙𝒕
𝑫= , при што е:
𝟐
𝑫 − мерената должина;
𝒄 − брзина на светлината ( ≅
300.000 km/секунда );
𝒕 − времето за кое електромагнет-

ниот бран двапати го поминува расто-
јанието меѓу станичната точка и
Сл.16.6. Одредување хоризонтална точката на која е поставена призмата.
должина со оптички далечиномер (коса (сл. 16.11.)
визура) Појаснување:
1
визурата е „замислена права“ која ги
𝑫𝒉𝒐𝒓 = 𝑲 ∙ 𝒍 ∙ 𝒄𝒐𝒔𝟐 𝜶 поврзува окото, оптичкиот центар на
K = 100 = константа објективот и продолжува до објектот
𝒍 = читање на летвата (точката) на посматрање.
∝ = вертикален агол
153
3). Тоталните станици (сл. 16.9. и
16.10.) се најсовремениот тип на
електронски далечиномери и денес
најмасовно се употребувааат. Тие
претставуваат ефикасна комбинација
од електрооптички далечиномер и
компјутер со моќен процесор, кој ба-
раната должина ја одредува за време
од околу 1 секунда. Се одликуваат со
робусно и цврсто тело и отпорни се
на екстремно лоши временски ус-
лови. Опремени се со СД - мемориски
картички, па на тој начин е овозмо-
жено снимање на голем број точки.
Преносот на податоци може да се из-
врши и преку УСБ приклучок, што го
прави лесно поврзувањето со баз-
ниот компјутер и „празнењето“ на по-
датоците.
Покрај брзото и лесно одредување
Сл.16.7. Електрооптички далечиномер должини и мерењето на агли
„Prod_Builder-R“- Leica (сл.16.11.), благодарение на соф-
тверите со кои се опремени, со нив
може и да се изврши:
- исколчување (обележување)
објекти на терен;
- одредување на површина и во-

лумен ( сл. 16. 13.);
- одредување висина на објекти

( сл.16. 14.) итн.
Сл.16.8. Рефлектирачка призма
Сл.16.9. Тотална станица – „Тоpcon“ Сл.16.11. Мерење должини и агли
154
Сл.16.16. Електрооптички нивелир –
„Leica“
Сл.16.13. Одредување површина
Сл.16.10. Тотална станица – „South“
Сл.16.14. Одредување висина на објекти
4) Нивелирите служат за одредува-

ње висински разлики. Ги има две
врсти:
а) оптички (сл. 16.15.);
б) електрооптички ( сл. 16.16.).
Висинската разлика (∆𝒉 ) помеѓу

две точки (две читања на летва
Сл.16.15. Оптички нивелир – „NI-025“ 𝒍𝟏 и 𝒍𝟐) се одредува мошне лесно:
∆𝒉 = 𝒍𝟏 − 𝒍𝟐
Пример:
𝒍𝟏 = 1.986
𝒍𝟐 = 1.235
∆𝒉 = 𝒍𝟏 − 𝒍𝟐 = 0.751m
155
5) ГПС – глобалниот систем за
позиционирање („GPS - Global Positi-
oning Sistem“) (сл.16.17.) е развиен во
САД, 1973 год. Првиот сателит е
лансиран во 1978 година. Најпрвин
се употребува за потребите на аме-
риканската армија, а подоцна е дос-
тапен и во цивилниот сектор, каде
што наоѓа широка употреба, скоро во
сите сфери од современото општес-
тво.
ГПС овозможува со различна
--
точност (во зависност од потребите и
Сл.16.17. Распоред на сателитите областа на користење) во секој мо-
мент и во какви било временски ус-
лови, на кое било место од плане-
тата, да ја одредиме позицијата на
корисничката антена, во рамките на
единствениот Светски геодетски ко-
ординатен систем WGS ’84 (World
Geodetic Sistem) или во некој ре-
ферентен (локален) систем. Коор-
динатниот почеток на WGS’ 84 се
наоѓа во центарот на Земјата, од-
носно во пресекот на големата со ма-
лата оска (сл.16.18.).
Самиот систем (сл.16.19.) се
состои од три сегмента:
- вселенски сегмент;
- контролен сегмент;
- кориснички сегмент.
Вселенскиот сегмент се состои од
Сл.16.18. Приказ на WGS ’84 24 активни сателити кои кружат
постоја-но во 6 орбити околу Земјата,
на висина од 20 200 кm (сл.16.17.).
Контролниот сегмент се состои од
5 станици, кои ги набљудуваат
сателитите ( сл. 16.20. ) на секои 1.5
секунди и податоците добиени од нив
ги праќаат во главната станица во
Колорадо-САД (Colorado Springs) на
проверка.
Корисничкиот сегмент ги опфаќа
ГПС приемниците низ целиот свет.
Со нив се примаат емитуваните
сигнали од сателитите и врз основа
Сл.16.19. шематски приказ ГПС системот на нив се одредуваат геодетските
координати на која било точка од
Земјината површина.
156
Покрај тоа, овој систем наоѓа
голема примена и во навигацијата во
сите видови на сообраќај, во земјо-
делството, водостопанството, шу-
марството, метеорологијата, рекре-
ативните активности (спорт, риболов,
лов) итн.
На сликите 16.21, 16.22, и 16.23
се прикажани разни врсти на ГПС
приемници.
Сл.16.20. Симулација на сателит
Сл.16.21. Leica SR20 GPS-

еднофреквентен приемник
Сл.16.23 . Комбинација на тотална
станица и ГПС приемник (Smart station)
Сл.16.22. Leica 1200 GPS
157
ВАЖНИ НАПОМЕНИ: 17. OБРАБОТКА НА МЕРЕНИ
ПОДАТОЦИ И ИЗГОТВУВАЊЕ
ФИНАЛНИ ПРОИЗВОДИ
Под геодетски премер се подразбира:
Со геодетскиот премер се
 Премер на геодетските мрежи „собираат“, обработуваат и прикажу-
(„ control survey“) ваат податоците до кои се доаѓа пре-
 Топографски премер („topogra- ку разни геодетски методи. Начините,
phic survey“)- прикажување на како се доаѓа до геодетски податоци
конфигурацијата на теренот се:
(релјефот) и положбата на  Непосредно (мерење на терен
објектите „на“ и „под“ него; со геодетски инструменти и
 Премер во градежништвото прибор);
(construction survey);  Посредно (со мерење на аеро-
 Премер за потребите на фотограметриски и сателитски
катастарот („cadaster“); снимки)
 Фотограметриски премер (pho- Податоците понатаму се обработу-
togrammetric survey); ваат во зависност од нивниот карак-
 GPS (global position system)- тер, нивната намена и бараната точ-
просторно одредување на ност со која треба да се прикажат
точки од ФПЗ, одредување на информациите, на финалните произ-
геоидот итн. води од премерот.
Под финални производи се мисли на:
ЗАПОМНИ :
 геодетски подлоги (планови и
карти);
Геодетските подлоги можат да бидат:
- аналогни (рачно изработени );  ДМТ – дигитален модел на
- дигитални. теренот;
Аналогниот начин на изработка е  ГИС– ГеоИнформациони Сис-
вон употреба, освен ако не се работи теми.
за дополнување на веќе постоечките
аналогни планови, за места каде што 17. 1. ГЕОДЕТСКИ ПОДЛОГИ
нема дигитален план.
Дигитален план или карта, се до- Геодетските планови и карти1, изра-
бива со: ботени на класичен, аналоген начин
- скенирање на постоечките (со рачно или полуавтоматско исц-
аналогни планови (карти); ртување) и на посебен вид цртачки
- дигитализација на специјал- материјал (хамер итн.), последните
ни табли - дигитајзери; 50-тина години кај нас, се одличен из-
- со директно внесување на вор на информации за теренот и об-
координати на точките од јектите. Тие во денешно време прет-
теренот ( на компјутер) и ставуваат подлога за изработка на
нивно поврзување, корис- ДМТ - дигитален модел на тере-
тејќи некој од софтверските нот. (сл.17.4.)
пакети за таа намена Дигиталниот модел на теренот
(Autocad, Аrc View, MapInfo („Digital Terrain Model“– DTM)
итн.). претставува дво или тродимензи-
онално дефинирање на Земјината
Појаснување: површина во дигитален облик (коор-
динати на карактеристични точки, ст-
1
„ види тематска целина 13. (размер)“ . руктурни линии, информации за нак-
лони итн.).
158
За таа цел, точките можат да бидат :
 претставени по правилна
мрежа од квадрати (правоагол-
ници) - ГРИД;
 претставени по профили;
 расфрлани (неправилно) по
целата површина.
До точките се доаѓа на еден од след-
ните начини:
 со непосредно мерење на
терен;
 фотограметриско мерење;
Сл. 17.1. Приказ на теренот со изохипси
 геокодирање на сателитски
снимки и податоци;
 дигитализација на планови и
карти .
Детаљно за наведените начини ќе
стане збор во напредните години од
средното и високото образование.
Дигитализацијата на карти (пла-
нови) е најчест и секако најевтин на-
чин на прибирање просторни по-
датоци. Недостаток е староста а со
тоа и неажурноста на подлогите, како
и деформираноста на материјалот на
кој се изработени. Најточен и најчесто
употребуван начин на дигитализација
е скенирањето на аналогно изработе-
ните подлоги.
Висинската претстава во ДМТ
може да се прикаже и визуелно, со
помош на изохипси (слојници)
Сл 17.2 Дигитален модел на планински
(сл.17.1.) или со тродимензионално
масив, во комбинирана техника
прикажување на профили, квадрати,
со помош на сенчење, додавање бои,
шрафура или комбинирано (сл.17.2.).
17.2. ГЕОИНФОРМАЦИОНИ
СИСТЕМИ
Базата за податоците на геоин-

формационите системи генерално се
состои од две компоненти:
 просторна;
 атрибутна.
159
Просторната компонента физички го
опишува одредениот реон или објект
(просторни координати во избраниот
координатен систем, геометријата на
посебни целини од теренот и објек-
тите итн.).
Атрибутната ја опишува природата на
самиот објект или на подрачјето (на-
мената, површината, сопственоста,
техничките карактеристики итн.).
Геоинформационите системи значи,
располагаат со големи бази на пода-
тоци во разни форми, за просторот и
неговите карактеристики. Со поврзу-
вање на тие информации може да се
направат мошне значајни анализи за
одредени појави поврзани со подрач-
Сл 17.3. Авионска снимка на Охрид јето за кое се изработува ГИС. Така
на пример, поврзувањето на простор-
ните податоци за охридскиот реон
добиени врз основа на авионските
снимки (сл.17.3.) и изготвениот ДМТ
(сл.17.4.), со описните (атрибутните)
податоци за годишните врнежи во тој
дел од Македонија, потоа за водос-
тојот на Охридското Езеро во посмат-
раниот период како и капацитетот и
бројот на сливниците во езерото,
изготвен е „ ГИС на животната среди-
на, за заштита и управување на
сливното подрачје во охридскиот ре-
гион “.
Сл. 17.4. 3Д модел на теренот на Охридското сливно подрачје

160

1. Што е геодезија и која е нејзината општествена улога?
2. Видови на геодезија и нивни крактеристики?
3. Што претставува геоидот?
4. Што претставува ротациониот елипсоид и кои се неговите карактеристики?
5. Која е разликата помеѓу вертикалата и нормалата?
6. Што е ундулација?
7. Наведи ги единиците за должина?
8. На кои начини можат да се измерат (одредат) должините во геодезијата?
9. Наведи ги единиците за површина?
10. Наведи ги единиците за агли и објасни ги карактеристиките за секоја поделба!
11. Изрази го ∝ 𝒓𝒂𝒅 =? ако е ∝о = 𝟏𝟕𝟕о 𝟎𝟓’ 𝟑𝟖’’ !
12. Што е броен размер и како се изразува?
13. На терен е измерена должина D = 125.50m. Колку изнесува истата на план во

размер 1: 5000?
14. Претстави го на цртеж геодетскиот (елипсоиден) координатен систем и

објасни што е геодетска ширина и должина!
15. Која е разликата помеѓу геодетската и географската ширина?
16. Претстави го на цртеж геодетскиот правоаголен координатен систем и опиши

ги неговите карактеристики!
17. Одреди ги вредностите на насочниот агол (𝜐𝐴𝐵 ) како и должината 𝐷𝐴−𝐵 ако
се познати координатите на точките А и В:
YA = 531315.24 YB = 531042.65
XA = 651781.24 XB = 651802.91
18. Наведи ги геодетските мрежи и појасни ги нивните карактеристики!
19. Опиши ги поимите ННП, апсолутна и релативна висина и претстави ги на

цртеж!
161
20. Што е мареограф?
21. Наброј ги геодетските инструменти и одговори зошто служат истите?
22. Која е разликата помеѓу теодолитите и далечиномерите?
23. Колку изнесува D(хоризонтално) при коса визура ако е познато:
K = 100 = константа; 𝒍 =( читање на летвата) = 1.960 ;

∝v (вертикален агол) = 𝟕о 𝟎𝟓’ 𝟑𝟖’’ ?
24. Што е визура?
𝐜∙𝐭
25. Зошто служи изразот 𝐃= 𝟐
и што претставуваат c и t ?
26. Што претставува кратенката WGS’84 ?
27. Што значи ГПС и од кои сегменти се состои?
28. Што подразбираш под поимот геодетски подлоги и во која форма можат да
бидат истите?
29. Што претставува кратенката ДМТ?
30. Што е ГИС и која е неговата намена?
162
ПРИЛОЗИ
163
Прилог 1. Дел од топографска карта R = 1 : 25 000
Прилог 2. Дел од геодетски план R = 1:1000 К.О. Карпош, Скопје
Прилог 3. Вредности за параметрите на одредени елипсоиди
Прилог 4. Табеларен приказ на геодетските мрежи
Прилог 5. Тригонометриска мрежа од I ред на Р.М.
Прилог 6. Сегмент од тригонометриска мрежа од I ред на Р.М. R=1:400 000
Прилог 7. Скица на полигонска мрежа
Прилог 8. Градска полигонометриска (осовинска) точка - бул. „П.Одреди“ –Скопје
Прилог 9. Градска полигонометриска точка во близината на „Воена болница“–

Скопје
164
Прилог 1 . Дел од топографска карта R = 1 : 25 000
165
Прилог 2 . Дел од геодетски план R = 1 : 1000 К.О. Карпош, Скопје
елипсоид голема полуоска мала полуоска сплесканост

a(m) b(m) f
Даламбер (1800) 6 375 653 6 356 564 1 : 334.0
Бесел (1841) 6 377 397 6 356 079 1 : 299.2
Хелмерт (1907) 6 378 200 6 356 818 1 : 298.3
Хајфорд (1909) 6 378 388 6 356 912 1 : 297.0
Красовски (1942) 6 378 137 6 356 752 1 : 298.3
WGS (1984) 6 378 137 6 356 752 1 : 298.3
Прилог 3 . Вредности за параметрите на одредени елипсоиди
166
мрежа назив на топографски намена
точките знак
тригонометриска тригонометри положбена

, претстава
полигонска ; полигонски ; положбена

(полигонометриска) (полигонометри) ; претстава
нивелманска репери висинска

, претстава
Прилог 4. Табеларен приказ на геодетските мрежи
Прилог 5. Тригонометриска мрежа од I ред на Р.М.
167
Прилог 6. Сегмент од тригонометриска мрежа од I ред на Р.М.
R = 1 : 400 000
Прилог 7. Скица на полигонска мрежа
168
Прилог 8 . Градска полигонометриска (оскина) точка
бул. „П.Одреди“ –Скопје
Прилог 9 . Градска полигонометриска точка

во близина на „Воена болница“–Скопје
169
Користена литература:
1. Основи на градежништвото и геодезијата 1 и 2 од: Л. Дукетова, О.

Богатиновска и П. Шијаковски, Просветно дело, 1986г.
2. Основи на градежништво од Л.Николиќ, В.Божиновиќ и С.Круниќ,
Завод за учебници и наставни средства Белград, 1978г.
3. “ПАТИШТА Проектирање патишта“ Радојка Дончева, Градежен факултет,
Скопје, 2004
4. “Железници“, Мице Мицоски, Просветно дело, 1995г.
5. “Мостови“, Бела Дулиќ, Просветно дело, 1984г.
6. “Уредување на водотеците“, Ж.Шкоклевски, Скопје 1986г.
7. “Пловни патишта и пристаништа“, Ж.Шкоклевски, Скопје 1990г.
8. “Канализација“, Љ.Петков, Скопје 2000г.
9. “Водоснабдување“ Ж.Вељановски, Скопје 2008г.
10. Практична геодезија, Славко Мацарол, Загреб, 1986г.
170

Finalen Ucebnik Osnovi 2012 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Finalen Ucebnik Osnovi 2012 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

I

В. проф. д-р Сретко Цветковски

дипл. геод. инж. Ванчо Стојановски, наставник по стручни предмети,

дипл. инж. арх. Шехи Шермин, наставник по стручни предмети, СГГУГС

дипл. инж. арх. Весна Трпковска

Со одлука за одобрување на учебникот по предметот: Основи на градежништвото и геодезијата за I

1. Увод во основите на градежништвото и геодезијата

1. Увод во основите на градежништвото и

Храмот на Артемида во Ефес

Семирамидини висечки градини Статуа на Зевс во Олимпија

Кеопсовата пирамида во Гиза

Сите овие објекти сведочат за достигнува-

Капитол на грчки столб

Каријатиди на грчки храм

Етрурците и Римјаните исто така биле голе-

Во средниот век христијанството со својата

Во периодот на ренесансата, градежништво-

сл. 6 – Џамија во Истанбул сл. 8 Катедрална црква во Фиренца

Бурџ – Дубаи – највисоката

Трговски центар – Малезија

Кули во Дубаи Кристален остров – Москва

1.2. Поделба на градежништвото

Високоградбата опфаќа проектирање и из-

Објектите од високоградбата се непосредно

Нискоградбата опфаќа проектирење и из-

Мост сл. 11– нискоградба Тунел Железничк пруга

сл. 12 – Најголемата брана на

Првите градежни објекти настанале во

Провери го твоето знаење!

Градењето на објектите е сложен процес кој

Градежен објект или градба е сè што нас-

Учесници во процесот на градење

Бидејќи изградбата на градежните објекти е

Во процесот на изградба на градежните об-

За да може да се изгради еден објект најна-

За реализација на желбите и замислите на

Техничка документација за започнување

Градба е сè што настанало со изградба и

Провери го твоето знаење!

Станбените објекти се наменети за

сл. 13 индивидуални семејни куќи и

Под ориентација се подразбира правилна

Повеќесемејни (колективни) станбени

За да се зголеми густината на населеност,

Според својата форма, бројот на катови и

Станбени блокови се објекти кои имаат

Бидејќи овие објекти се протегаат повеќе во

Станбените кули се објекти чија висина

Кај станбените кули најчесто има по четири

Приодот кон становите и врската меѓу нив ја

хоризонтални комуникации: влез, вет-

Границата на заедничките комуникации и

сл. 18 – Трпезарија и дневна соба со скали

3.2. Општествени објекти

1. Објекти за колективно домување и

– училишни објекти – основни и средни

– административно – деловни објекти

Трговски центар Банка

Анализа на општествените објекти

Главни простории - служат за одвивање

Покрај просториите, во општествените објек-

Средствата со кои се поврзуваат простории

Средствата со кои се поврзуваат катовите