i KOSOVËS

e METOHIS
PP
NA
 Dymbëdhetë vjet
ZHVILLIMI
KULTURUER
TË KOSOVË-METOHIS

KËSHILLI KRAHINUER I LIDHJES SOCIALISTE TË

POPULLIT PUNUES TË KOSOVË-METOHIS
 REDAKTOI: KËSHILLI REDAKTUES

E 2 Pe së

Nr. iv, MË K Sn
ES ,
nr, br, —
E
$ Io
t U “TE
Ke:

Botoi: Këshilli krahinuer i Lidhjes socialiste të Kosovë-Me-

tohis — Prishtinë. Shtypi: ,,Milladin Popoviq” — Prishtinë,
1957
 Dymbëdhetë vjet zhvillimi të lirë në Jugosllavin e re kanë
lanë gjurmë të ndriçme edhe në jetën e Kosovë-Metohis. Në kët
periodë nuk dsht ndryshue vetëm pamja e jashtme e kësaj Kra-
hine. Për përparimin e përgjithshëm të saj nuk flasin. vetëm
fabrikat e reja, sipërmarrjet, kooperativat, pasunit bujqsore e in-
stitutet sociale e kulturale që janë krijue në kët periodë. Krahas
me këto dsht rritë edhe vetëdija e njeriut tonë dhe kërkesat e
tij për fitoret e kulturës dhe tartit, Asht ngritë ai vetë pakra-
hasueshmënisht tue synue vazhdimisht ni nivel që u përgjigjet
kërkesave të njeriut të kulturuem.
Zhvillimi shum t bujshëm në të gjitha lamit e aktivitetit po-
litik, ekonomik dhe shoqnuer shtroi kërkesa të reja para njerzve
tanë pumues që të zotnojnë njohunit teknike e të përgjithshme
dhe fitoret e kulturës bashkëkohore, Mbrapambetunija kulturore
tepër e madhe që ka pasë rrajët e veta në mbrapambetunin eko-
nomike, shtypjen kombtare dhe çfrytzimin e pashpirtë të njeriut
punues në të kaluemen, shtroi detyra shum të randa në nji plan
të gjanë zhvillimi tue fillue prej arsimit themeluer dhe ngritjes
kulturale të nji rrethi. të gjanë njerzish e të rijsh deri te krijimi
i bazës për nji zhvillim më kualitativ e më të përmbajtshëm
kulturuer. Kështu, perioda e kalueme prej çlirimit e deri sot
karakterizohet me nji punë intensive në lamin e kulturës e tPar-
Simit. E kjo lami dsht shum e gjanë: prej kurseve kundër anal-
fabetizmit deri te themelatat e organizatat amatore e profesionale
kulturo-artistike dhe shkencore, prej grupeve kulturo-artistike të
“katundit deri te Teatri populluer krahinuer, Radio-stacioni dhe
Orkestra simfonike.
E vështirë ka qenë rruga për mbiedhjën e njerzve në kur-
set kundër analfabetizmit, në kurset dhe seminaret shëndetsore,
bujqsore, amvisnore, e tjera, për krijimin e kuadrit themeluer,
për format e para të punës kulturo-arsimore e kulturo-artistike.
Por, krahas me këtë dsht dashtë me fillue edhe me vu temelet
për krijimin e bazës për nji punë mi të gjanë e më kualitative
kulturo-arsimore, artistike e shkencore që duhet të vinte si për-
Cjellse e domosdoshme e zhvillimit tonë të përgjithshëm në të
gjitha lamit e jetës shoqnore. Përveç kësaj, tash, për herë të parë
më historin e Shqiptarëve të Krahinës sonë fillon me u mësue
gjuha shqipe në shkollat tona dhe me u përdorë në të gjitha the-
melatat, librat, fletoret e. revistat, për me pasë tash, mbas njij
 periode relativisht të shkurtë, nji varg rezultatesh të mëdha edhe
“Në shtyp e publicistikë, edhe në veprimtarin botuese e në letërsi
në kët gjuhë, për ime korrë tash edhe frytet e para në prozë e
poezi, në roman e dramë. Prej sqenave tona, profesionale e ama-
tore, në gjuhën sërbishte, shqipe e turqishte ndëgjohet sot fjala.
e Nushiqit dhe Sterijes, Moljerite Gorkit, Leboviqit e Obreno-
viqit, Pezës e Qenës, Milerit e Brehtit, ndëgjohet e vërteta për
jetën në të kaluemen dhe në të tashmen. Prej podiumeve tona
kumbon sot kanga e muzika, popullore e artistike, e auktorëve
tanë dhe të huej. Krijohen grupe, seksione e shoqnina kulturo-
artistike, kore, orkestra, teatra amatore, themelata e organizata
kulturo-artistike dhe shkencore.
Kështu, njeriu ynë jo vetëm që po njifet me veprat e kulturës
e Partit, por, ajo që dsht md. kryesore, edhe ai vetë po merr pjesë në:
punën kulturo-artistike. Jo vetëm kaq. Krahas me këtë, ai da-
lëngadalë po mësohet me këto punë dhe ajo po bëhet nevojë e tij e
domosdoshme, kërkesë e tij — diçka pa të cilën — ai e din se
nuk mundet me shkue më tutje, përpara. Kështu, njeriu ynë për-
ditë md tepër po formon nji kriter i cili po i ban të mundshme me ndie:
vleftën dhe bukurin, me e kuptue dhe me e pranue, me kërkue
dhe me e gjetë, me e krijue dhe me e ushqye.
Me kalue sot nëpër Kosovë-Metohi, nuk don me thanë me
kalue vetëm nëpër nji krahinë fushash e kullosash të plleshme,.
xeheroresh e pyjesh të pasuna, nuk don me thanë me kalue ve-
tëm nëpër nji krahinë të pasun me përmendore kulturo-historike,
nëpër nji krahinë egzotike ku ligji 1 gjakut dhe i malit shkruente'
dikur kronikën e fiseve, Me kalue sot nëpër Kosovë-Metohi dor
me thanë me kalue nëpër nji krahinë të zgjueme, ku njerzit e ba-
shkuem punojnë, luftojnë dhe mësojnë, hapin fabrika të reja.
pushtojnë fushat e mbrendin e tokës, njohunit dikur të pambë-
rrijtshme në kët krahinë tonë të bukur prej Maleve të Sharrit
deri në Malet e Nemuna, prej Kopaonikut e deri në Koritnik. E”
të gjithë njerzit tanë e dijnë sot me siguri se e nesërmja që v
pret do të ietë edhe më e bukur.
 . ARSIMI POPULLUER

Në kët Krahinë që ishte fushë shtypjesh kombtare

dhe grindjesh shoviniste, ku prangat e paragjykimeve
dhe të fanatizmit fetar shuejshin mendimin e lirë, ku
patën mbetë më së tepërmi gjujrma të politikës prapa-
nike arsimore të regjimeve të paraluftës, popujt e Kosovë-

Hapat e parë

9
Metohis, tue shporrë prangat shekullore të çfrytzimit,
errsis dhe padijes, u nisën rrugës së ndritshme në jetën e
rë qysh në kohën e Luftës dhe të Revolucionit.
Ndryshimet e thella ekonomiko-shoqnore, si fitore të
Revolucionit populluer, banë ndikim kolosal edhe në
zhvillimin kultural të kësaj Krahine.
Gjëja që e karakterfzion punën në sektorin e veprim-
taris kulturo-arsimore dhe artistike, Asht përishimja më
e gjanë e problemeve të kësaj veprimtarije dhe nji përve-
shje më e organizueme në kët punë. Tanë ky aktivitet
Asht pranue nga posht, nga masat. Kështu njerzit punuesa
në qytete e katunde shprehën vetinisiativë të gjanë e të
gjithanshme që buroi prej nevojave të tyne.
Arsimi populluer u zhvillue kryesisht me anën e kur-
seve, Seminarëve, universiteteve popullore, me anë të bib-
liotekave dhe sallave të leximit, shkollave dyvjeçare për
formimin e të rritunve dhe në forma tjera të aktivitetit
kulturo-arsimuer. E forma fillestare e ketij aktiviteti ka
qenë ...

, ZHDUKJA E ANALAFABETIZMIT

Në vjetët e parë mbas çlirimit arsimi populluer zba-

tohej krysisht nëpërmjet të kurseve kundër analfabeti
zmit. Janë bë përpjekje për ta likuidue sa më parë anal-
fabetizmin si trashëgim të randë që i qëllonte SIdOMOS.
Shqiptarët dhe pjesën femnore të popullsis sonë. Mundemi
me thanë së para lufte nuk Asht ba gati kurgja në lidhje
me kët çashtje.. Jugosllavija e paraluftës la si trashëgim
nja 80919 analfabetë në kët Krahinë. Prej këtyne nja
500.000 Shqiptarë.
Lufta kundër analfabetizmit u bë pjesë përbëse e
përpjekjeve të përgjithshme të popullit kunder mbrapa-
mbetunis kulturale. Ajo Asht e lidhun pazgjidhshëm me
inkuadrimin e gjithanshëm të masave popullore në jetën
politike, me pjesëmarrjen e plotë t'atyne masave në ndër-
timin e atdheut tonë të ri socialist. Sidomos arsimtarët.
qenë të palodhshëm në përpjekjet që t'organizohen sa
më shum kurse dhe të përfshihen sa më shum njerëz në
to. Kështu, simbas shënimeve, në këto kurse mësuen nja

6
290.000: vijuesa. Mirëpo, ç'prej vjetit 1953 u zbatuen forma
të reja të nxanjes së shkrimit dhe leximit me anë të kur-
seve shëndetsore, t'amvisnis, bujqsis e tjera, e ç'prej
vjetit 1954 edhe me anë të shkollave dyvjeçare. Kështu,
me këto forma të punës, vetëm gjatë vjetve shkollorë
195411955 dhe 1955101956 mësuen shkrim-lexim nja 30.000
persona.
Me zhvillimin e mëtejshëm të shoqnis u paraqit ne-
voja që edhe puna e arsimit populluer të pasunohet me
forma të reja dhe me mbrendi të re pune. Mbas aprovi-
mit të Ligjit, me të cilin sipërmarrjet ul janë dorzue për
qeverisje vetë kolektivave puntorë, u shtuen kërkesat

Nga provimet në nji kurs kundër analfabetizmit

në Gjakovë

për formimin e puntorëve si në pikëpamje profesionale-

teknike, ashtu edhe në pikëpamje ekonomike. Në kush-
let e vetëqeverisjes shoqnore dhe të zhvillimit tindustris
u paraqit nevoja e domosdosme për formimin sistematik
të të rritunve, në rend të parë të prodhuesave n'industri,
xehtari, e pastaj edhe në bujoqsi. Prandej duhej me gjetë
trajta dhe mbrendi të reja të punës, për të bë që. pro-
dhuesat direktë ta përvehtsojnë sa më. parë atë që nuk

7
e mbërrijtën me shkollim të rregullt. U formuen univer-
sitetet puntore, kurset e ndryshme për ngritjen profesi-
onale, — seminarët për studimin e socializmit shkencuer,
lëvizjes puntore ndërkombetare dhe ekonomis politike,
shkollat për formimin e puntorëve, shkollat për prodhue-
sat bujqsorë, kurset për vneshtari, bletari, pemtari, kop-
shtari, e tjera, shkollat për mjeshtra, të cilat i aftsojnë
puntorët e kualifikuem për puntorë specialista me kua-
lifikime të nalta dhe për mjeshtra, shkollat ekonomike
që i aftsojnë profesionalisht kuadrat e tregtis, shkollat.
e natës — kushtue puntorëve në punë dhe nëpunsave,
e tjera. . i

UNIVERSITETET POPULLORE E PUNTORE

Nji ndër trajtat më të përshtatshme të punës për

iormimin e të rritunve — janë edhe univerzitetet po-
pullore' e puntore. Rezultatet e punës së deritashme
flasin se këto janë trajta më e përshtatshme për formi-
min e domosdoshëm plotsues të të rritunve. Universi-
tetet popullore menjiherë mbas formimit të tyne filluen
nji punë sistematike për formimin e programit, kështu
kemi sot gjithnji më shum shembuj ku këto vrograme
janë aktuale dhe të llojllojshme (në Prishtinë, Mitrovicë
dhe në disa qendra komunesh në rrethin e Mitrovicës).
Vetëm në vjetin e kaluem kanë punue nja 80 universitete
popullore, në të cilat janë mbajtë 9.400 ligjërata nga
lamit e ndryshme. Këto ligjërata i kanë ndëgjue afër
180.000 njerëz. Ligjëratat n'universitete gjatë kohës së
fundit kanë mbrendi më të pasun, përgatitën më mirë
dhe cekin lamit e ndryshme të jetës shoqnore, politike,
ekonomike e kulturale. Derisa më parë vetëm mbahe-
shin ligjëratat, tash po praktikohen trajta të llojllojshme
të punës sikurse seminaret, kurset, mbramjet letrare,
teatrale e muzikore, çfaqen edhe filma të ndryshëm shken-
corë dhe dokumentarë, e tjera. Në disa qendra të komu-
neve në rrethin e Mitrovicës universitetet popullore or-
ganizuen edhe kurse të bujqsis, amvisnis, rrobaqepsis,
gatuemjes së gjellnave, e tjera.
 , UNIVERSITETET E PUNTORËVE

Gjatë dy vjetve të fundit në Krahinën tonë u formuen

universitetet puntore në Mitrovicë, Pejë, Prishtinë dhe
në Prizren. Në disa vende ma të vogla kanë punule edhe
nënkëshillat. Këso nënkëshillash t'univesiteteve puntore
kemi mObiliq, Ajvali, Magurë, Ferizaj, Fushë-Kosovë,
Devë dhe vende tjera.

Shtëpija kulturore e puntorëve në Zveçan

Në punën e deritashme të këtyne themelatave janë

çirytzue format e ndryshme të formimit të përgjithshëm
profesional dhe ekonomik të puntorëve. Midis tjerash,
janë çirytzue edhe këto forma pune, shkollat-kurse pro-
fesionale për antarët e këshillave drejtuese dhe të kë-
shillave puntore, seminaret, ligjëratat publike dhe dis-
kutimet për probleme aktuale nga jeta bashkëkohore,
cikluse ligjëratash nga lamit e ndryshme të shkencave,
projektime filmash shkencorë-popullorë, katedra për
gjuhët e hueja, e tjera. Janë mbërrijtë rezultate veça-
nisht të mira në formimin profesional të puntorëve, sepse
për kurset dhe seminaret profesionale mbretnon intere-

9
sim më i'madh, mbasi u japin mundsi me i krye më
lehtë provimet profesionale.
Për punën e: universiteteve puntore gjatë kohës së
fundit si organet e pushtetit ashtu edhe organizatat e gjana.
dhe shoqnore u interesuen më tepër dhe tash janë më të
mira kushtet për nji punë më të llojllojshme dhe më të
pasun të këtyne themelatave.

ARSIMIMI SHËNDETSUER I RINIS FEMNORE TË

KATUNDIT

Arsimimi shëndetsuer i rinis femnore të katundit

në Kosovë-Metohi po zbatohet tash plot pesë vjet me
shum përpjekje dhe orientim të vetëdijshëm të ndikimit

Nga mësimet praktike n kurs shëndetsuer

D.
S,

pozitiv të kulturës shëndetsore në katundet më të mbra-

pambetuna. Rezultat i kësaj Asht përmirsimi i kushteve
dhe i gjendjes shëndetsore përgjithsisht dhe ndryshimi
gradual i mënyrës së jetës. Për kët formë t'arsimimit
mund të thuhet se tuboi, dyndi dhe nxiti shtresa shum:

10
të gjana dhe se së shpejti u tregue konkretisht e dobi-
shme. Kjo vërtetohet edhe me faktin se ç'prej vjetit
1952 e deri tash. 4.579 kufse shëndetsore të vjetit të parë:
e të dytë mësimuer i vijuen dhe.i kryen me sukses 67.400.
vajza dhe gra të reja të katundit.
Në fillim ndiqej rruga e tubimit të sa më shum të
rejave në këto kurse, për të dominue mandej me plot ar-
sye tendencat për mbërrijtjen e kualitetit. Kështu, për-
shembull, në vjetin 1953—54 në gjithsejt 1.279 kurse ishin
regjistrue 25.610 e i kanë krye me sukses 18.457 të reja,
ndërsa në vjetin 1955—S56 në 860 kurse vijuen mësimet.
9.907 dhe i kryen me sukses 9.380 vajza të reja. Gjansi-
ja kaq e madhe, e tregueme në fillim, ka arsyen dhe rand-
sin e vet, sepse u tubuen përnjiherë edhe nga disa datë-
lindje. Shkaku se vetëm tri të katërtat e numrit të përgji-
thshëm i kryen provimet, qëndronte në faktin se ndër vi-
jueset e kurseve. ishte i madh numri i analfabeteve që,
për kët shkak, e kishin vështirë me përvehtsue landën e
parapame me program. Por, edhe ato fituen dije bukur të
mëdha praktike që u ka shërbye më vonë për të zbatue
gjana të reja në mënyrën e jetesës në familjet e tyne.
Mirëpo, gjatë vjetëve të fundit diferenca midis numrit të
të regjistruemeve dhe numrit të vijueseve të rregullta që
i kryejnë kurset, asht gjithji e më i vogël, sepse, përpos
niësimeve nga lamija e shëndetsis, ësht në program edhe:
nxanja e domosdoshme e shkrimit dhe leximit. Përpos
kësaj edhe organizimi i mësimeve dhe kualiteti i tyne ja-
në përmirsue bukur shum. Tek e mbramja edhe vetë kur-
set po zgjojnë interesim gjithnji më të madh në rinin fe-
mnore, e cila kuptoi qëllimin dhe randsin e tyne. Përpos.
organizatave të Kryqit të kuq, merita të mëdha për zba-
timin e suksesshëm të këtij aktiviteti të gjanë e. të rand-
sishëm kanë edhe organizatat tjera të gjana dhe shoqnore.
K arsimtarët qenë pikrisht ata që mbajtën mbi kurrizin e
tyne barrën e gadi të gjitha mësimeve që zhvillohen si-
mbas planit dhe programit mësimuer. Për t'u aftësue për
kët funksion, janë mbajtë seminarë dhe këshillime të
shumta në të cilat u kanë dhanë mësime mjekët dhe
Poe, tjerë shëndetsorë.
Fe 5 Gjatës dy vjet mësimesh në këto kurse, në kohën
Kur nuk ke “punë në fushë, të rejat e katundeve gëzojnë
— Ka KO 7 V t
E Y ti t

v € E ki x 1

Kisi JË H
Ke SË C
E, - sa
kështu rastin e mirë me u pasunue me dije dhe me i
njoftë gjanat elementare të preventivës shëndetsore dhe
të mbajtjes bashkëkohore të higjenës në shtëpi. Simbas
tezave të programit, në kurse mësohet landa në lidhje
me shtëpin dhe oborrin e saj, landa për randsin e diellit
në shëndetin e njeriut, jepen njohuni kryesore për dho-
mën e fjetjes, kuzhinën, pemishten dhe kopshtin, man-
dej njohuni elementare për tifon e zorrëve dhe për di-
zenterin, për sëmundjet infektive të bagtive, për ndih-

Provimet në nji kurs të shëndetsis

mën e parë kur të kafshojë gjarpni ose qeni, për anato-

min e njeriut dhe për shëndetin e tij, kuptimet e përgji-
thshme për higjenën, për mënyrët e ndryshme të përha-
pjes së sëmundjeve dhe për përhapsat e tyne, njohunit
elementare fedukimit seksual, e tjera. Për të sigurue
sa më lehtë përvehtsimin e programit,vijueset e kurseve
janë pajisë me tekste të përshtatshme, në të cilat kjo landë
asht paraqitë në mënyrë veçanisht popullore'e të përshtat-
shme. Përpos kësaj, ato kanë në dispozicion edhe bibli-
otekat doracake me libra shëndetsore. Asht shum i madh
numri i atyne të rejave që janë pajtimtare të rregullta

12
të publikimeve të ndryshme të Kryqit të kuq si dhe të
revistave ,,Zdravlje” dhe ,,Podmladak”. Revista e përmuej-
shme ,, Shëndeti”, të cilën e boton Instituti higjenik i
Prishtinës në nji tirazh tri deri në pesë mijë ekzemplarë,
shpërndahet kryesisht në kurset e arsimit shëndetsuer.
Revista redaktohet simbas koncepsionit që ka .për qëllim
me u dhanë lexuesave materiale për ruejtjen dhe
zhvillimin e shëndetit dhe për mjekimin e sëmundjeve
të ndryshme, e prandej kuptohet pse. publiku ynë
lexues e pret me aq andje.
Në mësime përdoren edhe filmat që japin ilustrime
përkatse të ligjeratave të mbajtuna. Në Kosovë-Metohi
kemi njizet e dy kinoprojektorë për shirit të ngushtë ku
janë inçizue filma shëndetsorë. Simbas njij rendi të
caktuem, këta kinoprojektorë i vizitojnë qendrat shëndet-
sore. Për vjetin e ardhshëm mësimuer do të sigurohen
edhe disa projektorë kësisoji si dhe shum mjete tjera
konkrete. Për kët qëllim po çfrytzohen tash dijaproktorët
dhe flanelografët në të gjitha rrethet. Shumica e kurseve
kanë edhe barnatoret doracake për ndihmën e parë, paji-
met për foshnje, hartat për pjesët e ndryshme të shkencës
mbi njeriun, termometrat dhe mjete tjera. së
Gjatë vjetëve të fundit filloi të praktikohet ëshë nji
formë interesante- mbledhjet e kursisteve që kanë krye
kurset shëndetsore. Këto mbledhje kanë karakter manife-
stimesh solemne të sukseseve dhe të rezultateve si dhe
karakter pranimi detyrësh plot përgjegjsi dhe zbatimi të
dijes së fitueme në jetën e përditshme. Për të mundë
me i zbatue këto detyrë, ato aftsohen së pari tue marrë
pjesë n'asanacionet e ndryshme të katundeve. Asnji aksi-
on i vogël sanitar, tue përishi gëlqerimin e shtëpijave,
rregullimin e puseve dhe të krojeve e oborreve, ndërtimin
e Vvorrezeve për bagti, dhanjen e udhzimeve për higjenë
komunale e personale, nuk Asht zbatue kurrkund deri
tash pa. pjesëmarrjen aktive të të rejave që i vijonë ose
i kanë krye kurset e arsimit shëndetsuer. Deri tash ka pasë
aq Shum këso akcionesh sa statistika nuk mbërrijti me
shënue shum sosh dhe me dhanë kështu nji pasqyrim
më të plotë për randsin e tyne. Të rejat marrin pjesë
gjithashtu edhe n'asanacione të mëdha të cilat janë, vër-
tetë më të rralla, por përfshijnë. edhe kontrollimin mjek-

15
suer falas për mbarë popullsin si dhe dhanjen e këshillime-
ve shëndetsore. Suksese vecçanisht të dukshme në këto
akcione të gjana janë mbrrijtë në rrethin e Pejës dhe të
Prizrenit. Gjatë pranverës së kalueme në rrethin e Pejës
mjekët kontrolluen vullnetarisht 9.076 njerëz.
Mbas kursit të kryem, të rejat ndikojnë shum kon-
struktivisht si në familjen e tyne ashtu edhe në mbarë
rrethin ku jetojnë. E udhzojnë antarët e familjes dhe
fqijt që, kur ësht nevoja, të shkojnë n'ambulancat e katu-
ndeve që gjinden gadi në të gjitha qendrat, ose i drejtonë
në maternitete përjashta spitaleve dhe në këshillimore,
tue ndihmue kështu luftën kundër besimeve të kota.
paragjykimeve dhe primitivizmit. Me drejtimin më mo-
dern të shtepis së vet dhe me pikpamjet e tyne më përpa-
rimtare ndaj botës, me shembullin e tyne personal i
vërtetojnë më së miri përparsinat që mbërrihen me arsi-
nin shëndetsuer.

ARSIMIMI I SHTËPIJAKËVE

Lidhja e shoqatave. të. grave, me anën e degëve

të veta për përparimin e amvisnis dhe arsimit, seksioni
i grave kooperativiste, si dhe shkollat e amviseve, disa
shkolla tetvjeçare dhe organizatat e ndryshme të Kryqit
të kuq dhe të Lidhjes socijaliste të Kiosovë-Metohis po i
kushtojnë, sidomos në këto kohët e fundit, nji kujdes
shum të madh mësimit të vajzave dhe të grave për t'i
krye punët shtëpijake në mënyrë bashkohore. Rezultatet
në kët lami nuk kanë mungue. Nëpërmjet formave të ndry-
shme të këtij aktivitetit kanë kalue më se pesëdhetë e nji
mijë gra e vajza, prej të cilave shumica shqiptare. Gjatë
vjetit të kaluem u hapën edhe shtatë shkolla të reja kur-
sesh njivjeçare dhe pesmujore t'amviseve, kështuqë tash
kemi gjithsejt 11 sosh. Në vjetin e kaluem shkolluer kryen
shkollimin njiqind e shtatëdhetë e nji femna fillestare,
ndërsa më parë kanë krye këto shkolla 610 vajza, të
shumtën katundare. Gjithashtu në klasët përfundimtare
të 76 shkollave tetëvjeçare zhvillohen mësime nga amvi-
snija dhe buijqsija. Mësimet i japin 78 arsimtarë profe-
sionalë, kurse mbrenda këtij vjeti kryen shkollën norma-

14
le t'amviseve edhe afër tridhetë vajza, të cilat do të
merren në t'ardhshmen me kët punë.
Kështu, shkollat e amviseve po afirmohen gjithnji e
më tepër si qendra të randsishme për arsimimin e fem-
nave. Sukseset ma të plota në përfshimjen sistematike
të vajzave të katundit në mësimet e pesë shkollave t'am-
viseve u korrën në rrethin e Pejës. Nëpër këto shkolla
kaluen 238 gra të reja dhe vajza, prej të cilave 171 janë
shqiptare. Nji anketë ka tregue se të gjitha ato femna
KRjë
PRA

SHSSS
dë
pal
Va

Në nji prej kurseve t'amvisnis

që kanë krye kursin ose shkollën e amvisnis, po i zba-

tojnë pak a shum në shtëpijat e tyne njohunit e fitueme:
ka ndryshue mënyra e përgatitjes së gjellës, dhomat aj-
rosen, shtëpijat lyhen. me gëlqere, rrobet dhe teshat e
e Shtrojes dhe të mbulojes lahen më shpesh, mbillen me
perime sipërfaqe më të mëdha kopshtijesh, përgatiten
rezervat e uishqimit për dimën, struktura e ushqimit po
ndryshon dhe përparon... Nji dobi e veçantë e këtyne
mësimeve ësht se të rejat po aftsohen me pre e qepë.

15
 Gjithkund, nëpër të gjitha rrethet, këto të reja po
bëjnë nji ndikim të fuqishëm dhe depërtues në rrethin
ku jetojnë tue shti gjana të reja në jetën shtëpijake, e
kështu po merr gjithnji e më tepër karakteristikën e
jetës bashkëkohore. Po zhduken dalëngadalë pikëpamjet
konzervative dhe zakonet e vjetra të damshme të rranjo-
suna në të kaluemën. Natyrisht, këtu ndikon si rregulla-
tor edhe vetë ambienti shoqnuer, por edhe pozita .mate-
rialë e përmirsueme e shumicës së familjeve katundare
po ndihmon që të shtihen në përdorim shum gjana të
reja — shporeti, kreveti, dollapet modernë, enët, tavoli-
ha, karrikat, të cilat më parë gjindeshin fare me pakicë.
Kurset e kohëmbaskoshme tamvisnis për gra, që
i kryen vjet 186 gra, si dhe kuzhinat shetitse në rrethin
e Prishtinës, që po u ndihmojnë grave me mjetet dhe me-
todat moderne për përgaditjene rezervave tushqimit për
dimën, kanë padyshim merita të konsiderueshme n'arsi-
mimin e grave të katundit. Në kët drejtim, kanë dhanë
përfundime të mira edhe ligjëratat e shumta, që u mbaj-
tën në katedrat e universiteteve popullore të katundeve.
Veçanisht vlen të theksohen përpjekjet e përgjith-
shme të 152.000 grave antare të Lidhjes socialiste, që
grueja puntore t'afirmohet në pikëpamje shoqnore, kul-
turore dhe ekonomike. Fundi i fundit, rezultatet e verteta
janë shum më të mëdha se sa ato që mund të shprehen
me shifra të thata dhe jo të plota. Por megjithkët, edhe
ato flasin vetvetiu. Për shembull, asht e sigurtë se afer
6.000 gra puntore po shtijnë novitete të ndryshme në
shtëpijat e tyne: se 588 kuzhina shkollore, ku ushqehen
106.000 fëmij, po i nxisin prindët e nxansave që edhe
ata vetë ta ndryshojnë strukturën e ushqimit dhe ta për-
gadisin gjellën në mënyrë sa më moderne, se rrjeta treg-
tare me sjelljen e orendive shtëpijake modernë dhe elek-
trike po shkakton që këto mjete të. hyjnë në përdorim
për ditë e më tepër se 61 gra kooperativiste po përpiqen,
përpos tjerash, me përparue pronën shtëpijake, mbjelljen
e kulturave të ndryshme, bletarin, shpeztarin, për çka
vetëm gjatë vjetit të kaluem u mbajtën tetëdhetë e tri
kurse, ku muerën pjesë 3.700 vetë, si dhe 150 ligjërata
të ndryshme kul muerën pjesë 8.8000 ndëgjuese, se janë
nda afër 45.500 copë shpezë të racave të mira, sasi të

16
 mëdha fidane perimesh, e tjera. Kuptohet vetiu se jetesa
shtëpijake po përparon krahas me arsimimin e grave dhe
me ngritjen e standardit jetsuer dhe shoqnuer, çka u duk
fare qartë sidomos në kët vjet.

ARSIMIMI BUJQSUER

Në këto vjetët e fundit kanë fillue me u investue

mjete të konsiderueshme financiare në prodhimtarin buj-
qsore. Nga nji anë, këto mjete duhet të sigurojnë bazën
e agroteknikës dhe zooteknikës moderne, e n'anën tjetër
me e shtuk produktivitetin e punës.
Në teritorin e kesaj Krahine ka egzistue para lufte
vetëm nji shkollë e ultë bujqsore, e cila në pajtim me
karakterin mikropronar të bujasis s'atëhershme në Kra-
hinën tonë zgjidhte çashtjen më të nevojshme të kuad-
rave të duhuna për pronat e mëdha private ose për for-
mat më të nevojshme të. shërbimit t'atëhershëm bujq-
suer të pazhvilluem.,
Mbas clirimit u hapën këso shkollash të ngjajshme
edhe në Gilan dhe Gjakovë, të cilat, simbas rrymave dhe
nevojave të reja, qenë me jetë të shkurtë. Mirëpo, zhvi-
Mimi i mëtejshëm dhe kërkesat dhanë bazën që qysh në
vjetin 1946 t'i vehen themelet njij pune më solide n'ar-
simimin e prodhuesave bujqsorë, kështuqë në Prishtinë,
kurse nji vjet më vonë edhe në Gilan, u hapën shkollat
e mesme bujqisore,të cilave iu ngarkue detyra e ngritjes
së kuadrave të teknikëve buj qsorë, si nevoja të prodhim-
taris bujqsore, ashtu edhe për nevoja t'arsimimit të buja-
ve. Kjo ishte aq më e logjikshme kur dihet se shërbimi
i agronomave në bazë ka karakter arsimuer bujasuer.
Në kët mënyrë u fillue me të shpejtë sigurimi i kua-
drave teknike të nevojshme për intensifikimin e bujqsis
së Kosovë-Metohis, kështuqë më vonë nuk ishte vështirë
me hapë nji rrjetë të tanë kursesh dhe seminarësh për
prodhuesat bujqsorë, të cilëve u mungojshin shum njo-
hunit themelore të bujasis moderne. Kështu filloi puna,
e cila, edhe sot tue kalue nëpër forma të reja, po krijon
fuqin kryesore të prodhuesave të bujqësis bashkohore,

pa 17
tue i aftsue për detyra të reja të ji bujqsije edhë më
moderne.
Prej formimit të vet në vetinë 1946 e deri më sot,
Shkolla e mesme bujqsore e Prishtinës, si dhe shkolla
e Gilanit gjatë egzistencës së vet të shkurtë prej 1947-
1951, i dhanë Kosovë-Metohis 461 teknikë të bujagsis.
Prëj këtyne, 248 janë me origjinë nga kjo Krahinë. Në
këto kohët e fundit do të bëhet e mundshme që nji nu-
mer sa më i madh të rijsh dhe të rejash shqiptare të
shkollohet në kët shkollë, sepse për teknikët shqiptarë
asht shum më e lehtë se për të tjerët rruga e përparimit
të bujqsis në ni ku jetojnë Nenipiarët, Jo vetëm se

Mësimet praktike për përdorimin e maqinave

si moderne Pë

duhet me'e dyfishue kapacitetin e kësaj shkolle, por

duhet me hapë edhe shkolla tjera të reja të ngjajshmie
në Krahinë (shkolla me karakter pemtarije dhe vnesh-
tarije në Pejë, shkolla për rritjen e duhanit në Gilan e
tjera). Këtë e imponon nevoja që numri i tashëm i tek-
nikëve' bujqsorë prej 300 të shtohet 5—10 fish më tepër.

18
 Mirëpo, preblemet kryesore, që janë pengesë e -çdo
përparimi të bujqsis së kësaj Krahine, burojnë ehde prej
nivelit t'ulët profesional të vetë prodhuesave bujaqsorë.
Vërtet, deri tash kanë punue në Krahinë më se 75 kurse
dhe seminare bujqsore nga lamija e bujggsis, blegtoris,
pemtaris, vneshtaris, bletaris, etj. Këto kurse janë orga-
nizue prej kooperativave dhe organizatave tjera bujasore.
Në kët punë Asht shque sidomos rrethi i Mitrovicës, i
cili mbërrijti me formue 20 këso kursesh të shkurta për
bujq.
Mbasi zhvillimi i prodhimtaris bashkëkohore moderne,
krahas me investimet gjithnji më të mëdha të mjeteve
qarkulluese e tjera, nuk lejonte që prodhuesave bujqsorë
t'u jepet nji dije profesionale jo sistematike dhe e ngushtë,
kështu që gjatë vjetit shkolluer 1953754 filluen me u for-
mue në Kosovë e Metohi shkollat sezonale.të podhuesave
bujqsorë. Këto shkolla kanë për detyrë që mbrenda dy-tri
vjetësh, gjatë muejve të dimnit t'u japin bujqve më-
sime teorike, kurse gjatë muejve të verës, me pjesë-
marrjen e arsimtarëve, kjo përgaditje teorike të plotso-
het me punën. praktike në vetë pronën e ndëgjuesave,
domethanë në katund, në syt e prodhuesave bujasorë.
Megjithse nuk janë kuptue ende randsija dhe vlefta e
plotë e këtyne shkollave, megjithse. nuk ka mundë me iu
kushtue gjithkund nji kujdes i mjaftueshëm punës dhe
egzistencës së tyne, mbetet fakt se ato e kanë provue se
pa ngritjen e gjanë të bujqve nuk do të munden me U:
bë hapa të sigurtë në zbatimin e masave teknike në bujg-
si. Rezultatet e deritashme të këtyne shkollave janë tre-
gue sidomos pozitive, sepse. në pronat e vetë nxansave
janë ba eksperimentet e para demonstrative dhe teknike
për mënyrat e reja të punës bashkëkohore bujqsore, prej
kah mund të përhapet më shpejt dhe më lehtë përparimi
dhe të dalim prej bujqsis së mbrapambetun të katundeve
tona.
Prandej, Këto shkolla gjinden para mundsive të reja
të hapjes dhe formimit në nji vëllim shuim më të madh
se deri tash, .mbasi t'iu.sigurohet më parë jo vetëm baza
materiale, por edhe kuadri mësimdhanës, nji plan dhe
program më i. mirë mësimuer, etj. '

qe Të 19
 . Krahas me këto përpjekje po paraqitet gjithnjie më
tepër nevoja për të hapë shkolla të ngjajshme t'amviseve:
për të rejat katundare. Në vend të shkollave të përher-
shme f'amviseve në Kosovë e Metohi ka punue nji numër
i madh. kursesh t'amvisnis, nëpër të cilat kanë kalue 2.327
veta, prej të cilave gjymsa janë shqiptare.
Megjithse në këto kohët e fundit po ndihet nevoja.
edhe per forma tjera tedukimit dhe arsimit bujqsuer,.
sidomos për aso forma ku do të përfshiheshin puntorët.
dhe mjeshtrat bujq (bujqt, qumshtorët, mjelsat, shar-
tuesat), prapseprap deri më sot nuk ësht hapë asnji shko-
llë e këtilllë, megjithse në shum vende janë pjekë kush-
tet dhe janë krye të gjitha pergaditjet për hapjen e drejt-
përdrejt të shkollave të këtilla n'entet dhe pronat e më-
dha bujqesore.

Rritja bashkohore siguroi kualitet të mirë dhe

rendiment të naltë

Arsimimi i bujqve në Kosovë-Metohi Asht bë edhe

me mjete dhe rrugë tjera, që dhanë rezultate mjait të:
mira. Këtu mund të përmendet më së pari ndikimi i shty-

20
pit lokal dhe radios, si dhe i mjeteve tjera propagandis-
tike, sikurse janë: ekspozitat, rivistat, filmi, etj.
Në shkollat tetvjeçare u formuen në këto kohët e fun-
dit jo vetëm kopshtijet shkollore për mësime praktike
të nxansave, por edhe vetë mësimet janë orientue bukur-
mirë drejt arsimimit bujqsuer të rinis katundare. Në
teritorin e Krahinës Autonome të Kosovë-Metohis punoj-
në sot 606 shkolla fillore dhe 98 shkolla tetëvjeçare me
alër 120.000 nxansa. Arsimimi bujjqsuer në këto shkolla
bëhet me anën e landëve të ndryshme të lidhuna me sh-
kencën dhe praktikën bujasore. Përpos . kopshtijeve
shkollore, në disa shkolla janë formue edhe kooperativat
e nxansave, të cilat jo vetëm që po u japin fëmijve të
katundeve njohunit themelore të prodhimtaris bashkë-
kohore bujasore, por po i shtijnë ata edhe në forma të
reja shoqnore të jetesës në. katund. Zhvillimi i koope-
rativave shkollore mvaret më së pari prej suksesit të ko-
rrun në parcelat për prodhim e eksperimente, ku nxanësat
punojnë me ndihmën e ekspertave bujqsorë dhe tarsim-
tarëve.
Kështu, në katundet e Kosovë-Metohis, në bashkë-
punim me mësuesat dhe agronomët, po krijohen themelet
e arsimit dhe tedukatës së bujqve që krahas me forci-
min e zhvillimit të bujqsis të fitojnë njohuni të reja,
sepse edukata dhe arsimi bujasuer, si dhe të gjitha shpen-
zimet rreth kësaj pune. janë investimi më rentabël me
afat të gjatë në bujasi.

KULTURA FIZIKE NË KOSOVË E METOHI

Mbrenda këtyne 12 vjetve janë bë ndryshime të

mëdha në botëkuptimin e kulturës fizike. Emancipimi
i përgjithshëm kulturuer, politik dhe shoqnuer i njeriut
tonë, sidomos i atyne të viseve të mbrapambetuna, e ve-
çanisht i grave dhe rinis, ka pasë si pasojë depërtimin e
kufijve konzervativë edhe n'edukimin trupuer dhe sport.
Ndërkaq, edukimi fizik nga ana e vet dha kontribu-
tin e tij n'at emapcipim të përgjithsëm në Krahinën tonë.
Në Krahinën tonë ka mjaft shembuj vajzash, që, dikur

21
 të mbulueme me ferexhe, tash janë bë antare. aktive
organizatash së ndryshme fiskulturale,
Para. lufte kultura fizike nuk Asht konsiderue vep-
fimtari e randsishme shoqnore e njeriut bashkëkohuer,
as që janë çmue dobit e saja shëndetsore, edukuese e tje-
ra. Ato botëkuptime mbrapanike janë trashigue edhe
mbas lufte, por në saje të kujdesit të pushtetit populluer
dhe Partis, ato botëkuptime u asgjasuen shpejt.
—

Pasqyra e lëvizjes sonë fiskulturale u duk qysh në

ditët e para të lira (1945) së pari me themelimin e akti-
vave fiskulturale e mandej edhe të shoqnive. Me maso-
vizimin e antarëve dhe zhvillimin e vrullshëm të kulturës
fizike u forcue edhe organizata fiskulturale në Krahinën
tonë.. U themeluen lidhje dhe. këshilla të reja sportive.
pot në Kosovë e Metohi zhvillohen 12 sporte (në vend
të njanit të paraluitës): futbolli, i cili ka 34 klube me 787
antarë, volibolli 32 — me 420, basketbolli 9 me 235, hend-
bolli 8 me 205, pinpongu 10 me 860, boksi 2 me 37, bicik-—
lizmi 3 me 90, noti 5 me 185, atletika 5 me 200, skijimi
11 me 580, dyluftimi me shpatë 1 me 19, kalorsija 1 me
80, shejtarija 160 me 8000, alpinizmi 7 me 1800 dhe li
shoqni ,,Partizani” me 9200 antarë. Në të gjitha këto orga
nizata merren aktivisht me edukimin trupuer dhe sport
ma se 25 mijë antarë. Në rast se bëjmë nji krahasim parale-
leje midis antarëve të paraluftës dhe të sodit, do të sho-
fim se marrëdhanja Asht 1:25.
Suksese të mëdha janë mbërri edhe në krijimin e ba-
zës materiale për edukimin fizik. Përpara egzistojshin ve-
tëm ledina, ku luhej futbolli, kurse sot janë ndërtue sta-

22
dione të mëdha dhe vende loje për sporte tjera të ndry-
shme, mamdej bazenat e notimit, shtëpit e ,,Partizanit”,
shtëpit malore, të cilat u shërbejnë turmave të gjana po-
pullore për nevoja t'edukimit fizik.
Tueqenëse kultura fizike po zhvillohet gjithnji te
njerzit tanë dhe po shkon përpara me tempo të madhe,
edhe nevojat për objekte sportive po rriten dita-ditës.
Kjo nevojë po ndihet sidomos nëpër shkolla dhe qendra
puntore. Në Krahinën tonë sot janë 5 stadione, vende
stërvitjesh me fusha sporti ma të vogla (për voliboll,
basketboll, hendboll etj) 185 bazena 5 shtëpi sPartizani”
12, shtpi malore 5 dhe hipodrom 1.
Për arsye të zgjanimit të përhershëm të lëvizjes fi-
skulturale, ësht ndie nevojë e madhe për ngritjen e kua-

Futbolli nuk: dsht më i vetmi ,

sport. 3
Ushtrimet me vegla në rivistën ei
sPartizanit” në Prishtinë s

drit të ri specialist, i cili duhet të marri mbi vedi përhap-

jen dhe masovizimin e organizatës. Në Krahinën tonë nuk
ësht trashëgue kuadri i specializuem, prandej janë orga-
nizue seminare inbenzive dhe kurse të shkurta, në rend
të parë për mësuesa, mandej n'akcionet punuese të rinis
dhe qendra puntore. ,, Partizani” ka luejtë
xol kryesuer në
ngritjen e kuadrit të parë, tue organizue çdo vjet semi-

23
nare dhe kurse të gjata dhe të shkurta. Me anën e Lidhjes
sportive të Krahinës sonë janë aftsue shum instruktora
dhe trejnera për shum degë sporti, kështuqë sot kemi 9
instruktora dhe trejnera për futboll, 10 për voliboll, 6 për
basketboll, 6 për hendboll, 6 për pingpong, 3 për boks, 1
për biciklizëm, 6 për notim, 6 për atletikë, 9 për skijim, 2
për dyluftim shpate, 6 për alpinizëm, 30 për shejtari, 165
udhëheqsa ,, Partizani”, çka përbëjnë gjithsejt 265 udhë-
heqsa specialista taftsuem. Këto janë kuadra që punojnë
vullnetarisht n'organizatat fiskulturale, klube, seksione e
shoqni, kurse në shkolla punojnë 52 mësuesa, arsimtarë
dhe profesora, të cilët kanë krye shkollën për kulturën
fizike. Me zgjanimin e vrullshëm të rrjetës shkollore u
çfaq nevojë tepër e madhe për kuadër më të madh për
shkollat e detyrueshme. Këshilli populluer i KAKM-it pa
nevojën e madhe për hapjen e shkollës për ngritjen e kua-
drit specialist, i cili do të punojë në shkollat tetëvjeçare
dhe' në n'organizatat e ndryshme shoqnore e fiskulturale,
kështuqë më Prishtinë në vjetin 1956157 u hap Shkolla e
mesme e fiskulturës, e cila sot ka 136 nxansa (në klasën
e Ie të II), kurse në vjetin 1960 duhet të dali gjenerata
e parë e mësuesave specialista për edukimin fizik. Kjo gja
duhej të bëhej edhe për arsye se në reformën e shkolli-
mit, edukimi fizik zen vend të vecantë.
Mund të themi se në fushën e edukimit trupuer dhe
sportit në Kosovë-Metohi në disa sporte sukseset janë. në
nivelin republikan e federativ si përkah kualiteti ashtu
edhe përkah rezultatet.

24
 Shpeshherë paraqiten në shtyp rezultatet që kanë
mbërri shoqnit dhe antarët tanë në garat republikane dhe
federative në disa sporte, si për shembull: volibolli, bas-
ketbolli, biciklizmi, shejtarija, lundrimi. Organizata ,,Par-
tizan”, shoqni për edukimin trupuer, prej themelimit
(1948) ka luejtë sot rol me randsi me programin e vet në
tubimin e nji numri sa më të madh fëmijsh dhe të rinis
në të gjitha shtresat popullore.
Çdo vjet në të gjitha viset e Krahinës sonë mbahen
manifestime e rivista fiskulturale, shtafeta e Titos, lojna
popullore etj. Çdo vjet në bartjen e stafetës së Titos ma-
rrin pjesë më se 30 mijë fëmij, të rij dhe të rritun, kurse
në rivistat fiskulturale dhe në lojnat popullore të komu-
neve e të rretheve marrin pjesë më se 14.000 antarë të
shoqnive ,,Partizan”. Ende Asht e freskët paraqitja e gru-
'peve të shoqnive më të mira të ,,Partizanit” me përbamjen
ritmike në manifestimin e ditëlindjes së shokut Tito dhe
'grupi i veçantë i Krahinës sonë që ka marrë pjesë në gim-
mastradën e Zagrebit.
Përpos kësaj po mbërrihen suksese të rëndsishme çdo
vjet n'organizimin e garave të ndryshme lojnash të shko-
llave të mesme, katundarëve, puntorëve dhe studentave.
Vetëm në lojnat e shkollave të mesme marrin pjesë më
se 9.000 nxansa € nxanse çdo vjet. Këto lojna preferohen
prej rinis dhe po bahen gradualisht tradicionale.

Ushtrimet me vegla
 BIBLIOTEKAT DHE SALLAT E LEXIMIT

Rol të randësishëm n'arsimimin e popullit luejtën edhe:

bibliotekat popullore dhe sallat e leximit. Këto janë the-
melata që shërbejnë për të plotsue formimin shkolluer,
për të zgjanue kulturën e përgjithshme dhe dijet profesio-
nale. Këto kanë rol ndërmjetës midis librit dhe lexuesit
rol propagandisti dhe instruktori, e në sistemin e formi-
mit përjashta shkolle, këtyne u takon nji rol i dorës së
parë. Me karakterin e tyne këto janë publike (biblioteka.
për popull), shkencore dhe shkollore.
Para lufte rrjeta e bibliotekave në Krahinë ishte e:
zhvillueme keq, e libra në gjuhën shqipe nuk kishte as-
pak. Në vjetin 1947, në katër bibliotexa dhe 108 salla le-
ximi (sa ishin atëherë) kishte gjithsejt 4.344 libra në gju-

4. Bibilioteka në Mitrovicë

hën shqipe. Fondi i librave, sidomos i librave në gjuhën

shqipe, Asht shtue me vrull, kështu që në vjetin 1955 në
19 biblioteka dhe në 187 salla leximi kishte 268.292 libra,
ndër të cilat 54.460 në gjuhën shqipe. Kah fundi i vjetit.
1955 Këshilli populluer i Krahinës Autonome të Kosovë-
Metohis u dha bibliotekave dhe sallave të leximit nja 140
mijë libra e broshura në gjuhën shqipe. Nëse krahasojmë
numrin e librave dhe broshurave shqipe në vjetin 1947 me
numrin e librave që i kemi sot (nja 200.000), atëherë do
të shohim se sa përparim kolosal ësht mbërrijtë në kët
pikëpamje. Krahas me shtimin e numrit të librave ësht
shtue edhe numri i lexuesave. Në vjetin 1947 kishte 13.635
lexuesa e në vjetin 1955 kishte 100.478 lexuesa. Kjo shi-
fër ilustron më së miri se sa Asht shtue interesimi i nje-
tëzve tanë për librin.

26
 Përpos bibliotekave publike dhe sallave të leximit, në
shkolla kemi biblioteka me 102.734 libra.
Gjendja e kuadrave në biblioteka dhe salla leximi po
përmirsohet për çdo vjet më tepër.
Sot punojnë në to 113 nëpunsa, prej të cilëve disa ka-
në kualifikime të mesme ose të nalta. Pleqsija për shkolla
e kulturë, së bashku me Lidhjen e shoqnive kulturo-arsi-
more, organizoi disa kurse për ngritjen profesionale të
nëpunsave të bibliotekave dhe sallave të leximit. Këto
kurse i vijuen nja 80 vijuesa.
Me qëllim që ta popullarizojnë librin, pleggsit për
shkolla e kulturë, së bashku me bashkimet e shoqnive:
kulturo-arsimore dhe me drejtorit e bibliotekave, organi-
zuen disa ekspozita shetitse, përmanente dhe tjera të li-
brave, ligjërata për librin, mkramje letrare, .e në biblio-
tekat më të mëdha edhe çfaqje filmash për biblioteka dhe
libra.

QENDRA E BIBLIOTEKAVE

Ky institucion ka për detyrë me u kujdesue për zhvi-

llimin e bibliotekave në mbarë Krahinën dhe për orienti-
min e drejtë të veprimtaris së tyne, me studjue problemet
e bibliotekave dhe me propozue masat për zhvillimin e
tyne, me u kujdesue për formimin dhe ngritjen profesio-
nale të kuadrit të bibliotekave dhe me organizue seminarë:
për kët i,

Nga ekspozita e librave

në Gilan
 Gjatë punës së deritashme Qendra bani dy anketa për
“punën dhe gjendjen e bibliotekave në teritorin e Krahinës,
organizoi këshillimin e nëpunsave të bibliotekave me li-
gjërata profesionale në të, mandej kursin përgatituer për
dhanjen e provimeve në Shkollën e mesme për bibliote-
kanë. Kursin e ndoqën 24 nëpunsa. Qendra hartoi edhe
planin perspektiv të ngritjes së kuadrit për punë ç'prej
vjetit 1957 deri në vjetin 1962. Hartoi udhzimet për punë
në biblioteka dhe salla leximi, e prej 1 deri me 20 korrik
të këtij vjeti, Qendra dërgoi nji ekipë të përbame prej dy
profesorash dhe tetë nxansash që kanë krye Shkollën e
mesme të bibliotekave në Beograd për t'i rregullue biblio-
tekat simbas sistemit decimal. Ky grup ishte në Sërbicë,
'Baran, Deçan, Rahovec, Bllacë, Kamenicë, Vitinë, Liplan,
Podujevë dhe Obiliq. Ekipa shënci në çdo vend çdo libër
“6 mandej i rregulloi të gjitha librat tue krijue në fund
edhe katalogun decimal.

28
 VEPRIMTARIJA KULTURO-ARTISTIKE AMATORE

Zhvillimi shoqnuer i Kosovë-Metohis në periodën e

mbasluiftës karakterizohet përveç tjerash edhe me suk-
seset e mëdha që janë korrë në lamin e veprimtaris kul-
turo-arsimore dhe kulturo-artistike. Në kuadrin e këtij
aktiviteti, amaterizmi ka paraqitë dhe paraqet hallkën e:
parë dhe themelore për përfshimjen e njij rrethi sa më
të gjanë njerzish, sidomos të rijsh, në veprimtarin kultu-
ro-artistike, madje jo vetëm si vështruesa, por edhe si
pjesëmarrsa aktivë. Shique prej këtij aspekti, amaterizmi.
në Krahinën tonë ka luejtë dhe po luen rol të madh.

SHOQNIT, SEKSIONET DHE GRUPET E MUZIKËS

Merita më e madhe për zhvillimin e jetës muzikore

në mes njerëzve tanë punuesa i takoh amatorëve, e sido-
mos n'ato vende, ku nuk ka ente kulturore (shkolla mu-
zikore, teatra etj...), dhe ku tanë jeta kulturore mvaret
vetëm nga veprimtarija amatore. Numri i madh i çfaqjeve
dhe koncerteve të shoqnive muzikore, garat muzikore në-
për rivistat dhe festivalet rejonale, të qyteteve dhe të
rretheve. tregon aktivitetin e shoqnive muzikore zhvillue
në kët lami.
Nëpër ato vende shoqnit muzikore janë bë fuqija e
caktueme shoqnore dhe puntore të jetës muzikore në gji-
un e vet, të cilat kanë ndikue shum në edukimin e kua-
drave të reja muzikore nga radhët e njerëzve punuesa.
Kjo vlen sidomos për orkestrat dhe koret në Prishtinë,
Prizren, Mitrovicë e Pejë dhe për orkestrat e këtyne qy-

29:
teteve, të cilët përveç koncerteve të shumta për plionerë,
të rij dhe të rritun kanë organizue edhe nji numër të madh
Hgjëratash, e madje edhe kursesh muzikore. Për shembull:
prej vjetit 1951 në Pejë, për çdo vjet, ka punue nga nji
kurs muzikuer dhe nëpërmjet këtyne kurseve të shoqnive
muzikore kanë kalue afër 600 të rij. Vetëm në vjetin e ka-
luem pranë shoqnive kulturo-artistike ,,Radniçki”, ,,Ra-

Kori it Shoqnis kulturo-artistike

,Buduqnost” në Pejë

miz Sadiku” dhe ,,Jeni Hajat” në Prishtinë, shoqnive kul-

turo-artistike ,Buduqnost” dhe ,, Agimi” në Prizren dhe
pranë SHKA ,,Përparimi” dhe ,,Buduqnost” në Pejë kanë
marrë. pjesë më se 300 vetë nëpër kurse muzikore, ku ka-
në fitue njohunit themelore nga teorija e muzikës dhe më-
simi n'egzekutimin e instrumenteve të ndryshme. Për kët
shkak na kemi sod në këto shoqnina 20 kore të pionerëve,
14 të rinis e 9 të të rritunve, mandej 13 orkestra të pione-
rëve 28 të rinis dhe 8 të qyteteve përveç shum grupeve të

39
kangtarëve solista, dueteve e ansambleve. tjera të muzi-
kës popullore e artistike.
Këto shoqni, të cilat rrjedhin ç'prej Luftës nacional-
çlirimtare, kanë luejtë rol me randsi n'edukimin e ndë-
. gjuesave dhe në formimin e shijes për muzikën e bukur.
Prej kangëve partizane dhe nëpërmjet të kangëve popullo-
re dhe masovike, Asht shkue kah kanga artistike solo dhe
kompozicioni koral, si dhe formimi i orkestrave të ndry-
shme amatore, të cilavet pushteti populluer dhe organi-
zatat e gjana e shoqnore u kanë dhanë n'lihmë të madhe.
Vetëm Pleggsija për arsim e kulturë e Këshillit popuilluer
të KAKIM, Lidhja e shoqnive kulturo-arsimore të KAKM,
Komiteti i Rinis popullore dhe Sindikati kanë dhanë para
disa vjetësh afër 20,000.000 dinarë për blemjen e instru-
menteve të ndryshme muzikore. Në Pejë për tre vjetët e
fundit pushteti ka dhanë ma se 3,000.000 dinarë për blem-
jen e instrumenteve.
Që të zhvillohej drejt jeta muzikore vëvbritëj me u
aftsue edhe kuadri muzikuer. Edhe kësaj çashtjeje Lidhja
e shoqnive kulturo-arsimore dhe Plegsija për arsim e
kulturë të Këshillit populluer krahinuer i kushtuen kuj-
des të veçantë. Tue fillue prej vjetit 1949, pothuejse çdo
vjet ata kanë organizue kurse muzikore njimujore për
udhëheqsa të koreve dhe orkestrave dhe për mësimdhan-
sat që japin mësimin e kangës nëpër shkollat tetë vjeça-
re. Nëpër këto kurse kanë marrë pjesë më se 300 vetë.

Orkestra e gutetit.
- në Prizren

31
 Nji punë kësisoji Asht shprehë, pozitivisht në shum vende
të Krahinës sonë, ku ata që i kryen këto kurse tash pu-
nojnë. si dirigjenta të koreve dhe t'orkestrave dhe japin
me sukses mësimin e kangës nëpër shkolla.

VEPRIMTARIJ A TEATRALE AMATORE

Veprimtarija teatralë amatore Asht nji prej degëve.

më të zhvillueme të veprimtaris kulturo-artistike amato-
re. Seksionet dhe grupet e dramës hyjnë në radhën e sek-
sioneve dhe të grupeve më aktive të shoqnive tona kul-
turo-artistike e kulturo-arsimore, e numri i teatrave ama-
tore po vjen tue u rritë gjithnji e më tepër. Në qendrat
më të mëdha të Krahinës: në Mitrovicë, Pejë, Prizren e
Gjakovë, e tash vonë edhe në Gilan e Ferizaj punojnë ka-
tërmbëdhetë kolektiva të teatrave amatore në gjuhën
shqipe, sërbishte dhe turqishte. Përveç kësaj, në disa qe-.
ndra punojnë teatrat e kukllave, ndërsa në. Prishtinë
përveç teatrit profesional punon edhe teatri i fëmijve.
Pranë pesëdhetë shoqnive pulturo-artistike dhe afër tre-
qind shoqnive kulturo-arsimore punojnë seksionet dhe
grupet e dramës. Vetëm teatrat amatore gjatë nji sezone
kamë dhanë 600 çfaqje para afër 200 mijë spektatorëve,
ndërsa seksionet dhe grupet e dramës kanë dhanë në të
njajtën periodë nji mijë e tetëqind çfaqje, në të cilat kanë
asistue afër 300 mijë shiquesa. Edhe numri i antarëve ak-
tivë nuk asht i vogël. Vetëm në teatrat amatore punojnë
alër 800 e në seksionet e dramës afër 18 mijë antarë ak-
tivë. Të gjitha këto krijuen kushtet që tashma të kalohet
edhe në themelimin e Këshillit krahinuer. të Lidhjes së
teatrave amatore, e cila pranon për antarë të vet edhe sek-
sionet e grupet e dramës. Mandej, veprimtarija teatrale
amatore në Kosovë-Metohi në kohë të fundit ka marrë
hov të madh dhe ka ndihmue jo vetëm për njohjen e kul-
turës teatrale, por edhe për ngritjen e përgjithshme dhe
pasunimin e jetës kulturo-argtuese si në qendrat e rrethe-
ve dhe të komuneve, ashtu edhe në katundet dhe kolonit
e puntorëve.
Mirëpo, pikrisht zhvillimi i këtillë i veprimtaris tea-
trale amatore shtroi edhe çashtjen e ngritjes së kualitetit

32
 të saj, në radhë të parë çashtjen e ngritjes teatrale je ve-
tëm t'udhëheqsave të seksioneve e të grupeve të dramës
e të regjisorëve të teatrave amatore, por edhe t'antarëve
të tyne. Mirëpo, edhe në kët lami te na janë mbërrijtë re-
zultate të mira, sidomos n'ato vende ku kanë egzistue
teatrat amatore. Pranë Tetatrit krahinuer në . Prishtinë
janë organizue disa kurse e seminare për regjisorë ama-
torë, e Lidhja krahinore e shoqnive kulturo-arsimore dhe
Këshilli krahinuer i Lidhjes së teatrave amatore dërgoi
disa herash regjisorët amatorë në kurse në Beograd, No-
vi Sad dhe Dubrovnik. Kështu, sot nuk ka teatër amator
në Kosovë-Metohi, në të cilin nuk janë sëpaku tre-katër
antarë që kanë krye ndonji kurs ose seminar të regjiso-

Nji sqenë nga

,Zgjatani, barkma
dhi e symadhi” në
Teatrin amator të
Prizrenit

rëve. Nji situatë e përngjajshme Asht edhe në disa sek-

sione dhe grupe të dramës. Vetëm kursin e udhëheqsave
të seksioneve të dramës në fruer të vjetit 1957 pranë Te-
atrit populluer krahinuer në Prishtinë, e kryen shtatë-
mbëdhetë amatorë. Mirëpo, kurset e këtilla u mbajtën
edhe për udhëheqsat e seksioneve e të grupeve të dramës
pranë teatrave amatore, sidomos në Prizren, Pejë dhe
Mibrovicë. Këto teatra u kanë dhanë ndihmë të madhe
seksioneve dhe grupeve të dramës, si për ngritjen e kua-
drit ashtu edhe për sigurimin e literaturës së nevojshme
për repertuar. Teatri amator i Prizrenit, për shembull ka
nji bibliotekë me literaturë teatrale jo vetëm në gjuhën
sërbishte, por edhe në gjuhën shqipe e turqishte. Kështu,
në kët teatër janë përkthye e shumzue afër 80 pjesë tea-

33
trale në gjuhën shqipe dhe nja dhetë pjesë teatrale në
gjuhën turqishte, e të gjitha këto janë vi në dispozicion
të seksioneve dhe të grupeve të dramës në teren. Kështu
ka veprue edhe Teatri amator i Mitrovicës me ndihmën
e të cilit Bashksija kulturo-arsimore e rrethit ka bë jo
vetëm bibliotekën, por edhe servisin shërbyes nër litera-
turë teatrale e garderobë dhe rekuizita për seksionet e
grupet e dramës në teren. Përpos tjerash, këtu ësht bë
dhe shumzue pasqyra e pjesëve teatrale me shënimet ma
të nevojshme për personat, përmbajtjen e dekorin si dhe
për vendin ku mund të gjindet vepra në fjalë.
Me çashtje të repertuarit dhe të krijimit të literaturës
teatrale, në radhë të parë në gjuhët e pakicave, janë ma-
rrë dhe Lidhja krahinore e shoqnive kulturo-arsimore dhe
Këshilli krahinuer i Lidhjes së teatrave amatore të Ko-
sovë-Metohis, të cilat kamë përkthye deri tash më se 80
pjesë teatrale në gjuhët e pakicave. Pranë Këshillit kra-
hinuer të Lidhjes së-teatrave amatore ësht formue edhe
nji komision-i' posaçëm për tepërtuar, i cili vetëm në kët
vjet. do të, përkthejë dhe do: të shumzojë afër njizet pjesë
teatrale në: gjuhën shqipe. Të
. Zhvillimi i këtillë i veprimtaris: fëktrale amatore kri-
joi kushtet edhe për krijimin e dramës origjinale në Ko-
sovë-Metohi. Kështu, .vetëm në faqet e revistës letrare

Në Prishtinë pu-
non edhe Teatri t
fëmijve

834:
,Jeta e re” u shtypen deri tash gjashtë pjesë teatrale, e
në sqenën e teatrave amatore u interpretuen për herë të
parë pjesët teatrale , Nita”, ,, Nuk martohem ime pare”,
,Halit Gashi”, e tjera, përveç disa pjesëve tjera ma të
shkurta teatrale.
Për zhvillimin e dramës origjinale Pasëni të madhe
kanë pasë edhe konkurset për dramë që kanë shpallë Li-
dhja e shoqnive kulturo-arsimore të Kosovë-Metohis dhe
revista letrare ,,Jeta e re”. Konkurset e këtilla i nxiten dhe
u dhanë guxim puntorëve tanë të rij letrarë e publikë që të
merren me kët gjini të letërsis dhe të mundohen me dhanë
kontributin e tyne për krijimin dhe lavrimin e artit drama-
tik. Rezultatet
e. mbërrijtuna në tri konkurset e para qenë
nji prej shkaqevë që në konkursin e fundit për dramë. të
paraaiten njizet e nandë pjesë teatrale, disa prej të cilave

- Doktori pa-.
dashje”-i Molierit
në sqenën e Teat-
rit amator të Gja-
kovës E

kanë kualitete të mira. Përveç kësaj, konkursi i mbramë

tregoi se .disa. pjesëmarrsa të tij i janë vi seriozisht pu-
nës për krijimin. € veprave: të tyne dramatike: Ajo që ka
randsi edhe më të madhe ësht se shumica e pjesëmarr-
save në konkurs kanë qenë prej Kosovë-Metohis, e të dy.
veprat e shpërblyeme trajtojnë disa probleme shoqnore
nga jeta bashkëkohore e Kosovë-Metohis. Drama katër-
aktshe e Vuk Filipoviqit ,,Oda e errët”, e cila fitoi në kët
konkurs çmimin e dytë, asht nji lloj drame psikologjike
për jetën e njij katundari të vorfun shqiptar, e drama tri-

38 85
 aktshee Muharrem Qenës ,,Bashkëshortët”, e cila fitoi
çmimin e tretë, trajton nji tematikë bashkëkohore shoq-
nore nga jetae njij familje shqiptare. Përgjithsisht, në
konkurs kanë qenë disa tema dhe motive shum intere-
sante, e fakti se në konkurs nuk ësht dhanë çmimi i parë
dhe janë shpërblye e propozue për interpretim vetëm pe-
së pjesë teatrale, ësht rezultat i njij kriteriumi më të rrep-
të që ka pasë me kët rast zhurija tue çmue se tashma janë
pjekë kushtet në të cilat mund të zbatohet nji kriterium
i këtillë.
Në përfundim mund të thuhet se suksesi i përgjith-
shëm i veprimtaris teatrale amatore ndër ne ësht aq ma
i madh mbasi me forma të ndryshme ka angazhue nji rreth
të gjanë njerzish edhe prej radhëve të puntorëve dhe ka-
tundarëve, sidomos të rinis, dhe në kët mënyrë ka luejtë
nji rol të madh për ngritjen e€ tyne të përgjithshme kul-
turore.

FESTIVALET E KULTURËS NACIONALE TË

POPUJVE TË KOSOVË-METOHIS

Festivali i parë i kulturës nacionale të popujve të

Kosovë-Metohis, i mbajtun në maj të vjetit 1947, ka pasë
randsi të veçantë, sepse. në të janë paraqitë për herë të
parë shoqnit dhe grupet kulturo-artistike të të gjitha
kombsive të kësaj Krahine. Festivali i dytë i kulturës na-
cionale të popujve të Kosovë-Metohis,. në maj të vjetit
1953, ka qenë njiherit edhe ngjarje në të cilën janë para-
qitë më mënyrë madhshtore të. gjitha ato që në kët Kra-
hinë janë mbërrijitë në transformimin kulturuer më nji
periodë relativisht të shkurtë mbas çlirimit. Ky fes-
tival njiherit ka qenë manifestim i madh kultural me të
cilin popujt e Krahinës sonë e kremtuen solemnisht gja-
shtëdhetë e njivjetorin e lindjes së Kryetarit të Repub-
likës, shokut Tito.
Po të vështrojshim se çka ika tregue ky festival, atë-
herë, në radhë të parë, do të mumdshim me konstatue se
ai ka vërtetue se puna kulturo-artistike dhe kulturo-ar-
simore mund t'organizohet edhe në viset më të largta e
më të mbrapambetuna të Krahinës sonë. Mbrapambetu-'

36
nija e viseve tona ësht pasojë e skllavnis shumvjeçare dhe
errsinës mesjetare që kjo skllavni na ka lanë trashëgim.
Por në çdo situatë popujt tanë kanë gjetë mënyrën me
shprehë dispozicionin e tyne shpirtnuer me kangë ose 1o-
jë, tue këndue ose tue paraqitë në mënyrë simbolike
gjendjen e vet,n'at skllavni, vuejtjen e vet dhe luitën,
guximin dhe trimnin, dashunin dhe virtytet. Tue lavrue
kangën dhë vallen popullore, shum shoqni kulturo-arsi-
more e kulturo-artistike të Kosovë-Metohis kanë mundë

Pe

Në Festival u pa
ragiten edhe or-
kestrat e shko-
pm E dr
llave tona

me zgjanue radhët e veta dhe punën e tyne kulturo-ar-

simore. Në vendet ku ësht punue kështu, janë korrë suk-
sese të mëdha jo vetëm në shoqnit kulturo-arsimore dhe
kulturo-artistike, por edhe n'universitetet popullore, bib-
liotekat e sallat e leximit, n'arsimimin e përgjithshëm dhe
shëndetsuer të turmave etj.
IShoqnit dhe grupet kulturo-arsimore dhe kulturo-ar-
tistike në të gjitha rrethet kanë korrë suksese të mëdha
edhe në çfaqjet e tyne nëpër rivista reonale që u mbajtën
para Festivalit krahinuer të kulturës nacionale. Me punën
sistematike e t'organizueme të këtyne shoqnive e grupeve
si dhe me ndihmën e gjithanshme t'organeve të pushtetit
populluer, t'organizatave politike. e shoqnore, u krijuen
kushtet që këto shoqni të bëhen përnjimend qendra për
ngritjen e përgjithshme kulturore jo vetëm t'antarëve të
vet, por edhe të njij rrethi më të gjanë t'antarëve të tyne.

te
(
Në kët mënyrë, puna në këto shoqni e grupe nuk ka ka-
rakter fushate sikurse ka pasë vjetëve të përparshëm.
Shoqnit e këtilla u paraqitën edhe në Festivalin kra-
hinuer me program kulturo-artistik jo vetëm të gjanë,
por edhe kualitativ. Kështu, kori i madh i Shoqnis kultu-
ro-artistike ,,Agimi”-dhe i Shkollës së muzikës në Pri-
zren u paraqit me kangë popullore shqipe artistike dhe
të përpunueme, madje edhe me disa fragmente nga opera
, Nusja e shitun”, ndërsa orkestra e Shkollës së muzikës,
nën drejtimin e Shqiptares. së re Nadire Vraniqi, u para-

Grupi fjolklori-
stik 1 Hoçës

qit me melodin shum harmonike të kangës shqipe të për-

punueme ,,Delja rude” dhe me disa melodi të muzikës
klasike dhe moderne. E përshëndetun në mënyrë freneti-
ke prej mji numri të madh shiquesash, nxansja e kësaj
shkolle Nahide Shporta intonoi me piano fantazin në
D-mol të Mocartit, e nxansi Jordan Nikoliq këndoi kan-
gët e Binicçkit dhe të Shubertit, ndërsa antarët e shoqnis
kulturo-artistike ,,Agimi” Veronika Shahta dhe Kolë Shi-
roka kënduen melodit e operës së Verdit ,,Rigoleto” dhe
të ,,Verterit” të Hacenit. Kualiteti i korit, orkestrës dhe
solistave të Prizrenit, i habiti jo vetëm njerzit tanë pu-
nuesa, por edhe nji numër të madh puntorësh kulturalë
e publikë të viseve dhe të republikave tjera që asistuen
në festival si mysafirë. ,,Koret e Prizrenit — tha eksperti
i njoftun i muzikës Sava Vukosavlevi — për ne qenë nji

38
befasi e kandshme dhe mund të krahasohen me koret më
të shqueme të vendit tonë. Ato që pashë këtu, kanë qenë
për mue përjetim i vërtetë”.
S'ka dyshim se për suksesin e Prizrenasve ka ndih-
mue edhe Shkolla e mesme e muzikës që egziston aty, por
nuk janë të vogla as sukseset e korruna në Pejë dhe në
rrethin e saj. Shoqnit kulturo-artistike të Pejës korren
sukses shum të mirë, kurse shoqnija kulturo-artistike
Përparimi” u bë shkollë e vërtetë, në të cilën po edu-
kohën dhe po: ngriten kulturalisht antarët e saj. Sa be-
fasi e kandshme për shiquesat ishte kur në kostumet pito-
reske popullore u paraqiten Shqiptaret e reja të Pejës,
të cilat intonuen me mandolina në mënyrë shum të bu-
kur dhe harmonike Lojën e valëve të Shtrausit apo kur
antarët e kësaj shoqnije u ranë me nota saksafonit, xhezit
dhe instrumentave tjera.
Në festival u çfaqen edhe disa realizime të sukses-
shme dramatike. Teatri amator ,,Milladin Popoviq” i Pe-
jës çfaqi me sukses të madh dramën ',Besa” e shoqnija
kulturo-artistike Muharrem Bekteshi” e Mitrovicës ,,Ko-
Sshtanën” e Bora Stankoviqit. Edhe shoqnija kulturo-arti-
'stike ,Radniçki” e Prishtinës korri sukses të plotë me
aktin e parë të dramës së Maksim Gorkit ,Në fund”. Por,
ajo që ka randsi më të madhe — për Festivalin krahinuer
të kulturës nacionale — ësht se nuk u përgatiten vetëm
shoamnit dhe grupet ma të forta kulturo-artistike, të cilat
kanë korrë nji varg suksesesh dhe përvojash të randsi-
shnie, por edhe grupet deriatëherë të paorganizueme të
katundeve, për të cilat. përgatitjet për: Festivalin krahi-
nuer dhe paraqitja në rivista kanë qenë nxitje për nji
punë ma të gjithanshme dhe më torganizueme në lamin
kulturore. Vetëm në çfaqjet para festivalit kanë marrë
pjesë më se dhetë mijë e në Festivalin krahinuer më se
njimijë e tetëqind interpretuesa prej të gjitha viseve të
Kosovë-Metohis. Pjesëmarrja më e gjanë e të gjitha shtre-
save të popullit, tue fillue prej pionerëve e iëmijve të
shkollës deri te burrat më të vjetër e grat, ësht në të ver-
tetë ana më e suksesshme si e Festivalit krahinuer, ashtu
edhe e rivistave të reoneve dhe të rretheve. Festivali kra-
hinuer mundi me interesue turmat e gjana të kësaj. Kra-
hine për punën e shoqnive dhe t'instituteve tjera kulturo-

39
re. Kjo gjë ka randsi më të madhe edhepse në kët lami
Asht angazhue nji numër bukur i madh njerzish punues
të katundit, të cilët deri vonë kanë qenë analfabetë. Tue
punue në këto shoqni e grupe, te ata ësht zhvillue edhe
dëshira për ngritjen e përgjithshme arsimore dhe shka-
llë-shkallë kanë fillue me u inkuadrue gjithnji e ma te-
për edhe në forma tjera të punës kulturo-arsimore.
Pjesëmarrja kaq e gjanë e turmave popullore në ri-
vista e festival ndikoi edhe në gjansin e programit, në të

Nga Festivali i parë i kulturës nacionale

cilim u pë sa bindshëm e sa bukur dhe me sa ndjenja njer-

zit tanë të katundit i interpretojnë kangët e vallet e tyne
popullore pa shtesa e bastardhime artificiale që ndihen
shpeshherë n'interpretimin e kangtarëve apo lojtarëve
nëpër qytete. Tue shique lojën e dy të vogjëlve të Samo-
drexhës së Suharekës, të cilët ende nuk i kishin mbushë
gjashtë vjet, njeriu nuk mundte mos me e admirue lojën
harmonike dhe serioze të tyne. Kur shkëlqyen befas ref-
lektorët e fuqishëm dhe tinglluen foto dhe kinoaparatet,
Shqiptarët e vogjël u ndalen njiherë në binë tue kujtue
ndoshta se ka ndodhë diçka për shkak t'asaj drite aq të

40
fuqishme. Por, të gjitha këto zgjatën vetëm sa çel e
mbyll syt, e ata vazhduen lojën e tyne me vendosmëni e
guxim dhe asi përjetimi e ngazllimi sa mund t'u kishin
lakmi ëdhe artistat e vërtetë.
Megjithse në Festivalin krahinuer u pa se shoqnit
'dhe grupet kulturo-arsimore e kulturo-artistike në Ko-
sovë-Metohi i janë përveshë megjithëmend zgjedhjes së
formave ma të nalta të veprimtaris kulturo-arsimore,
prapseprap në festival u paraqit më tepër folklora e pa-
'përpunueme. Por, tue lavrue kangën, vallet dhe muzikën
popullore, këto shoqni i kanë çelë rrugën vehtes edhe për
interpretimin artistik si të folklorës së përpunueme, ashtu
edhe të muzikës dhe të dramës moderne. Kjo u vërtetue
deri diku edhe në Festivalin krahinuer të kulturës nacio-
nale, në të cilin përveç orkestrës simfonike të Prishtinës
u paraqiten edhe disa kore dhe orkestra shum të mira
dhe kualitative. Në kët festival u pa edhe se ndër shum
njerëz tanë ësht zhvillue dashunija për muzikë notale,
gjë kjo që ka krijue kushtet për lavrimin e muzikës in-
strumentale në shoqnit tona kulturo-artistike: Me kriji-
min e orkestrave instrumentale shoqnit kanë sigurue për-
cjelljen si për solistat, duetet e grupet e kangtarëve, ashtu
'edhe për koret, sikurse ka ba,. për shembull, Orkestra
simfonike e qytetit të Prishtinës, e cila me nji paraqitje
impozante përcjelli shum mirë korin e Shoqnis kulturo-
artistike ,,Ramiz Sadiku” të Prishtinës.
Tue shique laramanin shum të madhe të pjesëmarr-
save si përkah mosha e kombsija, ashtu edhe për kah ori-
gjina sociale, njeriu ka mundë me pa tanë, madhshtin e
veprës së Revolucionit tonë populluer dhe tanë at krenari
e entuziazëm që dallohej në syt e të gjithë pjesëmarrsave
për ate që kanë mbërrijtë na ln e tyne të Hrë so-
cialist.

FESTIVALET KRAHINORE TË MUZIKËS

Kur veprimtarija kulturo-artistike amatore muer for-

'ma më të nalta aq sa mund të flitej edhe për kualitetin
6 Saj, atëherë në Kosovë-Metohi filloi edhe organizimi i
festivaleve të posaçme për disa degë të veprimtaris kul-

al
 turo-artistike. Kështu, prej 25 deri me 30 maj të vjetit
1956 u mbajt Festivali i parë krahinuer 1 muzikës për
nderë të ditëlindjes së shokut Tito dhe njiqindvjetorit të
vdekjes së Stevan Mokranjcit. Më se njimijë interpretue-
sa amatorë në 13 kore, 14 orkestra, 10 grupe kangtarësh,
mandej solistash, duetesh, tercetesh e ansamblesh tjera
vokale dhe instrumentale, dhanë nji seri pikash të muzi-
kës klasike e bashkëkohore, vokale e instrumetale t'auto-
rëve tanë e: të huej, tue fillue prej Ramout e Betovenit
deri te Sllavenski, Vukdragoviqi e tjerët. Marrë në tansi,
në festival
u dhanë disa. pika shum kualitative prej të

Mandolineta femnore e SHKA , Përparimi në Pejë

cilave u dalluen sidomos ato që i interpretuen ansamblet

e Shoqnis kulturo-artistike ,,Agimi” dhe të Shoqnis mu-
zikore të Prishtinës, antarët e të cilave muerën shpërbli-
met e. para në festival, mamdej korii Shoqnis kulturo-ar-
tistike ,,Bratstvo” të Pejës, kori, orkestrat dhe solistat e
Shhkcllës së mesme të muzikës së Prizrenit dhe koret e
orkestrat tjera të rinis e të pionerëve. Disa pika të çfa-
quna në festival u çmuen shum mirë edhe prej mysafirëve
të Beogradit, ndër të cilët qe edhe kompozitori Mihailo

47 0
Vukdragoviaq. Interesim të veçantë zgjuen edhe kompo-
nimet origjinale e stilizimet e 'kompozitorëve të Kosovë-
Metohis.
Mirëpo, festivali pat randsi të madhe edhepse për-
gatitjet para festivalit nxitën shoqnit dhe grupet muzi-
kore për nji punë më të gjallë në të gjitha qytetet e qe-
ndrat e rretheve e të komuneve, shkollat dhe sipërmarrjet
më të mëdha. Ato banë që të rritet numri i antarëve dhe
të formohen shoqnit e grupet e reja. Ky festival pat rand-
si të veçantë edhe pse paraqiti gjansin e punës kulturor
artistike në shoqnit dhe seksionet tona. Kështu, vetëm në
rivistat e komuneve dhe të rretheve muerën pjesë 51 kor,
58 orkestra, 37 grupe kangtarësh dhe 95 solista, duete e
ansamble tjera me afër 3 mijë e 500 interpretuesa. E ky
festival ka pasë për qëllim me tregue jo vetëm rezultatet
e punës së shoqnive dhe grupeve muzikore, por edhe pasu-
nin e larmin e krijimit artistik dhe të folklorës popullore
në Kosovë-Metohi.
Nji vjet më vonë, në kuadrin e kremtimit: të parë të
Ditës së rinis, në maj të vjetit 1957, u mbajt në Mitrovicë
Festivali i dytë i muzikës instrumentale për nderë të Di-
tëlindjes së Kryetarit të Republikës, shokut Tito. Karak-
teristika themelore e këtij festivali asht që në të muerën
pjesë vetëm orkestrat, solistat, duetet, kuartetet, oktetet
e grupet e kangtarëve, të përcjelluna më muzikë instru-
mentale dhe vetëm me komponime artistike ose të stili-
zueme. Prej kësaj zgjedhjeje të repertuarit shkumkush

Orkestra simfo- E
nike tue bë
prova
'dronte se ndoshta publiku nuk do të mundte me e për-
cjellë programin inë tansi. Por jo, publiku e përcolli me
vemendje e interesim të madh programin dhe të tri netët
e festivalit e mbushi sallën deri në vendin e fundit, madje
disa pika të muzikës serioze e klasike i i përshëndeti mgroht-
sisht e me entuziazëm.

Edhe solistat për

cillen me orke-
stra komplete

Megjithse në rivistat e komuneve dhe të rretheve, që

u mbajtën edhe para këtij festivali, muerën pjesë edhe
koret e orkestrat me kangëtarë popullorë, për festival u
zgjodhën vetëm komponimet artistike dhe kangët e me-
lodit popullore të përpunueme, të përcjelluna ose tinter-
pretueme vrej ansamblesh instrumentale, kështuqë .tanë
festivali iu kushtue muzikës instrumentale. E muzika in-
strumentale kërkon nji angazhim më të madh dhe njo-
huni themelore të kulturës muzikore. Kështu, edhe ama-
torët që u paraqitën në kët festival më parë kaluen nëpër
nji periodë më të gjatë pune për përvehtsimin e njohu-
nive themelore të kulturës muzikore, gja kjo që më vonë
u bani të mundshme me përgatitë e interpretue edhe kom-
ponime ma serioze të muzikës klasike dhe të vendit. Mba-
si kaluen kët periodë të mësimit filluer të muzikës, anta-
rët e shoqnive dhe të grupeve tona kulturo-artistike mbë-
frijtën n'at shkallë që të munden me u paraqitë para.
publikut edhe pa folklorë të papërpunueme dhe me korrë
Sukseset e para me muzikën instrumentale e serioze, suk-

44.
seset që qysh tash paralajmojnë nji rezultat më të mirë
e më të plotë në periodën e ardhshme.
Megjithse i kufizuem vetëm në muzikën instrumen-
tale, edhe në kët festival muerën pjesë shum shoqni e
grupe, antarët e të cilave interpretuen me 22 ansamble
amatore e 9 ansamble profesionale më se 50 pika të mu-
zikës serioze ose të përpunueme të kompozitorëve tanë
e të huej, ndërsa në rivistat para festivalit muerën pjesë
afër 3 mijë interpretuesa.

FESTIVALET E TEATRAVE AMATORE DHE TË

SEKSIONEVE .TË DRAMËS

Festivalet e teatrave amatore dhe të seksioneve të

dramës në Kosovë-Metohi kanë pasë randsi të madhe jo
vetëm për ngjalljen e jetës kulturo-argtuese në vendet ku
janë mbajtë por edhe si manifestime kulturore, të cilat
kanë qenë rivista suksesesh dhe rezultatesh të mbërrij-
tuna në kët lami. Në njifarë dore, ato kanë ndikue edhe
në pikëpamje organizative, sepse mbas mbajtjes së tyne
teatrat dhe seksicnet i janë vu përforcimit organizativ
dhe zgjanimit të veprimtaris së tyne në nji numër ma të
madh antarësh. Në festivalin e parë dhe të dytë kësodore,
përpos teatrave amatore, u paraqiten edhe seksionet e
grupet e dramës. Mirëpo, kur u krijuen kushtet për ifes-
tivale të posaçme të teatrave amatore, atëherë, në dhetuer
të vjetit 1854, u mbajt në Gjakovë edhe festivali i teatra-
ve amatore, në të cilin u paraqiten tetë kolektiva teatralë
amatorë, e në nanduer dhe dhetuer të vjetit 1956 u mbajt
në Pejë edhe festivali i dytë ose i katërt i teatrave ama-
tore të Kosovë-Metohis.
Këto dy festivale të fundit patën sukses të madh si
në pikëpamje të kualitetit të çfaqjeve ashtu edhe në pik-
pamje të gjansis së pjesëmarrsave. Festivali i parë i tea-
trave amatore në Gj akovë pat karakter garash për zgjedh-
jen e kolektivit më të mirë që do të merrte pjesë në Fes-
tivalin republikan të teatrave amatore të Sërbis në Beo-
grad. Fituesi i shpërblimit të parë në kët festival — an-
sambli shqiptar i Teatrit amator , Milladin Popoviq” të
Pejës — fitoi shpërblimin e parë edhe në Festivalin re-

AR
publikan
në Beograd për çfaqjen e dramës së J. V. Relës
,Nita” në maj të vjetit 1955. Qysh atëherë kjo çiaqje ha-
biti jo vetëm publikun e Beogradit, por edhe zhyrin re-
publikane, e cila e shpërbleu me bustën e doajenit t'ar-
tistave të dramës, atëherë patronit të Festivalit repub-
likan të teatrave amatore të Sërbis, Dobrica Millutinovi-
qit, e ,, Politika” e Beogradit shkruente se ajo kalon sua-
zat e amatorizmit dhe mund të krahasohet me realizimet
artistike të shum teatrave profesionale.

Me dramën ,,Nita” Teatri

amator i Pejës fitoi vendin
ec parë në: Festivalin re-
publikan në Beograd

Festivali i katërt ose i dytë i teatrave amatore të

Kosovë-Metohis u mbajt në Pejë për nderë të Ditës së
Republikës, e në kuadrin e vjetit jubilar të Jovan Sterija
Popoviqit. Kështu, ky festival filloi me çfaqjen e komedis
së Sterijes ,,Kir Janja” n'interpretim t'ansamblit sërb të
Teatrit amator të Prizrenit, i cili fitoi shpërblimin e dytë.
Ky teatër çfaqi edhe. ,,Zullumqarin” e Svetozar Qorovi-
qit në gjuhën shqipe dhe ,,Banesën e përbashkët” të D.
Dobriçaninit në gjuhën turqishte. Edhe Teatri amator
sëmin Duraku” i Gjakovës çfaqi gjithashtu ,,Banesën e

46
përbashkët” të D. Dobriçaninit në gjuhën shqipe, për të
cilën fitoi shpërblimin e parë të Pleqsis për kulturë të
Këshillit populluer të rrethit të Pejës dhe dramën e J.
Karagjalës ,,Akuza e rrejshme” në gjuhën sërbishte. Edhe
Teatri amator i Mitrovicës, i cili u formue në kët vjet,
korri sukses shum të mirë me çfaqjen e ,,Teofilit.
të tërbu-
em” të J. Gecit dhe L. Vukadinoviqit në gjuhën sërbishte
dhe me komedin e Moljerit ,,Zhorzh Dandeni” në gjuhën

Nga ekspozita e artit teatral amator

shqipe. Teatri amator ,,Milladin Popoviq” i Pejës fitoi

gjithashtu shpërblimin e parë të Këshillit krahinuer të
Lidhjës së teatrave amatore të Sërbis për Kosovë-Meto-
hi për çfaqjen e komedis së Rajko Stojadinoviqit ,,Kushë-
rini prej Amerike” në gjuhën sërbishte, ndërsa ansambli
shqiptar i këtij teatri nuk korri kurrfarë suksësi me çfa-

47
 qjen e dramës së V. Subotiqit ,, Njerzit”, të cilën, si. duket,
' nuk e kishte përgatitë mjaft për festival.
Në kët festival u çfaqen edhe disa realizime shum
kualitative në regji, interpretim dhe scenografi, kështuqë
Këshilli krahinuer i Lidhjes së teatrave amatore dhe Pleq-
sija për kulturë e Këshillit populluer të rrethit të Pejës,
si organizuesa të festivalit, ndanë edhe disa shpërblime
individuale. Për regji më të mirë u shpërblyen Kërsto
Sërzentiqi prej Mitrovice, Hajrullah Zherka prej Gjakove
dhe Azis Bushi prej Prizreni, për role më të mira të fem-
nave Lumnije Kastrati prej Gjakove, Emine Shabi prej
Peje, Shadije Xhabiri prej Mitrovice, e tjera, ndërsa për
role më të mira të mashkujve u shpërblyen: Miodrag Po-
poviqi prej Peje, Munir Canhasi prej Gjakove, Kolë
Shiroka prej Prizrenit, e tjerë.
Marrë në tansi, niveli artistik i çfaqjeve të dhanuna:
dhe përgatitja solide e numrit më të madh t'interpretu-
esave kanë lanë përshtypjen se ky festival ka mundë me
interesue në qitët para festivalit nji rreth të gjanë amato—
rësh për nji punë më të madhe dhe më solide. Randsija e.
Festivalit krahinuer si manifestim kulturuer ka qenë .aq
më e madhe kur dihet se gjatë nandë ditëve, kur janë dha-
në çfaqjet, ka mundë me interesue nji rreth më të gjanë
qytetarësh jo vetëm prej Pejës, por edhe prej tanë rre-
thit të vet. Çfaqjet në festival u pritën shum mirë si prej
zhuris, ashtu edhe prej letrarëve, artistave dhe puntorëve:
tjerë kulturalë e publikë, si prej Krahinës sonë, ashtu e-
dhe prej Beogradit e Shkupit, të cilët asistuen në festival
si mysafirë të Bashksis kulturo-arsimore të rrethit të Pe-
jës. Edhe festivali i parë edhe festivali i dytë i teatrave
amatore të Kosovë- Metohis kanë randsi të posaçme për
nxitjen që u kanë dhanë disa seksioneve të dramës me u
rritë dhe me u bë teatra amatore. Kështu, mbas Festivalit
të parë të teatrave amatore në Gjakovë, seksioni i dramës
së shoqnis kulturo-artistike ,,Kosova” u shndërrue në
Teatër amator të qytetit , Emin Duraku”, e mbas Festiva-
lit krahinuer në Pejë, në. vjetin 1956, seksionet e idramës
së shoqnive kulturo-artistike në Gilan e Ferizaj u shndë-
rruen në teatra amatore të qytetit.

48
 KLUBET E PUNTORËVE KULTURALË E PUBLIKË
DHE SHTËPIJAT KOOPERATIVE, SINDIKALE DHE
ATO TË KULTURËS

Në dhetëvjetshin e parë të zhvillimit të lirë të Koso-

vë-Metohis janë korrë suksese të mëdha edhe në ndër-
timin e shtëpijave kooperative e sindikale dhe të shtëpija-
ve të kulturës ime lokale të përshtatshme, të cilat në pjesën
më të madhe janë sigurue edhe me inventar të nevojshëm.
Kështu, në Kosovë-Metohi egzistojnë sot gjashtë shtëpija
të kulturës (në Stari Tërgu, Gilan, Zveçan, Mitrovicë, e
tjera) mandej 135 shtëpija kooperative dhe 25 shtëpija të
kulturës për organizatat e Lidhjes socialiste si dhe shum
shtëpija sindikale të kulturës në qendrat më të mëdha
dhe më të forta industriale e në sipërmarrje më të më-
dha (për shembull në sipërmarrjen , Ramiz Sadiku” dhe
në Tjertoren ,,Kosovka” në Prishtinë. Shtëpija e pun-
torëve në Zveçan, Shtëpija sindikale në Prizren). Përveç
këtyne, ësht ndërtue edhe nji numër i madh objektesh
fiskulturore, e në qendrat më të mëdha të rretheve dhe
të komuneve egzistojnë edhe shtëpijat e Shoqatës për
edukatë fizike ,,Partizan”.
Për ndërtimin e këtyne objekteve janë shpenzue shum
mjete materiale, por edhe vetë qytetarët kanë ndihmue
ndërtimin e tyne me punë vullnetare. Përgjithsisht rezul-
tatet në përmirsimin dhe pasunimin e jetës kulturo-argtue-
se në qytete, katunde dhe koloni të puntorëve janë shum
të randsishmë. Simbas koncepcionit të ndërtuesave, shtë-
pijat e kooperativave duhet të bëheshin qendra të vërte-
ta jo vetëm të jetës ekonomike, por edhe të jetës kulturore
në katund. Në të vërtetë, ato janë. bë përnjimend vendas

4 4.9
në të cilat mbledhen banorët e.shum katundeve për-
rreth dhe përveç argtimit, aty fitojnë edhe njohunit ma ele-
mentare prej degëve të ndryshme. Në të gjitha qendrat
ma të mëdha komunale shtëpijat kooperative janë të rre-
gullueme bukur dhe kanë dritë elektrike. Disa qendra më
të mëdha komunale kanë edhe lokale tjera shoqnore, si
bje fjale shtëpijat sindikale ose ato të puntorëve kultura-
lë e publikë. Përveç bibliotekave e sallave të leximit, tea-
trave amatore ose kinemave, në këto lokale gjinden edhe
sallat e leximit për pionerë, mandej vendet e caktueme
për grupe të ndryshme që përgatisin ose çfaqin programe
kulturo-artistike, tue fillue prej çfaqjeve teatrale e kon-
certeve muzikore deri te ekspozitat artistike dhe çfaqja e
filmave me dimension të ngushtë. Përveç kësaj, në këto
lokale mbahen shum ligjerata të ndryshme shkencore,
politike, e tjera si dhe mbramje: letrare, seminare e kurse
t'univerziteteve popullore, puntore e tjera. Randsi të ve-
çantë. kanë ëdhe vizitat e artistave tafirmuem që organi-
zojnë këto shtëpija ose klube.
Përpos kësaj, në shum vende shifet tendenca për for-
mimin e klubeve të ndryshme dhe të formave tjera të
zhvillimit t'aktivitetit kulturo-arsimuer e kulturo-artistik.

Klubi i këshilltarëve në Gërmi afër Prishtinës

D
CII
 Disa shtëpija të kulturës dhe shtëpija kooperative janë
afirmue si flamurtare të jetës shoqnore dhe politike në ko-
mune. Në kët drejtim dallohen sidomos shtëpijat e kul-
turës më Prishtinë, Gilan, Mitrovicë, Stari Tërg, Zveçan e
Prizren, mandej shtëpijat kooperative në Podujevë, Vu-
çitërnë, Sërbicë, Gjurakovc, Rahovec, Suharekë, Dragash,
Liplan, Vitinë, Kamenicë si dhe shtëpijat reonale të Li-
- dhjes socialiste në Prishtinë, Pejë dhe Mitrovicë.
Në shtëpijat e kulturës, përveç organeve administra-
tive, egzistojnë edhe këshillat
si organe të qeverisjes sho-
qmore të cilat marrin pjesë n'udhëheqjen dhe drejtimin e
tyne në pajtim me Ligjin për qeverisjen shoqnore të
themelatave kulturo-arsimore, artistike dhe shkencore.
Përveç mjeteve të parapame në buxhetin e këshallave
popullore të komuneve disa shtëpija të kulturës, si dhe
shtëpija kooperative e sindikale, marrin ndihmë materia-
le edhe prej sipërmarrjeve dhe organizatave ekonomike.
Në kët mënyrë, janë krijue të gjitha kushtet që shtëpijat
e këtilla të kulturës të bëhen përnjimend qendra në të
cilat zhvillohet tanë veprimtarija kulturo-arsimore e kul-
turo-artistike në nji vend.

Shtëpija e koo-
perativës në Gllo
govc (Drenicë)

4Y
poo
an
 ZYRA SHËRBYESE — ORGANIZATORE E JETËS
KULTURO-ARGTUESE

Në vjetin 1956 dhe sivjet jeta kulturo-argtuese në

Krahinën tonë ka marrë përpjestime të mëdha dhe, në
krahasim më stihin e mëparshme, nji formë më t'organi-
zueme. Përpos njij përparimi kuantitativ edhe kualiteti
i çfaqjeve Asht shum më i mirë. Megjithse nuk mund të
lëvdohemi se qendrat komunale janë përfshi me nji pu-
në Porganizueme në kët drejtim, prapseprap në të gjitha
vendet e mëdha të Krahinës, gjatë 18 muejve të fundit,
janë dhanë ma shum çfaqje kualitative se mbrenda ka-
tër vjetve të kaluem.
Kjo gjë më së pari ësht meritë e Zyrës shërbyese
për cfaqjet kulturo-artistike. Bilansi i saj 1 deritashëm
mjafton me justifikue egzistencën e saj.
I formuem për me i organizue.të gjitha llojet e cfaq-
jeve kulturo-artistike dhe dëfryese në teritorin e Kra-
hinës Autonome të Kosovë-Metohis, megjithse pa për-
voja të mjaftueshme, Zyra shërbyese ka: mbërrijtë me
u afirmue si organizatore e mirë, diapazoni i së cilës ndë-
gjohet tue fillue prej mbramjeve gazetare e deri te kon-
certet artistike me famë botnore.
Terheqin kujdesin dhe respektin koncertet e mu-
zikës serioze, ku për egzekutim u angazhuen artistat tanë
më eminentë: Këto janë: koncertet vokale të Zharko:
Cvejiqit, Milica Milladinoviqit, Stanoje Jankoviqit, Dra-
go Starcit, Biserka Cvejiqit, Marinkoviqit e tjerëve, ndër-
sa. instrumentale: të Papit, Shkarkut, Pajeviqit, Bruno
Brunit dhe si vleftë e veçantë yTatrai kvarteti” i Bu-
' dapestit.

92
 , SAQOSONT I ULSHIN1I 4 ad 291 AS :OPADQNT id
(ki
PA
UKA)
PY
i

Io PA
ardht
Ge
th t)
Dj VJ pt
7 sb e
0 dh e së VHt
1
DË Vi
2 PA
AU
PR
BLUKAN
JË 2
E
yje BËRI (shit Gap
pj PA BO Kë ptëjehi
 Padyshim këtyne koncerteve u duhet shtue edhe
koncerti i korit të Shtëpis s'Armatës popullore të Jugo-
sllavis nga Beogradi. Kualitetet e këtij njifen edhe jashtë
kufijve të vendit tonë.
Ndoshta numri prej 25 koncertesh të këtij lloji du-
ket i madh për nji kohë kaq të shkurtë (prill 1956 — ko-
rrik 1957), sepse na nuk: kemi t'ashtuquejtunin publik
të koncerteve. Mirëpo,. fakti se në koncertet e para vij-
shin 70—80 ndëgjuesa, e. në koncertet e fundit nuk
mund të gjindej asnji vend i lirë në sallë, tregon mjait
qartë se përpjekjet në kët drejtim kanë qenë t'arsyeshme.
- Megjithse egziston Teatri krahinuer populluer dhe
me gjithë turnët e tij të rregullta nëpër Krahinë, Zyra
shërbyese me 16 çfaqje dramatike, tue angazhue Teatrin
e Beogradit, Novi Sadit dhe Nishit, mbërrijti me .pas-
qyrue rezultatet e teatrave tona më të mira dhe inter-
pretimin e artistave eminentë të dramës: Crnoborin,
Starçiqin, Ajvazin, etj. Prej teatrave të hueja u dallue
teatri populluer i Shkupit me ansamblin e baletit, i cili
çfaqi ,,Legjendën e Ohrit”, çka, tue marrë parasysh
madhsin e ansamblit dhe, pajisjen teknike, ësht nji gjest
i guximshëm organizativ.
Tetë grupe. baleti nga Beogradi 'idhe Shkupi u hëtën
shum mirë prej publikut tonë, që mbushte sallat rregu-
Ilisht. Përpos çfaqjeve të baletit u dhanë edhe dy çfaqje
tjera, ku u shënue nji pjesëmarrje e jashtëzakonshme.
Këto janë koncertet e ansamblit folkloristik ,Kolo” dhe
ansamblit zezak ,,Keit Fodeba”. Këto dy koncerte kanë
nji vleftë të. veçantë dhe justitikuen plotsisht E Ee
e organizuesave..
Në bilansin e Zyrës shërbyese krahinore vend më
së shumti zunë koncertet e muzikës popullore dhe dëf-
ryese. Kjo asht e kuptueshme kur të merret parasysh
popullariteti i kësaj muzike. Patëm rastin me.i ndëgjue
gadi gjithë interpretuesat e muzikës popullore të radio-
stacioneve tona, ansamblat dhe solistat më të njoftun të
muzikës së dëfrimit, prej të cilëve u dallue koncerti i
orkestrës së madhe dëfryese të Radio Beogradit.
Çifaqjet që i organizoi Zyra shërbyese krahinore i
shiquen, vetëm në vjetin e kaluem, afër 50.000 njerëz
çka, tue marrë' E kapacitetin e vogël të sallave,

04
Asht rezultat i shkëlqyeshëm dhe tregon renomen që gë-
zojnë çfaqjet e organizueme prej saj.
. Formimi i enteve të këtilla nëpër rrethe dhe bashk-
punimi me Shtëpijat e Armatës popullore të Jugosllavis,
do t'i japë mundsi Zyrës shërbyese krahinore për hapa
edhe më të mëdhaj dhe për nij repertuar edhe më të
gjanë.

B. Doçiqi: ,,Vallja e rinis”

00
 THEMELATAT PROFESIONALE
KULTURO-ARTISTIKE

Puna në lamin kulturo-artistike nuk ësht zhvillue

vetëm në suazat e shoqnive dhe grupeve kulturo-artisti-
ke amatore. Qysh në fillim organet e pushtetit dhe orga-
nizatat shoqnore e politike filluen përgatitjet për kriji-
min e kushteve më themelore për formimin e themela-
tave profesionale kulturo-artistike.

“- Mandolinata e nxansave

56
 SHKOLLAT E MUZIKËS

Kështu, qysh në vjetin 1948 u hap Shkolla e mesme

dhe e ultë e muzikës në Prizren, me 1950 Shkolla e ultë
e muzikës në Prishtinë, e me 1954 edhe Shkolla e ultë
muzikës në Mitrovicë. Në këto shkolla ësht krijue mund-
sija që fëmijt qysh në vogjëli ta mësojnë muzikën në
baza shkencore. Në plotsimin e kuadrit profesional për
shkollat tona të muzikës, ka kontribue sidomos shkolla e
mesme muzikore në Prizren. Prej themelimit e deri më
sot në Shkollën e mesme të muzikës kanë diplomue afër
50 nxansa, të cilët tash japin mësimin .e kangës nëpër
shkolla, dirigjojnë kore e orkestra, kurse nja 10 nxansa
që e kanë krye kët shkollë tash studjojnë n'Akademin
muzikore të Beogradit.

., Hapat e parë në
. piano

01
 RADIOSTACIONI 1 PRISHTINËS : .

Për zhvilimin dhe popullarizimin e artit dhe kultu-

rës muzikore rol me randsi luen edhe themelimi i Radio
Stacionit të Prishtinës — (në vjetin 1945), i cili përveç
muzikës popullore dhe argtuese emiton edhe muzikë se-
rioze të kompozitorëvet tanë dhe të huej me komentime,
e kështu i njofton: njerzit tanë punuesa. me jetën dhe
krijimtarin e kompozitorëve tanë dhe të huej me famë
botnore. Me programin e vet muzikuer, Radio Stacioni i
Prishtinës ka zanë vend në rendin e radio stacioneve të
njoftuna në vendin tonë.

,ORKESTRAT E QYTETEVE DHE SHOQNIT E

k DASHAMIRËVE TË MUZIKËS

Përveç Radio stacionit, fizionomin e jetës muzikore

nëpër këto vende e japin edhe orkestra simfonike e qyte-

Orkestrat popullore: dhe solistat

. e Radio Prishtinës

98
tit të Prishtinës, orkestra e qytetit në Prizren, Pejë dhe
Mitrovicë. Karakteristika themelore në zhvillimin e kë-
tyne instituteve muzikore ësht shkuemja gjithnji kah
realizimi kualitativ muzikuer.
Randësi të veçantë paraqet edhe Sesi opere-
tave të para në Teatrin populluer krahinuer: ,Mamzel
Nitush” në vjetin 1953754, ,,Drandofillja e Stambollit” në
vjetin 1955156. Që të dyja këto opereta Theatri krahinuer
i ka egzekutue me fuqit e veta.
Me qëllim që mjerzit. tanë punuesa të njiten me mu-
zikën dhe për zhvillimin e pasjonit ndaj artit muzikuer në
Prishtinë ësht formue Shoqnija e dashamirëve të muzikës,
veprimtarija e së cilës tashmë ka fillueme undi. Me gjithë
që ësht formue tash shpejt, ajo ka organizue disa kon-
certe me konferenca të përshtatshdhe me disa ligjërata
për rinin dhe qytetarët. Egzistojnë kushtet që këso shoq-
nish të formohen edhe nëpër vendet tjera të Krahinës
sonë. Përveç kësaj, nëpër univerzitetet popullore të qy-
teteve të Krahinës sonë janë mbajtë Paja të ndry-
shme nga lamija e artit muzikuer.

KRIJIMTARIJA MUZIKORE NË. KRAHINËN TONË

DHësari muzikuer në sjëvekinën tonë Asht shkren i pa-

sun, i shumllojshëm dhe interesant. Ai ka tërheqë mu-
zikantët e njoftun të republikave tjera, e në kohën e fu-
ndit edhe kompozitorët tanë të rij. Përveç muzikantave
prej republikave tjera: Stevan Mokranjcit, Miodrag Va-
siljeviqit, Milenko Zhivkoviqit, Bozhidar Trudiqit, Slla-
venskit etj. — në mbledhjen ,shënimin, përpunimin, har-
monizimin dhe orkestrimin e melodive popullore shqip-
tare, serbe dhe turke kanë punue edhe. muzikantat e
Krahinës sonë. Në mes. tyne dallohen veçanisht: Lorenc
Antoni, Rexhep: Mullai dhe Bogoljub Vojnoviqi, dirigjen-
ti i muzikës ushtarake në Prishtinë, e tjerë. Në krijim-
tarin muzikore kanë fillue me punue edhe nxansat që
kanë krye shkollën e mesme muzikore të Prizrenit. Prej
tyne dallohen sidomos: Matej Lumezi, Halit. Kasapolli
dhe Marija Antoni. :

09
 TEATRI POPULLUER KRAHINUER

Themelue më 1948, Teatri populluer krahinuer asht

sot nji prej fitoreve më të randsishme kulturore të zhvi-
llimit të lirë të mbasluftës në Kosovë e Metohi. Krijue
në nji teren, i cili nuk ka pasë pothuejse kurrfarë tra-
ditash teatrale, ai, megjithate, ka mundë me formue me
kohë nji publik bukur të gjanë dhe me u bë nevojë e
domosdoshme kulturore e njerëzvet tanë. Vetëm sot, kur
teatri po hyn në sezonën e dhetë të punës së vet, mund
të shifet me nji shiqim retrospektiv, randsija e plotë e
vendimit të Këshillit populluer krahinuer për themeli-
min e kësaj themelate të randsishme kulturore. Ky akt
ka randsi të veçantë mbasi me të Asht formue për herë
të parë edhe drama shqipe në kuadrin e Teatrit populluer
krahinuer.
Gjatë nandë sezonave të kalueme teatri ka çfaqë
njiqind vepra teatrale, prej të cilave 31 t'auktorëve të
huej e 69 tauktorëve të vendit. Asht shum impozante
shifra prej 32 veprave të dramës bashkëkohore të vendit,
të cilat ky teatër i vuni me guxim në repertuarin e vet
gjatë këtyne vjetëve të kaluem si dhe numri i 15 veprave
t'auktorëve bashkëkohorë që për herë të parë janë inter-
pretue në sqenën e këtij teatri. ,,Aradha qiellore”, e shpër-
blyeme sivjet si teksti ma i mirë dramaturgjik bashkëko-
huer i vendit, ësht interpretue për herë të parë në sqe-
nën e Prishtinës, për me vazhdue mandej rrugën për afir-
mim të plotë në Lojnat e dyta teatrale jugosllave ,,Steri-
jino pozorje” në Novi Sad.
Politika konseguente e repertuarit, përpjekja me
tubue nji ansambël sa më kualitativ dhe. me pasë nji
kontakt sa më të ngushtë me shiquesat — këto janë ten-
dencat themelore të këtij teatri, të cilin prej ditës së
themelimit të tij po e udhëheq puntori i shquem i teatrit
Millutin Jasniqi. Të dy ansamblet e Teatrit populluer
krahinuer, prej themelimit të tyne, kanë krye bashka-
risht detyrat e tyne të punës tue formue fizionomin e tea-
trit të tyne si teatër bashkëkohuer socialist.
Megjithse gjatë pjesës më të madhe të sezonës Asht
i lidhun për Prishtinë, Teatri populluer krahinuer ka si
fushë pune tanë Krahinën tonë. Turneja e madhe e verës

60
 bëgje
n

Teatr i popu luer krah inuer n ë Pri ishtinë

6 1
 në mbarim të çdo sezone Asht bë tashmë tradicionale, e
në kohë të fundit teatri viziton gjithnji e më shpesh
vendet e ndryshme të Krahinës sonë edhe gjatë sezonës.
Ma se dy qind e tetë mijë spektatorë në 928 çfaqje në
teren jashtë Prishtinës e vërtetojnë ma së miri se teatri
me plot të drejtë mban emnin e Teatrit populluer kra-
hinuer. As udhtimi i lodhshëm që zgjat më se nji muej,
as sqenat shpeshherë të papërshtatshme në teren nuk
janë paraqitë si pengesa të pakalueshme për të dy an-
samiblete këtij teatri që me çfagjet e tyne të mbërrijnë
edhe.deri.
në kandet më të largta të Krahinës sonë tue
paraqitë gjithnji me plot entuziazëm rezultatet më të mira
të punës së vet..

“ pt LARËSE -
gj ST 9
“See

Sqenë nga ,,Aty

aiku dsht fati” i
V. Popoviqit

Teatri i kushton kujdes të posaçëm gjithashtu edhe

ngritjes profesionale tantarëve të vet, sepse vetëm në
kët mënyrë do të jetë në gjendje me krye detyrat gjith-
njie më të ndërlikueme dhe më serioze që po shtrohen
para tij prej sezonës në sezonë. ' SE
- Përveç ndikimit të tij të drejtpërdrejtë në turmat me
anë të çfaqjeve, antarët e këtij teatri u japin ndihmë të
madhe edhe teatrave amatore të Krahinës sonë, numri
dhe funksioni i të cilave në vjetët e fundit po bëhen
gjithnji ma të randsishëm. Kurset e ndryshme nër art,
regji e sqenografi kanë mundë me u organizue me suk-
ses në saje të kuadrit profesional që po grumbullon te-

62
atri gjithnji e ma tepër. Teatri ësht vi mandej në kon-
takt të vazhdueshëm me shkollat e krahinës sonë si në-
përmjet t'organizimit të çfaqjeve të posaçme për rinin
shkollore ashtu edhe me angazhimin e antarëve të vet
për udhëheqjen e seksioneve të dramës nëpër shkolla,
tue e zgjanue në kët mënyrë veprimtarin e tyhe në nji
rreth më të gjanë.

Sqenë nga ,Ha-

lit Gashit” i Xh.
Dodës

Në teatër vepron me sukses këshilli teatral

si organ
i qeverisjes shoqnore, i cili ësht formue në vend të kë-
shillit të deriatëhershëm drejtues të vetqeverisjes. Ky
ndryshim nuk ka qenë aspak formal. Përkundrazi, ai ka
shënue fillimin e nji etape të re në zhvillimin e kësaj
themelate. Së bashku me Këshillin artistik, organin më
të naltë artistik të kësaj themelate, këshilli teatral për-
piqet që ky. teatër të Jetë gjithmonë në naltsin e dety-
rave të tij.

ANSAMBLI I VALLEVE POPULLORE TË KOSOVË-METOHIS

INë fillim të vjetit 1949 u formue në Prishtinë An-

sambli i kangëve dhe i valleve popullore me qëllim që
në radhë të parë ta ruejë dhe ta çfaqë thesarin e madh
të kangëve e të valleve popullore, sidomos shqiptare, të
cilat deri atëherë nuk kanë qenë aq të njoftuna ose të
ruejtuna. Në fillim duhej me zgjedhë ato që kishin vlef-
të në kët pjesë tartit populluer, me i nxjerrë nga ano-

63
nimitetit dhe me i ruejtë në formën e tyne artistike bu-
rimore. Ph,
I përbamë prej të rijsh të cilët iu vunë me vullnet e
hov punës së tyne artistike, ansambli kryesisht realizoi me
sukses detyrat e veta. Gjatë disa vjetëve të punës sëtij, an-
sambli vizitoi përveç viseve të Krahinës sonë, edhe disa
vende të republikave fqinj tue i njoftë njerzit tanë me fol-
klorën e pasun dhe interesante të kësaj Krahine. ,,Loja
e Rugovasëve”, ,,Shota” dhe shum kangë e lojna tjera
popullore të përpunueme e t'interpretueme në mënyrë in-
teresante, edhe sot, shum kohë mbas shpërndamjes s'an-

Ansambli në Festivalin e kulturës nacionale

samblit, kanë vendin e tyne në programet e ansambleve

tjera të përhershme në vendin tonë.
Mbas shpërndamjes s'ansamblit të ikangëve dhe të
valleve popullore të Kosovë-Metohis, funkcionin e tij e
muer Ansambli i ri amator i kangëve dhe valleve popu-
llere në Mitrovicë, i cili për nji kohë të shkurtë shënoi
rezultate të bukura. Përveç çfaqjeve të suksesshme në

64
Mitrovicë dhe në rrethin e saj, ky ansambël korri sukses
të mirë edhe në çfaqjet e tij në Mekonë dhe në Nicë, në
Francë. M,

. FILMAT DOKUMENTARË DHE ARTISTIKË ME

TEMATIKË TË KOSOVË-METOHIS
'Si dhe .degët tjera të veprimtaris kulturore, ashtu
edhe arti i shtatë — filmi — gjeti tokë të plleshme ve-
primtarije në Krahinën tonë. Deri më tash janë incizue
disa filma dokumentarë dhe nji -artistik me tematikë
nga jeta e Kosovë-Metohis, ndërsa janë tue u bë përgatit-

Nji sqenë nga

filmi i parë me
tematikë nga Ko
sova e Metohija

je edhe për inciziumi e disa ,dokumentarëve” të ngjaj-

shëm dhe të njij filmi artistik, i cili duhet të jetë vazhdi-
mi itë parit. , DO ,
Kah mbarimi i vjetit 1950 publicistja dhe letrarja
Frida Filipoviqi ka shkrue scenariot e para të Krahinës
sonë, të cilat pak më vonë-i realizoi ndërmarrja e filmave
,Avalla-film” e Beogradit në. regjin e Zhivorad Mitrovi-
git. Në-kët mënyrë u fotografuen: edhe kuadrat e para
të Kosovë-Metohis — filmat dokumentarë ,,Drita e. parë”
dhe ,Motivet e Prizrenit”, të cilët në mënyrë dinamike

65
dhe shum interesante tregojnë disa momente të jetës së
njerëzve që kanë trashëgim mjaft të vështirë, por dëshi-
rë të fortë dhe energji për krijimin e së res dhe së mirës.
Në filmin e parë ësht tregue ndërtimi i centralit elektrik
n'istok (nji qytetth i vogël afër Pejës) dhe depërtimi i
dritës së parë, jo vetëm nëpër shtëpija, por edhe në vetë
njerzit. , Motivet e Prizrenit” megjithse me tendencë të
spikatun kontrastesh, tregojnë besnikisht dhe argumen-
talisht disa momente të jetës së këtij qyteti tonë mjaft
interesant. yni
Më vonë, simbas scenarit dhe koncepcionit të Millan
Shtërbcit, u inçizuen edhe dy filma mjaft të suksesshëm
dokumentarë të Kosovë-Metohis, ,Dëshimtari” dhe ,,Në
zemrën e Kosmetit”. Të dy filmat janë fotografue në

“ Nji sqenë riga

: ,Eshaloni t dr.
AV”

xeheroren ,, Trepça”, në Zveçan. I pari tregon shkurt zhvi-

llimin e, kësaj xeheroreje dhe nji moment karakteristik
të ditëve tona që ngjet në ,,Trepçe”, kurse ecunija e fil-
mit të dytë ësht diçka më e gjanë dhe më me përmbajte.
Filmi dokumentar ,,Në zemrën e Kosmetit” tregon për nji
akcident të rastsishëm midis njij grueje të huej me apa-
rat iotografik që don me marrë me vedi si kujtim —
kush e din se për çfarë arsye — disa fotografina Shqipta-
rësh tue udhtue — dhe të njij djaloshi, Kosmetas, i cili
kundërshton gruen e huej dhe nuk lejon që të fotogra-

66
fojë njerzit tanë ashtu si dëshiron ajo. Millan Shtërbci
me kët film krijoi nji vepër të vlefshme, që Asht vu
në dukje dhe shpërblye në festivale filmash të vendit dhe
të huej.
Mandej janë fotografue edhe dy-tre filma tjerë do-
kumentarë: ,, Festivali krahinuer i kulturës kombtare”, i
cili jep nj pasqyrë më të madhe të kësaj reviste madh-
shtore të krijimtaris kulturo-artistike të Shqiptarëve,
Sërbëve dhe Malazezëve të Kosovë-Metohis ,, Panorama
e Pejës” — ku janë vizitue me kinoaparat pjesët më të
mira dhe ma të bukura të këtij vendi turistik, monumen-
tet dhe karakteristikat tjera interesante.
“ Përpos filmave dokumentarë, ,,Zhurnali” ka paraqitë
shpeshherë reportazha dhe historina të ndryshme nga jeta
dhe puna e popujve të Kosovë-Metohis.
Por, s'ka dyshim se ajo që ësht mbërritë më së shum-
ti në kët fushë asht filmi i parë artistik ,,Eshalloni i dok-
torit M.” prodhue nga ndërmarrja e filmave ,UFUS” të
Beogradit, me motive të Krahinës sonë. Ky ishte jo vetëm
filmi i parë artistik i Kosovë-Metohis, por edhe filmi i

M, Jasniqi nm” ,,Eshalonin e

dr. M”
—I
se
ta

N
parë përgjithsisht i kalibrit t'atillë në kinematografin ju-
gosllave, që korri sukses të paharrueshëm te publiku dhe
ishte njani prej filmave të vendit që ësht shique më së
shumti. ,Eshaloni i doktorit M.” ësht çfaqë edhe jashtë
shtetit dhe asht pritë mirë edhe atje.
“.Scenarin për kët film e kanë shkrue Zhivorad Mit-
roviqi dhe M. Zega, kura regjisor ka qenë vetë Zhivorad
Mitroviqi.
Rolet kryesore në.film i kanë luejtë:. Ilija Djuvale-
kovski, Severin Bjeliqi, Nagja Poderegini, Marjan Lovri-
qi e tjerë. Në kët film kanë luejtë edhe disa artista të Pri-
shtinës — Millutin Jasniqi, Abdurahman Shala e tjerë.
Lajtmotivi i filmit ësht transportimi, bajtja e njij
grupi partizanësh të sëmundë nga epidemija prej Dragashi
për Prizren, të rrethuem prej anmikut, dhe të gjitha
vështirsit që has ky eshalon, në krye me mjekun, deri-
sa të mbërrijë në cak.
Në kohët e fundit po ndëgjohet se do të bëhet inçizixi
mi dhe vazhdimi kso
i të doktorit M.” dhe ma-

A. Shala luen edhe në fil—

min e dytë artistik ,hafali
në qiell”
dje në kolor, gati me të njajtët artista dhe ekipë teknike,
për të cilin e ka' shkrue scenarin. gjithashtu. Zhivorad
Mitroviqi, i cili edhe do t'udhëheqi regjin. Titulli i punës
së filmit ësht sKurtha”.

ARTISTAT TANË NË FILM:

Artistat .më të shquem të Teatrit të bimën sonë

vjetëve të fundit dhanë nji kontribut të çmueshëm për
realizimin e disa: filmave artistkë jugosllavë. Përveç Mi-
llutin J asniqit, artistit dhe drejtorit të Teatrit populluer
krahinuer, i cili luejti për herë të parë në filmin ,,Do të
jetojë ky popull”, më 1947, në të vërtetë në filmin e dytë
artistik jugosllav mbas clirimit, si artist filmi me kua-
litete të shqueme, u dalluie vjetëve të fundit edhe Abdu-
rrahman Shala, artist dhe regjisor i ansamblit shqiptar
të Teatrit populluer krahinuer në Pristinë. Mbas rolit të
ballistit në filmin ,,Eshaloni i doktorit M.”, Abdurahman
Shala interpretoi tash edhe nji prej roleve në filmin
skafali në qiell”.
Mbas nji epizode interesante të. Ebi ballist në
vHshalonin e doktorit M.” Millutin Jasniqi interpretoi
edhe nji rol të randsishëm karakteristik t'Italianit në fil-
min jugosllav ,Dheu i huej”. Përvoja e tij, talenti 'dhe
animi kah interpretimi realist e shtinë në radhën e atyne
artistave të cilët sigurisht do i shofim n'ekran edhe në
tardhshmen.
Angazhimi i artistave tënë për rglë) gjithnji ma të
mëdha në film Asht padyshim edhe nji shej pranimi kua-
litetesh tartit teatral. në Krahinën tonë.

KINEMAT
Në teritorin e Kosovë-Metohis, punoinë tash 37 kine-
ma permanente me afër 11.000 -vende..: Mandej janë
edhe shtatë kinoprojektorë, gjashtë prej.të cileve janë
lëvizësa dhe shërbejnë për kinema -shetitse, si dhe
nja 22 kinoprojektorë për shirit të ngushtë, “me. të ci-.
lët çfaqen' të shumtën filma mësimorë, dhe filma për ilu-

69
strim të ligjeratave të ndryshme nga lamija e formimit
dhe e edukimit të të rritunve. Sallat për shumicën e
këtyne kinemave janë ndërtue mbas çlirimit, si në Pri-
shtinë, Mitrovicë, Pejë, Prizren, Gillan, Zveçan, Ferizaj,
Kamenicë, Sërbicë, Gjurakovc e vende tjera. Shumica e
tyne janë moderne dhe janë vende tërheqse për zbavit-
je kulturore. Në më tepër se gjysmën e kinemave funk-
cionojnë kinoaparatura të reja të vendosuna në kabina
të rregullta. Janë instalue edhe mjete tjera të duhuna
teknike. Në Prishtinë, ku veprojnë katër kinema, tash'
vonë ësht ndërtue dhe çelë edhe kopshti i bukur veruer,

Kinemaja në Ferizaj

ku do të çfaqen në bez të gjanë, krahas me sallën e Ki-

nemas ,,Omlladina”, edhe filma të punuem në teknikë
sinemaskopi. Duhet me theksue veçanisht se shkollat kanë
nji numër të madh dijaprojektorësh si dhe shtatë kino-
projektorë për shirita të gjanë 16 milimetrash. Edhe disa
universitete puntore si në Mitrovicë, çfrytzojnë kinopro-
jektorët e vet për çfagjen e filmave, të cilët po shërbejnë
shum mirë si mjete konkrete me rastin e mbajtjes së li-
gjeratave nga lamijet e ndryshme të jetës. Nuk asht e

70
 tepërme me shtue se po përdoren në katedra të ndry-
shme t'universiteteve popullore edhe shum aparate me
projekcionstatik. Duhet me theksue veçanisht se në-
për katunde të Kosovë-Metohis
kemi afër 50 salla shtë-
pijash: kooperative të cilat janë mjaft komode dhe të për-
shtatshme për çiaqjen-e rregulltë të filmave. Gjashtë
kinema shetitse, puna e të cilave gjatë kohës së fundit
u ba , gjithnji më .intenzive dhe po shifet mirë
dobija e tyne, dalin dhe japin cçfaqje në 62 ka-
tunde të Krahinës. Kur dijmë se edhe shum katunde,
sikurse Dragashi, Gjurakovci, Sërbica, Ranilluga, Vitina,
Kamenica, Zubin Potoku, Deçani e tjera, kanë kinemat
permanente për çiaqjet e të cilave mbretnon interesim
i madh te prodhuesat bujasorë, atëherë do të kemi pamje
të vërtetë të rezultateve të dukshme që janë mbërrijtë në
kinofikimin e katundeve. Tash e mbas kësaj çashtjeje do
t'i përvishemi edhe më seriozisht. Kujdes i veçantë do t'u
kushtohet formave më efikase për t'ua afrue filmin edhe
katundeve më të largta, në rend të parë, me anë të
kinemave shtetitse.
. CÇfaqjet e filmave i shiqojnë mbrenda vjetit nga nja
2.500.000 spektatorë. Kjo tregon se filmi në kët mes u bë
shum i popullarizuem dhe po zgjon interesim shum të
madh te njerzit e të gjitha shtresave dhe moshave, sido-
mos te rinija. Prandej sallat e tashme nuk mund të zanë
të gjithë publikun, që dëshiron me pa filma kështuqë do
të ndërmerret zgjanimi “i mëtejshëm dhe përmirsimi i
rrjetës së kinemave.
Gjatë gjashtë vjetëve të fundit në E. e ki-
nemave në Kosovë-Metohi janë çfaqë 712 filma timpor-
tuem dhe 60 filma artistikë të prodhuem në vendin tonë.
Ligji i ri për filma parasheh mprojtjen e filmit tonë dhe
e ven në pozitë krejt të kënaqshme materiale. Tek e
mbramja, edhe vetë publiku po tregon afri të plotë ndaj
filmave vendas, si artistikë ashtu edhe tjerë, çka edhe
kuptohet kur dijmë se njerzit dëshirojnë gjithmonë që të
shohin në film momentet e realitetit që ekziston para tyne
dhe në të cilin marrin pjesë aktive edhe ata vetë.
Për ta përmirsue në: tansi përbamjen e repertuarit
dhe për ta përputhë me dëshirat dhe nevojat e publikut,
pranë gjashtë kinemave të mëdha ekzistojnë këshillat e

PA
veçanta për zgjedhjen e filmave. Këto këshilla në prak-
tikën e tyne kanë si udhëheqje parimet ideologjiko-artis-
tike, tue ndihmue kështu që të mënjanohet dominimi i
momentit tregtar në përbamjen e repertuarit, i cili mo-
ment do të mund ta dobsontë ndikimin pozitiv të. filmave
të zgjedhun kësisoji në vetëdijen dhe kulturën e shtre-
save të gjana të spektatorëve.
Në programet e kinemave të Kosovë-Metohis gjinden
filma prej të gjitha vendeve të botës, të punuem me ve-
prime të ndryshme, mandej me caqe të ndryshmë artis-

Shtëpija e kulturës në Gilan

tike dhe me qëndrime të ndryshme ndaj jetës. Asht inte-

resante me përmendë prej njij analize shënimin, simbas
të cilit nja 30 përqind të filmave të këtij repertuari janë
drama socialo-psikologjike, 11 përqind janë filma vestern
e 59 përqind janë filma të vendit tonë, çka i përgjigjet
kryesisht vëllimit të prodhimtaris së tashme. Nji anketë
tregoi se filmat e mirë, sikurse janë ,,Mos kthe kryet, 0
bir”, Paret e kqija”, TË mëdhejt e të vogjlit” — u De
tën mirë prej publikut.

72
 Ndër filmat e jashtëm më të mirë, u përshëndetën
dhe u shijuen spontanisht filmat ,,Tramvaji i quejtun dë-
shirë”,, ,,Marti”, ,Rashomoni”, ,,1 katërdhetë e njiti”,
s,dan' Hus”, ,Sikur të gjithë djemt e botës”, ,,Shkallët
për personelin shërbyes”, ,, Buka, dashunija dhe gjelozi-
ja”, ,, Fantazma e përkulun”, ,,Otello”, ,, Kryqi.i shtatë”,
,, Vendi nën diell”, ,,Ajo luejti vetëm nji verë”, ,,Nana”,
5, Vllaznit” dhe shum tjerë. Asht e sigurtë se kinemat janë
faktori ma ndikues në planin e formimit të kuptimit për
të bukurën në publikune gjanë. Ndonse disa filma të
prodhuem me seri, që kanë vetëm spektakël të cektë e
të thatë të: shumtën me mbrendi kriminalo-aventuriste,
mund të shprehen negativisht n'edukimin e spektatorëve
të. rij, rrethi shoqnuer paraqitet si rregulluesi kryesuer
dhe si refuzuesi i parë i çfagjeve negative në bezin e ki-
nemas. Këndej edhe kuptohet pse po flitet shum për fil-
min përgjithsisht — madje si spontanisht, në takime të
njerëzve, ashtu dhe në pikëpamje torganizueme — në
diskutime që zhvillohen pranë universiteteve puntore e
popullore, në klubet kinematografike të shkollave, në
shtyp dhe në radio.

QENDRA PËR FILMIN MËSIMUER DHE ARSIMUER

NË KOSOVË- METOHI

kandsija dhe dobija e filmit mësimuer-arsimuer në

shkollat dhe organizatat e themelatat ë ndryshme kultu-
ro-arsimore, po vërtetohet dhe konfirmohet praktikisht
gjithnji e më tepër. Prandej u formue në Prishtinë Qe-
ndra për filmin mësimuer-arsimuer të Kosovë-Metohis.
Kështu, ky lloj i filmit, që Asht në të vërtetë nji ndër
mjetet ma ndikuese dhe më të forta edukative dhe pro-
pagandistike, fitoi forumin që do të merret me problemet
e përdorimit të tij në formimin profesional dhe të për-
gjithshëm dhe n'arsimimin e masave të gjana. Ky forum
do të paraqitet kështu edhe si lidhje midis sipërmarrjeve
për prodhimtarin e filmave dhe organizatave që janë t'in-
teresueme për içnizimin e filmave të ndryshëm të
shkurtë.

3
 Qendra po merret tash kryesisht me problemet e fil-
rait të ngushtë, i cili ësht më ekonomik dhe më i për-
shtatshëm në përdorim për publikun e gjanë në krahasim
me filmat e gjansis normale. Përpos përpjekjeve që numri
i 32 kinoaparaturave për shirita 16 milimetrash të për-
trihet, Qendra po mirret me formimin e shërbimit për
meremetime dhe ruejtje të këtyne mjeteve. Kjo theme-
latë iu përvesh seriozisht krijimit të filmotekës, e cila ka
qysh tash më se 100 filma të shkurtë. Janë porositë. edhe
nja 80 kësi filmash. Në kët kinotekë më së shumti ka
filma mësimorë, shëndetsorë, bujqsorë, historikë, turis-
tikë e tjerë. Mbrenda njij kohe të shkurtë, me distribu-
cionin e këtyne filmave Asht shtue shum interesimi për
përdorimin e tyne praktik. Ilustrimi prore ma i shpeshtë
i ligjeratave popullore me kësi filmash dhe formimi i ki-
nemave për çfaqjen e filmave me shirit të ngushtë nëpër
katunde, filet pikrisht në favor të kësaj gjëje.
Për t'ia dalë qëllimit sa më plotsisht, Qendra ka para-
pa edhe me inçizue filma nga të gjitha lamijet e jetës shoq-
nore, ekonomike dhe kulturale në Kosovë-Metohi si dhe
ime sinkronizue në gjuhën shqipe nji numër bukur të
madh filmash të zgjedhun. Janë inçizue gjithashtu edhe
disa storina nga jeta e përditshme në kët Krahinë për
sthurnal” dhe ësht parapa t'inçizohen edhe reportazha
kinematografike për katundin dhe kooperativizmin, të
cilat do të hyjnë në ,,zhurnalin për katund” që do f'or-
ganizohet së shpejti në Sërbi.

KZt linil LIJAU:

V.
i) (aj A
SELI)TIA
E
SH
Jy,
ILI
ESHTË CIOCIYIS
1 an EKSH

vE
SKOQITITI
SAOTUILË
 ZHVILLIMI I ARTEVE FIGURATIVE

GJENERATA E PARË E PIKTORËVE TË

KOSOVË-METOHIS.

Pa marrë parasysh ëraditët e pasuna dhe trashigimin

e përmendoreve monumentale të kulturës dhe të freskave
për të cilat Kosovë-Metohija janë të njoftuna edhe ja-
shtë kufijve të vendit tonë, artet figurative në format e
tyne bashkëkohore filluen të zhvillohen në kët Krahinë
vetëm mbas çlirimit.
Nëqoftëse përjashtohen interesimet e disa piktorëve
të dalluem, sikurse janë: Ljuba Ivanoviq, Beta Vukano-
viq, Vlaho Bukovac, për motivet e Metohis, mund të thu-
het se prej artistave të vendit” në kët krahinë, qysh pa-
ra luftës, vetëm Vllada Radoviq Asht paraqitë me sovra-
nitet. Ai, përveç tjerave, ka merita të veçanta për zhvi-
llimin e artit të pikturës në Kosovë-Metohi, dhe sii
tillë, ësht bartës i disa shpërblimeve dhe dëshmive të nal-
ta. Vllada Radoviq merret me pikturë, në rend të. parë
me akuarel, më se tridhetë vjet. Për kët kohë ka reali-
zue më se njiqind punime me vleftë të veçantë për të ci-
lat, në kushte të caktueme, kanë dhanë mendim të vo-
litshëm piktorët e dalluem të vendit tonë: Lubarda, Qe-
lebonoviq, Bjeliq etj. Para luftës ka ekspozue në Pejë, si
edhe në dy ekspozita pranverore të ,,Cvijeta Zuzoriqit”
në Beograd dhe njiherë, me grup, në Shkup. Mbas. çli-
rimit ka organizue shum herë ekspozita të pamvaruna në
Pejë, Prishtinë dhe Mitrovicë, e në ekspozitat e rregullta
pranverore dhe vjeshtore të ULUS-it, si antar, ka marrë
pjesë 19 herë, dhe disa herë nëpër ekspozitat lëvizse.

T
ça
i ungyapa 2 24ha10N 'DLAOPDU tër pës :
p pje
sa
Numri. më i madh i punimeve të tija janë ble në Prishtinë:
dhe Beograd, e pëlhurnat e tija gjinden të shpërndame
edhe nëpër qytetet tjera të vendit tonë (Kraljevë, Shkup,.
Cetinje) si edhe përjashta (Moskë, Rangun, Tiranë, Sofje).
Me mjete artistike Vllada Radoviaq i jep formë asaj që:
për çdo ditë qëndron para syve të tij: Gryka egzotike e
Rugovës dhe pejsazhet e Bjeshkëve të Namuna, folklori i.
burimit, veshjet partriarkale, me ngjyra të gjalla. Me af.
rast përpiqet me e caktue psikollogjikisht fizionomin dhe
karakterin, më potencue dramaturgjin që kështu me vë sa:

V. Radovig: Budva

më shum në dukje atë çka ësht e bukur. Nuk e don diellin,

sepse ai ia vret koloritin dhe krijon efekte të: teprueme.
Në veprimtarin e tij të begatshme ka shum sende të gja-
lla shkulë prej realitetit dhe të shprehuna me emocion të:
shëndoshë, sinqerisht, që në të vërtetë asht persisht për
q
vleftësim të vazhdueshëm.
Rrajët e krijimtaris. pikturore të Vilada Radoviqit.
janë në Pejë. Tanë energjin e tij e ka shkri për ngjalljen
e jetës kulturore në kët qytet të vjetër të Metohis.
Asht interesant se edhe djali i Vllada Radoviqit, i.
cili studjon në Akademin e artit të pikturës në Beograd,
si dhe dy vajzat — Dragica dhe Bllagica, që kanë krye

ATË
shkollën e mesme tPartit në Pejë, merren me sukses
me pikturë. N'ekspozitën kolektive t'artistave të rij të
pikturës, mbajt tash shpejt në Prishtinë, ësht dallue Blla-
gica, sidomos me ,,Motivin nga Peja”, pikturë me ngjyra
voji. Kështu, në nji ndërtesë të vjetër në Pejë, ndodhet
ateljeui tanë i nji familjeje, prej së cilës dalin në botë
punimet të BËNshkyemë me katër emna e me nji
mbiemëni
Mirëpo, mbas luftës u ngrit edhe nji plehoatë e tanë
piktoresh të rij te na.
Dallim të veçantë, padyshim, meriton edhe piktori
Rufim Llazoviq. Nji kohë ai ësht marrë edhe me pu-
në pedagogjike dhe ka kontribue shum n'aftsimin e gje-
neracioneve të reja të piktorëve të Kosovë-Metohis. E
tash asht angazhue në punë si ekspert për përpunimin e
fresqeve (pikturave mbi mur) n'Entin Krahinuer për
mprojtjen dhe studimin e përmendoreve kulturo-histo-
rike. Rufim Llazoviqi së bashku me B. Doqiqin kanë korrë
sukses edhe në përdorimin e artit të pikturës dekorative
dhe ilustracionit. Deri tash ka bë me sukses shum pllakate
turistike dhe prospekte tjera (prej të cilave, zgjidhje të
suksesëshme i ka dhanë asaj, me të cilën thirren turistat në
Pejë dhe n'afërsin e saj, e sukses të madh te publiku ka-
pasë edhe me ilustrimin e tekstit të Predrag Pajkiqit

N'ateleun e Shko
llës së mesme ar
tistike në Pejë
në rubrikën e iletores ,,Jedinstvo” me titull , Nga e ka
luernja jonë”. Llazoviqi përdor kryesisht tekniken e olios
(ngjyra voji). Tonet i ka të barazueme, marrëdhanja mi-
dis Sipërfaqeve t'errta dhe të ndritshme komponue me
mjeshtri e tërheqse. Në mënyrën e trajtimit të tij ka plot
elemente themelore. Ai u shmanget efekteve të shprazta
dhe të sipërfaqshme, dhe perherë thekson nxitjet e veta
dhe qëndrimin ndaj materjes që transponon. Pejsazhet e
tij ofrojnë pasunin e begatshme të koloritit, e portretet,
përvec kësaj, janë edhe psikollogjikisht të ndriçueme.
Bozha Prodanoviq ësht afirmue si nji prej grafikëve
më të shquem dhe tashma ka botue nji libër të posaçëm
grafik me motivet e Pejës dhe afërsin e rrethit. Në të
vërtetë, ai vazhdon traditat e mira të grafikës sonë dhe
vizatimeve, themelet e të të cilave i vuni i njomë dhe
i denji Ljuba Ivanoviq.
Në vargun e të rijve vërejtjen e Sashamirë ve t'artit
të pikturës e tërheq krijimtarija e pjekun e Skender Ho-
xhës, Sulejman Kadris dhe Muslim Mulliqit. Që të tre
janë piktorë të shkolluem dhe për ta tashmë mund të thu-
het se kanë fitue mjeshtrin. .me anë të praktikës dhe mbi-
zotnue vetit themelore të teknikës, me të cilën shërbe-
hen. Me zgjidhjet interesante dhe transponimin e mate-
rijes nga jeta e përditshme, me veçorit e trajtimit krijues
në mes tyne dallohet Skender Hoxha, disa punime të
sukseshme të të cilit i ka botue edhe revista ,,Jeta e Rë”.
Petar Pashiqi, sqenograf' i Teatrit populluer krahi-
nuer në Prishtinë, ka ra në sy të kritikës së pikturës vje-
tin e kaluem, me rastin e ekspozitës së vet të pamvarun
gë organizoi në Prishtinë dhe Mitrovicë. Në mënyrë re-
ljefe dhe shum bindse del në pah qëndrimi i tij ndaj
jetës. Motivet dhe portretet e tij, ngapak ekstreme, por në
çdo rast, me trajtim. bashkëkohuer, janë shum të transpo-
nueme dhe shprehin ashpër lirikën, e cila ësht ende në
to. Në ekspozitën e përbashkët të piktorëve të rij të Ko-
Sovë-Metohis që u mbajt sivjet, u dalluen punimet e tij
me titull ,Intimja”, , Humoreska e idhët” dhe uv
nga Prishtina”.
Në kët ekspozitë publiku e priti shua mirë dhe pik
torin amater, puntorin Marko Markoviq, prej gjashtë pu-
nimeve të ekspozueme të të cilit, tri u blenë. Si duket

9
 shrua aN :haouppo “dd '9
past e pare
pain,de fa në nNa PS Qe
KË
në paa
ye DË Ve
taPAR,
ET
ME
se
te
“i
pd
rm
ud
ND pa
Fr
Ka
ali
Pd
kx pe int HELë vë
PËrOS
PË
SË
VASTË

at
“4
SP
as
I
ai
2 AS ix
ATË
pedi
nj Ka
ater
ki Aa
e s
n
ES ' TV në
dpta
tagji
je Pe si “i pam)
kës ad tet
Mali
FA
 suksesin ma të madh e ka mërri në punimin ,,Ura”. Me
at rast ra në sy edhe debitantja e re Tatjana Pozdnjakova
me pikturën ,,Pjesë e nji toke”, me të cilën paralajmëron
“talentin. e saj të. madh, në të cilën me plot të drejtë
shpresohet shum. ,, Piktura ,,Vizioni i andrrave” i Mom-
cillo Iliqit, punue me mjeshtri dhe vetëm me paralajmë-
rimin e figurave — skeletëve, bën efekt në mënyrë su-
gjeruese. Para kësaj, Iliqi ka organizue dy ekspozita të
pamvaruna të punimeve të veta në Prishtinë dhe vendet
tjera, nëpër të cilat ka paraqitë afër shtatëdhetë eskipo-
nate, në mes të të cilave kanë dominue punimet me
ngjyra voji dhe pastelë. Ai ka dhanë prej vehtes më së
shumti në pikturën ,,Në bregun e lumit Nishavë”, ,Pla-
ku” dhe ,,Akti fetnnuer”. Mirëpo në disa punime të tij
del në pah synimi, madje edhe përkrahja e piktorëve
klasikë dhe të disa piktorëve bashkëkohorë si për she-
mbull Kuni etj.
Ekspozita e pamvarun e Mirko Ken ka qenë
ajo që ka pasë më shum publik, sepse e kanë vizitue disa
mija vetë. Shum krijime të tij janë përjetime të tregue-
me në mënyrë piktoreske. Në Prizren punon piktori fi-
llestar Bratisllav Stankoviq, i cili megjithse ende nuk
e ka gjetë shprehjen e vet dhe Asht krejt nën ndikimin
impresionist, prapseprap, shija e tij në përdorimin e ngjy-
rë-vjollcës, ësht mjaft interesant dhe plot njomësi fres-
kuese.

EKSPOZITAT DHE VIZITAT E ARTISTAVE

TË PIKTURËS

Që çfaqja për jetën pikturale në Kosovë-Metohi të

jetë më e plotë, pa dyshim duhet theksue edhe vizitat e
shpeshta të piktorëve prej viseve tjera të vendit tonë,
shumica prej Beogradit. Simbas shënimeve jo të plota,
deri tash krahinën tonë e kanë vizitue pothuejse nja
gjashtëdhetë. Nëpër disa vende kanë qenë hapë edhe
ekspozitat kolektive të ULUS-it, ,,LADO-s”, pd EZHIT” dhe
grupeve tjera piktorësh. LADO”, grupi më i vjetër pik-
tural i ULUS-it, formue qysh në vjetin .1905, n'ekspo-
zitën e tij i paraqiti antarët.e vet më të dalluem prej të

6 81
gjitha gjeneracioneve, sikurse janë: Paja Jovanoviq, Be-
ta Vukanoviq, Vasa. Pomorishac, Boshko dhe Olivera
Vukashinoviq, Dragomir: Glishig,' Ilija Kolareviq, Jefta
Përiq, Vlastimir dhe Zhivko Stojanoviq. Ekspozita të
pamvaruna kanë paraqitë shum. Që vetëm disa emna t'a-
tyne, të cilët gjatë vjetit të kaluem dhe sivjet u para-
qitën para publikut: të Kosovë-Metohis: Sabahudin Ho-
xhiq, Bozha Iliq, Ante Abramoviq, Krunislav Buljeviq
Së Slobodanka Kuzmanoviq, Draga Petroviq, Ke
,

Nga ekspozita e piktorëve të i

OR IF u Ke “er
në i

ko Shotra, Milica Diaiq). Nfroljub Aleksiq, Ljubomir

Cvetkoviq etj... Kështu, sidomos në vjetët e fundit, çdo
sezonë pikturale-i ofron edhe në kët mënyrë publikut
freskim të bukur 'dhe përjetime artistike të begatshme. .
Ekspozitat e pamvaruna dhe kolektive të pikturave,
dhe rrallë të punimeve skulpturale, janë llojet më të
shpeshta të manifestimeve pikturale në Kosovë-Metohi.
Prej vjetit në vjet, gjithnji ma tepër ato fitojnë në kua-
litet, përmbajtje dhe ' shumllojshmëni, me çka bëhen
gjithnji më tërheqës, e nëpër sallat e ekspozueme tërhe:
qin nji numër gjithnji ma të madh të publikut- -dashatmir
të sipërfaqeve të ngjyrueme, nëpër të cilat Asht spiktu-

82
rue” nji realitet i tanë dhe plot dinamizëm. Liogaritet se
në Kosovë- Metohi, prej çlirimit e deri tash, janë organi-
zue më, shum se njiqid këso ekspozitash. Me siguri mund
të konstatohet se ato kanë kontribue shum në kultivimin
e shijes dhe krijimin e kuptimit për estetikë te publiku
i gjanë. Ka ra në sy se veprat e piktorëve dhe skulpto-
rëve të dalluem bijnë në kontakt të ngushtë me shiquesat,
pa marrë parasysh paradijen e tyme për kët art fisnik,
dhe se ato me tregimin KG JOFITAS ndikojnë në vetëdijen.
e tyne. sa Ë

GALERIJA ARTISTIKE
Rezultatet e deritashme në kët lami taktivitetit kul-
turo-artistik kanë nxjerrë në shesh nevojen e hapjes së
njij galerije pikturash dhe frësqesh në Prishtinë. Tash-
më Asht marrë vendimi për formimin e€ saj, dhe pritet që
të rregullohen lokalet e përshtatshme. Eskponatet q ë do
të ekspozohen në muret e kësaj galerije prej kohësh' pre-
sin, të grumbullueme nëpër koridore dhe lokale tjera të
këshillave popullore, enteve e sipërmarrjeve. Nëpër këto
vende mund të mblidhen me qinda vepra të vlefshme ar-
tistike, të cilat meritojnë me u ekpsozue nëpër ekspozita
të përkohshme në galeri. Përveç kësaj, Pleqsija për Kul-
turë të Këshillit populluer krahinuer deri tash ka zba-
tue parimisht me besniki praktikën për blemjen e vepra-
ve më të çmuëshme prej cdo ekspozite, dhe prej këtij
fondi do të mundet me u plotsue nji ekspozitë e përher-
shme rregullue' me shije në galeri.
Mbasi krahina e Kosovë-Metohis Asht shembull kla-
sik me përmendoret e randsishme të kulturës së mes-
jetës më të cilat gërshetohen ndikimet e ndryshme të
Lindjes dhe të Perendimit, kopjet e origjinalet e fres-
qeve. të tyne do të zejshin nji vend më të madh në.
galeri. Sepse, pe anonim, që: kanë punue. .fresqet

të Nemanjes, shpesh 'e kanë habitë mbarë botën me BRE

tyne. Vetëm kopjet-e fresqeve prej ,,Zojës së bekueme
Levishka” (Prizren) e kanë përhapë lavdin € krijimtarëve
të vet në Angli, Gjermani, Hollandë dhe shtete tjera.

Gr i 83:
 Shum sish janë edhe modele të vetme të pikturimit në
mur, për shembull: Modeli ,,Shën Jovan” në kishën e
Graçanicës. Çka asht më interesant, portretet e shejtënve
janë krijue kryesisht simbas modeleve nga jeta, të cilat
piktorët i kanë pasë rreth vehtes së tyne, ka vleftë jashtë-
zakonisht të madhe si në historiografin ashtu edhe në teo-
rin e artit. Disa kisha të vjetra të shekullit XIV, si De-
çani dhe Patrijarkana e Pejës i kanë të ruejtuna shum
sende me vleftë artistike, mbishkrime të ndryshme vo-
rresh, kelshejta, temnjanica, bishtukë, klishet në dru,
sargi, ose mbeturina shejtnijsh dhe prijsash shpirtnorë,
bioblioteka, libra në dorëshkrime, madje edhe vetëm uni-
kate, për çka u hapën visarët në këto dy kisha. Ky the-
sar i begatshëm kultural do t'ekspozohet nëpër vitrina
dhe në mënyrë tjetër në mbrendsin e vetë kishave, dhe
kështu do të mund të shifen për së afërmi prej numrit
të madh të vizituesave dhe turistave të huej, e kjo do
të thotë se, mbas aq shekujsh, do të fillojë me krye nji
funkcion të paracaktuem dëshmues për të kaluemen e
bujshme. Për plotsimin e çfaqjeve të manifestimeve pik-
turale duhet shtue edhe faktin që skulptori prishtinas Pa-
ramendiq ateljën e vet ,,Kosovski bozhur” e hapi për
publikun e gjanë, e me këtë, në të mësojnë edhe disa
skulptorë të rij, të cilët tashmë dhanë provat e para të,
vleftës së tyne themelore.

KRIJIMI I E VE TË PARA SHKOLLORE

Shkolla e mesme e artit të pikturës (me drejtim pe-

dagogjik) në Pejë, themelue në vjetin 1949, ka kontribue
shum për përhapjen e kulturës së artit të pikturës dhe për
krijimin jo vetëm të kuadrit të mësuesave të vizatimit
për mësim në shkolla të mesme dhe ato tetëvjeçare, por
edhe për pergatitjen e numrit të madh të rijve që, me
dijen dhe shkathsin e fitueme, të perishihen në krijim-
tarin e gjeneracionit të vet. Fundi i fundit, këtë ma
së miri e vërteton edhe shënimi që shumica e pik-
torëve — të përmendun më parë — në nji mënyrë ose
tjetër, kanë të bëjnë me kët shkollë: ose janë mësimdhan-
sa në të, ose e kanë ndjekë si nxansa, kurse nji numër

84
 ë
jo i vogë I ka vazhdue shkolli imin n 'Akadem Ie ar tit t
.

pikturës dhe atë tartizanateve në Beograd. Në kët shko-

“e

llë, e cila tashma ka dhanë kat

S9
S8 0

e
më

D
TO

V
Pa

SQ

AS
Eu

U E

i cm
suesa 1 ë viza tim it , mësojnë

GO
agë
U TD

ARI
nm ER
5
Shq 1p tar , S ër b 2 “UK, Malazezë,
ts

D
8
S hum pre i tyne jan t talentuem dhe kanë vullnet të
madh për me ia m b ërri q ëllim it — me u aftsue në lamin
ee

e ari i t t ë pi ikturës
sogji
M e 8 jithqë s h kolla ka drejtim peda-
ë
SJI k aim osfera kr ijuese n të asht plot shprehje dhe

SN
krah

Aj

ska
KË SE

to,
AJ

ka
D
pe

- Muslim Mull iqi

mt KAT

pë pe kahkei
E
AG

,
SST

SH

Katundarja
i
TË
dinamikë. Karakteristika themelore e saj ësht përpjekja
e vrullshme rinore për me gjetë shprehje sa ma të për-
sosun dhe të përshtatshme. Gadi gjithë nxansat përje-
tojnë për kushtimin e tyne, tue punue përhetë nga ndo-
nji send në ris, skulpturë ose me gurëz tue radhitë ndo-
nji mozaik. Për suksesin e realizimeve të tyne. dëshmojnë
më së miri ekspozitat kolektive që organizohen. në fund
të çdo vjeti shkolluer, e për çdo vjet së paku tre deri në
shtatë nxansa organizojnë edhe ekspozita të pamvaruna.
Për ta mund të thuhet se paraqesin ngjarjen e vërtetë në
jetën kulturale të Pejës. Përveç kësaj, disa nxansa janë
përherë tangazhuem si sqenografë dhe piktorë ose pjesë-
marrësa në Teatrin amator të qytetit. Edhe të gjitha llojet
e propagandës konkrete — pllakatat, prospektet, harqet
triumiale, parullat, reklamat etj... — janë realizime të
rregullta të nxansave të kësaj shkolle. Ata kanë ilustrue
edhe muret ë shtëpis së pionerëve në Pejë me motive
nga leteratyra fëminore dhe e kanë përpunue. me estetikë
pjesën e mbrendshme të ndërtesës së tyne shkollore.
Megjithqë shum të zanun, sepse për çdo javë kanë
nga 40 orë mësim, prapseprap këta nxansa ia mbërrijnë
me punue edhe pamversisht, ose me e kalue kohën në
bibliotekë, tue lexue leteratyrën profesionale, e cila Asht
e begatshmesme reprodukcione të çmueshme të piktorëve
më të dalluem të vendit dhe të huej. Ata kanë në dispo-
zicion edhe epidiaskope, përmbledhje të pasuna mode-
lesh prej gipsi, e shkolla angazhon për ta edhe modele
të gjallë. Në kët mënyrë zhvillimi i landës i shmanget
verbalizmit në mësim, për çka kontribuojnë mjaft edhe
ekskurzionet, nëpër të cilat nxansat njifen me përmendo-
ret kulturale, me veprat që ruhen nëpër muzeume dhe
galeri pikturale dhe me motivet interesante që hasin nëpër
të gjitha viset e vendit tonë.

ze de

Nga gjithë sa u tha del përfundimi se artet figurative,

e veçanisht krijimtarija pikturale, në Kosovë-Metohi Asht
mjaft e begatshme si përkah përmbajtja ashtu edhe shum-
llojshmënija. Nëqoftëse kësaj i shtohet fakti që. krijim-
tarija e ka zanafillën e vet prej trashëgimit tepër të vor-

86
fën, atëhere me plot të drejtë mund thuhet se veprat
që janë krijue deri tash, kanë randsi shum të madhe.
Në përgjithsi, punohet mjaft, dhe në përpjestime të më-
dha, dhe, megjithse distanca kohore pothuejse nuk egzi-
ston, mund të thuhet me siguri që ky kuantitet do të
përpunohet dialektikisht në nji kualitet më të naltë. E
ky asht qëllimil
 SHTYPI DHE RADIO

Rranjët e shtypit përparimtar në : Kosovë-Metohi

rrjedhin deri-diku nga perioda midis dy luftave bothore,
kur ideja përparimtare (e shprehun për herë të parë edhe
me gjuhën shqipe) Asht përhapë atëherë me fjalë të
shkrueme — me anë të pllakatave, afisheve, letrave dhe
ivroklamatave të Partis komuniste të Jugosllavis. Mirëpo,
vetëm gjatë betejave në kohën e Revolucionit u nxorën
fletoret dhe revistat ,,Zani i popullit” dhe ,,Lirija” dhe
u botuen gjana të shkurta publicistike për nevojat aktu-
ale politiko-ideologjike. Në të vërtetë gazetarija dhe pu-
blicistika e Kosovë-Metohis fillojnë njikohësisht me arti-
kujt dhe shkrimet tjera tudhëheqsave të Lëvizjes nacio-
nal-çiirimtare — Ramiz Sadikut, Pavle Joviqevigit, Bo-
ro Vukmiroviqit, Fadil Hoxhës, Mita Milkoviqit, Men-
met Hoxhës, Ismet Shaqirit, Boshko Qakigit, Hajdar Du-
shit dhe luftarëve tjerë të parë dhe puntorëve politikë.
Menjiherë mbas çlirimit filluen me u botue edhe
fletoret e para të rregullta , Jedinstvo” në gjuhën sër-
bishte dhe ,,Rilindja” në gjuhën shqipe, e menjiherë
mbas tyne filloi të botohet edhe fletorja ,,Zani i rinis”.
Në vjetin 1945 u themeluen në Prizren, ku ishte krye-
qendra e Krahinës, edhe dy sipërmarrje botuese — ,,Mi-
lladin Popoviq” dhe ,,Progres”, të cilat, përpos shtypjes
së këtyne fletoreve, botuen edhe tetëmbëdhetë broshura
dhe libra të ndryshme të vllimit më të vogël dhe me
mbrendi politike, shkencore-popullore dhe beletristike.
Sot duhet me i shtue kësaj gjëje edhe revistën letrare
Jeta e re”, iletushkën për fëmij ,,Pionieri”, revistën për
arsim shëndetsuer ,,Shëndeti”, fletoren ,,Poljoprivredni

88
glasnik” dhe nji numër të madh buletinesh që botojnë
odat e ndryshme dhe organet e Këshillit populluer të
Krahinës.
Madje tash edhe disa shkolla (në Mitrovicë dhe Pejë)
kanë fletoret e tyne, në të cilat botohen punime të shkrue-
me nga penda e rinis. Në Mitrovicë, përpos buletinit të
xeheroreve dhe shkrijtoreve të plumbit dhe xingut ,,Irep-
ça”, botohet edhe nji fletore e rinis për çashtje të kul-
turës, artit dhe jetës shoqnore. Duhet me përmendë veça-

Se Ri

KS
ART. 5 katë SHESË A

Shtypi filloi me trakte e fletore dhe revista ilegale

gjatë LNÇ

nisht se deri tash kanë dalë bukur shum fletore, të cilat

janë riorganizue ose kanë pushue së botuemi, si përshem-
bull ,,Ndërtuesi”, , Agimi”, ,, Përparimi” ,,Bujku i ri”,
Buletini fiskultural, revistat dhe fletoret teatrale në Pri-
shtinë dhe Mitrovicë, fletorja ,, Trepça” e tjera.
Kushtet grafike në fillim ishin të këqija: në nji kthi
në terrtë dhe të zapullimshme tish Bashkis së qytetit
ishte vendosë radhitsja e parë e ,,Jedinstvos”. Germat e
vjetra, të shumtën garmond i papërshtatshëm, ishin të

59
'çrregullueme, madje edhe të shkapërderdhuna grumbuj-
grumbuj nëpër dysheme. Nuk kishte as letër. Në ,, Trepça”
u gjetën rastësisht nja tre vagona letër si e kuqe që ki-
shte pasë mbetë në shtypshkrojën propagandistike gjer-
manë. Kështu, numri i parë i fletores ,,Jedinstvo” duel
nië letër të kuqe në të kaltërt mu në fillim të vjetit 1945.
E radhitun me dorë, kjo fletore u shtyp në maqinën e vje-

Tash botohen në dheta fletore e revista në gjukërn

shqipe e sërbishte

trueme e t'amortizueme kaherë të firmës ,,Aushburg”, e cila,

për të shtypë 2.600 copa, ësht dashtë të siellej me dorë
shtatë mijë e pesëqind herël Vetëm në vjetin 1946 vjen
linotipi i parë. E tash shtypshkroja ,,Milladin Popoviq”, në
të cilën shtypen fletoret , Rilindja” dhe ,Jedinstvo” si
dhe fletoret tjera, ka pajisje moderne, shum linotipa, ma-
qina ,,fllah” e tjera. Asht montue edhe rotacioni për
shtypjen e fletores së perditshme ,,Rilindja”.
jkilindja”. filloi me dalë më 12 fruer të vjetit 1945
Si fletore e parë legale për pakicën kombtare shqiptare, tue

90
kapërcye vështirsi të shumta, tue veprue si pioniere për
përsosjen e shtypit në kët gjuhë dhe në krijimin e kua-
drave gazetare. ,, Rilindja” po e kryen sot me sukses dhe
vetmohim misionin e caktuem të propagandistit, edukue-
sit dhe mobilizuesit të shtresave të gjana të popullit.

FLET RADIO-PRISHTINA

Për cdo ditë Radio-stacioni i Prishtinës. informon

mija e mija ndëgjuesa në vend dhe në botën e jashtme
me ngjarjet në botë dhe te na, tue i kushtue kujdes të
veçantë gjendjes politike, ekonomike dhe kulturale në
Kosovë-Metohi. Para mikrofonit ndërrojnë njani tjetrin
spikerat serbë, shqiptarë e turq. Në shum shtëpija, gjyl-
pana e shkallës së radio-aparatit ndalet për nji kohë të
gjatë në gjatsi valësh 212,4 metra. Sot Radio- Prishtina
asht themelatë kulturo-propagandistike me kuadrin më
të madh gazetar në Kosovë-Metohi, në të vertetë radio-
stacion i rangut republikan, me shtatë redaksi që për-
'gatisin emisionet për pjesën foljore të Programit. i cili

Radio Prishtina emiton programin e vet në gjuhën

shqipe, sërbishte e turqishte .-.

gi
emilohet përditë, n'intervale të plotsueme me emisione
interesante muzikore, ç'prej mëngjesit heret e deri. në
mbramje vonë, me pushim gjatë paradrekeve. Padyshim,
emisionet që ndëgjohen ma së tepërmi janë lajmet që
gjindën në program katër herë në ditë dhe Radio-ditari
në gjuhën shqipe, i cili emiton materiale nga të gjitha
lamit e jetës. Mandej vijnë ,, Lajmet dhe shënimet” në
gjuhën sërbishte e turqishte, emisionet , Ndodhi në ditën
.€ sotshme”,. ,,Radio-universiteti”, ,,Problemet aktuale

-. dhe dsht e pajisun me mjetet më moderne teknike

shoqnore”, ,, Panorama e filmit”, ,, Emisioni letrar”, ,,Pesë

minuta lirikë”, , Recensione e shënime”, ,,Radio-drama””
,Na dhe fëmijt”, ,,Nga medicina”, ,,Për rinin tonë”, ,,Nga
teknika bashkëkohore”, ,,Kësaj jave në botë dhe te na”
,Për prodhuesat bujqsorë”, , Emisioni për fëmij”, ,,Ndo-
shta do të ju interesojë”..
Me iniciativën e Komisionit për agjitacion e propa-
gandë pranë Komitetit krahinuer të Partis, Radio-Pri-
shtina u formue në muejin prill ose maj të vjetit 1945,
kur prej Prishtine u çue në Prizren nji transmetitor i
vjetër me fuqi prej 0,5 kilovatësh. Atje u instalue dhe

92
filloi me emitue programet e para. Por sot, Radio-stacio—
ni i Prishtinës ësht 1 pajisun me të gjitha mjetet moder-
ne teknike dhe të studjove, ndërsa transmetitori i ri në
“Veternik ka nji fuqi prej 20 kilovatësh. Kështu u krijue
mundsija që radiusi i emisioneve të saj të zgjanohet kë-
shtu që sot kët stacion e ndëgjojnë edhe larg përjashta
kufijve të Jugosllavis.

Ps
4 EJ” TE — Ka:
fa TEKAT KESTE
—
paj PATE SHET
RRAS ë PEE rataKËS
KAPE: SY
sË

e EP SË
pa ia SS rs më Te

———
——EG OT E CE
——— -- ——
———. ——r— CË E
4 Ee i
v - SH —— —— “ “Sa
See —— —
e — —
 KRIJIMI LETRAR NË KOSOVË E METOHI

Për letërsi dymbëdhetë vjet krijimi të lirë janë

shum pak për me pasë nji pasqyrë ma të plotë të fizio-
nomis së saj. Megjithatë, këto dymbëdhetë vjet i karak-
terizon nji lulzim i bujshëm i të gjitha degëve të letër-
sis ndër ne. Tue u mbështetë në traditat e pasuna të le-
tërsis gojore e tue vijue hapat e parë të punës letrare të
kohës së luftës dhe të Revolucionit populluer, kur fjala
e shkrueme çfaqet në të njajtën kohë edhe në gjuhën
sërbishte edhe në gjuhën shqipe — letërsija e bukur në
Kosovë-Metohi filloi jetën e saj të vërtetë vetëm mbas
çlirimit kur u krijuen kushtet objektive për zhvillimin
e saj. Zhvillimi i hovshëm i shtypit dhe ngritja e nevo-
jat gjithnji më të mëdha të turmave të popullit i nxiten
njerëzit tanë me provue fuqit e tyne edhe në lamin let-
rare ose si krijuesa origjinalë ose si përkthyesa veprash
letrare.
Puntorët më të vjetër letrarë të kohës së Jugosllavis
së paraluftës dhe të Luftës nacional-çlirimtare si D. Kos-
tiqi, E. Mekuli,.I1. Sulejmani, Ç. Vukoviqi, e tjerë, vijnë
e bahen puntorë të shquem letrarë, që edhe në për-
pjestime të përgjithshme jugosllave zanë vend me rand-
si. INë këto kushte zhvillohen edhe puntorët më. të
rij letrarë të kësaj Krahine si Sllobodan Markoviqi, Dani-
Mo Nikoliqi, e tjerë, kurse mbrenda në Kosovë-Metohi
vjen e zhvillohet nji plejadë e tanë më të rijsh, të cilët
tashmë kanë nja dhetë përmbledhje vjershash, tregimesh,
romanesh e dramash të botueme pa zanë me gojë me
dheta e qinda vjersha e tregime, eseje e kritika të bo-
lueme nëpër fletore e revista të ndryshme. Mbas për-

94
mbledhjes së parë të tregimeve të. puntorit më të vjetër
letrar, Sitki Imamit, ,,Drejt ditëve të reja” dhe romanit
të parë me tematikë nga Krahina jonë, , Rustemit” të Çe-
do Vukoviqit, botohet edhe romani i Sinan Hasanit, SRTU-

Pjesemarrsat me mbledhjen themeluese të klubit të

puntorë ëve letrarë të Kosovë—Metohis

shi ka nisë me u pjekë”, e këto dit duel prej shtypit

edhe romani i Vuk Filipoviqit ,Gjurmat”, për të. cilin
auktori fitoi shpërblimin më të naltë në konkursin e
Shtëpis botuese ,,Narodna prosvjeta” të parajevës për ro-
manin më të mirë në vjetin 1956. Mandej, përveç për-
mbledhjes
së vjershave të poetit më të vjetër dhe tashma
t'afirmuem, Esad Mekulit, botohen edhe përmbledhjet .e
poetëve më të rij Rexhep Hoxhës e Latif Berishës, kur-
se tash janë në shtyp ose përgatitje për shtyp përmbledh-
jet e Enver Gjerqekut,. Ganimete Nures, e tjerëve, ma-
ndej përmbledhjet e tregimeve të Ramiz Kelmendit, Ka-
pllan Kallushit dhe Adem Demacit.
Sot më kemi nji varg poetësh dhe novelistash të rij,
të cilët kanë nji fizionomi të formueme artistike. Lirika
e Esad Mekulit ësht patriotike, por pa parulla e dekla-
ratizëm, plot urrejtje e pezmatim ndaj robnuesit e nji-

95
 herit edhe plot magjepsje e besim të patundun në fitoren
e aspiratave dhe të përpjekjeve të popullit të vet. Shum
emotiv, Mekuli ka edhe plot ngrohtsi intime, e me dr ej-
tëpërdrejtshmënin e fjalës e të shprehjës artistike, ai
përvehtson, frymzon dhe inkurajon. Të këtij zhanri janë
vjershat e tij jo vetëm të paraluftës, por edhe ato të pe-
riodës së Luftës nacionalçlirimtare dhe të vjetëve të parë
mbas çlirimit, tue fillue prej elegjis suptile ,,Ramiz, 0
vlla” dhe apoteozës së liris ,,Liri nuk të kemi njoftë” e
deri të vjershae Shqiptarit të çliruem nga skllavnija
shekullore ,, Shqiptari këndon”.
Me të treguem të matun realist e me shprehje kon-
cize, Hivzi Sulejmani hyn në radhën e novelistave tanë
më të shquem, i cili e përjeton në mënyrë më intenzive
fatin e njeriut tonë, peshën e çfrytzimit të pashpirtë të
puntorëve tanë në të kaluemen dhe idhtsin e jetës së
vështirë dhe të padurueshme nën çizmen e zaptuesit.
Prej më të vjetërve vlen me përmendë edhe humoristin
e talentuem Tajar Hatipin, letrarin me invencion të pa-
sun te i cili dallohet përjetimi impresiv i subjektit, për-
shkrimet e bukura të situatave e t'ambientit, stili i u
gjuha t€ rrjedhshme e tematika interesante.
Në plejadën e të rijve shquhet nji varg i tanë poe-
tësh të talentuem. Të përmendim, për shembull, poetin
suptil, pak melankolik, por thellsisht njerzuer Enver
Gjerqekun ose Rade Nikoliain, mandej Adem Gajtanin,
Maksut Shehun dhe Bozhidar Knezheviqin, e prej më të
rijve Ganimete Nurën, Besim Bokshin, Naden Nikoliq,
dhe shum të tjerë.
Edhe në novelistikë kemi disa të rij që qysh tash
kanë formue nji fizionomi të qartë letrare. Ndërsa Ramiz
Kelmendi e Rexhai Surroi po orientohen gjithnji e më
tepër në format ma bashkëkohore të shprehjes artistike,
tue anue kah realizmi bashkëkohuer,: Kapllan Kallushi e
Adem Demaçi përdorin më tepër shprehjen realiste me
shum përshkrime pitoreske të koloritit populluer. Por,
që të gjithë kanë fillue me hy pak'a shum edhe n'analiza
psikologjike. Punimet e tyne kanë kompozicion gjithnji e
ma të mirë e përmbajtje ma interesante e më të bukur
dhe stil të rrjedhshëm e logjik. Lirizmi suptil dhe afini-
teti për shprehje të bukur e njiherit të kuptueshme, tor-
ma dhe përmbajtjet e reja — të gjitha këto janë elemen-
te të cilat mundohen me i përvehtsue puntorët tanë të rij
letrarë.
Tue u zhvillue kështu në kushte jashtëzakonisht të
përshtatshme të rendit socialist, krijimi letrar në Kosovë-
Metohi ka fillue me marrë forma gjithnji më të caktue-
me të krijimit të vërtetë artistik. E puntorët tanë të rij
letrarë po kalojnë gjithnji e më tepër kufijt e Kosovë-
Metohis dhe po depërtojnë në tribunën e përgjithshme
letrare. Punimet e tyne botohen sot jo vetëm në fletoret
e revistat e të rijve ,,Vidici” (,Horizontet”), ,, Vlada kul-
tura” (Kultura e re”), ,,Susreti” (,, Takimet”), por edhe
n'organet e më të vjetërve ,,Delo” (,, Vepra”), ,,Knjizevne
novine” (,Fletoret letrare” y ,Stvaranje” (, Krijimi”),
Politika”, e tjera.
E çlirueme në pjesën rë të madhe nga ndikimi i le-
tërsis popullore, e çlirueme nga paraqitja e përciptë dhe
deklarative, si dhe nga i ashtuquejtuni pikturim bardh”e
zi i realitetit tonë, letërsija jonë po vjen tue u përshkue
gjithnji e më tepër me realitetin tonë të soçëm, të cilin
po vjen tue e paraqitë jo vetëm nga ana e jashtme dhe e
sipërfaqshme, por edhe tue u zhytë më thellë në përje-
timet dhe antagonizmat e tij të mbrendshme. Çfaqja e
brezit të ri i cili po punon më me shum guxim dhe më
me sukses në lamin e letërsis, po: vjen tue shënue nji-
herit edhe pjekunin e saj më të plotë, ma intenzive, kur-
se format e motivet po vijnë tue u përsosë e tue u zgja-
nue më tej, çka tregon se letërsija jonë ka hy në rrugën
e Saj të ngritjes së mëtejshme dhe të zhvillimit të sigurtë
të saj për me u bë letërsi e vërtetë bashkëkohore.

FILLIMI I KRIJIMIT LETRAR TË PAKICËS KOMBTARE .

SHQIPTARE DHE VEPRIMTARIJA RRETH REVISTËS
LETRARE JETA E RE”

Megjithse shum e pasun me letërsi popullore, pakica

kombtare shqiptare ësht relativisht e vorfun përkah tra-
shëgimi letrar. Kataklizmat e mëdha të luftnave shum
të shpeshta, robnija shekullore nën Turqit, e mandej Ju-
gosllavija monarkiste dhe politikae saj skllavnuese dhe

i 97
më në fund okupacioni i shkrutë por shkatrrues fashist
gjatë Luftës së dytë botnore e banë të pamundshëm çdo
lulzim më të dukshëm të kulturës e tarsimit, e sidomos
të letërsis dhe tartit. Megjithate, në hijen e kishave,
teqeve e xhamijave u lavrue shekuj me radhë me sukses
ma të vogël ose më të madh edhe letërsijae bukur, ori-
gjinale ose e përkthyeme. Në këto kushte të vështira u
çfaqen disa njerëz të cilët shkruejshin në mënyrë rrep-
tësisht ilegale dhe ndikojshin, sa ka qenë e mundun n'at

Revista letrare ,Jeta e re” ka sot afër 2800 pajtimtarë të rregulltë

kohë, me fjalën e tyne të shkrueme për ngjalljen e Kko-

shiencës nacionale dhe sociale. Ndër ta ishte edhe Haxhi
Ymer Lutfi Paçarizi prej Prizreni, i cili, ndonse kryetar
i njij sekti dervishësh, çfaq botëkuptime përparimtare,
shkruen dhe boton vjersha revolucionare, tue e ftue po-
pullin që të luftojë kundër skllavnuesit dhe t'i qesë
votat për kandidatët e Partis komuniste (për shembull
në revistën ,,Agimi socialist”, në vjetin 1920). Përveç
trashëgimit letrar që ka lanë ai, randsi të veçantë kanë
edhe dorëshkrimet e Sheh Maliqit e Shaip Zurnaxhiut prej
Rahovecit, Lazar Lumezit prej Prizrenit, Shtjefen Gje-
çovit prej Janjeves, Rexhep Vokës prej Tetoves, e tjerëve.
Kjo periodë merr fund kah vjeti 30 i këtij shekulli
kur çfaqet brezi më i ri me pikëpamje bashkëkohore për
jetën dhe letërsin. Përveç Esad Mekulit, i cili bashkë-
punonte atëherë aktivisht në shum fletore e revista për-

98
parimtare t'atëhershme në gjuhën sërbishte, me vjersha
që kanë vulën e kohës së vështirë të shtypjes dhe të lë-
vizjeve sociale, çfaqen edhe disa prozaista e poetë tjerë,
ndër të cilët dallohen Hivzi Sulejmani dhe Mikel Marku.
Pak më vonë çfaqet edhe Mark Krasniqi i cili nxuer në
seminarin katolik në Prizren revistën e parë në gjuhën
shqipe për nxansa ,,Hylli”. Vjershat e tij lirike, realiste
përkah përmbajtja, përshkruejnë jetën e vështirë të cif-
çijve në Jugosllavin e paraluftës.
Gjatë dhetëvjetëshit të fundit para iritës. sidomos
prej vjetit 1937 e këndej, në Jugosllavin e vjetër ndihet
nji ndikim shum i fortë i Partis komuniste të Jugosllavis,
traktet dhe proklamatat e së cilës shumzoheshin edhe në
gjuhën shqipe dhe si të tilla shënuen kontaktin e parë të
Shqiptarëve të Jugosllavisme fjalën e shkrueme në gju-
hën shqipe.
Gjatë okupacionit me forcimin gjithnji ma të madh
të lëvizjes nacional-çlirimtare fillojnë të çfaqen edhe
shkëndijat e para të letërsis së vërtetë revolucionare ndër
ne. Në faqet e fletores ilegale ,,Lirija”, e cila botohej
edhe në gjuhën shqipe, përveç Boro Vukmiroviqit, Pav-
le Joviqeviqit, Mita Milkoviqit, e tjerëve, bashkëpunoj-
në aktivisht edhe Ramiz Sadiku, Emin Duraku, Fadil
Hoxha, Esad Mekuli, Hajdar Dushi, Mehmet Hoxha, e
tjerë. Punimet letrare të kësaj fletorje të krijueme në
kushtet më të vështira të luftës partizane, janë në të vër-
tetë lajmtarët e parë të lindjes së letërsis s'ardhshme
të Shqiptarëve të çliruem të vendit tonë.
Por, puna në krijimin letrar të pakicës kombtare
shqiptare muer përpjestime më të gjana vetëm mbas
çlirimit në kushtet e zhvillimit të lirë të kësaj pakice në
të gjitha lamit e jetës shoqnore e politike, ekonomike dhe
kulturale. Zhvillimi i këtillë i pakicës kombtare shqipta-
re krijoi kushtet dhe shpejtsoi lulzimin e letërsis në gju-
hën shqipe ndër ne, kështuqë në vjetin 1949 u krijuen
kushtet për nxjerrjen e njij fletorje letrare. E mbasi u
nxuer numri i parë i revistës letrare.,,Jeta e re”, kjo rë-
vistë erdh e u bë së shpejti tribunë e vërtetë në të cilën
jo vetëm u çfaqën por edhe u mësuen dhe u ngritën pun-
torët e ardhshëm letrarë të pakicës kombtare Shqiptare
në Jugosllavi.

Të 99
 Tue botue në fillim fragmente nga letërsija jugoslla-
ve, botnore dhe shqiptare, përkthime e artikuj teorikë
mbi letërsin me qëllim që të ndihmohen puntorët e rij
letrarë me njoftë veçorit themelore dhe drejtimet e le-
tërsis bashkëkohore, kjo revistë botoi edhe punimet e
shkrimtarëve më të vjetër shqiptarë, të cilët kanë shkrue
edhe para luftës, por për arsyena objektive nuk kanë gu-
xue me i botue punimet e tyne. E mbas nande vjet pune
të pandërpreme të kësaj reviste, tashmë në çdo numër
të saj mbizotnojnë punimet origjinale të brezit ma të ri
të puntorëve letrarë shqiptarë. Sikur të, numroheshin
emnat e tyne, do të mund të rendojshim nji listë me më
se njiqind vetë, tue fillue prej më të vjetërve — Esad
Mekulit, Hivzi Sulejmanit, Tajar Hatipit e Mark Kras-
niqit deri te piejada e më të rijve — novelistat Kapllan
Kallushi, Ramiz Kelmendi, Adem Demaçi, Rexhai Surroi,
poetët Enver Gjergjeku, Besim Bokshi, Latif Berisha, Ga-
nimete Nura, Fahredin Gunga, Rexhep Hoxha, kritikët e
eseistat Vehap Shita, Hasan Mekuli, Murteza Luzha, e
tjerë. Të gjithë këta botojnë punime gjithnji më kualita-

Esad Mekuli — drejtor për-

gjegjës i revistës letrare
feta e re”

100
tive letrare. Kështu, vetëm njani prej numrave të fundit
të kësaj reviste solli shtatë tregime orinjinale, nji frag-
ment romani, njizet vjersha, katër reçensione librash të
botueme në gjuhën shqipe dhe tri reçensione pjesësh
teatrale, përpos rubrikave të rregullta nga letërsija bot-
nore, jugosllave e gojore, kronika letrare dhe artet figu-
rative. Në saje të kësaj, revista ka sot më se njiqind
bashkëpuntorë dhe Gomë e tetëqind MË
rregullt. ... vl
Puna që zhvillohet rreth revistës ,,J eta € re” nxiti
nji varg më të gjanë të rijsh jo vetëm për me përcjellë
zhvilimin € letërsis shqipe në Jugosllavi, por edhe me u
angazhue aktivisht në lamin e krijimit origjinal letrar.
Rezultat i kësaj pune janë me dheta e dheta tregimesh,
vjershash dhe dramash origjinale që janë shpërblye 'ose
botue në konkurset e ,,Jetës së re”, ,,Rilindjes”, ,, Flakës
së vllaznimit” dhe të Lidhjes krahinore të shoqnive kul-
turo-arsimore, mandej me dheta përmbledhjesh' të botue-
me të vjershave e të tregimeve, romani i parë në gjuhën
shqipe ,, Rrushi ka nisë me u pjekë” si dhe nji varg pur
nimesh tjera të puntorëve letrarë shqiptarë të ngritun në
faqet e revistës letrare ,,Jeta e re”, e cila ka qënë dhe
ësht edhe sot e kësaj dite shkollëe vërtetë letrarë, nëpër
të cilën kanë kalue dhe po kalojnë vazhdimisht të gjitha
iuqit letrare të pakicës kombtare shqiptare në Jugoslla-
vi. Pa nji revistë letrare kësodore — letërsijae pakicës
kombtare Shqipiare nuk do të kishte mundë me mbërrij-
të ate që ka mbërrijtë në kët lami kaq të randsishme: DË
ngritjes së saj kulturorë.“

KOMISIONET PËR GJUHË E LETËRSI, HISTORI,

MUZIKË E FOLKLOR' e
Zhvilimi i gjithanshëm ekonomik, sheqmnet 6 poli.
tik dhe ai arsimuer e kulturuer, kërkoi edhe zgjidhjen e
disa problemeve tjera, por që. kishin të bëjnë me zhvilli-
min e mëtejshëm t'arsimit e të kulturës ndër Shqiptarët
e Kosovë-Metohis.
Prej çlirimit të vendit e këndej, u formuen nji varg
komisionesh të ndryshme, me qëllim që të studjojnë disa

101
 1
iurpuaan NSË 1 imodoso
5 -i ra sula us
— S
ae Zane
DË
Se
Kaq
çashtje e problema, për përparimin dhe mbarëvajtjen e
arsimit e të kulturës ndër ne.
Po përmendim disa.
Tue fillue prej vjetit 1947 u formue dhe filloi punën
Komisioni pedagogjik pranë Drejtoratit arsimuer krahi-
nuer, me qëllim që të hartojë dhe përgatisi për shtyp tek-
ste shkollore dhe libra tjerë të kulturës së përgjithshme.
Ky komision përgatiti për shtyp nji numër bukur të madh
librash, të cilat për at kohë plotsuen nevojat e ngutshme
të shkollave shqipe, jo vetëm në Kosovë-Metohi, por edhe
në Maqedoni e Mal të Zi. Prej këtij Komisioni, në vje-
tin 1950 u themelue Shtëpija botuese ,,Mustafa Bakija”
në Prishtinë, e cila sëshpejti u shndërrue në sipërmarrje
të madhe botuese që boton disa qinda mija libra në vjet.
. Në vjetin 1951 e 1952: u formuen edhe dy komisione
pranë Plegsis krahinore për arsim e kulturë, por me vep-
rimtari të herëmbashershme. Komisioni për histori har-
tai programin dhe tezat e historis së popullit shqiptar,
në bazë të së cilave duhej mësue kjo landë në shkolla,
ndërsa Komisioni për gjuhë hartoi programin dhe planin
e gjuhës e të letërsis shqipe që do të mësohej në shkolla.
Komisioni i historis filloi me krijue edhe nji biliotekë
me vepra të ndryshme shkencore.
Tue marrë parasysh nevojën e themelimit të njij
enti për studime serioze, në qershuer të vjetit 1953, në
Prishtinë, u themelue Instituti albanologjik me qëllim që
tërba Studime shkencore në lamin albanologjike.
— Gjatë punës së tij, Institutimbërrini me hartue nji
fjalorth terminologjik sërbokroatisht-shqip, me studjue
në pikëpamje gjuhsore veprat. e disa shkrimtarëve klasikë
shqiptarë, me transliterue fjalorin e K. Kristofordhit, me
mbledhë nji sasi të konsiderueshme të thesarit populluer
të letërsis gojore (kangë të ndryshme, pralla, anegdota
kash” e lasha) dhe me inçizue disa melodi popullore në
teren. Përpos këtyne organizoi edhe tri mbramje gjuh-
sore, në të cilat muërën pjesë gjuhtarët dhe dashamirsat
e gjuhës shqipe në Prishtinë, për të diskutue për disa
çashtje të kontestueshme të gjuhës. Në vijim të punës j
dhe, mbasi Instituti trashëgoi bibliotekën e Komisionit
të historis, këtë e plotsoi edhe me vepra tjera të vlefshme
(alër 4000 copë) dhe me fotokopje të disa veprave të

103
 shkrimtarëve klasikë shqiptarë. fu TË shet të kua-
Siri, permanent, Instituti u suprimue në shatuer të vjetit
1955. e
— Mirëpo, për të vazhdue veprimtarin e mëtejshme,
pranë Pleqsis krahinore për kulturë — në vj. 1956 — u
formue nji komision, i cili në vjetin 1957 u nda në tri
komisione: për gjuhë e letërsi, për histori dhe për folklor
e muzikë. 1 pari, organizoi nji mbledhje gjuhtarësh ku
u shqyrtuen disa pika të drejtshkrimit të shqipes, filloi
punën e përgatitjes për shtyp të fjalorthit terminologjik
sërbokroatisht-shqip, po harton udhzimet për mbledhjen

-. Tavani në drugdhendje në njanën prej shtëpijave

të vjetra në Gjakovë

e'e fjalëve në teren etj. 1 dyti, angazhoi disa kompetenta

të degës, për t'i studjue në mënyrë shkencore disa ça-
shtje' historike. të marrëdhanjeve shqiptaro-sllave, filloi
punën ë hartimit të njij bibliografije veprash ë.punimesh
Shkencore historike shqiptare t'auktorëve jugosllavë dhe
tubimin e veprave e dokumenteve të së kaluemes për
pasunimin e bibliotekës. Komisioni i tretë mblodhi dhe

104
regjistroi në teren nji numër kangësh, prrallash, melo-
dinash etj. dhe kët punë po e vazhdon me sukses.

AN Në E PASUN BOTUESE NË
GJUHËN SHQIPE

Menjiherë mbas çlirimit, kur në Kosovë e Metohi

merreshin me veprimtarin botuese Ndërmarrja botuese
,Progres” dhe më vonë Drejtorati i arsimit të
KPEK, u botuen disa dheta libra në gjuhën shqipe. Ato
botime u ishin kushtue kryesisht nevojave më të ngut-
shme të shkollave shqipe, përpos librave tjera të kulturës
së përgjithshme. N'at periodë. fillestare u plotsuen nevo-
jat me veprimtarin botuese për zhviilimin normal të më-
simit të shkollave në gjuhën shqipe, jo vetëm në Krahi-
në, por edhe n'ato të Maqedonis dhe të Malit të Zi.
Mirëpo, më vonë, kur u krijuen kushte të përshtat-
shme u paraqit nevoja për nji trup të veçantë, i cili do

Shtëpija botuese ,,M. Popoviq” ka botue më se 300 botime

të ndryshme në gjuhën shqipe

105
 të vepronte me plan dhe organizim në botimin jo vetëm
të leteratyrës shkollore, por edhe të librave tjera lamish
së ndryshme të shkencës dhe letërsis. Në kët mënyrë, në
vjetin 1950, u themelue Shtëpija botuese ,,Mustafa. Baki-
ja” (ma vonë ,,Milladin Popoviq”), veprimtarija e të ci-
lës ësht e madhe dhe e pasun me vleftë të paçmueshme
për zhvillimin kulturuer, sidomos të Le shqiptare
në vendin tonë.
Prej vjetit 1948 dhe deri në Shtë-
pija botuese , Milladin Popoviq” në Prishtinë ka botue
në gjuhën shqipe 160 botime të ndryshme beletristikë, le-
teratyrë politike
marksiste,
e libra shkencore popullore,
pedagogjike dhe botime tjera të ndryshme me TD
prej ma se 500.000 ekzemplarësh.
——Në lami € beletristikës janë përkthye dhe botue ve-
prat e shkrimtarëve më të njoftun të vendit dhe të huej,
përpos veprave origjinale të shkrimtarëve të rij shqip-
tarë.
Nga letërisja jugosllave janë marrë veprat e P. P.
Njegoshit (,Kunora e maleve” përkthye prej letrarit
shqiptar Esad Mekulit), 1. Cankarit (,Novela të zgjedhu-
na”), B. Stankoviqit (,Gjaku i papastër”), 1. Andriqit
(Tregime të zgjedhuna”), kurse prej atyne bashkëkoho-
të — P. Vorancit, M. Aleçkoviqit, B. Qopiqit, A. Dikli-
qit, Çedo Vukoviqit (,Rustemi”), Dobrica Qosiqi (,,Die-
Ili ësht larg” dhe — përsëshpejti — ,,Rrajët”), Qamil
Sijariqit (, Ramë Bula” dhe ,,Bihorasit”) e tjerë.
Nga shkrimtarët e huej janë botue në gjuhën shqi-
pe veprat e Majakovskit, Pushkinit, Gajdarit, Shollohovit
(Ledina e Lavrueme”), Krillovit, Ilinit, Gorkit (,Nana”
etj.), Tolstoit, Shekspirit (,Hamleti” dhe ,,Jul Cesari”),
Shilerit (,, Vilhelm Teli”), Karolit (, Liza në botën e çu-
dinave”), Defos (Robinson Kruzo”), H. B. Stout (,Koli-
ba e Xha Tomit”), Balzakut (, Fajdexhiu Gobsek”), Vlla-
zënve Grim, Andersenit, Kolodit (,Pinokio”), Londonit,
Izbenit (,Anmiku i popullit”), Dikensit e tjerëve.
Megjithse pa kurrfarë traditash, qysh në vjetët e pa-
rë mbas çlirimit filloi me u zhvillue edhe letërsija origjic.
hale Shqipe. Janë botue edhe veprat e para origjinale të
shkrimtarëve
të rij shpiqtarë. Sitki Imami botoi përmble-
dhjen e parë tregimesh me titullin ,,Drejt ditëve të reja”

106
qysh në vjetin 1953. Kurse ç'prej atëhere botuen librat e
tyne edhe disa autorë shqiptarë: Esad Mekuli, shkrimtari
shqiptar më i dalluem në Jugosllavi botoi përmbledhjen
e vjershave ,,Për ty”, mandej Mark Krasniqi botoi tri
përmbledhje vjershash, Rexhep Hoxha dy, Anton Çetta,
Latif Berisha dhe Enver Gjergjeku nga nji. Përpos lib-
rave të botueme të Mehmet Gjevorit, Kolë B. Shirokës,
Kadri Halimit e Anton Çettës (në bashkëpunim me V.
Dançetoviqin), u botue në redaktimin e Mekulit, Rexhës,
Grjevorit e Shitës edhe përmbledhja e parë e prozës dhe
poezis.së shkrimtarëve shqiptarë me titullin e përbashket
,Shëndijat e. para”. Kompozitori shqiptar Lorenc Antoni

Nevojat për tekste shkollore janë plotsue deri me klasën

e gjashtë gjimnaz

botoi librin e parë të ,, Folklorit muzikuer shqiptar”, kur-

se në fillim të vjetit 1957 duel nga shtypi edhe romani
i parë origjinal shqip — ,,Rrushi ka nisë me u pjekë”
prej Sinan Hasanit.

107
 Shtëpija botuese ,,Milladin Popoviq” ka botue deri
tash 87 botime të ndryshme të letërsis së bukur në gju-
hën shqipe me nji tirazh prej 300.000 ekzemplarësh. Ve-
tëm gjatë këtij vjeti do të shtypen 30 libra beletristikë,
midis së cilave edhe disa përmbledhje vEjershasë e tregi-
“mësh tautorëve shqiptarë.
' Nga leteratyra politike e marksiste janë botue gjith-
ashtu afër 120 botime të ndryshme në më se 200.000 ek-
zemplarë. Këtu hyjnë kryesisht artikujt teorikë, refera-
tet dhe librat e udhëheasave dhe burrave tanë shtetnorë
më të njofun (Josip Broz Tito, Eduard Kardel, Alek-
sandar Rankoviq, Mosha Pijade, Velko Vlahoviq, Rodo-
lub Çollakoviq, Milijan Neoriciq, Boris Ziheri, Gjoko Paj-
koviq, Predrag Ajtiq e tjerë).
Kjo shtëpi botues ka botue në gjuhën shqipe edhe
veprat ,, Manifesti i Partis komuniste”, ,, Kritika e propra-
mit të Gotës” dhe ,,Zhvillimi i socializmit prej utopis
deri në shkencë” të Marks-Engelsit, ,, Shteti dhe revolu-
cioni”, ,,Mbi katundarin e vorfun” dhe ,,E drejta në vë-
tëndamje” të Leninit, ,,Botëkuptimi materialistik i histo-
ris” së Plehanovit, ,,Vibi kuadrat” e Georgi Dimitrovit e
tjera.
. Në gjuhën shqipe janë botue gjithashtu edhe 25 li-
bra e broshura leteratyre shkencore-popullore në më se
100.000 ekzemplarë që flasin për origjinën e jetës, gju-
min dhe andrrat, pozita e 'Tokës në hapsinë, shkencën e
bestytnit, se si kanë mësue njerzit me folë, për krijimin
e tokës dhe të jetës në të, për jetën dhe vdekjen, trunin
dhe shpirtin, për DOzhën e tokës në gjithsi, kush e ka
krijue njeriun, si lindi feja, ç'ësht jeta etj.
Janë botue gjithashtu edhe 8 libra të ndryshme për
katund, në të cilat autorët tanë përpunojnë disa probleme
të lamis s'ekonomis bujqsore.
Në 100.000 ekzemplarë janë botue edhe shum libra
të ndryshme, ndër të cilat duhet përmendë veçanisht
Fjalorin sërbokrotisht-shqip të Sokol Dobroshit, Hymje
në historin e gjuhës shqipe të të ndjerit akademik dhe
linguist të njoftun Henrik Bariqit dhe disa vepra të lamis
pedagogjike (,, ëma të zgjedhuna pedagogjike” të Ma-
karenkos) e tjera.

108
 KONKURSET LETRARE — NXITJE SERIOZE PËR
KRIJIMIN LETRAR

Qysh prej konkursit të parë, të cilin e shpalli revi-

sta letrare ,,Jeta e re” në korrik të vjetit 1949, u pa se
kjo ishte formë e përshtatshme për nxitjen e .kriji.
min letrar, sidomos të të rijve që nuk guxojshin me u.
paraqitë pamvarsisht dhe publikisht.
N'at konkurs të parë — për dramë, prozë, poezi, esej
dhe kangë korale — muerën pjesë afër 50 shkrimtarë-
konkuruesa me punimet e tyne origjinale, ndër të cilët u
shpërblyen Mark Krasniqi për poezi, Sitki Imami për
prozë, Lorenc Antoni për komponim koral, e tj: Qysh.
aiëherë u pa se duhet shpallë sa më tepër këso konkur-
sesh, më tepër përkah pjesëmarrja masovike në konkursi
se sa përkah kualiteti dhe, jo vetëm revista letrare , Jeta
e re”, por edhe fletoret dhe revistat tjera të Krahinës.
Në kët mënyrë fletorja , Rilindja”, organ i Lidhjes
socialiste të popullit punues, që del në Prishtinë, në shta-
tuer të vjetit 1953 shpalli konkursin e parë për tregim me
shpërblime afër 100.000 dinarësh. Qëllimi i këtij konkursi
ishte me ndihmue zhvillimin e tregimit në gjuhën shqi-
pe, i cili nuk ishte i kënaqshëm deri atëherë. Dhe — ngjau
ajo që nuk e pritte askush: në konkurs u paraqitën 47
tregimel Ndër to u shpërblyen tregimi i Hivzi Sulejma-
nit, Rexhai Surroit, Adem Demaçit dhe Hilmi Aganit, mi-
dis të cilëve dy sish u paraqitën atëherë për herën e parë,
kurse sot numrohen midis tregimshkruesave më të mirë
në gjuhën shqipe.
Në vjetin 1954, shpallën konkurse letrare ,,Jeta e re”
e ,,Rilindja” (për herën e dytë) dhe fletorja sërbishte ,,Je-
dinstvo”, organ i LSPFP.
Për konkursin e dytë të ,, Jetës së re” u paraqitën 12
vepra dramatike, 42 vjersha, 24 tregime, 1 esej 3 vepra
muzikore. Asht karakteristikë për kët konkurs paraqitja.
e Këtij numri veprash dramatike, për të cilat ndihej ne-
vojë shum e madhe. Me çmimin e parë u shpërblye dra-
ma ,,Iilalit Gashi” e Xhemil Dodës, kurse me çmimin e
dytë komedija ,,Kryet e hudrës” e Krist Berishës. Po n'at
konkurs u shpërblyen edhe tregimi i Ramiz Kelmendit e:

109
 Rexhai Suroit, eseji i Hasan Kaleshit, vjersha e Enver
Gjerqekut dhe komponimi muzikuer i Lorenc Antonit.
Në konkursin e dytë, ,,Rilindjes” i mbërrinë 37, tre-
gime, dhe u shpërblyen tregimi i Mark Krasniqit, Adem
Demaçit, Rexhai Suroit, e tjerëve. Edhe ,Jedinstvo” i
mbërrinë krijime poetike e prozaike mjaft serioze në gju-
hën sërbishte, ndër të cilat shumica u shpërblyen dhe u
botuen.
Në vjetin 1956 ,,Rilindja” shpalli edhe konkursin e
tretë tregimesh. Kësaj here mbërrinë punimet ma të
shumta — 49, ndër të cilat nji numër i madh u shpër-
blye dhe u botue.
Në vjetin 1955 ,,Zani i rinis” fletore e ilustrueme,
botoi gjithashtu nji konkurs letrar për prozë e poezi gja-
të tanë vjetit. Zhurin e përbajshin vetë lexuesat.
Lidhja krahinore e shoqnive kulturo-arsimore shpalli
nji konkurs për dramë në vjetin 1956. Në kët konkurs u
shpërblyen dramat ,,Oda e errtë” e Vuk Filipoviqit dhe
,,Bashkëshortët” e Muharrem Qenës, si dhe pjesa teatrale
për fëmij e Xhemil Dodës.
Për nderë të Ditës së rinis, fletorja ,,Jedinstvo” në
maj të vjetit 1957 shpalli edhe nji konkurs të dytë për
punime letrare, në të cilin muerën pjesë nji numër i
madh letrarësh fillestarë të Krahinës.
Të gjitha këto konkurse konktribuen mjaft për zhvi-
limin e letërsis së re, sidomos shqiptare, në Kosovë e
Metohi.

SHOQNIT DHE KLUBET LETRARE

Me përjashtim të Shoqnis letrare ,,Ivan Goran Ko-

vaçig” në Gjimnazin e Pejës, në të cilën patën veprue
me kohë shkrimtarët e afirmuem jugosllavë Dushan Kos-
tiq, Mihaillo Laliq, Sllobodan Markoviq e tjerë, dhe me
përjashtim të shoqnive letrare në shkollat e mesme të
Mitrovicës, Prizrenit dhe Prishtinës, kjo formë e. bash-
kimit të fillestarëve në krijimtari letrare deri me ditën
e çlirimit nuk la mbas vehtes gadi kurrfarë tradite me
mbrendi aq të pasun. Nën diellin shkëlqyes të liris, qysh
“në vjetin 1945 dallohet aktiviteti i llojshëm i të rijve që

110
u përpoqën me dhanë kontributin e tyne për përparimin
kultural të kësaj ane në formë fjale të shkrueme artisti-
kisht. Ma vonë kjo veprimtari zgjanohet gradualisht dhe
shton bukur shum intenzitetin dhe kualitetin e saj kësh-
tuqë sot egzistojnë shoqnit letrare në 13 shkolla të mesme
dhe në nja shtatëdhetë shkolla tetëvjeçare.
Në mbledhjet e këtyne shoqatave që i tuboinë të gii-
thë fillestarët letrarë dhe aderuesat e letërsis në shkolla,
përpos leximit të referateve për drejtimet dhe dukunit
letrare, përpos reçensioneve që u bëhen filmave, librave,
pjesëve teatrale, ekspozitave, koncerteve e tjera, përpos
esejeve për çashtje të ndryshme të krijimtaris letrare,
nxanësat lexojnë edhe punimet e tyne origjinale në poe-
zi dhe diskutojnë për çashtje të ndryshme në lidhje me
letërsin e artin. Numri i të rijve nga Kosovë-Metohija, që
qysh në bankat shkollore janë dallue tue fillue me botue
hartimet e tyne në fletore e revista të vendit tonë, mbërrin
në qinda sish. Shkrimtarët tashmë të njoftun, të tubuem
rreth revistës letrare , Jeta e re”, në shumicën e

Kisha e Graçanicës afër Prishtinës

ill
rasteve kapën pendën në dorë qysh banka, si nxansa.
Edhe në revistat dhe fletoret ,,Polet”, ,,Mllada kultura”,
,Jedinstvo”, ,, Rilindja”, , Flaka e vllaznimit”, ,,Zani i ri-
nis”, ,,Nash vesnik”, ,Mladost”, ,,Pioneri”, në Radio-
Prishtinën dhe në revista e fletore tjera, gjinden punimet
e tyne që dëshmojnë për fillimet, të cilat premtojshin pje-
kuni graduale të krijuesave dhe përsosje metodash dhe
stilesh. Natyrisht të gjithë këta nuk u banë shkrimtarë,
por kjo u dha mundsi me fitue dije ma të plotë dhe kul-
turë ma të gjanë.
Janë dallue me punë të mirë sidomos sheanit letrare
në Gjimnazin dhe në Shkollën e mesme tartizanateve në
Pejë, në Gjimnazin dhe Shkollën normale të Prizrenit, në
Shkollën e mesme të medicinës dhe në Gjimnazin e: Mit-
rovicës, si dhe në disa shkolla tetëvjeçare si në Pejë, Mit-
rovicë, Gillan, Prishtinë, Zveçan, Stari Tërg, Prilluzhje,
Sreckë, Zubin Potok, Sërbicë, Gjakovë, Ferizaj, Deçan,
Suharekë, Ranillug, Kamenicë, Podujevë, Obiliq, Liplan,
Vuçitërn, Kaçanik, Gjurakovc, Rahovec dhe vende tjera,
ku djemët dhe vajzat e vogla po provojnë me i formue
letrarisht botëkuptimet. e tyne për botën që i rrethon.
Madje shkollat tetëvjeçare në Mitrovicë dhe Pejë kanë
edhe fletushkat e tyne të shtypuna letrare, ndërsa gadi
në të gjitha shkollat tjera punimet e nxansave hyjnë
në gazeta muri që vetë nxansat i rregullojnë dhe i drej-
tojnë me ndihmën e mësimdhansave. Tek e mbramja,
prova më e mirë e gjansis së kësaj krijimtarije janë faqet
e revistës ,,Pioneri”
në gjuhën shqipe dhe kontributet

Tyrbja e Sulltan Muratit në Kosovë

112
e fëmijve që botohen në ,, Rilindja” dhe ,,Jedinstvo”, si
dhe emisionet kushtue ndëgjuesave më të rij në progra-
min e Radio-Prishtinës.
Kuptohet se të rijt që posa fillojnë me provue veh-
ten në krijimtarin letrare, të paktën për të zotnue pjes-
risht anën mjeshtrore të kësaj pune të ndërlikueme inte-
lektuale, duhet të lexojnë sa ma tepër.. Nji anketë e ba-
me në disa shkolla të mesme tregoi se fillestarët. letrarë
në të vërtetë janë të parët sa i përket leximit. Interesim
të veçantë çiaqin ndaj rrymave bashkëkohore në jetën
letrare, tue dëshirue me ecë për krah me ngjarjet. Përpos
kësaj, shumica e tyne po përpiqen që për shtrojë të kri-
jimtaris së tyne të marrin motive të ditëve tona. Vlen me
theksue veçanisht se ata me punëne tyne ndihmojnë kri-

Muslim Mulliqi: Motiv nga Metohija

s

jimin e njij atmosfere më të kënaqshme në të cilën the-

llohet dashunija ndaj librit të çmuem dhe zgjanohet ndi-
kimi i tij edhe te nxansat tjerë.
Asht e qartë se aktiviteti 1 fillestarëve letrarë nuk
kufizohet vetëm mbrenda suazeve të shkollës. Mbahen
shum shpesh edhe mbledhje të përbashkta të dy-tri shoq-
nive letrare në qytete.

113
 Kët formë pune gjatë kohës kë fundit po e prakti-
kojnë sidomos shoqnit letrare ,,Njegoshi” dhe ,,Ivan Go-
tan Kovaçia” në Pejë dhe shoqnit e Shkollës normale dhe
të Gjimnazit të Prizrenit. Në kët mënyrë ashpërsohet
kriteri me rastin e zgjedhjes së hartimeve të nxansave
për t'u shqyrtue në mbledhje, forcohet bashkëpunimi
krijues midis nxansave, nxansat njifen dhe miqsohen
më tepër dhe, më në fund forcohen drejtpërdrejtë ba-
shkimi dhe vllaznimi.
Përpos kësaj, shoqnit e ndryshme letrare kanë orga-
nizue me inisiativën e vet vizita reciproke t'antarëve më.

Nga thesaret e Patriarkanës

së Pejës që u ekspozuen edhe
për publik

të dalluem të tyne. Kështu, për shembull, krijuesat e rij

letrarë të gjimnazeve të Pejës dhe Prishtinës disa herë
i banë vizita njeni tjetrit. Nxansat e Gjimnazit të Prish-
tinës u banë vizitë edhe kolegëve të tyne në Novi Sad,
Kurshumli e Prokuple. Nxansat e Pejës u banë vizita
qyteteve të Malit të Zi, e nxanësat e Shkollës tetëvjeçare
të Podujevës i vizituen kolegët në Prokupie, e tjera.

114
 Shumica e shoqnive letrare e bani të përhershme
ioraktikën e mbramjeve të kohëmbaskohëshme letrare për
qytetarët. Realizimet e nxansave fitojnë kështu jo vetëm
publicitet ma të gjanë por edhe konfirmim më të sigur-
të të vleftave të vërteta. U pa se publiku i gjanë pranon
me amdje programe të zgjedhuna letrare, e kështu i nxit
shkrimtarët e rij që ta rrokin pendën edhe me më sigu-
ri. Publiku i Prishtinës pat rast me i përshëndetë disa herë,
në Klubin e puntorëve kulturalë e publikë, antarët e
shoqnive letrare të Gjimnazit dhe të Shkollës normale.
Nxansat e Pejës dhe të Prizrenit janë paraqitë edhe në
katedrat e univerziteteve popullore. Janë organizue edhe
vizita dhe paraqitje të tyne në qendra më të mëdha të
komuneve. Në Shtëpin e rinis së Mitrovicës mund të shi-
fen shpeshherë nxansat e Gjimnazit, Shkollës së mesme
të medicinës, Shkollës së mesme teknike, shkollave tetë-
vjeçare,, Branko Radiçeviq” dhe Muharem Bekteshi”.
Pra, kjo Asht mënyra që përgjigjet më së miri për me
tregue se edhe veprat e të rijve jetojnë dhe kryejnë
funkcion të randsishëm në shoqni.
Përpos leximit të veprave letrare dhe përcjelljes së
mbarë jetës letrare në vend dhe në botë të jashtme, për
fillestarët në krijimtari letrare, janë përkrahje e madhe
edhe takimet me shkrimtarë të vjetër e të njoftun, më
së shumti me rastin e vizitave të tyne në qytetet e Koso-
vë-Metohis për të dhanë mbramje letrare. Kështu, gjatë
shetis nëpër Kosovë-Metohi, letrarët nga Beogradi, Mlla-
den Olaça, Bozhidar Timotijeviq. dhe Miodrag Bullatoviq
në çdo vend zhvilluen edhe bisedime letrare me rinin. Vi-
'zita të këtilla gjatë kohës së fundit janë bë më shpesh.
Në muejt e fundit edhe puntorët letrarë nga Kosovë-Me-
tohija po fillojnë me praktipue kët formë kontakti di-
rekt me lexuesat. Në gjashtë mbramje letrare, torgani-
zueme gjatë kohës së fundit në Prishtinë, muerën pjesë
disa dheta shkrimtarë më të njoftun që lexuen vepra të
tyne sërbisht apo shqip.
Rezultat i madh Asht, padyshim, edhe ndërlidhja or-
ganizative e të gjithë puntorëve letrarë të Kosovë-Meto-
his mbrenda klubit të tyne që u formue tash vonë. Kri-
jimi i tij ësht vërtetimi ma i mirë se prej kuantitetit po
bahet nji kthesë vendimtare kah kualiteti, gjë që impo-

gë e 115
noi domosdo nevojën e paraqitjes s'organizueme të të
gjithë puntorëve aktivë letrarë. Në kuvendin themelues.
të klubit, i cili ishte në të vërtetë tubim i tretë i gjanë i
të gjithë krijimtarëve të dalluem letrarë të këtij teritori,
u manifestue vendosmënija për me qëndrue sa i përket
dhanjes së kontributit sa ma të pjekun e më të dobishëm
në përparimin kultural të Kosovë-Metohis — në formë:
realizimesh letrare. Ky klub, përpos zgjidhjes së çashtje-
ve të letrarëve, kujdes të madh do t'i kushtojë populla—
rizimit të veprave letrare, krijimit tatmosferës fryt—
dhanse letrare, thellimit të marrëdhanjeve me publikun.
dhe ndihmës konkrete që do t'ua japë fillestarëve të
talentuem letrarë.
FHEMELATAT KULTURALE, SHKENCORE E HULUMTUESE

MUZEUMET E KOSOVË-METOHIS

Krahina e Kosovë-Metohis me plot të drejtë mund

të konsiderohet klasike përkah e kaluemja kulturo-his-
torike. Qysh: në kohnat më të lashta kjo ka qenë arenë
ngjarjesh të randsishme historike, vend në të cilin janë
ndërrue dhe përzie grupe të ndryshme etnike, kulturat
'dhe qytetnimet e tyne. Këtu kryqzohen ndikimet e Lin-
'djes dhe të perëndimit. Për kët të kalueme të stuhishme
dëshmojnë monumentet e shumnumurta kulturo-histo-
rike: kolonit romake e bizantine, kështjellat, rrugët, arhi-
tektura dhe piktura mesjetare serbe si dhe monumentet
'e ndryshme nga perioda turke, kurse në kohën më të rë
janë zbulue edhe disa vend-banime parahistorike. Për
veç kësaj, në Kosovë e Metohi mbrëtnon nji larmi e
madhe etnike. Këtu jetojnë: Shqiptarët, Serbët, Mala-
zezët, Turqt, Jevgjit, etj. Janë shum ineteresante pro-
Cceset dhe ndodhit etnobiologjike si dhe vetit etnopsiqike
të popullsis. Ndikimi reciprok. n'artin populluer dhe në
tanë jetesën popullore, e cila Asht plot arkaizma, Asht
shum interesant. Të rralla janë krahina të tilla me nji
larmi kulturore aq të madhe.
Të gjitha këto rrethana e kushte që u përmendën
sipër janë marrë parasysh kur, shi mbas çlirimit, ësht
fillue me themelimin e muzeumeve në krahinën tonë.
Kjo ka qenë nevojë e përgjithshme kulturore. Dhe jo
vetëm kaq, por formimi i-muzeumeve ka qenë i domos-
'doshëm edhe për arsyese te na Shoqnija përparon shum
shpejt në pikëpamje ekonomike e kulturore, dhe pa-
tjetër çdo gjë që Asht e vjetër gradualisht humbet, e

117
zëvendson e reja. Dhe, Asht e dijtun se për shkencën
Asht e domosdoshme që sa më tepër shënime të merren
dhe sa më shum objekte të mblidhen për ta studjue
shkencorisht si kulturën materiale ashtu dhe ate shpirt-
nore në të kaluemen, që të mund të shifet kontinuiteti
i së kaluemes me të tashmen.
Tashpërtash, në krahinën tonë gjinden dy muzeume:
dhe dy kolekcione muzeike. Më së pari ësht themelue
Muzeumi i Kosovë-Metohis në Prishtinë, mandej Mu-
zeumi i qytetit në Mitrovicën e Kosovës, si dhe dy kolek—
cione të vogla muzeike, njena në manastirin e Deçanit
e tjera në Patrijarkanën e Pejës. Parashifet që të theme-
lohen edhe në Pejë — Muzeumi i LNÇ, në Prizren —
Muzeumi i zejtaris, kurse muzeumi i deritashëm në Mi-
trovicën e Kosovës ka për t'u transiormue në Muzeum
xehtarije. Domethanë, do të shkohet kah specializmi i

Detal nga kolekcioni etnografik t Muzeumit

të Kosovë-Metohis

118 '
muzeumeve, ndërsa vetëm Muzeumi krahinuer në Prish-
tinë do të mbetet i tipit kompleks.
Muzeumi i Kosovë-Metohis në Prishtinë sht the-
melue më 1949 dhe, megjithse ka mbas vedit vetëm disa
vjet pune, ka fitue remonë të mirë jo vetëm në krahinën
tonë, por edhe në tanë REFPJ. Veprimtarija e tij shtrihet
në tanë teritorin e Krahinës autonome të Kosovë-Me-
tohis dhe tash ka këto seksione: t'arkeologjis, tetnogra-
fis, të Mesjetës ose Galerin e freskave dhe seksionin bio-
logjik. Megjithse muzeumi disponon me disa materijale
nga LNÇ, ky seksion ende nuk ësht formue. Mandej,
Muzeumi ka fotolaboratorin, bibliotekën, puntorin pre-
paratore dhe marangoze, magazinat dhe depot.
Muzeumi gjindet në ndërtesat e ish Mitropolis Ra-
so-prizrenjane, të ndërtueme qysh më 185960. Megjithse
janë prej materialit të dobët, ato janë në nji gjendje.
mjaft të mirë, mbasi u banë meremetimet dhe adapti-
met e duhuna. Por ka shpresë se Muzeumit do t'i jepet
nji ndërtesë tjetër, më e përshtatshme në qendër të Prish-
tinës, e cila ka vleftë kulturo-historike.
Me mjete modeste
dhe me pak kuadra teknike, Muzeumi i Kosovë-Metohis
gradualisht ësht zhvillue prej kolekcioni etnografik në
muzeum serioz, i cili ësht forcue, ka mbledhë material
historik, arkeologjik dhe biologjik dhe ka krye hulum-
time, rekognoscime dhe studjime arkeologjike në. teren.
Në kët mënyrë Muzeumi ka krijue nji fond të pasun mu-
zealesh dhe Asht hapë për publikun më 1951. Numri i
objekteve në kolekcionet e muzeumit kalon përmbi 8 500,
kurse kuadratura e përgjithshme e ekspozitave, e depo-
ve, magazinave, puntorinave dhe zyrave ka nji hapsinë
prej 700 më, : Dë SP
Seksionet dhe kolekcionet e muzeumit janë zhvillue
paralelisht. SERË që
Themelimi i kolekcionit arkeologjik nisë me mble-
dhjen e abjekteve të para, të gjetuna rastësisht në teri-
torin e kësaj krahine. Krahina e Kosoyë-Metohis hyn në
rradhën e atyne trevave, në të cilat para lufte, në fushën
e arkeologjis nuk ësht punue asgjë. Por në saje të puni-
meve intenzive arkeologjiko-hulumtuese të kryeme prej
çlirimit e deri më sot, Muzeumi ka fitue material i cili
vizituesave ua bën të mundshme të kenë nji pamje të

119
përgjithshme për të kaluemen e largët të kësaj krahine.
Asht zbulue e para koloni e madhe parahistorike e kohës
së neolitit te Tjerrtorja në Prishtinë, e cila hyn në rra-
dhën e lokaliteteve me randsi botnore. Prej këtij lokali-
teti Muzeumi ka fitue. material të pasun e të llojlloj-
shëm të dorës së parë. Madje ka edhe ekzemplarë unikat
në botë. Lokaliteti i dytë, në të cilin Muzeumi ban gër-
mime për çdo vjet, ësht qyteti i famshëm romak — mini-

Statueta e idhullit tue

ndejtë sr- neolit

cipiumi — Ulpiana afër katundit Graçanicë nga shekujt

II-VI të e.r. Mbi pasunin dhe shkëlqimin e. këtij qyteti,
përkah madhsija dhe randsija, të dytit qytet në provin-
cen romake të Dardanis, flasin burimet e vjetra historike,
kurse rezultatet e gërmimeve të deritashme e vërtetojnë
plotsisht kët gja. 1 randsishëm ësht dhe lokaliteti. Shiroko
te Suhareka, i cili flet për Ilirët. Gjithashtu Muzeumi ka
punue edhe në Novo Bërdo, e cila ësht e njoftun me mi-
nierat dhe farkat në Mesjetë. Përveç këtyne ka edhe disa

120
lokalitete, në të cilat Muzeumi ka ba gërmime ose ka
për ti bë në t'ardhmen.
Galerin ct freskave e përbëjnë kopjet e veprave më
të dallueme të fresko-pikturave në manastiret tona. Ajo,
në të vërtetë, plotson zbrarzisin që gjindet në Seksionin
e Mesjetës, i cili ka krejt pak material mbi veprimtarin
xehtare në kët krahinë. Asht në plan që ky seksion të
zgjanohet tue mbledhë ikona origjinale dhe material tje-
tër nga Mesjeta.

Detal nga Muzeu biologjik i Kosovë-Metohis.

Seksioni etonografik asht mjafti pasun. Dihet mirë

se krahina e Kosovë-Metohis gjithmonë terhjekë vemen-
'djen jo vetëm të teknikve të muzeumevet të vendit tonë,
por edhe të hulumtuesave, kolekcionarëve dhe dasha-
mirëve të tjerë të ndryshëm tartit populluer. Muzeumi
ynë deri tash ka mujtë me mbledhë nji numër mjaft të
imadh objektesh etnografike. Kolekcioni etnografik në
dubzat e veta ka: kostume, qëndisje, qylyma, pjesë të

ë 121
ndryshme veshmbathjesh, orendi shtëpijake, vegla bujq-
sore dhe blegtorale, vegla për gjah e peshkatari, armë
të vjetra, vegla dhe prodhime të zejtaris, arka e tjera.
Teknikët e muzeumit po e plotsojnë sistematikisht kët
kolesion, me objekte të ndryshme. Për kët qëliim Mu-
zeumi tre vjet me rradhë dërgon në teren ekipa speciale:
etnologësh për të mbledhë objekte dhe për të studjue
dukuni të ndryshme etnologjike.
Seksioni biologjik, ose tash Muzeumi natyruer i Ko-
sovë-Metohis disponon me afër 1000 eksponenta kryesisht.
nga bota shtëzore. Më e pasuna Asht ornitofauna e cila.
ka nja 850 shpend të preparuem, mandej vijojnë: sisorët,
peshqit, amfibët dhe rrëshqansit si dhe nji mori insek—
tesh. Eksponatat janë t'ekspozuem si mbas sistematikës,
e kur të dali muzeumi në ndërtesën e vet, bota zhta—
zore do të pasqyrohet në tansi të vogla gjeografike me
ambientin e duhun. Determinimi shkencuer i ekspona-

Shqypja gjarnushë e zanun në Jezerc afër Ferizajt

teve ësht krye. Muzeumi i ka kushtue kujdes të veçantë

studimit t'ornitofaunës. Për çdo vjet kryhen shënime me
unaza të shpendve të ndryshëm për të mujtë me u stu-
djue lëvizja e tyne. Muzeumi ban përpjekje të gjejë:
teknikë për botën bimore, për mineralogji dhe petrografi
për të mujtë me u marrë sa ma plotsisht me studimin e:

122
pasunive natyrore të krahinës sonë, Ai kujdeset veçanisht.
për bashkëpunimin me shkollat dhe i ndihmon këto në
formimin dhe pasunimin e kabineteve të tyne.
Më në fund duhet përmendë se Asht në projekt që:
të themelohet nji muzeum i veçantë i LNÇ me karakter
krahinuer.
Muzeumi i Kosovë-Metohis ka bibliotekën e vet me:
ma tepër se 1.600 libra e revista. Gjithashtu ka fotola-
beratorin të pajisun për punimet më të domosdoshme,
puntorin preparatoro-konzervatore, në të cilën mund të
kryhen vetëm punimet ma të nevojshme paraprake kon-
zervuese-preparuese n'objektet që mbërrijnë në Muzeum..
Muzeumi i .Kosovë-Metohis tash ka fillue edhe me
botimet e veta të rregulta, tue marrë në kët. mënyrë:
përsipër edhe punën shkencore. Publikacioni i parë i rre-
gullt Buletini i Muzeumit të Kosovë-Metohis, blëni 1,
qysh moti ka dalë prej shtypit dhe ka tërhjekë vemend-

Kraguji — jeton në Shar

dhe në Malet e
. Namuna
jen. Kritika publikee kaçmue publikacionin në menyrë shum
pozitive, madjë Muzeuminga anët e ndryshme ka marrë
edhe urime mbasi ky ësht botim'i parë shkencuer i këtij
Iloji në krahinën tonë. Muzeumi shpreson se së shpejti do
t'ia fillojë me botimin e studjimeve të veçanta, kurse gja-
të vjetit 1957 do ta shtypi blënin e II të Buletinit të Mu-
izeumit të Kosovë-Metohis. Numri i personelit shkencuer,
administrativ, teknik dhe personelit ndihmës përgjithë-
sisht i plotson nevojat. Me zgjanimin e mëtejshëm të vep-
rimtaris do të shtohet edhe numri i personelit.
Përsa u përket mjeteve financiare pushteti populluer
i ka kushtue Muzeumit kujdes të veçantë. Mjafton të
përmendim se buxheti në vjetin 1949 kapte shumën prej
250.000 dinarësh, kurse në vjetin 1957 mbërrin shumën
prej 5,786.340 dinarësh. Numri i vizituesave të muzeu-
“mit në vjet mbërrin 10.000 persona.
Muzeumi i qytetit në Mitrovicën e Kosovës ka ka-
rakter rrethi. Në të pasqyrohet qyteti dhe rrethinat e tij.
'Tashpërtash .ai ësht me karakter kompleks dhe ka disa
seksione, ose kolekcione e këto janë: kolekcioni arkeo-
logjik, etnografik, i LNÇ dhe i xehtaris. Veçanisht duhet
theksue se kolekcioni i LNÇ ësht shum i bukur dhe i
'pasuh. Meriton të përmendet seksioni i xehtaris mbasi
në Pardhmen tanë muzeumi do të specializohet dhe do
të bëhet Muzeumi i xehtaris së Kosovë-Metohis. Aty gji-
mden minerale dhe xehe të ndryshme. Do të bëhen për-
“pjekje oë të mblidhet sa më tepër material mbi veprim-
tarin. xehtare në Mesjetë.
Kolekcionet në manastirin e Deçanit dhe në Patri-
jarkanën e Pejës janë hapë para pak kohe dhe në vitrina
të bukura Asht ekspozue material i vlefshëm dhe intere-
Sant nga thesarët e manastireve, të cilat turistat i vizi-
tojnë me kënagsi.
Muzeumet që duhet në tardhmen të themelohen në
Pejë e Prizren, do të jenë muzeume speciale, sepse për
këtë kanë kushte të duhuna. Për themelimin e tyne ne-
vojiten. mjete financiare, kurse Muzeumi krahinuer në
“Prishtinë do t'u japi ndihmë teknike.
- Tue zbatue Ligjin mbi drejtimin shoqnuer t'enteve
kulturo-arsimore, artistike e shkencore, janë formue dhe
këshillat e muzeumeve, të cilat i drejtojnë këto institu-

124
 cione. Muzeumet kanë edhe statutet e veta që i kanë për-
pilue Këshillat e muzeumeve dhe i ka aprovue Këshilli.
ekzekutiv i KAKM.

VEPRIMTARIJA E ENTIT PËR MBROJTJEN DHE

STUDIMIN SHKENCUER TË MONUMENTEVE
KULTURORE TË KAKM.

Krahina e Kosovë-Metohis ësht jashtëzakonisht. e:

pasun me monumente kulturo-historike dhe e shumlloj-.
shme përkah numri i tyne, vlefta historike, kualiteti ar-
tistik e gjendja e ruejtjes hyn në radhën e viseve më

Kështjella në Novo Bërdo

të pasuna të vendit tonë. Aq më tepër disa monumente

më të randsishme kalojnë jo vetëm qarkun e Krahinës
sonë, por edhe të tanë vendit dhe përfshihen në përsos-
jet imë të mëdha të kulturës dhe fartit në Ballkan, dhe
madje edhe n'Europën e asaj kohe. e
Në pikëpamje kohe, monumentet historike të Krahi-
nës sonë depërtojnë, tue fillue prej ditëve bashkëkohore,

125
“deri në parahistori të shoqnis njerzore. Sendet e jashtëza-
konshme të kulturës neolite, të gjetuna në lokalitetin ar-
'keologjik ku janë ndërtue sot oficinat e. tjerrtores mo-
derne të pambukut ,,Kosovka” në Prishtinë, flasin për
veprimtarin e dorës njerzore qysh atëherë në këto vise.
Ulpiana afër Graçanicës në Kosovë, njana prej zbuli-
meve arkeologjike më të randsishme të Jugosllavis, dësh-
mon për zhvillimin e naltë të kulturës dhe të civilizimit
që lindi, u zhvillue dhe u zhduk në kët vend.
Në krahinën tonë janë ruejtë me dheta monumente
të Kohës së mesme, disa. nga të cilat hyjnë në thesarin
e kulturës europiane tasaj kohe. Freskat e shekullit të
ANI të Patriarkanës së Pejës hyjnë në radhën e krijimeve
tona artistike më të bukura dhe më të vjetra të Kohës
SË mesme dhe dëshmojnë për nji gjurmë të thellë njer-
zore dhe për madhsi shpirti të popullit tonë. Graçanica
pesëkybshe në Kosovë, simbas bukuris s'arqitekturës së
saj, numrohet ndër veprat më të bukura tartit mesje-
tar europian. Piktura e zbulueme rishtas, e fuqishme dhe
origjinale e mjeshtrit tonë mesjetar Astrapit në Kishën
€ shën Prenës në Prizren ngjalli admirim dhe njoftje
publike të shum qendrave dhe qyteteve kulturore euro-
“piane. Vend të veçantë zen kisha e Deçanit, i
vetmi monument kulture i shekullit të XIV. Do të: na
çonte shum larg numrimi i të gjitha monumenteve mes-
jetare të Krahinës sonë. Përpos monumenteve të karak-
terit fetar, po përmendim edhe ato tarqitekturës laike.
Këtu përfshihen qytetet e shumta mesjetare, midis së ci-
lave më të randsishmet janë Zveçani afër Mitrovicës,
“mandej qendrat xeherore, sikurse ishte Novo Bërdo me
40.0060 banorët mesjetarë, vilat e verimit, pallatet etj.
Pushtimi i Turqve ndërpreu ngritjen kulturore të
“popujve tanë dhe u imponoi jetë të vështirë të. lidhun
shum herë me luftë soll për egzistencë. Prej atyne kohëve
të vështira dhe të vrullshme, mbetën megjithse monu-
mente të shumta mundsish dhe kualitetesh të thjeshta,
gë të flasin për gjallnin e popujve tanë dhe kulturën e
tyne, e cila megjithë kushtet e vështira, shndriti edhe për
shum kohë. Nga ana tjetër, prej asaj kohe deri në ditët
tona, janë ruejtë shum monumente me kualitete artistike
të nalta, të ndërtueme nga ana e pushtuesave. Këtu hyj-

126
në xhamit me minaret e holla dhe kybet e hapta jashtë-
zakonisht guximshëm, urat me proporcione të harmoni-
shme, hamamet, krojet, e tjera.
Në monumente historike hyjnë edhe sendet e ruej-
tuna katundare e qytetare tarqitekturës folkloristike, të
randsishme jo vetëm përkah përsosmënija arqitektonike
e së kaluemes sonë, por edhe si material i pasun dhe i
'çmueshëm për zhvillimin e mëtejshëm tarqitekturës so-
në, e përpos kësaj edhe për çfrytzim qellimesh turistike.
“Ma në fund, në monumente historike hyjnë edhe objekte
që flasin për historin më të re të popujve tanë — për
Luftën madhshtore çlirimtare dhe Revolucionin popu-
MNuer. i
Ideja e .ruejtjes së monumenteve historike, të
paktën në Krahinën tonë, Asht krejt e re. Vetëm Lufta
Nacionalçlirimtare çmoi drejt tanë randsin e trashëgi-
mis kulturore në luftë për ndërtimin e matejshëm të po-
pujve tanë dhe bani të mundshme që popujt tanë të

Restaurimet në kishën e ,,Shën Spasit” afër Prizrenit

në zhvillim i sipër

127
 çmohen në botë në bazë t'asaj që kanë krijue në të ka-
luemen e tyne. Pa u mbushë dy muej e gjysmë mbas:
mbarimit të luftës u shpall Ligji për mbrojtjen e -mo-
numenteve kulturore dhe gjanave të rralla natyrore.
Deri në mbarim të Luftës së dytë botnore ësht.
punue fare pak apo aspak në monumentet kulturore të
Krahinës sonë. Përjashtim ban puna komplekse, pionere:
dhe për ato kohna shum e vështirë, në sigurimin dhe re-
saturimin e manastirit të patriarkanës së Pejës që ka bë
arqitekti Gjorgje Boshkoviq, profesor i Univerzitetit të
Beogradit gjatë vjetit 1931132. Për herën e parë iu ku-
shtue njij pune së këtillë përkah pikëpamja e principeve
konzervuese bashkëkohore. Përkundrazi, mbas çlirimit,
megjithse pa tradita dhe pothuej gjithmonë me numër jo
të plotë specialistash dhe me nji varg vështirsish tjera,
shërbimi i mbrajtjes së monumenteve kulturore shkoi
vrullshëm përpara dhe çdo ditë e më tepër u bë më efi—
kas. i “i,
Kujdesin për monumentet kulturore të Kosovë-
Metohis e pat deri në mbarim të vjetit 1951 Eriti për
mbrojtjen dhe studimin shkencuer të monumenteve kul-
turore të RP të Sërbis. Kah mbarimi i vjetit 1951 Këshi—
Ili populluer i Krahinës autonome të Kosovë-Metohis,
pranë Plegsis për arsim e kulturë të KAKM themeloi nji
Seksion për mbrojtjen e monumenteve kulturore. Në ko-
rrik të vjetit 1854 me vendimin e KP të KAKM u the-.
melue Enti për mbrojtjen dhe studimin shkencuer të mo-
numenteve kulturore të Kosovës dhe Metohis si theme-
latë më vedi. KE
Midis ndërmarrjeve më të randsishme dhe më të
mëdha gjithsesi hyjnë në rend të parë punimet komplek-
se në konzervimin e arqitekturës dhe pikturave të Kishës:
së shën të Prenës në Prizren, e ndërtueme në kohën e
mbretit Millutin në vjetin 130677. Këto punime i bani Enti
për mbrojtjen dhe studimin shkencuer të monumenteve:
kulturore të RP të Sërbis gjatë vjetit 1950751 i ndihmuem
materialisht prej Plegsis për arsim e kulturë të KAKM.
Gjatë vjetit 1953 Seksioni për mbrojtjen e monu-
menteve të kulturës pranë Pleqsis për arsim e kulturë të
KAKM bani vetë punime mbrojtse arqitektonike në Xha-
min e Sulltanit në Prishtinë, e ndërtueme në vjetin 1461,në

128
 Tyrben e Muratit në Gazimestan, në Kishën e shën Spa-
sit në Prizren dhe Deçan, kurse në Graçanicë dhe Patri-
arkanën e Pejës rregulloi parkun dhe shpërguli pjesën
ekonomike të pasunis së manastirit jasht kuadrit të portes.
Në korrik të vjetit 1954 Enti i KAKM u themelue
zyrtarisht dhe në të erdhën specialistat e parë, kështuqë
punimet mund të zhvilloheshin me dije specialiste më të
madhe dhe më sistematikisht. Gjatë këtij vjeti janë krye
vunime në Xhamin e Sinan Pashës në Prizren, në Ki-
shën e shën Spasit në Prizren, ësht ndërtue muri i kona-
kut të Prizrenit në Deçan. Përpos këtyne ësht punue edhe
në mbrojtjen ligjore të monumenteve kulturore, n'ate
teknike dhe në fotografimin e arqitekturës popullore në
Gjakovë dhe në Hamarmin e Prizrenit.
Gjatë vjetit 1955 Enti, në bazë të përvojave të fitue-
me, tashmë kishte mundsi me fillue punë të reja më
sistematike, që do të zgjatshin në shum sezona pune, mba-
si kët gjë e kërkon natyra dhe komplikimi i punëve. Kë-
tu hyjnë punët e mbrojtjes s'arqitekturës dhe të piktu-
rës:
Në Kishën e Shën Gjergjit në katundin Reçan, afër
Suharekës, me proporcione jashtëzakonisht të harmoni-
shme, e ndërtueme në shekullin e XIV: në Kishën shën
Nikolla në katundin Popovlan, afër Suharekës e vjetit
1626: në Kishën Vavedenja në Lipjan, monument i she-
kullit të XIV, në Kishëzën e shën Nikollës në Gjura-
kovc, afër Pejës.
Në kët vjet u kryen punime më të vogla edhe në
disa monumente kulturore...
Gjatë vjetit 1956 u vazhduen punimet e vjetit të
përparshëm dhe u banë përmirsime në kishat e shën
Nikollës n'ate të shën Prenes në Mushnikovë së shën
Nikollës në Bogoshevc, në Sreckë.
Gjatë gjysmën së parë të vjetit 1957, Enti filloi puni-
met në mbrojtjen e mëtejshme të trashëgimis sonë kul-
turore. Janë në kryemje e sipër punimet n'objektet ku
po punohet tash dy sezona — Recan, Popovlan, Budisave,
dhe Lipjan.
Në puntorin e pikturës, Enti ka konzervue 26 ikona,
kurse n'Entin e RP të Sërbis janë krye ndërmarrje kon-
zervuese në tri libra dorëshkrimesh perjashlimani të

9 129
 damtueme dhe dy gjana tekstili të thesarit të Patriar-
kanës së Pejës.
Për shkak të gjendjes së keqe të pikturave të Deça-
nit dhe patriarkanës së Pejës, ka filue punimi kompleks i
konzervimit të pikturave në Deçan nga ana e Entit të Sër-
bis, kurse Instituti federal ka fillue punimet hulumtuese
dhe përpunimin e elaboratit për punë në pikturën e Pa-
triarkanës së Pejës dhe konzervimin e objekteve të randsi-
shme t'arqitekturës profane mesjetare të qytetit Zveçan,
afër Mitrovicës.
Puna e këtillë e plleshme dhe jashtëzakonisht kon-
krete, për nji kohë shum të shkurtë Asht mbërrijtë ve-
tëm në saje të mirëkuptimit të plotë, ndihmës së pakur-
syeshme dhe kujdesimit të faktorëve përgjegjsa shoq-
norë për thesarin e çmueshëm të mbeturinave tona kul-
turore.

ARSHIVA SHTETNORE — THESAR 1 DOKUMENTIMIT

. HISTORIK

Kosova e Metohija ç' prej kohe kanë qenë vend i për-

mendun i ngjarjeve historike, megjithate shum sosh kanë
mbetë jashtë përfshimjes së historiografis. Qëllimi itheme-
llimit t'Arshivës shtetnore të Kosovë-Metohis, në vjetin
1953, ishte në realitet marrja e masave më të ngutshme
për mbrojtjen prej asgjasimit të mëtejshëm të materialit
arshivistik që egziston, dokumentet historike dhe monu-
mentet tjera të shkrueme që mund të gjinden, kurse nga
ana tjetër të fillohet mbledhja, rregullimi dhe studjiri e
botimi shkencueri të gjitha shënimeve të randsishme. Me-
njiherë u krijue rrjeta arshiviste në teren, për njiaktivitet
dhe ndërhymje më të madhe në kët punë të madhe dhe
të komplikueme. Për kët gjë u interesuen pleqgsit për kultu-
rë të rrethit dhe të komunës për ruejtjen e materialit ar-
shivistik nëpër themelata, ndërmarrje dhe ente. Asht ba
regjistrimi i fondeve arshivistike dhe caktue kompetenca
e ruejtjes dhe mbajtjes së tyne në rregull. U parapa
hapja e qendrave arshivistike në Pejë, Mitrovicë e Prishti-
në, të cilat duhej të merreshin me mbledhjen dhe ruejtjen
e materialit arshivistik në qarkun e caktuem.

130
 Arshiva shtetnore ka mbledhë dhe rregullue disa fon-
de, kryesisht organizatave ekonomike. I ësht kushtue kuj
des i madh edhe blemjes së dokumenteve me vleftë të po-
saçme të cilat, kanë qenë pronë private.
Në kët mënyrë, për nji kohë realitivisht të shkurtë,
janë tubue nji varg dokumentesh me randsi politike, kul-
tukore dhe përgjithsisht shoqnore, vlefta e vërtetë e të ci-
lave do të kuptohet vetëm mbas studimesh të gjata. Shum
dokumente të damtueme e të vjetrueme të fillimit të këtij
shekulli, të ndame në dosarë dhe fonde përkatse, dëshmoj-
në për jetën e mundimshme të njerëzve të këtyne viseve
nën zgjedhën turke. Ato njikohsisht, nuk tregojnë aspak nji
ngjyrë të ndriçme, përkundrazi nji perandori të. kalbtë,
tue dhanë shpirt e murmuritë nëpër dhambë, tue u dridhë,
dëshprue dhe zemrue. Numrii madh i letrave drejtue le-
gatave ruse në Prizren e Shkup përmban lutjet për inter-

Patriarkana e Pej ës

venimin e tyne te pushteti turk që të ndalin keqpërdori-

met dhe punët e paligjshme. Janë ble edhe disa libra inte-
resante në dorëshkrime, si dhe nji kuran i shekullit të tetë
mbëdhetë, kopjuesi i të cilit ishte Prishtinas, e mbas këty-

9 131
 ne janë ble edhe disa libra dhe dokumente tjera të rand—
sishme turqisht dhe arabisht. N'Arshivë, pos nja tridhe's
dokumentesh tjera, gjindet edhe ditari i konzullit rus në
Shkup i vjetëve të para të këtij shekulli, i mbajtun në
frangjishte. Gjithashtu Asht gjetë eddhe njifarë materiali
historik për njerzit e këtyne viseve që kanë marrë pjesë
në Luftën turko-greke. Aty gjinden edhe proces verbalet
e komunes së paraluftës së Mitrovicës. Mirëpo, asht nji
numër shum më i madh i dokumenteve dhe madje i fonde:
ve të tana të periodës ndërmjet dy luftave, i okupacionit
fashist dhe i Revolucionit populluer. Këtu përfshihen trak
te të ndryshme, shpallje, proklamata dhe porosina orga-
nesh e pjesëmarrsash të Luftës nacionalçlirimtare, si dhe:
urdhnarreshtimi të ndryshme, material hetues, proces-
verbale, fletore dhe material tjetër që ka mbetë mbas për-
zanjes s'okupatorit. Janë ruejte materiale arshivistike dhe:
registratura të tana të disa ndërmarrjeve, themelatave dhe
enteve të suprimueme të kohës së rindërtimit dhe ndërti—
mit të mbasluftës. Por, Arshiva shtetnore në Prishtinë do.
të dispononte fonde shum më të pasuna sikur t'ishte drej :
tue ekskluzivisht në ruejtjen e dokumenteve të randsis :
me historike. Shum dokumente t'atilla kanë randsi të po-
Saçrne për studim dhe botim, sepse dëshmojnë për ngja-
Yjet e kohës së re, sikurse janë lëvizja puntore, veprimi
ilegal i Partis para luftës, Revolucioni dhe lufta popu
ilore, gjinden në Muzeumin e Kosovës e Metohis, në
Muzeumin e Mitrovicës dhe nato muzeume të suprimue-
me të vendeve tjera — gjegjesisht në këshillat popullore:
të komuneve në Pejë, Prizren e Gilan, si dhe në Seksi-
. Onin historik të Komitetit krahinuer të Lidhjes së komu-
nistave, i cli në realitet disponon dokumentet më të
randsishme të ruejtuna të luftës ilegale të Partis në
Jugosllavin e vjetër dhe të Revolucionit populluer.

132
 . INSTITUTET SHKENCORE

INSTITUTI 1 VETERINARIS
instituti i veterinaris në Prishtinë ësht enti më
i vjetër shkencuer hulumtues në Kosovë-Metohi.
Formue në vjetin 1946, me nji veterinir dhe nji dhomë, si
ent rejonal bakteriologjik, — ai me të shpejtë u shndë-
rrue në nji institucion modern e të pajisun me shum
kuadra të specializupgm veterinarë — në nji institucion
t'atillë që me punën e vet në laboratorium dhe në teren
merr p jesë aktive në ruejtjen e shëndetit të bagtis dhe në
përparimin e blegtoris sonë.
Karakteristika themelore e punës s'Institutit vete-
rinar në Prishtinë ësht, nga anji anë — kryemja - dety-
tave të shërbimit administrativ udhëheqës në Kosovë-Me-
tohi, e n'anën tjetër — me u lidhë sa më afërsisht dhe
sa më drejpërdrejt me terenin. Për kët gjë tregojnë ve-
aanisht: akcionet e zhdukjes së masë të sëmundjeve
të ndryshme, si dhe lidhjet e forta dhe të përditshme me
stacionet blegtorale — veterinare dhe degët” e tyne -në
mbarë teritorin e Krahinës, ku gjithnji e më tepër po
paraqiten me kërkesat e tyne edhe kooperativat bujasore,
të shtetit dhe pronat tjera t'organizatave shoqnore e eko-
nomike.
Puna e Institutit përbahet nga:
— puna shkencore hulumtuese,
— puna laboratorike diagnostike,

135
 — prodhimi i spermës, ndërzimi artificial dhe zhdu—
kja e sterilitetit të kafshëve shtëpijake në teren,
— arsimimi veterinar, e tjera.
- Veprimtarija shkencore hulumtuese ësht veprim-—
tarija më e randsishme e Institutit. Në saje të shënimeve
të shumta laboratorike nga tereni si dhe të faktit se pro-
klematika shkencore veterinare e Krahinës sonë nuk.
Asht studjue ende sa duhet, Instituti ka nji lami të gjanë
veprimtarije dhe po i përpunon e zgjidhë sistematikisht
shum probleme. Janë të randsishme sidomos rezultatet e
korruna në lamin e studimit tenterotoksemis së dhenëve
dhe të dijares infektuese të qingjave, si rrjedhim i të
cilave filloi prodhimi i vakcinës — për qëllime eksperi-

“ . Në laboratorin e Institutit të veterinaris në Prishtinë

“mentale '— me çka u mbrojtën më se 10.000 krenë dhen.

“Kët vakcinë e prodhojnë sot entet tona prodhuese për
nevoja të mbarë vendit. Mandej, ësht studjue hollsisht
çashtja e mbrojtjes prëj'të dalës (mëshikzezës)j dhe u
caktue koha e vaksimittë bastis: çka tashmë po zbatohet
në teren, u studljuen llojet 'e rriqnave në Krahinë, të

“134
 cilat, direkt ose indirekt, shkaktojnë pëshurrgjakën dhe
shymtyrën e kafshëve shtëpijake, u zbuluen sëmundjet
e panjoituna deritash në Kosovë e Metohi — burceloza
dhe sëmundja Aujeskija e derrave, tifo dhe leukoza e
shpezëve, trihomoniaza e lopëve, etj.
Si rezultat i njij veprimtarije të këtillë t'institutit
u botuen në shtypin profesional të vendit dhe të huej 26
puhime shkencore, e Instituti koton vetë rregullisht të
përvjetshmin ,,Almanah punimesh”, rne anën e të cilit
asht lidhë edhe më drejtpërdrejti me shum institucione to-
na shkencore dhe institucione tjera në mbarë botën.
Diagnostika laboratorike ndihmon përditë në zgje-
dhjen e problemeve të ndryshme të shërbimit veterinar
në teren, që dalin me rastin e shpërthimit sidomos të
sëmundjeve ngjitse, si dhe me rastin e konstatimit t'aft-
sis dhe vleftës s'artikujve të ndryshëm ushqimorë për
ushqimin e njeriut. Kështu, në lakoratoriumet e Insti-
tutit prei vjetit 1947 kanë mbërrijtë nga tereni me qinda
mija materiale të ndryshme për kontrollim — çka asht
gjithashtu provë e fugishme e ndikimit t'institutit në
lamin e përparimit të blegtoris sonë.
Nji veprimtari e veçantë e Institutit për ngritjen
kualitative të klegtoris së Krahinës sonë Asht puna e
ethjes artificiale të lopëve dhe merinizimi i dhenëve.
Me punën e Institutit në lamin e ndërzimeve artificiale
dhe zhdukjes së sterilitetit të kafshëve shtëpijake — po
shpejtsohet transformimi kualitativ i lopëve dhe i dhenve
të Krahinës dhe po i bëhen kursime të mëdha ekonomis
popullore.
Arsimimi veterinar Asht gjithashtu nji selëfor i rand-
sishëm i punës s'Institutit, sepse me anën e ligjëratave
të ndryshme, filmave profesionalë, me botimin e broshu-
rave shkencore të popullarizueme, pllakatave, afisheve,
me organizimin e ekspozitave, e tjera — po ndikon në
ngritj en e vetëdijës së blegtoralëve, në pjesmarrjen e tyne
më aktive në përparimin e blegtoris.
Me punën e Institutit në lamin shkencore hulurntue-
se, në diagriostikë, ndërzimin artificial, arsimimin vete-
finar, e tjera, po ridihet efekti i drejtpërdrejtë i këtij
institucioni të randsishëm për formimin e mëtejshëm
t'ekonomis së Kosovë-Metohis.

135
 . INSTITUTI PËR HULUMTIME BUJQSORE

. Ky asht nji prej instituteve shkencore shum të rand-

sishme për Krahinën e Kosovë-Metohis.: Për nji kohë
relativisht të shkurtë pa i mbushë plot shtatë vjet — ky
institut dha kontribut të madh edhe në punën shkencore
edhe në përparimin. e bujqsis. Tash kufr po bahen kapërci-
me kolosale në ekonomin tonë, në të cilën bujasija zen
vendin e parë, prej këtij instituti pritet edhe më shum.
Instituti për hulumtime bujqsore në Pejë u theme-
lue në fund të vjetit 1949, e në kuadrin e tij punojnë
Seksioni për lavërtari me degët për kopshtari, pedologiji,
pemtari, mbrojtje të bimëve dhe Seksioni për bletari.
Këto degë ma vonë do të shndrrohen në seksione dhe
do të zgjanojnë veprimtarin e tyne. Kështu, Seksioni për
lavërtari ka Stacionin reonal selekcionues në Prishtinë
dhe shërbimin e kontrollit të farës, Seksionin për pedolo-
gji, degët për agrokimi dhe melioracione, Seksionin për
pemtari, degët për vneshtari e përpunim të venës. Për-
pos këtyne, në Deçan Asht edhe Stacioni i bletëve.

U studiuen afër 2 mijë lloje bimësh të ndryshme

Hulumtimet dhe puna në prodhimtarin bujasore

dhanë rezultatet më të mëdha. Seksioni për lavërtari
filloi menjiherë studimin e kushteve natyrale e bujasore
të flores në Kosovë-Metohi. Kështu vetëm deri në vjetin
1954 u studiuen afër 2 mijë lloje të ndryshme drithnash
të bardhë, misri, bimësh industriale, perimesh dhe bimësh
për ushqimin e kafshëve. Atëherë u ndanë llojet më të
frytshme dhe u ba reonizimi në lavërtari. Gjithashtu u
ridanë edhe.1llojet më interesante si materiali fillestar për
fillimin e procesit selekcionues dhe krijimin e llojeve të
reja dhe më: të frytshme.
Ky seksion bani orvatje të mëdha edhe për Kinën
e Sistemit të prodhimit të farëve të zgjedhuna kështuqë
me prodhim të vet për çdo vjet siguron 250Jo të farëve
për nevojat e Krahinës. Përveç fisnikimit të llojeve të
gsrunit të vendit (grunittë kuq dhe mentanit), misrit,
elbit, tërshanës, specave dhe groshës, filloi me krijue

136
me sukses edhe lloje të reja. Suksese veçanisht të mëdha
janë korrë përsa i përket grunit dhe misrit. Sivjet janë
hulumtue edhe 16 lloje të hueja gruni prej të cilave llojet
italiane janë tregue më të mirat.
Krahas me reonizimin e të mbjellave dhe të ilojeve
kryesore, me prodhimin e farës së zgjedhun dhe me selek-
cionimin, Seksioni për lavërtari zgjidhi me sukses edhe
“disa çashtje tagroteknikës së të mbjellave n'ara. Tue marrë
parasysh se pjesa më e madhe e tokës u takon tashtuquej-
tunave tipa anormalë, Seksioni filloi më marrë masat
për përmirsimin e tyne. Hulumtimet u banë në lidhje me
kohën e mbjelljes, dendsin e farës, thellsin e punimit të
tokës, mënyrën e plehnimit dhe t'ujitjes së misrit, grunit,
bimëve për ushqimin e kafshëve dhe perimeve. U studiue
edhe mundsija e rritjes së pesë llojeve të barit artificiai
për livadhe e kullosa në Metohi si dhe plehnimi i kullo-
save.
Stacioni reonal për selekcionim në Prishtinë bani
gjithashtu disa hulumtime në reonin e rrafshtë të Koso-
vës me drithna të dimnit dhe të pranverës dhe me lule-
dielli.

Me përmirsimin e tokës u rriten tardhunat

ajër qind për qind

Seksioni për pedologji dhe agrokimi pranë këtij

Instituti me shërbimet e veta laboratorike, u jep ndihmë
të përditshme prodhuesave bujqsorë. Përveç kësaj, ai ka
hartue disa harta pedologjike, si bie fjala hartën. e pasunis
bujqsore ,Metohija” në Pejë, mandej hartën e pasunis
bujjasore të Podrimjes së poshtme, Ornobërdos, Fushës
së Prizrenit, pasunis bujqsore ,,Bistrica”, pasunis koope-
rative ,,Kosin” mandej hartën pedologjike për ujitjen e
kanalit juguer të Fushës së Pejës, e tjera. Ai mandej ka
ba pasqyrën e tokëve të shterpsueme në Kosovë-Metohi,
ka ba programin për përmirsimin ë tokëve të liga, elabo-
ratin e kualitetit t'ujnave të Metohis si dhe programin
perspektiv të meliorimit të Metohis. Në programin e për-
mirsimit të tokës parashihet klasifikimi, humanizimi dhe
përdorimi i plehnave mingëralë që, simbas eksperimenteve
të bame n'Institut, — e rrisin prodhimin më se 10099.

157
Seksioni konstatoi gjithashtu se më se 100 mijë hektarë
tokë duhet të kalcifikohen. Randsi të veçantë ka që janë
zbulue shtresat e gëlqeres në Sigë afër Pejës, në Banjën
e Pejës, në Kudnik afër Mitrovicës, në Sërbicë dhe në
Malishevë e në Begunac afër Gilanit.

Kombajni në fushat e Metohis

Eksperimentet me plehnim kanërtregue se t'ardhunat

ma të mëdha mund të mbërrihen me përdorimin e pleh—
nave mineralë, tue hedhë nga njimijë kilogram në nii
hektar. Për reonin e Metohis rekomandohet përdorimi më
i madh i plehnave azotikë, mandej fosforikë dhe t'atyne
të kaliumit, ndërsa në reonin e Kosovës duhet me përdorë
në radhë të parë plehnat fosforikë, e mandej azotikë dhe
ata të kaliumit.

U. kolekcionuen më se 900 lloje të ndryshme pemësh

' “Seksioni për pemtari ësht përpjekë me çfrytzue ku-
shtet për rritjen e pemëve t'kuropës së Mesme dhe për
zhvillimin e tyne më të shpejtë. Kështu, ai ka ba selekci-
onimin e pemishteve me 400 lloje mollash, 110 lloje dar-
dhash, 190 lloje kumbullash, 135 lloje viishnjesh e qer-
shijash, 45 lloje pjeshkash dhe 11 lloje kajsijash.

138
 Keonizimi i pemtaris ka genë detyra e parë dhe imë
e randsishme e këtij seksioni. Në bazë të studimit të ku-
shteve të tokës, të klimës, të komunikacionit dhe të kush-
teve tjera, Metohija ësht nda në tri e Kosova në pesë nën-
reone. Në kët reonizim janë përdorë 409Jo llojesh të ven-
dit e 6091o llojesh të kultivueme. Seksioni ka hulumitue
edhe qëndrushmënin e llojeve më të randsishme të me-
llave, mandej vleftën ushqimore të fryteve të mollave,
qëndrueshmën in e pemëve në ngricat e dimnit, e tjera.
seksioni bani edhe disa esperimentime me mbështjelljen
e pemëve me sanë, byk Ë kashtë si dhe për luftimin e së-
mundjes së molleve me përdorimin e langut suliurik.
Këto eksperimentime kanë dhanë rezultate shum të mira
dhe shumicae tyne po zbatohet edhe në praktikë.
Seksioni për vneshtari e për përpunimin e venës stu-
dici edhe ndikimin e tfemperatyrës në stratifikim për
ngjalljen e hardhive, mandej ndikimin e saj për rritjen
e këtyne hardhive dhe ndikimin e temperatyrës s'ultë në
periodën e dimnit në hardhi. Përveç kësaj, ky seksion
studioi përmbajtjen e sheqerit në mushtin e rrushit në
Metohi, mandej dinamikën e përmbajtjes së sheqerit dhe
të thartinës së rrushit në periodën e të pjekunit dhe
propozoi masat për përmirsimin e thartinës së venës në
reonin e vneshtave të Metohis. Me reonizim u ndanë dy
sektorë të vneshteve: nji në Kosovë e tjeri në Metohi. Prej
llojeve të ndryshme të rrushit Seksioni përdori rrushin e
Prokuples, rrushin e zi të Games, rrushin e Smederavës,
riziingun italian, senionin, Hafusaliun, Muskatin, Hambur-
gun, e tjerë.

Veprimtartja e gjanë për mbrojtjen e bimëve

Seksioni për mbrojtjen e bimëve nuk u. ndalue vetëm.

në studimin e sëmundjeve dhe të damtuesave të bimëve
e në regjistrimin e tyne, por muer edhe nji varg masas
për me i luftue këto sëmundje. Kështu, ai studioi rezi-
stencën e disa llojeve të grunit ndaj sëmundjes së të
ndryshkunit dhe rezistencën e misrit ndaj ndryshkut dhe
të idjegunit: Seksioni studioi gjithashtu mjetet më itë
përshtatshme kundër gucimacave të mollave, kumbulla-

139
 ve, e tjera. U studiue gjithashtu nekroza e lëvorës së
peraëve dhe rezistënca e drithnave ndaj uthit, e tjera.
Stacioni reonal i bletëve në Deçan bani disa ekspe-
rimente. në lidhje me bletët dhe shkuemjen € tyne në
bimën kokotac. Kjo bimë u tregue shum e përshtatshme
dhe eksperimentet me të treguen rezultate të shkëlqyq:
shme. Për 18 ditë nji grup bletesh dha 18 kilogram e 800
gram mjalt.
Këto shënime ilustrojnë deri diku punën e mbren-
dshme të kësaj themelate shkencore, e sukseset e saj,
sidomos në kët vjet, shifen në çdo arë, në çdo pemishte,
në çdo vneshtë. Ato u panë edhe në çdo ekspozitë, panair
€ rivista tjera qoitë në Kosovë-Metohi, qoftë në viset
tjera të vendit tonë.

INSTITUTI I BLEGTORIS DHE SUKSESET E TIJ

Instituti i blegtoris së Krahinës Autonome të Koso-

vë-Metohis në Prizren, me punën e tij hulumtuese dhe
operative, ka ndihmue shum për përparimin e kësaj
dege ekonomike. Mbrenda katër vjetve jo të plota t'egzi-
stencës së tij (ësht themelue kah mbarimi i vjetit 1954),
Instituti ka mbërrijtë me realizue nji varg masash shum
të randsishme. Punët hulumtuese janë krye deri tash me
sukses përsa u përket gjedheve, dhenëve dhe: derrave,
ndërsa punët investive hulumtuese në shpeztari gjinden
në fazën e fillimit.
N'ekonomin e katundit Dushanovë afër Prizrenit, ku
deri vonë ishte djerrinë e vërietë, tash ka lindë nji qytet
i tanë ndërtesash me dritë elektrike, me instalimet e uj-
'sjellsit dhe stabilimentet tjera sanitare, Aty bijnë në sy
menjiherë shtallat moderne, pasllomet për lopë, shtallat
për kuaj, tharqet e derrave, magazinat, puntorinat sillo-
'sët për ushqimin e bagtis, qumshtorja për përgatitjen e
ushqimit për dimën, pemishta, tërfoja dhe bimë tjera,
stacioni i inkubatorëve, etj. Asht rregullue oborri ekono-
mik, ësht tue u zbatue qarkullimi bimuer.
Këtij Instituti duhet t'i shprehin miradin prodhuesat
e këtij vendi për rendimentet e nalta në bujagsi, për kua-
litëtin e bagtis së punës dhe asaj për mbarë, për farën

140
 kualitative, për punimin e tokës me mekanizim, për
kimizimin dhe kalcifikimin e tokës. Në t'ardhmen Insti-
tuti do t'orientohet më tepër edhe kah meljorimet hidro-
teknike dhe agroteknike.
Përsa u përket lopëve Asht bë nji përparim mjaft
i madh. Me kryazimin e bushës së kuqe të Metohis me
mëzetnit e racës së kuqe t'Ukrajinës u përlfitue nji racë e
të e lopëve më produktive. Melezat e gjenereacionit të
parë japin 500 kg tamël dhe peshojnë afër 100 kg ma
tepër se busha e kuge e Metohis, e melezet e gjenera-
cionit të dytë, qysh në vjetin e parë të mjeljes, japin afër
8060 kg. tambël dhe peshojnë 185 kg. më tepër se busha
e kuqe. .
Mandej Instituti ka punue dhe studjue pesë soje
dhensh. gjakpastra të vendit dhe ka përmirsue racën e
deleve të Sharit, tuk i kryazue me tipa të deshve të
racës meriho. Kështu u mbërrijt të shtohet sasija dhe

eAT

“Me eksperimentimee
kryqzime avinstitut
“ësht sigurue rendi-
menti md i madh i
tamblit, leshit...
kualiteti i leshit, të shtohet pesha dhe të ruhet e njajta
sasie tamlit, si me anën e seleksionimeve të deleve gjak-
pastra të vendit, ashtu edhe me anën e merinizimit. Me
anën e selkecionimit u shtue prodhimtarija e leshit të
tudave afër 300 gram dhe pesha e deles afër pesë Kilo-
gram, Kurse me anën e merinizimit u shtue sasija e leshit
1.100 gram, kurse pesha e deles u shtue 10 kilogram. Këto
janë rezultate shum të mira dhe mund të thuhet se jemi
afër qëllimit — për me krijue nji tip të ri të nji delje
më produktive, që do t'u përgjigjet piotsisht kushteve
klimatike, vegjetative dhe kushteve tjera të Kosovë-
Metohis.
Me seleksionimin e derrave gjakpastër moravka dhe
me përmirsimin e kësaj race, tue e kryqzue me derrin
€ kua anglez, u mbërrijtën rezultatet e para në zhvilli-
min e derrave. Përmirsimi e moravkës me kornvalin,
megjithse punët janë në fazën fillestare, ka dhanë rezul-
tate të mira. Pjellshmënija e moravkës uj shtue mesa-
tarisht prej 7 gadi në 11 derrkuca. Pesha e trupit, trash-
sija e përshutës, gjatsija e trupit dhe çfrytzimi i ushqimit
' 1

... dhe janë ji-

tue melezat për-
parimtarë të de-
les sonë dhe t'a-
saj t,importue-
me”

142
janë gjithashtu rezultate të kënaqshme. Për kët arsye
mbajtsat e derrave po tregojnë nji interesim të madh
për këta meleza, që do të fillojnë me u prodhue më me
shumicë.
Stacioni i ri i inkubatorëve, që ndodhet në kët Insti-
tut, do të çelë në sëzonën e ardhshme afër 10.000 shpezë
të racave të mira. Para do kohe u blenë stabilimentet
moderne për stacion — inkubatorët, tuiat amzore të
shpezëve, baterit efazhe, dhe asht specializue kuadri
profesional për kët qëllim. Kjo tregon se së shpejti do të
jemi dëshimtarë të njij hovit të madh në zhvillimin e
shpezitaris në K.osovë e Metohi.
Pajisjet moderne të këtij Instituti, të cilat do të plot-
sohen së shpejti edhe me disa stabilimente të randsishme
për studimin e randmanit të leshit, si dhe me madina
'dhe vegla tjera të ndryshme, që i nevojiten këtij shërbimi
si dhe biblioteka e pasun me libra të degës — i japin
mundsi këtij Instituti që ta shpejtojë rilindjen e blegtoris
së Kosovë-Metohis. Përpos kësaj ndamja e re e punës
n'institut ësht ba n'atë mënyrë që nji grup ekspertash
do të punojë vetëm në prodhimtari, grupi i dytë do të
merret vetëm me punë egzakte ( kul ka veçanisht randsi
puna për ushqimin e bagtis dhe meljorimin e kullosave)
dhe grupi i tretë do të merret me shërbimin zooteknik
operativ në teren, çka garanton se do të korren rezultate
më të shpejta dhe më efikase, si në pikëpamje shkencore,
ashtu edhe në pikëpamje të prodhimtaris.

143
KUADRAT E PARA NË THEMELATAT DHE ORGANI-
ZATAT KULTURO - ARSIMORE, ARTISTIKE TI
SHKENCORE

Çashtja e krijimit të kuadrit themeluer për punën

kulturo-arsimore, artistike dhe shkencore u shtrue
n'ashpërsin e saj ma të madhe menjiherë mbas çlirimit
krahas me fillimin e punës më serioze në kët lami.
Kuadrat e trashëgueme prej së kaluemes kanë qenë, në
të vertetë, minimale, prandej prej fillimit ësht dashtë
me u orientue kah amatorët dhe kualifikimi i tyne, në
radhë të parë, për veprimtarin kulturo-arsimore dhe
kulturo-artistike, si dhe kah krijimi i kuadrit më elemen-
tar për punën shkencore. Prandej, asht krejt e natyrshme
që formimi i themelatavet shkencore dhe artistike në
Kosovë-Metohi ësht më i vonë, kryesisht për shkak të
mungesës së kuadrave.
Mirëpo, rrjeta e zhvillueme e shoanive kulturo-ar-
simore dhe kulturo-artistike, univerziteteve popullore e
puntore, bibliotekave e sallave të leximit dhe formave
tjera të punës kulturo-arsimore paraqiti si nevojë të do-
mosdoshme punën sa më të ngutshme për krijimin e
kuadrave. Për këto forma të punës kulturo-arsimore e
artistike u angazhuen në fillim kryesisht arsimtarët dhe
puntorët tjerë kulturalë e publikë, të cilët kanë tregue
interesim e aftsi për punë në kët sektor. Që ata të mun-
dshin me pasë rolin udhëheqës n'organizimin dhe zhvi-
llimin e punës për arsimin më të gjanë dhe ngritjen
kulturore të turmave, për me qenë flamurtarë të punës
kulturo-artistike dhe të jetës kulturo-argtuese në vendet
e tyne, u organizuen shum kurse e seminare për udhë-

144
heqsat e seksioneve të dramës, muzikës dhe të seksioneve
tjera kulturo-artistike dhe kultutro-arsimore, për regji-
sorë të teatrave amatore, dirigjenta të koreve dhe t'orke-
strave, e tjera. U mbajtën edhe shum kurse e seminare të
ndryshme për nëpunsa të bibliotekave, udhëheqsa t'uni-
verziteteve puntore e popullore dhe të katedrave të
ndryshme të tyne. Kështu, tashmë pranë bibliotekave
dhe sallave të leximit kemi më se njiqind nëpulnsa të
përhershëm, shumica e të cilëve ka krye ndonji kurs
ose Seminar, por ka edhe asish që kanë krye shkollën e
mesme ose edhe fakultetin. Ndërkaq, nëpër teatrat ama-
tore punojnë sot nja dhetë regjisora të përhershëm ama-
torë, të cilët kanë krye gjithashtu ndonji prej kurseve
që janë mbajtë jo vetëm në Kosovë- Metohi, por edhe
në Beograd, Novi Sad ose qendra tjera kulturore të ven-
dit tonë. Edhe pranë univerziteteve popullore, sidomos
atyne puntore, ësht krijue nji kuadër bukur i madh li-
gjëruesash të përhershëm, sidomos për ngritejn kulturore
e profesionale të puntorëve në qendrat më të mëdha
industriale, e pranë të gjitha shoqnive kulturo- artistike
dhe organizatave kulturo-arsimore Asht angazhue nji
numër mjait i madh kuadrash profesionale t'aftsueme
në mënyrë të ndryshmë që punojnë me honorar ose vull-
netarisht si udhëheqsa seksionesh dhe grupesh të ndrysh-
me.
Në perspektivë, e cila po realizohet qysh tash, pa-
rashihet aftsimi më sistematik i kuadrave edhe për ve-
primtarin kulturo-artistike tue dërgue në kurse e shkolia
njerzit që për nji periodë më të gjatë do të jenë të lidhun
me shoqnin ose organizatën përkatse në nji vend të cak-
tuem. Kështu, vetëm në kët vjet, kursin për regjisora
amatorë pranë Teatrit popudluer krahinuer në Prishtinë
e kryen 17 udhëheqsa të seksioneve të dramës dhe an-
tarë më të ngritun të teatrave amatore, përveç disa të
tjerëve që kanë krye kurset në Novi Sad dhe në vende
tjera. Përpos kësaj, nja dhetë sish janë dërgue edhe në
kursin e regjisorëve në Dubrovnik dhe në Beograd, ndër-
sa nja njizet udhëheqsa të seksioneve të muzikës dhe
dirigjenta të koreve dhe torkestrave janë dërgue në
kurset verore në Novi Sad dhe Prizren.

10 145
 Mirëpo, krijimi i kuadrave artistike dhe shkencore
ka qenë më i vështirë, Për këtë asht dashtë. mjaft mund,
mjete e kohë që të krijohet edhe baza minimale e kuad-
rave prej kah mund të fillohej realizmi më sistematik
i planit perspektiv të krijimit të kuadrave për themelatat
kulturo-arsimore, artistike dhe shkencore në Kosovë-Me-
tohi, numri i të cilave tashmë ësht shtue bukur shum.
Organet arsimore të pushtetit. kanë fillue menjiherë
mbas clirimit me u dhanë bursa studentave të Kosovë-Me
tohis, tue dijtë se kjo ësht mënyra më e mirë dhe më e
sigurtë për krijimin e kuadrit të përhershëm artistik dhe
shkencuer. Mirëpo, derisa ky kuadër ka fillue me ardhë
prej fakultetevte e shkollavetë nalta, themelatat artistike
dhe shkencore në Kosovë-Metohi janë shtrëngue me u
orientue edhe në kuadra që kanë ardhë prej viseve tjera
të vendit tonë. Padyshim, Krahina jonë ësht mirënjof-
tse ndaj këtyne kuadrave të para shkencore e artistike me
kualifikime të nalta që kanë dhanë kontribut të madh për
themelimin dhe punën e themelatave artistike.e shken-
core në Kosovë-Metohi. Por, edhe njerzit tanë në teren
janë kujdesë që t'i krijojnë të gjitha kushtet e mundsh-
me për jetën dhe punën e tyne në rrethin tonë. Këshitu,
Instituti i veterinaris në Prishtinë, i cili hyn në radhën
e themelatave më të vjetra shkencore dhe Asht i njoftun
edhe jashtë kufijve të vendit tonë, ka shtatë veterinarë,
njani prej të cilëve edhe ka doktorue me nji punim
shkencuer të punuem në kët institut. Përveç kësaj, ky
institut ka edhe disa teknikë veterinarë e bujqsorë.
Nji situatë e ngjajshme ësht edhe n'Institutin për
hulumtime hujqsore në Pejë, i cili ka tetë ingjinjera
agronoma 'dhe. poaq teknikë .të cilët kanë zhvillue aso
pune saqë tashmë ka nevojë edhe për nja njizet ingjinje-
ra dhe teknikë tjerë. Instituti për blegtori në Prizren
asht themelata: më e re shkencore në Kosovë-Metohi, por
edhe ai ka mundë me tubue katër ingjinjera e pesë
teknikë, shumica e të cilëve janë prej Kosovë-Metohije.
Por edhe ky Institut ka nevojë për më shum kuadra
profesionale, sidomos tash kur detyrët e tij janë zgja-
nue më tepër.
Diçka më e mirë Asht gjendja e kuadrave në Muzeun
krahinuer të Kosovë-Metohis dhe n'Institutin për mproj-

146
 , D ind 23 P204g :vËBOT UI
PDINN
TT rra sr
KE
Kë
YT
TE St da KSsë LA
Pi
KES
5) TE pu
ba
KË
e, ki së ”
pspës
E
dr njesi
ga dr
Pn ar
e e ji
vi al
ër
vi si
pë dh JË
GpyaShe as JË
Të Në
p
Pn
Th TEI
Ps
a
S
ih
e cë
E eSHe që
faETA)
jvë
ae
p
lë et vë SEE tl
gp YT
pe
Sa
ITË
kd ara
Që ar
)
re PË
pprë
dr

pu bg:
sh
n Perë ti
poe
vë SY D)
val ti Lo
PAL
n
ve Skte
t ko
e
“i
pd at tjtie SË
U
ShA
A
ËT)
së Di
KëS e TEZE
GET
IT ET is EJ
hë Ab
e
e pr
EU KË Pë S i e 9 ia ner E tuta
J më
tjen e përmendoreve kulturore e historike. Muzeu krahi-
nuer ka tash tre arkeologë me kualifikime të nalta dhe
nji etnolog, ndërsa instituti për mbrojtjen e përmendore-
ve kulturo-historike ka dy historijanë tartit, nji piktor
konservator që ka krye Akademin e arteve figurative, nji
etnolog dhe dy preparatorë. Madje, edhe Muzeu biologjik,
i cili Asht themelue tash vonë, ka nji zoopreparator pro-
fesional dhe nji fillestar. Pak më vështirë Asht situata
n'Arshiven shtenore krahinore, e cila ka vetëm nji ekspert
për kët degë shkencore, por parashihet që edhe ajo ia
sigurojë. së shpejti kuadrin e nevojshëm shkencuer.
Kdhe për themelatat artistike ka qenë mjaft vështirë
me sigurue kuadrin e kualifikuem artistik. Kjo ka qenë e
veshtirë sidomos për kompletimin e ansamblit shqiptar të
Teatrit populluer krahinuer në Prishtinë me kuadrin e ne-
vojshëm t'artistave. Prandej, menjiherë mbas themelimit,
në maj të vjetit 1948, Teatri ësht shtrëngue me u ori-
entue kah kuadri artistik me kualifikime të mesme për
ansamblin serb dhe kah kuadrii amatorëve për ansa-
mblin shqiptar.
Por tash, mbas nandë vjetësh pune, Teatri ka tre an-
tarë që kanë krye akademin teatrale, katër që kanë krye
shkollën e mesme e nji që ka krye shkollën e ultë artistike.
Përpos kësaj, nji antar t'ansamblit shqiptar Teatri e ka
dërgu n'Akademin teatrale në Beograd, kurse sivjet
për kët ansambël do të dërgohen në kët akademi edhe
disa nxansa të talentuem që kanë krye shkollën e mes-
më. Përpos kësaj, Teatri populluer krahinuer i ka kush-
tue kujdes të posaçëm aftsimit profesional dhe ngritjes
s'antarëve të vet, tue organizue mbrenda në teatër semi-
nare e kurse të ndryshme për art, histori tartit, e tjera,
krahas me punën intensive të vetë regjisorëve me antarët
e ansamblit. Perveç kësaj për ngritjen e kuadrit të vet
artistik kjo themelatë ka dërgue antarët e saj edhe në te-
atrat tjera ma të mëdha të vendit tonë, mandej në festival
e manifestime të ndryshme, në të cilat ata kanë mundë me
zgjanue ditunin e tyne dhe me përfitue përvoja më të
mëdha për punën e tyne.
Me zgjanimin e rrjetës së kinemave të përhershme
dhe shetitse, në Kosovë-Metohi Asht shtrue si çashtje
shum serioze edhe aftësimi i kinoaparatorëve dhe udhë-

148
heqisave të kinemave, të cilët kanë pothuejse fjalën krye-
sore në hartimin e repertuarit për kinemat e tyne. Kë-
shtu, deri tash janë aftsue 14 kinoaparatora, ndërsa çashtja
e kuadrit udhëheqës të kinemave ka mbetë ende gjithnji
e pazgjidhun, meqenëse ai përbëhët krysisht prej njer-
zish me kublifikime t'ulta profesionale.
Randsi të veçantë ka edhe krijimi i kuadrit theme-
luer të gazetarëve, publicistëve, puntorëve letrarë dhe
t'atyne t'arteve figurative, Në të vërtetë,
në Kosovë-Me-
tohi deri vonë nuk kemi pasë ndonji institucion nëpër të
cilin do të mundshin me u aftsue kuadrat e këtilla përveç
Shkollës s'artizanateve në Pejë. Por, vetë zhvillimi i shty-
pit, radios dhe .përgjithsisht i veprimtaris publicistike,
letrare dhe artistike ka qitë në shesh, nji numër bukur
të madh puntorësh të talentuem kulturalë e publikë, të
cilët me kohë janë aftsue edhe për kët punë. Kështu, ve-
tëm në Stacionin e Radio-Prishtinës janë tubule nja katër-
dhetë gazetarë, prej të cilëve disa kanë edhe kualifikime
të nalta ose kanë krye apo vijue shkollën e naltë diplo-
matike gazetare në Beograd, përveç nji numri të tjerësh
që kanë krye ndonji shkollë ose kurs gazetarësh. Poaq
gazetarë janë tubue edhe rreth fletoreve , Jedinstvo” e
,hilindja”, revistave ,,Përparimi” ,,Zani i rinis” e tjera.
Pranë Shtëpis botuese ,,Milladin Popoviq” në Prishtinë
asht krijue nji kuadër përkthyesash e redaktorësh mjaft
t'aftë, e rreth revistës letrare ,,Jeta e re” ësht ngritë nji
plejadë e tanë puntorësh letrarë, të cilët deri tash kanë
botue me dheta përmbledhje tregimesh e vjershash, ma-
dje edhe dy romane e disa drama. Në kët mënyrë janë
krijue edhe kushtet për themelimin e Klubit të puntorëve
letrarë të Kosovë-Metohis, i cili tashmë ka fillue me tu-
bue nji numër bukur të madh antarësh të vet të përher-
shëm. Edhe në lamin e arteve figurative janë korrë suk-
sese të mëdha. Përveç piktorëve tashmë tafirmuem:
Vllado Radoviqit, Bozha Prodanoviqit, Rufim Llazoviqit,
e tjerëve, kanë dalë në shesh edhe nji varg i tanë të rijsh
ndër të cilët për krijime më të pjekuna dallohen Skender
Hoxha, Muslim Mulliqi, Sulejamn Kadriu e shum të tjerë
që janë shpërnda si mësimdhansa të vizatimit nëpër shko-
lla tetëvjeçare e të mesme të Krahinës sonë ose po vazhdoj
në studimet n'akademit e arteve figurative.

149
 Nëqoftëse do t'i hidhshim nji vështrim së kaluemes,
io asaj të largët, por edhe kësaj më t'afërme, — do të shi-
fshim se në sektorin e krijimit dhe t'aftsimit të kuadrit për
themelatat dhe organizatat arsimore, artistike dhe shke-
ncorenë Kosove-Metohi janë mbërrijtë rezultate me të vërte-
tëshum të mëdha. Por, zhvillimi ynë shoqnuer shum i buj-
shëm dhe intenziv në gjithë sektorët e vet, shtron kërke-
sa Shum të mëdha për kuadra të reja. Prandej, në kët se-
ktor duhet me veprue edhe shum më tepër se sa Asht ha
deri tash. Pikrisht kjo ka detyrue organet tona të pushte-
tit që të ndajnë mjete të mëdha për krijimin dhe aftsimin
E matejshëm të kuadrit për themelatat dhe organizatat
kulturo-arsimore, artistike e shkencore, kuadrat pa të cilat
nuk mund të shkohet ma tutje.

PËRVOJAT E PARA TË VETËQEVERISJES SHOQNO-

RE NË THEMELATAT KULTURO-ARSIMORE, ARTIS-
. TIKE DHE SHKENCORE TË KOSOVË-METOHIS

Ç'presje ka hy në fudi Ligji për qeverisjen e theme-

latave kulturo-arsimore, artistike dhe shkencore në korrik
të vjetit 1955, organet e qeverisjes shoqnore në sektorin
e kulturës, shkencës dhe tartit në Kosovë-Metohi kanë
fitue përvojate para dhe kanë mbërrijtë rezultatet të rand
sishme për përparimin e kësaj veprimtarije ndër ne
Plegsit e mapar shme për kulturë e arsim, të përbate krye
sisht prej arsimtarëve, janë marrë më së tepërmi ime
çashtje të. shkollave, ndërsa çashtjet e kulturës së për-
gjithshme dhe t'artit kanë qenë të lanuna mbas dore bu-
kur shum. Me formimin e pleqsive për kulturë, gjendja
në kët pikpamje ësht ndryshue mjaft. Në pesë plegsi për
kulturë pranë rretheve dhe katër pleqsi për kulturë pra-
në komuneve janë zgjedhë ose emnue 69 antarë, përpos
njij numri të madh antarësh të pleqsive për arsim e kul-
turë në kemunëet tjera. Megjithse në disa pleasi mbizot-
nojnë ende gjithnji arsimtarët, sektori i punës së pleasive
për kulturë cakton çashtjet dhe detyrat që duhet t'i kryej-
në ato. Përveç kësaj, me rastin e zgjidhjes s'antarëve
të pleqsive organet kompetente, kanë pasë kujdës të po-
saçëm që të zgjedhin njerzit që tregojnë interesim për

150
çashtje të kulturës së përgjithshme dhe tartit dhe mun-
den me kontribue për zgjidhjen e tyne. Kështu, në këto
pleqsi janë zgjedhë njerëz kombsije, profesioni, gjinije
dhe moshe të ndryshme. Në to ka puntorë e intelektualë,
gra e të rij. Prandej, ato edhe kanë mundë me u marrër
në punën e deritashme me problematikë të ndryshme
tue trajtue çashtjen e ngritjes së përgjithshme arsimore
të të rritunve, çashtjen e arsimit shëndetsuer, punën
e Shoqnive kulturo-artistike e kulturo-arsimore dhe të
teatrave amatore, punën e bibliotekave e të sallave të le-
ximit, univerziteteve popullore e puntore, mandej cash-

pe 2 ve MEN SË 8 e s. 3 pë et, KEE ë Ee

Anton Gjoni: Bregdeti

tjet e jetës kulturo-argtuese në qytete dhe qendra ië

komuneve e të puntorëve, çashtjet në sektorin e mbrojt-
jes së përmendoreve kulturo-historike dhe tobjekteve
tjera që kanë vleftë muzeale si dhe shum cashtje tjera në
themelatat kulturo-arsimore, artistike dhe shkencore, në
kinema, shtëpija të kulturës, shtëpija sindikale e koope-
rative, e tjera.Disa pleqsi për kulturë, për shembull, ajo
në Mitrovicë, kanë edhe komisione të posaçme që merre
me përparimin e kulturës fizike dhe të sportit, e pranë
Pleqsive punojnë edhe komisionet tjera të ndryshme të

ibi
përkohshme ose të përhershme në lidhje me çashtjet e
kulturës dhe tartit. Përpos kësaj, në disa mbledhje të
pleqsive për kulturë marrin pjesë edhe antarët e këshi-
llave drejtuese dhe këshillave artistike ose shkencore,
të themelatave kulturo-afsimore, artistike e shkencore,
puntorët më të shquem kulturalë e publikë si dhe eksper-
tat e ndryshëm për çashtjet që trajtojnë pleqsit në
mbledhjet e tyne. Në kët mënyrë, plegsit po bëhen in-
strumente të përgjithshme shoqnore për zgjedhjen e
çashtjeve më të randsishme në sektorin e kulturës në
rreth dhe në komunë, Si të këtilla, me punën dhe rezul-
tatet që kanë mbërrijië, ato tashmë janë afirmue si fak-
torë të randsishëm për përparimine veprimtaris kulturo-
arsimore, artistike dhe shkencore.
Mirëpo, qeverisja shoqnore në kët sektor nuk zhvi-
MNohet vetëm nëpermjet plegsis për kulturë. Ajo zhvi-
llohet edhe nëpërmjet të këshillave në vetë themelatat
kulturo-arsimore, artistike dhe shkencore. Megjithse kë-
shillat e këtila kanë egzistue edhe përpara, vetëm mbas
nxjerrjes së ligjit për qeverisjen shoqnore të themelatave
të këtilla, ato kanë fitue at randsi që kanë sot për funk-
cionimin e drejtë të këtyne themelatave. Në nja dhetë
themelata kësodore krahinore, 16 themelata të rretheve
e tri themelata të këtilla të komuneve, në të cilat asht
ba para do kohe nji anketë, janë zgjedhë 250 antarë kë-
shillash prej radhëve të puntorëve kulturalë e: publikë,
të cilët interesohen për punën e themelatave përkatse
mandej përfaqsues të vetë kolektivave të themelatave
përkatse, të shoqatave profesionale e t'organizatave tjera
si dhe prej rradhës së njerzve të profesioneve të ndrysh-
me, të cilët me punën, sugjestionet dhe propozimet e
tyne munden me ndihmue për zgjidhjen e disa çashtjeve
nga sektori i punës së tyne. Me pranimin e statuteve dhe
të rregulloreve të thmelatave kulturo-arsimore, artistike
dhe shkencore, këshillat kanë përpunue matej dhe i ka-
në konkretizue dispozitat ligjore për themelatat e tyne,
kanë caktue metodat e punës dhe kanë sigurue demokra-
tizmin dhe kolektivizmin në punën e këshillave, tue koor-
dinue punën e këshillave si orzane të qeverisjes shoq-
nore me organet drejtuese, këshillat profesionale dhe ar-
tistike të vetë themelatave të këtilla. Në kët mënyrë janë

152
krijue bazat që pleqsit të munden me. u marrë me pro-
blematikë të ndryshme të themelatave të veta. Kështu,
për shembull, Këshilli pranë Teatrit populluer krahinuer
në Prishtinë ka trajtue çashtjen e repertuarit, planin e
turnës nëpër Kosovë-Metohi, çashtjen e krijimit dhe të
plotsimit të personelit artistik, çashtjen e leteraturës teat

rale, sidomos në gjuhën shqipe, çashtjen e bashkëpunimit

me organizatat politike e shoqnore për zgjanimin e rre-
thit të publikut në çfaqjet teatrale, e tjera. Këshilli i
Institutit të veterinaris në. Prishtinë përveç çashtjes së
punës shkencore hulumtuese ka shqyrtue edhe realizimin
e planit në lidhje me kët çashtje, mandej çashtjen e
kuadrit shkencuer, e tjera, ndërsa këshilli i Institutit
për blegtori ka marrë nji varg masash 'për krijimin e
kuadrit profesional të themelatës së vet. Kështu ka vep-
rue edhe këshilli pranë Institutit për hulumtime bujaqsore
në Pejë, i cili e ka shqyrtue dhe aprovue planin e punës
s'Institutit për bujqsi, mandej shpërndamjen e mjeteve
për pajisje dhe ndërtime, e tjera.
Përpos kësaj, disa këshilla, për shembull, ai i bibli-
otekës në Mitrovicë, Institutit në Pejë, e tjera, kanë ior-

153
mue komisiohe të posaçme për disa çashtje. Në meka-
nizmin e qeverisjes së drejtpërdrejtshme të themelatave
kulturo-arsimore,a artistike dhe shkencore, përveç këtyne
këshillave, rol me randsi luejnë edhe këshillat shkencore
ose artistike të cilat kanë gjithashtu të drejtat dhe de-
tyrët e caktueme. Puna e këshillave të tilla ësht tregue
shum e dobishme, sidomos në disa themelata krahinore
(Instituti i veterinaris në, Prishtinë, Instituti për bujasi
në Prizren, Instituti për hulumtime bujqsore në Pejë,
Teatri populluer krahinuer në Prishtinë). Përveç çasht-
jeve të lidhuna me punën profesionale, këto këshilla
merren edhe me hartimin e projekteve të programeve
vjetore të punës së themelatave, bëjnë propozime dhe
japin mendime për. emnimin dhe ndamjen e personelit
shkencuer ose artistik, e tjera.
Randsi të madhe ka edhe bashkëpunimi i organeve
të qeverisjes shoqnore jo vetëm me pleqsit për kulturë
të këshillave popullore, por edhe me organizatat shoqnore
dhe politike. Përpos kësaj, disa antarë të pleqsive e të
këshillave japin llogari për punën e tyne edhe në mble-
dhjet e votuesave ose të shoqatave dhe organizatave që
ala përiaqsojnë në themelatat përkatse. Shpeshherë për
përparimin e punës së këtyne themelatave .diskutohet
edhe në konferencat e Lidhjes socialiste ose në mbledhjet
(e shoqatave. Kështu, në këso mbledhjesh ësht diskutue
edhe për repertuarin e teatrave dhe të kinemave, për
çashtjet e shiqimit të çfaqjeve teatrale dhe të vizitës së
muzeve, për mbledhjen e landës s'arshivës, mbrojtjen e
përmendoreve kulturo-historike, ngritjen arsimore të të
rritumve, arsimin shëndetsuer të rinis femnore, e tjera,
Në kët mënyrë, nëpërmjet t'organeve të qeverisjes shoq-
nore ësht sigurue jo vetëm kontrolli por edhe pjesëmarr-
ja direkte dhe bashkëpunimi i njij rrethi më të gjanë
njerzish për përparimin e punës në të gjitha lamit e
veprimtaris kulturo- -arsimore,. Sari tike, ne shkencore në
Kosovë-Metohi. . Ne Pec SN,
 PËRMBAJTJA

Parathanja E — SK E
ARSIMI POPULLUER — — — — — — — —.
Zhidukja e analfabetizmit — — — — — —
Univerzitetet popullore — — —.— — — —
Univerzitet puntore — — — — — — —
Arsimimi shëndetsuer i rinis femmore të Igatundit — —
Arsimimi i shtëpijakeve — — — — — — —
Arsimimi bujqsuer — — — —$— —
Kultura fizike në Kosovë e Metohi — — — —
Bibliotekat e sallat e leximit — — — — — —
Qendra e bibliotekave — — — — — — —
VEPRIMTARIJA KULTURO-ARTISTIKE AMATORE —
Shoqnit, seksionet dhe grupet e muzikës — — —
ILI
Teatrat amatore dhe seksionet e grupet e dramës —
Festivalet e kulturës nacionale të popujve të Koso-
vë-Metohis I
Festivalet krahinore të muzikës — — — — — —
Fesitivialet e teatrave amatore dhe të seksioneve të dramës
KLUBET E PUNTORËVE KULTURALË E PUBLIKË,
SHTËPIJAT KOOPERATIVE SINDIKALE DHE SHTËPI-
JAT TJERA TË KULTURËS — — — — — — — — 49
ZYRA SHËRBYESE — ORGANIZATORE E JETËS KULTU-
RO—ARGTUESE — — — — — — — — — — — 54
THEMELATAT PROFESIONALE Ko e — 56
Shkollat e muzikës — — — — — — — — 57
Radio—sitacioni i Prishtinës — — — — — — — 58
Orkestrat e qyteteve dhe shoqnit e dashamirëve të
muzikës i i, SS Si, SË SH SS NE 58
Krijimtarija muzikore në Krahinën tonë — — — — 59
Teatri populluer kriahinuer — — — — — — 60
Ansambli d valleve popullore itë Kosovë—Metohis — — 63
Filmat dokumenitarë dhe artistikë me ele të Ko-
sovë-Metohis — — — —— E Es 65
Amtistat tanë në film — — — — — — — — — 69
 Kinemat — — — — — — — — — — — — 69
Qedra për film mësimuer të Kosovë —Vletohis — — 73
ZHVILLIMI I ARTEVE FIGURATIVE — — — — — — 1
Gjeneracioni i parë i piktorëve të Kosovë-Metohis — 79
Ekspozitat —.— — — — — — — — — — 81
Galerija artishke — — — — — — — — — 53
Krijimi i kuadrave të para të shkollueme — — — — B4
SHTYPI DHE RADIO — — — — — — — — — — 88
Radio Prishtina flet — — — — — — — — — 91
KRIJIMI LETRAR NË KOSOVË E METOHI — — — ga
Fillimi i krijimit letrar të pakicës kombtare shvipësee
dhe veprimtarija rreth revistës letrare , Jeta e te” — 97
Komisionet për gjuhë e letërsi shqipe, histori e foliklorë . 101
Veprimtari e pasun botuese në gjuhën shqipe — — — 104
Konkurset lebrare — nxitje serioze për ikrijimin letrar 108
Shoqatat dhe klubet letrare — — — — — — — 110
INSTITUTET KULTURO-ARSIMORE — — — — — — 116
Muzeumet e Kusovë-Metohis — — — — 116
Eni për mbrojtjen dhe studimin shkences të përme
ndoreve kulturore të KAKM — — — — — — — 124
Arshiva shtetnore — thesar i dokumentacionit historik 129
INSTITUTET SHKENCORE — — — — — — — — 132
Instituti e veterinaris — — — — — — — — 123
- Instituti për hulumtime bujasore — — — — — — 135
Inistibuti për blegtori — — — — — — — — — 139
KUADRAT E PARA NË THEMELATAT KULTURO ARSI-
MORE, ARTISTIKE DHE SHKENCORE — — — — — 143
PËRVOJAT E PARA- TË QEVERISJES SHOQNORE NË
THEMELATAT KULTURO-—ARSIM ORE, ARTISTIKE DHE
SHKENCORE —— — — — — — — — — — 150
 Përgatiti për shtyp: Këshilli redaktues
Botoi: Këshilli Krahimuer ij LSPP të
Kosovë-Metohis
U shtyp më shtypshkrojën e Shtëpis bobuese
,Milladin Popoviq” — Prishtinë, 1957.
Tirazhi 4000 copë