Mαλτζηου Δ., Κουλαουηίδθσ Γ. (2020).

Ζμφυλα ςτερεότυπα και

μεταςχθματιςμόσ κεωριςεων ςτθν εςπερινι εκπαίδευςθ ενθλίκων:
νοθτικζσ ςυνικειεσ και αποπροςανατολιςτικά βιϊματα γυναικϊν που
επιςτρζφουν ςτθν εκπαίδευςθ. Έρευνα ςτθν Εκπαίδευςθ, Τόμοσ 9,
Τεφχοσ 1, ςς. 92-111

Παςχαλίδου Ελιςςάβετ

Μάκθμα: Αναπτυξιακι Ψυχολογία

 Ερωτιματα ςτα οποία απαντά θ εργαςία

1. Γνωςτικι Περιοχι: Κοινωνικθ αλλθλεπίδραςθ Κοινωνικά ςτερεότυπα.

2. Λζξεισ κλειδιά: Ζμφυλα ςτερεότυπα, εςπερινι εκπαίδευςθ ενθλίκων, κεωρία
μεταςχθματιςμοφ, βιογραφικι μζκοδοσ
3. Είδοσ κοινωνικθσ ψυχολογιασ: Ζμφυλα ςτερεότυπα ςτθν εκπαίδευςθ ενθλίκων,
προκαταλιψεισ, διακρίςεισ.
4. Δείγμα: Ζρευνα διάρκειασ ζξι μθνϊν, με τθ ςυμμετοχι δζκα ενιλικων γυναικϊν-
μακθτριϊν του Εςπερινοφ Γενικοφ Λυκείου Δράμασ.
5. Εργαλεία ςυλλογισ δεδομζνων: αφθγθματικι - βιογραφικι ερευνθτικι μεκοδολογία
6. Εργαλείο μζτρθςθσ:
7. Μεκοδολογια Ανάλυςθσ Δεδομζνων: ολιςτικι ανάλυςθ του περιεχομζνου τθσ
ςυνολικθσ αφιγθςθσ. Lieblich, Mashiach, και Zilber (1998)
8. Ευριματα:
9. Περιοδικό: Έρευνα ςτθν Εκπαίδευςθ, Τόμοσ 9, Τεφχοσ 1, ςς. 92-111
 Σκοπόσ - Ερευνθτικά ερωτιματα:

Σκξπόπ ςηπ έοεσμαπ είμαι η διεοεύμηρη ςηπ ρυέρηπ απξδξυήπ έμτσλχμ ρςεοεξςύπχμ με ςιπ
εκπαιδεσςικέπ επιλξγέπ και ςημ ποξρχπική ενέλινη ςχμ γσμαικώμ.
Σσμακόλξσθα διαμξοτώθηκαμ ςα ενήπ εοεσμηςικά εοχςήμαςα:

• Πξια είμαι ςα βιώμαςα, ξι εμπειοίεπ και ξι ρσμθήκεπ πξσ μπξοεί μα ξδήγηραμ ρςημ καλλιέογεια
και απξδξυή έμτσλχμ, ρςεοεξςσπικώμ παοαδξυώμ και πξιεπ είμαι ξι παοαδξυέπ ασςώμ ςχμ
γσμαικώμ;

• Πώπ ςα έμτσλα ρςεοεόςσπα επηοέαραμ ςιπ ποξρχπικέπ και εκπαιδεσςικέπ ςξσπ επιλξγέπ και
διαμόοτχραμ ςιπ ποξξπςικέπ ενέλινήπ ςξσπ;

• Πξια βιώμαςα μπξοξύμ μα υαοακςηοιρθξύμ χπ απξποξραμαςξλιρςικά και ικαμά για μα

επαματέοξσμ ςιπ γσμαίκεπ ασςέπ πίρχ ρςξ ερπεοιμό ρυξλείξ;

• Μπξοεί η τξίςηρη μα καςαρςεί για ςιπ ίδιεπ ικαμή ρσμθήκη ώρςε μα μπξοξύμ μα μεςαρυημαςίρξσμ
έμτσλεπ παοαδξυέπ και οόλξσπ;
 Κοιμωμικό φύλο, στερεότυπα βάσει βιβλιογραφικώμ αμαφορώμ

Οι κοινωνικζσ απόψεισ για τθ δθμιουργία ζμφυλων ταυτοτιτων και απόδοςθσ «γυναικείου» και
«ανδρικοφ» ρόλου, διαμορφϊνονται από τα ίδια τα μζλθ των κοινωνιϊν, και επιβάλλουν αξιολογικζσ
ιεραρχίεσ και ςχζςεισ ανιςότθτασ ανάμεςα ςτα δφο φφλα. Τα ςτερεότυπα των φφλων αποτελοφν μια
απλουςτευμζνθ κατθγοριοποίθςθ των ατόμων και γίνεται αιτία για τθ διαμόρφωςθ προκαταλιψεων και
κοινωνικισ μερολθψίασ, κυρίωσ εισ βάροσ των γυναικϊν. Οποιαδιποτε απομάκρυνςθ από το
ςτερεότυπο του αντίςτοιχου φφλου, κεωρείται αντικανονικι και ςυνιςτά κοινωνικά αποκλίνουςα
ςυμπεριφορά.
Η ζμφυλθ ανιςότθτα ςυνεχίηει να υφίςταται ςτισ περιςςότερεσ κοινωνίεσ μζχρι ςιμερα,
ζχοντασ ιδεολογικι και ενίοτε κεςμικι νομιμοποίθςθ. Οι βιολογικζσ διαφορζσ ανάμεςα ςτα δφο φφλα
χρθςιμοποιικθκαν για να αιτιολογιςουν και να ερμθνεφουν τθν ανιςότθτα ωσ γενετικά
προκακοριςμζνθ και τελικα να επιβάλουν τθν κοινωνικι λειτουργικότθτα των ατόμων ανάλογα με το
φφλο. Θ ζμφυλθ κοινωνικι διαφοροποίθςθ δθμιουργεί δίπολα ςτερεοτυπικϊν ρόλων, εισ βάροσ του
γυναικείου φφλου επιτρζποντασ αποκλειςμοφσ, περιοριςμοφσ, διακρίςεισ, επιβολι ελζγχου και τθν
αποδοχι τθσ ζμφυλθσ βίασ.
Θ διαφοροποίθςθ αυτι είναι κοινωνικά και πολιτιςμικά καταςκευαςμζνθ, απορρζει από τθν
παραγωγικι κοινωνικοοικονομικι οργάνωςθ, νομιμοποιεί εξουςιαςτικζσ ςχζςεισ και αρνείται τθν
αποδοχι τθσ ιςότιμθσ διαφορετικότθτασ.

Ερμθνείεσ που βαςίηονται ςτθ μελζτθ τθσ ςχετικισ βιβλιογραφίασ

 Κοιμωμικό φύλο, στερεότυπα βάσει βιβλιογραφικώμ αμαφορώμ

Σςιπ μέοεπ μαπ έυξσμ επιςεσυθεί θερμικέπ αλλαγέπ ρςξ ξικξγεμειακό δίκαιξ, ρςημ παοξυή ίρχμ
εκπαιδεσςικώμ και εογαριακώμ εσκαιοιώμ, όμχπ ξι διαρςάρειπ ςηπ έμτσληπ αμιρόςηςαπ ρσμευίζξσμ μα
στίρςαμςαι και μα δικαιξλξγξύμ ή ακόμα και μα σπαγξοεύξσμ έμα εσού τάρμα κξιμχμικώμ διακοίρεχμ
και απξκλειρμώμ, ιδιαίςεοα ρςημ ελλημική κξιμχμία. Ο άμςοαπ ρσμευίζει μα θεχοείςαι ξ σπεύθσμξπ για
ςημ εναρτάλιρη ςχμ ποξρόδχμ, εμώ η γσμαίκα δερμεύεςαι μα αμαλάβει όλεπ ςιπ άλλεπ σπξυοεώρειπ
ςηπ ξικξγέμειαπ, ακόμα κι όςαμ εογάζεςαι, εμώ όςαμ δεμ μπξοεί μα αμςαπξκοιθεί, διυάζεςαι.
Η γσμαίκα, χπ εθπαηδεπόκελε, αλήθεη ζε έλα ζπγθεθξηκέλν θνηλσληθό-πνιηηηζκηθό πεξηβάιινλ, ηκήκα
ηνπ νπνίνπ είλαη ε νηθνγέλεηα, ε νπνία κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη ππνζηεξηθηηθά, λα επλνήζεη ηηο ζπλζήθεο
κάζεζεο αιιά θαη λα αλαζηαιηηθά.
Οη άλδξεο ζπλήζσο πξνζπαζνύλ λα απνηξέςνπλ ηε ζπκκεηνρή ησλ ζπδύγσλ ηνπο ζε
πξνγξάκκαηα εθπαίδεπζεο ελειίθσλ, πξνβάιινληαο εκπόδηα. Ελίνηε ε επηζπκία ηνπο γηα ζπκκεηνρή
εθιακβάλεηαη σο θηινδνμία, δηαηαξάζζεη ηηο ηζνξξνπίεο ζηηο ζρέζεηο ησλ ζπδύγσλ θαη ζπρλα νη γπλαίθεο
εγθαηαιείπνπλ. Αθόκα θαη ζήκεξα, όληαο παγηδεπκέλεο ζηα ζηεξεόηππα ηνπ θνηλσληθνύ ηνπο θύινπ,
βηώλνπλ κε ηδηαίηεξα ελνρηθό ηξόπν ηε δηάζεζε ηνπ ειεύζεξνπ ρξόλνπ ηνπο γηα επίηεπμε εθπαηδεπηηθώλ ή
επαγγεικαηηθώλ ζηόρσλ.
 Κοιμωμικό φύλο, στερεότυπα βάσει βιβλιογραφικώμ αμαφορώμ
Στον τομζα τθσ εκπαίδευςθσ ενθλίκων διακρίνεται ςεξιςμόσ ςτθν πολιτικι και οργάνωςθ τθσ,
κακϊσ θ ανδρικι ιδεολογία κακορίηει τι κεωρείται χριςιμθ γνϊςθ για τισ γυναίκεσ, θ οποία ςυνικωσ
αφορα ςτθν αξιοποίθςθ του ελεφκερου χρόνου μζςω τθσ απόκτθςθσ οικιακϊν δεξιοτιτων. Θ εκπαίδευςθ
ενθλίκων δεν μπορεί να είναι πολιτικά ουδζτερθ, οφείλει να δϊςει ευκαιρίεσ ςε όςουσ ςτερικθκαν τθν
εκπαίδευςθ ςτο παρελκόν.
Στθν ζρευνα και ςτθν βιβλιογραφία τθσ εκπάιδευςθσ ο παράγοντασ φφλο παραγκωνίηεται και
διαφαίνεται μερολθψία και περικωριοποίθςθ των γυναίκων κακϊσ διεξάγεται κυρίωσ από άνδρεσ
ερευνθτζσ, και τα πορίςματα ερμθνεφονται με τθν οπτικι τθσ ανδρικισ εμπειρίασ, Επομζνωσ, τα ζμφυλα
ςτερεότυπα διαιωνίηονται μζςα από τισ κεωρθτικζσ προςεγγίςεισ και τισ εκπαιδευτικζσ εφαρμογζσ.
Από τθν άλλθ οι γυναίκεσ ςυνεχϊσ αναδομοφν τθν κοινωνικά καταςκευαςμζνθ ταυτότθτα του ρόλου τουσ,
γεγονόσ που μπορεί να αξιοποιθκεί μακθςιακά ςτα πλαίςια τθσ εκπαίδευςθσ ενθλίκων.
Θ άρςθ των ςχζςεων εξουςίασ μεταξφ εκπαιδευτϊν και εκπαιδευόμενων, των ςτερεοτυπικϊν
ζμφυλων αντιλιψεων και των ςυνακόλουκων πρακτικϊν, θ αποδοχι τθσ πλιρουσ ιςότθτασ και του
απόλυτου ςεβαςμοφ, μποροφν να προςδϊςουν μεταςχθματιςτικι προοπτικι ςτθν εκπαίδευςθ ενθλίκων.
Ο μεταςχθματιςμόσ δυςλειτουργικϊν-ςτερεοτυπικϊν αντιλιψεων, θ αλλαγι νοθματικϊν κεωριςεων,
μπορεί να ςυμβάλει ςε μια πιο ουςιαςτικι νοθματοδότθςθ τθσ πραγματικότθτασ, να λειτουργιςει
απελευκερωτικά για τα άτομα και να αποτελζςει τθν προχπόκεςθ του ποιοτικοφ μεταςχθματιςμοφ των
κοινωνιϊν.
 Θεωρία Μετασχηματισμού
Θεμελιωτισ τθσ Θεωρίασ Μεταςχθματιςμοφ, υπιρξε ο κακθγθτισ τθσ
εκπαίδευςθσ ενθλίκων, Jack Mezirow
Θ κεωρία αυτι επιδιϊκει να ερμθνεφςει πϊσ δομείται θ ενιλικθ μάκθςθ μζςω
τθσ διεργαςίασ μεταςχθματιςμοφ των δεδομζνων πλαιςίων αναφοράσ, με ςτόχο τθν
απελευκζρωςθ από νοθτικά ςχιματα και μορφζσ ςκζψθσ που ενυπάρχουν αλλά δεν είναι
πλζον αξιόπιςτεσ, παρζχοντασ τθν προοπτικι αυτόβουλθσ ςκζψθσ και δράςθσ.
Όταν θ εμπειρία δεν ςυνάδει με τθν πραγματικότθτα, δθμιουργείται θ ανάγκθ
ανακεϊρθςθσ, ανάγκθ για μάκθςθ με απελευκερωτικι και χειραφετθτικι δυναμικι, που
χαρακτθρίηει τθν ενθλικιότθτα. Θ μάκθςθ επιτυγχάνεται με τθν επεξεργαςία των πλαιςίων
αναφοράσ, με τθν ανακεϊρθςθ τουσ . Θ διαδικαςία προχποκζτει κριτικό ςτοχαςμό και
ςτοχαςτικι διερεφνθςθ των προςωπικϊν μασ παραδοχϊν.
Πώσ αντιλαμβάνεται τθν εννοιολογικι ςφςταςθ του πλαιςίου αναφοράσ ο Mezirow;
Tο πλαίςιο αναφοράσ είναι ζνα ςφνολο από κατθγοριοποιιςεισ των αντιλιψεων, των
ςυναιςκθματικϊν αντιδράςεων, των επιλογϊν. Κακορίηει τθν αυτοαντίλθψθ και τθν
αξιολογικι-ιδεολογικι ταυτότθτα του ατόμου μζςα από γνωςτικζσ, ςυναιςκθματικζσ
βουλθτικζσ κωδικοποιιςεισ, ενϊ θ κάκε προςπάκεια αλλαγισ, επιφζρει ςυναιςκθματικι
φόρτιςθ . Ανάλογα με τισ επιρροζσ που ζχει εςωτερικεφςει το άτομο, οι νοθτικζσ ςυνικειεσ
παράγουν απόψεισ, οι οποίεσ μποροφν να εχουν ςυντθρθτικό ι προοδευτικό
προςανατολιςμό. Κακορίηουν τθν αντίλθψθ τθσ αυτό-εικόνασ και τισ προςωπικζσ ερμθνείεσ
τισ οποίεσ ενςτερνιηόμαςτε για τουσ άλλουσ αλλά και για το κοινωνικοπολιτιςμικό πλαίςιο
που μασ περιβάλλει.
 Ερμθνεφοντασ τθ κεωρθτικι προςζγγιςθ του Mezirow

Η απνδνρή έκθπισλ ζηεξενηύπσλ απνηειεί κία λνεηηθή ζπλήζεηα ηελ νπνία απνθηά ν
άλζξσπνο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο θνηλσληθνπνίεζεο, αθνύ ε ηαπηόηεηα ηνπ θύινπ απνηειεί θνηλσληθή
θαηαζθεπή. Ο ζεμηζκόο είλαη κία δπζιεηηνπξγηθή λνεηηθή ζπλήζεηα απνδνρήο εγεκνληθώλ παξαδνρώλ
άληζεο ηεξαξρίαο αλάκεζα ζηα δύν θύια, θαζώο ε θνηλσλία πξνηάζζεη ηo αλδξηθό πξνηππν σο
θπξίαξρν.
Ο Mezirow αλαγλσξίδεη όηη ππάξρνπλ αζύκκεηξεο ζρέζεηο εμνπζίαο, νη νπνίεο επεξεάδνπλ ηε
καζεζηαθή πνξεία θαη δηεξγαζία.Έλαπζκα ηεο δηαδηθαζίαο κεηαζρεκαηηζκνύ δπζιεηηνπξγηθώλ,
ζηεξενηππηθώλ παξαδνρώλ απνηειεί ζπλήζσο ε βίσζε εκπεηξηώλ, πνπ ραξαθηεξίδνληαη σο
απνπξνζαλαηνιηζηηθά δηιήκκαηα. Ωο ηεηνην κπνξεη λα ραξαθηεξηζζεί έλα ζεκαληηθό γεγνλόο, κηα
απώιεηα ή κηα ζεκαληηθή αιιαγή ζηε δσή ηνπ αηόκνπ πνπ κπνξεί λα θινλίζεη ηα ζηαζεξά ζρήκαηα
λνεκαηνδόηεζεο ηεο εκπεηξίαο θαη λα νδεγήζεη ζηελ αλάγθε αλαζεώξεζεο ησλ πεπνηζήζεσλ ηνπ.
Η βίσζε ηεηνησλ θαηαζηάζεσλ εμέυει υαοακςήοα απξποξραμαςξλιρςικξύ βιώμαςξπ και κπνξεη λα
νδεγήζεη ην άηνκν είηε ζηελ αλαπιαηζίσζε, ζηελ πηνζέηεζε δηεπξπκέλεο νπηηθήο ζε επίπεδν εζηθήο,
ςπρνινγίαο, ζπκπεξηθνξάο, είηε ζηελ πξνζθνιιεζε ζε πξνϋπάξρνπζεο, παγησκέλεο ζηάζεηο.
Μεκοδολογικζσ επιλογζσ
Μεκοδολογικζσ επιλογζσ

Κατά τθν άποψι των ερευνθτϊν, ο ιδιαίτεροσ πλθκυςμόσ των εςπερινϊν ςχολείων δεν ζχει
μελετθκεί επαρκϊσ. Επειδι το κφριο ερευνθτικό ενδιαφζρον εςτιάηεται ςτθ διείςδυςθ τθσ
υποκειμενικισ εμπειρίασ και ςτθν κατανόθςθ των νοθμάτων που τα ίδια τα υποκείμενα δίνουν για τα
δικά τουσ πλαίςια αναφοράσ, επζλεξαν τθ βιογραφικι-αφθγθματικι μζκοδο, ωσ τθν καταλλθλότερθ
ποιοτικι προςζγγιςθ, για τουσ ςκοποφσ τθσ ζρευνασ.
Θ ζρευνα διεξιχκθ ςτο Εςπερινό ΓΕ.Λ Δράμασ, όπου θ πρϊτθ εκ των ςυγγραφζων υπθρετεί
ωσ φιλόλογοσ. Θ επιλογι των πλθροφορθτριϊν ζγινε με βάςθ τθν αρχι τθσ οικειότθτασ, αφοφ θ
αρμονικι ςχζςθ που μοιραηόμαςτε αποτζλεςε προχπόκεςθ για τθν ανάπτυξθ ςχζςεων εμπιςτοςφνθσ,
ζτςι ϊςτε να μπορζςουν να αφθγθκοφν τισ ιςτορίεσ τουσ. Θ ςτρατθγικι διαμόρφωςθσ τθσ ομάδασ των
πλθροφορθτριϊν ακολοφκθςε ζναν ςυνδυαςμό ςκόπιμθσ δειγματολθψίασ και δειγματολθψίασ
χιονοςτιβάδασ .
Στθν ζρευνα τελικά ςυμμετείχαν ενιλικεσ μακιτριεσ, οι οποίεσ φοιτοφν ςε διαφορετικζσ τάξεισ
του Λυκείου και τρείσ απόφοιτεσ, ςτο ςφνολο τουσ δζκα ενιλικεσ γυναίκεσ. Το εφροσ τθσ θλικίασ των
πλθροφορθτριϊν είναι από 38–58 ετϊν. Στθν πλειοψθφία τουσ ανικουν ςε περιβάλλοντα δυςχεροφσ
κοινωνικοοικονομικισ κζςθσ και ωσ προσ τθν οικογενειακι τουσ κατάςταςθ είναι ζγγαμεσ με παιδιά, μία
ςε χθρεία και μία ανφπανδρθ μθτζρα. Θ ποςοτικι αντιπροςωπευτικότθτα με τθ ςυμμετοχι μεγάλου
αρικμοφ πλθροφορθτϊν δεν αποτελεί ηθτοφμενο ςτθ βιογραφικι προςζγγιςθ.
Μεκοδολογικζσ επιλογζσ
Το ερευνθτικό «εργαλείο», θ βιογραφικι αφθγθματικι ςυνζντευξθ είναι ζνα είδοσ ανοικτισ
ςυνζντευξθσ, ςτθν οποία ο ερωτϊμενοσ καλείται απροςχεδίαςτα να αφθγθκεί τθν ιςτορία τθσ ηωισ του ι μια
περίοδό τθσ ανακαλϊντασ ςτθ μνιμθ του προςωπικζσ εμπειρίεσ και βιϊματα, γεγονότα ςτα οποία ο ίδιοσ είχε
προςωπικι ανάμειξθ. Το αφθγθματικό κείμενο που προκφπτει παρζχει τθ δυνατότθτα διειςδφςθσ ςε περιοχζσ
τθσ υποκειμενικισ πραγματικότθτασ που άλλα ερευνθτικά εργαλεία αδυνατοφν να προςεγγίςουν.
Θ διαδικαςία, θ οποία ακολουκικθκε, ιταν θ εξισ: λιψθ ςυνζντευξθ – μεταγραφι – αξιολόγθςθ -
επόμενθ ςυνζντευξθ. Υπιρξε πρόβλεψθ, ςτθ ςυνάντθςθ με τθν κάκε πλθροφοριτρια, να μθν υπάρχει πίεςθ
χρόνου αλλά ανοιχτόσ χρονικόσ ορίηοντασ, ςεβόμενοι, πρωτίςτωσ, τισ υποχρεϊςεισ και τθ διάκεςι τουσ. Θ
διάρκεια των ςυνεντεφξεων ενδεικτικά ιταν από 30:25 ζωσ 1:32:45. Δεν ζγιναν επαναλθπτικζσ ςυνεντεφξεισ
αλλά είναι
χαρακτθριςτικό ότι ςτο ςφνολό τουσ όλεσ οι πλθροφοριτριεσ, μετά τθν ολοκλιρωςθ των αφθγιςεϊν τουσ,
κζλθςαν να ςυνεχίςουν και να παρακζςουν επιπρόςκετεσ πλθροφορίεσ και ερμθνείεσ. Τζλοσ, ωσ προσ τθ
μεκοδολογία ανάλυςθσ των δεδομζνων, υιοκετικθκε το μοντζλο το οποίο οι Lieblich, Mashiach, και Zilber
(1998) περιγράφουν ωσ ολιςτικι ανάλυςθ του περιεχομζνου τθσ αφιγθςθσ, τθσ ςυνολικισ, δθλαδι, ανάλυςθσ
τθσ βιογραφικισ αφιγθςθσ ανάλυςθ των βιογραφικϊν αφθγιςεων ςτθρίχτθκε ςτθν αφθγθματικι πλοκι, τθν
οποία ακολοφκθςαν ςτο ςφνολό οι πλθροφοριτριεσ, εκκινϊντασ από τα παιδικά τουσ χρόνια και φτάνοντασ ςτο
ςιμερα, ακολουκϊντασ μία χρονικι ακολουκία, ςε μια προςπάκεια νοθματοδότθςθσ και ερμθνείασ γεγονότων,
ςτάςεων, ςυναιςκθμάτων, επιλογϊν, κακοριςτικϊν για τθν εξζλιξθ τουσ. Τα διάφορα τμιματα του
αφθγθματικοφ υλικοφ χωρίςτθκαν ωσ αφθγθματικοί «ςτακμοί» και τιτλοφορικθκαν, προςδίδοντασ ςυνοχι και
αλλθλουχία ςτθν παράκεςθ τθσ κάκε προςωπικισ ιςτορίασ.
Ευριματα - ςυηιτθςθ
Κοινωνικοποίθςθ και ςυγκρότθςθ τθσ «γυναικείασ» ταυτότθτασ
Θ εμπειρία τθσ ζμφυλθσ διαφοροποίθςθσ ςτα πλαίςια του οικογενειακοφ περιβάλλοντοσ
εγχαράςςει τθν αποδοχι τθσ ζμφυλθσ αςυμμετρίασ και των προςδοκϊμενων αποδεκτϊν
ςυμπεριφορϊν. Το χαμθλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο των οικογενειϊν, ςε ςυνδυαςμό με τθν
πατριαρχικι δόμθςθ τθσ οικογζνειασ ςτερεί από τισ γυναίκεσ αυτζσ τθν παιδικότθτα, αφοφ από
πολφ μικρι θλικία επωμίηονται ρόλουσ και ευκφνεσ ζμφυλθσ κανονικότθτασ, δζχονται
περιοριςμοφσ και αποκλειςμοφσ και το κυριότερο ςτεροφνται τθ δυνατότθτα να ςυνεχίςουν και
να ολοκλθρϊςουν τθ μζςθ εκπαίδευςθ και, ςυνακόλουκα, ςτεροφνται τθ δυνατότθτα πολλαπλϊν
επιλογϊν και προοπτικϊν εξζλιξθσ. Καταδεικνφεται, επίςθσ, ότι θ «γυναικεία εμπειρία»
ςυγκροτείται ωσ διαηευκτικά αντικετικι προσ τθν επικρατοφςα θγεμονικι ανδρικι ιεραρχία και οι
όροι καταπίεςθσ διαμορφϊνονται με βάςθ τθν θλικία και τθν κοινωνικι προζλευςθ των ατόμων.
Θ ανάγνωςθ τθσ ζρευνασ παρζχει τθ δυνατότθτα να κατανοθκεί ο τρόποσ ςυγκρότθςθσ τθσ
«γυναικείασ ταυτότθτασ», τθσ εμφυλοποίθςθσ μζςα από τθ βιογραφικι τθσ διάςταςθ. Θ ζμφυλθ
αςυμμετρία
ςχζςεων και ρόλων εκλαμβάνεται ωσ φυςικι και ςυνακόλουκα επθρεάηει τθ δόμθςθ τθσ ταυτότθτασ,
τισ νοθτικζσ ςυνικειεσ και τισ απόψεισ αυτϊν των γυναικϊν. Το πλαίςιο αναφοράσ διαμορφϊνεται ςτο
πλαίςιο των ενδοοικογενειακϊν ςχζςεων, το οποίο επιβάλλει παραδοςιακοφσ ζμφυλουσ
προςδιοριςμοφσ και, εν ςυνεχεία, ο γάμοσ ςυντείνει ςτθ βίωςθ και αποδοχι ςχζςεων ιεραρχίασ και του
μθτρικοφ ρόλου. Θ μθτρότθτα, ωσ κοινωνικόσ ρόλοσ που απορρζει από το βιολογικό φφλο, οδθγεί ςτθν
κατθγοριοποίθςθ των γυναικϊν ωσ τροφοφσ και ςυηφγουσ και ςτθν ταφτιςι τουσ με τον κλειςτό-
ιδιωτικό χϊρο. Θ δόμθςθ τθσ ταυτότθτασ και των παραδοχϊν εγγράφεται ςτθ ςυλλογιςτικι του ρόλου
ςυηφγου-μθτζρασ, ςφμφωνα με τισ ςτερεοτυπικζσ παραδοςιακζσ αντιλιψεισ. Συνακόλουκα,
περιορίηονται ςτο χϊρο του ιδιωτικοφ, ο οποίοσ ςτερεοτυπικά χαρακτθρίηει τισ γυναίκεσ (Δελθγιάννθ-
Κουϊμτηι & Ηιϊγου, 2000). Εγκαταλείπουν τισ προςωπικζσ φιλοδοξίεσ για εκπαίδευςθ και
επαγγελματικά λειτουργοφν επικουρικά απαςχολοφμενεσ κυρίωσ ωσ εργάτριεσ, κακαρίςτριεσ,
κομμϊτριεσ, αφοφ δεν διακζτουν το αναγκαίο μορφωτικό κεφάλαιο, που δυνθτικά κα τισ προςζφερε
περιςςότερεσ επαγγελματικζσ επιλογζσ. Θ θκικι τθσ φροντίδασ και τθσ προςφοράσ προσ τθν οικογζνεια
και θ ανάγκθ να μθν διαρραγοφν οι ενδοοικογενειακζσ ςχζςεισ, κζτουν ςτο περικϊριο τισ προςωπικζσ
τουσ, ηωτικζσ ανάγκεσ για εκπαίδευςθ.
Αποπροςανατολιςτικζσ εμπειρίεσ
Συγκρίνοντασ τισ παράλλθλεσ διαδρομζσ βίου αυτϊν των γυναικϊν, μποροφμε να εξαγάγουμε
ςυμπεράςματα, τα οποία ςε καμιά περίπτωςθ δεν παρζχουν τθ δυνατότθτα και τθν αξίωςθ
γενίκευςθσ,
ωςτόςο, προςφζρουν δυνατότθτεσ πολλαπλισ ανάγνωςθσ και ερμθνείασ για το πϊσ καταςκευάηεται θ
κοινωνικι ταυτότθτα του φφλου, πϊσ αφομοιϊνονται οι παραδοχζσ και διαμορφϊνονται οι επιλογζσ
ηωισ, οι οποίεσ κακορίηουν τθν προςωπικι εξζλιξθ των γυναικϊν. Οι ζμφυλεσ ςτερεοτυπικζσ
αντιλιψεισ και οι προςδοκϊμενοι ρόλοι αναπαράγονται και διαμορφϊνονται μζςα από τουσ
κοινωνικοποιθτικοφσ μθχανιςμοφσ, κυρίωσ ςτο πλαίςιο τθσ οικογζνειασ και του ςχολείου. Το κοινωνικό
φφλο, θ γυναικεία ταυτότθτα, δομείται και ςυγκροτείται ςε ζνα πλαίςιο αναφοράσ που επιβάλλει τθν
ζμφυλθ αςυμμετρία. Ωςτόςο, τα ςυμπεράςματα τθσ ζρευνασ κα μποροφςαν να χαρακτθριςκοφν
ιδιαίτερα αιςιόδοξα, κακϊσ οι ενιλικεσ αυτζσ γυναίκεσ, βιϊνοντασ διλιμματα που μποροφν να
χαρακτθριςκοφν αποπροςανατολιςτικά και εγείρουν, κατά τον Mezirow (2007), αναγκαιότθτα
μεταςχθματιςμοφ δυςλειτουργικϊν αντιλιψεων και ρόλων, επιςτρζφουν ςτο ςχολείο. Θ φοίτθςθ ςτο
εςπερινό ςχολείο, φαίνεται να καλφπτει τισ ανάγκεσ τθσ ενιλικθσ μάκθςθσ με μεταςχθματίηουςα και
χειραφετθτικι προοπτικι.
Καταλθκτικζσ επιςθμάνςεισ
Θ ζρευνα, εκτόσ των άλλων, ανζδειξε το ρόλο του εςπερινοφ ςχολείου ωσ εκπαιδευτικοφ
κεςμοφ, που ςυμβάλλει ςτθν αποκατάςταςθ εκπαιδευτικϊν αδικιϊν και ςτθν ενδυνάμωςθ των ατόμων.
Το ςχολείο αποκακιςτά για τισ γυναίκεσ αυτζσ τθν εκπαιδευτικι ανιςότθτα και τον αποκλειςμό που
υπζςτθςαν, όταν αναγκάςτθκαν να διακόψουν τθ φοίτθςθ ςτα χρόνια τθσ πρϊιμθσ νεότθτασ τουσ, λόγω
ζμφυλων περιοριςμϊν, προερχόμενων από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον. Το αναλυτικό
πρόγραμμα πλιρωσ εναρμονιςμζνο με αυτό των θμερθςίων ςχολείων και χωρίσ να λαμβάνει μζριμνα
για τισ ιδιαιτερότθτεσ που διζπουν τθν ενιλικθ μάκθςθ, δθμιουργεί αναμφίβολα πολλζσ δυςκολίεσ.
Ωςτόςο, το υποςτθρικτικό εκπαιδευτικό περιβάλλον ενιςχφει τθν προοπτικι μεταςχθματιςμοφ τθσ
οπτικισ των γυναικϊν. Από τισ αφθγιςεισ προκφπτει ότι οι πλθροφοριτριεσ αναπτφςςουν ςτενοφσ
ςυναιςκθματικοφσ δεςμοφσ και διαπροςωπικζσ ςχζςεισ, τόςο μεταξφ των ιδίων όςο και μεταξφ αυτϊν
και των κακθγθτϊν τουσ. Οι υποςτθρικτικζσ αυτζσ ςχζςεισ, ςτο πλαίςιο του εκπαιδευτικοφ χϊρου,
ενιςχφουν τθν ικανότθτά τουσ να προβοφν ςε νζεσ νοθματοδοτιςεισ τθσ εμπειρίασ τουσ αλλά και να
δράςουν ςφμφωνα με αυτζσ.
Καταλθκτικζσ επιςθμάνςεισ
Θ ζρευνα, εκτόσ των άλλων, ανζδειξε το ρόλο του εςπερινοφ ςχολείου ωσ εκπαιδευτικοφ
κεςμοφ, που ςυμβάλλει ςτθν αποκατάςταςθ εκπαιδευτικϊν αδικιϊν και ςτθν ενδυνάμωςθ των ατόμων.
Το ςχολείο αποκακιςτά για τισ γυναίκεσ αυτζσ τθν εκπαιδευτικι ανιςότθτα και τον αποκλειςμό που
υπζςτθςαν, όταν αναγκάςτθκαν να διακόψουν τθ φοίτθςθ ςτα χρόνια τθσ πρϊιμθσ νεότθτασ τουσ, λόγω
ζμφυλων περιοριςμϊν, προερχόμενων από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον. Το αναλυτικό
πρόγραμμα πλιρωσ εναρμονιςμζνο με αυτό των θμερθςίων ςχολείων και χωρίσ να λαμβάνει μζριμνα
για τισ ιδιαιτερότθτεσ που διζπουν τθν ενιλικθ μάκθςθ, δθμιουργεί αναμφίβολα πολλζσ δυςκολίεσ.
Ωςτόςο, το υποςτθρικτικό εκπαιδευτικό περιβάλλον ενιςχφει τθν προοπτικι μεταςχθματιςμοφ τθσ
οπτικισ των γυναικϊν. Από τισ αφθγιςεισ προκφπτει ότι οι πλθροφοριτριεσ αναπτφςςουν ςτενοφσ
ςυναιςκθματικοφσ δεςμοφσ και διαπροςωπικζσ ςχζςεισ, τόςο μεταξφ των ιδίων όςο και μεταξφ αυτϊν
και των κακθγθτϊν τουσ. Οι υποςτθρικτικζσ αυτζσ ςχζςεισ, ςτο πλαίςιο του εκπαιδευτικοφ χϊρου,
ενιςχφουν τθν ικανότθτά τουσ να προβοφν ςε νζεσ νοθματοδοτιςεισ τθσ εμπειρίασ τουσ αλλά και να
δράςουν ςφμφωνα με αυτζσ.
Τξ βαρικό ζηςξύμεμξ ςηπ εοεσμηςικήπ ασςήπ ποξρπάθειαπ απξςέλερε η ρσμπεοίληφη ςξσ τύλξσ ρςξμ
εοεσμηςικό ποξβλημαςιρμό ςηπ εκπαίδεσρηπ εμηλίκχμ.
Σύμτχμα με ςη βιβλιξγοατική αμαρκόπηρη ρςημ εκπαίδεσρη εμηλίκχμ, η γσμαικεία εμπειοία
σπξλαμθάμει ή απξριχπάςαι και ςα έμτσλα ρςεοεόςσπα αμαπαοάγξμςαι. Η έοεσμα έδχρε ςη
δσμαςόςηςα μα αμαδειυθεί η γσμαικεία εμπειοία, μα ταμεί η δική ςξσπ ξπςική και μα εομημεσθεί από
ςημ εοεσμήςοια.
Ανίζει μα ρημειχθεί όςι ςα ρσμπεοάρμαςα ςηπ έοεσμαπ ατξοξύμ ςη ρσγκεκοιμέμη ξμάδα
πληοξτξοηςοιώμ, με ρσγκεκοιμέμη ηλικία και κξιμχμική ποξέλεσρη, ιδχμέμα από ςημ ρσγκεκοιμέμη
εοεσμηςική ξπςική. Οπξιαδήπξςε ανίχρη γεμίκεσρηπ θα ρςεοξύμςαμ επιρςημξμικήπ και δεξμςξλξγικήπ
επάοκειαπ. Ωρςόρξ, η κάθε ατήγηρη παοέυει ςη δσμαςόςηςα για πξλλαπλέπ αμαγμώρειπ, μπξοεί μα
εγείοει πλήθξπ άλλχμ ποξβλημαςιρμώμ και εομημειώμ, εμιρυύξμςαπ έςρι ςημ πλξσοαλιρςική θεώοηρη
ςξσ διεοεσμώμεμξσ θέμαςξπ.
«Σςη υοιρςιαμική μσθξλξγία η γσμαίκα δημιξσογήθηκε χπ ρσμπλήοχμα ςξσ
άμδοα -και μόμξ ασςό είμαι θεμελιώδεπ χπ ποξπ ςξ πώπ αμςιλαμβάμεςαι η
υοιρςιαμική μσθξλξγία ςη ρυέρη γσμαίκαπ - άμδοα. Όλη η πξλιςιρςική
κληοξμξμιά πξσ ποξέουεςαι από εκεί πεοιέυει εμρχμαςχμέμη ασςή ςημ
αμςίληφη. Παοαδξριακέπ αμςιλήφειπ πξσ έυξσμ εμρςεομιρςεί ξι εθμικιρςικέπ και
ταριρςικέπ ιδεξλξγίεπ θέλξσμ ςη γσμαίκα απξκλειρςικά κλειρμέμη ρςξ ρπίςι μα
αρυξλείςαι με ςξ μξικξκσοιό και ςημ αμαςοξτή ςχμ παιδιώμ».
Γ. Πλειόπ: Τηλεόοαρη και ζχή αμςαμακλξύμ ςιπ ποξκαςαλήφειπ μαπ
Τα έμτσλα ρςεοεόςσπα απξςελξύμ ρυημαςικέπ και καθξλικέπ αμαπαοαρςάρειπ πξσ απξδίδξσμ
υαοακςηοιρςικά σπξςίθεςαι «τσρικά» ρςιπ γσμαίκεπ και ρςξσπ άμδοεπ. Ιρυσοά οιζχμέμεπ πεπξιθήρειπ για
ςξσπ τσρικξύπ οόλξσπ ςχμ τύλχμ πξσ βαρίζξμςαι ρε γεμικεύρειπ, σπεοαπλξσρςεύρειπ σπξκειμεμικέπ,
διαδεδξμέμεπ ρςημ κξιμχμία.
«Τα ρςεοεόςσπα ποξκαςαλαμβάμξσμ ςη ρσμπεοιτξοά μαπ, ξδηγξύμ ρςημ ποόκληρη ρσγκεκοιμέμχμ
κξιμχμικώμ ρςάρεχμ και ποξδιαθέρεχμ απέμαμςι ρε ξμάδεπ, ανίεπ, θερμξύπ και ποξκαλξύμ ςημ
ποξκαςάληφη, μια αομηςική, δσρμεμή ρςάρη απέμαμςι ρε μια ξμάδα ή ςα μέλη ςηπ. Οι καςηγξοίεπ ςχμ
ποξκαςαλήφεχμ δεμ ρυεςίζξμςαι μόμξμ με ςημ καςαγχγή, ςιπ κξιμχμικξ-πξλιςιρμικέπ μόομεπ, αλλά και ςξ
τύλξ, ςημ εμτάμιρη ή ςημ ποξρχπικόςηςα ςχμ αμθοώπχμ» ςόμιρε ρςημ «Α» η επίκξσοη καθηγήςοια
Γλχρρξλξγίαπ και Ελλημικήπ Γλώρραπ Παμεπιρςημίξσ Ιχαμμίμχμ, Fellow of Comparative Cultural Studies
CHS - GR ςξσ Παμεπιρςημίξσ Harvard και ακαδημαψκή διεσθύμςοια Θεοιμξύ Παμεπιρςημίξσ «Ελλημική
Γλώρρα, Πξλιςιρμόπ και ΜΜΕ», Νικολέτα Τσιτσαμούδη.

Τη ρημαρία ςχμ ρςεοεξςύπχμ ρςη διαιώμιρη ςηπ έμτσληπ αμιρόςηςαπ μαοςσοά έμα
πείοαμα πξσ έγιμε με παιδιά δημξςικξύ από ςη τιλαμθοχπική ξογάμχρη Education
and Employers, όπξσ τάμηκε όςι ςα ρςεοεόςσπα αμάμερα ρςα δσξ τύλα νεκιμξύμ
από πξλύ μικοή ηλικία (μεςανύ 5 και 7 εςώμ). Οκςάυοξμα παιδιά κλήθηκαμ μα
ζχγοατίρξσμ ςοειπ επαγγελμαςικέπ καςηγξοίεπ: πσοξρβέρςη, υειοξσογό και πιλόςξ.
61 παιδιά ζχγοάτιραμ αμςοικέπ τιγξύοεπ, εμώ μόμξ 5 από ασςά ζχγοάτιραμ
γσμαικείεπ. Τξ τιλμ έτεοε ρςημ επιτάμεια ςη οεαλιρςική πλεσοά ςχμ ρςεοεόςσπχμ
αμάμερα ρςα δσξ τύλα ρςιπ μικοέπ ηλικίεπ.