AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC

ODSEK ZA POLJOPRIVREDNO-POSLOVNO STUDIJE I

TURIZAM
ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE

SEMINARSKI RAD
PREDMET: Upravljanje životnom sredinom i prirodnim resursima
TEMA: Organska proizvodnja

MENTOR STUDENT
Suzana Knežević Jelena Živković
Broj indeksa: 158/5
Šabac, 2020.
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

Sadržaj:

1. UVOD......................................................................................................................................................3
1. ORGANSKA PROIZVODNJA U BROJKAMA..............................................................................................4
1.1. Organska proizvodnja u svetu – osnovni statistički pokazatelji........................................................5
1.2. EU i organska poljoprivreda..............................................................................................................6
1.3 Organska proizvodnja - zemlje u regionu i Srbija...............................................................................9
2. ČINIOCI RAZVOJA I UNAPREĐENJA ORGANSKE PROIZVODNJE NA GAZDINSTVIMA SRBIJE...............12
2.1. Uloga države u razvoju i unapređenju organske proizvodnje.........................................................16
3. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA..................................................................................................................20
4. LITERATURA..........................................................................................................................................22

2
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

1. UVOD

Organska poljoprivreda je sistem proizvodnje koji održava zdravlje zemljišta, ekosistema i ljudi.
Ona se oslanja na ekološke procese, biodiverzitet i cikluse prilagođene lokalnih uslovima, pre
nego na upotrebu inputa sa štetnim efektima. Organska poljoprivreda kombinuje tradiciju,
inovacije i nauku radi očuvanja zajedničke životne sredine i promovisanja poštenih odnosa i
kvaliteta života za sve koji su angažovani u ovom procesu. Osim toga što postoji zaista mnoštvo
definicija organske proizvodnje, treba ukazati i na to da, barem kada je reč o Internetu kao izvoru
podataka, postoji i jedno sasvim ozbiljno, a ponekad i zbunjujuće terminološko obilje vezano za
ono što mi ovde zovemo organska proizvodnja. Tako, kada je reč o srpskom jeziku (i njemu
srodnim jezicima), govori se o organskoj proizvodnji/poljoprivredi, ekološkoj
proizvodnji/poljoprivredi, biološkoj proizvodnji/poljoprivredi, proizvodnji zdravstveno bezbedne
hrane, alternativnoj proizvodnji/poljoprivredi, održivoj proizvodnji/poljoprivredi, biodinamičkoj
proizvodnji i sl.
Jedno od važnih nastojanja u stvaranju jedinstvene i opšte prihvaćene definicije organske
proizvodnje jeste i IFOAM istraživanje (2006. godine). Naime, uviđajući činjenicu da se, s jedne
strane, ovaj pojam različito referiše, kao i da, s druge strane, postoji potreba za njegovim
jednoobraznim određenjem, IFOAM, kao vodeća svetska institucija u oblasti organske
proizvodnje, u ovom istraživanju prikupila je ukupno 67 različitih određenja organske
proizvodnje na osnovu pet različitih izvora1 (IFOAM, 2006: 1-8). Pregledom definicija izdvojena
su četiri glavna elementa u određivanju organske proizvodnje: ekologija, briga, zdravlje i
ispravnost. Na osnovu ovog, definisana su četiri predloga određenja organske proizvodnje
(IFOAM, 2007: 2), a njihovom revizijom došlo se do konačne definicije (2007. godine, usvojena
marta 2008. godine).

1
Definicije na Internetu, definicije u različitim regulativama, definicije u prethodnim IFOAM publikacijama,
definicije srodnih pojmova, definicije koje su poslali članovi IFOAM.
3
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

1. ORGANSKA PROIZVODNJA U BROJKAMA

Istraživanje organske proizvodnje podrazumeva i prikaz najvažnijih relevantnih statističkih

pokazatelja koji omogućavaju analizu stanja i praćenje trendova u ovoj oblasti. U svetu postoje
brojne institucije i organizacije koje se bave prikupljanjem, sistematizacijom i analizom
statističkih podataka o organskoj proizvodnji. Jedan deo njih su zvanični statistički zavodi
zaduženi za prikupljanje i obradu podataka na regionalnom i nacionalnom nivou, kao i statistički
centri vodećih svetskih i regionalnih organizacija u oblasti poljoprivrede (npr. FAO – Food and
Agriculture Organization of the United Nations, European Commission for Agriculture and
Rural Development, Department of Organic Farming i sl.), dok su druge specijalizovane
organizacije u oblasti organske proizvodnje koje ove podatke prikupljaju za potrebe sopstvenih
analiza (npr. IFOAM – International Federation of Organic Agriculture Movement; FiBL -
Forschungsinstitut für biologischen Landbau - Research Institute of Organic Agriculture,
Switzerland, Germany and Austria i sl.).
Većina studija koje se bave praćenjem i analizom statističkih trendova u organskoj proizvodnji
ističu da je reč o proizvodnji u usponu sa godišnjom stopom rasta od 25%, što je najveća stopa
rasta bilo koje privredne grane u svetu. Kao najčešći indikatori za praćenje i analizu statističkih
trendova u organskoj proizvodnji uzimaju se: broj gazdinstava/farmera koji se bave ovom vrstom
proizvodnje, ukupne površine pod organskom proizvodnjom i u periodu konverzije, struktura
organske proizvodnje prema tipu proizvodnje, načini plasmana ovih proizvoda na tržištu, promet
i potrošnja organskih proizvoda i sl.
U ovom poglavlju biće prikazani neki od najvažnijih statističkih pokazatelja o organskoj
proizvodnji na svetskom nivou, nivou EU, kao i nivou zemalja iz okruženja. Cilj prikaza ovih
podataka jeste bolje sagledavanje pozicije organske proizvodnje u Republici Srbiji.

4
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

1.1. Organska proizvodnja u svetu – osnovni statistički pokazatelji

Prema podacima iz 2006. godine (Willer, Sorensen, Yussefi-Menzler, 2008: 15), u svetu je bilo
ukupno 30,4 miliona ha pod organskom proizvodnjom. Kontinuiranim praćenjem statističkih
podataka, uočava se konstantan porast ukupnih površina u ovom režimu proizvodnje.

Slika 1.1.1 i 1.1.2. Deset zemalja u svetu sa najvećim ukupnim površinama pod organskom
proizvodnjom i najvećim udelom organskih površina u ukupno korišćenom
poljoprivrednom zemljištu u 2006. godini

Izvor: Willer, 2008a: 27 Izvor: Willer, 2008a: 29

Ukupna površina pod organskom proizvodnjom u svetu, u 1998. godini iznosila 7,5 miliona ha,
odnosno, u periodu od svega osam godina, površine u ovom režimu proizvodnje beleže rast od
preko 400%. Najveće površine pod organskom proizvodnjom nalaze se na području Australije i
Okeanije (12,4 miliona ha ili 42% od ukupno korišćenog poljoprivrednog zemljišta pod
organskom proizvodnjom). Na svetskom nivou, u sistem organske proizvodnje uključeno je oko
700.000 gazdinstava, a najveći broj gazdinstava u sistemu organske proizvodnje je, prema Willer
(2008a: 26), na području Latinske Amerike (32% od ukupnog broja ovih gazdinstava) i Evrope
(28% od ukupnog broja ovih gazdinstava).

5
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

1.2. EU i organska poljoprivreda

Na nivou zemalja članica EU, kao i na nivou zajednice vodi se precizna evidencija o organskoj
proizvodnji. Razvijenom metodologijom prikupljaju se podaci o osnovim pokazateljima o ovom
načinu proizvodnje.2 Kao i na globalnom nivou, i u EU, površine pod organskom proizvodnjom
imaju tendenciju rasta (Sl. 1.2.1.).

Slika 1.2.1. Promena u poljoprivrednim površinama pod organskom proizvodnjom u

Evropi (1985-2006)

Izvor: Willer (2008b: 118)

2
O metodologiji prikupljanja podataka o organskoj proizvodnji u EU vidi više na:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=0,1136206,0_45570473&_dad=port al&_schema=PORTAL
6
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

Tako, prema podacima koje navodi Lampkin (1999: 1), u 1985. godini je pod organskom
proizvodnjom na području zapadne Evrope bilo oko 100.000 ha (ili 0,1% ukupnog
poljoprivrednog zemljišta). Prema podacima za 2006. godinu (Willer, 2008b: 118) površine pod
organskom poljoprivredom u EU-27 zauzimaju 6,8 miliona ha i čine oko 4% ukupno korišćenog
poljoprivrednog zemljišta. Autorka (Willer, 2008b: 118) takođe ističe da je u zemljama Istočne i
Jugoistočne Evrope primetan značajan rast površina pod organskom proizvodnjom. Među
pojedinačnim zemljama – članicama EU (Willer, 2008b: 118), a prema ukupnim poljoprivrednim
površinama u sistemu organske proizvodnje dominiraju Italija, Španija i Nemačka (Sl. 1.2.2.),
dok prema udelu u ukupno korišćenom poljoprivrednom zemljištu vodeće zemlje su Austrija (sa
11%), Italija (oko 9%) i Češka (sa po 7%) (Abando, Rohener-Thielen, 2007: 1).

Slika 1.2.2. Vodećih deset zemalja EU-27 prema ukupnim poljoprivrednim površinama u
sistemu organske proizvodnje

Izvor: Willer (2008b: 119)

Pored zemljišta koje je u sistemu sertifikovane organske proizvodnje, važan pokazatelj njenog
razvoja jesu i površine u periodu konverzije. Prema podacima Llorens Abando i Rohner-Thielen
(2007: 5), posebno je značajan podatak o odnosu površina u periodu konverzije i ukupnih
površina u sistemu organske proizvodnje jer ukazuje na buduća kretanja i potencijalni rast
organske proizvodnje u relativno kratkom vremenskom periodu (Sl. 1.2.3.). Tako, na nivou
podataka za 2005. godinu, autori ističu da neke zemlje – članice (npr. Kipar, Letonija, Litvanija,
Malta i Slovačka) imaju odlične razvojne potencijale kada je reč o rastu površina u sistemu
organske proizvodnje, s obzirom na to da površine u periodu konverzije čine 70% do čak 100%
ukupnih površina u sistemu organske proizvodnje.

7
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

Slika 1.2.3. Odnos površina u periodu koverzije i ukupnih površina u sistemu organske
proizvodnje

Izvor: Llorens Abando i Rohner-Thielen (2007: 5)

U strukturi ukupnog poljoprivrednog zemljišta u sistemu organske proizvodnje na nivou EU-27

(Schaack, 2008: 128), najveći udeo (45% ili 3,1 milion ha) čine livade i pašnjaci, 41% (ili 2,8
miliona ha) je obradivo poljoprivredno zemljište, a oko 9% čine trajni zasadi. Značajnije
površine pod trajnim zasadima (maslinjaci, voćnjaci i vinogradi) zastupljene su na Kipru, u
Bugarskoj, Grčkoj, Poljskoj, Portugalu, Italiji, Španiji i Francuskoj (Abando, Rohener-Thielen,
2007: 5; Schaack, 2008: 129). U stukturi proizvodnje na obradivom poljoprivrednom zemljištu u
sistemu organske poljoprivrede preovlađuju žitarice i krmno bilje (Rohener-Thielen, 2007: 5;
Schaack, 2008: 129). Povrtarske kulture su, prema površinama, zastupljene sa oko 13%, dok se
na manjim površinama gaje se uljarice (oko 1%).
Kada je reč o stočarskoj proizvodnji u sistemu organske poljoprivrede u EU, raspoloživi podaci
ukazuju na relativno mali ukupan broj grla koje se gaje u organskom stočarstvu u odnosu na
ukupan broj uzgajanih grla. Llorens Abando i Rohner-Thielen (2007: 6) ističu da broj grla u
sistemu organskog stočarstva varira u pojedinim zemljama – članicama EU. Tako, skoro 1 ovaca
se u Austriji gaji na organski način, dok se u Grčkoj 13% svinja gaji na organski način.

8
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

1.3 Organska proizvodnja - zemlje u regionu i Srbija

Radi preciznije analize stanja i mogućnosti za razvoj organske proizvodnje na poljoprivrednim

gazdinstvima Srbije, kao i pozicioniranja naših gazdinstava koja se bave ovom proizvodnjom na
regionalnom tržištu, posebna pažnja posvećuje se prikazu osnovnih statističkih parametara o
ovom režimu proizvodnje u zemljama u regionu. U zemljama u regionu, bez obzira na to da li su
članice EU ili ne, organska proizvodnja prati svetski trend rasta. U ovom poglavlju, prikazuju se
osnovni statistički pokazatelji o organskoj proizvodnji za ukupno šest zemalja iz regiona i
Republiku Srbiju. Od ovih šest zemalja, tri su članice EU (Mađarska, Rumunija, Slovenija), dok
su ostale tri zemlje Crna Gora, Hrvatska, Makedonija.
Mađarska: organska proizvodnja u Mađarskoj se razvija od početka 1980- ih. Prema Fertô i
Forgács (2009: 56), u rasponu od deset godina (1995-2005. godine), organska proizvodnja u
Mađarskoj beleži značajan rast: površine u ovom režimu uvećale su se skoro 15 puta, a broj
farmi sa 108 (1995. godine) dostigao 1.353 u 2005. godini. Prema podacima EUROSTAT za
2008. godinu, 2.055 farmi je u sistemu organske proizvodnje. Ukupna površina pod organskom
proizvodnjom u 2007. godini (The Hungarian Agriculture and Food Industry in Figures, 2009:
23) obuvata 122.816 ha, od čega je 11,6% u periodu konverzije. U strukturi površina pod
organskom proizvodnjom, dominiraju pašnjaci i livade (53%), dok je obradivo poljoprivredno
zemljište zastupljeno sa 49.069 ha (ili 40%).
Rumunija: prema podacima GAIN izveštaja za Rumuniju (2008: 2), primetan je značajan porast
ukupnih površina pod organskom proizvodnjom. Tako su se u periodu od 2001. do 2007. godine
površine u ovom režimu proizvodnje uvećale za oko deset puta. Prema podacima Ministarstva za
poljoprivredu i ruralni razvoj Republike Rumunije (Prezentare generală a agriculturii şi
dezvoltării rurale din România, 2010: 11), u 2008. godini, pod sertifikovanom organskom
proizvodnjom bilo je ukupno 221.411 ha (ili 2% od ukupnog poljoprivrednog zemljišta). U
ukupnim površinama pod organskom proizvodnjom, preovlađuju sertifikovane obradive površine
(39%) i površine namenjene sakupljanju divljih i samoniklih organskih plodova (37%).
Slovenija: u skladu sa postojećom EU zakonskom regulativom, Ministarstvo poljoprivrede,
šumarstva i vodoprivrede Slovenije vodi i zvaničnu statistiku o organskoj proizvodnji. Prema
podacima Zavoda za statistiku Republike Slovenije, ukupna površina zemljišta u sistemu
organske proizvodnje u Sloveniji u 2007. godini iznosi 29.322 ha (od čega 19,6% u periodu
konverzije). Površine pod organskom proizvodnjom čine oko 6% ukupno korišćenog
poljoprivrednog zemljišta. U strukturi površina u sistemu organske proizvodnje, dominiraju
trajni pašnjaci i livade (88%).
Crna Gora: prema raspoloživim podacima istraživanja iz 2007. godine koje je realizovao
MOAN3, ukupna površina zemljišta u sistemu organske proizvodnje iznosi 158.851 ha, od čega
je 25.051 ha (ili 16%) poljoprivredno zemljište (Al-Bitar, 2008: 6). U sistemu organske
proizvodnje registrovano je 15 poljoprivrednih gazdinstava. Prema podacima istog istraživanja,
Crna Gora se obraja u deset zemalja mediteranskog regiona sa najvećim površinama pod
organskom proizvodnjom, uključujući i sakupljanje divljih polodova na zaštićenim područjima
(Al-Bitar, 2008: 7).

3
Mediterranean Organic Agriculture Network.
9
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

Hrvatska: prema raspoloživim podacima istraživanja iz 2007. godine koje je realizovao MOAN
(Al-Bitar, 2008: 6), ukupna površina zemljišta u sistemu organske proizvodnje iznosi oko 23.670
ha, od čega je 6.012 ha (ili 25%) poljoprivredno zemljište. U sistemu organske proizvodnje
registrovano je 342 poljoprivrednih gazdinstava.
Makedonija: prema raspoloživim podacima istraživanja iz 2007. godine koje je realizovao
MOAN (Al-Bitar, 2008: 6), ukupna površina zemljišta u sistemu organske proizvodnje iznosi
oko 2.101 ha, od čega je 509 ha (ili 24%) poljoprivredno zemljište. U sistemu organske
proizvodnje registrovano je 104 poljoprivrednih gazdinstava.
Srbija: Prema podacima MOAN istraživanja (Al-Bitar, 2008: 7), Srbija se nalazi na drugom
mestu (posle Italije) među zemljama mediteranskog regiona sa najvećim površinama pod
organskom proizvodnjom (uključujući i sakupljanje divljih i samoniklih plodova na zaštićenim
područjima) i na prvom mestu u istoj grupi zemalja u odnosu na porast površina pod organskom
proizvodnjom (uključujući i sakupljanje divljih plodova na zaštićenim područjima). Za razliku
od zemalja članica EU, naša nacionalna statistika nema razvijenu metodologiju koja bi
omogućila prikupljanje barem osnovnih podataka tzv. agrarnoj statistici organske proizvodnje,
kao i njihovom prometu4. Nedostatak preciznih, objektivnih i potpunih podataka značajna je
prepreka u istraživanju ovakvog načina proizvodnje i njegovih posledica po ukupan bilans
poljoprivredne proizvodnje i razvoj seoskih gazdinstava i područja čija su ona integralni deo.
Podaci o glavnim statističkim pokazateljima o organskoj proizvodnji u Srbiji veoma variraju, u
zavisnosti od autora, odnosno, izvora podataka, tačnije metodologije korišćene u njihovom
prikupljanju. Tako, prema podacima Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede
Republike Srbije (Izveštaj o stanju životne sredine, 2008: 24-25), ukupne površine u režimu
organske proizvodnje obuhvataju 595,8 ha, od čega su 330,36 ha sertifikovana proizvodnja, a
265,4 ha površine u periodu konverzije.

Slika 1.3.1. Stuktura površina u režimu organske proizvodnje, prema vrsti proizvodnje

Izvor: Izveštaj o stanju životne sredine u Republici Srbiji u 2008. godini (2009: 24)

4
Misli se na podatke o ukupno korišćenom poljoprivrednom zemljištu pod organskom proizvodnjom, površinama u
periodu konverzije, broju gazdinstava uključenih u sistem organske proizvodnje i sl.
10
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

Prema podacima još jednog zvaničnog vladinog dokumenta (Nacionalni Akcioni plan razvoja
organske proizvodnje u Srbiji 2010 – 2015. godine, 2010: 4-5) na osnovu izveštaja dobijenih od
ovlašćenih sertifikacionih organizacija do februara 2009. godine, u sistem organske proizvodnje
u Srbiji bilo je uključeno 224 gazdinstva. Ukupna površina pod organskom proizvodnjom do
februara 2009. godine u Republici Srbiji iznosila je 596 ha, od čega je 265 ha u procesu
konverzije. U strukturi ostvarene organske proizvodnje u 2008. godini (ukupno 629.551 kg),
12,6% čine žitarice, 24,6% stočna hrana i krmno bilje, 1,2.% industrijsko bilje, 0,8% kulinarsko
bilje, 0,7% lekovito bilje, 0,7% povrće i 15,2% voće. Prema podacima Ministarstva
poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srbije u jedinstvenoj evidenciji lica koja su
uključena u proizvodnju, preradu i promet organskih proizvoda, u sistem organske proizvodnje u
Srbiji uključeno je ukupno 47 subjekta 5, od čega je 44 proizvođača. Sudarević (2007, navedeno
prema Čikić, Petrović, Janković, 2008: 103) navodi da je ukupna površina pod organskom
proizvodnjom u našoj zemlji u 2005. godini iznosila oko 18.800 ha (ili 0,3% ukupnog
poljoprivrednog zemljišta), od čega je oko 12.000 ha bilo u periodu konverzije. Takođe, ni među
stranim izvorima o organskoj proizvodnji u Republici Srbiji nema jedinstvenih, a time i
preciznih i pouzdanih podataka o površinama, strukturi proizvodnje, broju gazdinstava i sl.
Prema podacima istraživanja MOAN iz 2007. godine, ukupne površine u sistemu organske
proizvodnje u Srbiji obuhvataju 1.102.906 ha, od čega je svega 906 ha (ili 0,8%) sertifikovano
poljoprivredno zemljište (Al-Bitar, 2008: 6).

5
Ovaj podatak se ne može smatrati validnim i potpunim, s obzirom na to da pored evidentiranih, postoje i oni
subjekti koji su uključeni u sistem proizvodnje tzv. zdrave hrane, ali nisu registrovani kod jedne od zvaničnih i
ovlašćenih agencija, već sarađuju sa npr. predstavnicima inostranih kuća za sertifikaciju koje nemaju zvaničnu
dozvolu nadležnog Ministarstva za rad. Ovde je, zapravo, reč o nedovoljno efikasnom funkcionisanju zakonske
regulative u oblasti organske proizvodnje. Podatak je preuzet sa zvanične web prezentacije Ministarstva
poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srbije i potvrđen kroz konsultacije sa predstavnicima Odseka za
organsku proizvodnju (http://www.minpolj.sr.gov.yu/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=112
&Itemid=86).
11
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

2. ČINIOCI RAZVOJA I UNAPREĐENJA ORGANSKE

PROIZVODNJE NA GAZDINSTVIMA SRBIJE

Značaj razvoja organske proizvodnje u Republici Srbiji može da se posmatra iz nekoliko

uporišnih tačaka:
 iz pozicije samog seoskog gazdinstva, organska proizvodnja može da se tumači kao
razvojna šansa za konkuretnost na tržištu, kao izvor dodatnih prihoda i otvaranje prostora
za (samo)zapošljavanje,
 iz pozicije lokalne seoske zajednice kojoj gazdinstvo priprada, ovakva proizvodnja
omogućava unapređenje i razvoj drugih privrednih, kao i društvenih aktivnosti koje idu u
prilog unapređenju kvaliteta života cele zajednice6,
 ukoliko se kao uporišna tačka posmatra domaća poljoprivreda, tada se organska
proizvodnja posmatra kao važna mogućnost za unapređenje konkurentnosti srpske
poljoprivrede, posebno na inostranom tržištu prehrambenih proizvoda (Birovljev, Dujić,
2004: 220-222).
U pokušaju da se utvrdi društveni okvir koji određuje mogućnosti za razvoj organske
proizvodnje na gazdinstvima u Srbiji pošlo se od nekoliko pretpostavki. Prva od njih
podrazumeva da činioci koji se uzimaju kao relevantni za analizu moraju bitno da određuju
mogućnosti za razvoj ovog načina proizvodnje. To znači da su iz teorijske analize, kao i
empirijskog istraživanja, ovom prilikom, izuzeti oni uslovi čije se delovanje može označiti kao
posredno. To su, zapravo, uslovi koji bi se mogli uvrstiti u kategoriju opšteg društvenog okvira
(društvenog miljea) i koji obuhvataju opšte karakteristike savremenog srpskog društva 7. Druga
pretpostavka u određivanju relevatnih činilaca za analizu sastoji se u stavu da pretpostavljeni
činioci imaju strukturni karakter, odnosno, da predstavljaju bitne elemente agrarne i ruralne
društvene strukture. Treća pretpostavka tiče se vremenskog delovanja relevantnih činilaca. To
znači da svaki od pretpostavljenih činilaca koji se analizira mora da zadovolji kriterijum
kontinuiteta u delovanju. Na ovaj način, iz empirijskog istraživanja, isključeni su oni činioci koji
imaju kratkotrajne efekte. Pri tom, delovanje ovih činilaca nije nevažno i neznačajno, ali, sa
aspekta ruralnosociološke analize, oni ne zadovoljavaju kriterijum strukturalnosti pa se time
isključuju iz ovog istraživanja.

6
Npr. agroturizam i ruralni turizam, očuvanje kvaliteta životne sredine u agroekološkim kompleksima i na ukupnom
području lokalnih seoskih zajednica i sl.
7
Uticaj opštih karakteristika savremenog srpskog društva analiza se ovom prilikom posredno, kroz obeležja
odabranih strukturnih činilaca koji direktno utiču na mogućnosti za razvoj organske proizvodnje.
12
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

Na osnovu ovih pretpostavki, definisano je sedam ključnih činilaca za ruralnosociološku

analizu mogućnosti poljoprivrednih gazdinstava Srbije za bavljenje organskom proizvodnjom:
 kvalitet životne sredine seoskih zajednica i područja u kojima se organizovana
poljoprivredna proizvodnja (očuvanost prirodnih resursa),
 uloga države (i njenih institucija i organizacija) u podsticanju razvoja i unapređenja
organske proizvodnje,
 ekonomska motivacija poljoprivrednih gazdinstava za bavljenje organskom
proizvodnjom,
 svest i znanje farmera o značaju i mogućnostima organske proizvodnje,
 svest i znanje ukupne populacije (kao potrošača) o značaju i mogućnostima organske
proizvodnje,
 obezbeđivanje adekvatnih mehanizama kontrole u radu farmera koji se bave organskom
proizvodnjom,
 uloga Poljoprivredne savetodavne službe u razvoju i unapređenju organske proizvodnje.
Pri tom, na osnovu teorijskih pretpostavki moguće je očekivati da će se izdiferencirati dve glavne
grupe činilaca: bazični i dodatni činioci. Prva grupa činilaca obuhvata one bez kojih se, zapravo,
ne može govoriti o razvoju organske proizvodnje na gazdinstvima u Srbiji. U ovu grupu mogli bi
da se uvrste činioci poput očuvanosti prirodnih resursa u poljoprivredi, uloge države, kao i svesti
i znanja farmera o značaju i mogućnostima organske proizvodnje. Drugu grupu činilaca čine oni
koji jesu od bitnog značaja za razvoj organske proizvodnje, ali se mogu, uslovno, označiti kao
„drugi deterministički talas“ (uloga savetodavne službe, odnosno, proces difuzije znanja i
inovacija, svest i znanje ukupne populacije o organskoj proizvodnji i ekonomska motivacija
farmera koja proizilazi iz njihove svesti o mogućnostima i značaju organske proizvodnje, kao i
obezbeđivanje adekvatnih mehanizama kontrole).
Definisani činioci predstavljaju tzv. makro elemente u određivanju mogućnosti za razvoj
organske proizvodnje na gazdinstvima Srbije. Opredeljenje za istraživanje makro činilaca, osim
na osnovu definisanih pretpostavki, rezultat je i činjenice da je ovo, zapravo, prva celovita
ruralnosociološka studija o organskoj proizvodnji u Srbiji. Međutim, to nikako ne znači da je
istraživanje mikro činilaca manje važno ili, čak, irelevatno. Na protiv, upravo sledeći korak u
budućoj ruralnosociološkoj analizi mogućnosti za razvoj organske proizvodnje kod nas treba da
se fokusira na istraživanje ovih činilaca, pri čemu pod mikro činiocima mogu da se
podrazumevaju obeležja samih farmera i gazdinstava koja se bave ili su zainteresovana za
bavljenje organskom proizvodnjom8. Na osnovu rezultata empirijskog istraživanja stavova
savetodavaca, definisan je rang relevantnih činilaca razvoja organske proizvodnje na
gazdinstvima u Srbiji (Tab. 2.1.). Rang je određen na osnovu broja savetodavaca koji su
navedeni činilac označili kao najvažniji za razvoj organske proizvodnje na gazdinstvima, u datim
društvenim okolnostima.

8
O ovome vidi više u odeljku 4.2. (Uloga i značaj ruralnosocioloških istraživanja organske proizvodnje u održivom
razvoju poljoprivrednih gazdinstava, poljoprivrede i (lokalnih) seoskih zajednica Srbije).
13
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

Tabela 2.1. Rang činilaca od značaja za razvoj organske proizvodnje u Srbiji, prema
mišljenju savetodavaca PSS APV i PSSS
% savetodavaca
Rang
USLOV koji ističu da je
Uslova
uslov najvažniji
1. veće angažovanje države I 29,1
2. zaštita prirodnih resursa u poljoprivredi II 24,3
3. veće cene organskih proizvoda III 13,1
4. svest i znanja proizvođača o organskoj proizvodnji IV 11,2
5. svest i znanja ukupne populacije o organskoj proizvodnji V 9,7
6. mehanizmi kontrole u organskoj proizvodnji VI 2,9
7. veće angažovanje savetodavaca VI 2,9
8. nemam stav 1,5
9. nešto drugo 0,5
Bez odgovora 4,9
Ukupno 100,0

Formirani rang činilaca koji određuju mogućnosti za razvoj organske proizvodnje na

gazdinstvima u Srbiji, prema mišljenju savetodavaca PSS APV i PSSS, delimično je očekivan,
na osnovu teorijskih pretpostavki. Ovakav rang, s jedne strane, predstavlja izraz svesti
savetodavaca kao stručnjaka za poljoprivrednu (organsku) proizvodnju, dok je, s druge strane,
izraz realnog „stanja stvari“, odnosno, rezultat neposrednog iskustva koje savetodavci imaju u
radu sa gazdinstvima. Zapravo, na ovaj način, formirani rang činilaca, prema mišljenju
savetodavaca PSS APV i PSSS, odslikava opšti društveni kontekst u kome se ovaj problem
analizira, odnosno, proizilazi iz obeležja agrarne i ruralne društvene strukture savremenog
srpskog društva. Prema mišljenju savetodavaca PSS APV i PSSS, uloga države je od presudnog
značaja za razvoj organske proizvodnje na gazdinstvima u Srbiji, pa ovaj činilac zauzima prvo
rang mesto. Na ovaj način, savetodavci, ustvari, potvrđuju tezu da bez sistemske podrške
celokupnog društva, razvoj ovog, suštinski novog načina proizvodnje na našim gazdinstvima,
nije moguć, odnosno, nije održiv na duži rok. S obzirom da je reč o stručnjacima – agronomima,
sasvim je očekivan visok rang činioca koji se odnosi na kvalitet prirodnih resursa u poljoprivredi
(drugo rang mesto). Svojim stavom o važnosti ovog činioca, savetodavci potvrđuju teorijska
znanja o odnosu životne sredine i organske proizvodnje, kao i njihovu normativnu uređenost.
Treće rang mesto u ukupnom determinističkom okviru, prema mišljenju savetodavaca, zauzima
ekonomska motivacija farmera za bavljenje organskom proizvodnjom. Pozicija ovog činioca
rezultat je neposrednog znanja i iskustva savetodavaca o potrebama gazdinstava za
obezbeđivanjem relativno stabilne finansijske baze za bavljenje ovom proizvodnjom, ali i u
funkcionisanju i opstanku gazdinstva u celini. Činioci koji su, prema mišljenju savetodavaca,
nižeg ranga (od četvrtog do šestog9 mesta) mogu se, u ovom slučaju, smatrati kao važni, ali ne i
presudni za razvoj organske proizvodnje na našim gazdinstvima u ovom momentu. Na ovaj
način, savetodavci ukazuju i na prioritete u politici podrške organskoj proizvodnji. Ujedno, ovim
savetodavci ukazuju da pozitivno delovanje činilaca nižeg ranga neće ostvariti željene efekte
ukoliko se ne zadovolje prethodni uslovi, odnosno, ukoliko izostane podsticajno delovanje
visokorangiranih činilaca.
9
Svest i znanja proizvođača, svest i znanja ukupne populacije, uspostavljanje mehanizama kontrole i veće
angažovanje savetodavaca.
14
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

Tabela 2.2. Razlike u rangu činilaca od značaja za razvoj organske proizvodnje u Srbiji,
prema mišljenju savetodavaca PSS APV i PSSS
PSS APV PSSS
% savetodavaca % savetodavaca
Ćinioci Rang Rang
koji ističu da je koji ističu da je
činilaca činilaca
činilac najvažniji činilac najvažniji
1. veće angažovanje države I 34,7 I 26,1
2. zaštita prirodnih resursa u II 29,2 II 21,6
poljoprivredi
3. veće cene organskih III 9,7 III 14,9
proizvoda
4. svest i znanja proizvođača o IV 6,9 IV 13,4
organskoj proizvodnji
5. svest i znanja ukupne V 4,2 V 12,7
populacije o organskoj
proizvodnji
6. mehanizmi kontrole u VI 2,8 VII 3,0
organskoj proizvodnji
7. veće angažovanje VII 1,4 VI 3,7
savetodavaca
8. nemam stav - 4,2 - 0
9. nešto drugo - 1,4 - 0
Bez odgovora - 5,5 - 4,5
Ukupno - 100,0 - 100,0

Ako se posmatraju razlike u stavovima savetodavaca PSS APV i PSSS o važnosti pojedinih
činilaca, tada se uočava da region kao karakteristična društveno-prostorna celina, u ovom
slučaju, ne igra važnu ulogu u formiranju stavova i sticanju iskustva. Naime, razlike u rangu
činilaca od značaja za razvoj organske proizvodnje među savetodavcima PSS APV i PSSS
gotovo i da nema, osim u slučaju poslednja dva rang mesta (Tab. 2.2.). Međutim, primetna
razlika uočava se u broju savetodavaca koji ističu značaj određenih činilaca. Tako savetodavci
PSS APV u nešto većem broju ističu važnost aktivne uloge države u implementaciji koncepta
organske proizvodnje (34,7% anketiranih savetodavaca PSS APV) i zaštite prirodnih resursa u
poljoprivredi (29,2%). Za razliku od ovog, savetodavci PSSS u većem broju ističu važnost
ekonomske motivacije farmera (14,9% anketiranih savetodavaca PSSS), razvoja svesti i znanja
farmera (13,4%), kao i svesti i znanja stanovništva o organskoj proizvodnji (12,7% anketiranih).
Ovakve razlike mogle bi se pripisati različitom stepenu razvijenosti organske proizvodnje u
posmatranim regionima, a time i njenim različitim razvojnim potrebama i podsticajima.

Jasno je da prilikom određivanja determinističkog okvira nije moguće odrediti onaj činilac ili
onog društvenog aktera u navedenoj mreži koji bi imao presudnu ulogu u promovisanju i
podsticanju razvoja organske proizvodnje na našim poljoprivrednim gazdinstvima. Analizirajući
svaki od navedenih činilaca, ideja je da se pokaže koliko oni, upravo zbog svojih karakteristika,
mogu da podstaknu ili uspore, pa čak i onemoguće aktivno unapređenje ovog načina proizvodnje
na poljoprivrednim gazdinstvima u Srbiji.
15
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

2.1. Uloga države u razvoju i unapređenju organske proizvodnje

U ruralnosociološkom istraživanju uloge države u razvoju i unapređenju organske proizvodnje

na poljoprivrednim gazdinstvima Srbije može se poći od nekoliko činjenica. Prva, već
obrazložena, činjenica jeste da se u Srbiji trenutno mali broj gazdinstava bavi ovim načinom
proizvodnje. Druga činjenica jeste, da prema očuvanosti i kvalitetu prirodnih resursa u
agrokompleksima, Srbija raspolaže povoljnim prirodnim resursima za bavljenje organskom
proizvodnje. Treća činjenica je da nacionalna agrarna politika, kao i politika razvoja seoskih
zajednica (sadržane u Strategiji razvoja poljoprivrede, Nacionalnom programu poljorivrede
Srbije 2009 – 2011. godine, kao i Nacrtu Strategije ruralnog razvoja 2010 – 2013. godine) jasno
pokazuje interes za unapređenjem organske proizvodnje.
U kontekstu ove tri činjenice, analiza uloge države u razvoju i unapređenju organske proizvodnje
na gazdinstvima Srbije bi trebalo da bude usmerena na istraživanje njene trostruke uloge u ovom
procesu. Naime, država (odnosno, njene institucije) se u procesu unapređenja organske
proizvodnje pojavljuju kao inicijator, neko ko podstiče razvojne aktivnosti i kao njihov
koordinator. U prvom slučaju, država je ta koja prepoznaje interes u unapređenju organske
proizvodnje i definiše je kao jedan od strateških razvojnih ciljeva ili podciljeva. U drugom
slučaju, država treba da obezbedi relativno povoljnu društvenu klimu za realizaciju postavljenog
strateškog razvojnog cilja, dok u trećem slučaju, država omogućava formiranje i funkcionisanje
mreže društvenih aktera koji se pojavljuju kao relevantni u procesu planiranja razvoja organske
proizvodnje na gazdinstvima, realizacije razvojnih mera i aktivnosti, kao i njihovog monitoringa
i evaluacije.
Istraživanje stavova savetodavaca PSS APV i PSSS o uslovima za razvoj organske proizvodnje u
Srbiji nedvosmisleno ukazuje na to da je uloga države u ovom procesu nezamenjiva i od
suštinskog značaja. Na nivou opšteg determinističkog okvira koji određuje mogućnosti za
razvoj organske proizvodnje u Srbiji, prema mišljenju savetodavaca, aktivna uloga države u
razradi i implementaciji koncepta organske proizvodnje je činilac od najvećeg uticaja (odnosno,
zauzima prvo rang mesto)10.
O važnosti uticaja države u podsticanju razvoja organske proizvodnje svedoči i promena stava
savetodavaca o rang mestu ovog činioca. Kao što je već navedeno, u istraživanju stavova
savetodavaca o različitim aspektima savetodavnog rada, pa tako i mogućnostima za razvoj
organske proizvodnje u Srbiji iz 2002. godine, država, kao faktor razvoja, zauzimala je tek
četvrto rang mesto, od ukupno šest činilaca u analiziranom determinističkom okviru (Petrović,
Janković, Samardžija, 2003: 42). Promenom svog stava, savetodavci jasno ukazuju na to da
nedostaje sistemska podrška pomovisanju i razvoju organske proizvodnje u Srbiji, a u tom
svetlu, delovanje ostalih podsticajnih činilaca, kao i konretnih mera i aktivnosti je bitno
ograničeno u svojim krajnjim dometima (Čikić, Petrović, 2010).

10
Od ukupnog broja anketiranih savetodavaca iz PSS APV i PSSS, njih 29,1% smatra da je uloga države činilac od
najvećeg uticaja.
16
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

Među savetodavcima, prisutne su određene razlike u oceni značaja državne podrške razvoju
organske proizvodnje. Tako, savetodavci PSS APV u nešto većem broju slučajeva ističu da je
ovaj činilac najvažniji (36,8% anketiranih savetodavaca PSS APV prema 27,3% anketiranih
savetodavac PSSS). Ovo se može pripisati činjenici da organska proizvodnja u Vojvodini ima
nešto dužu tradiciju u odnosu na područje Centralne Srbije (koje svojim radom obuhvata PSSS),
pa postoji i nešto izraženija potreba za merema podrške ovom sektoru koje može da osigura
država (preko nadležnih institucija i organizacija).
S obzirom na to da je reč o nekonvencionalnom načinu poljoprivredne proizvodnje,
promovisanje i podsticanje razvoja organske proizvodnje na našim gazdinstvima zahteva jače
angažovanje svih raspoloživih subjekata u mreži društvenih aktera agrarnog i ruralnog razvoja.
To znači da se ceo proces ne može praktično svesti samo na one koji su neposredno u
proizvodnji, preradi i prometu ovih proizvoda, još manje samo na angažovanje farmera i njihovu
spremnost, odnosno, interes da se bave ovakvim načinom proizvodnje. Odatle, uloga države, kao
nekog ko treba da „pogura“ ceo proces, dodatno dobija na značaju.
Naravno, kada se sociološki istražuje uloga države u razvoju i unapređenju organske proizvodnje
na gazdinstvima ne misli na neku apstraktnu formu, već na vrlo konkretnu mrežu institucija i
organizacija u sistemu državne nadležnosti, koje u skladu sa svojim položajem u toj mreži, kao i
funkcionalnim ovlašćenjima treba da doprinesu realizaciji pojedinačnih razvojnih mera i
aktivnosti. Svaka od tih instutucija i organizacija faktički deluje kao samostalna, pri čemu se, kao
konačan efekat, pojavljuje sintetički izraz njihovog rada.
Ko čini mrežu državnih institucija i organizacije relevantnih za analizu mogućnosti
unapređenja organske proizvodnje na gazdinstvima Srbije? Na samom početku, treba istaći
da je reč o veoma heterogenoj mreži društvenih aktera, pri čemu se kao mera različitosti uzima
njihov položaj u hijerarhijskoj strukturi mreže, njihove funkcije, kao i odlike unutrašnje strukture
i organizacije. Tako, moguće je izdvojiti nekoliko grupa ovih aktera:
 nadležna resorna ministarstva i sekretarijati – pre svega u oblasti poljoprivrede, a
zatim i u oblasti zaštite životne sredine, zdravlja, naučnog razvoja, obrazovanja i sl.,
 državni fondovi za finansiranje mera za unapređenje poljoprivrede i ruralnog
razvoja – Uprava za agrarna plaćanja RS, Pokrajinski fond za razvoj poljoprivrede,
Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza, Fond za razvoj AP Vojvodine, Fond za
zaštitu životne sredine RS,
 institucije i organizacije u procesu „proizvodnje“ znanja – naučnoistraživačke
institucije i fakulteti,
 organizacije u procesu difuzije znanja i inovacija u poljoprivrednoj praksi –
Poljoprivredna savetodavna služba AP Vojvodine i Poljoprivredne stručne službe Srbije,
kao i privatne konsultantske kuće,
 državna tela, kao i organizacije sa državnim ovlašćenjem u sistemu kontrole –
generalni inspektorat Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS, Sektor za
sanitarni nadzor Ministarstva zdravlja RS, Sektor za kontrolu i nadzor Ministarstva
zaštite životne sredine i prostornog planiranja RS, sertifikacijske kuće u oblasti organske
proizvodnje sa dozvolom za rad nadležnog Ministarstva,
 ostali akteri – regionalna i opštinska tela državne administracije nadležna za poslove u
poljoprivredi, ruralnom razvoju i zaštiti životne sredine.

17
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

Mreža navedenih državnih institucija i organizacija nužno sarađuje i sa ostalim društvenim

akterima u procesu razvoja i unapređenja organske proizvodnje na gazdinstvima: farmerima i
njihovim udruženjima, domaćim i inostranim NVO koje se bave unapređenjem organske
proizvodnje, kvaliteta životne sredine, regionalnim razvojem, razvojem lokalnih seoskih
zajednica i sl., ostalim dostupnim inostranim i domaćim fondovima za finansiranje realizacije
mera i aktivnosti, medijima i sl.
Prvi korak u analizi uloge države u podsticanju razvoja organske proizvodnje jeste utvrđivanje
da li postoji potreba, odnosno, državni/nacionalni interes za promovisanjem i jačanjem ovakvog
načina proizvodnje. Odluka o tome da li država ima interes ili ne za jačanjem koncepta organske
proizvodnje zavisi od sagledavanja, s jedne strane, mogućnosti za razvoj ovakvog načina
proizvodnje i, s druge strane, njegove potencijalne koristi. Analiza mogućnosti, zapravo,
podrazumeva utvrđivanje raspoloživih potencijala, kako pojedinačno, tako i na sumarnom nivou
(pri tom, naravno, ne radi se o „prostom zbiru“ činjenica o obeležjima raspoloživih potencijala
za organsku proizvodnju već o preseku njihovih međusobnih uticaja). Drugo, analiza
potencijalne koristi od promovisanja i jačanja koncepta organske proizvodnje podrazumeva, u
najkraćem, ocenu doprinosa ovakvog načina proizvodnje iz pozicije različitih društvenih aktera
koji u ovom procesu učestvuju, iz pozicije razvoja poljoprivrede i sela, zaštite životne sredine,
jačanja konkurentnosti i sl.
Svoj interes za razvoj i unapređenje organske proizvodnje, država iskazuje na nekoliko načina.
Prvi i osnovni korak jeste opredeljivanje države da organska proizvodnja bude definisana kao
jedan od strateških (pod)ciljeva. Već površnim uvidom u glavne strateške dokumente, jasno je da
Republika Srbija pokazuje sasvim artikulisan interes za promovisanjem koncepta organske
proizvodnje. Tako se u već pomenutim strateškim dokumentima, organska proizvodnja
pojavljuje kao jedan od načina:
 unapređenja ekonomije poljoprivrednih gazdinstava Srbije (odnosno, činilac njihove
konkurentnosti kako na domaćem, tako i regionalnom/inostranom tržištu),
 unapređenja izvozne ponude poljoprivrede Srbije,
 unapređenja kvaliteta životne sredine u seoskim područjima,
 unapređenja zdravlja ukupne populacije.
Strategijom razvoja poljoprivrede Republike Srbije (2005: 11), kao opšti strateški ciljevi njenog
razvoja, navode se, između ostalog i obezbeđivanje „hrane koja zadovoljava potrebe potrošača u
pogledu kvaliteta i bezbednosti“, osiguravanje „podrške održivom razvoju sela“ uz čuvanje
„životne sredine od efekata poljoprivredne proizvodnje“, kao i pripremanje „poljoprivrede Srbije
za integracije u EU“. U okviru mera i aktivnosti koje se odnose na unapređenje razvoja seoskih
zajednica, „organsko gajenje kultura“ pojavljuje se kao važan element diverzifikacije
poljoprivrede i izvora prihoda (Strategija razvoja poljoprivrede RS, 2005: 77-78). Razvoj i
unapređenje organske proizvodnje na gazdinstvima Srbije vidi se kao aktivnost usmerena i na
povećanje konkurentnosti domaće poljoprivrede na svetskom, EU i regionalnom tržištu. Tako se
u okviru Nacionalnog programa poljoprivrede 2009 -2011. godine (2009: 12) kao specifičan
prioritetni cilj navodi: „uvođenje standarda u poljoprivredni i prerađivački sektor (HACCP, ISO,
GLOBALGAP)“ i podrška „programima koji za cilj imaju ostvarivanje dodatne vrednosti
(integralna, organska proizvodnja, zaštita proizvoda sa geografskim poreklom)“. Osim ovog,
organska proizvodnja vidi se i kao element zaštite životne sredine područja u kojima se obavlja

18
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

poljoprivredna proizvodnja i seoskih zajednica u celini (Nacionalni program poljoprivrede 2009-

2011, 2009: 18)11.
Takođe, uvidom u osnovne strateške dokumente primetno je da država u promovisanju i
implementaciji ovog koncepta zagovara multisektorski pristup. Ovakav pristup, potencijalno,
daje dobre efekte u realizaciji postavljenih strateških ciljeva, s obzirom na to da omogućava
simultano delovanje različitih mera i aktivnosti u različitim aspektima procesa unapređenja
organske proizvodnje.
Međutim, utvrđivanje postojanja državnog interesa tek je prvi korak u analizi uloge države u
procesu razvoja i unapređenja organske proizvodnje. Naime, kao što je dobro poznato, naše
razvojne strategije (čak i kada su dobro osmišljene, odnosno, kada se odlikuju realno
postavljenim ciljevima zasnovanim na realnim mogućnostima) kao da imaju sklonost da ostanu
„mrtvo slovo na papiru“, bilo u celosti, bilo u svojim delovima. Zato je kao relevatniji parametar
u analizi uloge države potrebno uzeti u obzir konkretne aktivnosti u promovisanju, razvoju i
unapređenju organske proizvodnje na gazdinstvima u Srbiji.

Slika 2.1.1. Nacionalni znak za obeležavanje

sertifikovanih organskih proizvoda
Obeležavanje kao važan aspekt razvoja i unapređenja
organske proizvodnje podrazumeva i definisanje
jedinstvenog nacionalnog znaka (Sl. 2.1.1.). Tako je
2007. godine, usvojen nacionalni znak za obeležavanje
sertifikovanih organskih proizvoda, u skladu sa
Pravilnikom o izgledu oznake i nacionalnog znaka
organskih proizvoda i važećim Zakonom o organskoj
proizvodnji.

Kako se organska proizvodnja značajno razlikuje od proizvodne prakse koja je uobičajena na

našim gazdinstvima, difuzija znanja, inovacija i umeća u ovoj oblasti važan je činilac razvoja
ukupnog organskog sektora, a posebno uključivanja većeg broja gazdinstava u organsku
proizvodnju, kao i obezbeđivanja njenog kontinuiteta. Uloga državne podrške difuziji znanja,
inovacija i umeća u organskoj proizvodnji ne sastoji se samo u razvoju savetodavne službe, već i
u povezivanju svih elemenata AKIS-a. Ovo se, posebno, odnosi na usklađivanje potreba naučnih
istraživanja sa razvojnim ciljevima u oblasti organske proizvodnje.

11
Radi ostvarivanja ovog cilja Nacionalni program poljoprivrede 2009-2011 (2009: 18) predviđa mere poput
uvođenja podrške farmama sa ciljem smanjenja zagađenja i prilagođavanja standardima EU, podrške razvoju
organske proizvodnje i uvođenju dobre poljoprivredne prakse investicijama i podrškom u procesu sertifikacije,
ustrojavanja registra proizvođača organskih proizvoda, obezbeđivanja pravne osnove za uvođenje dobre
poljoprivredne prakse i podršku uvođenje budžetskih sredstava.
19
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

3. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

Kao što je već istaknuto, cilj ovog simanrskog rada jeste analiza društvenih činilaca koji
određuju mogućnosti za razvoj organske proizvodnje na našim gazdinstvima. Zapravo, to znači
da je jedna od ideja ovog istraživanja bila ocena raspoloživih potencijala naših gazdinstava da
počnu da se bave poljoprivedom na organski način. Kako je reč o prvoj ruralnosociološkoj studiji
o organskoj proizvodnji kod nas, to je sasvim razumljivo opredeljenje za istraživanje makro
društvenih činilaca koji određuju njeno trenutno stanje, kao i perspektive razvoja.
Ako se, na kraju, postavi pitanje ima li organska proizvodnja, u datim društvenim uslovima kod
nas šanse, tada se, kao kao odgovor može jednostavno reći: relativno da. Ovo uslovno „da“
ukazuje na to da za organsku proizvodnju na našim gazdinstvima postoje neki raspoloživi
potencijali, ali da nedostaje njihova intenzivnija mobilizacija. Iako elementarni podaci o
organskoj proizvodnji kod nas značajno variraju (u zavisnosti od metodologije prikupljanja
podataka), može da se zaključi da je ovaj način bavljenja poljoprivredom tek u svom začetku.
Osim empirijskih podataka o broju gazdinstava koji se bave organskom proizvodnjom, ukupnim
površinama, broju prerađivača, strukturi i obeležjima tržišta organskih proizvoda i sl., ovu
tvrdnju argumentuje i analiza relevantnih društvenih činilaca koji određuju sam obim i dinamiku
razvoja organske proizvodnje kod nas.
Ako se analizirani makro društveni činioci razvoja organske proizvodnje na našim
poljoprivrednim gazdinstvima svrstaju u dve glavne grupe (podsticajni i ograničavajući), tada
može da se zaključi sledeće:
 s aspekta kvaliteta prirodnih resursa, Srbija raspolaže značajnim potencijalima za
razvoj organske proizvodnje, posebno za sakupljanje divljih i samoniklih plodova; ovde
se, pre svega, misli na brdsko-planinska područja, kao i površine koje su trenutno pod
socijalnim ugarom; u poljoprivrednim područjima sa razvijenom konvencionalnom
poljoprivrednom proizvodnjom, kvalitet prirodnih resursa pokazuje određena
ograničenja; za razvoj organske proizvodnje u ovim područjima, od izuzetnog značaja su
monitoring kvaliteta životne sredine, kao i ad hoc procene kvaliteta prirodnih resursa u
poljoprivredi na osnovu kojih je moguće identifikovati one zone koje potencijalno mogu
biti adekvatne za njen razvoj;
 značajan ograničavajući činilac razvoja organske proizvodnje na našim gazdinstvima
jesu i nedovoljno razvijena svest i znanje farmera o ovom načinu proizvodnje; uloga
poljoprivredne savetodavne službe je od presudnog značaja u inicijalnom informisanju
farmera o tome šta organska proizvodnja podrazumeva i koja je potencijalna korist za
samo gazdinstvo koje se njom bavi, kao i identifikovanju onih gazdinstava koja imaju
sklonosti i mogućnosti za bavljenje poljoprivredom na organski način; međutim,
postojeća kadrovska struktura savetodavaca, u smislu njihove profesionalne
osposobljenosti za transfer znanja, inovacija i umeća u organskoj proizvodnji pokazuje
značajne nedostatke; zato se kao preduslov razvijanja svesti i znanja farmera o organskoj
proizvodnji nameće edukacija samih savetodavaca; među farmerima trenutno je prisutna
mala potreba za znanjima u oblasti organske proizvodnje, a prema proceni savetodavaca,
u narednih nekoliko godina potreba za ovim informacijama neće drastično porasti; zato
se, u datim uslovima organizacije rada u poljoprivrednoj savetodavnoj službi, kao i
raspoložive pomoći celokupnom savetodavnom sektoru, kao praktično izvodljivo i
ekonomično rešenje nameće odabir manje grupe savetodavaca koji imaju sklonosti ka

20
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

savetodavnom radu u ovoj oblasti i njihova edukacija kako bi se oformila grupa

specijalista za ovu vrstu proizvodnje; osim edukacije ove grupe savetodavaca, kako po
pitanju same tehnologije i ekonomskih aspekata organske proizvodnje, tako i u oblasti
participativnih metoda savetodavnog rada, važan činilac uspešnosti difuzije znanja,
inovacija i umeća jeste i dobro povezivanje ovih savetodavaca u okviru jedinstvenog
sektora poljoprivredne savetodavne službe specijalizovanog za organsku proizvodnju
čime se bi obezbedila bolja unutargrupna komunikacija, kao i kontakti sa drugim
društvenim akterima angažovanim na unapređenju organske proizvodnje na našim
gazdinstvima;
 osim razbijanja predrasuda o organskoj proizvodnji, kao i radi jačanja motivacije
farmera za bavljenje organskom proizvodnjom putem razvijanja njihove svesti, važan
činilac razvoja ovog načina proizvodnje jeste i informisanje ukupne populacije ne
samo kao potencijalnih potrošača (čime bi se direktno pomagao razvoj organske
proizvodnje na gazdinstvima), već i kao aktivnih učesnika u sistemu zaštite životne
sredine; ključnu ulogu u ovom procesu ima mreža društvenih aktera uključenih u razvoj
organske proizvodnje; ovde se posebno misli na aktivnu saradnju udruženja organskih
proizvođača, nadležnih državnih institucija i organizacija, kao i udruženja potrošača;
 u slučaju organske proizvodnje uopšte, pa tako i kod nas, nameće se jedinstven
zaključak koji ukazuje na gotovo presudnu ulogu države, posebno u prvim etapama
njenog razvoja; kao što je istaknuto, kod nas su učinjeni važni prvi koraci na nivou
državne podrške razvoju organske proizvodnje (zakonski okvir koji se usklađuje sa EU
standardima, Nacionalni akcioni plan, mere podrške i sl.); ovu inicijalno dobru praksu
svakako treba nastaviti, a dalje jačanje uloge države u razvoju i implementaciji koncepta
organske proizvodnje sastojalo bi se u povezivanju i koordinaciji rada heterogenih grupa
društvenih aktera koji deluju u ovom sistemu; pri tom, rad i organizacija same mreže
društvenih aktera u organskoj proizvodnji, kao i uspešnost njihovih aktivnosti suštinski
zavise od njenog kadrovskog jačanja i funkcionalne diferencijacije društvenih aktera, u
smislu jasno određenih nadležnosti i fokusiranosti na unapređenje pojedinih segmenata
razvoja koncepta organske proizvodnje.
„Da“ kao odgovor na pitanje da li organska proizvodnja u Srbiji ima perspektivu označeno je kao
uslovno i zbog činjenice da se kod nas još uvek nedovoljno raspolaže znanjima i
informacijama o tome kakvi i koliki su naši razvojni potencijali. Stoga bi se, u ovoj fazi
razvoja organske proizvodnje na našim gazdinstvima, kao opšti zaključak analize činilaca od
značaja za njen razvoj mogla istaći važnost istraživanja razvojnih potencijala, shvaćenih u
najširem mogućem smislu. Naime, nedostatak ovih istraživanja kod nas je evidentan u gotovo
svim oblastima/aspektima organske proizvodnje12 . Moglo bi se reći da razvoj i implementacija
koncepta organske proizvodnje na našim gazdinstvima ključno zavisi upravo do veze nauke i
planerske prakse. Ovde se misli na konkretna, ciljno specifična istraživanja pojedinih aspekata
organske proizvodnje, kao i pojedinih činilaca koji utiču na njen razvoj.

12
Nešto povoljnija je situcija u oblasti istraživanja tehičko-tehnoloških aspekata proizvodnje.
21
Jelena Živković
AKADEMIJA STRUKOVNIH STUDIJA ŠABAC Organska proizvodnja

4. LITERATURA

1. Al-Bitar, Lina (2008), Organic farming in the Mediterranean: Towards further

Development. CIHE AM- IAMB, Italy.
2. Birovljev, Jelena, Bojana Dujić (2004), Proizvodnja zdrave hrane i mogućnosti za
povećanje izvoza. Tematski zbornik Kapital u poljoprivredi, Palić: Ekonomski fakultet –
Subotica, Institut za ekonomiku poljoprivrede – Beograd, Poljoprivredni fakultet – Novi
Sad, str. 217-224.
3. Bogdanov, Natalija, Zorica Sredojević, Vesna Rodić (2005), Ekonomski aspekti
organske proizvodnje u Srbiji. u: Kovačević, D., Snežana Oljača (ur.), (2005), Organska
poljoprivredna proizvodnja, Poljoprivredni fakultet, Beograd – Zemun, str. 261-301.

22
Jelena Živković