You are on page 1of 127

1

maia daviTaia

msoflio arqiteqturis
istoria

Zveli samyaro
(wigni pirveli)

Tbilisi
2012
maia daviTaia

msoflio arqiteqturis
istoria

Zveli samyaro
(wigni pirveli)

Tbilisi
2012
3
sarCevi

rkinis xana
pirvelyofili Temuri wyobilebis religia

nawili II. Zveli egvipte

Tavi I. Sesavali 32
Tavi I . winadinastiuri da adreuli samefos periodebis
arqiteqtura 45
Tavi I I. Zveli egviptis Zveli samefos periodis arqiteqtura 46
I I-1 joseris kompleqsi sakaraSi 47
I I-2 piramidis ganviTareba (safexurianidan klasikuramde) 51
I I-3 gizis ansambli 57
I I-4 Zveli egviptis Zveli samefos periodis qandakeba, reliefi da
mxatvroba 66
Tavi IV. Zveli egviptis Sua samefos periodis arqiteqtura 74
IV-1 qalaqi kaxuni 76
IV-2 menTuhotep I-is sulis mosaxsenebeli taZari
deir-el-baharSi 79
IV-3 Zveli egviptis Sua samefos periodis qandakeba, reliefi da
mxatvroba 83
Tavi V. Zveli egviptis axali samefos periodis arqiteqtura 88
V-1 amonis taZari luqsorSi 92
V-2 amonis taZari karnakSi 98
V-3 amenhotep I I-is taZari, memnonis kolosebi 102
V-4 hatSepsutis taZari deir-el-baharSi 110
V-5 abu-simbelis taZrebi 117
V-6 rameseumi 124
V-7 ramzes I I-is taZari medineT-habuSi 129
V-8 Zveli egviptis axali samefos periodis qandakeba, reliefi da
mxatvroba 134
Tavi VI. Zveli egviptis gviani xana 146
Tavi VII. Zveli egviptis elinizmis epoqis arqiteqtura 146
VII-1 horis taZari edfuSi 147
VII-2 daskvna 150
nawili II. Zveli egvipte
32 nawili II - Zveli egvipte

Tavi I. Sesavali
istoria. egviptis istoria ZvelaRmosavluri, despoturi saxelmwifos Seqmnis
istoriaa (dawyebuli V aTaswleulidan). maSin, rodesac msoflios sxva xalxebi jer
kidev qvis xanaSi imyofebodnen, egviptelebi metad ganviTarebul, moazrovne erad
Camoyalibda, romelmac icoda nilosis wylis donis regulireba, Waobebis amoSroba da
Semdgom maTi gadaqceva saucxoo miwebad. egviptelebi gamoirCeodnen miwaTmoqmedebiT,
soflis meurneobiT da samSeneblo saqmiT. magaliTisTvis sakmarisia xeofsis piramida,
romelic aSenda im dros, roca jer kidev ar icodnen rkinis warmoeba da borblis
damzadeba.
sityva “egvipte” berZnuli warmoSobisaa da niSnavs saidumlos, gamocanas. Zveli
egviptis erT-erT dedaqalaqs berZnebi memfiss uwodebdnen, egviptelebi ki - hikuptas
(“het-ka-ptah” an “hi-kupta” RvTaeba ptahis sulis savaned, ka-ptas saxlad iTvleba).
berZnebma mTel qveyanas hikvipta uwodes, romelic mogvianebiT “aiguiptosad” gadaiqca.
egviptelebi Tavis qveyanas “kemed” moixsenieben, rac “Sav miwas” an “Sav qveyanas” niSnavs
(noyieri niadagis gamo), xolo dablobis mosazRvre udabnos - “deSeretad”, anu “wiTel
qveynad”.
CrdiloeTiT egviptes esazRvreba xmelTaSua zRva, dasavleTiT - libiis udabno,
aRmosavleTiT - suecis yure da wiTeli zRva, samxreTiT ki afrikisgan maRali mTebiTaa
gamoyofili (nax.1). aseTi geografiuli mdebareoba, kerZod, teritoriuli izolacia
qveyanas damoukidebeli ganviTarebis saSualebas aZlevda, ramac misi TviTmyofadoba
ganapiroba. uZveles droSi, egvipte gare samyaros suecis viwro yeliT ukavSirdeboda.
Tavdapirvelad winadinastiur periodSi Camoyalibebuli Temebi, nomebi,
qristeSobamde IV aTaswleulSi or samefod gaerTianda: zeda, anu samxreT (teritoria
nilosis saTavidan mis Sua welamde) da qveda, anu CrdiloeT egvipted (teritoria
Suawelidan deltamde). TiToeuls Tavisi mmarTveli hyavda. zeda egviptis dedaqalaqi
iyo nexene (berZnuli saxelwodeba ierakonpoli), qvedasi - dedaqalaqi buto.
zeda egvipteSi xalxi, savaraudod, adreuli paleoliTis epoqaSi dasaxlda,
daaxloebiT naxevari milioni wlis win. “neoliTurma revoluciam”, romelic 5000 wlis
win daiwyo, Secvala adamianis cxovreba.
is garemoeba, rom egvipte gadaWimuli iyo 1000 km-ze, araxelsayrel pirobebs
qmnida, rogorc gacvla-gamocvlis, aseve TavdacvisaTvis. zeda da qveda egviptis
mcxovrebT erTmaneTTan savaWrod mravali kilometris gavla sWirdebodaT. es aZvirebda
saqonels, amcirebda bazris gafarToebis SesaZleblobas. deltaSi mtris Semosevisas
zeda an qveda egvipteSi Zalebis swrafi mobilizeba ver xerxdeboda, rac egviptel
mosaxleobas gareSe mtris winaaRmdeg uZlurs xdida. nilosis adidebis regulirebac
SesaZlebeli iyo mxolod erTiani sairigacio sistemiT, amitom dadga am ori samefos
gaerTianebis aucilebloba.
egviptis gaerTianebis dawyeba winadinastiur periods ukavSirdeba, kerZod, zeda
egviptis mmarTvels, narmers (Zv.w.aR. 3000 w.). is iTvleboda RmerT horis gansaxierebad,
egviptis pirvel miTiur mmarTvelad. egviptis saboloo gaerTianeba ki misi Svilis mefe
menesis dros moxda. meness Tvlian egviptel faraonTa I dinastiisa da egviptis pirveli
gaerTianebuli saxelmwifos mefed (Zv.w.aR. 2920 w.). Tu aqamde qveda egviptis mefeTa
simbolod wiTeli qudi-gvirgvini (simbolo papirusi), xolo zedasi ki - TeTri gvirgvini
(simbolo SroSani) iTvleboda, gaerTianebis Semdeg faraoni orive samefos gvirgvins
atarebda (nax.2). isini Tavs zeda da qveda egviptis, anu “ori samefos” mmarTvelebs
uwodebdnen. yovel mefes Tavisi RvTaeba hyavda.
egviptelebis mier TavianTi qveynis istoria ar dawerila. isini ubralod
aRnusxavdnen mniSvnelovan movlenebs. Zv.w.aR. IV-II ss. mijnaze egviptelma qurumma
maneTonma berZnul enaze aRwera qveynis istoria. man pirvelma SemoiRo egviptis
faraonTa dinastiebad dayofis principi, romelic 30 dinastiad gaanawila, dawyebuli
pirveli faraoniT - menesiT, damTavrebuli aleqsandre makedonelis epoqiT. man gamoyo
Zveli, Sua da axali samefos periodebi, agreTve ufro adreuli periodebic da isini
“RmerTebisa” da “naxevarRmerTebis” legendaruli dinastiebiT Seavso.
Zveli egviptis xelovnebis istoria moicavs ramdenime aTas weliwads da iyofa
nawili II - Zveli egvipte 33

Semdeg ZiriTad etapebad:


1. winadinastiuri periodi - Zv.w.aR. V-IV aTaswleulis bolo. gvarovnuli
wyobilebis daSlisa da klasobrivi sazogadoebis Camoyalibebis periodi; xelovnebis
Zvelegvipturi formebis TandaTanobiTi Camoyalibebis etapi; cnobilia winadinastiuri
periodis ori kultura: negada-I da negada-II, anu xelovnebis ganviTarebis I da I etapi,
romelTagan ufro adreuli meriduli kulturaa. misi centri asiuitSi mdebareobda
(zeda egvipte). am periodis bolos Camoyalibda centralizebuli monaTmflobeluri
saxelmwifo;
2. adreuli samefos periodi (arqauli egvipte) - I da I dinastia (Zv.w.aR. 3000-2770
ww.);
3. Zveli samefos xana - I I-VI dinastiebi (Zv.w.aR. XXVII -XXII ss. (Zv.w.aR. 2770-2180 ww.)),
dedaqalaqi memfisi, qveda egvipte;
XXII saukunis dasawyisidan daiwyo pirveli gardamavali etapi, centralizebuli
saxelmwifos daSla-daqveiTebis periodi - VII-X dinastiebi (Zv.w.aR. 2180-2065 ww.). Zv.w.aR.
XXI s-Si XI dinastiis Tebelma faraonebma aRadgines erTiani saxelmwifo;
4. Sua samefos xana - XI-XII dinastiebi (Zv.w.aR. XXI-XVII ss. (Zv.w.aR. 2065-1785 ww.)),
dedaqalaqi Tebe, zeda egvipte;
XVII s-Si, dacemis meore periodSi, CrdiloeTidan semituri tomebi, hiqsosebi
SemoiWrnen da egvipte daipyres - XII -XVII dinastiebi (Zv.w.aR. XVII -XVI ss. (Zv.w.aR. 1785-1580
ww.));
5. axali samefos xana - XVII -XX dinastiebi (Zv.w.aR. XVI-XI ss. (Zv.w.aR. 1580-1075 ww.)),
dedaqalaqi Tebe, zeda egvipte;
es xana daiwyo hiqsosebis gandevniT. faraon ramzes I -is dros egviptem Zlierebas,
politikur aRmavlobas miaRwia. Semdgom Zalaufleba qurumebis xelSi aRmoCnda. XXI-
XXV dinastiebis dro aRiniSna mesame gardamavali periodiT (Zv.w.aR. XI-VII ss. (Zv.w.aR.
1075-664 ww.)), romelic xasiaTdeboda ekonomikis dacemiTa da saxelmwifos dasustebiT;
6. gviani xana - XXVI-XXX dinastiebi (Zv.w.aR. XI-IV ss. (Zv.w.aR. 664-332 ww.));
am periodSi mefobda saiselTa XXIV dinastia, Semdeg eTiopielTa XXV dinastia,
romelic Secvala kvlav saiselTa XXVI dinastiam. mxolod erTxel, XXVI dinastiis
saiselTa faraonebis dros ayvavda egvipte, magram es periodi xanmokle aRmoCnda.
egviptelTa Siga Zalebi dasustda. Zv.w.aR-is 525 w. egvipte sparselebma daipyres da 525-
332 ww. XXVII-XXX dinastiebis dros is sparseTis SemadgenlobaSi Sevida;
7. elinisturi egvipte - Zv.w.aR. IV-I ss. (Zv.w.aR. 332-30 ww.) daiwyo im periodidan,
rodesac is berZnebma, kerZod, aleqsandre makedonelma daipyro da dasrulda Zv.w.aR. 30-
ian wlebSi, roca is romis imperiis qveSevrdomobaSi moeqca. Zv.w.aR. 306 w-idan egvipteSi
batonobdnen ptolemeebi. qveynis Zalebi sabolood amoiwura. Zveli egviptis erT dros
Zlieri saxelmwifos kultura TandaTan dakninda.
miuxedavad am dayofisa, zustad msjeloba TariRebsa da movlenebze rTulia,
radgan egviptelebi drois aRricxvas sxvagvarad awarmoebdnen. mxolod XII dinastiidan
moyolebuli (Zv.w.aR. VII s.), SegviZlia meti sizustiT vadevnoT Tvali egviptis istoriis
ganviTarebas. es SesaZlebeli gaxda astronomiuli kvlevebis Sedegad, Tumca zogierTi
movlenisa da TariRis utyuaroba dResac sadavoa. erTi ki SeiZleba iTqvas, rom adreuli,
mdidari kulturis kerebi Camoyalibda egviptesa da SuamdinareTSi. maTi warmoSobis
TariRi Zv.w.aR. V-IV aTaswleuli erTmaneTs emTxveva, magram geografiuli da istoriuli
pirobebi imdenad gansxvavdeboda, rom aman gamoiwvia gansxvavebuli arqiteqturuli
stilis Camoyalibeba.
mdinare nilosi egviptis wylis ZiriTadi arteriaa. herodotem egviptes
“nilosis nobaTi” uwoda, rac kargad miuTiTebs nilosis mniSvnelobaze. egvipteSi mas
uwodeben el-bahrs (TviTon sityva nilosi egvipturi warmoSobis ar aris, laTinurad
- wilus, berZnulad - weilos). nilosis saerTo sigrZe 6671 km-ia. is egviptis teritoriaze
1000 km-ze miedineba. mdinare xmelTaSua zRvas erTvis. am adgilas is 7 totad iyofa da
Zlier waagavs gadabrunebul berZnul aso deltas ( ∇ ), amitomac, Zvel xanaSi mdinaris
SesarTavs berZnebma “nilosis delta” uwodes. deltis sigrZe ganStoebis dasawyisidan
150 km-ia, sigane 245 km, farTobi - 24 000 km2. nilosis arsebobiTaa ganpirobebuli is,
rom Zv.w.aR. I I aTaswleulSi egvipte xmelTaSuazRvispireTis yvelaze ganviTarebul
34 nawili II - Zveli egvipte

saxelmwifod Camoyalibda da aseTi iyo romis iperiis gaZlierebamde (Zv.w.aR. 30 w.).


sainteresoa, rom egviptelebi niloss ar aRmerTebdnen, mas ubralod “mdinares”
uwodebdnen. isini Tvlidnen, rom wylisa da mosavlis saTave aris ara mdinare, aramed
„hapi“ anu adideba, amitomac niloss “didi hapis” saxeliT moixseniebdnen. nebismieri
egvipteli yovelgvar saqmianobas aseTi sityvebiT iwyebda: “dideba Sen, RvTaeba hapi,
sicocxlis momtano mTel qveyanaSi”. marTalia „hapi“ ar Sevida RmerTebis panTeonSi,
magram mefeebi da didebulebi Tavis Tavs siZlieriT „haps“ adarebdnen da weliwadSi
erTxel mis pativsacemad asuanis CrdiloeTiT dResaswauls marTavdnen. legendis
Tanaxmad da egviptelebis rwmeniT Woromebs miRma erT gamoqvabuls wminda gveli
icavda. is “didi hapis” gansaxiereba iyo, romelsac xelSi wyliT savse ori koka eWira.
roca hapi kokebs daxrida, wyali mdinareSi Caedineboda da wyaldidoba iwyeboda, roca
awevda wyali iklebda (nax.3).
klimati. egvipte ZiriTadad unaleqo qveyanaa. iyo periodebi, rodesac 3-4 wlis
ganmavlobaSi wvima ar mosula. temperatura ivlisSi +290 +330-ia, xolo ianvarSi - +120,
+150. sicxe +400-sac aRwevs.
kalendars Zveli egviptelebi mdinare nilosiTa da varskvlavebiT
gansazRvravdnen. am kalendris mixedviT, nilosis adidebis dRed 19 ivlisi iTvleboda.
axali wlis dadgoma varskvlav siriusTan (egvipturi miTologiis mixedviT satisTan),
mis gabrwyinebasTan iyo dakavSirebuli. egviptelebi weliwads sam sezonad yofdnen,
TiToeul sezons - oTx Tved. amasac mdinare gansazRvravda: adideba (zamTari); kleba
(seqtembridan noembramde), miwis damuSavebis, Tesvis dro (noembridan martamde);
mosavlis aRebis dro (gazafxuli); simSrale (zafxuli). Tve 30 dRisgan Sedgeboda.
yoveli wlis bolos, RmerTebisadmi miZRvnili dResaswaulis aRsaniSnavad Tves xuTi
dRe emateboda.
nilosis adidebisas wylis done 4-5 m-iT iwevda. kalapots is oqtombris bolos
ubrundeboda da tovebda noyier Slams, romlis moxvna Tesvis periodSi Zalian advili
iyo. vrceli teritoriis mosarwyavad egviptelebs gahyavdaT sairigacio arxebi.
saqmianoba. xelsayreli klimaturi pirobebisa da niadagis nayofierebis gamo
egviptelebi weliwadSi orjer iRebdnen mosavals. mohyavdaT: spelta (xorblis saxeoba),
fetvi, xorbali, seli, finiki. miwaTmoqmedebasTan erTad kargad iyo ganviTarebuli
mesaqonleoba, kerZod, wvrilfexa da msxvilfexa pirutyvi. didi mniSvneloba eniWeboda
meTevzeobasac.
egvipteSi Warbobda TeTri, cisferi da vardisferi lotosis, papirusis, lerwmis
nargavebi, romlebsac mniSvnelovani funqcia ekisreboda. papirusis norC ylortebs
da lotosis Tesls Raribi mosaxleoba sakvebad iyenebda, papirusis damuSavebiT ki
iRebdnen sawer qaRalds da iaffasian samSeneblo masalas, romelic xes cvlida.
samSeneblo masala. egvipte mdidari iyo qvis sxvadasxva saxeobiT. dawyebuli
granitiT, doloritiT, porfiriT, aseve ,kirqviT, qviSaqviT, feradi iaspiT, alebastriT.
samSeneblo saqmeSi qvam Zalian adre Secvala xe, romelic egvipteSi mcire raodenobiT
moipoveboda da ZiriTadad sxva qveynebidan SemohqondaT. egvipte mdidari iyo TixiTac,
magram monumentur mSeneblobaSi isic adre Secvala qvam. Zvel egviptes ar hqonda
liToni, magram uZvelesi droidan nubiis sabadoebze moipovebdnen oqros, spilenZs
- sinis n-k-ze. malaqitis, niJarebis, firuzis qvis, sardionisa da sxva naxevarZvirfasi
qvebisgan amzadebdnen samkaulebs.
religia. egviptis kulturul ganviTarebaze didi zegavlena moaxdina religiam.
qveyanaSi gavrcelebuli iyo mravalRmerTianoba, anu poliTeizmi. uZveles egvipteSi
TiToeul Tems Tavisi RvTaeba hyavda da misTvis taZars agebda. Zveli egviptisTvis
damaxasiaTebeli iyo bunebis Zalebis, frinvelebis, cxovelebis gaRmerTeba da
micvalebulTa kulti (nax.4).
narmeris mefobis xanidan faraoni RmerT horis gansaxierebad iTvleboda. mas
“mzis Svilis” tituli hqonda miniWebuli. mogvianebiT, axali samefos periodidan,
egviptis mmarTvelebs “RvTis Svilad”, anu “ras Svilad” moixseniebdnen. faraonis
RmerTad gamocxadebis Semdeg ki Zveli sakulto qoxi - “didi saxli” mis sacxovreblad,
xolo saxelwodeba (“per-o” “didi saxli” egvipturad “faraons” niSnavs da Zvelebrauli
formidan momdinareobs), egviptis mefeebis saxelwodebad iqca. faraonis saxeli da
nawili II - Zveli egvipte 35

tituli tabudadebuli iyo da misi warmoTqmis ufleba aravis ar hqonda. faraoni


acxadebda oms, amyarebda mSvidobas, iRebda ucxoel elCebs, iRebda mdidrul ZRvens
da, ra Tqma unda, TviTonac gascemda wyalobas. faraoni niSnavda nomarqoss, romelsac
evaleboda Tavis teritoriaze mdebare sarwyavi sistemis mowesrigeba, mosaxleobis
aRricxva, saxelmwifo gadasaxadebis akrefa.
egviptis RmerTebis panTeoni mravalferovania:
ra (nax.16) mzis RmerTia, samyaros Semqmneli da mbrZanebeli. is gaigivebulia
adgilobriv RmerTebTan, romlebic saerToegvipturi Tayvaniscemis RvTaebebi iyvnen,
kerZod, amon-rasTan da sebek-rasTan.
osirisi (nax.5) nutisa da gebis Svilia. is nayofierebis, nilosis, bunebis kvdomisa
da ayvavebis, anu bunebis cvalebadobis RmerTia. osirisi egviptis meoTxe miTiur mefed
iTvleboda, romelic bednierad marTavda egviptes Tavis dasTan da amavdroulad
colTan, isidasTan (nax.6) erTad. legendis Tanaxmad, osirisi Zmam, seTim mokla, sxeuli
daanawevra da nawilebi mTel egvipteSi mimofanta. isidam Seagrova gvamis nawilebi da
osirisi mkvdreTiT aRadgina. amis Semdeg osirisma taxti dauTmo Tavis Svils horis
(nax.7), TviTon ki gadavida „mkvdarTa qalaqSi“ da imqveyniuri cxovrebis mfarveli gaxda.
osirisma aswavla adamianebs miwis damuSaveba, baRebis gaSeneba, qalaqebis Seneba,
puris cxoba. man misca qveyanas vazi da marcvleuli kulturebi. mas siyvaruliT
“keTil mwyemssac” uwodebdnen. osirisi maradiuli cxovrebis simbolod da mcenareTa
RvTaebadac iTvleboda, amitom mas xSirad papirusebs Soris mjdarsac gamosaxavdnen.
RvTaebas saxe da sxeuli mwvane ferisa hqonda. osiriss gamosaxavdnen xan mumiis saxiT,
romlidanac TavTavebi izrdeba, xan ki - taxtze mjdoms. osiriss xelSi eWira Solti da
kverTxi, romlebic faraonis Zalauflebis simboloebad iqca. Zveli berZnebi osiriss
aigivebdnen dionisesTan.
“mkvdarTa wignSi” aRwerilia osirisis samsjavro (nax.8): “dasavleTis qveynis”
karibWesTan, maRal taxtze ijda osirisi, romelTanac gasasamarTleblad mihyavdaT
micvalebulebi. osirisis win mdgari sasworis erT mxares micvalebulis guls
aTavsebednen, meoreze - qalRmerT maatis siraqlemas bumbuls. Tu guli gadawonida, e.i.
adamiani codvili iyo da igi saSineli urCxulis msxverpli xdeboda. Tu sasworis TefSebi
gawonaswordeboda, maSin micvalebuls ucodvelad miiCnevdnen da is “dasavleTis
qveyanaSi” gadadioda, sadac ganagrZobda Tavis saqmianobas da uzrunvelyofili
iqneboda saWmel-sasmeliT, tansacmliT, udardeli cxovrebiT.
Toti (nax.9) sibrZnis RvTaeba da osirisis TanaSemwea. is dgas sasworis marjvniv
da iwers Sedegebs.
anubisi (nax.10) sikvdilisa da balzamirebis RvTaebad iTvleba. mas mihyavda
micvalebulebi osirisTan. isic osirisis TanaSemwea. gamosaxavdnen adamianis taniT da
turis saxiT (aigivebdnen seTTan).
isida (izida, isisi) nayofierebis, wylis, qaris, dedobrivi siyvarulis,
sicocxlisa da janmrTelobis qalRmerTia (nax.6). misi Zalaufleba zevsis Zalauflebas
Tu gautoldeba. mas demetrasTan, persefonesTan, herasTan, aTenasTan, eskulapesa da
nemesidasTan aigivebdnen. isidas romSic eTayvanebodnen. misi dResaswaulebi demetras
dResaswaulebs hgavda. gamosaxulebebSi gamoisaxeboda taxtze mjdari, romelsac
kalTaSi uzis hori. isidas Tavze Zroxis rqebi, SuaSi ki - mzis disko adgas. misi
atributebia: lotosi, siuxvis rqa, gveli.
hori isidasa da osirisis Svilia. is gaCnda osirisis aRdgomis Semdeg. gamoisaxeba
Sevardenis TaviT da adamianis taniT, Tavze mzis diskoTi. gaigivebulia „rasTan”.
gamoisaxeba adamianis Tvalis saxiTac. Semonaxulia horis 5000 wlis winandeli Tvalis
gamosaxuleba.
seTi (nax.11) osirisis Zma, misi moqiSpe da oreulia. is borotebis, omis, qariSxlisa
da uamindobis RmerTia. seTi warmoCndeba, rogorc osirisis mkvleli, romelzedac
Semdgom horma Suri iZia. maTi Serkineba egvipturi miTologiis mTavari Tema gaxda.
hathori (hatori) (nax.12) horis colia da cis qalRmerTia. gamoisaxeba Tavze
bumbuliT, zogjer Zroxis yurebiT da maT Soris moTavsebuli mzis diskoTi. zogjer
mas leRvis xec ganasaxierebs.
ptahi (nax.13) cecxlis RvTaebaa, romelsac mumia ganasaxierebda. is RmerTebis
36 nawili II - Zveli egvipte

mama, samyaros Semqmneli da memfisis mfarvelia. ptahs eTayvanebodnen mxatvrebi,


moqandakeebi, arqiteqtorebi. misi wminda cxovelia skarabeusi (didi zomis xoWo, nax.14).
sexmeti ptahis coli da omis qalRmerTia. mas ganasaxierebda lomis an
lomisTaviani qali, romlis sunTqvac udabnos cxel qars warmoqmnida.
nefertumi ptahisa da sexmetis Svilia. mcenareTa RvTaebaa, romelsac
ganasaxierebda lotosis yvavilze mjdari Cvili.
xnumi RmerTi Semoqmedia, romelmac Tixis dasamzadebel mrgval qvaze Seqmna
adamiani da misi „ka” (oreuli). xnumi nilosis Woromebisa da nayofierebis RmerTia.
egviptelebs is RmerT ptahis msaxurad miaCndaT. xnumi gamoisaxeboda cxvris TaviT. mas
ganasaxierebda alpisis yvavili. misi sakulto centri iyo kunZul elefantineze.
sebeki nilosis adidebis, wylis, siuxvisa da nayofierebis RmerTia. misi wminda
cxovelia niangi.
maati WeSmaritebis, samarTlianobisa da samyaros harmoniis RvTaebaa. mas
ganasaxierebda siraqlema. osirisis winaSe wardgenisas mis bumbuls debdnen sasworis
erT mxares, raTa micvalebulis guli SeemowmebinaT.
basti siyvarulis kata-qalRmerTia, romelsac mogvianebiT mTvares
ukavSirebdnen.
Tebes RmerTebis triadas qmnian amoni, muti da xonsu. isini Tavdapirvelad
damoukidebeli RvTaebebi iyvnen. mTavari RvTaeba muti iyo, anu „deda”. uZveles dros
mas ganasaxierebda Sevardeni, romelic faraonis Tavs faravda. is mfarvelobisa da
zeda egviptis simboloa.
qveda egviptis simbolo qalRmerTi - gveli kobraa. Tavsaburavis - klaftis ukan
mdgari Sevardeni da Sublze gamosaxuli gveli qveynis erTian mmarTvels ganasaxierebda.
amoni (nax.15) - mzis RvTaebaa. saberZneTsa da romSi mas aigivebdnen zevsTan.
gamosaxavdnen SevardenisTavian an cxvrisTavian mamakacad. mas xelSi ukvdavebis jvari
eWira. is gaigivebulia aseve horTanac. gadmocemiT, amoni lotosisgan gaCnda, „ras“
bageebidan - RmerTebi, xolo Tvalebidan ki - adamianebi.
axali samefos periodSi verZi - RmerTi amoni, qalaq Tebes mTavari RvTaeba gaxda.
is Seerwya Zveli mzis RvTaebas, „ras“ (nax.16), amitom iwodeboda „amon-rad“. „amon-ras“
kultis damkvidrebam da misma saerTo saxelmwifoebrivma mniSvnelobam gansazRvra
religiuri ceremoniis xasiaTi. RvTaebam Secvala Sevardeni - muti da pirveloba
daisakuTra (nax.17).
xonsu amonisa da mutis Svilia. Zvel egvipteSi isic erT-erT mTavar RvTaebad
iTvleboda (nax.18).
axali samefos qurumebma es sami RvTaeba gaaerTianes. mas Semdeg amons mamad
miiCnevdnen, muts - dedad, xonsus ki - Svilad.
atons gamosaxavdnen mzis diskos saxiT. mas sxivebis nacvlad xelebi hqonda
(nax.19). misi kulti egvipteSi gaavrcela faraonma exnatonma (niSnavs „atonis
keTildReobas”), romelmac SemoiRo erTRmerTianobis kulti (monoTeizmi), magram
xanmokle droiT, vinaidan misi sikvdilis Semdeg egvipteSi kvlav mravalRmerTianoba
(poliTeizmi) damkvidrda. exnatonis colia nefertiti. exnatonis mesame qaliSvilis
qmari savaraudod, 18 wlis tutanxamoni (tutanxatoni niSnavs “atonis cocxal xats”)
iyo, sxva versiiT ki Svili misive disgan. is avida taxtze exnatonis sikvdilis Semdeg da
amonis kulti aRadgina.
egvipteSi gansakuTrebiT iyo ganviTarebuli imqveyniuri cxovrebis kulti.
religia moicavda ara marto cocxlebis samyaros, aramed mkvdarTa samefosac.
egviptelebs swamdaT, rom adamiani sikvdilis Semdegac ganagrZobda cxovrebas.
Sesabamisad, mis suls hqonda yvela is moTxovnileba, romelic aqvs adamians amqveyniur
cxovrebaSi.
egviptelebi Tvlidnen, rom adamiani 9 nawilisgan Sedgeba da mas ramdenime suli
aqvs:
1. sxeuli - xet;
2. sulieri individualoba, adamianis oreuli, adamianis Zala da Rone, simbolurad
gamoisaxeboda maRla aweuli xelebiT - ka;
3. samSvinveli - ba;
nawili II - Zveli egvipte 37
4. guli - ib;
5. Crdili - xai bit;
6. sulieri energia - sexem;
7. saxeli - ren;
8. suli - ax;
9. sulieri sxeuli - sax.
mumificireba. sikvdili egviptelebisTvis iyo “gadasvla” im qveynad, mogzauroba
sxva samyaroSi, “sxva mxares”, “Casvla miwaSi”. maTi azriT, gardacvalebidan garkveuli
drois Semdeg, “ba” da “ka” isev ubrundebodnen wuTisofels. “ka” sakuTari sxeulis
gverdiT imyofeboda, amitom eZaxdnen egviptelebi samarxs “kas saxls”. is poulobda
samSvinvels - “bas”, kvlav uerTdeboda mas da agrZelebda arsebobas. aqedan gamomdinare,
saWiro iyo sxeulis Senaxva, raTa “bas” moeZebna “ka”.
egviptelebis rwmeniT, Tu sxeuli uxrwneli darCeboda, mxolod maSin icocxlebda
marad, amitom SemoiRes mumificireba. mumificireba gulisxmobs gardacvlilis
sxeulis dabalzamebiT, anu specialuri qimiuri damuSavebiT xrwnisgan dacvas. mas ase
atarebdnen: gardacvlils nestoebidan liTonis specialuri kauWiT tvins amouRebdnen,
qvis daniT Wridnen mucels da gul-RviZli amohqondaT. cxedars ganbandnen, marilian
wyalSi erT Tves amyofebdnen da 70 dRis ganmavlobaSi aSrobdnen. gul-muclis Rrus
surnelovani zeTiT, xaxviT Sezavebuli qviSis, naxerxis, fisisa da Salis gorglebis
masiT amoavsebdnen da gakeravdnen. mumias Seaxvevdnen surnelovani zeTiT gaJRenTil
saxvevebsa da tilos naWrebSi. gul-mkerdze da mucelze xelebs dauwyobdnen da qvis
sarkofagSi Caasvenebdnen (nax.20).
qandakeba. egviptelebs aseve swamdaT, rom adamianis suli mis qandakebaSi
gadadioda, amitom mumias zedmiwevniT zustad amzadebdnen. aseT qandakebas aTavsebdnen
samarx kameraSi, romlis morTuloba damokidebuli iyo micvalebulis warmomavlobaze.
qandakeba gardacvlilis oreuls, “kas” warmoadgenda. moqandake gvamis saxidan iRebda
TabaSiris asls da qmnida niRabs, romelzec daculi iyo saxis zusti proporciebi,
Taviseburebebi, emociebi. swored aqedan momdinareobs portretuli xelovneba -
micvalebulis saxidan aslis zusti aReba da misi gamosaxva qvaSi.
arqiteqtura. Zveli egviptis xelovnebisTvis damaxasiaTebeli iyo faraonTa
gaRmerTeba, xolo arqiteqturis simbolo - piramida, maTi maradiuli sacxovrebeli
iyo. swored amitom faraonebi Tavisive sicocxleSi “maradiul saxls” - samarxs (jer
mastabas, Semdeg piramidas) aSenebdnen. samarxebi Sendeboda nilosis “dasavleT napirze”,
iq, sadac mze Caesveneboda, anu, sadac sicocxle mTavrdeboda - “mkvdarTa qalaqSi”. aq
iTvlidnen 400-mde akldamas.
nilosis aRmosavleT napirze Sendeboda taZrebi. taZars “RvTis msaxuri”,
qurumi ganagebda. qurumebs da nomarqosebs faraoni unawilebda miwebs, romlebic maT
sicocxlis bolomde ekuTvnodaT.
Tavdapirvelad, winadinastiur periodSi, samarxebad iyenebdnen gamouwvavi
aguris, oTxkuTxa formis ormoebs (mastaba denderaSi, V aTaswleuli), romelic zevidan
cru TaRiT iyo gadaxuruli. adreuli samefos periodSi (IV aTaswleulis bolo) samarxebs
miwayrilis forma hqonda (I da I dinastia). swored arqauli periodis sworkuTxa formis
miwiszeda samarxebma daudo saTave Zveli samefos didebulTa gansasvenebels.
mastaba (nax.21) arabulad niSnavs “Tixis skams”, romelic asocirdeba felaxebis
Tixis skamebTan. is Zveli samefos didebulTa samarxia, romelic ganviTarda I da I
dinastiebis gansasveneblisgan. Tavdapirvelad is xelovnur yore-borcvs warmoadgenda,
romelic adreul samefoSi sworkuTxa formis miwiszeda nagebobad iqca. Tavdapirvelad
samarxebi da akldamebi agurisgan Sendeboda, mogvianebiT ki - qvisgan da kirqvisgan. maT
agebdnen gamoqvabulebsa da kldeebSi. mastabebs wakveTili piramidis, wakveTili konusis
an trapeciis forma hqonda, cru SesasvleliTa da sakulto saTavsiT. erTi an ramdenime
samarxi kamera, romlebSic micvalebuls aTavsebdnen, miwis qveS iyo ganlagebuli.
Zveli samefos xanidan (II dinastia, Zv.w.aR. XXVII s-idan) mastabebi warmoadgenen
miwiszeda da miwisqveSa nagebobebs. samarxi kamera miwiszeda nawils Rrma, vertikaluri
SaxtiT ukavSirdeba, rac egviptelTa warmodgenis Sesabamisad, “sulis” Tavisufal
gadaadgilebas uwyobda xels. dakrZalvis Semdeg Saxts qviSiT an qviT amoavsebdnen
38 nawili II - Zveli egvipte

da amiT Sesasvleli imaleboda. qvaze kveTiT morTul, Zvirfasi kirqvis sarkofagze


ZiriTadad sasaxlis fasadebs gamosaxavdnen.
aseTi samarxebi piramidebis garSemo gizasa da sakaraSi didi raodenobiT gvxvdeba.
isini qalaqebs qmnian Tavisi quCebiTa da gzajvaredinebiT. samarxebisgan Seqmnili
kvartalebi arsebobda “mkvdarTa qalaqSic”, sadac maTTvis gamoyofili iyo specialuri
adgilebi.
ufro gviandel periodSi, mastabis mTavari fasadis kedlis niSaSi dgamdnen
stelas, romelic karis asociacias iwvevda (cru kari). masze amokveTili iyo
micvalebulis saxeli da wodebebi. egviptelebs swamdaT, rom am karidan Semovidoda
suli - “ka“ da miiRebda monawileobas sxvadasxva ritualSi. aqve, karis win, galavniT
garSemosazRvrul ezoSi, ido qvis fila - sakurTxeveli, romelic mogvianebiT
gadaitanes Senobis SigniT. mastabis centrSi ganTavsebuli samlocvelosken derefani
miemarTeboda. Tavdapirvelad samlocvelos jvris forma hqonda. mis win ganaTavses
msxverplSewirvis oTaxi, gverdiT ki - serdabi, specialuri saTavsi, sadac micvalebulis
qandakeba-oreuli idga. serdabis kedelSi, qandakebis Tvalebis gaswvriv, keTdeboda
fanjara, raTa oreuls Tvali edevnebina yovelivesTvis. dasaflavebis Semdeg oTaxs
amoqolavdnen.
mastabaSi awyobdnen inventarsac, romelic adamians SeiZleba dasWireboda
imqveyniur cxovrebaSi. magaliTad, mosamsaxureTa qandakebebs sxvadasxva samuSaos
Sesrulebis dros, vinaidan msaxurTa daniSnuleba iyo ekeTebinaT saqme patronis
sakeTildReod.
I I dinastiidan dawyebuli samlocvelos kedlebi irTveboda bareliefebiTa da
naxatebiT. xeofsis mmarTvelobisas samarxebs qvisgan agebdnen da piramidis garSemo
ganalagebdnen. maT ar hqondaT Siga saTavsebi da cru kari. maT magivrad mastabis
aRmosavleTiT aguris samlocvelo Sendeboda, romlis erT-erT saTavsSi idga
msxverplSewirvis fila. masze gamosaxuli iyo patroni, xolo win idga magida, romelzec
micvalebulis miRwevebi, wodebebi da saxeli iyo aRniSnuli.
I I dinastiis periodSi mastabis fasadi xSirad imeorebda arqauli periodis
samarxis fasadis vertikaluri agebis princips. erT-erTi aseTi saintereso samarxia
joseris veziris - hesiris mastaba sakaraSi. mastabis zeda nawilSi samlocveloa, kari
ki aRmosavleTis mxridanaa. mas aqvs derefnebi, darbazebi, Sesanaxi kamerebi, romelTa
kedlis niSebs amSvenebs bareliefebi, misi patronis - hesiris gamosaxulebiT.
V da VI dinastiebis periodSi mastabebis mSenebloba grZeldeboda, magram
dagegmarebis mxriv isini ufro rTul samarxebs warmoadgenda (nax.22). kedlebi ifareboda
ferweruli nimuSebiT, romlebic Tematurad asaxavdnen msxverplSewirvis ceremoniasa
da wes-Cveulebebs.
nilosis dasavleT napirze mdebare mkvdarTa qalaqis - “nekropolisis” uamravi
samarxi da mastaba “pirveli gardamavali periodis” dros gaiZarcva da daingra,Sua
samefos periodidan ki faraonebis gverdiT aravin aRar imarxeba. didebulebma
dasamarxad airCies kldis samarxebi da gansasveneblebi, nomarqosebs ki TavianT kuTvnil
miwebze marxavdnen.
piramida (nax.23). Tavdapirvelad mastabaSi, didebulis msgavsad, imarxeboda
faraonic. mogvianebiT, rodesac is RmerTis Svilad aRiares, faraonma miiCnia, rom
sxvagvari, ufro gamorCeuli samarxi unda hqonoda. ase gaCnda piramidis mSeneblobis
idea (II -IV dinastiebidan, Zv.w.aR. XXVII -XXVII ss-idan). radgan IV dinastiis faraonebi Tavis
Tavs “faraon RmerTebad” asaxelebdnen, xolo sikvdilis Semdeg RmerTebad iwodebodnen
da uTanabrdebodnen mzis RmerTs, amitom piramida maTi samarxis Tavze mzis simbolod
warmoCndeboda.
sityva “piramida” geometriuli ganmartebidan momdinareobs. egviptelebi mas
“mers” uwodebdnen, romelic zmnisgan “iar” warmodga, rac aRmasvlas, zesvlas niSnavs.
egviptelebis rwmeniT, is erTgvari kibea amqveyniuridan imqveyniurSi gadasasvlelad.
amas gvidastureben “piramidis teqstebic” (warwerebi piramidis kedlebze).
VI dinastiis periodSi win wamoiwia osirisis kultma. faraoni gaigivebuli iyo
ara „rasTan”, aramed osirisTan da piramidasac mis kuTvnilebad miiCnevdnen. amazec
metyvelebs zogierTi “piramidis teqsti”.
nawili II - Zveli egvipte 39
egvipturi taZari RvTaebis saxlia, kosmosis modelia da piramidac am
ideas eqvemdebareba. piramida ori geometriuli figurisgan: samkuTxedisa da
oTxkuTxedisagan Sedgeba. is samyaros SemWidroebuli modelia. kvadrati amqveyniuri
samyaros materialuris gamoxatulebaa da oTx stiqias ganasaxierebs: wyals, cecxls,
miwas, haers. is aseve qveynis oTx mxaresac aRniSnavs. samkuTxedi ki - RvTaebrivisa da
energiis simbolos warmoadgens, gverdebi ganasaxierebs ojaxs - dedas, mamas, Svils.
piramidaSi Serwymuli orive figura qmnis egviptelTa warmodgenas kosmosis Sesaxeb,
sadac miwieri da zeciuri erwymis erTmaneTs.
erTma arabma mweralma piramidebze Tqva: “yovelives dedamiwaze eSinia drois,
magram dros eSinia piramidebis”. es, marTlac rom, asea.
egviptis istoriis mkvlevarebi. IV s-Si romis imperiis oficialur religiad
qristianoba gamocxadda. 391 wels imperatorma Teodos I-ma daxura yvela warmarTuli
taZari. gaqrnen egvipteli qurumebi, romlebic ieroglifuri damwerlobis saidumlos
erTaderTi mcodneni iyvnen. ase rom, VI s. bolos ukve aRaravis SeeZlo waekiTxa
warwerebi samarxebis kedlebsa Tu piramidebze. mxolod XVII-XVII ss. gaCnda interesi
Zveli egviptisadmi da daiwyo arqeologiuri samuSaoebi mis teritoriaze. egvipturi
civilizacia yovelTvis ipyrobda adamianTa yuradRebas. asea dResac, mis teritoriaze
arqeologiuri samuSaoebis dawyebidan 200 wlis Semdeg.
egviptis istoriis qronikebi dRemde mravladaa Semonaxuli, kerZod: turinis,
abidosis, sakaras cxrilebi, palermos qva da sxv. radgan egviptelebs Tavisi qveynis
istoria ar dauweriaT, amitom egviptis istoriis aRwera sxvadasxva qveynis mravalma
mkvlevarma da mecnierma scada.
Zv.w.aR. 510 wels pirveli cnobebi egviptis Sesaxeb mogvawoda hekateos miletelma;
Zv.w.aR. 460 w. ZvelberZenma istorikosma herodotem imogzaura egvipteSi da dagvitova
qveyanaSi adre arsebuli mravali Zeglisa da qalaqis dawvrilebiTi aRwera; egviptis
RvTaebebis Sesaxeb informacia Seagrova berZenma filosofosma, egvipteli qurumebis
mowafem - platonma; Zv.w.aR-is bolos da ax.w.aR-is dasawyisSi egvipteSi Tavisi
mogzaurobis Sesaxeb werda strabonic. mis mier Sedgenil “geografiis” me-17 wignSi man
egviptis 90-mde qalaqi aRwera.
1798 w. napoleonma daipyro egvipte da daamarcxa mamluqebi. mis gemze imyofeboda
frangi mkvlevari, graviori domenik vivan-denoni. man am eqspediciaSi yofnis dros
uamravi Canaxati gaakeTa, romlebmac naTeli mohfina egviptis warsuls. domenik vivan
denonis Segrovebuli masaliT daiwera 24-tomiani “egviptis aRwera” (1809-1830 ww.),
romelic Seicavda teqstur nawils da rukebiTa da ilustraciebiT Sevsebul tomebs.
misi naxatebiT aRfrTovanebuli sazogadoeba moicva ”egviptomaniam”. modaSi Semovida
egvipturi stilis aveji, sxvadasxva nivTi. vivan-denonma Seqmna napoleonis muzeumi
(axlandeli luvri), romelSic egviptidan wamoRebuli xelovnebis unikaluri nimuSebic
ganTavsda. am droidan Caeyara safuZveli mecnierebas „egviptologias“, romelic
swavlobs egviptis warsuls, istorias (sityva “genut” istorias niSnavs) da kulturas.
egvipteSi mogzaurobisas aleqsandriis aRmosavleTiT, qalaq rozetis
(axlandeli qalaqi raSidi) axlos, napoleonis armiis oficers SeumCnevia qviSaSi
Cafluli Savi bazaltis fila. es iyo cnobili rozetis qva (nax.24), romelzec aRmoCnda
samenovani warwera: erTi berZnuli da ori egvipturi, romelTagan erTi iyo demotikuri,
meore - ieroglifuri. zeda warwera ieroglifuria, Sua - demotikuri, qveda ki -
berZnuli. berZnul teqstSi aRmoCnda Zv.w.aR. 196 wliT daTariRebuli ptoleme V-is
dekreti. fila, rogorc ganZi, wamoiRes londonSi. is dResac britaneTis muzeumSi
inaxeba.
egviptelebi ieroglifebiT werdnen yvelgan: akldamebze, samarxebze, reliefebze.
aqamde maTi amokiTxva aravis ucdia. pirveli Jan lui Sampolioni iyo, romelmac amoxsna
ieroglifuri warwerebis saidumlo (nax.25). man daamtkica, rom TiTo ieroglifi TiTo
asos Sesabamisi iyo da ara sityvis an winadadebis aRmniSvneli. Sampolionma berZnuli
warwera - „kleopatra“ Seajera egviptur warwera „ptolemesTan“ (nax.26). ramdenime aso
msgavsi aRmoCnda. amiT Sampolionma moZebna ieroglifebis gaSifvris gasaRebi, riTac
Seasrula 11 wlis asakSi dadebuli danapirebi, rodesac man pirvelad naxa dagragnili
papirusebi da wamoiZaxa: „me amas wavikiTxav“.
40 nawili II - Zveli egvipte

italieli koleqcioneri benconi ori didi aRmoCenis avtoria. 1817 wlis


oqtomberSi biban al-muluqis velze, TebesTan axlos man aRmoaCina ramzes didis (ramzes
I ) samarxi da libielebsa da xeTebze gamarjvebuli seTi I-is uzarmazari, 100 m. sigrZis
carieli akldama. naxevari wlis Semdeg, 1818 wlis 2 marts benconim gizis ansamblis,
xefrenis piramidis samarx kameraSi SeaRwia;
frangma marietim taZar serapeumis (sakaras nekropolisi) gaTxrebisas miakvlia
sfinqsebs, wminda xaris - apisis qandakebebs da pirveli dainteresda maTi warmomavlobiT.
gaTxrebis Sedegad, miwisqveSa kamerebSi aRmoCnda 64 mumia. manve miakvlia Zv.w.aR. 2600
wliT daTariRebul miwaTmoqmedis samarxs. marietis damsaxurebaa egviptis siZveleebis
SenarCuneba da kairos muzeumis Seqmna, romlis pirvel sarTulze ganTavsda didi
zomis qandakebebi (ramzes I , joseri da sxv.), zeda sarTulze ki SedarebiT mcire zomis
xelovnebis nimuSebi. bevri sasikeTo saqmis garda, marietim gaTxrebisas Zlier daaziana
qalaqi abidosi, amitomac ar SemorCa misi aRweriloba;
hovard karterma tutanxamonis akldamas miakvlia da udidesi ganZi kairos
muzeums gadasca; germanelma klasifikatorima lefsiusma aRmoaCina pirveli mastaba,
dRes ki Seswavlilia 130-mde aseTi samarxi; ingliselma petrimac didi wvlili Seitana
egviptis istoriaSi. sxvadasxva mecnieris kvlevebis Sedegad dadginda egvipturi
civilizaciis periodizacia.
nawili II - Zveli egvipte 41

xmelTaSua zRva Zveli


egvipte

aleqsandria

giza
memfisi
sakara
faiumi

beni-hasani
axetatoni 2
wi

Tebe karnaki
Te

luqsori
li
zR
va

abu-simbeli
1

1. Zveli egvipte 3
2. zeda (TeTri), qveda (wiTeli) da
gaerTianebuli egviptis (orive
erTad) mefeTa gvirgvinebi
3. RvTaeba hapi
4. egviptel RvTaebaTa panTeoni
5. micvalebulTa RvTaeba osirisi
6. osirisis coli isida
5

nuti ca

atoni ra

osirisi
ptahi

amoni

isida hatori

hefri
hori
maati
Su neftisi
tefnuti
hori
sexmeti
anubisi Toti seTi
gebi

sebeki xnumi
haeri cecxli
miwa
4 6
42 nawili II - Zveli egvipte

7 9 10

7. osirisisa da isidas Svili hori


8. osirisis samsjavro
9. sibrZnis RvTaeba da osirisis TanaSemwe Toti
10. sikvdilisa da balzamirebis RvTaeba anubisi
11. osirisis Zma seTi
11
nawili II - Zveli egvipte 43

12 13 15

14

16 18

12. horis coli hathori


13. ptahi
14. ptahis wminda cxoveli skarabeusi
15. mzis RvTaeba, Tebes mfarveli amoni
16. mzis RvTaeba ra
17. amoni da muti
17
44 nawili II - Zveli egvipte

19 21 22

20 23

25 26
18. amonisa da mutis Svili xonsu
19. RvTaeba atoni
20. anubisi mumificirebis dros
21. martivi formis mastaba
22. rTuli formis mastaba
23. piramida
24. rozetis samenovani fila
25. warwera rozetis filaze (fragmenti)
26. rozetis qvisa da files obeliskis warwerebi
24
nawili II - Zveli egvipte 45

Tavi II. winadinastiuri (Zv.w.aR. V-IV aTaswleuli) da


adreuli samefos periodebis arqiteqtura
(Zv.w.aR. 3000-2770 ww.)

Zveli egviptis istoriis uZvelesi periodi dReisTvis pirobiTadaa dayofili:


1) zeda da qveda egviptis gaerTianebamde, daaxloebiT Zv.w.aR. 3000 wlamde,
iwodeba winadinastiur periodad,
2) I da I dinastiebis mmarTvelobis periodi adreuli samefos
xanad, anu arqauli periodis egvipted - Zv.w.aR. 3000-2770 ww.
winadinastiuri periodi iyofa: I kulturis (negada I) da I kulturis (negada I )
periodebad, romlis zusti daTariReba Znelia. is iwyeba V aTaswleulidan da neoliTis
adreuli kulturis gagrZelebaa.
I kulturis sazogadoeba imyofeboda gvarovnul-Temuri urTierTobebis
stadiaSi. qvis iaraRebTan erTad adamiani iyenebda liTonis (spilenZi, oqro) nakeTobebs.
am droidan cnobilia Tixis warmoeba da feiqroba.
I kultura xasiaTdeboda miwaTmoqmedebisa da mesaqonleobis ganviTarebiT.
viTardeboda sairigacio sistema, dambebis, kaSxlebis mSenebloba. es periodi
xasiaTdeba gvarovnuli wyobis daSliT da sazogadoebis klasebad dayofiT. I periodis
bolos faraonebma (Temis yofili beladebi) SemoierTes da gaaerTianes mTeli egvipte
da miwebis mflobelni gaxdnen, miwaTmoqmedni da monebi daiqvemdebares. es periodi
despoturi saxelmwifos Camoyalibebis droa.
am uZvelesi periodis samSeneblo saqmis Seswavla SesaZlebeli gaxda gaTxrebis
Sedegebis Seswavlis safuZvelze. aRmoCenil adreul sacxovreblebSi gvxvdeba
ieroglifuri warwerebi, samarxebSi ki napovnia nagebobaTa modelebi, romelTa
mixedviTac SesaZlebelia am dros arsebuli sacxovrebeli saxlis tipis gansazRvra.
ZiriTad samSeneblo masalas Tixa da lerwami warmoadgenda. gamoiyeneboda
adgilobrivi xis jiSebic, Tumca I dinastiis faraonebs ukve CamohqondaT xe-tye
xmelTaSua zRvis aRmosavleTis sanapirodan.
neoliTis periodSi Tixisgan daamzades alizi, romelsac adreuli samefos
periodis bolos forma misces. aman saSualeba misca mSeneblebs SeeqmnaT axali
arqiteqturuli formebi. magaliTad, cru kamarebi da kibeebi, romlebic gvxvdeba I
kulturis droindel samarxebSi.
neoliTis xanis nagebobebi Tixis, alizis, lerwmisa da xisa iyo, kedlebi -
dawnuli totebisgan gakeTebuli farebisa hqonda. Senobebs lesavdnen TixiT, iatakebic
Tixatkepnili iyo. kera mdebareobda saxlis gareT.
am periodis samarxs, sacxovreblebis msgavsad ovaluri forma hqonda.
I kulturis dasaxleba, savaraudod, gamagrebuli yofila sqeli Tixis kedlebiT,
romelsac dayveboda Sverilebi, xolo gegmaSi qmnida kbilanebian, ovalur xazs. rac
Seexeba sacxovrebels, masze msjeloba SesaZlebelia el-amras samarxSi napovni Tixis
modelis safuZvelze. is gegmaSi sworkuTxaa. saZirkvlisken kedlebi odnav farTovdeba.
savaraudod, brtyeli saxuravis mqone saxlis karis RiobSi, ikideboda dawnuli Wilofi,
romelic exveoda xis lilvs. aseTi midgoma sufTa dekoratiul motivs qmnida da Semdgom
qvis “cru karebebsa” da “mastabebSi” gamovlinda.
egvipturi arqiteqturis Camoyalibebaze saubari jer adrea, magram SeiZleba
gamoiyos zogierTi ZiriTadi principi. es monumenturoba da simyarisken swrafvaa,
romelzec kedlebis saZirkvlisken gafarToeba miuTiTebs, es midgoma tradiciul
formad iqca da egvipturi arqiteqturis stilis damaxasiaTebel niSan-Tvisebas
warmoadgenda.
sakulto nagebobebi Sendeboda lerwmis an xis masalisgan. isini, Cveulebisamebr
,garSemortymuli iyo zRudiT, romelsac win Ria ezo hqonda. mis centrSi sakulto
nageboba idga. sakulto negebobis aseTi tipi SenarCunda I I dinastiis periodSic,
magaliTad, joseris kompleqsSi.
TavdacviTi nagebobebi icavdnen dasaxlebebs. zeviT Seviwroebuli koSkebi
mTavrdeboda mrgvali baqniT, romesac gars evleboda kbilanebiani parapeti. koSkze
asvla SesaZlebeli iyo mxolod misadgmeli kibiT.
46 nawili II - Zveli egvipte

sasaxlis nagebobebis Sesaxeb cnobebs Cvenamde ar mouRwevia, Tumca maTze


msjeloba SesaZlebelia kedlis reliefis safuZvelze (VII dinastiis faraon jetis
droindeli kirqvis reliefi) masze gamosaxul sasaxles hqonda ori Sesasvleli da
sami koSki, fasadis zedapirs qmnida Seweuli da gamoweuli sibrtyeebis monacvleoba.
dekoratiuli gaformeba gvagonebs xis da lerwmis msubuq nagebobebs. kedlis daboloeba,
albaT, lerwmis ganieri sartyliT Sekrul formas waagavda. zRudis ukan didi Ria ezo
mdebareobda.
egviptelebis imqveyniur cxovrebaze warmodgenas efuZneboda micvalebulis
kulti, romelmac didi gavlena moaxdina egviptur xelovnebasa da arqiteqturaze.
vinaidan samarxi samudamo gansasvenebelia, amitom mas sacxovrebeli saxlis principiT
ageben. ovaluri formis saxlis Tixis mopirkeTebidan sworkuTxa formis aguris wyobaze
gadasvlam gansazRvra samarxis formac. is sworkuTxa gaxda. Tavdapirvelad ormo
ifareboda morebiT an totebiT da zemodan eyreboda miwa. mogvianebiT, I kulturis
periodSi, samarxi gadaxures cru TaRis formis alizis wyobiT. samarxi saTavsi
gadatixruli iyo aguris kedlebiT uSualod samarx da nivTebis Sesanax oTaxebad.
I dinastiidan samarxis Tavze gaCnda kolofa kamara (elifsuri an kolofa mrudis
moxazuloba). zeda da qveda doneebi erTdeboda alizis kibiT.
I I dinastiamde, ukve aRwerili samarxebis garda, Sendeboda didi samarxi nagebobebi,
romlebsac ar hqonda miwisqveSa saTavsebi. micvalebuls aTavsebdnen miwiszeda
saTavsSi, romelic iqmneboda brtyeli saxuraviT, Seweuli da gamoweuli zedapirebis
mqone kedlebiT. savaraudod, sacxovrebeli saxlebic gamagrebuli nagebobebis msgavsad
Sendeboda.
adreuli samefos periodi moicavs I da I dinastiebs.
Temebs Soris mimdinareobda brZola pirvelobisTvis. imarjvebda Zlieri Temi,
xolo susti ki mas eqvemdebareboda. xangrZlivi brZolis Sedegad, nilosis dablobze
warmoiqmna ori samefo: zeda (samxreTis) da qveda (CrdiloeTis).
IV aTaswleulis bolos zeda egviptis faraonma narmerma daamarcxa qveda egviptis
mefe da erTian centralizebul saxelmwifos Caudga saTaveSi. amis aRsaniSnavad, Seiqmna
“faraon narmeris fila”, romlis orive mxares naCvenebia samxreT da CrdiloeT samefoebs
Soris brZolis scenebi. am periodidan daiwyo adreuli samefos periodi. Camoyalibda
primitiuli monaTmflobeluri sazogadoeba. saxelmwifos dedaqalaqi memfisSi
gadaitanes, romelic manamde qveynis mTavari religiuri da kulturuli centri iyo. am
periodidan ZiriTadad SemorCenilia samarxebi da sakulto nagebobebi.

Tavi III. Zveli egviptis Zveli samefos periodis


arqiteqtura
(Zv.w.aR. XXVIII-XXII ss., III-VI dinastiebi)

qurumis maneTonis mixedviT, Zveli samefo moicavda I I-VI dinastiebs (daaxloebiT


Zv.w.aR. 2770-2180 ww.). es egvipturi kulturis yvela ZiriTadi formis Camoyalibebis
epoqaa. faraon narmeris Svilma, menesma gaerTianebuli samefoebis sazRvarze daaarsa
qalaqi memfisi. arsebobs miTi misi daarsebis Sesaxeb: “menesi nilosTan mdebare tbasTan
marto aRmoCnda, aq mas daRupva eloda, rom ara niangi, romelmac kbilebi CaSWida meness
da napirze gaiyvana, swored iq, sadac menesma fexi daadga, misive brZanebiT, “maradiuli
silamazis” qalaqi memfisi (hikupta) aSenda. qalaqis nilosisgan dasacavad menesma maRali
kedlebi aago, ris gamoc ganrisxda mdinare da dasaja is. erTxel nadirobisas 60 wlis
menesi behemoTma nilosSi Caagdo, sadac is daixrCo”.
amgvarad, politikuri centri qalaq tenisidan (igive qalaqi abidosi) qalaq
memfisSi gadavida, romelic zeda da qveda egviptis dedaqalaqad gamocxadda. I I
dinastiidan memfisi mniSvnelovani politikur-administraciuli centri da faraonis
sarezidencio qalaqi gaxda (nax.1).
savaraudod, dedaqalaqi aSenda imhotepis proeqtiT. igi gaWimuli iyo 15 km-
is manZilze - gizidan sakaramde da gars ertya “TeTri kedeli”. memfisi mdidari iyo
antikuri samyaros RmerTebis samlocveloebiTa da taZrebiT. Semdgom periodSi
nawili II - Zveli egvipte 47
memfisSi cxovrobdnen finikielebi, iudevelebi, berZnebi, libielebi, sudanelebi.
gaTxrebis Sedegad mecnierebma aq aRmoaCines ptahis cnobili taZris nangrevebi, sadac
faraonebis mefed kurTxevis ceremoniali tardeboda, aqve iyo seTi I-is samlocveloc.
memfisis dacema daiwyo aleqsandriis daarsebiT. Zv.w.aR. IV s. igi ukve nangrevebad
qceuli qalaqia. gadarCa mxolod ramdenime taZari, romlebic qristianul taZrebad
gadakeTda, magram qalaq kairos ganviTarebasTan erTad isinic ukvalod gaqra.
Zveli samefos periodSi egviptis teritoriaze adre arsebuli Tavisufali
Temebis mflobelobaSi myofi teritoriebi centralur mmarTvelobas eqvemdebareboda
da administraciul raionebad iqca. isini Semdgom cnobili gaxda berZnuli saxelwodebiT
- “nomebi”. TiToeul noms Tavisi mmarTveli hyavda, faraonis mier daniSnul nomarqoss
evaleboda missave teritoriaze arsebuli sarwyavi sistemis wesrigSi moyvana,
mosaxleobis aRricxva, saxelmwifo gadasaxadebis akrefa. es iyo monaTmflobelobis
xana. monebs amuSavebdnen dambebis, gzebis, arxebis mSeneblobaze, isini faraonebs da
didebulebs emsaxurebodnen. IV-V dinastiebis mmarTvelobis periodi Zveli samefos
kulturis ayvavebis epoqadaa miCneuli.
micvalebulTa kultidan gamomdinare, Zveli samefos xanaSi faraoni RmerTis
Svilad iyo miCneuli, romelic qveynis mfarvelad moiazreboda. swored amitom, Zvel
samefoSi micvalebulTa kults gaRmerTebuli mefis kults ukavSirebdnen. samarxi
iTvleboda faraonis sulis gansasveneblad da misi sikvdilis Semdeg imqveyniur
samyoflad.
Tavdapirvelad faraonebi sxvebTan erTad imarxebodnen mastabebSi. Zvel
samefoSi maTi moTxovnebi gaizarda da Sesabamisad ufro didi nageboba-samarxi aigo.
faraonebma samarxi-mastaba kidev ufro gaadides horizontaluri mimarTulebiT, raTa
TavianTi sidiadiT mzisa Tu RvTis Svilamde amaRlebuliyvnen. Tumca horizontaluri
mimarTulebiT samarxis gazrdam maT ideas xorci ver Seasxa, amitom moisurves, rom samefo
samarxi vertikaluri mimarTulebiTac gazrdiliyo. ase gaCnda sxvebisgan gansxvavebuli
samarxi - piramida, romlis garSemo axla Tavs iyrida yvela sxva nageboba; maT Soris
mastabebi da mcire zomis gansasveneblebi. isini ansamblis nawils warmoadgendnen. maTSi
mxolod didebulebi da qurumebi imarxebodnen. yvelaze grandiozuli piramidebi Zveli
samefos periodSi aigo. isini asaxavdnen faraonis sidiades misi sikvdilis Semdegac.

III-1 joseris kompleqsi sakaraSi


(Zv.w.aR. XXVII saukune, III dinastia)

sakaras nekropolisis sigrZe 8 km-ia, sigane - 1 km. aq warmodgenilia yvela ZiriTadi


samefo dinastia, pirvelidan dawyebuli (axas cnobili samarxi) saiseli, sparseli da
ptolemeebis droindeli faraonebiT damTavrebuli. sakaras nekropolisis ideur
centrs warmoadgens joseris (zogjer ixsenieben zoseradac) safexurebiani piramida
(nax.2), romelic mdebareobda qalaq memfisis axlos, bet-halafSi. igi aago I I dinastiis
meore faraonma joserma winaswar SemuSavebuli gegmis mixedviT. is gardamavali etapia
mastabidan piramidaze, aseve pirveli monumenturi nageboba, pirveli piramida, pirveli
arqiteqturuli kompleqsia egviptis istoriaSi. misi mSenebloba mniSvnelovani
movlenaa ara mxolod egviptisTvis, aramed mTeli kacobriobis istoriisTvisac,
vinaidan adamianma mSeneblobaSi pirvelad gamoiyena “maradiuli masala” - qva.
joseris samarxi nagebobebis kompleqsi (kompleqsi - erT teritoriaze
ganTavsebuli erTi daniSnulebis, gansazRvruli funqciis mqone nagebobaTa
erToblioba, sxvadasxva an erT periodSi agebuli, mxolod teritoriulad
gaerTianebuli msgavsi an gansxvavebuli tipis istoriuli da kulturuli Zeglebis
jgufi) kidev imiTaa mniSvnelovani, rom, aq pirvelad egviptis xuroTmoZRvrebaSi,
Camoyalibda ansamblis sistema (ansambli - SenobaTa jgufis ganlagebis gaazrebuli
da SeTanxmebuli erTianoba, gadawyvetili garkveuli arqiteqturul-sivrciTi
Canafiqris mixedviT anu erTiani, mxatvrulad gaazrebuli, harmoniuli arqiteqturuli
kompozicia, romelSic yvela nawili organulad ukavSirdeba erTmaneTs, nax.3).
amerikeli arqeologis fertis xelmZRvanelobiT Catarebuli gaTxrebis Sedegad
dadginda, rom joseris piramida ar warmoadgenda calke mdgom nagebobas, aramed
48 nawili II - Zveli egvipte

is grandiozuli samarxi kompleqsis nawili iyo. mis garSemo Tavs iyrida sxvadasxva
daniSnulebis nagebobebi (nax.4).
joseris piramidis avtoria arqiteqtori imhotepi (nax.5). imhotepi joserTan
daaxloebuli piri, heliopolisis uzenaesi qurumi, ara mxolod arqiteqtori, aramed
gamoCenili mecnieric iyo. masze iqmneboda legendebi. misi naSromebi da wignebi
aTwleulebis manZilze didi avtoritetiT sargeblobda. imhoteps Tvlidnen saukeTeso
mSeneblad, eqimad, astronomad da jadoqradac ki. saiselTa epoqaSi mas Tayvans scemdnen
RmerTebTan erTad, vinaidan RmerT ptahis Svilad miaCndaT. berZnebma imhotepi medicinis
RvTaeba asklepiosTan (romSi eskulapi) gaaigives. warwera joseris qandakebis cokolze
gvamcnobs imhotepze, rogorc “zemo egviptis mefis Semdeg, pirvel didebulze”.
imhotepis mier SerCeuli teritoria sworkuTxa formis, 545X278 m. moedanze
(daaxloebiT 1500 m2.) mdebareobda (nax.6). am adgils samxreT-CrdiloeTis mimarTulebiT
gars uvlida 10 m. simaRlisa da 15 m. sisqis, Ria yviTeli feris, kirqvis blokebiani ormagi
kedeli, romelic uZvelesi drois mefeTa samarxebisa da cixesimagreTa kedlebis msgavsad
(magaliTad, menesis samarxi negadaSi) danawevrebuli iyo vertikaluri mimarTulebiT
Seweuli da gamoweuli sibrtyeebiT. kedelSi arsebuli 14 karidan namdvili Sesasvleli
mxolod erTi iyo - aRmosavleTis mxridan (nax.7). danarCeni cru karebs warmoadgenda.
Tu kompleqss Siga mxridan, anu ezodan SevxedavT iqmneba Ria karebis STabeWdileba. am
kompleqsis erT-erTi SesaniSnavi gadawyvetaa xis karis imitacia qvaSi.
orive mxridan koSkebiT SemozRuduli mTavari Sesasvleli karidan, 54 m. sigrZis
galereaSi xvdebodnen. am darbazis kedlebis gaswvriv idga 40 sveti (TiTo mxares oc-
oci), romlebic kedlis zedapiridan 3/4-iT win gamodioda (nax.8). imhotepma isini ar
gamoyo kedlis zedapiridan, vinaidan im dros jer ar iyo gaTvlili datvirTvebi, kerZod,
gauZlebdnen Tu ara isini simZimes. es naxevarsvetebi warmoadgendnen papirusis Sekrul
Reroebs da qmnidnen niSebs, romlebSic Tavis droze faraonis qandakebebi idga. dRes
isini carielia. 5,5 m. simaRlis svetebs, mcire simaRlis mrgvali bazebi da oTxkuTxa
filis mqone kapitelebi hqonda. naxevarsvetebs dahyveboda svetis tanze amokveTili
vertikaluri Rarebi - kanelurebi. svetis tani Sedgeboda erTmaneTze dadgmuli 23
sm. simaRlis dolebisgan. zeviTken is viwrovdeboda (zeda zoma qveda diametris 2/3-
is tolia). kedelTan midgmuli aseTi formis sveti aq pirvelad gvxvdeba. mas Semdgom
”protodoriuli” uwodes, Tumca arc konstruqciuli TvalsazrisiT da arc formiT is
berZnuli doriuli svetis prototips ar warmoadgens.
aseTi maRali naxevarsvetebi (maTi simaRle 24 qveda diametris tolia) gvxvdeba
joseris ansamblis sxva nagebobebSic. magaliTad, heb-sedis ezoSi, sadac aseTi svetebiT
morTulia naxevarwriuli saxuravebiT gadaxuruli nagebobebis fasadebi, erT saTavsSi
(dedofal xetep xer-nebtis samarxi) napovnia naxevarsvetebi, romlebsac papirusis
konebad Sekruli Reroebi aqvs. maT wminda dekoratiuli funqcia hqonda. calke mdgomi
sveti joseris kompleqsis arc erT nagebobaSi ar gvxvdeba.
galereis svetebis Tavze gamavali gadaxurva brtyelia. misi qveda nawili waagavs
xis koWovan gadaxurvas. uSualod WerTan, kedelSi gamoWrili iyo sarkmlebi, saidanac
Semodioda sinaTle da SuqCrdilis TamaSiT Seqmnili efeqti kidev ufro sainteresod
warmoaCenda interiers.
grZeli Sesasvleli galereis bolos mdebareobda mcire zomis oTaxi (nax.9),
saidanac gadiodnen did ezoSi. am ezos centralur nagebobas warmoadgenda safexurebiani
piramida, romelic dominirebda mTel kompleqsSi. Tavdapirvelad arqiteqtoris
Canafiqri iTvaliswinebda samarx-mastabas. kvlevebis Sedegad gaCnda mosazreba, rom
imhotepma piramida Tavisi Zmisa da winamorbedis, I I dinastiis damaarseblis, faraon
sanahtas mastabaze aago (nax.10).
Tavdapirvelad 8,2 m. simaRlisa da 62,9 m. sigrZis gverdebis mqone mastabis
aRmosavleT mxares ganaTavses 11 Saxti, romelTaganac xuTi miemarTeboda joseris ojaxis
wevrTa samarxi kamerebisken, xolo eqvsi ki - sacavebSi. am samarx kamerebSi, alebastris
sarkofagebSi Cadebul da oqroTi morTul xis kuboebSi napovni iyo adamianTa mcire
zomis ConCxebi, savaraudod, bavSvebisa. sarkofagebze amotvifruli faraonis saxeli
mowmobs, rom es joseris droindeli samarxebia. am samarxebTan misasvlelis dafarvis
mizniT, mastaba siganeSi 8,32 m-iT gaadides, ris Sedegadac is gegmaSi sworkuTxa gaxda.
nawili II - Zveli egvipte 49

pirvel mastabas daadges kidev sami. yoveli momdevno winaze mcire iyo. Semdeg aRmarTes
kidev ori safexuri. nagebobis proporciulobis SesanarCuneblad piramidis saerTo
zoma gaadides. Camoyalibda misi saboloo saxe - eqvssafexuriani, faqtobrivad qvis
yorRani-samarxi.
joseris piramidis TiToeuli safexuris simaRle 10 m-ia, mTliani simaRle
Sesabamisad 60 m-i. safuZveli warmoadgens sworkuTxeds zomiT, 109X125 m. (zogan
naxsenebia 118X140 m.). piramida agebulia mSrali wyobiT masiuri TeTri kirqvis
blokebisagan. yvela bloki odnav daxrilia piramidis centrisken, rac mis simyares
qmnis. piramidis TandaTanobiTi Semcireba sabolood iRebs organulad damTavrebul
formas. piramidis horizontaluri danawevreba mSvenivrad esadageba sxva nagebobaTa
monotonur vertikalebs, rac arqiteqtoris brwyinvale mignebaa. magaliTad, kompleqsis
garedan moCans kedlis grZeli vertikaluri danawevrebis rigebi, maT miRma ki piramidis
horizontalebi.
masiuri piramidisgan da gareTa kedlisagan gansxvavebiT, sxva nagebobebi ufro
daxvewili, msubuqi da natifi formisaa, rac dominantis gamokveTazea gaTvlili.
Tavisuflad SeiZleba iTqvas, rom mTeli kompleqsi Seqmnilia winaswar SemuSavebuli
gegmis mixedviT, romelSic xazgasmulia piramidis wamyvani mniSvneloba da mimarTuleba
- Sesasvlelidan ezoSi da Semdeg piramidisaken. mTeli kompozicia iyofa ramdenime
Sekrul ansamblad. imhotepi xSirad iyenebda erTgvarovani elementebis metrikul
gameorebas, rac Semdgom egvipteli arqiteqtorebis mTavari koncefcia gaxda.
piramidis CrdiloeT mxares ganlagebuli iyo sworkuTxa formis sulis
mosaxsenebeli taZari. is sami mxridan, garda piramidas mibjenili gverdisa,
garSemortymuli iyo derefnebiT. taZris centrs qmnida ori erTmaneTis paralelurad
ganlagebuli ezo. TiToeuli maTgani oTxi kanelirebuli naxevarsvetiani portikiT
mTavrdeboda. garda am ezoebisa, aqve sxva ZiriTadi elementebic wyvil-wyvilad iyo
ganTavsebuli: ori auzi ganwmendisTvis da ori mcire samlocvelo. maT garSemo ganlagda
rogorc namdvili, aseve cru kamerebi da derefnebi, romlebic mxolod portalis
saxiTaa aRniSnuli kedlebze. aseTi dawyvileba damaxasiaTebelia kompleqsis sxva
nagebobebisTvisac da zeda da qveda egviptis erTianobis simboloa. ubralo sworkuTxa
formebi, svetebis mkacri vertikalebi, Tbili, Ria yviTeli feri taZars didebul da
lamaz iersaxes sZenda.
taZars Sesasvleli aRmosavleTis mxridan hqonda (nax.11). mravali gverdiTi
gasasvlelisa da ganStoebis mqone daxrili derefniT Cadiodnen piramidis qveviT, 28
m-is siRrmeze ganTavsebul, kldovan qanSi amokveTil, vardisferi granitiskedlebian
samarx kameraSi, romelSic moxvedra SesaZlebeli iyo SaxtiTac, uSualod Weridan.
aq napovni mumia miakuTvnes TviT josers. mumias mooqruli Tavis qala da erTi fexis
nawili hqonda. Semdgomma kvlevebma daadastura, rom mumia ara faraons, aramed
piramidaSi mogvianebiT meored dakrZalul sxva pirovnebas ekuTvnoda. kameris garSemo
ganTavsebul sanaxebsa da saTavsebSi inaxeboda gansvenebulis nivTebi da Sewirulobebi.
es saTavsebi mopirkeTebuli iyo reliefuri moWiquli filebiT, romlebsac dawnuli
lerwmis ornamenti amSvenebda. zogierTi saTavsis kedlis zeda nawili da Weri cisferi
filebiT iyo morTuli, rac cis kamaris asociacias iwvevda.
arqeologebma piramidaSi aRmoaCines joseris sami bareliefuri gamosaxuleba,
erT-erTze is aRbeWdilia siarulisas. mas moxveuli aqvs sxenti (TeZos saxvevi), Tavze
zeda egviptis gvirgvini axuravs da mimagrebuli wveri amSvenebs (nax.12). or danarCenze
is ritualuri sirbilis drosaa gamosaxuli. xelSi mefis maTraxi da papirusis gragnili
upyria (nax.13).
piramidis SesasvlelTan axlos, uSualod kedelTan, mdebareobda kirqvisgan
gaSenebuli faraonis serdabi, romelSic idga taxtze mjdari faraonis kirqvis
monoliTuri sakulto qandakeba (nax.14). serdabis kedelSi faraonis Tvalebis gaswvriv
gakeTebuli iyo ori patara fanjara, saidanac faraonis qvis oreuls SeeZlo Tvali
edevnebina masTan SewirulobebiTa da saCuqrebiT mosulebisTvis (nax.15).
kompleqsis samxreT nawilSi, uSualod kedlis sisqeSi ganTavsda 85 m. sigrZisa da
13 m. siganis, e.w “samxreTis samarxi”, romlis miwisqveSa derefnebisa da gasasvlelebis
sistema Zalian hgavda TviT joseris piramidis miwisqveSa nawils, mxolod samarxi
50 nawili II - Zveli egvipte

kamera uCveulod patara iyo. kldeSi nakveTi samarxis simaRle 1,3 m-ia sigrZe - 1,6 m. es
samarxi kibeebiT ukavSirdeboda aRmosavleTiT mdebare Sesasvlels da sacavebs. aqve
ganTavsebuliyo cru karebi da cru fanjrebi. kameris kedlebi bevrgan mopirkeTda
mocisfro-momwvano granitis filebiT, romlebzec dawnuli lerwmis ornamentul
naxats da reliefur gamosaxulebebs vxvdebiT (nax.16). faraonis gamosaxulebebi
iseTivea, rogorc piramidis samarxSi, gansxvaveba mxolod isaa, rom erT-erT bareliefze
faraoni gamosaxulia qveda egviptis gvirgviniT. “samxreTis samarxis” fasadi gamodioda
samxreTis did ezoSi, romlis samxreT-dasavleT kuTxeSi mdebareobda samlocvelo.
misi kedlebi dResac ki morTulia faraonis mfarveli gvelebis - kobrebis (ureusebi)
reliefuri gamosaxulebebiT (nax.17). am nagebobebis daniSnulebaze mecnierTa
Soris azrTa sxvadasxvaoba arsebobs: specialistebis nawili Tvlis, rom es faraonis
simboluri samarxia, meoreni miiCneven, rom aq mdebareobda kenotafi (“carieli
saflavi”), sadac idga “kanopebi” (Tixis WurWeli, romelSic inaxeboda faraonis an misi
ojaxis wevrebis mumificirebisas amoRebuli Signeuloba, kerZod, gul-RviZli).
drodadro faraons Tavisi mmarTvelobis garkveul periodSi unda aReniSna
dResaswauli “sedi” cxovrebiseuli Zalebis aRsadgenad da qveynis keTildReobis,
winsvlis uzrunvelsayofad. zeda da qveda egviptis nomebidan dResaswaulze
Camodiodnen nomarqosebi. isini monawileobdnen faraonis xelaxal kurTxevaSi. mas
Tavze adgamdnen zeda egviptis TeTr da qveda egviptis wiTel gvirgvinebs.
wminda teritoriis aRmosavleT nawilSi aSenda gansakuTrebul nagebobaTa
wyeba. xandaxan aq tardeboda religiuri ritualebi, savaraudoa, rom am nagebobebs
miiCnevdnen aseve RmerTebis droebiT sacxovrebladac. isini qmnidnen mcire zomis sam
ezos. aRsaniSnavia, rom joseris kompleqsis garda, sxvagan aseTi nagebobebi ar gvxvdeba.
samxreTis ezos aRmosavleTis mxridan esazRvreba sworkuTxa gegmis mqone
“heb-sedis” ezo (“heb-sedi” niSnavs sikvdilis Semdeg xelaxla movlinebas), romelSic
moxvedra SeiZleboda mTavari Sesasvleli galereis marjvena mxridanac (nax.18). ”heb-
sedis” ezos aRmosavleT da dasavleT nawilebSi ganlagebulia CrdiloeTisa da samxreT
egviptis RmerTebis samlocveloebi, patara kamerebiTa da samsxverploTi. mcire zomis
samlocveloebSi arsebuli niSebi nomebis simboloebs warmoadgenda. isini gankuTvnili
iyo RmerTebis qandakebebisTvis, romelTa winaSec faraoni msxverplSewirvis rituals
asrulebda. samlocvelos fasadi nawilobriv aRadgines da morTes naxevrad gaxsnili
qvis karebiT.
faraonis saritualo garbenisTvis gankuTvnili ezos boloSi, mdebareobda
patara sakulto samlocvelo da faraonis tansacmlis gamosacvleli nageboba.
aq aRmoCnda faraon joseris didi zomis qandakebebi, romelTagan erT-erTze igi
gamosaxulia mkerdTan gadajvaredinebuli xelebiT da „heb-sedis“ dResaswaulisTvis
gankuTvnili samosiT (nax.19).
“heb-sedis” ezos CrdiloeTiT mdebareobda kedliT garSemortymuli kidev
ori ezo (piramidis aRmosavleT mxares). yoveli ezos siRrmeSi kirqvisagan aSenebuli
samlocveloebi idga. e.w. “CrdiloeTis ezoSi” aRmoCenilia faraonis asulis
xeteb-xer-nebtis samarxi da “CrdiloeTis saxli”, romlis darbazi morTuli iyo
papirusiskapitelebiani naxevarsvetebiT (nax.20), e.w. “samxreTis ezoSi” - faraonis
asulis int-kas samarxi da ”samxreTis saxli”, romlis darbazs amkobda lotosis
yvavilis kapiteliani naxevarsvetebi. erTnairad gaformebul taZrebs amSvenebda oTxi
naxevarsveti da ori pilastri (kedelTan midgmuli sveti). orsave fasads gasdevda
frizi, romelzec sqematurad iyo gamosaxuli lerwmis Reros zeda nawilis wnuli da
imeorebda lerwmisagan dawnuli adreuli nagebobebis formas. samxreTis sasaxlis
naxevarsvetebis forma, svetis orive mxares gadmofenili didi foTlebis saxiTaa
warmodgenili. CrdiloeTis sasaxlis naxevarsvetebis kapitelebi gaSlili papirusis
yvavilis msgavsia da adreul taZrebSi arsebuli sayrdeni sistemis formas imeorebs.
kapitelebi martivia. maT ar aqvT arc erTi zedmeti detali, imavdroulad isini kargad
gadmoscemen mcenarisTvis damaxasiaTebel formas. papirusis kapitelebs, romlebic aq
pirvelad gaCnda, Semdgom periodebSi xSirad iyenebdnen.
amrigad, joseris ansamblSi gaCnda ori tipis sveti: geometriuli (Sesasvlel
darbazSi) da mcenareuli motivis Semcveli - gamomsaxvelobiTi (“samxreTis samarxSi”
nawili II - Zveli egvipte 51

da “CrdiloeTis samarxSi”). rogorc viciT, zeda egviptis simbolo - lotosia, xolo


qveda egviptisa - papirusi, amitom mecnierebs miaCniaT, rom am or SenobaSi daculia
qveynis ori uZvelesi mxaris nacionaluri siwminde anu “CrdiloeTis saxli” qalaq butos
(qveda egviptis dedaqalaqi) taZris simboloa, “samxreTis saxli” - ierakonpolisis, anu
nexenesi (zeda egviptis dedaqalaqi). orive dedaqalaqi egvipteSi Zv.w.aR. IV aTaswleulSi
daarsda.
teritoriis CrdiloeT nawilSi mdebare kidev erT ezoSi ganlagebuli iyo
sakurTxeveli, sasawyobe nagebobebi da qurumTa sacxovrebeli.
kompleqsis dagegmarebis xasiaTi imaze metyvelebs, rom mSeneblebs surdaT
gardacvlili faraonisTvis qvaSi gamoekveTaT qalaqis mniSvnelovani nagebobebi,
amitom kompleqsis nagebobebi simbolur xasiaTsac atarebda. magaliTad, kompleqsis
kedeli simboloa memfisis “TeTri kedlisa”, safexurebiani piramidis agebis adgili
imeorebda memfisis mTavari RvTaebis - ptahis taZris adgilmdebareobas, sulis
mosaxsenebeli taZari simboloa mefis sasaxlisa, CrdiloeTisa da samxreTis saxlebi
- qalaqis administraciuli Senobebisa, zeda egviptis nomebi warmodgenilia saiubileo
dResaswaulebisTvis gankuTvnili samlocveloebiT ezos dasavleT mxares, xolo qveda
egviptis nomebi ki - samlocveloebiT aRmosavleTis mxares.
sainteresoa, rom am periodSi egviptelma mSeneblebma jer ar icodnen didi
sivrceebis gadaxurvis meTodi, amitom sakulto nagebobis interieri iqmneboda
mcire zomis kamerebiT. Sesasvleli karebic viwro iyo da sayrdeni svetebic kedelTan
midgmuli. kedlebis dayofa gulisxmobda karkasul sistemas. egviptelma mSeneblebma
jer kidev ar icodnen axali masalis - qvis SesaZleblobebi, amitom sqeli kedlebis
nacvlad agebdnen qvis Txel kedlebs. kompleqsi, rogorc yvela sakulto nageboba,
erTsarTuliani iyo.

III-2 piramidis ganviTareba (safexurianidan klasikuramde)


(Zv.w.aR. XXVI s., IV dinastia)

safexuriani piramididan klasikuri formis piramidaze gadasvla uceb ar


momxdara. joseris Semdeg IV dinastiis damaarsebelma faraonma snofrum (xeofsis
mama) aago safexuriani piramidebi: ori daSurSi da erTi medumSi. isini Tavisi formiT
gansxvavdebodnen winamorbedi piramidisgan da ukve uaxlovdebodnen IV dinastiis
faraonTa klasikuri formis piramidas. snofrus piramidebi saSualebas gvaZleven
Tvalyuri mivadevnoT piramidis formis Camoyalibebis process.
medumis piramidis e.w. “cru piramidis” (nax.21) mSenebloba Tavdapirvelad
faraon xunim, I I dinastiis bolo faraonma daiwyo. is Cafiqrebuli iyo Svidsafexurianad.
Semdeg mSenebloba misma Svilma, snofrum, gaagrZela da kidev erTi safexuris dadgma
gadawyvita. Tumca dawyebuli saqme ver daasrula. piramidis guls qmnis klde, romlis
garSemo TandaTanobiTi SemcirebiT safexurebi aigo. snofrum isini Seavso qviT da
gverdebi gluvi gaxada. arsebobs varaudi, rom piramida Tavidanve Sendeboda, rogorc
klasikuri.
piramidaSi Sesasvleli 1882 w. aRmoaCines. is mdebareobda CrdiloeTiT. grZeli derefani
eSveboda safuZvlidan 7 m-iT qveviT da miemarTeboda samarxi kamerisken, sadac xis
sarkofagi idga. samarxSi moxvedra SeiZleboda ara gverdidan an Weridan, aramed iatakSi
arsebuli Riobidan. dRes piramida erTmaneTze Sedgmuli sami mastabiTaa warmodgenili.
misi simaRlea 75 m., gverdiTi wiboebis sigrZe - 146 m, xolo fuZis - 60 m.
piramidebi daSurSi. snofrus mier agebuli, daSuris pirveli, e.w. “rombiseburi
piramida” an “texili piramida” (nax.22) warmoadgens mastabas, romelzedac TiTqos
Sedgmulia mcire zomis klasikuri piramida. is erTian moculobas qmnis da ansamblis
nawilia, romelSic Sedioda erTmaneTTan aRmavali gziT SeerTebuli ori taZari. ufro
Zveli qveda taZari udabnos teritoriaze mdebareobda da gziT ukavSirdeboda uSualod
piramidasTan ganTavsebul sakulto nagebobebs. gza grZeldeboda aRmosavleTiT,
mdinare nilosisken. taZari Sedgeboda sami nawilisgan: Sesasvleli darbazisgan, mis
gverdiT mdebare oTxi saTavsisgan da didi ezosgan. ezos orive mxares ganTavsebuliyo
or-ori saTavsi, siRrmeSi ki portiki. misi Weri eyrdnoboda or rigad ganlagebul 10
52 nawili II - Zveli egvipte

svets. portikis siRrmeSi arsebul eqvs niSaSi idga erTiani granitis blokisgan Seqmnili
faraonis qandakebebi. taZari morTuli yofila reliefebiT. zeda taZari Sedgeboda
mcire zomis ezoSi gamavali ori darbazisgan. pirveli darbazis Sesasvlelis win idga
ori stela.
kompleqsis mTavar elements warmoadgens piramida. misi simaRle 100 m-ia, fuZis
gverdis sigrZe 215 m. da 220 m. qveda gverdebi daxrilia 54031’ kuTxiT, xolo zeda wiboebi
43021’-iT. aseTi formis warmoqmnis Sesaxeb sxvadasxva varaudi arsebobs. zogierTi
mkvlevari Tvlis, rom albaT, moxda miwisZvra da piramidis zeda nawili Camoingra, amitom
mSenebloba sxva kuTxiT gagrZelda. meore versiiT, savaraudod, faraoni gardaicvala
da memkvidrem iCqara misi damTavreba, radgan sakuTari piramidis mSenebloba unda
daewyo.
daSuris meore piramidas ewodeba ”wiTeli piramida” (nax.23). saRamos, mzis
Casvlisas samSeneblo masalis feris gamo is wiTlad moCans. piramida mdebareobs pirveli
piramidis samxreTiT, 200 metrSi da misi simaRle 26 m-ia. gverdebis daxra iseTivea,
rogorc daSuris pirveli piramidis zeda nawilSi. is ukve klasikuri formis piramidaa.
Crdilo-aRmosavleTiT idga gamoumwvari agurisgan agebuli sulis mosaxsenebeli
taZari. galerea-pandusi akavSirebda mas dablobSi ganTavsebul taZarTan.
nawili II - Zveli egvipte 53

rozeta
aleqsandria
delta
tanisi

bubastisi

giza
memfisi
sakara 2
daSuri

1. Zveli egvipte (Zv.w.aR. IV aT. - ax.w.aR. I s.)


2. eqvssafexuriani joseris piramida
3. joseris kompleqsi (rekonstruqcia)
4. joseris piramidis kompleqsi (saerTo xedi)
5. imhotepi 5
54 nawili II - Zveli egvipte

d C

s
a

7 8

6. sakara, joseris kompleqsis generaluri gegma (a. Sesasvleli aRmosavleTis mxridan, b. galereis
bneli saTavsi, g. didi ezo, d. joseris piramida, e. CrdiloeTis sulis mosaxsenebeli taZari,
v. serdabis ezo, z. faraonis asul xetep-xer-nebtis (‘‘CrdiloeTis sasaxle’’) samarxi da ezo,
T. faraonis asul int-kas (‘‘samxreTis sasaxle’’) samarxi da ezo, i. heb-sedis ezo, k. samxreTis
samarxi, l. qurumTa sacxovreblebi)
7. Sesasvleli aRmosavleTis mxridan
8. Sesasvleli galereis propilea
9. xedi ezodan propileaze
nawili II - Zveli egvipte 55

9 10

11 12 13

15 16

10. joseris piramida (Wrili)


11. piramidis sulis mosaxsenebeli
taZris xedi CrdiloeTidan
12. faraon joseris bareliefi
13. faraon joseris bareliefi
14. faraon joseris qandakeba
15. serdabis fanjara
16. samxreTis samarxis miwisqveSa
kamera
17. samxreT-dasavleTis samlocvelo
14 17
56 nawili II - Zveli egvipte

18 19

21

20

22

18. joseris piramidisa da heb-sedis ezos xedi


19. faraoni joseris qandakeba heb-sedis dResas
waulisTvis gankuTvnili samosiT
20. faraonis asul xetep-xer-nebtis samarxis
papirusiskapitelebiani naxevarsvetebi
21. snofrus e.w. ‘‘cru piramida’’ medumSi
22. snofrus ‘‘rombisebri’’ an ‘‘texili
piramida’’ daSurSi
23. snofrus klasikuri formis ‘‘wiTeli
23 piramida’’ daSurSi
nawili II - Zveli egvipte 57

III-V gizis ansambli


(Zv.w.aR. XXVII s., IV dinastia)

Zv.w.aR. I I aTaswleulSi egviptes marTavdnen IV dinastiis faraonebi, romelTa


Sesaxeb bevri cnoba ar Semonaxula, magram am faraonebis Zlevamosilebaze metyvelebs
maT mierve agebuli piramidebi, samaradiso gansasveneblebi, romlebic faraonis -
“didebuli RmerTis”, “mzis RmerTis” gandidebas emsaxureboda. isini erTgvari sawyisi
etapia klasikuri formis piramidebis Semdgom ganviTarebasa da CamoyalibebaSi. Zv.w.aR.
I s-Si berZnebma piramidebi miakuTvnes ”msoflios Svid saocrebas”. isini erTaderTia
dRemde moRweul am saocrebaTagan (nax.1).
gizis ansambli mdebareobs qalaq kairos gareubanSi, yofil qalaq memfisis axlos,
nilosis sarwyavi miwebisa da libiis udabnos Sesayarze, libiis platos kideze, romlis
kldovanma niadagma gauZlo aseT Zlier datvirTvas. iseTi STabeWdileba iqmneba, TiTqos
ansambli sicocxlidan sikvdilis saufloSi gadasvlis sazRvarze dgas.
gizis ansambli rTuli kompleqsia da Sedgeba sami: xeofsis (snofrus Svili
- xufu), xefrenisa (xeofsis Svili - xafra) da mikerinis (xefrenis Svili - menkaura)
piramidebisagan. TiToeuli piramida sxvadasxva daniSnulebis nagebobebisagan Seqmnili
samarxi kompleqsis nawils warmoadgens. maT gverdiT aRimarTa maTive Tanmxlebi sulis
mosaxsenebeli taZrebi, sakulto nagebobebi da mastabebi. amave ansambls ekuTvnis
piramidebis mcveli - sfinqsic (nax.2).
xefrenisa da xeofsis piramidebi mkacrad gansazRvrul diagonalze mdebareobs,
mxolod mikerinia odnav gadaxrili am diagonalidan (nax.3).
xeofsis piramidis sulis mosaxsenebeli taZris RerZi gadaxrilia CrdiloeTiT,
xefrenisa - samxreTiT, mikerinis ki swor RerZzea. Sesasvleli yvelas CrdiloeTis
mxridan aqvs. TiToeul am piramidas Tanmxlebi piramidebi axlavs: xeofsis piramidas sami
patara piramida aRmosavleTiT, xefrens - erTi samxreTiT, mikerins - sami samxreTiT.
Tu joseris piramida erT periodSi agebuli nagebobebis kompleqsia, gizis
ansambli moicavs sxvadasxva periods.
xeofsis piramidas (nax.4) ansamblSi dominanturi adgili eWira. is garSemortymuli
iyo qvis galavniT, romelic dRes aRar arsebobs. piramidas gars ekra mastabebis,
samarxebisa da akldamebis mTeli rigi, romlebic faraonTan daaxloebul pirebs -
didebulebs, qurumebs, naTesavebs, misi ojaxis wevrebs ekuTvnoda. faraoni sicocxleSi
Semosavlis did nawils maT unawilebda, amitom TiToeul maTgans sikvdilis Semdegac
surda faraonis gverdiT yofna, undodaT sxvebisgan gamorCeuli yofiliyvnen. es iyo
mizezi piramidebis garSemo gansasveneblebis mSeneblobisa. maTi zomebis simcire xazs
usvamda faraonis samarxis sidiades. piramidis qvevidan aRqmisas iqmneba giganturi
kibis STabeWdileba, romelic TiTqos usasrulobisken miemarTeba.
snofrus Svilma, faraonma xeofsma, Tavis sicocxleSive daiwyo piramidis
mSenebloba, rasac 30 weliwadi moandoma. aqedan 10 weliwadi mosamzadebel samuSaoebs
dasWirda, 20 ki - agebas (gvamcnobs herodote). is dasrulda faraonis mmarTvelobis
31-e wels. misi avtoria xuroTmoZRvari xemiuni. xeofsis piramidis mSeneblobaze 100
000 monas amuSavebdnen. mdinare nilosis aRmosavleT napirze mdebare turis sabados
qvis samtexloSi aTasobiT mona lodebs Tlida, Tan iseTi sizustiT, rom dawyobisas
napralSi nemsic ver gaeteoda, xarSebmuli sazidrebiT lodebs tivze awyobdnen da
dasavleT napirze gadahqondaT.
piramidebis agebis ramdenime versia arsebobs, amitom danamdvilebiT Tqma
romeli meTodi gamoiyenes xeofsis piramidis aSenebisas Znelia. es sakiTxi dResac
sadavoa. erT-erTi versiiT mSenebloba ase mimdinareobda: piramidis mTel perimetrze
ewyoboda safexurebi, romelTa sigane 5 m. da simaRle 6 m. iyo. rodesac erT safexurze
samuSaos daamTavrebdnen, amatebdnen meores da a.S. aseTi 20 safexuri aRmarTes, anu
Tavdapirvelad xeofsis piramida safexuriani iyo (nax.5). erTi safexuridan meoreze
asasvlelad qviSis pandusebs awyobdnen, romelTa gverdebs amagrebdnen aliziT an
qviSiT savse tomrebiT. safexuridan safexurze, specialuri xis amweebiT 2,5-3,0 t.
wonis blokebi ahqondaT da maT pandusebze erTmaneTTan mijriT ganTavsebuli morebis
saSualebiT gadaaadgilebdnen. piramidis qveda nawilSi blokebis simaRle 1,5 m-ia.
58 nawili II - Zveli egvipte

simaRlis zrdasTan erTad blokebis simaRlec iklebs da wverTan 50 sm-isaa. piramida


aseTi gaTlili 2300000 blokisgan (zogan naxsenebia 2521000) aris agebuli. samSeneblo
xaraCoebi egvipteSi ar icodnen, iseve rogorc rkinis iaraRebisa da borblis gamoyeneba
(borbali Zvel egvipteSi gamoiyenes mxolod axali samefos periodidan, Zv.w.aR. XVI
s-idan), amitom blokebs spilenZis iaraRebiT xerxavdnen da erTmaneTze uduRabod
awyobdnen.
piramidis safexurebis agebis Semdeg iwyeboda darCenili nawilebis Sevseba,
qviSis yrilisgan misi TandaTanobiT gaTavisufleba da bolos piramidis zeda
mopirkeTeba. sicarielis Sesavsebad gamoyenebulia aguri da moyviTalo kirqva, xolo
garedan piramida mopirkeTda TeTri kiris duRabiT, romelic dRes aqa-iq moclilia.
savaraudod, sxvadasxva feris qvebiT mas sartylebad apirkeTebdnen (SuamdinareTis
zikuratebis safexurebis msgavsad), miwisqveS ki gadioda derefnebis qseli - labirinTi,
romelic kamerebs erTmaneTTan akavSirebda.
xeofsis piramidis Tavdapirveli simaRle 146,59 m. (147 m.) iyo, rac 50-sarTuliani
saxlis simaRles utoldeba. piramidam simaRleSi 9 m-iT daiklo da axla daaxloebiT 137
m-ia, radgan is qvis karierad gamoiyenes. yoveli waxnagis sigrZe - 230,35 m-ia, kvadratis
fuZe - 230 m., fuZis farTobi 5 ha-s aRemateba. wverze ganlagebulia 10 m. siganis moedani.
piramidis moculobac 2 500 000-idan Semcirda 2 350 000 mde. axla 150 000 m3-isaa, radgan
XIX s-Si misi blokebi gamoiyenes kairos mSeneblobisTvis. gverdebis daxris gradusia
51052’. isini mimarTulia qveynis mxareebisken. perimetria 1 km, farTobi 54 300 m2.
piramidas Sesasvleli miwis donidan 15 m-is simaRleze CrdiloeTis mxridan aqvs
(nax.6). SigniT ganTavsebuli sami kamera mSeneblobis sam etapze miuTiTebs. am kamerebisken
miemarTeba derefnebi. Sesasvlelidan 9 m-Si, 26041’ daxris mqone derefani orad iyofa.
erTi miemarTeba zeviT, mefis kameraSi, meore - miwis qveviT mdebare kameraSi, romlis
daniSnuleba ucnobia (Tumca, arsebobs mosazreba, rom faraons nebismieri droisTvis
samarxi mzad unda hqonoda). es derefnebi Zalian dabalia, simaRle 1 m-ia, sigane 1,5 m.
derefnis simaRle mefis kamerasTan miaxloebisas izrdeba da aRwevs 8,5 m-s, misi sigrZe
47 m-ia, sigane aseve - 1,5 m. es “didi galereaa” (nax.7), romelic teqnikurad saucxoodaa
Sesrulebuli. kirqvis filebi ise ganlagda, rom warmoiqmna cru TaRi, anu yoveli axali
rigis blokebi wina rigis blokebze 5-6 sm-iT gadmodis da sabolood, 8,5 m-is simaRleze,
isini erTdebian. zedapiri isea damuSavebuli, rom erT mTlian sibrtyed, erT mTlian
qvis masivad aRiqmeba.
“didi galereis” gavlis Semdeg miwis donidan 40 m. simaRleze Cndeba “mefis kamera”
(nax.8). kameris sigrZe - 10,5 m-ia, sigane - 5,2 m, simaRle - 5,8 da mopirkeTebulia gaTlili
vardisferi granitis filebiT. iq idga erTiani vardisferi granitis lodisgan Seqmnili
sarkofagi mumiiT. dRes is SemorCenilia saxuravis gareSe (nax.9). erT-erTi ajanyebis
dros, romlis Sesaxeb dawvrilebiTi cnobebi ar arsebobs, mefis mumia akldamidan
gamoitanes da is ugzo-ukvlod daikarga, xolo misma piramidam ki 5000 wels iarseba.
piramidis SuagulSi CaSenebuli es kamera, “fsevdomonumentia” (gansxavavebiT joserisa
da xefrenis piramidebisgan, romlebic samarx-borcvebs warmoadgenen).
egviptelTa udides da mniSvnelovan sainJinro miRwevad SeiZleba CaiTvalos
“mefis kameris” gadaxurva. is Sedgeba xuT rigad ganlagebuli horizontaluri granitis
blokisagan, romelTa Soris datovebuli Tavisufali adgili mcire saTavsebs qmnis.
erT-erTi ganmtvirTavi konstruqciis kedelze aRmoCnda warwera - “xufu da xufus
megobrebi”. ori kirqvis blokiT gadaxuruli kamera qmnis orqanobiani gadaxurvis
formas, romelic garkveulad anawilebs simZimis Zalas gverdebze da icavs kameras
zewolisa da Cangrevisagan. am konstruqciis mTliani simaRle 100 metria.
didi galereis dasawyisSi arsebuli erT-erTi gverdiTi derefani miemarTeba
“dedoflis kameraSi” (akldamaSi), romelic mefis kamerasTan SedarebiT ufro mcire
zomisaa.
piramidis Wrilis ganxilvisas SevamCnevT, rom misi Siga moculoba
daserilia saventilacio SaxtebiT. erT-erTi saventilacio Saxti orionis alfa
Tanavarskvlavediskenaa mimarTuli, romelic im dros samyaros polusad iyo
miCneuli. Sua welTan is Caxergili iyo qvebiT. SesaZlebelia, am SaxtiT maradisobisken
gadaadgilebisas, suls winaaRmdegobebic unda gadaelaxa da mxolod amis Semdeg
nawili II - Zveli egvipte 59

afreniliyo zecaSi.
1953 w. egvipteli arqeologebis zaqi nurisa da qemal almalaxis mier xeofsis
piramidis axlos, silaSi, 17 m. siRrmeze qvis blokebiT gadaxuruli samalavi aRmoaCines.
iq miakvlies 46 m. sigrZisa da 6 m. siganis soWis, sikimorisa da unabis xisagan damzadebul
“mziur navs” (nax.10). mas centrSi 9 m. sigrZis daxuruli kabina da orive mxares 6 wyvili
niCabi hqonda. navi gankuTvnili iyo mefisTvis, raTa mas sikvdilis Semdeg micvalebulTa
Soreuli samefos zeciur talRebSi curva SeZleboda. varaudoben, rom swored am naviT
gadmoasvenes faraoni aRmosavleTis napiridan. aseTi navi piramidis garSemo ramdenime
aRmoCnda.
xeofsis piramidis qveda sulis mosaxsenebeli taZris gaTxrebi jerac ar
dawyebula, radgan mis Tavze arabuli sofelia gaSenebuli. piramidis aRmosavleTiT
zeda sulis mosaxsenebeli taZaria, romelic Sedgeba granitis svetebiani patara
ezosgan, saidanac kedlisniSian saTavsSi SeiZleba moxvedra. aq faraonis sakulto
qandakeba idga, kedlebs ki sada reliefebi amSvenebda.
saerTod, Zveli samefos arqiteqturas axasiaTebs statikuroba, SeboWiloba.
qandakebebi mudmivi simSvidis STabeWdilebas qmnis, saTavsebis kedlebs amSvenebs
bareliefebi.
piramidis garda, dRes xeofsis kompleqsi TiTqmis mTlianad dangreulia.
sainteresoa maTTan dakavSirebuli ramdenime faqti: 1798 w. piramidebis win mdgomma
napoleonma, romelmac daamarcxa mamluqebi (isini manamde marTavdnen egviptes), zepirad
gamoTvala, rom piramidis qvebi sakmarisi iqneboda 3 m. simaRlisa da 30 sm. siganis kedlis
asaSeneblad safrangeTis garSemo. xeofsis piramida bevrad ufro maRalia, vidre
msoflioSi yvelaze didi wm. petres taZari romSi. piramidebze datovebulia eduard I -
is, Satobrianis, mefe farukisa da sxvaTa avtografebi.
xefrenis piramida (nax.11). galavniT SemosazRvruli kompleqsis Senobebis
urTierTganlageba mkacrad iyo gansazRvruli da eqvemdebareboda faraonis dakrZalvis
ceremonias. aRmosavleT napirze mdebare faraonis sasaxlidan samgloviaro procesia
saritualo navebiT gadalaxavda niloss. dasavleT napirze iwyeboda dakrZalvis
rituali. uSualod nilosis napiras agebuli qveda, sulis mosaxsenebeli taZridan
procesia viwro, gadaxuruli derefniT siRrmeSi piramidisken miemarTeboda. manamde
micvalebuls daasvenebdnen piramidis aRmosavleT mxares mdebare zeda, sulis
mosaxsenebel taZarSi, romelic ramdenime nawilisagan Sedgeboda: mTavari derefani,
Ria ezo, xuTniSiani darbazi faraonis qandakebebiT, siRrmeSi sakurTxeveli, damxmare
saTavsebiT. amis Semdeg CrdiloeT mxares arsebuli Sesasvlelidan micvalebuli
piramidaSi ganTavsebul kameraSi ahyavdaT, sadac Caasvenebdnen sarkofagSi.
gasasvlelebs amoqolavdnen da amiT rituali sruldeboda. piramidis kuTxeebSi
faraonis saiqioSi mogzaurobisaTvis dgamdnen navebs (nax.12).
faraonma xefrenma mSenebloba xeofsis piramidis Semdeg Zalian swrafad daiwyo.
ucnobi avtoris CanafiqriT is warmoadgenda qvis yorRans samarxis Tavze. piramidis
fuZe 210,5X210,2 m. iyo, simaRle ki - 143,5 m, amJamad is 141 m-ia. is danarCen or piramidaze
maRali Cans, vinaidan ufro amaRlebul platoze mdebareobs da yvelaze kargad aqvs
SemorCenili zeda mopirkeTebis fena, amitom mas “qudian piramidasac” uwodeben. miwis
qveS, kldeSi nakveTi sarkofagiani samarxi kamera gadaxurulia kirqvis blokebisgan
Seqmnili orqanobiani saxuraviT. daxris kuTxe - 52020’-ia. derefani iseTi dabalia, rom
mxolod moxriT SeiZleba gavla. Sesasvleli CrdiloeTis mxaresaa.
xefrenis piramida iseve, rogorc sxva piramidebi pirvelad egviptis sulTanis
saladinis Svilma, ali muhamedma, gaxsna ax.w.aR. 1200 wels.
xefrenis piramidis kompleqsSi Sedioda: zeda da qveda sulis mosaxsenebeli
taZrebi, romlebic erTmaneTs ukavSirdeboda grZeli derefniT (nax.13).
Tavdapirvelad procesia qveda, sulis mosaxsenebeli taZris (nax.14) win mdebare
navsadgurs miadgeboda, saidanac sxva nagebobebTan SedarebiT ufro kargad Semonaxul,
qveda, sulis mosaxsenebel taZarSi gadainacvlebda. is nagebia adgilobrivi kirqviT
da mopirkeTebulia asuanis granitiT. kvadratuli formis darbazis gverdis sigrZe
45 m-ia, simaRle - 13 m. aRmosavleTis fasads amSvenebs ori simetriulad ganlagebuli
kari, romlebsac or-ori sfinqsi icavda. karebis Tavze da maT gverdebze ieroglifebiT
60 nawili II - Zveli egvipte

amotvifrulia faraonis saxeli da wodebebi. am or kars procesiis monawileebi ganivad


ganTavsebul darbazSi Sehyavda, saidanac patara koridoriT centralur, Т-isebr
darbazSi xvdebodnen. is gaTvlili iyo damswreTa mcire raodenobaze. aq, TeTri
alebastris iatakze faraonis muqi mwvane doloritis 23 qandakeba idga, romlebic
Semdgom arqeologebma aRmoaCines wina darbazis iatakis qveS. Suqi am sivrceSi uSualod
Weris qveS, kedlebSi amoWrili patara sarkmlebidan Semodioda. darbazis interierisTvis
damaxasiaTebeli iyo simkacre, monumenturoba, sisadave, araviTari ornamenti,
araviTari morTuloba. vlindeba Tlili, swori, kuTxovani formebi. yuradRebas ipyrobs
SuqCrdilis TamaSi, romelic brwyinvaledaa gadawyvetili ucnobi avtoris mier. zomebi
da masStabi didia, magram ara grandiozuli. dRes darbazi dangreulia.
T-isebr darbazSi pirvelad vxvdebiT calke mdgom svets, romelic egviptelTa
brwyinvale mignebaa da momdevno epoqebisTvis didi mniSvneloba hqonda. ganiv saTavsSi
idga 6 sveti, mis perpendikularul darbazSi 10. am 16 monoliTur granitis svets
eyrdnoboda granitisave filebi, romlebic taZris Wers qmnidnen. inertuli masa
Seicvala dgarkoWovani sistemiT. qvis gamoyenebaSi jer kidev igrZnoba SeboWiloba. qvis
svetisa da masze gadebuli koWis gamoyenebam egviptelebs saSualeba misca SeeqmnaT didi
da grandiozuli sivrceebi, SemoetanaT sayrdeni svetebis axali ritmi. am sivrceebSi
erTnairi moculobebi perspeqtivaSi mcirdeba da garkveuli Tanabari intervalis
Semdeg meordeba. es ki siRrmisken swrafvis asociacias qmnis. araTanabari ganaTebis
gamo svetebis waxnagebi sxvadasxva siZlieriT naTdeba, amitom Ria da muqi sibrtyeebi
plastikur masebad aRiqmeba. amgvarad, iqmneba diferencirebuli nairferovani
sibrtyeebi, maT zedapirze areklili SuqCrdilis TamaSiT.
centraluri darbazis erT kuTxeSi sami viwro kamera yofila, meore kuTxeSi
ki - viwro derefani ganStoebebiT, romelic, e.w. aRmavali gza-derefniT uerTeboda
zeda sulis mosaxsenebel taZars. taZars damoukidebeli Sesasvleli ar hqonda, masSi
moxvedra mxolod am grZeli derefniT SeiZleboda. aqac, joseris piramidis msgavsad,
gzebi dablandulia. mnaxveli Tavdapirvelad am masiuri da yru nagebobis mcire zomis
saTavsebSi xvdeboda, Semdgom, erTmaneTis miyolebiT anfiladurad ganlagebul
svetebian sam darbazSi, maTi gavlis Semdeg ki - qvis svetebian ezoSi, sadac sakurTxeveli
idga. am ezos TeTri alebastris iatakze, muqi vardisferi granitis svetebis win, osirisis
uzarmazari TeTri qandakebebi mdgara.
ezos Semdeg, taZris dasavleT mxares ganlagebul 5 Rrma kameraSi faraonis
sakulto qandakebebi ganTavsebuliyo. CrdiloeT mxares mdebare derefniT moxvdebodiT
sameurneo saTavsebSi da taZris bolos mdebare sakurTxevelTan. zustad nagebobis
mTavar RerZze mdebareobda didi niSa. fiqroben, rom aq unda yofiliyo didi cru kari,
romlis win faraonisTvis mirTmeul ZRvens awyobdnen.
amrigad, xefrenis taZris mSeneblobisas gamoiyenes is xuTi klasikuri elementi,
romlebmac Seqmnes taZris gansxvavebuli kompozicia: 1. Sesasvleli viwro ganivi
darbazi; 2. qvis svetebiT garSemortymuli centraluri, peristiluri ezo; 3. xuTi
kamera sakulto qandakebebiT; 4. sameurneo saTavsebi; 5. sakurTxeveli.
taZris siRrmiseuli kompozicia viTardeba grZivi da ganivi sivrceebis
monacvleobiT. es midgoma - svla siRrmisken mogvianebiT, axali samefos periodSi, ufro
daixvewa da ganviTarda.
interieri agebulia kontrastebze: ganivi da grZivi, siRrmiseuli kontrasti,
Suqisa da sibnelis kontrasti, Ria ezosTan kontrasti, svetebiT Sevsebuli darbazi da
viwro Rrma kamerebi. aq, iseve rogorc piramidaSi, formebi gamartivebulia, dayvanilia
geometriul mkafioebamde, kedlebi da svetebi gaformebis gareSea da maTi zedapiri
kargadaa gaprialebuli. erTaderT morTulobad SeiZleba CaiTvalos Tavisuflad
mdgari qandakebebi, romlebic aformeben svetebis sibrtyeebs. maT sxvadasxva masalisgan
amzadebdnen: mwvane doloriti, Ria alebastri, yviTeli fiqalis qva. sainteresoa
ansamblis teritoriaze gaTxrebisas napovni xefrenis doloritis qandakeba, romelic
dRes kairos muzeumSi inaxeba.
xefrenis piramidis qveda taZris gverdiT, mis simetriulad, ganlagda “sfinqsis
taZari” da TviT sfinqsi (nax.15). sfinqsis taZris iersaxe I dinastiis mastabebs ufro
waagavs, vidre IV dinastiis taZrebs. Seswavlili masalis safuZvelze mecnierebma
nawili II - Zveli egvipte 61

daaskvnes, rom is xefrenis piramidaze ufro gviandelia, herodotes aRweriT


(herodotem imogzaura egvipteSi Zv.w.aR. V s.) mTlianad kldeSi “gamokveTili”. taZris
saTavsebi Tavmoyrilia Ria ezos garSemo, romlis granitis svetebs faraonis mwvane
doloritis qandakebebi amSvenebs (nax.16). Tu xefrenis taZari viTardeboda simetriulad
vertikaluri RerZis gaswvriv, sfinqsis taZari simetriulia centris mimarT da ar aqvs
monoliTuri kedlebi.
sfinqsi - adamianisTaviani qvis lomi, masiuri kldisganaa nakveTi. misi agebis
TariRze dResac msjeloben. savaraudod, is mogvianebiT Zv.w.aR. XXVI s-Si Seiqmna. misi
sigrZe 57 m-ia, simaRle - 20 m, sigane - 4,2 m, marto Tavi - 5 m. simaRlisaa, cxviri ki - 2 m.
egvipteSi mamluqebis yofnisas, artileriam Tavis samizned gamoiyena sfinqsis cxviri,
amitom dRes is dazianebulia. TuTmos IV-is davalebiT mas miumagres wveri, romelic
dRes kairos muzeumSi inaxeba.
Zvel egviptur miTologiaSi lomi wminda adgilebis damcvelad iTvleba.
magaliTad, is imqveyniuri karibWis, aRmosavleTisa da dasavleTis horizontebis
mcvelia. zogjer mas ukavSirebdnen warsulsa da awmyos. erT-erTi versiiT sfinqsi axali
samefos periodis mzis RmerTis - „ras“ gamosaxulebaa, meore versiiT ki - akldamebis
saSineli mcvelisa. Zvel dros mas miiCnevdnen mzis RmerTisa da heliopolisis miwier
gansaxierebad - RmerT atumad, zogi mas xefrens amsgavsebs tradiciuli TavsaburaviT
- klaftiT. miuxedavad amisa, sfinqsi idumalis, farulis, amoucnobis, faraonis
RvTaebrivi warmoSobis, siZlieris simbolo iyo da amave dros faraonis, mzis RmerTis,
micvalebulTa samyaros simSvides ganasaxierebda.
ansamblis teritoriaze arsebul nagebobebsa da sfinqss xSirad qviSisagan gawmenda
sWirdeboda. gadmocemis Tanaxmad, erTxel, nadirobisas, TuTmos IV-s (Zv.w.aR. 1425-1408
ww., XVII dinastia) sfinqsis qveS CaeZina. mas gamoecxada TviT sfinqsi - RmerTi horem axeti,
anu “horizontis hori” da sfinqsis qviSisgan gawmenda daavala. davalebis Sesrulebis
SemTxvevaSi is TuTmoss mefed kurTxevas dahpirda. marTlac, sfinqsis gawmendis Semdeg
TuTmosi egviptis taxtze avida. mas arqeologadac moixsenieben. am istorias adasturebs
warwera lomis TaTebs Soris ganlagebul stelaze, romelic TuTmos IV-m aRmarTa. qvis
blokebis restavracia ptolemeebis dinastiis mefobis drosac Catarda. romaelebsac
Cans surdaT sfinqsis qviSisgan gaTavisuflebas. masTan sakurTxevelic ki aRumarTavT.
bolos sfinqsi gawmindes 1926 w. es procedura periodulad dResac tardeba.
mikerinis piramida (nax.17, Zv.w.aR. XXVI s.) wina or piramidaze bevrad pataraa. is
aago xuroTmoZRvarma debxenma. misi simaRle iyo 66 m., amJamad 63 m-ia, fuZis gverdis
sigrZe tolia 108,5X108,5 m-isa, daxris kuTxe 51021’-ia.
mikerinis piramida wina ori piramidis diagonalze ar dgas. is odnav gaweulia
gverdiT, magram ansamblis sqematurobas eqvemdebareba.
piramida agebulia didi zomis blokebisgan da samarx yorRans warmoadgens. mas
Sesasvleli CrdiloeTis mxridan hqonda. ansamblSi Sedioda aRmosavleTiT mdebare,
nawilobriv alizisgan agebuli sulis mosaxsenebeli taZari, romelic xisgadaxurvian
Sesasvlel darbazs Seicavda. darbazis arqiteqturuli gadawyveta waagavda xeofsis
sulis mosaxsenebel taZars. taZari jer kidev arsebobda ax.w.aR. XVII s-Si, magram dRes
isic dangreulia. piramidis qveda mesamedi mopirkeTebulia asuanis vardisferi
granitis filebiT. am mopirkeTebiT dafaruli 16 rigi kargadaa Semonaxuli. ax.w.aR.
XVI saukunemde SemorCenili danarCeni nawilis kiris mopirkeTeba dRes aRar arsebobs.
mikerini adre gardaicvala, amitom zeda nawilis mopirkeTebis dasruleba ver moaswro.
mikerinis piramidis swrafad damTavrebis mizniT misi zogierTi nawili alizisgan aigo,
ris gamoc is swrafad daingra. gaTxrebis Sedegad aRmoCenil ieroglifur warweraze
datanilia mSeneblobis TariRi. piramidis qveS arsebul samarx kameraSi aRmoaCines
mikerinis qandakeba, romelsac orive mxares qalRmerTebis qandakebebi umSvenebs.
piramidis gverdiT, erT-erT patara piramidaSi, misi coli xarmenext I ganisvenebda
(nax.18).
mikerinis piramidis mokrZalebuli zoma, gverdebis arasruli mopirkeTeba,
mSeneblobaSi alizisa da xis gamoyeneba mowmobs, rom IV dinastiis bolos sakulto
mSenebloba sakmaod daqveiTda.
V-VI dinastiebis periodis arqiteqtura. faraonis Zalauflebis TandaTanobiT
62 nawili II - Zveli egvipte

SesustebasTan erTad qveyanaSi ekonomikuri daqveiTebac daiwyo. V da VI dinastiebis


dros (Zv.w.aR. XXVII-XXII ss.) piramidebis mSenebloba grZeldeboda, magram isini adreulze
bevrad ufro dabali iyo - 70 m. arqiteqturuli kompoziciis principi igive darCa: qveda,
sulis mosaxsenebeli taZari, aRmavali gza, zeda, sulis mosaxsenebeli taZari, piramida
da mis garSemo mdebare sxva samarxebi. am nagebobaTa mSeneblobis xarisxic dabalia.
samSeneblo masalad gamoyenebulia mcire yoreqvis blokebi. V dinastiis bolo faraonis,
unasis piramidis magaliTze (sakaras nekropolisi), SesaZlebelia Tvali mivadevnoT
am periodis kompleqsis mSeneblobaSi mimdinare cvlilebebs, romlebic Semdgom VI
dinastiis faraonebma gamoiyenes. kerZod, piramidis Sesasvlelis Tavze aSenda patara
samlocvelo cru kariT, daxrili derefani pirvel darbazamde miemarTeboda, saidanac
horizontaluri derefniT Sediodnen granitis samarx kameraSi, romelsac sami mxridan
karebi hqonda. centraluri kvadratuli darbazis gavlis Semdeg derefani orad
iyofoda: marcxena Sedioda samniSian kameraSi, sadac faraonis qandakeba inaxeboda
(serdabi), marjvena ki - alebastriT mopirkeTebul sarkofagian samarxSi, romlis
kedlebi Weramde ”piramidis teqstebiT” iyo dafaruli.
”piramidis teqstebi” garkveuli TanmimdevrobiT iyo amokveTili piramidis
saTavsTa kedlebze, Sesasvlelidan samarx kameramde. isini gadmoscemdnen saTavsebSi
Catarebuli ritualis dros warmoTqmul frazebs. am teqstebs didi mniSvneloba aqvs
ara marto religiis, aramed Zveli egviptis istoriisTvisac, radgan maTi kvleviT
dadginda TiToeuli saTavsis daniSnuleba.
am drois sulis mosaxsenebeli taZrebis zomebi gaizarda, kedlebi daifara
reliefebiTa da kedlis mxatvrobiT, derefnebisa da darbazebis gadaxurva palmis,
lotosisa da gauSleli papirusis konad Sekrul kapitelian svetebs efuZneboda,
romlebic Semdgom periodebSi egviptis sataZro arqiteqturisTvis gaxda
damaxasiaTebeli. am dros aSenebul piramidebs ekuTvnis: faraon saxuras piramida da
niuser-ras mzis taZari abusirSi (nax.19). ansamblis centrs qmnida obeliski, romelic
bolovdeboda mooqruli piramidiT. is mzis sxivebze brwyinavda.
VI dinastiis faraonTa piramidebi, marTalia, imeoreben unasis piramidis agebis
princips, magram aq kvlav ubralo svetebi gvxvdeba. adre mayureblis TvalisTvis uxilavi
niSebi qandakebebiT Seivso, sakurTxeveli, sameurneo saTavsebi da ganZTSesanaxi gareT
gamoitanes da ganalages piramidis SemomsazRvreli kedlis ukan. darbazi da mzis ezo
aseve xiluli gaxda.


nawili II - Zveli egvipte 63

1 2

3 4

e
a
g

d
6

1. qalaqi kairo, gizis piramidebis xedi


2. gizis ansambli (rekonstruqcia)
3. gizis ansambli (gegma)
4. xeofsis piramida
5. piramidis mSeneblobis procesi
6. xeofsis piramidis Wrili (a. Sesasvleli, b. mefis kamera,
g. dedoflis kamera, d. ucnobi daniSnulebis kamera, e. galerea)
7 7. xeofsis piramidis ‘‘didi galerea’’
64 nawili II - Zveli egvipte

10

8. faraon xeofsis samarxi kamera


9. faraon xeofsis sarkofagi misive samarxi
kameridan
10. mziuri navi
11 11. xefrenis piramida
12. xefrenis piramida sulis mosaxsenebeli
taZrebiT (a. piramida, b. qveda, sulis
mosaxsenebeli taZari, g. zeda, sulis
mosaxsenebeli taZari, d. aRmavali gza-derefani)

g
b

12
nawili II - Zveli egvipte 65

e d
z v
g
b

13

14

15

16

17 18
13. xefrenis piramidis qveda da zeda, sulis
mosaxsenebeli taZrebis gegma (a. T-isebri formis
darbazi, b. gza-derefani, g. svetebiani sami
darbazi, d. peristiluri ezo, e. xuTi kamera
sakulto qandakebebiT, v. sameurneo saTavsebi,
z. sakurTxeveli)
14. qveda, sulis mosaxsenebeli taZris svetebiani
darbazi
15. sfinqsi
16. sfinqsis taZari (rekonstruqcia)
17. mikerinis piramida
18. xedi piramidebze samxreTidan
19. niuser-ras mzis taZari abusirSi
19
66 nawili II - Zveli egvipte

III-4 Zveli egviptis Zveli samefos periodis qandakeba,


reliefi da mxatvroba
(Zv.w.aR. XXVIII-XXII ss.)

klasobrivi sazogadoebisa da erTiani monaTmflobeluri saxelmwifos


Camoyalibebam gansazRvra xelovnebis axali amocanebi da misi mniSvneloba axal
sazogadoebriv wyobilebaSi (iseve rogorc religiisa). igi faraonisa da saxelmwifos
maRali wris warmomadgenelTa ideuri iaraRi gaxda. xelovneba, upirveles yovlisa,
emsaxureboda mefisa da didebulebis gaRmerTebasa da gandidebas.
Zveli samefos periodSi Camoyalibda egvipturi kulturis yvela ZiriTadi forma.
mefeebi da didebulebi sicocxleSive zrunavdnen imqveyniur, maradiul cxovrebaze da
amitom agebdnen monumentur qvis samarx nagebobebs - mastabebs, Semdeg ki piramidebs,
romelTa ganuyofel nawils warmoadgenda qandakeba, reliefi, mxatvroba.
egvipturi xelovnebisTvis damaxasiaTebelia arqiteqturisa da qandakebis
sinTezi, rac yvelaze metad gizis ansamblSi, kerZod, xefrenis taZarSi gamovlinda, Tumca
wamyvani roli mainc arqiteqturas ekuTvnoda. swored arqiteqtura gansazRvravda
Canafiqris mTel gegmas, romelsac eqvemdebareboda xelovnebis sxva dargebi, maT Soris,
qandakebac.
qandakeba. egvipturi qandakeba gardacvlilis sxeulis asli unda yofiliyo,
radgan mWidrod ukavSirdeboda micvalebulis kults. mastabis niSebsa da faraonis
sulis mosaxsenebeli taZris saTavsebSi, kedlebTan mkacrad, frontalurad
ganTavsebuli figurebi fexze damdgar, taxtze an miwaze damjdar da fexmorTxmul
mdgomareobaSi gvxvdeba. kanonikuri wesi figuris sxva pozaSi gamosaxvis saSualebas ar
iZleoda. mamakacs gamosaxavdnen 40-50 wlis asakSi, qals ki - 20-25 wlisas.
egvipturi qandakeba ar iyo gaTvlili yoveli mxridan mis aRsaqmelad. is zurgiT
eyrdnoboda kedels an svets, romelic mas fons uqmnida. qandakebis saerTo kompozicia
eqvemdebareboda arqiteqturul formas, moculobas, proporcias da lakonur
sibrtyes. Zvel egviptur qandakebas axasiaTebda uZravi poza, simetria, marjvena da
marcxena nawilebis mkacri gawonasworeba. es wesi saerTo iyo yvela epoqis egvipturi
qandakebisTvis da vrceldeboda ara marto mjdomi an mdgomi figurebisaTvis, aramed
sxva pozaSi gamosaxuli qandakebebisTvisac.
mrgval qandakebas egvipteli amzadebda qvisgan (kirqva, graniti, doloriti,
alebastri, fiqali, qviSaqva) an xisgan. moqandake winaswar damuSavebuli qvis blokis
zedapirze akeTebda monaxazs da TandaTan iwyebda qandakebis detalebis amokveTas.
sabolood, mza gamosaxulebaSi mainc igrZnoboda qvis blokis Tavdapirveli sworkuTxa
forma. samuSaos damTavrebis Semdeg qandakeba iRebeboda.
Cvenamde moRweul qandakebebs erTferovani, pirobiTi Seferiloba axasiaTebT.
Ria feris kirqvis an xeSi Sesrulebuli mamakacis figurebi iRebeboda mowiTalo-
moyavisfro feriT, qalisa - Ria yviTeli JangmiwiT, Tma yvelas Savi hqonda, tansacmeli
- TeTri (mitklis qsovilTan misadagebuli), Tvalebi Ria da muqi qviT inkrustirebuli.
gamosaxulebebs fexebi erTmaneTTan midgmuli aqvs, msgavsia xelebis mdebareobac, maT
Tan axlavT erTnairi atributebi.
kacis gamarTuli figuris marcxena fexi win gadadgmulia, xelebi CamoSvebuli
an erT-erTi kverTxs dayrdnobili. qalis figuris fexebi erTmaneTTan midgmulia,
marjvena xeli sxeulis gaswvriv CamoSvebuli, xolo marcxena win wels faravs. col-qmris
qandakebebSi colis cali xeli moxveulia qmris welze. frontalurad ganlagebuli
damjdari figurebic erTmaneTTan axlosaa ganTavsebuli, maT SeerTebuli muxlebi da
terfebi aqvT. muxlebze awyvia erTi, an orive xeli.
faraonebisa da didebulebis saxeebSi vlindeba fizikuri Zala da sidiade.
moqandake ukuagdebs meorexarisxovans da qmnis wynar, mSvid, uSiSar saxes, Zlier da
didebul, monumentur sxeuls. tans, xelebsa da fexebs Soris darCenili sicariele
arasdros ar ikveTeba da pirobiTad iRebeba, e.w. “sicarielis ferebSi” - Savad an TeTrad.
Zveli samefos periodis portretuli gamosaxulebebi gayinulia, uasako. Tvalebi
TeTri qvisganaa Sesrulebuli, romlis centrSi Savi qva an Savi fisia ganTavsebuli.
reliefsa da kedlis mxatvrobas, romliTac dafarulia didebulTa samarxebi
nawili II - Zveli egvipte 67

da mefeTa sulis mosaxsenebeli taZrebi, Zveli samefos xelovnebaSi gansakuTrebuli


adgili uWiravs. gamosaxulebebi ikveTeboda kedlebze dabali reliefis saxiT da
iRebeboda. dabali reliefi xSirad icvleboda teqnikiT, romelsac ”CakveTili”
ewodeboda. is mogvianebiT gaCnda. CakveTili adgilebi ivseboda saRebaviT ise, rom
reliefi mTlianad iRebda feradi siluetis saxes. aqedan gamomdinare, teqnikuri
TvalsazrisiT arsebobda ori saxis reliefi; Zalian dabali - bareliefi da odnav
CakveTili reliefi an kontrreliefi, Rrmad CaWrili konturiT.
samuSaos win uZRoda zedapiris damuSavebis procesi. Tavdapirvelad kedels
baTqaSiT faravdnen. masze konturuli xaziT dahqondaT kompoziciis siuJeti. Semdeg
avtori iwyebda mWreli instrumentiT an funjiT muSaobas. CakveTili reliefis
Sesrulebisas kedlis zedapiri garSemo xeluxlebeli rCeboda, ris gamoc reliefi
brtyeli gamodioda da ostati konturis SigniT iwyebda gamosaxulebis modelirebas.
reliefi gamoirCeoda sibrtyobriobiT, bareliefi ki odnav scdeboda zedapirs.
avtori uars ambobda perspeqtivaze da SuqCrdilis gamoyenebaze. reliefis Sesrulebis
teqnika wamyvani iyo, Tumca naxatiT ivseboda kompoziciis calkeuli detalebi, amitom,
zogierT SemTxvevaSi, SeRebili reliefi kedlis mxatvrobisgan Zneli gasarCevia.
kedlis mxatvrobaSic ori midgoma arsebobda: mSral zedapirze temperiT
moxatva da amave teqnikiT winaswar momzadebuli CaRrmavebis feradi saRebaviT Sevseba
(magliTad, medumis samarxebi). feri pirobiTi iyo. misi saSualebiT cdilobdnen
gadmoecaT realuri sagnebis mxolod saerTo ieri. iyenebdnen mineralur saRebavebs;
TeTr saRebavs iRebdnen kirqvisagan, wiTels - wiTeli Tixisgan, Savs - naxSirisgan, mwvanes
- gaxexili malaqitisgan, lurjs - kobaltis, spilenZisa da gaxexili lazuritisgan,
yviTels ki - yviTeli Jangmiwisgan.
Zveli samefos xelovnebaSi Camoyalibda reliefisa da Tematuri Sinaarsis kedlis
mxatvrobis ZiriTadi Taviseburebebi, kedelze misi ganlagebis wesi, romelic Semdgom
tradiciuli gaxda sxvadasxva scenis, jgufis, calkeuli kompoziciis gadawyvetisas.
Zveli samefos reliefsa da kedlis mxatvrobas safuZvlad daedo figuris ganlagebis
kanoni, romelic narmeris filidan iRebs saTaves. marTalia, zogjer kanons gverds
uvlidnen, magram amas stilis saerTo xasiaTze gavlena ar mouxdenia. magaliTad,
adamianis Tavs da fexebs gamosaxavdnen profilSi, gaSlil mxrebs - fasSi, Tvalebsac
fasSi, xolo TeZoebs 3/4-iT mobrunebuls (nax.1), sxvadasxva nivTs, magaliTad, magidas
profilSi, masze dadebul WurWels ki - zedxedSi.
samarxebSi ieroglifuri warwerebis, reliefisa da mxatvrobis azrobrivi
erTianoba ormag mniSvnelobas iZens: 1. upasuxos micvalebulis kultis moTxovnebs, 2.
emsaxuros arqiteqturas Tavisi gamomsaxvelobiTi dekoratiuli elementebiT, amitom
moiZebna da gamomuSavda gamomsaxvelobiTi saSualebebis, midgomebis mTeli rigi.
kompoziciaSi centraluri figura yvelgan mefe an didebulia. is yvela danarCenze
maRalia da sxva moZrav figurebTan SedarebiT mSvidi da statikuri. mis aucilebel
atributs warmoadgens kverTxi da Solti - siZlierisa da sidiadis simboloebi.
reliefisa da kedlis mxatvrobis siuJeti ZiriTadad erTia - ama Tu im samarxis
patronis sxvadasxva sagmiro Tavgadasavali. didebulTa samarxis reliefebi
maTi gandidebis scenebs asaxavdnen da avlendnen maTive keTildReobas, amitom
gamosaxulebebi metad portretulia, iseve rogorc mrgval qandakebaSi. mefis
gandidebis scenebSi umetesad asaxulia brZola, gamarjveba, monebisa da nadavlis xelSi
Cagdeba, warmatebuli nadiroba. xSirad faraoni gamosaxulia an rogorc RmerTis Svili,
an rogorc mefe RmerTebs Soris. xSirad gvxvdeba samarxis patronis gamosaxuleba
sadResaswaulo sadilis an kar-midamoSi sameurneo saqmianobis dros, aseve scenebi
saxelosnoebSi, TevzWerisas, mosamsaxureebi ki - sakvebiT xelSi, rac yvelaze sasurveli
iyo “maradiul cxovrebaSi”.
moZraobaSi gamosaxavdnen mxolod mosamsaxureTa, glexTa da mewarmeTa figurebs.
kvlav SenarCunebulia kompoziciis sqematuroba, romlebSic figuraTa erTferovneba
irRveva xelebis, tanis, fexebis moZraobiT. egviptis mtrebi reliefze yovelTvis
damarcxebulni arian, cxovelebi ki - isriT gangmirulni.
Zveli samefos periodis saxviTi xelovnebis saukeTeso nimuSebi, romlebic zemoT
xsenebuli principebis safuZvelze Sesrulda, ZiriTadad qveynis CrdiloeTiT, qalaq
68 nawili II - Zveli egvipte

memfisis saxelosnoebSi Seiqmna.


narmeris fila (nax.2, Zv.w.aR. 3000 w., kairo, egviptis muzeumi) adreuli samefos
periodSi, zeda da qveda egviptis gaerTianebis aRsaniSnavad Seiqmna. 64 sm-is simaRlis
fila moSavo-momwvano fiqlis qvisganaa damzadebuli. erTi da igive Tema, filis orive
mxares xuT sxvadasxva scenaSi meordeba. erTi mxare zolebiT gayofilia or ared. pirvel
areSi faraoni narmeri kverTxs uRerebs mtris meTaurs, ufro zeviT miTiuri Sevardeni
hori lotosze (qveda egviptis simbolo) zis da Tokze gamobmuli damarcxebuli samxreT
egviptis mefis Tavs miarTmevs faraon narmers. es 6000 damarcxebuli mtris piqtogramaa
(raime ambis gadmocema naxatiT). qveda sartyelSi gaqceuli mteria warmodgenili.
meore mxare gayofilia sam ared. zeda sartyelSi gamosaxulia gamarjvebuli
narmeri qveda egviptis gvirgviniT. is miemarTeba damarcxebulebTan, romlebic brZolis
velze TavmokveTilebi wvanan. misi figura ikveTeba sxvebis fonze. Sua sartyelSi
gamosaxuli ori cxoveli, savaraudod, gepardebi, kisrebiT arian gadajaWvulni, rac
zeda da qveda egviptis gaerTianebis da maradiulobis simbolod aRiqmeba. qveda scenaSi
faraoni gamosaxulia alegoriulad - “Zlieri verZis” saxiT, romelic rqebiT angrevs
dasaxlebis Tixis zRudes da CliqebiT Telavs mters.
filis orive mxares, zeda nawilSi faraon narmeris mfarveli, Zroxisyurebiani
qalRmerTis - hatoris gamosaxulebebia warmodgenili.
narmeris fila pirveli faraonebisdroindeli reliefis naTeli magaliTia.
kompozicia filis orive mxares gamomsaxvelobiTi kanonebis gamoyenebaze metyvelebs,
kerZod, filis zedapiris areebad dayofasa da maT Soris siuJeturi scenebis
ganTavsebaze.
Zveli samefos dasawyisis yvelaze adrindeli da kargad SemorCenili
samarxia I I dinastiis xuroTmoZRvris, hesiris, mastaba, romelSic aRmoaCines hesiris
gamosaxulebiani xis panelebi. maTSi SenarCunebulia figuris gamosaxvis Zvel egvipturi
kanoni. reliefi odnav amoburculia. erT-erT panelze gamosaxulia fexze mdgomi
hesiri (nax.3, I I dinastia, Zv.w.aR. XXVII s., kairo, egviptis muzeumi), romelsac xelSi saweri
mowyobilobebi uWiravs - sakalme, qaRaldis gorgali da kverTxi, romlebic mis maRal
Tanamdebobaze miuTiTebs. is warmodgenilia tradiciul pozaSi win wamoweuli marcxena
fexiT. reliefi gamoirCeva mkafio konturiT, detalebis damuSavebiT. hesiris saxe,
misTvis damaxasiaTebeli kexiani cxviriTa da wvrili tuCebiT, udavod portretulia.
meore filaze nadimis dros gamosaxuli hesiri magidas uzis. misi tanadi figura
da Txeli saxe, kexiani cxviriT, xSiri warbebiT Sesrulebulia oqrosfer-yavisfer
ficrebze msubuqi reliefiT. kanis qveS kunTebis moZraoba igrZnoba. ikveTeba energiuli,
Zlieri, Wkviani kacis saxe, mTeli Tavisi individualobiT.
hesiris mastabis kedlebze gvxvdeba adreuli samefos samarxebis msgavsi
moxatuloba. maTze gamosaxulia dawnuli Wilofebi da sxvadasxva daniSnulebis sagnebi,
romlebic egviptelTa warmodgeniT micvalebuls imqveyniur cxovrebaSi gamoadgeboda.
sainteresoa, faraon xeofsis Svilis, rahotepisa da misi colis nofretis
mastaba medumSi. mastabaSi miakvlies rahotepisa da nofretis brwyinvale portretul
qandakebebs (nax.4, Zv.w.aR. XXVI s., kairo, egviptis muzeumi). orive qandakeba gamosaxulia
tradiciul pozaSi. isini sxedan sworkuTxa formis, maRalzurgian taxtze, romelic
qmnis fons da gamoyofs mSvid pozaSi msxdomTa gawonasworebul figurebs. rahotepis
erTi xeli midebuli aqvs mkerdTan, meore ki - muxlebze udevs. nofretis xelebi
mkerdTan gadajvaredinebulia. rahoteps tans ufaravs mokle safari, nofrets acvia
grZeli TeTri kaba, yeli morTuli aqvs mocisfro-momwvano da lurji yelsabamiT. es
ferebi gadmoscemen sardionis, firuzisa da lazurutis qvebs. dedofals Tavs umSvenebs
diadema, romlis Seferiloba aseve Zvirfas qvebs gvagonebs. nofretis saxeze ikveTeba
lamazi, didi, Savi Tvalebi, rahotepis saxeze ki - nuSisebri Tvalebi da wvrili tuCebi,
wvrili ulvaSi da dabali Tma. col-qmris saxeebis gamometyveleba mSvidi, TavSekavebuli
da TiTqos ganyenebulia. maTi inkrustirebuli Tvalebi farTodaa gaxelili, mzera
mimarTulia win da odnav zeviT. es mzera TiTqos maradiul cxovrebasTan Sexvedris
molodinSia. qandakebebi miekuTvneba skulpturaTa im jgufs, romlebsac Zveli
samefos periodSi “cxovrebiseul qandakebas” uwodebdnen. mTlianobaSi orive figura
Zalian portretulia da Zveli samefos portretuli qandakebis saukeTeso nimuSs
nawili II - Zveli egvipte 69

warmoadgens. maT axasiaTebT individualuri niSan-Tvisebebi, sxeulis yvela nawili


gawonasworebulia, rac qandakebebs geometriul formas da statikurobas aniWebs.
rahotepisa da nofretis qandakebebis ganxilvisas vlindeba mrgvali qandakebisTvis
damaxasiaTebeli Semdegi Taviseburebebi: frontaloba, ganzogadeba, gayinuli mzera.
yvela CamoTvlili niSan-TvisebiT xasiaTdeba agreTve memfisSi Sesrulebuli
faraon joseris, xefrenisa da mikerinis portretuli qandakebebi.
kirqvisgan Sesrulebuli joseris qandakeba sakaridan (nax.5, Zv.w.aR. XXVII s., kairo,
egviptis muzeumi) mkacri da sadResaswaulo ieriT gamoirCeva. is zis sworkuTxa formis
taxtze da warmodgenilia sadResaswaulo parikiT, romelzec mosxmuli aqvs samefo
Tavsaburi - klafti. figuris moculobebi ganzogadebulia da monumenturi xasiaTisaa.
qandakeba faraonis Zalauflebas asaxavs.
xefrenis qandakeba (nax.6, Zv.w.aR. XXVII s., kairo, egviptis muzeumi.) aRmoaCines
missave piramidasTan. is erTaderTia im mravalricxovani qandakebebidan, romlebic
xefrenis taZris svetebis win aRmarTuliyvnen da gamosaxavdnen taxtze mjdom faraons.
svetebTan erTad qandakebebi erT mTlianobad aRiqmeboda. zogi Sesrulebuli iyo
doloritisgan, zogic alebastrisa da yviTeli fiqlisgan. xefrenis es qandakeba
doloritisaa. faraonis welSi gamarTuli sxeuli statikuria, mSvidi da didebuli.
figura simetriulia, anu marjvena nawili marcxenis identuria. saxe moklebulia
individualur maxasiaTeblebs, amitom SeuZlebelia msjeloba mis asaksa da xasiaTze.
RmerT Sevarden hors gaSlili aqvs Tavisi frTebi gaRmerTebuli mefis Tavze, rac misi
mfarvelobis niSania.
mas aTleturi sxeuli aqvs. erTmaneTTan midgmuli fexebis erT-erT muxlze
dadebuli marjvena xelis muSti mis Zalauflebaze miuTiTebs. faraoni odnav iRimeba,
rac misi Tvalebis formasac cvlis. figuris brwyinvaled gaprialebuli zedapiri qmnis
SuqCrdilis TamaSs momwvano-moSavo doloritze. es naxevrad adamianis, naxevrad RmerTis
qandakebaa. is taZris (xefrenis sulis mosaxsenebeli taZari gizaSi) arqiteqturas
esadageboda, romelsac gamartivebuli geometriuli formebi, gaprialebuli qvis
zedapiri, svetebis mkacri vertikalebi axasiaTebda.
mikerinis gamosaxuleba (nax.7, Zv.w.aR. XXVI s., kairo, egviptis muzeumi)
sadResaswaulo ierisaa. mas Zlieri tani, mSvidi, momrgvalebuli saxe aqvs. Tavze axuravs
maRali samefo gvirgvini. is dgas qalis or figuras Soris. marjvniv - qalRmerTi
hatoria, marcxniv - misi nomis sagvareulo RvTaeba. faraonis figura centraluria, rac
mis Zlevamosilebaze miuTiTebs. faraonis maRali gvirgvini da win gadadgmuli marcxena
fexi mas gverdze mdgomebze maRla ayenebs da pirvelobaze miuTiTebs. es monacrisfro-
momwvano fiqlis figurebi Zlieri da sicocxliT savsea. isini kargad moCans sworkuTxa
stelis fonze, romelic erTiani qvis blokisganaa Seqmnili. es midgoma - arqiteqturuli
elementis CarTva kompoziciaSi, skulpturul jgufs mkacr organizebulobasa da
monumenturobas aniWebs.
qurum kaperis xis qandakeba sakaras misive samarxidan (nax.8, V dinastia, I I
aTaswleuli, kairo, egviptis muzeumi) gamoirCeva daxvewilobiT. SemTxveviTi ar aris
misi meore saxelwodeba “soflis mamasaxlisi” (arabulad “Seix el beled”), romelic mas
XIX s-Si aRmoCenisas uwodes. qandakeba Zlier waagavda im dros mcxovreb erT adamians,
romlis danaxvisas xalxma wamoiZaxa “es xom Cveni soflis mamasaxlisia”. qandakebaSi
araCveulebrivi gamomxatvelobiTaa warmodgenili msxvili, sqeli saxe, damZimebuli
figura, romelic mniSvnelovan pirovnebas ekuTvnis. figura isea amokveTili, rom
warmoCenilia yvelaze damaxasiaTebeli Tvisebebi. aq vxedavT individualur saxes,
rbili, erTmaneTSi gardamavali xazebiT, mrgvali nikapiT, SedarebiT patara cxviriT,
msxvili tuCebiT da metyveli TvalebiT. sxeuli kargadaa damuSavebuli, gamokveTilia
muceli, msxvili xelebi da mxrebi. gvaocebs qandakebis sadResaswaulo, mediduri poza,
romelic mis maRal socialur mdgomareobaze miuTiTebs da realisturad warmoaCens am
uSno, asakovani, msuqani kacis mrgval formebs.
gansakuTrebiT mniSvnelovania nomis mmarTvelis, didebulTa wris
warmomadgenlis, faraonis gadamweris - kais e.w. “luvris gadamweris” feradi,
fexmorTxmuli figura misive samarxidan (nax.9, V dinastia, I I aTaswleuli, parizi, luvris
muzeumi), is individualobiT gamoirCeva. mkafiodaa gadmocemuli am pirovnebis saxis
70 nawili II - Zveli egvipte

nakvTebi, Tavis forma da monotonur cxovrebas miCveuli adamianis sxeulis modunebuli


kunTebi.
Cven winaSea gabedulad Semoxazuli saxe, misTvis damaxasiaTebeli wvrili,
mWidrod mokumuli didi tuCebiT, gamokveTili Rawvis ZvliT, odnav brtyeli cxviriT.
am saxes acocxleben Tvalebi, romlebic sxvadasxva masalisganaa Seqmnili. brinjaos
konturSi, romelic quTuToebis xazsac qmnis, Cadgmulia alebastris TeTri garsi
da mTis brolis gugebi, brolis qveS Cadgmulia gaprialebuli ebenis xis naWeri,
romelic gugaze mbrwyinavi wertilis STabeWdilebas qmnis. Tvalis aseTi gamosaxva
damaxasiaTebelia Zveli samefos qandakebisTvis da damajereblobas aniWebs mis saxes.
kais Tvalebi, TiTqos mihyvebian mayureblis moZraobas. saxis aseTi damuSavebis garda,
gvaocebs sxeulis damuSavebis detalebic - qoniani, modunebuli mkerdisa da muclis
kunTebi. brwyinvaledaa gadawyvetili xelis grZeli TiTebis, zurgisa da muxlebis
modelireba.
sainteresoa Zveli samefos periodis samarxebSi aRmoCenili mcire zomis
figurebi, romlebic warmogvidgenen mosamsaxureebs raime saqmis keTebis, kerZod,
puris mozelvis, ludis xarSvis (nax.10) dros. aseT qandakebebs atandnen faraons
gardacvalebis Semdeg.
Zveli samefos xanis kedlis mxatvrobis saukeTeso nimuSia snofrus Svilis -
nefermaatisa da misi colis itetis medumis samarxSi aRmoCenili freska. SemorCenil
fragmentze gamosaxulia “batebi balaxze” (nax.11, IV dinastia, Zv.w.aR. XXVII s., kairo,
egviptis muzeumi). konturiT Semoxazulia ara marto figurebi, aramed maTi TiToeuli
frTa. frinvelTa konturi msxvili xaziTaa gamoyofili. bumbulis struqturis
gadmocemisas mxatvari sxvadasxva sisqis xazs iyenebs - zogan Txels, zogan - Zalian
msxvils. Tavi, tani da frinvelebis kudebi saTiTaodaa daferili. naxati dayofilia
areebad. TiToeuli are gaferadebulia Sesabamisi feriT. miuxedavad amisa, igrZnoba
forma da moculoba. mTlianobaSi iqmneba rbili, Tbili feradovani gama, yavisferi,
nacrisferi da wiTel-yviTeli tonebiT. avtori papirusis buCqebis konturisa da
frinvelTa bumbulis gamosaxvisas feris sxvadasxva intensivobas iyenebs da kompozicias
or planad ganaTavsebs - win xatavs batebs, buCqebi ki ukana planze gadaaqvs.
Zveli samefos periodSi ganviTarda saiuveliro saqme da xelosnoba. am dros
iqmneba sxvadasxva saxeobis qvebis - alebastris, steatitis, porfiris, granitis, iaspis
WurWeli, oqros, malaqitis, sardionis, firuzis nakeTobebi (nax.12), xis aveji oqros
inkrustaciiT, spilenZis, brinjaos, Tixis nakeTobebi da sxv.
daskvna. egviptel mxatvars eZaxdnen “sanxs”, romelic “cxovrebis amsaxvels”
niSnavda. mis qmnilebebSi sicocxlisken swrafva igrZnoba. zemoT ganxiluli qandakebebi
warmoadgenen Zveli egviptis realisturi portretis brwyinvale nimuSebs. maTSi
yvelaze kargad aisaxa adreuli da Zveli samefos moqandakeTa Ziebani. TiToeul
maTganSi avtorma gadmosca adamianis individualuri saxe, Tavis formiTa da figuriT.
amasTan erTad, es qandakebebi ar imeoreben sxva adamianis saxes. TiToeulSi asaxulia
mxolod maTTvis damaxasiaTebeli individualoba.
Zveli samefos xanaSi gamoikveTa egvipturi portretuli qandakebis ZiriTadi
stilisturi Taviseburebebi:
a) mSvidi, uZravi, didebuli pozebi, romlebic gamoxataven “maradiulTan
wardgenis sadResaswaulo” ideas;
b) saxeebi uemocio, amqveyniuri vnebebisgan daclili, gamomxatveli da
individualuri nakvTebiT idealizebuli sxeuli;
g) qandakebis msgavseba naturasTan, miRweuli Tvalebis inkrustaciiT;
d) qandakebis yvela nawilis simetriuloba;
e) plastikis formaTa monumenturoba, miRweuli TavSekavebuli SeferilobiT;
v) qandakebis proporciebis erTgvari simZime da Sekruloba, gverdebisa da
ukana nawilebis damuSavebaSi sibrtyobrioba, rac imdroindeli epoqis arqiteqturul
formebTan da proporciebTan mWidro kavSirze miuTiTebda.
Zveli samefos periodSi Warbobs reliefi, romlisTvisac aseve damaxasiaTebelia
sibrtyobrioba. kedlis mxatvroba jer ar aris srulad ganviTarebuli. Tumca, reliefsa
da kedlis mxatvrobis nimuSebis gamosaxvisas kanonizebul formas avtori aRwevs ara
nawili II - Zveli egvipte 71

marto siluetiTa da plastikurobiT, aramed calkeuli figurebisa da ieroglifebis


feradovani gaformebiTac. amgvarad, myardeba kavSiri reliefis kompoziciebsa da
ieroglifebs Soris. egviptur reliefsa da kedlis mxatvrobas axasiaTebs sami ZiriTadi
niSan-Tviseba:
1. adamianis sxeulis pirobiTi gamosaxva: mxrebi fasSi, Tavi da fexebi profilSi,
TeZoebi 3/4-Si;
2. faraonis an didebulis figura sxva figurebs zomiT aRemateba.
3. sibrtyis areebad dayofa, gamosaxulebebis ganTavseba sartylebad.
4. perspeqtivis arqona - ukan mdgar figurebs zeda rigSi aTavsebdnen.


72 nawili II - Zveli egvipte

3 4

1. egvipturi qandakebis gamosaxvis kanonikuri 7. mikerinis gamosaxuleba mikerinis


sqemiT warmodgenili figura piramididan
2. narmeris fila (kairo, egviptis muzeumi) 8. qurumi kaperi, memfisi (kairo, egviptis
3. hesiris reliefi misive mastabidan, sakara muzeumi)
4. rahotepisa da nofretis qandakebebi (kairo, 9. gadamweri kai (parizi, luvris muzeumi)
egviptis muzeumi) 10. qalis qandakeba sakaridan
5. joseris qandakeba missave piramididan, sakara 11. batebi balaxze, medumis samarxi (kairo,
6. xefrenis qandakeba missave piramididan egviptis muzeumi)
12. egvipturi samkauli
nawili II - Zveli egvipte 73

5 6 7

8 12 10

11
74 nawili II - Zveli egvipte

Tavi IV. Zveli egviptis Sua samefos periodis arqiteqtura


(Zv.w.aR. XXI-XVIII ss., XI-XII dinastiebi)

istoria. Zveli egviptis Sua samefo moicavda 300-wlian periods - XXI s-idan (Zv.w.aR.
2070 wlidan) hiqsosebis Semosevamde Zv.w.aR. XVII s-mde (Zv.w.aR. 1785 w-mde). Zveli samefos
bolo periodSi egviptis samefo yovelmxriv sagrZnoblad daqveiTda. am periodis
faraonebis mier warmoebulma mSeneblobebma amowura qveynis resursebi. soflis
meurneobas mowyvetili xalxi piramidebs aSenebda, es ki uaryofiTad aisaxa qveynis
ekonomikis ganviTarebaze, rasac misi daqveiTeba mohyva. Sua samefos win uZRoda Siga
areulobis xangrZlivi ”pirveli gardamavali periodi”. Zveli samefos dasasruls sul
ufro Zlierdeboda adgilobriv didebulTa wre. nomarqosebis Zalaufleba izrdeboda.
isini xSirad upirispirdebodnen didebulebs da TviT faraonsac ki. sabolood,
Zv.w.aR. 2400 w. egviptis erTiani saxelmwifo daiSala da faraonis Zalauflebisgan
damoukidebel mcire raionebad daiyo. es TiTqmis sami saukune gagrZelda, VII-X
dinastiebis periodebSi (Zv.w.aR. XXII-XXI ss); VI dinastiis bolo faraoni iyo piopi I . mis
Semdeg egviptes marTavda VII dinastia, romlis drosac, istorikos maneTonis aRweriT,
70 dReSi Seicvala 70 mefe. memfisidan warmomdgar VII dinastias didxans ar umefia. IX da
X dinastiis mefeebi, romlebic heliopolisidan iyvnen, Seecadnen qveynis gamTlianebas.
marTalia, daiqvemdebares qveynis didi nawili, magram saboloo gaerTianeba mainc
ver moaxerxes, radgan nomarqosebi kvlav ganagrZobdnen aqtiur brZolas TavianTi
damoukideblobisTvis.
Zv.w.aR. XXI s. dasawyisSi isev daiwyo brZola egviptis gaerTianebisTvis. erTmaneTs
kvlav daupirispirda zeda da qveda egvipte. herakliopolissa da Tebes Soris mimdinare
mwvave brZola Tebes gamarjvebiT dasrulda. Tebelma faraonebma SemoierTes samxreTi
egvipte. saboloo gaerTianeba moxda XI dinastiis meoTxe faraonis, menTuhotep I-is
dros. am periodis erT-erT reliefze sainteresodaa warmodgenili faraonis mtrebis
- libielebis, nubielebis, aziis mcxovreblebisa da egvipteli herakliopolisis
mefis gamosaxulebebi. maTze gamarjvebam Tebelebs saSualeba misca SeeqmnaT Zlieri
centralizebuli saxelmwifo, romlis dedaqalaqi gaxda Tebe.
Sua samefosTvis damaxasiaTebelia dabali fenis gaZlierebac. isini mdgomareobas
TviTon iqmnidnen da ”mcireebad” - nejesebad iwodebodnen. zogierT maTgans didi
qonebac ki hqonda. isini, iseve rogorc maRali sazogadoebis warmomadgenlebi,
iSenebdnen samarxebs, romlis kedlebs faravdnen naxatebiTa da reliefebiT. nejesebs
sapatio adgili ekavaT XII dinastiis faraonebis drosac (Zv.w.aR. I aTaswleulis pirveli
saukuneebi - XX-XVII ss.).
XII dinastiis periodSi gaizarda sairigacio samuSaoebi. Zveli dambebisa da arxebis
aRdgenasTan erTad Sendeboda axlebi. CrdiloeTiT, faiumis raionSi, amoaSres Waobebi
da isini nayofier miwebad aqcies. aq Seiqmna wyalsacavi, romelsac berZnebma meridis
zRva uwodes. is specialuri arxiT uerTdeboda niloss, saidanac wyali wyalsacavSi
gadadioda da mas sarwyavad iyenebdnen.
egviptis daSlis periodma garkveuli zegavlena moaxdina mSeneblobis xasiaTze.
arsebuli materialuri SesaZleblobebi ar iZleoda saSualebas, Seqmniliyo iseTi
monumenturi nagebobebi, rogoric iyo xeofsis piramida, xefrenis sulis mosaxsenebeli
taZari an V dinastiis mzis taZrebi. garda amisa, mSeneblobaSi qva Secvala aramdgradma
masalam - alizma. granits mxolod Siga da gare mopirkeTebisTvis iyenebdnen.
Sua samefos periodSi grZeldeboda mxolod mcire zomis piramidebis da maTTan
arsebuli sulis mosaxsenebeli taZrebis mSenebloba, romelTa roli mniSvnelovnad
gaizarda. am periodSi Camoyalibda garkveuli rigi arqiteqturuli formebisa da
kompoziciuri midgomebisa, romlebsac ufro aqtiurad iyenebdnen axali samefos
periodSi. magaliTad, ormagi koSkis formis karibWe (piloni), svetebiani darbazis
(hipostiluri darbazi) Sua nawilis simaRleSi aweva e.w. Senobis bazilikuri Wrili, rac
doneTa sxvaobaSi fanjrebis amoWris saSualebas iZleoda. Sua samefos nagebobebs aseve
axasiaTebda nagebobis fasadis mxares gamotanili svetnari. am dros ukve gamoiyeneboda
”hatoruli” kapiteli (nax.1), romelic ufro srulyofili gaxda gviandel egvipteSi.
svets hqonda qalis stilizebuli musikaluri sakravis - sistras forma. is Sedgeboda
nawili II - Zveli egvipte 75

RerZisgan, romelic Seesabameboda am instrumentis saxelurs, xolo maRali kapiteli ki


Zroxisyurebiani qalRmerTis - hatoris gamosaxulebas.
Sua samefos adreuli periodis sasaxleebma da sairigacio nagebobebma Cvenamde
ver moaRwia, amitom maTze msjeloba Znelia. maT Sesaxeb mogviTxroben im drois teqstebi,
herodotesa (Zv.w.aR. V s.) da strabonis (ax.w.aR. I s.) Canawerebi. Sua samefos ayvavebis
periodidan (XII dinastia) ki Cvenamde moaRwia sxvadasxva daniSnulebis nagebobebma:
taZrebma, sacxovreblebma, samarxebma, obeliskebma, cixe-simagreebma.
Sua samefos nagebobebi xasiaTdeba Siga sivrceebis damuSavebiT, nagebobaTa
sigrZis gazrdiT, Senobis Siga da gare morTulobaSi svetis rolis gaZlierebiT. yvela
es Tavisebureba SemdgomSi ganviTarda axali samefos arqiteqturaSi.
taZari. am periodSi gaizarda sulis mosaxsenebeli taZrebis mSeneblobis masStabi
da iq ganTavsebuli faraonis qandakebebis raodenoba, rac gamowveuli iyo im droisTvis
faraonis gandidebiT, xolo sikvdilis Semdeg gaRmerTebuli faraonis kultis
sayovelTao kultTan gaigivebiT. egviptis TiToeul noms mefis sulis mosaxsenebel
taZarSi Tavisi samlocvelo unda hqonoda, romelic am kults emsaxureboda. Tu Zveli
samefos periodSi piramida dominanti iyo, axla is warmoadgenda taZris nawils, xolo
taZris wina nawils svetebiani portiki qmnida.
samarxi. am periodis didebulTa samarxia sworkuTxa formis, 15 m. sigrZis
mastaba, romelic 10-12 m. simaRlis piramidiT bolovdeba. Siga kameras cru kamarovani
gadaxurva aqvs. zog SemTxvevaSi mastabas piramidisgan gamoyofda brtyeli gadaxurva.
am dros piramidis cru kamaras ganmtvirTavi konstruqciis funqcia hqonda. Tu Zvel
samefoSi samarxebs faraonTa gansasveneblis garSemo agebdnen, Sua samefoSi isini ukve
nomarqosebis kuTvnil miwebze gvxvdeba. XI dinastiis adgilobrivi aristokratia da
qurumebi kldeSi nakveT samarxebs iSenebdnen, rac Semdgom gaimeores didebulebma da
nomarqosebmac.
aseT samarxTa ricxvs miekuTvneba maRla, kldeSi nakveTi beni-hasanis samarxebi,
romelTa saTavsebi, Zveli samefosgan gansxvavebiT, gadaiqcnen Ria, intimur
saTavsebad. samarxis fasadze gaCnda SeRebili or (nax.2), sam da eqvssvetiani portikebi.
Tavdapirvelad svetebi Senobis SigniT idgmeboda. maT hqondaT protodoriuli
an konad Sekruli lotosis kapitelebi (nax.3). nagebobaTa mcire zomebi masStabiT
adamianis zomas uaxlovdeba. portikis Semdeg mdebare mcire, oTxkuTxa darbazi or
rigad ganlagebuli svetebiT iyofa sam navad. zogjer Sua navi ufro maRalia, rac
sacxovrebeli saxlis arqiteqturul formas asaxavs. zogierTi samarxis Weri ki kolofa
kamariTaa gadaxuruli, romelsac iWers svetebis Tavze gamavali arqitravi.
XII dinastiis faraonTa samarxebs hqonda tradiciuli piramidis forma da Zveli
samefosgan gansxvavebuli konstruqciuli gadawyveta. am periodSi saxsrebis uqonlobis
gamo did piramidebs ver aSenebdnen. samarxis safuZvels qmnida rva kirqvis filis
kapitaluri kedeli, romelic varskvlaviseburad iSleboda centrisken. warmoqmnili
nawilebi gadatixruli iyo ganivi kadlebiT da ivseboda RorRiTa da aguriT. samarxis
gaZarcvisgan dasacavad piramidis Siga nawils rTuli da CaxlarTuli gegmis mixedviT,
anu labirinTis msgavsad agebdnen.
meridis tbasTan, dRevandel sofel havarasTan (faiumis oazisTan), amenemhet I I -m
aago arqiteqturuli kompleqsi, romelic moicavda aguris piramidasa da uzarmazar,
72000 m2 farTis mqone kirqvis filebiT mopirkeTebul sulis mosaxsenebl taZars. is
emijneboda piramidas aRmosavleTis mxridan. piramidis samarxi kamera sakmaod kargad
iyo daculi, magram mogvianebiT mainc gaiZarcva. sulis mosaxsenebeli taZrisgan
dResdReobiT nangrevebiRaa SemorCenili. nageboba jer kidev arsebobda ax.w.aR. V-VI
ss-ebSi. mogvianebiT is qvis samtexlod gamoiyenes. masze aRfrTovanebiT hyvebodnen:
herodote, straboni, pliniusi. amenemhet I I-is sataxto saxel - nimaatras (berZnulad
”labira”) mixedviT berZnebma mas labirinTi uwodes. taZar-labirinTSi arsebobda 12
daxuruli darbazi, romelTa portalebi erTmaneTis pirispir ganeTavsebinaT. maT
saerTo saTavsi aerTianebda. garedan ki - saerTo kedeli gasdevda. mosasvenebeli
saTavsebi or rigad iyo ganTavsebuli. sul yofila 3000 oTaxi - 1500 zeda doneze, xolo
1500 - miwis qveS. herodotes aRweriT, aq naxavdiT svetebian darbazebs, mixveul-moxveul
derefnebs, sxvadasxva daniSnulebis oTaxebs, Ria ezoebs. strabonis aRweriT, sul 27
76 nawili II - Zveli egvipte

ezo iyo. labirinTSi ucxo adamianisTvis gzis gakvleva siZneles warmoadgenda. is Zalian
gansxvavdeboda am periodis sxva nagebobebisgan, amitom mecnierebi varaudoben, rom is
an sulis mosaxsenebeli taZari, an sasaxle, an administraciuli Senoba unda yofiliyo,
zogi Tvlis, rom is yvela funqcias iTavsebda.
obeliskis (nax.4) formas samyaros Semqmnelis, mzis RmerTis, atumis, kults
ukavSireben, romelic, pliniusis azriT, ”gaqvavebul mzis sxivs” warmoadgens. obeliskis
wveri piramidiT bolovdeba da moiazreba, rogorc miwaze dacemuli sxivi. Sua da axali
samefos obeliskebs yovelTvis monoliTuri granitis erTiani blokisgan amzadebdnen
(magaliTad, amenemhet I I-is obeliski), wvers ki faravdnen mooqruli brinjaos an oqrosa
da vercxlis nareviT. Sua samefos periodSi obeliskma Tavisi funqcia (mzis kulti)
SeinarCuna, magram kompoziciaSi dakarga dominirebuli mniSvneloba. Seicvala misi
proporciebic, romlebic ufro dagrZelda. simaRle zogjer 54 m-s aRwevda. obeliskebs
dgamdnen taZris Sesasvlelis orive mxares.
am periodis obeliskebi TiTqmis ar SemorCa. erT-erTi maTgania dRes ararsebuli
qalaq heliopolisis adgilas aRmarTuli senusert I-is 30 m. simaRlis, vardisferi
granitis obeliski, romlis ukan Tavis droze “ras” taZari idga.
sacxovrebeli saxlis tipze msjeloba misi ararsebobis gamo rTulia, Tumca
SemorCa sarkofagebze darCenili gamosaxulebebi da samarxebSi napovni saxlis
modelebi (nax.5). egviptelebis warmodgeniT, es modelebi imqveyniur cxovrebaSi
unda gadaqceuliyvnen namdvil saxlebad, xolo maTze gamosaxuli monebi unda
gacocxlebuliyvnen da gaegrZelebinaT msaxureba iseve, rogorc amas akeTebdnen
sicocxleSi. sacxovrebeli saxlic alizisgan igeboda, magram gvxvdeba SeZlebuli
fenis warmomadgenelTa xisgan nagebi saxlebic. yvelaze kargad sacxovrebel saxlze da
dasaxlebis tipze SeiZleba vimsjeloT qalaq kaxunis magaliTze, xolo menTuhotepTa
sulis mosaxsenebeli taZari deir-el-baharSi warmodgenas gviqmnis am periodis samarxis
tipze.

IV-1 qalaqi kaxuni
(Zv.w.aR. II aTaswleuli, XII dinastia)

faiumis oazisTan axlos Zv.w.aR. I aTaswleulis pirvel saukuneebSi XII dinastiis


faraonma senusert I -m aaSena didi, e.w. ”piramiduli qalaqi”, hetxetep-senuserti, anu
kaxuni (axlomdebare arabuli dasaxlebis Tanamedrove saxelwodeba) da didi sairigacio
samuSaoebi gaswia faiumis asaTviseblad. kaxuni ganlagda faraonis piramidis axlos da
Tavdapirvelad gankuTvnili iyo amave piramidis mSeneblebisTvis. Semdgom faraonma
Tavisi rezidencia aq gadmoitana (nax.6).
kaxuni gamoirCeva egviptis sxva, xangrZlivi drois ganmavlobaSi agebuli
dasaxlebebisgan imiT, rom is mcire droSi aSenda erTiani gegmis mixedviT. es iyo
regularuli dagegmarebis pirveli mcdeloba. kompleqsi saSualebas iZleva gaviazroT
egviptis sxva qalaqebis dagegmarebis principi. qalaqi mkacrad iyofoda kvartalebad,
socialuri da qonebrivi Tanasworobis principis mixedviT, kerZod, sasaxle, SeZlebuli
fenis didi mamulebi, xelosanTa saxlebi da maTgan kedliT gamoyofili mSenebel-
muSaTa qoxi-saxlebi. qalaqma as welze nakleb xans iarseba, Semdeg is miutovebiaT, ris
gamoc udabnos qviSas daufaravs. swored amitom moxerxda misi nangrevebis mixedviT
dagegmarebis principis dadgena. mSeneblobisTvis gamoyenebul ZiriTad samSeneblo
masalas warmoadgenda gamouwvavi aguri - alizi.
qalaqs ekava 10 ha. farTobi (260X380 m.) da garSemortymuli iyo aguris kedliT.
kedels hqonda ori karibWe: samxreT-dasavleTiT da Crdilo-aRmosavleTiT. qalaqis
nawilebi, sadac am SesasvlelebiT Sediodnen, ar ukavSirdeboda erTmaneTs, maT yofda
didi yru aguris kedeli. qalaqis mcire nawils ekava SedarebiT mcire farTobi - 100X260
m. da gankuTvnili iyo mSeneblebisa da xelosnebisTvis. aq ganlagebuli daaxloebiT
250 Tixis qoxi, ise iyo aSenebuli, rom ors erTi saerTo kedeli hqonda. mSeneblebi
cxovrobdnen saxlebSi, romlebic imdenad mcire iyo, rom mxolod dasaZineblad
gamodgeboda. samxreTidan CrdiloeTisken miemarTeboda 8-9 m. siganis mTavari quCa. mis
perpendikularulad ki - Cixebi, Sesaxvevebi, romlebzec saxlebis fasadebi gamodioda.
nawili II - Zveli egvipte 77

mSenebelTa, an savaraudod, monaTa kvartalebi ar ukavSirdeboda qalaqis sxva nawilebs.


mSeneblebs SeeZloT gasvla mxolod samarxebis mSeneblobis adgilTan, romelic
mdebareobda qalaqis sazRvrebs gareT.
qalaqis meore nawili aseve iyofoda kvartalebad. qalaqis karibWidan iwyeboda
da aRmosavleTidan dasavleTisken miemarTeboda 280 m. sigrZis swori quCa, romlis Sua
nawilis mTel sigrZeze mowyobili iyo wyalgamyvani. quCis orive mxares ganlagebuli
didi farTobis mqone nakveTebi, savaraudod, mefesa da didebulebs ekuTvnoda.
sayuradReboa, rom am kvartalis mTeli farTobi mxolod 10-11 kar-midamos ekava.
mTavari quCis bolos, mis marjvniv, cota amaRlebul adgilas idga mefis sasaxle,
yoveli mxridan garSemortymuli sqeli aguris kedliT (dRes sasaxle mTlianad
dangreulia). Tavisufal mosaxleTa saxlebis fasadis sigrZe 7-10 m. iyo. kedliT
garSemortymuli saxlis wina ezos emijneboda Ria saTavsi, romlis brtyel gadaxurvas
mrgvali xis svetebi iWerda. zogjer is kolofa kamariTac ixureboda.
kaxunSi SemorCenilia senusert I -is karis erT-erTi didebulis saxlis
saZirkveli, romelic agebuli iyo mefis sasaxlis gverdiT mdebare nakveTze (nax.7). saxls
quCisagan gamoyofda Tixis yru kedeli. viwro Sesasvleli kari mdebareobda darajis
saTavsis win. aqedan gareTa kedlis gaswvrivi, Ria derefniT moxvdebodiT sameurneo
saTavsebSi, meore Ria derefniT ki - sacxovrebel oTaxebSi, romlebic ori - qalisa da
kacis nawilebisgan Sedgeboda. maT erTmaneTisgan yofda didi Ria ezo. ezos samxreTi
kedlis gaswvriv miemarTeboda galerea, romlis saxuravi, savaraudod, eyrdnoboda xis
svetebs. am galereis mxares gamodioda sacxovrebeli oTaxebi. centraluri, yvelaze
farTo saTavsis brtyeli Weri, eyrdnoboda oTx Tavisuflad mdgom svets. qalebis
sacxovrebeli nawilis centralur sivrces qmnida svetebze mdgari Ria galereiT
garSemortymuli kvadratuli ezo. brtyel saxuravze mTavari ezos CrdiloeT nawilSi
ganlagebuli kibiT adiodnen.
saxlis mTeli gegmarebisTvis damaxasiaTebelia quCis sivrcisgan gamoyofa,
Caketva saTavsSi, romelic nakveTis centrs warmoadgenda da ixsneboda mxolod
CrdiloeTisken orientirebuli ezos mxares. cxeli egvipturi mze aiZulebda xalxs,
gagrilebuliyo galereebisa da CrdiloeTisken mimarTuli saTavsebis CrdilSi.
Siga saTavsebis kedlebi, Cveulebriv, SeTeTrebuli da moxatuli iyo, iatakebi ki
- Tixatkepnili. aseTi sacxovreblis Siga sivrceze araferia cnobili, magram senusert
I-is droindel avtobiografiul moTxrobaSi ”sinuhetis moTxroba”, naxsenebia erT-
erTi mefiswulis saxlSi mowyobili auzi.
sagrZnobia kontrasti muSaTa da didebulTa sacxovreblebs Soris. es
calkeuli Senobebis muSaTa da didebulTa kvartalebis dagegmarebaSi vlindeba. isini
erTmaneTisgan yru kedliT gamoiyofa. gansakuTrebul yuradRebas iqcevs siviwrove,
mSrali arqiteqtura, dagegmarebis mkacri sqematuroba da mSenebelTa kvartalis
ganaSenianebis erTferovneba. aq ori-sami oTaxia, xolo mdidrebis nawilSi - sxvadasxva
daniSnulebis saTavsebi: oTaxebi, portikebi, Ria ezoebi da a.S., Tumca, es saxlebic
gamoirCeva erTferovnebiT, radgan kaxuni erT-erTi pirveli qalaqia, romelic axali
dagegmarebiTi principis mixedviT aSenda. dRes misgan mxolod nangrevebia SemorCenili
(nax.8).
garda kaxunisa, Sua samefos periodSi gaizarda da gafarTovda sxva adreuli
qalaqebic: onu, memfisi, tanisi, abidosi, gebti, xmuni da sxv.
78 nawili II - Zveli egvipte

2 3

1 7

b
8
1. hatoruli sveti
d 2. beni-hasanis samarxis orsvetiani portiki.
3. saTavsi daxuruli lotosis kapitelebiani
g svetebiT, beni-hasani
4. obeliski
5. qalaq kaxunis sacxovrebeli saxlis
gamosauleba sarkofagze
aAKB
6. qalaq kaxunis gegma (a.muSaTa kvartali,
b. didebulTa kvartali, g. sasaxle,
d. didebulis saxli)
7. didebulis sacxovrebeli saxli qalaq
kaxunSi
6 8. qalaq kaxunis dRevandeli saxe
nawili II - Zveli egvipte 79

IV-2 menTuhotep I-is sulis mosaxsenebeli taZari deir-el-baharSi


(Zv.w.aR. XXI s., XI dinastia)

Sua samefos I naxevris monumenturi xuroTmoZRvrebis mniSvnelovan nagebobaTa


ricxvs miekuTvneba XI dinastiis (Zv.w.aR. 2060-2010 ww.) damaarseblis menTuhotep
I-is (saxeli niSnavs ”RmerTi montu kmayofilia”) samarxi deir-el-baharSi. taZris
mSenebloba daiwyo TebesTan axlos, nilosis dasavleT napirze (nax.1, mopirdapire
mxares, mdinaris aRmosavleT napirze mdebareobda misi sasaxle). naxevrad kldeSi
nakveTi taZris kompoziciaSi gaerTianda samarxis ori tipi, ori tradicia: piramidis
mSeneblobis Zveli - memfisuri tradicia da kldis siRrmeSi damarxvis adgilobrivi
- Tebes wesi. landSaftTan morgebis aucileblobam (moyviTalo-moyavisfro kldiT
garSemortymuli dablobi) gansazRvra ansamblis calkeuli nawilebis gaerTianeba.
Zveli samefos Sesasvleli darbazi aq Ria portiki gaxda, romelic warmoadgenda
hipostiluri darbazis safuZvels. mis Tavze aRimarTa piramida da mTelma nagebobam
safexuriani piramidis saxe miiRo, oRond joseris piramidaze gacilebiT ufro
garTulebuli saxisa. is ganviTarda grZivi kompoziciuri RerZis gaswvriv, rac Semdgom,
axali samefos periodSi, arqiteqturis damaxasiaTebeli niSani gaxda (nax.2).
qveviT, dablobSi, iq, sadac nilosis wyali aRwevda, idga mcire zomis taZari, anu
propilea. aqedan zeviT, sulis mosaxsenebeli taZrisken adioda 1200 m. sigrZisa da 33
m. siganis, TeTri kiris kedliT garSemortymuli gza, romlis orive mxares darguli
iyo kviparosis xeebi da faraonis SeRebili qandakebebi idga. gza midioda masiuri
kedlisken, romelic gars ertya did saparado ezos (nax.3). am kedlidan ezos siRrmisken
miemarTeboda xeivani, romlis orive mxares aseve faraonis kolosaluri qandakebebi
idga. xeivani uSualod taZramde midioda. orsafexuriani terasisgan Semdgari taZris
proporciebi ”damjdaria”, magram amave dros metad STambeWdavi, Tavisi lakonuri,
TavSekavebuli arqiteqturuli moculobis gamo. is iyo erTgvari gardamavali etapi,
romlidanac ganviTarda axali samefos sataZro arqiteqtura.
taZris kompleqsis wina nawils, mis aRmosavleTis mxares, qmnida mravalsvetiani
darbazi, romlis win mdebareobda Ria portiki, or rigad ganlagebuli svetebiT.
portikis granitis svetebze yviTeli (pirveli rigis) da lurji (meore rigis) feris
ieroglifebiT faraonis saxeli aRiniSneboda. kirqvis filebiT mopirkeTebuli
portikis kedlebi dafaruli iyo feradi reliefebiT, romlebic asaxavdnen mefis
nadirobisa da samxedro gmirobis scenebs.
portikis Sua nawils wyvetda pandusi (nax.4), romelsac orive mxares sikimoris
nargavebi gasdevda da ori wyalsacavi hqonda, rac gaTxrebma daadastura. pandusi
adioda meore doneze, qviSaqvisgan gamokveTil, or rigad ganlagebul, oTxkuTxa
svetebiT Seqmnil portikTan - Ria galereasTan. es svetebi pirveli portikis svetebze
cota maRali iyo. maTze amokveTili reliefebi Seasrules moqandakeebma irtisenma da
misma Svilma senusertma. galerea sami mxridan gars ertymoda did oTxkuTxa darbazs
(hipostiluri darbazi), sadac xvdebodnen portikis aRmosavleTis mxares mdebare
Sesasvleli karidan. darbazis Weri eyrdnoboda 140 svets. darbazis SuaSi, Ria terasaze
ganTavsebuliyo qvis blokebisgan agebuli 20X20 m-is zomis piramida.
taZris dasavleTiT, uportiko kedlis ukan, iwyeboda Ria kvadratuli svetebiani
ezo, romelic nawilobriv kldeSi iyo SeWrili. ezos Semdeg mdebare meore, hipostiluri
darbazi eyrdnoboda 80 svets da naTdeboda mxolod wina mxridan. aqedan moxvedra
SeiZleboda uSualod kldis SigniT, darbazis qveS gamokveTil samarx kameraSi, romelsac
reliefebiT dafaruli naosi da sakurTxeveli hqonda. TviT klde, romelSic samarxi
ganTavsda, piramidis formisa iyo. amgvarad, faraonis mumia ganisvenebda bunebrivad
Seqmnil piramidaSi. sainteresoa, rom samarxi ar ukavSirdeboda uSualod piramidas,
magram Zveli samefos droidan SemorCenili principi, faraonis mumiis Senaxva piramidis
formaSi, SenarCunda - mis daniSnulebas asrulebda klde samarxis Tavze. piramidam am
SemTxvevaSi dakarga Tavisi funqcia, magram, miuxedavad amisa, is faraonis siZlieris
simbolod moiazreba. kompleqsis es nawilebi, iseve rogorc pirveli darbazis
portikebi, Tebeli nomarqosebis kldis samarxebis elementebiT xasiaTdeboda.
SigniT mdebare samarx ”piramidamde” midioda derefani, romelSic arqeologebma
80 nawili II - Zveli egvipte

aRmoaCines menTuhotep I-is sataxto qandakeba. mas ecva tradiciuli ”heb-sedis”


sadResaswaulo tansacmeli da mumiasaviT iyo Sexveuli. mecnierebi varaudoben, rom
es faraonis simboluri samarxi e.w. ”osirisis saflavia”, romelic osirisis aRdgomis
kults ukavSirdeba. kldovani samarxis dasavleT nawilSi, Ria ezos iatakis qveviT
da mis sazRvrebs gareT, napovnia 6 patara samarxi sarkofagebiT, savaraudod, mefis
colebisa da Svilebisa. maTi sulis mosaxsenebeli samlocveloebi svetebiani darbazis
dasavleTiTaa. samarxebi taZris sxvadasxva nawilSic aRmoCnda.
menTuhotep I-is samarxi arqiteqturuli ansambli TavisTavad unikaluria da
gansxvavebulia yvela sxva samarxebisgan. Zalian sainteresoa misi arqiteqturuli
kompozicia (nax.5). is Sedgeba mkacrad gansazRvruli nawilebisgan: wina
mravalsarTuliani piramidisa da ukan mdebare erTsarTuliani ezosgan. nagebobis wina
nawilis mravalsarTulianoba uCveuloa egviptisTvis da gamonakliss warmoadgens.
Senobebi ganlagebulia sxvadasxva simaRleze da maTi aRqmisTvis saWiroa mnaxvelis
TandaTanobiTi gadaadgileba, romlis drosac taZari aRiqmeba sxvadasxva rakursiT.
taZris ZiriTadi nawili piramidiTa da portikebiT gaTvlilia sxvadasxva mxridan
aRsaqmelad, ise rogorc gizis ansamblSi, oRond aq igrZnoba avtoris swrafva mTavari
fasadis gamoyofisken. Senobis wina nawilTan midgmulia portiki, romelic gansazRvravs
SenobasTan misvlis mimarTulebas da aZlierebs fasadze aqcents. mogvianebiT axali
samefos taZrebSi ufro mkveTrad gamovlinda Senobis frontaluri ganlageba.
menTuhotepis taZars, wina periodis samarxebis msgavsad, ar aqvs yru kedeli.
mravalsarTuliani piramida svetnaris wyalobiT gaxsnilia yvela mxridan da Serwymulia
sivrcesTan. mTeli yuradReba gadatanilia gareTa moculobisa da fasadis agebaze.
marTalia, interieris roli gazrdilia, magram eqsterieri mainc umniSvnelovanesia.
is erTian mTlian kompozicias qmnis, rac interierSi ar SeimCneva. taZris wina nawilis
ZiriTadi elementia mastaba, dagvirgvinebuli piramidiT. hipostilur darbazSi
SeWrili mastaba mas svetnariT SemosazRvrul derefnad aqcevs. taZris ukana nawili,
svetnariTa da Siga ezoTi, winisgan damoukidebelia da Sedgeba grZivi RerZis garSemo
ganlagebuli, erTmaneTisgan yru kedlebiT gamoyofili saTavsebisgan, romlebsac
mcire zomis RerZs acdenili karebebi aqvs.
Zveli samefos taZrebisgan gansxvavebiT Sua samefos taZari zomaSi iklebs da
kompleqsis arqiteqturuli kompozicia rTuldeba. Zvel samefoSi ar arsebobda iseTi
nageboba, romelSic portiki arqiteqturuli gadawyvetis ZiriTad motivs qmnida.
swored es ganansxvavebda mas Sua samefos arqiteqturisgan. dRes taZris umetesi nawili
dangreulia (nax.6).
XII dinastiis samarxi. menTuhotep I-is taZars didi mniSvneloba hqonda egviptis
xuroTmoZRvrebis istoriaSi, magram mas XII dinastiis faraonebis mier agebul
ansamblebze gavlena ar mouxdenia. isini kvlav aSenebdnen Zveli samefos arqiteqturis
tradiciebiT. XII dinastiis faraonTa samarxebs hqonda piramidis tradiciuli forma,
magram maTi zomebi bevrad mcire iyo. samSeneblo masala - qva Seicvala aliziT. aseT
samarxTa ricxvs miekuTvneba sakaras samxreT nawilSi, daSurTan (amenemhet I,senusert
I I), liStTan (amenemhet I), kaxunSi (senusert I ) da faiumis oazisSi (amenemhet I I) agebuli
piramidebi.
samarxi kompleqsis dagegmarebis sqema ucvleli rCeba: qveda taZari, aRmavali
gza, samarxi-taZari, piramida da Tanamgzavri piramidebi.
samarxis kuTxeebs aerTebdnen kedliT, fundamentis diagonalze agebdnen qvis
tixrebs, romlebTanac orive mxridan damreci kuTxiT aSenebdnen qvis kedlebs. aseT
karkass avsebdnen Zveli samefos samarxebidan motanili qviT, garedan piramidas
apirkeTebdnen kargad gaTlili kirqvis filebiT. piramidis Siga saTavsebis, derefnebis
sistema daxlarTuli iyo da emsgavseboda labirinTs. gaCnda axali Sexedulebebi
imqveyniur cxovrebaze. micvalebulis suli axla, egviptelebis warmodgeniT pirdapir
caSi ki ar mkvidrdeboda, aramed osirisis samflobeloSi rTuli, winaaRmdegobebiT
savse gziT midioda. wina darbazSi dgamdnen faraonis qandakebas osirisis garegnobiT
e.w. osirisisebri qandakeba. faraonis qandakebebi aseve idga ezos garSemo, svetebis
winac, xolo kedlebs ki reliefuri gamosaxulebebi amkobda.
piramidis Semdgomi bedi. Sua samefos periodSi piramidebi jer kidev Sendeboda.
nawili II - Zveli egvipte 81
”meore gardamaval periodSi” zogierTi faraoni mainc agebda maT (XII dinastiis faraoni
hinjeri, iaxmos I abidosSi). am periodidan piramidebi samarxis an gansasveneblis mxolod
dekoratiul elements warmoadgens (sasaflao deir-el-medineSi). piramidebi samarxis
zeda nawils amSvenebs da ukavSirdeboda mzis RmerTis kults. piramidis aRmosavleT
mxares ewyoboda niSa, romelic amomavali mzis mxares iyo mimarTuli. axal samefoSi
piramidebis mSenebloba saerTod Sewyda.
marTalia, piramidebis mSenebloba ganaxlda Zv.w.aR. VII -VII ss., magram ara egvipteSi,
aramed nubiis samefos napatas teritoriaze da meroiSi Zv.w.aR. VI s-Si, magram maTi zomebi
bevrad mcire iyo. magaliTad, gverdis zoma 12-13 metri, xolo simaRle 15-16 metri iyo.
82 nawili II - Zveli egvipte

mefeTa veli

deir-el-bahari

rameseumi

seTi I-is taZari


TuTmos IV-is
taZari TuTmos III-is
taZari

21
nilosi 1 2

a hatSepsutis
z T
T
taZari

v
e
d

menTuhotep I-is
taZari

3 4

1. menTuhotep I-isa da hatSepsutis taZrebi, deir-el-bahari


2. menTuhotep I-isa da hatSepsutis taZrebi (rekonstruqcia)
3. kompleqsis gegma (a. TuTmos I I-is samlocvelo, b. ezo,
g. kvadratulsvetebiani pirveli portiki, d. terasa,
e. piramida, v. didi hipostiluri darbazi, z. mcire
hipostiluri darbazi da sakurTxevlis nawili, T. kldeSi
nakveTi wmidaTawmida, i. peristiluri ezo)
4. menTuhotep I-is taZris gegma
5. taZris rekonstruqcia
6 6. taZris dRevandeli saxe
nawili II - Zveli egvipte 83

IV-3 Zveli egviptis Sua samefos periodis qandakeba,


reliefi da mxatvroba
(Zv.w.aR. XXI-XVIII ss.)

Sua samefos Tebeli faraonebi nagebobebis mSeneblobaSi cdilobdnen Zveli


samefos faraonebisTvis miebaZaT da maT msgavsad taxtis mflobelis siZliere
gamoexataT. es Seexo ara marto arqiteqturas, aramed saxviT xelovnebasac, kerZod,
qandakebas, reliefs da kedlis mxatvrobas.
qandakeba. Sua samefos qandakebam mniSvnelovani stiluri cvlilebebi ganicada.
amas dedaqalaqisa da provinciuli skolebis mudmivi Sejibreba iwvevda. isini
Camoyalibdnen damoukidebel, magram araizolirebul mimarTulebebad.
Sua samefos portretul qandakebaSi vlindeba adamianis naturis gamoxatvis
gzebis Zieba. maTSi avtori gadmoscems epoqis suliskveTebas, romelSic daisadgura
pesimizmma, skepticizmma, amasTan portretuli saxeebi moklebulia im harmoniul
simSvides, romelic axasiaTebda Zveli samefos nimuSebs. saxeTa statikurobas
dinamika cvlis. maTSi adamianuri da sulieri erTmaneTs erwymis. Sua samefos periodis
qandakebaSi individualuri nakvTebi ufro Warbobs.
ritualuri kompoziciebidan wamyvani adgili ukavia ”heb-sedis” dResaswaulis
aRmniSvnel gamosaxulebebs. ceremoniis pirveli etapi ukavSirdeba moxuci faraonis
simbolur sikvdils da mis Semdgom aRdgomas. es ceremonia ewyoboda samefo taxtze
mjdomi faraonis qandakebis irgvliv. aseT qandakebaTa ricxvs miekuTvneba Tebes
saxelosnoSi Sesrulebuli menTuhotep I-is (nebhepetras) qandakeba deir-el-baharis
taZris ezoSi mdebare samarxidan (nax.1, Zv.w.aR. XXI s., XI dinastia, kairo, egviptis
muzeumi). faraoni zis kvadratuli formis taxtze. is warmodgenilia TeTri saritualo
tanisamosiT, romlis fonze misi sxeulis nawilebi Savad moCans. wiTeli gvirgvini mkacr
feradovan gamas ufro met simkveTres aniWebs. sxeulis qveda nawili SesamCnevad mZimea.
swori kuTxiT dadgmuli fexebi TiTqos postamentTanaa Sezrdili. saxe portretulia.
misi nakvTebi msxvilia, ovali didi, kiseri mxrebSi Camjdari, aqvs odnav momRimari
saxe da gaSeSebuli mzera. yvela es niSan-Tviseba - figuris geometrizmi, masiuroba,
statikuroba da monumenturoba damaxasiaTebeli iyo XI dinastiis qandakebisTvis.
garda ”heb-sedisa” da samarxebSi dadgmuli qandakebebisa, XII dinastiis
dasawyisidan gafarTovda ritualuri qandakebis daniSnulebac, romelic idgmeboda
ara marto daxurul saTavsebSi - serdabebSi, aramed RmerTebis qandakebebTan erTad
taZrebSi da Ria cis qveS.
XII dinastiis skulpturul portretSi erTgvari cvlileba da stilis evolucia
SeimCneva. icvleba qandakebis Seqmnis idea. Tu adre is emsaxureboda faraonis
gaRmerTebas, axla faraonis adamianuri sawyisi sWarbobs mis RvTaebriobas. am periodis
portretuli qandakeba saxis formaTa masiurobiT gamoirCeva. marTalia, is Tavisi
daniSnulebiT isev ritualuria, magram masSi SeimCneva axali stiluri midgomebi - saxis
nakvTebis zedmiwevniT zustad gamosaxva, sxeulis moculobiTi modelireba, saxis
detalizeba, masalis saSualebiT SuqCrdilis gamovlena.
qandakebis ayvaveba daemTxva senusert I I-is mefobis dros (misi skulpturuli
portretebi axalgazrdobidan (nax.2) mowiful asakamde (nax.3)). am periodis egviptur
qandakebaSi xazgasmulia individualuri nakvTebi, SuqCrdilis kontrasti, rac saxis
plastikur Zerwvas avlens da amiT xazs usvams mis mkacr gamometyvelebas, kerZod,
Tvalebis qveS SeSupebas, Camoweul quTuToebs, piris kuTxeebSi nakecebs, loyis
daZabul kunTebs, CaRrmavebebSi Camjdar simuqes. es detalebi Zlieri adamianebisTvisaa
damaxasiaTebeli. amasTan, maTi proporciebi Zveli samefos namuSevrebTan SedarebiT
ufro dagrZelda.
es midgoma gamovlinda senusert I I-isa (Zv.w.aR. XIX s., kairo, egviptis muzeumi) da
amenemhet I I-is granitis sam portretul qandakebaSi: ori nacrisferi (nax.4, 1.moskovi,
puSkinis muzeumi, 2. nax.5, kairo, egviptis muzeumi) da erTi Savi (nax.6, Zv.w.aR. XIX s.
peterburgi, ermitaJi).
senusert I I-is obsidianis Tavi (nax.3) es masala iSviaTad gamoiyeneboda qandakebaSi.
saxis gamoweuli da Seweuli nawilebis gasaocari plastikuri Tavisufleba zedmiwevniT
84 nawili II - Zveli egvipte

realistur gamomxatvelobas aniWebs portrets. gaprialebuli zedapiri xels uwyobs


SuqCrdilis TamaSs mis zedapirze da moculobebis kontrastuli dapirispirebis efeqts
axdens.
amenemhet I I-is portretebSi (senusert I I-is Svili) moculobiTi SuqCrdilis
modelireba zedapiris grafikul damuSavebas exameba. portretebSi gamosaxulia
faraonis mkacri, mamakacuri iersaxe. misi nakvTebi Sesrulebulia ufro uxeSi maneriT,
loyebisa da Tvalebis konturis gaswvriv gamokveTili naoWebiT. faraonis didebuli
iersaxis gamosaxatavad ixmareboda magari qvis jiSebi. amenemhet I I-is qandakebaSi figuris
plastikuri gadawyveta Seesabameba masalas - rbil kirqvas.
mcire plastika. mcire plastikis nimuSebs axasiaTebs ufro natifi proporciebi,
vidre Zveli samefos namuSevrebs. silueti rbili xaziTaa Semovlebuli, romlis calkeuli
nawilebis daferva ufro met gamomsaxvelobas aniWebs qandakebas. misi Seferiloba
wina periodis niSan-Tvisebebs imeorebs: Tma Savi feriT iRebeba, kani - moyviTalo an
mowiTalo-moyavisfrod, tansacmeli - TeTrad, xandaxan ornamentebiT morTuli. mcire
plastikis aseTi nimuSebi mravalplaniani iyo. esenia: xis, poliqromulad moxatuli
qalis figurebi, romlebsac ZRveni moaqvT: qali siuitidan (nax.7, XII dinastia, parizi,
luvris muzeumi) da qali deir-el-baharidan (nax.8, XI dinastia).
reliefi da kedlis mxatvroba. Sua samefos interierSi SeRebili reliefis garda
gvxvdeba kedlis mxatvrobac. Tu Zvel samefoSi is reliefis nawils warmoadgenda
(reliefi feriT ifareboda), axla man ukve damoukidebeli mniSvneloba SeiZina. Tebeli
ostatebis mier Sesrulebuli reliefebi da kedlis mxatvroba emyareboda siluetis
lakoniurobasa da dekoratiulad gaazrebul msxvili moculobebis erTianobas. am
mxriv sainteresoa XI dinastiis faraonis xunenis stela (nax.9, Zv.w.aR. XXI s., moskovi,
puSkinis muzeumi).
kedlis mxatvrobis ganviTareba ganapiroba kirqvis zedapiris rbilma faqturam,
romelzec reliefuri gamosaxulebebis amokveTa sirTules warmoadgenda. tradiciuli
iyo maTi siuJetebi: msxverplSewirva micvalebulisTvis, faraonis samflobeloSi
cxovrebis scenebi, kerZod, nadiroba, samiwaTmoqmedo samuSaoebi, mwyemsebi, brZolis
scenebi da sxv. isini ukeT asaxaven Zveli samefosTvis damaxasiaTebeli sibrtyis
kompoziciur dayofas sartylebad da figurebis an siuJetebis ganawilebas, aseve
figuraze an saganze sxvadasxva aRqmis wertilebis Tavmoyras, anu rTul perspeqtivas.
kedlis ferweris axal stilur Taviseburebas warmoadgens yvela gamosaxulebis
tonaluri Sexameba fonTan, rac konturidan ufro rbil, Txel xazze gadasvliT,
miiRweva, zog SemTxvevaSi ki is saerTod ar arsebobs.
memfisis skolis mxatvrebisTvis damaxasiaTebeli iyo sxvadasxva feradovani
gamis, tonalobebis gadasvla erTmaneTSi - moyviTalo-monacrisfro, mowiTalo-
moyavisfro, muqi stafilosferi, Ria cisferi, movardisfro-moTeTro, balaxisferi
mwvane. maTi datana funjiT xdeboda rbili, magram sxvadasxva siZlieris monasmiT.
kedlis mxatvrobis mravaliarusian kompoziciebSi mxatvari ostaturad ganalagebda
adamianis figurebs, cxovelebs, frinvelebs, ritualur scenebs.
kedlis mxatvrobis saukeTeso nimuSebi gvxvdeba beni-hasanis nekropolisSi.
hnumhotep I -is kldis samarxSi yvelaze kargadaa Semonaxuli naxatebi da maTi ferebi. aq
gamosaxulia nadirobis scenebi, cxovelebi (nax.12), Citebis Weris procesi, mcenareebi,
xeebze Semomjdari ferad-feradi Citebi (nax.10), romelTa Tavi profilSia warmodgenili,
xolo gaSlili frTebi - fasSi (nax.11). aseTi midgomiT mxatvrebi siluetis maqsimalur
gamomsaxvelobas aRwevdnen.
Sua samefos dekoratiuli xelovnebis principebi gamovlenilia mxatvrul
nawarmoebebSi da saiuveliro nakeTobebSi, kerZod, peqtoralebSi, kartuSebSi,
romlebSic erTmaneTs exameba firuzis, sardionis, lazuritisa da oqros feradovani
gama (nax.13).
Sua samefoSi, romelsac didxans ar uarsebia, sxva epoqebTan SedarebiT egviptis
gaerTianeba didxans ar SenarCunebula. XII dinastiis faraonebis dros warmoqmnilma
krizisma gamoiwvia Zv.w.aR. 1785 w. ajanyeba, romelmac daasrula Sua samefos periodi.
XII -XIV dinastiebidan (Zv.w.aR. 1785-1650 ww.) egvipteSi meore gardamavali periodi
daiwyo, romlis pirvel faraonebze mciredi informacia Tu SemorCa (faraon henjeris
nawili II - Zveli egvipte 85
piramidis nangrevebi). am periodis pirvel etapze xelovnebaSi grZeldeba wina epoqis
tradiciebi, magram hiqsosebis Semosevis Semdeg daiwyo meore, XV-XVI hiqsoselTa
dinastiebis batonobis xana (Zv.w.aR. 1650-1550 ww.). hiqsosebma kulturaSi Semoitanes
samxedro-teqnikuri xasiaTis siaxleebi. maT aRiares egviptis religiis saritualo
Taviseburebani da TavianT mefeebsac ”mzis Svilebad” moixseniebdnen.
hiqsosebis mmarTvelobas bolo mouRes XVII dinastiis faraonebma, romlebmac
aRadgines Tebes avtoriteti da daubrundnen Zveli samefos tradiciebs. XVII dinastiidan
(Zv.w.aR. XVI saukune) iwyeba axali samefos xana.
86 nawili II - Zveli egvipte

2 3

5 6

4
1. faraon menTuhotep I-is
heb-sedis qandakeba
deir-el-baharidan
2. faraon senusert I I-is
portretuli qandakeba
(berlini, egviptis muzeumi)
3. faraon senusert I I-is
obsidianis Tavi
4. faraon amenemhet I I-is
qandakeba (moskovi, puSkinis
muzeumi)
7 8
nawili II - Zveli egvipte 87

10

11

12
5. faraon amenemhet I I-is qandakeba havaridan
6. faraon amenemhet I I-is portretuli qandakeba
7. qalis qandakeba Sesawiri ZRveniT siuitidan
(parizi, luvris muzeumi)
8. qalis moxatuli xis qandakeba deir-el-
baharidan
9. faraon xunenis stela (moskovi, puSkinis
muzeumi)
10. nomarq hnumhotep I -is samarxis mxatvroba
“Citebi xeze”
11. hnumhotep I -is samarxis mxatvroba
(fragmenti)
12. hnumhotep I -is samarxis mxatvroba -
kata papirusebSi (fragmenti)
13. faraon sesostris I I-is peqtorali (kairo,
egviptis muzeumi)
13
88 nawili II - Zveli egvipte

Tavi V. Zveli egviptis axali samefos periodis


arqiteqtura
(Zv.w.aR. XVI-XI ss., XVIII-XX dinastiebi)

istoria. XII -XIV dinastiebis dros (Zv.w.aR. XVII s. dasasrulamde) egvipteSi


mimdinare Sigaareulobam da Siga omebma faraonis Zalaufleba daasusta. Zv.w.aR. XVII s.
dasawyisis mniSvnelovani movlena, romelmac Sua samefos arseboba Sewyvita, iyo wina
aziidan (suecis yelidan) hiqsosebis Semoseva da maT mier deltis dakaveba (maneTonis
mixedviT, hiqsosi niSnavs ,,zeganis mbrZanebels” an ,,udabnos mefes’’). hiqsosebi iyvnen
is Sereuli tomebi, romlebmac xeTebis, miTanielebisa da kasitebis saxeliT daipyres
I aTaswleulis dasawyisSi babiloni, mcire aziis, CrdiloeT mesopotamiis, siriis
teritoriebi da palestinis gavliT dartyma miayenes XII dinastiis faraonebs. hiqsoselTa
samefo dinastiebis dedaqalaqi gaxda qalaqi avarisi. sayrdeni Zalis ararsebobis gamo
isini egvipteSi didxans ver gaCerdnen. maTi batonoba XV, XVI, XVII dinastiebis mefobis
periodze vrceldeba. 150 wlis Semdeg Tebelma XVII dinastiis faraonebma, romlebmac
gaaerTianes qveynis Zalebi, daamarcxes isini. maT aiTvises hiqsosebis mier datovebuli
memkvidreoba - cxenebi, brinjaos iaraRi, cxenSi Sebmuli sabrZolo etlebi da Seqmnes
mudmivi jari. amis Semdeg egviptelebi SeiWrnen palestinasa da siriaSi. egviptis
sazRvrebi gafarTovda xmelTaSua zRvis aRmosavleTis qveynebis xarjze. TebelTa XVII
dinastiam (Zv.w.aR. 1550-1320 ww.) daaarsa axali samefo, romelic egviptis istoriaSi
Zlevamosilebis, ayvavebisa da ganviTarebis periodadaa cnobili.
axali samefos kulturisa da xelovnebis centri ,,askaribWiani Tebe’’ gaxda (nax.1).
religia. qveynisa da axali samefo Zalauflebis sayrden Zalas, garda mudmivi
jarisa, warmoadgendnen qurumebi, kerZod, Tebes RvTaebis - amonis (niSnavs ”idumals”,
”uxilavs”) qurumebi. Tebes aRzevebis Semdeg amonis kulti Seerwya uZvelesi egvipturi
mzis RvTaebis, ”ras” kults da amieridan egviptis uzenaes RvTaebad gamocxadda ”amon-
ra” (niSnavs ”uxilavi mze”), romelic saerTo saxelmwifoebriv kultad iqca. amieridan
amoni iTvleboda ,,RmerTebis mefed’’, xolo faraoni ki ,,amonis Svilad’’. ”amon-ras”
simboloa - mzis disko Sevardenis gaSlil frTebs Soris (nax.2).
qurumebma saxelmwifoSi Zalaufleba moipoves, rac safrTxes uqmnida faraonis
Zlierebas. amis gamo XVII dinastiis faraonma exnatonma (Zv.w.aR. 1350-1333 ww.) gaatara
religiuri ,,reforma’’. man uari Tqva amonis kultze da mravalRmerTianobis kults
(poliTeizmi) daupirispira erTRmerTianobis (monoTeizmi), atonis kulti (nax.3,
simbolo - mzis disko, romelsac sxivebis magivrad xelebi aqvs). Tebedan dedaqalaqi
gadaitana axetatonSi (niSnavs ,,atonis horizonts’’, dRevandeli tel-el-amarna),
romelic 10 weliwadSi aSenda. TviT faraonmac, romelic adre iwodeboda amenhotep
IV-d, anu ,,amoni kmayofilia’’ - saxeli Seicvala da dairqva exnatoni ,,atonis suli’’ an
,,atonis gansxeuleba’’.
exnatonis reformas didxans ar uarsebia. is xalxma ar miiRo, radgan
ewinaaRmdegeboda micvalebulTa kults. maradiulobisa da imqveyniuri cxovrebis
RvTaebam - osirismac TandaTanobiT (misi samlocveloebi warmosaxavda miwisqveSeTs)
dakarga Tavisi pirvandeli mniSvneloba da gamocxadda jojoxeTis RmerTad.
exnatonis uaxloesma memkvidrem, misma Svilma tutanxamonma aRadgina amonis
kulti da rezidencia kvlav TebeSi gadaitana.
taZari. Sua samefos xanaSi jer kidev Sendeba piramidebi, romlebic TandaTan
kargaven TavianT mniSvnelobas. axali samefos periodSi ki isini saerTod qreba.
faqtobrivad piramidebs TuTmos I-is dros (XVII dinastia) aRar aSenebdnen. axali samefos
periodSi amonis sapativcemulod igeboda uzarmazari taZrebi, romlebmac Zveli
samefos piramidebis msgavsad, samudamod gauTqves saxeli egviptis xuroTmoZRvrebas.
axali samefos dasawyisidan Camoyalibda egvipturi taZris axali kompozicia,
romelic Semdgom tradiciuli gaxda. am kanonikuri gegmis mixedviT nilosis dablobSi
agebdnen taZrebs 1000 wlis Semdegac (nax.4).
sataZro kompleqsis nagebobebi ganlagebuli iyo erTi grZivi RerZis gaswvriv, mis
simetriulad. aRiniSneboda svla siRrmisaken, sakurTxevlisken. kompleqsi Sedgeboda
sxvadasxva zomisa da formis, sxvadasxva daniSnulebis mqone nagebobebisagan, romlebic
nawili II - Zveli egvipte 89

axali samefos periodSi ufro vrcel teritoriebze Sendeba.


uzenaesi RvTaebis kultis damkvidrebam religiuri ritualisa da ceremoniis
xasiaTi gansazRvra. es aisaxa taZris struqturazec. SeiZleba iTqvas, rom am periodis
taZari Teologiis gamoxatulebaa qvaSi.
arqiteqtura da xelovneba eqvemdebareba axal religiur kanonebs, romlebic
aisaxeba gegmarebiT gadawyvetaSi da mxatvrul simbolikaSi (mzis diskos gamosaxuleba),
taZris saTavsebis mimarTviT sinaTlisaken, rac Zvel samefoSi ar gvxvdeba. am periodis
sakulto nagebobebis aRqma adamians SeeZlo yvela mxridan. arqiteqturuli sivrcis
organizacia gaTvlili iyo RerZis gaswvriv moZraobaze, xolo qvis sibrtyeebze
(kedlebi, svetebi) SuqCrdilis monacvleobiT reliefis msubuqi konturebi ikveTeboda,
rac aZlierebda aRqmas. taZari sididiT ar Camouvardeboda piramidebs. iqmneboda
monumenturi nagebobis iersaxe. nagebobaSi mniSvneloba mieniWa svets. wina periodebis
msgavsad qvemo egviptes ganasaxierebda lotosi, zemos - papirusi (nax.5). Sesabamisad,
svetebis kapitelebi CrdiloeTi da samxreTi egviptis simbolos warmoadgenda. Tumca am
periodis taZrebSi iyenebdnen sxvadasxva tipis svetebsac, romelTa kapitelebi palmis,
mcenaris xviisa Tu kvirtis formisa iyo (nax.6).
am epoqaSi sabolood Camoyalibda kompleqsis ramdenime tipi: miwiszeda, naxevrad
kldeSi nakveTi da mTlianad kldeSi nakveTi.
samarxebi an kldeSi nakveTi gansasveneblebi Sendeboda isev nilosis dasavleT
napirze, xolo RvTaebebisadmi miZRvnili taZrebi - aucileblad nilosis aRmosavleTiT.
kldeSi nakveT samarxebSi micvalebulTa gansasvenebeli saTavsebi ganlagebuli
iyo derefnuli sistemiT. maTi kedlebis moxatuloba mianiSnebda egviptelTa rwmenaze
- sulis gadasvlaze imqveyniur cxovrebaSi.
taZars simboluri mniSvneloba hqonda. is samyaros SemWidroebul modelad
moiazreboda. misi Weri simbolurad cis kamaras ganasaxierebda, amitom irTveboda
varskvlavebisa da wminda mziuri navis gamosaxulebebiT, romlis garSemo gamosaxavdnen
mziur gvelebs - ureusebs an uzarmazar ciur grifebs (svavi). taZris kedlis
qveda nawilSi, iatakTan axlos, aTavsebdnen mcenareebis, pirvel rigSi, lotosis
gamosaxulebebs, romlebic tbaSi izrdeboda da miwis nayofierebis simbolod iyo
miCneuli. Wersa (ca) da iataks (miwa) Soris arsebul kedlebs egviptelebi faravdnen
mxatvruli gamosaxulebebiTa da bareliefebiT. maTze gamosaxavdnen saritualo
ceremoniebs da wes-Cveulebebs. taZris Wers masiuri svetebi iWerdnen, romlebic
simbolurad asaxavdnen oTx svets, romlebsac egviptelTa warmodgeniT cis TaRi
eyrdnoboda. am sayrdenTa forma waagavda mcenaris Reros formas. papirusi aRniSnavda
yoveldRiur ganaxlebas, lotosi - samyaros, romelic wylidan gaCnda, anu ,,dabadebas’’.
es kosmosuri simbolika ganviTarda Semdgom periodebSic.
taZris struqtura. axali samefos taZris struqtura imeorebda egvipturi
sacxovrebeli saxlis ZiriTad niSan-Tvisebebs, vinaidan egviptelTa warmodgeniT taZari
RmerTis miwieri cxovrebis adgilad, mis sacxovrisad iTvleboda. aqedan gamomdinare,
is ukvdavyofda misi Svilis - faraonis saxelsac.
egvipturi sacxovrebeli saxli Sedgeboda: galereiT SemosazRvruli ezosgan,
Sesasvlelis win ganlagebuli ganieri, araRrma darbazisa da mis Semdeg ganTavsebuli
viwro Rrma oTaxisagan, romelsac emijneboda saZinebeli, samzareulo, mosamsaxureTa
oTaxebi da sxv. mTel Senobas gars uvlida zRude.
taZari sacxovrebeli saxlis msgavsad Sedgeboda: Ria ezosgan, misaRebi darbazisa
da Siga saTavsebisgan. masac gars ertya galavani.
sacxovrebeli saxlisa da taZris agebis principi erTmaneTisgan gansxvavdeboda.
sacxovrebeli saxlis saTavsebi ezos garSemo nawildeboda, radgan sinaTle ZiriTadad
iqidan aRwevda. isini derefnebiT ukavSirdebodnen erTmaneTs. Sekruli da asimetriuli
sacxovrebeli saxlis kompozicias mzisgan damcavis funqcia hqonda.
taZarSi yvela nawili - saTavsebi, ezoebi, svetebiani darbazebi ganlagebuli
iyo RerZis gaswvriv simetriulad, mkacrad gansazRvruli wesiT, TanmimdevrobiT,
rac Seesabameboda ,,wminda naviT” gadaadgilebis marSruts. TiToeul saTavss Tavisi
daniSnuleba hqonda. saTavsi, rac ufro Sors mdebareobda sakurTxevlidan, miT ufro
farTo da maRali iyo. ezoSi idga samsxverplo, mcire sakurTxeveli da qandakebebi,
90 nawili II - Zveli egvipte

xolo kedlebi damSvenebuli iyo freskebiTa da barieliefebiT.


taZris ZiriTad Semadgenel nawilebs warmoadgenda: piloni, peristiluri ezo,
hipostiluri darbazi da sakurTxeveli. gverdiTi gasasvlelebiT SeiZleboda moxvedra
sameurneo saTavsebSi.
taZris sazeimo Sesasvlels warmoadgenda piloni (nax.7), romelic piramidasaviT
monumentur nagebobas qmnida, magrammas funqciurad sxva datvirTva hqonda. piloni
warmoadgenda masiur qvis kedels (zogjer simaRleSi 100 m-s aRwevda), romlis Sua
nawilSi mdebareobda Sesasvleli kari. is zeviT viwrovdeboda da qmnida trapeciis
formas, bolovdeboda karniziT. taZris saTavsebze maRali pilonis gverdebis daxrili
sibrtye ifareboda bareliefebiT, romlebzec ama Tu im faraonis sabrZolo miRwevebi
iyo asaxuli. pilonis daxra pirvelad gamoCnda Tixis adreul nagebobebSi (sacxovreblis
Tixis modelebSi) da xazs usvamda mis monumenturobasa da simyares. pilonis koSkurebSi
moTavsebuli kibeebiT SeiZleboda asvla brtyel saxuravze an portalis Tavze
mowyobil aivanze, saidanac faraoni wardgeboda xalxis winaSe. zog pilonSi gvxvdeba
Siga saTavsebic. pilonis win dgamdnen qandakebebs, obeliskebs da awyobdnen droSebis
Casamagrebel niSebs.
piloni simbolurad gamoxatavs horizontis or mxares, romelTa Soris yoveldRe
amodis mze. is mimarTulia aRmosavleTis mxares. xandaxan piloni dacviTi nagebobis
rolsac asrulebda. Tu taZari miZRvnili iyo mzis RmerTisadmi, maSin pilonis
Sesasvlelis Tavze gamosaxavdnen mzis diskos.
pilonis Semdeg ganlagda peristiluri ezo, romelic sacxovrebeli saxlis
ezos msgavsad Ria iyo. iq Sesvla SeeZlo yvela momsvlels. ezos garSemo arsebobda Ria,
erT an or rigad ganlagebuli svetebiani portikebi (ezos gars ertya erT an or rigad
ganlagebuli svetnari). xSir SemTxvevaSi ezos svetebs Soris aTavsebdnen qandakebebs.
ezos Semdeg iwyeboda e.w. hipostiluri darbazi, romlis gadaxurva eyrdnoboda
svetebs. misTvis damaxasiaTebeli iyo e.w. ”bazilikuri Wrili”. Sua navi gverdiT navebze
maRali iyo. simaRleTa sxvaobaSi ewyoboda fanjrebi, romlebidanac naTdeboda darbazi.
mas midgmuli hqonda pronaosi, anu wina darbazi, romelic sacxovrebeli saxlis misaReb
oTaxs esadageboda. iq Sesvla SeeZloT gansakuTrebiT pativsacem adamianebs. es ki
TavisTavad xazs usvamda ierarqias.
taZris meoTxe nawili asocirdeboda sacxovrebeli saxlis mosasvenebel
oTaxebTan, sadac mxolod faraonsa da qurums SeeZloT Sesvla.
Senobis siRrmeSi mdebare sakurTxeveli anu ”wmidaTawmida”, taZris yvelaze
mniSvnelovan saTavss warmoadgenda. mis patara, bnel sivrceSi idga RvTaebis
gamosaxuleba. irgvliv ganlagebul mcire zomis saTavsebSi ki sxva RvTaebebis
gamosaxulebebs dgamdnen. aqve inaxeboda Sewirulobebi, Zvirfaseuloba, RvTaebebis
sadResaswaulo samosi, sakulto nivTebi da sxv. iq Sesvla SeeZloT mxolod qurumebs.
xSirad taZris am nawilSi ganaTavsebdnen wminda navebis Sesanax saTavss, faraonis
colisa da Svilebis oTaxebs da sxv.
pilonidan iatakis fena TandaTan maRldeboda, xolo Weris simaRle dabldeboda
(nax.8). magaliTad, hipostiluri darbazis Weri ufro dabali iyo, vidre ezos svetnarisa,
sakurTxevlis Weri - hipostilur darbazze kidev ufro dabali. amiT xazi esmeboda
perspeqtivas da miuwvdomels xdida siRrmeSi mdgomi RvTaebis gamosaxulebas.
siRrmisken swrafvasTan erTad ara marto simaRle, aramed sinaTlis
SeRwevadobac TandaTan iklebda. vinaidan ”amon-ras” kulti mzis diskos, sinaTlis
simbolos warmoadgenda, amitom taZrebis yru kedlebi Seicvala Ria, naTeli, svetebiani
portikebiT da maTSi sinaTlis SeRweva ukve SesaZlebeli gaxda. mziT gaCaxCaxebul ezoebs
naxevrad bneli hipostiluri darbazebi cvlida, ganaTeba siRrmisaken TandaTan iklebda
da samsxverplo sul bneliT iyo moculi. am kompleqsebSi xdeboda arqiteqturuli
formiT naTelisa da bnelis, sikvdil-sicocxlis saidumloebaTa gacxadeba. taZris gza
samsxverploSi mdgar RvTaebasTan miaxloebis gzad iTvleboda da, amave dros, adamianis
mTeli cxovrebis gzasac gulisxmobda. sikvdilis sauflo, romelsac adre piramida
ganasaxierebda, axal samefoSi sruliad ugulebelyofilia. is mxolod adamianis
warmosaxvaSi darCa. samagierod, mTeli yuradReba adamianis RmerTTan miaxloebis
amqveyniur gzaze gadavida, anu, Zveli samefosgan gansxvavebiT, aqcenti keTdeboda
nawili II - Zveli egvipte 91

amqveyniurze. amitom gaizarda taZris zomebi da saTavsTa raodenoba.


TiToeul faraons Tavis movaleobad miaCnda, aeSenebina axali, aRedgina an
gaefarToebina Zveli taZrebi. es samuSaoebi iwyeboda Senobis siRrmidan, uSualod
sakurTxevlidan da mTavrdeboda fasadTan. Zveli fasadis win agebdnen axal, ufro
maRal svetnars, did pilons, ezos da a.S.
taZari wminda teritoriis nawili iyo. mas ekuTvnoda: Wa, patara wminda tba,
qurumTa senakebi, msaxurTa da gadamwerTa oTaxebi, sameurneo saTavsebi. mogvianebiT
amas daemata ,,dabadebis saxli’’, anu ,,mamisi’’. yvela es nageboba garSemortymuli iyo
maRali aguris kedliT, romelsac ramdenime karibWe hqonda. Tu Zveli samefos piramidaSi
arqiteqturuli ansamblis mTavar RerZs warmoadgenda grZeli derefani, axal samefoSi
igi Secvala qviT mokirwylulma gzam, sfinqsebis xeivanma, romlis orive mxares an
adamianisTaviani da lomistaniani sfinqsebis (faraonis portretuli gamosaxuleba)
an wminda verZisTaviani amonis gamosaxuleba idga. xandaxan ramdenime aseul metrze
gadaWimuli es xeivani akavSirebda taZars nilosTan.
Tu taZari mdinaridan moSorebiT mdebareobda, maSin masTan mihyavdaT arxi da
navsadgoms uSenebdnen.
monumenturi nagebobis gadaxurva sacxovrebeli saxlis koWovani gadaxurvis
msgavsi iyo. mxolod xe Secvala qvis filebma, romlebic eyrdnobodnen arqitravs, is
ki - kedels an svetis kapitelis zeviT gamaval abaks. Weris lurj fonze gamosaxuli
iyo oqrosferi varskvlavebi, rac qmnida mTel sivrceze dakidebuli cis kamaris
STabeWdilebas. es xilul cas ganasaxierebda da usasrulobis STabeWdilebas qmnida.
sveti. axal samefoSi sveti sabolood ganviTarda, rogorc erT-erTi
mniSvnelovani konstruqciuli da dekoratiuli elementi. iqmneboda mrgvali,
oTxkuTxa da mravalwaxnaga (8 da 16 waxnagiT) formis kanelurebiani svetebi.
hipostiluri darbazis sivrce ivseboda mcenareuli motivis - lotosiani, papirusiani,
palmiskapiteliani svetebiT (nax.6). yvelaze metad gavrcelebuli iyo sveti papirusis
kapiteliT, romelic pirvelad joseris kompleqsSi Seiqmna. kapiteli an gaSlili, an
daxuruli papirusisa iyo. sveti monoliTuri ar iyo. is Sedgeboda ramdenime dolisgan.
svetis tani zeviT viwrovdeboda. sayrden svetze zevidan gadioda arqitravuli bloki.
misi zoma ganisazRvreboda svetebis Sua siganiT, romelic odnav aRemateboda svetTa
diametrs. mas eyrdnoboda abaki. xSirad svetis tani mTlianad dafaruli iyo feradi
CakveTili reliefuri gamosaxulebebiT.
lotosis formis svetebi SemorCa mxolod saqalaqo nagebobebs, monumentur
nagebobebSi isini gamoCnda mxolod ptolemeebis epoqaSi.
uzarmazari qvis taZrebis mSeneblobam safuZveli Cauyara nagebobaTa
konstruqciuli da mxatvruli teqtonikis mqone sayrden-koWovani sistemis srulyofas
da egvipturi arqiteqturuli orderis saboloo Camoyalibebas.
orderis yvelaze ganviTarebul sistemaSi gamovlinda ZiriTadi nawilebi -
sayrdeni (sveti) da gadaxurva qvis blokiT, danawevrebiTa da Sevsebuli sxvadasxva
detaliT: bazebiT, kapitelebiT, svetebis gareTa damuSavebiT da vertikaluri
mimarTulebiT, maTi sisqis cvlilebiT, romelic xazs usvamda konstruqciis
statikurobas da aZlierebda mxatvrul efeqts. sveti gaxda mxatvruli gaformebis
elementi. mcenareuli motivis mqone svetebis (Sua samefo) damuSaveba Seesabameboda
axali samefos hipostilur darbazebSi ganTavsebuli qvis svetebis maRalmxatvrul
damuSavebas.
samSeneblo masalebi. Tu XVII dinastiamde mSeneblobaSi iyenebdnen kirqvas, axalma
samefom samSeneblo masalad gamoiyena zeda egviptis qvis samtexloebis SedarebiT myari
masala, moyviTalo-movardisfro qviSaqva.
Zvel samefoSi gavrcelebuli asuanis graniti gamoiyeneboda mxolod taZris
nagebobebis calkeul nawilebSi: portalebis mopirkeTebaSi, obeliskebSi, sfinqsebisa
da RvTaebebis gamosaxulebebisTvis an faraon-mSeneblis qandakebebSi.
mSeneblobaSi iyenebdnen agreTve wvrilmarcvlovan Sav granits - dolorits,
xolo dekoratiul-mosapirkeTebel masalad aRmosavlur alebastrs - oniqss.
sazogadoebriv nagebobebSi ZiriTad samSeneblo masalad rCeboda Tixa, lerwami
da xe, romlisganac aSenebdnen sasaxleebsa da cixesimagreebs. am masalis aramdgradobiT
92 nawili II - Zveli egvipte

SeiZleba aixsnas, albaT, is faqti, rom Cvenamde moaRwia mxolod qvisgan agebulma
taZrebma da kldeSi nakveTma samarxebma.
xuroTmoZRvrebi. axali samefos monumenturi mSeneblobis masStabi imdenad
didi iyo, rom aRemateboda IV dinastiis faraonebis mSeneblobebsac ki. xuroTmoZRvrebs
ekavaT sazogadoebaSi iseTive maRali mdgomareoba, rogoric wina periodebSi. isini
gaxdnen ,,mefis yvela samSeneblo samuSaos xelmZRvanelebi’’. Cvenamde moaRwia axali
samefos xuroTmoZRvarTa saxelebma: ineni (faraon TuTmos I-is arqiteqtori), senmuti
(hatSefsutis taZris mSenebeli), amenhotep xapus Ze (amenhotep I I-is arqiteqtori,
romelic ptolemeebis dros gaaRmerTes) da mravali sxv.

V-1 amonis taZari luqsorSi


(Zv.w.aR. XV-XIII ss., XVIII-XIX dinastiebi)

axali samefos periodSi, Zv.w.aR. XVI s-idan yvelaze didi samSeneblo samuSaoebi
nilosis aRmosavleT napirze mimdinareobda - qalaq TebeSi. Tebe, romelic aTasi wlis
ganmavlobaSi egviptis dedaqalaqi iyo, TandaTanobiT daqveiTda da droTa ganmavlobaSi
misi nagebobebic nangrevebad iqca. mis nangrevebze gaCnda dasaxlebebi, luqsori da
karnaki. isini TandaTan faravdnen aq arsebul nagebobebs, Tumca Tebes SemorCenili
taZrebi maT gansakuTrebul iersaxesac aniWebda. ax.w.aR. XVII -XIX ss. mogzaurebis mier
gakeTebul Canaxatebze SesaZlebelia qoxmaxebs Soris taZris nangrevebis garCeva.
dasaxlebebis - luqsorisa da karnakis saxelebi Semdgom amonisadmi miZRvnil taZrebsac
daerqva (nax.9).
swored qalaqSi SemorCenili taZris nangrevebis gamo asociaciiT daerqva
saxeli Tanamedrove luqsors (el-uqsor niSnavs cixe-darbazs, sasaxles), radgan
qviSiT dafaruli (nax.10) taZris darCenili zeda nawilebi dasaxlebis qoxmaxebis fonze
marTlac rom cixed aRiqmeboda. luqsoris amon-ras taZari 1883 w. gaiTxara. dRes is
aRdgenilia. iseve rogorc egviptis didebuli taZrebi, es taZaric Zveli samlocvelos
adgilas aigo. savaraudod, Sua samefoSi aq ukve arsebobda patara sakulto nageboba,
romlis qvebi mis asaSeneblad gamoiyenes. luqsoris taZari axali samefos periodis
erT-erTi yvelaze adreuli, Cvenamde moRweuli didi taZaria.
taZari aigo mdinaris napiris gaswvriv, romlisganac mas dRes gza yofs. am
adgilidan is grandiozulad aRiqmeba mTel sigrZeze Tavisi piloniTa Tu svetnariT
(nax.11). taZris ase aRqma misi aSenebisas SeuZlebeli iyo, radgan mas efareboda maRali
kedeli, e.w. neqtanebos karibWiT.
taZari mieZRvna amon-ras, mis cols, muts da Svils, xonsus. misi ZiriTadi nawili
aages XVII dinastiis faraonma amenhotep I I-m (amenofis I I, amenhotepis berZnuli formaa.
Zv.w.aR. XIV s.) da XIX dinastiis faraonma ramzes I -m (Zv.w.aR. XII s.).
Tavdapirvelad am teritoriaze XVII dinastiis faraonma TuTmos I I-m (Zv.w.aR. XV s.)
aaSena patara samlocvelo wminda navebis Sesanaxad. is ekuTvnoda amons, mutsa da xonsus,
romlebic Camodiodnen aq karnakidan, axali wlis - ,,opetis” dResaswaulis aRsaniSnavad
(karnaki 3 km-iTaa daSorebuli luqsoridan). samnaviani samlocvelos kedlebi dResac
dafarulia religiuri Temebis Semcveli bareliefebiT (nax.12).
amenhotep I I-m taZris mSenebloba daiwyo TuTmos I I-is samlocvelos samxreTiT -
sakurTxevlis mxridan (nax.13). misi mSenebeli iyo amenhotep xapus Ze, faraonis mTavari
arqiteqtori. sakurTxevlis nawili Seicavda: 32-svetian darbazs, anfiladurad
ganlagebul or mcire darbazs (sul 12 svetiT), wminda navebis Sesanax oTaxs,
Tormetsvetian darbazs, meorexarisxovan saTavsebs, oTxsvetian ”wmidaTawmidas”, sadac
amonis qandakeba idga. mis win arsebul pronaosSi, kedlis reliefebze gamosaxuli iyo
hori da atoni. isini warudgendnen amon-ras amenhoteps. dRes is dangreulia.
32-svetiani darbazis aRmosavleTiT ganlagebuli iyo amenhotep I I-is “dabadebis
saxli”, mciresvetebiani samlocvelo, romelSic aRmoCenili kedlis warwerebi da
reliefebi mogviTxroben amenhotep I I-is RvTaebriv dabadebaze. es warwera warmoadgenda
deir-el-baharSi napovni hatSepsutis warwerebis zust asls, Secvlili iyo mxolod
dedisa da Svilis saxelebi. Znelia ganisazRvros, romeli ufro adrindelia, Tumca
isini ptolemeebis periodis ,,dabadebis saxlebis” winamorbedia, romlebsac taZrebSi
nawili II - Zveli egvipte 93

specialurad gamoyofili saTavsebi hqonda. amenhotep I I-is ,,dabadebis saxlis”


kedlebze gamosaxuli yofila faraonis Casaxva (mama amonia), dedoflis fexmZimoba
(bavSvis formireba, misi ,,kas” formireba) da dabadeba. faraonis dedas mSobiarobaSi
exmarebodnen TviT RmerTebi. am kedelze gamosaxuli bolo siuJti faraonis taxtze
asvlas asaxavda.
didi Sesasvleli darbazis mqone sakurTxeveli gaxsnili iyo peristiluri ezos
mxares, romelsac sami mxridan, or rigad ganlagebuli 10 m. simaRlis 64 sveti uvlida
gars. maT Sekruli papirusis Reroebis forma da gauSleli papirusis kapitelebi hqonda
(nax.14).
45X51 m. zomis ezos win unda ganlagebuliyo didi hipostiluri darbazi (nax.15),
magram amenhotep I I-m moaswro mxolod misi centraluri nawilis aRmarTva (zogierTi
mkvlevari mis mSeneblobas miakuTvnebs horemxebs). 52 m. sigrZis darbazSi or rigad
ganlagebuli 20 m. simaRlis 14 sveti idga. cilindruli formis svetis tans amSvenebda
gaSlili papirusis kapitelebi. maTi zedapiri faraonebs, tutanxamonsa da horemxebs,
CakveTili reliefebiT mourTavT. darbazi iqca did galeread, romelmac SeaerTa
amenhotep I I-isa (II ezo) da mogvianebiT aSenebuli ramzes I -is ezo (I ezo). svetebs Soris
gasasvleli emTxveoda taZris centralur RerZs, romelic gansazRvravda procesiis
mimarTulebas sakurTxevlisken religiuri ceremoniebis dros.
XIX dinastiis faraonma ramzes I -m hipostilur darbazs miaba peristiluri I ezo,
ara centraluri RerZis gaswvriv, aramed odnav gadaxriT, rac TuTmos I I-is samlocvelos
ganlagebiT iyo gamowveuli. aseTi gadaxra, axali samefos taZrebisgan gansxvavebiT,
gamonaklisia. sxvagan is ar gvxvdeba.
ramzes I -is ezo oTxive mxridan garSemortymuli yofila or rigad ganTavsebuli
svetebiani galereebiT - sul 74 sveti (nax.16). maTi simaRle meore ezos svetebis
simaRleze naklebia. meore ezos svetebi dekoratiuli xasiaTisaa, aqvT damuSavebuli
svetis tani da kargad gamokveTili mcenareuli forma. pirveli ezos svetebSi ki
mcenareul samyarosTan msgavseba gamqralia. maTi svetis tani gluvi, ufro masiuri,
msxvili da geometrizebulia, teqtonikuri Taviseburebebi zustadaa daculi. svetebis
gamsxvilebuli cilindrebi qveda nawilSi morTulia CakveTili reliefebiT. ramzesis
ezos aRmosavleT nawilSi, uSualod hipostiluri darbazis SesasvlelSi, idga ramzesis
kolosebi da misi colis - nefertaris patara qandakebebi.
svetebs Soris ganlagda ramzes I -is osirisisebri qandakebebi. isini mTlianad
avsebdnen maT Soris arsebul sivrces. ramzesma Tavisi saxelis ukvdavsayofad maT
sakuTari saxeli daawera (Tumca, varaudoben, rom taZris es nawili, pilonis CaTvliT,
adre ukve arsebobda).
amonis taZarSi kargad gamovlinda formaTa damZimebis tendencia. Tu meore
ezo svetebis xarjze ufro haerovani da msubuqia, pirveli ezo - SedarebiT mZime da
monumenturi.
ezos win ramzesma aRmarTa piloni (nax.17), romelic Zveli samefos piramidebs
waagavs. piramidebis msgavsad, fasadSi upiratesoba eniWeba masas. kedlebis daxra
simyareze miuTiTebs. danawevreba ar SeiniSneba. pilonis SuaSi mdebare portalis orive
mxares idga ramzes I -is (amas mowmobs maTze warwera) Savi granitis taxtze mjdomi 2 da
vardisferi granitis faraonis fexze mdgomi 4 qandakeba. am qandakebebidan SemorCenilia
mxolod sami (nax.18). pilonis zedapirs amSvenebda reliefebi, romlebzec dResac ki
gamosaxulia ramzes I -is xeTebTan brZolis epizodebi. pilonis win daidga vardisferi
granitis ori obeliski, romelTagan dReisTvis mxolod erTia SemorCenili. meore
obeliski 1836 wlidan amSvenebs parizis Tanxmobis moedans (nax.19). es obeliski 1831 w.
lui filipes aCuqa muhamed alim. misi simaRle 23 m-ia da morTulia ramzes I -is sadidebeli
ieroglifebiT.
amgvarad, dasrulda da Seiqmna axali samefos taZris kanonikuri gegma:
piloni, peristiluri ezo, hipostiluri darbazi da sakurTxeveli. luqsoris amonis
taZari warmoadgens taZris damTavrebul tips, oRond is aRar aris dakavSirebuli
micvalebulTa kultTan. Sua samefos periodisaTvis damaxasiaTebeli interierisa da
eqsterieris Tanafardoba gamqralia. aqcenti gadavida interierze. Sua samefos Ria
svetnarebi Seicvala masiuri pilonebiT, romelTa gavlis Semdeg ixsneboda saTavsTa
94 nawili II - Zveli egvipte

Rrma anfilada, romelic sakurTxevelTan mTavrdeboda.


rodesac luqsorSi amonis Tayvaniscemis rituali sruldeboda misi qandakeba
gamohqondaT taZris wmidaTawmididan, aTavsebdnen navSi da mdinariT mihyavdaT karnakSi.
navidan gadmosvlis Semdeg qurumebs verZisTaviani sfinqsebis xeivnis gavliT RvTaebis
gamosaxuleba karnakis taZarSi SehyavdaT da iq tovebdnen luqsorSi gamgzavrebamde.
karnakis taZridan ki adamianisTaviani sfinqsebis (sfinqsebi ganasaxiereben amenhotep
I I-s) xeivniT ahyavdaT luqsoris taZarSi. qandakebas ukan xalxis didi nakadi mihyveboda.
procesia mdinaris gaswvrivac miemarTeboda, romelsac odiTganve egviptis ayvavebis
simbolod miiCnevdnen. drodadro ceremonia gzidan gadauxvevda, raTa amons daeloca
garSemo mdebare mindvrebi. egviptelebs swamdaT, rom amis Semdeg miwa ufro nayofieri
gaxdeboda.
karnakidan momavali sfinqsebis xeivnis ori wiTeli granitis figura dRes
peterburgis samxatvro akademiis mopirdapire mxares dgas, universitetis saxelobis
sanapiroze. isini 1832 wels mTavrobam iyida berZeni aTanasisgan, romelic amenhotep I I-
is taZris teritoriaze gaTxrebs awarmoebda. sfinqsebis simaRle 3,75 m-ia, sigrZe - 5,43
m, sigane 1,78 m. TiToeulis wona 23 tonas aRwevs. postamentze arsebuli ieroglifuri
warwera gvamcnobs: ”dae, icocxlos mudam keTilma RmerTma nebmaatram, ras STamomavalma,
amenhotepma, Tebes mbrZanebelma, amon-ras sayvarelma Zem”.
aleqsandre makedonelma Tavisi mefobis periodSi sataZro kompleqsis
wmidaTawmidaSi qvis didi samlocvelo aago. mas egvipteSi RmerTis Svilis tituli
uboZes da faraonoba uwinaswarmetyveles. swored amitom aris gamosaxuli is luqsoris
taZris erT-erT kedelze.
mogvianebiT taZari qristianebma gamoiyenes da mis Crdilo-dasavleT kuTxeSi,
amenhotep I I-is hipostilur darbazs, ramzes I -is ezos svetnarsa da mdinares Soris patara
eklesia aaSenes. qveyanaSi axali religiis gavrcelebis Semdeg taZari daangries, magram,
miuxedavad amisa, am adgils qristianebisTvis siwminde ar daukargavs.
ramzes I -is ezoSi, Sesasvleli pilonis aRmosavleTiT, aigo abu el hagagas
musulmanuri meCeTi (nax.20). wmindani abu el hagaga luqsoris mfarvelad iTvleboda.
is wmindanad aRiares 642 wels, musulmanebis mier egviptis dapyrobidan 2 wlis Semdeg.
misi saxeli ”momlocvelTa mamas” niSnavs da ukavSirdeba abu el hagagas mier meqaSi
molocvisas moxdenil saswauls.
sainteresoa, rom taZris teritoriis daTvalierebisas gvxvdeba qristianuli,
musulmanuri da warmarTuli samlocveloebi da gasaocaria, rom 40 saukunis manZilze
misi teritoria sxvadasxva religiis Tayvaniscemis adgili gaxda.
nawili II - Zveli egvipte 95

dedofalTa veli deir-el-bahari


1 rameseumi
mefeTa veli

seTi I taZari
TuTmos IV taZari
TuTmos III taZari
2

nilosi

luqsoris taZari
mutis taZari montus taZari
sfinqsebis xeivani amon-ras taZari

karnaki

luqsori

1 3

5
d g b a

d g b a
6

8
1. luqsori, karnaki da Tebes nekropolisi
2. Tebes uzenaesi RvTaebis amon-ras gamosaxuleba
3. RvTaeba atonis gamosaxuleba
4. axali samefos taZari (aqsonometriuli Wrili)
5. papirusiskapiteliani da lotosiskapiteliani svetebi
6. mcenareuli motivis kapitelebi
7. piloni
8. axali samefos taZris (horis taZari edfuSi) Wrili da gegma
(a. piloni, b. peristiluri ezo, g. hipostiluri darbazi,
d. sakurTxeveli) 7
96 nawili II - Zveli egvipte

9 10

11 12

g
14

9. ‘‘askaribWiani Tebe’’ da amonisadmi miZRvnili taZrebi


10. luqsoris amonis taZris svetnari gawmendamde
11. amonis taZari luqsorSi d
12. TuTmos I I-is samlocvelo wminda navebisTvis
13. amonis taZari luqsorSi, gegma (a. sakurTxevlis nawili,
b. amenhotep I I-is ezo, g. amenhotep I I-is daumTavrebeli e
hipostiluri darbazi, d. ramzes I -is ezo, e. TuTmos I I-is v
samlocvelo, v. piloni, z. obeliskebi) z 13
14. amenhotep I I-is ezos svetnari
nawili II - Zveli egvipte 97

16

15

17

18

20
15. amenhotep I I-is dausrulebeli hipostiluri
darbazis svetnari
16. qandakebebiani ramzes I -is ezo
17. ramzes I -is piloni da sfinqsebis xeivani
18. pilonis dRevandeli saxe
19. luqsoris obeliski parizSi, Tanxmobis
moedanze
20. ramzes I -is ezoSi CaSenebuli abu el
hagagas meCeTi
19
98 nawili II - Zveli egvipte

V-2 amonis taZari karnakSi


(Zv.w.aR. XX-VI ss., XII-XXV dinastiebi)

luqsoris taZris msgavsad karnakis amon-ras taZarmac (nax.1) Zveli qalaqis,


Tebes, teritoriaze mogvianebiT aRmocenebuli dasaxlebis saxeli miiRo. qviSam da
niadagis fenam TandaTan mTlianad dafara taZari. Canda mxolod hipostiluri darbazis
svetebi da maT zemoT mowyobili sarkmlebi. swored aqedan momdinareobs saxelwodebac
karnaki, anu ”fanjrebis qalaqi”. zogjer karnakis taZars amonis “samxreT haramxanasac”
uwodeben.
gaTxrebis Sedegad aRmoCnda, rom is axali samefos yvelaze grandiozuli
taZarTagania, romelic nilosis aRmosavleT napirze, luqsoris CrdiloeTiT
mdebareobs da mas 3 km-iani adamianisTaviani sfinqsebis xeivniT ukavSirdeba.
faraonebi cdilobdnen, aeSenebinaT axali taZrebi, aRedginaT da gaefarToebinaT
Zveli. karnakis kompleqsic amis magaliTia. misTvis nagebobaTa winaswar SemuSavebuli
gegma ar arsebobda. mTeli ansambli magaliTia taZris kanonikuri gegmis TandaTanobiTi
Camoyalibebisa, vinaidan is daaxloebiT 1500 wlis manZilze Sendeboda sxvadasxva drois
faraonebis mier. mSeneblobaSi sxva dinastiebTan erTad axali samefos TiTqmis yvela
dinastia monawileobda da saboloo, misTvis damaxasiaTebeli saxe swored am periodSi
miiRo. dawyebuli XIX dinastiidan mas nacionalur siwminded miiCneven. karnakis taZari,
sxva axali samefos taZrebis msgavsad, amonis kults emsaxureboda da egviptis siZlieres
asaxavda.
karnakis kompleqsis mTeli teritoria sam nawilad iyofoda (nax.2). TiToeuli
maTgani garSemosazRvruli yofila zRudiT. amonis taZari mdebareobda yvelaze did,
trapeciis formis, 30 ha-s mqone Sua zonaSi. gamouwvavi agurisgan agebul galavans
hqonda rva kari-Sesasvleli. dasavleTidan-aRmosavleTisken gadaWimuli taZris
samxreTiT mdebareobda sworkuTxa formis wminda tba, romelic dResac arsebobs. masSi
dReSi oTxjer asrulebdnen ritualur ganbanas qurumebi (savaraudod, tba amenhotep
I I-is (amenofis I I-is) dros aigo). garda amonis taZrisa, mTel teritoriaze arsebobda sxva,
mcire zomis taZrebi da samlocveloebi, magaliTad, horis, ptahis, osirisisa da sxv
(isini sakmaod kargad Semoinaxa).
Sua zonis CrdiloeTiT ganlagda galavniT garSemortymuli kvadratuli formis
montus zona (montu - Zveli samefos periodSi Tebes mTavari RvTaeba iyo). is moicavda 2,5
ha-s. misgan SemorCenilia aqamde miwiT dafaruli ramdenime nagebobis nangrevi. montus
zonaSi ganTavsebuli iyo montus taZari da maatis samlocvelo, mcire zomis ptolemeebis
taZari saiselTa samlocveloTi. CrdiloeTiT navsadguramde verZisTaviani sfinqsebis
xeivani miemarTeboda.
amonis zonis samxreTiT, misgan 300 m-is daSorebiT, mdebareobda trapeciis
formis, aguris kedliT SemosazRvruli 9,5 ha-s mqone mutis (amonis coli) zona. am
teritoriaze mdebareobda: ptoleme I filadelfelis portali, mutis taZari, nalis
formis wminda tba, ramzes I I-isa da amenhotep I I-is taZrebi. es teritoria sanaxevrodaa
Seswavlili. amonis taZarTan mas aerTebda verZisTaviani sfinqsebis xeivani. mutis
taZari Semkuli yofila taxtze mjdomi qalRmerTis, sexmetis, granitisa da doloritis
aseulobiT qandakebiT.
amonisa da mutis zonebi religiuri msvlelobebisTvis gankuTvnili gziT
uerTdeboda erTmaneTs.
savaraudod, amonis sataZro kompleqsis uZvelesi nawili Sua samefos
ganekuTvneboda. misi mSenebloba daiwyo Zv.w.aR. XX s-Si, Zv.w.aR. 1991 wels, XII dinastiis
faraonis, amenemhet I-is, dros. amaze metyvelebs XII dinastiis faraonis, senusert I-is,
droidan SemorCenili dokumentebi da Canawerebi. dRevandel dRes es taZari aRar
arsebobs, Tumca momdevno dinastiebis mier taZris Tavdapirveli nagebobis sxvadasxva
nawilis mudmivi gadakeTeba da gafarToeba miuTiTebs am wminda adgilisa da taZris did
mniSvnelobaze, imaze, Tu rogori mowiwebiT epyrobodnen mas.
marTalia, taZris sarekonstruqcio samuSaoebi, albaT, daiwyo XVII dinastiis
faraonma iaxmos I-ma, magram zusti daTariRebis dadgena SesaZlebelia mxolod amave
dinastiis faraonis, TuTmos I-is (Zv.w.aR. XVI-XV ss.), droidan. aRmSeneblobis avtori iyo
nawili II - Zveli egvipte 99

faraonis xuroTmoZRvari - ineni. swored mis saxelTanaa dakavSirebuli mSeneblobis


pirveli etapi, romelic TuTmos I-is xelmZRvanelobiT Sua samefos taZris adgilas
daiwyo. man aRadgina Zveli samlocvelo, gars Semoavlo kedeli da ezos win aago ori - IV
da V piloni, romlebic 86 m. sigrZis teritoriis Sesasvlelebad iqca (dRes SemorCenilia
marcxena). maTze TuTmosis saxelia amotvifruli. pilonebis win daidga vardisferi
granitis 23 m. simaRlisa da 143 tonis ori obeliski. amboben, rom faraonma kedels
Signidan Teqvsmetwaxnaga svetebiT Seqmnili portikebic Semoavlo. es qviSaqvis svetebi
idga mrgval bazebze, romelTa Soris TuTmosis qandakebebi ganlagda. isini ganadgurda
Semdgomi mSeneblobisas (nax.3).
TuTmos I-is Semdeg mSenebloba gaagrZela misma qaliSvilma hatSepsutma, romlis
xuroTmoZRvari iyo senmuti. TuTmos I -is colma da naxevardam - hatSepsutma, taxtidan
Camoagdo TuTmos I I da Zv.w.aR. XV s-Si (Zv.w.aR. 1479 w.) Tavad gamefda. man mamis IV da V
pilonebs Soris dadga 30 m. simaRlisa da 200 tonis ori obeliski. maTze aRniSnulia
mSeneblobis procesi, romelic im droisTvis warmoudgenlad swrafad, Svid TveSi
dasrulda. hatSepsutma kidev ori obeliski aRmarTa aRmosavleTiT, gareTa kedlis
ukan, TuTmos I-is mier Seqmnil ezoSi ki Cadga Savi granitis saZirkvelze aRmarTuli
vardisferi kvarcitis, wminda navebisTvis gankuTvnili darbazi, romelmac ezo
orjer Seamcira. darbazis Siga kedlebi mooqruli iyo. masSi CaSenda mcire saTavsebiT
garSemortymuli granitis kamera. Semdgom is karnakis siwminded iqca (nax.4).
mutis zonidan momaval gzaze, romelic midioda TuTmos I-is IV pilonamde, daidga
hatSepsutis VII piloni, romelzec adre dawerili dedoflis saxeli waSlilia, zevidan
amotvifrulia TuTmos I -is an seTi I-is saxelebi.
hatSepsutis 27-wliani batonobis Semdeg taxtze avida TuTmos I I. samxedro niWiT
dajildoebuli faraoni brwyinvale mTavarsardali gamodga. mis dros, Zv.w.aR. XV
s-Si, egvipte gaZlierda. TuTmos I I, adre ganviTarebuli movlenebis gamo, ar uyvarda
hatSepsuti, amitom cdilobda mis mier agebuli nagebobebis ganadgurebas. man TuTmos
I-is pilonebs Soris moTavsebuli hatSepsutis ori obeliski qvaSi Suamde Casva. dafarul
nawilSi moeqca hatSepsutis warwerebi. saboloo jamSi pilonebs Soris sivrce Seivso
svetebiT da daiyo or asimetriul nawilad. CrdiloeT nawilSi ganlagda eqvsi, samxreT
nawilSi ki - rva qvis sveti (nax.5).
hatSepsutis mier aSenebuli wminda navebis darbazis adgilas faraonma aago
vardisferi granitis mcire zomis darbazi, romelic mogvianebiT aleqsandre
makedonelis naxevarZmam, filipe arideim, Secvala granitis darbaziT. darbazis
kedlebze, romlebsac pirobiTad ”analebis darbazs” uwodeben, ganTavsda cnobili
analebi, anu istoria, romelic mogviTxrobs TuTmosis gamarjvebebze siriaSi, mis
mier qalaqebis dapyrobis Sesaxeb, mopovebuli ganZis CamonaTvals. darbazis kedlebis
gaformeba da svetebze gamosaxuli yvavilebis (lotosisa da papirusis) mkacri heraldika
esadageboda teqstis sadResaswaulo xasiaTs, romelic, savaraudod, Seadgina tanenim.
is mimdinare movlenebis TviTmxilveli iyo.
darbazis win TuTmosma ganaTavsa patara VI piloni. am pilonsa da darbazs Soris
arsebul darbazSi ganlagda ori oTxkuTxa formis monoliTuri sveti - pilastri.
dRemde SemorCenili svetebi zeda da qveda egviptes ganasaxierebs. papirusi qveda
egviptis simboloa, lotosi - zeda egviptisa (nax.6).
kompleqsis teritoriaze yvelaze meti nageboba ekuTvnoda TuTmos I I-s, magram
maTgan yvelaze didi da mniSvnelovani iyo taZris aRmosavleT nawilSi mdebare
nagebobaTa kompleqsi (arqiteqtori janeni). is Sedgeboda sadResaswaulo “heb-sedis”
darbazisa (nax.7) da mis garSemo mdebare mcire saTavsebisgan.
sadResaswaulo darbazSi Sesvla SesaZlebeli iyo marjvena gverdidan, Siga da
gare zRudeebs Soris arsebuli viwro gasasvleliT, romelic miemarTeboda samxreT-
dasavleT kuTxemde. taZris mTavari RerZis mimarT perpendikulalurad ganlagebul
xuTnavian darbazSi Sediodnen patara saTavsis gavlis Semdeg.
44X16 m. zomis sadResaswaulo darbazis Sua sami navi gverdiT gasasvlelebze
ufro maRali iyo da naTdeboda doneTa sxvaobaSi amoWrili sarkmlebiT. Sua navis
svetebs ucnauri, gadmobrunebuli zaris formis kapitelebi (nax.8) aqvs, romlebic
martivi ornamentiTaa morTuli. svetebTan SeerTebis adgilas is farTovdeba da qmnis
100 nawili II - Zveli egvipte

wvetian gverds. kapiteli bolovdeba Cveulebrivi abakiT. svetis tani gluvi da mrgvalia,
qveda nawilSi - odnav Seviwrovebuli. am svetis forma Semdgom periodSi ver ganviTarda,
amitom aRar gamoyenebula.
gverdiT dabal nawilebSi arsebuli oTxkuTxa svetebi gadaxuruli iyo qvis
martivi, horizontaluri filis formis karniziT - arqitraviT. arqitravis koWze idga
meore sarTulis aseTive svetebi, romlebic iWerdnen brtyelfilian gadaxurvas. maT
Soris arsebobda sarkmlebi. Weri SeRebili yofila lurjad, romlis fonze ikveTeboda
oqrosferi varskvlavebi.
sadResaswaulo darbazis momijnave saTavsebidan aRsaniSnavia oTxsvetiani e.w.
“botanikuri baRi” (nax.9), vinaidan misi kedlebi dafaruli iyo egzotikuri mcenareebiTa
da cxovelebis reliefuri gamosaxulebebiT (nax.10).
sainteresoa, “60 -kartuSiani oTaxi” (kartuSi-ovaluri CarCo, romelzedac
gamosaxulia gerbi, emblema an mefis saxeli), romelSic arqeologebma aRmoaCines
faraonis bareliefuri gamosaxulebebi. maTze faraoni gamosaxulia msxverplSewirvis
dros. mecnierebma amoikiTxes am bareliefis samocive kartuSi.
gareTa kedelTan mdgar hatSepsutis obeliskebs Soris TuTmos I I-m ankmenes
pativsacemad aago, osirisisebri, eqvssvetiani samlocvelo. TuTmos I-is obeliskebis
win ki dadga obeliskebis kidev erTi wyvili. dRes isini dangreulia. faraonma mutis
gzaze, hatSepsutis pilonis win, aaSena VII piloni. or pilons Soris warmoqmnil ezoSi
ganalaga qandakebebi, xolo aRmosavleT kuTxeSi ki - patara samlocvelo. mSeneblobis
bolo etapze TuTmos I I-m yvela Tavis nagebobas Semoavlo kedeli, romelic iwyeboda IV
pilonidan.
amenhotep I -isa da TuTmos IV-is drosac grZeldeboda mSenebloba, magram
is umniSvnelo iyo. axali periodi, romelmac karnakis taZars nagebobebi Semata
daemTxva amenhotep I I-is mefobis dros (Zv.w.aR. 1387-1350 ww.). samuSaoebs uZRvebodnen
xuroTmoZRvrebi, amenhotep xapus Ze da amenhotepi. maT kompozicias daumates I I piloni,
mutis gzisa da taZris kuTxeSi ki moawyves 120X77 m. zomis xelovnuri tba (nax.11),
garSemosazRvruli qurumTa sacxovreblebiT da sasawyobo saTavsebiT. amenhotepma
ise axlos dadga I I piloni IV-sTan, rom ansamblis gverdiTma misasvlelma dakarga Tavisi
mniSvneloba.
amenhotep xapus Zes miaweren karnakSi xonsus, mutisa da montus taZrebis
mSeneblobas, adamianisTaviani sfinqsebis xeivniT, karnakis luqsorTan dakavSirebas
da mutis verZisTaviani sfinqsebis xeivans. amenhoteps gansazRvruli hqonda
kompleqsisTvis erTiani iersaxe mieca, amitom pilonis agebis Semdeg, man daiwyo didi
hipostiluri darbazis mSenebloba, kerZod, misi centraluri nawilisa. misi Sua, 23 m.
simaRlisa da 3,4 m. diametris 12 sveti or rigad ganlagda. maTi kapitelebi msgavsi iyo
luqsoris hipostiluri darbazis svetebis kapitelebisa, anu hqonda gaSlili papirusis
forma (nax.12). es forma ganapiroba sarkmlebidan Semomavalma Suqma, romelic anaTebda
svetebis zeda nawils, amitom maT gaSlili formis kapitelebi hqondaT, xolo darbazis
gverdiT nawilebSi, sadac sinaTle naklebad aRwevda - daxuruli kvirtebis forma.
zogierTi mecnieri centraluri nawilis agebas miawers faraon horemxebs (Zv.w.aR.
1319-1291 ww.).
horemxebs ekuTvnis mutis gzis bolo ori, IX da X piloni. man samSeneblo masalad
gamoiyena Tavisi winapris, exnatonis mier agebuli nagebobebis qvebi, raTa sabolood
xazi gadaesva eretikosi faraonis xsovnisTvis. misi kedlebi moirTo horemxebis
gamosaxulebebiT. X piloni, pirvelia mutis gzaze. mas orive mxridan TiTqmis imave
simaRlis aguris kedeli esazRvreba. isic exnatonis taZridan wamoRebuli qvebiTaa
agebuli. amas mowmobs mraval qvaze amotvifruli exnatonis saxeli da kartuSi. am
pilonebs Soris mdebare ezo araswori formisa iyo. ezos aRmosavleT nawilSi ganlagda
amenhotep I -is taZari. pilonidan mutis zonamde midioda, savaraudod, horemxebis mier
agebuli verZisTaviani sfinqsebis xeivani. horemxebma daiwyo hipostiluri darbazis
gverdiTi navebis mSeneblobac, magram ver daasrula.
XIX dinastiis (Zv.w.aR. XII -XII ss.) periodisTvis sabolood Camoyalibda taZris tipi,
anfiladuri principiT ganlagebuli saTavsebiT. am ansamblis kanonikur gegmaSi Zv.w.aR.
XII s-Si Seitanes damatebiTi elementebi ramzes I-ma, ramzes I -m da seTi I-ma.
nawili II - Zveli egvipte 101

horemxebis memkvidres, ramzes I-s didxans ar umefia, amitom man moaswro mxolod I
pilonis ageba, aman taZari daagrZela da axali Sesasvleli Seuqmna. Semdgom ptolemeebis
mier agebulma meore pilonis 30 m. simaRlis portalma daasrula kompozicia.
horemxebis dawyebuli saqme Zv.w.aR. XII s-Si gaagrZeles ramzes I -m da seTi I-ma.
ramzes I -m meore pilonis win dadga Tavisive ori kolosaluri vardisferi granitis
qandakeba (nax.13). faraonebma meore da mesame pilonebs Soris, arsebuli centraluri
nawilis orive mxares, darCenili sivrce sabolood Seavses egviptis erT-erTi yvelaze
RirSesaniSnavi nagebobiT - hipostiluri darbaziT (nax.12). misi sigane 103 m-ia, sigrZe -
52 m, uWiravs 5000 m2 teritoria. darbazis gadaxurvas iWerda 14 rigad ganlagebuli 122
sveti (centraluri svetebis CaTvliT 134 sveti), maTi simaRle 8 m-iT naklebi iyo Sua
svetebze. maRali svetebis gverdiTi kedlebis doneTa sxvaobaSi mowyobili yofila qvis
sarkmlebi, saidanac naTdeboda darbazi (nax.14).
hipostiluri darbazi mWidrodaa svetebiT Sevsebuli, amitom erTian sivrces ki ar
qmnis, aramed iyofa erTmaneTis paraleluri svetebis rigebiT. erTi SexedviT, iqmneboda
svetebis tyis asociacia. gadaxurva eyrdnoboda mZime svetebs. sakurTxevlisken swrafva
xazgasmuli iyo centraluri, ganaTebuli nawiliT. svetebis kapitelebi faravdnen
sayrden qvebs arqitravis qveS. aq sivrce SedarebiT Tavisufalia da Weri TiTqos
haerSi kidia. saerTod, egvipteSi Weri eyrdnoboda arqitravis koWs karnizis gareSe.
aq ki warmodgenilia karniziT dagvirgvinebuli srulyofili egvipturi orderi. mzis
SuqiT ganaTebuli Weri, romelic simbolurad gamoxatavda cis kamaras, moxatuli iyo
frTaSesxmuli SevardnebiT.
maRal, Sua navSi da mis gverdiT or gasasvlelSi arqitravis koWi miemarTeboda
sakurTxevlisken, rac miuTiTebda ZiriTadi RerZis wamyvan rolze (pirvelobaze), xolo
hipostiluri darbazis gverdiTi nawilebi gadaxuruli iyo RerZis perpendikulalurad
ganTavsebuli koWebiT.
hipostiluri darbazis Sua navis svetebis kapitelebs gaSlili papirusis
(ganaTebul nawilSi), xolo gverdiT navebSi ki - daxuruli papirusis kvirtebis (bnel
nawilSi) forma hqonda (nax.15). kristaluri qviSaqvis dolebisgan iqmneboda svetebis
tani, romelic dafaruli iyo CakveTili feradi reliefuri gamosaxulebebiTa
da warwerebiT (nax.16). darbazis kedlebi Siga da gareTa mxridan aseve ifareboda
CakveTili da amozneqili gamosaxulebebiT, romlebic gadmogvcemen seTi I-isa da ramzes
I -is sabrZolo gamarjvebebs, CrdiloeTis kedlis gareTa mxridan ki - seTi I-is siriaSi
laSqrobis scenebia warmodgenili. es aris magaliTi pirveli bataluri reliefisa,
romelic ramzes I -is periodSi farTod gamoiyeneboda.
axali samefosTvis damaxasiaTebeli CakveTili reliefis teqnika iZleoda
nawilebis ukeTesi detalirebis saSualebas, amasTan erTad, gareTa kedelze ganTavsebul
reliefs icavda ganiavebisa da dazianebisagan. konturis Rrma Wrili aZlierebda
SuqCrdilis modelirebas da ufro plastikurs xdida gamosaxulebas. hopostiluri
darbazis svetebis reliefi qmnida mkafio konturisa da Zlieri SuqCrdilis kontrasts,
romelic efeqturi unda yofiliyo Rame, CiraRdnebiT msvlelobis dros. figuraTa es
kontrasti kidev ufro aZlierebda da xazs usvamda sayrdeni konstruqciis siZlieres.
meore piloni faravda hipostiluri darbazis gverdiT nawilebs, xolo
centraluri, maRali navi ki xiluli rCeboda. aseTi xerxi, bazilikuri formis Wrilis
dafarva (kerZod, gverdiT navebSi) winamdebare pilonis an svetnaris meSveobiT saerTod,
miRebuli yofila egvipteSi. es migneba grandiozul iers aniWebda hipostilur darbazs
da gansazRvravda RerZis gaswvriv moZraobas.
XXII dinastiis libielma faraonebma (dedaqalaqi bubastisi, Zv.w.aR. 945-718 ww.) da
XXV dinastiis eTiopielma faraonebma (dedaqalaqi napata, Zv.w.aR. 770-653 ww.) karnaks
aCuqes pirveli piloni da mis ukan mdebare 84 m. siRrmisa da 103 m. siganis ezo (nax.17).
savaraudod, am teritoriaze ufro adrec arsebobda nagebobebi, vinaidan nilosis
napiridan aqamde modioda amenhotep I I-is mier agebuli lomistaniani da verZisTaviani
sfinqsebis xeivani (nax.18). lomisa da verZis TaTebs Soris amenhotep I I-is qandakebebi
idga (XVII dinastia).
am teritoriaze XIX dinastiis faraonma seTi I -m dadga Tebes triadisadmi
(amoni, muti, xonsu) miZRvnili taZari, aseve ramzes I I-is mcire zomis, kanonikur gegmas
102 nawili II - Zveli egvipte

daqvemdebarebuli taZari. XXV dinastiis eTiopielma mefem, taxarkam, moawyo wminda


navebisTvis gankuTvnili pavilioni, aTsvetiani daxuruli svetnari, brinjaoTi
moWedili mdidruli kariT. dRes is dangreulia da mxolod erTi SemorCenili sveti
metyvelebs mis silamazeze. pavilionis win idga 15 m. simaRlis penejemis kolosi (nax.19).
es nagebobebi moeqcnen libieli da eTiopieli faraonebis mier SemosazRvrul ezoSi.
sazogadod, Tu nagebobebi xels uSlida faraonebis mSeneblobas, maT angrevdnen, magram
am SemTxvevaSi seTi I -isa da ramzes I I-is taZrebi SenarCunda, maTi gansakuTrebuli siwmindis
an karg mdgomareobaSi yofnis gamo. ezos ori mxridan esazRvreba papirusiskapiteliani
svetnari. ramzesis taZarsa da I pilons Soris myofi orsvetiani bubastisebis karibWe
moeqca ezos sivrceSi (nax.20). am karibWis kedlebze gamosaxulia SeSonk I-is (susakimi)
warwerebi, romlebzec asaxulia misi warmatebebi sirielebTan omSi.
libieli da eTiopieli faraonebis mier dawyebuli I pilonis mSenebloba
nawilobriv dasrulda ptolemeebis epoqaSi. dawyebidan dasrulebamde 500 weli
gavida. misi simaRle 43,5 m-ia, sigane - 113 m., sisqe ki - 15 m. is dResac daumTavrebelia
da yovelgvar gaformebas moklebulia. navsadguridan I pilonamde midioda ramzes I -is
mier Seqmnili verZisTaviani sfinqsebis xeivani, romelTa fexebs Soris faraonma Tavisi
qandakebebi ganalaga (nax.21).
1902 wels, amenhotep I I-is mier Seqmnil wminda tbasa da taZris kedels Soris
aRmoaCines didi sacavi, ZiriTadad mefeTa da didebulTa 2000 qandakebiT. isini
ganekuTvneba XII-XXII dinastiebis periods. napovni qandakebebi karg mdgomareobaSia, rac
maT gamiznul gadamalvaze mowmobs. savaraudod, isini gadamales asurbanifalisagan,
romelic Zarcvavda Tebes.
uSualod taZris kedelTan, tbis gaswvriv, taxarkam da TuTmos I I-m dadges
samlocveloebi, xolo tbis Crdilo-dasavleT kuTxeSi amenhotep I I-m ganaTavsa
uzarmazari qvis skarabeusi (rac mkvdreTiT aRdgomis simboloa), magram mas amonis
kultTan saerTo araferi ar hqonia (nax.22).
dRes karnaki savalalo mdgomareobaSia. Tu adre nilosis done 4-5 m-iT dabla
iyo, Slamis daleqvis gamo man maRla amoiwia. yoveli wlis 5 oqtombers, rodesac nilosi
napirebidan gadmodioda, wylis done iwevda da noembramde taZris mTeli teritoria
wyliT ifareboda. hipostilur darbazSi is daaxloebiT 1,35 m-s aRwevda. taZris kedlebi
da qandakebebi ifareboda TeTri marilis (selistras) feniT, romelsac wyali tovebda.
is aRwevda qvis forebSi da TandaTan Slida mas. amis gamo wminda navebis darbazi
TiTqmis sul daingra, yovelwliurad iSleba qvebi, TuTmos I I-is kolosebi (VII pilonTan)
sanaxevrod dazianda (nax.23).
garda am mizezisa, arsebobs TviT mSeneblobis teqnikasTan dakavSirebuli
mizezic. Zveli mSeneblebi asworebdnen qviSis zedapirs da masze dgamdnen sxvadasxva
zomis blokebs. iSviaTad amagrebdnen maT baTqaSis feniT, amitom wyalma TandaTan
safuZveli gamourecxa nagebobebs. 1899 wels 11 svetis Camongrevis Semdeg egviptis
ZeglTa dacvam rekonstruqcia da karnakis taZris gamagreba daiwyo, Tumca bunebrivi
pirobebisagan gamowveuli zianis SeCereba sirTules warmoadgens.
dRes karnakis erT-erTi obeliski dgas romSi, lateranis bazilikis ukan (nax.24).

V-3 amenhotep III-is taZari, memnonis kolosebi

karnakis sxva taZrebTan erTad, nilosis dasavleT napirze, karnakis gaswvriv


Zv.w.aR. XIV s-Si amenhotep I I-m (amenofis I I) aago sulis mosaxsenebeli taZari. misi
aRmSenebeli iyo amenhotep xapus Ze.
samwuxarod, taZris win mdgari ori kolosaluri qandakebis garda (nax.25), misgan
dRes aRaraferi SemorCenila. 20 m. simaRlis (daaxloebiT 6-7-sarTuliani saxlis
simaRle) qviSaqvis qandakebebi gamosaxavdnen taxtze mjdom faraons da kldeebis
fonze qmnidnen grandiozul da idumal sanaxaobas. Zvelma berZnebma maT troas omis
legendaruli gmiris, memnonis, saxeli uwodes. berZnuli miTologiis Tanaxmad memnoni
iyo ganTiadis qalRmerTis, eosis (avrora), Svili. is mamam, egviptisa da eTiopiis mefem,
gagzavna troelebis dasaxmareblad. memnoni daiRupa aqilevsis xeliT. gadmocemiT
eosis cremlebi ganTiadze namiviT edeboda qandakebebs.
nawili II - Zveli egvipte 103

berZeni istorikosi da geografi straboni gvauwyebs, rom Zv.w.aR. 27 wels


momxdarma miwisZvram Zlier daangria taZris didi nawili, CrdiloeTiT mdgari kolosi
ki nawilobriv daiSala. am droidan isini gamoscemdnen uCveulo xmebs, anu „saubrobdnen“
da ganTiads Cumi kvnesiT egebebodnen. qvebis xmaurs iwvevda dilisa da saRamos Soris
temperaturis Zlieri cvalebadoba. ase gaCnda e.w. „memnonis orakuli“, amitom es adgili
romaelTa da berZenTa molocvis adgilad iqca. aq mosalocad modiodnen adriane da
septimius severusi, romlebsac surdaT memnonis wyalobis miReba. septimius severusma
ax.w.aR. I s-Si (ax.w.aR. 199 w.) restavracia Cautara maT, ris Sedegadac qandakebebma
„saubari“ Sewyvites.
104 nawili II - Zveli egvipte

T b

g b
v l k e d
a i

z
a
3

1. qalaqi Tebe, amonis taZari karnakSi (rekonstruqcia)


2. a. amonis taZris teritoria e
b. montus zona
g. mutis zona v
d. verZisTaviani sfinqsebis xeivani
e. verZisTaviani sfinqsebis xeivani
v. karnakisa da luqsoris SemaerTebeli
adamianisTaviani sfinqsebis xeivani
3. taZris uZvelesi nawili
a. Sua samefos samlocvelo
b. TuTmos I-is IV piloni
g. TuTmos I-is V piloni
d. TuTmos I-is obeliskebi g
e. hatSepsutis obeliskebi 2
v. hatSepsutis wminda navebis darbazi
z. TuTmos I I-is eqvssvetiani darbazi
T. TuTmos I I-is rvasvetiani darbazi
i. TuTmos I I-is vardisferi granitis darbazi
k. TuTmos I I-is VI piloni
l. papirusisa da lotosis gamosaxulebiani pilastrebi
nawili II - Zveli egvipte 105
14. amonis taZris aqsonometriuli Wrili (rekonstruqcia)
a. hatSepsutis obeliskebi
b. TuTmos I I-is ‘‘heb-sedis’’darbazi
g. botanikuri baRi
d. ankmenes samlocvelo
e. TuTmos I I-is VII piloni
v. hatSepsutis VII piloni
z. TuTmos I I-is samlocvelo
T. amenhotep I I-is I I piloni
i. xelovnuri tba
k. hipostiluri darbazi
l. horemxebis IX da X pilonebi
m. ramzes I -is I piloni
n. ramzes I -is qandakebebi
o. seTi I -is taZari
p. ramzes I I-is taZari
J. taxarkas pavilioni
r. ramzes I -is sfinqsebis xeivani
s. penejemis kolosi
t. bubastisebis karibWe
u. pirveli piloni a
f. taxarkas samlocvelo
d
2
b g

T
k
f i

s t
n z
m e
o
v
J
p
r u
l
4
106 nawili II - Zveli egvipte

p J

n
o

l
k
i

T
6
z

b
g 7

d
a
5
5. karnakis amonis taZris gegma (a. I piloni,
b. ramzes I I-is taZari, g. taxarkas
pavilioni, d. seTi I -is taZari, e. I piloni, v.
hipostiluri darbazi, z. I I piloni,
T. IV piloni, i. hatSepsutis obeliskebi,
k. V piloni, l. VI piloni, m. TuTmos I I-isa da
hatSepsutis ezo da granitis darbazi, n.
TuTmos I I-is ‘‘heb-sedis’’ darbazi,
o. botanikuri baRi, p. ankmenes samlocvelo,
J. hatSepsutis obeliskebi)
6. papirusisa da lotosis gamosaxulebiani
svetebi
7. TuTmos I I-is ‘‘heb-sedis’’ darbazi
8. zaris formis kapiteliani svetebi ‘‘heb-
sedis’’ darbazSi

8
nawili II - Zveli egvipte 107

9 10

11 12

14

9. saTavsi “botanikuri baRi”


10. cxovelisa da mcenareTa gamosaxulebebi
botanikuri baRis kedlebze
11. amonis taZris xedi xelovnuri tbidan
12. didi hipostiluri darbazi
13. hipistiluri darbazis sarkmlebi
13 14. ramzes I -is qandakebebi pirvel ezoSi
108 nawili II - Zveli egvipte

15 16

17 18

19 20
15. hipostiluri darbazi (Wrili)
16. CakveTili reliefuri gamosaxulebiani hipostiluri darbazis svetebi
17. pirveli ezo
18. pirvel pilonTan mimavali verZisTaviani sfinqsebis xeivani
19. penejemis kolosi
20. bubastisebis karibWe
nawili II - Zveli egvipte 109

21 22

23

25

21. pirveli piloni


22. amenhotep I I-is mier dadgmuli qvis skarabeusi
23. amonis taZris dRevandeli saxe
24. lateranis moedanze aRmarTuli karnakis obeliski
25. memnonis kolosebi

24
110 nawili II - Zveli egvipte

V-4 hatSepsutis taZari deir-el-baharSi


(Zv.w.aR. XV s., XVIII dinastia)

XVII dinastiis dedofali hatSepsuti (semnexkara) TuTmos I-is asuli da Tavisi


naxevarZmis TuTmos I -is coli iyo (nax.1). TuTmos I -s arasamefo dinastiis qalisagan
hyavda Svili, TuTmos I I. faraonis sikvdilis Semdeg TuTmos I I faraonad gamoacxades,
hatSepsuti ki regentad daniSnes, magram mas mxolod regentoba ar akmayofilebda,
amitom mcirewlovan TuTmos I I-s taxti CamoarTva da TviTon gamefda (Zv.w.aR. 1479-
1458 ww. an Zv.w.aR. 1505-1484 ww.). is 22 wlis ganmavlobaSi marTavda egviptes da “amonis”
coladac aRiares. TuTmos I I taxtze avida dedoflis sikvdilis Semdeg da egviptes 33
wlis ganmavlobaSi marTavda (Zv.w.aR. 1479-1425 ww.).
XVII dinastiis faraonebs marxavdnen TebesTan axlos, “mefeTa velis“ kldis
samarxebSi. samarxi da taZari erTmaneTisgan gamoyofili iyo. taZars udabnosa da
noyieri miwis sazRvarze agebdnen. gamonakliss warmoadgens XVII dinastiis dedoflis
hatSepsutis sulis mosaxsenebeli taZari, romelic aSenda Zv.w.aR. XV s. deir-el-baharSi
(nax.2). is wina periodis taZrebis Senebis tradiciebiT aigo, yvelaze metad asaxavs axali
samefos xuroTmoZRvrebis niSan-Tvisebebs da gvaocebs harmoniulobiTa da kompoziciis
srulyofilebiT.
hatSepsutis taZris arqiteqtori da uzenaesi didebuli senmuti iyo (nax.3).
man taZris mSenebloba nilosis dasavleT napirze, “mefeTa velis” axlos, TiTqmis
karnakis gaswvriv, kldovan terasaze daiwyo. amave periodSi mimdinareobda karnakis
amonis taZris agebac. senmutma samSeneblo masalad kirqva gamoiyena, qviSaqvis mxolod
calkeuli detalebia. taZari orientirebulia dasavleTisken. hatSepsutma taZari
menTuhotep I-is taZris gverdiT ganaTavsa (nax.4) da gaimeora taZris kompoziciis saerTo
principebi, oRond ufro grandiozuli masStabebiT, riTac uCvena Tavisi winaprebisagan
memkvidreobiT miRebuli Zalaufleba. XI dinastiis dros mTeli es teritoria qalRmerT
hators eZRvneboda da nekropolisis funqcia hqonda, magram Semdgom is miatoves.
hatSepsutis dros, anu 500 wlis Semdeg, is kvlav ayvavda. aqve, kldesTan, TuTmos I I-is
didi taZari idga, romlisgan dResdReobiT mxolod saZirkveliRa SemorCa.
hatSepsutisa da Sua samefos taZris Sedarebisas aSkarad igrZnoba gansxvaveba
(nax.5). menTuhotepis taZarTan SedarebiT hatSepsutis taZari ufro mkacri da
mdidrulad morTulia. masSi ar arsebobs samarxi kamera. menTuhotepis taZris msgavsad,
hatSepsutis taZaric sam terasaze ganlagda, romlis horizontaluri xazebi erwymis
portikebis vertikalur xazebs. arqiteqturis mTlianobas xazs usvams garemomcveli
kldeebis ukacrieli ieri.
nilosis napirTan agebuli samlocvelodan taZris terasamde grZeli gza
miemarTeboda (nax.6). mis orive mxares, yovel 10 metrSi, TeTr piedestalebze moyviTalo
feris qviSaqvisgan gamokveTili sfinqsebi idga. isini ganasaxierebdnen faraons mTeli
Tavisi atributebiT da amave dros xazs usvamdnen mefur Rirsebas: faraons Tavs ufaravda
molurjo-mowiTalo zoliani klafti, nikaps umSvenebda mimagrebuli wveri, oRond
didebuli mbrZaneblis saxis nacvlad, qalis nazi saxe hqonda. piedestalebze tyveTa
gamosaxulebebi iyo amokveTili, romlebic hatSepsutis gamarjvebebs ganasaxierebdnen.
gza miemarTeba qveda terasaze ganlagebul pirvel ezomde, romelic gamwvanebuli
yofila xeebiTa da papirusebiT. aq tboric arsebobda. dasavleTis mxridan ezo
SemozRudulia svetebiani galerea-portikiT, romelsac monumenturi kibe-pandusi or
nawilad yofs. kibis gverdiT kedlebze amokveTilia Sesasvlelis mcvelebis - lomebis
figurebi.
galereis aqeT-iqiT, kuTxeebSi dgas osirisis TiTo-TiTo qandakeba (nax.7),
xolo qvis Weris lurj fonze oqrosferi varskvlavebia gamosaxuli, rac cis kamaras
ganasaxierebs. ukana kedels Sverili aqvs, romelzec zeda ezos datvirTva nawildeba.
kedlis qveda nawilSi mdebareobs reliefi da warwerebi, romlebic dedoflis ubiwo
Casaxvasa da RvTaebriv dabadebas gvamcnoben. marTalia, es warwerebi dazianebulia,
magram maTi Sinaarsis gageba SeiZleba amenhotep I I-is mier luqsorSi gakeTebuli
analogiuri warwerebis meSveobiT. aseTi warwerebi ptolemeebis epoqaSi arsebuli
“dabadebis taZrebis” winamorbedia.
nawili II - Zveli egvipte 111

kedlis zeda nawilSi gamosaxulia dedoflis koronaciis ceremonia. aq is or


qurums Soris dgas, romlebic horsa da seTs ganasaxiereben. isini dedofals Tavze
adgamen gaerTianebuli egviptis gvirgvins.
parapetiani pandusi adis miwis donidan 6 m-is simaRleze ganTavsebul Sua
terasaze, sadac meore ezo mdebareobs. is pirveli ezos msgavsia. mis dasavleT nawils
amSvenebs portiki, romelSic or rigad ganTavsebuli oTxkuTxa formis 22 sveti dgas
(nax.8).
taZris CrdiloeTi mxare samxreTisaze ufro ganieria. samxreTis svetnaris
kedlebi odnav daxrilia da reliefebiTaa dafaruli. isini hatSepsutis mmarTvelobis
wlebSi momxdar movlenebs asaxaven: puntis qveyanaSi (axlandeli somali) eqspediciis
savaWrod gamgzavrebisa da dabrunebis scenebs (nax.9): napirs mimdgaria didi afriani
gemebi (nax.10), zedamxedveli bolo brZanebebs iZleva, mtvirTavebs ganZi gadmoaqvT;
mWidrod daxurul WurWlebSi awyvia nelsacxeblebi, ucxo xili, qoTnebSi Carguli xeebi
dasargavad miaqvT (nax.11). egviptelebTan erTad dedofal hatSepsutTan misasalmeblad
Camosula puntis mmarTveli da misi msuqani, moklefexebiani coli (nax.12). kedlis
CrdiloeTi nawili Zlier aris dazianebuli da masze SeiZleba gavarCioT mxolod
Citebis daWeris scena, xolo samxreTis kedelze asaxulia Tebes qvis samtexlodan
obeliskebis gadmotanis siuJeti. erT-erT gamosaxulebaze naCvenebia Zv.w.aR. XVI
s-is bolosa da Zv.w.aR. XV s-is dasawyisis tropikuli afrikis dasaxleba burjebze.
reliefebi gamoirCeva konturis simkveTriT, detalebis zusti gadmocemiT, sasiamovno
feradovani gamiT.
CrdiloeTis svetnari (nax.13) dgas platformaze, romelic ezos donesTan
SedarebiT odnav maRalia da masze asvla SeiZleba patara kibiT. am svetnaris gaswvriv
mdebareobs RmerTi - turis anubisis samlocvelo, romelic avsebs sivrces gareTa
kedlamde, xolo samxreTiT ki - qalRmerT hatorisa. is scdeba kedlis sazRvrebs
da anubisis samlocveloze ufro didia. orive samlocvelo taZars gansakuTrebul
silamazes aniWebs, ZiriTadad ki Senobis gegma asimetriulia.
anubisis mcire zomis samlocveloSi moxvedra SesaZlebelia Teqvsmetwaxnaga,
12-svetiani hipostiluri darbazidan (nax.14). mas faravs mkveTri ferebiT Sesrulebuli
naxatebi, romlebic ZRvenis morTmevisa da sxva saritualo scenebis amsaxvelia. yvelaze
cnobili scenaa haerSi molivlive arwivi da Zera, romlebic Sesabamisad zeda da qveda
egviptis simboloebia. isini frTebiT faraven faraonis zurgs. sainteresoa taxtze
mjdomi anubisis gamosaxulebac (nax.15).
Tavisi arqiteqturiT gansxvavebulia qalRmerT-Zroxis, hatoris samlocvelo
(nax.16), romelSic SesaZlebelia moxvedra ezodan an taZris gareTa kedlis kibidan.
samlocvelos Siga sivrce gamoTlilia monoliTuri qvisgan. hatoris samlocvelos ori
darbazi aqvs. pirveli darbazis Weri eyrdnoba 32 svets, romlis kapitelebi ganasaxierebs
qals Zroxis yurebiT, es e.w. hatoruli kapitelebia (nax.17). iq Sediodnen Teqvsmetwaxnaga
da hatoruli svetebisgan Semdgari ori daxuruli svetnaris gavliT. meore, SedarebiT
mcire darbazSi ori sveti dgas. darbazs aqvs gasasvlelebi gverdiT niSebSi da siRrmeSi
mdebare viwro sakurTxevelSi - ‘’wmidaTawmidaSi’’, sadac, savaraudod, idga qvis Zroxis
qandakeba. is, gverdiT mdgari menTuhotepis taZarSi aRmoCenili qandakebis msgavsia.
taZris yvela qandakebaSi gadmocemulia hatSepsuti da TuTmos I I qalRmerT hatoris
gverdiT. kedelze gamosaxulia hatSepsuti, romelic Tayvans scems hators.
qveda mxridan terasas gars ertymoda kobrebis gamosaxulebebiT morTuli
balustrada. kobra CrdiloeT egviptis qalRmerT butos simbolos warmoadgenda.
butos zurgze ejda Sevardeni, samxreTi egviptis qalaq edfus mfarveli RmerTis,
bexudtis simbolo.
mesame terasaze adioda kibe-pandusi, romlis win idga vardisferi granitisagan
gamokveTili sfinqsis qandakebebi. pandusi mTavrdeboda granitis kariT (misi fragmenti
dRes calke dgas), saidanac, albaT, Sediodnen hipostilur darbazSi (dRes dangreulia).
svetebi, romlebic mTel siganezea gaWimuli meore ezos svetnaris Tavze mdebareobs
da qvevidan Sexedvisas orsarTuliani svetnaris STabeWdilebas qmnis. svetebis win
idga SeRebili osirisisebri qandakebebi (nax.18). isini mumiebiviT gamoiyurebian da
hatSepsuts hgvanan. svetnaris kuTxeebSi, mis orive mxares aRmarTulia 5 metri simaRlis
112 nawili II - Zveli egvipte

aseve osirisisebri hatSepsutis qandakebebi, romlebic kargad Canan nilosis napiridan


da taZars didebulebas aniWeben.
mesame terasaze, uSualod hipostiluri darbazis Semdeg iwyeba yvela mxridan
svetnariT garSemortymuli Ria Siga ezo, romlis garSemo Tavmoyrilia am taZris yvela
saTavsi - samlocveloebi da mcire zomis darbazebi. ezos CrdiloeTiT RmerT horaxtes
mzis sakurTxeveli dgas, samxreTiT ki - amonisa da faraon TuTmos I-is samlocveloebi.
aqve mdebareobs hatSepsutis ”kas” sulis mosaxsenebeli taZari.
ezos dasavleTis kedlis Sua nawilSi mdebare Sesasvlelidan kldeSi gamokveTil
hatSepsutis samlocvelosa da sakurTxevelSi SeiZleba moxvedra. is dedoflis kults
emsaxureboda. Sesasvleli warmoadgens granitis portiks. sakurTxeveli sami oTaxisagan
Sedgeba (dRes Zlier dangreulia), yvelaze moSorebuli oTaxi gamokveTes an aRadgines
ptolemeebma. is or gaRmerTebul mokvdavs ekuTvnis: medicinisa da winaswarmetyvelebis
RvTaebebs - imhotepsa da amenhoteps. dasavleTis mxridan, ezos siRrmeSi, svetnaris
ukan, kedelSi SeWril niSebSi dedoflis osirisisebri qandakebebi idga. niSebis kedlebi
moxatuli iyo hatSepsutisa da TuTmos I I-is cxovrebiseuli scenebiT.
taZris gaformebaSi didi roli eniWeboda monumentur qandakebas. ezoebsa
da samlocveloebs daaxloebiT 400-mde aseTi qandakeba amSvenebda (sfinqsebi da
hatSepsutis portretuli qandakebebi), portikis kedlebs ki reliefebi faravda.
qandakebasa da mTel taZars gansakuTrebul dekoratiulobas aniWebda
poliqromia. qandakebebi da reliefebi SeRebili yofila. Wers faravda mkveTri feris
moxatuloba. taZris gareTa karebi Savi spilenZisa da inkrustirebuli yofila, xolo
Siga karebi ki - kedris xisa, qandakebebisTvis gankuTvnili naosebi mopirkeTebuli
iyo oqroTi da vercxliT. oqrosa da vercxls iyenebdnen agreTve iatakebis dekorSic.
Zvirfasi liTonis nakeTobebi, Savi xe, alebastri da brinjao taZris morTulobas
avsebda. svetebis xSiri gamoyeneba, rogorc interierSi, aseve eqsterierSi, qandakebisa
da reliefis siWarbe, dekoratiuloba, poliqromia da gaformebis simdidre, masalis
nairferovneba hatSepsutis taZrisTvis damaxasiaTebeli yvela es Tviseba tipuri gaxda
axali samefos sataZro arqiteqturisTvisac. qveda ezo da terasebi gamwvanebuli yofila
egzotikuri mcenareebiTa da xeebiT. yviTeli kldis fonze aRmarTuli TeTri taZari,
albaT, rogorc saswauli ise unda aReqvaT. egvipturi taZrebisTvis damaxasiaTebeli
naxevrad sibnele da idumaleba aq uaryofilia. taZris ZiriTadi Tvisebebi - mze da haeri
mis xasiaTs qmnis. aseTi tipis Senobis ageba SesaZlebelia, albaT, mxolod im qveyanaSi,
sadac wvima ar icis.
arqiteqtori iyenebs terasebs, Ria galereebs, pandusebs, derefnebis Weris
sayrdenad rva da Teqvsmetwaxnaga svetebs, Ria ezoebis princips. hatSepsutis taZarSi
piramidis wamyvani roli gaqra, kompozicia axla viTardeba horizontalurad da
aqcenti gadadis mTavar fasadze. xazgasmulia erTi RerZis gaswvriv saTavsebis
Tanamimdevruli ganlageba. taZris kompoziciis gadawyveta agebulia win wamoweuli
portikebis kombinaciiT. arqiteqturul kompoziciaSi Cndeba sivrceTa TandaTanobiTi
SemozRudva: jer Ria ezo, Semdeg svetnariT SemosazRvruli terasa da bolos Siga
ezos Caketili sivrce. es sivrceebi msgavsi svetnarebis meSveobiT erwymis erTmaneTs.
arqiteqtorma SeZlo nagebobebi organulad daekavSirebina bunebasTan.
menTuhotepTa taZrisgan gansxvavebiT, romelic mTlianad micvalebuli mefis
kults emsaxureba, hatSepsutis taZari eZRvneba RmerTebis: Tebeli amonis, qalRmerT-
Zroxis, hatorisa da RmerT-turis, anubisis kults. taZris amSenebelma senmutma Tavisi
saxelis ukvdavsayofad taZris kedlebze ramdenime adgilas amoaWrevina Tavisi saxeli
da gamosaxuleba. SemorCenilia aseve senmutis qandakebac (nax.19). mas muxlebze uzis
hatSepsutis patara qaliSvili - nefruti. senmutis saxe mokumuli piriT, swori nikapiTa
da misTvis damaxasiaTebeli kexiani cxviriT saocrad metyvelia.
senmutis mier agebulma taZarma Cvenamde SedarebiT srulyofili saxiT moaRwia,
magram, amave dros, is bevrjer dazianda. kldidan Camovardnilma qvebma Camoangria da
Caxerga taZris mravali nawili, xolo saukuneebis manZilze mzem da qarma qvebs forma
Seucvala (nax.20).
hatSepsutis Semdeg gamefebulma TuTmos I I-m gaanadgura hatSepsutis mier
aSenebuli bevri nageboba. taZarSi waSlilia misi gamosaxulebebic. varaudoben, rom
nawili II - Zveli egvipte 113

es an TuTmosis naxelavia, an SeiZleba Caedina exnatonsac. hatSepsutis kartuSebs


yovelTvis axlda tituli “amonis coli”. eretikosi faraoni, romelic ebrZoda Tebel
RmerTs, cdilobda gaenadgurebina yvelaferi, rac amonis saxels ukavSirdeboda,
amitom warwerebica da gamosaxulebebic amas Seewira. XIX dinastiis faraonma seTi I-ma
(Zv.w.aR. XII s.) taZari aRadgina. qvis mTlelebma waSlili kartuSebis nacvlad TuTmosis
saxeli amotvifres, miiCnies, rom es taZari ekuTvnoda ara dedofals, aramed faraons.
mogvianebiT, zeda ezos kamerebi balzamirebisTvis gamoiyenes, amisTvis saWiro
mavne qimiuri nivTierebebic aq grovdeboda. terasaze sarkofagebi gamohqondaT
gasayidad. taZris sivrce dasamarxad saukeTeso adgili iyo, miT umetes, rom teritoria,
romelzec is idga, jer kidev wminda miwad iTvleboda.
taZris saTavsebi, ezoebi, svetnarebi Sesaferisi adgili aRmoCnda mlocvelTa
ganmartoebisaTvis, amitom, qristianobis gavrcelebasTan erTad, isini taZrebis
mSeneblobisTvis gamoiyenes. zeda ezoSi aigo monasteri da samreklo. svetnaris sivrce
aguris tixrebiT daiyo senakebad. vinaidan qristianuli religia kerpTayvaniscemas
ebrZoda, amitom berebma gaanadgures qandakebebi, romlebic xels uSlida locvas
maradiul netarebaze. saxelwodebac deir-el-bahari im dros Seiqmna da niSnavs
“CrdiloeTis monasters”, rac qristianul monasterTan aris dakavSirebuli.
hatSepsutis taZari, romelic jer kidev agrZelebs Sua samefos tradiciebs,
axali tipis taZrebis mSeneblobis erTgvari gardamavali etapia.
114 nawili II - Zveli egvipte

mefeTa veli

deir-el-bahari

rameseumi

seTi I-is taZari


TuTmos IV-is
taZari TuTmos III-is
taZari

2
1 nilosi 2

3 4

a hatSepsutis
taZari
i

l k
T
z
v e e
6

d 1. dedofali hatSepsuti
2. deir-el-bahari, menTuhotep I-isa da
menTuhotep I-is hatSepsutis taZrebi
taZari 3. hatSepsutis taZris arqiteqtori senmuti
g g 4. deir-el-baharis kompleqsi (rekonstruqcia)
5. menTuhotep I-isa da hatSepsutis taZrebis
e
gegma (a. TuTmos I I-is samlocvelo, b. I-i
ezo, g. kvadratulsvetebiani pirveli
portiki, d. pirveli terasa, e. meore portiki,
b v. hatorulsvetebiani hatoris samlocvelo,
z. anubisis samlocvelo, T I ezo,
i. wmidaTawmida, k. mzis taZari,
l. hatSepsutis da TuTmos 1-is samlocvelo)
6. hatSepsutis taZari deir-el-baharSi (saerTo
xedi)
5
nawili II - Zveli egvipte 115

7 8

9 10

11
12

13 14

7. pirveli ezos osirisis qandakebebiani 11. qoTnebSi Carguli xeebi, reliefi.


pirveli portiki 12. puntis mmarTveli da misi coli. reliefi.
8. meore terasis oTxkuTxa svetebiani meore 13. CrdiloeTis svetnari anubisis,
portiki samlocveloTi
9. CrdiloeTis svetnari. reliefi eqspediciaSi 14. anubisis samlocvelos fasadi
gamgzavrebis scenebiT 15. taxtze mjdomi anubisi. anubisis
10. afriani gemebi, reliefi samlocvelos kedlis moxatuloba
116 nawili II - Zveli egvipte

15

15

17

18

19

16. hatoris samlocvelo


17. hatoris samlocvelos interieri hatoruli
svetebiT
18. meore ezos Tavze gamavali svetnari
osirisisebri qandakebebiT
19. senmuti patara hatSepsutTan erTad
20. deir-el-bahari dRes 20
nawili II - Zveli egvipte 117

V-5 abu-simbelis taZrebi


(Zv.w.aR. XIII s. pirveli naxevari, XIX dinastia)

abu-simbelis didi taZari. kldeSi nakveTi taZrebi Zveli egvipturi sakulto


arqiteqturis gansakuTrebul nawils warmoadgens. isini, TiTqmis yvela, asuanis
samxreTiT, Zveli nubiis teritoriaze mdebareobs. kldeSi nakveTi samlocveloebi
(nax.1) aSenda axali samefos periodSi, ZiriTadad ramzes I -is mefobis dros (Zv.w.aR. 1290-
1224 ww.).
Siga saTavsebis agebis principi yvelgan erTia - Sesasvlels mosdevs svetebiani
darbazi (ZiriTadad osirisisebri svetebiT), Semdeg meore svetebiani darbazi, romlis
gavlisas xvdebodnen mcire darbazsa da siRrmeSi moTavsebul sakurTxevelSi. sami
niSisagan Semdgar saTavsSi RmerTebis gamosaxulebebs aTavsebdnen. yvelaze ganier Sua
niSaSi idga gaRmerTebuli faraonis qandakeba (zogjer is gverdiT niSebSic gvxvdeba),
xolo gverdiT ki sami ZiriTadi RmerTis figura: amon-ra, ra-garaxuti, ptahi.
ramzes I -is mier agebulma kldeSi nakveTma didma da mcire taZrebma (nax.2) Tavisi
sididiTa da grandiozulobiT gadaaWarbes egviptis istoriis manZilze aSenebul aseTi
tipis sxva nagebobebs. maTi dagegmareba imeorebs axali samefos taZrebis gegmarebis
princips, magram maTgan gansxvavebiT, nilosis napirTan kldeebis axlo mdebareobis
gamo, SeuZlebeli gaxda sfinqsebis xeivnis mowyoba. taZris gafarToeba SesaZlebeli iyo
sxva, damatebiTi saTavsebis xarjze.
abu-simbelis didi taZari XIX s-Si (1813 w.) SemTxveviT aRmoaCines, rodesac
Sveicarelma, iohan ludvig burkhartma qviSidan amoweuli ramzesis qandakebis Tavis
nawili dainaxa (nax.3). 1817 w. ki jovani batista belconim taZari qviSisgan gawminda. ramzes
I -is didi taZari (adre ewodeboda ibsambul) ara mxolod nilosis dablobis yvelaze
masStaburi da mniSvnelovani nagebobaa, aramed mTeli nubiisac (nax.4). is mdebareobs
nilosis dasavleT napirze da orientirebulia aRmosavleTidan dasavleTisaken.
sainteresoa, rom amomavali mzis sxivebi sinaTliT avsebdnen darbazebis anfiladas da
sakurTxevelSic ki aRwevdnen, rac egviptis arc erT sxva taZarSi ar gvxvdeba.
taZari agebulia adrindeli kldeSi nakveTi samlocvelos adgilas. is
emsaxureboda ,,faraon-RmerTisa’’ da qveynis sami mTavari RvTaebis kults: Tebeli amon-
rasi, heliopolisis ra-horaxtes (harmakisi) da memfisis ptahis. mSenebloba damTavrda
faraonis 30-wliani mefobis aRsaniSnavi iubilesaTvis.
taZris fasadTan an mis win mdebare mcire ezoSi moxvedra SeiZleboda kldeSi
nakveTi patara kibiT. savaraudod, aq adre piloni unda yofiliyo agebuli, magram is
dRes aRar arsebobs. mis funqcias asrulebs portali, romelic imeorebs axali samefos
taZris tradiciuli portalis formas, misi gverdebi, pilonis msgavsad, odnav daxrilia.
fasads amSvenebs ramzes I -is 20 m. simaRlis piedestalze mdgari kolosebi
(nax.5). ramzesi zis taxtze, xelebi muxlebze uwyvia. sididis miuxedavad, figurebi
proporciulia da portretuli. TiTqmis arsad ar vlindeba ase srulyofilad
arqiteqturisa da qandakebis sinTezi, rogorc es abu-simbelis taZrebSia. aseTi
kolosebis Seqmna SeeZloT mxolod imaT, vinc idealurad flobda proporciaTa sistemas
da SeeZlo zustad Seefardebina figuris TiToeuli nawili mis zomasTan. qandakebebs
Tavze gasdevs karnizi, romelzec sibrZnis RmerTis - Totis wminda cxovelebis -
pavianebis (amomavali mzis wminda cxovelebi) mjdomi qandakebebia gamosaxuli. frizze
amoWrilia mefis kartuSebic.
Sesasvlelis Tavze, qandakebebis Tavisa da mxrebis simaRleze, sworkuTxa Rrma
niSaSi gamokveTilia arwivisTaviani mzis RmerTis 6 m-iani simaRlis gamosaxuleba,
romelic, TiTqos, amomaval mzes xvdeba (nax.6). marTalia, figura adamianis simaRleze
3-jer didia, magram kolosebis fonze mainc miniaturuli Cans. avtorma kargad gadmosca
moZraoba, romelic iSviaTad gvxvdeba egviptur qandakebaSi. niSis orive mxares ganTavsda
ramzesis gamosaxulebiani Rrma, CakveTili reliefi, romelzedac gamosaxulia faraoni
RmerTisTvis Sewirulobis mirTmevisas. misi poza SesaniSnavadaa gadawyvetili. is odnav
win daxrili awvdis ZRvens uzenaess, TiTqos Tayvans scems mas. figura warmodgenilia
ampartavnebis, RmerTTan msgavsebisa da keTilSobiluri Rirsebis gareSe.
ramzes I -is giganturi qandakebebis sididis xazgasasmelad avtorma win ganalaga
118 nawili II - Zveli egvipte

qalis naturaluri zomis figurebi, romlebic, ra Tqma unda, maT fonze bevrad patarebi
Cans. kolosebis fexebTan dgas misi ojaxis wevrebis: ramzes I -is meore colis, nefertari-
meri-mutis, ramzesis dedis-dedofal Teiasa da misi Svilebis figurebi. kolosebi qmnis
erTgvar masiur kontrforsebs, romlebic akaveben kldis zewolas.
bareliefebiT dafaruli cokolis CrdiloeT nawilSi gamosaxulia tyve azielebi,
xolo samxreT nawilSi - tyve nubielebi.
am monumenturi fasadis SeqmnaSi monawileobda da samuSaoebs xelmZRvanelobda
ramzesis mTavari moqandake piai. amas gvamcnobs taZris SigniT arsebuli warwera.
taZris Sesasvleli kari morTulia misi mSeneblobis amsaxveli skulpturuli
scenebiT. Sesasvlelis ukan, grZivi RerZis gaswvriv, 55 m. sigrZeze ganlagebulia kldeSi
nakveTi taZris saTavsebi (nax.7).
taZris kompozicia da mopirkeTeba tradiciulia. pirveli saTavsi axali samefos
peristiluri ezos analogiuria. am darbazis rva svetis win dgas ramzesis osirisisebri,
10 m. simaRlis qandakebebi, romlebic Tavisi simaRliT Wers aRwevs (nax.8). ramzesis
saxis gamometyveleba mis siZliereze miuTiTebs da Zalauflebas gamoxatavs. kedlebs
moSorebuli svetebis ukan, centraluri navis gverdebis gaswvriv viwro gasasvlelebi
rCeba.
darbazis kedlebi dafarulia reliefebiT, romlebmac dRemde SeinarCunes
Seferiloba. samxreTis kedlis rigebad ganawilebuli kompozicia Sedgeba ieroglifuri
teqstebiT gamoyofili ramdenime scenisgan. radgan taZari aigo ramzes I -is xeTebze
gamarjvebis ukvdavsayofad, amitom qveda rigSi asaxulia bataluri xasiaTis scenebi,
kerZod, kadeSTan brZola, romelSic man Tavi gamoiCina da gaimarjva. gamosaxulebebi
gamoirCeva dinamikiT, Jestebisa da pozebis eqspresiiT. faraoni moZraobaSia
gamosaxuli. mas xeli mterze aqvs aRmarTuli (nax.9). brZolis scena TiTqos Senelebul
tempSia gadmocmuli, rac usasrulo procesis STabeWdilebas qmnis. zeda rigSi vxedavT
ritualur scenas - RmerTebis winaSe warmdgar ramzess (nax.10). reliefis kompozicias
rTuli simbolika ganapirobebs. aqvea or rigad Camwkrivebuli mefis Svilebis
gamosaxulebebi: erT mxares - biWebi, meore mxares - gogoebi. maT qveviT warwera
gvamcnobs: ,,Seqmnilia mefis moqandake piais xa-neferas Svilis mier”, rasac Seufasebeli
mniSvneloba aqvs, vinaidan Zveli egviptis moqandakeebi iSviaTad aRniSnavdnen TavianT
saxelebs namuSevarze. garda piaisa, qandakebebze muSaobdnen moqandakeebi - penefi da
xevi.
Sua da gverdiTi navebis gasasvlelebis Weri moxatulia mkveTri feris saRebavebiT
- centraluri navis Tavze gamosaxulia qalRmerTi-Sevardeni nexebTi frenisas, gverdiT
gasavlelebSi ki - lurj fonze varskvlavebi.
am ezo-darbazis dasavleT kedelSi kidev ori viwro gasavlelia kamerebSi
(yovel kuTxeSi TiTo-TiTo). orive kuTxiTaa gaWrili kldeSi (Siga ezosTvis adgilis
gasaTavisuflebad). am kamerebidan moxvedra SeiZleboda or grZel, viwro saTavsSi
sadac, savaraudod, inaxeboda taZris WurWeli. amas mowmobs kedlebze sami mxridan
gakeTebuli qvis Taroebi. SesaZlebelia WurWelSi inaxavdnen gvianfuWebad ZRvens.
religiuri xasiaTis kedlis scenebSi sxva RmerTebis gverdiT, ramzesic RmerTis saxiTaa
warmodgenili.
CrdiloeT mxares kidev ori oTaxi mdebareobda.
RerZis gaswvriv ganlagebuli Sesasvlelis Semdeg iwyeboda aseve reliefebiT
dafaruli oTxsvetiani hipostiluri darbazi (nax.11). aRmosavleTis kedlis reliefebi
gadmogvcemen ramzesis mier RmerTebisaTvis nubieli da libieli tyveebis Sewirvas,
CrdiloeT kedelze vxedavT ramzesis xeTebTan brZolas kadeSTan, samxreTisaze -
libielebTan da nubielebTan brZolis epizodebs, dasavleT kedelze - faraonis mier
tyveebis wamoyvanas.
am darbazidan sam kars mivyavarT sam sakurTxevelSi, romelTagan centraluri
- taZris „wmidaTawmidaa’’ (nax.12). aq moTavsebulia oTxi RmerTis qandakeba: ptahis,
amon-rasi, ramzes I -isa da ra-xoraxtesi (mzis kultTan dakavSirebuli erT-erTi
saerToegvipturi RvTaeba, mzis RmerTi).
amboben, rom ,,taZari aSenda mzis amosvlis 1 saaTisTvis’’. marTlac, weliwadSi
orjer, mzis buniobis dRes (zogierTi mkvlevari Tvlis, rom es dReebi emTxveva ramzesis
nawili II - Zveli egvipte 119
dabadebisa da koronaciis TariRebs - 22 oqtombers da 22 Tebervals) mze sakurTxevlis
figurebamde aRwevda. misi sxivebis siRrmeSi SeRweva da saTavsebis ganaTeba adamianSi eniT
auwerel gancdas iwvevda. mze anaTebda amon-ras, ra-horaxtes da ramzes I -is figurebs,
mxolod ptahis figura rCeboda sibneleSi, vinaidan is im droisaTvis imqveyniuri
cxovrebis RvTaebad iTvleboda. dRis danarCen periodSi, taZari bneliT iyo moculi.
aqve mdebareobda saTavsi wminda navebisaTvisac. taZars mzis taZradac miiCneven, rasac
mowmobs ezos Crdilo-dasavleT kuTxeSi mdebare samlocvelo da ezoSive mdgari 4X7 m.
zomis mzis sakurTxeveli. ax.w.aR. XIX s. dadginda, rom is aigo gansakuTrebuli principis
mixedviT, rasac SemdgomSi ,,mzis saswauli’’ daarqves.
didi taZari dRes brwyinvale saxiTaa SemorCenili, Tu ar CavTvliT ramzes I -
is kolosebze arsebul mcire dazianebebs. meore kolosi daaziana qvis bunebrivma
Camongrevam. aseTive bedi eloda mesamesac, magram faraonma seTi I -m misi aRdgena SeZlo.
meoTxe kolosis Tavis asli dRes britaneTis muzeumSi inaxeba.
abu-simbelis mcire taZari mdebareobs didi taZris CrdiloeTiT (nax.13). is
mieZRvna qalRmerT hators da gaRmerTebuli faraonis, ramzes I -is, meore cols,
nefertari-meri-muts. misi saxeli niSnavs ,,mutisaTvis sayvareli’’.
taZris fasadi, didi taZris msgavsad, gaformebulia portaliT. 10 m. simaRlis
qandakebebi eqvs Rrma niSaSia ganTavsebuli Sesasvlelis orive mxares, sam-sam jgufad.
egvipteSi, taZrebis fasadze faraonis colebis gamosaxulebebi arsad ar gvxvdeba, aq
ki nefertaris qandakebis simaRle TiTqmis ramzesis figuris simaRlis tolia, rac
mowmobs imas, rom nefertari qmris didi pativiscemiT sargeblobda. TiToeuli jgufi
Sedgeba ramzesis ori, fexze mdgari da nefertaris erTi qandakebisagan, romelic
SuaSi dgas. qandakebebis niSebSi ganTavsebiT Seiqmna mkveTri SuqCrdili, ramac
formaTa simrgvalis efeqti gaaZliera, mzis sxivma ki plastikuroba Semata. avtori ar
anawevrebs formas, aramed sxivis moZraobis xarjze qmnis moculobebis rbil gadasvlas.
portalis daxrili kedlebi dafarulia warwerebiT. kolosebis orive mxares avtorma
ramzesisa da nefertaris Svilebis mcire zomis qandakebebi ganaTavsa, TiToeulTan
or-ori; mefiswulebi - mefesTan, qaliSvilebi - dedasTan. marTalia, es kolosebi iseTi
proporciebiT ar gamoirCeva, rogoric didi taZris qandakebebia da axlo manZilidan
isini didebulad ar gamoiyureba, magram Soridan mainc Zlier STabeWdilebas axdens.
aq aSkarad igrZnoba arqiteqturis wamyvani roli da qandakebis masze daqvemdebareba.
saerTo jamSi fasadi egvipturi sataZro nagebobis tipisgan ar gamoirCeva, radgan masSi
mainc TvalSisacemia vertikaluri da horizontaluri xazebis monacvleoba.
mcire taZris Siga saTavsebis kompozicia da gegmareba ufro martivia, vidre
didi taZrisa (nax.14). kvadratuli formis hipostilur darbazSi ganTavsda eqvsi
oTxkuTxa sveti. maTi kapitelebis frontalur mxares gamosaxulia RvTaeba hatori
- Zroxisyurebiani qali, romelic Tavisive emblemiT - sakravi-sistriT aris Semkuli
(nax.15). garda amisa, pirveli sveti yvela mxridan morTulia dedoflis figurebiT.
amgvarad, mas taZarSi Tavisi adgili aqvs.
nefertaris sxva skulpturul jgufebsac sapatio adgili uWiravs. magaliTad,
erT reliefze mefesTan erTad dedofalic Tayvans scems RmerTebs. meore reliefze
dedofali Tvalyurs adevnebs amon-ras winaSe mefis mier zangis mkvlelobis scenas
(nax.16), an ra-xoraxtes winaSe faraonis mier libielis damarcxebas. im kedlebze,
romlebic Sesasvlelidan ar moCans, mefe yvela epizodSi mTavari figuraa, xolo im
kedlebze, romlebic Sesasvlelidanve Cans dedofali mefis gareSe dgas hatorisa da
mutis gverdiT (nax.17).
hipostiluri darbazi vestibiuls sami kariT ukavSirdeba. darbazis kedlebi
aseve dafarulia reliefebiT, romlebic ZiriTadad hators ganasaxierebs. magaliTad,
erT-erT scenaSi is papirusis nargavebSi naviT seirnobs.
“wmindaTawmidas” siRrmeSi idga hatoris qandakeba. Zroxis horeliefis qveS
moTavsebulia misi mfarvelobis qveS myofi faraonis Tavi. hatoris emblema gamosaxulia
Zroxis orive mxares, xolo faraoni Tayvans scems mas. gverdiTi kedlis scenaSi
dedofali gamosaxulia mutTan da horTan erTad. mopirdapire kedelze faraons
TavisTvis da colisTvis ZRveni moaqvs, rac mowmobs imas, rom dedofals gansakuTrebul
pativs scemdnen da faraonic aRmerTebda mas, rogorc sakuTar Tavs.
120 nawili II - Zveli egvipte

abu-simbelis taZrebi 3000 welze metia, rac arsebobs. isini egviptis da


kacobriobis siamayes warmoadgens. XIX s. asuanis wyals acavis aSenebisas maT safrTxe
daemuqra, kerZod, isini naseris xelovnur tbas unda daefara (maTi bedi unda gaeziarebina
kidev 14 taZars).
taZrebis gadasarCenad mravali proeqti Seiqmna, romelTagan italielebisa
saukeTeso aRmoCnda. specialurad Seqmnilma komitetma miiRo dadgenileba, rom 1020
nawilad daexerxaT taZrebi, daenomraT detalebi da gadaetanaT axal, usafrTxo
adgilas. taZrebi ufro maRal adgilze, 60 m. simaRleze gadaitanes da winaswar
gamzadebul betonis saTavsSi ganalages.
nawili II - Zveli egvipte 121

1 2

e
g
d

b
3

a a

5
1. abu-simbelis taZrebi (saerTo xedi)
2. qviSaSi Cafluli abu-simbelis taZrebi
aRmoCenamde
3. abu-simbelis didi da mcire taZrebi.
4. abu-simbelis didi taZris gegma
(a. pilonis msgavsi Sesasvleli portali
ramzesis kolosebiT, b. peristiluri ezos
analogiuri darbazi ramzesis osirisisebri
qandakebebiT, g. samxreTis saTavsebi, d. taZris
WurWlis Sesanaxad gankuTvnili CrdiloeTis
saTavsebi, e. hipostiluri darbazis
analogiuri oTxsvetiani darbazi, v. taZris
“wmidaTawmida”)
5. ramzes I -is didi taZari (saerTo xedi)
6. arwivisTaviani mzis RvTaeba portalis
niSaSi

6
122 nawili II - Zveli egvipte

10

11

7. abu-simbelis didi taZris Wrili


8. abu-simbelis didi taZris interieri
osirisisebri svetebiT
9. kadeSTan brZolis scena. ramzes I amarcxebs
mters
10. RmerTebis winaSe warmdgari ramzes I
11. hipostiluri darbazis interieri
12. didi taZris “wmidaTawmida”, ptahi, amon-ra,
ramzes I , ra-horaxte 12
nawili II - Zveli egvipte 123

13

a a
14 15

16 17

13. ramzesis colis nefertari-meri-mutis mcire taZari abu-simbelSi


14. mcire taZris gegma (a. eqvsqandakebiani Sesasvleli portali-piloni, b. peristiluri ezos
analogiuri darbazi hatoruli svetebiT, g. hipostiluri darbazis analogiuri darbazi,
d. taZris “wmidaTawmida”)
15. hatoruli svetebiani darbazi
16. nefertari-meri muti Tvalyurs adevnebs zangis mkvlelobis scenas, reliefi
17. dedofali hatorisa da mutis gverdiT
124 nawili II - Zveli egvipte

V-6 rameseumi
(Zv.w.aR. XIII s., XIX dinastia)

ramzes I -is taZari mdebareobs nilosis dasavleT napirze, karnakis mopirdapire


mxares, udabnosa da noyieri miwebis sazRvarze, amenhotep I -isa da TuTmos IV-is taZrebs
Soris. Zvelad mas uwodebdnen ”ramzes-meriamonis, amonis samflobeloSi mdgar milioni
wlis saxls”, dRes ki moixsenieben rameseumad (es saxelwodeba ax.w.aR. XIX s. mieniWa),
romelic arqiteqtor penras proeqtiT aSenda Zv.w.aR. 1250 w. (nax.1).
aRmosavleTidan dasavleTisken orientirebuli taZari warmoadgenda uzarmazari
arqiteqturuli kompleqsis centrs (nax.2), ramzes I -m is aago sariatualo gansasvenebeli
ceremoniebisTvis, magram, iseve rogorc Tebes axali samefos yvela taZari, amons
miuZRvna. erT dros didebuli taZriT aRfrTovanebulma berZenma istorikosma diodore
sicilielma (Zv.w.aR. 80-20 ww.) igi zustad aRwera. diodorem mas ”ozimandiasis samarxi”
uwoda, rac ramzesis erT-erTi saxelidan ”uzermaatridan” momdinareobs.
kompleqsi Sedgeboda taZrisa da mis win ganlagebuli ori ezosgan. pirveli ezos
win idga uzarmazari piloni, romelzec gamosaxuli yofila kadeSTan brZolis scenebi.
am brZolas ramzes I xSirad asaxavda Tavisi taZrebis reliefebsa da warwerebSi. aq
gamosaxuli iyo dasasveneblad dabanakebuli ”amonis jari”. cxenebi, etlebi, tvirTiT
savse didi sazidrebi, meomrebi; yovelive es qmnida xalisian suraTs. iqve warmodgenili
iyo faraoni, romelic mtris Sikrikebs hkiTxavda. maT moatyues egvipteli meomrebi da
daarwmunes, rom mterma brZolis veli datova. rogorc Cans, Sikrikebi gvian gamotydnen,
radgan momdevno scenaSi Cans xeTebis Tavdasxma banakze. Semdeg scenaSi ki asaxulia
ramzesis mier mtris Tavdasxmis mogerieba, misi alyaSi moqceva, iqidan Tavis daRweva
da saboloo gamarjveba. pilonis CrdiloeT mxares amotvifruli yofila siriasa da
palestinaSi dapyrobili qalaqebis nusxa: meromi, befanati, salimi da sxv.
am pilonis gavliT SeiZleboda moxvedra did ezoSi, romelic dRes sruliad
dangreulia (nax.3). ezos marcxniv, samxreTiT, or rigad ganlagebuli svetnaris
gavlis Semdeg xvdebodnen mefis sasaxleSi. am SemTxvevaSi svetnari portikis rols
asrulebda. sasaxle-taZari gankuTvnili iyo faraon-RmerTisTvis (ra Tqma unda,
amqveyniuri cxovrebisTvis faraons sxvagan ufro moxerxebuli sacxovrisi hqonda).
taZari Sedgeboda 16-svetiani hipostiluri darbazisa da sataxto darbazisgan. mis
ukan ganlagda haramxana. Ria ezos siRrmeSi, marcxena mxares, idga ramzesis uzarmazari
qandakeba - kolosi. amboben, rom masze maRali qandakeba ar arsebobda msoflioSi da
is diodoris dros jer kidev ar iyo dazianebuli. mogvianebiT, zeda nawili motyda
da daimsxvra. dRes 1000 t. wonis qandakebidan darCa mxolod torsis fragmenti da
postamenti (nax.4).
I ezos dasavleTiT ganTavsda I ezoSi Sesasvleli piloni kibeebiT, radgan I
ezo pirvelze ufro maRla mdebareobda. pilonis kedlebze aseve xeTebTan brZolis
scenebia gamosaxuli. maTze jer kidev SemorCenilia saRebavis fena, es saSualebas
gvaZlevs gavarCioT, rom xeTebi qeraTmianebi da TeTrkanianebi iyvnen, xolo mdinaridan
daxrCobisas amoyvanili mefe alepo wiTuria. cota zeviT gamosaxulia nayofierebis
RmerTis - minisadmi miZRvnili sadResaswaulo scenebi. minis gverdiT dgas TeTri xari,
Tumca misi funqcia am dResaswaulSi gaurkvevelia.
meore ezos samxreTiT da CrdiloeTiT mdebareobda or rigad ganlagebuli,
sada svetebiani portikebi. am svetebis kapitelebi warmoadgendnen papirusis daxurul
kvirtebs (nax.5). aseTivea aRmosavleTiT da dasavleTiT mdebare portikebis meore rigis
svetebic, xolo pirveli rigis oTxkuTxa svetebze ki midgmulia osirisis qandakebebi
(nax.6). maTi zurgebi Sezrdilia svetis sibrtyesTan. diodore maT ”kariatidebs”
uwodebda.
arqiteqturisa da qandakebis sinTezi, am SemTxvevaSi, naTlad asaxavs qandakebis
srul daqvemdebarebas arqiteqturaze. monoliTuri figurebi aRiqmeba ara rogorc
qandakebis nimuSebi, aramed rogorc masiuri svetebi. meore ezosgan dRes SemorCa
pilonis fasadis Siga mxare da mis marjvniv mdebare osirisis portikis nawili (nax.7).
osirisis qandakebebis saxeebi waSlilia da damaxinjebuli.
meore ezos mosdevda hipostiluri darbazi. iq moxvedra SeiZleboda dasavleTis
nawili II - Zveli egvipte 125

svetnarSi (is erTgvar aweul terasas, vestibiuls qmnida) arsebuli sami kibiT.
centraluri kibis orive mxares idga ramzes I -is 20 m-is simaRlis qandakebebi - erTi
vardisferi granitis, meore ki - Savi granitis. misi momtvreuli Tavi dRes, iqve,
ezoSi dgas (nax.8). svetnaris pirvel rigSi ganTavsebuli osirisisebri svetebis ukan
idga cilindruli formis, daxuruli lotosiskapiteliani svetebi. terasis kedlebi
dafarulia reliefebiT, romlebzec asaxulia mefe da RmerTebi. magaliTad, mefe da
misi 11 Svili, savaraudod, asruleben gamarjvebisadmi miZRvnil ceremonias, radgan
maT zeviT mdebare scenaSi omis RmerTi montu mefes sicocxles saCuqrad aZlevs, xolo
Toti iwers mis saxels. sxva reliefze ramzesi warmdgaria amonisa da mutis winaSe (nax.9).
taZris hipostiluri darbazis bazilikuri Wrili waagavda karnakis hipostiluri
darbazis Wrils. darbazis svetebis ori Sua rigi warmodgenili iyo gaSlili
papirusiskapiteliani svetebiT (isini luqsoris hipostiluri darbazis svetebis
msgavsia). Sua navi maRali iyo gverdiT navebze, romlebsac daxuruli lotosiskapiteliani
svetebi hqonda. hipostilur darbazSi sul 48 sveti idga da naTdeboda Sua navis
gansxvavebaSi mowyobili sarkmlebidan. didi, 41X31 m. zomis, hipostiluri darbazidan
dReisaTvis darCenilia mxolod 29 sveti (nax.10) da Weris nawili, romlis lurj fonze
oqrosferi varskvlavebia gamosaxuli.
darbazis yvela svetis tani gluvi iyo, rac aadvilebda masze bareliefis datanas.
reliefebze gamosaxuli mefe RmerTebis gverdiTaa. darbazis kedlebze warmodgenilia
xeTebTan brZolisa da cixesimagre dapurze Tavdasxmis scenebi: misadgmeli kibiT isini
Tavs esxmian citadels da iReben mas. saerTod, ramzes I yvela mniSvnelovan sabrZolo
moqmedebas sakuTar Tavs miawerda, amitomac ucnauria aq am scenebis gamosaxva, vinaidan
faraons am brZolaSi monawileoba ar miuRia.
hipostilur darbazs emijneboda erTi grZivi RerZis gaswvriv ganlagebuli sami
darbazi, romlebic aerTebdnen mas „wmidaTawmidasTan“. TiToeuli darbazi Sedgeboda
gasasvlelis orive mxares oTx-oTxad ganTavsebuli rva svetisgan. Werze gamosaxuli
varskvlavebis ganlageba, savaraudod, miuTiTebda faraonis cxovrebis romelime
mniSvnelovan TariRze, magaliTad, dabadebas an taxtze asvlas. darbazis kedlebic
reliefebiTaa dafaruli. maTze mTavari adgili, ra Tqma unda, ramzess uWiravs.
sainteresoa xis Ziras mjdomi faraonis gamosaxuleba. amoni foTlebze wers mis saxels.
amons exmarebian damwerlobis RvTaebebi - Toti da seSati (nax.11).
meore rvasvetiani darbazis Weri nawilobriv SenarCunda. rac ufro uaxlovdeboda
saTavsi „wmidaTawmidas“, miT ufro metad gvxvdeba ganzogadebuli religiuri Temebi
da naklebad tevadia istoriuli TvalsazrisiT. es darbazic ar aris gamonaklisi.
aq reliefebze asaxulia mefe ramzesi, romelsac moaqvs Sewirulobebi RmerTebTan -
ptahTan da sexmetTan.
taZris danarCeni nawili mTlianad dangreulia, magram aRdgenis wyalobiT
SeiZleba iTqvas, rom „wmidaTawmidaSi“ oTxi sveti idga. sam darbazs da sakurTxevels
emijneboda sxva mcire zomis saTavsebi.
rameseumi gamorCeulia imiT, rom erT kompleqsSi gaerTianda: taZari, sasaxle,
sacxovrebeli oTaxebi, sajiniboebi, sawyobebi da sxva saTavsebi. taZarma dakarga
izolirebuloba da daukavSirda gaRmerTebuli faraonis sacxovrebels.
mTeli kompleqsi garSemortymuli iyo alizis kedliT. is iwyeboda pirveli
pilonis samxreT-aRmosavleTis mxridan. sainteresoa is faqti, rom kedeli nagebobebs
paralelurad ar mihyveboda, Tumca imave periodSi aigo. aseTi Seusabamoba winaswar iyo
gaTvlili, magram dRes misi aseTi agebis mizezi ucnobia. kedlis SigniT moeqca amave
periodSi aSenebuli nagebobebi: gadamwerTa skola, samefo biblioTeka, qurumTa da
sasaxlis momsaxure personalTa saxlebi, sxvadasxva sanaxi da damxmare saTavsebi. swored
aq ipovnes XII dinastiis papirusi, romelzec dawerili piesebi aRmoCnda. pirveli ezos
marcxena mxare svetnaris ukan damaluli sasaxlis fasads warmoadgenda. es midgoma wina
aziis arqiteqturidan iRebs saTaves, romelic mogvianebiT ramzes I I gaimeora medineT-
habus kompleqsSi (SedarebiT kargadaa Semonaxuli).
rameseumSi iyenebdnen agurisgan Seqmnil kolofa kamarebs (nax.12). am kamariT
gadaxures taZris garSemo ganTavsebuli viwro da grZeli sasawyobo saTavsebi. TviT
taZars ki brtyeli gadaxurva hqonda.
126 nawili II - Zveli egvipte

rameseumis arqiteqturaSi gamovlinda masebis raodenobrivi zrdis tendencia,


romelic Semdgom, Zv.w.aR. I aTaswleulis bolos, damaxasiaTebeli gaxda egvipturi
arqiteqturisTvis. rameseumi dRes sakmaod dazianebulia (nax.13).
nawili II - Zveli egvipte 127

1 2

1 3

4 5

1. taZar rameseumis saerTo xedi 8. ramzes I -is Savi granitis Tavi


2. rameseumi (rekonstruqcia) 9. kedlis reliefi gamosaxavs ramzess amonisa da
3. rameseumis gegma mutis gverdiT
4. ramzesis qandakebis nawili 10. hipostiluri darbazis sveti
5. papirusiskapiteliani svetebi 11. amonisa da ramzesis gamosaxulebiani reliefi
6. osirisisebri svetebi 12. aguris kolofa kamarebi
7. meore ezos piloni da osirisis portiki 13. rameseumi dRes
128 nawili II - Zveli egvipte

6 7

8 9

10 11

12 13
nawili II - Zveli egvipte 129

V-7 ramzes III-is taZari medineT-habuSi


(Zv.w.aR. XII s., XX dinastia)

egvipturi arqiteqturis stilis mkafiod Camoyalibebuli Taviseburebebi axali


samefos dasasruls, Zv.w.aR. XII saukuneSi agebul ramzes I I-is taZarSi srulad gamovlinda.
is ganlagebulia rameseumTan axlos, Tanamedrove medineT-habuSi, Tebes nekropolisis
- ”mkvdarTa qalaqis” samxreTiT. medineT-habu koptebis (arabi qristianebi) dasaxlebis
saxelidan momdinareobs, romelic nawilobriv ansamblis SigniT mdebareobda da
hatSepsutis taZris msgavsad mogvianebiT qristianebis adgilsamyoflad iqca. aman
gadaarCina dangrevas misi umetesi nawili, Tumca taZris qvebi sxva nagebobebis
asaSenebladac gamoiyenes. es unikaluri nageboba axali samefos ukanaskneli faraonisa
da egviptis arqiteqturis bolo didebuli taZaria (nax.1).
medineT-habus kompleqsi or etapad Sendeboda (nax.2).
sulis mosaxsenebeli taZari waagavda kbilanebiani kedliT garSemortymul
citadels. kedlis aRmosavleT da dasavleT nawilebSi ganTavsebuli yofila koSkebiani
karibWeebi. taZari da sasaxle daculi iyo koSkebiT gamagrebuli, kidev erTi kedlis
Siga rigiT. am kedlebs Soris mdebareobda qurumTa da mosamsaxureTa sacxovreblebi.
mTavar kedelSi gaWrili Sesasvleli warmoadgenda egviptis erT-erT brwyinvale
nagebobas (nax.3). is pavilionis saxeliTaa cnobili da ar miekuTvneba romelime periodis
erT stils. is waagavs siriuli gamagrebis tips - „migdols“. nageboba Sedgeba saTofuris
mqone ori koSkisgan, romlebic ezos icavda. misi wina ganieri kedeli viwrovdeba
siRrmisken, sadac didi Sesasvleli karibWe mdebareobs. koSkebis pirvel sarTulze
mcvelTa oTaxebia ganlagebuli, meore sarTulze ki - mefis sacxovrebeli oTaxebi
da haramxana. skulpturuli gamosaxulebebiT Signidan da garedan morTuli kedlebi
haramxanisa da samxedro cxovrebis amsaxveli scenebis uCveulo nazavs qmnis. kedlis
gareTa mxridan mkacri dampyroblis saxiT gamosaxulia ramzes I I, romelic RmerTebis
Tvalwin uswordeba mters. es gamarjvebisa da sikvdilis amsaxveli sabrZolo scenebi
kontrasts qmnis koSkebis SigniT gamosaxuli qalebis, mefis colebis figurebTan (nax.4).
aq faraoni ”haramxanis mefed” moiazreba (sainteresoa, rom ramzesi daiRupa swored
haramxanaSi mowyobili SenTqmulebis gamo. erT-erTma dedofalma faraonis mokvla
gadawyvita, raTa Tavisi Svili gaemefebina). mefis mtrebis gamosaxulebebis Tavze
arsebobda qvis sayrdenebi, romelzedac, albaT, faraonis qandakebebi iyo ganTavsebuli.
ezoSi dgas qalRmerT - lomis sexmetis ori granitis qandakeba (nax.5).
taZris teritoriaze moxvedra SeiZleboda didi pilonis gavliT (nax.6). am pilonis
kedlebs amSvenebs scenebi, romlebSic faraoni amonisa da RvTaeba xoraxtes winaSe klavs
tyveebs (nax.7). aqve ganTavsebuli warwera mogviTxrobs dasavleTis kavSiris winaaRmdeg
ganxorcielebul meore laSqrobaze. dasavleTis kavSiri Tavs esxmoda egviptes, magram
damarcxda. warweris umetesi nawili adidebs faraons da mis sagmiro saqmeebs.
pilonis Semdeg didi, 34X42 m., zomis ezo mdebareobs, romelic TiTqos sasaxlis wina
moedans da amave dros taZris wina darbazs warmoadgens (nax.8). ezos CrdiloeT kedels
gasdevs rvasvetiani portiki, romlis svetebis win osirisis qandakebebi dgas (nax.9),
xolo aseTive samxreTis portiki warmoadgens mrgvali gaSlili papirusiskapiteliani
svetebis (nax.10) ukan mdebare sasaxlis fasads. portikis kedelSi gaWrili sami karidan
(da erTi fanjara) SeiZleboda moxvedra sasaxleSi. am kedlis mniSvnelovani elementia
aivani, e.w. „gamocxadebis aivani“, saidanac faraoni Tvalyurs adevnebda ezoSi gamarTul
msvlelobebsa da saritualo procesiebs.
pirvel ezos Siga meore ezosgan gamoyofda mcire zomis piloni, romlis kedlebze
gamosaxuli warwerebi mogviTxroben ”zRvis xalxze” galaSqvris Sesaxeb. meore ezo
oTxive mxridan portikebiT iyo garSemosazRvruli. dasavleTis portiki SedarebiT
maRla mdebareobda, amitom masze asasvlelad moawyves pandusi. dasavleTis Rrma
portikis gadaxurva eyrdnoba or rigad ganlagebul svetebs, romelTa pirvel rigs
(iseve, rogorc misi mopirdapire aRmosavleTis portikis svetebi) faraonis kolosaluri
osirisisebri qandakebebi qmnis (nax.11), meore rigs ki - lotosis kapitelebiT morTuli
svetebi (nax.12).
meore ezo TiTqmis rameseumis meore ezos asls warmoadgens. albaT, ramzes
130 nawili II - Zveli egvipte

I I baZavda ramzes I -s ara marto taZrebis mSeneblobiT, aramed sagmiro saqmeebiTac.


svetnaris ukana kedelze asaxulia libiis pirveli omi, romelic ramzesis mefobis
mexuTe wels daiwyo. ramzess Tavisi mefobis periodSi sami didi brZolis gadatana
mouxda: mefobis mexuTe wels libielebTan ibrZoda, merve wels egviptes ”zRvis xalxi”
daemuqra da faraonma daamarcxa isini, meTerTmete wels ki isev libielebs ebrZoda.
kedlis teqstebi qronologiurad mogviTxrobs brZolis Sesaxeb. garda am warwerebisa,
kedlebze religiuri ceremoniebicaa asaxuli, romlebic rameseumidan gadmoiRes. meore
ezos ieroglifebi gvaoceben rogorc zomebiT, aseve naxatis siRrmiT. am CaRrmavebebSi,
iseve rogorc svetnarebis Werze, kargadaa Semonaxuli feri (nax.13). maTze aseve brZolis
scenebia asaxuli.
meore ezos Semdeg taZris iataki miwas uTanabrdeboda. kedlis saZirkveli da
svetebis cokoli gviCvenebs, rom aq mdebare hipostilur darbazSi (nax.14) idga 6 rigad
ganlagebuli 24 sveti. gverdiTebze ufro ganier da maRal Sua gasasvlelSi moewyo
sarkmlebi ganaTebisTvis. gasasvlelis mxares, xalxis Seuferxebeli gadaadgilebisTvis,
svetebis bazebi moWres (nax.15). hipostiluri darbazis Semdeg mdebare kidev or darbazs
8-8 sveti amSvenebda. am darbazebs irgvliv emijneboda sakurTxevli da sxvadasxva
daniSnulebis saTavsebi.
hipostilur darbazs samxreTiT hqonda gasasvlelebi mcire zomis oTaxebSi,
sadac taZris ganZi inaxeboda. taZris boloSi, mis centralur nawilSi, ganalages sami
RmerTis (amoni, muti da xonsu) sakurTxeveli. am nawilis orive mxares dgas qandakebebi,
kerZod, ramzesi maatTan da TotTan erTad (nax.16).
taZari, rogorc interierSi, aseve eqsterierSi dafarulia warwerebiTa da
reliefebiT (nax.17). maTze ZiriTadad brZolisa da nadirobis scenebia gamosaxuli.
ramzes I I-is mefobis bolo wlebSi qveynis SigniT dawyebulma ajanyebebma aiZula
faraoni didi galavani Semoertya kompleqsisTvis, romelic pirvelisgan 12 m. moSorebiT
aRimarTa. misi simaRle 18,4 m. sisqe - 10,5 m. iyo. meore kedlis agebis Semdeg kompleqsis
sazRvrebSi moeqca XVII dinastiis faraonebis mcire zomis taZari.
qristianobis gavrcelebis Semdeg taZris ezo eklesiad gamoiyenes. iq daidga ori
maRali sveti da moewyo gadaxurva. aRmosavleT mxares ganlagda sakurTxeveli. aman
Zveli warwerebisa da reliefebis waSla gamoiwvia.
momdevno saukuneebSi taZrisa da sasaxlis kompoziciaSi cvlilebebi ar
SeutaniaT, amitom is kargad Semoinaxa. kompleqsis koSkebi, pilonebi da sqeli kedlebi
mowmobs imaze, rom I aTaswleulSi faraonis siZlieres safrTxe daemuqra, kerZod,
egviptis CrdiloeTiT mdebare xeTebis samefodan, yovelive amis gamo is iZulebuli
gaxda aego aseTi daculi cixesimagre.
medineT-habus kompleqsi dResdReobiT TiTqmis sruli saxiTaa warmodgenili
(nax.18).
nawili II - Zveli egvipte 131

3 2

6
1. medineT-habu (rekonstruqcia)
2. medineT-habus gegma
3. mTavari Sesasvleli karibWe
4. reliefuri gamosaxulebiani mTavari karibWe ezos mxridan
5. qalRmerT-lomis sexmetis qandakeba
6. mTavari piloni
5 7. pilonis reliefi - ramzesi xoraxtesa da amonis gverdiT
132 nawili II - Zveli egvipte

10 11

12 13
nawili II - Zveli egvipte 133

14

15

16 17

8. kompleqsis pirveli ezo


9. pirveli ezos CrdiloeT portikis osirisisebri svetebi
10. pirveli ezos samxreT portikis papirusiani svetebi
11. dasavleT portikis pirveli rigis svetebi osirisisebri
qandakebebiT
12. dasavleT portikis meore rigis lotosiskapiteliani
svetebi
13. feradi reliefuri gamosaxulebebi
14. hipostiluri darbazi
15. hipostiluri darbazis safuZveli
16. ramzesis erT-erTi qandakeba maatTan erTad
17. kedlis feradi reliefi
18 18. medineT-habu dRes
134 nawili II - Zveli egvipte

V-8 Zveli egviptis axali samefos periodis qandakeba,


reliefi da mxatvroba

1. axali samefos pirveli naxevari (Zv.w.aR. XVI-XV ss.)

qandakeba. Zv.w.aR. XVI s-idan axali samefos taZrebSi mravalmxrivi formiT


warmoCnda xelovnebis yvela dargis sinTezi - arqiteqturul-dekoratiul-plastikuri
formebis Serwyma musikasTan, simRerasTan, cekvasTan, romlebic ceremoniis dros
mistikuri ritualis aucilebel elementebad iTvleboda.
TebeSi monumenturi taZrebis mSeneblobas ganapirobebda qandakebis swrafi
ganviTareba, romelic ukve aRar ukavSirdeboda micvalebulis kults. qandakebebs
dgamdnen taZrebSi, pilonebis win, Ria ezoebSi.
axali samefos Tebes qandakebis saero da saritualo xelovnebis nimuSebSi ori
urTierTdakavSirebuli mimarTuleba SeimCneva. XVII dinastiis mmarTvelobis dasawyisSi
jer kidev aSkaraa Sua samefos xelovnebis tradiciis gavlena. qandakebaSi axali
mimarTuleba mxolod hatSepsutis batonobis droidan SeimCneva. ostatebi iyenebdnen
gamosaxvis tradiciul princips da cdilobdnen SeeqmnaT portretuli qandakebebic.
es gansakuTrebiT axasiaTebda didebulTa skulpturul gamosaxulebebs, romlebic
idgmeboda samarxebSi. tradiciuli idealizacia, formaTa ganzogadeba am periodis
plastikur gamosaxulebebSi Tavisebur elfers iZens. magaliTad, axal samefoSi
skulpturulma portretma umaRles srulyofas miaRwia. moqandakeebi gamosaxavdnen
ara marto adamianis garegnobas, aramed mis Sinagan samyaros, grZnobebs, mwuxarebas,
gabrazebas, zog qandakebas momRimari ieri aqvs da sxv.
XVII dinastiis Sua periodSi (Zv.w.aR. I aTaswleuli) Seiqmna qurum amenhotepisa da
misi colis, “amonis momRerlis”, ranaias qandakebebi (nax.1, moskovi, puSkinis saxelobis
saxviTi xelovnebis muzeumi), romlebSic igrZnoba kompoziciis TavSekavebuli
sadResaswaulo ganwyoba. ranaias xis figura warmodgenilia win gadadgmuli nabijiT.
qandakebis rbili faqtura avlens cocxal, gansakuTrebulad individualizebul
xasiaTs da tanis natif, msubuq siluets. xis qandakebebi Sesrulebulia virtuozulad
da plastikurad. muqi yavisferi ebenis xis feri xazgasmulia samkaulisa da samajurebis
oqros inkrustaciiT. ranaias grZel Tmiani pariki faravs mis rbil, TxelnakvTian saxis
ovals. orive qandakeba warmodgenilia mosiarule figuris kanonikur pozaSi. ranaias
avtori xazs usvams mis tanadobas da qalurobas, xolo amenhotepis figura gamoirCeva
statikurobiT, mkacr formas aZlierebs samkuTxa winsafari.
es stiluri Taviseburebebi gansakuTrebiT kargad gamovlinda hatSepsutis
osirisisebr qandakebebSi (nax.2, Zv.w.aR. XV s., deir-el-bahari), romlebSic kargad Cans
portretuli msgavseba. silamazis idealad iqca mogrZo da Txeli figura, patara Tavi,
nuSisebri Tvalebi, Txeli cxviri, idumali Rimili. taZris gareT mdgar did qandakebebSi
(5-8 m.) aSkarad igrZnoba msgavseba dedoflis iersaxesTan, taZris SigniT qandakebebSi
(marmarilosebri kirqva) ki Cans hatSepsutis individualuri Tvisebebi. hatSepsutis
qandakebebi warmodgenilia sataxto da muxlmodrekili figurebis, sfinqsisa da
osirisisebri kolosebis saxiT. maTi Sedarebisas aRmovaCenT saxis portretuli
gadmocemis zogierT saerTo niSan-Tvisebas: saxis ovalis Seviwroebas nikapTan, patara
piris, Tvalis nuSisebri Wrilis, romelic Semovlebulia safeTqlebamde wagrZelebuli
warbebis farTo xaziT, Tvalis konturis inkrustirebul xazTan erTad. swored am
qandakebebSi gamoikveTa XVII dinastiis portretis axali oficialuri stili. mmarTvelis
specifikuri iersaxe idealizebulia, magram amave dros sicocxliT savse.
amenhotep I I-is mravalricxovani portretebi stilurad araerTgvarovania,
igrZnoba dekoratiuli elementebis siWarbe. SeiZleba gamovyoT misi sataxto
qandakebebidan ramdenime jgufi - memnonis kolosebi, sfinqsebi. maTSi portretuli
nakvTebi idealizebulia, sfinqsebSi ki gamoirCeva sinatifiT (nax.3), stilis
eleganturobiT. sainteresoa amenhotep I I-is granitis Tavi (britaneTis muzeumi).
misi saxis msxvil nakvTebTan SedarebiT profilis xazi daxvewilia, SeimCneva erTi
moculobidan meoreze rbili gadasvla.
amenhotep I I-is droindeli qandakebidan SeiZleba gamovyoT xuroTmoZRvar
nawili II - Zveli egvipte 135

amenhotep xapus Zis figura (nax.4). is gamosaxulia moxuci gadamweris kanonikur pozaSi.
saxe portretulia. saxis individualuri nakvTebi xazgasmulia, gamoweuli da Sezneqili
nawilebis SuqCrdilis kontrastiT.
axali samefos periodSi ganviTarda jgufuri skulpturuli portreti, romelSic
Warbobda col-qmris gamosaxulebebi. magaliTad, Tebes mamasaxlisis seneferisa da misi
colis qandakeba. masze SemorCenilia avtoriseuli warwera, romelic miuTiTebs, rom
es figurebi damzadda karnakis amonis taZarTan arsebul saxelosnoSi. XVII dinastiis
qandakebis zedapirze cdilobdnen gamoesaxaT tansacmlis nakecebi, gofrireba, Tmis
xveulebic ki.
TandaTan Camoyalibda moculobiTi planebis mxatvruli gradacia, romelSic
gamoikveTa SuqCrdili, romelmac xazi gausva qandakebis poliqromulobas. identuri
stiluri Taviseburebebi SeimCneva mefeTa oficialur gamosaxulebebSic. mag, amenhotep
I I-is sulis mosaxsenebeli taZris or sfinqsSi.
garda monumenturi skulpturis nimuSebisa, axalma samefom dagvitova mcire
zomis plastikis nimuSebic. figurebis proporciebi ufro natifi gaxda, siluetebi
wagrZelebuli da plastikuri. figurebi gamoisaxeboda mxrebiT fasSi, TeZoebiT -
profilSi da momrgvalebuli formebiT. mcire plastikis nimuSebSi ikveTeboda sxeulis
wagrZelebuli formebi da sinatife.
mcire plastika warmodgenilia mocekvaveTa, musikosTa da msaxurTa
mravalricxovani mSvenieri figurebiT. sainteresoa, aromatuli zeTebisTvis
gankuTvnili WurWlis, kovzebis morTuloba. magaliTad, mcuravi gogos figura (nax.5,
moskovi, puSkinis saxviTi xelovnebis muzeumi), romelsac xelSi vardisferi lotosis
yvavili uWiravs. masSi aromatul zeTs asxamdnen.
reliefi da mxatvroba. kedlebze gamosaxuli da xSirad ritmulad ganmeorebadi
himnebis strofebi da warwerebi esadageboda reliefur kompoziciebs, romlebSic
figurebi gansazRvruli intervaliT meordeboda.
reliefur gamosaxulebebSi erTgvari siRrme gaCnda. es iyo mcdeloba nawilobriv
iluziuri samyaros Seqmnisa. reliefis figurebma erTmaneTi gadakveTa. maT gamosaxaven
jgufebad, erTmaneTis ukan, siRrmisken. isini meqanikurad ar imeoreben Zveli samefos
msgavsad erTmaneTis pozebs. yvela maTgani damoukidebelia da qmnis ritmul kompozicias.
gaCnda rakursis Ziebis mcdeloba. miuxedavad amisa, kedlis sibrtye ar danawevrebula.
figurebi dajgufda kedlis gaswvriv da daiWira mcire monakveTi saTavsis siRrmeSi.
ferad reliefs ganaTavsebdnen svetebze, taZris kedlebze, pilonebze. reliefze
mefeTa gandidebas, maT gamarjvebas, warmatebas gadmoscemen. zogierT maTganze
asaxulia faraonTa RvTaebrivi dabadeba. TvalSisacemia mravalplaniani dekoratiuli
damuSaveba. samefo samarxebSi arsebul reliefsa da mxatvrobas Tan erTvis maTi
Sesabamisi wminda teqstebi.
Tebes nekropolisis samarxebSi kedlis gamosaxulebebi metyvelia da aqac SeimCneva
dekoratiuli tendenciebis gaZliereba. isini asaxaven ama Tu im pirovnebis cxovrebis
mraval mxares: nadirobas, maT muSaobas saxelosnoebSi, saritualo msvlelobis scenebs,
cixesimagreTa aRebas da sxv.
scenebi kedlebze kvlav xazobriv striqonebad nawildeba. bareliefebs, maTi
azrobrivi datvirTvis gamo, uTanxmeben maRal reliefs. gare konturze ama Tu im
figuris an misi nawilis ufro intensiuri, kontrastuli Crdilebi warmoiqmneba. iseve
,rogorc adreul periodSi, axlac mniSvneloba eniWeba adamianis figuris gamosaxvas,
sxeulis pozebs, romlebic eqvemdebareba gansazRvrul wess: Tavi profilSi, Tvalebi
fasSi, mxrebi gaSlili frontalurad, fexebi profilSi. amasTan, pozebis, moZraobis,
mobrunebuli figuris gamosaxvisas SeimCneva Tavisufleba, magaliTad, zogi figura
gamosaxulia zurgidan. didi yuradReba eTmoba detalizacias, amgvarad, mTavaria
xelovnebis cxovrebiseuli asaxva. teqnikis arCevis dros mxatvrebi iTvaliswineben
gamosaxulebis rogorc, axlo aseve Sori manZilidan aRqmas. reliefis simaRle da
konturis intensivoba damokidebulia mzis sxiviT zedapiris ganaTebis intensivobaze.
am periodSi mniSvnelovani adgili eWira temperul ferweras. ferTa gamis
mravalferovnebam, ferebis axleburad Sexamebam movardisfro-lilisfer, yviTel,
mocisfro tonebis xarjze kidev ufro mimzidveli gaxada mxatvrobis iSviaTi nimuSebi.
136 nawili II - Zveli egvipte

reliefisa da kedlis mxatvrobis es Taviseburebebi kargad gamovlinda hatSepsutis


taZarSi, deir-el-baharSi, Tebes gansasveneblebSi. kompoziciebSi xazgasmulia sami
ZiriTadi cikli - miwieri cxovrebis scenebi, micvalebulis sxeulis gacocxleba
imqveyniur cxovrebaSi gadasasvlelad da msxverplSewirvis sufra.

2. axali samefos Sua periodi, exnatonis (amenhotep IV-is)


mmarTvelobis xana
(Zv.w.aR. XIV s-is pirveli naxevari)

qandakeba. adamianis axali saxe Seiqmna faraon-reformatoris amenhotep IV-is


(exnatoni-”atonis keTildReoba”) dros. misi karis moqandake iyo TuTmosi, romelsac
ekuTvnis dedofal nefertitisa da exnatonis genialuri skulpturuli portretebi:
”exnatonis gamosaxuleba karnakidan” (nax.6), “nefertiti gvirgviniT” da sxv.
wina periodebis msgavsad am periodSic mrgvali qandakeba, reliefi da kedlis
mxatvroba mxolod arqiteqturasTanaa dakavSirebuli. ZiriTadad SenarCunda
tradiciuli niSan-Tvisebebi: monumenturoba, frontaloba, statikuroba. siaxles
ki is warmoadgens, rom SesamCnevad gaizarda realisturi tendenciebi, xSirad isini
naturalizmamde dadis. am TvalsazrisiT friad sayuradReboa exnatonis epoqa -
nefertitisa da exnatonis qandakebebi.
exnatonis mefoba 20 wels gagrZelda. mis mier daarsebul qalaq axetatonSi (nax.7,
”atonis horizonti”), romelSic xelovnebas didi mniSvneloba eniWeboda, qandakebas
sasaxleebisa da samarxebis mosarTavad iyenebdnen. religiurma reformam xelovanTa
winaSe axali amocanebi dasaxa. Tu adre faraons RmerTis saxiT gamosaxavdnen da
is mis miwier gansaxierebas warmoadgenda, amarnis epoqaSi warsulis es tradiciebi
Sewyda. exnatonis kolosebi qmnidnen faraonis sruliad axal saxes. maTSi ara marto
individualuri nakvTebi iyo gadmocemuli, aramed sxeulis agebisTvis damaxasiaTebeli
Taviseburebebic. faraonis iersaxis idealizeba ukana planze gadavida. es erTgvarad
upirispirdeboda wina periodis xelovnebas da ukavSirdeboda axal religiur
msoflmxedvelobas.
ostatebi irCevdnen faraonis garegani ierisTvis damaxasiaTebel yvelaze
saxier nakvTebs da amis safuZvelze qmnidnen misi gamosaxvis ikonografiul midgomebs.
xazs usvamdnen saxis wagrZelebul ovals da grZel kiserze mogrZo Tavis dasmas,
momrgvalebul TeZoebsa da gamoweul mucels, Txeli xelebisa da fexebis fonze.
damZimda tanis qveda nawili, Tvalis viwro Wrili dagrZelda safeTqlebamde, rac
erTgvar melanqoliurobas aniWebda saxes. exnatonis portretebSi xazgasmuli iyo
nikapidan kisrisaken mimavali diagonaluri xazi, romelic qandakebis ovalur saxes
kidev ufro agrZelebda.
exnatonis karze muSaobdnen moqandakeebi, mxatvrebi, graviorebi Tu xis Wris
ostatebi. Semonaxulia maTi saxelebi: iuti - mTavari moqandake, teni da misi Svili
beki - moqandakeebi. axetatonis gaTxrebisas aRmoaCines moqandakeTa kvartali, romlis
saxelosnoebSi ipoves exnatonisa da misi colis nefertitis uamravi qandakeba.
erT-erTi aseTi moqandakis, TuTmosis, saxelosnoSi aRmoaCines gamosaxuleba -
“nefertiti gvirgviniT” (nax.8, Zv.w.aR. XIV s. pirveli naxevari, XVII dinastia), dedofals
Tavze axuravs maRali lurji feris qudi, romelzec gadaWimulia oqrosferi lenti.
masze datanilia wiTeli, lurji, mwvane zolebi, romlebic qmnian lalis, lazuritis,
zurmuxtis imitacias. nazi ovalis mqone nefertitis saxe gamoirCeva patara piriT,
gamokveTili moxazulobis quTuToebiT, wagrZelebuli Tvalis WriliT. nefertitis
iersaxe kacobriobisTvis silamazis simbolod iqca.
saintereso qandakebis nimuSia col-qmris gamosaxuleba, romelzedac nefertitsa
da exnatons Zvirfasi samosi acviaT, isini siarulisas arian gamosaxuli (nax.9). maTi
pozebi erTgvarad SeboWilia da frontaluri aRqmisTvisaa gamiznuli.
aqve napovnia qviSaqvisgan Sesrulebuli nefertitis sxva portretebic (nax.10),
SemorCenilia erTi portreti, romelsac dRemde atyvia tuCebze wiTeli saRebavis
kvali, qudis nawili dakargulia.
reliefSi axal midgomebTan erTad SenarCunebulia mravali kanonikuri principi:
nawili II - Zveli egvipte 137

saxis profilis SeTavseba Tvalebis gamosaxvasTan, figurebis mkveTri ”mobruneba”


sibrtyeze, dekoratiuli gamsxvilebuli moculobebis gaazreba - xazovani da haerovani
perspeqtivis arqona, erT kompoziciaSi figurebis sxvadasxva masStabi.
figurebis kedelze ganawilebisas avtorebi yuradRebas aqcevdnen siuJetebis
logikur Tanmimvdevrobas da maTi ganlagebis simetriulobas. axetatonis sasaxlisa
da samarxebis reliefebsa da kedlis mxatvrobaSi gaCnda mravali axali siuJeti da
sayofacxovrebo detali, romlebic adre ar gvxvdeba. kerZod, scenebi ganadidebda
siyvaruls, Tanxmobas, mefes, mis colsa da bavSvebs Soris arsebul sulier siaxloves.
magaliTad, ”nefertiti, exnatoni da maTi Svilebi Tayvans scemen atons” (nax.11),
”faraoni exnatoni colTan da bavSvebTan erTad” (nax.12, Zv.w.aR. XIV s. pirveli naxevari,
XVII dinastia, berlini, egviptis muzeumi), romlebsac atoni Tavis sxivebs afrqvevs,
samefo ojaxis sadili, gardacvlili mefis asulis datireba da sxv. maTSi kompoziciur
siaxled SeiZleba CaiTvalos yvela figuris profilSi warmodgena, rac wina periodSi
ikrZaleboda. marjvena da marcxena nawilebs Soris wonasworobis misaRwevad avtorma
Seitana TvaliT SeumCneveli cvlilebebi figurebs Soris intervalebSi da mefis
asulebis figurebis zomebSi. amiT mTeli kompoziciis proporciebSi SenarCunda
ritmuli wonasworoba.
samarxebis reliefebSi, atonis gamosaxulebis garda, arc erTi sxva RmerTis
gamosaxuleba ar gvxvdeba, osirisisac ki. reliefebSi xSiria rbili, plastikuri maneriT
gadmocemuli exnatonis portretebi. amarnis periodis moTxovnaa individualuri
iersaxis gadmocema, saxis negroiduli tipis gamosaxva. masala, romlisganac
amzadebdnen portretebs, muqi yavisferi ebenis xea. misi kargad gaprialebuli zedapiri
SesaniSnavad eTanxmeba Tvalis, warbebis inkrustaciasa da parikisaTvis gamoyenebul
oqros firfitebs.
axetatonis arqiteqturulma Zeglebma Cvenamde ver moaRwia, Tumca misi
mmarTvelobis periodis xelovnebam didi wvlili Seitana mTeli egviptis xelovnebis
ganviTarebaSi.
tutanxamonis akldama “mefeTa velze”. exnatonis Semdeg taxtze avida
tutanxamoni. misi xeluxlebeli da, sabednierod, gauZarcvavi akldama ”mefeTa velze”,
anu ”biban al-muluqis mefeTa akldamebSi” aRmoaCina 1922 w. da gaxsna ingliselma
arqeologma hovard karterma (nax.13), romelic awarmoebda gaTxrebs lord karnarvonis
saxsrebiT. rom ara es samarxi (nax.14), am faraonis saxeli Cvenamde ver moaRwevda,
vinaidan tutanxamoni gardaicvala 18 wlis asakSi. tutanxamonis xanmokle batonoba,
pirvel rigSi, aRiniSna imiT, rom man aRadgina amonis kulti. misi Tavdapirveli saxeli
- tutanxatoni Seicvala tutanxamoniT - ”amonis cocxali xatiT”, misi colis saxeli ki
anxesenpaatoni anxesenpaamoniT, rac niSnavs ”misi sicocxle amonisTvis”.
tutanxamonis samarxi mdebareobs axali samefos meore naxevarSi moRvawe
faraonebisa Tu didebulebis samarxebs Soris. kldeSi nakveTi Т-sebri formis samarxSi
miemarTeba kibe, romelic pirveli kariT mTavrdeba (nax.15). karis Semdeg viwro 7,6 m.
sigrZis gasasvleli miemarTeba meore karTan, romlis ukan mdebareobs 3,6X8 m. oTaxi.
mas ori kari aqvs. erTi gadis sacavSi (2,9X4 m.), meore - gansasvenebelSi (4,03X6,4 m.). iq
idga alebastris sarkofagi, romelsac adamianis tanis forma hqonda (3,3X5 m.). masSi
ganlagebuli iyo erTmaneTSi Cadgmuli Zvirfasi qvebiT inkrustirebuli sami oqros
kubo. bolo meoTxe kuboSi iwva tutanxamonis mumia (nax.16).
aRmoCenili nivTebi mowmoben axali samefos, XVII dinastiis xelovnebis
maRalmxatvrul doneze. isini gamoirCevian masalis mravalferovnebiTa da simdidriT,
maTi Sesrulebis teqnikis srulyofiT, dekoratiulobiTa da kazmulobiT.
tutanxamonis ganZTsacavSi, romelic samarxi oTaxis gverdze mdebareobs,
miakvlies qandakebebs. isini Tan axldnen faraons dakrZalvisas; gadasatan postamentze
ijda anubisi (nax.17), mis ukan moCanda Zroxis, mehuretis, Tavi. isini imqveyniur samyaros
simbolos warmoadgendnen. mooqruli xis patara qandakebebi Sesrulebulia gvianamarnis
xelovnebis tradiciebiT. figurebi plastikuria, natifi saxeebiT. RvTaebebis
ikonografiuli tipebi tutanxamonis colis saxes aris mimsgavsebuli. analogiuri
figurebia ganTavsebuli faraonis sarkofagis kuTxeebSi, magram Sesrulebulia
reliefiT, romlis figurebi saxiT amqveyniuri samyaroskenaa momarTuli.
138 nawili II - Zveli egvipte

samarxi kameris gverdiT oTaxSi ipoves aveji, etlebi, navis modelebi, skivrebi,
WurWeli, tansacmeli, Savi xis sareceli lomisa da Zroxis gamosaxulebiani sayrdenebiT,
dasakeci skamebi, romelTa fexebi batis kisrisa da Tavis formisa iyo. saritualo
nivTebTan erTad samarxSi faraonis kuTvnili piradi nivTebic aRmoCnda. gansakuTrebul
yuradRebas ipyrobs xisgan gamoWrili, mdidrulad oqroTi morTuli, Zvirfasi
TvlebiT moWedili da feradi pastiT Sevsebuli tutanxamonis savarZeli (nax.18). misi
fexebi lomis TaTebiT bolovdeba, saxelurebi ki - lomis TavebiT. saxelurebs iWers
frTiani kobris gamosaxulebebi. isini icaven avi Zalebisgan faraons. misi zedapiri
oqros furclebiTaa dafaruli da inkrustirebulia cisferi qaSanuriTa da wiTeli
miniT. taxtis zurgze amotvifrulia tutanxamonisa da misi colis anxesenpaamonis
gamosaxulebebi (nax.19). miuxedavad imisa, rom is atonis kults ganudga, aq mainc isaxeba
atonis simbolo, mzis disko. es imaze metyvelebs, rom mxatvruli tradiciebi ufro
myari aRmoCnda, vidre religiuri rwmena. sainteresoa calke oTaxSi ganTavsebuli
”kanopebiani naosi”. kanopebSi inaxeboda faraonis gul-RviZli. am xis mooqrul
kidobans icavdnen qalRmerTebi - isida da selxeti (nax.20). oqros naosis reliefuri
gamosaxulebebi grafikuli naxatis maRalmxatvruli SesrulebiT gamoirCeva, kidobanze
asaxuli nadirobis scenebi ki - dinamikurobiT.
sarkofagebi (nax.21), sawolebi, savarZlebi, skivrebi (nax.22), lotosis formis
bra, maraoebi, kverTxi, samkaulebi da mravali sxva nivTi xazs usvams masalis (xe, qva,
metali Tu Zvali) silamazes.
samarxSi aRmoCenili tutanxamonis gamosaxulebebi portretulia da
cxovrebiseuli. isini magiur Zalas asxiveben da ritualuri daniSnuleba aqvT.
qandakebebSi daculia kanonikuri pozebi. maTi Seferiloba pirobiTia, aqvs
semantikuri datvirTva. ”kas” Savi saxe da sxeuli dakavSirebuli iyo sikvdilis
Semdeg aRdgomasa da maradiuli sicocxlisken swafvasTan, oqrosferi asocirdeboda
mzesTan, janmrTelobasTan, ukvdavebasTan. tutanxamonis portretebSi gasaocradaa
gadmocemuli faraonis Sinagani bunebac.
gansakuTrebiT sainteresoa tutanxamonis saxidan aRebuli oqros niRabi (nax.23,
kairos muzeumi), romelic gvaocebs brwyinvalebiT. rbilad naZerwi saxis gaazreba da
klaftze muqi lurji lazuritis CanarTebi, ganier yelsabamze arsebuli mowiTalo,
stafilosferi da firuzisferi feradi qvebi da smalta, mdidrul iers aZlevs am
portretul niRabs.
samarxis saiuveliro samkaulSi, romlebiTac faraonis mumia iyo morTuli,
SeimCneva erT mxatvrul nawarmoebSi erTmaneTisgan gansxvavebuli bunebrivi formebis
Sexameba. Sevardenis msgavsi RvTaebis, nexebTis gaSlili frTebi gvxvdeba skarabeusebTan,
betos gvelTan erTad (nax.24). es magiuri simboloebi cnobilia “mkvdarTa wignidan”.
Tvali simbolo iyo siwmindisa, RvTaebrivi wyalobisa, skarabeusi adamianis gulis
mcvelia, imqveyniuri cxovrebis gadarCenis gasaRebi, aRdgoma. egvipturi jvari
maradiulobis simboloa.
samkaulebSi arc erTi ornamenti ar iyo SemTxveviTi, yvelas simboluri datvirTva
hqonda. erT-erT sakidze gamosaxulia qalcedonis frTiani skarabeusi (nax.25), romelsac
xelSi uWiravs siwmindis simbolo - Tvali da wminda mzisa da mTvaris simboloebi, meore
sakidze - erTmaneTis gverdiT gamosaxulia navisebri formis skarabeusi da pavianebi,
romeliczevidan morTulia cisa da varskvlavebis gamosaxulebebiT, qvemodan - wylis
niSnebiT (nax.26). misi jaWvi Sedgeba ieroglifuri niSnebisagan, romlebic xangrZlivi
cxovrebis, mudmivobis da mfarvelobis aRmniSvnelia.
miuxedavad am namuSevrebis dekoratiulobisa, tutanxamonis samarxi mainc
zedmetadaa gadatvirTuli da formaTa masiurobiT gamoirCeva, rac mTeli egviptis
xelovnebis arqiteqturul stils ewinaaRmdegeba.
dRes es ganZi kairos muzeumSi inaxeba, magram misi zusti aslis naxva SeiZleba
kairos eTnografiuli muzeumis, e.w. ”faraonTa soflis”, erT-erT pavilionSi, romelic
horis edfus taZris aslia.
Taviseburad sainteresoa qandakeba “tutanxamoni wminda navSi” (nax.27), romelic
ar miekuTvneba samarxis figurebs. aq faraonis figura TiTqos moZraobs, magram amave
dros igi statikuri da mSvidia. win gadadgmuli nabiji da diagonalurad aRmarTuli
nawili II - Zveli egvipte 139

Subi figuras dinamikurobas aniWebs. es misi moZraobis gawonasworebuli, mudmivi


formaa. aq ar Cans kunTebis daZabuloba, saxe wynaria, yvela xazi plastikuria. sxeulis
zedapiris modelirebaSi vxedavT msgavsebas amonis periodis qandakebasTan.

3. axali samefos meore naxevari


(Zv.w.aR. XIV s-is meore naxevari - Zv.w.aR. XI s-is dasawyisi)

qandakeba. XIX dinastiidan egvipteSi isev daZabuloba SeimCneoda. seTi I da ramzes


I Zalauflebis SeenarCunebas cdilobdnen centralizebul saxelmwifoSi da Tebes
rolis gaZlierebaze zrunavdnen. exnatonis Semdeg Zveli kultis dabrunebam erTgvari
cvlilebebi Seitana arqiteqturul formebSic. isini metad pompezuri, mdidruli da
sadResaswaulo ieris matarebeli gaxda.
axali samefos meore naxevris qandakeba xasiaTdeboda masiurobiT, formebis
simZimiT, figurebis xazgasmuli siZlieriT. es Tvisebebi axasiaTebda qveynis CrdiloeTs
- memfiss, taniss (igive per-ramzesi). am periodis qandakebebs Soris SeiZleba gamovyoT
ramzes I -is qandakeba-kolosi tanisidan (nax.28, kairo, egviptis muzeumi). am periodSi
gamiznulad daubrundnen Zveli samefos tradiciebs, vinaidan CamoTvlili stiluri
midgoma xels uwyobda gamosaxulebaTa monumenturobas, Sesabamisad, faraonis
gandidebas.
am mxriv siaxle SeimCneva abu-simbelSi da luqsorSi arsebul ramzes I -is kolosebSi,
rameseumis osirisisebr qandakebebSi. svetebsa da svetnarebs Soris pilonebis win
dadgmul qandakebebs gansakuTrebuli sadResaswaulo ieri aqvT. isini kidev ufro met
sidiades aniWebdnen grandiozul arqiteqturas.
mrgvali plastikis nimuSebi ar iyo gaTvlili Senobebis mosarTavad. maTTvis
damaxasiaTebeli iyo portretuli msgavseba im pirovnebasTan, romelsac isini
ekuTvnoda. es ki miiRweoda formis nazi modelirebiT, romelic miiRweoda kargad
damuSavebul zedapirze SuqCrdilis TamaSiT. gamokveTili iyo tansacmlis nakecebi da
parikis xveuli, maTTvis damaxasiaTebelia samkaulis detalizacia.
taxtze mjdar ramzes I -is gamosaxulebas karnakidan (nax.29, Zv.w.aR. XII s., turini,
egviptis muzeumi) saxe, figura, Cacmuloba, atributebi faraonis didebulebas usvams
xazs.
reliefi da kedlis mxatvroba. faraonTa gansasveneblebSi mkacrad iyo
daculi micvalebulTa kultisTvis damaxasiaTebeli wesi. es principi aisaxa Tebes
nekropolisSi, romelic imeorebda XVII dinastiis faraonTa samarxebis dagegmarebas. am
mxriv sainteresoa seTi I-is, ramzes I -isa da ramzes I I-is, imave ramzes I -is colis nefertaris
samarxebi.
samarxebis Tanmimdevrulad ganTavsebul saTavsTa kedlebze arsebuli sakulto
kompoziciebi mravalmxrivia. Temebi ukavSirdeba: wminda navis kults, faraonis
aRdgomas, mis TandaTan gadasvlas imqveyniur cxovrebaSi, RmerTebTan miaxloebas.
figurebi gamosaxulia konturuli xaziT (mag. nefertaris samarxSi) da miuxedavad
tansacmlisa an sxeulis nawilebis sibrtyiTi Seferilobisa, maTi saerTo feradovani
gama natifi da msubuqia.
sainteresoa zogierT samarxSi aRmoCenili XVII dinastiis tradiciebSi
gadawyvetili kedlis mxatvrobis nimuSebi, romlebzec asaxulia Tevzisa da Citebis Wera
(xatiais samarxi), locva palmis qveS (amonaxtis samarxi), momtiralTa jgufi (memfisis
erT-erTi samarxi).
Zv.w.aR. XII-XI ss. XIX da XX dinastiebis ramesidebis samarxebSi ukve SeimCneva
teqnikurad brwyinvaled Sesrulebuli gamosaxulebebis dekoratiuloba, Tumca isini
uemocioa. izrdeba adamianis saxis idealizeba da daxvewili manera. egvipteli mxatvrebi
iTvaliswinebdnen samarxis kedlebze scenebis ganTavsebis adgils, Sesabamisad,
SesasvlelTan ganlagebuli da mzis sxiviT ganaTebuli figurebi xasiaTdeboda ufro
brtyeli, odnav CaRrmavebuli konturiT. siRrmisken reliefuri gamosaxulebebis
konturebi uswordeba kedlis sibrtyes da emsgavseba Seferil reliefs.
nefertaris samarxis (nax.30) naxati gamoirCeva mkafio xazobriobiT. mxatvruli
midgoma asaxulia mcire detalSic, magaliTad, dedoflis loyaze odnavi siwiTliT.
140 nawili II - Zveli egvipte

amave dros qalRmerT isidas saxe erT ferSia Sesrulebuli, saRebavi dadebulia
sibrtyeze, Tanabrad. konturis xazi zog SemTxvevaSi saerTod ar arsebobs.
XIX da XX dinastiaTa faraonebis sasaxleebsa da taZrebSi mxatvrebi xazgasmulad
gamoyofdnen faraonis saxes, rogorc dampyroblis, uZlieresi saxelmwifos
mmarTvelisa da kargi monadirisa. maTSi igrZnoba XVII dinastiis gavlena: mwyobri natifi
siluetebi, moculobebis rbili, dekoratiuli damuSaveba. aseTia, magaliTad, seTi
I-is reliefi amonis karnakis taZridan, romelzec is SvilTan erTad aris gamosaxuli
(nadirobis dros), an ramzes I I-is pilonze medineT-habuSi, romelzec seTi amarcxebs
mters. amave pilonzea ramzes I I-is figurac xarebze nadirobisas. isic gamoirCeva
Sesrulebis cocxali maneriT.
nawili II - Zveli egvipte 141

1 2 4

3 5

6 8

1. qurum amenhotepisa da misi colis “amonis momRerlis” ranaias qandakebebi


(moskovi, puSkinis saxviTi xelovnebis muzeumi)
2. hatSepsutis osirisisebri qandakeba deir-el-baharidan
3. amenhotep I I-is sfinqsi
4. amenhotep xapus Ze
5. mcuravi gogos gamosaxulebiani kovzi (moskovi, puSkinis saxviTi xelovnebis
muzeumi)
6. qalaqi axetatoni, dRevandeli tel-el-amarna
7. faraon exnatonis qandakeba
8. dedofali nefertiti gvirgviniT
7
142 nawili II - Zveli egvipte

9 10

11 12

9. faraoni exnatoni da nefertiti siarulisas


10. dedofal nefertitis portretuli
gamosaxuleba qalaq axetatonidan
11. faraoni exnatoni nefertitTan da
SvilebTan erTad Tayvans scems atons
12. faraoni exnatoni da nefertiti SvilebTan
erTad (berlini, egviptis muzeumi)
13. hovard karteri tutanxamonis sarkofagTan
13
nawili II - Zveli egvipte 143

14

15

16

17

18

14. tutanxamonis akldama mefeTa velze


15. tutanxamonis akldamis gegma
16. tutanxamonis akldama (rekonstruqcia)
17. anubisi tutanxamonis akldamidan (kairo, egviptis muzeumi)
18. tutanxamonis mooqruli savarZeli akldamidan (kairo, egviptis
muzeumi)
19. tutanxamonisa da misi colis gamosaxulebebi savarZlis
zurgze (kairo, egviptis muzeumi)
19
144 nawili II - Zveli egvipte

20

21

22

20. naosiani kanopi qalRmerTebis isidasa da


selxetTan erTad (kairo, egviptis muzeumi)
21. tutanxamonis oTxi sarkofagi
22. skivri tutanxamonis akldamidan
23. tutanxamonis oqros niRabi (kairo, egviptis
muzeumi)
24. skarabeusi betos gvelTan erTad
saiuveliro nivTi akldamidan
25. frTebgaSlili skarabeusi akldamidan
saiuveliro nivTi akldamidan
26. skarabeusi pavianebTan erTad, saiuveliro
nivTi akldamidan
27. tutanxamoni wminda navSi
28. ramzes I -is qandakeba tanisidan
29. ramzes I -is qandakeba karnakidan (turini,
egviptis muzeumi)
30. nefertari-meri-mutis samarxis interieri,
kedlebis moxatuloba 23
nawili II - Zveli egvipte 145

24 25

26 28 29

27 30
146 nawili II - Zveli egvipte

Tavi VI. Zveli egviptis gviani xana


(Zv.w.aR. XII-IV ss.)

istoria. marTalia, es periodi sakmaod xangrZlivia, magram mRelvare istoriuli


movlenebis gamo didmniSvnelovani arqiteqturuli ZeglebiT ar gamoirCeva da arc didi
stiluri cvalebadobaa aRsaniSnavi.
am dros, XXI dinastiidan mefobda qurumi amon xrihora, XXII dinastiidan ki - faraoni
SeSonk I-i, psusenise, osorkon I , SeSonk I I. nagebobebidan mxolod maTi gansasveneblebiRa
SemorCa.
XXII da XXIV dinastiis nagebobebidan araferi SemorCenila. XXV dinastiis
faraonebi iyvnen nubielebi, romlebic agebdnen taZrebsa da gansasveneblebs. mcire
piramidis formis aguris samarxebs msxvili wiboebi hqondaT. faraonma taxarkam
karnakis amonis taZris SeSonkis mier agebul ezoSi aRmarTa pavilioni, romlis svetnari
gaSlili papirusis kapitelebianma svetebma Seamko. aseve sainteresoa amonis taZris
oTxive mxares ganlagebuli svetebiani xeivnebi, romelTa kedlebze taxarkam sakuTari
koronaciis scenebi gamosaxa.
XXV dinastiis mmarTveloba Sewyda asureTis Tavdasxmis Semdeg, Zv.w.aR. 671 w.
maTi mmarTveloba gagrZelda Zv.w.aR. 525 wlamde. Semdgom dasavleT deltis saiselTa
XXVII dinastiam gandevna isini. egvipteSi sparseTis 200-wliani batonobis droindeli
nagebobebidan cota ram gadarCa.
saiselTa dinastiis mmarTvelebi adgilobrivi tradiciebis gaTvaliswinebiT
agebdnen samarxebs Zvel nekropolisebSi, deir-el-baharSi, sakaraSi. sakaris samarxebi
hgavda Zveli samefos mastabebs, deir-el-baharisa ki axali samefos taZrebis msgavsi
iyo (faraon psamtik I-is samarxi). arqiteqturaSi uari Tqves monumentur ansamblebze.
imdroindeli taZari mcire zomiT gamoirCeoda, Tumca mas tradiciiT Zvel RmerTebs
uZRvnidnen. taZrebSi klasikuri formebi SenarCunda. svetnars isev eTmoboda didi
yuradReba, is ufro dekoratiuli gaxda, kapitelebi gamoirCeoda elementebis
detaluri damuSavebiT.
dampyroblebma marTalia, SeinarCunes qandakebis Seqmnis kanonikuri tipi, magram
icavdnen maTTvis damaxasiaTebel stils. aqedan gamomdinare, Camoyalibda mxatvruli
midgomebis erTgvari nazavi.

Tavi VII. Zveli egviptis elinizmis epoqis arqiteqtura


(Zv.w.aR. IV-I ss. (Zv.w.aR. 332-30 ww.))

istoria. Zv.w.aR. 332 wels aleqsandre makedonelma egvipte sparselebisgan


gaaTavisufla. egviptis qurumebma aleqsandre monaTles ,,ras Svilad, romelsac uyvars
amoni’’. man nilosis deltaSi aago regularuli dagegmarebis axali qalaqi - aleqsandria,
romelic berZnul-aRmosavluri samyaros umsxviles savaWro da kulturul centrad
iqca. am periodis arqiteqturaSi TvalSisacemia adgilobrivi mxatvruli kulturisa da
antikuri samyaros urTierTgavlena.
mSenebloba egviptis teritoriaze aleqsandre makedonelis sikvdilis
Semdeg,misi memkvidreebis, ptolemeebis, drosac (makedonelTa dinastiis mefeebi)
aqtiurad gagrZelda. Zalauflebis ganmtkicebis mizniT ptolemeebma (Zv.w.aR. 323-30
ww.) egvipteli RmerTebis kulti SeinarCunes da maT sapativsacemod taZrebi aages. am
taZrebis arqiteqturaSi ganaxlda Zveli egviptis xelovnebis tradiciebi. taZrebi
eZRvneboda Zvel egviptur RvTaebebs: isidas - kunZul fileze, hators - denderaSi,
sebeks - kom-omboSi da hors - edfuSi, romelic elinisturi egviptis yvelaze ganTqmul
taZrad iTvleba. herodotem mas ”egviptis margaliti” uwoda.
edfu, romlis sazRvrebi kataraqtesamde iyo gaWimuli, erT dros damoukidebel
samTavros warmoadgenda. mas TebesTan mezobluri urTierToba hqonda. marTalia, am
dros Zalaufleba memfisel faraonebs ekuTvnodaT, magram edfus faraonebi maTze
damokidebulni ar iyvnen.
nawili II - Zveli egvipte 147

VII-1 horis taZari edfuSi


(Zv.w.aR. III s. (Zv.w.aR. 237-212 ww.))

edfus taZari nilosis marcxena sanapiroze mdebareobs, luqsorsa da asuans


Soris (nax.1). is ara marto gviandeli egviptis arqiteqturis TiTqmis xeluxlebeli
brwyinvale nimuSia, aramed mTeli antikuri egviptis arqiteqturis Sedevric. 1860
wels marietma gawminda taZari, romelSic gaTxrebi adre ar warmoebula (nax.2). am
teritoriaze aRmoCenili teqsti mowmobs, rom jer kidev I I dinastiis xuroTmoZRvars,
imhoteps, am adgilas augia taZari, TiTqosda, ,,cidan movlenili’’ gegmis mixedviT.
uZvelesi taZari eZRvneboda adgilobriv RvTaebas, edfus hors. mas drodadro
aigivebdnen mzis RmerTTan da gamosaxavdnen frTiani mzis diskos saxiT. teqstebis
Tanaxmad, taZari orientirebulia ara aRmosavleTidan dasavleTisaken, aramed
samxreTidan (orionidan) CrdiloeTisaken (didi daTvis Tanavarskvlavedisken). is
mTavari fasadiT samxreTiskenaa mimarTuli. legenda edfus horze gvamcnobs, rom
edfus hori da mzis RmerTi or sxvadasxva RvTaebas warmoadgenda.
ptolemeebis dinastiiis gamefebis Semdeg, XIX dinastiis droindel saZirkvelze
agebuli Zveli taZris adgilas, adgilobrivi RmerTis horis pativsacemad axali taZris
aSeneba gadawyda. axali saZirkveli Caeyara Zv.w.aR. 237 w-s, ptoleme I I-is mmarTvelobis
dros. am periodisTvis aSenda taZris ZiriTadi nawilebi - hipostiluri darbazi da
sakurTxeveli. mSenebloba gaagrZela ptoleme IV-m Zv.w.aR. 212 w., magram es mxolod Senobis
karkasi iyo. male egvipteSi daiwyo Sigaareuloba da omebi. taZris mSenebloba ganaxlda
Zv.w.aR. 147 w-s. am droisaTvis mxolod Siga da gareTa mosapirkeTebel samuSaoebs
awarmoebdnen. taZari daifara reliefebiT, warwerebiT, gamosaxulebebiT. ptoleme IX-m
taZars reliefebiT dafaruli didi wina darbazi miuSena. misi mSenebloba damTavrda
Zv.w.aR. 122 wels. ptoleme IX-is memkvidreebma: ptoleme X, ptoleme XI, ptoleme XII taZars
daumates ezos svetnari, didi piloni da maT kedeli Semoavles, romelmac pilonis
gareTa reliefebi dafara. taZris saboloo mopirkeTeba mxolod ptoleme XII -is dros
damTavrda; Zv.w.aR. 42 w-s is sazeimod gaixsna. mSeneblobis dawyebidan mis damTavrebamde
gavida daaxloebiT 200 weli. miuxedavad aseTi xangrZlivi mSeneblobisa, horis taZarma
SeinarCuna kompoziciis mTlianoba da kanonikuri gegma (nax.3).
karnakis amonis taZris Semdeg edfus taZari sididis mixedviT rigiT meorea. misi
sigrZe 137 m., sigane - 79 m., simaRle - 35 m.
taZari Sesrulebulia mkacr klasikur formebSi, daculia egvipturi taZrisaTvis
damaxasiaTebeli dagegmarebis ZiriTadi principebi. elinisturi kulturis gavlena
mxolod calkeul detalebze aisaxa. Zveli samefosgan gansxvavebiT, axali samefos
periodi mdidruli da rTuli arqiteqturuli formebis Senobis SigniT ganTavsebiT
xasiaTdeba.
taZris piloni (nax.4) warmoadgens Siga da gare nawilebis erTmaneTisgan gamyof
masiur zRudes da imavdroulad mis fasadsac. masSi gamoyenebulia axali samefosTvis
damaxasiaTebeli principebi. pilonis simaRle 35 m., sigane - 76 m. TvalSisacemia
pilonis arqiteqturis didebuleba da simyare, romelsac damreci kedlebi da karis
vertikaluroba ganapirobebs. portalis wina sibrtyec damrecia. is pilons or nawilad
yofs. damreci kedeli kidev ufro metad gamoyofs portalisken miweul sadroSe niSebs.
misi sidable gverdiT nawilebs ufro masiurad warmoaCens. saxuravze, romelic mzis
sakurTxevlis fuZea, kibeebiT adiodnen. portalis zomis simcire xazgasmulia karnizis
sididiT, romliTac mcire forma didi zomis nawilis Sesabamisi xdeba (daaxloebiT
1,0:6,3 simaRlisa). portalis proporciebi mZimea.
Sesasvlelis Tavze ganTavsebuli ganieri karnizi pilonis or damoukidebel
nawils erTmaneTTan akavSirebs. karnizis centrSi moTavsebuli mzis diskos orive
mxares gvelis gamosaxulebebia.
axali samefos periodSi pilonis zedapiri Rrma, didi zomis CakveTili reliefis
kompoziciebiT iyo dafaruli. elinizmis periodis yvela reliefis konturuli xazi
ufro CaRrmavda da plastikurobiT gamoirCeoda.
reliefi tradiciuladaa ganlagebuli - orive mxare simetriulia, amitom
gamosaxulebebi meordeba. figurebis raodenoba Sesasvlelisken matulobs. xazovani
148 nawili II - Zveli egvipte

dayofa simaRlesTan erTad iklebs. kompoziciur sqemas geometriuli, statikuri


moculobebis kontrasti da misi elementebis dinamikuri ganawileba uqmnis.
pilonis orive koSkis qveda nawilSi gamosaxulia faraoni ptoleme XII , romelsac
aRmarTuli aqvs maxvili mterze (nax.5), RmerTi hori da qalRmerTi hatori ki Tvals
adevneben am scenas. ptoleme XII ar gamoirCeoda brZolis unariT, amitom zeda rigebSi
asaxulia ZRvenis mirTmevis scenebi. taZris reliefebi inarCuneben sxvadasxva masStabs
- faraonisa da RmerTebis figurebi sxva personaJebze gacilebiT didia.
edfus taZris damaxasiaTebel Taviseburebad SeiZleba CaiTvalos pirveli
pilonidan dawyebuli kedeli, romelic gars ertymis mas. am kedelsa da taZris kedels
Soris arsebul viwro gasasvlelSi moxvedra SeeZlo mxolod imas, visac SigniT Sesvlis
ufleba hqonda, amitom kedlis Siga da taZris gareTa reliefebs gareSe Tvali ver
xedavda (nax.6).
pilons ekvris sami mxridan daxuruli svetnariT (sul 32 sveti) garSemortymuli
ezo (nax.7). masSi gamoiyo grZivi Sua RerZi. svetnaris ukana kedlebi feradi reliefebiTaa
dafaruli. svetebi erTmaneTs ar hgavs. maTi kapitelebi sxvadasxvaa, Tumca isini
mopirdapire, meore svetnaris kapitelebis formas waagavs (nax.8). gverdiTi svetnari
ezos mTel sigrZeze gasdevs da uSualod Sesasvleli darbazis kedelTan wydeba ise,
rom ar exeba mas. es arTulebs ezos formas da ukargavs mas mTlianobas.
peristiluri ezos meoTxe mxares aRmarTulia svetebiani Sesasvleli darbazi
(nax.9), romlis arqiteqturas didi yuradReba daeTmo. misi svetebis simaRle gacilebiT
metia svetnaris simaRleze. svetebs Soris manZili naxevrad amoSenebulia qvis wyobiT.
axali samefos taZrebTan SedarebiT edfus taZris Sesasvlel darbazSi svetebis
rigis raodenoba samamde gaizarda. ezoSi gamavali darbazis fasadi mdidruladaa
gaformebuli da masSi amoWrili RiobebiT hgavs did pilons. kedlebi odnav daxrilia.
gverdiTi kedlebi (gadabmis gareSe) erwymis svetebis Tavze mdebare arqitravs.
erTmaneTTan mWidrod mdgar svetebs eyrdnoba zeda nawili. interkoloniumi svetis
diametrze cotaTi metia. Senobis karnizi odnav scildeba brtyel saxuravs da mis
garSemo parapets qmnis. Sesasvleli darbazis 18 mrgval svets gaSlili yvavilis
formis kapitelebi amSvenebs (nax.10). RerZis mimarT simetriulad ganlagebuli
svetebis kapitelebi sxvadasxvaa, amitom maT kompoziciaSi mravalferovneba SeiniSneba,
Tumca amave dros vertikalur ganlagebaSi disharmonia ikveTeba. axali samefosTvis
damaxasiaTebeli sisadave ukve veRar upasuxebs gviandeli periodis gemovnebas.
darbazi morTulia ptolemeebisaTvis damaxasiaTebeli stiliT da asaxavs mefis
gigantur figurebs mtris damarcxebisas. svetebiani darbazis win iseve, rogorc
pilonis win, horis qandakebebi idga (nax.11).
darbazis Sesasvlels mopirdapire kedelSi aqvs dekoratiuli piloni,
romlidanac 12-svetiani hipostiluri darbazi iwyeba (nax.12). zomiT is wina svetnarsa
da Sesasvlelis svetebze dabalia. svetebi ganlagebulia 3 rigad. hipostiluri darbazi
kargad aris Semonaxuli, amitom egviptis taZrebis ganaTebis sistemaze mis mixedviT
SeiZleba msjeloba. Sesasvlelica da hipostiluri darbazic Weris Riobidan naTdeboda,
romlidanac gverdiT sarkmlebTan SedarebiT Suqi ukeT aRwevda. swored am darbazidan
wardgeboda qurumi ezoSi Sekrebili xalxis winaSe.
aqedan Sediodnen meore hipostilur darbazSi, romlis proporciebi uzarmazari
svetebis gamo mcirea. mis orive mxares ganTavsebuli oTaxebi sainteresoa maTi
daniSnulebisa Tu skulpturuli morTulobis gamo. gamosaxulebebi am oTaxebis
daniSnulebas asaxavs. erT oTaxSi biblioTekaa. mis kedlebze biblioTekarma amoaWrevina
yvela im wignis dasaxeleba, romlebic biblioTekaSi inaxeboda. es gamoricxavda wignebis
dakargvas. meore oTaxSi idga ganwmendis ceremoniisaTvis gankuTvnili WurWeli.
ganwmendis ceremonia unda gaevlo yvela morwmunes, mefidan ubralo meTevzis CaTvliT.
es mcire hipostiluri darbazi pirvel darbazSi miemarTeba, romelsac
ZRvenis misarTmev sakurTxevlis darbazs uwodebdnen. aq tardeboda yoveldRiuri
msxverplSewirva da sataZro religiuri ceremonia. kedlis skulpturebSi asaxulia
mefe, romelsac moaqvs ZRveni horTan. meore darbazs saintereso saxeli - RmerTebis
dasvenebis darbazi erqva. misi daniSnuleba ucnobia. savaraudod, sanam qurumebi
isvenebdnen xangrZlivi sadResaswaulo procesiis Semdeg aq, sakurTxevelSi, droebiT
nawili II - Zveli egvipte 149

aTavsebdnen RvTaebis qandakebas specialurad gamoyofil adgilas.


hipostiluri darbazis centrSi mdebare gasasvleli sakurTxevelSi Sedis. misi
saTavsebis ganlageba axali samefos sqemisagan gansxvavdeba. sakurTxeveli sworkuTxa
formis centraluri saTavsisgan Sedgeba. mas sami mxridan ekvris sxva RmerTebisTvis
gankuTvnili mcire oTaxebi. TiToeul am saTavss Taviseburi ucnauri saxeli aqvs, zogjer
poeturic: ,,RvTaebrivi taxtebis darbazi’’, ”gaSlili frTebis darbazi’’, ,,didebuli
taxti, romelic agzavnis mzis sxivebs’’ da sxv. TiToeuli darbazi reliefebiTaa
morTuli (nax.13, 14).
Tu axali samefos periodSi wminda navebisTvis gankuTvnil oTaxs gverdidan
svetebi da karebi hqonda, axla is mcire zomis Caketil oTaxad gadaiqca, romelsac
wina mxridan Sesasvleli gaukeTda. RvTaebis gamosaxuleba idga ara wminda navebisTvis
gankuTvnil nawilSi, aramed darbazis ukana kedelTan mdebare muqi nacrisferi bazaltis
qvis mcire naosSi (nax.15). misi oTxkuTxa forma gviandeli periodisTvis damaxasiaTebeli
patara piramidiT bolovdeba. TviT sakurTxeveli monoliTuri masisganaa gamokveTili.
mcire hipostiluri darbazis orive mxares ganlagebuli viwro kibeebi taZris
saxuravisken miemarTeba. dasavleTis kibe asasvlelia, aRmosavleTisa ki - Camosasvleli.
kibeebi RmerTebis gamosaxulebiani bareliefebiT yofila morTuli. daxuruli
derefani gars ertymis taZars da misi kedeli pilonamde, ezozec gadadis. am derefanSi
xvdebodnen pirveli an meore hipostiluri darbazis gverdiTi gasasvlelebidan.
kedlebze aris warwerebi, romlebic gadmoscemen horisa da seTis orTabrZolas.
axal wels RmerTis qandakebebi gamohqondaT taZridan da xalxis dasanaxad
taZars Semoatarebdnen. egviptelebis rwmeniT, RmerTebs Tvali unda moevloT TavianTi
samflobelosTvis.
did ezos ramdenime kari hqonda, saidanac qurumebi Semodiodnen taZris
teritoriaze. isini mTavari Sesasvlelis gauvlelad derefnebiT Senobis sxvadasxva
nawilSi xvdebodnen. taZarSi mdebareobs ,,mamisi’’ (dabadebis saxli), romelic cudad aris
Semonaxuli. am adgilas yoveldRiurad xdeboda RvTaebrivi horis dabadebis gacxadeba.
Tavdapirvelad aseTi saTavsebi taZris nawils warmoadgenda, magram XXX dinastiidan
moyolebuli isini sakurTxevelTan arsebul patara avtonomiur taZrebad iqca. maT did
mniSvnelobas aniWebdnen ptolemeebi, mogvianebiT ki - romaelebi. amave periodSi taZris
dasavleT nawilSi aigo dabadebis taZari, romlis kedlebze asaxulia momavali mefis
dabadebasTan dakavSirebuli sixaruli.
edfus taZarSi sxvadasxva arqiteqturulma formam dakarga pirvandeli
mniSvneloba da wminda dekoratiuli datvirTva SeiZina. taZris ZiriTadi damaxasiaTebeli
niSan-Tvisebaa taZris SemomsazRvreli pirveli kedeli da uSualod mTeli kompleqsis
irgvliv garSemortymuli meore kedeli, romelic pirvelis fasads warmoadgens. es
ganasxvavebs mas axali samefos taZrisgan. sainteresoa, agreTve warwera am kedlis Siga
mxares, romliTac faraoni gvamcnobs, rom man taZari gaafarTova svetnaris, pilonisa
da zRudis miSenebiT. amasTan, isargebla imxotepis wignebiT. es mowmobs werilobiTi
wyaroebis, saxelmZRvaneloebis arsebobas, romlebsac Taobidan Taobas memkvidreobiT
gadascemdnen.
1901 wels edfus taZarSi uCveulo ram moxda. es SemTxveva gaston masperom
aRwera. taZris saxuravis ori fila Camovarda, romlebic rkinis kauWebiT gaamagres.
samuSaos damTavrebisTanave qva ”alaparakda”. aman turistebi da iq mcxovrebni Zalze
gaaoca. diliT, qvis zedapirze mzis sxivis moxvedrisTanave, sxvadasxva simZlavris
afeTqebis xma moismoda. dRisiT, rodesac mze mTeli ZaliT acxunebda qvebs, ismoda
revolveridan gasrolis msgavsi xma, Semdeg, 4-5 wuTiT, siCume Camovardeboda. cota
xanSi kvlav ganaxldeboda srolis xma, romelic ukve Soridan ismoda. yoveli 3-4 wamis
Semdeg or Zlieri gasrolis xmas gaigonebdiT. bolos Rrma amosunTqvis xmas sruli
siCume mohyveboda. 1905 w-s rkinis kauWebiT mimagrebuli blokebi moxsnes da Secvales
rkinis koWebiT, xolo carieli adgilebi betoniTa da xiT amoavses. srolis xma mxolod
amis Semdeg Sewyda.
150 nawili II - Zveli egvipte

VII-2 daskvna

egvipturma arqiteqturam Tavisi arsebobis 3000-wliani istoriis manZilze


ramdenime periodi gaiara. am periodebs msgavsi Taviseburebebi da midgomebi axasiaTebT.
erT-erTi Tavisebureba monumenturobaa, romelic egvipturi xuroTmoZRvrebis
ganviTarebis sxvadasxva periodSi vlindeba. Zveli samefos piramidebi gvaoceben
grandiozulobiT, rac gamoxatulia maTi arqiteqturuli kompoziciis TaviseburebiT
- geometrizmiT, lakonurobiT, sisadaviT.
axali samefos taZrebis monumenturoba ki maT did zomaSi, proporciaTa
sizusteSi, masStaburobaSi aisaxeba. detali, romelic nagebobaSi dominirebul formas
mcire zomaSi imeorebs, Senobis proporciaTa didebulebas usvams xazs, pilonis koSkebs
Soris gaWrili kari ki - pilonis sidides. pilonebis win mdgari kolosebi faraonis
sidiades warmoaCenen. kolosebis win an sfinqsebis fexebs Soris ganTavsebuli mcire
qandakebebi vizualurad maT zomebs zrdis.
egvipturi arqiteqturisTvis damaxasiaTebelia Senobis nawilebis simetriuloba
mTavari RerZis mimarT da saTavsebis ganlageba grZivi RerZis gaswvriv. centraluri
RerZi aqcentirebulia karis Tavze ganTavsebuli karniziT, mTavari navis gaganierebiTa
da svetebis simaRlis gazrdiT.
egviptur arqiteqturaSi yvelaze kargad vlindeba xelovnebaTa sinTezi.
nagebobis arqiteqtura erwymis dekoratiul morTulobas - lotosis, papirusisa da
mcenareuli motivis mqone kapitelebian svetebs, moxatul kedlebsa da Wers, ezoebSi,
pilonebTan da interierSi mdgar qandakebebs, sibrtyobriobiT gamorCeul reliefs,
rac monumenturobas usvams xazs.
egvipteSi iqmneboda didi ansamblebi, kompleqsebi, romlebSic ganxorcielda is
ZiriTadi kanonikuri midgomebi, romlebiTac sargeblobdnen egvipteli xuroTmoZRvrebi
mTeli istoriis manZilze. es exeba mxatvrobasac. egviptelebma Camoayalibes mxolod maTi
arqiteqturisTvis damaxasiaTebeli taZris tipi, hipostiluri darbazis bazilikuri
Wrili, peristiluri ezo, orderuli sistema, sacxovrebeli saxli, kedlis sibrtyis
gamoyenebis wesi, romelic nagebobis ZiriTad mxatvrul motivs qmnis da mravali sxv.
egvipturi arqiteqturis am progresuli midgomebis gamoyenebam didi zegavlena
moaxdina ara marto egviptis, aramed msoflio arqiteqturis Semdgom ganviTarebaze.
nawili II - Zveli egvipte 151

1 2

d g b a

d g b a

1. horis taZari edfuSi (saerTo xedi)


2. horis taZari 1860 wlis gaTxrebis dawyebamde
3. horis taZris Wrili da gegma
(a. piloni, b. peristiluri ezo, g. hipostiluri
darbazi, d. sakurTxevlis nawili,
“wmidaTawmida”)
4. mTavari piloni
5. pilonis reliefi, ptoleme I I-is mterze
aRmarTuli maxvili
4
152 nawili II - Zveli egvipte

5 6

7 8

6. horis taZris SemomsazRvreli kedlis Siga


reliefebi
7. peristiluri ezo
8. peristiluri ezos svetnari
9. hipostiluri darbazis 6-svetiani
Sesasvleli
10. gaSlili yvavilis formis kapiteliani
svetebi
11. Sesasvlelis win mdgari horis qandakeba
12. hipostiluri darbazi (saerTo xedi)
13, 14. horis taZris gareTa da Siga reliefuri
gamosaxulebebi
15. sakurTxeveli
9
nawili II - Zveli egvipte 153

10 11

12 13

14 15
196

You might also like