AÖF Kitapları Öğrenci Kullanım Kılavuzu

Öğrenme çıktıları
Bölüm içinde hangi bilgi, beceri ve yeterlikleri
kazanacağınızı ifade eder.

Tanım
Bölüm içinde geçen
önemli kavramların
Bölüm Özeti tanımları verilir.
Bölümün kısa özetini gösterir.

Dikkat
Konuya ilişkin önemli
Sözlük uyarıları gösterir.
Bölüm içinde geçen önemli
kavramlardan oluşan sözlük
ünite sonunda paylaşılır.

Karekod
Bölüm içinde verilen
Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı
karekodlar, mobil
Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet
cihazlarınız aracılığıyla
çoktan seçmeli soru ve cevapları
sizi ek kaynaklara,
paylaşılır.
videolara veya web
adreslerine ulaştırır.

Öğrenme Çıktısı Tablosu

Araştır/İlişkilendir/Anlat-Paylaş
İlgili konuların altında cevaplayacağınız soruları, okuyabileceğiniz
ek kaynakları ve konuyla ilgili yapabileceğiniz ekstra etkinlikleri gösterir.
Yaşamla İlişkilendir
Bölümün içeriğine uygun paylaşılan yaşama dair gerçek kesitler
veya örnekleri gösterir.
Araştırmalarla İlişkilendir
Bölüm içeriği ile ilişkili araştırmaların ve bilimsel çalışmaları gösterir.
 Afet, Acil Durum
ve Endüstriyel
Kazalarda
İş Sağlığı ve
Güvenliği

Yazarlar

BÖLÜM 1, 2, 4, 5, 7, 8 Prof.Dr. Yasin Dursun SARI

BÖLÜM 3 Dr.Öğr.Üyesi Mehmet AKSOY

BÖLÜM 6 Volkan KARUK

 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 4002
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2784

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.

“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2020 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Öğretim Tasarımcısı
Dr.Öğr.Üyesi Dönüş Çiçek

Grafik Tasarım ve Kapak Düzeni

Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan

Dil ve Yazım Danışmanı

Öğr.Gör. Serdar Şen

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Kübra Şentürk

Grafikerler
Ayşegül Dibek
Gülşah Karabulut

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Gözde Soysever
Süreyya Çelik
Nihal Sürücü
Murat Tambova
Yasin Narin
Saner Coşkun

AFET, ACİL DURUM VE ENDÜSTRİYEL KAZALARDA İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ

E-ISBN
978-975-06-3766-7

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Eylül 2020
3348-0-0-0-2002-V01
 İçindekiler
Afet ve Acil
Durumlarda İş
BÖLÜM 1 Sağlığı ve
Güvenliği Yönetimi
Giriş ................................................................. 3
Afet ve Acil Durum Yönetimi ve Risk
Azaltma........................................................... 4
Afet, Acil Durum, Olay Kavramları ...... 4
Yönetilebilir Afet ve Acil Durum ......... 12
Afet Risk Azaltma ................................. 18
İş Yeri Afet ve Acil Durum
Planlaması............................................... 20
Afet ve Acil Durumların Çalışma
Hayatına Etkisi ...................................... 21
İş Yerlerinde Acil Durum Planı
Zorunluluğu ........................................... 26
İş Yeri Afet ve Acil Durum Risk
Değerlendirmesi .................................... 27
Afet ve Acil Durum Planlaması ............ 31
Arama Kurtarma
BÖLÜM 2 Personeli Mesleki
Yeterlilik Standardı
Giriş ................................................................. 41
Mesleki Yeterlilik Sistemi .............................. 41
Meslek Tanımı ....................................... 41
Meslekî Yeterlilik Kurumu .................... 42
Ulusal Mesleki Yeterlilik Sistemi .......... 43
Ulusal Mesleki Yeterlilik Sisteminin İş
Yaşamına Katkısı ................................... 43
Arama Kurtarma Personeli ile İlgili
Mevzuat ......................................................... 44
Temel Kavramlar ve Arama Kurtarma
Personeli Görev Tanımları .................... 44
Arama Kurtarma Personeli Eğitimleri
ile İlgili Mevzuat ................................... 45
Arama Kurtarma Personeli Görev ve
Sorumluluklar ile Çalışma Usul ve
Esasları ................................................... 46
Arama Kurtarma Personeliyle İlgili
Genel Mevzuat ...................................... 48
Arama Kurtarma Personeli Meslek Profili ....... 51
Arama Kurtarma Personeli ................... 51
Çalışma Ortamı ve Koşulları ................. 51
Afet ve Acil Durum Personelinin Temel
Özellikleri ............................................... 51
Arama Kurtarma Personeli İçin İstenen
Yetkinlikler ............................................. 53
Görevler, İşlemler ve Başarım Ölçütleri ...... 54
İş Sağlığı Güvenliği ve Çevre Koruma
Önlemlerini Almak/Alınmasını
Sağlamak ................................................ 54
İş Süreçlerinin Organizasyonu ve
Koordinasyonunu Yürütmek ................ 56
İş Süreçlerinde Kalite ve İş Geliştirme
Çalışmalarını Yürütmek/Yürütülmesini
Sağlamak ................................................ 57
Operasyonel Süreçleri Yönetmek ........ 57
Afet ve Acil Durumlara Müdahâle
Etmek/Edilmesini Sağlamak ................. 58
Koruma ve Önleme Uygulamaları
Yapmak/Yapılmasını Sağlamak ............ 61
Mesleki Gelişim Uygulamalarını
Yürütmek ............................................... 61
iii
 Afet ve Acil Müdahâle
Çalışanlarının
BÖLÜM 3 Karşılaşabileceği İş Sağlığı
ve Güvenliği Riskleri
Giriş ................................................................. 71
Kaynakların İyi Kullanılmamasıyla
Oluşan Riskler ........................................ 72
Fiziksel Aşırı Zorlanmalar ............................. 72
Duygusal Aşırı Gerginlik ............................... 74
Doğal Afetlere Özgü İş Sağlığı ve
Güvenliği Riskleri ........................................... 76
İnsan Kaynaklı Afetlere Özgü İş Sağlığı
ve Güvenlik Riskleri ....................................... 78
Yangınlar ................................................ 78
Kimyasal Tehlikeler ............................... 78
Radyasyona Maruz Kalma .................... 79
Terörist ve Adlî Vâkâ Saldırıları ........... 80
Biyoterörizmde Kullanılması
Muhtemel Biyolojik Maddeler ............. 81
iv
Afet ve Acil
BÖLÜM 4 Durumlarda Kişisel
Koruma Teknolojisi
Giriş ................................................................. 89
Risk ve Risk Değerlendirmesi Yönetimi ....... 89
Risk Yönetimi Süreci.............................. 91
Beş Adımda Risk Değerlendirmesi........ 92
Kişisel Koruyucu Donanım (KKD) Temel
Kavramları ...................................................... 94
Kişisel Korunma ve Kişisel Koruyucu
Donanım................................................. 94
Ulusal Mevzuat’ta Kişisel Koruyucu
Donanım................................................. 95
Risk Değerlendirmesi Sonucu KKD Seçimi........   96
Kişisel Koruyucu Donanım Kullanımına
İlişkin Risk Belirleme.............................. 96
Kişisel Koruyucu Donanım Listesi........ 96
Solunum Koruması ................................ 101
Koruyucu Giysiler................................... 105
İtfaiyeci Kişisel Koruyucu Teknolojisi .......... 106
 İtfaiye
BÖLÜM 5 Çalışanlarının İş
Sağlığı ve Güvenliği
Giriş ................................................................. 117
İtfaiyeci Görev ve Sorumlulukları ................ 118
Mevzuat’ta İtfaiyecilerin Konumu ...... 120
İtfaiyecilikte Tehlikeler ve Riskler ................ 121
Yangının Büyüme Hızı .......................... 124
Yüksek Sıcaklık Tehlikesi ...................... 124
Gazların Oluşturduğu Tehlikeler ......... 125
Patlama Tehlikesi .................................. 127
Çökme Tehlikesi .................................... 127
Elektrik Tehlikesi ................................... 127
Kimyasal Tehlikeler ............................... 129
İtfaiyecilikte Mesleki Hastalıklar ve Riskler ...... 130
Kardiyovasküler Sistem ........................ 131
Solunum Sistemi Hastalıkları ............... 131
Bel Fıtığı/Bel Ağrısı ............................... 132
İşitme ve Koku Kayıpları ....................... 132
İtfaiyeci Eğitimi ve Uluslararası Boyutta
Bir İtfaiye Teşkilatı Örneği............................ 133
Eğitim ..................................................... 133
İtfaiye Faaliyetlerinde İSG Eğitimi ...... 133
Eğitimin Konuları .................................. 134
İyi Bir Uygulama Örneği New York
İtfaiye Teşkilatı ...................................... 135
İkiz Kulelere Saldırı ve İtfaiyeciler ....... 135
Endüstriyel
BÖLÜM 7 Kazalarda İş Sağlığı
ve Güvenliği
Giriş ................................................................. 173
Afetler, Kazalar ve Kök Analizi ..................... 174
Afetlerin Sınıflandırılması .................... 175
Endüstriyel Kazalar ....................................... 185
Endüstriyel Kazaların Nedenleri .......... 185
Büyük Endüstriyel Kazalar ................... 189
Seveso Direktifi’nin Gelişme Süreci ..... 191
Seveso Direktifi’nin İçeriği ................... 191
Büyük Endüstriyel Kaza Risklerinin
Azaltılması ............................................. 193
Büyük Endüstriyel Kazaların
Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması
Hakkında Yönetmelik (Bekra) ............. 196
Güvenlik Yönetim Sistemi (Gys) .......... 206
Kentsel Arama
Kurtarma
BÖLÜM 6 Çalışmalarında
İş Sağlığı ve Güvenliği
Giriş ................................................................. 145
Kentsel Arama Kurtarma Faaliyetlerinde
Tehlikeler ........................................................ 145
Stratejik Olay Yeri Değerlendirmesi ............ 150
Olay Yeri Yönetim ve Güvenlik Stratejisi ......... 153
Destek ve Sabitleme ile Enkazda İlerleme
Çalışmaları ...................................................... 157
Dayanak ve Destek Çalışmalarında
Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar ...... 158
Acil Durum
BÖLÜM 8
Planlaması
Giriş ................................................................. 215
Acil Durum Planı Gerekliliği ......................... 216
Acil Durum Mevzuatı ve
Terminolojisi .......................................... 217
Acil Durumlarla Mücadele Ekipleri ...... 226
Acil Durum Planı Hazırlama Aşamaları ....... 227
Acil Durum Planının Hazırlanması ...... 229
Önleyici ve Sınırlandırıcı Tedbirlerin
Belirlenmesi ........................................... 235
Acil Durum Müdahale ve Tahliye ........ 237
Salgınlarda Acil Durum Planlaması .............. 241
Yeni Koronavirüs Salgını İçin Acil
Durum Planı ........................................... 242
Yeni Koronavirüsle İş Yerlerinde
Mücadele ............................................... 248
v
 Bölüm 1
Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve
Güvenliği Yönetimi
öğrenme çıktıları

İş Yeri Afet ve Acil Durum Planlaması

2 Afet ve acil durumların iş sürekliliğinin
sağlanabilmesi açısından çalışma hayatına
etkisi ile böyle durumlarda işyerlerinde
acil durum planı zorunluluğu, tehlike
Afet ve Acil Durum Yönetimi ve Risk

1
tanımlaması ve risklerden korunma,

2
Azaltma önleyici yaklaşımı gibi afet ve acil durum
1 Afet ve acil durum yönetim sistemini risk değerlendirmesi ile afet ve acil durum
açıklayabilme planlamasını özetleyebilme

Anahtar Sözcükler: • Afet ve Acil Durum Yönetimi • Afet Riskini Azaltma • Acil Durum Planlaması
• İş Sağlığı ve Güvenliği

2
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
GİRİŞ
İnsanlık, tarih boyunca çok zor ve kritik olay-
larla özellikle de afet ve acil durum faaliyetleri ile
her zaman karşı karşıya kalmıştır.. Afet ve acil du-
rumlar doğa olaylarından trafik kazalarına kadar,
gerçekleşebilen çeşitli olayların sonucudur. Doğa
kaynaklı afetlerin yanı sıra nükleer santraller veya
büyük endüstriyel tesislerden kaynaklanabilecek
kazalar, savaşlar ve çatışmalar nedeniyle yaşanan
göç dalgaları, özellikle küresel ısınmayla ilgili ola-
rak doğa kaynaklı afetlerin sıklığının ve şiddeti-
nin gün geçtikçe artması, insanlığın gündeminde
olmakta, toplum ve bireylerin yaşamını olumsuz
yönde etkilemektedir. Uluslararası boyutta, Bir-
leşmiş Milletler afeti ‘insanlar için, fiziksel, eko-
nomik ve sosyal kayıplar doğuran, normal yaşamı
ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye
uğratarak toplulukları etkileyen ve etkilenen top-
luluğun kendi imkân ve kaynaklarını kullanarak
üstesinden gelemeyeceği doğal, teknolojik veya
insan kaynaklı olayların doğurduğu sonuçlar’ ola-
rak ifade etmektedir.
Afet veya acil durumunu ortaya çıkarma po-
tansiyeli olan deprem, çığ, sel, nükleer radyasyon
ve teknolojik kaynaklı tehlikeler dünyanın deği-
şik bölge ve coğrafyalarındaki ülke ve toplumların
günlük yaşayışlarını etkileyebildikleri gibi, çalış-
ma alanlarını ve koşullarını da etkileyebilmekte-
dir. Afet ve acil durum faaliyetlerinin iş sağlığı
ve güvenliği kural ve standartlarıyla yapılması,
afetlerdeki can ve mal kaybını azaltmakla bera-
ber, çalışanların da görevlerini kazasız ve sağlıklı
bir şekilde yapmalarını sağlayabilir. Afet ve acil
durum faaliyetlerinde görevli ve çalışanların tu-
tumları, algıları, yetkinlikleri ve davranışları bu
alandaki güvenlik kültürünün oluşmasına katkı-
da bulunacak en önemli etkenlerdir. Afet ve acil
durum çalışmalarının özenle planlanması, somut
güvenlik hedeflerinin ortaya konulması ve bu he-
deflerin sürdürülebilir olması için sürekli olarak
izlenmesinin, bu sahadaki iş sağlığı ve güvenliği
kültürünün gelişmesi ve yerleşmesine olumlu kat-
kılar sağlaması beklenir. Gelişigüzel, doğaçlama
tarzında yapılan afet ve acil durum faaliyetleri
günümüzde artık bir disiplin içerisinde yapılmak-
tadır. Bu faaliyetlerin içerisinde bulunan kişilerin
seçimi ve görevlendirilmesinin belli disiplin ve
şartlarda yapılması zorunluluk hâline gelmiştir.
Bu nedenle, afet ve acil durumlarında görev ala-
cak personelin meslek profili ulusal meslek yeter-
lilik sistemi kapsamında ele alınmış ve kılavuzlar
hazırlanmıştır. Arama kurtarma personeli ile ilgili
mevzuat ve meslek standartları ve bu standartlara
göre arama kurtarma personelinin sahip olması
gereken şartlar, görevler, işlevler ve başarım ölçüt-
leri belirlenmiştir.
İş sağlığı ve güvenliği açısından ele alındığında
afet ve acil müdahale ekiplerinin yaptığı işlerin,
tehlikeli / çok tehlikeli meslekler sınıfına girdi-
ği söylenebilir. Bu sahadaki çalışanlar kimyasal,
ergonomik, fiziksel ve psikolojik gerginlikler
gibi tehlike ve risklerle karşı karşıyadırlar. Zor
ve yoğun çalışma ortamlarından kaynaklanan
psikolojik stres, travma ve tükenmişlik, bulaşıcı
ve solunum hastalıkları gibi riskler de bu saha-
da görülebilir meslek hastalıklarındandır. Afet ve
acil durumlarda sürdürülebilir ve sistematik bir iş
sağlığı ve güvenliği altyapısının oluşturulması ve
yönetim sistemlerinin dikkate alınıp uygulanma-
sı bu konuda başarılı olmanın temel ilkelerinden
biridir. İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi,
afet ve acil durum planlamasında, risk analizi ile
arama kurtarma ve müdahale ekiplerinin çalışma
ortamının güvenliğinin sağlanması konuların-
da faydalı olan en önemli unsurlardandır. Ayrı-
ca afet risk azaltma ve yönetimi konusunda en
önemli insiyatiflerden biri Hyogo Çerçeve Eylem
Planı’dır. Bu plan afet risklerinin azaltılmasını,
uygulama için güçlü bir kurumsal temelle ulusal
ve yerel bir öncelik olmasını sağlama; afet riskle-
rini tanımlama, değerlendirme, izleme ve erken
uyarı sistemlerini geliştirme; tüm seviyelerde gü-
venlik ve direnç kültürü oluşturmak üzere bilgi,
inovasyon ve eğitimden faydalanma; temel risk
faktörlerini azaltma; tüm seviyelerde etkin müda-
hale için afete karşı hazırlığı güçlendirme önce-
likleri gibi afet ve acil durum ve planlamalarında
katkı ve ilerlemeler sağlanmasına yardımcı olacak
unsurları kapsamaktadır.
Kitabımızın bu bölümünde, afet ve acil durum
yönetim sistemlerinde sıklıkla kullanılıp çoğunluk-
la birbirine karıştırılan kavram ve terminolojilere
değinilmiş; afet ve acil durum yönetim sisteminin
temellerinin öğrenilmesi ve afet risk azaltma ko-
nusunda farkındalık oluşturulması amaçlanmıştır.
Çalışma hayatını ve yapılan işin ve üretimin sürek-
3
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi
liliğini etkileyen afet ve acil durumlar ve iş yerle-
rinde acil durum planı zorunluluğu, tehlike tanım-
laması ve risklerden korunma, önleyici yaklaşım
gibi afet ve acil durum risk değerlendirmesi ikinci
bölümde ele alınmış ve aynı zamanda afet ve acil
durum planlaması ve öncesi konuları da okuyucu-
ların istifadesine sunulmuştur.
AFET VE ACİL DURUM YÖNETİMİ
VE RİSK AZALTMA
Genel bir ifadeyle afet; acil durum ve olayların
toplumu ve çalışma hayatını etkileyip maddi ve
manevi kayıplar ortaya çıkaran (bazen de normal
hayatı ve insan faaliyetlerini durduran veya kesin-
tiye uğratan) doğal, teknolojik veya insan kaynaklı
olayların sonucunda oluşmaktadır. Doğal olarak
oluşan bir olayın, afet veya acil bir durum olarak
nitelendirilmesi ancak bu olayların sonuçları itiba-
riyle normal ve çalışma hayatını etkileme boyutuna
bağlıdır. Fiziksel, ekonomik ve sosyal ( maddi ve
manevi ) kayıplara neden olan, normal yaşamı ve
insan etkinliklerini aksatan veya kesintiye uğrata-
rak toplumları etkileyen doğal, teknolojik ve insan
veya çalışanın davranışlarından meydana gelen
olaylara afet denmektedir.
Afet boyutuna ulaşmış olaylar, birçok kurum
ve kuruluşun sistemli ve düzenli görev almasını
gerektiren acil müdahaleleri kapsamaktadır. Dep-
rem, sel, taşkın, volkan püskürmeleri gibi olağan
seyri içerisinde doğada gerçekleşen tehlikeler in-
san can ve malının kaybına neden olduğu zaman
acil durum ve afet niteliği kazanmaktadır. Afet
ve acil durum disiplininde, toplumu ve / veya iş
yerini etkilemeyen olayların afet sayılamayacağı
genel bir kabuldür. Buna rağmen, dünyanın glo-
balleşmesi sonucunda herhangi bir yerde meyda-
na gelen bir olay çok uzak yerleri de etkisi altına
almaktadır. Örneğin insanlık tarihi boyunca do-
ğal bir olay olan yanardağ patlaması yalnız o böl-
gede yaşayanları değil birçok ülkeyi hatta kıtaları
dahi etkilemiştir. Yine buna benzer şekilde büyük
kesim ve bölgeleri etkileyecek, ölüm ve yaralan-
malara neden olmayan büyük teknolojik olaylar
meydana gelmektedir.
Özellikle son asırlarda teknolojinin ilerleme-
sinden dolayı otoyollar, limanlar, demir yolları,
4
barajlar, büyük binalar, nükleer santraller, elektrik
santralleri gibi birçok mega alt ve üstyapı tesisleri
insanlığın yararı için tesis edilmiş; bu suni tek-
nolojik yapılar yüzünden ortaya çıkan afetlerden
dolayı hasarlar, zararlar, ölümler meydana gelmiş
ve bu afetler neticede yaşamın normal akışının
aksamasına neden olmuştur. Çoğu zaman da afe-
te yol açan büyük çaplı tehlike ve olaylar, başka
tehlikeleri de beraberinde getirmekte ve de ikincil
bir veya daha fazla afet ve acil durumun ortaya
çıkmasına neden olabilmektedir. Bu tür olay-
lar ikincil afet olarak tanımlanmaktadır. Yangın,
patlama, kimyasal ve gaz sızıntıları, su baskınları,
salgın hastalıklar, çevre kirliliği, gibi ikincil afet-
lerin önlenmesi de ancak önleyici yaklaşımlarla
(proaktif ) mümkün olabilmektedir. Gerek birin-
cil gerekse ikincil afet riskleri, mevcut tehlikelerin
olasılığının ve sonuçlarının yeterince analiz edil-
memesi ve yanlış risk yönetimlerinin sonuçları
olarak ortaya çıkmaktadır. Bu riskler, tehlikelerin
ve direnç eksikliğinin bileşkesi olarak ortaya çık-
maktadır. İster doğal ister insan isterse teknolojik
kaynaklı bir olay olsun, afet etkilerinin azaltılma-
sının, risk değerlendirmesinde sıklıkla kullanılan
zarar görebilirliğin azaltılması ile doğrudan ilgili
olduğu bilinmektedir.
Afet, Acil Durum, Olay Kavramları
Afet ve acil durum yönetim sisteminde sürekli
kullanılan ve çoğunlukla birbirine karıştırılan acil
durum, afet ve olay kavramları, meydana gelen ola-
yın sonucuna, büyüklüğüne veya kapsamına bağlı
olarak birbirinden farklı anlamlar taşır (Şekil 1.1)
(URL-1). Bu kısımda bu kavramlar gibi afet ve acil
durum yönetimi ve iş sağlığı ve güvenliği konula-
rıyla alakalı temel kavram ve terminolojiler ayrıntılı
olarak ele alınmıştır.
Afet ve acil durum ile iş sağlığı ve güvenliğin-
de sıkça kullanılan kavramlardan olan ‘olay’, yerel,
bölgesel ve sınırlı bir etkiye sahip olan olaylardır.
Bunlar yerleşim birimlerini, kurum ve kuruluşların
iş yapma kapasitesini etkilemediği gibi, genellikle
ona ilk müdahale eden çalışan, ekipler veya kişiler
tarafından da kontrol altına alınabilecek durumlar
şeklinde ifade edilmektedir.
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Olay: Lokal, bölgesel ve sınırlı Afet ve acil durum ile iş sağlığı

bir etkiye sahip olan olaylar
Acil Durum: İnsan, mal ve ve güvenliğinde sıkça kullanılan kav-
çevreyi korumak için acil müdahaleyi
ramlardan bir diğeri olan acil durum,
gerektiren ve yerel imkanlar ile baş
edebilen olayların sonuçları 5902 sayılı Afet ve Acil Durum Yöne-
Afet: Herhangi bir tehlikenin can, timi Başkanlığının Teşkilat ve Görev-
mal, çevre, ekonomi ve kültürel leri Hakkında Kanun’da, ‘Toplumun
varlıklar üzerinde yarattığı kötü
etkilerle baş etmeye yerel tamamının veya belli kesimlerinin
imkanların yetmediği durumlar normal hayat ve faaliyetlerini dur-
duran veya kesintiye uğratan ve acil
müdahaleyi gerektiren olaylar ve bu
olayların oluşturduğu kriz hâli’ olarak
tanımlanmıştır. Literatürde verilen
diğer bir tanımlama ise insan, mal
ve çevreyi korumak için acil müda-
haleyi gerektiren ve yerel imkânlar
ile baş edilebilen olayların sonuçları
şeklindedir. AFAD’ın (URL-2) tanı-
Şekil 1.1 Olay, Acil Durum ve Afet Kapsamı
mına göre ise acil durum; can kaybı,
yaralanma, yapısal ve yapısal olmayan
fiziksel hasarlar, çevresel zararlar ile kişi ya da kurumların faaliyetlerini kısıtlayan her türlü beklenmedik
olay ve tehlikedir. Büyük fakat genellikle yerel imkânlarla baş edilebilen çapta ivedilik gerektiren bütün
durum ve hâlleri kapsar. Bir diğer ifade ile acil durumlar, toplumun belirli kesimlerinin normal hayat ve
faaliyetlerini kesintiye uğratan olayların sonuçlarıdır. Diğer bir ifadeyle, öncelikle müdahale gerektiren
ancak yerel ve eldeki imkânlarla baş edilebilen tüm durum ve hâller acil durum olarak nitelendirilebilir.
Yangın bölgesinde çıkan, o bölgeye ait itfaiye tarafından söndürülebilen boyuttaki bir bina veya iş yeri yan-
gını buna örnek olarak gösterilebilir. Acil durum ile ilgili sıklıkla kullanılan diğer bir tanımlama olan acil
yardım tanımı ise afetten veya acil durumlardan etkilenenlerin aranması; kurtarılması; tıbbi ilk yardım ve
tedavilerinin, tahliye, barınma, beslenme, korunma, güvenlik, temizlik, haberleşme, psikolojik destek gibi
hayati ihtiyaçlarının karşılanması şeklinde ifade edilmektedir.
Binaların ‘Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik’te ise acil durum; ‘afet olarak değerlendirilen
olaylar ile dikkatsizlik, tedbirsizlik, ihmal, kasıt ve çeşitli sebeplerle meydana getirilen olayların yol açtığı
haller’ olarak tanımlanmaktadır. İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik’te acil durum biraz
daha kapsamlı olarak “İşyerinin tamamında veya bir kısmında meydana gelebilecek yangın, patlama, tehlikeli
kimyasal maddelerden kaynaklanan yayılım, doğal afet gibi acil müdahale, mücadele, ilkyardım veya tahliye
gerektiren olaylardır.” şeklinde ifade edilmiştir.

dikkat
Afet kelimesinin etimolojik kökeni ve sözlük anlamı:
Āfa(t) (a:fet) (Arapça): 1. Çeşitli doğa olaylarının sebep olduğu yıkım 2. Kıran 3. sf. Çok kötü 4. Mecaz:
Güzelliği ile insanı şaşkına çeviren, aklını başından alan kadın. 5. Tıp: Hastalıkların dokularda yaptığı bo-
zukluk.
Afet bir olayın ortaya çıkardığı sonuç olmasına rağmen, çoğu zaman olayın kendisi olarak tanımlanmaktadır.

Afet ve acil durum yönetim sistemine yeni girmiş bir kavram olan karmaşık acil durum, çok sayıda
farklı tehlikenin sonucunda veya çoğunlukla hem doğal hem de insan kaynaklı nedenlerle farklı kırılganlık
nedenlerinin karmaşık bir kombinasyonu sonucunda meydana gelebilecek bir afettir. Gıda güvensizliği,

5
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi
salgın hastalıklar, çatışmalar ve yerinden edilen nü-
fuslar (göçler) örnekler arasındadır. Bu tür karma-
şık acil durumlar tipik olarak şunlarla karakterize
edilir (URL-3):
• Geniş çaplı şiddet ve can kaybı,
• Nüfusun yer değiştirmesi,
• Topluluklar ve ekonomiler üzerinde büyük
hasar,
• Büyük ölçekli, çok yönlü insani yardım
ihtiyacı,
• Siyasi ve askerî kısıtlamalar nedeniyle insani
yardımın engellenmesi veya önlenmesi
Bu riskler bazı bölgelerdeki insani yardım çalı-
şanlarına dönük önemli güvenlik riskleridir.
Afet ve acil durum ve iş sağlığı ve güvenliğin-
de kullanılan en önemli terminolojilerden biri
olan afet kavramı, olay ve acil durum kavramı-
na nazaran daha kapsamlı, ulusal ve uluslararası
ortak bir dil olarak kullanılmaktadır. Herhangi
bir tehlikenin can, mal, çevre, ekonomi ve kül-
türel varlıklar üzerinde oluşturduğu kötü etkilerle
baş etmeye yerel imkânların yetmediği durum-
lar; deprem, sel, yıldırım gibi doğa olayları, ülke
düzeyinde veya uluslararası yardım gerektirecek
şekilde büyük can ve mal kayıplarına neden ol-
duklarında doğal afet olarak adlandırılır. Ayrı-
ca Birleşmiş Milletler (BM) afeti; ‘insanlar için
fiziksel, sosyal ve ekonomik kayıplar doğuran,
normal yaşamı ve insan faaliyetlerini durdurarak
veya kesintiye uğratarak toplulukları etkileyen,
etkilenen topluluğun yerel imkân ve kaynakları-
nı kullanarak baş edemeyeceği doğal, teknolojik
ve insan kaynaklı olayların doğurduğu sonuçlar’
şeklinde ifade etmektedir. Bu tanımda (BM) afe-
ti, meydana gelen olayın sonucunun topluluklar,
insanlar üzerine olan etkisi şeklinde yorumlamak-
tadır. AFAD’ın (URL-2) afet kavramına bir di-
siplin olarak yaklaşımı da ‘normal hayatı ve insan
faaliyetlerini olumsuz etkileyen ya da kesintiye
uğratan, mücadele için ayrılmış yerel kaynakların
yetersiz kaldığı her türlü olay’ şeklindedir. Dünya
Sağlık Örgütüne (DSÖ) göre afet ‘olağanüstü bü-
yüklükte ve dışarıdan yardım gerektirecek şiddette
oluşan, ani gelişen çevresel (ekolojik) bir olay’dır.
Afet konusunda diğer bir yorum ise şu şekildedir;
‘Tehlike kaynaklı risk sürecinin bir fonksiyonu
6
olan afet, riskin potansiyel negatif sonuçlarının
azaltılmasına yönelik önlemlerin yetersiz kalması,
hassas koşullar ve tehlikelerin birleşiminden orta-
ya çıkar (URL-2).’
Afet ve Acil Durum Temel Kavramları
Afet ve acil durum yönetimi kapsamında bazı
temel kavramların ortak bir dilde ifade edilmesi ve
kullanılması gerekmektedir. Bu nedenle, bu alanda
sıkça kullanılan bazı temel kavramlar bu bölümde
ele alınarak izah edilmiştir (URL-2).
Tehlike ve Risk: Afet yönetiminin en temel
iki kavramı olan tehlike ve risk kavramları, gün-
lük hayatımızda sıkça birbirlerinin yerine, farkına
varılmadan, bilinçsizce kullanılan, aslında birbirle-
rinden farklı anlamlara sahip ancak birbiriyle etki-
leşim hâlinde olan iki kavramdır.
dikkat
Tehlike kelimesinin etimolojik kökeni ve sözlük
anlamı:
Tehlike (Arapça): 1. Büyük zarar veya yok ol-
maya yol açabilecek durum, muhatara 2. Ger-
çekleşme ihtimali bulunan fakat istenmeyen
sakıncalı durum.
Tehlike
Afet yönetiminde tehlike, ‘Ne olabilir?’ soru-
suna verilen cevap olmakla beraber, ‘can ve mal
kayıplarına neden olmakla birlikte, yaşamı tehdit
etme, toplumun sosyoekonomik düzen ve etkin-
liklerine, doğal çevreye, doğal, tarihî ve kültürel
kaynaklara veya sahip olduğumuz şeylere zarar ver-
me potansiyeli bulunan doğa, teknoloji ve insan
kaynaklı olay ve olgular; fiziksel, ekonomik, sosyal
kayıplara yol açabilecek bütün olaylar’ olarak ifade
edilir (URL-2).
Tehlike potansiyel olarak hasar verici bir fiziki
olaya, can kaybına veya yaralanmaya, mal hasa-
rına, sosyal ve ekonomik karışıklık veya çevresel
bozulmaya neden olabilecek doğal, teknolojik
veya insani faaliyetlerdir. Bu tür tehlikeler kay-
naklarına ve etkilerine göre tek veya ardışık gibi
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
birleşik de olabilir. Her bir tehlikenin yer, yo-
ğunluk, sıklık ve olasılığına göre tanımlaması da
farklı olabilmektedir. Tehlikelerin bir kısmı do-
ğal kökenli iken bir kısmı da insan kaynaklıdır.
Değişik nedenlerden dolayı ortaya çıkan kuvvetli
rüzgârlar, fırtınalar, şiddetli yağışlar, uzun süreli
sıcak ve soğuk hava dalgaları, sel / taşkın, orman
yangınları, çığ, yıldırım gibi birçok olay doğrudan
veya dolaylı olarak atmosfer kökenli doğal afetlere
neden olan tehlikeli doğa olaylarıdır. Tehlikelerin
bir kısmı çok hızlı ilerlerken bir kısmı ise zaman-
la büyür. Depremler, seller, volkan püskürmeleri,
kasırgalar hızlı gelişen, büyüyen afetlere örnek
olarak gösterilebilirken erozyon, kuraklık, küresel
iklim değişikliği zaman içerisinde gelişen afet teh-
likelerine örnek olarak verilebilir. Bazı afet türleri
ise teknoloji kaynaklıdır. Bu afetlerin büyük bir
bölümü kazalara bağlı olarak ortaya çıkar; hava
yolu kazaları, tren çarpışmaları, gemi kazaları,
patlamalar, yangınlar, radyoaktif sızıntılar, bina
çökmeleri ve bazı kimyevi maddelerin taşınması
sırasında oluşan çeşitli tehlikeler bunlara örnek
olarak gösterilebilir. Afet ve acil durum riskinin
ortaya çıkmasına neden olabilecek doğal tehlike
olayları şiddetleri ya da büyüklükleri, başlangıç
hızları, sıklıkları, süreleri, olasılıkları ve kapsama
alanları ile tanımlanabilir. Bazı tehlikeler kısa sü-
reli ve genellikle etki sahası dar olurken bazıları
uzun zaman içerisinde ortaya çıkabilmekte, da-
hası çok büyük ve geniş etki alanı olabilmektedir.
Ayrıca, tayfun veya kasırga sonrası ortaya çıkan
sel ve su baskınları, deprem sonrası ortaya çıka-
bilen ve kıyı bölgelerini altına alabilen tsunami
gibi birden fazla tehlikeyi de beraberinde getire-
rek ikincil tehlike veya afet ve acil durum riskleri
ortaya çıkarabilir.’
Tehlike, Hyogo Çerçeve Eylem Planı’nda şu şe-
kilde tanımlanmıştır: ‘Can kaybı veya yaralanma,
mal zararı, sosyal ve ekonomik aksama veya çevre-
nin bozulmasına neden olabilecek, zarar verme po-
tansiyeli olan fiziksel olay, olgu veya insan faaliyeti;
Tehlikeler, gelecek için tehditler ifade edebilen gizli
koşulları içerebilir ve farklı kaynaklara sahip olabi-
lir; Doğal (jeolojik, hidrometeorolojik ve biyolojik)
veya insan faaliyetleri kaynaklı (çevresel bozulma
ve teknolojik tehlikeler) olabilir.’
Tehlike Belirlenmesi: Tehlikelerin belirlenme-
si konusu ‘Acil Durum ve Afet Yönetimi Planları’
kitabından alıntı yapılarak aşağıdaki paragraflarda
verilmiştir (Pampal, 2018);
“Tehlike analizi ile tehlikenin, büyüklük, oluş
sıklığı, tekrarlanma süresi, etki alanı, olma ola-
sılığı gibi fiziksel karakteristiklerinin tanımlan-
ması beklenir. Tehlike belirlenmesi çalışmaları
yapılırken öncelikle, ‘Ne tür bir tehlike ile karşı
karşıya kalınabileceği, bunun ne kadar sıklıkta
meydana geldiği ve gelebileceği, hangi büyüklükte
olabileceği’ gibi soruların yanıtları aranmalıdır”.
Tehlikenin belirlenmesinde unutulmaması ge-
reken en önemli faktör deprem, volkanik patlama
gibi bazı doğa kaynaklı olayların tekrarlanma sü-
relerinin çok uzun olmasıdır. Örneğin son yüzyıl
içerisinde bir bölgede hasara neden olan hiçbir
depremin olmaması, bu bölgede deprem tehlike-
si olmadığı anlamına gelmez. Çünkü deprem ve
volkanik patlama gibi bazı doğa kaynaklı olayların
tekrarlanma süreleri 200-300 yıl, hatta bazen çok
daha uzun süreler gerektirir.
Tehlike; bulunulan yere, bölgeye veya ülkeye
göre değişmektedir. Yani konuma bağlıdır. Ayrıca
aynı tehlikenin, büyüklüğü, oluş sıklığı, tekrar-
lanma süresi, olası etkileri de konuma bağlı olarak
değişmektedir. Örneğin bir sel tehlikesi dünyanın
veya Türkiye’nin her yerinde, her bölgesinde ve
her yerleşim biriminde; aynı büyüklük, sıklık,
tekrarlanma süresinde meydana gelmez. Yağış
miktarına ve süresine bağlı olarak bazı bölgelerde
sel tehlikesi yüksek iken bazı bölgelerde oldukça
düşük olabilmektedir. Aynı şekilde bir tsunami
tehlikesi ancak okyanus veya denize kıyısı bulu-
nan yerler için geçerlidir. Yönetici pozisyonunda
olan kişilerin veya acil durum ve afet yönetimi ile
ilgili planları hazırlamaktan sorumlu olan kişile-
rin bu planların mutlaka, tehlike ve risk analizi
yapılarak hazırlanması gerektiği, aksi durumda
planların tamamen hayali olacağı gerçeğini unut-
mamaları gerekir.
7
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi

Yaşamla İlişkilendir

Son dakika: Van’da arama kurtarma çalışması yapan ekibin üzerine çığ düştü
Giriş Tarihi: 05.02.2020  12:31Güncelleme Tarihi: 05.02.2020 13:45

Son dakika haberine göre; Van’ın Bahçesaray il-

çesinde çığ altındaki 2 kişiyi arayan ekiplerin üzerine
çığ düştü. Van Valisi Bilmez yaşanan olayla ilgili açık-
lama yaptı. Bilmez, “Çığ altındakileri arayan AFAD,
UMKE ve diğer ekiplerin üzerine de çığ düştü. Kur-
tarma çalışması başlatıldı.” ifadelerini kullandı.
Van’ın Bahçesaray ilçesinde çığ altında kalan mi-
nibüsteki iki kişiyi arama çalışmaları devam ediyor. Çalışmaya katılan ekiplerin üzerine çığ düştüğü
bildirildi. Çığ altında kaç kişinin kaldığına yönelik henüz net bir bilgi yok. Van Valisi Mehmet Emin
Bilmez yaptığı açıklamada, “Çığ altındakileri arayan AFAD, UMKE ve diğer ekiplerin üzerine de çığ
düştü. Kurtarma çalışması başlatıldı” ifadelerini kullandı.
Van-Bahçesaray kara yolunun 33. kilometre-
sinde meydana gelen ikinci çığ faciasında Van Afet
ve Acil Durum (AFAD) İl Müdürü Usman Uçar
yaralı olarak kurtarıldı. Van’ın Bahçesaray ilçesin-
de çığ altında kalan AFAD Van İl Müdürü Osman
Uçar kurtarılarak hastaneye kaldırıldı.
Van-Bahçesaray kara yolunun 33. kilometre-
sinde çığın düştüğü Karabet Tüneli’ne 4 kilometre
mesafedeki bölgede 2-3 kişiyi arama çalışmaları de-
vam ediyor. Van- Bahçesaray karayolunda çığ altın-
da kalan 3 kişiden 1’inin daha cansız bedenine ula-
şıldı. İlk çığ felaketindeki 5 kişiyle birlikte toplam
can kaybı sayısı 41’e yükseldi. Yaralı sayısı ise 84.
Salı akşamı saat 17.00 (04.02.2020) sıralarında üzerine çığ düşen minibüste bulunan 5 kişinin can-
sız bedenine ulaşılırken, 6 kişi ise sağ olarak kurtarılmıştı. Minibüste olduğu değerlendirilen ve sabah
saatlerinden itibaren devam eden 2 kişiyi kurtarma çalışmaları devam ederken ikinci bir çığ daha düştü.

Kaynak: https://www.aksam.com.tr/guncel/van-bahcesarayda-cig-felaketi-can-kaybi-41e-yukseldi/ha-
ber-1042608 (Erişim Tarihi: 14.02.2020)

8
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Risk Değerlendirme
Tehlikenin belirli bir zaman ve mekânda gerçekleşmesi durumunda tehdit altında olan unsurların alacağı
hasarın düzeyine bağlı olarak oluşacak potansiyel kayıplar şeklinde tanımlanan risk kavramı; afet yönetimi açı-
sından ise doğa veya insan kaynaklı tehlikelerle hassas koşulların birbirleriyle etkileşme (ölümler, yaralanmalar,
varlıklar, geçim kaynakları, bozulmuş ekonomik durum veya hasar görmüş çevre) beklentisi olarak ifade edil-
mektedir. Sigortacılık ve mühendislikte kayıp olasılığı olarak da adlandırılır. Afetlerde risk kapsamına, halkı bir
bütün olarak içine alan, düşük olasılıklı / yüksek etkili, düşünülen/düşünülemeyen bütün afet olayları girmek-
tedir. Tehlikenin özelliğine göre belli bir yerde oluşturacağı olumsuz sonuçlar risk olarak tanımlanmaktadır.
Olaylar ile sonuçlarının bileşimidir. Belirli bir alanda, tehlike olasılığına göre kaybedilecek değerlerin ölçüsünü
veya bir olayın doğurabileceği olumsuz sonuçların toplamını ifade eden kavramdır (URL-2; Kadıoğlu, 2011).
Başka bir ifadeyle, afet riski belirli bir zaman aralığında toplumların yaşam, sağlık durumu, geçim kaynakları,
varlıkları ve hizmetleri üzerindeki olası afet kayıplarını ifade eder. Doğal / insan kaynaklı tehlikeler ile zarar gö-
rebilirlik durumunun etkileşimiyle ortaya çıkar ve başa çıkma kapasitesinin artırılmasından doğrudan etkilenir.
Şekilde 1.2’de afet riskini artıran ya da azaltan değişkenler ve onların ilişkileri gösterilmiştir.
Maruziyet (Exposure) Tehlikeye maruz kalanların
zarar derecesi zarar görebilirliği sahip oldukları
özelliklere bağlı olarak belirle-
nirken aynı zamanda hassasiyeti
yüksek olanların riskinin de yük-
sek olması büyük bir olasılık-
Zarar tır. Burada ya maruziyete ya da
Tehlike RİSK
görebilirlik hassasiyet durumuna yapılacak
(hazard)
(vufnerabilitiy)
müdahalelerle riskleri azaltmak
mümkün olabilmektedir. Afet
risk yönetimi son yıllara kadar
sadece tehlike, maruziyet ve zarar
savunmasızlık
görebilirlik kavramları ile doğru-
Hassasiyet (Susceptbility) dan ilişkili olarak tanımlanıyor-
Başa çıkma kapasitesi du; son yıllarda ise başa çıkma
(coping capacity)
kapasitesi kavramının da dâhil
yönetebilirlik
edilmesiyle yeni bir boyut kazan-
Şekil 1.2 Riskin matematiksel gösterimi mıştır (UNISDR, 2017).
Matematiksel olarak risk, tehlike, zarar görebilirlik ile doğru orantılı, başa çıkma kapasitesi ile ters
orantılı olan bir fonksiyonla ifade edilebilir. En basit anlatımla tehlike ve zarar görebilirlik arttıkça risk
artar; risklerle başa çıkmada, onları azaltmada ve dayanıklılığı artırmada etkili olan kurumsal ve bireysel
kapasiteler arttıkça riski azaltmak mümkün olmaktadır. Afet risklerinin belirlenmesinde sel, çığ, heyelan,
deprem, nükleer santral gibi afet ve acil durumlara neden olabilecek doğal tehlikelerin maruz bıraktığı de-
ğerlerin ve olası şiddetlerinin belirlenmesi; geçmiş deneyimlerin dikkate alınması ve mevcut fiziksel, sosyal,
çevresel koşulların ortaya konulması oldukça önemli katkılar sağlamaktadır.

dikkat
Risk kelimesinin etimolojik kökeni ve sözlük anlamı:
Risque (Fransızca): risk, tehlike; Zarara uğrama tehlikesi. İktisadi karar birimlerinin verecekleri kararlar sonu-
cunda ortaya çıkacak getiriyi olumsuz etkileyebilecek olayların gerçekleşme olasılığı, diğer bir deyişle olayların
gerçekleşme olasılığının bilindiği durum. Bir olayın meydana gelme olasılığı. Epidemiyolojik çalışmalarda, bir
bireyin, belli bir toplum ve dönem içinde belli bir hastalığı taşıma olasılığı. İnsan sağlığına zararlı olma olasılı-
ğının ölçüsü.

9
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi
Önceki kısımlarda verilen tehlike ve risk ta-
nımlamalarının ışığında, kısaca risk, tehlikenin
ve ortaya çıkabilecek zararın bileşkesidir, denebi-
lir. Bir başka ifadeyle insanlar, diğer canlılar ile
çevre ve yapılar gibi cansız varlıklardan herhangi
birinin risk altında olabilmesi için, öncelikle teh-
like altında olması, yani tehlikeye maruz kalması
ve zarara uğraması gerekmektedir. Ancak bu et-
kileşim, farklı bir sorunun sorulması sonucunu
da doğurmaktadır. Tehlikenin varlığı, her zaman
riskin varlığını da doğurmakta mıdır? Bu sorunun
cevaplanabilmesi zarar görebilirlik ve buna bağlı
maruziyet, savunmasızlık ve yönetilebilirlik gibi
riskle ilgili kavramların biraz daha detaylı olarak
ele alınmasını gerektirmektedir. Bu kavramların
detaylı tanımlamaları aşağıdaki paragraflarda ve-
rilmiştir.
Zarar görebilirlik: Bu kavram literatürde,
‘Potansiyel bir olayın meydana gelmesiyle toplu-
mun uğrayabileceği olası ölüm, yaralanma, hasar,
yıkım ile kayıp ve zararların bir ölçütü; Bir baş-
ka deyişle toplumun baş edebilme kapasitesinin
tersidir.’ şeklinde ifade edilmektedir. Zarar gö-
rebilirlik, Hyogo Çerçeve Eylem Planı’nda ‘Fi-
ziksel, sosyal, ekonomik ve çevresel unsur veya
süreçlerle belirlenen ve bir topluluğun, tehlike-
lerin etkilerine karşı duyarlılığını artıran koşul-
lar’ şeklinde tanımlanmıştır. Diğer bir tanım ise
kişilerin, malların ya da çevrenin bir tehlikenin
etkisi sebebiyle kayıp, yaralanma ve hasara ma-
ruz kalma seviyesidir. Savunmasızlık, Hassasi-
yet, Kırılganlık olarak da ifade edilebilir. Nüfus
dağılımı, savunmasız gruplar, bina standartları,
altyapı, sosyal, kültürel ekonomik şartlar, çevre,
gerekli hizmetler ve etki ile ilişkili ölçülür.  Ris-
kin etkisini belirleyen bileşenler zarar görebilirliği
oluşturur. Üç çeşit zarar görebilirlikten söz etmek
mümkündür (Kadıoğlu, 2011);
• Fiziksel zarar görebilirlik, insan eliyle oluş-
turulan yapı, çevre, tarım, sanayi üretim
gibi fiziksel unsurların zarar görebilirlikleri
ile insan topluluklarının fiziksel kapasitele-
rini kapsar. Ölçülmesi veya sayısal hâle geti-
rilmesi mümkündür.
• Sosyal zarar görebilirlik, bireylerin ve toplu-
mun psikolojik, sosyolojik ve demografik
faktörler nedeniyle maruz kalabilecekleri,
10
ölçülmesi güç, hatta imkânsiz olan hasar
veya zarar görebilirlik derecesidir.
• Ekonomik zarar görebilirlik, toplulukların
ekonomik olarak yaşamlarını nasıl düzen-
ledikleri, geçimlerini sağlama imkânları ile
kapasitelerinin nasıl olduğu gibi faktörleri
içerir (URL-2).
Zarar görebilirlik, fiziksel, toplumsal, ekono-
mik ve çevresel faktörlerden kaynaklanan birçok
özelliğe sahiptir. Bir arazinin zarar görebilirliği ya
da hassasiyeti o arazinin maruz kaldığı tehlikeler
karşısında sahip olduğu özelliklerle doğrudan iliş-
kilidir. Binaların zayıf tasarımı ve inşası, varlıkla-
rın yetersiz korunması, yetersiz kamu farkındalığı
ve bilgilendirilmesi, risklerin ve hazırlıklı olmanın
sınırlı olarak resmiyet kazanması ve akılcı çevre yö-
netimini göz ardı etmek gibi örnekler bunlardan
birkaçıdır. Zarar görebilirlik bir toplulukta ve za-
man içinde önemli ölçüde değişiklik gösterebilir
(Balaban, 2018).
Kırılganlık: ‘Bir bireyin, topluluğun, var-
lığın veya sistemin tehlikelerin etkilerine karşı
duyarlılığını artıran fiziksel, sosyal, ekonomik ve
çevresel faktörler ya da süreçlerin ortaya çıkar-
dığı koşul ve özellikler’ şeklinde de literatürde
ifade edilmiştir.
Savunmasızlık: Afet yönetiminde “Burada
olur mu, olursa bize neler olur?” sorularının ce-
vabıdır. Afetin meydana gelmesiyle toplumun
uğrayabileceği olası kayıp ve zararın derecesidir.
Diğer taraftan, doğal ve insan kaynaklı bir tehli-
kenin gerçekleşmesi sonucunda ortaya çıkabilecek
potansiyel afetzedeler ile ekonomik kayıplar dik-
kate alınmaksızın bir alandaki mekânsal çevrenin
o tehlikeli sürecin etkileri altına girme eğilimi
ise hassasiyet olarak ifade edilir. Aynı tehlikeye
benzer biçimde maruz bir mekândaki fiziksel ele-
manlardan bazıları sahip oldukları başka fiziksel,
sosyal, çevresel etmenler ve özelliklerden dolayı
o tehlike karşısında daha fazla veya az hassaslık-
ta olabilirler. Güneş ışığına hassas bir cildi olan
bir çocuk ile herhangi bir hassasiyeti olmayan bir
diğer çocuğun iki saat güneş altında korunmasız
oynamaları durumunda hassasiyeti fazla olanın
güneş ışınlarından daha fazla etkileneceği açıktır
(Balaban, 2018).
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Araştırmalarla
İlişkilendir
Ölçülebilir, Kabul Edilebilir (acceptable)
Risk Düzeyi ve Artık (residual) Risk
Yukarıdaki görseller ve açıklamalardan sonra
artık ‘Risk’ kavramının ne olduğunu öğrenmiş
bulunuyoruz. Riski azaltabilmek ve bu risklere
maruz bir toplum veya toplulukca kabul edile-
bilir seviyelere çekebilmek afet risklerinde arzu-
lanan bir konudur. Burada kabul edilebilir risk
düzeyi denildiğinde kastedilen, bir toplum veya
topluluğun mevcut toplumsal, ekonomik, poli-
tik, kültürel, teknik ve çevresel koşullarda kabul
ettiği ve başa çıkabileceği potansiyel kayıpların
seviyesidir. Bu seviye; can, mal, hizmet ve sistem-
lerin uğrayabileceği olası hasarları kanunlar ya da
kabul edilebilir pratikler ile azaltmada ihtiyaç du-
Maruziyet: Maruziyet kavramı, “Belirli bir teh-
likenin etkisine alabileceği veya etkilediği insan ve
kıymetlerin miktar ve sayısı”nı ifade etmektedir. Do-
layısıyla maruziyetin varlığı, bir tehlike ile bu tehli-
kenin etki alanındaki insan ve kıymetlerin varlığı ile
değerlendirilmektedir. Belirli bir alanda bir tehlikeye
maruz kalma durumu; tehlike alanlarında bulunan
olası kayıplarla, genellikle alanda bulunan insan sa-
yısıyla ortaya konmaktadır. Örneğin Kuzey Anadolu
Fay’ı üzerinde bulunan yerleşim alanlarındaki insan-
ların sayısı veya demografik yapısı hakkında bilgi
verilmesiyle deprem tehlikesi gerçekleştiği takdirde
bu tehlikeye maruz kalacak ve ondan etkilenebilecek
bölgenin somut değerleri ortaya konabilir.
Dirençlilik / Dayanıklılık (İngilizce; Resi-
lience): Dirençlilik kavramı Birleşmiş Milletler,
Afet Risk Azaltma Uluslararası Ofisi (UNISDR)
tarafından ‘Tehlikelere maruz kalmış bir sistemin,
topluluğun veya toplumun, kendi temel yapılarını
ve işlevlerini koruma ve onarma dâhil, bir tehlike-
nin etkileri karşısında zamanında ve etkin bir şekil-
de direnme, soğurma, uyum geliştirme ve iyileşme
becerisi’ şeklinde tanımlanmıştır. Örneğin temel
geçimi sadece tarım ve hayvancılık üzerine olan bir
bölgenin ciddi bir kuraklık tehlikesi ile karşılaştı-
ğında dayanıklılık (direnç) gösterebilmesi, dayanık-
lı kalabilmesi ve kuraklık olmadan önceki yaşam ve
ekonomik durumuna kolaylıkla dönebilmesi için
alternatif geçim kaynaklarının olması ve bu konuda
yulan yapısal ve yapısal olmayan tedbirleri değer-
lendirmek ve tanımlamak için kullanılmaktadır.
Takip eden bölümlerde daha detaylı olarak ele
alınan risk yönetimi çerçevesinde bahsedilecek
etkin afet risk azaltma tedbirleri ile afet riski bu
seviyeye çekilebilmek için azaltılmaktadır. Ancak
risklerin tamamiyle yok olması ya da sıfırlanma-
sı söz konusu olmamakla birlikte olabileceği en
kabul edilebilir düzeylere indirebilmek mümkün
olabilmektedir. Bu noktada, riskin kabul edilebi-
lir düzeylere çekilmesiyle ortaya çıkan arta kalan
kısmına artık risk denilmekte ve bu artık riskin
yönetilmesi için toplumdaki tüm paydaşlarca bö-
lüşülmesi ancak paydaşlara aktarımıyla sağlana-
bilmektedir (Balaban, 2018).
kuraklık riski öncesinde önlemlerin alınması, hazır-
lıkların yapılması dirençlilik politikasıdır. Tehlike-
lere maruz kalmayı azaltmak, can ve malların zarar
görebilirliğini düşürmek, arazi ve çevreyi akıllıca yö-
netmek ve kötü olaylara hazırlıklı olmayı artırmak
gibi çabaları içermektedir (Balaban, 2018).
Dayanıklılık: ‘Tehlikeye maruz kalmış bir sis-
tem, topluluk, toplum veya bireyin, gerekli temel
yapılarının ve işlevlerinin risk yönetimi aracılığıyla
korunması ve eski hâline getirilmesi dâhil olmak
üzere, o tehlikenin etkilerine karşı zamanında ve
etkin bir şekilde direnme, anlayış geliştirme, uyum
sağlama, ayak uydurma, dönüşme ve tehlikenin
etkilerini atlatma kabiliyeti’ olarak da literatürde
tanımlanmıştır. Dirençlilik tanımına benzer “es-
neklik” kavramı ise Tehlikeye maruz kalmış olan
toplumun, sistemin yapısal işlevlerini kabul edilebi-
lir seviyede sürdürmesini sağlayacak şekilde tehlikeye
direnç gösterirken veya kendini değiştirirken uyum
sağlama kapasitesidir. Bu esneklik, toplumun ge-
leceğini daha iyi korumak ve risk azaltıcı önlem-
ler geliştirebilmek için geçmiş afetlerden çıkarılan
derslerle kendini yeniden organize etme kapasite-
sini artırma derecesi olarak belirlenir.’ şeklinde, li-
teratürde yer almıştır.  Dayanıklılıkla çok yakından
ilişkili bir başka kavram ise kapasite kavramıdır.
Bu kavram Balaban (2018) tarafından şu şekilde
izah edilmiştir: ‘Afet risklerini azaltmak, yönetmek
ve dayanıklılığı artırmak için bir örgütlenme, top-
11
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi
luluk ya da toplumdaki tüm güçlü yanlar, nitelik
ve kaynakların bir bileşimi olarak tanımlanır. Ka-
pasite denilince; altyapı, kurumlar, insan bilgi ve
becerileri, ve toplumsal ilişkiler, liderlik ve yönetim
gibi kollektif nitelikler kastedilmektedir. Örgütlen-
meler, sistemler ve toplumların mevcut beceri ve
kaynaklarını kullanarak afet ya da risklerin kötü
koşullarını yönetme kabiliyetine ise başa çıkabil-
me kapasitesi denilmekte ve böyle bir kapasitenin
varlığı bir toplumun dirençliliğinde / dayanıklılı-
ğında doğrudan etkilidir. Arzulanan hedefler doğ-
rultusunda mevcut kapasitenin değerlendirilmesi
ile kapasitedeki boşlukların tespiti ve bu boşluk-
ların doldurulması ve güçlendirilmesi için atılması
gereken adımların ortaya konulması yolu izlenebi-
lir. Kapasitenin geliştirilebilmesi bir süreç dahilinde
toplumun, örgütlenmenin ve insanların sistematik
olarak kapasitelerini zaman içinde geliştirebilmele-
ri ve gayrete getirilmeleri ile mümkün olabilmek-
tedir. Örneğin; öğrenme, eğitim gibi aktiviteleri
kullanmanın yanı sıra kurumların gelişmesinde,
politik farkındalığın artırılmasında, finansal kay-
nakların ve teknolojik sistemlerin geliştirilmesinde
süreklilik arz eden çabalar ile kapasiteyi artırmak
söz konusu olabilmektedir.’.
Yönetebilirlik: Afet yönetiminde riskin daha
doğru bir şekilde tanımlanabilmesi, yönetebilirlik
kavramı ile de doğrudan ilişkilidir. Yönetebilirlik
kavramı; ‘olası risklere karşı mevcut kurumsal sis-
temler, hazırlık seviyesi, planlama, mevcut zarar
azaltma tedbirleri, kanunlar ve yönetmelikler, erken
uyarı ve tahmin, kamu bilinci, bilgi sistemleri, kay-
naklar, eğitim seviyeleri, katılım gibi değişkenlere
bağlı olarak bir afet durumunda etkilenen toplu-
mun, zarar ve kayıpları en aza indirgeme ve onunla
baş edebilme seviyesi ve kapasitesi’ olarak tanımlan-
maktadır. Yönetebilirlik, toplumun afet riskine kar-
şı koyma kapasitesidir. Bu bağlamda toplumun baş
edebilme kapasitesi ne kadar yüksekse, risk değeri
de o kadar düşük (az) olacaktır (URL-1).
Yönetilebilir Afet ve Acil Durum
Afet ve acil durum yönetimi kavramı, ‘Afetlerin
önlenmesi ve zararlarının azaltılması, afet sonucunu
doğuran olaylara zamanında, hızlı ve etkili olarak mü-
dahale edilmesi ve afetten etkilenen topluluklar için
daha güvenli ve gelişmiş yeni bir yaşam çevresi oluştu-
rulabilmesi için, toplumca yapılması gereken topye-
kün mücadeledir’ şeklinde ifade edilmektedir.
12
Afet ve acil durum tehlikelerinde, bireyler ve
bulunduğu ortamlar yüksek oranda zarar görme
potansiyeline maruz kalabilirler. Bu zararları orta-
dan kaldırmak veya etkilerini azaltmak ancak plan-
lı ve sistematik bir afet yönetimi çerçevesinde faa-
liyetler gerçekleştirilebilir. Bu faaliyetler afet öncesi
ve sonrasında gerçekleştirilebilecek faaliyetlerdir ve
afet yönetim sistemi içerisinde gerçekleştirilir. Afet
yönetimi genel anlamda birbirini takip eden dört
aşamada gerçekleşmektedir.
Afet gerçekleşmeden önceki dönemde;
1. Zarar azaltma,
2. Hazırlık,
Afet gerçekleştikten sonraki dönemde ise;
3. Müdahale ve
4. İyileştirme aşamaları etkileşim hâlindedir.
Afet yönetiminin başarılı olması, afet döngüsü
içindeki aktivitelerin başarıyla yapılmasına bağlı-
dır. Afetlerin gerçekleşmesinden önceki faaliyetler
(zarar azaltma ve hazırlık) afet risk yönetimi ola-
rak adlandırılırken, afetler gerçekleştikten sonra-
ki çalışmalar ise afet kriz yönetimi (müdahale) ve
iyileştirme olarak adlandırılır. Afet risk yönetimi
hazırlık, önleme, azaltma gibi aktiviteler yoluy-
la afetlerin kötü etkilerinden kaçınmayı ve onları
azaltmayı hedeflemektedir (UNISDR, 2017).
Afet risk yönetimi genel afet yönetimi içerisin-
de, tehlike ve zarar görebilirlik kavramları ile risk
analiz çalışmalarını ve önlemleri kapsamaktadır. Bu
nedenle, etkili bir afet risk yönetimi, geçmiş bilgi-
lerin analizini, mevcut durum içinde karar vermeyi
ve geleceğe dönük planlama ve değerlendirmeyi
içerir. Afet risk yönetimi tehlikelerden kaynaklanan
tehditleri belirlemeyi, insanların zarar görebilirliği-
ni anlamayı ve gelecekteki risk azalımı için strateji-
ler geliştirmeyi içerir. Afet risk yönetiminde ele alı-
nan temel ögeler; tehlike, risk ve zarar görebilirlik,
risk analizi ve değerlendirmesi sürecidir.
Afet tehlikesi doğal veya insan kökenli bir olay
iken zarar görebilirlik, insanların veya malvarlıkla-
rının tehlikelere maruz kalarak bundan değişik se-
viyelerde etkilenmesi durumlarıdır. Birçok afet risk
yönetimi analizlerinde risk basitçe, afet tehlikesi ve
bundan dolayı meydana gelebilecek zararın bileşi-
mi olarak kabul edilmektedir. Bunun yanı sıra bazı
afet tehlikelerinin birkaçı bir arada meydana gel-
mektedir. Örneğin depremden sonra oluşan heye-
lanlar, yangınlar ve seller gibi ikincil afet tehlikeleri
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

afetlerin birbirini tetikleyebilmesinden ortaya çıkmaktadır. Buna benzer şekilde bir alanda birden fazla
afetin bir arada görülmesi çoklu afet riski durumunu ortaya çıkarmaktadır. Afet risklerinin yönetilebilmesi
için öncelikle tehlike, zarar görebilirlik analizleri ve veri gereksinimi analizlerinin yapılması gereklidir. Ne-
ticede, bu tür afet tehlikeleri bütüncül bir yaklaşımla analiz edilmelidir.

Araştırmalarla
İlişkilendir

AFET YÖNETİMİ

RİSK YÖNETİMİ KRİZ YÖNETİMİ

Önlem Hazırlık Müdahale İyileştirme

Afet Yönetimi
Afet yönetimi, afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılması, afet sonucu ortaya çıkan olaylara
zamanında, hızlı ve etkili olarak müdahale edilmesi, afetten etkilenen topluluklar için daha güvenli ve
gelişmiş yeni bir yaşam çevresi oluşturulabilmesi için toplumca yapılması gereken topyekûn bir müca-
dele sürecini ifade eder.
Türkiye jeolojik ve jeomorfolojik yapısı nedeniyle doğa kaynaklı afetlerin, jeopolitik konumu ne-
deniyle insan kaynaklı hedeflerin merkezinde olan bir ülkedir. Depremsellik açısından oldukça riskli bir
bölgede bulunan ülkemizde diğer doğa, insan ve teknoloji kaynaklı afetler de en az deprem kadar büyük
bir önem taşımaktadırlar. Doğa kaynaklı afetlerin başında deprem geldiği için afet yönetimi denince akla
ilk olarak “depremde afet yönetimi” gelmektedir. Oysa çalışmalar ve senaryolar farklı afetlere göre yapılsa
da afet yönetimi aslında bir değerler bütünüdür ve bütün afetler için aynı şekilde uygulanır (URL-4).
Türkiye afetlerin sık görüldüğü bir ülke olmasına rağmen ne yazık ki afet yönetimi kavramı ile ilk
kez 17 Ağustos 1999 tarihinde yaşanan depremle tanışmıştır. Yerel ve ulusal kaynakların çok yetersiz
kaldığı bu deprem, ülkemizde afet yönetimi kavramının hiç bilinmediğini de göstermiştir, ancak bu kez
de afet yönetimi ile kriz yönetimi kavramlarını birbirine karıştırmıştır. Günümüzde hala afet yönetimi-
nin afet olduktan sonra devreye gireceğine inanan bir çok kişi vardır. Oysa uygar bir afet ülkesinde, afet
yönetimi çalışmaları afet gerçekleşmeden çok önce başlar, afet sırasında devam eder ve afetin etkileri
azalmaya başladıktan sonra iyileştirme çalışmalarının sonuna kadar devam eder. Bütün bu süreç, içinde
afet yönetiminin iskeletini oluşturan kavramlar bir zincirin halkaları gibidir. Hazırlık, risk azaltma,
müdahale (arama – kurtarma ve ilk yardım), iyileştirme ve yeniden inşa aşamalarından birinin bile zayıf
kalmaması lazımdır. Eğer her aşama güçlü olmazsa afet için yapılacak çalışmalar genellikle eksik kalır.
Zincir ne kadar sağlam olursa olsun, zincirin gerçek gücü en zayıf halkanın gücü kadardır. Kapsamlı
bir afet yönetimi için olmazsa olmaz kurallardan biri hazırlık aşamasıdır. Hazırlık aşaması ne kadar iyi
olursa afetlerden etkilenen insan sayısı o kadar azalır. Özet olarak afetlere sadece afet sırasında değil
afet öncesinde ve afet sonrasında da özel ilgi gösterilmelidir. Bütün bu yaklaşımlardan yola çıkarak afet
yönetimini çok basit olarak şu şekilde tanımlamak mümkündür: Afet yönetimi, herhangi bir afetin ön-
lenebilmesi için afet öncesinde, sırasında ve sonrasında gerekli planlamaların yapılarak afetlerin etkisini
en aza indirmeyi amaçlayan çalışmalardır. Modern bakış açısı yerleşmeden önce dünyada hakim olan
eski anlayışı yeni yaklaşımla karşılaştıracak olursak oldukça köklü bir değişimin gerçekleştiğini görebi-
liriz (Çolak ve Güngör, 2019).

13
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi
Afetlerde Yönetim ve Organizasyon
Bu bölümde afetlerde yönetim ve organizasyon
ve planlama konuları, ‘deprem, yangın, sel gibi
afetlerde, büyük kazalarda, toplumsal ayaklanma-
larda, dağ ve doğa koşullarında meydana gelen
kaybolma ve kaza olaylarında, eğitimli ve organize
olmuş personelin olay yeri ve çevresinde aktif saha
hizmeti yapabilmesi için gereken koordinasyonunu
sağlamak ve bu personele bu gibi acil durumlarda
kendi hayatını idame ve hayat kurtarma görevleri
için gereken tüm eğitimi vermek’ amacıyla kurul-
muş bir dernek olan MEDAK’ın internet sitesin-
den alıntı yapılarak aşağıdaki başlıklar altında ve-
rilmiştir (URL-1).
Yönetim kavramı genel olarak, “Belirli amaç
veya amaçları gerçekleştirmek için iş birliği içinde
yürütülen bir grup faaliyeti” şeklinde tanımlan-
maktadır. Yönetim, amaçları etkili ve verimli bir
biçimde gerçekleştirmek için planlama, örgütleme,
yürütme, koordinasyon ve kontrol fonksiyonlarına
ilişkin faaliyetler olarak değerlendirilebilir. Olayı
değil süreci ifade eden yönetimde, önceden tespit
edilen amaçlara ulaşabilmek için, eldeki kaynaklar
verimliliği sağlayacak şekilde organize edilir. Or-
ganizasyon kavramı ise yönetenler ve yönetilenler
arasında basamaksal ve resmî bir yapının kurulma-
sı, işler ve bunları yapacak kişiler arasındaki ilişkile-
rin açıkça belirlenmesini ifade etmektedir. Organi-
zasyon, yönetim tarafından belirlenen amaçlara en
etkin ve verimli biçimde nasıl ulaşılacağını gösteren
bir sistemdir.
Plan ve Planlama
Bir hedefin gerçekleştirilmesi için alınan siste-
matik kararlar bütünü olan plan, bir amaca ulaş-
mak için kullanılacak olan yolu ve davranış biçi-
mini göstermektedir. Planlama ise amaçların ve bu
amaçların elde edilmesi için gerekli olan faaliyet-
lerin belirlenmesi süreci olarak tanımlanabilir. Bir
diğer ifade ile planlama, geleceğe yönelik alternatif
hareket biçimleri arasından seçim yapmaktır. Etki-
li bir planlama, geçmiş bilgilerin analizini, mevcut
durum içinde karar vermeyi ve geleceğe dönük
değerlendirmeyi içermelidir.  Doğru bir planlama,
kaynakların da daha etkili ve verimli bir biçimde
kullanılabilmesine yardımcı olmaktadır. Planların,
beklenen amaçları gerçekleştirebilmeleri için, belir-
li özelliklere sahip olması gerekmektedir.
14
Örgütleme ve Koordinasyon
Bir diğer yönetim fonksiyonu olan örgütleme,
belirlenen planları uygulamak için gerekli etkinlik-
leri gruplandırarak yönetim ünitelerinin oluşturul-
masını ve bu ünitelerdeki yönetici ve çalışanların
görevlerinin tanımlanması ile aralarındaki ilişkile-
rin düzenlenmesini ifade etmekteyken yönlendir-
me fonksiyonu, eldeki kaynakların en uygun ve
etkin biçimde kullanılarak belirli amaçlara yönel-
tilmesi güç ve çabasını ifade etmektedir.
Yönetimin koordinasyon fonksiyonu, ortak ama-
ca ulaşılabilmesi amacıyla faaliyetlerin birbirleri ile
bütünleşmelerinin sağlanmasını ifade etmekteyken
kontrol, belirlenen amaçların etkin ve verimli bir bi-
çimde gerçekleşip gerçekleşmediğinin üstler tarafın-
dan sürekli olarak izlenmesini ve değerlendirilmesini
ifade etmektedir. Ortak amaçların etkili ve verimli
bir biçimde gerçekleştirilmesi için her şeyden önce,
insan grubunun faaliyetlerinin planlanması, örgüt-
lenmesi, yönlendirilmesi, koordinasyonu ve kontrol
edilmesi işlevlerinin yerine getirilmesi gerekmekte-
dir. Yönetim sürecini oluşturan ve yönetimin fonk-
siyonları olarak da nitelenen bu unsurların her biri,
diğerini etkilemekte ve sistemin birer parçasını oluş-
turmaktadır. Yönetimin başarısı, bu fonksiyonların
etkili ve verimli bir biçimde icra edilmesine bağlıdır.
Görüldüğü üzere, her biri çok daha geniş bir
şekilde ele alınabilecek bu temel kavramlar, ortak
amaçlara etkili ve verimli bir biçimde ulaşılabilme-
sini sağlamak üzere tanımlanmıştır. Konusu ve alanı
farklı olsa da afet yönetimi disiplini de esasen bir
yönetim alanı ve faaliyeti olarak kendi alanında kal-
mak kaydıyla bu temel amaca hizmet etmektedir.
Afet Yönetiminde Planlama
Planlama, amaçların ve bu amaçların elde edil-
mesi için gerekli olan faaliyetlerin belirlenmesi sü-
recini ifade eden bir kavramdır. Planlamanın, afet
yönetimi disiplini için fonksiyonu da çok farklı
değildir. Afet yönetiminde planlama, afet yönetimi
özelinde geleceğin tahmin edilerek gerçekleşecek
olayların ortadan kaldırılmasında gerekli ihtiyaç ve
kaynakların önceden saptanmasıdır.
dikkat
Plan hiçbir şeydir, planlama her şey. Planlama-
yı başaramıyorsanız, başarısızlığı planlıyorsunuz
demektir. (Eisenhower)
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Sürekli ve sistematik planlama yaklaşımı: Güncel tehlikelerin, risklerin, afete maruz bölgelerin be-
lirlenmesi; güncel hazırlık ve savunmasızlık seviyelerinin değerlendirilmesi; toplum tabanlı olması ve tüm
paydaşların katılımına imkân tanıması; güncelleme, eğitim ve tatbikatlarla planın test edilip geliştirilmesi
temel ilkelerinden oluşur. Can ve mal güvenliğinin sağlanması; çevrenin, tarihî, kültürel ve doğal var-
lıkların korunması; meydana gelebilecek zincirleme olayların ve ikincil afetlerin önlenmesi ve hizmet / iş
sürekliliğinin aksamaması için gerekli önlemlerin alınması afet ve acil yardım planlarının başlıca hedef-
lerindendir. Etkin afet planlaması, belirli dinamikler ile işleyen bir sürecin yönetimini de beraberinde ge-
tirmektedir. Bu bağlamda afet planlamasının istenilen sonucu verebilmesi, Şekil 1.3’te gösterilen adımların
uygulanmasına bağlıdır.

1 2 3 4 5 6
Planlama Mevcut Hedefleri Planı
Durumu Planı Planı
Takımı ve Öncelikleri Hazırlamak/
Analiz Geliştirmek Güncellemek
Oluşturmak Belirlemek Yazmak
Etmek

Şekil 1.3 Etkin bir afet planlaması basamakları (URL-1).

Planlama Takımı Plan Geliştirme

Afet ve acil durum planını hazırlayıp geliştirmek
için farklı alanlardan uzmanların oluşturduğu bir
ekibe ihtiyaç vardır. Ekibin büyüklüğü, kurumun
ya da ilgili alanın ve bölgenin büyüklüğü, sorunları
ve kaynakları ile ilişkilidir. Ekibin her üyesinin gö-
rev tanımı belirlenmelidir. Kurumun ya da yerleşim
biriminin değişik alanlarında çalışanların planlama
ekibinde yer alması olmazsa olmaz bir şarttır. Ekip
kurulduğunda planı yapmak ve geliştirmek için ge-
rekli adımları atmak üzere ekip resmen görevlendi-
rilip yetkilendirilmelidir. Ayrıca grup içinde yetki
ve görevlendirmeler de net bir şekilde yapılmalıdır.
Mevcut Durum Analizi
Planlamada bir sonraki adım, mevcut hazır-
lıkları, yetenek ve olası tehlikeleri analiz etmektir.
Kurumlar, sorumlu oldukları yerleşim birimleri için
zarar görebilirlik analizi yaparak, afet ya da acil du-
rum oluştuğunda bunun etkileri ile baş edebilme
kapasitelerini belirlemelidir. Bunun için de tehlike-
lerin ve risklerin belirlenerek analiz edilmesi, olası
bir afet durumunda kullanılabilecek kaynakların
belirlenmesi gerekmektedir.
Hedef ve Öncelikler
Bu adım, önceki aşamada tespit edilen risklerin
yetki alanı içerisindeki etkisinin değerlendirildiği,
risk önceliklerinin belirlendiği ve plan ile ilgili se-
naryonun hazırlandığı adımdır.
Senaryonun yazımının tamamlanmasının ardın-
dan, senaryonun öngördüğü duruma uygun hare-
ket tarzlarının geliştirildiği adım, plan geliştirme
adımıdır. Buna göre bu adımda yapılması gereken
en önemli çalışma, belirlenmiş hedef ve önceliklere
en etkin ve verimli şekilde ulaşılmasını sağlayacak
müdahale tarzlarını ve çözüm alternatiflerini geliş-
tirmektir.
Plan Yazımı
Bu adım, ilk dört adım sonunda elde edilen ve-
rilerin kâğıda döküldüğü adımdır. Ancak bu adım-
da da önemli olan husus, yazılan planın herkesin
anlayacağı şekilde, sade ve açık bir dille yazılmış
olmasına, belirli bir kurum veya sektöre özel kodla-
rın kullanılmamasına ve detaylarının yeter seviyede
tutularak amaç odaklı olmasına dikkat edilmesidir.
Plan Güncellemesi(Düzey 4)
Yapılan her afet ve acil durum planı, mutlaka
denenmek zorundadır. Bu nedenle planın yazım
aşaması da tamamlandıktan sonra, çeşitli seviyede
tatbikatlar ile plan denenmeli ve kurgulanan sis-
temin, belirlenen hedeflere ulaşmayı sağlayıp sağ-
lamadığı test edilmelidir. Yapılan tatbikatlar sonu-
cunda planda yapılması gereken değişiklikler varsa
bu değişiklikler planın ilgili yerlerine işlenmelidir.
Bunun yanında, planda yer verilmiş olan herhangi
bir kaynakta meydana gelen değişiklikler veya yeni
bir kaynağın kullanılabilir hâle gelmesi, yetki alanı-
nın tehlike ve risk profilinin değişmesi gibi neden-

15
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi

lere bağlı olarak yapılması gereken değişiklikler de yine ilgili planlama süreci işletilerek plana işlenmelidir.
Genel hatları ile bu şekilde yönetilen planlama süreciyle birlikte, modern afet yönetiminin katılımcı ve
tüm tehlikeleri dikkate alan yaklaşımına sahip bir afet ve acil durum planı oluşturulmuş olacaktır. Ancak
bugünün afet planlaması ile ilgili belki de en önemli nokta, planlama sürecinin daha birinci adımında,
yönetişim yaklaşımı çerçevesinde planda görev alacak tüm kurumlara, sürecin başından sonuna kadar yer
verilerek planı sahiplenmelerinin sağlanmasıdır. Eğer bu katılımcılık sağlanamazsa plan, “herkesin afet pla-
nı” olmaktan çıkarak, geçmiş dönemdeki benzerleri gibi “belirli bir kişinin / grubun planı”na dönüşecek
ve uygulanamaz hâle gelecektir.

Araştırmalarla
İlişkilendir
Dünyada Afet Yönetimi ve Gelişimi
Çalışma içerisinde dünyanın “ortak aklı” ve
bir çok acı tecrübelerin sentezi olduğu sıklık-
la   vurgulanan ve ülkemizdeki belki de ilk mo-
dern ve bütünleşik afet planı örneği olarak ( Afet
Acil Durum Önleme, Müdahale ve İyileştirme
Planı ) ADMİP’in de temelini oluşturan bu an-
layışın tarihsel gelişimine kısaca değinmek, kul-
lanılan yöntemin hangi durum ve koşullarda ge-
liştirildiğine açıklık getirmesinin yanı sıra, süreç
içerisinde yöntemin ortaya çıkışına sebep olan
neden sonuç ilişkilerini de açıklayabilmek adına
son  derece önemlidir.
Bilindiği üzere dünya tarihi boyunca yenilik-
lerin, icatların ve gelişmenin büyük bir kısmı, bir
ihtiyaç nedeniyle ortaya çıkmıştır. Afet yönetimi
disiplini için de bu durum değişmemiş, insanlık,
tarih boyunca yaşadığı afetlerden ders çıkarmış ve
gerek bu afetlere daha etkin müdahaleyi gerekse
bu afetlerin etkilerinin nasıl azaltılabileceğini sü-
rekli sorgulayarak yeni yöntemler geliştirmiştir.
Tarih, bu hususta son derece ilginç örneklerle
doludur. Bu örneklerden belki de en ilginç olanı -ki
anlam ve ifadesi bakımından son derece şaşırtıcıdır-
ABD Federal Afet Yönetim Kurumu (FEMA) tara-
fından yaptırılmış olan bir tişörttür.
Üzerinde Nuh’un Gemisi’nin bir çizimi ve
“İlk Afet Yöneticisi” ifadesi bulunan  tişört, Nuh
Peygamberin  tufanı ve vereceği zararları analiz
ederek bir zarar azaltma planı geliştirmesini, bu
plan doğrultusunda bir gemi inşa ederek belirli
şekilde seçtiği ( bir erkek ve bir dişi ) hayvanları
gemiye alması ve onları kurtarmasını ve tufandan
sonra da yeniden serbest bırakmak suretiyle tü-
rün ve  topluluğun devamını sağlamasını simge-
lemektedir.
Bir diğer ilginç örnek ise, Roma İmparator-
luğu  zamanını işaret etmektedir. Dönem içeri-
sinde yangınlar ile sıkça karşılaşan Roma halkı-
nın taleplerine  uyan İmparator Augustus, “The
Vigiles” ismi verilen ve kölelerden kurulmuş olan
itfaiye gruplarını M.S. 6. yılında oluşturmuştur.
Pompalar, kancalar, sopalar ve benzeri mal-
zemeler kullanan bu gruplar, aynı zamanda
Roma’nın polis gücü görevini de yerine getirmiş-
lerdir. Gece ve gündüz devriyeleri olarak hizmet
veren bu gruplar, ilerleyen dönemlerde yüzlerce
kişiden oluşan ekiplere dönüştürülmüş ve döne-
min koşulları içerisinde yangınlara müdahale et-
meye devam etmişlerdir.
Tarihsel örnekler, dönemsel gereklilikler
içerisinde anlayış değişikliğindeki süreci göster-
mesi bakımından da önemlidir. Bu  bağlamda
14. yüzyıl Avrupası’nın “veba salgını”, yapılan
gözlemler doğrultusunda tedavi tekniklerinin de-
ğişmesini, 17. yüzyıl Büyük Londra Yangını ise
inşaat tekniklerinin değişmesini, daha önce ahşap
olarak inşa edilen evlerin yangından sonraki dö-
nemde briket ve taş malzemeler ile inşa edilmesi-
ni sağlamıştır.
Bu noktada,  1755 Lizbon Depremi’ne ve
yaşananlara değinmek, bugünü anlayabilmek
adına önemli ipuçları sunacaktır. Tarihin de ka-
yıtlı en büyük depremlerinden biri olan 9.0 bü-
yüklüğündeki bu deprem ve sonrasında yaşanan-
lar, aynı zamanda tarihteki ilk “koordinatif afet
müdahalesi”nin de başarılı bir şekilde uygulandı-
ğı depremdir. Dönemin yetkilileri, afet sonrasın-
da silahlı kuvvetler dahil tüm unsurları başarılı
bir şekilde  organize etmiş, şehri güvenlik altına
almış, kent dışından yiyecek teminini sağlamış,
yiyecek fiyatlarının kontrolden çıkarak yiyecek-

16
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
lerin karaborsaya düşmesinin önüne geçmiştir.
Afetin ilk anlarında yürütülen başarılı politika
neticesinde durumun kontrol altına alınmasın-
dan sonra ise, ordu mühendisleriyle kentin yeni-
den imar edilmesi için çalışmalar başlatılmıştır.
Lizbon Depremi ile birlikte, depremin yapılar
üzerine olan etkilerinin incelenmesi ve elde edilen
bulguların kentin yeniden  imarı esnasında kulla-
nılmasıdır; bu, 18. yüzyıl için son derece önemli
bir yeniliktir. Tarih kitaplarına geçen ve afet yö-
netimi disiplini açısından son derece önemli olan
Lizbon Depremi ve arkasındaki başarı hikayesi,
yapılan müdahalenin “günü kurtarmak” mantı-
ğı yerine uzun dönemli bir stratejiye bağlı olarak
organize edilmesine bağlıdır. Birçok farklı unsuru
bir araya getirerek yapılan başarılı uygulamalar,
aynı zamanda birer “zarar azaltma“ örneği olarak
da dikkati çeker niteliktedir.
Bugüne ışık tutan tarihsel olayların her biri
afet yöneticileri için bir ders niteliğinde olup, te-
ker teker ve detaylıca incelenmeye değer veriler
içermektedir. Ancak, modern ve bugünkü anlam-
Afet ve Acil Müdahale Ekipleri İş
Sağlığı ve Güvenliği
Arama kurtarma operasyonlarını gerçekleştiren
ekiplerin iş sağlığı ve güvenliği özel ve önemli bir
konudur. Dünya çapında, ilk müdahale ekipleri
her gün değişik arama kurtarma faaliyetleri ger-
çekleştirmektedirler. Arama kurtarma personeli
durumu dikkatlice değerlendiren, uygun kurtarma
donanımına sahip olan, ortamın emniyetini göze-
tip artçı tehlikelerin önlemini alan ve afetzedeleri
kurtarmak için bazı girift, karmaşık ve hassas kur-
tarma teknikleriyle saatlerce hatta günlerce çaba
gösteren kişilerin meydana getirdiği gruplardır. Di-
ğer taraftan, arama ve teknik kurtarma olaylarının
genellikle karmaşık ve zorluğu, bu türden görevleri
gerçekleştirmek için özel eğitimli personel ve özel
donanım gerektirir. Ayrıca deprem, yağış ve taşkın-
lar, aşırı hava sıcaklıkları ve seller gibi olaylar da
genellikle arama kurtarma olaylarını karmaşık hâle
getirir. Yanıcı buharlar ve zehirli kimyasallar gibi
etkenler de risk seviyesini artırabilir.
Yanıcı buharlar veya toz gibi tehlikeli madde-
lerin veya unsurların varlığı, operasyonların emni-
yetli bir şekilde gerçekleşmesini sağlamak için kur-
tarma görevlilerini genellikle ilave önlem almaya ve
daha fazla süre harcamaya zorlar. Deneyimler, tec-
da afet yönetimi çalışmalarının köklerini bulabil-
mek için, 20. yüzyıla bakmamız gerekmektedir.
Afet Yönetiminin ilk adımları “pasif korunma”
kavramı altında I. Dünya Savaşı sonrası dönemde
atılmaya başlamıştır. Bugün ifade edilen modern
ve bütünleşik afet yönetimini doğuran kavram ise
II. Dünya Savaşı sonrasında geniş ve sistematik bir
biçimde uygulama alanı bulan ‘sivil savunma’ dır.
En genel geçer tanımı ile sivil savunma, sivil-
lerin savaş ortamında ihtiyacı olan korunmanın
sağlanması olarak tanımlanabilir. Bu bağlamda
sivil savunma, kitle imha silahları ve nükleer sa-
vaş tehdidinin son derece yüksek olduğu Soğuk
Savaş döneminde ortaya çıkmış, özellikle Batı
Bloğu’na üye ülkelerde bu yönde yapılan hazır-
lıkların temelini oluşturmuş ve yine Soğuk Sava-
şın sona ermesi ile de çeşitli yapısal değişikliklere
uğramıştır.
Kaynak: https://www.medak.org.tr/faydali-bil-
giler/dunyada-afet-yonetimi-ve-gelisimi/ (Erişim
Tarihi: 14.02.2020)
rübeler alelacele yapılan kurtarma operasyonlarının
hem kurtarma görevlilerinin hem de afetzedelerin
hayatını tehlikeye atabildiğini ortaya koymaktadır.
Kurtarma görevlileri, afetzedelerin hayatta kalma
şansının genellikle kurtarma ve hastaneye ulaştır-
manın hızlı bir şekilde gerçekleştirilmesine bağlı
olduğunun da bilincinde olmalıdır. Bazı kişi ve
ekipler, kurtarma operasyonlarını gerçekleştirme
konusunda diğerlerinden daha hazırlıklıdırlar. Bir-
çok ekip ve kişi ise karmaşık kurtarma operasyon-
larıyla ilgilenmek için özel teknik kurtarma ekipleri
kurmuştur. Teknik kurtarma ekibi, karmaşık kur-
tarma operasyonlarını emniyetli ve etkili bir şekilde
gerçekleştirmek için ileri seviyede eğitim almış ve
özel donanıma sahip uzman personel gruplarından
meydana gelmektedir.
Yetki ve sorumluluk düşünüldüğünde her eki-
bin uzmanlıkları ve kabiliyetleri eğitim seviyeleri-
ne, eğitimli personel sayısına, özel kurtarma alet ve
donanımlarının bulunurluğuna bağlı olarak deği-
şiklik göstermektedir. Örneğin ekiplerden bazıları
bina göçüklerinde betonu kesip, ağır enkazı çıka-
rarak kurtarma gerçekleştirme konusunda eğitime
ve donanıma sahipken diğerlerinin çalışmaları ise
enkazı kazma ve atıkların temizlenmesi kısmıy-
la ilgilidir. Bazı kurtarma grupları su ve boğulma
17
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi
gibi tek disiplinli kurtarma ekiplerine sahiptir. Bu
ekipler bu tarz bir kurtarma türünde çalışmak için
eğitimli ve donanımlı iken diğer gruplar ise birden
fazla türdeki kurtarma operasyonunu gerçekleştir-
mek için hazırlanmış olan çok disiplinli ekiplere
sahip olabilirler. Her bir ekip ve ekip elemanı afet
ve acil durum çalışmalarında afetzedeyi kurtar-
maya çalışırken kendisinin ve takımının sağlık ve
güvenliğini de dikkate almak zorundadır. Örneğin
boğulmakta olan kişiyi kurtarmaya teşebbüs eden
kurtarmacının, her zaman suya girmesi gerekme-
diği gibi yüzmeyi de bilmeyebilir. Esasında kurtarı-
cı, en son çare olarak suya girmelidir. Kurtarıcının
karadan, rıhtım üzerinden veya bir kayıktan emin
bir yerden yaralıya yardım etmeye çalışması daha
uygundur. Bu şekildeki kurtarma hareketi, yüze-
rek yapılan kurtarma hareketinden daha başarılı
ve kolay olur. Kurtarıcı su dışında olduğu zaman
kendisini daha iyi idare eder ve kolaylıkla istenilen
hareketi yapar. Yaralıyı en etkin şekilde kontrol et-
mesi de diğer bir etkendir (Sarı, 2019).
Afet Risk Azaltma
Afet riskinin azaltılması, afet risklerini tanım-
lamak, değerlendirmek ve azaltmak için sistematik
bir yaklaşımdır. Afete karşı sosyo-ekonomik kırıl-
ganlıkları azaltmakta, onları tetikleyen çevresel ve
diğer tehlikelerle uğraşmayı amaçlamaktadır. Geniş
bir kapsama sahip olan afet risk azaltması kalkınma
ve yardım kuruluşlarının sorumluluğundadır. Bu,
geçici bir benimseme veya tek defalık bir eylem ol-
mamalı bu tür kuruluşların faaliyetlerinin ayrılmaz
bir parçası olmalıdır. Bu yaklaşımın kalkınma ve
insani yardım çalışmalarının hemen her sektörün-
de afet riskinin azaltılması girişimleri için uygula-
ma potansiyeli vardır (URL-5).
‘İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eği-
tim Fakültesi, Risk ve Kriz Yönetimi’ ders kita-
bında (Çolak ve Güngör, 2019) afetlerde risk ve
kriz yönetim risk azaltma konusu şu şekilde ifa-
de edilmiştir; “Risk azaltma aşamasının başlıca
amacı tehlikeyi bütün açıklığıyla ve kapsayacağı
alanın boyutuyla birlikte ortaya koyarak afet sı-
rasında büyük bir can ve mal kaybının olmaması
için yapılacak her türden çalışmayı ve önlemleri
kapsar. Sürekliliği olan faaliyet ve önlemlerdir. Bu
aşamanın sağlıklı olup olmaması afet aşamasında
işlerin çok iyi gidip gitmemesini doğrudan etkile-
diğinden modern afet yönetiminin can damarıdır.
18
Bunu aynı zamanda yapısal ve yapısal olmayan
elemanlardan oluşan kayıp ve zarar azaltma çalış-
maları olarak iki açıdan incelemek mümkündür.
Yeni yönetmelik ve genelgelerin çıkarılması, afet
risk haritalarının çıkarılması, afetle ilgili her türlü
teknik çalışmaların hazırlanıp raporlanması, afet
gözlem istasyonlarının kurulması, malzeme ihti-
yaçlarının belirlenerek bunların hızla sağlanması,
sağlık hizmetlerinin nasıl verileceği, afetten etki-
lenecek insanların konaklayacağı çadır alanlarının
belirlenmesi, bilimsel araştırmalar için destek sağ-
lanması, mühendislik çalışmalarının sağlıklı yürü-
tülmesi, afet riski olan bölgelerde veya binalarda
afet riskinin en aza indirilmesi ve yapılan çalış-
maların her aşamasının kamuoyu ile paylaşılma-
sı aşamalarını kapsar.” Afet risk yönetimi kapsa-
mında, afet zararlarının azaltılması ve toplumun
afetlere karşı direncinin artırılması amacıyla; be-
lirli dönemlerde hükâmetler ve kuruluşlar tarafın-
dan yol haritaları belirlenmektedir. Afet riskinin
azaltılması için en kapsamlı kuruluş  Birleşmiş
Milletler  Uluslararası Stratejik Afet Azaltma ku-
ruluşudur (United Nations International Strategy
for Disaster Reduction-UNISDR). Ayrıca, BM Kal-
kınma Programı da (United Nations Development
Programme-UNDP) sürdürülebilir kalkınma kap-
samında, tehlikelerin istenmeyen etkilerini sınır-
lamak ya da engellemek için, toplum genelinde
afet risk ve zayıflıklarını en aza indirebilmenin
gerekliliğini kabul etmektedir.
Afet Risk Azaltma Kavramı Gelişimi
Son yarım asırda afet düşüncesinin ve pratiği-
nin değişimi, afetlerin oluşum nedeninin sorgu-
lanmasına yönelik olmuştur. Afetler oluşmadan
önce afet riskini azaltarak toplum üzerindeki et-
kilerini en aza indirmek için daha bütüncül, bü-
tünsel yaklaşımlar (afet riskinin azaltılması veya
afet risk yönetimi) ve afetler sırasındaki etkilerin
yönetilmesi gittikçe önem kazanmaktadır. Ulus-
lararası ajanslar, hükûmetler, afet planlamacıları
ve sivil toplum kuruluşları tarafından geniş çapta
bu anlayış benimsenmektedir. Son yıllarda, afet-
lere ilişkin yapılan çalışmalarda, kırılganlık yak-
laşımı yerine, dirençlilik yaklaşımına doğru bir
eğilim görmekteyiz. Afetlere müdahale aşamasına
odaklanmaktan daha çok önleme, hazırlık ve za-
rar azaltma kavramı vurgulanmakta ve teşvik edil-
mektedir. Bundan dolayı, afet yönetimi tanımı da
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
tarihsel olarak değişime uğramıştır. Kronolojik
olarak afet yönetimi, 1) Sivil Savunma, 2) Sivil
Koruma, 3) Acil Durum Yönetimi, 4) Afet Yöne-
timi, 5) Afet ve Risk Yönetimi, 6) Afet Risk Yö-
netimi ve 7) Afet Risk Azaltma, şeklinde kavram
değişimine uğramıştır (URL-4).
‘Afet Risk Azaltma’ kavramı toplum genelin-
deki afet riskleri ve savunmasızlıklarını en aza in-
dirmek için uygulamalar, stratejiler ve politikalar
geliştirmek ve bunların yaygın bir şekilde uygu-
lanması ve geliştirilmesi anlamına gelmektedir.
Özellikle, 2004 yılında  Hint Okyanusu’ndaki
tsunamiden sonra bu kavramın daha çok anla-
şılması ve dikkate alınması için dünya çapında
çağrılar yapılmaya başlanmıştır. Bu nedenle, 2005
yılında Japonya’nın  Kobe kentinde gerçekleş-
tirilen BM’nin 2. Afetlerin Azaltılması Dünya
Konferansı’nda, uluslararası toplumların, ulusal
devletler ve uluslararası kuruluşların bu konu-
daki çabalarının artırılması sürecinin başlatılma-
sı kararı alınmıştır. Bu süreçte ilk adım Hyogo
Çerçevesi’nin resmî onayı olmuştur. Bu ‘Afet Risk
Azaltma’ için ilk uluslararası kabul niteliği taşıyan
belge olmuştur. ‘Afet Risk Azaltma’ konusunda di-
ğer bir çerçeve sözleşmesi,  (Hyogo Çerçevesi’nin
devamı olan çerçeve) Japonya’nın Sendai kentin-
de 14-18 Mart’ta düzenlenen Dünya Afet Riski
Azaltma Konferansı’nda kabul edilmiştir. ‘Afet
Risk Azaltma’ hedefi Sendai Çerçevesi kapsamın-
da devam etmektedir (2015-2030) (URL-4).
HYOGO Çerçeve Eylem Planı
2005 yılında Japonya’nın Kobe kentin-
de düzenlenen 2. Afetlerin Azaltılması Dünya
Konferansı’nda 2005 – 2015 yılları arasında afet-
lerin neden olduğu zararların azaltılmasını amaç-
layan Hyogo Çerçeve Eylem Planı ( HÇEP ) ha-
zırlanmış ve Birleşmiş Milletlere üye 168 ülke
tarafından onaylanmıştır. Afet risklerinin azaltıl-
ması konusunda eylemlerin tanımlandığı ulusla-
rarası bir eylem planı niteliğindedir. Bu Sözleşme
3 stratejik hedef ve 5 öncelikli eylem planından
oluşmaktadır. HÇEP Sözleşmesi’nin öncelikli ey-
lem planları; 1. Afet risklerinin azaltılması konu-
sunun hükûmetlerin öncelikli eylem planı olması,
2. Risklerin belirlenmesi, değerlendirilmesi ve iz-
lenmesi, erken uyarı sistemlerinin geliştirilmesi, 3.
Mümkün olan her türlü bilgiyi kullanarak direnç
kültürünün oluşturulması ve farkındalığın artırıl-
ması, 4. Uygun ve etkin risk yönetimi teknikleri
ile risklerin azaltılması, 5. Etkin bir müdahale için
hazırlıklı olunması şeklindedir (URL-4).
SENDAİ Çerçevesi
Mart 2015’te, sona eren Hyogo Çerçeve Eylem
Planı’nın yerine Sendai Çerçevesi kabul edilmiştir.
Bu çerçevede dört konu öne çıkmıştır. Bunlar: 1)
afet riskini anlamak, 2) afet riskini yönetmek için
afet risk yönetimini güçlendirmek, 3) esneklik için
afet riskinin azaltılmasına yatırım yapılması ve 4)
etkili müdahale için afete hazırlıklı olmanın geliş-
tirilmesi, iyileştirilmesi, rehabilitasyonu ve yeni-
den inşası konularında ‘Daha İyi İnşa Edin’ başlığı
şeklinde olmuştur. Sendai Çerçeve Bildirgesi’nde
de kırılganlık kavramından daha çok dirençliliğe
vurgu yapılmıştır. Sendai Çerçevesi’nin amacının
desteklenmesi açısından yedi küresel hedef kabul
edilmiştir. ‘Bunlar (URL-4) :
1. 2030 yılına kadar küresel afet ölümlerini
önemli bir şekilde azaltma,
2. 2005-2015 yıllarını karşılaştırmak için
2020-2030 yılları arasında 100.000 küresel
ölüm başına daha düşük bir yüzdeyi amaç-
lama,
3. 2030 yılına kadar küresel gayri safi yurtiçi
hasıla ile ilgili afet ekonomik kaybı direkt
olarak azaltma,
4. 2030 yılına kadar, esnekliklerini geliştirmek
dâhil, aralarında eğitim ve sağlık kurumla-
rının da bulunduğu, temel hizmetleri bo-
zan ve önemli altyapıya zarar veren afetleri
önemli bir şekilde azaltma,
5. 2030 yılına kadar yerel ve ulusal afet risk
azaltma stratejileri olan ülkelerin sayısını
önemli ölçüde artırma,
6. 2030 yılına kadar ulusal eylemlerin uygu-
lama çerçevesini tamamlamak için yeterli
ve sürdürülebilir destek aracılığı ile gelişen
ülkelerle uluslararası iş birliğini önemli bir
şekilde geliştirme,
7. 2030 yılına kadar insanlar tarafından çoklu
afet erken uyarı sistemlerine, afet risk bilgi-
lendirme ve değerlendirmeye erişim ve kul-
lanılabilirliği önemli bir şekilde artırmadır.’
19
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi

Öğrenme Çıktısı
1 Afet ve acil durum yönetim sistemini açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hyogo Çerçevesi yerine Afet ve acil yönetim disip-

Afet eğitimi neden gerekli- Sendai Çerçevesi’nin onay- lininde tehlike ve risk kav-
dir? lanmasını irdeleyin ve tar- ramlarını tartışın ve meslek-
tışın. taşlarınızla paylaşın.

İŞ YERİ AFET VE ACİL DURUM
PLANLAMASI
Çalışma hayatında yüksek riskli birçok olayla
karşılaşılmakta ve insan hayatına mal olabilecek
(hatta toplu ölümlere yol açabilecek kadar afet bo-
yutunda) kazalar ve acil durumlar olabilmektedir.
Çalışma hayatını önemli ölçüde etkileyen bu tür
afet ve acil durumlarla mücadele etmek yönetici,
işveren ve çalışanların kaçınılmaz görevlerindendir.
Afet ve acil durumlarla mücadele ve bunlara müda-
hale etmenin yanı sıra hazırlıklı olmanın da (pro-
aktif olmak) önemi büyüktür. Yaralanma ve ölüm-
le sonuçlanabilecek olay meydana gelmeden önce
alınacak önlemler, eğitimler, tatbikatlar ve planla-
malar, olay meydana geldikten sonra yapılacak kriz
yönetiminden (reaktif davranış) çok daha önemli
olabilir. İş yerlerinde acil durum planlaması, her
kurum, kuruluş ve işletmede kaza ve afetlerden
kaynaklı can ve mal kaybını en aza indirmek için
mutlaka yapılması gereken yükümlülüklerdendir.
Acil durum planlarına sahip bir iş yeri can ve mal
kayıplarını engelleyebilir veya en aza indirebilir,
çalışma koşullarının normale dönmesini kısa süre-
de sağlayabilir. İş yeri büyüklüğü, türü, özel veya
devlet, az veya çok tehlikeli olmasına bakılmaksızın
her bir kuruluşta, binada, iş hanında, organize sa-
nayi tesisi gibi işyerlerinde faaliyet gösteren iş yeri
sahibi veya kiracı, acil durum planlaması yapmak-
la mükelleftir. 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği
Kanunu’nu ve bu Kanun’dan sonra onu destek-
leyici nitelikte yürürlüğe giren yönetmeliklerden
birisi olan İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında
Yönetmelik kapsamında her iş yerinin acil durum
planı hazırlaması ve uygulaması zorunlu hâle geti-
rilmiştir. Kanuni yükümlülüğün yanı sıra, iş yeri
sahibinin veya üst yönetiminin, acil durum planla-
ması ve uygulamasını bir kültür ve iş yeri politikası
olarak benimsemesi iş sağlığı ve güvenliğinde en
önemli unsurlardandır.
Afet acil durum planlamalarının ana temeli olan
risk analizi aynı zamanda işletme/kurumlar için
ileriye dönük zarar azaltma çalışmalarında planla-
maya yardımcı olacaktır. Risk analizinde sistematik
bir şekilde işletmenin/kurumun faaliyet alanı göz
önünde bulundurulmalı ve analizin uzman kişiler-
ce yapılmasına özen gösterilmelidir. Tüm afet acil
durum planlamaları, risk analizleri ile iş sağlığı ve
güvenliği konularında destekleyici, katılımcı bir
yönetim anlayışına sahip olmanın çalışmanın ba-
şarısı için en önemli etkenlerden olduğu gözden
kaçırılmamalıdır. Diğer taraftan, kurumun ve/
veya müdahale ekibinin maruz kalması muhtemel
tehlikeler öncelikli olarak tespit edilmeli ve tehlike
tanımlaması mutlaka yapılmalıdır. Bunlar doğal
tehlikeler olabileceği gibi, insan veya teknolojik
kaynaklı tehlikeler de olabilir. Bu amaçla kurulu-
şun bulunduğu bölgenin doğal tehlike potansiye-
li ile kuruluşa özgü diğer olası tehlikelerin tespit
edilmesi gerekmektedir. Örneğin deprem tehlikesi
için kuruluşun bulunduğu bölgenin depremselliği
değerlendirilirken bir market veya kuyumcu için
hırsızlığın, çocuk yuvası için ise çocuk kaçırma teh-
likesinin de ayrıca değerlendirilmesi gerekmekte-
dir. Olası tehlikelerin tespit edilmesinin ardından,
en önemli aşamalardan olan risk analizi aşaması
özenle yapılmalıdır. Bu aşamada tespit edilen tehli-
kelerin riske dönüşme potansiyeli incelenerek ma-
tematiksel bir analiz ve değerlendirme yapılabilir.
Analiz yöntemleri kuruluşun veya olay mahallinin
durumuna göre değişiklik gösterebilir (Sarı, 2019).

20
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Afet ve Acil Durumların Çalışma
Hayatına Etkisi
Asrımız depremler, yangınlar, seller, büyük en-
düstriyel tesis kazaları ve küresel ısınma gibi büyük
çevresel felaketlerin sıklıkla meydana geldiği bir
yüzyıl olmaktadır. Afetlerde en önemli zararların
büyük bir kısmı (fiziksel çevre ve sosyal kayıplar
dışında) endüstri ve iş dünyasında meydana gel-
mektedir. Günümüzde afet ve acil durumların yol
açtığı iş, pazar, kapasite ve talep kayıpları sürekli
gündemde olmakta ve önlemler için sürekli çö-
zümler üretilmeye çalışılmaktadır. Afetlerin çalış-
ma hayatına etkisi ile alakalı en çarpıcı örnek, 2011
yılında Japonya’da oluşan deprem ve bu deprem
sonrası meydana gelen tsunami ve nükleer santral
kazasıdır. Bu durum, dünyanın en büyük parça te-
darikçisi olan Japonya’da üretimi sekteye uğratınca
dünyanın diğer bölgelerindeki pek çok fabrika da
ara malsız kalmıştır. GM (General Motors), yedek
parça arzındaki sıkıntı nedeniyle Louisiana montaj
fabrikasını kapatmış; yani Louisiana’da çalışan bir
çalışan kilometrelerce ötede olan bir afet sonrasın-
da işinden olmuş; Volkswagen, Apple, Nokia, Sony
gibi dev şirketler de yedek parça sıkıntısı çekmiştir.
Neticede, bu olaylar zinciri küresel endüstri üreti-
mini yüzde bir gibi bir oranda azaltmıştır. Bu ör-
neğe benzer birçok afet ve acil durum, iş yerlerinin
veya kuruluşların afetlere hazırlığının önemini bir
kez daha gün yüzüne çıkarmıştır. Kurum, kuruluş
ve iş yerlerine düşen en önemli görevlerden biri,
hem hukuksal yükümlülüklerini yerine getirmek
hem de kendi iş yerlerinin devamlılığını sağlamak
için gerekli önlemleri almak ve afet ve acil durum
planlamasına gereken önemi vermektir. (URL-6).

Araştırmalarla
İlişkilendir
Çin salgına neden olan yeni coronavirüse karşı aşı geliştirmeye başladı
Uzmanlar izole ettikleri virüsün genetik dizinini tanımlamak için çalışma yürütüyor
PEKİN  - Çin Afet Kontrol ve Önleme Mer-
kezi (CDC) ülkede hızla yayılan yeni tip coronavi-
rus salgınına karşı aşı geliştirmeye başladı.
South China Morning Post gazetesinin ha-
berine göre, CDC’nin viroloji uzmanı Şü Vınbo,
merkez bünyesindeki uzmanların yeni tip korona-
virüse (2019-nCoV) karşı aşı geliştirmeye başladı-
ğını belirterek bu kapsamda izole edilen virüsün
genetik dizinini tanımlamak için çalışma yürütül-
düğünü söyledi.  Şü, uzmanların, 2 Ocak’tan bu
yana virüsten alınan dört örneğin patojenik yapısı-
nı tanımlamak için yüksek işlem hacimli sıralama metodu kullandığı bilgisini paylaşarak, yeni korona-
virüs nedeniyle ortaya çıkan zatürreye karşı da ilaç taraması yapıldığını ifade etti. 
Kaynak: https://www.medimagazin.com.tr/guncel/genel/tr-cin-salgina-neden-olan-yeni-coronaviruse-
karsi-asi-gelistirmeye-basladi-11-681-85530.html (Erişim Tarihi: 14.02.2020)

Corona virüsü için Dünya Sağlık Örgütü uluslararası acil durum ilan etti (SARS benzeri yeni
tip corona virüsü) NTV Haber 31.01.2020 - 13:36
Çin’in Wuhan kentinde ortaya çıkan virüs salgını nedeniyle ölü sayısı 213’e yükseldi, vaka sayısı ise
9 bini aştı. Corona virüsü son olarak İtalya’ya sıçradı. Dünya Sağlık Örgütü, Çin’de ortaya çıkan yeni tip
Coronavirus (2019-nCoV) salgınıyla ilgili, “uluslararası kamu sağlığı acil durumu” ilan etti. DSÖ’den
yapılan açıklamada, “Virüsten dolayı uluslararası ticaret ve ulaşım kısıtlanmamalı” denildi. Dünya Sağ-
lık Örgütü, Çin’de ortaya çıkan yeni tip Coronavirus (2019-nCoV) salgınıyla ilgili, “uluslararası kamu
sağlığı acil durumu” ilan etti.

21
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi

Küresel acil durum ilan edilmesinin nedeninin Çin’in salgına karşı verdiği mücadeleden kaynak-
lanmadığının altını çizen DSÖ Genel Direktörü Tedros Adhanom Ghebreyesus, kararın ardındaki ana
sebebin salgına ilişkin başka ülkelerdeki zayıf sağlık
durumu olduğunu söyledi. Karar için, “Temel sebep
Çin’de olup bitenler değil, diğer ülkelerde olanlar” ifa-
desini kullanan Ghebreyesus, karara rağmen Çin ile
ticari aktiviteleri ve ülkeye yapılan seyahatleri kısıtla-
maya yönelik önlemler için hiçbir gerekçe olmadığını
savundu. Yeni tip coronavirus, çoğunlukla Çin’den
bu ülkelere giden kişiler yoluyla Filipinler, Hindistan,
Finlandiya, Fransa, Kanada, ABD, Avustralya, BAE,
Almanya ve son olarak İtalya’ya sıçradı.

Kaynak: https://www.ntv.com.tr/galeri/dunya/corona-virusu-icin-dunya-saglik-orgutu-uluslararasi-
acil-durum-ilan-etti-sars-be,3O3Hubz-NUOgO3ymqTqtBg/F7Dc1Hz1VkSVBZyKxmVKEA
(Erişim Tarihi: 14.02.2020)

Araştırmalarla
İlişkilendir
Karmaşık Acil Durumların İşletmeler
Üzerindeki Etkisi
Suriye’deki istikrarsızlık ve bunun sonu-
cunda Türkiye’ye olan Suriyeli mülteci akını,
şehirlerin ekonomilerini makro-ekonomik di-
namiklerden daha fazla etkilemiştir. Suriye’deki
çatışmanın yükselmesi, Türkiye’nin Suriye ile
olan ticari faaliyetlerini engellemiştir. Suriye’ye
yapılan ihracat miktarı 2010’da 1,8 milyar ABD
doları iken bu rakam 2012’de 504 milyon ABD
dolarına düşmüştür. Bununla birlikte, Suriye
toplam ihracatın çok küçük bir yüzdesini tem-
sil ettiği için Türkiye’nin genel ticaret hacimleri
etkilenmemiştir. Etki, şehirler arasında değişik-
lik göstermektedir. İstanbul, Kocaeli ve Bursa
gibi batı şehirlerinin Suriye’ye yaptıkları ihra-
cat, 2010 ve 2014 yılları arasında sırasıyla %80,
%94 ve %74 oranında düşüş göstermiştir. Su-
riye pazarı toplam ihracatlarının çok küçük bir
parçası (%0,3-6) olduğu için bu şehirler üzerin-
deki genel etki kısıtlı olmuştur. Bu arada Suriye
sınırındaki güneydoğu kentleri ise ilk başta kriz-
den etkilenmiştir ancak Suriye ile olan ticaret
2012 itibariyle tekrar yükselişe geçmiştir. Kamu
kurumları ve uluslararası insani yardım kuruluş-
ları mültecilerin temel ihtiyaçlarının ( ör. gıda,
giysi ve hijyen kitleri ) çoğunu yerel işletmeler-
den temin ettiği için yerel işletmelerin satışları
önemli ölçüde artmıştır. Ek olarak, Türkiye’deki
firmalar ve bölgede kurulan artan sayıdaki Suri-
yeli işletmeler Suriye’deki verimlilik kaybını te-
lafi ederek artan ihracattan faydalanmaya başla-
mıştır. Sonuç olarak, Suriye ile olan genel ticaret
hacmi 2017’de yaklaşık 1.4 milyar ABD doları
ile geri tesis edilmiştir. 2018 yılı Ocak-Ekim ay-
ları arasındaki dönemde Gaziantep, 560 milyon
ABD doları ile Türkiye’nin Suriye’ye olan ihra-
catının neredeyse yarısını karşılamıştır.
Kaynak: https://www.tr.undp.org/content/
dam/turkey/UNDP-TR-CBI-REPORT-2019-
TR.pdf (Erişim Tarihi: 14.02.2020)

22
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Afet ve Acil Durumlarda İş Sürekliliği

İş sürekliliği yönetimi, organizasyonu, kurum ve kuruluşların faaliyetlerini, herhangi bir felaket, kriz ve
afet durumunda önceden belirlenen seviyede yürütebilme becerisidir. İş sürekliliği herhangi bir deprem,
sel, yıldırım düşmesi, sunucu çökmesi, kritik personelin işten ayrılması, ekonomik kriz ve benzeri durum-
da organizasyon, kurum ve kuruluşların kritik ürün, servis ve faaliyetlerini çok az zararla geçirmesini, kriz
anına hazır bulunma durumunu ifade etmektedir. İş sürekliliği yönetim sistemine sahip olan bir kuruluş,
olasılığı yüksek olan deprem, sel, yangın, teknolojik donanım kaybı, yazılımın çökmesi ve benzeri doğal
ve teknolojik afet ve acil durumlarla karşı karşıya kaldığı zaman krizi önceden oluşturduğu kriz yönetim
planları, afet ve acil durum planları ve iş süreklilik planları doğrultusunda işletmeyi en az zarar ve soğuk-
kanlılıkla yönetebilir (Sarı, 2019). Diğer taraftan, iş yaşamı açısından bakıldığında direnç ve dayanıklılık,
rekabet gücü ile yakından ilişkilidir ve bu nedenle bir iş yerinin ana faaliyetlerinden bağımsız düşünüle-
mez. Önceki bölümde tanımlandığı gibi dayanıklılık, ‘Tehlikeye maruz kalmış bir sistem, topluluk veya
toplumun, gerekli temel yapılarının ve işlevlerinin korunması ve eski hâline getirilmesi dâhil olmak üzere,
o tehlikenin etkilerine karşı zamanında ve etkin bir şekilde direnme, anlayış geliştirme, uyum sağlama ve
tehlikenin etkilerini atlatma kabiliyetidir.’ İş sürekliliği yönetimi kuruluşun dirençli olmasına katkı sağla-
yacak en önemli unsurlardandır.

Araştırmalarla
İlişkilendir
İşyerlerinin herhangi bir afet ve acil du-
rum hazırlıklarında doğru adımlar atabilmesi
için neler yapması gerekiyor?
Öncelikle risklerin analiz edilmesi, afet yö-
netiminin amaçları ve ilkeleri çerçevesinde kay-
nakların sevk ve idaresinin bir plan çerçevesinde
ele alınması gerekiyor. Doğal ve çevresel felaket-
leri göz önünde bulundurarak iş sürekliliğinde
aksama, tesislerde ya da hizmetlerde kayıplar,
ekipman ve sistem arızaları, bilgi güvenliği ile
ilgili sorunlar ve diğer acil durumlar konularını
kapsayan bir organizasyon ve faaliyet planının
hazırlanması işyerlerinin afet hazırlığında önemli
gündem maddesi oluşturmakta. Bu noktada işye-
rinde afet etkilerini azaltma, hazırlık ve müdahale
konularını kapsayan bir plan geliştirmek ve gün-
cellemek için düzenli toplantılar yapmak önce-
likli faaliyetlerden biri olarak gösterilebilir. Ayrıca
işyerlerinin bulunduğu binalar, binaların yapısal
olmayan elemanları ve binaların içindeki nesne-
ler nedeniyle ortaya çıkabilecek fiziksel risklerin
belirlenmesi ve değerlendirmeye tabi tutulması
afet hazırlıklarında diğer önemli konulardan bir
tanesi. Binaların güncel deprem yönetmelikleri-
ne göre uygun bir yerde konumlandırılmış, ta-
sarlanmış ve inşa edilmiş olması; ya da yetkili bir
mühendis tarafından incelenerek gerekli görülen
güçlendirme ve tamirat çalışmaları yapılmış ol-
ması işyerlerinin olası yapısal zararlarının önüne
geçmesinin temelini oluşturmakta.
Çalışılan ortamda özellikle sarsıntı esnasın-
da düşerek / kayarak / devrilerek can kayıplarına
ya da yaralanmalara neden olabilecek yapısal ol-
mayan riskler, iş sürekliliğini veya hizmetleri en-
gelleyecek; ofis mobilyaları, üretim makinaları,
bilgisayar, diğer elektronik eşyalar ve aydınlatma
elemanları gibi nesnelerin risklerini azaltmak (sa-
bitlemek, yer değiştirmek, azaltmak) işyerlerinin
afetlere hazırlığında yapması gereken çalışmalar
arasında. Bununla birlikte, üretim yapan işyerle-
ri, kendilerini en fazla tehdit eden yangın risk-
lerine karşı, kaçış yolları ve merdivenleri, kazan
daireleri, yakıt depoları, mutfaklar, çay ocakları,
bacalar, sığınaklar, otoparklar, çatılar, asansörler,
paratoner, jeneratörler, elektrik tesisatları, acil
durum aydınlatmaları / yönlendirmeleri, yangın

23
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi
algılama ve uyarı sistemleri, yangın söndürme
sistemleri, tehlikeli maddelerin depolanması ve
kullanılması gibi konularda gerekli önlemleri alıp
iyileştirme çalışmaları yapılmalıdır. Buna ek ola-
rak çalışanlar ve müşteriler için acil bir durumda
ilk 72 saat süresinde ihtiyaç duyulabilecek malze-
melerden yeterli miktarda uygun yerlerde sakla-
masına unutmamak gerekir.   diğer tehlikelere özel senaryolar oluşturarak, doğ-
Yukarıda değindiğimiz işyerlerinin fiziksel
ve teknik altyapıya ait hazırlıklarının yanı sıra
çalışanların eğitimi, işyerinin sigortalanması, afet
ve acil durum organizasyonu, afet sonrası hiz-
metin / üretimin devamı için alternatif yerler ve
afet sonrası faaliyetlerin yönetimi gibi yönetim
ve organizasyonlara yönelik yapılması gereken
hazırlıklardan da kısaca bahsetmemiz gerekiyor.
Her konuda olduğu gibi afetler konusunda da
eğitimin büyük önemi bulunmakta. Afet önce-
si, sırası, sonrasında ne yapılacağı, nasıl hareket
edileceğinin bilinmesine ihtiyaç var. Çünkü bü-
yük bir kargaşanın yaşandığı bir ortamda bilinçli
personelin varlığı ve sayısal oranı işyerlerinin afet
hazırlığını ve müdahale kapasitesini kolaylaştıra-
caktır. Temel afet bilinci, ilk yardım, hafif arama
kurtarma, yangınlara müdahale, tahliye, haber-
leşme, acil durum ekipmanlarının kullanımı ko-
nularında eğitim alınarak, çalışanların farkında-
lık ve bilgi düzeyleri artırılabilinir.
24
İşyerlerimizde afet sonrasında kendi ken-
dimize yardım edebilmek için organize olurken
kullanabileceğimiz olay komuta sistemi ya da
standart acil durum yönetim sisteminin ilke-
lerinin herkes tarafından bilindiğinden emin
olunması için toplantılar düzenlenebilir. Aynı
zamanda işletmenize özel yangın, deprem veya
ru tahliye yönteminin belirlenmesi, çalışanların
doğru davranış sergilemesi ve alınan eğitimlerin
pekiştirilmesi için yılda en az iki defa tatbikat ve
alıştırmalar koordine edilmelidir. Bölgedeki in-
sanların ve toplum örgütlerinin acil durumlara
müdahale çalışmalarının desteklemesi ve karşılık-
lı yardımlaşma konularında kendi kaynaklarımı-
zın kullanımı ile ilgili bir çalışma da yapılabilir.
Son olarak unutulmaması gereken husus
işyerinizin afetlere hazırlığı ne kadar iyi olursa
olsun bu hazırlıkları etkileyen en önemli unsur
çalışanlarınızın ve müşterilerinizin bireysel ola-
rak afetlere hazırlığıdır.   Büyük bir afet ve acil
durumda önce aile ve yakın çevresini düşünecek
çalışanlarınızın bireysel olarak hazırlık çalışmaları
yapmaları ve aile afet planlarını hazırlamaları teş-
vik edilmelidir.
Kaynak: https://www.kayaconsulting.com/bilgi-
kosesi/blog/isyerlerinin-afetlere-hazirligi (Erişim
Tarihi: 14.02.2020)
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Araştırmalarla
İlişkilendir

Afetler, risk altındaki nüfuslarda

çoğu zaman kırılganlığı artırmaktadır.
Son 30 yılda insan kaynaklı afetler ve
deprem, kasırga, volkanik püskürme,
sel ve kuraklık gibi tehlikeler nedeniyle
2.5 milyondan fazla kişi hayatını kaybet-
miş ve bunların maliyeti 4 trilyon ABD
dolarını bulmuştur. Çoğu durumda,
karmaşık acil durumları tetikleyen şey,
doğal tehlikelerden kaynaklanan afetler
ve çatışmalar olmuştur. İnsani ihtiyaç-
lar 2017 sonunda 135.7 milyon ABD
dolarına ulaşmış, insani fon gereksinim-
leri de 23.5 milyar ABD doları ile zirve
yapmıştır. Karmaşık acil durumlar ve
afetler, toplumları yerinden ederek ve
onları yoksulluğa iterek Sürdürülebilir
Kalkınma Amaçları’nın başarısına engel
olmaktadır. Dünya Bankası, olağanüstü
doğal afetlerin her yıl yaklaşık 26 milyon
insanı yoksulluğa ittiğini ve iklim deği-
şikliğinin de 2030’a kadar 100 milyon
insanı daha yoksulluğa mahkum edebi-
leceğini rapor etmektedir. New Climate
Economy raporu ise olağan (business-
asusual) büyüme yolunun izlenmeye
devam edilmesinin 2050’ye kadar 140
milyondan fazla iklim göçmeni yaratabileceğini öne sürmektedir. Özel sektör de anlık işlevsel hasarlardan
veya sürekli stres ve küçük ölçekli sık afetlerin yol açtığı uzun süreli performans kayıplarından ciddi şe-
kilde etkilenmektedir. Afetlerden kaynaklı ekonomik kayıplar, büyük küresel işletmelerden mikro, küçük
ve orta ölçekli işletmelere ve yerel üreticilere kadar tüm iş dünyası için iş sürekliliği ve sürdürülebilirlik
açısından bir tehdittir. Deprem ve aşırı hava olayları gibi doğal afetler çoğu zaman tesislere, ulaşıma veya
kamu hizmeti altyapılarına zarar vererek ve çalışanların geçim kaynakları ile güvenliğini etkileyerek anlık
operasyonel kesintilere yol açar. Allianz Risk Barometresi iş kesintilerini yedi yıl art arda işletmelere yönelik
en önde gelen risk olarak tanımlamıştır. WEF raporu gibi Allianz’ın raporu da doğal afetleri ve iklim deği-
şikliğini hasarlara yol açan ve iş kesintisi yaratan işletmelere yönelik başlıca riskler arasında sıralamaktadır.
The Economist Intelligence Unit (EIU), dünyanın toplam yönetilebilir varlık stokunun %30 kadarının (
43 trilyon ABD doları ) iklim değişikliğinin etkileri nedeniyle risk altında olabileceğini rapor etmektedir.

Kaynak: https://www.tr.undp.org/content/dam/turkey/UNDP-TR-CBI-REPORT-2019-TR.pdf
(Erişim Tarihi: 14.02.2020)

25
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi
İş Yerlerinde Acil Durum Planı
Zorunluluğu
İş yerlerinde aniden meydana gelen acil du-
rumlar insan, iş yeri ve çevreye, sınırları tayin edi-
lemeyen hasar ve zararlar vermektedir. Özellikle iş
yerlerinde çalışanlar, müşteriler, ziyaretçiler ve çev-
relerindeki bütün yapıları tehdit ettiği gibi üretimi
durdurmayı, fiziksel ve çevresel zararları da berabe-
rinde getirebilmektedir. Örneğin ülkemizde önceki
yıllarda birçok yerde ve nüfusun büyük bir kesimi-
ni etkileyen büyük bir elektrik kesintisi olmuştur.
Neredeyse afet boyutunda, ülkemiz tarihinde gö-
rülmemiş olan böyle bir acil duruma karşı toplum,
devlet ve işletmeler hazırlıksız yakalanmıştır. Bu ne-
denle bunun gibi ve diğer acil durumlarda iş yerin-
de nasıl davranılması ve neler yapılması gerektiğini
belirten acil durum planlarının hazırlanmış olması
gerekmektedir. Bu olay veya benzeri acil durumlara
karşı bir planı olan kuruluş, kurum ve işletmeler
en az riskle karşılaşmıştır. Bu işletmeler ve kuru-
luşlar elektrik kesintisinden kaynaklanan sorunları
ve onun etkilediği sahaları kolayca kontrol altına
alarak acil durum planı çerçevesinde planladıkları
faaliyetlerine kesintisiz olarak devam edebilmiştir.
Acil durumlara karşı organize olamayan kurum ve
iş yerlerinde ise çalışma hayatının kesintiye uğra-
ması ve bu durumda ciddi ve geri dönüşü olmayan
kayıpların yaşanması kaçınılmaz olmuştur.
dikkat
Afet ve Acil Durum Planı olması tek başına ye-
terli değildir; Aynı zamanda bu planın görevli
olanlar tarafından çok iyi bir şekilde öğrenilme-
si, yılda en az bir defa tatbikat ve alıştırmalarla
herkes tarafından denenmesi, öğrenilmesi ve ge-
liştirilmesi gereklidir.
Afet ve acil durumlar gerek ülkemizde gerekse
dünyada insanların yaşamını olumsuz etkilemekte,
ülkelerin ekonomisine zarar verip çok değişik so-
nuçların ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Afet
ve acil durumlara hazırlığın bireyden başlayıp iş-
letme, özel-kamu ayrımı olmaksızın bütün kurum,
kuruluşlar tarafından yapılması yasal zorunluluk-
tur. Afet ve acil durumlara hazırlık planları birey-
lerden başlayarak kurumların; hem afet öncesi ve
esnasına hem de afet sonrasına hazırlıklı olmalarını
sağlamaktadır. Ülkemizde afet ve acil durum plan-
26
ları, sivil savunma planları, sabotaj planları, kriz
yönetimi planları, iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili ça-
lışmalar çıkarılan kanun ve yönetmeliklerle zorun-
lu tutulmuştur; zorunlu olsun veya olmasın, idari
para cezaları olsun ya da olmasın afet ve acil durum
planlaması ihmal edilemez bir sorumluluktur. İş-
verenler bu konuda gereken duyarlılığı gösterme-
li hatta varsa kanunda belirtilmeyen önlemleri de
almalıdırlar. İş sağlığı ve güvenliğine yönelik yatı-
rımlar kısa vadede masraf olarak görülmemeli, orta
ve uzun vadede getirisinin çok daha yüksek olacağı
unutulmamalıdır. Olası bir afet ve iş kazası duru-
munda maddi giderler bir tarafa insan hayatına
mal olmasının manevi yükü, işverenleri, yönetimi
sürekli rahatsız edecektir. Bu nedenle acil durum
planı yapmak da iş sağlığı ve güvenliğini sağlamaya
yönelik olmazsa olmaz şartlardan biridir.
Ulusal Mevzuatta Acil Durum
Planlaması
6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun
yürürlüğe girmesiyle Kanun kapsamındaki bütün
iş yerleri iş sağlığı ve güvenliği çalışmaları yap-
makla yükümlü tutulmuştur. Bu Kanun’dan sonra
Kanun’u destekleyici olarak yürürlüğe giren yö-
netmeliklerden biri de İşyerlerinde Acil Durum-
lar Hakkında Yönetmelik’tir. Kanun’la beraber bu
yönetmelik kapsamında her iş yerinin acil durum
planı hazırlaması ve uygulaması zorunlu hâle ge-
tirilmiştir. 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği
Yasası’nın 11’inci maddesine göre işverenler; ‘ça-
lışma ortamı, kullanılan maddeler, iş ekipmanı ile
çevre şartlarını dikkate alarak meydana gelebilecek
acil durumları önceden değerlendirmek, çalışanları
ve çalışma çevresini etkilemesi mümkün ve muhte-
mel acil durumları belirlemek ve bunların olumsuz
etkilerini önleyici ve sınırlandırıcı tedbirleri’ almakla
yükümlüdür. İş yerlerinde, ‘acil durumların olum-
suz etkilerinden korunmak üzere gerekli ölçüm ve de-
ğerlendirmelerin yapılması ve acil durum planlarının
hazırlanması’ zorunludur. Yine Kanun’da işveren,
‘Acil durumlarla mücadele için işyerinin büyüklüğü
ve taşıdığı özel tehlikeler, yapılan işin niteliği, çalışan
sayısı ile işyerinde bulunan diğer kişileri dikkate ala-
rak; önleme, koruma, tahliye, yangınla mücadele, ilk
yardım ve benzeri konularda uygun donanıma sahip
ve bu konularda eğitimli yeterli sayıda kişiyi görevlen-
dirir, araç ve gereçleri sağlayarak eğitim ve tatbikatla-
rı yaptırır ve ekiplerin her zaman hazır bulunmala-
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
rını sağlar. Özellikle ilk yardım, acil tıbbi müdahale,
kurtarma ve yangınla mücadele konularında, işyeri
dışındaki kuruluşlarla irtibatı sağlayacak gerekli dü-
zenlemeleri yapar.’ denmektedir.
6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun
12’nci maddesine göre ise ciddi, yakın ve önlene-
meyen tehlikenin meydana gelmesi durumunda
işverenler; çalışanların işi bırakarak derhâl çalışma
yerlerinden ayrılıp güvenli bir yere gidebilmeleri
için, önceden gerekli düzenlemeleri yapmak ve ça-
lışanlara gerekli talimatları vermekle yükümlüdür-
ler. İş yerinde güvenli toplanma yeri belirlenmeli
ve çalışanlar bu konuda bilgilendirilmelidir. Buna
rağmen işveren, durumun devam etmesi hâlinde,
zorunluluk olmadıkça gerekli donanıma sahip ve
özel olarak görevlendirilenler dışındaki çalışanlar-
dan işlerine devam etmelerini isteyemez. İşveren,
çalışanların kendileri veya diğer kişilerin güvenliği
için ciddi ve yakın bir tehlike ile karşılaştıkları ve
amirine hemen haber veremedikleri durumlarda;
istenmeyen sonuçların önlenmesi için, bilgileri ve
mevcut teknik donanımları çerçevesinde müdaha-
le edebilmelerine imkân sağlar. Böyle bir durumda
çalışanlar, ihmal veya dikkatsiz davranışları olma-
dıkça yaptıkları müdahaleden dolayı sorumlu tu-
tulamaz. Bu konuda yapılacak çalışmalar, 18 Ha-
ziran 2013 tarih ve 28681 sayılı Resmî Gazete’de
yayımlanan ‘İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında
Yönetmelik’ hükümlerine uygun olarak yapılmalı-
dır. Bu yönetmeliğe göre acil durum planları 6331
İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamındaki tüm
iş yerlerinde uygulanmalıdır.
Kanuni bir yükümlülüğün yanı sıra kurum ve
kuruluşların yönetici ve çalışanlarının afet ve acil
durum planlaması ve yürütülmesi ile bunun bir
iş yeri kültürü olarak benimsenip buna destek
verilmesinde en önemli unsurlardandır. Yangın,
deprem veya beklenmedik afet ve acil durumlarda
çalışanların ve etkilenebilecek diğer insanların can
güvenliğini tehlikeye sokan, iş yerinde çok büyük
zararlara sebep olan olağanüstü durumlarda ismin-
den de anlaşıldığı gibi zaman kavramı çok önem-
lidir. Bu nedenle iş sağlığı ve güvenliği konusunda
kazanılacak tecrübe, kabiliyet ve alışkanlıklar ve
nasıl hareket edileceğini bilen çalışanların varlığı
riskleri en aza indirebilir; dolayısıyla iş yerinin, ku-
rum ve kuruluşun maddi ve manevi zararlarını da
en aza indirebilir. Bu dahi, çalışanların bu konuda-
ki bilinçlendirilmesi ve yeteneklerinin geliştirmesi
amacıyla oluşturulacak acil durum planı ve düzenli
olarak yapılan tatbikatlar ile sağlanabilmektedir.
İşverenler yapılan bu işlemlerin önemini iyice anla-
malı ve çalışanlar da konunun önemine vakıf ola-
rak olası bir tehlike anında paniklemeden ne yapıl-
ması gerektiğini bilmelidirler. Bu hususta harcanan
zaman, emek ve para kayıp olarak görülmemeli,
olaya formalite gözüyle bakılmamalıdır.
İş Yeri Afet ve Acil Durum Risk
Değerlendirmesi
Risk yönetimi, riskleri tanımlama ile başlayan,
riskleri değerlendirmeyi, sorumlu kişi ve birimle-
rin belirlenmesini, risklerin transferi için belirlenen
yöntemleri, onun uygulanmasını, gözlem ve değer-
lendirilmesini kapsayan bir süreci ifade etmektedir.
Ortaya çıkabilecek risklerin önceden dikkatli bir
biçimde ve ayrıntıları ile tanımlanıp değerlendiril-
mesi ve bu riskleri minimize edecek veya tam ola-
rak ortadan kaldıracak önlemlerin alınması olarak
tanımlanabilir.
İş sağlığı güvenliği ve afet ile ilgili mevzuatlarda,
kamu binaları da dâhil bütün iş yerleri afet ve acil
durumlara karşı hazırlıklı olmak durumundadır.
Afet gerçekleştikten sonra yapılacak müdahale ve
benzeri diğer çalışmalar, kamu kurum ve kuruluş-
ları ile özel işletmelerin devamlılığı açısından yarar
sağlamakla beraber, afet öncesi yapılan çalışmalar
bu tehlikelerden en az riskle çıkılmasına yardımcı
olmaktadır. Zarar azaltma veya risk azaltma yakla-
şımı, tüm hazırlık çalışmalarında hâkim olan dü-
şünce olmalıdır. Yapılacak planlar ise afet esnasında
kusursuz uygulanabilmesi için, afet öncesi sık ara-
lıklarla tatbikatlar yapılarak şuuraltına işlenmeye
çalışılmalıdır. Afete hazır ve/veya dirençli kamu
kurum ve kuruluşları ile iş yerleri oluşturmanın
yolu risklerin belirlenmesinden geçer. Kamu ku-
rum ve kuruluşları ile iş yerine ait açık ve kapalı
mekânları etkileyebilecek afet türleri (Tablo 1.1) ve
mümkünse etki dereceleri belirlenmelidir. Benzer
şekilde kamu kurum ve kuruluşları ile özele ait her
türlü iş yerinin açık ve kapalı mekânlarında olu-
şabilecek yapısal ve yapısal olmayan riskler belir-
lenmelidir. Afet ve acil durumların tetikleyebileceği
ikincil, gaz kaçağı, yıldırım düşmesi, sabotaj, iş ka-
zaları, iletişim ve haberleşme sorunları, tehlikeli ve/
veya kimyasal maddeler, bunlardan kaynaklanabi-
lecek sızıntı, kirlenme ve yangınlar, kazan patlama-
sı, çevreye verilebilecek zarar gibi tehlike ve riskler
mutlaka dikkate alınmalı ve risk değerlendirmeleri
27
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi

yapılarak sürekli güncellenmelidir. Bu belirlemeler için ilgili personel ve ekiplerle sürekli toplantılar yapı-
larak afet ve acil durum algısının ve farkındalığının en üst seviyede tutulması sağlanabilir (URL-7). Tehli-
kenin oluşturduğu risklerin analizi, afet ve acil durumlara karşı ne tür bir hazırlık yapmanız ve neleri göz
önünde bulundurmanız gerektiğine karar vermede yardımcı olacak önemli bir çalışmadır. Aynı zamanda iş
yerlerindeki ve onun çevresindeki potansiyel tehlikelerin farkında olmak, afet ve acil durum planlarını ha-
zırlama aşamasında yardımcı olacaktır; çalışma ortamı, çevresi veya tahliye yolu üzerindeki potansiyel teh-
likelerin tanımlanması, belirlenen tehlikelerin insan, mal/mülk ve hizmet/iş sürekliliğine etkisinin analizi
(risk analizi), riskin azaltılması için çözüm önerileri ve ihtiyaç tespitinin mutlaka yapılması gerekmektedir.

Tablo 1.1 Afet Türleri 

Doğal Afetler İnsan Kaynaklı Afetler Teknolojik Afetler

Atmosferik (örnek : fırtına, don, kuraklık vb.);

Yangın, Savaş, Kazalar
Hidrolojik (örnek : sel, çığ, buzulların erimesi Yangın, Patlama, Zehirli
(örnek: trafik kazaları, uçak
vb.); Jeolojik (örnek : deprem, toprak kayması, maddelerin sızması,
düşmesi, deniz kazaları vb.),
yanardağ patlaması vb.); Biyolojik (örnek : salgın, Kirlilik
Patlamalar
canlı türlerinin yok olması vb.).

2012 yılında yürürlüğe giren “İş Sağlığı ve Gü-
venliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği”nde iş
yerlerinde olabilecek tehlike ve riskler genel olarak
ele alınmıştır. Bu yönetmeliğin üçüncü fıkrasında,
çalışma ortamında bulunan fiziksel, kimyasal, bi-
yolojik, psikososyal, ergonomik ve benzeri tehlike
kaynaklarından oluşan veya bunların etkileşimi so-
nucu ortaya çıkabilecek tehlikelerin belirlenmesi ve
kayda alınması belirtilmektedir. Bu tehlikelerden
bazıları şunlardır;
1. İşin yürütümü, üretim teknikleri, kullanılan
maddeler, makine ve ekipman, araç ve gereç-
ler ile bunların çalışanların fiziksel özellikle-
rine uygun tasarlanmaması veya kullanılma-
masından kaynaklanabilecek tehlikeler.
2. Kuvvetli akım, aydınlatma, paratoner, top-
raklama gibi elektrik tesisatının bileşenleri
ile ısıtma, havalandırma, atmosferik ve çev-
resel şartlardan korunma, drenaj, arıtma,
yangın önleme ve mücadele ekipmanı ile
benzeri yardımcı tesisat ve donanımlardan
kaynaklanabilecek tehlikeler.
3. Çalışma ortamına ilişkin hijyen koşulları ile
çalışanların kişisel hijyen alışkanlıklarından
kaynaklanabilecek tehlikeler.
4. Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili
yeterli eğitim almaması, bilgilendirilmeme-
si, çalışanlara uygun talimat verilmemesi
veya “çalışma izni” gereken durumlarda bu
izin olmaksızın çalışılmasından kaynaklana-
bilecek tehlikeler.
Afet ve acil durumlardaki tehlikeleri yukarıda
bahsi geçen tehlikelerle sınırlı tutmak gerekir; bun-
lardan başka her olayın kendisine özgü tehlikeleri
vardır. Ayrıca, tehlike kaynağı birebir aynı olmasına
karşın farklı iki olayda aynı tehlikeden dolayı ortaya
çıkabilecek kaza ve meslek hastalığı riskleri farklıdır.
Örneğin elektrik bir ofis, iş yeri ortamında elektrik
çarpması ve yaralanması riskini oluştururken dep-
remden göçmüş bir bina enkazında yangın ve ölüm
riskine sebep olabilir.
Bütün afet durumları ve acil durumlarda planla-
ma aşamasından başlayarak organizasyon ve uygu-
lamalara kadar tehlikelerin tanımlanması, risklerin
belirlenmesi ve analiz edilmesi, risk kontrol tedbir-
lerinin kararlaştırılması, dokümantasyon, yapılan ça-
lışmaların güncellenmesi ve gerektiğinde yenilenmesi
aşamalarını kapsayan risk değerlendirmesi sürecini
uygulamak, kazaları ve meslek hastalıklarını önlemek
açısından hayati önem taşımaktadır (Sarı, 2019).
Afet ve Acil Durum Risklerinden
Korunma
Aslında birçok insan, çoğu zaman, günlük yaşa-
mında karşılaştığı tehlikeler karşısında sistematik bir
yöntem izlemeden risk değerlendirmesi yapmakta ve
önlemlerini almaktadır. Örneğin trafiğin yoğun ol-
duğu bir yolda karşıdan karşıya geçme durumunda
olan bir yaya için arabalar tehlike kaynağıdır. Karşı-
dan karşıya geçmek isteyen yaya, arabaların yoğunlu-
ğunu, durumunu, hızını dikkate alır ve bir risk de-
ğerlendirmesi yapar; yaptığı analiz sonucundaki risk

28
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

derecesine göre geçmeye karar verir veya geçmez. Bu
yayanın yapacağı iyi bir tehlike tanımı ve risk analizi
olası kaza riskini en aza indirgeyecek veya önleye-
cektir. Birçok iş yerinde ve afet ve acil müdahale du-
rumlarında kişilerin yapması gereken risk yönetim
süreci de bu örnekte verilen olayın sistematik bir
şekilde uygulanmasından çok farklı değildir. Afet-
ler, toplum ve kurumların sağlık ve güvenliğini il-
gilendiren konulardan biri olduğundan kamu, yasal
düzenlemeler yaparak bu konuyu hukuki güvence
altına almıştır. Ülkemizdeki 6331 sayılı İş Sağlığı ve
Güvenliği Kanunu, afetlere hazırlıklı olma ve afet-
leri etkin yönetme konusunda yükümlülükler ge-
tirmiştir. Bu Kanun’da risklerle mücadele edilmesi,
tehlikelerin riske dönüşmeden ortadan kaldırılması,
bireysel korunmadan önce toplu korunma yöntem-
lerine yer verilmesi şeklinde risklerden korunma
ilkelerinin üzerinde durulmuştur. Öncelikli amaç,
kolaylıkla ortadan kaldırılabilecek tehlikelerin ber-
taraf edilmesiyle risklerin yok edilmesidir. Örneğin
standartları uygun olmayan solunum maskeleri,
zehirlenme gibi riskleri doğuracaktır. Bunların stan-
dartlara uygun solunum cihazları ile değiştirilmesi
bu riskleri ortadan kaldıracaktır. Diğer yandan, teh-
like kaynağının ortadan kaldırılmasının mümkün
olmadığı durumlarda tehlikenin oluşturduğu riskler
analiz edilmeli ve gerekli önleyici tedbirler sayesinde
bu risklerle kaynağında mücadele edilmelidir. Ör-
neğin enkaz kaldırma çalışmalarında ortadan kaldı-
rılması mümkün olmayan ve meslek hastalıklarına
sebep olan tozlar tehlike kaynağıdır. İlk etapta ha-
vadaki toz oranı sulu sistem veya diğer mühendislik
yöntemleriyle azaltılır; bu önleyici tedbirler de ye-
terli olmazsa en son tercih olarak çalışanlara kişisel
koruyucu donanım (toz maskesi) verilir. Risk değer-
lendirme çalışmalarındaki bir diğer amaç da çalışma
ortamındaki tehlikelerin farkındalığını sağlamaktır;
sonrasında uygun, yeterli kontrol önlemleriyle ris-
ki ortadan kaldırmak veya kabul edilebilir seviyeye
indirmek ve uygulanan önlemleri sürekli takip et-
mektir. Güvenlik kültürünün bileşenlerinden birisi
olan planlamada üst düzey yönetim tarafından sa-
hiplenilen ve hesap verilebilir bir çerçeve sağlayan
bir politika oluşturulur. Tehlikelerin belirlenmesi ve
kontrolü, acil durumlara müdahalenin ve yasal veya
uluslararası standartları takip eden planlamanın or-
taya konulması ve risk değerlendirmesi süreçlerinin
sistematik bir şekilde ele alınması planlamanın ve
organizasyonun ana hedeflerindendir. Uygulama ve
kontrol safhasında ise planlanan hususların uygulan-
ması ve performans değerlendirmesi gerçekleştirilir.
İş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının gözden geçi-
rilmesi ve sürekli iyileştirmesi de bu döngü içerisin-
de son basamaktır.

Yaşamla İlişkilendir

Ölmemek için kendilerini ihbar ettiler

09.02.2020-20:25 Son Güncelleme 09.02.2020-20:27
DHA
Van’ın Gevaş ilçesine bağlı İn Mahallesi’ne, göçmen kaçak-
çıları tarafından yasa dışı yollarla tekne ile getirilen yaklaşık 40
kaçak göçmen bırakıldı. Donma tehlikesi geçiren göçmenler,
arama kurtarma ekibine kendilerini ihbar ederek yardım istedi.
İlçe merkezine yaklaşık
30 kilometre uzaklıkta
bulunan ve karayolu
kar nedeniyle kapalı olan İn Mahallesi’nde bulunan düzensiz
kaçak göçmenler, tekneyle alınarak Akdamar Adası iskelesine
getirildi.

Kaynak: https://www.cnnturk.com/turkiye/olmemek-icin-
kendilerini-ihbar-ettiler?page=1 (Erişim Tarihi: 14.02.2020)

29
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi

Afet yönetimi içerisinde ise karşılaşılan birçok acil durumun doğru yönetilmesi çok önemlidir. Doğ-
ru yönetilen bu acil durumlar müdahale ekipleri ve çalışanların tehlikelere karşı kırılganlığını, zâfiyetini
azaltır, güvenlik açığını en aza indirger ve afetlerle başa çıkma becerilerini artırma ile beraber hedeflenen
kurallar ve planların gerçekleşmesine önemli ölçüde katkı sağlar (Sarı, 2019).

Önleyici Yaklaşımla Afet ve Acil Durumlarda Yapılması Gerekenler

Afet ve acil durumlarda önleyici yaklaşım süreçleri doğrultusunda yapılacak planlama şu şekilde özet-
lenebilir: Öncelikle, kurum veya işletmenin en güvenli ve en riskli yerleri belirlenmeli; yapı, iş yeri krokisi
üzerinde işaretlenerek ilgili yerlerde herkesin görebileceği bir yere asılmalıdır. Belirlenen güvenli ve riskli
yerlere göre oda, salon, bölüm, depo, atölyeden ve yapıdan çıkış için alternatif yollar belirlenmelidir. Yapı-
nın kat ve vaziyet planları hazırlanmalı ve görülebilir bir yere asılmalı, açık ve kapalı alanlar için müdahale
planları yapılmalı, eğitimler takvimlendirilmeli ve mutlaka tüm personele verilmelidir. Isıtma, havalandır-
ma gibi sistemlerin kontrolleri düzenli yapılmalı ve afet anında nasıl kapanacağı ilgili herkese öğretilmeli-
dir. Afet sonrası çalışanların evlerine gidememe durumları düşünülerek alternatif ulaşım imkânları ile ilgili
gerekli tedbirler alınmalıdır. Çalışanlarla beraber düşünülerek, yeterli miktarda temel ihtiyaç malzemesi
bulunduğundan, bunların sağlıklı bir şekilde depolanıp, saklandığından emin olunur. Afet ve acil durum
sonrası ihtiyaç duyulabilecek malzemeler belirlenmeli, depolanma imkânı ve gerekliliği olanlar uygun şe-
kilde depolanmalı, depolanamayanların nasıl temin edileceği planlanmalıdır. Belirlenen riskleri azaltıcı
veya ortadan kaldırıcı zarar azaltma önlemleri alınmalı veya gerekli müdahale ekipleri hazır tutulmalıdır.
Özellikle afet sonrası yapılması gereken işler için ekip oluşturulmalı ve bunların eğitimleri düzenli olarak
aldırılmalıdır. Yılda en az bir kere olmak üzere, mümkünse daha fazla sayıda, tüm personelin katıldığı
tatbikatlar düzenlenmelidir. Her tatbikatın senaryosu farklı ve mümkün olduğu kadar detaylı olmalıdır.
Tatbikatlarda, herkesin görevini tam olarak yapıp yapmadığı ciddi bir şekilde gözlenmeli, tespit edilen
eksiklerin giderilmesi için gerekirse eğitimler tekrarlanmalıdır. Basit bir iş yeri afet ve acil durum risk de-
ğerlendirmesi kontrol listesi Tablo 1.2’de verilen şekildeki gibi olabilir veya diğer tehlikeler de eklenerek
uyarlanabilir (URL-7).
Tablo 1.2 Afet ve acil durum kontrol listesi (URL-7).
Önemli dokümanların / evrakların birer kopyası kurumun / firmanın / tesisin diğer şubelerinde veya
✓
güvenli bir yerde yedekli mi?
Kurumda / İşyerinde tüm tehlikeleri içeren bir Afet Acil Yardım Planı var mı? ✓
Kurumda / İşyerinde oluşabilecek veya etkileyebilecek tehlikeler belirlendi mi? ✓
Kurumda / İşyerinde oluşabilecek tehlikelerle ilgili zarar azaltma planı var mı? ✓
Kurumun / İşyerinin yapısal unsurlarında zayıflık oluşturabilecek herhangi bir durum olup olmadığı
✓
düzenli olarak kontrol ediliyor mu?
Araç-gereç, makine ve mobilyalar, masa üstünde yer alan ve ağır olan eşyalar sabitlenmiş midir? ✓
Baş seviyesinin üstünde olan ya da tavanda asılı duran eşyalar sabitlenmiş midir? ✓
Elektrikli aletler sabitlenmiş midir? ✓
Elektrikli aletler kesintisiz güç kaynağı veya jeneratörle desteklenmekte midir? ✓
Bütün zehirli, yanıcı ve tehlikeli maddelerin SİYA (Sınırla, İzole et, Yok et, Ayır) kuralına bağlı olarak
✓
kapalı, sağlam kutular içinde, depremde dökülmeyecek şekilde tutulmaları sağlanmış mıdır?
Afet ve acil durum prosedürleri konusunda personel yeterli eğitim aldı mı? ✓
Afet Acil Yardım Planı yeterli sıklıkta uygulanıyor mu? Gerekli değişiklikler, plan üzerinde yapılıyor
✓
mu?
Sorumlu ve görevli personel, Afet Acil Yardım Planı’nın nerede olduğunu biliyor mu? ✓
İşe yeni başlayan personel, Afet Acil Yardım Planı üzerinde gerekli eğitimleri alıyor mu? ✓
İdari personel, acil durum olduktan ve gerekli birime telefonla ulaştıktan ne kadar zaman sonra
✓
yardım gelebileceğini biliyor mu?

30
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Personel, yardım gelene kadar acil durumlarla ilgilenecek eğitimi aldı mı? ✓
Çalışanlar ve aileleri için eğitim ve bilinçlenme programları düzenleniyor mu?
✓
Personelden acil durum amaçlı özel eğitim alan kimse var mı?
Kurumun / Tesisin kat ve vaziyet planları kolayca ulaşılabilir bir yerde mi? ✓
Kurumun / Tesisin kat ve vaziyet planları kolayca anlaşılabilir şekilde mi? ✓
Herhangi bir afet veya acil durum halinde kullanılabilecek haberleşme sistemleri mesai saati içi ve dışı
✓
olarak belirlenmiş mi?
Acil durum telefonları tek tuşla otomatik aramaya ayarlanmış durumda mı? ✓
Acil servis numaraları (itfaiye, ambulans, polis) tüm çalışanlar tarafından kolayca görülebilecek bir
✓
yerde mi?
Kurumun / Tesisin açık ve kapalı alanları için ayrı ayrı müdahale planı var mı? ✓
Müdahale aşaması için gerekli komuta, kontrol ve koordinasyon sistemi kurulmuş mu? ✓
Gerekli ekipler teşkil edildi mi? Ekip lideri ve ekip üyeleri görev tanımları net mi? ✓
Tahliye planları var mı? ✓
Tahliye planına göre tüm personel üzerine düşen görevi biliyor mu? ✓
Tahliye sırasında personeli güvenli bölgeye taşıyacak yeterli araç var mı? ✓
Yerel güvenlik birimlerinde ve itfaiyede kurumun/tesisin genel vaziyet planı var mı? ✓
Amirler, güvenlik birimlerini ve itfaiyeyi, tanıma amaçlı gezi için yıllık olarak tesise davet ediyor mu? ✓
Kurumda / Tesiste yangın, tahliye ve kurtarma tatbikatları yoğun insan ve / veya araç trafiği olduğu
✓
zamanlarda mı yapılıyor?
Afet veya acil durum, personel servis araçlarında olduğu zaman gerçekleşirse ne yapılacağına dair
✓
plan var mı?
Normal zamanda ve mesai saatleri dışında kilitli kapıların anahtarları kimlerde veya nerede duruyor?
✓
Afet ve acil durumda ulaşılabilirliği sağlanmış mı?

Afet ve Acil Durum Planlaması

Toplumun bütün kesimlerinde olduğu gibi, kamu binalarının, özel firma ve iş yerlerinin de bir afet
planı olmalıdır. Bunun en büyük nedeni, çalışan insanların günün önemli bir bölümünü iş yerlerinde ge-
çiriyor olmalarıdır. Eğer bir kurum/iş yerinin afet planı yoksa, hazırlanması ve uygulamaya konulması için,
orada çalışan herkesin buna yardımcı olması gerekmektedir. Afetler her zaman her yerde olabilir ve afetlere
müdahale etmekle yükümlü kişiler/kurumlar, afet sonrası ihtiyaçlarımızı çok kısa bir sürede karşılamakla
yükümlüdürler (URL-7).
Ülkemizdeki birçok yerleşim başta deprem olmak üzere afetlerden kaynaklanan büyük risklerin tehdidi
altındadır. Doğal, teknolojik ve insan kaynaklı afetler sonucunda can ve mal kaybı yaşanacağı, yaşam alan-
larının, altyapı ve üst yapıların büyük hasarlar görebileceği yaşanan birçok tecrübeyle sabittir. Yerleşimlerin
büyüklüklerine göre sahip oldukları kamu kurumları, özel firma ve iş yerleri, küçük ve orta ölçekli sanayi
tesisleri, fabrikalar, organize sanayi bölgeleri gibi yerlerde çalışanlar ve çevrelerinde yaşayanlar yüksek se-
viyede afet ve acil durum riski taşımaktadırlar. Kamu kurum ve kuruluşları, özel firma, iş yeri ve işletme
sahipleri, binaların/tesislerinin bulundukları bölgeyi etkileyebilecek afetlere karşı gerekli tedbirleri almakla
yükümlüdürler. Aksi takdirde büyük can kayıplarının yaşanması ve büyük maddi zararların olmaması
mümkün değildir. Oluşabilecek kayıp ve zararın en aza indirilebilmesi için de hazırlanan planlar doğru bir
şekilde uygulanmalıdır (URL-7).
Son yıllarda yaşadığımız afet ve acil durumlar sonucu yaşanan maddi ve manevi kayıplar artık her ku-
rum ve kuruluşun iyi kurgulanmış bir afet ve acil durum planına sahip olması gerçeğini kabul ettirmiştir.
Çalışan aktif sürdürülebilir bir afet ve acil durum planı oluşturmak için öncelikle bu planının daha fazla
paydaş, çalışan ve birey tarafından benimsenmesi, harcanan zamanın ve verimliliğin arttırılması, konulara

31
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi
geniş perspektifle bakılması, konunun sahiplenil-
mesi ve dolayısıyla katılımcılığı maksimum sevi-
yede tutması açısından bir kuruluş veya işletmede
mutlaka işlevsel bir planlama ekibinin oluşturul-
ması gerekir. Bununla beraber tüm iş sağlığı ve gü-
venliği yönetim sistemlerinde olduğu gibi afet ve
acil durum planlaması sisteminde de üst yönetimin
bu çalışmalara inanması ve sahip çıkması gerekir.
İş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminin önem-
li kaynaklarından biri olan iş sağlığı ve güvenliği
yönetim sistemi standardı OHSAS 18001’in TSE
tarafından uyumlaştırılan hâli TS 18001’de kurum,
kuruluş ve iş yerlerinin acil durumlarda yapması ge-
rekenler, ‘Kuruluş, olayların ve acil durumların mey-
dana gelme olasılığını tahmin etmek, bu durumlarda
yapılacakları belirlemek ve bunlardan kaynaklana-
bilecek muhtemel hastalık ve yaralanmaları önlemek
veya azaltmak için plan ve prosedürler oluşturmalı
ve bunları sürdürmelidir. Kuruluş, özellikle olayla-
rın ve acil durumların ortaya çıkmasından sonra acil
durum hazırlıklarını, bu durumlarda kullanılacak
planları ve prosedürleri gözden geçirmelidir. Kuru-
luş, pratik olan yerlerde bu gibi prosedürleri periyo-
dik olarak da denemelidir.’ şeklinde ifade edilmiştir.
Diğer bir husus ise üst yönetim konuya inanmaz
ve stratejik seviyede politika oluşturup çalışmaları
desteklemezse, oluşturulacak plan, inançtan, kay-
naktan yoksun olacak ve en önemlisi uygulayıcılar
tarafından da önemsenmeyen ve güvenilirliği ol-
mayan bir plan hâline gelecektir. Bu noktada üst
yönetim ve idarenin, bu planlama grubunu yön-
lendirmesi, planların hazırlanması aşamasında ge-
rekli tüm adımları atma yetki ve sorumluluğunu
vermesi performansı artırıcı bir politika olacaktır.
Üst yönetim, işletmenin afet ve acil durum hazır-
lıkları ile ilgili taahhüdünü ve desteğini göstermek
amacı ile bir iş planı duyurusunu herkesin görebi-
leceği ve ulaşabileceği bir şekilde yapması da uygun
olacaktır.
İş sağlığı ve güvenliğinde her zaman proaktif
bir yaklaşımın, reaktif yaklaşıma tercih edilmesi
gerektiği anlaşılmıştır; bu nedenle acil durumlarla
en etkili mücadelede, acil durum öncesinde alı-
nan tedbirler daha önemlidir. İş yeri için yangın,
patlama, tehlikeli kimyasal madde yayılımı, doğal
afetler, ilk yardım ve tahliye gerektirecek olay ve
kazalar, gıda zehirlenmesi, sabotaj gibi afet du-
rumları ve acil durumlar için önleyici ve azaltıcı
tedbirleri belirlemek, bu durumlar için talimat ve
32
görevler oluşturarak güvenli bir şekilde tahliyeyi
sağlamak için planlamalara ihtiyaç vardır. Afet
durumları ve acil durumlarda önleyici yaklaşı-
mın gereği olarak hazırlanması zorunlu ve gerekli
olan acil durum planlaması ile ilgili tanımlamala-
ra bu kısımda değinilmiştir. Binaların Yangından
Korunması Hakkında Yönetmelik’te acil durum
planları: Acil durumlarda yapılacak müdaha-
le, koruma, arama-kurtarma ve ilk yardım iş ve
işlemlerinin nasıl ve kimler tarafından yapılaca-
ğını gösteren ve acil durum öncesinde hazırlan-
ması gereken planlar, şeklinde tanımlanmıştır.
Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD)
açıklamalı afet yönetimi terimleri sözlüğüne göre
acil durum planlaması (İngilizce; emergency
planning): İnsanın canı ve malıyla diğer aktivi-
telerinin, olağan dışı olayların sonuçlarından en
az kayıp ve zararla kurtulabilmesi için yapılma-
sı gereken iş ve işlemlerin, olaylar olmadan önce
planlanması ve olay sırasında zamanında, hızlı ve
etkili bir şekilde uygulanmasını gerektiren tüm
faaliyetler olarak tanımlanmıştır. Bu konudaki di-
ğer bir tanım İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkın-
da Yönetmelik’te ‘iş yerlerinde meydana gelebile-
cek acil durumlarda yapılacak iş ve işlemler dâhil
bilgilerin ve uygulamaya yönelik eylemlerin yer
aldığı plan’ olarak ifade edilmiştir.
dikkat
Yangın, deprem gibi acil durumlarda, bir uyarı
veya alacağınız bir işaret sonucunda kısa bir süre
içinde bulunduğunuz yeri boşaltmanız gereke-
bilir. Bunun için hazırlıklı olmalısınız. Diğer bir
deyişle, hızlı ve düzenli bir tahliye işlemi için,
güvenli alanlara kaçış yollarının incelenmesi ve
potansiyel tehlikelerin iyi analiz edilmesi gerek-
mektedir. Bu nedenle, güvenle tahliye için kat
planları ve yerleşim planları üzerine yangın sön-
dürme unsurları, tahliye yolları, acil çıkışları ve
toplanma noktalarını gösteren tahliye planları
ve açık alandaki müdahale operasyonları için
kuruluş çevresindeki dış toplanma alanları, ilk
yardım alanları ile ambulans ve itfaiye araçları-
nın konuşlanma yerlerini gösteren dış müdahale
planlarının hazır olması mutlaka sağlanmalıdır.
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Afet ve Acil Durum Planlama Öncesi

Planlamaya başlamadan önce, kuruluşun sahip olduğu, afet ve acil durum öncesi, esnası ve sonrasında
kullanılabilecek imkân ve dış kaynaklar (personel, ekipman, sosyal ve yönetsel tesisler, anlaşma yapılacak
kurum ve kuruluşlar) tespit edilmeli, yaşanabilecek bir afet durumunda veya acil durumda mevcut du-
rumun bilinmesi ve doğru bir planlamanın yapılabilmesi açısından fayda sağlayacaktır. Planlama çalış-
malarının ilk aşamalarında kuruluşun genelinde karşılaşılabilecek olası tehlikeler ve bu tehlikelere maruz
kalabilecek mekânlar ve tahmini insan sayısı ile birlikte bu tehlikelere karşı varsa mevcut hazırlıklar ve
eksikler tespit edilmelidir. Bu kapsamda kuruluşun sahip olduğu güvenlik stratejisi ve analizleri, zemin ve
yapısal risk analizleri için yardım alınacak kaynaklar değerlendirilmelidir. Ayrıca kuruluşun çevresinde bu-
lunan işletmelerin tehlike ve riskleri de dâhil olmak üzere çevresel etkiler de dikkate alınarak risk analizleri
yapılmalıdır. İş yeri afet ve acil durum planlama öncesinde yapılması gerekli planlamaya yönelik özet bir
yönerge Tablo 1.3’te verilmiştir (URL-6).

Tablo 1.3 Afet ve acil planlama öncesinde yapılması gerekenler (URL-6)

Tehlike ve riskler belirlendikten sonra acil durum yönetimi kapsamında planın ana çatısını oluşturacak,
yönetim ve kontrol, iletişimin sağlanması, can ve mal güvenliğinin sağlanması, çevre sakinleri ve
yerel kuruluşlarla yardımlaşma, eski hâle getirme çalışmaları, idari düzenlemeler ve lojistik gibi temel
faaliyetler planda detaylı bir şekilde yer alır. Bu noktada, kriz anında olaya müdahale edecek grupların
sayısı ve çeşidi işletmenin büyüklüğüne göre değişiklik gösterir. Acil durum ve kriz yönetimi için acil
durum yönetimi, emniyet/güvenlik ekibi, yangın müdahale/itfaiye ekibi, sosyal yardım ekibi, ilk yardım
ekibi, arama kurtarma ekibi, haberleşme ekibi, teknik bakım-onarım ekibi gibi birimler oluşturulması
faydalı olacaktır. Birimlerin, ekiplerin görev tanımları ve sorumlu kişilerin belirlenmesi; özellikle ilk
yardım, yangına müdahale ve mühendislik işlerine ilişkin prosedürlerin hazırlanması, her bir acil durum
için araç gereç ihtiyacının belirlenmesi, işleyen bir yönetim ve kontrol sisteminin oluşturulması açısından
titizlikle ele alınacak konulardır.
Kriz anında haberleşmenin ve sürekliliğinin nasıl sağlanacağı, krizle ilgili uyarının yapılması, çalışanların
ailelerinin ve izinli personelin durumdan haberdar edilmesi, dışarıdan müdahale edeceklerin
bilgilendirilmesi, özürlü personelin uyarılması gibi detaylar önceden dikkate alınmalı ve bu durumda
yapılacaklara planda yer verilmelidir. Can güvenliğinin sağlanması hususunda, hangi koşullarda
çalışanların tahliyesinin gerektiği, tahliye emrini vermeye yetkili kişi ve tahliyeden sorumlu personel
belirlenir. Ayrıca birinci ve ikinci derecede öncelikli çıkış yolları belirlenir ve bu yollar işaretler ve
levhalarla kolay fark edilebilir hâle getirilir. Bu yollarda, elektrik kesilmesi ihtimaline karşı, yardımcı
güç kaynağını kullanan bir ışıklandırma sistemi de yer alır. Tahliye edilen personel sayısını alabilecek
büyüklükte toplanma alanları belirlenir. Acil duruma neden olan olayın büyümesi veya genişlemesi
hâlinde personelin bir bölümünün başka alanlara veya evlerine gönderilmesi için ulaşım imkânları
planlanır.

Personele tahliye, toplanma alanları ve barınaklar hakkında zaman zaman bilgi ve eğitim verilmesiyle
davranış değişikliğinin daha çabuk gözlenmesi sağlanır. Stratejik noktalara tahliye planları asılır. Acil
durumda, tahliye hâlinde kullanılacak yeni araç gereç, malzeme tanıtılır. Personel dışında müşteriler,
taşeronlar, ziyaretçiler de bilgilendirilir. İşletmede kullanılan muhasebe ve sigorta kayıtları, mühendislik
plan ve projeleri, personel, müşteri ve taşeronlara ait kayıtlar (veri tabanı), teknolojik sırlar, personel
dosyaları vb. evraklar olası bir deprem veya diğer afet durumlarında en az zarar görecek şekilde
konumlandırılır. Ayrıca işletmeler alınacak önlemlerle ilgili olarak bulunduğu yöredeki merkezî ve yerel
yönetim kuruluşları ile toplantılar yapmalı, ne tür hazırlıklar yapıldığını öğrenmeli, planla ilgili görüş
almalı ve acil durum hâlinde ne tip yardımlar yapılabileceği hakkında bilgi almalıdır.

33
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi

Sonuç olarak yukarıda özetlemeye çalışılan afet ve acil durum planlamasında en önemli husus, herhangi
bir afet veya acil durum olsun veya olmasın afet ve acil durum planının uygulanmasıdır. Planı uygulamak
için herhangi bir afet veya acil durum olmasını beklemek gerekmez. Plandaki görevler ve görevlendirmeye
uygun personel, ekipler periyodik olarak belirli aralıklarla eğitilmeli; planın parçaları ayrı ayrı tatbikatlar ile
tecrübe ve test edilip yeniden değerlendirilmeli ve geliştirilmelidir. Afetin zararlarını azaltmak ve ona karşı
daha iyi hazırlanabilmek ve korunaklı olabilmek için gerekli olan her şey yapılmalı ve önlemler alınmalıdır
(URL-6).
Öğrenme Çıktısı
2 Afet ve acil durumların iş sürekliliğinin sağlanabilmesi açısından çalışma hayatına etkisi
ile böyle durumlarda işyerlerinde acil durum planı zorunluluğu, tehlike tanımlaması ve
risklerden korunma, önleyici yaklaşımı gibi afet ve acil durum risk değerlendirmesi ile afet
ve acil durum planlamasını özetleyebilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Van’ın Bahçesaray ilçesin-

Afet ve acil durum planla-
ması neden yapılır?
de çığ altındaki afetzedeleri
Afet durum ve acil durum
arama kurtarma çalışması
yönetimi kavramlarını tartı-
yapan ekibin üzerine çığ
şın ve paylaşın.
düşmesinin nedenlerini
araştırın.

34
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

1 Afet ve acil durum yönetim

sistemini açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Afet ve Acil Durum Yönetimi ve
Risk Azaltma

Özellikle son asırlarda teknolojiye bağımlılıktan dolayı otoyollar, limanlar, demir yolları, barajlar, büyük
binalar, nükleer santraller, elektrik santralleri gibi birçok alt ve üst yapı tesisleri insanlığın yararı için tesis
edilmekle birlikte herhangi bir doğal veya teknolojik afetten dolayı zarar görebilmekte, neticede yaşamın
normal akışının aksamasına neden olabilmektedir. Çoğu zaman da afete yol açan büyük çaplı tehlike ve
olaylar, başka tehlikelere de sebep olmakta, ikincil bir veya daha fazla afet ve acil durumun ortaya çıkmasına
neden olabilmektedir. Yangın, patlama, kimyasal ve gaz sızıntıları, su baskınları, salgın hastalıklar, çevre
kirliliği, gibi ikincil afetlerin önlenmesi ancak afet ve acil durum risk yönetimi ile mümkün olabilmektedir.
Gerek birincil gerekse ikincil afet riskleri, mevcut tehlikelerin olasılığının ve sonuçlarının analizlerinin de-
taylı olarak yapılması ve doğru risk değerlendirmesi yöntemlerinin uygulanması sonucunda en az seviyeye
indirilebilir. Bu nedenle, bu sahadaki uzman ve paydaşların doğru ve yerinde bir yöntem seçiminde afet ve
acil durum yönetim sistemi ve kavramlarının bilinmesi ve farklarının anlaşılması hayati önem taşımaktadır.
İşte bu nedenle afet ve acil yönetimi ve ilgili kavramlarla beraber risk azaltma kavramları bu bölümde detaylı
olarak ele alınmıştır.

Afet ve acil durumların iş sürekliliğinin sağlanabilmesi açısından çalışma hayatına

2 etkisi ve böyle durumlarda iş yerlerinde acil durum planı zorunluluğu, tehlike

tanımlaması ve risklerden korunma, önleyici yaklaşımı gibi afet ve acil durum risk
değerlendirmesi ile afet ve acil durum planlamasını özetleyebilme

İş Yeri Afet ve Acil Durum

Planlaması

Afet ve acil durumlar gerek ülkemizde gerekse dünyada insanların yaşamını olumsuz etkilemekle beraber
çalışma hayatına ve ekonomilere büyük ölçüde zarar vermektedir. Çalışma hayatında yüksek riskli birçok
olay ve kazalarla karşılaşılmakta ve insan hayatına mal olacak hatta toplu ölümlere yol açacak kadar afet bo-
yutunda durumlar ortaya çıkmaktadır. Çalışma hayatını önemli ölçüde etkileyen bu tür afet ve acil durum-
larla mücadele etmek kurum, kuruluş yöneticileri, işveren ve çalışanların kaçınılmaz yasal görevlerindendir.
İş sürekliliği yönetimi, kurum ve kuruluşların faaliyetlerini, herhangi bir afet ve acil durumunda önceden
belirlenen seviyede yürütebilme becerisidir. Bunu sağlayan en önemli unsurlardan biri de afet ve acil durum
planlaması ve öncelikle risklerin analiz edilerek,afet ve acil yönetimin ilkeleri doğrultusunda kaynakların,
imkânların en randımanlı şekilde kullanılmasıdır. Afetlere ve acil durumlara karşı kuruluşlar hazırlıklı ol-
malı; afet durumunun ve acil durumun ilk anlarından itibaren çalışanlar nasıl hareket edeceklerini, insan
ve doğa kaynaklı değişik tehlike risklerini ve bunlara hazırlıklı olmanın, kapsamlı ve doğru bir planlamadan
geçtiğini bilmelidirler. Bu nedenle bu bölümde afet ve acil durumların çalışma hayatına etkisi; iş sürekliliği
kavramı ve iş yerlerinde acil durum planı zorunluluğu, tehlike tanımlaması ve risklerden korunma, önleyici
yaklaşımı gibi afet ve acil durum risk değerlendirmesi ele alınmış,afet ve acil durum planlaması ve öncesi
konularına değinilmiştir.

35
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi
1 Yerel, bölgesel ve sınırlı bir etkiye sahip olan
olaylara ne ad verilir?
neler öğrendik?
A. Olay
B. Kaza
C. Acil durum
D. Afet
E. Olağanüstü hâl
2 Arama kurtarma ekibinin kurulması ve ge-
rekli donanımlarının sağlanması afet ve acil durum
yönetimi bakımından hangi dönemi kapsar?
A. Zarar azaltma B. İyileştirme
C. Müdahale D. Risk
E. Düzenleme
3 Toplumun tamamının veya belli kesimlerinin
normal hayat ve faaliyetlerini durduran veya kesin-
tiye uğratan ve acil müdahaleyi gerektiren olaylar ve
bu olayların oluşturduğu kriz hâline ne ad verilir?
A. Acil durum
B. Risk analizi
C. Arama kurtarma planlaması
D. İş sağlığı ve güvenliği planlaması
E. Afet acil durum planlaması
4 Dünya Sağlık Örgütünün (DSÖ) yapmış ol-
duğu “Hasar veren, ekolojik tahribata neden olan,
insan kaybına, sağlığın ve sağlık servisinin, dışarı-
dan olağanüstü yardım gerektirecek kadar kötüleş-
mesine neden olan her türlü oluşumdur.” tanım
aşağıdakilerden hangisine ilişkindir?
A. Afet B. Olay
C. Kaza D. Acil durum
E. Risk
5 Afet yönetiminde ‘Ne olabilir?’ sorusuna veri-
len cevabın karşılığı nedir?
A. Tehlike
B. Risk
C. Savunmasızlık
D. Direnç
E. Dayanıklılık
36
6 Hyogo Çerçeve Eylem Planı’nda “fiziksel,
sosyal, ekonomik ve çevresel unsur veya süreçlerle
belirlenen ve bir topluluğun, tehlikelerin etkilerine
karşı duyarlılığını artıran koşullar” şeklinde yapı-
lan tanımlamaya ne ad verilir?
A. Zarar görebilirlik B. Ramak kala
C. Tehlike D. Direnç
E. Felaket
7 Bir toplum veya topluluğun mevcut toplum-
sal, ekonomik, politik, kültürel, teknik ve çevresel
koşullarda kabul ettiği ve başa çıkabileceği potan-
siyel kayıpların seviyesine ne ad verilir?
A. Kabul edilebilir risk
B. Tehlike
C. Dayanıklılık
D. Direnç
E. Hassasiyet
8 Aşağıdakilerden hangisi etkin bir afet planla-
ması basamaklarından biri değildir?
A. İş yerlerinde kalite kontrol sistemini yerleştirmek
B. Planlama takımı oluşturmak
C. Mevcut durumu analiz etmek
D. Afet planı geliştirmek
E. Afet planını güncellemek
9 Her iş yerinin acil durum planı hazırlaması
ve uygulaması hangi mevzuatla zorunlu hâle ge-
tirilmiştir?
A. İş Yerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönet-
melik
B. Anayasa
C. Borçlar Kanunu
D. Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi
E. Devlet Memurları Kanunu
10 Aşağıdakilerden hangisi insan kaynaklı afet-
lerden biri değildir?
A. Deprem B. Patlamalar
C. Yangın D. Savaş
E. Kazalar
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Yanıtınız yanlış ise “Afet ve Acil Durum Yö- Yanıtınız yanlış ise “Afet ve Acil Durum Yö-
1. A 6. A
netimi ve Risk Azaltma” konusunu yeniden netimi ve Risk Azaltma” konusunu yeniden
gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Afet ve Acil Durum Yö- Yanıtınız yanlış ise “Afet ve Acil Durum Yö-
2. A 7. A
netimi ve Risk Azaltma” konusunu yeniden netimi ve Risk Azaltma” konusunu yeniden
gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Afet ve Acil Durum Yö- Yanıtınız yanlış ise “Afet ve Acil Durum Yö-
3. A 8. A
netimi ve Risk Azaltma” konusunu yeniden netimi ve Risk Azaltma” konusunu yeniden
gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Afet ve Acil Durum Yö- Yanıtınız yanlış ise “İş Yeri Afet ve Acil Du-
4. A 9. A
netimi ve Risk Azaltma” konusunu yeniden rum Planlaması” konusunu yeniden gözden
gözden geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Afet ve Acil Durum Yö- Yanıtınız yanlış ise “İş Yeri Afet ve Acil Du-
5. A 10. A
netimi ve Risk Azaltma” konusunu yeniden rum Planlaması” konusunu yeniden gözden
gözden geçiriniz. geçiriniz.

37
 Afet ve Acil Durumlarda İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Afet nedeniyle zarar görebilirliğin ve afet zararının büyük boyutlara ulaşması-

nın en temel nedenleri, toplumun bütün kesimlerindeki afet bilinci, bilgi ve
eğitim eksikliğidir. Yaşam alanlarıyla ilgili olarak ne tür tehlikelerle karşı karşı-
ya olduğu ve bunların zararlarının azaltılabilmesi için bireysel, yerel, kurumsal
ve toplumsal ölçekte neler yapması gerektiğini bilmeyen insan topluluklarının
afet olarak nitelendirilebilecek her türlü olayla karşılaştığında büyük kayıp
ve zararlara uğraması ve olayın afet sonucunu doğurması kaçınılmazdır. Afet
yönetiminin başarılı bir şekilde uygulanması, bu süreçte çalışanların bilgili
ve becerikli olmalarını gerektirdiği gibi, afetle yüz yüze kalacak olan halkın
da bilinçli, afet olgusunun farkında olması gerekir. Burada söz konusu olan
eğitim yaklaşımı, her düzeydeki toplum kesiminin eğitim sürecinde yer alma-
sını ve sakınım kültürünün oluşmasına olanak sağlayacak bir çaba içerisinde
olunmasını gerektirmektedir. Afet eğitimi sadece örgün eğitimin değil, yaşam
boyu öğrenme eğitiminin temel bileşeni olmak zorundadır. Uluslararası afet
zirvelerinde de vurgulandığı gibi, afet yönetimi sürecindeki zarar azaltma ça-
lışmaları bağlamında büyük bir yoğunluk ve ağırlıkla, her düzeydeki halk ve
yetkilinin bilgilendirme ve bilinçlendirmeyi amaçlayan eğitim çalışmalarına
yönlendirilmesi bir zorunluluktur. Ancak, afet yönetimi eğitiminin karmaşık
ve çok disiplinli doğası, yükseköğretim kurumlarında verilmesi söz konusu
Araştır 1 olan resmî müfredatla sınırlı eğitim, belirli ölçüde esneklik gerektiren, afet
çeşitliliğine uygun afet eğitiminin başarısını etkileyebilecektir. Afetlerden
kaçınmak zor olmasına karşın, afetlerin olumsuz etkilerinin ve zararlarının
azaltılmasına, toplumun bilgili ve eğitimli olması sağlanarak katkı sağlanabi-
lir. Afet yönetimi sürecinde kadınların ve çocukların da yaşamını koruyacak
bilgiye ve önlem alma kapasitesine sahip olmaları çok önemlidir. İlk ve orta
öğretimde verilen afet farkındalık ve zarar azaltma eğitimlerinin önemi yad-
sınamaz. Ancak yaşam boyu eğitimin konusu olan afetler, üniversite eğitimi
sürecinde hem farkındalığı yüksek bireyler yetiştirilmesi hem de afet yönetimi
süreçlerinde görev alacakların bilgi ve birikime sahip olmaları bakımından çok
önemli role sahiptir. Üniversitenin bir kurum olarak rolü, afet döngüsünün
tüm aşamalarını kapsamaktadır. Bir eğitim ve araştırma kurumu olarak üni-
versite, topluma geniş ölçüde katkıda bulunmak misyonuyla görevlendirildiği
için tüm aşamalara dâhil olmak zorundadır. Bununla birlikte, üniversite ço-
ğunlukla fon sağlama ve acil gönüllü destek hizmetleri ile sınırlı kalabilmekte-
dir. Sınırlamayı göz önünde bulundurarak üniversite, özellikle, afetlerle ilgili
araştırma ve eğitim enstitüsü, politika önerileri, yerel topluluğun bir üyesi
olarak yeniden yapılanma sürecine dâhil olmak, kamu rolü üstlenmek gibi
akademik katkılar konusunda yardım sunabilecek bir niteliktedir. Üniversi-
telerin bu rollerinin yanı sıra afet yönetimi eğitiminin de önemli bir aktörü
olması kaçınılmazdır. Bu nedenle kamu yönetimi eğitimi içerisinde afet yöne-
timi eğitimi müfredatının kapsamlı bir şekilde programa dahil edilmesi önem
taşımaktadır (Şengün ve Küçükşen, 2019).

38
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Afet ve acil durumlar ani bir şekilde ortaya çıktığında o an için etkin bir çö-
züm bulmanın çok zor olduğunu yaşanılan acı deneyimler bizlere göstermiş-
tir. Artık her kurum ve kuruluş karşı karşıya kalabileceği tehlike ve risklere
karşı nasıl bir davranış göstereceğini, nasıl organize olacağını, ihtiyaç duyacağı
kaynakları nereden, nasıl, hangi yöntemlerle elde edebileceğinin cevabını iyi
hazırlanmış bir Afet ve Acil Durum Planı’nda bulabilir. İşletmelerin “afetle baş
edebilir kuruluşlar” ve verdikleri hizmetlerin de “afetlere dirençli iş” hâline
gelebilmesi kapsamlı ve tüm mevzuatlara uygun afet ve acil durum planlama
çalışmalarının gerçekleştirilmesi ile mümkündür..Bu planlama çalışmaları ile
Araştır 2 mevcut durum, tehlike ve risk analizi, iç kaynakların tespiti ve ihtiyaçların
belirlenmesi, belirlenen önemli tehlikeler için standart operasyon prosedürle-
ri, kontrol listeleri, formların hazırlanması, kritik görev ve görevliler, ihtiyaç
hâlinde tahliye ve dış müdahale planları, iletişim zincirleri, karşılıklı yardım-
laşma ve iş birliği esaslarını belirleyerek bir Afet ve Acil Durum Planı’na sahip
olan bir kurum, kuruluş ve işletme afetlere ve acil durumlara karşı direnç
kazanmıştır. Ayrıca bunların dışında çalışanlar ile birlikte plan hazırlama ça-
lışmaları, plan hazırlama eğitimleri, plan tanıtım seminerleri, masa başı ve
tahliye tatbikatları yapılarak sürdürebilir, herkes tarafından bilinen ve yaşayan
bir plan olması için proaktif yaklaşımların benimsenmesi ve uygulanması afet
acil durum planının başarısını artırır.

Kaynakça
Balaban, M. Ş., (2018). Afet Risk Yönetimi Sarı, Y. D., (2019). Afetlerde İş Sağlığı ve Güvenliği
Terminolojisi, Kent, Planlama ve Afet Risk Yönetimi, Yönetimi, Anadolu Üniversitesi Yayını No:3826,
Anadolu Üniversitesi Yayınevi, E-ISBN: 978-975- E-ISBN: 978-975-06-3021-7.
06-2855-9.
Şengün, H. ve Küçükşen, M., (2019). Afet Yönetimi
Çolak, S., Ö. ve Güngör, Y., (2019). Risk ve Kriz Eğitimi Niçin Gerekli? Erciyes Üniversitesi Sosyal
Yönetimi, İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Bilimler Enstitüsü Dergisi XLVI, 193-211.
Eğitim Fakültesi.
UNISDR, (2017). ( The United Nations Office for
Kadıoğlu, M., (2011). Afet Yönetimi Beklenilmeyeni Disaster Risk Reduction ) terminology on disaster
Beklemek, En Kötüsünü Yönetmek, İstanbul Teknik risk reduction, (Birleşmiş Milletler - Afet Risk
Üniversitesi Afet Yönetimi Araştırma ve Uygulama Azaltma Uluslararası Stratejisi Terimler Sözlüğü).
Merkezi, T.C. Marmara Belediyeler Birliği Yayını:
2011 Yayın No: 65, İstanbul.
Pampal, S., (2018). Acil Durum ve Afet Yönetimi
Planları, Açıköğretim Fakültesi Yayını No: 2537,
ISBN: 978-975-06-2315-8, Eskişehir.

İnternet Kaynakları
URL-1, (2019), https://www.medak.org.tr/faydali- URL-4, (2019), https://auzefalmsstorage.blob.core.
bilgiler/olay-acil-durum-ve-afet/ windows.net/auzefcontent/ders/
URL-2, (2019), https://www.afad.gov.tr/aciklamali- URL-5, (2019), https://www.wikizeroo.org/
afet-yonetimi-terimleri-sozlugu
URL-6, (2019), https://www.kayaconsulting.com/
URL-3, (2019), https://www.tr.undp.org/content/
URL-7, (2019), https://www.afad.gov.tr/afadem/
dam/turkey/UNDP-TR-CBI-REPORT-2019-
afete-hazir-isyeri
TR.pdf

39
 Bölüm 2
Arama Kurtarma Personeli Mesleki Yeterlilik Standardı

Arama Kurtarma Personeli ile İlgili

öğrenme çıktıları

Mesleki Yeterlilik Sistemi Mevzuat

1 2
1 Ulusal Mesleki Yeterlilik Sisteminin
kurulmasındaki temel amacı ve neden
mesleki yeterlilik belgesi alınması
gerekliliğini bilebilme
2 Ulusal Mevzuat’ta arama kurtarma
personeli görev ve sorumluluklar ile
çalışma usul ve esaslarını ve bu konudaki
tanımlamaları ve Genel Mevzuat’ı bilebilme

Arama Kurtarma Personeli Meslek Profili

3
3 Afet ve acil durum personelinin, temel
özelliklerini, çalışma ortamı ve koşullarını
ve iş sağlığı ve güvenliği açısından
uygunluğunu bilebilme

Anahtar Sözcükler: • Ulusal Mesleki Yeterlilik • Arama Kurtarma Personeli • Meslek Becerisi

40
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
GİRİŞ
Arama kurtarma faaliyetleri çok eski tarihler-
den günümüze kadar müracaat edilen faaliyetler
kapsamındadır. Bu faaliyetlere ilişkin 1945 yılında
bir gemi kazası sonrasında bir Skorsky helikopteri
ile bir vinç kullanılarak tarihin ilk sivil helikopter
kurtarma operasyonu gerçekleşmesini örnek ola-
rak verebiliriz. Kurtarma esnasında gemi batma-
sına rağmen tüm mürettebat kurtarılmıştır. 1983
yılında, 269 yolcusu ile Kore Hava Yollarına ait
bir uçak Sovyetler Birliği’ne ait savaş uçakları ta-
rafından vurulmuştur. Uluslararası sularda ABD,
Güney Kore ve Japonya tarafından gemi ve uçaklar
yardımıyla arama kurtarma çalışması başlatılmış
ancak uçağın yolcu ve mürettebatından kurtulan
olmamıştır. Bir diğer örnek ise, Temmuz 2009’da,
Fransız Hava Yollarına ait bir yolcu uçağı Atlantik
Okyanusu’nda kaybolmuş uluslararası bir arama ve
kurtarma çalışması başlatılmışsa da kimse kurtarı-
lamamıştır. Görüldüğü gibi yıllardır, arama kur-
tarma faaliyetleri gerek ulusal gerekse uluslararası
çapta toplumsal hayatın vazgeçilmez unsurların-
dan olmuştur. Yakın tarih boyunca insanlık afet ve
acil durum faaliyetlerine sıkça ihtiyaç duymuş çok
zor ve kritik durumlarla karşı karşıya kalmıştır. Bu
nedenle afet ve acil durum faaliyetlerinin disipli-
ne edilmesi ihtiyacı duyulmuş ve bu organizasyon
içerisinde bulunan personelin seçimi ve görevlendi-
rilmesinin belli disiplin ve şartlar içerisinde olması
gerektiği zorunluluk hâline gelmiştir.
Bir diğer konu ise, meslekte yetersizlik ve ehli-
yetsizlik iş kazalarının ve meslek hastalıklarının en
önemli sebeplerindendir. Bu nedenle, arama kur-
tarma personeli (teknik ve uzman) ulusal meslek
standardı 5544 sayılı Mesleki Yeterlilik Kurumu
(MYK) Kanunu ile anılan Kanun uyarınca çıkar-
tılan 2015 yılında Resmî Gazete’de yayımlanan
Ulusal Meslek Standartlarının ve Ulusal Yeterli-
liklerin Hazırlanması Hakkında Yönetmelik ve
2007 yılında Resmî Gazete’de yayımlanan Mesleki
Yeterlilik Kurumu Sektör Komitelerinin Kuruluş,
Görev, Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönet-
melik hükümlerine göre MYK’nın görevlendirdiği
Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD)
tarafından hazırlanmış, sektördeki ilgili kurum ve
kuruluşların görüşleri alınarak değerlendirilmiş ve
MYK Adalet ve Güvenlik Sektör Komitesi tarafın-
dan incelendikten sonra MYK Yönetim Kurulunca
onaylanmıştır.
Bu bölümde afet ve acil durum personelinin
durumları ele alınmış; meslek profili ayrıntılı ola-
rak verilmiştir. Bunun yanı sıra meslek tanımı ya-
pılarakulusal meslek yeterlilik sistemi ele alınmıştır.
Ayrıca arama kurtarma personeli ile ilgili mevzuat
ve ulusal meslek standardına göre bir arama kur-
tarma personelinin sahip olması gereken görevler,
işlevler ve başarım ölçütleri ayrıntılı olarak bu bö-
lümde verilmiştir.
MESLEKİ YETERLİLİK SİSTEMİ
Meslek Tanımı
Türk Dil Kurumu tarafından meslek, bir kim-
senin hayatını kazanmak için yaptığı, kuralları top-
lum tarafından belirlenmiş ve belli bir eğitimle ka-
zanılan bilgi ve becerilere dayalı faaliyetler bütünü
olarak tanımlanmaktadır. Genellikle her meslek o
mesleğin değerlerini, gelişimini, lisanslanmasını ve
diğer insanlar açısından tanınmasını sağlayan ku-
rum ve kuruluşlara sahiptir. Türkiye’de resmî ola-
rak tanımı yapılmış altı yüzden fazla meslek vardır.
Her bir meslek için tanım, görev alanları, kullan-
dığı araç ve gereçler, mesleğin gerektirdiği özellik-
ler, çalışma ortamı ve koşulları, meslek eğitiminin
verildiği yerler, meslek eğitimine giriş koşulları,
eğitimin süresi ve içeriği, destekleyici meslek kuru-
luşları, farklı özellikler gösterir.
41
 Arama Kurtarma Personeli Mesleki Yeterlilik Standardı
Yaşamla İlişkilendir
Meslekî Yeterlilik Kurumu
Ulusal ve uluslararası meslek standartlarını te-
mel alarak teknik ve meslekî alanlarda ulusal ye-
terliliklerin esaslarını belirlemek; denetim, ölçme
ve değerlendirme, belgelendirme ve sertifikalandır-
maya ilişkin faaliyetleri yürütmek için gerekli ulusal
yeterlilik sistemini kurmak ve işletmek üzere 2006
yılında Meslekî Yeterlilik Kurumu (MYK) kurul-
muştur. “Mesleki Yeterlilik Kurumu (URL-1);
a. Ulusal meslekî yeterlilik sistemi ile ilgili
yıllık gelişme planlarını hazırlamak, geliş-
tirmek, uygulamasını yapmak veya yaptır-
mak, denetlemek; bunlara ilişkin düzenle-
meleri yapmak,
b. Standartları belirlenecek meslekleri belirle-
mek ve bu standartları hazırlayacak kurum
ve kuruluşları tespit etmek,
c. 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu’na tâbi
teknik ve meslekî eğitim veren yükseköğ-
retim kurumlarında ulusal meslek stan-
dartlarına uygun eğitim ve öğretimin ya-
pılabilmesi için Yükseköğretim Kurulu ile
orta öğretim düzeyindeki meslekî ve teknik
eğitim veren öğretim kurumlarında ulusal
meslek standartlarına uygun eğitim ve öğ-
retimin yapılabilmesi için Millî Eğitim Ba-
kanlığı ile iş birliği yapmak,
42
ç. Ulusal meslek standartlarını temel alarak,
teknik ve meslekî alanlarda ulusal yeterlilik-
lerin esaslarını belirlemek,
d. Ulusal meslekî yeterlilikler alanındaki eği-
tim ve öğretim kurumlarını ve programları-
nı akredite edecek kurumları belirlemek,
e. Sınav ve belgelendirme sistemi kapsamında;
yeterliliği belgelendirecek yetkilendirilmiş
kurumları belirlemek ve sınavlarda başarılı
olanlara sertifika verilmesini sağlamak,
f. Türkiye’de çalışmak isteyen yabancıların sa-
hip oldukları meslekî yeterlilik sertifikaları-
nın doğruluğunu belirlemek,
g. Ulusal meslekî yeterlilik standartlarını dün-
yadaki ve teknolojideki gelişmelere uygun
olarak geliştirmek, yeterlilik standartlarını
yükseltmek ve uluslararası alanda tanınma-
larını sağlamak,
ğ. Meslekî alan ve sektörler arasındaki yatay
ve dikey geçişler için gerekli yeterliliklerin
belirlenmesini sağlamak,
h. Diğer ülkelerdeki benzer kurum ve kuruluş-
larla iş birliği yapmak, hizmet satın almak,
projeler geliştirmek ve uygulamak, eğitim,
araştırma, konferans, seminer ve yayın faa-
liyetlerinde bulunmak,
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

ı. Hayat boyu öğrenmeyi desteklemek ve teş-
vik etmek,
i. Faaliyet alanına giren sair her türlü çalışma-
yı yapmak
görevlerini üstlenmiştir.”
Ulusal Mesleki Yeterlilik Sistemi
“Ulusal Mesleki Yeterlilik Sistemi; ulusal meslek
standartlarının oluşturulduğu, mesleki ve teknik
eğitim ve öğretim programlarının bu standartlara
göre hazırlandığı, iş gücünün mesleki yeterliliği-
nin akredite olmuş ve MYK tarafından yetkilendi-
rilmiş kuruluşlarca ölçme ve değerlendirme mer-
kezlerinde yapılan teorik ve uygulamalı sınavlar
sonucunda belgelendirildiği, alınan belgelerin
ulusal ve uluslararası düzeyde kıyaslanabilirliğinin
sağlandığı, hayat boyu öğrenmenin desteklendiği,
örgün eğitim almadan mesleği öğrenen kişilere bil-
gi ve becerilerini belgelendirme imkânının verildi-
ği ve iş dünyası temsilcilerinin sürece ilişkin tüm
kararlara aktif olarak katıldığı, kalite güvencesinin
sağlandığı, adil, şeffaf ve güvenilir bir sistemdir
(URL-1).”

Ulusal Meslek Tanımı ve İçeriği

ulusal Meslek Standardı (UMS) bir mesleğin başarı ile icra edilebilmesi için Mesleki Yeterlilik Kurumu
tarafından kabul edilen gerekli bilgi, beceri, tavır ve tutumların neler olduğunu gösteren asgari normdur.
Standartı hazırlanacak meslekler, iş piyasasının ve eğitim kurumlarının öncelikli ihtiyaçları ve sektör komitelerinin
önerilen dikkate alınarak Yönetim Kurulunca belirlenir.

Ulusal Meslek
Standardı

Meslek Meslek
Tanımı Profili

Uluslararası Sağlık, Güvenlik, Görevler, Kullanılan

Meslek Tutum ve Bilgi ve Tutum ve
Sınıflanmadaki Çevre ve Meslek İşlemler ve Araç, Gereç
Tanımı Davranışlar Gereçler Davranışlar
Yeri İle İlgili Mevzuat Başarım Ölçütleri ve Ekipman

Ulusal Mesleki Yeterlilik Sisteminin İş Yaşamına Katkısı

“Ulusal Mesleki Yeterlilik Sisteminin kurulmasındaki temel amaç eğitim ile iş yaşamının nitelik ta-
lepleri arasında işlevsel bir bağ kurmaktır. Bu sistem Türkiye’nin küresel ekonomide rekabet edebilmesi
için ihtiyaç duyduğu nitelikli iş gücünün yetiştirilmesini sağlayacaktır. İş dünyasının iş gücüne yönelik
mevcut ihtiyaçları ve geleceğe dönük eğilimleri, hazırlanmasına katkı sağlayacağı ulusal meslek standartları
yoluyla eğitim sistemine yansıyacaktır. Yine eğitim dünyası da amaçlarından birisi olan nitekli iş gücünün
yetiştirilmesini bu sistem sayesinde etkin ve esnek bir şekilde gerçekleştirecektir. Bu sistemin en güçlü yön-
lerinden birisi, hayat boyu öğrenme anlayışını kabul etmesidir. Bu kapsamda herhangi bir eğitim almadan
çalışarak beceri edinen bireylerin sahip oldukları becerileri belgelendirmeleri, bireylere farklı meslekler
veya sektörler arasında yatay ve dikey geçişleri sağlaması, bulunduğu sektörde ve icra ettiği meslekte ortaya
çıkan yeni gelişmeleri esnek bir şekilde mesleğine yansıtabilmesi ve bunu belgelendirebilmesi gibi imkânlar
bu sistem sayesinde mümkün olacaktır (URL-1).
Hangi meslekler 5544 sayılı MYK Kanunu kapsamında yer almaktadır?
5544 Sayılı Mesleki Yeterlilik Kanunu’nun ikinci maddesine göre tabiplik, diş hekimliği, hemşirelik,
ebelik, eczacılık, veterinerlik, mimarlık (Avrupa Birliği’nde otomatik tanınma kapsamında yer alan mes-
lekler), mühendislik mesleği ile en az lisans düzeyinde öğrenimi gerektiren ve mesleğe giriş şartları kanunla
düzenlenmiş olan meslekler bu Kanun’un kapsamı dışında olup bunların dışındaki tüm meslekler kapsam-
da yer almaktadır (URL-1).

43
 Arama Kurtarma Personeli Mesleki Yeterlilik Standardı

MYK Mesleki Yeterlilik Belgesi şartı aranmayan durumlar nelerdir?

3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu’na göre ustalık belgesi almış olanlar ile Millî Eğitim Bakanlığına
bağlı meslekî ve teknik eğitim okullarından ve üniversitelerin meslekî ve teknik eğitim veren okul ve
bölümlerinden mezun olup, diplomalarında veya ustalık belgelerinde belirtilen bölüm, alan ve dallarda
çalıştırılanlar için MYK Mesleki Yeterlilik Belgesi şartı aranmaz (URL-1).

dikkat
Ulusal Meslek Standadı
(UMS) bir mesleğin başarı ile icra edilebilmesi için Mesleki Yeterlilik Kurumu tarafından kabul edilen
gerekli bilgi, beceri, tavır ve tutumların neler olduğunu gösteren asgari normdur.

Mesleklerin Belirlenmesi; Standardı hazırlanacak meslekler, iş piyasasının ve eğitim kurumlarının

öncelikli ihtiyaçları ve sektör komitelerinin önerileri dikkate alınarak Yönetim Kurulunca belirlenir.

6645 sayılı Kanun, Mesleki Yeterlilik Kurumu (MYK) açısından neler getiriyor?
Tehlikeli ve çok tehlikeli işler sınıfında olup Bakanlıkça yayımlanacak tebliğlerde yer alan mesleklerde
MYK Mesleki Yeterlilik Belgesi zorunlu olmaktadır. Belge zorunluluğu getirilen mesleklere ilişkin belge
masraf karşılığı ile belirlenen miktarı geçmemek üzere sınav ücreti İşsizlik Sigortası Kanunu’nda belirtilen
esaslar doğrultusunda İşsizlik Sigortası Fonundan karşılanır (URL-1).”

Öğrenme Çıktısı
1 Ulusal Mesleki Yeterlilik Sisteminin kurulmasındaki temel amacı ve neden mesleki
yeterlilik belgesi alınması gerekliliğini bilebilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Ulusal Mesleki Yeterlilik

Hangi mesleklerde MYK Ulusal Mesleki Yeterlilik
Sistemi ile Avrupa Birliği
Mesleki Yeterlilik Belgesi Sisteminin çıkışından gü-
ülkelerindeki mesleki yeter-
zorunluluğu aranacak ve ne nümüze kadar olan süreç-
lilik uygulamalarını karşı-
zaman başlayacak? teki performansını paylaşın.
laştırın.

ARAMA KURTARMA PERSONELİ İLE İLGİLİ MEVZUAT

Temel Kavramlar ve Arama Kurtarma Personeli Görev Tanımları

Arama kurtarma personeli (teknik ve uzman), iş sağlığı ve güvenliği ve çevre ile ilgili yürürlükte olan
kanun, tüzük, yönetmelik ve aşağıda verilen diğer mevzuata uymak ve konu ile ilgili risk değerlendirmesi
yapmak yükümlülüğündedir. Ayrıca, bu mevzuatların güncellenmiş hâlleri ve meslek ile ilgili yürürlükte
olan diğer kanun, tüzük, yönetmelik ve diğer mevzuata esastır.
Ülkemizdeki İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatı’nda afet ve acil durum görevlilerinin müdahâle faaliyetle-
ri kapsam dışı olarak belirtilmektedir. Çok tehlikeli ve riskli bir meslek olan müdahâle faaliyetlerinin mut-
laka NACE koduna girmesi ve meslek sınıflaması yapılmasına ihtiyaç vardır. Bu alanda çalışan görevlilerin

44
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

korunması, hak ve sorumlulukların net bir şekilde alabilecekleri güvenli bir yere nakledilmesi
tanımlanması bu sahada daha sağlıklı ve güvenli bir faaliyetleri olarak tanımlanmaktadır.
çalışma ortamının alt yapısını oluşturacaktır. Bu b. Türk Arama ve Kurtarma Yönetmeliği’ne
konuda ilerlemiş ve gelişmiş ülkelerde olduğu gibi göre;
afet ve acil durumlardaki müdahâle faaliyetlerinde
Arama ve Kurtarma: Hava ve deniz vasıta-
daha nitelikli mevzuat tanımlaması gerekmektedir
larının karada, havada, su üstünde ve su al-
(İnce, 2015). Buna rağmen, “Ulusal Mevzuat’ta
tında tehlikeye maruz kalması, kaybolması
afet ve acil durumlarda çalışanların görev ve tanım-
ları aşağıda verilmiştir: veya kazaya uğraması hâllerinde bu vasıta-
lardaki şahısların her türlü araç, özel teçhi-
a. 2016 yılında Resmî Gazete’de yayımlanan
zat veya kurtarma birlikleri kullanılarak ve
Arama ve Kurtarma Teknisyenliği Sınav,
kurtarılması işlemini,
Atama, Görev ve Çalışma Usul ve Esasları
Hakkında Yönetmelik’te; Kazazede: Arama ve kurtarma tanımı kap-
samında olan ve bulundukları mahalde ya-
Arama: Afet ve acil durumlarda afetzede
şamı tehlikede bulunan kişiyi,
veya kazazedenin yerinin belirlenmesine
yönelik yapılan çalışmaları, Arama ve Kurtarma Birliği/Ekibi: Özel
malzeme ve ekipman ile donatılmış, özel
Arama ve Kurtarma Teknisyeni: Afet ve
Acil Durum Yönetimi Başkanlığı teşkilatı olarak arama/kurtarma ve yardım eğitimi
kadrolarında görevli olarak yurt içinde veya almış, afet ve acil durumlara müdahâle ede-
yurt dışında afet ve acil durumlar ile sivil bilen profesyonel personelden teşkil edilmiş
savunma hizmetlerinde profesyonel arama birlik/ekibi
ve kurtarma hizmeti veren ve insani yardım olarak ifade edilmektedir.”
çalışmalarını yürüten personeli,
Kurtarma: Afet ve acil durumlarda yaralı
olan ya da hayati tehlikesi bulunan, kendi
başına kurtulamayan afetzede veya kazaze-
denin bulunduğu yerden güvenli bir yere
alınmasını
ifade eden tanımlamalar verilmiştir.
Afet ve Acil durum Yönetimi Başkanlığı
(AFAD) tarafından yayımlanan Açıkla-
malı Afet Yönetimi Terimleri Sözlüğü’ne
göre;
Arama: Afet ve acil durumlarda afetzede
veya kazazedenin yerinin belirlenmesine
yönelik yapılan çalışma,
Arama ve Kurtarma: Afet nedeniyle güç Resim 2.1 Bir Arama Kurtarma Ekip Çalışması
durumda kalmış insanların, özel olarak eği-
tilmiş ve donatılmış resmî veya özel ekipler Arama Kurtarma Personeli Eğitimleri
tarafından aranması, bulunması ve kurtarıl- ile İlgili Mevzuat
masına yönelik çalışma 2016 yılında Resmî Gazete’de yayımlanan Ara-
olarak tanımlanmaktadır. ma ve Kurtarma Teknisyenliği Sınav, Atama, Görev
Bu tanımların yanı sıra; ve Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik
Medikal Kurtarma: Afet esnasında ihti- 21. maddede “Diğer eğitimler” başlığı altında Ara-
yacı olan kimselerin yerlerinin özel olarak ma ve Kurtarma Teknisyenlerinin eğitimleri şu şe-
eğitilmiş ve donatılmış resmî veya özel kilde tanımlanmaktadır;
ekipler tarafından bulunduktan sonra ihti- “MADDE 21 – (1) Arama ve Kurtarma Tek-
yaç hâlinde afetzedelere gerekli tıbbi yardım nisyenlerinin branşlarına göre uzmanlık eğitimle-
uygulanması ve daha kapsamlı tıbbi hizmet ri ile değişen metot ve teknolojiler doğrultusunda

45
 Arama Kurtarma Personeli Mesleki Yeterlilik Standardı
güncelleme eğitimleri temel ve hazırlayıcı eğitim ile
stajlarının tamamlanmasından sonra Başkanlıkça
belirlenen usul ve esaslar çerçevesinde birlik mü-
dürlüklerinde yapılır.
(2) Arama ve Kurtarma Teknisyenleri, mesleki
ve kişisel bilgi ve becerilerinin artırılması amacıyla
Başkanlıkça belirlenecek usul ve esaslar dâhilinde
kamu ve özel sektör kurum ve kuruluşlarına eğiti-
me gönderilebilir.
(3) Arama ve Kurtarma Teknisyenlerinin ara-
ma, kurtarma ve beden eğitimi faaliyetlerine katı-
lımı zorunludur. Bu zorunluluktan muafiyet ancak
sağlık kurulu raporu ibraz edilmiş olması kaydıyla,
rapor süresince tanınır.
(4) Eğitim görevini yerine getirecek Arama ve
Kurtarma Teknisyenlerinin eğitmen eğitimlerine
ilişkin usul ve esaslar Başkanlık tarafından belirlenir.”
Aynı Yönetmeliğin 22. maddesi “Beden sağlı-
ğının korunması ve geliştirilmesi” başlığı altın-
da ise bu teknisyenlerin fiziksel beden koşulla-
rıyla ilgili hükümler belirtilmektedir.
“MADDE 22 –(1) Arama ve Kurtarma Tek-
nisyenlerinin fiziki kondisyonlarını geliştirmek
amacıyla il müdürlükleri tarafından beden eğitimi
programları düzenlenir. Koşu, kültürfizik, pentat-
lon, kas geliştirici çalışmalar ve uygun görülecek
diğer spor faaliyetleri ile görev verimlilikleri art-
tırılır.
(2) Arama ve Kurtarma Teknisyenleri, fiziksel
ve ruhsal sağlıkları açısından Başkanlıkça gerekli
görülen hâllerde kontrol ettirilir.”
Arama Kurtarma Personeli Görev ve
Sorumluluklar ile Çalışma Usul ve
Esasları
Aynı Yönetmeliğin 4. bölümünde bu teknisyen-
lerin “Görev ve Sorumluluklar ile Çalışma Usul
ve Esasları” aşağıdaki gibi beyan edilmiştir:
“Genel esaslar;
MADDE 23 – (1) Arama ve Kurtarma Teknis-
yenleri;
a. Başkanlıkça belirlenecek usul ve esaslar çer-
çevesinde, 24 saat esasına göre, özel kıyafet
ve teçhizatla donatılarak çalışır.
b. Arama ve kurtarma hizmetlerinin 7/24 ke-
sintisiz yürütülmesinin sağlanması amacıyla
ildeki mevcut personel sayısı ve müdahâle
faaliyetleri gözetilerek kural olarak 12/36
46
saat esasına göre çalışır. Çalışma saatleri,
görev yerlerine bağlı olmaksızın, yürütülen
hizmetin özelliklerine ve ihtiyaca göre dü-
zenlenebilir.
c. Afet ve acil durumlarda, hizmetine ihtiyaç
duyulup çağrılması hâlinde mesai gözetme-
den en kısa sürede göreve katılır.
ç. Görevleri ile ilgili olarak yurt içinde veya
yurt dışında görevlendirilebilir.
Görevleri;
MADDE 24 –(1) Arama ve Kurtarma Teknis-
yenlerinin görevleri şunlardır:
a. Yurt içi ve yurt dışında meydana gelen afet
ve acil durumlarda görev yapmak.
b. KBRN ekibi tarafından yürütülen kimyasal,
biyolojik, radyolojik ve nükleer maddeler ile
benzeri teknolojik kirlenmelerin tespit, teş-
his ve arındırma hizmetlerine katılmak.
c. Kullanım ve sorumluluğunda olan arama ve
kurtarma taşıt, araç ve gereçlerinin bakımını
yaparak her an göreve hazır bulundurmak.
ç. Arama ve kurtarma taşıt, araç ve gereçlerini
kullanmak.
d. Temel branş olan kentsel arama ve kur-
tarma dışında doğada arama ve kurtarma,
suda arama ve kurtarma, köpekli arama ve
kurtarma ile KBRN gibi alt branşların en az
birinde uzmanlaşmak.
e. Olay yerinde kendisinin ve birlikte çalıştığı
ekip arkadaşlarının can güvenliğini koruya-
cak önlemler almak.
f. Beden sağlığını korumak ve geliştirmek.
g. Eğitim, tatbikat, toplantı gibi çalışmalara
katılmak.
ğ. Arama ve kurtarma hizmetlerinde faaliyet
gösteren kurum, kuruluş ve kişilere eğitim
vermek.
h. Olay yerinde profesyonel tıbbi desteğin ol-
madığı acil müdahâle gereken durumlarda
sertifikası bulunması kaydıyla ilk yardım
yapmak.
ı. Ulusal ve uluslararası insani yardım faali-
yetlerine katılmak.
i. Görevlere ilişkin belge ve rapor hazırlamak.
j. Başkanlıkça hazırlanacak usul ve esaslar çer-
çevesinde özel olarak görevlendirilmek su-
retiyle arama ve kurtarma alanında faaliyet
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
gösteren kurum ve kuruluşlarla ilgili izleme
faaliyetleri gerçekleştirmek.
k. Amirlerince verilen arama ve kurtarma ile
ilgili benzeri diğer görevleri yapmak.
Sorumluluk;
MADDE 25 –(1) Arama ve Kurtarma Teknis-
yenleri; kendisine, mesleğine, ekip arkadaşlarına,
amirine, kurumuna, topluma, afetzede ve afetzede
yakınlarına karşı sorumludur. Bu kapsamda Arama
ve Kurtarma Teknisyenleri:
a. Yönetmelikte belirtilen görevleri disiplin
içerisinde, süresinde ve gereği gibi yerine
getirmekten,
b. Görev mahallinde bireysel iş sağlığı ve gü-
venliği ile ilgili çevre koruma önlemlerini
almaktan,
c. Olay yerinde kendisinin ve birlikte çalıştığı
ekip arkadaşlarının can güvenliğini tehlike-
ye atacak tutum ve davranışlarda bulunma-
maktan,
ç. Mesleğine karşı toplumun itibar ve güven
duygusunu sarsacak, etik ilkelere aykırı dü-
şecek fiil ve davranışlarda bulunmamaktan,
d. Kendine ve çevresine mesleğin gerektirdiği
disiplin ve titizliği göstermekten,
e. Arama ve kurtarma faaliyetleri sırasında
afetzedenin ve afetzede yakınlarının psiko-
lojik durumlarını göz önünde bulundur-
maktan,
f. Afet ve acil durum hâlinde çağrı üzerine en
kısa sürede göreve gelmekten,
g. Hafta sonu ve resmî tatillerde şehir dışına
çıkışlarında amirlerine yazılı olarak bilgi
vermekten sorumludur.
Tatbikatlar ve denetim;
MADDE 26 –(1) Arama ve Kurtarma Teknis-
yenlerinin afet ve acil durumlara hazırlık düzeyleri
Başkanlık tarafından düzenlenecek haberli veya ha-
bersiz tatbikatlarla denetlenir.
(2) Yapılan tatbikat ve denetimler neticesinde
bu Yönetmelik’te belirtilen görev ve sorumlulukla-
rını yerine getirmediği tespit edilen Arama ve Kur-
tarma Teknisyenleri hakkında 657 sayılı Kanun’un
ilgili disiplin hükümleri uygulanır.”
Ayrıca, 2000 yılında Resmî gazetede ya­
yımlanarak yürürlüğe giren Sivil Savunma Ara­
ma ve Kurtarma Birlikleri ve Ekiplerin Kurulu­
şu, Görevleri, Çalışma Usul ve Esaslarına Dair
Yönet­melik kapsamında, “Arama ve Kurtarma Bir-
lik ve Ekiplerinin görevleri aşağıdaki gibi tanımlan-
mıştır:
a. Savaşta, afetlerde, büyük yangınlarda ve
önemli kazalarda arama, kurtarma, ilk yar­
dım ve sosyal yardım hizmetlerini yürütmek,
b. Savaşta, afetlerde ve kazalarda; nükleer, bi­
yolojik, kimyasal (NBC) maddelerin ölçüm
hizmetlerini imkânlar ölçüsünde yürütmek,
ilgili birimlere ulaştırmak, (NBC) madde­
lerinin arındırılmasına (Dekontaminasyon)
yardım etmek,
c. Ülkemize gelen sığınmacılara sosyal yardım
hizmeti vermek, bunların geçici barındırıl­
ma hizmetlerine yardım etmek,
d. Arama ve kurtarma faaliyetlerine katılan yer-
li ve yabancı, kamu ve özel kuruluşların ara-
ma ve kurtarma ekipleri ile gönüllü kişi ve
kuruluşların çalışmalarını koordine etmek,
e. Birlik ve ekip personelinin nazari, tatbiki,
bilgi ve becerileri ile fiziki kabiliyetlerini
arttırmak ve göreve her an hazırlıklı bu­
lunmaları için haftalık, aylık, yıllık eğitim
programları hazırlamak, uygulanmasını
sağlamak,
f. Kamu ve özel kuruluşların arama ve kurtar­
ma hizmetlerinde görevlendirilen ekipleri
ile gönüllü kuruluş ve kişilerin eğitimleri­
ni Bakanlık veya Valiliğin uygun görüşü ile
yapmak,
g. Gece ve gündüz tatbikatları planlamak ve
uygulamak,
h. Eğitim amacı ile yurtiçi ve yurtdışında ya­
pılacak eğitim ve tatbikatlara, istek yapıl­
ması hâlinde veya gerektiğinde yurtdışında
meydana gelecek afetlerde de kurtarma ve
yardım faaliyetlerine katılmak,
i. Sivil savunma koleji ve valiliklerce açılan
kursların kurtarma, ilk yardım ve sosyal
yardım konularındaki tatbiki bölümlerine
yardımcı olmak,
j. Afet bölgelerine en seri şekilde ulaşabilmek
için haberleşme, toplanma, yükleme ve in­
tikal tatbikatları yapmak,
k. Bakanlık ve Valilikçe verilecek diğer görev-
leri yapmak.”
47
 Arama Kurtarma Personeli Mesleki Yeterlilik Standardı
Arama Kurtarma Personeliyle İlgili
Genel Mevzuat
Kanun
• 4857 sayılı İş Kanunu
• 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağ-
lık Sigortası Kanunu
• 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu
• 7126 sayılı Sivil Savunma Kanunu
• 2935 sayılı Olağanüstü Hâl Kanunu
• 4536 sayılı Denizlerde ve Yurt Yüzeyinde
Görülen Patlayıcı Madde ve Şüpheli Cisim-
lere Uygulanacak Esaslara İlişkin Kanun
• 4922 sayılı Denizde Can ve Mal Koruma
Hakkında Kanun
• 5312 sayılı Deniz Çevresinin Petrol ve Di-
ğer Zararlı Maddelerle Kirlenmesinde Acil
Durumlarda Müdahâle ve Zararların Taz-
mini Esaslarına Dair Kanun (ve ilgili yönet-
meliği)
• 5902 sayılı Afet ve Acil Durum Yönetimi
Başkanlığının Teşkilat ve Görevleri Hak-
kında Kanun
• 7269 sayılı Umumi Hayata Müessir Afetler
Dolayısıyla Alınacak Tedbirlerle Yapılacak
Yardımlara Dair Kanun
• 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu
Tüzük, Yönetmelik ve Tebliğ
• 24/3/2000 tarihli ve 23999 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Radyasyon Güvenliği
Yönetmeliği
• 28/4/2004 tarihli ve 25446 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Hazırlama, Tamam-
lama ve Temizleme İşleri Yönetmeliği
• 14/3/2005 tarihli ve 25755 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Tehlikeli Atıkların
Kontrolü Yönetmeliği
• 29/11/2006 tarihli ve 26361 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Kişisel Koruyucu
Donanım Yönetmeliği
• 30/12/2006 tarihli ve 26392 dördüncü
mükerrer sayılı Resmî Gazete’de yayımla-
nan Muhtemel Patlayıcı Ortamda Kullanı-
lan Teçhizat ve Koruyucu Sistemler ile İlgili
Yönetmelik (94/9/AT)
48
• 27/11/2007 tarihli ve 2007/12937 sayılı
Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konu-
lan Binaların Yangından Korunması Hak-
kında Yönetmelik
• 11/10/2008 tarihli ve 27021 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Çalışma Gücü ve
Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tes-
pit İşlemleri Yönetmeliği
• 26/12/2008 tarihli ve 27092 mükerrer sa-
yılı Resmî Gazete’de yayımlanan Tehlikeli
Maddelerin ve Müstahzarların Sınıflandı-
rılması, Ambalajlanması ve Etiketlenmesi
Hakkında Yönetmelik
• 26/12/2008 tarihli ve 27092 mükerrer sa-
yılı Resmî Gazete’de yayımlanan Tehlikeli
Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin Güven-
lik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve Da-
ğıtılması Hakkında Yönetmelik
• 3/3/2009 tarihli ve 27158 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Makina Emniyeti
Yönetmeliği (2006/42/AT)
• 3/5/2012 tarihli ve 28281 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Kimyasal, Biyolojik,
Radyolojik ve Nükleer Tehlikelere Dair Gö-
rev Yönetmeliği
• 25/1/2013 tarihli ve 28539 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Asbestle Çalışmalar-
da Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında
Yönetmelik
• 30/3/2013 tarihli ve 28603 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan İşyerlerinde İşin
Durdurulmasına Dair Yönetmelik
• 16/4/2013 tarihli ve 28620 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Ekranlı Araçlarla Ça-
lışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri
Hakkında Yönetmelik
• 25/4/2013 tarihli ve 28628 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan İş Ekipmanlarının
Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları
Yönetmeliği
• 30/4/2013 tarihli ve 28633 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Çalışanların Patlayı-
cı Ortamların Tehlikelerinden Korunması
Hakkında Yönetmelik
• 15/5/2013 tarihli ve 28648 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Çalışanların İş Sağlı-
ğı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esas-
ları Hakkında Yönetmelik
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
• 15/6/2013 tarihli ve 28678 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Biyolojik Etkenlere
Maruziyet Risklerinin Önlenmesi Hakkın-
da Yönetmelik
• 18/6/2013 tarihli ve 28681 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan İşyerlerinde Acil Du-
rumlar Hakkında Yönetmelik
• 2/7/2013 tarihli ve 28695 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Kişisel Koruyucu
Donanımların İşyerlerinde Kullanılması
Hakkında Yönetmelik
• 13/7/2013 tarihli ve 28706 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Tehlikeli ve Çok
Tehlikeli Sınıfta Yer Alan İşlerde Çalıştı-
rılacakların Mesleki Eğitimlerine Dair Yö-
netmelik
• 17/7/2013 tarihli ve 28710 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan İşyeri Bina ve Eklen-
tilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Ön-
lemlerine İlişkin Yönetmelik
• 24/7/2013 tarihli ve 28717 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Elle Taşıma İşleri Yö-
netmeliği
• 28/7/2013 tarihli ve 28721 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Çalışanların Gürültü
İle İlgili Risklerden Korunmasına Dair Yö-
netmelik
• 6/8/2013 tarihli ve 28730 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Kanserojen veya
Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık
ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönet-
melik
• 12/8/2013 tarihli ve 28733 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Kimyasal Maddelerle
Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri
Hakkında Yönetmelik
• 22/8/2013 tarihli ve 28743 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Çalışanların Titre-
şimle İlgili Risklerden Korunmalarına Dair
Yönetmelik
• 23/8/2013 tarihli ve 28744 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Geçici veya Belirli
Süreli İşlerde İş Sağlığı ve Güvenliği Hak-
kında Yönetmelik
• 11/9/2013 tarihli ve 28762 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Sağlık ve Güvenlik
İşaretleri Yönetmeliği
• 5/11/2013 tarihli ve 28812 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Tozla Mücadele Yö-
netmeliği
• 30/12/2013 tarihli ve 28867 mükerrer sa-
yılı Resmî Gazete’de yayımlanan Büyük
Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkile-
rinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik
• 29/7/2015 tarihli ve 29429 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan İlkyardım Yönetmeliği
• 6/8/1975 tarihli ve 7/10357 sayılı Bakan-
lar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan
Karada Çıkabilecek Yangınlarla, Deniz,
Liman veya Kıyıda Çıkıp Karaya Ulaşabi-
lecek ve Yayılabilecek veya Karada Çıkıp
Kıyı, Liman ve Denize Ulaşabilecek Yan-
gınlara Karşı Alınabilecek Önleme, Sön-
dürme ve Kurtarma Tedbirleri Hakkında
Yönetmelik
• 9/10/1976 tarihli ve 7/12520 sayılı Bakan-
lar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan
Orman Yangınlarının Önlenmesi ve Sön-
dürülmesinde Görevlilerin Görecekleri İşler
Hakkında Yönetmelik
• 25/8/1988 tarihli ve 19910 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Sığınak Yönetmeliği
• 25/7/1997 tarihli ve 97/9707 sayılı Bakan-
lar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan
Sivil Hava Meydanları, Limanlar ve Sınır
Kapılarında Güvenliğin Sağlanması, Görev
ve Hizmetlerin Yürütülmesi Hakkında Yö-
netmelik
• 20/9/2001 tarihli ve 2001/3275 saylı Ba-
kanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan
Türk Arama ve Kurtarma Yönetmeliği
• 6/4/2004 tarihli ve 25425 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan İş Kanununa İlişkin
Çalışma Süreleri Yönetmeliği
• 11/12/2004 tarihli ve 25667 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Orman Yangınlarını
Söndürme Çalışmaları Esnasında Ölenlere
ve Sakatlananlara Ödenecek Tazminata İliş-
kin Yönetmelik
• 21/10/2006 tarihli ve 26326 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Belediye İtfaiye Yö-
netmeliği
• 30/12/2006 tarihli ve 26392 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Basit Basınçlı Kaplar
Yönetmeliği (87/404/AT)
49
 Arama Kurtarma Personeli Mesleki Yeterlilik Standardı
• 31/1/2011 tarihli ve 2011/1377 sayılı Ba-
kanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan
Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezleri
Yönetmeliği
• 18/6/2013 tarihli ve 28681 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan İşyerlerinde Acil Du-
rumlar Hakkında Yönetmelik
Yaşamla İlişkilendir
50
• 5/10/2013 tarihli ve 28786 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanan Yapı İşlerinde İş Sağ-
lığı ve Güvenliği Yönetmeliği
• 26/8/2013 tarihli ve 2013/5703 sayılı Ba-
kanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan
Afet ve Acil Durum Müdahâle Hizmetleri
Yönetmeliği.
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Öğrenme Çıktısı
2 Ulusal Mevzuat’ta arama kurtarma personeli görev ve sorumluluklar ile çalışma usul ve
esaslarını ve bu konudaki tanımlamaları ve Genel Mevzuat’ı bilebilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Arama kurtarma personeli

Ulusal Mevzuat’a göre ara- Sivil savunma uzmanlarının
ile ilgili Ulusal Mevzuat ile
ma kurtarma teknisyenleri- statülerini belirten güncel
bu konudaki Avrupa Birliği
nin sorumlulukları nedir? mevzuatıpaylaşın.
Mevzuat’ını karşılaştırın.

ARAMA KURTARMA PERSONELİ Çalışma Ortamı ve Koşulları

MESLEK PROFİLİ
Arama Kurtarma Personeli
Bir arama kurtarma uzmanı veya teknik ele-
manı iş sağlığı ve güvenliği, çevre koruma ve kalite
geliştirmeye ilişkin çalışmaları yürütme, afet ve acil
durum operasyonlarında müdahâle etme, arama,
kurtarma, koruma, önleme, uygulamaları ile mes-
leki gelişim faaliyetlerini gerçekleştirme bilgi ve be-
cerilerine sahip nitelikli kişi olmalıdır. Bu sahadaki
meslek elemanının yürüttüğü çalışmalar; kentsel
ve doğada arama kurtarma ile KBRN olayların-
daki tahliye ve dekontaminasyon müdahâlelerini
kapsamaktadır. Ayrıca, afet ve acil durum meslek
elemanı görevlendirildiği operasyonlarda, genelde
bir ekibin içinde veya ekip sorumlusu olarak arama
kurtarma uygulamalarını gerçekleştirir.
Afet ve acil durum meslek elemanı zor ve özel
koşullarda görev yapması nedeniyle belirlenen ön
şartları sağlarsa bu sahada görev alabilmektedir.
Kamu sektörüne arama kurtarma teknisyeni alım-
larında bazı ön şartlar belirlenmiştir. Bunlar; yaş
şartı 30, sürücü belgesi sahibi olma, boy ve kilo
olarak ise “tartılma ve ölçülme aç karnına, soyunuk
ve çıplak ayakla olmak kaydıyla erkeklerde en az
1.60 metre, en fazla 1.90 metre, kadınlarda ise en
az 1.55 metre, en fazla 1.80 metre boyunda olmak
ve boyun 1 metreden fazla olan kısmı ile kilosu ara-
sında (+,-) 10 kg’dan fazla fark olmamak,” şeklin-
dedir (MYK, 2016).
Bunun yanı sıra arama kurtarma teknisyeni
uluslararası sınıflandırma sistemlerinde “ISCO 08:
5419” kodu ve “Arama Kurtarma Teknisyeni” adıy-
la tanımlanmaktadır.
Arama kurtarma personeli meslek elemanının
görev bölgesi hem kentsel hem de doğa alanları-
dır. Arama kurtarma personeli, afet ve acil durum
olaylarının özelliklerine göre yanıcı, parlayıcı, pat-
layıcı, boğucu, kapalı, dar, karanlık, derin, yüksek,
soğuk, sıcak ve benzeri ortamlarda yoğun stres al-
tında çalışır. Acil durumlardan kaynaklanan, nöbet
ve operasyonun devamlılığına dayalı bir çalışma
düzeni söz konusudur. Çalışmaların içeriği ve sü-
reci gereği; ateş, duman, is, su, toz, gaz, kimyasal,
biyolojik, radyolojik ve nükleer (KBRN), zorlu
doğa koşulları, yüksekte, derinde, havasız alanda ve
benzeri durumlardan kaynaklanan tehlike ve risk-
ler bulunmaktadır.
Mesleğin yapılması sırasında iş sağlığı ve gü-
venliği önlemlerini gerektiren yüksek düzeyde
kaza ve yaralanma riskleri ile fiziksel ve psikolo-
jik yıpranmaya bağlı mesleki sağlık sorunları söz
konusudur. Risklerin tamamen ortadan kaldırı-
lamadığı durumlarda uygun kişisel koruyucu do-
nanımlar ve operasyonlara özgü güvenlik dona-
nımları kullanarak yoğun stres ve tehlike riskleri
altında çalışır.
Afet ve Acil Durum Personelinin
Temel Özellikleri
Arama kurtarma personelinde en az aşağıda ve-
rilen özellikler aranmaktadır:
• AFAD tarafından veya uygun bir eğitim
kurumu tarafından verilen “Temel Arama
Kurtarma Eğitimi”ni almalıdır.
• Güncel ve geçerli ilk yardım belgesine sahip
olmalıdır.

51
 Arama Kurtarma Personeli Mesleki Yeterlilik Standardı
• Görevini yapmasına engel olabilecek daimi
vücut veya akıl hastalığı veya vücut sakatlığı
ile özürlü bulunmamalıdır.
• Ayrıca, arama kurtarma personeli 6331
sayılı İSG Kanunu’nun 15’inci maddesi
gereğince sağlık gözetimine tabi tutulması
gerekir.
Arama kurtarmanın zamanı belli olmadığın-
dan; hangi zaman diliminde yapılacağı da biline-
mez. Aniden, birdenbire karşımıza çıkabilir; bu
nedenle bu olayların meydana gelmesinden sonra
yapılan çalışmalar her zaman tehlikeli, stresli ve
karmaşık yapıda olur. Yapılacak işlerin olağan üstü
koşullarda yapılacağı ve öngörülemez koşullarda
ortaya çıkacağı açıktır. Karşılaşılan olay ve yapıla-
cak çalışmanın özelliği ve amacı öncelikli olarak
insan yaşamıdır.
Öncelikli olarak etik değerlerin dikkate alın-
ması gereken ve büyük sorumluluk, bilgi, tecrübe
ve uzmanlık isteyen bu tehlikeli afet ve acil durum
çalışmalarının tamamı hassas ve hayatidir. Bu ne-
denle bu çalışmaları yapan ekip bireyleri ahlaki ve
vicdani değerleri de içeren çok sayıda özelliğe sahip
olmalıdır. Sahip olunması gereken özelliklerin ba-
zıları aşağıda verilmiştir:
Çalışanlar afet ve acil durumlara belli bir za-
man aralığında hazırlıklı olmalıdır; her türlü afet
ve acil durumunda uzun müddet hiç kimseye ihti-
yaç duymadan her açıdan, giyinme, yeme içme gibi
ve donanımsal olarak hayatını sürdürebilme imkân
ve kabiliyetine sahip olmalıdır. Bilinmesi gereken
en önemli hususlardan birisi, her bireyin, “afet son-
rası altın saatler” olarak adlandırılan “ilk 72 saat,
yani ilk üç gün” için hazırlıklı olmasıdır. Kısaca, ye-
rel kaynakları kullanmadan kendi kendine yetecek
donanıma ve iaşeye sahip olmalıdır. Ayrıca afet böl-
gesinde 10 güne kadar faaliyet gösterebilmelidir.
Çalışmalar sürecinde arama kurtarma faaliyet-
lerinden zarara uğrama ihtimalinin yüksek olduğu
bilincinde olmak ve üstlendiği ya da yaptığı tüm
davranış ve çalışmaların sorumluluğunu bilerek ha-
reket edilmesi ve hesap verebilmesi sorumluluk ve
risk alabilmenin gereğidir.
Yaşamı tehlikeye düşüren bir durumda, sağlık
görevlileri tarafından gelişmiş tıbbi yardım sağla-
nıncaya kadar, hayatın kurtarılması ya da durumun
daha kötüye gitmesini önleyebilmek amacıyla, el-
deki mevcut araç ve gereçlerle yapılan ilaçsız uy-
gulamalar ilk yardımını bilmekle mümkündür.
52
Zihinsel, duygusal veya fiziksel gerginlik mey-
dana getiren durumlarda, çözüme ilişkin doğru
tercih ve davranışlarla başarılı olmak olayların
meydana getirdiği gerilimin yönetilmesiyle ger-
çekleşir.
Takım çalışması yapabilmek: Birden fazla ki-
şinin bir araya gelerek, yapılacak çalışmaların özel
amaçlarına uygun olarak organize olması ve çalış-
mayı uyumlu biçimde sürdürebilmesidir.
Bilgi ve beceri sahibi olmakla çalışanlar, bir
konu ya da işle ilgili olgu ve ilkelerin tümüne sa-
hip olarak, bir işi başarma ve/veya işlemi gereğine
uygun olarak ve gerektiği gibi sonuçlandırma yete-
neğine sahip olurlar.
İçinde bulunduğu duruma bağlı olmadan, her-
hangi bir karşılık ya da çıkar beklemeksizin bir işi
yapmayı kendiliğinden üstlenmek gönüllü olma-
nın gereğidir.
Temel özellikleri ise şunlardır;
• Yapılan tüm yardım çağrılara cevap vermek,
• Maddi kazanç sağlamamak,
• Kişisel çıkar göz ardı etmek,
• İnsan hayatını korumaktır.
Toplum ya da kişilerce değer verilen ve/veya
kutsal bilinen tüm özellik ve olgulara karşı saygı,
sevgi ve bağlılık duygusuna sahip olmak anlayışlı
olmanın gereğidir ve;
• Doğaya ve insana saygı duymak,
• Din, dil, cins, ırk ayrımı gözetmemek,
• Dikkatli, saygılı ve hoş görülü olmak,
• Çalışmalarda insan onuru ve haysiyetini ko-
rumak esastır.
Küçük düşürücü ve/veya yüz kızartıcı suç iş-
lememek, kanunlara aykırı bir şey yapmamak ve
yaptırmamak ve iletişim içerisinde bulunmak ka-
nunlar çerçevesinde olmalıdır.
Neticede, afet ve acil ekip üyeleri birbirlerinin
ve ekibin ihtiyaçlarına karşı hassas ve duyarlı ol-
malıdır. Çalışanlar sahip oldukları bilgileri pay-
laşarak bildiklerini ya da yapabileceklerini akta-
rarak birbirleriyle iş birliği yapmaya ve tüm ekip
faaliyetlerinde koordineli ve uyumlu çalışmayı
hedeflemelidir. Bütün bu işlevleri kolaylaştıracak
ise etkili bir iletişimin var olmasıdır; bu dahi ekip
üyelerinin birbirlerine saygı ve güven duymasını
gerektirir.
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Arama Kurtarma Personeli İçin
İstenen Yetkinlikler
İş Sağlığı ve Güvenliği Açısından
Uygunluk Nasıl Olmalıdır?
İnsan kaynakları yönetimi; herhangi bir örgüt-
sel ve çevresel ortamda insan kaynaklarının örgü-
te, bireye ve çevreye yararlı olacak şekilde, yasalar
çerçevesinde, etkin ve verimli bir şekilde yönetil-
mesini sağlayan işlev olarak tanımlanabilir (Yıl-
maz,2009).
İnsan kaynakları yönetimi, işletmelerdeki çalı-
şanların işletmeye katkılarını en üst seviyeye çıka-
racak şekilde geliştirip bütünleştirilmesini temel al-
maktadır. İnsan kaynakları yönetimi, insan ögesini
ön plana çıkaran, onu örgütün merkezinde gören
personel yönetimine çağdaş bir bakış açısıdır. Bu
nedenle çalışanları iş kazalarına karşı koruma ve
İSG ögesinin, insan kaynakları yönetiminin mer-
kezi unsurlarından biri olduğuna şüphe yoktur
(Yıl­maz, 2009).
Buna rağmen birçok insan kaynakları yönetim-
leri tarafından, personel seçiminde işe uygunluk
açısından önem verilen kriterler arasında İSG ge-
nellikle yer almamaktadır. Kazalara yol açan önem-
li nedenlerden biri de işin, işe uygun kişilerce ya-
pılmamasıdır.
Çalışmaya aday kişilerde, fiziksel uygunluk
(boy, kilo ve benzeri), yaş, cinsiyet, ruhsal durum,
eğitim düzeyi, zekâ ve algılama yeteneği, fobiler
gibi kişisel özelliklere de bakılmalıdır. Bu özellik-
lerden hangilerinin önemli olduğu, işe başvuran
kişilerde istenen ve istenmeyen özelliklerin neler
olduğu; işin tehlike ve zorluk derecesine bağlıdır
(Yıl­maz, 2009)
İşe alımlarda, personelin kişisel özelliklerinin işe
başladıktan sonra İSG açısından tehdit oluşturup
oluşturmayacağını anlamak üzere yöntemler kulla-
nılarak ve işe uygunluğu sınamak üzere bazı testler
uygulanmalıdır. Doğru kişinin işe alınması; kişinin
kendisi ve diğer çalışanların sağlığının güven altına
alınması, organizasyon ve kuruluşun güvenliğinin
sağlanması açısından önem taşımaktadır.
Bir arama kurtarma ekibi içerisindeki her per-
sonel asli amacı olan ‘‘hayat kurtarma’’ için birçok
tekniği bilmekle beraber gerekli araç ve gereçleri de
kullanabilmelidir.
Tüm bu yetkinliklerin dışında, yabancı bir afet
sahasında, “arama kurtarma personelinin” yerel gö-
revli ve afetzedeler ile iletişim kurabilecek yeterlilik-
te İngilizce gibi uluslararası iletişim sağlayacak bir
yabancı dili bilmesi de gerekecektir. Çünkü arama
kurtarma ekipleri sadece ulusal değil, aynı zamanda
uluslararası alanlarda da görev almaktadırlar.
Beceri ve Genel Yetkinlikler
Genellikle her bir afet ve acil durum ve afetze-
delerin aranması ve kurtarılması özellik ve farklı-
lıklar içerir. Bu nedenle genel sınırlar ve kurallar
haricinde özel davranış ve yöntemler kullanılması
gerekmektedir.
Dolayısıyla her bir afet ve acil durum eylem ve
faaliyetlerinde kişisel kabiliyet ve becerilerin kulla-
nılmasını gerekli kılacak durumların ve problemle-
rin çözümü ve zorlukların üstesinden gelinmesine
n hazırlıklı olunmalıdır.
Sonuç olarak, arama kurtarma çalışanlarının iyi
bir fiziksel duruma sahip olmasının yanında, olduk-
ça kabiliyetli ve hazırlıklı olması da önemlidir.
Çünkü neyin nasıl yapılacağı asla açıkça belir-
lenemez ve bu durumda da çalışan herhangi bir
kurtarma faaliyetinde bireysel çözüm ve davranış
göstermek gerekebilir.
Fiziksel ve Bedensel Özellikler
Fiziksel ve bedensel olarak afet ve acil durum fa-
aliyetlerinde yer alacak kişilerin seçiminde öncelikli
olarak bu zor şartlara dayanımlı ve uyum sağlayabi-
len ve her bir olaya özgü bedensel ve zihinsel özellik-
lere sahip olmaları gözetilmelidir.
Bu seçimlerde, çalışanın böyle bir konuda iyisi
olmasının yanı sıra görev yapacağı yer ve iş konu-
sunda gerekli eğitimleri almış ve mutlaka bu ko-
nuda disipline edilmiş ve istenilen görev sınırının
dışına çıkmaması önemlidir.
Güç
Herhangi bir afet ve acil durum faaliyetlerinde
görev alacak olan çalışanın fiziki olarak iyi durum-
da olması ve beraberinde çalışanın her yönden güçlü
olması gerekmektedir. Çünkü bu tip afet acil du-
rumlar genellikle kötü hava ve fiziksel koşullarda
ve ulaşılması zor yerlerde meydana gelmektedir.
53
 Arama Kurtarma Personeli Mesleki Yeterlilik Standardı
Dayanıklılık
Arama kurtarma faaliyetleri uzun süreli faaliyet-
ler olduğundan gerek fiziki gerekse de zihnî dayanık-
lılık gerektirir.
İcra edilen faaliyette taşınan aşırı yüklere ek
olarak bozulan hava koşulları da eklenirse ki arama
kurtarma faaliyetlerinin yüzde doksanı kötü hava-
larda yürütülür, personelin dirayetli, azimli ve da-
yanıklı olmasının önemi ortaya çıkar.
Esneklik
Arama kurtarma faaliyetlerinde olay mahalline
çok miktarda malzeme taşınması gerektiğinden,
arama kurtarma personelinin burkulma, stres kırığı
ve kramp girme gibi basit sakatlıktan kurtulması için
güçlü, dayanıklı bir vücudun yanında, bunlara ek
olarak esnek olması da beklenir.
Liderlik
Liderlik, bir kişinin içinde yer aldığı grupta, ta-
kımda diğer bireyleri ve dolayısıyla faaliyetleri etki-
lemesi ve yönlendirmesi sürecidir.
Her lider, ekibinin, takımımının aktivitelerini
koordine etmekten ve onların psikolojik ve fiziksel
durumlarını gözlemlemekten sorumludur.
Görevler, İşlemler ve Başarım
Ölçütleri
Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD)
tarafından hazırlanan ve sektördeki ilgili kurum ve
kuruluşların görüşleri alınarak değerlendirilen ve
Mesleki Yeterlilik Kurumu (MYK) Adalet ve Güven-
lik Sektör Komitesi tarafından incelendikten sonra
MYK Yönetim Kurulunca onaylanıp 12.02.2016 ta-
rih 29622 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan arama
kurtarma uzmanı ulusal meslek standardına göre bir
arama kurtarma personelinin sahip olması gereken
görevler, işlemler ve başarım ölçütleri derlenerek aşa-
ğıdaki bölümlerde verilmiştir (MYK, 2016).
İş Sağlığı Güvenliği ve Çevre Koruma
Önlemlerini Almak/Alınmasını
Sağlamak
1. Risk değerlendirmesi yapmak;
1. Ekibin/ekiplerin gireceği olay yeri
ortam(lar)ının ve yapılacak operasyo-
nun özelliğine göre olası tehlike ve risk-
leri belirler.
54
2. Olay yerindeki tehlike ve riskleri önem
sırasına koyarak güvenlik düzeylerini
belirler.
2. Kişisel koruyucu donanım (KKD) ve ope-
rasyona özgü koruyucu donanımları kul-
lanmak/kullanılmasını sağlamak;
1. Kendisi ve olay yeri ekibi/ekiplerinin
gireceği ortam(lar)ının ve yapılacak
operasyonun özelliğine göre belirlediği
tehlike durumlarını önlemeye yönelik
kullanılması gereken kişisel koruyucu
donanım ve operasyona özgü koruyucu
donanımları seçer.
2. Belirlenen kişisel koruyucu donanım ve
operasyona özgü koruyucu donanımları
operasyon sırasında yöntemlerine uy-
gun olarak kullanır/kullanımını sağlar.
3. Operasyon esnasında temiz hava solu-
num cihazının kullanım süresini kont-
rol altında tutar/ tutulmasını sağlar.
3. İş yerinin ve olay yerinin güvenlik uygula-
malarını yürütmek;
1. İş yeri güvenlik ve acil durum plan ve
standart operasyon prosedürlerini, işin
ve ortamın özelliklerine göre uyarlaya-
rak yürütür.
2. Olay yeri için belirlediği tehlike du-
rumları ve güvenlik düzeylerine yöne-
lik ekip/ekipler için alınması gereken iş
sağlığı ve güvenliği (İSG) önlemlerini
belirler.
3. Yaptığı belirlemeye göre alanda güven-
lik şeridi çekme, sesli ve görsel uyarı
materyalleri koyma, bariyer çekme, ay-
dınlatma ve benzeri fiziksel önlemleri
alır/alınmasını sağlar.
4. Olay yeri civarındaki diğer insanların
güvenli alana alınması, olay yeri giriş ve
acil çıkış düzenlemelerinin yapılmasını
sağlar.
5. Olay yerindeki tehlike durumlarına
göre müdahâle araçlarının ve ekipma-
nın güvenliğe uygun pozisyonda ko-
numlandırılmasını sağlar.
6. Olay yerinde ortam kaynaklı tehlikeleri
belirlemeye yönelik, KBRN maddeleri-
nin ölçüm ve kontrollerini yapar/yapıl-
masını sağlar.
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
7. KBRN ekibi personelinin dekontami-
nasyon uygulamalarının yöntemine ve
prosedürüne uygun gerçekleştirilmesini
sağlar.
8. Ortamdaki tehlike kaynaklarının gide-
rilmesine yönelik teknik önlemleri pro-
sedürüne uygun şekilde alır/alınmasını
sağlar.
9. Olay yerinde gereken durumda triyaj ve
ilk yardım uygulaması yapar/yapılması-
nı sağlar.
10. İş yeri ortamında belirlediği risk ve teh-
likeler ile bunlara yönelik alınması ge-
reken önlemleri belirleyerek bildirimde
bulunur.
Resim 2.2 UMKE Tanıtım Videosu
4. Ekipman ve araç-gereçlerin güvenlik koşulla-
rına uygun kullanmak/kullanımını sağlamak;
1. Ekipman, araç gereçler, kişisel koruyucu
donanım ve operasyona özgü koruyucu
donanımların (arama kurtarma türüne
ve olaya göre elemanların ve/veya orta-
mın güvenliğini sağlamaya yönelik her
türlü araç, ekipman, cihaz, malzeme ve
benzeri) düzenli kontrol ve bakımları-
nın yapılmasını sağlar.
2. Ekipman ve araç gereçlerin kullanımı
esnasında kullanıcının korunmasına
yönelik önlemleri alır/alınmasını sağlar.
3. Ekipman ve araçları güç ve kapasite sı-
nırlarına uygun kullanır/kullanılmasını
sağlar.
4. Ekipman ve araç gereçlerinin kullanımı
esnasında karşılaşılan olumsuz durum-
ların giderilmesine yönelik önerilerde
bulunur.
5. Kendisinin ve ekibindeki elemanların sağ-
lıklarının korunmasına yönelik uygulama-
ları yürütmek;
1. Kendisinin bedensel ve psikolojik ye-
terliliğinin korunması ve geliştirilmesi-
ne yönelik beslenme, psikolojik destek
alma ve spor etkinlikleri ve benzeri uy-
gulamaları yürütür.
2. Ekip/ekiplerdeki elamanların bedensel
ve psikolojik yeterliliklerinin korunma-
sı ve geliştirilmesine yönelik beslenme,
psikolojik destek ve spor etkinliklerinin
uygulanma durumunu takip eder.
3. Kendisinin ve ekip/ekiplerin rutin sağ-
lık kontrol ve testlerinin belirlenen za-
manlarda yapılmasını sağlar.
6. Olası iş kazalarında prosedürleri uygulamak;
1. Ekip/ekiplerdeki elamanların başına
gelen iş kazası durumunda kurallarına
uygun olarak ilk yardım uygulamasında
bulunarak gerekiyorsa sağlık kuruluşu-
na gönderir.
2. Ekip/ekiplerdeki elamanların başına ge-
len iş kazalarının prosedürlerine ve for-
matına uygun şekilde kayıt altına alın-
ması ile ilgili yetki alanındaki işlemleri
yürütür/yürütülmesini takip eder.
7. İş ortamında ve olay yerinde çevre koruma
önlemlerinin alınmasını sağlamak;
1. İş yeri ve olay ortamında ortaya çıkan
atıkların türüne göre tasnifini yapar/ya-
pılmasını sağlar.
2. İş yeri ve olay ortamında ortaya çıkan
ve tasniflenen atıkların bertaraf eder/
edilmesini sağlar.
3. Olay yerindeki operasyon esnasında
olası çevre risklerine karşı önlemleri
alır/alınmasını sağlar.
4. Olay yerindeki operasyon esnasında
kullanılacak araç gereç, ekipman, mal-
zemeler ve kaynaklarının etkin ve ve-
rimli kullanılmasına yönelik önlemleri
alır/alınmasını sağlar.
55
 Arama Kurtarma Personeli Mesleki Yeterlilik Standardı
İş Süreçlerinin Organizasyonu ve
Koordinasyonunu Yürütmek
1. Araç gereç, ekipman ve malzemelerin kul-
lanıma hazır hâlde bulundurulmasını sağ-
lamak;
1. Araç gereç, ekipman ve malzemelerin
kullanma kılavuzunda belirtilen koşul-
larda planlı periyodik bakımlarının ya-
pılmasını sağlar.
2. Araç gereç ve ekipmanın kullanma kı-
lavuzunda belirtilen koşullarda kontrol,
ölçüm ve kalibrasyonlarının yapılması-
nı sağlar.
3. Araç gereç, ekipman ve malzemelerin
kullanımı ve bakımı sırasında karşılaştı-
ğı arıza durumlarının ön tespitini yapa-
rak ilgili birimi bilgilendirir.
4. Kullanma kılavuzunda izin verilmiş ba-
sit parça değişimlerini ve temel arıza gi-
derme yöntemlerini uygular.
5. Araç gereç, ekipmanların onarım süre-
cini takip eder.
2. İhbarları değerlendirmek;
1. Çağrı merkezine gelen ihbarların doğ-
ruluğunu yöntem ve prosedürüne uy-
gun şekilde teyit ederek alınan bilgileri
değerlendirir.
2. İhbarın niteliğine göre araç, ekip ve des-
tek ekipleri için ilgili amir/birime bildi-
rimde bulunur.
3. İhbar verenin ilk acil önlemleri alması
konusunda yönlendirilmesini ve belirle-
yici alan bilgilerinin alınmasını sağlar.
3. Müdahâle ekib(ler)ini yönetmek/yönlen-
dirmek;
1. Olayın ve gerekli operasyonun kapsa-
mına ve içeriğine sayıca ve nitelikçe uy-
gun ekibi oluşturur.
2. Ekip/ekipler arasında iletişim ve koor-
dinasyonun sürdürülmesini sağlar.
3. Ekip/ekipler için, elemanların nitelik ve
özelliklerine göre iş bölümü ve yedekle-
me uygulamalarını yönetir.
4. Uzun süren çalışmalarda ekiplere lojis-
tik desteğin verilmesine yönelik çalış-
maları yürütür.
56
5. Ekip/ekiplerin moral ve motivasyonu-
nu destekleyici çalışmalarda bulunur.
6. Afet gönüllülerin seçimi ve operasyon-
lardaki çalışmalarına yönelik uygulama-
ları yürütür.
4. Mal ve hizmet tedarik süreçlerine katkıda
bulunmak/destek vermek;
1. Malzeme, araç gereç ve ekipmanların
kullanım performansı ve stok, envanter
durumlarının takibini yapar.
2. Malzeme, araç gereç ve ekipmanların
tüketim durumuna göre tedarik ihti-
yaçlarını belirleyerek talepte bulunur.
3. Satın alımlarda, malzeme, araç gereç ve
ekipmanların kullanım performansı ve
uygulama koşullarına göre teknik şartla-
rını belirleyerek ilgili birime iletir/önerir.
4. Satın alınan malzeme, araç gereç ve
ekipmanların kabulü için, kontrolleri
ve gerekirse testlerini yapar/yapılmasını
sağlar.
5. Hizmet satın alımlarında, görev alanı
kapsamında, uygulama ihtiyaçlarını be-
lirleyerek ilgili birime iletir/önerir.
5. İş süreçlerinin kayıt tutma ve raporlama çalış-
malarını yürütmek/yürütülmesini sağlamak;
1. Gerçekleştirilen operasyon esnasında ve
sonrasında görüntü, ses ve dokümanter
kayıtların prosedürüne uygun olarak
tutulmasını sağlar.
2. Prosedürün gerektirdiği operasyon ra-
porlarını formatına ve amacına uygun
şekilde hazırlayarak ilgili birime/sorum-
luya bildirir.
3. İş süreçleri ile ilgili veri ve istatistiklerini
tutar/tutulmasını sağlar.
4. Operasyonlara ilişkin tutulan kayıt ve
raporların sistemine uygun olarak arşiv-
lenmesini sağlar.
5. Operasyonlara ilişkin tutulan görüntü
ve ses kayıtlarının teknik gereklilikleri-
ne ve prosedürüne uygun olarak arşiv-
lenmesini sağlar.
6. İş süreçlerinde ilgili kurum ve kuruluşlarla
iş birliği ve koordinasyon faaliyetlerini yü-
rütmek;
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
1. İş süreçlerinin yürütülmesinde ilgili ku-
rum kuruluşlarla yapılan çalışmalarda
gerekli hazırlıkları yürüterek kurumunu
temsil eder.
2. Operasyonlar sırasında ekiplerinin oluş-
turulan kriz masasındaki farklı ekiplerle
çalışmasını koordine eder.
İş Süreçlerinde Kalite ve İş Geliştirme
Çalışmalarını Yürütmek/Yürütülmesini
Sağlamak
1. İş süreçlerinin iyileştirilmesine katkı vermek;
1. Operasyonların performansının izlene-
rek aksaklıkları belirler/belirlenmesini
sağlar.
2. Operasyonlarda sorun çıkaran veya ye-
tersiz kalan araç gereç, ekipman ve per-
sonel ile ortaya çıkan sorunları tespit
eder/edilmesini sağlar.
3. Operasyon esnasında tespit ettiği so-
runları düzeltici süreç ve yönetsel
müdahâlelerde bulunur.
4. Tespit edilen organizasyon ve/veya araç
gereç, ekipman ve personel sorunlarının
giderilmesine yönelik iyileştirme öneri-
leri ve katkıları tanımlar.
5. Tanımlama ve belirlemelerini ekip ve
planların iyileştirilmesi çalışmalarına
yansıtır.
2. İş süreçlerinde stratejilerin ve ana planların
geliştirilmesini desteklemek;
1. Operasyonlarla ilgili kayıt, rapor, risk
analizleri ve istatistiki bilgileri, operas-
yonların performansı ve bölgesel özel-
liklere göre yorumlayarak değerlendirir.
2. Kentin/bölgenin nüfus, sanayi, bölgesel
yapılanma ile doğal durumuna göre,
yeni müdahâle alanları ve birim/istas-
yonlarının oluşturulmasına yönelik ih-
tiyaçları tespit eder.
3. Yaptığı yorum, değerlendirmeler ve
ulaştığı sonuçlara göre ana operasyon
planlarının iyileştirilmesine yönelik
stratejiler geliştirir.
4. Ana operasyon planlarının revize edil-
mesine ilişkin içeriksel önerilerini ilgili
birim/makama iletir.
Operasyonel Süreçleri Yönetmek
1. Olayın analiz ve değerlendirmesini yapmak;
1. Olayın içeriği, türü, nedeni, boyutu,
yeri, fiziki konumu, kurtarma ihtiyacı
olup olmadığı yayılma riski, hava ko-
şulları, coğrafi ve arazi yapısı ve benzeri
bilgilere göre olayın durumunu analiz
eder.
2. Olay yerinin durumunu arama, kurtar-
ma açısından koşulların, kazazedenin
konumunun, hareket alanının ve uygun
yöntemlerin belirlenmesine yönelik ke-
şif yapar/yapılmasını sağlar.
3. KBRN olaylarında; madde veya kayna-
ğı ölçümleme ve/veya numune alarak
değerlendirilmesini sağlama yöntemleri
ile doğrular.
4. Olaya bağlı karşılaşılabilecek risk ve teh-
likeleri düzeylerine göre değerlendirir.
5. KBRN olaylarında; yaptığı analiz ve
değerlendirmelere göre, olay yerinde
sıcak, ılık ve soğuk bölgeler ile alter-
natif tahliye ve müdahâle alanlarını ta-
nımlar.
6. Olay yerinde alınması gereken güvenlik
önlemlerinin türünü ve boyutunu be-
lirler.
2. Olay yeri müdahâle plan ve standart ope-
rasyon prosedürleri hazırlaması yapmak;
1. Olay yerinde müdahâle öncesi keşif ça-
lışmaları yaparak değerlendirme sonuç-
larını tekrar revize eder.
2. KBRN olaylarında; ölçüm ve/veya nu-
mune inceleme sonuçlarına göre gerek-
mesi hâlinde, sıcak, ılık ve soğuk bölgeler
ile alternatif tahliye ve müdahâle alanla-
rına dair belirlemelerini revize eder.
3. Değerlendirme sonuçlarına göre olay
yerinde kullanılacak müdahâle yöntem-
lerini, araç, malzeme ve ekipmanlarını
belirler.
4. Yapılacak operasyonun şeklini, yardım-
cı/destek unsurları (kolluk birimleri,
sağlık ekipleri, laboratuvarlar ve ben-
zeri) ve kriz masası oluşturma gerekli-
liklerini belirleyerek ilgili prosedürleri
yürütür.
57
 Arama Kurtarma Personeli Mesleki Yeterlilik Standardı
3. Arama kurtarma hazırlıklarını yapmak/ya­
pılmasını sağlamak;
1. Değerlendirme ve keşif sonuçlarına
göre, müdahâle yöntemi, gerekli iç ve
dış destek kuvvet, araç gereç, ekipman,
ekip ve benzeri ihtiyacını belirler.
2. Belirlemelere uygun teknik ve güvenlik
hazırlıkları yapar/yapılmasını sağlar.
4. Olaya müdahâle sürecini yönlendirmek
1. Hazırlıklar ve olay yerine en uygun ve
kısa yoldan ulaşımı koordine eder.
2. Olay bölgesinde ekipler arasında görev
dağılımı yapar.
3. Olay yerinde araç ve malzemeleri yapı-
lan müdahâle planlaması ve uygulana-
cak müdahâle yöntemlerine göre ko-
numlandırılmasını sağlar.
4. Müdahâleyi engelleyen veya geciktiren
durumlara karşı gerekli önlemlerin pro-
sedürlere uygun olarak alınmasını sağlar.
5. Müdahâle sürecinde destek ekip veya iç
kuvvet ihtiyacını (destek personel, iaşe,
ekipman, araç, su kaynağı ve benzeri)
belirleyerek prosedürüne uygun şekilde
talep eder.
6. Yapılan plana göre (görev alanı
dâhilindeki) müdahâleyi başlatır.
7. Olay yeri ile ilgili ekipler arası, komuta
merkezi, basın ve benzeri taraflar arasın-
da iletişim trafiğini yetki kapsamı ile plan
ve prosedürlerine uygun olarak yönetir.
8. KBRN müdahâle sürecinde, kapalı dev-
re telsiz sistemini, operasyon prosedür-
lerine uygun şekilde kullanarak ekip içi
iletişimi yürütür.
9. Olaya müdahâle sırasındaki olay yeri-
nin, çevresinin, ekiplerin, araç ve ekip-
manların güvenliğinin takip edilmesini
sağlar.
10. Olay yerindeki buluntuları (aranılan
nesne ve bunun dışındaki çıkarılan bu-
luntu ve benzeri) sorumlularına ve/veya
kolluk kuvvetlerine kurallarına uygun
olarak teslim eder/edilmesini sağlar.
5. Olay sonlandırma işlemlerini yürütmek
1. Operasyonun tamamlanması sonrası
müdahâlenin tamamlanıp tamamlan-
58
madığına ve müdahâlenin devam edip
etmeyeceğine dair değerlendirmeleri
yöntemlerine uygun olarak yaparak ko-
muta merkezine bildirir.
2. KBRN olaylarında, müdahâle sonu
kontrollerin sonuçlarına göre, prose-
dürlerine uygun yöntemlerle etkilenen
alana uygulanan önlemlerin kaldırılma-
sına dair bildirimi yapar.
3. Olay yerinin sahiplerine/sorumluları-
na/emniyet mensuplarına teslim edil-
mesini sağlar.
4. Olay sonrası ekip, ekipman, araç gereç
ve malzemelerin dönüş ve toparlanma
çalışmalarını koordine eder.
5. Operasyon bütününde, müdahâle sü-
reci ile olayın nedenleri, etkileri (can
ve mal kaybı, hasar ve benzeri) ve
müdahâle sonuçlarını içeren raporlama-
yı yapar/yapılmasını sağlar.
Afet ve Acil Durumlara Müdahâle
Etmek/Edilmesini Sağlamak
1. Bina çökmeleri/enkaz ve toprak kaymala-
rında arama ve kurtarma yapmak/yapılma-
sını sağlamak;
1. Bina çökmeleri, enkaz ve toprak kay-
masında, fiziksel/cihazlı/köpekli arama
yöntemlerini kullanarak kazazedenin
yerini tespit eder/teknik ve güvenlik
kontrolü altında tespit edilmesini sağlar.
2. Gerekmesi hâlinde alanda destekleme
ve tahkimat çalışmalarını yapar/yapıl-
masını sağlar.
3. Dar alana girme ve dar alanda ilerleme
tekniklerinin uygulayarak kurtarma ye-
rine erişir/teknik ve güvenlik kontrolü
altında erişilmesini sağlar.
4. Eriştiği kazazedeyi ilgili kurtarma tek-
niklerini uygulayarak çıkarır/teknik ve
güvenlik kontrolü altında çıkarılmasını
sağlar.
5. Uygun taşıma teknikleri ile kazazedeyi
alandan uzaklaştırır/uzaklaştırılmasını
sağlar.
2. Dağda arama ve kurtarma yapmak/yapıl-
masını sağlamak
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

1. Dağda kaybolan veya mahsur kalan kazazede için fiziksel/cihazlı/köpekli arama yöntemlerini
kullanarak yer tespitini yapar/teknik ve güvenlik kontrolü altında müdahâle edilmesini sağlar.
2. Yeri belirlenen kazazedeye dağda tırmanma, yürüyüş, yön bulma ve benzeri yöntemler ile ilgili
ekipmanları kullanarak ulaşır/ulaşmasını sağlar.
3. Eriştiği kazazedeyi ilgili kurtarma/taşıma tekniklerini uygulayarak güvenli bölgeye alır/teknik
ve güvenlik kontrolü altında alınmasını sağlar.
3. Çığda arama ve kurtarma yapmak/yapılmasını sağlamak
1. Çığın türü, kopma noktası, akış hızı, arazinin eğimi, topuk noktasına göre kazazedenin olası
bulunabileceği bölgeyi tespit eder.
2. Tespit ettiği arama bölgesinde, çığ altında kalan kazazedeyi, fiziksel/köpekli/cihazlı/sonda ile
arama yöntemleri ile bulur.
3. Bulduğu kazazedeyi uygun yöntem ve ekipmanları kullanarak çığdan çıkarır.
4. Su baskınlarında arama ve kurtarma yapmak/yapılmasını sağlamak;
1. Suda tespit teknikleri ile kazazedenin yerini belirler/teknik ve güvenlik kontrolü altında belir-
lenmesini sağlar.

Yaşamla İlişkilendir

59
 Arama Kurtarma Personeli Mesleki Yeterlilik Standardı
2. Uygun araç ve yöntemler kullanarak çı-
karır/kurtarır/teknik ve güvenlik kont-
rolü altında çıkarılmasını/kurtarılması-
nı sağlar.
3. Baskın alanındaki suyu, uygun yöntem
ve ekipmanla tahliye edilmesini sağlar.
5. Derin, kapalı ve yüksek alanlarda arama ve
kurtarma yapmak/yapılmasını sağlamak;
1. Derin, kapalı ve yüksek alanlara (kuyu,
sarnıç, mağara, falezler, uçurum ve
benzeri) özgü risklere yönelik tedbirler
alarak ve fiziksel/cihazlı/köpekli arama
yöntemlerini kullanarak kazazedenin
yerini tespit eder/teknik ve güvenlik
kontrolü altında edilmesini sağlar.
2. Gerekmesi hâlinde alanda destekleme
ve tahkimat çalışmalarının yapılmasını
sağlar.
3. Dar, derin ve yüksek alanda çalışma ve
ilerleme tekniklerini uygulayarak kaza-
zedeye erişir/teknik ve güvenlik kontro-
lü altında erişilmesini sağlar.
4. Eriştiği kazazedeyi ilgili kurtarma tek-
niklerini uygulayarak çıkarır/teknik ve
güvenlik kontrolü altında çıkarılmasını
sağlar.
5. Uygun taşıma teknikleri ile kazazedenin
alandan uzaklaştırılmasını sağlar.
6. Kara taşıtları, raylı sistem taşıtları ve havaa-
lanı dışındaki hava taşıtı kazalarında arama
ve kurtarma yapmak/yapılmasını sağlamak;
1. Kurtarma öncesi kaza alanının güvenli-
ğine yönelik uygun çalışma ortamı ha-
zırlanmasını sağlar.
2. Ulaşım aracına ve çevreye özgü risk ve
tehlikelere yönelik tedbirleri alarak ve fi-
ziksel/cihazlı/köpekli arama yöntemleri-
ni kullanarak kazazedenin/kazazedelerin
araçta ve araç civarındaki yerini/yerlerini
tespit eder/ teknik ve güvenlik kontrolü
altında tespit edilmesini sağlar.
3. Gerekmesi hâlinde araçta destekleme
ve sabitleme çalışmalarının güvenliğe
ve yöntemine uygun olarak yapılmasını
sağlar.
4. Araç üzerinde çalışma ve araç içi güvenli
ilerleme tekniklerini uygulayarak kaza-
zedeye erişir/teknik ve güvenlik kontro-
lü altında erişilmesini sağlar.
60
5. Eriştiği kazazedeyi ilgili kurtarma tek-
niklerini uygulayarak çıkarır/teknik ve
güvenlik kontrolü altında çıkarılmasını
sağlar.
6. Uygun taşıma teknikleri ile kazazedenin
araç/alandan uzaklaştırılmasını sağlar.
7. Kurtarma sonrası kaza alanının güven-
liğine yönelik teknik çalışmaların yapıl-
masını sağlar.
7. KBRN olaylarına müdahâle etmek;
1. Olay bölgesindeki KBRN unsurunun
türü, yoğunluğu ve çevresel yayılımı-
na göre sıcak, ılık ve soğuk bölgeleri ve
kapsamını belirler.
2. Belirlediği bölge kapsamında gerekli
prosedürleri uygular.
3. KBRN unsurlarından etkilenen bölge-
de dekontaminasyon (temizleme, arın-
dırma) uygulamalarını KBRN türüne
ve yerine (kazazede, personel, ekipman,
kapalı alan ve benzeri) uygun yöntem
ve teknikler ile prosedürlerine göre ger-
çekleştirir.
4. Bölgedeki kazazedelerin tahliye işlemle-
rini yöntem ve prosedürlerine göre ger-
çekleştirerek sağlık ekiplerine teslimini
sağlar.
5. KBRN müdahâle sürecinde, meteoro-
lojik koşulları kaynağından takip ede-
rek müdahâleyi değişen koşullara göre
yönlendirir.
6. Müdahâle sonunda, sıcak ve ılık böl-
gedeki KBRN unsurlarını, ölçüm alma
ve numune incelenmesini sağlayarak
dekontaminasyon durumunu kontrol
eder.
7. Müdahâle sonunda sıcak, ılık, soğuk
bölgedeki KBRN unsurlarını, ölçüm
alarak dekontaminasyon durumunu te-
yit ederek, tam dekontaminasyon sağ-
lanana kadar kontrolü sürdürür/sürdü-
rülmesini sağlar.
8. Çeşitli kaza durumlarında arama ve kurtar-
ma yapmak/yapılmasını sağlamak;
1. Talep gelmesi hâlinde sağlık kuruluşun-
daki kazazedenin vücudundan çıkarıl-
ması gereken (demir parçası, yüzük ve
benzeri) nesnenin uygun araç gereç,
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
ekipman ve teknikleri kullanarak çıka-
rılmasına destek verir.
2. Asansör, korkuluk ve benzeri yerlere
sıkışan/mahsur kalan veya vücuduna
herhangi bir nesne saplanan kazazedeyi
uygun araç gereç, ekipman ve teknikleri
kullanarak bulunduğu ortamdan çıka-
rır/teknik ve güvenlik kontrolü altında
çıkarılmasını sağlar.
3. Dar, derin, yüksek ve benzeri yerlerde,
arazide mahsur kalan evcil/vahşi hay-
vanları veya araçları uygun araç gereç,
ekipman ve teknikleri kullanarak çıka-
rır/teknik ve güvenlik kontrolü altında
çıkarılmasını sağlar.
4. Talebe göre denizdeki kaza ve acil du-
rumlarda su üstü kurtarma ve tahliye
desteğini teknik yöntemlerine göre ve-
rir/verilmesini sağlar.
9. Yangın söndürülmesine destek vermek;
1. Yangının yayılma riskini önlemeye ve
bölge güvenliğinin sağlanmasına yöne-
lik önlemleri görev kapsamına göre alır/
alınmasını sağlar.
2. Orman yangınlarında bölgesel/ilgili
ekipler ve kurumlar arası koordinasyo-
nu taleplere ve prosedürlere göre sağlar.
Koruma ve Önleme Uygulamaları
Yapmak/Yapılmasını Sağlamak
1. Kamuoyunu bilgilendirici çalışmaları yü-
rütmek;
1. Okullar, kolluk kuvvetleri, kamu ku-
rum ve özel sektör kuruluşlarından ge-
len taleplere göre görev alanı ile ilgili
eğitim ve tatbikat çalışmalarının gerçek-
leştirilmesini sağlar.
2. Kitle iletişim araçlarında yetkilendiril-
mesi hâlinde görev alanı ile ilgili bil-
gilendirme, bilinçlendirme ve tanıtım
çalışmalarını organize eder.
2. Bina ve tesislerde afet ve acil durum önlem-
leri alınmasını sağlamak;
1. Görev sahasında bulunan bina ve te-
sislerin afet ve acil durum önlemlerini
mevzuata uygun olarak kontrol eder.
2. Yapılan kontrol ve denetimlere göre
mevzuata göre uygunsuz durumların
düzeltilmesine yönelik önlemlerin taki-
bini sağlar.
3. Bölgesel risk analizleri yapmak;
1. Görev sahasında bulunan alanların
özellik ve yerleşim durumuna göre afet
ve acil durumlarla ilgili risk ve tehlike
analizlerini yapar.
2. Afet ve acil durum nedenleri ve kay-
nakları açısından bölgenin, binaların ve
alanların risk derecelemelerini yapar.
3. Yaptığı analizlere göre bölgesel riskleri
belirleyerek planlama ve önleme çalış-
malarına yansıtır.
4. Riskli yerlerde önlem alınmasını sağlamak
1. Görev alanı ile ilgili risk taşıyan faali-
yetlerde, talebe ve ilgili sorumlunun
yönlendirmesine göre (toplantı, miting,
organizasyon, konser, maç, yarışma ve
benzeri) tedbir amaçlı refakat uygula-
malarını gerçekleştirir.
Mesleki Gelişim Uygulamalarını
Yürütmek
1. Eğitim uygulamalarını yürütmek/yürütül-
mesini sağlamak;
1. Ekip(ler)deki elemanlar ve afet gönüllü-
lerinin performans değerlendirmelerine
ve gözlemlere göre bilgi beceri ihtiyaçla-
rını tespit eder/edilmesini sağlar.
2. Tespit edilen ihtiyaçlara uygun eğitim
programlarının ve uygulama planları-
nın oluşturulmasını sağlar.
3. Eğitim programlarının planlara göre
gerçekleştirilmesini takip eder.
2. Bireysel mesleki gelişimini sağlamak;
1. Meslek ve sektördeki teknolojik geliş-
meleri, yazılı, görsel yayın ve medya
araçlarıyla takip eder.
2. Kişisel eğitim ihtiyaçlarına göre ilgili
kurum veya kuruluşlar tarafından mes-
leki konulara ilişkin düzenlenen eğitim
programlarını takip ederek katılım için
ilgili sorumluya talep bildiriminde bu-
lunur.
3. Mesleğe ilişkin katıldığı eğitimlerden
aldığı belgeleri muhafaza eder.
61
 Arama Kurtarma Personeli Mesleki Yeterlilik Standardı

3. Ekip(ler)in kariyer gelişimlerini desteklemek;

1. Ekip(ler)deki elemanlar, afet gönüllülerinin performanslarına göre beceri durumu ve yetkinlik-
lerini değerlendirir/değerlendirilmesini sağlar.
2. Değerlendirmelere göre ihtiyacı olan elemanların bilgi, beceri, yetkinlik kazanmalarına yönelik
olarak iş içinde fırsatlar oluşturur/oluşturulmasını sağlar.
3. Ekip(ler)e yeni katılan veya alınan elemanların, iş süreçlerinde yetişmelerine yönelik önlemleri
alır.

Öğrenme Çıktısı
3 Afet ve acil durum personelinin, temel özelliklerini, çalışma ortamı ve koşullarını ve iş
sağlığı ve güvenliği açısından uygunluğunu bilebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

‘‘Herhangi bir afet ve acil

Arama kurtarma persone-
linin daimi vücut veya akıl
hastalığına sahip olması ge-
rektiği hangi mevzuata göre
zorunlu kılınmıştır?
durum faaliyetlerinde görev
Arama kurtarma persone-
alacak olan çalışanın fiziki
linin özlük haklarıyla diğer
olarak iyi durumda olması
benzer şartlardaki tehlike
beraberinde çalışanın her
sınıfında olan çalışanların
yönden güçlü olması gerek-
özlük haklarını karşılaştırın.
mektedir.’’ konusunu ayrın-
tılı bir şekilde paylaşın.

62
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Ulusal Mesleki Yeterlilik Sisteminin

1 kurulmasındaki temel amacı ve neden mesleki
yeterlilik belgesi alınması gerekliliğini bilebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Mesleki Yeterlilik Sistemi

İnsanlık tarih boyunca afet ve acil durum faaliyetleri gerçek hayatın bir parçası olmuştur. İnsanlık afetler
karşısında kendisini savunmak ve zararlarını en aza indirmek için arama kurtarma ve iyileştirme faaliyetleri-
ne başvurmuştur. Yıllar içerisinde, afet ve acil durum faaliyetlerini disipline etmek ihtiyacını duymuş ve bu
organizasyon, kuruluşlarda yer alan personelin seçimi ve çalışma şartlarının belli disiplin ve şartlar içerisinde
olması gerektiği zorunluluk hâline gelmiştir.
Bunun yanı sıra, meslekte yetersizlik ve ehliyetsizlik iş kazalarının ve meslek hastalıklarının en önemli sebep-
lerindendir. Bu nedenle, bu eksikliği gidermek için Mesleki Yeterlilik Kurumu tarafından mesleki eğitimler
verilmeye başlanmış ve mesleklerin standartları ve yeterlilikleri belirlenerek belgelendirme çalışmaları yapıl-
mıştır. Mesleki Yeterlilik Kurumu tarafından yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşu tarafından ölçme ve
değerlendirme sonucu başarılı olamayanların, belgesiz çalışması yasak olan meslek sahibi kişilerin çalışması-
nın önüne geçilmiştir. Afet ve acil sahasında görev alacak kişilerin mutlak surette mesleki yeterlik belgesine
sahip olmaları iş sağlığı ve güvenliği noktasında olmazsa olmazlardandır.
Bu bölümde, genel bir meslek tanımının arkasından, mesleki yeterlilik kurumu tanıtımı yapılmış ve hukuki
mevzuatı verilmiştir. Bunun yanı sıra, Ulusal Mesleki Yeterlilik sistemi ve bunun iş yaşamına katkısı ve mes-
leki yeterlilik belgesi şartı aranmayan durumlar ele alınmıştır.

Ulusal Mevzuat’ta arama kurtarma personeli görev

2 ve sorumluluklar ile çalışma usul ve esaslarını ve bu
konudaki tanımlamaları ve Genel Mevzuat’ı bilebilme

Arama Kurtarma Personeli ile

İlgili Mevzuat

Ulusal Mevzuat’ımızda, arama kurtarma personeli (teknik ve uzman), iş sağlığı ve güvenliği ve çevre ile ilgili
yürürlükte olan kanun, tüzük, yönetmelik ve konu ile ilgili risk değerlendirmesi yapmak yükümlülüğünün
olduğu ifade edilmiştir. Ülkemizdeki İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuat’ında afet ve acil durum görevlilerinin
müdahâle faaliyetleri kapsam dışı olarak belirtilmektedir. Çok tehlikeli ve riskli bir meslek olan müdahâle
faaliyetlerinin meslek yeterlilik kapsamına girmesi bu alanda çalışanların karşılaşacağı kaza ve mesleki hasta-
lıkların azalmasına mutlaka faydası olacaktır. Bu bölümde, Arama ve Kurtarma Teknisyenliği Sınav, Atama,
Görev ve Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik gibi mevzuat kapsamında arama kurtarma ile ilgili
tanımlar verilmiş, arama kurtarma personeli eğitimleri ile ilgili kısımlar da ele alınmıştır. Ayrıca, bu mevzu-
atların kapsamında, arama kurtarma personeli görev ve sorumluluklar ile çalışma usul ve esasları ayrıntılı bir
şekilde derlenerek sunulmuştur.

63
 Arama Kurtarma Personeli Mesleki Yeterlilik Standardı

Afet ve acil durum personelinin, temel özelliklerini,

3 çalışma ortamı ve koşullarını ve iş sağlığı ve güvenliği
açısından uygunluğunu bilebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Arama Kurtarma Personeli

Meslek Profili

Afet ve acil durum personelinin, temel özelliklerini, çalışma ortamı ve koşullarını ve iş sağlığı ve güvenliği
açısından uygunluğu bu bölümün temel ögesi olmuştur. Bir arama kurtarma uzmanı veya teknik elemanı
iş sağlığı ve güvenliği, çevre koruma ve kalite geliştirmeye ilişkin çalışmaları yürütme, afet ve acil durum
operasyonlarında müdahâle etme, arama, kurtarma, koruma, önleme, uygulamaları ile mesleki gelişim fa-
aliyetlerini gerçekleştirme bilgi ve becerilerine sahip nitelikli kişidir. Bu sahadaki meslek elemanının yürüt-
tüğü çalışmalar; kentsel ve doğada arama kurtarma ile KBRN olaylarındaki tahliye ve dekontaminasyon
müdahâlelerini kapsar. Ayrıca, afet ve acil durum meslek elemanı görevlendirildiği operasyonlarda, genelde
bir ekibin içinde veya ekip sorumlusu olarak arama kurtarma uygulamalarını gerçekleştirir.
Arama kurtarma personeli meslek elemanının görev bölgesi hem kentsel hem de doğa alanlarıdır. Arama
kurtarma personeli, afet ve acil durum olaylarının özelliklerine göre yanıcı, parlayıcı, patlayıcı, boğucu,
kapalı, dar, karanlık, derin, yüksek, soğuk sıcak ve benzeri ortamlarda yoğun stres altında çalışır. Acil du-
rumlardan kaynaklanan, nöbet ve operasyonun devamlılığına dayalı bir çalışma düzeni söz konusudur. Ça-
lışmaların içeriği ve süreci gereği; ateş, duman, is, su, toz, gaz, kimyasal, biyolojik, radyolojik ve nükleer
(KBRN), zorlu doğa koşulları, yüksekte, derinde, havasız alanda ve benzeri durumlardan kaynaklanan teh-
like ve riskler bulunmaktadır.
Afet ve acil durum görevlilerinin mesleklerini yaparken iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini gerektiren yüksek
düzeyde kaza ve yaralanma riskleri ile fiziksel ve psikolojik yıpranmaya bağlı mesleki sağlık sorunları ile
karşılaşmaları yüksek ihtimalle söz konusudur. Risklerin tamamen ortadan kaldırılamadığı veya yerlerine
başka riski olmayanlarla ikame edilemediği durumlarda yapılan işe uygun kişisel koruyucu donanımlar ve
operasyonlara özgü güvenlik ekipmanları kullanarak çalışmak zorundadırlar.
Bu bölümde, Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) tarafından hazırlanan ve sektördeki ilgili ku-
rum ve kuruluşların görüşleri alınarak değerlendirilen ve Mesleki Yeterlilik Kurumunca (MYK) onaylanan
arama kurtarma uzmanı ulusal meslek standardına göre bir arama kurtarma personelinin sahip olması gere-
ken görevler, işlemler ve başarım ölçütleri derlenerek ayrıntılı olarak verilmiştir. Bir arama kurtarma uzmanı
ve teknik personelinin bilmesi gereken iş sağlığı ve güvenliği konularının yanı sıra diğer teknik konulara da
bu standartta yer verilmiştir.

64
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
1 Türk Dil Kurumuna göre bir kimsenin ha-
yatını kazanmak için yaptığı, kuralları toplum ta-
rafından belirlenmiş ve belli bir eğitimle kazanılan
bilgi ve becerilere dayalı faaliyetler bütününe ne ad
verilir?
A. Çırak B. Meslek
C. Teknik personel D. İşçi
E. Usta
2 Bir mesleğin başarı ile icra edilebilmesi için
Mesleki Yeterlilik Kurumu tarafından kabul edilen
gerekli bilgi, beceri, tavır ve tutumların neler oldu-
ğunu gösteren asgari norma ne ad verilir?
A. Ulusal Meslek Standardı
B. Meslek Profili
C. Avrupa Yeterlilikler Çerçevesi
D. Ulusal Mesleki Yeterlilik Sistemi
E. Mesleki Yeterlilik Belgesi
3 Aşağıdaki mesleklerden hangisi 5544 Sayılı
MYK Kanunu kapsamında yer alır?
A. Eczacılık
B. Veterinerlik
C. Arama kurtarma uzmanı
D. Mimarlık
E. Mühendislik
4 Sanat, ticaret ve mesleğin, olgun kişilik, ahlak
ve doğruluğun iç içe girmiş alaşımına ne ad verilir?
A. Sanatkâr B. Tüccar
C. Zanaatkâr D. Ahilik
E. Dülger
5 Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı teş-
kilatı kadrolarında görevli olarak yurt içinde veya
yurt dışında afet ve acil durumlar ile sivil savunma
hizmetlerinde profesyonel arama ve kurtarma hiz-
meti veren ve insani yardım çalışmalarını yürüten
personele ne ad verilir?
A. Acil yardım ekibi
B. Tıbbi personel
C. Arama ve kurtarma teknisyeni
D. Kurtarmacı
E. Kurtarıcı
6 Aşağıdakilerden hangisi, Arama ve Kurtar-
ma Teknisyenliği Sınav, Atama, Görev ve Çalış-
ma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik’e göre
neler öğrendik?
arama ve kurtarma teknisyenlerinin görevlerinden
biri değildir?
A. Arama ve kurtarma taşıt, araç ve gereçlerini
kullanmak
B. Tıbbi müdahâlede bulunmak
C. Beden sağlığını korumak ve geliştirmek
D. Ulusal ve uluslararası insani yardım faaliyetleri-
ne katılmak
E. Görevlere ilişkin belge ve rapor hazırlamak
7 Aşağıdakilerden hangisi arama kurtarma per-
soneliyle ilgili genel mevzuattan biri değildir?
A. 4857 sayılı İş Kanunu
B. 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu
C. 5902 sayılı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkan-
lığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun
D. 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu
E. 7126 sayılı Sivil Savunma Kanunu
8 Kamu sektörüne arama kurtarma teknisyeni
alımlarında yaş şartı kaçtır?
A. 40 B. 30
C. 38 D. 25
E. 45
9 Aşağıdakilerden hangisi arama kurtarma per-
soneli için istenen yetkinliklerden biri değildir?
A. Güç B. Dayanıklılık
C. Esneklik D. Liderlik
E. Bireysellik
10 12.02.2016 tarih 29622 sayılı Resmî Gazete’de
yayımlanan arama kurtarma uzmanı ulusal meslek
standardını hazırlayan kurum/kuruluş aşağıdakiler-
den hangisidir?
A. AFAD
B. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı
D. TOBB
E. TİSK
65
 Arama Kurtarma Personeli Mesleki Yeterlilik Standardı

Yanıtınız yanlış ise “Temel Kavramlar ve

1. B Yanıtınız yanlış ise “Meslek Tanımı” konusu- 6. B
Arama Kurtarma Personeli Görev Tanımları”
nu yeniden gözden geçiriniz.
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Temel Kavramlar ve

2. A Yanıtınız yanlış ise “Ulusal Mesleki Yeterlilik 7. D
Arama Kurtarma Personeli Görev Tanımları”
Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Arama Kurtarma Perso-

3. C Yanıtınız yanlış ise “Mesleki Yeterlilik Siste- 8. B
neli Meslek Profili” konusunu yeniden göz-
mi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Afet ve Acil Durum Per-

4. D Yanıtınız yanlış ise “Mesleki Yeterlilik Siste- 9. E
sonelinin Temel Özellikleri” konusunu yeni-
mi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Temel Kavramlar ve Yanıtınız yanlış ise “Görevler İşlemler ve Ba-
5. C 10. A
Arama Kurtarma Personeli Görev Tanımları” şarım Ölçütleri” konusunu yeniden gözden
konusunu yeniden gözden geçiriniz. geçiriniz.

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Belge zorunluluğundan bahsedilebilmesi için, MYK tarafından ilgili mesle-

ğin ulusal meslek standardının yayımlanmış olması ve Aile, Çalışma ve Sosyal
Hizmetler Bakanlığı tarafından çıkarılacak tebliğlerde bu mesleğe yer veril-
miş olması gerekmektedir. Tebliğin yayım tarihinden itibaren 12 ay içinde
bireylerin MYK Mesleki Yeterlilik Belgesini almış olması gerekmektedir. 12
aydan sonra bu Kanun’da düzenlenen esaslara göre, MYK Mesleki Yeterlilik
Belgesi olmayan kişiler çalıştırılamaz. 25/05/2015 tarihinde Resmî Gazete’de
Bakanlıkça yayımlanan 2015/1 nolu ilk tebliğde yer alan 40 meslek ile başla-
yan belge zorunluluğunun Kurumca standardı hazırlanmış diğer tehlikeli ve
çok tehlikeli sınıfta yer alan mesleklerde de peyderpey devam etmektedir. Bu
Araştır 1 doğrultuda Bakanlıkça 2016/1 nolu ikinci tebliğ 24/03/2016 tarihinde ya-
yımlanarak 8 meslek daha belge zorunluluğuna dâhil edilmiştir. 26/09/2017
tarihinde Resmî Gazete’de yayımlanan 3. Tebliğ ile ise zorunlu mesleklere 33
meslek daha eklenerek zorunluluk kapsamındaki toplam sayı 81’e çıkmıştır.
25/05/2015 tarihinde Resmî Gazete’de Bakanlıkça yayımlanan 2015/1 nolu
ilk tebliğde yer alan 40 meslekte belge zorunluluğu 26/05/2016 tarihinde baş-
larken, 24/03/2016 tarihinde Resmî Gazete’de Bakanlıkça yayımlanan 2016/1
nolu ikinci tebliğde yer alan 8 meslekte belge zorunluluğu 25/03/2017 ta-
rihinde başlamıştır. 26/09/2017 tarihinde Resmî Gazete’de Bakanlıkça ya-
yımlanan 2017/1 no.lu son tebliğde yer alan 33 meslekte belge zorunluluğu
26/09/2018 tarihinde başlayacaktır.

66
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

2016 yılında Resmî Gazete’de yayımlanan Arama ve Kurtarma Teknisyenliği Sı-

nav, Atama, Görev ve Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik 25. mad-
dede arama kurtarma teknisyenlerin sorumlulukları şu şekilde belirtilmektedir:
Arama ve Kurtarma Teknisyenleri; kendisine, mesleğine, ekip arkadaşlarına,
amirine, kurumuna, topluma, afetzede ve afetzede yakınlarına karşı sorumlu-
dur. Bu kapsamda Arama ve Kurtarma Teknisyenleri;
a. Yönetmelikte belirtilen görevleri disiplin içerisinde, süresinde ve gereği
gibi yerine getirmekten,
b. Görev mahâllinde bireysel iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çevre koruma
önlemlerini almaktan,
Araştır 2 c. Olay yerinde kendisinin ve birlikte çalıştığı ekip arkadaşlarının can güven-
liğini tehlikeye atacak tutum ve davranışlarda bulunmamaktan,
ç. Mesleğine karşı toplumun itibar ve güven duygusunu sarsacak, etik ilkele-
re aykırı düşecek fiil ve davranışlarda bulunmamaktan,
d. Kendine ve çevresine mesleğin gerektirdiği disiplin ve titizliği göstermekten,
e. Arama ve kurtarma faaliyetleri sırasında afetzedenin ve afetzede yakınları-
nın psikolojik durumlarını göz önünde bulundurmaktan,
f. Afet ve acil durum hâlinde çağrı üzerine en kısa sürede göreve gelmekten,
g. Hafta sonu ve resmî tatillerde şehir dışına çıkışlarında amirlerine yazılı
olarak bilgi vermekten
sorumludur.

Arama kurtarma personeli görevini yapmasına engel olabilecek daimi vücut

veya akıl hastalığı veya vücut sakatlığı ile özürlü bulunmamalıdır. Ayrıca, ara-
ma kurtarma personeli 6331 sayılı İSG Kanunu’nun 15’inci maddesi gereğin-
ce sağlık gözetimine tabi tutulmalıdır;
Sağlık gözetimi
MADDE 15 – (1) İşveren;
a) Çalışanların işyerinde maruz kalacakları sağlık ve güvenlik risklerini dikkate
alarak sağlık gözetimine tabi tutulmalarını sağlar.
b) Aşağıdaki hâllerde çalışanların sağlık muayenelerinin yapılmasını sağlamak
zorundadır:
1) İşe girişlerinde
2) İş değişikliğinde
Araştır 3 3) İş kazası, meslek hastalığı veya sağlık nedeniyle tekrarlanan işten uzaklaş-
malarından sonra işe dönüşlerinde talep etmeleri hâlinde
4) İşin devamı süresince, çalışanın ve işin niteliği ile iş yerinin tehlike sınıfına
göre Bakanlıkça belirlenen düzenli aralıklarla
(2) Tehlikeli ve çok tehlikeli sınıfta yer alan iş yerlerinde çalışacaklar, yapa-
cakları işe uygun olduklarını belirten sağlık raporu olmadan işe başlatılamaz.
(3) Bu Kanun kapsamında alınması gereken sağlık raporları, iş yeri sağlık ve
güvenlik biriminde veya hizmet alınan ortak sağlık ve güvenlik biriminde gö-
revli olan iş yeri hekiminden alınır. Raporlara itirazlar Sağlık Bakanlığı tarafın-
dan belirlenen hakem hastanelere yapılır, verilen kararlar kesindir.
(4) Sağlık gözetiminden doğan maliyet ve bu gözetimden kaynaklı her türlü
ek maliyet işverence karşılanır, çalışana yansıtılamaz.
(5) Sağlık muayenesi yaptırılan çalışanın özel hayatı ve itibarının korunması
açısından sağlık bilgileri gizli tutulur.

67
 Arama Kurtarma Personeli Mesleki Yeterlilik Standardı

Kaynakça
İnce, A, 2015. İtfaiye Teşkilatlarında İş Sağlığı ve Yılmaz, F. 2009. Avrupa Birliği Ve Türkiye’de İş
Güvenliği Açısından Mesleki Eğitimler, Poster, Sağlığı Ve Güvenliği: Türkiye’de İş Sağlığı Ve
İstanbul, Türkiye. Güvenliği Kurullarının Etkinlik Düzeyinin
Ölçülmesi, Doktora Tezi, 358 sayfa, İstanbul,
MYK, Mesleki Yeterlilik Kurumu 2016. Ulusal
Türkiye.
Meslek Standardı Arama Kurtarma Uzmanı,
Referans Kodu / 15UMS0502-6, Resmî Gazete
Tarih-Sayı / 12.02.2016 - 29622 (Mükerrer).

İnternet Kaynakları
URL-1 https://www.myk.gov.tr/

68
 Bölüm 3
Afet ve Acil Müdahâle Çalışanlarının
Karşılaşabileceği İş Sağlığı ve Güvenliği Riskleri
Fiziksel Aşırı Zorlanmalar
1 Afet ve acil durum müdahâle işinin aşırı Duygusal Aşırı Gerginlik
öğrenme çıktıları

fiziksel ve psikolojik güç gerektiren 2 Afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin

1
çalışma ortamlarındaki; olumsuz stres

2
iş olduğunu öğrenmek, afet ve acil
durum müdahâle ekiplerinde kas-
iskelet yaralanma ve rahatsızlıklarına yol
açabilecek risk faktörlerini öğrenebilme
kaynaklarını ve yoğun psikolojik stres,
travma ve tükenmişlik risklerinin varlığını
öğrenebilme

Doğal Afetlere Özgü İş Sağlığı ve

Güvenliği Riskleri İnsan Kaynaklı Afetlere Özgü İş Sağlığı
ve Güvenlik Riskleri

3 4
3 Doğal afetlere müdahâle eden afet
ve acil durum müdahâle ekiplerinin
karşılaşabileceği bulaşıcı hastalık ve nefes
sorunları risklerini öğrenebilme
4 İnsan kaynaklı afetlere müdahâle eden
afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin
karşılaşabileceği riskleri öğrenebilme

Anahtar Sözcükler: • Afet • Afet ve Acil Durum Müdahâle Ekipleri • İş Sağlığı ve Güvenliği

70
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
GİRİŞ
Afet ve acil durum müdahâle ekiplerin yaptı-
ğı işler; doğası gereği, çoğunlukla kaçınılmaz olan
tehlike ve risklerin pek çoğuyla mücadele eden
mesleklerin başında gelmektedir. Bu ekipler çoğun-
lukla, yalnızca güvenlik riskiyle değil, çalışmalarını
gerektiren durumların öngörülemezliklerini de
içeren risk faktörlerinin karmaşık kombinasyonla-
rıyla da karşılaşırlar. Herhangi bir acil müdahâlede
olabilecek fiziksel ve psikolojik gerginlikler gibi iş
sağlığı ve güvenliği tehlikeleri mevcuttur. Ayrıca,
var olan riskler kötü yönetim yüzünden de önemli
ölçüde artabilir.
Afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin
müdahâlesini gerektiren çalışma alanları, değişken
ve oldukça zor hava koşullarıyla birlikte uzakta ve
ulaşması zor bölgelerde olabilir (dağlar, deniz, mağa-
ralar). Afet ve acil durum müdahâle ekipleri günün
ya da gecenin herhangi bir saatinde, felaket bölgesi-
ne en kısa sürede ulaşmak zorundadırlar. Hastaneye
ya da felaket bölgesine ulaşma esnasında araba kazası
ya da diğer ulaşım kazası riski her zaman mevcuttur.
Pek çok doğal felaket esnasında ya da sonrasında ay-
rıca yangınlar ve patlamalar sonucunda binaların ve
diğer yapıların çökmesi muhtemeldir.
Genellikle, çalışılacak acil müdahâle bölgele-
rindeki alanlar; kayma, tökezleme, düşme ya da
farklı vücut uzuvlarının aşırı zorlanması risklerini
oluşturabilecek duraysız, dar, eğimli, kaygan ya da
Resim 3.1 Sel
Felaketinde
Kurtarma
Çalışmaları
karanlık yüzeylerdir. Yürüyüş yollarındaki buzlu
basamaklar, ıslak yapraklar, kırık ve düzgün olma-
yan yürüyüş yolları gibi engeller kaymalara, tökez-
lemelere ve düşmelere neden olabilirler.
Afet ve acil durum müdahâle ekipleri; bir kaza
yerinde, dar ya da kısıtlı görüşe sahip alanlarda
veya hareket eden bir ambulans gibi kontrolsüz ve
zor şartlarda, sağlık yardımı gerektiren durumlarda
hastane öncesi sağlık yardımı sağlamak durumun-
da kalabilirler. Ancak bu gibi durumlarda; düzen-
li eldiven değiştirmek, elleri yıkamak ya da kesici
ekipmanları uygun kutularda atmak gibi makul
önlemlerin alınması kontrollü bir durumdan daha
zordur. Afet ve acil durum müdahâle ekipleri, kı-
rılan bir cam ya da kayan toprak tarafından cid-
di olarak yaralanmış ve kontrolsüz kanaması olan
mağdurların kan ya da diğer vücut sıvılarına ma-
ruz kalabilir. Hatta mağdurlar acil müdahâle ekip-
lerine saldırgan bir biçimde davranabilir ve onları
yaralayabilirler.
Adlî vâkâ ve terörist saldırılarıyla, acı çeken, ih-
tiyaç duyan, korkmuş, çaresiz, kafası karışmış, kız-
gın, travmaya uğramış ve güçlü negatif duyguların
etkisi altındaki insanlarla ilgilenmek, afet ve acil
durum müdahâle ekibini yüksek şiddet ve cinayet
riski altına sokar. Bunların yanında toplumsal olay-
lar esnasındaki potansiyel felaketler, kapalı alanlar-
dan kaçmaya çalışırken panikleyen büyük kalaba-
lıkların öngörülemeyen davranışlarını da içerir.
71
 Afet ve Acil Müdahâle Çalışanlarının Karşılaşabileceği İş Sağlığı ve Güvenliği Riskleri

Kaynakların İyi Kullanılmamasıyla Oluşan Riskler

Ölçeğine bağlı olarak bütün acil durum olaylarında, yerel, ulusal ya da uluslararası seviyede kurumsal
işbirliği gereklidir. Bir felaket bölgesindeki gerçek durum hakkındaki anlık bilgi eksikliği ve ortaya çıkan
olayların öngörülemezliği afet ve acil durum müdahâle işinin doğal parçalarıdır. Bununla birlikte, zayıf iş
birliği ya da otoriteler ile görev yapan diğer çalışan gruplar arasındaki iş birliği eksikliği, afet ve acil durum
müdahâle ekiplerinin sağlık ve güvenlik riskinin seviyesini artıracaktır.
Kötü yönetim;
• Hazırlık planı,
• Belirli bir olayda görev yapan acil müdahâle ekiplerinin koordinasyonun, görev tanımlarının, kul-
lanacakları farklı iletişim sisteminin ya da anlayabilecekleri lisanın,
• Olayın öncesinde, esnasında ve sonrasında bilgi ve haberleşme,
• Kişisel koruyucu ekipman ve kıyafetlerin,
• Eğitimin,
• Olay sonrası desteğin,
eksikliğine, yetersizliğine ya da uygunsuzluğuna neden olur.
Afet ve acil durum müdahâle ekiplerindeki farklı gruplar uyumsuz telsiz sistemi kullanabilirler. Bu durum
ise yöneticiler için felaket bölgesinin kontrolünü, ekipleri en etkili biçimde kullanmayı ve gerekli tüm em-
niyet bilgilerini paylaşmayı zorlaştıran
ciddi sonuçlara yol açabilen iletişim arı-
zalarına neden olabilir. Kötü yönetim
ve bölgedeki profesyoneller arası ortak
bir iletişim sisteminin eksikliği, ciddi
karmaşıklık oluşturabilir ve afet ve acil
durum müdahâle ekipleri arasında bü-
yük emniyet sorunlarına yol açabilir.
Ortak bir dil eksikliği ve uyumsuz bilgi
kanalları özellikle uluslararası işbirliğini
olumsuz etkileyebilir.
Bilgi ya da eğitim eksikliği ve risk
değerlendirmeyle ilişkili belirsizlikler,
kaza bölgesine gelen acil müdahâle Resim 3.2 Arama Kurtarma Esnasında Yaşanan Karmaşa
ekiplerinin ve afetzede, kazazedeleri
hastaneye kabul eden sağlık görevlilerinin kaza esnasında yayılan tehlikeli maddenin karakteristiğini bil-
mediği ve onların bu maddeden kendilerini koruyamadığı durumlara yol açmıştır.
Bu bölümde afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin iş sağlığı ve güvenlik tehlikeleri ve riskleri ele alı-
nacaktır. Ayrıca, doğal ve insan kaynaklı felaketlerde; acil müdahâle ekiplerinin karşılaşabileceği ve dikkat
etmeleri gereken tehlikeler hakkında bilgiler bu bölümde verilecektir.

FİZİKSEL AŞIRI ZORLANMALAR

Afet ve acil durum müdahâle ekibinin işi; genel-
likle uzun vardiyalarla fiziksel güç gerektiren, fazla
mesai ve yetersiz dinlenme araları olan bir iştir. Ekip
çalışanları, aşırı fiziksel ve psikolojik güç gerektiren
iş görevlerinden kaynaklanan kas-iskelet sistemi
hastalıkları (Musculoskeletal Disorders, MSD) olan
bir meslek gurubudur.
Kas-iskelet sistemi hastalıkları, ağır, tek-
rarlanan ve sürekli güç harcanmasını
gerektiren iş faaliyetlerinin yol açtığı ve
ağırlaştırdığı kas-iskelet sistemindeki ra-
hatsızlıklardır.

72
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin karşı-
laşılabileceği kas-iskelet sistemi yaralanma ve rahat-
sızlıklarına yol açabilecek risk faktörleri aşağıdaki
gibi tanımlanabilir:
• Hastaların, ölülerin ve nesnelerin (özel kurtar-
ma ekipmanları, sedye, hasta kurtarma) sık-
lıkla kaldırılması ve taşınmasına bağlı olarak
kas-iskelet sisteminin aşırı zorlanması ve hatalı
duruş pozisyonunda uzun süreli kalma,
• Ağır koruyucu ekipmanın aşınması,
• Aşırı zaman baskısı altında çalışma,
• Felaketlere maruz kalmaktan (travma son-
rası stres) ve organizasyon faktörlerinden
(vardiya çalışması, düzensiz ve öngörüleme-
yen çalışma saatleri, uzamış müdahâleler)
kaynaklanan yüksek psikolojik stres,
• Kasisli yollardaki sürüşten kaynaklanan
tüm vücut sarsılmasına maruz kalma,
• Ambülans gibi araçlarda uzun süreli hare-
ketsiz eylemdir.
Araştırmalar, acil tıbbî müdahâle çalışanlarının,
işlerinde karşılaştıkları ana zorlanmalar olarak kal-
dırma ve taşımayı gördüklerini ortaya koymuştur.
Bulut (2016) tarafından yapılan bir çalışmada, kas-
iskelet sistemi yaralanmalarında en fazla risk taşıyan
grubun ambulans çalışanları olduğu belirtilmiştir.
Alçelik ve arkadaşlarının (2005) yaptığı çalışmada,
ambulanslarda ergonomi kaynaklı risk sayısının
17 olduğu ve bu risklerin başında ise “hasta nakil
sırasında kaldırma ve taşıma işleminin uygun ya-
pılmaması” sonucunda meydana gelen kas-iskelet
rahatsızlıklarının geldiği belirtilmiştir.

Resim 3.3 Acil Tıbbî

Müdahâle Ekibi

Öğrenme Çıktısı
1 Afet ve acil durum müdahâle işinin aşırı fiziksel ve psikolojik güç gerektiren iş
olduğunu öğrenmek, afet ve acil durum müdahâle ekiplerinde kas-iskelet yaralanma ve
rahatsızlıklarına yol açabilecek risk faktörlerini öğrenebilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kas-iskelet sistemi hastalık-

Ambulans çalışanlarında Afet ve acil durum müdahâle
ları ile afet ve acil durum
ergonomik riskleri en aza ekiplerinde görülen en yay-
müdahâle ekiplerinin erken
indirmek için alınması ge- gın kas-iskelet sistemi rahat-
emekliliği (malulen emek-
reken önlemler nelerdir? sızlıklarını anlatın.
lik) arasında ilişki kurun.

73
 Afet ve Acil Müdahâle Çalışanlarının Karşılaşabileceği İş Sağlığı ve Güvenliği Riskleri
DUYGUSAL AŞIRI GERGİNLİK
Bireyin başa çıkma becerisini bastıran ya da
bastırmayla tehdit edecek kadar rahatsız edici olay
olarak tarif edilen kritik olaylarda görev alan afet
ve acil durum müdahâle ekipleri için, çalışma or-
tamındaki negatif stres kaynaklarından kaçınma
ihtimali oldukça düşüktür. Ölümle, yaralılar ve
onların aileleriyle ilgilenmek, yüksek insan hayatı
sorumluluğu, işteki şiddet, düzensiz ve öngörüle-
meyen çalışma saatleri ve ciddi zaman baskısı, afet
ve acil durum müdahâle ekiplerinde ciddi duygu-
sal aşırı gerginliklere yol açabilecek yaygın tehlike-
lerdir. Ayrıca, büyük kazalar ve okulda şiddet gibi
olaylar genellikle medyanın ilgisini çeker ve bu da
kurtarma ekiplerinin gerginliğini artırabilir. Ström-
berg ve arkadaşlarının 2005 yılındaki yaptıkları ça-
lışmaya göre, Finlandiya’daki Myrmanni şehrinde-
ki bombalı terör saldırısının ardından kamuoyu ve
medyanın ilgisi acil müdahâle ekiplerinde rahatsız
edici duygulara yol açmıştır. Bahsedilen olayda,
müdahâle ekiplerinin, bu tip felaket durumlarına
kamuoyunun nasıl tepki vereceği ya da böyle yo-
ğun bir incelemeyi nasıl ele alacakları konusunda
hiçbir tecrübeleri yoktu. Müdahâle ekipleri, on-
lar çalışırken sürekli fotoğraflarını çeken gazeteci
ve fotoğrafçılardan rahatsız olmuşlardır. Dahası,
patlamanın ertesi günü medyanın verdiği negatif
geri bildirim ekiplerde stres ve gerginliğe neden
olmuştur. Psikolojik baskı, acil müdahâle çalışanı-
nın emniyet riskiyle diğer insanlara yardım etme
isteğinin dengelenmesindeki ahlaki ikilemlerle de
ilişkilendirilebilir.
Bazen, müdahâlenin
potansiyel yararın-
dan daha fazla iş gü-
dikkat
venliği ve sağlığı ris-
Afet ve acil durum
ki olan durumlarda
Müdahâle Ekipleri üzerinde
bile, müdahâle ekip-
oluşabilecek Medya Baskısı
leri gerçekçi olmayan
kamuoyu beklentile-
riyle karşılaşabilirler.
Afet ve acil durum müdahâle çalışanları arasında,
felaketzedelerin çaresizlikleriyle, acılarıyla, ıstırapla-
rıyla, yaralarıyla, yıkım ve ölümle karşılaştıklarında
dayanmak zorunda oldukları güçlü izlenim ve duy-
gulardan kaynaklı akıl sağlığı rahatsızlıkları belir-
tileri, hatta teşhis edilmiş akıl sağlığı rahatsızlıkları
görülebilir. Afet ve acil durum müdahâle ekipleri,
yapabilecekleri bir yanlış ya da hata sonucu birisi-
nin ölümüne yol açabilecekleri düşüncesiyle ve başa
74
çıkması zor olan suçluluk duygusuyla, diğer hayatla-
ra karşı taşıdıkları sorumluluğun yüküyle ve devasa
psikolojik talepler ile karşılaşırlar. Afet ve acil durum
müdahâle çalışanın felaket bölgesinde geçirdiği za-
man ve daha sonra ortaya çıkabilecek psikolojik so-
nuçların ciddiyeti arasında bir ilişki vardır.
Travma Sonrası Stres Bozukluğu, travma-
tik bir yaşantının sonucunda karşılaşılabi-
lecek yoğun stres karşısında ortaya çıkabi-
lecek bir kaygı bozukluğudur.
Teşhis ve İstatiksel Akıl Rahatsızlıkları El
Kitabı’nda (Diagnostic and Statistical Manual of
Mental Disorders, 2013), bir olayın Travma Sonra-
sı Stres Bozukluğuna (TSSB, Post Traumatic Stress
Disorder, PTSD) yol açan travmatik olay olarak
nitelendirilebilmesi için gereken ölçütler detaylı
olarak verilmiştir. Buna göre:
• Hayati tehdit, ciddi yaralanma ya da fiziksel
bütünlüğüne zarar verebilecek bir durumu
kişisel olarak deneyimleme,
• Ölüme, yaralanmaya ya da başka birisinin fi-
ziksel bütünlüğüne tehdite şahit olma durumu,
• Bir aile üyesinin ya da yakının beklenme-
yen ölüm ya da ciddi yaralanma haberini
alma durumu,
• Olayı takiben kişinin tepkisinde yoğun kor-
kunun, çaresizliğin ya da şokun olduğu bir
durum
travmatik olay olabilir.
Keder, ümitsizlik, çaresizlik, korku ve tiksinme
gibi güçlü duygular hisseden çalışanlarda, doğal ve
insan kaynaklı afetler ile terörist ve suç saldırılarının
potansiyel travmatik olaylar içerme ihtimali oldukça
yüksektir. Aşırı gerginlik; TSSB, ciddi depresyon ve
tükeniş belirtilerinin gelişmesine yol açabilir. Dü-
şük seviyedeki kişisel ve profesyonel hazırlık da acil
müdahâle ekiplerindeki gerginliği artırır.
Amerikan psikiyatri derneğine göre, travma
sonrası stres bozukluğu, bazı teşhis kriterlerinin bir
ay boyunca devam etmesi sonunda teşhis edilebilir.
Travmatik olayın sürekli hatırlanması, yinelenen
sıkıntılı rüyalar ve saniyeden günlere değişen süre-
lerde kişi sanki travmayı yeniden yaşıyormuş gibi
davrandığı çözülmeli durumlar ile birlikte, belir-
tiler kişiyi özel ve iş hayatında rahatsız etmelidir.
Kişi; olayı sembolize eden ya da hatırlatan herhangi
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

bir şeyle yüzleştiğinde yoğun psikolojik stresten şikâyetçi olabilir ve travmayla ilişkilendirdiği her şeyden
kaçınmaya çalışabilir. Bu tür güçlükler, genellikle günlük yaşamda azalmış ilgi ve katılım ya da duygusal
kopma gibi duygusal uyuşukluklarla birlikte oluşurlar.

Resim 3.4 Travma

Sonra­sı Stres Bozukluğu
Videosu

Akıl sağlığı rahatsızlıklarına eşlik edebilen dep-
resyon; günün çoğunda kötü hissetmeye ve günlük
aktivelerin çoğunda ilgi ve mutsuzluğa yol açabilir,
aynı zamanda kilo kaybı, uyurgezerlik ya da aşırı
uykuculuk, psikomotor sıkıntı, yorgunluk, değer-
sizlik hissi, konsantrasyon sorunları, tekrarlayan
ölüm ve intihar düşünceleri gibi diğer belirtilere
eşlik edebilir.
Afet ve acil durum müdahâle işi; ağır iş yükü,
şiddetli zaman baskısı, ölümle yüzleşme, çalışırken
duyguları bastırma ve aynı zamanda da duygusal
olarak empati kurma zorunluluğuyla ve tükeniş için
risk faktörü olabilecek özelliklerle karakterize edi-
lir. Tükeniş (tükenme) iş stresine uzun süreli tepki
olarak tarif edilir ve üç ana faktör tarafından karak-
terize edilir:
1. Duygusal tükenmişlik: duygusal yorgunluk,
diğerleriyle temas yüzünden boş hissetme
2. Azalmış kişisel başarı: birinin yeteneklerinin
azaldığı fikrine sahip olması
3. Benlik yitimi: çevreye karşı olan ilgi ve tutku
kaybı
Tükenme sorunu yaşayan kişi; artan gerginlikten,
azalan verimlilikten ve motivasyon (ilgi kaybı, moral
bozukluğu) ile birlikte tükenmişlikten şikâyetçi ola-
bilir. Bu da iş performansının azalmasına ve tekrarla-
yan kısa süreli iş kayıplarına yol açabilir.

Resim 3.5
Tükenmişlik Hissi

75
 Afet ve Acil Müdahâle Çalışanlarının Karşılaşabileceği İş Sağlığı ve Güvenliği Riskleri

Öğrenme Çıktısı
2 Afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin çalışma ortamlarındaki; olumsuz stres
kaynaklarını ve yoğun psikolojik stres, travma ve tükenmişlik risklerinin varlığını
öğrenebilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Afet ve acil durum müdahâle

TSSB nasıl tedavi edilir?
Afet ve acil durum
ekiplerinin işlerini yaparken
müdahâle ekiplerinin işle-
gösterdikleri duygusal tepki ve
rini yaparken karşılaşabile-
sonrasında yaşayabilecekleri
cekleri travmaları anlatınız.
TSSB arasında ilişki kurun.

DOĞAL AFETLERE ÖZGÜ İŞ Vektör aracılı hastalıkların, su baskınlarından

SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ RİSKLERİ
Doğal afetlerde, afet ve acil durum müdahâle
ekiplerinin ana görevleri arasında; sağ kalanların
kurtarılması, tıbbî yardımın sağlanması, etkilenen
bölgeden insanların tahliyesi, ölülerin çıkarılma-
sı, ileri zararların önlenmesi, temizleme işi, su ve
yiyeceğin sağlanması, salgınların yayılmasını ön-
lemek için iyi bir hijyen seviyesinin korunması ve
halkın aşılanmasının desteklenmesi sayılabilir. Acil
müdahâle ekiplerine özgü riskler; bölgenin önemli
ölçüde yıkılması, binaların ve diğer yapıların çök-
mesi, elektrik hatlarının yıkılması, altyapı ve ile-
tişim hatlarının çökmesi ile ilgili olabilir. Toprak
kayması ya da saldırgan hayvan tarafından ciddi
yaralanma riski taşıyan kapalı alanlarda müdahâle
ekiplerinin çalışması gerekebilir.
Doğal afetler; su baskınlarını (sel, fırtına ve
tsunami kaynaklı) ve boğulma, su ve vektör aracılı
hastalıkların yayılması gibi riskleri içerebilir.
Etkilenen halkın ya da afet ve acil durum
müdahâle ekiplerinin; bakteri, virüs ve diğer mik-
roorganizmaların yüksek oranda bulunduğu kirlen-
miş su ile doğrudan temas etmesi ile su aracılı has-
talıklar yayılırlar. Bu duruma da, kanalizasyonun
içme suyu kaynaklarına girmesi veya acil müdahâle
ekiplerinin kirlenmiş yüzey suları ile çalışmak zo-
runda kalmaları neden olabilir. Tipik su aracılı has-
talıklar; ishal, kolera, tifo, Hepatit A, Hepatit E,
parazit hastalıkları, rotavirus ve şigelloz’dur.
sonra ya da afetzedelerin bakımı için arazi kampla-
rının hazırlanmasını gerektiren ve sağlam atık sis-
teminin bozulduğu afetleri takiben oluşması muh-
temeldir. Su birikintileri sivrisinekler için üreme
sahası olarak hizmet ederken, atıktaki besinler de
kemirgenleri çeker. Tipik olarak sivrisinekler tara-
fından taşınan hastalıklar malarya, dengue, St Lou-
is ansefaliti ve batı Nil ateşidir. Kemirgen dışkıları
leptospirozun yayılmasına yol açan büyük miktar-
larda leptopspirler içerebilir.
Afetzedelerle temas hâlindeki afet ve acil durum
müdahâle ekiplerini etkileyebilecek bulaşıcı hasta-
lıklar; yara iltihapları, tüberküloz gibi damlacık
enfeksiyonu ile taşınan hastalıklar, bulaşma enfek-
siyonu ile taşınan bağırsak hastalıkları, HIV, Hepa-
tit B ve C gibi kan aracılı hastalıklardır. Cesetlerle
temas ile ilişkili en yüksek ihtimalli enfeksiyonlar;
kan aracılı hastalıklar, bağırsak hastalıkları ve tü-
berkülozdur. Ayrıca, Group A strepkok enfeksiyo-
nu, sepsis ve Creutzfeld-Jakop gibi nadir görülen
hastalıkların ve diğer enfeksiyonların cesetle temas
hâlinde mümkün olduğu ve bu yolla bulaşma ih-
timalinin afetzedelerle temastan bulaşma ihtima-
linden daha yüksek olmadığı Morgan (2004) ta-
rafından gösterilmiştir. Shih (2009) ve arkadaşları;
Şiddetli Akut Solunum Yolu Sendromu (Severe
Acute Respiratory Syndrome, SARS) gibi salgınlar-
daki en büyük tehlike, sağlık çalışanlarının iç ve dış
çalışma ortamlarının engellenmesi ve kontrol kay-
bının olduğu sonucuna varmışlardır.

76
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Felaket bölgesine gönderilen itfaiyeciler ile

diğer arama kurtarma ve tahliye ekipleri, özel-
likle solunum ve astım sorunları riski altında
olabilirler. Volkanik patlamalar büyük ölçüde
kül ve gaz salınımına neden olur. Bitki yangın-
larında ya da doğal felaketlerin ikincil etkisi
olarak başlayan yangınlar duman oluşumuna,
toprak kaymaları ve depremler ise toz oluşu-
muna yol açarlar. Bütün bu faktörler (kül, gaz,
duman ve toz) göz ve solunum rahatsızlıkla-
rına ve en ciddi durum olarak da havasızlık-
tan boğulmaya sebep olur. Bu tür yangınlar,
ayrıca, deri yaralanmaları ve yanma ihtimalini Resim 3.6 Hepatit C Bulaşmış Bir Karaciğer
sunan yüksek ısı stresine sebep olurlar. Çöken
binaların tozunun yol açtığı hava kirliliği, vol-
kanik patlamaların yol açtığı gaz ve küller ya
da yangın kaynaklı duman ulaşım kazalarının
ihtimalini de artırır.
Hastane öncesi tıbbî müdahâlede ve mağ-
durlara yardım sağlanması sırasında afet ve
acil durum müdahâle ekiplerinin; kan, vücut
sıvıları ve iğne batması yaralanmalarına maruz
kalma riski oldukça yüksektir. Bu durumda,
üç ana hastalığın bulaşma ihtimali vardır.
Bunlar;
1. İnsan Bağışıklık Yetmezlik Virüsü
(Human Immunodeficiency Virus,
HIV), Resim 3.7 Aktif Bir Yanardağ
2. Hepatit B,
3. Hepatit C’dir.
Afet ve acil durum müdahâle ekipleri tü-
berkülozun yaygın olduğu bölgelerde oluşan
felaketlerde, mağdurlarla ya da cesetlerle te-
masla enfeksiyon bulaşma ihtimalini dikkate
almalıdır. Tüberküloz, Asya’daki ve özellikle
Afrika’daki gelişmekte olan ülkelerde en yay-
gın hastalıktır. Tüberkülozun bulaşması, ceset-
te kalan havanın enfekte olmuş ölünün göğüs
boşluğundan boşalması ve bu havanın cesedi
taşıyan kişi tarafından solunmasıyla ya da acil
müdahâle ekiplerinin hapşırarak, tıksırarak,
konuşarak ya da tükürerek havaya tüberküloz
yayan kişiyle temas etmesiyle oluşabilir. Resim 3.8 Bir Yerleşim Bölgesindeki Sel Felaketi

77
 Afet ve Acil Müdahâle Çalışanlarının Karşılaşabileceği İş Sağlığı ve Güvenliği Riskleri

Öğrenme Çıktısı
3 Doğal afetlere müdahâle eden afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin karşılaşabileceği
bulaşıcı hastalık ve nefes sorunları risklerini öğrenebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Afet ve acil durum

müdahâle ekiplerinin kişi-
Bulaşıcı hastalıklardan ko-
sel koruyucu ekipman kul- Ülkemizde yaşanmış önem-
runma yöntemlerinden biri
lanımı ile bulaşıcı hastalık li bir sel felaketini anlatınız.
olan aşı nedir?
bulaşma ihtimali arasında
ilişki kurun.

İNSAN KAYNAKLI AFETLERE dür ki, ağır objeleri havaya fırlatır, camları kırar ve
ÖZGÜ İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİK insanlara çarpma ihtimali olan uçan parçaları uzun
RİSKLERİ mesafelere fırlatır. Benzer şekilde, şok dalgaları in-
sanların ciddi şekilde yaralanmasına ya da ölüme
Afet ve acil durum müdahâle ekipleri, endüst- yol açacak şiddette düşmesine neden olabilir. Bu
riyel bölgelerdeki ve kaza sonrasındaki acil durum tür durumlarda, şok dalgası insan vücudunda ilk
müdahâlelerin başlangıç aşamalarında görev alır. olarak havanın çoğunu içeren organları etkiler ve
Görevleri kazaya ve ilgilenmek zorunda oldukları kulak zarı yırtılmasından akciğerlerin kanamasına
özel tehlike tipine bağlıdır. Ekipler; yangın sön- kadar farklı yaralanmalara yol açar. Yangınlar da;
dürmede, insan tahliyesinde, saha etrafındaki tra- deri yanıklarına, oksijen boşalmasına ve yanma sü-
fiği kontrol etmede, ilk yardım ve sağlık yardımı recinin ürettiği toksik dumana maruz kalmaya yol
sağlamada, ceset çıkarmada ve kirletilmiş sahanın açabilir. Domino etkisinin oluşmasından kaynaklı
temizlenmesinde görev alabilirler. Afet ve acil du- ikincil patlamalar ise acil müdahâle ekiplerini belir-
rum müdahâle ekiplerinin güvenliğine ve sağlığı- li bir tehlike altına sokabilir.
na yönelik ciddi tehlikeler; tehlikeli madde içeren,
yangınların takip ettiği patlamaların olduğu ve tok-
sik maddelerin salındığı kazalardan kaynaklanır.
Ulaşım kazalarıyla ilişkili muhtemel iş güvenliği ve
sağlığı riskleri; yangınlarla, patlamalarla ve tehlikeli
maddeler (taşınan madde sıkışması, araçlarda kul-
lanılan yakıtın ve diğer kimyasalların yanması) ile
ilişkilendirilebilir. Araba, tren ve uçak kazazedele-
rinin kurtarılması, riski artıran kapalı alanlarda ça-
lışılmasını gerektirebilir. Ayrıca, bir trafik kazasına
müdahâle eden acil müdahâle ekipleri, geçen bir
araç tarafından çarpılma riski altındadır.
Resim 3.9 İtfaiye Ekiplerinin Yangına Müdahâlesi
Yangınlar
Kimyasal Tehlikeler
Yangınlar ve patlamalar yüksek seviyede ter-
Kimyasalların vücuda ana giriş yolları deri, so-
mal radyasyon ve basınç üretir. Bir patlamanın
lunum sistemi ve sindirim sistemidir. Vücuda gi-
şok dalgası yakındaki insanların yaralanmasına
ren bir kimyasalın sağlığın bozulmasındaki şiddeti,
ya da ölmesine ve yapılarda önemli ölçüde hasar
maddenin toksitesine ve zarara yol açabilecek doz-
oluşmasına yol açabilir. Şok dalgaları öyle güçlü-

78
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

da alınıp alınmadığına bağlıdır. Zarar verebilecek solukluk, ajitasyon, hezeyan ya da konvülsüyon),

yeterli toksiteye, ya kısa ama büyük ölçüde (akut) solunum şikayetleriyle (öksürme, nefessizlik), kar-
ya da birikme etkisine yol açan uzun süreli maruz diyovasküler şikâyetlerle (ritim bozukluğu, yüksek
kalma (kronik) sonucunda ulaşılabilir. Olumsuz tansiyon), renal bozukluk, göz ve deri ve bağırsak-
sağlık sonuçları ya lokal (temas noktasında deri ka- larla ilgili sorunlarına yol açar.
barması ya da yanması) ya da sistemik (vücudun ilk
temas noktasından uzakta) olabilir. Etkileri derhâl
(gözlerde ya da solunum sisteminde tahrişler şek-
linde) ya da gecikmeli (kanser gibi) olabilir.
Endüstriyel bölgelerde afet ve acil durum
müdahâle ekipleri; karbonmonoksit, amonyak, si-
yanür, izosiyanür, florik asit, asitaldehit, formalde-
hit, metan, kükürt dioksit, asbest, serbest radikaller
ve parçacık maddeleri gibi çeşitli kimyasallara ma-
ruz kalabilirler. Ayrıca itfaiyeciler; yeni binalarda-
ki yangınlarla ilgilenirken, son yıllarda niteliği ve
niceliği değişmiş ve insan sağlığı üzerindeki etkisi
tamamen araştırılmamış sentetik polimer ve onla-
rın yanması sonucunda ortaya çıkan yan ürünlere
Resim 3.10 Kişisel Koruyucu Donanımlı Afet ve Acil
maruz kalabilirler.
Durum Müdahâle Ekibi
Kimyasal maddelere maruz kalma, büyük ka-
zalarla sınırlı olmayıp felaketlerle mücadele etmek
için kullanılan maddeler sebebiyle de olabilir. İt- Radyasyona Maruz Kalma
faiyecilerin kullandığı yangın söndürücülerdeki Radyoaktivite, radyoaktif malzemeden yayılan
kimyasallar ya da saldırgan insan ya da hayvanlarla iyonlaştırıcı radyasyondur ve insan sağlığı üzerin-
uğraşan polislerin kullandığı gazlar bunlara örnek de ciddi olumsuz etkilere sahip olabilir. Bu etki-
olarak verilebilir. Yanma; farklı gazlar yanında, ha- ler, hücre hasarına hatta hücre ölümüne yol açan
vaya sıvı ya da katı parçaların karışmasına da yol DNA değişimi ve protein değişimi şeklinde oluşa-
açabilir. Dumanın kimyasal bileşimi yanan malze- bilir. Hasarın şiddeti radyon tipine, yoğunluğuna,
menin tipine bağlıdır ve oksidasyon ve termal bo- kaynaktan olan mesafeye ve maruz kalma süresine
zunma süreci tarafından üretilen ürünleri içerir. bağlıdır.
Sağlık çalışanlarının riski, kazazedenin saçında,
derisinde ve giysilerinde biriken malzemelerin tok-
Radyasyon, elektromanyetik dalgalar veya par-
sitesine ikincil maruz kalma nedeniyle artabilir. Bu
çacıklar biçimindeki enerjinin emisyonu veya
tür risklerde olası olumsuz etkiler, toksik maddele-
aktarımıdır. Atom çekirdeğinden ayrılan nöron-
rin konsantrasyonuna ve kurbanla temas süresine
lar ve protonlar kararlı olmayan atom çekirdeği
bağlıdır. Acil sağlık bakımı ile ilgili kimyasallar; si-
gama (γ) ışını yayar. Ağır çekirdekler alfa (α)
nir gazı (sarin), kana etki eden maddeler (hidrojen
ışını (helyum çekirdekleri) yayabilir veya fizyon
siyanad), yakıcı maddeler, ağır metaller (arsenik),
reaksiyonuna maruz kalabilirler. Bu tepkimelere
uçucu toksinler (benzen), akciğere etki eden mad-
maruz kalarak parçalanan maddelere ‘radyoaktif
deler (fosjen), zehirli gazlar (siyanür) ve aşındırıcı
madde’, çevreye yayılan alfa, beta ve gama gibi
asitler olarak sıralanabilir.
ışınlara ise ‘radyasyon’ adı verilmektedir.
Toksik maddelere anlık maruz kalmanın kısa
ve uzun süreli olumsuz etkileri oluşabilir. Toksik
maruz kalmanın sonuçları ani ölüm, latent ölüm Afet ve acil durum müdahâle ekiplerinde rad-
(kanser oluşması) ve diğer pek çok tip rahatsız- yoaktiviteye maruz kalma ve radyoaktif kirlenme
lıklar şeklinde görülebilir. Bazı toksik maddelerle (radyoaktif malzeme istenmeyen bir yerde oldu-
temas; merkezi sinir sistemiyle (merkezi sinir siste- ğunda); nükleer kazalara müdahâle etmesi sırasın-
minin kısıtlı çalışması, başağrısı, zihin bulanıklığı, da, endüstriyel radyoaktif kaynaklara kazaen ma-
ruz kalması veya yardıma ihtiyaç duyan etkilenmiş

79
 Afet ve Acil Müdahâle Çalışanlarının Karşılaşabileceği İş Sağlığı ve Güvenliği Riskleri

insanlarla temas etmesi gibi çeşitli durumlardan kaynaklanmış olabilir. Bazı durumlarda ise, teröristler
tarafından radyoaktif maddelerin halka açık yerlerde saklanması, radyolojik dağıtım cihazlarının kullanıl-
ması, nükleer santrallerin sabote edilmesi ya da nükleer silahların kullanılması, radyoaktif kirlenmeye yol
açabilir.
Nükleer kazaların ilişkili insanların sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri; bulantı ve cilt sorunları ile ya-
nıklar, tedavisi mümkün olmayan hastalıklar (kanserin farklı türleri) ve ölüm gibi ciddi sonuçlar arasında
değişkenlik gösterir. Ölümcül, hayatı tehdit eden ya da kalıcı yaralanmalara yol açan, hayat kalitesini
düşüren etkileri genellikle de-
terministik etkiler olarak ad-
landırılır. Çünkü yaralanma ve
hasar (cilt yanıkları, radyasyon
hastalığı ya da ölüm), radyasyo-
na maruz kalmanın kaçınılmaz
sonucudur ve doz eşik değeri
aştığı anda derhal oluşur. Kısa
sürede yüksek dozda radyasyo-
na maruz kalmanın sebep ol-
duğu radyasyon hastalığı Akut
Radyasyon Sendromu (ARS)
olarak bilinir. ARS ile ilişkili
belirtiler; iştah kaybı, yorgun-
luk, ateş, bulantı, kusma, ishal,
cilt hasarı, saç kaybı, felç ve
koma olabilir. Kanserler ve ge-
netik bozukluklar gibi rastgele Resim 3.11 Radyasyon Detektörü
etkileri öngörülemezdir.

Terörist ve Adlî Vâkâ Saldırıları Terörist ve adlî

Bir terörist ya da adlî vâkâ saldırısının ardından
kurtarma faaliyetinde bulunan afet ve acil durum
müdahâle ekipleri; özellikle alışılmadık, tahmin
edilemeyen, kafa karıştıran, karmaşık ve güvensiz
ortamlarla yüz yüzedir. Bu tür saldırıların sebep
olduğu acil durum; genellikle, kitlesel yaralanma
olayı, tehlikeli maddeye maruz kalma sahası ve suç
yerinin bir kombinasyonudur. Müdahâle ekiple-
rinin riskini artıran faktörler olarak ateşli silahlar,
yanıcı malzemeler ve patlayıcılar sayılabilir. Bu tür
saldırılarda, yüksek sayıda toplu ölümler ve rehine
alma riskleri de mevcuttur. Ayrıca, terör olayların-
da kurtarma personeli olarak müdahâle eden afet
ve acil durum müdahâle ekipleri, teröristler tarafın-
dan ya doğrudan ya da dolaylı olarak hedef alınmış
kurbanlar olarak iki şekilde de yer alabilirler. Politik
olarak motive edilmiş terörist hareketlerinde, afet
ve acil durum müdahâle ekipleri, bu tür saldırıların
arkasındaki kişiler tarafından medya etkisi için doğ-
rudan ve bilerek hedef alınabilir.
vâkâ saldırıları fizik-
dikkat sel, kimyasal, biyo-
Afet ve acil durum müdahâle
lojik ve radyolojik
ekipleri; terör saldırılarına
felaketler içerebilir.
karşı savunmasız ve kolayca
Patlamalar ya da ya-
ulaşılabilen hedeflerdendir.
pıların çökmesi gibi
farklı ikincil sonuçlar,
acil müdahâle ekipleri müdahâle sahasına vardıktan
sonra oluşabilir. Bu tür saldırılar sonucunda binanın
kısmen ya da tamamen çökmesi; elektrik ekipman-
ların, gürültü, düşen objeler, kapalı alanlar, yapısal
duraysızlık ve düzensiz ve düzgün olmayan çalışma
yüzeylerini içeren bir felaketler dizisine neden olur.
Ayrıca, bu tür durumlar; yangınlar, toksik gazlar ve
yapı malzeme ve içeriklerinin tozlaşmasıyla kimyasal
felaketler de oluşturur. Örneğin 2001’deki dünya ti-
caret merkezi saldırısının sonrasında yapılan arama
ve kurtarma sürecindeki riskler; havada askıda kalan
malzemeler ve moloz yığının altındaki yangınlardan
kaynaklanan yanma ürünlerini de içermiştir.

80
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Biyoterörizmde Kullanılması
Muhtemel Biyolojik Maddeler
Afet ve acil durum müdahâle ekipleri,
doğrudan veya dolaylı temas ile biyoteröriz-
min etkilenebilirler. Doğrudan temas, biyolo-
jik bir maddeyle bilerek kirletilmiş bir sahaya
girildiği zaman; dolaylı temas ise biyoterörizm
ile başlatılmış bir hastalıkla enfekte olmuş bir
şahsa sağlık yardımı yapılırken oluşabilir.
Hastalık kontrol ve önleme merkezi
(Centers for Disease Control and Preventi-
on, CDC, ABD) sivillere yönelik en büyük
tehdidi ortaya koyan biyolojik maddelerin
Resim 3.12 Dünya Ticaret Merkezi Terör Saldırısı
bir listesini yayınlamıştır. A kategorisi (en
tehlikeli maddeler); variola major (çiçek has-
talığı), bacillus anthracis (şarbon), yersinia
pestis (veba), clostridium botulinum toxin
(botülizm), francisella tularensis (tularemi)
ve filovirüsleri ve arenavirüslerini (viral he-
morajenik ateşler) içerir. Bunlar listenin ba-
şında gelirler. Çünkü;
• Kolayca insandan insana yayılır ya da
taşınır.
• Yaygın etki potansiyeliyle çok sayıda
ölüme sebep olur.
• Kamuoyunda paniğe ve sosyal kar-
maşaya neden olabilir.
• Halk sağlığı hazırlığı için özel eylem Resim 3.13 Biyolojik Tehlikeler
gerektirir.
B ve C kategorileri ise insanları daha az tehdit eden biyolojik maddeleri içerir.
Biyolojik terörizmin ortaya koyduğu riskler kötü hazırlanmış ve savunması yeterli olmayan acil
müdahâle ekipleri açısından oldukça büyük tehlike oluşturur. Bunun nedeni ise, kurtarıcıların her zaman
yeterli solunum ya da cilt koruyucu ekipmanlar kullanmıyor olmasıdır.

Öğrenme Çıktısı
4 İnsan kaynaklı afetlere müdahâle eden afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin
karşılaşabileceği riskleri öğrenebilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Afet ve acil durum müdahâle

Ülkemizi de olumsuz et-
ekiplerinin eğitimi ile biyote-
Radyasyon nasıl ölçülür? kileyen Çernobil nükleer
rörizm saldırısında karşılaşa-
santral felaketini anlatınız.
bilecekleri riskleri ilişkilendir.

81
 Afet ve Acil Müdahâle Çalışanlarının Karşılaşabileceği İş Sağlığı ve Güvenliği Riskleri

Afet ve acil durum müdahâle işinin aşırı fiziksel ve psikolojik güç gerektiren iş
1 olduğunu öğrenmek ve afet ve acil durum müdahâle ekiplerinde kas-iskelet
yaralanma ve rahatsızlıklarına yol açabilecek risk faktörlerini öğrenebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Fiziksel Aşırı Zorlanmalar

Afet ve acil durum müdahâle işi çoğunlukla, afet ve acil durum müdahâle ekiplerin uzun süreli çalışmasını
gerektirmektedir. Ayrıca, ekiplerin görevleri arasında onların aşırı fiziksel ve psikolojik güç sarf etmesini
gerektiren; hastaların, ölülerin ve nesnelerin sıklıkla kaldırılması ve taşınması gibi faaliyetler bulunmaktadır.
Bu faaliyetler esnasında veya sonrasında, afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin kas-iskelet yaralanma ve
rahatsızlıklarına uğrama riskleri vardır.

Afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin çalışma

2 ortamlarındaki; olumsuz stres kaynaklarını ve yoğun psikolojik
stres, travma ve tükenmişlik risklerinin varlığını öğrenebilme

Duygusal Aşırı Gerginlik

Afet ve acil durum müdahâle ekiplerinde ciddi duygusal aşırı gerginliklere yol açabilecek yaygın tehlikeler;
ölümle, yaralılar ve onların aileleriyle ilgilenmek, yüksek insan hayatı sorumluluğu, işteki şiddet, düzensiz
ve öngörülemeyen çalışma saatleri ve ciddi zaman baskısı olarak sıralanabilir. Düşük seviyedeki kişisel ve
profesyonel hazırlık da acil müdahâle ekiplerindeki gerginliği artırır. Aşırı gerginlik; TSSB, ciddi depresyon
ve tükeniş belirtilerinin gelişmesine yol açabilir. İş stresine uzun süreli tepki olarak tarif edilen Tükeniş (tü-
kenme) üç ana faktör tarafından karakterize edilir: Duygusal tükenmişlik, Azalmış kişisel başarı ve Benlik
yitimi.

Doğal afetlere müdahâle eden afet ve acil durum

3 müdahâle ekiplerinin karşılaşabileceği bulaşıcı
hastalık ve nefes sorunları risklerini öğrenebilme

Doğal Afetlere Özgü İş Sağlığı

ve Güvenliği Riskleri

Doğal afetler; hava, su ve vektör aracılı bulaşıcı hastalıkların afet ve acil durum müdahâle ekiplerine bulaş-
ma risklerini içerebilir. Tipik su aracılı hastalıklar; ishal, kolera, tifo, hepatit A, hepatit E, parazit hastalıkları,
rotavirus ve şigellozdur. Tipik olarak vektör (özellikle sivrisinekler) tarafından taşınan hastalıklar malarya,
dengue, St Louis ansefaliti ve batı Nil ateşidir. Hava aracılı hastalıklardan ise Tüberküloz sayılabilir. Hastane
öncesi tıbbî müdahâlede ve mağdurlara yardım sağlanması sırasında afet ve acil durum müdahâle ekipleri-
nin; kan, vücut sıvıları ve iğne batması yaralanmalarına maruz kalma riski oldukça yüksektir. Bu durumda,
üç ana hastalığın bulaşma ihtimali vardır: İnsan Bağışıklık Yetmezlik Virüsü (Human Immunodeficiency
Virus, HIV), Hepatit B ve C. Felaket bölgesine gönderilen arama-kurtarma ve tahliye ekipleri, özellikle
solunum ve astım sorunları riski altında olabilirler.

82
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

İnsan kaynaklı afetlere müdahâle eden

4 afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin
karşılaşabileceği riskleri öğrenebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

İnsan Kaynaklı Afetlere Özgü İş
Sağlığı ve Güvenlik Riskleri

Afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin güvenliğine ve sağlığına yönelik ciddi tehlikeler; tehlikeli madde
içeren, yangınların takip ettiği patlamaların olduğu ve toksik maddelerin salındığı kazalardan kaynakla-
nır. Kimyasal tehlikelerde, toksik maddelere anlık maruz kalmanın kısa ve uzun süreli olumsuz etkileri
oluşabilir. Toksik maruz kalmanın sonuçları ani ölüm, kanser oluşması ve diğer pek çok tip rahatsızlıklar
şeklinde görülebilir. Radyasyonun afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin sağlığı üzerindeki olumsuz
etkileri; bulantı ve cilt sorunları ile yanıklar, tedavisi mümkün olmayan hastalıklar (kanserin farklı türleri)
ve ölüm gibi ciddi sonuçlar arasında değişkenlik gösterir. Terörist ve adlî vâkâ saldırılarında ise, afet ve acil
durum müdahâle ekiplerinin riskini artıran faktörler olarak ateşli silahlar, yanıcı malzemeler ve patlayıcılar
sayılabilir. Ayrıca, terör olaylarında kurtarma personeli olarak müdahâle eden afet ve acil durum müdahâle
ekipleri, teröristler tarafından ya doğrudan ya da dolaylı olarak hedef alınmış kurbanlar olarak iki şekilde
de yer alabilirler. Biyolojik terörizm saldırılarında, sivillere yönelik en büyük tehdidi ortaya koyan biyolojik
maddeler; A, B ve C kategorileri olarak sınıflandırılmışlardır. A kategorisi (en tehlikeli maddeler) olarak;
variola major (çiçek hastalığı), bacillus anthracis (şarbon), yersinia pestis (veba), clostridium botulinum to-
xin (botülizm), francisella tularensis (tularemi) ve filovirüsleri ve arenavirüslerini (viral hemorajenik ateşler)
içermektedir.

83
 Afet ve Acil Müdahâle Çalışanlarının Karşılaşabileceği İş Sağlığı ve Güvenliği Riskleri

1 Aşağıdakilerden hangisi acil müdahâle ekiple- 7 Kısa sürede yüksek dozda radyasyona maruz
rinin aşırı fiziksel güç gerektiren iş yapmalarından kalmanın sebep olduğu radyasyon hastalığına ne
dolayı yakalanabilecekleri hastalıklardan biridir?
neler öğrendik?

ad verilir?
A. Travma sonrası stres bozukluğu A. Kronik radyasyon sendromu
B. Duygusal tükenmişlik
C. Hepatit C B. Radyolojik rahatsızlık
D. Kas-iskelet sistemi C. Radyoloji
E. Tüberküloz D. Radyoaktif hastalık
E. Akut radyasyon sendromu
2 Araştırmalara göre acil tıbbî müdahâle ekip-
lerinin işlerinde karşılaştıkları temel fiziksel zorlan- 8 Politik olarak motive edilmiş terör saldırıla-
maya neden olan eylem aşağıdakilerden hangisidir? rında, acil müdahâle ekiplerinin doğrudan ve bile-
A. Serum takma B. Kaldırma ve taşıma rek hedef alınmasında aşağıdaki etkilerden hangisi
C. Boyunluk takma D. Olay yerine ulaşma amaçlanır?
E. Hareketsiz aktivite A. Hasar etkisi
B. Korku etkisi
3 Aşağıdakilerden hangisi acil müdahâle ekiple- C. Panik etkisi
rinde ciddi duygusal aşırı gerginliklere yol açabile-
cek tehlikelerden biri değildir? D. Medya etkisi
E. Kaos etkisi
A. Ölüler, yaralılar ve onların aileleriyle ilgilenmek
B. Yüksek insan hayatı sorumluluğu taşımak
C Düzensiz ve öngörülemeyen çalışma saatleri
9 Aşağıdakilerden hangisi variola major (çi-
D. Ciddi zaman baskısı çek hastalığı), bacillus anthracis (şarbon), yersinia
E. Ulaşım zorlukları pestis (veba) gibi biyolojik maddelerin en tehlikeli
maddeler olarak kabul edilmesinin nedenlerinden
biri değildir?
4 Amerikan psikiyatri derneğine göre, travma
sonrası stres bozukluğu (TSSR), bazı teşhis kriter- A. Kolayca insandan insana yayılması ya da taşınması
lerinin …………………. boyunca devam etmesi B. Yaygın etki potansiyeliyle çok sayıda ölüme se-
sonunda teşhis edilebilir. Yukardaki cümlede boş bep olması
bırakılan yeri aşağıdakilerden hangisi doğru şekilde
tamamlar? C. Bu maddelerin kolayca bulunabilir olması
D. Kamuoyunda paniğe ve sosyal karmaşaya ne-
A. Bir gün B. Bir hafta den olabilmesi
C. Bir ay D. Altı ay E. Halk sağlığı hazırlığı için özel eylem gerektirmesi
E. Bir yıl
10 Felaket bölgelerindeki ortak bir dil eksikliği
5
Aşağıdakilerden hangisi su aracılı hastalıklar- ve uyumsuz bilgi kanalları özellikle ……………
dan biri değildir? etkileyebilir. Yukardaki cümlede boş bırakılan yeri
A. Malarya B. Kolera aşağıdakilerden hangisi doğru şekilde tamamlar?
C. İshal D. Tifo A. Gruplar arası işbirliğini
E. Hepatit A B. Yerel işbirliğini
C. Ulusal işbirliğini
6 Hastane öncesi tıbbî müdahâle yaparken acil D. Bölgesel işbirliğini
müdahâle ekiplerinin, yaralının kan ve vücut sıvı-
ları ile temas etmesi durumunda bulaşma ihtimali E. Uluslararası işbirliğini
en yüksek hastalık aşağıdakilerden hangisidir?
A. Hepatit A B. HIV
C. Tifo D. Kolera
E. Sıtma

84
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

1. D Yanıtınız yanlış ise “Fiziksel Aşırı Zorlanma- 6. B Yanıtınız yanlış ise “Doğal Afetlere Özgü İSG
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Riskleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. B Yanıtınız yanlış ise “Fiziksel Aşırı Zorlanma-
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “İnsan Kaynaklı Afet İşle-
7. E
rinde Özel İSG Riskleri” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “İnsan Kaynaklı Afet İşle-

3. E Yanıtınız yanlış ise “Duygusal Aşırı Gergin- 8. D
rinde Özel İSG Riskleri” konusunu yeniden
lik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “İnsan Kaynaklı Afet İşle-

4. C Yanıtınız yanlış ise “Duygusal Aşırı Gergin- 9. C
rinde Özel İSG Riskleri” konusunu yeniden
lik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Kaynakların İyi Kulla-

5. A Yanıtınız yanlış ise “Doğal Afetlere Özgü İSG 10. E
nılmamasıyla Oluşan Riskler” konusunu ye-
Riskleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
niden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Ambulans çalışanlarında ergonomik riskleri en aza indirmek için alınması ge-

reken önlemler (Bulut, 2016):
• Taşıma ve duruş teknikleri için uygulamalı eğitimler verilmeli, eğitimler
düzenli olarak yapılmalı, çalışanların teorik ve pratik bilgi düzeyleri ölçü-
lerek takip edilmelidir.
• Tıbbî ekipman ve sedyeler ergonomik açıdan risk teşkil etmeyecek olan-
lardan seçilmeli, mümkünse ekipmanlar bu durumu sağlayacak olanlarla
değiştirilmelidir.
• Risk teşkil etmeyen taşımaya yardımcı olacak ekipmanlar kullanılmalı,
teknolojik ilerlemeler takip edilmeli ve ekipmanlar bu yönde revize edil-
Araştır 1
melidir. Ambulans hasta yükleme-indirmelerinde otomatik sistemlere ge-
çiş yapılmalıdır.
• Ambulans içi dolap ve ekipman yerleşimi, ambulansta hastaya müdahâle
alanı veya sedye alanı ergonomik olacak şekilde düzenlenmelidir. Ambu-
lans çalışanlarının koltukları ve oturma yerleri ergonomik şartlara uygun
olmalıdır.
• Kas-iskelet sistemi rahatsızlıklarına yönelik düzenli sağlık kontrolleri ya-
pılmalı, performans ölçümleri ile gözlenmeli ve kayıt sistemi ile takip edil-
melidir. Kas-iskelet sistemi rahatsızlarına karşı çalışan sirkülasyonları iyi
ayarlanmalı gerekirse çalışma düzenleri sürekli güncellenmelidir.

85
 Afet ve Acil Müdahâle Çalışanlarının Karşılaşabileceği İş Sağlığı ve Güvenliği Riskleri

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Travma sonrası stres bozukluğu tedavisinde hem ilaçların hem de psikolo-

jik tedavilerin etkili olduğu gösterilmiştir. Travmatik olaydan herkesin aynı
oranda etkilenmediği, travmayla ilgili az sayıda ruhsal belirtisi olsa da hayatı
çok fazla etkilenmemiş birçok insan vardır. Bazı kişiler için ise travmatik stres
belirtileri iş ve sosyal hayatı çok ciddi biçimde engelliyor olabilir. Bu nedenle
travmanın etkilerinin giderilmesi için herkesin ihtiyacına göre farklı tedavi
yaklaşımları planlanmalıdır. Rahatsızlığın tedavisinin olduğunun bilinmemesi
ve kişilerin travmayı hatırlamak istememesi nedenleriyle birçok insan yardım
almayı geciktirmektedir. Travmadan etkilenme derecesine bağlı olarak uygu-
lanan tedavi yaklaşımları farklı olmaktadır. Travmadan az etkilenmiş, haya-
tını eskisi gibi sürdürebilen kişilere için Bilgilendirme; Travmadan daha çok
etkilenmiş, ciddi belirtiler yaşayan, ancak işini gücünü sürdürebilenler için
danışmanlık veya kısa psikolojik tedavi; Hayatı ciddi derecede etkilenmiş, ağır
belirtileri olanlar için ise yoğun psikolojik tedaviler, ilaç tedavileri veya hasta-
Araştır 2 neye yatış uygulanan yaygın tedavilerdir.
Travma sonrası stres hastalığı depresyonla birlikte ise çoğu kez ilaç tedavisi
eklenmelidir.
İlaç tedavileri: TSSB tedavisinde antidepresan ilaçlar birçok hastalık belir-
tisini yatıştırmakta yararlı olmaktadır. Özellikle depresyonla birlikte görül-
düğünde TSSB tedavisinde antidepresanlar kullanılması gerekmektedir. Te-
daviler doktor kontrolünde sürdürülmeli, doktorun önerdiği tedavinin etkili
olabilmesi için önerilen süre ve dozlara uyulmalıdır.
Psikolojik tedaviler: Psikolojik tedaviler arasında etkili olduğu gösterilen
tedavi türü ise bilişsel-davranışçı tedavi adı verilen yöntemdir. Bu tedavide,
kişinin belirtilerinin sürmesine neden olan hatalı düşüncelerinin sağlıklı dü-
şüncelerle değiştirilmesi amaçlanmaktadır. Ayrıca, korku nedeniyle kaçındı-
ğı durumların üstüne gitmesi sağlanarak bu durumlarda yaşadığı korkunun
azaltılması sağlanmaktadır. Psikolojik tedaviler bu konuda eğitim ve deneyimi
olan psikiyatr ve klinik psikologlar tarafından uygulanmalıdır.

Aşı: Aşılar bağışıklık sistemini uyararak hastalık yapabilecek özellikte olan

bakteri ve virüsleri özel yöntemlerle zayıflatarak hastalık yapmayacak ama vü-
cuda verildiğinde antikor dediğimiz koruyucu bir maddeyi oluşturabilecek
özellikte biyolojik ürünlerdir. (Aşı hastalık yapıcı özellikleri zayıflatılmış ama
bağışıklık sistemini uyarıcı özelliği bulunan bakteri-virüs proteinidir.)
Aşılar değişik yollardan vücuda verildiğinde; bağışıklık sistemi, bakteri ve vi-
rüslere karşı antikor dediğimiz savunma elemanlarını üretir ve hafıza sistemi-
ne kaydeder. Daha sonra aynı antijen ile tekrar karşılaştığında hızla antikorla-
Araştır 3 rını oluşturur ve mikropları yok eder.
Aşılar Hangi Hastalıklardan Korur?
• Difteri • Hepatit-A
• Boğmaca • Grip
• Tetanos • Pnömokok enfeksiyonları
• Hib enfeksiyonları • Meningokok enfeksiyonları
• Çocuk felci • Kuduz
• Kızamık-Kızamıkçık-Kabakulak • Verem
• Suçiçeği • Rotavirüs
• Hepatit-B

86
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Radyasyondan korunma ve olası kaza/saldırı durumlarında tehdidin tipini ve

büyüklüğünü anlamak için radyasyonun tipinin ve radyoaktivitenin büyüklü-
ğünün bilinmesi gerekir. Radyasyon görülmez, duyulmaz, kokusu ve tadı alın-
maz, dokunarak algılanamaz. Dolayısıyla radyasyonun varlığını belirlemek ve
ölçmek için bu işe özel geliştirilmiş cihazlara ihtiyaç duyulur. Radyasyonu
algılamak ve ölçmek için kullanılabilecek cihazlar iki şekilde sınıflandırılır:
1. Çalışma prensibine göre radyasyon ölçüm cihazları
• Dedektörler
Araştır 4
• Dozimetreler
2. Kullanım alanlarına göre radyasyon ölçüm cihazları
• Kontaminasyon Monitörleri
• Doz Hızı Ölçerler
• Alan Monitörleri
• Spektrometreler
• Kişisel dozimetreler

Kaynakça İnternet Kaynakları

Akçelik, A., Deniz, F., Yeşildal, N., Mayda, A. https://oshwiki.eu/wiki/Emergency_workers
S., Şerifi, A.B., 2005. AİBÜ Tıp Fakültesi http://mood.ist/tibbi-hizmetler/tedavi-programlari/
Hastanesinde Görev Yapan Hemşirelerin eriskin-psikiyatrisi/travma-sonrasi-stres-
Sağlık Sorunları ve Yaşam Alışkanlıklarının bozukluklari/
Değerlendirilmesi. TSK Koruyucu Hekimlik
Bülteni 4.2, 55-65. http://www.psikiyatri.org.tr/halka-yonelik/28/
travma-sonrasi-stres-bozuklugu
Bulut, A., 2016. “112 Acil Durum Ambulanslarında
İSG Risklerinin Tespiti ve İSG Rehberi”, http://www.kizilaysaglikgrubu.com/haberIcerik.
İş Sağlığı ve Güvenliği Uzmanlık Tezi, T.C. aspx?haberID=129
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı http://bilheal.bilkent.edu.tr/aykonu/ay2011/
ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, Ankara. radyasyonturk.htm
Diagnostic and Statistical Manual of Mental https://kbrn.afad.gov.tr/kategori-1165-radyasyonun-
Disorders, 2013. fifth edition, American olculmesi.html
Psychiatric Association, ISBN 978-0-89042-
554-1. https://www.youtube.com/watch?v=3IAnLgtkfts
Milczarek, M., 2011. “Emergency Services: A
Literature Review on Occupational Safety and
Health Risks”, European Agency for Safety and
Health at Work (EU-OSHA).
Not: Bu bölüm, Milczarek (2011) olarak verilen
İngilizce kaynak esas alınarak hazırlanmıştır.

87
 Bölüm 4
Afet ve Acil Durumlarda Kişisel Koruma Teknolojisi
Kişisel Koruyucu Donanım (KKD) Temel
Risk ve Risk Değerlendirmesi Yönetimi Kavramları
öğrenme çıktıları

1 Risk ve risk değerlendirmesi kavram ve 2 Kişisel koruyucu donanım ve kişisel

1
tanımlarını değişik açılardan detaylı olarak koruma teknolojisi arasındaki farkı

2
anlamak, bunun yanı sıra risk analiz ve bilmenin yanı sıra KKD ile ilgili ulusal ve
değerlendirme sürecini de kapsayan risk uluslararası mevzuatta yer alan temel
değerlendirme yönetimini öğrenebilme kavramların farkında olabilme

Risk Değerlendirmesi Sonucu KKD

Seçimi
3 Afet ve acil durumlarda çalışan personelin,
İtfaiyeci Kişisel Koruyucu Teknolojisi

3 4
risk değerlendirmesi yönetim sürecinde
belirlenen tehlikelere göre hangi kişisel
koruyucu donanım (KKD) ürünleri ile
korunması gerektiğini bilebilme
4 İtfaiyecilik özelinde kişisel koruyucu
donanım ve teknolojilerinin uygulamasını
bilebilme

Anahtar Sözcükler: • Kişisel Koruyucu Donanım • Risk Değerlendirmesi Yönetimi

• Kişisel Koruma Teknolojisi

88
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
GİRİŞ
Depremler, petrol sızıntıları, tornado, seller, te-
rörizm gibi afetler sırasında ilk yardım ve müdahâle
ekiplerinin çok zor şartlar altında vazifelerini yap-
tıkları çok iyi bilinen bir gerçektir. Kaza, sel, patla-
ma, deprem ve terörist saldırılar sonucunda çoklu
ölümler, yaralanmalar gerçekleşmekte, sular kirlen-
mekte, altyapı ve üst yapılar yıkılmakta, tonlarca
enkaz yığını ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle, afet
türüne bağlı olarak, afet ve acil durum çalışanları
karşılaşabilecekleri değişik tehdit ve risklerden ko-
runmak için el, yüz, vücut koruması ve koruyucu
elbiseler gibi donanımlara sahip olmaları gerekir.
Özellikle deprem gibi büyük afetlerde, bazen
binlerce acil durum personeli ve görevlisi arama
kurtarma operasyonlarıında afetzedelere ulaşmak
için görev alabilirler. Örneğin, 1999 İzmit, Tür-
kiye depreminde binlerce ve ABD New Orleans
kasırgasında, iki binden fazla kişi arama kurtarma
çalışmalarında görev almıştır. Afet ve acil durum
çalışanları bu tür afetlerde arama, kurtarma ve tah-
liye gibi faaliyetleri yaparken kendilerini mutlaka
tehlike ve risklere karşı kişisel koruma teknolojile-
rinden istifade ederek korumaları gerekir. Afetlerde
kullanılması gerekli kişisel koruyucu donanımlar,
felaket türüne, afetin büyüklüğüne ve etkilediği sa-
haya göre değişkenlik göstermektedir.
Afet ve acil durumlarda genellikle tehlikelerin
ve olayların ve bunlardan kaynaklı risklerin tama-
men ortadan kaldırılması veya ikamelerinin müm-
kün olmamasından dolayı zorunlu olarak Kişisel
Koruyucu Donanımların kullanılması gerekmekte-
dir. Bu nedenle, afet ve acil durumlarda risk değer-
lendirmesi yönetim sürecinin bilinmesi ve uygu-
lanması kaçınılmazdır. Çalışanların bu kavramları
bilmesi, çalışma ve görev esnasında uygulaması is-
teğe bağlı değil mutlaka uyulması gereken bir zo-
runluluktur. Birçok mevzuat hükmü bunu zorunlu
kılmaktadır. Bu zorunluluğun yanı sıra iş sağlığı ve
güvenliği standart ve kuralları üzerinde hassasiyetle
durulması insani ve vicdani bir sorumluluktur.
Bu bölümde kişisel koruma teknolojisi ve kişisel
koruyucu donanım kavramlarının farklılığı ortaya
konmuştur. Ayrıca, mevzuatta kişisel koruyucu do-
nanımın yeri, kişisel koruyucu donanımlarının seçi-
minde risk değerlendirme yönetim sürecinin bilin-
mesi ve afetlerde genel Kişisel Koruyucu Donanım
(KKD) seçimi konuları ele alınıp detaylı bir şekilde
irdelenmiştir. Ayrıca, itfaiyecilik özelinde Kişisel Ko-
ruyucu Donanımlar ve teknolijileri ele alınmıştır.
RİSK VE RİSK
DEĞERLENDİRMESİ YÖNETİMİ
Öncelikli olarak risk nedir? diye kendimize bir
soru sorsak; bunun cevabının gündelik hayatın
bir parçası olduğunu kolayca anlayabiliriz. İnsan
çoğu zaman riskle beraber yaşamaktadır. Bu riskle-
rin temelindeki tehlikelerin bir kısmını yaşadıkça
öğreniyoruz. Hayatımızı, kendimizce önlemler ge-
liştirerek veya öğrendiğimiz önlemleri uygulayarak
korumaya çalışıyoruz. Tehlike ise potansiyel zarar
kaynağıdır. Kişi tehlike ve risk yönetimini iyi yapa-
madığı zaman yaralanır veya hayatını kaybeder. So-
kakta yürümek, yemek pişirmek, su içmek gibi her
gün yaptığımız normal alışkanlıklar dahi tehlike
içerir. Bunları yapmaya başladığımızdan itibaren
risklerle karşı karşıyayız demektir. Diğer taraftan,
hayat da devam etmektedir; sokağa çıkmadan, su
içmeden, otomobile binmeden, yatırım yapmadan,
iş yeri açmadan sosyal hayat olmaz. Hayat hiçbir
zaman statik bir yapıda değildir. Hayatı sürdürmek
için risk almak zorundayız ama hayattaki tehlike-
lere ve risklere karşı dikkatli olmak gerekir. Kısaca,
her alandaki risklerin farkında olmak ve sistematik
bir şekilde önlemleri alabilmektir (URL-1).
Risk yönetimi, çalışma ve özel hayatın her ala-
nında uygulanabilir bir olgudur. Ancak çalışma ya-
şamı ve gündelik hayat değişik alanlarda farklılık-
larla beraber devam etmektedir. Böyle olduğu için,
temelde aynı prensiplerin geçerli olmasına karşın,
risk yönetimi uygulamalarında mutlaka farklılıklar
olacaktır. ISO 2200, OHSAS 18001, ISO 14001
gibi hemen hemen bütün yönetim sistemleri bir
şekilde riskin yönetilmesine ilişkin gereklilikleri
içerirler. Bu standartlar risk yönetimini kendilerine
uygun bir şekilde ele alırlar ve ilgili tanımlamaları
da temelde aynı olmakla birlikte, farklı yaparlar.
Yaygın olarak kullanılan OHSAS 18001 2007 İş
Sağlığı ve Güvenlik Yönetim Sistemi standardına
göre risk yönetim sürece ile tanımlar şu şekilde ve-
rilmiştir (URL-1);
Risk; Tehlikeli bir olayın veya maruz kalma duru-
munun meydana gelme olasılığı ile olay veya maruz
kalma durumunun yol açabileceği yaralanma veya
sağlık bozulmasının ciddiyet derecesinin bileşimi.
Risk değerlendirmesi; Tehlikelerden kaynakla-
nan riskin büyüklüğünü tahmin etmek ve mevcut
kontrollerin yeterliliğini dikkate alarak riskin kabul
edilebilir olup olmadığına karar vermek için kulla-
nılan süreç.
89
 Afet ve Acil Durumlarda Kişisel Koruma Teknolojisi
Kabul edilebilir risk; Kuruluşun, yasal zorunlu-
luklara ve kendi İSG politikasına göre, kabul ede-
bileceği, kontrol altında tutabileceği düzeye indi-
rilmiş risk.
Tehlike; İnsanların yaralanması veya sağlığının
bozulması veya bunların birlikte gerçekleşmesine
sebep olabilecek kaynak, durum veya işlem.
Resim 4.1 Risk görmemezlikten gelinse de yok olmaz.
Olay; Yaralanmaya veya sağlığın bozulmasına
veya ölüme sebep olan veya sebep olacak potansi-
yele sahip olan, işle ilgili olaylar.
ISO 31000 ve aynı Standard’ın rehberi (Reh-
ber 73) herhangi bir iş sahasına veya sektöre özel
geliştirilmediğinden ve genel için hazırlanmış bir
risk yönetim sistemi olduğu için kavram ve tanım-
lamaları geneli kapsayacak şekilde düzenlenmiştir.
ISO 31000 tüm iş alanlarında risk yönetimi esas-
larını tanımlamaktadır ve risk yönetimini iş sağlı-
ğı ve güvenliği ile sınırlı tutmamıştır. ISO 31000
ve Rehber 73’teki tanımlamalar yukarıda verilen
OHSAS 18001 2007’deki tanımlamalardan farklı-
lıklar göstermektedir. Bu Standard’a göre tanım ve
kavramlar aşağıda verilmiştir (Tercüme yapılırken
anlamları sınırlamamak açısından tanımlamaların
orijinal İngilizceleri de verilmiştir) (URL-1);
Risk; Belirsizliğin hedefler üzerindeki etkisi.
• Bir etki beklenenden pozitif veya negatif
sapmadır.
• Hedefler değişik boyutlarda (finansal, sağlık
ve güvenlik, çevre…gibi) ve farklı seviyeler-
de olabilir (stratejik, organizasyonel, proje
bazında, ürüne veya prosese ilişkin).
90
• Risk çoğunlukla olayların gerçekleşme ola-
sılıkları ve sonuçlarıyla veya bunların birle-
şimi ile karakterize edilir.
• Belirsizlik, bir olayın meydana gelme olası-
lığı ve sonuçlarının bilinmesine veya anla-
şılmasına ilişkin, kısmen de olsa bilgi eksik-
liği durumudur.
Risk Değerlendirme (risk assessment);
Risk değerlenlendirme,
1. risk tanımlama,
2. risk analizi,
3. risk değerlendirme (risk evaluation)
sürecinin tamamını kapsamaktadır.
İngilizce “Assessment” sözcüğü ile “Evaluation”
sözcüğünün karşılığı Türkçede aynı anlamda kul-
lanılmaktadır ve de değerlendirme olarak kabul
görmüştür. Aslında, “Assessment” tanımı “evalu-
ation” yani değerlendirme sözcüğünü içine alan
bir sözcüktür. Örneğin, “Assessment” sözcüğünün
denetim faaliyetleri alanındaki anlamı: Girdileri
ve çıktıları ile bir süreci ele alıp etkinliğini ve be-
lirlenen amaca göre bir işe yarayıp yaramadığını,
kurallara uyup uymadığını denetlemek şeklinde
anlaşılır. Görüldüğü gibi “Assessment” sözcüğü
“Evaluation”den farklı olarak yalnızca değerlendir-
mek manasında değil fakat onu da kapsayan daha
geniş bir anlam taşımaktadır (URL-1).
Risk değerlendirme, riskin veya büyüklüğünün
kabul edilebilir veya tolere edilebilir olup olmadı-
ğını belirlemek için risk analizi sonuçlarını risk kri-
teri ile karşılaştırmaktır.
Risk Tanımlama; Risklerin bulunması, tanın-
ması ve tarif edilmesi sürecidir.
1. Risk tanımlama risk kaynaklarının, olayla-
rın, nedenlerinin ve potansiyel sonuçlarının
tanımlanmasını içerir.
2. Risk tanımlaması geçmiş dönem verileri,
teorik analiz, uzman görüşleri ve ilgili taraf-
ların/paydaşların gereksinimlerini içerebilir.
Risk Analizi; Riskin doğasını-yapısını anlama ve
risk seviyesini belirleme sürecidir.
1. Risk analizi risk değerlendirme (evaluation)
ve riskin durumunu değiştirme (risk treat-
ment) kararları için temel oluşturur.
2. Risk analizi risk tahminini içerir.
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Risk Kriteri; Riskin kabul seviyelerini gösterir.
1. Risk kriteri organizasyonel hedefler, kuru-
luşun hedeflerine erişmek için içinde çalış-
tığı iç ve dış çevre esas alınarak belirlenir.
2. Risk kriteri standartlardan, yasalardan, po-
litikalardan ve diğer gerekliliklerden belirle-
nebilir.
Olay; Özel bir durumun/şartların meydana gel-
mesi veya değişmesidir.
1. Bir olay bir veya daha fazla kez meydana ge-
lebilir ve nedenleri birden fazla olabilir.
2. Bir olay meydana gelmeyen bir şeyden
oluşabilir.
3. Bir olay bazan bir “özel durum” veya bir
“kaza” olarak adlandırılabilir.
Kaza ve hasar vermeyen, sonuçlanmayan bir olay
“ramak kala”, “kıl payı” olarak da adlandırılabilir.
Likelihood; Bir şeyin gerçekleşme ihtimalidir.
Aslında, “Likelihood” sözcüğünün dilimizde
tam karşılığı bilinmemektedir. Dilimize olasılık
olarak da çevrilmekte ise de olasılık sözcüğünün
İngilizce tam karşılığı “probability” sözcüğüdür.
Ancak probability sözcüğü de İngilizcede daha çok
matematiksel bir terim olarak kabul edilmektedir.
Risk yönetimi terminolojisinde “ihtimal” sözcüğü
(veya bizde kullanıla gelen “olasılık”) bir şeyin ob-
jektif veya subjektif niteliklerle veya niceliklerle ta-
nımlanmış, ölçülmüş, belirlenmiş gerçekleşebilme
durumuna işaret eder.
Olasılık (Probability); 0 ile 1 arasında bir rakam-
la ifade edilen gerçekleşme şansının ölçümüdür; 0
imkânsızı, 1 ise kesin gerçekleşme durumunu gösterir.
Risk Toleransı; Kuruluşun veya paydaşların,
riskin değiştirilmesinden (Risk treatment- Riskin
modifiye edilmesi) sonra hedeflerine erişebilmek
için riski üstlenmeye hazır olma derecesidir.
Risk İştahı; Kuruluşun izlemeye, taşımaya veya
almaya hazır olduğu risk miktarıdır.
Tehlike (hazard); Potansiyel zarar kaynağıdır.
Risk Yönetimi Süreci
Risk yönetimi yalnızca istatistiksel sonuç ve yo-
rumlar veya risk analizi değildir. ISO tanımına göre
“Risk yönetimi bir kuruluşun riske ilişkin olarak koor-
dine edilmiş faaliyetlerinin yönetimi ve kontrolüdür.”
Risk yönetimi süreci genel hatlarıyla aşağıdaki
faaliyetleri içerir;
1. Riskin tanımlanması veya tanınması,
2. Riskin sıralanması veya değerlendirilmesi,
3. Belirgin risklere cevap verme,
a. Riski tolere etme,
b. Riske müdahâle etme, modifiye etme,
c. Riski transfer etme,
d. Riski sonlandırma,
4. Kontrollere kaynak ayırma,
5. Reaksiyon planlama,
6. Risk performansının raporlanması ve izlenmesi,
7. Risk yönetim çerçevesinin gözden geçiril-
mesidir.
Ayrıca, ISO 31001’e göre risk değerlendirme-
si yönetim süreci aşağıda verilen temel unsurları
içerir (Şekil 4.1’de bu sürecin akım şeması özet bir
şekilde verilmiştir.);
1. İletişim ve danışma,
2. İçerik/kapsam oluşturma,
3. Risk değerlendirme,
a. risk tanımlama,
b. risk analizi,
c. risk değerlendirme,
4. Risk iyileştirme,
5. İzleme ve gözden geçirmedir.
91
 Afet ve Acil Durumlarda Kişisel Koruma Teknolojisi

İÇERİK/KAPSAM
OLUŞTURULMASI

TEHLİKE KAYNAĞINI
ANLAMA

İZLENME VE GÖZDEN
Değişiklere bakmak
İSTENMEYEN OLAYLARIN

VE DANIŞMA
TANIMLANMASI

GEÇİRME
İLETİŞİM

RİSK ANALİZİ VE
DEĞERLENDİRME

KONTROL
HİYERARŞİSİ

Risk RİSK İYİLEŞTİRME Risk Analizi

Değerlendirmesi

Şekil 4.1 IS0 31000 Risk Yönetimi Süreci

ISO 31000’e göre risk yönetimi prensipleri ise şunlardır;

• Kuruluşu değerli yapar ve değerini korur.
• Organizasyonel sürecin bütünleşik bir parçasıdır.
• Karar verme sürecinin parçasıdır.
• Açık olarak belirsizliğe hitap eder.
• Sistematiktir, yapısaldır ve zamanlamalıdır.
• Var olan en iyi bilgiye dayanır.
• İhtiyaca ve duruma uygun olacak biçimde şekillendirilir.
• İnsani ve kültürel faktörleri göz önüne alır.
• Şeffaftır ve geniş kapsamlıdır.
• Dinamiktir, tekrarlanır ve değişikliklere karşı yenilenir.
• Kuruluşun sürekli iyileşmesini kolaylaştırmaktadır.

Beş Adımda Risk Değerlendirmesi

Yukarıdaki tanımlamaları özetlemek gerekirse; risk değerlendirmesi bir çalışma alanında var olan ya
da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin riske yol açan faktörler ile tehlikelerden
kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması amacıyla
yapılması gerekli çalışmaları içermektedir. Diğer yandan, İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi
Yönetmeliği’ne göre risk değerlendirmesinde, işyerlerinin tasarım ve kuruluş safhalarını da içerecek şekilde
aşağıda verilen aşamaları da içermesi gerektiği önerilmektedir.

Birinci Adım

Tehlikelerin Tanımlanması
Tehlikelerin tanımlanması risk değerlendirmesinde çok önemli bir adımdır. Eğer herhangi bir tehlike
yok sayılmış veya fark edilmemiş ise sonucunda ortaya çıkacak riskler belirlenemez, analiz edilemez ve
hiçbir önleyici tedbir alınamaz. Bu durumun sonuçları çok vahim olabilir.

92
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

İkinci Adım 3. yalıtım veya izolasyon,

4. idari önlemler, toplu koruma,
Risklerin Belirlenmesi ve Analizi 5. kişisel koruyucu önlemler
Bu adımda, birinci adımda tespit edilmiş olan şeklinde olabilir.
tehlikelerin her biri ayrı ayrı dikkate alınarak bu teh- Önlemleri uygularken toplu korunma önlem-
likelerden kaynaklanabilecek risklerin hangi sıklıkta lerine, kişisel korunma önlemlerine göre öncelik
oluşabileceği ile bu risklerden kimlerin, nelerin, ne veriniz ve uygulanacak önlemlerin yeni risklere ne-
şekilde ve hangi şiddette zarar görebileceği belirlenir. den olmamasına dikkat ediniz. Alınması gereken
Toplanan bilgi ve veriler ışığında belirlenen risk- önlemlere karar verirken riskin tamamen bertaraf
ler; çalışma ile ilgili tehlike veya risklerin nitelikleri edilmesi, bu mümkün değil ise riskin kabul edile-
ve imkân kısıtları gibi faktörler ya da ulusal ve ulusla- bilir seviyeye indirilmesini sağlayınız.
rarası standartlar esas alınarak seçilen yöntemlerden
biri veya birkaçı bir arada kullanılarak analiz edilir.
Öncelikle, çalışma alanında bulunan tehlikelerden
kaynaklanabilecek riskler neticesinde yaşanabilecek
bir iş kazasından ya da meslek hastalığından, kimlerin
nasıl veya ne kadar zarar görebileceğini belirleyiniz.
Analiz edilen risklerin şiddetini ve sıklığını dik-
kate alarak önceliklerine göre riskleri sıralayınız.
Böylece kolayca ortadan kaldırabileceğiniz tehli-
keleri ayırmış, analiz etmeniz gereken durumların
sayısını azaltmış olursunuz.
Tek hamleyle kontrol altına alamadığınız riskleri
derecelendirirken, her bir tehlike için alacağınız ön-
lemleri de dikkate alarak kalan riskin yüksek, orta ya
da düşük olduğuna karar veriniz. Derhâl, vakit ge- Resim 4.2 Zor Bir Süreç Olan Risk Değerlendirmesi
çirmeksizin müdahâle edilmesi gereken riskleri yük-
sek risk; mümkün olduğu kadar çabuk müdahâle
edilmesi gereken riskleri orta risk; acil müdahâle ge- Dördüncü Adım
rektirmeyen riskleri ise düşük risk kabul ediniz.
Denetim, İzleme ve Yenileme
Üçüncü Adım İş yerinizde sağlıklı ve güvenli bir çalışma oluş-
masını sağlamak için, aldığınız önlemlerin uygula-
nıp uygulanmadığını izlemeniz, tehlikelerin tekrar
Risk Kontrol Adımları ortaya çıkmamasını takip etmeniz ve çalışanlarınızı
Öncelikle, kolaylıkla ortadan kaldırılabilecek denetlemeniz gerekmektedir. Bu amaçla uygun bir
tehlikeler için gerekli önlemleri alınız. Daha son- kontrol periyodu belirleyiniz.
ra risk derecelendirmesi sonucuna göre yüksek,
orta ya da düşük risk olarak belirlenen riskleri göz
önünde bulundurunuz ve bu riskler için kontrol Beşinci Adım
adımları planlayınız. Risk kontrol tedbirlerine ka-
rar vererek uygulamaya başlayınız. Dokümantasyon
Risk kontrol tedbirlerinin uygulanması; Risk değerlendirmesi çalışmalarını kayıt altına
1. öncelikle tehlike veya tehlike kaynaklarının alınız ve arşivleyiniz. Böylece yapılan tüm çalışma-
ortadan kaldırılması (riskler ile kaynağında lar rahatlıkla izlenebilir, takip edilebilir ve gerek-
mücadele edilmesi hedeflenmelidir), tiğinde tekrar kullanılabilir. Risk değerlendirmesi
2. tehlikelinin tehlikeli olmayanla veya daha dokümanı elektronik ve benzeri ortamlarda da ha-
az tehlikeli olanla değiştirilmesi, zırlanıp arşivlenebilir.

93
 Afet ve Acil Durumlarda Kişisel Koruma Teknolojisi

Öğrenme Çıktısı
1 Risk ve risk değerlendirmesi kavram ve tanımlarını değişik açılardan detaylı olarak
anlamak, bunun yanı sıra risk analiz ve değerlendirme sürecini de kapsayan risk
değerlendirme yönetimini öğrenebilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İngilizce “Likelihood” söz-

Neden/nasıl bir risk değer- Risk kontrol adımları ile kaza
cüğünün dilimizde tam kar-
lendirmesi yapmalıyım? kök analizini karşılaştırın.
şılığını anlatın.

KİŞİSEL KORUYUCU DONANIM Kişisel Koruyucu Donanım (KKD) Nedir?

(KKD) TEMEL KAVRAMLARI
Kişisel Korunma ve Kişisel Koruyucu
Donanım
“Kişisel Koruma Teknolojisi” ve “Kişisel Ko-
ruyucu Donanım (KKD)” kavramları birbirine
benzer gözükmesine rağmen farklı olduklarının
dikkate alınması gerekmektedir. Kişisel Koruma
Teknolojisi, Kişisel Koruyucu Donanımı ve aynı
zamanda mevzuattaki tanımlamaları ve kısıtlama-
ları da kapsamaktadır. Diğer bir ifadeyle, 2013 yı-
lında yayımlanan “Kişisel Koruyucu Donanımların
İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik”e
göre Kişisel Koruyucu Donanım kapsamı dışında
bırakılan kişisel korunma ekipman ve tasarımları
da kişisel korunma teknolojisinin çalışma alanına
girmektedir.
“Kişisel Koruyucu Donanım” direktifi adıy-
la bilinen 89/686/EEC1 sayılı direktifin amaçları
açısından KKD, bir veya daha fazla sağlık ve gü-
venlik tehlikesine karşı koruma sağlamak amacıyla
bir birey tarafından giyilmek veya tutulmak üzere
tasarlanmış aygıt veya cihazdır. Bu direktifte geçen
diğer tanımlardan bazıları ise;
Kişisel Koruyucu Donanım (KKD); giysi, göz-
lük, işitme koruyucuları veya düşmekten koruyan
kuşamların giyildiği anlamda “giyilirler” şeklinde
tanımlanır. Aslında KKD’lerin çoğu giysi, başlık,
eldiven veya ayakkabı şeklindeki giyim eşyalarıdır.
Diğer KKD’ler, kaynak sırasında gözleri ve yüzü
koruyan maskeler gibi elde tutulurlar. Dolayısıyla,
KKD’nin sağladığı koruma, tehlikeye maruz kalan
kişinin faaliyetine bağlıdır; donanımın giyilmesi
veya tutulmasıdır. Ne giyilen, ne de tutulmayan
taşınabilir donanım KKD olarak düşünülmez. Do-
layısıyla, örneğin, hattı kesmeden çalışan elektrik-
çiler tarafından kullanılan yalıtıcı matlar veya ta-
bureler veya iş istasyonlarında kullanılan koruyucu
perdeler KKD olarak ele alınmaz.

KKD, belirli bir faaliyetin yapılması için

bir birey tarafından giyilen veya tutulan
kişisel koruyucu donanımla birleşik, ay-
rılabilen veya ayrılamayan koruyucu bir
aygıt şeklinde de tanımlanabilir.
Resim 4.3 KKD Koruyucu Yaklaşımdır

94
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

KKD’ler “bir ya da daha çok tehlikeye” karşı koruma sağlarlar. Risk genellikle iki unsurun bileşimiyle
tanımlanır: Zarara neden olabilecek bir olgu olan tehlike ile bir kişinin o tehlikeye maruz kalma olasılığı-
dır. KKD tehlikelere karşı korunmak üzere tasarlandığından işlevi, maruz kalan kişiye zarar gelmesini ön-
lemektir. Dolayısıyla, birkaç risk aynı anda ortaya çıktığında KKD yalnızca birine değil, tüm risklere karşı
koruma sağlamalıdır. Bir kurtarıcı tarafından kullanılan
donanım, örneğin itfaiyecilerin duman ve zehirli gazların
yoğun olduğu bir binadan insanları çıkarmak için kendi-
lerini korumak amacıyla kullandıkları koruyucu solunum dikkat
cihazları haricinde kullanılan araç ve gereçler KKD olarak Başka bir harici, ilave aygıta bağlanabilmesi için
isimlendirilmez. KKD kullanımında değerlendirilecek KKD ile birlikte piyasaya sürülen herhangi bir
tehlikeler kişisel donanımı kullanacak olan çalışana zarar sistem, o sistemin riske maruz kaldığı sürenin
verebilecek olanlardır. Örneğin; donanım kişinin kendisi tamamı boyunca kullanıcı tarafından giyilmesi
dışında hastanedeki hastaları korumak için kullanılıyorsa veya tutulması gerekmese de donanımın ayrıl-
(maskeler gibi) bunlar da KKD değildir. Benzer şekilde maz bir parçası olarak ele alınacaktır. Solunum
eşyaları korumak için kullanılan donanımlar da (Örne- donanımını bir kompresöre bağlayan hava hattı
ğin; gıda maddelerine veya elektronik parçalarına zarar buna örnektir.
gelmemesi için giyilen eldivenler gibi) KKD değildir.

Ulusal Mevzuat’ta Kişisel Koruyucu Donanım

2013 yılında yayımlanan “Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında
Yönetmelik”e göre Kişisel Koruyucu Donanım (KKD) tanımı şu şekildedir:

“Kişisel koruyucu donanım: 29/11/2006 tarihli ve 26361 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Kişisel Koruyucu
Donanım Yönetmeliği esas alınmak üzere;
1) Çalışanı, yürütülen işten kaynaklanan, sağlık ve güvenliği etkileyen bir veya birden fazla riske karşı koruyan,
çalışan tarafından giyilen, takılan veya tutulan, bu amaca uygun olarak tasarımı yapılmış tüm alet, araç, gereç
ve cihazları,
2) Kişiyi bir veya birden fazla riske karşı korumak amacıyla üretici tarafından bir bütün hâline getirilmiş cihaz,
alet veya malzemeden oluşmuş donanımı,
3) Belirli bir faaliyette bulunmak için korunma amacı olmaksızın taşınan veya giyilen donanımla birlikte kulla-
nılan, ayrılabilir veya ayrılamaz nitelikteki koruyucu cihaz, alet veya malzemeyi,
4) Kişisel koruyucu donanımın rahat ve işlevsel bir şekilde çalışması için gerekli olan ve sadece bu tür donanım-
larla kullanılan değiştirilebilir parçalarını,
ifade eder.”

2013 yılında yayımlanan Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında

Yönetmelik’e göre Kişisel Koruyucu Donanım (KKD) kapsamı ise şu şekilde belirtilmiştir;

“Kapsam
MADDE 2 – (1) Bu Yönetmelik, 20/6/2012 tarihli ve 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamında
yer alan işyerlerini kapsar.
(2) Bu Yönetmelik, aşağıda belirtilen kişisel koruyucu donanımları kapsamaz.
a) Özel olarak çalışanın sağlığını ve güvenliğini korumak üzere yapılmamış sıradan iş elbiseleri ve üniformalar,
b) Afet ve acil durum birimlerinin müdahâle faaliyetlerinde kullandıkları ekipman,
c) Türk Silahlı Kuvvetleri, genel kolluk kuvvetleri ve Milli İstihbarat Teşkilatı Müsteşarlığı gibi kamu düzeninin
sağlanmasına yönelik kurumların faaliyetlerinde kullandıkları kişisel koruyucular,
ç) Kara taşımacılığında kullanılan kişisel koruyucular,
d) Spor ekipmanı,
e) Nefsi müdafaayı veya caydırmayı hedefleyen ekipman,
f ) Riskleri ve istenmeyen durumları saptayan ve ikaz eden taşınabilir cihazlar.”

95
 Afet ve Acil Durumlarda Kişisel Koruma Teknolojisi

Öğrenme Çıktısı
2 Kişisel koruyucu donanım ve kişisel koruma teknolojisi arasındaki farkı bilmenin yanı sıra
KKD ile ilgili ulusal ve uluslararası mevzuatta yer alan temel kavramların farkında olabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

“Kişisel Koruyucu Dona-

Kişisel Koruyucu Donanım
(KKD) seçiminde nelere
dikkat edilmesi gerekir?
Kişisel koruyucu donanım
nım” direktifi adıyla bilinen
ve kişisel koruma teknoloji-
89/686/EEC1 sayılı direk-
sini karşılaştırın.
tifi anlatın.

RİSK DEĞERLENDİRMESİ Kimyasal

SONUCU KKD SEÇİMİ Aerosollar, Sıvılar, Gazlar, Buharlar
Risk değerlendirmesi yönetim sürecinde be- • Tozlar, Lifler
lirlenen tehlikelere göre hangi vücut bölgelerinin • Duman
kişisel koruyucu donanım (KKD) ürünleri ile ko- • Buhar
ruması hakkında Tablo 4.1’de özet bilgiler şeklinde
• Sıvıya Batma
verilmiştir. Bu tabloda tehlike türlerine göre kulla-
nılacak KKD’lerle ilgili ayrıntılı bilgi verilmemekle • Sıçrama, Püskürme
beraber, hangi vücut bölgesinin nasıl korunması
gerektiğiyle ilgili genel çerçeve oluşturulmuştur. Biyolojik
• Zararlı Bakteriler
Kişisel Koruyucu Donanım • Zararlı Virüsler
Kullanımına İlişkin Risk Belirleme • Mantarlar (Mikotik fungi)
• Mikrobiyolojik olmayan antijenler
Fiziksel Riskler
Mekanik Kişisel Koruyucu Donanım Listesi
• Yüksekten Düşmeler 1. Baş Koruyucuları
• Darbeler, Kesikler, Çarpmalar a. Endüstride (madenler, inşaat sahaları ve
diğer endüstriyel alanlar) kullanılan ko-
• Ezikler, Batmalar, Kesikler, Sıyrıklar
ruyucu baretler
• Titreşim
b. Saçlı derinin korunması (kepler, bone-
• Kaymalar, Düşmeler ler, siperlikli veya siperliksiz saç fileleri)
Termal c. Koruyucu başlık (kumaştan veya geçi-
• Sıcaklık, Alev rimsiz kumaştan yapılmış boneler, kep-
• Soğuk ler, gemici başlıkları ve benzeri)
Radyasyon 2. Kulak Koruyucuları
• İyonize Olmayan a. Kulak tıkaçları ve benzeri cihazlar
• İyonize b. Tam akustik baretler
Elektrik c. Endüstriyel baretlere uyan kulaklıklar
Gürültü d. Düşük frekanslı kapalı devre haberleş-
me alıcısı olan kulak koruyucuları
e. İç haberleşme donanımlı kulak koruyucuları
96
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Resim 4.4 Risk Değerlendirmesi Sonucu KKD Seçimi
3. Göz ve Yüz Koruyucuları
a. Gözlükler
b. Kapalı gözlük (dalgıç tipi gözlük)
c. X-ışını gözlüğü, lazer ışını gözlüğü, ult-
ra-viyole, kızılötesi, görünür radyasyon
gözlükleri
d. Yüz siperleri
e. Kaynak maskeleri ve baretleri (elle tutu-
lan maskeler, koruyucu baretlere takıla-
bilen maskeler veya baş bantlı maskeler)
4. Solunum Sistemi Koruyucuları
a. Gaz, toz ve radyoaktif toz filtreli maskeler
b. Hava beslemeli solunum cihazları
c. Takılıp çıkarılabilen kaynak maskesi
bulunduran solunum cihazları
d. Dalgıç donanımı
e. Dalgıç elbisesi
5. El ve Kol Koruyucuları
a. Özel koruyucu eldivenler:
b. Makinelerden (delinme, kesilme, titre-
şim ve benzeri)
c. Tek parmaklı eldivenler
d. Parmak kılıfları
e. Kolluklar
f. Ağır işler için bilek koruyucuları (bileklik)
g. Parmaksız eldivenler
h. Koruyucu eldivenler
6. Ayak ve Bacak Koruyucuları
a. Normal ayakkabılar, botlar, çizmeler,
uzun botlar, güvenlik bot ve çizmeleri
b. Bağları ve kancaları çabuk açılabilen
ayakkabılar
c. Parmak koruyuculu ayakkabılar
d. Tabanı ısıya dayanıklı ayakkabı ve ayak-
kabı kılıfları
e. Isıya dayanıklı ayakkabı, bot, çizme ve
tozluklar
f. Termal ayakkabı, bot, çizme ve kılıfları
g. Titreşime dayanıklı ayakkabı, bot, çiz-
me ve kılıfları
h. Antistatik ayakkabı, bot, çizme ve kılıfları
i. İzolasyonlu ayakkabı, bot, çizme ve kılıfları
j. Zincirli testere operatörleri için koruyu-
cu bot ve çizmeler
k. Tahta tabanlı ayakkabılar
l. Takıp çıkarılabilen ayak üst kısmı koru-
yucuları
m. Dizlikler
n. Tozluklar
o. Takılıp çıkarılabilen iç tabanlıklar (ısıya da-
yanıklı, delinmeye dayanıklı, ter geçirmez)
p. Takılıp çıkarılabilen çiviler (buz, kar ve
kaygan yüzeylere karşı
7. Cilt Koruyucuları
a. Koruyucu kremler/merhemler
8. Gövde ve Karın Bölgesi Koruyucuları
a. Makinelerden korunmak için kullanı-
lan koruyucu yelek, ceket ve önlükler
(delinme, kesilme, ergimiş metal sıçra-
malarına karşı)
b. Kimyasallara karşı kullanılan koruyucu
yelek, ceket ve önlükler
c. Isıtmalı yelekler
d. Cankurtaran yelekleri
e. X ışınına karşı koruyucu önlükler
f. Vücut kuşakları/kemerleri
9. Vücut Koruyucuları
a. Düşmelere karşı kullanılan donanım:
i. Düşmeyi önleyici ekipman (gerekli
tüm aksesuarlarıyla birlikte)
ii. Kinetik enerjiyi absorbe eden frenle-
me ekipmanı (gerekli tüm aksesuar-
larıyla birlikte)
iii. Vücudu boşlukta tutabilen donanım
(paraşüt tipi emniyet kemeri)
97
 Afet ve Acil Durumlarda Kişisel Koruma Teknolojisi

b. Koruyucu giysiler:
i. Koruyucu iş elbisesi (iki parçalı ve
tulum) dikkat
ii. Makinelerden korunma sağlayan
giysi (delinme, kesilme ve benzeri)
iii. Kimyasallardan korunma sağlayan
giysi
iv. Kızılötesi radyasyon ve ergimiş metal
sıçramalarına karşı korunma sağla-
yan giysi
v. Isıya dayanıklı giysi
vi. Termal giysi
vii. Radyoaktif kirlilikten koruyan giysi
viii. Toz geçirmez giysi
ix. Gaz geçirmez giysi
x. Florasan maddeli, yansıtıcılı giysi ve
aksesuarları (kol bantları, eldiven ve
benzeri)
c. Koruyucu örtüler

Resim 4.5 Bir Risk Değerlendirmesi Çalışması

98
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Tablo 4.1 Tehlike Türlerine Göre Kullanılacak KKD’ler (URL-2)
Tehlike Kaynağı
Kimyasal ve Sıçrayan Sıvı
(Ör.; asit ve kimyasal
elleçleme, tehlikeli ilaç
hazırlama ve uygulama,
biyolojik maddeler, gıda
işleme, boya, temizlik
ürünleri, böcek öldürücü
ve bitki ilacı kullanımı ve
benzeri)
Yüksek Isı (Kuru)
(Ör.; sıcak yüzeylerden
yanmalar, kıvılcımlar,
Bunsen brülörleri,
kaynak, mutfak
ekipmanları, fırın
operasyonları ve
benzeri)
Yüksek Isı (Sıvı)
(Ör.; sıcak sıvılardan
yanmalar, eriyik metal,
buhar, gıda hazırlama ve
benzeri)
Aşırı Soğuk/Kriyojenler
(Ör.; soğuk acıtması,
kriyo-yanıklar, likit
nitrojen kaynaklı
sürekli göz hasarı,
karbondioksit,
yalıtılmamış ekipman,
ve benzeri)
Toz/Uçan Moloz
(Ör.; çatlatma, öğütme,
zımparalama, talaşlama,
ağaç işleme, zemin
tutma, kömür taşınması,
parlatma, genel tozlu
koşullar ve benzeri)
Etkilenen Vücut
Tavsiye Edilen KKD
Bölümü
Gözler Emniyet gözlükleri, yan korumalı güvenlik gözlükleri
Kimyasallara dayanıklı Tyvek kaputu, yüz siperliği, kimyasala
Baş, Boyun, Yüz /sıvıya dayanıklı baret ve şapkalar, sıvıya dayanıklı maskeler
veya maske/yüz kalkanı kombinasyonları
Ayaklar ve Ayak Kayma dirençli ayakkabılar, kimyasala / sıvıya dayanıklı
Parmakları galoşlar
Spesifik tehlikeye dayalı olarak seçilmelidir: nitril, butil
Eller kauçuk, neopren, gümüş kalkan veya diğer kimyasal
maddelere dayanıklı eldivenler
Vücut: Karın, Kollar,
Kimyasala/sıvıya dayanıklı iş elbiseleri
Bacaklar
Gözler Emniyet gözlükleri, yan korumalı güvenlik gözlükleri
Baş, Boyun, Yüz Yüz koruyucusu, alev geciktirici/yalıtımlı baret veya şapka
Ayaklar ve Ayak
Deri ayakkabılar, döküm ayakkabıları
Parmakları
Nomex, Kevlar, deri, havlu, pamuk ve benzeri yalıtılmış veya
Eller
aleve dayanıklı malzemelerden yapılmış el eldivenler
Vücut: Karın, Kollar, Aleve dayanıklı ya da Nomex veya deri gibi yalıtılmış
Bacaklar malzemelerden yapılmış giysiler
Gözler Emniyet gözlükleri, yan korumalı güvenlik gözlükleri
Baş, Boyun, Yüz Yüz kalkanları, koruyucu/yalıtımlı baret veya şapkalar
Ayaklar ve Ayak
Deri ayakkabılar, döküm ayakkabıları
Parmakları
Gerektiğinde sıvıya dayanıklı niteliklere sahip olan, yalıtım
Eller
malzemesinden yapılmış eldivenler
Vücut: Karın, Kollar, İşlenmiş yün veya pamuktan, deri veya Nomex gibi özel
Bacaklar kumaşlardan yapılmış giysiler
Gözler Emniyet gözlükleri
Baş, Boyun, Yüz Yüz kalkanları
Ayaklar ve Ayak
Uygun güvenlik ayakkabıları
Parmakları
Eller Kriyo-eldivenler
Vücut: Karın, Kollar, Laboratuvar önlüğü, uzun pantolonlar, önlükler, yalıtımlı
Bacaklar pamuk veya sentetik kumaşlar
Gözler Emniyet gözlükleri, yan korumalı güvenlik gözlükleri
Baş, Boyun, Yüz Yüz kalkanı, şapka, kask, başlık
Ayaklar ve Ayak
Uygun güvenlik ayakkabıları
Parmakları
Eller Uygun koruyucu eldivenler
Vücut: Karın, Kollar, Kevlar veya işlenmiş pamuk/yün veya pamuk kumaş gibi
Bacaklar sentetik ya da doğal kumaşlardan yapılmış koruyucu giysiler
99

Darbe/Sıkıştırma
(Ör.; makine ile ezme,
kırma veya nüfuz
etme, dönen ekipman,
malzeme taşıma,
marangozluk, inşaat, ve
benzeri)
UV/IR Radyasyon
(Ör.; kaynak, kesme,
lehimleme, parlama,
lazer, açık havada
çalışma ve benzeri
ışınlardan gelen optik
radyasyon)
Elektrik
(Ör.; açık devre, elektrikli
ekipmanlar ve benzeri)
Delinme/Kesilme/
Aşınma
(Ör.; makine ve
ekipmanın keskin
kenarları, yiyecek
hazırlama, cerrahi
ekipman, şırınga ve
benzeri)
Kaygan/Islak Yüzeyler
(Ör.; yağ, su, sabun,
kimyasallar, gıdayla iş
yapılan yerler ve benzeri)
Yüksekten Düşme
(Ör.; korumalı olmayan,
yüksekte yapılan işler)
Gürültü
Solunan Hava
(Ör. kurşun, asit, silika
veya diğer partiküller,
hayvanlarla çalışma,
tehlikeli kimyasal
maddeler, tozlar, sisler,
buharlar, duman veya
gazlar, boyama, kaynak,
kesme, sert lehimleme
ve benzeri)
100
Afet ve Acil Durumlarda Kişisel Koruma Teknolojisi
Gözler Yan korumalı güvenlik gözlükleri
Baş, Boyun, Yüz Darbe korumalı baretler
Ayaklar ve Ayak
Metatars koruyucular
Parmakları
Eller Deri, kevlar veya diğer özel materyal
Vücut: Karın, Kollar, Deri, kevlar veya pamuk kumaş gibi sentetik ya da doğal
Bacaklar kumaşlardan yapılmış koruyucu giysiler
Gözlükler, kaynakçı kalkanları, emniyet gözlükleri veya
Gözler
uygun gölgeli veya özel amaçlı camlı baretler
Baş, Boyun, Yüz Darbe korumalı baretler
Ayaklar ve Ayak
Ayak parmağı kapalı ayakkabılar
Parmakları
Eller Güneş kremi
Vücut: Karın, Kollar,
Güneş kremi, koruyucu elbiseler
Bacaklar
Gözler Güvenlik gözlükleri
Baş, Boyun, Yüz Elektrik koruyucu baret veya şapkalar
Ayaklar ve Ayak
Elektrik korumalı ayakkabılar
Parmakları
Eller Kauçuk eldiven ve yalıtkan kollar
Vücut: Karın, Kollar, Protera sentetik malzemeden, alev geciktirici kumaştan
Bacaklar yapılan giysiler
Gözler Yan korumalı güvenlik gözlükleri
Baş, Boyun, Yüz Yüz kalkanı
Ayaklar ve Ayak
Parmak korumalı ve delinmeye dayanıklı sağlam tabanlar
Parmakları
Malzeme belirli tehlikeye ve ciddiyetine bağlıdır, ancak deri,
Eller
kauçuk, pamuk, Kevlar, metal örgü ve benzeri Içerebilir
Vücut: Karın, Kollar,
Kevlar, işlenmiş yün, pamuk veya deriden yapılmış giysiler
Bacaklar
Ayaklar ve Ayak
Kaymayı önleyen güvenlik ayakkabıları
Parmakları
Kişisel düşme koruma sistemi (emniyet kemerleri, yaşam
Vücut
halatları ve benzeri)
Baş, Boyun, Yüz Kulak tıkaçları, manşon tipi koruyucular
Uygun filtreyle kullanılan tam ve yarım yüz maskeleri, toz ve
Baş, Boyun, Yüz
sis maskeleri
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
dikkat
Solunum Koruması
İnsan hayatı boyunca çok büyük hacimde hava
solumaktadır. Bu hacim göz önüne alındığında bir
insanın akciğerlerinden geçen havanın temiz olması-
nın hayati önem taşıdığı ortaya çıkmaktadır. Ortam
havasının kirli olması veya yeterli oksijen içermemesi
durumunda harici olarak bir havaya ihtiyaç duyulur.
Harici hava beslemesi türleri arasında örneğin solu-
num havasıyla doldurulan basınçlı hava tüplerinden
gelen hava veya harici solunum havası borularından
gelen hava sayılabilir (Drager, 2016).
Herhangi bir ortamdaki tehlikeli madde kon-
santrasyonu çok mu yüksek ve/veya ortam hava-
sındaki oksijen içeriği çok mu düşük? Öyleyse
solunum korumasına ihtiyacınız var. Solunum ko-
rumasını sağlamak, her zaman ek bir yük ve çaba
istemektedir; işte bu yüzden gerektiği kadar çok
koruma sağlamakla beraber mümkün olduğunca az
yük getirmelidir. Koruma uygulama alanına bağlı
olarak hassasiyet gösterir.
Hava ne zaman tehlikeli hâle gelir?
Normal atmosfer sadece yaklaşık %21 O2’den olu-
şur. Solunum havası çok az oksijen içeriyorsa bu du-
rum, yaşamı tehdit edici olabilir. Daha da tehlikeli olan
ise burnunuzla oksijen eksikliğini algılayamamanızdır.
Resim 4.6 Kimyasallara Karşı KKD
Kirleticiler vücuda nasıl girer?
Genel olarak bakıldığında “kirleticiler” insanlar,
hayvanlar, bitkiler, organizmalar ve tüm ekosistem-
ler açısından zararlı maddeler veya karışımlar anla-
mına gelir (Drager, 2016).
Kirleticiler, iki ana gruba ayrılabilir:
1. doğal (Örneğin; mineral tozu veya acı ba-
demdeki hidrojen siyanür)
2. sentetik ve insan imalatı (Örneğin; araç eg-
zoz gazları ve endüstriyel dumanlar)
Kirleticiler ne zaman tehlikeli hâle gelir?
Kirleticiler vücudunuza girerse hastalıklara ne-
den olabilirler. Bunların etkisi, kendi ile ilgili özel-
liklerine ve insan vücuduyla etkileşimlerine bağlıdır.
Kirleticiler nasıl işler?
Kaba hatlarıyla üç adet kronolojik etki katego-
risi vardır:
• Hiperakut → Nispeten kısa bir sürede
ölümle sonuçlanır.
• Akut → Hızlı etki (Örneğin; zehirlenme,
yakma, tahriş ve yanıklar (örneğin patlama-
lar sonrası))
• Kronik → Kronik genetik değişikliklere yol
açan daha uzun etki süresi (tümörler, de-
formasyonlar) veya organ hasarı olan uzun
süreli zehirlenme (Örneğin; karaciğer, akci-
ğerler veya böbrekler)
Kirli havadan kendimi nasıl korurum?
Çalışma alanındaki havada tehlikeli maddeler
bulunmadığından emin değil misiniz? Çalışmaya
başlamadan önce riskleri ve stresleri belirlemek
üzere bir risk değerlendirmesi yapmanız gerekir.
Ancak hangi maddelerin söz konusu olduğunu
bildiğinizde kendinizi tehlikeli maddelerden etkin
101
 Afet ve Acil Durumlarda Kişisel Koruma Teknolojisi

şekilde koruyabilirsiniz. Hiyerarşik olarak bütün kontrol önlemleri sırasıyla gözden geçirildikten sonra
kesinlikle solunum veya vücut koruması gibi ekstra güvenlik önlemleri almanız gerekir. Solunum koruma
cihazı takmak, ilave bir yüktür. Bu yüzden solunum korumasına ancak diğer koruyucu önlemler mümkün
olamadığı durumlarda başvurulur (Drager, 2016).
Ne tür solunum koruma cihazları mevcut?
Solunum koruma cihazları, cihazın ortam havası koşullarından bağımsız görev yapıp yapmamasına
bağlı olarak farklı türlere ayrılır. Solunum koruma cihazlarının genel bir sınıflaması Şekil 4.2’de verilmiştir
(Drager, 2016).

Solunum Koruma Cihazları

Ortam atmosferinden bağımsız

görev yapan Ortam atmosferine bağlı görev
bağımsız solunum cihazı yapan filtreleme cihazları

Ayrılabilir filtreleri
Serbestçe taşınabilir Serbestçe taşınamaz Ayrılmaz filtreleri olan yüz maskeleri
olan filtreli
yüz maskeleri

Bağımsız Temiz hava Basınçlı hava Fansız Fanlı

Rejenerasyon
solunum hortumu hortumu
cihazları
cihazı üniteleri üniteleri

Şekil 4.2 Solunum Koruma Cihazları Sınıflaması

Tehlikeli maddelere karşı korunmada filtre

cihazı yeterli mi? dikkat
Ortam havası koşullarına bağlıdır. Bir filtre ci-
hazı sadece belirli ön koşulların mevcut olması
hâlinde yeterli koruma sunar. Bu ön koşullar mev-
cut değilse bağımsız solunum koruması kullanma-
nız gerekir (Drager, 2016).
Filtre cihazları aşağıdaki durumlarda yeterli
olabilir:
• Havadaki oksijen içeriği hacme göre en az
%17’dir (CO filtreleriyle hacme göre en az
%19).
• Tehlikeli madde türü bilinmektedir ve buna
uygun bir filtre malzemesi vardır.
• Tehlikeli madde konsantrasyonu, filtre ci-
hazlarının uygulanması için izin verilen sı-
nırlar dâhilindedir.

102
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Filtre cihazları aşağıdaki durumlarda yetersizdir:

• Tehlikeli durumun değişebileceğine dair
bir risk söz konusudur (Örneğin, iyi hava-
landırılmayan konteynerler, tanklar, tünel-
ler ve gemiler).
• Tehlikeli maddelerin uyarı özellikleri dü-
şüktür (koku veya tat).
• Tehlikeli maddelerin konsantrasyonları,
yaşam veya sağlık açısından anında tehlike
arz etmektedir.
• Tehlikeli madde, filtre malzemesi tarafın-
dan tutulamaz.

Resim 4.7 Solunum Koruması

Her bir tehlikeli madde için doğru koruma nedir?

Tehlikeli madde Koruma
(solunum yolu üzerinden alınır)
Toz ve duman Parçacık filtresi
Gazlar ve buharlar Gaz filtreleri + maskeler
Parçacıklar + gazlar + buharlar Kombine filtreler ve maskeler
Oksijen eksikliği ve/veya çok yüksek Bağımsız solunum koruması tehlikeli madde
konsantrasyonları

Bağımsız solunum cihazını (BSC) nasıl kullanırım?

Bağımsız solunum cihazları (BSC), serbest bir şekilde taşınabilen solunum cihazlarıdır. Uygun bir as-
kıyla sırtta veya kalçada taşınırlar.
Bir BSC’yi tek seferde ne kadar süre ile kullanabilirim?
Solunum cihazının kullanım süresi 10 dakika (kısa süreli BSC) ile yaklaşık 45 dakikaya (uzun süreli
BSC) kadardır. Gerekliliklere bağlı olarak uygulamanıza özel tüp hacmi, basıncı ve buna bağlı olarak
basınçlı hava miktarını kullanabilirsiniz. Bunlara ek olarak kullanım süresi, kişisel hava tüketiminize de
bağlıdır (Drager, 2016).

103
 Afet ve Acil Durumlarda Kişisel Koruma Teknolojisi

Tam yüz maskesi respiratör

Askı takımı

Tüp
Regülatör

Orta basınç hattı; basınçlı hava

tüpüne bağlantı Basınç regülatörü

ST-3559-2003

Tüp basıncını takip etmek

için basınç göstergesi

Şekil 4.3 Micro Solunum Cihazı

Bir basınçlı hava yolu sistemini nasıl kullanırım?

Basınçlı hava hortumu üniteleri, serbest bir şekilde taşınamayan solunum cihazı türündedir. Bu da bir
basınçlı hava besleme hortumu kullanarak harici bir hava hattı veya verilen solunum havası tüpleri üzerin-
den dışarıdan gereken solunum havasını besleyebileceğiniz anlamına gelir.

Respiratör (burada: tam yüz maskesi)

Ölçüm (regülatör) Solunum hortumu

Bel kemeri veya askısı

(örneğin Dräger ABIL serisi)

Solunum havası beslemesi

(harici hat veya basınç
regülatörü basınçlı hava
tüpleri üzerinden)

Şekil 4.4 Bir Basınçlı Hava Yolu Sistemi

Serbest bir şekilde taşınabilen veya taşınamayan solunum cihazı seçiminiz, kullanım koşullarına ve
planlanan uygulamaya bağlıdır. Bağımsız solunum cihazı ve basınçlı hava hortumu ünitelerinin ikisi de
açık devreli cihazlardır. Bunların her ikisi de havada uçuşan kirleticiler ve oksijen eksikliğine karşı aynı
korumayı sunar (Drager, 2016).

104
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Koruyucu Giysiler
İster sıvı, ister katı, ister gaz olsun havadaki kimyasallar cildi tahriş edebilir, vücuda hasar verebilir veya
cilt üzerinden vücuda girebilir; tüm bunların da sağlık için potansiyel olarak çok ciddi sonuçları vardır. Bu
yüzden çalışanların cildinin tehlikeli maddelerden korunması gerekir.
Örneğin koruyucu gözlükler, eldivenler, botlar ve önlükler ya da kimyasal koruyucu giysi ile komple
vücut koruması kullanılır. Mekanik bağlamında kimyasal koruyucu giysilerin örneğin aşınmaya, yırtıl-
maya ve delinmeye dayanıklı olması gerekir. Kimyasal olarak tehlikeli maddelerin nüfuz etmesine karşı
dayanıklı olmaları şarttır.
Kimyasal koruyucu giysinin, belirli bir tehlikeli maddeye dayanabileceğinden nasıl emin olurum?
Daima kullanmadan önce seçilen giysinin, ilgili tehlikeli maddeye karşı yeterli direnci olduğunu kont-
rol edin. İhtiyacınız olan bilgiler, imalatçının direnç listesinde verilir. Direnç listelerinin dayandığı test
gereklilikleri, iş yerindeki koşullardan çok daha katıdır.

Resim 4.8 Kimyasal Koruyucu Giysi Resim 4.9 KBRN Arındırma Çalışması

Öğrenme Çıktısı
3 Afet ve acil durumlarda çalışan personelin, risk değerlendirmesi yönetim sürecinde
belirlenen tehlikelere göre hangi kişisel koruyucu donanım (KKD) ürünleri ile korunması
gerektiğini bilebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kimyasal koruyucu giy-

Tehlikeli maddelere karşı ko-
sinin, belirli bir tehlikeli
Solunum korumada temel runmada filtre cihazları ve
maddeye dayanabileceğinin
ilkeler nelerdir? bağımsız solunum cihazlarını
şartlarını belirleyen kontrol
karşılaştırın.
ve testleri paylaşın.

105
 Afet ve Acil Durumlarda Kişisel Koruma Teknolojisi
İTFAİYECİ KİŞİSEL KORUYUCU
TEKNOLOJİSİ
İtfaiyecilerin kişisel koruyucu donanımı yeterli
kalitede ve sayıda olması olaya müdahâle kalitesini
doğrudan etkileyen etmenlerden biridir. İtfaiyeci-
nin yangın bölgesinde rahat hareket etmesi, yangın
bölgesindeki yaralıya kendi güvenliğini sağlamış
bir şekilde ve güven içerisinde ulaşabilmesi ve ya-
ralıyı kurtarabilmesi, itfaiyecinin sağlığı ve fiziki
yeterliliğiyle ilgili olduğu kadar, sahip olduğu ko-
ruyucu donanımla da doğrudan alakalıdır. İtfaiye
personeli yangın, sel, çığ, nükleer, biyolojik, kim-
yasal ve benzeri tehlikelere karşı Kişisel Koruyucu
Donanımlarıyla korunmalıdır (Türker, 2009).
Bir itfaiyecinin afet ve acil durumlarda kullan-
dığı kişisel koruyucu donanımlar şunlardır:
a. Baret
b. Isıya karşı dayanıklı başlık
c. Çizme
d. Koruyucu eldiven
e. Yangına yaklaşım elbisesi (nomex)
f. Alüminize elbise
g. Kurtarma elbisesi
h. Koruyucu gözlük
i. Koruyucu kulaklık
j. Temiz hava solunum cihazı
k. Kişisel hareketsizlik cihazı
Resim 4.10 İtfaiyeci Kişisel Koruyucu Donanımı
106
a. Baret: İtfaiye personelini, darbelerden ve
yüksek sıcaklık riski ile alevlerden korumak için
baş bölgesine takılan donanımdır. İtfaiyeci bareti
üç kısımdan oluşur.
Ana gövde: Darbelerden koruyan asıl kısım olup
ana gövdenin üst ortasında meydana gelen darbe-
nin etkisini azaltan bir çıkıntı mevcuttur.
Enselik: Genellikle deriden ve Nomex veya alü-
minize kumaş benzeri ısıya dayanıklı malzemeler-
den yapılır. Personelin ensesini ısıdan, alev yalama-
sından ve sıvılardan koruyan kısımdır.
Siperlik: Personelin yüzünü çene hizasına ka-
dar koruyan şeffaf bir maddeden yapılmış kısım-
dır. Ulusal ve uluslararası standartla üretilmeli ve
belgeli olmalı, darbelere, aleve ve ısıya karşı daya-
nıklı olmalı, baretin içi kolaylıkla ayarlanabilme-
li, mümkünse siperlik buhar yapmayan özellikte
olmalı. Baret ortopedik ense kayışlı olmalı. Çene
kayışı, belirli bir darbenin üzerindeki baskıya ma-
ruz kaldığında boyun kırılmasını engellemek için
kendiliğinden açılabilen özellikte olmalıdır. Baret
fosforlu olmalıdır.
b. Isıya Karşı Dayanıklı Başlık: İtfaiye perso-
nelinin başına taktığı sadece gözlerini açıkta bıra-
kan, boyun ve enseyi tamamen kapatan, ısıya ve
aleve dayanıklı örme başlıktır. Personelin yüzünü
ve boyun kısmını tam koruma sağlamak amacıy-
la kullanılır. Muhtemel patlamalarda alev ve ısının
doğrudan solunum yollarına zarar vermesine (iç
yanma) mani olan koruyucu donanımdır.
c. Çizmeler: Çizmeler ayak koruyucu olup sı-
vıdan, ısıdan, darbelerden, ayak tabanına sert sicim
(çivi ve benzeri) saplanmasından koruyan teçhizat-
tır. Bir itfaiyeci çizmesi dört katmandan oluşur:
i. Deri veya özel malzeme
ii. Nem bariyeri
iii. Isı bariyeri
iv. İç astar
Çizmede bulunması gereken özellikler:
• Ulusal ve uluslararası standartta üretilmeli
ve belgeli olmalıdır.
• Su geçirmez özelliğe sahip olmalıdır.
• Tabanında belirli kalınlıkta çelik plaka
olmalıdır.
• Burnunda ayakları darbelerden korumak
için çelik kaplama olmalıdır.
• Tabanı ısıya dayanıklı olmalıdır.
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
• Rahat giyilip çıkarılabilecek şekilde tasar-
lanmış olmalıdır.
• Çizme tabanı 15 saniye aleve dayanıklı ol-
malıdır.
• Çelik burun 1,5 mm olmalıdır.
• Çelik taban 0,6 mm olmalıdır.
• Dış parçası siyah nitril kauçuk olmalıdır.
d. Koruyucu Eldivenler: Isıya, delinme ve ke-
silmelere karşı dayanıklı malzemeden imal edilmiş
olan eldivenler 4 katmandan oluşur.
• Dış kumaş
• Nem bariyeri
• Isı bariyeri
• İç astar
Nem bariyeri genellikle dış kumaşa presle yapış-
tırılmıştır. Eldivenler avuç kısımları ile parmakların
iç yüzeylerine gelen kısımlarda delme ve kesilmeyi
önleyen ısıya ve aşınmaya dayanıklı özel neopren
veya nitrik kauçuk grubundan bir malzeme ile kap-
lıdır. Bu eldivenler aynı zamanda yalıtkan özelliğe
sahiptir ve elektriği iletmezler.
e. Yangına Yaklaşım Elbisesi (Nomex): İtfa-
iyeci koruyucu elbisesi Nomex malzemeden imal
edilmiştir. Nomex (meta–aramit) ve kevler (para–
aramit) gibi iki maddenin değişik oranlarda karışı-
mından oluşur. Koruyucu elbiseler ceket ve panto-
lon olmak üzere iki kısımdan oluşur. Ceket yakası
ense ve boğazı koruyacak şekilde tasarlanmıştır.
Antistatiktir, rahat giyilip çıkartılabilir. Pantolon
paçaları çizmeye rahat geçirilecek şekilde tasarlan-
mıştır. Sıvıların dikiş yerlerinden içeri sızmasını en-
gellemek amacıyla nem bariyerlerinin dikiş yerleri
kaynak bant ile belirli sıcaklıkta kaynak yapılmıştır.
Ceket bel bölgesini koruyacak uzunlukta ve itfaiye-
cinin sürünerek ilerlemesi durumunda sürünmeyi
engellemeyecek kısalıkta tasarlanmıştır. Ceket ve
pantolonun muhtelif yerlerine reflektör bant dikil-
miş ve yapıştırılmıştır. İtfaiyecinin rahat taşıyabile-
ceği ağırlıktadır. Isı, alev ve yağmurlama testinden
geçirilir. Koruyucu elbiseler dört katmandan olu-
şur (Türker, 2009).
1. Dış kumaş
2. Nem bariyeri
3. Isı bariyeri
4. İç astar
Dış Kumaş: Ceket ve pantolonun en dışında bu-
lunan kumaştır. Bu katman ısı, su, yağ ve kimyasal
sıvıların belirli oranda içeriye girmesini engelleyen
katmandır.
Nem Bariyeri: Dış kumaşın altında bulunan
hemen ikinci katmandır. Bu katman dışarıdan
içeriye su geçirmeyen, içeriden dışarıya havalan-
dırmaya (Vücutta oluşan nemin dışarıya atılması
gibi) imkân sağlayan yüzeydir. Bu katman ihtiyaç
hâlinde birinci katmandan oluşan dış kumaşa la-
mine de (presle yapıştırma) edilebilir. Değişik tip
ve kalitede nem bariyerleri mevcuttur.
Isı Bariyerleri: Bu katman nem bariyerlerinin
hemen altında bulunan üçüncü katmandır. Bu kat-
man dış kumaş ve nem bariyerlerini geçerek gelen
ısı yüklü hava kabarcıklarını içine alarak absorbe
eder. Değişik tip, ağırlık ve kalitede ısı bariyerleri
mevcuttur (Keçe ve örgü ısı bariyeri ve benzeri).
İç Astar: Bu katman ısı bariyerinin hemen altın-
da bulunan en içteki kumaştır. Bu kumaş vücutla
temasta kolaylık sağlaması için imal edilmiş olup
ısıya dayanıklı malzemeden dokunmuştur.
107
 Afet ve Acil Durumlarda Kişisel Koruma Teknolojisi
Yaşamla İlişkilendir
İstanbul İtfaiyesi’ne Üst Düzey Koruyucu
Kıyafet
İstanbul İtfai-
yesi yeni geliştirilen
ve Türkiye’de üre-
timine başlanacak
olan yanmaya ve
ısıya daha dayanıklı
olan PBI elbiseleri
ile görev yapacak.
Dünyada bu ku-
maştan yapılan kı-
yafetleri New York
ve Londra itfaiyesi
ekipleri giyiyor.
İstanbul İtfaiyesi’nde zor ve ağır şartlarda ça-
lışan itfaiyeciler için üst seviye koruma sağlaya-
cak yeni kıyafetler tasarlandı. Yeni geliştirilen PBİ
özellikli elbiseler başta yangınlar üzere tüm afet
ve benzeri olaylara müdahâle lerde rahat çalışabil-
me imkanı sağlayacak. Kıyafetlerin ayrıca dünya
standartlarında koruyucu özellikleri bulunuyor.
İtfaiyeciler, elbiseleri tecrübelerinden yararla-
narak kendileri tasarladı. New York ve Londra
İtfaiyesi’nin de kullandığı PBI özellikli kumaş,
uluslararası onay alındıktan sonra Adana’da seri
üretime geçecek. Elbiselerin dikimi İstanbul’da
yapılırken, iç astar, ısı ve nem bariyerleri yerli
malzemelerden üretildi. Onay alındıktan son-
ra tamamen yerli üretime geçilecek. Yeni elbi-
se, itfaiyecilerin talepleri ve istedikleri özellikler
dikkate alınarak tasarlandı. Yılda 25 bini yangın
60 binin üzerinde olaya müdahâle eden İstan-
bul İtfaiyesi’nin yeni elbiseleri 55 oranında yerli
malzemelerden üretilecek. Dokuma ya da örme
kumaş, dokusuz yüzey veya kompozit malzeme
olarak kullanılan PBI koruyucu tekstiller; askeri
üniformalarda, astronot kıyafetlerinde, itfaiyeci
108
giysilerinde, motor sporlarında kullanılan sürücü
elbiselerine ve endüstriyel alanda kullanılan giysi
ve eldivenlerde kullanılıyor.
İstanbul İtfaiyesinin kullanmaya başladığı
PBI elbiselerinin özellikleri ise şöyle:
Elbisede kullanılan dış kumaşta meta-ara-
mid yerine PBI elyafı kullanılıyor. Elbise eskisi-
ne göre daha yüksek sıcaklıklara dayanıyor. Dış
kumaşın kopma ve yırtılma mukavemetleri diğer
ürünlerden az 2.5 kat fazla. Yeni elbise katmanı
eskisine göre daha da yüksek koruma sağlıyor.
Yeni elbiselerde kullanılan nem bariyeri: Çok
daha fazla nefes alabilir yapıda, Daha yüksek sı-
caklıklara ve kimyasallara karşı daha dayanıklı.
İtfaiyecilerin talepleri göz önüne alınarak ihtiyaç-
ları belirlenmiş, yeni elbisenin yapısı ve modeli
bu doğrultuda tasarlandı. Diz ve dirseklerde 3
boyutlu tasarım ile daha çok hareket imkanı veri-
yor. Dünyada yeni bir teknoloji olan parçalı ref-
lektif şerit kullanımı ile hareket kabiliyeti ve nefes
alabilirlik artırıldı. Fener kullanımına özel fener
adaptörü tasarımı yapıldı. Farklı telsiz tiplerinin
kullanılabilmesi sağlamak amacıyla yüksekliği
ayarlanabilir telsiz cebi dizayn edilmiş,Paçalarda
aşınmayı engellemek amacıyla takviye kullanıldı.
Sırt baskısı dizaynı değiştirilmek suretiyle solu-
num tüpü kullanıldığında da “İstanbul İtfaiyesi”
reflektif yazısının görülmesi sağlandı. Pantolon
askı sisteminde geliştirme yapılmış ve kişinin
boyuna göre kolayca ayarlayabileceği bir yapı
oluştu. Pantolonun belinin arka kısmına yapılan
takviye sayesinde solunum tüpünün itfaiyeciyi
rahatsız etmesi engellendi ve rahat çalışması te-
min edildi Pantolon beline koyulan ekstra kemer
köprüleri sayesinde pantolonun palaska ile kulla-
nımı sağlandı. Pantolon ağ kısmına koyulan ilave
parça ile eğilme, sürünme, emekleme, esneme ve
benzeri hareketlerde rahatlık sağlıyor.
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
f. Kurtarma Elbisesi: Yangın dışında gidilen it-
faiye olaylarında personelin rahat çalışabilmesi için
giyilen donanımdır.
g. Gözlük: Çalışma esnasında gözleri toz, çapak
ve benzeri dış etkenlerden korumak için kullanılan
donanımdır.
h. Kulaklık: Çalışma esnasında kulakları yük-
sek frekanslı seslerden korumak için kullanılan bir
donanımdır.
i. Alüminize Elbise: Alümünize elbise yangın-
lardan kurtarma olaylarında ve gaz yangınlarında
vana kapatma amacı ile alevler arasından kısa süreli
geçişlerde kullanılan ısı ve aleve belli bir süre da-
yanıklılık gösteren özel elbiselerdir. 1000 °C’lik ısı
kaynağından yansıyan ısının kumaş cinsine bağlı
olarak %85 veya %95’ini geri yansıtarak itfaiyeciyi
yüksek ısıdan korur. Alüminize elbiseler cam elyaf
kumaş kullanılarak imal edilmiştir. Cam elyaf veya
preox kumaşın bir yüzüne yüksek sıcaklığa daya-
nıklı polyester ve alüminyum folyonun vakum al-
tında kaplanması yoluyla üretilmiştir. Bu özel ima-
lat tekniği nedeniyle çatlamaz, kırılmaz, asit, baz,
tuz ve petrol ürünlerine karşı dayanıklıdır.
j. Temiz Hava Solunum Cihazı: İtfaiyecinin
kapalı alanlara veya dumanlı alanlara girmesini,
çalışabilmesini sağlayan özel ve bir itfaiyeci için ol-
dukça önemli olan bir donanımdır (Türker, 2009).
Temiz hava solunum cihazı üç bölümden olu-
şur. Bu bölümler şunlardır:
1. Solunum maskesi
2. Sırtlık
3. Tüp
Resim 4.11 İtfaiyeci Temiz Hava Solunum Cihazı
Solunum Maskesi: İtfaiyecilikte ilk alınması gere-
ken sertifika İtfaiyeci Solunum Cihazı (Self Contai-
ned Breathing Apparatus, SCBA) kullanabilir serti-
fikası olmalıdır. Eğitim, uygulama ve test sonucunda
kullanabilme yeterliliği onaylananlara bu sertifika
verilmeli ve sonra kullandırılmalıdır. Beş yılda bir
aynı süreçten geçirilip bu yeterliliği kaybedenlerin
sertifikası yenilenmemeli ve kullandırılmamalıdır.
İtfaiyecinin yüzünü zararlı etkilerden koruyan
dış maskenin içerisinde ikinci bir maske bulunur
buna da iç maske denir. İç maske alıcı ve verici ven-
tilleri sayesinde tüpten gelen temiz havanın fazlası-
nı ve solunum sonucunda oluşan atık havanın dı-
şarı atılmasını sağlar. Camın buğulanmasını önler.
Sırtlık: Ergonomik bir yapıya sahiptir. Cihazın
sırta iyice yerleşmesini sağlar. Tüp içerisindeki hava
kullanıldıkça basınç düşeceğinden tüp soğuyacak-
tır, sırtlık tüpün vücudumuzla direkt temasını ke-
serek soğuk etkisini önler. Sırtlık, ağırlığı dağıtarak
kullanıcıya avantaj sağlar. 300 bar basınçlı havayı
4,5 bara düşüren yaylı koruma sistemi, ayrıca 4,5
bar basıncı kullanıcıların soluyabileceği bir atmos-
fer basıncına indiren akciğer otomatiği mevcuttur.
Sırtlık üzerinde 300 bar basınçlı havayı taşıyan
yüksek basınç hortumu bulunur. Sistem üzerinde
tüpün içerisindeki kalan hava miktarını gösteren
manometre bulunur. Tüpteki hava miktarı 50 ba-
rın altına düştüğünde kullanıcı bir düdük sesiyle
uyarılır ve kısa zaman içerisinde bulunduğu ortamı
terk etmesi gerektiği ikaz edilir.
Tüp: Oksijenin az olduğu veya yoğun duman bu-
lunan yerlerde yangın ve kurtarma ekiplerinin rahat
çalışabilmesi için içerisine temiz hava sıkıştırılmış
kaplardır. Gelişen teknolojiye bağlı olarak çelik ve
poliüretan malzemeden yapılmış tipleri vardır. Tüp-
ler belirli basınçlar altında kompresörler vasıtası ile
doldurulur. 300 bar basınçla doldurulmuş bir tüpün
deneme basıncı 450 bardır. İstanbul itfaiyesinde 300
bar basınçlı 6 lt hacimli 1800 lt sıkıştırılmış hava
bulunan ve 11,5 kg ağırlığındaki çelik tüpler ve 6,8
lt hacminde 3,9 kg ağırlığında olan fiber tüpler kul-
lanılmaktadır. Tüplerin üzerinde içerisindeki hava
miktarını gösteren manometre bulunur.
k. Kişisel Hareketsizlik Cihazları: Yangın es-
nasında yoğun duman ve diğer nedenlerle hareket
yeteneğini yitirmiş baygın hâldeki itfaiyecinin yeri-
ni belli etmek amaçlı sesli ve ışıklı ikaz verir. Yirmi
saniye hareketsiz kalındığında devreye girer ve ka-
demeli olarak sesi yükselir. Bu sayede diğer itfaiye-
cilerin baygın itfaiyeciyi bulmasını sağlar.
109
 Afet ve Acil Durumlarda Kişisel Koruma Teknolojisi

Resim 4.12 KBRN Tatbikatı

Kaynak: KBRN tatbikatını https://www.youtube.com/watch?time_continue=585&v=gMd6YrEtdfU adresinden
izleyebilirsiniz.

Öğrenme Çıktısı
4 İtfaiyecilik özelinde kişisel koruyucu donanım ve teknolojilerinin uygulamasını bilebilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Zor ve ağır şartlarda çalışan

Ulusal ve Uluslararası
itfaiyeciler için üst seviye İtfaiyecilerin KBRN afetle-
Mevzuat’a göre Kişisel Koru-
koruma sağlayan yeni kiya- rinde nasıl korunduklarını
yucu Donanımlar kaç gruba
fetler ile eski tarz kiyafetleri anlatın.
ayrılarak incelenmektedir?
karşılaştırın.

110
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Risk ve risk değerlendirmesi kavram ve tanımlarını değişik açılardan

1 detaylı olarak anlamak, bunun yanı sıra risk analiz ve değerlendirme
sürecini de kapsayan risk değerlendirme yönetimini öğrenebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Risk yönetimi çalışma hayatının ve özellikle afet ve acil du-
rumların her alanında uygulanabilir bir olgudur. Temelde
aynı prensiplerin geçerli olmasına karşın, değişik risk yöne-
timi sistemleri uygulanmakta ve bunların tanımlamaları ve
yöntemleri arasında mutlaka farklılıklar olmaktadır. Risk yö-
netimi konusunda hemen hemen ISO 2200, OHSAS 18001,
Risk ve Risk Değerlendirmesi ISO 14001 gibi bütün yönetim sistemleri hemfikirdir. Bu
Yönetimi
standartlar risk yönetimini kendilerine uygun bir şekilde ele
alırlar ve ilgili tanımlamaları da temelde aynı olmakla birlikte
farklı yaparlar. Bu bölümde, birçok iş sağlığı güvenliği alanın-
da sıklıkla kullanılan tanımlamalar ve risk yönetim sürecinin
temelleri ele alınmıştır. Özellikle basit ve uygulaması genel bir
risk analiz yönetimi olan beş adımda risk değerlendirmenin
temel konularına değinilmiştir.

Kişisel koruyucu donanım ve kişisel koruma teknolojisi arasındaki

2 farkı bilmenin yanı sıra KKD ile ilgili ulusal ve uluslararası mevzuatta
yer alan temel kavramların farkında olabilme

Kişisel koruyucu donanım ve kişisel koruma teknolojisi arasın-

Kişisel Koruyucu Donanım
(KKD) Temel Kavramları
daki fark çoğu zaman bilinmeyen bir olgudur. Gerek Avrupa
Birliği Mevzuat’ı ve gerekse bu Mevzuat’a uyumlaştırılan Ulu-
sal İş Sağlığı Güvenliği Mevzuat’ı bu konuda açık ve çok net bir
tanımlama ve ayrım yapmıştır. Buna rağmen bu olgu hâlâ bu
alanda zihinlerde tam yer edinememiştir. Bu nedenle, bu bö-
lümde konu kısaca ele alınmıştır. Bölümün diğer bir amacı da
kişisel koruyucu donamımlarının temel kavramları ve sınırları
Ulusal Mevzuat’ın kapsamında ele alınarak ve bazı tartışmalı
konulara açıklık getirmek olmuştur.

111
 Afet ve Acil Durumlarda Kişisel Koruma Teknolojisi

Afet ve acil durumlarda çalışan personelin, risk değerlendirmesi

3 yönetim sürecinde belirlenen tehlikelere göre hangi kişisel koruyucu
donanım (KKD) ürünleri ile korunması gerektiğini bilebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Afet ve acil durumlarda çalışan personelin, risk değerlendir-

mesi yönetim sürecinde belirlenen tehlikelere göre hangi kişi-
sel koruyucu donanım (KKD) araç ve gereçleri ile korunma-
sı gerektiği önemli bir karar mekanizmasıdır. Bu nedenle, bu
konuda proaktif yaklaşımla afet ve acil durumların tehlike ve
Risk Değerlendirmesi Sonucu risk tanımlamalarından sonra mutlaka risk analizi yapılmalı ve
KKD Seçimi bunun sonucunda derecelendirilen risklerin öncelikli olanların-
dan başlayarak çalışanların el, yüz ve vücutları KKD ve koruma
teknoljileri ile korunmalıdır. Bu bölümde, risklere bağlı olarak
çalışanların kişisel koruyucu donanımlarını ve hangi şartlarda,
hangi vucüd organlarında kullanılması gerektiği toplu bir şe-
kilde derlenerek verilmiştir. Çalışanlar için kolay karar verme
mekanizmasını geliştiricek faydalı bir tablo sunulmuştur.

4 İtfaiyecilik özelinde kişisel koruyucu donanım ve teknolojilerinin

uygulamasını bilebilme

İtfaiyecilik çok zor şartlar altında yapılan bir meslek ve aynı

İtfaiyeci Kişisel Koruyucu
Teknolojisi
zamanda afet ve acil durumlarda başvurulması akla gelen ilk
teşkilatlardan birisidir. Proaktif önlemlerin birçoğunun ger-
çekleşmemesi durumunda gerçekleşen olaylarda akla ilk gelen
korunma önlemi itfaiyecilerin kişisel korunma uygulamaları-
dır. Bu nedenle bu kısımda itfaiyeci özelinde kişisel koruyucu
donanım ve teknolojilerinin uygulaması ele alınmıştır. İtfaiyeci
kişisel koruyucu donanım ve teknolojileri temel unsurları ele
alınmış ve kolayca anlaşılması sağlanan küçük bir kılavuz veril-
meye çalışılmıştır.

112
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
1 Aşağıdakilerden hangisi ISO 31000 risk de-
ğerlendirmesi süreci unsurlarından biridir?
A. İçerik oluşturulması
B. Tehlike kaynağını anlama
C. Riski iyileştirme
D. Risk analizi ve değerlendirme
E. İzleme ve gözden geçirme
2 Tehlikeli bir olayın veya maruz kalma duru-
munun meydana gelme olasılığı ile olay veya ma-
ruz kalma durumunun yol açabileceği yaralanma
veya sağlık bozulmasının ciddiyet derecesinin bile-
şimine ne ad verilir?
A. Risk değerlendirmesi B. Risk
C. Tehlike D. Risk analizi E. Olay
3 ‘‘0 ile 1 arasında bir rakamla ifade edilen gerçek-
leşme şansının ölçümü; 0 imkânsızı, 1 ise kesin ger-
çekleme durumunu gösteren’’ olguya ne ne ad verilir?
A. Olasılık B. Risk toleransı C. Risk iştahi
D. Risk E. Tehlike
4 Belirli bir faaliyetin yapılması için bir birey
tarafından giyilen veya tutulan kişisel koruyucu
donanımla birleşik, ayrılabilen veya ayrılamayan
koruyucu bir aygıta ne ad verilir?
A. Kendini korumak
B. Kişisel koruyucu teknolojisi
C. Ferdi kurtarıcı
D. KKD
E. Spor ekipmanı
5 Aşağıdakilerden hangisi 2013 yılında yayım-
lanan Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde
Kullanılması Hakkında Yönetmelik’e göre Kişisel
Koruyucu Donanım (KKD) kapsamında yer alır?
A. Kara taşımacılığında kullanılan kişisel koruyucular
B. Spor ekipmanı
C. Nefsi müdafaayı veya caydırmayı hedefleyen
ekipman
D. Riskleri ve istenmeyen durumları saptayan ve
ikaz eden taşınabilir cihazlar
E. Baret
6 Aşağıdakilerden hangisi solunum sistemi ko-
ruyucularından biridir?
neler öğrendik?
A. Kulak tıkaçları ve benzeri cihazlar
B. Tam akustik baretler
C. Endüstriyel baretlere uyan kulaklıklar
D. Düşük frekanslı kapalı devre haberleşme alıcısı
olan kulak koruyucuları
E. Gaz, toz ve radyoaktif toz filtreli maskeler
7 Aşağıdakilerden hangisi ortam atmosferin-
den bağımsız görev yapan bağımsız solunum ci-
hazlarından biri değildir?
A. Bağımsız solunum cihazı
B. Rejenerasyon cihazları
C. Ayrılmaz filtreli yüz maskeleri
D. Temiz hava hortumu üniteleri
E. Basınçlı hava hortumu üniteleri
8 Bir bağımsız kısa süreli solunum cihazının
tek seferde kullanım süresi kaç dakikadır?
A. 10 B. 30 C. 45
D. 60 E. 90
9 Aşağıdakilerden hangisi yangına yaklaşım el-
bisesi katmanlarından biri değildir?
A. Nem bariyeri
B. Isı bariyeri
C. İç astar
D. Çelik malzeme
E. Dış astar
10 Yangın esnasında yoğun duman ve diğer ne-
denlerle hareket yeteneğini yitirmiş baygın hâldeki
itfaiyecinin yerini belli etmek amaçlı sesli ve ışıklı
ikaz veren cihaza ne ad verilir?
A. Sensör
B. Siren
C. Kişisel Hareketsizlik Cihazı
D. Düdük
E. Alarm
113
 Afet ve Acil Durumlarda Kişisel Koruma Teknolojisi

Yanıtınız yanlış ise “Risk ve Risk Değerlen- Yanıtınız yanlış ise “Kişisel Koruyucu Do-
1. D 6. E
dirmesi Yönetimi” konusunu yeniden göz- nanım Listesi” konusunu yeniden gözden
den geçiriniz. geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Risk ve Risk Değerlen- Yanıtınız yanlış ise “Ne Tür Solunum Koru-
2. B 7. C
dirmesi Yönetimi” konusunu yeniden göz- ma Cihazları Mevcut?” konusunu yeniden
den geçiriniz. gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Risk ve Risk Değerlen- Yanıtınız yanlış ise “Bağımsız Solunum Ci-
3. A 8. A
dirmesi Yönetimi” konusunu yeniden göz- hazını (Bsc) Nasıl Kullanırım?” konusunu
den geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Kişisel Koruyucu Do- Yanıtınız yanlış ise “İtfaiyeci Kişisel Koruyu-
4. D 9. D
nanım (KKD) Nedir?” konusunu yeniden cu Teknolojisi” konusunu yeniden gözden
gözden geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Kişisel Korunma ve Kişi- Yanıtınız yanlış ise “İtfaiyeci Kişisel Koruyu-
5. E 10. C
sel Koruyucu Donanım” konusunu yeniden cu Teknolojisi” konusunu yeniden gözden
gözden geçiriniz. geçiriniz.

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Mesleki risklerin değerlendirilmesinde temel amaç, çalışanların sağlığının ko-

runması ve güvenliklerinin sağlanmasıdır. Risk değerlendirme, işle ilgili faali-
yetlerden kaynaklanan, çalışanlara ve çevreye olabilecek olası zararların en aza
Araştır 1 indirilmesine yardım eder. Risk değerlendirme aynı zamanda işinizin verimli
ve rekabet edebilir olmasına katkı sağlar. Sağlık ve güvenlik alanında yapılan
yasal düzenlemelerde işverenlere düzenli risk değerlendirme yapma yükümlü-
lüğü getirilmiştir.

Kişisel Koruyucu Donanım Yönetmeliği’ne uygun olmayan ürünün güvenliği

şüphelidir. Ambalajının ve paketinin yırtık ve özensiz olup olmadığına dikkat
edilmelidir. CE işaretinin yönetmelikte belirtilen şekilde işaretlenip işaretlen-
Araştır 2 mediği, Türkçe kullanım kılavuzunun bulunup bulunmadığı kontrol edilme-
lidir. Ürünün güvenliği ile ilgili şüpheleriniz varsa Aile, Çalışma ve Sosyal
Hizmetler Bakanlığına ihbar veya şikâyette bulunulabilinir.

Maske seçiminde ortamdaki oksijenin yeterli olup olmadığına bakılmaldır.

Ortamdaki zararlı maddeye göre maske seçilmelidir. Toz maskesi içine el sü-
rülmemeli, çıkarıldıktan sonra ambalajına veyahut kilitli poşete konulmalıdır,
süresi dolanlar yenisi ile değiştirilmelidir. Toz maskesinin ne kadar süre kul-
lanılabileceğini anlamak için, maske yüze takıldıktan, burun mandalı kapa-
Araştır 3 tıldıktan sonra, iki elle kapatılarak derin bir nefes çekilmeli eğer içe doğru
çekilme varsa maske kullanılmaya devam edilir. Maskenin yüze iz yapması,
nefes almayı zorlaştırması gibi olumsuz etkileri olduğunda İSG uzmanı ve iş
yeri hekimi ile görüşüdükten sonra bir durum değerlendirilmesi yapılmalıdır.
Maske ile birlikte koruyucu gözlük takıldığında gözlükte buğulanma mey-
dana geliyorsa, maske çıkarılıp tekrar takılmalıdır; buğulanmanın nedeni ise
genellikle ağızdan solunumla çıkan su buharıdır.

114
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Ülkemizde Türk Standartları Enstitüsü tarafından 89/686/EEC ve 93/68

EEC Direktifleri çerçevesinde kabul edilen standartlar, dilimize çevrilerek
ve ilgili kuruluşların görüşleri alınarak hayata geçirilmektedir. TS/EN olarak
yayımlanan standartlar, özellikle çalışanların sağlığı ve güvenliği için büyük
önem taşımaktadır. Kişisel Koruyucu Donanımlarda TS/EN kodları ve CE
uygulamasına yönelik yönetmelikler yayımlanmıştır; bu yönetmelikler ve söz
konusu direktiflere göre KKD’ler, üç grup içinde incelenmektedir. Bu katego-
rizasyonda KKD’lerin hangi riske karşı koruma sağladığı önem taşımaktadır.
Çünkü KKD’ler, koruma sağladığı riskin özelliğine göre kategorize edilirler.
Kategorizasyon, CE işaretlemesi yapılırken doğru uygunluk değerlendirme
yönteminin seçiminde önemli bir kriterdir.
Kategori 0: KKD Yönetmeliği kapsamına girmeyen KKD’lerdir.
Kategori 1 (Minör Riskler): Kullanıcının kendisinin değerlendirebileceği
kabul edilen, tedrici olarak ortaya çıkan ve zamanında fark edilebilir derecede
düşük düzeydeki risklere karşı koruma sağlayan basit yapıdaki KKD’lerdir.
Kategori 2 (Orta Riskler): Kategori 1 ve kategori 3’ün dışında kalan tüm
KKD’ler, kategori 2 olarak sınıflandırılır. Özellikle yaralanmalarda onaylan-
mış kurumların bunları sertifikalandırmasına ihtiyaç duyulur.
Kategori 3: Ani olarak ortaya çıkan tehlikeler karşısında kullanıcının zama-
Araştır 4
nında fark edemeyeceği düşüncesinden hareketle, tasarımcı tarafından üretilen,
hayati tehlike oluşturan, sağlığa ciddi şekilde, geriye dönüşü olmayan derecede
zarar veren risklere karşı koruma sağlayan karmaşık yapıdaki kişisel koruyucu
donanımlardır. Geri dönüşü olmayan (toksik ya da yüksek yoğunluklu kimya-
sal içeren) riskler sertifikalandırılmalı ve bu sertifikalarda onaylanmış kurumun
kimlik numarası yer almalıdır. Kategori 3 içinde sayılan kişisel koruyucular, ça-
lışanları ortam riskleri ve tehlikelerine, iş kazaları ve meslek hastalıklarına karşı
korumak üzere çalışanlara işveren tarafından verilmesi zorunlu olan malzeme-
lerdir. Kişisel koruyucu Donanımların seçimi yanlış yapılırsa veya amaca uygun
olarak kullanılmazlarsa koruyucu özellikten söz edilemez. KKD’ler kullanıldığı
hâlde, pek çok iş kazasının sonucunda, yine de yaralanmaların olduğu görül-
mektedir. Öyleyse, burada şu soru sorulabilir: Kişisel koruyuculara rağmen ne-
den yaralanma oluyor? Bu sorunun yanıtı çok basittir; ya koruyucunun koruma
kapasitesi aşılmış ya yanlış malzeme seçimi yapılmış ya da kullanıcı tarafından
koruyucu ekipman hatalı kullanılmış olabilir. Kişisel koruyucu donanımlar, teh-
likeyi ortadan kaldırmaz, tehlikeden kaynaklı riskden etkilenmeyi önler veya en
aza indirir. KKD’ler zarar verici etkenlere maruz kalma olasılığını azaltmak veya
en aza indirmek için kullanılır (Sezginer, 2016).

Kaynakça İnternet Kaynakları

Drager, 2016. Kişisel Koruma Teknolojisine Giriş,
Dräger Safety AG & Co. KGaA Lübeck.
Sezginer, S., 2016. Kişisel Koruyucu Donanımların
Doğru Seçimi, Doğru Kullanılması ve Kişisel
Koruyucu Malzememelerin Taşıması Gereken
Özellikleri Mühendis ve Makine, Cilt: 55, Sayı: 655.
Türker, S., 2009., Temel İtfaiyecilik ve Yangından
Korunma, Altınkoza Yayınları No:48, ISBN 968-
605-60411-5-0.
URL-1, 2018. https://selcukaytimur.wordpress.
com/2014/02/06/risk-ve-yonetimi-
iso-310002009/
URL-2, 2018. https://kkdplatformu.com/blog/
tehlike-kaynagina-gore-vucut-bolgelerinin-
kkdler-ile-korunmasi-ozet-tablo/PPE
115
 Bölüm 5
İtfaiye Çalışanlarının İş Sağlığı ve Güvenliği
İtfaiyeci Görev ve Sorumlulukları
1 2
öğrenme çıktıları
1 İtfaiyecilerin sorumlulukları ve iş sağlığı
ve güvenliği ilgili konuların Mevzuat’ta ne
şekilde ele alındığını bilebilme
İtfaiyecilikte Mesleki Hastalıklar ve Riskler
3 4
3 İtfaiyecilerin çoğunlukla emeklilikten kısa
bir süre sonra ömürlerinin tükenmesine
neden olan mesleki hastalıkları ve risklerini
bilebilme
Anahtar Sözcükler: • İtfaiyeci • İş Sağlığı ve Güvenliği • Tehlike • Meslek Hastalıkları
116
İtfaiyecilikte Tehlikeler ve Riskler
2 İtfaiyecilikte karşılaşılan tehlikeler ve
riskleri tanımlayabilme ve ayrıntılı olarak
anlayabilme
İtfaiyeci Eğitimi ve Uluslararası Boyutta
İtfaiye Örneği
4 Önemli bir hak ve sorumluluk olan
itfaiyecilerin eğitim konularını ve
uygulamalarını ve uluslararası boyutta
saygınlığı olan bir itfaiye teşkilatı hakkında
bilgiye sahip olabilme
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

GİRİŞ ke atılmış olmaktadırlar. Bu tür kazalara müdahâle

İtfaiyeler afet ve acil durumlarda tartışmasız etmesi gereken ekip bu konuda özel yetiştirilmiş ve
en büyük pay ve önem taşıyan birimlerdir. İtfai­ eğitimli tahlisiye ekipleri olmalıdır. İtfaiyenin yetkisi
ye çalışanları yangına, trafik kazalarına, deprem, dâhilinde müdahâle gerektirecek olası olaylar ise it­
göçük ve patlama sonucu oluşan tahribatlara, su faiye hizmetlerin­den yararlanılarak yapılmalıdır. Bu
baskınına, intihar vakalarına, göçüğe, suda boğul­ tür planlamalarda risk değerlendirmesi çok iyi ya­
malara, metan gazı dolu kuyulardaki boğulmalara, pılmalı ve buna bağlı olarak müdahâle ekipleri tat­
mahsur kalan ya da sıkışan insan ve hayvanlara ve bikatlarla ve eğitimlerle afet ve acil durumlara karşı
benzeri her türlü arama kurtarma gerektiren afet sürekli hazırlıklı tutulmalıdır.
ve acil durumlara müdahâle etmektedirler. Bu Bu bölümde itfaiyeci ve itfaiye teşkilatlarının
müdahâlelerde en büyük faktör şüphesiz insan acil ve afet durumlarındaki konumları, sağlık ve gü­
gücü olan itfaiyecilerdir. İtfaiyecilik mesleğinde gö­ venlik ile ilgili konuları verilmiştir. Öncelikli olarak
rülen kaza ve meslek hastalıklarının ayrıntılı bir şe­ itfaiyecilerin görev ve sorumlulukları ve Mevzuat’ta
kilde ele alınması gerekir. Arama kurtarma ve diğer geçen kavramları ele alınmıştır. Çok zor şartlar al­
kritik birçok faaliyette bulunan itfaiyeciler iş sağlığı tında çalışan bu kişilerin karşılaştıkları tehlike ve
ve güvenliği açısından değerlendirilmeli ve ruhsal riskler detaylı bir şekilde irdelenmiştir. Bunun yanı
fiziksel olarak her zaman hazır durumda olmaları sıra, çoğu zaman ihmal edilmiş, farkına varılmamış
için eğitilmeli ve tatbikatlarla desteklenmelidir. mesleki hastalıkları ele alınmıştır. Ayrıca, itfaiyeci
İtfaiye müdahâle ekibinin bu çalışmalardaki ba­ eğitimi ve uluslararası boyutta bilinen bir itfaiye
şarı derecesi olay yerindeki ekibin organizasyonu, örneği bu bölümde verilmiştir.
koordinasyonu ve iş sağlığı ve güvenliği kültürüne
sahip olup olmaması ile doğrudan iliş­
kilidir. İtfaiyeci esas olarak söndürme,
arama kurtarma, ilkyardım ve yangın
yerinde talanın önlenmesi ve yangında Yaşamla İlişkilendir
zarar görmeyen malları emniyet kuv­
vetlerine teslim edinceye kadar geçen
süre içerisindeki koruma görevlerini
yapar.
İtfaiye teşkilatlarının acil yardım,
arama kurtarma hizmetleri ve afet yö­
netimi ile ileri düzeyde koordinasyon ve
iş birliği ortamı sağlanması bu konuda
yapılacak olan faaliyetlerin verimli ve
güvenli olmasına büyük katkı sağlar.
İtfaiyecilerin afet ve acil durumlarda
alabileceği görev ve sorumluluk alanla­
rının açık ve net bir şekilde belirlenmesi
bu ekiplerin daha sağlıklı ve güvenli or­
tamlarda görev yapmalarının sağlanma­
sı açısından çok önemlidir. Buna örnek
olarak; İtfaiyenin özellikle yeraltı maden
kazalarına müdahâle yet­kisi olmaması­
na rağmen itfaiye ekipleri bazen yeral­
tı ocağına sevk edilmektedirler (Soma
maden kazası gibi). Bu tarz faaliyet­
lerde itfaiyeciler hem arama kurtarma
için kayda değer bir şey yapamamakta
hem de gereksiz olarak tehlike ve ris­

117
 İtfaiye Çalışanlarının İş Sağlığı ve Güvenliği

İTFAİYECİ GÖREV VE SORUMLULUKLARI

Yangın söndürme için yanmayı oluşturan ve yangın üçgeni olarak bilinen oksijen, yanıcı madde ve ısı
unsurlarından en az bir tanesi saf dışı edilerek gerçekleştirilir. Buna göre; soğutarak söndürme, havayı kesme,
yanıcı maddeyi ortadan kaldırma ve zincirleme reaksiyonu engelleme şeklinde dört söndürme yönteminden
biri veya birkaçı yangında uygulanabilmektedir. Kontrol dışına çıkan yanmalar sonucu oluşan yangınların
durdurulması işlemine söndürme denir. Yangının söndürülmesinde yanıcı madde ortadan kaldırılırsa yangın
etkin şekilde söndürülür. Bunun için yanıcı maddeyi ısıdan ayırma, ara boşluğu meydana getirme veya sıvı
ya da gaz yakıtın akışını durdurma gibi yöntemler uygulanır. Diğer bir yöntem ise yakıt tükeninceye kadar
yangının kontrollü olarak sürmesine izin verilmesidir. Yangına müdahâle stratejisi ölçme ve değerlendirme,
hayat kurtarma, havalandırma, sıçrama ve yayılmayı önleme, yangını kontrol altına alma, eşya koruma ve mal
güvenliği şeklindedir. Bodrum veya kapalı mekân yangınlarında müdahâle şekli bilgi alma, müdahâle yolları
belirleme, uygun söndürücü malzeme tespiti yapma gibi hazırlıklı müdahâle tarzında olmalıdır. Yüksek risk
taşıyan itfaiyecilik mesleğinde, belirlenen ön şartlara sahip kişiler bu göreve seçilebilmesi gerekir. Bunun için,
bir itfaiyeci en az aşağıda verilen şartlara sahip olması gerekir (İnce, 2016);
• İtfaiyeci öncelikle fiziksel ve sağlık açısından bu mesleğe elverişli şartlara sahip olarak seçilmelidir.
• İtfaiyecilere iş sağlığı ve güvenliği eğitimleri verilmelidir.
• İtfaiyeci mesleğe başlamadan önce mesleki yeterliliği sağlayacak İtfaiyeci Temel Eğitimini başarıy­
la tamamlamalıdır. Örnek olarak İtfaiyeci Solunum Cihazı (SCBA) kullanabilme yeterliliği eğiti­
mini başarıyla tamamlamalı ve bu eğitim en az üç yılda bir tekrarlanmalıdır.
• İtfaiyeci kullanacağı araç ve ekipman için yeterli eğitimi başarıyla tamamlamalıdır. Bu konudaki mes­
leki yeterlilik eğitimlerini başarıyla geçmeleri gerekir.

Resim 5.1 İtfaiyeciler belgeseli videosu

• İtfaiyecilerin tüm faaliyetleri için risk değerlendirmeleri yapılarak, çalışanların güvenliği ve sağlığı
azami ölçülerde temin edilmelidir. Olaya müdahâle faaliyetleri için yapılacak risk değerlendirmesi
sürekli güncellenen dinamik risk değerlendirmesi şeklinde olmalıdır.
• İtfaiyecilere gerekli kişisel koruyucu donanımlar temin edilmeli, itfaiyeciler de bunları hassasiyetle
kullanmalıdır. Örnek olarak tehlikeli madde olaylarına müdahâle edeceklerin buna uygun kişisel
koruyucu donanımları temin edilmeli ve kullandırılmalıdır.

118
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

• KBRN ve benzeri tehlikeli maddelerden etkilenen itfaiyeciyi olay yerinde temizleyecek, arındıracak
imkân oluşturulmalıdır. Örneğin, mobil dekontaminasyon aracı kullanılabilir (Resim 5.2).
• Ayrıca yapılacak değişik özellikteki tehlikeli iş ve kullanılacak özel tehlikeli donanım ve araç için
gerekli iş sağlığı ve güvenliği eğitimleri verilmelidir.

Resim 5.2 Mobil dekontaminasyon aracı

Kaynak: İnce, 2016

Yaşamla İlişkilendir

119

Mevzuat’ta İtfaiyecilerin Konumu
6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nda
bir acil durum birimi olarak itfaiyenin müdahâle
faaliyetleri kapsam dışı olarak ifade edilmekte, bu
durumda itfaiyecinin sağlık ve güvenliğinin istas­
yonda korunması ama çok daha tehlikeli işlemlerin
yapıldığı müdahâle faaliyetlerinde korunmama­
sı gibi yanlış anlaşılmalar söz konusu olmaktadır.
Buna rağmen, Borçlar Kanunu’nun 417’nci
maddesinde ise istisnasız her hâl ve şartta ça-
lışanın sağlığının ve güvenliğinin korunması
hükmü itfaiyecilerin ve diğer afet ve acil durum
çalışanlarının müdahâle faaliyetleri İSG kap-
samına alınmasının hukuki bir dayanağıdır.
İtfaiyecilerin acil durum olaylarına müdahâle faa­
liyetlerinin yanı sıra; eğitim ve bakım gibi diğer fa­
aliyetleri de çok zor ve ağır şartlarda yapılmaktadır.
İtfaiyecilerin müdahâle haricindeki faaliyetleri için
6331 sayılı İSG Kanunu ve bağlı mevzuat yeterli
olmakta, müdahâle faaliyetleri için ise buna ila­
veten daha koruyucu olabilecek mevzuata ihtiyaç
duyulmaktadır. Diğer bazı afet ve acil durumda
çalışanlar gibi itfaiye çalışanlarının da iş sağlığı ve
güvenliği ile ilgili nitelikli koruyucu mevzuatı özel
olarak hazırlanarak diğer ilgili mevzuatla uyumlu
hâle getirilirse itfaiyecilerin hukuki hak ve sorum­
lulukları açık bir şekilde belirlenmiş olacaktır.
Yaklaşık kırk yıl yürürlükte kalan İş Sağlığı ve
İşçi Güvenliği Tüzüğünün Beşinci Kısmı: “İşyerle-
rinde İş kazalarını Önlemek Üzere Alınacak Güven-
lik Tedbirleri ve Bulundurulması Gereken Araçlar”
şeklindedir. İlk sırada ise, “İşyerlerinde Yangına Kar-
şı Alınacak Güvenlik Tedbirleri” yer almıştır. Görül­
düğü gibi bu tüzükte yangın tehlikesi en önemli
unsur olarak ele alınmıştır. Gerçekten de iş yerle­
rinde iş sağlığı ve güvenliğini tehdit eden en önemli
tehlikelerden birisi yangın olup aynı zamanda da
bir acil durum olayı ve afete dönüşme kabiliyeti
çok yüksek olan bir tehlike kaynağıdır.
2006’da Resmî Gazete’de yayımlanan Belediye
İtfaiye Yönetmeliği’ne göre itfaiye teşkilatının gö­
revleri şu şekilde tanımlanmaktadır:“
a) Her türlü kaza, çökme, patlama, mahsur kal-
ma ve benzeri durumlarda teknik kurtarma
gerektiren olaylara müdahâle etmek ve ilk
yardım hizmetlerini yürütmek; arazide, su
120
İtfaiye Çalışanlarının İş Sağlığı ve Güvenliği
üstü ve su altında her türlü arama ve kurtar-
ma çalışmalarını yapmak,
b) Su baskınlarına müdahâle etmek,
c) Doğal afetler ve olağanüstü durumlarda kur-
tarma çalışmalarına katılmak,
d) 12/6/2002 tarihli ve 2002/4390 sayılı Ba-
kanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan,
Binaların Yangından Korunması Hakkında
Yönetmelik ile verilen görevleri yapmak,
e) 5/6/1964 tarihli ve 6/3150 sayılı Bakanlar
Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan Sivil
Savunma ile İlgili Şahsi Mükellefiyet, Tahliye
ve Seyrekleştirme, Planlama ve Diğer Hiz-
metler Tüzüğü gereğince kurulan itfaiye ser-
visi mükelleflerini eğitmek, nükleer, biyolojik,
kimyasal (NBC) maddeleri ile kirlenmelerde
arıtma işlemlerine yardımcı olmak,
f ) Halkı, kurum ve kuruluşları itfaiye hizmet-
leri ile ilgili olarak bilgilendirmek, alınacak
önlemler konusunda eğitmek ve bu konuda
tatbikatlar yapmak,
g) Kamu ve özel kuruluşlara ait itfaiye birim-
leri ile gönüllü itfaiye personelinin eğitim ve
yetiştirilmesine yardım etmek; bunların bina,
araç-gereç ve donanımının itfaiye standartla-
rına uygunluğunu denetlemek ve bu birimlere
yangın yeterlilik belgesi vermek ve gerektiğin-
de bu birimlerle işbirliği yapmak,
h) Belediye sınırları dışındaki olaylara müdahâle
etmek,
i) Belediye sınırları içinde bacaları belediye
meclisince tespit edilecek ücret karşılığında
temizlemek veya temizlettirmek ve bacaları
yangına karşı önlemler yönünden denetlemek,
j) Talep edilmesi hâlinde orman yangınlarının
söndürülmesi çalışmalarına katılmak,
k) İmar planlarına göre parlayıcı, patlayıcı ve
yanıcı madde depolama yerlerini tespit etmek,
l) İşyeri, eğlence yeri, fabrika ve sanayi kuru-
luşlarını yangına karşı önlemler yönünden
denetlemek, bu konularda mevzuatın öngör-
düğü izin ve ruhsatları vermek,
m) Belediye başkanının verdiği diğer görevleri
yapmak.”
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Öğrenme Çıktısı
1 İtfaiyecilerin sorumlulukları ve iş sağlığı ve güvenliği ilgili konuların Mevzuat’ta ne şekilde
ele alındığını bilebilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İş Sağlığı ve Güvenliği açı­

6331 sayılı İş Sağlığı ve Gü­
venliği Kanunu kapsamı ve
istisnalar nelerdir?
sından 6331 sayılı İş Sağlı­
Belediye İtfaiye Yönetmeli
ğı ve Güvenliği Kanunu ile
ği’ni anlatın ve paylaşın.
Borçlar Kanun’u arasındaki
ilişkiyi tartışın.

İTFAİYECİLİKTE TEHLİKELER VE RİSKLER

Bilindiği gibi risk değerlendirme sürecinde ilk önce tehlikeler belirlenir. Daha sonra ise riskler ölçülür
ve değerlendirilir. Kabul edilemez risklerden kabul edilebilir risklere doğru risk öncelik sıralaması yapı­
lır. Bu önceliğe göre riskler ortadan kaldırılır; Bu mümkün değilse en aza indirilir; son olarak da kişisel
koruyucularla korunma tedbirleri sağlanır. Risk ve tehlikelerin tamamıyla ortadan kaldırılması mümkün
olmadığı itfaiye hizmetleri en riskli meslekler içerisinde yer almaktadır. İtfaiye hizmetlerinde en kritik ve
riskli faaliyetler ise olaylara müdahâle esnasında meydana gelmektedir. Bu olaylara müdahâle faaliyetleri
içinde en riskli olanı ise tehlikeli madde olaylarına müdahâle faaliyetleridir.

Resim 5.3 Kaza geliyorum demiş (Metruk bina yangınında risk)

İtfaiye çalışanlarında yaralanmalar, yanıklar ve kazalar diğer meslek dallarına göre daha fazladır. Yangın­
da; kimin nerede, nasıl görevlendirildiği, yangının başlangıcı ve kaynağı, büyüklüğü itfaiyecilik mesleğinin
başlıca risk kaynaklarıdır. Bu konuda yapılan çalışmalar değerlendirildiğinde; yanıklar ve düşmeler itfai­
yeciler arasında sıklıkla rastlanılan kazalardır. Özellikle, düşmelerde burkulma, incinme ve ekstremitelerle
ilgili kırıklar sıkça görülenlerdir.
Diğer taraftan, ABD’de 1986 yılında yangın ortamında itfaiyecilerde rastlanılan travmatik yaralan­
malar ile ilgili risk faktörleri incelenmiştir. Çalışmaya katılan 83 kişinin 75’inde yaralanma görülmüştür.
Dumana maruz kalma 11 kişide, yanık 29 kişide, düşme 29 kişide, hem yanık hem düşme ise altı kişide
görülmüştür. Yanıkların %75’i baş, yüz, burun, eller ve bileklerde olduğu gözlenmiştir. Yanıkların %32’si

121
 İtfaiye Çalışanlarının İş Sağlığı ve Güvenliği

birinci; %65’i ise ikinci dereceden yanıklardır. Yal­
nızca bir tanesinin üçüncü dereceden yanık olduğu
görülmüştür. Düşmelerin %66’si fazla zorlanma­
dan dolayı burkulmalardır ve bunun %25’i bel,
%25’i de dizlerde yaralanmalardır. Üç kişi düşme­
den dolayı sakat kalmıştır. Yaralananların %66’sı
acil yardım odasında, %6’sı hastanede tedavi gör­
müşlerdir. Yangın esnasında yanıklar ortalama beş
dakika içinde, düşmeler 10 dakika içinde meydana
gelmiştir. Duman yutmadan dolayı oluşan zararlı
etkiler ise 45 dakika içinde ya da daha uzun süre
yangın yerinde kalındığında gözlemlenmiştir (Tu­
nalı, 1996).
Yangın gibi birçok afet ve acil durumlara
müdahâle eden itfaiyecinin;
• Yüksekte çalışmalar için kendini sabitlemesi,
• Kapalı alanlarda, kuyulardan kurtarma
çalışmalarında, oksijen yetersizliği olan
mekânlarda ve zehirli gazların bulunduğu
ortamlarda itfaiyecinin solunumunun ko­
runması,
• ATEX ve diğer patlamalardan korunulması
ve diğer birçok tehlikeli müdahâle faaliyet­
leri için iş sağlığı ve güvenliği konusunda
özenle eğitim alması ve çalışma hayatına
yansıtılması gerekir.
İtfaiyecinin yeterince hizmet içi eğitimi alama­
dığı, ayrıca psikolojik ve fizyolojik özelliklerinin de
işin niteliği ile uyuşmadığı durumlarda daha çok iş
kazası meydana geldiği gözlenmektedir. Yapılan bir
araştırmaya göre, Amerika Birleşik Devletleri’nde
itfaiyecilerin %37’si yangından ölürken, %8’i (bazı
kaynaklarda bu %10 olarak verilmektedir) ise itfa­
iye eğitimleri sırasında ölmektedirler (Resim 5.4).
Belediye ve Özel İdare Çalışanları Birliği
Sendikası’nın (Bem-Bir-Sen) itfaiye çalışanlarına yö­

FAALİYETE GÖRE İTFAİYECİ ÖLÜMLERİ [USFA 2008]

Diğer
görevler Yangın
26% 37%

Yangın dışı
acil
durumlar
Alarma gidiş
11% Eğitim gelişlerde
8% 18%
Resim 5.4 ABD’de itfaiyeci ölümleri (URL-1)

dikkat
ABD geçmiş yıllarda yapılan bir araştırmada, itfaiyeci ölümlerinin hemen hemen yarısının kalp krizi kaynaklı
olduğu ortaya çıkmıştır. İtfaiyeciler arasında kalp krizine bağlı ölüm oranının, sıklıkla meydana gelen yanık
ve dumana maruz kalmaya bağlı ölüm oranlarından daha yüksek çıkması düşündürücü bir sonuç değil midir?

nelik yaptığı araştırmaya göre riski yüksek meslek grupları arasında yer alan itfaiyecilik mesleğinde ölümlerin
yangından değil, daha çok kalp krizi ve kanserden meydana geldiği ifade edilmiştir. Belediye ve Özel İdare
Çalışanları Birliği Sendikası (Bem-Bir-Sen) Genel Başkanı Mürsel Turbay, konuya ilişkin yapmış olduğu ya­
zılı açıklamada dünya genelinde itfaiyecilik mesleğinde psikolojik rahatsızlıklar ve stresin yoğun olarak yaşan­
dığına vurgu yaparak personel ölümlerinin daha çok kalp krizi kaynaklı olduğunu söylemiştir. Turbay, yukarı­
daki paragraflarda bahsedilen konuları özetleyen açıklamasının devamında ise şunları kaydetmiştir (URL-1):

122
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

“İtfaiyeci, duman zehirlenmesi, yüksek ısıya bağlı yanıklar ve kimyasal maddeye maruz kalma gibi sağlık
risklerinin yanı sıra göçük altında kalma, travma ve trafik kazaları gibi fiziksel ciddi riskler ve ölümcül yara-
lanmalar ile de yüz yüzedir. Bu kaza ve hastalıklara ek olarak, itfaiyecilik mesleğinde psikolojik rahatsızlıklar ve
stres yoğun olarak yaşanmaktadır. Bir itfaiyeci ihbar geldiği andan olay yerine gidene kadar stres içerisindedir.
Olayın büyüklüğü ya da küçük oluşu onlar için önemli değildir. Ancak, her göreve çıktıklarında neyle karşıla-
şacakları belli olmadığı için ister istemez stresle baş başa kalmaktadırlar. Bu sebeple itfaiyeciler arasında strese
bağlı özellikle kalp damar hastalıkları ile yoğun duman kaynaklı kanser vakaları yaygın olarak görülmekte
iken ayrıca kamuoyunda pek de duyulmayan ön planda akciğerler ve lenfatik sistemi etkileyen ve tüm doku ve
organları tutabilen sistemik bir hastalık olan sarkoidoz hastalığının da riski altındadır.”
ABD Indianapolis’te geçmiş yıllarda yapılan bir araştırmada, personel ölümlerinin yüzde 44’ünün kalp kri-
zi kaynaklı olduğuna dikkat çeken Turbay, kalp krizine bağlı ölümlerin oranının, mesleğin doğası gereği sıklıkla
meydana gelen yanık ve dumana maruz kalmaya bağlı ölüm oranlarından daha yüksek olduğunu ifade etti.
Turbay, itfaiyecilerin kalp hastalıklarına bağlı ölüm oranının diğer meslek gruplarına göre oldukça yüksek
olduğuna vurgu yaparak, “Ayrıca itfaiyecilerin kalp hastalıklarına bağlı ölüm oranı, diğer meslek gruplarına
göre oldukça yüksektir. İtfaiyecilerin yoğun iş temposunda çalışması, yapılan işin yüksek fiziki egzersiz gerektir-
mesi ve tehlikeli görevlerin yerine getirilmesi kalp damar hastalıklarını tetiklemektedir. Hâl böyle olunca kalp
krizine bağlı ölümler itfaiyeciler için kaçınılmaz olmaktadır. 2010 yılında Ulusal Mesleki Güvenlik ve Sağlık
Enstitüsünün (NIOSH) itfaiyeci ile kanser arasındaki potansiyel bağlantıyı daha iyi anlamak için yaptığı
çalışmada ilk bulguların belli kanser tiplerinin beklenme oranlarının, üç büyük Amerikan şehrindeki toplam
itfaiyeci nüfusunda, genel ABD nüfusuna oranla daha yüksek olduğu ileri sürüldü. Bulgular itfaiyecilerin genel
nüfusa oranla sindirim, ağız, solunum ve üriner sistem kanser riskinin daha yüksek olduğunu ortaya koydu.”

Yaşamla İlişkilendir

123

Yangın yerinde bulunanları ve itfaiyecileri teh­
dit eden çeşitli ve büyük tehlikeler meydana gelir.
İtfaiyeciliği en riskli ve stresli meslek haline getiren
çeşitli tehlikeler vardır. Yangın yerindeki tehlikeler
yanıcı madde özelliğine ve yangın çıkan ortamın
şartlarına bağlı olarak değişebilmektedir (Türker,
2009). Ancak genel olarak tehlikeler;
• Yangının Büyüme Hızı,
• Yüksek Sıcaklık Tehlikesi,
• Gazların Oluşturduğu Tehlikeler,
• Patlama Tehlikesi,
• Çökme Tehlikesi,
• Elektrik Tehlikesi,
• Kimyasal Tehlike
şeklinde sıralanabilmektedir.
dikkat
Yangında meydana gelen ölümlerin çoğu
yangın esnasında oluşan yüksek ısıdan ve
duman içerisinde bulunan zehirli gazların
solunması nedeniyle meydana gelmektedir.
Yangının Büyüme Hızı
Yangın çok hızlı büyümektedir. Kaynaklarda,
başlangıcında bir bardak su ile söndürülebilecek
bir yangın, ikinci dakikada bir kova su ile üçüncü
dakikada bir fıçı su ile ancak söndürülebildiği ifade
edilmektedir. İtfaiyeci, meşguliyeti ne olursa olsun
ihbardan bir dakika sonra hareket eden aracın için­
de olması gerekir, Dünya standartlarına göre en geç
beş dakika sonra yangın yerine varması ve hortum
sermesi gerekmektedir. İtfaiye araçlarının birin­
ci derecede geçiş üstünlüğüne sahip olmasının en
önemli nedeni yangının büyüme hızıdır.
Yüksek Sıcaklık Tehlikesi
Yüksek sıcaklık ve alev, insan vücudunda onarı­
lamaz yaralar açmaktadır. Derinin yanması ile deri­
nin altında bulunan ter bezleri tahrip olur. Vücutta
124
İtfaiye Çalışanlarının İş Sağlığı ve Güvenliği
bulunan toksik maddeler ter bezleri yoluyla dışarı
atılamadığından kan zehirlenmesi olur ve hayat
sona erer. İnsan vücudu ve solunum sistemi 65°C
sıcaklığa sınırlı bir süre, 120°C sıcaklığa 15 dakika,
143°C sıcaklığa beş dakika, 177°C sıcaklığa ise bir
dakika dayanabilir.
Yangın yerinde oluşan kızgın hava kısa süre de
olsa solunduğunda, solunum alanlarında yanmaya
neden olmaktadır. İç yanık denilen bu hadise bu­
run kıllarının yanmış olması ile teşhis edilmekte
ve bu yanık karşısında tıbben yapılabilecek bir şey
kalmamaktadır. Yangın yerinde oluşan yüksek sı­
caklık ve alev tehlikesine karşı yanmaya dayanıklı
elbise, başlık ve eldiven giyilmelidir. Ayrıca temiz
hava solunum cihazı ve maskesi; yüz, göz yanıkla­
rına ve iç yanığa karşı son derece önemli koruyucu
görev yapmaktadır.
Çalışma ortamındaki duman ve zehirli gazla­
rın yanı sıra yüksek sıcaklık ve havası neme doy­
muş mekânlarda uzun süre kalma sonucu oluşan
ısı stresinin metabolizmaya akut ve kronik etkisi
dikkate alınmalıdır.
İtfaiye müdahâle faaliyetleri içerisinde kapalı
mekânlarda yangının merkezine ulaşma yolunda
kızgın dumanın görüşü engelleyici etkisinden kur­
tulmak için havalandırma ile dumanın dışarı atıl­
masına ihtiyaç duyulmakta, buna mukabil içeriye
taze hava beslendiğinde ise; geri tepme patlaması,
ani tam tutuşma, dumanın yanması tehlikeleri ile
yangının büyümesi de engel oluşturmaktadır. Bu
nedenlerle havalandırmanın ilk başta yapılmaması
ve iç hacimdeki dumanın ve havanın kesikli sprey
akımlarla soğutulması cihetine gidilmektedir. An­
cak dumanın ve iç mekân havasının soğutulması
amacıyla uygulanan sprey su akımı, buharlaşırken
ısı alarak gerçek soğutmayı sağlamakla birlikte iç
mekân havasının bağıl nemini artırmaktadır. Bağıl
nem artıp doygunluk noktasına yaklaştığında artık
buharlaşma gerçekleştirilemeyecektir. Yanan nes­
nelerin ve korun soğuması temasa geçtikleri suyun
buharlaşması ile olduğu gibi insan soğuma sistemi
de terin buharlaşması ile çalışır. Havası neme doy­
muş sıcak mekânlarda her iki soğutma sistemi de
çalışmayacaktır (İnce, 2015).
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Resim 5.5 İtfaiyecilerin yangın ortamında kalmalarıyla ilgili video
İtfaiyecilerin iç hacimde uyguladığı sprey akımın
buharlaşması ile bunalarak yaşadıkları “haşlanma
hissi” aslında bağıl nemin artışıyla artan “hissedi-
len sıcaklık”tır. Bağıl nem arttıkça hissedilen sıcak­
lığı da artacak ve yüzde yüz seviyeye ulaşan bağıl
nemde insan soğuma sisteminin iflası ile ölümcül
tehlike oluşacaktır. İtfaiyeci neme doymuş havası
olan sıcak mekânlardan derhal çıkmalı veya hava­
landırma yapılarak içeriye kuru hava beslenmelidir.
dikkat
Sıcak hacimlerde havayı neme doyuran
su buharı itfaiyeci güvenliği açısından
diğer zehirli gazlardan daha tehlikelidir.
İç hacimdeki su buharının havalandırma ile dı­
şarı atılması itfaiyeci güvenliği açısından tüm zehir­
li gazlardan daha öncelikli olmalıdır. İçeriye kuru
hava beslenmesi hem yangının soğutulabilmesi ve
hem de itfaiyeci soğutma sisteminin aksamaması
için çok büyük önem arz etmektedir. İtfaiyeci ko­
ruyucu kıyafetleri içine yerleştirilmiş suni soğutma
sistemleri bu olumsuzluğu çözebilir.
Gazların Oluşturduğu Tehlikeler
Yangın yerinde meydana gelen ölüm olaylarının
büyük bir kısmı da zehirli gazlar sebebiyle olmak­
tadır. Zehirlenme çoğunlukla soluma, nadiren de
deriden soğurma yoluyla olur.
Zehirli gazlar tesir büyüklüklerine göre üç gruba
ayrılırlar;
• Boğucu Etki Yapan Zehirli Gazlar (1. Grup)
• Tahriş Edici Zehirli Gazlar (2. Grup)
• Kanı Zehirleyen, Sinir Sistemini Tahrip
Eden Zehirli Gazlar (3. Grup)
Burada itfaiyeciler için en önemli durum, zehirli
gazların bulunduğu yangın yerlerine ancak temiz
hava solunum cihazları ile girmeleri gerekliliğidir.
1. Grup gazlar: İnsan vücudundan oksijeni ala­
rak boğulmaya neden olurlar. Karbondioksit, me­
tan, etan, propan boğucu gazlardır.
İlk yardım olarak;
• Gazların tesiri altındaki odalar derhâl hava­
landırılmalıdır.
• Kazazedeler derhâl temiz havaya çıkarılma­
lıdır.
• Rahat nefes alabilmeleri için yatırılmalı,
kolu ve yakası gevşetilmeli ve oksijen veril­
melidir.
• Hayat belirtisi görülmeyen kazazedeye suni
teneffüs yaptırılmalıdır.
• Vücut ısısını kaybetmemesi için üzeri örtül­
melidir.
125

Yaşamla İlişkilendir
2. Grup gazlar: Nefes yollarını tahriş ve tahrip
eder, akciğerleri zedeler. Hidroklorik asit, nitrik
asit, formik asit, amonyak, kostik tahriş eden gaz
olarak sayılabilmektedir.
Nefes yollarını tahriş ederler, göz ve deriye zarar
verirler. Bu gazların zehirlilik oranları suda erime
yeteneklerine göre önemli ölçüde artar. Suda zor
eriyen gazlar akciğerlerde erir ve akciğer kesele­
rinde gaz alışverişini engelleyen tahrişlere yol açar.
İkinci grup gazların bulunduğu yangın yerlerine
her ihtimale karşı hava tüplü solunum cihazları ile
girilmelidir.
İlk yardım olarak;
• Kazazedeler kaza yerinden hemen uzaklaştı­
rılmalı,
• Rahat nefes almaları sağlanmalı ve oksijen
verilmeli,
• Kazazedeye derhâldoktor yardımı sağlanmalı,
126
İtfaiye Çalışanlarının İş Sağlığı ve Güvenliği
• Taşımada sarsılması engellenmeli, solunum
cihazı olarak depolu teneffüs cihazı kulla­
nılmalı,
• İlk yardım işlemlerine ilaveten kazazedenin
yüzü gözü yıkanmalıdır.
3. Grup gazlar: Kanda, sinir sisteminde ve hüc­
relerde zararlara yol açarlar. Karbonmonoksit, hid­
rojen siyanür ve hidrojen sülfür zehirli gaz olarak
sayılabilmektedir. Üçüncü grup gazların bulunduğu
yangın yerlerinde düşük dozajlarda özel filtreli mas­
keler kullanılabilse de her ihtimale karşı hava tüplü
solunum cihazları kullanılmalıdır. CO zehirlenmesi
ile kandaki hemoglobinin 2/3’ünde dönüşüm ol­
muşsa (karboksi hemoglobin kompleksi oluşmuşsa)
artık kazazedeye saf oksijen vermenin hiçbir faydası
olmayacaktır.
İlk yardım olarak;
• Kazaya maruz kalan kişi, gazın bulunduğu
odadan derhâlçıkartılmalı; vücut ısısını aynı
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
seviyede tutmak için gerekirse battaniye
gibi şeylerle üstü örtülmeli ve hemen dok­
tor müdahâlesi sağlanmalıdır.
• Kapalı hacimlere giren ekipler, camları aça­
rak havalandırmayı sağlamalıdır.
• Teneffüs cihazıyla çalışmalarda gruplar
hâlinde ilerlenmeli, karmaşık durumlarda
görevlendirilmiş her ekip için bir yedek
ekip hazır bulundurulmalı, deriye zarar ve­
rici gaz varsa koruyucu elbise giyilmeli ve
müdahâle ekipleri teneffüs cihazlarını her
zaman yanlarında bulundurmalıdır.
dikkat
Yangında asıl tehlike dumandır. Yanarak ölen in­
san sayısı azdır. Tüm binayı duman kaplaması için
çok az malzemenin yanması yeterlidir. Tahliye du­
mandan kaçıştır. Kaçış yollarında ve müdahâlede
solunum koruması gereklidir.
Patlama Tehlikesi
Yangın yerinde patlama fiziksel ve kimyasal ol­
mak üzere iki şekilde oluşabilmektedir.
Fiziksel patlama: Yangınlarda yüksek ısıya ma­
ruz kalan basınçlı kaplarda bu olay gözlemlenebilir:
Yangın söndürme tüpleri, deodorantlar, düdüklü
tencere, LPG tüpleri içlerindeki gazın artan sıcak­
lıkla genleşmesi sonucu çeperlerin taşıyabileceği
basıncı aştığında en zayıf yerinden genellikle ısın­
dığı taraftan patlar. Dış kabı aksi istikamete doğru
şarapnel etkisi ile fırlar.
Kimyasal Patlama: Patlayıcı Maddelerin patla-
ması; Yangın yerinde patlayıcı maddeler olabilir. Isı
ve ateşin ulaşması sonucu patlama meydana gelir.
Oda patlaması; Yanıcı gazların alt ve üst patla­
ma sınırları vardır. Kapalı hacimde var olan veya
açığa çıkan yanıcı gazların konsantrasyonu bu pat­
lama sınırları arasına ulaşırsa en ufak bir kıvılcımla
bile oda patlaması meydana gelir.
Yangın patlaması; Oda içindeki yarım yanmış,
basınçlı ve yüksek sıcaklıktaki gazların odaya oksi­
jen girmesi sonucu patlaması.
Çökme Tehlikesi
Yangın yerinde çökme tehlikesi ile sıkça karşıla­
şılır. Çökmeyi önemli ölçüde belirleyen kullanılan
malzeme ve yapı cinsidir. Yapı malzemeleri olarak;
ağaç, döküm, çelik, taş ve tuğla örnek verilebilir.
Genel olarak yüksek ısı yapı malzemesine zarar ver­
mekte ve dayanıklılığını azaltmaktadır veya olay
yerinde söndürme işlemi sırasında su yapıda ağırlık
yapmakta ya da ahşap bir yapıda yapının hassasiye­
tini arttırmaktadır. Yangın sırasındaki büyük pat­
lamalar da yine yapıya zarar vermektedir, bunların
sonucunda yapı çökebilir.
Korunma amacıyla itfaiyecilerin çökmeye kar­
şı kişisel koruma tedbiri itfaiye kaskıdır (miğfer).
Tehlikede bulunan ekipler derhal geri çekilmelidir.
Elektrik Tehlikesi
Yangın yerindeki elektrik kaçağı itfaiyeciyi teh­
dit eden en büyük tehlikelerden biridir. İtfaiyeci­
nin en çok kullandığı su elektriği ileten malzeme­
lerdendir. Dolayısıyla su kullanımında çarpılma
tehlikesi vardır. Elektrik kurumu tarafından aksi
belirtilmedikçe tüm teller ve metal kısımlar elekt­
rikli olarak kabul edilmelidir. Sarkan kablo, me­
tal gaz, su ve kalorifer boruları ve demir çitlerden
uzak durulmalıdır.
Koruyucu önlem olarak itfaiyeciler elektrik teh­
likesi tehdidi altındaki yangın yerlerinde kuru elbi­
se ve yalıtkan eldiven ile çalışılmalıdır.
127
 İtfaiye Çalışanlarının İş Sağlığı ve Güvenliği

Resim 5.6 İran’da yangından dolayı yüksek katlı bir binanın çökmesi

Resim 5.7 İtfaiyeci psikolojisi

128
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Kimyasal Tehlikeler
Yangın yerinde tehlikeli kimyasal maddeler bulunabilir. Tehlikeli kimyasal maddelerin çoğunluğunu
tahriş edici kimyasal maddeler oluşturur.
Su ile reaksiyona girerek yanıcı gaz üreten maddeler; Sodyum, Potasyum, Kalsiyum metalleri, bu
metallerin peroksitleri ve karpit gibi maddeler su ile temas ettiklerinde Hidrojen gazı açığa çıkar. Yanma
patlama şeklinde olur. Bu nedenle yangında bu maddelere kesinlikle su sıkılmamalıdır. Bu maddeler tama­
men havasız ortamda saklanmalıdır.
Zehirleyici kimyasal maddeler; kurşun tozu (Pb), cıva (Hg) ve fosfor (P) açık yaralardan ve mide
bağırsak yolu ile insan vücuduna girip zehirleyebilirler. PVC yandığı zaman hidroklorik asit (HCl) çıkarır.
Hidrojen siyanür (HCN), Metil bromür (CH3Br, [Halon 1001]) ve karbon Ttetraklorür (CCl4, [Halon
104]) deri yolu ile vücuda girebilen zehirli maddelerdir.

Yaşamla İlişkilendir

Radyoaktif maddeler; Atomların parçalanması esnasında çekirdeklerinden çeşitli ışınlar yayılır. Bu

ışınlar alfa, beta ve gama diye adlandırılmıştır. Alfa ve beta ışınları yüklü partiküllerdir. Gama ışınları
ise röntgen ışınlarına benzeyen kısa dalgalı ve giriş (yarma, nüfuz) gücü yüksek ve uzun menzilli elekt­
romanyetik dalgalardır.
Alfa ışınları ancak deriyle direkt temas hâlinde tehlike oluşturur. Beta ışınları çok yakın mesafede tesir
edebilir. Ancak gama ışınları uzak mesafelere de tesir eder. ‘İyonize hava’ elektriği ilettiği için Radyakmet­
reler veya Otomatik İyonize Yangın İkaz Sistemleri tarafından kolayca algılanır. Etkilenmeyi ve korunmayı
uzaklık, zaman ve zırh faktörleri belirlemektedir. Alfa, beta ve gama ışınları ile karşılaşma ihtimali varsa
uzaktan müdahâle en iyi korunma tedbiridir. Bu arada Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezinden uzman
ekip istenmelidir. Ancak insan hayatı söz konusu ise veya önemli bir tehlikeyi ortadan kaldırmak için kısa
süreli müdahâle düşünülebilir. Alfa ve beta ışınlarına karşı korunmak kolaydır. Ancak bu ışınları yayan
kaynakların yani radyoaktif maddelerin teneffüs edilmemeleri gerekir. Normal elbise bile alfa ışınları için
iyi, beta ışınları için kısmi koruyucudur. Gama ışınları için kurşuna batırılmış veya kurşunla kaplı elbiseler
bile çok az koruyucu görev yapar. Gama ışınlarının oluşabileceği yerlerde koruyucu duvar örebilmek için
kurşunlu tuğla bulundurmak gerekir. Radyoaktif maddelerin sindirim ve solunum yolu ile vücuda girme­
meleri için temiz hava solunum cihazları mutlaka kullanılmalıdır.

129
 İtfaiye Çalışanlarının İş Sağlığı ve Güvenliği

Tahriş edici sıvı kimyasal maddeler; Tahriş
edici maddeler arasında sıvılar deriye daha derinden
nüfuz edebildiklerinden daha tehlikelidirler. Bunlar
çoğunlukla kuvvetli asitler ve kuvvetli bazlardır.
Tahriş edici katı kimyasal maddeler de uzun
süre aynı yerde kaldıklarında hücrelerin salgıladık­
ları sıvılarla çözünerek tahriş etkisi gösterirler.
Tahriş edici kimyasal maddeler göz için en bü­
yük tehlikeyi teşkil eder. Bir damlası dahi gözü
kör edebilir. Bu yüzden bu tür tehlikelerin tehdidi
altındaki yangın yerlerinde; gözleri korumak için
maske, elleri ve ayakları korumak için lastik veya
plastik eldiven ve çizme kullanılmalı, deri eldiven
ve ayakkabı kullanılmamalıdır. Çünkü deri tahriş
edici maddeyi içine çekeceğinden çok tehlikeli­
dir. Özel durumlarda plastik veya özel kaplanmış
komple elbiseler kullanılmalı ve koruyucu elbise­
nin pantolon paçasının çizmenin üzerine taşmasına
dikkat edilmelidir.
İzmir İtfaiye Müdürlüğünün 2010 yılında yap­
tığı bir araştırmaya göre; itfaiyecilerin görev başın­
dayken ölümüne sebep olan tehlike ve riskler sıra­
sıyla aşağıda şu şekilde belirtilmiştir:
1. Enkaz çökmesi,
2. CO gazı zehirlenmeleri (solunum cihazını
doğru kullanmamak),
3. Meslek hastalıkları (uzun vadede kalp has­
talıkları ve akciğer kanseri),
4. Cilt yanıkları (Genellikle uzaktan
müdahâlelerde değil de anlık aleve maruz
kalma durumlarında veya buhar yanıkların­
da meydana gelmektedir.),
5. Vücut sıcaklık artışının itfaiyeci tarafından
zamanında fark edilmemesi sonucu vücutta
su kaybı, kan basıncının artması, elektrolit
kaybı, bulanık görme, algıda zayıflık, şok ve
benzeri.

Öğrenme Çıktısı
2 İtfaiyecilikte karşılaşılan tehlikeler ve riskleri tanımlayabilme ve ayrıntılı olarak
anlayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

“Yangında meydana ge­

len ölümlerin çoğu yangın
“Sıcak hacimlerde havayı
esnasında oluşan yüksek
5510 sayılı Sosyal Sigortalar neme doyuran su buharı
ısıdan ve duman içerisin­
ve Genel Sağlık Sigortası itfaiyeci güvenliği açısından
de bulunan zehirli gazların
Kanunu’na göre kaza tanı­ tüm zehirli gazlardan daha
solunması nedeniyle mey­
mı nedir? tehlikelidir.” konusunu pay­
dana gelmektedir.” konusu
laşın.
ile ilgili hayatın içerisinden
örneklerle ilişki kurun.

İTFAİYECİLİKTE MESLEKİ HASTALIKLAR VE RİSKLER

İtfaiyecilerin çoğunlukla yaşlanmadan, genellikle emeklilikten kısa bir süre sonra ömürleri tükenmek­
tedir. Dünya genelinde birçok araştırma kurum ve enstitüleri itfaiyeci ölümlerini ve yaralanmalarını iş gü­
venliği ve sağlığı açısından inceleyerek itfaiye çalışanlarının iş güvenliği ve sağlığının iyileştirilmesi için araş­
tırmalar yapmakta, projeler üretmektedirler. Bunların sonuçlarında, bilinen ve bilinmeyen itfaiyeci meslek
hastalıkları konularında çalışılmalar itfaiyecilerin karşılaşabileceği meslek hastalıkların teşhis ve önlenmesine
ışık tutmaktadır. İtfaiyecilikte sıklıkla karşılaşılan mesleki hastalıklar aşağıda verilmiştir (İnce, 2015).

130
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Kardiyovasküler Sistem
Kalp hastalıkları itfaiyecilikte görülen hasta­
lıklarda birinci sırayı almaktadır. Ülkemizde yetiş­
kin nüfustaki ölüm nedenlerinin başında Koroner
Arter Hastalığı (KAH) gelmektedir. İtfaiyeciler
gerek çalışma ortamından kaynaklanan stres, ge­
rekse meslekteki fiziksel aktivitenin yoğunluğu
dolayısıyla KAH hastalıklarına yakalanma riski­
nin fazla olduğu bir meslek grubu çalışanları ola­
rak kabul edilmektedir.
Ayrıca, ABD’de 1989 yılında yapılan bir araş­
tırmada, KAH ve çalışma ortamındaki risk faktör­
leri arasındaki ilişki, bu konuyla ilgili yayınlanmış
tüm epidemiyolojik literatür verileri kullanılmak
suretiyle incelenmiştir. Bu incelemenin sonunda
fiziksel yönden aşırı efor sarf edilmesi gereken
vardiyalı ve gürültülü işlerde çalışan kişilerde,
KAH’ın gelişme riskinin fazla olduğu gözlenmiş­
tir (Ergün, 2012).
ABD, Los Angeles’ta 1970’te gerçekleştirilen bir
araştırmada itfaiyecilerin alarm zilinin çalınmasın­
dan kısa bir süre önce ve sonra araçlara yerleştiril­
meleri sırasında EKG’leri alınmış ve ST segmenti
(S dalgası sonu (J noktası) ile T dalgası arasındaki
yassı, izoelektrik EKG kısmıdır.) değişiklikleri göz­
lenmiştir. Kalp atım hızı alarmdan 15-20 saniye
sonra dakikada ortalama 47 atım artmıştır. Bir
dakika sonra ise artış 30 atımdır. Yangın ortamı­
na ulaşıldığı zaman kalp atım hızı dakikada 150’yi
bulmuştur. Yangın sırasında oldukça yüksek kalp
atım hızları gözlenmiştir. Bu veriler, anksiyete ar­
tışının sıcaklık ile ilişkili olabileceğini düşündür­
müştür (Ergün, 2012).
dikkat
İtfaiyeci ölümlerinin çoğu önlenmesi müm­
kün olan kalp hastalığından gerçekleşmektedir.
Solunum Sistemi Hastalıkları
Yangın atmosferi yanma sırasında oluşan za­
rarlı ürünlerle kirleterek, itfaiyecilerin çeşitli za­
rarlı maddelere ve gazlara maruz kalmasına sebep
olmaktadır. İtfaiyeciler genellikle bu tür zararlı
maddelerle karşı karşıya kaldıklarından solunum
sistemi hastalıklarına (astıma varıncaya kadar) ya­
kalanma riskleri de artmaktadır.
ABD’de 1974-1984 yılları arasında 632 itfaiyeci
üzerinde solunum fonksiyonları üzerinde bir araş­
tırma yapılmıştır. Saniyedeki maksimum solunum
kapasitesi spirometri cihazı ile ölçülmüştür. Zararlı
maddelere maruz kalma hakkındaki bilgilere, itfa­
iye birimlerinin yangın sayıları ile ilgili kayıtların­
dan ve özel anket sorularından ulaşılmıştır.
Solunum koruyucuyu (maske), 633 kişi (%91)
yangın söndürürken, sadece 238’inin (%34) göz­
den geçirme esnasında (yangın hâlâ devam ederken,
geri kalan alevleri arama ve söndürme sürecinde)
taktıkları belirlenmiştir. Bu süre zarfında 160 kişi
(%23) amonyağa, 128 kişi de (%19) klorine ma­
ruz kalmışlardır. 218 kişi ise içeriği saptanamayan
dumana maruz kalmış ve bunların 176’sı hastaneye
kaldırılmışlardır. Öksürük ve boğaz tahrişi yangın
sonrasında ortaya çıkan semptomlardır, sırasıyla,
%44 ve %46 oranındadır. Bunları %27 ile göğüste
sıkışma ve %23 ile hırıltılı nefes alma takip etmiş­
tir. Yangın söndürürken hiç maske takmayanların,
maske takanlara oranla 1.7 kat daha yüksek oranda
(zorlu ekspiratuar volüm)  FEV1 düşüşü yaşadık­
ları, amonyak gazına maruz kalanların ise kalma­
yanlara göre 1.7 kez daha fazla gerileme yaşadıkları
görülmüştür. Çalışan itfaiyeciler, istifa edenlere ya
da emekli olanlara oranla 2.5 kez daha fazla oranda
gerilemişlerdir. Yangın esnasında atmosfer ortamın­
da zararlı maddeler, kişisel solunum koruma cihaz­
ları kullanılmadığı takdirde akciğer fonksiyonlarına
daha büyük zararlar vermektedir (Ergün, 2012).
Temiz hava solunum maskeleri kişisel olmalıdır.
Ortak kullanılan maskeler, bulaşıcı hastalıkların ko­
layca kişiden kişiye geçmesine neden olabilecektir.
131

Yaşamla İlişkilendir
Bel Fıtığı/Bel Ağrısı
Bel ağrısı en alt kostalarvekoksiks bölgesindeki
rahatsızlıktır. New York itfaiyecilerinde, iş aktivi­
teleri ve bel ağrıları arasındaki ilişki incelenmiştir.
Uluslararası İtfaiyeciler Birliğinin kriterlerine göre
itfaiyeciliğe yeni başlayan itfaiyecilerin %44’ü bir
sene içinde çeşitli iş kazaları geçirmektedirler. Bu
kazalar sonucu oluşan yaralanmaların %20’si sırt
bölgesinde ve belde incinme olarak gözlenmiştir.
Araştırmada, meslek süresi üç yıl ve daha fazla olan­
larda bel ağrısına rastlanma sıklığı diğer gruplara
göre daha fazla olduğu sonucuna varılmıştır. Sırt
yaralanmaları itfaiyecilerde iş göremezliğe neden
olmakta ve işten ayrılma nedenlerinin başında gel­
mektedir. Buna neden olan yüksek risk faktörleri;
bina içine yangın söndürme hortumu uzatmak,
merdiven tırmanmak, pencereleri kırmak, eşyaları
çekip itmek, gerektiğinde kesmek, gizli alevlerin
(gizli yangınların) araştırılması, 18 kg’dan daha ağır
eşyaları kaldırmaktır. Diğer risk faktörleri; pompa­
cılara yardım etmek, yedek hortumu taşımak, delik­
lere girmek olabilir. Bunlarda yüksek risk faktörleri
kadar önemlidir (Ergün, 2012).
İşitme ve Koku Kayıpları
İtfaiyecilerde işitme kayıpları üzerine yapılan bir
çalışmada kaydedilen işitme kayıplarının istatistik­
sel açıdan anlamlı olmadığı sonucuna varılmıştır.
132
İtfaiye Çalışanlarının İş Sağlığı ve Güvenliği
Fakat görev süresi uzadıkça ve gürültüye maruz
kalma attıkça ciddi zayıflamalar olabileceği düşü­
nülmektedir. Gürültüyü azaltıcı aletler kullanılması
önerilirken, itfaiyecilerin güvenliğini azaltabileceği
göz ardı edilmemelidir. Kanada ve ABD’de bazı is­
tasyonlarda itfaiyecilerin performanslarının artması
için işitmenin korunması amaçlı üretilen cihazlar
kullanılmaktadır. Yangın süresinin uzaması ve kim­
yasallara maruz kalmalar, işitme kaybına neden ola­
bilmekte; bu ise kişinin performansını düşürmekte
ve güvenliğini tehlikeye atmaktadır.
Toksik maddeler çok küçük parçalar olduğu için
maskelerin filtrelerinden geçebilmektedir. Mesleki
çalışmalarda, itfaiyecilerin bazı toksin maddelere
maruz kalmaları, akciğerler hastalığına ve koku sis­
teminde azalmaya neden olabilmektedir.
Maske uzun süren ısının etkisiyle genişleye­
bilmekte, zararlı maddelerin girişini kolaylaştıra­
bilmektedir. 1981’e kadar maskeler yaygın olarak
kullanılmamaktaydı. Belki şimdiye kadar koku al­
madaki zarar daha da fazla olabilirdi. Bu da geçen
17 yılda koku alma duyusunun daha az kayboldu­
ğunu göstermektedir. İtfaiyeciler maskenin hareket
kabiliyetini engellediğini ve bunun da maskeyi kul­
lanma sıklığını olumsuz etkilediğini söylemekte­
dirler. Bazı araştırmalarda, itfaiyecilerin %66’sının
yangın süresince maske kullanmadıkları gözlenmiş­
tir. Ortamda bulunan zararlı maddelerden burun­
daki epitel doku ve sinirler direkt etkilenebilmekte,
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

bundan dolayı daha fazla değişiklikler olabilmektedir. Suda eriyebilen toksinler, burundaki mukoza içinde
epitele ve solunuma etki etmektedir. Çözünen maddeler akciğer alveollerinden, kan yoluyla diğer dokulara
sıçrayabilmektedir (Ergün, 2012).

Öğrenme Çıktısı
3 İtfaiyecilerin çoğunlukla emeklilikten kısa bir süre sonra ömürlerinin tükenmesine neden
olan mesleki hastalıkları ve risklerini bilebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İtfaiyecilerin büyük çoğun­
5510 sayılı Kanun’a göre
luğunun maske kullanma­
meslek hastalığı nedir?
dığı konusunu analiz edin.
Ülkemizde itfaiyecilerin
maruz kaldığı mesleki has­
talıklar hakkında bilgi ek­
sikliği ve nedenlerini pay­
laşın.

İTFAİYECİ EĞİTİMİ VE Diğer yandan; Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmet­

ULUSLARARASI BOYUTTA BİR
İTFAİYE TEŞKİLATI ÖRNEĞİ
Eğitim
İtfaiyeciler çalışma ortamlarındaki tehlikeler ve
sağlığı bozucu risk etmenleriyle karşılaşmaktadır;
bunlardan korunma yolları hususunda itfaiyeciler
eğitilir ve diğer önlemlerle maksimum korunma
imkânları sağlanabilir. İtfaiyeci temel eğitimi ve
ihtisas eğitimlerinin yanısıra kullanacakları her bir
teknolojik araç ve ekipman için ayrı ayrı yeterlilik
eğitimleri verilmelidir. İtfaiyede çok sayıda ve çeşit­
te çok tehlikeli iş yapılmaktadır. Bu işler yeterlilik
sertifikası alınarak yapılmalıdır.
İtfaiyecilerin eğitimleri önemli bir hak ve so­
rumluluktur. Her türlü itfaiyeci ve yangın güven­
liği eğitimlerinin nasıl ve kimler tarafından hangi
içerikte verileceği bir yönetmelikle belirlenmelidir.
İtfaiyeci temel ve ihtisas eğitimleri, acil durum
ekiplerine verilecek eğitimler, halkın eğitimi, itfaiye
meslek liseleri, itfaiyecilik ve yangın güvenliği ön
lisans programları, yangın güvenliği ve önlem mü­
hendislikleri bu yönetmelikle yeterli eğitim tesisleri,
eğitmen nitelikleri ve müfredat açısından düzenlen­
melidir. Ayrıca her bir eğitimde hedef kitlenin ye­
terliğini sağlayacak gerekli bilgi ve becerilerin belir­
lendiği standartlar ve ders modülleri çıkarılmalıdır.
ler Bakanlığı tarafından çıkarılan “İş Sağlığı ve Gü­
venliğine İlişkin İşyeri Tehlike Sınıfları Tebliği”ne
göre “İtfaiye hizmetleri” 84.25.01 NACE Kodu ile
“Çok Tehlikeli” işyeri tehlike sınıfında yer almak­
tadır. “Tehlikeli ve Çok Tehlikeli Sınıfta Yer Alan
İşlerde Çalıştırılacakların Mesleki Eğitimlerine
Dair Yönetmelik”te ise; Mesleki eğitim zorunlulu­
ğu “MADDE 5 – (1) Ek-1’deki çizelgede yer alan
işlerde çalışacakların, işe alınmadan önce, mesleki
eğitime tabi tutulmaları zorunludur.” şeklinde hük­
me bağlanmıştır. Aynı Yönetmelik Ek-1’in 89’uncu
sırasında ise “İtfaiye işleri” yer almaktadır.
İtfaiye Faaliyetlerinde İSG Eğitimi
İtfaiye çalışanlarının İş Sağlığı ve Güvenliği açı­
sından asgari olarak;
• İtfaiyecinin Fiziksel ve Psikolojik Riskleri,
• İtfaiyeci Eğitimlerinde Güvenlik,
• İtfaiye İstasyonunda Güvenlik,
• Ekipman Kullanımı ve Bakımında Güvenlik,
• Kişisel Koruyucu Donanımlar,
• Olaya Gidiş Yolunda ve Müdahâlede Gü­
venlik,
• Olay Yerinde İtfaiyeci Güvenliği,

133

• Olay Yerinde Özel Tehlikeler,
• Tehlikeli Madde Olaylarına Müdahâlede
Güvenlik,
konularında mutlaka eğitimli olmaları gerekmek­
tedir.
Daha öncesinden de bahsedildiği gibi, ABD’de
yapılan bir araştırma sonuçları her yıl yaklaşık 100
itfaiyecinin iş kazası nedeni ile hayatını kaybettiği­
ni, bunun yaklaşık %10’unun ise itfaiyeci eğitim­
leri esnasında meydana geldiğini göstermektedir.
İtfaiyecilerin iş sağlığı ve güvenliği hususundaki
tehlikeler dikkate alındığında, riskler öncelik sı­
rasına koyulduğunda öncelikle müdahâle faaliyet­
lerindeki riskler ortadan kaldırılabilir veya en aza
indirilebilir (URL-1).
dikkat
Yangın yerinde itfaiyecinin solunumunu koru­
yacak itfaiyeci kendi kendine yeten solunum ci­
hazı öncelikli ve olmazsa olmaz kişisel koruyucu
ekipmandır. Solunum cihazı kuşanılmadan yan­
gın yerine müdahâle yapılamaz. İtfaiyeci temel
eğitiminde öncelikle İtfaiyeci Solunum Cihazı
(SCBA) kullanabilme yeterliliğini sağlayan eğitim
başarıyla tamamlanmalı ve bu eğitim üç yılda bir
tekrarlanmalıdır.
Yangın oluşumu ve tipleri sınıflandırılmış olsa
da her bir yangın oluşumu ve etkileri kendine özgü
özellikler taşımaktadır. Olayı yöneteceklerin bilgi
ve tecrübeleri ile karşılaşılan yangına müdahâle tek­
nikleri değerlendirilirken, yangın yerindeki olası ve
gelişebilen tehlikeler de dikkate alınarak dinamik
risk değerlendirmesi yapılmalı ve kabul edilebilir
güvenli çalışma koşulları oluşturulmalıdır.
İtfaiye mesleğini yerine getiren personel mesle­
ğe atıldıktan sonra temel bir itfaiyecilik eğitimin­
den geçirilmelidir. Bu eğitim sonucunda yeterliliği
görülen personel göreve başlatılmalı, yeterli görül­
meyen personel ya başka bir birimde değerlendiril­
meli ya da işine son verilmelidir.
İşe başlayan personelin işe başlamakla eğitimi
sona ermemeli, görevinin gerektirdiği ve kendisin­
den beklenen hizmeti layıkıyla yerine getirebilmesi
için gelişen dünya koşulları ve teknolojik yenilikler
devamlı takip edilmeli ve mesleki açıdan eğitimler
sürekli hâle getirilmelidir.
134
İtfaiye Çalışanlarının İş Sağlığı ve Güvenliği
Bu eğitimler üst amirlerde dâhil itfaiye de çalı­
şan personelin tamamına verilmeli, araç, malzeme
ve donanımlarının özellikleri ve kullanılması öğre­
tilerek tatbikatlarla pekiştirilmelidir (Türker, 2009).
Eğitimin Konuları
Eğitimin konuları genel hatlarıyla genel yangın
bilgisi, mevzuat bilgisi, araç malzeme bilgisi, yan­
gın öncesinde, yangın sırasında ve yangın sonrasın­
da yapılacak işlemler, yöntemler ve davranışlar ve
diğer konular olarak seçilmelidir (Türker, 2009).
i. Genel yangın bilgisi:
a) Yangın ve çeşitleri,
b) Söndürme maddeleri,
c) Söndürme usulleri,
d) Tehlikeli maddeler,
e) Yangın yerindeki tehlikeler,
f ) İlkyardım bilgisi,
g) Kurtarma bilgisi ve benzeri.
ii. Araç malzeme bilgisi:
a) Söndürme araçları,
b) Kurtarma araçları,
c) Zorla girme ekipmanları,
d) El aletleri,
e) Koruyucu donanımlar ve benzeri.
iii. Mevzuat bilgisi:
a) İş Kanunu, Devlet Memurları Kanunu
ve benzeri
b) Binaların Yangından Korunması Hak­
kında Yönetmelik, İs Yeri Açma, İtfaiye
Yönetmeliği gibi Yönetmelikler,
c) Disiplin Mevzuatları,
d) Harita ve adres bilgisi.
iv. Yangın Öncesinde Alınacak Eğitimin Ko­
nuları:
a) Binaların yapısı ve çeşitleri,
b) Binanın kaçış ve tahliye yollarının açık­
lığı,
c) Binada bulunan tehlikeler,
d) Yangın donanımlarının binaya nasıl uy­
gulanacagı,
e) Binada bulunan kişilerin eğitimleri,
f ) Acil durum planları,
g) Binaların mevzuata uygunluğu ve benzeri.
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
v. Yangın sırasında:
a) Yangın yerine varış,
b) Tabyalama
c) Müdahâle yöntemleri,
d) Çalışma düzeni,
e) Yangın yerindeki davranışlar,
f ) Kurtarma yöntemleri ve benzeri
vi. Yangın sonrasında:
a) Yangın yerinin incelenmesi,
b) Yangın yerinin teslimi,
c) Yangın yerinden ayrılış,
d) Araçların bakımı ve yangına hazır hâle
getirilmesi,
e) Yangın raporunun düzenlenmesi ve
benzeri
vii. Diğer konular:
a) İtfaiyeci ahlakı,
b) Psikoloji,
c) Güzel yazı yazma ve konuşma,
d) Halkla ilişkiler,
e) Sosyal davranış kuralları gibi konular­
dan seçilmelidir.
İyi Bir Uygulama Örneği New York
İtfaiye Teşkilatı
New York itfaiye teşkilatı, gerek organizasyon
gerekse teknik olanakları bakımından örnek alına­
cak dünyanın en büyük itfaiye teşkilatıdır. Dün­
yanın en büyük belediye itfaiye teşkilatı olan New
York itfaiyesinde, yaklaşık 12 bin itfaiye görevlisi ve
3 bin 200’ün üzerinde sağlık personeli görev yap­
maktadır (Kılıç, 2010).
New York’ta, 14 Mayıs 2004 yılında belediye
başkanlığı tarafından yayınlanan “Olay Yönetim
Planı” operasyonları yönlendirmek konusunda han­
gi birimin yetkili olduğunu belirlemektedir. New
York itfaiye teşkilatının başlıca görev ve yetkileri;
• Yangınla mücadele,
• Hastane öncesi acil durum tıbbi bakımı,
• Arama ve kurtarma,
• Yapısal tahliye,
• Kimyasal, biyolojik, radyolojik, nükleer
ve yüksek patlayıcı/tehlikeli maddeler can
emniyeti,
• Kitlesel kirlenmeyi önleme çalışmaları,
• Kundakçılık ile ilgili soruşturmalar (sebep
ve kaynak),
• Yangınları önlemeye yönelik kontroller
şeklinde sıralanmıştır.
Dünyanın en iyi itfaiyesi olarak gösterilen New
York itfaiye teşkilatının görev ve sorumlulukları ile
Türk itfaiye teşkilatının görev ve sorumluluklarına
bakıldığında aradaki farklar açıkça ortaya çıkmak­
tadır. Türkiye itfaiyelerinin görev ve sorumluluk­
larına bakıldığında New York itfaiyesinden daha
farklı ve kapsamlı belki de konu dışı sayılabilecek
birçok göreve sahip olduğu, New York itfaiyesinin
ise yalnızca insanı kurtarmaya ve korumaya yönelik
görevlere sahip olduğu açıkça gözükmektedir.
İkiz Kulelere Saldırı ve İtfaiyeciler
El Kaide örgütü bağlantılı teröristler dört yol­
cu uçağını kaçırarak, 11 Eylül 2001 tarihinde bu
uçakları, New York ve Washington’daki hedeflerine
saldırı düzenlemek için silah olarak kullanmışlardır.
Amerikan Havayolları’na ait 11 uçuş numaralı uçak
ile United Havayolları’na ait 175 uçuş numaralı
ikinci bir uçak, teröristler tarafından rotaları Dünya
Ticaret Merkezinin ikiz kulelerine doğru çevrilerek
binalara çarpmıştır. Saldırı sonucunda, jet yakıtının
yol açtığı yangın ve arkasından 110 katlı bu gökde­
lenlerin çökmesi büyük hasara neden olmuştur.
New York itfaiyesi müdahâle ve acil sağlık hiz­
metleri ekipleri, ilk uçağın kuzey kuleye çarpma­
sının üzerinden henüz birkaç dakika geçmeden
Dünya Ticaret Merkezine gelmişlerdir. Olay yerine
ilk gelen birimler binaya girip, bina içindeki mer­
divenlerden üst katlara çıkmaya başladıklarında,
birim şefleri lobide bir komuta merkezi oluştur­
muştur. Dışarıda, Vesey Sokağı’nda ayrıca mobil
bir kumanda merkezi kurulmuş, fakat bu kuman­
da merkezi binalar yıkıldığında tamamen tahrip
olmuştur. Ardından, Greenwich Village’da yer alan
bir itfaiye istasyonunda bir kumanda merkezi tesis
edilmiştir. Telsiz iletişimlerinde yaşanan sıkıntılar,
kumandanların binaların içlerine giren birçok itfa­
iyeci ile bağlantılarının kaybolmasına yol açmıştır.
Olay yerinde, bulunan polis helikopterleri ile adeta
hiç bir iletişim kurulamamıştır. Her iki kule çöktü­
ğünde, binaların içindeki yüzlerce kişi ölmüş ya da
enkaz altında mahsur kalmıştır.
135
 İtfaiye Çalışanlarının İş Sağlığı ve Güvenliği

11 Eylül 2001 günü meydana gelen saldırılara müdahâle eden toplam 343 New York itfaiyecisi ve am­
bulans görevlisi hayatlarını kaybederken, çok fazla sayıda görevli de yaralanmıştır. Hayatta kalan itfaiyeci­
lerin birçoğu, 11 Eylül 2001 saldırılarının ardından başlatılan arama ve kurtarma çalışmaları çerçevesinde
dönüşümlü olarak 24 saatlik vardiyalar ile çalışmaya devam etmiştir.

Resim 5.8 Ülkemizde bulunan havaalanı kurtarma ve yangınla mücadele hizmetleri (ARFF) iyi
uygulama örneği

Öğrenme Çıktısı
4 Önemli bir hak ve sorumluluk olan itfaiyecilerin eğitim konularını ve uygulamalarını ve
uluslararası boyutta saygınlığı olan bir itfaiye teşkilatı hakkında bilgiye sahip olabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Neden ABD’deki itfaiyeci­

lerin %8’i veya %10’u it­
faiyeci eğitimleri esnasında
meydana gelen kazalarda
hayatını kaybetmektedir?
Ulusal itfaiye teşkilatının iş
İtfaiyecilere verilen eğitimle
sağlığı ve güvenliği açısın­
is kazası ve meslek hastalık­
dan dünyadaki yerini pay­
ları sonuçlarını karşılaştırın.
laşın.

136
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

İtfaiyecilerin sorumlulukları ve iş sağlığı

1 ve güvenliği ilgili konuların Mevzuat’ta
ne şekilde ele alındığını bilebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

İtfaiyeci Görev ve
Sorumlulukları
İtfaiye çalışanları hemen hemen her türlü arama kurtarma
gerektiren afet ve acil durumlara müdahâle etmektedirler. Bu
müdahâlelerde en büyük faktör şüphesiz insan gücü olan it­
faiyecilerdir. İtfaiyecilik mesleğinde çokça karşılaşılan kaza ve
meslek hastalıkları üzerine ne kadar gidilse yine de azdır. Arama
kurtarma ve diğer kritik birçok faaliyette bulunan itfaiyeciler,
iş sağlığı ve güvenliği açısından değerlendirilmeli ve ruhsal,
fiziksel olarak her zaman hazır olmaları için hazırlanmalı ve
eğitilmelidir. İtfaiyeci esas olarak kurtarma, söndürme, ilk yar­
dım ve yangın, olay yeri ve çevresinde güvenliğin sağlanması
görevlerini yapar. Ayrıca, itfaiyecilerin görev ve sorumlulukları
Mevzuat’ta da tanımlanmıştır. Bu kavramlarla beraber çok zor
şartlarda, önemli ve hassas görevler yapan itfaiyecilerin sahip
olması gereken özel koşullar da bu kısımda ele alınmıştır.

İtfaiyecilikte karşılaşılan tehlikeler

2 ve riskleri tanımlayabilme ve
ayrıntılı olarak anlayabilme

İtfaiyecilikte Tehlikeler ve İtfaiye hizmetleri bünyesinde en çok tehlike barındıran mes­

Riskler leklerden birisidir. İtfaiye hizmetlerinde tehlike ve risklerin çok
büyük oranı müdahâle esnasında ortaya çıkmaktadır. Karşılaşı­
lan tehlikelerin içinde en riskli olanı ise tehlikeli maddelerdir.
Yangın yerindeki tehlikeler yanıcı madde özelliğine ve yangın
çıkan ortamın şartlarına bağlı olarak, yangının büyüme hızı,
yüksek sıcaklık tehlikesi, gazların oluşturduğu tehlikeler, patla­
ma tehlikesi, çökme tehlikesi, elektrik tehlikesi, kimyasallar en
çok karşılaşılan tehlikelerdir. Bu tehlikeler ayrıntılı olarak bu
bölümde izah edilmiştir.

137
 İtfaiye Çalışanlarının İş Sağlığı ve Güvenliği

İtfaiyecilerin çoğunlukla emeklilikten kısa bir

3 süre sonra ömürlerinin tükenmesine neden
olan mesleki hastalıkları ve risklerini bilebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

İtfaiyecilerin çoğunluğu meslek hastalıklarına yakalanmaların­

İtfaiyecilikte Mesleki
Hastalıklar ve Riskler
dan dolayı emeklilikten kısa bir süre sonra vefat etmektedirler.
İtfaiyecilikte sıklıkla karşılaşılan mesleki hastalıklar; kalp has­
talıkları, solunum sistemi hastalıkları, bel fıtığı/bel ağrısı, işit­
me ve koku kayıpları, şeklinde özetlenebilir. Bu bölümde, bu
mesleki hastalıklar ayrıntılı bir şekilde ele alınmış ve kısaca bu
hastalıklara karşı alınması gereken önlemlere değinilmiştir.
İtfaiyeci, kimyasal maddeye maruz kalma gibi sağlık risklerinin
yanı sıra göçük altında kalma, travma ve trafik kazaları gibi fi­
ziksel ciddi riskler ve ölümcül yaralanmalar ile de yüz yüzedir.
Ayrıca, itfaiyeciler arasında strese bağlı özellikle kalp damar
hastalıkları ile yoğun duman kaynaklı kanser vakaları yaygın
olarak görülmekte iken ayrıca kamuoyunda pek de duyulma­
yan akciğerler ve lenfatik sistemi etkileyen ve tüm doku ve or­
ganları tutabilen hastalıklar dahi görülmektedir.

Önemli bir hak ve sorumluluk olan itfaiyecilerin eğitim

4 konularını ve uygulamalarını ve uluslararası boyutta saygınlığı
olan bir itfaiye teşkilatı hakkında bilgiye sahip olabilme

İtfaiyecilerin çalışma ortamları sürekli tehlike ve sağlığı bozucu

İtfaiyeci Eğitimi ve Uluslararası
Boyutta İtfaiye Örneği
risk etmenleriyle iç içedir; bunlardan korunma yolları hususun­
da itfaiyeciler eğitilmeli ve diğer önlemlerle maksimum korun­
ma imkânları sağlanmalıdır. İtfaiyeci temel eğitimi ve ihtisas
eğitimlerinin yanısıra kullanacakları her bir teknolojik araç ve
ekipman için ayrı ayrı yeterlilik eğitimleri verilerek sertifika al­
maları sağlanmalıdır.
Bu nedenle, itfaiyecilerin eğitimleri önemli bir hak ve sorum­
luluktur. İtfaiyeci temel ve ihtisas eğitimleri hedef kitlenin ye­
terliğini sağlayacak gerekli bilgi ve becerilerin belirlendiği stan­
dartlar ve ders modülleri ile yapılmalıdır. İtfaiye çalışanlarının;
• İtfaiyecinin Fiziksel ve Psikolojik Riskleri,
• İtfaiyeci Eğitimlerinde Güvenlik,
• İtfaiye İstasyonunda Güvenlik,
• Ekipman Kullanımı ve Bakımında Güvenlik,
• Kişisel Koruyucu Donanımlar,
• Olaya Gidiş Yolunda ve Müdahâlede Güvenlik,
• Olay Yerinde İtfaiyeci Güvenliği,
• Olay Yerinde Özel Tehlikeler,
• Tehlikeli Madde Olaylarına Müdahâlede Güvenlik,
gibi İş Sağlığı ve Güvenliği konularında mutlaka eğitimli olma­
ları gerekmektedir.
Bu eğitim konularının yanısıra, dünya çapında en iyi itfaiye
teşkilatlarından birisi olan New York itfaiyesi ve ABD’de ya­
şanan 11 Eylül olay hakkında kısa bir bilgi bu bölümde veril­
miştir.

138
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

1 Aşağıdakilerden hangisi 2006 yılında yayım­ 6 Aşağıdakilerden hangisi, su ile reaksiyona gi­
lanan Belediye İtfaiye Yönetmeliği’ne göre itfaiye rerek yanıcı gaz üreten maddelerden biri değildir?
teşkilatının görevlerinden biri değildir?

neler öğrendik?
A. Sodyum
A. Su baskınlarına müdahâle etmek B. Çelik
B. Doğal afetler ve olağanüstü durumlarda kurtar­ C. Kalsiyum metalleri
ma çalışmalarına katılmak
D. Karpit
C. İmar planlarını yapmak
E. Potasyum
D. Belediye sınırları dışındaki olaylara müdahâle etmek
E. Belediye başkanının verdiği diğer görevleri yapmak
7 Aşağıdakilerden hangisi, itfaiyecilikte birinci
sırayı alan mesleki hastalıklarından biridir?
2 İstisnasız her hâl ve şartta çalışanın sağlığının
ve güvenliğinin korunması hükmünün yer aldığı A. İşitme ve koku kayıpları
kanun aşağıdakilerden hangisidir? B. Bel/fıtık ağrısı
A. Borçlar Kanunu C. Kalp hastalıkları
B. İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu D. Solunum sistemi hastalıkları
C. Anayasa E. Kanser
D. İş Kanunu
E. Devlet Memurları Kanunu 8 Aşağıdakilerden hangisi itfaiyecilerin bazı
toksin maddelere maruz kalmaları sonucu ortaya
çıkan hastalıklardan biridir?
3 Aşağıdakilerden hangisi, yangın yerindeki
tehlikeler yanıcı madde özelliğine ve yangın çıkan A. Akciğerler hastalıkları
ortamın şartlarına bağlı olarak ortaya çıkan tehlike­ B. Kas hastalığı
lerden biridir? C. Kalp hastalığı
A. Kalp hastalığı D. İşitme kaybı
B. Gaz zehirlenmeleri E. Nörolojik hastalıklar
C. Kas-iskelet yaralanmaları
D. Patlama tehlikesi 9 İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin İşyeri Tehlike
E. Cilt yanıkları Sınıfları Tebliği’ne göre “İtfaiye hizmetleri” NACE
Kodu’nda aşağıdaki sınıflardan hangisinde yer alır?
4 Kanda, sinir sisteminde ve hücrelerde zararla­ A. Tehlikeli
ra yol açan gaz türü aşağıdakilerden hangisidir? B. Çok tehlikeli
A. İkinci grup gazlar B. Üçüncü grup gazlar C. Az tehlikeli
C. Oksijen D. Azot D. Tehlikesiz
E. Su buharı E. Orta tehlikeli

5 ‘‘İtfaiyecilerin iç hacimde uyguladığı sprey 10 Aşağıdakilerden hangisi, genel yangın bilgisi

akımın buharlaşması ile bunalarak yaşadıkları eğitimin konularından biri değildir?
“………………..” aslında bağıl nemin artışıyla A. Yangın ve çeşitleri
artan “…………… .” Yukarıdaki cümlede boş bı­ B. Tehlikeli maddeler
rakılan yerleri aşağıdakilerden hangileri doğru şe­
kilde tamamlar? C. İlkyardım bilgisi
D. İş Kanunu
A. Yanma/zehirlenmektir
E. Söndürme usulleri
B. Zehirlenme/boğulmaktır
C. Hissedilen sıcaklık /haşlanma hissidir
D. Boğulma/zehirlenmektir
E. Haşlanma hissi/hissedilen sıcaklıktır

139
 İtfaiye Çalışanlarının İş Sağlığı ve Güvenliği

Yanıtınız yanlış ise “Mevzuat’ta İtfaiyecilerin

1. C 6. B Yanıtınız yanlış ise “İtfaiyecilikte Tehlikeler ve
Konumu” konusunu yeniden gözden geçi­
Riskler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
riniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “İtfaiyecilikte Mesleki

2. A Yanıtınız yanlış ise “Mevzuat’ta İtfaiyecilerin 7. C
Hastalıklar ve Riskler” konusunu yeniden
Konumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “İtfaiyecilikte Mesleki

3. D Yanıtınız yanlış ise “İtfaiyecilikte Tehlikeler ve 8. A
Hastalıklar ve Riskler” konusunu yeniden
Riskler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “İtfaiyeci Eğitimi ve Ulus­

4. B Yanıtınız yanlış ise “İtfaiyecilikte Tehlikeler ve 9. B
lararası Boyutta Bir İtfaiye Teşkilatı Örneği”
Riskler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “İtfaiyecilikte Tehlikeler Yanıtınız yanlış ise “İtfaiyeci Eğitimi ve Ulus­
5. E 10. D
ve Riskler” konusunu yeniden gözden geçi­ lararası Boyutta Bir İtfaiye Teşkilatı Örneği”
riniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamı ve istisnalar;

MADDE 2–(1) Bu Kanun; kamu ve özel sektöre ait bütün işlere ve işyerleri­
ne, bu işyerlerinin işverenleri ile işveren vekillerine, çırak ve stajyerler de dâhil
olmak üzere tüm çalışanlarına faaliyet konularına bakılmaksızın uygulanır.
(2) Ancak aşağıda belirtilen faaliyetler ve kişiler hakkında bu Kanun hüküm­
leri uygulanmaz:
a) Fabrika, bakım merkezi, dikimevi ve benzeri işyerlerindekiler hariç Türk
Araştır 1 Silahlı Kuvvetleri, genel kolluk kuvvetleri ve Millî  İstihbarat Teşkilatı
Müsteşarlığının faaliyetleri.
b) Afet ve acil durum birimlerinin müdahâle faaliyetleri.
c) Ev hizmetleri.
ç) Çalışan istihdam etmeksizin kendi nam ve hesabına mal ve hizmet üretimi
yapanlar.
d) Hükümlü ve tutuklulara yönelik infaz hizmetleri sırasında, iyileştirme kapsa­
mında yapılan işyurdu, eğitim, güvenlik ve meslek edindirme faaliyetleri.

140
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

İş kazası, 5510 sayılı Kanun’un 13’üncü maddesinde tanımlanmıştır. Buna

göre İş Kazası, Kanun’un 13’üncü maddesinin birinci fıkrasında sayılan hâl ve
durumları sonucunda meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan be­
denen ya da ruhen özre uğratan olay olarak tanımlanmıştır. Kanun’da sayılan
hâl ve durumlar;
a) Sigortalının işyerinde bulunması esnasında,
b) İşveren tarafından yürütülmekte olan iş nedeniyle sigortalı kendi adına ve
hesabına bağımsız çalışıyorsa yürütmekte olduğu iş nedeniyle,
c) Bir işverene bağlı olarak çalışan sigortalının, görevli olarak işyeri dışında baş­
ka bir yere gönderilmesi nedeniyle asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda,
d) Bu Kanun’un 4’üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında­
Araştır 2 ki emziren kadın sigortalının, iş mevzuatı gereğince çocuğuna süt vermek
için ayrılan zamanlarda,
e) Sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere gidiş gelişi
sırasında,
kaza olayının meydana gelmesi hâlinde iş kazası sayılmaktadır.
Ayrıca bir olayın iş kazası sayılabilmesi için; Kazayı geçiren kişinin sigortalı
olması, kazanın meydana gelmesi, kaza ile sonuç arasında uygun bir illiyet ba­
ğının bulunması kaza sonucu bedence veya ruhça özre uğraması ve bu unsur­
ların bir arada gerçekleşmesi gerekmektedir. İş kazası işin yürütümü sırasında
meydana gelen olayı ifade etmekle birlikte yapılan işle ilgisi olmayan hâl ve
durumlarda meydana gelen olayları da kapsamaktadır.

141
 İtfaiye Çalışanlarının İş Sağlığı ve Güvenliği

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

5510 sayılı Kanun Madde 14’te meslek hastalığı aşağıdaki gibi tanımlanmıştır;
Meslek hastalığının tanımı, bildirilmesi ve soruşturulması
MADDE 14-  Meslek hastalığı, sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteli­
ğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden
uğradığı geçici veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal özürlülük hâlleridir.
Sigortalının çalıştığı işten dolayı meslek hastalığına tutulduğunun;
a) Kurumca yetkilendirilen sağlık hizmet sunucuları tarafından usûlüne uygun ola­
rak düzenlenen sağlık kurulu raporu ve dayanağı tıbbî belgelerin incelenmesi,
b) Kurumca gerekli görüldüğü hâllerde, işyerindeki çalışma şartlarını ve buna
bağlı tıbbî sonuçlarını ortaya koyan denetim raporları ve gerekli diğer bel­
gelerin incelenmesi,
sonucu Kurum Sağlık Kurulu tarafından tespit edilmesi zorunludur.
Meslek hastalığı, işten ayrıldıktan sonra meydana çıkmış ve sigortalı olarak ça­
lıştığı işten kaynaklanmış ise, sigortalının bu Kanunla sağlanan haklardan ya­
rarlanabilmesi için, eski işinden fiilen ayrılmasıyla hastalığın meydana çıkması
arasında bu hastalık için Kurum tarafından çıkarılacak yönetmelikte belirtilen
süreden daha uzun bir zamanın geçmemiş olması şarttır. Bu durumdaki kişi­
ler, gerekli belgelerle Kuruma müracaat edebilirler. Herhangi bir meslek has­
talığının klinik ve laboratuvar bulgularıyla belirlendiği ve meslek hastalığına
yol açan etkenin işyerindeki inceleme sonunda tespit edildiği hâllerde, meslek
hastalıkları listesindeki yükümlülük süresi aşılmış olsa bile, söz konusu has­
Araştır 3 talık Kurumun veya ilgilinin başvurusu üzerine Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık
Kurulunun onayı ile meslek hastalığı sayılabilir.
Meslek hastalığının 4 üncü maddenin birinci fıkrasının;
a) (a) ve (c) bentleri ile 5 inci madde kapsamında bulunan sigortalılar ba­
kımından, sigortalının meslek hastalığına tutulduğunu öğrenen veya bu
durum kendisine bildirilen işveren tarafından,
b) (b) bendi kapsamındaki sigortalı bakımından ise kendisi tarafından,
bu durumun öğrenildiği günden başlayarak üç işgünü içinde, iş kazası ve mes­
lek hastalığı bildirgesi ile Kuruma bildirilmesi zorunludur. Bu yükümlülüğü
yerine getirmeyen veya yazılı olarak bildirilen hususları kasten eksik ya da yan­
lış bildiren işverene veya 4 üncü maddenin birinci fıkrasının (b) bendi kapsa­
mındaki sigortalıya, Kurumca bu durum için yapılmış bulunan masraflar ile
ödenmişse geçici iş göremezlik ödenekleri rücû edilir.
Meslek hastalığı ile ilgili bildirimler üzerine gerekli soruşturmalar, Kurumun
denetim ve kontrol ile yetkilendirilen memurları tarafından veya Bakanlık iş
müfettişleri vasıtasıyla yaptırılabilir.
Hangi hâllerin meslek hastalığı sayılacağı, iş kazası ve meslek hastalığı bildir­
gesinin şekli ve içeriği, verilme usûlü ile bu maddenin uygulanmasına ilişkin
diğer usûl ve esaslar, Kurum tarafından çıkarılacak yönetmelikte düzenlenir.
Yönetmelikte belirlenmiş hastalıklar dışında herhangi bir hastalığın meslek
hastalığı sayılıp sayılmaması hususunda çıkabilecek uyuşmazlıklar, Sosyal Si­
gorta Yüksek Sağlık Kurulunca karara bağlanır.

ABD’deki itfaiyecilerin %10’u itfaiyeci eğitimleri esnasında meydana gelen

kazalarda hayatını kaybetmektedir. Çünkü, burada yapılan eğitimler gerçeği
aratmamaktadır. Gerçek yangın, patlama ve diğer afet acil durumları senaryo­
Araştır 4 ları yapılmakta ve itfaiyeciler gerçek ortamda eğitim görmektedirler. Eğitimler
esnasında bu kadar büyük oranda ölümler, itfaiyeci mesleğinin ne kadar zorlu
şartlarda yapıldığını göstermektedir.

142
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Kaynakça İnternet Kaynakları

Ergün, O. F., 2012. Türkiye’de Büyük ve Küçük URL-1 http://www.milliyet.com.tr/bem-bir-sen-den-
İtfaiye Örneklerinde Müdahâle Biriminde itfaiye-calisanlarina-ankara-yerelhaber-1619317/
Çalışan İtfaiyecilerin İş Kazası Geçirme
Durumları, Çalışma Şartları ve Mesleki
Memnuniyetleri, Yüksek Lisans Tezi, Gazi
Üniversitesi, Ankara, Türkiye.
İnce, A, 2015. İtfaiye Teşkilatlarında İş Sağlığı ve
Güvenliği Açısından Mesleki Eğitimler, Poster,
İstanbul, Turkiye.
Kılıç, A., 2010. Ateşi Tutan Eller - ATEŞ
KAHRAMANLARI, (http://www.yangin.org/).
Türker, S., 2009., Temel İtfaiyecilik ve Yangından
Korunma, Altınkoza Yayınları No:48, ISBN
968-605-60411-5-0.
Tunalı, L., 1996. İtfaiye Çalışanlarının Sağlık
Sorunları, İş sağlığı Programı, Doktora Tezi,
Ankara, Türkiye.

143
 Bölüm 6
Kentsel Arama Kurtarma Çalışmalarında
İş Sağlığı ve Güvenliği
Stratejik Olay Yeri Değerlendirmesi
Kentsel Arama Kurtarma Faaliyetlerinde

1
2 Bina çökmelerinde olay değerlendirmesi

2
öğrenme çıktıları

Tehlikeler yapılabilmesi için dikkat edilmesi

1 Kentsel arama kurtarma çalışmalarındaki ve araştırılması gereken hususları
tehlikeleri tespit edebilme öğrenebilme

Destek ve Sabitleme ile Enkazda

İlerleme Çalışmaları
Olay Yeri Yönetim ve Güvenlik Stratejisi

4
4 Güvenlik çalışmalarının önemli bir bölümü

3
3 Olay değerlendirmesinden elde edilen olan dayanak, destek ve sabitleme
veriler ışığında güvenlik tedbirlerini teknikleri hakkında temel bilgileri
belirleyebilme öğrenebilme

Anahtar Sözcükler: • Kentsel Arama Kurtarma • Tehlikeler • Güvenlik • Destekleme

144
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
GİRİŞ
Depremler başta olmak üzere doğal afetler veya
daha farklı sebepler sonucu binalarda çökmeler
meydana gelebilmektedir. Çöken yapılar başta ol-
mak üzere herhangi bir yerde mahsur kalanların
kurtarılması için yürütülen çalışmaların tümüne “
Kentsel Arama Kurtarma” denilmektedir. Kentsel
arama kurtarma çalışmalarının başarıyla yürütül-
mesi ve tamamlanmasında başlıca şart disiplin ve
organizasyon kültürüdür.
Afet durumlarında olay mahallinde görev ya-
pan arama kurtarma birlikleri ile gönüllü olarak
çalışmalara katılan kurtarmacıların can güvenliği-
nin sağlanması önem arz eden konuların başında
gelmektedir.
Kurtarmacı personel arasında can kaybı ya da
yaralanma vakasının yaşanması kişisel acılarla sınır-
lı kalmayıp diğer personel üzerinde moral çökün-
tüsü ve korkuya neden olur. Öncelikle bu durum
öteki kurtarmacıların sıkışmış, yaralanmış, ölüm-
cül darbe almış kurtarmacıya yardım edebilmek
için o anda yaptıkları işleri bırakmalarına neden
olur ve durumun ciddiyetine göre ekiplerin çalış-
maları durdurmasına ve kendi aralarında tereddüt-
lere hatta gönüllü olarak çalışmalara katılanların
geri çekilmesine sebep olabilir.
Arama kurtarma çalışmaları esnasında yaşanan
kazalara ait örneklerden bazıları şunlardır:
• 1985 yılında Meksika’nın başkenti Mexico
City’de meydana gelen deprem sonrasında
100’den fazla kurtarmacı görevi başında ha-
yatını kaybetmiştir.
• Amerika’da Dünya Ticaret Merkezine dü-
zenlenen saldırıda, kurtarma çalışmaları
kapsamında ikiz kulelere giren yüzlerce it-
faiyeci enkaz altında kalarak can vermiştir.
• İstanbul’da Türkiye Petrolleri Anonim Or-
taklığına (TPAO) ait gemide, yangın son-
rası meydana gelen patlamada 2 itfaiye
personeli şehit olmuş ve 18 personel ise ya-
ralanmıştır.
• İran’ın başkenti Tahran’da bulunan 17 katlı
Plasko İş Merkezi, çıkan yangın sonucu çök-
müş ve 30 itfaiyeci hayatını kaybetmiştir.
Olay yerinde tehlikelere karşı önlemler alınmış
olsa dahi olumsuzluklarla karşılaşmak her zaman
mümkündür. Mesela araştırma yapmak için hasarlı
bir binaya girmek tehlikedir. Ancak bu gibi tehli-
keler, etkili planlama, eğitim, araç gereç donanımı
ve acil bir durum karşısında yerinde önlem alma
yoluyla azaltılabilir.
Arama ve kurtarma, gerçekleştirilebilecek en teh-
likeli acil müdahale faaliyetlerinden birisidir. Arama
kurtarma ekibinin her bir üyesinin güvenlik kültürü
ve sorumluğuna sahip olması gerekmektedir.
Bu bölüm kapsamında; arama kurtarma faali-
yetlerinde ekiplerin maruz kalabileceği tehlikeler,
olay değerlendirme çalışmaları, olay yerinde yö-
netim ve güvenlik çalışmaları ve arama kurtarma
operasyonlarında dayanak, destek ve sabitleme tek-
nikleri hakkında bilgiler verilecektir.
KENTSEL ARAMA KURTARMA
FAALİYETLERİNDE TEHLİKELER
Arama kurtarma ekipleri birçok tehlikeye ma-
ruz kalabilmektedir. Yoğun yıkımlara sebep olan
afetlerin yaşanma sıklığı az olduğu için ekiplerin
tecrübe kazanımı da sınırlı seviyede olabilmektedir.
Afet ve acil durumlarda karşılaşılabilen tehlikelerin
eğitim ve tatbikatlarla tanımlanması ve farkındalı-
ğın sağlanması açısından sürekli ve güncel eğitim-
lere ihtiyaç olduğu açıktır.
Herhangi bir kentsel arama kurtarma çalışmasın-
da karşılaşılabilecek tehlikelerden bazıları şunlardır:
1. Hasar görmüş altyapılar
2. Olay yerine ulaşım
3. İkincil çökmeler
4. Yangınlar
5. Gaz patlamaları
6. Su baskınları
7. Toksik ve kimyasal maddelere, gaz ve toza
maruz kalmak
8. Düşen-uçan nesneler
9. Düşme tehlikeleri ve delici kesici cisimler
10. Elektrikle ilgili tehlikeler
11. Tehlikeli iş makineleri
12. Gürültü
13. Kirlenmiş su ve hava
14. Dekontaminasyon
15. Sağlıksız beslenme
16. Zorlu hava şartları
17. Fiziksel ve psikolojik olarak göreve hazır ol-
mama
18. Güvenlik
145
 Kentsel Arama Kurtarma Çalışmalarında İş Sağlığı ve Güvenliği

1. Hasar görmüş altyapılar: Yollar, köprüler, haberleşme elektrik doğal gaz gibi altyapılar hasar gör-
müş olabilir (Resim 6.1).

Resim 6.1 Yıkılmış bir köprü

2. Olay yerine ulaşım: Olay yerine ulaşım esnasında çeşitli tehlikelerle karşılaşılabilir. Gerek hava ula-
şımının gerek kara ulaşımının kendi içinde barındırdığı tehlikeler vardır.
Hava yolu ulaşımında;
• ani sıcaklık değişimleri,
• hava hastalığı (uçak tutması),
• ekipmanların yükleme ve boşaltmasıyla ilgili tehlikeler,
• helikopter kullanılıyorsa inme ve binme
gibi konularda güvenlik tedbirlerine uyulmalıdır.
Karayolu ulaşımında; genellikle bir afet sonrası trafik düzeni geçici bir süreliğine de olsa bozulmuş du-
rumdadır. Afet bölgesinden yoğun bir kaçış vardır ve aynı zamanda da arama kurtarma ekiplerinin bölgeye
intikali gerekmektedir. Yol ve trafik altyapısı hasar görmüştür. Bu zorlu şartlar altında güvenlikten asla taviz
verilmemelidir.
• Hiçbir zaman alet ve edevatın taşınacağı açık kasa gibi yerlerde personel taşınmamalıdır.
• Personel için güvenli oturma imkânları sağlanmalıdır.
• Araç kullanılırken aynı zamanda haritaya bakma gibi işler yapılmamalıdır.
• Alet ve ekipmanlar kapalı kutularında taşınmalıdır.
• Araçların bakımları düzenli olarak yapılmalıdır.
• Mümkünse konvoy hâlinde gidilmelidir.
• Araçlar uygun bir şekilde işaretlenmelidir.

146
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Resim 6.2 Ulaşımla ilgili tehlikeler
3. İkincil çökmeler: Çalışılacak binada art-
çı depremler, titreşim veya herhangi bir patlama
sonucu ikincil çökmeler meydana gelebilir. Terör
saldırılarında ilk patlamadan sonra ikinci bir pat-
lamanın olması sıklıkla karşılaşılan bir durumdur.
Bu nedenle, ilgili kolluk kuvvetleri uzmanlarından
onay alınmadan arama kurtarma çalışmalarına baş-
lanılmamalıdır. Ayrıca artçı depremler de ikincil
bir yıkıma sebebiyet verebilmektedir. Bunun için
çalışılacak yapı, işin uzmanı teknik elemanlarca
ayrıntılı bir şekilde incelenmeli ve meydana gele-
bilecek ikinci çökme riski bulunan noktalar tespit
edilmeye çalışılmalıdır. Fakat bu tespitin kesin bir
şekilde yapılabilmesinin işin uzmanı inşaat mühen-
dislerince de çok zor olduğu akıldan çıkarılmama-
lıdır. Muhtemel çökmelerin önüne geçmek için da-
yanak, destek çalışmalarına hemen başlanmalıdır.
Ayrıca komşu binaların da çalışılacak bina üzerine
çökme-devrilme tehlikesi değerlendirilmeli, gere-
kirse komşu binalar büyük iş makineleriyle destek-
lenmelidir.
Çığ veya heyelan sonucu meydana gelen çök-
melerde de ikincil çığ ve toprak kayması tehlikeleri
dikkate alınmalı, çalışmalara gerekli tedbirler alın-
dıktan sonra başlanmalıdır.
4. Yangınlar: Hangi sebeple olursa olsun gö-
çüklerin tamamında her zaman yangın tehlikesi
vardır. Bu nedenle enkazda muhtemel bir yangın
tehlikesine karşı gerekli tedbirler alınmalıdır. Eğer
enkazda yangın söz konusu ise söndürme ve arama
kurtarma çalışmaları eş zamanlı olarak yürütülme-
lidir.
5. Gaz patlamaları: Enkazdaki gaz hatları,
LPG tüpleri ve benzer şekilde sıkıştırılmış gaz bu-
lunan basınçlı kaplarda kaçak söz konusu ise pat-
lama riski yüksektir. Bu nedenle çalışma yapılacak
ortamda gaz bulunup bulunmadığı, bulunuyorsa
hangi oranda olduğu tespit edilmelidir. Tahliye ça-
lışmaları yapıldıktan sonra gaz ölçümü belirli ara-
lıklarla tekrarlanarak tehlikeli bir durumun ortaya
çıkmasına izin verilmemelidir.
6. Su baskınları: Binadaki su tesisatında çök-
meye bağlı kırılmalar ile şebeke suyu, yağmur ve
eriyen karların veya yangına müdahalede esnasında
kullanılan suyun mahsur kalanların boğulmasına
neden olabileceği göz ardı edilmemelidir. Bu ne-
denle çöken binanın şebeke suyu kesilmeli, enkaza
dolan suyun yönü değiştirilmeli ve binanın alt kat-
larına biriken su tahliye edilerek muhtemel boğul-
maların önüne geçilmelidir.
7. Toksik ve kimyasal maddelere, gaz ve toza
maruz kalma: Ortamda bulunması muhtemel tok-
sik ve kimyasal maddeler hem afetzedelerin hem de
arama kurtarma ekiplerinin yaşamını tehlikeye at-
maktadır. Bu nedenle olay yerinde toksik ve kim-
yasal maddelerin olup olmadığı tespit edilmelidir.
Varsa koruyucu tedbirler alınarak ortam tehlikeli
maddelerden arındırılmalıdır. Ayrıca çalışmalar es-
nasında birikmiş gazlara ve yoğun toza da maruz
kalınabilir. Bunlar için de gerekli kişisel koruyucu
donanım muhakkak kullanılmalıdır.
8. Düşen/uçan nesneler: Bir afet durumunda,
yerinden oynamış nesnelerle, tuğlalar, beton blok-
lar, eşyalar ve benzeri her zaman karşılaşılır. Artçı
bir depremle, bir titreşimle veya bir rüzgârla bu
nesneler düşüp personele ciddi zararlar verebilir.
Kişisel koruyucu ekipmanların, göz ve baş koruyu-
cuların kullanımı hiç ihmal edilmemelidir.
147
 Kentsel Arama Kurtarma Çalışmalarında İş Sağlığı ve Güvenliği

Resim 6.3 Yüksek nesne düşme tehlikesi olan bir enkazda baş koruyucu kullanmayan kurtarmacı
9. Düşme tehlikeleri ve delici kesici cisimler: Enkaz alanı, adından da anlaşılacağı üzere karma ka-
rışık bir ortamdır. Yıkıntılar, delikler, çukurlar, her yerden geçebilen kablolar, açıkta duran sivri inşaat
demirleri, keskin cisimler ve benzeri. Böyle bir ortamda düşmemek için gerekli özen gösterilmelidir. Ayrıca
açıkta duran delici ve kesici cisimler için önlemler alınmalıdır.

Resim 6.4 Tehlikeli demir ucu ve geçici olarak da olsa güvenli hâle getirilmiş sivri cisimler

10. Elektrikle ilgili tehlikeler: Enkazda kopmuş

hâldeki elektrik telleri, arama kurtarma ekipleri için
son derece tehlikelidir. Bu nedenle çalışma yapılan
bina hatta mümkünse bölgenin elektriği mutlaka ke-
silmelidir.

Resim 6.5 Elektrikle ilgili tehlikeler

148
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

11. İş makineleri: İş makineleri çalışırken her zaman

dikkatli olunmalıdır. Güvenli yaklaşım mesafeleri her za-
man muhafaza edilmelidir. İş makineleri hiçbir zaman in-
san taşıma ve kaldırma işlerinde kullanılmamalıdır.

Resim 6.6 İş makineleri çalışırken güvenli

mesafede durulmalıdır.

12. Gürültü: Enkazda beton kırma-kesme çalışmaları

aşırı gürültülü işlemlerdir. Gerekli koruyucu ekipmanlar
muhakkak kullanılmalıdır.

Resim 6.7 Gürültüye karşı kişisel koruyucu

donanım muhakkak kullanılmalıdır.

13. Kirlenmiş su ve hava: Bir afet sonrası hava ve su kaynaklarının kirlenmiş olma ihtimali çok yük-
sektir. En doğrusu temiz olup olmadığı kesinleşinceye kadar çevredeki su kaynaklarının kullanılmamasıdır.
Ekipler olay mahalline giderken yanlarında yeteri kadar temiz su götürmeli veya ekipmanları arasında su
arıtma cihazları da bulundurmalıdırlar.

Resim 6.8 Kirlenmiş çevreye karşı dikkatli olunmalıdır.

14. Dekontaminasyon: Arama kurtarma çalışmaları kapsamında ölü ve yaralılarla ve vücut sıvılarıyla
temas edilmektedir. Bu temaslar esnasında eldiven, maske ve göz koruyucuların kullanımı ihmal edilme-
melidir. Kullanılmış eldivenler özenle çıkarılmalıdır. Atıklar tıbbi atık kaplarına atılmalıdır. Mümkünse
eller her temastan sonra yıkanmalıdır. Bütün alet ve edevat en kısa zamanda temizlenmelidir.

149
 Kentsel Arama Kurtarma Çalışmalarında İş Sağlığı ve Güvenliği

15. Sağlıksız beslenme: Afet ortamında beslenmeye dikkat edilmelidir. Hem yoğun çalışma tempo-
sunda yeterli bir beslenme sağlanmalı hem de özellikle sıcak havalarda gıdaların bozulmalarından kaynaklı
zehirlenmelere dikkat edilmelidir.
16. Zorlu hava şartları: Ekipler her türlü hava şartlarına hazır olmalıdır. Yağmurlu ve soğuk havalarda
hastalıklardan korunabilmek için yeteri kadar kıyafet bulundurulmalıdır.
17. Fiziksel ve psikolojik olarak göreve hazır olmama: Ekipler fiziksel ve psikolojik olarak da göreve
hazır olmalıdır. Yükseklerde çalışma, tırmanışlar, ağır yükler kaldırma, dar ve engebeli alanlarda çalışma
gibi görevler için ekip elemanlarının kondisyonu her zaman yüksek seviyede olmalıdır.
18. Güvenlik: Olay yeri çevresinde, yakınları vefat etmiş kişiler veya yakınları enkaz altından kurtarıl-
mayı bekleyen kişiler bulunabilir. Bu tür insanların çeşitli taşkınlıkları olabilir. Hiçbir şekilde bu kişilerle
tartışılmamalı, gerekirse ekipten insan ilişkileri iyi olan elemanlar bu kişilere nezaret edip moral vermeli,
gerekirse de operasyon kolluk kuvvetleri gözetiminde yürütülmelidir. Hırsızların da değerli eşyalar çalabil-
mek için sıklıkla çalışma alanına geldiği de unutulmamalıdır.

Öğrenme Çıktısı
1 Kentsel arama kurtarma çalışmalarındaki tehlikeleri tespit edebilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kentsel arama kurtarma ça- Dünyada ve ülkemizde ara-

Hasar görmüş bir binada lışmalarına özgü tehlikelerle ma kurtarma çalışmaları
ikincil çökme olabileceğine diğer afetlerde karşılaşılan esnasında yaşanan beş kaza
dair işaretler neler olabilir? tehlike ve riskler arasında örneği seçerek ihmalleri an-
ilişki kurunuz. latınız.

STRATEJİK OLAY YERİ
DEĞERLENDİRMESİ
Kentsel arama kurtarmada en sık karşılaşılan
durum bina çökmeleridir. Bina çökmelerinde ekip-
lerin değerlendirme yaparken dikkat etmesi ve araş-
tırması gereken hususlardan en önemlileri şunlardır:
1. Binanın Çökme Nedeni
2. Olay Yerindeki Tehlikeler
3. Binanın Yapısı
4. Binada Bulunanların ve Mahsur Kalanların
Sayısı
5. Çökmenin Ne Zaman Olduğu
6. Hava Şartları
7. Binanın Çökme Şekli
1. Binanın Çökme Nedeni: Enkazda çalışacak
ekip ya da ekipler ilk olarak binanın neden çöktü-
ğünü öğrenmelidir. Çünkü kurtarma ekibini enkaz-
da bekleyen tehlikeler, çökme nedenine bağlı olarak
farklılık gösterecektir. Bu farklılıklar da operasyon-
lardaki hareket tarzlarını doğrudan etkileyecektir.
Gaz patlaması sonucu çöken bir bina ile deprem
sonucu çöken bir binada, karakteristik özelliklerin
farklı olmasından dolayı kurtarma çalışmalarında
farklı yöntemler uygulanır. Ekipler, başta kendileri
olmak üzere kazazedeler ve çevredekilerin can gü-
venliğini tehlikeye atmamak için çökme nedenini
iyi analiz etmeli ve buna bağlı olarak operasyonel
taktikleri belirlemelidir. Bina çökme sebeplerinin
başlıcaları şunlardır:
Depremler
Yangınlar
Binaların aşırı yüklenmesi
Projelendirme hataları
Yapım tekniklerine uygun inşa edilmeme
Binalardaki yaşlanmalar
Bilinçsiz tadilatlar
Toprak kaymaları
Gaz ve basınçlı kap patlamaları
Sabotaj ve terör

150
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Resim 6.9 Deprem ve yangın sonucu çökmeler
Resim 6.10 Bilinçsiz tadilatla kesilmiş kolon ve terör saldırısı
2. Olay Yerindeki Tehlikeler: Olay yerindeki
tehlikeler “Kentsel arama kurtarma faaliyetlerinde
tehlikeler” başlığı altında verilmiştir. Bu tehlikeler
iyi analiz edilerek gerekli olan güvenlik tedbirleri
alınmalıdır.
3. Binanın Yapısı: Binanın yapısı konusunda
araştırılması gereken hususlar şunlardır:
• Binanın kullanım amacı (konut, hastane,
yurt, okul, fabrika, iş yeri ve benzeri)
• Binanın taşıyıcı sistemi (betonarme, ahşap,
yığma, çelik)
• Binanın boş ya da kullanılan bir bina olup
olmadığı
• Binanın kat sayısı ve katlardaki daire/ba-
ğımsız bölüm sayısı
• Binada daha önce yangın veya benzer bir
olay yaşanıp yaşanmadığı
• Binada restorasyon, tadilat ve sonradan ek-
lemeler yapılıp yapılmadığı
• Binada kullanılan yapı malzemesinin stan-
dartlara uygun olup olmadığı
Bu veriler;
• İhtiyaç duyulan kurtarma ekibi ve personel
sayısı,
• İhtiyaç duyulan sağlık ekibi,
• İhtiyaç duyulan iş makinelerinin cinsi ve
sayısı,
• Operasyonlarda kullanılacak arama ve kur-
tarma teknikleri,
• Çöken bina ile ilgili ortaya çıkabilecek teh-
likeler,
• Çökmenin nedeni
konularında kurtarma ekibine yol gösterir.
4. Binada Bulunanların ve Mahsur Kalanla-
rın Sayısı: Binada yaşayanların sayısına bağlı olarak
çökme sonucu kurtulanlar ve mahsur kalanların
tespit edilmesi, kurtarma operasyonlarının sağlık-
lı bir şekilde yürütülmesi ve ihtiyaç duyulan ekip
sayısının belirlenmesi ve de çalışmaların ne zaman
sonlandırılacağına karar verilebilmesi açısından
son derece önemlidir. Bu nedenle ekip amiri, gör-
gü tanıkları ve enkazdan kurtarılanlar başta olmak
üzere binanın yapısını bilenlerden en kısa zamanda
bilgi toplamalıdır.
5. Çökme Zamanı: Çökme zamanı, arama kur-
tarma çalışmaları açısından son derece önemli bir
veridir. Arama kurtarma ekiplerinin çökme zama-
nına bağlı olarak yapacağı değerlendirmelerde;
• Binada mahsur kalanların sayısı,
• Binada mahsur kalanların yerleri,
• Can kayıpları ve yaralananların sayısı,
151
 Kentsel Arama Kurtarma Çalışmalarında İş Sağlığı ve Güvenliği

• Çökme sonucu oluşabilecek tehlikeler, enkaz altındaki kazazedeleri doğrudan et-

• Kurtarma çalışmalarındaki strateji ve önce-
likler belirlenebilir.
Çökme zamanının arama kurtarma çalışmala-
rında ne derece önemli olduğunu bazı örneklerle
ifade etmek gerekirse;
Kış aylarındaki muhtemel bir deprem sonucu
meydana gelen çökmede;
• Isınma sistemleri devrede olacağından yan-
gın tehlikesi hayli yüksektir. Buna bağlı
olarak aynı anda çok sayıda yangın çıkma
ihtimali söz konusudur.
• Soğuk havalar, afetzedeler için zorluklar ge-
tirdiği kadar ekipler için de zorlu ve tehlike-
li çalışma şartları demektir.
• Aşırı yağış anındaki muhtemel bir deprem
sonucu meydana gelen çökmede, enkaz al-
tında kalanların boğulma riskleri yüksek
olacaktır.
Gece geç saatlerde meydana gelecek muhtemel
bir depremde de enkazda mahsur kalanların büyük
çoğunluğu yatak odalarında bulunacaktır. Yaz ayla-
rında ve gün içerisinde meydana gelebilecek muh-
temel depremde ise can kaybı ve mahsur kalma
ihtimali daha az olacaktır.
6. Hava Şartları: Kurtarma ekipleri, çökme
anındaki hava şartları ile kurtarma çalışmalarının
devam ettiği süre zarfındaki hava şartlarını en iyi
şekilde değerlendirmelidir.
• Havanın Aşırı Soğuk veya Aşırı Sıcak Ol-
ması: Özellikle havanın aşırı soğuk olması
Öğrenme Çıktısı
2 Bina çökmelerinde olay değerlendirmesi yapılabilmesi için dikkat edilmesi ve araştırılması
gereken hususları öğrenebilme
kileyecektir. Aynı şekilde arama kurtarma
çalışmaları da olumsuz etkilenecektir.
• Yağış Durumu: Kar yağışı ve yağmur devam
ediyorsa şiddeti ve süresi hakkındaki bilgi
alınmalıdır. Normal çalışmalar ve muhte-
mel arama kurtarma çalışmaları için en az
üç günlük hava tahmin raporları sürekli
güncellenmelidir.
• Rüzgâr Durumu: Aşırı rüzgâr, alandaki
kurtarma çalışmalarını olumsuz etkileye-
cek ve bir takım tehlikeler oluşturacaktır.
Bu nedenle hava durumunda olduğu gibi
rüzgârın durumunu gösteren meteorolojik
veriler alınmalıdır.
7. Binanın Çökme Şekli: Binalarda birçok de-
ğişkene bağlı olarak farklı çökme şekilleri görüle-
bilir. Farklı çökmelerde oluşacak yaşam boşlukla-
rı, afetzedelerin yaşamalarına olanak sağlamasının
yanında arama kurtarma ekiplerinin çalışmalarına
yön verme açısından da çok önemli bir yere sahip-
tir. Çökme şeklini doğru belirleyen kurtarma ekibi
elde ettiği veriler çerçevesinde en etkili ve güvenli
arama çalışmasını gerçekleştirebilir. Binalarda en
sık görülebilecek çökme şekilleri şunlardır:
• Yamyassı (yığılmalı) çökme
• Destekli yana çökme
• Desteksiz yana çökme
• V şeklinde çökme
• A şeklinde çökme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Ülkemiz yapı stokunun 2 Şubat 2004 tarihinde

önemli bir bölümünü oluş-
turan betonarme karkas
yapılar ve yığma yapıları
arama kurtarma çalışmaları
açısından kısaca değerlendi-
riniz.
Gaz patlaması sonucu veya
Konya’da yaşanmış olan
terör saldırısı sonucu hasar
Zümrüt Apartmanı’nın
gören bir binada inceleme
çökme olayını ulaşabildi-
yapılırken dikkat edilme-
ğiniz bilgiler ışığında, bu
si gereken ortak tehlike ne
bölümde anlatıldığı şekliyle
olabilir?
değerlendiriniz.

152
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
OLAY YERİ YÖNETİM VE
GÜVENLİK STRATEJİSİ
Olay mahalline ulaşan ekip, ilk andan itibaren
olay yeri ve çalışma alanı ile ilgili değerlendirmeler
yapmalı. Elde ettiği veriler ışığında süratle yerleşmeli
ve güvenlik tedbirlerini uygulamaya başlamalıdır.
Olay Komuta Yerinin Seçimi: Olay komuta yeri;
• Olay yerinin yakınında güvenli ve hakim
bir noktada olmalıdır.
• Çalışmalarda kullanılacak araç ve ekipman-
lara yakın bir noktada olmalıdır.
• Ulaşım yolları açık olmalıdır.
• Olay komuta yerinin çevresi emniyet şeridi
ile çevrilerek görevliler haricindekilerin gir-
mesine engel olunmalıdır.
Arama Kurtarma Operasyonlarında Çalışa-
cak Birimler: Arama kurtarma operasyonlarında
birçok değişik birimin bir arada çalışması gere-
kebilmektedir. Bu durumda yönetim noktasında
birleşik komuta sistemine geçilmeli ve görev dağılı-
mının buna göre yapılması gerekmektedir. Birleşik
komuta uygulaması;
• Kaynakların etkili kullanılması,
• Personel, araç ve malzeme israfının önüne
geçilmesi,
• Olay mahallinde görev kargaşasının önüne
geçilmesi,
• Ekipler arasındaki çatışmaların önlenmesi,
• Olay mahallindeki güvenlik çalışmalarının
eksiksiz sağlanabilmesi,
• Sağlıkla ilgili sorunların daha kolay aşılması,
• Haberleşmenin daha kolay ve etkili sağlanması,
• Dolayısıyla çalışmaların başarıyla tamam-
lanması bakımından son derece önemlidir.
Çalışmalara katılacak ekipler şunlardır:
• AFAD ekipleri
• İtfaiye ekipleri
• Sağlık ekipleri
• Kolluk kuvvetleri (polis ve askerî birlikler)
• Yurt dışından gelen arama kurtarma ekipleri
• Diğer kamu kuruluşlarının arama kurtarma
ekipleri
• Gönüllü kuruluşların arama kurtarma ekipleri
• Kamu kurum ve kuruluşları ile özel sektör
çalışanları
• Gerekli görüldüğü durumlarda vatandaşlar
Kurtarma Ekiplerinin Yerleşimi: Kurtarma
ekiplerinin afet bölgesine ulaştığı andan itibaren
üzerinde önemle durulması gereken hususlar:
• Kurtarma birliklerinin araç ve malzemeleri
güvenli bir yere konuşlanmalıdır.
• Operasyon yönetim merkezi, araçların ko-
nuşlandığı yerin yakınında olmalıdır.
• Çalışmalara katılacak tüm ekiplerin uygun
yerleşim planlamaları yapılmalıdır.
• Tıbbi müdahale birimleri araç ve persone-
liyle ‘‘operasyon yönetim merkezine’’ yakın
bir konumda hazır bulunmalıdır.
• Muhtemel bir yangına karşı müdahale araç-
ları bölgede hazır bekletilmelidir.
• Enkaz bölgesindeki değişim ve gelişmeleri
gözlemek amacıyla hâkim bir noktada mer-
diven aracı veya platform üzerinde bir göz-
lemci bulundurulmalıdır.
• Aydınlatma araç ve gereçleri hazır hâle geti-
rilmelidir. Aydınlatma aracı, enkazı en fay-
dalı aydınlatacak şekilde konuşlanmalıdır.
• Operasyonlarda kullanılan tüm araç, mal-
zeme ve iş makineleri ile yakıt ve yağ ikmal
araçları bölgede hazır bulundurulmalıdır.
• Ağır iş makineleri ve kamyonlar uygun bir
yerde hazır bulundurulmalıdır.
dikkat
Önce ve Her Zaman Güvenlik
Olay Yeri Güvenlik Çalışmaları: Çalışma ya-
pılan alanda güvenlik öncelikleri sırasıyla şöyledir:
• Kurtarmacı personelin güvenliği,
• Afetzedelerin güvenliği,
• Diğer vatandaşların güvenliği,
• Ekipman ve araç güvenliği.
Ekip Güvenliği:
• Eşli çalışılmalıdır.
• Ekipten habersiz hareket edilmemelidir.
• Tehlikeler belirlenmelidir.
• Tehlikeli bölgelerde toplanılmamalıdır.
• Destekleme-tahkimat işleri ihmal edilme-
melidir.
153
 Kentsel Arama Kurtarma Çalışmalarında İş Sağlığı ve Güvenliği
Afetzede güvenliği:
• Afetzede, çevresindeki tehlikelerden korun-
malıdır.
• Çıkış yolu açılıp güvenli hâle getirilmelidir.
Ekipman güvenliği: Ekipman bulundurma
noktası;
• Tehlikelerden uzak olmalıdır (su, alev,
elektrik, kalabalık, yıkıntı ve benzeri).
• Çalışma alanının dibinde değil ama kolay
ulaşılabilir yerde olmalıdır.
• Ekipmanların başında sürekli bir sorumlu
olmalıdır.
• Kablo bağlantıları görünür ve açık olmalıdır.
• Benzin ve benzeri tehlikeli maddeler işaret-
lerle belirtilmelidir.
Güvenliğe yönelik genel hususlar: konu mad-
desi olarak başında madde işaretiyle aşağıya eklen-
meli;
• Olay mahalli emniyet şeridi ile çevrilmelidir.
• Tehdit altında olmaksızın ve tehdit etmek-
sizin çalışılmalıdır.
• Trafik ile ilgili düzenleme ve tedbirler alın-
malıdır.
• Kolay kurtarılacak afetzedeler en yakın sağ-
lık kurumuna gönderilmelidir
• Yangın olmayan enkazlarda gaz ölçümleri
yapılarak koruyucu tedbirler ve muhtemel
patlamaların önüne geçecek önlemler alın-
malı, enkazda sigara içilmemeli ve sigara ile
kimse yaklaştırılmamalıdır.
• İkinci çökme riskine karşı önlemler alınmalıdır.
• Elektrik telleri, gaz ve su tesisatları ile ilgili
oluşabilecek tehlikelere karşı tedbirli olun-
malıdır, Binaya giden gaz, elektrik, su gibi
kaynaklar hemen kesilmelidir.
• Çöken/Yıkılan binalarla ilgili kurtarma
operasyonları genellikle uzun sürelidir.
Özellikle geniş çaplı boşluk araştırmaların-
da, gündüz vakti bile aydınlatma gereke-
bilir. Alaca karanlıkta ve geceleyin, çalışan
personelin güvenliği için ve enkaz altında
kalan kazazedelere yardım edilebilmesi için
bölgenin tümünü aydınlatılmalıdır.
• Enkazda çalışan personel mutlaka enkaz
için belirlenen kişisel koruyucu donanımla-
rı (elbise, kask, eldiven, gözlük bot, maske
ve benzeri) kullanmalıdır.
154
• Gerekli sağlık tedbirleri alınmalıdır (Teta-
noz, sıtma aşıları ve benzeri).
• Enkazdaki sarkan parçalara, sivri demir uç-
larına, cam parçalarına ve kaygan zeminlere
ve benzerlerine dikkat edilmelidir.
• Ekibe görev öncesi, sırası ve sonrası psikolo-
jik destek sağlanmalıdır.
• Personel arasında malzeme kullanımı açı-
sından iş bölümü yapılmalıdır.
• Ortamda tehlikeli maddelerin varlığı araştırıl-
malı ve var olan tehlikeler bertaraf edilmelidir.
• Bir yapının herhangi bir kısmının sabit
olmadığına dair en küçük bir şüphe oldu-
ğunda yapılacak en güvenli hareket, o kısmı
desteklemektir. Şüphe varsa destek ver!
• Sabit olmayan tüm yapıların etrafında, çök-
me tehlike bölgesi oluşturulmalı. Bu tehlike
bölgesi, hâla ayakta duran duvarların yük-
sekliğinden daha büyük olmalıdır. Bu önlem
alınırsa, mekânın güvenliği sağlanmış olur.
• Afetzedelere mümkün olduğu kadar ilk
yardım ve ileri yaşam desteği sağlanmalı.
Bunların yanı sıra hafif koruma tedbirleri
uygulanmalıdır.
• Olay yerinde oluşturulan güvenlik hattı içi-
ne kurtarma ve sağlık görevlileri haricinde-
kilerin girmesi engellenmelidir.
• Dezenfeksiyona dikkat edilmelidir,
• Gereksiz tüm şok ve titremelere engel olun-
malıdır. Trafiğin yolunu değiştirilmeli ve
mekânın güvenliği sağlanana kadar ağır iş
makineleri kullanmaktan kaçınılmalıdır.
• İş makinelerinin manevralarına dikkat edil-
meli, çalışırken enkaza girilmemelidir.
• Arama ve kurtarma ekip üyeleri, sıkı dene-
tim altında ve ekipler hâlinde çalışmak du-
rumundadır. Yapılan tüm işin, farklı ekip-
lerin koordinasyonu ile yapıldığına emin
olunmalıdır.
• Ekip liderleri ekip elemanlarını çalışma ve
dinlendirme planına dikkat etmelidir.
• Çevredeki vatandaşların güvenli bir alanda
toplanmaları sağlanmalıdır.
• Araç ve malzemelerin zarar görmesi engel-
lenmelidir. Araç ve malzemeler güvenli bir
alanda bir personelin gözetiminde muhafa-
za edilmelidir.
• Afetzedelerin çıkartılması veya boşluk araş-
tırması ile doğrudan ilgilenmeyen tüm eks-
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

tra personel ve meraklı vatandaşlar çökme
bölgesinden uzak tutulmalıdır. Enkaz üs-
tünde ve çevresinde gereksiz kalabalıklar
engellenmelidir.
• Tüm mekânın güvenliğini sürekli denetle-
mek üzere, bir güvenlik üyesi görevlendi-
rilmelidir. Bu kişi, oluşan problemleri ekip
liderine bildirmelidir.
• Ambulans ve sağlık ekibi hem kazazedeler
hem de arama kurtarma ekibi için hazır bu-
lunmalıdır.
İleri teknolojiler ile arama kurtarma güvenli-
ği: İleri teknoloji ürünlerinin arama kurtarma çalış-
malarında kullanımı hem çalışmaların daha verimli
bir şekilde yürütülebilmesi hem de çalışmalardaki
güvenlik açısından güzel imkânlar sunmaktadır.
Bu konuda çeşitli robotlar ve droneler kullanılma-
ya başlanmıştır. Arama kurtarma personelinin ula-
şabilmesinin çok zor veya tehlikeli olduğu yerlere
bu tür ekipmanlarla ulaşılabilmektedir. Örneğin
bir drone ile çökme tehlikesi olan hasarlı bir bina,
içinden ve dışından, tehlikeye girmeden kolaylıkla
incelenebilmektedir.

Resim 6.11 Hasarlı yapılarda araştırma yapmak için kullanılan drone ve robot

Yaşamla İlişkilendir

155
 Kentsel Arama Kurtarma Çalışmalarında İş Sağlığı ve Güvenliği

Hasar hare- Konumu açıkça belli eden göstergeler haber-

ket gözetleme: leşme için çok önemlidir. Kimlik belirten yelekler,
Bazı ekip üyeleri işaretli başlıklar, kolluklar ve diğer eşyaların kulla-
(itfaiyeci, inşaat nılması zorunlu olmalıdır.
mühendisi, inşa- Bunlardan hiçbiri mevcut değilse elle yazılmış
at işçisi, gönüllü
isimlerin bulunduğu gömlekler, başlıklar ya da
üyeler gibi gü-
kollukların, herkesin birbirine benzediği ve kimin
venilir müdaha-
neden sorumlu olduğunun bilinmediği kargaşa
leciler) olası bir
ikinci çökme, durumlarında kullanılması çalışmaların sağlıklı bir
ikinci patlama, şekilde yürütülmesine katkı sağlamaktadır.
yangın gibi acil Kaçış Rotası: Kaçış rotası, ikinci bir çökme,
ve hayati tehli- patlama, yangın, sel ve diğer ani afetler karşısın-
kelerin işaretle- da en hızlı ve güvenli bir şekilde çökme alanından
rini incelemek uzaklaşmayı sağlayan kaçış güzergâhıdır. Kaçış ro­
üzere görev- Resim 6.12 Hasar gözetleme
taları mutlaka operasyon başlamadan önce belir­
platformu
lendirilmelidir. lenmelidirler. Kısa olmaları tercih edilir fakat her
Gözcü, enkazın tamamını, halatlarla havada asılı zaman en kısa yol olmak zorunda değillerdir. Ge-
bir platform, merdiven üzerindeki sepet ya da yük- rekli durumlarda kaçış rotası fosforlu sprey boya,
sek bir binanın terasından gözetleyebilir. Gerekti- işaret, şerit veya başka yöntemlerle belirlenmelidir.
ği durumlarda birden fazla gözcü görev yapabilir. Tüm ekipler, birinci ve onu izleyen kaçış rotalarını
Muhtemel ikinci tehlikeleri, anında haber verebil- bilmelidir. Ekip üyesi, enkaz bölgesine her girişin-
mesi için, gözcü ile ekip amiri arasında kesintisiz de ve durum değişmesinde ekip amirine mutlaka
bir iletişim imkânı olmalıdır.
bilgi vermelidir.
Haberleşme: Enkaz bölgesindeki arama kur-
tarma operasyonlarında ekiplerin haberleşmesi için
telsiz kanalları tahsis edilmeli ve aynı zamanda ses,
ıslık, düdük, el işaretlerini içeren bir haberleşme
planı olmalıdır. Tüm personelin bu haberleşme
planını bilmesi gerekmektedir.

Enkazı boşalt 3 kısa alarm

Operasyonu durdur 1 uzun alarm
Operasyona başla 1 uzun + 1 kısa alarm

dikkat

Resim 6.13 Kaçış rotası

Güvenli Bölge: Olası artçı sarsıntı, patlama,
ikinci bir çökme ya da başka bir durum karşısında
ALARMLARI DİKKATE ALALIM kurtarmacı personelin kaçabileceği ve diğer tehli-
kelerden uzak kalabileceği alana ‘‘güvenli bölge’’

156
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

denir. Güvenli bölgeler de operasyon öncesinde belirlenmelidir. Alanda görev yapacak ya da alana girecek
herkesin güvenli bölgeleri bilmesi gerekir.
Güvenli bölgeler;
• Bina dışında çökme alanının uzağında,
• Eğer dışarı çıkmak çok zaman alacaksa ya da mümkün değilse merdiven boşluğu ya da başka gü-
venli bir alan,
• Bazı durumlarda ise tahkimatla ya da başka yöntemlerle güçlendirilmiş (güvenli) hasarlı bir bina
olabilir.

Gözetleme !

Haberleşme !

Kaçış Rotası !

Güvenli Bölge !

Resim 6.14 Güvenli bölge

Öğrenme Çıktısı
3 Olay değerlendirmesinden elde edilen veriler ışığında güvenlik tedbirlerini
belirleyebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İleri teknoloji ürünlerinin

Kentsel arama kurtarma ça-
kullanımı ve arama kurtar- Arama kurtarma çalışması
lışanlarının kullanması ge-
ma çalışmalarının güvenliği yapılan alanda güvenlik ön-
rekli kişisel koruyucu dona-
arasındaki ilişkiyi detaylı bir celiklerini tartışınız.
nımların başlıcaları nelerdir?
şekilde araştırınız.

DESTEK VE SABİTLEME İLE ENKAZDA İLERLEME ÇALIŞMALARI

Bina çökmeleri başta olmak üzere toprak kaymaları, kuyularda çalışma, trafik kazaları ve yangınlardaki
çökme risklerine karşı yapılan çalışmalardır. Yapılan bu çalışmalarda kazazede ve kurtarma personelinin
can güvenliğini sağlamak amaçlanır. Arama kurtarma çalışmalarının güvenliği açısından önemli bir yere
sahip olan dayanak destek ve sabitleme konusu bu kısımda ele alınmıştır.

157
 Kentsel Arama Kurtarma Çalışmalarında İş Sağlığı ve Güvenliği
Resim 6.15 Domuz damı tekniği ile dikey destek uygulaması
Dayanak ve destek çalışmalarında kullanılan
malzemeler ve araçlardan başlıcaları şunlardır:
• Değişik kalınlık ve boyutlarda keresteler
• Mekanik destek ayakları
• Vidalı destek ayakları
• Hava yastıkları
• Krikolar
• İş makineleri
• Takozlar
• Halatlar
Dayanak ve destek çalışmalarında kullanılan bu
malzemelerin çeşitliliği ve sahip oldukları özellikler
teknolojik gelişmelere paralel olarak gelişmektedir.
Bunun sonucunda ise çalışmalar daha hızlı ve gü-
venli olarak yapılabilmektedir. Dayanak ve destek
çalışmalarında amaç enkaz altındaki yaralıların ve
kurtarma ekip elemanlarının güvenli bir ortamda
çalışmasını sağlamaktır Bu amaçla da çöken bir bi-
nada hasarlı yapısal elemanların mevcut durumu-
nu muhafaza etmek ve bunların yüklerinin sağlam
bir yere veya sağlam olan diğer yapısal elemanlara
aktarılması gerekmektedir.
Dayanak ve Destek Çalışmalarında
Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar
• Çalışma alanı çok yönlü olarak tamamen
araştırılarak;
– Nerelere,
– Hangi malzemelerle,
158
– Hangi boyutlarda daya-
nak yapılacağı tespit edi-
lip gerekli malzemeler
çalışma alanında hazır bu-
lundurulmalıdır.
• Kullanılacak dayanaklar altına
gireceği yükün ağırlığına uy-
gun seçilmelidir.
• Çalışmalara en seri ve kolay
kullanılacak malzemelerle
başlamalı, ilerleyen aşamalar-
da kalıcı dayanak ve destek
çalışmaları yapılmalıdır.
• Çalışmalara hasar oluşan se-
viyenin daha alt seviyesinden
başlanmalıdır.
• Afetzedelerin yerleri belirlenmişse yakının-
daki bölgede dayanak çalışmaları yapılarak
güvenlikleri sağlanmalıdır.
• Çalışmalarda yapılacak malzemelerin taba-
nının oturacağı yer sağlam olmalıdır. Batan
toprak, kumlu alanlar gibi yerlerde kullanı-
lırken altına bir taban oluşturulmalıdır.
• Dayanaklar dışarıdan başlayarak kademe
kademe içerlere doğru ilerleyerek yapılma-
lıdır.
• Dayanaklar birbirlerinin üzerlerine yükle-
necek şekilde yerleştirilmelidir.
• Uzun süre devam edecek dayanaklar sağlam
keresteler ile desteklenmeli veya yer değişti-
rilmelidir.
• Yapılan dayanak ve desteklerin sağlam ol-
duğundan emin oldukça ilerlenmelidir.
• Dayanak ve destek, hasarlı yapısal elemanla-
rı yerlerine koymak için kullanılmamalıdır.
• Kiriş, kolon ve duvarlar sağlamlaştırılmaya
çalışılmamalıdır.
• Tahta ile yapılan dayanaklar kısa tutulmalıdır.
• İkinci toprak kayması ihtimaline karşı geniş
yüzeyli dayanak çalışmaları yapılmalıdır.
• Bitişikteki binanın çökme riski varsa büyük
iş makineleriyle bu bina desteklenmelidir.
• Acil durumlarda iş makinelerinden kalıcı
dayanak yapılana kadar yıkılması muhte-
mel duvarlara destek olması için istifade
edilmelidir.
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

• Dayanak çalışması yapılan bölgede iş makinelerinin çalışması esnasında oluşturacağı titreşimlerin ikinci
çökmelerle yapılan dayanakların yıkılmasına sebep olacağı unutulmamalı ve bu konudaki gerekli tedbirler
alınmalıdır.
• Enkaz üzerinde gereksiz kişilerin dolaşmasına izin verilmemelidir.
• Dayanak ve destekler hasarlı bir binada kurulduktan sonra yerinden kaldırılmamalıdır.
NOT: Dayanak ve destek çalışmaları bu konuda özel eğitim almış teknik elemanlar gözetiminde (terci-
hen inşaat veya maden mühendisi) bu işten anlayan personel tarafından yapılmalıdır.

Dayanak ve Destek Türleri

Dayanak ve destek türleri, çöken binalarda hasarlı yapısal elemanların özellikleri ve hasar şekillerine
göre başlıca şöyledir:
• Dikey destek
• Yatay destek
• Pencere ve kapı destekleri
• İç destek
• Dış destek

Dikey Destek Uygulaması

Dikey destekler bir yapıda hasar görmüş herhangi bir bölümün üstündeki ağırlığın taşınmasına destek
olmak ve tamamen çökmesine engel olmak için inşa edilirler. Bu yöntemde mekanik, vidalı destek eleman-
ları kullanılabileceği gibi ahşap destekler de kullanılabilir.

BAŞ

MERKEZ

TABAN

TAKOZLAR DİREKLER ÇAPRAZ DESTEKLER

Resim 6.16 Dikey destek uygulaması

Resim 6.17 Dikey destek uygulamaları

159
 Kentsel Arama Kurtarma Çalışmalarında İş Sağlığı ve Güvenliği

Resim 6.18 Mekanik destek ayakları ve hava yastıkları

Yatay Destek Uygulaması

Yatay destekler içeriden ve dışarıdan kullanılabilir. Yatay destek uygulaması genellikle koridorlarda, gi-
rişlerde, hava boşluklarında ve yapıların aralarında hasar görmüş veya sabit olmayan duvarları desteklemek
için kullanılır. Bu uygulamanın temel amacı, zarar görmüş normal giriş yollarının açılmasını sağlamaktır.
Yatay destek hem personel hem de kazazedelere emniyetli bir alan sağlayarak kurtarma operasyonunun
seyrine izin verir.

DUVAR PLAKALARI

DESTEK RAFI
DESTEK

KAUÇUK TAKOZ
DESTEK

TAKOZ

Resim 6.19 Yatay destek uygulamaları

Altyapı çalışmalarında yatay destek uygulaması olarak toprak çökmesinin önlenmek için vidalı destek
barı ve tahta kullanarak dayanaklar yapılır. Bu uygulamada dayanak yapılacak duvarın ölçülerine uygun
tahta plakalar yerleştirilir. Daha sonra uygun destek ayakları hazırlanarak plakalar arasına yatay olarak
yerleştirilir.

Pencere ve Kapı Desteği Uygulamaları

Pencere ve kapı destekleri, genellikle kurtarmacı perso-
nelin giriş-çıkış olarak kullandığı hasar görmüş bir pencere
veya kapının desteklenmesi için kullanılır. Bu uygulama
sayesinde çerçevenin çökmesi engellenerek yapının o bölü-
münün sağlam kalması sağlanır.

Resim 6.20 Pencere ve kapı destek uygulamaları

160
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

İç Destek Uygulaması
İç duvarların yıkılmalarını engellemek için desteklendiği uygulamadır. Kısmen çöken ya da çökme
tehlikesi olan iç duvarlarda kullanılır. Mekanik veya vidalı destek elemanları kullanılabileceği gibi ahşap
destekler de kullanılabilir.

DUVAR PLAKASI

KAUÇUK TAKOZLAR

DESTEKLER
(45 DERECE AÇILI)

TABAN PLAKASI

TAKOZLAR

Resim 6.21 İç destek uygulamaları

Dış Destek Uygulaması
Bütün bir binanın ya da bir bölümünün yana kayarak yıkılmasını engellemek amacıyla desteklenmesi-
dir. Mekanik veya vidalı destek elemanları kullanılabileceği gibi ahşap destekler de kullanılabilir

Resim 6.22 Ahşap ve ayarlı mekanik elemanlarla dış destek uygulamaları

Resim 6.23 Hasarlı binaların dıştan kuvvetli elemanlarla ve iş makinesiyle desteklenmesi

161
 Kentsel Arama Kurtarma Çalışmalarında İş Sağlığı ve Güvenliği

• Afetzedeye en kısa sürede ulaşmak için ko-

internet
Destek ve sabitleme örnek videoları
https://www.youtube.com/watch?v=JEWioQbFZxQ
https://www.youtube.com/watch?v=QA4sH4gJP3w
https://www.youtube.com/watch?v=ytXNGsmj7eQ
Enkazda İlerleme Çalışmaları
Ekipler hem arama hem de kurtarma çalışmala-
rında her iki yönde de (yatay ve düşey) ilerleme ça-
lışması yaparlar. Enkaza giriş şekli afet türüne, bina
yapısına göre ve hasar durumuna göre değişiklik
gösterebilir. Örneğin, tam çökmüş bir bina ile kıs-
men çökmüş bir binaya girişin farklı olacağı açıktır.
Enkazda Düşey Yönde İlerleme
Düşey yönde ilerleme çalışmaları, alt bölümler-
deki afetzedeye ulaşmak amacıyla en yakın bölge-
de üstten alt bölümlere doğru yapılan kuyu açma
çalışmasıdır. Enkaza yandan girişe göre daha gü-
venlidir. Ancak enkaz eğilimli yıkılmış ise kayma
tehlikesine dikkat edilmelidir.
şıncaya kadar kuyu açma çalışmasına devam etmelidir.
lay kırılan bir yerden kuyu açma çalışmasına
başlanmalıdır. Çalışmanın yapılacağı alan
belirlenirken kolon, kiriş ve perde beton
yerine döşeme gibi kırılması nispeten daha
kolay olan yapısal unsurlar tercih edilmelidir.
• Kuyu, en az iki kişinin çalışacağı büyüklükte;
100x100 cm boyutlarında kare veya en az 80
cm çapında bir daire şeklinde açılmalıdır.
• Kuyunun her safhasındada dayanak ve des-
tek ça­lışmaları mutlaka yapılmalıdır.
• Kuyu ağızlarında ortaya çıkan demir, çivi
gibi yapı elemanlarının uç kısımları, kurtar-
ma elemanlarına zarar vermemesi için kesil-
meli ya da ezilmelidir.
• Kuyunun alt katmanına doğru ilerlerken
çalışmanın her safhasında ortaya çıkan du-
rum değerlendirilmeli ve afetzedenin bu-
lunduğu yer araştırılmalıdır.
• Ulaşılan katta afetzede olmadığı anlaşıldığında
çalışma alt katlara doğru devam etmelidir.
• Kırma çalışmaları sonucu oluşan enkaz dö-
küntüleri ortamdan uzaklaştırılmalıdır.
Not: Ekipler, şartlar elverdiği sürece afetzedeye ula-

Resim 6.24 Enkazda düşey yönde ilerleme

Enkazda Yatay Yönde İlerleme

Yatay yönde ilerleme; çökmüş bir binanın üst üste gelmiş kat aralarındaki afetzedelere ulaşmak amacıy-
la dehliz (tünel) açma çalışmalarına denir. Tünel açma çalışmalarında afetzedenin bulunduğu kat ve bölge
çok iyi bir şekilde tespit edilmiş olmalıdır. Yer tespiti tam olarak yapılamıyor ise afetzedenin bulunması
muhtemel kat seviyesinde vakit kaybedilmeden çalışmalara başlanmalıdır.

162
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Dehliz açma çalışmalarında teknik destek personeli, tahkimat setini, yüksek basınç kaldırma yastıkla-
rını, krikoları, silindirleri ve keresteleri kullanarak ilerleme istikametinde dayanak/destek çalışması yapar.
Böylece tüneldeki çalışma ortamı güvenli hâle gelir.
Açılacak tünel en az 90 cm genişliğinde ve 90-100 cm yüksekliğinde olmalıdır. Tünel açma çalışma-
larında kurtarma ekip elemanları, karşılarına çıkan engelleri uygun kırıcı ve kesiciler kullanarak ortadan
kaldırır; geriden gelen açma personelleri de ortaya çıkan enkaz döküntülerini dışarıya çıkarırlar. Yatay
yönde ilerleme sağlandıkça dayanak/
destek çalışmaları yapılarak ulaşılan
bölgelerin emniyeti sağlanır. Yatay ve
düşey yönde ilerleme çalışmalarını,
afetzededen alınan sinyal, karşılaşı-
lan engel veya enkaz içi duruma göre
değiştirmek gerekebilir. Bazen yatay
yönde başlayan çalışmalar düşey yön-
de, düşey yönde başlayan çalışmalar
da yatay yönde devam edebilir.
Yatay yönde ilerleme çalışmaları da
düşey yönde olduğu gibi afetzedeye
ulaşıncaya kadar devam etmelidir. Resim 6.25 Enkazda yatay yönde ilerleme çalışmaları
Dehlizde çalışırken dikkat edilmesi gereken hususlar şunlardır:
• Çalışmalar sırasında toz toprak yutulmaması için toz maskesi takılmalıdır.
• Baş ve suratın korunması için baret takılmalıdır.
• Toz ve topraktan gözlerin korunması için gözlük kullanılmalıdır.
• Dehlizde çalışırken sıcak havalarda havanın veya tozun tahliyesinde fan kullanılabilir.
• Dehliz içinde çalışanlara bir kılavuz ipi bağlanarak dışarıdan kontrol edilmelidir. Herhangi bir çök-
me durumunda kazaya uğrayacak personelin yerinin bulunabilmesi bu şekilde daha kolay olacaktır.
• Çalışırken enkaz eldiveni kullanılmalıdır.
• İlerleme aşamalarında doğal dayanak vazifesi gören eşyalar yerlerinden alınmamalıdır. Alınacaksa
yerlerine mutlaka dayanak yapılmalıdır.
• İlerleme çalışmalarının her aşamasında gaz ölçümleri yapılmalıdır.
• Kat aralarında ve yatay yöndeki ilerlemelerde mutlaka dinleme yapılarak afetzedenin bulunduğu
nokta tam olarak tespit edilmeye çalışılmalıdır.

Öğrenme Çıktısı
4 Güvenlik çalışmalarının önemli bir bölümü olan dayanak, destek ve sabitleme teknikleri
hakkında temel bilgileri öğrenebilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Maden işletmelerinde ve Dayanak destek ve sabit-

Enkazda düşey yönde ilerle-
me ile yatay yönde ilerleme-
nin avantaj ve dezavantajla-
rını araştırınız.
arama kurtarma çalışmala-
rında kullanılan dayanak,
destek ve sabitleme teknik-
leri arasındaki benzerlikleri
araştırınız.
leme çalışmalarında ahşap
malzemelere alternatif ola-
bilecek yeni malzemeleri
inceleyiniz olumlu olumsuz
yönlerini anlatınız.

163
 Kentsel Arama Kurtarma Çalışmalarında İş Sağlığı ve Güvenliği

1 Kentsel arama kurtarma çalışmalarındaki

tehlikeleri tespit edebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Kentsel Arama Kurtarma
Faaliyetlerinde Tehlikeler
Arama kurtarma çalışmaları, işin doğası gereği birçok tehlikeyi
içerisinde barındırır. Arama kurtarma çalışanları bu tehlikeleri
çok iyi belirleyebilmeli ve bu konuda farkındalıkları her zaman
üst düzeyde olmalıdır. Herhangi bir afet sonrası karşılaşılabile-
cek tehlikelerden bazıları şunlardır:
Hasar görmüş altyapılar, olay yerine ulaşım, ikincil çökmeler,
yangınlar, gaz patlamaları, su baskınları, toksik ve kimyasal
maddelere, gaz ve toza maruz kalmak, düşen-uçan nesneler,
düşme tehlikeleri ve delici kesici cisimler, elektrikle ilgili tehli-
keler, tehlikeli iş makineleri, gürültü, kirlenmiş su ve hava, de-
kontaminasyon, sağlıksız beslenme, zorlu hava şartları, fiziksel
ve psikolojik olarak göreve hazır olmama, güvenlik.

Bina çökmelerinde olay değerlendirmesi

2 yapılabilmesi için dikkat edilmesi ve
araştırılması gereken hususları öğrenebilme

Kentsel arama kurtarma çalışmalarında en ciddi olayların ba-

Stratejik Olay Yeri
Değerlendirmesi
şında bina çökmeleri gelir. Hasarlı bir binada arama kurtarma
çalışmalarının verimli ve sağlıklı yapılabilmesinin ön şartı yaşa-
nan olayın değerlendirmesinin doğru bir şekilde yapılmasıdır.
Bir bina çökmesi olayının değerlendirmesi için; binanın çökme
nedeni, olay yerindeki tehlikeler, binanın yapısı, binada bulu-
nanların ve mahsur kalanların sayısı, çökmenin ne zaman oldu-
ğu, hava şartları, binanın çökme şekli, hususları doğru analiz
edilmelidir.

164
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Olay değerlendirmesinden elde edilen

3 veriler ışığında güvenlik tedbirlerini
belirleyebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Olay Yeri Yönetim ve Güvenlik
Stratejisi
Olay yerine ulaşan ekipler vakit kaybetmeden stratejik olay de-
ğerlendirmesini yaparlar ve elde ettikleri veriler ışığında olay
yeri yönetim ve güvenlik stratejilerini oluşturup uygulamaya
başlarlar. Bu kapsamda olay komuta yeri seçilir, birleşik komu-
ta uygulamasıyla arama kurtarma operasyonlarında çalışacak
birimlerin organizasyonu yapılır. Kurtarma ekiplerinin yerleşi-
mi sağlanır. Sırasıyla kurtarmacı personelin, afetzedelerin, diğer
vatandaşların ve alet edevatın güvenliğini tehlikeye atmayacak
şekilde çalışmalara başlanır. “Kentsel arama kurtarma faaliyetle-
rinde tehlikeler” konusunda sayılan muhtemel her tehlike için
gerekli tedbirler mutlaka alınır, ayrıyeten olaya özel farklı teh-
likeler olup olmadığı değerlendirilir ve ihtiyaç duyulan önlem-
ler alınır. Arama kurtarma çalışması yapılan hasarlı bir binada
güvenli bir çalışma için olmazsa olmaz dört temel unsur vardır;
hasar hareket gözetlenmesi, haberleşmenin asla kopmaması,
kaçış rotalarının ve güvenli bölgelerin kesinlikle belirlenerek
bütün personel tarafından bilinmesi.

Güvenlik çalışmalarının önemli bir bölümü

olan dayanak, destek ve sabitleme
4 teknikleri hakkında temel bilgileri
öğrenebilme

Arama kurtarma çalışmalarında kazazede ve kurtarma perso-

Destek ve Sabitleme ile
Enkazda İlerleme Çalışmaları
nelinin can güvenliğini sağlamak amacıyla çökme tehlikelerine
karşı dayanak, destek ve sabitleme çalışmaları yapılması gerek-
mektedir. Bu çalışmalarda çok çeşitli malzemeler kullanılabil-
mektedir. Değişik kalınlık ve boyutlarda keresteler, mekanik
destek ayakları, vidalı destek ayakları, hava yastıkları, krikolar,
iş makineleri, takozlar, halatlar bu malzemelerden bazılarıdır.
Dayanak ve destek çalışmaları bu konuda özel eğitim almış
teknik elemanlar gözetiminde (tercihen inşaat veya maden
mühendisi) bu işten anlayan personel tarafından yapılmalıdır.
Dayanak ve destek türleri, çöken binalarda hasarlı yapısal ele-
manların özellikleri ve hasar şekillerine göre başlıca şöyle sıra-
lanabilir; dikey destek, yatay destek, pencere ve kapı destekleri,
iç destek, dış destek.
Ekipler hem arama hem de kurtarma çalışmalarında her iki
yönde de (yatay ve düşey) ilerleme çalışması yapabilirler. Enka-
za giriş şekli afet türüne, bina yapısına göre ve hasar durumuna
göre değişiklik gösterebilir. Dikey ve yatay yönde ilerlemenin
birbirlerine göre avantaj ve dezavantajları vardır.

165
 Kentsel Arama Kurtarma Çalışmalarında İş Sağlığı ve Güvenliği
1 Kentsel arama kurtarma çalışmalarının başa-
rıyla yürütülmesi ve tamamlanmasında başlıca şart
aşağıdakilerden hangisidir?
neler öğrendik?
A. Disiplin ve organizasyon kültürü
B. Personel sayısı
C. Alet ekipman durumu
D. Ekonomik yeterlilik
E. Yabancı ülkelerin destekleri
2 İkincil çökmeler ile ilgili aşağıdaki ifadeler-
den hangisi yanlıştır?
A. Artçı depremler sonucu oluşabilirler.
B. İkinci bir patlama sonucu oluşabilirler.
C. Dayanak, destek çalışmaları yapılmadan hasarlı
binaya girilmesi tehlikelidir.
D. İkincil çökme riskinin tespiti çok zor olmayan
bir iştir.
E. Tamamen çökmüş bir yapıda ikincil çökme ih-
timali çok azdır.
3 Binalarda çökmeye sebep olma açısından en
az önemli olay aşağıdakilerden hangisidir?
A. Depremler
B. Yangınlar
C. Bilinçsiz tadilatlar
D. Toprak kaymaları
E. Yetersiz ısı yalıtımı
4 Toksik ve kimyasal maddelere maruz kalma
tehlikesi açısından bina yapısı konusunda aşağıdaki
hususlardan hangisi daha öncelikli olarak araştırıl-
malıdır?
A. Binanın kat sayısı ve katlardaki daire/bağımsız
bölüm sayısı
B. Binada restorasyon, tadilat ve sonradan ekleme-
ler yapılıp yapılmadığı
C. Binanın kullanım amacı (konut, hastane, yurt,
okul, fabrika, iş yeri ve benzeri)
D. Binanın taşıyıcı sistemi (betonarme, ahşap, yığ-
ma, çelik)
E. Binada kullanılan yapı malzemesinin standart-
lara uygun olup olmadığı
166
5 Arama kurtarma çalışmalarında güvenlik
önceliği olarak ilk sırada bulunan aşağıdakilerden
hangisidir?
A. Kurtarmacı personelin güvenliği
B. Afetzedelerin güvenliği
C. Diğer vatandaşların güvenliği
D. Arama köpeklerinin güvenliği
E. Ekipman ve araç güvenliği
6 Olay yeri güvenliğine yönelik yapılan aşağı-
daki uygulamalardan hangisi yanlıştır?
A. Olay yerinde yangın varsa derhâl yangına mü-
dahale edilmelidir.
B. Tehdit altında olmaksızın ve tehdit etmeksizin
çalışılmalıdır.
C. İkinci çökme riskine karşı önlemler alınmalı-
dır.
D. Yangın olmayan enkazlarda gaz ölçümlerine ih-
tiyaç yoktur.
E. Personel arasında malzeme kullanımı açısından
iş bölümü yapılmalıdır.
7 Kaçış rotasıyla ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi yanlıştır?
A. Kaçış rotası, ikinci bir çökme, patlama, yangın,
sel ve diğer ani afetler karşısında en hızlı ve gü-
venli bir şekilde çökme alanından uzaklaşmayı
sağlayan kaçış güzergâhıdır.
B. Kaçış rotaları mutlaka operasyon başlamadan
önce belirlenmelidir.
C. Kaçış rotaları her zaman en kısa yol olmak zo-
rundadır.
D. Gerekli durumlarda kaçış rotası fosforlu sprey
boya, işaret, şerit veya başka yöntemlerle belir-
lenmelidir.
E. Tüm ekipler, birinci ve onu izleyen kaçış rota-
larını bilmelidir.
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

8 Dayanak ve destek çalışmalarıyla ilgili aşağı- 10 Aşağıdakilerden hangisi enkazda yatay yönde
daki ifadelerden hangisi yanlıştır? ilerlemenin avantajlarındandır?

A. Kullanılacak dayanaklar altına gireceği yükün
ağırlığına uygun seçilmelidir.
B. Çalışmalara hasar oluşan seviyenin daha alt se-
viyesinden başlanmalıdır.
C. Dayanaklar dışarıdan başlayarak kademe kade-
me içerlere doğru ilerleyerek yapılmalıdır.
D. Bitişikteki binanın çökme riski varsa büyük iş
makineleriyle bu bina desteklenmelidir.
E. Kiriş, kolon ve duvarlar dayanak destek çalış-
malarıyla sağlamlaştırılmaya çalışılmalıdır.
neler öğrendik?
A. Kolon ve kirişlere göre daha ince bir eleman
olan döşeme delerek ilerlenilir.
B. Delik açıldığında altında kalan duvar mobilya
ve benzeri şeyler çok kolaylıkla çıkarılabilir.
C. Afetzedelerin mevcut hâllerine ilave zarar veril-
mesi ihtimali daha azdır.
D. Kurtarmacı nispeten daha tozsuz ve havadar bir
ortamda çalışabilir.
E. İkincil bir çökmede kurtarmacının sıkışma ih-
timali daha azdır.

9 Aşağıdakilerden hangisi enkazda dikey yönde

ilerlemenin dezavantajlarından biridir?
A. Dar ve tozlu bir alanda çalışmak gerekmektedir.
B. Dar ve karanlık alan fobisi olanlar için zor bir
ortamdır.
C. Afetzedeye ulaşmak için daha uzun bir rotadır.
D. Delinen noktaların altında ne olduğu kesin ola-
rak bilinemeyebilir.
E. İkincil bir çökmede kurtarma personelinin sı-
kışma ihtimali daha yüksektir.

167
 Kentsel Arama Kurtarma Çalışmalarında İş Sağlığı ve Güvenliği

Yanıtınız yanlış ise “Olay Yeri Yönetim ve

1. A Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeni- 6. D
Güvenlik Stratejisi” konusunu yeniden göz-
den gözden geçiriniz.
den geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Kentsel Arama Kurtar- Yanıtınız yanlış ise “Olay Yeri Yönetim ve
2. D 7. C
ma Faaliyetlerinde Tehlikeler” konusunu ye- Güvenlik Stratejisi” konusunu yeniden göz-
niden gözden geçiriniz. den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Stratejik Olay Yeri De- Yanıtınız yanlış ise “Destek ve Sabitleme ile
3. E 8. E
ğerlendirmesi” konusunu yeniden gözden Enkazda İlerleme Çalışmaları” konusunu ye-
geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Stratejik Olay Yeri De- Yanıtınız yanlış ise “Destek ve Sabitleme ile
4. C 9. D
ğerlendirmesi” konusunu yeniden gözden Enkazda İlerleme Çalışmaları” konusunu ye-
geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Olay Yeri Yönetim ve Yanıtınız yanlış ise “Destek ve Sabitleme ile
5. A 10. C
Güvenlik Stratejisi” konusunu yeniden göz- Enkazda İlerleme Çalışmaları” konusunu ye-
den geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Tamamen çökmüş bir binada ikincil çökme ihtimali çok azdır. Fakat hasar
görmesine rağmen ayakta kalmış bir binada ikinci bir çökme tehlikesi her
zaman mevcuttur. Böyle bir bina en ufak bir etkiyle her an çökebilecek bir
durumda da olabilir; büyük bir artçı depremi çökmeden atlatabilecek bir du-
rumda da olabilir. Mesleğinin uzmanı tecrübeli inşaat mühendislerinin dahi
bunun tespitini yapabilmesi çok kolay bir iş değildir. Hele hele afet şartla-
Araştır 1 rındaki kargaşa ortamı da düşünüldüğünde bu tespiti yapabilmek çok daha
zorlaşmaktadır. Bundan dolayı ayakta kalmış hasarlı bir binada arama kur-
tarma çalışmaları yapılırken ön kabul olarak bu binanın her an çökebileceği
göz önünde bulundurulmalı, gerekli dayanak, destek ve sabitleme çalışmaları
yapılmadan, güvenlik önlemleri alınmadan, arama kurtarma ekipleri çalışma-
lara başlamamalıdır.

Ülkemiz yapı stokunun önemli bir bölümünü oluşturan betonarme karkas

yapılar ve yığma yapıların arama kurtarma çalışmaları açısından şu şekilde
değerlendirilebilir:
Betonarme karkas yapılarda binanın taşıyıcı sistemi kolonlar, perdeler ve
kirişlerden oluşur. Bu tür binalarda önce binanın taşıyıcı sistemi inşa edilir.
Duvarlar bölme elemanları olarak sonradan inşa edilir. Yığma yapılarda ise
kolon, perde veya kirişler bulunmaz, duvarlar sadece bölme elemanları değil
aynı zamanda binanın taşıyıcı sistemini oluşturmaktadırlar. Yığma yapılarda
Araştır 2 kullanılan tuğlalar betonarme karkas yapılarda kullanılan tuğlalara nispeten
daha büyük ve etlidirler.
Betonarme karkas bir binada çökme yaşanıldığında kolon kiriş ve perdeler
hasar görüp yıkılsa bile yaşam boşlukları oluşma ihtimali vardır. Fakat yığma
bir yapıda tuğlalar daha zayıf olacağından un ufak olup yaşam boşluğu oluşma
ihtimali azalacaktır. Bununla birlikte yığma yapılar genellikle az katlı (1-2 kat)
yapıldığı için bu binaların depremde yıkılma ihtimali azalmakta, yıkılsa bile
yaşam boşlukları daha fazla olabilmektedir.

168
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Kentsel arama kurtarma çalışanlarının kullanması gerekli kişisel koruyucu do-

nanımların başlıcaları şunlardır:
Solunum Sistemi Koruyucuları: Solunum cihazları, gaz ve toz maskeleri, dalgıç
donanımları, yangın maskeleri gibi donanımlar; tozlu, kapalı ortamlarda, oksijenin
yetersiz olduğu yerlerde ve yer altı işlerinde koruyucu olarak kullanılır.
Vücut ve Gövde Koruyucuları: Koruyucu önlük, cankurtaran yeleği ve emniyet
kemerleri; döküm, kaynak, inşaat ve kanalizasyon işlerinde toz, sıcaklık, elektrik,
radyasyon, kimyasallar ve yüksekten düşmeye karşı koruyucu olarak kullanılır.
Ayak ve Bacak Koruyucuları: Ayakkabı, bot, çizme, tozluk ve dizlikler gibi
donanımlar; inşaat, maden, yer altı ve metal işlerinde elektriğe, sıcaklığa, kay-
maya ve düşen, sıçrayan ve batan cisimlere karşı koruma sağlar.
Araştır 3
El ve Kol Koruyucuları: Eldivenler ve kolluklar kimya, makine, metal ve
inşaat gibi sektörlerde, kimyasal maddeler, elektrik, sıcaklık, titreşim gibi et-
menlerin yol açacağı kesme, delinme ve yanık gibi risklere karşı koruma sağlar.
Baş Koruyucuları: Baret, şapka ve kasklar; inşaat işleri, tüneller, maden işleri,
metal endüstrisi gibi işlerde düşen cisimlere ve çarpmaya karşı koruma sağla-
mak için kullanılır.
Kulak Koruyucuları: Kulak tıkaçları ve manşonlu kulaklıklar; ağaç, tekstil ve
metal sanayii gibi gürültünün yüksek olduğu işlerde kullanılır.
Göz ve Yüz Koruyucuları: Gözlükler, yüz siperleri ve maskeler; kaynak işleri, kim-
yasallarla çalışılan işler gibi parça sıçraması riskinin olduğu benzer işlerde kullanılır.

Enkazda düşey yönde ilerleme ile yatay yönde ilerlemenin avantaj ve dezavan-
tajları şöyledir:
Düşey yönde ilerleme
• Avantajları;
– Kurtarmacı düşey yönde ilerlerken kolon ve kirişlere göre daha ince bir
eleman olan döşemeyi delerek ilerler.
– Bir kere delik açıldı mı, altında kalan duvar mobilya ve benzeri şeyler
çok kolaylıkla çıkarılabilir.
– Kurtarmacı nispeten daha tozsuz ve havadar bir ortamda çalışabilir.
– İkincil bir çökmede kurtarmacının sıkışma ihtimali daha azdır.
• Dezavantajları;
– Delinen noktaların altında ne olduğu kesin olarak bilinemeyebilir ve
bir afetzedeye zarar verilebilir veya tehlikeli tüp, kimyasal ve benzeri bir
Araştır 4 malzemeye denk gelinebilir.
• Yatay yönde ilerleme
– Avantajları;
– İki kat arasında kalan boşluktan ilerlenebilir.
– İlerlenildikçe aradaki boşluktan enkaz parçaları daha kolay çıkartılabilir.
– Afetzedelerin mevcut hâllerine ilave zarar verilmesi ihtimali daha azdır.
• Dezavantajları
– Dar ve tozlu bir alanda çalışmak gerekmektedir. Dar ve karanlık alan
fobisi olanlar için zor bir ortamdır.
– Afetzedeye ulaşmak için daha uzun bir rotadır.
– İkincil bir çökmede kurtarma personelinin sıkışma ihtimali daha yük-
sektir. Dayanak ve destek çalışmaları daha dikkatli yapılmalıdır.

169
 Kentsel Arama Kurtarma Çalışmalarında İş Sağlığı ve Güvenliği

Kaynakça
Ankara Büyükşehir Belediyesi İtfaiye Dairesi
Başkanlığı, 2012. Kentsel Arama Kurtarma,
Hizmet içi eğitim 11, Ankara.
European Centre On Preventıon And Forecastıng
Of Earthquakes, 1999. Technical Handbook For
Search & Rescue Operations In Earthquakes (2nd
Edition), Athens.
FEMA, 2009. Structural Collapse Technician Training,
Module : 1b Safety and Security.
FEMA, 2012. Structural Collapse Technician Training-
Ver. 3.1, Module : 2a Shoring Basics.
İstanbul Büyükşehir Belediyesi İtfaiye Dairesi
Başkanlığı. Kentsel Arama Kurtarma Eğitim Kitabı,
İstanbul.
T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı. Kişisel
Koruyucu Donanımlar Broşürü.
Yavuz, S. Erzincan İl Afet Ve Acil Durum Müdürlüğü.
Doğal Afetler Eğitimi, Erzincan.

170
171
 Bölüm 7
Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
öğrenme çıktıları

Endüstriyel Kazalar
2 Seveso Direktifi’ni ve buna bağlı olarak
yayımlanan ‘Büyük Endüstriyel Kazaların
Afetler, Kazalar ve Kök Analizi

1
Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması

2
1 Endüstriyel kazaları tanımlayabilme ve Hakkında Yönetmelik’in (BEKRA) kapsamı
kaza kök sebep analizi ve yöntemlerini ve diğer maddeleri hakkında bilgi sahibi
kavrayabilme olabilme

Anahtar Sözcükler: • Endüstriyel Kazalar • Kaza Kök Sebep Analizi • Seveso Direktifi
• BEKRA Yönetmeliği

172
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

GİRİŞ
Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO) iş kazasını; önceden planlanmamış, çoğu zaman yaralanmalara, makine
ve teçhizatın zarara uğramasına veya üretimin bir süre durmasına yol açan olay olarak tanımlamaktadır.
ILO’nun tanımı ise belirli bir zarar veya yaralanmaya yol açan, önceden planlanmamış beklenmedik bir
olay şeklindedir. Kısaca, iş kazası, çalışanların iş yerinde çalışırken, işe giderken veya eğitim esnasında
çalışana zarar veren, ekipman veya iş makinesinde hasara sebep veren, üretimi etkileyerek üretim kaybı
oluşturan, istenmeyen olaylar olarak tanımlanabilir. İş kazalarını da kapsayan teknolojik kaza ve afetlerin
oluşmasında sanayi ve teknolojideki hızlı gelişim, elektrifikasyon, makineleşme, iş yerlerindeki fiziksel ve
kimyasal etmenler ile üretimde kullanılan ham ve yardımcı maddelerin yanında ekonomik, sosyolojik,
psikolojik birçok etken rol oynamaktadır. Özellikle sanayileşme ve teknolojinin artması sonucunda üretim
süreçleri oldukça karmaşıklaşmıştır. Hızlı ve kontrolsüz büyüme ve plansız sanayileşme sürecinde üretimin
temel hedef olup yoğunlaşarak artması, endüstriyel kaza ve afetler ile çevre kirliliği gibi sorunların önemli
boyutlara ulaşmasına neden olmuştur. Sanayileşme,
endüstrileşme ve nihai olarak teknolojinin ilerleme-
sinden itibaren tehlikeli maddelerin artan üretimi,
kullanımı ve depolanması yüzünden hemen hemen
her gün büyük ölçekte endüstriyel kazalar olmakta-
dır. Ayrıca, son çeyrek asırda teknoloji ve sanayinin
gelişmesi, hızlı nüfus artışı, gelişmişlik düzeyi, çevre
kirliliği, çarpık kentleşmeye bağlı olarak teknolojik
afetlerin sayısı ve sıklığı dünya genelinde olduğu
gibi ülkemizde de dramatik bir şekilde artış göster-
miştir. Örneğin Uluslararası Afet ve Acil Durumlar
Veritabanı (EM-DAT, Emergency Event Database)
bilgilerine göre 1900 ile 2014 yılları arasında dünya
üzerinde 7.825 adet teknolojik afet veya büyük kaza
kaydedilmiş ve birçok can ve mal kaybı meydana
gelmiştir. Türkiye’de ise aynı zaman diliminde 133
adet teknolojik afet raporlanmış, bunların sonucun-
Şekil 7.1 1900-2014 Yılları Arasında Türkiye’de Yaşanmış da 5.912 kişi hayatını kaybetmiş ve 278 milyon do-
Teknolojik Afetler (AFAD, 2014). lar ekonomik kayıp oluşmuştur (Şekil 7.1).
Yangınlara, patlamalara ve tehlikeli kimyasal yayılımlarına neden olan endüstriyel ve teknolojik kazalar
(çoğu zaman afete dönüşen) sürekli olarak toplumların karşılaştıkları en önemli sorunlardan olmuştur.
Gerek insan hayatına ve gerekse çevreye zarar veren ve önemli hasar ve can kayıplarına neden olabilen bu
tehlikelerin birçoğunun oluşma zamanları ani olmakta, bazıları ise zaman içerisinde ortaya çıkmaktadır.
Büyük çapta ve etkinlikte olan bu risklerin afet olarak tanımlanması literatürde değişik şekilde yer almış-
tır. İnsanlar için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar doğuran, insanın normal yaşantısını ve eylemlerini
durduracak veya kesintiye uğratacak, imkânların yetersiz kaldığı, insan kökenli olaylar afet olarak tanım-
lanmaktadır. Bu tanımlamaya ek olarak, bir olayın afet olarak nitelendirilebilmesi için insanları veya insan-
ların yaşamlarını sürdürdüğü çevreyi çok ciddi ve dramatik bir biçimde etkileyecek kadar büyük olmalıdır.
Afetlerin doğurduğu sonuçlara bakıldığında en başta can ve mal kaybına neden oldukları gibi, insan ve
hayvanların ölümüne, eşya, bina gibi mal kayıplarına, tesis, iş yeri ve tarım alanlarının zarar görmesine
de sebep oldukları görülmektedir. Kayıpların bir kısmı hemen afetle birlikte ortaya çıkarken bir kısmı ise
belirli bir süre sonra ortaya çıkabilmektedir. Örneğin sel sırasında can ve mal kaybı meydana gelmektedir.
Ancak sel baskınından sonra sellerin getirdiği moloz, kum ve çamurlar tarım alanlarını verimsizleştirerek
dolaylı ve uzun dönemde zararlar da meydana getirebilmektedir.
Teknolojik afetler, genel olarak ekonomik açıdan daha yıpratıcı olmaktadır. Nükleer ve kimyasal
kazalar, sanayi kazaları, maden kazaları, trafik kazaları, baraj patlamaları, yangınlar, salgın hastalıklar,
savaşlar, terör olayları, terörizm ile ilgili eylemler teknolojik ve insan kaynaklı afetler içinde yer almak-

173

tadır. Japonya’da depremden sonra zarar gören
nükleer santrallerden sızan radyasyonlar da bu tür
endüstriyel kaza tanıma dâhil edilebilmektedir.
Türkiye’de 1999 depremi, İzmit-Tüpraş Rafineri-
sine büyük zarar vermiştir. Bu nedenle, Türkiye
ekonomisinin zararı sadece Tüpraş yangınından
dolayı 80 milyon dolar olarak tahmin edilmekte-
dir. Türkiye sadece deprem afetiyle karşılaşmamış,
depremle beraber sanayi yangını, parlaması ve
patlamasıyla da mücadele etmek zorunda kalmış-
tır (AFAD, 2014).
Genel olarak trafik kazası ve iş kazasını da içine
alan travmalar, dünyada 40 yaş altındaki insanla-
rın ölüm oranları arasında birinci sıradadır. Uçak,
gemi ve tren kazaları da çok sık görülmemeleri-
ne rağmen bu afetler meydana geldiklerinde çok
sayıda insanın ölümüne yol açabilmektedir. Tek-
nolojinin gelişmesi insan hayatının kolaylaşması
adına birçok avantaj sağlarken diğer taraftan da
insan yaşamını tehdit eden yeni risklerin ortaya
çıkmasına neden olmuştur. Bu nedenle insan kay-
naklı afetler, teknolojik kaynaklı afetler olarak da
adlandırılmaktadır. Üretimde ham madde olarak
kimyasal ve biyolojik maddelerin kullanılması,
enerji üretiminde her geçen gün nükleer reaktör-
lerin sayısının artması, silah sanayinin gelişmesi
ve akarsular önüne setler kurularak barajlar oluş-
turulması bir yandan insan hayatını kolaylaştırır-
ken diğer yandan olası bir teknolojik kaza sosyal
ve çalışma hayatının risk altına girmesine neden
olmaktadır. İnsanlar doğal olmayan afetlerin kay-
nakları oldukları gibi aynı zamanda yaptıkları
hatalar ve bilinçsiz davranışlar ile doğal afetleri
tetikleyen ve verdiği zararı artıran bir etkide de
bulunmaktadırlar. Sağlam olmayan binalar ne-
deniyle depremde yaşamını yitirme veya dere ya-
tağına yapılan yerleşim alanları nedeniyle selden
olumsuz etkilenme, doğal afetlerin verdiği zarar-
ları artırıcı yönde insanların yaptıkları etkilere ör-
nek olarak verilebilir. Kitabımızın bu bölümünün
konusu olan teknolojik afetler insan faaliyetleriyle
ya da doğal afetlerin tetiklemesi sonucunda oluşan
endüstriyel, madeni, ulaşım ve taşımacılıkla ilgili,
nükleer ve radyolojik, deniz kirliliğine neden olan
kazalar, büyük yangınlar, biyolojik olaylar, kritik
altyapılar ve siber tehditler ile çevresel tehlikeler
gibi can kaybına, hastalıklara, sosyal, ekonomik
ve çevresel bozulmalara neden olan afet ya da acil
durumlar olarak ifade edilebilir.
174
Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
dikkat
Deprem, sel gibi doğal felaketler, savaşlar,
cinsel ya da fiziksel saldırıya uğrama, işkence,
cinsel taciz, çocuklukta yaşanan istismar, tra-
fik kazaları, iş kazaları, yaşamı tehdit eden bir
hastalığın tanısının konması, tehlikeli bir olaya
tanık olmak gibi zorlayıcı ve kişinin başa çıkma
yeteneğini aşan olaylar ruhsal açıdan travma-
tik olaylardır. Ancak yaşanılan her sıkıntı ve-
rici olay ‘ruhsal travma’ olarak adlandırılamaz.
Olayın niteliği kadar olay karşısında verilen
tepkiler de önemlidir.
Afet, acil durum ve endüstriyel kazalarda iş
sağlığı ve güvenliği kitabının bu bölümünde, tek-
nolojik afet ve sanayi kazalarının tanımları ve sı-
nıflandırılması yapılmış, bu afet ve kazaların an-
laşılması ve önlemlerin alınması açısından önemli
etkisi olan kaza kök sebep analizi ve yöntemleri ay-
rıntılı olarak ele alınmıştır. Ayrıca, endüstriyel ka-
zalardan bahsedilerek büyük endüstriyel kazaların
tanımı ve terminolojisi verilmiştir. Avrupa Toplu-
luğu Konseyi (European Commission, EC) tara-
fından hazırlanıp yayımlanan Seveso Direktifi’nin
en son hâli ele alınmıştır. Seveso Direktifi kapsa-
mında 2019 yılında yayımlanan ‘Büyük Endüst-
riyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltıl-
ması Hakkında Yönetmelik’in (BEKRA) kapsamı
ve bu kapsama giren işletmelerin yükümlülükleri
ve diğer maddeler verilerek okuyucunun istifade-
sine sunulmuştur. Bölümün son kısmında ise bü-
yük endüstriyel kazaların önlenmesinde en önemli
unsurlardan biri olan Güvenlik Yönetim Sistemi
(GYS) konusu detaylandırılmıştır.
AFETLER, KAZALAR VE KÖK
ANALİZİ
İş kazaları, yaralanma veya ölümle sonuçlanan,
her an meydana gelebilecek olaylar veya olaylar
zincirinden ortaya çıkan durumlardır. Bu kazaların
bazıları işletmelerin müdahale ve önleme kapasite-
lerini aşabilen çoklu yaralanma, ölümlere ve geniş
bir etki sahasına sebep olma şeklinde afetlere dönü-
şebilmektedir. Bu tür kazaların çok iyi analiz edil-
mesi, bu kazaların önlenebilmesi için alınabilecek
önlemleri işletme yönetiminin ve üretim planının
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
bir parçası hâline getirme açısından önemli rol oy-
namaktadır. Bu nedenle, afetlerin ve kazaların kök
sebep analizleri konusunun çok iyi kavranması ge-
rekmektedir. Bu tür analizler işletmenin iş sağlığı
ve güvenliği kültürünün bir parçası olmasını sağ-
laması açısından da üzerinde durulması gereken
önemli unsurlardandır.
Afetlerin Sınıflandırılması
Afet türlerinin tanımı ve algısı araştırmacılara
ve toplumların gelişmişlik düzeylerine göre değişim
göstermektedir. Ancak, genel olarak afetler, oluşma
hızına ve sebebine göre sınıflandırılabilir. Oluşma
hızına göre afetler, yavaş gelişenler (iklim değişik-
likleri, küresel ısınma, kuraklık, kıtlık, açlık, eroz-
yon ve çölleşme gibi) ve hızlı gelişenler (depremler,
sel ve su taşkınları, toprak kaymaları, heyelan, çığ,
fırtına, hortum ve kasırgalar, yanardağ patlamala-
rı, büyük yangınlar, taşımacılık ve ulaşım kazaları
gibi) olarak tanımlanabilir (Şekil 7.2). Oluşma se-
bebine göre afetler ise doğal afet, insani (beşeri) afet
ve teknoloji kaynaklı afetler şeklinde üç sınıfa da
ayrılabilir. Bunlar;
1. Doğal afet: Büyük oranda veya tamamen
insanların kontrolü dışında gerçekleşen,
mal ve can kaybına neden olabilecek, teh-
likeli ve genellikle büyük çaplı olaylardır.
Afetin ilk özelliği doğal olması, ikincisi can
ve mal kaybına neden olması, bir diğeri
çok kısa zamanda meydana gelmesi ve son
olarak da başladıktan sonra insanlar tara-
fından engellenememesidir. Bazı afetlerin
yeryüzünün nerelerinde daha çok olduğu
bilinmektedir. Örneğin deprem, heyelan,
çığ, sel, donma gibi bazı afetlerin sonuçları
depremde olduğu gibi doğrudan ve hemen
ortaya çıkar. Ama kuraklıkta olduğu gibi
bazılarının sonuçları ise uzun bir zaman
sonra ve dolaylı olarak görülür.
2. İnsan kaynaklı (Beşeri) afetler: İnsanın
doğaya olan sorumsuz, yanlış etkileşiminin
sonucunda oluşan afetlerdir. Eğitimsizlik,
bilgisizlik, dikkatsizlik, yeterli önlemlerin
alınmaması gibi sebeplerden ötürü kaza
veya kasıt sonucu ortaya çıkar. Yangınlar,
orman yangınları, salgın hastalıklar ve ta-
şımacılık ve ulaşım kazaları bu tür afetlere
örnek olabilir.
3. Teknoloji kaynaklı afetler: Teknoloji
kaynaklı afetler bazı kaynaklarda (örneğin,
Avrupa Atlantik Afet Müdahale Merkezi
Yönergesi ekinde de, afet türleri olarak doğal
afetler ve insanın sebep olduğu veya tekno-
lojik afetler benimsenerek ikili bir sınıflama
yapılmaktadır. Doğal afetler kapsamında
deprem, dev dalgalar, volkanik patlamalar,
toprak kaymaları, sel, kuraklık, çevre kirlen-
mesi, ormanların tahrip edilmesi, çölleşme,
salgın hastalıklar gibi afetler bulunmaktadır.
Teknolojik afetler kapsamında, nükleer sant-
ral kazaları, kimyasal ve endüstriyel kazalar,
uçak kazaları, demiryolu ve gemi kazaları ile
ilgili eylemler yer almaktadır (Kadıoğlu ve
Özdamar, 2005).) insan kaynaklı afetlerle
beraber, bazı kaynaklarda insan kaynaklı
afetlerin alt başlığı, resmî kaynaklar dâhil
bazı kaynaklarda ise insan kaynaklı afet-
lerden ayrı bir başlık olarak verilmiştir. Bu
tür afetler, tıpkı insan kaynaklı afetler gibi
eğitimsizlik, bilgisizlik, dikkatsizlik, yeterli
önlemlerin alınmaması gibi nedenlerden
dolayı kaza veya kasıt sonucu ortaya çıkar.
Nükleer, biyolojik ve kimyasal kazalar, en-
düstriyel kazalar, hava kirliliği, asit yağmu-
ru, ozon tabakasının delinmesi, su kirliliği,
toprak kirliliği, taşımacılık ve ulaşım kaza-
ları bu tür afet örnekleridir.
Afet en genel ve resmî anlamda 5902 sayılı Afet
ve Acil Durumu Yönetimi Başkanlığının Teşkilat ve
Görevleri Hakkında Kanun’da, ‘toplumun tama-
mı veya belli kesimleri için fiziksel, ekonomik ve
sosyal kayıplar doğuran, normal hayatı ve insan
faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan
doğal, teknolojik veya insan kaynaklı olaylar’
şeklinde tanımlanmıştır. Bu ifadede sadece doğa-
nın değil, aynı zamanda teknoloji ve insanın sebep
olduğu olayların da afet olduğu belirtilmiştir. Bu
tanımlamayla afet algısı ve tanımlamasının kapsa-
mı daha da geniş bir sahayı içine almıştır. Ayrıca,
doğa, teknoloji ve insanın sebep olduğu olayların
afet olarak tanımlanabilmesi için: Olayların nor-
mal hayatı ve insan faaliyetlerini durdurması veya
kesintiye uğratması ve de aynı zamanda, toplumun
tamamı veya belli kesimleri için doğrudan fiziksel,
ekonomik ve sosyal kayıp gibi sonuçları ortaya çı-
karması gerekmektedir.
175
 Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Şekil 7.2 Afet Sınıfları (AFAD, 2014).

Yaşamla İlişkilendir

Doğal Afetler:
Jeolojik kökenliler: Bunlar doğrudan doğruya
kaynağını yer kabuğu ya da yerin derinliklerinden
alan doğal afetlerdir; deprem, yanardağ patlamaları,
tsunami, toprak kayması (heyelan) gibi.
Meteorolojik kökenliler: Atmosferdeki doğa
olayları sonucunda meydana gelirler; sel, su taşkını,
çığ, fırtına, kuraklık, orman yangını, iklim değişik-
likleri, hortum, erozyon, sis gibi. Meteorolojik afet-
lerin oluşumunu hazırlayan temel etkenler atmosfer
kökenli olmasına rağmen, bazılarında afetin oluştuğu yerin özellikleri de etkili olmaktadır. Sel, çığ ve
sis buna örnek olarak verilebilir.

dikkat
Afet algısı kültürel bir özellik olmakla beraber afet konusunda bilinçli ve gelişmiş toplumların afet olarak
kabul ettiği bazı olaylar, gelişmekte olan veya gelişmemiş ülke ve toplumlarda afet olarak kabul görmemek-
tedir. Ayrıca, bütün toplumlarda önceleri afet olarak algılanmayan olayların daha sonraları afet olarak kabul
edildiği de görülmektedir.

176
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Kaza ve Afetlerin Etki ve Sonuçları

Teknolojik kaza ve afetlerin sosyolojik, psikolojik, tıbbi, ekonomik boyutlarda etkileri vardır. Bu ka-
zaların sonucunda, çalışan sakat kalabilir; böylece hayatı boyunca ücret alarak geçimini sağlayabilir. Ya da
çalışan hayatını kaybederse ailesi ve yakın çevresi zor durumda kalabilir. İşveren açısından ise bunlardan
üretim ve verimlilik olumsuz yönde etkilenir. Ülke ekonomisi açısından bakıldığındaysa sosyal güvenlik
sistemi zarar görür, ülke kaynakları israf olur. Millî refah olumsuz etkilenir. Geniş bir etki sahası olan tek-
nolojik kazaların sıklıkla oluşması sanayi ve teknolojinin yakın zamanlardaki gelişmesinin olağan bir so-
nucudur, denilebilir. Son yıllarda çalışma ortamlarında artan mekanizasyon, elektrifikasyon, kimyasalların
yoğunlukla kullanımı ve diğer karmaşık işlemler gelişmişliğin göstergesi olmasına rağmen teknolojik kaza
ve afetlerin de kök nedenlerinden sayılabilmektedir. Teknolojik tehlike kaynaklı kazalar ve yaralanmalar
toplum ve çalışma hayatını önemli ölçüde etkileyen boyutlara ulaşmış ve insanlığın çözmesi gereken acil
problemlerden biri olmuştur. Toplumların yaşantısını doğrudan etki altına alan teknolojik kazalar, özel-
likle çalışma etkinlikleri sırasında, anormal bir işlem ve davranış sonucunda, beklenmedik ve ani oluşan
(yayılma, sızıntı, yangın ve patlama gibi) ve de çalışanlar, toplum ve çevre için anında veya zamanla büyük
riskler oluşturan ve kuruluşun işletmenin içinde ya da dışında bir veya daha çok tehlikeli maddenin neden
olduğu olaylar şeklinde ifade edilebilir.
Doğal afetler teknolojik afetleri tetikleyebileceği gibi, teknolojik afetler de farklı doğal afetlere yol aça-
bilmektedir. Örneğin büyük bir deprem neticesinde, endüstriyel tesis ve sahalarda yangın, patlama, gaz
ve, radyasyon sızıntıları gibi çok sayıda teknolojik afet ortaya çıkabilmektedir. Bu gibi teknolojik afetlerin
tetikleyici sebebinin deprem ya da benzeri doğal kaynaklı tehlikeler olduğu görülse de esasında kök neden
analizleri yapılırsa bu doğal tehlikelere yönelik gerekli önlemlerin alınmamasının gerçek neden olduğu
anlaşılacaktır. İşte kök nedenlerinin insan kaynaklı olmasından ötürü teknolojik afetlere e insan kaynaklı
kazalar ve afetler denmesi doğru bir tanımlama olabilir.
Kaza ve afetlerin görünür ve görünmez (doğrudan veya dolaylı) etkileri söz konusudur. İlk müdahale,
ambulans ve tedavi masrafları; geçici veya sürekli iş göremezlik ve ölüm ödemeleri; kazazede veya afetzede-
ye veya yakınlarına ödenen maddi ve manevi tazminatlar; sosyal güvenlik tazminatları gibi görünen etkileri
vardır. Yan sıra işletmenin, kuruluşun, ekipman ve makinelerin, üretim alanı ya da tesisin bir bölümünün
ya da tamamının etkilenmesi; çalışanın üretimde çalışmaması nedeniyle iş gücü, moral, prestij kaybı, eko-
nomik kayıp; adli harcamalar; kalifiye eleman kaybı; verimin düşmesi; üretimi kaybını telafi etmek için
fazla mesai yapılması; işin durması nedeniyle zaman ve maliyet kaybı; ürünün ya da ham maddelerin
zarara uğraması; eğitim ve çalışanın işi öğrenmesi esnasında geçen zaman; hukuki ve idari işlemlerle ilgili
harcanan zaman ve maddi kayıp; siparişin zamanında teslim edilememesi nedeniyle uğranılacak kayıplar
da görülmez etkilere örnek olarak verilebilir.

177

Yaşamla İlişkilendir
Coronavirüs’ün sarstığı Çin’de yeni fe-
laket kapıda: 150 km hızla kıtlık yaşatmaya
gidiyorlar (Giriş 17.02.2020 11:53 güncelleme
17.02.2020 11:59 Haber7 / Erkan Talu)
Afrika ile bazı Asya ülkelerini etkisi altına alan
ve acil durum ettiren çekirge istilası, Hindistan’ı
vurmuş durumda. 150 km hızla hareket ettiği ve
bir günde 35 bin kişiye yetecek yiyeceği tükettiği
belirtilen çekirgelerin, iki ile üç ay içinde Çin’e
varacağı ve coronavirüs (Covid-19) ile zaten eko-
nomisi darbe almış ülkenin kıtlık ile de karşı kar-
şıya geleceği belirtildi.
Çin’in Wuhan kentinde ortaya çıkan corona-
virüs (Covid-19) dünyaya yayılmaya devam eder-
ken, Pekin yönetimi şimdi de çekirge tehlikesiyle
karşı karşıya.
Çok Sayıda Ülke Çekirge İstilası İle Sarsıl-
mış Durumda
Yemen’de ve Afrika’nın bazı ülkelerini istila
eden çekirge sürüsü, zor günlerin yaşanmasına
178
Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
sebep oldu. Birleşmiş Milletler (BM) kontrol al-
tına alınmaması durumunda bu ülkelerin ciddi
kıtlık çekeceği uyarısında bulundu. Afrika ülke-
leri çekirge istilası sebebiyle zor günler geçiriyor...
Bir Günde 35 Bin Kişiye Yetecek Yiyeceği
Tükettiler
Etiyopya, Kenya, Uganda, Tanzanya ve
Somali’de tarım alanları büyük hasarlar görürken,
Somali ülke çapında acil durum ilan etti. Etiyop-
ya da ülkenin 9 eyaletinin 4’ünde kırmızı alarm
verip acil durum ilan etti. Çekirgeler Kenya’da
sadece bir günde, 35 bin kişiye yetecek yiyeceği
tüketti.
Yeni Delhi Yönetimi Zor Durumda
Suudi Arabistan, Umman, Sudan ve
Pakistan’ı da etkisi altına alan istila, şu anda
Hindistan’ı vurmuş durumda. 400 milyar çekir-
genin ülkeyi işgal ettiği duyurulurken, 150 km
hızla ilerleyen çekirgelerin çok sayıda ürünü yok
ettiği ve ekonomiyi sarstığı öne sürüldü.
Çin’i Ciddi Kıtlık Bekliyor
Çin devlet televizyonunda yayınlanan bir gö-
rüntüde ise, Hindistan’ı kıtlıkla karşı karşıya bı-
rakan çekirge sürüsünün nasıl hızlı hareket ettiği
gözler önüne serildi. 700 bin Hint askerinin de
çekirge istilasıyla mücadelede görevlendirildiği
aktarıldı. Çekirgelerin çok hızlı bir şekilde yol al-
dığı kaydedilirken, virüs sebebiyle ekonomisinde
ciddi sorunlar yaşayan Çin’e iki ile üç ay içinde
ulaşacağı belirtildi. Uzmanlar, Covid-19 ile başı
belada olan Pekin yönetimini, çekirge istilası ile
daha zor günlerin beklediğini söyledi ve ülkenin
ciddi kıtlık çekebileceğini bildirdi.
Kaynak: http://www.haber7.com/dunya/
haber/2944176-coronavirusun-sarstigi-cinde-yeni-
felaket-kapida-150-km-hizla-kitlik-yasatmaya-
gidiyorlar/?detay=2 Erişim Tarihi: 17.02.2020
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
İş Kazası Kavramı
İş kazasının en bilinen resmi tanımı, 5510 sa-
yılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası
Kanunu’nda yapılan tanımdır. Bu tanımın yapıl-
masındaki temel amaç, hangi durumların tazmin
edileceğine yöneliktir. Bu nedenle, Yasa, tanımla-
masında ‘iş’in kapsamında olmayan ve ‘işveren’in
de yükümlülüğü alanına girmeyen bazı durumları
da kapsayabilmektedir. Ayrıca olağan kaza durumu
ile iş kazasını birbirinden ayırmak gerekmektedir.
Genel kaza kavramının tanımı, istenmeyen ve za-
rarla sonuçlanan durumu ifade etmektedir. Evde
ocağın açık kalması sonucu gaz sızıntısıyla zehir-
lenme normal bir durum olmakla beraber aynı olay
iş ortamında olsa iş kazası kapsamına girmektedir.
Bir işletmede veya kuruluşta zehirli madde yüklü
tanktaki sızıntı veya nükleer santralden yayılan
radyasyon iş kazası kapsamına girmekle beraber
aynı zamanda, ilerleyen zamanlarda meslek hasta-
lığına da neden olabilmektedir. Çünkü meydana
gelen radyasyon veya zehirli gaz sızıntısı çalışanın
vücudunda meydana getirdiği tahribatla ortaya
çıkmaktadır. Bu yorumlardan da görüleceği gibi,
normal kaza durumları ile iş kazası gibi, iş kazası ile
meslek hastalığının da birbirinden kavram olarak
farklı olduğunun bilinmesi gerekmektedir. Bunun
yanı sıra, değişik kurum ve kuruluşlar iş kazasının
tanımını değişik açılardan yorumlamıştır. Kazanın
Uluslararası kurumlara tarafından yapılan yorum-
ları; “Belirli bir zarara ya da yaralanmaya neden
olan, beklenmeyen ve önceden planlanmamış bir
olaydır (Uluslararası Çalışma Örgütü ILO Ansik-
lopedisi); Önceden planlanmamış, çoğu kez kişisel
yaralanmalara, makinaların, araç ve gereçlerin za-
rara uğramasına, üretimin bir süre durmasına yol
açan bir olaydır (Dünya Sağlık Örgütü (İngilizce
kısaltması: WHO)).” şeklindedir.
İş Kazası Analizleri
Meydana gelen herhangi bir kazanın ayrıntılı
bir şekilde araştırılması ve analizinin yapılması ka-
zaların tekrarlanmasını önlemede en önemli proak-
tif yaklaşımlardan biridir. Kazaların görünmeyen,
tahmin edilemeyen birçok nedeni olabilir. Kaza
analizlerinin amacı, kazanın nedenlerini tespit ede-
rek kazadan ders çıkarmak ve önleyici tedbirlerin
alınmasını sağlamaktır. İş kazalarının azaltılmasın-
da iş kazasının kök neden analizlerinin önemli bir
yeri vardır.
Gerçekleşen bir kazanın tüm detaylarıyla baş-
tan sona araştırılması, kazaya ilişkin analizin etkin
şekilde gerçekleştirilerek kazaların tekrarının ön-
lenmesi amaçlanmaktadır. Yaşanan kazaların gö-
rünen ya da tahmin edilemeyen sebepleri vardır.
Kök sebep analizi, bu kazaları meydana getiren
olayın altında yatan sorunların bulunmasına ve bu
sorunların giderilerek kazanın bir daha meydana
gelmemesine olanak sağlamaktadır. Meydana gelen
iş kazalarının araştırılmasının birçok amacı vardır.
Bu amaçlar: Kaza nedenlerinin bulunup ortadan
kaldırılması ile benzer kazaların tekrarının önlen-
mesi, insan hayatına ve sağlığına verilen önemin
gösterilmesi, diğer çalışanların moralinin yüksel-
tilmesi, yönetim sistemindeki aksaklıkların ortaya
koyulması, ticari kayıpların önlenmesi, 155 sayılı
İş Sağlığı ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına iliş-
kin ILO Sözleşmesi’ne uyulması, İSG yönetim sis-
teminde yer alan performans izleme ve iyileştirme
gereklerinin yerine getirilmesi, yapılan risk anali-
zinin yenilenmesi ve varsa eksiklerin giderilmesi,
kaza ve hastalık eğilimlerinin ortaya çıkarılması,
tazminat davaları ve sigorta şirketleri iddialarına
karşılık verilmesi, mahkemelerde ortaya çıkabile-
cek iddialara karşılık verilmesi olarak sıralanabilir.
Kaza incelemesi esnasında, işveren kazaya neden
olan faktörleri belirlemelidir ve hatta gereken mi-
nimum incelemenin ötesine geçmeli ve kaza kök
analizi yapmalıdır. Kaza kök analizinin yapılması,
işverenin kazanın genel ya da görünen sebepleri
yerine altında yatan ya da sistemik gerçek sebep-
leri keşfetmesine izin verir. Çünkü sadece görünen
sebebi düzeltmek, sorunun kendini tamamen or-
tadan kaldırmak yerine sadece belirtisini ortadan
kaldırmak şeklinde olur (Sarı, 2019).
Kaza Oluşum Teorileri
Kazaların nedenlerini açıklayan birçok çalışma
ve teori mevcuttur; bu kısımda bu teorilerden bazı-
ları ele alınarak irdelenmiştir.
Tek Faktör Teorisi: Kazanın tek bir neden so-
nucu ortaya çıktığını ileri sürer. Bu tek neden be-
lirlenir ve ortadan kaldırılırsa kaza tekrar etmeye-
cektir. Bu teori iş güvenliği uzmanlarınca genellikle
kabul görmemektedir.
Enerji Teorisi: Kazalar daha çok enerji transferi
esnasında meydana gelir. Enerji boşalması ne kadar
büyükse hasar potansiyeli de o kadar büyüktür. Bu
teori tehlikelerin belirlenmesini kısıtlamıştır.
179

İnsan Faktörü Kuramı: Kaza insan hatasın-
dan kaynaklanan olaylar zincirine bağlıdır. İnsan
hatalarından kaynaklanan faktörler ise çalışanın
eğitimsizliği, işe uygun olmaması, iş ile ilgili bil-
gi eksikliği, tecrübesizliği, yorgunluğu, telaşlı veya
üzüntülü oluşu, dalgınlığı, dikkatsizliği, ilgisizliği,
düzensizliği, yaptığı işe uygun olmaması, hastalık-
ları gibi nedenler ya da kurallara uyulmamış olması
olarak sıralanabilir.
Kaza / Olay Kuramı: İnsan faktörü teorisinin
genişletilmiş halidir. İnsan faktörü kuramına ek
olarak ergonomik yetersizlikler, hatalı kararlar ve
sistem hataları ilave edilmiştir.
Sistem Kuramı: Kaza oluşabilecek durumu üç
parçadan oluşan bir sistem olarak görür: İnsan, ma-
kine ve çevredir.
Kombinasyon Kuramı: Bir tek teorinin mey-
dana gelen olayların tamamını açıklayamayacağını
savunur. Kazaların gerçek sebebi iki veya daha fazla
modelin birleşik analizi ile bulunabileceği kuramı-
nı ortaya koymaktadır.
Epidemiyoloji Kuramı: Çevre faktörleri ile
hastalık arasındaki ilişkinin çevre faktörleri ile kaza
arasındaki ilişkiye de uyarlanabileceğini savunan
bir kuramdır.
Çok Etken Teorisi: Birçok etken birlikte değer-
lendirilerek kazalar analiz edilir. Bu teori ve analiz
yöntemleri sağlık ve güvenlik uzmanları tarafın-
dan kabul edilmektedir. Kazalar çok etkenlidir;
standartlara uygun olmayan uygulama ve şartların
oluşması hatalar zincirini meydana getirmektedir.
Heinrich Teorisi: Heinrich, 1930’lu yıllarda
yaptığı kaza araştırmalarının neticesinde iş kaza-
larını bir zincirin halkaları şeklinde tanımlayarak
bu zincirin en zayıf halkasının çalışanların tehlikeli
durum ve davranışları olduğu kanısına varmıştır.
İş sağlığı ve güvenliği alanındaki birçok çalışmaya
kaynak olan Heinrich piramidinde, (iş kazası ana-
lizlerinin sayısal olarak değerlendirilmesi sonucun-
da) bir iş yerinde meydana gelen 330 olaydan, biri
ölümle veya daimi iş göremezlikle, 29’u bir günden
fazla istirahati gerektiren kaza ve 300 olay ise ra-
mak kala olaylara neden olduğu ortaya konmuştur.
Kaza Zinciri (Domino) Teorisi: Bu teoriye
göre, kazalar beş temel nedenin arka arkaya di-
zilmesi (oluşması) sonucu meydana gelmektedir.
Olaylar beş domino taşının arka arkaya sıralana-
rak birbirini düşürmesine benzetilerek açıklanır.
Şartlardan biri gerçekleşmedikçe bir sonraki adım
180
Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
meydana gelmez ve zincir tamamlanmadıkça kaza
ve yaralanma olmaz denmektedir. İnsan doğasın-
da bulunan olumsuz unsurlar, tehlikeli durum ve
hareketlerle birleştiğinde zarara sebep olan kaza
meydana gelir. Kazalar, olumsuzluk ve eksiklikleri
bünyesinde bulundurmasına rağmen, çalışanların
eğitimi ve dikkati ile önlenebilir. İnsanın tabiat
şartları karşısında yaratılıştan gelen zayıflığı domi-
no teorisine göre kazaların en temel sebebi sayıl-
maktadır. Bu teoriye göre, dikkatsizlik, pervasızlık,
asabiyet, dalgınlık, önemsemezlik ve ihmal gibi ki-
şisel kusurlar kazaların ikinci temel sebebidir. Bu
kusurlar zayıflığın kişisel boyutu olup şahsın yanlış
ya da gereksiz hareketlerine neden olur. İnsanların
bu kusurları eğitim ve disiplinle kısmen önlenirse
de kişisel kusurların psikososyal ve çevresel etkenler
nedeniyle ne zaman ortaya çıkacağı bilinemeyeceği
için iş sağlığı ve güvenliği bu konuya ağırlık ver-
mez ve insanı kusurlu bir varlık olarak kabul eder.
Domino teorisinin öne sürdüğü üçüncü adım olan
‘tehlikeli hareket (veya durum) bağlamında insanın
şahsi kusurlarının bir kazaya sebep olması için teh-
likeli şekilde hareket etmesi gerekir. Ancak tehlikeli
hareket de yalnız başına, bir kazaya sebep olmaz.
Kazanın meydana gelmesi için tehlikeli durumun
da bulunması şartlardan birisidir. Kaza ancak bu
iki hususun aynı anda üst üste gelmesi hâllerinde
oluşmaktadır. Bu teoriye göre, kaza olayı için, be-
lirtilen bu üç sebebin arka arkaya gelmesi de ön-
ceden planlanmayan ve bilinmeyen, zarar vermesi
muhtemel bir olayın meydana gelmesi için yeterli
değildir. Kazanın bütün unsurları ile gerçekleşme-
si, yaralanma ya da zararın meydana gelmesi için
mutlaka kaza olayının gerçekleşmesi gereklidir. Bu
da kaza zincirinin dördüncü halkasını teşkil eder.
Domino teorisinin son halkası olan yaralanma da
(zarar veya hasar) ise bir kazanın, kaza tanımındaki
duruma gelmesi için zarar ve hasarın oluşması ge-
rekmektedir. Domino (kaza zinciri) teorisine göre
bu aşama kaza zincirinin en son halkasıdır.
Kaza Kök Sebep Analizi
Kaza kök sebep analizi, sorunların ya da olay-
ların kök sebeplerini tanımlayan sistematik bir
süreç ve yaklaşıma denir. Başarılı bir kaza kök se-
bep analizi, genellikle, birden fazla olan tüm kök
sebeplerin tanımlanmasına bağlıdır. Bir kazanın
nedenlerini bulmak için ‘Neden, Ne ve Nasıl?’ so-
rularını sormak gerekir. Olayları analiz etmek için
kaza kök sebep analizi kullanmanın temel amacı:
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Ne oldu? Nasıl oldu? Neden oldu? yani ‘3N’ soru-
sunun tekrarlanmasını önlemek için geliştirilecek
önlemlerin belirlenmesidir.
Sorunların sebeplerinin ve engellerinin (önlem-
lerin) tanımlanması ve kalıcı çözümlerin buluna-
bilmesi, kurum ve kuruluşlardaki var olan verilerin
kullanılması ile sorun çözümü için mantıklı bir
yaklaşım geliştirilmesi, kurumsal iyileştirme için
güncel ve gelecekteki ihtiyaçların belirlenmesi ve
bir sürecin diğer sürecin sonuçlarını doğrulayacağı
tekrarlanabilir adım adım süreçlerinin oluşturul-
ması kaza kök analizinin yapılmasının kurum ve
kuruluşlara sağlayacağı faydalardır. Kaza kök ana-
lizinde bir olayın veya kazanın belirtisini sadece
ortadan kaldırmak yerine kök sebepleri düzeltmeye
yönelik önlemlere odaklanmak çok daha etkili ola-
bilmektedir. Kök analizinde kaza değerlendirmele-
rinde delillerle desteklenen sistematik süreç takip
edilmelidir. Herhangi bir kaza ya da olayda genelde
birden çok kök sebep olduğu, bir sorunun tanım-
lanmasında incelemenin ve analizin odağında ha-
tayı kimin yaptığı değil, olaya neden olan gerçeğin
araştırılması kaza kök analizinde dikkat edilmesi
gereken en önemli husustur.
Tehlikenin veya problemin tanımlanması, bil-
gi, veri ve delillerin toplanması, kazaya katkıda
bulunan bütün sorunların ve olayların tanımlan-
ması, kök sebeplerin belirlenmesi, kaza ve olayla-
rın tekrarlanmasını önleyici veya ortadan kaldırıcı
önerilerin tanımlanması, belirlenen çözümlerin uy-
gulanması, kaza kök analizinin temel aşamalarıdır.
Kök analizinde kullanılan yöntemlerden bazıları
aşağıda verilmiştir (Sarı, 2019):
5 Neden analizi (5 Whys Analysis): Problemin
köküne hızlıca ulaşmaya yardımcı olan basit bir
problem çözme tekniğidir. Toyota Üretim Sistemi
tarafından 1970’lerde uygulanmaya başlanmıştır.
Bu analizin yöntemi; probleme bakmayı, ne ve ne-
den oldu? sorularını sormayı içermektedir. Genel-
likle birinci neden? sorusunun cevabı ikinci neden?
sorusuna yol açar ve bu durum böylece devam eder.
Bariyer analizi (Barrier Analysis): Bir tehlike-
den olumsuz etkilenen bir hedefe giden yolların iz-
lenmesini içeren inceleme veya tasarım yöntemidir.
Aynı zamanda, istenmeyen etkileri önleyebilecek
eksik ya da hatalı karşı önlemlerin tanımlanmasını
da içermektedir.
Değişiklik analizi (Change Analysis): Değişik-
liğin olduğu durumlarda olası risk etkileri ve uygun
risk yönetimi stratejileri için sistematik araştırma
yöntemidir. Sistem konfigürasyonunun, işletme
pratik ve politikalarının değiştiği ve gerçekleştiri-
lecek yeni veya farklı faaliyetler gibi durumları da
içermektedir.
Hata mod ve etkileri analizi (Failure Mode
and Effects Analysis): Ürün veya süreçlerdeki ha-
taları inceleyen bir sistem mühendisliği sürecidir.
Balık kılçığı diyagramı veya Ishikawa diyag-
ramı (Fish-Bone Diagram or Ishikawa Diag-
ram): Kalite yönetim sistemlerinden türetilmiş bir
yöntemdir. Etkileri ve bu etkilere yol açan veya kat-
kıda bulunan sebepleri incelemek için sistematik
bir yol sağlayan bir analiz aracıdır. Sebep ve sonuç
diyagramı olarak da adlandırılmaktadır.
Pareto analizi (Pareto Analysis): Önemli ge-
nel etkileri oluşturan, seçilmiş ya da sınırlı sayıdaki
görevlerin analizi için karar vermede kullanılan bir
istatistiksel tekniktir.
Hata ağacı analizi (Fault Tree Analysis): Ta-
nımlanmış istenmeyen olay veya durumun neden-
lerinin mantıksal kombinasyonunun grafiksel ifa-
desidir.
Kaza sonuç analizi (Event Tree Analysis): Bu
yöntemde, herhangi bir tehlikeli olayın oluşturacağı
çeşitli senaryolar analiz edilir. Analiz edilecek siste-
min iyi tanımlanması ve sınırlarının belirlenmesi
gerekir. İdeal olarak birden fazla süreç ve koruma
sisteminin olduğu tesislerde kullanılır. Kazaların sık-
lığı ve / veya olasılıkları sayısal olarak belirlenebilir.
181

Araştırmalarla
İlişkilendir
Kaza önleme ve sanayi güvenliğinin ilk ön-
cüsü Travelers Insurance Company (Gezgin-
ler Sigorta Şirketi) görevlisi olan Herbert W.
Heinrich’tir. Günümüzde yaygın olarak kullanı-
lan pek çok teoreme Heinrich’in bu çalışması ışık
tutmuştur. Bu çalışma “Sanayi Güvenliği Gerçek-
leri” (Endüstriyel Güvenliğin Aksiyonları) adını
taşır. 1931 yılında yayınlanan ‘Endüstriyel Kaza
Önleme: Bilimsel Yaklaşım’ yazarı olan Herbert
İş Kazalarının Temel Nedenleri
İş kazaları genellikle çalışma ortamı koşulların-
dan (üretim süreçleri ve teknolojisi, ekipman ve
araçlar, çevre koşulları), yönetim hatalarından, za-
manında ve yeterli bakım yapılmamasından, insan
faktörlerinin (sosyolojik, psikolojik, fizyolojik) göz
ardı edilmesinden, yeterli ve uygun eğitim verilme-
mesinden, denetim eksikliğinden veya bu etkenle-
rin birkaçı ya da tamamının birbiri ile etkileşimin-
den ortaya çıkar. Kaza oluşum teorileri kısmında
da değinildiği gibi, iş kazalarının oluşmasına neden
olan etkenlerin tümü temel iki etkene indirgene-
bilir. Bunlar iş yerlerindeki güvensiz durumlar ile
çalışanların yaptığı güvensiz davranışlardır.
Güvensiz Davranışlar
Literatürde güvensiz davranışlar değişik açı-
lardan yorumlanmıştır. Bu yorumlar şöyle özet-
lenebilir: ‘Üretim sürecinde çeşitli alet ve araçlar
kullanan, ölçme, kontrol, düzenleme ve düzeltme
işlevlerini yerine getiren insan, sürekli algılama ve
tepki verme durumundadır. Bu nedenle çalışan
insanın merkezî sinir sisteminin ve duyu organ-
182
Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
W. Heinrich, büyük bir sigorta şirketinde işve-
ren tarafından toplanan işyeri yaralanmalarının
ve kaza verilerinin analizine dayanan öncü bir iş
sağlığı ve güvenliği araştırmacısı olarak bilinmek-
tedir. Otuz yılı aşkın bir zaman aralığında yapılan
çalışma sonucunda, ‘güvenli olmayan insan dav-
ranışları’ ve ‘güvenli olmayan mekanik veya fizik-
sel koşullar’ gibi endüstriyel kazaların nedensel
faktörlerini tanımlayan ilk araştırmacılardandır.
Heinrich aynı zamanda basit bir doğrusal kaza
modeli olan domino kaza nedensellik modelini
de ortaya koymuştur. Bu çalışma 1970’lerde Ku-
zey Amerika Sigorta Şirketi’nde çalışan Frank E.
Bird tarafından sürdürülmüş ve yaygın hale geti-
rilmiştir. Bird, işbirliği yapan 297 şirket tarafın-
dan bildirilen 1.7 milyondan fazla kazayı analiz
etmiştir.
Kaynak: https://nedenisguvenligi.com/risk-
degerlendirme-domino-teorisi/
larının uyanık olması, söz konusu işlevleri yerine
getirebilecek yetenekte olması gereklidir. İnsanın
doğal yapısı gereği bu yeteneklerinin belli ölçüle-
rin ve sınırların ötesine geçmesi olanaklı değildir.
İnsanın bedensel ve zihinsel gücünü dikkate alma-
dan iş yükünün düzenlenmesi ve çalışma hızının
saptanması sonucunda insanın makine ile uyumlu
bir şekilde çalışması olumsuz yönde etkilenmekte
ve güvensiz davranışlar ortaya çıkmaktadır. Gü-
vensiz davranışlar insanın fizyolojik ve psikolojik
yapısı ile çevre koşullarından kaynaklanmaktadır.
Çalışan insanda genetik bozukluklar, organik yıp-
ranmaların yanı sıra ergonomik düzen yetersizlikler
ve sağlıksız çevre koşulları güvensiz davranışların
nedenlerini oluşturmaktadır. Denge duygusunun
az olması, kas gücünün ve bazı beden kısımlarının
iyi gelişmemiş olması veya bazı uzuvların dengesiz
gelişmesi ya da çeşitli hastalıklar sonucu çalışma
yaşamına gelinceye kadar insanın yıpranmış olma-
sından dolayı yetenek azlığı, el becerisi yetersizliği,
sinir sistemi ile yönetilen bütün beden hareketleri-
nin akıcı çalışmasını engelleyen hatalar ve eksiklik-
ler güvensiz davranışların ortaya çıkmasına neden
olmaktadır. Üretim sürecine katılan insanın yap-
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
makla görevli olduğu iş, onun fiziksel güç ve zihin-
sel kapasitesinin üstünde düzenlenmesi, iş düzeni
insanın dalgınlık ve dikkatsizliğine neden olacak
şekilde tekdüze özellikler gösteriyor olması, ya da
yapılan işin gerektirdiği ölçüde besin enerjisi sağ-
lanamadığından organik bir zorlanma söz konusu
olduğunda güvensiz davranışların ortaya çıkması
ve iş kazalarının oluşması kaçınılmaz olmaktadır.
İnsanın yapmakla yükümlü olduğu iş için gerekli
ve yeterli eğitim görmemiş ya da yeterli beceri ve
deneyim kazanmamış olması, yaptığı işin çalışana
pis, zor ya da sevimsiz görünmesi ve çalışanın ki-
şilik özellikleri dikkate alınmadan kendisine iş ve-
rilmesi nedeniyle işe uygun çalışan ya da çalışana
uygun iş düzeni kurulmamış olması güvensiz dav-
ranışlara kaynaklık etmekte ve iş kazası nedenlerini
ortaya çıkarabilmektedir.
İşi bilinçsiz yapmak, dalgınlık ve dikkatsizlik,
makina koruyucularını çıkarmak, tehlikeli hızla ça-
lışmak, görev dışında iş yapmak, iş disiplinine uy-
mamak, işe uygun makina kullanmamak, yetkisiz
ve izinsiz olarak tehlikeli bölgede bulunmak, kişisel
koruyucuları kullanmamak, ehil olunmadan maki-
ne ve ekipmanları kullanmak güvensiz davranışlara
örnek olarak verilebilir (URL-1).’
Güvensiz Durumlar
Literatürde güvensiz durumlar değişik açılardan
ele alınarak yorumlanmıştır. Bu yorumların özeti
şu şekildedir; ‘Güvensiz davranışların yanı sıra iş
kazalarının birinci dereceden genel nedenlerini
oluşturan temel etkenlerden biri de iş yerlerindeki
güvensiz durumlardır. İş yerindeki güvensiz du-
rumlar; üretim sürecinde kullanılan teknolojinin ve
üretim araçlarının niteliğinden, iş düzensizliğine,
bakım ve kontrollerin noksanlığından denetim ve
yönetim hatalarına, depolama ve istifleme yanlış-
lıklarından sağlıksız çevre koşullarına kadar birçok
etkenden dolayı ortaya çıkmaktadır. Üretim süre-
cinde kullanılan her türlü alet, araç ve makine, ça-
lışan insanın yeteneklerine uygun nitelikte değilse,
makine ve tezgâhların koruyucuları bulunmuyorsa,
göstergeleri kolay okunur ve anlaşılır özellikler taşı-
mıyorsa, kumanda mekanizmaları güvenli ve kolay
kullanılamıyorsa, bakım ve kontrolleri zamanında
ve gereği gibi yapılmıyorsa ve amacı dışında ve ka-
pasiteleri üzerinde kullanılıyorsa, güvensiz koşulla-
rın ortaya çıkması ve iş kazalarının oluşması kaçı-
nılmaz olmaktadır. İş yerlerindeki olumsuz fiziksel
ve kimyasal etmenlerin oluşturduğu çevre koşulları
iş yerlerindeki güvensiz durumların başında gel-
mektedir. Üretimde kullanılan teknolojinin niteli-
ği güvensiz durumların başlıca nedenleri arasında
bulunmaktadır. Eski teknoloji ile üretim yapan iş
yerlerinde iş kazalarının yoğunlaştığı görülmekte-
dir. Güvensiz durumların nedenlerini oluşturan
eski teknolojiye dayalı olarak kurulan iş yerlerinde,
kuruluşta var olan güvensiz durumlar ve sağlıksız
koşulların sonradan düzeltilmesi ve iş güvenliğinin
sağlanması güç ve daha maliyetli olmaktadır. Böy-
lece sağlıksız ve güvensiz koşulları içeren iş yerleri
kurulduğunda genellikle bu olumsuz koşulların
sürüp gittiği ve bu özelliklere sahip iş yerlerinde iş
kazalarının önemli boyutlara ulaştığı görülmekte-
dir. Makine ve tezgâhların koruyucu sistemlerinin
bulunmamasının yanında, amacı dışında ve kapa-
sitelerinin üzerinde kullanılması, bakım ve kont-
rollerinin zamanında ve gereğince yapılmaması
güvensiz koşulların oluşmasına neden olmaktadır.
Makine ve tezgâhların yerleşim düzeninde, ham
maddelerin ve üretilen ürünlerin depolama, istif-
leme, yükleme ve taşınmasında yapılan yanlışlıklar
ve noksanlıklar yani genel olarak iş yeri düzensiz-
liği, güvensiz durumların oluşmasını doğuran un-
surların başında gelmektedir.
Güvensiz çalışma yöntemi, güvensiz ve sağlıksız
çevre koşulları, elektrikli makinelerde topraklama
yapılmaması, işe uygun olmayan el aletleri, kont-
rol ve testlerin yapılmamış olması, basınçlı kaplar,
tehlikeli yükseklikte çalışma ve / veya istifleme,
açık bırakılan tehlikeli alanlar (çukurlar gibi), uy-
gun işaretleme yapılmaması, iş yeri düzensizliği,
koruyucusuz makine, tezgâhlar, parlayıcı-patlayıcı
maddeler güvensiz durumlara örnek olarak verile-
bilir (URL-1).’
Mevzuatta İş Kazası Kavramı
Herhangi bir iş nedeniyle çalışanın, çalışma ko-
şulları, işin nitelik ve yürütümü ya da kullanılan
ekipman, makine, araç, gereç ve malzeme nedeni
ile uğradığı, iş gücünün tamamını ya da bir bölü-
münü kaybettiği olay, iş kazası olarak tanımlana-
bilir. Hukuki boyutta iş kazası, 5510 sayılı Sosyal
Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 13.
Maddesinde: “Sigortalının işyerinde bulunduğu sı-
rada, işveren tarafından yürütülmekte olan iş nede-
niyle veya görevi nedeniyle, sigortalı kendi adına ve
hesabına bağımsız çalışıyorsa yürütmekte olduğu iş
183
 Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

veya çalışma konusu nedeniyle işyeri dışında, bir
işverene bağlı olarak çalışan sigortalının, görevli
olarak işyeri dışında başka bir yere gönderilmesi
nedeniyle asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda,
emziren kadın sigortalının, çocuğuna süt vermek
için ayrılan zamanlarda, sigortalıların, işverence
sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere gidiş gelişi
sırasında, meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya
sonradan bedenen ya da ruhen özüre uğratan olay”
şeklinde tanımlanmıştır. İş kazası meydana gel-
dikten sonra hukuki ve cezai durumun ele alınma
sistemi, (Türk Ceza Kanunu’na (TCK), Borçlar
Kanunu’na (BK) ve Sigorta Hukuku’na göre) Şekil
7.3’te şematik olarak gösterilmiştir.

İş Kazası

Sigorta Hukuku
Ceza Hukuku İş Hukuku (5510 sayılı Kanun,
21-23. Madde)

Taksirle Ölüme Taksirle Yaralanmaya Manevi Tazminat

Neden Olma Neden Olma Maddi Tazminat
(BK 47. Madde)
(TCK 85.Madde) (TCK 85.Madde)

Destekten Yoksun
İş Göremezlik
Kalma
(BK 46. Madde)
(BK 45. Madde)

Şekil 7.3 İş Kazası Sonucu Hukuki ve Cezai Durum (Sarı, 2019).

İş Kazalarının Sınıflandırılması
İş kazaları; uğranılan zarara göre veya zarara uğrama miktarına göre sınıflara ayrılabilir. Ayrıca, kazalar
hasarın şiddetine, büyüklüğüne ve derecesine bağlı olarak farklı şekillerde tanımlanabilir. Yapılan bir sı-
nıflamaya göre, yaralanmaya, ölümcül veya sürekli veya uzun süreli sakatlığa neden olan bir kazaya büyük
kaza denilmiştir. Çalışanın çalışmasına mani olmayan ve iş yerine devam etmesine engel olmayacak bir
olay veya yaralanma, küçük kaza olarak adlandırılmıştır.
Yaralanma ile sonuçlanan kazalar (bir günden fazla işten uzaklaşmaya neden olup tedavi gerektirmeyen
kazalar veya bir günden fazla işten uzaklaşmayı gerektirip sürekli iş göremezliğe neden olan kazalar) ve ölüm
ile sonuçlanan kazalar yaralanmanın ağırlığına göre yapılan sınıflandırma kategorisine girebilir. Kafa yara-
lanmaları (baş, göz, yüz gibi), boyun - omurga yaralanmaları, göğüs kafesi ve solunum organları yaralanma-
ları, kalça, diz kapağı, uyluk kemiği yaralanmaları, omuz, üst kol, dirsek yaralanmaları, ön kol, el bileği, el
içi, parmak yaralanmaları, baldır, ayak yaralanmaları, iç organ yaralanmaları ile ruhsal ve sinirsel tahribata
yol açan kazalar ise yaralanmanın cinsine göre değerlendirilebilir. Kazanın cinsine göre ise düşme, incin-
me, parça, malzeme düşmesi, göze yabancı cisim kaçması, yanma, makinelerden veya el aletlerinden olan
kazalar, elektrik kazaları, ezilme, sıkışma, patlamalar, zararlı ve tehlikeli maddelere değme sonucu oluşan
kazalar şeklinde sınıflandırılabilir. Ayrıca, kazalar her zaman, çalışanda bir yaralanmaya veya ölüme neden
olmayabilir. Ucuz atlatılan kazalar (ramak kala) herhangi bir yaralanma veya malzeme kaybına veya hasarı-
na, kıl payı farkla, yol açmayan kazalardır. Kıl payı farkla atlatılan olaylar ya da küçük kazalar, daha büyük
kazaların ve yaralanmaların habercisidir. Her bir kaza, bir ihmalin, kazaya yol açan etmenlerin önceden
görülememesinin sonucudur.

184
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Öğrenme Çıktısı
1 Endüstriyel kazaları tanımlayabilme ve kaza kök sebep analizi ve yöntemlerini
kavrayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dünyada kayıtlı ilk küresel

taşkın, efsanelere konu ol- Güncel olan kaza kök sebep
İş kazalarında ‘Davranışsal
muş ve ilk kayıtları Sümer analizi teorilerini tartışın ve
Güvenlik’ yaklaşımı nedir?
tabletlerinde bulunan ‘Nuh meslektaşlarınızla paylaşın.
Tufanı’nı tartışın.

ENDÜSTRİYEL KAZALAR Endüstriyel Kazaların Nedenleri

Endüstriyel alanlarda, tesislerde gerçekleşen her
türlü kimyasal dökülme, çökme, patlama, yangın,
gaz sızıntısı, zehirlenme, radyasyon ve bunlar gibi
diğer kazalar endüstriyel kaza sınıflandırmasına
dâhil edilmektedir. Bu tür sanayi ve endüstri ka-
zaları, işin düzenli ilerlemesini kesen ani ve bek-
lenmedik olaylardır. Endüstriyel kazalar sanayi
kuruluşlarında, çoğunlukla çalışanların görevleri-
ne devam etmesine engel olan, bedensel hasarlara
neden olabilmektedir. Bir endüstriyel tesisteki ya-
ralanma ‘kazadan kaynaklanan ve istihdam süre-
since ortaya çıkan ve çalışana hukuki yaptırımlar
uyarınca tazminat hakkı verebilen çalışanın kişisel
yaralanması’ olarak tanımlanmaktadır. Bu nedenle,
endüstriyel kaza, oluşma bölgesine göre daha yük-
sek risk içeren tehlike kaynaklarından ortaya çıka-
rak iş, çevre ortamına ve çalışanın yaralanmasına
veya ölümüne neden olan planlanmamış ve kont-
rol edilemeyen bir olay olarak da tanımlanabilir.
Endüstriyel, teknolojik kazalar, afet ya da (önceki
paragraflarda izah edildiği gibi) insan kaynaklı afet
şeklinde tanımlandığı gibi bazen de ayrı, tek ba-
şına, bir afet sınıfı olarak da isimlendirilmektedir.
Teknolojik afetlerin çıkış nedeni teknolojik hatalar,
eksiklikler gibi görünse de esasen kök neden ana-
lizi sonucunda insan kaynaklı olduğu anlaşılmak-
tadır. Eğitimsizlik, dikkatsizlik, yeterli önlemlerin
alınmaması gibi sebeplerden ötürü kaza veya kasıt
sonucu teknolojik afetler meydana gelebilmektedir.
Bu kapsamda afet risk yönetimi ve risk değerlen-
dirmesi bu tür afetler için daha kapsamlı gerçekleş-
tirildiği zaman riskin şiddetini azaltmaya yönelik
daha iyi sonuçlar verebilmektedir.
Endüstriyel kazalar genellikle yangın, patlama
ve kimyasal yayılım şeklinde meydana gelmekte
ve bu kazaların başlıca risk etkenleri tehlikeli kim-
yasallar olarak bilinmektedir. ‘Kimyasal maddeler,
tüketici mallarının yanı sıra, tarım, imalat, inşaat
ve hizmet sektörlerinin de önemli üretim bileşenle-
rindendir. Bu maddelerin taşınması, depolanması,
üretimi, kullanımı ve giderimi (bertaraf ) sırasında
oluşabilecek bir aksaklık sonucu meydana gelecek
kazalar ağır tahribata yol açma potansiyeli taşı-
maktadır. Tehlikeli kimyasallar patlayıcı, oksitle-
yici, çok kolay alevlenir, kolay alevlenir, alevlenir,
toksik, çok toksik, zararlı, aşındırıcı, tahriş edici,
alerjen, kanserojen, mutajen, üreme için toksik ve
çevre için tehlikeli özelliklerden bir veya birkaçına
sahip madde ve / veya karışımları kapsamaktadır.
Tehlikeli kimyasallar sadece bu maddeleri doğru-
dan kullanan kişi ya da işletmeleri değil, olası en-
düstriyel kazalar halinde kitleleri, çevreyi ve doğal
yaşamı etkileyebilecek potansiyele sahiptir. Yaşanan
kazalar çalışanlarda ve/veya bölge sakinlerinde can
kayıplarına, yaralanmalara, hastalıklara sebep ol-
makta; havayı, suyu, toprağı, hayvanları kısacası
doğayı olumsuz etkilemekte ve zarar vermektedir.
Amerika Ulusal Yangından Korunma Kurumu’na
(National Fire Protection Association, NFPA) göre
endüstriyel yangınların beş temel sebebi vardır. Bu
sebepler yanıcı tozlar, sıcak işler, yanıcı sıvılar ve
gazlar, hatalı ekipman ve makineler, elektriksel teh-
likeler olarak belirlenmiştir. Bahsedilen bu sebepler
değerlendirildiğinde, toz patlamaları, yanıcı sıvı ve
gazlar için koruyucu uygulamaların önemi görül-
mektedir. Elektriksel tehlikeler ise zarar görmüş

185
 Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

kablolar, aşırı yüklenmiş priz veya devreler, aşırı
uzun ve eklemeli uzatma kabloları, statik boşalma
olarak sınıflandırılır. Ülkemizde çıkan yangınlar-
da da bu beş temel sebebi sıklıkla görülmektedir.’
(TMMOB, 2019).
TMMOB’un (2019) hazırlamış olduğu Endüst-
riyel Yangınlar ve Patlamalar 2018 Yılı Raporu’nda;
‘Kaynağı tespit edilen yangın ve patlamalarda elekt-
riksel kıvılcım kaynaklı olanlar ön plana çıkmak-
tadır. Elektrik tesisatlarının periyodik bakım ve
kontrollerinin yapılmaması, elektrikli çalışmalarda
iş güvenliği kurallarının ihlal edilmesi elektriksel
kıvılcım kaynaklı yangınların artmasına sebep ol-
maktadır. Elektriksel kıvılcım kaynaklı yangın ve
patlamaları mekanik kıvılcım ve aşırı ısınma, tutuş-
turma kaynaklı olanlar takip etmektedir. Mekanik
kıvılcım kaynaklı yangın ve patlamaların önüne
geçebilmek için kıvılcım kaynağı olduğu bilinen
ekipmanların çalışmaları sırasında özel tedbirler
alınmalı ve iş izni sistemi uygulanmalıdır. Açık alev
kaynaklı yangınlar için de aynı durum geçerlidir.
Kimyasal tepkime kaynaklı patlama ve yangınla-
rın ise az sayıda gerçekleşmesine rağmen etkileri
büyüktür. 2018 yılında içinde kimyasal tepkime
kaynaklı tespit edilen 3 patlama ve 1 yangın ger-
çekleşmiş, 3 patlamada toplam 4 kişi hayatını kay-
betmiştir. Endüstriyel yangın ve patlamaların tesis
içerisinde gerçekleştiği yerlere bakıldığında önemli
bir kısmının depolama alanlarında gerçekleştiği
görülmektedir. Bu durum özellikle yanıcı malze-
melerin depolanması üzerinde durulması gereklili-
ğini ortaya koymaktadır. Kazanlarda meydana ge-
len patlamaların ise yıkıcılığı dikkat çekmektedir.
Tespit edilen 6 kazan patlamasında 2 kişi hayatını
kaybetmiş, 15 kişi ise yaralanmıştır. Aynı şekilde
basınçlı kaplarda meydana gelen fiziksel patlamalar
da 3 kişi hayatını kaybetmiş, 15 kişi ise yaralanmış-
tır.’ tespiti yapılmıştır.

dikkat
SEKTÖREL VAKA SAYISI
Savunma Sanayi 1
Gemi, Tershane 2
Hizmet 3
Madencilik 3
İlaç 4
Çimento, Cam Seramik 5
Boya 5
Kozmetik 7
Enerji 13
Petrokimya 18
Gıda 44
Bilinmeyen 45
Plastik 50
Ağaç, Kağıt, Mobilya 58
Metal 71
Tekstil 107
0 20 40 60 80 100

2018 yılında, Türkiye’de en az 436 endüstriyel yangın ve patlama meydana gelirken bu olayların 384’ü
endüstriyel yangın, 52 tanesi ise endüstriyel patlamadır. Gerçekleşen bu endüstriyel yangın ve patlamalarda
en az 25 kişi hayatını kaybetmiş, 72 kişi yaralanmıştır. Sadece endüstriyel patlamalarda 18 kişi hayatını
kaybetmiş, 59 kişi ise yaralanmıştır. Yüzlerce kişi ise yangından sonra ortaya çıkan boğucu ve zehirleyici
gazlardan etkilenerek tedavi görmüştür. Tespit edilen yangın ve patlamaların % 25 tekstil, %16 metal, %13
kağıt mobilya, %11 plastik ve %10 gıda sektörlerinde faaliyet gösteren endüstriyel tesislerde gerçekleşmiştir.
Endüstriyel yangın ve patlamaların en çok gerçekleştiği il olan İstanbul’da, yangın ve patlamaların ilçele-
re dağılımına bakıldığında özellikle kimya sanayinin yoğun olduğu Tuzla ve yine sanayi sitelerinin yoğun
olarak bulunduğu Esenyurt’un ön plana çıktığını görmekteyiz. Yine sanayinin yoğun olduğu Arnavutköy,
Avcılar, Pendik, Başakşehir ve Beylikdüzü ise bu ilçeleri takip etmektedir. Bu ilçelerde sanayi tesisleri ve diğer
fabrikaların yaşam alanlarından tam anlamıyla soyutlandığı söylenemez. Bu durum endüstriyel yangın ve
patlamaları daha toplumsal bir sorun kılmaktadır (TMMOB, 2019).

186
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Endüstriyel Kaza ve Uluslararası Veri kanizmaları daha geniş kapsamda oluşturmaktadır.

Tabanları
Ülkemizde meydana gelmiş endüstriyel kazala-
rın nedeni, oluşumu ve sonuçları ile ilgili düzenli
ve ulaşılabilir bir bilgi kaynağının veya envanterin
bulunmuyor oluşu önemli bir eksiklik olarak göze
çarpmaktadır. Hâlbuki önceden yaşanmış kaza ve
afetlerin oluşum mekanizmalarının incelenmesi,
kaza önleme ve kontrol stratejileri geliştirilerek olası
riskin azaltılabilmesi için önemli bilgiler sağlayabil-
mektedir. Bu nedenle, kazalar ile ilgili bilgilerin sis-
tematik olarak derlenmesi kaza kök analizlerinin ya-
pılması açısından önem arz etmektedir. Günümüzde
birçok ülkenin bu tür kazalara yönelik bildirim sis-
temleri ve kaza nedenleri, oluşum mekanizmaları ve
sonuçları ile ilgili bilgiler içeren veri tabanları ve bilgi
sistemleri bulunmaktadır. Avrupa Birliği, Birleşmiş
Milletler ve OECD gibi uluslararası organizasyonlar
da bu tür kazalara özel önem vermekte, benzer me-
Bu amaçla, Avrupa Birliği tarafından kullanılan Bü-
yük Kaza Raporlama Sistemi (MARS) ile uluslarara-
sı OFDA/CRED Acil Durumlar Veri Tabanı (EM-
DAT) ve UNEP APELL Teknolojik Afetler Listesi
incelenmiştir. Birçok bilimsel araştırma ve raporda
kaynak olarak kullanılmaları nedeniyle incelenmek
üzere seçilen bu veri tabanlarından özellikle son ikisi,
diğer birçok bilgi kaynağından faydalanılarak hazır-
landığı için kapsayıcı özelliğe de sahiptir. Bu amaçla,
CRED Acil Durumlar Veri Tabanı (EM-DAT) ve
UNEP APELL Teknolojik Afetler Listesi ile Avrupa
Birliği’nin Büyük Kaza Raporlama Sistemi (MARS)
yaygın olarak kullanılmakta ve birçok çalışmada te-
mel kaynak olarak başvurulmaktadır. Buna rağmen
MARS veri tabanında Türkiye’de meydana gelmiş
herhangi bir kaza yer almamakta, EM-DAT ve
UNEP APELL veri tabanlarında ise oldukça kısıtlı
sayıda kazaya ait bilgiye rastlanmaktadır.

Araştırmalarla
İlişkilendir

TMMOB Kimya Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi 2018 yılında Endüstriyel Yangınlar ve Pat-
lamalar 2017 Yılı Raporu’nda ise endüstriyel kazalar ile ilgili şu tanımlama ve izahlarda bulunmuştur;
‘‘Hızla ilerleyen bilim ve teknoloji, bununla beraber büyüyen sanayinin geliştirdiği, kullanımını ve tüke-
timini artırdığı kimyasal prosesler ve kimyasallar bir yandan üretim süreçlerini, hayatı kolaylaştırabilirken,
diğer yandan da denetlenmeden, önlem alınmadan ve uygunsuz kullanımları ile hem insan hem de tüm çev-
re için risk teşkil edebilmektedir. Kimyasal maddeler, tüketici mallarının yanı sıra, tarım, imalat, inşaat ve

187
 Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

hizmet sektörlerinin de önemli üretim bileşenlerindendir. Bu maddelerin taşınması, depolanması, üretimi,

kullanımı veya bertarafı sırasında oluşabilecek bir aksaklık sonucu meydana gelecek kazalar ağır tahribata
yol açma potansiyeli taşımaktadır. Tehlikeli kimyasallar patlayıcı, oksitleyici, çok kolay alevlenir, kolay alev-
lenir, alevlenir, toksik, çok toksik, zararlı, aşındırıcı, tahriş edici, alerjen, kanserojen, mutajen, üreme için
toksik ve çevre için tehlikeli özelliklerden bir veya birkaçına sahip madde ve/veya karışımları kapsamaktadır.
Tehlikeli kimyasallar sadece bu maddeleri doğrudan kullanan kişi ya da işletmeleri değil, olası endüstriyel
kazalar halinde kitleleri, ekolojiyi etkileyebilecek potansiyele sahiptir. Yaşanan kazalar işçilerde ve / veya
bölge sakinlerinde can kayıplarına, yaralanmalara, hastalıklara (hatta uzun vadede hastalıklara-kronik- da
yol açabilme potansiyeli olabilir) sebep olmakta; havayı, suyu, toprağı, hayvanları kısacası doğayı olumsuz
etkilemekte ve zarar vermektedir. Endüstriyel kazalar genellikle yangın, patlama ve kimyasal yayılım şek-
linde meydana gelmektedir. Yanma; oksijen ile yanıcı maddenin belli bir orandaki karışımının tutuşturma
kaynağı ile birleşmesi sonucu oluşan kimyasal tepkimedir. Patlama ise; yanıcı maddenin tamamının veya
büyük bir kısmının hızla yanması sonucu bir şok dalgası oluşturan kimyasal reaksiyon olarak tanımlanır.
Yanıcı maddeler; gaz, buhar, sis veya tozlar şeklinde görülebilir. Patlamalar; kimyasal olduğu gibi fiziksel
de olabilmektedir. Bu tür patlamalar genellikle basınç artışı sonucu gerçekleşmektedir. Yangın sonucunda
patlamalar gerçekleşebildiği gibi, patlamaların sonucunda da yangınlar tetiklenebilmekte, ayrıca yanma
tepkimesi sonucu ortaya çıkan gazlar olumsuz etkiler yaratabilmektedir.’’
Aynı raporda ‘‘2017 yılında tespit edebildiğimiz kadarıyla 182 endüstriyel yangın ve patlama meydana
gelmiştir. Meydana gelen patlama ve yangınların yaklaşık olarak %26’sı tekstil, %19’u plastik, %17’si gıda,
%13’ü metal, %7’si boya ve %7’si petrokimya sektöründe gerçekleşmiştir.
Endüstriyel yangın ve patlamaların sektörlere göre dağılımı incelendiğinde tekstilin 48, plastiğin 36, gıda-
nın 30, boya ve petrokimyanın 12’şer tane yangın ve patlama ile öne çıkan sektörler oldukları görülmektedir.
Yıl içerisinde rapor kapsamına girebilmiş endüstriyel yangın ve patlamalarda en az 20 kişi hayatını
kaybetmiş, 298 kişi yaralanmıştır. Yaralanmaların büyük çoğunluğu yanma sonucu ortaya çıkan gazlardan
etkilenme nedeniyle gerçekleşmiştir. Patlama sonucu koparak etrafa dağılan parçalarla yaralanma ve vücutta
yanık oluşması da sıklıkla görülen yaralanma türlerindendir. Yangınların en az 12 tanesi işçilerin mesai
dışında olduğu gün veya saatlerde, 1 tanesi ise işçilerin yemek molasında gerçekleşmesi sebebiyle hayatını
kaybeden ve yaralanan kişi sayısının çok daha fazla olmasını şans eseri engellemiştir. Dolayısıyla yaşanacak
kazaların mesai saatleri içinde yaşanması durumu, daha büyük bir infial yaratma söz konusudur. Yaşanan
hiçbir kaza bir cana mal olmadığı için dikkate alınmazlık yapılmamalıdır, orada onlarca insan olabilir,
yaralanabilir, yaşamlarını yitirebilirlerdi. 2017 yılında ayrıca başka sektörlerde de yangın ve patlamalar
olmuştur. Ağaç, kağıt, mobilya iş kolunda olan tesisler rapor kapsamı haricindeki yangın ve patlamaların
en fazla yoğunlaştığı yerlerdir. Oto sanayiler, tamir atölyeleri, hastaneler, okullar, ticarethanelerde yangın
ve patlamaların yoğun olarak gerçekleştiği yerlerdir. OSTİM Sanayi Sitesi’ndeki motor yağı ve oto yedek
parçası satan bir dükkandaki 14 Haziran’daki patlamada 3 işçi hayatını kaybetmiş, 3 işçi yaralanmış yine
OSTİM’deki bir lastikçide 3 Ekim’deki kalorifer kazanı patlamasında 1 işçi hayatını kaybetmiştir. Çaycuma
Meslek ve Ticaret Anadolu Lisesi’nde kalorifer kazanı patlaması sonucu 1 kişi hayatını kaybetmiş, Denizli
Sarıgazi Devlet Hastanesi’nde oksijen tüpü patlaması sonucu 3 kişi yaralanmıştır. 5 farklı işyerinde 2’si
çocuk işçi olmak üzere 5 işçi sobayı yakmak için tiner dökerken yanarak hayatını kaybetmiştir. Örneklerde
de görüldüğü üzere küçük işletmelerdeki veya hizmet kuruluşlarındaki yangın ve patlama ihtimallerine
karşı alınması gereken tedbirlerin yenilenmemesi de ciddi sonuçlar doğurabilmektedir. Endüstriyel yangın
ve patlamaların nedenlerini belirlemek her zaman mümkün olmamaktadır. Endüstriyel kazalardan sonra
kök sebep her zaman ortaya konulamamakta, konulsa bile şeffaf bir şekilde kamuoyu ile paylaşılmamakta,
basın ve kamuoyu tarafından yeterince takip edilip sorgulanmamaktadır. Yaralanma ve ölümler sonucu
infial yaratan olayların sebepleri ortaya çıkarken, aynı sebeplerle gerçekleşen ama etkisi daha az olan olaylar
neredense araştırılmaya dahi değer görülmemektedir. Oysa bu olayların sebeplerin bulunması, şeffaf bir şekil-
de paylaşılması, etkisi daha büyük olayları önlemenin en önemli adımlarındandır.’’ endüstriyel kazalardan
bahsedilmekte ve kaza kök analizinin ehemmiyetinden söz edilmektedir.’’ yorumlara ve istatistiksel sonuçlara
yer verilmiştir (TMMOB, 2018).

188
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Büyük Endüstriyel Kazalar
Tehlikeli madde (Bu maddelerin depolanması,
kullanımı, üretimi, taşınması veya bertarafı sırasın-
da oluşacak bir aksamayla meydana gelebilecek bir
patlama veya yangın, ağır tahribata yol açar.) içeren
ve çok fazla sayıda insanın sağlığını tehdit eden,
ölümüne veya yaralanmasına sebep olan, doğal
çevrenin kalıcı olarak veya uzun dönemli kirlen-
mesine neden olan ve yüksek derecede maddi hasar
veren, geniş çaplı acil durum müdahalesi gerektiren
patlama, yangın ve toksik yayılımı büyük endüstri-
yel kaza olarak sınıflandırılır.
Büyük Endüstriyel Kaza Terminolojisi
Modern endüstriyel üretim süreçleri, kimya-
sal madde kullanımını gerektirirken, bu maddeler
aynı zamanda tüketici mallarının yanı sıra, tarım,
imalat, inşaat ve hizmet sektörlerinin de önemli
üretim bileşenlerindendir. Bu maddelerin depolan-
ması, kullanımı, üretimi, taşınması veya ortadan
kaldırılması esnasında oluşabilecek bir sorun nede-
niyle meydana gelebilecek bir patlama, yangın veya
yayılım, ağır zararlara yol açabilir. Tehlikeli madde
içeren, çok sayıda insanın sağlığını tehdit eden, do-
ğal çevrenin kalıcı olarak veya uzun dönemli kir-
lenmesine neden olan ve yüksek derecede maddi
hasar veren, geniş çaplı acil durum müdahalesi ge-
rektiren yangın (yanıcı maddelerin bir alev ya da ısı
aracılığıyla tutuşmasından kaynaklanan), patlama
( ani gaz salınımı ile meydana gelen yanıcı madde
(hava) karışımından kaynaklanan ), toksik yayılım
(toksik maddelerin havaya, suya veya toprağa yayıl-
ması) olayları büyük endüstriyel kaza olarak sınıf-
landırılmaktadır.
Büyük endüstriyel kazalar ile ilgili temel kav-
ramlar, Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve
Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik’in
tanımlar bölümünden alıntı yapılarak bu kısımda
verilmiştir. Aşağıda verilen;
Büyük endüstriyel kaza: Herhangi bir kurulu-
şun işletilmesi esnasında, kontrolsüz gelişmelerden
kaynaklanan ve kuruluş içinde veya dışında çevre
ve/veya insan sağlığı için anında veya daha sonra
ciddi tehlikeye yol açabilen bir veya birden fazla
tehlikeli maddenin sebep olduğu büyük bir yayı-
lım, yangın veya patlama olayını,
Depolama: Tehlikeli maddenin, güvenli bir
yerde, gerekli şartlar sağlanmış olarak kontrol al-
tında tutulması veya stokta bulundurulmasını,
Heyet: Güvenlik raporu incelemesi neticesinde
yapılacak işlemlere karar veren iş sağlığı ve güvenli-
ği yönünden teftişe yetkili en az üç iş müfettişinden
oluşan heyeti,
İşletmeci: İşletme sahibi veya 20/6/2012 tarihli
ve 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nda
belirtilen işveren tanımı kapsamında, bir kurulu-
şun veya tesisin işletilmesinden sorumlu ve/veya
buradaki teknik işletme hakkında karar verici her-
hangi bir gerçek veya tüzel kişiyi,
Kantitatif risk değerlendirmesi: Sayısal taban-
lı bilimsel metotlarla yapılan risk değerlendirme
metodolojisini,
Komisyon: Güvenlik raporlarını incelemek
üzere, iş sağlığı ve güvenliği yönünden teftişe yet-
kili en az üç iş müfettişinden oluşan komisyonu,
Kuruluş: Karayolu, demiryolu veya kıta içi su
yolu ile ayrılmış iki veya daha fazla alanın bir bütün
olarak değerlendirildiği aynı yerleşkede yer alan ve
aynı işletmecinin kontrolü altında bulunan ortak alt-
yapı veya faaliyetler de dâhil olmak üzere, 6331 sayılı
İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununda belirtilen işyeri
tanımı kapsamında, tehlikeli maddelerin bulunduğu
bir veya daha fazla tesisin bulunduğu tüm alanı,
Mümkün olan en yüksek önlem seviyesi:
Kantitatif risk değerlendirmesi sonucuna göre se-
naryo edilen büyük kaza riskinin indirilmesi gere-
ken frekans seviyesini,
Risk: Tehlikeden kaynaklanacak kayıp, yara-
lanma, çevre kirliliği ya da başka zararlı sonuçların
meydana gelme ihtimalini,
Tehlike: Kuruluşta var olan ya da dışarıdan ge-
lebilecek, insanı, kuruluşu veya çevreyi etkileyebi-
lecek zarar veya hasar verme potansiyelini,
Tehlikeli madde: Ek-1, Bölüm 1, Sütun 1’de
listelenen veya Ek-1, Bölüm 2, Sütun 1’de listele-
nen bir kategori içerisindeki hammadde, ürün, yan
ürün, artık ve/veya ara ürün olarak mevcut olan veya
endüstriyel bir kimyasal prosesin kontrol kaybı es-
nasında oluşabilecek bir maddeyi veya müstahzarı,
Tesis: Tehlikeli maddelerin kullanıldığı, işlendi-
ği, üretildiği veya depolandığı bir kuruluş içerisin-
deki teknik ünite ve bu ünitenin işleyişi için gerekli
olan teçhizat, yapılar, boru tesisatı, iş ekipmanları
ile birime hizmet eden demiryolu rampa hatları-
nı, tersaneleri ve doldurma-boşaltma rıhtımlarını,
platformlarını, şamandıra sistemlerini, yüzen veya
sabit dalgakıranları, ambarları veya benzer yapıları,
189

Üst seviyeli kuruluş: Ek-1, Bölüm 1 ve Bö-
lüm 2’de verilen tehlikeli madde listelerinde, Sütun
3’teki eşik değerlere eşit veya üzerindeki miktar-
larda tehlikeli madde bulunduran kuruluşu, ifade
ettiği belirtilmiştir.
Acil hizmet birimleri: Büyük endüstriyel kaza-
larda, kuruluşta ve civarında zararın en aza indiril-
mesi amacıyla görev yapan kolluk güçleri, itfaiye,
il sağlık müdürlüğü, 112 il ambulans servisi, sahil
güvenlik ile arama-kurtarma hizmetleri dâhil sağlık
ve güvenlik hizmetlerini gerçekleştiren birimleri,
Alt seviyeli kuruluş: Ek-1’in Notlar bölümü-
nün 4’üncü maddesinde tanımlanan toplama ku-
ralı dikkate alınmak şartıyla, Ek-1 Bölüm 1 ve Bö-
lüm 2’de verilen tehlikeli madde listelerinde, Sütun
2’deki eşik değerlere eşit veya bunların üzerindeki,
ancak Sütun 3’teki değerlerin altındaki miktarlar-
da tehlikeli madde bulunduran veya bulundurması
muhtemel kuruluşu,
Askeri kuruluş, tesis ve depolar: 16/8/2013
tarihli ve 28737 sayılı Resmî Gazete’de yayımla-
nan Askerî İşyerleri ile Yurt Güvenliği İçin Gerekli
Maddeler Üretilen İşyerlerinin Denetimi, Teftişi ve
Bu İşyerlerinde İşin Durdurulması Hakkında Yö-
netmeliğin 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının
(a), (b) ve (c) bentlerinde yer alan işyerlerini,
Büyük endüstriyel kaza: Bu Yönetmelik kap-
samındaki herhangi bir kuruluşun işletilmesi es-
nasında, kontrolsüz gelişmelerden kaynaklanan
ve kuruluş içinde veya dışında insan ve/veya çevre
sağlığı için anında veya daha sonra ciddi tehlikeye
yol açabilen bir veya birden fazla tehlikeli madde-
nin sebep olduğu büyük bir yayılım, yangın veya
patlama olayını,
Büyük endüstriyel kaza frekansı: Büyük kaza
senaryo dokümanında senaryo edilen her bir bü-
yük endüstriyel kazaların meydana gelme frekans
seviyesini,
Büyük kaza senaryo dokümanı: Kuruluşta
büyük endüstriyel kaza tehlikelerinin belirlenmesi
ve bu tehlikelerden kaynaklanacak risklerin değer-
lendirilmesi amacıyla hazırlanan dokümanı,
Depolama: Tehlikeli maddenin, kontrol altın-
da tutulması veya stokta bulundurulmasını,
Geçici ara depolama: Nihai varış noktası belli
olan, transfer zincirindeki tehlikeli maddenin, dış
ortamla temas etmeyecek şekilde orijinal ambalajı
bozulmadan, depolama şartlarına uygun koşullarda
geçici olarak depolanmasını,
190
Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
İl afet müdahale planı: 26/8/2013 tarihli ve
2013/5703 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yü-
rürlüğe konulan Afet ve Acil Durum Müdahale
Hizmetleri Yönetmeliği kapsamında il düzeyinde
hazırlanan planı,
İşletmeci: İşletme sahibi veya 6331 sayılı
Kanun’da belirtilen işveren tanımı kapsamında, bir
kuruluşun veya tesisin işletilmesinden sorumlu ve /
veya buradaki teknik işletme hakkında karar verme
yetkisine sahip gerçek veya tüzel kişiyi,
Karışım: İki veya daha fazla maddenin kimya-
sal özelliklerini kaybetmeden bir araya gelmesi ya
da çözelti oluşturmasını,
Kuruluş: Bu Yönetmelik kapsamında alt ve üst
seviyeli olarak belirlenmiş, karayolu, demiryolu
veya kıta içi su yolu ile ayrılmış iki veya daha fazla
alanın bir bütün olarak değerlendirildiği aynı yer-
leşkede yer alan ve aynı işletmecinin kontrolü al-
tında bulunan ortak altyapı veya faaliyetler de dâhil
olmak üzere, 6331 sayılı Kanunda belirtilen işyeri
tanımı kapsamında, tehlikeli maddelerin bulundu-
ğu bir veya daha fazla tesisin yer aldığı tüm alanı,
Ramak kala olay: Kuruluşta meydana gelen;
insanı, kuruluşu veya çevreyi zarara uğratma po-
tansiyeli olduğu halde zarara uğratmayan olayı,
Risk: Tehlikeden kaynaklanacak kayıp, yara-
lanma, çevre kirliliği ya da başka zararlı sonuçların
meydana gelme ihtimalini,
SEA Yönetmeliği: 11/12/2013 tarihli ve 28848
mükerrer sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Mad-
delerin ve Karışımların Sınıflandırılması, Etiket-
lenmesi ve Ambalajlanması Hakkında Yönetmeliği,
Tehlike: Kuruluşta var olan ya da dışarıdan ge-
lebilecek; insanı, kuruluşu veya çevreyi etkileyebi-
lecek zarar veya hasar verme potansiyelini,
Tehlikeli ekipman: İçerdiği tehlikeli madde-
nin niteliği, miktarı ve proses koşulları ile tesisteki
yerleşimi nedeniyle büyük kazaya sebebiyet verme
veya bu kazanın etkisini arttırma potansiyeline sa-
hip olan ekipmanı,
Tehlikeli madde: Ek-1 Bölüm 1 Sütun 1’de lis-
telenen veya Ek-1 Bölüm 2 Sütun 1’de listelenen bir
kategori içerisindeki hammadde, ürün, yan ürün,
artık ve/veya ara ürün olarak mevcut olan veya en-
düstriyel bir kimyasal prosesin kontrol kaybı esna-
sında oluşabilecek bir maddeyi veya karışımı,
Tesis: Kuruluş içerisinde, tehlikeli maddelerin
kullanıldığı, işlendiği, üretildiği veya depolandığı;
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
teçhizat, yapılar, boru tesisatı, iş ekipmanları ile
demiryolu rampa hatlarını, tersaneleri ve doldur-
ma-boşaltma rıhtımları, platformları, şamandıra
sistemleri, yüzen veya sabit dalgakıranları, ambar-
ları veya benzer yapıları da içeren teknik üniteyi,
Üst seviyeli kuruluş: Ek-1’in Notlar bölümü-
nün 4’üncü maddesinde tanımlanan toplama ku-
ralı dikkate alınmak şartıyla Ek-1 Bölüm 1 ve Bö-
lüm 2’de verilen tehlikeli madde listelerinde, Sütun
3’teki eşik değerlere eşit veya üzerindeki miktarlar-
da tehlikeli madde bulunduran veya bulundurması
muhtemel kuruluşu, ifade etmektedir.
Seveso Direktifi’nin Gelişme Süreci
Avrupa Çevre Ajansının 1999 yılında yayım-
lanan raporunda, dikkat çeken en önemli nokta
büyük kazalardaki eğilimin son yirmi yıldır aynı
olduğudur. Bu ifade bile, tek başına, çoğunlukla
görünüşte basit ve gerekli derslerin alındığı kazala-
rın, endüstriyel standartlara etki etmediğini ortaya
koymaktadır. Buna rağmen, Avrupa Birliği ülkele-
rinde felaketler yine gerçekleşmeye devam etmek-
tedir. Bu felaketlerin bazıları teknolojik sebepler,
bazıları da doğal afetler sebebiyle meydana gel-
mektedir. Risk değerlendirmesi anlamında, düşük
olasılıklı ancak yüksek etkili kazalar konusu hala
ana sorun olarak görülmektedir. Herşeye rağmen
tehlikeler doğru yönetilmeli ve böylece risk azaltı-
labilmelidir. 1976 yılında İtalya’nın Seveso kasaba-
sında gerçekleşen bir kaza sonrasında ölümlü çevre
felaketi yaşanmış endüstriyel kazaların oluşmasının
engellenmesi ve gerekli önlemlerin alınması adına
eski adıyla Avrupa Topluluğu Konseyi (European
Commission, EC) bir dizi çalışma başlatmış ve
1982 yılında Seveso Yönergesi (Direktifi) yayınlan-
mıştır. Bu yönerge daha sonra Bhopal ve Basel gibi
devam eden kazalar sonrasında, direktifin etkinli-
ğinin artırılması ve kapsamının genişletilmesi ama-
cıyla 1996 yılında 96/82/ ECS Seveso II Direkti-
fi olarak yayımlanmış, 2003 yılında bir kez daha
gözden geçirilerek 2003/105/EC Direktifi olarak
revize edilmiştir (ÇSGB, 2012). İnsanları ve çevre-
yi büyük kazalardan korumak için yayımlanan en
önemli Avrupa Birliği, AB direktifi olan Seveso III
2015 yılında AB ülkelerinde yürürlüğe girmiştir.
Bu yönerge (direktif ) ile; insanlar ve çevre üzerin-
deki olası kazaların tehlikelerini en aza indirgen-
mesi ve tehlikeli maddeleri içeren kuruluşlardaki
büyük endüstriyel kazaları önlemek için en yüksek
seviyede etkin ve sürekli korumayı başarmak üzere
alınması gereken tedbirleri tanımlanması amaçlan-
mıştır. Bu direktif, endüstride “önemli miktarda
tehlikeli madde” kullanan kuruluşlara uygulan-
maktadır. Kuruluşların yönetim mercileri özellikle,
büyük kaza önleme politikasını uyguladıklarını ve
bir güvenlik yönetim sistemi içinde, kontrol edilen
ve izlenen uygun önleme ve azaltma önlemlerini
gerçekleştirdiklerini göstermelidirler.
Seveso Direktifi’nin İçeriği
Son olarak 2012 tarihinde yayımlanan
2012/18/EU Seveso III Direktifi 2015 yılı itiba-
riyle Avrupa Birliği (AB) bünyesinde uygulanmaya
başlanmıştır. Tehlikeli maddeler içeren büyük çap-
taki sanayi kazalarının önüne geçilmesi için mev-
cut kuralları güçlendiren ve yenileyen Seveso III
Direktifi (Yönergesi), 26 Haziran 2012 tarihinde
AB Bakanlar Konseyinde kabul edilmiştir. Yeni yö-
nergenin 1 Ocak 2015 tarihinde yürürlüğe girme-
siyle, 1996 tarihli “Tehlikeli Maddelerle İlgili Bü-
yük Kaza Risklerinin Kontrolüne İlişkin Yönerge”
(96/82/EC Sayılı Seveso II Yönergesi) yürürlükten
kaldırılmıştır. Yeni Yönerge kapsamında öngörü-
len değişiklikler; Yönerge’de tehlikeli maddelerin
tanımlandığı Ek I kısmı, maddelerin sınıflandırıl-
ması ile ilgili AB mevzuatına uyumlu hâle getiril-
mesi, büyük çaptaki kazalarla ilgili kamuoyunun
güvenli bilgiye erişim ve karar almada daha etkili
şekilde yer almasının sağlanması, denetim meka-
nizmalarının daha sıkı kurallara tabi olması ve ilgili
idarelere yeni yükümlülüklerin getirilmesi şeklinde
yenilikler içermektedir. Bu direktifte yeni yakla-
şımlar getirilmekte ve kimyasal tesislerden kaynak-
lanan riskleri halkın bilme hakkı olduğu ileri sü-
rülmektedir. Ayrıca bu direktifte şu temel ilkelere
de yer verilmektedir; Büyük tehlikeli kuruluşlarda
rutin iş güvenliği önlemlerinden ayrı olarak farklı
bir tehlike kontrol sistemi oluşturulmalı ve yetki-
li makamların da tesisin varlığını göz önüne ala-
rak bir tehlike kontrol sistemi tesis etmesi gerekir.
Kuruluş yönetimi kaza oluşumunu önlemek için
entegre bir iş güvenliği yönetim planı geliştirmeli
ve uygulamalıdır. İşletme yönetiminin oluşabilecek
kaza sonuçlarını hafifletecek planlar geliştirmesi ve
uygulaması gerekir; işletme yönetimi, işçiler ve /
veya temsilcileri ile yetkili makamlar arasında bilgi
alışverişine dayalı tam bir iş birliği ve dayanışma
ortaya koymalıdır. Bu kapsamda değerlendirilecek
iş yerleri için özel denetim metotlarının benimsen-
191

mesi gereği açısından her şeyden önce bu hususta
uygun ve işlerliği olan bir mevzuat hazırlanmalı,
ilgili tarafların uygulamaya yeterliliği iyice eğitil-
mesi gerekmektedir. Sonuç olarak bu yönerge ile
kuruluşların ve kimyasal tesislerin sorumlularına
yürüttükleri endüstriyel faaliyetleri ile ilgili basit
açıklamalar yapmaları, kullanılan tehlikeli mad-
deler ve etkileri açıklamaları, olası büyük kazanın
halka verebileceği zarar belirtilmeli, bir kaza anında
halkın haberdar edilme şekli ve halkın nasıl hareket
edeceği hususlarında bilgi verilmesi zorunluluğu
getirilmiştir. Bu direktifin ana hatları:
Direktif ’te detaylı şekilde verilen görevlerin ye-
rine getirilmesi için bir yetkili otoritenin belirlen-
mesi; Domino etkileri; Arazi kullanım planlaması;
Risk değerlendirme metodolojisi ve kaza senaryo-
ları; Halkın bilgilendirilmesi; Büyük endüstriyel
kaza sırasında uygulanacak dâhili ve harici acil du-
rum planlarının hazırlanması, gözden geçirilmesi,
test edilmesi ve revize edilmesi; Büyük endüstriyel
kazaların araştırılması, raporlanması ve denetimi;
Kimyasalların sınıflandırılması, paketlenmesi, eti-
ketlenmesi şeklinde sıralanabilir.
Seveso Direktifi hem sanayiciler üzerinde hem
de AB üyesi devletlerin yetkili makamları üzerinde
Yaşamla İlişkilendir
Seveso Direktifi
İtalya’nın kuzeybatısında Milano’ya 20 km
uzaklıkta olan Seveso kasabasında, kentin hemen
yanı başındaki ICMESA Chemical Company’ye
ait fabrikada 10 Temmuz 1976 günü üretim re-
aktöründe, kontrolden çıkan operasyon sonucu
çevreye dioksin gazı salınımı olmuştur. Bu kaza
Seveso ve yakınındaki diğer yerleşimlerdeki
37.000 kişinin yayılan dioksin bulutuna maruz
kalmasına neden olmuştur. Bu gaz, bugüne kadar
bilinen en zehirli gazlardandır. Kasabada kısa bir
süre içinde hayvan ölümleri görülmeye başlandı.
Tetra Cloro Dibenzo Dioksin’nin (TCDD) besin
zincirine karışmasını önlemek için hayvanların
acil olarak telef edilmesi gerektiğine karar verildi
192
Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
genel ve özel yükümlülükleri içermektedir. Hü-
kümler, direktifin temel hedefleri ile ilgili olarak iki
ana kategoriye ayrılır: büyük kazaların önlenmesini
amaçlayan ölçüm kontrolleri ve büyük kazaların
sonuçlarını sınırlayan ölçüm kontrolleri şeklin-
dedir. Seveso direktifi, “alt seviye” ve “üst seviye”
olmak üzere kuruluşlar için iki seviyede gereksi-
nimleri belirlemiştir. İşyerlerinde bulunan tehlikeli
maddelere ilişkin envanter, kuruluşların seviyesini
belirlemektedir. Direktife göre alt seviye kuruluş-
lar, insan ve çevre için üst seviye bir güvenlik se-
viyesini hedefleyen ve güvenlik yönetim sistemini
içeren, Büyük Kazaları Önleme Politikası (BKÖP)
adı altında bir belge hazırlamakla yükümlüdür. Üst
seviye kuruluşlar ise BKÖP ve Güvenlik Yönetim
Sistemi’nin (GYS) nasıl uygulanacağı ile ilgili bilgi-
leri içeren “Güvenlik Raporu” isimli belgeyi hazır-
lamakla yükümlüdür. Aslında Alt seviye kuruluşlar
ile üst seviye kuruluşlar için gereksinimler genel
olarak aynıdır. Ancak alt seviye kuruluşlar, hazırla-
makla yükümlü oldukları GYS’nin nasıl yürürlüğe
konduğunu gösteren dokümanı hazırlamakla ve
GYS’yi yetkili otoritelere sunmakla yükümlü de-
ğildir (Ayanoğlu, 2014).
ve 1978 yılına gelindiğinde tam 80.000 hayvan
imha edildi. Yapılan kontroller sonunda kasaba-
da geniş bir bölgenin tamamen kirlendiği anlaşıl-
mış ve 100 kadar ev tamamen boşaltılmıştır.
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
İtalya’nın Seveso kasabasında 1976’da ger-
çekleşen ciddi endüstriyel kazayı takiben, en-
Büyük Endüstriyel Kaza Risklerinin
Azaltılması
Modern endüstriyel üretim süreçleri çoğunluk-
la kimyasal madde kullanımını gerektirmektedir.
Kimyasal maddeler, tüketici mallarının yanı sıra
tarım, imalat, inşaat ve hizmet sektörlerinin de
önemli üretim bileşenlerindendir. Bu maddelerin
depolanması, kullanımı, üretimi, taşınması veya
bertarafı sırasında oluşacak bir aksaklık sonucu
meydana gelebilecek bir patlama, yangın veya yayı-
lım, ağır tahribata yol açabilir. Tehlikeli madde içe-
ren, çok sayıda insanın sağlığını tehdit eden, doğal
çevrenin kalıcı olarak veya uzun dönemli kirlenme-
sine neden olan ve yüksek derecede maddi hasar
veren, geniş çaplı acil durum müdahalesi gerektiren
yangın, patlama ve toksik yayılım olayları büyük en-
düstriyel kaza olarak sınıflandırılmaktadır. Büyük
endüstriyel kaza riskleri, yanıcı maddelerin bir alev
veya ısı aracılığıyla tutuşmasından dolayı ortaya çı-
kan yangın, ani gaz salımı ile meydana gelen yanıcı
madde (hava) karışımından kaynaklanan patlama,
toksik maddelerin havaya, suya veya toprağa ya-
yılması, şeklinde görülebilir. Reaktör, ekipmanlar
(borular, kondansatör), reaktörün üst ve alt kısım-
larında tehlikeli maddelerin depolanması ve üre-
düstriyel donanımlarda kaza önleme üzerine bir
Direktif olan Seveso Direktifi (82/501/EEC)
kabul edilmiştir. Sonuç olarak 24 Haziran 1982
tarihinde yayınlanan 82/501/EEC No’lu Seve-
so I Direktifi, Avrupa’da devam eden kazalar
sonrasında, bu direktifin etkinliğinin artırılma-
sı ve kapsamının genişletilmesi amacıyla 1996
yılında 96/82/ECS Seveso II Direktifi olarak
yayımlanmış, 2003 yılında bir kez daha gözden
geçirilerek 2003/105/EC Direktifi olarak revize
edilmiştir. 2012/18/EEC sayılı Seveso III Di-
rektifi, 26 Haziran 2012 tarihinde AB Bakanlar
Konseyi’nde kabul edilmiştir. 2012/18/EU nu-
maralı Seveso III Direktifi ise 1 Haziran 2015
tarihi itibariyle AB bünyesinde uygulanmaya
başlanmıştır. ‘Tehlikeli Maddelerle İlgili Büyük
Kaza Risklerinin Kontrolüne İlişkin Yönerge’
96/82/EC Sayılı Seveso II Yönergesi ise 2015 yı-
lında yürürlükten kaldırılmıştır.
Kaynak: https://hlccevre.com/bekra-buyuk-en-
dustriyel-kaza-risklerinin-azaltilmasi/ Erişim Ta-
rihi:07.04.2020.
tim birimi tehlikeli madde üreten, kullanan veya
depolayan kuruluşlarda, tehlikeli olayların nedeni
olabilecek unsurlarındandır (ÇŞB, 2014).
Seveso II Yönergesi Avrupa Birliği’nde yürür-
lükten kaldırılmış, 2012/18/EEC sayılı Seveso III
Direktifi 1 Haziran 2015 tarihi itibariyle AB bün-
yesinde uygulanmaya başlanmıştır. Türkiye, Seveso
III Direktifi’ni AB uyum süreci ile birlikte 2 Mart
2019’da Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi
ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik ile
uygulamaya başlamıştır. Bu yönetmelik, ülkemizde
Büyük Endüstriyel Kaza Risklerinin Azaltılması
(BEKRA) mevzuatı olarak da bilinmektedir. BEK-
RA mevzuatı, işletmecilere, kamu kurumlarına
ve yerel idarelere farklı sorumluluklar getirmiştir.
BEKRA mevzuatının uygulanmasından sorumlu
“Yetkili İdareler” merkezî ve yerel seviye olarak iki-
ye ayrılmıştır. Merkezî seviyedekiler, Çevre ve Şe-
hircilik Bakanlığı (ÇŞB), Aile, Çalışma ve Sosyal
Hizmetler Bakanlığı (ÇSHB), Afet ve Acil Durum
Yönetimi Başkanlığı (AFAD), yerel seviyedekiler
ise Valilikler, Belediyeler, Çevre ve Şehircilik Ba-
kanlığının ve Afet ve Acil Durum Yönetimi Baş-
kanlığının İl Müdürlükleri olarak belirtilmiştir.
193
 Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

dikkat
BÜYÜK ENDÜSTRİYEL KAZALARIN ÖNLENMESİ VE ETKİLERİNİN AZALTILMASI HAKKIN-
DA YÖNETMELİK YAYIMLANDI!
2 Mart 2019 tarihli Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yö-
netmelik, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve İçişleri Bakanlığı
tarafından yayımlanmıştır. Bu Yönetmeliğin amacı; Tehlikeli maddeler bulunduran kuruluşlarda büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi ve muhtemel kazaların insanlara ve çevreye olan zararlarının en aza indiril-
mesi amacıyla, yüksek seviyede, etkili ve sürekli korumayı sağlamak için alınması gerekli önlemler ile ilgili
usul ve esasları belirlemektir. Yönetmelikte geçen bazı önemli noktalar;
İşletmecinin genel yükümlülüğü; İşletmeci, büyük endüstriyel bir kaza olma ihtimaline karşı, kuruluşta
bulunan, büyük kaza senaryo dokümanındaki senaryolara dâhil olan her bir tehlikeli madde için müdahale
yöntemi ile koruyucu donanım bilgilerini içeren Ek-7’deki formata göre bir kart (Tehlikeli Maddeye Mü-
dahale Kartı) hazırlar.
İşletmeci; bu kartı il afet ve acil durum müdürlüğü, il sağlık müdürlüğü, bağlı bulunduğu belediye ve / veya
büyükşehir itfaiye teşkilatına ve kuruluşun organize sanayi bölgesi veya endüstri bölgesi içinde yer alması
durumunda bağlı bulunduğu bölge yönetimleri itfaiye teşkilatına gönderir. Tehlikeli Maddeye Müdahale
Kartı hazırlanması yükümlülüğü 1 Temmuz 2020 itibariyle zorunlu hale gelmektedir. Ek-7 kapsamında
hazırlanan “Tehlikeli Maddeye Müdahale Kartı” Güvenlik Bilgi Formları (GBF) esas alınarak hazırlanır ve
28848 sayılı Maddelerin ve Karışımların Sınıflandırılması, Etiketlenmesi ve Ambalajlanması Hak-
kında Yönetmeliğe uygun olarak maddelerin zararlılık ifadelerini içerir. Bu bağlamda görülmektedir ki,
GBF’lerin (Güvenlik Bilgi Formu) konusunda uzman, tecrübeli ve nitelikli kişiler tarafından hazırlanması
gereği bulunmaktadır. Hatalı veya yetersiz bilgiler ile yapılan GBF’lerin sonucu olarak Büyük Endüstriyel
Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında yapılan çalışmalar eksik veya hatalı olacaktır.

Araştırmalarla
İlişkilendir
Mart 14, 2019, Maritime
Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve
Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik
02 Mart 2019 Cumartesi tarihli ve 30702 sa-
yılı Resmî Gazete’de, Aile, Çalışma ve Sosyal Hiz-
metler Bakanlığı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı
ve İçişleri Bakanlığı tarafından müşterek olarak,
Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etki-
lerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik yayım-
lanmış olup, Yönetmelik ile birlikte; 30.12.2013
tarihli ve 28867 mükerrer sayılı Resmî Gazete’de
yayımlanan Büyük Endüstriyel Kazaların Ön-
lenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yö-
netmelik (Yürürlükten Kaldırılan Yönetmelik)
yürürlükten kaldırılmıştır. Yönetmelik’in amacı;
“tehlikeli maddeler bulunduran kuruluşlarda bü-
yük endüstriyel kazaların önlenmesi ve muhtemel
kazaların insanlara ve çevreye olan zararlarının
en aza indirilmesi amacıyla, yüksek seviyede, etkili
ve sürekli korumayı sağlamak için alınması gerekli
önlemler ile ilgili usul ve esasları belirlemek” olup,
Yönetmelik’in eki listede belirtilen sınır değerle-
re eşit veya üzerindeki miktarda tehlikeli madde
bulunduran, bulundurması muhtemel olan veya
içerisindeki endüstriyel bir kimyasal prosesin
kontrol kaybı esnasında bu miktarlarda tehlikeli
madde oluşması beklenen kuruluşları (Kuruluş)
kapsamaktadır.
Yönetmelik kapsamında, tehlikeli madde bu-
lunduran Kuruluş’ların İşletmecilerine kapsamlı
yükümlülükler getirilmektedir. Bu yükümlülük-
lerin başında, Yönetmelik’in 7. maddesinde dü-
zenlenen bildirim yükümlülüğü gelmekte olup;
İşletmeciler Yönetmelik’in Ek-1’inde belirtilen
toplama kuralını uygulayarak yapacağı değerlen-
dirme sonucunda alt veya üst seviyeli kuruluş sı-

194
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
nıflarından hangisine gireceğini tespit etmelerini
müteakip, işbu değerlendirme sonucunu Çevre
ve Şehircilik Bakanlığı’na bildirmekle yükümlü-
dürler.
Bildirim yükümlülüğünün yerine getirilme-
sinden sonra İşletmeciler, Yönetmelik ve ekle-
rinde belirtilen güvenlik tedbirlerinin tamamını
eksiksiz bir şekilde uygulamak, Yönetmelik’in
Ek-7’sinde esasları ayrıntılı bir şekilde açıklanan
Tehlikeli Madde Müdahale Kartlarını oluştura-
rak bu kartları başta İl Afet ve Acil Durum Mü-
dürlüğü başta olmak üzere Yönetmelik’te sayılan
idari mercilere göndermekle ve beyan edilen bil-
gilerde herhangi bir değişiklik olması durumun-
da kartları güncellemekle yükümlüdürler.
Yürürlüğe giren Yönetmelik, yukarıda sayı-
lanlar dışında ayrıca İşletmecilere birtakım bel-
geler düzenleme ve bu belgeler kanalıyla beyan
edilen bilgilerde yaşanacak değişikliklere paralel
olarak hazırlanan belgeleri güncelleme yüküm-
lülüğü getirmekte ve bu hususta ayrıntılı hü-
kümlere yer vermektedir. Bu belgelerin başında
“Büyük Kaza Senaryo Dokümanı” ve “Büyük
Kaza Önleme Politika Belgesi” gelmekte olup;
İşletmeci’ler, Kuruluş’taki büyük endüstriyel
kaza tehlikelerini belirleyecek ve bu tehlikeler-
den kaynaklanacak risklerin değerlendirilmesi
amacıyla Yönetmelik’te belirtilen temel unsurlar,
teknik hususlar ve Bakanlık tarafından çıkarıla-
cak tebliğ hükümlerine uygun olarak söz konusu
belgeleri hazırlayacaklardır. Bu belgeler dışında;
Güvenlik Raporu ve Dahili Acil Durum Eylem
Planı da Yönetmelik’in hazırlanmasını öngördü-
ğü diğer belgeler olup, bu belgelerin hazırlan-
masında dikkat edilmesi gereken temel unsur-
lar ve içerikleri ile ilgili hususlar, Yönetmelik ve
eklerinde ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Bunun-
la birlikte Yönetmelik’te anılan ve hazırlanması
İşletmeci’nin sorumluluğunda olan tüm belgele-
re ilişkin usul ve esasların ilgili Bakanlıklarca çı-
karılacak tebliğlerde düzenleneceği hüküm altına
alınmış, Bakanlıkların Yönetmelik hükümlerine
uygun olarak söz konusu tebliğleri çıkarması
beklenmektedir. İşbu tebliğler ilgili Bakanlıklar-
ca yayımlanıncaya kadar Yürürlükten Kaldırılan
Yönetmelik’e dayanılarak yayımlanan tebliğlerin
bu Yönetmelik’e aykırı olmayan hükümlerinin
uygulanmasına devam edilecektir.
Yönetmelik içerisinde ayrıca idari yaptırım-
lara ve denetime ilişkin hükümlere de yer ver-
mektedir. Yönetmelik’in 18. maddesi uyarınca;
getirilen yükümlülüklerin İşletmeciler tarafın-
dan yerine getirilip getirilmediği planlı ve / veya
plansız denetimler vasıtası ile Bakanlıklar tarafın-
dan denetlenecektir. Yapılan bu denetimler so-
nucunda, Yönetmelik’in getirdiği yükümlülükle-
re uyulmadığının tespiti durumunda Kuruluş’ta
iş durdurulmasına ve / veya idari para cezasına
karar verilebilecektir.
Resmî Gazete’de yayımlanan Yönetmelik’in;
Büyük endüstriyel bir kaza olma ihtimaline
karşı İşletmeciye Tehlikeli Madde Müdahale
Kartı hazırlama ve ilgili kuruluşlara bildirim yü-
kümlülüğünü düzenleyen 6. maddesinin ikinci
fıkrası,Büyük Kaza Senaryo Dokümanı’nı dü-
zenleyen 8. maddesi, Büyük Endüstriyel Kaza
frekansının sınır değerinin tespiti için getirilen
9. maddesi, Dahili Acil Durum Planını düzen-
leyen 13. maddesi, Kamunun bilgilendirilmesini
düzenleyen 16. maddesi, 01.07.2020 tarihinde,
diğer maddeler ise Yönetmelik’in yayım tarihi
olan 02.03.2019 tarihinde yürürlüğe girecektir.
Kaynak: https://www.kilinclaw.com.tr/buyuk-
-endustriyel-kazalarin-onlenmesi-ve-etkilerini
n-azaltilmasi-hakkinda-yonetmelik-hakkinda/,
(Erişim Tarihi: 24.02.2020)
195

Büyük Endüstriyel Kazaların
Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması
Hakkında Yönetmelik (BEKRA)
BEKRA Yönetmeliği, 20/6/2012 tarihli ve 6331
sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, 9/8/1983 ta-
rihli ve 2872 sayılı Çevre Kanunu, 15/7/2018 ta-
rihli ve 30479 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan
4 sayılı Bakanlıklara Bağlı, İlgili, İlişkili Kurum ve
Kuruluşlar ile Diğer Kurum ve Kuruluşların Teş-
kilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararname-
si hükümlerine dayanılarak, 4/7/2012 tarihli ve
2012/18/AB sayılı Konsey Direktifi dikkate alına-
rak Avrupa Birliği mevzuatına uyum çerçevesinde,
hazırlanmıştır. Yönetmeliğin çıkış amacı, ‘tehlikeli
maddeler bulunduran kuruluşlarda büyük endüst-
riyel kazaların önlenmesi ve muhtemel kazaların
insanlara ve çevreye olan zararlarının en aza indiril-
mesi amacıyla, yüksek seviyede, etkili ve sürekli ko-
rumayı sağlamak için alınması gerekli önlemler ile
ilgili usul ve esasları belirlemek’ olarak verilmiştir.
Bu Yönetmelik, Ek-1’in Bölüm 1 ve Bölüm 2’sinde
belirtilen sınır değerlere eşit veya üzerindeki mik-
tarlarda olmak üzere; Bölüm 1 ve Bölüm 2’ye konu
olan tehlikeli maddeleri bulunduran, bulundurma-
sı muhtemel olan veya içerisindeki endüstriyel bir
kimyasal prosesin kontrol kaybı esnasında bu mik-
tarlarda tehlikeli madde oluşması beklenen, alt ve
üst seviyeli kuruluşlara uygulanmaktadır.
BEKRA kuruluşları, rafinerilerden kâğıt fabri-
kalarına, boya imalathanelerinden kimyasal tesisle-
re kadar birçok endüstriyel ve ticari sektörü içer-
mektedir. Yürürlükteki mevzuatına göre, BEKRA
kuruluşlarının belirlenmesinde, fiili, öngörülen ya
da endüstriyel kimyasal bir işlemin kontrolü kay-
bedildiğinde ortaya çıkabilecek tehlikeli madde
miktarları göz önünde bulundurulmaktadır. Bu
kapsam, belirtilen tehlikeli maddelerin miktarı ile
belirlenmektedir ve kuruluşun boyutu, konumu,
sektörü veya mülkiyetinden bağımsızdır.
BEKRA yönetmeliği kapsamı dışında kalan
faaliyetler:
a. Askeri kuruluş, tesis ve depolara,
b. İyonlaştırıcı radyasyon faaliyetlerine,
c. Ek-1 Bölüm 1 ve Bölüm 2’de belirtilen
miktarda ve cinste tehlikeli madde bulun-
dursalar dahi; 1) Tehlikeli maddelerin bu Yö-
netmelik kapsamındaki kuruluşların sınırla-
rının dışında karayolu, demiryolu, kıta içi su
yolu, deniz veya hava yoluyla taşınmasına ve
196
Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
bu transfer zinciri üzerindeki geçici ara depo-
lama faaliyetleri ile liman, iskele ve demiryo-
lu yükleme boşaltma istasyonlarında yapılan
tehlikeli maddenin bir taşıma aracından baş-
ka bir taşıma aracına aktarılması sırasındaki
yükleme, boşaltma ve nakliye işlemlerine, 2)
Tehlikeli maddelerin kuruluş sınırları dışında
bir boru hattıyla taşınmasına,
ç. Madenlerde, taş ocaklarında ve sondaj ku-
yusu vasıtasıyla minerallerin ve hidrokar-
bon bazlı doğal maddelerin aranması, çıka-
rılması ve işlenmesi faaliyetlerine,
d. Denizde, minerallerin ve hidrokarbon bazlı
doğal maddelerin aranması, çıkarılması, de-
polanması ve işlenmesi ile ilgili faaliyetlere,
e. Deniz tabanı altında; 1) Sadece depolamaya ait
sahalarda gaz depolanmasına, 2) Hidrokarbon-
lar da dahil olmak üzere minerallerin arandığı
ve çıkarıldığı sahalarda gaz depolanmasına,
f. Yer altında veya yer üstünde atıkların dü-
zenli depolandığı sahalara, bu yönetmelik
uygulanmaz.
Diğer taraftan bu Yönetmelik; a) Birinci fıkra-
nın (c) bendinin (2) numaralı alt bendinde belir-
tilen boru hatları üzerinde depolama faaliyetinin
yapıldığı pompa istasyonlarına, b) Birinci fıkranın
(ç) bendine bakılmaksızın tehlikeli maddelerin
kullanıldığı kimyasal ve ısıl işlemlere ve bu işlem-
lere ilişkin depolama faaliyetleri ile maden işleme
faaliyetlerinde tehlikeli maddelerin bulunduğu atık
havuz ve barajlarına, c) Birinci fıkranın (e) bendine
bakılmaksızın, doğal katmanlarda, akiferlerde, tuz
yataklarında ve kullanılmayan madenlerde bulu-
nan kıyı yer altı gaz depolarına, uygulanır.
BEKRA Kapsamında İşletmeci
Yükümlülükleri
Seveso Direktifi öncesinde Güvenlik Yönetim
Sistemi (GYS) kurulması ve işletilmesi, iş yerleri
için bağımsız bir uygulamayken sonrasında Direk-
tif kapsamındaki iş yerleri için zorunlu hâle gelmiş-
tir. Bu Direktif iş yerlerinde kurulması öngörülen
GYS’nin unsurlarını ve otoritelere aktarılması ge-
rekli bilgileri içermektedir. Bundan dolayı, Direk-
tif doğrultusunda çıkarılan BEKRA yönetmeliği
kapsamındaki tüm işletmeciler; büyük kazaları
önlemek ve büyük bir kazanın meydana gelmesi
durumunda, bunların etkilerini çevre ve insanlara
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
en az zarar verecek şekilde sınırlamak için gerekli
tüm önlemleri almakla yükümlüdürler. Ayrıca, yö-
netmeliğe göre işletmeciler büyük kazaları önlemek
ve büyük bir kazanın meydana gelmesi durumun-
da, bunların etkilerini insana ve çevreye en az zarar
verecek şekilde sınırlamak için güvenlik yönetim
sistemi ile ilgili asgari olarak Ek-3’te ve ilgili mev-
zuatta belirtilen yükümlülüklere ilişkin gerekli tüm
tedbirleri almak ve gerekli bildirimleri de yapmakla
yükümlüdürler. Diğer bir yükümlülük olarak işlet-
meci, büyük endüstriyel bir kaza olma ihtimaline
karşı, kuruluşta bulunan, büyük kaza senaryo do-
kümanındaki senaryolara dâhil olan her bir tehli-
keli madde için müdahale yöntemi ile koruyucu
donanım bilgilerini içeren Ek-7’deki formata göre
bir kart hazırlar. İşletmeci; bu kartı il afet ve acil
durum müdürlüğü, il sağlık müdürlüğü, bağlı bu-
lunduğu belediye ve / veya büyükşehir itfaiye teş-
kilatına ve kuruluşun organize sanayi bölgesi veya
endüstri bölgesi içinde yer alması durumunda bağ-
lı bulunduğu bölge yönetimleri itfaiye teşkilatına
gönderir; bu yükümlülük 01/07/2020 tarihinde
yürürlüğe girecektir. İşletmeci hazırladığı karttaki
bilgilerde değişiklik olması hâlinde, değişikliğin
olmasını takip eden bir ay içinde bu kartı güncel
duruma göre yeniden düzenleyerek ilgili kurum ve
kuruluşlara gönderir. Yönetmeliğe göre belirlenen
en önemli yükümlülüklerden birisi de işletmecile-
rin; kuruluş dışındaki uzman kişi veya kurumlar-
dan hizmet alması durumunda işletmecinin so-
rumluluklarını ortadan kaldırmayacağı hükmüdür.
Kuruluşların BEKRA Bildirimi
İşletmeci tarafından ‘Büyük Endüstriyel Kaza-
ların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hak-
kında Yönetmelik Ek-1’in Notlar bölümünün
4’üncü maddesinde tanımlanan toplama kuralı
uygulanarak kuruluşun seviyesi belirlenir. Alt veya
üst seviyeli kuruluşun işletmecisi bildirimini faa-
liyete geçmeden önce Çevre ve Şehircilik Bakan-
lığının bildirim sistemini kullanarak beyan usulü
ile doğru ve eksiksiz bir şekilde yapar. İşletmeci; a)
Beyan edilen tehlikeli maddelerin miktarında ku-
ruluşun seviyesini etkileyecek bir değişiklik olması,
b) Beyan edilen tehlikeli maddelerin niteliğinde bir
değişiklik olması, c) Beyan edilen tehlikeli madde-
lerin fiziki şeklinde ve / veya uygulanan proseslerde
kuruluşun seviyesini etkileyecek bir değişiklik ol-
ması, ç) Bildirim sistemi üzerinden verilen kuruluş
bilgilerinde herhangi bir değişiklik olması, d) Ku-
ruluşun faaliyetine son vermesi, devredilmesi veya
bu Yönetmeliğin kapsamı dışına çıkması, hallerin-
de otuz gün içerisinde bildirimini günceller. Faali-
yet halindeki alt veya üst seviyeli kuruluşun işlet-
mecisi, 7 nci madde kapsamında yerine getirmesi
zorunlu olan bildirim yükümlülüğünü 1/7/2019
tarihine kadar tamamlar. Bu Yönetmeliğin yayımı
tarihinden önce 30/12/2013 tarihli ve 28867 mü-
kerrer sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Büyük
Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin
Azaltılması Hakkında Yönetmeliğin 7 nci madde-
sine istinaden yapılmış olan bildirimler, bu Yönet-
meliğe göre yapılmış sayılır.
Tehlikeli Madde Envanterinin
Çıkarılması
Büyük endüstriyel kazaların tehlike kaynakları
ve bu kazalar sonucu doğacak riskler çeşitlidir ve
bu kazaları önlemek ve kontrol altına alabilmek
için, sistematik bir şekilde bu tehlike ve risklerin
tanımlanması gerekmektedir. Tehlikelerin belir-
lenmesinde, öncelikli olarak yapılması gereken
işlerden biri tehlikeli maddelerin güncel bir en-
vanterinin çıkarılmasıdır. Envanter çalışması ile
çalışma ortamındaki olası tehlikeler ve etkileri de
ortaya konacaktır. Türkiye’de tehlikeli maddelerin
sınıflandırılması için esasları ortaya konan 2013
tarihli ve 28848 sayılı Maddelerin ve Karışımların
Sınıflandırılması, Etiketlenmesi ve Ambalajlanması
Hakkında Yönetmelik, BEKRA açısından işletme-
ciler tarafından dikkate alınmalıdır (Şekil 7.4) .
197
 Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Zararlı

Çevre için
toksiklik TOKSİKLİK

Toksik

Tehlikeli Madde AGRESİVİTE

Patlayıcı

Aşındırıcı

Alevlenir REAKTİVİTE
Tahriş Edici

Yeni ürünler
Oksitleyici meydana gelir

Şekil 7.4 Tehlikeli Madde Sınıflandırması (ÇŞB, 2014)

Büyük Kaza Senaryo Dokümanı
BEKRA yönetmeliğinin getirdiği en önemli ye-
niliklerden birisi olan büyük kaza senaryo dokü-
manı; kuruluşta büyük endüstriyel kaza tehlikeleri-
nin belirlenmesi ve bu tehlikelerden kaynaklanacak
risklerin değerlendirilmesi amacıyla hazırlanan do-
kümanı ifade etmektedir. Yeni yönetmelikte, eski
yönetmelikte bulunan “Kantitatif Risk Değerlen-
dirme” kavramı yerine “Büyük Kaza Senaryosu”
kavramı getirilmiştir. Bu yönetmelik kapsamındaki
hem alt seviyeli hem de üst seviyeli kuruluşların
işletmecisi tarafından büyük endüstriyel kaza teh-
likelerinin belirlenmesi ve bu tehlikelerden kay-
naklanacak risklerin değerlendirilmesi amacıyla
büyük kaza senaryo dokümanı hazırlanacak veya
hazırlatılacaktır; bu yükümlülük 1/7/2020 tari-
hinde yürürlüğe girecektir. 30/12/2013 tarihli ve
28867 mükerrer sayılı Resmî Gazete’de yayımla-
nan Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve
Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik gere-
ğince alt ve üst seviyeli kuruluşlarca hazırlanması
zorunlu olan kantitatif risk değerlendirmesi, bu
Yönetmelik’te belirtilen büyük kaza senaryo do-
kümanı hazırlanması için belirlenen süreye kadar
geçerlidir. Bu Yönetmelik sekizinci maddeye göre;
(1) Yönetmelik kapsamındaki alt ve üst seviyeli ku-
ruluşların işletmecisi tarafından büyük endüstriyel
kaza tehlikelerinin belirlenmesi ve bu tehlikelerden
kaynaklanacak risklerin değerlendirilmesi amacıy-
la büyük kaza senaryo dokümanı hazırlanır veya
hazırlatılır. (2) Büyük kaza senaryo dokümanı, bu
Yönetmeliğin 5 inci maddesinde yer alan tehlikeli
madde tanımına uygun olarak tehlikeli maddelerin
belirlenmesi ve sınıflandırılması işleminden sonra,
ulusal veya uluslararası standartlar ile genel kabul
görmüş bilimsel literatürde yer alan yöntemlerden
biri veya birkaçı bir arada kullanılarak, bu Yönet-
melik kapsamında çıkarılacak büyük kaza senaryo
dokümanı ile ilgili tebliğde belirtilen kriterlere uy-
gun olarak; a) Tehlikeli ekipmanların belirlenmesi,
b) Belirlenen tehlikeli ekipmanlar üzerinden dahili
tehlikelerin tanımlanması, c) Tehlikeli ekipmanlara
etki edebilecek kuruluş dışından kaynaklanabilecek
harici tehlikelerin tanımlanması, ç) Bu Yönetmeli-
ğin 9 uncu maddesinde yer alan büyük endüstri-
yel kaza frekansı değeri ile karşılaştırma yapmaya
elverişli sonuçlar üretebilen yöntemler ile tehlikeli
ekipmanlar üzerinden büyük kaza senaryolarının
oluşturulması, adımları izlenerek hazırlanır. (3)
Dâhili ve harici tehlikelerin belirlenmesi aşamasın-

198
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
da kuruluş içinde veya dışında geçmişte yaşanmış
kazalar, ramak kalalar ve kaza veri bankalarındaki
ulaşılabilir kayıtlar da dikkate alınır. (4) Büyük
kaza senaryosu ikinci “(2)” fıkraya göre tespit
edilen tehlikelere göre belirlenen kök nedenler-
den başlanarak olası yayılım, yangın veya patlama
olaylarının tamamını içerecek şekilde oluşturulur.
Ancak tek kök neden ve sonuç çifti kullanılarak
oluşturulacak senaryolarda olası yayılım, yangın
ve patlama olaylarından her biri dikkate alınır. (5)
İşletmeci, büyük kaza senaryo dokümanında kul-
landığı güvenilirlik verisi ile olasılık verilerini hangi
veri bankalarından veya kaynaklardan aldığı konu-
sunda ayrıntılı bilgi verir. (6) İşletmeci, tehlikeli
maddelerin cinsi ve/veya miktarındaki değişiklik
nedeniyle alt veya üst seviyeli bir kuruluş haline
gelmesi durumunda kapsama dâhil olduğu tarihi
müteakiben bir yıl içerisinde bu dokümanı hazır-
lar. (7) İşletmeci, hazırlanan büyük kaza senaryo
dokümanını kuruluşta muhafaza eder (Not: Ba-
kanlıklara gönderilmeyecektir.).
Büyük Endüstriyel Kaza Frekansının Sınır
Değeri
Yeni BEKRA yönetmeliğinde, işletmeci, büyük
kazaya sebep olabilecek tehlikeli ekipmanlar için
senaryo edilen her bir büyük endüstriyel kazanın
meydana gelme frekans değerini 1x10-4/yıl veya
bundan daha küçük bir değere indirir (Bu yü-
kümlülük 1/7/2020 tarihinde yürürlüğe girecek-
tir.). Yönetmelikte bahsedilen, büyük endüstriyel
kaza frekansı; büyük kaza senaryo dokümanında
senaryo edilen her bir büyük endüstriyel kazanın
meydana gelme frekans seviyesini ifade etmektedir.
Eski yönetmelikte “Mümkün Olan En Yüksek Ön-
lem Seviyesi” olarak tanımlanan ve “Kantitatif Risk
Değerlendirmesi” sonucuna göre senaryo edilen
büyük kaza riskinin indirilmesi gereken frekans se-
viyesi olarak tabir edilen önlem seviyesinin hem adı
hem de anlamı değiştirilmiştir. Artık “Mümkün
Olan En Yüksek  Önlem Seviyesi” yerine “Büyük
Endüstriyel Kaza Frekansının Sınır Değeri” he-
saplanacaktır. Önlemlerin seçilmesinde iki tanım-
lama kullanılmaktadır. Bunlar; “Makul düzeyde
uygulanabilir” önlem seviyesi olarak ifade edilen
ALARP veya “Makul olarak elde edilebilecek kadar
düşük” anlamına gelen ALARA’dır. ALARP (İngi-
lizce; As Low As Reasonably Practicable), güvenlik
açısından kritik ve emniyetle ilgili sistemlerin dü-
zenlenmesi ve yönetiminde sıklıkla kullanılan bir
terimdir. ALARP (İngilizce; As Low As Reasonably
Achievable) prensibi ise artık riskin makul derece-
de uygulanabilir olduğu ölçüde azaltılması gerek-
liliğidir. Yeni yönetmelikte yapılan bu değişikliğin
yapılmasındaki en önemli neden ise özellikle yurt
dışında SEVESO III Direktifi’nin uygulanmasında
hesaplanan ALARP kavramının Direktif ’in uyum-
laştırılmış olan BEKRA yönetmeliğinde kavram
olarak üst üste örtüşmüyor olmasıdır. Yanlış an-
lamaların önüne geçmek adına yeni yönetmelikte
tam olarak neyin hesaplanmasının istenildiği tarif
edilmiştir (URL-2).
Büyük Kaza Önleme Politikası
BEKRA mevzuatı, meydana gelen kazaları dik-
kate alan Büyük Kaza Önleme Politika (BKÖP)
belgesi ve Güvenlik Yönetim Sistemi (GYS) yü-
kümlülüklerini içermektedir. Büyük Kaza Önleme
Politika Belgesi (BKÖP belgesi): Büyük endüstri-
yel kazaları önlemek ve iş yerinde yüksek seviyede
koruma önlemi almak amacıyla, Yönetmeliğin Ek-
3’ünde belirtilen güvenlik yönetim sistemi ile ilgili
bilgilerin bulunduğu bir belgeyi ifade etmektedir.
Büyük kaza önleme politika belgesi formatı: Alt se-
viyeli kuruluş işletmecilerinin, BEKRA yönetme-
liğinin 10 uncu maddesi gereği hazırlamaları veya
hazırlatmaları gereken büyük kaza önleme politika
belgesine ilişkin usul ve esasları belirleyen ‘Büyük
Endüstriyel Kazalarla İlgili Büyük Kaza Önleme
Politika Belgesi Tebliği Ek-1’de belirtilen biçim ve
genel kurallar dikkate alınarak ve Ek-2’de belirtilen
büyük kaza önleme politika belgesinde bulunma-
sı gerekli asgari bilgi ve belgenin, belirtilen başlık
ve numaralara göre sıralanmasını içeren büyük
kaza önleme politika belgesi düzenini ifade et-
mektedir. Ayrıca, kuruluşun GYS’si hakkında bilgi
veren ve işletmecinin uygun bir GYS kurduğunu
göstermek için yeterli ayrıntı içeren yazılı belgedir.
Yönetmelik’in 10 uncu maddesinde, alt seviyeli
kuruluşun işletmecisi; büyük kaza önleme politika
belgesi ile ilgili tebliğde istenilen bilgileri ve Ek-3’te
belirtilen güvenlik yönetim sistemini dikkate ala-
rak büyük kaza önleme politika belgesini hazırlar
veya hazırlatır. Büyük kaza önleme politika belgesi
büyük endüstriyel kazaları önlemek ve iş yerinde
yüksek seviyede koruma önlemi almak amacıyla,
Ek-3’te belirtilen güvenlik yönetim sistemi ile ilgili
bilgilerin bulunduğu bir belgedir. İşletmeci, büyük
kaza önleme politika belgesini; a) Faaliyet halinde-
ki kuruluşlar için bu maddenin yürürlüğe girme-
199
 Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

sini müteakiben altı ay içerisinde, b) Kuruluşun, BEKRA Güvenlik Raporu

bulundurduğu tehlikeli maddelerin cinsi ve / veya
miktarındaki değişiklik nedeniyle alt seviyeli bir
kuruluş haline gelmesi durumunda kapsama dâhil
olduğu tarihi müteakiben bir yıl içerisinde, c) Di-
ğer durumlarda faaliyete geçmeden önce, hazırlar
ve kuruluşta muhafaza eder.
BEKRA mevzuatının, en önemli yükümlülük-
lerinden biri “Güvenlik Raporu”dur. Güvenlik
Raporu şartı, sadece Üst Seviyeli Kuruluşlar için
geçerlidir ve bu raporunun, Üst Seviyeli Kuruluşlar
tarafından kuruluş faaliyete geçmeden önce sunul-
ması gerekmektedir. Bu raporun bileşenleri Şekil
7.5’te verilmiştir.

1 Bu kazaların
önlenmesi için

2
alınan tedbirleri
ortaya koyar.
Büyük kazaları
tanımlar.

4
3
İnsan ve çevre
Kaza sonuçlarını üzerindeki etkileri
kontrol etmek ve azaltmak için
sınırlandırmak alınan önlemleri
için önlemlerin açıklar.
alındığını gösterir.

Şekil 7.5 Güvenlik raporunun bileşenleri (ÇŞB, 2014)

Hazırlanacak güvenlik raporunun ‘Kuruluşta hangi teknik veya insana dayalı faaliyetler gerçekleşti-
rilmektedir?’, ‘Bu faaliyetler nasıl yönetilmektedir?’, ‘Bir acil durum oluştuğunda iş ve proses güvenliği
nasıl yönetilmektedir?’ gibi ihtimal dâhilinde olan sorulara cevap vermesi gerekmektedir. Ayrıca, güvenlik
raporu hazırlarken orantılılık ve ispat yaklaşımı izlenmelidir:
Orantılılık Yaklaşımı (İngilizce; Proportionality Approach): Ayrıntı düzeyi, potansiyel risklerin
kapsamı ve ilgili tesis/süreç/sistemlerin karmaşıklığı ile orantılı olmalıdır: Güvenlik raporu özetleyici ni-
telikte olmalı, verilen bilgiler, büyük endüstriyel kaza tehlikeleri ile sınırlı tutulmalı ancak sağlanan bilgi,
şartların yerine getirildiğini göstermek için yeterli olmalı, ayrıca önlemlerin açıklaması, kendi özel amaçları
ve işlevleri ile sınırlı tutulmalıdır.
İspat Yaklaşımı (İngilizce; Demonstration Approach): İspat yaklaşımı aşağıdaki bileşenlerden oluşur:
Sistematik analiz: Tehlike tanımlama ve risk değerlendirme süreci sistematik olmalı, kuruluştaki büyük
kaza tehlikelerini belirlemeli, kazaların sıklığı ve etkilerini tanımlamalı, referans senaryoları sıralamalı ve
seçmelidir.
Ayrıntılı kanıtlar: Güvenlik raporu, seçilen senaryo ve alınan güvenlik tedbirleri arasında tutarlılık ol-
duğunu göstermek için yeterli kanıt sunmalıdır.

200
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
BEKRA Yönetmeliğine göre: Üst seviyeli bir ku-
ruluşun işletmecisi, asgari olarak Ek-2’de belirtilen
bilgileri içermek kaydıyla güvenlik raporu ile ilgili
bu Yönetmeliğin 1’inci maddesi gereği üst seviyeli
kuruluş işletmecilerinin, hazırlamaları veya hazır-
latmaları gereken güvenlik raporuna ilişkin usul ve
esasları belirleyen Büyük Endüstriyel Kazalarla
İlgili Güvenlik Raporu Tebliği’nde belirtilen hu-
susları dikkate alarak bir güvenlik raporu hazırlar ya
da hazırlatır ve kuruluşta muhafaza eder. Güvenlik
raporu; kuruluşun, kuruluşta yürütülen faaliyetle-
rin ve proseslerin tanıtımının yapıldığı, Ek-3’te be-
lirtilen ve kuruluşta uygulanan güvenlik yönetim
sistemi ile ilgili bilgilerin bulunduğu bir belgedir.
Güvenlik raporu formatı: Büyük Endüstriyel Kaza-
larla İlgili Güvenlik Raporu Tebliği Ek-1’de belirti-
len; biçim ve genel kurallar dikkate alınarak ve yine
aynı tebliğin Ek-2’de belirtilen güvenlik raporunda
bulunması gerekli asgari bilgi ve belgenin, belirtilen
başlık ve numaralara göre sıralanmasını içeren gü-
venlik raporu düzenini ifade etmektedir.
İşletmeye yeni açılacak kuruluş faaliyete geçme-
den önce güvenlik raporunu hazırlar ve güvenlik
raporunu hazırladığına dair Aile, Çalışma ve Sosyal
Hizmetler Bakanlığına yazılı bildirimde bulunur.
Kuruluşta yapılacak güvenlik raporunun içerik ve
yeterlilik açısından incelenmesi sonucunda tespit
edilen aykırılıklar için, aykırılıkların niteliği ile iş-
letmecinin talebi dikkate alınarak süre verilir. İşlet-
meci verilen süre bitiminden önce tespit edilen ay-
kırılıkları giderdiğine dair Aile, Çalışma ve Sosyal
Hizmetler Bakanlığına yazılı başvuruda bulunması
durumunda yazının Bakanlığa ulaşmasını mütea-
kiben 5 iş günü içerisinde incelemeye devam edilir.
Yapılan inceleme sonucunda aykırılıkların gideril-
diğinin tespit edilmesi durumunda, bu durumun
işletmeciye bildirilmesini müteakiben kuruluşta
faaliyete başlanır.
Aşağıdaki durumlarda yer alan değişiklikler
nedeniyle üst seviyeli bir kuruluş hâline gelen ku-
ruluşlar işletmeye yeni açılacak kuruluş olarak de-
ğerlendirilmez; bu durumda kuruluş güvenlik ra-
porunu, kapsama dâhil olduğu tarihi müteakiben
bir yıl içerisinde hazırlar:
• Kuruluşların birleşmesi ya da devredilmesi
yoluyla kurulacak üst seviyeli kuruluşlar.
• Bulundurduğu tehlikeli maddelerin cinsi ve
/ veya miktarındaki değişiklik nedeniyle üst
seviyeli bir kuruluş hâline gelen kuruluşlar.
• Güvenlik raporunun içerik ve yeterlilik açı-
sından incelenmesi;
• Güvenlik raporunda tebliğde istenen asgari
bilginin bulunup bulunmadığının tespiti
hakkında yapılan incelemedir.
• Güvenlik raporunun ait olduğu kuruluşun,
insan ve çevre açısından sağlığının ve gü-
venliğinin yeterliliği hakkında yapılan bir
inceleme değildir.
• Güvenlik raporunda belirtilen bilginin kuru-
luştaki durumu yansıtması esastır ve bu bil-
ginin doğruluğundan işletmeci sorumludur.
Güncelleme
İşletmeci tarafından hazırlanan güvenlik raporu,
büyük kaza önleme politika belgesi ve büyük kaza
senaryo dokümanı; a) Tehlikeli maddelerin niteli-
ğinde, fiziki şeklinde veya depolama şeklinde deği-
şiklik olması, b) Tehlikeli maddelerin depolandığı
veya kullanıldığı proseslerde değişiklikler olması,
c) Kuruluşta büyük endüstriyel kaza veya büyük
endüstriyel kaza tanımı kapsamında ramak kala
olay meydana gelmesi, ç) Ek-3’te belirtilen güven-
lik yönetim sisteminde bir değişiklik yapılması, d)
Bildirim sistemi üzerinden verilen kuruluş bilgile-
rinde herhangi bir değişiklik olması, durumlarında
gözden geçirilir ve güncellenir.
Dâhili Acil Durum Planı (DADP)
Büyük endüstriyel kazaların önlenemediği du-
rumlarda; yangın, patlama ve toksik yayılım sonucu
kuruluş çalışanları ve kazanın etki alanındaki halk
ve çevre için olumsuz sonuçlar ortaya çıkabilir. Bü-
yük endüstriyel kazaların etkilerinin kontrol altına
alınmasını ve kazaya anında müdahale edilmesini
sağlayan Dahili Acil Durum Planı (DADP), gü-
venlik sisteminde önemli yer tutmaktadır. DADP,
kuruluş içinde kazanın sonuçlarını kontrol etmek,
etkilerini en aza indirmek ve koruma önlemleri
uygulamak için işletmeci tarafından alınacak ted-
birlere yöneliktir. Yönetmeliğin DADP’ye ilişkin
gereklilikleri, yalnızca üst seviyeli kuruluşlar için
uygulanırken bu planın hazırlanması için gerekli
bilgiler alt seviyeli kuruluşların BKÖP belgesin-
de, acil durum politikalarını oluşturmaları için de
yardımcı olabilir. İşletmeci, acil durum ortaya çık-
madan önce hazırlıklı olmalı, gerekli ekipmanlara
sahip olmalı ve acil durumun güvenli bir şekilde
201

nasıl atlatılabileceğini bilmelidir. İşletmeci, tehlike-
li maddelerle ilgili acil durum düzenlemeleri hak-
kındaki bilgileri kullanıma hazır bulundurmalıdır.
Kuruluş içi ve dışındaki ilgili kaza servisleri ve acil
servisler bu bilgilere kolayca erişebilmelidir. Bu bil-
giler; acil servislerin önceden hazır olabilmeleri ve
uygun müdahaleyi yapabilmeleri için, yapılan iş-
teki tehlikeler, alınacak önlemler ile yapılacak işler
ve kaza hâlinde veya acil durumda ortaya çıkması
muhtemel özel tehlike ve yapılacak işler hakkında
bilgileri içerecektir. DADP’nin, kuruluşun insan
ve taşınmazları nasıl koruyacağını tanımlaması ge-
rekir. DADP kuruluştaki bireylere acil durumlarla
ilgili görevler atar ve alınması gereken koruyucu
tedbirleri sıralar. DADP’ler gerektiğinde gözden
geçirilip güncellenmeli ve tatbikatlarının yapılması
gereklidir (ÇŞB, 2014).
Dâhili Acil Durum Planı’nın Yönetmelikte
verilen hükümleri şunlardır:
Üst seviyeli bir kuruluşun işletmecisi, Ek-4’te
belirtilen bilgileri ve dâhili acil durum planı ile il-
gili tebliğde belirtilen hususları dikkate alarak bir
dâhili acil durum planı hazırlar veya hazırlatır ve
kuruluşta muhafaza eder. Alt seviye kuruluşlar ise
dahili acil durum planı hazırlamayacaklardır. Üst
seviyeli kuruluşlar hazırladıkları planı ise kendi
kuruluşunda muhafaza edecektir (Bu yükümlülük
1/7/2020 tarihinde yürürlüğe girecektir.).
İşletmeci, dâhili acil durum planını; kuruluşun
bulundurduğu tehlikeli maddelerin cinsi ve / veya
miktarındaki değişiklik nedeniyle üst seviyeli bir
kuruluş hâline gelmesi durumunda kapsama dâhil
olduğu tarihi müteakiben bir yıl içerisinde hazırlar.
İşletmeye yeni açılacak kuruluş, faaliyete geç-
meden önce dâhili acil durum planını hazırlar.
Kuruluşta muhtemel bir kontrol kaybı sonrası
kıyı ve / veya deniz kirliliği olasılığının öngörül-
mesi hâlinde, 21/10/2006 tarihli ve 26326 sayılı
Resmî Gazete’de yayımlanan Deniz Çevresinin Pet-
rol ve Diğer Zararlı Maddelerle Kirlenmesinde Acil
Durumlarda Müdahale ve Zararların Tazmini Esas-
larına Dair Kanunun Uygulama Yönetmeliğinin 23
202
Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
üncü maddesinin üçüncü fıkrasına istinaden onay-
lanmış kıyı tesisi acil eylem planları sadece kıyı ve
/ veya deniz kirliliğine müdahale etme bakımından
geçerli sayılır. Kuruluşlar, bahse konu hususu dâhili
acil durum planlarında belirtir.
Dâhili acil durum planında belirtilen bilginin
kuruluştaki durumu yansıtması esas olup bu bilgi-
nin doğruluğundan ve kuruluşta meydana gelmesi
muhtemel kaza sonrası oluşabilecek çevre kirliliğin-
den işletmeci kusur şartı aranmaksızın sorumludur.
Dâhili Acil Durum Planlarının Gözden
Geçirilmesi ve Tatbik Edilmesi
İşletmeci, üç yılı aşmayan aralıklarla dâhili acil
durum planını gözden geçirir, gerektiğinde güncel-
ler, tatbik eder ve acil hizmet birimlerinin yeterli
düzeyde tatbikata katılmasını sağlamak için gerekli
çalışmaları yapar. Bu Yönetmeliğin 12 nci madde-
sinde belirtilen belge ve dokümanlarda güncelleme
yapılması durumunda ve işletmecinin gerekli gör-
düğü hallerde dâhili acil durum planı derhâl gün-
cellenir.
Dâhili Acil Durum Planı ile İl Afet
Müdahale Planının Uygulanması
Bu Yönetmelik gereği dâhili acil durum planını
hazırlamış olan işletmeci, büyük bir kaza veya niteli-
ği itibariyle büyük bir kazaya yol açması beklenebi-
lecek kontrolsüz bir olay meydana geldiği zaman, bu
planı gecikmeksizin uygular ve söz konusu durumla
ilgili il afet ve acil durum müdürlüğüne bilgilendir-
me yapar. Dâhili acil durum planının müdahalede
yetersiz kaldığı durumlarda, işletmeci il afet ve acil
durum müdürlüğüne dâhili acil durum planının
yetersiz kaldığı bilgisini verir. İl afet ve acil durum
müdürlüğü koordinasyonunda il afet müdahale pla-
nı gereğince müdahale faaliyetleri yürütülür.
Üst seviyeli kuruluş işletmecisi, BEKRA mev-
zuatı ile belirlenmiş olan kriterleri dikkate alan
Dahili Acil Durum Planı’nı hazırlamakla yüküm-
lüdür; Örnek bir içerik Tablo 1’de verilmiştir.
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Tablo 7.1 Dahili Acil Durum Planı İçeriği (ÇŞB, 2014).

İşletmeci tarafından hazırlanan Dahili Acil Durum Planı büyük kaza tehlikelerine karşı müdahale için
acil durum önlemleri hakkında detaylı bilgi içerir ve Dahili Acil Durum Planının kuruluşta uygulandığını
gösterir.
Planın özeti, güvenlik raporu içerisinde yer almalıdır.
Planın test edilmesi ve gözden geçirilmesinde kullanılacak prosedürlerin hazırlandığı ve uygulandığı
gösterilmelidir.
Senaryolarda öngörülen kazaların sonuçlarının değerlendirilmesinde, kazanın etki alanı belirlenirken
simülasyon yazılımı kullanılır. Bu durumda, simülasyon yazılımında kullanılan modeller ve hesaplama
parametreleri güvenlik raporunda belirtilir. (Örneğin, gaz yayılma modelinde rüzgâr hızı, atmosfer
koşulları gibi kullanılan yöntem veya modelin anahtar değişkenlerinde kullanılan değerlerin ve yapılan
varsayımların gerekçeleri verilir.)
Büyük kaza durumuna yönelik teyakkuz ve müdahale organizasyonu, tesis içinde gerekli tedbirlerin
alındığını kanıtlayacak şekilde açıklanmalıdır.
Dahili Acil Durum Planında, büyük kazaların sonuçlarının hafifletilmesi için kullanılacak ekipmanların,
hedeflenen kullanım alanlarına uygun olduğu gösterilmelidir.
Acil durum mücadele ekibinin gerçekleştireceği hafifletme eylemleri için uygun ve yeterli sayıda kişisel
koruyucu ekipmanın hazırda bulunduğu gösterilmelidir.
Yerel ve diğer itfaiye ekiplerden bulunabilen kaynaklar dikkate alındığında yeterli sayıda uygun tesis içi
yangınla mücadele ve yangından korunma imkanlarının sağlandığı gösterilir.
Havadaki toksik ve / veya yanabilir maddelerin etrafa salınımını en aza indirmek ve bundan kaynaklanan
sonuçları hafifletmek için kullanılacak yeterli miktarda uygun kaynak bulunmalıdır.
Tehlikeli maddelerin toprak veya suya karışmasını engelleyen tedbirlerin ortadan kalkmasından doğan
etkileri azaltmada kullanılacak yeterli sayıda ve uygun kaynakların bulunduğu gösterilmelidir.
İzleme ve / veya örnekleme için yeterli miktarda uygun kaynakların sağlanabileceği gösterilmeli, izleme /
örnekleme kaynaklarının amaçları belirtilmeli ve ilgili sonuçlar tesis içi acil durum için alınacak kararlar ve
etkiler açıklanmalıdır.
Büyük kaza sonrasında çevrenin eski haline getirilmesi ve temizlenmesi için gerekli olan yeterli miktarda
uygun tedbirin alındığı göstermelidir.
Acil durum müdahalelerinde yeterli ve uygun ilk yardım ve tıbbi desteğin sağlanabileceği gösterilmelidir.
Acil durum müdahalelerinde gerekli olabilecek yardımcı ekipmanların bulunabilmesi için yeterli miktarda
ve uygun kaynak ayrıldığı gösterilmelidir.
İşletmecinin sorumluluğunda bulunan ve acil durum müdahalelerinde kullanılacak olan kaynakların ve
diğer ekipmanların bakımı, muayenesi, incelenmesi ve test edilmesi için uygun düzenlemelerin yapılmış
olduğu gösterilmelidir.
• Dahili acil durum müdahalesi için organizasyon ve sorumlulukların belirlenmesi,
• Çalışanlar, yüklenici firma çalışanlarını ve ziyaretçiler ile acil müdahale ekibi için bilgi ve eğitim,
• Kuruluşta bulunan kişilerin, yetkili otoritelerin, komşu kuruluşların ve ilgili ise halkın alarma
geçirilmesine yönelik düzenlemeler,
• Özel olarak koruma veya kurtarma müdahalesi gerektirebilecek tesis ve kişilere yönelik faaliyetler,
• Acil servis hizmetleri, kurtarma yolları, kaçış yolları, sığınak binaları ve kontrol merkezlerinin
tanımlanmasıdır.

203

Halkın-Kamunun Bilgilendirilmesi
Bilinçli ve farkındalığı yüksek toplum, tehlikeli
madde bulunduran endüstriyel kuruluştan kaynak-
lanan kazalarda kendini daha iyi korur ve kazanın
gerçek etkileri azaltılmış olur. BEKRA Yönetmeliği
de büyük endüstriyel kaza durumunda, güvenlik
önlemleri ve yapılması gerekenler hakkında kaza-
dan etkilenmesi muhtemel tüm kişilere bilgi veril-
mesini zorunlu kılmıştır. Halkın bilgilendirilmesi
sorumluluğu, Üst Seviyeli Kuruluş İşletmecileri
için tanımlanmıştır.
BEKRA kuruluşları bulunan bölgelerde, halkın
ve yerel idarelerin farkındalığının artırılmasının
diğer faydaları da şunlardır: Kuruluşun faaliyetle-
ri konusunda doğru bilgilendirme (yanlış bilgiyi
düzeltme) yapılmasını sağlar. Toplum yararının
gözetildiğinin güvencesi verilir. Büyük bir kaza ol-
ması durumunda, halk farkındalığı artmış olarak
harekete geçebilir. Büyük endüstriyel kazanın tek-
rarlamasını engellemeye yönelik önlemler alındığı
/ alınacağı güvencesi verilir. Kuruluştan kaynaklı
toplumsal kaygıların azalması için farkındalığın
artırılması sağlanır. Halk, yerel idareler ve işletme-
ciler arasındaki ilişkileri geliştirir ve güveni artırır.
BEKRA Yönetmeliğine Göre Kamunun
Bilgilendirilmesi
Alt ve üst seviyeli kuruluşun işletmecisi, Ek-5
Bölüm 1’de yer alan bilgilerden az olmamak kay-
dıyla kamuyu internet sitesi, internet sitesi yoksa
bağlı bulunduğu sanayi ve / veya ticaret odası in-
ternet sitesi üzerinden sürekli bilgilendirir ve ge-
rektiğinde bu bilgileri günceller (Bu yükümlülük
1/7/2020 tarihinde yürürlüğe girecektir.).
Üst seviyeli kuruluşun işletmecisi, ayrıca; a) Ek-5
Bölüm 2’de belirtilen bilgileri hazırlar ve internet
sitesi üzerinden kamuya, güncel, net ve açıklayıcı
bir şekilde talebe bağlı olmaksızın sağlar. b) Beş yılı
geçmeyen aralıklarla düzenli olarak bu bilgileri gün-
celler. c) Büyük endüstriyel kazalarla ilgili hazırla-
nacak güvenlik raporu, büyük kaza önleme politika
belgesi, büyük kaza senaryo dokümanı ve dâhili acil
durum planı ile ilgili tebliğlerde belirtilen gizli bö-
lümler dışında kalan diğer bilgilerin kendisinden ta-
lep edilmesi halinde, kuruluşta meydana gelebilecek
büyük kaza tehlikeleri ve bu tehlikelerin potansiyel
etkileri ve alınacak önlemler hakkında, genel bilgiyi
içeren teknik olmayan bir özeti de içerecek şekilde
düzenlenmiş bilgileri talep edenlere sağlar.
204
Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Bu fıkralarda verilen bilgilerin doğruluğundan
işletmeci sorumludur.
Büyük Endüstriyel Kaza Meydana
Gelmesi Sonrasında İşletmeci Tarafından
Sağlanması Gereken Bilgiler
İşletmeci, kuruluşta büyük endüstriyel kaza
meydana geldiği takdirde, mümkün olan en kısa
sürede, en uygun araçları kullanarak aşağıdakileri
yerine getirir:
a) Valilik, çevre ve şehircilik il müdürlüğü, il
afet ve acil durum müdürlüğü, bağlı bulunduğu
belediye ve / veya büyükşehir itfaiye teşkilatına ve
kuruluşun organize sanayi bölgesi veya endüstri
bölgesi içinde yer alması durumunda bağlı bulun-
duğu bölge yönetimleri itfaiye teşkilatına, il sağlık
müdürlüğünü ve kuruluş organize sanayi bölgesin-
de veya endüstri bölgesinde ise ilgili bölge yöne-
timlerini meydana gelen kazadan derhal haberdar
eder ve bu kaza ile ilgili: 1) Kazanın oluşumu ve ge-
lişim seyri, 2) İlgili tehlikeli maddeler ve miktarları,
3) Kazanın insan sağlığı, çevre ve mallar üzerinde-
ki etkilerinin değerlendirilmesi için gerekli olan
mevcut verileri 4) Alınan acil durum önlemleri, 5)
İrtibat için kuruluş içi acil durum yönetim mer-
kezinde tüm operasyonu yönetmekle sorumlu olan
baş kontrolörün isim ve iletişim bilgilerini, sağlar.
b) Kuruluş sınırları içerisinde meydana gelen
büyük bir kaza, Ek-6’da verilen büyük endüstriyel
kaza bildirim kriterlerinden en az birini sağlıyorsa
işletmeci tarafından bu fıkranın (c) bendinde belir-
tilen bölüm doldurulur.
c) İşletmeci, kuruluşunda meydana gelen bü-
yük bir kazayı müteakip altmış gün içerisinde, bil-
dirim sisteminde yer alan kaza raporlama bölümü-
nü doldurur ve çıktısını alarak çevre ve şehircilik il
müdürlüğü ile il afet ve acil durum müdürlüğüne
gönderir. Kazanın orta ve uzun dönem etkilerinin
hafifletilmesi ve bu tip bir kazanın tekrarlanması-
nın önlenmesine ilişkin yeni bilgilerin elde edilme-
si veya ileri bir araştırma sonucu, daha önce verilen
bilgileri değiştiren ek bulguların elde edilmesi du-
rumunda bilgiler işletmeci tarafından güncellenir.
Denetimler
Bu Yönetmelik kapsamına giren kuruluşların
denetimleri, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve / veya
Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tara-
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
fından programlı ve program dışı denetimler yapıl-
mak suretiyle gerçekleştirilir.
Denetim planı / programı alt ve üst seviyeli tüm
kuruluşlar göz önünde bulundurularak üst seviye-
li kuruluşlar için 2 takvim yılı içerisinde en az bir
kez, alt seviyeli kuruluşlar için 4 takvim yılı içeri-
sinde en az bir kez olacak şekilde hazırlanır.
Bu Yönetmelik kapsamındaki bir kuruluşta
büyük kaza olması durumunda ve incelemenin
gerekli görüldüğü hallerde yapılan program dışı
denetimlerde; a) Kazanın analizi yapılarak kazanın
meydana geliş sebeplerini ve gelecekte benzer ka-
zaların meydana gelmemesi için alınması gereken
tedbirleri tespit etmeye yönelik incelemelerde bu-
lunulur, b) Benzer kazaların meydana gelmemesi
için işletmeciden gerekli tedbirlerin alınması iste-
nir, c) İşletmecinin bu Yönetmeliğin 17 nci mad-
Yaşamla İlişkilendir
Tekirdağ’da Kimyasal Sızıntı Paniği
Tekirdağ’ın Ergene ilçesinde, kimyasal madde-
lerin bulunduğu iş yerindeki bir plastik tankerin
patlaması sonucu çevreye ağır kokular yayıldı. Ağır
kokudan etkilenen bazı vatandaşlar hastaneye götü-
rülürken, Kaymakamlık talimatıyla belediye zabıta
ekipleri mahallede oturanların bölgeden uzaklaş-
maları için uyarı yaptı. yapi.com.tr. 28 Haz 2019
Ergene ilçesinin Marmaracık Mahallesi’nde
özel bir şirkete ait kimyasal deposunda saat 23.00
sıralarında kimyasalların bulunduğu plastik
tankerde patlama meydana geldi. Patlama ile
birlikte kimyasal maddeler önünden geçen kara-
desinde belirtilen yükümlülükleri yerine getirip
getirmediği kontrol edilir.
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve Aile, Çalışma
ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı kendi mevzuatı çer-
çevesinde denetimleri gerçekleştirir.
İdari Tedbirler ve Yaptırımlar
Denetimlerde; Yönetmelik’in 19. Maddesine
göre denetimlerde; üst seviyeli bir kuruluşun gü-
venlik raporunun olmaması durumunda Aile,
Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından
kuruluşun tamamında işin durdurulacağı hükme
bağlanmıştır. Bu Yönetmelikte tanımlanan husus-
lara aykırılık halinde 2872 sayılı Çevre Kanunu ve
6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun il-
gili hükümleri uygulanılacaktır.
yolu ve çevreye akarken, mahalleyi ağır bir koku
sardı. Genizleri yakan ağır koku üzerine deponun
çevresinde oturan vatandaşlar evlerini terk edip,
dışarıya çıkarak, ne olduğunu anlamaya çalıştı.
İhbar üzerine mahalleye sağlık, itfaiye ve zabıta
ekipleri sevk edildi. Sağlık ekipleri kokudan et-
kilenen vatandaşlara maskeler dağıtırken, görev-
liler özel kıyafetler giydi. Bu sırada aşırı kokudan
etkilenen vatandaşlardan bazıları Çorlu Devlet
Hastanesi’ne kaldırılarak tedavi altına alındı.
Çorlu Devlet Hastanesi olası bir olumsuzluğa
karşı bilgi verilerek alarma geçirildi. “Evlerinizi
terk edin” çağrısı; DHA’da yer alan habere göre;
olay yerine Ergene Kaymakamı Fatih Kızıltop-
rak ve Belediye Başkanı Rasim Yüksel de gelerek,
incelemelerde bulundu. Zabıta ekipleri, çevrede
oturan vatandaşları evlerini terk etmeleri konu-
sunda uyardı. Evlerini terk eden vatandaşlar hızla
mahalleden uzaklaştı. Ergene Kaymakamı Fatih
Kızıltoprak, her türlü tedbirin alındığını söyledi.
Büyük paniğin yaşandığı mahallede önlemler alı-
nırken, çevreye yayılan kimyasal madde sızıntısı-
nı önlemek için çalışmalar sürüyor.
Sızıntı önlendi;Tekirdağ’ın Ergene ilçesin-
de, 20 tonluk kimyasal maddelerin bulunduğu iş
205

yerindeki bir plastik tankerinin patlaması sonu-
cu meydana gelen kimyasal sızıntı üzerine böl-
geye sevk edilen Tekirdağ Büyükşehir Belediyesi
İtfaiye Daire Başkanlığı, AFAD, UMKE, polis
ve 112 Acil Sağlık ekipleri çalışmalarda bulundu.
Özel kıyafetlerle çalışan ekipler, sızıntıyı önledi.
Ergene Belediyesi, evlerini terk eden vatandaşla-
rın geceyi geçirmeleri için belediyeye ait düğün
salonunu açtı. Bazı vatandaşlar ise sızıntı önle-
nene kadar düğün salonunda kaldıktan sonra
evlerine geçti. Kaymakam: Formikasit sızıntısı
yaşandı; Ergene Kaymakamı Fatih Kızıltoprak,
sızıntının tamamen kontrol altına alındığını söy-
ledi. Bölgede bir sızıntı olduğunu belirten Kızıl-
toprak, “Vatandaşlarımızın tedirgin olduğu ifade
edildi. Bende yaklaşık 1 saattir bu bölgedeyim.
Burada bir kimyasal tesisimizde depolama yapan
Güvenlik Yönetim Sistemi (GYS)
Önceki bölümlerde de belirtildiği gibi, BKÖP
belgesinde ortaya konulan hedeflerin hayata geçi-
rilmesi için temel yöntemlerin belirlenmesi gerek-
mektedir. BEKRA mevzuatı; işletmecinin, sadece
güvenli teknolojiyi kullandığını ispatlamasını ye-
terli görmemekte ve bu teknolojiyi yönetmek için
“Yönetim Sistemi” kurduğunu da ispat etmesini
görmek istemektedir. Bu Sistem de “Güvenlik Yö-
netim Sistemi” olarak adlandırılmaktadır. Güven-
lik Yönetim Sistemi (GYS); kuruluşta meydana
gelebilecek büyük endüstriyel kazaların önlenmesi
ve etkilerinin azaltılması için gerçekleştirilen teknik
ve organizasyonel faaliyetlerin bütünüdür; GYS,
BEKRA mevzuatı kapsamındaki tüm kuruluş-
lar için tanımlanmış ve zorunlu kılınmıştır. GYS,
BKÖP’te belirlenen genel hedeflerin özel hedef ve
prosedürlere aktarılması olarak da kabul edilebilir.
Güvenlik sistemi, en genel tanımı ile iş yerinde
mevcut olan tehlikelerin belirlenmesi, incelenmesi
ve kontrol altına alınması amacı ile mühendislik ve
yönetim araçlarının pratik bir biçimde kullanılma-
sını içeren çalışmalar bütünüdür. Yapılan bu çalış-
malarda; operasyonel verimlilik, maliyet ve zaman
kısıtları altında en üst düzeyde güvenlik seviyesine
ulaşmak hedeflenmektedir. İş yerlerindeki tehli-
kelerin önlenmesi ve kontrol altına alınmasında:
Tehlikenin en alt seviyede tutulmasını sağlayan
tasarımlar, güvenlik ekipmanlarının sağlanması,
uyarı ekipmanlarının sağlanması, prosedürler ve
eğitimler ile kontrolün sağlanması, muhtemel di-
ğer tehlikelerin önlenmesi gibi tedbirlerin alınma-
206
Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
bir tesisimizde şu anki verilere göre formikasit
olduğu ifade ediliyor. Bu özellikle vatandaşları-
mızın gözlerinin yaşarmasına, koku almasında
da zorluk çekmesine sebebiyet verdi. Bu nedenle
etrafı boşattık, vatandaşlarımızın sağlığını güven
altına aldık. Şu anda da bu formikasitle ilgili de
seyreltim yapmak üzere AFAD, itfaiye, sağlık
ekiplerini yönlendirdik. Şu anda olayı tamamen
kontrol altına aldık. Hiçbir vatandaşımız zarar
görmeden faaliyetlerimize devam ediyoruz. Şu
anki yapacağımız iş sabırla bu kokunun gideril-
mesin sağlamak” dedi.
Kaynak: http://www.yapi.com.tr/haberler/te-
kirdagda-kimyasal-sizinti-panigi_173632.html,
Erişim Tarihi: 24.02.2020.
sı önemli rol oynamaktadır. Güvenlik sisteminin
ideal amacı, tehlikelerden arındırılmış bir sistemin
oluşturulmasıdır. Ancak bilhassa enerji santralleri,
petrol rafineleri gibi karmaşık sistemlerin bulundu-
ğu durumlarda, tehlikelerin tümüyle ortadan kal-
dırılması pratik anlamda mümkün değildir. Tüm
tehlikelerin engellenmesi mümkün olmadığından
tehlikelerin kontrol altında olacağı bir sistem tasar-
lanmalıdır. Bu kapsamda, GYS ile ilgili bir diğer
konu da GYS’nin içeriğindeki yönetim kavramıdır.
Farklı terminolojileri ve detaylı tanımları olsa da
kapsamlı bir aktivitenin yönetimi; bir amacın belir-
lenmesi, bu amaca ulaşmak için bir plan yapılma-
sı, planın uygulanması için detaylı işlerin formüle
edilmesi, işlerin yürütülmesi, plana göre çıktıların
kontrol edilmesi, uygun düzeltici önlemlerin plan-
lanması ve alınmasını içeren “yönetim döngüsü”
olgusuna dayanmaktadır (Ayanoğlu, 2014).
GYS’nin uygulanması iş yerlerindeki yönetim
felsefesi ve sistemi ile iş gücü ve üretim teknolojile-
rinin dâhil olduğu güvenlik kültürü seviyesine bağ-
lı olarak iş yerinden iş yerine değişiklik göstermek-
tedir. Etkin bir GYS ile işletmelerin kazalar ile ilgili
doğrudan veya dolaylı maliyetlerinde önemli dere-
cede azalma olacaktır. GYS, güvenliğe yönetsel bir
bakış açısı olup güvenlik risklerinin yönetimi için
sistematik ve kapsamlı bir süreçtir. GYS işletmele-
rin sürekli iyileşmesini sağlayarak risklerin azaltıl-
masını ve kontrolünü sağlar. GYS, başta İş Sağlığı
ve Güvenliği yönetim sistemi olmak üzere diğer
(kalite, çevre gibi) yönetim sistemleri ile ilişkilidir.
Risklerin yönetiminde işletmenin nasıl bir yapı-
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
lanmaya sahip olduğunun belirtilmesi, iş yerinde
mevcut olan riskler ve risklerin kontrol tedbirleri
ve etkin iletişimin uygulaması, uygunsuzlukların
belirlenmesi ve düzeltilmesi için süreçlerin uygula-
ması, sürekli iyileştirme sürecinin uygulaması etkin
bir GYS’nin unsurlarındandır. Güvenlik yönetim
sisteminin bir iş yerinde kurulma amaçları şu şekil-
de özetlenebilir (Ayanoğlu, 2014):
• GYS ile güvenlik, bir iş yeri için temel amaç
hâline gelecektir.
• İş yerinde güvenliğin sağlanması için gere-
ken sorumluluklar belirlenecektir.
• Güvenli bir iş yeri hedefine ulaşmak için ge-
reken ölçütler belirlenecektir.
• İş yerinde GYS’nin uygulanması ile ilgili
kontrol mekanizması tesis edilecektir.
• GYS ile bir işletmede sürekli iyileşme sağla-
nacaktır.
Güvenlik Yönetim Sistemi ve İş
Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi
İş yerlerinde uygulanan farklı yönetim sistem-
lerinin her biri, belirli bir amaç ya da işyerinin be-
lirli bir faaliyeti ile ilgilidir. Örneğin bir işyerinde
uygulanan kalite yönetim sistemi ile finansal yöne-
tim sistemi, iş yerinde farklı alanlarda görev yapan
sistemlerdir. Ancak, GYS ile İSG yönetim sistemi
için bu söylenemez. Çünkü her iki yönetim siste-
mi de temelde aynı amaç için görev yapan, birbir-
lerini destekleyen, doğrudan ilişkili sistemlerdir.
GYS, çoğu zaman İSG yönetim sistemini kapsa-
maktadır. İş Sağlığı ve Güvenliği, İSG, yönetim
sistemi, çalışanların sağlık ve güvenliğinin temini
Tablo 7.2 GYS Tarafından Ele Alınması Gereken Konular (ÇŞB, 2014)
i. Örgütsel yapı - Organizasyon ve Personel (güvenlik ile ilgili görevler yerine getiren kişilerin rolleri,
sorumlulukları, eğitimleri, nitelikleri ve ilişkileri)
Kuruluşun organizasyon yapısı
Kuruluşun güvenlik kültürü
Güvenlikten sorumlu birim ile o birimde çalışan personelin görev, yetki ve sorumlulukları
Güvenlik ile ilgili hususların raporlanma prosedürü
Güvenlik için ayrılan kaynaklar
Güvenlik ile ilgili gelişmelerin takibi
Güvenlik bilgi alışverişi
Eğitim ihtiyaçları
Alt yüklenici yönetimi
ile ilgili süreçleri kapsamaktadır. GYS ise iş yerin-
deki tüm süreçlerin güvenliğini içermektedir. İSG
yönetim sistemi, çalışan temelinde odaklanmıştır.
GYS ise çalışan ile birlikte ekipman, makine, teç-
hizat, tesis ve çevre güvenliğini de kapsamaktadır.
İş yerinde güvenlikle ilgili tüm süreçler ve operas-
yonlar, GYS’nin ilgi alanındadır. Ayrıca, çevre yö-
netimi de her iki yönetim sistemi ile ilişkilidir. Bir
iş yeri için, aynı anda birçok amaca ulaşılması zor
olacağından, iş yerlerinde kurulacak yönetim sis-
temlerinin birbirini destekleyen sistemler olması
daha uygun olacaktır. Günümüzde bu sebeple iş-
letmeler; GYS, İSG yönetim sistemi, kalite yöne-
tim sistemi ve çevre yönetim sisteminin bir arada
uygulandığı entegre sistemlere daha çok odaklan-
maktadır (Ayanoğlu, 2014).
GYS’nin kontrolünün sağlanması, iş yerlerinin
İSG mevzuatı ile ilgili kanun ve yönetmeliklere
uygun olarak faaliyet gösterdiğinin temini, iş tef-
tişi tarafından yapılacak sistem denetimi (İngiliz-
ce; system audit) ile sağlanacaktır. Sistem deneti-
mi, uluslararası düzeyde birçok iş teftiş otoritesi
için yeni bir tanımdır ve uyum sağlaması zaman
almaktadır. Sistem denetimi, proaktif bir denetim
anlayışına sahiptir. Sistem denetimi doğrudan sa-
hada yürütülen teftişlere göre daha fazla zaman
gerektirdiğinden daha fazla kaynağa ihtiyaç duy-
maktadır. Sistem denetimi kapsamında; GYS kav-
ramlarının günümüz işletmeleri için yeni olması
sebebiyle, GYS’nin nasıl kurulacağı ve nasıl doğru
işletileceği hakkında bilgiler verilmesi önemlidir.
Sistem denetimi öncelikle GYS dokümantasyo-
nunun incelenmesini, sonrasında ise sahada GYS
unsurlarının uygulamasının kontrolünü içermek-
tedir (ILO/IALI, 2001).
207
 Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

ii. Büyük Kaza Tehlikelerinin tanımlanması ve değerlendirilmesi

Kuruluştaki büyük kaza tehlikelerinin belirlenmesi ve değerlendirilmesi için hangi yöntemlerin
kullanıldığı, tehlikelerin tanımlanması ve risklerin değerlendirilmesi aşamasında kullanılan olasılık
verilerinin kaynakları belirtilir. Aşağıdaki başlıklara göre hazırlanmalıdır.
Metodoloji
Veri kaynakları
Tehlikelerin belirlenmesi
Risk değerlendirmesi
iii. İşletim kontrolü
Kuruluşta bulunan tüm tesislerde, aşağıdaki işletim aşamalarının her biri için prosedürlerin var olduğu ve
uygulandığı gösterilir. Aşağıdaki başlıklara göre hazırlanmalıdır.
İşletme Prosedürleri
İzleme, kontrol ve alarm sistemleri
Bakım politikası ve uygulanması
Büyük tehlikelerin yönetimine ilişkin görevlerin belirtilmesi
İşletmecinin BKÖP’ün uygulanması için gerekli olan kaynaklarını tahsisi
Büyük kaza tehlikelerinin yönetiminde görev alan kişilerin faaliyetleri
Çalışanların büyük kaza tehlikelerinin kontrolünde aktif şekilde görev almasını sağlayacak sistemler
İşletmecinin, diğer kuruluşlarla iletişim ve işbirliği kurabilecek ve diğer kuruluşların işbirliğine gitmesini
sağlayacak düzenlemeler
iv. Değişimin Yönetimi
İşletmede bulunan mevcut tesisler ve / veya proseslerde yapılacak kalıcı, geçici ve acil değişikliklerin nasıl
ele alındığı ve yeni tesislerin planlanması veya tasarlanması için işletmede bir değişim yönetim sisteminin
uygulandığı gösterilir. Aşağıdaki başlıklara göre hazırlanmalıdır.
Organizasyonel değişiklikler,
Tesislerdeki değişiklikler,
Tesisin süreli veya süresiz kapatılması,
Proses değişiklikleri,
Tehlikeli madde depolama kapasitesinde ve yöntemlerinde yapılacak değişiklikler,
Ekipman değişiklikleri,
Güvenlik ile ilgili belgelerdeki değişiklikler,
Çevresel koşullara bağlı değişiklikler.
v. Acil durumlar için planlama
vi. Performansın gözlemlenmesi
Güvenlik politikası ve güvenlik yönetim sistemine uygunluğun sürekli olarak değerlendirilmesi ve ihlal
durumunda eyleme geçmek için gereken mekanizmalar
vii. Denetim ve Raporlama
Güvenlik politikasının ve güvenlik yönetim sisteminin etkinliği ve uygunluğunun düzenli ve sistematik
olarak değerlendirilmesi
viii. Geçmiş Kazalardan Çıkarılan Dersler

Güvenlik Performansının İzlenmesi

GYS kapsamında, güvenlik performansının izlenmesi süreci; hazırlanan düzenlemelerin kaza ya da olay
olmadan önce uygulanıp uygulanmadığı (aktif izleme) ve kaza ile sonuçlanmış hataların araştırılması sonucu
oluşan raporlardan (pasif izleme) oluşmaktadır (Ayanoğlu, 2014). Seveso II Direktifi’ndeki güvenlik per-
formansı izlenmesi ile ilgili metin şu şekilde verilmiştir: “Güvenlik performansının izlenmesi: Hazırlanan
büyük kaza önleme politikası ve güvenlik yönetim sistemi ile belirlenen hedeflerle uyum sağlanmasının değerlendir-
mesi için prosedürlerin benimsenmesi ve uygulanması, uyum sağlanamaması durumunda, düzeltici faaliyetlerin
araştırılması ve bu önlemlerin alınması için mekanizmalar oluşturulması. Prosedürler, tam anlamıyla gerçekleş-
memiş büyük kazaların raporlanması için gereken işletme sistemini ve özellikle de önleyici önlemlerin başarısızlığa
uğraması ve bunlardan çıkarılan dersler ışığında araştırılıp izlenmesini de kapsayacaktır.”

208
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Aktif izleme; güvenlik açısından kritik olan
tesis, ekipman ve aletlerin denetimini, eğitimler,
talimatlar ve güvenli çalışma uygulamalarının de-
ğerlendirmesini içermelidir. Pasif izleme ise kaza ve
olayların raporlanması için etkin bir sistem gerek-
tirmektedir. Ayrıca pasif izleme yalnızca kazaların
arkasındaki nedenleri değil, kazaların oluşmasına
sebep verebilecek hataların incelenmesini de içer-
mektedir. Pasif izleme özellikle, önleyici tedbirlerin
başarısız olduğu durumlara (işletimsel ve yönetsel
hatalar dâhil) önem vermelidir. Pasif izleme sonu-
cunda elde edilen deneyim ve bilgiler, tüm çalışan-
lara iletilmeli ve bu deneyimlerin gelecekteki faali-
yetlere aktarılması sağlanmalıdır. Ayrıca, güvenlik
performansının izlenmesi sonucu elde edilecek bil-
gi, GYS’nin denetim ve inceleme bölümü için girdi
oluşturmalıdır. Güvenlik performansının izlenmesi
için; GYS ile belirlenen hedeflerle uyumun değer-
lendirmesi için izleme prosedürlerinin belirlenmesi
ve uygulanması, hedefler ile uyum sağlanamaması
durumunda düzeltici ve önleyici faaliyetlerin uygu-
lanması, arızi durumlar ortaya çıkması durumunda
bunların raporlanarak daha sonraki planlamalarda
dikkate alınması gerekir (Ayanoğlu, 2014).
Güvenlik Yönetim Sisteminde
Denetim ve İnceleme
GYS kapsamında “Denetleme” ve “İnceleme”
terimleri, iki farklı faaliyet olarak belirtilmektedir.
Denetleme; iş yerine ait teşkilat yapısı, süreçler ve
prosedürlerin, tanımına ve GYS’ye uygunluğunu
belirlemek amacıyla yürütülen faaliyetlerdir. De-
netimin, GYS’nin operasyonel yönetiminden ye-
terince bağımsız konumda olan kişiler tarafından
yapılması gerekmektedir. İnceleme ise uygulanan
GYS’nin iş yerinin güvenlik politikası ve vizyonu-
na uygunluğunu belirlemek amacıyla üst yönetim
tarafından yürütülen çok daha temel seviyede bir
çalışmadır. Rutin olarak yürütülen güvenlik per-
formansının izlenmesi faaliyeti dışında, GYS’nin
periyodik olarak denetimi sağlanmalıdır. Deneti-
min amacı, GYS’nin genel performansının işletme
içi ve dışı gereksinimleri karşılama oranının belir-
lenmesidir. Denetim sonucunda ortaya çıkacak so-
nuçlar, GYS’nin elemanlarında ve uygulamasında
yapılacak iyileştirilmelerin belirlenmesini sağlaya-
caktır. Üst yönetim, iş yerinde uygulanan GYS’nin
performansının iş yerinin güvenlik politikası ve
misyonunu karşılama oranını belirli aralıklarla in-
celemelidir. Yapılan incelemeler sonucunda elde
edilen bulgulara göre GYS uygulaması için gerekli
kaynakların ataması yapılmalıdır. Bununla birlik-
te, bulgular sonucunda iş yerinin organizasyon
yapısı, iş yerinde kullanılan teknoloji, standartlar
ve iç düzenlemelerde GYS’nin performansının op-
timize edilmesi için gerekli değişiklik yapılmalıdır
(Ayanoğlu, 2014). Seveso Direktifi’ndeki güvenlik
yönetim sisteminde denetim ve incelemeyle ilgili
metinde ise “Denetleme ve inceleme: Büyük kaza
önleme politikasının ve güvenlik yönetim sisteminin
etkinliği ve uygunluğunun, periyodik ve sistematik
bir şekilde değerlendirilmesi için prosedürler benim-
senecek ve uygulanacak politika ve güvenlik yönetim
sisteminin performansı, dokümante edilerek incelene-
cek ve üst yönetimce gözden geçirilerek güncellenecek-
tir.” şeklindedir.

Öğrenme Çıktısı
2 Seveso Direktifi’ni ve buna bağlı olarak yayımlanan ‘Büyük Endüstriyel Kazaların
Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik’in (BEKRA) kapsamı ve diğer
maddeleri hakkında bilgi sahibi olabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Güvenlik yönetim sistemi-

SEA Yönetmeliği nedir?
SEA Yönetmeliği ile Gü-
nin (GYS) iş sağlığı ve gü-
venlik Bilgi Formu üzerinde
venliği (İSG) yönetim siste-
araştırma yapın.
mindeki yerini tartışın.

209
 Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Endüstriyel kazaları tanımlayabilme

1 ve kaza kök sebep analizi ve
yöntemlerini kavrayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

5510 sayılı Kanun’a göre iş kazaları çalışanın iş süresince çalışma

Afetler, Kazalar ve Kök Analizi
koşulları, işin nitelik ve yürütümü ya da kullanılan makine, araç
gereç ve malzeme nedeni ile uğradığı, iş gücünün tamamını ya
da bir bölümünü kaybettiği olay olarak tanımlanmaktadır. Bu
tür kazaların bazıları işletmelerin müdahale ve önleme kapasite-
lerini aşabilen çoklu yaralanma, ölümlere ve geniş bir etki sahası-
na sebep olma şeklinde afetlere dönüşebilmektedir. Gerçekleşen
herhangi bir kazanın tüm detaylarıyla baştan sona araştırılması,
kazaya ilişkin analizin etkin şekilde gerçekleştirilerek kazaların
tekrarının önlenmesi amaçlanmaktadır. İş kazalarının çok iyi
analiz edilmesi bu kazaların önlenebilmesi için alınabilecek ön-
lemleri işletme yönetiminin ve üretim planının bir parçası hâline
getirme açısından önemli rol oynamaktadır. Bu nedenle, afetlerin
ve kazaların kök sebep analizleri konusunun çok iyi kavranması
gerekmektedir. Bu tür analizler işletmenin iş sağlığı ve güvenliği
kültürünün bir parçası olmasını sağlaması açısından üzerinde du-
rulması gereken unsurlardandır. Bu bölümde, teknolojik afet ve
sanayi kazalarının tanımları ve sınıflandırılması yapılmıştır. Ayrı-
ca, afet ve kazaların anlaşılması ve önlemlerin alınması açısından
önemli etkisi olan kaza kök sebep analizi ve yöntemleri detaylan-
dırılarak okuyucunun istifadesine sunulmuştur.

Seveso Direktifi’ni ve buna bağlı

olarak yayımlanan ‘Büyük Endüstriyel
2 Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin
Azaltılması Hakkında Yönetmelik’in
(BEKRA) kapsamı ve diğer maddeleri
hakkında bilgi sahibi olabilme

Son yıllarda teknolojik gelişmelere ve alınan güvenlik önlemleri-

Endüstriyel Kazalar
ne rağmen dünyanın her yerinde olduğu gibi ülkemizde de en-
düstriyel kaza ve teknolojik boyutta olabilen büyük endüstriyel
kazalar meydana gelmektedir. Büyük endüstriyel kaza, herhangi
bir kuruluşun işletilmesi esnasında, kontrolsüz gelişmelerden
kaynaklanan ve kuruluş içinde veya dışında çevre ve insan sağlığı
için anında veya daha sonra ciddi tehlikeye yol açabilen bir veya
birden fazla tehlikeli maddenin sebep olduğu büyük bir emis-
yon, yangın veya patlama olayını ifade etmektedir. Bu bölüm-
de, endüstriyel kazalar ve nedenlerinden bahsedilmiş ve büyük
endüstriyel kazaların terminolojisinin yanı sıra Avrupa Toplu-
luğu Konseyi (European Commission, EC) tarafından hazırla-
nıp yayımlanan Seveso Yönergesi (Direktifi) konusu anlatılmış
ve önemli hususlar ele alınmıştır. Bu bölümde ele alınan diğer
bir konu ise BEKRA mevzuatının kapsamı ve bu kapsama giren
kuruluşların yükümlülükleri; bu kuruluşların bildirimleri nasıl
yapacağı hakkında detaylı bilgilendirme yapılmıştır. Büyük kaza
önleme politikası ve güvenlik yönetim sistemi ve bunun gibi
yönetmeliğin diğer önemli maddelerinin ayrıntılı bir şekilde ele
alınması bu bölümün diğer kısımlarını oluşturmuştur.

210
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

1 Deprem, yanardağ patlamaları, tsunami, top- 6 Aşağıdakilerden hangisi iş kazası meydana

rak kayması (heyelan) gibi doğrudan doğruya kay- geldikten sonra hukuki ve cezai durumları ele alır?
nağını yer kabuğu ya da yerin derinliklerinden alan

neler öğrendik?
A. İş Hukuku
afetlere ne ad verilir? B. Deniz Hukuku
A. Jeolojik afet C. Medeni Hukuk
B. Meteorolojik afet D. Sendikalar Kanunu
C. Beşeri afet E. Avrupa Birliği Hukuku
D. Teknolojik afet
E. Katastrofik afet 7 TMMOB, 2019 yılı raporu verilerine göre
Türkiye’de 2018 yılı içerisinde en az kaç endüstri-
2 Aşağıdakilerden hangisi doğal afetlerin tetik- yel yangın ve patlama meydana gelmiştir?
lediği teknolojik afetlerdendir? A. 436 B. 5
A. Çevresel etkiler B. Deprem C. 10 D. 20
C. Sel D. Volkan patlaması E. 50
E. Kasırga
8 Büyük kaza senaryo dokümanında senaryo
3 Aşağıdakilerden hangisi çevre faktörleri ile edilen her bir büyük endüstriyel kazanın meydana
hastalık arasındaki ilişkinin çevre faktörleri ile kaza gelme frekans seviyesine ne ad verilir?
arasındaki ilişkiye de uyarlanabileceğini savunur? A. Büyük endüstriyel kaza frekansı
A. Epidemiyoloji kuramı B. Büyük endüstriyel kaza
B. Çok Etken C. Büyük endüstriyel kaza ortalaması
C. Epidemi D. Büyük endüstriyel kaza istatistiği
D. Pandemi E. Büyük endüstriyel kaza normal dağılımı
E. Salgın
9 6331 sayılı Kanun’da belirtilen işveren tanımı
4 Aşağıdakilerden hangisi kök sebep analizinde kapsamında, bir kuruluşun veya tesisin işletilme-
kullanılan yöntemlerden biri değildir? sinden sorumlu ve / veya buradaki teknik işletme
hakkında karar verme yetkisine sahip gerçek veya
A. Kaza / Olay analizi tüzel kişiye ne ad verilir?
B. Beş neden analizi
C. Bariyer analizi A. İşletmeci
D. Değişiklik analizi B. Kurum
E. Pareto analizi C. Kuruluş
D. Tesis
5 ‘İş kazalarının oluşmasına neden olan iki te- E. Üst seviyeli kuruluş
mel etken iş yerlerindeki ………………. ile çalı-
şanların yaptığı ……… davranışlardır.’ ifadesinde 10 Aşağıdakilerden hangisi ‘Büyük Endüstriyel
boşluklara uygun gelebilecek seçenek aşağıdakiler- Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması
den hangisidir? Hakkında Yönetmelik’ mevzuatına karşılık yaygın
olarak kullanılan kısaltmadır?
A. Güvensiz durumlar /güvensiz
B. Güvenli durumlar /güvensiz A. BEKRA
C. Tehlikeli davranışlar / güvensiz B. SEVESO
D. Dirençsiz durumlar / kırılgan C. SEVESO I
E. Dayanıksız durumlar / güvensiz D. BAKRA
E. SEVESO III

211
 Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

1. A Yanıtınız yanlış ise “Afetler, Kazalar ve Kök 6. A Yanıtınız yanlış ise “Afetler, Kazalar ve Kök
Analizi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Analizi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. A Yanıtınız yanlış ise “Afetler, Kazalar ve Kök 7. A Yanıtınız yanlış ise “Endüstriyel Kazalar” ko-
Analizi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. A Yanıtınız yanlış ise “Afetler, Kazalar ve Kök 8. A Yanıtınız yanlış ise “Endüstriyel Kazalar” ko-
Analizi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. A Yanıtınız yanlış ise “Afetler, Kazalar ve Kök 9. A Yanıtınız yanlış ise “Endüstriyel Kazalar” ko-
Analizi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. A Yanıtınız yanlış ise “Afetler, Kazalar ve Kök 10. A Yanıtınız yanlış ise “Endüstriyel Kazalar” ko-
Analizi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Davranışsal güvenlik, iş yerindeki kazaların kök nedenlerini değerlendirmede

ve çalışanların davranışlarını geliştirerek kazalara karşı önlem almada kullanılan,
oldukça yeni sayılabilecek, bir yaklaşımdır. Davranışsal güvenlik uygulaması ile
Araştır 1 önemli başarılar elde edilmiş olduğunu gösteren kaynaklar olduğu gibi, davra-
nışsal güvenlik yaklaşımını, konuyu özünden saptırmaya yönelik çabalar olarak
gören görüşler de vardır. Davranışsal güvenlik, kişilerin davranışlarının işaret
psikolojik etmenlerinin sistematik biçimde incelenmesidir (Alp, 2007).

Maddelerin ve Karışımların Sınıflandırılması, Etiketlenmesi ve Ambalaj-

lanması Hakkında Yönetmelik (SEA Yönetmeliği) madde ve karışımların
sınıflandırılması, etiketlenmesi ve ambalajlanması hakkındaki mevzuattır.
11/12/2013 tarihli ve 28848 sayılı (Mükerrer) Resmî Gazete’de yayımlanarak
yürürlüğe girmiş olup kimyasal madde ve karışımların üretimini, ithalatını
yapan, kullanan veya dağıtımını yapan tedarikçiler için doğrudan uygulanır
hâle gelmiştir. Bu yeni yönetmelik, 26/12/2008 tarihli ve 27092 (mükerrer)
sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların Sı-
nıflandırılması, Etiketlenmesi ve Ambalajlanması Hakkında Yönetmelik (SAE
Yönetmeliği veya SAE) hükümlerinin aşamalı olarak yerini alacak; sonuç ola-
rak 1 Haziran 2016 tarihinde tamamen yürürlükten kalkmıştır. SEA madde
Araştır 2 ve karışımların etiketlenmesi ve ambalajlanmasına ilişkin birçok yeni unsur
ortaya koymaktadır. Genel olarak SEA etiketi bir madde veya karışım için
belirlenmiş sınıflandırmaları yansıtmak için Birleşmiş Milletlerin Kimyasalla-
rın Sınıflandırma ve Etiketlenmesi İçin Küresel Uyumlaştırılmış Sisteminden
(BM GHS) alınan etiket elemanlarını taşıyacaktır; örneğin yeni piktogramlar
(zararlılık işaretleri), uyarı kelimeleri, zararlılık ve önlem ifadeleri gibi. SEA
aynı zamanda küçük ambalajlama istisnaları gibi bazı mevcut mevzuattaki eti-
ketleme kavramlarını da devam ettirmektedir. SEA BM GHS (Birleşmiş Mil-
letlerin ‘GHS’ adı verilen Global Uyumlaştırılmış Sistemi) kapsamına alın-
mamış belli zararlılık bilgilerini ve diğer (Avrupa) Topluluk Yönetmeliklerinin
gerektirdiği ilave etiket elemanlarının da benimsenmesini sağlamak üzere eti-
ket için “ek bilgiler” kavramını ortaya atmıştır. Bu da BM GHS hükümleri ile
aynı yöndedir (bkz. BM GHS madde 1.4.6.3) (URL-3).

212
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Kaynakça
AFAD, (2014). 2014-2023 Büyük Endüstriyel
Kazalar Yol Haritası Belgesi, Ankara.
Alp, E. (2007). İş Kazalarına Değişik Yaklaşım -
Davranışsal Güvenlik, Mühendis ve Makine, 48
(567):3-7.
Ayanoğlu, C. C. (2014). Seveso II Direktifi
Kapsamında Güvenlik Yönetim Sistemleri, ÇSGB
Çalışma Dünyası Dergisi, 2 (2): 66-83.
ILO/IALI, (2001). Labour inspection and
occupational safety and health management
systems, Joint ILO/IALI international symposium,
Düsseldorf, Germany.
ÇSGB, (2012). Seveso II Direktifi Kapsamındaki
Endüstrilerde Kaza Riski Değerlendirme Metodolojisi:
ARAMIS, (Accidental Risk Assessment Methodology
For Industries), Kullanıcı Rehberi, Ankara.
ÇŞB, (2014). Seveso II Direktifinin Uygulama
Kapasitesinin Artırılması İçin Teknik Yardım Projesi:
Büyük Endüstriyel Kaza Risklerinin Azaltılması
(BEKRA) İşletmeciler İçin Rehber, T.C. Çevre ve
Şehircilik Bakanlığı.
Kadıoğlu, M. ve Özdamar, E. (2005). Afet Yönetiminin
Temel İlkeleri. Ankara: JİKA Türkiye Ofisi Yayını.
Sarı, Y. D. (2019). Afetlerde İş Sağlığı ve Güvenliği
Yönetimi, Anadolu Üniversitesi Yayını No:3826,
E-ISBN: 978-975-06-3021-7.
TMMOB, (2019). Endüstriyel Yangınlar ve Patlamalar
2018 Yılı Raporu, TMMOB Kimya Mühendisleri
Odası İstanbul Şubesi, İstanbul.
TMMOB, (2018). Endüstriyel Yangınlar ve Patlamalar
2017 Yılı Raporu, TMMOB Kimya Mühendisleri
Odası İstanbul Şubesi, İstanbul.

İnternet Kaynakları
URL-1, (2020), http://www.hayirliislerosgb.com.tr/is-kazalarinin-nedenleri/
URL-2, (2020). https://www.ozlemozkilicakademi.com/
URL-3, (2020). http://www.kmo.org.tr/resimler/ekler/

213
 Bölüm 8
Acil Durum Planlaması
öğrenme çıktıları

Acil Durum Planı Gerekliliği Acil Durum Planı Hazırlama Aşamaları

1
2 Acil durum planı hazırlanması ve

2
1 İş yerlerinde acil durum ile ilgili terminoloji,
kavram ve mevzuat dayanağını
anlayabilme ve iş yerlerinde acil durum
planının gerekliliğini kavrayabilme
yürütülmesi için izlenecek aşamalar,
müdahale ve tahliye yöntemleri hakkında
bilgi sahibi olabilme

Salgınlarda Acil Durum Planlaması

3
3 İş yerlerini etkileyen salgın hastalıklarda
acil durum planlaması hakkında bilgi sahibi
olabilme

Anahtar Sözcükler: • Acil Durum Kavramları • Mevzuatta Acil Durum • Acil Durum Planı
• Salgın Hastalıklarda Acil Durum Planlaması

214

Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
GİRİŞ
Teknoloji ve insan kaynaklı tehlike ve tehditler
hangi büyüklükte olursa olsun bunlara karşı önce-
den koruyucu ve önleyici önlemler almayan ve ha-
zırlıklı olmayan yerleşim birimlerinin, kurum veya
kuruluşların olaylarla karşılaştığında olaya zamanın-
da, hızlı ve etkili olarak müdahale etme ve olayı en az
zarar ve kayıplarla atlatma şansı bulunmamaktadır.
Bu gerçeğe karşın bugüne kadar afet ve acil durum
yönetimi planlarının önemi yeterince kavranmamış;
zarar azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme aşa-
masında yapılması gereken faaliyetleri kapsayacak
şekilde planlar hazırlanmamıştır. Risk değerlendir-
mesi sürecinde risklerin önlenmesi ve azaltılma-
sı, hazırlık, afete müdahale ve iyileştirme planları
doğrultusunda yapılan acil durum planlaması, acil
durumların ve afet meydana geldiğinde olaya zama-
nında, hızlı ve etkili olarak müdahale edilebilmesi
ve iyileştirme çalışmalarının etkin bir şekilde yapıla-
bilmesi içindir. Kısa, orta ve uzun vadeli politikada;
strateji ve eylemler belirlenerek uygulama planları-
nın temeli oluşturulur (Pampal, 2018).
İş yerlerinde acil bir durum söz konusu oldu-
ğunda nasıl davranılması gerektiğinin bilinmesi iş
sağlığı ve güvenliğinin en önemli aşamalarındandır.
Ciddi yaralanma, ölüm, yangın durumları ile bina
ve yapıların hasarlarında neler yapılması gerektiği-
nin bilinmesi bir kuruluşta hayati önem taşımak-
tadır. Çalışma hayatını büyük ölçüde etkileyen acil
durumlarla mücadele etmek ve hazırlıklı olmak en
önemli sorumluluklardandır. Meydana gelebilecek
olaylar öncesinde alınacak önlemler, eğitimler, tat-
bikatlar ve planlamalar bu olayların meydana gel-
mesinden sonra yapılacaklardan çok daha önemli
olabilmektedir.
İş yerinde acil durum planlaması, her işletmede
kaza ve afetlerden kaynaklı can ve mal kaybını en
aza indirmek için mutlaka yapılmalıdır. Acil durum
planlarına sahip bir iş yeri can ve mal kayıplarını
engelleyebilir veya en aza indirebilir, çalışma koşul-
larının normale dönmesini kısa sürede sağlayabilir.
Çalışma hayatında yüksek riskli birçok durum-
la karşılaşma ve bunların etkileri, insan hayatına
mal olacak hatta toplu ölümlere yol açacak kadar
yüksek boyutta olabilmektedir. Çalışma hayatını
büyük ölçüde etkileyen acil durumlarla mücadele
etmek kaçınılmaz görevlerdendir. Acil durumlarla
mücadele etmenin yanı sıra hazırlıklı olmak da çok
önemli sorumluluklardandır. Olay meydana gel-
8
meden alınacak önlemler, eğitimler, tatbikatlar ve
planlamalar olay meydana geldikten sonra yapıla-
caklardan daha önemli olabilir.
Acil durum planlamasına sahip her bir işletme
kaza ve de afetlerden kaynaklı can ve mal kaybını en
aza indirebilir. Acil durum planları sayesinde, kuru-
luşlar zararlarını en aza indirebilir; çalışma koşul-
larının normale dönmesini kısa sürede sağlayabilir.
Yangın, deprem, bulaşıcı hastalıklar veya bek-
lenmedik acil durumlarda çalışanların ve bundan
etkilenebilecek diğer insanların can güvenliğini
tehlikeye sokan, iş yerinde çok büyük zararlara se-
bep olan olağanüstü durumlarda zaman kavramı
çok önemli olduğundan önceden hazırlıklı olma-
nın ehemmiyeti ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle iş
sağlığı ve güvenliği konusunda kazanılacak kabili-
yet ve alışkanlıklar ve nasıl hareket edileceğini bilen
çalışanların varlığı riskleri minimuma indirecektir;
dolayısıyla iş yerinin maddi ve manevi zararını da
en aza indirecektir. Bu dahi, çalışanların bu konu-
daki bilinçlendirilmesi ve yeteneklerinin geliştir-
mesi amacıyla oluşturulacak acil durum planı ve
düzenli olarak yapılan tatbikatlar ile sağlanabil-
mektedir. İşverenler yapılan bu işlemlerin önemini
iyice anlamalı ve çalışanlar da konunun önemine
vakıf olarak olası bir tehlike anında paniklemeden
ne yapılması gerektiğini bilmelidirler. Bu hususta
harcanan zaman, emek ve para kayıp olarak görül-
memeli, olaya formalite gözüyle bakılmamalıdır.
İş yerlerinde acil durum planlarının gerekliliği
açık olmasına rağmen, zorunlu mudur, standart ge-
reği midir, işletme politikası mıdır yoksa rekabetçi
ortamın getirdiği kültürel bir alışkanlık mıdır? gibi
olası sorular akla gelebilir. Bu soruların cevapları
yönetim sistemi açısından da mutlaka irdelenmeli-
dir. İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi, iş sağlığı
ve güvenliği faaliyetlerini işletmelerin politikaları
genelinde sistematik bir şekilde ele alarak sürekli
iyileştirmeyi amaçlayan bir araçtır. İş yerlerinde ku-
rulan iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemlerinin
altında olmazsa olmazlardan biri de acil durum baş-
lığıdır. Bu alanda önemli kaynaklardan birisi olan
iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi standardı
OHSAS 18001’in TSE tarafından uyumlaştırılan
hâli TS 18001’de iş yerlerinin acil durumlar hak-
kında yapması gerekenler, ‘‘Kuruluş, olayların ve
acil durumların meydana gelme olasılığını tahmin
etmek, bu durumlarda yapılacakları belirlemek ve
bunlardan kaynaklanabilecek muhtemel hastalık ve
215
8
yaralanmaları önlemek veya azaltmak için plan ve
prosedürler oluşturmalı ve bunları sürdürmelidir.
Kuruluş, özellikle olayların ve acil durumların or-
taya çıkmasından sonra acil durum hazırlıklarını,
bu durumlarda kullanılacak planları ve prosedürleri
gözden geçirmelidir. Kuruluş, pratik olan yerlerde
bu gibi prosedürleri periyodik olarak da denemeli-
dir.’’ olarak ifade edilmiştir. Ayrıca, bu ‘Standard’ta,
işletmenin acil durum planlarının, belirli bir acil
durum ortaya çıktığı zaman yapılacak işlemleri
özet olarak, aşağıda verilen unsurları içermesi ge-
rektiği belirtilmektedir: Muhtemel kazaların ve acil
durumların tanımlanması; acil durumda yöneti-
mi üstlenecek kişinin belirlenmesi, acil durumda
personel tarafından yapılacak işlemlerin ayrıntıları
(yükleniciler ve ziyaretçiler gibi sahada olan kuru-
luş dışı personelin yapacağı işlemler dâhil;(belirli
bir toplanma noktasına gitmek gibi), acil durum
esnasında belirli görevi olan personelin sorumlu-
lukları ve yetkileri (yangın görevlisi, nükleer sızıntı
/ zehirli döküntü uzmanları gibi), tahliye prosedür-
leri yöntemleri, tehlikeli malzemelerin ve yerlerinin
belirlenmesi ve gerekli acil durum işlemi, kuruluş
dışı acil durum hizmetleriyle koordinasyon, resmî
makamlarla iletişim, komşularla ve halkla iletişim,
hayati öneme sahip kayıtların ve teçhizatın korun-
ması, acil durum esnasında gerekli bilgilerin ( tesis
yerleşim planları, tehlikeli malzeme verileri, pro-
sedürler, yöntemler, çalışma talimatları ve temas
kurulacak telefon numaraları gibi ) kullanılabilir
durumda olmasıdır. Standartta ‘Acil durum plan-
lamasında kuruluş dışı kurumlarla yapılan iş birliği
açıkça yazılmalıdır. Bu kurumlar katkıda bulunma-
ları gereken muhtemel durumlardan haberdar edil-
meli ve katılımlarını kolaylaştıracak bilgiler kendi-
lerine verilmelidir.’ vurgusuyla, işletmenin iş yeri
dışındaki kurumlarla olan koordinasyonunun sağ-
lanmasının planlamada yer almasına yer verilmiştir.
Bu bölümde, iş yerlerinde acil durum planı
gerekliliği detaylı olarak ele alınmıştır. Bu kısım-
da özellikle mevzuatta yer alan tanımlamalar ve
hükümlere yer verilmiştir. Acil durum planı ha-
zırlanması ve yürütülmesi için izlenecek aşama-
lar, müdahale ve tahliye yöntemleri bu bölümde
ele alınan diğer konular olmuştur. Özellikle hızla
büyüyen, tüm dünyada sosyal hayatı durdurduğu
gibi çalışma hayatını da felç eden yeni koronavirüs
salgın hastalığını da kapsayan salgın hastalıklarda
acil durum planlaması, bu bölümün son konusu
olmuştur.
216
Acil Durum Planlaması
ACİL DURUM PLANI GEREKLİLİĞİ
Herhangi bir acil durum oluştuğunda hemen
organize olarak düzenli bir şekilde müdahale etmek
ve ortaya çıkabilecek olan zararları en az seviyeye
indirmek amacıyla acil durum planlaması yapılır;
İşletmedeki tüm çalışanları, taşeronları, tedarikçi
firmaları ve ziyaretçi olarak iş yeri sınırları içerisinde
bulunan herkesi, ayrıca bina, tesis, arazi ve malze-
melerini kapsar. Kanuni yükümlülüklerin yanı sıra
iş yeri sahibinin veya üst yönetiminin, acil durum
planlaması ve yürütülmesi ile bunun iş yeri kültürü
olarak benimsenmesi için yetki ve destek vermesi
gereklidir. Genel hatlarıyla ele alındığında iş sağlığı
ve güvenliği konuları idari para cezaları olsun ya da
olmasın ihmal edilemez veya hafife alınamaz un-
surlardandır. İşverenler bu konuda gereken duyar-
lılığı göstermeli hatta varsa kanunda belirtilmeyen
önlemleri de almalıdırlar. İş sağlığı ve güvenliğine
yönelik gerekli hassasiyetin gösterilmesi hâlinde
meydana gelebilecek iş kazaları ve meslek hastalık-
ları tam olarak sıfıra indirilmesi mümkün olmasa
dahi, sayısı büyük oranda azalacaktır. İş sağlığı ve
güvenliğine yönelik yatırımlar kısa vadede masraf
olarak görülmemeli, orta ve uzun vadede getirisi-
nin çok daha fazla olduğu unutulmamalıdır. Olası
bir afet ve acil durumda maddi giderler bir tarafa,
bunun insan hayatına mal olmasının manevi yükü-
nün işverenleri hayatları boyunca etki altında bıra-
kacağı kaçınılmazdır. Bu nedenle acil durum planı
yapmak da iş sağlığı ve güvenliğini sağlamaya yö-
nelik en önemli olmazsa olmaz şartlardan birisidir.
Geçmişte, ülkemizin neredeyse tamamını kapsa-
yan ve nüfusumuzun neredeyse bütününü etkileyen
büyük doğal, endüstriyel olaylar olmuştur ve de ge-
lecekte de olma potansiyeli çok yüksektir. Küçük,
büyük boyutlu afet ve acil durumlara karşı toplum,
devlet ve işletmelerin ne kadar hazırlıklı olduğu ve
bunun gibi ve diğer acil durumlarda iş yerinde nasıl
davranılması ve neler yapılması gerektiğini belirten
acil durum planlarının hazırlanmasının ne kadar
önemli olduğunun bilinmesi toplumların çalışma ve
sosyal hayatlarında en önemli unsurlardandır. Acil
durumlara karşı bir planı olan toplumlar ve işletme-
ler bu durumlardan en az şekilde etkilenmektedir.
Bu işletmeler ve kuruluşlar bu tarz acil durumlar-
dan kaynaklı sorunları ve etkilediği sahaları kolayca
kontrol altına alarak acil durum planı çerçevesinde
planladıkları faaliyetlerine kesintisiz olarak devam
edebilmektedir. Acil durumlara karşı organize ola-
mayan kurum ve iş yerlerinde çalışma hayatının

Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
kesintiye uğraması ve bu durumda ciddi ve geri dö-
nüşü olmayan kayıpların yaşanması kaçınılmazdır.
AFAD’ın (2014) acil durum tanımına göre önleme,
zarar ve kayıplara yol açabilecek bir tehlike veya teh-
didin meydana gelmesini önlemek veya azaltmak
için yapılan çalışma ve tedbirler şeklindedir. Ayrıca,
AFAD (2014) ‘zarar azaltma’yı doğal, teknolojik
ve insan kaynaklı tehlikelerle çevresel bozulmaların
afet sonucunu doğurmasını önlemek veya etkilerini
azaltmak amacıyla, afet öncesinde sırasında ve son-
rasında alınması gereken yapısal ve yapısal olmayan
önlem ve faaliyetlerin tümü diye tanımlamaktadır.
Bu tanıma göre acil durum faaliyetleri birçok ku-
rum ve kuruluşla çeşitli disiplinlerin belirli bir hedef
doğrultusunda çalışmasını gerektiren, uzun vadeli
ve mutlaka bir plan dâhilinde yürütülmesi gereken
çalışmalardır. Zarar azaltma aşaması (evresi); pratik-
te, iyileştirme evresindeki faaliyetlerle birlikte başlar
ve yeni bir afet olana kadar devam eder. Bu evrede
yürütülen faaliyetler; ülke, bölge ve yerleşme biri-
mi ölçeğinde olmak üzere çok geniş uygulama alanı
göstermektedir.
Öncelikle bir işletme ve kuruluş afetlere ve acil
durumlara karşı ne kadar hazırlıklı, ilk dakika-
larda çalışanlar ne yapacaklarını biliyorlar mı, ilk
saatlerde ne yapacaklarını biliyorlar mı? İş yerleri,
tesisler gibi yerler insan ve doğa kaynaklı değişik
tehlike riskleri altındadır. Bunlara hazırlıklı olmak,
kapsamlı ve doğru bir planlamadan geçer. Bir iş-
letme ve bütün paydaşlar buna ne kadar hazırlıklı?
Bu soruların cevaplarını düşünmeden, tereddütsüz
verebilmenin yolu afet ve acil durum planlamanın
yapılmış ve sürdürülebilir dinamik yapısının olma-
sına bağlıdır.
Acil Durum Mevzuatı ve Terminolojisi
İş yerlerinde aniden meydana gelen acil durum-
lar insan, iş yeri ve çevreye, sınırları tayin edilemeyen
hasar ve zararlar vermektedir. Özellikle iş yerlerin-
de çalışanların, müşterilerin, ziyaretçilerin hayatla-
rını tehdit ettiği gibi, üretimi durdurup fiziksel ve
çevresel zararları da beraberinde getirebilmektedir.
Bu nedenle kısaca iş yerlerinde mal ve can kaybına
neden olan acil durum ve planı tanımlamalarınınn
ulusal mevzuattan ve diğer kaynaklardan derlenen,
konumuzla yakından ilgili olanları bu bölümde ve-
rilmiştir. İş sürekliliği, bir işletme veya kuruluşun
kritik fonksiyon ve süreçlerini etkileyecek dahili ve
/ veya harici acil durum ve olaylara, işleyişi etkile-
8
yebilecek her türlü kesinti durumuna (elektrik, su,
doğal gaz, tıbbi gazlar gibi) karşı hazırlıklı olması;
bu durumlarla önceden kararlaştırıldığı, planlandı-
ğı, tatbikat ve diğer yöntemlerle test edildiği şekilde
baş edebilmesinin sağlanmasıdır.
EM-DAT veri tabanına göre bir olayın afet ola-
rak sayılabilmesi için en az 10 kişinin ölmesi, en az
100 kişinin etkilenmesi, olağanüstü hâl ilan edil-
mesi ve ilgili devlet tarafından uluslararası yardım
çağrısı yapılması kriterlerinden en az biri gerçek-
leşmiş olmalıdır. EM-DAT veri tabanı Birleşmiş
Milletler (BM) kuruluşları, sivil toplum örgütleri,
sigorta şirketleri, araştırma kuruluşları ve medya
gibi çeşitli kaynaklardan çaprazlama yapılarak der-
lenmektedir. Emergency Events Database (EM-
DAT, 2017) yani Acil Durum Veri Tabanı, Belçika
merkezli Afetlerin Epidemiyolojisi Araştırma Mer-
kezi (The Centre for Research on the Epidemiology
of Disasters - CRED) isimli kâr amacı gütmeyen
bir kuruluşun uluslararası veri tabanlarından biri-
dir (Bahadır ve Uçku, 2018).
Acil Durum Kavram ve Terminolojisi
Afet ve Acil Durum Müdahale Yönetim Hiz-
metleri Yönetmeliği’nde ‘Acil durum, toplumun
tamamının veya belli kesimlerinin normal hayat ve
faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan ve acil
müdahaleyi gerektiren olayları ve bu olayların oluş-
turduğu kriz halini ifade etmektedir.’ şeklindedir.
Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı
(AFAD) Açıklamalı Afet Yönetimi Terimleri Söz-
lüğü ‘acil durum, büyük fakat genellikle yerel
imkânlarla baş edilebilen çapta, ivedilik gerektiren
tüm durum ve hâller’ olarak tanımlamıştır.
Binaların Yangından Korunması Hakkında
Yönetmelik’te acil durum; ‘afet olarak değerlendiri-
len olaylar ile dikkatsizlik, tedbirsizlik, ihmal, kasıt
ve çeşitli sebeplerle meydana getirilen olayların yol
açtığı hâller’ olarak tanımlanmaktadır.
İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında
Yönetmelik’te biraz daha kapsamlı olarak ‘Acil du-
rum, işyerinin tamamında veya bir kısmında mey-
dana gelebilecek yangın, patlama, tehlikeli kimyasal
maddelerden kaynaklanan yayılım, doğal afet gibi
acil müdahale, mücadele, ilkyardım ve ya tahliye
gerektiren olaylardır.’ şeklinde tanımlanmaktadır.
A-Tipi Acil Durumlar: Savaş hâli, deprem, sel, yıl-
dırım düşmesi, büyük çaplı yangınlar, terör / sa-
217
8
botaj, uçak / helikopter kazaları, salgın hastalıklar
gibi nedenler sonucunda ortaya çıkan durumlardır.
B-Tipi Acil Durumlar: Küçük çaplı yangınlar,
muhtelif kimyasal, yanıcı ve parlayıcı maddelerin
sızıntılarını içeren çevresel kazalar ile benzer öneme
sahip durumlardır.
Kriz Yönetimi
Kriz, tehdit edici koşula müdahale edebilme
yetersizliği olarak tanımlanabilir. Bir diğer tanım
ise beklenmeyen koşulların üstesinden gelme ge-
rekliliği ve önceliği olarak ifade edilmiştir. Genel
olarak kriz, bir işletmenin, kuruluşun ve kurumun
yaşamını tehdit eden bir durum olarak ifade edil-
mektedir.
Bazen stres veya panik doğuran pek çok olay
da kriz olarak adlandırılmaktadır. Ancak konuya
işletme yönetiminin bir sorunu olarak bakıldığın-
da, işletme veya kuruluş yönetimini tehdit etme-
yen, sistemdeki mevcut dengeleri bozmayan, karar
mekanizmalarını işlemez duruma sokmayan, geçici
olarak ortaya çıkan olumsuzlukların kriz olarak ta-
nımlanması doğru bir değerlendirme olmayabilir.
Bu yaklaşımlar çerçevesinde kriz; önceden bekle-
nilmeyen ve sezilmeyen, örgüt tarafından çabuk ve
acele cevap verilmesi gereken, kurum, kuruluşun
önleme ve müdahale mekanizmalarını yetersiz hâle
getirerek mevcut değerlerini, amaçlarını ve varsa-
yımlarını tehdit eden gerilim durumu şekilde ta-
nımlanabilir. Stres, endişe, panik gibi kavramlar
da kriz döneminde yaşanan duygu ve davranışla-
rın ifadesi şekilleridir. Krizi, temel itibariyle yaşa-
nan olağan gerilimlerden ayıran temel özellikler;
önceden sezilemeyen ani bir değişiklik olması,rize
çabuk ve acele cevap verilmesi gerekliliği, yöneti-
cilerin uyguladıkları standart karar mekanizmaları
ile krize cevap verememeleri ve meydana gelen de-
ğişimin kuruluşun devamlılığını ciddi şekilde teh-
dit etmesidir. Kriz işletmenin, kuruluşun standart
karar alma mekanizmaları ile aşılamayacağı için,
acil durum planlaması ve müdahale gerektirmesi
ve bunun da karar alıcılarda gerilimi ve telaşı ar-
tırmasıdır.
Krizin oluşum süreci ve krize karşı önleyi-
ci planlama yapma konusunu Tağraf ve Arslan
(2003) yayınladıkları makalelerinde şu şekilde ele
almışlardır;“Kriz olağanüstü bir dönemi ifade et-
mektedir. Bu ise kriz oluşum sürecinde işletmeler-
deki olağan yönetim sürecinde bazı hatalı kararlar
218
Acil Durum Planlaması
alındığını ve çevresel oluşumların ve değişimlerin
yeterince dikkatle izlenmediğini göstermektedir.
Krizin, her ne kadar ani olarak ortaya çıktığı söy-
lense de yangın, sel, deprem gibi doğal felaket-
lerle oluşan krizler dışında diğer kaynaklara bağlı
olarak oluşan krizlerin tamamı oluşum sürecinde
bazı sinyaller gönderir. Fakat bu sinyallerin yete-
rince dikkate alınmaması veya sinyallerin krize ait
olduğunun bilinmemesi sonucu kriz ortaya çıkar.
Yaklaşmakta olan kriz sinyalleri alınıp, yorumlanıp,
değerlendirilmemiş ise ve sağlıklı tepkiler verilme-
mişse, örgütün kriz dönemine girmesi kaçınılmaz-
dır. Kuruluşta panik, çatışma baş gösterir. Yönetici-
ler günü kurtarmaya yönelir; amaçlar ve planlar göz
ardı edilir. Çalışma organizasyonu iklimi bozulur.
Karar alma merkezileşir, denetimde merkezileşme
eğilimi artar ve karar alma süreci bozulur. İşletme
bu aşamada eğer krize karşı bir çözüm geliştirebi-
lirse krizi kendisi için bir avantaja dönüştürebilir.
Aksi takdirde işletmenin hayatını sona erdiren bir
sürece girilebilir.
Ayrıca, kriz önleme konusunda hazırlanan
planların yazıya dökülmesi çok önemlidir. Çok sık-
lıkla görülmektedir ki sözlerle ifade edilen planlar
uygulama safhasına geçememekte veya birkaç kişi-
nin düşüncesinden ortaya çıkmaktadır. İşletmeler
“Şu iş şöyle olursa Ahmet ne yapacağını biliyor”
sendromunu aşmalıdır. Ahmet tatile çıkmış ola-
bilir. Hatta orada olmasına rağmen ve bütün iste-
yenlere seve seve her şeyi açıklamaya hazır olma-
sına rağmen açıklama yapamayacak kadar meşgul
olabilir. Planların yazılı olarak bulunmaması zaten
aşırı görev yükü olan yöneticiler için saatlerce ilave
bir çalışmaya sebep olabilir. Çalışanlar temel uy-
gulamaları yapmada yetersiz olabilir, örneğin, çalı-
şanlara acil bir durumu bildirmedeki yetersizlik, iş
yapma şekillerine özgü etkiler hakkında yoğun te-
lefon görüşmelerine sebep olabilir. Telefon numa-
ralarının ihtiyaç duyulduğu anda yazılı olarak bu-
lunmaması sebebiyle değerli zamanlar kaybolur ve
mevcut kriz durumu büyür. Kriz ortaya çıkmakta
olduğunda yapılacak şeyler ve bunları yapacakların
listesi kontrol edilerek bunlarla ilişki kurulmasıyla
örgütlenme düşünülmeyecek şekilde kolaylaşarak
mevcut duruma karşı anında tepki verilebilir. Plan-
lar çok uzun ve katı olmamalıdır. Planlar kriz du-
rumunun tahmin edilemeyen yönlerini tanıyabile-
cek bir yapı ve esneklik sağlamalıdır ve yöneticilere
ortak duyuları kullanarak rahat hareket edeceği bol
alan vermelidir. Planların yazıya dökülmesi saye-

Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
sinde kriz durumlarına karşı kimin ne yapacağı ve
ne şekilde yapacağı gibi hususlar belirlenerek kriz
anlarında ortaya çıkan yanlış karar süreçlerine gi-
rilmesi önlenebilir. Bu sayede krizin yıkıcı etkisi de
önlenebilir.
Kriz yönetiminde dikkat edilmesi gereken en
önemli unsur, Hz. Nuh’un tufan başlamadan önce
gemiyi inşa etmeye başlaması gibi gelecekte olması
muhtemel krizleri öngörebilmektir. Böyle bir stra-
tejik planlama risk yükseldiğinde büyük bir avantaj
olarak ortaya çıkacaktır. Etkili planlama yapılması
ile problem en uç noktaya çıktığında gerçek prob-
lem üzerinde odaklanma imkânı doğar ve hareket
için bir zemin teşkil eder. Kriz yönetiminde önem-
li nokta, işletmenin krizle karşılaştığı anda yerine
getirilmesi gereken faaliyet planlarının varlığıdır.
Kriz yönetimi için başvurulan planların hazırlan-
ması bütün krizler için genel olarak benzerdir. Plan
uygulama stratejileri farklı tarzdaki krizler için çok
önemli şekilde farklılık göstermemektedir. Yani te-
mel olarak kriz önlemek için geliştirilen planlama-
lar benzer aşamalar sonucu hazırlanır.
İşletmeler kuruluş sürecinden başlayarak sürekli
olarak risklerle ve bu risklerin doğru olarak değer-
lendirilmemesi sonucu ortaya çıkan krizlerle kar-
şı karşıyadır. Kriz dönemine girilmeden önce kriz
önlemeye yönelik olarak geliştirilen proaktif teknik
ve stratejiler kriz sürecine girilmesini engelleyebi-
leceği gibi aynı zamanda girilebilecek muhtemel
bir krizden de güç kazanarak çıkabilmesine imkân
verir. Aslında işletmenin temel amacı olan hayatını
devam ettirme düşüncesiyle geliştirdiği ve ortada
hiçbir kriz belirtisi olmamasına karşın uyguladığı
planların tamamını krizi önlemeye karşı geliştirilen
stratejiler olarak görebiliriz. Çünkü doğru kararla-
rın alınması ve uygulamaya konulması sayesinde
işletme dışında herhangi bir tehdit dahi oluşacak
olsa bunun doğru yönetim ile bir avantaja dönüş-
türülmesi mümkündür. Bu açıdan her ne kadar
bazı teknikler ve stratejiler belirtilmişse de işlet-
menin kuruluş aşamasından başlayarak olgunluk
ve gerileme dönemlerine kadar yaptığı başarılı uy-
gulamalar kriz önlemeye dönük faaliyetler olarak
görülebilir. Bu faaliyetler ister bilinçli olarak krizi
önlemeye yönelik çalışmalar şeklinde ortaya konul-
sun isterse kriz kavramı hiç gündeme getirilmeden
gerçekleştirilen uygulamalar olsun, tamamıyla bir
kriz önleme çalışması olarak değerlendirilebilir
(Tağraf ve Arslan, 2003).”
8
Mevzuatta Acil Durum Planlaması
6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nu
ve bu Kanun’dan sonra kanunu destekleyici ola-
rak yürürlüğe giren yönetmeliklerden birisi olan
İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik
kapsamında (istisnai kurum ve kuruluşlar hariç) iş
yeri büyüklüğü, türü, özel veya devlet, az veya çok
tehlikeli olmasına bakılmaksızın bir binada, iş ha-
nında, organize sanayi tesisinde faaliyet göstersin;
iş yeri sahibi veya kiracı, işletmeci olsun her bir iş
yeri acil durum planlaması yapmakla mükelleftir.
Kanuni yükümlülüğün yanı sıra, iş yeri sahibinin
veya üst yönetiminin, acil durum planlaması ve
uygulamasını bir iş yeri politikası ve kültürü olarak
benimsemesi iş sağlığı ve güvenliği açısından dik-
kate alınması gereken unsurlardandır. Ayrıca, ulu-
sal mevzuatın birçok yerinde iş yerlerinde acil du-
rum planlarının zorunluluğu ele alınmıştır; 5902
sayılı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığının
Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun; Afet ve
Acil Durum Yönetim Merkezleri Yönetmeliği; Afet
ve Acil Durum Müdahale Hizmetleri Yönetmeli-
ği; Afet ve Acil Durum Harcamaları Yönetmeliği;
İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik
gibi mevzuatlarda acil duruma hazırlıklı olma ve
plan hazırlama zorunluluğu vardır. Ayrıca, Afet
ve Acil Durum Müdahale, Risk Yönetimi ve Zarar
Azaltma Planları, Afet ve Acil Durum Önleme ve
Müdahale Planı, Afet ve Acil Yardım Planı, Doğal
Afet Planı, Afet Müdahale Planı, Acil Durum Pla-
nı, Hastane Afet ve Acil Durum Planı (HAP) gibi
mevzuatlarda da afet ve acil durum planlamasına
değinilmiştir (AFAD, 2015).
6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun
11 inci maddesine göre işverenler; ‘çalışma ortamı,
kullanılan maddeler, iş ekipmanı ile çevre şartlarını
dikkate alarak meydana gelebilecek acil durumla-
rı önceden değerlendirmek, çalışanları ve çalışma
çevresini etkilemesi mümkün ve muhtemel acil
durumları belirlemek ve bunların olumsuz etki-
lerini önleyici ve sınırlandırıcı tedbirleri’ almakla
yükümlüdür. İş yerlerinde, ‘acil durumların olum-
suz etkilerinden korunmak üzere gerekli ölçüm ve
değerlendirmelerin yapılması ve acil durum plan-
larının hazırlanması’ zorunludur. Yine Kanun’da
işveren, ‘Acil durumlarla mücadele için işyerinin
büyüklüğü ve taşıdığı özel tehlikeler, yapılan işin
niteliği, çalışan sayısı ile işyerinde bulunan diğer
kişileri dikkate alarak; önleme, koruma, tahliye,
yangınla mücadele, ilk yardım ve benzeri konular-
219
8
da uygun donanıma sahip ve bu konularda eğitimli
yeterli sayıda kişiyi görevlendirir, araç ve gereçleri
sağlayarak eğitim ve tatbikatları yaptırır ve ekiple-
rin her zaman hazır bulunmalarını sağlar. Ayrıca,
‘Özellikle ilk yardım, acil tıbbi müdahale, kurtar-
ma ve yangınla mücadele konularında, işyeri dışın-
daki kuruluşlarla irtibatı sağlayacak gerekli düzen-
lemeleri yapar.’ ifadesi yer almaktadır.
6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun
12 inci maddesine göre ise ciddi, yakın ve önlene-
meyen tehlikenin meydana gelmesi durumunda
işverenler; çalışanların işi bırakarak derhâl çalışma
yerlerinden ayrılıp güvenli bir yere gidebilmele-
ri için, önceden gerekli düzenlemeleri yapmak ve
çalışanlara gerekli talimatları vermekle yükümlü-
dür. İş yerinde güvenli toplanma yeri belirlenmeli
ve çalışanlar bu konuda bilgilendirilmelidir. Buna
rağmen işveren, durumun devam etmesi hâlinde,
zorunluluk olmadıkça, gerekli donanıma sahip ve
özel olarak görevlendirilenler dışındaki çalışanlar-
dan işlerine devam etmelerini isteyemez. İşveren,
çalışanların kendileri veya diğer kişilerin güvenliği
için ciddi ve yakın bir tehlike ile karşılaştıkları ve
amirine hemen haber veremedikleri durumlarda;
istenmeyen sonuçların önlenmesi için, bilgileri ve
mevcut teknik donanımları çerçevesinde müdaha-
le edebilmelerine imkân sağlar. Böyle bir durumda
çalışanlar, ihmal veya dikkatsiz davranışları olma-
dıkça yaptıkları müdahaleden dolayı sorumlu tu-
tulamaz.
Acil durumlarda yapılacak çalışmalar, 18 Ha-
ziran 2013 tarih ve 28681 sayılı Resmî Gazete’de
yayımlanan ‘İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında
Yönetmelik’ hükümlerine uygun olarak yapılmalı-
dır. Bu Yönetmelik’e göre acil durum planları 6331
İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamındaki tüm
iş yerlerinde uygulanmalıdır. Bu Yönetmelik’e
göre:
İşverenin acil durumlara ilişkin yükümlü-
lükleri:
• Çalışma ortamı, kullanılan maddeler, iş
ekipmanı ile çevre şartlarını dikkate alarak
meydana gelebilecek ve çalışan ile çalışma
çevresini etkileyecek acil durumları önce-
den değerlendirerek muhtemel acil durum-
ları belirler.
220
Acil Durum Planlaması
• Acil durumların olumsuz etkilerini önleyici
ve sınırlandırıcı tedbirleri alır.
• Acil durumların olumsuz etkilerinden ko-
runmak üzere gerekli ölçüm ve değerlendir-
meleri yapar.
• Acil durum planlarını hazırlar ve tatbikatla-
rın yapılmasını sağlar.
• Acil durumlarla mücadele için işyerinin
büyüklüğü ve taşıdığı özel tehlikeler, yapı-
lan işin niteliği, çalışan sayısı ile işyerinde
bulunan diğer kişileri dikkate alarak; önle-
me, koruma, tahliye, yangınla mücadele, ilk
yardım ve benzeri konularda uygun dona-
nıma sahip ve bu konularda eğitimli yeterli
sayıda çalışanı görevlendirir ve her zaman
hazır bulunmalarını sağlar.
• Özellikle ilk yardım, acil tıbbi müdahale,
kurtarma ve yangınla mücadele konuların-
da, işyeri dışındaki kuruluşlarla irtibatı sağ-
layacak gerekli düzenlemeleri yapar.
• Acil durumlarda enerji kaynaklarının ve
tehlike yaratabilecek sistemlerin olumsuz
durumlar yaratmayacak ve koruyucu sis-
temleri etkilemeyecek şekilde devre dışı
bırakılması ile ilgili gerekli düzenlemeleri
yapar.
• Varsa alt işveren ve geçici iş ilişkisi kurulan
işverenin çalışanları ile müşteri ve ziyaretçi
gibi işyerinde bulunan diğer kişileri acil du-
rumlar konusunda bilgilendirir. Ayrıca, acil
durumlarla ilgili özel görevlendirilen çalı-
şanların sorumlulukları işverenlerin konuya
ilişkin yükümlülüğünü ortadan kaldırmaz.
Çalışanların acil durumlarla ilgili yükümlü-
lük ve sorumlulukları:
• Acil durum planında belirtilen hususlar da-
hilinde alınan önleyici ve sınırlandırıcı ted-
birlere uymak
• İşyerindeki makine, cihaz, araç, gereç, te-
sis ve binalarda kendileri ve diğer kişilerin
sağlık ve güvenliğini tehlikeye düşürecek
acil durum ile karşılaştıklarında; hemen en
yakın amirine, acil durumla ilgili görevlen-
dirilen sorumluya veya çalışan temsilcisine
haber vermek

Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
• Acil durumun giderilmesi için, işveren ile
işyeri dışındaki ilgili kuruluşlardan olay
yerine intikal eden ekiplerin talimatlarına
uymak
• Acil durumlar sırasında kendisinin ve çalış-
ma arkadaşlarının hayatını tehlikeye düşür-
meyecek şekilde davranmak
Diğer taraftan, işveren, çalışanların kendileri
veya diğer kişilerin güvenliği için ciddi ve yakın bir
tehlike ile karşılaştıkları ve amirlerine hemen haber
veremedikleri durumlarda; istenmeyen sonuçla-
rın önlenmesi için, bilgileri ve mevcut teknik do-
nanımları çerçevesinde müdahale edebilmelerine
imkân sağlar. Böyle bir durumda çalışanlar, ihmal
veya dikkatsiz davranışları olmadıkça yaptıkları
müdahaleden dolayı sorumlu tutulamaz.
Çalışanların Bilgilendirilmesi ve Eğitimi:
Tüm çalışanlar acil durum planları ile arama,
kurtarma ve tahliye, yangınla mücadele, ilk yardım
konularında görevlendirilen kişiler hakkında bilgi-
lendirilir; bu konuda eğitim almaları sağlanır. İşe
yeni alınan çalışana, iş sağlığı ve güvenliği eğitimle-
rine ilave olarak acil durum planları ile ilgili bilgi-
lendirme yapılmalıdır. Acil durumlarda yapılması
gerekenlerin öğretildiği aktiviteler düşünüldüğün-
de tatbikat da bu konuda önemli bir öğrenme un-
suru olacaktır. İlk yardım görevlilerinin “Temel
İlk Yardım Eğitimi” sertifikasını profesyonel ilk
yardım eğitimiyle alması ve bunun sonucunda iş
yerinde görevlendirilmesi gerekmektedir. Yangınla
mücadele ile arama, kurtarma ve tahliye ekiplerinin
eğitimleri dışarıdan servis sağlayıcılar tarafından al-
dırılabilir veya iş yeri iş güvenliği uzmanı tarafın-
dan verilebilir. İş güvenliği uzmanı tarafından bu
eğitimler verildiği takdirde işveren ve iş güvenliği
uzmanı tarafından belgelendirilmelidir.
Acil Durum Planının Yenilenmesi:
İş yerinde, belirlenmiş olan acil durumları et-
kileyebilecek veya yeni acil durumların ortaya çık-
masına neden olabilecek değişikliklerin meydana
gelmesi hâlinde acil durum planı tamamen veya
kısmen yenilenir. Bunun haricinde, iş yeri tehlike
sınıfına göre çok tehlikeli, tehlikeli ve az tehlikeli iş
yerlerinde acil durum planı sırasıyla en geç iki, dört
ve altı yılda bir yenilenir.
8
Acil Durum Plan Rapor İçeriği:
İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında
Yönetmelik’e göre hazırlanacak acil durum plan ra-
porunun içeriği:
• İşyerinin ünvanı, adresi ve işverenin adı
• Hazırlayanların adı, soyadı ve unvanı
• Hazırlandığı tarih ve geçerlilik tarihi
• Belirlenen acil durumlar
• Alınan önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler
• Acil durum müdahale ve tahliye yöntemleri
• Acil durumlar için belirlenmiş “güvenli yer”
• İşyerine en yakın hastane bilgileri (ismi, ha-
rita gösterimi gibi);
• Yangın söndürme amaçlı olarak kulla-
nılacaklar da dâhil olmak üzere acil du-
rum ekipmanlarının bulunduğu yerler,
• İlkyardım malzemelerinin bulunduğu
yerler,
• Kaçış yolları, toplanma yerleri ve bu-
lunması halinde uyarı sistemlerinin de
yer aldığı tahliye planı,
• Görevlendirilen çalışanların ve varsa yedek-
lerinin adı, soyadı, unvanı, sorumluluk ala-
nı ve iletişim bilgileri,
• İlk yardım, acil tıbbi müdahale, kurtarma
ve yangınla mücadele konularında işyeri dı-
şındaki kuruluşların irtibat numaraları gibi
unsurları içeren işyerini veya işyerinin bö-
lümlerini gösteren krokinin yer aldığı baş-
lıklardan oluşmalıdır.
• Acil durum planının sayfaları numaralandı-
rılarak; hazırlayan kişiler tarafından her say-
fası paraflanıp son sayfası imzalanır ve söz
konusu plan, acil durumla mücadele edecek
ekiplerin kolayca ulaşabileceği şekilde iş ye-
rinde saklanır.
• Acil durum planı kapsamında hazırlanan
kroki bina içinde kolayca görülebilecek yer-
lerde asılı olarak bulundurulur.
İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönet-
melik Yedinci Maddeye göre acil durum planı;
tüm işyerleri için tasarım veya kuruluş aşamasın-
dan başlamak üzere acil durumların belirlenmesi,
221
8
bunların olumsuz etkilerini önleyici ve sınırlandı-
rıcı tedbirlerin alınması, görevlendirilecek kişilerin
belirlenmesi, acil durum müdahale ve tahliye yön-
temlerinin oluşturulması, dokümantasyon, tatbi-
kat ve acil durum planının yenilenmesi aşamaları
izlenerek hazırlanır.
İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönet-
melik Sekizinci Maddeye göre işyerinde meydana
gelebilecek acil durumlar aşağıdaki hususlar dikka-
te alınarak belirlenir:
a) Risk değerlendirmesi sonuçları,
b) Yangın, tehlikeli kimyasal maddelerden
kaynaklanan yayılım ve patlama ihtimali,
c) İlk yardım ve tahliye gerektirecek olaylar,
ç) Doğal afetlerin meydana gelme ihtimali,
d) Sabotaj ihtimali
İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yö-
netmelik Dokuzuncu Maddeye göre önleyici ve
sınırlandırıcı tedbirler;
• İşveren, belirlediği mümkün ve muhtemel
acil durumların oluşturabileceği zararları
önlemek ve daha büyük etkilerini sınırlan-
dırmak üzere gerekli tedbirleri alır.
• Acil durumların olumsuz etkilerinden ko-
runmak üzere tedbirler belirlenirken gerekli
olduğu durumda ölçüm ve değerlendirme-
ler yapılır.
• Alınacak tedbirler, risklerden korunma il-
kelerine uygun olur ve toplu korumayı esas
alır.
İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yö-
netmelik Onuncu Maddeye göre işveren acil du-
rumların meydana gelmesi halinde uyarı verme,
arama, kurtarma, tahliye, haberleşme, ilk yardım
ve yangınla mücadele gibi uygulanması gereken
acil durum müdahale yöntemlerini belirler ve ya-
zılı hale getirir. İkinci fıkraya göre; işveren tahliye
sonrası, iş yeri dâhilinde kalmış olabilecek çalışan-
ların belirlenmesi için sayım da dâhil olmak üzere
gerekli kontrolleri yapar. Üçüncü fıkraya göre ise
işveren, iş yerinde acil durumların meydana gelme-
si hâlinde çalışanların bu durumun olumsuz etki-
lerinden korunması için bulundukları yerden gü-
venli bir yere gidebilmeleri amacıyla izlenebilecek
222
Acil Durum Planlaması
uygun tahliye düzenlemelerini acil durum planın-
da belirtir ve çalışanlara önceden gerekli talimatları
verir. Ayrıca, bu Yönetmelik’in onuncu maddesinin
dördüncü, beşinci ve altıncı fıkrasında sırasıyla: İş-
yerlerinde yaşlı, engelli, gebe veya var ise çocukla-
ra tahliye esnasında refakat edilmesi için tedbirler
alınır; Acil durum müdahale ve tahliye yöntemleri
oluşturulurken 27/11/2007 tarihli ve 2007/12937
sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla yürürlüğe konu-
lan Binaların Yangından Korunması Hakkında
Yönetmelik hükümleri dikkate alınır; Acil durum
müdahale ve tahliye yöntemleri oluşturulurken
çalışanlar dışında müşteri, ziyaretçi gibi işyerinde
bulunması muhtemel diğer kişiler de göz önünde
bulundurulur, şeklinde ifade edilerek acil durum
planlarında bu maddelerin dikkate alınması gerek-
liliği vurgulanmıştır.
Bu Yönetmelik’in görevlendirilecek çalışan-
ların belirlenmesi hakkındaki 11’inci maddesi;
• İşveren; işyerlerinde tehlike sınıflarını tespit
eden Tebliğ’de belirlenmiş olan (Her işlet-
menin, bulunduğu NACE kodunda tanım-
lanan tehlike sınıfı ve çalışan sayısına göre,
acil durum ekiplerinde görevlendireceği kişi
sayısı farklılık gösterecektir.) çok tehlikeli
sınıfta yer alan işyerlerinde 30 çalışana, teh-
likeli sınıfta yer alan işyerlerinde 40 çalışana
ve az tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinde
50 çalışana kadar; a) Arama, kurtarma ve
tahliye, b) Yangınla mücadele, konularının
her biri için uygun donanıma sahip ve özel
eğitimli en az birer çalışanı destek elemanı
olarak görevlendirir. İşyerinde bunları aşan
sayılarda çalışanın bulunması halinde, teh-
like sınıfına göre her 30, 40 ve 50’ye kadar
çalışan için birer destek elemanı daha gö-
revlendirir.
• İşveren, ilk yardım konusunda, 29 Tem-
muz 2015’te yayımlanan İlkyardım
Yönetmeliği’nde ise az tehlikeli işyerlerinde,
her 20 çalışana kadar bir ilkyardımcı; Teh-
likeli işyerlerinde, her 15 çalışana kadar bir
ilkyardımcı; Çok tehlikeli işyerlerinde, her
10 çalışana kadar bir ilkyardımcı bulundu-
rulması, zorunluluğu ifadesi yer almaktadır.

Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
• Her konu için birden fazla çalışanın görev-
lendirilmesi gereken işyerlerinde bu çalışan-
lar konularına göre ekipler halinde koordi-
neli olarak görev yapar. Her ekipte bir ekip
başı bulunur.
• İşveren tarafından acil durumlarda ekipler
arası gerekli koordinasyonu sağlamak üzere
çalışanları arasından bir sorumlu görevlen-
dirilir.
• 10’dan az çalışanı olan ve az tehlikeli sınıfta
yer alan işyerlerinde birinci fıkrada belirti-
len yükümlülüğü yerine getirmek üzere bir
kişi görevlendirilmesi yeterlidir.
Yönetmelik’in 12 inci Maddesi Doküman-
tasyon konusunda; (1) Acil durum planı asgari
aşağıdaki hususları kapsayacak şekilde dokümante
edilir: a) İşyerinin ünvanı, adresi ve işverenin adı,
b) Hazırlayanların adı, soyadı ve unvanı, c) Ha-
zırlandığı tarih ve geçerlilik tarihi ç) Belirlenen
acil durumlar, d) Alınan önleyici ve sınırlandırıcı
tedbirler, e) Acil durum müdahale ve tahliye yön-
temleri, f ) Aşağıdaki unsurları içeren işyerini veya
işyerinin bölümlerini gösteren kroki: 1) Yangın
söndürme amaçlı kullanılacaklar da dâhil olmak
üzere acil durum ekipmanlarının bulunduğu yer-
ler, 2) İlkyardım malzemelerinin bulunduğu yerler,
3) Kaçış yolları, toplanma yerleri ve bulunması ha-
linde uyarı sistemlerinin de yer aldığı tahliye planı,
4) Görevlendirilen çalışanların ve varsa yedekleri-
nin adı, soyadı, unvanı, sorumluluk alanı ve ile-
tişim bilgileri, 5) İlk yardım, acil tıbbi müdahale,
kurtarma ve yangınla mücadele konularında işyeri
dışındaki kuruluşların irtibat numaraları, (5.2) Acil
durum planının sayfaları numaralandırılarak; ha-
zırlayan kişiler tarafından her sayfası paraflanıp son
sayfası imzalanır ve söz konusu plan, acil durumla
mücadele edecek ekiplerin kolayca ulaşabileceği
şekilde işyerinde saklanır. (5.3) Acil durum planı
kapsamında hazırlanan kroki bina içinde kolayca
görülebilecek yerlerde asılı olarak bulundurulur,
hükümlerini içermektedir. ‘Tatbikat’ konusunda
hükümler içeren 13 üncü madde ise;
• “Hazırlanan acil durum planının uygulama
adımlarının düzenli olarak takip edilebil-
mesi ve uygulanabilirliğinden emin olmak
8
için işyerlerinde yılda en az bir defa olmak
üzere tatbikat yapılır, denetlenir ve gözden
geçirilerek gerekli düzeltici ve önleyici faa-
liyetler yapılır. Gerçekleştirilen tatbikatın
tarihi, görülen eksiklikler ve bu eksiklikler
doğrultusunda yapılacak düzenlemeleri içe-
ren tatbikat raporu hazırlanır.
• Gerçekleştirilen tatbikat neticesinde varsa
aksayan yönler ve kazanılan deneyimlere
göre acil durum planları gözden geçirilerek
gerekli düzeltmeler yapılır.
• Birden fazla işyerinin bulunduğu iş merkez-
leri, iş hanlarındaki işyerlerinde tatbikatlar
yönetimin koordinasyonu ile yürütülür.”
şeklinde ifade edilmiştir.
Bu Yönetmelik’in diğer hükümlerinde acil
durum planının yenilenmesi;
• “İşyerinde, belirlenmiş olan acil durumları
etkileyebilecek veya yeni acil durumların
ortaya çıkmasına neden olacak değişiklik-
lerin meydana gelmesi halinde etkinin bü-
yüklüğüne göre acil durum planı tamamen
veya kısmen yenilenir.
• Birinci fıkrada belirtilen durumlardan ba-
ğımsız olarak, hazırlanmış olan acil durum
planları; tehlike sınıfına göre çok tehlikeli,
tehlikeli ve az tehlikeli işyerlerinde sırasıyla
en geç iki, dört ve altı yılda bir yenilenir.
Çalışanların bilgilendirilmesi ve eğitimi;
(1) Tüm çalışanlar acil durum planları ile
arama, kurtarma ve tahliye, yangınla mü-
cadele, ilkyardım konularında görevlendi-
rilen kişiler hakkında bilgilendirilir. (2) İşe
yeni alınan çalışana, iş sağlığı ve güvenliği
eğitimlerine ilave olarak acil durum plan-
ları ile ilgili bilgilendirme yapılır. (3) Acil
durum konularıyla ilgili özel olarak görev-
lendirilenler, yürütecekleri faaliyetler ile il-
gili özel olarak eğitilir. 11 inci maddenin
birinci fıkrası uyarınca görevlendirilen ça-
lışanlara, eğitimlerin işyerinde iş güvenliği
uzmanı veya işyeri hekimi tarafından ve-
rilmesi halinde, bu durum işveren ile eği-
tim verenlerce imzalanarak belgelendirilir.”
hakkındadır.
223
8
Yaşamla İlişkilendir
Bir Acil Durum Hazırlama Prosedür Örneği
1. Dağıtım
Tüm birimler
2. Amaç
................................... (firma adı) tesislerin-
de meydana gelebilecek acil durumlara karşı alı-
nacak önlemlerin belirlenmesi, acil durum sıra-
sında ve sonrasında gerçekleştirilecek faaliyetlerin
usule bağlanması.
3. Uygulama Alanı
................................ tesisleri
4. Prosedür
4.1. Acil Durumların Belirlenmesi
.......................... (firma adı) tesislerinde olu-
şabilecek acil durumlar aşağıda belirlenmiştir:
4.1.1. Prosesten veya yardımcı tesislerden
kaynaklanabilecek acil durumlar aşağıda belir-
lenmiştir:
4.1.1.1. Yangın, parlama, patlama
4.1.1.2. Kimyasal dökülme ve sızmaları
4.1.1.3. Yardımcı tesislerdeki acil durumlar
(arıtma tesisi, kazan dairesi, vb)
4.1.2.Doğal Afetler
4.1.2.1. Deprem
4.1.2.2. Sel
4.1.3.Yaralanma ve kazalar
4.1.4.Sabotaj
4.1.5.Savaş hali, radyoaktif serpinti
5. Acil Durum Öncesi Alınacak Önlemler
5.1. Genel Önlemler
5.1.1. Acil durumlar öncesinde çalışan per-
sonelin ve işyerinin güvenliği ve çevre sağlığı
için, yasaların ve iş güvenliği kurallarının öngör-
düğü tüm önlemlerin alınması ve uygulanması
........................... biriminin sorumluluğundadır.
5.1.2. ........................... birimi yangın konu-
sunda aşağıdaki önlemleri almakla yükümlüdür:
• Yangın tehlikesi taşıyan bütün davranışların,
hareketlerin ve koşulların önlenmesi,
224
Acil Durum Planlaması
• Yangınla mücadele için gereken tüm malzeme-
nin çalışır durumda bulunmasının sağlanması,
• Yangın acil müdahale ekiplerinin oluşturul-
ması ve teçhizatlarının sağlanması,
• Yangından korunma el kitabı, malzeme gü-
venlik bilgi formları, koruma planı ve giriş
çıkış kontrol talimatlarının hazırlanması,
güncelleştirilmesi ve ilgililere duyurulması.
5.1.3..................................... birimi tarafın-
dan alınması gereken önlemler:
• Acil durumlara karşı dayanıklı tesisler inşa
edilmesi ve geliştirilmesi,
• Makine ve tesisatın genel iş güvenliği ve
çevre koruma kurallarına uygun olarak seçilmesi
ve yerleştirilmesi,
• Kurtarma alet ve ekipmanlarının temin
edilmesi,
• Acil çıkış yollarının “EXIT/ÇIKIŞ” işareti
ile belirlenmesi.
5.1.4. Personelin adreslerinin belirlenerek bir
liste halinde güncel tutulmasından ......................
birimi sorumludur.
Personelin kan gruplarının el altında bulun-
durulması, ecza dolapları ve (gerektiğinde) sed-
yelerin devamlı kullanılabilir durumda bulundu-
rulması ve periyodik olarak kontrol edilmesinden
............................ birimi sorumludur.
5.1.6. Acil aydınlatma aparatları elektrik ke-
silmesi halinde otomatik olarak devreye girer. Bu
sistem ......... ayda bir ............................ birimi
tarafından test edilir.
5.1.7. Çıkış kapıları tesis faaliyette olduğu
sürece açık tutulur. Kilitlenmez. Önlerine çıkışı
engelleyecek bir şey konulmaz.
5.2. Eğitimler
Eğitimlerin genel koordinasyonundan .........
............................................ birimi sorumludur.
Elemanların kesme, delme, yıkma, kaynat-
ma, kazı, boru ve kablo döşeme işlerinde, bir acil
durumun ihtiyaçlarını karşılamaları için gerekli
eğitime tabi tutulması, onlara yol gösterilmesi
....................... birimlerinin sorumluluğundadır.

Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Personelin herhangi bir durumda ne yapacağı
konusunda gerekli eğitimleri almasının sağlanması
ve itfaiye personelinin yangın söndürme sistemle-
ri, bunların çalışma şekli, yerleri ve yangın söndür-
me cihazlarının kullanımı konusunda eğitilmesi
....................... birimi sorumluluğundadır.
İlkyardım ve kurtarma konusunda gerekli
eğitimlerin sağlanması ............................ birimi-
nin sorumluluğundadır.
Acil durum müdahale ekiplerinin ve acil
durum kurtarma timlerinin eğitimlerinin sağlan-
ması ................................ biriminin sorumlulu-
ğundadır.
6. Acil Durum Müdahale Planları
Meydana gelme olasılığı bulunan acil du-
rumlar için alınacak önlemler ve müdahaleler
aşağıda belirtilen şekilde gerçekleştirilir:
6.1. Tesiste oluşabilecek yangın, parlama ve
patlamalar için öngörülen önlemler ve acil mü-
dahale ‘Yangın Acil Durum Planı’nda öngörülen
şekilde gerçekleştirilir.
6.2. Tesiste oluşabilecek büyük miktarlardaki
kimyasal malzeme dökülme ve sızmalarına kar-
şı önlemler, acil müdahale planı ve tatbikatları
‘Kimyasal Dökülme Acil Durum Planı’nda belir-
tildiği şekilde gerçekleştirilir.
6.3. Yardımcı proseslerdeki acil durumlar
için öngörülen önlemler ve acil müdahale plan-
ları tesislere ait işletme ve/veya bakım talimatla-
rında belirtilir.
6.4. Doğal afetler olarak belirlenen deprem
durumunda ‘Deprem Acil Durum Planı’, sel du-
rumunda ise ‘Sel Acil Durum Planı’ uygulana-
caktır.
6.5. Tesiste oluşabilecek yaralanmalar ve
kaza durumlarında bildirim ..............................
birimine yapılır. Geleceğe yönelik önlemlerin
alınmasından .............................. birimi sorum-
ludur.
7. Acil Durum Sırasındaki Genel Uygula-
malar
7.1. Kuruluşun tamamını ilgilendiren veya
etkileyen, cana ve mala zarar olasılığı yüksek olan
acil durumlarda ‘Acil Durum Alarmı’ devreye
sokulur. Acil durum alarmının devreye alınma-
sı ‘Acil Durum Uyarı ve İletişim Sistemleri’ ta-
limatında aktarıldığı şekilde gerçekleştirilir. Acil
8
durumlarda toplanma bölgeleri tesis bazında ‘Acil
Durum Toplanma Bölgeleri’ planında belirlen-
miştir.
7.2. Kuruluşun tamamını ilgilendiren veya
etkileyen, cana ve mala zarar olasılığı yüksek olan
acil durumlarda yönetim ‘Acil Durum Kontrol
Merkezinin Oluşturulması, Sorumlular ve Gö-
revleri’ talimatında belirtildiği kapsamda, acil
durum kontrol merkezinden yürütülür.
7.3. Acil durumlarda personel tahliyesi ve
kontrolü ‘Acil Durumlarda Personel Tahliyesi’ ta-
limatı gereğince yapılacaktır.
8. Acil Durumlarda Dış İletişim
Tesis acil müdahale ekiplerinin müdahalesi
ile önlenemeyen bir acil durumda veya gerekti-
ğinde yardım istenir. Yardım istenebilecek resmi
mercilerin listesi ve telefon numaraları ‘Acil Du-
rum Telefon Listesi’nde belirtilir. Bu dokümanlar
.................................... birimlerinde sürekli ve
kolay ulaşılabilir bir alanda bulundurulur.
9. Acil Durum Tatbikatları
Tesis genelinde acil durum tatbikatlarının
yılda ...... kez gerçekleştirilmesinin koordinasyo-
nundan ..............................................................
..... birimleri sorumludur. Bu tatbikatlar gerçek-
leştirilirken ilgili birimler önceden verilen plan-
lar doğrultusunda katılımı sağlar. Farklı amaçlı
tatbikatlar uygun görüldüğü takdirde bir arada
yapılabilir.
Tatbikatlar sonucunda kayıtların tutulması
ve değerlendirilmesi ........................................
................... birimlerinin katılımı ile gerçekleş-
tirilir. Değerlendirme sonuçlarına göre acil du-
rumlara yönelik plan ve talimatlarda değişiklikler
ilgili birim tarafından yapılır.
10. Acil Durum Planlarının Gözden Ge-
çirilmesi
Acil durum planları ve talimatları tatbikat
sonuçlarına göre değiştirilebilir. Bunun haricinde
herhangi bir acil durum sonrasında ilgili birim
tarafından yaşanan acil durum ve müdahaleler
değerlendirilerek rapor haline getirilir. Düzeltici
ve önleyici faaliyetler gerçekleştirilerek kayıtları
saklanır.
Kaynak: ISO, (2008). Sanayide Afet ve Acil Du-
rum Yönetimi Rehberi, ISBN 978-9944-60-309-
6, İstanbul.
225
8
Acil Durumlarla Mücadele Ekipleri
İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönet-
melik kapsamına giren iş yerlerinde, acil durumlara
müdahale ve acil durumlarla mücadele için üç ekip
görevlendirilmelidir. Bunlar: Yangınla mücadele,
arama kurtarma ve tahliye ile ilk yardım ekipleridir.
Yönetmelikte bu ekiplerde görevlendirilecek kişi
sayısı belirlenmiştir; buna göre çok tehlikeli sınıfta
yer alan bir işletmede yangınla mücadele ile arama,
kurtarma ve tahliye ekiplerinde kaç kişi görevlen-
dirileceği hesaplanabilir. Örneğin bir işletmede 85
kişinin çalıştığı varsayılırsa çok tehlikeli sınıfta yer
alan bir sektör olduğu için yangınla mücadele ile
arama, kurtarma ve tahliye ekiplerinde her 30 çalı-
şana kadar bir kişi görevlendirilmesi gerekir. Ayrıca
ilk yardım ekibi için her on çalışana kadar bir kişi
görevlendirilmesi gerekir. Buna göre ele alınan ör-
nek iş yeri için yangınla mücadele ekibinde beş kişi,
arama kurtarma ve tahliye ekibinde beş kişi, ilk yar-
dım ekibinde ise dokuz kişi görevlendirilmesi ge-
rekir. Ayrıca, ondan az çalışanı olan ve az tehlikeli
sınıfta yer alan iş yerleri için bahsi geçen acil durum
ekiplerinin görevlerini yapmak üzere tek bir kişinin
görevlendirilmesi yeterli olacaktır.
Yangınla Mücadele Ekibinin Görevleri
Yangın çıktığını öğrenir öğrenmez ekip başı
yangını itfaiyeye ve ilgili kişilere en kısa zamanda
telefonla haber verir ve itfaiyeye yangın yerini, tam
adresini, çıkış saatini ve yangının türünü bildirir.
Yangın haberi ulaştığında, yangın yerine gelerek,
yangının ne tür yangın olduğunu belirleyip, iş ye-
rindeki yangın söndürme malzemelerini kullana-
rak yangını söndürmeye ve kontrol altına almaya
çalışır.Herhangi bir yangın ve kurtarma olayında
paniğe kapılmadan ve kendisi ile başka bir kişiyi
tehlikeye atmadan söndürme ve kurtarma çalış-
malarını yapmalıdır. Yangın içerisinde kalmış her-
hangi bir canlı belirlediklerinde arama kurtarma ve
tahliye ekibine bildirerek onun kurtarılmasını sağ-
lar. Sorumlu bulunduğu alan ve bölümlerde çıka-
cak yangına derhâl müdahale edip yangını söndür-
meli ve yayılmasına mani olmalıdır. Bu çalışmada
yangın yerine en yakın olan ekip üyesi mevcut yan-
gın söndürücüyü alıp, rüzgârı da arkasına alarak;1)
Cihazın mührünü koparmalı, 2) Cihazın pimini
çekmeli, 3) Cihazın hortum ucundan çıkan kim-
yasal maddeyi alevin ön ve alt kısmına doğru tu-
tup, alevin arkasına doğru söndürerek ilerlemelidir.
226
Acil Durum Planlaması
Elektrikli cihaz, kablo, pano, jeneratör vb. elektrik
yangınlarında kesinlikle su kullanılmamalı, kuru
toz tipi yangın söndürücü kullanılmalıdır; Yangın
bölgesinin çevresini güvenlik şeritleriyle çevirerek
ilgisiz şahısların yangın bölgesine girmesini engel-
ler. Gelecek itfaiye ve ambulans araçlarına yardımcı
olmak amacıyla güzergâh üzerindeki araçların ve
diğer engellerin kaldırılmasını sağlayarak yol göste-
rir. İtfaiye ekibi geldikten sonra söndürme çalışma-
ları itfaiye ekibine bırakılır, yalnızca yardım isten-
diği durumlarda itfaiye ekibine yardımcı olunur.
Yangın esnasında ve sonrasında yangın ve kurtarma
ekip şefinin vereceği emirler yerine getirilmelidir.
İş yerinde periyodik olarak düzenlenen yangın eği-
timlerine ve yangın tatbikatlarına katılmalıdır; İş
yerinde alınmış yangın tedbirlerini sürekli kontrol
altında tutmalıdır. Tespit ettiği aksaklıkları yangın
söndürme ve kurtarma ekip şefine bildirmelidir. İş
yerinde olağan durumlarda yangın kaçış yollarını
denetleyerek sürekli kullanılabilir durumda olma-
sını sağlamalıdır. Olay yerine gelen itfaiye ve diğer
müdahale-kurtarma ekiplerine yardımcı olur, itfa-
iye ekibi ile koordineli çalışarak itfaiyenin yangını
söndürmesine yardım eder. Yangın söndürüldükten
sonra çevre güvenlik önlemlerini sürdürerek yan-
gın yerinin temizlenmesini sağlar ve diğer ekiplerle
birlikte yangının çıktığı yer, çıkış nedeni, yangın
söndürme çalışmaları, yangın sonrası maddi hasar
ve diğer kayıplarla ilgili bir rapor hazırlayıp eksilen
teçhizatı belirler ve sorumlu iş güvenliği uzmanına
bildirir.
Arama Kurtarma ve Tahliye Ekibinin
Görevleri
İş yerinde olağan durumlarda yangın kaçış yol-
larını denetleyerek sürekli kullanılabilir durum-
da olmasını sağlar; En hızlı şekilde teçhizatları ile
birlikte yangın yerine ulaşır ve yangın söndürme
ekibinden alınacak bilgiler ışığında arama kurtar-
ma ve tahliye çalışmalarına başlar. Acil durum kur-
tarma esnasında ve sonrasında ekip şefinin vereceği
emirleri yerine getirir ancak ekipte olanlar kendi
can güvenliklerini kesinlikle tehlikeye atmamalı-
dır. Kendi can güvenliklerini tehlikeye atmadan
yangın içerisinde kalan canlılara gerekli teçhizatı
kullanarak ulaşmaya çalışır. Kurtardıkları canlılara
uygulanacak ilk yardım için, ilk yardım müdahale
bölgesine taşınmasını sağlar; Yangın içerisinde kur-
tarılması öncelikli malzemeler ve eşyalar varsa bun-
 8
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

ların yangın dışına çıkarılması çalışmalarını yapar.
İtfaiye ekibi geldikten sonra itfaiye ekibine arama
kurtarma ve tahliye çalışmalarında yardımcı olur;
Yaşlı, engelli, hamile gibi özel politika gerektiren
gruplarla acil durumlarda yardımcı olmak üzere bu
ekipten bir sorumlu ilgilenir.
İlk Yardım Ekibinin Görevleri
Tahliye gerektiren durumlarda toplanma bölge-
sindeki birim amirleri ile birlikte çalışanların isim
listesine göre sayımını yapar. Gerektiğinde iş yerin-
de çalışanların tahliyesine yardımcı olur. Yaralı ve
hastaların isim ve durumlarını tespit ederek, tıbbi
ilk yardım gelene veya sağlık kurumuna götürülün-
ceye kadar gereken ilk yardımı yapar. İlk yardım
malzemelerini acil toplanma alanına getirerek ge-
rekli müdahaleyi yapar. Durumu ağır olanları tespit
edip, ambulans çağırıp hastaneye gönderilmesini
sağlar. Ambulansın gelmediği durumlarda iş yerin-
den temin edilen bir araçla yaralıya refakat ederek
en yakın hastaneye sevkini sağlar. İş yerinde yapılan
eğitim çalışmalarına katılır. İş yerinde alınmış ilk
yardım tedbirlerini sürekli kontrol altında tutarak
tespit ettiği aksaklıkları ilk yardım şefine bildirir.
Acil durumlara hazırlık için iş yerleri, belirledikleri
acil durumlar için yılda en az bir defa (madenlerde
en az 6 ayda bir) tatbikat yapmalıdır. Tatbikatla il-
gili, tatbikatın öncesinde ve sonrasında yapılan ça-
lışmalarla acil durumlara hazırlık açısından var olan
eksiklikler giderilerek düzeltici, önleyici faaliyetler
gerçekleştirilir. Ayrıca, çalışanlar tatbikatlar ile acil
durumların bir provasını gerçekleştirerek olası bir
acil duruma hazırlıklı olacaklardır. Acil durumlara
hazırlığın bir uygulaması olarak tatbikat; senaryo
belirleme, haberli ve habersiz yapılması unsurların-
dan oluşur. Eksikliklerin giderilmesi amacıyla tat-
bikatlarda video çekimi faydalı olacaktır.

Öğrenme Çıktısı
1 İş yerlerinde acil durum ile ilgili terminoloji, kavram ve mevzuat dayanağını anlayabilme
ve iş yerlerinde acil durum planının gerekliliğini kavrayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Acil durum planlamasının

Kriz yönetiminde proaktif
Kriz yönetimi ile acil du- değişik alanlarda değişik
yaklaşım yöntemlerinden
rum planlaması arasındaki isimlerle yer almasını tar-
biri olan krize karşı önleyici
ilişkiyi tartışın. tışın ve meslektaşlarımızla
planlama yapma nedir?
paylaşın.

ACİL DURUM PLANI HAZIRLAMA AŞAMALARI

Bundan önceki kısımlardan da anlaşıldığı üzere iş yerinde kesinlikle bir acil durum planı yapılmalıdır.
Oluşturulan plan periyodik olarak gözden geçirilmeli ve böylece acil durum adımlarının farkındalığı sağ-
lanmış olmalıdır. İş yerindeki olası acil durumlar için yapılması gerekenler önceden bilinmelidir. Bu bir
alışkanlık ve kültürel altyapı oluşturmalı ve iş güvenliği ve sağlığı bilincine yardımcı olmalıdır. Düzenli fi-
kir alışverişleri, eğitimler ve de özellikle çalışanların kişisel iş sağlığı ve güvenliğine olan ilgisiyle iş güvenliği
kültürü elde edilir. Böylece, acil durumlar ortaya çıkınca bu farkındalık, çalışanların bu tür olaylara hızlıca
karşı koymalarına yardımcı olacaktır ki özellikle tehlikeli ve çok tehlikeli iş yerlerinde bu çok daha fazla
önem taşır. Bir kuruluşta, iş yeri çalışanlarından yöneticisine kadar herkes, aşağıda verilen risk değerlen-
dirmesi kontrol listesi sorularına olumlu cevap verebilir durumda ise bu işletmede acil durum planlaması
konusunda mesafe alınmış demektir.

227
8
Acil Durum Planlaması

Tablo 8.1 Genel bir acil durum risk değerlendirme kontrol listesi
Acil durum planı acil durum birimleriyle ortaklaşa hazırlandı mı? 

Plan risk değerlendirmeyi içeriyor, zarar azaltma, afetlere müdahale ve iyileştirmeyi de kapsıyor mu? 

Plan iş sürekliliğini içeren bir sistem içeriyor mu? 

Plan düzenli olarak tatbikatlarla güncelleniyor mu? 

Planda en kötü senaryo durumu çalışıldı mı? 

Planın nerede olduğunu biliyor musunuz ve onu okudunuz mu? 

Planda olay komuta sistemi ve sistemdekilerin sorumlulukları ve yedekleri biliniyor mu? 

Acil bir durumda kimi ve nasıl haberdar etmelisiniz? 

Sorumluluk alacak seviyede misiniz? 

Yardım için eğitimli misiniz, yoksa kazazedelerin yanında mı kalacaksınız? 

Kimin ilk yardım için görevli olduğunu biliyor musunuz? 

Acil durum alanının güvenlik çemberine alınması gerekli mi? 

Acil durumda hiyerarşik görev silsilesini biliyor musunuz? 

Acil durumda herkesin görev tanımından haberdar mısınız? 

Her gün işe başlarken karşılaşabileceğiniz acil durumlara karşı bilinçli misiniz? 

Potansiyel bir acil durum için de zihinsel farkındalığınız en üst seviyede mi? 

Bir çalışan yaralandığında ki özellikle bir hayati tehlike var ise ne yapmanız gerektiğini biliyor musunuz? 

Acil durum gerektiren bir olay karşısında nasıl korunmanız gerektiğini biliyor musunuz? 


Acil durum anında, en iyi planlamayı dahi gözden geçirmek için zaman olmayabilir, bu nedenle ön-
ceden acil durum planları detaylı bir şekilde çalışılmalıdır. Ayrıca acil durum planı hazırlarken etki ala-
nına giren çevredeki iş yerleri de dikkate alınarak planlama yapılmalıdır. Acil durum planı hazırlanan iş
yerinin komşuluğundaki iş yeri ve binalarda yapılan işler ve çalışmalar da göz önüne alınmalıdır. Örneğin
kimyasallarla çalışan bir iş yerinde oluşabilecek bir patlama veya yangın tehlikesinin çevredeki iş yerlerini
de etkisi altına alması ihtimal dahilindedir. Bu yüzden etki sahasında olan iş yerleri acil durum planında
mutlaka yer almalıdır.
İş yerlerinde acil durum planlarının hangi aşamalar izlenerek yapılması gerektiği İşyerlerinde Acil Du-
rumlar Hakkında Yönetmelik’in yedinci maddesinde açıkça belirtilmiştir. Buna göre bir iş yerinde acil
durum planı hazırlarken öncelikli olarak acil durumlar belirlenmelidir. Acil durumların belirlenmesinden
sonra bu durumları önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler alınmalıdır. Görevlendirilecek kişilerin belirlenmesi
ve acil durum müdahale ve tahliye yöntemlerinin oluşturulması, acil durum planı hazırlanmasının diğer
önemli aşamalarıdır. Acil durum planının raporlanması, dokümantasyon aşamasında yapılmalı ve tatbikat
yapılarak acil durum planının uygulama kabiliyet ve potansiyeli bu aşamada gerçekleştirilmelidir. Acil
durum planının yenilenmesi sürekli takip edilmesi gereken bir planlama aşamasıdır. Bütün bu aşamalar ay-
rıntılı olarak ele alınarak bir iş yerinde nasıl yapılması gerektiği konusu eğitim ve uygulamalarla çalışanlara
anlatılmalıdır. İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik’in yedinci maddesi uyarınca acil durum
planı hazırlarken izlenmesi gereken aşamaların: Acil durumların belirlenmesi; Önleyici ve sınırlandı-
rıcı tedbirlerin alınması; Görevlendirilecek kişilerin belirlenmesi; Acil durum müdahale ve tahliye
yöntemlerinin oluşturulması; Dokümantasyon, Tatbikat; Acil durum planının yenilenmesi şeklinde
yapılması önerilmektedir.

228

Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Acil Durum Planının Hazırlanması
İş sağlığı ve güvenliğinde her zaman önleyici
olmak, telafi edici olmaya tercih edilir; bu neden-
le acil durumlarla en etkili mücadele, acil durum
öncesinde alınan tedbirlerdir. İş yeri için yangın,
patlama, tehlikeli kimyasal madde yayılımı, doğal
afetler, ilk yardım ve tahliye gerektirecek olay ve
kazalar, gıda zehirlenmesi, sabotaj ve salgın hasta-
lıklar gibi acil ve buna benzer durumlar için ön-
leyici ve azaltıcı tedbirleri belirlemek gereklidir.
Oluşabilecek acil durumlar için talimat ve görevler
oluşturmak, acil durum hâlinde güvenli bir şekilde
tahliyeyi sağlamak için planlamalar yapılmalıdır.
Bir iş yerinde meydana gelebilecek acil durumlar
mevzuatın da önerdiği doğrultuda:
a. İş yerinde yapılmış / yapılan risk değerlendir-
mesi çalışmaları,
b. Yangın, tehlikeli kimyasal maddelerden kay-
naklı sıçrama, yayılım ve patlama ihtimali,
c. İlk yardım ve tahliye gerektirecek olaylar,
d. Doğal ve meteorolojik afetlerin meydana gel-
me ihtimali,
e. Salgın hastalıklar, endüstriyel kazalar, ulaşım
kazaları, sabotaj ve terör ihtimali, dikkate
alınarak belirlenmelidir.
Risk Değerlendirmesi Çalışmaları
Toplumların, çalışanların beklemediği ve kont-
rol edemediği büyüklükteki doğal ve beşeri tehlike-
ler insanların yaşam ve faaliyetlerini tehdit ederek
yaşamlarında önemli değişikliklere neden olabilir.
Bir tehlike, insanların büyük ölçüde mallarına za-
rar verdiğinde veya onların yaralanmasına veya ölü-
müne neden olduğunda afete dönüşür. Ortaya çı-
kan riskler bireylere, binalara, sosyal, ekonomik ve
politik yaşama zarar verdiğinde acil durum ve afetle
karşı karşıya kalınmaktadır. Bu çerçevede bir kim-
8
yasal sızıntı, pandemi, yangın, patlama, deprem, sel
ya da kasırga gibi olaylar sosyal sistemin işleyişini,
sosyal altyapıyı, binaları ve diğer yapıları olumsuz
etkilemesi durumunda acil durum ve afet olarak
tanımlanabilecektir. Bu nedenle, afetler, tehlikele-
rin sadece fiziksel dinamiklerine ya da özelliklerine
göre değil, sosyal sistem üzerindeki etkisine göre
tanımlanmalıdır. Risk değerlendirmesi bu konuda
kullanılan en önemli araçlardandır. Risk değerlen-
dirmesiyle bir iş yerinde olası tehlike ve bu tehli-
kelerin ortaya çıkardığı riskler belirlenebilir. Bir
iş yerinin anlık durumunun değerlendirilip analiz
edilmesi, olası büyük tehlikeler ve toplu ölümlere
yol açabilecek, acil müdahale ve ilk yardım gerek-
tirecek olayları önceden belirlemek açısından çok
önemli önleyici yaklaşımdır. Bundan dolayı risk
değerlendirmesi bir iş yerinde muhtemel acil du-
rumların belirlenmesinde en önemli kaynaklardan
biridir. Aslında, acil durum planı, risk değerlen-
dirmesinin sonucunda ortaya çıkan bir planlama
olmalıdır. Olası acil durumlara önceden hazırlıklı
olmak, önlem almak, acil durumların gerçekleşme
ihtimalini azaltmak ve etkilerini en aza indirmek
işletmenin acil durumların etkisi ve sonuçlarından
kısa zamanda kurtularak normal işleyişine tekrar
geri dönmesini sağlayacaktır.
Acil durumların belirlenmesinde iş yerinin geç-
mişte yaşadığı acil durum ve kazalar ile ramak kala
olaylar ve tecrübeler mutlaka dikkate alınmalıdır.
Bu kaza ve acil durumların oluşma sıklığına göre
verilmesi gereken önem ve puanlama, acil durum
planları yapılmadan önce gerçekleştirilmiş risk de-
ğerlendirmesinde analiz edilmiş ve proaktif bilgi
kaynağı olarak işletmenin kütüphanesinde bulun-
muş olacaktır. Bir işletme, kuruluş veya kurumda
genel, örnek, bir risk değerlendirmesi kontrol lis-
tesi aşağıdaki Tabloda verilmiştir. Tabloda verilen
kontrol listesi sürekli göz önünde tutulmalı ve ta-
kip edilmelidir.
229
8
Acil Durum Planlaması

Tablo 8.2 Acil durumlarda yardımcı olabilecek örnek bir risk değerlendirmesi kontrol listesi

Tesiste yangın dolapları ve hidrantlar var mı? 


Yangın dolabı ve yangın hidrantı kolayca açılabilecek ancak sarsıntı ile zarar görmeyecek şekilde
tasarlanmış mı? 

Yangın dolabı, hidrantlar, yangın söndürücü vb ilk yardım malzemelerinin nerede oldukları
belirgin bir şekilde işaretlenmiş mi? 

Acil çıkış yolları belirgin bir şekilde işaretlenmiş mi? (Bu işaretlerin acil bir durumda (karanlık ve
duman altında) da görülebilir olmaları gerekmektedir.) 


Serbest hâlde bulunan tüpler herhangi bir yapısal destekle tehlikesiz hâle getirilmiş mi? 

Serbest hâlde bulunan dolap, kitaplık ve raflar herhangi bir yapısal destekle tehlikesiz hâle
getirilmiş mi? 

Dolap, kitaplık ve raflarda bulunan nesnelerin sarsıntılarda düşüp insanları yaralamalarını
önlemeye yönelik tedbir alınmış mı? 


Ağır nesneler yüksek raflardan uzaklaştırılmış mı? 


Tesis camlarının olası bir sarsıntı ya da patlamada parçalanıp insanları yaralamalarına karşı önlem
alınmış mı? 


Geçiş merdivenleri yapısal bir destekle tehlikesiz h,âle getirilmiş mi? 


Duvara monte/asılı saatler, resimler, haritalar, yangın söndürücüler düşmeye karşı korumalı mı? 

Tiner deposundaki boya ve tiner varillerinin sallanıp düşmesi dökülmesive, sızmasına karşı
önlem alınmış mı? 


Kapı etrafında bulunan eşyalar düşmeyecek ve giriş çıkışları engellemeyecek şekilde mi? 

Acil çıkış kapılarının önü (kış şartları da göz önünde bulundurulup) her zaman açık tutuluyor mu? 

Depolanmış kâğıt ve diğer kolayca tutuşabilecek malzemelerin yanında elektrikli ya da alevli
ısıtıcılar var mı? 

Görsel araçlar, diğer kıymetli ofis malzemeleri emniyetli bir platform/kabin üzerinde tehlike
oluşturmayacak şekilde sabitlenmiş mi? 


LPG ve yangın su boruları sarsıntılara karşı uygun olarak ankrajlanmış mı? 


Elektronik ekipman ve bilgisayarları taşıyan portatif/hareketli kabinler, masalar, etejerler
sabitlenebilir tekerleklere sahip mi? 


Her türlü kimyasal madde taşıyan kap dökülüp kırılmalara karşı korunmuş mu? 

Asılı elektrik teçhizatları (lambalar,vs.) sarsıntıda düşmeye karşı korunmuş mu? 

Asma tavan, havalandırma kanalı ve soba bacalarının sarsıntılarda düşüp insanları yaralamalarına
karşı önlem alınmış mı? 


Tesiste deprem sensörü var mı ve LPG-doğal gaz otomatik kesiliyor mu ? 


Tesislerde deprem butonları var mı? 

Komşu tesis ve kuruluşlarla Afet Yardımlaşma Protokolü yapılmış mı? 

Acil durumlarda “Kriz Masası” olarak kullanılan mekânda (örn. Güvenlik Binası) kumanda
sistemleri, dolaplar ve haberleşme araçları sarsıntılara karşı kontrol altına alınmış mı? 

Dizel jeneratör ve dizel yangın pompası, yakıt tank ve varillerinde devrilmeye karşı önlemler
alınmış mı? 


Ofis içi bölmeler sarsıntılara karşı dayanıklı mı? 


Su ve kalorifer boruları sarsıntılara karşı güçlendirilmiş mi? 


230
 8
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Tesiste tüm ikaz levhaları ve talimatlar var mı ve uygun yerlerde mi? 


Tesislerde bulunan müteahhit / taşeron personele deprem güvenlik önlemlerini içeren
bilgilendirme yapılmış mı? Araç ve gereçleri depreme karşı koruma altına alınmış mı? 


Tesislerde deprem arama kurtarma timleri oluşturulmuş mu? 


Tesislerde gerekli kurtarma teçhizatı var mı? 

Tesis sahasından geçen yüksek gerilim hattı veya havai elektrik hattı varsa gerekli önlemler alınmış
mı? 

Ağaçlar tesis için risk yaratmayacak bir şekilde konumlandırılmış mı? 

Komşu firma arazilerindeki yapılardan gelecek yıkılma, devrilme riskine karşı gerekli önlemler
alınmış mı? 

Kalorifer kazanı, buhar jeneratörü, kombi, şofbenler ve bağlantılarının devrilmesine, kırılmasına
karşı tedbirler alınmış mı? 


Yangın alarm sistemleri her an çalışır durumda mı? 


Tesisin fiziki çevre güvenlik sistemleri, standartlara uygun mu? (tel örgü yüksekliği, uyarı
levhaları) 

Çöp istasyonları tehlike oluşturmayacak şekilde yapılmış mı? 

Park sahası yeterli ve güvenli mi? (acil çıkış, hidrantlar var mı? ..) 

Birinci derecede riskli bölgeler (zone) işaretlenmiş mi? 

Riskli bölgeler ve kaçış yolları güzergâhlarında yangın alarm butonları var mı? 

Yangın söndürme cihazları bölge (zone) dışında mı konuşlandırılmış? 

Birinci derecede riskli bölgelere girişte statik topraklama tutamakları var mı? 

Tesis içindeki riskli bölgelerdeki ve çalışma alanlarındaki ikaz işaretlemeleri ve uyarı tabelaları
yerlerinde ve okunuyor mu? 


Tesisteki riskli gazlı mahallerdeki sprink sistemi yeterli ve çalışır durumda mı? 

Tesisteki riskli gaz mahallerinde lokal ve otomasyona bağlı gaz dedektörleri var mı ve devamlı
aktif durumda mı? 


Alarm siren sesi tesisin her tarafından duyulabiliyor mu? 


Yangın savunma planları var mı, güncel mi ve personel bilgilendirilmiş mi? 

Tesis acil haberleşme zinciri mevcut mu? (Herkes bundan haberdar mı?) 

Tesise gelen misafirlere tesis hakkında bilgilendirme yapılıyor mu? (el broşürü) 

Tesise gelen misafirlerden kıvılcım çıkartma riski olan eşyaları emanete alınıyor mu? (sigara,
çakmak, cep telefonu , ..) 


Tesiste mesai saatleri dışında güvenlik devriye sistemi uygulanıyor mu ve takip ediliyor mu? 

Tesis güvenlik personelinin güvenlik birimleri ile koordinasyonu düzenli sağlanıyor mu ve takip
ediliyor mu? 


Tesiste dizel jeneratör var mı ve her an çalışır durumda mı? 


Tesiste dizel yangın pompası var mı? 

Dizel yangın pompasını elektrikler kesikken alarm butonu ile devreye sokacak otomasyon
sistemi var mı? 


Tesis güvenlik personeli acil durumlarda yangın güvenlik sistemini kullanabiliyor mu? 

Yemekhane, çay ocağı, kombi odası gibi yerlerde lokal gaz dedektörleri var mı? 


231
8
Acil Durum Planlaması

Yemekhane, çay ocağı, kombi odası gibi yerlerde uygun yangın söndürücüler var mı? 

Geri dönüşüm atıkları için uygun toplama kapları ve depolama yerleri var mı? 

Bilgisayar, telefon ve network kabloları ezilmelere karşı korunuyor mu? 

İş bitimi sonrası tesisin çalışma alanları ve teçhizatları kapanış güvenlik kontrolünden geçiriliyor mu? 

Uygun yerlerde ilk yardım malzeme dolapları var mı? 

Çalışan makine ve parçaları üzerinde koruyucu muhafaza mevcut mu? 

Portatif yangın söndürücüler yangın savunma planlarındaki yerlerinde asılı durumda mı? 

Portatif yangın söndürücüler sarsıntılara karşı düşmeye karşı emniyetli mi? 

Kaygan zeminlere karşı tedbirler alınmış mı? 

Boya kabinlerinin temizlikleri düzenli olarak yapılıyor mu? 

Boya kabinlerinin sprinkleri sağlıklı çalışıyor mu? 

Elektrik panoları önlerinde lastik zeminler mevcut mu? 

Makine ve ekipmanların çalıştırma talimatları kolay ulaşılabilecek yerlerde mi? 

Makine ve ekipmanların elektrik tesisatları standartlara uygun mu? 

Yangın söndürme cihazları TSE 862 EN-3 standartlarına uygun mu? 

Yangın söndürücülerin periyodik kontrol ve bakımları yapılmış mı? 

Yangın pompalarından en az bir tanesi yangın alarm sistemi ile devreye giriyor mu? 

Yangın alarm sistemi devreye girince tesis giriş kapıları otomatik olarak açılıyor mu? 

Yangın pompaların kapasitesi acil durumlarda genel müdahale için yeterli mi? 

Yangın alarm otomasyon sistemi sağlıklı çalışıyor mu? 

Yangın su havuzu / tankı devamlı dolu tutuluyor mu? 

Yangın hidrant hortum ve nozulları standartlara uygun ve kulelere bağlı mı? 

Yangın ekipleri için yeterli koruyucu elbise (Alüminize, itfaiyeci yağmurluğu) mevcut mu? 

Sabit ve mobil su topları kış koşullarına göre korunuyor mu? 

Alarm durumunda kullanmak için mobil megafon/siren mevcut mu ve faal mi? 

Yangın malzeme dolabı içinde acil müdahale malzemeleri mevcut mu ? 

Acil durumlarda güvenlik güçlerinden destek sağlanması için Acil Eylem Planı var mı? 

Gürültü ölçümleri yapılmış mı? 

Personelin sağlık kontrolleri periyodik olarak yapılıyor mu? 

Personelin sağlık kayıtları geriye dönük saklanıyor mu? 

Yemekhane ve çay ocağında çalışanların portör muayeneleri düzenli olarak yapılıyor mu? 

Tüm çalışanlar için kişisel koruyucular belirlenip alınmış mı? 

Yerden yüksek platformların üstünde, altında veya yakınında yapılan işlerde de koruyucu
baretler kullanılıyor mu? 

Toz bulunması muhtemel yerlerde, boya işlemi yapılan sahalarda solunum sistemi koruyucular
kullanılıyor mu? 


232
 8
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Kanserojen veya mutajen maddelere maruz kalınan veya ihtimali olan yerler uygun ikaz levhaları
ile işaretlenmiş mi? (tiner, asit, boya) 

Kanserojen veya mutajen maddelerin bulunduğu ortamda çalışanlar koruyucu giyim eşyası ve
solunum cihazı kullanıyorlar mı? 

İş yerinde “temel ilk yardım eğitimi” sertifikası almış personel var mı? (ağır işlerde her 10 personel
için bir ilk yardımcı) 

Tesis çevre sorumlusu belirlenmiş mi, çevre ile ilgili bir dosya açılıp yapılan çalışmalar kayıt altına
alınıyor mu? 


Emisyon ölçümleri (yangın dizeli ve dizel jeneratör dâhil) yapılmış mı? 


Tehlikeli atık kapsamına giren atıkların depolandığı alan var mı, depolama mevzuata uygun mu,
atıklar uygun olarak bertaraf ediliyor mu? 


Tesiste aktif elektronik paratoner mevcut mu? 


Tesise gelen (veya yapılan) yemekten her gün numune alınıp bir gün saklanıyor mu? 


Yangın, Patlama ve Tehlikeli Kimyasal Maddelerin Yayılması

Bir iş yerinde kimyasallar ve bunun gibi malzemelerden kaynaklı patlamalar ve yangınlar, acil durum
planlamasında dikkat edilecek en önemli unsurlardan biridir. Bir kurumda, işletmede kullanılan malzeme
ve kimyasalların üzerinde mutlaka etiketlendirme olmalıdır. Bu etiketleme, malzemelerin üzerinde yazılı;
veya hazırlanmış ayrı bir doküman şeklinde olabilir. Bu dökümanlar ‘Güvenlik Bilgi Formu’ (GBF veya
İngilizce kısaltmadan alışılagelmiş MSDS olarak bilinen) olarak isimlendirilmekte ve içeriklerinde malze-
menin hangi durumlarda yangın veya patlamaya neden olacağı belirtilmektedir. Diğer bir konu ise ‘Pat-
lamadan Korunma Dokümanı’nın hazırlanması ve parlama, patlama risklerinin olduğu tüm iş yerlerinin
acil durum planında dikkate alınmasıdır. Yangın, tehlikeli kimyasal maddelerin yayılımı ve patlaması gibi
acil durumların belirlenmesi amacıyla: Yanıcı, alev alıcı, parlayıcı, patlayıcı kimyasal maddeler ve bunların
depolanması, kaynak ve kesme faaliyetleri, ürünlerin bulunduğu alan, araç yükleme / boşaltma sahaları,
yüksek sıcaklıklara neden olan alet, makine / teçhizatlar, kullanılan tüm cihazların standartlara uygunluğu,
tehlikeli kimyasal maddelerin ve atıkların uygun şekilde işlenmesi, kullanılması, taşınması ve depolanması,
acil durum planı hazırlanan kurum, kuruluş ve iş yeri çevresindeki işyeri ve binalardaki faaliyetlerin dik-
kate alınması gerekir.

İlk Yardım ve Tahliye Gerektirecek Olaylar

Önceki bölümlerde de bahsedildiği gibi, İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik’e göre ilk
yardım veya tahliye gerektirecek olay ve kazalar acil durum olarak ifade edilmektedir. İş yerindeki faali-
yetlerden kaynaklı tehlikeler belirlenip, risk değerlendirmesi yapılarak ilk yardım gerektirecek muhtemel
olaylar tespit edilmelidir. Bunlar; kayma, takılma, düşme, yanıklar, elektrik çarpmaları, uzuv yaralanmaları
/ kopmaları gibi riskler olabilir.

Doğal Afetlerin Meydana Gelme İhtimali

Ülkemiz depreme neden olacak sistemlerin çokça olduğu bir kuşakta yer almasından dolayı birçok
işletmenin bulunduğu yerler yüksek deprem tehlikesi kapsamında olup; bu işletmelerdeki çalışanlar ve
her türlü yapılar risk altındadır. Ayrıca, coğrafi ve küresel ısınmadan kaynaklı sel tehlikesi ve diğer doğal
afetler, acil durum planına dâhil edilmesi gereken önemli olaylardır. Yerleşim yerleri dışında kurulmuş bazı
iş yerleri de konumlarından dolayı sel, fırtına ve yoğun yağmur yağışlarına maruz kalabilir ve bunlardan
dolayı büyük zararlar görebilir. Böyle durumlarda can ve mal kaybına neden olabilecek tehlike ve hayati
riskler kaçınılmaz olacaktır.

233
8
Salgın Hastalıklar, Endüstriyel
Kazalar, Ulaşım Kazaları, Sabotaj ve
Terör İhtimali
Salgın, bir bölge veya yerleşmede her zaman
görülen enfeksiyon hastalıklarının sayıca anormal
miktarda artması durumu, epidemi, olarak tanım-
lanmaktadır. Afetlerde, yetersiz hijyen koşulları,
gıdaların hazırlanma ve saklanma koşulları ile ki-
şisel temizlikteki eksiklikler ve diğer nedenlerden
dolayı deri, bağırsak ve iç hastalıkları başta olmak
üzere bir çok hastalık türleri ortaya çıkabilmekte-
dir. Pandemiye de dönüşebilen, belli bir dönemde
veba, kolera, tifo, grip ve buna benzer hastalıklar
kısa zamanda ve kolayca insanlara ve çevreye bu-
laşmaktadır. Epizootik hastalıklar ise hayvanlarda
görülen salgınlardır.
Endüstriyel kazalar, endüstriyel alanlarda
gerçekleşen, bir veya birden fazla tehlikeli madde-
nin taşınması, işlenmesi ve depolanması sırasında
kontrolsüz gelişmelerden kaynaklanan, çevre ve
insan sağlığı için o anda veya daha sonraki zaman-
larda ciddi tehlikeye yol açabilen her türlü kimya-
sal dökülme, çökme, patlama, yangın, gaz sızıntısı,
zehirlenme, radyasyon ve diğer kazalar endüstriyel
kazalar olarak nitelendirilmektedir. Zehirli ya da
yanıcı kimyasalların üretildiği, depolandığı ya da
nakliye edildiği her yerde, kaza ya da sızıntı riskiyle
her zaman karşılaşılabilinir. Endüstriyel tesislerde
yemekhaneler ve sosyal tesislere bağlı olarak çalışan
kantinler gibi toplu yemek tüketim sistemlerinde,
yaygın gıda zehirlenmesi gözlenme ihtimalleri her
zaman mevcuttur. Nükleer felaket insanlara fizik-
sel, zihinsel, duygusal ve ekonomik hasar vererek
onları olumsuz etkileyen ayrıca gelecek nesiller
üzerinde ciddi sonuçlara yol açacak genetik etki-
ler ortaya çıkaran afetlerdir. Nükleer ve kimyasal
maddelerin neden olduğu kazaların afet boyutuna
ulaşması genellikle bu maddelerin terör faaliyetle-
rinde veya savaşlarda silah olarak kullanılması ile
olmaktadır.
Siber güvenlik, siber ortamı oluşturan bilişim
sistemlerinin saldırılardan korunmasını, bu or-
tamda işlenen bilginin gizlilik, bütünlük ve erişi-
lebilirliğinin güvence altına alınmasını, saldırıların
ve siber güvenlik olaylarının tespit edilmesini, bu
tespitlere karşı tepki mekanizmalarının devreye
alınmasını ve sonrasında ise sistemlerin yaşanan
siber güvenlik olayı öncesi durumlarına geri dön-
234
Acil Durum Planlaması
dürülmesini sağlamak amacıyla kullanılan araçlar,
politikalar, güvenlik kavramları, güvenlik teminat-
ları, kılavuzlar, risk yönetimi yaklaşımları, faaliyet-
ler, eğitimler, en iyi uygulamalar ve teknolojilerin
tümü olarak tanımlanmaktadır.
Ulaşım kazaları, ulaşım araçlarına bağlı oluşan
hasarlı, yaralanmalı, ölümlü olaylardır. Kazalar,
beklenmedik bir anda karşılaşılan, ölüm, yaralan-
ma ve sakatlanmalara yol açan durumlardır. Ula-
şım kazaları, başta kara yollarında meydana gelen
kazalar olmak üzere günümüzde en sık karşılaştığı-
mız insan kaynaklı afetlerdir.
Sabotaj: Cana ve mala zarar veren, toplumda
korku ve tepki yaratarak kısa veya orta vadeli çeşitli
amaçlara hizmet etmeyi hedefleyen silahlı saldırı,
terörist eylemdir. Sabotaj ise iş yerlerinin, çalışan-
ların ve idari yapının tamamen veya geçici bir süre
için faaliyet dışı kalmasını sağlamak amacıyla tah-
ribine yönelik saldırgan bir yıkıcı faaliyet şeklidir.
Sabotaj eyleminde bulunan kişiye sabotör de-
nilmektedir. Sabotörlerin faaliyetlerinin önceden
kestirilmesi çok güçtür; iyi eğitim görmüş bir pro-
fesyonel, özel olarak yetiştirilmiş bir ajan veya bir
amatör, bölücü, yıkıcı örgüt sempatizanı bir per-
sonel veya işinden memnun olmayan bir çalışan
olabildiği gibi hiçbir amaç taşımayan akli dengesi
bozuk bir kimse de olabilir. Birçok sabotaj yönte-
mi mevcuttur. En fazla zarar, patlayıcı maddelerle
yapılan sabotajlarda görülmektedir. Kırma, kesme,
delme, aşındırma, kirletme, değiştirme, çarpma
gibi mekanik yöntemler de kullanılmaktadır. Sabo-
tajlar arasında kundakçılık yani yangın çıkarmak
da önemli yer tutmaktadır. Psikolojik sabotajın
kontrol ve müdahalesi çok güçtür. Dedikodu ve
söylentilerle paniğe neden olabilir. İnsan zafiyet-
lerinden istifade edilebilir. Havalandırma ve klima
sistemine zehirli ya da uyuşturucu maddeler veri-
lebilir. Tesisteki mağazalarda satılan giysi, oyun-
cak vb. gibi mallara şırıngayla kimyasal (tuz ruhu,
çamaşır suyu vb.) enjekte edilmesi ya da sıkılması
olabilir. Sabotörler; sabotaj yapacakları yerleri se-
çerken işletmenin ekonomik ve teknik açıdan öne-
mini ve değerini, işletmenin faaliyetini durduracak
veya sekteye uğratacak hassas noktalarını, hedefin
sabotaja karşı duyarlılığını, hedefe yaklaşabilme
imkânlarını, hedef bölgesinde çalışan personelden
yararlanabileceği kişileri, hedefe hangi yöntemle
zarar verilebileceğini araştırır.

Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Önleyici ve Sınırlandırıcı Tedbirlerin
Belirlenmesi
İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında
Yönetmelik’e göre hazırlanacak acil durum planı-
nın aşamalarından bir diğeri ‘önleyici ve sınırlan-
dırıcı tedbirlerin belirlenmesi’ başlığı altında doku-
zuncu maddede ‘‘İşveren, belirlediği mümkün ve
muhtemel acil durumların oluşturabileceği zararla-
rı önlemek ve daha büyük etkilerini sınırlandırmak
üzere gerekli tedbirleri alır.’’ ifadesi yer almaktadır.
Ayrıca, aynı maddenin üçüncü fıkrasında; ‘‘Alına-
cak tedbirler, risklerden korunma ilkelerine uygun
olur ve toplu korumayı esas alır.’’ denilmektedir.
Mevzuatın bu açık hükmü, iş yeri için acil durum
planının ilk aşamasında tespit edilen her acil du-
rum için önleyici ve sınırlandırıcı tedbirlerin belir-
lenmesini gerekli kılmaktadır.
Söz konusu aşamada “önleyici” yaklaşımdan
bahsedilmektedir. Önleyici yaklaşım, iş sağlığı ve
güvenliği yönetim sisteminin incelenmesine, risk
değerlendirmesi ve güvenlik iklimine odaklanır;
İş kazası ve meslek hastalığı olmadan bu olayların
kök neden analizlerini yapar ve çözümler üretir.
Acil durum çerçevesinde ele alındığında “önleyici
tedbir”, herhangi bir acil durum meydana gelme-
den alınan önlemleri ve yapılan çalışmaları ifade
eder. Sınırlandırıcı tedbirlerin belirlenmesi ise acil
durumun oluşmasının engellenemediği durumlar-
da, bu acil durumun etkilerini sınırlandırıcı ted-
birlerin alınması anlamına gelir. Önleyici tedbirler,
tehlikeleri kaynağında yok ederek riskleri ortadan
kaldırmak iken sınırlandırıcı tedbirler mühendislik
çözümleri gibi yöntemlerle acil durumun kontrol
altına alınması ve etkilerinin en aza indirilmesidir.
Örneğin kimyasal atıkların düzenli depolanma-
sı, yangın acil durumlarında önleyici yaklaşımdır.
Işıklı ve sesli alarm sistemi ise yangının meydana
geldiği acil durumlarda, zarar etkisini ve yayılımını
engelleyen sınırlandırıcı bir tedbirdir.
Bu bölümde ele alınan acil durumlar için ha-
zırlanmış önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler örnek
olarak verilmiştir; her bir işyeri, yapılan işin nite-
liği, kullanılan hammaddeler ve üretilen ürünler
gibi özellikleri dikkate alarak kendi bünyesinde be-
lirlediği acil durumlar için önleyici ve sınırlandırıcı
tedbirleri belirlemelidir (Aile, Çalışma ve Sosyal
Güvenlik Bakanlığı, 2017).
8
Tehlikeli Kimyasal Madde Yayılımı
İçin Önleyici ve Sınırlandırıcı
Tedbirler
İş yerlerinde bulundurulan, depolanan veya
kullanılan kimyasal maddelerde oluşabilecek kaçak,
sızıntı, yayılım durumlarında zehirlenme, patlama
gibi acil durumlarla karşılaşılabilir. Bu durumlarda
alınabilecek önleyici tedbirlerden bazıları: Vanala-
rın gaz sızıntısına karşı rutin kontrollerinin yapıl-
ması; İş yeri için özel kimyasal depolama dolapla-
rının temin edilmesi; Kimyasalların depolandığı
bölümlerde sızıntıya yol açacak durumların engel-
lenmesi, havalandırmanın uygun olması; Kimya-
salların özellik ve tehlikelerine göre uygun şekilde
depolanması; İzni olmayan çalışanların kimyasal-
ların depolandığı alana girmesinin engellenmesi
(kartlı giriş gibi); Gaz sirkülasyonunun sağlandığı
borularda kaçak kontrolü olabilmektedir. Bu tarz
tehlikeli kimyasal madde yayılımı için sınırlandırı-
cı tedbirler ise: Kimyasallar için çalışanlara uygun
kişisel koruyucu donanım temini; Kişisel koruyu-
cu donanımlarının çalışanlarca doğru şekilde kul-
lanımının sağlanması; Yangınla mücadele ve arama
kurtarma tahliye ekipleri oluşturulması; İlgili acil
durum ekiplerine eğitimler verilmesi / aldırılması;
Olası kimyasal yayılımı veya sızıntısında iş yerini
çabuk tahliye edebilmek amacıyla tahliye planları
oluşturulması; Tahliye planlarının iş yerinde gö-
rünür yerlerde asılı olması; Gaz yayılımı durum-
larında uygun yerlere uygun sayıda gaz dedektörü
yerleştirilmesi şeklinde olabilmektedir.
Yangın İçin Önleyici ve Sınırlandırıcı
Tedbirler
Bir kurum, kuruluş ve iş yerinde yangın konu-
sunda yapılan risk değerlendirme sonucu proaktif
yaklaşımın gereği olarak: Elektrik tesisatının peri-
yodik kontrolü ve olası arıza durumunun derhâl
yetkili kişilerce giderilmesi; Sigara içilebilen alanla-
rın sınırlandırılması ve bu alanların işaretlerle belir-
tilmesi; Gaz dedektörü bulundurulması (gerekli iş
yerleri için); İş yerinde kullanılıyorsa gaz tüplerinin
ve gaz hatlarının periyodik kontrolü; Paratonerin
işlevsel hâle getirilip periyodik kontrollerinin yapıl-
ması; Elektronik cihazların fişlerinin mesai saatleri
dışında prizden çekilmiş olması; Kazanların peri-
235
8
yodik kontrolünün yapılması; Kazan dairesi içine
yetkili kişiler harici kişilerin girmesinin önlenmesi;
Kullanılan kimyasal maddelerin uygun etiketlen-
mesi ve depolanması; İş yerinde var ise laboratuvar-
lara yetkili kişi harici personelin girmesinin engel-
lenmesi; Kimyasal atıkların düzenli depolanması
önleyici tedbirler olarak belirlenebilir.
Bunun yanı sıra: Duman dedektörleri; Yangınla
mücadele ekibi oluşturulması; Yangınla mücadele
ekibine gerekli eğitimlerin verilmesi veya aldırıl-
ması; Periyodik yangın tatbikatı yapılması; Yangın
durumunda çabuk tahliye için uygun acil çıkış ka-
pıları; Acil çıkışların ve söndürme ekipmanlarının
gösterildiği tahliye planlarının işyerlerinde görünür
şekilde asılı olması; Yangın söndürme ekipmanla-
rının işyeri içerisinde doğru konumlandırılması;
Uygun standartlarda yangın söndürme ekipmanı
bulundurulması ve periyodik kontrolü; Acil du-
rum vanaları (doğal gaz akışını kesmek için); Kar-
bonmonoksit, CO, Karbondioksit, CO2 dedektör-
leri; Işıklı ve sesli alarm sistemi gibi sınırlandırıcı
tedbirlerin alınması gerekmektedir.
Patlama İçin Önleyici ve Sınırlandırıcı
Tedbirler
Patlamanın tanımı, hangi durumlarda patlama
oluşabileceği ve sektörlere göre patlama oluşma
ihtimallerini belirten bilgiler, acil durumların be-
lirlenmesi aşamasında belirtilmesi gerekir. Patlama
ve yangın, birbirinden tamamen ayrılmayan acil
durumlardır. Patlama sonrası yangın oluşması veya
yangının patlamayı tetiklemesi durumları, iki acil
durumun birbiri arasındaki ilişkinin bir örneği-
dir. Patlama durumunun önleyici ve sınırlandırıcı
tedbirleri de yangınla bire bir ilişki içerisinde ol-
masından dolayı benzerdir. Bir kurum, kuruluş ve
iş yerinde patlama konusunda yapılan risk değer-
lendirme sonucu proaktif yaklaşımın gereği olarak:
Patlamadan korunma dokümanı hazırlanması; Pat-
layıcı ortam oluşabilecek yerlerin patlayıcı ortam
oluşma sıklığı ve kalıcılığı esas alınarak; bölgeler
halinde sınıflandırılması. Bu bölgelerde kullanılan
elektrikli ve elektrikli olmayan; tüm ekipman ve
koruyucu sistemlerin uygun kategorilere göre seçil-
mesi; Kazanların periyodik kontrolünün yapılma-
sı; Kazan dairesi içine yetkili kişiler harici kişilerin
girmesinin önlenmesi; Gaz dedektörü bulundurul-
ması (gerekli işyerleri için); İşyerinde kullanılıyorsa
gaz tüplerinin ve gaz hatlarının periyodik kontrolü;
236
Acil Durum Planlaması
Kullanılan kimyasal maddelerin uygun etiketlen-
mesi ve depolanması; İşyerinde var ise laboratuvar-
lara yetkili kişi harici personelin girmesinin engel-
lenmesi; Kimyasal atıkların düzenli depolanması;
Havalandırma sistemi bulundurulması; Kullanılan
kimyasalların güvenlik bilgi formlarının, GBF, bu-
lundurulması önleyici tedbirler olarak önerilebilir.
Önleyici tedbirlerin yanında: Karbonmonoksit,
CO, Karbondioksit, CO2 dedektörleri bulundu-
rulması; Işıklı ve sesli alarm sistemi bulundurulma-
sı; Acil durum vanaları (doğal gaz akışını kesmek
için); Acil çıkışların ve söndürme ekipmanlarının
gösterildiği tahliye planlarının iş yerlerinde görü-
nür şekilde asılı olması; Yangın söndürme ekip-
manlarının iş yeri içerisinde doğru konumlandı-
rılması; Uygun standartlarda yangın söndürme
ekipmanı bulundurulması ve periyodik kontrolün
yapılması gibi sınırlandırıcı tedbirlerin de alınması
gerekmektedir.
Doğal Afetler İçin Önleyici ve
Sınırlandırıcı Tedbirler
Doğal afetlerden deprem için önleyici herhan-
gi bir tedbir yoktur ancak deprem meydana geldi-
ğinde: Zeminin güçlendirilmesi; Ofis içerisindeki
dolapların sabitlenmesi; İş yerinde devrilmesi muh-
temel büyük araç gereç ve ekipmanların güvenli bi-
çimde yerleştirilmesi; İş yeri planlamasının deprem
ve etkileri göz önünde bulundurularak yapılması;
Binanın deprem dayanıklılığının kontrolü; Tüm
çalışanların depremde yapılacaklar konusunda
eğitim alması; Acil çıkışların gösterildiği tahliye
planlarının iş yerinde görünür şekilde asılı olma-
sı; Arama, kurtarma ve tahliye ekibi oluşturulması;
Arama kurtarma ve tahliye ekibine deprem ile il-
gili eğitim verilmesi/aldırılması; Tatbikat yapılması
gibi sınırlandırıcı bazı tedbirler alınabilir.
Doğal afetlerden sel için önleyici olarak: İşlet-
mece kuruluş aşamasında dere yataklarına tesis ya-
pılmamasına dikkat edilmesi; İş yerinde bulunan
yağmur suyu kanallarının kontrolü ve bakımları-
nın yapılması; Bireysel ve kurumsal olarak ağaçlan-
dırmaya önem verilmesi gibi tedbirler alınmalıdır.
Bunun yanı sıra: Kapalı alan iş yerleri için pencere
ve kapılar için ‘taşınabilir’ engeller bulundurulma-
sı; Olası sel durumunda elektrik ve su kaynakları-
nın kapatılması; Afet sırasında ve sonrasında kul-
lanılacak ekipmanların hazır bulundurulması; Sel
için özel olarak belirlenmiş ‘güvenli yer’in gösteril-

Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
diği tahliye planının iş yeri içerisinde görünür yer-
lerde asılı olması; Arama, kurtarma ve tahliye ekibi
oluşturulması; Arama kurtarma ve tahliye ekibine
sel ile ilgili eğitim verilmesi / aldırılması gibi sınır-
landırıcı tedbirlerin alınması gerekmektedir.
İlk Yardım Gerektirecek Olaylar İçin
Önleyici ve Sınırlandırıcı Tedbirler
İş yeri içinde genel iş sağlığı ve güvenliği şart-
larının iyileştirilmesi, olası iş kazası ve meslek has-
talıklarının önlenmesi açısından fayda sağlayacak
çalışmalardır. Acil durum sayılabilecek iş kazası du-
rumları için belirlenmiş olan önleyici tedbirlerden
bazıları: Risk değerlendirmesi yapılması; Çalışan-
lara iş ile ilgili gerekli eğitimlerin verilmesi; Çalı-
şanlara gerekli iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerinin
verilmesi; Belirlenen zaman dilimlerinde çalışan-
ların sağlık gözetimlerinin yapılması; Ramak kala
formları oluşturulması ve doldurulmasının sağlan-
ması; Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği yönünden
fikir ve önerilerinin alınması; İş sağlığı ve güvenliği
konusunda ödül sistemi getirilmesi; Zemin, yol ve
merdivenlerin mevzuatta / standartlarda belirlenen
kriterlere uygun olması; İş yeri içi güncel trafik
planının bulundurulması; Termal konfor şartları-
nın mevzuatta/standartlarda belirlenen kriterlere
uygun olması; Çalışanlara güvenlik kültürü aşılan-
ması ile ilgili çalışmalar yapılmasıdır. . İlk yardım
ve tahliye gerektirecek olay ve kazalar için sınırlan-
dırıcı tedbirler ise: İlk yardım ekibi oluşturulma-
sı; İlk yardım personeline profesyonel ilk yardım
eğitimi aldırılması; Ecza dolapları bulundurulması
ve kullanıma uygun içerikte olması; Uygun kişisel
koruyucu donanım temini; Kişisel koruyucu dona-
nımların çalışanlarca doğru kullanımının sağlan-
ması; Acil durum irtibat numaralarının görünür
yerlerde asılı olması; İş yeri otoparkına araçların
nizami park edilmesi (ileri doğru çıkacak şekilde)
gibi tedbirlerdir.
Sabotaj Önleyici ve Sınırlandırıcı
Tedbirler
Giriş çıkışların kontrollü yapılması; Bina giriş-
lerine X-Ray cihazı yerleştirilmesi; Bina dışında ve
içinde güvenlik kameralarının bulunması ve sürek-
li olarak takibi; İş yerinde bir güvenlik biriminin
oluşturulması; Patlayıcı malzeme ve ekipmanların
bulunduğu kısımlara girişin sınırlandırılması; İş
yerlerine dışarıdan gelen kişilerin kaydının tutul-
8
ması, girişte kimlik alınması ve ziyaretçi kartı veril-
mesi sabotaj için belirlenen bazı önleyici tedbirler-
dir. Kolluk kuvvetleri ile derhâl irtibata geçilmesi;
Acil durum sireni çalması; Acil çıkışları gösteren
tahliye planının görünür yerlerde asılı olması ise
sınırlandırıcı tedbirler olarak önerilebilir.
Gıda Zehirlenmesi İçin Önleyici ve
Sınırlandırıcı Tedbirler
Gıda ürünlerinin son tüketim tarihlerinin kont-
rolünün yapılması; Yemeklerin hijyenik koşullarda
taşınması; Yemek servisi yapılan tabak, çatal, tepsi
vs. temiz tutulması; Yemeklerden numune alınma-
sı; Yemek servisi yapan personele eğitim verilmesi;
Tüm personele genel hijyen eğitimi verilmesi gıda
zehirlenmesinin oluşturacağı acil durumlar için be-
lirlenen bazı önleyici tedbirler olarak sıralanabilir.
Acil durum irtibat numaraları listesinin görünür
yerlerde asılı olması ve yemek servisi yapan kişilerin
uygun eldiven, bone, iş kıyafeti gibi kişisel koruyu-
cuları kullanması ise sınırlandırıcı tedbirler olarak
verilebilir.
Acil Durum Müdahale ve Tahliye
Müdahale, afetlerde ve acil durumlarda can ve
mal kurtarma, sağlık, gıda, barındırma, güvenlik,
mal ve çevre koruma, sosyal ve psikolojik destek
hizmetlerinin verilmesine yönelik çalışmaları ifa-
de eder. Birçok yönetmelikte de belirtildiği gibi iş
yerinde acil durumlar ortaya çıktığında yapılması
gerekenlerin önceden planlanması açısından acil
durum müdahale yöntemlerinin oluşturulması
gereklidir. Bu yöntemler talimatlar ve yönergeler
şeklinde acil durum planlarında yer alır. Acil du-
rumlarla ilgili iş yeri çalışanlarının eğitim ve tatbi-
katlarında bu belgeler özellikle kullanılır. Her bir
acil durum için oluşturulan bu yöntemler süreç
akış şemaları şeklinde veya talimat, ilan ve broşürler
hâlinde iş yerlerinde rahatlıkla görülebilecek yerler-
de ilan edilir. Ayrıca, acil durumlarla karşılaşıldı-
ğında: Sakin olunması, ne olduğunun anlaşılması;
Acil durum tipinin anlaşılmasından sonra bulunu-
lan ortamda zarar vermesi muhtemel malzemeler-
den uzak durulması; Planlı ya da en emniyetli kaçış
yönünün seçilmesi; Seçilen yönün en emniyetlisi
olduğunun tekrar irdelenmesi; Kaçmanın her za-
man en iyi çözüm olmadığının bilinmesi; Kalma
ya da kaçmadan hangisine karar verildiyse kafa ve
yüzün mutlaka emniyete alınması; Ortamda du-
237
8
man veya gaz varsa solumaya çalışılmaması, orta-
mın terk edilmesi (dumanlı ortamda sürünerek);
Bulunulan yer terk edilirken acil durum planında
belirtilen önlemlerin alınıp, o yerin güvenliğinin
sağlanarak terk edilmesi ilk etapta yapılması gere-
ken pratik, öncelikli basit öneriler olarak verilebi-
lir. Bu bölümde ele alınan her bir acil durum için
müdahale yöntemlerinden; yangın durumunda,
ilk yardım ihtiyacı oluştuğunda, gaz sızıntısı duru-
munda veya kimyasal, biyolojik sızıntı durumun-
da, patlama hâlinde, deprem durumunda, sel-su
baskını, sabotaj, terör ve savaş halinde yapılması
gerekenlerden bazıları ele alınmıştır.
Tahliye Yöntemleri
Yapılan birçok araştırmada, erken tahliye ama-
cıyla, yüksek riskli alanlar dışında bir sığınak be-
lirlemek, haberleşme sistemi belirlemek ve uygu-
lamak, tahliyeye hazırlıklı olmak için tatbikatlar
yapmanın gerekliliği belirtilmiştir.
İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında
Yönetmelik’in 10 uncu maddesinde “İşveren, iş-
yerinde acil durumların meydana gelmesi halinde
çalışanların bu durumun olumsuz etkilerinden ko-
runması için bulundukları yerden güvenli bir yere
gidebilmeleri amacıyla izlenebilecek uygun tahliye
düzenlemelerini acil durum planında belirtir ve ça-
lışanlara önceden gerekli talimatları verir.” ifadesi
bulunmaktadır. Bu ifadeden hareketle herhangi bir
acil durum olduğunda iş yerinde bulunan herkese
(çalışanlar, ziyaretçiler vb.) iş yerinden çabuk tahli-
yeyi sağlayacak, yön gösterecek çalışmalar yapılma-
sı gerekir. İş yerinde güvenli bir toplanma alanına
yönlendirmek için tahliye planları hazırlanması en
önemli aşamalardan birisidir. İşyerlerinde Acil Du-
rumlar Hakkında Yönetmelik’in 12 nci maddesin-
de aşağıdaki unsurları içeren krokiler hazırlanması
gerektiği vurgulanmaktadır:
Yangın söndürme amaçlı kullanılacaklar da dâhil
olmak üzere acil durum ekipmanlarının bulunduğu
yerler; İlk yardım malzemelerinin bulunduğu yerler;
Kaçış yolları, toplanma yerleri ve bulunması halinde
uyarı sistemlerinin de yer aldığı tahliye planı; Gö-
revlendirilen çalışanların ve varsa yedeklerinin adı,
soyadı, ünvanı, sorumluluk alanı ve iletişim bilgileri;
İlk yardım, acil tıbbi müdahale, kurtarma ve yan-
gınla mücadele konularında iş yeri dışındaki kuru-
luşların irtibat numaraları. Tahliye yöntemlerinde
ifade edildiği şekilde içeriğe sahip olması gereken
238
Acil Durum Planlaması
tahliye planları iş yerinin her bölümünde kolayca
görülebilecek yerlere asılarak herhangi bir acil du-
rumda iş yerinde o anda bulunan herkese (çalışan-
lara, stajyerlere, ziyaretçilere vb.) yardımcı olacak
şekilde kullanılmalıdır. Tahliye planında görevli acil
durum ekiplerinin irtibat bilgileri ile acil servis hiz-
metlerinin numaraları da belirtilebilir. Kat planı acil
durum tahliye planında sarı ile işaretlenmiş kısımları
normal çıkışları, yeşil oklarla işaretli kısımlar acil çı-
kış kapılarına giden yolları, acil durum ve söndürme
ekipmanlarının kat yerleşiminde nerelerde olduğu
bilgileri görsellerde yer almaktadır. İlave olarak acil
toplanma alanı ve güvenli yer bilgisi de tahliye pla-
nına eklenebilir.
Acil Toplanma Alanı
Acil toplanma alanı, acil durumların olumsuz
sonuçlarından çalışanların etkilenmeyeceği mesafe-
de veya korunakta belirlenmiş yeri ifade eder. Gü-
venli yer konusunda dikkat edilmesi gereken husus-
lar: Tehlike ve risklerden etkilenmeyecek uzaklıkta
olmalı; Tahliye olan personelin görebileceği şekil-
de bir levha ile işaretlenmeli, İşletme personelinin
tümü tahliye olduktan sonra dahi izdihama mahal
vermeyecek büyüklükte ve genişlikte olmalı; Acil
durum planında güvenli yer, işletmeden güvenli
yere gidişi gösteren kroki ile desteklenmeli; Acil
durum planında yer verilen bu bilgiler tahliye pla-
nına da eklenmeli, şeklinde sıralanabilir.
Yangın İçin Acil Durum Müdahale
Yöntemi
Bir kuruluşta yangın için acil durum gerekti-
ğinde yapılması gereken genel faaliyetler şunlardır:
En yakında bulunan yangın ihbar düğmesine basıl-
malıdır; 110 numaralı telefondan yangının cinsi ve
doğru adres itfaiyeye bildirilmelidir; İtfaiye gelince-
ye kadar, başkalarını tehlikeye atmadan, mümkün-
se bilinçli bir şekilde yangın söndürülmeye çalışıl-
malıdır; Kapalı alandaki yangınların yayılmasını
önlemek için kapı ve pencereler kapatılarak havayla
teması kesilmelidir; Binadan çıkış mümkün değilse
dolap gibi kapalı yerlere saklanılmamalı, pencere-
den dışarıdakilerle iletişim kurulmaya çalışılmalı-
dır; Dumandan boğulmamak için yardım gelene
kadar eğilerek ve sürünerek hareket edilmeli, ağız
ve burun ıslak bez ya da mendille kapatılarak nefes
alınmalıdır; Duman ve yanık kokusu diğer kısım-
lardan geliyorsa kapılar açılmamalı, kapıya doku-
 8
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

nulmamalıdır; Kıyafet alev almışsa koşmadan, yere yatılarak yuvarlanılmalıdır. Battaniye türü örtüler alı-
narak, alevlerin havayla irtibatı kesilip yangın boğulmaya çalışılmalıdır; Eğer vücutta yanık varsa hemen
soğuk suya tutulmalıdır; Acil durum ekiplerinin talimatları çerçevesinde gösterilen doğrultuda acil çıkıştan
çıkarak güvenli yere gidilmelidir. Burada yapılacak sayıma dâhil olunmalıdır. Ayrıca, bir yangın senaryosu
çerçevesinde yapılacak örnek bir faaliyet aşağıdaki Tabloda verilmiştir.

Tablo 8.3 Yangın acil durum senaryosunda yapılacak faaliyet, yöntem ve sorumlu kişiler
Faaliyet Yöntem; Sorumlular
1. Telaş yapılmadan, yangının çevredeki kişilere ve sorumlu kişilere
duyurulması için sirene basılır ve bağırma gibi yöntemlerle Siren Sistemi, Ses; Tüm Çalışanlar
çalışanların uyarılmaları sağlanır.
2. Yangın tehlikesinde koşuşturma ve panik engellenmeye çalışılır.
Tüm personelin toplanma bölgesinde toplanması sağlanır; Koruma Ekibi
içeride kalan olup olmadığına bakılır.
3. Gaz vanaları, elektrik şalterleri, kapı ve pencereler kapatılır. Bakım Onarım Ekibi
4. Yanıcı maddeler uzaklaştırılır; kendilerini ve başkalarını tehlikeye
Kurtarma Ekibi
atmazlar.
5. Eğer yangın kendi imkânlarımızla söndürülemezse en kısa ve
Tlf: 122, 112 110; Yangın
doğru olarak adres, yangın cinsini (elektrik, bina, akaryakıt gibi)
Söndürme Ekibi
belirtmek suretiyle itfaiyeye haber verilir.
Acil durum dolabı, yangın tüpleri
6. İtfaiye gelinceye kadar Acil Durum Ekipmanları kullanma
ve dolapları; Yangın Söndürme
talimatına uygun olarak yangını söndürmeye çalışılır.
Ekibi
7. Görevlilerden başka kişilerin yangın sahasına girmesine engel
Güvenlik Ekibi
olunur.
8. Önce canlılar ve daha sonra kıymetli eşyalar ve dokümanlar
Kurtarma ve Koruma Ekibi
kurtarılır.
9. Yaralılara ilk yardım müdahalesi yapılır. İlk yardım dolabı; İlk Yardım Ekibi

Patlama ve Sabotaj Halinde Acil Durum Müdahale Yöntemi

İş yerinde meydana gelen patlama acil durumlarındaki müdahale yöntemi, yangın acil durum müda-
hale yöntemine benzerlik göstermektedir; dikkat edilmesi gereken hususlar şunlardır: En yakında bulunan
yangın ihbar düğmesine basılmalıdır; İtfaiye ve diğer acil durum servisleri aranarak patlama ve yaralılar
hakkında bilgi verilmelidir; İlk yardım ekibi, yaralılara ilk müdahaleyi yapmalıdır; Acil durum ekiplerin-
den belirlenen personel, işletmenin doğal gazını, elektriğini (trafodan enerji) kesmelidir. Patlayıcı kimya-
salların tehlike teşkil edip etmediğini kontrol etmelidir; Yangınla mücadele ekibi, patlamadan sonra yangın
çıkmasını veya büyümesini önlemek için önleme, söndürme işlemlerine başlamalıdır; Arama kurtarma ve
tahliye ekibi, çalışanların patlamanın olduğu bölgeden ve tüm iş yerinden tahliye edilmesini ve güvenli
yere ulaşmalarını sağlamalıdır; Acil durum ekiplerinin talimatları çerçevesinde gösterilen doğrultuda acil
çıkıştan çıkarak güvenli yere gidilmeli ve sayım yapılmalıdır; Yaralı olmayanlara güvenli yer konusunda
yardımcı olunduktan sonra yaralıların arama ve kurtarma işlemlerine alınan eğitim çerçevesinde başlan-
malıdır; Patlamayla ilgili görevlilere bilgi verilmelidir. Ayrıca, bir sabotaj senaryosu çerçevesinde iş yerinde
gerçekleştirilecek örnek bir faaliyet aşağıdaki Tabloda verilmiştir.

239
8
Acil Durum Planlaması

Tablo 8.4 Sabotaj acil durum senaryosunda yapılacak faaliyet, yöntem ve sorumlu kişiler
Faaliyet Yöntem; Sorumlular
1. Bomba İhbarı Alınırsa:
Arayan kişiden alınabilecek kadar çok bilgi alınır. Arayan kişi, dediklerinin
kaydedilebilmesi için telefonda tutulmaya çalışılır. Polis ve bina yönetimi
haberdar edilir.
Bomba ihbarı alındıktan sonra, şüpheli hiçbir pakete dokunulmaz. Polis İmdat; 155; Acil
Şüpheli paketin etrafı boşaltılır ve polise haber verilir. Binayı tahliye Durum Ekibi
ederken pencerelerin önünde durmaktan ve diğer tehlike potansiyeli
bulunan alanlardan kaçınılır. Acil durum ekiplerinin caddeleri kullanmaları
engellenmez.
2. Binalarda Oluşan Patlamalar Sırasında:
a) Binada bir patlama meydana gelmişse bina en kısa sürede ve sakin bir
şekilde terk edilir.
b) Dolaplardan ya da tavandan bir şeyler düşüyorsa sağlam bir masanın
altına girilir.
c ) Eğer yangın çıkmışsa yere yakın durulur ve bina en hızlı şekilde terk edilir.
Islak bir bezle ağız ve burun kapatılır. Kapalı bir kapıya yaklaşırken elin tersi
ile kapı kontrol edilir. Eğer kapı sıcak değilse vücut ile desteklenerek kapı
yavaşça açılır. Eğer kapı dokunulmayacak kadar sıcaksa, acil çıkış kapıları
kullanılır..
d) Ağır duman ve gazlar öncelikle tavanda toplanır. Her zaman dumanın
altında kalınır.
3. Kimyasal Savaş Sırasında:
Ferdi Korunma: Tüm Personel
a) Binada bulunan sığınma bölgesine gidilir. Kapatılmış pencere veya kapı
aralıkları, ek önlem olarak sulandırılmış ve çamaşır suyuna batırılmış bez,
battaniye vb. malzeme ile örtülür.
b) Tehlike geçinceye kadar beklenir.
c) Eğer gözlerde yanma varsa, bu gaz sızıntısının belirtisidir. Gözler bol su ile
yıkanır.
d) Sızıntı olduğu tahmin edilen bölge önce sulandırılmış çamaşır suyu ile,
daha sonra sabunlu su ile yıkanır.
Toplu Korunma:
a) Tehlike anında en yakında bulunan güvenli, kapalı bir yere gidilir.
b) Paniğe ve heyecana kapılmamak gereklidir.
c) Yapılacak uyarılara göre hareket edilir.

Doğal Afet Acil Durum Müdahale Yöntemleri

İş yerlerinde meydana gelebilecek doğal afetlere örnek olması açısından sel ve deprem için acil durum
müdahale yöntemi bu kısımda özetlenmiştir. İş yerinde meydana gelen sel ve su baskını acil durumlarındaki
müdahale yönteminde dikkat edilmesi gereken hususlar şunlardır: Acil durum alarm düğmesine basılmalıdır;
Vanalar kontrol edilip su borularında kaçak olup olmadığı kontrol edilmelidir; İtfaiyeye haber verilmelidir;
Sel sularının işletmeye girme ihtimali var ise açık pencere ve kapılar kapatılmalıdır; Taşınabilir değerli eşya ve
ekipmanlar güvenli yere nakledilmelidir; Doğalgaz ve elektrik tesisatı kapatılmalıdır; İş yeri binası bariyerlerle
su baskınına karşı korunmalıdır; Mümkünse suyun kanalizasyona doğru yönlendirilmesi sağlanmalıdır; Sel
için belirlenmiş güvenli toplanma alanına arama kurtarma ve tahliye ekiplerinin rehberliğinde gidilmeli ve
burada sayıma katılım sağlanmalıdır. Yaralılara ilk yardım müdahalesi yapılmalı ve olay kontrol edilemeyecek
şiddette ise Sivil Savunmaya, İl Afet Müdürlüğüne bilgi verilip ambulans çağrılmalıdır.
Bir deprem senaryosu çerçevesinde iş yerinde gerçekleştirilecek örnek bir faaliyet aşağıdaki Tabloda
verilmiştir.

240
 8
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Tablo 8.5 Deprem acil durum senaryosunda yapılacak faaliyet, yöntem ve sorumlu kişiler
Faaliyet Yöntem; Sorumlular
1. Sarsıntı hâlinde koşuşturma ve panik engellenir. Tüm personelin toplanma Ses
bölgesinde toplanması sağlanır. Toplanma bölgesine gidilemeyecek
kadar büyük bir depremde daha önce verilen eğitimlerde belirtilen hayat
üçgeninin oluşturulması sağlanır.

2. Olay anında toplanma bölgesinde oluşabilecek dış tehlikelere karşı (hırsızlık,

yağma vb.) önlem alınır. Toplanma bölgesinde toplanan çalışanlar sayılarak
içeride kalan olup olmadığına bakılır. İçeride kalan var ise ilgili ekibe haber
verilerek müdahale edilmesi sağlanır. İtfaiyeye bilgi verilip ambulans çağrılır.
3. Deprem sonrasında tüm bölümler gözlemlenerek oluşan veya oluşabilecek Tlf: 122, 112, 110
patlama, parlama veya alevlenme gibi durumlar için önlem alınır.
4. Tüm bölgelerdeki gaz vanaları, elektrik şalterleri kapatılır. Koruma Ekibi
5. Tüm fabrika alanında yıkılma, çökme vb. durumlar gözlemlenir ve enkaz Acil durum dolabı,
altında kalanın olup olmadığına bakılır. Önce canlılar ve daha sonra kıymetli Yangın tüpü, dolabı
eşyalar ve dokümanlar kurtarılır.
6. Yaralılara ilk yardım müdahalesi yapılır.

Öğrenme Çıktısı
2 Acil durum planı hazırlanması ve yürütülmesi için izlenecek aşamalar, müdahale ve tahliye
yöntemleri hakkında bilgi sahibi olabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Acil durumlarda kullanılan

Siber saldırılarda acil du-
İş kazası müdahale planı
rum eylemleri üzerinde
aşamaları nelerdir?
araştırma yapın.
risk değerlendirmesi kont-
rol listelerinin İş Sağlığı ve
Güvenliği (İSG) yönetim
sistemindeki yerini tartışın.

SALGINLARDA ACİL DURUM PLANLAMASI

Çalışanlar fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik, psikososyal ve elektriksel tehlikeler gibi birçok risk
etmeniyle karşı karşıyadır. Biyolojik risk etmenleri hem çalışanların kendileri hem de hizmet sundukları
kişiler açısından bulaşıcı hastalık riskini artırabilmektedir. Ortaya çıkan ve pandemi seviyesine de varabi-
lecek hastalıklar işe devamsızlığa, verimliliğin düşmesine, işgücü kaybına, ek maliyetlere (tedavi masrafları
vb.), hayatı tehdit eden durumlara, yaşam kalitesinin düşmesine, dışlanmaya, sosyal çevreden uzaklaşmaya
yol açabilmektedir. Çin’in Wuhan kentinde başlayan ‘Yeni Koronavirüs’ (ya da Covid-19) 2019’un son
günlerinde dünya gündeminin en önemli konusu olmuştur. Hızla büyüyen bu salgın hastalık tüm dün-
yada sosyal hayatı durdurduğu gibi çalışma hayatını da felç etmiştir. Çalışma hayatını bu denli etkileyen
bu pandemiye karşı afet ve acil durum planlarının yapılması ve uygulanması en önemli iş sağlığı ve gü-
venliği konusu olmuştur. İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu bulunan kuruluşlarda bu kurulun toplanması ve
biyolojik hastalık ve salgınlar konusunda atılacak adımların belirlenmesi gerekmektedir. İş yeri hekimi ile
koordine olunarak hareket edilmesi ve kuruluş bünyesinde alınacak tedbirlerden sorumlu bir kişi seçilip
görevlendirilmesi gerekmektedir. 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun 16 ncı maddesi uyarınca,

241
8
Acil Durum Planlaması

iş yerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması ve sürdürülebilmesi amacıyla işverenin, çalışanları ve çalışan

temsilcilerini bilgilendirme yükümlülüğü bulunmaktadır. Bu nedenle çalışanlara salgın hastalıklarla (Yeni
Koronavirüs) ile ilgili eğitim verilmeli, konu ile ilgili el broşürü, yönerge ve talimatlar hazırlanmalı, konu
ile ilgili alınan önlemler hakkında bilgi verilmelidir.

Yaşamla İlişkilendir

Koronavirüsün yayılma süreci; son güncelleme: 31 mart 2020 17:00

Dünyada şu ana kadar en az 38,854 insan Kovid-19 adlı koronavirüsten hayatını yitirdi. 2019’un
Aralık ayı başında Çin’in Wuhan kentinde başlayan salgının ardından dünya genelinde 799,857 kişi en-
fekte oldu.Tedavi görenler: 589,924 (73.8%) İyileşen sayısı: 171,079 (21.4%) Ölenler: 38,854 (4.9%).
Salgın Çin’de başlamasına rağmen, 206 ülke ve bölgeye ulaştı. 133 ülkeden ölümler bildirildi. Belarus,
Mayotte, Tanzania and Myanmar önceki gün ilk ölümlerini açıkladı. 718,339 vaka, (toplam vaka-
nın %90 oranındaki kısmı) Çin’in dışındaki ülkelerde tespit edildi. Son iki haftada açıklanan toplam
vakaların %99.9 bölümü Çin sınırları dışından bildirildi. Sağlık Bakanlığınca yapılan açıklamalarda
Türkiye’de 168 kişinin hayatını kaybettiği ve vaka sayısının da 10,827 olduğu belirtiliyor.

Kaynak: https://www.yenisafak.com/ Erişim Tarihi 31.03.2020

Yeni Koronavirüs Salgını İçin Acil
Durum Planı
Risk değerlendirmesi konusundan da hatırlana-
cağı üzere, tehlikeleri ortadan kaldırmak, riskleri yok
etmek mümkün olmayabilir. Buna rağmen, önleyici
yaklaşım ile olaylar gerçekleşmeden belirli eylemlerin
gerçekleştirilmesi yoluyla acil durum veya afetlerin
etkisini azaltmaya yardım edebilen risk azaltım ted-
birlerini almak her zaman mümkündür. Bu nedenle
yapılan ön hazırlık; kamu, özel kuruluşlar, hükûmet
veya yerel yönetimler düzeyinde müdahalelerde bu-
lunulmasını veya iyileştirme, geri kazanım süreçleri-
ni, sosyal ve çalışma hayatının sürdürülebilirliğini ve
yaşamı koruma anlamındaki tüm hazırlıkları, planla-
rı ve faaliyetleri kapsamaktadır.
Kaza, yangın, doğal afet, salgın hastalık gibi du-
rumlar her an gerçekleşebilir. Özellikle de öngörül-
mesi çok güç olan, her gün beklenmedik, yeni bir
olayın meydana gelmektedir. Asrımızda karmaşık
ve bazen çözümü çok zor olan kompleks ve girift
pandemik hastalıklar içinden çıkılmaz bir hâl ala-
bilmektedir. İş yerlerinin, kuruluş ve işletmelerin
böyle bir duruma en başından hazırlıklı olması ve
acil durumlarda hızlı bir şekilde karar verip yapıl-
ması gerekli adımları hızlı bir şekilde atmaları gere-
kir. Bu nedenle acil durum planlamasını, henüz acil

242

Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
duruma neden olabilecek olay gerçekleşmeden ve
de olay gerçekleştiğinde aktif hâle getirip yürürlüğe
koymak sosyal ve çalışma hayatında İSG açısından
büyük önem taşımaktadır.
İş yerlerinin (ön hazırlık yapma fırsatı bulunma-
yan durumlarda) anlık gelişen durumlar karşısında
acil eylem planı yapmak dışında başka bir seçeneği
yoktur. Günümüzde yaşanan “Yeni Koronavirüs”
pandemisi bu tarz durumları gösteren canlı bir
örnektir. Tüm dünyanın karşı karşıya kaldığı Yeni
Koronavirüs ile işveren ve çalışanların mücadele
etmesi için uygulanması gereken acil eylem planı
aşağıda özetlenmiştir (URL-1):
Çalışanların Bilgilendirilmesi: Tüm çalışan-
ların konuyla ilgili bilgilendirilmesi ve bu konuda
hızla oluşturulan temel bir eğitimin bütün ekibe
sunulması oldukça önemlidir. Örneğin hastalık na-
sıl yayılmakta, kişi kendini, ailesini ve iş arkadaşla-
rını korumak için ne yapmalı, nasıl beslenmelidir?
Çalışanlara Gerekli Malzemenin Sunulması:
Hijyenik solüsyonların ilgili yerlere yerleştirilmesi,
çalışanların ellerini bolca yıkayabilmesi için, ihti-
yaçları olan sabun ve suyun onlara sunulması ge-
rekmektedir. Bunun yanı sıra, bulunması zor hâle
gelen maskelerin söz konusu kişilere verilmesi an-
cak bu sırada isim alarak kayıt tutulması önemli-
dir. Özellikle kişilerle fiziki temasa giren çalışanlara
lastik eldivenler sunulmalı ve her gün yenilemeleri
için yeterli stok sağlanmalıdır.
Kişi Sayısı Konusunda Düzenleme: Korona-
virüs çok hızlı yayılmaktadır; bundan dolayı zorun-
lu olarak bir arada bulunan kişi sayısını maksimum
2-3 olacak şekilde düzenlemek, bunun yapılamadı-
ğı hâllerde ise sosyal mesafeye özen göstererek çalış-
ma alanını genişletmek, alınacak başlıca önlemler
arasındadır.
Gelen Paketlerin ve Kişilerin Kontrolü: Dı-
şarıdan gelen kargoların ve kişilerin kontrol edil-
mesi için paketlerin kapı dışında açılması, içeriğin
sterilize edilmesi gerekmektedir. Kişilerin ise ter-
mal kameralarla takip edilmesi ve içeriye kalabalık
oluşturmayacak şekilde teker teker alınması önemli
önlemler arasındadır.
Veri Depolama ve Merkezî Bilgisayarların
(Server) Hazırlanması: Şirkete ait verilerin bir
server’da toplanıp çalışanlar şirkette olmasa da ula-
şabilecekleri bir hâle getirilmesi için gerekli teknik
hazırlıkların yapılması gerekmektedir. Koronavirüs
özelinde, çalışanların iş yerlerine dönebilecekleri
8
süreç uzayabileceğinden aksaklıkları en aza indir-
gemek için bu yol tercih edilmelidir.
Çalışanların İzolasyonu: İşlerini evden yapa-
bilecek çalışanlara evden çalışma izni verilmesi sal-
gının yayılım hızını yavaşlatacak bir başka önlem
olacaktır. Sahada çalışmak zorunda olanlar arasın-
da ise dönüşümlü bir çalışma düzeni başlatılmalı,
riskleri azaltılmalıdır.
Teknolojik Uygulamalar: Evden çalışan kişi-
lerin rahatlıkla iletişim kurabilmesi ve ihtiyaçla-
rı olan dokümanlara ulaşabilmesi için Dropbox,
Skype, Bulut, Basecamp gibi uygulamaların kulla-
nılması işlerin çalışanlar bir aradaymış gibi yürü-
mesini sağlayacaktır.
Belirtilen bu adımların doğru sırayla atılması
çok sayıda hayat kurtarmanın yanı sıra işletme,
kuruluş ölçeğinde, salgınının yol açtığı maddi ve
zamansal kayıpların önüne geçilmesinde etkili ola-
caktır. Bu önlemleri en hızlı şekilde alan kuruluşlar,
şirket ve kurumlar hem çalışan bağlılığı hem ve-
rimlilik açısından bu süreçten en az maddi ve ma-
nevi zararla çıkacaktır. Aynı zamanda yapılan ye-
rinde kriz yönetimi, kuruluş ve işletmenin prestiji
açısından da önemli rol oynayacaktır. Salgın için
acil durum planı sayesinde çok sayıda hayat kur-
tarmak çalışanlara ve insanlığa yapılacak en büyük
yardım olacaktır.
Biyolojik Risk Etmenleri
Biyolojik ajanlar insanları, hayvanları ve bitki-
leri öldüren ya da onların hastalanmalarına sebep
olan organizmalar ya da bu organizmaların ürettiği
zehirli maddelerdir (toksinler). Biyolojik riskler;
biyolojik ajanların ve emniyetsiz laboratuvar pro-
sedürleri gibi koşulların oluşturduğu tehditlerin
tümüdür. Bu tanım; doğal oluşumlu biyolojik has-
talıkları (bulaşıcı ve bulaşıcı olmayan), çevrede bu-
lunan ya da hayvanlarda teşhis edilmiş, insanlara da
bulaşma olasılığı olan biyolojik ajanları, biyolojik
ajan içeren ya da yayan silahları (biyolojik silahlar),
biyolojik ajanlarla yapılan terör saldırılarını (biyo-
terorizm) kapsamaktadır.
Biyolojik Ajan Sınıfları
Amerika Birleşik Devletleri Hastalık Kontrol ve
Önleme Merkezi (Centers for Disease Control and
Prevention) biyolojik saldırılarda kullanılabilecek
biyolojik ajanları yayılma kolaylıklarına ve sebep
243
8
oldukları hastalığın şiddetine göre üç kategoride sı-
nıflandırmıştır, (Kategori A, B, C). A Kategorisin-
de yer alan ajanlar en yüksek riski teşkil eden ajan-
lar, C kategorisinde yer alan ajanlar ise gelecekte
biyolojik silah olarak kullanılabilecek yeni tehditler
olarak değerlendirilmektedir.
Kategori A: Bu kategoride yer alan ajanlar halk
sağlığı ve ulusal güvenlik için en yüksek riski ta-
şıyan organizmalar ya da toksinlerdir. Çünkü, ko-
layca yayılabilir veya insandan insana kolayca bu-
laşabilir; yüksek oranda ölüme sebep olur ve halk
sağlığı için büyük bir etki yaratma potansiyeline
sahiptirler. Halk arasında paniğe ve sosyal çökün-
tüye sebep olabilirler. Halk sağlığı güvenliği için
özel eylem planlarını gerektirirler. Kategori B: Bu
kategoride yer alan ajanlar ikinci en yüksek riski
teşkil eden ajanlardır. Çünkü, yayılmaları kısmen
kolaydır. Hastalık yapma oranları orta derecelidir
ve ölüm oranları daha düşüktür. Sağlık sistemleri
bu kategorideki ajanların oluşturduğu hastalıklar
Yaşamla İlişkilendir
Ebola Virüsü Hastalığı
2014 Ebola salgını Batı Afrika’da birçok ül-
keyi etkisi altına almış tarihteki en büyük Ebola
salgınıdır. Kişiden kişiye bulaşabilen ve öldürücü-
lüğü yüksek olan Ebola Virüsü Hastalığının ulus-
lararası seyahat sonrası ülkemizde de görülme ris-
ki bulunmaktadır. Ebola virüsü adını Afrika’daki
bir nehirden alan, insanlarda ve memelilerde
hastalık yapan çok tehlikeli bir virüstür. Öldü-
rücülüğün çok yüksek olmasından dolayı Dünya
Sağlık Örgütü (WHO) tarafından 4. Risk Grubu
Patojen (yüksek bireysel ve toplumsal risk) ola-
rak kabul edilmektedir. WHO tarafından 4. Risk
Grubu Patojen; ciddi insan veya hayvan hastalık-
244
Acil Durum Planlaması
için tanı yöntemlerine ve izleme sistemlerine ih-
tiyaç duyar. Kategori C: Bu kategorideki ajanlar
aşağıda sıralanan özellikleri ile gelecekte biyolojik
saldırılarda kullanılabilecek ajanlardır: Bu ajanlar
kolayca bulunabilmekte, üretilebilmekte ve yayıla-
bilmektedir; Yüksek oranda hastalığa, ölüme sebe-
biyet verme ve sağlık için büyük bir etki oluşturma
potansiyeline sahiptirler.
Virüs: Canlı hücreler dışında çoğalamayan,
sadece protein ve genetik malzemeden oluşan çok
küçük parçacıklardır. Canlılığın bütün özellikleri-
ni taşımadıkları için bazı bilim insanlarınca cansız
sayılan bu varlıklar bitkileri, hayvanları, mantarla-
rı ya da bakterileri enfekte ederek çoğalır. Virüsler
AIDS, grip, suçiçeği, kuduz gibi insanda birçok
hastalığa sebep olur. Antibiyotiklerden etkilenme-
dikleri için virüslerin neden olduğu hastalıkların
tedavisi zordur. Bu hastalıklardan korunmanın en
iyi yolu, bağışıklık kazanmak için aşılanmalıdır.
larına sebep olan ve bireyden bireye doğrudan ya
da dolaylı olarak bulaşabilen patojen olarak ta-
nımlanmaktadır. Bu gruptaki patojenlerin sebep
olduğu hastalıklar için genellikle etkili bir tedavi
ve koruyucu önlemler bulunmamaktadır. (Dün-
ya Sağlık Örgütünün Risk Grupları ile ilgili ay-
rıntılı bilgilerini görün http://www.who.int/en/)
Ebola ilk defa 1976 yılında eşzamanlı sal-
gınlar olarak Sudan’ın Nzara kentinde ve De-
mokratik Kongo Cumhuriyeti’nin Yambuku
kentinde virüsün adını aldığı Ebola Nehri’ne
yakın bir köyde görülmüştür. Bu beş türden ilk
üçü Afrika’da büyük Ebola salgınlarına yol açmış-
tır. RESTV türünün Filipinler’de ve Çin Halk
Cumhuriyeti’nde insanları enfekte ettiği saptan-
mış ancak bugüne kadar insanlarda bu virüsten
kaynaklanan bir hastalık ya da ölüm rapor edil-
memiştir.
Önemli Bilgiler: Ebola virüs hastalığı (EVH)
insanlarda ağır seyreden ve genellikle ölümle so-
nuçlanan tehlikeli bir hastalıktır. EVH salgınları
öncelikle Orta ve Batı Afrika’nın tropikal yağmur
ormanlarına yakın ücra köylerinde ortaya çıkar.

Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Virüs, insanlara yabani hayvanlardan bulaşır ve
insan popülasyonunda kişiden kişiye hasta insan-
ların kanı, çeşitli salgıları, organları ya da vücut
sıvıları ile ve bu tür sıvılarla kontamine olmuş
nesnelerle temas edilmesi halinde bulaşarak ya-
yılır. Meyve yarasaları Ebola virüsünün doğal
konağı olarak değerlendirilir. Ebola virüslerinin
coğrafik dağılımları meyve yarasalarınınkiyle ör-
tüşmektedir. Ağır hastalar yoğun destekleyici bir
bakıma ihtiyaç duyarlar. Hastalığın, tedavisi veya
aşısı bulunmamaktadır.
Bulaşma: Ebola insanlara enfekte olmuş
hayvanların kanı, çeşitli salgıları, organları ya da
vücut sıvıları ile yakın temas sonucu bulaşır. Has-
talığın; insanlara Afrika ormanlarında enfekte ol-
muş hasta ya da yaralı olarak bulunan şempanze-
lere, gorillere, meyve yarasalarına, maymunlara,
orman antiloplarına ve kirpilere dokunulması ile
geçtiği saptanmıştır.
Ebola, sonrasında insan toplumlarında ki-
şiden kişiye bulaşma ile yayılır. Bulaşma; hasta
insanların kanı, çeşitli salgıları, organları ya da
vücut sıvıları ile ve bu tür sıvılarla kontamine
olmuş nesnelerle temas edilmesi halinde gerçek-
leşir. Defin işlemleri sırasında cesetle temas edil-
mesi halinde de bulaşma olabilmektedir. İyileşen
erkeklerin iyileşme sonrası 7 haftaya kadar me-
nileri ile virüsü bulaştırmaya devam edebildikleri
saptanmıştır. Sağlık çalışanları EVH’li hastaların
bakımı ve tedavisi sırasında sıklıkla enfekte ol-
muşlardır. Bulaşma, hasta ile yakın temaslarda
enfeksiyon kontrol önlemlerinin sıkı bir şekilde
uygulanmamasından kaynaklanmaktadır.
Belirtiler: EVH ağır seyreden, akut viral bir
hastalıktır. Hastalık kendini ateş, yoğun halsizlik,
kas ve eklem ağrısı, baş ağrısı ve boğaz ağrısının
ani bir şekilde başlaması ile belli eder. Bu belirti-
leri kusma, ishal, vücutta döküntüler, böbrek ve
karaciğerde fonksiyon bozukluğu ve bazı durum-
larda hem vücut içindeki hem de dışındaki ka-
namalar takip eder. Laboratuvar bulguları düşük
akyuvar, trombosit sayısı ve karaciğer enzimlerin-
de yükselmedir. İnsanlar, kan ve sıvıları virüsü ta-
şıdığı sürece bulaşıcı olmaya devam ederler. Has-
talığın kuluçka süresi (virüsle enfekte olduktan
belirtilerin ortaya çıkmasına kadar geçen süre) 2
ila 21 gündür.
8
Aşı ve Tedavi: EVH için lisanslı bir aşı bulun-
mamaktadır. Farklı aşılar test edilmekte fakat hiç-
biri klinik olarak kullanılmamaktadır. Ağır hasta-
lar yoğun bir destekleyici bakıma ihtiyaç duyarlar.
Hastalar genellikle su kaybettiğinden elektrolit ya
da intravenöz sıvılar içeren solüsyonlarla oral yol-
dan su kaybının giderilmesi gerekmektedir.
Hastalığın spesifik bir tedavisi bulunmamak-
tadır. Yeni ilaç terapileri test edilmektedir.
Korunma: Salgın olan bölgelere salgın süre-
since mümkünse gidilmemesi önemlidir. Gidilmesi
gerektiği durumlarda aşağıdaki önlemlere uyulması
tavsiye edilir. Diğer bulaşıcı hastalıklarda olduğu
gibi hastalığı önlemenin en önemli uygulamaların-
dan biri ellerin düzenli olarak yıkanmasıdır. Elle-
rinizi su ve sabunla yıkamak (ya da sabun bulun-
madığı yerlerde alkol-bazlı el losyonu kullanmak)
cildinizden potansiyel enfekte materyalleri uzak-
laştırır ve hastalığın geçişini önler. Eldiven kullanı-
lan durumlarda eldivenleri çıkarmadan önce su ve
sabunla yıkayın ve eldivenleri çıkardıktan sonra da
ellerinizi yıkayın. Ölü hayvanlarla, özellikle de pri-
matlarla temastan kaçının. Yerel pazarlarda tüketim
için satılan primatlar dahil vahşi hayvanların etini
yemeyin. Enfeksiyon olasılığını asgariye indirmek
için EVH olduğundan şüphelenilen insan ya da
hayvanlarla yakın temas ederken enfeksiyon kontrol
önlemlerini uygulayın. Amaç enfekte hastaların sal-
gı ve kanlarıyla teması önlemektir. Hastanın ölmesi
durumunda cesetle doğrudan temasın önlenmesi
de aynı şekilde önem taşımaktadır.
Kaynak: www.afad.gov.tr; Erişim Tarihi: 31.03.2020
245
8
Temel Kavramlar
Biyolojik risk etmenleri ve salgın hastalıklar ko-
nusu ile ilgili genel terminoloji ve kavramlar derle-
nerek aşağıda verilmiştir (URL-1):
Akut Solunum Yetersizliği Sendromu
(SARS): Akut, ağır solunum yolu yetersizliği send-
romudur. İlk defa 2003 yılı Şubat ayında Asya’da
bildirilmiş; daha sonra birkaç ay içinde Kuzey
Amerika, Güney Amerika, Avrupa ve Asya’nın bir-
çok yerinde hastalık ortaya çıkmıştır. İnkübasyon
süresi 2-10 gündür. Hastalığın özgün bir klinik
tablosu bulunmamakta, atipik pnömoniye benze-
mektedir. Hastalarda belirtilerin başlaması ile bula-
şıcılık da başlamaktadır. Ancak, SARS hastalarının
belirtilerin başlamasından ne kadar zaman önce ya
da sonra hastalığı bulaştırdıkları kesin olarak bilin-
memektedir. Tek vaka görülmesi durumunda bile
salgın incelemesi başlatılmalıdır.
Bulaşma: Doğrudan veya dolaylı olarak bir en-
feksiyöz etkenin herhangi bir mekanizma ile başka
bir konağa ulaşmasıdır.
Bulaşıcı Hastalık: Bir mikroorganizma veya
onun toksik ürünlerine bağlı olarak ortaya çıkan
hastalıktır. Etkenin, bir enfekte kişiden, hayvandan
veya rezervuardan; hayvan konak, vektör veya can-
sız çevre aracılığıyla, doğrudan veya dolaylı olarak
bir duyarlı konağa geçmesiyle oluşur.
Bulaşma Yolları: Enfeksiyon etkeninin bir kay-
naktan duyarlı konağa bulaşma yoludur. Enfeksi-
yöz etkenin duyarlı konağa geçişi doğrudan ya da
dolaylı yolla olmaktadır. ∙ Doğrudan Bulaşma: En-
fekte kişinin, duyarlı kişi (konakçı) ve kontamine
vücut sıvıları ile doğrudan teması sonucu oluşan
bulaşma şeklidir. Hiçbir ara bulaşma yolu yoktur.
Dolaylı Bulaşma: Mikroorganizmanın konak-
çıya bir aracı vasıtası ile bulaşmasıdır. Bu aracılar
canlı olmayan cisimler, vektörler, hava, su, gıda ve
cerrahi aletler olabilir.
Duyarlı Kişi: Bir mikroorganizma ile enfekte
olma olasılığı olan kişidir.
Koronavirüs (İngilizce: Coronavirus): Yeni
Koronavirüs’ler tek zincirli, pozitif polariteli, zarflı
RNA virüsleridir. Pozitif polariteli oldukları için
RNA’ya bağımlı RNA polimeraz enzimi içermez
ancak genomlarında bu enzimi kodlarlar. Yüzey-
lerinde çubuksu uzantıları vardır. Bu çıkıntıların
Latincedeki “corona”, yani “taç” anlamından yola
çıkılarak bu virüslere Koronavirüs (taçlı virüs)
246
Acil Durum Planlaması
ismi verilmiştir. Yeni Koronavirüs’ler (CoV), so-
ğuk algınlığından Orta Doğu Solunum Sendromu
(MERS-CoV) ve Ağır Akut Solunum Sendromu
(Severe Acute Respiratory Syndrome, SARS-CoV)
gibi daha ciddi hastalıklara kadar çeşitli hastalıklara
neden olan büyük bir virüs ailesidir.
Eliminasyon: Bir hastalığın bölgesel olarak
(yerli) bulaşmasının sona ermesidir. Enfeksiyon
etkeni yeryüzünden yok edilemese bile neden ol-
duğu hastalığın görülmemesinin sağlanmasıdır.
Ülkemizde kızamık eliminasyonu programı uygu-
lanmaktadır.
Endemi: Bir enfeksiyon etkeninin veya hasta-
lığın belirli bir coğrafyada veya toplulukta sürekli
görülmesi durumudur. O bölgede veya toplumda
hastalığın alışılmış bir prevalans hızının olması da
genellikle endemik olduğu anlamına gelir.
Enfeksiyon: Bir organizmanın bir konakçıda
(insan, hayvan, artropod) yerleşmesi, çoğalması ve
genellikle bir immün yanıt oluşturmasıdır. Enfekte
bir kişide klinik bir hastalık tablosu oluşabilir veya
oluşmayabilir.
Epidemi: Kontrolden çıkan herhangi bir me-
seleyi tarif etmek için kullanılan oldukça genel
bir kavramdır. Medikal alanda ise bir bölgede, bir
toplumda veya bir grup insanda bir hastalığın yay-
gınlaştığı görülünce bunun ‘epidemi’ olduğu kabul
ediliyor.
İnfluenza (Grip): İnfluenza virüsünün ne-
den olduğu bir akut solunum yolu hastalığıdır ve
dünyada yaygın olarak görülmektedir. İnfluenza
klinik olarak diğer etkenlerin neden olduğu akut
solunum yolu enfeksiyonlarından ayırt edileme-
mektedir. Yaklaşık olarak 1-2 haftalık bir sürede
tamamen iyileşme görülür ancak yaşlılar, çocuk-
lar ve diğer riskli gruplarda ağır komplikasyonlar
ortaya çıkabilmektedir. Bunun yanı sıra ölümlere,
ciddi iş gücü kaybına ve ekonomik kayıplara neden
olabilmekte, epidemi ve pandemilerle seyredebil-
mektedir.
Pandemi: Bir hastalığın, enfeksiyon etmeninin
veya sağlıkla ilgili bir sorunun çeşitli ülkelerde veya
bir kıtada yayılması hatta tüm dünya gibi çok geniş
bir alanda yayılım göstermesidir. Nüfusun önemli
bir bölümünü etkilemektedir.
Salgın: Belirli bir alanda, belirli bir grup in-
san arasında, belirli bir süre boyunca beklenenden
daha fazla vaka görülmesidir. Bununla beraber,
salgın potansiyeli olan epidemiyolojik olarak bağ-

Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
lantılı iki veya daha fazla vaka ya da yeni görülen/
elimine edilmiş veya eradike edilmiş hastalığa ait
tek bir vaka da salgın olarak değerlendirilmektedir.
Çiçek, vahşi Polio virüsüne bağlı Poliomyelit gibi
bazı hastalıklarda tek vaka görülmesi bile salgın
olarak kabul edilir. Salgın İncelemesi: Salgın olarak
tanımlanmış bir olayın kaynağının, etkeninin, bu-
Yaşamla İlişkilendir
Bulaşıcı hastalıklar
Vücuda giren bakteri, virüs, mantar veya pa-
razit gibi küçük organizmaların sebep olduğu has-
talıklardır. Birçok farklı bulaşıcı hastalık çeşidi ve
bulaşma yolu vardır. Soğuk algınlığı gibi bazı bu-
laşıcı hastalıklar kendiliğinden geçerken, bazısı da
hastanede yatış ve uzun süreli tedavi gerektirebilir.
Bulaşıcı hastalıklar ne demektir?
Bulaşıcı hastalıklar mikroorganizma denen
çok küçük canlıların neden oldukları hastalıklar-
dır. Bu canlıların bir kısmı, normalde vücut içe-
risinde bağırsak gibi belirli organlarda bulunma-
sına rağmen farklı organ ve dokulara geçtiğinde
hastalık oluşturabilir. Bazı mikroorganizmalar ise
toprakta ya da başka kaynakta bulunup insanlara
bulaştığı takdirde hastalığa neden olur.
Bulaşıcı hastalıkların birçok bulaşma yönte-
mi vardır. Bazı bulaşıcı hastalıklar kişiden kişi-
ye geçer. Bazı hastalıklar ise böcekler veya diğer
hayvanlar tarafından bulaşır. Ayrıca, bozulmuş
yiyecekler veya kirli su kaynakları da bulaşıcı has-
talıklara sebebiyet verebilir.
Bulaşıcı hastalıkların belirtileri nelerdir?
Her bulaşıcı hastalığın kendine özgü belirti
ve semptomları vardır. Fakat birçok bulaşıcı has-
8
laşma yolunun bulunması, gerekli halk sağlığı ön-
lemlerinin alınması ve ileride oluşabilecek benzer
salgınların önlenmesi gibi amaçlarla epidemiyolo-
jik yöntemler kullanılarak araştırılmasıdır.
Zoonoz: Hayvanlardan insanlara doğal koşullar
altında geçebilen enfeksiyon hastalığıdır. Endemik
(enzootik) veya epidemik (epizootik) olabilir.
talıkta ortak olan, genel işaret ve belirtiler bulun-
maktadır. Bunlar ateş, ishal, yorgunluk, kas ağrı-
ları, öksürme şeklinde sıralanabilir.
Bulaşıcı hastalıklara neler neden olur?
Bulaşıcı hastalıklara farklı mikroorganizma-
lar neden olabilir. Aşağıda mikroorganizmaların
türleri ve neden oldukları farklı hastalıklar yer
almaktadır:
Bakteriler: Bu tek hücreli organizmalar bo-
ğaz, idrar yolu enfeksiyonları ve tüberküloz gibi
hastalıklardan sorumludur.
Virüsler: Bakterilerden çok daha küçük can-
lılardır. Virüsler soğuk algınlığından AIDS’e ka-
dar çok sayıda hastalığa neden olur.
Mantarlar: Saçkıran ve sporcu ayağı gibi bir-
çok cilt hastalığına mantarlar neden olur. Ayrıca
mantarlar genital bölgeyi de etkileyebilir. Farklı
mantar türleri akciğer veya sinir sistemine bula-
şarak hastalığa neden olabilir.
Parazitler: Hayvan dışkısından ya da sivrisi-
nek ısırığı gibi bir böcek ısırığından parazit bu-
laşabilir. Sıtma, parazitlerden kaynaklanan ve en
çok bilinen hastalıklardan biridir.
Bulaşıcı hastalıkların bulaşma yöntemleri
nelerdir?
Doğrudan Temas: Bulaşıcı hastalıkların ço-
ğuna yakalanmanın en kolay yolu, hasta bir kişi
ya da hayvanla doğrudan temasa geçmektir. Doğ-
rudan temas şekilleri aşağıdaki gibi listelenebilir.
İnsandan insana: Bulaşıcı (enfeksiyöz) hasta-
lıklar genellikle bakteri, virüs veya diğer mikrop-
ların bir kişiden diğerine doğrudan aktarılmasıyla
yayılır. Bakteri ya da virüs taşıyan bir kişi, sağlıklı
birine dokunur, sarılır, hapşırır veya öksürürse
247
8
bakteri & virüs taşınabilir. Ayrıca cinsel ilişki gibi
vücut sıvıları değişimi ile sonuçlanan eylemlerle
de mikroplar bulaşabilir. Bazen virüs ya da bak-
terili kişide hastalık gözlenmese de, taşıyıcı olup,
başkalarını hasta edebilir.
Hayvandan insana: Evcil hayvanlar da da-
hil olmak üzere enfekte bir hayvan tarafından
ısırılmak veya çizilmek hastalığa neden olabilir.
Kuduz ya da tetanoz gibi bazı bulaşıcı hastalık-
lar, tedavi edilmediği takdirde ölümcül olabilir.
Hayvan atıkları ile temas, bulaşıcı hastalıklara
yakalanmanın başka bir yoludur. Örneğin, kedi
kumu değiştirme sırasında toksoplazma enfeksi-
yonuna yakalanabilirsiniz.
Dolaylı Temas: Doğrudan temas olmadan
da bulaşıcı hastalıklara yakalanabilirsiniz. Pek
çok mikrop, masa üstü, kapı tokmağı veya mus-
luk tutacağı gibi cansız bir nesnede uzun süre
varlığını sürdürebilir. Örneğin grip veya soğuk
algınlığı olan bir kişi tarafından kullanılan bir
kapı tokmağına dokunduğunuzda, burada bırak-
tığı mikroplar elinize bulaşabilir. Ellerinizi yıka-
madan önce gözlerinize, ağzınıza veya burnunuza
dokunursanız virüs size yerleşir.
Taşıyıcı Böcek Isırıkları: Bazı mikroplar,
sivrisinekler, pire, bit veya keneler gibi taşıyıcılar-
la taşınırlar. Sivrisinekler sıtma paraziti veya Batı
Nil virüsü taşıyabilir. Geyik keneleri, Lyme has-
talığına neden olan bakterileri taşıyabilir. Bunun
haricinde Kırım Kongo kanamalı ateşi de kene-
lerle taşınan tehlikeli bir virüs sonucu oluşur.
Kirli, Bozuk Gıdalar: Hastalığa neden olan
mikroplar vücudunuza gıdalar yoluyla da girebi-
lir. Bu tip enfeksiyonlar genelde mikropların tek
bir kaynaktan, birçok insanı aynı anda hasta et-
mesiyle sonuçlanır.
Yeni Koronavirüsle İş Yerlerinde
Mücadele
Yeni bir alt tipe bağlı Koronavirus (COVID-19)
hastalığı dünyanın hemen hemen her ülkesine ya-
yılmış durumdadır. Bu nedenle, Dünya Sağlık
Örgütü (DSÖ) tarafından hastalığın bulaştırıcılı-
ğı, yayılması ve diğer risk faktörlerinin değerlen-
dirilmesi sonrasında pandemi ilan edilmiştir. Yeni
Koronavirüs hastası olan biri öksürdüğünde veya
nefes verdiğinde virüs taşıyan salya damlacıklarını
248
Acil Durum Planlaması
Kimler bulaşıcı hastalıklara daha fazla ya-
kalanma riski altındadır?
Herkes bulaşıcı hastalıkları yakalanabilir fa-
kat bağışıklık sistemi düzgün çalışmayanlar daha
yüksek risk altındadır.
Bulaşıcı hastalıklar nasıl tedavi edilir?
Hangi tür mikropların hastalığa neden ol-
duğunu bilmek, doktorunuzun uygun tedaviyi
seçmesini kolaylaştırır.
Antibiyotikler: Antibiyotikler bakterilere kar-
şı savaşan ilaçlardır. Sadece bakterilerde işe yara-
dıkları için viral hastalıklarda reçete edilmezler.
Ayrıca, antibiyotiklerin yanlış kullanımı, bakteri-
lerin bu tedaviye direnç kazanmasına sağlayarak,
tedavinin daha da zorlaşmasına neden olur. Bu
nedenle gereksiz antibiyotik tedavisinden kaçın-
mak çok önemlidir.
Antiviraller: Antiviraller bazı virüslere karşı
işe yarayabilir. Fakat her virüse karşı bir antiviral
geliştirilmemiştir.
Antifungaller: Topikal antifungal ilaçlar,
mantarların neden olduğu cilt veya tırnak en-
feksiyonlarını tedavi etmek için kullanılabilir.
Akciğerleri veya mukozaları etkileyenler gibi bazı
mantar enfeksiyonları, oral bir antifungal ile te-
davi edilebilir. Özellikle bağışıklık sistemi zayıf-
lamış insanlarda görülen daha şiddetli iç organ
fungal enfeksiyonları, damar içi kullanılan (int-
ravenöz) antifungal ilaçlar gerektirebilir.
Anti-parazitikler: Sıtma dahil bazı hastalıkla-
rın tedavisi için anti-parazitikler kullanılır. Ayrıca
bağırsak enfeksiyonlarında da kullanılan bazı an-
tiparazitik ilaçlar bulunmaktadır.
Kaynak: https://www.medicalpark.com.tr/bulasi-
ci-hastaliklar/hg-2134 Erişim tarihi: 30.03.2020
etrafa saçmaktadır. Bu damlacıklar yakındaki yü-
zeylere, masalara, kapı kollarına, bilgisayara, para-
ya, kredi kartlarına veya telefonlara düşer. İnsanlar
Yeni Koronavirüs bulaşmış yüzeylere veya nesnelere
dokunarak ve sonrasında da elleriyle gözlerine, bu-
runlarına veya ağızlarına dokunarak virüsü vücut-
larına bulaştırırlar. Eğer Yeni Koronavirüs olan bir
kişinin bir bir buçuk metreden daha az mesafede
duruluyorsa grip ve soğuk algınlığında olduğu gibi
öksürük, hapşırık ve konuşma sırasında da damla-
cıklar nefes yoluyla vücuda alınabilir. Yeni Korona-

Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
virüs bulaşmış çoğu kişi hafif belirtiler gösterir ve
iyileşir. Ancak, bazı kişilerde ciddi hastalık gelişir
ve hastane bakımı gerekebilir. Ciddi hastalık riski
yaşla birlikte artar; 60 yaşın üzerindeki insanlar 60
yaşın altındaki kişilere göre daha savunmasızdır-
lar. Zayıf bağışıklık sistemi olan insanlar, diyabet,
kalp ve akciğer hastalığı gibi kronik sağlık sorunları
olanlar bu salgın hastalığın gelişmesine karşı daha
da savunmasızdırlar.
Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı,
İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, Yeni
Koronavirüsle mücadele kapsamında iş yerlerinde
alınacak önlemlere ilişkin kılavuz yayımlayarak iş
verenlerce servis araçlarından seyahatlere, iş yerine
giriş-çıkışlardan çalışma ortamı ve yemekhanelere
kadar alınması gereken tüm önlemleri sıralamıştır.
Yayımlanan, “Yeni koronavirüs salgını kapsamında
iş sağlığı ve güvenliği profesyonellerinin iş yerlerin-
de aldıracağı tedbirler” kılavuzu bu konuda çalışma
hayatının sürdürülebilirliği açısından çok önemli
tedbir ve uyarıları kapsamaktadır. Önerilen önlem
ve uyarılar aşağıda verilmiştir:
Hazırlık Ekibinin Kurulması ve
Görevleri
Yeni Koronavirüs (COVID-19) salgınına karşı
işyerlerinde etkin mücadele için aşağıdaki husus-
ların işyerlerimizde uygulanması büyük önem arz
etmektedir. Bu önlemler; iş sağlığı ve güvenliği ku-
rulunun bulunduğu işyerlerinde kurul tarafından,
diğer işyerlerinde ise; işveren veya vekili koordi-
nesinde, bulunması halinde işyeri hekimi, iş gü-
venliği uzmanı ve diğer sağlık personeli ile çalışan
temsilcisi ve mümkünse ilk yardım eğitimi almış
veya tecrübesi olan kişilerden oluşan ekip tarafın-
dan yürütülür. Sağlık hizmeti sunan işyerlerinde,
iş sağlığı ve güvenliği kurulu, bulunması halinde
enfeksiyon kontrol komiteleri ile işbirliği içerisinde
faaliyetlerini yürütür.
Hazırlık Ekibi: Alınacak tedbirlerle ilgili ça-
lışmaları yürütecek; İşyerindeki hijyen ve temizlik
konularında gerekli çalışmaları yürütecek; Kurum
içi ve kurum dışı iletişimi koordine edecek; Acil
durum planını güncel tutacaktır. Şüpheli vakalarda
izolasyon ve karantina prosedürünün oluşturulma-
sı için ALO 184 Koronavirüs Danışma Hattı ve
Sağlık Bakanlığına bağlı en yakın hastane ile ileti-
şime geçilmesini sağlayacaktır. Kurul ya da hazırlık
ekibi; resmi makamların tavsiye kararlarını ve İş
8
Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü tarafından
yayınlanan bilgilendirmeleri takip etmekle ve gere-
ğini yapmakla yükümlüdür.
Acil Durum Planı ve Risk
Değerlendirmesi
Salgın hastalıklara karşı planlanmış önlemlerin
mevcut COVID-19’a göre güncellenerek acil du-
rum planınızın devreye alınması; İşyerinde yürü-
tülen faaliyetlerin ve çalışma organizasyonunun,
çalışanların COVID-19 maruziyetini engelleyecek
şekilde düzenlenmesi; Çalışan temsilcileri ve/veya
çalışanların güncellenen acil durum planı hakkında
bilgilendirilmesi ve plan kapsamında ne yapmaları
veya yapmamaları gerektiğinin farkında olmaları-
nın sağlanması; COVID-19 ile ilgili işyeri özelin-
deki tehlikeler belirlenerek ayrı bir risk değerlen-
dirmesi veya mevcut risk değerlendirmesi üzerinde
güncelleme yapılması gerekmektedir.
Salgının Yayılmasını Önleme
Şu anda COVID-19’u önlemek için bir aşı
bulunmamaktadır. Salgını önlemenin en iyi yolu
virüse maruz kalmaktan kaçınmaktır. COVID-
19’un işyerinize ulaşmaması için önleyici tedbirler
derhal alınmalıdır. Bu tedbirler COVID-19’un
yayılmasını engeller veya yavaşlatabilir. İşverenler
aşağıdaki hususları dikkate almalıdır;
Çalışanların işe başlamadan önce temassız ateş
ölçerle kontrol edilmesi ve ateşi olanların işyeri he-
kimine yönlendirilmesi gerekir. İşyeri genelinde ça-
lışanların sosyal mesafesini sağlamak için uygun bir
çalışma modeli geliştirilmelidir. Çalışanların hasta
olduklarında evde kalmalarını teşvik eden, öksürük
ve hapşırma görgü kurallarını içeren ve el hijyeninin
önemini anlatan afiş / poster / talimatlar işyerinin
girişine ve herkesin görebileceği diğer alanlara asıl-
malıdır. Çalışanlara tek kullanımlık mendiller ve
biyolojik atıklar için ayrı çöp torbaları sağlanmalı;
temizlik personeline, çöplerin içeriğine temas edil-
meden boşaltılması için gerekli uygulamalar yaptı-
rılmalıdır. Çalışanlar, işyeri ortamına girmeden ve
çalışma sırasında en az 20 saniye boyunca sabun
ve suyla ellerini yıkamaları konusunda bilgilendi-
rilmelidir, su ve sabuna erişim olmadığı takdirde
alkol bazlı bir el dezenfektanı kullanarak ellerini
sık sık temizlemeleri sağlanmalıdır. İşyerinde çalı-
şanların kullanımı için yeterli temizlik malzemeleri
249
8
bulundurulmalıdır. El hijyenini teşvik etmek için
dezenfektanlar ortak alanlarda bulundurulmalıdır.
Hassas risk gruplarında yer alan çalışanların müm-
künse evden çalışmaları sağlanmalıdır. Bir çalışanın
COVID-19 olduğu tespit edilirse, işverenler diğer
çalışanları için COVID-19’a maruz kalma olasılık-
ları konusunda bilgilendirme yapmalı ve sağlık ku-
ruluşları ile irtibata geçmelidir. Çalışanların ruhsal
sağlığını korumak adına psikososyal risk etmenleri
değerlendirilerek doğru ve etkin bilgilendirme ile
tedbirlerin alınması sağlanmalıdır. Güncel bilgi-
lerin takibi için güvenilir bilgi kaynakları (Sağlık
Bakanlığı, DSÖ gibi) kullanılmalıdır. Çalışanla-
ra verilecek olan iş sağlığı ve güvenliği eğitimleri
uzaktan eğitim şeklinde, işyeri temizliği ve düzeni,
hijyen ve psikososyal risk faktörleri konuları önce-
liklendirilerek verilmelidir. Eğitimlerde aile ve top-
lumsal yaşama ilişkin öneriler de yer almalıdır.
Temizlik ve Hijyen
İşyerinde temizlik ve hijyen standartları en üst
seviyeye çıkarılmalıdır. Sağlık Bakanlığının tavsiye-
leri doğrultusunda gerekli ek önlemler alınmalıdır;
İşyerlerinde mümkün olduğunca çalışanların yakın
temasta bulunmaları ve ekipman, araç, gereçlerin
ortak kullanımı önlenmelidir;
Çalışanlar işe başlamadan önce ve çalışma sü-
resince belirli aralıklarla en az 20 saniye boyun-
ca ellerini su ve sabunla yıkamalıdır; Yüzeylerin,
ekipmanın ve çalışma ortamının diğer ögelerinin
rutin olarak temizlenmesi ve dezenfekte edilmesi
dahil olmak üzere düzenli temizlik uygulamaları
sürdürülmelidir; Çalışma alanları, lavabo, tuvalet,
banyo, merdiven korkulukları, musluk ve yemek-
haneler, yatakhaneler, dinlenme alanları, giyinme /
soyunma odaları, kapı, turnike gibi ortak kullanım
alanlarında hijyen şartlarına uyulmalıdır; Klavyeler
ve diğer cihazlar da düzenli olarak temizlenmeli-
dir; Mümkün olduğunca işçilerin diğer çalışanların
telefonlarını, masalarını, ofislerini veya diğer ça-
lışma araçlarını ve ekipmanlarını kullanmaları en-
gellenmelidir; İşyerlerinde görevli sağlık personeli
tarafından çalışanlara uygulamalı etkin el yıkama
eğitimleri verilmeli ve hijyen konusunda farkın-
dalıkları arttırılmalıdır; Öksürme ve hapşırma du-
rumlarında ağız ve burun tek kullanımlık mendil
ile kapatılmalı, mendil kullanılmayan durumlarda
dirseğin iç tarafı kullanılmalıdır; Eller yüz bölge-
sine temas ettirilmemelidir; İşyerlerine ziyaretler
250
Acil Durum Planlaması
kısıtlanmalı, acil olmayan ziyaretler ve dışarıdan
alınan hizmetlerden acil olmayanları iptal edilme-
lidir; İş ortaklarını ve taşeronları da içeren, işyerini
ziyaret eden herkesin el yıkama yerlerine erişiminin
olması sağlanmalıdır; El yıkama mümkün değilse,
alkol bazlı el dezenfektanı hazır bulundurulmalıdır;
İşveren, işveren vekilleri ve yöneticiler doğru örneği
belirlemede önemli bir rol oynadığından çalışanla-
rına örnek olmalıdırlar; Servis araçlarının özellikle
sık temas edilen yüzeyleri başta olmak üzere temiz-
lik ve hijyeni sık aralıklarla sağlanmalıdır; Servis
ve toplu taşıma aracını kullanan çalışanların araç
içerisindeki yüzeylere teması mümkün olduğunca
azaltılmalıdır; Çalışanların işyerlerine giriş-çıkış
kayıtları esnasında kullanılacak yöntemler fiziksel
temasta bulunmayacakları şekilde düzenlenmeli-
dir; İşyeri belirli aralıklarla mümkünse doğal yolla
havalandırılmalıdır; Yemekhanelerde uygun termal
konfor şartları ve hijyen sağlanmalıdır; Aynı anda
yemek yiyen çalışan sayısı (öncelikli olarak kuman-
ya verilmesi, kapalı kapta tek kullanımlık içme
suyu sağlanması, mümkün olmaması durumunda
çalışanların vardiyalı şekilde yemek yemesi, aynı
anda yemek yiyecek çalışanların mesafeli oturabi-
leceği şekilde bir düzen kurulması veya çalışanın
her gün aynı masaya oturmasını sağlayacak numa-
ralandırma sistemi vb.) azaltılmalıdır; İş giysileri ve
koruyucu ekipmanlar, çalışma alanından ayrılma-
dan önce çıkarılmalı ve diğer giysilerden ayrı bir
yerde muhafaza edilmesi sağlanmalıdır; Kirlenmiş
bu giysilerin ve koruyucu ekipmanların virüsten
arındırılarak temizliği sağlanmalı, gerektiği haller-
de ise imha edilmelidir;
Kişisel Koruyucu Donanımlar
Hakkında Rehberlik
Enfeksiyon şüphesi olan kişilerle doğrudan te-
mas veya kontaminasyon riski bulunan çalışma or-
tamlarında, çalışanların tam kapalı göz koruyucu
veya yüz koruyucu / siperlik (EN-166), koruyucu
kıyafet (EN-14126), solunum koruyucu (EN-149/
FFP2 veya FFP3) ventilsiz maskelerin ve eldiven-
lerin (EN ISO 374-5 ve virüs piktogramlı) kulla-
nılması sağlanmalıdır. Covid-19 virüsüne karşı ko-
ruma amaçlı “tekrar kullanılamaz” anlamına gelen
“NR” işareti bulunan maskelerin bulundurulması
gerekmektedir; İşyerlerinde görevli iş sağlığı ve
güvenliği profesyonelleri tarafından çalışanlara uy-
gulamalı etkin maske kullanımı ve Tıbbi Atıkların

Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Kontrolü Yönetmeliği kapsamında atık yönetimi
eğitimleri verilmeli ve hijyen konusunda farkında-
lıkları arttırılmalıdır.
COVID-19 Olduğundan Şüphelenilen
veya Teyit Edilen Biri Varsa Yapılması
Gerekenler
Bir çalışan rahatsızlık hisseder ve COVID-
19’a maruz kaldığını düşünürse ne yapmalı?
COVID-19’a maruz kalanları belirlemek için
olası maruz kalma kriterleri (örneğin, kişinin git-
miş olabileceği alanlar) hakkında İSG Kurulu veya
Hazırlık Ekibi bilgilendirilerek, Sağlık Bakanlığı-
nın tavsiyelerine uyulmalıdır; Hastalık şüphesi bu-
lunan kişi maske takarak işyeri hekimine gitmeli ve
muayenesi yapılarak şüpheli COVID-19 durumu
bulunduğu takdirde etkilenen kişi diğer çalışan-
lardan izole edilerek daha önceden belirlenen ve
enfeksiyonun yayılmasını önleyecek nitelikte olan
kapalı alanda bekletilmelidir; Sağlık Bakanlığının
ilgili sağlık kuruluşu ile iletişime geçilerek kişinin
sevki sağlanmalıdır; Etkilenen çalışanın atıkları
için Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği kapsa-
mında işlem yapılmalıdır; Etkilenen çalışanın tıbbi
yardım beklerken lavaboya/banyoya gitmesi gereki-
yorsa, mümkünse ayrı bir lavabo / banyo kullanımı
sağlanmalıdır.
Seyahat ve Toplantılarla İlgili
Tavsiyeler
Etkilenen bölgelere seyahat:
Yurt dışından dönen kişiler işe gitmekten ka-
çınmalı ve Sağlık Bakanlığının 14 Gün Kuralına
uymalıdır. Bu kişiler bilgi almak için ALO 184
Koronavirüs Danışma Hattını aramalı ve kendile-
rini tecrit etmelidirler; Ülke dışına düzenlenecek iş
seyahatleri, konferans, kongre vb. etkinlikler müm-
kün olabildiğince ertelenmeli, yapılmasının zaruri
olduğu hallerde öncelikle sesli ve görüntülü ileti-
şim imkânları kullanılmalıdır. İş nedeniyle seyahat
edilmesi mecburi durumlarda Sağlık Bakanlığının
önerilerine uyulmalıdır.
Toplantı düzenlenmesi:
Toplantı öncesinde veya sırasında;
Mümkünse muhtemel COVID-19 maruziyeti-
ni önlemek adına toplantılar ertelenmeli veya tele
/ video konferans olarak yapılmalıdır. Bunların ger-
8
çekleştirilmesinin mümkün olmadığı durumlarda,
toplantı daha az katılımcı ile gerçekleştirilmelidir;
Toplantı veya etkinliğin düzenlenmesinin planlan-
dığı çevredeki yetkililerden gelen tavsiyeler kontrol
edilmeli ve uygulanmalıdır; Toplantı veya etkinlikte
enfeksiyonu önlemek için bir hazırlık planı geliştiril-
melidir. Toplantı öncesinde, sırasında ve sonrasında
temizlik ve havalandırma yapılması sağlanmalıdır;
Tüm katılımcılar için mendiller ve el dezenfektanı da
dâhil olmak üzere yeterli malzeme tedarik edilmeli-
dir; Katılımcılardan herhangi birisinde belirti olması
halinde veya kendilerini iyi hissetmedikleri takdirde
toplantıya katılmamaları gerektiği söylenmelidir; Et-
kinlikteki tüm organizatörlerin, katılımcıların, hazır
yemek servislerinin (mümkünse kumanya tipi) ve
ziyaretçilerin iletişim bilgileri (cep telefonu numa-
rası, e-posta ve kaldıkları adres vb.) kayıt altına alın-
malıdır. Herhangi bir katılımcı şüpheli bir bulaşıcı
hastalığa yakalanırsa, ayrıntılarının halk sağlığı yet-
kilileri ile paylaşılacağı açıkça belirtilerek, eğer bunu
kabul etmezlerse, etkinliğe veya toplantıya katılım-
ları engellenmelidir; Toplantı başlarken el sıkışma-
dan selamlaşma yapılması sağlanmalıdır; Toplantıda
veya etkinlikte tüm katılımcıların düzenli el yıkama
veya alkollü dezenfektan kullanımı sağlanmalıdır;
El dezenfektan cihazları toplantı yerlerinde herkes
tarafından kolaylıkla görülebilecek ve kullanılabile-
cek şekilde yerleştirilmelidir; Katılımcılar arasında
uygun mesafe olacak şekilde bir oturma düzeni ayar-
lanmalıdır; İşyeri ortamının iyi havalandırıldığından
emin olmak için mümkün olduğunca pencere ve ka-
pılar açılmalıdır; Toplantı bitiminde tokalaşmadan
veda edilmesi ve toplu fotoğraf çekilmemesi öneril-
melidir.
Toplantıdan sonra;
Tüm katılımcıların adları ve iletişim bilgileri en
az bir ay boyunca saklanmalıdır. Katılımcı bilgile-
rinin saklanması, toplantıdan sonra bir veya daha
fazla katılımcının hasta olduğunun öğrenilmesi ha-
linde, katılımcıların adlarını ve iletişim bilgilerini
içeren liste halk sağlığı yetkililerinin COVID-19’a
maruz kalmış olabilecek kişileri izlemelerine yar-
dımcı olacaktır.
Toplantı veya etkinlikteki bir şüpheli CO-
VID-19 vakası olarak izole edilmişse, organizatör
tüm katılımcılara bunu bildirmelidir. 14 gün bo-
yunca belirtiler için kendilerini izlemeleri tavsiye
edilmelidir. Kendilerini iyi hissetmezlerse, evde
kalmalı ve ilgili halk sağlığı yetkilisine başvurma-
lıdırlar.
251
8
Acil Durum Planlaması

İşe Devamsızlığın Onaylanması

Bir çalışanın COVID-19 şüphesi bulunduğu takdirde işyeri hekimi ile iletişime geçmesi sağlanır ve
Sağlık Bakanlığının tedbirlerine uyulur. Sağlık kuruluşları tarafından rapor verilen çalışan, işvereni işyeri-
ne gitmeden bilgilendirmelidir. İşverenlerce, raporların geçerlilik süresi ile ilgili Sağlık Bakanlığının, Aile,
Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığının ve diğer resmî makamların açıklamaları takip edilmelidir.

Araştırmalarla
İlişkilendir
Örnek Bir Salgın Hastalık Acil Durum
Planı Uygulama Talimatı
Amaç ve Kapsam:
Bu talimatın amacı, ..YDSŞİRKETİ.. tara-
fından ulusal ve/veya uluslararası olası salgın (bu-
laşıcı) hastalığın varlığı esnasında oluşabilecek
acil durum uygulama yöntemlerini belirlemektir
ve tüm … YDSŞİRKETİ. çalışanlarını kapsar.
Tanımlar:
Salgın (Bulaşıcı) Hastalık: Kısa bir zaman
içinde çevredeki insanların, hayvanların ya da
bitkilerin büyük bir bölümüne bulaşan hastalık.
Enfeksiyon: Organizmada hastalığa yol açan
mikrop, virüs, parazit vb. etkenlerin genel veya
yerel gelişmesi, yayılması.
Bulaşık Kişi: Halk sağlığı riski oluşturabile-
cek bir bulaşıcı hastalığa yakalanmış olan ya da
böyle bir hastalığın kuluçka dönemi içinde oldu-
ğu sonradan anlaşılan, ya da halk sağlığı tehdidi
oluşturan bir ajanın etkisinde kalan kişi.
Hasta Kişi: Halk sağlığı riski oluşturabile-
cek bir fiziksel rahatsızlıktan muzdarip olan veya
bundan etkilenmiş olan birey.
Enfekte Bölgeler: Bulaşıcı ve salgın hastalıklar
ile enfekte olan ve bulaş riski taşıyan bölgeler.
Dezenfeksiyon “mikroptan arındırma”: Bir
insan ya da hayvan bedeninin yüzeyinde ya da
eşyası, yükü, taşıtlar, tesisler ve posta paketleri
içinde ya da üzerinde mevcut enfeksiyöz etken-
lerin, doğrudan kimyasal veya fiziksel maddelere
maruz bırakılarak kontrol edilmesi veya öldürül-
mesi için alınan sağlık önlemlerine dair işlemler.
Ön Hazırlık: Salgın varlığının tespitinden
önce belirli eylemlerin gerçekleştirilmesi yoluyla
acil durum veya afetlerin etkisini azaltmaya yar-
dım edebilen önlemlere verilen isimdir. Ön ha-
zırlık, idari hükümet veya yerel yönetimler düze-
yinde girişimde (müdahale ) bulunulmasını veya
onarım operasyonlarını ve yaşam koruma anla-
mındaki tüm hazırlıkları ya da planları kapsar.
Acil Durum Hazırlık Ekibi (Salgından Ko-
ruma Ekibi): İş sağlığı ve güvenliği kurulunun
bulunduğu işyerlerinde kurul tarafından, diğer
işyerlerinde ise; işveren veya vekili koordinesin-
de, bulunması halinde işyeri hekimi, iş güvenliği
uzmanı ve diğer sağlık personeli ile çalışan tem-
silcisi ve mümkünse ilk yardım eğitimi almış veya
tecrübesi olan kişilerden oluşan ekiptir.
Sorumluluklar:
Bu talimatın uygulanmasından Genel Müdür,
Kalite Müdürü, ilgili departman müdürleri ve tüm
… YDSŞİRKETİ … çalışanları sorumludur.
Yöntem:
Salgın Hastalık Nedir?
Ülkemizin içinde bulunduğu coğrafik yapı,
alt yapı eksikliklerinden kaynaklanan problemler
ve genel hijyen uygulamalarındaki noksanlıklar
sebebiyle özellikle yaz döneminde sindirim yo-
luyla bulaşan hastalıklar, kış döneminde de so-
lunum yolu ile bulaşan enfeksiyon hastalıkları
görülebilmektedir.
Ayrıca, dünya genelinde öngörülemeyen
ancak küresel ısınma iklim değişiklikleri vb. ko-
şulların değişmesi sebebiyle salgın hastalıklar da
meydana gelebilmektedir. İthalat-ihracat ve /
veya ulaşım-konaklama uluslararası salgın has-
talıkların ülkemizde de görülebilmesine neden
olabilir.
Bulaşıcı hastalıkların engellenmesinde; çev-
renin olumlu hale getirilmesi, atıkların sağlıklı
bir şekilde bertaraf edilmesi, suların dezenfek-
siyonu, vektörlerin ortadan kaldırılması, gıda
güvenliği ve kişisel temizliğin bir yaşam biçimi
haline getirilmesi önemlidir

252

Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Özellikle de öngörülmesi çok güç olan sal-
gın tehlikesine karşı … YDSŞİRKETİ ... in böyle
bir duruma en başından hazırlıklı olması ve acil
durumlarda hızla aksiyon alması yaşamsal bir du-
rum olarak değerlendirilir.
YDSŞİRKETİ ‘in ön hazırlık yapma fırsatı
olmayan salgın durumlarında acil eylem planı
yapmak dışında bir yolu bulunmamaktadır. Geç-
miş yaşanan salgınlar değerlendirilir ve geçmişten
gelen veriler ışığında ve öngörülen bazı verilerde
değerlendirilerek eylem planı oluşturulmakta-
dır. Bu sebeple tahmin edilemeyen herhangi bir
salgın anında SZUTEST bünyesinde acil eylem
planı doğrultusunda aşağıdaki çalışmaların ivedi-
likle başlatılması önem kazanmaktadır.
Salgınlar için erken uyarı sisteminin kurul-
ması; Muhtemel salgınlar için hareket planları-
nın hazırlanması; Mevcut kaynakların (personel,
malzeme, araç) kayıtlarının tutulması; Salgın
kontrolü konusunda çalışanların eğitiminin sağ-
lanması; Bulaşıcı hastalıkların görülmesi duru-
munda ve salgınlarda bilgilendirme için; Sağlık
Bakanlığı ve bakanlığın yetkilendirdiği resmi
kurum ve kuruluşların bilgilendirmeleri takip
edilerek, kurulan danışma hatları ve yetkilendiri-
len sağlık kuruluşları ile irtibata geçilmelidir.Risk
altındaki nüfusun belirlenmesi, hastalık kaynağı,
bulaşma yolunun belirlenmesi ve duyurulmasını
Sağlık Bakanlığı yapar; Kaynak ve bulaşma yolla-
rına ait Sağlık Bakanlığı’ nın dan elde edilen bil-
giler değerlendirilerek alınması gereken önlemler
belirlenir; Çalışanların eğitimi: çalışanların has-
talıktan korunması, hastalık etkeni ile karşıla-
şanlara belirtilerin anlatılarak sağlık kurumlarına
başvurmalarının sağlanması, hasta bakım kuralla-
rı vb. konuları içeren eğitimler hazırlanarak , ça-
lışanlara online olarak verilmesi insan kaynakları
departmanı koordinesi ile gerçekleştirilir.
Salgın Hastalıklarının Bulaşma Yolları
Hava yolu ile; Mikroorganizmaları içeren
partikül yada toz parçacıkları havada uzun süre
asılı kalır ve hava akımları ile geniş alanlara yayı-
lırlar. Solunarak duyarlı konak tarafından alınır-
larsa hava yolu ile bulaş meydana gelir. Örneğin:
Tüberküloz (Verem)
Temas yolu ile; Doğrudan temas, dolaylı
yoldan temas ve damlacık saçılması ( Öksürme,
hapşırma, gülme ile ortama saçılan damlacıklar )
yollarından biri ile olur.
8
Doğrudan temas: Mikroorganizmaların in-
sandan insana fiziksel dokunma ile bulaşmasıdır.
Uçuk ve bit enfeksiyonu örnek verilebilir.
Dolaylı temas: Duyarlı kişi mikropla bulaş-
mış bir nesneye dokunursa meydana gelir. ( Kapı
kolu, asansör düğmesi v.b.)
Damlacık saçılması: Hasta kişinin solunum
salgıları ile temas sonucu oluşur. Hasta konuşma,
gülme, hapşırma, öksürme ile ortama enfekte sal-
gılar saçar. Bunlar havada 1 metre kadar yayılarak
yakında ki kişinin ağız, burun, göz dokularında
yerleşebilir. Boğmaca, grip, zatürre damlacık sa-
çılması ile bulaş gösteren enfeksiyonlardır.
Ara kaynak ile; Duyarlı bir kişi tarafından
alınıncaya kadar mikroorganizmaların yaşam
döngüsünü sağlayan maddeler ara kaynaktır. Su,
kan, serum, plazma , çeşitli tedaviler , yiyecek
maddeleri ve dışkı ara kaynak olabilir. Tifo, He-
patit A, Kolera bu enfeksiyonlara örnek verilebi-
lir. Yurt dışı seyahatlerinde açıkta satılan yiyecek-
leri almamak, kapalı kutularda satılan ve güvenli
olduğundan emin olunacak sıvıları tüketmek
sağlık açısından çok önemlidir.
Vektör yolu ile; Mikroorganizmayı canlı bir
organizmaya aktaran pire, kene ya da sivrisinek
gibi bir ara taşıyıcı (vektör) varsa vektör yolu ile
bulaş meydana gelir. Daha çok tropikal bölgeler-
de görülür. Lyme hastalığı kenelerle, Sıtma sivri-
sineklerle insanlara bulaşan hastalıklardır.
Salgın Hastalıkların Giriş Yolları
Enfeksiyon etkeninin (salgın sebebi) duyarlı
kişiye girme ve yayılma yoludur. Bazı mikroor-
ganizmalar için özel giriş yolları vardır. Bunlar:
Tüberküloz (Verem), Soğuk algınlığı ,difteri,
grip, boğmaca gibi enfeksiyonların mikropları
solunum sistemi yoluyla vücuda girerler. AIDS,
Hepatit B virüsleri kan dolaşımıyla ya da diğer
vücut sıvıları ile girerler. Salmonella (Tifo), ko-
lera sindirim sistemi yoluyla girerler. Gonore
(Bel soğukluğu), Sifiliz (Frengi) etkenleri üreme
organları öncelikli olmak üzere mukozalardan gi-
rerler. Kuduz, tetanoz mikropları cilt bütünlüğü-
nün bozulduğu yerlerden vücuda girerler.
Enfeksiyonlardan Koruyucu Önlemler
Enfeksiyon hastalıklarının ortaya çıkması-
nı ve yayılmasını önlemek için hem kişisel hem
de işyerlerinde yapılabilecek birçok şey vardır.
Yapılacakların belirlenmesi ve görevlendirilme-
253
8
lerin yapılması için karşılaşılan salgın (bulaşıcı
hastalık) ile ilgili Sağlık Bakanlığının bilgilen-
dirmeleri, duyuruları, önlemleri baz alınarak …
YDSŞİRKETİ.. tarafından eylem planı detaylı
olarak hazırlanır. Hazırlanan acil eylem planında
yer alabilecek genel başlıkları şöyle sıralayabiliriz:
Kapsamlı Bağışıklama: Enfeksiyon hastalık-
ları görülen bölgelere seyahat edenlerin ya da bu
bölgelerden göç edenlerin aşılanması, çocukluk ve
yetişkin aşılarının tam ve düzenli yapılması gibi.
Bugün bağışıklama ile difteri, tetanoz, boğmaca,
kızamık, kızamıkçık, bir kısım menenjit tipleri,
çocuk felci, hepatit B, hepatit A,pnömokoksik
pnömoni (zatürre), influenza (grip) ve kuduz
dâhil olmak üzere birçok hastalığı kontrol etmek
mümkündür. Hamilelerde yapılan bağışıklama
plasenta yoluyla bebeğe antikorların geçmesini
sağlar. Emzirmekle de annenin antikorları bebeği
bazı enfeksiyonlardan korur.
Koruyucu İlaçlar: Hastalık ortaya çıkmadan
o hastalığa karşı etkili ilaçların başlanmasıdır.
Koruma amaçlı antibiyotik kullanımı ancak teh-
likeli enfeksiyonlarla karşılaşma olasılığı bulunan
kişiler için olmalıdır. Örneğin sıtmanın endemik
olduğu ülkelere giderken sıtmaya karşı koruyucu
ilaç kullanımı Antibiyotiklerin gelişigüzel, faz-
la miktarda ve sürede, hatalı kullanımı dirençli
mikroorganizmaların ortaya çıkmasına ve sonuç
olarak tedavisi güç enfeksiyonların gelişmesine
neden olur.
Beslenme: Vücut besinler yoluyla alınan pro-
teinlerden antikorlar üretir. İyi beslenmeyen kişi,
yetersiz protein alımından dolayı, yayılım göste-
ren mikroorganizmalara karşı yeterli mücadele
oluşturamaz. Bu nedenle dengeli beslenme vü-
cudun mikroplardan korunması ve vücut direnci
için çok önemlidir.
Çevresel koşulların düzeltilmesi: Kirli, sağ-
lıksız ve bakımsız ortamlar her türlü enfeksiyon
için en iyi zeminlerdir.
254
Acil Durum Planlaması
Çalışanların Bilgilendirilmesi: Tüm çalışan-
ların konuyla ilgili bilgilendirilmesi ve bu ko-
nuda hızla oluşturulan temel bir eğitimin bütün
ekibe sunulması için özen gösterilir. Örneğin,
Hastalık nasıl yayılmakta? Kişi kendini, ailesini
ve iş arkadaşlarını korumak için ne yapabilir? Na-
sıl beslenilmelidir? İşyerlerinde görevli iş sağlığı
ve güvenliği profesyonelleri tarafından çalışanlara
uygulamalı etkin maske kullanımı ve Tıbbi Atık-
ların Kontrolü Yönetmeliği kapsamında atık yö-
netimi eğitimleri verilmeli ve hijyen konusunda
farkındalıkları arttırılmalıdır. Çalışanlara Gerekli
Malzemenin Sunulması: Hijyenik solüsyonların
ilgili yerlere yerleştirilmesi, çalışanların ellerini
bolca yıkayabilmesi için ihtiyaçları olan sabun ve
suyun onlara sunulması gerekmektedir.
Bunun yanı sıra, bulunması zor hale gelen
maskelerin söz konusu kişilere verilmesi ancak bu
sırada isim alarak kayıt tutulmasına dikkat edilir.
Özellikle kişilerle fiziki temasa giren çalışanlara
lastik eldivenler sunulmalı ve her gün yenilemeleri
için yeterli stok sağlanmalıdır. Enfeksiyon şüphesi
olan kişilerle doğrudan temas veya kontaminasyon
riski bulunan çalışma ortamlarında (hastaneler, la-
baratuarlar v.b yerler) çalışanların tam kapalı göz
koruyucu veya yüz koruyucu / siperlik (EN-166),
koruyucu kıyafet (EN-14126), solunum koruyucu
(EN-149/FFP2 veya FFP3) ventilsiz maskelerin ve
eldivenlerin (EN ISO 374-5 ve virüs piktogram-
lı) kullanılması sağlanmalıdır. Covid-19 virüsüne
karşı koruma amaçlı tekrar kullanılamaz anlamına
gelen NR işareti bulunan maskelerin bulundurul-
ması gerekmektedir
Hijyen: Sadece su ve sabunla yapılacak basit
bir uygulama bu iş için yeterlidir. Temizlik kural-
larına uymak cildi kaygan ve nemli tutarak, cilt
çatlaklarından korur. Bu da mikropların ciltten ge-
çişini engeller. Hijyenin yetersiz olması enfeksiyon
riskini artırır. Bakımsız cilt daha kolay çatlar, aynı
zamanda kirli bir cilt mikroorganizmaların barın-
masına ve çoğalmasına uygun bir ortam oluşturur.

Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği
Maske kullanımı: Özellikle solunum yoluy-
la bulaşan enfeksiyon hastalıklarında (Tüberkü-
loz, Soğuk algınlığı, Difteri, Grip, Boğmaca) ve
diğer bütün bulaşıcı hastalıklarda uygun maske
kullanımı, enfeksiyonun bulaşmasının ve kişiler
arasında yayılımının önlenmesinde çok büyük
önem taşır. Normal koruyucu maske, mikroplara
karşı öldürücü madde içeren T maske, daha rahat
solunumun da yapılmasını sağlayan geliştirilmiş
özel maskeler mevcuttur.
Çalışan Kişi Sayısı Konusunda Düzenleme:
Salgın çok hızlı yayılmaktadır bundan dolayı zo-
runlu olarak bir arada bulunan kişi sayısını mak-
simum 2-3 olacak şekilde düzenlemek bunun
yapılamadığı hallerde ise sosyal mesafeye özen
göstererek çalışma alanını genişletmek, alınacak
başlıca önlemler arasındadır. Çalışma Ortamında
Çalışanların İzolasyonu: İşlerini evden yapabile-
cek çalışanlara evden çalışma izni verilmesi salgı-
nın yayılım hızını yavaşlatacak bir başka önlem
olacaktır. Sahada çalışmak zorunda olanlar ara-
sında ise dönüşümlü bir çalışma düzeni başlatıl-
malı, riskleri azaltılmalıdır.
Çalışma Ortamında Gelen Paketlerin ve
Kişilerin Kontrolü: Dışarıdan gelen kargoların
ve kişilerin kontrol edilmesi için paketlerin kapı
dışında açılması, içeriğin sterilize edilmesi gerek-
mektedir. Kişilerin ise termal kameralarla takip
edilmesi ve içeriye kalabalık oluşturmayacak şe-
kilde teker teker alınması önemli önlemler ara-
sındadır.
Uzaktan Çalışma İmkânı İçin Server’ların
Hazırlanması: Şirkete ait verilerin bir server?da
toplanıp çalışanlar şirkette olmasa da ulaşabi-
lecekleri bir hale getirilmesi için gerekli teknik
hazırlıkların yapılması gerekmektedir. Salgın
özelinde çalışanların iş yerlerine dönebilecekleri
8
süreç uzayabileceğinden aksaklıkları en aza indir-
gemek için bu yol tercih edilmelidir.
Çalışma Ortamı İçin Teknolojik Uygulamalar:
Evden çalışan kişilerin rahatlıkla iletişim kurabil-
mesi ve ihtiyaçları olan dökümanlara ulaşabilmesi
için Whatsapp, Dropbox, Skype, Bulut, Basecamp
gibi uygulamaların kullanılması işlerin çalışanlar
bir aradaymış gibi yürümesini sağlayacaktır.
Seyahat önlemleri: Yurt dışı seyahatlerine
çıkılacaksa gidilecek ülkede ki bulaşıcı hastalık-
lardan korunmak için, en az 15 gün önce Seya-
hat sağlığı merkezlerine başvurarak gerekli aşıları
yaptırmak koruyucu ilaçları başlamak, danışman-
lık hizmetlerini almak bireysel olarak yapılması
gereken çok önemli uygulamalardır.
Salgından Korunma Acil Durum Eylem
Planı Kontrol Listesi:
YDSŞİRKETİ bünyesinde alınacak önlemler
ciddiyet seviyesine göre belirlenmektedir.
S1 Seviye 1, Bilinç, Türkiye’de belgelenmiş
bir bulaşma vakası bulunmaması,
S2 Seviye 2, İkaz, Türkiye’de belgelenmiş bir
vakanın bulunması şüphesi,
S3 Seviye 3, Ciddi, Türkiye’de sınırlı bir böl-
gede belgelenmiş vaka bulunması,
S4 Seviye 4, Şiddetli, Türkiye’de yaygın bir
şekilde insana yayılma olması, S5 Seviye 5, Kritik,
Virüsün Türkiye’nin her noktasında vakanın görül-
mesi, Salgından Korunma Acil Durum Eylem Planı
Kontrol Listesi, sağlığı etkileyecek ve YDSŞİRKETİ
İş sürekliliğine zarar verecek bir salgına karşı hazır-
lıklı olmaya rehberlik etmek için düzenlenmiştir.
Günün koşullarına göre ilave gereksinimler gereke-
bilir. Yeni Koronavirüse karşı önerilen tedbirler bu
tablodakilerle sınırlı değildir; örnek olması açısın-
dan bu tablo dikkate alınabilinir.
255
8
Acil Durum Planlaması

Seviye Tedbirler Sorumlu

Personel Sağlığı
İşyeri Hekimi, Departman
Temel el hijyeni eğitimleri, afiş bilgilendirmelerinin verilmesi
S1 Müdürleri, Satınalma ve İdari
sağlanmalıdır.
işler Müdürü
İşyeri Hekimi, Departman
S1 Salgın semptomları üzerine Afişler, eğitimler verilmelidir. Müdürleri, Satınalma ve İdari
işler Müdürü
Personelleri bilgilendirmek üzere afişler hazırlanarak İşyeri Hekimi, Departman
S2 çalışanların ulaşabilecekleri yerlere asılması, el broşürleri Müdürleri, Satınalma ve İdari
(e-posta broşür) hazırlanarak dağıtımı sağlanmalıdır. işler Müdürü
El hijyeni (antiseptik), Maske, eldiven vb ürünlerinin tedariki
S2 Satınalma ve İdari işler Müdürü
sağlanmalıdır.
Son 14 gün içerisinde Seviye 3 ve üzeri ülkelerin birinden
gelen personel varsa, medikal maske eldiven takarak
en yakın sağlık kuruluşuna (Aile Hekimi, Hastane)
İnsan Kaynakları Müdürü,
S2 yönlendirilmelidir. Şirkete virüsün yaşamsal döngüsü
Departman Müdürleri
kadar hesaplanan süre içerisinde evinde istirahat etmesine
müsaade edilmelidir. (Örnek: Corona virüsü için bu süre 14
gün olarak belirlenmiştir.)
Eğer öksüren, ateşi olan ve nefes almakta zorlanan bir
İşyeri Hekimi, Departman
S2 personel varsa, cerrahi maske taktırılarak en yakın sağlık
Müdürleri
kuruluşuna gönderilmelidir.
Ateşi olan (38 oC ve üzeri) çalışanları önce maske eldivenli İşyeri Hekimi, Departman
S3
şekilde hastaneye akabinde evlerine yönlendirilmelidir. Müdürleri
Gıda üretim, Tüketim alanlarının, Personel Servislerinin,
WC’lerin, Banyoların, Soyunma Odalarının, Çay
S2 Ocaklarının temizliğinin sıklaştırılması ve temizlikte kaba Satınalma ve İdari İşler Müdürü
deterjanlı silmenin ardından %10 luk Çamaşır suyu ile
dezenfeksiyonun sağlanması
Ülkedeki hastalık durumu, İSG Kurulu tarafından, sağlık
İSG Kurulu (Acil Durum Eylem
S1 kurumlarından öğrenilerek, gerekli bilgilerin üst yönetim ve
Komitesi)
tüm birimlerle paylaşılması sağlanacaktır.
Ülkede yaşanabilecek salgın durumlarında İSG Kurulu İSG Kurulu (Acil Durum Eylem
S2
tarafından Seviye güncellemesi yapılacaktır. Komitesi)
El hijyenine önem verilmelidir. Eller en az 40 saniye boyunca
S1 sabun ve suyla yıkanmalı, sabun ve suyun olmadığı Tüm Çalışanlar
durumlarda alkol içerikli el antiseptiği kullanılmalıdır.
El hijyenine önem verilmelidir. WC ve Mutfak çıkışlarında
S1 Satınalma ve İdari İşler Müdürü
antiseptic bulundurulmalıdır.
YDSŞİRKETİ Merkez binası ve şubeleri ile irtibat ofislerinde
bina hijyenine dikkat edilmeli, iş saati dışında ilaçlama
S2 Satınalma ve İdari İşler Müdürü
yapılarak önlem alınmalıdır. İlaçlama konusunda
bilgilendirme çalışanlara yapılır.

256
 8
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Seyahat Sağlığı
Salgın seviyesi yüksek ülkelere seyahat yasaklanmıştır.
S1 Seyahat ihtiyacı olanlar Yönetim Kurulundan onay almalı, Tüm Çalışanlar
İnsan Kaynaklarına bilgi vermelidir.
Salgın tüm dünyayı tehdit ediyor ise yurt dışı seyahatleri
S3 yasaklanmalıdır. Seyahat ihtiyacı olanlar Yönetim Kuruluna Tüm Çalışanlar
bilgi vermelidir.
İş Sürekliliği
Yemek ve mola zamanlarında sosyal mesafenin korunması
S3 sağlanmalıdır. Gerekli karar alındığında yemek hizmeti Satınalma ve idari İşler Müdürü
durdurulur.

Kriz sırasında temel ihtiyaçların nasıl talep edilip, lojistik desteğin Genel Müdür Departman
S1
nasıl sağlanacağı Genel Koordinasyon Toplantıları ile belirlenir. Müdürleri

Virüs tanısı konulmuş bir ülkeden biri sahamızda

çalışmaya geldiğinde; Ülkesindeki İşyeri Hekiminden
alınmış çalışabileceğine dair Sağlık Raporu - Son 1 ay
içinde alınmış olmalı ve ülkeye girişte gerekli kontroller
yapılmalıdır. Sosyal mesafe korunmalıdır. Kişisel koruyucu
kullanması sağlanmalıdır. Sahaya girmeden, Hoşgeldin der
iken medikal maske taktırılması, ellerine 70o C kolonya
İşyeri Hekimi, Departman
S3 dökülmesi; İnfrared temassız ateş ölçer tabanca ile Ateş
Müdürü
ölçümü, Yüksek ateşi varsa ivedilikle maske taktırılması ve
Hastaneye yönlendirilmesi, Ateşi yoksa 14 gün gözetimi ve
bu süre boyunca maske kullandırılması, 1 metre mesafeden
yakına gelinmemesi. 14 günlük Gözetimi esnasında Ateş,
Nefes Darlığı, öksürük, aksırık, hapşırık durumunda; 2
metreden yakına yaklaşılmaması, maske ve eldiven ile
hastaneye yönlendirilmesi önerilir.

Kaynak: https://www.szutest.com.tr/wp-content/uploads/2020/03/TL.903-Salg%C4%B1n-Hastal%C4%B1k-
Acil-Durum-Plan%C4%B1-Uygulama-Talimat%C4%B1-1.pdf Erişim Tarihi: 31.03.2020

Öğrenme Çıktısı
3 İş yerlerini etkileyen salgın hastalıklarda acil durum planlaması hakkında bilgi sahibi
olabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Biyolojik risk etmenleri ve

Salgın hastalıklarda çalışan Yeni Koronavirüsün yayıl-
biyolojik silahları araştırın ve
ve işverenin hakları nelerdir? ma sürecini tartışın.
meslektaşlarınızla tartışın.

257
 8
Acil Durum Planlaması

İş yeri acil durumu ile ilgili terminoloji, kavram ve

1 mevzuat dayanağını anlayabilme ve iş yerlerinde
acil durum planının gerekliliğini kavrayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Acil Durum Planı Gerekliliği

İş sağlığı ve güvenliği konusu ilk defa 6331 Sayılı Kanun ile doğrudan ele alınmış ve mevzuat olarak her du-
rumun detaylı hukuki alt yapısı gerçekleştirilmiştir. İşverenler, çalışanlar ve diğer kişiler acil durum planları
konusunda gereken duyarlılığı göstermeli hatta varsa Kanun’da belirtilmeyen önlemleri de almalıdırlar. Acil
durum gerçekleştikten sonra, hazırlık yapılmadan yapılan müdahaleler, iş yerlerini zor duruma düşürecektir.
Acil durumdan önce yapılacak çalışmalar bu tür olaylardan en az zararla çıkılmasına yardımcı olacaktır.
Olası bir acil durumda maddi kayıplardan daha önemlisi can kaybıdır; bu nedenle bu olayın manevi sorum-
luluğu gerek işveren gerekse o işyerinde çalışanlara kalıcı hasarlar verecektir. Etik olarak da acil durum planı
yapmak en önemli olmazsa olmaz şartlardan biridir. Bu bölümde bahsedilen bu konuları desteklemek açı-
sından iş yeri acil durumu ile ilgili terminoloji, kavram ve mevzuat dayanakları detaylı olarak ele alınmıştır.

Acil durum planı hazırlanması ve yürütülmesi

2 için izlenecek aşamalar, müdahale ve tahliye
yöntemleri hakkında bilgi sahibi olabilme

Acil Durum Planı Hazırlama

Aşamaları

İş yerlerinde acil durum planları hazırlarken öncelikli olarak acil durumlar belirlenmeli ve buna bağlı ola-
rak risk değerlendirmesi yapılmalıdır. Acil durumların belirlenmesinden sonra bu durumları önleyici ve
sınırlandırıcı tedbirlerin alınması aşaması gerçekleştirilmelidir. Önleyici tedbirler, tehlikeleri kaynağından
yok ederek riskleri ortadan kaldırmak iken sınırlandırıcı tedbirler, mühendislik çözümleri gibi yöntemlerle
acil durumun kontrol altına alınması ve etkilerinin en aza indirilmesidir. Acil durum planı belli bir şablon
içerisinde yapılmalı ve yazılı rapor hâline getirilmelidir. İş yeri tehlike sınıfına göre çok tehlikeli, tehlikeli ve
az tehlikeli iş yerlerinde sırasıyla en geç iki, dört ve altı yılda bir acil durum planının zorunlu olarak yeni-
lenmesi gerekir. Bu sürelerin haricinde ise iş yerinde belirlenmiş mevcut olan acil durumları etkileyebilecek
veya yeni acil durumların ortaya çıkmasına neden olacak değişikliklerin meydana gelmesi hâlinde acil du-
rum planı tamamen veya kısmen yenilenir. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemlerinde bu denli önemli
yer tutan acil durum planlama aşamaları bu kısımda detaylı olarak verilmiştir.

Acil durum planı hazırlanması ve yürütülmesi

3 için izlenecek aşamalar, müdahale ve tahliye
yöntemleri hakkında bilgi sahibi olabilme

Salgınlarda Acil Durum

Planlaması

İş Doğal afetler, ekonomik çalkantılar, terör olayları ve siyasal / politik olaylar çalışma hayatı üzerinde etkili
olan krizlerin sebepleri arasında sayılabilir. Pandemiye dönüşen Yeni Koronavirüs salgını iş yerlerinde hayati
sonuçlar doğurmuş, neredeyse dünya ekonomisini çökertmiştir. Bu bölümde iş yerlerini ciddi manada etki-
leyen, “Yeni Koronavirüs” özelinde, salgın hastalıklarda acil durum planlaması konusu ele alınmış ve detaylı
olarak irdelenmiştir.

258
 8
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

1 Binaların Yangından Korunması Hakkında 6 Aşağıdakilerden hangisi ilk yardım gerektire-

Yönetmelik’te ‘afet olarak değerlendirilen olaylar cek olaylardan biridir?
ile dikkatsizlik, tedbirsizlik, ihmal, kasıt ve çeşit-

neler öğrendik?
li sebeplerle meydana getirilen olayların yol açtığı A. Kayma
hâllere ne ad verilir? B. Tehlikeli madde taşınması
C. Tehlikeli atık
A. Acil durum
D. Teknik arıza
B. Eylem
E. Kriz durumu
C. Afet
D. Teknolojik afet
E. Katastrofik afet 7 Bir yangın acil durumunda hangi telefon-
dan yangının cinsi ve doğru adres itfaiyeye bil-
dirilmelidir?
2 Tehdit edici koşula müdahale edebilme yeter-
sizliğine ne ad verilir? A. 110 B. 184
C. 150 D. 170
A. Kriz
E. 112
B. Zayıflık
C. Dirençsizlik
D. Yanlış planlama 8 Bir iş yeri sabotaj acil durum senaryosunda,
E. Risk bomba ihbarı alındığında hangi telefon aranır?
A. 155
3 Aşağıdakilerden hangisi “İşyerlerinde Acil B. 110
Durumlar Hakkında Yönetmelik”in sekizinci mad- C. 112
desine göre iş yerinde meydana gelebilecek acil du- D. 170
rumlarda dikkate alınacak hususlardan biri değildir? E. 111
A. Stratejik planlama
B. Risk değerlendirmesi sonuçları 9 Hangi kategoride yer alan ajanlar halk sağlığı
C. Yangın, tehlikeli kimyasal maddelerden kay- ve ulusal güvenlik için en yüksek riski taşıyan or-
naklanan yayılım ve patlama ihtimali ganizmalar ya da toksinlerdir?
D. İlk yardım ve tahliye gerektirecek olaylar A. Kategori A
E. Sabotaj ihtimali B. Kategori B
C. Kategori C
4 Tehlikeli sınıfta yer alan iş yerlerinde 40 ça- D. Kategori D
lışana kadar en az kaç çalışan arama kurtarma ve E. Kategori E
tahliye için destek elemanı olarak verilmelidir?
A. 1 B. 2 10 Latincedeki “taç” anlamından yola çıkılarak
C. 3 D. 4 isimlendirilen virüslere ne ad verilir?
E. 6 A. Koronavirüs
B. SARS
5 Az tehlikeli iş yerlerinde acil durum planı en C. MERS-CoV
geç kaç yılda bir yenilenir? D. SARS-CoV
A. 6 B. 5 E. Ebola
C. 4 D. 3
E. 2

259
 8
Acil Durum Planlaması

Yanıtınız yanlış ise “Acil Durum Planı Hazır-

1. A Yanıtınız yanlış ise “Acil Durum Planı Gerek- 6. A
lama Aşamaları” konusunu yeniden gözden
liliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Acil Durum Planı Hazır-

2. A Yanıtınız yanlış ise “Acil Durum Planı Gerek- 7. A
lama Aşamaları” konusunu yeniden gözden
liliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Acil Durum Planı Hazır-

3. A Yanıtınız yanlış ise “Acil Durum Planı Gerek- 8. A
lama Aşamaları” konusunu yeniden gözden
liliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Salgınlarda Acil Du-

4. A Yanıtınız yanlış ise “Acil Durum Planı Gerek- 9. A
rum Planlaması” konusunu yeniden gözden
liliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Salgınlarda Acil Du-

5. A Yanıtınız yanlış ise “Acil Durum Planı Gerek- 10. A
rum Planlaması” konusunu yeniden gözden
liliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

260
 8
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

Bir iş yerinde, gelecekteki krizlerden dolayı oluşabilecek olumsuz, istenmeyen

ani durumların baskısını önceden tahmin ederek dikkatlerin bu konulardaki
planlamalara çevrilmesi en önemli iş yeri politikası olmalıdır. Böyle bir stra-
tejik planlama işletmeye, gerilim yükseldiğinde büyük bir avantajdır. Etkili
planlama yapılması ile problem en uç noktaya çıktığında gerçek problem üze-
Araştır 1 rinde odaklanma imkânı doğar ve hareket için bir yapı temin eder. Kriz yö-
netiminde önemli nokta, işletmenin krizle karşılaştığı anda yerine getirilmesi
gereken faaliyet planlarının varlığıdır. Kriz yönetimi için başvurulan planların
hazırlanması bütün krizler için genel olarak benzerdir. Plan uygulama strate-
jileri farklı tarzdaki krizler için çok önemli şekilde farklılık göstermemektedir.
Yani temel olarak kriz önlemek için geliştirilen planlamalar benzer aşamalar
takip edilerek hazırlanır (URL-3).

İş kazası müdahale planında, tüm görevlerde bulunan çalışanların iş kazası

bildirim görev ve sorumluluğu vardır. İş kazası oluştuğunda kazanın en yakı-
nındaki çalışanlar hangi görevde olurlarsa olsunlar çevrelerinde bir iş kazası
olduğunu gördüklerinde: Sesli olarak etraftan yardım iste;, Acil Durum Ko-
ordinatörüne haber ver; İş Kazası sonucunda herhangi bir yaralanma olması
durumunda derhal Acil Durum İlk Yardım personeline haber ver; En yakın
sağlık kuruluşuna haber ver; Kaza sonucu herhangi bir yaralanmanın yaşan-
maması durumunda herhangi bir malzeme hasarı-maddi kayıp olup olmadığı-
na bak, kaybın mevcut olması durumunda Acil Durum Koordinatörü maddi
kaybın ne seviyede olduğunu belirler; İş kazası sonucu herhangi bir ölüm ola-
Araştır 2 yının yaşanması durumunda Firma Yetkilisine olay haber verilir; Olay yerinin
etrafı çevrilir ve kimsenin bu bölgeye girmesine izin verilmez.112 Acil Servi-
sine, kolluk kuvvetlerine haber verilir. Yaşanan İş Kazasında ölen kazazedenin
ailesine İşletme Yetkilileri tarafından haber verilir ve sonrasında cenaze işlem-
leri yapılır; Yaşanan her türlü İş kazası sonrasında İşletme yetkilileri tarafından
Kaza yerinde incelemeler yapılır ve kaza tutanağı tutulur, bu tür bir kazanın
bir daha yaşanmaması için gerekli düzeltici faaliyetler belirlenir ve uygula-
maya alınır; Büyük ve önemli kazalarda haberleşme şemasına uygun olarak
haberleşme sağlanır. Bu tür kazalarda öncelikli Devlet Hastaneleridir. Hasta-
neye gitmeden hastane aranarak, kaza hakkında bilgi verilerek, müdahale edip
edemeyecekleri öğrenilerek hasta sevk edilir (URL-4).

261
8
Acil Durum Planlaması

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

Salgın hastalıklarda çalışan ve işverenin hakları ile ilgili sorunun cevabı “URL-
5” web sitesinden derlenerek aşağıda verilmiştir.
İş Kanunu’nda belirtildiği üzere ücretsiz iznin tek taraflı olması mümkün değil-
dir. Ücretsiz izin için işçinin ve işverenin mutabık olması gerekir. İşveren işçisini,
rızasını almadan ücretsiz izne gönderdiği takdirde, işçi iş akdini haklı neden-
le feshedebilir. Uzaktan çalışma, 2016 yılında İş Kanunu’nun 14. maddesinde
kendine yer bulmuştur. Buna göre işçi, iş faaliyetini evinde ya da teknolojiye
ulaşabileceği herhangi bir yerden gerçekleştirebilir. Öyle ki uzaktan çalışma es-
nasında, işçinin geçirdiği kazalar bile iş kazası kapsamında yer alıyor. Uzaktan
çalışma yapan bir işçinin maaşı, tıpkı iş yerindeymiş gibi ödenmesi gerekiyor.
Özellikle yakın zamanda yurt dışından gelmiş ve iş hayatının içinde bulunan
kişilerin, 14 gün boyunca evde bulunması, hastalık semptomları varsa da kesin-
likle karantina altında tutulması öneriliyor. Uzmanlar Covid-19’dan kaçınmak
için, kalabalık ortamlardan uzak durmanın altın kural olduğunu belirtiyor. İş
yerleri steril ve güvenilir olsa bile, toplu taşıma araçları virüslerin yayılması için
son derece elverişli bir ortam teşkil ediyor. İşte böyle bir ortamda, uzaktan çalış-
ma hem sağlık hem de verim açısından daha büyük önem taşıyabilir. Virüsten
korunmak için birçok şirketin uzaktan çalışmaya ya da vardiyalı sisteme geç-
tiği de gelen bilgiler arasında yerini alıyor. 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği
Kanunu’nun 13. maddesi çalışmaktan kaçınma hakkına değiniyor. Buna göre
iş yerinde, ciddi bir tehlike ile karşılaşan işçinin, çalışmaktan kaçınma hakkı
bulunuyor. İşçi böyle bir durumla karşı karşıya kaldığında durumu, tutanakla
işverenine bildirmesi gerekiyor. Akabinde işveren, işçiye bu hakkı tanıyabiliyor.
İşverenin, tehlike geçene kadar çalışamayan işçiye ücretini ödemesi gerekiyor.
Covid-19 Mücbir Sebep mi? Kitlelere nüfuz eden deprem, yangın, sel, heyelan
gibi öngörülemeyen, önlenemeyen, ya da önlenmesi zor olan afetler mücbir sebep
olarak gösteriliyor. Bu doğa olaylarının yanı sıra, salgın hastalıklar da mücbir se-
bep olarak karşımıza çıkıyor. Covid-19’un da salgın bir hastalık olduğu biliniyor.
Araştır 3 Ancak çok yeni bir tür olduğundan dolayı henüz hiçbir mevzuatta adı geçmiyor.
İş Kazası Sayılır mı? Virüs henüz çok yeni olduğu için herhangi bir kanunda
adını bulmak imkânsız. Ancak Covid-19, tabii ki dünya üzerindeki ilk salgın
hastalık değil. Geçmişte olduğu gibi yakın tarihte de birçok salgın hastalıkla
yüz yüze gelmiştik. Bunlardan H1N1 ya da domuz gribi olarak da bildiğimiz
hastalık da birçok can kaybına neden olan bir salgın hastalıktı.
Geçtiğimiz senelerde yine global anlamda çok önem teşkil eden domuz gribi,
Yargıtay kararıyla -belirli kriterler çerçevesinde- iş kazası sayılmıştı. Uzmanlar
bu kararın emsal teşkil edeceğini ve yine belirli kriterler çerçevesinde olduğu
takdirde, Covid-19 için de İş Kazası sonucuna gidilebileceğini belirtiyor. İş ye-
rinden aldığı görevle Covid-19’un nüfuz ettiği bir bölgede görevlendirilmesi
sonucu ya da iş yeri içindeki çalışma arkadaşlarının taşıyıcılığı ile Covid-19
bulaşan bir işçinin durumu, kayıtlara iş kazası olarak geçecek.
Covid-19’da İşverenin Hakları Neler? Covid-19 bulunan bölgelerde geniş
çaplı karantina uygulandığı biliniyor. Söz konusu bölgelerde birçok fabrika ve
iş yeri de ya tam kapasiteyle çalışamıyor ya da hiç çalışamıyor. Yurt dışından,
özellikle de hastalığın en çok hissedildiği Uzak Doğu ülkelerinden birçok ham
madde ya da ara mal alan Türkiye’de bu olumsuzluktan nasibini alıyor. Ham
madde, ara mal ya da ticari malın temininden kaynaklı üretimin daralması ya
da durmasında da işverenin birtakım hakları bulunuyor. İş Kanunu madde 42
ve 64’te, zorunlu nedenlerle işin durması daha sonrası için bir telafi çalışma-
sına yol açıyor. Söz konusu durum bittikten sonra, 2 ay içinde yasal çalışma
sürelerini aşmamak koşulu ile işveren, telafi çalışması yaptırabiliyor.
Covid-19’da İşçinin Hakları Neler? İş Kanunu’nun 24/1. maddesi sağlık se-
bepleri ile işçinin haklı nedenle feshine değiniyor. Buna göre iş ortamında, işçiye
bulaşabilmesi muhtemel bir salgın hastalık olursa iş akdi işçi tarafından haklı
nedenle feshedilebiliyor. Yani iş yerinde bir kişinin bile Covid-19’a yakalanması,
yakın temasta bulunan diğer işçilere, haklı nedenle feshin yolunu açıyor. Ancak
burada hasta olan kişiyle yakın temas çok önemli. Hastalanan kişinin rapor ala-
rak işe gelmemesi durumunda, diğer işçiler haklı nedenle iş akdini feshedemiyor. 

262
 8
Afet, Acil Durum ve Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Kaynakça
AFAD, (2015). Afet ve Acil Durumlara İlişkin Temel Pampal, S., (2018). Acil Durum ve Afet Yönetimi
Mevzuat Kitabı, Ankara. Planları, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını No:
3718 E-ISBN: 978-975-06-2763-7, Eskişehir.
AFAD, (2014). Açıklamalı Afet Yönetimi Terimleri
Sözlüğü, Ankara. Tağraf, H. ve Arslan, N.T., (2003). Kriz Oluşum
Süreci ve Kriz Yönetiminde Proaktif Yaklaşım,
Aile, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, (2017).
C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, (4): 1.
Acil Durum Planı Hazırlama Rehberi, Ankara.
EMDAT, (2017). The EM-DAT Glossary, http://
www.emdat.be/glossary.
Bahadır, H. ve Uçku, R. (2018). Uluslararası Acil
Durum Veri Tabanına Göre Türkiye Cumhuriyeti
Tarihindeki Afetler, Doğal Afetler ve Çevresi
Dergisi, Artvin Çoruh Üniversitesi.

İnternet Kaynakları
URL-2, (2020). http://iskanunu.com/sizin- URL-4, (2020). https://bilecik.meb.gov.tr/www/acil-
sorduklariniz/is-kanununda-covid-19/ durum-eylem-plani-taslaklari/icerik/956
URL-2, (2020). https://www.szutest.com.tr/salgin- URL-5, (2020). https://www.afad.gov.tr/
icin-acil-eylem-plani/
URL-3, (2020). https://kobitek.com/

263