"Badania Nad Wierzeniami Slowian. Wczoraj, Dziś, Jutro" (2020)

GRZEGORZ ANTOSIK, MICHAŁ ŁUCZYŃSKI
BADANIA
NAD WIERZENIAMI
SŁOWIAN
WCZORAJ, DZIŚ, JUTRO
1
GRZEGORZ ANTOSIK, MICHAŁ ŁUCZYŃSKI
BADANIA
NAD WIERZENIAMI
SŁOWIAN
WCZORAJ, DZIŚ, JUTRO
1
Seria:
BIBLIOTEKA MUZEUM MITOLOGII SŁOWIAŃSKIEJ
ZESZYT 1
Redakcja:
RADOSŁAW SAWICKI
Tłumaczenia z języków obcych:

MICHAŁ ŁUCZYŃSKI
Skład i projekt okładki:

MACIEJ STANKE / www.behance.net/maciejstanke
Na okładce wykorzystano grafikę „Perun” z serii „Panteon bogów słowiańskich”

autorstwa Hanny Doli. FB/HannaDolaArt
© copyright by Grzegorz Antosik, Michał Łuczyński, 2020

© copyright for this edition by Stowarzyszenie Ekologiczno-Kulturalne
„Wspólna Ziemia”, 2020
Wydawca:
STOWARZYSZENIE EKOLOGICZNO–KULTURALNE „WSPÓLNA ZIEMIA”

Parszczenica 7/2, 89-607 Konarzyny
ISBN 978-83-935819-3-1
Owidz 2020. Wydanie II elektroniczne
WSTĘP / 5
1 JUAN ANTONIO ÁLVAREZ-PEDROSA NÚÑEZ / 7
2 ANDRIEJ ANATOLIEWICZ BESKOV / 10
3 KRZYSZTOF BRACHA / 22
4 NATALIA CHAMAJKO / 26
5 NIKOS CHAUSIDIS / 30
6 JANUSZ CIEŚLIK / 37
7 JIŘÍ DYNDA / 45
8 MARIUSZ FILIP / 55
9 LUBOMIR GABOR / 64
10 BOGUSŁAW GEDIGA / 68
11 ALEKSANDR V. IVANENKO / 74
12 MAKSIM ANATOLIEWICZ JUJUKIN / 78
13 KAMIL KAJKOWSKI / 84
14 KONRAD KOŚNIK / 109
15 ANDRZEJ PIOTR KOWALSKI / 116
16 SERGIO MAZZANTI / 122
17 EWA MASŁOWSKA / 127
18 RANKO MATASOVIĆ / 130
19 ADRIAN MIANECKI / 134
20 LECH OSTASZ / 138
21 NADIA PROFANTOVA / 141
22 KONSTANTIN RACHNO / 151
23 STANISŁAW ROSIK / 156
24 DARIUSZ ANDRZEJ SIKORSKI / 162
25 LESZEK PAWEŁ SŁUPECKI / 175
26 WOJCIECH SOWA / 178
27 PAWEŁ SZCZEPANIK / 182
28 ANDRZEJ SZYJEWSKI / 188
29 MICHAL TERA / 196
30 TATIANA WAŁODZINA / 200
31 JOANNA WAWRZENIUK / 204
32 ROMAN ZAROFF / 208
33 JAKUB ZIELINA / 212

PODSUMOWANIE / 216
WSTĘP
Religia i mitologia pogańskich Słowian lub zestaw ich wierzeń noto-

wanych na przestrzeni setek lat, od pojawienia się tego ludu na are-
nie dziejowej po współczesność, to przedmiot nieustających studiów
przedstawicieli wielu dziedzin nauki. Dla jednych to tylko „historia
rozczarowań”, ale dla innych – ciąg intrygujących odkryć, na temat
których wciąż nie powiedziano ostatniego słowa. Ton rozwojowi badań
nadawały na przykład idee panslawizmu, współpraca w ramach państw
bloku wschodniego itp. Dziś wszystkie te impulsy wygasły, a między-
narodową współpracę przekierunkowała integracja z Unią Europejską.
Naukowcy skupili się na dziedzictwie kulturowym własnych państw,

coraz rzadziej mając w perspektywie całą Słowiańszczyznę. Atomi-
zacji badań sprzyja sam charakter problemu, będący w kręgu zainte-
resowań wielu dyscyplin, z których niewiele pozostaje ze sobą w sta-
łym dialogu. Dyscypliny te w ostatnich latach wypracowują własne
nowe metody badawcze, w których specjalizują się pojedynczy ich
przedstawiciele. Paradoksalnie sukcesy na tych polach utrudniają
zrozumienie siebie nawzajem w ramach podejścia interdyscyplinar-
nego, a nawet śledzenie dokonań innych.
Sytuacja taka rodzi pytania o obecną kondycję badań nad wierze-

niami Słowian, o możliwości wyjścia z impasu, o otwierające się
5
perspektywy na przyszłość, o indywidualne obawy i nadzieje przed-
stawicieli świata nauki. Co specjaliści jednych dyscyplin mają do
przekazania innym? Czy ich głosy będą się wykluczały czy uzupeł-
niały i w jakich kwestiach? Czy gdzieś dokonuje się właśnie prze-
łom, a może rysują się szanse na jego osiągnięcie?
Autorom ankiety Badania nad wierzeniami Słowian. Wczoraj – dziś –

jutro przyświecał cel, by poszukać odpowiedzi na te pytania. Między
lutym a majem 2019 r. ankieta składająca się z ośmiu pytań opra-
cowanych przeze mnie oraz Michała Łuczyńskiego została rozesła-
na do naukowców, którzy w dotychczasowych badaniach poruszali
wątki wierzeń, mitów, religii Słowian, rekonstrukcji niektórych ich
wyobrażeń bądź ich kontynuacji w czasach nowożytnych. Zaprosze-
ni zostali nie tylko historycy, lecz również archeolodzy, językoznaw-
cy, etnografowie, religioznawcy, a nawet antropolodzy, filozofowie,
psycholodzy.
Wypada zaznaczyć, iż nie jest to pierwsze tego typu badanie ankie-

towe. W 1984 roku czasopismo Sowiecka Etnografia opublikowało
odpowiedzi na czternaście pytań o słowiańską kulturę duchową,
których autorami byli Nikita Ilicz i Swietłana Michajłowna Tołstyje.
Miejmy nadzieję, że to również nie ostatnie takie badanie i w ko-
lejnych znów warto będzie zapytać naukowców o ich wnioski i od-
czucia.
Niniejsza publikacja zawiera wyniki ankiety Badania nad wierzenia-

mi Słowian. Mamy nadzieję, że pozwoli ona nie tylko zapoznać się
naukowcom z poglądami swoich kolegów i koleżanek reprezentu-
jących różne nurty badawcze, ale też stanie się przyczynkiem do
dalszej dyskusji.
Grzegorz Antosik
6
1
JUAN ANTONIO 5
ÁLVAREZ-PEDROSA NÚÑEZ 6
8
Ukończył filologię klasyczną na Uniwersytecie w Oviedo w Hiszpa- 9
nii (1984), doktorat obronił na tej samej uczelni w 1988 r. Pracuje 10
w Wydziale Filologicznym na Uniwersytecie Madryckim. Interesuje
11
się językoznawstwem indoeuropejskim, religiami Słowian i Irańczy-
ków. Autor wielu artykułów i książek, m.in. o chrystianizacji bałtyc- 12
kich Słowian, słowiańskiej eschatologii, indoeuropejskich motywach 13
w legendzie o założeniu Krakowa itd. Współautor książki Fuente para
14
el estudia de la religón eslava precristiana (wyd. Madryt 2017) – wy-
boru tekstów źródłowych do historii przedchrześcijańskich Słowian. 15
16
17
18
19
1. Jaki jest cel badań nad przedchrześcijańską religią Słowian? Czy 20
możliwa jest rekonstrukcja historii (ewolucji) samej religii? 21
The primary objective of the reconstruction of the religion of the pagan 22
Slavs is the knowledge of a prehistoric religious reality that can be put 23

in relation with other Indo-European traditions. 24
25
I think that the secondary materials allow us to address this reconstruc-
tion as long as all the methodological precautions are respected. 26
27
Podstawowym celem rekonstrukcji religii pogańskich Słowian 28
jest znajomość prehistorycznej rzeczywistości religijnej, którą
29
można powiązać z innymi tradycjami indoeuropejskimi.
30
31
7
32
1
4 Myślę, że materiały wtórne pozwalają nam zająć się tą rekon-

5 strukcją, o ile przestrzegane są wszystkie metodologiczne środki
6 ostrożności.
7
2. Jedna czy wiele religii/mitologii Słowian?
8
9 The study of the materials does not allow to postulate a marked differ-
entiation between Eastern Slavs and the rest.
10
11
Badanie materiałów nie pozwala postulować wyraźnego rozróż-
12 nienia między Słowianami wschodnimi a resztą.
13
3. Jakie znaczenie w badaniach ma synkretyczna religijność chrześci-
14
jańska („dwójwiara”)?
15
16 I have serious doubts about the real existence of a double faith in the
medieval Slavonic realm.
17
18
Mam poważne wątpliwości co do faktycznego istnienia dwuwia-
19 ry w średniowiecznej społeczności słowiańskiej.
20
21
4. Jak ocenia Pan/Pani postęp w badaniach nad wierzeniami Sło-
wian? Jak obecnie prezentuje się kondycja tych badań?
22
23 I think it deserves greater dedication on the part of scholars of the Re-

24 ligious Studies.
25
Myślę, że zasługuje na większą uwagę ze strony przedstawicieli
26 religioznawstwa.
27
28 5. Jakie metody lub jakie źródła są obecnie niedostatecznie wykorzy-

stane i kryją w sobie szczególny potencjał poznawczy?
29
30
31
8
32
1
I think the correlation between archeology and medieval texts has not 4
been used in all its heuristic potential. 5
6
Myślę, że korelacja między archeologią a średniowiecznymi teksta-
7
mi nie została wykorzystana w całym jej heurystycznym potencjale.
8
6. Jakie odkrycia lub teorie z ostatnich lat należałoby uznać za szczególnie 9
ważne dla pogłębienia naszej wiedzy o wierzeniach dawnych Słowian? 10
Some new medieval texts have been used in the reconstruction of the 11
pre-Christian Slavonic religion and I think they have brought a new and 12
interesting light. 13
14
Niektóre nowe średniowieczne teksty zostały użyte w rekon-
strukcji przedchrześcijańskiej religii słowiańskiej i myślę, że rzu- 15
ciły one nowe i interesujące światło [na to zagadnienie]. 16
17
7. Jakie działania mogłyby się przyczynić do przyspieszenia postępu
18
naszej wiedzy na ten temat?
19
I think that we should try to organize a European multidisciplinary re- 20
search project that relaunches interest on the subject.
21
22
Myślę, że powinniśmy spróbować zorganizować europejski mul-
tidyscyplinarny projekt badawczy, który wznowi zainteresowanie 23
tym tematem. 24
25
8. Jakie są perspektywy badań porównawczych nad religią/mitologią
Słowian? 26
27
Numerous and not well studied.
28
29
Te perspektywy są szerokie i niezbyt dobrze zbadane.
30
31
9
32
1
5 ANDRIEJ
6 ANATOLIEWICZ BESKOV
7
9 Ur. w 1982 r., w 2004 r. ukończył studia (tytuł pracy magisterskiej:

10
Analiza mitologicznego komponentu pogaństwa wschodniosłowiań-
skiego), a w 2005 r. obronił rozprawę doktorską z filozofii. Pracow-
11
nik naukowy Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego Koźmy
12 Minina w Niżnym Nowogrodzie (Rosja). Interesuje się przedchrze-
13 ścijańską religią i mitologią Słowian, neopogaństwem w Rosji i mito-
logią współczesną. Autor wielu artykułów i książek, m.in. Pogaństwo
14
wschodniosłowiańskie (Saarbrücken 2010), Pogaństwo wschodnich
15 Słowian. Od starożytności do współczesności (Niżny Nowogród 2015),
16 Pogaństwo wschodnich Słowian twarzą w twarz ze współczesnością
17 (Sankt-Petersburg 2018).
18
19
20
21
1. Jaki jest cel badań nad przedchrześcijańską religią Słowian? Czy
22
możliwa jest rekonstrukcja historii (ewolucji) samej religii?
23
24 Учёное сообщество «обречено» на изучение славянского язычества,

даже если для такого изучения недостаточно данных. Во-первых,
25
необходимость такого изучения вытекает из сущности самой на-
26 уки, стремящейся объяснить смысл и происхождение всего, что
27 окружает или окружало человека. Во-вторых, сегодня как никогда
прежде ощущается интерес общества к этой тематике и запрос на
28
удовлетворение этого интереса. Во многом этот интерес удовлет-
29
воряют разные шарлатаны, зарабатывая на этом деньги. Поэтому
30
31
10
32
1
хотя бы для противодействия псевдонауке учёные должны уделять 4

своё внимание изучению славянского язычества. 5
6
Вопрос о возможности реконструкции той или иной религии упи-
7
рается в проблему наличия и качества источников. Всем исследо-
вателям славянского язычества очевидно, что имеющиеся в нашем 8
распоряжении источники малоинформативны, противоречивы и 9
созданы внешними наблюдателями, а не носителями описывае-
10
мой религии. Как мне кажется, если быть честным перед собой и
перед обществом, которое в целом и оплачивает работу учёных, 11
то следует признать, что прояснить историю славянской религии 12

в целом – невозможно. В лучшем случае мы можем лишь попробо- 13
вать изучить отдельные и поздние фрагменты этой истории, отра-
14
жённые в некоторых письменных источниках. Но, к сожалению, в
единую картину все эти фрагменты не укладываются. Ситуацию 15
можно сравнить с пазлом, состоящим из сотен или тысяч фрагмен- 16
тов, большинство из которых утеряно, и при этом никто не знает,
17
что же было нарисовано на собираемой нами картине. Такая ре-
18
конструкция является увлекательной головоломкой, не имеющей,
однако, решения. 19
20
Społeczność akademicka jest „skazana” na studiowanie pogań- 21
stwa słowiańskiego, nawet jeśli nie ma wystarczających danych
22
do takiego badania. Po pierwsze, potrzeba takiego badania wy-
nika z istoty samej nauki, która stara się wyjaśnić znaczenie 23
i pochodzenie wszystkiego, co otacza lub otaczało człowieka. Po 24
drugie, dzisiaj, bardziej niż kiedykolwiek, istnieje zainteresowa-
25
nie społeczeństwa tym tematem i potrzeba zaspokojenia tego
zainteresowania. Pod wieloma względami to zainteresowanie 26
jest zaspokajane przez różnych szarlatanów, zarabiających na 27

tym pieniądze. Dlatego przynajmniej w celu przeciwdziałania 28
pseudonauce naukowcy powinni zwrócić uwagę na badania nad
29
słowiańskim pogaństwem.
30
31
11
32
1
4 Kwestia możliwości rekonstrukcji tej czy innej religii zależy od

5 dostępności i jakości źródeł. Dla wszystkich badaczy pogaństwa
6 słowiańskiego jest oczywiste, że źródła, którymi dysponujemy,
zawierają mało informacji, są sprzeczne i tworzone przez ze-
7
wnętrznych obserwatorów, a nie przez wyznawców opisywanej
8 religii. Wydaje mi się, że trzeba powiedzieć uczciwie samemu
9 sobie i społeczeństwu, które jako całość płaci za pracę naukow-
10
ców: wyjaśnienie historii religii słowiańskiej jako całości jest
niemożliwe. W najlepszym razie możemy próbować studiować
11
tylko pojedyncze i późne fragmenty tej historii, które znajdują
12 odzwierciedlenie w niektórych źródłach pisanych. Ale niestety
13 wszystkie te fragmenty nie pasują do jednego obrazu. Sytuację
można porównać do układanki składającej się z setek lub ty-
14
sięcy fragmentów, z których większość jest utracona i nikt nie
15 wie, co zostało namalowane na obrazie, który złożyliśmy. Taka
16 rekonstrukcja jest fascynującą łamigłówką, która jednak nie ma
17 rozwiązania.
18
19
20 Сложно говорить о славянском язычестве (славянской религии

или мифологии) как о чём-то едином. Дело даже не только в ло-
21
кальных вариантах славянских верований, что само по себе есте-
22 ственное явление, и не в том, что мы мало знаем о хронологиче-
23 ских этапах развития славянского язычества (ведь любая религия
24 претерпевает какую-то эволюцию). Дело в том, что славянское
язычество не было догматизировано, не представляло собой
25
цельную систему. А в этих условиях верующие имеют условия
26 для свободного переосмысления своих верований. Я легко могу
27 представить себе ситуацию, когда два славянина-язычника даже
из одной местности (не говоря уж про славян, живущих в тысячах
28
километров друг от друга) придерживались разных мнений по
29
различным религиозным вопросам. Ведь мы наблюдаем это даже
30
31
12
32
1
в среде христиан или мусульман с их строгими религиозными 4

догматами. Даже эти религии не являются чем-то единым. Поэто- 5
му представить себе какое-то обобщённое славянское язычество
6
не стоит и пытаться.
7
Trudno mówić o pogaństwie słowiańskim (religii lub mitologii 8

słowiańskiej) jako o czymś jednolitym. Chodzi nie tylko o lokalne 9
wersje słowiańskich wierzeń, które same w sobie są zjawiskiem 10
naturalnym, i nie o to, że niewiele wiemy o chronologicznych sta-
11
diach rozwoju pogaństwa słowiańskiego (w końcu każda religia
podlega jakiejś ewolucji). Faktem jest, że pogaństwo Słowian nie 12
znało dogmatów, nie stanowiło integralnego systemu. W tych wa- 13
runkach wyznawcy mogą swobodnie przekształcać swoje wierze-
14
nia. Mogę sobie łatwo wyobrazić sytuację, w której dwóch pogań-
skich Słowian, nawet z tej samej miejscowości (nie wspominając 15
o Słowianach żyjących tysiące kilometrów od siebie), miało różne 16

opinie na różne tematy religijne. Przecież widzimy to nawet wśród 17
chrześcijan lub muzułmanów z ich surowymi zasadami religijny-
18
mi. Nawet te religie nie są jednolite. Dlatego trudno sobie wyobra-
zić, aby istniało jakieś jedno uogólnione słowiańskie pogaństwo. 19
20
3. Jakie znaczenie w badaniach ma synkretyczna religijność chrześci- 21
22
Вполне очевидно, что христианство, распространяясь по славян- 23

ским землям, в какой-то степени смешивалось с язычеством – 24
старые и новые религиозные представления смешивались в созна-
25
нии людей, тем более, что на протяжении многих веков у церкви
просто не было ресурсов для обеспечения всеобщего и качествен- 26
ного религиозного образования населения. Но это общая ситу- 27
ация для всех стран Европы, да и всего мира в целом. Конечно,
28
возникает соблазн, изучив религиозные представления простона-
29
родья (которое не могло похвастать познаниями в христианском
30
31
13
32
1
4 богословии) и исключив из него то, что явно было привнесено

5 христианством, получить в остатке «чистое» язычество. Но это
наивная мечта, так как, во-первых, мы не можем знать, насколько
6
глубокому переосмыслению подверглись эти элементы язычества
7
за прошедшие века, во-вторых, мы не всегда можем быть увере-
8 ны, что полученный нами остаток действительно славянский и
9 действительно языческий. Хорошим примером может послужить
русский народный праздник под названием Масленица. В науч-
10
ной литературе он традиционно рассматривается как языческий.
11 Это мнение сформировалось ещё в XIX в. и основано просто на
12 допущениях некоторых авторов, но вовсе не на строгих доказа-
13 тельствах. Если же вникнуть в эту тему более основательно, то
окажется, что этот праздник имеет гораздо больше общего с за-
14
падноевропейским карнавалом, вкус к которым прививали своим
15 подданным русские цари, в том числе Пётр I. Поэтому употре-
16 блять термин «двоеверие» можно, но не стоит видеть в этом яв-
лении что-то специфически славянское и ожидать, что изучение
17
«двоеверия» поможет нам реконструировать то язычество, кото-
18
рое существовало у славян до принятия ими христианства.
19
20 Jest całkiem oczywiste, że chrześcijaństwo, rozprzestrzeniające

21
się na ziemiach słowiańskich, było w pewnym stopniu zmieszane
z pogaństwem - stare i nowe idee religijne łączyły się w umysłach
22
ludzi, zwłaszcza że przez wiele wieków Kościół po prostu nie miał
23 środków, aby zapewnić powszechną i wysokiej jakości edukację reli-
24 gijną ludności. Ale sytuacja taka była typowa dla wszystkich krajów
europejskich, a nawet dla całego świata. Kiedy badamy religijność
25
ludową zwykłych ludzi (którzy nie mogli się pochwalić wiedzą
26 o teologii chrześcijańskiej) i wykluczamy z niej to, co zostało wy-
27 raźnie wprowadzone przez chrześcijaństwo, powstaje oczywiście
28 złudzenie, że możemy na końcu wyabstrahować to, co w niej „czy-
sto” pogańskie. Ale to naiwne podejście, ponieważ, po pierwsze, nie
29
możemy wiedzieć, jak głębokim przemianom te elementy pogań-
30
31
14
32
1
stwa ulegały w ciągu minionych stuleci, a po drugie, nie zawsze mo- 4
żemy być pewni, że reszta, którą otrzymaliśmy, jest naprawdę sło- 5

wiańska i prawdziwie pogańska. Dobrym przykładem jest rosyjskie 6
święto ludowe zwane Maslenica. W literaturze naukowej jest ona
7
tradycyjnie uważana za pogańską. Opinia ta powstała w XIX wieku
i opiera się po prostu na założeniach niektórych autorów, ale wcale 8
nie na rygorystycznych dowodach. Jeśli przyjrzeć się temu tematowi 9
dokładniej, okaże się, że święto to ma znacznie więcej wspólnego 10
z karnawałem zachodnioeuropejskim, który wśród poddanych zo-
11
stał upowszechniony przez carów rosyjskich, w tym Piotra I. Dlatego
termin „dwuwiara” może być użyty, ale nie powinno się widzieć 12
w tym zjawisku niczego specyficznie słowiańskiego i oczekiwać, że 13
badanie „dwuwiary” pomoże nam zrekonstruować pogaństwo, któ-
14
re istniało wśród Słowian przed przyjęciem chrześcijaństwa.
15
4. Jak ocenia Pan/Pani postęp w badaniach nad wierzeniami Sło- 16

wian? Jak obecnie prezentuje się kondycja tych badań? 17
18
Как можно видеть из моих ответов на предыдущие вопросы, в
том, что касается возможности изучения славянского язычества 19
я больше скептик, чем энтузиаст, хотя 20 лет назад, когда я только 20
заинтересовался этой тематикой, я был полон надежд на то, что
21
наука способна дать ответы на все наши вопросы о славянском
язычестве. Но неслучайно Станислав Урбанчик называл историю 22
исследования верований славян историей разочарований. Сла- 23

вянской мифологии и славянской культуре в целом не повезло в 24
том отношении, что у неё не было своего Гомера и Гессиода или
25
Снорри Стурлусона, либо памятники, подобные созданным ими
произведениям до нас не дошли. Реальный прогресс в изучении 26
славянского язычества возможен только в случае обнаружения 27
каких-то неизвестных и достаточно информативных источников,
28
но надежды на это почти нет. В остальном уже почти достигнут
29
предел в наших возможностях изучения славянского язычества.
30
31
15
32
1
4 Впрочем, полное осознание этой исчерпанности наших возмож-

5 ностей среди исследователей ещё не наступило. Новые исследова-
ния на эту тему будут выходить снова и снова. Но, к сожалению,
6
убедительность новых трактовок старого материала всегда будет
7
недостаточна, а значит представления учёных о славянском язы-
8 честве всегда будут противоречивы.
9
Однако сегодня научное изучение славянского язычества приоб-
10
рело новые, неожиданные для прежних поколений учёных грани.
11 Исследования в этой области, и прежде всего понимание того,
12 как и из чего строятся научные гипотезы о славянском язычестве,
13 помогают лучше понять процессы, происходящие в современной
культуре славянских стран, где выражен интерес к славянскому
14
язычеству. Это своё видение ситуации я постарался донести до
15 читателя в научно-популярной книге: Бесков А. А. Язычество вос-
16 точных славян перед лицом современности. – Санкт-Петербург:
ДМИТРИЙ БУЛАНИН, 2019. – 192 с.
17
18
Jak wynika z moich odpowiedzi na poprzednie pytania, jeśli
19 chodzi o możliwość badań nad pogaństwem słowiańskim, je-
20 stem bardziej sceptykiem niż entuzjastą, chociaż 20 lat temu,
21
kiedy po raz pierwszy zainteresowałem się tym tematem,
byłem pełen nadziei, że nauka może udzielić odpowiedzi na
22
wszystkie nasze pytania o słowiańskie pogaństwo. Ale to nie
23 przypadek, że Stanisław Urbańczyk nazwał historię badań nad
24 wierzeniami Słowian historią rozczarowań. Mitologia i kultura
słowiańska jako całość nie miały szczęścia w tym sensie, że
25
nie miały własnego Homera i Hezjoda ani Snorriego Sturluso-
26 na, a także ponieważ pomniki podobne do dzieł stworzonych
27 przez tamtych nie dotarły do nas. Prawdziwy postęp w bada-
28 niu pogaństwa słowiańskiego jest możliwy tylko wtedy, gdy
zostaną znalezione jakieś nieznane i wystarczająco bogate
29
w informacje źródła, ale prawie nie ma na to nadziei. Jeśli to
30
31
16
32
1
się nie stanie, nasze możliwości badania słowiańskiego pogań- 4
stwa są bardzo ograniczone. 5
6
Jednak pełna świadomość tego wyczerpania naszych możliwości
7
wśród naukowców jeszcze nie nadeszła. Nowe badania na ten te-
mat będą publikowane w kółko. Niestety, wiarygodność nowych 8
interpretacji starego materiału zawsze będzie niewystarczająca, 9
dlatego też poglądy naukowców na temat pogaństwa słowiań- 10
skiego zawsze będą sprzeczne.
11
Jednak dziś naukowe badania nad pogaństwem słowiańskim na- 12

były nowe, nieoczekiwane aspekty dla poprzednich pokoleń uczo- 13
nych. Badania w tej dziedzinie, a przede wszystkim zrozumienie,
14
w jaki sposób i z jakich hipotez naukowych o słowiańskim pogań-
stwie powstają, pomagają lepiej zrozumieć procesy zachodzące 15
we współczesnej kulturze krajów słowiańskich, gdzie wyrażane 16

jest zainteresowanie tym tematem. Próbowałem przekazać tę wi- 17
zję mojej sytuacji czytelnikowi w książce popularnonaukowej:
18
Бесков А. А. Язычество вост очных славян перед лицом
современности. – Санкт-Петербург: ДМИТРИЙ БУЛАНИН, 2019. 19
– 192 с. [Pogaństwo Słowian wschodnich w obliczu nowoczesności] 20
21
5. Jakie metody lub jakie źródła są obecnie niedostatecznie wykorzy-
22
23
В настоящее время перспективным направлением исследований 24
мне видится изучение генотипа и генеалогии носителей фами-
25
лий, созвучных именам славянских божеств (Хорс, Волос и т. п.).
Это может помочь локализовать во времени и пространстве дан- 26
ные имена и, быть может, предоставит учёным новые данные для 27
анализа соответствующих теонимов (например, для соотнесения
28
культов этих божеств с какими-то определёнными этносами).
29
30
31
17
32
1
4 Obecnie wydaje się, że obiecującym obszarem badań jest bada-

5 nie genotypu i genealogii nosicieli nazwisk zgodnych z nazwami
6 bóstw słowiańskich (Chors, Wołos itp.). Może to pomóc zloka-
lizować te nazwy w czasie i przestrzeni i być może dostarczyć
7
naukowcom nowych danych do analizy odpowiednich teonimów
8 (na przykład w celu powiązania kultów tych bóstw z określonymi
9 grupami etnicznymi).
10
6. Jakie odkrycia lub teorie z ostatnich lat należałoby uznać za szcze-
11
gólnie ważne dla pogłębienia naszej wiedzy o wierzeniach dawnych
12 Słowian?
13
Особо важным открытием в области славянского язычества мог-
14
ло бы стать обнаружение неизвестного исторического источника
15 или хорошо сохранившегося археологического памятника, безус-
16 ловно относившегося к категории религиозных сооружений. От-
крытия меньшего масштаба, какими бы интересными они нам не
17
казались на первый взгляд, особенно важными не являются, так
18
как это лишь новые разрозненные фрагменты пазла, не позволя-
19 ющие собрать его целиком (см. выше).
20
21
Szczególnie ważnym odkryciem w dziedzinie pogaństwa sło-
wiańskiego może być odkrycie nieznanego źródła historycznego
22
lub dobrze zachowanego zabytku archeologicznego, który nie-
23 wątpliwie należał do kategorii budynków sakralnych. Odkrycia
24 na mniejszą skalę, bez względu na to, jak interesujące mogą się
nam wydawać na pierwszy rzut oka, nie są szczególnie ważne,
25
ponieważ są to tylko nowe pojedyncze kawałki układanki, które
26 nie pozwalają na ich zebranie w całość (patrz wyżej).
27
28 7. Jakie działania mogłyby się przyczynić do przyspieszenia postępu

29
30
31
18
32
1
Полагаю, что время учёных-одиночек, какими бы талантливыми 4

исследователями славянского язычества они не были, безвозвратно 5
прошли. Необходимо создание отдельных монографий, написанных
6
коллективами авторов, посвящённых различным славянским ми-
7
фологическим персонажам. Необходимо выявить всё, что нам из-
вестно о каждом из таких персонажей и заново оценить, насколько 8
достоверны и в какой степени гипотетичны наши представления о 9
них. Это будет способствовать формированию более объективного
10
взгляда на славянскую мифологию, так как сейчас каждый отдель-
ный исследователь, берущийся за непосильную для одного человека 11
задачу проанализировать огромный массив литературы, посвящён- 12

ной славянским мифологическим персонажам, всегда субъективен, 13
ибо вынужден опираться на некоторые непроверенные им самим
14
выводы других исследователей, и при этом отборе руководствует-
ся своими личными, не всегда чётко обоснованными представле- 15
ниями о том, какая из альтернативных гипотез является верной. 16
17
Wierzę, że czas samotnych naukowców, bez względu na to, jak
18
utalentowani byli badacze słowiańskiego pogaństwa, bezpowrot-
nie minął. Konieczne jest stworzenie oddzielnych monografii na- 19
pisanych przez grupy autorów poświęcone różnym słowiańskim 20
mitologicznym postaciom. Konieczne jest ujawnienie wszystkie- 21
go, co wiemy o każdej z tych postaci, i ponowna ocena, na ile
22
wiarygodne i w jakim stopniu hipotetyczne są nasze wyobraże-
nia o nich. Przyczyni się to do powstania bardziej obiektywne- 23
go spojrzenia na mitologię słowiańską, ponieważ obecnie każdy 24
indywidualny badacz, który podejmuje się niemożliwej dla jed-
25
nej osoby analizy obszernej literatury poświęconej słowiańskim
postaciom mitologicznym, jest zawsze subiektywny, gdyż musi 26
polegać na niektórych odkryciach innych badaczy, przez niego 27

nie sprawdzonych, przy których wyborze kieruje się własnymi, 28
nie zawsze jasno uzasadnionymi pomysłami dotyczącymi tego,
29
która z alternatywnych hipotez jest tą właściwą.
30
31
19
32
1
4 8. Jakie są perspektywy badań porównawczych nad religią/mitologią

5 Słowian?
6
В изучении мифологии сравнительный метод всегда соблазните-
7
лен, так как предоставляет исследователю широкое пространство
8 для работы, но он постоянно заводит в тупик. В таких исследова-
9 ниях одно неизвестное явление объясняется через другое неиз-
вестное, ведь любая древняя мифология доступна нашему разуму
10
только как приблизительное представление о том, какой она была
11 в действительности. Чтобы было понятно, какие проблемы подсте-
12 регают нас на этом пути, можно провести такую аналогию – срав-
13 нительное изучение мифологии сродни тому, как если бы мы де-
лали выводы относительно психологических и интеллектуальных
14
особенностей одного человека, изучая сознание другого человека.
15 Очевидно, что хотя все люди по природе своей обладают схожими
16 чертами, каждый человек обладает уникальным сочетанием разных
качеств. И даже если отдельные люди во многом похожи – одинако-
17
во одеваются, имеют общее хобби, может быть, даже имеют общих
18
родителей, это не значит, что у них одинаковые политические, ре-
19 лигиозные или сексуальные пристрастия. Не стоит делать далеко
20 идущие выводы о внутреннем мире человека исходя из сравнения
его поступков и реакций с поведением других людей, ведь их мо-
21
тивация может быть абсолютно различной. Так и за внешне схо-
22 жими культурными явлениями может таиться различный смысл.
23
24 Сравнительные исследования в мифологии подталкивают нас

к схематичному осмыслению реконструируемых мифологий. И
25
если у нас нет инструментов для верификации таких гипотез (а
26 так чаще всего и оказывается), то эти схемы просто создают ви-
27 димость объяснения и понимания изучаемого явления. Если же
эти схемы обретают на время вес в науке под влиянием чьего-то
28
авторитета, то они, по сути, становятся историографическими
29
мифами, которые со временем придётся преодолевать будущим
30
31
20
32
1
поколениям исследователей. Однако пока учёные этим занима- 4

ются, наука стоит на месте. 5
6
W badaniu mitologii metoda porównawcza jest zawsze uwodzi-
7
cielska, ponieważ stwarza badaczowi szerokie pole do popisu, ale
stale prowadzi w ślepy zaułek. W takich badaniach jedno nieznane 8
zjawisko jest wyjaśniane przez inne nieznane, ponieważ każda sta- 9
rożytna mitologia jest dostępna dla naszego umysłu jedynie jako 10
przybliżone wyobrażenie tego, czym naprawdę była. Aby wyjaśnić,
11
jakie problemy czekają na nas na tej ścieżce, możemy podać taką
analogię - porównawcze badania nad mitologią są podobne do 12
wyrokowania na temat psychologicznych i intelektualnych cech 13
jednej osoby na podstawie badań świadomości innej osoby. Oczy-
14
wiście, chociaż wszyscy ludzie z natury mają podobne cechy, każdy
człowiek jest jedyny w swoim rodzaju. I nawet jeśli niektórzy lu- 15
dzie są bardzo do siebie podobni - ubierają się w ten sam sposób, 16

mają wspólne hobby, może nawet mają wspólnych rodziców, nie 17
oznacza to, że mają te same upodobania polityczne, religijne lub
18
seksualne. Nie należy wyciągać daleko idących wniosków na te-
mat wewnętrznego świata osoby, opierając się na porównaniu jego 19
działań i reakcji z zachowaniem innych ludzi, ponieważ ich moty- 20
wacja może być zupełnie inna. Tak więc za podobnymi (na pierw- 21
szy rzut oka) zjawiskami kulturowymi mogą kryć się różne sensy.
22
Badania porównawcze w mitologii prowadzą nas do schematy- 23

cznego przedstawiania zrekonstruowanych mitologii. A jeśli nie 24
mamy jak zweryfikować takich hipotez (co często się zdarza), to
25
te schematy po prostu stwarzają pozory, że wyjaśniają i pozwalają
nam zrozumieć badane zjawisko. I jeśli schematy te zyskają na jakiś 26
czas powagę w nauce pod wpływem czyjegoś autorytetu, w efekcie 27

staną się mitami historiograficznymi, które z czasem będą musiały 28
zostać obalone przez przyszłe pokolenia badaczy. Jednak w czasie
29
gdy naukowcy to robią (powielają mity), nauka stoi w miejscu.
30
31
21
32
1
5
KRZYSZTOF
6 BRACHA
7
9 Historyk mediewista, ur. 7.06.1959 r. we Wrocławiu. Profesor zwy-

10
czajny w Instytucie Historii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego
w Kielcach w Zakładzie Historii Średniowiecznej, od 2008 r. prof.
11
nadzwyczajny w Instytucie Historii im. Tadeusza Manteuffla Pol-
12 skiej Akademii Nauk w Warszawie w Zakładzie Badań Źródłoznaw-
13 czych i Edytorstwa. Członek Medieval Sermon Studies Society, Pol-
skiej Sekcji Commission Internationale d’Histoire et des Études sur
14
le Christianisme przy Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie.
15 Stypendysta naukowy w Heidelbergu, Moguncji, Rzymie, Paryżu,
16 Würzburgu. Zainteresowania badawcze: kultura średniowieczna;
17 religijność popularna polskiego i europejskiego średniowiecza (kul-
ty i zwyczaje pątnicze, czary, słowiańska i germańska demonologia
18
ludowa); inkwizycja; kaznodziejstwo późnego średniowiecza; edy-
19 torstwo łacińskich źródeł średniowiecznych, dziedzictwo kulturowe
20 Świętego Krzyża. Autor książek: Teolog, diabeł i zabobony. Świadec-
21
two traktatu Mikołaja Magni z Jawora De superstitionibus (1405 r.),
Warszawa 1999, ss. 267; Nauczanie kaznodziejskie w Polsce późnego
22
średniowiecza. Sermones dominicales et festivales z tzw. kolekcji Piotra
23 Miłosławia, Kielce 2007, ss. 524; Des Teufels Lug und Trug. Nikolaus
24 Magni von Jauer: Ein Reformtheologe des Spätmittelalters gegen Aber-
glaube und Götzendienst, Dettelbach 2013 (Quellen und Forschungen
25
zur Europäischen Ethnologie, hrsg. von Dieter Harmening, Bd. XXV),
26 ss. 272; Casus pulchri de vitandis erroribus conscientiae purae. Orze-
27 czenia kazuistyczne kanonistów i teologów krakowskich z XV w.,
28 Warszawa 2013, ss.182.
29
30
31
22
32
1
6
Cel jest prosty, a mianowicie – jak zawsze – poznawczy. Poznanie
7
traktuję jako drogę do prawdy, w czym mieszczą się także powody
tożsamościowe oraz lepsze zrozumienie późniejszych procesów, 8
w tym kształtu chrześcijaństwa w tej części Europy oraz szerzej 9
procesów i mechanizmów chrystianizacyjnych. Druga część pyta- 10
nia to kwestia bardzo trudna do składania deklaracji. Rekonstruk-
11
cja jest raczej niemożliwa. Możemy jednak przy wykorzystaniu
szerszej podstawy źródłowej doprecyzowywać wiele jej aspektów. 12
13
14
Słowiańszczyzna to bardzo duży obszar osadniczy zróżnicowany 15
także językowo. O jednolitości chyba nie możemy mówić. Możemy 16

jednak wyselekcjonować motywy, idee, wyobrażenia uniwersalne, 17
łączące, bardziej spójne od innych, które rozeszły się w czasie.   
18

jańska („dwójwiara”)? 20
21
To pojęcie nie jest adekwatne dla całej Słowiańszczyzny. Zwykle
22
podobne zjawiska nazywam inaczej – myśleniem w kategoriach
magicznych, tradycyjnych, reliktami wyobrażeń słowiańskich itp., 23
stosując je przede wszystkim dla zachodniej Słowiańszczyzny.    24
25
4. Jak ocenia Pan/Pani postęp w badaniach nad wierzeniami Słowian?
Jak obecnie prezentuje się kondycja tych badań? 26
27
Nie jest to kondycja zadowalająca, aczkolwiek obserwujemy 28
ostatnio pewne ożywienie. Największym zagrożeniem jest raczej
29
ultrasceptycyzm (vide ostatnia książka D. A. Sikorskiego, Religie
30
31
23
32
1
4 dawnych Słowian) niektórych badaczy, wynikający z nieufności wo-

5 bec badań komparatystycznych z elementami etnologii, antropolo-
6 gii i lingwistyki. Odrębnym zagadnieniem są źródła archeologiczne
zdominowane przez badaczy bez przygotowania do prowadzenia
7
archeologii sakralnej.   
8
9 5. Jakie metody lub jakie źródła są obecnie niedostatecznie wykorzysta-

10
ne i kryją w sobie szczególny potencjał poznawczy?
11
Są to przede wszystkim źródła kaznodziejskie, czyli głównie ła-
12 cińskie (wernakularnych jest zbyt mało) kazania średniowieczne,
13 źródła masowe w 90% nieprzebadane. Tzw. Katalog magii Rudol-
fa (fragment Summy spowiedniczej z XIII w.), aczkolwiek nie jest
14
pewne etniczne podłoże przekazu Katalogu oraz „Kazanie nr 44” ze
15 zbioru Sermones sapientiales Stanisława ze Skarbimierza z XV w. są
16 dobrym przykładem potencjału, jaki tkwi w tych gatunkach źródeł.
17 Większość badaczy przedmiotu bazuje na starej podstawie źródło-
wej tej samej od lat. Kazania z epoki, które pozostają w trudnych
18
do kwerendy rękopisach, są całkowicie ignorowane, gdyż wymagają
19 specjalistycznego warsztatu i żmudnych studiów. W tym przypadku
20 należy w postulowanych kwerendach zwrócić szczególną uwagę
21
na kazania na określone święta w roku liturgicznym, np. na cykl
kazań na Zesłanie Ducha Św. (Zielone Świątki). Poza kazaniami
22
wymieniłbym również pozostające zasadniczo w nieprzebadanych
23 średniowiecznych rękopisach inne gatunki pastoralne epoki, np.
24 modlitwy, penitencjały, katechizmy, komentarze do dekalogu (gł.
do I Przykazania), wokabularze, dykcjonarze, źródła konsystorskie,
25
inkwizycyjne, oraz wszelkie marginalia w średniowiecznych ręko-
26 pisach, noty na okładkach wewnętrznych, wyklejkach, zapiski na
27 marginesach, formuły zaklęć, glosy marginalne itp.
28
6. Jakie odkrycia lub teorie z ostatnich lat należałoby uznać za szczególnie
29
ważne dla pogłębienia naszej wiedzy o wierzeniach dawnych Słowian?
30
31
24
32
1
Ogromne znaczenie mają coraz bardziej klarowne ostatnio for- 4
mułowane konstatacje głównie archeologiczne dotyczące charak- 5

terystyki tzw. świętych gajów, szczególnie elementów składowych 6
i warunków, jakie winna spełniać przestrzeń sakralna w wyobra-
7
żeniach Słowian.
8
Przełomowe były zapewne badania śp. prof. Stanisława Byliny nad 9
eschatologią słowiańską, wyobrażeniami duszy i jej drogi w za- 10
światy, wyobrażeniami zaświatów, znaczeniem świąt dorocznych
11
o symbolice chtonicznej. Mieści się w tym także szersze zagad-
nienie niższej mitologii słowiańskiej i szereg istotnych publikacji 12
językoznawczych i historycznych dotyczących całej demonologii 13
słowiańskiej (demononimia).
14
7. Jakie działania mogłyby się przyczynić do przyspieszenia postępu 15
naszej wiedzy na ten temat? 16
17
Poza wspomnianą wcześniej eksploracją źródłową elementem po-
18
stępu byłyby zapewne cykliczne konferencje (kongresy) między-
narodowe skupiające badaczy ze świata.   19
20
8. Jakie są perspektywy badań porównawczych nad religią/mitologią 21
Słowian?
22
Kontynuacja badań językowych, szczególnie w kontekście indo- 23

-irańskim. 24
25
26
27
28
29
30
31
25
32
1
5 NATALIA
6 CHAMAJKO
7
8
Ur. w 1976 r., ukraińska archeolog. Ukończyła archeologię i historię na
9
Czerniachowskim Państwowym Uniwersytecie Pedagogicznym im. Tarasa
10 Szewczenki. W latach 2001–2003 była asystentem na tej uczelni. Obec-
11 nie pracuje w Instytucie Archeologii Narodowej Ukraińskiej Akademii
Nauk. Zainteresowania naukowe: archeologia Ukrainy, archeologia i hi-
12
storia dawnej Rusi. Autorka wielu artykułów m.in. o pogaństwie Słowian,
13
współautorka (razem z Oleksijem W. Komarem) artykułu „Idol ze Zbrucza:
14 zabytek epoki romantyzmu?” (2011).
15
16
17
18
19 1. Jaki jest cel badań nad przedchrześcijańską religią Słowian? Czy możli-
20 wa jest rekonstrukcja historii (ewolucji) samej religii?
21
Цель исследования религии восточных славян сравнима с целью лю-
22 бого другого научного исследования - получить новые знания о пред-
23 мете исследования. Реконструкция истории (эволюции) религии вклю-
24 чена в цель исследования древних верований.
25
Cel badania religii Słowian wschodnich jest porównywalny z celem
26 wszelkich innych badań naukowych – jest to zdobycie nowej wiedzy
27 na temat przedmiotu studiów. Rekonstrukcja historii (ewolucji) religii
28 zawiera się w celu badania dawnych wierzeń.
29
30
31
26
32
1
Конгломерат верований, которые даже нельзя назвать религией в 4

современном понимании. Доминирование анимистических веро- 5
ваний с общими чертами и локальными особенностями.
6
7
Zespół przekonań, których nie można nawet nazwać religią we
współczesnym znaczeniu. Dominacja wierzeń animistycznych 8
o cechach wspólnych i lokalnych. 9
10
11
12
Язычество синкретично по своей сути. Двоеверие - некоррек- 13
тый термин. Христианство же, напротив, постоянно борется за
14
чистотут определенного образа и понятия. На данный момент
синкретичность христианской религиозности требует детально- 15
го изучения, с привлечением новых источников и пересмотром 16
устоявшейся модели.
17
18
Pogaństwo jest ze swej natury synkretyczne. Dwuwiara jest okre-
śleniem błędnym. W przeciwieństwie do tego chrześcijaństwo 19
nieustannie walczy o czystość strony dogmatycznej. Obecnie 20
synkretyzm religijności chrześcijańskiej wymaga szczegółowych 21
badań, z wykorzystaniem nowych źródeł i rewizją dotychczaso-
22
wych poglądów [na ten temat].
23
25
Определенный прогрес есть, но темных пятен масса. Требует 26

дальнейшего изучения. 27
28
Jest pewien postęp, ale pozostaje jeszcze wiele białych plam.
29
Temat wymaga dalszych badań.
30
31
27
32
1

5 stane i kryją w sobie szczególny potencjał poznawczy?
6
На данный момент наблюдается расширение методической базы.
7
Если ранее для этого использовались письменные источники,
8 позже - археологические, этнографические, фольклорные, потом
9 стали использовать метод компаративистики, позволяющий объ-
единять существующую информацию и сравнивать ее. Еще позже
10
стали подключать данные естественнонаучных исследований, ко-
11 торые тоже имеют потенциал, к слову, достаточно большой.
12
13 W chwili obecnej następuje rozszerzenie podstawy metodolo-

gicznej. Jeśli wcześniej w tym celu używało się źródeł pisanych,
14
później - archeologicznych, etnograficznych, folklorystycznych,
15 potem zaczęto stosować metodę porównawczą, która pozwala
16 łączyć istniejące informacje i porównywać je. Jeszcze później za-
17 częto włączać dane z badań przyrodniczych, które, przy okazji,
również mają duży potencjał.
18
19 6. Jakie odkrycia lub teorie z ostatnich lat należałoby uznać za szcze-

20 gólnie ważne dla pogłębienia naszej wiedzy o wierzeniach dawnych
21
Słowian?
22 Византия как источник моды на лунницы, змеевики, раститель-

23 ный и анималистический декор, что ранее рассматривлось как
24 проявление языческих верований славян. Вопрос аутентичности
Збручского идола. Неадекватность термина “двоеверие”.
25
26 Bizancjum jako źródło mody na lunule, żmijowniki, roślinne

27 i zwierzęce motywy zdobnicze, które wcześniej postrzegano jako
28 przejaw pogańskich wierzeń Słowian. Kwestia autentyczności
Światowida ze Zbrucza. Nieadekwatność terminu „dwuwiara”.
29
30
31
28
32
1
6
Целевое финансирование тематики. Международное сотрудни-
7
чество.
8
Celowe finansowanie badań nad tym tematem. Współpraca mię- 9
dzynarodowa. 10
11
Słowian? 12
13
Осознание доминантной роли более развитых обществ в вопросах
14
формирования моды, взглядов, предпочтений жителей соседних
(варварских) территорий. 15
16
Świadomość dominującej roli społeczeństw bardziej rozwinię- 17
tych w kształtowaniu mody, poglądów, upodobań mieszkańców
18
sąsiednich terytoriów (barbarzyńskich).
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
29
32
1
5 NIKOS
6 CHAUSIDIS
7
9 Ur. 17.06.1959 r. w Taszkiencie. W 1992 r. ukończył studia na Wydzia-

10
le Filozofii Instytutu Historii Sztuki i Archeologii w Skopje (Macedo-
nia), tytuł pracy magisterskiej: „The Pagan religion of the South Slavs
11
and its influence on their material culture”. Doktorat w 2002 roku na
12 podstawie rozprawy „Two-plaque fibulas and pre-Christian spiritu-
13 al culture of the Slavs” na Wydziale Filozofii tejże uczelni. Pracow-
nik naukowy w Instytucie Historii Sztuki i Archeologii Uniwersytetu
14
św. św. Cyryla i Metodego w Skopje. Zainteresowania naukowe: kultu-
15 ra duchowa Bałkanów, archeologia, etnologia. Autor ok. 50 publikacji
16 naukowych, m.in. książek: The mythical pictures of the South Slavs
17 (Skopje 1994), Neolitski antropomorfni predmeti od Republika Make-
donija (Skopje 2011).
18
19
20
21
22
1. Jaki jest cel badań nad religią pogańskich Słowian? Czy możliwa jest
23 rekonstrukcja historii (ewolucji) samej religii?
24
Се разбира, целта се состои во делумна реконструкција на паганската
25
религијата на Словените, барем во некои нејзини аспекти. При тоа
26 не е најважна реконструкцијата на „историјата“ туку да се разберат
27 нејзините конкретни манифестации и релациите со другите религии
и митологии. Не знам што подразбирате под терминот „еволуција“.
28
Ако мислите на „развиток“ т.е. „усовршување“, не верувам дека тие
29
процеси можат да се однесуваат на религијата. Ако пак мислите на
30
31
30
32
1
„трансформација“ и „промени“ - тоа е исто што и историја, и таа 4

може да се реконструира. Но оваа реконструкција не може да се 5
заврши. Секоја нова генерација ќе прави своја реконструкција со-
6
гласно новите научни концепти и нејзините афинитети и цели.
7
Jest rzeczą oczywistą, że celem jest częściowa rekonstrukcja po- 8

gańskiej religii Słowian, która miała wiele aspektów. Najważ- 9
niejsza przy tym nie jest rekonstrukcja „historii”, raczej chodzi 10
o to, aby zrozumieć konkretne relacje z innymi religiami i mito-
11
logiami. Nie wiem, co masz na myśli, mówiąc o „ewolucji”. Jeśli
myślisz o „rozwoju” w sensie „awansu, postępu”, nie wydaje mi 12
się, aby procesy te można było odnieść do religii. Jeśli natomiast 13
myślisz o „transformacji” i „zmianach” - to jest dokładnie to samo
14
co historia i tę można odtworzyć. Jednak owej rekonstrukcji nie
można przeprowadzić tak do końca. Każde kolejne pokolenie 15
badaczy dokonuje własnej rekonstrukcji zgodnie z nowymi kon- 16

cepcjami naukowymi, różnych ujęć porównawczych i kierując 17
się innymi celami.
18
2. Jedna czy wiele religii/mitologii Słowian? 19
20
Одговорт е некаде на средината. „Дунавската“ теорија за прапо-
21
стојбината на словените го фаворизира заедништвото на слове-
ните па и на неивната религија. Но не ги негира и локалните 22
специфики кои настанале како продукт на соживотот на конкрет- 23

ните словенски групи со соседите и адаптирањето на локалниот 24
климатско-географски ареал. Но, во секоја локална специфика
25
мора да има и некаков заеднички слој. На ниво на јазикот тоа е
заедничката прасловенска лексика, а на ниво на религијата – за- 26
едничките теоними и имињата на други митски ликови. Такви 27
заеднички компоненти има и во ликовниот медиум т.е. митските
28
слики на словените.
29
30
31
31
32
1
4 Odpowiedź znajduje się gdzieś pośrodku. „Dunajska” teoria pra-

5 ojczyzny Słowian wspiera hipotezę o jedności Słowian i ich re-
6 ligii. Ale nie wyklucza to lokalnej specyfiki, która pojawiła się
w wyniku współistnienia poszczególnych grup Słowian z sąsia-
7
dami i dostosowania się do lokalnych warunków klimatycznych
8 i geograficznych. W każdej lokalnej odmianie musiała jednak ist-
9 nieć jakaś wspólna warstwa [religii Słowian]. Na poziomie języ-
10
ka jest to wspólne słownictwo słowiańskie, a na poziomie religii
– wspólne nazwy bogów i imiona innych mitycznych postaci.
11
Takie wspólne elementy pojawiają się również w ikonografii, tj.
12 w mitycznych przedstawieniach figuralnych Słowian.
13
14
jańska („dwójwiara”)? 
15
16 Огромно. За разлика од некои други европски народи, во словен-

скиот фолклор, особено кај православните словени, се зачувал
17
огромен квантум на податоци во кои е јасно кодиран пагански-
18
от религиски систем, често завиткан во „христијанска обланда“.
19 Многу од истражувачите и читателите се активни христијански
20 верници поради што овој концепт им е одбоен.
21
Ogromne. W przeciwieństwie do niektórych innych narodów eu-
22
ropejskich, w słowiańskim folklorze, zwłaszcza wśród prawosław-
23 nych Słowian, zachowała się ogromna ilość danych, w których
24 często ukrywa się pogański system religijny, często pokryty tyl-
ko „nalotem chrześcijańskim”. Wielu badaczy i czytelników jest
25
aktywnymi wierzącymi chrześcijanami, dlatego uważają, że jest
26 to dla nich obraźliwe.
27
28 4. Jak ocenia Pan/Pani postęp w badaniach nad pogańską religią

i mitologią Słowian? Jak obecnie prezentuje się kondycja tych ba-
29
dań?
30
31
32
32
1
Не сум многу задоволен. Иако граѓата многу се зголемува недо- 4

стасуваат нови синтези кои би ги вклучиле новооткриените наоди 5
и факти, а при тоа би се базирале на современите научни методи.
6
Недостасуваат и тематски корпуси кои многу би им помогнале
7
на истражувачите за полесно пронаоѓање на соодветните факти.
Еден таков корпус се петте тома на „Славјанские древности“ каде 8
во вид на лексикон е собрана огромна граѓа, класифицирана спо- 9
ред поими. Недостасуваат такви корпуси на митски мотиви во
10
народната литература, во теонимијата, топонимијата, ликовни
митски мотиви на археолошки и на етнографските предмети. 11
12
Nie mogę powiedzieć, abym był bardzo zadowolony [ze stanu 13
badań]. Chociaż materiał jest znacznie większy, brakuje nowych
14
syntez, które obejmowałyby nowo odkryte znaleziska i fakty,
a przy tym – opierały się na nowoczesnych metodach nauko- 15
wych. Brakuje również korpusów źródłowych, które znacznie 16

ułatwiłyby naukowcom znalezienie odpowiednich faktów. Jed- 17
nym z takich korpusów jest pięć tomów Starożytności słowiań-
18
skich, gdzie w formie leksykonu zgromadzony jest ogromny
materiał, klasyfikowany według pojęć. Brakuje takich zbiorów 19
motywów mitycznych w literaturze ludowej, w teonimii, topo- 20
nimii, mitycznych motywach artystycznych przedmiotów arche- 21
ologicznych i etnograficznych.
22
5. Jakie metody lub jakie źródła są obecnie niedostatecznie wykorzy- 23

stane i kryją w sobie szczególny potencjał poznawczy? 24
25
Современите методи на истражување се сѐ уште „вербо-центрич-
ни“ т.е. се базираат на граѓата која припаѓа на вербалниот медиум 26
и на анализи втемелени на научната методологија на лингвистика- 27
та и теоријата на книжевноста. Многу малку се применува анали-
28
зата на визуелните манисфестации на словенската паганска рели-
29
гија и митологија. Таа најчесто завршува со дескрипиција и некои
30
31
33
32
1
4 паушални и несистематични компарации. Недостасува методот на

5 семиотичка анализа на ликовните и визуелни аспекти која би била
соодветна на таквите анализи на текстуалните форми. Во недостиг
6
на пишани историски податоци ликовните елементи се единстве-
7
ниот спас во истражувањето на словенската паганска религија.
8 Само треба во иднина поинтензивно да се развива и применува
9 методот на „читање на сликите“. Верувам дека во моите досегашни
истражувања дадов барем некаков придонес во овие сфери.
10
11
Współczesne metody badań są nadal „zorientowane na słowa”,
12 tj. opierają się na materiale językowym i analizach opartych na
13 naukowej metodologii językoznawstwa i teorii literatury. Analiza
wizualnych przejawów słowiańskiej religii pogańskiej i mitologii
14
jest bardzo mało stosowana. Zwykle kończy się opisem i kilkoma
15 nierównymi i nieusystematyzowanymi porównaniami. Brakuje
16 metody analizy semiotycznej aspektów artystycznych i wizual-
17 nych, która byłaby odpowiednia dla takiej analizy form teksto-
wych. Przy braku pisemnych danych historycznych elementy
18
sztuki są jedynym ratunkiem w badaniach słowiańskiej religii
19 pogańskiej. Tylko w przyszłości należy to intensywniej rozwi-
20 jać i stosować metodę „czytania obrazów”. Wierzę, że moje do-
21
tychczasowe badania wnoszą przynajmniej pewien wkład w tej
dziedzinie.
22
23 6. Jakie odkrycia z ostatnich lat należałoby uznać za szczególnie waż-

24 ne dla pogłębienia naszej wiedzy o religii pogańskich Słowian?
25
Според мене тоа се новите глобални сознанија кои се однесуваат
26 на етногенезата на словените, односно нивните релации со дру-
27 гите индоевропски народи. Прво тоа се фасцинантните релации
со иранојазичните и особено со индоариските народи кои даваат
28
можности за многу продуктивни компаративни анализи со нив-
29
ната религија и митологија. За жал овој концепт многу повеќе го
30
31
34
32
1
експлоатираа аматерите и дилетантите со разните свои ненаучни 4

интерпретации поради што во него загубија доверба просечните 5
„трендовски“ истражувачи. Мене лично многу од словенските бо-
6
жества и други појави ми стануваат појасни ако ги споредам со
7
разни примери од религијата на наведените народи. Втора важна
компонента е „дунавската“ теорија за прапостојбината на слове- 8
ните која беше повторно актуализирана од страна на О. Трувачев 9
и аргументирана со бројни нови аргументи. Многу феномени од
10
словенската паганска религија кои до сега беа нејасни, преку оваа
теорија добиваат свое место и смисла, на пример: - словенските 11
теоними на некои римските споменици на Балканот; блиски ре- 12

лации меѓу религијата и култните споменици на словените и на 13
келтите, како и словените и илирите и италските народи.
14
Moim zdaniem są to: nowe międzynarodowe badania związane 15
z etnogenezą Słowian, tj. ich relacjami z innymi ludami indoeuro- 16

pejskimi. Po pierwsze, są to fascynujące kontakty z ludami irański- 17
mi, a zwłaszcza indoaryjskimi, które umożliwiają bardzo ciekawe
18
analizy porównawcze z ich religią i mitologią. Niestety, za badania
nad tymi zagadnieniami bardzo często brali się amatorzy i dyle- 19
tanci z różnymi nienaukowymi interpretacjami, co powodowało 20
utratę zaufania do zwykłych badaczy „głównego nurtu”. Dla mnie 21
wiele słowiańskich bóstw i inne zjawiska stają bardziej zrozumia-
22
łe jeśli je porównam z różnymi przykładami z religii tych ludów.
Drugim ważnym elementem jest „naddunajska” teoria praojczyzny 23
Słowian, która została ponownie powołana do życia przez Ole- 24
ga Trubaczowa i wsparta wieloma nowymi argumentami. Wie-
25
le zjawisk słowiańskiej religii pogańskiej, które do tej pory były
niejasne, dzięki tej teorii zyskuje swoje miejsce i znaczenie, na 26
przykład: słowiańskie teonimy na niektórych rzymskich zabytkach 27

na Bałkanach; bliskie relacje między religią a zabytkami kultury 28
Słowian i Celtów, a także Słowian i Ilirów oraz ludów italskich.
29
30
31
35
32
1

5 naszej wiedzy na ten temat? 
6
Интердисциплинарните и дијахрониски истражувања на кон-
7
кретни теми, со активно вклучување на вербални факти, лингви-
8 стички анализи, ликовни предмети (археолошки и етнографски),
9 и традиции од фолклорот.
10
Interdyscyplinarne i diachroniczne badania konkretnych proble-
11
mów, z aktywnym włączeniem faktów językowych, analiz lingwi-
12 stycznych, obiektów artystycznych (archeologicznych i etnogra-
13 ficznych) oraz tradycji folklorystycznych.
14
15 Słowian? 
16
Компаративните истражувања мора да се комбинираат со семи-
17
отичките методи. Без нив тоа е само споредување на сличноста
18
меѓу две појави. Ако се кренеме на нивото на семиотиката, ста-
19 нува ирелевантно на кој медиум припаѓа граѓата што ја истражу-
20 вате бидејќи на тоа ниво сѐ се сведува на поими и категории при
што стануваат многу појасно видливи заедничките компоненти
21
меѓи две појави.
22
23 Badania porównawcze muszą być skorelowane z metodami se-

24 miotycznymi. Bez tego jest to samo porównywanie dwóch zja-
wisk. Jeśli wkraczymy na pole semiotyki, staje się nieistotne,
25
w jakiej formie znajduje się badany materiał, ponieważ na tym
26 poziomie wszystko sprowadza się do pojęć i kategorii, dzięki cze-
27 mu znacznie wyraźniejsze stają się wspólne elementy między
28 dwoma zjawiskami.
29
30
31
36
32
1
JANUSZ 5
CIEŚLIK 6
8
Archeolog zainteresowany miejscami pogańskiego kultu. Autor pra- 9
cy licencjackiej Uwagi o stanie badań nad miejscami kultu pogańskie- 10
go Słowian na ziemiach polskich obronionej w Instytucie Archeologii
11
UJ (opublikowanej w Sacrum pogańskie – sacrum chrześcijańskie,
Warszawa 2010) oraz artykułów na temat posągu Światowida ze 12
Zbrucza. 13
14
15
1. Jaki jest cel badań nad przedchrześcijańską religią Słowian? Czy możli- 16
wa jest rekonstrukcja historii (ewolucji) samej religii? 17
18
Nie ma możliwości zbudowania choćby przybliżonego obrazu życia
przedchrześcijańskich Słowian bez gruntownych studiów nad ich 19
religią i kulturą duchową. Badania materialnych reliktów są oczy- 20
wiście ważne, jednak bez umieszczenia ich w kontekście wierzeń, 21
mitu, rytuału pozostaną w dużym stopniu oderwane od wczesnośre-
22
dniowiecznej rzeczywistości, w którą usiłujemy wejrzeć. Percepcja
otoczenia w świecie pogańskich Słowian była inna od współczesnej. 23
Sfery sacrum i profanum przenikały się w wielu aspektach, a system 24
wierzeń dążył do uporządkowania znanego świata zgodnie z porząd-
25
kiem mitycznym. Wiedza o kulturze duchowej powinna być istotnym
elementem fundamentów konstruktów historycznych, a nie jedynie 26
ich „ozdobnikiem”. 27
28
Ograniczony zasób źródeł, którymi dysponujemy, nie może zniechę-
29
cać do badań, wręcz przeciwnie – powinien mobilizować środowisko
30
31
37
32
1
4 naukowe do maksymalnego wykorzystania dostępnej bazy źró-

5 dłowej oraz jej intensywnego i stałego rozszerzania. Dla uczy-
6 nienia istotnego postępu konieczna jest pogłębiona wymiana
poglądów pomiędzy badaczami reprezentującymi różne dyscy-
7
pliny nauki, przede wszystkim religioznawców, archeologów, et-
8 nografów, antropologów kulturowych, lingwistów, historyków.
9 Mam nadzieję, że poniższa ankieta stanie się istotnym krokiem
10
w tym kierunku.
11
Wydaje się, że wbrew wielu pesymistycznym głosom jesteśmy
12 w stanie uchwycić przybliżony obraz religii Słowian w okresie
13 przed przyjęciem chrześcijaństwa. W kwestii rekonstrukcji ewolucji
religii Słowian w jej wcześniejszym, prahistorycznym etapie natra-
14
fiamy na istotną trudność związaną ze sporem wokół etnogenezy
15 Słowian oraz kierunków i chronologii ich migracji. Wydaje się, że
16 i w tej kwestii istotny postęp będzie w najbliższych latach możli-
17 wy, w związku z rozwojem badań genetycznych, pozwalających na
bardziej precyzyjne rozpoznanie i osadzenie w czasie i przestrzeni
18
etapów przemieszczeń grup ludności słowiańskiej i ich sąsiedztwa
19 z innymi etosami, a tym samym bardziej precyzyjną analizę od-
20 działywań kulturowych. Studia nad ewolucją i korzeniami religii
21
Słowian i jej poszczególnych elementów muszą być osadzone w sze-
rokim kontekście porównawczych studiów indoeuropejskich.   
22
23 2. Jedna czy wiele religii/mitologii Słowian?

24
Najkrócej można odpowiedzieć: jedna religia w wielu warian-
25
tach, zależnych od etapu rozwoju, wpływów sąsiadów, zastanego
26 substratu kulturowego, czasu przyjęcia chrześcijaństwa. Zdecy-
27 dowanie możemy i powinniśmy badać religię wczesnośrednio-
28 wiecznych Słowian jako całość, z rozpoznaniem jej wewnętrzne-
go zróżnicowania w aspekcie diachronicznym i synchronicznym,
29
przyjmując możliwie szerokie rozumienie terminu religia.
30
31
38
32
1
6
Studia nad synkretyczną – w pierwszym etapie pogańsko-chrze-
7
ścijańską, a później chrześcijańsko-pogańską religijnością, okre-
ślaną czasem jako dwójwiara/dwuwiara są same w sobie zagad- 8
nieniem fascynującym. Znaczenie tych dociekań w studiach nad 9
przedchrześcijańską religią Słowian wydaje się jednym z kluczo- 10
wych, a często niedocenianych zagadnień. Zjawiska dwuwiary
11
nie należy postrzegać jako jakiegoś zamkniętego okresu przej-
ściowego między religijnością pogańską i chrześcijańską, lecz 12
jako proces ciągły, mający swój początek jeszcze przed oficjal- 13
nym przyjęciem chrześcijaństwa przez poszczególne plemiona
14
czy kraje słowiańskie i trwający do dnia dzisiejszego.
15
Chrześcijaństwo nie wyjaśniało wszystkich zjawisk przyrody, nie 16

dawało kompletu obrzędów związanych z cyklem wegetacyjnym, 17
działalnością gospodarczą, życiem rodzinnym i społecznym.
18
Synkretyzacja sprzyjała przetrwaniu wielu archaicznych treści
religijnych i kulturowych. Zgodnie z tradycyjnym poglądem 19
czynności obrzędowe należało wykonywać ściśle według przy- 20
jętego wzorca, którego zmiana mogła unieważnić skuteczność 21
obrzędu, a nawet wywołać gniew sił nadprzyrodzonych. Z kolei
22
w opowieściach mitologicznych pierwotnych protagonistów za-
stąpili z czasem chrześcijańscy bohaterowie, najczęściej jednak 23
bez zasadniczej zmiany struktur narracyjnych i relacji protagoni- 24
sty z elementami kosmosu. Borys Uspienski uważał, że badania
25
ludowego kultu świętych mogą być najcenniejszym źródłem do
rekonstrukcji pogańskich wierzeń, poprzez usunięcie chrześci- 26
jańskich nawarstwień. 27
28
Przynajmniej do końca XIX wieku, a nawet do połowy wieku XX
29
udział archaicznych, wywodzących się z pogaństwa wyobrażeń
30
31
39
32
1
4 w kulturze ludowej był wysoki. Badając kulturę ludową, mamy

5 do czynienia z rodzajem „palimpsestu”, na którym zapisano wiele
6 nawarstwień treści, trudnych do rozdzielenia i uporządkowania.
Wydaje się, że dotarcie do struktury znaczącej, sięgającej czasów
7
przedchrześcijańskich jest możliwe, przy zastosowaniu szerokie-
8 go porównawczego tła ogólnosłowiańskiego i indoeuropejskiego.
9
10
11
12 Postęp jest widoczny, wydaje się jednak nieadekwatny do po-

13 trzeb i możliwości. Chyba największe pretensje możemy mieć
do współczesnego polskiego religioznawstwa, którego dorobek
14
w zakresie badań nad religią Słowian w ostatnich latach jest
15 zbyt skromny. Docenić natomiast należy widoczny rozwój na
16 polu archeologii zarówno w zakresie przyrostu bazy źródłowej,
17 jak i interpretacji materialnych pozostałości sakralnych reliktów
(miejsc kultu, ich lokalizacji, struktury, wyposażenia, drobnej
18
plastyki figuralnej). W każdej z dziedzin nauki, w której polu
19 badawczym mieszczą się zagadnienia związane ze sferą kultową
20 przedchrześcijańskich Słowian, odnotowujemy rozwój, trudno
21
jednak dostrzec zręby systemowej perspektywy badawczej.
22
24
Największy potencjał poznawczy kryje się w krytycznym upo-
25
rządkowaniu zasobu źródłowego do badań nad religią Słowian.
26
27 Konieczne jest stworzenie maksymalnie obszernego twardego

28 gruntu do dalszych badań i interpretacji poprzez systematyczne
opracowanie korpusu źródeł do badań nad religią Słowian - bazy
29
źródeł pisanych, archeologicznych, etnograficznych, lingwistycz-
30
31
40
32
1
nych, historycznych wraz z historiograficznym krytycznym opra- 4
cowaniem i usunięciem warstw błędnych teorii i interpretacji 5

czy nawet nieprawdziwych danych. Naukowcy reprezentujący 6
różne dyscypliny badawcze, sięgając po opracowania z innych
7
dziedzin nauki korzystają często z prac nieaktualnych lub mało
wiarygodnych, czym doprowadzają do powielania błędów w na- 8
ukowym obiegu. 9
10
Wiele stanowisk archeologicznych wiązanych ze sferą kultu prze-
11
badane zostało jedynie w niewielkim zakresie, a wnioski oparte są
na wątłych podstawach, natomiast wartość niektórych publikacji 12
źródłowych nie odpowiada nawet podstawowym wymogom. Na 13
większości funkcjonujących w naukowej literaturze słowiańskich
14
miejsc kultowych należałoby przeprowadzić nowe badania wyko-
paliskowe i przygotować porządne publikacje. Podobnie marny 15
jest stan badań nad słowiańskimi przedstawieniami figuralnymi 16

wiązanymi ze sferą kultu. Dotyczy to całej Słowiańszczyzny. Zna- 17
mienny jest fakt, że stan naszej wiedzy dotyczący najbardziej zna-
18
nego zabytku słowiańskiego wiązanego ze sferą kultu - posągu
Światowida ze Zbrucza - jest zupełnie nieadekwatny do znaczenia 19
zabytku i jego roli w badaniach nad religią i kosmologią Słowian. 20
Datowanie, przynależność etniczna twórców posągu są wciąż 21
przedmiotem ożywionej dyskusji, a nawet jego „starożytność”
22
bywa kwestionowana. Szansę na postawienie nóg na twardszym
gruncie przynajmniej w kwestii tego zabytku niesie przygotowany 23
pod kierunkiem prof. Michała Parczewskiego interdyscyplinarny 24
program badań posągu i jego otoczenia przyrodniczego, arche-
25
ologicznego i kulturowego w rejonie środkowego Naddniestrza.
26
Wydaje się, że drugą grupą źródeł mającą największy niewykorzy- 27

stany potencjał są materiały etnograficzne, zebrane obficie przez 28
XIX- i XX-wiecznych badaczy słowiańskich. Nie możemy liczyć na
29
znaczący przyrost tych źródeł ze względu na zmniejszający się
30
31
41
32
1
4 „potencjał” bazy źródłowej związany ze zmianami kulturowymi

5 w drugiej połowie XX wieku i jeszcze intensywniejszymi w XXI
6 wieku. Zastosowanie metod z zakresu etnolingwistyki, kompa-
ratystyki religioznawczej, antropologii kulturowej do zgroma-
7
dzonych, także nie publikowanych zapisków, opisów obrzędów,
8 bajek ludowych, pieśni obrzędowych, kolęd, przysłów, formuł
9 magicznych może nam wskazać nowe tropy prowadzące do mi-
10
tologii słowiańskiej.
11
13 Słowian?
14
Jedynie zasób źródeł archeologicznych do badań nad religią Sło-
15 wian jest nieustannie i intensywnie powiększany. Można prze-
16 widywać stały wzrost tego zasobu, charakteryzującego się coraz
17 wyższą wartością źródłową, dzięki doskonaleniu technik wyko-
paliskowych, dokumentacyjnych, stosowaniu komplementarnych
18
badań przyrodniczych i fizykochemicznych.
19
20 Z tego względu doskonalenie metod i kierunków religioznaw-

21
czej interpretacji odkryć archeologicznych będzie najistotniejsze
dla pogłębienia naszej wiedzy o wierzeniach dawnych Słowian.
22
Najcenniejsze w tym kontekście są więc prace badaczy, którzy
23 próbują interpretować odkryte zabytki i struktury, poszukując
24 w nich odzwierciedlenia religijnych wyobrażeń, porządku ko-
smologicznego, wątków mitycznych. To przede wszystkim prace
25
Pawła Szczepanika wychodzącego z założenia, że przedmiot jest
26 swego rodzaju zapisem, którego sens/sensy możemy odczyty-
27 wać. Takie założenie musi przyświecać zadaniom nad reliktami
28 kultury materialnej, a interdyscyplinarna współpraca powinna
służyć wypracowaniu najlepszych metod odczytywania zawar-
29
tych w nich znaczeń. Rezultaty podjętych przez P. Szczepanika
30
31
42
32
1
prób odczytania kosmologicznego przekazu z brązowych okuć 4
pochewek noży w kontekście odwzorowania mitu kosmologicz- 5

nego i trójdzielnego podziału świata, próba odczytania mitu 6
o konnych wyprawach Świętowita z rytu na naczyniu ceramicz-
7
nym są naukowo wartościowe i inspirujące. Inni badacze sensy
odwołujące się do mitu kosmogonicznego próbują odnaleźć np. 8
na ostrogach, zdobionych motywami zoomorficznymi. 9
10
Ważną próbę odczytania odzwierciedlenia mitu kosmologicznego
11
Słowian w organizacji przestrzeni sakralnej rejonu Wzgórza św.
Wawrzyńca w Kałdusie podjął Wojciech Chudziak. W jego studium 12
możemy znaleźć odwołania do symboliki axis mundi, realizowanej 13
w kilku wymiarach oraz dualistycznego mitu kosmologicznego,
14
znanego tradycyjnym kulturom ludów indoeuropejskich. W struk-
turze przestrzeni, konstrukcji i charakterze zabytków odkrytych 15
w Kałdusie badacz wyróżnił zespół cech właściwych bóstwom ura- 16

nicznym, słonecznym oraz bóstwom chtonicznym. 17
18
20
Działania praktyczne, które powinny zostać wdrożone, to: 21
22
– Opracowanie kompleksowego wieloletniego planu badań
i zinstytucjonalizowanie współpracy naukowców repre- 23
zentujących religioznawstwo, archeologię, etnologię, lin- 24
gwistykę, historię i inne dyscypliny działające w obszarze
25
studiów nad kulturą duchową Słowian.
26
– Organizacja cyklicznych (corocznych?) konferencji nauko- 27

wych dotyczących religii Słowian, grupujących naukow- 28
ców z całej Słowiańszczyzny i obszarów indoeuropejskich.
29
Takie konferencje powinny mieć zaplanowane tematy
30
31
43
32
1
4 wiodące, w ramach których badacze z różnych dyscyplin

5 mogliby konfrontować swe poglądy, np:
6 – kosmogonia Słowian,
– kosmologiczny model świata,
7
– podział przestrzeni sakralnej,
8 – miejsca kultu pogańskiego,
9 – wielogłowość/wielotwarzowość bóstw słowiańskich
10
i indoeuropejskich,
– eschatologia przedchrześcijańskich Słowian,
11
– magia i wróżbiarstwo,
12 – demonologia,
13 – chrystianizacja i dwuwiara.
14
15 Słowian?
16
17 Badania porównawcze nad religią/mitologią Słowian, pomimo

pojawiających się sceptycznych głosów, niosą największą szansę
18
na pogłębienie naszej wiedzy i lepsze uporządkowanie dostęp-
19 nego zasobu źródłowego. Niekoniecznie musimy przy tym po-
20 dejmować próby wpasowania bóstw słowiańskich i fenomenów
21
sakralnych w model trójfunkcyjny, który traktować należałoby
tylko jako jeden z użytecznych kluczy obok np. zasady opozycji
22
binarnych czy też mediacji. Mity jako zespoły wielu elementów,
23 występujących w określonych kontekstach i tworzących struktury
24 ideologiczne, na obszarze Słowiańszczyzny zachowane szczątko-
wo, możemy i powinniśmy porównywać z dostępnym zasobem
25
źródeł do mitologii ludów indoeuropejskich, wpasowując te od-
26 nalezione fragmenty kodu sakralnego w odpowiednie miejsce
27 „mitologicznego indoeuropejskiego łańcucha DNA”.
28
29
30
31
44
32
1
JIŘÍ 5
DYNDA 6
8
Ur. 11.10.1988 r., doktorant filozofii i religioznawstwa na Wydziale 9
Filozofii i Religioznawstwa Uniwersytetu Karola w Pradze. Pracow- 10
nik Wydziału Filozofii i Religioznawstwa FFUK i Słowiańskiego Od-
11
działu Akademii Nauk Republiki Czeskiej. Autor wielu publikacji na
temat religii i mitologii Słowian, m.in. Światogor: Śmierć i inicjacja 12
bohatera staroruskiego (Praga 2015) i zbioru źródeł Pogaństwo sło- 13
wiańskie w średniowiecznych źródłach łacińskich (Praga 2017).
14
15
16
17
1. Jaki jest cel badań nad religią pogańskich Słowian? Czy możliwa jest
18
rekonstrukcja historii (ewolucji) samej religii?  
19
The focus of the scientific research on the archaic Slavic religion, in my opin- 20
ion, should not be laid on the attempts for the reconstruction of its history or
21
the reconstruction of its most archaic, primal or “Pan-Slavic” conditions and
state. We should rather try to understand how the various aspects of local 22
variants of the Slavic religion (since it seems to have a different features in dif- 23
ferent areas; see the question no. 6) worked in their respective contexts: how 24
rituals where embedded in the structure and nature of the society in question,
25
how deities were functionally determined or undetermined, how the structured
“pantheons” were created or, on the other hand, dissolved by henotheistic pro- 26
cesses, how possible narrative remnants of mythology convey the ideas and 27
values of the said society, and so on. To put it differently: the core of study of
28
the pagan Slavic religion should be aimed at the attempts to understand how
29
this religion worked for the people who were its bearers.
30
31
45
32
1
4 Moim zdaniem badania naukowe nad archaiczną religią słowiań-

5 ską nie powinny się skupiać na próbach rekonstrukcji jej historii
6 lub rekonstrukcji jej najbardziej archaicznych, wczesnych lub
„panslawistycznych” etapów rozwoju. Powinniśmy raczej starać
7
się zrozumieć, jak różne aspekty lokalnych wariantów religii sło-
8 wiańskiej (ponieważ wydaje się, że ma ona różne cechy na róż-
9 nych obszarach; patrz pytanie nr 6) działały w ich odpowiednich
10
kontekstach: jak rytuały osadzone były w strukturze i charakterze
omawianego społeczeństwa, w jaki sposób bóstwa były funkcjonal-
11
nie określone lub nieokreślone, jak powstawały ustrukturyzowane
12 „panteony” lub, z drugiej strony, jak były redukowane przez ten-
13 dencje henoteistyczne, w jaki sposób możliwe pozostałości opowie-
ści mitologicznych przekazują idee i wartości wspomnianego spo-
14
łeczeństwa i tak dalej. Innymi słowy: zasadniczym celem studiów
15 na temat pogańskiej religii słowiańskiej powinna być próba zrozu-
16 mienia tego, jak ta religia działała na ludzi, którzy ją wyznawali.
17
2. Jedna czy wiele religii/mitologii Słowian?  
18
19 I am more and more convinced that there were at least several “Slavic
20 religions”. Based on our sources I believe that there were considerable
differences between Eastern and Western Slavic religious milieu in the
21
pre-Christian period; not to mention the local contexts of South Slavic
22 area. These areal differences must be studied in relation to each other,
23 by no means, but they have to be studies also separately with respect
24 to their regional and local particularities. The idea of common, origi-
nal Pan-Slavic religion, mythology and pantheon in the era before the
25
spread of Slavic gentes is quite reasonable to a certain extent, yet it
26 can not be substantiated in any way. Not with the data and sources we
27 currently have at hand.
28
Jestem coraz bardziej przekonany, że istniało co najmniej kil-
29
ka „religii słowiańskich”. W oparciu o nasze źródła uważam, że
30
31
46
32
1
w czasach przedchrześcijańskich istniały znaczne różnice mię- 4
dzy religią wschodnio- i zachodniosłowiańską; nie mówiąc już 5

o lokalnych kontekstach południowej Słowiańszczyzny. Te róż- 6
nice geograficzne muszą być badane w odniesieniu do siebie na-
7
wzajem, a także osobno w odniesieniu do ich cech regionalnych
i lokalnych. Idea powszechnej, pierwotnej słowiańskiej religii, 8
mitologii i panteonu w epoce przed rozprzestrzenieniem się Sło- 9
wian wydaje się do pewnego stopnia całkiem rozsądna, ale nie 10
może być w żaden sposób udowodniona. Nie na podstawie tych
11
informacji i źródeł, którymi aktualnie dysponujemy.  
12
jańska („dwójwiara”)?  
14
The term “double belief” (from Russian dvoeverie) is a modern academic 15

concept that is supposed to assess the complicated nature od medieval 16
Christian folk culture. It has been assumed that this folk culture is a con-
17
glomerate of pagan Slavic cultural survivals (relicts of rituals and beliefs
18
of Slavic religion) merged with the Christian symbolic system, or, vice
versa, that it is an outcome of an acculturation of Christianity to the 19
underlying cultural layers of archaic societies. This concept, however, 20
is used too excessively in the literature. Among other things, in many
21
academic writings it is supposed evoke an idea of two parallel symbolic
and religious systems co-existing side by side with each other, or at least 22
co-existing in the minds of the bearers of this folk culture. This dichot- 23
omy was based on an unique reading of the Old Russian Sermon of the 24
Christlover (Slovo někoego Christoljubca) that seems to show that this
25
concept was employed already in the Middle Ages as a word for paral-
lel co-existence of Christianity and paganism. Nevertheless, it has been 26
shown in recent works of philologist and historians (Stella Rock, Na- 27
tal’ja Chamajko) that such lexical meaning of the word dvoeverie is very
28
unique. This word (and related verb dvoeverovati) referred primarily
29
to doubts and hypocrisy, and only indirectly in a later usage it denoted
30
31
47
32
1
4 hesitation or vacillation between eastern Othodox and western Catholic

5 Christianity. Only since the 19th century, since the beginning of the aca-
demic interest in the pagan Slavic culture, it has been used (by Ščapov,
6
Azbukin, Solovjov, Galkovskij, Aničkov and others) as a means to satisfy
7
the particular academic conceptions and biases of various researchers.
8
9 If we want to study the medieval and modern Slavic folk culture with
respect to its possible archaic elements, rather than to imagine two par-
10
allel or somehow interconnected beliefs it is more useful to think of
11 medieval folk culture as one holistic system. To see it as one syncretic,
12 yet cohesive and self-coherent symbolic system. The Pagan-Christian
13 dichotomy existed only in heads and in discourse of the Christian clerics
and scribes who reported on this amalgamated, but integral and indi-
14
visible symbolic system.
15
16 Termin „dwójwiara” (z rosyjskiego dvoeverie) jest nowoczesną

17 koncepcją akademicką, która ma oceniać skomplikowaną naturę
średniowiecznej chrześcijańskiej kultury ludowej. Zakłada się,
18
że ta kultura ludowa jest konglomeratem pogańskich kultur sło-
19 wiańskich (relikty rytuałów i wierzeń religii słowiańskiej) połą-
20 czonych z chrześcijańskim systemem symbolicznym lub odwrot-
21
nie, że jest wynikiem akulturacji chrześcijaństwa z podstawową
warstwą kulturową społeczeństw archaicznych. Koncepcja ta
22
jest jednak nadużywana w literaturze. Między innymi w wie-
23 lu pracach naukowych pojawia się idea współistnienia dwóch
24 równoległych systemów symbolicznych i religijnych, a przynaj-
mniej współistnienia w umysłach nosicieli tej kultury ludowej.
25
Dychotomia ta opierała się na izolowanej wzmiance staroruskie-
26 go Słowa niejakiego Chrystolubca (Slovo někoego Christoljubca),
27 która wydaje się zaświadczać, że termin ten był stosowany już
28 w średniowieczu jako synonim dla równoległego współistnienia
chrześcijaństwa i pogaństwa. Niemniej jednak w ostatnich pra-
29
cach filologa i historyków (Stella Rock, Natalia Chamajko) wyka-
30
31
48
32
1
zano, że takie leksykalne znaczenie słowa dwójwiara jest bardzo 4
rzadkie. Słowo to (i powiązany czasownik dwójwierzyć) odnosiło 5

się przede wszystkim do wątpliwości i hipokryzji, a tylko pośred- 6
nio w późniejszym użyciu oznaczało wahanie lub wahanie mię-
7
dzy wschodnio-prawosławnym a zachodnim chrześcijaństwem
katolickim. Dopiero od XIX wieku, od początku zainteresowania 8
akademików pogańską kulturą słowiańską, termin ten zaczął być 9
stosowany (przez Szczapowa, Azbukina, Sołowjowa, Gałkow- 10
skiego, Aniczkowa i innych) w nowym znaczeniu, jako określenie
11
pewnej koncepcji akademickiej i wyobrażeń różnych naukowców.
12
Chcąc badać średniowieczną i współczesną słowiańską kulturę 13
ludową z punktu widzenia jej możliwych archaicznych elemen-
14
tów, zamiast wyobrażać sobie dwa równoległe lub w jakiś sposób
powiązane ze sobą systemy wierzeń, bardziej opłaca się myśleć 15
o średniowiecznej kulturze ludowej jako o jednym systemie holi- 16

stycznym. Dostrzec w niej jeden synkretyczny, ale spójny i jedno- 17
lity system symboliczny. Przeciwstawienie pogaństwa i chrześci-
18
jaństwa istniało tylko w głowach i w dyskursie chrześcijańskich
duchownych i uczonych w Piśmie, którzy mówili o tym połączo- 19
nym, ale integralnym i niepodzielnym systemie symbolicznym. 20
21
4. Jak ocenia Pan/Pani postęp w badaniach nad pogańską religią
22
dań? 23
24
Since the abovementioned interdisciplinary cooperation is in a very
25
good shape currently, I believe that the research in Slavic pre-Christian
religion and its symbolic system is on the right track. The source base of 26
archaeological, ethnological and written data is now so extensive and 27
accessible as it has never been before. And yet, the interdisciplinary
28
permeability of methods, theories, and approaches is something that
29
still needs to be cultivated.
30
31
49
32
1
4 Ponieważ wspomniana wyżej interdyscyplinarna współpraca

5 jest obecnie w bardzo dobrej kondycji, uważam, że badania nad
6 słowiańską religią przedchrześcijańską i jej systemem symbol-
icznym znajdują się na właściwej drodze. Źródeł archeologic-
7
znych, etnologicznych i pisanych jest teraz tak wiele i są one
8 tak dostępne, jak nigdy dotąd. A teraz interdyscyplinarne prze-
9 nikanie się metod, teorii i podejść jest czymś, co dalej powinno
10
być stosowane.
11
13
Very useful is a collation and comparison of written sources with the
14
archaeological findings. This is a method that is employed quite often
15 in contemporary research on the topic and it bears its fruits. What is
16 use very often, also, but what is in my opinion sometimes not very well
methodologically and theoretically established, is a comparison of the
17
archaeological and written data from the oldest periods with the data of
18
later folklore traditions. This is actually a very tricky endeavour. There
19 exist several methods of approach to study these correlations between
20 old data and later folklore (e.g. ethnolinguistic approach, retrospec-
tive method, epic studies). And yet, even though the outcomes of these
21
studies are usually very persuasive, I consider it important to constantly
22 cultivate and elaborate our theories and methods of how to approach
23 a syncretic phenomena of later Slavic folklore in relation to its archaic
24 predecessor.
25
Bardzo przydatne jest zestawienie i porównanie źródeł pisanych
26 z odkryciami archeologicznymi. Jest to metoda dość często sto-
27 sowana we współczesnych badaniach na ten temat i jest bardzo
28 owocna. To, co jest bardzo często używane, ale co moim zdaniem
czasami nie jest zbyt dobrze metodologicznie i teoretycznie uza-
29
sadnione, to zestawianie danych archeologicznych i pisemnych
30
31
50
32
1
z najstarszych okresów z późniejszym folklorem. To jest naprawdę 4
trudne zadanie. Do badań nad korelacjami starych źródeł i póź- 5

niejszego folkloru można podchodzić na kilka różnych sposobów 6
(np. podejście etnolingwistyczne, metoda retrospektywna, ba-
7
dania nad epiką ludową). A jednak, mimo że wyniki tych badań
są zazwyczaj bardzo przekonujące, sądzę, że ważne jest, aby 8
nieustannie stosować i rozwijać nasze teorie i metody podejścia 9
do synkretycznych zjawisk późniejszego folkloru słowiańskiego 10
w stosunku do jego archaicznego poprzednika.  
11
6. Jakie odkrycia z ostatnich lat należałoby uznać za szczególnie waż- 12

ne dla pogłębienia naszej wiedzy o religii pogańskich Słowian?   13
14
As a historian of religion and philologist I do not feel entitled to evaluate
the most important recent archaeological findings and their importance 15
for the future. Regarding the written sources, there were recently some 16
new identifications of the importance of some manuscripts or literary
17
works as such (e.g. Sofijskij sbornik, Gesta regum anglorum, Sermones
18
Stanisława iz Skarbimierze, Vita Prieflingensis, etc.). Also a creative and
methodologically thorough assessment of a corpus of Slavic folklore tra- 19
dition bears its fruits (e.g. Tolstoj’s and Bartmiński’s ethnolinguistic ap- 20
proach). In study of written sources, more than for some new findings we
21
can hope rather for new theoretical approaches that can possibly allow
new combinations, interpretations and assessment of extant sources. 22
23
Jako historyk religii i filolog nie czuję się uprawniony do oceny 24
najważniejszych ostatnich odkryć archeologicznych i ich zna-
25
czenia dla przyszłości. Jeśli chodzi o źródła pisane, ostatnio po-
jawiły się nowe ustalenia odnośnie wagi niektórych rękopisów 26
lub dzieł literackich jako ważnych dla badań nad religią pogań- 27
skich Słowian (np. Sofijskij sbornik, Dzieje królów angielskich, 28
Kazania Stanisława ze Skarbimierza, Vita Prieflingensis itp.).
29
Owoce przynosi także twórczy i metodologiczny przegląd zbiorów
30
31
51
32
1
4 słowiańskiego folkloru (np. etnolingwistyczne podejście Tołstoja

5 i Bartmińskiego). Bardziej niż na nowe odkrycia, możemy liczyć
6 raczej na nowe ujęcia teoretyczne w badaniu źródeł pisanych,
które mogą umożliwić powstanie nowych pomysłów, interpreta-
7
cji i ocen istniejących źródeł.  
8

10
naszej wiedzy na ten temat?  
11 Interdisciplinary as well as international cooperation is the first impor-

12 tant prerequisite for any future progress in research and knowledge of
13 Slavic religious system. It is important for every field of research to be
on the same ground with current state of the art concerning the research
14
of Slavic pagan religion and its theories. Re-evaluations of Ivanov’s and
15 Toporov’s theory of “basic myth”, critical approach to hypotheses of
16 Boris Rybakov, sensitive and unbiased grasp on the question of “Slavic
Urheimat” and ethogenesis of the Slavs – all these topics and issues
17
(and there are more) have to be treated by archaeology, history, histor-
18
ical linguistics, ethnology, cultural anthropology, religious studies and
19 philology in an unbiased, yet critical way in order to provide persuasive
20 and solid scientific theories on the nature and function of Slavic pagan
religion.
21
22
Współpraca interdyscyplinarna i międzynarodowa jest pierw-
23 szym istotnym warunkiem wstępnym dla jakiegokolwiek postę-
24 pu w badaniach i poznaniu słowiańskiego systemu religijnego
w przyszłości. To ważne dla każdego obszaru badawczego aby
25
opierał się na tej samej podstawie co obecny stan wiedzy na te-
26 mat badań nad słowiańską religią pogańską i jej teoriami. Po-
27 nowna ocena teorii „mitu podstawowego” Iwanowa i Toporowa,
28 krytyczne podejście do hipotez Borysa Rybakowa, bardziej precy-
zyjne i obiektywne spojrzenie na kwestię „praojczyzny słowiań-
29
skiej” i etnogenezy Słowian – wszystkie te tematy i zagadnienia
30
31
52
32
1
(a jest ich więcej) przez archeologię, historię, językoznawstwo 4
historyczne, etnologię, antropologię kulturową, religioznawstwo 5

i filologię muszą być traktowane w bezstronny, ale krytyczny spo- 6
sób, aby zapewnić przekonujące i solidne podwaliny naukowe
7
pod studia na temat natury i funkcji religii pogańskich Słowian.  
8
Słowian?   10
Since the source base for our knowledge Slavic pagan religion is very 11
scarce, the implementation of comparative method is inevitable. And 12

not only comparison between different branches of Slavic culture. The 13
“data pool” of the Indo-European comparative mythology still offers
14
many options and possibilities for the new interpretations of our Slav-
ic data. Despite many ground-breaking studies from recent years, the 15
Indo-European comparative mythology is one of the most promising 16
approaches in this regard. It only needs to be supplemented with more
17
locally contextualized approaches that take into consideration also the
18
local meanings and functions of the religious phenomena in question.
In other words, it does not suffice to claim and prove that this and this 19
god is ultimately cognate (or at least related) to that and that (Proto-) 20
Indo-European deity. The next step must follow: identifying meaning
21
and function of this deity not only in the relation to its IE cognates but
also in the relation to the actual cultural and historical context. 22
23
Ponieważ źródeł do religii pogańskich Słowian jest bardzo mało, 24
stosowanie metody porównawczej jest niezbędne. I nie chodzi tu
25
tylko o porównywanie różnych sfer kultury słowiańskiej. „Pula
danych” indoeuropejskiej mitologii porównawczej wciąż może 26
dostarczyć wiele materiału dla nowych interpretacji naszych sło- 27

wiańskich danych. Mimo wielu przełomowych badań z ostatnich 28
lat, indoeuropejska mitologia porównawcza jest jednym z najbar-
29
dziej obiecujących obszarów badań w tym zakresie. Wymaga ona
30
31
53
32
1
4 tylko uzupełnienia o bardziej lokalne tradycje i uwzględnienia także

5 lokalnych znaczeń i funkcji odpowiednich zjawisk religijnych. In-
6 nymi słowy, nie wystarczy stwierdzić i udowodnić, że ten i ten bóg
jest ostatecznie spokrewniony (lub przynajmniej związany) z tym
7
i tym (proto)indoeuropejskim bóstwem. Następnym krokiem musi
8 być określenie znaczenia i funkcji tego bóstwa nie tylko w odnie-
9 sieniu do jego odpowiedników indoeuropejskich, ale także w od-
10
niesieniu do rzeczywistego kontekstu kulturowego i historycznego.  
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
54
32
1
MARIUSZ 5
FILIP 6
8
Ukończył etnologię na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Po- 9
znaniu, w 2012 r. obronił doktorat. Obecnie pracuje w Instytucie 10
Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM. Zainteresowania nauko-
11
we: teoria, metodologia i historia antropologii, antropologia historii,
antropologia religii, w tym neopogaństwo słowiańskie, kosmologia 12
społeczeństw pierwotnych, antropologia Europy. Autor książki Od 13
Kaszubów do Niemców. Tożsamość Słowińców z perspektywy antropo-
14
logii historii oraz m.in. artykułów na temat antropologicznej koncep-
cji plemion zastosowanej do okresu początków państwa polskiego 15
i rodzimowierstwa słowiańskiego. 16
17
18

21
O celu badań nad przedchrześcijańską religią Słowian należy mówić
22
na kilku poziomach. Zanim przejdę do nakreślenia celów czysto
poznawczych, chciałbym podkreślić cel wybitnie humanistyczny, 23
który jako taki posiada bezpośredni związek z tym, że przedchrze- 24
ścijańska religia Słowian pozostaje elementem tożsamości współ-
25
czesnych Słowian, niezależnie od tego, czy dzieje się to jedynie
w perspektywie przeszłości na zasadzie negacji (kwestionowanie 26
dziedzictwa kulturowego przez chrześcijaństwo) czy w perspekty- 27

wie teraźniejszości na zasadzie afirmacji (rewitalizacja dziedzictwa 28
kulturowego przez ruchy neopogańskie). Cele poznawcze da się za-
29
mknąć w trzech skalach. Po pierwsze badania przedchrześcijańskiej
30
31
55
32
1
4 religii Słowian mają na celu zrozumienie jej dla niej samej, na jej
5 własnych warunkach, dlatego, że ona po prostu istniała. Po dru-
6 gie badania tej religii obliczone są na cele porównawcze, które
pozwalają nam lepiej zrozumieć fenomen religii praindoeuropej-
7
skiej, jej wewnętrzne zróżnicowanie i jej transformacje. Wresz-
8 cie po trzecie analiza przedchrześcijańskiej religii Słowian –
9 i każdej innej – wzbogaca naszą wiedzę na temat religii globalnie
10
i prowadzi nas w kierunku rozumienia tego fenomenu w ogóle.
11
Nie jestem pewien, czy druga część pytania dotyczy przedchrześci-
12 jańskiej religii Słowian czy religii jako takiej, ale odpowiedź brzmi
13 tak samo. Rekonstrukcja historii (ewolucji) samej religii nie jest
oczywiście prosta, ale jest możliwa. Nawet jeśli próby podejmo-
14
wane przez pierwszych ewolucjonistów społecznych (E. B. Taylor
15 czy J. Frazer) były w dużej mierze spekulacjami, to – abstrahując
16 tu od badań o charakterze czysto historycznym – programowo
17 anty-ewolucjonistyczne klasyfikacje różnych schematów onto-
logicznych (E. V. de Castro, P. Descola, M. Sahlins), programo-
18
wo ewolucjonistyczne badania religii jako zjawiska naturalnego
19 (P. Boyer, M. Bloch, S. Atran, H. Whitehouse, F. de Waal) i wresz-
20 cie programowo generatywne analizy transformacji wiedzy (F.
21
Barth, M. Bloch, M. Sahlins) wydają się nas do tego przybliżać.
22
23
24 Zarówno pojęcie religii, jak i pojęcie mitologii jest europocen-

tryczne (zachodniej proweniencji), a wobec tego niekoniecz-
25
nie adekwatnie opisują wierzenia czy przekonania Słowian,
26 mimo ich formalnej przynależności do kręgu kultury europej-
27 skiej czy zachodniej. Religia w takim wąskim rozumieniu tego
28 słowa zakłada istnienie dualizmu między sacrum i profanum,
a w konsekwencji – także jakiegoś rodzaju pośrednika między
29
tymi sferami, co doskonale znamy z religii monoteistycznych
30
31
56
32
1
i starożytnych religii politeistycznych. Badania antropologiczne 4
dowodzą, że wiele społeczeństw takiego rozróżnienia nie zna 5

(nie wytworzyło go ani konceptualnie, ani choćby praktycznie) 6
i przedchrześcijańscy Słowianie generalnie wydają się jednym
7
z takich społeczeństw, nawet jeśli posiadamy pewne świadectwa
zaistnienia tegoż właśnie dualizmu na pewnym obszarze w pew- 8
nym okresie (do czego wrócę). Z tej perspektywy odpowiedź na 9
zadane pytanie powinna brzmieć: „żadna”, ponieważ jednak nie 10
przybliża ona nas do zrozumienia istoty wierzeń czy może lepiej
11
przekonań przedchrześcijańskich Słowian, co widzę jako cel pro-
wadzonej ankiety, zakładam, że pytanie zasadza się na szerokim 12
rozumieniu pojęcia religia – synonimicznym z pojęciem „tradycja 13
wiedzy” (F. Barth) – które pozwala nam objąć tak różnorodne
14
zjawiska jak „magia” i „nauka” (J. Frazer) czy perspektywizm
indiański (E. Viveiros de Castro) i nacjonalizm (E. Durkheim). 15
16
Wąski sens rozumienia religii konotuje także jeśli nie pewnego 17
rodzaju instytucjonalizację wierzeń czy przekonań, to z całą pew-
18
nością istnienie logicznie spójnego (niesprzecznego wewnętrznie)
systemu przekonaniowego. Sens ten konotują pokrewne pojęcia 19
zawierające w nazwie greckie logos: mitologia (w odróżnieniu 20
od mitów), kosmologia (w odróżnieniu od kosmowizji, zwłasz- 21
cza w liczbie mnogiej), ideologia, a także – poza płaszczyzną
22
etymologiczną – klasyczne ujęcia kultury i wiedzy. Założenie
o istnieniu logicznie spójnego systemu przekonaniowego wpi- 23
sane jest zarówno w paradygmat ewolucyjny: pierwotna forma 24
ulega transformacjom w czasie i przestrzeni (Tylor, Frazer), jak
25
i w paradygmaty o charakterze funkcjonalnym czy struktural-
nym: ogólna struktura realizuje się w różny (niepełny) sposób 26
w poszczególnych formach (Durkheim, Malinowski, Lévi-Strauss). 27

Założenie to pozwala analizować różne formy religii przedchrze- 28
ścijańskich Słowian w czasie i w przestrzeni jako transformacje
29
(wewnętrzne lub zewnętrzne) jednego systemu przekonaniowego
30
31
57
32
1
4 na zasadzie e pluribus unum, pozwalając nawet wyjaśnić pew-

5 ne odstępstwo od reguły, jakim jest np. zaistnienie dualizmu.
6
Niestety skuteczność poznawcza tego założenia – choć bezsprzecz-
7
nie duża – ma swoje ograniczenia. Zarówno badania antropolo-
8 giczne na temat kultury, jak i badania religii w nurcie kognityw-
9 nym, ze słynnymi pracami Fredrika Bartha na temat rytuałów
10
nowogwinejskich Bakhtamanów dowodzą, że błędem jest przyj-
mowanie, że jakiś logicznie spójny system wiedzy istnieje w świe-
11
cie „naturalnie”. Wręcz przeciwnie, w świecie empirycznym mamy
12 do czynienia z (procesualną) wariantywnością przekonań, które
13 mogą być wzajemnie sprzeczne i których nie można logicznie
uwspólnić czy sprowadzić do jednego mianownika (jest to moż-
14
liwe tylko ideologicznie, by nie powiedzieć politycznie). To, że
15 nadal nie pojęliśmy w pełni zasad rządzących transmisją wiedzy
16 i płynnością granic zjawisk, nie powinno nas powstrzymać przed
17 zmianą fundamentalnych założeń epistemologicznych, a raczej
ontologicznych, które przyświecają naszym badaniom.
18
19 Pewnym świadectwem znaczenia tej perspektywy jest chyba

20 nadal nierozstrzygnięte pytanie na gruncie językoznawstwa hi-
21
storycznego, dotyczące tego, czy kiedykolwiek istniał jeden ję-
zyk praindoeuropejski, szereg dowodów bowiem wskazuje, że
22
funkcjonował on jedynie w dialektach. Analogicznie przekonania
23 pojedynczych neopogan słowiańskich w swym ogóle nie tworzą
24 jednego systemu wiedzy. Tę zmianę optyki można zaznaczyć,
odrzucając pojęcie religii, mitologii czy kosmologii – z tych sa-
25
mych powodów niektórzy antropolodzy postulowali konieczność
26 porzucenia pojęcia kultura – i zastąpić np. pojęciem kosmowi-
27 zji, zwłaszcza w liczbie mnogiej, stoję jednak na stanowisku, że
28 sama zmiana języka opisu nie oznacza zmiany kategorii myślo-
wej, najbardziej efektywne będzie zatem mówienie o przedchrze-
29
ścijańskich religiach (sensu largo) Słowian.
30
31
58
32
1
jańska („dwójwiara”)?  5
6
Nie wydaje mi się, aby synkretyzm cieszył się współcześnie ja-
7
kimś szczególnym zainteresowaniem badaczy. Wynika to praw-
dopodobnie z uproszczonego sposobu pojmowania tego zja- 8
wiska. Interakcja między dwoma lub większą liczbą systemów 9
religijnych nie wyraża się w prostych terminach akulturacji, in- 10
korporacji czy mieszania, lecz stanowi niezwykle złożony i dyna-
11
miczny proces, który pozwala nam zrozumieć sposoby funkcjo-
nowania obu religii w praktyce. Antropolodzy poświęcili wiele 12
uwagi studiom nad synkretyzmem (R. Bastide, K. Ekholm Fried- 13
man, A. Vilaca) czy pluralizmem tradycji wiedzy (F. Barth), ich
14
dokonania nie są jednak aplikowane względem chrystianizacji
pogańskich Słowian. 15
16
18
O postępie w badaniach myślę w kategoriach zaproponowanych 19

przez T. Kuhna, a wcześniej L. Flecka. Kumulacja wiedzy – cho- 20
ciaż niezbędna – nie jest postępem, postępem są zmiany szeroko 21
pojętych paradygmatów myślowych, w wyniku czego uzysku-
22
jemy jakościowo nowy ogląd świata. W moim przekonaniu ba-
dania nad, będę konsekwentny, religiami przedchrześcijańskich 23
Słowian od dawna tkwią w impasie, nie wykraczając poza usta- 24
lenia strukturalizmu (Dumézil, Lévi-Strauss) i semiotyki (Łot-
25
man, Uspienski, Iwanow i Toporow) oraz fenomenologii religii
(Eliade), ewentualnie językowego obrazu świata (Bartmiński), 26
czego świadectwem jest perspektywa zawarta w Religii Słowian 27

A. Szyjewskiego. Z oczywistych powodów historycznych widocz- 28
ny jest wpływ ogólnej myśli Marksa, ale oddziaływanie bardziej
29
wyrafinowanego marksizmu strukturalnego (wczesny M. Bloch,
30
31
59
32
1
4 M. Godelier), ekonomii politycznej (Ekholm-Friedman), krytyki

5 postkolonialnej, a nawet myśli feministycznej jest właściwie nie-
6 obecne. Dokonania innych – niekoniecznie późniejszych – podejść,
by podać kilka przykładów z obszaru antropologii, takich jak: fran-
7
cuska szkoła akulturacji (R. Bastide), transakcjonizm (wczesny F.
8 Barth), antropologia symboliczna (V. Turner, M. Douglas), antro-
9 pologia strukturalno-historyczna (M. Sahlins), kognitywne studia
10
nad religią (późny F. Barth, późny M. Bloch, P. Boyer, S. Atran, H.
Whitehouse), perspektywizm indiański (E. Viveiros de Castro, A.
11
Vilaca) czy zwrot ontologiczny (M. Holbraad) posiadają znikomy,
12 jeśli w ogóle oddźwięk na gruncie rzeczonych studiów.
13
Nie ma co szczególnie liczyć na odkrycie nowych źródeł, które
14
zrewolucjonizują wiedzę na temat religii przedchrześcijańskich
15 Słowian; zamiast tego musimy dołożyć wszelkich starań, aby
16 przemyśleć na nowo wszystkie do tej pory pozyskane materiały.
17
18
19
20 Na płaszczyźnie naukowej zdecydowanie niedostatecznie wyko-

21
rzystana jest metoda porównawcza, o czym już pisałem.
22
Jako antropolog społeczny dostrzegam potencjał poznawczy
23 w mniej lub bardziej przemyślanych poglądach, powiedzmy, pa-
24 ranaukowych. Szczególnie istotne są dla mnie poglądy wypraco-
wane przez ideologów ruchów neopogańskich. Międzynarodową
25
sławą cieszy się Varg Vikerness, który proponuje alternatywne
26 odczytanie mitologii nordyckiej. Na polskim gruncie na uwagę
27 zasługuje na pewno ideologia postzadrużna oparta na myśli Jana
28 Stachniuka, który sformułował ideę tworzycielstwa, zawierają-
cą pierwiastki podobne do symbolicznej ekonomii odmienności,
29
stanowiącej jedną ze składowych perspektywizmu indiańskiego.
30
31
60
32
1
Moją uwagę zwróciła w ostatnim czasie interpretacja Grzegorza 4
Niedzielskiego, który opierając się na dokonaniach Toporowa, 5

postuluje odczytanie mitologii polskiej w języku „astro-biologicz- 6
nym”, zakładającym tożsamość postaci i wydarzeń mitycznych
7
z gwiazdozbiorami i kalendarzem słonecznym.
8
6. Jakie odkrycia lub teorie z ostatnich lat należałoby uznać za szcze- 9
gólnie ważne dla pogłębienia naszej wiedzy o wierzeniach dawnych 10
Słowian?
11
Jedną z najnowszych teorii powstałych na gruncie antropologii, 12

które wydają mi się szczególnie istotne dla pogłębienia wiedzy 13
o religiach przedchrześcijańskich Słowian poprzez nakreślenie
14
szerszych ram teoretycznych, jest perspektywizm indiański (Vi-
veiros de Castro), mam jednak świadomość, że jest to niemałe 15
wyzwanie. 16
17
Rzecz jednak nie w tym, że najnowsze teorie są z opóźnieniem
18
aplikowane względem dyskutowanego zjawiska, ale że nie są
one aplikowane ani kiedy są najnowsze, ani kiedy są już przesta- 19
rzałe. Szerzej pisałem o tym w punkcie 4. Mając to na uwadze, 20
warto docenić próby podejmowane przez Pankallę i Kośnika, 21
którzy usiłują wpuścić trochę świeżego powietrza z perspektywy
22
psychologicznej, czy M. Wołoszyna (2003) analizującego rolę
kobiet w procesie chrystianizacji. 23
24
25
26
Działaniem koniecznym, ale nie wystarczającym jest tłumaczenie 27

kluczowych opracowań powstałych za granicą. Jednakże należy 28
mieć świadomość, że sam fakt pojawienia się przekładu nie musi
29
pociągać za sobą wykorzystywania go w praktyce badawczej.
30
31
61
32
1
4 Z drugiej strony brak przekładów nie powstrzymuje niektórych

5 badaczy do aplikowania zagranicznych teorii w swojej pracy na-
6 ukowej.
7
Być może najbardziej twórczym sposobem rewolucjonizowania
8 naszej wiedzy byłoby organizowanie konferencji, zorientowa-
9 nych nie tyle na konkretne zjawiska, ile na konkretne teorie, np.
10
„Wierzenia dawnych Słowian w ujęciu kognitywnej teorii religii
/ feminizmu / krytyki postkolonialnej”.
11
12 W świetle imperatywu antropologizacji humanistyki konieczna

13 wydaje mi się także antropologizacja wiedzy w dyskutowanym
zakresie. Rzecz nie jest jednak łatwa w realizacji, dlatego że do-
14
prawdy niewielu antropologów interesuje się religią przedchrze-
15 ścijańskich Słowian i tak odległą przeszłością w ogóle, a przed-
16 stawiciele innych dyscyplin, którzy próbują antropologizować,
17 niekoniecznie czynią to w udany sposób.
18
19 Słowian?
20
21
Perspektywy badań porównawczych są ogromne, niemniej wyko-
rzystywane rzadziej niż należałoby tego oczekiwać. Najczęściej
22
stosowaną metodą jest porównanie regionalne, które zasadza
23 się na wskazaniu różnic i podobieństw, a także określeniu kie-
24 runku ewolucji w obrębie genetycznie spokrewnionego obszaru
kulturowego, a w tym przypadku: rozmaitych ludów słowiań-
25
skich lub ludów indoeuropejskich. Pewną wariacją tej metody
26 jest analiza porównawcza kultur sąsiadujących, ale niespokrew-
27 nionych, gdzie założenie o ewolucji zastępuje założenie o dyfuzji.
28
Dużo rzadziej realizowane są badania porównawcze w skali
29
makroregionalnej, czyli w tym przypadku porównywanie religii
30
31
62
32
1
przedchrześcijańskich Słowian z tymi religiami nie-indoeuropej- 4
skimi, które w kategoriach językoznawczych należy klasyfikować 5

wspólnie z religiami indoeuropejskimi do makrorodziny nostra- 6
tycznej (zwłaszcza rodziny uralska i ałtajska).
7
Nie praktykuje się natomiast badań porównawczych w skali glo- 8

balnej: w celu testowania hipotez, ustalania funkcjonalnych ko- 9
relacji, porównania tego, co niewspółmierne, porównywania po- 10
przez doświadczenia porównującego itd. Na przykład nie znam
11
żadnych studiów porównawczych religii przedchrześcijańskich
Słowian z religiami przedchrześcijańskiej Afryki czy Ameryk, 12
chociaż jestem przekonany, że analiza procesów chrystianizacji, 13
synkretyzmu (Vilaca) czy schematów ontologicznych (Viveiros de
14
Castro, Descola, Sahlins) ma głęboki sens. Oczywiście, brak tego
rodzaju porównań nie jest problemem wyłącznie slawistyki czy 15
nawet studiów indoeuropejskich. Podejmowane ostatnio próby 16

(Lambek, Strathern, Robbins) dają jednak powód do pełnego 17
optymizmu, może coś zmieni się i u nas?
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
63
32
1
5 LUBOMIR
6 GABOR
7
9 Ur. w 1989 r., doktorant w Instytucie Slawistyki Słowackiej Aka-

10
demii Nauk i pracownik naukowy tej instytucji. Zainteresowania
naukowe: etnolingwistyka, folklor i mitologia, literatura ludowa,
11
bajka magiczna. Autor m.in. książki: Ludowa proza Słowian zachod-
12 nich w perspektywie porównawczej. Wstęp do literackiej prehistorii
13 (Bratysława 2017).
14
15
16 1. Jaki jest cel badań nad religią pogańskich Słowian? Czy możliwa
17 jest rekonstrukcja historii (ewolucji) samej religii?
18
Cieľom je skúmanie kultúrnych, historických a i. osobitostí, ktoré de-
19 terminovali vybrané spoločenstvá a ich hodnoty na konkrétnom území.
20 Náboženstvo ako systém ideí a hodnôt poskytuje pohľad na kultúrne
vzorce, ktoré spoločenstvo používa a rozvíja počas svojej existencie. Je
21
dôležité identifikovať tieto kultúrne vzorce, vysvetliť ich v kontexte
22 rozvíjajúcej sa spoločnosti, vnímať ich ako prvky vo väčšej či menšej
23 miere zasahujúce do výstavby kultúrnych tradícií. Takáto rekonštrukcia
24 je relatívna, vyžaduje si úzku spoluprácu viacerých vedných odborov.
25
Celem jest zbadanie kulturowych, historycznych i innych uwa-
26 runkowań wybranych społeczeństw i ich wartości na danym te-
27 rytorium. Religia jako system idei i wartości zapewnia wgląd we
28 wzorce kulturowe, które społeczność wykorzystuje i rozwija pod-
czas swojego istnienia. Ważne jest, aby zidentyfikować te wzorce
29
kulturowe, wyjaśnić je w kontekście rozwijającego się społeczeń-
30
31
64
32
1
stwa, postrzegać je jako mniej lub bardziej zaangażowane w bu- 4
dowę tradycji kulturowych. Rekonstrukcja taka jest względna 5

i wymaga ścisłej współpracy kilku dyscyplin naukowych. 6
7
8
[brak odpowiedzi] 9
10
11
12
Pomáha chápať a akceptovať význam predkresťanských náboženských 13
(mytologických) prvkov v sústave kresťanskej vierouky, čo má vplyv na
14
samotnú homiletiku učenia cirkvi a výklad vybraných etnografických
dát. 15
16
Pomaga zrozumieć i zaakceptować znaczenie przedchrześcijań- 17
skich elementów religijnych (mitologicznych) w chrześcijańskim
18
systemie wierzeń, który wpływa na samą homiletykę nauczania
kościelnego i interpretację wybranych danych etnograficznych. 19
20
4. Jak ocenia Pan/Pani postęp w badaniach nad pogańską religią 21
22
dań?
23
Postup vo výskume v tejto oblasti je podľa môjho názoru v súčasnosti 24
primeraný, záujem sa obracia k pomerne širokým oblastiam - od démo-
25
nológie, cez folklór, až po stránku etnolingvistickú, mediálnu (literatúra
ako médium) a fenomenologickú. Bolo by však vhodné vytvárať viaceré 26
publikačné platformy pre výskumy tohto charakteru, vytvárať predpo- 27
klady pre intenzívnejšie priame komunikovanie bádateľov v otázkach
28
slovanskej predkresťanskej kultúry.
29
30
31
65
32
1
4 Postęp w badaniach w tej dziedzinie w dzisiejszych czasach jest,

5 moim zdaniem, znaczny. Zainteresowaniem cieszy się stosunko-
6 wo szeroki krąg zagadnień: od demonologii, przez folklor, po
etnolingwistykę, media (literatura jako medium) i fenomeno-
7
logię. Wskazane byłoby jednak stworzenie wielu platform wy-
8 dawniczych do badań tego rodzaju, aby stworzyć warunki do
9 intensywniejszej bezpośredniej komunikacji badaczy w kwestiach
10
słowiańskiej kultury przedchrześcijańskiej.
11
13
Podľa môjho názoru nie je maximálne využívaný potenciál niektorých
14
folklórnych prameňov, najmä folklórnych čarovných formúl, zaklínaní,
15 prísloví a pod. Významnou na dosahovanie cieľov rekonštrukcie a de-
16 finície prvkov predkresťanských náboženských systémov v slovanskom
kultúrnom priestore by mohla byť metodika tematológie a archeológie
17
literárnej komunikácie.
18
19 Moim zdaniem potencjał niektórych źródeł folklorystycznych,

20 zwłaszcza magicznych formuł folklorystycznych, zaklęć, przysłów
21
itp., nie jest w pełni wykorzystany. Metodologia tematologii i ar-
cheologii komunikacji literackiej może być ważna dla osiągnięcia
22
celów rekonstrukcji i definicji elementów przedchrześcijańskich
23 systemów religijnych w słowiańskiej przestrzeni kulturowej.
24
6. Jakie odkrycia z ostatnich lat należałoby uznać za szczególnie waż-
25
ne dla pogłębienia naszej wiedzy o religii pogańskich Słowian?
26
27 Myslím si, že k významným novým návrhom na nazeranie vedy na pre-

históriu Slovanov je pokus o identifikovanie možných prvkov duality v
28
náboženskom systéme slovanskej kultúrnej tradície.
29
30
31
66
32
1
Myślę, że do ważnych nowych propozycji spojrzenia na naukę 4
o prehistorii Słowian zaliczyć można próbę zidentyfikowania 5

możliwych elementów dualizmu w systemie religijnym słowiań- 6
skiej tradycji kulturowej.
7

10
Dôležité je dôkladné poznávanie širokej bázy historických a literárnych
prameňov, vsadzovanie slovanských štúdií v tomto smere do širšieho 11
európskeho a svetového rámca na porovnávacom základe. 12
13
Ważne jest dogłębne zrozumienie szerokiej podstawy źródeł
14
historycznych i literackich, umieszczenie słowiańskich badań
w tym zakresie w szerszym kontekście europejskim i globalnym 15
na zasadzie porównawczej. 16
17
18
Słowian?
19
Výzvou v tomto smere môže byť skúmanie transformácie hodnôt v sú- 20
časnej spoločnosti - sledovanie formovania súčasných mýtov v izolo-
21
vaných sociálnych skupinách, skúmanie roly mytológie v hodnotovom
rámci súčasnej spoločnosti i prostredníctvom metód etnolingvistiky, 22
etnológie. 23
24
Wyzwaniem w tym względzie może być zbadanie przemian, ja-
25
kim podlega system wartości we współczesnym społeczeństwie
– badanie tego, jak powstają współczesne mity w poszczególnych 26
grupach społecznych, badanie roli mitologii w ramach systemu 27

aksjologicznego współczesnego społeczeństwa za pomocą metod 28
etnolingwistyki, etnologii.
29
30
31
67
32
1
5 BOGUSŁAW
6 GEDIGA
7
9 Ur. w 1933 r., polski archeolog. Ukończył studia archeologiczne

10
w 1955 r. na Uniwersytecie Jagiellońskim, obronił doktorat w 1964 r.
na Uniwersytecie Wrocławskim, habilitował się w 1971 r. na Uni-
11
wersytecie Wrocławskim. Pracował w Instytucie Historii Sztuki UWr
12 i Instytucie Archeologii i Etnologii PAN Oddział we Wrocławiu. Za-
13 interesowania naukowe: archeologia pradziejowa, sztuka i religia
pradziejowa i wczesnośredniowieczna oraz wczesna epoka żelaza
14
Europy Środkowej. Autor ponad 200 prac o tematyce archeologicz-
15 nej, m.in. książki Śladami religii Prasłowian (wyd. Wrocław 1976).
16
17
18
jest rekonstrukcja historii (ewolucji) samej religii?
20
21 Religia jest istotnym elementem kultury Słowian i od lat jest

22 przedmiotem badań kilku dyscyplin. Oczywistym celem tych
badań jest coraz pełniejsze jej poznanie. O rekonstrukcji ra-
23
czej nie należy zbyt optymistycznie marzyć. Źródła pisane uka-
24
zują nie całkiem spójny obraz, niekiedy rozbieżny i wymagają
25 wnikliwej krytycznej oceny przy ich wykorzystywaniu. Z lat
26 ostatnich mamy tego znakomite przykłady, choćby monumen-
talne dzieło H. Łowmiańskiego, prace S. Urbańczyka, ostatnio
27
D. A. Sikorskiego i in. Moim zdaniem nie tylko mówienie o ewo-
28 lucji w przypadku religii nie jest najwłaściwsze. W grę mogą
29 wchodzić przemiany, których nie można oceniać w kategoriach
30
31
68
32
1
ewolucji. Próby rekonstrukcji mają swoje wielorakie ograniczenia. 4
Myślę, że na każdym etapie badań podejmowane są próby ukaza- 5

nia, odpowiadającego naszemu aktualnemu poznaniu, modelu tej 6
religii i to jest proces badawczy, poszerzający naszą wiedzę, a tym
7
samym prezentowany obraz tej religii staje się bogatszy. Najbar-
dziej bezpośrednimi, materialnie dotykalnymi źródłami poznania 8
religii pogańskich Słowian są źródła archeologiczne pozyskiwane 9
na drodze badań wykopaliskowych. Istotną cechą tych źródeł jest 10
ich „niemota” – same nic nie mówią. Są to materialne, przetrwałe
11
do naszych czasów, głównie w ziemi, a więc niekompletne ślady
różnych zachowań minionych społeczeństw kształtowanych dok- 12
trynalnymi założeniami religii danego czasu. Ten fakt rodzi proble- 13
my mające wpływ na nasze postępowanie poznawcze. W trakcie
14
badań wykopaliskowych odkrywamy fakty historyczne, jak wspo-
mniałem utrwalone w ziemi. Odkrywamy zgodnie z logiką tylko 15
to, co potrafimy rozpoznać, a to zależy głównie od zasobu naszej 16

wiedzy. W tej sytuacji są ograniczające ogólne czynniki, a więc 17
metodologiczny i metodyczny poziom rozwoju naszej dyscypliny
18
i dyscyplin współpracujących na danym etapie, jak i indywidual-
ne-subiektywne, a więc przede wszystkim poziom wiedzy prowa- 19
dzących badania. Nieszczęście polega na tym, że nierozpoznane 20
w trakcie badań fakty w głównej mierze giną bezpowrotnie. Jak 21
wiadomo badania wykopaliskowe są prowadzone już od wielu
22
dziesięcioleci i będą dalej kontynuowane, co sprawia, że dokony-
wało się to i będzie dokonywało na różnym etapie rozwoju naszej 23
dyscypliny, stąd różna wartość pozyskanych dotąd i pozyskiwa- 24
nych w przyszłości źródeł.
25
2. Jedna czy wiele religii/mitologii Słowian?   26
27
Zapewne wiele, ale szersze rozwinięcie tego stwierdzenia i uza- 28
sadnianie przekracza zwyczajne odpowiedzi typu ankietowego.
29
30
31
69
32
1
4 3. Jakie znaczenie w badaniach ma synkretyczna religijność chrześci-

5 jańska („dwójwiara”)?  
6
Tego tematu nie chciałbym podejmować, nawet nie czuję się
7
w tej materii kompetentny.
8
9 4. Jak ocenia Pan/Pani postęp w badaniach nad pogańską religią

10
dań?
11
12 Jestem raczej wstrzemięźliwy w formułowaniu ocen. Nie da się

13 sformułować prostej jednoznacznej oceny. Badania w zakresie tej
problematyki mają wieloletnią tradycję sięgającą nawet w głąb
14
poza czasy wybitnych dokonań A. Brücknera, i każdy czas przy-
15 czyniał się do postępu w tych badaniach. Pouczające są nawet
16 pomysły nietrafione i nie do przyjęcia ze względu na poprawność
17 postępowania badawczego. Tak więc każdy czas, w którym takie
badania podejmowano, przynosił pozytywne rezultaty użyteczne
18
także w późniejszych badaniach.
19

21
22
Będąc archeologiem, nie chcę wypowiadać się na temat stanu
23 i metod wykorzystania źródeł pisanych, do których duża część
24 archeologów odnosi się może z nie aż tak uzasadnionym nabo-
żeństwem, ale i zazdrością.
25
26 Z przedstawionych powyżej uwag wynikają w dużej mierze od-

27 powiedzi na w tym punkcie sformułowane pytania. Istotny jest
28 niewątpliwie ciągły postęp metodologiczny kształtujący badania
archeologiczne i podejmowane w nich problemy oraz sposoby ich
29
rozwiązywania. Istotny jest postęp w zakresie metodyki badań.
30
31
70
32
1
Aktualnie jest to postęp zawrotny, inspirowany w dużej mierze 4
przez różne dyscypliny, zwłaszcza fizyczno-chemiczne i przyrodni- 5

cze, poszerzające nasze możliwości poznawcze i pełniejsze rozpo- 6
znawanie treści historycznych tkwiących w materialnych źródłach
7
archeologicznych. Ogromne znaczenie przypisać w tym konkretnym
przypadku musimy także postępowi w badaniach z kręgu nauk hu- 8
manistycznych. W naszym przypadku szczególne znaczenie mają 9
postępy badań religioznawczych, w zakresie porównawczej historii 10
religii, ale też ogólnie antropologii kulturowej.
11
Zakładając dużą rolę źródeł i badań archeologicznych w bada- 12

niach dawnych religii, w tym również religii przedchrześcijańskich 13
Słowian, należałoby postulować ożywienie tychże w polskiej ar-
14
cheologii. Od drugiej połowy lat pięćdziesiątych minionego wieku
archeolodzy relatywnie często włączali się w zbiorowe publikacje 15
poświęcone historii religii, m.in. W. Antoniewicz, W. Szafrański, 16

również ja sam, i byli także autorami samodzielnych monografii 17
tej problematyce poświęconych. Były one zróżnicowane metodo-
18
logicznie, niektóre silnie inspirowane dominującą wtedy filozofią
marksistowską i ideologią tego czasu. Również ważne odkrycia 19
archeologiczne inspirowały do organizowania konferencji i pu- 20
blikacji materiałów konferencyjnych poświęconych religii daw- 21
nych Słowian. Takim przykładem może być odbyta w 1967 roku
22
konferencja w Kielcach „Religia pogańskich Słowian” w związku
z wynikami badań w Górach Świętokrzyskich. Inna konferencja, 23
zorganizowana przez Muzeum Archeologiczne w Gdańsku w 1987 24
roku, miała tytuł „Wierzenia przedchrześcijańskie na ziemiach pol-
25
skich”. Od dłuższego jednak czasu problematyka ta przez arche-
ologów polskich jest rzadko podejmowana. Wynika to z różnych 26
przyczyn. W części może z przeświadczenia o słabej przydatno- 27

ści źródeł archeologicznych do badania tej sfery kultury, jak też 28
niewłaściwego rozumienia samej problematyki. Potwierdzeniem
29
mogą być często publikowane rozdziały o obrządku grzebalnym,
30
31
71
32
1
4 inspirowanym przecież w głównej mierze przez doktrynalne za-

5 łożenia religii, w których autorzy ograniczają tę sferę do opisu
6 samych faktów odkrytych na badanych cmentarzyskach, z niewiel-
kimi dość standardowymi interpretacjami. Spojrzenie na Południe,
7
do naszych sąsiadów pozwala odnotować większe zainteresowanie
8 archeologów problematyką religii Słowian, trochę zdominowane
9 przez temat Wielkiej Morawy. Przykładem mogą być cenne mono-
10
grafie poświęcone dawnym Słowianom i ich przedchrześcijańskiej
religii, m.in. Z. Váňa, a także liczne cenne monografie z ostat-
11
nich lat, poświęcone Wielkiej Morawie L. Galuški, Z. Měřinskiego
12 i P. Kouřila, albo szerzej religii społeczeństw pradziejowych, w tym
13 również dawnych Słowian V. I. Podborskiego, bazujących na źró-
dłach archeologicznych. Pewne zwiastuny zmiany w tej sferze
14
badań przynoszą, odbywane co dwa lata, międzynarodowe kon-
15 ferencje w Muzeum Archeologicznym w Biskupinie, organizowane
16 w ramach współpracy tegoż Muzeum z Komisją Archeologiczną
17 O/PAN we Wrocławiu, w których często pojawia się problematyka
kultury symbolicznej.
18
19 Większe rozbudzenie w polskiej archeologii badań nad dawnymi

20 religiami, w tym również Słowian, z lepszym wykorzystaniem
21
bogatych źródeł archeologicznych jest perspektywą poszerzenia
naszej wiedzy o nich.
22

24 ne dla pogłębienia naszej wiedzy o religii pogańskich Słowian?
25
To pytanie wolałbym zostawić bez konkretnej odpowiedzi.
26 Odkryć odnoszących się do dawnej religii Słowian, dokony-
27 wanych w trakcie badań wykopaliskowych jest wiele, każde
28 o trochę innym znaczeniu, odnoszące się do różnych aspektów
religii i dlatego trudno byłoby podejmować ocenę ich ważności.  
29
30
31
72
32
1
6
Z punktu widzenia archeologii, propozycje takich działań wy-
7
nikają po części z uwag wyżej wypowiedzianych. Podstawową
sprawą jest ponowne rozbudzenie zainteresowań problematyką 8
religii społeczeństw pradziejowych i dawnych Słowian wśród sa- 9
mych archeologów. Wymaga to docenienia pozyskiwanych przez 10
archeologów źródeł oraz podejmowania coraz lepszych prób ich
11
wykorzystania i interpretacji. W tych działaniach niezbędne jest
poszerzenie wiedzy z zakresu religioznawstwa, antropologii kul- 12
turowej, w tym etnologii, poszerzenia form współpracy, a tym 13
samym wyjście poza krąg badawczych doświadczeń na polu ar-
14
cheologii.  
15

Słowian?   17
18
Odpowiedzi na to, jak i dalsze poniższe pytania, w dużej mierze
zawierają moje powyżej przedstawione uwagi z pozycji archeolo- 19
ga i nie chciałbym się powtarzać.     20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
73
32
1
5 ALEKSANDR V.
6 IVANENKO
7
9 W latach 1995–2000 studiował na Slawistycznym Uniwersytecie

10
w Kijowie, od 2001 r. pracownik Oddziału Historii Języka Ukra-
ińskiego i Onomastyki Instytutu Języka Ukraińskiego Narodowej
11
Akademii Nauk Ukrainy. Zainteresowania naukowe: onomastyka,
12 etymologia, etnolingwistyka, mitologia i demonologia Słowian,
13 teonimia słowiańska. Autor m.in. artykułów naukowych na temat
imion bóstw słowiańskich i nazw demonów.
14
15
16
17
19 jest rekonstrukcja historii (ewolucji) samej religii?  
20
Реконструировать можно, однако лишь частично или не полно-
21 стью. Слишком мало достоверных сведений. Я говорю о научном,
22 а не о любительском подходе к решению проблемы. Реконструк-
ции популяризаторов славянского язычества (представители т.наз.
23
РУН-веры - ранней украинской веры) грешат множеством фантазий. 
24
25 Można zrekonstruować, ale tylko częściowo lub niecałkowicie.

26 Jest zbyt mało wiarygodnych informacji. Mówię o naukowym,
a nie amatorskim podejściu do rozwiązania problemu. Rekon-
27
strukcje popularyzatorów słowiańskiego pogaństwa (przedsta-
28 wiciele tzw. Wiary RNU - wczesnej wiary ukraińskiej) grzeszą
29 wieloma fantazjami.
30
31
74
32
1
2. Jedna czy wiele religii/mitologii Słowian?   4
5
Ответить на этот вопрос однозначно сложно - мало сведений. Но
6
региональные, а не всеславянские божества были. Пример - бо-
7
жества полабских славян.
8
Zdecydowanie trudno jest odpowiedzieć na to pytanie - jest mało 9
informacji. Ale były to bóstwa regionalne, a nie słowiańskie. 10
Przykładem są bóstwa Słowian połabskich.  
11

jańska („dwójwiara”)?   13
14
Достаточно большое. Упор надо делать на пояснение структуры
слова и семантики каждого из его компонентов. 15
16
Dość duże. Należy położyć nacisk na wyjaśnienie struktury i se- 17
mantyki każdego ze składników słowa.  
18

i mitologią Słowian? Jak obecnie prezentuje się kondycja tych ba- 20
dań? 21
Прогресс есть. Но он невелик из-за недостаточного внимания к 22
структуре слова и семантике его компонентов. 23
24
Jest postęp. Jest jednak niewielki ze względu na niewystarcza-
25
jące uwzględnienie struktury słowa i semantyki jego składników
[w badaniach]. 26
27
29
30
31
75
32
1
4 Метод внутренней семантической реконструкции. Мало внима-

5 ния уделяется анализу словообразовательных средств. Часто в
построениях исследователей отсутствует пояснение структуры
6
слова и объяснение каждого из его компонентов. В случае с ком-
7
позитами не уделяется внимания следующему вопросу: почему
8 ИМЕННО ЭТИ компоненты были соединены в одно понятие? Вме-
9 сто этого анализируется уже слово целиком с конечным значени-
ем композита. 
10
11
Metoda wewnętrznej rekonstrukcji semantycznej. Niewiele uwa-
12 gi poświęca się analizie budowy słów. Często w konstrukcjach
13 badaczy nie ma wyjaśnienia struktury słowa i wyjaśnienia każ-
dego z jego elementów. W nazwach złożonych zbyt małą wagę
14
przywiązuje się do tego, dlaczego WŁAŚNIE TE składniki zostały
15 połączone w jedno pojęcie? Zamiast tego całe słowo jest anali-
16 zowane tylko z uwzględnieniem z ostatniego członu kompozytu.
17
18
gólnie ważne dla pogłębienia naszej wiedzy o religii pogańskich
19 Słowian?  
20
Работы В.Н.Топорова, Вяч.Вс. Иванова, А.Ф.Журавлева.
21
22
Prace W. N. Toporowa, W. W. Iwanowa, A. F. Żurawlewa.  
23

naszej wiedzy na ten temat?  
25
26 Внимание к семантической структуре слова и объяснение слово-

27 образования самого слова. 
28
Zwrócenie uwagi na strukturę semantyczną słowa i wyjaśnienie
29
procesu powstawania samego słowa.
30
31
76
32
1
Słowian?   5
6
Внимание к сказанному во втором пункте - эти перспективы есть,
7
и весьма широкие. Хотя решение проблемы славянской религии -
тема на десятилетия и окончательнего решения не имеет. 8
9
Zwrócenie uwagi na to, co zostało powiedziane w drugim akapi- 10
cie - te perspektywy są i są bardzo szerokie. Chociaż nad rozwią-
11
zaniem problemu religii słowiańskiej pracuje się od dziesięcioleci
i nie ma ostatecznego rozstrzygnięcia. 12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
77
32
1
5 MAKSIM ANATOLIEWICZ
6 JUJUKIN
7
9 Ur. w 1975 r. w Woroneżu (Rosja). Ukończył Wydział Filologiczny

10
Woroneskiego Uniwersytetu Państwowego, stypendysta Uniwersyte-
tu Karola w Pradze. Zainteresowania naukowe: onomastyka dawnej
11
Rusi, teonimia słowiańska, etymologia. Autor m.in. powieści histo-
12 rycznych, artykułów naukowych o staroruskich nazwach mitologicz-
13 nych i Etymologicznego słownika latopisarskich nazw geograficznych
północnej i wschodniej Rusi (Moskwa 2015).
14
15
16
17
18
19 możliwa jest rekonstrukcja historii (ewolucji) samej religii?
20
Реконструкция дохристианских религиозных представлений сла-
21
вян. Путем сравнения славянского материала с данными по ре-
22 лигии других, прежде всего индоевропейских народов во многих
23 случаях возможно установить принадлежность тех или иных яв-
24 лений к различным хронологическим пластам. Однако не следует
забывать, что ввиду скудности первичных источников в этой об-
25
ласти возможна лишь частичная, фрагментарная реконструкция.
26
27 [Celem jest] rekonstrukcja przedchrześcijańskich wyobrażeń re-

28 ligijnych Słowian. Na podstawie porównania materiału słowiań-
skiego z danymi dotyczącymi religii innych, zwłaszcza indoeu-
29
ropejskich ludów, w wielu przypadkach możliwe jest ustalenie
30
31
78
32
1
przynależności pewnych zjawisk do różnych warstw chronolo- 4
gicznych. Nie należy jednak zapominać, że ze względu na nie- 5

dostatek podstawowych źródeł w tej dziedzinie możliwa jest je- 6
dynie częściowa, fragmentaryczna rekonstrukcja.
7
9
Дошедшие до нас письменные данные по религии славян, прежде
10
всего древнерусской и религии балтийских славян, показывают,
что к тому времени, к которому относятся эти данные, верования 11
отдельных славянских народов обладали уже значительной сте- 12

пенью своеобразия. Вместе с тем многочисленные общие черты 13
между ними как на уровне частных элементов системы – имена
14
ряда богов (прежде всего *Perunъ единственный теоним, носящий
несомненно общеславянский характер) и других мифологических 15
существ, сходные обычаи и т.п., так и в самой мифопоэтической 16
модели мира свидетельствуют о наличии у них единой прасла-
17
вянской, продолжающей индоевропейскую традицию основы, су-
18
дить о которой, однако, крайне затруднительно по причине почти
полного отсутствия прямых исторических свидетельств. 19
20
Źródła pisane na temat religii Słowian, zwłaszcza religii staroru- 21
skiej i połabskiej, które się zachowały do naszych czasów, pokazu-
22
ją, że w tym czasie, do którego te źródła się odwołują, wierzenia
poszczególnych ludów słowiańskich już znacznie się od siebie róż- 23
niły. Jednocześnie liczne cechy wspólne między nimi na poziomie 24
właściwych elementów systemu – imiona wielu bogów (przede
25
wszystkim *Perunъ, jedyny teonim, który niewątpliwie miał ogól-
nosłowiański charakter) i innych postaci mitologicznych, podobne 26
zwyczaje itp., jak i mitopoetycki obraz świata świadczą o tym, 27

że mają one wspólną prasłowiańską podstawę, która kontynuuje 28
tradycję indoeuropejską, jednak niezwykle trudno to ocenić przez
29
prawie całkowity brak bezpośrednich przekazów historycznych.
30
31
79
32
1

5 jańska („dwójwiara”)?
6
Имеется ряд публикаций, в которых исследуется связь между
7
языческими и христианскими текстами и ритуалами, народные
8 черты в культе Богородицы и христианских святых, а также фи-
9 лософским аспектам двоеверия.
10
Istnieje wiele publikacji, które badają związek między pogański-
11
mi i chrześcijańskimi tekstami i rytuałami, cechy ludowe w kul-
12 cie Bogurodzicy i świętych chrześcijańskich, a także filozoficzne
13 aspekty dwuwiary.
14
15 wian? Jak obecnie prezentuje się kondycja tych badań?
16
Бесспорен огромный прогресс, достигнутый в изучении славян-
17
ской мифологии как с точки зрения накопления фактического
18
материала, так и в аспекте его научной интерпретации. От наи-
19 вно-прямолинейных концепций мифологической и исторической
20 школ XIX в. эта дисциплина постепенно пришла к методам, позво-
ляющим раскрывать мировоззренческие основы и структурно-се-
21
мантическую организацию славянской мифологии. В настоящее
22 время наиболее интенсивно развиваются этнолингвистические
23 исследования, имеющие целью реконструкцию славянской тра-
24 диционной мифопоэтической модели мира; сравнительно-со-
поставительные изыскания, ориентированные на выявление
25
праславянских и индоевропейских архетипов; основанные на ре-
26 зультатах полевых исследований описания ритуалов и поверий
27 о персонажах низшей мифологии; анализ символики отдельных
мифологем; изучение современной мифологии.
28
29
30
31
80
32
1
Ogromny postęp w badaniach nad mitologią słowiańską jest nie- 4
zaprzeczalny, zarówno pod względem gromadzenia materiału rze- 5

czowego, jak i jego interpretacji naukowej. Od naiwnych, prostych 6
koncepcji mitologicznych i historycznych szkół XIX wieku dyscypli-
7
na ta stopniowo dochodziła do metod pozwalających na ujawnienie
światopoglądowych podstaw i strukturalno-semantycznej organiza- 8
cji słowiańskiej mitologii. Obecnie najbardziej intensywnie rozwija- 9
ją się badania etnolingwistyczne, których celem jest odtworzenie 10
słowiańskiego tradycyjnego obrazu świata; badania porównawcze
11
mające na celu identyfikację archetypów słowiańskich i indoeuro-
pejskich; opisy rytuałów i przekonań o postaciach niższej mitolo- 12
gii na podstawie wyników badań terenowych; analiza symboliki 13
poszczególnych mitologemów; badanie współczesnej mitologii.
14
17
Обращает на себя внимание довольно скромное место, которое в
18
общем потоке современной литературы по славянской мифологии
занимают этимологические исследования, в частности в области 19
ономастики. Даже в специализированных словарях о происхож- 20
дении многих терминов и онимов говорится очень кратко или
21
даже не говорится совсем. Между тем происхождение многих
древнеславянских теонимов, несмотря на обилие литературы 22
о них, нельзя считать полностью ясным, не говоря уже о том, 23

что в фольклорных текстах (мы говорим прежде всего о восточ- 24
нославянских) рассеяно немало имен персонажей, которые еще
25
не становились предметом научного рассмотрения. В развитие
ономастической темы отметим также редкость в последние годы 26
работ (особенно крупных, носящих обобщающий характер), по- 27
священных отражению языческих представлений в славянской
28
ономастике, прежде всего в топонимии и антропонимии, хотя о
29
важности этого источника было сказано уже немало. Актуальной
30
31
81
32
1
4 остается и проблема интерпретации первичных источников: как

5 отмечалось в публикациях на эту тему, некоторые из них до сих
пор не подверглись квалифицированному критическому анализу.
6
7
Tym, co zwraca uwagę, jest raczej skromne miejsce, jakie w szero-
8 kim nurcie współczesnej literatury na temat mitologii słowiańskiej
9 zajmują badania etymologiczne, w szczególności w zakresie onoma-
10
styki. Nawet w specjalistycznych słownikach o pochodzeniu wielu
terminów i nazw mówi się bardzo krótko lub nie mówi się wcale.
11
Tymczasem pochodzenie wielu starosłowiańskich teonimów, mimo
12 obfitości literatury na ich temat, nie może być uważane za całko-
13 wicie jasne, nie mówiąc już o tym, że w tekstach folklorystycznych
(mówimy głównie o wschodniosłowiańskich) pojawia się niemało
14
nazw postaci, które jeszcze nie stały się przedmiotem badań nauko-
15 wych. Kontynuując temat badań onomastycznych, warto zauważyć
16 również rzadkość w ostatnich latach prac (zwłaszcza obszernych,
17 o charakterze monograficznym) poświęconych odzwierciedleniu
pogańskich wierzeń w nazewnictwie słowiańskim, głównie miejsco-
18
wym i osobowym, chociaż wiele już powiedziano o znaczeniu tego
19 źródła. Problem interpretacji podstawowych źródeł również pozo-
20 staje aktualny: jak zauważono w publikacjach na ten temat, niektóre
21
z nich nie zostały jeszcze poddane kompetentnej krytycznej analizie.
22
24 Słowian?
25
Доказательство А. А. Зализняком подлинности “Слова о полку
26 Игореве” (в контексте содержащихся в последнем сведений по вос-
27 точнославянскому язычеству) и поддельности “Велесовой книги”.
28
Udowodnienie przez A. A. Zalizniaka autentyczności Słowa o wy-
29
prawie Igora (w kontekście najnowszych informacji na temat
30
31
82
32
1
pogaństwa wschodniosłowiańskiego) i nieautentyczności Księgi 4
Welesa. 5
6
7
8
Расширение базы источников путем интенсификации полевых 9
исследований и анализа уже имеющегося материала; более ши-
10
рокое применение интердисциплинарного подхода, который от-
части помогает компенсировать неполноту и отрывочность ис- 11
ходной информации. 12
13
Rozszerzenie bazy źródłowej poprzez intensyfikację badań tereno-
14
wych i analizę istniejących materiałów; szersze zastosowanie po-
dejścia interdyscyplinarnego, które częściowo pomaga zrekompen- 15
sować niekompletność i fragmentaryczność informacji źródłowych. 16
17
18
Słowian?
19
Возможности сравнительного исследования неуклонно расши- 20
ряются по мере вовлечения в научный оборот новых данных,
21
о чем свидетельствует популярность сравнительного метода в
новейших исследованиях. Общность истоков религии славян и 22
индоевропейцев в целом не оставляет сомнений в том, что в этом 23

направлении можно сделать еще много открытий. 24
25
Możliwości badań porównawczych stale się rozszerzają wraz
z włączaniem nowych danych w obieg naukowy, o czym świadczy 26
popularność metody porównawczej w najnowszych badaniach. 27

Wspólne pochodzenie religii Słowian i Indoeuropejczyków jako 28
całości nie pozostawia wątpliwości, że w tym kierunku można
29
dokonać jeszcze wielu odkryć.
30
31
83
32
1
5 KAMIL
6 KAJKOWSKI
7
9 Doktor nauk historycznych w zakresie archeologii, kustosz dyplo-

10
mowany w Muzeum Zachodniokaszubskim w Bytowie. Absolwent
Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
11
Studia doktoranckie ukończył w Instytucie Archeologii i Etnologii
12 PAN. Autor ponad 100 artykułów naukowych i popularnonauko-
13 wych opublikowanych w krajowych i zagranicznych periodykach
i wydawnictwach pokonferencyjnych oraz dwóch prac monograficz-
14
nych: Mity, kult i rytuał. O duchowości nadbałtyckich Słowian oraz
15 Obrzędowość religijna Pomorzan we wczesnym średniowieczu. Studium
16 archeologiczne. Współautor monografii Religia Pomorzan we wcze-
17 snym średniowieczu. Jego zainteresowania badawcze związane są
przede wszystkim z zagadnieniami dotyczącymi archeologii religii
18
i koncentrują się na badaniach przedchrześcijańskiej obrzędowości
19 i szeroko pojętej kultury duchowej wczesnośredniowiecznych Sło-
20 wian Zachodnich.
21
22
23 1. Jaki jest cel badań nad przedchrześcijańską religią Słowian? Czy

25
Zagadnienie dawnej religijności Słowian to, wbrew pozorom,
26 problem złożony i wieloaspektowy. Badania nad nią mogą się
27 bowiem przyczynić nie tylko do poznania jej charakteru, ale rów-
28 nież przybliżyć nas do zrozumienia procesów jakie legły u pod-
staw powstawania i krystalizowania się pierwszych organizmów
29
państwowych, elementów identyfikacji kutrowej czy transforma-
30
31
84
32
1
cji religijnej zapoczątkowanej w X stuleciu. Badacze od lat zada- 4
ją sobie pytanie w jaki sposób społeczności słowiańskie, które 5

w relatywnie krótkim czasie opanowały ogromny obszar Europy 6
sięgający od Skandynawii po Peloponez, a tym samym stykając
7
się z wieloma ludami o różnym profilu kulturowym, nie poddały
się akulturacji? Jak to się stało, że podbijani lub/i włączani do 8
obcych struktur polityczno-społecznych (np. Awarów czy Cesar- 9
stwa) Słowianie zachowali własną tożsamość kulturową? Jak to 10
było możliwe, że sprzedawani w niewolę, niekiedy w odległe
11
zakątki (nie)znanego im świata nie zostali wchłonięci przez obcy
im żywioł a nawet byli zdolni do tworzenie enklaw osadniczo- 12
-kulturowych czy religijnych? Jak to się stało, że podczas działań 13
chrystianizacyjnych i ewangelizacyjnych nie doszło do akultura-
14
cji Słowian a wręcz do wykształcenia specyficznej formy chrześci-
jaństwa adaptującej lub wręcz akceptującej obecność elementów 15
obcych nie tyle (czy może nie tylko) kulturze łacińskiej Europy, 16
ale także chrześcijańskiej liturgii? 17
18
Jeśli skonfrontujemy tak sformułowane problemy z dorobkiem
współczesnych nauk antropologicznych, w tym tak popularnych 19
ostatnio (choć w humanistyce niezupełnie nowych) badań nad 20
zagadnieniem identyfikacji kulturowej, to szczególną uwagę 21
zwracają ustalenia dotyczące czynników tworzących więzi we-
22
wnątrzgrupowe. Zwolennicy tego nurtu, opierając się na wciąż
dyskutowanych (i chyba jeszcze niemożliwych do rozwiązania) 23
problemach subiektywistycznej koncepcji etniczności, wskazu- 24
ją na inne sfery mogące wpływać na poczucie tożsamości grup
25
ludzkich. Poza takimi dziedzinami kultury jak wspólna historia
czy więzi emocjonalne z zajmowaną przestrzenią osadniczą, naj- 26
większej siły integrującej słusznie doszukują się w tradycji i/lub 27

religii. W dziejach ludzkości można wskazać wiele sytuacji, w któ- 28
rych to właśnie religia stała się fundamentem scalającym więzi
29
międzygrupowe. Polska nie jest tutaj wyjątkiem. Jest doskonałym
30
31
85
32
1
4 przykładem wskazującym na sedno problemu. My, Polacy wiemy

5 najlepiej, że to właśnie wspólna tradycja pozwoliła zachować nam
6 narodowe status quo, a krajowi wielokrotnie wracać na mapę
Europy. W kontekście najbardziej interesującego nas w tym miej-
7
scu problemu arcyciekawie jawi się sytuacja porozbiorowa, kiedy
8 to główny nurt ówczesnej inteligencji odwoływał się do religii
9 przedchrześcijańskiej, szukając w niej czynnika wzmacniającego
10
poczucie patriotyzmu i jednocześnie zagrzewającego do zacho-
wania tożsamości narodowej. Wiele wskazuje na to, że zbliżo-
11
ne czynniki pozwoliły przetrwać kulturze słowiańskiej w dobie
12 niepokojów wczesnego średniowiecza, a w ostateczności legły
13 u podstaw takiej jej formy jaką posiada obecnie.
14
W kontekście wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny oraz roli
15 jaką mogły odgrywać w niej przedchrześcijańskie formy religij-
16 ności warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden problem. Jeśli bo-
17 wiem wiele aspektów bytu ówczesnych grup ludzkich wygląda
na całkiem nieźle rozpoznanych (gospodarka, rzemiosło, układy
18
i alianse polityczne, problem uzbrojenia i starć militarnych etc.), to
19 najczęściej na marginesie toczonej dyskusji pozostaje symboliczne
20 wartościowanie towarzyszącym tym aspektom czynności. Za wiel-
21
ce prawdopodobne uważam domysły sugerujące, że interesujące
nas społeczności funkcjonowały w silnie zsakralizowanym świe-
22
cie, w którym wszystkie ważniejsze działania mieściły się w sferze
23 abstrakcji, sferze – by użyć sformułowania Wojciecha Chudziaka
24 – przesiąkniętej myśleniem magiczno-mitycznym. Innymi słowy,
w rzeczywistości zrelatywizowanej z mityczną sytuacją wzorcową.
25
Pogląd taki, zakładający, iż w społecznościach typu tradycyjnego
26 fundamentem ideowym określającym byt mogła być niepodziel-
27 ność sfer sacrum i profanum, artykułowano już dawniej. Pisali
28 o tym chociażby Mircea Eliade, Lucien Lévy-Bruhl czy Jacques Le
Goff. Znalazł on zwolenników również pośród polskich badaczy.
29
Opowiedzieli się za zarówno antropolodzy kulturowi (Wojciech
30
31
86
32
1
Burszta, Andrzej Piotr Kowalski, Ludwik Stomma, Aleksander Po- 4
sern-Zieliński, Andrzej Szyjewski, Ryszard Tomicki i inni), archeolo- 5

dzy (np. Wojciech Chudziak, Wojciech Dzieduszycki, Przemysław 6
Urbańczyk, Jacek Woźny, także piszący te słowa), ale i historycy
7
(Jacek Banaszkiewicz, Piotr Boroń, Aron Guriewicz, Karol Modze-
lewski). Trzeba jednak wskazać i głosy krytyczne w tej sprawie (za 8
nieuzasadniony uważa go np. Dariusz Sikorski). 9
10
Reasumując powyższe uwagi uważam, że badania prowadzone
11
nad religijnością pogańskich Słowian pozostają ważne nie tylko
ze względu na konieczność poszerzenia (wciąż przecież niewy- 12
starczającej) wiedzy na temat samych wierzeń/obrzędowości 13
tych społeczności. Ważne pozostają również dla zrozumienia
14
mechanizmów regulujących sposób życia, odpowiadających na
pytania o jego sens oraz last but not least pozwalających zrozu- 15
mieć w jaki sposób – w obliczu wielu przeciwności – zachowały 16

fundament własnej tożsamości kulturowej. To ostatnie z kolei 17
zbliża nas do lepszego zrozumienia skąd się wzięliśmy, kim jeste-
18
śmy a może nawet i tego kim powinniśmy się stać?
19
Przechodząc do drugiej części pytania… W moim przekonaniu 20
rekonstrukcja religii dawnych Słowian – w sensie literalnym – 21
nie jest możliwa. Taki sposób rozumienia tego terminu wskazuje
22
bowiem, że znamy pierwowzór badanego problemu. A przecież
żeby cokolwiek zrekonstruować (tzn. OD-tworzyć) musimy wie- 23
dzieć jak owo coś wyglądało. W przypadku wierzeń i obrzędowo- 24
ści interesujących nas wspólnot takiego pierwowzoru nie mamy.
25
To co dziś wiemy na ten temat jest konstruktem akademickim
wynikającym z interpretacji (często przecież już zinterpretowa- 26
nych) źródeł. Pojawiające się tu rozbieżności dowodzą z jakimi 27

problemami musi się borykać badacz dawnej religijności. Dla zo- 28
brazowania problemu niech będzie mi wolno (w wielkim skró-
29
cie) przywołać dyskusję nad dwoma zagadnieniami. Pierwsze
30
31
87
32
1
4 z nich dotyczyć będzie przekazu historycznego pióra Thietmara

5 wspominającego o Ślęży. A ściślej tego, co właściwie kronikarz
6 miał na myśli pisząc o kulcie związanym z tym miejscem. Zwróć-
my bowiem uwagę na sposób przekładu słów Thietmara. Oka-
7
zuje się, że w zależności od sposobu odczytania ich znaczenia,
8 część historyków nadaje boski charakter samej górze, część zaś
9 uważa, że chodzi tutaj raczej o cześć oddawaną na jej szczycie.
10
Widzimy więc, że sam przekaz źródłowy nie daje odpowiedzi czy
czczono Ślężę czy na Ślęży.
11
12 Drugi przykład pochodzi z literatury archeologicznej, a kon-

13 kretnie z opracowań poruszających problem depozytów złomu
srebrnego (tzw. skarbów). Masowy charakter interesujących nas
14
w tym miejscu znalezisk wskazuje, że mamy do czynienia z po-
15 wszechnie praktykowanym zwyczajem. Co jednak leżało u jego
16 podstaw? Czy był to dobytek chowany w trakcie najazdu wrogich
17 wojsk, czy może zdobycz najeźdźcy ukryta w celu późniejsze-
go podjęcia? Czy było to wotum mające zapewnić pomyślny byt
18
wspólnocie czy może jednostce? A może były to środki przezna-
19 czone dla skonsumowania w zaświatach (po śmierci) lub wyco-
20 fane z obiegu w celu uniknięcia konfliktu zbrojnego? Może też,
21
w zależności od kontekstu, należy rozważyć każdą z tych możli-
wości? Dyskusja trwa, a jej końca na razie nie widać.
22
23 Przykłady oczywiście można by mnożyć, jednak już tylko te dwa

24 ukazują złożoność problemu, wielość możliwości i potencjał ba-
dań podejmowanych nad religijnością dawnych Słowian. To dla-
25
tego są one tak trudne, ale jednocześnie tak fascynujące.
26

28
Przed próbą udzielenia odpowiedzi na to pytanie należy rozpa-
29
trzyć dwa zasadnicze problemy. Pierwszym z nim jest zagadnienie
30
31
88
32
1
samej religii i sposób jej postrzegania przez określonych badaczy 4
zajmujących się religijnością dawnych Słowian. Kłopot pojawia 5

się tu bowiem już na samym etapie aplikacji powszechnie akcep- 6
towanej definicji pojęcia „religia”, gdyż takiej definicji po prostu
7
nie ma. Zagadnienie to, szeroko dyskutowane przez religioznaw-
ców, nie doczekało się uniwersalnego i niewzbudzającego więk- 8
szych wątpliwości opisu określającego wiązane z nim założenia 9
aksjomatyczne. Część badaczy stoi wręcz na stanowisku, że ze 10
względu na charakter omawianego zjawiska, a ściślej jego sze-
11
rokich związków z innymi dziedzinami świadomości i pełnie-
nia różnorodnych funkcji społecznych, pojęcie religii nigdy nie 12
zostanie zamknięte w określonych ramach definicyjnych. Idąc 13
dalej tym tropem rację musimy przyznać Zofii Zdybickiej stwier-
14
dzającej, że „historyk religii, zanim zacznie zbierać materiał, już
w punkcie wyjścia musi przyjąć jakieś pojęcie religii, które po- 15
zwoli mu wstępnie oddzielić zjawisko religijne od niereligijnych, 16

oraz jakiś wzorzec badania. A to może już rzutować na ostatecz- 17
ne określenie religii”. Owe ‘ostateczne określenie religii’ będzie
18
więc w dużej mierze subiektywne i zależeć od przyjętej przez
danego badacza perspektywy i celu podejmowanych studiów. 19
20
Drugim zagadnieniem metodycznym, któremu należy poświę- 21
cić uwagę jest sam proces transpozycji naszego rozumienia re-
22
ligii (bez względu na to jaką jej definicję uznany za słuszną) do
wczesnośredniowiecznego systemu wartości. Mówiąc inaczej, 23
powinniśmy zadać pytanie, czy interesujące nas w tym miejscu 24
społeczności słowiańskie miały potrzebę/potrafiły zdefiniować
25
ten aspekt kultury, który dziś zwykliśmy nazywać religią? Dla
naszych rozważań jest to problem o tyle istotny, gdyż charakter 26
tradycyjnego systemu ideologicznego był – jak wskazują dostęp- 27

ne nam źródła – tak skonstruowany, że mógł adaptować wątki 28
wierzeniowe (a zapewne i obrzędowe) sąsiadów. Czy w takim
29
razie procesy zachodzące w tym systemie należy postrzegać
30
31
89
32
1
4 jako ewolucję czy może zmianę religii? Sądzę, że dla samych

5 pogan nie miało to większego znaczenia. Oni wciąż żyli w świe-
6 cie bezustannie przenikających się doświadczeń (kosmos/chaos,
sacrum/profanum), wierzyli i realizowali odpowiednie do sytu-
7
acji praktyki obrzędowe. Dopiero konfrontacja z chrześcijaństwem
8 mogła uzmysłowić odrębność własnych przekonań, choć śmiem
9 twierdzić, że i tutaj nie byłoby problemu (co zresztą obserwujemy
10
w źródłach) aby elementy nowej religii włączyć do dotychczas
wyznawanej. W tym przypadku na przeszkodzie stanęły jednak
11
chyba przede wszystkim dążenia geopolityczne rozwijających się
12 monarchii.
13
Mając na uwadze wszystkie powyższe spostrzeżenia, jako bada-
14
cze dawnej religijności musimy przyjąć jakąś jej/ich definicje.
15 Czy – ujmując rzecz inaczej – wybrać odpowiednie narzędzia
16 badawcze. Dla mnie jako archeologa, najwłaściwsze wydają się
17 te, które uwzględniają elementy religii dostępne bezpośredniemu
poznaniu empirycznemu metodami nauk historycznych. W głów-
18
nej mierze byłyby to zatem kult oraz organizacja sakralna.
19
20 Wykorzystując tak zarysowany zakres możliwości poznawczych

21
do analizy dostępnych nam źródeł już na wstępnym jej etapie
wyraźnie zarysowują się różnice występujące w praktykach re-
22
ligijnych notowanych w różnych rejonach Słowiańszczyzny. Nie
23 są to jednak różnice na tyle duże, aby mówić o znaczących od-
24 miennościach kulturowych. Zróżnicowane mogą być również
podwody tych odmienności. Z jednej bowiem strony mogły one
25
wynikać z położenia geograficznego i pogranicznych kontaktów
26 międzygrupowych, z drugiej zaś zależeć od charakteru święta
27 a tym samym sposobu jego weneracji. Innych czynności mogły
28 przecież wymagać obrzędy przeznaczone dla bóstw, inne ukie-
runkowane do istot nadprzyrodzonych o odmiennym statusie
29
mitologicznym (niesłusznie sprowadzanych do deprecjonującego
30
31
90
32
1
pojęcia demonów czy istot mniejszej rangi), a jeszcze inne do 4
zmarłych przodków. Idąc dalej wyznaczonym torem wypadałoby 5

pochylić się nad problemem różnic pojawiających się w tak (oczy- 6
wiście umownie) wydzielonych „adresatach” czynności religijnych.
7
Możliwe bowiem, że w obrębie rozmaitych regionów osadniczych
(czasami leżących „po sąsiedzku”) mogły występować odmienności 8
w lokalnych – nazwijmy je – panteonach, w których pojawiają się 9
bóstwa o zbliżonych kompetencjach jednak o innych (przekazanych 10
nam przez źródła pisane epoki – co też nie jest tu bez znaczenia)
11
imionach. Czy w tym przypadku mamy do czynienia ze śladem
wskazującym na cześć oddawaną różnym bogom, czy też jesteśmy 12
świadkami procesu tabuizacji ich imion? Czy za zachowanymi te- 13
onimami kryją się różne postaci nadprzyrodzone o miejscowej ran-
14
dze, czy może to samo bóstwo opisywane różnymi imionami? Czy
w związku z tym możemy przyjąć, że pozycja tych istot różniła się 15
w zależności od regionu i/lub ich efektywności w życiu lokalnej spo- 16

łeczności? Odmienna mogła być także siła oddziaływania danego 17
boga na określone grupy ludności. Wyraźnie ukazująca się w mate-
18
riale źródłowym stratyfikacja wczesnośredniowiecznych społeczno-
ści słowiańskich mogła, i chyba determinowała odmienne przecież 19
potrzeby osób zajmujących różne pozycje na szczeblach drabiny 20
społecznej. Inny bóg czuwał więc nad prosperity elit, inny zaś nad 21
potrzebami pozostałych członków grupy. Możliwe też, że pośród
22
członków obu tych grup zachodziły dalsze różnice i wynikające
z nich potrzeby kultu. Dość wyraźnie są one czytelne w opisach źró- 23
dłowych dotyczących rodów arystokratycznych oraz obserwacjach 24
organizacji cmentarzy i form obrzędowości sepulkralnej. Dla zobra-
25
zowania pierwszego z wymienionych świadectw można wspomnieć
chociażby o innych bóstwach wywyższanych przez książąt rugij- 26
skich, a innych przez warstwy kapłańskie, których członkowie rów- 27

nież należeli przecież do ścisłej elity XII-wiecznych Ranów. Drugi 28
przykład znajduje potwierdzenie w pochówkach tych elit, które wy-
29
raźnie wyodrębniają się na tle powszechnie stosowanego sposobu
30
31
91
32
1
4 grzebania zmarłych (można tu wskazać np. groby komorowe, ło-

5 dziowe, w obstawach kamiennych czy mogiły o wyraźnie wyróżnia-
6 jącej się konstrukcji i wielkości), wskazując tym samym na odmien-
ny przebieg czynności pogrzebowych. Zresztą pozycja zmarłego nie
7
musiała być jedynym czynnikiem wpływającym na różnice w rodza-
8 ju pochówku i sposobu realizacji czynności obrzędowych. Ważną
9 rolę mógł tutaj odgrywać, niewynikający ze stratyfikacji społecznej,
10
sposób postrzegania nieboszczyka przez współplemieńców, miejsce
jego pochodzenia czy wreszcie osobiste potrzeby. Na koniec zwróć-
11
my jeszcze uwagę na sposób organizacji przestrzeni interpretowa-
12 nych jako miejsca sprawowania praktyk religijnych. Na niektórych
13 z nich dość wyraźnie zarysowują się dwa odmienne ontologicznie
obszary, z których jeden nie wykazuje cech wskazujących na stałą
14
obecność grup ludzkich (brak warstwy kulturowej), natomiast drugi
15 cechują relikty mogące wskazywać na dokonywane tu czynności
16 obrzędowe. Czy – przyjmując zasadność ustaleń archeologów –
17 mamy tutaj do czynienia z odmiennym wartościowaniem przestrze-
ni (na „hierofaniczną” i rytualną) czy może z kultem różnych istot?
18
19 Wielość wskazanych powyżej problemów badawczych i pytań

20 znajduje bezpośrednie odzwierciedlenie w wielości stanowisk po-
21
szczególnych badaczy dotykających problemu przedchrześcijań-
skich wierzeń i organizacji kultu. Sama zaś odpowiedź na tytuło-
22
we pytanie w moim przekonaniu nie jest możliwa, a każdą próbę
23 rozwiązania tego problemu należy uznać za konstrukt akademic-
24 ki, który w świetle dzisiejszej wiedzy trudno poddać weryfikacji.
25
27
28 Po raz wtóry trafiamy tutaj na grunt problemów definicyjnych.

Co w zasadzie powinniśmy rozumieć pod pojęciem synkretyzmu
29
i dwuwiary? Czy rzeczywiście powinniśmy pojmować te terminy
30
31
92
32
1
synonimicznie? W moim przekonaniu mamy tutaj do czynienia 4
z dwoma różnymi zagadnieniami. Pierwsze z nich, rozumiane jako 5

proces oddziaływania jednej religii na drugą, przenikanie się idei, 6
jest charakterystyczny nie tylko dla interesującego nas problemu,
7
ale dla kultury ludzkiej w ogóle. Upraszczając sprawę można po-
wiedzieć, że polegał on na utożsamianiu nowej informacji z do- 8
tychczasową tradycją. W przypadku religii przedchrześcijańskich 9
Słowian proces ten obserwujemy na całym obszarze zajętym przez 10
te społeczności: Słowiańszczyzna Zachodnia to w głównej mie-
11
rze obszar oddziaływań germańskich (tak kontynentalnych jak
i skandynawskich), Wschodnia – wpływów azjatyckich ludów 12
stepowych. Południowa to główny odbiorca impulsów bizantyń- 13
skich. Źródła będące do naszej dyspozycji wskazują, że przepływ
14
informacji biegł w obie strony, powodując że nie zawsze jesteśmy
w stanie rozdzielić elementy rodzime od napływowych. 15
16
Natomiast koncepcja dwuwiary jest XIX-wiecznym konstruktem 17
akademickim opartym na błędnej aplikacji terminologii wschod-
18
niosłowiańskiego dziejopisarstwa średniowiecznego, ukazują-
cego współczesną rzeczywistość z punktu widzenia ówczesnych 19
(kościelnych) elit intelektualnych. Rację mają Aleksander Musin 20
i Dariusz Sikorski, którzy podkreślają, że termin ten nie dotyczył 21
opozycji między nową religią a pogaństwem. Używano go w kon-
22
tekście potępiającym zachowania obce chrześcijańskiej tradycji.
Mimo tych krytycznych uwag, w literaturze wciąż stosuje się to 23
pojęcie w rozumieniu dosłownym, zakładającym jednoczesne 24
funkcjonowanie człowieka w dwóch systemach światopoglądo-
25
wych. A dokładniej obecności w nowej (chrześcijańskiej) rzeczy-
wistości przeżywających się praktyk dawnej religijności. Pomijając 26
już sam problem rozumienia pojęcia „przeżytków pogaństwa” oraz 27

co właściwie miało nimi być (wobec braku możliwości porównania 28
z okresem wcześniejszym) zauważmy, że taki stan rzeczy nie mógł
29
znaleźć akceptacji władz kościelnych i musiałby zostać uznany za
30
31
93
32
1
4 apostazję/herezję. Co więcej, jeśli mielibyśmy przyjąć często po-

5 stulowany w omawianych wypowiedziach konflikt wyznaniowy, to
6 musielibyśmy założyć że domniemani „dwuwiercy” poddani byli
dwóm różnym – i do tego wykluczającym się doktrynom. To z ko-
7
lei – idę tu za ustaleniami antropologów kulturowych – szczegól-
8 nie w społecznościach zintegrowanych systemem ideologicznym,
9 prowadziłoby do konfliktu zarówno na poziomie indywidualnym
10
jak i społecznym. Innymi słowy mogło doprowadzić do zaburzeń
osobowości lub rozbicia więzi wewnątrzgrupowych. W związku
11
z tym uważam, że koncepcja dwuwiary jest nie do utrzymania.
12
13 4. Jak ocenia Pan/Pani postęp w badaniach nad wierzeniami Sło-

14
15 Wspominałem już o tym, że w dyskusji nad interesującym nas za-

16 gadnieniem wyraźnie zarysowują się pewne punkty zwrotne. Są
17 one, rzecz jasna, odzwierciedleniem stanu badań, ale też podej-
ścia badaczy ulegających nowym (lub wracających do starych)
18
poglądom, innego rozumienia źródeł czy charakterystycznych
19 dla danego okresu prądów umysłowych. Powtórzę tu raz jesz-
20 cze, że w moim przekonaniu taki punkt zwrotny obserwujemy
21
na przestrzeni ostatnich 20-25 lat. Poza oczywistym przyrostem
źródeł i intensyfikacją dyskusji, za ważne osiągniecie należy też
22
uznać krytykę lub wręcz zerwanie (co oczywiście nie oznacza
23 ich całkowitego usunięcia) z niektórymi paradygmatami badaw-
24 czymi, które – przynajmniej w mojej opinii – przyczyniły się do
stagnacji w badaniach nad tradycyjną religijnością Słowian. Jeśli
25
miałbym wymienić kilka najważniejszych z takich „przełomów
26 aksjologicznych” wskazałbym na problem nieznane/kultowe
27 i rozmaitych „kultów pogańskich”, zagadnienie prymitywizmu
28 przedchrześcijańskich wierzeń czy zacofania kulturowego Sło-
wian przed etapem chrystianizacji.
29
30
31
94
32
1
Pierwsze ze wspomnianych osiągnięć jest bezpośrednim reflek- 4
sem przyrostu źródeł archeologicznych, co w rezultacie zwiększyło 5

bazę znanych analogii. Wyraźnie widoczna jest tutaj – wynikająca 6
chyba z krytyki takiego podejścia – większa pokora badaczy. Mimo
7
pojawiającego się coraz częściej trzeźwego krytycyzmu, nadal –
w tym i w najnowszej literaturze – pojawiają się wystąpienia od- 8
noszące się do utartego schematu. I tak przedmiot o niekonwen- 9
cjonalnym kształcie staje się amuletem (nawet jeśli nie spełnia 10
kryteriów określających tego rodzaju zabytki), krzew lub owoc
11
spoczywający pod wałem grodu interpretuje się jako oczywistą
ofiarę zakładzinową, a odmienny element w konstrukcji zabudo- 12
wy zamienia się w apotropaion, idola lub chociaż jego fragment. 13
Wszystkie te interpretacje mogłyby mieć rację bytu, ale w przypad-
14
ku każdego z nich możliwe jest również alternatywne i racjonalne
wytłumaczenie, które jednak wypadałoby wziąć pod rozwagę. Nie 15
to jest jednak najważniejsze. Tutaj należy zwrócić uwagę na coś 16

zupełnie innego – na zmianę w podejściu do materialnych pozo- 17
stałości odkrywanych w wyniku prac archeologicznych. A ściślej,
18
zauważalne odejście od deskryptywnych metod charakterystyki
źródeł wykopaliskowych powoli wzbogacanych przez próby nar- 19
ratywizacji. W takim ujęciu zasadniczym problemem nie staje się 20
już wyłącznie kwestia uwarunkowań topograficznych miejsca, 21
szczegółów konstrukcyjnych struktur antropogenicznych czy cech
22
typologiczno-technologicznych przedmiotów, ale treści jakie mogły
nieść dla użytkowników oraz funkcje jakie człowiek przypisywał 23
im w określonych działaniach społeczno-kulturowych – w naszym 24
przypadku byłyby to naturalnie działania rytualne.
25
Kolejnym problemem coraz mniej widocznym w badaniach nad 26
kulturą Słowian jest (wpajane przez dawne systemy totalitarne?) 27

przekonanie o niezdolności do myślenia w kategoriach abstrak- 28
cyjnych. Naturalnym następstwem tego myślenia jest sprzeciw dla
29
koncepcji rozwiniętej mitologii oraz nawiązującej do niej sztuki.
30
31
95
32
1
4 Doskonałym przykładem może być tutaj wyolbrzymianie roli Skan-

5 dynawów, Waregów i innych przybyszów, którzy mieliby być twór-
6 cami wyjątkowo kunsztownie wykonanych lub zdobionych zabyt-
ków (by wspomnieć chociażby figurki antropomorficzne, niektóre
7
elementy uzbrojenia, oporządzenia jeździeckiego, okuć pochewek
8 noży, ozdób). I zupełnie nie przeszkadza tutaj fakt, że podobnych
9 przedmiotów poza Słowiańszczyzną nie ma. Dla naszych rozwa-
10
żań najważniejsze jest jednak to, że pewna liczba tych zabytków
może nawiązywać do słowiańskich wątków mitologicznych. I nie
11
są to – a z taką opinią można się w literaturze spotkać – wątki
12 zaczerpnięte od wikingów, bo były dla Słowian bardziej atrakcyj-
13 ne od własnych! Pomijając przebijający tu chyba cień Herderow-
skiego Volksgeistu, wypada zauważyć, że w świetle ostatnich od-
14
kryć i ustaleń archeologów takie koncepcje nie mają już racji bytu.
15
16 Przez długie lata w dyskusji nad religią przedchrześcijańskich

17 Słowian (przede wszystkim „Polan”) panował paradygmat mó-
wiący o mało rozwiniętym, prymitywnym czy nawet nieracjo-
18
nalnym tradycyjnym systemie ideologicznym. Co prawda, ze
19 względu na zapisy źródłowe, dopuszczano rozwiniętą formę or-
20 ganizacji życia religijnego pod koniec trwania pogaństwa, z tym
21
jednak zastrzeżeniem, że wykształciła się ona na wzór zachod-
nioeuropejskiego chrześcijaństwa. Szczególnie w starszej litera-
22
turze wielu autorów zajmujących się tym zagadnieniem twierdzi-
23 ło, że niewiele wiemy na temat dawnych wierzeń, jednak brak
24 tej wiedzy w niczym nie przeszkadzał, aby w tym samym (lub
następnym) zdaniu autorytatywnie stwierdzić, że „treści chrze-
25
ścijaństwa górowały nad zawartością wierzeń pogańskich”. Rację
26 mają tutaj ci badacze, którzy podkreślają, że obserwujemy tutaj
27 uwikłanie autorów we własny kontekst kulturowy stanowiący
28 zasadniczy punkt odniesienia. W naszym przypadku bezpośred-
nią konsekwencją takiego podejścia jest przekonanie o – jak to
29
ostatnio ujął Dariusz Sikorski – niekwestionowanej cywilizacyjnej
30
31
96
32
1
doniosłości chrystianizacji Słowian. Nie jest to jednak zagadnie- 4
nie nowe. Poruszony przez mnie problem od dawna już stanowi 5

obiekt krytyki najdosadniej sformułowany chyba przez relaty- 6
wistów kulturowych postulujących, oczywiście na ile to możli-
7
we, badanie dawnych kultur zgodnie z charakteryzującymi je
standardami. W praktyce sprawa wygląda różnie, wciąż przecież 8
pojawiają się głosy usiłujące przekonywać, że dzieje Polski nale- 9
ży datować od 966 r., że chrystianizacja niosła ze sobą „wyższą 10
jakościowo formę organizacji politycznej ideologii”, że przyjęcie
11
nowej wiary (w domyśle chętnie odrzucających dotychczasowe
wierzenia) niosło ze sobą „przede wszystkim korzyści duchowe” 12
dla neofitów. Są to jednak głosy bardziej wskazujące na osobi- 13
ste przekonania autorów niż wynik obiektywnej analizy źródeł.
14
Chrześcijaństwo spełniło w dziejach narodów słowiańskich wy-
jątkową i doniosłą rolę – temu zaprzeczyć nie można, nie ozna- 15
cza to jednak ani prymitywizmu wcześniejszych wierzeń, ani tym 16

bardziej, że nie spełniały one oczekiwań swoich wyznawców. 17
18
Tenże właśnie prymitywizm legł chyba u podstaw aplikacji do
wierzeń Słowian ustaleń typowych dla Tyler’owskiego animizmu. 19
W takim rozumieniu interesujące nas społeczności miała charak- 20
teryzować wielość rozmaitych kultów. Wskazywano tutaj przede 21
wszystkim na kult góry, kamienia, rzeki, drzew, ognia itd. Dziś,
22
dzięki wprowadzeniu do badań nad zajmującym nas zaganianiem
ustaleń fenomenologów religii, pogląd ten właściwie przestał mieć 23
zwolenników (choć także i w tym przypadku zdarzają się wyjątki). 24
25
Tych kilka przykładów nie zamyka oczywiście listy funkcjonują-
cych w nauce polskiej i powoli rozjaśnianych dogmatów badaw- 26
czych, ukazuje jednak jak przebiega dyskusja nad problematyką 27

wierzeń przedchrześcijańskich Słowian. Osobiście uważam jej 28
wyniki za obiecujące i postępowe i z optymizmem wypatruję jej
29
dalszego przebiegu. Jest jeszcze dużo do zrobienia.
30
31
97
32
1

6
Mimo że dokonania ostatnich dekad pokazały, iż nie wszystko
7
zostało jeszcze powiedziane w kwestii przekazów pisanych, to
8 w przypadku badań nad wczesnośredniowiecznymi formami
9 dawnej religijności (nie tylko zresztą) Słowian największy poten-
10
cjał widzę w poszukiwaniach archeologicznych oraz konfrontacji
ich wyników z ustaleniami religioznawców. W przypadku obu
11
tych dyscyplin obserwować można nieprzerwany i dynamiczny
12 rozwój. Ogromne znaczenie ma tutaj również, daleki od wyczer-
13 pania, zasób źródeł wykopaliskowych, które umożliwiają ciągłą
aktualizację i weryfikację dotychczasowych ustaleń. Pewnym
14
problemem może być w tym przypadku wciąż jeszcze stosowana
15 metodyka badawcza ujmująca źródła archeologiczne w sposób
16 obarczony dziedzictwem klasycznego ewolucjonizmu, w której
17 dominującą pozycję zajmuje ich aspekt materialny (czy raczej
techniczno-materialny). W konsekwencji na uboczu pozostają nie
18
tylko kryjące się za nim procesy, ale także sam człowiek. Ujmując
19 rzecz inaczej, badacze tego nurtu rzadko kiedy wychodzą poza
20 materialny sposób wypowiedzi o przeszłości koncentrując uwa-
21
gę na procesie samego myślenia o niej. Jest to jednak tendencja
chyba już zanikająca i archeolodzy coraz częściej wychodzą poza
22
sztywne ramy ograniczające się jedynie (ale – co trzeba wyraźnie
23 podkreślić – stanowiące podstawowe narzędzie badawcze i punkt
24 wyjścia dla dalszych wniosków) do typologizacji i tworzonych/
poszerzanych taksonomii. W tym kontekście duży potencjał może
25
kryć się za rozwiązaniami powstałymi na gruncie archeologii
26 religii. Mimo że moment pojawienia się tego nurtu cofnąć można
27 do lat 70. zeszłego stulecia (ze znamiennym wystąpieniem Co-
28 lina Renfrew’a dotyczącym ‘metaarcheologii’), największy jego
rozwój obserwować można od dwóch minionych dekad. Z ko-
29
lei na gruncie ustaleń archeologów religii krystalizuje się młod-
30
31
98
32
1
szy nurt o dużym – jak sądzę – potencjale badawczym. Mam 4
tutaj na myśli fenomenologię percepcji (wraz z zainspirowaną 5

jej osiągnięciami fenomenologią przestrzeni), której zwolenni- 6
cy wskazują na pewne uniwersalne tendencje towarzyszące nie
7
tylko przeżyciom duchownym, ale także sposobom organizacji
przestrzeni sakralnych. Punktem wyjścia dla tych rozważań są 8
ustalenia fenomenologów religii dotyczące samoistnego objawia- 9
nia się obszarów manifestacji sił nadprzyrodzonych. W opinii 10
„percepcjonistów” siła oddziaływania takich miejsc (lub przed-
11
miotów) nie sprowadzała się jedynie do wyróżniającego się wy-
glądu. Ważne, jeśli nie najważniejsze, były także odczucia zmy- 12
słowe (lub ich brak), pośród których wymieniają dotyk, zapach, 13
dźwięki. W tym kontekście warto przywołać postulat Christophe-
14
ra Tilley’a. Badacz ten stoi bowiem na stanowisku, że aby zro-
zumieć sposób odczuwania (a przez to i znaczenia) elementów 15
tworzących krajobraz kulturowy dawnych społeczności, należy 16

„wejść w ciało” ich uczestników. Innymi słowy, badacz studiujący 17
ówczesny sposób wartościowania przestrzeni powinien w tej sa-
18
mej przestrzeni wykorzystać te same zmysły. Opisywany tu nurt
badawczy ma dość młodą metrykę i nie był dotąd szerzej wyko- 19
rzystywany na gruncie badań nad kulturą duchową wczesnośre- 20
dniowiecznych Słowian. Intuicyjnie posiłkował się nim Joachim 21
Hermann, a ostatnio Wojciech Chudziak. W pełni już świadomie
22
odwołuję się do niego w mojej monografii dotyczącej przedchrze-
ścijańskiej obrzędowości Pomorzan. Poza granicami Polski arche- 23
ologiczne aplikacje fenomenologii percepcji doczekały się tyluż 24
zwolenników co przeciwników. Ci ostatni, wskazując przede
25
wszystkim na brak możliwości weryfikacji odczuć ludzkich,
odbierają tej metodzie znamiona naukowości. Nie zauważają 26
przy tym dotychczasowego dorobku religioznawstwa, a konkret- 27

nie jednej ze stosowanych w nim metod jaką jest psychologia 28
religii. Głównym tematem jej dociekań są podmiotowe cechy
29
przeżywania wydarzeń religijnych ujmujących je jako zjawisko
30
31
99
32
1
4 o podłożu mentalnym. W rozumieniu fenomenologów percepcji,

5 cechy te są obecne i niezmienne od chwili pojawienia się myśle-
6 nia w kategoriach abstrakcyjnych.
7
Inną metodą zgłębiania dawnej religijności, która w moim przeko-
8 naniu znajduje zbyt mały oddźwięk w studiach nad tradycyjnym
9 systemem wierzeń społeczności słowiańskich jest mitologia porów-
10
nawcza. Pomijając pionierskie studia Aleksandra Gieysztora i kilku
innych, podążających za nimi autorów, najnowsze próby aplikacji
11
tej metody na grunt religii Słowian uważam za zbyt mało krytycz-
12 ne i jednostronne. Zupełnie nie uwzględniają one ani prac pole-
13 micznych wytykających słabe punkty tej metody (i wskazujących
alternatywne możliwości wnioskowania!), ani ustaleń najmłodszej
14
generacji przedstawicieli tego kierunku (chociażby Bruce’a Lin-
15 coln’a czy Emily Lyle) znacząco rozwijających ustalenia swoich
16 poprzedników – co nie oznacza, rzecz jasna, że muszą być one
17 właściwe i należy je bezkrytycznie zaakceptować. Pokazują jednak
dalsze możliwości i bogactwo materiału, który można włączyć do
18
studiów nad religijnością dawnych społeczności.
19
20 Z kolei zbyt krytyczne wydają mi się zastrzeżenia niektórych ba-

21
daczy kierowane w stosunku do metody wypracowanej przez
tartusko-moskiewską szkołę semiotyczną. Ostanie badania nad
22
kulturą materialną zachodniosłowiańskich elit (jakie mam przy-
23 jemność prowadzić wraz z drem Leszkiem Gardełą) wskazują
24 na zasadność ustaleń dotyczących genezy i treści tzw. mitu pod-
stawowego. Ukazują też przy okazji pewien potencjał metody
25
retrogresywnej. Ciekawą specyfiką tego rodzaju argumentacji jest
26 postulowana (choć nie zawsze przestrzegana) ostrożność w apli-
27 kacji tej metody oraz zauważalna niekonsekwencja jej stosowania
28 – w szczególności przez archeologów. Rozwijając powyższe wątki
chcę zaznaczyć, że nie zgadzam się z wyartykułowaną niedawno
29
opinią wskazującą na incydentalność podobieństw jakie zachodzą
30
31
100
32
1
pomiędzy niektórymi formami obrzędowości przedchrześcijańskiej 4
odnotowanej przez średniowieczne kroniki, a zbliżonymi do nich 5

(czasami wręcz identycznymi) zachowaniami rytualnymi utrwalo- 6
nymi przez badaczy kultury ludowej. Warto tu chyba przypomnieć
7
dawniejsze wystąpienia procesualistów, którzy w metodzie retro-
gresywnej upatrywali przydatnego narzędzia w procesie badania 8
kultury materialnej, która – w ich przekonaniu – powinna być ana- 9
lizowana w terminach Braudelowskiego długiego trwania. Zwra- 10
cano na to uwagę i później, jednocześnie wskazując na potencjał
11
tej metody w studiach nad innymi aspektami konstytuującymi byt
dawnych wspólnot. Mówił o tym i sam Fernand Braudel wskazu- 12
jąc, że najgłębszy poziom trwania grup ludzkich budują z jednej 13
strony przemiany cywilizacyjne, z drugiej zaś – najbardziej dla nas
14
interesujące – religijne. W polskiej literaturze najdosadniej odniósł
się do problemu Aleksander Gieysztor pisząc, że w przejawach 15
religijności ludowej tkwią „niewykorzystane w pełni możliwości 16

poznania słowiańskich wierzeń i praktyk religijnych”. Ten swoisty 17
manifest badawczy – tradycyjnie – znalazł zarówno zwolenników
18
jak i przeciwników. Niestety wśród tych pierwszych wciąż jesz-
cze pojawiają się prace bezkrytycznie i swobodnie manipulują- 19
ce materiałem źródłowym w celu uzyskania z góry określonego 20
celu. Nie ma tu większego znaczenia czy wykorzystywane przez 21
nich źródła pochodzą z XVI czy XIX stulecia, ani też czy doty-
22
czą obszaru wschodniej, zachodniej czy południowej Słowiańsz-
czyzny (nie mówiąc już o włączaniu do materiału dowodowego 23
zapisów spoza jej obszaru – skrajnym, znanym mi przypadkiem 24
może być sięganie do spuścizny kulturowej Chin czy symboliki
25
buddyjskiej!). Taki sposób badań retrogresywnych całkowicie
wypacza potencjał tej metody wzbudzając uzasadnione wątpli- 26
wości w stosunku do jej przydatności. Z drugiej jednak strony 27

trudno nie docenić dorobku sięgających do niej badaczy pokroju 28
wspomnianego już Gieysztora, Stanisława Byliny, Marka Duli-
29
nicza, Tadeusza Grudzińskiego, Jana Powierskiego, Stanisława
30
31
101
32
1
4 Tabaczyńskiego, Ryszarda Tomickiego czy Andrzeja Szyjewskie-

5 go, by wspomnieć tylko kilku. Zupełnie odrębnym problemem
6 pozostaje natomiast sposób w jaki do badań retrogresywnych
sięgają niektórzy etnografowie. Wielokrotnie już spotkałem
7
się ze zjawiskiem wykorzystywania tej metody do interpretacji
8 trudnych do wytłumaczenia zjawisk religijnych obserwowal-
9 nych w kulturze ludowej. Służy tu ona jako pojęcie-wytrych,
10
które wszelkie zachowania obrzędowe nie znajdujące odbicia
w zwyczajach i liturgii chrześcijańskiej, niejako z automatu po-
11
zwala zidentyfikować jako „pogańskie”, mimo że – przynajmniej
12 w świetle współczesnej wiedzy – poganie ich nie praktykowali.
13
Pozostaje jeszcze odnieść się do zasygnalizowanej wyżej niekon-
14
sekwencji archeologów w korzystaniu z metody retrogresywnej.
15 Jak bowiem zrozumieć postawę tych spośród nich, którzy bez
16 chwili zastanowienia akceptują – oparte w zasadzie wyłącznie
17 na źródłach etnograficznych – wyjaśnienia nietypowych praktyk
pogrzebowych jako działań podejmowanych przeciwko wampi-
18
rom/strzygom, jednocześnie odrzucając oparte na tym samym
19 materiale dowodowym próby odnalezienia śladów wątków mi-
20 tologicznych? Szczerze mówiąc odpowiedź na to pytanie nie na-
21
leży do trudnych…
22
Spory potencjał badawczy pokazujący szersze perspektywy w ba-
23 daniu materialnych pozostałości działań religijnych widzę
24 w tzw. zwrocie ku rzeczom, który, jeśli dobrze go rozumiem, obej-
muje nie tylko problem pojęcia biografii rzeczy, ale także zwrotu
25
lingwistycznego/waloru socjalizującego. Pierwsze z przytoczonych
26 pojęć, wprowadzone do literatury przez Igora Kopytoff’a, odnosi
27 się do sposobu postrzegania przedmiotów na wzór życia ludzkiego.
28 W takim ujęciu należy rozpatrywać ich trwanie i użytkowanie od
momentu „narodzin” aż do „śmierci”. Z kolei zwrot lingwistyczny
29
(walor socjalizujący) ujmuje rzeczy/przedmioty w kategorii tekstu,
30
31
102
32
1
możliwego do odczytania komunikatu kulturowego. W myśl tej teo- 4
rii miałyby przedmioty, jak chce Edward Leach, zakodowane zna- 5

czenia. W związku z tym nie powstały tylko po to żeby istnieć, ale 6
po to, by odegrać ściśle określoną rolę w życiu jednostki czy trwaniu
7
kultury. Byłyby więc Gell’owskimi aktorami („agentami” o mocy per-
formatywnej) aktywnie wpływającymi na człowieka i wywołującymi 8
skutki w realnym świecie. Oznacza to, że badając przedmioty za- 9
sadniczy nacisk winniśmy kłaść na relacje zachodzące między nimi 10
a ludźmi. W tym kontekście – idąc za myślą Jerzego Topolskiego
11
i Danuty Minta-Tworzowskiej – dość wyraźnie rysuje się granica
między reliktem a źródłem archeologicznym. Jeśli to pierwsze od- 12
grywa rolę wyłącznie materialnego świadectwa obecności dawnych 13
społeczności, to źródłem staje się dopiero w momencie „włącze-
14
nia w strukturę narracyjną”. Taki sposób postrzegania artefaktów
pokazuje nie tylko ich moc sprawczą, ale także funkcję narzędzi 15
odzwierciedlających sposób myślenia o świecie. 16
17
Kończąc poruszany wątek chciałbym jeszcze zwrócić uwagę na
18
niektóre wypowiedzi Leszka Słupeckiego, a nade wszystko na
wyniki badań Michała Łuczyńskiego pokazujące, że także języ- 19
koznawcy nie powiedzieli jeszcze ostatniego słowa. 20
21
22
Słowian? 23
24
Patrząc na dotychczasowy stan badań nad interesującym nas za-
25
gadnieniem zaobserwować można kilka punktów przełomowych
nadających tok dalszym dyskusjom. Za przełomowe można tu- 26
taj uznać prace Aleksandra Brücknera, Henryka Łowmiańskiego 27

i Aleksandra Gieysztora. W ostatnim ćwierćwieczu istotną rolę 28
odegrało wystąpienie Leszka Słupeckiego, zbierające całą dotych-
29
czasową wiedzę (pomijając jednak kwestie funeralne), które – co
30
31
103
32
1
4 ciekawe – na jakiś czas „uśpiło” dysputy nad zagadnieniem reli-

5 gii przedchrześcijańskich Słowian. Wyraźny wzrost aktywności
6 badaczy podejmujących to zagadnienie widać dopiero po 2000
roku. Owocem tego ożywienia jest szereg publikacji odświeża-
7
jących starsze koncepcje, ukazując je z nowej perspektywy i/lub
8 w ujęciu najnowszych metod badawczych, jak również wprowa-
9 dzające do obiegu naukowego nieznane dotąd stanowiska ar-
10
cheologiczne interpretowane jako przestrzenie sakralno-obrzę-
dowe. Za ważniejsze publikacje wydane w pierwszej dekadzie
11
XXI wieku uznałbym dwie prace zbiorowe: Człowiek, sacrum,
12 środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu (2000), Sa-
13 crum pogańskie – sacrum chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu
we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej (2010). Należy tu
14
również przywołać nowatorskie studium Wojciecha Chudziaka
15 Wczesnośredniowieczna przestrzeń sakralna in Culmine na Pomo-
16 rzu Nadwiślańskim (2003), a z dziedzin niearcheologicznych Re-
17 ligię Słowian Andrzeja Szyjewskiego (2003).
18
Jakie odkrycia z ostatnich lat należałoby uznać za szczególnie
19 ważne? Jeśli idzie o zachodnią część Słowiańszczyzny największy
20 potencjał widzę w wynikach badań archeologów nad ośrodkami
21
wyspowymi, wotami akwatycznymi, wielofunkcyjnością grodów
oraz ofiarami zwierzęcymi – by wymienić tylko kilka.
22
23 Pionierskie na obszarze Polski, zainicjowane przez ośrodek to-

24 ruński, badania nad wyspami jeziornymi Pomorza przyniosły
wiele znamiennych informacji dotyczących wczesnośrednio-
25
wiecznego osadnictwa na tym obszarze. Poszerzając je o dorobek
26 badaczy niemieckich nad obszarem północnego Połabia oraz wy-
27 niki dalszych prac archeologów polskich nad Ziemią Lubuską, mo-
28 żemy przyjąć funkcjonowanie w północnej części Słowiańszczy-
zny Zachodniej charakterystycznego modelu organizacji, a nade
29
wszystko waloryzowania przestrzeni. W wyniku prowadzonych
30
31
104
32
1
obserwacji wiemy już, że w znaczącej większości omawiane wyspy 4
zlokalizowane były na pograniczu ówczesnych ekumen, a w przy- 5

padku ośrodków pomorskich charakteryzowały się antropogenicz- 6
nymi formami delimitacji przestrzeni w postaci wałów i palisad.
7
Semantyka i rola wysp w mitologiach indoeuropejskich, wyraźne
wyeksponowanie w krajobrazie przyrodniczym, sztuczne grodze- 8
nie przestrzeni oraz struktury odkryte na ich powierzchni i stre- 9
fie przybrzegowej ukazują wyspy jako obszary o wyjątkowej sile 10
manifestacji sacrum, a w dalszej konsekwencji wyjątkowe miejsca
11
sprawowania czynności obrzędowych.
12
Z działaniami rytualnymi wiąże się ostatnio również szereg depo- 13
zytów odnajdowanych w wodach jezior, rzadziej rzek. W starszej
14
literaturze taką interpretację sugerowano niekiedy dla znalezisk
pochodzących z toni Jeziora Lednickiego. Były to jednak głosy 15
odosobnione. Sam fakt zalegania tutaj jednego z największych 16

w Europie zespołów militariów, jaki odkryto na dnie zbiornika 17
wodnego legł u podstaw dominującej opinii uznających je za re-
18
likt konfliktu zbrojnego. Za incydentalne można uznać próby wy-
jaśnienia przyczyn zalegania na tym stanowisku znacznej grupy 19
innych, zróżnicowanych funkcjonalnie przedmiotów (narzędzia 20
pracy, naczynia, ozdoby, utensylia kupieckie itd.) towarzyszących 21
elementom uzbrojenia. Analogii do odkryć lednickich dostarczyły
22
wspomniane wyżej badania ośrodków wyspowych (do których no-
men omen należy także Ostrów Lednicki), wokół których odkryto 23
depozyty funkcjonalnie, jakościowo i chronologiczne (ograniczony 24
głównie do X-XII w.) odpowiadające znaleziskom wielkopolskim.
25
Wskazówek interpretacyjnych dostarczyły również intencjonalnie
zdeponowane szczątki zwierzęce w postaci zespołu czaszek i szkie- 26
letów zwierzęcych. Kontekst i charakter tych znalezisk sugeruje, że 27

przynajmniej część z nich dostała się do wody w związku z okre- 28
ślonymi wyobrażeniami o charakterze abstrakcyjnym.
29
30
31
105
32
1
4 Odnalezione w toni wód jeziornych szkielety koni nie są depo-

5 zytami które należy łączyć wyłącznie ze środowiskiem akwa-
6 tycznym, ani też wyjątkowym w skali Słowiańszczyzny Zachod-
niej. Jeszcze do niedawna znaleziska tego rodzaju łączono albo
7
z wpływami, albo bezpośrednio z obecnością Skandynawów.
8 U podstaw takiej charakterystyki leżało przekonanie, że zwyczaj
9 składania ofiar ze zwierząt nie był znany Słowianom. Nie wiem
10
dlaczego pomijano w tych interpretacjach fenomen tzw. ofiar za-
kładzinowych, składanych również – jak wskazują odkrywane
11
szkielety – z koni. Dziś, w moim przekonaniu, pogląd o północ-
12 noeuropejskiej proweniencji takich ofiar jest już nie do utrzyma-
13 nia. Blisko osiemdziesiąt szkieletów koni (nie licząc szczątków
psów, bydła, dzika i in.) znanych z obszaru Słowiańszczyzny
14
Zachodniej wskazuje na możliwość łączenia ich z rodzimym sys-
15 temem wierzeń, zaś deponowanie ich w strefach granicznych
16 (ekumeny, cmentarza lub jakiejś jego części, wałów grodu, do-
17 mostw) sugeruje jakie mogły się z nimi łączyć treści symboliczne.
18
Wyjątkowo ciekawych wyników dostarczyły ostatnie wyniki badań
19 nad budownictwem grodowym Połabia, Pomorza, wschodniego
20 Mazowsza, a w mniejszym zakresie także innych obszarów ob-
21
jętych osadnictwem zachodniosłowiańskim. Powrócono w nich
do problemu tzw. grodów kultowych. Pojęcie to, od dość długie-
22
go czasu obecne w literaturze archeologicznej, dotyczyło dotąd
23 przede wszystkim wczesnych obiektów typu Haćki-Szeligi. A te
24 na ogół wiązano ze wschodnią częścią Słowiańszczyzny. W wyni-
ku ostatnich badań oraz rewaluacji ustaleń dotyczących starszych
25
struktur grodowych ustalono, że także w zachodniej jej części
26 znajdują się grody niekoniecznie związane z funkcjami osadni-
27 czymi. Znikome walory obronne przekreślają także przeznaczenie
28 militarne. Analiza cech konstrukcyjnych oraz położenia w topogra-
fii określonego mikroregionu niektórych z interesujących nas kon-
29
strukcji sugeruje, że o decyzji ich wzniesienia mogły decydować
30
31
106
32
1
cechy środowiskowe osadzone w perspektywie myślenia mitycz- 4
no-religijnego. Warto tu jeszcze przywołać ostatnie ustalenia Woj- 5

ciecha Chudziaka, który zwrócił uwagę na problem – nazwijmy go 6
– dwugrodów, zatem wyraźnie widoczny w przypadku niektórych
7
mikroregionów układ, w skład którego wchodziły pary synchro-
nicznych pod względem chronologicznym konstrukcji otoczonych 8
wałami. Znamienne jest tutaj również położenie tych obiektów, 9
które wzniesiono w niewielkiej, czasami nawet kilkusetmetrowej 10
odległości od siebie. Charakter odkryć wskazuje, że zbliżona inter-
11
pretacja funkcji tak zlokalizowanych grodów nie ma uzasadnienia,
w związku z tym pierwotnie musiały one pełnić odmienną rolę 12
wynikającą z podziału i waloryzacji przestrzeni. 13
14
Na koniec należy jeszcze poświęcić nieco uwagi odkryciom ostat-
niego ćwierćwiecza, jakie zawdzięczmy badaniom historyków 15
i językoznawców. Mam tutaj na myśli m.in. wystąpienia Jacka 16

Banaszkiewicza, Michała Łuczyńskiego, Karola Modzelewskiego, 17
Stanisława Rosika, Dariusza Sikorskiego, Leszka Słupeckiego czy
18
Romana Zaroff’a. Wkład tych badaczy w zrozumienie treści źró-
deł, okoliczności ich powstawania i wydźwięku ideologicznego 19
czy zastosowanej topiki są nie do przecenienia, stanowiąc po- 20
ważny wkład do studiów nad dawnymi wierzeniami Słowian. 21
22
24
Większe środki na badania wykopaliskowe, a przede wszystkim
25
na publikację ich wyników. Sporo stanowisk archeologicznych
rozpoznanych jest w zakresie jedynie sondażowym lub tylko po- 26
wierzchniowym. Problemem jest także częściowe przebadanie 27

większości cmentarzysk dające mało wymierny obraz całości 28
możliwych do odnotowania w ich obrębie czynności obrzędo-
29
wych. Zbyt dużo materiału źródłowego leży na półkach czekając
30
31
107
32
1
4 na opracowanie. Zbyt wiele opracowań nie spełnia współcze-

5 snych wymogów prac naukowych. Z doświadczenia zawodowego
6 muszę też zwrócić uwagę na zbyt małe zaangażowanie arche-
ologów w sprawę popularyzacji badań chociażby poprzez scena-
7
riusze wystaw (nie jestem pewien czy musiałbym użyć palców
8 obu rąk żeby wyliczyć znane mi ekspozycje dotyczące wierzeń
9 przedchrześcijańskich Słowian).
10
11
Słowian?
12
13 Chyba całkiem niezłe. Dający się w ostatnich latach zaobserwować

wzrost zainteresowania mitologią komparatywną, poza podjęciem
14
na nowo niektórych zagadnień interpretacyjnych ma również i tę
15 zaletę, że spowodował wypracowanie lepszych narzędzi kogni-
16 tywnych. Jednak, tradycyjnie, „każdy kij ma dwa końce”. Jeśli
17 z jednej strony rozwój metodyki badań porównawczych umożliwia
podjęcie nowych tropów, to z drugiej powoduje rewizję a nawet
18
odrzucenie niektórych z dotychczasowych, mocno ugruntowanych
19 i – wydawałoby się – „zamkniętych” ustaleń. Sama świadomość
20 wynikających stąd spostrzeżeń wskazuje na dobry i właściwy kie-
21
runek w jakim zmierzają badania porównawcze.
22
Wszystko to uzmysławia z jak skomplikowanym i trudnym prob-
23 lemem mamy do czynienia. Pokazuje też jak rozbudowany był
24 świat wierzeń indoeuropejskich i, tu nie mam wątpliwości, że
wczesnośredniowieczne społeczności słowiańskie nie były tutaj
25
wyjątkiem.
26
27
28
29
30
31
108
32
1
KONRAD 5
KOŚNIK 6
8
Doktorant na Wydziale Psychologii i Kognitywistyki UAM, opiekun 9
pomocniczy Koła Naukowego Psychologii Religii UAM, prowadzący 10
badania z pogranicza psychologii i nauk historycznych. Zainteresowa-
11
nia badawcze: historia polskiej myśli psychologicznej, indygeniczna
psychologia Słowian, polska tożsamość narodowa. Współautor (wraz 12
z A. Pankallą) książki Indygeniczna psychologia Słowian. Wprowadzenie 13
do realnej nauki o duszy (wyd. Kraków 2018) oraz wielu artykułów na
14
temat psychologii Słowian (m.in. „Religion as an invaluable source of
psychological knowledge: Indigenous Slavic psychology of religion”, 15
Journal of Theoretical and Philosophical Psychology 38(3), 154-164). 16
17
18
1. Jaki jest cel badań nad religią pogańskich Słowian? Czy możliwa jest 19
rekonstrukcja historii (ewolucji) samej religii? 20
21
Dla większości badaczy podstawowym celem jest zapewne cel su-
22
biektywny, czyli zaspokojenie związanej z pasją badawczą cieka-
wości na temat przedmiotu swoich dociekań. Spoglądając jednak 23
na tę kwestię z perspektywy jej znaczenia dla szerszej społeczności, 24
trzeba by stwierdzić, iż celem tym jest odkrywanie korzeni współ-
25
czesnych ludów słowiańskich. Tego, jacy są dzisiejsi Słowianie, jak
się zachowują, jak myślą, jak patrzą na świat, nie da się wyjaśnić 26
wyłącznie poprzez odwołanie się do późniejszych, chrześcijańskich 27

i post-chrześcijańskich wzorców kulturowych. Rdzeń słowiańskie- 28
go „charakteru etnicznego” rozumianego jako analogia do poję-
29
cia charakteru narodowego znajduje swoje źródło zdecydowanie
30
31
109
32
1
4 w czasach przedchrześcijańskich. Kluczowym elementem kształtu-

5 jącym ów charakter jest natomiast religia, czyli podstawowy czynnik
6 kulturotwórczy. Badania nad religią pogańskich Słowian mogą być
zatem rozumiane jako badania nad słowiańską tożsamością rozpo-
7
startą na przestrzeni dziejów od niejasnego początku i pojawienia
8 się „pierwszego Słowianina” aż do czasów współczesnych i dalej, ku
9 przyszłości i schyłkowi epoki „ostatniego Słowianina”.
10
W nauce teoretycznie wszystko jest możliwe – pytanie tylko, jak
11
wygląda praktyka. A praktyka uzależniona jest od zakresu dostęp-
12 nych danych oraz wykorzystywanej metodologii badawczej. Ogra-
13 niczenia zasobu źródłowego sprawiają, iż trudno jest dokonywać
szczegółowych rozróżnień przestrzennych między poszczególnymi
14
plemionami słowiańskimi ze względu na odmienność ich wierzeń,
15 w związku z czym częstym zabiegiem jest uogólnianie wysnutych
16 wniosków na całą Słowiańszczyznę. Rekonstrukcja ewolucji religii,
17 czyli jej zróżnicowania czasowego, wydaje się jeszcze trudniejsza
niż analiza zróżnicowania przestrzennego, w związku z czym przy
18
obecnym stanie nauki odpowiedź byłaby raczej sceptyczna. Nie-
19 mniej jednak sytuacja może się w przyszłości zmienić. O ile mało
20 prawdopodobne jest odkrycie nowych, nieznanych dotąd źródeł ob-
21
fitujących w przełomowe informacje, o tyle może rozwinąć się me-
todologia wykorzystująca nowe technologie. Patrząc na tę kwestię
22
bardzo futurystycznie, można przewidywać, iż pojawią się kiedyś na
23 przykład precyzyjne symulacje komputerowe umożliwiające anali-
24 zę zmienności treści kulturowych w czasie, a w konsekwencji pro-
babilistyczne uzupełnianie luk w wiedzy na temat religii Słowian.
25

27
28 Zasadniczo obie opcje można uznać za poprawne w zależności od

tego, jaki jest cel konkretnej analizy badawczej. Odwołajmy się do
29
analogicznego przykładu: jeden katolicyzm czy wiele „katolicyzmów”?
30
31
110
32
1
W założeniu Kościół katolicki jest pojedynczy i jednolity, jednakże 4
istnieją znaczne różnice w praktykach religijnych chociażby pomię- 5

dzy Polakami (słowiańskie pozostałości obrzędowe) a Niemcami 6
(wpływ protestantyzmu), nie wspominając już o grekokatolikach.
7
Jeśli więc skupimy się na kwestiach dogmatycznych czy teologii
„wysokiej”, a zatem na tym, co wspólne dla wszystkich wspólnot 8
katolickich, będziemy mówić o jednym katolicyzmie. Gdy natomiast 9
zwrócimy uwagę na wewnętrzną różnorodność, będziemy badać 10
katolicyzm w Polsce, katolicyzm w Niemczech itd. Tę samą zasa-
11
dę można przystawić do religii Słowian. Jeśli poszukujemy „rdze-
nia” słowiańskich wierzeń, czyli treści wspólnych dla wszystkich 12
lub przynajmniej większości plemion słowiańskich, jest to wów- 13
czas jedna religia Słowian. Gdy natomiast dokonujemy podziału
14
np. na Słowian zachodnich, wschodnich i południowych lub po-
łabskich, nowogrodzkich itp. – wtedy możemy mówić o wielu reli- 15
giach specyficznych dla poszczególnych plemion czy wręcz grodów. 16
17
18
19
Jest to z pewnością znaczenie ogromne. Dzięki synkretyzmowi re- 20
ligijnemu w formie „schrystianizowanej” zachowało się wiele tre- 21
ści, których w przeciwnym razie byśmy dzisiaj nie znali – np. mit
22
o stworzeniu świata. Niektóre praktyki przetrwały nawet po dziś
dzień w ludowej obrzędowości katolickiej. Gdy Kazimierz Mo- 23
szyński w dwudziestoleciu międzywojennym analizował kulturę 24
ludową Słowian, badane przez niego osoby formalnie były chrze-
25
ścijanami, jednakże dostarczyły znacznej ilości danych np. na te-
mat słowiańskiego bestiariusza. „Zakonserwowanie” owych treści 26
było możliwe wyłącznie dzięki synkretyzmowi, gdyż w sytuacji 27

jednoznacznego przeciwstawienia sobie wierzeń słowiańskich 28
i chrześcijaństwa w obliczu dominacji tego drugiego religia Słowian
29
byłaby skazana na zapomnienie w życiu codziennym. Badaczom
30
31
111
32
1
4 pozostawałyby wówczas jedynie informacje ze źródeł historyczno-

5 -archeologicznych bez możliwości dokonywania rekonstrukcji
6 na podstawie źródeł etnograficznych.
7
Uwaga na marginesie: pamiętajmy, że nie istnieje coś takiego, jak
8 „czysta” kultura, zaś synkretyzm jest zjawiskiem powszechnym
9 i naturalnym. Każdy system kulturowy ulega ewolucji, która nie
10
przebiega w próżni, lecz w kontakcie z innymi systemami kulturo-
wymi, dzięki czemu zachodzi wzajemna wymiana treści. W przy-
11
padku mieszanej religijności słowiańsko-chrześcijańskiej powstaje
12 zatem dylemat – czy jest to bardziej religijność słowiańska, czy bar-
13 dziej chrześcijańska, czy też może powstała zupełnie nowa jakość.
14
4. Jak ocenia Pan/Pani postęp w badaniach nad pogańską religią i mi-
15 tologią Słowian? Jak obecnie prezentuje się kondycja tych badań?
16
17 Można powiedzieć, że środowisko badaczy zajmujących się reli-

gią Słowian w sposób zadowalający realizuje swoją potencjalność.
18
A mówiąc prościej – uwzględniając możliwości źródłowe i meto-
19 dologiczne, możemy być zadowoleni ze stanu badań. Pewne trud-
20 ności na aktualnym poziomie rozwoju nauki i technologii są nie
21
do przeskoczenia, więc nie powinny rzutować na obraz całości.
Postęp w badaniach nad słowiańskimi wierzeniami dokonuje się
22
w sposób naturalny wraz z postępem w sferze możliwości badaw-
23 czych, zaś utrzymanie spójności obu tych „postępów”, czyli uni-
24 kanie sytuacji opóźnienia stanu badań względem ich potencjału,
zależy głównie od zaangażowania badaczy. Jest to zatem kwestia
25
istnienia pasjonatów, którzy poświęcają swój czas na zgłębianie
26 tej ciekawej tematyki, a których w Polsce chociażby nie brakuje
27 (jak np. redaktorzy niniejszego tomu). Czynnikami, które byłyby
28 pożądane w kwestii dalszej poprawy stanu badań, są oczywiście
zwiększenie nakładów finansowych na badania słowianoznaw-
29
cze oraz dążenie do interdyscyplinarności zespołów badawczych.
30
31
112
32
1
5. Jakie metody lub jakie źródła są obecnie niedostatecznie wykorzysta- 4
ne i kryją w sobie szczególny potencjał poznawczy? 5
6
Kluczowym pojęciem jest tutaj interdyscyplinarność. Badacze
7
w ramach swoich dyscyplin naukowych z powodzeniem wy-
korzystują dostępne im metody badawcze, nie zawsze mając 8
jednak możliwość sięgnięcia dalej ku metodom wykraczającym 9
poza utarte ramy. Pożądane byłoby zatem, aby powstawały licz- 10
ne zespoły badawcze skupiające przedstawicieli różnorodnych
11
dyscyplin, którzy z jednej strony mogą dzielić się nawzajem
swoją wiedzą, z drugiej zaś poprzez rodzące się w bólach ne- 12
gocjacji trudne kompromisy są w stanie wypracowywać nowa- 13
torskie podejścia, na które nie wpadłby zespół „monodyscypli-
14
narny”. Sięganie do zasobu interdyscyplinarności zdecydowanie
stymuluje rozwój metodologii badawczych, dlatego też można 15
ją uznać za kluczową w planowaniu dalszych badań nad religią 16

Słowian. 17
18
Oprócz łączenia w zespoły badawcze przedstawicieli tych dys-
cyplin, które dotychczas zajmowały się zgłębianiem zagadnienia 19
religii Słowian, możliwe jest również zwrócenie się ku dyscypli- 20
nom, które w tradycyjnym ujęciu nie były zaliczane do tego gro- 21
na. Przykładem może być zaangażowanie refleksji psychologicz-
22
nej, chociażby poprzez przyłożenie teorii z zakresu psychologii
ewolucyjnej do problemu zmienności religii Słowian i refleksję 23
nad jej funkcjonalnością w obliczu zmienności społecznych i na- 24
turalnych warunków zewnętrznych. Tego typu analizy są oczy-
25
wiście podejmowane przez przedstawicieli nauk historycznych
zastanawiających się nad mentalnością niegdysiejszych ludów, 26
jednakże zaproszenie do współpracy psychologów mogłoby być 27

pomocne dzięki pogłębieniu podejmowanej refleksji. Dotyczy 28
to wszelkich dyscyplin naukowych – zwłaszcza humanistycz-
29
nych i społecznych – których potencjał w badaniach nad religią
30
31
113
32
1
4 Słowian jest trudny do oszacowania przed dokonaniem ich „kon-

5 frontacji” z dotychczasowym stanem wiedzy słowianoznawczej.
6
6. Jakie odkrycia lub teorie z ostatnich lat należałoby uznać za szczegól-
7
nie ważne dla pogłębienia naszej wiedzy o religii pogańskich Słowian?
8
9 Szczególnie interesujące jest odkrycie XII-wiecznego kazania z No-

10
wogrodu rozpowszechnione przez Borysa Rybakowa, w którym
to kazaniu pojawia się postać biesa możliwego do utożsamienia
11
z czczonym na tym terenie Perunem.
12
13 Uwaga na marginesie: problematyczną kwestią pozostaje interpre-

towanie odkryć naukowych przez nie-naukowców, co w kontekście
14
słowiańskim odnosi się przede wszystkim do badań genetycznych.
15 Chociaż na pochwałę zasługuje to, iż „zwykli zjadacze chleba”
16 przyjmują sceptyczną postawę i usiłują samodzielnie poszukiwać
17 prawdy, to jednak poza profesjonalnym warsztatem badawczym
brakuje im niekiedy również głębokiej pokory wobec wiedzy oraz
18
poznawanej rzeczywistości. Ów brak pokory w przypadku badań
19 genetycznych skutkuje chociażby prostym utożsamieniem genoty-
20 pu z etnosem i zamknięciem się na podważające to utożsamienie
21
argumenty. Sugeruje to potrzebę zwrócenia szczególnej uwagi na
rozpowszechnianie nowych odkryć o religii Słowian wraz z ich
22
możliwie wyczerpującą interpretacją, aby ograniczyć pole dla nie-
23 uzasadnionych, amatorskich interpretacji.
24
25
26
27 Cytując Napoleona: „pieniądze, pieniądze i jeszcze raz pieniądze”,

28 czyli zwiększenie strumienia finansowego płynącego do zespo-
łów badawczych. Jest to oczywiście kwestia uniwersalna i ade-
29
kwatna wobec zdecydowanej większości obszarów badawczych.
30
31
114
32
1
Drugim działaniem byłoby natomiast wspomniane już wcześniej 4
poszukiwanie interdyscyplinarności poprzez łączenie się w zróżni- 5

cowane zespoły oraz odwoływanie się do „nietypowych” dla tego 6
tematu dyscyplin.
7
Zakładając, iż nauka jest w jakiś sposób uwarunkowana społecz- 8

nie, można by założyć, iż przyspieszenie postępu nastąpi samo- 9
istnie. Współczesny wzrost zainteresowania Słowiańszczyzną 10
w społeczeństwie polskim może stanowić „lobby” stymulujące śro-
11
dowisko naukowe do intensywnych prac nad zagadnieniami sło-
wianoznawczymi. Jest to również potencjalny czynnik zwiększa- 12
jący w przyszłości liczbę badaczy zainteresowanych tą tematyką. 13
14
Słowian? 15
16
Pomijając dotychczasowe analizy porównawcze oraz komparaty- 17
stykę z religiami nie-indoeuropejskimi, która mogłaby zwieść ba-
18
daczy na manowce, trudno byłoby wskazać klasycznie rozumiane
badania porównawcze, których jeszcze nie podjęto, a które warte 19
by były uwagi. Współczesność niesie jednak ze sobą nowe możli- 20
wości i okazje do wykorzystania, gdyż możliwe jest porównywanie 21
religii Słowian z… religią Słowian – tyle że współczesną. Przed-
22
stawiciele odradzającego się rodzimowierstwa słowiańskiego na
potrzeby własnych praktyk religijnych dokonują samodzielnych 23
interpretacji oraz uzupełniania wiedzy naukowej o wierzeniach 24
przedchrześcijańskich, stopniowo tworząc tym samym nowy sys-
25
tem religijny, który z badawczego punktu widzenia mógłby zos-
tać uznany za odrębny od „oryginalnego” systemu słowiańskiego. 26
Owo czysto metodologiczne założenie pozwoliłoby na dokonanie 27

porównania „obu” religii słowiańskich w celu postawienia hipotez 28
odnośnie tych elementów dawnej religii, o których źródła history-
29
czne dostarczają niewielu informacji.
30
31
115
32
1
5 ANDRZEJ PIOTR
6 KOWALSKI
7
9 Prof. dr hab. w Zakładzie Etnologii i Antropologii Kulturowej przy

10
Instytucie Archeologii i Etnologii UG. Filozof podejmujący się za-
gadnień z dziedziny archeologii i antropologii kultury. Prodziekan
11
ds. Naukowych Wydziału Historycznego Uniwersytetu Gdańskiego
12 w latach 2008-2012. Od 1998 r. sekretarz Międzynarodowej Komisji
13 Językowej działającej przy Katedrze Filologii Klasycznej Uniwersy-
tetu Łódzkiego a od 1999 – członek Komisji Dziejów i Metodologii
14
Badań Archeologicznych Komitetu Nauk Pra- i Protohistorycznych
15 PAN. Autor takich książek jak Symbol w kulturze archaicznej (Poznań
16 1999), Myślenie przedfilozoficzne: studia z filozofii kultury i historii
17 idei (Poznań 2001), Mit a piękno. Z badań nad pochodzeniem sztu-
ki (Bydgoszcz 2013), Antropologia zamierzchłych znaczeń (Toruń
18
2014), Kultura Indoeuropejska. Antropologia wspólnot prehistorycz-
19 nych (Gdańsk 2017) oraz licznych artykułów.
20
21
22
24
Celem tych badań jest próba znalezienia odpowiedzi na pyta-
25
nia związane z charakterem religii słowiańskiej, jej instytucjami,
26 funkcjami, strukturą. Badacze zwykle zastanawiają się nad tym,
27 czy miała ona charakter niemal konfesyjny, tzn. odzwierciedlo-
28 na była w doktrynie (wyobrażenia mityczne, wartości moralne)
wpływającej na dziedzinę praktyk (kult, czynności obrzędowe).
29
Czy była to religia z wyodrębnioną pozycją niektórych bogów,
30
31
116
32
1
czy raczej była zestawem wierzeń polidoksyjnych o niskim stop- 4
niu instytucjonalnej integracji. Usiłowano też ustalić, czy sferą 5

idei i czynności religijnych zawiadywali kapłani, czy istniały 6
świątynie, miejsca sprawowania kultu. Poza tym wysiłki badaw-
7
cze ukierunkowane były na odtworzenie korpusu wierzeń, rekon-
strukcję semantyki imion bóstw, istot demonicznych itd. Wreszcie 8
badania te służą wykazaniu społecznej dynamiki religii Słowian, 9
jej ewentualnej roli politycznej. Pytania te towarzyszyły history- 10
kom, filologom, lingwistom i archeologom od dawna.
11
Pytanie o możliwości pisania powszechnych dziejów religii jest 12

trudne, głównie ze względów definicyjno-teoretycznych oraz 13
empirycznych. W religioznawstwie panują skrajnie przeciw-
14
stawne poglądy na temat istoty i pochodzenia religii, a także
jej historycznych przemian, np. ewolucjonizm upatrywał w pre- 15
animizmie i dynamizmie magicznym tzw. minimum religijności, 16

a z kolei dyfuzjonizm w etnologii historyczno-kulturowej trak- 17
tował o monoteizmie lub monolatrii wśród ludów pierwotnych.
18
Obie te koncepcje nie znajdą akceptacji w badaniach z zakresu
kognitywistyki i religioznawstwa posiłkującego się ustaleniami 19
paleopsychologii. 20
21
22
Nie było historycznie jednej, czy jednolitej religii Słowian. Nie 23

oznacza to, że nie mamy prawa proponować modeli takiej religii 24
jako układu wierzeń i instytucji, jako formy religijności itp. Może
25
być to model statyczny, ahistoryczny zawierający opis określonych
wyobrażeń opatrzonych mianem „rekonstrukcji prasłowiańskiej”. 26
Analogicznie do etymologicznych leksykonów, których doku- 27

mentacja nie ma sensu historyczno-chronologicznego, ale by tak 28
rzec ideacyjny. Istnieje też możliwość stratyfikacyjnego modelu
29
uwzględniającego katalogi zapożyczeń, np. warstwa przeniknięć
30
31
117
32
1
4 czy wpływów irańskich lub germańskich w sferze terminów religij-

5 nych. Wtedy mówimy właśnie o warstwie, ale nie o ściśle wydzie-
6 lonym okresie prehistorycznym. Wyobrażenia bowiem, podobnie
jak znaczenia słów, mają szczególną czasowość. Nie zawsze ide-
7
owe przeobrażenia są dla badacza przeszłości uchwytne. Wresz-
8 cie można pytać o społeczno-funkcjonalne zróżnicowanie wierzeń.
9 W danej wspólnocie niektóre wyobrażenia mogą być uniwersalne,
10
inne (rodzinne, przynależne do grup funkcjonalnych) mogą mieć
wymiar lokalny, albo ograniczony do danej grupy. Z tego względu
11
zaznaczać się mogły różne kręgi obiegu treści religijnych, regla-
12 mentacja pewnych obrzędów lub praktyk.  
13
14
15
16 Jest to doniosła kwestia, bo chyba przywykliśmy do myślenia

17 o chrześcijaństwie jako religii historycznie niezmiennej. W śre-
dniowieczu mamy wiele odmian recepcji chrześcijaństwa. Ba-
18
dania z zakresu chrystianizacji lub dzieje okresów działania
19 misji mogą być ważne dla zrozumienia sytuacji powstawania
20 synkretyzmów. Mediewistyka ma tu istotną rolę do odegrania.
21
Nadzwyczaj pouczająca, niestety niesłusznie zapomniana, praca
Stefana Kwiatkowskiego na temat kształtowania się mentalno-
22
ści religijnej we wczesnośredniowiecznej Polsce, dostarcza wielu
23 ważnych spostrzeżeń, np. na temat społecznych reguł obrzędo-
24 wości pogrzebowej i iluzorycznej atrakcyjności chrześcijańskiej
eschatologii dla pogan. Uwagi tam zawarte powinni przyswoić
25
sobie szczególnie archeolodzy badający przejawy tzw. dwuwiary,
26 albo trwania niektórych form obrzędowości pomimo oficjalnie
27 dokonanej chrystianizacji.
28
29
30
31
118
32
1
Kierując się uwagami niektórych badaczy, można odnieść wra- 4
żenie, że dotychczasowa wiedza o religii Słowian jest znikoma 5

lub co najmniej dyskusyjna. Jakkolwiek wiele uwag krytycznych, 6
np. zgłaszanych przez D. A. Sikorskiego, zasługuje na poważne
7
potraktowanie, to nie podzielam płynącego stąd sceptycyzmu.
Nie wszystkie koncepcje religioznawcze są współmierne. Trudno 8
oczekiwać od rekonstrukcji strukturalistycznych lub semiotycz- 9
nych w dziedzinie folkloru i mitologii rygorów postulowanych 10
przez metodologię historii. Sądzę, że nawet jeśli wiedza nasza
11
nie jest kompletna, często dyskusyjna, to jednak można pewne
hipotezy na temat dawnych słowiańskich wierzeń formułować. 12
Kwestią pozostaje uzgodnienie warunków ich akceptowalności. 13
14
16
Pewne nadzieje cały czas dają badania archeologiczne. Ich wy- 17
mowa jest wieloznaczna, ponieważ brakuje kryteriów oceny od-
18
krywanych obiektów jako religijnie waloryzowanych. Niemniej
mogą trafić się obiekty osobliwe, których wyjaśnienie utylitarne 19
(zazwyczaj silnie promowane) może okazać się bardziej ryzy- 20
kowne od stwierdzenia magicznych funkcji zwykłej miotły lub 21
grzebienia w kulturze ludowej.
22
Najwięcej możliwości nadal stwarzają dane językowe i filologicz- 23

ne. Ich interpretacja wymaga jednak określonej koncepcji „pier- 24
wotnej” kultury i statusu wyrażeń językowych w jej kontekście.
25
Niezbędne są także sprecyzowane deklaracje religioznawcze – fe-
nomenolog religii w materiale słowiańskim będzie szukać innych 26
danych niż np. mediewista. Ważne są także badania relacji za- 27

chodzących między Słowianami a innymi ludami (np. irańskimi, 28
germańskimi), z którymi nasi przodkowie pozostawali w kontak-
29
cie. Nie jest to analiza stricte historyczna, ale genealogiczna czy
30
31
119
32
1
4 stratygraficzna, poddająca interpretacji fakty językowe o bardzo

5 różnej proweniencji, wiarygodności i przydatności poznawczej.
6
7
8 Słowian?
9
10
Teorie są wyrazem pewnych tendencji w nauce. Po okresie fa-
scynacji analizami strukturalistycznymi i komparatystyką in-
11
doeuropejską (np. prace V. V. Ivanova i V. N. Toporowa, u nas
12 A. Gieysztora) nastąpił powrót do podejścia hiperkrytycznego
13 w historiografii. Jest to nastawienie artykułowane kiedyś przez
A. Brücknera, H. Łowmiańskiego, potem widoczne w pracach
14
L. Moszyńskiego. W koncepcjach „sceptycznych” wyraźnie od-
15 dzielane jest pojęcie religii i wierzeń. Mitologia jest dorobkiem
16 nieistniejącym lub niepoświadczonym. Nie jest to metoda re-
17 konstrukcyjna, tylko w perspektywie faktografii „wydobywcza”.
Brak wydobytych danych oznacza brak zjawiska. Najbardziej
18
przekonujące wydaje mi się stanowisko L. P. Słupeckiego stwier-
19 dzającego, że szukając religii słowiańskiej (pogańskiej), nie bar-
20 dzo wiemy, o jakie fenomeny życia duchowego naszych przod-
21
ków chodzi i jak rozpoznawać ich manifestacje. Może w kulturze
dawnych Słowian były takie dziedziny waloryzowane religijnie,
22
które obecnie nie przykuwają naszej uwagi, nie potrafimy ich
23 wskazać.
24
25
naszej wiedzy na ten temat? 
26
27 Moim zdaniem potrzebne są przedsięwzięcia interdyscyplinarne.

28 Nadal brakuje zespołu pracującego nad jednolitą metodologią
oraz koncepcją religii, mitu, obrzędu jako kategorii opisu an-
29
tropologicznego. Dalej pożądana byłaby współpraca slawistów,
30
31
120
32
1
językoznawców, specjalistów od tekstów cerkiewnych i języka 4
starosłowiańskiego. Niezbędny jest udział etnografów, znawców 5

religijności „ludowej”. Niezależną (niezobowiązującą) ewidencję 6
dostarczaliby archeolodzy i historycy. Prace zespołowe takie jak
7
np. Słownik starożytności słowiańskich, bogaty faktograficznie,
nie spełnia oczekiwań, jeśli chodzi o hasła dotyczące mitologii 8
i religii. Koordynatorem prac powinien być religioznawca, osoba 9
wiedząca, o czym jest religia i o jakie fakty z tej dziedziny należy 10
pytać. Istnieją bowiem uznani i wytrawni znawcy muzealiów,
11
dzieł konkretnych historycznych artystów, lecz nie wiedzący
czym w istocie jest sztuka. Podobnie bywa z historykami piszą- 12
cymi o religiach. 13
14
Słowian? 15
16
Możliwości odkrycia pewnych analogii w dziedzinie religioznaw- 17
czej istnieją zawsze. Nie są one do zaprogramowania. Źródeł
18
historycznych raczej nie przybędzie. Pozostają więc eksploracje
tekstów cerkiewnosłowiańskich, badania lingwistyczne i folklo- 19
rystyczne. Porównawczo-rekonstrukcyjne studia nad folklorem są 20
wprawdzie prowadzone (np. kiedyś prace R. Tomickiego, obec- 21
nie A. Mianeckiego, poza krajem głównie w Rosji i Serbii), ale
22
należą do wyjątków. Ich wyniki zazwyczaj nie satysfakcjonują
historyków, ale w badaniach porównawczych zawsze uświada- 23
miano sobie określony poziom ogólności stwierdzeń. 24
25
26
27
28
29
30
31
121
32
1
5 SERGIO
6 MAZZANTI
7
9 Ur. w 1976 r. w Livorno (Włochy). Studia z literatury na Trzecim

10
Uniwersytecie Rzymskim ukończył w 2001 r. obroną pracy pt. „Od-
rodzenie religijne na początku wieku i rosyjska emigracja religijna”
11
(1917–1931)”. Doktorat obronił w Katedrze Studiów Słowiańskich
12 i Europy Środkowo-Wschodniej na Wydziale Literatury i Filozofii
13 Uniwersytetu Rzymskiego „La Sapienza” w Rzymie w 2008 r. na
podstawie rozprawy Studia nad religią dawnych Słowian. Stypen-
14
dysta Ministra Spraw Zagranicznych Rosji. Lektor rosyjskiego,
15 hiszpańskiego i włoskiego. Tłumacz i muzyk, założyciel zespołu
16 rockowego. Obecnie mieszka w Moskwie. Zainteresowania nauko-
17 we: literatura rosyjska, muzyka popularna, teoria literatury, historia
średniowiecza, slawistyka, religia pogańskich Słowian i in.
18
19
20
21
1. Jaki jest cel badań nad religią pogańskich Słowian? Czy możliwa
22
jest rekonstrukcja historii (ewolucji) samej religii? 
23
24 Цель именно реконструировать историю религии языческих сла-

вян, так как не существует религии вне времени. Следовательно,
25
бессмысленно искать какую-нибудь “исконную” религию. Можно
26 только попытаться реконструировать определенную религию в
27 определенное время и в определенное место.
28
Celem jest zrekonstruowanie historii religii pogańskich Słowian,
29
ponieważ nie ma religii poza czasem. Dlatego nie ma sensu
30
31
122
32
1
szukać jakiejś „pierwotnej” religii. Można tylko próbować zre- 4
konstruować konkretną religię w określonym czasie i miejscu. 5
6
7
Много. Славяне никогда не были единым народом, следовательно 8

не могли иметь единую религию. Можно, тем не менее, попытать- 9
ся определить некоторые общие черты праславянских племен. Но
10
они будут очень близко напоминать признаки соседних народов
и в какой-то степени любой первобытной человеческой группы. 11
12
Wiele. Słowianie nigdy nie byli jednym narodem, dlatego nie 13
mogli mieć jednej religii. Można jednak spróbować zidentyfiko-
14
wać pewne wspólne cechy plemion prasłowiańskich. Ale będą
one bardzo przypominać cechy sąsiednich ludów i do pewnego 15
stopnia jakiejkolwiek prymitywnej grupy ludzkiej. 16
17
18
19
Огромное. Мы почти ничего достоверного не знаем о дохристи- 20
анской языческой религии, как таковой. У нас почти только све-
21
дения о двоеверном периоде. Причем очень вероятно, что и до
крещения славянские народы поддавались влиянию христиан- 22
ской религии. Невозможно отделить языческую составляющую 23

от христианской, потому что оба элемента тесно переплетены. На 24
самом деле, скрещивающихся элементов было намного больше
25
чем 2 и следовало бы говорить о “троеверии” (Н. И. Толстой) или
даже о “многоверии”. 26
27
Ogromne. Nie mamy prawie żadnych wiarygodnych informacji na 28
temat przedchrześcijańskiej religii pogańskiej jako takiej. Mamy
29
do dyspozycji prawie wyłącznie informacje z okresu mieszania
30
31
123
32
1
4 się wiary przedchrześcijańskiej z chrześcijaństwem. Co więcej

5 jest bardzo prawdopodobne, że nawet przed chrztem ludy sło-
6 wiańskie uległy wpływowi religii chrześcijańskiej. Oddzielenie
pogańskiego składnika od chrześcijańskiego jest niemożliwe,
7
ponieważ oba elementy są ze sobą ściśle powiązane. W rzeczy-
8 wistości przecinających się elementów było znacznie więcej niż
9 dwa i powinniśmy raczej mówić o „trójwierze” (N. I. Tołstoj),
10
a nawet „wielowierze”.
11
13
Ситуация очень запутана. Мы сейчас знаем меньше чем сто лет
14
назад; стремление раскрыть любой ценой прошлое славянских
15 народов заслонило достоверные сведения о них; если открыть
16 любую энциклопедию (особенно в публикациях неславянских
стран) от древнеславянской религии останется самое запутанное
17
представление. Начиная со второй поливины 90-х годов, отме-
18
чается разрыв между настоящими исследователями, которые все
19 более скептически относятся к научной реконструкии религии
20 языческих славян, и самоучками без научного метода. Впрочем,
мне кажется, что в последнее время ситуация несколько улучши-
21
лась, и что хорошие специалисты снова берутся за эту тему.
22
23 Sytuacja jest bardzo skomplikowana. Teraz wiemy mniej, niż sto

24 lat temu; pragnienie odkrycia za wszelką cenę przeszłości ludów
słowiańskich przyćmiło wiarygodne informacje o nich. Jeśli otwo-
25
rzymy jakąś encyklopedię (zwłaszcza wydaną w krajach niesło-
26 wiańskich), będziemy mieć chaotyczne, nieuporządkowane wy-
27 obrażenie o starożytnej religii słowiańskiej. Począwszy od drugiej
28 połowy lat 90. widać przepaść między prawdziwymi naukowcami,
którzy coraz bardziej sceptycznie podchodzą do naukowej rekon-
29
strukcji i religii pogańskich Słowian, a samoukami bez metody
30
31
124
32
1
naukowej. Wydaje mi się jednak, że sytuacja nieco się poprawiła, 4
a dobrzy specjaliści ponownie podejmują ten temat. 5
6
7
8
Нет одного “правильного” метода. Все методы могут дать долю 9
результата и все обманчивы, если взяты отдельно. Другими сло-
10
вами, единственный правильный метод – исторически-сравни-
тельный, потому что он является совокупностью разных методов, 11
в сравнении друг с другом и с учетом общего исторического кон- 12

текста. Источников по религии языческих славян так мало (исто- 13
рических), или настолько запутанных (фолькорных и этнографи-
14
ческих) что следует иметь все в виду. Главное очистить науку от
всех подложных источников (их очень много). 15
16
Nie ma jednej „poprawnej” metody. Wszystkie metody mogą dać 17
jedynie niepełny obraz i wszystkie mogą zaprowadzić na manow-
18
ce, jeśli są stosowane w izolacji [od innych]. Innymi słowy, jedy-
ną właściwą metodą jest historyczno-porównawcza, ponieważ 19
wykorzystuje [jednocześnie] różne metody i uwzględnia ogólny 20
kontekst historyczny. Źródła do religii pogańskich Słowian są tak 21
nieliczne (chodzi o historyczne) lub tak niejasne (ludowe i et-
22
nograficzne), że należy pamiętać o [nich] wszystkich. Najważ-
niejsze jest oczyszczenie nauki ze wszystkich fałszywych źródeł 23
(a jest ich wiele). 24
25
Słowian? 27
28
Настоящих открытий в этой области не было уже полтора века, и не
29
стоит их ожидать. Только скромная, медленная работа сопоставле-
30
31
125
32
1
4 ния всех источников и теорий поможет делать несколько шагов впе-

5 ред. Более перспективная область исследования, как мне кажется,
сравнение фольклорного материала с исторической реконструкцией.
6
7
Od półtora wieku w tej dziedzinie nie ma prawdziwych odkryć
8 i nie należy ich oczekiwać. Tylko skromna, powolna praca po-
9 legająca na porównywaniu wszystkich źródeł i teorii pomoże
10
zrobić kilka kroków do przodu. Bardziej obiecującym obszarem
badań, jak sądzę, jest porównanie materiału folklorystycznego
11
z rekonstrukcją historyczną.
12

14
15 Сделать шаг назад. Бросить поспешные и необоснованные теории

16 последних десятилетий, которые замутняли картину, и вернуться
к исследованиям первой трети XX-го века.
17
18
Cofnięcie się o krok. Porzucenie pospiesznie sformułowanych
19 i nieuzasadnionych teorii ostatnich dziesięcioleci, które zaciem-
20 niły obraz, i powrót do badań z pierwszej połowy XX wieku.  
21
22
Słowian?
23
24 Перспективно именно сравнение с другими религиями хроноло-

гически и географически связанными со славянской.
25
26 Perspektywiczne jest zwłaszcza porównanie z innymi religiami,

27 chronologicznie i geograficznie związanymi ze słowiańską.
28
29
30
31
126
32
EWA
MASŁOWSKA
Dr hab. Prof. Instytutu Slawistyki PAN. Etnolingwistka, autorka pu-

blikacji związanych z językowym obrazem świata, monografii o za-
światach (Ludowe stereotypy obcowania świata i zaświatów w języku
i kulturze polskiej, 2012), inicjatorka międzykulturowych, interdy-
scyplinarnych badan nad funkcjonowaniem pojęcia duszy (w ra-
mach konferencji z cyklu „Antropologiczno-językowe wizerunki du-
szy w perspektywie międzykulturowej”) oraz badań własnych nad
konceptem duszy.

Sądzę, że do pewnego stopnia możemy zrekonstruować religię

Słowian, badając zwłaszcza sposób, w jaki chrześcijaństwo było
adaptowane przez kulturę ludową. Elementy religii przedchrześci-
jańskiej widoczne są zwłaszcza w rytuałach, obrzędowości, a tak-
że w praktykach magicznych. Cele badań na religią przechrześci-
jańską mogą być bardzo różne, ale niewątpliwą wartością badań
nad religią jest śledzenie i odkrywanie kultury duchowej Słowian.
Nie sądzę, aby można mówić o monolicie, jednakże – jak wykazują

badania nad mitem stworzenia (Tomicki) – zbieżności jest dużo, choć
mity pochodzące z różnych obszarów Słowiańszczyzny wykazują
127
1
4 też różnice, które mogą wynikać nie tyle z odmiennych systemów

5 religijnych, ile z niejednolitej liczby zachowanych źródeł.
6
7
8
9 Nie rozumiem tego terminu. Czy chodzi o elementy pogańskie

10
żywe w religii chrześcijańskiej? Nie uważałabym ich za „dwój-
wiarę”, ale normalny proces ewolucji wierzeń religijnych.  
11

14
Badania interdyscyplinarne przyczyniły się niewątpliwie do
15 postępu w tej dziedzinie. Zwłaszcza religioznawstwo stwarza
16 szersze perspektywy porównawcze oraz pozwala na odkrycie
17 archetypowych wierzeń i symboli, które nabierają nowego zna-
czenia i reaktywowane są w rytuale i obrzędowości.
18

21
W zasadzie wszystkie – archeologiczne, lingwistyczne, etno-
22
logiczne – stanowią cenne źródła o ogromnym potencjale ba-
23 dawczym, zwłaszcza jeśli wyniki badań jednych dyscyplin wy-
24 korzystywane są przez pozostałe. Widzę ogromny potencjał
w badaniach interdyscyplinarnych.  
25
26 6. Jakie odkrycia lub teorie z ostatnich lat należałoby uznać za szczególnie

27 ważne dla pogłębienia naszej wiedzy o wierzeniach dawnych Słowian?
28
Sądzę, że cenne jest instrumentarium badawcze kognitywistyki.   
29
30
31
128
32
1
6
Granty na badania interdyscyplinarne i interdyscyplinarne kon-
7
ferencje naukowe.   
8
Słowian? 10
11
Sądzę, że to właśnie powinno być realizowane w najbliższej
przyszłości. 12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
129
32
RANKO
MATASOVIĆ
Ur. w 1968 r., chorwacki językoznawca i indoeuropeista. Studiował

językoznawstwo i filozofię na Uniwersytecie w Zagrzebiu. Doktorat
obronił w 1995 r. na podstawie rozprawy Teoria rekonstrukcji teksto-
wej w językoznawstwie indoeuropejskim, pod kierunkiem Radoslava
Katičića. Obecnie pracuje w Katedrze Językoznawstwa Wydziału
Filozoficznego w Zagrzebiu. Zainteresowania: gramatyka języków
indoeuropejskich, typologia językowa, filologia. Autor m.in. książek
o mitologii Indoeuropejczyków i artykułów o mitologii słowiańskiej.
I would say that the purpose of the investigation is indeed to reconstruct

the system of pagan beliefs shared by the early Slavs, and that such
a reconstruction is partially possible. We can reconstruct the names of
the main deities, to some extent also their functions, and we can also
reconstruct some of the pagan phraseology as preserved in the oral
folklore of the Slavic peoples.
Powiedziałbym, że celem badań jest rzeczywista rekonstrukcja

systemu pogańskich wierzeń wyznawanego przez wczesnych
Słowian, a taka rekonstrukcja jest częściowo możliwa. Możemy
zrekonstruować nazwy głównych bóstw, do pewnego stopnia tak-
że ich funkcje, jak również możemy zrekonstruować elementy
130
1
pogańskiej frazeologii zachowane w ustnym folklorze ludów sło- 4
wiańskich. 5
6
7
There is actually no proof that there was a single, unified Slavic reli-
8
gion/mythology. However, knowing that Proto-Slavic is diachronical-
9
ly a rather shallow language, with little dialectal diversification, that
spread quickly over a large territory, this is the most probable hypoth- 10
esis. 11
12
W rzeczywistości nie ma dowodu na istnienie pojedynczej, jed-
13
nolitej religii / mitologii słowiańskiej. Jednak wiedząc, że prasło-
wiański jest diachronicznie dość jednolitym językiem, z niewiel- 14
kim dialektalnym zróżnicowaniem, który szybko rozprzestrzenił 15
się na dużym terytorium, jest to najbardziej prawdopodobna
16
hipoteza.
17
I don’t feel I’m competent to answer that question; my focus of research 20
is on Slavic paganism before the contacts with Christianity. Of course,
21
one has to be able to distinguish between the original pagan beliefs of
the Proto-Slavs (the speakers of Proto-Slavic) and subsequent layers 22
due to Christian influences, which are visible in all folklore texts that 23
we have. 24
25
Nie czuję się kompetentny, by odpowiedzieć na to pytanie; według
mnie celem badań jest pogańska religia Słowian przed zetknięciem 26
z chrześcijaństwem. Oczywiście, trzeba umieć odróżnić pierwotne 27

religijne poglądy Prasłowian (nosicieli języka prasłowiańskiego) 28
i kolejne nawarstwienia z czasów chrześcijańskich, które są wi-
29
doczne we wszystkich tekstach folklorystycznych, które mamy.
30
31
131
32
1

6 Due to its inherent difficulty and the small number of researchers work-
7 ing on Slavic paganism, I think progress is slow and is likely to remain
rather slow in the foreseeable future.
8
9
Ze względu na nieodłączną trudność i niewielką liczbę naukow-
10 ców zajmujących się słowiańskim pogaństwem uważam, że po-
11 stęp jest powolny i prawdopodobnie pozostanie taki również
w dającej się przewidzieć przyszłości.
12
13
15 I think the most promising method is textual reconstruction along the
16 lines envisaged by Ivanov, Toporov, Katičić and others (see, e.g. Ranko
Matasović, A theory of textual reconstruction in Indo-European linguistics,
17
Peter Lang, Frankfurt 1995): we start by comparing poetic formulas pre-
18
served chiefly in Slavic oral folklore texts and reconstruct the Proto-Slav-
19 ic formulas, and then interpret them in the context of Slavic paganism.
20
21
Myślę, że najbardziej obiecującą metodą jest rekonstrukcja tek-
stu, tak jak ją widzieli Iwanow, Toporow, Katičić i inni (patrz np.
22
Ranko Matasović, Teoria rekonstrukcji tekstowej w jezykoznaw-
23 stwie indoeuropejskim, Peter Lang, Frankfurt 1995): zaczynamy
24 od porównania formuł poetyckich zachowanych głównie w sło-
wiańskich ustnych tekstach folklorystycznych i rekonstruujemy
25
formuły prasłowiańskie, a następnie interpretujemy je w kontek-
26 ście słowiańskiej religii pogańskiej.
27

29
Słowian?
30
31
132
32
1
The books published by Radoslav Katičić during the last 20 years should 4
have received more attention among scholars working on Slavic reli- 5
gion. Most of them were published in Croatian, so this may be partly
6
the reason they are not more widely known.
7
Książki opublikowane przez Radoslava Katičicia w ciągu ostat- 8

nich 20 lat powinny zyskać więcej uwagi wśród naukowców zaj- 9
mujących się religią słowiańską. Większość z nich została opu- 10
blikowana w języku chorwackim, częściowo może to być więc
11
powód, dlaczego nie są szerzej znane.
12
14
Compiling large-scale electronic corpora of Slavic folklore texts would 15
be helpful, especially if they were made freely available on-line.
16
Pomocna byłaby kompilacja wielkoskalowych korpusów słowiań- 17

skich tekstów folklorystycznych, zwłaszcza gdyby były one swo- 18
bodnie dostępne on-line. 19
20
Słowian? 21
I’m afraid this is never going to be a very promising field for young 22
scholars, since it involves a lot of hard work and requires competences 23

in several, if not all, Slavic languages. 24
25
Obawiam się, że nigdy nie będzie to bardzo obiecująca dziedzina
dla młodych uczonych, ponieważ wymaga dużo ciężkiej pracy 26
i znajomości kilku, jeśli nie wszystkich języków słowiańskich. 27
28
29
30
31
133
32
ADRIAN
MIANECKI
Adiunkt w Instytucie Nauk o Kulturze UMK w Toruniu. Zajmuje się

zagadnieniami związanymi z kulturą duchową społeczeństw trady-
cyjnych, teorią mitu, dawnym i współczesnym folklorem słownym,
problematyką wykorzystania danych etnograficznych w badaniach
nad przedchrześcijańską religią Słowian, związkami między kulturą
typu ludowego a współczesną kulturą popularną oraz edytorstwem
dzieł literackich. Współredaktor kilkunastu tomów zbiorowych i na-
ukowej serii wydawniczej „Paralele. Folklor – literatura – kultura”.
Opublikował m.in. monografię Stworzenie świata w folklorze polskim
XIX i początku XX wieku (2010).
Zasadniczy cel badań nad religią Słowian ma charakter ogólno-

humanistyczny – lepsze poznanie człowieka jako istoty społecz-
nej; celów szczegółowych jest dużo więcej i zależą od dyscypliny
reprezentowanej przez badacza, który podejmuje refleksję na ten
temat, np. poznanie religii Słowian powinno umożliwić lepsze
rozpoznanie ich mitologii, a to mogłoby wpłynąć na badania nad
religijnością jeszcze starszych formacji kulturowych, np. Prain-
doeuropejczyków. Z pewną ostrożnością, ale i optymizmem uwa-
żam, że tak, jest możliwa rekonstrukcja (ewolucji) religii Sło-
wian. Oczywiście, luki w naszej wiedzy pozostaną, bez wątpienia
znaczne, niemniej uważam, że jest możliwe istotne poszerzenie
naszej wiedzy o kulturze dawnych Słowian.
134
1
5
Wiele – oczywiście nie sposób wykluczyć istnienia jakiegoś 6
wspólnego, ogólnosłowiańskiego (postindoeuropejskiego?) zrębu
7
religijnego, niemniej jeśli nawet tradycyjna kultura ludowa opi-
sywana przez badaczy jeszcze w XX wieku wykazywała niekiedy 8
daleko idące regionalne zróżnicowanie etnograficzne, i to w ob- 9
rębie tego samego państwa i narodu, nie sposób nie liczyć się 10
z tym, że religia dawnych Słowian, zasiedlających we wczesnym
11
średniowieczu ponad połowę kontynentu, wykazywać musiała
znaczne zróżnicowanie na tym wielkim i często słabo skomuni- 12
kowanym obszarze. 13
14
16
Olbrzymie już choćby z tego powodu, że źródeł współczesnych 17
pogaństwu słowiańskiemu mamy dramatycznie mało, nato-
18
miast dające się wykorzystać materiały dokumentujące dawną
religijność powstawały już w okresie panowania wspomnianej 19
dwuwiary. Wydaje się także, że sposób krzewienia i rozprzestrze- 20
niania się chrześcijaństwa niejednokrotnie i nieintencjonalnie 21
sprzyjał konserwacji pewnych archaicznych elementów – dotyczy
22
to zwłaszcza obrzędów.
23
25
dań?
26
Historia i językoznawstwo mają swoje ograniczenia, które – za- 27

sadniczo rzecz biorąc – wynikają z „zamknięcia” podstawy źró- 28
dłowej (z oczywistymi zastrzeżeniami) i jej dotychczasowego
29
wyeksplorowania interpretacyjnego. Nową dynamikę badaniom
30
31
135
32
1
4 religii Słowian mogą przynieść te dyscypliny, w których literal-

5 nie każdy dzień może przynieść nowe, rewelacyjne odkrycia –
6 więc archeologia i, nazwijmy ogólnie, etnologia. Rola zwłaszcza
tej ostatniej jest wciąż niedoszacowana, a bywa, że dezawu-
7
owana.
8

10
11
Etnograficzno-folklorystyczne – i to „od zawsze”.
12

ne dla pogłębienia naszej wiedzy o religii pogańskich Słowian?
14
15 Mam zbyt ograniczone kompetencje, by wypowiadać się o ar-

16 cheologii czy językoznawstwie; na gruncie etnografii i folk-
17 lorystyki wydaje się, że nie pojawiły się w ostatnich latach
przełomowe prace, które z sobie właściwej perspektywy i bazy
18
materiałowej podejmowałyby temat pogańskiej religii Słowian.
19 Na gruncie historii – może nie tyle „odkrycie” w ścisłym rozu-
20 mieniu tego słowa, ile bardziej „przypomnienie” kilku źródeł
21
dotyczących pogaństwa zachodniosłowiańskiego (np. Księgi
cudów mnicha Herberta), a zwłaszcza kultu bogini słowiańskiej
22
(Kronika królów angielskich Williama z Malmesbury), o której
23 pisał już Thietmar.
24
25
26
27 Tworzenie MAŁYCH (duże są zbyt bezwładne) interdyscyplinar-

28 nych zespołów badawczych, mających zapewnione finansowanie
ze źródeł innych niż uczelniane (np. grantów ministerialnych).
29
30
31
136
32
1
Słowian? 5
6
Sądzę, że duże, aczkolwiek wydaje mi się, iż w pierwszej kolej-
7
ności należałoby dokonywać rekonstrukcji archaicznej religii Sło-
wian w oparciu o materiał, by tak rzec, monokulturowy – pokusa, 8
by luki we własnych interpretacjach, tworzonych na podstawie 9
materiału związanego z określonym obszarem Słowiańszczyzny, 10
wypełniać informacjami zaczerpniętymi z innych regionów za-
11
siedlonych przez Słowian czy wręcz sięgając do dawnych lub
współczesnych kultur zupełnie innych etnosów (np. ugrofińskich 12
czy paleoazjatyckich), uważam za pójście zbyt łatwą drogą, która 13
na dodatek może prowadzić donikąd – studia porównawcze przy
14
odpowiedniej erudycji ich autora pozwalają udowodnić każdą
tezę. Np. jeśli (nieznaną) mitologiczną „treść” obrzędów Słowian 15
będziemy tłumaczyli czy rekonstruowali poprzez (znaną) mito- 16

logiczną „treść” obrzędów innych ludów, to natychmiast pojawia 17
się wątpliwość – co my właściwie rekonstruujemy?, o której kul-
18
turze mówimy? Jest to problem pierwszorzędnej wagi, zważyw-
szy na potencjalną i bardzo prawdopodobną możliwość istotnego 19
zróżnicowania religii/mitologii Słowian na różnych obszarach. 20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
137
32
LECH
OSTASZ
Ur. w 1958 r., psycholog, filozof i kulturoznawca. Ukończył psycho-

logię i filozofię na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, doktorat
z antropologii filozoficznej obronił w Monachium w 1987 r. Pracuje
w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsz-
tynie, gdzie wykłada filozofię i prowadzi seminarium doktoranc-
kie. Zainteresowania naukowe: powiązania filozofii z psychologią
i antropologią kulturową, obecnie koncentruje się na schematach
myślenia i symbolizacjach pochodzących z tradycji prasłowiańskiej
w kontekście problemów współczesnej kultury zachodniej. Autor
wielu prac z zakresu filozofii, antropologii i psychologii, a także pi-
sarz (autor powieści, dramatów i kilku tomików poezji). W 2017 r.
ukazała się jego książka Drzewo życia, Swaróg, Marzanna i inne mity
słowiańskie.
Rekonstrukcja jest możliwa – jak oceniam – w około jednej trze-

ciej. Do tego trzeba dodać uzupełnienia bazujące na religioznaw-
stwie porównawczym i filozofii.
Jedna w ogólnym zarysie plus wiele uszczegółowień z zachowa-

niem różnic.
138
1
6
Z jednej strony naturalnie korzystanie z wiadomości zapośredni-
7
czonych przez chrześcijaństwo działające na ziemiach Słowian,
z drugiej – krytyczne przyglądanie się temu, co zbyt tłumi doro- 8
bek dawnych Słowian. I przypominanie Polakom o “dwójwierze”, 9
o korzyściach psychicznych i kulturowych z niej płynących. 10
11
13
Postęp zaznacza się, szczególnie w Polsce. Kondycja badań zależy
14
od liczby badaczy i odbiorców. Liczba powoli się zwiększa.
15

18
Z jednej strony jest niedostatek wykorzystania wiedzy o szama-
nizmie, z drugiej niedostatek odnośnie syntezy dorobku kulturo- 19
wego dawnych Słowian. 20
21
22
Słowian? 23
24
Łączenie folklorystyki z rozważaniami filozoficznymi.
25
28
Zobacz odpowiedzi w punktach 5 i 6.
29
30
31
139
32
1

5 Słowian?
6
Należałoby w większym zakresie ukazać związki światopoglądu
7
dawnych Słowian z mierzeniem się ze współczesnymi problema-
8 mi, zwłaszcza ekologicznymi i obyczajowymi (np. uzupełnienie
9 monogamii poligamią).
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
140
32
NADIA
PROFANTOVÁ
Ur. w 1962 r., czeska historyk i archeolog. Profesor w Instytucie Ar-

cheologicznym Czeskiej Akademii Nauk. Zainteresowania naukowe:
archeologia średniowieczna, kultura materialna, kultura duchowa
Słowian. Współautorka (razem z Martinem Profantem) książki
Encyklopedie slovanských bohů a mýtů (Praga 2000).
Podle mého názoru jde o to, porozumět těm jevům, které se nám daří
přesvědčivě rozpoznat v písemných a archeologických pramenech jako
související s úctou k božským a polobožským bytostem, jako projevy
přechodových rituálů a komunikace s světem/světy, jež nejsou smrtel-
níkům volně přístupné. Ani vývoj, ani historii slovanského pohanství
rekonstruovat nedokážeme, můžeme zachytit některé úseky (např.
můžeme uvažovat o vývoji slovanského pohanství v druhé polovině
desátého a počátku jedenáctého století na Kyjevské Rusi).
Moim zdaniem chodzi o zrozumienie śladów kultu bogów lub in-

nych postaci mitologicznych, które bylibyśmy w stanie przekonu-
jąco rozpoznać w źródłach pisanych i archeologicznych, jako prze-
jawów rytuałów przejścia i komunikacji ze światem / światami,
141
1
4 które nie są swobodnie dostępne dla śmiertelników. Ani rozwój,

5 ani historia słowiańskiego pogaństwa nie mogą być zrekonstru-
6 owane, uchwytne dla nas są [tylko] niektóre elementy (na przy-
kład rozwój słowiańskiego pogaństwa w drugiej połowie X i na
7
początku XI wieku na Rusi Kijowskiej). 
8

10
Z obrovské rozlohy zabírající třetinu Evropy a z období od druhé polovi-
11 ny šestého století (přelomu doby stěhování národů a raného středověku)
12 do 12. století pochází nepočetná kolekce písemných pramenů, které ho-
13 voří o úctě k bohům a rituálech. S větší či menší mírou pravděpodobnosti
rozpoznáváme v určitých konstelacích archeologických nálezů doklady
14
kultu (včetně svatyň), přechodových rituálů a mytologicko-magických
15 praktik. Etnografický materiál umožňuje v některých případech stano-
16 vovat relativně přesvědčivé hypotézy o souvislosti s jakýmsi mytolo-
gickým substrátem. Při intepretaci těchto fragmentárních pramenů je
17
někdy užitečné pracovat s ideálním typem slovanského pohanství, jindy
18
je vhodnější vycházet z horizontu východoslovanského (“kyjevského”)
19 pohanství nebo polabskoslovanského pohanství jako oblastí charakteri-
20 zovaných vlastními a navzájem neredukovatelnými panteony.
21
Přesvědčivě můžeme uvažovat o bozích, kteří byli uctívání na celém
22 území, jako například Perun a také o božstvech lokálních. Rozpozná-
23 váme shody v pohřebním ritu a magických praktikách prostupujících
24 každodennost.
25
V uvedeném období (6. - 12. století) se přitom slovanské národy (gen-
26 tés) a regiony konfrontovaly s několika kulturními a náboženskými
27 okruhy, archeologie dokládá silné transformační působení této kon-
frontace ve hmotné kultuře, mocenské symbolice, pohřebních ritech
28
(např. pohřby ve tvaru lodi v Pobaltí), nemáme důvod předpokládat,
29
že se konfrontace neprojevila i ve sféře mytologie.
30
31
142
32
1
Bez konkrétní výzkumné souvislosti se proto podle mého názoru ve 4

vztahu k rozmanitosti pramenů stává otázka po jednom či mnoha slo- 5
vanských náboženstvích abstraktní a spíše zavádějící.
6
7
Z ogromnego terenu, obejmującego jedną trzecią Europy, od drugiej
połowy VI wieku (przełom doby Wielkiej Wędrówki Ludów i wcze- 8
snego średniowiecza) do XII wieku istnieje niewielki zbiór źródeł 9
pisanych, które mówią o kulcie religijnym i obrzędowości. Z więk- 10
szym lub mniejszym prawdopodobieństwem w pewnych układach
11
archeologicznych rozpoznajemy ślady ośrodków kultowych (w tym
świątyń), rytuałów przejścia i praktyk magiczno-mitologicznych. 12
Materiał etnograficzny w niektórych przypadkach pozwala na sfor- 13
mułowanie dość przekonujących hipotez o powiązaniu z jakimś
14
podłożem mitologicznym. Przy interpretowaniu tych fragmentarycz-
nych źródeł czasami przydaje się posługiwanie się modelami sło- 15
wiańskiego pogaństwa, czasami lepiej wyjść od horyzontu wschod- 16

niosłowiańskiego („kijowskiego”) lub połabskiego pogaństwa jako 17
charakteryzujących się własnymi i kompletnymi panteonami.
18
Możemy sądzić, że istnieli bogowie czczeni na całym terytorium, 19

tacy jak Perun, i lokalne bóstwa. Rozpoznajemy rytuały pogrze- 20
bowe i magiczne praktyki przenikające codzienne życie. 21
22
W tym okresie (VI-XII wiek) narody słowiańskie (gentes) i regio-
ny konfrontowały się z wieloma obszarami kulturowymi i reli- 23
gijnymi, archeologia pokazuje silny wpływ tej konfrontacji na 24
kulturę materialną, symbolikę władzy, obrzędy pogrzebowe (np.
25
pochówki łodziowe na Pomorzu), nie mamy powodu zakładać,
że konfrontacja nie ujawniła się w sferze mitologii. 26
27
Dlatego, bez konkretnego kontekstu badawczego, moim zda- 28
niem, w odniesieniu do różnorodności źródeł, kwestia jednej lub
29
wielu religii słowiańskich staje się abstrakcyjna i raczej myląca.
30
31
143
32
1

6
Pojem dvojvěří má smysl, pokud ho definujeme jako koexistenci křes-
7
ťanství a pohanství v rámci jednoho panství; tedy provozování dvo-
8 jího kultu, koexistence svatyň atd. Vždy přitom musíme zohlednit
9 skutečnost, že se jedná o vztah ustanovený křesťanskými prameny
asymetricky jako: my, křesťané a ti druzí. Písemné prameny zachycují
10
dvojvěří na Kyjevské Rusi (Nestor), ve Wolinu (Adam Bremský), nejis-
11 tě v nejstarších václavských legendách v Čechách desátého století. V
12 moravských centrech 9. století byly určité objekty současné s tamějšími
13 kostely určeny jako pohanské svatyně, jednalo by se tedy o vzácný
archeologický doklad dvojvěří, dnes však je určení těchto objektů zpo-
14
chybňováno (hlavně Mikulčice).
15
16 Úvahy o synkretismu vyžadují vždy konkrétní souvislost. Tradičně

bádání o slovanském pohanství pracuje s hypotézou christianiza-
17
ce pohanských fenoménů: světecké kulty, ve kterých příslušní světci
18
přijímali funkce pohanských božstev a okupovali svými kostely místa
19 jejich někdejších svatyní (sv. Ilja a Perun, Sv. Blažej a Veles atd.), kras-
20 lice pevně svázané s křesťaskými velikonocemi a propojené lidovým
vyprávěním se Zjevením sv. Jana plnily ojediněle podle archeologic-
21
kých nálezů rituální funkci v pohanských hrobech 2. pol. 7.-8. století
22 (pohřebiště doby avarské) a v pozměné symbolice i později, plakety se
23 symboly evangelistů v rozích základů kostela namísto stavební obě-
24 tiny (v Čechách opakovaně). Jinou situaci představují obyčeje, které
křesťanství vylučovalo jako „přežitky pohanství“; velmi často je ne-
25
jisté, zda se vůbec jedná o pohanský přežitek nebo zda se vůbec od-
26 suzovaná praktika v přislušném regionu vyskytovala a nejednalo se
27 pouze o otrocký opis vzdálené předlohy a konečně, zda pohanství, ze
kterého měl obyčej vzejít, bylo slovanské. Výjimečně dobře interpreto-
28
vatelné případy jako zápis pražských synodálních statut z roku 1384,
29
kde se má obec za vynášení Smrtky (figura Mortis) trestat odepřením
30
31
144
32
1
bohoslužeb, navíc zasazené do kontextu obdobných polských a ruských 4

zákazů, se vyskytuje jen vzácně. 5
6
Koncepcja dwuwiary ma znaczenie, jeśli zdefiniujemy ją jako
7
współistnienie chrześcijaństwa i pogaństwa w ramach jednego
kraju, a zatem podwójny kult, funkcjonowanie obok siebie świą- 8
tyń itd. Dlatego musimy zawsze brać pod uwagę fakt, że jest to 9
związek ustanowiony asymetrycznie przez źródła chrześcijańskie 10
jako: my, chrześcijanie i inni. Źródła pisane przedstawiają dwój-
11
wiarę na Rusi Kijowskiej (Nestor), w Wolinie (Adam z Bremy),
być może w najstarszych legendach o św. Wacławie w Czechach 12
w X wieku. W morawskich ośrodkach z IX wieku niektóre obiekty 13
interpretowane jako pogańskie sanktuaria istniały współcześnie
14
z lokalnymi kościołami, a zatem byłoby to rzadkie świadectwo
archeologiczne dwójwiary, ale dziś interpretacja [kultowa] tych 15
obiektów jest kwestionowana (głównie Mikulčice). 16
17
Rozważania o synkretyzmie zawsze wymagają określonego kon-
18
tekstu. Tradycyjnie badania nad słowiańskim pogaństwem opie-
rają się na założeniu, że zjawiska pogańskie były chrystianizo- 19
wane: kult religijny, w którym święci [chrześcijańscy] przyjmują 20
funkcję pogańskich bóstw, a ich kościoły budowane są w miejscu 21
ich dawnych sanktuariów (św. Eliasz i Perun, św. Błażej i Weles
22
itd.), pisanki związane z chrześcijańską Wielkanocą i z apokry-
fami ludowymi Ewangelii św. Jana, w świetle wykopalisk arche- 23
ologicznych niekiedy spełniały funkcję rytualną w pogańskich 24
grobach drugiej połowy VII-VIII w. (cmentarzysko okresu awar-
25
skiego), a później w zmienionej symbolice, tablice z symbolami
ewangelistów znajdywane były w rogach fundamentów kościo- 26
ła zamiast ofiar zakładzinowych (co wielokrotnie powtarza się 27

w Czechach). Z inną sytuacją mamy do czynienia w wypadku 28
zwyczajów, które chrześcijaństwo zwalczało jako „relikty po-
29
gaństwa”; bardzo często nie ma pewności, czy jest to w ogóle
30
31
145
32
1
4 pogański przeżytek, czy też potępiany zwyczaj w jednym regio-

5 nie nie był w rzeczywistości jedynie naśladownictwem zwyczaju
6 z innego regionu, i wreszcie: czy pogaństwo, z którego miał po-
chodzić potępiany zwyczaj, było słowiańskie. Wyjątkowo dobrze
7
zinterpretowane są przypadki, takie jak Statut synodu praskiego
8 z 1384 r., w którym za wiosenny obrzęd wynoszenia Śmierci
9 (figura Mortis) wieś ma być karana odmową kultu [niewyko-
10
nywaniem sakramentów świętych], na tle podobnych polskich
i rosyjskich zakazów są rzadko spotykane.
11

14
Necítím se jako arbiter. Myslím, že se tyto “badania” vyvíjejí neline-
15 árně, tak jako jiné obory. Snad jen se výrazněji střídají optimistická
16 období a obdobími skepse, kdy jsou zpochybňované téměř všechny
interpretace, což mnohdy souvisí s vyhrańováním nových generací ba-
17
datelů. Dnes se - alespoň v rámci České republiky již téměř nepracuje
18
se “slovanskou” etnografií, nejsou badatelé, kteří by se pohybovali ve
19 více oborech, tak jak tomu bylo u L. Niederle či J. Eisnera.
20
V českém prostředí se teď nacházíme spíše ve fázi skepse a je otázka,
21
jak rychle či jestli vůbec se přístupy změní. Není to nic mimořádného,
22 podobně je tomu alespoň ve vztahu k archeologii i v anglickojazyčném
23 prostředí (např. T. Insoll či J. Droogan).
24
Nie czuję się arbitrem. Myślę, że te „badania” rozwijają się
25
nieliniowo, podobnie jak inne dyscypliny. Być może po prostu
26 przeplatają się okresy optymistyczne z okresami sceptycyzmu,
27 w których kwestionuje się prawie wszystkie interpretacje, co
28 często wiąże się z powstawaniem nowych pokoleń naukowców.
Dziś, przynajmniej w Czechach, prawie nikt nie zajmuje się „sło-
29
wiańską” etnografią; nie ma badaczy, którzy by poruszali się
30
31
146
32
1
w różnych dyscyplinach, jak to było w wypadku Lubora Nieder- 4
lego czy Jana Eisnera. 5
6
W czeskim środowisku jesteśmy teraz raczej sceptyczni i poja-
7
wia się pytanie, jak szybko (i czy w ogóle) się takie podejście
zmieni. Nie ma w tym nic nadzwyczajnego. Podobna sytuacja, 8
przynajmniej w odniesieniu do archeologii, jest w środowisku 9
anglojęzycznym (np. T. Insoll lub J. Droogan). 10
11
13
Nejlépe mohu posoudit prameny archeologické, a to ještě na omezeném
14
teritoriu. Problémem těchto pramenů je nejednoznačná interpretace,
stejně jako relativně dlouhá doba od objevu arceologické struktury do 15
jejího plného vyhodnocení. V případě interpretace těchto pramenů je 16
třeba široké komparace včetně situací z předchozích pravěkých obdo-
17
bí, aby interpretace nebyla ilustrací písemného pramene, ale poskytla
18
samostatnou nosnou výpověď. Vzhledem k tomu, že např. kultovní
místa mohou ležet mimo běžnou sídelní strukturu je obtížné je mimo 19
cílené projekty najít a zkoumat. Pomoci nyní mohou metody dálkového 20
průzkumu země a a lidarové snímky v kombinaci s geofyzikou, ty mo-
21
hou objevit ohrazené struktury s kruhovými i jinými příkopy a žlaby,
aniž by je však mohla bez dalších výzkumů datovat. To je v dlouhodobě 22
hustě osídlené oblasti problém. 23
24
Najlepiej mogę ocenić źródła archeologiczne, i to jedynie na ogra-
25
niczonym terytorium. Problem z tymi źródłami polega na tym, że
nie można ich jednoznacznie zinterpretować, oraz że od odkrycia 26
struktury archeologicznej do jej pełnej oceny upłynęło stosunkowo 27

dużo czasu. W wypadku interpretacji tych źródeł potrzebny jest sze- 28
roki kontekst porównawczy, w tym z poprzednich okresów prehisto-
29
rycznych, aby interpretacja nie opierała się na źródle pisanym, ale
30
31
147
32
1
4 stanowiła samodzielne świadectwo. Na przykład, ponieważ miejsca

5 kultowe mogą znajdować się poza normalną strukturą osadniczą,
6 trudno je znaleźć i zbadać poza projektami celowymi. Obecnie
metody teledetekcji i obrazowania Lidar w połączeniu z geofizyką
7
mogą pomóc w odkryciu śladów grodzisk z okrągłymi i innymi ro-
8 wami i rynnami, ale nie ma możliwości ich datowania bez dalszych
9 badań. Jest to problem na gęsto zaludnionym obszarze.
10
11
12 Słowian?
13
Nejzajímavější otázka je podle mého přesvědčení v současné situaci
14
diskuse o autentičnosti kamenného idolu ze Zbruče (dnes Ukrajina).
15 Najde-li se vhodná metoda pro jednoznačnější stanovení stáří tohoto
16 jedinečného kamenného idolu, neboť mnoho výkladů vychází z inter-
pretace symboliky výjevů zachyceném právě na něm.
17
18
Z relativně nových archeologických objevů si přihřeji vlastní polívčičku
19 a upozorním na objev miniatury slovanského domu (polozemnice) včetně
20 miniaturní pece zahloubeného pod podlahou běžného domu z přelomu
6/7.- poloviny 7. století z Roztok u Prahy (výzkum Kuna - Profantová
21
2006), pravděpodobně nejstarší doklad kultu předků spojeného s domem
22 a prosperitou domácnosti, případně i širší komunity. (Profantová 2018).
23
24 K písemným pramenům se nemohu či raději nebudu vyjadřovat.
25
Jestem przekonana, że obecnie najbardziej interesująca jest dys-
26 kusja nad autentycznością kamiennego idola ze Zbrucza (obecna
27 Ukraina). Czy zostanie wynaleziona odpowiednia metoda do-
28 kładniejszego określenia wieku tego wyjątkowego kamiennego
bożka? Ponieważ wiele interpretacji opiera się na interpretacji
29
symboliki uchwyconych na nim scen.
30
31
148
32
1
Jeśli chodzi o najnowsze odkrycia archeologiczne, pozwolę sobie 4
tutaj na małą prywatę i zwrócę uwagę na odkrycie miniaturki 5

słowiańskiego domu (półziemianki), w tym miniaturowego pie- 6
ca zagłębionego w podłodze zwykłego domu z przełomu VI-VII
7
wieku z Roztok koło Pragi (badania Kuna–Profantová 2006),
prawdopodobnie najstarszy dowód kultu przodków związany 8
z domem i dobrobytem gospodarstwa domowego, a nawet szer- 9
szej społeczności (Profantová 2018). 10
11
Nie mogę lub nie będę komentować źródeł pisanych.
12
14
[brak odpowiedzi] 15
16
Słowian?
18
Perspektivu vidím v tom, že se objevilo více mladších badatelů, kteří do- 19

káží spojit historickou, jazykovědnou a religonistickou perspektivu. V Če- 20
chách je to především J. Dynda. Archeologie stojí trochu na okraji, v Če-
21
chách více než např. v Polsku. Je to dáno tradičním “postpozitivistickým”
přístupem a zcela převažujícími záchrannými výzkumy, které málokdy 22
objeví neočekávané, a nezasahují příliš mimo tradiční sídelní území, kde 23

však mohou být posvátné hory, skály apod. Na druhou stranu i na hra- 24
dištích a v rámci menšího systematického výzkumu může dojít k velmi
25
zajímavému objevu, v tomto smyslu musím vyčkat publikace výzkumu
na hradišti Praha-Vinoř, kde byla r. 2018 objevena velmi dlouhá halová 26
stavba s jedním výjimečným pohřbem v interiéru…(I.Štefan - J.Hasil). 27
28
Nowych perspektyw upatruję w tym, że pojawiła się większa
29
liczba młodych badaczy, którzy potrafią połączyć punkty widzenia
30
31
149
32
1
4 historyczny, językowy i religioznawczy. Jest to głównie J. Dynda

5 w Czechach. Archeologia znajduje się nieco na marginesie, bardziej
6 w Czechach, niż w Polsce. Wynika to z tradycyjnego podejścia „po-
stpozytywistycznego” i przeważających wykopalisk ratunkowych,
7
które rzadko okazują się zaskakujące i nie ingerują nazbyt poza tra-
8 dycyjny obszar osadniczy, gdzie wszak mogą się jednak znajdować
9 święte góry, skały, itp. Z drugiej strony również w obrębie grodów
10
i w ramach nie tak szeroko zakrojonych badań może dojść do bar-
dzo ciekawego odkrycia, w tym sensie muszę poczekać na publika-
11
cję badań prowadzonych na warownym osiedlu Praga-Vinoř, gdzie
12 w 2018 r. odkryto bardzo długi budynek hali z jednym niezwykłym
13 pochówkiem we wnętrzu… (I. Štefan - J. Hasil).
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
150
32
KONSTANTIN
RACHNO
Ur. w 1979 r., doktor nauk historycznych ze specjalnością etnologia,

stopień kandydata nauk obronił na podstawie pracy „Garncarstwo
w kulturze tradycyjnej narodów słowiańskich: mitologia i obrzędo-
wość” (2010), doktorat – Wyroby gliniane w obrzędowości kalendarzo-
wej Słowian (2015). Pracuje w „Narodowym Muzeum Ukraińskiego
Garncarstwa w Oposzni i w Instytucie Narodoznawstwa Narodowej
Akademii Nauk Ukrainy. Zainteresowania naukowe: garncarstwo
w wierzeniach, mitologii i obrzędach Słowian, kultura tradycyjna Sło-
wian. Autor m.in. książki Perunowy płomień: Mitologia i obrzędowość
słowiańskich garncarzy (Połtawa 2012).
Метою є пізнання слов’янської традиційної культури, поліпшен-

ня розуміння духовного світу давніх слов’ян і сучасних слов’ян-
ських народів, їхнього культового мистецтва, книжного епосу й
фольклору. Так, звичайно, реконструкція можлива. Сумніватися
в цьому – заперечувати можливості науки як такої, потребу в ній.
Celem jest poznanie słowiańskiej kultury tradycyjnej, lepsze zro-

zumienie świata duchowego dawnych Słowian i współczesnych
ludów słowiańskich, ich sztuki kultowej, eposu literackiego i folk-
loru. Tak, oczywiście, rekonstrukcja jest możliwa. Wątpić w to –
to jak zaprzeczać możliwościom nauki jako takiej, potrzebie jej
istnienia.
151
1

5
Одна, звичайно. Так само, як не існувало кількох грецьких, кіль-
6
кох кельтських або кількох германських релігій.
7
8 Oczywiście, że jedna. Tak jak nie było kilku greckich, kilku cel-
9 tyckich lub kilku germańskich religii.  
10
11
12
13 Двоєвір’я має колосальне значення, нині недооцінюване через

хвилю ретроградного гіперскептицизму, який відновився через
14
повернення російських учених на позиції початку ХХ століття, до
15 клерикалізму й заперечення всього язичницького. Слід пам’ятати,
16 що це саме «двоєвір’я», а не «народне християнство» чи ще щось
евфемістичне.
17
18
Dwójwiara ma ogromne znaczenie, aktualnie niedoceniane ze
19 względu na falę wstecznego hipersceptycyzmu, który odnowił się
20 z powodu powrotu rosyjskich naukowców na stanowiska z po-
21
czątku XX wieku, do klerykalizmu i zaprzeczenia wszystkiemu,
co pogańskie. Należy pamiętać, że jest to dokładnie „dwójwiara”,
22
a nie „popularne chrześcijaństwo” lub coś innego, równie eufe-
23 mistycznego.
24
25
26
27 Поступ значний. Це насамперед праці Нікоса Чаусідіса (Маке-

донія), Андрея Плетерського (Словенія), Надії Вархол (Словач-
28
чина), Миколи Михайлова (Італія), Збігнєва Лібери (Польща).
29
Важливі також роботи Юрія Березкіна (Російська Федерація) про
30
31
152
32
1
поширення фольклорних мотивів, про астронімію. Разом з тим 4

слід відзначити також тривожні тенденції, що зводяться до гіпер- 5
скептицизму й нігілізму, відмови від студіювання язичництва й
6
міфології, підміни традиційної фольклористики й етнології «куль-
7
турно-антропологічними» дослідженнями якихось сучасних про-
фесій, політичних мітингів, розповідей біженців тощо. 8
9
Postęp jest znaczący. To przede wszystkim dzieło Nikosa Chausi- 10
disa (Macedonia), Andrieja Pleterskiego (Słowenia), Nadii
11
Varhol (Słowacja), Mykoły Mikhailova (Włochy), Zbigniewa Li-
bery (Polska). Ważne są również prace Jurija Berezkina (Federa- 12
cja Rosyjska) dotyczące rozpowszechniania motywów ludowych 13
i astronomii. Jednocześnie istnieją również niepokojące tenden-
14
cje, które sprowadzają się do hipersceptycyzmu i nihilizmu, brak
chęci podjęcia badań nad pogaństwem i mitologią, zastąpienie 15
tradycyjnej folklorystyki i etnologii przez badania „kulturowo-an- 16

tropologiczne” nad różnego rodzaju współczesnymi zawodami, 17
wiecami politycznymi, historiami uchodźców itp.
18

21
До таких джерел усе ще належить «Слово о полку Ігоревім», фоль-
клор слов’янських народів, агіографія. Маємо сміливіше дивитися 22
на пізні джерела, які в минулому легковажно визнавалися «ка- 23

бінетною міфологією», дуже критично ставитися до давніх і су- 24
часних заяв про підробність багатьох фольклорних збірників, до
25
спроб приписати християнське й апокрифічне походження всім
нашим відомостям про міфологію слов’ян. Як правило, там усюди 26
позанаукові мотиви. 27
28
Do takich źródeł nadal należą Słowo o wyprawie Igora, folklor
29
ludów słowiańskich i hagiografia. Musimy odważniej przyjrzeć
30
31
153
32
1
4 się późnym źródłom, które w przeszłości były lekkomyślnie uzna-

5 wane za „gabinetową mitologię”, bardzo krytycznie odnieść się
6 do dawnych i współczesnych twierdzeń o fałszowaniu wielu bo-
gatych zbiorów folklorystycznych i prób przypisywania pocho-
7
dzenia chrześcijańskiego i apokryficznego wszystkim naszym
8 informacjom o mitologii Słowian. Z reguły wszędzie miało to cel
9 pozanaukowy.
10
11
12 Słowian?
13
Завдяки роботі археологів ми дедалі більше дізнаємося про побут,
14
культуру й вірування слов’ян, наприклад, роменської культури.
15
16 Dzięki pracy archeologów coraz lepiej poznajemy życie, kulturę

17 i wierzenia Słowian, na przykład kulturę romańską.
18
19 naszej wiedzy na ten temat?
20
Це, насамперед, співпраця вчених різних країн, яка допомогла
21
б уникнути перетворення національних наукових шкіл на ізоля-
22 ти, заповідники застарілих поглядів. Переклад іншими слов’ян-
23 ськими мовами і сканування та поширення якомога більшої
24 кількості монографій, фольклорних збірників і періодики. Проти-
стояння деструктивним тенденціям, на зразок антинаукової про-
25
вокативної книги Едварда Кінана про «Слово о полку Ігоревім»,
26 якій славісти мають дати рішучу відсіч.
27
28 Przede wszystkim jest to współpraca naukowców z różnych kra-

jów, która pomogłaby zapobiec przekształceniu krajowych szkół
29
naukowych w ośrodki funkcjonujące w izolacji, zachowujące
30
31
154
32
1
przestarzałe poglądy. Tłumaczenie na inne języki słowiańskie 4
oraz skanowanie i rozpowszechnianie jak największej liczby 5

monografii, zbiorów folklorystycznych i czasopism. Konfrontacja 6
z destrukcyjnymi tendencjami, takimi jak antynaukowa i prowo-
7
kacyjna książka Edwarda L. Keenana o Słowie o wyprawie Igora
[chodzi o ksiażkę pt. Joseph Dobrovsky and the Origins of the 8
„Igor Tale”, Cambridge, Mass. 2003], którą Słowianie muszą zde- 9
cydowanie odrzucić. 10
11
Słowian? 12
13
Дуже великі, їх важко переоцінити. На часі – подальші пошуки
14
слов’яно-іранських, слов’яно-балтських, слов’яно-романських,
слов’яно-фіно-угорських, слов’яно-індоарійських паралелей. Славі- 15
стам важливо більше комунікувати з колегами, як і їм з нами. 16
Зокрема, цікаві результати дає порівняння мотивів того ж «Слова
17
о полку Ігоревім» з нартівським епосом осетинів.
18
Bardzo duże, trudno je przecenić. Na czasie są dalsze poszuki- 19

wania analogii słowiańsko-irańskich, słowiańsko-bałtyckich, sło- 20
wiańsko-romańskich, słowiańsko-ugrofińskich, słowiańsko-in- 21
doaryjskich. Ważne jest, aby slawiści bardziej komunikowali się
22
z kolegami [z tej samej dzidziny], a także z nami [etnologami].
W szczególności ciekawe wyniki daje porównanie motywów 23
Słowa o wyprawie Igora z osetyjskim eposem o Nartach. 24
25
26
27
28
29
30
31
155
32
STANISŁAW
ROSIK
Nauczyciel akademicki w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wro-

cławskiego, kierownik Pracowni Badań nad Najdawniejszymi Dziejami
Europy Środkowej. Przewodniczący Stałego Komitetu Mediewistów Pol-
skich od 2017 r. Autor i redaktor ponad 250 publikacji, w tym: Udział
chrześcijaństwa w powstaniu policefalnych posągów kultowych u Słowian
Zachodnich (1995), Interpretacja chrześcijańska religii pogańskich Sło-
wian w świetle kronik niemieckich XI–XII wieku (Thietmar, Adam z Bre-
my, Helmold) (2000); Conversio gentis Pomeranorum. Studium świa-
dectwa o wydarzeniu (XII wiek) (2010); Bolesław Krzywousty (2013).

Pytanie zakłada jedną „religię Słowian”. Traktując to określenie

„technicznie”, jako ogólne wyznaczenie obszaru refleksji religio-
znawczej, cel jej podejmowania pozostaje określić jako złożony
i wielokierunkowy. Na pierwszym miejscu, co oczywiste, wskazać
należy poszerzanie na podstawie interpretacji źródeł wiedzy o feno-
menach religijnych sprzed wieków, ale nie mniej istotne wydaje się
obecnie skupienie uwagi na oglądzie tych zjawisk i ich interpretacji
z perspektywy im współczesnej, średniowiecznej – z racji charakteru
źródeł przede wszystkim zewnętrznej – co z jednej strony stanowi
temat badawczy sam w sobie, a z drugiej ma znaczenie w namy-
śle źródłoznawczym oraz pozwala ukazać znaczenie tej „religii”, jej
obrazów dla późniejszych pokoleń aż po czasy nam współczesne.
156
1
Tym samym łatwo wskazać też inne (umownie: pragmatyczne) 4
podejście do celu prowadzenia dociekań nad religią Słowian, mia- 5

nowicie w aspekcie dzisiejszej kultury i życia społecznego aż po 6
subkulturową i polityczną użyteczność. Ten wymiar ma kluczowe
7
znaczenie dla użyteczności prowadzonych badań, poczynając od
podnoszenia poziomu wiedzy społeczeństwa w zakresie eduka- 8
cyjnym (kultury historycznej). Przyczynia się on też do kształto- 9
wania rozmaitych form tożsamości społeczeństw, a także etosów 10
grupowych (w tym subkulturowych) czy też polityki historycznej.
11
Dla nauki mogą to być zjawiska stymulujące rozwój, aczkolwiek
często nie tylko łączą się z symplifikacją czy wręcz z wypaczaniem 12
w upowszechnianiu jej wyników, lecz także powodują rozmaite uwi- 13
kłania ideologiczne, w praktyce niesprzyjające prowadzeniu badań.
14
2. Jedna czy wiele religii/mitologii Słowian?  15
16
Przy tak postawionym pytaniu: wiele (takie stanowisko wprost 17
wyraziłem – i na razie podtrzymuję – w artykule „Religionem lin-
18
gua facit? W sprawie paradygmatu etnicznego w studiach nad
religią Słowian i Bałtów” w tomie pod red. Jerzego Strzelczyka 19
i Józefa Dobosza z 2014 r.); to z racji definiowania konkretnych 20
„religii” jako określonych systemów kultu i wierzeń danych spo- 21
łeczności. Można wprawdzie rozumieć „religię” abstrakcyjnie, jako
22
wyznaczenie pola badań (zob. uwaga powyżej), ale w wypadku
niniejszego pytania sens ma tylko odniesienie do konkretnego 23
systemu religijnego. Otwartą kwestią – choć bez szczególnego 24
optymizmu – pozostaje natomiast „religia Prasłowian” czy „Proto-
25
słowian”, ściśle powiązana już ze sporem o etnogenezę Słowian.
26
Nawiązując zaś do wskazanej powyżej problematyki oglądu reli- 27

gii Słowian w środowiskach, w których powstały średniowieczne 28
źródła, a dalej tradycji tworzenia obrazu jednej religii Słowian
29
(zwłaszcza w dobie romantyzmu, ale i dziś, zob. np. Niesamowita
30
31
157
32
1
4 Słowiańszczyzna Marii Janion), można mówić o ważnym społecz-

5 nie, politycznie, wyznaniowo oraz artystycznie (literacko) micie
6 jednej religii/mitologii Słowian.
7
8 jańska („dwójwiara”)? 
9
10
W pytaniu skoncentrowano się na konkretnej postawie (religij-
ność), co wydaje się istotnie zawężać problematykę tzw. dwuwiary.
11
Nawet w tak zakrojonym ujęciu jest to jednak jeden z węzłowych
12 problemów badawczych w studiach nad początkową fazą chry-
13 stianizacji. Synkretyzmy zasługujące na miano dwuwiary można
oczywiście badać wieloaspektowo, a istotny wymiar poszukiwań
14
wyznacza tzw. interpretatio slavica dokonująca się nieraz nawet
15 jeszcze przed objęciem danej ludności ramami społecznymi chrze-
16 ścijaństwa (np. władzy zwierzchniej i instytucji kościelnych pro-
17 wadzących działania chrystianizacyjne). Niezwykle interesujący
wydaje się też problem chrześcijańskiej interpretacji wierzeń i kul-
18
tów słowiańskich na zasadzie dwuwiary (np. „grzech Samarytan”)
19 w przekazach średniowiecznych czy współczesnej nam kulturze.
20
21
Warto wreszcie podkreślić, że szereg zjawisk – np. Długoszowy
„Olimp” czy ludowe praktyki magiczne – często „z rozpędu” od
22
czasów Potkańskiego i Brücknera traktowanych jako pogańskie
23 przeżytki, w licznych przypadkach genezą sięga już jedynie kul-
24 turowych pokładów chrześcijaństwa (np. na zasadzie swoistej in-
terpretacji i naśladownictwa rytuałów kościelnych) bądź też typo-
25
wych zjawisk kultury ludowej (przyśpiewki na zasadzie glosolalii).
26

29
W wielopokoleniowej perspektywie postęp ten, np. od połowy XIX w.
30
31
158
32
1
(np. Lelewel) czy pocz. XX w. (Niederle, Brückner), rysuje się bar- 4
dzo imponująco, dynamicznie i wielonurtowo. Tendencja demi- 5

tologizująca po fazie nader krytycznej (lata 30./40.-70./80. XX 6
w.) dziś ma relatywnie solidne podstawy źródłoznawcze i meto-
7
dologiczne. Tym samym jednak zwiększył się też obszar „uczonej
niewiedzy”, ale przynajmniej jesteśmy w stanie lepiej kontrolo- 8
wać wykwity nadmiaru wyobraźni i wpływy rozmaitych ideologii 9
w nauce. Trudno o jednoznaczną całościową ewaluację kondycji 10
badań religioznawczych nad Słowiańszczyzną, gdyż raczej należy
11
oceniać poszczególne odcinki tego szerokiego frontu. Archeologia
wciąż przynosi nowe źródła, ważne są reinterpretacje dawnych 12
poglądów i modelowych ujęć. Dzieje się dużo, i to napawa opty- 13
mizmem, a zagrożeniem jest fala dyletantyzmu nie tylko w kręgu
14
amatorów, ale też części badaczy nieprzygotowanych warsztato-
wo np. do pracy na źródłach pisanych bądź nazbyt szablonowo 15
stosujących klasyczne schematy myśli np. Eliadego czy Dumezila. 16
17
18
19
Odpowiedź w tym wypadku zależy przede wszystkim od kwe- 20
stionariusza badawczego związanego z konkretnym problemem. 21
Wprawdzie łatwo zauważyć sytuacje, w których to przywiązanie
22
badacza do określonej metody stymuluje jego kierunki dociekań,
co jednak nie zmienia faktu, że kluczowe znaczenie ma samo sta- 23
wianie problemów w nauce. Trudno więc wyrokować w sprawie 24
potencjału samych metod w oderwaniu od wskazywania takich,
25
a nie innych problemów.
26
Co do źródeł zaś oczywistą sprawą jest ich przyrost dzięki arche- 27

ologii, a zatem automatycznie zwiększa się związany z nimi poten- 28
cjał poznawczy. Dotyczy to aspektu ilościowego, ale sporo optymi-
29
zmu odnotować należy dzięki postępowi w zakresie metod analizy
30
31
159
32
1
4 tych źródeł w odniesieniu do problemów takich jak datowanie

5 znalezisk i odkrywanych obiektów (tu m.in. zawrotna kariera
6 dendrochronologii), demografia i antropologia (np. na podstawie
kopalnego DNA). Ciąg tych przykładów można znacznie wydłu-
7
żyć, ale już te ukazują, jak ważna jest interdyscyplinarność i mul-
8 tidyscyplinarność dociekań, a zatem integracja badań nie tylko
9 w obszarze humanistyki, ale też nauk ścisłych czy przyrodniczych.
10
Ustalenia tak osiągane mają także istotny wpływ na (re)interpre-
11
tację źródeł pisanych czy ikonograficznych, w których analizie
12 od pokoleń istotną rolę odgrywają inspiracje z obszaru herme-
13 neutyki czy fenomenologii. Oczywiście pozostaje dbać, by nie
zanikał solidny warsztat w zakresie analizy tekstów, poczynając
14
od przygotowania filologicznego i studiów nad kontekstem spo-
15 łeczno-kulturowym powstania przekazów źródłowych (kluczowy
16 problem to causa scribendi i metody komponowania tekstów).
17
Przechodząc zaś ściśle do badań nad religią Słowian: istotny dla
18
poszerzenia ich spektrum wydaje się postulat, by częściej wpisywać
19 je w szersze konteksty historycznych studiów nad kulturą i życiem
20 społecznym konkretnych społeczeństw, łącząc je też z kwestiami
21
ówczesnej polityki i gospodarki. W ten sposób można znacząco po-
szerzać kwestionariusz pytań o znaczenie kultury duchowej daw-
22
nej Słowiańszczyzny, jej konkretnych ludów, w kształtowaniu spo-
23 łeczeństw i cywilizacji na skalę kontynentalną z uwzględnieniem
24 dialogu międzykulturowego. Takie podejście (przy okazji) sprzyja
też ograniczaniu znaczenia postromantycznych mitologizacji pier-
25
wiastka słowiańskości we współczesnym oglądzie oraz wykła-
26 dzie dziejów poszczególnych krajów i narodów czy całej Europy.
27

29
Słowian?
30
31
160
32
1
Przełomów na miarę myśli Rudolfa Otty czy teorii Dumezila w re- 4
ligioznawstwie ostatnio raczej nie odnotowano, a np. zachwyt nad 5

„materialnością” sacrum to przecież swego rodzaju „odkurzenie” 6
dawniejszych konceptów. W humanistyce – co zauważalne choćby
7
z perspektywy ostatnich trzech dekad – mody i proklamowane
hucznie kolejne „zwroty” wnoszą niewiele trwałego dorobku. 8
9
Jako badacze jesteśmy uczestnikami dyskursu tak wielonurtowe- 10
go, że wszelka ocena grzeszy subiektywizmem (każda sroczka
11
swój ogonek chwali, a przecież nie wypada tu uprawiać autopro-
mocji). Ogólnie ujmując: w ostatnich latach twórcza debata trwa, 12
a w samych badaniach coraz bardziej wnika się w szczegóły, we- 13
ryfikując dawniejsze ustalenia, często nader schematycznie hoł-
14
dujące ogólnym teoriom. Podobnie optymizmem napawa przy-
rost źródeł archeologicznych. 15
16
18
Kolejne projekty badawcze i akcje promujące rzetelne osiągnięcia 19

nauki m.in. na przekór zideologizowanej szarlatanerii czy zwy- 20
kłemu dyletantyzmowi promowanemu w obszarze komunikacji 21
i imprez masowych.
22

Słowian? 24
25
To perspektywa ani nowa, ani rewolucyjna, ale wciąż na pewno
inspirująca, a przy tym bardzo wymagająca erudycyjnie i meto- 26
dologicznie (myli się czasem metodę porównawczą z ciągami 27

nieweryfikowalnych skojarzeń). 28
29
30
31
161
32
DARIUSZ ANDRZEJ
SIKORSKI
Ur. w 1967 r., historyk mediewista. W 1999 r. obronił doktorat pod

kierunkiem prof. Jerzego Strzelczyka, w 2011 r. habilitował się. Pra-
cownik Instytutu Historii UAM w Poznaniu. Zainteresowania: m.in.
historia średniowieczna, historia historiografii, metodologia historii,
antropologia historyczna. Autor wielu publikacji na temat chrystiani-
zacji Słowian, historii badań nad religią Słowian. W 2018 r. ukazała
się jego książka Religie dawnych Słowian (Przewodnik dla zdezorien-
towanych).
Sądzę, że cele badań powinny być wyłącznie poznawcze i nic

więcej. Jednak w przypadku religii Słowian często pojawiają się
inne cele, nawet artykułowane wprost, jak np. potrzeba wykaza-
nia, że Polacy, Rosjanie etc. (w zależności od perspektywy bada-
czy) nie są gorsi od innych współczesnych narodów indoeuropej-
skich, które przed chrystianizacją wyznawały religie uznawane
za bardziej rozwinięte. Traktowanie przedchrześcijańskich religii
jako wyznaczników poziomu cywilizacyjnego ich wyznawców
nieuchronnie prowadzi do pojawienia się konieczności wykaza-
nia tego, co w założeniu ma być wykazane (czyli np. że reli-
gia Słowian „okazała się być po prostu normalną, politeistyczną
mitologią ważnego indoeuropejskiego ludu, w niczym pod tym
162
1
względem nie gorszego od swoich germańskich, bałtyjskich czy 4
celtyckich pobratymców”), bez względu na realne możliwości 5

poznawcze dostępnych źródeł. Badania ukierunkowane na coś 6
innego niż tylko poznanie zazwyczaj kończą się porażką: cele
7
pozapoznawcze są z reguły nietrwałe, a przy tym negatywnie
wpływają na rozpoznanie samego przedmiotu badań. 8
9
W pozoru odpowiedź na pierwszą część pytania wydaje się ła- 10
twa: celem badań jest poznanie przedchrześcijańskich religii
11
Słowian. Jednak w rzeczywistości niemal wszystkie badania
błędnie utożsamiają religię z dość szerokim spektrum zachowań 12
kulturowych, w których to, co rzeczywiście jest religią, stano- 13
wi niewielką część. Bezkrytycznie i bezrefleksyjnie – jakkolwiek
14
poważnie brzmią te określenia, badacze religii Słowian przyj-
mują za przedmiot swych dociekań to, co intuicyjnie uznają za 15
religię, a nie to, co powinno wynikać z ich badań i głębszej re- 16

fleksji nad samym przedmiotem badań. Pojęcie religii stosowane 17
w badaniach nad wierzeniami Słowiańskimi jest prostą kalką
18
średniowiecznych wyobrażeń o religii ówczesnych pogan i śre-
dniowiecznego sposobu jej pojmowania przez chrześcijan. Oczy- 19
wiście mediewista, który za przedmiot swych dociekań wybierze 20
percepcję religii przedchrześcijańskich przez chrześcijan np. we 21
wczesnym średniowieczu, musi to uwzględnić, ale współczesny
22
badacz powinien wpierw wypracować własne kategorie pojęcio-
we. Obecnie natomiast jesteśmy w sytuacji, w której nieświa- 23
domi stanu rzeczy współcześni badacze operują podstawowym 24
konceptem teoretycznym, który jest odziedziczony po chrześcija-
25
nach żyjących w późnej starożytności i średniowieczu. Dlacze-
go mamy uważać dzisiaj, że pewne elementy kultury są częścią 26
przedchrześcijańskich wierzeń? Bo tak sobie wykoncypowano we 27

wczesnym średniowieczu? Wprawdzie włączenie w ramy reli- 28
gii np. wróżbiarstwa, magii, obrządku pogrzebowego znacznie
29
wzbogaca materiał źródłowy i wizje samej religii jako całości, ale
30
31
163
32
1
4 w ten sposób tworzy się fikcję, która z rzeczywistymi wierzenia-

5 mi Słowian może niewiele mieć wspólnego.
6
Żeby móc prześledzić rozwój jakiegoś zjawiska, trzeba przede
7
wszystkim móc to zjawisko poznać. W przypadku wierzeń Sło-
8 wian nie wiemy, co było treścią ich wierzeń, bo nie zachował się
9 (prawdopodobnie też nigdy nie powstał) żaden tekst opisujący
10
ten aspekt zjawiska od strony wyznawców. Mamy jedynie świa-
dectwa chrześcijańskich interpretatorów, którzy mogli niektóre
11
zjawiska nie związane w istocie z wierzeniami odbierać (choćby
12 ze względu na ich „egzotyczność”) jako przejawy praktyk religij-
13 nych. Pomijam tu znaną kwestię kalek światopoglądowych, któ-
re w różnym zakresie prowadzą do zniekształceń rzeczywistego
14
obrazu przedchrześcijańskich wierzeń.
15
16 Można tę sytuację przyrównać do turysty odwiedzającego pusz-

17 czę amazońską, który próbuje zrozumieć zachowania miejsco-
wej, nietkniętej jeszcze wpływami zewnętrznymi ludności, inter-
18
pretując ich zachowania w znanych sobie kategoriach i według
19 wcześniej nabytych przezeń wyobrażeń o „dzikich ludach” oraz
20 o tym, jak działają społeczności na zbliżonym poziomie rozwoju.
21
Te zaś wyobrażenia mogły być kształtowane albo na podstawie
rzetelnych lektur, albo na podstawie tabloidalnych szczątkowych.
22
W zależności od tego interpretacje naszego turysty będą mniej
23 lub więcej trafne, jeśli nawet mocno uproszczone, bądź będą cał-
24 kowicie błędne. W przypadku turysty bylibyśmy w stanie ustalić
jego horyzont poznawczy, a wraz z nim wartość relacji. Nato-
25
miast odnośnie dostępnych nam źródeł pozycja poznawcza ich
26 autorów jest nam najczęściej słabo znana albo, gdy autorzy są
27 nam znani z obszerniejszych tekstów (Thietmar, Adam z Bremy,
28 Saxo Gramatyk), ambiwalentna: w jednych sprawach wiarygod-
ność jest weryfikowalna, w innych słabiej. Nasza wiedza o wie-
29
rzeniach Słowian składa się wyłącznie ze strzępów.
30
31
164
32
1
Uchwycenie przemian w czasie jest niemożliwe właśnie ze wzglę- 4
du na znikomą podstawę źródłową, która jest zupełnie nierepre- 5

zentatywna. Mamy do czynienia z wyrazistą skrajnością: brak 6
źródeł pisanych i archeologicznych odnoszących się do wierzeń
7
Słowian południowych, na Słowiańszczyźnie zachodniej źródła
pisane (relatywnie liczne) odnoszą się tylko do jej niewielkiego 8
wycinka na północnym Połabiu i dotyczą jedynie XI i XII w. Na 9
Rusi relacje pisane dotyczą wierzeń skandynawskiej elity rządzą- 10
cej w 2 poł. X w. Nie ma takiego regionu na Słowiańszczyźnie,
11
na którym wierzenia byłyby wystarczająco udokumentowane
przez dłuższy czas, co mogło by pozwolić na próby uchwycenia 12
ich wewnętrznych przemian. Jest to jedna z przyczyn, dla której 13
najczęściej wszystkie świadectwa wrzuca się do jednego wora,
14
traktując je tak, jakby dotyczyły tego samego zjawiska niezależ-
nie od czasu i regionu, do którego się odnoszą. Ten powszechnie 15
stosowany zabieg pozwala rozpiąć niezbędną dla tego rodzaju 16

badań oś czasu od świadectwa Prokopiusza z VI w. po wiek XII, 17
a nawet jeszcze młodsze czasy.
18
20
Już w pytaniu – tak jak je rozumiem – zawarta jest teza utożsa- 21
miająca religię z mitologią. Nawet dobrze zachowana mitologia
22
grecka tylko w części dotyczy religii. Grecka analogia pokazuje
również, jak mitologia była zróżnicowana w obrębie greckiej ko- 23
ine. Mitologia o treści religijnej nie jest niezbędnym elementem 24
kultury. Rodzimej mitologii nie mieli Rzymianie. Wszystko wska-
25
zuje, że Słowianie również.
26
Ważniejszym jednak problemem jest kwestia istnienia bądź nie 27

samej słowiańskiej mitologii. Nie znamy ani jednego słowiań- 28
skiego przekazu mitologicznego o treści religijnej. Dlatego za-
29
sadne jest twierdzenie, że mitologii słowiańskiej nie znamy.
30
31
165
32
1
4 To, co w nauce nazywa się mitologią Słowian i do czego badacze

5 przedchrześcijańskich religii Słowian się tak chętnie odnoszą,
6 jest rekonstrukcją opartą głównie na materiale etnograficznym
z XIX i XX w. Wyciąga się z niego dowolnie różne elementy, rzad-
7
ko z uwzględnieniem ich chronologii i miejsc poświadczonego
8 występowania na Słowiańszczyźnie, a następnie, jak z klocków,
9 konstruuje się domniemane wątki mające odzwierciedlać pier-
10
wotne wyobrażenia mitologiczne. Z pewnością twórcy tych re-
konstrukcji są przekonani, że dotarli do dawnych wątków i mo-
11
tywów mitologicznych Słowian, ale sądzę, że ta metoda się nie
12 broni, dlatego, że nie próbuje się oddzielić tego, co we współ-
13 czesnej kulturze ludowej (tzn. tej znanej nam z opisów etnogra-
ficznych z XIX i XX w.) jest rzeczywiście pozostałością z okresu
14
przedchrześcijańskiego, od tego, co jest późniejszą innowacją lub
15 zapożyczeniem ze sfery kultury wyższej przetransponowanym na
16 język kultury ludowej. Przecież kultura ludowa nieustanie ewolu-
17 uje! To nie jest lapidarium, składające się tylko ze skamieniałości
przedchrześcijańskich.
18

21
Ogromną, ale w negatywnym sensie. Przede wszystkim dlatego,
22
że tworzy fałszywe przekonanie, że te elementy folkloru słowiań-
23 skiego, których nie można wywieść z tradycji chrześcijańskiej, są
24 pozostałościami z czasów przedchrześcijańskich, a przy tym mają
być nacechowane treściami dawnej religii, bo skoro występują
25
dzisiaj w kontekście religijnym (chrześcijańskim), to właśnie dla-
26 tego, że wcześniej miały ten sam walor. Koncepcja „dwuwiary”
27 pozwala, a właściwie daje fałszywe poczucie przynależenia do
28 nauki tym badaczom, którzy w sposób niemetodyczny wykorzy-
stują tradycję ludową. Jakże to ułatwia „postęp” w badaniach
29
nad religiami Słowian i je przyspiesza. Zamiast się mozolić nad
30
31
166
32
1
ustaleniem genezy pewnych elementów współczesnej kultury 4
ludowej i grzebać w archiwach, szukając ich historycznych po- 5

twierdzeń z wcześniejszych czasów, lepiej zadekretować, że jest 6
to spuścizna po czasach przedchrześcijańskich i można już pełny-
7
mi garściami, bez mozolnych badań źródłoznawczych montować
z materiału etnograficznego porywające czytelników rekonstruk- 8
cje. Pójście tą drogą jest niekiedy „przymuszone” faktem, iż w tej 9
części Europy archiwalia z wcześniejszych okresów zawierające 10
materiał etnograficzny nie przyrastały w takiej masie jak w Euro-
11
pie Zachodniej, a ponadto z powodu bardziej burzliwych losów zo-
stały mocno przetrzebione w minionych stuleciach i czasochłonne 12
kwerendy archiwalne mogą kończyć się nikłymi, żeby nie powie- 13
dzieć żadnymi pozytywnymi rezultatami. A przecież wydaje się, że
14
bogaty materiał etnograficzny jest na wyciągnięcie ręki i grzechem
byłoby niekorzystanie z niego. Większość ulega tej pokusie. 15
16
18
Trudno ująć problem w możliwym do przyjęcia skrócie ze wzglę- 19

du na jego złożoność. Sytuacja badań nad wierzeniami Sło- 20
wian przedstawia się odmiennie w lokalnych historiografiach. 21
W Niemczech badania nad tym problemem uwiędły wraz z ogra-
22
niczeniem środków na badania historyczne jako takie. Dotknęło
to również archeologię słowiańską, która kwitła w czasach DDR 23
ze względów politycznych i była jednym z ówczesnych prioryte- 24
tów. Obecnie badania prowadzi się zasadniczo tylko ze wzglę-
25
dów ratowniczych, np. badania w Arkonie.
26
W dzisiejszej Rosji badania rozwijają się w zupełnie odrębnym 27

rytmie. W okresie komunistycznym szukano w przeszłości m.in. 28
potwierdzenia odrębności kulturowej Słowian oraz ich cywili-
29
zacyjnej dojrzałości. Chrystianizacja Rusi nie miała być zdobyczą
30
31
167
32
1
4 kulturową, ale procesem niszczącym rodzimy dorobek i własną

5 religię. Prace Borysa Grekowa z lat 50-tych XX w. oraz dwie mo-
6 numentalne syntezy o pogaństwie ruskim i słowiańskim Bory-
sa Rybakowa z końca XX w. wpisują się w ten nurt. W okresie
7
postkomunistycznym, na tle rosnącego nacjonalizmu rosyjskiego,
8 pielęgnowany we wcześniejszym okresie sposób badań nad wie-
9 rzeniami Słowian znalazł równie dobrą pożywkę. Wizja wierzeń
10
słowiańskich zbudowana jest na niemal bezkrytycznym wykorzy-
stywaniu wszystkich źródeł, ze szczególnym uwypukleniem trady-
11
cji ludowej. Kryzys w posowieckich badaniach nad wierzeniami
12 Słowian – idę tu za opiniami Lwa Klejna – dotyczy badań nauko-
13 wych, natomiast zainteresowanie czytelników rosyjskich jest tak
ogromne, że od lat 90-tych XX w. obserwujemy wręcz wysyp róż-
14
nego rodzaju publikacji o charakterze popularnonaukowym czy
15 nawet sensacyjnym, zaspakajających potrzeby licznych w Rosji
16 ruchów neopogańskich i słowianofilskich. Natomiast prace o aspi-
17 racjach naukowych skupiają się głównie na syntezach nie wnoszą-
cych istotnych nowości, chociaż jako wniosek generalizujący może
18
to być krzywdzące dla pewnej grupy badaczy.
19
20 Szkoła tartusko-moskiewska, która powstała w latach 70-tych

21
XX w., a której członkowie wypracowali własną, semiotyczną
metodę badań kultury, i którzy chętnie eksperymentowali na
22
zagadnieniach związanych z wierzeniami Słowian. Jednak wiel-
23 kim cieniem na ich wynikach kładzie się zupełnie bezkrytyczny
24 stosunek do wykorzystywanych źródeł pisanych. Pod tym wzglę-
dem prezentują poziom sprzed wprowadzenia metody krytycznej
25
w pracy nad źródłami.
26
27 W Polsce od czasów ukazania się Mitologii Słowian Aleksan-

28 dra Gieysztora kolejne prace naśladują i rozwijają swoisty
paradygmat wypracowany przez tego uczonego, najpełniej
29
udokumentowany w wersji wydanej pośmiertnie w 2006 r.
30
31
168
32
1
Liczne publikacje – od prac przyczynkarskich do ujęć bardziej 4
syntetycznych – starają się uzupełnić wizję Gieysztora o bardziej 5

rozbudowaną faktografię, zwłaszcza przez odwołanie się do 6
źródeł archeologicznych i etnograficznych. Zatem można mó-
7
wić o swoistym zastoju, chociaż z punktu widzenia zwolenni-
ków wizji Gieysztora jest to… nieustanny rozwój. Najświeższa 8
próba włączenia kwestii wierzeń słowiańskich na ziemiach pol- 9
skich w ogólniejszą problematykę powstania państwa polskie- 10
go autorstwa Michała Kary (Najstarsze państwo Piastów, 2009),
11
pokazała, do jakich ekstremalnych wniosków prowadzi konse-
kwentne oparcie się na dominującym w polskiej historiografii pa- 12
radygmacie badawczym odnośnie przedchrześcijańskich wierzeń. 13
14
Badania nad wierzeniami Słowian, ze względu na wymuszoną
samym przedmiotem badań interdyscyplinarność, narzucają 15
badaczom nabycie szeregu kompetencji szczególnego rodzaju: 16

znajomości wielojęzycznej literatury, umiejętności krytyki (lub 17
wiedzy, na czym ona polega) źródeł o różnej proweniencji, wy-
18
magających zupełnie różnych umiejętności, ponadto opanowa-
nie bardzo zróżnicowanego zespołu metod badawczych. Nic 19
dziwnego, że zarówno Henryk Łowmiański, jak i Aleksander 20
Gieysztor zajęli się tą problematyką jako badacze już bardzo 21
dojrzali i doświadczeni. Powyższe fakty mają jednak swoje ne-
22
gatywne konsekwencje, mianowicie odstręczają młodszych ba-
daczy od podejmowania bardziej ambitnych problemów badaw- 23
czych związanych z wierzeniami Słowian, gdyż obecny system 24
awansów w nauce (a zwłaszcza twarde terminy dla habilitacji)
25
sprzyja wyborom przynoszącym pewne i przewidywalne rezul-
taty naukowe, którymi można się wykazać na etapie doktoratu, 26
a zwłaszcza habilitacji. Ryzyko nietrafionych decyzji dotyczących 27

wyboru ścieżki kariery naukowej, element zawsze towarzyszący 28
rzeczywistym osiągnięciom naukowym, jest zbyt wielkie w sy-
29
tuacji polskiej nauki w jej obecnym kształcie instytucjonalnym.
30
31
169
32
1
4 Powyższe uwagi w niektórych aspektach są nieco bardziej roz-

5 budowane w mojej książce Religie dawnych Słowian: przewod-
6 nik dla zdezorientowanych (Poznań 2018). Jest ona wprawdzie
przeznaczona dla szerszego grona czytelników niespecjalistów,
7
zatem traktuję w niej najpoważniejsze problemy boleśnie skró-
8 towo i bez odpowiedniej dokumentacji, ale zawarłem w niej pe-
9 wien zarys takiego programu badań nad wierzeniami Słowian,
10
który miałby na celu przede wszystkim uporządkowanie naszej
dotychczasowej wiedzy i odciążenie jej od balastu tego, co nam
11
się wydaje, że wiemy.
12

14
15 Ze względu na ubóstwo źródeł odnoszących się do wierzeń

16 Słowian każde nowe źródło ma „szczególny potencjał badaw-
17 czy”. Problemem nie jest to, co odczytuję jako intencję Autorów
pytania, które źródła są niedoceniane, gdyż wszystkie są wy-
18
korzystywane. Wprawdzie nie zawsze jeden badacz tak samo
19 panuje nad całą spuścizną źródłową i czując się niekompetent-
20 nym odnośnie jakichś ich kategorii, słabiej je wykorzystuje, ale
21
oceniając badania jako efekt wspólnego dzieła środowiska zaj-
mującego się daną problematyką, nie widzę tu jakichkolwiek
22
zaniedbań, gdyż w rezultacie wszystkie źródła są intensywnie
23 eksplorowane.
24
Problemem jest natomiast sposób, w jaki te źródła są wykorzy-
25
stywane. Cóż z tego, że niektórzy badacze odwołują się np. do
26 źródeł językowych, jeśli opierają się na intuicyjnej etymologii,
27 bez znajomości stanu badań, czy dyskusji w sprawach bardziej
28 skomplikowanych. Zatem, jak długo jeszcze liczne nazwy jezior
typu „święte” będą wykorzystywane przez badaczy jako fakt ma-
29
jący potwierdzić, iż na brzegach bądź w pobliżu znajdowało się
30
31
170
32
1
miejsce kultu przedchrześcijańskiego? Jak długo niemal każdy 4
obiekt archeologiczny, którego przeznaczenia nie można zinter- 5

pretować w znanych nam kategoriach użytkowych, będzie okre- 6
ślany tylko z tego powodu jako kultowy?
7
Problem zawarty w pytaniu odwróciłbym i ujął go tak: czy do ba- 8

dania konkretnych problemów korzysta się z właściwych źródeł 9
i odpowiednich do nich metod? Otóż, zdając sobie sprawę, że 10
kwestia ta jest dyskusyjna, sądzę, że znakomita część produkcji
11
naukowej dotycząca religii Słowian stara się przedstawić rozwią-
zania budowane na niewłaściwej bazie źródłowej i przy korzy- 12
staniu z błędnych metod. Tym samym rezultaty nie przynoszą 13
nam weryfikowalnej źródłami wiedzy, a jedynie złudzenie o niej
14
i pozór, że oparta jest na źródłach.
15

Słowian?
18
Nic takiego nie dostrzegam. Nie można wykluczyć, że zostaną 19

ujawnione jakieś drobiazgi, jeśli chodzi o źródła pisane (nowe 20
glosy, zapiski marginalne na znanych już rękopisach). Nie spo- 21
dziewałbym się odkrycia większych tekstów, tzn. kilkunastozda-
22
niowych tekstów.
23
Wprawdzie przyrost materiału archeologicznego interpretowa- 24
nego w kategoriach kultowych jest ogromny, a tendencja jest
25
ciągle wzrostowa, to dopóki nie wypracujemy metody pozwa-
lającej na identyfikację w źródłach pozyskiwanych metodami 26
archeologicznymi pozostałości po tej sferze kultury duchowej, 27

które związane są z religią, to nie uzyskamy na ich podstawie 28
żadnej wiedzy odnośnie wierzeń, jedynie jej złudzenie („bo…
29
jakieś źródła są”).
30
31
171
32
1

6
Przede wszystkim brakuje korpusu źródeł pisanych do dziejów
7
religii Słowian zbierającego ich najnowsze edycje, jak i krytykę
8 poszczególnych zapisów wraz z omówieniem literatury przed-
9 miotu. Przykładem może być trzytomowy korpus przygotowany
10
przez A. Hofenedera (Die Religion der Kelten in den antiken litera-
rischen Zeugnissen. Sammlung, Übersetzung und Kommentierung
11
2005-2011) dla antycznych świadectw dla wierzeń celtyckich,
12 czy przygotowywany do serii The Pre-Christian Religions of the
13 North (dwa pierwsze właśnie się ukazały) przez J. McKinnel,
N. Price, dwutomowy (jako t.7 i 8) pod zbiorczym tytułem Sour-
14
ces – źródeł pisanych i archeologicznych do religii Skandynaw-
15 skiej.
16
17 Powstanie korpusu powinno również skłonić do przygotowania

nowych tłumaczeń wszystkich tekstów. Nie dlatego, że wszystkie
18
obecnie dostępne są złe (są różnej jakości), ale dlatego, że każde
19 kompetentne tłumaczenie daje badaczom nieznającym oryginal-
20 nego języka tekstów możliwość dostrzeżenia różnych interpre-
21
tacji odpowiednich zapisów odzwierciedlanych w różnorodnych
tłumaczeniach.
22
23 Analogiczny korpus powinien obejmować źródła archeologiczne,

24 które są (bądź były) interpretowane (nieważne, czy słusznie czy
nie) jako pozostałości dawnych wierzeń.
25
26 W obu korpusach powinien zostać uwzględniony jak najszerszy

27 materiał źródłowy bez selekcji ze względu na wagę, gdyż jaki-
28 kolwiek wybór będzie wyrazem przekonań. Głos rozstrzygający
będzie miał zespół autorów, a chodzi o to, żeby badacze samo-
29
dzielnie dokonywali tego rodzaju rozstrzygnięć. Zatem powinien
30
31
172
32
1
on obejmować materiał źródłowy, który kiedykolwiek był uwa- 4
żany za związany z wierzeniami. Powinny zostać uwzględnione 5

również fałszerstwa, nawet te najbardziej oczywiste. 6
7
Jeżeli miałby powstać jakiś długoletni program badawczy an-
gażujący większą liczbę badaczy, to właśnie oba korpusy źró- 8
deł powinny być punktem wyjścia i byłoby to pierwsze zadanie 9
o fundamentalnym znaczeniu. Realizacja tego projektu byłaby 10
wielkim osiągnięciem obecnego pokolenia badaczy. Jestem jed-
11
nak sceptyczny wobec możliwości realizacji takiego przedsię-
wzięcia, gdyż nie radzimy sobie (jako środowisko) ze znacznie 12
łatwiejszymi zadaniami. Nie dysponujemy nawet tak podstawo- 13
wym narzędziem badawczym, jak bibliografia obejmująca publi-
14
kacje dotyczące przedchrześcijańskich wierzeń Słowian!
15

Słowian? 17
18
Komparatystyka jest jedną z podstawowych metod w badaniach
religii i już ten fakt gwarantuje, że będzie rozwijana. Problemem 19
jest jednak to, że pod mianem badań porównawczych rozumie się 20
szereg różnych procedur, które łączy jeden wspólny mianownik, 21
mianowicie porównywanie elementów kultury z różnych kręgów
22
kulturowych i czasów. Daje to dużą swobodę badaczom w wyborze
konkretnych narzędzi analitycznych i metod szczegółowych, tak- 23
że tych wypracowanych samodzielnie na użytek poszczególnych 24
badaczy. Powoduje to, że badania komparatystyczne są bardzo
25
zróżnicowane i trudno porównywać je między sobą. Zastosowa-
nie metody porównawczej, jak i wnioski z niej wypływające mogą 26
mieć znaczenie bardzo „lokalne”, np. ustalenie przeznaczenia 27

nieznanego przedmiotu lub sensu rekonstruowanego faktu kultu- 28
rowego, bądź mogą mieć odniesienia bardziej uniwersalne, kie-
29
dy operujemy na całym zespole materiałów, np. komparatystyka
30
31
173
32
1
4 w wydaniu G. Dumézila czy M. Eliadego. Ponieważ metoda po-

5 równawcza nie ma ścisłej procedury, a dobór tej ostatniej zależy od
6 materiału poddanego analizie porównawczej oraz predylekcjom
poszczególnych badaczy, to podlega dość skomplikowanemu pro-
7
cesowi weryfikacji. Sposoby wnioskowania w komparatystyce są
8 często dość zawikłane i nie zawsze jasno eksplikowane, stąd ana-
9 liza prawidłowości wysnuwanych na ich podstawie ostatecznych
10
wniosków jest dość trudna.
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
174
32
LESZEK PAWEŁ
SŁUPECKI
Ur. w 1956 r., historyk. Ukończył historię na Uniwersytecie Warszaw-

skim (praca magisterska pod kierunkiem prof. Aleksandra Gieyszto-
ra), w 1990 r. w Instytucie Historii Kultury Materialnej PAN w War-
szawie obronił doktorat pt. Organizacja przestrzeni sakralnej u Słowian
zachodnich w okresie wczesnego średniowiecza przed przyjęciem chrze-
ścijaństwa (promotor: prof. Stanisław Tabaczyński), a w 1999 r.
tamże – habilitację na podstawie rozprawy Wyrocznie i wróżby pogań-
skich Skandynawów. Studium do dziejów idei przeznaczenia u ludów
indoeuropejskich. Przez wiele lat pracownik Instytutu Archeologii i Et-
nologii PAN, obecnie pracuje w Uniwersytecie Przyrodniczo-Humani-
stycznym w Siedlcach i Uniwersytecie Rzeszowskim. Zainteresowania
naukowe: historia i archeologia średniowiecza, historia religii pogań-
skich, skandynawistyka. Autor wielu prac na temat religii i archeologii
Słowian, m.in. książek Wojownicy i wilkołaki (1994), Slavonic pagan
sanctuaries (1994).
Cel jest jak zawsze badawczy :) A rekonstrukcja oczywiście jest

możliwa, tyle że to zawsze będzie rekonstrukcja, i wszystko za-
leży od tego, na ile wiarygodna i kto to robi! Więc można robić
to źle, bardzo źle i – dobrze. Nawet jeśli robi to pisarz literatury
pięknej. Na przykład Andrzej Pilipiuk – trochę to, co On robi, jest
szersze (może dużo szersze), niż wierzenia Słowian, ale on jest
175
1
4 świetny! Jak autorka Harry’ego Pottera w magii, a Tolkien we

5 wszystkim, co robił, a było to po prostu wczesne średniowiecze,
6 ten jego świat z Władcy Pierścieni. Bo wszystko w tych POWIE-
ŚCIACH, trzyma się kupy i ma swoją magiczną, mitologiczną itd.
7
logikę! Tyle że inne są reguły w literaturze i w nauce. Im więcej
8 wolno, nam mniej. Najmniej wolno Darkowi Sikorskiemu – i co?
9 – i świetną książkę napisał. Jak ja w końcu wydam swoją, będzie
10
zupełnie inna, i też mam nadzieję dobra. Ale inna. Byle miało to
sens i logikę. A czasem tego brak.
11

13
Jedna, ale w wielu postaciach, jak wszędzie. To się teraz mocno
14
ćwiczy w Skandynawii na ich religii pogańskiej z przegięciem na
15 ten moment, że niby było ich wiele. Wcześniej było przegięcie,
16 że jedna i tylko jedna i taka sama wszędzie.
17
18
19
20 Najpierw to my zdefiniujmy, co to dwójwiara, bo to nie takie

21
proste.
22
24
Kondycja badań – jak wszędzie i we wszystkim – nie ma pienię-
25
dzy, systemu i odpowiednich instytucji, to nie ma badań, jest
26 improwizacja plus dużo amatorszczyzny i naiwności. Było do
27 niczego, jest do niczego, i tak już zostanie.
28
29
30
31
176
32
1
„Cyryl jak Cyryl, ale te metody!” – jak mawiano w Warszawie 4
w latach pięćdziesiątych o katowni UB. Metoda musi być (Sikor- 5

ski tu świetny, i pięknie przedstawił, jak to w badaniach mitologii 6
Słowian działa). Ale najlepiej, jeśli metoda jest, ale jej w narracji
7
książki nie widać. W źródłach pisanych niby wszystko zrobiono.
Niby. Pozostaje na dziś bardzo piękna sprawa rozróżnienia, co 8
mitologia, a co mitografia, i idąc tym tropem, sporo można jesz- 9
cze osiągnąć (co zamierzam kiedyś zrobić). A poza tym archeolo- 10
gia, a szczególnie nowe nauki pomocnicze archeologii, DNA, izo-
11
topy etc. Z tego sporo się da jeszcze wydusić, nawet dla religii.
12
14
Słowian?
15
W najnowszych czasach – znaczy już w tym tysiącleciu? Chyba 16

Żołte Chudziaka, bo te konie są ciekawe, a ich właśnie brako- 17
wało.
18

21
Co potrzeba? Pieniędzy i mądrej organizacji nauki i edukacji uni-
22
wersyteckiej. Ale to dużo szerszy problem, wielki problem, bo
jest, mówiąc wprost – do niczego! 23
24
25
Słowian?
26
Perspektywy porównawcze – takie jak zawsze! Ważne, by wi- 27

dzieć, co genetycznie tożsame (indoeuropejszczyzna), a co do- 28
chodziło z kultur innych i na ogół bardziej uczonych (świat śród-
29
ziemnomorski, chrześcijaństwo).
30
31
177
32
WOJCIECH
SOWA
Ur. w 1974 r. Studiował filologię klasyczną i językoznawstwo indo-

europejskie na uniwersytetach w Krakowie (UJ), a potem w Wiedniu
i Kolonii. Obronił doktorat z dialektologii greckiej (2002), habilito-
wał się w 2010 na podstawie rozprawy o języku frygijskim. W latach
2002–2011 pracownik Instytutu Filologii Klasycznej UJ w Krakowie,
od 2011 r. pracuje w Narodowym Centrum Nauki. Zainteresowania
naukowe: fonologia, filologia, językoznawstwo historyczne, mito-
logia słowiańska, poetyka indoeuropejska. Autor m.in. artykułów
o elementach indoeuropejskich w legendach słowiańskich i folklorze.
Jak w przypadku każdego systemu wierzeń celem badań nad reli-

gią Słowian jest rekonstrukcja świata kultury duchowej dawnych
Słowian (czy tez Prasłowian, w zależności od okresu chronolo-
gicznego, do którego chcemy się cofnąć); z tego świata kultury
duchowej zachowało się do dziś wyjątkowo mało elementów, by
umożliwić taką rekonstrukcję (szczątki widzimy np. gdzieniegdzie
jeszcze np. w folklorze, w nazewnictwie - głównie w imionach
własnych, jednak musimy stwierdzić, że jest to aspekt kultury dla
nas bezpowrotnie stracony. Czy możliwa jest historia ewolucji
tej religii? Moja odpowiedź to tak i nie - by mówić o ewolucji
systemu wierzeń słowiańskich (jak rozumiem, mówimy tu o wę-
drówce w przeszłość, do czasów przedsłowiańskich, etc.), musimy
178
1
odpowiedzieć na pytanie, jak ta religia wygląda w czasach histo- 4
rycznych (np. w VIII wieku), itd. - metodologia wypracowana 5

w ostatnich 30 latach przez językoznawstwo porównawcze indoeu- 6
ropejskie pokazuje z kolei, że taka rekonstrukcja jest możliwa, sko-
7
ro coraz więcej wiemy o kulturze i religii Indoeuropejczyków, a to
właśnie z tego obszaru języki i kultury słowiańskie się wywodzą. 8
9
11
W jakiej chronologii? Prawdopodobnie jedna, choć wraz z roz-
przestrzenianiem się żywiołu słowiańskiego w Europie i dyferen- 12
cjacją dialektalną jeden system wierzeń mógł przyjmować różne 13
postaci - musimy pamiętać, że w swoich wędrówkach Słowianie
14
(już w czasach historycznych) stykali się na różnych obszarach
z przedstawicielami rozmaitych kultur - zarówno indoeuropejskich 15
(np. Germanie, zromanizowane/zhellenizowane plemiona na Bał- 16

kanach, plemiona irańskie), jak i nieindoeuropejskich (Proto-Buł- 17
garzy) - te kontakty widzimy w języku, zakładamy więc wpływ
18
kulturowy także na ten aspekt (warto podkreślić fakt, że formy
takie jak „bóg” czy „dusza” - są pożyczkami z języków irańskich). 19
20
22
Nie wiem, czy dla tych konkretnych badań ma, ale na pewno jest 23
to ciekawy problem kulturowy, być może dałoby się dostrzec ob- 24
szary, w których koncepcje „pogańskie” i chrześcijańskie mogłyby
25
być sobie najbliższe i dzięki czemu łatwiej dałoby się zrozumieć,
dlaczego chrześcijaństwo tak szybko zdominowało kulturę sło- 26
wiańską. 27
28
29
30
31
179
32
1
4 Trudno mi odpowiedzieć na to pytanie, ponieważ nie jestem slawi-

5 stą, nie śledzę na bieżąco dyskusji na ten temat (nie wiem zresztą,
6 czy taka dyskusja NAUKOWA jest np. w Polsce prowadzona) - jako
badacz stojący z boku, wykorzystujący materiał słowiański muszę
7
stwierdzić, że ten obszar nie cieszy się popularnością, a szkoda, bo
8 na pewno przed nami wiele do odkrycia.
9
10
11
12 Jeśli chodzi o kwestie metodologiczne - szczególny potencjał

13 kryją nowoczesne metody wykorzystywane w językoznawstwie
historycznym - badania nad tzw. językiem poetyckim indoeuro-
14
pejskim, prace przede wszystkim Calverta Watkinsa, Michaela
15 Jandy - pokazują, w którą stronę należałoby zmierzać, niestety
16 w wielu przypadkach w literaturze naukowej brak przykładów
17 słowiańskich, jakby ten kontekst był dalej dla badaczy nieznany;
problemem są źródła historyczne (lepiej - ich brak), wykorzysty-
18
wanie materiału zawartego np. w pieśniach ludowych wymaga
19 szczegółowej analizy i interpretacji (elementy stare vs elementy
20 nowe), por. publikację A. Lomy Prakosovo (Belgrad 2002).
21
6. Jakie odkrycia lub teorie z ostatnich lat należałoby uznać za szczególnie
22
ważne dla pogłębienia naszej wiedzy o wierzeniach dawnych Słowian?
23
24 Będę się powtarzał, ale za najważniejsze uznam odkrycia w zakre-

sie etymologii indoeuropejskiej i prace nad rekonstrukcją indoeu-
25
ropejskiej mitologii i religii, dzięki którym łatwiej można zrozu-
26 mieć i zinterpretować szczupłe informacje na temat słowiańskiej
27 religii w źródłach.
28
29
30
31
180
32
1
Tylko prowadzenie badań nad językami słowiańskimi w kontek- 4
ście porównawczym może wnieść coś nowego w ten obszar. 5
6
7
Słowian?
8
Oceniam je jako słabe, dopiero, kiedy slawiści zaczną sięgać kry- 9
tycznie po materiał, coś ewentualnie się zmieni. 10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
181
32
PAWEŁ
SZCZEPANIK
Doktor nauk humanistycznych w zakresie archeologii, etnolog.

Adiunkt w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Koperni-
ka w Toruniu, gdzie realizuje projekt „Religie i ich rzeczy. Analiza
porównawcza wczesnośredniowiecznych przedmiotów związanych
z religijnością odkrytych na terenie Polski”. Autor monografii Sło-
wiańskie zaświaty. Wierzenia, wizje i mity oraz kilkudziesięciu ar-
tykułów naukowych publikowanych w krajowych i zagranicznych
czasopismach naukowych i monografiach zbiorowych. Kierownik
archeologicznych badań ratowniczych i weryfikacyjnych na kilku-
dziesięciu stanowiskach na terenie Pomorza. Popularyzator wiedzy
na temat przeszłości, autor artykułów oraz wykładów popularno-
naukowych.

Zasadniczym celem wydaje się być poznanie minionej rzeczy-

wistości kulturowej, w której, jak zakładamy, religia odgrywała
istotną rolę. Celem staje się więc zbudowanie modelu opisują-
cego przedchrześcijańską religię Słowian i zrozumienie jej roli
w całości wczesnośredniowiecznej kultury. Druga część pytania
implikuje bardzo konkretne założenia interpretacyjne, będące
przejawem podejścia ewolucjonistycznego do zagadnienia. Za-
łożenie, że wierzenia Słowian przeszły swoisty rozwój od „form
182
1
prostszych” – w domyśle wierzeń skoncentrowanych wokół ma- 4
gii i demonologii, do „form rozwiniętych” – w postaci mitolo- 5

gii, stanowiącej element rozwiniętej religii politeistycznej, samo 6
w sobie jest już interpretacją minionych wierzeń. Wydaje się, że
7
podobnie jak w przypadku badań nad innymi elementami kultu-
ry, metoda ewolucjonistyczna jest nieadekwatna z perspektywy 8
dzisiejszych badań humanistycznych. 9
10
11
Odpowiedź na pytanie związana jest z przyjętym aparatem zna- 12

czeniowym pojęć religia/mitologia. Wydaje się, że możemy za- 13
kładać istnienie jakiejś re-konstruowanej wspólnoty religijnej
14
wszystkich Słowian, będących częścią indoeuropejskiej wspól-
noty kulturowej. Jednocześnie należy pamiętać o zróżnicowa- 15
niach regionalnych i chronologicznych w dostępnym materiale 16

badawczym, które ukazują niejednokrotnie istotne wpływy ze 17
świata zewnętrznego, oraz transformacje różnych jej elementów.
18
W takiej perspektywie możemy z pewnością mówić o wielości
mitologii, rozumianych jako zbiory opowieści o czynach istot 19
boskich i/lub heroicznych. Takie ujęcie możemy jednak nazwać 20
wąskim rozumieniem terminu mitologia. W ujęciu szerokim sta- 21
je się ona raczej swoistym holistycznym sposobem postrzegania
22
rzeczywistości.
23
25
Ponownie, wszystko zależy od przyjętych założeń teoretycznych. 26
Zakładając bowiem, że taki fenomen istniał, musimy zastano- 27

wić się nad rolą Kościoła w zwalczaniu, akceptacji, budowaniu 28
i w końcu utrwalaniu tych „nowych” treści. Proponowany termin
29
„dwójwiara”, czy w polskiej wersji „dwuwiara” miałby oznaczać
30
31
183
32
1
4 współwystępowanie pierwiastków tradycyjnych – pogańskich,

5 z nowymi – chrześcijańskimi. Ta nowa jakość tworzyłaby zaś
6 podwalinę dla słowiańskiej religijności ludowej. Najtrudniejszym
zadaniem stawianym przed badaniami nad tą częścią kultury
7
staje się określenie proweniencji konkretnych elementów i ich
8 pierwotnego związku z jednym z wymienionych wyżej kontek-
9 stów religijnych. Oczywiście nie możemy wykluczyć, że w opi-
10
sywanym kontekście elementy te współistniały ze sobą w formie
niezmienionej, jak w znanym powiedzeniu o świeczce i ogarku,
11
jednak taka perspektywa wydaje się być mało prawdopodobna
12 z punktu widzenia nauk Kościoła. Wszystkie te elementy ukazu-
13 ją czasy wczesnego średniowiecza jako rzeczywistość niezwykle
dynamiczną, gdzie tworzyły się nowe sensy kulturowe, które
14
przynajmniej częściowo funkcjonują w słowiańskich kulturach do
15 dziś, choć oczywiście zostały sprowadzone już tylko do poziomu
16 legend, bajek i folkloru.
17
18
19
20 Niestety nie jestem zbytnim optymistą. Oczywiście widoczny

21
jest wzrost zainteresowania tą problematyką, również w świecie
popkultury i rzeczywistości internetowej, jednak większość pro-
22
dukowanych w tym duchu narracji na temat wierzeń Słowian
23 dalece odbiega od podejścia naukowego i niestety ma walory
24 – w moim przekonaniu – anty-informacyjne, czy wręcz anty-
-edukacyjne. W badaniach naukowych cieszy natomiast zróżni-
25
cowanie prezentowanych perspektyw badawczych i widoczny
26 wzrost liczby wartych polecenia publikacji. Wydaje się, że od
27 czasów powstania prac Łowmiańskiego i Gieysztora to właśnie
28 dziś powstaje największa liczba tekstów w tym zakresie. Oczy-
wiście kwestią odrębną pozostaje jakość tych tekstów. Za naj-
29
większy problem możemy jednak uznać w moim przekonaniu
30
31
184
32
1
brak interdyscyplinarności i zamykanie się wewnątrz dziedzin 4
szczegółowych. Proszę jednak pamiętać, żeby nie mieszać in- 5

terdyscyplinarności z interdyscyplinaryzmem. Aby rzucić nieco 6
optymistycznego światła na przyszłość, możemy powiedzieć, że
7
jesteśmy w istotnym miejscu tych badań, zmierzających do celu,
jakim jest poznanie religii przedchrześcijańskich Słowian. Choć 8
niestety trudno zakładać, żeby cel ten był w pełni osiągnięty. 9
Za ważne należy uznać również działania takie jak ta ankieta, 10
które mogą stać się zalążkiem platformy współpracy badawczej
11
w przyszłości.
12
14
Oczywiście z racji afiliacji powinienem odpowiedzieć, że tą ka- 15
tegorią są źródła archeologiczne. Jednak jest to prawdą jedynie 16

częściowo. Źródła te z racji swego charakteru wymagają bowiem 17
w moim przekonaniu szerokiej refleksji kulturoznawczej i wyko-
18
rzystania źródeł historycznych, językoznawczych i etnograficz-
nych. Wydaje się zatem, że potencjał tkwi we wszystkich tych 19
kategoriach rozpatrywanych łącznie. Najistotniejsze nie jest więc 20
„odkrywanie nowych” źródeł, ale także – lub przede wszystkim 21
– reinterpretacja tych już dostępnych.
22

Słowian?
25
Z perspektywy badań historycznych bardzo ciekawie prezentują 26
się wydobyte na światło dzienne informacje zawarte w kronice 27

Williama z Malmesbury, Księdze cudów mnicha Herberta czy nie- 28
których kazaniach średniowiecznych odnoszących się do tępio-
29
nych przez Kościół wierzeń pogańskich. Źródła te, niejednokrotnie
30
31
185
32
1
4 ukazując nowe treści o charakterze religijno-rytulanym, przede

5 wszystkim unaoczniają potencjał płynący z poszukiwań nie tyle
6 nowych kronik czy innych dokumentów, co potrzebę studiów nad
tymi – wydawałoby się – wielokrotnie już opracowanymi przez
7
historyków. Z perspektywy badań etnograficznych jako cenne
8 prezentują się prace nad bajkami magicznymi, a także badania
9 z zakresu etnolingwistyki zajmujące się symbolami kultury ludo-
10
wej. Nie należy zapominać również o pracach z zakresu filozofii
kultury czy antropologii kultury, które starają się unaocznić spo-
11
soby myślenia społeczności tradycyjnych.
12
13 Z perspektywy badań archeologicznych za niezwykle istotne na-

leży w moim odczuciu uznać badania nad przestrzenią kulturową
14
i zwrócenie uwagi na czynniki religijno-symboliczne, jako generu-
15 jące taki, a nie inny sposób jej organizacji. Za wyjątkowe w tej per-
16 spektywie należy uznać z pewnością wyniki prac prowadzonych
17 na wyspach jeziornych Słowiańszczyzny Zachodniej. Prace wyko-
paliskowe na tych stanowiskach – wcześniej prowadzone jedynie
18
sporadycznie – wydają się doskonale uzupełniać nasz stan wiedzy
19 na temat kultury wczesnośredniowiecznych Słowian. Oczywiście
20 z perspektywy moich badań i propozycji badawczych, za najcie-
21
kawsze poznawczo powinniśmy uznać artefakty będące swoistymi
zapisami treści mitycznych. Przykładem może być zaproponowa-
22
ny sposób odczytania treści zawartych w brązowych okuciach po-
23 chewek noży, który może być wykorzystywany w interpretacjach
24 innych kategorii źródeł, tj. np. ostróg typu lutomierskiego. Kolej-
ne zabytki z tych grup, ozdobione przedstawieniami figuralnymi,
25
wydają się ukazywać potrzebę ich opisu nie tylko w kategoriach
26 stylistyczno-estetycznych, lecz również – lub przede wszystkim –
27 w kategoriach religijno-mitycznych.
28
29
30
31
186
32
1
W tym miejscu oczywiście można mówić o potrzebie intensyfikacji 4
prac itd., jednak nie to wydaje się być najistotniejsze. Najważniej- 5

sza wydaje się być rzeczywista, a nie pozorna współpraca pomię- 6
dzy badaczami różnych dyscyplin. Widoczna jest również potrzeba
7
prowadzenia badań porównawczych i współpracy z badaczami
zajmującymi się wschodnią i południową częścią Słowiańszczy- 8
zny. Badania prowadzone w tamtych regionach wydają się być 9
dalece bardziej zaawansowane, jednak transmisja ich wyników na 10
rodzimy grunt badawczy jest wciąż niewystarczająca. Konieczna
11
jest również współpraca z badaczami religii przedchrześcijańskich
innych obszarów europejskiego barbaricum. 12
13
14
Słowian?
15
Perspektywy są niezwykle szerokie, co wiąże się przede wszyst- 16

kim z rozwojem metodologii humanistycznej z jednej strony, 17
z drugiej zaś ze stale powiększającym się – głównie za sprawą
18
prac wykopaliskowych – zbiorem źródeł. Nie jestem jednak, jak
już wspomniałem, zbytnim optymistą w dziedzinie możliwości 19
poznania rzeczywistego obrazu religii przedchrześcijańskich Sło- 20
wian. Nasze trudy mogą i w moim przekonaniu ukazują coraz to 21
nowe fragmenty tego obrazu, jednak wszelkie holistyczne wizje
22
należy uznać jedynie za mniej lub bardziej wysublimowane kon-
strukty badawcze, a nie re-konstrukcje obrazu minionego. 23
24
25
26
27
28
29
30
31
187
32
ANDRZEJ
SZYJEWSKI
Ur. w 1963 r., z wykształcenia i aktywności badawczej religioznaw-

ca, działający w subdyscyplinie antropologii/etnologii religii. Zaj-
muje się przede wszystkim badaniami nad mitem oraz funkcjono-
waniem religii w społeczeństwach tradycyjnych. W ostatnich latach
łączy oba pola badawcze zajmując się badaniami nad transforma-
cjami kompleksów mitycznych i rytualnych w systemach religijnych
Aborygenów australijskich. Na marginesie tej aktywności zajął się
refleksją nad religią Słowian, chcąc pokazywać pewne problemy ta-
kich badań w ramach dydaktyki prowadzonej w Instytucie Religio-
znawstwa.

Badania nad przedchrześcijańską religią Słowian widzę jako nie-

ustające próby wzbogacenia danych historycznych czy archeolo-
gicznych, których stan zachowania uniemożliwia dokonywanie
szerszych rekonstrukcji w oparciu o warsztat wyłącznie histo-
ryczny. Celem badań zatem byłoby, co naturalne, powiększenie
stanu wiedzy o życiu duchowym Słowian w oparciu o narastającą
wiedzę i rozumienie mechanizmów funkcjonowania i rozwoju/
przemian człowieka, religii, kultury, życia zbiorowego. Zgodnie
z obecnymi modelami rozwoju nauki im więcej poznajemy, tym
188
1
większe przestrzenie niewiedzy się otwierają, zatem zadanie 4
w postaci zakończonej, gotowej rekonstrukcji słowiańskiego 5

systemu religijnego czy procesów jego transformacji jest, rzecz 6
jasna, niewykonalne (będzie takie nawet w przypadku odkrycia
7
możliwości wglądu w przeszłość w stylu maszyny czasu). Tym
niemniej nie wolno składać broni w obliczu trudności ze znale- 8
zieniem odpowiedzi choćby na najprostsze pytania, w rodzaju 9
przyporządkowania typologicznego religii Słowian, stanu pan- 10
teonu czy kształtu kalendarza rytualnego.
11
13
Określenie formy systemu/systemów ideologiczno-obrzędowych
14
Słowian musi być umieszczone w kontekście refleksji nad natu-
rą religii prowadzonej między religioznawcami i antropologami 15
religii. Religioznawcy długo widzieli religie jako monolityczne 16

i niezmienne systemy, podczas gdy antropologowie badali lokalne 17
przejawy życia religijnego na szczeblu niewielkich społeczności.
18
Ostatecznie w literaturze dyskurs został przeniesiony na opozycję:
wielka tradycja/mała tradycja, gdzie Wielka Tradycja oznaczała- 19
by uniwersalnie obowiązujące wyznawców święte teksty, uznane 20
komentarze i powszechnie przestrzegane zasady obrzędowe. Mała 21
tradycja to to, co lokalne, związane z przełożeniem Wielkiej Tra-
22
dycji na uwarunkowania czasowo-przestrzenno-kulturowe. Bada
się daną religię w jej kontekście kulturowym poprzez chwytanie 23
życia religijnego, zjawisk religijnych wcielonych w realne, żywe 24
społeczności, zachowania i myśli tworzących je ludzi. Religioznaw-
25
cy „akademiccy” byliby zainteresowani i rozbudowują narzędzia
do badania Wielkich Tradycji, podczas gdy antropologowie religii 26
mają metody badawcze Małych Tradycji. Rzecz w tym jednak, że 27

taki podział podległ wielostronnej krytyce zarówno ze strony reli- 28
gioznawców „akademickich”, jak i antropologów religii. Zarówno
29
Małe, jak i Wielkie Tradycje są heterogenicznymi konstruktami,
30
31
189
32
1
4 na co zwrócił już uwagę W. C. Smith, odmawiając w ogóle katego-

5 rii „religia” wartości merytorycznych. Nie da się bowiem obiektyw-
6 nie zdefiniować religii (l.p), ani religii (l.mn.). Istnieje zatem za-
stana tradycja, na której podstawie formowana jest indywidualna
7
wiara, ta zaś z kolei wraz z rozmaitymi czynnikami zewnętrznymi
8 wpływa na transformacje tradycji. W konsekwencji w dyskursach
9 naukowych co chwilę podważa się realne istnienie takich zjawisk
10
jak „chrześcijaństwo w ogóle”, „hinduizm” czy „gnostycyzm”.
Z drugiej strony można mówić o istnieniu odrębnych systemów
11
„religijnych” na poziomie np. wioskowym, a nawet indywidual-
12 nym (znany w literaturze antropologicznej problem „tubylczych
13 informatorów” dysponujących znacznie bogatszymi wizjami swojej
kultury niż ogół społeczności). Tak więc użycie terminów ogólnych
14
„Słowianie”, „religia słowiańska” itp. jest w istocie jedynie kon-
15 struowaniem idealnych układów modelowych, korzystnych przede
16 wszystkim ze względów heurystycznych.
17
W przypadku Słowian, podobnie jak w przypadku innych religii
18
nieposiadających kanonów tekstowych, a opartych na przekazie
19 oralnym, mamy do czynienia z kompleksowo, acz zmiennie po-
20 wiązanymi zespołami mitów, rytuałów, nieustannie przekształca-
21
nych w stylu tasowania talii kart (nowe kompleksy są rekombi-
nacjami starych). Podobnie jak w talii można mówić o istnieniu
22
względnie stałych wzorców w postaci preferencji do określonych
23 metaforyzacji i symbolizacji. Mogą mieć one charakter albo ho-
24 mologicznych dyfuzji (a więc struktur długiego trwania, których
istnienie u Słowian zasadnie wykazywali rosyjscy semiotycy,
25
a w Polsce np. analizujący kazania Mikołaj Olszewski), albo
26 efektów analogicznych symbolizacji. Z dotychczasowych ba-
27 dań wynika, że te stałe wzorce/preferencje mogły mieć charak-
28 ter „ogólnosłowiański”, to przekonanie wzmacnia stosunkowo
szybkie rozprzestrzenienie się Słowian w Europie i zachowanie
29
wysokiego poziomu jedności językowej.
30
31
190
32
1
6
Widzenie chrześcijaństwa i tradycyjnej religii Słowian jako opozy-
7
cyjnych monolitów znakomicie utrudnia postrzeganie procesów
konwergencji systemów religijnych. A wszak wyznawcy chrze- 8
ścijaństwa funkcjonowali w obrębie „pogańskich” struktur poli- 9
tycznych, podobnie jak chrześcijańscy książęta mieli poddanych, 10
kapłanów i świątynie „pogańskie”. Zgodnie z zaprezentowanym
11
w poprzedniej odpowiedzi modelem religii, synkretyzacja jest pro-
duktem dołączenia do dotychczasowej „talii kart” nowych figur 12
i kolorów. Ich tasowanie odbywa się jednak na dotychczasowych 13
zasadach tak długo, jak długo silniejsze instytucjonalnie i dysponu-
14
jące efektywniejszymi metodami weryfikacji tradycji (piśmienność)
chrześcijaństwo nie narzuci własnej talii i własnych sposobów taso- 15
wania na wyłączność. Mechanizmy synkretyzacji w praktyce były 16

znane średniowiecznym chrześcijańskim ośrodkom decyzyjnym 17
i próbowały one wykorzystywać je do stopniowego wprowadza-
18
nia nowych treści do modeli świata i tradycji poprzez ograniczone
akceptowanie starych. Dlatego proces wymiany talii w pewnym 19
stopniu nie został zakończony do dzisiaj. W konsekwencji istnie- 20
je uprawniona możliwość odczytywania/rekonstruowania daw- 21
nych struktur poprzez analizy nowszych. Przy braku datowanych
22
na okres przedchrześcijański zapisów tekstów mitologicznych
i aktywności obrzędowej nie sposób, moim zdaniem, z nich nie 23
korzystać. Żeby to robić jednak, potrzebne są znajomość mechani- 24
zmów transformacji treści religijnych, oraz ich gruntowne badania.
25
28
Na ile to jestem w stanie ocenić, mamy do czynienia z sinusoidą.
29
Z jednej strony ubóstwo źródeł skłania do daleko posuniętego
30
31
191
32
1
4 sceptycyzmu metodologicznego i zachowania reżimu naukowo-

5 ści właściwego badaniom stricte historycznym. Z drugiej strony
6 tradycje historiograficzne i paradygmaty badawcze się zmie-
niają. W sytuacji, w której jedno pokolenie badaczy dochodziło
7
do wniosku, że historia badań nad religią Słowian jest historią
8 rozczarowań, że nie istniała mitologia słowiańska, a religia była
9 zlepkiem nieskoordynowanych „prymitywnych wierzeń”, kolej-
10
ne próbowało rozbudować obraz w oparciu o większą swobodę
metodologiczną i poszerzenie palety interpretacji. Kontynuacja
11
tego procesu prowadziła z kolei do nadużyć metodologicznych
12 i porzucania reżimu naukowości, co wymagało sprostowań i re-
13 akcji ze strony obrońców czystości interpretacyjnej i powtórnego
zwrotu sinusoidy w stronę minimalizmu badawczego. Nie sądzę,
14
żeby był to proces błędny czy nienaturalny dla rozwoju wiedzy
15 o słowiańskich systemach ideologiczno-rytualnych. Szkodziło
16 mu jedynie zacietrzewienie ideologiczne i przyjmowanie pew-
17 nych rozwiązań nie ze względu na stan wiedzy, lecz panujące
oficjalnie (na różnych poziomach, niekoniecznie państwowych)
18
wykładnie. Innym czynnikiem zakłócającym jest koncentrowanie
19 się na własnej metodologii badawczej używanej w reprezento-
20 wanej przez badacza dyscyplinie, przy traceniu z oczu bądź nie-
21
dostatecznym opanowaniu metodologii oraz stanu badań innych
dyscyplin.
22

25
27 Słowian?
28
Na pytania 5. i 6. muszę odpowiedzieć łącznie.
29
30
31
192
32
1
Z mojej perspektywy istnieje dysproporcja między rozpracowaniem 4
stosunkowo dobrze znanych Słowian zachodnich i wschodnich, 5

a badaniami Słowian południowych. Refleksja badaczy pocho- 6
dzących z tamtych obszarów i zajmujących się nimi naukowo nie
7
przebija się do świadomości „powszechnej” (vide Radoslav Katičić),
zaś odkrycia archeologiczne nie wchodzą do obiegu naukowego. 8
Oznaką przełamania tego trendu stało się wydawanie „Studia 9
Mythologica Slavica” od 1998 r. Próbując z kolei wskazać niewy- 10
korzystane metody, zwracam uwagę na toczącą się od momentu
11
powstania tej dyscypliny refleksję religioznawczą nad definiowa-
niem, naturą i zakorzenieniem religii w człowieku. Żeby zasadnie 12
pisać o religii Słowian, niezbędna jest świadomość tego, czym jest 13
religia i na ile termin „religia” ma swoje denotaty w rzeczywistości.
14
Warto także wskazać badania nad językiem, koncentrujące się 15
obecnie głównie w obrębie kognitywistyki, ale do niej nie ogra- 16

niczone. Refleksja nad naturą języka, a w konsekwencji nad two- 17
rzeniem kategorii i myśleniem staje się pierwszorzędnym spo-
18
sobem zrozumienia osobliwości człowieka oraz jego sposobów
zachowywania i przekształcania tradycji poprzez przekaz kultu- 19
rowy. Z tej perspektywy zwracam uwagę na publikację w Polsce 20
monumentalnego Słownika stereotypów i symboli ludowych, 21
niezwykle istotnego dla zrozumienia mechanizmów językowych
22
tworzenia i podtrzymywania modelu/obrazu świata.
23
Ze strony archeologicznej mogę odnotować przywrócenie re- 24
fleksji nad kamieniem z Kontrewersu przez Eligię Gąssowską,
25
kalibrację osadnictwa słowiańskiego, wykopaliska w Poznaniu,
Gniewie, Arkonie itd. 26
27
Trwa dyskurs nad źródłami i podejmowane są próby poszerzenia 28
ich bazy. Szczególnie obiecujące mogą tu być poszukiwania źró-
29
deł orientalnych arabskich czy perskich.
30
31
193
32
1

6
Na tak postawione pytanie standardową, jeśli nie banalną odpo-
7
wiedzią jest: „większe nakłady na naukę”. Rozumiem jednak, że
8 organizatorom ankiety chodzi o konkrety. Wskazałbym zatem na
9 pełną digitalizację źródeł historycznych i etnograficznych, choćby
10
w postaci ufundowania zajmującego się tym ośrodka skoncen-
trowanego na interesującej nas problematyce. W Polsce powi-
11
nien funkcjonować dostęp np. do dzieł Kolberga w postaci łatwo
12 przeszukiwalnego archiwum. Rozczarowujące są dotychczasowe
13 działania w tej kwestii w Polsce zwłaszcza w obliczu wysiłków
rosyjskich opublikowania w wolnym dostępie jak najobfitszej
14
bazy dokumentacyjnej. Zwracam powtórnie uwagę na Słownik
15 stereotypów i symboli ludowych, którego publikowanie jest dla
16 mnie najważniejszym zdarzeniem dla badań nad Słowianami
17 w ostatnim półwieczu. Powinien uzyskać wsparcie instytucjonal-
ne, oraz zostać „sklonowany” na innych słowiańskich obszarach
18
językowych.
19

21
Słowian?
22
Zgodnie z paradygmatem mojej dyscypliny religia jest zjawi-
23 skiem uniwersalnym w skali ludzkości (choć trudnym do jedno-
24 znacznego wyodrębnienia). W związku z tym dla jej zbadania
konieczne jest śledzenie relacji pomiędzy przejawami życia reli-
25
gijnego w różnych kulturach, odnajdywanie podobieństw i róż-
26 nic. W tym celu toczy się w ramach religioznawstwa dyskurs
27 dotyczący metodologii komparatystycznej i nie jest to w żadnym
28 wypadku martwa gałąź refleksji zafiksowana na XIX-XX wieku,
wręcz przeciwnie. Choćby dlatego widzę ogromny potencjał dla
29
refleksji porównawczej pod warunkiem poddania jej obecnym
30
31
194
32
1
reżimom metodologicznym. Refleksja taka nie przemieni skąpych 4
źródeł w obfite, ale pozwoli na stawianie przynajmniej słabych 5

hipotez i poddawanie ich procedurom weryfikacyjnym. Ludzkie 6
kultury powstają i przekształcają się jako wynik nakładania na
7
siebie biologicznych fundamentów gatunkowych, wpływów śro-
dowiskowych i inwencji kulturowej. W tej sytuacji pojawiają się 8
typowe rozwiązania i kształtują prawidłowości, których znajo- 9
mość ułatwia refleksję badawczą, choć nie stanowi panaceum 10
dla uzyskiwania jednoznacznych odpowiedzi.
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
195
32
MICHAL
TERA
Ur. w 1976 r. W latach 1996–2003 studiował historię, w 2000-2004

rusycystykę, a w 2003–2007 był słuchaczem studiów doktoranckich
na Uniwersytecie Karola w Pradze. Obronił doktorat na temat litera-
tury słowiańskiej. Obecnie asystent w Wydziale Filozoficznym Uniw-
ersytetu w Pardubicach. Zainteresowania: archeologia, bizantologia,
historia Kościoła, historia i kultura Słowian, literatura staroruska,
zajmuje się tłumaczeniami z rosyjskiego, polskiego i staroruskiego.
Autor m.in. artykułów o religii pogańskich Słowian i książki Perun:
bůh hromovládce. Sonda do slovanského archaického náboženství (Pe-
run, bóg gromowładca. Wstęp do archaicznej religii słowiańskiej; wyd.
Praha–Červený Kostelec 2009).
Całkowita rekonstrukcja archaicznej religii Słowian nie jest moż-

liwa – nie posiadamy koniecznych do tego celu źródeł. Chodzi
przede wszystkim o zrozumienie struktury myślenia, która znaj-
duje odbicie w mitach i rytuałach oraz poznanie bogactwa ar-
chaicznej kultury, która znajdowała odbicie nie tylko w religijnej
interpretacji świata, ale też w systemie prawnym i społecznym
prasłowiańskiego społeczeństwa. Zrozumienie owych struktur
będzie prowadzić także do poznania naszych własnych korzeni.
Kultura archaiczna jest jednym ze źródeł naszych, czyli słowiań-
skich kultur narodowych.
196
1
5
Skłaniam się ku przekonaniu, że możemy mówić o jednej ar- 6
chaicznej religii słowiańskiej. Mitologia stanowiła jeden z głów-
7
nych elementów identyfikacji grupy etnicznej, bez wspólnoty na
poziomie mitologicznym prawdopodobnie nie można by mówić 8
o wspólnocie na poziomie etnicznym. 9
10
11
12
Z punktu widzenia badań nad religią archaiczną ma dwa znacze- 13
nia. Po pierwsze: w systemie „dwójwiary“ zachowały się elementy
14
archaiczne, których nie znamy z innych źródeł, zatem elementy
pogaństwa, które w niej przetrwały, mogą pomóc nam odkryć ele- 15
menty pierwotnej mitologii. Po drugie: w „dwójwierze“ znajduje 16

odzwierciedlenie przebieg chrystianizacji pierwotnie pogańskich 17
społeczności oraz to, w jaki sposób reagowały one na nową wiarę.
18

21
Zainteresowanie archaiczną religią słowiańską stale rośnie. Rośnie
22
też liczba badaczy, którzy zajmują się bezpośrednio tym tematem,
w Słowenii powstało nawet międzynarodowe pismo naukowe 23
(Studia Mythologica Slavica). Jednocześnie coraz szersze jest 24
spektrum procedur i metod. Można powiedzieć, że „slawistyka
25
mitologiczna“ osiągnęła poziom światowy. Konieczne jest jednak,
by wyniki te dotarły zarówno do specjalistów, jak i innych grup 26
społecznych w krajach niesłowiańskich. 27
28
29
30
31
197
32
1

6
W przypadku Słowian można mówić o dwóch głównych tego
7
typu źródłach: pierwszym z nich jest archeologia, która nieustan-
8 nie, co roku właściwie przynosi nowe informacje, które należy
9 analizować i interpretować. Drugim jest folklor narodów sło-
10
wiańskich, który mimo włożonych w to w ostatnich stu latach
wysiłków, nadal nie jest w pełni opracowany i został poddany
11
analizie na okoliczność elementów zaczerpniętych z okresu ar-
12 chaicznego.
13
14
15 Słowian?
16
17 Z punktu widzenia nowego materiału chodzi o znaleziska ar-

cheologiczne w wielu częściach słowiańskiego świata, które
18
udowadniają trwanie pogańskich kultów na poziomie lokalnym
19 nawet wiele wieków po chrystianizacji. Z perspektywy inter-
20 pretacji znanych materiałów są to prace z moskiewskiej szkoły
21
etnolingwistycznej, które w bardzo nowatorski sposób opracowa-
ły zebrany w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat materiał folklory-
22
styczny z regionów, które jeszcze w XX wieku wykazywały żywe
23 elementy utrzymujących sie archaicznych zwyczajów (wewnętrz-
24 ne Bałkany, ukraińskie Polesie, obszar Karpat).
25
27
28 Z całą pewnością intensywniejsza współpraca między specjali-

stami i wyspecjalizowanymi jednostkami z krajów słowiańskich.
29
30
31
198
32
1
Słowian? 5
6
Badania porównawcze to jedna z głównych metod, którą badacz
7
musi opanować. W związku ze stosunkowo ubogim materiałem
źródłowym kluczowe są porównania z innymi archaicznymi sys- 8
temami religijnymi, szczególnie indoeuropejskimi. 9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
199
32
TATIANA
WAŁODZINA
Ur. w 1968 r., folklorystka, etnolingwistyka, dr nauk filologicznych.

W 1990 r. ukończyła studia filologiczne, w 1994 r. obroniła stopień
kandydata nauk filologicznych, w 2010 r. – tytuł doktora w Biało-
ruskiej Akademii Sztuk, Etnografii i Folkloru. W latach 1992–2011
pracowała w różnych instytucjach badawczych Białoruskiego Insty-
tutu Sztuki, Etnografii i Folkloru. Od 2011 r. kieruje Wydziałem Kul-
tury Ludowej i Słowiańskiej w Centrum Białoruskiej Kultury, Języka
i Badań Literackich Narodowej Akademii Nauk Białorusi w Mińsku.
Zainteresowania: mitologia i folklor, magia ludowa, etnomedycyna,
etnolingwistyka. Autorka ponad 200 prac z zakresu kultury ludowej
Białorusi i folklorystyki, w tym 10 książek, m.in. współautorka ency-
klopedii Міфалогія беларусаў (Mitologia Białorusinów; Mińsk 2011).
Ответ прост: эти знания позволят понять культуру и более позд-

него периода. А вот в возможность реконструкции хочется верить,
однако это в любом случае будет реконструкция со всеми ее ми-
нусами. Однако совместные усилия представителей разных наук
все же позволили бы приблизиться к пониманию религии.
Odpowiedź jest prosta: ta wiedza pozwoli zrozumieć kulturę

również późniejszego okresu. Chciałoby się wierzyć w możliwość
rekonstrukcji, ale w każdym wypadku będzie to rekonstrukcja
200
1
z wszystkimi jej ujemnymi stronami. Wspólne wysiłki przedsta- 4
wicieli różnych nauk przybliżyłyby [nas] jednak do zrozumienia 5

religii. 6
7
8
[brak odpowiedzi] 9
10
11
12
Не учитывая фактор двоеверия, вообще нету смысла заниматься 13
религией.
14
Bez uwzględnienia czynnika dwuwiary zajmowanie się religią 15
nie ma absolutnie żadnego sensu. 16
17
18
19
В последнее десятилетие наблюдается затишье, на фоне внима- 20
ния к современным формам культуры исследования язычества
21
практически не ощущается. Что жаль. В Беларуси эта тема тоже
далеко не в первых рядах 22
23
W ostatnim dziesięcioleciu nastąpił okres ciszy, ponieważ uwa- 24
ga [badaczy] skierowała się [bardziej] w stronę nowoczesnych
25
form kultury i badań nad pogaństwem prawie się nie prowadzi.
Szkoda. Na Białorusi ten temat również nie jest na pierwszym 26
miejscu. 27
28
29
30
31
201
32
1

6
Если говорить о восточнославянском язычестве, фольклористы
7
мало знают данные из письменных источников разного плана:
8 церковные поучения, летописи и т.д. Эта информация остается в
9 компетенции узких специалистов.
10
Jeśli mówimy o wschodniosłowiańskim pogaństwie, folkloryści
11
mają niewielką wiedzę o źródłach pisanych takich jak kazania
12 kościelne, kroniki itp. Informacje te pozostają w kompetencjach
13 wąskich specjalistów.
14
16 Słowian?
17
Внимательное отношение к археологическим находкам. Крити-
18
ческое прочтение трудов Рыбакова, которые долгое время опре-
19 деляли мысль ученых. Кстати, критическое отношение к трудам
20 Афанасьева также важно.
21
Ostrożny stosunek do znalezisk archeologicznych. Krytyczna lek-
22
tura dzieł Rybakowa, które przez długi czas wyznaczały kierunek
23 myślenia naukowców. Nawiasem mówiąc, ważne jest także kryty-
24 czne podejście do dzieł Afanasjewa.
25
27
Конференции узкоспециальные. Чтобы тематика не растворялась
28
в широкой палитре тем. Снова банально – яркая работа и ее пу-
29
бличное обсуждение, на форуме, в печати.
30
31
202
32
1
Specjalistyczne konferencje. Aby tematyka nie rozpłynęła się 4
w szerokiej palecie tematów. Znowu powiem banał: intensywna 5

praca i publiczna dyskusja, na forum, w drukowanych monogra- 6
fiach.
7

Słowian? 9
10
Хотелось бы масштабных сравнительных исследований, но пока
мало научного и организационного потенциала. 11
12
Chciałoby się przeprowadzić badania porównawcze na dużą 13
skalę, ale jak dotąd istnieje niewielki potencjał naukowy i orga-
14
nizacyjny.
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
203
32
JOANNA
WAWRZENIUK
Adiunkt w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana

Wyszyńskiego w Warszawie. Zainteresowania badawcze: archeolo-
gia symboliczną i funeralna od wczesnego średniowiecza do czasów
nowożytnych, ze szczególnym uwzględnieniem Podlasia i Słowiańsz-
czyzny Wschodniej; zjawisko „religijności typu ludowego”; archeolo-
gia okresu nowożytnego oraz ochrona niematerialnego dziedzictwa
kulturowego. Autorka książki Magia ochronna Słowian we wczesnym
średniowieczu na ziemiach polskich.

Cel badań nad przedchrześcijańską religią Słowian jest ciągle

taki sam: rekonstrukcja, szukanie mitu początku i mitu końca,
panteonu bóstw wyższego i niższego rzędu.
Obecnie próbuje się reinterpretować źródła różnego typu, w tym

również źródła archeologiczne. Dużą pomocą służą również
nowe odkrycia archeologiczne rzucające nowe światło na miejsca
kultu. Mam tu na myśli sanktuaria związane z wodą i lokalizo-
wane na wyspach, półwyspach. Dzięki tym badaniom jest moż-
liwa ponowna analiza dotychczasowych danych o słowiańskich
sanktuariach związanych z naturą.
204
1
5
Moim zdaniem jest wiele religii Słowian lub słowiańskich. Etnos 6
słowiański w ciągu swojego wędrowania po kontynencie docierał
7
i osadzał się w różnych miejscach, ulegając wpływom autochto-
nów i innych sąsiadujących z nimi ludów w zależności od miejsca 8
pobytu poszczególnych grup słowiańskich. Rozpatrując religie 9
słowiańskie, wydaje mi się, że powinniśmy również analizować 10
kontekst ich rozwoju czy transformacji, tak jak w religii rzym-
11
skiej widzimy wpływy innych ludów antycznych, tak w świecie
słowiańskich wierzeń zaobserwować można wpływy germańskie, 12
bałtyjskie czy antyczne. 13
14
16
Synkretyczna religijność chrześcijańska w dalszym ciągu wzbu- 17
dza kontrowersje wśród badaczy zajmujących się religią Słowian.
18
Uważa się również, że jeśli chodzi o Słowian wschodnich, okre-
ślenie ‘dwuwiara’ bardziej miała związek z sceptycznym podej- 19
ściem do nakazów Cerkwi, niż z funkcjonowaniem zwyczajów 20
pogańskich wśród obrzędów chrześcijańskich. Należy jednak 21
podkreślić, że mimo pojawiających się głosów krytyki ważną rolę
22
w interpretacji dawnych wierzeń mogą mieć różnego rodzaju
archaizmy zachowań oraz analiza działań magicznych. 23
24
25
26
Na szczęście w świecie naukowym wielu jest badaczy, którzy 27

chcą prowadzić badania nad wierzeniami. Pozorna interdyscypli- 28
narność wymuszona przez lakoniczność źródeł nie sprawdza się
29
na przykład u historyków, którzy w dalszym ciągu kwestionują
30
31
205
32
1
4 wiarygodność źródeł archeologicznych, nie widząc możliwości

5 zestawienia ich z przekazami pisanymi.
6
7
8
9 Rekonstrukcja ogólnych struktur symboliczno-wierzeniowych

10
w oparciu o określone teorie jest możliwa. Należy jednak
przedstawiać je w sposób ogólny, w oparciu o bazy danych
11
z archeologii, kartografii, językoznawstwa czy religioznawstwa.
12 Niewykorzystanym potencjałem w interpretacji rytuałów jest et-
13 noarcheologia, w której można by zastosować eksperyment ma-
jący na celu zrozumienie istoty dawnego obrzędu.
14
15 6. Jakie odkrycia lub teorie z ostatnich lat należałoby uznać za szczególnie

16 ważne dla pogłębienia naszej wiedzy o wierzeniach dawnych Słowian?
17
Dzięki badaniom archeologicznym wiemy nieco więcej o miej-
18
scach kultu związanych z wyspami; pojawiły się też kolejne ar-
19 tefakty uznawane za kultowe, które pozwoliły na reinterpretację
20 przedmiotów np. z wizerunkiem konia czy grzechotek – pisanek.
21
Należy też zwrócić uwagę na prace wykorzystujące podejście
strukturalno-semiotyczne A. Mierzwińskiego o Ślęży czy teorię
22
zmiany kulturowej J. Baron na temat ofiar zakładzinowych.
23

25
26 Postępu w nauce nie da się przyspieszyć. Każde nowe pokolenie

27 badaczy wnosi nową wartość i nowe propozycje interpretacyjne,
28 o ile nie chcą dalej działać w schematach ograniczeń metody
własnej dyscypliny.
29
30
31
206
32
1
Słowian? 5
6
Moim zdaniem w dalszym ciągu są ogromne, ale... Kwestią nie
7
do końca opanowaną będą ograniczenia, które narzuca warsztat
badacza poruszającego się zazwyczaj w obrębie jednej dyscy- 8
pliny. Ponadto kolejną trudnością będzie właśnie wykorzystanie 9
owej interdyscyplinarności. W przyszłej nauce nie będzie mia- 10
ła znaczenia, a to może spowodować pewnego rodzaju regres
11
w rozwijaniu nowych hipotez i prezentowaniu nowych inter-
pretacji dotyczących rekonstrukcji religii czy mitologii Słowian. 12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
207
32
ROMAN
ZAROFF
Ur. w 1954 r., historyk. Pracuje na Uniwersytecie w Queensland i Uni-

wersytecie La Trobe w Melbourne w Australii. Zainteresowania: an-
tropologia społeczna i kulturowa, archeologia słowiańska, Słowiań-
szczyzna połabska, religia Słowian. Autor m.in. artykułów na temat
ustroju społecznego Słowian zachodnich i religii pogańskich Słowian.
W mojej opinii badania nad religią pogańskich Słowian mają cel

i charakter poznawczy. Co samo w sobie nie wymaga dalszych
wyjaśnień czy usprawiedliwień, jako że poznanie jest wartością
samą w sobie. Jeśli chodzi o rekonstrukcję przedchrześcijańskiej
religii, to odpowiedź brzmi: i tak, i nie. Nie, ponieważ na pod-
stawie istniejących fragmentarycznych źródeł pisanych, cześcio-
wo wspieranych przez archeologię nie jesteśmy w stanie w pełni
zrekonstruować kompleksowego zjawiska społecznego, jakim jest
religia naszych przodków. Tak, możemy choć jedynie częściowo.
Przeważająca część słowianskich wierzeń i mitologii nie pozosta-
wiła po sobie większości kluczowych informacji.
Żadna religia, wliczając w to rzymski katolicyzm, nie jest „jed-

na”. Zresztą religie jako zjawisko społeczne ulegają zmianom tak
208
1
w czasie, jak i w przestrzeni. Jak zauważył Emil Durkheim, ist- 4
nieje rownież korelacja pomiędzy kultem religijnym a strukturą 5

czy naturą społeczeństwa, które ją praktykuje. W przypadku Sło- 6
wiańszczyzny możemy mówić o pewnych wspólnych elementach
7
czy wspólnej tradycji. Na przestrzeni dziejów, jak również na
skutek terytorialnej ekspansji i separacji Słowiańszczyzny mamy 8
do czynienia z wieloma pogańskimi religiami wywodzącymi się 9
ze wspólnego pnia i kulturowej tradycji. Na przykład Swarożyc 10
Związku Wieleckiego z X–XII wieku nie jest tożsamy ze Swa-
11
rożycem-ogniem wzywanym w średniowieczu przez Słowian
Wschodnich. Choć oba pochodzą od wspólnego kultu ognia. 12
13
14
15
Chyba raczej pomocnicze. Chociaż zwykle nie jest zbyt trud- 16

no wysublimować pierwotne elementy przedchrześcijańskie 17
z „dwójwiary”, ich interpretacja nastręcza poważne trudności.
18
Badacze borykają się tu z kwestią, na ile elementy pogańskie
są „zdeformowane” przez wpływy chrześcijańskie, jak również 19
przez dystans w czasie pomiędzy okresem pogańskim a czasami 20
nowożytnymi. Należy tu pamiętać, że nie tylko religie ulegają 21
ewolucji, lecz rownież tradycje i rytuały o charakterze niereli-
22
ginym. Ale przede wszytkim problem nastręcza kwestia, jak re-
prezentatywne są te elementy pogańskie w relacji do różnych 23
poziomów ekspresji kultu religijnego. Najprawdopodobniej są 24
to jedynie pozostałości dolnych warstw (stratum) kultu na po-
25
ziomie ludowym, nie mówią natomiast wiele, lub nic, w kwestii
ekspresji pogańskiej religii na wyższym zorganizowanym po- 26
ziomie plemiennym, wieloplemiennym czy zgoła państwowym. 27

Sic. Kult Świętowita w Arkonie na Rugii. Dotyczy to w tej samej 28
mierze analizy porównawczej ze źródłami etnograficznymi i folk-
29
lorystycznymi.
30
31
209
32
1

6
Mieszkając na stałe poza granicami kraju, trochę trudno mi się
7
w tej kwestii wypowiedzieć. Tak więc moja opinia jest bez wąt-
8 pienia subiektywna. Niemniej odnoszę wrażenie, że choć wielu
9 badaczy zajmuje się tą tematyką, to mamy niestety zastój w na-
10
ukowych badaniach w tej dziedzinie wiedzy.
11
13
Szanse na odkrycie całkowicie nowego pisanego materiału źró-
14
dłowego są znikome. Przy takim stanie rzeczy badaczom pozo-
15 staje reewaluacja i reinterpretacja istniejących źródeł. Szczególną
16 uwagę należy zwrócić na te źrodła, które, choć znane, pozostały
17 poza głównym nurtem badań. Mam tu na myśli np. Williama
z Malmesbury, którego relacja dotycząca słowiańskich wierzeń
18
przez lata nie była nawet wspominana przez religioznawców.
19 Nie wchodząc w dalsze szczegóły, warto byłoby przeanalizować
20 źródła zebrane w kompilacji Carolusa Meyera pt. Fontes Historiae
21
Religionis Slavica. Ponadto, przy ograniczonych pisanych zaso-
bach źródłowych badania powinny mieć charakter wielodyscypli-
22
narny. Oznacza to, że powinny one łączyć badania porównawcze,
23 archeologię, lingwistykę, toponomastykę i hydronimię, jak rów-
24 nież źrodła etnograficzne i folklor.
25
27 Słowian?
28
Intensywne wielodyscyplinarne badania nad religią Słowian są
29
prowadzone obecnie przez wielu badaczy nie tylko w krajach sło-
30
31
210
32
1
wiańskich. Bez wątpienia, jakby to ująć krok po kroczku, nasza 4
wiedza w tej dziedzinie się powiększa. Niemniej nie potrafię wy- 5

mienić jakiegoś szczególnego, fundamentalnego w swej naturze 6
odkrycia w ostatnich czasach.
7

10
Na pewno odkrycie zupełnie nowego, nieznanego dotychczas
11
źrodła pisanego. Niestety szanse na takie odkrycie są znikome.
No ale nie traćmy nadziei. Zwiększeniu zainteresowania wie- 12
rzeniami Słowian na pewno pomogłyby publikacje w innych niż 13
słowiańskie języki. Badacze w miarę możliwości powinni pu-
14
blikować w niesłowiańskich językach, przede wszystkim w an-
gielskim. Wart wyróżnienia jest tu żurnal Studia Mythologica 15
Slavica, wydawany w Słowenii przez tamtejszą Akademię Nauk. 16
17
18
Słowian?
19
Przy znikomej szansie odkrycia całkowicie nowych źródeł pisa- 20
nych badania porównawcze wydają się być jednym z właściw- 21
szych kierunków badawczych. W tym kontekście badania w krę-
22
gu kultur posługujących się językami indoeuropejskimi wydają
się być najwłaściwsze. 23
24
25
26
27
28
29
30
31
211
32
JAKUB
ZIELINA
Ur. w 1981 r., absolwent kulturoznawstwa na Uniwersytecie Jagielloń-

skim w Krakowie. Animator kultury, muzyk, organizator wielu imprez
popularyzujących wiedzę o kulturze ludowej świata. Doktorant w In-
stytucie Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie przygoto-
wuje rozprawę pt. Związek między organizacją społeczną typu age-grade
a strukturami mitologicznymi u Praindoeuropejczyków. Autor artykułów
o mitologii Słowian, publikowanych w czasopismach Ex Nihilo i Studia
Religiologica, a także książki Wierzenia Prasłowian (wyd. Petrus, Kra-
ków 2011).
jest rekonstrukcja historii (ewolucji) samej religii?  
Odtworzenie zaginionej tradycji jest dla osób fascynujących się

przeszłością wartością samą w sobie. Można powiedzieć, że
wartością jest też przywrócenie rodzimych form wyrażania du-
chowości, dotarcie do słowiańskiej duszy w sposób właściwy dla
słowiańskiej kultury. Tu jednak czeka nas poważna dyskusja do-
tycząca teologicznych podstaw religii Słowian. Jeżeli wierzymy,
poniekąd jak hinduiści, że bogowie wszystkich kultur to rów-
norzędne przejawy sacrum, to taki język jest potrzebny i jego
poszukiwanie jest rzeczą naturalną. Jeżeli zaś traktujemy wszyst-
kich bogów jako osobne byty, to sprawa się komplikuje i musimy
sobie odpowiedzieć na pytanie, w jakim celu zwracamy się aku-
rat do tych bytów? Czy istnieje ich nieskończoność? Jak to się ma
212
1
do nauki, która mówi, że niektórzy odrębni bogowie z różnych 4
kultur wyrośli z jednego pnia, np. praindoeuropejskiego? W każ- 5

dym razie tym, co może przynieść rekonstrukcja, jest utrwalenie 6
tożsamości Słowian w unifikującym się świecie.
7
Rekonstrukcja ewolucji jest moim zdaniem możliwa. Powinniśmy 8

większy nacisk kłaść na motywy inicjacyjne, które pierwotnie 9
znajdowały się w centrum uwagi pasterskich Indoeuropejczyków. 10
11
2. Jedna czy wiele religii/mitologii Słowian?  
12
Tego nie będziemy nigdy pewni. Podobieństwa nazw do bóstw 13
staroruskich wykazują bóstwa indoirańskie, od których dzielą
14
nas tysiące lat i tysiące kilometrów (np. Perun – Pardżanija, We-
les – Waruna). Z panteonu Prapolaków do panteonu staruskiego 15
nie pasuje ani jedno. Z Prapolaków byli zatem nieźli żartownisie. 16

Mało tego – imię Jessa brzmi podejrzanie zbieżnie z celtyckim 17
Essusem. Obrzęd Marzanny znany jest jedynie na wąskim obsza-
18
rze Śląska, Wielkopolski i Moraw. Pozwala to podejrzewać, że
prapolska mitologia może być pożyczką celtycką albo germańską. 19
Być może są to kulty związane z konkretnym miejscem, które 20
przejmowali kolejni najeźdźcy? Może grasowały tu jakieś ludy 21
irańskie, które wtopiły się w miejscową ludność i przyniosły wła-
22
sne elementy? Zarazem jednak możemy powiedzieć, że religie
indoeuropejskie pod względem strukturalnym były do siebie po- 23
dobne i można wręcz mówić o jednej religii. To czyni odpowiedź 24
na całe pytanie jeszcze trudniejszą.
25
28
Ma bardzo istotne znaczenie. Co prawda należy z dużą rezer-
29
wą podchodzić do takich pozycji jak Kult św. Mikołaja na Rusi
30
31
213
32
33
1
4 B. Uspienskiego, niemniej wykazuje ona bezsprzecznie, że ludo-

5 we chrześcijaństwo jest skarbnicą wierzeń pozbawionych związ-
6 ku z wykładnią chrześcijańską.
7
4. Jak ocenia Pan/Pani postęp w badaniach nad pogańską religią i mi-
8 tologią Słowian? Jak obecnie prezentuje się kondycja tych badań?
9
10
Od trzydziestu lat nie wiadomo mi o niczym przełomowym.
Może jestem ignorantem i po prostu coś przeoczam.
11

13 stane i kryją w sobie szczególny potencjał poznawczy? 
14
Wydawało by się, że metodą komparatystyczną powiedziano już
15 bardzo wiele, ale jednak widzę tam wciąż ogromny potencjał.
16 Należy klasyczny model trójfunkcyjny zmodyfikować tak, żeby
17 stał się modelem age-grade, czyli szczebli wiekowych.
18
Niewykorzystanym źródłem jest oczywiście również folklor. Co
19 prawda już dawno zbadano i podsumowano informacje dotyczą-
20 ce budowy kosmosu, stworzenia świata czy motywu przepędza-
21
nia “diabła”, jednak informacje dają raczej ubogi obraz świata
wierzeń. Niewykorzystanym źródłem informacji są baśnie, któ-
22
rych związku z mitami nie byliśmy w stanie dotąd udowodnić.
23

ne dla pogłębienia naszej wiedzy o religii pogańskich Słowian? 
25
26 Z ostatnich lat nie wiadomo mi o przełomie. Dużo ciekawych

27 przemyśleń pojawiło się u A. Kowalika dziesięć lat temu. Ostat-
28 nio zainspirowała mnie praca S. Kulandy, która naprowadziła
mnie na koncepcję age-grade. W rzeczywistości jednak takie po-
29
mysły pojawiały się już wcześniej.
30
31
214
32
33
1
naszej wiedzy na ten temat?  5
6
Ma się rozumieć, że pomogłoby, gdybym nie musiał chodzić do
7
pracy i miał czas skupić się na swoich badaniach. Zapewne każdy
rekonstruktor tak uważa. 8
9
Słowian? 
11
Jestem przekonany, że mitologia Słowian istnieje i prasłowiańskie 12

mity są właściwie pod naszym nosem, np. obrzęd Gaika-Marzanny 13
oraz towarzyszące mu pieśni są zbieżne z indoeuropejskim mi-
14
tologemem, którego przejawem jest np. irański mit Gajomarta.
To samo dotyczy bajki o Kościeju Nieśmiertelnym (AaTh302). 15
Z kolei baśń o młodzieńcu karmiącym ręką ognistego ptaka 16

(AaTh301) jest zbieżna z indoeuropejskim mitologemem posta- 17
ci typu mitraicznego, której przykładem jest mit Tyra i Fenrira.
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
215
32
33
PODSUMOWANIE
Ankieta pt. Badania nad wierzeniami Słowian. Wczoraj – dziś – jutro

spotkała się z na tyle dużym odzewem naukowców, by móc uznać,
że jest reprezentatywna dla tego środowiska. Otrzymaliśmy 33 odpo-
wiedzi, z czego 18 od naukowców polskich i 15 – zagranicznych. Nie
licząc braków odpowiedzi, pojawiło się kilka odmów udziału. W jakiś
sposób symptomatyczne było powtarzające się w takich przypadkach
uzasadnienie o poczuciu braku kompetencji do oceny całościowo ak-
tualnego stanu badań nad wierzeniami Słowian.
Już pierwsze pytanie o cel i możliwości badań nad religią Słowian

ujawniło wśród respondentów pewne różnice poglądów, choć wy-
daje się ono dotykać samych podstaw do jakiejkolwiek dalszej dys-
kusji. Trzeba jednak przyznać, że tutaj jeszcze różnice rysowały się
nieznacznie. Powtarzała się odpowiedź uznająca poznanie za cel
sam w sobie. Celem podstawowym wydawała się również rekon-
strukcja religii, przy zastrzeżeniu, że pełna rekonstrukcja nie dokona
się nigdy, ale możliwe jest uszczegółowianie pewnych faktów. Wielu
respondentów podkreślało chęć zrozumienia samej religii i tego, jak
ona funkcjonowała w ówczesnej rzeczywistości społecznej. Zwraca-
no również uwagę na przydatność uzyskanej wiedzy na temat religii
dla lepszego zrozumienia procesów państwotwórczych, identyfikacji
kulturowej (zarazem przyczyn zachowania odrębności kulturowej
216
w środowiskach obcych etnicznie), przebiegu chrystianizacji, budo-
wania tożsamości w późniejszych okresach (Kajkowski, Bracha, Ko-
śnik, Rosik, Wałodzina). W wymiarze historycznym poznanie religii
Słowian przyczynia się również do poznania religii praindoeuropej-
skiej a w wymiarze współczesnym – do poznania religii jako takiej
(Filip). Pojawiły się również zastrzeżenia, aby badacze nie zajmo-
wali się żadnymi innymi celami poza poznawczym, a uchwycenie
przemian religijnych w czasie uznać za niemożliwe ze względu na
zbyt szczupłą bazę źródłową (Sikorski).
Na zagadnienie źródeł i metod niedostatecznie dotąd wykorzysta-

nych, a mogących przynieść postęp badawczy w przyszłości należy
spojrzeć dwojako. Z jednej strony istotne są kształtujące się konsen-
susy w tej materii, z drugiej – głosy co prawda odosobnione, jednak
wskazujące przypadki warte wnikliwszego rozważenia. Potencjału do-
patrywano się głównie dosyć ogólnie w nieustannie przyrastającym
materiale archeologicznym poddawanym badaniom coraz nowocze-
śniejszymi metodami (Téra, Profantová, Cieślik, Kajkowski, Kowalski,
Gediga, Rosik) i wciąż nieopracowanym całościowo materiale folk-
lorystycznym i etnograficznym mogącym zawierać archaiczne treści
(Téra, Dynda, Cieślik, Gabor, Kajkowski, Rachno, Zielina, Mianecki),
także w językoznawstwie (Kajkowski, Kowalski, Szyjewski, Jujukin,
Chausidis, Sowa, Ivanenko) oraz w rozpatrywaniu łącznie różnych
kategorii źródeł i metod. Uwagę przykuwała szkoła tartuska (Kajkow-
ski, Matasović). Godna podkreślenia wydaje się uwaga o ogromnym
zbiorze źródeł kaznodziejskich, który pozostaje w 90% nieprzebada-
ny, choć kryje wartościowe poznawczo dokumenty (Bracha). Zwra-
cano uwagę na potrzebę dalszych badań nad posągiem Światowida
ze Zbrucza (Cieślik). Przychylność zyskały nawet genetyka (Beskov,
Słupecki, Rosik) czy psychologia (Kośnik).
Odpowiedzi odnośnie najważniejszych odkryć i teorii z ostatnich lat

okazały się już bardzo zróżnicowane. Wiele uwagi przywiązywano
217
do archeologii: badań wysp kultowych prowadzonych przez Wojcie-
cha Chudziaka (Słupecki, Szczepanik, Kajkowski, Wawrzeniuk) oraz
na Wzgórzu św. Wawrzyńca w Kałdusie (Cieślik, Kajkowski, Bracha),
interpretacji treści wyobrażonych na zdobieniach brązowych okuć
pochewek noży, ostróg typu lutomierskiego, naczyń (Szczepanik,
Cieślik), wskazaniu bizantyjskich wpływów na słowiańskie ozdoby
i motywy zdobnicze (Chamajko), refleksji nad funkcjonowaniem gro-
dów kultowych (Kajkowski), dyskusji wokół autentyczności posągu
Światowida ze Zbrucza (Profantová, Chamajko), odkryć miniaturowej
półziemianki i paleniska rytualnego na praskich Roztokach (Profan-
tová). Ważny wkład wniosła także historia: zwracano uwagę m.in.
na nowo wydobyte na światło dzienne fragmenty średniowiecznych
źródeł pisanych – Kroniki Williama z Malmesbury, Księgi cudów mni-
cha Herberta, kazań średniowiecznych np. Stanisława ze Skarbimie-
rza, Sofijskiego sbornika (Szczepanik, Dynda, Álvarez-Pedrosa Núñez,
Kośnik, Mianecki), ustalenia Stanisława Byliny odnośnie słowiańskiej
eschatologii (Bracha), dowody A.A. Zalizniaka na autentyczność
Słowa o wyprawie Igora (Jujukin). Doceniono poza tym osiągnięcia
szkoły Tartu (Téra, Ivanenko) i czerpiącego z niej Radoslava Katičicia
(Matasović, Szyjewski), prace wokół Słownika stereotypów i symboli
ludowych (Szyjewski, Dynda), opracowania A.F. Żurawlewa (Ivanen-
ko). Niejako w opozycji do powyższego pojawiły się również sceptycz-
ne głosy o braku istotnych odkryć już od bardzo dawna (Mazzanti,
Sikorski, Zielina).
W kwestii możliwych do podjęcia działań mogących przyczynić

się do postępu wiedzy o wierzeniach Słowian odpowiedzi oscylo-
wały najczęściej wokół dwóch problemów, tj. nawiązania bliższej
współpracy interdyscyplinarnej i międzynarodowej (Dynda, Bracha,
Cieślik, Kowalski, Szczepanik, Jujukin, Chausidis, Rachno, Téra,
Álvarez-Pedrosa Núñez, Chamajko, Gediga, Kośnik) oraz opraco-
wania źródeł (Bracha, Gabor, Sikorski, Zaroff, Jujukin, Masłowska).
W dalszej kolejności pojawiały się zagadnienia znalezienia środków
218
finansowych na badania (Kajkowski, Masłowska, Słupecki, Chamaj-
ko, Kośnik), przygotowanie kompleksowego wieloletniego planu
badań (Cieślik, Sikorski), więcej publikacji w języku angielskim
lub przekłady publikacji na inne języki słowiańskie (Zaroff, Rach-
no, Filip) czy pomysł ogólnodostępnego elektronicznego korpusu
tekstów folkloru (Matasović). Rozwiązaniem mogłoby być również
tworzenie małych zespołów interdyscyplinarnych finansowanych ze
środków pozauczelnianych (Mianecki).
Kluczowe znaczenie badaniom porównawczym nad mitologią i re-

ligią Słowian przypisało wielu naukowców (Téra, Dynda, Rachno,
Masłowska, Jujukin, Zaroff, Szyjewski, Kajkowski, Cieślik, Filip), ale
nie zabrakło głosów przeciwnych, nie dopatrujących się w tej meto-
dzie możliwości znaczącego rozwoju lub wyrażających w związku
z nią pewne obawy (Sowa, Matasović, Beskov, Sikorski).
Inne pytanie dotyczyło rozróżnienia, czy możemy mówić o jednej

religii/mitologii Słowian, czy też było ich wiele. Oczywiście zary-
sowała się tu różnica na linii: mimo wszystko jedna religia spajają-
ca wspólnotę w okresie pogaństwa (Téra, Matasović, Rachno), czy
też jedna religia w wielu wariantach/postaciach (Cieślik, Słupecki,
Sowa, Ostasz) – wiele religii osobno dla pomniejszych słowiańskich
wspólnot i poszczególnych okresów (Kowalski, Zaroff, Beskov, Ma-
zzanti, Dynda, Filip, Rosik, Wawrzeniuk, Mianecki). Czasami bada-
cze stawali gdzieś po środku, pisząc np. o zróżnicowanej Słowiań-
szczyźnie, co nie przekreśla jednak możliwości wyselekcjonowania
pewnych wyobrażeń uniwersalnych (Bracha). Ograniczenie się do
takiego postawienia sprawy byłoby jednak uproszczeniem, gdyż od-
powiedzi zwracały również uwagę np. na niewielką liczbę i duże
zróżnicowanie źródeł oraz potrzebę dokładniejszego zdefiniowania
problemu, bez czego na chwilę obecną niemożliwe jest udzielenie
pewnej odpowiedzi (Profantová, Kajkowski, Szczepanik). Znalazły
się również opinie mówiące, iż mitologia Słowian jest nam po prostu
219
nieznana (Sikorski), czy stwierdzenie braku religii, a jedynie obec-
ność zespołu przekonań z dominacją wierzeń animistycznych (Cha-
majko). Przez religioznawcę i antropologa religii zakwestionowana
została sama zasadność używania terminu „religia” (Szyjewski, Fi-
lip). W jej miejsce ma istnieć podlegająca transformacji tradycja for-
mująca indywidualną wiarę (Szyjewski) lub procesualna wariantyw-
ność przekonań sprowadzana do wspólnego mianownika jedynie na
drodze ideologicznej (Filip). W przypadku kultury Słowian opartej
o przekaz oralny mamy do czynienia z kompleksowo, choć zmiennie
powiązanymi zespołami mitów i rytuałów, spośród których można
wskazać pewne wzorce ogólnosłowiańskie (Szyjewski).
Znaczenie synkretycznej religijności chrześcijańskiej dla badań,

a więc łączenia przez wieki w chrześcijaństwie elementów wywo-
dzących się z pogańskiej tradycji znów wzbudziło pewną konsterna-
cję. Według części opinii dzięki funkcjonowaniu synkretyzmu mo-
żemy poznać pewne elementy archaiczne nieznane nam z innych
źródeł (Téra, Mazzanti, Kośnik, Wawrzeniuk, Mianecki), niektóre
związki chrześcijańskich tekstów i rytuałów z pogaństwem rysują się
wyraźnie lub uwidaczniają się w kulcie świętych (Jujukin, Cieślik,
Profantová), czy też ma on ogólnie istotne znaczenie (Chausidis,
Rachno).Według innych opinii pojęcie to wpływa negatywnie na ba-
dania, gdyż prowadzi do apriorycznego uznawania elementów folk-
loru o niechrześcijańskim charakterze za pozostałości pogaństwa,
bez przeprowadzania koniecznej kwerendy źródłowej (Sikorski)
albo pojęcie to powinno być traktowane z dużą ostrożnością (Be-
skov). Utrudnia ono także zrozumienie przemian religijnych rów-
nież ze względu na sprowadzanie chrześcijaństwa i pogaństwa do
dwóch odrębnych monolitów i może podlegać badaniom naukowym
jedynie przy znajomości mechanizmów transformacji treści religij-
nych trwającej po dziś dzień (Szyjewski). Synkretyzm postrzegany
jest w sposób uproszczony i antropolodzy poświęcili wiele uwagi
studiom nad tym zagadnieniem, co nie jest jednak uwzględniane
220
przez badaczy religii Słowian (Filip). Przedstawiciele religioznaw-
stwa i antropologii kulturowej potraktowali problem ze szczególnie
dużą wnikliwością. Zagadnienie to może mieć też tylko charakter
pomocniczy, bo choć można wyłonić elementy niewątpliwie pogań-
skie, ich dalsza interpretacja jest trudna i reprezentują one tradycję
jedynie niższych warstw społecznych (Zaroff). Nie jest łatwo wyło-
nić z synkretycznej tradycji składniki jednoznacznie pogańskie i na-
leży pamiętać, iż nawet jeśli takie zostały zidentyfikowane, mamy
do czynienia nie z formą niezmienną, lecz z podlegającą nieustannej
modyfikacji (Szczepanik). Ważne jest rozpoznanie, jak poganie po-
strzegali chrześcijaństwo i w jaki sposób kształtowała się chrześci-
jańska mentalność w średniowieczu, jak chrześcijanie interpretowali
pogaństwo i vice versa (Kowalski, Rosik). Synkretyzm i dwuwiarę
można różnie rozumieć, ale ze Słowiańszczyzny znane są przykła-
dy sytuacji każdego rodzaju – od wspólnego funkcjonowania kultu
pogańskiego i chrześcijańskiego, po późno opisane obrzędy, któ-
rych interpretacja jako reliktów pogaństwa wypada przekonująco
(Profantová). Niektóre odpowiedzi skupiły się na krytyce same-
go terminu „dwuwiara” pierwotnie odnoszącego się do wszelkich
postaw nieortodoksyjnych wobec Cerkwi prawosławnej, a dopiero
w XIX w. potraktowanego jako określenie podwójnego pogańsko-
-chrześcijańskiego systemu wartości (Dynda, Kajkowski, Wawrze-
niuk) lub propozycjach stosowania innych nazw odnośnie okre-
ślonych zachowań – myślenie w kategoriach magicznych, relikty
słowiańskich wyobrażeń itp. (Bracha). Pojawiło się również rozróż-
nienie na synkretyczne ze swej natury pogaństwo i wyczulone na
doktrynalną czystość chrześcijaństwo (Chamajko).
Finałowe pytanie dotyczyło postępu badawczego, jaki się dotąd do-

konał, i obecnej kondycji badań. Opinie podzieliły badaczy na tych
nastawionych bardziej pozytywnie i bardziej negatywnie. Okresy
optymizmu i sceptycyzmu się przeplatają i w Czechach dominu-
je obecnie ten drugi nurt, przy jednoczesnym braku naukowców
221
obeznanych z więcej niż jedną dyscypliną, choć stan ten może się
zmienić wraz z przyjściem nowej generacji badaczy (Profantová).
Podobny sceptycyzm co do nadziei na przyszłość zadeklarowali
również niektórzy badacze rosyjscy (Beskov), chorwaccy (Mata-
sović), polscy (Słupecki). Inni kondycję określili jako niezadowa-
lającą, zagrożoną z jednej strony przez ultrasceptycyzm, z drugiej
– brak odpowiedniego przygotowania badaczy (Bracha, Mazzan-
ti). Postęp dokonuje się nierównomiernie – w Polsce rozwój ma
miejsce głównie na polu archeologii, ale dorobek religioznawczy
jest skromny (Cieślik). Przez jednego z historyków nierównomier-
ny postęp opisany został na różnych obszarach Słowiańszczyzny
i na każdym poddany krytyce z innych powodów (Sikorski). Część
odpowiedzi przybrała odmienny charakter. Podkreślono, że na prze-
strzeni ostatnich 20-25 lat obserwujemy punkt zwrotny, głównie
dzięki archeologii dostarczającej zarówno wielu nowych źródeł, jak
i pogłębionej refleksji nad nimi. Zepchnięte na margines zostały po-
glądy zakładające niezdolność Słowian do myślenia w kategoriach
abstrakcyjnych i tworzenia rozwiniętej mitologii, dopatrujące się
zapożyczeń skandynawskich i chrześcijańskich w kunsztownie wy-
konanych przedmiotach (Kajkowski). Niektórzy podkreślili ogrom
postępu, jaki się dokonał od czasu XIX-wiecznych naiwnych inter-
pretacji do współczesnych wyrafinowanych narzędzi badawczych
(Jujukin, Rosik). Archeologiczna, historyczna i etnologiczna baza
źródłowa jest obecnie szeroka i ogólnodostępna jak nigdy dotąd,
dając podstawy do rozwoju badań interdyscyplinarnych (Dynda).
Postęp się dokonuje, zainteresowanie rośnie, ale ważne jest, by wy-
niki się upowszechniły (Téra).
Badania nad wierzeniami Słowian, mitologią i religią pogańską

wydają się więc potrzebne raz – niejako z ciekawości, dwa – dla
lepszego zrozumienia późniejszych procesów społecznych. Szcze-
gólną uwagę przykuwa działalność archeologów. To oni w sposób
ciągły dostarczają nowych odkryć, ale też narzędzi do ich interpre-
222
tacji. Zarazem ta dziedzina dostarcza obecnie wielu znakomicie
rozeznanych w temacie badaczy, sięgających w swoich interpreta-
cjach również poza grunt samej archeologii. Wiele oczekiwań zdaje
się być wysuwanych wobec etnografii i folklorystyki, ale tu już bra-
kuje brakuje mogących im sprostać etnografów i folklorystów.
Środowisko naukowe zdaje sobie sprawę, jakie kroki należy podjąć,

by badania uległy przyśpieszeniu. Obserwujemy ogromną zgodność
co do tego, że rozwiązaniem jest nacisk na podejście interdyscy-
plinarne, na współpracę międzynarodową, opracowanie korpusów
źródeł historycznych, archeologicznych i folklorystycznych. Na chwi-
lę obecną brak jednak przygotowanego planu dla tak szeroko za-
krojonych badań, brak na to odpowiednich środków finansowych,
a ponadto niepokoją funkcjonujące w obiegu naukowym prace nie-
spełniające w wystarczającym stopniu rygorów naukowości.
Mimo wielu rysujących się sporów i podziałów (wymagających cza-

sem wręcz uzgodnienia podstawowych definicji) ankieta przyniosła
więc odpowiedzi na nurtujące pytania. Być może poprawi ona świa-
domość tego, co środowisko naukowe dzieli, a co łączy, i na tej bazie
pomoże wypracować rozwiązania.
Grzegorz Antosik
223
MUZEUM MITOLOGII SŁOWIAŃSKIEJ
powstało w 2017 roku, aby popularyzować wiedzę o wierzeniach
i obrzędowości dawnych Słowian. Misję tę realizujemy poprzez atrakcyjne
ekspozycje, wydarzenia artystyczne, wydawnictwa i ciekawe lekcje
muzealne. Muzeum znajduje się w miejscowości Owidz,
nieopodal Starogardu Gdańskiego.
Projekt Muzeum Mitologii Słowiańskiej realizowany jest

w partnerskiej współpracy przez Grodzisko Owidz
oraz Stowarzyszenie Ekologiczno-Kulturalne „Wspólna Ziemia”.
muzeumslowianskie.pl | wspolnaziemia.org | owidz.pl

GRZEGORZ ANTOSIK
(ur. 1980), ukończył politologię na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego
(magister) oraz ekonomię w Wyższej Szkole Ekonomiczno-Informatycznej (licen-
cjat). Przez dekadę zawodowo zajmował się monitoringiem i analizą mediów. Pry-
watnie interesuje się religią i mitologią pogańskich Słowian w jej ewolucji od czasów
prahistorycznych po współczesne ruchy rodzimowiercze. Napisał w tym temacie
wiele artykułów, brał udział w konferencjach naukowych, współpracował z czasopi-
smami. Prowadzi stronę poświęconą średniowieczu mediewalia.pl.
MICHAŁ ŁUCZYŃSKI
(ur. 1982), z wykształcenia nauczyciel języka polskiego (magister), ukończył stu-
dia doktoranckie na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor
ponad 50 artykułów naukowych i prezentacji konferencyjnych na temat wierzeń
przedchrześcijańskich Słowian, folkloru i demonologii, nazewnictwa historycznego
i gwarowego. Konsultant merytoryczny Muzeum Mitologii Słowiańskiej w Owidzu
(od 2017 roku). Autor książki Bogowie dawnych Słowian. Studium onomastyczne
(wyd. nakładem Kieleckiego Towarzystwa Naukowego w 2020 r.). Prowadzi bloga
slowianskamitologia.wordpress.com.
ISBN 978-83-935819-3-1

"Badania Nad Wierzeniami Slowian. Wczoraj, Dziś, Jutro" (2020)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

"Badania Nad Wierzeniami Slowian. Wczoraj, Dziś, Jutro" (2020)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GRZEGORZ ANTOSIK, MICHAŁ ŁUCZYŃSKI

Tłumaczenia z języków obcych:

Skład i projekt okładki:

Na okładce wykorzystano grafikę „Perun” z serii „Panteon bogów słowiańskich”

© copyright by Grzegorz Antosik, Michał Łuczyński, 2020

STOWARZYSZENIE EKOLOGICZNO–KULTURALNE „WSPÓLNA ZIEMIA”

2 ANDRIEJ ANATOLIEWICZ BESKOV / 10

12 MAKSIM ANATOLIEWICZ JUJUKIN / 78

14 KONRAD KOŚNIK / 109

15 ANDRZEJ PIOTR KOWALSKI / 116

16 SERGIO MAZZANTI / 122

17 EWA MASŁOWSKA / 127

18 RANKO MATASOVIĆ / 130

19 ADRIAN MIANECKI / 134

20 LECH OSTASZ / 138

21 NADIA PROFANTOVA / 141

22 KONSTANTIN RACHNO / 151

23 STANISŁAW ROSIK / 156

24 DARIUSZ ANDRZEJ SIKORSKI / 162

25 LESZEK PAWEŁ SŁUPECKI / 175

26 WOJCIECH SOWA / 178

27 PAWEŁ SZCZEPANIK / 182

28 ANDRZEJ SZYJEWSKI / 188

29 MICHAL TERA / 196

30 TATIANA WAŁODZINA / 200

31 JOANNA WAWRZENIUK / 204

32 ROMAN ZAROFF / 208

33 JAKUB ZIELINA / 212

Religia i mitologia pogańskich Słowian lub zestaw ich wierzeń noto-

Naukowcy skupili się na dziedzictwie kulturowym własnych państw,

Sytuacja taka rodzi pytania o obecną kondycję badań nad wierze-

Autorom ankiety Badania nad wierzeniami Słowian. Wczoraj – dziś –

Wypada zaznaczyć, iż nie jest to pierwsze tego typu badanie ankie-

Niniejsza publikacja zawiera wyniki ankiety Badania nad wierzenia-

The primary objective of the reconstruction of the religion of the pagan 22

Slavs is the knowledge of a prehistoric religious reality that can be put 23

4 Myślę, że materiały wtórne pozwalają nam zająć się tą rekon-

23 I think it deserves greater dedication on the part of scholars of the Re-

28 5. Jakie metody lub jakie źródła są obecnie niedostatecznie wykorzy-

ciły one nowe i interesujące światło [na to zagadnienie]. 16

9 Ur. w 1982 r., w 2004 r. ukończył studia (tytuł pracy magisterskiej:

24 Учёное сообщество «обречено» на изучение славянского язычества,

хотя бы для противодействия псевдонауке учёные должны уделять 4

то следует признать, что прояснить историю славянской религии 12

jest zaspokajane przez różnych szarlatanów, zarabiających na 27

4 Kwestia możliwości rekonstrukcji tej czy innej religii zależy od

20 Сложно говорить о славянском язычестве (славянской религии

в среде христиан или мусульман с их строгими религиозными 4

Trudno mówić o pogaństwie słowiańskim (religii lub mitologii 8

o Słowianach żyjących tysiące kilometrów od siebie), miało różne 16

Вполне очевидно, что христианство, распространяясь по славян- 23

4 богословии) и исключив из него то, что явно было привнесено

20 Jest całkiem oczywiste, że chrześcijaństwo, rozprzestrzeniające

stwa ulegały w ciągu minionych stuleci, a po drugie, nie zawsze mo- 4

żemy być pewni, że reszta, którą otrzymaliśmy, jest naprawdę sło- 5

4. Jak ocenia Pan/Pani postęp w badaniach nad wierzeniami Sło- 16

исследования верований славян историей разочарований. Сла- 23

4 Впрочем, полное осознание этой исчерпанности наших возмож-

się nie stanie, nasze możliwości badania słowiańskiego pogań- 4

stwa są bardzo ograniczone. 5

Jednak dziś naukowe badania nad pogaństwem słowiańskim na- 12

we współczesnej kulturze krajów słowiańskich, gdzie wyrażane 16

4 Obecnie wydaje się, że obiecującym obszarem badań jest bada-