Hamamlar birer sosyalleşme mekanıydı. Günlük politik sohbetler burada yapılıyordu. Hamamın bir ritüeli vardır.

Vitruvius’a göre hamamların büyüklüğünün nüfusa bağlı olmalıdır. Kusursuz Hamam – MS.1.yüzyılın çağdaş yazarı
Martialis ve Statius’un Claudius ve Etruscus Hamamları tanımlamalarıdır. Roma İmp. Dönemi boyunca irili ufaklı
hamamlar bir arada varlığını sürdürmüştür.

Thermae: Devletin mülkiyetinde olan büyük halk hamamıdır. Çok geniş alanları kaplamaktadır. Mimarileri çok
görkemlidir. MS.1.yüzyıldan itibaren thermae terimi Roma İmparatorluğu’nda yaygınlaşmıştır.Eski yunanca Sıcak
banyo ve Sıcak kelimelerinden türemiş ve balneum (banyo) teriminin yerini almıştır.

Balnae: Özel mülkiyet olarak küçük hamamlardır. Kentin içerisindeki yoğun yapılaşmanın içinde yer almaktadır.
Çoğunlukla başka yapılarla duvarları birleşiktir.

Hypocaust Sistemi: Altta ısınan sıcak hava hypocaust dikmeleri (her bir yuvarlak tuğla plae) arasından geçerek tabanı
ve duvarları (tubuli) ısıtmaktadır. Altta ateşe dayanaklı tuğla dikmeler, üzerinde yine tuğla plakalar ve onunda
üzerinde suspensura ve mermer yer alır. Metal sıcak su kazanları içerisinde su kaynatılıyor ve buharla hamamlar
ısıtılıyordu. Duvarlarda tubuliler üzerine harç ve üzerine mermer yer alır. Büyük hamamlarda, özel konutlarda ve
villalarda görülür.

Tubuli: Tubuliler tonozlu tavana kadar uzanmaktadır. Vitruvius taştan olmalarını önermiştir. Tonozları çift yapılırsa
daha kullanışlı olacaklarını söylemiştir. Sıcaktan kaynaklanan nem iki tonoz arasında dolaşacaktır diye aktarmıştır.
Terracotta çiviler ile tubuliler duvara monte ediliyordu.

Praefurnioum: Hamamın dış kısmında sürekli ateşin beslendiği ocak bölümüdür. Hemen yakınında ateşin en sıcak
çıktığı ulaştığı mekanda sıcak su kazanları yer alır.Hamamın en sıcak noktası praefurniomla bağlantılı ilk odadır.

Phaselis – Küçük Hamam.

Pergamon Yukarı Gymnasium Hamamı: Süütunları taştan yapılmış hypocaust sistemi görülmektedir.

Almanya Trier Barbara Hamamları: İki katlı hypocaust sistemi görülmektedir.

Fransa Poitiers Roma Villası: Kemerli ve tonozlu hypocaust sistemi görülmektedir.

Ankara /Çankırıkapı Roma Hamamı: Kemerli ve tuğla sütunlu hypocaust sistemi görülmektedir.

Fransa Vezeley Roma Hamamları: Kanallı hypocaust sistemi ve ön planda büyük daire oda görülmektedir.

Silchester Roma Villası Hamamım: Kanallı ve payeli hypocaust sistemi görülmektedir.

Tralles Üç Göz Hamamı

Roma Caracalla Hamamı: Çift tonoz sistemi kullanılmıştır.

Tivoli Heliocaminus Hamamları: Asma çift tonoz sistemi olabilir.

Kıbrıs Salamis Hamamı

Hamamın Bölümleri

Apodyterium: Soyunma odası. Duvarlarda sekiler yer alır ve duvarlar eşyaları koymak için yan yana nişler
bulunmaktadır.

Frigidarium: Soğuk suyla yıkanılan mekan. Heykellerle süslüdür. İlk bölümdür. Hamamların en süslü alanıdır ve
karşılama odası gibidir. Apodyterium ile bağlantılıdır.

Tepidarium: Ilıklık.

Caldarium: Sıcak suyla yıkanılan mekan.

Laconicum: Terleme Odası. Laconicum ve diğer terleme odaları ılık odanın yanında yer almalıdır. Yuvarlak dar
planlıdır.

Piscina: Yüzme Odası.

Praefurnium: Külhan.

Roma hamamları 3 tipe ayrılmaktadır:

1- Simetrik planlı hamamlar

2- Asimetrik planlı hamamlar

3- Kısmen simetrik ya da yarı-eksensel planlı hamamlar

POMPEİİ STABİA HAMAMI: MÖ.6.- 5.yy. Gymnasion’undan geliştirilmiş ve MÖ.2.yy’da son görünümünü almıştır.

ROMA TRAİAN HAMAMI: MS.98-117. Simetrik planlıdır. İmparatorluk tipi hamamların olgunluğunu göstermektedir.
Palaestralar Frigitariumun her iki tarafına yerleştirilmiştir. Üçüncü bir yenilik olarak calderium ve Frigidarium
boyutlarına ulaşan açık yüzme havuzları natatio karşımıza çıkmaktadır. Natatio böylelikle hamamın ana mekanı haline
gelmiştir.

Çevresinde ikincil ve destekleyici yapılar yer alır. Kütüphane, eksedralar, jimnastik odaları, sütunlu portikolar yer alır.
Boş kalan alanlar bahçe olarak düzenlenmiştir.

ROMA CARACALLA HAMAMI: MS.188-211. Simetrik planlıdır. Apodyteriumlar, frigitariumların iki yanında yer
almaktadır. Hamam bloğunun tamamı açık alanlarla sarılmıştır.

ROMA DİOCLETİAN HAMAMI: Maximianus tarafından başlatılmıştır ve 306 yılına kadar tamamlanmıştır. Ana yapı ve
çevre yapısına ait damgalı tuğlalar Diocletianus dönemine aittir.

ANADOLU HAMAMLARI

ÇİFT SIRALI MEKANLAR OLAN TİP:

EPHESOS – LİMAN HAMAM GYM.: Domitianus (MS 80-90) dönemine kadar dayanmaktadır. Arcadianus caddesinde
ulaşılmaktadır. Çift sıralıdır. Bu tipin en güzel ve en erken örneklerinden biridir. Kent planına uygun bir şekilde
uygulanmıştır. Verilaunus portikosu ile birleşmektedir. Gymnasion amacı ile paleastra ve verilaunus portikosu
kullanılmıştır. Hamam bağımsız iki ayrı temel mekandan oluşuyordu. Hamamın dıştaki batı bölümü beşik tonozlu
paralel dikdörtgen salonlar içerisinde ve merkezinde belirgin bir çıkıntı yapan caldarium bölümü yer almaktadır.
Paralel mekanların doğusunda/önünde yine aynı şekilde daha küçük ölçekli mekan dizi ve bu mekan dizisinin
ortasında frigidarium yer almaktadır. Dıştaki mekan dizisine içtende ulaşılabilir. Birbiriyle bağlantılı ısıtılan ve banyo
amacıyla kullanılan mekanlardan oluşur. Frigidariumda bir yüzme havuzu vardır. Mimari tasarımın simetrik
merkezinde yer alır; frigidarium, tepidarium, caldarium. Frigidariumdan hem paleastraya hemde caldariuma geçiş
vardır. Paleastrada iki mekan yapısı vardır. Sağda imparatorluk kültüne yer verilen bir şölen salonu Kaisersaal, solda
konferans salonu yer alır. Bu tasarım mimari ve işlev arasındaki dengeyi yansıtmaktadır.

TERMESSOS – HAMAM GYM.: Çift sıralı mekan tipindedir. Tasarım bakımından Ephesos ile aynı düzenlemeye
sahiptir. Dışta bir dizi paralel ısıtılmış salon, merkezde caldariuma bitişik iki sıra mekan yer alır. Bunlar ambulacium (u
plan çizen anıtsal koridor) adı ile anılan salonlardır. Orta sırasınan tam ortasında frigidarium olmalıdır.

LAODİKEİA HAMAM – GYM.: Çift sıralı mekan tipindedir. Stadiumun kuzey ucunda yer alır. Simetrik diziler oluşturan
dıştaki ısıtılmış salonlarda masif dörtgen taşlarla örülen nişler yer alır. Merkezdeki salon iki yanındaki çift salona göre
daha küçüktür. Bu yüzden caldarium olmaya uygun değildir.

APHRODİSİAS HAMAM – GYM.: MS.2.yy. Hadrian Dönemi. Hadrianus hamamları olarak adlandırılmaktadır. Çift sıralı
mekan tipindedir. Güney agoranın portikolarının batısında yer alır. 5 adet geniş paralel salon hamamın ısıtılan
bölümlerine aittir. İçteki mekan dizisi geniş oranlara sahip portikolu bir salon olarak kullanılmaktadır.

HİERAPOLİS HAMAM – GYM.: MS.2.yy. Çift sıralı mekan tipindedir.

MAGNESİA HAMAMLARI: Çift sıralı mekan tipindedir. Caserma ve Gymnasion hamamları her ikiside çift sıralıdır.

ANKARA CARACALLA HAMAM – GYM.: Çift sıralı mekan tipindedir. Dıştaki ve içteki mekan dizileri arasında iki dizi
mekan daha vardır. 140x180 m ölçülerindedir. Romadaki hamamlara benzetilmiştir. Ankara’nın havasından dolayı
apodyterium ve frigidarium dahil olmak üzere yapının tamamı ısıtılmıştır.
U PLANLI SALONLAR VE TERS DOLAŞIM TİP: Bu plan tipinde Palaestra’dan girilip dolaşılması gerekmektedir.

Palaestra – Ambulacium – Frigidarium – Tepidarium – Calderium.

EPHESOS DOĞU HAMAM – GYM.: Palaestradan frigidariuma u planlı mekanlardan ulaşılmaktadır. Anıtsal koridorlar
hamamı çevrelemektedir. Caldarium hamamın merkezine alınmıştır. Paleastradan frigidariuma geçiş söz konusu
değildir. Herodes Atticus tarafından yaptırılmıştır. Bu sebeple Alexandria troasla planları aynı tiptedir.

EPHESOS TİYATRO HAMAM – GYM.: Anıtsal büyük koridorlar tüm alanı çevrelemez. Daha küçük hamam
gymanisionudur. Paleastradan frigidariuma geçiş güçtür.

ALEXANDRİA TROAS HAMAM – GYM.: Hadrian döneminde Herodes Atticus’un su yolları/aquadüktleri inşa ettirdiği
ve bu kapsam içerisinde hamam-gymnasionda inşa edildiği düşünülmektedir. Ephesos doğu hamam-gym. plan
bakımında oldukça benzerdir. Caldarium ile frigidarium arasındaki P adlı mekanın işlevi bilinmemektedir. P mekanı
Vedius hamamı ve sardes hamamı ile benzerlik gösterir.

HAMAM VE PALAESTRA’NIN AYNI EKSENDE BİRLEŞTİĞİ TİP: Bu tip çift sıralı ve U planlı sistemi kendi içerisinde
birleştirir. Ana eksenleri calderium ve palaestra doğrultusunda ve doğu-batı yönündedir. Düz bir hat üzerinde boydan
boya yer alan hamam salonları vardır. Palaestraya sokaktan kolaylıkla girilebilmektedir.

EPHESOS VEDİUS HAMAM – GYM.: Ambulacium’u H planlı bir salon biçimdedir. Palaestra ve batı salonları bir kuşak
oluşturmaktadır. Ortadaki kare salon Alexandria Troas’taki P planlı salon ile aynı işlevdedir. Frigidarium devamında
yer alır.

SARDES HAMAM – GYM.: Yarım kubbe, kubbe tonoz çatı (Roma) ve beşik tonozlu yüksek salonlar görülmektedir. İki
katlıdır. Sütunlarla çevrili palaestra yapıya bağlanmaktadır. (Hellen) Yapısal yalınlık vardır. Apsis üstleri yarım kubbe
ile kapatılmış ve apsisler dıştan dörtgen duvarlar içine gömülmüştür.

AİZANOİ HAMAM – GYM.: Apsisli salonlar bulunmaktadır.

ASİMETRİK TİP:

Pergamon Yukarı Gym. Batı ve Doğu Hamamları: Yukarı agoranın her iki yanında yer alır. MS.1.yy. ikinci yarısı içinde
batı hamamları yapılmıştır. Kabaca üçgeni andırır biçimde arazideki dik yamaç üzerinde yer alır. Hellenistik dönem
gym. orijinal olan mekanları kullanılmaya devam etmiştir. Mekanlar güneyden kuzeye doğru belli bir düzen içerisinde
planlanmıştır. Kuzeyde apsidal planlı caldarium vardır. Doğu hamamı palaestra ve M odası arasında çok belirgin
olmayan bir bağlantı vardır. M odası giriş holü olarak değiştirilmiştir. Hadrian döneminde doğu hamamları yapılmıştır.
Doğu hamamlarında daha düzgün bir alan planlanmıştır.

Ephesos Scholastica Hamamları: 2.yy.’da Varius. Düzensiz planlıdır. Kalabalık kent planı içerisinde yer alır ve
trapezodial bir arazidedir. Caddeden dar bir koridorla hamama geçilmektedir. Bir palaestra ile bağlantısı yoktur. İki
geniş çok amaçlı salonu A/B yer alır. MS.4.yy’da Hristiyan bir kadın Scholastica tarafından onarılmıştır.

Miletos Faustina Hamamları: Düzensiz asimetrik planlıdır. En iyi korunmuş bu tipte plandır. MS.164 yılında Marcus
Aurelius’un karısı Faustina’ya adanmıştır. Izgara plan dışında yer alır. Sıkışık ve ortogonal mekanlardır. Mousalar
Salonu vardır.

Aspendos Büyük ve Küçük Hamamlar

Side Agora Hamamları: Apsisli üniteler yer alır. Kemerli ya da pencereli. Caldarium dışarıya doğru bir apsisin
çıkıntısıyla ayrılmaktadır.

Perge Güney Kent Kapısı Hamamları: Apsisli üniteler yer alır. Kemerli ya da pencereli.

Sagalassos Roma Hamamları

Oenoanda - Patara – Arykanda – Tlos - Dağlık Kilikia Hamamları: Patara, Arykanda manzaralıklıdır.

Anemurium – Salamis – Samos – Nysa: Simetrik planlı.