ARAP DİLİ BELAGATINDA

BEDΑ İLMİ
VE
SANATLARI
 DR. MUSTAFA AYDIN

1956 yılında doğan Dr. Mustafa AYDIN; ilk, orta ve lise tahsilini do-
ğum yeri Trabzon’da tamamladıktan sonra Ankara Üniversitesi Dil- ARAP DİLİ BELAGATINDA
Tarih ve Coğrafya Fakültesi’nden mezun oldu. Daha sonra eğitimine
yurtiçi ve yurtdışında devam ederek dilbilimi dalında master ve dok-
tora çalışmalarını tamamladı. BEDΑ İLMİ
1975 yılında katıldığı Türk Silahlı Kuvvetleri bünyesinde çeşitli ka- VE
SANATLARI
demelerdeki yurtiçi ve yurtdışı görevlerinden sonra Kara Kuvvetleri
Lisan Okulu’nda Arapça bölümünde öğretim üyeliği görevi yaptık-
tan sonra 1995 yılında emekli oldu.

Dr. Mustafa Aydın, 1995-1996 yılında İstanbul Üniversitesi’nde Arapça

öğretim üyeliği görevinde bulundu.

Dr. Mustafa AYDIN emekli olmasını müteakip eğitim sektöründeki

yatırımları ile kurucusu olduğu BİL Holding bünyesinde yer alan
kuruluşları hayata geçirmiştir. Dr. Mustafa AYDIN, Mütevelli He-
yet ve Yönetim Kurulu Başkanlığı görevini yürüttüğü Anadolu Eği-
tim ve Kültür Vakfı (AKEV) kanalı ile 2003 yılında Türkiye’nin ilk va- Dr. Mustafa AYDIN
kıf meslek yüksekokulu olan Anadolu BİL Meslek Yüksekokulu’nu
kurdu. Yükseköğretime kazandırdığı Anadolu BİL Meslek Yükseko-
kulunu 2007 yılında “Bir Dünya Üniversitesi” hedefi ile kurulan İs-
tanbul Aydın Üniversitesine dönüştürdü.

Bir dönem çeşitli gazetelerde eğitim konusunda köşe yazarlığı da

yapan Dr. Mustafa AYDIN’ın Endülüs tarihindeki önemli edebi ve
siyasi gelişmeleri konu alan “Endülüslü Şair ve Yazar İbn Şüheyd”
ve “Tevabi ve Zevabi” isimli yayınlamış ve İngilizceye çevrilmiş iki
eseri ve bir şiir kitabı bulunmaktadır.

Siyasi, ekonomik ve kültürel ulusal ve uluslararası birçok konferans

veren, İngilizce ve Arapça bilen Dr. Mustafa AYDIN evli ve üç ço-
cuk babasıdır.
 İŞARET YAYINLARI: 236
Araştırma - İnceleme
Eserin Adı
Arap Dili Belagatında
BEDΑ İLMİ ve SANATLARI
Yazar
Dr. Mustafa Aydın İçindekiler
Editör
Prof. Dr. Ömer Aydın

Önsöz�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������9
1. Baskı: İstanbul, 2018 Giriş��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������11
© İşaret Yayınları
Yayın Yönetmeni Birinci Bölüm
Dr. İsmet Uçma EL-MUHASSINÂTU’L-MA‘NEVIYYE
ُ َّ َ ْ َ ْ ُ َ ّ َ ُ ْ َ
[ ‫ة‬ ‫] الح ِسنات المعن ِوي‬
Mizanpaj ُ َّ َ
1. TIBÂK [ ‫لطباق‬ ِ ‫�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� َ]  ُا‬25
DBY Ajans َ َ ُ َْ
2. MUKÂBELE [ ‫��������������������������������������������������������������������������������������������������������] ال َمقابلة‬32
Kapak Tasarımı 3. TENÂSÜB [ ‫اسب‬
ُ ُ ‫����������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا َّلت َن‬37
ُ َ ْ َْ
Yunus Karaarslan 4. İRSÂD [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� َ]  َا ُ ِلرصاد‬41
َ ُ َْ
Baskı-Cilt 5. MÜŞÂKELE [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������]  َا ْلمشاكل ُة‬45
َ َ َُ
Şenyıldız Yay. Matbaacılık Ltd. Şti. 6. MÜZÂVECE [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������] المزاوجة‬49
َّ َ ُ ْ َ ْ َ
ُ ‫الت ْب ِد‬
Gümüşsuyu Cad. Işık Sanayi Sitesi No: 19/102 7. AKS ve TEBDÎL ُ َ ْ َّ [  َ ‫يل‬ ‫�����������������������������������������������������������������������������������] العكس و‬52
Topkapı / İstanbul Tel: 0212 483 47 91-92 8. TEVRİYE [ ‫���������������������������������������������������������������������������������������������������������������] ألتو ِرية‬55
َ ْ ْ َْ
(Sertifika No: 11964) 9. İSTİHDÂM [ ‫�����������������������������������������������������������������������������������������������������] ا ِلس ِ َتخدام‬61
ُ ْ َّ
10. TEVCÎH [ ‫�������������������������������������������������������������������������������������������������������������]  َالت ُو ِجيه‬66
ISBN 978-975-350-370-9 َ َ ُ َْ
Sertifika no: 15826 11. MÜBÂLAĞA [ ‫����������������������������������������������������������������������������������������������������] المبال َغة‬70
ُ ْ َّ
12. TECRÎD [ ‫��������������������������������������������������������������������������������������������������������������] التج ِريد‬75
Mizanpaj programı: InDesign
13. LEFF Ü NEŞR
ُ ْ َّ َ ُّ َّ َ
[ ‫�������������������������������������������������������������������������������������������] اللف والنشر‬79
Karakter: Utopia Std; Metin: 10,5/14,2 pt. Dipnotlar: 9/12 pt. ُْ َ ْ َ
14. CEM‘ [ ‫���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������] الجمع‬83
Arapça metinler: Sakkal Majalla 12 ve 13 pt. ُ ْ َّ َ
15. TEFRÎK [ ‫���������������������������������������������������������������������������������������������������������������َ] التف ِريق‬86
ُ ْ َّ
16. TAKSÎM [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������] التق ِسيم‬88
İŞARET YAYINLARI ْ َّ َ َ ُ ْ َ ْ َ
17. CEM‘ MA‘A’T-TEFRÎK [ ‫يق‬ ِ ‫التف ِر‬
Hobyar Mah. Ankara Cad. Ünal Han No: 21/1 ْ َّ ‫��������������������������������������������������������������������َ ْ] ا َل ْج ُم َع َمع‬91
34110 Cağaloğlu / İstanbul 18. CEM‘ MA‘A’T-TAKSÎM [ ‫يم‬ ِ ‫�����������������������������������������������������������������] الجمع مع التق ِس‬94
ْ َّ ْ َّ َ َ ُ ْ َ ْ َ
Tel: +90 212 519 17 28 - 528 30 63 Faks: +90 212 528 30 59 19. CEM‘ MA‘A’T-TEFRÎK VE’T-TAKSÎM [ ‫يم‬ ِ ‫يق َوالتق ِ ْس‬ ِ ‫ر‬
ِ ‫ف‬ ‫������������������������] الجمع مع الت‬97
َ ْ َ َ َ ْ َّ ُ َ ْ
isaret@isaretyayinlari.com.tr • www.isaretyayinlari.com.tr 20. İ’TİLÂFU’L-LAFZ MA‘A’L-MA‘N [ ‫�����������������������������������]  ِائ ِتالف اللف ِظ مع المعنى‬99

5
 َ ْ ُْ َْ ُ ْ ُ ْ َ ُ ْ َّ َ
‫ف والختلف‬ ِ ‫�����������������������]  جمع المؤت ِل‬102 58. TA‘RÎZ [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������] التع ِريض‬208
21. CEM‘U’L-MU’TELİF
ُ‫ َا ْل ْست ْط َراد‬VE’L-MUHTELİF [  ِ ِ ََْ ُ َ ْ
22. İSTITRÂD [  ِ ِ  ]����������������������������������������������������������������������������������������������������104 59. İRSÂLU’L-MESEL ُ ْ َّ [ ‫���������������������������������������������������������������������������������]  ِإرسال المث ِل‬210
23. İFTİNÂN [ ‫اإلفتنان‬  ]���������������������������������������������������������������������������������������������������������107 60. TEFVÎF [ ‫�����������������������������������������������������������������������������������������������������������] َالتف ِويف‬213
ُ َ ْ َْ
24. İDMÂC [ ‫�������������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا ِل ْدماج‬110
ُ ْ َّ
61. TEVHÎM [ ‫����������������������������������������������������������������������������������������������������������] التو ِهيم‬216
ُ َ ْ َْ َّ
‫��������������������������������������������������������������������������������]  ُح ْس ُن الن َسق‬218
25. İSTİTB‘ [ ‫��������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا ِلس ِتتباع‬113
َ َ ْ ُ َ ْ َ َْ 62. HÜSNÜ’N-NESAK
ُ ْ َّ َ [  ِ
26. eL-MEZHEBÜ’L-KELÂMÎ [ ‫������������������������������������������������������������] المذهب الكال ِم ُّي‬116 63. TENKÎT [ ‫�����������������������������������������������������������������������������������������������������������]  َالت ْنكيت‬220
27. HÜSNÜ’T-TA‘LÎL [ ‫يل‬
ُ ْ َّ ُ ْ ُ ُ َّ
ُ َ َ َ ُ ‫���������������������������������������������������������������������������������] حسن الت َع ِْل‬120 64. TELMÎH [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������] التُل ِميح‬222
َ َ َ ُ َْ
28. MUGÂYERET [ ‫�������������������������������������������������������������������������������������������������] المغايرة‬125 65. MÜRÂCA‘AT [ ّ ‫�������������������������������������������������������������������������������������������������] المراج َع ْة‬226
29. TE’KÎDU’L-MEDH Bİ-M YUŞBİHU’Z-ZEMM [ ‫����] ت ْأ ِكيد المد ِح ِبما يش ِب ْه الذم‬128
َّ َّ ُ ْ ُ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ُ َ
66. İTTİS‘ [ ‫�������������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا ِل ِتساع‬229
30. TE’KÎDU’Z-ZEMM Bİ-M YUŞBİHU’L-MEDH [ ‫����] تأ ِكيد الذ ِم ِبما يش ِبه المدح‬131
َ ْ َ ُ ْ ُ َ ّ َّ ُ َ 67. SELÂMETÜ’L-İHTİR‘ [  ‫اع‬‫ر‬َ ‫���������������������������������������������������������������������]  َس َال َم ُة ْال ْخ ِت‬232
َ ْ َّ ْ َ ِ ِ
ُ ْ َّ ‫�������������������������������������������������������������������������������������������������������������]  َا‬234
31. NEFYÜ’Ş-ŞEY’ Bİ-ÎCÂBİH [ ‫��������������������������������������������������������] نف ُ َي ال�شي ِء ِب ِإيج ِاب ِه‬133 68. TEFSÎR [ ‫لت ْف ِسير‬
ْ َ َْ ُ َ َ
32. EL-KAVL Bİ’L-MÛCİB (veya َْ MÛCEB) [ ‫وجـب‬
ِ ‫���������������������������������������] الق ْو ُل ِبال ُم‬135 69. ÎZÂH [ ‫����������������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا ِليضاح‬237
ُ ْ ُ ُ ُ َ ْ َْ
33. USLÛBU’L-HAKÎM [ ‫يم‬ ِ ‫��������������������������������������������������������������������������] اسلوب الح ِك‬138 70. İŞTİRÂK [ ‫���������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا ِل َش ِتراك‬240
ُ ْ َّ َ ُ ْ َّ
34. TEFRΑ [ ‫���������������������������������������������������������������������������������������������������������������] التف ِريع‬141 71. TA‘DÎD [ ‫�������������������������������������������������������������������������������������������������������������]  َالتع ِديد‬243
ُ ْ َّ َ ُ َ ْ َ
35. SELB ve ÎCÂB [ ‫����������������������������������������������������������������������������������] اْ َ ِل ْيجاب والسلب‬143
ُ ْ َّ
72. TERTÎB [ ‫��������������������������������������������������������������������������������������������������������������]  ْالت ِرتيب‬245
36. TEŞÂBÜHÜ’L-ETRÂF [ ‫اف‬
ُ ُ َ ‫َت‬
ِ ‫ش َابه ُالط َر‬ ُ َ َْ
73. İKTİBÂS [ ‫��������������������������������������������������������������������������������������������������������� ْ] ا ِلق ِتباس‬247
ُ َ  ]�����������������������������������������������������������������������145 ُ َ َ ُ َ
37. TECÂHÜLÜ’L-ÂRİF [ ‫العارف‬
ِ ‫��������������������������������������������������������������������������] تجاهل‬147 74. MÜSÂVÂT [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������] الم َساواة‬252
ُ َ ْ ْ ‫����������������������������������������������������������������������������������������������������������]  َا‬150
38. İ‘TİRÂZ [ ‫لع ِت ّراض‬
ُ ْ َّ
75. TEMSÎL [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������]  َالتم ِثيل‬254
ُ َ ِْ َ ُ ْ َّ
39. ITTIRÂD [ ‫�����������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا ِل ِطراد‬153 76. TERŞÎH [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا َلت ْر ِشيح‬257
ُ َ ْ ْ َْ ُ َ َ
40. İSTİDRÂK [ ‫���������������������������������������������������������������������������������������������������] ا ِلس ِتد َراك‬155 77. KASEM [ ‫���������������������������������������������������������������������������������������������������������������] القسم‬259
ُ ُ ُّ ْ ‫الت‬َّ ُ ْ ُ
41. RÜCÛ‘ [ ‫��������������������������������������������������������������������������������������������������������������� َ]  ْالرجوع‬158 78. HÜSNÜ’T-TAZMÎN ْ َ [ ‫ين‬ ِ ‫ض ِم‬ ‫��������������������������������������������������������������������������] حسن‬262
َُْ ُ ‫ال َيد‬
42. EL-HEZL [ ‫��������������������������������������������������������������������������������������������������������������] الهزل‬ 161 79. ÎD‘ [ ‫اع‬ ِ  ]��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������264
ُ ُّ َ َّ َ
43. TEHEKKÜM [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������ َ ْ] التهكم‬163 [ ‫ان‬
ْ
‫���������������������������������������������������������������������������������]  ُح ْس ُن ال َب َي‬266
ُ َْ ْ
80. HÜSNÜ’L-BEYÂN
ُ َ ْ َ ِ
44. İSTİDRÂC [ ‫����������������������������������������������������������������������������������������������������] ا ِلس َ ِتْد ْراج‬166 81. ÎCÂZ [ ‫�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا ِليجاز‬269
ُ َ
45. İLTİFÂT [ ‫����������������������������������������������������������������������������������������������������������� َ ْ] ا ِلل ِتفات‬169 [ ‫اع‬ ‫ب‬ َ ‫�������������������������������������������������������������������������������]  ُح ْس ُن ْال ّت‬272
ُ َ ْ
82. HÜSNÜ’L-İTTİB‘
ُ ْ َ َْ ِ ِِ
46. İHTİRÂS [ ‫���������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا َ ِلح ِتراس‬177 83. ‘AKD [ ‫���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������] العقد‬274
ُ ْ َّ ُ ْ َّ َ
47. TETMÎM [ ‫�����������������������������������������������������������������������������������������������������������]  َالت ْت ِميم‬180 84. TEVLÎD [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������� َ] التو ِليد‬277
ُ َّ ُ َّ
48. TEKMÎL [ ‫�����������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا َلتك ِْميل‬183 85. İTTİFÂK [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������ َ] ا ِإل ِتفاق‬280
ُ َّ
49. TEZYÎL [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������� َ] الت ْذ ِييل‬186 86. NEVÂDİR [ ‫ادر‬
ُ ‫����������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا َّلن َو‬282
ِ
50. TEKRÂR [ َ ‫ك ْرار‬
ُ َ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا َّلت‬189 ُ ْ َّ َ
87. TAHYÎR [ ‫�������������������������������������������������������������������������������������������������������������]  َالتخ ِيير‬284
ُ َ ُ ْ َّ
51. ÎĞÂL [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا ِليغال‬192 88. TEDBÎCُ [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������] الت َد ْ ِبيج‬287
ُ ْ َّ َ ْ َ
52. TEMKÎN [ ‫����������������������������������������������������������������������������������������������������������]  َالتم ِكين‬194 89. BAST [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������������] البسط‬289
ُ ‫�����������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا َّلت ْو‬197 ُ َ ُْ َْ
53. TEVŞÎH [ ‫شيح‬ ُ ِ ُّ َ َّ َ 90. UNVÂN [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������]  َا ْلعنوان‬292
ُ َ َ ‫ال‬
54. TA‘ATTUF [  ‫�������������������������������������������������������������������������������������������������������] التع َ ْط‬199
‫ف‬ 91. FERÂİD [ ‫فر اْ ِئ َد‬ َ  ]������������������������������������������������������������������������������������������������������������294
َُ َ ُ
55. İŞÂRET [ ُ ‫��������������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا َ ْلشارة‬202 92. İLĞÂZ [ ‫إللغاز‬ ‫ا‬
ُ ِ َ  ]����������������������������������������������������������������������������������������������������������������296
َْ ‫ا‬ َ َّ َ
56. İRDÂF [ ‫لرداف‬  ]���������������������������������������������������������������������������������������������������������������204 93. NEZÂHET [  ‫���������������������������������������������������������������������������������������������������������] النزاه‬299
‫ة‬
ُ َ ِْ ْ ْ َ
57. İSTİSN [ ‫���������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا ِلس ِتثناء‬206 94. HASRU’L-CÜZ’Î VE İLHÂKUHU Bİ’L-KÜLLÎ [ ‫ي و ِإلحاقه ِبالك ِل ِي‬
ّ ّ ُ ْ ُ ُ َ ْ َ ّ ‫ص ُر ْال ُج ْزِئ‬ ْ ‫������]  َح‬301
ِ

6 7
 ُ َ َ َ ُ َْ
95. MÜNÂKAZA [ ‫اقضة‬ ‫�����������������������������������������������������������������������������������������������] المن‬303
ُ َ ْ َْ
96. İŞTİKÂK [ ‫��������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا ِلش ِتقاق‬305
ُ ََ َ ُ َْ
97. MÜVÂREDE ْ [ َ ‫���������������������������������������������������������������������������������������������������] المواردة‬307
ُ َْ
98. İBD‘ [ ‫�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا ِلبداع‬309

İkinci Bölüm
EL-MUHASSINÂTU’L-LAFZIYYE
ُ َّ ْ َّ ُ َ ّ َ ُ ْ َ Önsöz
ْ َ [ ‫] الح ِسنات اللف ِظية‬
ُ َ
1. CİNÂS [ ‫����������������������������������������������������������������������������������������������������������������] ال ِجناس‬315
‫ر‬ ‫د‬ َّ ‫]  َر ُّد ْال َع ُجز َع َلى‬
ْ ‫الص‬
2. REDDÜ’L-‘ACÜZ ALE’S-SADR [  ِ ِ �����������������������������������������������322
ُ‫َا َّلت ْرديد‬ Arap belagatı me‘ânî, beyân ve bedî‘ olmak üzere üç ilimden oluşmaktadır. Bu üç
3. TERDÎD [  ِ  ]ْ ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������325
ُ َ ْ َ
4. İZDİVÂC [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا ِلز ِدو َاج‬328 ilimden müteşekkil olan belagat, sözün güzel niteliklerle donatılacak şekilde yerinde
ُ ْ َّ
5. SEC‘ [ ‫����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������] السجع‬330 ve muhatabına göre oluşturulmasıdır. Arap belagatının üç dalından biri olan bedî‘in
ُ ََ َ ُ َْ örnekleri Kur’ân-ı Kerîm âyetlerinde ve Arap şiirinde bolca mevcuttur. İslam’ın geli-
6. MUVÂZENE [ ‫�����������������������������������������������������������������������������������������������������] الموازن َة‬335
ُ ‫����������������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا َّلت ْر‬338
7. TARSΑ [ ‫صيع‬ şinden önce belagat bir ilim olarak ortaya çıkmadan ve adlandırılmadan önce de, bu
ُ ِ ْ َّ َ
8. TEŞRΑ [ ‫�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������] التش ِريع‬341 sanatlar câhiliyye Araplarının nesirlerinde ve şiirlerinde mevcuttu. İslamî ilimlerin
9. LÜZÛMU MÂ
ُ َ َْ ْ َ َ ُ ُ ُ
L YELZEM [ ‫���������������������������������������������������������������] لزوم ما لم يلزم‬343 yazıya geçişiyle birlikte, Arap dili ve belagatı alanındaki litaratür de aşamalı olarak
ُ َ ْ ْ َ gelişme göstermiştir. Başlangıçta me‘ânî ve beyân ilimleri içinde kabul edilen bedî‘
10. KALB [ ‫�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������] القلب‬346
ُ ْ َّ َ
11. TASHÎF [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������� ْ] التص ِحيف‬348 ilmi zamanla onlardan bağımsız bir ilim alanı olarak ortaya konulmuş ve gittikçe ge-
ُ ََ َ ُ َ lişerek varlığını sürdürmüştür. Bedî‘ konusunu ilk defa bağımsız bir kitapta ele alan
12. MÜVÂREBE [ ‫����������������������������������������������������������������������������������������������������] المواربة‬349
ْ َّ َ َ ْ َّ ُ َ ْ Abbâsî halîfesi İbnu’l-Mu‘tez, bu eserinde on sekiz sanattan bahsetmiştir. Sonraki
13. İ’TİLÂFU’L-LAFZ ُ َّ َ MA‘A’L-LAFZ [  ‫ظ‬ ِ ‫ف‬ ‫�������������������������������������]  ِإئ ِتالف اللف ِظ مع الل‬352
14. TESMÎT [  ِ ‫يط‬ ‫م‬ ‫س‬ ْ ‫لت‬ ‫ا‬  ]���������������������������������������������������������������������������������������������������������354
belagatçıların, başka sanatlar keşfetmesiyle bedî‘î sanatların sayısı gittikçe artmıştır.
15. İNSİCÂM [ ‫سجام‬
ُ َ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������]  َا ْل ْن‬357 Günümüzde bedî‘î sanatların iki yüzü aştığı ifade edilmektedir.
ِ
ُ َ ْ َْ ِ
16. İKTİFÂ’ [ ‫�������������������������������������������������������������������������������������������������������������]  َا ِلك ِْتفاء‬362 Bedî‘ ilmine özgü olarak yaptığımız bu çalışmada, daha çok Kur’ân-ı Kerim’de,
ُ َّ hadîsi-i şeriflerde ve eski Arap şiir ve nesirlerinde örnekleri bulunan sanatlar ele
17. TATRÎZ [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������� َ]  َالتط ِريز‬365
ُ َ ُ َْ alınmıştır. Söz konusu sanatların sözlük ve terim anlamları verilerek Kur’ân-ı Kerîm
18. MÜMÂSELE [ ‫���������������������������������������������������������������������������������������������������] المم َاثلة‬367
ُ َ ْ َّ âyetlerinden, Arap nesir ve şiirinden örneklerle her bir sanat açıklanmaya çalışılmıştır.
19. TECZİ’E [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا َلتج ِزئة‬369
ُ ْ َّ
20. TASRΑ [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������� َ] التص ِريع‬371 Çalışmamız, giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında bedî‘ kavramı
ُ ْ َّ
21. TAŞTÎR [ ‫������������������������������������������������������������������������������������������������������������] ا َلتش ِطير‬374 hakkında bilgi verilmiş, bedî‘ ilminin tanımı yapılmış ve kısaca bedî‘ ilminin tarih-
ُ ْ َّ
22. TEVŞÎ‘ [ ‫��������������������������������������������������������������������������������������������������������������] التو ِشيع‬375 çesinden de bahsedilerek bu ilmin gelişim süreci ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu
َ ْ ُ ْ ُ
23. HÜSNÜ’L-İBTİDÂ’ [ ‫اإلب ِتداء‬ ِ ُّ ‫س َن‬ ‫ح‬
َّ ُ  ]������������������������������������������������������������������������������377
kısımda ayrıca “bedî‘iyyât” kavramından bahsedilmiş ve “bedî‘iyye” türünün önemli
24. HÜSNÜ’T-TAHALLUS [ ‫ص‬ َِ َ ‫التخ ْل‬ ‫���������������������������������������������������������������������]  ُح ْسن‬380 eserleri zikredilmiştir. Birinci bölümde bedî‘ ilminin mana ile ilgili sanatları, yani ma-
ُ ْ ُ
25. HÜSNÜ’L-HÂTİME [ ‫���������������������������������������������������������������������������] حسن الخا ِتم ِة‬384 nayı/anlamı güzelleştiren sanatları (el-muhassinâtu’l-ma‘neviyye) ele alınmıştır. Bu-
rada 98 sanat ele alınmış ve her bir sanat örneklerle açıklanmıştır. İkinci bölümde
Sonuç���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������387 de lafzı/sözü/sesi güzelleştiren sanatlara (el-muhassinâtu’l-lafzıyye) yer verilmiş, 25
Kaynakça���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������389 sanat tanıtılmış ve örneklerle açıklanmıştır. Bedî‘î sanatların sıralamasında eski veya

8 9
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

yeni herhangi bir eser esas alınmamıştır. Sıralama sanatın kullanım sıklığı ve edebî
değeri gözetilerek yapılmıştır.
Belagat ilmi konusundaki araştırmalarımızın temeli, 1996-1997 yılında İstanbul
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde verdiğimiz Arapça derslerine dayanmaktadır. Za-
man içerisinde devam eden araştırmalarımızda bedî‘î sanatlar hakkında yaptığımız
araştırmaların bir kitap olabilecek düzeye gelmesi nedeniyle bunların yayınlanma- Giriş
sına karar verdik. Me‘ânî ve beyân konularındaki çalışmalarımız da devam etmekte-
dir. Her iki alandaki araştırmalarımız da tamamlandığında onları da birer kitap ha-
linde yayınlamayı düşünmekteyiz.
A. Bedî‘ Kavramı
Çalışmamızda yer verdiğimiz örnekleri, genel olarak Kur’ân-ı Kerim âyetlerinden,
varsa hadîs-i şerifler ve klasik Arap edebiyatının nesir ve şiir örneklerinden seçmekle Bedî‘ (‫ )بديع‬sözlükte, “cedîd (yeni) ” 1 “garîb” 2, “yeni ortaya konulan ve inşâ edi-
birlikte, yer yer kendi edebiyatımızdan da örnekler verdik. Çünkü belagat, özellikle len şey” ve “inşâ eden ve ihtirâ‘ (icâd) eden” 3, “örneği olmaksızın yaratmak”, “ilk ola-
de bedî‘ ilmi sarf ve nahvin aksine bütün dillerde ortak bir ilimdir. Türk edebiyatın- rak meydana gelen şey” 4 anlamlarında kullanılan bir terimdir. Bu söz hem üçüncü
dan verdiğimiz bu örneklerin de hem konunun daha iyi anlaşılmasına hem de ça- bâbdan müteaddî hem de beşinci bâbdan lâzım olarak karşımıza çıkmaktadır.
lışmamızın zevkle okunmasına katkı sağlayacağına inanıyoruz. Bedî‘ kelimesinin sözlük anlamlarının iki noktada yoğunlaştığını görmekteyiz:
Çalışmamızın bedî‘ ilmi ve çok sayıda bedî‘î sanat hakkında bilgi vermesi ya- 1) Yenilik: Bu anlam, bir şeyin ilk defa ve örneği geçmeksizin inşâ ve icâd edil-
nında eğitim ve öğretime de katkısının olmasını amaçladığımızdan, her bir sanat için diğine delâlet eder.
yeteri kadar örnek verilip konular açıklanmaya çalışılmakla birlikte, okuyucuların 2) Hüner ve gariplik: Bu anlam da, o şeyin hayret verici olduğuna delâlet eder. 5
kendi bilgilerini test etmeleri veya çalışma ya da derslerinde kullanmaları ümidiyle Bedî‘ lafzı Kur’ân-ı Kerim’de iki defa geçmektedir:
de işlenen her bir sanatın sonunda konuyla ilgili farklı eserlerden seçtiğimiz âyet ve
ُ ُ َ ُ َ َ ً َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ َ
şiirlerden örnekler vermenin de faydalı olacağını düşündük. Okuyucularımızın ver- ﴾‫�ضى أ ْمرا ف ِإ َّن َما َي ُقو ُل ل ُه ك ْن ف َيكون‬ ‫ض وِإذا ق‬
ِ ‫ات واألر‬
ِ ‫﴿ب ِديع السماو‬
diğimiz bu örneklerin çoğunu ilgili sanatın açıklamasındaki bilgilerden, yaptığımız
tanımlardan ve verdiğimiz örneklerden yararlanarak rahatlıkla çözebilecekleri kana- “(O), göklerin ve yerin ilk yaratıcısıdır. Bir şeyi yaratmak istedi mi, ona sadece
atindeyiz. Bunun yanında eğer ihtiyaç duyarlarsa bazı sanatlarla ilgili verilen alıştır- “ol” der, o da hemen oluverir.” 6
maların çözümünde dipnotlarda verdiğimiz kaynaklardan veya belagat konusunda
ُ ْ َ َّ ُ َ َ َ َ ٌ َ َ ُ َ ْ ُ َ ْ َ َ ٌ َ َ ُ َ ُ ُ َ َّ َ ‫األ ْر‬
َ ‫وه َو ب ُك ّل‬
ٌ ‫�ش ْي ٍء َع ِل‬ َ َ َ َ َّ ُ َ
yazılmış başka eserlerden de yararlanabilirler. Sonuç olarak, bu alanda şimdiye ka- ﴾‫يم‬ ِ ِ ‫ض أنى يكون له ولد ولم تكن له ص ِاحبة وخلق كل �شي ٍء‬ ِ ‫ات و‬ ِ ‫﴿ب ِديع السماو‬
dar yapılan çalışmalar içinde en fazla bedî‘î sanatı konu edinmiş olan bu çalışma-
“(O) gökleri ve yeri yoktan var edendir. O’nun nasıl çocuğu olabilir ki? Kendisi-
mızın bedî‘ ilmini sevdirmesini ve bilim dünyasına katkı sağlamasını ümit ediyoruz.
nin bir eşi yoktur, her şeyi O yaratmıştır ve O, her şeyi bilendir.” 7
Çalışmamız esnasında yardımlarını ve katkılarını esirgemeyen bütün dostlarıma ve
arkadaşlarıma ayrı ayrı teşekkür ederim. 1
İbn Reşîk, Ebû Ali el-Hasan b. Reşîk el-Kayrevânî, el-‘Umde fî Sınâ‘ti’ş-Şi‘r ve Nakdihi, Tah.: en-
Nebevî Abdulvâhid Şa‘lân, Kahire, 1420/2000, I, 427.
2
Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân fi’l-Me‘ânî ve’l-Beyân,
Dr. Mustafa AYDIN Tah.: İbrâhîm Muhammed el-Hamdânî, Emîn Lukmân el-Habbâr, Beyrut, 1971, s. 242.
İstanbul-2018 3
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed, Esâsu’l-Belâğa, Beyrut, 1998, s. 50.
4
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Ali, Lisânu’l-Arab, Beyrut, 1414 h. VIII, 7.
5
İbn Ebi’l-İsba‘ el-Mısrî, Bedî‘u’l-Kur’ân, Mısır, (tsz.)., I, 8.
6
Bakara, 2/117.
7
En‘âm, 6/101.

10 11
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları Giriş

Her iki âyette de bedî‘ kelimesi, “önceden bir örneği geçmeksizin onların mün- Belagatçılar bedî‘î sanatları lafzı/sözü güzelleştirenler “el-muhassinâtu’l-lafziyye”
şii ve mübdii (yaratıcısı) ” anlamındadır. 8 ve manayı/anlamı güzelleştiriciler “el-muhassinâtu’l-ma‘neviyye” olmak üzere iki
kısma ayırırlar. 15
B. Bedî‘ İlminin Tanımı 1) el-Muhassinâtu’l-ma‘neviyye (Manayı güzelleştirenler): Adından anlaşıldığı
Bedî‘ ilmi, Me‘ânî, Beyân ve Bedî‘ şeklinde sıralanan üç belagat ilminden biri üzere, mana ile ilgili güzelleştirici sanatlardır ve kelâmda/sözde lafzî güzelleştirici-
olup şöyle tanımlanmıştır: “Muktezây-ı hâle ve delâletin açıklığına riâyet ettikten lerden önce gelir. 16 Çünkü kelâmda asıl olan anlamdır, anlam güzel olmazsa lafzın
sonra kelâmı güzelleştirme yönlerinin bilindiği bir ilimdir.” 9 güzelliğinin fazla bir önemi olmaz. Bu sanatların manevî güzellik olduğunun delili,
Namık Kemal şu beytinde bu üç ilmi şöyle dile getirmektedir 10: ilgili kelime/lafız müteradifiyle (eş anlamlısıyla) değiştirildiğinde, sözün güzelliğinin
Meydanda Bedi‘ ile Me‘ânî değişiklikten önce olduğu gibi devam etmesidir. Şu âyette olduğu gibi:
Biz de okuduk biraz Beyânı َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ َّ َ َ
﴾‫ات َوأ ْح َيا‬ ‫﴿وأنه هو أضحك وأبكى وأنه هو أم‬
Sözde iki türlü güzellik vardır: Biri, bir şeyin aslında ve özünde bulunan zâtî/
aslî güzellik (hüsn-i zâtî); diğeri, sonradan güzelleştirme (hüsn-i arızî) dir. Me‘ânî ve “Kuşkusuz O, hem güldüren hem de ağlatandır. Kuşkusuz O, hem öldüren hem
Beyân zâtî güzelliği, Bedî‘ de arızî güzelleştirmeyi temsil eder. de yaşatandır” 17
َ َ ْ َ َ َْ َ ََ َْ َ
Nahivciler ve belâgatçılar, en güzel sözün muktezây-ı hâle uygun olan, yani ye- Âyette ‫[ أضحك‬güldürdü] ile ‫[ أبكى‬ağlattı] ve ‫[ أمات‬öldürdü] ile ‫[ أحيا‬diriltti] fiilleri
rinde, zamanında ve adamına göre söylenen söz olduğunu söylemişlerdir. 11 Zira arasında mütecânis tıbâk 18 vardır. Tıbâk, manayı güzelleştiren sanatlardandır. Bu-
“muktezây-ı hâl”, hâilin icabına yani, kelâmın bahsedilen duruma ve ortama mü- nun manayla ilgili olduğunun göstergesi, bu kelimeler eş anlamlıları olan ‫[ أس َّر‬se-
َ َ
nasip/uygun olmasıdır. 12 ََ ْ َ -
vindirdi] ile ‫[ أحزن‬üzdü] sözcükleriyle yer değiştirdiği zaman, tıbâk’ın sağlamış ol
Bir sözün, bir veya birden çok bedî‘ rengiyle güzelleşmesi, ancak me‘ânî ve beyân duğu güzelliğin devam etmesidir. 19
ilimlerinin esaslarına uyduktan sonra mümkün olur. 13 Zira bedî‘ ilmi, belagatın ta-
2) el-Muhassinâtu’l-lafziyye: Lafzı/sözü güzelleştiren sanatlarda ise, öncelik sözle/
mamlayıcı ve kelâmın güzelleştirici unsurlarından kabul edilmiştir. 14
lafızla ilgili olup ardından manayı güzelleştirme gelir. 20 Lafzî güzelliklerde güzelliğin
8
İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, I, 8. öncelikle ve özellikle lafza ait olduğunun göstergesi, iki kelimeden biri eş anlamlı-
9
Kazvînî, Celâluddin Muhammed b. Abdurrahman b. Ömer b. Ahmed b. Muhammed el-Hatîb,
el-Îzâh fî Ulûmi’l-Belâğa: el-Me‘ânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî‘, Beyrut, 1424/2003 s. 255; Kirmânî, Şem- sıyla değiştirildiğinde söz konusu güzelliğin kaybolmasıdır. Şu âyette olduğu gibi:
şüddin Muhammed b. Yûsuf, Tahkîku’l-Fevâidi’l-Gıyâsiyye, Medineü’l-Münevvere, 1424, s. 792;
ُ ْ ُ ْ ُ ُ َ َّ ُ ُ َ َ ْ َ َ
َ ‫ال ْجر ُمو َن َما َلب ُثوا َغ ْي َر َس‬
Sa‘îdî, Abdülmüte‘âl, Buğyetu’l-Îzâh li Telhîsi’l-Miftâh fî Ulûmi’l-Belâğa, Kâhire: Mektebetü’l- ﴾‫اع ٍة‬ ِ ِ ‫﴿ويوم تقوم الساعة يق ِسم‬
Adâb, (tsz.), IV, s. 2; Cebr, Mustafa es-Seyyid, Dirâsât fî İlmi’l-Bedî‘, b.y.y., 1408/2007, s. 5; Hâşimî,
Ahmed, Cevâhiru’l-Belâğa fi’l-Me‘ânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî‘, Beyrut, (tsz.)., s. 298. “Kıyamet koptuğu gün, suçlular dünyada bir saatten fazla kalmadıklarına and
10
Tahiru’l Mevlevî, Edebiyat Luğatı, s. 26.
11
Matlûb, Ahmed, Mu‘cemu’l-Mustalahâti’l-Belâğiyye ve Tatavvuruhâ, 1407/1987, III, 297.
içerler.” 21
12
Matlûb, Mu‘cemu’l-Mustalahâti’l-Belâğiyye, III, 296. 15
Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 423; Kazvînî, el-Îzâh, s. 255; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 225; Kirmânî,
13
Cebr, Dirâsât fî İlmi’l-Bedî‘, s. 5. Tahkîku’l-Fevâidi’l-Gıyâsiyye, s. 792; Taftazânî, Muhtasaru’l-Me‘ânî, II, 206-207; Suyûtî, Şerhu
14
Kirmânî, Şemşüddin Muhammed b. Yûsuf, Tahkîku’l-Fevâidi’l-Gıyâsiyye, Medineü’l-Münevvere,
‘Ukûdi’l-Cumân, s. 241; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 54; Cebr, Dirâsât fî İlmi’l-Bedî‘, s. 5.
1424, s. 792. Muallim Naci de Bedî‘ ilminin diğerleriyle olan münasebetini güzel bir örnekle 16
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 114; Cebr, Dirâsât fî İlmi’l-Bedî‘, s. 6.
şu şekilde açıklar: “… Söz, güzel bir kıza teşbih olunsa, Me‘ânî ve Beyân endamının düzgünlü- 17
ğüne, hareketlerinin inceliğine, Bedî‘ ise dış süslere benzetilmek lazım gelir. Yalnız bedî ile mü- Necm, 53/43.
18
zeyyen (süslenmiş) olan söz tekkellüfle (zoraki) süslenmiş bir çirkine benzer. Bir güzel süslen- Tıbâk, manayı güzelleştiren bedî‘î sanatlardan olup ileride açıklanacaktır.
19
mese de güzeldir. Bir çirkin süslense de çirkindir. İhtimal ki gülünç de olur. Zira, hüsn-i zâtîsiz Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 114.
20
hüsn-i arazînin ehemmiyeti olamaz. Fakat hüsn-i zâtîye hüsn-i arazî de munzam olursa (ek- Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 114; Cebr, Dirâsât fî İlmi’l-Bedî‘, s. 6.
21
lenirse) elbette a‘lâ (çok üstün) olur.” Bkz. Tahiru’l-Mevlevî, Edebiyat Lugatı, s. 26. Rûm, 30/55.

12 13
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları
ُ َ َّ َ َ
Âyetteki ‫[ الساعة‬kıyamet günü] ile ‫[ ساع ٍة‬sâat] sözcükleri arasında tam bir cinâs
vardır. Cinâs lafza ait güzelliklerdendir. Bunun lafzî güzelliklerden olduğunun ala-
ُ َ َّ ُ َ َ ْ ُ ُ َ َ ْ ََ
meti, ‫ الساعة‬sözcüğü eş anlamlısıyla değiştirilip de ‫[ ويوم تقوم ال ِقيامة‬kıyâmet koptuğu
gün] denildiğinde, cinâsın söze kazandırdığı lafzî güzelliğin tamamen yok olmasıdır. 22
İbnu’n-Nâzım, “el-muhassinât” yerine “fesâhat” terimini kullanmış ve bedî‘ il-
mini, önceki genel taksimden farklı olarak el-fesâhatu’l-ma‘neviyye ve el-fesâhatu’l-
lafziyye şeklinde ikiye ayırmıştır. 23
Belagat kitaplarında “vucûhu tahsîni’l-kelâm (sözü güzelleştirme yollar/yönleri)
” 24 diye de adlandırılan bu özellik, “söz”e dinleyici ve okuyucu yönünden iki vasıf
kazandırır: Kulağa hoş gelmek ve ruha safa vermek. Bunların her ikisi de sözün dü-
zeni, unsurları arasındaki bağlılık ve akışla yakından ilgilidir. Bedî‘ kelimesi, yukarıda
açıklanan ilmin ismi olduğu kadar, bu ilmin kapsamına giren sanatların da vasfıdır. 25
Bedî‘î sanatları manevî ve lafzî diye ikiye ayıran eserlerde genellikle manevî
bedîiyyât önce zikredilir. Çünkü asıl ve öncelikli olan manalardır; lafızlar ise mana-
lara bağlı olup onların kalıplarıdır. 26 Dolayısıyla lafzî muhassinâttaki (güzelleştirici-
lerdeki) güzellikte esas olan bu lafızların manaya tabi olmasıdır. 27
Bedî‘î sanatlar lafızla ve manayla ilgili olarak ikiye ayrılmakla beraber bunların
arasında kesin bir sınır yoktur; bazıları mana sanatı oldukları kadar lafza ait güzel-
likleri de taşırlar, yine lafza ait sanatlarda da manaya ait güzellikler görülür. Bir sa-
nat esasta hangi dala aitse onu orada mütâla‘a etmek lazımdır. 28
Mer‘î el-Hanbelî, bedî‘î sanatların çok olduğunu ve bunların sayısının 200’ü aş-
tığını ifade etmektedir. 29
C. Bedî‘ İlminin Doğuşu ve Gelişmesi
Bedî‘î güzellikler, eski Arap şiiri ve nesrinde bulunmaktadır. Câhiliyye Arap-
ları bedî‘î terimleri bilmeseler de, herhangi bir i‘mâl-i fikirde bulunmaksızın, tabi-
atlarının şiire yatkın olması sebebiyle şiirlerinde bu sanatları kullanıyorlar; onla-
rın isimlerini, kısımlarını ve çeşitlerini bilmeseler de bedî‘î güzelliklere fıtrî olarak
yer veriyorlardı. 30
22
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 114.
23
İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh fi’l-Me‘ânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî‘, s. 159.
24
Taftazânî, Muhtasaru’l-Me‘ânî, s. 385.
25
Bilgegil, Kaya, Edebiyat Bilgi ve Teorileri/Belagat, Ankara, 1980, s. 182.
26
Taftazânî, Muhtasaru Telhîsi’l-Miftâh (Şurûhu’t-Telhîs), IV, 286.
27
Subkî, Bahâuddîn, Arûsu’l-Efrâh fî Şerhi Telhîsi’l-Miftâh, Beyrut, 2003, II, 308.
28
Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s. 182.
29
Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 53.
30
Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 9; Lâşîn, el-Bedî‘ fî Dav’i Esâlîbi’l-Kur’ân, s. 6; Cebr, Dirâsât fî İlmi’l-Bedî‘, s. 6.
14
Giriş
Bedî‘ lafzı veya türevleri, câhiliyye dönemi şairleri ve cahiliye sonu ile İslamî dö-
nemin başında yaşamış şairlerin (muhadramûn) şairlerin şiirinde “yeni ve yaratıl-
mış” anlamında geçmektedir. 31
Câhiz (ö. 255/869), bedî‘ teriminin raviler (şiirleri nakledenler) tarafından en
yeni şiir sanatları ve şairlerin şiirlerine güzellik katmak üzere ortaya koydukları bazı
beyânî şekiller hakkında kullanıldığını söyler. 32
Ebu’l-Ferec el-Isfehânî (ö. 356/967), bu terimi ilk kullanan kişinin Abbâsî şair-
lerinden Müslim b. el-Velîd (ö. 208/823) olduğunu belirtmiştir. 33
Abbâsî şairleri (muvelledûn) 34, bedî‘ olarak isimlendirilen beyânî şekilleri şiir-
lerinde sıkça kullanıyorlardı. 35
Câhiz (ö. 255/869), bedî‘ ve şekilleri üzerinde duranların ilklerindendir. O, bedî‘
terimini çeşitli belagat sanatları hakkında kullanmış, örneğin isti‘âreyi bedî‘ olarak
isimlendirmiştir. 36 Araplara sevgisindeki aşırılığı ve şu‘ûbiyyeyi 37 reddetme husu-
sundaki hırsı, Câhiz’i şöyle demeye sevk etmiştir: “Bedî‘ Araplara hastır. Bu yüzden
onların lügatleri bütün lügatlerden üstündür.” 38
Bedî‘î sanatları ilmî bir disiplin içinde inceleyen ve bu konuda Kitâbu’l-Bedî‘ isimli
bir eser kaleme alan ilk kişi, Abbâsî halîfelerinden İbnu’l-Mu‘tez’dir (ö. 296/908). Ona
göre bedî‘î sanatlar beş tanedir: “İsti‘âre, tecnîs, mutâbakat, reddu a‘câzi’l-kelâm alâ
mâ tekaddemehâ ve el-mezhebu’l-kelâmî.” İbnu’l-Mu‘tez, ayrıca on üç sanat daha
zikrederek bunlara “mehâsinu’l-kelâm ve’ş-şi‘r” [söz ve şiir güzellikleri] ismini ver-
miştir. Bunlar: İltifât, i‘tirâz, rücu‘, hüsnü’l-hurûc, te’kîdu’l- medh bi-mâ yuşbihu’z-
zemm, tecâhülü’l-ârif, el-hezlü’l-lezî yurâdu bihi’l-cidd, hüsnü’t-tazmîn, ta‘rîz, kinâye,
el-ifrât fi’s-sıfat, hüsnü’t-teşbîh, i‘nâtu’ş-şâir nefsehu fi’l-kavâfî. 39
31
İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, I, 9.
32
Câhiz, Amr b. Bahr, el-Beyân ve’t-Tebyîn, Beyrut, 1428 h., III, 281.
33
Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 11.
34
Muvelledûn: Arap edebiyatında müteahhir dönem şairleri için kullanılan bir terimdir. Eski Arap
dili ve edebiyatı âlimleri, klasik Arap şairlerini yaşadıkları döneme göre sınıflara ayırmışlardır.
Bunlar Câhiliyyûn, muhadramûn, İslâmiyyûn (mütekaddimûn) ve müvelledûn (muhdesûn)
tabakalarıdır. Arap asıllı olmayan Beşşâr b. Bürd (ö. 167/783-84) ile başlayan şairler grubuna
müvelledûn adı verilmesi, onların bu ayırımı yapan âlimlerin yaşadığı döneme göre yeni ol-
masından kaynaklanmaktadır. Bkz. Er, “Müvelledûn”, DİA, XXXII, 227.
35
Câhiz, el-Beyân, I, 64.
36
Matlûb, Mu‘cemu’l-Mustalahâti’l-Belâğiyye, 222-23; Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 11-12.
37
Şu‘ûbiyye: Arap olmayan milletlerin Araplardan üstün olduğunu iddia eden siyasî, fikrî ve
edebî harekettir. Bkz. Apak, Adem, “Şuûbiyye”, DİA, 2010, XXXIX, 244-46.
38
Câhiz, el-Beyân, I, 64.
39
Matlûb, Mu‘cemu’l-Mustalahât, 223; Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 16.
15
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları
İbnu’l-Mu‘tez’den sonra gelen belagatçılar, bedî‘ ilmini geliştirmişler ve yeni
yeni bedî‘î sanatlar tespit ederek bu ilmi ikmâl etmeye çalışmışlardır. Şimdi kısaca
bu belagatçılardan, eserlerinden ve bedî‘ ilmine katkılarından söz etmek istiyoruz.
1) Kudâme b. Ca‘fer (ö. 337/948?) 40: Nakdu’ş-Şi‘r
Kudâme b. Ca‘fer, şiir tenkidine bir sistem getirdiği bu eserinde bedî‘ teri-
mini kullanmamakla beraber 19 bedî‘î sanattan söz etmiştir. Bunlardan üç ta-
nesi, İbnu’l-Mu‘tez’in zikrettikleriyle aynıdır: İltifât, tecnîs ve mutâbakat. Ancak
mutâbakat hakkındaki açıklamaları birbirinden farklıdır. Kudâme’nin zikrettiği di-
ğer sanatlar da şunlardır: Sıhhatu’t-taksîm, sıhhatu’l-mukâbelât, sıhhatu’t-tefsîr,
tetmîm, mübâlağa, tekâfü’, istiğrâb ve tarâfe, müsâvât, işâret, temsîl, i’tilâfu’l-lafz
ve’l-vezn, i’tilâfu’l-ma‘nâ ve’l-vezn, tevşîh, îğâl, i’tilâfu’l-kâfiye ma‘a mâ yedüllü
aleyhi sâiru’l-beyt, tarsî‘. 41
2) er-Rummânî (ö. 384/994) 42: en-Nüket fî İ‘câzi’l-Kur’ân
er-Rummânî, adı geçen eserinde belagatı on kısma ayırmıştır: Îcâz, teşbîh,
isti‘âre, telâ’üm, favâsıl, tecânüs, tasrîf, tazmîn, mübâlağa, beyân. Bunlardan favâsıl
ve beyân, Rummânî’nin keşfettiği sanatlardandır. Diğerleri daha önceki âlimler ta-
rafından ortaya konulmuş sanatlardır. 43
3) Ebû Hilâl el-Askerî (ö. 400/1009?) 44: Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn
Ebû Hilâl el-Askerî, mezkur eserinde teşbîh, sec‘ler ve izdivâc konularından her
birini ayrı bölümlerde ele alırken, bedî‘ konusuna da ayrı bir bölüm ayırmış, bu-
rada 35 sanattan bahsetmiştir. Bunlardan 13 tanesi, Ebû Hilal’in keşfettiği şu sanat-
lardır: Güluvv, ‘aks, tezyîl, istıtrâd, cem‘u’l-mu’telif ve’l-muhtelif, selb ve îcâb, taştîr,
mücâvere, istişhâd ve ihticâc, ta‘attuf, muzâ‘afa, tatrîz, talattuf. 45
4) el-Bâkıllânî (ö. 403/1013) 46: İ‘câzu’l-Kur’ân
el-Bâkıllânî, adı geçen eserinde bedî‘î sanatlardan saydığı şu konulardan bahset-
miştir: Teşbîh, isti‘âre, güluvv, mümâselet, mütâbakat, tecnîs, mukâbele, muvâzene,
işâret, mübâlağa, tevşîh, reddu aczi’zl-kelâm alâ sadrihi, sıhhatu’t-taksîm, tekmîl,
40
Kudâme b. Ca‘fer hakkında geniş bilgi için bkz. Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 17; Kallek, Cengiz, “Kudâme
b. Ca‘fer”, DİA, 2002, XXVI, 311-12.
41
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 31-32; Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 17-18.
42
Rummânî hakkında geniş bilgi için bkz. Şensoy, Sedat, “Rummânî”, DİA, 2008, XXXV, 242-44.
43
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 32-33.
44
Ebû Hilâl el-Askerî hakkında geniş bilgi için bkz. Arslan, Ahmet Turan, “Askerî, Ebû Hilâl”, DİA,
1991, III, 489-90.
45
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 33; Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 18-24.
46
Bâkıllânî hakkında geniş bilgi için bkz. Gölcük, Şerafettin, “Bâkıllânî”, DİA, 1991, IV, 531-35.
16
Giriş
tetmîm, tarsî‘, muzâra‘a, tekâfü’, ta‘attuf, ‘aks ve tebdîl, iltifât, i‘tirâz, rücû‘, tezyîl, istıtrâd,
tekrâr, istisnâ. 47
5) İbn Reşîk el-Kayrevânî (ö. 456/1064) 48: el-‘Umde fî Sınâ‘ti’ş-Şi‘r ve Nakdihi
İbn Reşîk, adı geçen eserinde her bedî‘ sanatı için ayrı bir bölüm ayırmıştır. O,
bu sanatlar içinde daha öncekilerin söz etmediği yedi muhassinâttan söz etmiştir,
ki bunlar: Tefrî‘, haşv, istid‘â’, ıttırâd, ittisâ‘, teğâyür ve iştirâktır. Fakat İbn Reşîk, bun-
ları bedî‘ sanatlarından değil, şiir güzelliklerinden saymıştır. 49
6) İbn Sinân el-Hafâcî (ö. 466/1073) 50: Sırru’l-Fesâha
İbn Sinân, belagat terimlerini lafzî ve manevî kısımlarına ayıran ilk kişidir. An-
cak o, meânî, beyân ve bedî‘ ilimleri arasında herhangi bir ayrım yapmamıştır. 51 Do-
layısıyla onun adı geçen eserinde bedî‘î sanatlar dağınık bir şekilde bulunmaktadır.
7) Abdulkâhir el-Cürcânî (ö. 471/1078) 52: Esrâru’l-Belâğa
Kelâmda bedî‘ nevilerinin aranmasındaki aşırılığı eleştiren el-Cürcânî, bedî‘ il-
mine önem vermemiş, ancak adı geçen eserinde beyân ilmine ait olmak üzere “cinâs,
hüsnü’t-ta‘lîl, işâret, tıbâk, mübâlağa” gibi bir takım bedî‘î sanatlardan söz etmiştir. 53
8) Üsâme b. Münkız (ö. 584/1188) 54: el-Bedî‘ fî Nakdi’ş-Şi‘r
İbn Münkız, adı geçen eserinde 95 bedî‘ sanatından bahsetmiştir. Bu sanatla-
rın tamamını kendisinden önceki belagatçıların eserlerinden almış olan İbn Mün-
kız, “Bu, daha önce şiir eleştirisi konusunda eser veren âlimlerin kitaplarında dağınık
olarak bulunan hususların bir araya getirilmesinden, güzelliklerinin ve kusurlarının
zikredilmesinden ibaret bir kitaptır. Onların ibtidâ‘ (ilk olma, başlama) üstünlüğü,
benim de ittibâ‘ (onların yolundan gitme) üstünlüğüm var!” 55 demiştir. 56
47
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 34-35.
48
İbn Reşîk hakkında geniş bilgi için bkz. Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 24-25; Tüccar, Zülfikar, “Bâkıllânî”,
DİA, 1991, IV, 531-35.
49
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 35-36; Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 27-28.
50
İbn Sinân hakkında geniş bilgi için bkz. Dikici, Recep, “Hafâcî, İbn Sinân”, DİA, 1997, XV, 71-
72.
51
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 37.
52
Abdulkâhir el-Cürcânî hakkında geniş bilgi için bkz. Hacımüftüoğlu, Nasrullah, “Abdülkâhir
el-Cürcânî”, DİA, 1988, I, 247-48; Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 28-29.
53
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 37-38; Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 29-32.
54
İbn Münkız hakkında geniş bilgi için bkz. Sevim, Ali, “İbn Münkız”, DİA, 1999, XX, 221-22; Atîk,
İlmu’l-Bedî‘, s. 34-35.
55
İbn Münkız, el-Bedî‘ fî Nakdi’ş-Şi‘r, s. 8.
56
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 39-40; Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 35.
17
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları
9) Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1026) 57: Nihayetü’l-Îcâz fî Dirâyeti’l-İ‘câz
Fahreddin er-Râzî de, adı geçen eserinde “nazmın i‘câzı” konusunda muhtelif
bedî‘ türlerini zikretmektedir. 58
10) es-Sekkâkî (ö. 626/12339) 59: Miftâhu’l-Ulûm
es-Sekkâkî’nin adı geçen eseri sarf, nahiv ve belagat olmak üzere üç temel bö-
lümden oluşur. Eserin özellikle belagatla ilgili üçüncü bölümü üzerinde çok sayıda
şerh, ihtisar, hâşiye ve ta‘lik çalışması yapılmıştır. Bu bölümde me‘ânî ve beyân ilim-
lerinin yanı sıra belagat ve fesahat ile ilgili konulardan ve bedî‘î sanatlardan bahse-
den es-Sekkâkî, kelâmı güzelleştirme yolları (‫ )وجوه تحسين الكالم‬adını verdiği bu sa-
natları “lafzî” ve “manevî” olmak üzere ikiye ayırmıştır. 60
11) Ziyâuddin İbnu’l-Esîr (ö. 637/1239) 61: el-Meselu’s-Sâir
Belâgatta güzeli-çirkini, iyiyi-kötüyü ayırt etmek için kuralı değil zevki ölçü kabul
eden âlimlerin sonuncusu olan İbnu’l-Esîr, adı geçen eserinde eski âlimlerin kitapla-
rında dağınık halde bulunan belagata dair bilgileri bir araya getirmiştir. Bir mukaddime
(giriş) ile iki bölümden oluşan eserin mukaddimesinde (giriş kısmında), beyân (be-
lagat) ilminin usulü, konusu, faydası, fesahat, belagat, beyân ilmi için gerekli ilimleri
(sarf, nahiv, lugat, emsâl, ahbâr, âyet, hadis) incelenmiştir. Birinci bölümde sec‘, cinâs,
tecnîs, tekrîr, tarsî‘ gibi lafzî sanatları, ikinci bölümde mânevî sanatları ele alınmıştır. 62
12) İbn Ebi’l-İsba‘ el-Mısrî (ö. 654/1256): 1) Tahrîru’t-Tahbîr fî Sınâ‘ati’ş-Şi‘r ve’n-
Neşr ve Beyâni İ‘câzi’l-Kur’ân; 2) Bedî‘u’l-Kur’ân
İbn Ebi’l-İsba‘, üç bölümden meydana gelen Tahrîru’t-Tahbîr’in ilk bölümünde
aslî sanatlar olarak nitelenen ve on yedisini İbnü’l-Mu‘tez’in on üçünü Kudâme b.
Ca‘fer’in tanımladığı toplam otuz edebî sanatı incelemiştir. İkinci bölümde, bu iki
âlimin zamanından yazarın zamanına kadar oluşan ve fer‘î sanatlar adını verdiği alt-
mış beş edebî sanatı ele almıştır. Eserin üçüncü bölümünde de kendi buluşu olan
otuz sanatı anlatmıştır. 63
57
Fahreddin er-Râzî hakkında geniş bilgi için bkz. Yavuz, Yusuf Şevki, “Fahreddin er-Râzî”, DİA,
1995, XII, 89-94; Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 35-36.
58
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 40-41; Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 36-40.
59
Sekkâkî hakkında geniş bilgi için bkz. Durmuş, İsmail, “Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb”, DİA, 2009, XXXVI,
332-34; Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 41.
60
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 41-42; Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 41-43; Durmuş, “Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb”,
DİA, XXXVI, 333.
61
Ziyâuddîn İbnu’l-Esîr hakkında geniş bilgi için bkz. Durmuş, İsmail, “İbnü’l-Esîr, Zıyâeddin”,
DİA, 2000, XXI, 30-32; Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 44.
62
Durmuş, “İbnü’l-Esîr, Zıyâeddin”, DİA, 2000, XXI, 30; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 42-43; Atîk,
İlmu’l-Bedî‘, s. 44-51.
63
Durmuş, İsmail, “İbn Ebü’l-İsba‘“, DİA, 1999, XIX, 467-68.
18
Giriş
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr’de me‘ânî, beyân ve bedî‘ ilimlerine dair zikret-
tiği 125 sanata, Bedî‘u’l-Kur’ân isimli eserinde 7 sanat daha eklemiş, fakat Tahrîru’t-
Tahbîr’de zikrettiği 12 sanatı Kur’ân-ı Kerîm’de örnekleri bulunmadığı için Bedî‘u’l-
Kur’ân’a almamıştır. Bir sanatın da ismi her iki eserde değişiktir ki, Tahrîru’t-Tahbîr’de
“i’tilâfu’l-kâfiye ma‘a mâ yedüllü ‘aleyhi sâiru’l-beyt” 64 şeklinde zikrettiği sanatı,
Bedî‘u’l-Kur’ân’da “i’tilâfu’l-fâsıla ma‘a mâ yedüllü ‘aleyhi sâiru’l-kelâm” diye zik-
retmiştir. Buna gerekçe olarak Kur’ân’ın şiir olmadığı esasını göstermiştir. 65 Yine
Tahrîru’t-Tahbîr’de “tasarruf” isimiyle zikrettiği sanatı, Bedî‘u’l-Kur’ân’da “iktidâr”
olarak zikretmiştir. 66
İbn Ebi’l-İsba‘, bedî‘î sanatların keşfedilmesinde ve açıklanmasında zirve bir
isimdir. Kendisinden sonra gelen belagat âlimleri, genellikle onu takip etmişlerdir.
13) İbn Mîsem (ö. 679/1280) 67: Usûlu’l-Belâğa
Kemâluddîn Mîsem b. Ali b. Mîsem el-Bahrânî, bu eserinde farklı bir yöntem
izlemektedir. Zira o, önce harflere ait fesâhattan, sonra tek kelimeyle ilgili fesahat-
tan, ardından mürekkeb (birleşik) kelimelerle ilgili fesahattan, devamında da be-
lagattan bahsetmekte ve bedî‘deki lafzı güzelleştirici sanatlar bulunmadıkça sözün
fasih olmayacağını ifade etmektedir. Sonra da bazı bedî‘î sanatlara değinmektedir. 68
14) İbnü’n-Nâzım (ö. 686/1287) 69: el-Misbâh
İbnü’n-Nâzım Bedruddîn b. Mâlik’in söz konusu eseri el-Misbâh, Sekkâkî’nin
Miftâhu’l-Ulûm’unun üçüncü bölümünün ihtisarıdır. Bu eseri, Me‘ânî, Beyân ve
Bedî‘ olmak üzere üç bölüme ayırmıştır. Birinci bölümde, bugün bildiğimiz şekliyle
me‘ânî ilminin kısımlarını; ikinci bölümde beyân çeşitlerini ve üçüncü bölümde
bedî‘ ilmininin konularını lafzî ve manevî olarak ikiye ayırmak suretiyle ele almıştır. 70
İbnü’n-Nâzım’ın bu ihtisarını aslından ayıran en önemli özelliklerden biri bedî‘ tür-
lerini artırmış olmasıdır. Zira Miftâhu’l-‘Ulûm’daki yirmi altı bedî‘ çeşidine karşılık
el-Misbâh’ta elli dört tür yer alır. 71
64
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 224.
65
İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, s. 89.
66
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 582; Bedî‘u’l-Kur’ân, s. 289.
67
İbn Mîsem hakkında geniş bilgi için bkz. Hansârî, el-Mîrzâ Muhammed Bâkır el-Mûsevî,
Ravzâtu’l-Cennât fî Ahvâli’l-Ulemâ ve’s-Sâdât, Beyrut, 1991, VII, 204-210; Zirikli, Hayreddin,
el-A‘lâm: Kâmûs-i Terâcim, Beyrut, 2002, VII, 336.
68
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 44-45. Allan, müellifin adını “İbn Mâlik” olarak vermektedir.
69
İbnu’n-Nâzım hakkında geniş bilgi için bkz. Özbalıkçı, M. Reşit, “İbnü’n-Nâzım”, DİA, 2000,
XXI, 168-69.
70
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 45-47; Özbalıkçı, “İbnü’n-Nâzım”, DİA, 2000, XXI, 168-69.
71
Bkz. Özbalıkçı, “İbnu’n-Nâzım”, DİA, XXI, s. 169.
19
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları
15) el-Hatîb el-Kazvînî (ö. 739/1338) 72: et-Telhîs ve el-İzâh
el-Kazvînî, kısa adıyla et-Telhîs olarak bilinen Telhîsu’l-Miftâh’ta, es-Sekkâkî’nin
Miftâhu’l-Ulûm isimli eserinin belagata dair üçüncü bölümünü ihtisâr etmiştir. O,
belagatı üç kısma ayırmıştır: Me‘ânî, beyân ve bedî‘. Kazvînî, bu eserde bedî‘ ilmini
lafzî ve manevî kısımlarına ayırarak işlemiştir. el-Kazvînî, el-Îzâh’ında da aynı yön-
temi izlemiş, ancak et-Telhîs’e göre burada daha fazla açıklamada bulunmuş ve daha
çok örnek vermiştir. 73
Zikrettiğimiz âlimlerin dışında çok sayıda eski ve yeni belagat alimi de bedî‘ ko-
nusuna dair eserler yazmıştır. 74
َ
D. Bedî‘iyyât (‫)الب ِديعيات‬:
Hicrî 7. yüzyıldan itibaren bazı şairler, Arap şiirindeki bütün bedî‘ sanatlarını bir
araya toplama gayreti içine girdiler ve bu hususta zor bir yol tuttular. Şiirin en önemli
unsurları olan manayı öne çıkarma ve amacı açık bir şekilde ortaya koyma husus-
larına aldırmaksızın şiirlerinde bütün bedî‘ sanatlarını bir araya toplamaya yönel-
diler. Bu şekilde lafızları güzel olmayan ve manaları anlaşılmayan vezinli ve kâfiyeli
şiirler oluşturdular ve meydana getirdikleri bu kasîdelere bedî‘iyyât adını verdiler. 75
Bu anlamda bedî‘iyyât, “bir veya birden fazla bedî‘ sanatını içeren kasîdeler”dir. 76
Bu kasîdelerin çoğu Resûlullah (s.a.v.) hakkındadır. 77 D0layısıyla bedî‘iyyât Hz.
Peygamber’i övmeye yönelik olup her beytinde en az bir bedî‘î sanat bulunan
kasîdelere verilen addır. Ancak Hz. Peygamber’i methetmek için yazılan her kasîdeye
de bedî‘iyye denmemiştir. Nitekim el-Bûsirî’nin (ö. 694/ı295) Kasîdetü’l-Bürde’si bedî‘î
sanatlar içermediği için bedî‘iyyâttan sayılmamıştır. Bedî‘iyye türünde, kasîdelerin
beyit sayısının en az elli olması, her beytin bedî‘î sanatlardan en az birini içermesi,
kasîdenin basit bahriyle yazılmış olması, redif harfinin (revî) kesreli “mim” olması
gibi şartlar aranmıştır. 78
Bedî‘iyye türü, Hz. Peygamber henüz hayatta iken başlatılmış, Emevî ve Abbasîler
devrinde gelişerek günümüze kadar devam etmiştir. 79
72
Kazvînî hakkında geniş bilgi için bkz. Durmuş, İsmail, “Kazvînî, Hatîb”, DİA, 2002, XXV, 156-57.
73
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 50-51; Durmuş, “Kazvînî, Hatîb”, DİA, 2002, XXV, 157.
74
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân adlı doktora tezinde Bedî‘ konusunu ele alan kadîm müelliflerden 26,
çağdaş yazarlardan da 10 müellifi ve eserlerini daha detaylı bir şekilde tanıtmıştır. Bkz. Allân,
a.g.e., 27-67.
75
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 110; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 195.
76
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 110; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 195; Cebr, Dirâsât fî İlmi’l-Bedî‘, s. 13.
77
Cebr, Dirâsât fî İlmi’l-Bedî‘, s. 13.
78
Kılıç, Hulusi, “Bedîiyyât”, DİA, 1992, V, 323.
79
Kılıç, “Bedîiyyât”, DİA, V, 323; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 195.
20
Giriş
Meşhur bedî‘iyyelerden bazıları şunlardır:
1) Ali b. Osman b. Ali b. Süleyman el-Erbilî (ö. 670/1271):
Mısırlı sûfî bir şair olup ilk bedî‘iyye yazarlarındandır. Bedî‘iyyesi 36 beyitten
oluşmaktadır. 80
2) Safıyyüddin el-Hillî (ö. 749/1348): el-Kâfiyetü’l-Bedî‘iyye fi’l-Medâihi’n-Nebeviyye.
el-Hillî, eserini Hz. Peygamber’i övmek için yazmıştır. Vezin, revî ve amaç açı-
sından el-Bûsîrî’nin el-Bürde’sini esas almıştır. Fazla olarak bedî‘ sanatlarını bir araya
toplamıştır. Eser, 145 beyitten oluşmakta ve 150 bedî‘ sanatını içermektedir. Hillî, be-
lagat ilimleri arasında ayırıma gitmemiş, belagat meselelerini bedî‘ ismi altında iş-
lemiştir. O, bedî‘iyyesini yazarken yetmiş kitaptan yararlandığına işaret etmektedir. 81
3) İbn Cabir el-Endelüsî (ö. 781/ı379): el-Hulletü’s-Siyerâ fî Medhi Hayri’l-Verâ.
el-Hillî ile çağdaş olan İbn Câbir Endülüs’te doğmuş, sonra Mısır’a göç etmiş-
tir. Bedî‘iyyesi arkadaşı ve çağdaşı Ebû Ca‘fer el-Gırnatî tarafından şerhedilmiştir.
Bu bedî‘iyye, sadece el-Hatîb el-Kazvinî’nin tarif ettiği bedî‘î sanatlara yer vermesi
ve onun gibi bedî‘î sanatları manevî ve lafzî olarak iki ayırması bakımından diğerle-
rinden ayrılmaktadır. Bedî‘iyye 127 beyitten oluşmaktadır. 82
4) Zeynüddin Şa‘bân b. Muhammed b. Davûd el-Âsârî (ö. 828/ı424): el-‘İkdü’l-
Bedî‘ fî Medhi’ş-Şefî‘.
el-‘İkdü’l-Bedî‘ fî Medhi’ş-Şefî‘, 400 beyitten oluşmakta olup 240 bedî‘î sanat içer-
mektedir ve bedî‘iyyelerin en uzunudur. 83
5) İbnü’l-Mukrî el-Yemenî’nin (ö. 837/1433): el-Cevâhiru’l-Lâmi‘a fî Tecnîsi’l-
Ferâidi’l-Câmi‘a li’l-Me‘âni’r-Râi‘a.
144 beyitten oluşan ve 150 bedî‘î sanata yer veren bu şiir, yazarı tarafından şer-
hedilmiştir. 84
6) İbn Hicce el-Hamevî (ö. 837/1434): el-Bedî’iyye.
İbn Hicce’nin Safiyyüddin el-Hillî ile İzzeddin el-Mevsılî’nin bedî‘iyyelerine
nazîre olmak üzere Hz. Peygamber için kaleme aldığı, bu eseri 147 bedî‘î sanatı içe-
ren 142 beyitlik kasidedir. 85
80
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 110; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 195-96.
81
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 111; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 196; Kılıç, “Bedîiyyât”, DİA, V, 323.
82
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 111; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 196-97; Kılıç, “Bedîiyyât”, DİA, V, 323.
83
Kılıç, “Bedîiyyât”, DİA, V, 323.
84
Kılıç, “Bedîiyyât”, DİA, V, 323.
85
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 112; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 197; Karaarslan, N. Ünal, “İbn Hicce”, DİA, 1999,
XX, 65-66.
21
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

7) Celâleddin es-Suyûtî (ö. 911/1505): Nazmü’l-Bedî‘ fî Medhi Hayri Şefî‘.

133 beyitten ibaret olup 147 bedî‘î sanat içermektedir. 86
8) Âişe el-Bâ‘ûniyye ed-Dımeşkıyye (ö. 922/1516): el-Fethu’l-Mubîn fî Medhi’l-Emîn.
Bu eserin beyit sayısı ile ihtiva ettiği bedî‘î sanat sayısı 144’tür. Müellifi tarafın-
dan ayrıca şerhedilen el-Fethu’l-Mübîn, İbn Hicce el-Hamevî’nin Hizânetü’l-Edeb
adlı eserinin kenarında basılmıştır (Kahire 1304).
el-Bâ‘ûniyye de bu eserde el-Hillî’nin tarzını takip etmiş ve genellikle İbn Hicce’nin BIRINCI BÖLÜM
etkisinde kalmıştır. Eserde beyit sayısı ile ihtiva ettiği bedî‘î sanat sayısı 144’tür. 87
9) Sadruddîn b. Ma‘sûm el-Hüseynî el-Medenî (ö. 1117/1705): el-Bedî‘iyye.
EL-MUHASSINÂTU’L-MA‘NEVIYYE
Yazar, Bedî‘iyyesini şerh ederek eserine Envâru’r-Rebî‘ fî Envâ‘i’l-Bedî‘ ismini ُ َْ ْ ُ َ َ َُْ
vermiştir. 88 [ ‫] الح ِ ّسنات ال َمعن ِو َّية‬
10) Abdulganî en-Nablusî (ö. 1143/1730): Nesemâtü’l-Eshâr fî Medhi’n-Nebiyyi’l-
Muhtâr
en-Nablusî’nin 150 beyitten oluşan ve 155 bedî‘î sanat ihtiva eden bu bedî‘iyyesi
kendisi tarafından Nefehâtü’l-Ezhâr ‘alâ Nesemâti’l-Eshâr adıyla şerhedilmiştir. Şii-
rin bir kısmı Manastırlı İsmâil Hakkı tarafından Türkçe’ye açıklamalı olarak tercüme
edilerek Mekteb mecmuasında yayımlanmıştır. 89
11) Kasım b. Muhammed el-Bekreci el-Halebî (ö. ıı69/ı755): el-İkdü’l-Bedî‘ fî
Medhi’ş-Şefî‘.
154 beyitten ibaret olup 159 bedî‘î sanat içermektedir. Kendisi tarafından Hilyetü’l-
‘İkdi’l-Bedî‘ fî Medhi’ş-Şefî‘ adıyla şerhedilmiştir. 90
12) Tahir el-Cezâirî (ö. 1338/ı9ı9): Bedî‘u’t-Telhîs ve Telhîsu’l-Bedî‘.
65 beyitten oluşmakta ve 77 bedî‘î sanat içermektedir. Bedî‘iyyesi kendisi şer-
hedilerek bastırılmıştır. 91 el-Muhassinâtu’l-ma‘neviyye, manayı/anlamı güzelleşti-
rici sanatlardır. Bedî‘ ilminde mana ile ilgili sanatlar diğer-
13) Mahmûd Safvet (ö. 1298/1954): el-Bedî’iyye
lerine oranla daha büyük bir öneme sahiptir. Bu sanatlar
Mısırlı olup es-Sâ‘atî nisbesiyle meşhurdur. 142 beyitten oluşan bedî‘iyyesi 15o
düşünceye, tahayyüle, ihtiraslara ve yapıya bağlı sanatlar-
bedî‘ sanatı içermektedir. 92
dır. Daha önce de işaret ettiğimiz gibi bunlardan bazıları
mana sanatı oldukları kadar lafzı güzelleştirici unsurları
da taşırlar, yine lafza ait sanatlarda da manaya ait güzel-
86 likler görülür. Bu bölümde bu sanatlardan doksan seki-
Kılıç, “Bedîiyyât”, DİA, V, 323.
87
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 112; Özel, Ahmet, “Bâûniye”, DİA, 1992, V, 213; Kılıç, “Bedîiyyât”, DİA, zini tanıtacağız.
V, 323
88
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 112.
89
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 112; Kılıç, “Bedîiyyât”, DİA, V, 323.
90
Kılıç, “Bedîiyyât”, DİA, V, 323.
91
Kılıç, “Bedîiyyât”, DİA, V, 323.
92
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 112; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 198.

22
 1.
ُ ّ َ
TIBÂK [  ‫لط َباق‬
ِ ‫] ا‬

A. Tanımı
Tıbâk, sözlükte, “iki şeyin aynı hizada toplanması” demektir. 1 Tıbâk, Arapla-
َ ْ َ ََ
rın, ‫[ طابق الب ِع ُير‬Deve arka ayağının toynağını ön ayağının toynağı yerine koydu] söz-
lerinden alınmıştır. 2
Terim olarak tıbâk, “iki zıddı –yani, anlamları birbirinin karşıtı olan iki sözcüğü–,
zıtlıkları farklı şekillerde olsa da bir cümlede bir araya getirmek”tir. 3 Bu sanata tezât,
mutâbakât, tatbîk ve tekâfu’ isimleri de verilmiştir. Bu kelimelerden biri zıtlığı, ikisi
uygunluğu, sonuncusu da küfüv (denk) olmayı ifade eder. Anlamları açıklayıp or-
taya koymada önemli güzel bir üsluptur. Çünkü eşya zıddıyla ortaya çıkar; gerek
ُّ ّ ‫الضد ُي ْبر ُز ُح ْس َن ُه‬
ُّ
övgü gerek yergi zıddıyla daha iyi bilinir. Araplar, ‫الضد‬ ِ ِ (Zıddın güzel-
liği zıddı ortaya çıkarır) derler.  4

B. Çeşitleri ve Örnekleri
Tıbâk sanatı, çeşitli açılardan farklı kısımlara ayrılmaktadır 5:
1. Tıbâk, sözcüklerin türü bakımından iki kısma kısma ayrılır:
1
İbnu’l-Mu‘tez, Kitâbu’l-Bedî‘, s. 48; Zemahşerî, Esâsu’l-Belâğa, I, 595.
2
Zemahşerî, Esâsu’l-Belâğa, I, 595; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 111; İbn Hicce, Hızânetu’l-
Edeb, I, 156; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân fî İlmi’l-Me‘ânî ve’l-Beyân, s. 243.
3
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 307; İbn Reşîk, el-‘Umde fî Sınâ‘ti’ş-Şi‘r ve Nakdihi, I, 565; Râzî,
Nihâyetü’l-Îcâz, s. 170; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 423; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 111;
Kazvînî, el-Îzâh fî Ulûmi’l-Belâğa, s. 255; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 72; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 225-
226; Taftazânî, Muhtasaru’l-Me‘ânî, II, 207; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 156; Suyûtî, Şerhu
‘Ukûdi’l-Cumân, s. 243; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 120-121; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
Rebî‘, II, 31; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 303; Şîrâzî, el-Belîğ fi’l-Me‘ânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî‘,
s. 247.
4
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 307; Kazvînî, el-Îzâh, s. 255; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 225; Taftazânî,
Muhtasaru’l-Me‘ânî, II, 207; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 120; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
Rebî‘, II, 31; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 303.
5
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 112-115; Kazvînî, el-Îzâh, s. 255-262; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II,
227-231; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 303; Şîrâzî, el-Belîğ fi’l-Me‘ânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî‘, 247-
252; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 222-230.

25
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

َ ُ ‫﴿ث َّم َل َي ُم‬

ُ
a. Mütecânis ﴾‫وت ِف َيها َول َي ْح َيى‬
b. Gayr-ı mütecânis
“Sonra onun içinde ne ölür, ne de yaşar.” 10
a. Mütecânis tıbâk: İki isim, iki fiil veya iki harf arasında olur: ُ َُ َْ َ
Âyette ‫[ يموت‬ölür] ve ‫[ يحيى‬yaşar] sözcükleri arasında mütecânis tıbâk vardır.
1) İki isim arasındaki tıbâk’a örnekler:

﴾‫اط ُن‬ َ ْ َ َّ َ ْ َ ُ َّ َ ْ َ ُ
ِ ‫﴿هو الول وال ِخ ُر والظ ِاه ُر والب‬ َ َ ُ َ َ ُ َ َ ْ ْ َ َ َ ْ ْ ُْ
﴾‫﴿تؤ ِتي ال ُمل َك َم ْن تش ُاء َوت ِنز ُع ال ُمل َك ِم َّم ْن تش ُاء َوت ِع ُّز َم ْن تش ُاء َوت ِذ ُّل َم ْن تش ُاء‬
“O, ilktir ve sondur; zâhirdir ve bâtındır.” 6
ُ َّ َ ْ ُ ْ
Burada ‫[ الول‬ilk] ve ‫[ ال ِخر‬son]; ‫اهر‬
ُ َّ ُ َْ “Sen dilediğine mülkü verirsin, dilediğinden mülkü alırsın; dilediğini yükseltir-
ِ ‫[ الظ‬zâhir] ve ‫اطن‬
ِ ‫[ الب‬bâtın] isimleri arasında
mütecânis tıbâk vardır. sin, dilediğini alçaltırsın.” 11
ُْ ُ َ ُّ ُ ُ
Âyette ‫[ تؤ ِتي‬verirsin] ve ‫[ ت ِنزع‬alırsın]; ‫[ ت ِعز‬yükseltirsin] ve ‫[ ت ِذ ُّل‬alçaltırsın] fiilleri
 arasında mütecânis tıbâk vardır.
ً َ َْ ْ ُُ َ ْ َ َ
ٌ ‫اظا َو ُه ْم ُر ُق‬ 3) İki harf arasındaki tıbâka örnekler:
﴾‫ود‬ ‫﴿وتحسبهم أيق‬
ْ ْ َّ َ َ َّ ْ َّ َ َ
“Uykuda oldukları halde sen onları uyanıklar sanırsın.” 7
ً َ َْ ِ ‫﴿ول ُهن ِمث ُل ال ِذي عل ْي ِهن ِبال َمع ُر‬
﴾‫وف‬
ٌ ُُ
Âyette ‫[ أيقاظا‬uyanıklar] ve ‫[ رقود‬uyuyanlar] isimleri arasında mütecânis tıbâk vardır.
“Kadınların da örfe göre görevleri kadar hakları da vardır.” 12
 َّ َ َّ ْ َ َ
Âyetteki ‫ ل ُهن‬ve ‫ علي ِهن‬harfleri arasında mütecânis tıbâk vardır.
َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ ْ َ َ ُّ ّ َ َ
ُ ‫ال ْم َو‬ ُّ َ َ ُ ُ ُّ َ َ َْ َ َ َْْ َ ْ َ ََ
﴾‫ات‬ ‫الظل ول الحرور ۞ وما يست ِوي الحياء ول‬ ِ ‫﴿وما يست ِوي العمى والب ِص ُير ۞ ول الظل َمات ول النور ۞ ول‬ 
َْ َ َ َ
“Kör ile gören bir olmaz. Karanlıklar ile aydınlık da bir olmaz. Gölge ile güneşin ﴾‫﴿ل َها َما ك َس َب ْت َو َعل ْي َها َما اكت َس َب ْت‬
kavurucu sıcaklığı da bir olmaz. Diriler ile ölüler de bir olmaz.” 8
َ َْْ َْ ُ َ ُ ُّ ُّ
Bu âyetlerde, ‫[ العمى‬kör] ile ‫[ الب ِص ُير‬gören]; ‫[ الظلمات‬karanlıklar] ve ‫[ النور‬aydın- “Herkesin kazandığı iyilik kendi yararına, yaptığı kötülük de kendi zararınadır.” 13
ّ ُ َ ْ ُ ََْْ ُ َ َْ ْ َ ََْ َ
Âyetteki ‫ ل َها‬ve ‫ عليها‬harfleri arasında mütecânis tıbâk vardır. Lâm harfinde “fayda”,
ِ [gölge] ve ‫[ الح ُرور‬güneşin kavurucu sıcaklığı]; ‫[ الحياء‬diriler] ve ‫[ الموات‬ölü-
lık]; ‫الظ ُّل‬
ler] isimleri arasında mütecânis tıbâk vardır. ‘alâ harfinde “zarar” anlamı vardır. Dolayısıyla bu âyet, “bir kişinin itaat ve isyanı,
2) İki fiil arasındaki tıbâk’a örnekler: başka bir kişiye fayda ve zarar vermez” demektir. 14

َ َ b. Gayr-ı mütecânis tıbâk: İsim ve fiil gibi karşıt iki tür arasında olur.
ْ ‫﴿وَأ َّن ُه ُه َو َأ‬
﴾‫ض َح َك َوأ ْبكى‬ َ
ََ َ َ
﴾‫﴿أ َو َم ْن ك َان َم ْي ًتا فأ ْح َي ْي َن ُاه‬
“Kuşkusuz O, hem güldüren hem de ağlatandır.”  9

َ َ ْ َ َ َْ َ
Âyette ‫[ أضحك‬güldürdü] ve ‫[ و أبكى‬ağlattı] fiilleri arasında mütecânis tıbâk vardır. “Ölü iken kendisini dirilttiğimiz… gibi olur mu?” 15
10
 11
A‘lâ, 87/13.
Âl-i İmrân, 3/26.
6 12
Hadîd, 57/3. Bakara, 2/228.
7 13
Kehf, 18/18. Bakara, 2/286.
8 14
Fâtır, 35/19-22. Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 121; Şîrâzî, İlmu’l-Bedî‘, s. 248.
9 15
Necm, 53/43. En‘âm, 6/122.

26 27
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ًَْ ََْْ َ
Âyetteki ‫[ ميتا‬ölü] ile ‫[ أحيينا‬dirilttik] sözcükleri arasında gayr-ı mütecânis tıbâk var- a. Tıbâku’l-îcâb: Her iki sözcük olumluluk ve olumsuzluk açısından birbirinden
dır. Çünkü her iki sözcük birbirinin zıddı olmanın yanısıra birincisi isim, ikincisi fiildir. farklı olmadığı zaman olur.
 ُ ‫يم َ ّب َي َّالذي ُي ْحيـي َو ُيم‬ ْ َ ‫﴿إ ْذ َق‬
َ َ ّ
﴾‫يت‬ ِ ِ ِ ‫ال ِإب َر ِاه ُ ِر‬ ِ
﴾‫ض ِل ِل الل ُه ف َما ل ُه ِم ْن َه ٍاد‬
ْ ‫﴿و َم ْن ُي‬
َ
“İbrahim bir vakit, “Benim Rabbim O’dur ki, diriltir ve öldürür.” dedi.” 22
“Allah kimi saptırırsa artık ona bir yol gösteren yoktur.” 16 ْ ُ ُ ُ
Âyetteki ‫[ يح ِيـي‬diriltir] ve ‫[ ي ِميت‬öldürür] sözcükleri, birbirlerinin zıddı olmakla bir-
ْ ُ َ
Âyetteki ‫[ يض ِلل‬saptırır] ve ‫[ ه ٍاد‬yol gösterici] sözcükleri arasında gayr-ı mütecânis likte her ikisi de olumludurlar. Bu yüzden burada tıbâku’l-îcâb (olumlu tıbâk) vardır.
tıbâk vardır. Çünkü her iki sözcük birbirinin zıddı olmanın yanı sıra birincisi fiil, ikin-
cisi isimdir. 
Peygamber (s.a.v.), Ensâra şöyle demiştir:
2. Tıbâk, bir başka açıdan üzere ikiye ayrılır:
a. Zâhir (açık) tıbâk: Yukarıda geçen örneklerde zâhir tıbâk vardır. َّ َ ُّ َ َْ َ ‫«إ َّن ُك ْم َل َت ْك ُث ُر‬
»‫ َوت ِقلون ِع ْن َد الط َم ِع‬،‫ون ِع ْن َد الف َزِع‬ ِ
b. Hafî (gizli) tıbâk: Kendisinde bir tür gizlilik bulunan tıbâktır. Buna manevî
tıbâk 17 da denir. Şu âyetlerde olduğu gibi: “Kuşkusuz siz korku ânında çoğalıyorsunuz, tama‘ (ümit) ânında azalıyorsunuz.”
َ َُْ َ ُّ َ
َ ُ َُ ُ ْ ُ َ َ Hadisteki ‫[ تكث ُرون‬çoğalıyorsunuz] ve ‫[ ت ِقلون‬azalıyorsunuz] sözcükleri arasında
﴾‫﴿م َّما خ ِطيئ ِات ِه ْم أغ ِرقوا فأ ْد ِخلوا ن ًارا‬
ِ tıbâku’l-îcâb vardır. Çünkü her ikisi de olumludurlar.
“Hatalarından dolayı boğuldular, ateşe sokuldular.” 18 b. Tıbâku’s-selb: Emir ile nehiy veya –her iki fiilin de aynı kökten türemesi koşu-
ُ ْ ُ َ ُ ُْ
Buradaki ‫[ أغ ِرقوا‬boğuldular] ve ‫[ أد ِخلوا ن ًارا‬ateşe sokuldular] ifadeleri arasında gizli luyla– biri olumlu (müsbet), diğeri olumsuz (menfi) iki fiil arasında olur.
tıbâk vardır. Çünkü boğulma, suyun mevcut olmasını gerektirir. Su ise ateşin zıddı- 1) Emir ve nehye örnek:
dır. Bu yüzden burada gizli (manevî) tıbâk vardır. 19
َ ْ َ َّ ُ َ ْ َ َ َ
 ﴾‫اس َواخش ْو ِن‬‫﴿فال تخشوا الن‬
ُْ َ َ
﴾‫﴿أ ِش َّد ُاء َعلى الك َّف ِار ُر َح َم ُاء َب ْي َن ُه ْم‬ “İnsanlardan korkmayın, benden korkun.” 23
َ ْ ََ َ ْ
ُ ْ
Âyette ‫[ ال تخشوا‬korkmayın] ve ‫[ اخشو ِن‬benden korkun] sözcükleri arasında tıbâku’s-
“Kâfirlere karşı şiddetlidirler, kendi aralarında merhametlidirler.”  20
selb vardır. Çünkü birincisi olumsuz, ikincisi ise olumludur.
Buradaki “şiddet”in zıddı “yumuşaklık”tır. Ancak “yumuşaktırlar” ifadesinin
mukâbili olarak “merhametlidirler” ifadesi gelmiştir. Çünkü “merhamet”, zorunlu 
olarak “yumuşaklık”tır. Dolayısıyla burada gizli tıbâk gerçekleşmiştir. 21 َ ً َ َ ُ ََ ّ ُ َ ََ َ
﴾‫﴿فال ت ُق ْل ل ُه َمآ أ ٍف َوال ت ْن َه ْر ُه َما َوق ْل ل ُه َما ق ْوال ك ِر ًيما‬
3. Tıbâk, tıbâku’l-îcâb (olumlu tıbâk) ve tıbâku’s-selb (olumsuz tıbâk) şeklinde
de ikiye ayrılır: “Sakın onlara “öf!” bile deme ve onları azarlama! Onlara güzel söz söyle.” 24
ََُ ُ
16
Ra‘d, 13/33. Âyette ‫ ال تق ْل‬ve ‫ ق ْل‬sözcükleri arasında tıbâku’s-selb vardır. Çünkü birincisi olum-
17
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 141-142. suz, ikincisi ise olumludur.
18
Nûh, 71/25.
19 22
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 228. Bakara, 2/258.
20 23
Fetih, 48/29. Mâide, 5/44.
21 24
Şîrâzî, el-Belîğ, s. 249; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 228. İsrâ, 17/23.

28 29
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

َ ُ َ َّ َ َ َ ُ َ
َ ُ
2) İki fiile örnek: (Yâsîn, 36/16) ﴾‫( ﴿قالوا َ ُّربنا ي ْعل ُم ِإنا ِإل ْيك ْم ل ُم ْر َسلون‬3)
ََ َ ً ُ َ َ ُ َ َّ َ
ْ ُّ َ َ ْ َ ً َ ‫َ َ َّ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ َن َ ْ َ ُ َن‬
﴾‫الدن َيا‬ ‫اس ل يعلمو يعلمو ظ ِاهرا ِمن الحي ِاة‬ (Sebe’, 34/24) ﴾‫﴿وِإنا أ ْو ِإ َّياك ْم ل َعلى هدى أ ْو ِفي ضل ٍل ُم ِب ٍين‬ (4)
ِ ‫﴿ول ِكن أكثر الن‬
“Fakat insanların çoğu bilmezler. Onlar, ancak şu yakın hayatın dış yüzünü bilirler.” 25 2. Şiirler:
َ ُ َْ َ َ َ ُ َْ َ
Âyette ‫[ ل يعلمون‬bilmezler] ve ‫[ يعلمون‬bilirler] sözcükleri arasında tıbâku’s-selb َ ًُ َ َ َ ْ ُ ُ ُ َ َْ َ َْ َ
‫ف َن ِّب ْه له ــا َع ْمرا ث ـ َّـم ن ـ ْـم‬ ‫وب العـ ِـ َد ا‬ ‫ِإذا أيقظتك ح ــر‬ (1)
vardır. Çünkü birincisi olumsuz, ikincisi ise olumludur. َ َ ْ ُ َْ َ َ ْ ََ
‫يب ِب َرأ ِس َه ف َبكى‬ ‫ض ِحك الم ِش‬ ُ َ ْ
‫ال ت ْع َج ِبي َيا َسل ُم ِمن رج ٍ ل‬ (2)
 َ‫اح ْالغنى‬ َ ْ
ُ ‫الر َجال إل ْيه مفت‬َ َْ َ ُ ْ َ ُ ََ َ ْ َ َ َ
ُ َ َ َ ُ ََْ َُ َ َََ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ّ ‫فق ُر‬ ‫وك ِبما ِج ٍ د‬ ِ ‫ولقد نزلت ِمن ال ُمل‬ (3)
‫اإلل ـ ُـه َب ِنى كلـ ْـي ٍب ِإ َّنـ ُـه ْم ال يغ ِدرون وال يفون ِلج ِار‬
َ ُ
ِ ‫لعن‬ َ َّ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َّ
َ َْ َ ْ ُ ُ ُ َ َ َ َ َ‫َ ْ َ ْ ُ ن‬ ‫وأحيا وال ِذي ْأم ُره األ ْم ُر‬ ‫أمات‬ ‫أما وال ِذي أ ْبكى َوأضحك َوال ِذ‬
‫ي‬ (4)
‫وتنام أعينهم ع ِن األوت ِار‬ ْ
‫هم‬ َ
‫يق ِحم ِار‬ ْ َُّ َ َ َ
ِ ‫يستي ِقظو ِإلى ن ِه‬ ‫َوِإ ْن ق َّل َم ِالي ل ْم أك ِل ْف ُه ْم ِرف َدا‬
َ
‫ل ُه ْم ُج ُّل َم ِالي ِإ ْن ت َت َاب َع ِلي ِغ َن ى‬ (5)
Allah Kuleyb oğullarına lanet etsin! Çünkü onlar,
Komşuya ihânet de etmiyorlar, vefâ da göstermiyorlar 
Onlar, eşeklerinin anırmasıyla uykudan uyanıyorlar
Onların gözleri ise haksızlıklara karşı uyumaktadır
َ
ُ ْ ََ ُ ُ َ َ ُ َْ ْ َ
Şiirde ‫[ ال يغ ِدرون‬ihânet etmiyorlar] ile ‫[ ال يفون‬vefâ göstermiyorlar], ayrıca ‫يستي ِقظون‬
ُ َ َ
[uyanıyorlar] ile ‫[ تنام‬uyumaktadır] sözcükleri arasında da tıbâku’l-îcâb vardır. Çünkü
karşılıklı olan her iki fiil de olumsuzdur.

C. Açıklama
• Bazı bilginler ve araştırıcılar, mukâbele, tedbîc, terdîd gibi bedî‘ sanatlarını tıbâk
sanatı içinde ve onun bir şekli olarak ele alırken 26, bazıları da bunları ayrı birer bedî‘
sanatı olarak ele almışlardır. 27 Biz de ileride tedbîc, terdîd vb. sanatları, tıbâk sana-
tından ayrı sanatlar olarak işleyeceğiz.

D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler:
َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َّ َ َ َ ُ
(Zümer, 39/9) ﴾‫( ﴿ق ْل ه ْل ي ْست ِوي ال ِذين ي ْعل ُمون َوال ِذين ل ي ْعل ُمون‬1)
ُ َ َْ َ َُ َ ََ َْ َ َ
(Hadîd, 57/23) ﴾‫﴿لك ْيل تأ َس ْوا على َما فاتك ْم َول تف َر ُحوا ِب َما آتاك ْم‬
ِ (2)

25
Rûm, 30/6-7.
26
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 115; Şîrâzî, İlmu’l-Bedî‘, s. 248, 250; Cebr, Dirâsât fî İlmi’l-Bedî‘,
s. 32.
27
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 290; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 453.

30 31
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

2. َّ َ َّ َ َ ْ ُْ َ َْ
Âyette ‫[ أ ِذل ٍة‬alçak gönüllü] ile ‫[ أ ِعز ٍة‬onurlu]; ‫[ المؤ ِم ِنين‬mü’minler] ile ‫[ الكا ِف ِرين‬kâfirler]
ُ َ َ َْ
MUKÂBELE [  ‫] ال ُمق َابلة‬ sözcükleri arasında mukâbele sanatı vardır.


َ ُ ْ ً َ ُ ْ ََْ
﴾‫ض َحكوا ق ِليال َول َي ْبكوا ك ِث ًيرا‬ ‫﴿فلي‬
“Az gülsünler, çok ağlasınlar!” 32
ُ َ ْ َْ ُ َْْ ً َ َ
A. Tanımı Âyette ‫[ ليضحكوا‬gülsünler] ile ‫[ ليبكوا‬ağlasınlar]; ‫[ ق ِليل‬az] ile ‫[ ك ِث ًيرا‬çok] sözcükleri
arasında mukâbele sanatı vardır.
Mukâbele, sözlükte mufâ‘ale kalıbında mastar olup “karşılaşmak, karşılık ver-
mek, karşılamak” gibi anlamlara gelir. 2. Üçlü mukâbele örnekleri:
ُ َ ْ َ ّ ُ َ َ َّ ُ ْ ُ َّ َ ْ َ ْ ُ َ
َ ‫يم ل ْل َغاو‬
Terim olarak mukâbele, “anlamları birbirine uygun iki veya daha fazla sözcüğü ﴾‫ين‬ ِ ِ ‫﴿وأ ِزلف ِت الجنة ِللمت ِقين وب ِرز ِت الج ِح‬
cümlede kullandıktan sonra, sırasına riayet ederek bunların mukâbillerini (karşıt- “Cennet, korunanlara yaklaştırılır. Cehennem de azgınlar için ortaya çıkarılır.” 33
larını) getirmektir.” 28 َ ُْ َ ُ ُ َّ َ ْ ُ َ ْ
Âyette ‫[ أ ِزلف ِت‬yaklaştırıldı] ile ‫[ ب ّ ِرز ِت‬çıkarıldı]; ‫[ الجنة‬cennet] ile ‫[ الج ِحيم‬cehennem];
Mukâbele sanatının tıbâk’tan farkı, tıbâk’ın iki zıt kelime arasında, mukâbelenin َ َّ ُ ْ َ ‫ل ْل َغاو‬
‫[ ِللمت ِقين‬korunanlar] ile ‫ين‬ ِ ِ [azgınlar] sözcükleri arasında mukâbele sanatı vardır.
ise ikişerli gruplar halinde karşılıklı en az dört zıt kelime arasında gerçekleşmesidir. 29

‫الر ُج ِل‬
َّ ‫س ب‬َ َ ْ ْ ‫َوَأ ْق َب َح ْال ُك ْف َر َو‬ ْ ‫الد ْن َيا إ َذا‬
‫اج َت َم َع ا‬ ُّ ‫ين َو‬ ّ ‫َو َما َأ ْح َس َن‬
َ ‫الد‬
B. Mukâbele Şekilleri
ِ ‫الفل‬ ِ ِ ِ
Mukâbele’nin en azı iki kelime, en çoğu altı kelime arasında olur. Ne güzeldir, din ve dünya birleştiği zaman,
Ne de çirkindir küfür ve iflas bir adamda!
1. İkili mukâbele örnekleri:
َ َ ْ َ َََْ َ ّ ُْْ َ ْ ُّ
ْ ُ َ ْ ُ ّ ِ [din] ile ‫[ الكف َر‬küfür] ve ‫الدنيا‬
Şiirde ‫[ أحسن‬güzel oldu] ile ‫[ أقبح‬çirkin oldu]; ‫الدين‬
﴾‫﴿ي ِر ُيد الل ُه ِبك ُم ال ُي ْس َر َوال ُي ِر ُيد ِبك ُم ال ُع ْس َر‬
ُ َ ْ ْ
َ ‫[ الفل‬iflas] sözcükleri arasında mukâbele sanatı vardır.
[dünya] ile ‫س‬ ِ
“Allah sizin için kolaylık ister, sizin için zorluk istemez.” 30 3. Dörtlü mukâbele örnekleri:
ُ ُ َ ْ ُْ ْ ُ ْ ْ َّ َ ْ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ‫َ َ َّ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ َ ْ ُ ْ َ َ َ ُ َ ّ ُ ُ ْ ُ ْ َ ى‬
‫اس َتغ َنى َوكذ َب ِبال ُح ْس َنى‬
ُ ُ
Âyette ‫[ ي ِريد‬ister] ile ‫[ ل ي ِريد‬istemez]; ‫[ اليس َر‬kolaylık] ile ‫[ العس َر‬zorluk] sözcükleri ‫﴿فأما من أعطى واتقى وصدق ِبالحسنى فسني ِسره ِلليسر ۞ وأما من ب ِخل و‬
ْ َ
arasında mukâbele sanatı vardır. ﴾‫ف َس ُن َي ِ ّس ُر ُه ِلل ُع ْس َرى‬
 “Kim verir ve korunur da en güzeli doğrularsa, onu en kolaya eriştiririz. Fakat kim
cimrilik eder ve kendini zengin görür de en güzeli yalanlarsa, onu da en zora uğratırız.” 34
َ ‫﴿أذ َّلة َع َلى ْال ُم ْؤمن َين َأع َّزة َع َلى ْال َكافر‬
َ ْ ُْ َ ْ َ َ َّ َ َّ َ
﴾‫ين‬ ِِ ٍ ِ ِِ ٍ ِ Burada ‫[ اليس َرى‬en kolay] sözcüğü, ‫[ أعطى‬verdi], ‫[ اتقى‬korundu] ve ‫[ صدق‬doğruladı)
ْ ُ ْ َ َ َْ َ ْ
sözcükleri arasında ortaktır. Yine ‫[ العس َرى‬en zor] sözcüğü, ‫[ ب ِخل‬cimrilik tetti], ‫استغنى‬
“Mü’minlere karşı alçak gönüllü, kâfirlere karşı onurludurlar.” 31 َ َّ َ
[kendini zengin gördü] ve ‫[ كذب‬yalanladı] sözcükleri arasında ortaktır. 35
28
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 337; Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 171; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 
424; Kazvînî, el-Îzâh, s. 259; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 75; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 129; Mer‘î
32
el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 123; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 247; Hâşimî, Cevâhiru’l- Tevbe, 9/82.
33
Belâğa, s. 304. Şu‘arâ, 26/90-91.
29 34
Bulut, Ali, Belâgat, İstabul, 2013, s. 226. Leyl, 92/5-10.
30 35
Bakara, 2/185. Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 171; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 424; Kazvînî, el-Îzâh, s. 259; Hâşimî,
31
Mâide, 5/54. Cevâhiru’l-Belâğa, s. 304.

32 33
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ُ َ َ ُ َ َْ َ َ َّ َ َ ْ ُ َ ُ ُ َ َ ْ َّ َ ْ َ َ ‫َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ُ ُ َ ُ ْ َ َ ُ ُ ْ ُ ْ ُ َن‬
‫َوق ِابض ش ّ ٍر َع ْنك ْم ِب ِش َم ِاليا‬ ‫َوَب ِاسط خ ْي ٍر ِفيك ْم ِب َي ِمي ِن ِ ه‬ ‫ين خ ِس ُروا أن ُف َس ُه ْم ِفي َج َه َّن َم‬‫﴿فمن ثقلت مو ِازينه فأول ِئك هم المف ِلحو ۞ ومن خفت مو ِازينه فأول ِئك ال ِذ‬
َ َ
(O), sağ eliyle aranızda hayrı yayan, ﴾‫خ ِال ُدون‬
Sol eliyle sizden şerri uzaklaştırandır.
“Kimlerin tartıları ağır gelirse, işte onlar kurtuluşa erenlerdir. Kimlerin tar-
َ َ َ َ َْ َ ْ ُ
Şiirde ‫اسط‬ ِ ‫[ ب‬yayan] ile ‫[ ق ِابض‬uzaklaştıran]; ‫[ خي ٍر‬hayır] ile ‫[ ش ٍّر‬şer]; ‫[ ِفيكم‬ara- tıları hafif gelirse, işte onlar da kendilerini zarara sokanlar, cehennemde sürekli
ْ َُْ َ
nızda) ile ‫[ عنكم‬sizden] ve ‫[ ي ِم ِين‬sağ el) ile ‫ال‬
َ kalanlardır.” 38
ِ ‫[ ِشم‬sol el] sözcükleri arasında mukâbele َ َ ْ َ ْ َ ْ ََُ ْ َّ َ ُ ُ َ َ ُ ُ َ َ َ ََُْ َ ََُْ ُ َ َّ
sanatı vardır. Burada ‫ ف‬ile ‫ من ;و‬ile ‫ ثقلت ;من‬ile ‫ مو ِازينه ;خفت‬ile ‫ فأول ِئك ;مو ِازينه‬ile ‫ هم ;فأول ِئك‬ile ‫ال ِذين‬
4. Beşli mukâbele örnekleri: sözcükleri arasında mukâbele sanatı vardır. 39

ُ َ َ َ َُ َ َ َْ َ َ
﴾‫﴿لك ْيل تأ َس ْوا َعلى َما فاتك ْم َول ت ْف َر ُحوا ِب َما آتاك ْم‬
ِ C. Açıklama
“Elinizden çıkana üzülmeyesiniz ve O’nun size verdiğiyle de sevinip şımarma- Âlimler, mukâbele konusunda görüş ayrılığına düşmüşlerdir. Bazıları, onun ayrı
yasınız diye.” 36 bir sanat olduğunu söylerken, bazıları da tıbâk’ın bir şekli olduğunu ileri sürmüştür.
َ َ ْ َ َْ ُ ْ َ ََ َ َ ْ َُ َ ْ ُ َ Bir grup âlim de mukâbele’yi îhâm-ı tezâd’a dâhil ederler. Çünkü mukâbele, birkaç
Burada ‫ ل‬ile ‫ تأسوا ;ل‬ile ‫ على ;تف َرحوا‬ile ‫ ما ; ِب‬ile ‫ فاتكم ;ما‬ile ‫ آتاكم‬sözcükleri arasında
tıbâk’ın arka arkaya gelmesidir. Yani, az önce de işaret edildiği gibi, tıbâk sanatında
mukâbele sanatı vardır.
karşılıklı birden fazla zıt şey zikredilince mukâbele olur. 40
 İbn Hicce de, bazı âlimlerin mukâbele’yi tıbâk’a dâhil ettiklerini, ancak bunun
ْ َ ‫َف‬ َ ُ َ ّ َ َ
‫ص َار ُسخ ِطي ِل ُب ْع ِدي َع ْن ِج َو ِار ِه ْم‬ ‫ضا ِب ُدن ّ ِوي ِم ْن خ َو ِاط ِر ِه ْ م‬‫الر‬
ِ ‫كان‬ doğru olmadığını söylüyor. 41 Zira mukâbele mutâbakat’tan (tıbâk) daha geneldir. 42
Mukâbele ile tıbâk arasındaki farkla ilgili görüşler genel olarak iki noktada
Arzum onların gönüllerine yakın olmaktı
toplanır:
Fakat onların civarından uzak olmam canımı sıktı
1) Tıbâk, iki zıddın bir araya gelmesiyle olur. Mukâbele ise, genellikle dört zıd-
َ َ ّ َ َ َ ْ ُ ّ ُُ ْ ُ ْ ْ َ َ َ َ
Şiirde ‫ كان‬ile ‫الرضا ;صار‬
ِ ile ‫ دنو ;سخط‬ile ‫ ِمن ;بعد‬ile ‫ عن‬ve ‫اطر‬
ِ ‫ خو‬ile ‫ ِجوار‬sözcükleri dın bir araya gelmesiyle olur. Bu zıtların ikisi sözün ilk kısmında, ikisi ise sözün so-
arasında mukâbele sanatı vardır. Bu şiirdeki kelimeler arasındaki tekâbül açıktır. An- nunda bulunur. Eğer mukâbele on zıt arasında ise, bunların beşi sözün başında, di-
cak ‫اطر‬
َ َ َ
ِ ‫ خو‬ile ‫ ِجوار‬arasındaki tekâbül gizlidir. ğer beşi ise sözün sonunda yer alır.
5. Altılı mukâbele örnekleri: 2) Tıbâk, sadece zıtlar arasında olur. Mukâbele ise, zıtlar arasında olabileceği gibi,
zıt olmayanlar arasında da olur. Fakat mukâbele’nin zıtlar arasında olması, onun de-
َُ َ َ ُ َ َ َ َ ْ ُ َ ٌَْ َ ُ َ ًْ َ َُ ْ َ ْ َ َ َ َ
﴾‫�سى أ ْن ت ِح ُّبوا ش ْي ًئا َو ُه َو ش ٌّر لك ْم‬ ‫﴿وع�سى أن تكرهوا شيئا وهو خير لكم وع‬ recesini ve değerini yükseltir. 43
38
“Bazen hoşlanmadığınız bir şey, hakkınızda iyi olabilir ve hoşlandığınız bir şey Mü’minûn, 23/102-103.
39
Bu örnekler ve açıklamaları için bkz. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 75; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, s.
de hakkınızda kötü olabilir.” 37 I, 132; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 301-305; Karamollaoğlu, Fatma Serap, Kur’ân Işığında
َ َ َ َ َ َ َْ َْ ُ َْ ُّ ُ ً ْ َ ًْ َ َ ُ َ َ َُ َْ
Burada ‫ و‬ile ‫ ع�سى ;و‬ile ‫ أن ;ع�سى‬ile ‫ تك َرهوا ;أن‬ile ‫ شيئا ;ت ِحبوا‬ile ‫ وهو ;شيئا‬ile ‫ خي ٌر ;وهو‬ile Belâğat Dersleri: Bedî‘ İlmi, İstanbul, 2014, s. 33-38.
ٌَّ 40
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 153; Karamollaoğlu, Kur’ân Işığında Belâğat Dersleri: Bedî‘ İlmi, s. 33.
‫ شر‬sözcükleri arasında mukâbele sanatı vardır. 41
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 129.
42
 Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 231; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 129; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân,
s. 247.
36 43
Hadîd, 57/23. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 179; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 129; Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s.
37
Bakara, 2/216. 86-87.

34 35
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

3.
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
1. Âyetler ve Hadîsler: ُ ‫]  َا َّلت َن‬
TENÂSÜB [  ‫اس ُب‬
ُ َّ َ ُ ُ ْ ْ َ ْ َ َْ ْ
‫اإل ْح َس ِان َوِإ َيت ِاء ِذي ال ُق ْ َربى َو َي ْن َهى َع ِن الف ْحش ِاء َوال ُمنك ِر َوال َبغ ِي َي ِعظك ْم ل َعلك ْم‬ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ ّ َّ
ِ ‫﴿إن الله يأمر ِبالعد ِل و‬ ِ (1)
َ ُ َّ َ َ
(Nahl, 16/90) ﴾‫تذكرون‬
ْ ٌ َّ ُ ُ ْ ُ ْ َ ٌ َ َ ُ
(Âl-i İmrân, 3/120) ﴾‫﴿إن ت ْم َس ْسك ْم ح َسنة ت ُسؤه ْم َوِإن ت ِص ْبك ْم َس ِيئة َيف َر ُحوا ِب َها‬
َ ْ
(2)
ِ
َُ َ َّ ْ َ َّ ُ َ َ ْ َ ُ A. Tanımı
(Beyhakî) »‫�ش ْي ٍء ِإل شانه‬ َ ‫ َول ْم ُين َز ُع م ْن‬،‫�ش ْي ٍء إل َز َان ُه‬
َ ‫ فإ َّن ُه ل ْم َيك ْن في‬،‫الرفق‬ ّ ْ َ َ َ َ
ِ ِ ِ ِ ِ ِ ‫ علي ِك ِب‬،‫«يا عا ِئشة‬ (3)
Tenâsüb sözlükte, “benzerlik, eşitlik, uygunluk, simetri, orantı, ta‘alluk ve iki şe-
َّ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ َّ
(İbn Mâce) »‫ َمغ ِاليق ِللش ّ ِر‬،‫يح ِللخي ِر‬ ‫اس مفا ِت‬ ِ ‫ِ«إن ِمن الن‬ (4) yin birbirine uygun olması, birbirleriyle bağlantılı olması” anlamlarına gelmektedir.
Terim olarak tenâsüb, “anlam bakımından aralarında ilgi bulunan iki veya daha
2. Şiirler: fazla kelime, terim veya deyimi –zıtlık/karşıtlık olmamak koşuluyla– birbirine uy-

‫الص ِبح ُيغري بي‬ ُ ‫اض‬ ُ ‫َوَأ َنثني َو َب َي‬ َ َ ُ َ َ ُُ َ

‫واد الل ِيل َيشف ُع ِ لي‬ ‫أزورهم وس‬ (1)
gun bir şekilde bir araya getirmek” demektir. 44 Zıtlık olmaması koşulu, tenâsüb’ü
tıbâk’tan ayırmak içindir. Burada münâsebet “lafız ile lafız”, “lafız ile mana” ve “mana
ْ ْ ْ َ َ َ َ َْ َ َْ ُُْ ُ ْ ََ
‫َول ال ُبخ ُل ِفي َم ِال ال َب ِخ ِيل َي ِز ُيد‬ ‫وما الجود يف ِني المال قبل فنا ِئ ه‬ (2) ile mana” arasında olabilir. 45
َّ ‫َيا ُق ْر َب َما َع َاد َب‬
‫الض َّر ِاء ُي ْب ِك ِيني‬ ْ ‫الس َّراء ُي‬ ََ َ ْ َ
‫ضحكن ي‬ ِ َّ ‫و َمنظ ٍر كان ِب‬ (3) Tenâsüb sanatı için münâsebet, murâ‘âtu’n-nazîr, tevâfuk, tevfîk, telfîk, muâhât
ُ َ
‫َو ِفي ِر ْج ِل ُح ّ ٍر ق ْي ُد ذ ٍ ّل َي ِش ُين ُه‬ ُ ‫َع َلى َ ْرأس عبد‬
ُ ‫تاج ِع ّ ٍز يز‬
‫ينه‬ (4) ve i’tilâf tabirleri de kullanılır. 46 Tahiru’l-Mevlevi bu sanat için, “Erbâb-ı kalemin en
ٍ ِ
ْ ْ ‫َد ْه ًرا َف‬ َ ُ َ
َ‫مة َك َان ُق ْب ُح ْال َج ْور ُي ْس ِخ ُطه ا‬
‫أص َب َح ُح ْس ُن ال َع ْد ِل ُي ْر ِض َيها‬
ziyade kullandığı bir sanattır” demektedir. 47
ِ ‫يا أ‬ (5)

 B. Tenâsüb Şekilleri ve Örnekleri

Tenâsüb, iki ve daha fazla kelime arasında olur:
a. İki kelime arasında bulunan tenâsübe örnekler:
ْ َّ ‫﴿و ُه َو‬
َ
﴾‫الس ِم ُيع ال َب ِص ُير‬
“O işitendir, görendir.” 48


44
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 175; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 424; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s.
363; Kazvînî, el-Îzâh, s. 260; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 128; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 234; Taftazânî,
Muhtasar, II, 214; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 293; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 124;
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 304; eş-Şîrâzî, el-Belîğ, s. 250.
45
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 293.
46
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 175; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 363; Kazvînî, el-Îzâh, s. 260; Hillî,
Şerhu’l-Kâfiye, s. 128; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 234; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 293; Mer‘î el-
Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 124; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 364.
47
Tahiru’l-Mevlevi, Edebiyat Lugatı, s. 162.
48
Şûrâ, 42/11.

36 37
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

َ ْ ُ ْ َّ َ
﴾‫س َوالق َم ُر ِب ُح ْس َب ٍان‬ ‫﴿الشم‬ “Güneş ve ay bir hesap iledir. Necm (bitkiler) ve ağaçlar secde ederler.” 53
ُ ْ َّ
Âyetteki ‫ النجم‬sözcüğü “bitkiler” demektir. Bu anlam, “güneş” ve “ay” ile uyumlu
“Güneş ve ay bir hesap iledir.” 49 ُ ْ َّ
değildir. Fakat ‫ النجم‬sözcüğünün güneş ve ay’a uygun olan “yıldızlar” anlamı da var-
b. İkiden fazla kelime arasında bulunan tenâsübe örnekler: dır. 54 İşte bu anlamında “îhâmu’t-tenâsüb” vardır.
ُ َ ‫الض َال َل َة ب ْال ُه َدى َف َما َرب َح ْت ت َج‬ ْ َ َّ َ َ ْ ُ
َّ ‫اش َت َر ُوا‬
﴾‫ارت ُه ْم‬ ِ ِ ِ ‫﴿أولـ ِئك ال ِذين‬ 
َ ْ َ ّ َ َ ُّ َ َ
“İşte onlar o kimselerdir ki, hidayet karşılığında sapıklığı satın aldılar da tica-
ّ
‫الش ْع َرى َو ِفي خ ِد َها الق َم ُر‬ َ ْ َ
ِ ‫و ِفي نح ِرها‬ ‫كأ َّن الث َ َّريا ُع ِلق ْت ِفي َج ِب ِين َه ا‬
retleri kar etmedi.” 50 Sanki zenginlikler onun alnında asılmış gibidir,
Âyetteki ‫( اشتروا‬satın aldılar), ‫( ما ربحت‬kâretmedi) ve ‫( تجارتهم‬ticaretleri) sözcükleri Gerdanında Şi‘râ yıldızı, yanağında Ay vardır.
arsında tenâsüb vardır. Çünkü hepsi alışverişle ilgili sözcüklerdir. َّ ُّ
Şiirdeki ‫ الث َريا‬sözcüğü “zenginlik, servet” demektir. Ancak bu sözcüğün Şi‘râ yıl-
 dızı ve Ay ile münâsebeti olan, fakat burada kastedilmeyen “Ülker yıldızı” anlamı
َ َْ ً َْ َّ ُّ ْ ّ ve ‫ ْال َق َم ُر‬sözcükleri arasında îhâmu’t-tenâsüb vardır. 55
‫ال ْس ُه ُم َم ْب ِ َّرية َب ِل ال ْوت ُار‬ ‫ات َب ِ ل‬
َّ َ ْ َْ vardır. Dolayısıyla ‫الث َريا‬, ‫الشع َري‬
ِ ‫كال ِق ِ�س ّ ِي ال ُمع ِطف‬ ِ

Eğilmiş yaylar; hatta 

ُ َ ُّ ُ َّ َ َ ْ َّ ُّ ُ َ َ ُ َ َ َ
Sivriltilmiş oklar, hatta kirişler gibi. ‫النقط‬ ‫ِبد ٍال يؤم الرسم غيره‬ ‫َو َح ْر ٍف ك ُنو ٍن ت ْح َت َر ٍاء َول ْم َيك ْ ن‬
ْ ُ َْ ُ ََْ
ِ ‫[ ال ِق‬yaylar], ‫[ األس ُهم‬oklar] ve ‫[ األوتار‬kirişler] sözcükleri arasında tenâsüb
Burada ‫�س ّي‬ Râ’nın altında nûn gibi bir harf!
vardır. Çünkü bunlar, birbirinin gereği ve birbiriyle uyumlu olan şeylerdir. Burada şair O, noktaların (yağmurların) değiştirdiği kalıntılara/
(el-Buhturî), develeri –örneğin hurma çöpüne ve ipe değil de– yaya benzetmeyi ter- izlere yönelen şefkatli bir binici dâl değildir.
cih etmiştir. Bu yüzden develeri zayıflık bakımından önce eğilmiş yaya, sonra ondan
Şâir bu beytinde, harf ile “deve”yi, râ (reâ fiilinin ism-i fâilidir) ile “şefkatli binici”yi,
daha ince olan oka, ardından da ondan da ince olan kirişe benzetmiştir. 51
dâl (delâ fiilinin ism-i fâilidir) ile “deveye refâkat edeni”, resm ile “yurdun izleri/kalın-
 tılarının resmini” ve nokta ile de “yağmur”u kastetmiştir. Şâirin devenin zayıflığı ile
Belagatçılar, içinde “îhâmu’t-tenâsüb” (tenâsübü çağrıştırma/vehm ettirme, şüp- binicisinin acımasızlığını dile getirdiği bu beytinde maksadı farklı, yani deveyi tavsif
heye düşürme) bulunan âyet, şiir ve sözleri de bu konuya dâhil ederler. olsa da, alfabetik harfler arasında îhâmu’t-tenâsüb vardır. 56
ُ َ َّ ُ َ
Îhâmu’t-tenâsüb [‫] ِإيهام التناس ِب‬, “Lafzen birbirine uygun olmayan, fakat kastedil-
meyen anlamları arasında münâsebet (uygunluk) bulunan iki lafzı bir araya getir- C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
mek suretiyle münâsebet kurulmasıdır.” 52 Şu örneklerde olduğu gibi:
1. Âyetler:
َّ َّ ‫س َو ْال َق َم ُر ب ُح ْس َبان ۞ َو‬ َّ َ َ ُ َّ َ َ َْ َّ
﴾‫الن ْج ُم َوالش َج ُر َي ْس ُج َد ِان‬ ٍ ِ
ُ ‫لش ْم‬ ‫﴿ا‬ (Fetih, 48/4) ﴾‫يما‬
َ
ً ‫ات َوال ْرض َوكان الله ع ِل ًيما ح ِك‬
ِ
َ َّ ‫﴿ولله ُجنود‬
ِ ‫الس َماو‬
َ
ِ ِ (1)
ُ ُ
49 ّ َ َ َ ُ
ُ َ َ َ َّ
َ َ َْ َ َّ َ ُ ْ َ
َ َّ
Rahmân, 55/5. (Tevbe, 9/34) ﴾‫يل الل ِه‬
ِ ‫( ﴿وال ِذين يك ِنزون الذهب وال ِفضة وال ي ِنفقونها ِفي س ِب‬2)
50
Bakara, 2/16.
51 53
Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 251; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 304; eş-Şîrâzî, el-Belîğ, s. Rahmân, 55/5-6.
54
250. Kazvînî, el-Îzâh, s. 261-262; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 128; Taftazânî, Muhtasar, II, 215-216; Lâşîn,
52
Kazvînî, el-Îzâh, s. 261-262; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 128; Taftazânî, Muhtasar, II, 215-216; Haben- el-Bedî‘, s. 39.
55
neke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, II, 384; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 304-305; Merâğî, Ulûmu’l- Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 305.
56
Belâğa: el-Beyân, el-Me‘ânî, el-Bedî‘, s. 324; Sa‘îdî, Buğyetu’l-Îzâh, s. 585; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 39. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 128-129.

38 39
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

َ ْ َ َ ْ َ َْ ْ َ ْ ْ َّ َ ُ 4.
(A‘râf, 7/17) ﴾‫( ﴿ث َّم ل ِت َين ُه ْم ِمن َبي ِن أ ْي ِد ِيه ْم َو ِمن خل ِف ِه ْم َوعن أ ْي َم ِان ِه ْم َوعن ش َمآ ِئ ِل ِه ْم‬3)
ُ َ َْ
ْ َ َ ٌ َ ّ َ َ ْ َ
(Sâd, 38/71) ﴾‫ال َ ُّربك ِلل َمل ِئك ِة ِإ ِني خ ِالق بش ًرا ِمن ِط ٍين‬
َ ‫( ﴿إذ ق‬4)
ِ
َ ْ İRSÂD [  ‫] ا ِل ْرصاد‬
ََ
َّ ‫﴿ي ْمحق الله ال ّ َربا َو ُي ْربي‬
َ (5) ْ ُّ ُ َ
(Bakara, 2/276) ﴾‫ات‬
ِ ‫الصدق‬ ِ ِ

2. Şiirler:
َْ ْ ْ ُ َْ َ َ ُ
‫ِم ْن ل َّج ِة ال ِفك ِر ُت ْه ِدي َج ْو َه َر الك ِل ِم‬ ‫ت َّج ُار ل ْف ٍظ ِإلى ُسو ِق الق ُبو ِل ِب َه ا‬ (1) A. Tanım
ََ َْ َّ َ ٌَ َ َ َ
‫ات َو ِفي أن َي ِاب َها شن ُب‬ِ ‫اللث‬ِ ‫و ِفي‬ ٌ ‫ل ْم َي ُاء ِفي شف َت ْي َها ُح َّوة ل َع‬
‫س‬ (2) İrsâd, sözlükte “yola gözetleyici dikme” 57 ve “hazırlama” 58 gibi anlamlara gelir.
ْ ََ ْ ُ ُُ َُ َ َ َُّ ْ
‫وأذنه ِمن ور ِق ال ِس‬ ‫اض ٍر خ ُّد ُ ه‬ ِ ‫ِمن ج ِلن ٍار ن‬ (3) Terim olarak irsâd, “şiir veya nesirde kâfiye veya fâsıladan önce, sözün gerisine
َْ َ َّ ْ َ ُّ َ ّ َ َ ‫َدع ْال َي َر َاع ل َق ْوم َي ْف َخ ُر‬ delâlet edecek bir ifade kullanmaktır.” Başka bir deyişle, “bir sözü, sözün başını işi-
‫ات فافت ِخ ِر‬ ِ ‫الطو ِال الردي ِني‬ ِ ‫وِب‬ ‫ون ِب َه ا‬ ٍ ِ (4)
َ َ َ ْ َ ْ ََ ً ْ َ َ‫ت‬ ْ َ َ َ َّ َ ُ َ ْ َ َّ ُِ َ tenin sonunu anlayacağı şekilde getirmektir.” 59
‫مجدا أتت ِب ِمد ٍاد ِمن د ٍم هد ِر‬ ‫فهن أقالمك الل ِتي ِإذا كتب‬
َ ُْ َ ْ َ َ ََ ََُ
‫اب ال ْحك ِم‬ ‫الض َح ى‬ُّ ‫َأ ْن ُت ْم َب ُنو َط َه َو ُنون َو‬
ِ ‫وبنو تبارك ِفي ال ِكت‬ ٍ (5) B. Çeşitleri ve Örnekleri
َ‫الر ْكن َو ْال َب ْيت ْال َعتيق َو َز ْمزم‬ُّ َ َ َّ َ َ َْ َ ََ ْ ُ َ َ
ِ ِ ِ ِ ِ ‫و‬ ‫اع ِر والصف ا‬ ِ ‫اط ِح والمش‬ ِ ‫وبنو الب‬ İrsâd, lafzî ve manevî olmak üzere iki kısma ayrılır:
 1. Lafzî irsâda örnekler:
َ ْ َ َُ َ ْ َّ َ َ
﴾‫﴿و َما ك َان الل ُه ِل َيظ ِل َم ُه ْم َول ِك ْن كانوا أ ُنف َس ُه ْم َيظ ِل ُمون‬
“Allah, onlara zulmedecek (değildi; fakat onlar, kendi kendilerine zulmediyorlardı.” 60
ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ
Âyetteki ‫( ِليظ ِلم ُهم‬onlara zulmedecek) ifadesi, âyetin sonunda ‫( يظ ِلمون‬zulmedi
-
yorlardı) ifadesinin geleceğine delâlet etmektedir. 61


َ ْ
﴾‫�ض َي َب ْي َن ُه ْم ِف َيما ِف ِيه َيخ َت ِل ُفون‬ ُ َ َ ّ َ ْ ْ َ َ َ ٌ َ َ َ ْ َ َ ُ َ َ ْ َ ً َ َ ً َّ ُ َّ ُ َّ َ َ َ َ
ِ ‫﴿وما كان الناس ِإال أمة و ِاحدة فاختلفوا ولوال ك ِلمة سبقت ِمن ِربك لق‬
“İnsanlar bir tek milletten başka bir şey değildi, ama ayrılığa düştüler. Eğer
Rabb’inden bir söz geçmemiş olsaydı, ayrılığa düştükleri konuda hemen aralarında
hüküm verilirdi.” 62
57
Taftazânî, Muhtasar, II, 216.
58
Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 253.
59
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, III, 206; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 263; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh,
II, 235; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 336; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 305; Şîrâzî, el-Belîğ,
s. 251.
60
Ankebût, 29/40.
61
Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 235; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 164; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 152.
62
Yûnus, 10/19.

40 41
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ُ ََ ْ َُ َ ْ َ َ َّ ُ ْ ُ َ ْ َ ُ ْ َّ ْ ُ َ ٌ َ َ
Âyetteki ‫( اختلفوا‬ayrılığa düştüler) sözcüğü ‫�ض َي‬
ِ ‫( لق‬hüküm verilirdi) ifadesiyle bir- ﴾‫الن َه َار ف ِإذا ُهم ُمظ ِل ُمون‬ ‫﴿وآية لهم الليل نسلخ ِمنه‬
َ ُ َْ َ
likte, fâsılanın ‫يخت ِلفون‬, (ayrılığa düşüyorlar) şeklinde geleceğine delâlet etmektedir. 63
“Gece de onlar için bir ayettir. Gündüzü ondan soyup alırız, birden onlar karan-
 lıkta kalıverirler.” 68

﴾‫وب‬ ُ ُ ْ َ ْ َ َ ‫الش ْم‬

َّ ُُ َ
‫﴿و َس ِّب ْح ِب َح ْم ِد َ ِّرب َك ق ْب َل طل ِوع‬
َ Bu âyetin geçtiği Yâsîn sûresi’nin rediflerinin nûn harfi olduğunu gören ve âyetin
ِ ‫س وقبل الغر‬ ِ َ ُ ْ ُ
başındaki “gündüzün geceden soyulacağını” işiten bir kimse, fâsılanın ‫ مظ ِلمون‬şek-
“Güneş doğmadan ve batmadan önce Rabbini övgü ile tesbit et!” 64 linde geleceğini anlar. Dolayısıyla burada manevî irsâd vardır. 69
ُُ ُُ ْ
ِ ‫[ طل‬doğma] sözcüğü, sonunda ‫وب‬
Bu âyette, ‫وع‬ ِ ‫[ الغر‬batma] sözcüğünün gelişine 
delalet etmektedir. َ َ َ َ َ َّ َ َ ُ َ َ َ َ
‫َوِإذا َسال ُموا أ َع ُّزوا ذ ِليال‬ ‫اربوا أذلوا َع ِز ًيز ا‬ ‫ف ِإذا ح‬

َ ‫َو َجاو ْز ُه إ َلى َما َت‬ َ َ َ َ َ Savaştıkları zaman güçlüyü zelil ederler
‫ست ِط ُيع‬ ِ ِ ‫ِإذا ل ْم ت ْس َت ِط ْع ش ْي ًئا ف َد ْع ُ ه‬ Barış yaptıkları zaman zelili güçlü kılarlar
Bir şeye gücün yetmezse onu bırak!
Beytin birinci mısrası, ikinci mısrasını gerekli kılmaktadır. 70
Onu geçip gücününün yettiği şeye başla!
ْ
Şiirdeki ‫تستطع‬
َْ
‫( لم‬gücün yetmezse) ifadesi, sonunda ‫( تست ِطيع‬gücününün yettiği) ُ َ َ
ِ C. Açıklama:
sözcüğünün geleceğine delâlet etmektedir. 65
İrsâd sanatını, teshîm 71 ve tevşîh 72 diye isimlendirenler de olmuştur.
2. Manevî irsâda örnekler:
َ ْ َ َ َ ً ُ َ َ َ َ َ ْ َ ّ َّ
﴾‫آل ِع ْم َر َان َعلى ال َعال ِم َين‬
َ ‫يم َو‬
َ ‫آل إ ْب َراه‬
ِ ِ ‫﴿إن الله اصطفى آدم ونوحا و‬ ِ
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
1. Âyetler:
“Kuşkusuz Allah, Âdem’i, Nûh’u, İbrahim ailesini ve İmrân ailesini diğer insan- َ َ ْ ْ َََْ ْ ََ
ْ
(Mü’minûn, 23/12) ﴾‫الن َسان ِمن ُسلل ٍة ِمن ِط ٍين‬ َ ْ َ
lara tercih etti.” 66 ِ ‫( ﴿ولقد خلقنا‬1)
ََ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ُْ ََ َّ ْ ُ َ ُ َّ ُ
Âyetteki ‫ اصطفى‬sözcüğü, fâsılanın aynı kökten olmayan ‫ العال ِمين‬şeklinde gelece- (Yûnus, 10/21) ﴾‫( ﴿ق ِل الله أ ْس َرع َمك ًرا ِإن ُر ُسلنا َيكت ُبون َما ت ْمك ُرون‬2)
ğine delâlet etmektedir. Her iki sözcük de kök olarak farklı olmalarına rağmen ara- َ ْ ْ ْ َّ ُ ْ
ُ َّ
(Bakara, 2/8) ﴾‫اس َمن َيقو ُل َآمنا ِبالل ِه َو ِبال َي ْو ِم ال ِخ ِر َو َما ه ْم ِب ُمؤ ِم ِنين‬
َّ َ َ
larında anlam ilişkisi vardır. Çünkü tercih edilen bir şeyin, kendi cinsi içinden ter- ِ ‫( ﴿و ِمن الن‬3)
َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ُ ْ َ ْ َ ُ َ ُ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ َ
cih edilmiş olduğu bilinen bir gerçektir. Burada tercih edilenler, kendi cinslerinden ﴾‫الز ِار ُعون ۞ ل ْو نش ُاء ل َج َعل َن ُاه ُحط ًاما فظلل ُت ْم تفك ُهون‬ ‫( ﴿أفرأيتم ما تحرثون ۞ أأنتم تزرعونه أم نحن‬4)
olan “âlemler”e tercih edilmiştir. 67
(Vâkıa, 56/63-65)
 68
Yâsîn, 36/37.
63 69
Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 253; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 164; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. Cebr, Dirâsât fî İlmi’l-Bedî‘, s. 46.
70
152. İbn Tabâtabâ, İyâru’ş-Şi‘r, s. 214; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 267; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV,
64
Kâf, 50/39. 337.
65 71
Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 235; Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, II, 386. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 263; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 235; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb,
66
Âl-i İmrân, 3/33. II, 303; Sa‘îdî, Buğyetu’l-Îzâh, s. 21.
67 72
Suyûtî, Şerhu Ukûdi’l-Cemân, s. 253; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 32. Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 254; Cebr.

42 43
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

5.
2. Şiirler:
َ َ ََ ً َ َ َ ََ ُ ُ ََ َ َْ
‫ث َما ِن َين َح ْوال –ال أ َبا ل َك– َي ْسأ ِم‬ َ ْ
ْ ‫ َو َمن ي ِع‬،‫َس ِئ ْمت تك ِاليف الح َي ِاة‬
‫ش‬ (1) MÜŞÂKELE [  ‫] ال ُمشاكلة‬
َ ً ًُ ً َ ‫إذا َن َّب َها ْلي َث ع ّر‬
‫ُم ِفيتا ُم ِفيدا ن ُفوسا َوماال‬ ‫يس ٍ ة‬ ِ ِ (2)
‫واة ِم َد َاد َها‬ َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َّ َّ َ ْ ُ
ِ ‫قل ٌم أصاب ِمن الد‬ ‫تزجي أغن كأن إبرة رو ِق ِ ه‬ (3)
َُ َ َْ َ
‫اعيل ك ِافي الكف ِاة‬ ْ
ِ ‫ص ِاحب ِإس َم‬َّ ‫عباد أبي الق ِاسم ال ـ‬ ٍ ‫ِإلى ْابن‬ (4) A. Tanımı
َ َ َّ ََْ ََ َ
‫اللق ِاء كال ِمي‬ ْ َ َْ ْ
‫أحلت د ِمي ِمن غي ِر ُج ْرٍم وح َّر َم‬
َ ْ َّ َ َ
ِ ‫ِبال سب ٍب يوم‬ ‫ت‬ (5) Müşâkele, sözlükte “muvâfakat (uygunluk) ve benzerlik (müşâhebet, mümâselet)
َ َّ َ ْ َ َ َّ ْ َّ َّ َ ْ َ َ
‫س ال ِذي َح َّر ْم ِت ِه ِبح َر ِام‬ ‫ولي‬ ‫س الذي َحلل ِت ِه ِب ُم َحل ٍ ل‬ ‫فلي‬ ” 73 demektir.
Terim olarak müşâkele, “bir şeyi kendisine delalet eden lafızla değil de, hakîkî
 veya takdîrî olarak, onun eşliğinde (sohbetinde) geçen başka lafızla zikretmek”tir. 74

B. Çeşitleri
Müşâkele iki türlü olur:
a) Müşâkele yapılan lafız sözde açık bir şekilde bulunursa buna “hakîkî müşâkele”
denilir.
َ َ ََ َ َ َ
﴾‫﴿ت ْعل ُم َما ِفي ن ْف ِ�سي َوال أ ْعل ُم َما ِفي ن ْف ِس َك‬
“Sen benim nefsimde olanı bilirsin, ama ben senin nefsinde olanı bilmem.” 75
Bundan maksat, “Ben, senin katında olanı bilmem” demektir. Daha önce İsa’nın
َْ
(a.s.) sözünde ‫س‬ِ ‫ نف‬sözcüğü geçtiği için müşâkele yoluyla Allah Teâlâ hakkında da
َْ
‫س‬ِ ‫ نف‬sözcüğü kullanılmıştır. 76

ُْ ٌ َ َ
﴾‫﴿و َج َز ُاء َس ِّيئ ٍة َس ِّيئة ِمثل َها‬
َ

“Kötülüğün cezası, yine onun gibi bir kötülüktür.” 77

73
Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 254; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 252; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
Rebî‘, V, 284; Cebr, Dirâsat fî İlmi’l-Bedî‘, s. 48.
74
Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 424; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 393; Kazvînî, el-Îzâh, s. 263;
Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 237; Taftazânî, Muhtasar, II, 218; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 254;
Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 127; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 309; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘,
s. 190; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 78.
75
Mâide, 5/116.
76
Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 237-238; Taftazânî, Muhtasar, II, 219; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II,
252; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 254; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 133-34.
77
Şûrâ, 42/40.

44 45
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ٌ َّ َ
Burada ikinci ‫[ س ِيئة‬kötülük] lafızından maksat “azap” veya “cezâ”dır. Daha önce b) Müşâkele sanatında bazen lafız metinde mevcut olmayıp bağlamdan anla-
َّ َ ٌَ
‫ س ِيئ ٍة‬lafzı geçtiği için “azap” veya “cezâ” anlamı da ‫ َس ِّيئة‬lafzıyla ifade edilmiştir. 78 şılır. Buna da “takdîrî müşâkele” denilir. Şu örnekte olduğu gibi:
 ًَ َّ َ ّ ََ َ ُ ّ ُ ُ
َ ُ َ ُ َ َ َ َ َّ َ َ َّ َ ُ ُ َ َ َ ﴾‫ ِص ْبغة الل ِه َو َم ْن أ ْح َس ُن ِم َن الل ِه ِص ْبغة‬...‫﴿قولوا َآم َّنا ِبالل ِه َو َمآ أ ِنز َل ِإل ْي َنا‬
﴾‫ين ن ُسوا الله فأنساهم أنفس ُهم‬
ْ ْ ‫﴿ول تكونوا كال ِذ‬
“Allah’a, bize indirilene… imân ettik” deyin... Allah’ın boyası. Allah’ın boyasın-
“Allah’ı unutan, bu yüzden O’nun kendilerini unutturduğu kimseler gibi olmayın.” 79
ْ ُ َ ََ dan daha güzel boyası olan kimdir?” 83
Burada daha önce “unutma” sözcüğü geçtiği için müşâkele olarak ‫ فأنساهم‬ifa- ّ ََ ْ ّ َّ َ
Âyetteki ‫[ ِصبغة الل ِه‬Allah’ın boyası] ifadesi, ‫[ آمنا ِبالل ِه‬Allah’a imân ettik] ifadesinin
desi gelmiştir. Dolayısıyla burada “ihmâl”, “unutma” olarak ifade edilmiştir. 80
zımnında müekked mastardır. Buna göre anlam, “Allah’ın temizlemesi” demektir.
 Çünkü imân, mü’minlerin nefislerini temizleyen şeydir. Bunun aslı şudur: Hıristiyan-
Arkadaşları Ebû’r-Rakma‘ı soğuk bir günde sabah kahvaltısına davet ederler ve lar, yeni doğan çocuklarını sarı bir su ile vaftiz ediyorlar ve çocuklarının bu şekilde
“Ne yemeyi arzu edersen onu senin için yapalım” derler. O ise fakir olup kendisini gerçek bir Hıristiyan olduğunu iddia ediyorlardı. Bunun üzerine Allah da mü’minlere,
soğuktan koruyacak bir elbisesi olmadığı için onlara şöyle yazdı:
“Allah bizi, kendi boyası olan imân boyası ile boyadı. Ey Hıristiyanlar! Biz sizin bo-
ً َ ُ ََ َّ ‫ص ُدوا‬ ْ ‫َأ‬
َ ‫ص َح ُاب َنا َق‬
‫َوأتى ُر ُسل ُه ْم ِإ َّلي خ ِصيصا‬ ‫وح ِب ُس ْح َرٍ ة‬
َ ‫الص ُب‬ yanızla boyanmayacağız” demelerini emretmiştir. 84
ً ‫ ُأ ْط ُب ُخوا لي ُج َّب ًة َو َقم‬:‫ُق ْل ُت‬
‫يصا‬
َ َ َ ُ ً َ َْ ُ َ
‫ ِاقت ِر ْح ش ْيئا ن ِج ْد ل َك ط ْبخ ُ ه‬:‫قالوا‬
ِ ِ 
ُْ ََ ُ ُ ‫إ َّن ْالو َال َي َة َال َت ُد‬
Arkadaşlarımız sabah kahvaltısına davet ettiler ‫ِإ ْن ك ْن َت ُت ْن ِك ُر ُه فأ ْي َن ال َّو ُل‬ ‫وم ِل َو ِاح ٍ د‬ ِ ِ
Onların elçileri özel olarak bana geldiler َ َ ْ َ َ ً‫س م َن ْالف ْعل ْال َجميل َغ َرائس ا‬ ْ َ
Dediler ki: Bir şey iste, onu senin güzelce pişirelim,
‫ف ِإذا ُع ِزل َت ف ِإ َّن َها ال ُت ْع َز ُل‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ‫فاغ ِر‬
ْ
Dedim ki: Siz, bana bir cübbe ile bir gömlek pişirin! Bir kimsenin valiliği daimî değildir
ُ ُ ُْ ُ Eğer bunu inkâr ediyorsan, öncekiler nerede?
Şiirde ‫[ ِخيطوا‬diktirin] yerine, müşâkele yoluyla ‫[ اطبخوا‬pişirin] ifadesi gelmiştir.
َُ ْ َ Sen, güzel eylemlerden oluşan fidanlar dik!
Çünkü daha önce ‫[ طبخه‬onu pişirmek] lafzı geçmiştir. 81
Sen azledilsen de, o fidanlar azledilmez!

ْ َ ُ ُ ُ ُْ ُ ُْ ْ َْ ً ْ ُ َ
‫وه ِبخ ِّد َها ال ُم َت َو ّ ِر ِد‬ ‫ ادهن‬:‫قلت‬ ‫ ِا َّت ِخذ ُد ْهنا ِلقلبك َيش ِف ِ ه‬:‫قالوا‬ Şair, hurma fidanları diktiren bir valiye hitap etmekte ve ona “iyilik fidanları dik-
mesini” öğütlemektedir. Yani, onun iyi ve güzel işler yapmasını istemektedir. Fakat
Dediler ki: Kalbin için bir yağ edin ki, şifa bulsun!
müşâkele yoluyla bunu ‫س‬ ُ ‫[ َا ْل َغ ْر‬fidan] sözcüğüyle ifade etmektedir. 85
Dedim ki: Onu (kalbimi), onun gül yanağıyla yağlayın!
ُ ُ َّ ُ ُُُْ
Şiirde ‫[ م ِتعوه‬faydalandırın] sözü yerine, müşâkele yoluyla ‫[ ادهنوه‬yağlayın] sözü C. Açıklama
ً ُْ
getirilmiştir. Çünkü daha önce ‫ دهنا‬sözcüğü geçmiştir. 82
• Bedî‘iyyât erbabının, beyitlerini müşâkelenin birinci türü üzere binâ ettikleri,
78
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 181; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 252; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 190; bunun en meşhur ve en yaygın kullanım olduğu ifade edilmektedir. 86
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 132-33.
79 83
Haşr, 59/19. Bakara, 2/136-138.
80 84
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 309. Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 238-239; Taftazânî, Muhtasar, II, 219-220; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-
81
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 253; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 127-128; Hâşimî, Bedî‘, s. 128-129; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 286; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 193-194.
85
Cevâhiru’l-Belâğa, s. 309; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 191. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 286.
82 86
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 192. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 286.

46 47
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

6.
• Müşâkele sanatında genellikle önceki kelimeye müşâkele (benzetme) yapılır.
ُ َ َ َْ
MÜZÂVECE [  ‫] ال ُمز َاوجة‬
Ancak bazen sonraki kelimeye müşâkele yapıldığı da görülür. 87
• Bedî‘ bilgilerinin ve araştırıcılarını çoğu müşâkele sanatını “muhassinât-ı
maneviyye”den sayarken 88, bazıları da “muhassinât-ı lafziyye” içinde zikretmişlerdir. 89

D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler: A. Tanımı
َ
َ ََ ْ ْ َ ُ َّ
ََ ُ َّ َ َ
ِ ‫( ﴿ومك ُروا ومك َر الله والله خي ُر ال َم‬1)
Müzâvece, sözlükte “eşleşme, bir birine eş olma, çift olma” anlamına gelir.
(Âl-i İmrân, 3/54) ﴾‫اك ِرين‬
ََ َّ َ Terimi olarak müzâvece, “şart ve cevapta iki anlamın bir birleşmesi ve aralarında
(Tevbe, 9/67) ﴾‫( ﴿ن ُسوا الله فن ِس َي ُه ْم‬2) eşdeşlik bulunmasıdır.” 90 Buna, izdivâc 91 ve tezâvüc 92 de denir.
ُ َ ُ َ َّ َ ُ
(Nisâ, 4/142) ﴾‫﴿إن ال ُمنا ِف ِقين ُيخ ِادعون الله َوه َو خ ِادع ُه ْم‬
َ َ َ ْ َّ
ِ (3)
ُ َ َ ْ َََ َ ْ ُ َ َ ْ ْ ُ َ َ ُ ُ َ َُ َ َ ْ َّ ُ ٌ َ ُ ْ ّ ُ ُ ْ َ َ B. Örnekler
(Mâide, 5/64) ﴾‫ان‬
ِ ‫( ﴿وقال ِت اليهود يد الل ِه مغلولة غلت أي ِد ِيهم ول ِعنوا ِبما قالوا بل يداه مبسوطت‬4)
ُ َ ْ َ ْ ‫﴿ف َمن ْاع َت َدى َع َل ْي ُك ْم َف‬
َ
ُ ََ ََْ ْ ََ
(Bakara, 2/194) ﴾‫( ﴿ف َم ِن اعتدى عل ْيك ْم فاعتدوا عل ْي ِه ِب ِمث ِل َما اعتدى عل ْيك ْم‬5)
ُ َْ َ ُ ََ ََْ َ ﴾‫اع َت ُدوا َعل ْي ِه ِب ِمث ِل َما ْاع َت َدى َعل ْيك ْم‬ ِ
“Kim size saldırırsa, onun size saldırdığı kadar siz de ona saldırın!” 93
2. Şiirler: ََْ َُْ َ
ْ َ َ ْ ََ ْ ََ َ Bu âyette, ‫[ اعتدى‬saldırırsa] şartına cevap olarak ‫[ فاعتدوا‬saldırınız] ifadesi kulla-
َ َ َ ََ
‫جه َل ف ْوق َج ْه ِل ال َج ِاه ِل َينا‬ ‫فن‬ ‫أح ٌد َعل ْين ا‬ ‫أال ال يجهلن‬ (1) nılmış, böylece hem şartta hem de cevapta aynı ifade de kullanılarak müzâvece ya-
ْ َْ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ ْ ّ ََّ ُ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ ٌ ْ ُ ْ َ
‫ِإ ِني ِابتنيت الجار قبل المن ِز ِل‬ ‫من مب ِلغ أفناء يعرب كله ا‬ (2) pılmıştır. 94
َ َ ْ ْ َ ٌّ َ َ َ ْ ََ
‫اس َت ْعذ ْب ُت َم َاء ُبكا ِئي‬ ‫صب قد‬ ‫ال ت ْس ِق ِني َم َاء ال َمال ِم ف ِإ َّن ِن ي‬ (3) 
َ ُ َ َ َُ َ َْ ُ
‫َول ْم َيك ْن َع ِاد ًيا ِم ْن ُه ْم َعلى ِإ َر َم‬ ‫اغ ِيه ْم ِب َس ِّيئ ٍ ة‬ ِ ‫يجزي ِإس َاءة ب‬ (4) ُْ ُُ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ َ ْ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ْ َ َ َ ُ َ ْ َّ َ ْ َ َ
ُ ‫َو ْال َه َوى ِل ْل َم ْر ِء ِق َت‬ َ ‫َح َد ُق ْال َجال‬ ۞ ‫وب ال ْج ِر ِم َين‬
ِ ‫ض العج ِمين ۞ فقرأه علي ِهم ما كانوا ِب ِه مؤ ِم ِنين ۞ كذ ِلك سلكناه ِفي قل‬
ِ ‫﴿ولو نزلناه على بع‬
‫ال‬ ُ ‫آج‬
‫ال‬ ِ (5) َ ْ َ ْ َ َ
َ ‫اب الل‬ ُ َّ ُ
َ ‫ل ُيؤمنون به َحتى َي َروا ال َعذ‬ْ
﴾‫يم‬ ِ ِِ ِ

 “Biz onu (Kur’ân’ı) yabancılardan birine indirseydik de, onu onlara okusaydı,
ona iman etmezlerdi. Aynı şekilde Biz onu (yalanlamayı) da, suçluların kalplerine so-
karız. Acı azabı görünceye kadar da ona iman etmezler.” 95
90
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 171; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 425; Kazvînî, el-Îzâh, s. 265; Hillî, Şerhu’l-
Kâfiye, s. 307; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 240; Taftazânî, Muhtasar, II, 221; İbn Hicce, Hızânetü’l-
Edeb, II, 435; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 101; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 256; Hâşimî,
Cevâhiru’l-Belâğa, s. 309; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 245; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 117.
91
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 435.
87 92
Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 255. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 101.
88 93
Taftazânî, Muhtasar, II, 218; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 254; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, Bakara, 2/194.
94
s. 309. Özdemir, “Kur’ân’da Bedîî Sanatlar”, s. 198.
89 95
‘Alan, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 131-132. Şu‘arâ, 26/198-201.

48 49
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

Bu âyette, “Kur’ân’ın yabancıya indirilmesi” ile “suçluya indirilmesi” arasında C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
müzâvece yapılmıştır. Zira her ikisi de acı azabı görünceye kadar iman etmeyecektir. 96 1. Âyetler:
َ ُ ْ َ َُ َ ّ َ ْ ُ َّ َ َ َ َ
 (Mü’min, 40/78) ﴾‫�ض َي ِبالح ِق َوخ ِس َر هن ِالك ال ُم ْب ِطلون‬ ُْ َ
ِ ‫( ﴿ف ِإذا جاء أمر الل ِه ق‬1)
ْ ََ
‫ا�شي فل َّج ِب َها ال َه ْج ُر‬ َْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ
‫الن ِاهي فل َّج ِبي ال َه َو‬
‫ى‬ ‫ِإذا ما نهى‬ َ َ ََ َْ
ِ ‫أصاخت ِإلى الو‬ َ ُ ُ َّ َ َ َ (2)
(Enfâl, 8/23) ﴾‫﴿ول ْو ع ِل َم الله ِف ِيه ْم خي ًرا ل ْس َم َع ُه ْم َول ْو أ ْس َم َع ُه ْم لت َولوا َوه ْم ُم ْع ِرضون‬
ُّ َ َ
Yasaklayıcı zaman bana (onu sevmeyi) yasakladığında َ َُْ ُ ُ َ ْ ُ َُ ً َ
ْ ‫صالت ُه ْم عند ال َبي ِت إال ُمك ًاء َوت‬ َ َّ َ (3) ْ ْ َ َُ َ َ
َ ‫ص ِد َية فذوقوا ال َعذ‬
(Enfâl, 8/35) ﴾‫اب ِب َما كنت ْم تكف ُرون‬ َ ‫﴿و َما كان‬
aşk beni iyice (onu sevmeye) sıkıştırdıkça sıkıştırdı, ِ ِ
َ َّ َ َ َ َ َ ُ َّ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ
O (sevgilim), ise koğucuya kulak verdi, ayrılma duygusu ‫ض ل َي ُقول َّن الل ُه ق ْل أف َرأ ْي ُت ْم َما ت ْد ُعون ِمن ُدو ِن الل ِه ِإ ْن أ َر َاد ِن َي‬‫ات والر‬ِ ‫ ( ﴿ول ِئن سألتهم من خلق السماو‬4)
da onu sıkıştırdıkça sıkıştırdı. ُ َ َّ ُ َ َ َ َ ُ ُ َ ‫ض ّر َه ْل ُه َّن َك‬ ُ ُ َّ
(Zümer, 39/38) ﴾‫اشفات ض ّ ِر ِه أ ْو أ َراد ِني ِب َر ْح َم ٍة ه ْل هن ُم ْم ِسكات َر ْح َم ِت ِه‬ ِ ٍ ‫الله ِب‬
Burada “yasaklama” ve “kulak verme”nin her ikisi de “sıkıştırma” üzere düzen- َ ُ َ َ َ ٌَ ُ َ ً َّ ‫﴿وإ َذا َأ َذ ْق َنا‬
lenerek şart ve cevapta birleştirilmiştir. 97 ﴾‫اس َر ْح َمة ف ِر ُحوا ِب َها َو ِإ ْن ت ِص ْب ُه ْم َس ِّيئة ِب َما ق َّد َم ْت أ ْي ِد ِيه ْم ِإذا ُه ْم َي ْق َنطون‬
َ ‫الن‬
ِ
َ (5)
(Rûm, 30/36)

َ َ َ َ َ ُ َ َ
‫نظ ْر ُت ل َها ف ْاز َد َاد ِم ِ ّني غ َر ُام َها‬ ‫ِإذا َما َب َد ْت ف ْاز َد َاد ِم ْن َها َج َمال َه ا‬
2. Şiirler:
O, ortaya çıkınca bu ortaya çıkışı onun güzelliğini arttırdı, ُ ‫اض ْت ُد ُم‬
‫وع َها‬ َ ‫َت َذ َّك َرت ْال ُق ْ َربى َف َف‬ ُ
‫اض ْت ِد َماؤ َه ا‬ َ ‫اح َت َ َرب ْت َي ْو ًما َف َف‬
ْ ‫ ( إ َذا‬1)
Ona baktım, bu bakışta benim de ona tutkumu arttırdı ِ ِ
َ َ ْ َ ُ ُّ ْ َ َ َ ُ ُ ْ ْ ُ َ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ
‫يب ِكي السود وير ِمي اللسن ِبالبك ِم‬ ‫( ِإذا تبسم ِفي حر ٍب وصاح ِب ِه م‬2)
Burada şair, şart olan “ortaya çıkma/gözükme” ile cevap olan “bakma”yı, “gü-
‫ص ِمي‬َ ‫َم ْدحي َن َج ْو ُت َف َكا َن ْال َم ْد ُح ُم ْع َت‬ ُ‫( َو َم ْن إ َذا خ ْف ُت في َح ْشري َف َكا َن َل ه‬3)
zelliğin artması” ve “tutkunun artması”nın gereği olmak üzerine düzenleyerek bir-
ِ ِ ِ ِ ِ
leştirmiştir. 98 

B. Açıklama
Şart müzdevic (eşli, çiftli) olup da cevap böyle değilse, buna müzâvece denil-
mez. 99 Şu örnekte olduğu gibi:
َ َ
﴾‫الن ِار ُه ْم ِف َيها خ ِال ُدون‬
َّ ‫اب‬ ْ ‫اط ْت به َخطي َـئ ُت ُه َف ُأ ْوَلـئ َك َأ‬
ُ ‫ص َح‬ َ َ ََ ً َّ َ َ َ َ ْ َ ََ
‫﴿بلى من كسب س ِيئة وأح‬
ِ ِ ِِ
“Evet, kim bir günah kazanır ve suçu da kendisini kuşatmış olursa, işte onlar ateş
(cehennem) halkıdırlar, orada ebedi kalacaklardır.” 100

96
‘Alan, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 409.
97
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 101.
98
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 245.
99
Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 256.
100
Bakara, 2/81.

50 51
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

7. ُّ َ َ ُ َ َ َ
‫ف َو ِابل ُه ْم ط ُّل َوطل َك َو ِاب ُل‬ ُ ‫ِإذا َمط َر ْت ِم ْن ُه ْم َو ِم ْن َك َس َحا ِئ‬
‫ب‬
َّ َ ُ ْ َ ْ َ
ُ ‫الت ْب ِد‬
AKS ve TEBDÎL [  ‫يل‬ ‫] العكس و‬ Onların ve senin tarafından bulutlar yağmur yağdırdığı zaman
Onların sağanakları çiselemedir; senin çiselemen ise sağanaktır 107

2. İki cümledeki iki fiilin müte‘allakları arasında olur.

ْ ْ ْ ْ ْ ْ ُ
A. Tanımı ﴾‫﴿يخ ِر ُج ال َح َّي ِم َن ال َم ِّي ِت َو ُيخ ِر ُج ال َم ِّي َت ِم َن ال َح ّ ِي‬
Aks, sözlükte “sözü tersine çevirmek, bir şeyin sonunu başına çevirmek, altüst
etmek” 101 anlamlarına gelir. Tebdîl (değiştirme), onun eş anlamlısı olarak kullanılır. O (Allah), ölüden diri çıkarır, diriden ölü çıkarır. 108
Bu sanata tard u akis de denir. 3. Cümlenin iki tarafında bulunan iki lafız arasında olur.
Terim olarak aks (veya akis), “sözün bir kısmını bir kısmından önce getirilip,
َ َ ُّ َ َّ َ
sonra öne getirilen kısmı sona, sonra getirilen kısmı da öne getirmektir.” 102 ﴾‫﴿ل ُه َّن ِح ٌّل ل ُه ْم َول ُه ْم َي ِحلون ل ُه َّن‬
Bazı âlimler, bu sanatı sadece aks 103 sözcüğüyle ifade ederken, bazıları aks ve
Ne onlar (kadınlar) bunlara (erkeklere) helâldir; ne de bunlar onlara helâldir. 109
tebdîl 104 şeklinde ifade etmişlerdir. Bazı bilginler ise, aks sanatına tebdîl denildiğini
söylemektedirler. 105 4. Farklı iki cümlenin sonlarında olur.
ُ ْ ْ َ
‫ِر َد َاء َش َب ِابي َوال ُج ُنو ُن ف ُنو ُن‬ َ
‫ط َو ْي َت ِب ِإ ْح َر ِاز ال ُف ُنو ِن َون ْي ِل َه ا‬
ْ َ َّ َ ْ َ َ َ
B. Çeşitleri ‫َت َب َّي َن ِلي أ َّن ال ُف ُنو َن ُج ُنو ُن‬ ‫ف ِح َين ت َعاط ْي ُت ال ُف ُنون َو َحظ َه ا‬
Aks’in çeşitli şekilleri vardır. 106 Bunlar:
İlimleri elde etmek ve öğrenmek amacıyla dürdüm,
1. Bir cümlenin iki tarafı arasında olur.
Gençlik gömleğimi. Oysa delilik çeşit çeşittir.
َ َ ْ ُُ ُُْ َُ َ İlimleri öğrenip onları elde ettiğim zaman
‫وك الكال ِم‬
ِ ‫وك مل‬
ِ ‫كالم المل‬
Benim için ortaya çıktı ki, ilimler deliliktir 110
“Kralların kelâmı, kelâmın krallarıdır.”
5. Beytin mısraını ters çevirerek cümleyi yeniden ifade etmek şeklinde olur.
 ُ َ َ َْ َ َْ َْ َ َْ ُ َ َُ ْ
‫ات ت َراك ُم‬
ِ ‫ليت عي ِني قبل المم‬ ‫ِإ َّن ِلل َو ْج ِد ِفي فؤ ِادي ت َراك ُ م‬
ُُ َ َ ً ُ
‫ِم ُّت َو ْجدا َيا َس َادا ِتي ِفي هواكم‬ ‫ِفي َه َواك ْم َيا َس َاد ِتي ِم ُّت َو ْج ًد ا‬
101
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 354; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 337.
102
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 371; İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 111; Kazvînî, el-Îzâh, s.
265; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 145; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 240; Taftazânî, Muhtasar, II, 222-24;
Gönlümde aşk duyguları üst üste yığıldı
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 354; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 257; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
Rebî‘, III, 337; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 321. Keşke gözüm ölmeden sizi görebilseydi
103
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 371; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 145; Taftazânî, Muhtasar, II, 222. Sizin aşkınızın coşkusuyla öldüm efendim
104
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 318; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 111; Kazvînî, el-Îzâh, s. 265; Subkî, Öldüm efendim, sizin aşkınızın coşkusuyla 111
Arûsu’l-Efrâh, II, 240.
105 107
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 371; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 354. Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 321.
106 108
Kazvînî, el-Îzâh, s. 265; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 240-41; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 257- Rûm, 30/19.
109
58; Sa‘îdî, Buğyetu’l-Îzâh, IV, 27-28; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 321-22. Aks sanatının çeşit- Mümtahine, 60/10.
110
leriyle ilgili farkl tasnifler de mevcuttur. Geniş bilgi için bkz. Dereli, M. Vehbi, “Bedî‘ İlminde Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 322.
111
Aks Sanatı ve Kur’ân’dan Örnekler”, Marife, Yaz 2014, s. 18-20. Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 322.

52 53
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

8.
B. Açıklama
ُ َّ َ
İbn Ebi’l-İsba‘ (ö. 654/1256), Tahrîru’t-Tahbîr isimli eserinde aks ve tebdîl’i yu- TEVRİYE [  ‫] ألت ْو ِر َية‬
karıda yapılandan farklı bir şekilde tanımlamaktadır. Ona göre aks ve tebdîl, “Şairin
kendi şiirindeki veya başka bir şairin şiirindeki anlamı tersine çevirmesi”dir. 112 Böyle
bir tanım, daha önceki bilginler tarafından yapılmamıştır. Ondan önce ve sonra bu
sanattan bahsedenler, bu başlık altında “lafızda aks ve tebdîl”den bahsetmişlerdir. İbn
Ebi’l-İsba‘ ise burada “manada aks ve tebdil”den bahsetmektedir. Ancak o, Bedî‘u’l-
A. Tanımı
Kur’ân isimli eserinde yukarıdaki tanımın aynısını yapmaktadır. 113 Buradan anlaşıl- َّ َ
dığına göre İbn Ebi’l-İsba‘ iki çeşit aks kabul etmektedir: 1) Manada aks, 2) Lafızda Tevriye kelimesi sözlükte, ‫ ورى‬fiilinin mastarıdır. “Meramını gizleyip, başka-
aks. Zira İbn Ma‘sûm el-Medenî (ö. 1120/1708) lafzî ve manevî olmak üzere iki çeşit sını göstermek” anlamındadır. Bir şeyi murad edip başka bir şey öne çıkarıldığı za-
ً َ ْ َ َ َ ْ ُ َّ َ
aks bulunduğunu, lafzî aks’e tebdîl denildiğini söylemektedir. 114 man söylenen, ‫“ وريت الخب َرتو ِرية‬Haberi gizlerek yerine başkasını açıkladım” ifadesin-
den alınmıştır. 115

Kalb sanatı, aks sanatına çok benzemektedir. Ancak kalb sanatı, “muhassinât-ı Terim olarak tevriye, “Hakikat yahut mecaz iki anlama sahip bir sözcüğün, aklî veya
lafziyye”den olduğu için ondan ikinci bölümde bahsedeceğiz. lafzî bir karîne (ipucu) ile yakın anlamının gizlenip, uzak anlamının kastedilmesi”dir.
Başka bir tanım da şöyledir: “Birisi yakın, diğeri uzak anlamı olmak üzere iki anlama
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler sahip bir sözcüğün yakın anlamının ızhâr edilerek uzak anlamının kastedilmesi”dir.
1. Âyetler: Yani, konuşan kimsenin, birisi kastedilmeyen açık ve yakın anlamı, diğeri karîne ile
َ ‫�ش ْي ٍء َو َما م ْن ح َساب َك َع َل ْيه ْم م ْن‬
(En‘âm, 6/52) ﴾‫�ش ْي ٍء‬ َ ‫﴿ما َع َل ْي َك م ْن ح َسابه ْم م ْن‬ َ (1)
kastedilen gizli ve uzak anlamı olmak üzere iki anlamı bulunan bir sözcüğü bir cüm-
ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ ِ lede kullanmasıdır. Fakat konuşan açık anlamı ızhâr ettiği için o sözü işiten kimse ilk
َّ َّ ُ َ َّ َّ ُ ُ
(Hacc, 22/61) ﴾‫ول ُج الن َه َار ِفي الل ْي ِل‬ ِ ‫﴿ي ِولج الل ْي َل ِفي الن َه ِار وي‬ (2) ânda murad edilen anlamın ızhâr edilen anlam olduğu zannına kapılır. 116
ُ ْ َ َ ُ َ ُ َْ َ َ ُ َ ُ ْ َ َ
(Kâfirûn, 109/2-3) ﴾‫﴿ل أع ُبد َما ت ْع ُبدون ۞ َول أنت ْم ع ِابدون َما أع ُبد‬ (3) Bu açıklamalardan tevriye’de üç unsur bulunduğu anlaşılmaktadır:

(Bakara, 2/187) ﴾‫اس ل ُهن‬

َّ َ ٌ ‫اس َل ُك ْم َوَأ ْن ُت ْم ل َب‬ ُ
ٌ ‫﴿ه َّن ِل َب‬ (4) 1) İki anlama sahip bir lafız.
ِ
َ ُ َ َُ
(Mâide, 5/5) ﴾‫اب ِح ٌّل لك ْم َوط َع ُامك ْم ِح ُّل ل ُه ْم‬ َ ‫ين ُأ ُوتوا ْالك َت‬َ ‫﴿و َط َع ُام َّالذ‬
ِ
َ (5)
2) Lafızdan ilk anlaşılan yakın anlam. Buna, el-muverrâ bih denir.
ِ
3) Lafızdan kasdedilen uzak anlam. Buna, el-muverrâ ‘anh denir. 117
2. Şiirler:
َ َ َ ََ َ َ َ ََ َ
‫َوكأ َّن ُه ق َد ٌح َوال خ ْم ُر‬ ‫فكأ َّن َها خ ْم ٌر َوال ق َد ٌ ح‬ (1) B. Çeşitleri ve Örnekleri
َ َ َ َ َ َ َ َ ْ
‫ف َم ْن ِلي ِبأ ْن َت ْد ِري ِبأ َّن َك ال َت ْد ِري‬ ‫َج ِهل َت َول ْم ت ْعل ْم ِبأ َّن َك َج ِاه ٌ ل‬ (2) Tevriye dört kısma ayrılmaktadır 118:
َ ْ ُ َ ُ َّ ْ
‫أ ْم ن ِظ َم ال ِع ْق ُد ِم ْن ث َن َاي َاها‬ ْ ‫ِتل َك الث َن َايا ِم ْن ِع ْق ِد َها ن ِظ َم‬
‫ت‬ (3) 115
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 39; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 181; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
َ ُ ّ َ ً َ ُ َ َ
‫ف ِإ ِني ِفي ِخ َي ِارك ْم ك ِث ُير‬ ‫ف ِإ ْن أ ُك ِفي ِش َر ِارك ْم ق ِل‬
‫يال‬ (4) Rebî‘, V, 5; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 300.
َ َ ْ ُ َ َ ‫الس َاد‬ ُ َ َ 116
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 268; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 243; Kazvînî, el-Îzâh, s. 266;
‫ات‬
ِ ‫ات سادات العاد‬ ِ َّ ‫عادات‬ (5) Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 136; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 243; Taftazânî, Muhtasar, II, 225; İbn Hicce,
 Hızânetü’l-Edeb, II, 39; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 181; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘,
V, 5; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 300-301; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 336.
112 117
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 318. Cebr, Dirâsât fî İlmi’l-Bedî‘, s. 64.
113 118
İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 111. Hâşimî, Ahmed, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 300-301; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 6-14; Allân, el-
114
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 337. Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 337.

54 55
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ُ َ َ ُ ْ ُ ْ َّ َ
1. Tevriye-i Mücerrede [‫] التو ِرية الج َّردة‬: Her iki anlamla ilgili herhangi bir karîne ﴾‫الس َم َاء َب َن ْي َن َاها ِبأ ْي ٍد‬ َ
َّ ‫﴿و‬
zikredilmeyen tevriyedir.
“Semâya gelince, Biz onu kuvvetle binâ ettik.” 124
َّ ‫الل ْيل َو َي ْع َل ُم َما َج َر ْح ُت ْم ب‬
َّ ْ ُ َّ َ َ َ َّ َ ُ َ َْ َ
﴾‫الن َه ِار‬ ِ ِ ‫﴿وهو ال ِذي يتوفاكم ِب‬ Âyette geçen ‫[ أيد‬tekili: ‫ ]يد‬sözcüğünün iki anlamı vardır: Birisi, ilk akla gelen uzuv
olan “el”; ikicisi ise biraz düşündükten sonra anlaşılan “kudret” anlamıdır. Burada
“O’dur ki, geceleyin sizi öldürür ve gündüzün ne günah işlediğinizi bilir.” 119 َ
bu ikinci anlam kastedilmiştir. Dolayısıyla ‫[ يد‬yed] sözcüğünün iki anlamından yakın
ُْ َ
Âyetteki ‫[ ج َرحتم‬yaraladığınız] sözcüğünde tevriye vardır. Çünkü yakın anlamı olan değil uzak olan kastedilmiştir. Böylece yakın anlama uygun olacak şekilde uzak
“yaralamak” olan bu sözcüğün uzak anlamı olan “günah işleme” kastedilmiştir. anlam tevriye yapılmıştır. Burada yakın anlamın –yani, “el” anlamının– gereklerinden
ُ َّ َ َ َ َ
olan “binâ etme” ifadesi terşîh (sızdırma) yoluyla zikredilmiştir. Ancak ‫[ يد‬el] sözcü-
Yine ‫[ يتوفاكم‬sizi öldürür] sözcüğünde de tevriye vardır. Zira teveffî (vefât ettirme),
ğünün “kudret” anlamına da ihtimali vardır ki, burada kastedilen anlam da budur. 125
örfte “ölüm” demektir. Ancak burada kastedilen anlam, mecâz yoluyla “uyku”dur.
Çünkü duyuların ve düşünmenin kaybolması anlamında “ölüm” ile “uyku” ara- 
sında bir ilişki vardır. 120 ً ََْ َ ُ َ ‫﴿ف ْال َي ْو َم ُن َن ّج‬
﴾‫يك ِب َب َد ِن َك ِل َتكون ِل َم ْن خلف َك َآية‬
َ
ِ

“Senden sonra gelenlere ibret olasın diye, bugün senin bedenini kurtaracağız.” 126
ْ ‫﴿ا َّلر ْح َم ُن َع َلى ْال َع ْرش‬
﴾‫اس َت َوى‬
َ ََ
ِ Âyetteki ‫[ بدن‬beden] sözcüğünün iki anlamı vardır: a) İnsan vücudu; b) Zırh.
Sözcüğün yakın anlamı “insan vücudu”, uzak anlamı ise “zırh”tır. Burada kastedi-
“O Rahman arş’a istivâ etmiştir.” 121
ََ ْ len “zırh” anlamıdır. Çünkü Firavun’un sudan ağır zırhıyla birlikte çıkarılması, çıp-
Burada ‫[ استوى‬istivâ etti] sözcüğünün akla gelen ilk anlamı “oturmak”tır. Ancak َ ّ َُ
lak olarak çıkarılmasından daha hayret vericidir. Buradaki ‫[ نن ِجيك‬kurtaracağız] keli-
bu, İslâm inancına zıttır. Çünkü oturma, Allah’ın cisim olmasını ve bir mekân edin- mesi sebebiyle tevriye-i müreşşaha vardır. 127
mesini gerektirir. Bundan dolayı burada sözcüğün uzak anlamı “kuşatmak, istilâ et-
ََ ْ
mek” kastedilmiştir. Âyette ‫ استوى‬sözcüğünden önce veya sonra, yakın ya da uzak 
ْ َ َ ً ُّ ْ َ
anlamına delâlet eden bir karîne (ipucu) zikredilmediği için burada tevriye-i mü- ‫الله ك ْيف َيل َت ِق َي ِان‬ َ َ
ِ ‫ع ْم َرك‬ ‫أ ُّي َها ال ُم ْن ِك ُح الث َ َّريا ُس َه ْي ل‬
ْ ‫َو ُس َه ْي ٌل إ َذا‬ َّ َ ْ َ َ ٌ َّ َ َ
cerrede vardır. 122 ‫اس ُت ِق َّل َي َم ِان‬ ِ ْ ‫اس َتقل‬
‫ت‬ ‫ِهي ش ِامية ِإذا ما‬
Hz. Ebû Bekir, Hz. Peygamber ile Mekke’den Medine’ye hicret ederken yanın-
َّ ‫“ َه ٍاد َي ْهديني‬O, bana yol
َ ‫الس‬ Ey Süreyyâ’yı Sühey ile evlendiren kişi!
dakinin kim olduğu kendisine sorulunca şöyle demiştir: ‫بيل‬ ِ ِ Allah ömrünü uzun etsin, onlar nasıl kavuşacaklar?
rehberliği yapan bir kılavuzdur.” Hz. Ebû Bekir, Hz. Peygamber’in “hak yolun kıla-
O, tek başına kaldığı zaman kuzeylidir
vuzu” olduğunu kastetmiş, ancak “yol kılavuzu” sözüyle tevriye yapmıştır. 123 Süheyl de tek başına kaldığı zaman güneylidir
ُ ّ َّ ُ ْ ُ ْ َّ
2. Tevriye-i Müreşşaha [‫]التو ِرية الم َرشحة‬: Yakın anlamın karînesinin zikredildiği
tevriyedir. Şair, sevgilisi Süreyyâ’yı ve onunla evlendirilen Süheyl’i, meşhur iki yıldızı îhâm
ettirecek (çağrıştırıracak) şekilde zikretmiştir. Çünkü Süreyyâ kuzey yıldızı, Süheyl ise
119
En‘âm, 6/60. güney yıldızıdır. Hâlbuki şair, babasının Yemenli Süheyl denilen bir adamla evlendirdiği
120
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 340.
121 124
Tâhâ, 20/5. Zâriyât, 51/47.
122 125
Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 243; Taftazânî, Muhtasar, II, 225; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 40; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 243-244; Taftazânî, Muhtasar, II, 225; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘,
Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 259; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 183; İbn Ma‘sûm, s. 183; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 9; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 337-338.
126
Envâru’r-Rebî‘, V, 6; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 338-339. Yûnus, 10/92.
123 127
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 6. İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 102-103; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 338.

56 57
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

sevgilisi Süreyyâ’yı kastetmektedir. Böylece şair, iki şahsı iki yıldızla gizlemiş (yani, davranan kişi”dir. Eğer burada “es-sünnet” sözcüğü zikredilmeseydi, tevriye kolay-
ُ ُْْ
tevriye yapmış) tır. Burada karine, ‫[ المن ِكح‬evlendiren kişi] lafzıdır. 128 laştırılmış olmaz ve bu iki sözcükten dinî hükümler anlaşılmazdı. 132
Tevriye-i müreşşaha, karînesinin kendisinden önce veya sonra zikredilmesine b. Sonra geçen lafza örnek:
ّ ُ ْ َ ُ َُ َ َ َ َ َ
َ ْ َ ‫الش َم‬
göre ikiye ayrılır. 129 Hz. Ali, Eş‘as b. Kays hakkında şöyle demiştir: ‫ال ِبالي ِم ِين‬ ِ ‫“ وهذا كان أبوه ين ِسج‬Bu-
ُ َ َّ َ ُ ْ ُ ْ َّ nun babası, sağ eliyle örtü dokuyordu.”
3. Tevriye-i Mübeyyene [‫] التو ِرية المبينة‬: Uzak anlamın gereğinin zikredildiği tev-
َ ّ sözcüğünün yakın anlamı, ‫[ ْال َيمين‬sağ] sözcüğünün zıddı olan
Buradaki ‫الشمال‬
riyedir. ِ ُ َ ْ َّ َ ِ ّ
َْ ْ ُ َ َ َ َ ََ “sol”dur. Uzak anlamı ise ‫ة‬ ‫ل‬ ‫م‬ ‫لش‬ ‫ا‬ ‫الش َمال‬
‫ل َه َان َع َّلي َما ألقى ِب َر ْه ِط ِك‬
َ
ِ ‫الله ل ْوال خ ْوف ُسخ ِط‬
‫ك‬ ِ ‫أما و‬ َْ [örtü] sözcüğünün çoğulu olan ِ sözcüğüdür.
Eğer burada ondan sonra ‫[ الي ِمين‬sağ] sözcüğü zikredilmeseydi, bundan kendisiyle
ُ َْ
‫س ُه َما ِس َوى قل ِبي َوق ْر ِط ِك‬ َ ‫َو َل ْي‬ ً‫َم َل ْك َت ْال َخا ِف َق ْي َن َف ِت ْه َت َع َجب ا‬ tevriye yapılan “sağ el” anlaşılmazdı. 133

Vallahi, senin öfkenden korkmamış olsaydım

C. Açıklama
Senin kavminle karşılaşmam bana kolay olurdu
Tevriye, edebî sanatların en değerlisi ve mertebe bakımından en yükseği kabul
İki çarpana mâlik oldun ve şaşırdın!
edilmiştir. Öyle ki, bu sanat kalpleri büyülemekte, sevgi ve muhabbet kapısını açmak-
O ikisi, kalbim ile küpenden başkası değil!
tadır. Bu sanata önem vermeyen şairler ve yazarlar geri kalmış sayılmıştır. 134
ََْ َ ْ
Şair, ‫[ الخا ِفقين‬iki çarpan] sözcüğüyle kendi “kalb”ini ve sevgilisinin “küpe”sini Tevriye sanatına îhâm 135 ve tahyîr 136 de denilmektedir. Bazıları tevcîh sanatını
kastetmiştir. Hâlbuki bu, kendisinden tevriye yapılan (gizlenen) uzak anlamdır. Bu da tevriye’ye dâhil etmiştir. 137 Ancak ileride bahsedeceğimiz üzere tevriye ile tevcîh
ََْ َ ْ
yüzden son mısrada bunu açıklayan bir ifade getirmiştir. Zira ‫ الخا ِفقين‬sözcüğünün arasında fark vardır.
“doğu” ve “batı” anlamında olması mümkündür. İşte bu kendisiyle tevriye yapılan
(yani ızhâr edilen) yakın anlamdır. 130 D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
1. Âyetler:
Tevriye-i mübeyyene, karînenin kendisinden önce veya sonra zikredilmesine
َ َ َّ ََ َ ُ
َ َ َّ ْ َ ُ َُ ً
َ ً ُ ُ َْ َ َ َ َ
göre ikiye ayrılır. 131 (Bakara, 2/143) ﴾‫اس‬
ِ ‫( ﴿وكذ ِلك جعلناكم أمة وسطا ِلتكونوا شهداء على الن‬1)
ُ َ َّ ُ ْ ُ ْ َّ
4. Tevriye-i Müheyye’e [‫]التو ِرية الم َهيأة‬: Tevriyenin, ancak kendisinden önce veya ٌ ْ ُ َ ‫الس‬
(Zümer, 39/67) ﴾‫ماوات َمط ِو َّيات ِب َي ِمي ِن ِه‬ َّ ‫ض ُت ُه َي ْو َم ْال ِق َي َام ِة َو‬ َ ‫يعا َق ْب‬ً ‫ض َجم‬ َْ َ
ُ ‫ال ْر‬ ‫﴿و‬ (2)
ِ
sonra gelen bir lafız sayesinde gerçekleştiği tevriyedir. ُ ُ َ َ َ َّ ْ َ ُ ُ
ُ ً ْ ُ َ ٌ َ
ً ‫﴿و َيطوف َعل ْيه ْم ولدان ُّمخلدون إذا َرأ ْي َت ُه ْم َحس ْب َت ُه ْم لؤلؤا َمنث‬ َ
a. Önce geçen lafza örnek: (İnsan, 76/19) ﴾‫ورا‬ ِ ِ ِ ِ (3)
َْ َ َ َ َ َ َّ ّ َ ُ َ
‫الن ْد ِب‬ َ َْ َ َ َ ْ ََ
َّ ‫ض م ْن َذل َك‬ ً ْ َ
‫َوأظ َه ْر َت ِف َينا ِم ْن ِس َما ِت َك ُس َّن ة‬ (Yûsuf, 12/95) ﴾‫يم‬ ِ ‫﴿قالوا تالل ِه ِإنك ل ِفي ضال ِلك الق ِد‬ (4)
ِ ِ ‫فأظ َه ْرت ذاك الف ْر‬
(Sebe’, 34/28) ﴾‫يرا‬ ً ‫اك إ َّل َك َّاف ًة ِل َّلناس َب ِش ًيرا َو َن ِذ‬ َ َْ َ َْ ََ
Sen bize özelliklerinden bir sünnet gösterdin ِ ِ ‫﴿وما أرسلن‬ (5)
Şu farzı, o mendûbtan ortaya koydun 132
Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 263; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 300.
133
Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 243; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 181; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa,
َْ ْ َّ
Buradaki ‫[ الف ْرض‬el-farz] ve ‫[ الند ِب‬en-nedb]’in yakın anlamı dinî iki hükümdür. s. 300-301; Lâşîn, el-Bedî‘ fî Dav’i Esâlîbi’l-Kur’ân, s. 111; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 336-340.
134
el-Farz’ın uzak anlamı “bağış”, en-nedb’in uzak anlamı ise “ihtiyaçları gidermede hızlı İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 40; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 5.
135
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 175; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 427; Kazvînî, el-Îzâh, s. 266; Hillî,
128
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 268; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 263; Mer‘î el-Hanbelî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 135; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 243; Taftazânî, Muhtasar, II, 225; Suyûtî, Şerhu
el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 187; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 14. ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 258-259.
129 136
Cebr, Dirâsât fî İlmi’l-Bedî‘, s. 69. İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 39.
130 137
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 11. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 268; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 136; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb,
131
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 10-11. II, 39.

58 59
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

9.
2. Şiirler:
َّ ‫وف َع َلى‬ َ ُ ُّ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ُّ ُ ُ ْ ََ ََ َ ْ َْ
‫الد ْه ِر‬ ‫أنخنا فحالفنا السي‬ ‫فل َّما نأ ْت َع َّنا ال َع ِش َيرة كل َه ا‬ (1) İSTİHDÂM [  ‫] ا ِل ْس ِتخدام‬
َ َ َ َ ‫َ َ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ْ ُ ُ َن‬ َ َ َ َ
‫ول نحن أغضينا الجفو على وت ِر‬ ‫ف َما أ ْسل َم ْت َنا ِع ْن َد َي ْو ٍم ك ِر َيه ٍ ة‬
‫يب‬ُ ‫األ ِد‬ َ ْ ُ َْ َْْ َ َ
‫ِلقاء المو ِت ِعندهم‬ ‫اس‬
َُ
ٍ ‫يم َو ْج ِهي َع ْن أن‬ َ ‫صو ُن َأ ِد‬ُ ‫َأ‬ (2)
‫يب‬ُ ‫َو َل ْو َو َافى ب ِه َل ُه ْم َحب‬ ٌ ‫الش ْع ِر ِع ْن َد ُه ْم َب ِغ‬
‫يض‬
ّ ُّ ‫َ َر‬
ِ ‫وب‬
ِ َ ِ َ ُ َ
ْ
‫يك َم ْن أ ْن َت ِب ِه مغرى‬ َ ‫ُت ْنس‬ َ ْ ُ َ َْ
ً ُ
ِ ‫قالوا أ َما ِفي جلق نزه ٍ ة‬ (3) A. Tanımı
َ‫َس ْه ًما َو ِم ْن َعار ِض ِه َس ْطرا‬ َ َ
‫َيا َع ِاذ ِلي ُدون َك ِم ْن ل ْح ِظ ِ ه‬
ُ َْ ْ
ِ İstihdâm, sözlükte ‫[ ال ِخدمة‬hizmet] sözcüğünden istif‘âl kalıbındamastardır. 138
َ َّ َ َ َ َ
‫َول ْم أ ِص ْل ِم ْن ُه ِإلى اللث ِم‬ ‫ُمذ َه َّم ْت ِم ْن َو ْج ِدي ِفي خ ِال َه ا‬ (4) Çünkü sözcük iki anlama hizmet etmesi için kullanılmaktadır. 139
َ َ َ ْ ‫ ق ُفوا َو‬:‫َق َال ْت‬
‫خ ِالي ق ْد َه َام ِب ِه َع ِ ّمي‬ ‫است ِم ُعوا َما َج َر‬
‫ى‬ ِ Terim olarak istihdâm, “iki anlama sahip bir sözcüğün kendisiyle bir anlamını,
ona ait (ona dönen) bir zamirle veya diğer anlama dair işaretle de ikinci anlamını”
 veya “ona ait iki zamirden ikincisiyle ilk zamirle murad edilenden başkasının” kas-
tedilmesidir. 140

B. Çeşitleri ve Örnekler
Bu tanımdan istihdâm’ın çeşitli şekillerinin olduğu anlaşılmaktadır:
1. Lafızla bir anlamın ve ona ait olan başka bir anlamın kastedilmesidir. İstihdâm’ın
birinci şekline şu örnekleri verebiliriz:

ُ ‫الش ْه َر َف ْل َي‬
﴾‫ص ْم ُه‬
َّ ُ ُ ْ َ َ ْ َ َ
‫﴿فمن ش ِهد ِمنكم‬
“Sizden o aya(ramazan hilaline) şahit olan kimse o ayı oruçlu geçirsin.” 141
َّ ُ ْ ُ ََْ
Âyetteki ‫[ الش ْه َر‬ay] sözcüğüyle “hilâl” kastedilmiştir. ‫ فليصمه‬sözcüğündeki ‫[ ه‬he]
zamiriyle ise, “Ramazan ayı” kastedilmiştir. 142


138
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 119; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 307; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-
Cumân, s. 266.
139
Cebr, Dirâsât fî İlmi’l-Bedî‘, s. 76.
140
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 275; Kazvînî, el-Îzâh, s. 268; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 296; Subkî,
Arûsu’l-Efrâh, II, 245; Taftazânî, Muhtasar, II, 226; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 119; Suyûtî,
Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 266-267; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 209; İbn Ma‘sûm,
Envâru’r-Rebî‘, I, 307; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 301; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 115; Allân, el-Bedî‘
fi’l-Kur’ân, s. 340-341.
141
Bakara, 2/185.
142
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 182-183; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 342; Lâşîn, el-Bedî‘ fî Dav’i Esâlîbi’l-
Kur’ân, s. 115.

60 61
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

َ ‫َ َع ْي َن ُاه َوإ ْن َك ُانوا غ‬ َ ْ َ ُ َ َّ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َّ َ ُ ُ َ َ َ ْ ََ َ َ ْ َ

‫ض َابا‬ ِ ِ ‫ر‬ ‫ض ق ْو ٍ م‬
ِ ‫ِإذا نزل السماء ِبأر‬ ‫اط ُر ُه‬
ِ ‫مت َّي ٌم لج ِفي الشو ِاق خ‬ ‫اظ ُرُ ه‬
ِ ‫َرأى الع ِقيق فأج َرى ذاك ن‬
Yağmur bir kavmin toprağına yağdığı zaman Akîki gören kimse ona bakınca kırmızı kanı akıttı
Onlar kızsa da, biz onun otlarını otlatırız Bir âşığın kalbi onun arzusuyla yanıp tutuştu
ُ َ َّ َ ََ َ ْ
Şiirde ‫[ السماء‬gök] sözcüğüyle “yağmur” kastedilmiştir. Bunun karinesi ‫[ نزل‬indi, Şiirdeki ‫ الع ِقيق‬sözcüğüyle Medine dışındaki bir yer kastedilmiştir. Sonra ona ait
َ
ُ ََْ ُ َ َّ َ َ
yağdı] sözcüğüdür. ‫ رعيناه‬sözcüğündeki ‫ السماء‬sözcüğüne ait olan ‫[ ه‬he] zamiriyle olan ism-i işaret ‫ ذاك‬sözcüğüyle, istiâre yoluyla akîke benzetilen “kırmızı kan” kas-
başka bir anlam olan “bitki, ot” kastedilmiştir. 143 tedilmiştir. 146
2. Lafza ait iki zamir zikredilip her biriyle farklı anlamlar kastedilir. 4) Bir lafız zikredilip kendisinden sonra iki temyiz gelir ve her ikisiyle farklı an-
‫وب‬
ُ ُ َ َ َ َ ْ َ ُ ُّ ُ
‫والس ِاك ِن ِيه َوِإ ْن ُه ُ م‬
َّ ‫ضا‬َ ‫َف َس َقى ْال َغ‬
ِ ‫شبوه بين جوا ِن ٍح وقل‬ lam kastedilir.
ْ َ ً َ ً َ ً ْ َ ُ َّ َ ْ َ َ
Allah dış budak/seksek ağacını ve onun sakinlerini ‫َم ْن ذا َر ُآه ُم ْق ِبال َوال اف ُت ِت ْن‬ ‫ال طل َعة َول ْف َت ة‬
‫حكى الغز‬
sulasın; her ne kadar onlar,
Güneş, hoş bir doğuş ve bir güzellik içinde görünür
Onun ateşiyle kürek kemiklerim ile kaburgalarımın
Ona karşıdan gelirken bakıpta büyülenmeyen kim var ki?
arasını (kalbimi) yaktılarsa da
َّ َ ْ
ُ ‫ الغز‬sözcüğü, “güneş” ve “ceylan” anlamlarına gelir. ‫[ طلعة‬doğuş] söz- ً َ َْ
َ َ ْ َّ Şiirdeki ‫ال‬
Şiirde geçen ‫[ الغضا‬dış budak/seksek], çölde yetişen bir ağaçtır. ‫يه‬
ِ ‫ الس ِاك ِن‬sözcü- ُ ‫ ْال َغ َّز‬sözcüğünün “güneş” anlamına geldiğini ifade eder. Buna
ğündeki ‫[ ه‬he] zamiri, ‫ الغضا‬sözcüğüne ait olup onunla yetiştiği yer/mekân kaste- cüğü temyiz olup ‫ال‬
َ َ ْ ًََْ
ُ ُّ ُ göre güneş hoş bir doğuş ve bir güzellik içinde görünür. ‫ لفتة‬sözcüğü ise ikinci tem-
dilmiştir. Yine ‫ شبوه‬sözcüğündeki ‫[ ه‬he] zamiri de ‫ الغضا‬sözcüğüne ait olup onunla
ُ ‫ ْال َغ َّز‬sözcüğünün “ceylan” anlamına geldiğini ifade eder. Buna göre cey-
yiz olup ‫ال‬
da kendisinden elde edilen “ateş” kastedilmiştir. 144
lan, güzel bir geliş içinde görünür. 147

ْ َ ُ َ ُ َ ْ َ ُ َ َّ َ 5) İstihdâm istisnâ üslubunda olur.
‫ِإ َّال َوأ ْج َر ُاه ال َغ َر ُام ِب َم ْح َج ِري‬ ‫يق َوأ ْهل ُ ه‬ ‫تالل ِه ما ذ ِكر الع ِق‬ َ َّ َّ ُ َْ ْ َ َْ َ
‫الدفا ِت ْر‬ ‫وخ ِإال ِفي‬
ِ ‫منس‬ ‫س ِبال ـ‬ ‫أ َب ًدا َح ِد ِيثي لي‬
Allah’a yemin olsun ki, Akîk ve onun halkı zikredilmedikçe
Aşk onun kırmızı kanını göz çukuruma akıtır Hiçbir zaman benim sözüm değildir,
ُ َ ْ ُ ْ َ Silinmiş; ancak defterlerdedir
Şiirdeki ‫ الع ِقيق‬sözcüğüyle Medine dışındaki bir yer kastedilmiştir. ‫ أج َراه‬sözcü-
ُ ْ َ َْ ْ َ
Şiirdeki ‫ المنسوخ‬sözcüğünün kökü olan ‫نسخ‬, hem “silme”, hem de “yazarak ço-
ğündeَ ona ait olan ‫[ ه‬he] zamiriyle akîk taşına benzeyen “kırmızı kan” kastedilmiş-
ُُْ ُ ْ َ َْ
ğaltma” anlamına gelir. Şair, ‫ المنسوخ‬sözüyle nesh’in birinci anlamı olan “silme”yi
tir. ‫ أهله‬sözcüğündeki zamir mekânın kendisine aittir. 145
َ َّ
3) Lafızla bir anlam kastedilip ona ait olan bir ism-i işaret ile başka bir anlam kastetmiştir. Müstesnâda –yani, ‫ ِفي الدفا ِت ْر‬sözünde– bulunan nesh ile ise, “yazarak ço-
kastedilir. ğaltma” anlamını kastetmiştir. 148
143
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 120; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 297; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 245;
6) Lafız bir ifadenin ortasında bulunur; öncesiyle bir anlam, sonrasıyla başka
Taftazânî, Muhtasar, II, 227; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 267; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, bir anlam kastedilir.
I, 307; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 182.
144
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 275-276; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 120; Subkî, Arûsu’l-
ْ َ ّ ٌ ‫﴿ل ُك ّل َأ َجل ِك َت‬
﴾‫اب ۞ َي ْم ُحو الل ُه َما َيش ُاء َو ُيث ِب ُت‬ ٍ ِ ِ
Efrâh, II, 245-246; Taftazânî, Muhtasar, II, 227; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 268; Mer‘î el-
146
Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 209; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 307-308; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 183; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 116.
147
s. 183. Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 183-184.
145 148
Habenneke, el-Belâğatu’l-Arabiyye, s. 402; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 183; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 116. Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 184; Sa‘îdî, Buğyetu’l-Îzâh, IV, 33.

62 63
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

“Her ecel için bir kitâb vardır. Allah, dilediğini siler ve bırakır.” 149 C. Açıklama
ٌ َ
Âyetteki ‫ ِكتاب‬sözcüğü ile, hem “kesin olarak belirlenmiş ecel” hem de bildiği- Bazı bilginler tevriye ve istihdâm sanatlarının bedî‘ sanatı çeşitlerinin en üstünü
ٌ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ُّ ُ َْ
miz “kitap” kastedilir. ‫ ِكتاب‬sözcüğü, Allah Teâlâ’nın ‫ ِلك ِ ّل أج ٍل‬ifadesi ile ‫يمحو الله ما يشاء‬ olduklarını söylemişlerdir. 152
ُ ْ
‫ َو ُيث ِبت‬ifadesi arasına girmiştir. Cümlenin baş tarafı, kendisiyle “kesin olarak belir- İstihdâm ile tevriye arasında iki yönden fark vardır:
lenmiş ecel”in kastedildiğini ifade ederken, son tarafı bildiğimiz “kitab”ı ifade eder. 150
a) Tevriyede iki anlamdan birinin yakın, diğerinin uzak olması gereklidir.
7) İstihdâm birden fazla anlama gelen bir sözcükte olur.
İstihdâm’da ise böyle bir şart yoktur.
َْ َ َ َّ َ َّ ُ َ
‫ِبقلبي َو ُه َو َم ْر َع َاها‬ ْ ‫الة طل َع‬
‫ت‬ ٍ ‫ورب غز‬ b) Tevriyede iki anlamdan uzak olan tercih edilir, diğeri yok sayılır. İstihdâm sa-
َ ُ ُ ً َ َ َ
‫ل َج ْي ٍن ث َّم ِص ْدن َاها‬ ‫ص ْب ُت ل َها ِش َباكا ِم ْ ن‬ ‫ن‬ natında ise her iki anlam birlikte kastedilir. 153
َ َ َ َْ َ َْ ْ َ َ ْ َ َ َ
‫ص ْدن َاها‬ ‫ِإلى عي ٍن ق‬ ‫وقالت ِلي وقد ِصرن ا‬
َ‫ب َط ْل َعت َها َو َم ْج َراها‬ َ َ َ ْ َ َ َْ ْ َ ْ َ َ
‫ها‬
‫بذلت العين فاكحل‬ D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
ِ ِ
Nice güneş doğdu, 1. Âyetler:
َ ً َْ ُُ َْ َ ُ ْ َ (1) َ َ َ ْ َََْ ْ ََ
Kalbime; yörüngesinde iken (Mü’minûn, 23/12-13)﴾‫نسان ِمن ُْسلل ٍة ِمن ِط ٍين ۞ ث َّم ج َعلناه نطفة ِفي ق َر ٍار َم ِك ٍين‬
َ ‫﴿ولقد خلقنا ال‬
ِ
Ona bir ağ attım, َ ََ
َ ُ ْ ُ َ َ َ َُ َ ُ ُ َ ََ َ ّ
Gümüşten. Sonra onu avladık (Nahl, 16/1) ﴾‫( ﴿أتى أ ْم ُر الل ِه فال ت ْست ْع ِجلوه ُس ْبحانه َوت َعالى ع َّما يش ِركون‬2)
Bana dedi ki: “Ulaştık biz ََ ُ ْ َ ُ ُ ُ ُ ُ َ َْ ْ َُ َّ ُ
(Rûm, 30/27) ﴾‫﴿وه َو ال ِذي َي ْبدأ الخلق ث َّم ي ِعيده َوه َو أه َون عل ْي ِه‬
َ (3)
Bir gümüşe ki, onu amaçlamıştık
َّ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ َّ ََ َ ‫﴿يا َأ ُّي َها َّالذ‬
Sen gümüşü harcadın.” Ona baktı ‫الصالة َوأ ُنت ْم ُسك َارى َح َّت َى ت ْعل ُموا َما ت ُقولون َوال ُج ُن ًبا ِإال َع ِاب ِري َس ِب ٍيل‬ ‫ين َآم ُنوا ال ت ْق َ ُربوا‬ ِ
َ ( 4)
Doğuşu ve batışıyla ُ َ ْ َ َّ َ
(Nisâ, 4/43) ﴾‫حت َى تغت ِسلوا‬
Bu beyitlerde iki istihdâm vardır: َ َُ ُ ْ َ ْ َُ َ ُْ َ َُ ُ ْ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ َّ َ ُّ َ َ
َّ َ َّ َ َّ ُ ‫ين َآم ُنوا ال ت ْسألوا َع ْن أش َياء ِإن ت ْب َد لك ْم ت ُسؤك ْم َ ِوإن ت ْسألوا َع ْن َها ِح َين ُين َّز ُل ال ُق ْر ُآن ت ْب َد لك ْم َعفا‬ ‫( ﴿يا أيها ال ِذ‬5)
ٍ ‫ غز‬sözcüğündedir. ‫الة‬
Birinci istihdâm, birçok anlama sahip olan ‫الة‬ ٍ ‫ رب غز‬ifadesinde َ ْ َ ُ ُ َ َ َ َ َ ُ َ ّ ّ
َ َ َ َْ َ َ َ (Mâide, 5/101-102) ﴾‫ص َب ُحوا ِب َها كا ِف ِرين‬
َ ْ
ْ ‫يم ۞ قد َسأل َها ق ْو ٌم ّمن ق ْبلك ْم ث َّم أ‬ ٌ ‫الل ُه َع ْن َها َوالله غف ٌور َح ِل‬
ُ
“kadın”a istiâre yapılarak “güneş” kastedilmiştir. Yine ‫لها‬, ‫ ِصدناها‬ve ‫ م ْرعاها‬sözcükle- ِ ِ
َّ َ
rindeki ‫الة‬
ٍ ‫ غز‬sözcüğüne ait zamirlerle “kadın”dan istiâre yapılarak “ceylan” kastedil-
ْ َ ََ
miştir. Ardından ‫ وقالت‬sözcüğündeki ikinci bir zamirle “kadın” anlamı kastedilmiştir. 2. Şiirler:
Böylece lafız aynı anlamda, ona ait olan zamirler ise iki farklı anlamda kullanılmıştır. َْ َ
‫َون ُور َها ِم ْن ِض َيا خ َّد ْي ِه ُمكت َس ُب‬
ُ ََ َ ‫ ( َول ْل َغ َّز َالة‬1)
‫�ش ْي ٌء ِم ْن تل ُّف ِت ِ ه‬
َ َْ ْ َ َْ ْ َ ْ َ َ ِ ِ
İkinci istihdâm, iki anlama sahip olan ‫ العين‬sözcüğündedir. ‫ بذلت العين‬ifadesin- َ ‫الد َّر ُع ْق ًدا م ْن َث َن َاي‬
ُّ ‫َي ْنظ ُم‬ َ‫( َح َو ْي َت ًيقا َن َبات ًّيا َح َال َف َغد ا‬2)
َ َْ ْ َ َ َ ْ َ ‫اك‬ ِ ِ ِ ‫ِر‬
deki ‫ العين‬sözcüğü “gümüş” anlamında, ‫ فاكحلها‬ifadesinde ona ait olan zamir ise “ba-
َ ُ ْ ُ ْ َ ْ
‫م ِان ما لم ي ِشده ِشعر ِزي ِاد‬
َ َ َ ْ‫( َو َفق ًيها َأ ْف َكا ُر ُه ش ْد َن ل َّلنع ـ‬3)
kan kadın” anlamında kullanılmıştır. 151 ِ ِ ِ
149
150
Ra‘d, 13/38-39. 
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 276; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 104; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 299; Subkî,
152
Arûsu’l-Efrâh, II, 246; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 209-210; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 184; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 40; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 259; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 342-343; Lâşîn, el-Bedî‘ fî Dav’i Esâlîbi’l-Kur’ân, s. 116. Rebî‘, V, 5.
151 153
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 313; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 184-185; es-Sa‘îdî, Buğyetu’l-Îzâh, İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 275; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 209; Feyyûd, İlmu’l-
IV, 33. Bedî‘, s. 186; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 116.

64 65
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

10.
“Güzel söz O’na çıkar, iyi amel onu yükseltir.” 161
ُ َّ َ ُُ َ َ ُ َْ
TEVCÎH [  ‫] الت ْو ِجيه‬ Âyetteki ‫ ي ْرفعه‬kelimesindeki zamirin ‫ الك ِلم‬sözcüğüne ait bir fâil zamiri olması
ََ ْ
veya ‫ العم ُل‬kelimesine ait bir mef‘ûl zamiri olması muhtemeldir. Bu durumda anlam
şöyle olur: “Güzel söz –yani, tevhîd–, iyi ameli yükseltir.” Çünkü amel, ancak imân
ile birlikte olursa sahih/geçerli olur. 162


A. Tanımı Beşşâr b. Bürd’ün, Amr isimli bir gözü görmeyen bir terzi hakkında söylediği şu
َ َ ُ َّ َ
Tevcîh, ‫( وج َهه ِإ َلى كذا‬Onu şu tarafa yöneltti) ifadesinden mastardır. 154 Sözlükte, şiiri de tevcîh sanatına bir örnektir:
َ َ َ َ
“yöneltme, yönelme, doğrultma, çevirme” 155 gibi anlamlara gelmektedir. ‫ل ْي َت َع ْين ْي ِه َس َو ًاء‬ ً ‫خاط ِلي َع ْم ٌرو ِق َب‬
‫اء‬
Terim olarak tevcîh, “sözü, birbirine zıt –övgü ve yergi gibi– iki yöne de muhte- Amr bana bir kaftan dikti.
mel olacak şekilde sevk etmek”tir. 156 Keşke iki gözü de eşit olsaydı.
Tevcîh sanatına ibhâm [kapalılık] da denir. 157 Râzî, bu sanata el-muhtemil li’z-
Bu şiirin, Amr’ın gözlerinin sağlığına kavuşması için bir dua olma ihtimali de,
zıddeyn (iki zıdda –övgüye veya yergiye– ihtimali olan) demiştir. 158
ona bir beddua olma ihtimali de vardır. Zira bu şiirden, terzinin iki gözünün de kör-
َ ْ َ
﴾‫اس َم ْع غ ْي َر ُم ْس َم ٍع َو َر ِاع َنا‬‫﴿و‬ lükte eşit olmasını istediği de, iki gözünün şaşılıktan kurtulup eşit olmasını kastet-
tiği de anlaşılabilmektedir. 163
“Dinle, dinlemez olası ve bizi gözet.” 159

َ ْ ُ َْ
Âyetteki ‫( غي َر مسم ٍع‬dinlemez olası) ifadesinin hem övgüye hem de yergiye ih- Muhammed b. Hazm’ın, Hasan b. Sehl’in kızı Bûrân’ı Abbâsî halifesi Me’mûn
timali vardır. Eğer “dinle, dinlenmez olası” şeklinde olursa, bu bir yergidir. Çünkü ile evlendirmesi üzerine tebrik etmek istemiş, fakat Hasan bunu kabul etmemiştir.
Muhammed’in (a.s.) çağrısı değil de, onların çağrısı kabul edilirse Muhammed (a.s.) Bunun üzerine Muhammed b. Hazm şu şiiri söylemiştir:
ََ ْ ْ َّ
dinlenmeyen kimse olacaktır. Bu ifadenin övgüye de ihtimali vardır. Zira bu durumda,
‫ِول ُب َور َان ِفي الخت ْن‬ ‫َب َار َك الل ُه ِلل َح َس ْ ن‬
“sözü hoş görülmeyerek dinlenmeyen kimse bizi dinle” demektir. 160 ْ َ َ ْ
‫َت َول ِك ْن ِب ِبن ِت َم ْن؟‬ ‫َيا َإم َام ال ُه َدى ظ ِف ْ ر‬

Allah, mübarek kılsın, Hasan için
َ َّ ُ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ
َّ ‫الط ّي ُب َو ْال َع َم ُل‬
﴾‫الص ِال ُح َي ْرف ُع ُه‬ ِ ‫﴿إلي ِه يصعد الك ِلم‬ِ
Ve Bûrân için hısınlıklarını.
Ey hidayet önderi! Sen evlendin,
154
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 143. Fakat, kimin kızıyla?
155
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 143.
ْ َ ْ
156
Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 427; Kazvînî, el-Îzâh, s. 284; Taftazânî, Muhtasar, II, 263; İbn Hicce, Hasan b. Sehl, şairin ‫[ ِب ِبن ِت من؟‬Kimin kızıyla?] sözüyle övgü mü, hakaret mi kas-
Hızânetü’l-Edeb, I, 302; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 290-291; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l- tettiğini anlayamamıştır. 164
Bedî‘, s. 171; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 315; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 187; Allân, el-Bedî‘ fi’l-
161
Kur’ân, s. 332-335. Fâtır, 35/10.
157 162
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 596; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 171; İbn Ma‘sûm, Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 334.
163
Envâru’r-Rebî‘, III, 144. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 597; Kazvînî, el-Îzâh, s. 284; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I,
158
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 176. 302; Taftazânî, Muhtasar, II, 263.
159 164
Nisâ, 4/46. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 596-597; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 302; Hâşimî,
160
Kazvînî, el-Îzâh, s. 284; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 333-334. Cevâhiru’l-Belâğa, s. 315.

66 67
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

َ َ َ َ َ َ َ َ َ
B. Açıklama ‫ت ْر ِوي أ َح ِاديث َما أ ْول ْي َت ِم ْن َمن ِن‬ ‫ ( َم ْن أ َّم َب َاب َك ل ْم ت ْب َر ْح َج َو ِار َح ُ ه‬2)
ُُْ َْْ َ ُّ َ ْ ُ ْ َ
Kur’ân’ın müteşâbih âyetlerinin tevcîh kabilinden olduğu söylenmektedir. 165 ‫َوالقل ُب َع ْن َج ِاب ٍر َوالذ ُن َع ْن َح َس ِن‬ ‫فال َع ْي ُن َع ْن ق َّر ٍة َوالكف َع ْن ِصل ٍ ة‬
َ ْ َّ َ َ ْ ْ َّ َ َّ َ
َ ‫ال‬ َ َ ُ َُْ ًَْ َُّ ُ
Bazıları tevcîh sanatını da tevriye’ye dahil etmiştir. 166 Ancak tevriye ile tevcîh ara- ‫ص ِاب ُع‬ ‫ِإلى الز ِاد؟ شلت ِمن يدي‬ ‫ أس ِاب ِق ي‬:‫ فقلت‬،‫( تض ِيف ِني وهنا‬3)
ُ‫ال ْرض إ َّل َو ُه َو ُع ْ َري ٌان َجائع‬ َْ َ َ ً َ َّ ‫َوَل ْم َت ْلق ِل‬
sında fark vardır, şöyle ki:
ِ ِ ِ ‫ِمن‬ ‫ض ْيفا ِبق ْف َر ٍ ة‬ ‫لس ْع ِدي‬ ِ
َ َ ً َ ْ َ ُ ً َ َ ْ ََ َ
1) Tevriye, tek lafızla olur. Tevcîh, birbirine uygun birçok lafız olmadan olmaz. 167 ‫ِفي َوجن ٍة يا ع ِاذ ِلي‬
َ ْ ‫( ِإذا رأيت ع ِارضا مسلس ال‬4)
َ َّ ْ َُ ُ َ َْ َ
2) Tevriye’de lügavî ve kök olarak iki anlam vardır. Tevcîh ise, iki anlamına bağ- ‫السال ِس ِل‬ ‫تق ُاد ِلل َج َّن ِة ِب‬ ‫اعل ْم َي ِق ًينا أ َّن ِني ِم ْن أ َّم ٍ ة‬ ‫ف‬
lamın yardımıyla delalet eder. 168
Tevcih sanatı, Osmanlı belâgatçılarının de üzeride durdukları önemli bir sanat- 
tır. Ne var ki, ilk belâgat kitaplarından itibaren sıkça açıklanan bu sanatın, Batı reto-
riği etkisindeki kitaplarda ise seyrek olarak ele alındığı ifade edilmiştir. 169

C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler:
ُ ‫الن َساء َّالالتي َال ُت ْؤ ُت َون ُه َّن َما ُكت َب َل ُه َّن َو َت ْر َغ ُبو َن َأ ْن َت ْنك ُح‬
﴾‫وه َّن‬
ّ َ ََ َ ْ ْ ُ ََْ َُْ َ َ
ِ ِ ِ ِ ِ ‫اب ِفي يتامى‬ ِ ‫( ﴿وما يتلى عليكم ِفي ال ِكت‬1)
(Nisâ, 4/127)
َ ٌَُ ُ َ َ َ ٌَ َ َُ
(Bakara, 2/233) ﴾‫( ﴿ال تض َّآر َو ِالدة ِب َول ِدها َوال َم ْولود له ِب َول ِد ِه‬2)
َ ُ ْ ُ ُ َ ُ ََُ
ْ ‫﴿يا أ ُّي َها الذين َآمنوا ال تقولوا َراعنا َوقولوا انظ ْرنا َو‬
َ (3) ُ َ َّ َ
(Bakara, 2/104) ﴾‫اس َم ُعوا‬ ِ ِ
(Kasas, 28/12) ﴾‫اصحون‬ ْ َ ْ َ ََ ُ ََُ ُْ َُْ َُ ُُْ ْ ْ َ ََ ُ ُّ ُ َ َ
ِ ‫( ﴿هل أدلكم على أه ِل بي ٍت يكفلونه لكم وهم له ن‬4)
َْ َ َ َ َ َ َّ َّ َ ُ َ
(Yûsuf, 12/95) ﴾‫يم‬
ِ ‫( ﴿قالوا تالل ِه ِإنك ل ِفي ضال ِلك الق ِد‬5)

2. Şiirler:
ُ
‫َو َب َدا ِئ ُع َو َغ َرا ِئ ُب َوف ُنو ُن‬ ُ ‫الد ِين ِف ِيه ِع َجا ِئ‬
‫ب‬ ّ ‫ ( َت ُيخ َ ْين‬1)
ِ ِ ‫ِار ز‬
‫َخ َّب َر ُه َع ِ ّني ِإ َّن ُه َم ْج ُنو ُن‬ ‫اظ ُر ِفي َج ْم ِع ِ ه‬ َ َ ُ ََ َ َ
ِ ‫ف ِإذا أتاه من‬
165
Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 427; Taftazânî, Muhtasar, II, 263.
166
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 268; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 136; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb,
II, 39.
167
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 136; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 304.
168
Lâşîn, el-Bedî‘, s. 113.
169
Eliaçık, “Belagat Kitaplarında Tevcih Sanatının Tarif ve Tasnifi”, Turkish Studies – International
Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 9/12 Fall
2014, Ankara, s. 163-164.

68 69
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

11. َ َ ُّ ّ َ ْ َ ْ َ َ َ ّ َْ َ َ َ َ َ
‫الر ِيح الترابا‬
ِ ‫وألقت ِفي ي ِد‬ ْ ‫الر ُيح ف َّر‬
‫ت‬ ِ ‫ِإذا ما سابقتها‬
ُ َ َ َْ
MÜBÂLAĞA [  ‫] ال ُم َبالغة‬ Rüzgâr onunla yarıştığında kaçtı
Rüzgârın eline toprak attı.
ُ ْ َْ
2. İğrâk [‫]ا ِلغ َراق‬: Eğer iddia/mübalağa aklen mümkün olup âdeten mümkün
değilse, buna iğrâk denilir. 176
َْ ُ َ َْ َْ َ َ ُ ََ
َ ‫ال ْب‬
A. Tanımı ﴾‫ص ِار‬ ‫﴿يكاد سنا بر ِق ِه يذهب ِب‬
ََ َ “Şimşeğinin parıltısı neredeyse gözlerin görmesini giderir.” 177
Mübâlağa, ‫ بالغ‬fiilinden mastardır. Sözlükte, “haddi aşmak ve aşırıya kaçmak,
abartmak...” anlamlarına gelir. Şimşek, hayalen ve aklen gözlerin görmesini giderir. Ama âdeten böyle değil-
ُ ََ
Terim olarak mübâlağa, “Bir niteliğin kuvvet veya zayıflık bakımından imkânsız dir. Bu yüzden Allah, imkânsızlığı imkâna yaklaştırmak için ‫[ يكاد‬neredeyse] kelime-
veya gerçeklikten uzak bir dereceye ulaştığının iddia edilmesi”dir. 170 sini getirmiştir. 178

Bazıları buna, el-ifrât fi’s-sıfat (nitelemede ifrâta/aşırıya gitme) demişlerdir. 171 َ ُ َ َْ ُْ َ ُْ
‫َونت ِب ُع ُه الك َر َامة َح ْيث َماال‬ ‫َونك ِر ُم َج َارنا َما َد َام ِف َين ا‬
Komşumuz bizimle olduğu sürece ona ikrâm ederiz
B. Çeşitleri
Onun gittiği yere de ikramımızı peşinden göndeririz
Mübâlağa üç çeşittir: Teblîğ, iğrâk ve gulüvv. Bunlardan teblîğ ve iğrâk makbul
sayılmış, gulüvv’ün ise makbul olan ve olmayan kısımlarının olduğu belirtilmiştir 172: Komşunun gittiği yere peşinden ikrâm göndermek aklen mümkündür; fakat
ُ ْ َّ َ âdeten imkânsız bir durumdur. 179
1. Teblîğ [‫]ألتب ِليغ‬: Yapılan mübalağa aklen ve âdeten (alışılmış bir şekilde) müm- ُّ ُ ُ ْ َ
3. Gulüvv [‫]الغلو‬: Eğer iddia aklen ve âdeten imkânsız ise buna da gulüvv denilir. 180
kün olursa, buna teblîğ denilir. 173
َ ْ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ َ ْ َ ُ ُ ْ َ َ َ
َ َ ْ َ َ ِ ‫﴿وال يدخلون الجنة حتى ي ِلج الج َم ُل ِفي س ِ ّم ال ِخي‬
﴾‫اط‬
﴾‫ض ِإذا أخ َر َج َي َد ُه ل ْم َيك ْد َي َر َاها‬ ْ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ ٌ َ ُُ
ٍ ‫﴿ظلمات بعضها فوق بع‬ “Onlar, deve iğne deliğinden geçinceye kadar cennete giremeyeceklerdir!” 181
“Birbiri üstüne yığılmış karanlıklar; elini çıkarsa neredeyse onu dahi göremez.” 174 Devenin iğne deliğinden geçmesi aklen ve âdeten imkânsız bir durumdur. Do-
Karanlıkta elin görülmemesi aklen ve âdeten mümkün bir durumdur. 175 layısıyla bu ifade, onların cennete girmelerinin imkânsızlığını bildirmek için müba-
lağa olarak gelmiştir. 182
 
170 176
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 365; Kazvînî, el-Îzâh, s. 275; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 260; Taftazânî, Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 150; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 261; Taftazânî, Muhtasar, II, 243-244; İbn
Muhtasar, II, 242; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 8; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 194; Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 12-15.
177
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 312; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 197. Nûr, 24/43.
171 178
İbnu’l-Mu‘tez, Kitâbu’l-Belîğ, s. 85; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 63; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 312; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 373.
179
194. Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 365; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 8; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa,
172
Kazvînî, el-Îzâh, s. 275; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 150; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 260; Taftazânî, Muh- s. 313; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 338.
180
tasar, II, 243; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 194; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 312-313; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 150; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 261; Taftazânî, Muhtasar, II, 244-245; İbn
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 198-201; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 65-67. Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 16-20.
173 181
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 150; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 260; Taftazânî, Muhtasar, II, 243. A‘râf, 7/40.
174 182
Nûr, 24/40. Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 365; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 152; Bedî‘u’l-Kur’ân, 56;
175
Alevî, et-Tırâz, III, 67; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 312. Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 375.

70 71
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

َّ ْ َ َ ‫نزل َنا َه َذا ْال ُق ْر َآن َع َلى َج َبل َل َ َرأ ْي َت ُه َخاش ًعا ُم َت‬
﴾‫ص ِّد ًعا ِم ْن خش َي ِة الل ِه‬
َْ َ ْ َ
‫﴿لو أ‬ Atın toynaklarının çıkardığı tozun üzerinde koşmak aklen ve âdeten mümkün
ِ ٍ
değildir. Fakat şair, dinleyene bu tozun yeryüzü ve dağlar gibi olduğunu hayal ettir-
“Biz bu Kur’an’ı bir dağa indirseydik, Allah korkusundan baş eğmiş ve çatlamış mektedir. Böylece bunu ‫[ لو‬eğer … olsaydı] edatıyla doğruluk ve imkâna yaklaştır-
görürdün!” 183 mış olmaktadır. 189
Kur’ân’ın dağ gibi cansız ve akılsız bir şeye indirilmesi, bir faydası olmayacağı
3) Edepsizlik ve şaka yerine geçen sözler. Şu şiirde olduğu gibi:
için aklen ve âdeten imkânsızdır. Çünkü Kur’ân’ın hedefi insanoğlunun hayat tar-
ْ َ ً َ
‫ ِإ َّن ذا ِم َن ال َع َج ِب‬،‫ِب غدا‬
ُّ َ
‫س ِإ ْن َع َز ْم ُت َعلى الش ْ ر‬ َْ ُ َ ْ َ
zını ıslah edip düzeltmektir. Bu yüzden bu ifade, Kur’ân’ın yüceliğini bildirmek için ِ ‫أسكر باألم‬
‫[ لو‬eğer … olsaydı] şart edatıyla mübâlağa ve gulüvv olarak gelmiştir. 184
İçmeye niyetlendiğim zaman yarın, sarhoş oluyorum dünden.
• Gulüvv’ün makbul olanı ve olmayanı bulunduğunu daha önce belirtmiştik.
Kuşkusuz bu tuhaf bir durum!
Makbul olan gulüvv üç kısımdır 185:
َ َ َْ
1) Doğruluğa ve imkâna yaklaştıran – ‫[ كاد‬az kaldı, neredeyse], ‫[ لو‬eğer … olsaydı],
َ َْ Yarın içmeye niyetlenen birisinin dünden sarhoş olması aklen ve âdeten imkânsız
‫[ لوال‬eğer … olmasaydı]– gibi bir lafızla gelenler. Şu âyette olduğu gibi: bir şeydir. Fakat bu söz meclislerdeki insanları eğlendirdiği ve güldürdüğü için gü-
َ َ َ َ ُ ََُْ ُ َ َ
﴾‫�ض ُيء َول ْو ل ْم ت ْم َس ْس ُه ن ٌار‬
ِ ‫﴿يكاد زيتها ي‬
zel bulunmuştur. 190
• Yukarıdaki örnekler gulüvv’ün makbul olan örnekleridir. Makbul olmayan
“Neredeyse ateş değmese de yağı ışık verir.” 186 gulüvv’e örnek ise şair Ebû Nüvâs’ın, Harun er-Reşid’i övdüğü şu şiiridir:
َ ْ ُ َ َّ ُ ُّ َ ُ َ َ َ َ ّ َ ْ َ َ ْ َ ََ
َ
Ateş değmeden yağın ışık vermesi aklen ve âdeten imkânsızdır. Fakat burada
‫النطف ال ِتي ل ْم تخل ِق‬ ‫لتخافك‬ ‫الش ْر ِك َح َّتى أ َّن ُ ه‬
ِ ‫وأخفت أهل‬
‫[ َيك ُاد‬neredeyse] lafzının bulunması onu doğruluğa yaklaştırmakta ve mümkün kıl-
maktadır. 187 Şu şiirde olduğu gibi: Sen şirk ehlini öyle korkuttun ki,
ْ َ َ َ َ َّ َ َ ً ْ َ َ َ
‫ِفي ُو ْس ِع ِه ل َس َعى ِإل ْي َك ال ِم ْن ُبر‬ ‫فل ْو أ َّن ُمش َتاقا تكلف غ ْي َر َم ا‬ Yaratılmamış nutfeler bile senden korkuyor!

Eğer özleyen kişi yüklenmiş olsaydı, 

Gücünün yetmediği bir şeyi/çabayı, minber sana doğru yürürdü Ebû Nüvâs’ın bu şiirde söylediği şey aklen ve âdeten imkânsızdır.
‫يد‬ ْ َّ َ َ ْ َ َّ ُ َ َ َ َّ َ
ٍ ‫َيت َرش ْف َن ِم ْن ف ِمي َرشف‬
Minberin yürümesi aklen mümkün olmayan, örf ve âdetin kabul etmediği bir ِ ‫هن ِف ِيه أحلى ِمن التو ِح‬ ‫ات‬
şeydir. Fakat şair, burada ‫[ لو‬eğer … olsaydı] edatını kullanarak, bunu imkâna yak-
Ağzımdan yudum yudum içiyorlar
laştırmıştır. 188
Onlar orada tevhîdden daha tatlıdırlar
2) Bir nevi hayalî bir güzellik içerip doğruya ve imkâna yaklaştırılan sözler. Şu
şiirde olduğu gibi: Bu şiirlerde İslâm’ın öğretilerinin dışına çıkıldığı açıktır. Bu yüzden bunlar, mak-
َ َ َ ً َ َ ً َ ُ َ
‫ل ْو ت ْب َت ِغي َع َنقا َعل ْي ِه أ ْمك َنا‬ ‫َعق َد ْت َس َن ِابك َها َعل ْي َها َع ِثير ا‬
bul olmayan gulüvv’den sayılmışlardır. Zira bunlar aklen ve âdeten imkânsız şeylerdir. 191

Onun (atın) toynakları üzerinde öyle yoğun bir toz bağlamıştı ki

C. Açıklama
Eğer onun üzerinde koşmak istersen mümkün olurdu.
Bazıları, mübâlağayı değerli bulmamakta ve söz güzelliklerinden saymamak-
183
Haşr, 59/21. tadır. Buna gerekçe olarak da, en iyi kelâmın hak üzere ve doğru bir şekilde gelmesi
184
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 375.
185 189
Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 261-262. Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 202-203; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 338.
186 190
Nûr, 24/35. İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 17; Sa‘îdî, Buğyetu’l-Îzâh, IV, 50; Avnî, el-Minhâcu’l-Vâzıh li’l-
187
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 375; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 200; Sa‘îdî, Buğyetu’l-Îzâh, IV, 49. Belâğa, I, 173; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 338.
188 191
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 200; Sa‘îdî, Buğyetu’l-Îzâh, IV, 49. Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 197-198; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 312.

72 73
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

12.
gerektiğini ileri sürmektedirler. Doğrusu mübâlağa kelâmı güzelleştiren hususlar-
dan biridir. 192 Bilginler, makbul olmayan mübalağanın manevî güzelliklerden olma- ُ ْ َّ َ
TECRÎD [  ‫] التج ِريد‬
dığını da söylemişlerdir. 193

D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler:
َْ
َ ‫﴿يكاد َسنا َب ْرقه َيذه ُب بال ْب‬ َ ْ
َ (1) َ ُ َ A. Tanımı
(Nûr, 24/43) ﴾‫ص ِار‬ ِ ِِ َ َ
َُ َ َ َ ُ ُ ََُْ ُ َ َ Tecrîd, lügatte, ‫ ج َّرد‬fiilininin mastarı olup, “bir şeyi başkasından izâle etmek, soy-
(Nûr, 24/35) ﴾‫يء َول ْو ل ْم ت ْم َس ْسه ن ٌار‬ ‫�ض‬
ِ ‫ ( ﴿يكاد زيتها ي‬2) َ ْ ُ ُْ َ
mak, kılıç çekmek...” anlamlarına gelir. 194 Aslı, ‫[ ج َّردته ِمن ِثي ِاب ِه‬onun elbisesini çıkardım]
َ ْ َّ ُ ْ َ
َّ ْ َ ْ ّ َ ‫نزل َنا َه َذا ْال ُق ْر َآن َع َلى َج َبل َّل َ َرأ ْي َت ُه َخاش ًعا ُّم َت‬
(Haşr, 59/21) ﴾‫ص ِد ًعا ِّمن خش َي ِة الل ِه‬
َْ َ ْ َ
‫( ﴿لو أ‬3) ve ‫[ ج َّردت السيف‬kılıcı kınından çıkardım] ifadesinden alınmıştır. 195
ِ ٍ
َ
َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ُّ ُ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ َّ َ َ ْ ُ ُّ ُ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ Terim olarak tecrîd, “mükemmelliğinde mübalağa yapmak için nitelendiril-
﴾‫اس ُسك َارى‬ ‫ات حم ٍل حملها وترى الن‬ِ ‫( ﴿يوم ترونها تذهل كل مر ِضع ٍة عما أرضعت وتضع كل ذ‬4) miş bir durumdan, aynı nitelikte olan başka bir durumun çekip çıkarılması”dır. Bu-
(Hacc, 22/2) nunla kendisinden çıkarılma yapılan birinci durumun kemâli hususunda müba-
َّ َّ
(Ra‘d, 13/10) ﴾‫ف ِبالل ْي ِل َو َس ِار ٌب ِبالن َه ِار‬
ْ َ َُ ْ َ َ ْ َ َ َْ َ َ ْ ُْ َ َ lağa amaçlanmaktadır. 196
ٍ ‫( ﴿سو ٌاء ِمنك ْم َمن أس َّر الق ْول و َمن ج َه َر ِب ِه و َمن هو ُم ْستخ‬5)
B. Çeşitleri ve Örnekler
2. Şiirler:
َ َّ ُ ْ َ ْ َ َ َ َ َ
‫الن َار كا ِف ُر‬ ‫على جم ٍل لم يدخ ِل‬ ‫ص َب َاب ٍ ة‬ َ ‫َو َل ْو َأ َّن َما بي م ْن َج ًوى َو‬ (1)
Tecrîd’in çeşitli şekilleri vardır:
ِ ِ 1) Kendisinden çıkarma yapılanın başına ‫[ ِفي‬fî] harf-i cerri getirilir. Allah Teâlâ’nın
َ ُ َ ُْ َ َ ْ َّ َ َ َّ ُ‫في َم ْع َرك َال ُتث ُير ْال َخ ْي ُل ع ْث َي َر ه‬
‫ا�ضي تربه ِبد ِم‬ ِ ‫ِمما تروى المو‬ ِ ِ ٍ ِ (2) şu âyetinde olduğu gibi:
ْ ْ
‫ِفي ال َب ّ ِر َب ْح ًرا ِب َم ْو ٍج ِف ِيه ُمل َت ِط ِم‬ ُ‫اق َم ْن َن َاو ُاه َم َّد َل ه‬ َ ‫َل ْو َش َاء إ ْغ َر‬ (3)
ِ َ ُ َ ُْ ْ َ َّ َّ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ
‫يق‬ َ َ ُ ََْ ََ َْ ّ ْ ً َ ْ ُ ُ ُ ْ َ ُ َ ََ ﴾‫الن ُار ل ُه ْم ِف َيها َد ُار الخل ِد َج َز ًاء ِب َما كانوا ِب َآيا ِت َنا َي ْج َح ُدون‬ ‫﴿ذ ِلك جزاء أعداء الل ِه‬
ِ ‫ل َو كان يرغ َب ِفي ِفر ِاق ر َِف‬ ‫ويكاد يخرج سرعة ِمن ِظ ِل ِ ه‬ (4)
ُْ ْ َ ََ
‫ِإلى َم ْو ِض ِع ال ْس َر ِار قل ُت ل َها ِق ِفي‬ ‫فل َّما ش ِ ْرب َن َاها َو َد َّب َد ِب ُيب َه ا‬ (5) “İşte Allah düşmanlarının cezası ateştir. Ayetlerimizi inkâr etmelerinin cezası ola-
rak orada onlara ebedi kalma yurdu vardır.” 197

Cehennem, ebedî kalma yurdu (dâru’l-huld) dur. Fakat başka bir yurt olan dâru’l-
huld cehennem’den tecrîd edilmiş, durumunun korkunçluğunu artırmak ve şidde-
tine mübâlağa yapmak için cehennemde hazırlanmış bir yer kılınmıştır. 198
194
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 308.
195
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 153; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 344.
196
Kazvînî, el-Îzâh, s. 274; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 207; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 256; Taftazânî, Muh-
tasar, II, 238; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 438; Mer‘î el-Hanbelî, Kavlu’l-Bedî‘, s. 208; İbn
Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 153; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 308; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 205;
Lâşîn, el-Bedî‘, s. 122.
192 197
İbn Reşîk, el-‘Umde, II, 658-659; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 220-222; İbn Hicce, Hızânetü’l- Fussilet, 41/28.
198
Edeb, II, 9; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 194; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 207. Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 256; Taftazânî, Muhtasar, II, 239-240; Mer‘î el-Hanbelî, Kavlu’l-Bedî‘,
193
Taftazânî, Muhtasar, II, 242; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 194. s. 208; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 205; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 122; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 344-345.

74 75
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

2) Kendisinden çıkarma/tecrîd yapılanın başına ‫[ من‬min] harf-i cerri getirilir. Eğer yaşarsam, bir savaşa katılacağım ki,
Şu örnekte olduğu gibi: O savaş ya ganimetler barındıracak ya da bir cömert ölecektir.
ُ َ
Şair, ‫[ ك ِريم‬cömert] ile kendisini kastediyor. Cömertliği konusunda
ٌ ‫صد‬
ٌ ‫يق َحم‬
‫يم‬ َ َ ُ ْ ُ ‫> َكر‬i kendisinden tecrîd etmiştir. Bunu, şairin ‫وت‬ُ ُ َ َْ
mübâlağa yap-
ِ ِ ‫ِلي ِمن فال ٍن‬ mak içinَ ‫يم‬ ‫م‬ ‫ي‬ ‫و‬‫أ‬ [ya da o ölecek] de-
ُ ُ َْ ِ
“Falancadan dolayı benim için çok samimi bir arkadaş vardır.” yip ‫وت‬‫م‬ ‫أ‬ ‫و‬‫أ‬ [ya da öleceğim] dememesinden anlıyoruz.  202

Falanın, bu sıfatta kendisi gibi olan başka bir şahıstan tecrîd edilecek şekilde 6) Tecrîd, kinâye yoluyla olur. el-A‘şâ’nın şu şiirinde olduğu gibi:
َ ّ َ ًَ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ
ifade edilmesi, sanki ondan başkası da varmış gibi söylenerek mübâlağa yapılmış- ‫ف َم ْن َب ِخال‬ِ ‫يشرب كأسا بك‬ ‫َيا خ ْي َر َم ْن َي ْرك ُب ال َم ِط َّي َو ال‬
tır. 199 Oysa anlatılan aynı kişidir.
Ey bineğe binenlerin en hayırlısı olup,
3) Kendisinden çıkarma yapılanın başına ‫[ بـ‬bâ] harf-i cerri getirilir. Şu örnekte
Cimrinin elinden bir kadeh bile içmeyen.
olduğu gibi:
Şair, övülen cömert kişinin “elinden içme”yi kinâye yoluyla tecrîd etmiştir. O, cim-
َ ‫َل ِئ ْن َس َأ ْل َت ُف َال ًنا َل َت ْس َأ َل َّن به‬
‫الب ْح َر‬ rinin elinden içmediğini belirterek, cömerdin elinden içmeyi ispat etmiştir. Bir kimse-
ِِ
nin genellikle kendi elinden içtiği açıktır. Bu durumda cömert de kendisi olmaktadır. 203
“Falandan bir şey isteyeceksen onu denizden istemiş olursun.”
7) Tecrîd, bazen insanın kendisine hitap etmesi ve kendisinden üçüncü bir şa-
Cömertlik hususunda kendisinden tecrît yapılan kişi, cömertlik ve iyilik husu- hıs gibi söz etmesi şeklinde olur. Şu örnekte olduğu gibi:
sunda o kadar ileridir ki, bunu ifade için denize benzetilip yeni bir kişi şeklinde va-
ُ ‫الن ْط ُق إ ْن َل ْم ُت ْس ِع ْد ْال َح‬
‫ال‬ ُّ ‫َف ْل ُي ْسع ْد‬
ِ
َ َ َ
َ ‫ال خ ْي َل ِع ْن َد َك ُت ْه ِد َيها َوال َم‬
‫ال‬
sıflanarak mübâlağa yapılmıştır. 200 ِ
4) Kendisinden tecrîd yapılanın başına “beraberlik” anlamındaki ‫[ ب‬bâ] harf-i Senin yanında hediye edeceğin ne at ne de mal var
cerri getirilir. Şu örnekte olduğu gibi: Öyleyse durumun mutlu etmiyorsa, sözün mutlu etsin
ْ َ ْ ْ َْ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ
‫يق ال ُم َر َّح ِل‬
ِ ‫ِبمستل ِئ ِم ِمث ِل الف ِن‬ ‫ص ِار ِخ ال َوغ ى‬ ‫َوش ْو َه َاء ت ْع ُدو ِبي إلى‬ Şair, burada kendisine hitap ediyor. Diyor ki: “Sen fakirsin, kendine güzel bir he-
diye verecek mala sahip değilsin. Bu mümkün olmadığına göre mümkün olanı, yani
Saygı gösterilmiş ve salı verilmiş kıymetli iri deve gibi, çok çirkin görünümlü nice kendini övmeyi öncele.” 204 Burada sanki kendi nefsinden kendisi gibi atı ve malı ol-
at vardır ki zırha bürünmüş halde beni savaşta imdat isteyene koşturuyor. mayan başka bir şahıs çıkarıp ona hitap etmiştir. 205
Şair, savaşa tam kabiliyetli olduğu için atın kendisiyle birlikte koştuğunu söy- 
lüyor. Tecrîd yöntemiyle atını da zırhını giyinmiş ikinci bir savaşçı olarak kendisin- el-Bûsirî’nin, Kasîde-i Bürde’deki şu sözleri de buna örnektir:
َ َ ُّ َ َ َ
den tecrîd ediyor. 201 ‫َم َز ْج َت َد ْم ًعا َج َرى ِم ْن ُم ْقل ِة ِب َد ِم‬ ‫أ ِم ْن تذك ِر ِج َير ٍان ِب ِذي َسل ِ م‬
5) Tecrîd, bir harf vasıtası olmadan da olur. Bu durumda tecrîd, bağlamdan ve
Zî-Selem’deki dostlarını hatırladığından mı,
karînelerden (ipuçlarından) anlaşılır. Şu örnekte olduğu gibi:
ُ ‫َت ْحوي ْال َغنائ َم َأ ْو َي ُم‬ َ َ َ ُ َ ْ ََ Gözünden akan yaşa kan karıştırmaktasın 206
ُ ‫وت َكر‬
‫يم‬ ‫يت أل ْر َحل َّن ِبغ ْز َو ٍ ة‬ ‫فل ِئن ب ِق‬
ِ ِ ِ 202
Taftazânî, Muhtasar, II, 240; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 206; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 123.
199 203
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 207; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 256; Taftazânî, Muhtasar, II, 238-239; Mer‘î Taftazânî, Muhtasar, II, 240-241; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 308; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 206;
el-Hanbelî, Kavlu’l-Bedî‘, s. 208; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 308; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 205; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 123.
204
Lâşîn, el-Bedî‘, s. 122. Taftazânî, Muhtasar, II, 241-242; Mer‘î el-Hanbelî, Kavlu’l-Bedî‘, s. 208; Hâşimî, Cevâhiru’l-
200
Taftazânî, Muhtasar, II, 239; Mer‘î el-Hanbelî, Kavlu’l-Bedî‘, s. 208; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, Belâğa, s. 308; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 206-207; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 123.
205
s. 308; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 205; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 122. Taftazânî, Muhtasaru’l- me’ânî, s. 405
201 206
Taftazânî, Muhtasar, II, 239; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 205-206; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 122-123. İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 438; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 308.

76 77
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

13.
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
ْ َّ ُّ َّ َ
1. Âyetler: LEFF Ü NEŞR [  ‫] اللف َوالنش ُر‬
َْ ْ َ َ ُ ْ ٌ ُ ُْ ْ َُْ َ (1)
(Âl-i İmrân, 3/104) ﴾‫﴿ولتكن ِمنك ْم أ َّمة َيدعون ِإلى الخي ِر‬
ٌ َ َ ٌ ُ َّ َُ َ َ ْ ََ
(Ahzâb, 33/21) ﴾‫﴿لقد كان لك ْم ِفي َر ُسو ِل الل ِه أ ْس َوة ح َسنة‬ (2)

(Rahmân, 55/37) ﴾‫ان‬

َ ّ ‫الس َم ُاء َف َك َان ْت َو ْر َد ًة َك‬
َّ ‫﴿فإ َذا ْان َش َّق ِت‬ َ A. Tanımı
ِ ‫الده‬ ِ ِ (3)
Leff, sözlükte “bir şeyi toplama, dürme, bükme”, neşr ise “yayma, dağıtma” de-
(Nahl, 16/10) ﴾‫اب‬ َّ ‫﴿ه َو َّال ِذي َأ َنز َل م َن‬
ٌ ‫الس َم ِاء َم ًاء َل ُك ْم ِم ْن ُه َش َر‬ ُ (4)
ِ mektir. 207
ُْْ َ َ ُ ََ ُ ُ َ َ َ ْ َ َ ََُ ْ َ
(Tevbe, 9/12) ﴾‫﴿وِإن نكثوا أ ْي َمان ُه ْم ِمن ب ْع ِد ع ْه ِد ِه ْم َوط َعنوا ِفي ِدي ِنك ْم فقا ِتلوا أ ِئ َّمة الكف ِر‬ (5) Terim olarak leff ü neşr, “birden fazla lafzı icmâlen (kıasaca) veya tafsîlî (ayrın-
tılı) olarak ifade edip sonra bunların her biriyle ilgili özellikleri herhangi bir belirle-
mede bulunmadan ve bunların her birini ayırt etmeyi dinleyicinin anlayışına bıra-
2. Şiirler:
َ karak sırayla belirtmek”tir. 208
ْ َ ْ ْ ُ ُ َُ
‫َوأ ْج ِني َج ِن َّي ال َو ْر ِد ِم ْن َو َج َن ِات َها‬ ‫ص َن ال َب ِان ِم ْن ِل ِين ق ِّد َه ا‬ ‫أعا ِنق غ‬ (1) Leff ü neşr sanatı için “tayy ve neşr” de denilmektedir. 209
‫يس ِح ًمي‬ َ ْ ُّ َ ً َ َ ْ َ ْ َ َْ ُ ّ ُ ْ ُْ َ ُ ٌ ُ
ٍ ‫شوس ترى ِمنهم ِفي ك ِل معت ِر‬
ِ ‫أسد الع ِرين ِإذا حر الو ِط‬ ‫ك‬
َ
(2)
َ
‫َب ْح ٌر َو ِم ْن ل ْف ِظ ِه ُد ٌّر ِل ُم ْن َت ِظ ِم‬ ‫ِم ْن َو ْج ِه أ ْح َم َد ِلي َب ْد ٌر َو ِم ْن َي ِد ِ ه‬ (3) B. Çeşitleri ve Örnekler

‫الن ِم ِر‬ َّ ‫الل ْي ُث َأ ْف َت ُك َأ ْف َع ًال م َن‬ َّ َ

‫و‬
َ
‫اج ْت ِم ْن َك ذا ِل َب ٍ د‬ َ ‫اج ْت ُن َم ْي ٌر َف َه‬
َ ‫َم‬ (4)
Leff ü neşr iki çeşittir:
ِ
ْ ُ ُ َْ َْ ْ َ َ ََ
ْ َ ‫أف َاد ْت َب ُنو َم ْر َو َان ق ْي ًسا ِد َمائ َن ا‬
َ َ a) Neşr, leff’in tertibi üzere olur. Buna müretteb leff ü neşr denilir. Şu örneklerde
‫الله ِإن لم يع ِدلوا حكم عد ِل‬ ِ ‫و ِفى‬ (5)
olduğu gibi:
 َّ َ ْ َّ ُ َ َ َ
ْ ‫الن َه َار ل َت ْس ُك ُنوا فيه َول َت ْب َت ُغوا م ْن َف‬ ْ ْ َ
﴾‫ض ِل ِه‬ ِ ِ ِ ِ ِ ‫﴿و ِمن َرح َم ِت ِه جع َل لك ُم اللي َل و‬
“Rahmetinden dolayı sizin için geceyi ve gündüzü var etti ki, onda dinlenesiniz
ve O’nun lütfunu arayasınız.” 210
Âyette önce “gece” ve “gündüz” lafızları zikredilmiş, sonra sırasıyla bunların her
biriyle ilgili olan “dinlenme” ve “lütuf arama” zikredilmiştir. 211


207
Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 269.
208
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 174; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 246; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 425;
Kazvînî, el-Îzâh, s. 268; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 76; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 246; Taftazânî, Muh-
tasar, II, 227-228; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 149; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 270;
Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 137; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 341; Hâşimî, Cevâhiru’l-
Belâğa, s. 310; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 209; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 91.
209
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 149; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 310.
210
Kasas, 28/73.
211
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 174; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 246-247; Taftazânî, Muhtasar, II, 228-229;
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 149; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 341; Hâşimî, Cevâhiru’l-
Belâğa, s. 310; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 391-392.

78 79
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ً ‫﴿و َال َت ْج َع ْل َي َد َك َم ْغ ُل َول ًة إ َلى ُع ُن ِق َك َو َال َت ْب ُس ْط َها ُك َّل ْال َب ْس ِط َف َت ْق ُع َد َم ُل‬

﴾‫وما َم ْح ُس ًورا‬ َ b) Leff ü neşr, bazen leff’in tertibine göre olmaz. Buna, müşevveş leff ü neşr de-
ِ
“Elini boynuna bağlanmış (gibi) yapma (cimri olma), tamamen de açıp saçıp nilir. Şu örneklerde olduğu gibi:
َ ُ ً ْ َ ُ َ ْ َ ً َ ْ ُ َ َّ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َّ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ْ َّ َ ْ َ َ َ
savurma; sonra kınanır, hasret içinde kalırsın.” 212 ‫ضال ِم ْن َ ِّربك ْم َ ِول َت ْعل ُموا َع َد َد‬ ‫﴿وجعلنا الليل والنهار آيتي ِن فمحونا آية اللي ِل وجعلنا آية النه ِار مب ِصرة ِلتبتغوا ف‬
ً َُ ً ُ ْ َ
Burada “cimrilik” ile ilgili olan ‫[ ملوما‬kınanma] ve israf ile ilgili olan ‫[ محسورا‬has-
﴾‫اب‬ َ ‫السن َين َو ْالح َس‬
ّ
ret içinde kalma] tertibe göre gelmiştir. 213
ِ ِ ِ
“Biz gece ve gündüzü iki ayet yaptık. Gecenin ayetini sildik, gündüzün ayetini

َ َ ٌ َ َ ْ ُ َ َّ َ ُ َ َ َّ َّ َ َ ٌ َ َ ٌّ َ ْ ُ ْ َ ْ َّ ٌ ْ َ ُ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ َ aydınlatıcı yaptık ki, hem Rabbinizden bir lütuf arayasınız ve hem de yılların sayı-
ٌ
۞ ‫﴿يوم يأ ِت ال تكلم نفس ِإال ِب ِإذ ِن ِه ف ِمنهم ش ِقي وس ِعيد ۞ فأما ال ِذين شقوا ف ِفي الن ِار لهم ِفيها ز ِفير وش ِهيق‬ sını ve hesabı bilesiniz.” 216
َ َ ‫ال ل َما ُير ُيد ۞ َوَأ َّما َّالذ‬
‫ين ُس ِع ُدوا ف ِفي‬ ٌ ‫ض إ َّال َما َش َاء َ ُّرب َك إ َّن َ َّرب َك َف َّع‬ َ َ ُ َ َ َّ
ُ ‫األ ْر‬‫ين ِف َيها َما َد َام ِت السماوات و‬َ ‫َخالد‬ Allah önce “gece” ve “gündüz”ü zikretti. Sonra da bunların açıklamasında ter-
ِ ِ ِ ِ ِ ِِ
ُ ْ َ َ ْ َ ً َ َ َ ُّ َ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ ُ َ َ َّ َ ْ
﴾‫ال َج َّن ِة خ ِال ِدين ِف َيها ما دام ِت السماوات واألرض ِإال ما شاء ربك عطاء غير مجذ ٍوذ‬َ َ
َ َ tibe riayet etmeyerek, önce ikinci sırada olan “gündüz”ün açıklaması olarak “lütuf
aramayı”, ardından “gece” ile ilgili olan “yılların sayısını ve hesabı bilme”yi getirdi. 217
“O gün geldiği zaman hiç kimse O’nun izni olmadan konuşamaz. Onlardan

kimi şakî (bahtsız), kimi sa‘îd (mutlu) dir. Bahtsızlar ateştedirler. Onların orada bir َ
ُ ْ ُ َ ْ ُ ُ َ ُ َ ُ َ ْ ُ ‫اس َو َّد ْت ُو ُج‬
َ ‫وه ُه ْم أكف ْرتم َب ْعد إ َيمانك ْم فذوقوا ال َعذ‬
‫اب ِب َما كنت ْم‬ ْ ‫ين‬َ ‫وه َف َأ َّما َّالذ‬
ٌ ‫وه َوَت ْس َو ُّد ُو ُج‬ ُّ ‫﴿ي ْو َم َت ْب َي‬
ٌ ‫ض ُو ُج‬ َ
soluk alıp verişleri vardır ki! Gökler ve yer durdukça orada sürekli kalacaklardır. Me- ِ ِ ِ
َ َ ّ َ ُ ُ ُ ْ َّ َ ْ َ َّ َّ َ َ َ ُ ُ ْ َ
ğer Rabbin, çıkmalarını dilemiş olsun. Çünkü Rabbin, istediğini yapandır. Mutlu kı- ﴾‫وه ُه ْم ف ِفي َر ْح َم ِة الل ِه ُه ْم ِف َيها خ ِال ُدون‬ ‫تكفرون ۞ وأما ال ِذين ابيضت وج‬
lınanlar ise cennettedirler. Gökler ve yer durdukça onlar orada sürekli kalacaklardır.
Ancak Rabbin dilerse başka. Bu, kesintisiz bir vergidir.” 214 “O gün bazı yüzler ağarır, bazı yüzler kararır. Yüzleri kararanlara, “İmanınızdan
Allah Teâlâ, âyette şakîler ve sa‘îdler olmak üzere iki grup zikretmiş, ardından sonra inkâr mı ettiniz? Öyle ise inkâr etmenize karşılık azabı tadın!” (denilir). Yüzleri
ağaranlar ise Allah’ın rahmeti içindedirler, orada sürekli kalacaklardır.” 218
bu tertibe göre onlarla ilgili hususları beyan etmiştir.
Burada leff’in tertibine göre “yüzleri ağaranlar”la devam edilmesi gerekirdi. Fa-
 kat “yüzleri kararanlar” denildikten sonra, yine onlarla ilgili açıklama yapılmaya de-
Şairin şu sözü de leff ü neşr’e örnektir: vam edilmiştir. 219
ُ ‫ات إ ْذ َد َج ْو َن ُن ُج‬ َ َ ْ ُ ُ ُ ْ ُ ُ ُ َُ ْ ُُ َ
‫وم‬ ِ ِ ‫ِفي الح ِادث‬ ‫وس ُيوفك ْ م‬ ‫آراؤكم ووجوهكم‬ 
ُ َ ُّ ُ ْ َ
ُ ‫واأل ْخ َ َري‬ َ ‫فيها َم َعال ُم ل ْل ُه َدى َوم‬ ُ َ
ُ ‫ات ُر ُج‬
‫وم‬ ‫تجلو الدجى‬ ‫ص ِاب ٌ ح‬ ِ ِ ِِ َّ ‫يب ْال َب ِان َو‬
‫الر ِاح‬ ُ ‫الد َجا َو َقض‬
ِ
ُّ ‫َب ْد ُر‬ َ
‫َول ْحظ ُه َو َم ْح َي ُاه َوق َام ُت ُ ه‬
Bakışlarınız, yüzleriniz ve kılıçlarınız Onun bakışı, yüzü ve boyu
Olaylara, yıldızlar karardığı zaman Karanlığın dolunayı, ban ağacının dalı ve şaraptır
Onlarda rehberlik için işaretler ve lambalar
Karanlığı açan ve sonuncular (kılıçlar) kovarlar (düşmanları). Burada “bakış” sözcüğü “şarap” ile, “yüz” sözcüğü “karanlığın dolunayı” ve “boy”
ْ ُُ ْ ُ ُ ُ ُ ْ ُُ ُ ُ sözcüğü de “ban ağacının dalı”yla ilgilidir. Tertibe uyulmadığı için burada müşev-
Burada “bakışlarınız (‫) َآراؤكم‬, yüzleriniz (‫ )وجوهكم‬ve kılıçlarınız (‫ ” )سيوفكم‬zikre- veş leff ü neşr vardır. 220
ُ َ َ ُ ُ ُُ
dilmiş, bu tertibe göre “işaretler (‫)مع ِالم‬, lambalar (‫ )مصابيح‬ve kovanlar (‫ ” )رجوم‬ifade-
216
leri getirilmiştir. 215 İsrâ, 17/12.
217
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 310.
212 218
İsrâ, 17/29. Âl-i İmrân, 3/106-107.
213 219
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 392. Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 392.
214 220
Hûd, 11/105-108. Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 310; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 209-212; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 91-93;
215
Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 247; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 210. Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 390-394.

80 81
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

14.
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
َ َْ
1. Âyetler: CEM‘ [  ‫] الج ْم ُع‬
ْ َ ْ ُُ َ َّ َّ
(Rûm, 30/23) ﴾‫﴿و ِمن َآيا ِت ِه َمن ُامك ْم ِبالل ْي ِل َوالن َه ِار َو ْاب ِتغاؤك ْم ِمن فض ِل ِه‬
َ (1) ُ َ ْ
َ َ ْ َ َ ً ُ َ َ َّ َ َّ َ ْ ُ ْ َ ْ ُ َ َ (2)
َ ‫﴿وقالوا لن َيدخ َل الجنة إال َمن كان هودا أ ْو ن‬
(Bakara, 2/111) ﴾‫ص َارى ِتلك أ َما ِن ُّي ُه ْم‬ ِ
(Furkân, 25/62) ﴾‫ورا‬ ً ‫الن َه َار خ ْل َف ًة ّل َم ْن َأ َر َاد َأن َي َّذ َّك َر َأ ْو َأ َر َاد ُش ُك‬ َّ َ َ َ
َّ ‫الل ْي َل َو‬ َّ َ
‫﴿و ُه َو ال ِذي جعل‬ ( 3)
ِ ِ
A. Tanımı
ْ ُ َ َ َْ ْ ُ ْ ْ َ ْ َ َ ْ ْ َ ْ َ َ َّ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ
‫ض أ ْو ن ْس ِقط‬ ‫ض ِإن نشأ نخ ِسف ِب ِهم الر‬ ِ ‫( ﴿أفلم يروا ِإلى ما بين أي ِد ِيهم وما خلفهم ِمن السم ِاء والر‬4) Cem‘, sözlükte “toplamak, biriktirmek, birleştirmek, birlik oluşturma..vb” an-
(Sebe’, 34/9) ﴾‫الس َم ِاء‬ َّ ‫َع َل ْيه ْم ِك َس ًفا م َن‬ lamlara gelir.
ِ ِ
ََّ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َّ َ َ َ ْ َ َ ً َ َ َ َ َ َ َ ََ ًّ َ َ َ َ َ َ َ َ ً َ َ ْ َ ْ ََ Terim olarak cem‘, “İki veya daha çok lafzı bir hüküm altında toplama”dır. 221 Başka
‫( ﴿ألم ي ِجدك ي ِتيما فآوى ۞ ووجدك ضال فهدى ۞ ووجدك عا ِئل فأغنى ۞ فأما الي ِتيم فل تقهر ۞ وأما‬5)
َ bir ifadeyle, “Birden fazla lafza ait medlûlleri, bir tek hükümde birleştirmek”tir. 222 Râzî
ْ ّ َ َ َ
(Duhâ, 93/6-11) ﴾‫السا ِئ َل فل تن َه ْر ۞ َوأ َّما ِب ِن ْع َم ِة َ ِّربك فح ِدث‬
َْ ََ َّ ise cem‘i, “Açık olsun, gizli olsun iki cüz’îyi (tikeli) bir küllîye (tümele) dâhil etmek-
tir” şeklinde tanımlamakta ve buna, el-cem‘u’l-müfred demektedir. 223
2. Şiirler:
ُ َْ َ َ َ َ ْ َ َّ ْ َ ََ
‫اح ِت ِه أ ْج ِني َوأغت ِرف‬ ‫وور ِد ر‬ ‫أل ْس َت أن َت ال ِذي ِمن ِْو ْر ِد ِن ْع َم ِت ِ ه‬ (1) B. Çeşitleri
َ ْ َ ِْ َ ْ ‫َيا ر ْد َف ُه َيا َخ‬
َ َ ْ
‫من ِلي ِبنج ٍد أو ِتهامه‬ ‫ص َرُ ه‬ ِ (2) a) İki lafzın cem‘ edilmesine örnekler:
ُ‫َف َه َذا َقاس ُيو َن َو َذا َيزيد‬ ْ‫َل ُه َق ْل ٌب َولي َد ْم ٌع َع َلي ه‬ ْ ُّ َ َ ْ ُ َ ‫ْ َ ُ َ ْ َ ُ َن‬
ِ
ْ َ ْ َ ّ َ ْ َّ َ َ
ِ ِ
َْ ُ َ َ ْ َ ْ ََ َ َ
ِ (3)
﴾‫الدن َيا‬ ‫﴿المال والبنو ِزينة الحي ِاة‬
‫أقل ِمن ح ِظي و ِمن بخ ِتي‬ ‫ما عاينت عيناي ِفي عطل ِت ي‬ (4)
ََ َ َ
‫ص َب ْح ُت ال ف ْو ِقي َوال ت ْح ِتي‬ ْ ‫َوَأ‬ ً‫َق ْد ب ْع ُت َع ْب ِدي َوح َماري مع ا‬
“Mal ve oğullar dünya hayatının süsüdür.” 224
ِ ِ ِ
َ ْ ُْ َْ َ ً‫ش َف ْقر ا‬ َ ‫ف َع ْي َل ًة َ َول َت ْخ‬ ْ َ َ َ Âyette “mal” ve “oğullar”, zînet (süs) hükmünde cem‘ edilmişlerdir. 225
‫َيا ك ِث َير ال َح ِاس ِن الخ َتال ْه‬ ‫ل تخ‬ (5)
َ ٌ َ ْ َ‫َل َك َع ْي ٌن َو َق َام ٌة في ْال َب َراي ا‬
‫ِتل َك غ َّزالة َو ِذى َع َسال ْه‬ ِ 
ٌ ُ َ َ ُ ُ َ َ ْ َْ َ
 ﴾‫اعل ُموا أ َّن َما أ ْم َوالك ْم َوأ ْوال ُدك ْم ِف ْت َنة‬‫﴿و‬
“Bilin ki mallarınız ve çocuklarınız birer imtihandır.” 226
221
İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 247; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 425; Kazvînî, el-Îzâh, s. 269; Hillî,
Şerhu’l-Kâfiye, s. 166; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 251; Taftazânî, Muhtasar, II, 230; İbn Hicce,
Hızânetü’l-Edeb, II, 266; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 271; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-
Bedî‘, s. 139; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 371; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 310; Feyyûd,
İlmu’l-Bedî‘, s. 219; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 99; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 381.
222
Bilgegil, a.g.e., s. 283.
223
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 177.
224
Kehf, 18/46.
225
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 266; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 271; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
Rebî‘, III, 371; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 381.
226
Enfâl, 8/28.

82 83
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

Âyette “mallar” ve “çocuklar”, fitne (imtihan) hükmünde cem‘ edilmişlerdir. 227 2. Şiirler:

ْ ٌ َْ َ
b) İkiden fazla lafzın cem‘ edilmesine örnekler: ‫َس ِج َّية ِض ْم َن َج ْمع ِف ِيه ُمل َت ِئ ُم‬ ‫َآد ُاب ُه َو َعط َاي ُاه َو َرأف ُت ُ ه‬ (1)
ّ ُ َّ ٌ َ ْ َ ُ ُ ْ َ َ َ ُ
َ َّ َ َ ُ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َّ
ٌ ‫األ ْز َال ُم ر ْج‬ ‫اس ك ِل ِه ْم‬
ِ ‫وعفوه رحمة ِللن‬ ‫َآراؤ ُه َو َعط َاي ُاه َو ِن ْق َم ُت ُ ه‬
﴾‫س ِم ْن َع َم ِل الش ْيط ِان‬
(2)
ِ ‫﴿إنما الخمر والمي ِسر واألنصاب و‬ِ ُ‫َو ْالع ْل ُم َو ْالح ْل ُم َج ْمع َغ ْير ُم ْن َخرم‬ ُْ َ َْ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ
ِ ِ ِ ‫اف ِمنه َي َر‬
‫ى‬ ِ ‫ِللفص ِل والفض ِل واللط‬ (3)
ْ ْ ْ َّ َ ْ َ َ ْ ْ َ َ ْ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َّ َ َ ْ َ ْ َ
ٍ ‫ال ْح َسان ِفي ن ْس‬
“İçki, kumar, dikili taşlar, şans okları şeytan işi birer pisliktir.” 228
‫وال ِعلم وال ِحلم قبل الدر ِك ِلل ِحل ِم‬ ‫ق‬ ِ ‫قد أحرز السبق و‬ (4)
Âyette “içki, kumar, dikili taşlar ve şans okları”, rics (pislik) hükmünde cem‘ edil-
mişlerdir. 229 

ُّ ‫َم ْف َس َد ٌة ِل ْل َم ْر ِء‬ ْ َ َ َ َ َّ َّ
‫أي َم ْف َس َد ْه‬ ‫اب والف َراغ وال ِج َد ْ ه‬ ‫ِإن الشب‬
Gençlik, boş vakit ve zenginlik kişinin bozulması için en büyük sebeplerdir.

Şiirde geçen “gençlik”, “boş vakit” ve “zenginlik”, ‘bozulma’ hükmünde cem‘

edilmiştir. 230

C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler:
ُ ْ ُ َ ُ ْ َ َ
َ ْ ُ َُ َ ُ َْ َ َّ َّ َْ َّ َ
(Rahmân, 55/5-6) ﴾‫ان‬
ِ ‫( ﴿الشمس والقمر ِبحسب ٍان ۞ والنجم والشجر يسجد‬1)
ً ‫اجا َومن الن َعام أزو‬
(Şûrâ, 42/11) ﴾‫اجا‬
ََْ َْ ْ َ ََْ ُ
ً ‫( ﴿ج َع َل لك ْم من أنفسك ْم أزو‬2) ُ َْ ْ َُ َ
ِ ِ ِ ِ
َّ َ َ َّ ُ ْ َ َ ْ َ َ ْ ُ ََ
(Tevbe, 9/68) ﴾‫ات َوالكف َار ن َار ج َهن َم‬ َ َ
ِ ‫( ﴿وعد الله ال ُمنا ِف ِقين وال ُمنا ِفق‬3)
َ َُ َ َ ً َ َ َ ُ َ َ َُ َ
(Ahzâb, 33/27) ﴾‫﴿وأ ْو َرثك ْم أ ْرض ُه ْم َو ِد َي َاره ْم َوأ ْم َوال ُه ْم َوأ ْرضا ل ْم تطؤوها‬
َ (4)
َ ُ َ ّ َ ُ ُ َ َ َ َّ َ ُ ْ ُ َ َ َ َّ َ ُ ُ َ َ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ُ ْ َ
‫يعون الل َه َو َر ُسول ُه أ ْولـ ِئ َك‬‫وف وينهون ع ِن المنك ِر وي ِقيمون الصالة ويؤتون الزكاة وي ِط‬
ِ ‫( ﴿يأمرون ِبالمعر‬5)
ُّ َ َ
(Tevbe, 9/71) ﴾‫َسي ْرح ُم ُه ُم الله‬

227
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 382; Karamollaoğlu, Bedî‘ İlmi, s. 98.
228
Mâide, 5/90.
229
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 382.
230
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 266; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 371-372; Allân, el-Bedî‘ fi’l-
Kur’ân, s. 381.

84 85
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

15.
Şair iki hediye –emîrin hediyesi ve bulutun hediyesi– arasında zıtlık meydana ge-
ُ ْ َّ َ tirmiştir. Hâlbuki her ikisi de mutlak anlamda “hediye”dir. Şairin bu tefrîk’ten amacı,
TEFRÎK [  ‫] التف ِريق‬
övdüğü emîrin hediyesini üstün göstermektir. 234

- C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

A. Tanımı 1. Âyetler:
َ َ
Tefrîk sözlükte, ‫ ف َّرق‬fiilinin mastarı olup “ayırma, ayrı kılma, ayırt etme, ayrış َ ُ ْ َ َ ٌ ُ َْ َ َ
ٌ ‫﴿وه َو الذي َم َر َج ال َب ْح َ ْرين هذا عذ ٌب ف َرات َوهذا مل ٌح أج‬
َ (1) ْ َّ ُ
(Furkân, 25/53) ﴾‫اج‬ ِ ِ ِ
tırma…” gibi anlamlara gelir.
ًْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُّ ْ ُْ َّ َ ْ ُْ
Terim olarak tefrîk, “Aynı türden olan veya bir türde birleşen iki şey –övgü ve (Hacc, 22/5) ﴾‫﴿و ِمنك ْم َمن ُيت َوفى َو ِمنك ْم َمن ُي َرد ِإلى أ ْرذ ِل ال ُع ُم ِر ِلك ْيل ي ْعل َم ِمن ب ْع ِد ِعل ٍم شيئا‬
َ (2)
yergi vb. gibi– arasında zıtlık meydana getirmektir.” 231 ّ َ ْ َّ ُ َ َ ْ ْ َ َ َ َ َّ ُ ُ ُ َّ َ َ َ َ ً َ ْ َ ُ ُ َ ُ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ َ
ٌ ‫الل ُه َسم ٌيع َع ِل‬
۞ ‫يم‬ ِ ‫اب من يت ِخذ ما ي ِنفق مغرما ويتربص ِبكم الدوا ِئر علي ِهم دآ ِئرة السو ِء و‬ ِ ‫( ﴿و ِمن األعر‬3)
Râzî, herhangi bir tanım yapmaksızın bu sanata, et-tefrîku’l-müfred demektedir.  232
َ
َ َ َ ّ َ ُ ُ ُ َّ ْ ّ ُ ْ ْ َ َ َ
ُ َ ‫األ ْع َر‬
﴾‫الر ُسو ِل‬
َّ ‫ات‬ ِ ‫ات ِعند الل ِه وصلو‬ ٍ ‫اآلخ ِر َو َيت ِخذ َما ُي ِنفق ق ُ َرب‬ َْ َ
ِ ‫اب من يؤ ِمن ِبالل ِه واليو ِم‬
ِ ‫و ِمن‬
B. Örnekler (Tevbe, 9/98-99)

ٌ ‫ات َسائ ٌغ َش َر ُاب ُه َو َه َذا م ْل ٌح ُأ َج‬

﴾‫اج‬ ٌ ‫﴿و َما َي ْس َتوي ْال َب ْح َران َه َذا َع ْذ ٌب ُف َر‬
َ 2. Şiirler:
ِ ِ ِ ِ
َ َ ْ ْ َ َ َْ َ َْ َ َْ َ َ َ ْ َ
“İki deniz bir olmaz: Şu tatlıdır, susuzluğu keser, içimi (boğazdan) kayar; şu da ‫صف ِفي ال ُحك ِم َب ْي َن ش ْيئ ْي ِن‬ ‫أن‬ ‫اك ِبالغ َم ِام ف َم ا‬ ‫من قاس جدو‬ (1)
َ ْ ُ َ َ َ َ ََُ ً ََ ٌ َ َ ْ َ َ َ َْ
tuzludur, (boğazı) yakar.” 233 ‫وهو ِإذا جاد د ِامع الع ِين‬ ‫دا‬
‫أنت ِإذا جدت ض ِاحك أب‬
ْ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ََْ ً َ
Âyette aynı türden olan su, “tatlı” ve “acı” olmak üzere tefrîk’e (ayırıma) tabi tu- ‫اك ال َج َم ِال‬ ‫وأين البدر ِمن ذ‬ ‫َح ِس ْب ُت َج َمال ُه َب ْد ًرا ُم ِنير ا‬ (2)
ْ َ َْ َ َ َ َّ ُ َ ُ َ
tulmuştur.
‫اف‬ َ
ِ ‫ِقياس جه ٍل ِبل ِان ِتص‬ ‫التث ِ ّن ي‬ ‫ص ِن ِفي‬ ْ ‫الغ‬ ‫قاسوك ِب‬ (3)
 َ َ ْ ُ َ ََْ َ‫ص ُن ْالخ َالف ُي ْدع ى‬ ْ ‫اك ُغ‬َ ‫َه َذ‬
‫ص ٌن ِبل ِخال ِف‬ ‫وأنت غ‬ ِ ِ
Şair el-Vatvât’ın şu şiiri de tefrîk’e örnektir: َ ْ ُّ ُ ُ َ َ ْ َ ُ َ َ ُ ُ َ
َ َْ َ ْ َْ ُ ََ َ
ُ َ
‫ع ِن ال ِعب ِاد وجود السح ِب لم يد ِم‬ ‫ود ك َّف ْي ِه ل ْم ت ْق ِل ْع َس َحا ِئ ُب ُ ه‬ ‫فج‬ (4)
‫ك َن َو ِال ال ِم ِير َي ْو َم َسخ ِاء‬ ٍ ‫ال الغ َم ِام َوق َت َ ِرب‬
‫يع‬ ‫م ا نو‬ َ َ َ َ َ ُ َ ْ َّ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َ
ُ ْ َ َ ْ ُ َ ََ ْ َ َُ ْ َ َْ ُ َََ ‫َم ٍاء َونا ِئ ُل ذا َم ٍال فال َت ِه َم‬ ‫ال يست ِوي الغيث مع كفي ِه نا ِئل ذ ا‬ (5)
‫ال الغ َم ِام قط َرة َم ِاء‬ ‫ونو‬ ‫فنوال ال ِم ِير بدرة عي ٍ ن‬
Bulutun ilkbahardaki hediyesi değildir,

Emîrin cömertlik günüdeki hediyesi gibi.
Zira emîrin hediyesi kese dolusu dinardır
Bulutun hediyesi ise yağmur damlasıdır

231
İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 247; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 425; Kazvînî, el-Îzâh, s. 269; Hillî,
Şerhu’l-Kâfiye, s. 167; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 251, 269; Taftazânî, Muhtasar, II, 231; İbn Hicce,
Hızânetü’l-Edeb, I, 378; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 272; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-
Bedî‘, s. 139-140; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 259; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 310; Hâşimî,
Cevâhiru’l-Belâğa, s. 311; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 221; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 99.
232 234
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 178. İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 379; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 311; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s.
233
Fâtır, 35/12. 221-22; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 99-100.

86 87
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

16. َ ً َ َ ْ ُ َّ ُ
﴾‫﴿ه َو ال ِذي ُي ِريك ُم ال َب ْرق خ ْوفا َوط َم ًعا‬
ْ َّ َ
TAKSÎM [  ‫] التق ِس ُيم‬ “Size, korku ve umut içinde şimşeği gösteren O’dur.” 243
Şimşek görülünce, ya yıldırım korkusu ya da yağmur umudu olur; bunda üçüncü
bir ihtimal yoktur. Dolayısıyla burada şimşek görüldüğünde oluşan durumlar tam
olarak sayılmıştır. 244
A. Tanımı
Taksîm, sözlükte “bölme, parçalara ayırma, dağıtma…vb” anlamlara gelmektedir. 235 
Terim olarak taksîm, “birden fazla özelliğin zikredilip sonra onlardan her biri-
َ ْ َ
‫َول ِك َّن ِني َع ْن ِعل ِم َما ِفي غ ٍد َع ِم‬
َ َ ْ َ َْ
‫س ق ْبل ُ ه‬ َ ُ َْ ََ
ِ ‫وأعلم ما ِفي اليو ِم واألم‬
nin özel yönünün belirtilmesi”dir. 236
Ben bugünü ve dünde olanı biliyorum
Râzî, bu sanata et-taksîmu’l-müfred demektedir. 237
Fakat yarının ilmi konusunda körüm
B. Çeşitleri ve Örnekler Şair, burada bilinebilecek ve bilinemeyecek bütün zamanları eksiksiz olarak
Taksîm’in değişik şekilleri vardır 238: saymıştır.
a) Sözde ele alınan anlamların tamamının, geriye herhangi bir ihtimal kalmaya- b) Bir şeyin bütün durumları, o durumların her birine uygun hususları ekleye-
cak şekilde zikredilmesidir. Buna, sıhhatu’t-taksîm (et-taksîmu’s-sahîh) 239 ve sıhhatu’l- rek zikredilir.
aksâm 240 da denilmiştir. َ َ َ ً َ ‫َو َف‬ َ ُ َ ً َ
َّ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ ْ ‫ُ َّ َ ْ َر‬ ‫اح ْت َع ْن َبرا َو َرن ْت غ َزاال‬ ٍ ‫َب َد ْت ق َمرا َو َمال ْت خوط َب‬
‫ان‬
﴾‫اصطف ْي َنا ِم ْن ِع َب ِادنا ف ِم ْن ُه ْم ظ ِال ٌم ِل َن ْف ِس ِه َو ِم ْن ُه ْم ُم ْق َت ِص ٌد َو ِم ْن ُه ْم َس ِاب ٌق ِبالخ ْي َر ِات ِب ِإذ ِن الل ِه‬ ‫﴿ثم أو ثنا ال ِكتاب ال ِذين‬
Ay gibi doğdu, ban ağacının dalı gibi eğildi
“Sonra Kitab’ı kullarımız arasından seçtiklerimize miras verdik. Onlardan kimi Anber gibi güzel koktu ve ceylan gibi baktı
nefsine zulmeden, kimi orta yolu tutan ve kimi de Allah’ın izniyle hayırlarda öne
Şair burada sevgilisinin bütün durumlarını, her bir durumun özelliğini belir-
geçenlerdir.” 241
terek saymıştır. 245
Âyette, kulların sahip olması mümkün olan bütün durumlar tam olarak sayıl-
mıştır. Onlar da ifade edildiği gibi “nefsine zulmedenler”, “orta yolu tutanlar “ ve “ha- 
yırda öne geçenler” olmak üzere üç grup olup dördüncüsünün olma ihtimali yoktur. 242 İbnu’l-A‘râbî şöyle demiştir:
َ َ َ َ ُ َ ُ ‫إ ْن َي ْع َل ُموا ْال َخ ْي َر ُي ْخ ُف‬
 ‫ش ًّرا أ ِذ َيع َوِإ ْن ل ْم َي ْعل ُموا كذ ُبوا‬ ‫وه َوِإ ْن َع ِل ُمو ا‬ ِ
235
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 293. Onlar bir iyilik bilseler, onu gizlerler; eğer bir kötülük, bilseler,
236
İbn Reşîk, el-‘Umde, I, 594; Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 177; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 425; Kazvînî, onu yayarlar; eğer bilmiyorlarsa yalan söylerler 246
el-Îzâh, s. 270; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 169; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 252; Taftazânî, Muhtasar, II,
231; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 270; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 273; Mer‘î el-Hanbelî, c) Birden fazla hususun önce zikredilip sonra her birinin özelliğinin belirtilmesidir.
el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 140; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 293; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 311;
﴾‫ص ٍر َعا ِت َي ٍة‬ َ ‫الطاغ َية ۞ َوَأ َّما َع ٌاد َف ُأ ْهل ُكوا بريح‬
َ ‫ص ْر‬ َّ ُ ْ ُ َ ُ َ َ َ َ َ ْ ٌ َ َ ُ َ ْ َ َّ َ
237
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 213.
ٍ ِِ ِ ِ ِ ‫﴿كذبت ث ُمود وعاد ِبالق ِارع ِة ۞ فأ َّما ث ُمود فأه ِلكوا ِب‬
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 177.
238 243
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 213-217; Şîrâzî, el-Belîğ, s. 259-260. Ra‘d, 13/12.
239 244
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 341; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 375-376. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 169; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 270; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-
240
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 173; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 143. Bedî‘, s. 143; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 294; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 213.
241 245
Fâtır, 35/32. Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 216.
242 246
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 271; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 213. Dîneverî, el-Mücâlese ve Cevâhiru’l-İlm, V, 389.

88 89
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

17.
“Semud ve Ad toplumları, kalpleri yerinden oynatan o olayı (kıyâmeti) yalanla-
ْ َّ َ َْ
dılar.Semud toplumu, şiddetli bir gürültü ve sarsıntıyla yok edildi. Ad toplumuna ge-
CEM‘ MA‘A’T-TEFRÎK [  ‫] الج ْم ُع َم َع التف ِر ِيق‬
lince, onlar, soğuk ve şiddetli bir rüzgarla yok edildiler.” 247
Âyette önce Semûd ve Âd’ın “kıyamet”i yalanladıkları zikredilmiş, sonra onla-
rın birbirinden farklı olan helâk şekilleri konusunda taksîm’e gidilmiştir.
Taksîm’in bu şekli, zikredilen birden fazla şeyin kime ait olduğu belirli olması A. Tanımı
açısından leff ve neşr’den farklıdır. Çünkü leff ve neşr’de zikredilen şeyler belirli de- Cem‘ ma‘a’t-tefrîk, sözlükte, “birleştirme, bir araya getirme ve ayırma ve da-
ğildir. Onların belirlenmesi muhataba bırakılır. 248 ğıtma…” anlamlarına gelir.
Terim olarak cem‘ ma‘a’t-tefrîk, “iki hususu/şeyi önce bir hükümde ve manada
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler birleştirdikten sonra, sonra da onları bu birleştirme yönlerinde ve hükümde birbi-
1. Âyetler: rinden ayırmadır.” 249 Bazıları bunu, et-tefrîk ve’l-cem‘ 250 ve el-cem‘ ve’t-tefrîk 251 şek-
َ َ َْ َََْ َ َ َْ َُ linde zikretmiştir.
(Meryem, 19/64) ﴾‫( ﴿له َما َبين أ ْي ِدينا َو َما خلفنا َو َما َبين ذ ِلك‬1)
َ َ ً َ َ ْ َ َ َ َ ُّ َ ْ ْ َّ َ َ َ
(Yûnus, 10/12) ﴾‫اعدا أ ْو قآ ِئ ًما‬ ْ َ ‫س‬
ِ ‫النسان الض ُّر دعانا ِلجن ِب ِه أو ق‬
ِ ‫( ﴿وِإذا م‬2) B. Örnekler
َّ َ ْ َ
(Tâhâ, 20/6) ﴾‫ض َو َما َب ْين ُه َما َو َما تحت الث َرى‬
َ ْ َ ْ َ َ ِ ‫الس َم َاو‬ َّ ‫﴿ل ُه َما في‬ َ
ََ ََ َ ََْ َ َ
ِ ‫ات وما ِفي الر‬ ِ ( 3)
﴾‫ال أنا خ ْي ٌر ِّم ْن ُه خل ْق َت ِني ِمن َّن ٍار َوخل ْق َت ُه ِمن ِط ٍين‬‫﴿ق‬
(Âl-i İmrân, 3/191) ﴾‫وب ِه ْم‬
ُ ُ َ َ َ ً ُ ُ َ ً َ َ ّ َ ُ ْ َ َ َّ
ِ ‫( ﴿ال ِذين يذك ُرون الله ِقياما وقعودا وعل َى جن‬4) “(İblis), “Ben, ondan hayırlıyım. Beni ateşten yarattın, onu (Âdem’i) çamurdan
َ ً َ ُْ َ ُ ُّ َ ً َ َ
﴾‫﴿ي َه ُب ِل َم ْن َيش ُاء ِإناثا َوَي َه ُب ِل َم ْن َيش ُاء الذك َور ۞ أ ْو ُي َز ّ ِو ُج ُه ْم ذك َر ًانا َوِإناثا َو َي ْج َع ُل َم ْن َيش ُاء َع ِق ًيما‬ َ (5) yarattın” dedi.” 252
(Şûrâ, 42/49-50) İblis, burada kendisini ve Âdem’i, “yaratılma” hükmünde cem‘ etmiş (birleş-
tirmiş), fakat sonra kendisinin “ateş”ten ve Âdem’in “çamur”dan yaratılması husu-
sunda tefrîk’e/ayırıma gitmiştir. 253
2. Şiirler:
ْ ْ َ َّ َ َ ْ َّ َ ‫يم َع َلى‬ ُ ‫َ َول ُي ِق‬
‫ِإل الذل ِن غ ْي ُر ال َح ّ ِي َوال َو ِت ُد‬ ِ ‫ض ْي ٍم ُي َر ُاد‬
‫به‬ (1) 
َ َ ََ َ َ ٌ ْ َ ْ ََ َ َ
‫َوذا ُيش ُّج فل َي ْ ِرثي ل ُه أ َح ُد‬ ‫ف َم ْ ُربوط ِب ُر َّم ِت ِ ه‬ ِ ‫هذا على الخس‬ ً َّ ‫الل ْيل َو َج َع ْل َنا َآي َة‬
﴾‫الن َه ِار ُم ْب ِص َرة‬
َّ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ْ َّ َ ْ َ َ َ
ِ ‫﴿وجعلنا الليل والنهار آيتي ِن فمحونا آية‬
َ َ ْ َ َ َ ْ َ َْ ََ ْ ْ َ َ ٌَ َ
‫اظ ٍر ش ْف ُر‬ ِ ‫فل افت َرقت ما ذ َّب عن ن‬ ‫ث َما ِن َية ل ْم ت ْفت ِرق ُمذ َج َم ْع َت َه ا‬ (2)
‫ص ُر‬ َّ ‫َوَل ْف ُظ َك َو ْال َم ْع َنى َو َس ْي ُف َك َو‬
ْ ‫الن‬ ‫الن َد‬
‫ى‬ َّ ‫الت ْق َوى َو َك ُّف َك َو‬ َّ ‫ضم ُير َك َو‬َ
“Biz gece ve gündüzü iki ayet yaptık. Gecenin ayetini sildik, gündüzün ayetini
ِ aydınlatıcı yaptık.” 254
َ َ َ َ َ ْ
‫ِم ْن ق ِت ٍيل َو َه ِار ٍب َوأ ِس ِير‬ ‫ِاش ِ َربا َما ش ِ ْرب ُت َما ف ُهذ ْي ُ ل‬ (3) 249
َ َ َ َ ٌَ َ َ َ ‫َفإ َّن‬ İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 248; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 426; Kazvînî, el-Îzâh, s. 270; Hillî,
‫َي ِم ٌين أ ْو ِنف ٌار أ ْو ِجال ُء‬ ‫الح َّق َم ْقط ُع ُه ثال‬
‫ث‬ ِ (4) Şerhu’l-Kâfiye, s. 170; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 253; Taftazânî, Muhtasar, II, 233; İbn Hicce, Hızânetü’l-
Edeb, II, 256; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 141; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 168; Suyûtî,
 Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 273; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 312; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 223.
250
İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 313; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 383.
251
Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 273.
252
A‘râf, 7/12.
247 253
Hâkka, 69/4-6. Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 384.
248 254
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 216-217. İsrâ, 17/12.

90 91
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ُْ ْ َ َ َ َّ ُ ْ ُ َ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ُ َ ْ َّ َ َ َ ُ َّ َ
Âyette “gece” ve “gündüz”, ‘âyet/delil’ olma hükmünde cem‘ edilmiş, sonra ise ‫�ضى َعل ْي َها ال َم ْو َت َوُي ْر ِس ُل ال ْخ َرى‬ ‫ ( ﴿الله يتوفى النفس ِحين موِتها وال ِتي لم تمت ِفي من ِامها فيم ِسك ال ِتي ق‬4)
“gece” karanlık, “gündüz” ise aydınlık özelliğiyle birbirinden tefrîk edilmiştir. 255 َ َ َ
(Zümer, 39/42) ﴾‫ِإلى أج ٍل ُم َس ًّمى‬
 ْ ُ َ ْ ْ َ َ َ ُ َّ َ َ َ ْ ُ َّ َ َ َّ َّ َ َ ْ َ ْ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ
َّ ‫َو َق ْلب َي َك‬ َّ َ َ ُ ْ َ َ
َ ‫النار في‬ ‫اءه ْم َبأ ُس َنا‬ ‫( ﴿ولقد أرسلنآ ِإلى أم ٍم ِمن قب ِلك فأخذناهم ِبالبأس ِاء والضر ِاء لعلهم يتضرعون ۞ فلوال ِإذ ج‬5)
‫الن ِار ِفي َح ّ ِر َها‬ ‫ض ْوِئ َه ا‬ ِ ِ ‫فوجهك ك‬ َ َ َ َ ُّ َ ََ َ ُ َُ َ َّ ُ ُ َ َ َّ َ َ ْ ُ ُ ُ ُ ْ َ َ ْ َ َ ُ َّ َ َ
ِ ‫الش ْيط ُان َما كانوا َي ْع َملون ۞ فل َّما ن ُسوا َما ذ ِك ُروا ِب ِه فت ْحنا َعل ْي ِه ْم‬ ‫تضرعوا ول ِـكن قست قلوبهم وزين لهم‬
Senin yüzün ateş gibidir aydınlığında, َ‫َ ْ َ َ ُ ّ َ ْ َ َّ َ َ ُ َ ُ ُ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ً َ َ ُ ْ ُ ْ ُ ن‬
(En‘âm, 6/42-44) ﴾ ‫أبواب ك ِل �شي ٍء حتى ِإذا ف ِرحوا ِبما أوتوا أخذناهم بغتة ف ِإذا هم مب ِلسو‬
Benim kalbim ateş gibidir yanmasında.

Şair, sevgilisinin yüzü ile kendi kalbini “ateş” benzetme hususunda cem‘ yap- 2. Şiirler:
ُ َ ً ُّ ‫َت َع َّج َب َرائ ُي‬ َ َ ّ َ َ ْ َ َ ْ َّ َ َ
‫الد ّ ِر ُح ْسنا َوال ِقط ْه‬ ‫النقا َم ْو ِع ٌد ل َن ا‬
mış, sonra sevgilisinin yüzünün “aydınlığında”, kendi kalbini “yanmasında “ benze-
terek tefrîk’e gitmiştir. 256
ِ ِ ‫ ( ولما التقينا و‬1)
ْ‫َوم ْن ُل ُؤلؤ ع ْن َد ْال َحديث ُت َساق ُطه‬ َ‫وه ِع ْن َد ْاب ِت َس ِامه ا‬ ُ ‫َفم ْن ُل ُؤلؤ َت ْج ُل‬
ِ ِ ِ ِ ٍ ِ ٍ ِ
 َ ْ ُ َّ ُ ْ ُ َّ َ ُ ْ َ ْ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ
َ ‫َف َل ْم َن ُك َن ْدري َأ ُّي َي ْو َم ْيه َأ ْف‬ َ َ ْ ََ َ َ َ ‫والعزم كالن ِار يف ِني كل مجت ِرِم‬ ‫( َسن ُاه كالب ْر ِق َي ْجلو ك َّل ُمظ ِل َم ٍ ة‬2)
‫ض ُل‬ ِ ِ ‫تش َاب َه َي ْو َم ُاه َعل ْي َنا فأشك ال‬ َ َ
‫ف َو َب ْح ٍر ِفي كال ِم ِه ْم‬
ّ َ َّ َ َْ ْ َ
‫( فلذ ِب َم ْن ك ُّف ُه َوال َب ْح ُر َما افت َرق ا‬3)
َُ
ُ‫َو َما ِم ْن ُه َما إ َّل َأ َغ ُّر َم ْح َجل‬ ْ َ َْ َ ٍ ‫ِإال ِبك‬
ِ ‫أ َي ْو ُم ِن َد ِاء الغ ْم ِر أ ْم َي ْو ُم َبأ ِس ِ ه‬

Onun iki günü bize göre birbirine benzedi ve karışık geldi
İki gününden hangisinin daha değerli olduğunu bilemedik
Cömertlik günü mü, yoksa yiğitliğine dair bir günü mü?
O ikisi çok parlak bir gururdan başka bir şey değildir

Şair, burada benzeyiş ve karışıklık hususunda iki günü birleştirmiş; sonra bu ikisi
arasında tefrîk (ayrım) yaparak onlardan birini “cömertlik”le, diğerini ise “yiğitlik”le
nitelendirmiştir. 257

C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler:
ٌ َ ْ َ ْ َّ ْ َ َّ َ َ َ ْ
(Hûd, 11/105) ﴾‫س ِإال ِب ِإذ ِن ِه ف ِمن ُه ْم ش ِق ٌّي َو َس ِعيد‬
ٌ ‫﴿ي ْو َم َيأ ِت ال تكل ُم نف‬
َ (1)
َ ُ ْ َ َ ُ َ ٌ ٌ ُ َْ َ َ ْ ْ َ َ
ٌ ‫﴿و َما ي ْستوي ال َبح َران هذا عذ ٌب ف َرات َسائغ ش َر ُابه َوهذا مل ٌح أج‬
(Fâtır, 35/12) ﴾‫اج‬ َ (2)
ِ ِ ِ ِ
﴾‫ص ٍر َعا ِت َي ٍة‬ َ ‫الطاغ َية ۞ َوَأ َّما َع ٌاد َف ُأ ْهل ُكوا بريح‬
َ ‫ص ْر‬ َّ ُ ْ ُ َ ُ َ َ َ َ َ ْ ٌ َ َ ُ َ ْ َ َّ َ
ٍ ِِ ِ ِ ِ ‫( ﴿كذبت ث ُمود وعاد ِبالق ِارع ِة ۞ فأ َّما ث ُمود فأه ِلكوا ِب‬3)
(Hâkka, 69/4-6)
255
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 256; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 384.
256
Kazvînî, el-Îzâh, s. 270-271; Taftazânî, Muhtasar, II, 233; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s.
141.
257
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 168.

92 93
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

18. َ ُ َ ْ ُ َ ُ ُّ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َّ َ
‫الب َي ُع‬
ِ ‫تشقى ِب ِه الروم والصلبان و‬ ‫اض خرش َن ٍ ة‬ ِ ‫حتى أقام على أرب‬
ْ َّ َ َْ َ َ ََ
CEM‘ MA‘A’T-TAKSÎM [  ‫] الج ْم ُع َم َع التق ِس ِيم‬ ‫الن ِار َما َز َر ُعوا‬
َّ ‫الن ْهب َما َج َم ُعوا َو‬
ِ ‫و‬
َ َ ‫لس ْب ِي َما نك ُحوا َوالق ْت ِل َما َول ُدو ا‬
َّ ‫ِل‬

Nihayet o, Harşene’nin 261 surlarına yerleşti

Orada Rumlar, haçlılar ve kiliseler eşkıyalık yapıyorlar
Kadınlarını esir etmek ve çocuklarını öldürmek için
Ve mallarını ganimet almak ve ekinlerini yakmak için.
A. Tanımı
Şair, önce Rumları Harşene ve çevresinde “eşkıyalık yapma” hükmünde birleş-
Cem‘ ma‘a’t-taksîm, sözlükte “toplamak ve bölüştürmek, kısımlara ayırmak”
tirdi. Sonra bu hükmü “esir etme”, “öldürme”, “ganimet alma” ve “yakma” hüküm-
anlamlarına gelir.
lerine taksîm etti. 262
Terim olarak cem‘ ma‘a’t-taksîm, “birden fazla hususu önce bir hükümde cem‘
• İkinci şekle örnek, Hassan b. Sâbit’in şu sözüdür:
edip sonra taksîme tabi tutmaktır veya önce taksîm yapıp sonra onları bir hüküm
ََ
‫اع ِه ْم نف ُعوا‬ َ ْ َ َ ْ َّ ُ َ َ ْ َ َ ‫َق ْو ٌم إ َذا َح َ ُبوا‬
‫ض َّروا َع ُد ّو ُه ُ م‬
altında birleştirmektir.” 258 ِ ‫أو حاولوا النفع في أشي‬ ‫ِ ار‬
ْ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َّ َ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ ٌ َّ َ
‫اعل ْم ش ُّر َها ال ِب َد ُع‬‫ِإن الخال ِئق ف‬ ‫س ِجية ِتلك ِمنهم غير محدث ٍ ة‬
B. Çeşitleri Bir toplum ki, savaştıkları zaman düşmanlarına zarar verirler
• Birinci şekle örnekler: Dostlarına faydaya giriştikleri zaman da fayda verirler
Bu, onların karakteridir, sonradan kazanılmış değildir
َْ ْ ٌ َ ْ َ ٌ َْ ْ َ َْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ ‫ين‬ َ ‫اب َّالذ‬ َ ْ َََْْ ُ
ِ ‫اصطف ْينا ِمن ِع َب ِادنا ف ِمن ُه ْم ظ ِال ٌم ِلنف ِس ِه و ِمن ُه ْم ُمقت ِصد و ِمن ُه ْم س ِابق ِبالخي َر‬
‫ات‬ ِ َ ‫﴿ث َّم أورثنا ال ِكت‬ Bil ki, huyların en kötüsü sonradan edinilenidir
َّ ْ
﴾‫ِب ِإذ ِن الل ِه‬ Şair burada övdüğü toplumun niteliklerini, önce “düşmanlarına zarar verme”
ve “dostlarına fayda verme” şeklinde taksime (ayrıma) tabi tutmuş, ikinci beyitte bu
“Sonra Kitab’ı kullarımız arasından seçtiklerimize miras verdik. Onlardan kimi
iki niteliği “sonradan kazanılmamış bir karakter olma” hükmünde birleştirmiştir. 263
nefsine zulmedendir, kimi orta gidenlerdir, kimi de Allah’ın izniyle hayırlarda öne
geçendir.” 259
Âyette, “kullar arasından seçtiklerimiz” ifadesiyle cem‘ yapılmış, sonra bunlar, C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
“zulmedenler”, “orta gidenler” ve “hayırlarda öne geçenler” olmak üzere üç kısma 1. Âyetler:
taksîm edilmiştir. 260 َ َ َ ْ ْ َ ْ َ ْ َ َ ُ َ َ ً ْ َ َّ َ َ َ ْ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ َ ُ ً َ ْ َ ُ َّ ُ ُ ْ َ َ ْ َ
‫ال ذ َّر ٍة‬ ‫( ﴿يوم ِئ ٍذ يصدر الناس أشتاتا ِليروا أعمالهم ۞ فمن يعمل ِمثقال ذر ٍة خيرا يره ۞ ومن يعمل ِمثق‬1)
ُ َ
 (Zilzâl, 99/6-8) ﴾‫ش ًّرا َي َره‬
el-Mütenebbî, Rumlarla savaşan Seyfüddevle’yi överken şöyle demektedir: 261
Harşene: Malatya yakınlarında Rum beldelerinden birinin ismidir. Bkz. Taftazânî, Muhtasar,
258
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 178; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 248; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 426; II, 234; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 173; dipnot: 3.
262
Kazvînî, el-Îzâh, s. 271; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 171; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 253; Taftazânî, Muh- Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 253-254; Taftazânî, Muhtasar, II, 233-234; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân,
tasar, II, 233; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 254; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 274; Mer‘î el- s. 274; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 173; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 225.
263
Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 142; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 173; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 249; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 426; Kazvînî, el-Îzâh, s. 271; Subkî,
s. 312; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 225; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 100-101. Arûsu’l-Efrâh, II, 254; Taftazânî, Muhtasar, II, 234-235; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 142;
259
Fâtır, 35/32. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 174; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 274-275; Feyyûd, İlmu’l-
260
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 386. Bedî‘, s. 225; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 386.

94 95
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

َ َ ْ ْ َ َّ َ َ َّ َ ََ َّ َ َْ 19.
‫اس َم َ ِّرب َك ال ْعلى ۞ ال ِذي خل َق ف َس َّوى ۞ َوال ِذي ق َّد َر ف َه َدى ۞ َوال ِذي أخ َر َج ال َم ْر َعى ۞ ف َج َعل ُه‬ ْ ‫﴿س ّبح‬
َِ ِ
َ ( 2)
َُ
(A‘lâ, 87/1-5) ﴾‫غثاء أ ْح َوى‬ CEM‘ MA‘A’T-TEFRÎK VE’T-TAKSÎM
ْ َّ ْ َّ َ َْ
َ ْ َ ْ َ ‫( ﴿إ َّن َس ْع َي ُك ْم َل َش َّتى ۞ َف َأ َّما َم ْن َأ ْع َطى َو َّات َقى ۞ َو‬3)
‫ص َّد َق ِبال ُح ْس َنى ۞ ف َس ُن َي ِ ّس ُر ُه ِلل ُي ْس َرى ۞ َوأ َّما َم ْن َب ِخ َل‬ [  ‫] الج ْم ُع َم َع التف ِر ِيق َوالتق ِس ِيم‬
ِ
َ ْ ُ ْ ُ ُ ّ َ ُ َ َ َ ْ ُ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ
(Leyl, 92/4-10) ﴾‫واستغنى ۞ وكذب ِبالحسنى ۞ فسني ِسره ِللعسرى‬
ْ ُّ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َّ َ َ ‫َ ْ َ َ َ َ َّ ُ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ ّ َز ْ َ ُ َ َ َ ى‬
۞ ‫الدن َيا‬ ‫النسان ما سعى ۞ وب ِر ِت الج ِحيم ِلمن ير ۞ فأما من طغى ۞ وآثر الحياة‬ ِ ‫( ﴿يوم يتذكر‬4)
َ ْ َ ْ َ َ َّ َ ْ َّ َ َْ َ َ ْ َّ َ َ َ ّ َ َ َ َ َ َ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َّ َ A. Tanımı
َ
﴾‫ف ِإن الج ِحيم ِهي المأوى ۞ وأما من خاف مقام ِرب ِه ونهى النفس ع ِن الهوى ۞ ف ِإن الجنة ِهي المأوى‬ Cem‘ ma‘a’t-tefrîk ve’t-taksîm, ana hatlarıyla “toplama, dağıtma ve bölme…” vb.
(Nâzi‘ât, 79/35-41) anlamlarına gelen üç kelimeden oluşmaktadır.
َ ‫نس ُان إ َّن َك َكاد ٌح إ َلى َ ّرب َك َك ْد ًحا َف ُم َلقيه ۞ َف َأ َّما َم ْن ُأوت َي ك َت َاب ُه ب َيمينه ۞ َف َس ْو َف ُي َح‬
‫اس ُب‬ َ ‫﴿يا َأ ُّي َها ْال‬
َ (5) Terim olarak cem‘ ma‘a’t-tefrîk ve’t-taksîm, “iki veya daha fazla şeyi bir hüküm
ِِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ altında birleştirip sonra bunlar arasında tefrîk yapmak, ardından da bu tefrîk edilen
ُ َ َ َ ُ َ َ َ َ
۞ ‫ِح َس ًابا َي ِس ًيرا ۞ َو َينق ِل ُب ِإلى أ ْه ِل ِه َم ْس ُرو ًرا ۞ َوأ َّما َم ْن أو ِت َي ِك َت َاب ُه َو َر َاء ظ ْه ِر ِه ۞ ف َس ْوف َي ْد ُعو ث ُب ًورا‬ şeyleri kendilerine uygun ve münasip niteliklerle taksîme tabi tutmaktır.” 264
َْ ََ
(İnşikâk, 84/6-12) ﴾‫صلى َس ِع ًيرا‬ ‫وي‬
B. Örnekler
2. Şiirler: ٌ ‫النار َل ُه ْم ف َيها َزف ٌير َو َشه‬
َّ َ ُ َ َ َّ َّ َ َ ٌ َ َ ٌّ َ ْ ُ ْ َ ْ َّ ٌ ْ َ ُ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ َ
َ ٌ َ ْ ُ َ َ ْ ُ ُ ََْ ُ َّ َ ٌ َ ْ ُ ُ ْ َّ َ ۞ ‫يق‬ ِ ِ ِ ِ ‫﴿يوم يأ ِت ال تكلم نفس ِإال ِب ِإذ ِن ِه ف ِمنهم ش ِقي وس ِعيد ۞ فأما ال ِذين شقوا ف ِفي‬
‫صطاف َو ُم ْرت ِب ُع‬ ‫وأرضهم لك م‬ ‫الس ْيف ُم ْن َت ِص ٌ ر‬ ‫ ( الدهر معت ِذر و‬1) َ َ ‫ال ّل َما ُير ُيد ۞ َوَأ َّما َّالذ‬ ٌ َّ َ َ َّ َ َّ َ ُّ َ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ ُ َ َ َّ َ
ُ َ َّ َّ ‫َو‬ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ َّ ‫ين ُس ِع ُدوا ف ِفي‬ ِ ِ ِ ‫خ ِال ِدين ِفيها ما دام ِت السماوات واألرض ِإال ما شاء ربك ِإن ربك فع‬
َ َ َ َ َ
‫الن ْه ِب َما َج َم ُعوا َوالن ِار َما ز َرعوا‬ ‫ِللسب ِي ما نكحوا والقت ِل ما ولدو ا‬ ُ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ ُ َ َ َّ َ ‫ْال َج َّنة َخالد‬
َْ ْ َ َ ﴾‫ض ِإال َما ش َاء َ ُّرب َك َعط ًاء غ ْي َر َم ْجذ ٍوذ‬‫ين ِف َيها َما َد َام ِت السماوات واألر‬ ِِ ِ
‫ف َوال ْج َس ُاد ِل َّلر ِخ ِم‬ ْ َّ ‫وح ل‬
ِ ‫لسي‬
ُ ُّ ‫َو‬
ِ ‫الر‬
ُ َ َ َ
‫( أبادهم فلبيت المال ما جمعو ا‬2) َ
َ ُ َّ ‫َو ْال َع ْز ُم َك‬
‫الن ِار َي ْف ِني ك َل ُم ْجت ِرِم‬
ْ ُ ُ َْ
‫( َس َن ُاه كال َب ْر ِق َي ْجلو ك َّل ُمظ ِل َم ٍ ة‬3) “O gün geldiği zaman hiç kimse O’nun izni olmadan konuşamaz. Onlardan kimi
suçlu, kimi de mutludur. Suçlular ateştedirler. Onların orada bir soluk alıp verişleri
 vardır ki!... Gökler ve yer durdukça orada sürekli kalacaklardır. Meğer Rabbin, çık-
malarını dilemiş olsun. Çünkü Rabbin, istediğini yapandır. Mutlu kılınanlar ise cen-
nettedirler. Gökler ve yer durdukça onlar orada sürekli kalacaklardır. Ancak Rabbin
dilerse başka. Bu, kesintisiz bir vergidir.” 265
Allah Teâlâ bu âyette bütün nefisleri “hiç kimse konuşamaz” hükmü altında top-
lamış, sonra onları “suçlu” ve “mutlu” olarak tefrîk etmiş, ardından da suçluların ce-
henneme, mutluların ise cennete gideceği şeklinde taksîm etmiştir. 266


264
Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 426; Kazvînî, el-Îzâh, s. 272; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 254; Taftazânî,
Muhtasar, II, 235; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 275; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s.
142; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 176; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 228.
265
Hûd, 11/105-108.
266
Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 254-255; Taftazânî, Muhtasar, II, 235-236; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân,
s. 275; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 142-143; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 177; Feyyûd,

96 97
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

َُ َّ ‫ض ْو ًءا َو َك‬ َّ َ َ
َ ‫النار‬ 20.
‫ُم َح َّيا َح ِب ِيبي َو ِح ْرقة َب ِالي‬ ‫الن ِار َح ًّر ا‬ ِ ‫فك‬
َ ْ َ َ
‫َو َهذا ِل ِح ْرق ِت ِه ِفي ِاخ ِتال ِل‬
ْ
ٍ ‫ض ْو ِء ِه ِفي ِاخ ِت َي‬ َ ‫َف َذل َك م ْن‬
‫ال‬ ِ ِ İ’TİLÂFU’L-LAFZ MA‘A’L-MA‘NÂ
َ ْ ْ َّ ُ َ ْ
Aydınlatmada ateş gibi, yakmada ateş gibi; [  ‫]  ِائ ِتالف اللف ِظ َم َع ال َم ْعنى‬
Sevgilimin yüzü, kalbimin yangını
Bu sebeple o, ışığından dolayı övünme içinde,
Beriki ise yangınından dolayı karışıklık içinde.

Şair, sevgilisinin yüzü ile kalbinin yanışını “ateş gibi olma” hususunda birleştir-
A. Tanımı
miş, sonra benzeme yönleri arasında tefrîk yapmış, ardından da onu “övünme” ve
“karışıklığa” taksîm etmiştir. 267 İ’tilâf, sözlükte, “uyuşma kaynaşma, uyum, uygunluk…” vb. anlamlarına gel-
mektedir. Böylece i’tilâfu’l-lafz ma‘a’l-ma‘nâ sanatı, “lafız ve anlam uyumu, uygun-
luğu” demektir.
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
Terim olarak i’tilâfu’l-lafz ma‘a’l-ma‘nâ, “mana sert olduğu zaman lafız da kaba
1. Âyetler:
olması, mana yumuşak olduğu zaman lafız ince/zarif olması, mana garîb olduğu za-
ُ ُ َ َّ َّ َ َ ٌ َ َ َ ُ ُ َ ُ َ َ ْ ُّ ُ َّ ُ ٌ َ َ ْ ُّ ٌ َ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ َّ َ ُ
‫ين في قل ِوب ِه ْم‬ ‫اب وأخر متش ِابهات فأما ال ِذ‬ ِ ‫ ( ﴿هو ال ِذي أنزل عليك ال ِكتاب ِمنه آيات محكمات هن أم ال ِكت‬1) man lafzın da garîb olması” 268 demektir. Başka bir deyişle, övünme ve teşvik için açık
ْ ْ َ ُ َّ َ ُ ّ َّ ُ َ َ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ َ َ ‫َ ْ ٌ َ َ َّ ُ َن‬
ْ lafızların ve güçlü ibarelerin seçilmesi, övgü ve aşk için ince/zarif kelimelerin ve yu-
‫اسخون ِفي ال ِعل ِم‬ ِ ‫زيغ فيت ِبعو ما تشابه ِمنه اب ِتغاء ال ِفتن ِة واب ِتغاء تأ ِو ِيل ِه وما يعلم تأ ِويله ِإال الله والر‬
ُ ْ ُ َّ ُ َّ َّ َ َ َ َ ّ َ muşak ibarelerin tercih edilmesidir. 269
َْ ْ ُ َّ َ َ ُ ُ َ
(Âl-i İmrân, 3/7) ﴾‫اب‬ ِ ‫ند ِربنا وما يذكر ِإال أولوا األلب‬ ِ ‫يقولون آمنا ِب ِه ك ٌّل ِمن ِع‬
َ
‫الن ِار ْاب ِتغاء‬ َّ ‫الس ْي ُل َ َزب ًدا َّراب ًيا َوم َّما ُيوق ُدو َن َع َل ْيه في‬
َّ ‫اح َت َم َل‬ ْ ‫الس َماء َماء َف َس َال ْت َأ ْود َي ٌة ب َق َدر َها َف‬َّ ‫﴿أ َنز َل م َن‬َ
(2) B. Örnekler
ِِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
َ ‫الن‬ َ ْ َ
َّ ‫الزب ُد ف َيذ َه ُب ُج َفاء َوأ َّما َما َي َنف ُع‬ َ َ ْ ْ ّ
َ َّ ‫ضر ُب الل ُه ال َح َّق َوال َباط َل فأ َّما‬ ْ َ َ َ َ ُ ْ
ُ ّ ٌ ََ َ َ ْ َ َ ْ
‫اس‬ ِ ‫ِحلي ٍة أو مت ٍاع زبد ِمثله كذ ِلك ي‬ ْ َ ُ َ َ ً َ َ ‫َ ُ َ َ ْ َ ُ َ ْ ُ ُ ُ ُ َ َ َّ َ ُ َن‬
ِ ﴾‫ضا أ ْو تكون ِم َن ال َه ِال ِك َين‬‫الله تفتأ تذكر يوسف حتى تكو حر‬ ِ ‫﴿قالوا ت‬
(Ra‘d, 13/17) ﴾‫ض‬ َْ ُ ُ ََْ
ِ ‫فيمكث ِفي األر‬
“Dediler ki: “Vallahi sen, Yusuf’u ana ana hasta olacaksın yahut öleceksin!” 270
َ َُ ْ َ ً َ
2. Şiirler: ِ ‫ ت‬lafzı ‫ تفتأ‬lafzına uygundur; her iki lafız da ‫ ح َرضا‬lafzına uy-
Âyetteki kalın ‫الله‬
ُ
‫ض َها َو َس َماؤ َها‬ ُ ‫َو َت ْف ُت ُر َع ْن َها َأ ْر‬ َ ‫يق ب َها ْال َف‬ُ ٌُ ُ ََ gundurlar. 271
‫ض ا‬ ِ ‫ ( لنا ِإ ِب ٌل كوم ي ِض‬1)
ُ َ ََ ْ ُ ْ َ َ ُ ْ َ َُ َ ََ ْ ُ ْ َ َ ُ ْ َ 
‫اح ِد َماؤ َها‬ ‫و ِمن دو ِننا أن تستب‬ ‫اح ِد َماؤن ا‬ ‫ف ِمن د ِونها أن تستب‬
َ‫َوَأ ْي َس ُر َخطب َي ْو َم ُح َّق َف َن ُاؤها‬ َ‫ُح ًمى َو ِق ًرى َف ْال َم ْو ُت ُدو َن َم َر ِامه ا‬ َُ ُ َََ َ َ ََ َ ّ َ َ َ َ َ َّ
ٍ ٍ ‫﴿إن مثل ِعي�سى ِعند الل ِه كمث ِل آدم خلقه ِمن تر‬
﴾‫اب‬ ِ
ُّ‫َف َه َذا َل ُه َف ٌّن َوهذا َل ُه َفن‬ َ
‫ات ج ْم ٌع ِب َب ِاب ِ ه‬ َ َ ْ َ ْ ُ
ِ ‫( ِلخت ِل ِفي الحاج‬2) “Allah yanında İsa’nın durumu, Âdem’in durumu gibidir: Onu, topraktan
َ َ ْ َُْ ْ ْ ْ َ‫َفل ْل َخامل ْال ُع ْل َيا َول ْل ُم ْعدم ْالغن ى‬
‫ف األ ْم ُن‬ ِ ‫ِولل ُمذ ِن ِب العتبى ِوللخا ِئ‬ ِ ِِ ِ ِِ ِ yaratmıştır.” 272
 268
İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 249-250; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 195; İbn Hicce, Hızânetü’l-
Edeb, II, 442; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 217; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 293-294.
269
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 294.
270
Yûsuf, 12/85.
271
İlmu’l-Bedî‘, s. 228. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 195-196; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 294.
267 272
Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 426; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 228. Âl-i İmrân, 3/59.

98 99
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ُ ً َ َّ َ َّ ُ َ ْ ُ ْ َّ ُ َ ُ َ َ َ َ َّ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ ُ َ ُ َ ُ ُ َ ُ َ َ َ
Âyetteki ‫اب‬ َ
ٍ ‫[ تر‬toprak] lafzı maksada uygun olarak gelmiştir. ُ O da, İsa’nın (a.s.) ﴾‫اك َر ُجل‬ ٍ ‫( ﴿قال له ص ِاحبه وهو يح ِاوره أكفرت ِبال ِذي خلقك ِمن تر‬2)
‫اب ثم ِمن نطف ٍة ثم سو‬
yaratılma durumunun kolay olduğunu göstermektir. Çünkü ‫اب‬ َ
ٍ ‫ تر‬lafzı, ‫[ ِطين‬çamur] (Kehf, 18/37)
lafzından daha hafiftir. Zira ‫[ ِطين‬çamur], “toprak” ve “su”dan oluşurken, ‫اب‬ َُ
ٍ ‫[ تر‬top- َ ْ َّ َ
ََ َ َ َ َََ َ َ ْ
ً َ ََْ َ َ ْ
rak] tek bir unsurdur. 273 ِ ‫( ﴿من ع ِم َل ص ِالحا ف ِلنف ِس ِه ومن أس َاء فعل ْي َها وما َ ُّربك ِبظل ٍم ِللع ِب‬3)
(Fussilet, 41/46) ﴾‫يد‬

 2. Şiirler:
Bir gün Hallâd b. el-Mübârek, Beşşâr b. Bürd’e “Senin şiirinde sıçramalar (farklı- ََّ َ ْ َ ْ َ ً ْ َُ ً ََ
lar) görüyorum. Zira daldan dala geçiyorsun” demiş; bunun üzerine Beşşâr b. Bürd,
‫ض ل ْم َيتثل ِم‬ِ ‫ونؤيا ك ِجذ ِم الحو‬ ‫ ( أث ِاف َّي ُس ْفعا ِفي ُم َع َّر ِس ِم ْر َج ٍ ل‬1)
َ ْ ُ ْ َّ َ ُّ َ ً َ َ ْ ْ َ َ ُْ ّ ُ َْ َ ّ ََ
“Ne gibi meselâ?” diye sorunca şöyle demiştir: ‫أال ان ِعم صباحا أيها الربع واسل ِم‬ : ‫الد َار قل ُت ِل َ ْرب ِع َها‬ ‫فلما عرفت‬
َْ ْ ْ َ َ َ
‫ِإذا كان ِت ال ُعل َي ُاء ِفي َجا ِن ِب الف ْق ِر‬ َ‫( َوَل ْس ُت ب َن َّظار إ َلى َجانب ْالغن ى‬2)
—Önce şöyle diyorsun: ِ ِ ِ ٍِ ِ
ََ ٌ َ َ ََ َ ْ ْ َ َْ ْ ُ َ ْ
َ َ َ ْ َّ َ َ َ ْ َ َ
‫س أ ْو قط َر ْت َد ًما‬
َ َ ُ ً َْ َ َْ َ َ َ
‫ض َّري ة‬ ‫َونفى َع ِ ّني الك َرى ط ْيف أل ْم‬ ‫لم أن ْ م‬ ‫ و ِلكن‬،‫( لم يطل لي ِلي‬3)
ِ ‫هتكنا ِحجاب الشم‬ ‫ِإذا ما غ ِضبنا غضبة م‬
Biz çok şiddetli bir şekilde kızdığımız/Arap tepemiz attığı zaman, 
Yırtarız Güneşin perdesini kan damlayana dek!

—Sonra da şöyle diyorsun:

ْ َّ ‫ص ُّب ْال َخ َّل في‬
‫الزي ِت‬ ُ ‫َت‬ ْ ُ ُ
ِ ‫َ َرب َابة َ َّربة ال َب ْي‬
‫ت‬
َّ ‫يك َح َس ُن‬
‫الص ْو ِت‬ ٌ ‫َود‬ ‫ات‬ َ ‫َل َها َع ْش ُر َد َج‬
ٍ ‫اج‬
ِ
Evi hanımıdır Rebâbe,
Sirkeyi döker yağa,
Onun vardır on tavuğu
Ve de güzel sesli bir horozu

–Beşşâr b. Bürd buna şöyle cevap vermiştir: “Bunlardan her birinin konusu fark-
lıdır. Birincisi ciddî bir şiirdir. Diğeri ise câriyem Rebâbe hakkındadır. Çünkü ben Pa-
zar yumurtası yemiyorum. Sadece ev yumurtası yiyorum. Rebâbe’nin de on tavuğu
ve bir horozu var. Benim için yumurta biriktiriyor ve muhafaza ediyor. Bu yüzden
anlayacağı şekilde onu övdüm.” 274

C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler:
َّ ُ ََ ََ َ َّ َ َ (1) َُ ََ
(Hûd, 11/113) ﴾‫﴿وال ت ْركنوا ِإلى ال ِذين ظل ُموا فت َم َّسك ُم الن ُار‬
273
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 194-195; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 294.
274
Zeccâc, Kitâbu Mecâlisi’l-‘Ulemâ, s. 157; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 218-219.

100 101
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

21.
Allah Teâlâ, âyette Dâvûd ve Süleyman’ı “ilim ve hikmet” bakımından eşitlemiş,
sonra Süleyman’ı “fehm” (belleme, anlama, anlayış) bakımından üstün kılmıştır. 280
CEM‘U’L-MU’TELİF VE’L-MUHTELİF
َ ْ ُْ َْ ْ َ 
[  ‫]  ج ْم ُع ال ُمؤت ِل ِف والخت ِل ِف‬ ُ ْ َ ‫َو َع ْط ُف ُك ْم‬ ُ ُُ َ
‫ص ٌّد َو ِسل ُمك ْم َح ْر ُب‬ ً ‫صالك ْم ِه ْج ٌر َو ُح ُّبك ْم ِق‬
‫لى‬ ‫ِو‬
Kavuşmanız ayrılık, sevginiz nefrettir
Şefkatiniz sırt dönmek, barışınız savaştır

A. Tanımı Burada mu’telif (birbiriyle uyumlu) hususlar ile muhtelif (birbirine zıt) husus-
lar iç içedir. 281
Cem‘u’l-mu’telif ve’l-muhtelif’in sözlük anlamı, “uyumlu ve uyumsuzun bir
araya getirilmesi”dir.
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
Bedî‘ terimi olarak cem‘u’l-mu’telif ve’l-muhtelif, “kâtip veya şairin övdüğü iki
1. Âyetler:
kimse arasında eşitliği amaçlayarak her ikisini de övgü hususunda çeşitli manalar
ْ ُّ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ ‫َ ْ َ َ َ َ َّ ُ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ ّ َز ْ َ ُ َ َ َ ى‬
zikretmesi, fakat daha sonra bunlardan birini diğerine bir üstünlük sebebiyle tercih ۞ ‫الدن َيا‬ ‫النسان ما سعى ۞ وب ِر ِت الج ِحيم ِلمن ير ۞ فأما من طغى ۞ وآثر الحياة‬ ِ ‫( ﴿يوم يتذكر‬1)
etmek amacıyla, diğerinin övgüsüne noksanlık getirmeyecek şekilde eşitliğe aykırı َ ْ َ ْ َ َ َّ َ ْ َّ َ َ َْ َ َ ْ َّ َ َ َ ّ َ َ َ َ َ َ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َّ َ
﴾‫ف ِإن الج ِحيم ِهي المأوى ۞ وأما من خاف مقام ِرب ِه ونهى النفس ع ِن الهوى ۞ ف ِإن الجنة ِهي المأوى‬
bir takım manalar getirmesi”dir. 275
(Nâzi‘ât, 79/35-41)
Ebû Hilâl el-Askerî bu sanatı şöyle tanımlamıştır: “Kısa bir kelâmda muhtelif
(uyumsuz) veya müttefik (uyumlu) pek çok şeyin toplanmasıdır.” 276 ‫اس ُب‬ َ ‫نس ُان إ َّن َك َكاد ٌح إ َلى َ ّرب َك َك ْد ًحا َف ُم َلقيه ۞ َف َأ َّما َم ْن ُأوت َي ك َت َاب ُه ب َيمينه ۞ َف َس ْو َف ُي َح‬ َ ‫﴿يا َأ ُّي َها ْال‬
َ ( 2)
ِِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
ُ َ َ َ ُ َ َ َ َ
Bu sanat için, cem‘u’l-muhtelife ve’l-mu’telife 277 ve el-i’tilâf ma‘a’l-ihtilâf 278 tabir- ۞ ‫ِح َس ًابا َي ِس ًيرا ۞ َو َينق ِل ُب ِإلى أ ْه ِل ِه َم ْس ُرو ًرا ۞ َوأ َّما َم ْن أو ِت َي ِك َت َاب ُه َو َراء ظ ْه ِر ِه ۞ ف َس ْوف َي ْد ُعو ث ُب ًورا‬
leri de kullanılmıştır. َْ ََ
(İnşikâk, 84/6-12) ﴾‫صلى َس ِع ًيرا‬ ‫وي‬
َ ْ َ ْ
‫ص َّد َق ِبال ُح ْس َنى ۞ ف َس ُن َي ِ ّس ُر ُه ِلل ُي ْس َرى ۞ َوأ َّما َمن َب ِخ َل‬َ ‫( ﴿إ َّن َس ْع َي ُك ْم َل َش َّتى ۞ َف َأ َّما َمن َأ ْع َطى َو َّات َقى ۞ َو‬3)
B. Örnekler ِ
َ ْ ُ ْ ُ ُ ّ َ ُ َ َ َ ْ ُ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ
ََ َ َ ْ ُ َْ َ َ ََْ ْ ُ ْ َ َ ُ ََ (Leyl, 92/4-10) ﴾‫واستغنى ۞ وكذب ِبالحسنى ۞ فسني ِسره ِللعسرى‬
‫ين ۞ فف َّه ْم َن َاها‬‫ود َو ُسل ْي َم َان ِإذ َي ْحك َم ِان ِفي ال َح ْر ِث ِإذ نفش ْت ِف ِيه غ َن ُم الق ْو ِم َوك َّنا ِل ُحك ِم ِه ْم ش ِاه ِد‬‫﴿وداو‬
ًْ َ ً ْ ُ َ ْ َ ًّ ُ َ َ َ ْ َ ُ
﴾‫سليمان وكل آتينا حكما و ِعلما‬ 2. Şiirler:
َ ٌ َ ْ ُ َ َ ْ ُ ُ ََْ ُ َّ َ ٌ َ ْ ُ ُ ْ َّ َ
“Davud ve Süleyman’ı da an! Hani onlar, toplumun davarının yayıldığı bir ekin ‫صطاف َو ُم ْرت ِب ُع‬ ‫وأرضهم لك م‬ ‫الس ْيف ُم ْن َت ِص ٌ ر‬ ‫ ( الدهر معت ِذر و‬1)
ُ َ َّ َّ ‫َو‬ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ َّ
hakkında hükmediyorlardı, biz de onların hükümlerine şahit idik. O hükmü Süleyman’a ‫الن ْه ِب َما َج َم ُعوا والن ِار َما زرعوا‬
َ َ ‫ِللسب ِي ما نكحوا والقت ِل ما ولدو ا‬
َْ ْ َ َ
bellettik. Onların hepsine de hükümdarlık ve bilgi verdik.” 279 ‫ف َوال ْج َس ُاد ِل َّلر ِخ ِم‬ ْ َّ ‫وح ل‬
ِ ‫لسي‬
ُ ُّ ‫َو‬
ِ ‫الر‬
ُ َ َ َ
‫( أبادهم فلبيت المال ما جمعو ا‬2) َ
275
İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 259; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 344; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s.
َ ُ َّ ‫َو ْال َع ْز ُم َك‬
‫الن ِار َي ْف ِني ك َل ُم ْجت ِرِم‬
ْ ُ ُ َْ
‫( َس َن ُاه كال َب ْر ِق َي ْجلو ك َّل ُمظ ِل َم ٍ ة‬3)
286; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 405; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 69; Allân, el-Bedî‘ fi’l-

276
Kur’ân, s. 309. 
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 401.
277 280
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 344. İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 128; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 69; Allân, el-Bedî‘
278
İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 259. fi’l-Kur’ân, s. 310.
279 281
Enbiyâ, 21/98-99. İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 234; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 310.

102 103
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

22.
söz etmeye başlanmıştır. Sonra tekrar ikinci kez, Âdem ve şeytanın ona vesvese verme
ُ ْ َْ
İSTITRÂD [  ‫] ا ِل ْس ِتط َراد‬ kıssasına dönülerek şöyle denilmiştir 286:
ْ ُ َ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ
﴾‫﴿يا َب ِني َآد َم ال َي ْف ِتن َّنك ُم الش ْيط ُان ك َما أخ َر َج أ َب َو ْيك ْم ِم َن ال َج َّن ِة‬
َ

“Ey Adem’in çocukları, anne ve babanızı cennetten çıkardığı gibi Şeytan sizi de
sakın aldatmasın.” 287
A. Tanımı
َْ َ ْ َ ْ
ُ ‫[ ِاستط َرد الفار‬süvari savaşta düşman karşısında yenilmiş gibi geri çe- 
İstıtrâd, ‫س‬ ُ َ ً َْ َ َ ََ
ِ
kilip tekrar hücum etti] ifadesinden mastardır. 282 Sözlükte, “konu değiştirme, konu-
‫ِإ ًذا َما َرأ ْت ُه َع ِام ٌر َو َسلو ُل‬ ‫َوِإ َّنا لق ْو ٌم ل ن َرى الق ْت َل ُس َّب ة‬
ُ َ ُ َ ُ َُ ْ ََ َ َ َ ْ َ ْ ُّ ُ ُ ّ َ ُ
dan konuya geçme, konu dışına çıkma” 283 gibi anlamlara gelir. ‫آجال ُه ْم ف َتطو ُل‬ ‫وتكرهه‬ ‫آجال َنا لن ا‬ ‫يق ِرب حب المو ِت‬
Terim olarak istıtrâd, “konuya açıklık getirmek yahut okuyucu veya dinleyici- Biz öldürülmeyi ayıp görmüyoruz
nin istifadesini sağlamak için uygun bir yerde konu dışında bir şeyi anlatmasıdır.” Âmir ve Selûl kabileleri görse de,
Böylece aralarındaki bir münasebetten (ilişkiden) dolayı konuşmacı veya yazar bir Ölüm sevgisi ecellerimizi bize yaklaştırıyor
konunun dışına çıkarak başka bir konuya geçer, sonra tekrar önceki konuya dönüp Onların ecelleri ölümü sevmiyor, bu yüzden uzuyor.
onu tamamlar. 284
Şiirin konusu övünmedir. Şair, Âmir ve Selûl kabilelerini hicvetmeye (yermeye)
intikal ederek istıtrâd yapıyor. Sonra tekrar önceki konuya dönerek kavmini övmeye
B. Örnekler
devam ediyor:
ّ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َّ ُ ‫يشا َول َب‬ ً ‫َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ ً ُ َ ي َ ْ َ ُ ْ َر‬ َْ َ ْ َ َّ َ َ ٌ َ َْ ٌ ‫َل َنا ُن ُف‬
ِ ‫اس التقوى ذ ِلك خي ٌر ذ ِلك ِمن آي‬
‫ات الل ِه‬ ِ ِ ‫﴿يا ب ِني آدم قد أنزلنا عليكم ِلباسا يو ِار سوءا ِتكم و‬ ‫َول ْو ت َسل ْت أ َسل َن َاها َعلى ال َس ِل‬ ‫وس ِل َن ْي ِل ال ْج ِد َع ِاشق ة‬
َ ْ ْ َ َ ْ َ ْ َّ َ َ َ َّ ُ ْ َ ْ ُ ْ َ َ
َ َّ َّ َّ َ
﴾‫ل َعل ُه ْم َيذك ُرون‬ ‫س ل ُه َمأ َوى ِس َوى ال ُمق ِل‬ ‫كالنو ِم لي‬ ‫ازل َن ا‬
ِ ‫ال ين ِزل الجد ِإال ِفي من‬
“Ey Âdem oğulları! Size çirkin yerlerinizi örtecek giysi ve süslenecek elbise indir- Bizim övgüye ulaşmaya âşık nefislerimiz vardır
dik. Hayırlı olan, korunma elbisesidir. İşte bunlar, Allah’ın âyetleridir, belki düşünüp Eğer canlarımız çıkarsa onları hurma dikenine asarız
öğüt alırlar.” 285 Övgü ancak bizim evlerimize iner
Uykunun gözlerden başka sığınağı olmadığı gibi. 288
Bu âyetten önce Âdem’den (a.s.), şeytanın onun ve zevcesinin çirkin yerlerinin
ortaya çıkması için söz konusu ağacı süslü göstermesinden, o ağaçtan tadınca çir-
kin yerlerinin açılmasından ve cennet yapraklarıyla onları örtmeye çalışmalarından, C. Açıklama
sonra yeryüzüne inişten bahsedilirken, birdenbire 26. âyetteki “takvâ elbisesi”nden
es-Subkî, istıtrâd sanatının Kur’ân-ı Kerîm’de az olduğunu 289, aksine İbn Ma‘sûm
282
Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 131; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 228. ise bu sanatın Kur’ân’da çok bulunduğunu ve araştırıldığında görüleceğini söyle-
283
Mutçalı, Dağarcık, s. 519. mektedir. 290
284
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 398; İbn Reşîk, el-‘Umde, I, 629; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s.
286
130; Kazvînî, el-Îzâh, s. 264; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 73; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 239; Suyûtî, Şerhu Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘,s. 262.
287
‘Ukûdi’l-Cumân, s. 307-308; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 131; İbn Ma‘sûm, Envâru’r- A‘râf, 7/27.
288
Rebî‘, I, 228; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 302; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘,s. 262-264; Lâşîn, el-Bedî‘, Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 302; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘,s. 263.
289
s. 116; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 654; Bilgegil, a.g.e., 203 Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 239.
285 290
A‘râf, 7/26. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 231.

104 105
 ‫‪Bedî‘ İlmi ve Sanatları‬‬

‫‪23.‬‬
‫‪D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler‬‬
‫‪1. Âyetler:‬‬ ‫] اإلفتنان  [ ‪İFTİNÂN‬‬
‫نس َان‬ ‫ص ْي َنا ْال َ‬ ‫يم ۞ َو َو َّ‬ ‫الش ْر َك َل ُظ ْل ٌم َع ِظ ٌ‬ ‫َ ْ َ َ ُ ْ َ ُ ْ َ ُ َ َ ُ ُ َ ُ َ َّ َ ُ ْ ْ َّ َّ ّ‬
‫)‪﴿ ( 1‬وِإذ قال لقمان ِلب ِن ِه وهو ي ِعظه يا بني ل تش ِرك ِبالل ِه ِإن ِ‬
‫ِ‬
‫اش ُك ْر لي َول َوال َد ْي َك إ َل َّي ْال َمص ُير ۞ َوإن َج َاه َداكَ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ ْ ُ ُ ُّ ُ َ ْ ً َ َ َ ْ َ َ ُ ُ َ َ ْ َ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِبو ِالدي ِه حملته أمه وهنا على وه ٍن و ِفصاله ِفي عامي ِن أ ِن‬
‫ُّ ْ َ َ ْ ُ ً َ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ََّ‬ ‫س َل َك به ع ْل ٌم َف َل ُتط ْع ُه َما َو َ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َ َْ‬
‫ص ِاح ْب ُه َما ِفي الدنيا معروفا وات ِبع س ِبيل من أناب ِإلي‬ ‫ِ‬ ‫على أن تش ِرك ِبي ما لي َ ِ ِ ِ‬ ‫‪A. Tanımı‬‬
‫َ ْ‬
‫صخ َر ٍة‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫ال َح َّب ٍة ِم ْن خ ْر َد ٍل ف َتكن ِفي‬ ‫ُث َّم إ َل َّي َم ْرج ُع ُك ْم َف ُأ َن ّب ُئ ُكم ب َما ُك ُنت ْم َت ْع َم ُلو َن ۞ َيا ُب َن َّي إ َّن َها إن َت ُك ِم ْث َق َ‬ ‫‪İftinân, sözlükte “konu, çeşit, tür” anlamındaki fenn kökünden mastar olan‬‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪iftinân “söz içinde konudan konuya, türden türe geçmek” anlamına gelir. Tefennün‬‬
‫ٌ‬ ‫َّ َ َ َ ْ ْ َ ْ َ ْ َ َّ ُ َّ َّ َ َ ٌ َ‬ ‫َْ‬
‫ض يأ ِت ِبها الله ِإن الله ل ِطيف خ ِبير﴾ )‪(Lokman, 31/13-16‬‬ ‫ات أو ِفي الر ِ‬ ‫أو ِفي السماو ِ‬ ‫‪de aynı mânadadır. 291‬‬
‫َ ً‬ ‫ّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ً َ‬ ‫ص َف ُه َأو ُ‬ ‫الل ْي َل إ َّل َقل ًيل ۞ ن ْ‬ ‫َ َ ُّ َ ْ ُ َّ ّ ُ ُ َّ‬
‫ص ِم ْن ُه ق ِليل ۞ أ ْو ِز ْد َعل ْي ِه َو َر ِت ِل ال ُق ْر َآن ت ْ ِرتيل ۞‬ ‫انق ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫)‪﴿ (2‬يا أيها المز ِمل ۞ ق ِم‬ ‫‪Terim olarak iftinân, “bir maksattan ötürü, birbirine zıt olan iki farklı söz sana-‬‬
‫َّ َ َ َ َّ ْ َ َ َ ُّ َ ْ ً َ َ ْ َ ُ ً‬ ‫َّ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ ْ ً َ ً‬ ‫‪tını –aşk ve tutku, övgü ve yergi, taziye ve tebrik gibi– bir arada kullanmadır.” Bu, ilk‬‬
‫اشئة اللي ِل ِهي أشد وطءا وأقوم ِقيل﴾ )‪(Müzzemmil, 73/1-6‬‬ ‫ِإنا سنل ِقي عليك قول ث ِقيل ۞ ِإن ن ِ‬ ‫‪defa İbn Ebü’l-İsba‘ın bahsettiği bir sanattır. 292‬‬

‫‪2. Şiirler:‬‬
‫ُ َ ُ ُ‬ ‫‪B. Örnekler‬‬
‫الب ْحت ِري‪:‬‬ ‫)‪ ( 1‬وقال أبو عبادة‬ ‫ُ َّ ُ َ ّ َّ َ َ َ َ َّ‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َوَأ َغ َّر في َّ‬ ‫ين َّاتق ْوا َونذ ُر الظ ِال ِم َين ِف َيها ِج ِث ًّيا﴾‬‫﴿ثم نن ِجي ال ِذ‬
‫ق ْد ُر ْح ُت ِم ْن ُه َعلى أغ َّر ُم َح َّج ِل‬ ‫الب ِه ِيم ُم َح َّج ٍ ل‬ ‫الز َمن َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ ‬
‫ْ َ‬
‫ص َور ٍة ِفي ال َه ْيك ِل‬ ‫في ْال ُح ْسن َج َاء َك ُ‬ ‫إال ّأن هًّ‬
‫َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ ّ َّ‬
‫كالهيكل المبني‬ ‫ ‬ ‫‪“Sonra korunanları kurtarırız ve zalimleri öyle diz üstü çökmüş olarak bırakırız.” 293‬‬
‫ِ‬ ‫َ ْ َِ َ َ ْ ِ ِ ُ َ ُ َ َ ْ ََ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ً َ َ ِْ َ ُ ْ َ َ َ‬ ‫تْ‬ ‫‪Bu âyette va‘d ve va‘îd (tehdit) birlikte zikredilmiştir. 294‬‬
‫صيدا وينت ِصب ِإن ِتصاب األجد ِل‬ ‫يهوي كما يه ِوي العقاب وقد رأ ‬ ‫ ‬
‫ُت َريان م ْن َو َرق َع َل ْي ِه ُم َو َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ َ ّ ٌ َ َ ٌ ْ ََ‬
‫ص ِل‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫متو ِجس برقيقت ي ِن كأنم ا‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ُ ُ ُ ُ‬ ‫ض ُع ْذ ُر ًة ِفي ُغرٍ ةَّ‬ ‫َج ْذ َال َن َي ْن ُف ُ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ ُ َّ َ ُ ْ َ َ َ ْ ْ‬ ‫ُ ُّ َ ْ َ َ ْ َ َ‬
‫يق ِق ت ِسيل حجولها ِفي جند ِل‬ ‫ ‬ ‫الك َر ِام﴾‬
‫﴿كل من عليها ف ٍان ۞ ويبقى وجه ِربك ذو الجل ِل و ِ‬
‫األ ْس َ‬ ‫َ َ ُ َ‬ ‫َ َ ُ ََ َْ ُ َْ َ ُ ُ َْ ٌ‬
‫فل‬ ‫ناظ ِرها ح ِديد‬ ‫ِف ِيه ِب ِ‬ ‫ذهب األع ِالي حيث تذهب مقل ة‬ ‫ ‬
‫َ َُْ ُ َ ُ ََْ‬ ‫الديم َك َأ َّنما ُعن َي ْت َل هُ‬ ‫َ َْ‬ ‫‪“Onun (yerin) üzerinde bulunan her şey yok olacaktır. Yalnız Rabbinin celal ve‬‬
‫فاء نقب ِت ِه مد ِاوس صيق ِل‬ ‫ِبص ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ص ِافي ِ ِ‬ ‫ ‬ ‫‪ikram sahibi yüzü (zatı) baki kalacaktır.” 295‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َُ‬ ‫ََ َ ُ ُ ُ َ ْ ُ َ َ َ ً‬
‫اصل َها ِبل ْح ٍط تخ َج ِل‬ ‫م ْهما تو ِ‬ ‫ما‬
‫وتخاله ك ِ�سي الخدود نو ِاع ‬ ‫ ‬ ‫‪Bu âyette, taziye ve fahr (övünme) birlikte zikredilmiştir. 296‬‬
‫َ َ ْ َ ََْ‬ ‫وع هُ‬ ‫َ َ َّ َ ْ َ َّ‬
‫ِم ْن ِج َّن ٍة أ ْو نش َو ٍة أ ْو أفك ِل‬ ‫الشباب َي ُر ُ‬
‫ِ‬ ‫وتظن ريعان‬ ‫ ‬
‫‪‬‬
‫ْ‬
‫الح َب ِي ِب ال ُم ْق ِب ِل‬ ‫الح ّب إ َلى ْ‬ ‫َ َ َ ُْ‬ ‫الع ُيو َن َفإ ْن َبدا َأ ْع َط ْي َن هُ‬ ‫َملك ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫نظر ِ ِ ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ ‬
‫‪291‬‬

‫كوك ِب‬
‫َْ‬ ‫َْ َ ََ ْ ُ َ‬
‫الت‪ :‬ق ْم ف ِج ْئني ِب‬ ‫ِلتر�ضى فق‬ ‫ض ُت َع َل ْي َها َما أ َ َاد ْت م َن ْال ُمن ىَ‬ ‫ْ‬ ‫)‪ (2‬ع َر‬‫َ‬ ‫‪ Durmuş, İsmail, “İftinân”, DİA, 2000, XXI, 521-522.‬‬
‫ر ِ‬ ‫‪292‬‬
‫‪ İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 588; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 138; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-‬‬
‫َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ََْ َ ُ ْ‬ ‫َ ُ ْ ُ َ َ َ َ َّ َ ُّ ُ ُ ُُّ‬ ‫;‪Cumân, s. 309; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 163; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 320‬‬
‫كمن يشت ِهي لحم عنقاء مغ ِر ِب‬ ‫فقلت لها‪ :‬هذا التعنت كل ه‬ ‫ ‬
‫ُ ْ‬ ‫ََْ‬ ‫يم ط َال ُب هُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫‪Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 302; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 633.‬‬
‫َوال تذ َهبي َيا َب ْد ُر ِبي ك َّل َمذ َه ِب‬ ‫س ِلي ك َّل أم ٍر يست ِق ُ ِ‬
‫ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ ‬ ‫‪293‬‬
‫‪ Meryem, 19/72.‬‬
‫َ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ ََ ْ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ‬‫َ‬ ‫‪294‬‬
‫‪ İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 138; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 309; Mer‘î el-Hanbelî, el-‬‬
‫بي‬
‫وقد ِرته أعيا ِبما رم َت مطل ِ‬ ‫فأق ِسم لو أصبحت ِفي ِع ِز م ِال ٍ ‬
‫ك‬ ‫ ‬
‫َ ُْ‬ ‫َك َما َش ِق َي ْت َق ْي ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‪Kavlu’l-Bedî‘, s. 164; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 634.‬‬
‫س ِبأ ْر َم ِاح تغل ِب‬ ‫ف ًتى ش ِقيت أ ْم َواله ِب َس َم ِاح ِ ه‬ ‫ ‬ ‫‪295‬‬
‫‪ Rahmân, 55/26-27.‬‬
‫‪296‬‬
‫‘‪ Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 309; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 164; Allân, el-Bedî‬‬
‫‪‬‬ ‫‪fi’l-Kur’ân, s. 633; Özdemir, Abdurrahman, “Kur’ân’da Bedîî Sanatlar”, İslami İlimler Dergisi I.‬‬

‫‪106‬‬ ‫‪107‬‬
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ُ َّ َ َ ُ َ َ َ َ ْ ُّ
َ ‫نسان َما أكف َره ۞ من أ ّي‬ُ َََ
َ ‫( ﴿قت َل ال‬3) َ ْ ُ ََْ ُ ْ ُ
Abdullah b. Hemmâm es-Selûlî’nin, Yezîd’in babası Muâviye ölüp halife oldu- (Abese, 80/17-19) ﴾‫�ش ْي ٍء خلقه ۞ ِمن نطف ٍة خلقه فقد َره‬ ِ ِ ِ ِ
ğunda yanına gittiği zaman “taziye” ve “tebrik”i bir araya getirerek söylediği şu söz- َ
ُ ‫﴿وإن تط‬ َُ َُ ُ ْ
ler de iftinân sanatına örnektir: (Nûr, 24/54) ﴾‫يعوه ت ْهتدوا‬ ِ ِ (4)
ً ْ ََ َّ ‫ َوَأ َع َان َك َع َلى‬،‫ َو َب َار َك َل َك ِفي ْال َع ِط َّي ِة‬،‫الر ِز َّي ِة‬
،‫ فق ْد ُر ِزئ َت َع ِظيما‬،‫الر ِع َّي ِة‬ َّ ‫الله َع َلى‬ َ ،‫َ«يا َأم َير ْال ُم ْؤمن َين‬
ُ ‫آج َر َك‬ 2. Şiirler:
ِِ ِ
َ‫ َوُأ ْعطيت‬،‫ َف َق ْد َف َق ْد َت َخل َيف َة الله‬،‫اصب ْر َع َلى َما ُرز ْئ َت‬ ُ ُ َ ً َ ‫َوُأ ْعط‬ ْ ْ َْ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ ُْ ْ
ِ ِ ِ ِ ِ
َ
ِ
َ
ْ ‫ َو‬،‫ فاشكر الله َع َلى َما أ ْعطيت‬،‫يت َجسيما‬
ِ
ْ
ِ ِ ‫ط ٌّب ِبأخ ِذ الف ِار ِس ال ُم ْس َتل ِئ ِم‬ ‫اع ف ِإ َّن ِن ي‬ ‫ ( ِإن تغ ِد ِقي دو ِني ال ِقن‬1)
َ َْ َ ُْْ َّ ُ ْ َ َ َ َْ َ ْ ََ ُ َ ْ ْ َ
ً َ َ ْ َُ ً َ َ َْ ََ
»‫ وو ِهبت ج ِليال‬،‫ ففارقت خ ِليال‬،‫الله‬ ِ ‫ِخالفة‬
َ ََ ‫صفاكا‬ ‫َواشك ْر ِح َب َاء ال ِذي ِبالمل ِك أ‬ ‫( فاص ِبر ي ِزيد فقد فارقت ذا ِثق ٍ ة‬2)
َ َ َ ْ
‫ك َما ُر ِزئ َت َوال ُع ْق َبى ك ُع ْق َباكا‬
َ َ َ َْْ
‫ص َب َح ِفي الق َو ِام ن ْعل ُم ُ ه‬ ْ ‫َال ُر ْز َء َأ‬
“Ey mü’minlerin emîri! Ağır kaybından dolayı Allah sana mükafaat versin, iyilik َ ُ ‫َف َأ ْن َت َت ْر َع ُاه ْم َو‬
‫الله َي ْر َعاكا‬ ْ‫الناس ُك ِّله م‬ َّ ‫ص َب ْح َت َوال َي َأ ْمر‬ ْ ‫َأ‬
hususunda seni bereketlendirsin ve halkın hakkında sana yardım etsin. Zira büyük ِ ِ ِ ِ
َ ََ َ ُ َ ٌ ََ ََ َْ َ َ َ ُ َ
bir kayıp yaşadın ve muazzam bir ihsana ulaştın. Verilen ihsana karşılık Allah’a şük- ‫يت َوال ن ْس َم ُع ِب َم ْن َعاكا‬ ‫ِإذا ن ِع‬ ‫ف‬
‫و ِفي مع ِاوية الب ِاقي لنا خل‬
ret ve kaybından dolayı O’na dayan. Sen Allah’ın halifesini kaybettin ve sana Allah’ın ُ‫ضل َح ّي َك َان َأ ْو ُه َو َكائن‬ َ َْ َ ْ َ ْ َ َّ َ ْ َ َ َّ َ
ِ ٍ ِ ‫ِبأف‬ ‫ك‬
ٍ ‫اس عن خي ِر ه ِال‬ ِ ‫( عز أبا العب‬3)
halifeliği görevi bahşedildi. Sen bir dosttan ayrıldın ve sana değerli bir şey verildi.” 297 ً َ َُ ُ ُ ُ ُ َ َّ َ ُ َ َ
‫ل ُه َّن ُم َس ٍاو َم َّرة َو َم َح ِاس ُن‬ ‫حو ِادث أي ٍام تدور صروفه ا‬
َ ْ َ ٌ ْ َْ ََ َّ َ َ َّ ْ َّ ْ َ
 ‫فل أن َت َمغ ُبون َول ال َم ْو ُت غ ِاب ُن‬ ‫ى‬ َ
‫يت ال ِذي ض ِمن الثر‬ َ
ِ ‫و ِفي الحي ِبالم‬
ْ ُّ ‫َم َك َان‬ ْ َ ُ ُ َ َ ُّ ُ
‫وح ِم ْن َج َس ِد ال َج َب ِان‬ ِ ‫الر‬ ‫وم َوأن َت ِع ْن ِد‬
‫ي‬ ‫أ ِحب ِك يا ظل‬
َّ َ َ ُ َ َ َ َ ُ ُ َ َّ ْ ََ 
‫يت َعل ْي َك َب ِاد َرة الط َع ِان‬ ‫خ ِش‬ ‫وح ي‬ ُ
ِ ‫ولو أ ِني أقول مكان ر‬
Ey zâlim! Seni seviyorum! Sen benim yanımda,
Korkakların bedenindeki rûh yerindesin!
Eğer ruhumun yerini söylersem
Senin hakkında, kötü şeyler söyleyenin gadabından/öfkesinden korkarım.
Şair burada “aşk” ve “tutku”yu birleştirmiştir. 298

C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler:
َ َْ َ َ ُْ َ ّ َ َ ‫الل ُه َي ْع َل ُم َما ُتس ُّر‬
َ ‫ون َو َما ُت ْعل ُنو َن ۞ َو َّالذ‬ ّ َ
﴾‫ين َي ْد ُعون ِمن ُدو ِن الل ِه ال َيخل ُقون ش ْي ًئا َو ُه ْم ُيخل ُقون‬ ِ ِ ِ ‫( ﴿و‬1)
(Nahl, 16/19-20)
ْ ْ َ َ َ ْ ْ َ ْ ْ َ َ ‫َ َ ُ َّ َّ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َّ ْ َ َ ْ َو ً ّ ْ ُ ْ َ َ َ ْ َ ْن‬
﴾‫اح َك ِلل ُمؤ ِم ِن َين‬ ‫( ﴿ال تمدن عينيك ِإلى ما متعنا ِب ِه أز اجا ِمنهم وال تحز علي ِهم واخ ِفض جن‬2)
(Hicr, 15/88)

Kur’ân Sempozyumu (14-15 Ekim 2006), İslami İlimler Dergisi Yayınları, 2007, s. 196.
297
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 320-321; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 302-303.
298
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 588.

108 109
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

24.
ve sütten kesilmesi 30 ay olduğu ifade edildiğine ve başka bir âyette de “sütten kesil-
ُ ‫]  َا ْل ْد َم‬
İDMÂC [  ‫اج‬ mesi iki yıl (24 ay) ” 304 olarak belirtildiğine göre, geriye 6 ay kalmaktadır. 305 Yine bu
ِ âyette annenin çocuğuna yaptığı iyilikten bahsedilirken, annenin hamilelik ve süt
emzirmede çektiği meşakkat (zorluk, sıkıntı) idmâc edilmiştir. 306


A. Tanımı ُ ُّ َّ ‫َأ ُع ُّد به َع َلى‬
‫الد ْه ِر الذن َوبا‬
ََّ َ َُّ
‫أق ِل ُب ِف ِيه أ ْج َفا ِني كأ ِن ي‬
ْ َ َ ْ َّ َ َ ْ َ
İdmâc sözlükte, ‫[ أدمج الشيئ ِفي ثو ِب ِه‬onu elbisenin içine sardı] ifadesinden mastar-
ِ
dır. 299 “Bir şeyi diğer bir şeyin içine sokup gizlemek, bir şeyi giysi içine sokup dür- Ben onda (o gecede) göz kapaklarımı açıp kapıyorum; sanki ben,
mek ve saklamak” anlamlarına gelir. Bu şekilde onunla zamana dair günahları sayıyorum.
Bedî‘ terimi olarak idmâc, “bir anlam için söylenen bir sözün içine başka bir an-
Şair, aslında gecenin uzunluğunu anlatmaktadır. Fakat buraya dehr’den (za-
lam yerleştirmektir.” Başka bir ifadeyle: Bir sözün açık (sarih) ve kapalı (zımnî, işârî)
man) şikâyeti yerleştirmiştir. 307
olmak üzere iki anlam içermesidir. 300

ّ
İbnu’l-Mu‘tez, sarı renkli bir çiçek olan ‫>الخيري‬i (şebboy) tavsif ederken idmâc
B. Örnekler
ْ َ ُْ ْ َ yapmıştır:
﴾‫﴿ل ُه ال َح ْم ُد ِفي الولى َوال ِخ َر ِة‬ َ َْ ْ َ َ َ ُ َْ َ ََ َْ
‫َه ْج ُر ِبأل َو ِان ِه ْم َعلى َو َر ِق ْه‬ ‫ص َن َع ال ـ‬ ‫قد نفض الع ِاشقون ما‬
“İlkte de, sonda da (dünyada da, âhirette de) hamd O’na mahsustur.” 301
Âşıklar ayrılığın onların renklerine yaptığı şeyi onun yaprağına silktiler.
Allah Teâlâ, bu âyette hamd’in sadece kendisine mahsus olduğunu beyân eder-
ken, bunun içine “diriliş ve cezâ”yı idmâc etmiştir. 302 Burada sarı renkli çiçek tavsif edilirken, araya “ayrılığın âşıkların rengini sarart-
ması” idmâc edilmiştir. 308
َ َ ُ َ َ ُ َ َ ُ ُ ْ َ َ ً ْ ُ ُ ْ َ َ َ َ ً ْ ُ ُ ُّ ُ ُ ْ َ َ َ
﴾‫صال ُه ثلثون ش ْه ًرا‬ ‫﴿حملته أمه كرها ووضعته كرها وحمله و ِف‬
“Annesi onu zahmetle taşıdı ve zahmetle doğurdu. (Anne karnında) taşınması C. Açıklama
ُ َ َ َ ُ َْ
ile sütten kesilmesi otuz ay sürdü.” 303 • Ebû Hilâl el-Askerî, bu sanat için el-muzâ‘afa [‫ ]المضاعفة‬tabirini kullanmakta-
Bu âyet, annenin çocuğuna yaptığı iyilikten bahsetmektedir. Burada hamileliğin dır. 309 İbn Reşîk ise bunu istıtrâd sanatının bir çeşidi saymaktadır. 310 Bazıları ise buna
ُ ْ َّ َ
en az süresinin altı ay olduğu idmâc edilmiştir. Çünkü onun anne karnında taşınması et-ta‘lîk [‫ ]االتع ِليق‬ismini vermiştir. 311
299 304
Taftazânî, Muhtasar, II, 262; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 136; İbn Ma‘sûm, Envâru’r- “Onun sütten kesilmesi de iki yıl içinde olmuştur.” (Lokmân, 31/14)
305
Rebî‘, VI, 279. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 280.
300 306
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 423; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 449; Kazvînî, el-Îzâh, s. 283; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 261.
307
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 314; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 274; Taftazânî, Muhtasar, II, 262; İbn Hicce, Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 274; Taftazânî, Muhtasar, II, 262; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 289;
Hızânetu’l-Edeb, II, 484; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 288; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 279-280; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 305; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘,
s. 136; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 279; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 305; Feyyûd, İlmu’l- s. 266.
308
Bedî‘, s. 266; Durmuş, İsmail, İdmâc, DİA, XXI, 476 İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 280; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 266.
301 309
Kasas, 28/70. Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 423; krş. Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 289; Mer‘î el-Hanbelî,
302
İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 172; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 279; Allân, el-Bedî‘ fi’l- el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 135.
310
Kur’ân, s. 261. İbn Reşîk, el-‘Umde, I, 633.
303 311
Ahkâf, 46/15. Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 289; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 135.

110 111
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

25.
• İdmâc ile istidrâc, zaman zaman birbirine karıştırılmaktadır. Aralarındaki fark
ُ ْ َْ
ileride açıklanacaktır.
İSTİTB‘ [  ‫] ا ِل ْس ِتت َباع‬
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
1. Âyetler:
َّ َ َ َ َّ
ُ ‫الز َكاة َي َخ ُافو َن َي ْو ًما َت َت َق َّل ُب ِف ِيه ْال ُق ُل‬ َ َ َّ ْ ْ َ ٌ ْ َ َ َ ٌ َ ْ ْ ُ َ ٌ َ
‫وب‬ ِ ‫ال ل تل ِه ِيهم ِتج َارة ول بيع عن ِذك ِر الل ِه وِإق ِام الصل ِة وِإيتاء‬ ‫﴿رج‬ ِ (1)
A. Tanımı
ُ َ َّ َ َ
َ
َ ‫َو ْال ْب‬ İstitbâ‘ sözlükte, ‫الرج َل‬
َّ ‫( تتبع‬birinin izini sürdü) ifadesinden istif‘âl kalıbında mas-
(Nûr, 24/37) ﴾‫ص ُار‬
tardır. 312
ْ َّ ُ ْ ُ َ
َ ُ ْ َ
ِ ‫( ﴿وعلى ال َمول‬2)
(Bakara, 2/233) ﴾‫ود له ِرزق ُهن‬ Terim olarak istitbâ‘, “övülen bir şeyi peşinden getirdiği başka bir şeyle övmek
َ َ ُ َ َ َّ ُ َ ُ ُ ْ َ ُ ُ َ
(İsrâ, 17/51) ﴾‫ ( ﴿ف َس َيقولون َمن ي ِعيدنا ق ِل ال ِذي فط َرك ْم أ َّول َم َّر ٍة‬3)
veya yerdiği bir şeyi peşinden getirdiği başka bir şeyle yermektir.” Övgünün peşin-
den yerginin, yerginin peşinden de övgünün getirilmesi câiz değildir. 313 İstitbâ‘, bir-
َ َ ُ ْ َ َ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ََُ
(İsrâ, 17/51) ﴾‫�سى أن َيكون ق ِر ًيبا‬ ‫( ﴿ويقولون متى هو قل ع‬4) birine tâbi, bağlı ve iç içe iki övgü unsuru arasında olur.

(Duhân, 44/27) ﴾‫اك ِهين‬

َ ‫﴿و َن ْع َمة َك ُانوا ف َيها َف‬
َ (5)
ِ ِ ٍ
B. Örnekler
2. Şiirler: • Övgüye örnekler:
ُْ ُ َ َ ُ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ ََ َ
َ ‫األ ْ ض من َد َّآبة َو ْال َمآلئ َك ُة َو ُه ْم َال َي ْس َت ْكب ُر‬ َّ ‫﴿وِل ّل ِه َي ْس ُج ُد َما في‬
‫َوأ ْس َعف َنا ِف َيم ْن ن ِح ُّب َونك ِر ُم‬ ‫وس َن ا‬ ِ ‫أبى ده ُرنا ِإسعافنا ِفي نف‬ (1) ﴾‫ون‬ ِ ِ ٍ َ َ ِ ‫الس َم َاو‬
ِ ِ ‫ات وما ِفي ر‬ ِ
َ
َ ْ ْ َ َ ََ َ ‫َف ُق ْل ُت َل ُه ُن َع َم‬
‫َو َد ْع أ ْم َرنا ِإ َّن ال ُم ِه َّم ال ُمق َّد ُم‬ ‫اك ِف ِيه ْم أت َّم َه ا‬ “Göklerde ve yerde bulunan canlıların ve meleklerin hepsi Allah’a secde ederler
ْ ْ ُ َ َ ‫َو َال ُب َّد لي م ْن َج ْه َلة في و‬
‫ف َم ْن ِلي ِب ِخ ٍ ّل أ ِود ُع ال ِحل َم ِع ْن َد ُه‬ ‫ص ِال ِ ه‬ ِ ٍِ ِ ِ (2) ve onlar aslâ kibirlenmezler.” 314
َ ْ ْ ْ ََ ً‫ِل ِص ْدق َق ْوِل َك َل ْو َح َّب ِا ْم ُر ٌؤ َح َجر ا‬
‫لك َان ِفي ال َحش ِر َع ْن َمث َو ُاه ل ْم َي ِرِم‬ ِ (3) Göklerde ve yerde bulunanların secde etmelerinin peşinden onların “kibirlen-
ّْ ُ َ ْ َْ َُ ََ ْ َ َْ َ َ ّ َ ْ َ ُ َ َ ْ َُ memeleri” getirilmiştir. Çünkü kibirlenselerdi, secde etmezlerdi. İkinci vasıf birinci
‫السل ِم‬ ِ ‫أهدت نو ِاسم أحيت د ِارس‬ ‫اض ِإذ ا‬ ِ ‫الري‬ ِ ‫لهم أح ِاديث مج ٍد ك‬ (4)
vasıftan kaynaklanmaktadır. Sanki Allah, önce onları secde etmekle övmüş, ardın-
 dan da secde etmelerinin mantıkî bir sonucu olarak “kibirlenmemek” ile övmüştür. 315


َ َ ْ ُّ َ َ َ َ
‫الدن َيا بأ َّنك خ ِال ُد‬ ‫ل ُه ِّنئ ِت‬ ‫َن َه ْب َت ِم َن األ ْع َم ِار َما ل ْو َح َو ْي َت ُ ه‬
Öyle canlar aldın ki, eğer onları kendi ömrüne ekleseydin
Kesinlikle dünya, sen ebedî kalacakmışsın gibi düzenlenirdi
312
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 394.
313
Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 428; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 443; Kazvînî, el-Îzâh, s. 282;
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 288; Taftazânî, Muhtasar, II, 261; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 394;
Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 288; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 134; İbn Ma‘sûm,
Envâru’r-Rebî‘, VI, 148; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 317; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 262.
314
Nahl, 16/49.
315
Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 428; Kazvînî, el-Îzâh, s. 282; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 263-264.

112 113
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

َ ً ََ َ َ َْ َ َ َ ُ َّ َ ُ َ َ
Şair el-Mütenebbî, bu şiirinde Seyfüddevle’yi son derece cesur olmakla ve düş- (Kehf, 18/69) ﴾‫�صي لك أ ْم ًرا‬
ِ ‫( ﴿قال ست ِجد ِني ِإن شاء الله ص ِابرا ول أع‬3)
manlarını öldürmekle övmektedir. Çünkü öyle çok insan öldürmüştür ki, onların ُ
(Hacc, 22/16) ﴾‫ات َوأن الله َي ْه ِدي َمن ُي ِريد‬
َ َّ َّ َ
ُ َ َْ َ َ َ َ َ (4) َّ
ömürlerini kendi ömrüne ekleyebilseydi, mutlaka dünyada ebedî olarak kalırdı. Şair,
ٍ ‫ات َب ِين‬
ٍ ‫﴿وكذ ِلك أنزلناه َآي‬
bu övgünün ardından onu dünyanın ıslah ve nizamına sebep olmakla övmüştür. Öyle َ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ُ ُ َّ َ ْ َ َ
(Meryem, 19/20) ﴾‫( ﴿قالت أنى َيكون ِلي غل ٌم َول ْم َي ْم َس ْس ِني بش ٌر َول ْم أك ب ِغ ًّيا‬5)
ki dünya onun ebedî olarak kalması için hazırlanmıştır. Bu da onun her türlü övgü
sıfatıyla nitelenmesi gerektirmektedir. Zira Seyfüddevle öldürdüğü kimseleri haksız- 2. Şiirler:
َ ََ ََ ُّ ‫إ َلى َك ْم َت ُر ُّد‬
‫كأ َن ُه ْم ِف َيما َو َه ْب َت َمال ُم‬
lıkla değil, adalet ve ıslahın gereği olarak öldürmüştür. 316
‫الر ْس َل ِف َيما أت ْوا ِب ِ ه‬ ِ (1)
• Yergiye örnek: ُ َ َْ ََ َ ُ‫س ُي ْمس ُك َل ْف َظ ه‬ ْ‫َس ْم ُح ْال َبد َيهة َلي‬
َ َ َ َ ْ َ ََ ‫فكأ َّن َما ألفاظ ُه ِم ْن َم ِال ِه‬ ِ َ ِ ِ (2)
‫أ ْم ت َر ُاه َي َت َع َامى‬ ‫ا�ض َي أ ْع َم ى‬
ِ ‫أترى الق‬ ْ ْ َ َ
‫ص ْون ال َج ِار َوال َح َرِم‬ ‫ض‬ ْ ْ ُ َّ َ ‫ى‬ ً َ ْ َ َّ َ ْ َ ْ َّ ُ َ ْ َ
ْ ُ َ َْ ََْ ْ ََ ْ َ ِ ‫والصا ِئنو ال ِعر‬ ‫س بذل الز ِاد يوم ِقر‬ َِ ‫الب ِاذلو النف‬ (3)
‫ال ال َي َت َامى‬ ‫عبد أمو‬ ‫َس َرق ال َع ْب ُد كأ َّن ال ـ‬ ُ َ ْ ْ
‫ِمث َل ال َم َو ِاه ِب ت ْج ِري ِم ْن ك ُفو ِف ِه ْم‬ ْ‫ال َع ِادي م ْن ُس ُيو ِفه م‬
ِ
ْ ُ َ
‫ت ْج ِري ِدماء‬
َ
(4)
ِ
َ ْ َ ُ َ َ ْ ْ ْ ْ َ ْ
Amâ kadıyı gördün mü? Yoksa onun amâ gibi davrandığını mı sanıyorsun? ‫َوَي ْحفظون ال َم َع ِالي ِح ْفظ ِع ْر ِض ِه ْم‬ ‫َي ْس َتت ِب ُعون ِب َبذ ِل ال ِعل ِم َبذ َل ن ًد‬
‫ى‬ (5)
O, bayramı çaldı. Sanki bayram yetimlerin mallarıymış gibi!

Şair burada amâ kadıyı bayramı çalmakla yeriyor. Ardınan yetimlerin mallarını
çalma yergisini getiriyor. 317

C. Açıklama
ُ َ َ ُ َْ ُ ْ َّ َ ُ َّ َ ُ ْ َ
Bu sanat için el-muzâ‘af [‫]المضاعف‬, et-ta‘lîk [‫ ]التع ِليق‬ve el-müvecceh [‫ ]الموجه‬ta-
birlerini kullananlar olmuştur. 318 Konuya ilk temas eden Ebû Hilâl el-Askerî, idmâc
ve istitbâı “muzâafe” adıyla bir başlık altında incelemiştir. 319
İstitbâ‘, idmâc sanatına benzemekle birlikte idmâc daha geneldir. 320

D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler:
َ ْ ْ َ َّ َ ُ َ َ ً َ ّ َ َ َْ
(Yûnus, 10/105) ‫ين ح ِنيفا َوال تكونن ِمن ال ُمش ِر ِكين‬ َْ َ ْ َ
ِ ‫( وأن أ ِقم وجهك ِل ِلد‬1)
َ َْ ََ ُ ُ َ ْ َ َ َّ ‫﴿وِلل ِه ي ْس ُجد َما في‬ ُ َ ّ
(Nahl, 16/49) ﴾‫ض ِمن د َّآب ٍة َوال َمآل ِئكة َوه ْم ال ي ْستك ِب ُرون‬ ْ َ َ ِ ‫الس َم َاو‬
ِ ‫ات وما ِفي األر‬ ِ
َ (2)
316
Taftazânî, Muhtasar, II, 261-262; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 394; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-
Bedî‘, s. 134; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 148; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 265.
317
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 444; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 154-155; Hâşimî,
Cevâhiru’l-Belâğa, s. 317.
318
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 288; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 148.
319
Durmuş, “İdmâc”, DİA, XXI, 477.
320
Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 274; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 289.

114 115
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

26. َ ُ َ ُ ‫﴿و ُه َو َّالذي َي ْب َد ُأ ْال َخ ْل َق ُث َّم ُيع‬

﴾‫يد ُه َو ُه َو أ ْه َون َعل ْي ِه‬ ِ ِ
َ
َ َ ْ َ ْ َْ
eL-MEZHEBÜ’L-KELÂMÎ [  ‫] ال َمذه ُب الكال ِم ُّي‬ “Yaratmayı ilk yapan, sonra onu iâde edecek olan O’dur. Bu, (yeniden yaratma)
O’na daha kolaydır.” 325
Yeniden diriltme ilk yaratmaya göre daha kolaydır. Daha kolay olan, imkân da-
A. Tanımı iresine girer. Öyleyse iâde (yeniden diriltme) daha kolaydır. 326

el-Mezhebü’l-kelâmî tabiri bir sıfat tamlaması olup “kelâm ilmine özgü yol, yön- 
tem” demektir. Hz. Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:
َ َ َ ً َ ْ َ َ ُ َْ َ َ َ ُ َْ َ ْ َ
el-Mezhebü’l-kelâmî, ta‘lîle (delil getirmeye) dayanan bir sanattır. “Konuşanın, sa-
»‫ض ِحك ُت ْم ق ِليل َول َبك ْي ُت ْم ك ِث ًيرا‬ ‫«لو تعلمون ما أعلم ل‬
vunduğu düşüncenin doğruluğuna dair muhatap tarafından kesin olarak kabul edilmiş
bir delil getirmesi”dir. Başka bir deyişle, “Konuşanın, iddiasına kelâmcıların yöntemine “Siz benim bildiğimi bilseydiniz, kesinlikle az gülerdiniz ve çok ağlardınız.” 327
uygun bir şekilde delil getirmesi”dir. 321 Burada kabul edilmiş öncüllerin, sonucu zorunlu Bunun anlamı şudur: “Siz çok gülüp az ağladığınıza göre, benim bildiğimi
olarak doğurması gerekir. 322 Bu sanatta istidlâl bir bedî‘î unsur olarak kullanılacaktır. bilmiyorsunuz.” 328

ْ َ ْ َْ َ َ َ ْ َ ُ ‫وم ِل ُط ُر َق ْي َي ِع‬
B. Örnekler ‫ض أ ُّي َها ال َم ِل ُك‬ ‫وبالع ِزيم ِة فانه‬ ‫يش ِف َيه ا‬ َ ‫الن ُج‬ ُّ ‫َدع‬
ُ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ُ ُّ ِ َ ْ ‫النب َّي َوَأ‬
ِ
َ َ َ َّ َّ ٌ َ َ
﴾‫﴿ل ْو ك َان ِف ِيه َما ِآل َهة ِإل الل ُه لف َس َدتا‬ ‫ع ِن النج ِوم وقد أبصرت ما ملكوا‬ ‫الن ِب ّ ِي َن َه ْو ا‬
َّ ‫اب‬
َ ‫ص َح‬
ِ
َّ ‫إ َّن‬
ِ
“Eğer o ikisinde (göklerde ve yerde) Allah’tan başka tanrılar olsaydı, ikisi de bo- Yıldızları yaşadıkları yerlerinde bırak. Azimete sarıl ey Melik!
zulup gitmişti.” 323 Çünkü Nebî ve Nebî’nin ashâbı yıldızlardan nehyettiler. Sen de
onların sahip olduğu şeyleri gördün!
Göklerin ve yerin bozulmasından, sahip oldukları nizamın bozulması kastedil-
mektedir. Âyette göklerin ve yerin bozulmaması, Allah Teâlâ’nın birliğine delil geti- Bu şiirde Ebû Temmâm, Mu‘tasım’ın yıldızlara (yani, müneccimlere) meylet-
rilmiştir. Bunun anlamı şudur: Eğer o ikisinde (göklerde ve yerde) Allah’tan başka memesini istiyor. Ebû Temmâm, onu Hz. Peygamber’in yaptıkları, o’nun yıldız falı ve
tanrılar olsaydı, ikisi de bozulup gitmişti. Gökler ve yer bozulup gitmediğine göre, müneccimleri tasdik etmekten nehyettiği konusunda uyarıyor. Sahâbenin bu emre
onlarda Allah’tan başka tanrı yoktur. Çünkü şartın –yani, göklerin ve yerin bozulma- sarılarak dünyaya sahip olduklarını ve onun da bunları gördüğünü söylüyor. Bu du-
sının– bâtıl olması, şart koşulanın –yani, tanrıların birden çok olmasının– da bâtıl rumda Mu‘tasım’ın onlara uyması, müneccimlerin sözlerini ve yalanlarını terk et-
olmasını gerektirir. 324 mesi gerektiğini vurguluyor. 329
 Şair Şinâsi’nin şu beyti de bu sanata örnektir:
321
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 119; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 206; Kazvînî, el-Îzâh, s. 276; Varlığın bilme ne hacet küre-i âlem ile
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 137; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 264; Taftazânî, Muhtasar, II, 247; İbn Hicce, Yeter isbatına halk ettiği bir zerre bile 330
Hızânetu’l-Edeb, I, 364; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 282; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘,
325
s. 206; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 356; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 305. Rûm, 30/27.
322 326
Taftazânî, Muhtasar, II, 247; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 356; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 357-358; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 305-306; Feyyûd, İlmu’l-
305. Bedî‘, s. 239; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 75; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 397.
323 327
Enbiyâ, 21/22. İbn Mâce, Sünen, Bâbu’l-Hüzn ve’l-Bükâ, II, 1402; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 364.
324 328
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 364; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 282; Mer‘î el-Hanbelî, el- İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 364.
329
Kavlu’l-Bedî‘, s. 207; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 305; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 239; Lâşîn, el- İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 361; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 241.
330
Bedî‘, s. 75; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 397. Bilgegil, a.g.e., s. 199.

116 117
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

C. Açıklama 2. Şiirler:
َ ْ َّ َ َُ َ ُّ ُ ً ْ َ ُّ ُ ْ ُ ُ َ ْ َ
Kelâm, dinî esasları kesin aklî delillerle ispat eden bir ilimdir. Bu yüzden ‫ل ْم تك ْن غ َاي ُت ُه ِإال ال َمل ُل‬ ‫صل كل ُ ه‬ ‫ ( لو يكون الحب و‬1)
belagatçının kendi iddiasını ispat etmek ve rakibinin iddiasını çürütmek için َ ْ َّ َ َُ َ
‫ل ْم تك ْن غ َاي ُت ُه ِإال ال َج ُل‬ ُ‫َأ ْو َي ُكو َن ْال ُح ُّب ه ْج ًرا ُك ُّل ه‬
kelâm ilmine nispet edilen kesin aklî delilleri kullanmasına el-mezhebü’l-kelâmî ِ
َ ْ َّ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َّ
denilmiştir. 331 ‫اب ال َم ُاء ِإال ِبال َعل ِل‬ ‫يستط‬ ‫ِإنما الوصل ك ِمث ِل الم ِاء ال‬
َّ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ َ َ َ ْ ََ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُّ ْ ُ ٌ َ
Bu söz sanatına, ilk işaret eden kişi Câhiz’dir. Daha sonra İbnu’l-Mu‘tez de ‫ولو سلكت سبل المك ِارِم ضل ِت‬ ‫( تميم ِبطر ِق اللؤ ِم أهدى ِمن القط ا‬2)
َ ُ َْ َ ََ ْ ُ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ
bunu bedî‘ ilminden saymış, fakat tanımını yapmamıştır. İbnu’l-Mu‘tez’in bu sana- ‫ك َّل الن ِام َوأ ْر َو ْت قل َب ك ِ ّل ظ ِمي‬ ْ ‫( ل ْو ل ْم ت ِحط ك ُّف ُه ِبال َب ْح ِر َما ش ِمل‬3)
‫ت‬
tın Kur’ân-ı Kerîm’de bulunmadığını söylemiştir. Hâlbuki Kur’ân’da bu sanatın bolca
kullanıldığı ifade edilmektedir. 332 
ُّ َ َّ ُ َ ْ ْ َ
Bu sanat için el-ihticâcu’n-nazarî [‫ ]ا ِلح ِتجاج النظ ِري‬tabiri de kullanılmıştır. 333

D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler:
َ َّ َ ََ ْ َ ُ ْ َ َ ِ ‫الس َم َاو‬ َ ‫يم َم َل ُك‬ َ ‫﴿و َك َذل َك ُنري إ ْب َراه‬
‫ض َوِل َيكون ِم َن ال ُمو ِق ِن َين ۞ فل َّما َج َّن َعل ْي ِه الل ْي ُل َرأى‬ ِ ‫ات واألر‬
َّ ‫وت‬
ِ ِ ِ ِ
َ (1)
(En‘âm, 6/75-76) ﴾‫ب اآل ِف ِلين‬
َ ُّ ‫ال َال ُأ ِح‬َ ‫ال َه َـذا َ ّربي َف َل َّما َأ َف َل َق‬َ ‫َك ْو َك ًبا َق‬
ِ
َّ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ ّ َ َ َ َ ُ َ ْ ْ َ َّ َ َ ّ ُ َ َ َ َ
‫اب ال ِذي َج َاء ِب ِه‬ ‫﴿وما قدروا الله حق قد ِر ِه ِإذ قالوا ما أنزل الله على بش ٍر ِمن �شي ٍء قل من أنزل ال ِكت‬ (2)
َّ ً ُ َ ً ُ َ ُ
(En‘âm, 6/91) ﴾‫اس‬ ِ ‫مو�سى نورا وهدى ِللن‬
َ َ َ َ َّ ُ ٌ َ َ َ َ َ ْ ْ ُ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ َ ََ ًَ َ َ َ َ َ َ َ
‫يم ۞ ق ْل ُي ْح ِي َيها ال ِذي أنشأ َها أ َّو َل َم َّر ٍة َو ُه َو‬‫﴿وضرب لنا مثل ون ِ�سي خلقه قال من يح ِيي ال ِعظام و ِهي ر ِم‬ (3)
(Yâsîn, 36/78-79) ﴾‫يم‬ ٌ ‫ب ُك ّل َخ ْلق َع ِل‬
ٍ ِ ِ
َ َ
ُ ُ ُ ْ ُ ُ ّ َ ُ َ َ ْ ُ ُ ُ َّ َ ّ ُ َ ْ ُ ْ َ َ َ َّ َ ُ ُ َ ْ َ َ َ
(Mâide, 5/18) ﴾‫وبك ْم‬ ِ ‫﴿وقال ِت اليهود والنصارى نحن أبناء الل ِه وأ ِحباؤه قل ف ِلم يع ِذبكم ِبذن‬ (4)
َ ْ َ َََ ٌ َ َّ ‫﴿ق ْل إ ْن َك َان ِل‬ُ
(Zuhruf, 43/81) ﴾‫لر ْح َم ِن َولد فأنا أ َّو ُل ال َع ِاب ِدين‬ ِ (5)

331
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 364; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 238-239.
332
İbnu’l-Mu‘tez, Kitâbu’l-Bedî‘, s. 68; Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 410; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-
Tahbîr, s. 119; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 37; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 206; İbn Hicce, Hızânetu’l-
Edeb, I, 364; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 282; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 356; Allân,
el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 394-395.
333
Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 282.

118 119
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

27. ََ ّ ُ َ ْ َ ّ ‫َ«ل ْ َول َأ ْن َأ ُش َّق َع َلى ُأ َّمتي َ َل َم ْ ُرت ُه ْم ب‬

»‫صل ٍة‬ ‫اك ِعند ك ِل‬
ِ ‫السو‬ِ ِ ِ
َّ ُ ْ ُ
ُ ‫الت ْع ِل‬
HÜSNÜ’T-TA‘LÎL [  ‫يل‬ ‫] حسن‬ “Eğer ümmetime meşakkat vermeyeceğini bilseydim, onlara her namaz vak-
tinde misvak kullanmalarını emrederdim.” 339
Burada ümmete meşakkat vereceğine dair korku, her namazda misvak kullan-
mayı emretmemenin sebebi olmuştur. 340

A. Tanımı 
ْ َّ َ َ َ ً َ ْ َ ُ َُْ ََ
Hüsnü’t-ta‘lîl, isim tamlaması olarak “sebebin güzelliği, delilin güzelliği, güzel ‫َول ِك َّن َها ِفي َو ْج ِه ِه أث ُر اللط ِم‬ ‫الب ْد ِر ال ُم ِن ِير ق ِد َيم ة‬ ‫وما كلفة‬
sebep (delil) bulma” anlamına gelir.
Parlak dolunayın benekleri eski değildir
Terim olarak hüsnü’t-ta‘lîl, “konuşanın ifadeye güzellik katmak amacıyla bir şe- Fakat yüzünde görülen şey dövünme izidir
yin bilinen sebebini açıkça veya zımnen inkâr ederek amaca uygun güzel edebî bir
illet getirmesi”dir. 334 Ancak bu hususta bilinen gerçek sebeple itibarî sebep arasında Şair, ağıt yakanda görülen hüznün doğal olmayan birçok sebebi olduğunu kas-
bir benzeşme ilgisinin bulunması şarttır. tediyor. Bu yüzden dolunayın yüzünde görülen beneğin doğal bir sebepten değil ke-
ْ َّ َ ْ َّ
ُ ‫]التع ِل‬ 335 ve el-istidlâl bi’t-ta‘lîl [‫]الس ِتدال ُل بالتع ِليل‬ 336 ifade- َ ْ ْ َْ derden kaynaklandığını iddia ediyor. Bu hüzün, ancak ağıt yakılan kimseden ayrılma
Bu sanat için et-ta‘lîl [‫يل‬ ِ ِ ِ dolayısıyla dövünmeden, üzüntüden ellerini yüzüne vurmadan, kaynaklanan bir izdir. 341
leri de kullanılmıştır.

َ َ ُ ُ ُّ ُ َ ُّ َ ُ ْ َ ْ َ ً َ ً َ
B. Örnekler ‫وع لفا ِئفا‬ ‫أن لم تعد له الدر‬ ‫ل ْم َي ْس َت ِه َّل ُبكا َول ِك ْن ُم ْن ِكر ا‬

ٌ ‫الل ِه َس َب َق َل َم َّس ُك ْم ِف َيما َأ َخ ْذ ُت ْم َع َذ‬

ٌ ‫اب َع ِظ‬
﴾‫يم‬
ّ َ ٌ َ َ َْ
‫﴿لوال ِكتاب ِمن‬
Doğarken ağlamadı. Fakat çirkin gördü;
Kendisine sargı olarak zırh hazırlanmamasını!
“Eğer Allah’tan bir yazı geçmemiş olsaydı, aldığınız fidyeden dolayı size mutlaka Şair, bebeğin doğduğunda âdet olarak sarılan sargıyı çirkin görmesini, bunun
büyük bir azap dokunurdu.” 337 yerine zırh ve kılıç istemesini ağlamamasının illeti olarak göstermiştir. Şair, çocuğun
Allah Teâlâ’dan önceden yazının geçmesi, azaptan kurtulmanın sebebidir. 338 cesur ve güçlü olacağını haber vermektedir ki, bu durum doğumu tebrik etme ma-
kamına uygundur. 342

Hz. Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: Şair Füzûlî’nin şu beyti de bu sanata örnektir:

334
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 180; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 309; Kazvînî, el-Îzâh, s. 277; Hâk-i pâyine yetem der ömrlerdür muttasıl
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 283; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 266; Taftazânî, Muhtasar, II, 249; İbn Hicce, Başını daştan daşa urup gezer âvâre su
Hızânetu’l-Edeb, II, 391; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 285; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘,
s. 198; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 136; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 306; Öznurhan, H., Şair burada bir tabiat olayı olan suyun akmasını, Hz. Peygamber’in “hak-i payi”ne
“Arap Dilinde Ta‘lîl ve Hüsn-i Ta‘lîl”, Bilimname, 2004/2, C. II, Sayı: 5, s. 129-30. (ayağını bastığı toprağa ulaşmak arzusuna) bağlamıştır.
335
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 309; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 241; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s.
339
283; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 391; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 136. İbn Mâce, Sünen, Bâbu’s-sivâk, I, 191; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 391.
336 340
İbn Sinân, Sırru’l-Fesâha, s. 277; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 346. İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 391.
337 341
Enfâl, 8/68. Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 306.
338 342
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 309; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 109; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 348. Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 249.

120 121
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

C. Çeşitleri Fesatçının kötülüğünün iyilik olması bilinen ve âdet olan bir şey değildir. Fakat
Hüsnü’t-ta‘lîl dört çeşittir 343: bu durum, nadir de olsa mümkündür. Şair bunu hayali bir illet olarak zikretmiştir.
Zira fesatçının fesadından sakınması onu ağlamaktan kurtarmıştır. Dolasıyla gözbe-
1) Gerçek illeti açık olmayan ve insanların genellikle illetini sormadıkları bir olaya
bekleri yaşla boğulmamıştır. 346
illet getirmek şeklinde olur. Deprem, yağmur yağması, güneş tutulması, ay tutulması,
rüzgâr esmesi vb. doğa olaylarında olduğu gibi. Nitekim bir şair, Kâfûr el-İhşîdî’nin 4) Bir şeye illet olarak getirilen şeyin sabit ve mümkün olmaması suretiyle olur.
َ َ َ َ ْ ُ َُ َ َ
valiliği döneminde Mısır’da meydana gelen depremin illetini şöyle açıklamıştır: ‫ل َما َرأ ْي َت َعل ْيها ِع ْق َد ُم ْن َت ِط ِق‬ ‫ل ْو ل ْم تك ْن ِن َّية ال َج ْوز ِاء ِخ ْد َم َت ُ ه‬
َ َ ‫َوإ َّن َما َر َق‬
‫ص ْت ِم ْن َع ْد ِل ِه ف َر َحا‬
َ ْ ‫َما ُ ْزل َزل ْت م‬
‫ص ُر ِم ْن ك ْي ٍد ُي َر ُاد ِب َه ا‬
ِ ِ ِ Eğer Cevzâ’nın niyeti ona hizmet olmasaydı
Sen onun üzerinde kemerli gerdanlık göremezdin
Mısır kendisine kurulan bir tuzaktan dolayı depremle sarsılmadı
Bilakis o, onun (valinin) adaletinin coşkusuyla dans etti Cevzâ burcunun övülen kimseye hizmet etmesi gerçek olan ve bilinen bir du-
rum değildir. Fakat şair bunu kanıtlamayı murad etmiş ve Cevzâ burcunun keme-
Şair, depremin illeti olarak yerin Kâfûr’un adaletinin coşkusuyla dans etmesini
rini buna illet olarak zikretmiştir. Sanki Cevzâ burcu kemerini övülene hizmet et-
göstermiştir. İnsanlar genellikle depremin sebebini sormazlar. 344
mek için kuşanmıştır. 347
2) İlleti açık olan bir şeye illet getirmek suretiyle olur. Ancak şair bu illeti bilmi-
yormuş gibi yaparak onun için ince ve güzel hayalî bir illet ortaya koyar. Bununla
D. Açıklama
amacı o olaya kuvvetli bir şekilde vurgu yapmaktır. Şu örnekte olduğu gibi:
ْ َ ْ َْ َ • el-Mezhebü’l-kelâmî ile hüsnü’t-ta‘lîl arasındaki fark şudur: el-Mezhebü’l-
‫يل َح ْر ٌب ِلل َمك ِان ال َع ِالي‬ َّ ‫َف‬
ُ ‫الس‬ َُ
‫ال ت ْن ِك ِري َعط َل الك ِر ِيم ِم َن ال ِغ َن ى‬ kelâmî’de illetler, akla ve mantığa dayalı gerçek illetlerdir. Hüsnü’t-ta‘lîl’de ise illet-
Cömerdin zenginlikten mahrum kalmasını yadırgama! ler, tasvîre ve hayâle dayalı hayâlî illetlerdir. 348
Zira sel yüksek mekânlara karşı bir savaştır.
E. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
Şair, cömerdin maldan mahrum kalmasına, selin yüksek mekânlara ulaşmasına
oraların toprağını götürmesine kıyasla illet getirmiştir. Oralarda toprak olmaması o 1. Âyetler:
َ َ ََ
ُ ‫اس ب ْعض ُه ْم ب َب ْعض لف َسد ِت األ ْر‬ َْ َ َ َ َ
َ (1)
َ ‫﴿ول ْوال دف ُع الل ِه الن‬ َّ ّ
mekanların yüksekliğine bir halel getirmediği gibi asil kişinin zengilikten ve maldan (Bakara, 2/251) ﴾‫ض‬ ٍ ِ
mahrum kalması da onun asaletine bir zarar vermez. Çunkü onun mal yoksuluğu- ً َ َ ُ َ َ َ ُ َ َ ُ ‫﴿ف ْال َت َق َط ُه‬
(Kasas, 28/8) ﴾‫آل ِف ْرع ْون ِل َيكون ل ُه ْم عد ًّوا َوحزنا‬
َ
(2)
nun gerçek illetti o malıyla cömertlik yapması ve infakta bulunmasıdır. 345
ّ ُ ْ َ َ ْ ُّ ُ َ َ َ َّ ُ ُ ُْ َ
3) Söz sahibinin isbat etmek istediği şeye mümkün ama sabit olmayan bir şeyi (Âl-i İmrân, 3/151) ﴾‫ب ِب َما أش َركوا ِبالل ِه‬ ‫وب ال ِذين كفروا الرع‬
ِ ‫﴿سنل ِقي ِفي قل‬ (3)
َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ َ َّ َ ُ ُ ْ َ َ ْ ُ َّ َّ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ
illet getirmesi suretiyle olur. Şairin şu sözünde olduğu gibi: ِ ‫﴿وما أرسلنا قبلك ِمن المرس ِلين ِإل ِإنهم ليأكلون الطعام ويمشون ِفي السو‬
(Furkân, 25/20) ﴾‫اق‬ (4)
ْ َ
‫َن َّجى ِحذ ُار َك ْإن َسا ِني ِم َن ال َغ َر ِق‬ َ َ ً
‫َيا َو ِاشيا َح ُسن ْت ِف َينا ِإ َسائ ُت ُ ه‬ َ َ َ َ َ ُ ْ َ ََ
(Hûd, 11/91) ﴾‫﴿ول ْوال َرهطك ل َرج ْمناك‬ (5)
346
Ey kötülüğü bizim için iyilik olan fesatçı! İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 241-242; Kazvînî, el-Îzâh, s. 279-280; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 267-
Senden sakınmam göz bebeğimi ağlamaktan kurtardı. 268; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 286; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 140; Feyyûd, İlmu’l-
Bedî‘, s. 253; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 307.
343 347
Kazvînî, el-Îzâh, s. 277-280; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 266-268; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, Kazvînî, el-Îzâh, s. 280; Taftazânî, Muhtasar, II, 252; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 286; İbn
136-143; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 250-254; Cebr, Dirâsât fî İlmi’l-Bedî‘, s. 102. Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 141; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 254; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 307-
344
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 250; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 121. 308.
345 348
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 252; Cebr, Dirâsât fî İlmi’l-Bedî‘, s. 103; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 119-120. Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 243.

122 123
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

28.
2. Şiirler:
ُ ُ ْ ُ ْ َ َّ ‫َأ ُذ ُّم‬ َُ ًَ َُ َ َ ُ َ َْ
‫الز َم َان َوأشكو الخط َوبا‬ ‫َول ْو ل ْم تك ْن َس ِاخطا ل ْم أك ْ ن‬ (1) MUGÂYERET [  ‫] ال ُمغ َاي َرة‬
‫ض ُاء‬ َ ‫الر َح‬ُّ ‫صب ُيب َها‬ َ َ ْ َّ ُ ‫اب ِوإ َّنم ا‬ُ ‫الس َح‬ َّ ‫َل ْم َت ْح ِك َنا ِئ َل َك‬
ِ ‫َحمت ِب ِه َف‬ (2)
َ ‫ف ُم ْس َتميح َر َو‬ َ ْ ‫ْ َ َى‬ َّ َ ْ ْ ‫َ َ ُ ُق‬
‫احا‬ ٍ ِ ْ ‫أن ير طي‬ ً ‫الغف َاء ِإال َر َج‬
‫اء‬ ِ ‫ال يذو‬ (3)
َ َ َ ْ ً َ َ ٌ َ ْ َ َ ََ ْ َ ََْ ّ َ
‫ل َع َّل خ َياال ِمن ِك يلقى خ َي ِال َيا‬ ‫وِإ ِني لستغ ِ�شي وما ِبي نعس ة‬ (4) A. Tanımı
َ َ َ
Mugâyeret, sözlükte ‫ تغاي َر‬fiilinden mastar olup “farklı olmak, başka olmak, de-
 ğişik olmak, benzememek, ayrılmak, değiştirmek, mübadele etmek, muhalefet et-
mek” anlamlarına gelir.
Bedî‘ terimi olarak mugâyeret, “bir şeyi yerdikten sonra övmek veya övdükten
sonra yermek”tir. 349
ُ َ َّ ُ ُّ َ َّ َ
Bu sanat için et-teğâyür [‫ ]التغاي ُر‬ve et-talattuf [‫ ]التلطف‬tabirleri de kullanılmıştır. 350

B. Örnekler
ُُُ َ َ َ ُ َ َ ُ ََ َ
﴾‫﴿وال ت ْق ُتلوا أ ْوال َدك ْم ِم ْن ْإمال ٍق ن ْح ُن ن ْرزقك ْم َوِإ َّي ُاه ْم‬
“Fakirlik korkusuyla çocuklarınızı öldürmeyin. Sizi de onları da biz rızıklandırıyoruz.” 351

ُْ َّ َ ْ ُ ُ ُ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ُ ُ ْ َ َ َ
﴾‫الق نحن نرزقهم وِإياكم‬ ٍ ‫﴿وال تقتلوا أوالدكم خشية ِإم‬
“Fakirlik korkusuyla çocuklarınızı öldürmeyin. Onları da sizi de biz rızıklandırıyoruz.” 352
Bir incelikten dolayı iki lafız ve iki mana arasında tam bir mugâyeret gerçekleş-
miştir. Birinci âyet, fiilen geçim sıkıntısı çekenlere hitap etmektedir. Bu yüzden ge-
çimi sağlayan babaların rızkı önce, bakılanların rızkı ise sonra zikredilmiştir. İkinci
âyet ise geçim sıkıntısından korkan Yahudilere hitap etmektedir. Çünkü fakirleşmek-
ten ancak zenginler korkar. Fakir zaten fakirlik çekmektedir, dolayısıyla korkacak bir
şeyi yoktur. Buradaki korku geleceğe yöneliktir. Gelecekte yeni doğacak olan çocuk-
ların rızkından endişe duyulmaktadır. Bu nedenle “Onları da sizi de biz rızıklandı-
rıyoruz” ifadesinde önce çocukların rızkı vurgulanmıştır ki, zenginler küçük çocuk-
larının mallarını yok edeceği veya azaltacağı düşüncesine kapılmasınlar. 353

349
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 427; İbn Reşîk, el-‘Umde, II, 746; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr,
s. 277; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 102; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 227; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
Rebî‘, II, 371; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 313.
350
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 371; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 102.
351
En‘âm, 6/151.
352
İsrâ, 17/31.
353
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 312.

124 125
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

Hz. Ali, dünyayı zemmeden misâllerine mugâyir [zıt] olarak dünyayı övmüştür: el-Harîrî, aşağıdaki şiirinde dinarı önce yermiş, sonra da onu övmüştür:
َ ًَ َ
َ َ ْ َْ ُ َ ُ ْ ُّ ُّ َّ ْ َ َ َ ُّ ُ َ َّ ُ َ َ َ ُ ُ ْ َ ْ َ ُ ُ ُّ َ ْ ُ ْ َ ْ ُّ ُّ َّ َ ُّ َ ‫ت ّبا ل ُه ِم ْن خ ِاد ٍع ُم َم ِاذ ِق‬
‫ أن َت ال ُم َت َج ّ ِر ُم َعل ْي َها أ ْم‬،‫الدن َيا ث َّم تذ ُّم َها‬ ‫ أتغتر ِب‬،‫اط ِيلها ثم تذمها‬ ِ ‫أيها الذام ِللدنيا المغتر ِبغرو ِرها الخدوع ِبأب‬
ََّ َ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ّ َ َ ُ ْ َ ......................................
،‫ متى ِاستهوتك أم متى غرتك أ ِبمص ِارِع آبا ِئك ِمن ال ِبلى أم بمض ِاج ِع أمها ِتك تحت الثرى‬،‫ِهي المتج ِرمة عليك‬ ُ ‫ص َف َر َر َاق ْت‬
ُ‫ص ْف َ ُرته‬ ْ ‫َأ ْكر ْم به َأ‬
ُ َ ْ َ َ َ َْ َ ُ َ َ ّ ُ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َّ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َّ َ ْ َ ِِ ِ
‫الشف َاء َوت ْس َت ْو ِصف ل ُه ُم ال ِط َّب َاء ل ْم َي ْنف ْع أ َح ُد ُه ْم ِإشفاق َك‬ ِ ‫كم عللت ِبكفيك وكم مرضت ِبيديك تبت ِغي لهم‬
َ‫الد ْنيا‬
ُّ ‫ إ َّن‬:‫ص َر َع َك‬ ْ ‫ص َرعه َم‬ ُّ ‫ف ب َطل َبت َك َو َل ْم َت ْد َف ْع َع ْن ُه ب ُق َّوت َك َو َق ْد َم َث َل ْت َل َك به‬
ْ ‫الد ْن َيا َن ْف َس َك َوب َم‬ ْ َ ْ ُ ََ Kahrolsun o hilekâr ve riyakâr
ِ ِِ ِ ِِ ِ ِ ِ ِ ِ ‫ول ْم تسع‬ ………………………………………………
َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ
‫ص َدق َها َو َد ُار َعا ِف َي ٍة ِل َم ْن ف ِه َم َع ْن َها َو َد ُار ِغ ًنى ِل َم ْن ت َز َّو َد ِم ْن َها َو َد ُار َم ْو ِعظ ٍة ِل َم ْن ِات َعظ ِب َها َم ْس ِج ُد‬ ‫دار ِصد ٍق ِلمن‬ O rengi saf sarıyı ona ikrâm et! 355
ْ‫الر ْح َم َة َو َرب ُحوا ف َيها ْال َج َّن َة؛ َف َم ْن َذا َي ُذ ُّم َها َو َق ْد َآذ َن ْت ب َب ْين َها َو َن َادت‬ َ ْ َّ َ
َّ ‫الله َو َم ْت َج ُر أ ْوِل َي ِاء الل ِه ِاكت َس ُبوا ِف َيها‬ َ
ِ ِ ِ ِ ِ ‫أ ِح َّب ِاء‬
َ
‫اح ْت ِب َعا ِف َي ٍة َو ْاب َتك َر ْت‬ َ ‫الس ُرور َر‬ ُّ ‫ب ِف َرا ِق َها َو َن َع ْت َن ْف َس َها َوَأ ْه َل َها َف َم َّث َل ْت َل ُه ْم ب َب َال ِئ َها ْال َب َال َء َو َش َّو َق ْت ُه ْم ب ُس ُرور َها إ َلى‬
ِ ِ ِ ِ ِ ِ C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
ُ‫ َذ َّك َ ْرت ُهم‬،‫ون َي ْو َم ْال ِق َي َام ِة‬
َ ‫آخ ُر‬ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ ٌ َ َ َّ َ َ ً ْ َ َ ً ْ َ َ ً ْ َ َ ً ْ َ َ َ
‫ فذمها ِرجال غداة الندام ِة وح ِمدها‬،‫ِبف ِجيع ٍة تر ِغيبا وتر ِهيبا وتخ ِويفا وتح ِذيرا‬ 1. Âyetler:
ُ َّ َ َ ُ َ َ ْ ُ ْ َ َّ َ َ ُ َّ َ َ َ َ ْ ُّ َ ‫ضع ُفوا ل َم ْن َآم َن م ْن ُه ْم َأ َت ْع َل ُمو َن َأ َّن‬ َ ْ َ ْ َ َّ ُ ْ َ
.‫ص َّدقوا َو َو َعظ ْت ُه ْم فات َعظوا‬ ‫الدنيا فتذكروا وحدثتهم ف‬ ‫ص ِال ًحا ُم ْر َس ٌل ِم ْن َ ِّرب ِه‬ ِ
ْ ُ ْ َ َّ ْ َ ْ
ِ ِ ‫ ( ﴿ق َال ال َمأل ال ِذين استكب ُروا ِمن قو ِم ِه ِلل ِذين است‬1)
َ َ ُْ َّ َّ َ ْ َ ْ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ ْ ُ َ َّ ُ َ
“Ey dünyayı kötüleyen, onun aldatmalarına kanan ve boş işlerine aldanan kişi! (A‘raf, 7/75-76) ﴾‫استكب ُروا ِإنا ِبال ِذي َآمنت ْم ِب ِه كا ِف ُرون‬ ‫قالوا ِإنا ِبما أر ِسل ِب ِه مؤ ِمنون ۞ قال ال ِذين‬
Dünyaya aldandıktan sonra onu kötülüyor musun? Sen mi ona karşı suçlusun, yoksa َ َْ َ َ َ
(Mü’minûn, 23/24) ﴾‫﴿ما َس ِم ْعنا ِب َهذا ِفي َآبا ِئنا ال َّوِلين‬ َ (2)
o mu sana karşı suçlu? O, seni ne zaman ayarttı ve aldattı? Atalarının çürümüş be- َ َ ْ ََُْ َ َ َ َ َْ ُ َ
denleriyle mi, annelerinin toprak altındaki döşekleriyle mi aldattı? Onların şifasını (Enfâl, 8/31) ﴾‫( ﴿قالوا قد َس ِم ْعنا ل ْو نش ُاء لقلنا ِمث َل هـذا‬3)
aramak ve tabiplere tevadi ettirmek üzere kaç kez onlarla meşgul oldun ve onlara
baktın, ama senin tedavinin onlara bir fayda sağlamadı, ağlamalarının hiçbir faydası 2. Şiirler:
َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ َّ َ َ ْ َ َ َ
olmadı, senin acıman onlara bir yarar getirmedi, yardım çağrıların karşılık görmedi ‫َي ْو َم ال ِف َر ِاق َعلى ِإ ْم ِر ٍئ ِبط ِو ِيل‬ ‫اق فل ْم أ ِج ْ د‬ ‫ولقد تأملت ال ِفر‬ (1)
َ َ ‫م ْن ُه ل َد ْهر‬ َ َ َ ُ ‫َق‬
‫ص َر ْت َم َساف ُت ُه على ُمتز ّ ِو ٍ د‬
َ
ve kendi gücünle de onu (ölümü) engelleyemedin! Dünya onların ölümünü sana َ
‫ص َب َاب ٍة َوغ ِل ِيل‬ ِ ِ ِ
mesel getirdi ve onların mücadelesini senin mücadelene temsil getirdi. Kuşkusuz َ ُ َُْ َ ْ ُّ َ
dünya doğru kimse için doğruluk yurdu, onu anlayan için afiyet yurdu, ondan azık-
َّ
‫الزين ِة ِللزا ِني‬ ّ
ِ ‫تبرز ِفي‬ ‫الدن َيا ِس َوى ق ْح َب ٍ ة‬ ‫َول ْي َس ِت‬ (2)
‫اض َو ِه ْج َر ِان‬ َْ ْ َ َ ْ َْ َ
‫َح َّتى ِإذا اغت َّر ِب ِإق َب ِال َه ا‬
lanan için zenginlik yurdu ve ondan öğüt alan için öğüt yurdudur. Dünya, Allah’ın ٍ ‫مالت ِ ِلعر‬
ْ َ ُ ُ ْ َ ُ َ ّ ُ ‫الن‬
sevdiklerinin mescidi, Allah’ın meleklerinin namazgâhı, Allah’ın vahyinin indiği yer ‫َوذو ن َس ٍب ِفي ال َه ِال ِك َين َع ِر ِيق‬ ‫ك‬
ٍ ‫هال‬ِ ‫اس إال ه ِالك وابن‬
َّ ‫َو َما‬ (3)
ve Allah dostlarının ticarethanesidir. Onlar, orada rahmet kazanırlar ve cenneti elde
‫ص ِد ِيق‬ َ ‫َل ُه َع ْن َع ُد ّو في ث َياب‬ ‫ت‬
َ َّ َ َ ٌ َ َ ْ ُّ َ َ َ ْ َ
ْ ‫يب تكشف‬ ‫ِإذا ِإمتحن الدنيا ل ِب‬
ederler. Dünya, yakınlığını ilan ettiği, ayrılığını haykırdığı, kendisinin ve ehlinin öle- ِ ِ ٍِ
ceğini haber verdiği hâlde, onu kötülüyen kimse kimdir? Zira dünya, belâlarını on-
ْ‫وقه‬َ ُ ْ َ ْ ُ ْ َ َّ َ
‫فإنها ِللحز ِن مخل‬ َ‫الد ْن َيا َوَأ َّي ِامه ا‬ُّ ‫ُأ ّف م َن‬
ِ ٍ (4)
ْ‫وقه‬ َ ُ َ َ َ ًَ َ َََْ ُ ُ ُ
lar için belâya örnek vermiş ve sevinçlerini onlar için sevince teşvik aracı yapmıştır. ‫َع ْن َم ِل ٍك ِفيها وال س‬ ‫�ضي ساع ة‬ ِ ‫همومها ال تنق‬
Onları isteklendirmek, ürkütmek, korkutmak ve sakındırmak için âfiyetle rahat et- َ ُ
‫اس َم ْعشوق ْه‬ َّ ٌ َ ْ َ َ‫َيا َع َج ًبا ِم ْن َها َو ِم ْن َش ْأ ِنه ا‬
tirmiş ve sıkıntıyla uyandırmıştır. Pişmanlık günü bazı kimseler onu kötüleyecek ve ِ ‫عدوة ِللن‬

kıyâmet günü diğerleri övecektir. Zira dünya kendilerine hatırlatınca onlar ders al- 
dılar; anlatınca onayladılar ve öğüt verince öğüt aldılar.” 354


354 355
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 227; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 373-374. İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 228; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 313.

126 127
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

29.
bir kusur olmadığı anlamında gelmektedir ki, cesaretin/kahramanlığın bir kusur ol-
madığı da bilinen bir şeydir. 359
TE’KÎDU’L-MEDH Bİ-MÂ YUŞBİHU’Z-ZEMM
َّ ُ ْ ُ ْ ْ ُ َْ
[  ‫] تأ ِكيد ال َمد ِح ِب َما يش ِبه الذ َّم‬
2. Bir şey için önce övgü sıfatı zikredilmesi, ardında da istisna edatıyla onu ta-
kip eden başka bir övgü sıfatının getirilmesidir.
َ َّ ْ َ َ َ
﴾‫﴿ل َي ْس َم ُعون ِف َيها لغ ًوا ِإل َسل ًما‬
“Orada boş söz değil, yalnız selam işitirler.” 360
A. Tanımı

Te’kîdu’l-medh bi-mâ yuşbihu’z-zemm, terkib olarak “övgünün yergiye benzer
Hz. Peygamber’in (s.a.v.) şu sözü de buna örnek getirilmiştir:
bir şeyle te’kid edilmesi, pekiştirilmesi” demektir.
Terim olarak, “birini zemmediyormuş/yeriyormuş gibi görünerek onu daha da َُ ّ َ ْ َ َ َ ّ ُ َ ْ ََ
»‫يش‬
ٍ ‫ بيد ِأني من قر‬،‫«أنا أفصح العرب‬
övmektir.” Yergi ifade eden sıfatın kullanıldığı bir yerde dinleyicinin birdenbire övgü
sıfatıyla karşılaşmasına dayalı bir üsluptur. İstisnâ veya istidrâk (yanlış anlamayı dü- “Ben Arapların en fasih konuşanıyım. Ancak ben Kureyş’liyim.” 361
zeltme) edatlarından birinin kullanılmasıyla olur. 356

ْ َ َ َ ُ َ َْ ْ َُ َ ًَ
‫َج َو ٌاد ف َما ُي ْب ِقى ِم َن ال َم ِال َبا ِق َيا‬ ‫صاف ُه غ ْي َر أ َّن ُ ه‬
Bazı bilginler, bu sanatı ismen zikredip örnek vermişler, ancak tanımını yap-
‫فتى كملت أو‬
mamışlardır. 357
O, mükemmel niteliklere sahip bir gençtir. Ancak malından
hiçbir şey bırakmayacak derecede cömerttir.
B. Çeşitleri ve Örnekler
Te’kîdu’l-medh bi-mâ yuşbihu’z-zemm üç kısımdır 358: Şair, övdüğü kimseyi önce mükemmel olmakla nitelendirmiş, sonra bundan çok
1. Bir şeyden nefyedilen yergi sıfatından ona dâhil olduğu takdir edilen övgü sı- cömert olmasını istisna etmiştir. Cömertliğin bir övgü niteliği olduğu bilinmektedir. 362
fatının istisna edilmesidir. Nâbiğa ez-Zübyânî’nin şu şiirinde olduğu gibi: 3. Te’kîdu’l-medh bi-mâ yuşbihu’z-zemm’in üçüncü kısmı, istisnanın müferrağ
َْ ُ َ َ َ َ
‫ِب ِه َّن فلو ٌل ِم ْن ِق َر ِاع الك َتا ِئ ِب‬ ‫َوال َع ْي َب ِف ِيه ْم غ ْي َر أ َّن ُس ُيوف ُه ْ م‬ olarak getirilmesidir. 363 Şu âyette olduğu gibi:

Onlarda hiçbir kusur/ayıp yoktur, ancak, orduların çarpışmasından


ْ َ
﴾‫ات َ ِّرب َنا ل َّما َج َاءت َنا‬ َ َّ ْ َ َّ َّ َْ َ
ِ ‫﴿و َما تن ِق ُم ِمنا ِإال أن َآمنا ِبآي‬
dolayı kılıçlarının ağızlarında vuruşma izleri/kırıklar vardır.
َْ
Buradaki ‫[ عيب‬kusur] bir yergi sıfatıdır. Şair, önce bu sıfatı övdüğü kimselerden
“Sen, bizden sadece, bize geldiklerinde Rabbimizin ayetlerine iman ettiğimiz için
nefyederek onları övmüş, ardından onları yereceğini çağrıştıran “ancak” ifadesini
intikam alıyorsun.” 364
kullananıp “ancak, … kılıçlarının ağızlarında vuruşma izleri/kırıklar vardır” diye-
rek bu övgüsünü daha da pekiştirmiştir. Bu ifade, onların cesur olduklarına ve çok 359
Kazvînî, el-Îzâh, s. 281; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 305; Taftazânî, Muhtasar, II, 256; Suyûtî, Şerhu
savaştıklarına delalet etmektedir. Bu da, onlarda cesur/kahraman olmaları dışında ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 287.
360
Meryem, 19/62.
356 361
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 305; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 399; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l- Taftazânî, Muhtasar, II, 258.
362
Bedî‘, s. 201; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 232. Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 234-235; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 314; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s.
357
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 176; Sekkâkî, Miftâh, s. 427; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 133; 270.
363
Taftazânî, Muhtasar, II, 256; Kazvînî, el-Îzâh, s. 280. Kazvînî, el-Îzâh, s. 282; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 270.
358 364
Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 287; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 27. A‘râf, 7/126.

128 129
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

30.
Yani, senin bizden intikam alman bizim için bir kusur değildir. Asıl övgü, Allah’ın
ayetlerine iman etmektir. 365
TE’KÎDU’Z-ZEMM Bİ-MÂ YUŞBİHU’L-MEDH
ْ ْ ُ ْ ُ َّ ُ ْ َ
[  ‫] تأ ِكيد الذ ِ ّم ِب َما يش ِبه ال َمد َح‬
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
1. Âyetler:
َ َ ً َّ َْ َ
ً ‫( ﴿ل ي ْس َم ُعون ِف َيها لغ ًوا َول تأ ِث‬1) َْ َ َ َ
(Vâkı‘a, 56/25-26) ﴾‫يما ۞ ِإل ِقيل َسل ًما َسل ًما‬
َ ُ َ ُ ّ َ َّ َ َ َ ْ َ َْ َ ْ ُ
﴾‫اب َه ْل ت ِنق ُمون ِم َّنا ِإال أ ْن َآم َّنا ِبالل ِه َو َما أ ِنز َل ِإل ْي َنا َو َما أ ِنز َل ِمن ق ْب ُل‬
ِ ‫( ﴿قل يا أهل ال ِكت‬2) A. Tanımı
(Mâide, 5/59) Te’kîdu’z-zemm bi-mâ yuşbihu’l-medh, terkib olarak, “yergiyi, övgüye benzeyen
ُ َّ َ ُ ُ ْ َ َّ ّ َ ْ َ ْ ْ ُ َ َّ َ
(Hacc, 22/40) ﴾‫( ﴿ال ِذين أخ ِر ُجوا ِمن ِد َي ِار ِه ْم ِبغي ِر ح ٍق ِإل أن َيقولوا َ ُّربنا الله‬3) şeyle te’kîd etmek, pekiştirmek” demektir.
Terim olarak, “bir önceki konun aksine birini övüyormuş gibi görünerek onu
2. Şiirler: daha da yermektir.” Övgü ifade eden sıfatın kullanıldığı bir yerde dinleyicinin birden-
ْ َ َ ّ ُ َّ َ َ ً ْ ّ َّ ْ bire yergi sıfatıyla karşılaşmasına dayalı bir üsluptur. Söz sahibinin yermeyi amaçla-
‫الض ْرغ ُام ل ِك َّن ُه ال َو ْب ُل‬ ِ ‫ِسوى أنه‬ ‫ُه َو ال َب ْد ُر ِإال أ َّن ُه ال َب ْح ُر َز ِاخر ا‬ (1)
َ ْ َ َ َ ُ َّ َّ ‫َ َ ْ َ ْ َ ى‬ dığı şahıs hakkında dışı övgü, içi yergi içeren lafızlar getirmesiyle oluşur. Onu yerdiği
‫َي ْسلو َع ْن األ ْه ِل واأل ْوط ِان وال َحش ِم‬ ‫يل ِب ِه ْ م‬ َ ‫النز‬
ِ ‫ال عيب ِفيهم ِسو أن‬ (2)
َ‫اب َع ْن َها َب ْع ُل َها َال َأ ُزو ُرها‬
َ ‫إ َذا َغ‬ َّ َ ََْ َ َ ِ َ َْ َ َ hâlde övdüğü izlenimi verir. Bu da istisnâ veya istidrâk (yanış anlamayı düzeltme)
ِ ‫ارتي غير أن ِن ي‬ ِ ‫وما تتش ِكى ج‬ (3) edatlarından birinin kullanılmasıyla olur. 366
ْ َ ْ َ َ ُ َ َ ْ َ ْ َّ ْ َْ َ َْ
‫ض الذ ِ ّم ِإن ُر ْمت ال َم ِديح فق ْل ال ع ْي َب ِف ِيه ْم ِس َوى ِإك َر ِام وف ِد ِه ْم‬ َْ َ
ِ ‫ِفي معر‬ (4) Bu sanat için el-hecâ fî ma‘razi’l-medh [‫ض المد ِح‬ َ َ
ِ ‫ ]الهجا ِفي معر‬de denilir. 367
ْ َ


B. Çeşitleri
Te’kîdu’z-zemm bi-mâ yuşbihu’l-medh iki kısımdır 368:
1. Bir şeyden nefyedilen övgü sıfatından ona dâhil olduğu takdir edilen yergi sı-
fatının istisna edilmesidir. Şu sözde olduğu gibi:
َ َ َ َ َّ َ َ َ ُ
‫فال ٌن ال خ ْي َر ِف ِيه ِإل أ َّن ُه ُي ِ�س ُىء ِإلى َم ْن أ ْح َس َن ِإل ْي ِه‬
“Falanda hiçbir hayır yoktur. Kendisine iyilik yapan kimseye kötülük etmesi dı-
şında.”
2. Bir şey için önce yergi sıfatı zikredilmesi, ardında da istisna edatıyla onu ta-
kip eden başka bir yergi sıfatının getirilmesidir. Şu âyette olduğu gibi:
366
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 550; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 85; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb,
I, 261; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 60; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 642.
367
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 550; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 85; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb,
I, 261; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 60.
365 368
Kazvînî, el-Îzâh, s. 282; Taftazânî, Muhtasar, II, 259-260. Kazvînî, el-Îzâh, s. 282; Taftazânî, Muhtasar, II, 260-261; Atîk, İlmu’l-Bedî‘, s. 170.

130 131
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

َ َّ ََ ُ َ َ َ ُْ َ َ ْ ُ َ ََ ْ ُ َ ّ َ 31.
‫﴿ي ْح ِل ُفون ِبالل ِه َما قالوا َولق ْد قالوا ك ِل َمة الك ْف ِر َوك َف ُروا َب ْع َد ِإ ْسال ِم ِه ْم َو َه ُّموا ِب َما ل ْم َي َنالوا َو َما نق ُموا ِإال أ ْن‬َ
ّ ُ ُ َْ َ
ْ ‫الل ُه َو َر ُس ُول ُه م ْن َف‬
﴾‫ض ِل ِه‬ ِ ‫أغناهم‬ NEFYÜ’Ş-ŞEY’ Bİ-ÎCÂBİH
َ َّ ‫]  َن ْف ُي‬
[  ‫ال�ش ْي ِء ِب ِإيج ِاب ِه‬
“Söylemediklerine dair Allah’a yemin ediyorlar. Hâlbuki küfür sözünü söylediler
ve islâm olduktan sonra inkâr ettiler, başaramadıkları bir şeye yeltendiler. Sırf Allah
ve Elçisi, O’nun lütfuyla kendilerini zengin etti diye öç almaya kalktılar.” 369
Bu suçları işleyen münâfıklar, inkârlarının gerekçesi olarak Allah’ın lütfuyla on-
ları zengin etmesini ileri sürdüler. Hâlbuki Allah’ın Elçisi Medine’ye geldiğinde on-
lar son derece sıkıntı içinde idiler. Zengin etmek, aslında bir övgü sıfatıdır. Ancak
A. Tanımı
münâfıkların zenginliği yergi sıfatı olmuştur. Çünkü bu zengiliğin beraberinde kü- Nefyü’ş-şey’ bi-îcâbih, sözlük anlamı olarak “ bir şeyi olumlusuyla nefy etmek/
für ve inkâr söz konusudur. 370 Şu sözde olduğu gibi: olumsuz kılmak” demektir.
Bedî‘ terimi olarak nefyü’ş-şey’ bi-îcâbih, konuşanın, sözünün zâhirinde bir şeyi
َ َ َّ ٌ ُ َ ٌ َ ُ
‫ود ِإال أ َّن ُه ن َّم ٌام‬ ‫فالن حس‬ ispat edip mecazen onun sebebi olan şeyi nefyetmesidir. Sözünün içinde gerçekten
nefy olunan onun isbat ettiği şeydir. Yani, amaç bir şeyi nefyetmek/olumsuzlamak
“Falan bir hasetçidir. Ancak o bir koğucudur.”
olduğu hâlde, onun sebebi olan bir şeyi olumsuzlamaktır. 371

C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

B. Örnekler
1. Âyetler:
ً ْ َ َّ ‫َ َ ْ َ ُ َن‬
ً َ ً َ َّ ً َ َ َ َ ً ْ َ َ ‫َ َ ُ ُ َن‬
(Nebe’, 78/24-25) ﴾‫يما َوغ َّساقا‬ ‫ ( ﴿ل يذوقو ِفيها بردا ول شرابا ۞ ِإل ح ِم‬1) ﴾‫اس ِإل َحافا‬ ‫﴿ال يسألو الن‬
ْ َّ ٌ ‫يم ۞ َ َول َط َع‬
(Hâkka, 69/35-36) ﴾‫ام ِإل ِمن ِغ ْس ِل ٍين‬ ٌ ‫س َل ُه ْال َي ْو َم َه ُاه َنا َحم‬َ ‫﴿ف َل ْي‬
َ
(2) “Yüzsüzlük edip insanlardan istemezler.” 372
ِ
َ ‫( ﴿إ َّن َك َ َل‬3) Allah, âyette “yüzsüzlük”ü olumsuzlamıştır. Asıl amaç, “isteme”yi olumsuzlamaktır. 373
(Hûd, 11/87) ﴾‫الر ِشيد‬
ُ َّ ‫يم‬ ُ ‫نت ْال َح ِل‬
ِ

َّ ْ َ ٌ ُْ َ
َ
2. Şiirler: ﴾‫﴿ل تل ِه ِيه ْم ِت َج َارة َول َب ْي ٌع َع ْن ِذك ِر الل ِه‬
َ ْ َّ َ ْ َ ْ َ َ َ
‫أ َر ُاه ِفي ال ُح ْم ِق ال ُي َج ِار‬ ‫ض ِل غ ْي َر أ ِن ي‬ ‫خال ِمن الف‬ (1)
ّ ُ َّ ّ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َ َ “Onları, ticaret ve alışveriş Allah’ı anmaktan alıkoymaz.” 374
‫اس ك ِل ِه ْم‬ِ ‫س الن‬ ِ ‫وص ِفي له بأخ‬ ‫ف ِإ َّن َم ْن ال َم ِني ال خي َر ِف ِيه ِسو‬
‫ى‬ َ ْ (2)
ُ‫َج َب ٌان َي ُهو ُن َع َل ْيه ْال َه َوان‬ َ َ ّ ُ َ
ِ ‫الطبا ِع ِس َوى أ َّن ُ ه‬ ِ ‫ل ِئيم‬ (3)
َ‫يعا َلك َّن ُه ْم في ْال َجحيم‬ ً َ َّ َ ُ ُ َ ْ َ ً
ِ ِ ِ ‫ج ِم‬ ِ ‫َيا َر ُسول أعداؤه أ َر ِاذ ُل الن‬
‫اس‬ (4)
َ ُّ ‫َوم ْن إ َس َاءة ْأهل‬ ً ْ ْ ُّ ُْ َ ‫َي ْج ُز‬ 371
‫وء ِإ ْح َسانا‬ ‫ون ِم ْن ظل ِم ْأه ِل الظل ِم َمغ ِف‬
İbn Reşîk, el-‘Umde, II, 712; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 377; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 158;
ِ ‫الس‬ ِ ِ ِ ِ ‫رة‬ (5) İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 24; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 304; Mer‘î el-Hanbelî, el-
َ َ ْ َّ ْ َ ُْ َ ََ
‫اس ِإنسانا‬ َ ْ ُ ُ َ
ِ ‫ِسواهم ِمن ج ِم ِيع الن‬ ‫كأ َّن َ َّرب َك ل ْم َيخل ْق ِلخش َي ِت ِ ه‬ Kavlu’l-Bedî‘, s. 210; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 364; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 315.
372
Bakara, 2/273.
 373
İbn Reşîk, el-‘Umde, II, 714; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 158; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 24;
Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 304-305; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 210; İbn Ma‘sûm,
369
Tevbe, 9/74. Envâru’r-Rebî‘, IV, 364; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 315.
370 374
Lâşîn, el-Bedî‘ fi Dav’i Esâlîbi’l-Kur’ân, s. 90. Nûr, 24/37.

132 133
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

32.
Burada ticaretin alıkoymasının olumsuzlanması, sanki onların ticaret yaptıkları
izlenimini vermektedir. Hâlbuki amaç ticareti olumsuzlamaktır. 375
EL-KAVL Bİ’L-MÛCİB (veya MÛCEB)
َ ُ ْ ُ ْ َ َْ
 [  ‫وجـب‬
ِ ‫] القول ِبالم‬
ْ ُ ُ َ َ ْ ُْ ُ َ َ ْ َ َ َْ َُ ْ
‫وء ال َج َز ْع‬ ‫ش وال س‬
ِ ‫ع ِاجل الفح‬ ‫س ِم ْن أخال ِق ِه ْ م‬ ‫اس لي‬
ٍ ‫ِمن أن‬
Bazı insanlar vardır; ahlâklarında bulunmaz,
Ne seri bir zalimlik/çirkinlik, ne de kötü bir korku!

Şair, bazı insanlarda aslâ bir zalimlik ve korku bulunmadığını kastetmektedir. 376 A. Tanımı
el-Kavl bi’l-mûcib/mûceb 377, “gereğince/icabına göre söz söylemek” anlamına gelir.
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler el-Kavl bi’l-mûcib terkibine göre anlam, “muhataba sözünün gerektirdiği bir
1. Âyetler: ifade ile son sözü söylemek”; el-kavl bi’l- mûceb terkibine göre ise, “sözün ayrılmaz
َ َ ٌ َ َ َ َ ٌ ُْ َ َ َ bir parçası olarak veya muhatabın ifadesinin sonuçlandığı şekilde bir söz söylemek”
(A‘râf, 7/195) ﴾‫( ﴿أ ْم ل ُه ْم أعين ُي ْب ِص ُرون ِب َها أ ْم ل ُه ْم آذان ي ْس َم ُعون ِب َها‬1) şeklinde olmaktadır. 378
(Mü’min, 40/18) ﴾‫يع ُيطاع‬
ُ َ
َ َ َ َ َ ْ َ َّ
ٍ ‫( ﴿ما ِللظ ِال ِمين ِمن ح ِم ٍيم ول ش ِف‬2) Terim olarak el-kavl bi’l-mûcib, “başksınının sözünün onun maksadına aykırı
olarak yorulmasıdır” şeklinde tarif edilmiştir.
َ ْ ُ ُْ ُ
2. Şiirler: el-Kavl bi’l-mûcib sanatına, uslûbu’l-hakîm [‫يم‬ ِ ‫ ]اسلوب الح ِك‬de denilir. 379 Mer‘î el-
ُ‫َا ْل ْست ْد َاك‬
َ َ َ
‫َعل َّي َو َم ْع ُر ِوفي ِب َها غ ْي ُر ُم ْنك ِر‬ ُ ‫ب َأ ْ ض َخ َالء َال ُي َس ُّد َوص‬
‫يد َه ا‬
Hanbelî ise buna, el-istidrâk [ ‫ ] ِ ِ ر‬isminin verildiğini söylemiştir. 380 Ancak uslûbu’l-
ِ ٍ ٍ ‫ِر‬ (1)
hakîm ve istidrâk, –ileride ele alacağımız gibi– ayrı birer bedî‘ sanattırlar. İbn Ma‘sûm
ْ َّ َ ّ َ ْ َ َ ْ ُ ُ َ َ
‫السأ ِم‬ ‫وال ي ِشين العطا ِبالم ِن و‬ ً‫يجابه َأ َبد ا‬ َ ‫َال َي ْن َتفي ْال َخ ْي ُر م ْن إ‬ (2)
ِِ ِ ِ ِ da, el-kavl bi’l-mûcib ile uslûbu’l-hakîm sanatlarının farklı olduğunu söylemiştir. 381
َ ْ ُ َ ْ َ َ َّ ََ ْ َ َ َ َ ْ ََ ْ َ َ
‫ِإال َعلى أك َم ٍه ال َي ْع ِرف الق َم َرا‬ ‫أحد‬
ٍ ‫وقد ظهرت فال تخ ِفى على‬ (3)
َّ ‫َو َال َت َرى‬ ُ َْ ُ ْ ُ َ
‫الض َّب ِب َها َي ْن َج ِح ْر‬ ‫األرن َب ْأه َوال َه ا‬ ‫ل تف ِزع‬ (4) B. Çeşitleri ve Örnekler
َْ َ َ ُ‫يب َخ ّد ْيه َو َم ْفر َق ه‬ ّ
‫َوال ُي َم ِ ّس ُح َع ْين ْي ِه ِم َن الك َح ِل‬ ِ ِ ِ ُ ‫الط‬
ُ َْ َ
ِ ‫ال يعبق‬ (5) el-Kavl bi’l-mûcib iki çeşittir:
1. Başkasının kelâmında bulunan ve üzerine bir hüküm bina edilen bir sıfatı,

dinleyicinin bu hükmün olumlu veya olumsuz oluşuna dokunmadan söz konusu
sıfatı başka bir şeye nakletmesi şeklinde olur. 382

377
Muhtasar haşiyesinde, “Cimin kesriyledir; çünkü murad edilen, hükmü gerektiren sıfattır, fet-
hayla okumak da câizdir” denmektedir. Bkz. A.g.e., s. 418.
378
Uçar, Hasan, “Arap Dili Belâgatında el-Kavl bi’l-Mûcib ve Kur’ân-ı Kerim’deki Uygulamaları”,
Ondokuz Mayıs Üniv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013, Sayı: 35, s. 173.
379
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 258; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 198; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-
Cumân, s. 298.
380
Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 203.
381
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 209.
375 382
Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 210; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 315. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 599; Kazvînî, el-Îzâh, s. 287; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 288;
376
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 365. Taftazânî, Muhtasar, II, 266; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 258; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘,

134 135
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ْ ْ ُ ْ َّ َ َ ْ َْ ْ َ ْ َ َ َ ُ َ
﴾‫﴿ي ُقولون ل ِئ ْن َر َج ْع َنا ِإلى ال َم ِد َين ِة ل ُيخ ِر َج َّن ال َع ُّز ِم ْن َها الذ َّل َوِلل ِه ال ِع َّزة َوِل َر ُس ِول ِه َوِلل ُمؤ ِم ِن َين‬ C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
ُ ‫َو َما ِفيه ْم إ َّال ِل ْل ُح َمى َقار‬ َ ُ ْ َ َ َّ
“Diyorlar ki: “Andolsun, eğer Medine’ye dönersek üstün olan, alçak olanı ora- ‫ض‬ ِ ٍ ِ ‫َو َلما أتا ِني ال َع ِاذلون َع َد ْم ُت ُه ْ م‬ (1)
ُ‫َو َق ُالوا ب ِه َع ْي ٌن َف ُق ْل ُت َو َعارض‬ َ َ َ َ
dan mutlaka çıkaracaktır.” Üstünlük, ancak Allah’a, O’nun Resûlü’ne ve mü’minlere ِ ِ ‫َوق ْد ُب ِه ُتوا ل َّما َرأ ْو ِني ش ِاح ًب ا‬
mahsustur.” 383 َ‫ك ْس َو ٌة َأ ْع َر ْت م َن ْالج ْلد ْالع َظاما‬ ‫ض ًن ى‬َ ‫َغ َال َط ْتنى إ ْذ َك َس ْت ج ْسمى‬ (2)
ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
Münâfıklar, “üstün” kelimesiyle kendilerini, “alçak” kelimesiyle de mü’minleri َ‫ص َد ْق ِت َلك ْن َس َقاما‬ َ ‫م ْث َل َع ْينى‬ ‫ى‬ َ َ ْ ْ َ ْ َ ْ َ َ َّ ُ
ِ ِ ِ ‫ثم قالت أنت ِعن ِدى ِفى الهو‬
kastettiler ve Medine’den çıkarma işini bu hüküm üzerine bina ettiler. Fakat burada َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َّ ْ َ ُ ْ َ َ
‫سلوت عن ِصح ِتي والبرء ِمن سق ِمي‬ ْ‫ف ُق ْل ُت َل ُه م‬ ْ ْ ُْ َ ََْ ُ َ
“üstünlük” sıfatı, Allah tarafından Allah’a, Resûlü’ne ve mü’minlere nakledilmiştir. ِ ‫الل‬ِ ‫قالوا سلوت ِلبع ِد‬ (3)
َ ً ُ ُ َ َ‫َك ُانوا ُغ ُي ًوثا َوَل ِك ْن ِل ْل ُع َفاة َكم ا‬
Bununla beraber “üstünlük” sıfatına sahip olanların çıkarma hükmünde bir deği- ‫كانوا ل ُيوثا َول ِك ْن ِفي ُع َد ِات ِه ْم‬ ِ (4)
şiklik yapılmamış ve bu sıfat münâfıklardan nefyedilmemiştir. 384

2. Başkasının sözünde bulunan bir lafzın müte‘allakının zikredilerek, sözü söz
sahibinin maksadının zıddına hamletmek şeklinde olur. 385
َ ُ َ ََْ ُُ ََ َْ ُ ََ
‫ص َدقوا َول ِك ْن ِم ْن ِو َد ِادي‬ ‫نعم‬ ٌ ‫صف ْت ِم َّنا قل‬
‫وب‬ ‫ قد‬:‫وقالوا‬
Dediler ki: “Bizim kalplerimiz saftır/arıdır.”
Evet, doğru söylediler. Fakat benim sevgimden (arıdır).

Onlar, kalplerinin saf ve temiz olduğunu söylediler. Fakat şair, onun müte‘alla-
kını –yani, dostluktan yoksunluğu”– zikretmek suretiyle, onların kalplerinin temiz
olmadığını ima etmiştir. 386


َْ َ ْ َ َ َ ً َ َ ْ ُ َّ َ ُ ْ ُ
‫ ث َّقل َت ك ِاه ِلي ِبال َي ِادي‬:‫ال‬ ‫ق‬ ‫لت ِإذ أت ْي ُت ِم َرار ا‬ ‫ ثق‬:‫قلت‬
Dedim ki: Defalarca gelerek sırtınıza yük oldum
Dedi ki: Sen benim sırtıma nimetlerle yük oldun

Burada başkasının sözünde geçen “yük olma”, müte‘allakı olan “nimetler”i zik-
retmek suretiyle “nimetlerle yük olma” anlamına hamledilmiştir. 387

s. 203; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 198; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 316.

383
Münâfikûn, 63/8.
384
Kazvînî, el-Îzâh, s. 287; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 288; Taftazânî, Muhtasar, II, 266-267; İbn Hicce,
Hızânetu’l-Edeb, I, 258; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 298; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II,
198-199; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 316; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 281.
385
Kazvînî, el-Îzâh, s. 287; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 158; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 289; Taftazânî, Muh-
tasar, II, 267; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 259; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 298-299; İbn
Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 199; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 316.
386
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 316.
387
Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 289; Taftazânî, Muhtasar, II, 267; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 259;
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 199; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 316.

136 137
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

33. َْْ َْ َ َْ ْ
‫ِمث ُل ال ِم ِير َي ْح ِم ُل َعلى ال ْد َه ِم َوالش َه ِب‬
USLÛBU’L-HAKÎM “Emîr gibi yağız ata da bindirir ve kır ata da....”
َ ْ ُ ‫ُا ْس ُل‬ َ َْْ
[  ‫وب الح ِك ِيم‬  ] Haccâc, ‫ الدهم‬kelimesiyle “zincir”i kastederken, el-Kaba‘serî onun kullanmış ol-
َ َْْ
duğu aynı sözcüğü “yağız at” anlamında kullanıyor. Bunun üzerine Haccâc, ‫ الدهم‬ke-
َ َْ
limesiyle ‫>الح ِديد‬i (zinciri) kastettiğini söyleyince, el-Kaba‘serî şöyle demiştir:

َ ْ َ ْ َ ُ َ َْ
ِ ‫الح ِديد خي ٌر ِمن الب ِل‬
‫يد‬
A. Tanımı
“Keskin zekâlı, geri zekalıdan daha hayırlıdır.”
el-Uslûbu’l-hakîm, lafzen “hikmetli üslup” veya “bilge üslûbu” 388 anlamına gel- َ َْ
Böylece el-Kaba‘serî, Haccâc’ın “demir zincir” anlamında kullandığı ‫ الح ِديد‬sözcü-
mektedir. Kaynaklarda “hikmetli üslûp” anlamında sıfat tamlaması (el-üslûbü’l-hakîm)
ğünü “keskin zekâlı” anlamında kullanarak el-uslûbu’l-hakîm sanatını uygulamıştır. 393
ve “hakîmin üslûbu” anlamında isim tamlaması (üslûbü’l-hakîm) şeklinde geçer.
Musa’nın (a.s.) Hızır’a verdiği cevap da el-uslûbu’l-hakîm sanatına örnek göste-
Terim olarak el-uslûbu’l-hakîm, “muhatabın beklediği şeyden başka bir durumla ‫م‬ َّ ‫“ َو َأ َّنى ب َأ ْرض َك‬Se-
ُ ‫الس َال‬
rilmiştir. Musa (a.s.) Hızır’a selâm verince Hızır şöyle demiştir: ِ ِ
kaşılaşması” demektir. 389 Muhatabın baskısından kurtulmak veya espri ve nükte yap-
nin toprağında selâm nereden olsun?” Yani, senin yaşadığın topraklarda selâm ver-
mak amacıyla başvurulan bir anlatım şeklidir; beklenmedik bir karşılık olduğu için َ‫َ‏أ َنا ُمو�سى‬
mesi bilinen bir şey değildir. Bunun üzerine Musa (a.s.), “Ben Musa’yım”
muhatabın dikkatini çeker ve onun söze olan ilgisini arttırır. 390 diyor. Musa (a.s.) şunu demek istiyor: “Ben sana uygun şekilde karşılık verdim. Se-
Bazı bedî‘ bilginleri bu sanatı, el-Kavl bi’l-mûcib/mûceb sanatıyla aynı kabul nin benim selâmımdan sorman gerekir, benim topraklarımdaki selâmdan değil!” 394
etmişlerdir. 391 2. Muhatabın sözünü kastettiği anlamdan başka bir anlama hamletmek sure-
tiyle olur. Bununla, “Bu soruyu sorman veya bu anlamı kastetmen gerekirdi” denil-
B. Çeşitleri ve Örnekler mek istenir. 395
el-Uslûbu’l-hakîm çeşitli şekillerde olur: ْ
﴾‫اس َوال َح ِ ّج‬ َّ ُ َ َ َ ْ ُ َّ ‫﴿ي ْس َأ ُل َون َك َعن‬
َ
1. Muhatabın sorduğu soruyu terkedip sormadığı başka soruya cevap verme
ِ ‫األهل ِة قل ِهي موا ِقيت ِللن‬
ِ ِ
şeklinde olur. 392 “Sana doğan aylardan soruyorlar. De ki: “Onlar, insanlar ve hac için vakit
el-Kaba‘serî’nin Haccâc’a yaptığı şu örnekte olduğu gibi: ölçüleridir.” 396

Haccâc, el-Kaba‘serî’yi tehdit ederek şöyle demiştir: Sahabe, hilâller hakkında onların neden küçük olarak başlayıp sonra büyüyerek
dolunay şekline geldiğini ve daha neden gözle görülemeyecek derecede kaybolduğunu
َْ َ َ ََ
‫ل ْح ِمل َّن َك َعلى ال ْد َه ِم‬ 393
Kıssanın tamamı şöyledir: Şair el-Kaba‘serî, bir bahçede bir grup ediple oturuyordu. Ham üzüm
zamanıydı. Bu mecliste Haccâc’ın ismi geçince el-Kaba‘serî, Haccâc’ı ima ederek “Allah’ım!
“Seni zincirle bağlı olarak taşıyacağım/zincire vuracağım.” Onun yüzünü siyahlaştır, boynunu kes ve kanını bana içir!” dedi. Onun bu sözü Haccâc’a ulaştı-
Bunun üzerine Kaba‘serî şöyle demiştir: rılınca, el-Kaba‘serî’yi huzuruna getirtti ve onu tehdit etti. Bunun üzerine el-Kaba‘serî “üzüm”ü
kastettiğini söyledi. Bunun üzerine Haccâc yukarıdaki sözü söylemiş, el-Kaba‘serî de yukarıda
388
Özdemir, “Kur’ân’da Bedîî Sanatlar”, s. 202. geçtiği şekilde el-üslûbu’l-hakîm sanatını uygulamıştır. Bkz. Tahanevî, Keşşâf, I, 180; Hâşimî,
389
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 319. Cevâhiru’l-Belâğa, s. 319-320.
390 394
Durmuş, İsmail, Üslûbu’l-hakîm, DİA, 42/381 Tahanevî, Keşşâf, I, 180.
391 395
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 280. Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 319; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 280.
392 396
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 319. Bakara, 2/189.

138 139
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

34.
sormuşlardı. Fakat Allah Teâlâ, hilâllerin ibadetler ve muamelat için vakitler oldu-
ْ َّ َ
ğunu beyân ederek, “Asıl sormanız gereken budur” demek istemiştir. 397
TEFRΑ [  ‫] التف ِر ُيع‬

َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ ْ ُ ْ َ َ َ ْ ُ َ ُ ُ َ َ َ َ َُ ْ َ
َّ ‫األ ْق َرب َين َو ْال َي َت َامى َو ْال َم َس ِاكين َو ْابن‬
﴾‫الس ِب ِيل‬ ِ ِ ِ ‫﴿يسألونك ماذا ي ِنفقون قل ما أنفقتم ِمن خي ٍر ف ِللو ِالدي ِن و‬
“Sana, neyi infâk edeceklerini soruyorlar. De ki: “İnfâk ettiğiniz hayır (mal), ana-
baba, yakınlar, öksüzler, yoksullar ve yolda kalmışlar içindir.” 398 A. Tanımı
Onlar, infâk edecekleri şeylerin cinsini sormuşlardı. Fakat Allah, nerelere infâk Tefrî‘, sözlükte, “uzamak, yükselmek, yukarı çıkmak” mânasındaki fer‘ (fürû‘)
etmeleri gerektiğini söylemiştir. Böylece onlara, “Sizin asıl bunu sormanız gerekirdi” kökünden türemiş olup tef‘îl kalıbında mastardır. Tefrî‘, “dallara/kollara/bölümlere
demek istemiştir. 399 ayırmak, dallandırmak, dalın gövdeden çıkıp uzaması gibi bir asıl meseleden tâli hü-
kümler elde etme” anlamına gelir.
Terim olarak tefrî‘, “genel bir vasıfla nitelendirilen kişi veya nesnenin ona
C. Açıklama
ait özel bir vasıfla nitelendirilip pekiştirilmesi” ya da “bir hükmü bir sıfat üzere
Uslûbu’l-hakîm ile el-Kavl bi’l-mûcib sanatları, sözün zâhirin gereğine göre ol-
bina ettikten sonra, aynı hükmü başka bir sıfat için de vermek suretiyle sözü
maması bakımından aynıdırlar, fakat amaç bakımından birbirinden ayrılırlar. el-Kavl
pekiştirmektir.” 401
bi’l-mûcib’in gayesi, söz sahibinin sözüne cevap vermek ve sözünün anlamını ter-
sine çevirmektir. Uslûbu’l-hakîm’in gayesi ise, muhatabın sözünü kastının tersine çe- Tefrî‘ sanatının Kur’ân-ı Kerim’de bulunmadığı söylenmektedir. 402
virmek suretiyle ona beklemediği bir şekilde karşılık vermektir. Bununla da amaçla-
nan, asıl söylenmesi veya sorulması gereken hususa dikkat çekmektir. 400 B. Örnekler

ُ ‫ُغ َال ُم َ ْزيد َراك ٌب َوَأ ُب‬

‫وه َر ِاك ٌب‬
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler ِ ٍ
َ َ ُ ُ َ َ َ ‫ين ۞ َي ُقو ُل َأئ َّن َك َلم ْن ْال ُم‬
ٌ ‫ال َقائ ٌل م ْن ُه ْم إ ّني َك َان لي َقر‬ َ
‫ص ِّد ِق َين ۞ أ ِئذا ِم ْت َنا َوك َّنا ت َر ًابا َو ِعظ ًاما أ ِئ َّنا‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ َ ‫ ( ﴿ق‬1) “Zeyd’in kölesi binitlidir; onun babası da binitlidir.”
َ ْ َ َ ُ َ َ َ َ َّ َ َ ُ َّ ُ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ َ َ 
(Sâffât, 37/51-55) ﴾‫يم‬ ِ ‫لم ِدينون ۞ قال هل أنتم مط ِلعون ۞ فاطلع فرآه ِفي سو ِاء الج ِح‬
ََ ْ ْ َ ُ َ ٌ َ ْ َ ُ َ َ
ٌ ْ ْ ْ ّ ْ َُ َ ُُ ُ ُُ َ ُ َّ ‫ين ُي ْؤ ُذو َن‬
‫الن ِب َّي َو ِي ُقولون ُه َو أذ ٌن ق ْل أذ ُن خ ْي ٍر لك ْم ُيؤ ِم ُن ِبالل ِه َو ُيؤ ِم ُن ِلل ُمؤ ِم ِن َين َو َر ْح َمة‬ َ ‫﴿وم ْن ُه ُم َّالذ‬ َ (2) ‫ك َما ِد َماؤك ُم تش ِفي ِم َن الكل ِب‬ ‫أ ْحال ُمك ْم ِل َسق ِام ال َج ْه ِل شا ِف َي ة‬
ِ ِ
ُ ْ ُ َ َّ
(Tevbe, 9/61) ﴾‫ِلل ِذين َآمنوا ِمنك ْم‬ Akıllarınız cehâlet hastalığına şifa vermektedir
Nitekim kanlarınız da kuduz illetine şifa veriyor

Şair, bu şiirinde Ehl-i Beyt’i övmektedir. Onların akıllarının cehalet hastalı-
ğına şifa olması niteliği üzerine, kanlarının da kuduz illetine şifa olması hükmünü
bina etmiştir. Yani, onların krallar, şerefliler ve üstün akıl sahipleri olduklarını
401
İbn Reşîk, el-‘Umde, I, 636; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 372; Kazvînî, el-Îzâh, s. 280; Hillî,
397
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 320; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 281. Şerhu’l-Kâfiye, s. 303; Taftazânî, Muhtasar, II, 254; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 385; Mer‘î el-
398
Bakara, 2/215. Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 134-135; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 111; Hâşimî, Cevâhiru’l-
399
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 320; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 281. Belâğa, s. 317; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 631. Kaçar, H. İbrahi, Tefrî’, DİA, 40, 274
400 402
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 209. Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 632.

140 141
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

35.
söylemektedir. 403 Çünkü şairin inanışına göre kuduz olan kişi ancak kralın kanını
içerse şifa bulur. 404
SELB ve ÎCÂB
ْ َّ َ ُ َ ْ َ
[  ‫السل ُب‬ ‫] ا ِليجاب و‬
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
َ ً ْ َ ْ ٌ َ َْ َ
‫ِغ َن ٌاء َج َاد َعل ْي َها ُم ْس ِب ٌل َه ِط ُل‬ ‫اض ال ُح ْس ِن ُم ْع ِش َب ة‬ ِ ‫ ( ما روضة ِمن ِري‬1)
ْ َّ ‫ُم َؤ َز ٌر ب َعميم‬ ٌ َ َ َ َّ ‫ضاح ُك‬ َ ُ
‫الن ْب ِت ُمك َت ِه ُل‬ ِ ‫ق‬ ‫الز ْه َر ِم ْن َها ك ْوك ٌب ش ِر‬ ِ ‫ي‬
ُ‫صل‬ ُ ‫ال‬ َ ْ َ َ ْ َ ْ ِ َ َ ِْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َْ َ َ ْ َ ً ْ َ
‫وال ِبأحسن ِمنها ِإذ دنا‬ ‫يوما ِبأطيب ِمنها طيب را ِئح ٍ ة‬
َ ْ َ َْ ْ ًُ َ َْ ُ َ ْ َ ُ ُ ً ُ ْ َ َ َّ َ ُ ْ َ َ A. Tanımı
‫غيالن أبهى ربى ِمن رب ِعها الخ ِر ِب‬ ‫( ما ربع مية معمورا ي ِطيف ِب ِ ه‬2)
َّ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ُ ْ َ Sözlükte selb “olumsuz/menfi”, îcâb ise “olumlu/müsbet” anlamına gelmektedir.
‫اظ ِري ِم ْن خ ِّد َها الت ِر ِب‬ ِ ‫أشهى ِإلى ن‬ ‫َوال الخ ُد ُود َوق ْد أ ْد ِم َين ِم ْن خ َج ٍ ل‬
َ Belagat terimi olarak selb ve îcâb, “bir şeyin bir açıdan olumlanması ve başka
َ
‫َي ْو ًما ِبأ ْح َس َن ِم ْن آث ِار َس ْع ِي ِه ِم‬ َ‫ض ُة َو َّش َع ْال َو ْس ِم ُّي ُب َر َد َته ا‬
َ ‫( َما َر ْو‬3)
bir açıdan olumsuzlanması”dır. 405 Başka bir tanımla, “söz sahibinin bir şeye/kimseye
bir sıfatı tahsis etmesi, sonra onu bütün insanlardan kaldırması/selb etmesi/olum-

suzlaması, ardından da onu övgü veya yergi olarak ortaya koyması”dır. 406

B. Örnekler
َ ً َ َ ُ ََ ّ ُ َ ََ َ
﴾‫﴿فال ت ُق ْل ل ُه َمآ أ ٍف َوال ت ْن َه ْر ُه َما َوق ْل ل ُه َما ق ْوال ك ِر ًيما‬
“Sakın onlara “öf!” deme ve onları azarlama! Onlara güzel söz söyle!” 407


َ ْ ً ََ ََ َ ْ َ َ ُ َ ْ َ
‫َو َما غل ْوا ِق ْي َمة ِم ْن َسل ِب ذ ْو ِق ِه ْم‬ ‫اب ال َمال ِم غل ْو ا‬
ِ ‫والع ِاذلون ِب ِإيج‬
Azarlamanın gerekliliğini eleştirenler aşırı gittiler
Fakat kıymet bakımından zevklerini gidermede aşırı gitmediler

Şair, onların kınama yönünden haddi aştıklarını ortaya koyarken (îcâb), onların
değerleri ve kıymetleri yönünden haddi aşmayı olumsuzlamıştır(selb). 408

405
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 405; İbn Sinân, Sırru’l-Fesâha, s. 205; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 240;
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 268; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 210; İbn Ma‘sûm,
Envâru’r-Rebî‘, V, 280.
406
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 593; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 317-318.
403 407
Kazvînî, el-Îzâh, s. 280; Taftazânî, Muhtasar, II, 254; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 631. İsrâ, 17/23.
404 408
Bulut, Ali, Belagat Terimleri Sözlüğü, s. 401. Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 210.

142 143
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

36.
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
1. Âyetler: TEŞÂBÜHÜ’L-ETRÂF
َ ْ َ َّ ُ َ ْ َ َ َ ْ َْ ُُ َ َ
(Mâide, 5/44) ﴾‫اس َواخش ْو ِن‬ ‫﴿فال تخشوا الن‬ (1) ِ ‫] تشابه الط َر‬
[  ‫اف‬
َ ْ ُ
(Bakara, 2/8) ﴾‫اآلخ ِر َو َما ه ْم ِب ُمؤ ِم ِنين‬ ْ َ ْ َ ّ َّ َ ُ ُ َ ْ َ ‫الن‬ َّ َ َ
ِ ‫اس من يقول آمنا ِبالل ِه و ِباليو ِم‬ ِ ‫﴿و ِمن‬ (2)
َ ْ َ ُ َ َّ َ ُ َ ْ ُ َ َّ َ ّ َ ُ َ ُ
(Bakara, 2/9) ﴾‫﴿يخ ِادعون الله َوال ِذين َآمنوا َو َما َيخدعون ِإال أنف َس ُه ْم َو َما يش ُع ُرون‬ (3)
َ َْ َْ ََ ْ َ َ ُ َْ َ
(Mâide, 5/116) ﴾‫�سي َوال أعل ُم َما ِفي نف ِسك‬ ِ ‫﴿تعلم ما ِفي نف‬ (4) A. Tanımı
ً ُ ُ َّ َ ْ َ ‫يال َوإ ْن َي َر ْوا َسب‬
(A‘râf, 7/146) ﴾‫يل الغ ّ ِي َيت ِخذوه َس ِبيال‬
ً َ ُ ُ َّ َ َ ْ ُّ َ َ ْ َ َ ْ َ
ِ ِ ‫﴿وِإن يروا س ِبيل الرش ِد ال يت ِخذوه س ِب‬ (5) Teşâbühü’l-etrâf, lafzen isim tamlaması olarak “tarafların (baş ve son tarafın)
birbirine benzemesi” demektir.
2. Şiirler: Terim olarak teşâbühü’l-etrâf, “şiirde veya nesirde başta geçen bir sözü mısra-
ْ ُ َّ َ َ ْ ُ َّ ْ َ َ َ ‫ ( إ َذا َن ْح ُن َأ ْث َن ْي َنا َع َل ْي َك ب‬1)
‫فأن َت ال ِذي نث ِني َوف ْوق ال ِذي نث ِني‬
nın veya cümlenin sonunda tekrar etmektir.” 409
‫الح‬
ٍ ‫ص‬ ِ ِ ُ ْ َّ
َ َّ ْ َ َ ْ َ ُ َ َْ ْ َ َ ْ َ Bazıları bu sanat için et-tesbîğ [‫ ]التس ِبيغ‬tabirini kullanmıştır. 410
‫ِلغ ْي ِر َك ِإن َس ًانا فأن َت ال ِذي ن ْع ِني‬ َ ْ ً ْ َ
‫وِإن جر ِت اللفاظ يوما ِب ِمدح ٍ ة‬
ُ ُ َُ ْ ‫ف َخ‬
َ‫ص ُره ا‬ َّ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ
‫َو َي ْمل ِم ْن َها ك ُّل ِح ْج ٍل َو ُد ْمل ِج‬ ‫( ه ِضيم الحشا ال يمل الك‬2)
B. Çeşitleri ve Örnekleri
 Teşâbühü’l-etrâf, manevî ve lafzî olmak üzere iki çeşittir:
1. Manevî teşâbühü’l-etrâf, sözü söyleyenin, sözünü mana bakımından başlan-
gıcına uygun bir şekilde bitirmesidir. 411
َْ َ َ ُ َ ْ ّ ‫َأ َل ُّذ م َن‬
‫َوأ ْعذ ُب ِم ْن َم ِاء الغ َم َام ِة ِر ُيق ُه‬ ‫الس ْح ِر ال َحال ِل َح ِديث ُ ه‬
ِ ِ
Onun sözü helâl sihirden daha lezzetlidir
Tükürüğü bulutun suyundan daha tatlıdır
ُ ُّ َ َ -
Şiirin sonundaki ‫[ ريق‬yumuşaklık] sözcüğü, baştaki ‫[ ألذ‬lezzetli] sözcüğüne an
lamca uygundur.
2. Lafzî teşâbühü’l-etrâf ise iki çeşittir 412:
a. Söz sahibinin, birinci mısranın veya cümlenin sonunda geçen kelimeyi, ikinci
mısranın veya cümlenin başında kullanması şeklinde olur.

409
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 520; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 107; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
I, 225; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 45; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 629-630.
410
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 520; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 107; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
I, 225; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 45.
411
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 321.
412
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 321.

144 145
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

َ َ َ َ ُ َ َ ُّ َ َ ُ ُ َ ْ ْ ٌ َ ْ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ 37.
﴾‫اجة كأ َّن َها ك ْوك ٌب ُد ّ ِر ٌّي‬ ‫ور ِه ك ِمشك ٍاة ِفيها ِمصباح ال ِمصباح ِفي زجاج ٍة الزج‬
ِ ‫﴿مثل ن‬
“O’nun nurunun örneği, içinde lamba bulunan bir kandile benzer. Lamba cam TECÂHÜLÜ’L-ÂRİF
َ
içerisindedir. Cam, sanki inciden bir yıldızdır.” 413 [  ‫العارف‬
ِ ‫] ت َج ُاه ُل‬
b. Şairin, kâfiye olan sözcüğü takip eden her beytin başında tekrar etmesi şek-
linde olur.
َ َ َ
‫�صى َد ِائ َها فشف َاها‬ َ ‫َت َت َّب َع َأ ْق‬ ً َ َ ً ْ َ ُ َّ َ ْ َ َ َ َ
‫يض ة‬ ‫ِإذا نزل الحجاج أرضا م ِر‬
َ َ َْ َ َ ُ ّ َ ‫الداء ْال ُع‬
َّ َ َ َ َ
‫غال ٌم ِإذا َه َّز الق َناة َسق َاها‬ ‫ض ِال ال ِذي ِب َه ا‬ ِ ‫شفاها ِمن‬ A. Tanımı
َ ‫د َم ُاء ر َجال َي ْح ُل ُبو َن‬ ُ َ َ
‫ص َراها‬ ٍ ِ ِ ‫َسق َاها ف َر َّو َاها ِب ِش ْر ٍب ِس َجال ُ ه‬ Tecâhülü’l-ârif, lafzen “bilen birinin bilmezden gelmesi” demektir. Bu sanata,
Haccâc hastalık olan bir yere geldiği zaman tecâhülü’l-ârifâne (bilgece bilmezlikten gelme) de denir.
Onun en iyi ilacını araştırır ve onu iyileştirir Terim olarak tecâhülü’l-ârif, “söz söyleyenin, hakikatini bildiği bir şeyi bir nük-
İyileştirir orayı tutulduğu amansız hastalıktan teden dolayı bilmezden gelerek muhatapta hayret ve dikkat uyandırması”dır. 414
Bir çocuk kanala sarktığı zaman ona su verir Sekkâkî, bu sanat Allah Teâlâ’nın kelâmında bulunduğu için tecâhülü’l-ârif de-
Su verir de, susuzluğunu giderir kovasından içirerek meyi sevmediğini söylemiş ve bu sanata, sevku’l-ma‘lûm mesâka ğayrihi (bilineni
Dolmaya yüz tuttuğu zaman ona adamlarının kanları başkasının yerine söylemek) demiştir. 415

C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler B. Çeşitleri

1. Âyetler: Tecâhülü’l-ârif sanatı çeşitli hususlar için olur 416:
ْ ُّ َ َ ْ َ ً َ ‫َ ْ َ َّ َ ُ ْ ُ َّ ُ َ ْ َ ُ َ َ َّ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ َن َ ْ َ ُ َن‬ 1. Azarlama:
‫الدن َيا َو ُه ْم‬ ‫اس ل يعلمو ۞ يعلمو ظ ِاهرا ِمن الحي ِاة‬
ِ ‫( ﴿وعد الل ِه ل يخ ِلف الله وعده ول ِكن أكثر الن‬1) َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َّ َ َ ً ُ َ َ َ ُ َ َ َ َ ََ
َ ُ َ ُ ْ َ
(Rûm, 30/6-7) ﴾‫ع ِن ال ِخ َر ِة ه ْم غا ِفلون‬
ِ ‫كأنك ل ْم تجزع على اب ِن طر‬
‫يف‬ ‫قا‬ ِ ‫ور مالك م‬
‫ور‬ ِ ‫أيا شجر الخاب‬
Ey Habur ağacı! Neden yaprak açmıyorsun?
2. Şiirler: Sanki sen, İbn Tarîf için yas tutmadın! 417
َ َ َ َ ُ ُ
‫َوخ ِاز ٌم خ ْي ُر َب ِني َد ِارِم‬ ‫ ( خ َ ْزي َمة خ ْي ُر َب ِني خ ِازٍ م‬1)
َ ْ َ َ
‫ِمث ُل ت ِم ٍيم ِفي َب ِني َآد ِم‬ ‫َو َد ِار ٌم خ ْي ُر ت ِم ٍيم َو َم ا‬
َ ْ ُ َ َْ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ
‫ ل ْم‬:‫اب قل ُت‬ ُ‫ َأ َل ْم َت ْدر َأ َّن ْال ُح َّب َغ َاي ُت ه‬:‫( َق ُالوا‬2) 414
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 396; Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 176; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s.
ِ ‫َسلب الخو ِاط ِر واللب‬ ِ 427; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 135; Kazvînî, el-Îzâh, s. 285; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 117;
ْ َّ ‫الظ َب َاء ُت ِح ُّل‬
‫الص ْي َد ِفي الح َرِم‬
َ ّ َّ
ِ ‫أن‬ ٌ‫َل ْم َأ ْدر َق ْب َل َه َو ُاه ْم َو ْال َه َوى َح َر م‬ Taftazânî, Muhtasar, II, 264; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 274; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân,
ِ
s. 297; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 205; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 119; Hâşimî,
 Cevâhiru’l-Belâğa, s. 322.
415
Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 427; krş. Kazvînî, el-Îzâh, s. 285; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 117; Taftazânî,
Muhtasar, II, 264; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 119.
416
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 135; Kazvînî, el-Îzâh, s. 285-286; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 117;
Taftazânî, Muhtasar, II, 265-266; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 274-275; Mer‘î el-Hanbelî, el-
Kavlu’l-Bedî‘, s. 205; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 119.
413 417
Nûr, 24/35. Şiirde adı geçen İbn Tarîf, Haricî liderlerindendir. Bkz. Taftazânî, Muhtasar, II, 265.

146 147
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

2. Övgüde mübalağa: C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

َّ ‫َأم ْابت َس َام ُت َها ب ْال َم ْن َظر‬
‫الض ِاحي؟‬ ِ ‫ص َب‬
‫اح‬ َ ‫َأ َل ْم ُع َب ْرق َس َرى َأ ْم‬
ْ ‫ض ْو ُء م‬ 1. Âyetler:
ِ ِ ِ ِ ِ ٍ
ََ َ ً ُ َ َ ُ
َ (1) َ َّ
Gece çakan şimşeğin parıltısı mı, yoksa lambanın ışığı mı? (Sebe’, 34/24) ﴾‫﴿وِإنا أ ْو ِإ َّياك ْم ل َعلى هدى أ ْو ِفي ضل ٍل ُم ِب ٍين‬
ََ َ ً َّ ُ َّ َ ً َّ َ ََ ُ َ َ
(Kamer, 54/24) ﴾‫احدا نت ِب ُعه ِإنا ِإذا ل ِفي ضل ٍل َو ُس ُع ٍر‬ َ
Yoksa sevgilinin görünen yüzüyle gülümsemesi mi?
ِ ‫( ﴿فقالوا أبش ًرا ِمنا و‬2)
3. Yergide mübalağa: َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َُ ُ َ َ َْ ْ َ َ ْ َ َ َُ َ ُ ُ َ
(Hûd, 11/87) ﴾‫صالتك تأ ُم ُرك أن نت ُرك َما ي ْع ُبد َآباؤنا أ ْو أن نف َع َل ِفي أ ْم َو ِالنا َما نش ُاء‬
َ ‫( ﴿قالوا َيا ش َع ْي ُب أ‬3)
َ ْ ُ ٌََْ
‫ص ٍن أ ْم ِن َس ُاء‬ ‫أقوم آل ِح‬ ‫ي‬ ُ ‫َو َما َأ ْدري َو َس ْو َف إ َخ‬
‫ال ْأد ِر‬ ِ ِ ّ ُ ْ ْ َ
(Mâide, 5/116) ﴾‫اس ات ِخذو ِني َوأ ِّم َي ِإل َـهي ِن ِمن دو ِن الل ِه‬
ُ ُ َّ َّ َ ُ َ ْ َ َ
ِ ‫( ﴿أأنت قلت ِللن‬4)
Bilmiyorum ve ileride bileceğimi zannediyorum َ ٌ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ
ٌ ‫﴿ما هـذا بش ًرا إن هـذا إال َملك كر‬
(Yûsuf, 12/31) ﴾‫يم‬ َ (5)
Hısn ailesi erkeklerden mi, yoksa kadınlardan mı oluşuyor ِ ِ ِ
4. Hayret (ta‘accüb):
2. Şiirler:
َ ‫﴿أ َفس ْح ٌر َه َذا َأ ْم َأ ْن ُت ْم َل ُت ْبص ُر‬
﴾‫ون‬
َ ْ
‫الص َب ِاح ال ُم ْس ِف ِر‬ َّ ‫َوَأ َم َّد ُك ْم َف َل ُق‬ َ ْ َُ َ ُ
‫ف ِتق ْت لك ْم ِر ُيح ال ِجال ِد ِب َع ْن َب ِ ر‬ (1)
ِ ِ َْ
َ ‫ال ْخ‬ ْ َ ْ َ
‫ض ِر‬ ‫ص ِر ِم ْن َو َر ِق ال َح ِد ِيد‬ َّ ‫ب‬
ْ ‫الن‬
ِ ‫َو َج َن ْي ُت ْم ث َم َر ال َوقا ِئ ِع َيا ِن ًع ا‬ (2)
ُ َ َ َ َ َّ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ
“Şimdi bu, bir sihir mi, yoksa siz görmüyor musunuz?” 418 َ ُّ
‫نت أم أم س ِال ِم‬ ْ ِ ‫وبين النفا أأ‬ ‫أ َيا ظ ْب َية ال َو ْع َس ِاء َب ْي َن ُجل ِج ٍ ل‬ (3)
5. Aşırı sevgi: َ‫�ض ّي ْالمشر َف َّية َو ْال َعديد ْال ْكبر‬
ِ ِ ِ ِ
َ َْ
‫الس ْم َه ِ َّري ِة َوال َم ْو ا‬ َّ ‫َأ َبني ْال َع َوالي‬ (4)
ِ ِ ِ ِ
َ ْ َ َ َ ُ َ َ َ ُْ َْ َََ َ ُ َّ ‫َت ْح َت‬
‫الس َو ِاب ُغ ت َّب ٌع ِفي ِح ْم َي ِر‬ ُ‫اع َك َأ َّن ه‬ ُ ‫َم ْن م ْن ُك ُم ْال َمل ُك ْال ُم َط‬
‫ل ْيال َي ِم ْنك َّن أ ْم ل ْيلى ِم َن ال َبش ِر‬ ‫ات الق ِاع قل َن ل َن ا‬
ِ ‫الله يا ظبي‬
ِ ‫ِب‬ ِ ِ

Allah aşkına! Ey bu ovanın ceylanları söyleyin bize! 

Benim Leyla’m sizden midir, yoksa Leyla bir beşer midir?

6. Tahkir:
َْ َ ُ ُ ْ َ ُ َ ُ ُّ َ َ َ َ َّ َ َ َ
﴾‫ين كف ُروا َه ْل ن ُدلك ْم َعلى َر ُج ٍل ُي َن ِّب ُئك ْم ِإذا ُم ّ ِزق ُت ْم ك َّل ُم َم َّز ٍق ِإ َّنك ْم ل ِفي خل ٍق َج ِد ٍيد‬‫﴿وقال ال ِذ‬
“İnkâr edenler dediler ki: “Siz tamamen dağlıp parçalandıktan sonra, mut-
laka yeni bir yaratılış içinde olacağınızı size haber veren bir adam gösterelim
mi size?” 419
Tecâhülü’l-ârif sanatı, bunlardan başka hususlarda da olur. 420

418
Tûr, 52/15.
419
Sebe’, 34/7.
420
Taftazânî, Muhtasar, II, 269; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 322.

148 149
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

38.
yemindir] ifadesi büyük itiraz olup gaye içindir. Dolayısıyla burada itiraz içinde
ُ ‫]  َا ْل ْعت َر‬
İ‘TİRÂZ [  ‫اض‬ itiraz vardır. 425
ِ ِ

َ َ ْ َّ َ َ َْ ْ َ َ
‫َرأ ْو ِك ت َعل ُموا ِم ْن ِك ال ِمطاال‬ ‫ل ْو أ َّن ال َب ِاخ ِل َين َوأن ِت ِم ْن ُه ْ م‬
-
Eğer cimriler –ki sen de onlardansın– senden vermemeyi öğrenirlerdi!
A. Tanımı ْ ُْ َْ َ
Şairin ‫[ و أن ِت ِمنهم‬ki sen de onlardansın] sözü, değerli ve nadir itirazlardandır. Bu
İ‘tirâz, sözlükte “karşı çıkma, iki şeyin arasına girme, birden önüne çıkmak, ken- rada itiraz, açıklama için gelmiştir. 426
dini arzetmek...” vb. anlamlara gelir.
Terim olarak i‘tirâz, “sözün arasına, kendisi olmadan anlamın tamamlanama- C. Açıklama
yacağı bir ifadeyi dâhil etmek”tir. Başka bir ifadeyle, “iki söz arasına girip konuşanın ُ ْ َ َْ
Bazıları, bu sanatı el-haşv [‫ ]الحشو‬olarak isimlendirmiştir. 427 Ancak i‘tiraz ile haşv
amacının anlamını güçlendiren bir cümledir.” 421
birbirinden farklıdır. İ‘tirâz, söz sahibinin amacında bir ziyadelik ifade eder. Haşv
ise, sadece vezin zorunluluğundan dolayı olur. İ‘tirâz, bir nükteden dolayı olur. Eğer
B. Örnekler bir nükte yoksa buna haşv denilir, bedî‘î sanatlardan sayılmaz ve çirkin kabul edilir. 428
َ ْ َ َ َ ْ ّ َ َُ ْ ََ
﴾‫ات ُس ْب َحان ُه َول ُه ْم َما َيش َت ُهون‬
ِ ‫﴿ويجعلون ِلل ِه ال َبن‬ D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
“Allah’a –ki O münezzehtir– kızları veriyorlar da, kendilerine hoşlandıklarını 1. Âyetler:
alıyorlar.” 422 َّ ُ َّ َ ُ ْ َ ْ َ
(Bakara, 2/24) ﴾‫( ﴿ف ِإن ل ْم تف َعلوا َولن تف َعلوا فاتقوا الن َار‬1)
ُ َْ َ ْ َ
َُ َ ْ ُ
Buradaki ‫[ سبحانه‬ki O münezzehtir] ifadesi, tenzîh için bir itirazdır. 423
ّ َ ُ َ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ ّ َ َ ُ َ ُ ْ َ َ ّ ّ َ ْ َ َ
﴾‫س الذك ُر كاألنثى َوِإ ِني َس َّم ْي ُت َها َم ْرَي َم‬ ‫( ﴿قالت ر ِب ِإ ِني وضعتها أنثى والله أعلم ِبما وضعت ولي‬2)

(Âl-i İmrân, 3/36)
ٌ ‫يم ۞ إ َّن ُه َل ُق ْر ٌآن َكر‬ ُّ ‫﴿ف َل ُأ ْقس ُم ب َم َواقع‬
ٌ ‫الن ُجوم ۞ َوإ َّن ُه َل َق َس ٌم َل ْو َت ْع َل ُمو َن َع ِظ‬ َ
﴾‫يم‬ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ ِ ْ ُ ْ َ ُ َّ ٌ ُُ
‫ين ۞ ِن َسآؤك ْم َح ْرث لك ْم فأتوا‬ َّ ُّ ُ َ ّ َّ ُ ّ ُ ُ َ َ َ ُ ْ َ ْ َّ ُ ُ ْ َ
َ ‫الت َّواب َين َو ُيح ُّب ْال ُم َت َط ّهر‬
- ِ ِ ِ ِ ‫ ( ﴿فأتوهن ِمن حيث أمركم الله ِإن الله ي ِحب‬3)
“Yıldızların yerlerine yemin ederim! –Kuşksusuz bu, -eğer bilirseniz- bu büyük bir ُ ْ َّ َ ُ َ َ
(Bakara, 2/222-223) ﴾‫ح ْرثك ْم أنى ِشئت ْم‬
yemindir.– Kuşkusuz o, elbette değerli bir Kur’an’dır.” 424
ُ ْ َ َْ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ ُ ُ ْ َ ْ ُ ْ ُ َ ٌ ْ ُ ُ ّ َ َ ْ ُ ْ َ َّ َ ً ْ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ
ُ ‫اض ُرب‬
﴾‫وه ِب َب ْع ِض َها‬
Burada i‘tirâz, ‫[ لو تعلمون‬eğer bilirseniz] ifadesi olup teşvik ve vurgu için ِ ‫( ﴿وِإذ قتلتم نفسا فادارأتم ِفيها والله مخ ِرج ما كنتم تكتمون ۞ فقلنا‬4)
ٌ َ َ ُ ْ ٌ َ َ َ ُ َّ َ
َ ْ َ َ
dir. Yine ‫[ و ِإنه لقسم لو تعلمون ع ِظيم‬Kuşksusuz bu, –eğer bilirseniz– bu büyük bir (Bakara, 2/72-73)
َ َّ ُ
(Yûsuf, 12/73) ﴾‫ض َو َما كنا َس ِار ِقين‬ َْ َ ُْ َْ َ ْ ُْ َ ْ ََ ّ َ ُ َ
ِ ‫( ﴿قالوا تالل ِه لقد ع ِلمتم ما ِجئنا ِلنف ِسد ِفي األر‬5)
421
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 394; Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 172; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 428;
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, III, 40; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 219; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 320;
425
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 280; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 136. İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, III, 41-42; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 220; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân,
422
Nahl, 16/57. s. 636.
423 426
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, III, 42; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 136; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, III, 44-45.
427
s. 636. Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 428; İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, III, 40; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 320.
424 428
Vâkı‘a, 56/75-77. İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 280; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 136.

150 151
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

39.
2. Şiirler:
َُْ َ ْ َ ْ َ َْ َ َْ ّْ َّ ُ ّ َْ
‫مان‬
ِ ‫ق َد أحوجت سم ِعي ِإلى ترج‬ ‫ِإ َّن الث َما ِن َين َوُب ِلغ َت َه ا‬ (1) ITTIRÂD [  ‫] ا ِل ِط َراد‬
َ ‫اك َل َد ْيه ْال َج ُار َل ْم ُي‬
َ ‫َوأ ْن َت َذ‬ َ َ
َّ ‫َفإ َّن َم ْن أ ْن َف َذ‬
‫ض ِم‬ ِ ‫الر ْح َم ُن َد ْع َوت ُ ه‬ ِ (2)
ُ ُ ْ َ َ ُ‫َو ْاع َل ْم َفع ْل ُم ْال َم ْرء َي ْن َف ُع ه‬
‫أ ْن َس ْوف َيآ ِتي ك ُّل َما ق ِد َرا‬ ِ ِ (3)
َ َّ َ ُّ ْ َ ْ َ َ ‫َ َر‬ َ َ ْ َ َ ْ ََُ َ
‫التق ُّر ُب‬ ‫و اح ِإليك ال ِبر ِبى و‬ ‫ ال يكن ِبك لغتد‬،‫ل ْو ِب َك َما ِبي‬
‫ي‬ (4) A. Tanımı
َ‫َيا َج َنتي َل َو َج ْد َت ِف ِيه َج َه َّنما‬ َ َ َ َْ ُ ُ
ِ ‫َوخ ُفوق قل ٍب ل ْو َرأ ْي َت ل ِه َيب ُ ه‬ (5) ُ ْ َ َ ُ َ ْ َ َّ
Ittırâd, sözlükte ‫( ِإط َرد الماء وغي ُره‬su vb. durmaksızın aktı) ifadesinden mastar olup 429
“kesintisiz olmak, nehir vb. sürekli akmak, bir düzen içerisinde gitmek…” vb. anlam-
 lara gelir.
Terim olrak ıttırâd, “söz söyleyenin övdüğü kişinin, babasının ve dedesinin
isimlerini zorlanmaksızın ve rastgele yapmaksızın peşpeşe doğum sırasına göre
zikretmesi”dir. 430
Ittırâd, “övdüğü kişinin ismini, künyesini, lakabını, sıfatını, babasının ve dede-
sinin ismini, –genellikle– kabilesinin ismini, imkân ölçüsünde bir beyitte peşpeşe,
zorlanmaksızın ve rastgele yapmaksızın ve araya yabancı bir lafız girmeksizin getir-
mesidir” şeklinde de tanımlanmıştır. 431

B. Örnekler
َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُُْ َ ُ َ
﴾‫يل َوِإ ْس َح َق ِإل ًـها َو ِاح ًدا‬ ْ َ َ
ِ ‫﴿قالوا نعبد ِإل َـهك وِإلـه آبا ِئك ِإب َر ِاهيم وِإس َم‬
َ ‫اع‬

“Dediler ki: “Senin tanrın ve ataların İbrahim, İsmail ve İshak’ın tanrısı olan tek
Tanrı’ya kulluk edeceğiz.” 432


ْ َْ ْ َ َ ّ ُ َّ َ ُ
‫ُم َح َّم ُد ْب ُن ال َعلق ِم ُّي ال َو ِز ُير‬ ‫الد ِين أ ُبو َج ْعف ر‬
ِ ‫مؤيد‬
Müeyyedüddîn Ebû Ca‘fer
Muhammed b. el-‘Alkamî el-Vezîr
429
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 352; Kazvînî, el-Îzâh, s. 288; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 132; Subkî,
‘Arûsu’l-Efrâh, II, 280; Taftazânî, Muhtasar, II, 267-268; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 301;
Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 132; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 324.
430
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 352; Kazvînî, el-Îzâh, s. 288; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I,
351; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 301-302; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 132; İbn
Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 324.
431
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 132; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 351; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân,
s. 302.
432
Bakara, 2/133.

152 153
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

40.
Şair, beyitte övülen kişinin lakabını, künyesini, ismini, babasının ismini ve sı-
ُ ْ َْ
fatını zikretmiştir. 433
İSTİDRÂK [  ‫] ا ِل ْس ِتد َراك‬
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
1. Âyetler:
َ ‫يم َوإ ْسحق َوي ْعق‬ُ َ َ َ
َ َْ َ َْ َ َ َّ ُ َّ
(Yûsuf, 12/38) ﴾‫وب‬ ِ ‫( ﴿واتبعت ِملة آبآ ِئـي ِإبر ِاه‬1) A. Tanımı
َ ‫ودا َأ ْو َن‬
﴾‫ص َارى‬
َ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َّ َ ُ ُ َ ْ َ
ً ‫اط َك ُانوا ُه‬‫اعيل وِإسحـق ويعقوب واألسب‬ِ ‫( ﴿أم تقولون ِإن ِإبر ِاهيم وِإسم‬2) İstidrâk, sözlükte,” telafi etme, düzeltme, doğrulama, karşılama” anlamlarına gelir.
(Bakara, 2/140) Terim olarak istidrâk, “önceki kelâmdan kaynaklanan tevehhümü, istisnâya ben-
َ َ ْ ََ َ ُ َ ََ َ ّ َّ zer bir şeyle –ki bu, “lâkin” demektir– ortadan kaldırmaktır.”
َ ‫يم َو‬
(Âl-i İmrân, 3/33) ﴾‫آل ِع ْم َران على ال َعال ِمين‬ َ َ ً َ َ
َ ‫آل إ ْب َراه‬ ْ
ِ ِ ‫﴿إن الله اصطفى آدم ونوحا و‬
ِ (3) Burada istidrâki güzelleştirmesi ve onu bedî‘î bir sanat yapması için, istidrâkin
َ َ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ ُّ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ ْ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ
﴾‫ون َو ُسل ْي َم َان‬‫اط و ِعي�سى وأيوب ويونس وهار‬
ِ ‫اعيل وإسحق ويعقوب واألسب‬
ِ ‫( ﴿وأوحينا ِإلى ِإبر ِاهيم وِإسم‬4) anlamı üzerine fazladan ilgi çekici bir nüktenin bulunması şarttır. Aksi takdirde bedî‘
ilminden sayılmaz. 434
(Nisâ, 4/163)
َ َْ ْ َ َ َْ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ َ َ ُ َ َ َ َ ‫ين من َق ْبله ْم َق ْوم ُن‬ َ
َ ‫﴿أ َل ْم َي ْأته ْم َن َب ُأ َّالذ‬
ِ ‫اب َمدين وال ُمؤت ِفك‬
﴾‫ات‬ ِ ‫وح وع ٍاد وثمود وقو ِم ِإبر ِاهيم ِوأصح‬
ٍ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ (5) B. Çeşitleri ve Örnekleri
(Tevbe, 9/70) İstidrâk iki kısımdır:
1. Açıklama ve te’kîdin –lafzen veya mânen– istidrâk’ten önce geldiği kısım.
2. Şiirler: Bedî‘iyyât yazarlarının çoğu beyitlerini genellikle bu kısım üzerine bina etmişlerdir.
َ َ ْ َ ْ ُّ َ َ ْ َ ْ َ َّ ُ َ ْ ُ ْ َ
‫يض َوالخط ِب‬ ِ ِ ‫الصب ِع رب ال‬
‫ر‬ ‫ق‬ ‫يم الذ ِك ُّي ْاب ُن أ ِب ي‬ ‫عبد الع ِظ‬ َّ ّ َ َ َ ْ ََ َ َ َ َ ً َ ّ َ ْ
﴾‫﴿إذ ُي ِريك ُه ُم الل ُه ِفي َم َن ِام َك ق ِليال َول ْو أ َراك ُه ْم ك ِث ًيرا لف ِشل ُت ْم َول َت َن َاز ْع ُت ْم ِفي األ ْم ِر َول ِـك َّن الل َه َسل َم‬
(1)
َ‫الله ِذي ْال َكرم‬ َْ ُ ْ َ َ ْ
ِ ‫ال ُم ْرس ِلين ابن عب ِد‬ ُّ‫النب ُّي َأ َج ل‬ َّ ‫فى ْال َهاد ُّي‬
ِ َ َ ْ ُ ْ ُ َّ َ ُ
‫محمد المصط‬ (2)
ِ
ِ َ ِ
ْ ُ َ ْ‫اج ًة َب ُع َد ْت َع ن‬ َ ‫َم ْن َي ُك ْن َر َام َح‬
‫ُه َوأ ْع َي ْت َعل ْي ِه ك َّل ال َع َي ِاء‬ (3) “Allah, sana onları uykunda az gösteriyordu. Eğer sana onları çok gösterseydi,
ْ َ ََ çekinirdiniz ve o iş hakında birbirinizle çekişirdiniz. Fakat Allah kurtardı.” 435
‫َم ْن ُم َع ِاذ ْب ِن ُم ْس ِل ِم ْب ِن َر َج ِاء‬ ‫فل َها أ ْح َم ُد ال ُم َر َّجى ْب ُن َي ْح َي ى‬
َ َّ َ َ ْ َ َ ُ ْ ٌ
‫اف ُس َع اة‬ َ َّ ُ ْ َ ََْ 
‫اب‬ ِ ‫ِإذ ر ِمينا ِبزين ٍب والرب‬ ِ ‫بين َما نحن ِفي الطو‬ (4) َْ َ َ ُ ََ ً ‫َوإ ْخ َوان َحس ْب ُت ُهم ُد ُر‬
َ
‫�ص ِي ْب ِن ِكال ِب‬ َ ‫ْابن َ ْزيد ْبن ُق‬ ٍ ‫ْاب َن َت ْي َه ِاش ِم ْب ِن َع ْب ِد َم َن‬
‫اف‬ ‫وها َول ِك ْن ِلل َع ِادي‬ ‫فكان‬ ‫وع ا‬ ِ ٍ ِ
ِ ِ ِ َ ُ ْ ََ َ ُ َ َ ْ
‫فكانوها ول ِكن ِفي فؤ ِادي‬ ‫َو ِخل ُت ُه ْم ِس َهاما صائبا‬
‫ت‬ ً
 ْ ‫ص َد ُقوا َو َل‬
َ ‫َل َق ْد‬ ُُ ََ َْ ُ ََ
‫كن ِم ْن ِو َد ِادي‬ ٌ ‫صف ْت ِم َّنا قل‬
‫وب‬ ‫وقالوا قد‬
َ َ ُ َ ْ ََ ْ‫َو َق ُالوا َق ْد َس َع ْي َنا ُك َّل َسع ي‬
‫ص َدقوا َول ِك ْن ِفي ف َس ِادي‬ ‫لقد‬ ٍ

434
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 331; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 117; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 110; İbn
Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 146; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 300; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
Rebî‘, I, 385.
433 435
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 351. Enfâl, 8/43.

154 155
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

Bazı kardeşlerin zırh olduklarını zanettim D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

Öyle oldular; fakat düşmanların lehine! 1. Âyetler:
Onların isabetli ok olduklarını düşündüm َ ّ َّ َ َ ْ َ َ َ َ َ ّ َّ َ ُ ُُ ْ َ ََ
Öyle oldular; fakat kalbimin tâ ortasına! (Enfâl, 8/17) ﴾‫( ﴿فل ْم تقتلوه ْم َول ِـكن الله قتل ُه ْم َو َما َر َم ْيت ِإذ َر َم ْيت َول ِـكن الله َر َمى‬1)
Dediler ki: Bizim kalplerimiz temizlendi
Doğru söylediler; fakat benim dostluğumdan! 2. Şiirler:
َ َ َ ْ ََ ْ َ َ َْ َ َ ْ
Dediler ki: Biz çok garet gösterdik
‫اع ْت َوِل ِك ْن ِم ْن َك َي ْع ِني ل ْو ت ِعي‬ َ ‫ض‬ َ ‫ص ُد ُق أ َّن َه ا‬ ‫ِإن قال قد ضاعت في‬ (1)
Doğru söylediler; fakat fesat çıkarmak için! 436 َ َ َ َ‫ص ُد ُق َأ َّنه ا‬ َ ‫َأ ْو َق‬
ْ ‫ال َق ْد َو َق َع ْت َف َي‬
‫َوق َع ْت َول ِك ْن ِم ْن ُه أ ْح َس َن َم ْو ِق ِع‬
َ ْ َّ ًَ ُ َ ‫َغ َال َط ْتني إ ْذ َك َس ْت ج ْسمي‬
2. Açıklama ve te’kîdin –lafzen veya mânen– istidrâk’ten önce gelmediği kısım. ‫ك ْس َوة أ ْع َر ْت َع ِن الل ْح ِم ال ِعظ َاما‬ ‫ض ًن ى‬
 437
ِ ِ ِ ِ (2)
َ َ ْ ْ ُ ْ َ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َّ َ َ ْ ُ ْ َ ْ ُ ْ ْ ُ َ َ ْ ُّ َ ْ ُ ْ ْ ُ ْ َ ْ َ َ َ َْ َ ْ ْ َْ َ َ ُ
‫يع ِاد َول ِـك ْن‬‫﴿إذ أنتم ِبالعدو ِة الدنيا وهم ِبالعدو ِة القصوى والركب أسفل ِمنكم ولو تواعدتم لختلفتم ِفي ال ِم‬ ِ
َ
‫ص َدق ْت ل ِك ْن َسق َاما‬ ‫ِمثل عي ِني‬ ‫ث َّم قال ْت أن َت ِع ْن ِدي ِفي الهو‬
‫ى‬ َ َ
َ َ َ َ ْ َ َ َْ ً ُ ْ َ َ َ ً ْ َ ُ ّ َ ْ َ َّ ْ َ َ َ َ َ ٌ ََ َ
ّ َ ْ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ ّ َ ْ َ َ
﴾‫�ضي الله أمرا كان مفعوال ِليه ِلك من هلك عن ب ِين ٍة ويحيى من حي عن ب ِين ٍة‬ ِ ‫ِليق‬ ‫َول ِك ْن َعلى قد ِر الش ِع ِير ُي َح ْم ِح ُم‬ ٌ ‫س ِم ْن ن ْس ِل أ ْع َو َج َس ِاب‬
‫ق‬ ‫وِلي فر‬ (3)
َ ََ َ ُ َ َ ُ ْ َُ
“O gün siz, vadinin yakın kenarında idiniz, onlar da uzak kenarında idiler. Ker-
‫ َول ِك ْن ِع ْن َد َم ْن أتق َّد ُم‬،‫ُعل ًّوا‬ ُ َ َ ُ
‫وأق ِسم ما قصرت ِفيما ي ِزيد ِن ي‬ ْ َّ
َ َ َ ْ َْ َ َ
van da sizden daha aşağıda idi. Eğer sözleşmiş olsaydınız dahi, sözleştiğiniz vakitte öyle ‫اب َول ِك ْن َع ْن َوفا ِذ َم ِمي‬ ِ ‫ِعند ال ِعت‬ ‫َر َج ْو ُت أ ْن َي ْر ِج ُعوا َي ْو ًما َوق ْد َر َج ُعو ا‬ (4)
buluşamazdınız. Fakat Allah, yapılması gereken bir işi yerine getirmek için (sizi böyle

buluşturdu) ki, helak olan, açık delille helak olsun; yaşayan da açık delille yaşasın.” 438


ُ َ َ َ ُ ُ ْ َ ُ َّ َ َ َ َ ْ َ ُ َ
‫ال نا ِئل ْه‬ ‫ول ِكنه قد ي ِهلك الم‬ ‫قة ال ُت ِهل ُك الخ ْم ُر َمال ُ ه‬
ٍ ‫أخو ِث‬
Güvenilir dost(tur), şarap onun malını yok etmez,
Fakat şu bir gerçek ki şaba mübtela olan malını yok eder. 439

C. Açıklama
İbn Ebi’l-İsbâ‘, istidrâk ve rücu‘ sanatlarını aynı kabul etmiştir. 440 İstidrâk’teki
fazla güzellik ve nüktenin, ancak bedî‘den mahrum olan kimselere kapalı olacağı
söylenmiştir. 441 Biraz sonra göreceğimiz gibi, rücu‘ ile istidrâk birbirine çok yakın iki
sanat olmakla birlikte aralarında ince bir farkdır.
436
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 331; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 146; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-
Cumân, s. 300; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 385-386.
437
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 331; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 117; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I,
146; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 300; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 385.
438
Enfâl, 8/42.
439
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 332; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 147; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-
Cumân, s. 301; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 390.
440
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 331.
441
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 147; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 390.

156 157
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

41.
Şair, önce söz konusu diyarın kendisini hayran bıraktığını ve aklını aldığını or-
ُ ُ َ
RÜCÛ‘ [  ‫] ا ُّلرجوع‬ taya koyuyor; sonra kendisine gelince orayı rüzgârların ve yağmurların harap etti-
ğini söylüyor. Böylece ilk görüşünden rücu‘ etmiş (dönmüş) oluyor. 446
َ َْ ْ ُ َ ُ ُّْ
‫ َو َه ْل َع َّلي أ ِم ُير‬،‫ِع ْن َد ال ِم ِير‬ ‫اض ُح أ ِّم ِه َيغ َت ُاب ِن ي‬
ِ ‫ن ِبئت ف‬
Annesinin ayıplarını saçan kişinin, emîrin yanında benim
gıybetimi yaptığı bana haber verildi. O, benim de emîrim mi?
A. Tanımı
َََ
Rücû‘, ‫ رجع‬fiilinin mastarı olup “geri dönmek, vaz geçmek, sözünden dönmek…” Anlatıldığına göre bir adam, Beşşâr’a birisinin emîr Muhammed b. Süleyman’ın
vb. genenelde dönüşle ilgili anlamlara gelir. yanında kendisine sövdüğünü ve küçük düşürdüğünü haber verdi. Beşşâr, “Gerçekten
Terim olarak rücû‘, “bir şeyi zikredip sonra ondan dönmek”tir. Birisine, “Sende öyle mi yaptı?” deyince adam “Evet! Adam onun yanında oturdu” dedi. Bir grup insan
hiç akıl yok” deyip sonra, “Evet, sana delil getirmeyi gerektirecek kadar var!” demek onun yanına gelip selâm verdiler, ama Beşşâr selâmlarını almadı. Ona baktılar, çok si-
gibi. 442 Bu dönüş, söz sahibinin yanılıp sözünü düzleltmesi türünden değildir. Çünkü nirliydi. Fazla zaman geçmeden yüksek ve sert bir ses tonuyla yukarıdaki şiiri okudu. 447
yanılgıda bedî‘î güzellik bulunmaz. 443 Burada dönüş; sevinç, üzüntü, dehşet, hayret,
tehdit, alay, tahsis vb. bir nükteye dayalı dönüştür. 444 C. Açıklama
Bazıları rücu‘ sanatını, istidrâk ve i‘tirâz türünden saymıştır. Ancak bunun doğru
B. Örnekler olmadığı, rücû‘un başlı başına ayrı bir sanat olduğu ifade edilmektedir. 448 Rücû‘
ve istidrâk’e dair tanımlarda ve örneklerde gördüğümüz gibi, rücû‘ “bir şeyi zikre-
َ ‫ص َارى ت ْل َك َأ َمان ُّي ُه ْم ُق ْل َه ُاتوا ُب ْر َه َان ُك ْم إ ْن ُك ْن ُت ْم‬
۞ ‫ص ِاد ِق َين‬ َ ‫ودا َأ ْو َن‬
ً ُ َ َ ْ َ َّ َ َّ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ُ َ َ
‫﴿وقالوا لن يدخل الجنة ِإال من كان ه‬
ِ ِ ِ dip sonra ondan dönmek”, istidrâk ise “önceki kelâmdan kaynaklanan tevehhümü,
َ َ ُ َ َ ُ ّ ُ َ َ َ
﴾‫َبلى َم ْن أ ْسل َم َو ْج َهه ِلل ِه َوه َو ُم ْح ِس ٌن فله أ ْج ُر ُه ِعند َ ِّرب ِه‬ istisnâya benzer bir şeyle ortadan kaldırmak”tır.

“Dediler ki: “Yahudi veya Hıristiyan olandan başkası cennete girmeyecek!” Bu,
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
onların kuruntusudur. De ki: “Doğru iseniz, delilinizi getirin.” Hayır, kim işini güzel
1. Âyetler:
yaparak özünü Allah’a teslim ederse, onun için, Rabbinin katında mükâfaatı vardır.” 445
َ َ ْ َ ْ َ ََ َُ َْ ُ ُُ ُ ٌ ُُ ُ َ ُ ُ َ (1)
Allah Teâlâ, onların sözlerini ‫[ بلى من أسلم‬Hayır, teslim ederse] sözüyle yalanlamıştır. (Tevbe, 9/61) ﴾‫﴿و َيقولون ه َو أذن ق ْل أذن خي ٍر لك ْم‬
ْ ُ َ َ ْ َ ُّ ُ َ ُ َ ْ ُ ُ َ َّ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ
 ﴾‫س ذا ِئقة ال َم ْو ِت‬
ٍ ‫( ﴿وما جعلنا ِلبش ٍر ِمن قب ِلك الخلد أف ِإن ِمت فهم الخ ِالدون ۞ كل نف‬2)
ُ ‫ َو َغ َّي َر َها ْا َأل ْر َو‬،‫َب َلى‬
ّ ‫اح َو‬
‫الد َي ُم‬ ‫الق َد ُ م‬ ُ ْ َ َ َّ َ ّ ‫ف ب‬ ْ
ِ ِ ‫الدي ِار ال ِتي ل ْم يعف َها‬
ِ ِ ‫ِق‬ (Enbiyâ, 21/34-35)
َ ّ َ ْ ََ ّ َ ْ ُ ْ َ َّ َ ْ ُ ً َ ُ ْ َ ً َّ َ َّ ُ َّ َ َّ َ َ ْ َ ُ َ َ
Zamanın geçmesinin eskitmediği diyarda dur! ‫ند الل ِه َع ْه ًدا فل ْن ُيخ ِلف الل ُه َع ْه َد ُه أ ْم‬ ‫( ﴿وقالوا لن تمسنا النار ِإال أياما معدودة قل أتخذتم ِع‬3)
Hayır, onu rüzgârlar ve yağmurlar değişdirdi َّ ‫اب‬ ُ ‫ص َح‬ْ ‫الله َما َال َت ْع َل ُمو َن ۞ َب َلى َم ْن َك َس َب َس ّي َئ ًة َوَأ َحاط ْت به َخطيـئ ُت ُه َفأ ْولـئ َك أ‬
َ َ ُ َ َ ّ ََ َ ُ ُ َ
﴾‫الن ِار‬ ِ ِ ِِ ِ ِ ‫تقولون على‬
442
İbnu’l-Mu‘tez, Kitâbu’l-Bedî‘, s. 74; Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 395; Kazvînî, el-Îzâh, s. 266; (Bakara, 2/80-81)
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 331; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 242; Taftazânî, Muhtasar, II, 224; İbn Hicce,
Hızânetu’l-Edeb, II, 282; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 130; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘,
446
IV, 369. Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 242; Taftazânî, Muhtasar, II, 224; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 282;
443
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 369. Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 130; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 369.
444 447
Bulut, a.g.e., s. 371. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 331, dipnot: 3.
445 448
Bakara, 2/111. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 331; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 369.

158 159
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

َ ُ َ َ َ ‫ين م ْن َق ْبله ْم م ْن َر ُسول إ َّل َق ُالوا َساح ٌر َأ ْو َم ْج ُنو ٌن ۞ َأ َت َو‬

َ َّ َ َ َ َ َ َ 42.
﴾‫اص ْوا ِب ِه َب ْل ُه ْم ق ْو ٌم طاغون‬ ِ ِ ٍ ِ ِ ِ ِ ‫( ﴿كذ ِلك ما أتى ال ِذ‬4)
ْ َْ
(Zâriyât, 51/52-53) EL-HEZL [  ‫] ال َهز ُل‬

2. Şiirler:
ُ ‫س ِم ْن ِك َق ِل‬َ ‫إ َل ْي ِك َو ُك َّال َل ْي‬ َ َ ٌ ْ َ ً َ َ ََْ
‫يل‬ ِ ‫س ق ِليال نظ َرة ِإ ْن نظ ْ ُرت َه ا‬ ‫ألي‬ (1)
ْ ‫الن‬
ُ‫صر‬ َّ ‫َع َّلي َب َلى إ ْن َك َان م ْن ع ْند َك‬ َ ْ َّ َ َ ْ
‫َو َما ِل َي ِان ِتص ٌار ِإن غدا الده ُر جا ِئ ًر ا‬
َ ْ
(2)
ِ ِ ِ ِ A. Tanımı
َ َ ْ ُ ْ َّ َ َ ْ َ َ ْ ُ ََ َ َْ َ
ُ َ ْ
‫عذ ِري وهيهات ِإن العذر لم يق ِم‬ ‫أطل ُت َها ِض ْم َن ت ْق ِص ِيري فق َام ِب َه ا‬ (3) el-Hezl, lügatte, “şaka, eğlence alay, muziplik, ciddiyetsiz söz” vb. anlamlara gelir.
َّ ‫ب ِه َو َما َق َّل َج ْم ٌع ب‬ َ َ ُّ َ َ ُّ َ ُّ ْ ُ ُ َّ ُ ْ ْ َ
‫الر ُسو ِل ِح ًمي‬ ِ ِ ‫قلوا ِب َب ْد ٍر ففلوا غ ْر َب شا ِن ِئ ِه ْ م‬ (4) el-Hezl ellezî yurâdu bihi el-cidd [‫ ]ال َهزل ال ِذي ي َراد ِب ِه ال ِجد‬terimi, “kendisiyle ciddi-
yet kastedilen şaka” demektir.
 Kazvînî, bu sanatın açıklanmaya ihtiyaç duymayacak kadar açık olduğunu söy-
lemiş ve tanımını yapmamıştır. 449
Bazı belagatçılar, sadece bu sanatın sadece ismini zikretmiş, tanımını yapma-
dan örnekler vermişlerdir. 450
Belagat terimi olarak el-hezl ellezî yurâdu bihi el-cidd, “konuşanın bir insanı öv-
meyi veya yermeyi amaçlayıp maksadını duruma uygun bir şaka ve alay şeklinde or-
taya koymasıdır” 451 şeklinde açıklanmıştır.

B. Örnekler
َّ ‫ف َأ ْك ُل َك ل‬
‫لض ِ ّب‬
َ َْ َ ْ َ َّ ْ َُ
‫ كي‬،‫ ع ِد عن ذا‬:‫فقل‬
ً َ َ َ َ ٌّ َ َ َ
‫اك ُمف ِاخر ا‬‫ِإذا ما ت ِم ِيمي أت‬
ِ
Sana bir Temimli gelip de övünmeye başladığı zaman
Ona de ki: Bunu geç te, kertenkeleyi nasıl yediğini anlat!

Şiirdeki “kertenkeleyi nasıl yediğini anlat!” sözü görünüşte şaka ise de, gerçekte
kastedilen yergidir. Zira buradaki “bunu (övünmeyi) bırak” sözü bir hicivdir. 452


ْ ُّ
‫التخ ِم‬ ‫اس ِب‬ َّ ْ َ ُ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ‫َأ ْش َب ْع َت َن ْف َس َك م ْن ّذ ّمي َف َه‬
‫اض َك َم ا‬
ِ ‫تلقى وأكثر مو ِت الن‬ ِ
Kendini benim kötülememle doyurdun! Seni güçsüz bıraktı,
Karşılaştığın şey. İnsanların ölümünün çoğu hazımsızlıktandır!
449
Kazvînî, el-Îzâh, s. 285.
450
İbnu’l-Mu‘tez, el-Bedî‘, s. 80; Taftazânî, Muhtasar, II, 264.
451
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 138; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 80; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
I, 126; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 166; Matlûb, Mustalahât, III, 349-350.
452
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 166; Şîrâzî, el-Belîğ, s. 277.

160 161
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

43.
Şiirdeki “insanların ölümünün çoğu hazımsızlıktandır” ifadesi, lezzetli yiyecek ve
ُّ َّ َ
içecekleri midelerine dolduran kimselerle alay ettikleri ve dalga geçtikleri bir kinâyedir. 453
TEHEKKÜM [  ‫] الت َهك ُم‬
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
َ ْ ََ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ َ َ
‫الله َيش ِفيكا‬ ِ ‫ِمن بخ ِل نف ِسك على‬ ‫الله أ ْر ِقيك ا‬ ِ ‫يك ِبس ِم‬
ْ
ِ ‫يك أ ْر ِق‬
ِ ‫ ( أ ْر ِق‬1)
َ َ َ ُ َّ َ ْ
‫َوال َع ُد ُّو َك ِإلى َم ْن ُي َر ِ ّجيكا‬ ‫َما َسل ُم ك ِّف َك ِإال َم ْن ُي َن ِاول َه ا‬
َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َّ َ َ‫( َو َق ْد َع ِل َم ْت َس ْل َمى َوإ ْن َك َان َب ْع ُله ا‬2) A. Tanımı
‫س ِبف َّع ِال‬ ‫ِبأن الفتى يه ِذي ولي‬ ِ Tehekküm, sözlükte “yıkılmak, göçmek, öfkelenmek, istihzâ etmek, alay, ironi...”
 anlamlarına gelmektedir. 454
Terim olarak tehekküm, “kibirli kimselere karşı hakaret anlamında yüceltme,
korkutma/uyarma anlamında müjde, tehdit anlamında vaad, alay anlamında övgü
lafzı getirmek suretiyle onlarla alay etmedir.” 455

B. Örnekler

ُ ‫ُذ ْق إ َّن َك َأ ْن َت ْال َعز ُيز ْال َكر‬

‫يم‬ ِ ِ ِ
“Tat bakalım! Hani sen üstündün, şerefliydin!” 456
Bu âyetin Ebû Cehil’e hitap ettiği rivayet edilmiştir. Zira o, Resûlullah’a (s.a.v.),
“Bu iki dağ arasında (yani, Mekke’de) benden daha aziz ve daha kerim bir kimse
yoktur. Yemin olsun ki, sen ve Rabbin bana karşı bir şey yapamazsınız!” demişti. Bu-
nun üzerine âyet, ona karşı övgü lafzıyla istihzâ (alay) ve tehekküm olarak gelmiştir. 457


ّ ْ َ ْ ُ َ ُ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َْ ْ ٌ َ ّ َ ُ ُ َ
‫له مع ِقبات ِمن بي ِن يدي ِه و ِمن خل ِف ِه يحفظونه ِمن أم ِر الل ِه‬
“Onun (insanın) önünden ve arkasından izleyenler vardır, onu Allah’ın emrin-
den korurlar.” 458
454
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 568; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 243; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s.
88; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 185; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 329.
455
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 568; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 243; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s.
88; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 215; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 176; İbn Ma‘sûm,
Envâru’r-Rebî‘, II, 185; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 329-330.
456
Duhân, 44/49.
457
Taberî, Câmi‘u’l-Beyân, XXI, 61-62; Zemahşerî, el-Keşşâf, s. 1003; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr,
s. 568; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 330.
453 458
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 80; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 185. Ra‘d, 13/11.

162 163
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ٌ ََّ ُ َ ْ ْ َ ْ َ ُ َُ ُ َ َ ْ
َ (5)
Âyetteki ‫[ مع ِقبات‬izleyenler], sultanın çevresindeki muhafızlardır. Zannınca on- (Kehf, 18/29) ﴾‫﴿وِإن ي ْست ِغيثوا يغاثوا ِب َم ٍاء كال ُم ْه ِل يش ِوي ال ُو ُجوه‬
lar insanı Allah’ın emrinden korumaktadırlar. Bu ifade, tehekküm (alay) olarak gel-
miştir. Zira Allah’ın emri geldiği zaman gerçekte onu koruyamazlar. 459 2. Şiirler:
َ َ َ َ ُُ ََْ َ ‫ ( َف َيا َل ُه م ْن َع َمل‬1)
 ‫الله ِإلى أ ْسف ِل‬ ‫يرفعه‬ ‫ص ِال ٍ ح‬ ٍ ِ
َ ْ ُ ‫�سى َأ ْن َت ُز‬
‫ورو ِني ِفي الخ َي ِال‬ َ ‫َف َع‬ ْ ُ َ َ
‫َوِإذا ل ْم َيك ْن ِم َن ال ِه ْج ِر ُب ٌّ د‬ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ ْ َّ َ َ ّ
‫النعام فاحت ِك ِم‬
َ َّ َ ً َ ْ َ ْ ُّ َ ْ َ َ
ِ ‫ش وقلدت ِني‬ ٍ ‫ِغ‬ ‫( محضت ِني النصح ِإحسانا علي ِب ال‬2)
Eğer ayrılık kaçınılmaz ise
َ‫َف ُق ْل ُت َهب ْل َت َأ َّال َت ْن َت ِصر‬ َّ َ ْ َ َ ََْ
‫( فأنش َب أظف َار ُه ِفي الن َس ا‬3)
ِ
Belki beni hayâlde ziyaret edersin 460


C. Açıklama
• Tehekküm, parlaklığının yüceliği ve yönteminin zorluğu bakımından bedî‘ sa-
natlarının en değerlilerinden biridir. Fakat bu sanat, el-hezl ellezî yurâdu bihi el-cidd
ve el-hecâ fî ma‘razi’l-medh sanatlarıyla karıştırılmaktadır. 461
• Tehekküm ile el-hezl ellezî yurâdu bihi el-cidd arasında fark vardır: Tehekküm’ün
zahiri ciddî, bâtını şakadır. el-Hezl ellezî yurâdu bihi el-cidd’in zahiri şaka, bâtını ciddîdir.
• Tehekküm ile el-hecâ fî ma‘razi’l-medh arasında da fark vardır: Tehekküm’ün
lafzından, konusundan, üslubundan ve makamından amacın istihzâ (alay) olduğu
anlaşılır. el-Hecâ fî ma‘razi’l-medh ise, yergi ifade eden bir lafız bulunmadıkça zahi-
rinden sadece övgü anlaşılır. 462

D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler:
َ ْ َ َ ُ ّ ََ
(Âl-i İmrân, 3/21) ﴾‫يم‬
ٍ ‫اب أ ِل‬
ٍ ‫( ﴿فب ِشرهم ِبعذ‬1)
َ ْ ُ ُ ْ ُُ ُ ْ
َ ‫( ﴿ق ْل بئ َس َما َيأ ُم ُرك ْم ب ِه إ‬2) ْ ُ
(Bakara, 2/93) ﴾‫يمانك ْم ِإن كنت ْم ُمؤ ِم ِنين‬ ِ ِ ِ
َ َ ْ ََ َ َ ‫يم َو‬
(Vâkı‘a, 56/92-94) ﴾‫آل ِع ْم َران على ال َعال ِمين‬ َ َ ً َ َ
َ ‫آل إ ْب َراه‬ ْ ُ َ ََ َ ّ َّ
ِ ِ ‫﴿إن الله اصطفى آدم ونوحا و‬
ِ (3)
َ ْ َ َ ُ ٌَ َ ْ َُُ
ُ َ ّ َّ َّ َ َ ّ َ ْ َ َ َ ْ َ
ٍ ‫( ﴿وأما ِإن كان ِمن المك ِذ ِبين الض ِالين ۞ فنزل ِمن ح ِم ٍيم ۞ وتص ِلية ج ِح‬4)
(Ahzâb, 33/31) ﴾‫يم‬
459
Zemahşerî, el-Keşşâf, s. 536-537; krş. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 568; İbn Hicce,
Hızânetu’l-Edeb, I, 215; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 194; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 331.
460
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 569; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 244; İbn Hicce, Hızânetu’l-
Edeb, I, 216.
461
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 215.
462
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 570; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 88; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
I, 217; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 176; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 195.

164 165
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

44.
yolunu tercih etti ki, onun davetini kabul etmelerine ve onu onaylamalarına daha
ُ ‫]  َا ْل ْست ْد َر‬
İSTİDRÂC [  ‫اج‬ elverişli olsun. Dolayısıyla adamın sözlerinde, başından sonuna kadar istidrâc (me-
ِ ِ ramını derece derece anlatma) vardır. 466

A. Tanımı
İstidrâc, sözlükte, “merdiven, yol” anlamındaki derec ile “merdiven basamağı” de-
mek olan derece sözcüğüyle aralarında etimolojik ilgi bulunan derc (dürûc/derecân)
kelimesi “merdiven basamaklarını çıkar gibi yavaş yavaş yürümek, merdiven çık-
mak” gibi mânalara gelir.
Bu kökten türeyen istidrâc ise “bir kimseyi bir şeye adım adım, derece derece
yaklaştırmak, onu kurduğu tuzağa yaklaştırıp düşürmek, aldatmak” anlamındadır. 463
Başka bir ifadeyle “söz söyleyenin, talebini telmihte bulunmadan ve içindekini açıkça
bildirmeden övüleni yüceltmesi suretiyle süslü ve tatlı lafızlar ortaya koymasıdır.” 464
B. Örnekler
ُ
‫ات ِم ْن َ ِّربك ْم‬ َ ّ ْ ُ َ ْ َ َ ُ َّ ّ َ ُ َ ْ َ ً ُ َ ُ ُ ْ َ َ ُ َ َُْ َ َ ْ ٌ ْ ُ َ ‫﴿و َق‬
ِ ‫ال َرج ٌل ُمؤ ِمن ِمن ِآل ِف ْرع ْون يكت ُم ِإ َيمانه أتقتلون َرجل أن يقول َ ِرب َي الله وقد ج َاءك ْم ِبال َب ِين‬
ُ َّ ُ ْ َ ْ ُ ْ ُ ً َ ُ َ ْ َ ُ ُ َ ْ َ َ َ ً َ ُ َ ْ َ
﴾‫ض ال ِذي َي ِع ُدك ْم‬ ‫وِإن يك ك ِاذبا فعلي ِه ك ِذبه وِإن يك ص ِادقا ي ِصبكم بع‬

ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ ًّ َ ً ّ َ َ ُ َّ َ َ ْ َ ْ ْ ُ ْ َ
‫ال ِل ِب ِيه َيا أ َب ِت ِل َم ت ْع ُب ُد َما ل َي ْس َم ُع َول ُي ْب ِص ُر َول ُيغ ِني‬‫اب ِإبر ِاهيم ِإنه كان ِص ِديقا ن ِبيا ۞ ِإذ ق‬
ِ ‫﴿واذكر ِفي ال ِكت‬
َّ ُ ْ َ َ َ َ َ ًّ َ ً َ َ ْ َ ْ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ ْ َ َ َ ْ َ ّ َ َ َ ً ْ َ َ َ
َ‫الش ْي َطان‬ ‫عنك شيئا ۞ يا أب ِت ِإ ِني قد جاء ِني ِمن ال ِعل ِم ما لم يأ ِتك فات ِبع ِني أه ِدك ِصراطا س ِويا ۞ يا أب ِت ل تعب ِد‬
َ َّ َ ُ َ
﴾‫الر ْح َم ِن ف َتكون ِللش ْيط ِان َوِل ًّيا‬ َّ ‫اب ِم َن‬ ٌ ‫اف َأ ْن َي َم َّس َك َع َذ‬ُ َ َ ّ َ َ َ ًّ َ َ ْ َّ َ َ َ َ ْ َّ َّ
‫ِإن الشيطان كان ِللرحم ِن ع ِصيا ۞ يا أب ِت ِإ ِني أخ‬
“Kitab’da İbrahim’i de an! Çünkü o, çok doğru bir peygamberdi. Babasına de-
mişti ki: “Babacığım! İşitmeyen görmeyen ve sana hiçbir yararı olmayan şeylere ni-
çin tapıyorsun? Babacığım! Bana sana gelmeyen bir bilgi geldi; bana uy, seni düzgün
bir yola ileteyim. Babacığım! Şeytana tapma, çünkü şeytan, Rahman’a isyan etmişti.
Babacığım! Ben sana Rahman’dan bir azabın dokunmasından korkuyorum. O za-
man, şeytanın dostu olursun.” 467
Bu âyetler, dinleyicinin şefkat duygularını harekete geçirmektedir. İbrahim (a.s.),
babasına nasihet etmek ve onu içinde bulunduğu yanlıştan kurtarmak istediği için,
kibar, yumuşak ve edepli davranmakla birlikte sözlerini de çok güzel bir şekilde ter-
َ
tip etmiştir. Sevgi ve saygı içeren “Babacığım!” ifadelerinin tekrarlandığı bu âyetlerde
de istidrâc vardır. 468


“Firavun ailesinden imanını gizleyen mü’min bir adam şöyle dedi: “Rabbim
ُ ‫ُس ُكو ِتي َب َي ٌان ِع ْن َد َها َو ِخ َط‬
‫اب‬
ٌ َ َ َ َ َ ٌ َ َ ْ َّ َ
‫يك فطان ة‬ ‫س حاجات و ِف‬
Allah’tır dediği için bir adamı öldürüyor musunuz? Oysa o size Rabbinizden kanıt- ِ ‫و ِفي النف‬
lar getirmiştir. Eğer yalancı olursa yalanı kendi zararınadır. Ve eğer doğru söylüyorsa, İçimde ihtiyaçlar var, sende de ince zekâ var
size vaad ettiklerinin bir kısmı başınıza gelir.” 465 Suskunluğum onun yanında beyân ve hitaptır 469
Bu âyet, çok güzel ve çok latiftir. Zira onlara taksim yöntemiyle şöyle delil ge-
tirmektedir: 1) “Eğer bu adam yalancıysa, yalanı kendi zararınadır.” 2) “Şayet doğru
söylüyorsa, o zaman size vaad ettiklerinin bir kısmı sizin başınıza gelir.” Bu sözde C. Açıklama
güzel edep ve insaf vardır. Çünkü “size vaad ettiklerinin bir kısmı başınıza gelir” de- • İstidrâc sanatı için berâ‘atu’t-taleb, hüsnü’l-matlab ve talattuf gibi ifadeler de
miştir. Hâlbuki o (Hz. Musa’nın) doğru bir peygamber olduğunu ve onun vaad ettik- kullanılmıştır. 470
lerinin bir kısmı değil tamamının başlarına geleceğini biliyordu. O, Musa’nın (a.s.)
466
düşmanlarına karşı güzel sözle konuşmayı tercih etti ve onlara nasihatte bulunma İbnu’l-Esîr, el-Meselu’s-Sâir, II, 251-252; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 275.
467
Meryem, 19/41-45.
463 468
Durmuş, İsmail, “İstidrâc”, DİA, XXIII, s. 328. İbnu’l-Esîr, el-Meselu’s-Sâir, II, 252-253; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 275.
464 469
İbnu’l-Esîr, el-Meselu’s-Sâir, II, 250; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 318; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 318; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 488.
470
488; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 319; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 274. Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 427; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 488; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘,
465
Mü’min, 40/28. VI, 319 Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 274.

166 167
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

45.
• İstidrâc ile idmâc arasında fark vardır: İdmâc, konuşanın çeşitli mananlardan
birini seçip amacını onun içine yerleştirmesi ve kastetmediği şeyi çağrıştırmasıdır. ُ َ ْ َْ
İLTİFÂT [  ‫] ا ِلل ِتفات‬
İstidrâc ise, sadece talep ile sınırlıdır. 471

D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler: A. Tanımı
ُ َ َ َ
(Fâtiha, 1/5) ﴾‫﴿إ َّياك ن ْع ُبد ِوإ َّياك ن ْست ِعين‬
ُ َ َ İltifât, ‫ لفت‬kökünden türemiş olup sözlükte “bir şeyi burup çevirmek, döndür-
ِ (1)
ُ ََ ّ ُ َ ََ ََ mek, yöneltmek, birinin elbisesini boyuna asmak, sözü ister tutsun ister tutmasın
(Tâhâ, 20/11- ﴾‫س ط ًوى‬ ُ َ َّ َ ْ
ْ ْ ْ ُّ َ ْ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ
َ ُ َ ‫( ﴿فل َّما أتاها ن‬2)
ِ ‫ودي يا مو�سى ۞ ِإ ِني أنا ربك فاخلع نعليك ِإنك ِبالو ِاد المقد‬
ِ ortaya atıvermek, birini görüşünden döndürmek, çevirmek, dürmek, katlamak” gibi
12) anlamlara gelir. 472
ْ َ َّ َ َ ُ َّ َ ً َ ً َ ُ َ َ ُ َ
َ ‫﴿اذه َبا إلى ف ْرع ْون إنه طغى ۞ فقول له ق ْول ل ّينا ل َعله َيتذك ُر أ ْو َيخ‬ َ َ ُ َّ َ َ َ َْ İltifât sanatının terim anlamıyla ilgili farklı iki tanım yapılmıştır:
(Tâhâ, 20/43-44) ﴾‫�شى‬ ِ ِ ِ ِ ِ (3)
Kudâme b. Ca‘fer’in tanımı şöyledir: “Söz sahibinin bir manayı alıp sanki şüp-
َ َ َّ َ َ ّ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ ْ ُ ْ ّ َ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ْ َ َ َ ّ َ َ ُ َ َّ َ ُ َ ُ َ ْ َ
‫السل ُم َعلى‬ ‫ ( ﴿فأ ِتياه فقول ِإنا رسول ِربك فأر ِسل معنا ب ِني ِإسرا ِئيل ول تع ِذبهم قد ِجئناك ِبآي ٍة ِمن ِربك و‬4) heye düşerek veya birisinin sözünü reddettiğini ya da sebebini sorduğunu zannederek
َ ْ َّ
(Tâhâ, 20/47) ﴾‫َم ِن ات َب َع ال ُهدى‬ tekrar eski sözüne dönmek suretiyle sebebini açıklaması veya şüpheyi gidermesidir.” 473
َّ َ َ ْ َّ ّ َ َ َْْ ُُ َْ َ َ ُ َ ََ َ َ İbnu’l-Mu‘tez, Kudâme’nin tanımını da kapsayacak şekilde şöyle bir tanım yap-
‫ال أف َرأ ْي ُت ْم َما ك ْن ُت ْم ت ْع ُب ُدون ۞ أن ُت ْم َو َآباؤك ُم الق َد ُمون ۞ ف ِإ َّن ُه ْم َع ُد ٌّو ِلي ِإل َر َّب ال َعال ِم َين ۞ ال ِذي‬ ‫( ﴿ق‬5) mıştır: “Söz sahibinin, muhâtabdan ihbâra, ihbârdan muhâtaba vb. dönmesidir. Bir
ُ َّ ْ َ َ ْ
ْ ‫َخ َل َقني ف ُه َو َي ْهدين ۞ َوالذي ُه َو ُيطع ُمني َوَي ْسقين ۞ َوإذا َمر‬
َّ َ
‫ض ُت ف ُه َو َيش ِف ِين ۞ َوال ِذي ُي ِم ُيت ِني ث َّم ُي ْح ِي ِين‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ manadan başka bir manaya dönmek de iltifâttandır.” 474
ّ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ ْ َ َّ َ Diğer belagatçıların yapmış oldukları tanımlar da, bu iki tanım etrafında dön-
(Şu‘arâ, 26/75-82) ﴾‫ين‬ ِ ‫الد‬
ِ ‫۞ وال ِذي أطمع أن يغ ِفر ِلي خ ِطيئ ِتي يوم‬
mektetir. Ancak iltifât sanatı çeşitleri birbirinden değişiklik arzetmektedir. 475

2. Şiirler:
َّ َ َ َ َ َّ َ َ َُ َ ْ َ ُْ B. Çeşitleri ve Örnekleri
‫فكل َم ُه َع ِ ّني َول ْم أتكل ِم‬ ‫ ( َو ِمثل َك َم ْن ك َان ال َو ِسيط فؤ ُاد ُ ه‬1)
َ َ ْ ْ َ َْ َ َ َ ْ َ ْ ََ 1. Sîgaların iltifâtı: Aynı kökten türeyen iki kelimenin farklı sîgalarda gelmesidir.
‫َوأن َت أك َب ُر ِم ْن ِذك ِري ل ُه ِبف ِمي‬ ٍ ‫س ِم ْن أ َر‬
‫ب‬ ْ َّ
ِ ‫( َفقد ع ِلمت ِبم َا ِفي النف‬2)
ْ ُ ََ َ َ ‫( آ َا ْذ ُك ُر َح‬3) َّ ‫ص ّد ًقا ل َما َب ْي َن َي َد ْيه َوَأ ْن َز َل‬
‫َح َياؤ َك ِإ َّن ِش َيم َت َك ال َح َي ُاء‬ ‫اج ِتي أ ْم ق ْد كفا ِن ي‬ َ ‫الت ْو َر َاة َواإلنج‬
﴾‫يل‬ ِ ِ ِ
َ ُ ّ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ
ِ ِ ‫﴿نزل عليك ال ِكتاب ِبالح ِق م‬
ُ َ َ
َّ ‫الخ ُل ُق ْال ُم َه َّذ ُب َو‬ َ َْ ْ
‫الس َن ُاء‬ ‫لك‬ ‫َو ِع ُلم َك ِبال ُح ُقو ِق َوأن َت ق ْر ٌ م‬
“Sana Kitabı hak ile ve kendinden öncekini doğrulayıcı olarak indirdi; Tevrat ve
 İncil’i de indirmişti.” 476
472
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, II, 167; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 362; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân,
s. 235; Yüksel, Ahmet, “Arap Dilinde İltifat Sanatının Tarihi Seyri Üzerine Bir İnceleme”, Ondo-
kuz Mayıs Üniv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010, Sayı: 28, s. 64-65.
473
Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 150.
474
İbnu’l-Mu‘tez, Kitâbu’l-Bedî‘, s. 73.
475
Bkz. Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 392; Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 172; İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir,
II, 167; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 123; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 78; İbn Hicce, Hızânetu’l-
Edeb, I, 134; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 362.
471 476
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 319; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 488. Âl-i İmrân, 3/3.

168 169
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

َ َّ َ َ َ َْ
Âyette aynı kökten türemiş olan ‫ نزل‬ve ‫ أنزل‬fiilleri arasında iltifât vardır. Elbette 3. Zamirlerin iltifatı:
burada birincisi tef‘îl ve ikincisi if‘âl kalıbında olan bu iki fiil arasında mana açısından- a. Gâibden muhâtaba, muhâtabdan gâibe geçiş:
َ َّ َ
fark vardır. ‫ نزل‬fiili Kur’ân-ı Kerim’in Allah katından indirildiği hususunda mübâlağa
َ َ َْ َ َ َّ ُ ُ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ ّ َ ّ ُ ْ َ َْ
ve te’kîd ifade eder. ‫ أنزل‬fiili ise, Tevrât ve İncil’in Kur’ân’dan önce indirilmiş oldu ﴾‫اك ن ْس َت ِع ُين‬ ّ ‫الرحيم ۞ َمالك َي ْوم‬
‫الد ِين ۞ ِإياك نعبد ِوإي‬
ِ ِ ِ ِ َّ َ ْ َّ
ِ ِ ‫﴿الحمد لل ِه ر ِب العال ِمين ۞ الرحم ِـن‬
‫ل‬َ َّ‫ َنز‬ve ‫ َأ ْن َز َل‬fiilleri birlikte gelirse, ‫ َأ ْن َز َل‬fiili diğer kitaplarla,
ğunu ifade eder. Aynı âyette
َ
‫ ن َّز َل‬fiili ise Kur’ân-ı Kerim’le ilgilidir. 477 “Âlemlerin Rabbi Allah’a hamdolsun. (O), Rahmân’dır, Rahîm’dir. Din (hesap)
gününün sahibidir. Ancak sana kulluk ederiz, ancak senden yardım isteriz!” 482
 Âyette, gâib olan “Allah’a hamd olsun” sözünden, muhâtab olan “Ancak sana
َ َ َ َّ ُ َ ْ َ َ َّ
﴾‫يل ِإ َّما ش ِاك ًرا َوِإ َّما ك ُف ًورا‬ ‫﴿إنا هديناه الس ِب‬
ِ
kulluk ederiz” sözüne iltifât/geçiş vardır. 483


“Biz ona yolu gösterdik: Ya şükredici veya nankör olur.” 478 َ َ ُ َ َ ُ َ َ َ ْ َ َ
Âyette ‫اك ًرا‬
َ ً َُ
ِ ‫ ش‬ve ‫ كفورا‬sözcükleri arasında iltifât vardır.
‫ِب ُع َن ْي َزت ْي َن َوأ ْهل َنا ِبالغ ْيل ِم‬ ‫ك ْيف ال َم َز ُار َوق ْد ت َ َّرب َع أ ْهل َه ا‬
2. Sayıların iltifatı: Onun ailesi Uneyzeteyn’de, bizim ailemiz Gaylemd’e
otururken ziyaretleşme nasıl mümkün olsun?
ٌ َ َ ‫الل ُه َع َلى ُق ُلوبه ْم َو َع َلى َس ْمعه ْم َو َع َلى َأ ْب‬
﴾‫ص ِار ِه ْم ِغش َاوة‬
ّ َََ
‫﴿ختم‬ َُْ
ِِ ِِ ََُْ
Şiirde ‫ أهل َها‬ve ‫ أهلنا‬sözcükleri arasında iltifât vardır. 484
“Allah, onların, kalplerini ve kulaklarını mühürlemiştir, gözlerine de perde inmiştir.” 479 b. Gâibden mütekellime, mütekellimden gâibe geçiş:
ُُ ْ َ
Âyette ‫[ قلوب‬kalpler] sözcüğü çoğul, ‫[ سمع‬kulak] sözcüğü tekil gelmiş, ardından َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ّ َ َ َ َ ُ َ ْ ُ َ ً َ َ ُ ُ َ َ َ ّ َ َ ْ َ َّ ُ َّ َ
َ
َ ‫أ ْب‬
‫صار‬ [gözler] sözcüğü yine çoğul gelmiştir. ﴾‫ض َب ْع َد َم ْوِت َها‬
َ ‫ال ْر‬ ‫الرياح فت ِثير سحابا فسقناه ِإلى بل ٍد م ِي ٍت فأحيينا ِب ِه‬
ِ ‫﴿والله ال ِذي أرسل‬
 “Allah’tır ki, gönderdiği rüzgârlar bulut kaldırırlar, derken biz onu ölü bir ülkeye
ْ ُ َ ُ ُ ْ ُ ْ َ ُّ َ َ ُ ُ ُ ‫َ ْ ُ َن ّ َ ُ ْ ُ ْ ُ ُ ْ َ ّ ُ َ َر‬ süreriz, ölmüş olan yeri onunla diriltiriz.” 485
﴾‫وه ِإ ْن كانوا ُمؤ ِم ِن َين‬ ‫﴿يح ِلفو ِبالل ِه لكم ِليرضوكم والله و سوله أحق أن يرض‬ َ َ ُ َْ ُ َ
Âyette ‫[ أ ْرس َل‬gönderdi] gâib sîgasından, ‫[ فسقناه‬süreriz] mütekellim sîgasına
“Gönlünüzü hoş etmek için size (gelip) Allah’a yemin ederler. Halbuki inanmış iltifât vardır. 486
olsalardı, Allah’ı ve Resûl’ünü hoşnut etmeleri daha uygun olurdu.” 480

Âyette “Allah ve Resûlü” tabiri tesniye (ikil) olarak gelmiş olmasına rağmen,
ُ ‫ض‬ُ ‫ُي ْر‬ َ َ َ َ َّ ُ ْ ُ ُ َ َّ ً َ ْ ُ ْ َ ّ ُ ُ َ ّ ُ َّ َ ُّ َ َ ْ ُ
ُ ‫األ ْ ض َال إ َل َـه إ َّال ُه َو ُي ْحيـي َو ُيم‬
‫وه‬ kelimesindeki ‫[ ه‬o] zamiri tekil olarak gelmiştir. Bu iltifattaki incelik şöy- ‫يت‬ ِ ِ ِ ِ ِ ‫ات و ر‬ ِ ‫﴿قل يا أيها الناس ِإ ِني رسول الل ِه ِإليكم ج ِميعا ال ِذي له ملك السماو‬
ledir: Allah ve Resûl’nün rızâsı birbirini gerektirdiği için zamir ‫[ ه‬o] şeklinde te- ُ َّ ّ َ
﴾‫الن ِب ّ ِي األ ِّم ّ ِي‬ ‫ف ِآم ُنوا ِبالل ِه َو َر ُس ِول ِه‬
kil olarak gelmiştir. Dolayısıyla bu, “Allah’ın râzı olduğu şeyden Resûl’ü de râzı
482
olur” demektir. 481 Fâtiha, 2/2-5.
483
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, II, 170; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 123; İbn Hicce, Hızânetu’l-
477
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 239. Edeb, I, 134; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 363; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 247.
478 484
İnsân, 76/3. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 124; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 135.
479 485
Bakara, 2/7. Fâtır, 35/9.
480 486
Tevbe, 9/62. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 124; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 135; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
481
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 245. Rebî‘, I, 369; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 248.

170 171
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

َ ََْ َُ
“De ki: “Ey insanlar! Ben sizin hepinize, göklerin ve yerin sahibi olan, kendisin- Şiirde muhâtab sîgasında olan ‫ نأتك‬ifadesinden, mütekellim kalıbı olan ‫فؤ ِادي‬
den başka tanrı bulunmayan, yaşatan, öldüren Allah’ın elçisiyim. Gelin Allah’a ve ifadesine iltifat edilmiştir. 492
O’nun ümmî peygamberi olan elçisine inanın!” 487 d. İzmârdan izhâra, izhârdan izmâra geçiş:
ّ ُ ُ ّ
Âyette mütekellim sîgasında olan ‫[ ِإ ِني َرسول الل ِه‬Ben Allah’ın elçisiyim] sözün-
ُ ََ ّ ُ َ ُْ َ َ ُ ََ ُ َ َ ََُ َ
ِ ‫[ ف ِآمنوا ِبالل ِه ورس‬Allah’a ve O’nun elçisine inanın] sözüne
den, gâib sîgasında olan ‫ول ِه‬ ﴾‫﴿وِإ ْن نكثوا أ ْي َم َان ُه ْم ِم ْن َب ْع ِد َع ْه ِد ِه ْم َوط َع ُنوا ِفي ِدي ِنك ْم فقا ِتلوا أ ِئ َّمة الك ْف ِر‬
iltifât vardır. 488
“Eğer antlaşma yaptıktan sonra antlarını bozarlar ve dininize dil uzatırlarsa, o
 küfür önderleriyle savaşın!” 493
ُ َ َ َ َ
‫ون َام الخ ِل ُّي َول ْم ت ْرق ِد‬
ْ ُ َ َ َ
‫تط َاو َل ل ْيل َك باألث ُم ِ د‬ ْ َُ َ َْ ْ َ ْ ُ
Âyetteki ‫ أيمانهم‬ve ‫ ع ْه ِد ِهم‬sözcüklerindeki ‫[ هم‬onlar] zamirinden açık isim olan ‫أ ِئ َّمة‬
َ َ
َْ َ ْ ََْ ٌَ َ َ َ َ َ ُْْ
‫العا ِئ ِر ال ْر َم ِد‬ ‫كلي ِلة ِذي‬ ‫ات َوبات ْت ل ُه ل ْيل ة‬ ‫وب‬ ‫[ الكف ِر‬küfür önderleri] ifadesine iltifât edilmiştir. 494
َ‫األ ْسود‬ َ َ ْ َ ُ ُْ ّ ُ َ َ َ َ ْ َ ََ
ِ ‫وخ ِبرته عن أ ِبي‬ ‫وذ ِلك ِمن نب ٍإ جاء ِن ي‬ 
َ ‫ال ْال َكاف ُر‬
ٌ ‫ون َه َذا َس ِاح ٌر َك َّذ‬ ََ ْ ُ َ َْ َ َ
ِ ‫﴿وع ِج ُبوا أن ج َاءه ْم ُم‬
ِ َ ‫نذ ٌر ِمن ُه ْم وق‬
Esmud’te gecen uzadı ﴾‫اب‬
Dertsiz adam uyudu senin gözüne uyku girmedi
O uyudu, onun için gece de uyudu “Onlara kendilerinden bir uyarıcı (peygamber) gelmesine hayret ettiler de o
İki gözü ağrılı ve iltihaplı geçirdiği gece gibi kâfirler, “Bu, yalancı bir sihirbazdır” dediler.” 495
ُ َ َ َ ‫ وق‬ifadesindeki açık isme َ َْ ََ
Bu, bana gelen önemli bir haberdir Âyetteki ‫ وع ِجبوا‬ifadesindeki çoğul zamirden, ‫ال الكا ِف ُرون‬
Onu Ebu’l-Esved’ten öğrendim iltifât edilmiştir. 496
Şair, birinci beyitte muhâtab sîgası kullanmış, ikinci beyitte muhâtabdan gâibe e. Müzekker ve müennes zamirlerde iltifât:
iltifât etmiş ve üçüncü beyitte gâibden mütekellim sîgasına iltifât etmiştir. 489 ُ
ٌ ْ َ َ ‫ض ٌّر َد َع َانا ُث َّم إ َذا َخ َّوْل َن ُاه ِن ْع َم ًة ِم َّنا َق‬
﴾‫ال ِإ َّن َما أو ِت ُيت ُه َعلى ِعل ٍم َب ْل ِه َي ِف ْت َنة‬ َ ‫س ْال‬
ُ ‫نس َان‬ َّ َ َ َ
c. Mütekellimden muhâtaba, muhâtabdan mütekellime geçiş: ِ ِ ‫﴿ف ِإذا م‬
َ ُ َ َ َ َّ ََ “İnsana bir zarar dokunduğu zaman bize dua eder. Sonra, ona bizden bir nimet
﴾‫﴿و َما ِلي ال أ ْع ُب ُد ال ِذي فط َ ِرني َوِإل ْي ِه ت ْر َج ُعون‬
َ
verdiğimiz vakit; “Bu, bir bilgi sayesinde bana verildi” der.” 497
ُُ ُ ُ
“Ben niçin beni yaratana kulluk etmeyeyim? Siz de hep O’na döndürüleceksiniz.” 490 Âyette ‫ أو ِتيته‬ifadesindeki müzekker ‫ ه‬zamirinden, müennes ‫ ِه َي‬zamirine iltifat
ََ
Burada mütekellim kalıbında olan ‫ وما ِلي‬ifadesinden, muhâtab kalıbında olan yapılmıştır. 498
َ ُ َُْ
‫ ترجعون‬ifadesine iltifât edilmiştir. 491 4. Edatların iltifâtı:
 ّ َْ َ ّ َ ْ ُ ُ ُ ُ َ َّ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َّ َ َّ
َ َُ َ َ َ ُ َ ٌ َ َ ََْ ‫اب َوالغ ِار ِم َين َو ِفي َس ِب ِيل الل ِه‬
ِ ‫الرق‬
ِ ‫﴿إنما الصدقات ِللفقر ِاء والمس ِاك ِين والع ِام ِلين عليها والمؤلف ِة قلوبهم و ِفي‬ ِ
‫َو َما ُح ُّب ل ْيلى ِم ْن فؤ ِادي ِبذ ِاه ِب‬ ِ ‫نأت َك ِبل ْيلي ِن َّية ل ْم تق ِار‬
‫ب‬ ّ َ ًَ َ
﴾‫َواب ِن الس ِب ِيل ف ِريضة ِمن الل ِه‬
َّ ْ
Niyet Leylâ’yı senden uzaklaştırdı, ona yaklaşmadı
492
Leylâ sevgisi gönlümden hiç gitmez İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 373.
493
Tevbe, 9/12.
487 494
A‘râf, 7/158. Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 249.
488 495
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 371; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 247-248. Sâd, 38/4.
489 496
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 135. Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 249.
490 497
Yâsîn, 36/22. Zümer, 39/49.
491 498
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 248. Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 250.

172 173
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

“Sadakalar (zekâtlar), Allah’tan bir farz olarak ancak fakirlere, düşkünlere, on- 6. Lügavî iltifât:
lar üzerinde çalışan memurlara, kalpleri ısındırılacak olanlara, kölelik altında bu-
ُ َ َْ ُ ُ َ ْ ْ َ َْ
lunanlara, borçlulara, Allah yoluna ve yolcuya mahsustur.” 499 ﴾‫﴿ال َي ْو َم أك َمل ُت لك ْم ِد َينك ْم َوأت َم ْم ُت َعل ْيك ْم ِن ْع َم ِتي‬
َُْ َ
Âyette ‫ ِللفق َر ِاء‬sözcüğündeki ‫ ِل‬harf-i cerrinden, ‫اب‬ ّ
ِ ‫ ِفي‬sözcüğündeki ‫ ِفي‬harf-i
ِ ‫الرق‬ “Bugün sizin için dininizi kemâle erdirdim, size nimetimi tamamladım.” 505
cerrine iltifât yapılmıştır. Bunun anlamı şudur: ‫ ِل‬harf-i cerri, “fakirlere, düşkünlere, ُ َْ َْ
Âyette dinle birlikte kullanılan ‫ أكملت‬sözcüğünden, nimet ile birlikte kullanı-
onlar üzerinde çalışan memurlara, kalpleri ısındırılacak olanlara” zekâtın farz oldu- ُ ْ َ َْ
ğunu, ‫ ِفي‬harf-i cerri ise, “kölelik altında bulunanlara, borçlulara, Allah yoluna ve yol- lan ‫ أتممت‬sözcüğüne iltifât edilmiştir. Aslında bu sözcüğün delâletleri aynıdır. Fa-
kat itmâm, “asıldan noksanlığı gidermeye”; ikmâl ise, “asıl tamam olduktan sonra
cuya” zekâtın câiz olduğunu ifade etmektedir. 500
yan unsurlardaki eksikliği gidermeye” delâlet etmektedir. Bu yüzden “din” ile bir-
 ُ َْ َْ
likte ‫ت‬ ‫ل‬ ‫م‬ ‫ك‬‫أ‬ ifadesinin kullanılması çok uygun olmuştur. Çünkü dinin bütünَ emirleri
ُ ْ َْ
َ ‫﴿فإ َذا َج َاء ْت ُه ُم ْال َح َس َن ُة َق ُالوا َل َنا َهـذه َوإ ْن ُتص ْب ُه ْم َس ّي َئة َيط َّي ُروا ب ُم‬
﴾‫و�سى َو َم ْن َم َع ُه‬
َّ ٌ َ ve yasakları tamamlanmış, eksik hiçbir şey kalmamıştır. “Nimet” ile ‫ أتممت‬ifadesi-
ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
nin kullanılması çok uygun düşmüştür. Çünkü dünyada nimetin tamam olması,
“Onlara bir iyilik geldiği zaman: “Bu, bizimdir” derler; kendilerine bir kötülük onun ikmâl edildiği anlamına gelmez. Zira nimetin ikmâli, âhiret nimetleriyle ger-
ulaşırsa, Musa ve onunla beraber onları uğursuz sayarlardı.” 501 çekleşecektir. 506
َ ْ َ
Âyette ‫ ِإذا‬edatından, ‫ ِإن‬edatına iltifât yapılmıştır. ‫ ِإذا‬edatı kesin gerçekleşecek 7. Manaların iltifâtı:
ْ َ َ َ ْ َ ُ ُْ َ َ َ ٌ َ َ َْْ َ ُ َْ ُ ُْ َ َ َ
olan mâzî fiilin başına gelir. ‫ ِإن‬edatı ise, gerçekleşmesi muhtemel olan muzârî fiilin
‫ص ُفو ل َنا ف ُنك ِار ُم ْه‬ ‫وال وصله ي‬ ‫اح ة‬ ‫فال صرمه يبدو و ِفي اليأ ِس ر‬
başına gelir. Çünkü onlar, kendilerine iyiliğin geleceğine kesin bir şekilde inanıyor-
lar, fakat musibetin başlarına geleceğinden kaygılanıyorlar ve onu nadiren gerçek- Onun ayrılması açık değil. –Ümitsizlikte rahatlık vardır–
leşen bir durum olarak kabul ediyorlardı. 502 Onun bize kavuşması da net değil ki, ona hürmet edelim
5. Nahvî iltifât: Sanki şair, birisinin “Onun ayrılmasıyla ne yapıyorsun?” dediğini vehmetmiş,
ُ َ َ َ َ َ َّ َ َ ْ َ َّ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ
﴾‫الن ِار أ ْن ق ْد َو َج ْدنا َما َو َع َدنا َ ُّرب َنا َح ًّقا ف َه ْل َو َج ْد ُّت ْم َما َو َع َد َ ُّربك ْم َح ًّقا‬ ‫﴿ونادى أصحاب الجن ِة أصحاب‬ “Ümitsizlikte rahatlık vardır” demiştir. 507

“Cennet halkı, ateş halkına seslendi: “Rabbimizin bize vaad ettiğini biz gerçek
C. Açıklama
bulduk. Siz de Rababinizin vaad ettiğini gerçek buldunuz mu?” 503 َّ َ ْ ُ َ َ ُ
İltifât sanatına, şucâ‘atu’l-Arabiyye [‫ ]شجاعة الع َ ِربي ِة‬de denilir. 508
َ ُّ َ َ َ َ َ ْ ُ ُّ َ َ َ َ
Âyette ‫ وعدنا َربنا‬ifadesinde mef‘ûlun bih olan ‫ نا‬zamiri zikredilmiş, ‫ وعد ربكم‬ifa- ُ ْ َْ
ْ ُ ْ ُ ُّ َ ْ ُ َ َ َ Bazıları ise bu sanata, el-insirâf [‫ ]ا ِلن ِص َراف‬demişlerdir. 509
desinde ise ‫ كم‬zamiri hazfedilmiştir. Normalde bu ifade ‫ وعدكم ربكم‬şeklinde gelmesi
َ Sekkâkî, iltifât sanatını bedî‘î sanatlardan saymış, fakat me‘ânî ilmi içinde işle-
gerekirdi. Burada şöyle bir incelik vardır: ‫ نا‬zamirinin zikredildiği birinci ifade, cen-
netliklerin Rablerinin vaad ettiği şeye kesin olarak inandıklarını ifade eder. İkinci ifa- diğini belirtmiştir. 510
ْ ُ
dede ‫ كم‬zamirinin hazfedilmiş olması ise, cehennemliklerin vaadin gerçekleşeceği
konusunda kuşku içinde olduklarını göstermek içindir. Ayrıca Allah’tan başka tanrı
edinenlerin durumlarının kötülüğünü ifade etmek içindir. 504 505
Mâide, 5/3.
499 506
Tevbe, 9/60. Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 252.
500 507
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 251. Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 393; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 123; İbn Hicce, Hızânetu’l-
501
A‘râf, 7/131. Edeb, I, 134.
502 508
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 252. İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, II, 168.
503 509
A‘râf, 7/44. İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 200; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 78.
504 510
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 252. Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 429.

174 175
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

46.
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
1. Âyetler: ُ ‫]  َا ْل ْح ِت َر‬
İHTİRÂS [  ‫اس‬ ِ
ُ َْ ً َ ْ َ َ ْ ََ َ َ َ َ َ َّ َّ َ َ َ َ
ٍ ‫الس َم ِاء َم ًاء فأخ َر ْجنا ِب ِه ث َم َر‬
(Fâtır, 35/27) ﴾‫ات ُمخت ِلفا أل َوان َها‬ َّ ‫( ﴿أل ْم ت َر أن الله أنزل من‬1)
ِ
َ َ ُ ُ َ ‫الله آل َه ًة ل َي ُك ُونوا َل ُه ْم ع ًّزا ۞ َك َّل َس َي ْك ُف ُر‬
﴾‫ون ِب ِع َب َاد ِت ِه ْم َو َيكونون َعل ْي ِه ْم ِض ًّدا‬
َّ ُ ْ ُ َ َّ َ
ِ ِ ِ ِ ‫( ﴿واتخذوا ِمن دو ِن‬2)
(Meryem, 19/81-82)

(Fâtır, 35/16-17) ﴾‫يز‬ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ََْ ْ ُ ْ ْ ُ ْ َ َ ْ A. Tanımı

ٍ ‫﴿إن يشأ يذ ِهبكم ويأ ِت ِبخل ٍق ج ِد ٍيد ۞ وما ذ ِلك على الل ِه ِبع ِز‬
ِ ( 3)
İhtirâs sözlükte “korunma” 511 demektir.
َ َ ْ ٌ َ ُ َ َّ َ َّ
(Ankebût, 29/54) ﴾‫اب َوِإن ج َهن َم ل ِحيطة ِبالكا ِف ِرين‬
ََْ َ َ ُ َْ ْ َ
ِ ‫( ﴿يستع ِجلونك ِبالعذ‬4) Terim olarak ihtirâs, “söz söyleyenin kelâmında bir eksiklik sezmesi veya amacı-
َ ُ ً َ ً َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َْ ٌ َ ُ َ ْ ُ َ ً َ َ َ ً َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ
﴾‫اعة َس ِّيئة َيك ْن ل ُه ِك ْف ٌل ِم ْن َها‬ ‫( ﴿من يشفع شفاعة حسنة يكن له ن ِصيب ِمنها ومن يشفع شف‬5) nın dışına çıktığını düşünmesi üzerine, bu eksikliği giderecek bir ifade getirmesidir.” 512

(Nisâ, 4/85)
B. Örnekler
2. Şiirler: َْ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ ُ
َ َ َّ ُ ٍ ‫﴿ا ْسلك َيدك ِفي ج ْي ِبك تخ ُر ْج َب ْيض َاء ِمن غي ِر ُس‬
﴾‫وء‬
‫ض ِمن نصا ِئ ِب ِه ِإ َز ُاء‬ َْ
ٍ ‫ِل َحو‬ ‫اض فلم ُيغ َاد ْ ر‬ ُ ‫الح َي‬ ِ ‫ه ِدم ِت‬ (1)
َ ً َ ُ َ ْ ْ َ َ
‫ساك ُنون َمعا ِرئ ُاء‬ ِ ‫وأهل ِك‬ ‫ِلخ ْولة ِإذ ُه ُم َمغ ًنى وأ ْه ِل ي‬ “Elini koynuna sok, kusursuz olarak bembeyaz çıksın!” 513
ْ َ ْ َ ْ َُ َ ُ َ ُ َْ ْ
‫ِإذا َما ِإل َتق ْي َنا َوال ُم َس ِال ُم َب ِاد ُن‬ ‫صالة ال َح ْر ِب ِم َّنا َو ِم ْن ُه ُ م‬ ‫ت ِبين‬ (2) Âyetteki ‫وء‬
ٍ ‫[ ِمن غي ِرس‬kusursuz] ifadesi ihtirâstır. Çünkü elin beyazlığının bir has-
ْ َ َ َْ ُُ ْ َ َ ََ
‫ُس ِق َي ِت الغ ْيث أ َّي ُت َها ال ِخ َي ُام‬ ‫وح‬ ُ َ
ٍ ‫متى كان ال ِخيام ِب ِذي طل‬ (3)
talıktan kaynaklamış olabileceği şeklinde bir yanlış anlama mümkündür. 514
ُ َ َْ ّ َ ْ ََ َ ْ َ ََ
‫كرِم‬ َ ‫الم‬ ُ ‫امل َح ّب‬
ِ ‫ِم ِنى ِبمن ِزل ِة‬ ‫َولق ْد ن َزل ِت فال تظ ِ ّني غ ْي َرُ ه‬ (4) 
َ‫الر َّي َيا َد َار ُأ َماما‬ َّ ‫اك‬ َ َ َ
‫الن َع َام ى‬ ُّ ‫ض َت ْح ُد ُوه‬ ُ ‫َب َك َر ْال َعار‬ Hz. Âişe’den gelen bir rivayette eşlerini anlatan kadınlardan biri şöyle demiştir:
ِ ‫فسق‬ ِ (5)
ْ ُ َّ َ ُ ُ ْ َ َ َ َ َ ‫َ ْ َ ُّ َ ُّ َ ْ َ َ ّ ُ ُ َ ْر‬
 »‫اس َيغ ِل ُب‬ ‫الريح ِريح ز ن ٍب وأنا أغ ِلبه والن‬
ِ ‫«المس مس أرن ٍب و‬
“Dokunması tavşan dokunması gibi, kokusu zağferan kokusu gibidir. Ben ona
galip geliyorum, insanlar da galip geliyor.” 515
ُ ْ َ َّ َ
ُ ‫[ والن‬insanlar da galip geliyor] sözü ihtirâstır. Eğer ‫[ أغ ِلبه‬Ben onaُُ ْ َ
Buradaki ‫اس يغ ِلب‬
galip geliyorum] ifadesiyle sözünü tamamlasaydı, “Bir kadına mağlup olan adam
511
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 285.
512
İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 55; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 247; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s.
215; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 316; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 486; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-
Bedî‘, s. 151; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 285.
513
A‘râf, 7/44.
514
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 316; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 486; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI,
285; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 277.
515
Buhârî, Nikâh, Bâbu Hüsni’l-Mu‘âşere, VII, 27.

176 177
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ُ ْ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ ُُ ُ ُ َ ُ َّ َ
ُ ‫[ والن‬insan-
zayıftır” denilebilirdi. İşte kadın bundan korunmak (ihtirâs) için ‫اس يغ ِلب‬ (Neml, 27/18) ﴾‫( ﴿ل َي ْح ِط َمنك ْم ُسل ْي َمان َو ُجنوده َوه ْم ل يش ُع ُرون‬2)
lar da galip geliyor] ifadesini getirmiştir. 516 َ ََ ْ ْ َّ ُ َ َ َّ َّ َ ْ َ ُ َ
﴾‫( ﴿قالوا نش َه ُد ِإ َّن َك ل َر ُسو ُل الل ِه َوالل ُه َي ْعل ُم ِإ َّن َك ل َر ُسول ُه َوالل ُه َيش َه ُد ِإ َّن ال ُم َنا ِف ِق َين لك ِاذ ُبون‬3)
 (Münâfikûn, 63/1)
ٌ َ َ َ َ
‫ص ْو ُب الغ َم ِام َو ِد َيمة َت ْه ِمي‬
َ ‫ غ ْي َر ُم ْف ِس ِد َه ا‬،‫ف َسقى ِد َي َار ِك‬ َ َّ َْ ً
َ (4) ُ
(Hûd, 11/44) ﴾‫يل ب ْعدا ِللق ْو ِم الظ ِال ِمين‬
َ ‫﴿و ِق‬
Senin diyarını –ona zarar vermeden– suladı َ ُ َْ َ ْ ُ َّ َ ُ َ َ ْ ْ ُ َْ ْ َ
(Zuhruf, 43/39) ﴾‫اب ُمشت ِركون‬ َ ْ ْ ْ ََْ ُ َ َ َ
Bulutların yağmuru ve hafif akan yağmur suyu ِ ‫( ﴿ولن ينفعكم اليوم ِإذ ظلمتم أنكم ِفي العذ‬5)
َ ْ ُ َْ
Buradaki ‫[ غي َرمف ِس ِدها‬ona zarar vermeden] ifadesi, “oranın eserlerini ve mesken-
2. Şiirler:
lerini silip süpürmekten” ihtirâstır. 517 ُ ْ ً َ ْ َ َ َُْ َ ََْ َ ‫ ( َف َو ّفني َغ ْي َر َم ْأ ُمور ُو ُع‬1)
‫ضغاثا ِم َن ال ُحل ِم‬ ‫فليس رؤياك أ‬ ‫ود َك ِل ي‬ ٍ ِِ
 ْ َ ُ َْ َ َ ْ َ ْ ََ َ َ َ ْ ُ َْ َ ْ ََ
َ‫َ َ ْ ُ َ َ َ َ ُ ن‬ ُ َ ْ َََ ‫على ِإخو ِان ِهم لقتلت نف ِ�سي‬ ‫( ولوال كثرة الب ِاكين ح ِول ي‬2)
‫الل ُه َب ِني ك ْلي ٍب ِإ َّن ُه ْم ال يق ِدرون وال يفو ِلج ِار‬
َ
ِ ‫لعن‬ ‫�سي‬ّ ‫الت َأ‬
َّ ُ ْ َ َ ْ َّ ّ َ ُ ْ‫َو َما َي ْب ُكو َن م ْث َل َأخي َو َلك ن‬
ِ ‫أس ِلي النفس عنه ِب‬ ِ ِ ِ
Allah Kuleyb oğullarına lanet etsin! Çünkü onlar,
Ellerinden bir şey gelmez ve hiçbir komşuya da vefa göstermezler - 
َ ََُ
Şiirdeki ‫[ ال يفون‬vefa da göstermezler] ifadesi ihtirâstır. Aksi takdirde onların
ihânet etmemelerinin vefalarından kaynaklandığı zannedilebilir. Dolayısıyla şairin
َ َ
‫[ ال َي ُفون‬vefa da göstermezler] ifadesi, onların ihânet etmemelerinin güçlerinin yet
memesinden kaynaklandığını göstermektedir. 518

C. Açıklama
İbn Sinân, bu sanat için et-taharruz mimmâ yûcibu’t-ta‘n (kınama getirecek şey-
lerden kaçınmak) tabirini kullanmıştır. 519
İhtirâs sanatı ile tetmîm, tekmîl, infisâl, müvârebe sanatları karıştırılmaktadır.
Söz konusu sanatları anlatırken aralarındaki farkları belirteceğiz.

D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler:
َْ َ ََْ َ ْ َْ
َ (1)
َ ‫﴿و َما كنت بجانب الغ ْرب ّي إذ قضينا إلى ُم‬ َ َ ُْ
(Kasas, 28/44) ﴾‫و�سى ال ْم َر‬ ِ ِِ ِ ِ ِ ِ
516
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 247; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 215.
517
İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 56; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 486; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI,
286.
518
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 287.
519
İbn Sinân, Sırru’l-Fesâha, s. 273.

178 179
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

47. َ َ َّ َ ْ َ
﴾‫﴿و ُيط ِع ُمون الط َع َام َعلى ُح ِّب ِه ِم ْس ِك ًينا َو َي ِت ًيما َوأ ِس ًيرا‬
ْ َّ َ
TETMÎM [  ‫] التت ِم ُيم‬ “Yoksula, yetime ve esire sevdikleri yemeği yedirirler.” 524
ُّ َ َ َّ
Âyetteki ‫ ح ِب ِه‬kelimesindeki zamir ‫ الطعام‬kelimesine aittir. Yani, “sevmelerine ve ih-
tiyaçları olmasına rağmen onu yedirirler” demektir. Çünkü böyle bir durumda yemek
yedirmek daha önemli ve daha sevaplıdır. Bu, mübâlağa ifade eden bir tetmîmdir.
Eğer bu ifade atılacak olsa, mana zayıflar ve terkibin güzelliği bozulur. 525
A. Tanımı
Tetmîm, sözlükte “tamalamma, neticelendirme, icra etme, gerçekleştirme…” 
َ َ َ َ َْ ُ ُ
anlamlarına gelir. ‫َيا َج َّن ِتي ل َو َج ْد َت ِف ِيه َج َه َّن َما‬ ‫وخ ُفوق قل ٍب ل ْو َرأ ْي َت ل ِه َيب ُ ه‬
Belagat terimi olarak tetmîm, “Söze -nazıma veya nesir-, atıldığı zaman onun Kalp çarpıntılarımın yanıp tutuşmasını görseydin!
güzelliğini azaltacak ve manasını zayıflatacak bir lafız eklemedir.” 520 Eğer söz şiirse o Ey cennetim! Kesinlikle onda cehennem var sanırdın!
lafız atıldığında vezin bozulur. Bu lafız cümlenin temel unsurlarından değildir. Aksi
َّ َ َ
takdirde cümle/söz tam olmaz. Şiirdeki ‫ يا جن ِتي‬ifadesi, vezinden dolayı tetmîm olarak gelmiştir. Aslında bu ifade
olmadan beytin anlamı tamamdır. Bazı belagatçılar buna et-teblîğ, bazıları da et-tetbî‘
ismini vermişlerdir. 526
B. Çeşitleri ve Örnekleri
Tetmîm iki çeşittir:
C. Açıklama
1. Manalarda tetmîm. ُ َ َّ َ
Tetmîm’in isminin, daha önce et-Tamâm [‫ ]التمام‬şeklinde olduğu, el-Hâtimî (ö.
2. Lafızlarda tetmîm.  521
388/988) ‘nin, bu sanatı et-Tetmîm olarak isimlendirmesinden sonra bu kullanımın
ً َ ً ََ ْ َ ُ َ ََ
﴾‫ص ِال ًحا ِم ْن ذك ٍر أ ْو أنثى َو ُه َو ُمؤ ِم ٌن فل ُن ْح ِي َي َّن ُه َح َياة ط ِّي َبة‬
َ ‫﴿م ْن َعم َل‬
ِ
َ yaygınlaştığı ifade edilmektedir. İbnu’l-Mu‘tez bunu, “bir kelâmın manası tamam-
lanmayan bir kelâm içine yerleştirilmesi” şeklinde isimlendirmiştir. 527
“Erkek ve kadından her kim inanmış olarak iyi bir iş yaparsa, onu hoş bir ha-
yatla yaşatırız.” 522 el-Askerî, et-Tetmîm ve et-Tekmîl sanatlarını birlikte zikretmiştir. 528
َ ُ َْ ََ ٌ ْ ُ َ َُ
Âyetteki ‫ ذك ٍرأو أنثى‬ifadesi tetmîmdir; ‫ وهو مؤ ِمن‬ifadesi ise ikinci tetmîmdir. Bunlar
zikredilmek suretiyle kelâmın manası tamamlanmış ve ifade son derece beliğ olmuş- D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
tur. Eğer bu iki cümlecik hazfedilmiş olsaydı, sözün anlamı eksik kalırdı ve beyânın 1. Âyetler:
güzelliği bozulurdu. 523 ََ ُ ُ َّ َ ُ َ َ َّ َّ
ْ ‫( ﴿إن الذين قالوا َ ُّربنا الله ث َّم‬1)
(Fussilet, 41/30) ﴾‫استق ُاموا‬ ِ ِ
 ً َ َ َّ َ َ
(İsrâ, 17/1) ﴾‫﴿س ْبحان ال ِذي أ ْس َرى ِب َع ْب ِد ِه ل ْيال‬
ُ (2)
520
İbn Reşîk, el-‘Umde, II, 653; İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 53; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 127;
524
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 119; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 271; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, İnsân, 76/8.
525
52. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 52; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 616.
521 526
İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 53; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 127; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 54; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 129; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
I, 271. I, 272; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 55-56.
522 527
Nahl, 16/97. İbn Reşîk, el-‘Umde, II, 653; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 127; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
523
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 389; İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 53; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, I, 271.
528
s. 127-128; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 271; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 615-616. Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 389.

180 181
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

ُ َ ََ ٌ ْ ُ َ َ َ ْ 48.
(Tâhâ, 20/112) ﴾‫ات َوه َو ُمؤ ِمن فل َيخاف‬ َ (3)
َّ ‫﴿و َمن ي ْع َم ْل من‬
ِ ‫الص ِالح‬ ِ
َ ْ ُ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ُ َْ َُ ْ َ َ ُ َ َ ُ ‫]  َا َّلت ْكم‬
TEKMÎL [  ‫يل‬
(Âl-i İmrân, 3/139) ﴾‫﴿وال ت ِهنوا َوال تحزنوا َوأنت ُم األعل ْون ِإن كنت ْم ُمؤ ِم ِنين‬
َ (4) ِ
َ ْ ْ َ َ َّ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َّ (5)
(Şu‘arâ, 26/51) ﴾‫﴿إنا نط َم ُع أن يغ ِف َر لنا َ ُّربنا خط َايانا أن كنا أ َّول ال ُمؤ ِم ِنين‬
ِ

2. Şiirler:
َ َ ْ ‫الس ُي‬ ُ َ ُ َْ ْ َُ ْ َ َ ٌ َُ
‫اض ِب‬
ِ ‫وف القو‬ ِ ُّ ‫ويعطوه عاذوا ِب‬ ‫اس ِإذا ل ْم ُي ْق َب ِل ال َح ُّق ِم ْن ُه ْ م‬ ‫أن‬ (1) A. Tanımı
َ ُ ُ َّ َ ُ ْ َ َ َ َّ َ ْ َ
‫الن َدى خلقا‬ ‫يلق السماحة ِمنه و‬ ً‫ َهرم ا‬-‫ع َلى ِع َّل ِت ِه‬- َ ‫َم ْن َي ْل َق َي ْو ًما‬ (2) Tekmîl, sözlükte “ikmal etme, noksanını giderme, kemale erdirme…” vb. an-
ِ
ُ َ ُ َ ْ ُ َ َْ ْ ُ ْ َ َ َ ّ
‫أع ِرف ِمن أين تؤكل الك ِتف‬ ‫ِإ ِني َعلى َما ت َ ْري َن ِم ْن ِك َب ِر‬
‫ي‬ (3)
lamlara gelir.
َ َ َّ َ ْ َ َ َ ُ َّ َ ّ ً َْ َْ
ُ‫الش َعر‬ ‫حتى يح ِالف بطن الراح ِة‬ ‫َوأق َس َم ال ْج ُد َح ّقا ال ُي َح ِال ُف ُه ْ م‬ (4)
Belagat terimi olarak tekmîl, “şair veya mütekellimin övgü, yergi, vasıf vb. hu-
suslarda tam bir mana ortaya koyup, sonra bu mana ile nitelemeyi yetersiz görmesi
 üzerine onu tekmîl olarak destekleyecek başka bir mana getirmesidir.” Bunu ya mü-
balağa olarak ya da kusurdan sakınmak için ihtiyaten getirir. Sözgelimi, birisini cesa-
retiyle övmek isteyen, sonra onu sadece bununla övmenin yetersiz olduğunu ve cö-
mertliğiyle de övmek gerektiğini düşünerek cömertliğini zikretmek suretiyle tekmîl
yapan kimse gibi. 529

B. Örnekler

َ ‫الل ُه ب َق ْوم ُيح ُّب ُه ْم َو ُيح ُّب َون ُه َأذ َّلة َع َلى ْال ُم ْؤمن َين َأع َّزة َع َلى ْال َكافر‬
﴾‫ين‬
ّ َْ َ ْ َ َ
ِِ ٍ ِ ِِ ٍ ِ ِ ِ ٍ ِ ‫﴿فسوف يأ ِتي‬
“Allah, yakında öyle bir toplum getirecek ki, O onları sever, onlar da O’nu sever-
ler; mü’minlere karşı alçak gönüllü, kâfirlere karşı onurludurlar.” 530
َ ْ ُ ْ َ َ َّ َ
Allah Teâlâ bu âyette ‫[ أ ِذل ٍة على المؤ ِم ِنين‬mü’minlere karşı alçak gönüllüdürler] ifa-
desiyle yetinseydi, bu onların kardeşlerine karşı alçak gönüllü olmaları hususunda
tam bir övgü olurdu, fakat bu tam bir övgü olmazdı. Bu yüzden Allah, ayrıca onları
َ ‫َأع َّزة َع َلى ْال َكافر‬
‫ين‬ ِِ ٍ ِ [kâfirlere karşı onurludurlar] şeklinde de nitelendirmiştir. Dolayısıyla
bu ifâde tekmîldir. 531


529
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 357; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 142; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
I, 374; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 150; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 185.
530
Mâide, 5/54.
531
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 357; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 143-44; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 142; İbn
Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 374; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 150; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
Rebî‘, V, 186-87.

182 183
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ُ ‫َم َع ْال ِح ْلم في َع ْين ْال َع ُد ّو َمه‬ َ َ ْ ْ َ ٌ َ

‫يب‬ ِ ِ ِ ِ ِ ‫يم ِإذا َما ال ِحل ُم َ َّزي َن أ ْهل ُ ه‬‫ح ِل‬ D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
O, halîmdir; hilm, sahibini süslediği zaman 1. Âyetler:
Hilmiyle birlikte düşmanın gözünde heybetlidir َ َ َّ ُ ْ َ َ َّ َ ُ ٌ َ َ
(Fetih, 48/29) ﴾‫﴿مح َّمد َّر ُسو ُل الل ِه َوال ِذين َم َعه أ ِشد ُاء على الكف ِار ُرح َم ُاء َب ْين ُه ْم‬
َّ
ُ (1) َّ
ٌ َ ْ َ َّ َ ُ َ َُ َ ْ ْ َ َ ُ َ َ ْ َ َ ٌ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ َّ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ ً َ ّ َ َ َ َ ْ َّ ُ َ ْ َ ْ َ َ
Şiirdeki ‫[ ح ِليم‬yumuşak huyludur] sözü tam bir övgüdür. ‫ ِإذا ما ال ِحلم زين أهله‬ifa- ‫ال َسأ ِنز ُل ِم ْث َل َما أ َنز َل‬ ‫ ( ﴿ومن أظلم ِمم ِن افترى على الل ِه ك ِذبا أو قال أو ِحي ِإلي ولم يوح ِإلي ِه �شيء ومن ق‬2)
desi ise ihtirâstır. Eğer bu ifade olmasaydı, övgüde bir eksiklik olurdu. Çünkü yu- ُّ
muşak huyluluğun bir kısmı acizlikten kaynaklanabilir. Yine şair burada övdüğü ki- (En‘âm, 6/93) ﴾‫الله‬
ُ َ ّ ُ َ ْ َْ ْ ْ ََ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ ُّ َ َ َ ْ ُ ْ ُ ُّ ُ َ َ ُ َّ َ ْ َ
şiyi sadece “yumuşak huylu” olarak övmeyi eksik bulmuş ve ‫مع ال ِحل ِم ِفي عي ِن العد ِو م ِهيب‬ (En‘âm, 6/147) ﴾‫اس َع ٍة َوال ُي َرد َبأ ُسه ع ِن الق ْو ِم الج ِر ِمين‬ ِ ‫( ﴿ف ِإن كذبوك فق ْل َربكم ذو َرحم ٍة و‬3)
[hilmiyle birlikte düşmanın gözünde heybetlidir] demek suretiyle tekmîl yapmıştır. 532

2. Şiirler:
C. Açıklama
‫مان‬ َُْ َ ْ َ ْ َ َْ َ َْ ّْ َّ
‫ِإ َّن الثما ِن َين َوُب ِلغ َت َه ا‬
ِ ‫قد أحوجت سم ِعي ِإلى ترج‬ (1)
İ‘tirâz, ihtirâs, tetmîm ve tekmîl sanatları birbirlerine çok yakın oldukları için َ ْ ُّ َ ْ َ َ َ ْ َ َّ ْ َ َْ
zaman zaman karıştırılmaktadır.
‫الدن َيا َلما َح َادا‬ ‫ِبما احتكمت ِمن‬ ‫يل ِلل َم ْج ِد ُح ْد َع ْن ُه ْم َوخ ِل ِه ُ م‬ ‫لو ِق‬ (2)
ُ‫َو َال ُط َّل ِم َّنا َح ْي ُث َك َان َق ِتيل‬ َّ ٌ
‫َما َمات س ِيد ِمنا ِفي ِفر ِاش ِ ه‬
َ ّ َ َ (3)
• İhtirâs, tetmîm ve tekmîl arasındaki fark şöyledir:
َ
‫�ض َى ل َها‬ ُ َ َّ َ ُ َ ْ ْ ُ ْ ُّ ‫س‬
‫الض َح ى‬ ُ ‫اص َم ْت َش ْم‬ َ ‫َل ْو َأ َّن ع َّز ًة َخ‬
Tekmîl’de mana ikmal yapmadan önce tam ve doğrudur. Sonra mananın güzel- ِ ‫ِف َي الحس ِن ِعند موف ٍق لق‬ ِ (4)
ً ْ َ ُ ْ َ ّ َ ُّ َ َ
liğini ikmal eden bir sanat veya mana eklemek yoluyla tekmîl yapılır. Tetmîm, hem ‫الن َدى ِم ْن َها ُه ُب َوبا‬
َّ ‫َوأ ْس َر ُع في‬
ِ ‫وج بطش ا‬ ِ ‫الري ِاح اله‬ ِ ‫أشد ِمن‬ (5)
mananın hem veznin eksikliğini gidermek için yapılır. İhtirâs ise, mana tam ve vezin
doğru olmasına rağmen manada bir eksiklik olma ihtimaline karşın yapılır. 533 
• İ‘tirâz ile tekmîl arasındaki fark da şöyledir:
Tekmîl’de ziyâdelik söz sahibinin zikrettiği birinci manayı ikmâl için olur. İ‘tirâz’da
ise ziyadelik bir nükteden dolayı olup önceki anlamı ikmâl etmek için değildir. 534
• Tetmîm ile tekmîl arasındaki fark da şöyledir:
1) Tetmîm, eksik mana üzerine yapılır ve onu tamamlar. Tekmîl, tam mana üze-
rine yapılır ve onu ikmâl eder. Zira kemâl, tamam üzerine zaid bir durumdur.
2) Tetmîm, sanatlarda değil sadece manalarda olur. Tekmîl, her ikisinde bir-
likte olur. 535

532
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 358; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 374-375; Mer‘î el-Hanbelî,
el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 150; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 186.
533
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 245; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 317; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
II, 486.
534
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 188.
535
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 362; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 143; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
I, 375; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 151; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 189.

184 185
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

49. ًّ َ ْ َ َ ً ْ َ
Bu âyette iki tezyîl vardır. Birincisi, Allah Teâlâ’nın ‫ وعدا علي ِه حقا‬sözüdür. Bu söz-
ُ ‫]  َا َّلت ْذي‬
TEZYÎL [  ‫يل‬ den önce kelâm tamam olmuştu. Allah, öncesini pekiştirmek için bu sözü getirmiş-
ِ ّ َ َ َ َْ ْ ََ
tir. İkincisi, Allah Teâlâ’nın ‫ ومن أوفى ِبع ْه ِد ِه ِمن الل ِه‬sözüdür. Bu söz, öncesini pekiştirmek
için mesel-i sâir olarak getirilmiştir. Bu, birinci tezyîl için ikinci tezyîldir. 539


ْ ُ َ َ ْ َ ُّ ُ َ ُ َ ْ ُ ُ َ َّ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ
A. Tanımı ﴾‫س ذا ِئقة ال َم ْو ِت‬
ٍ ‫﴿وما جعلنا ِلبش ٍر ِمن قب ِلك الخلد أف ِإن ِمت فهم الخ ِالدون ۞ كل نف‬
Tezyîl, lügatte “ek yapma, ilave etme, bir cümleden sonra te’kîd için aynı an-
lamda ikinci bir cümle getirme, dipnot ekleme” anlamlarına gelir. “Senden önce hiçbir insana ebedi yaşama vermedik. Şimdi sen ölürsen, onlar
ebedi mi kalacaklar? Her nefis, ölümü tadacaktır.” 540
Terim olarak tezyîl, “söz söyeyenin, güzel bir şekilde tamamladığı cümlenin ar- َ ُ َ ْ ُ َ َّ ْ ََ
dından, metni ve manayı anlamayan kimse için önceki cümleyi te’kîd edecek, onun Âyetteki ‫[ أف ِإن ِمت ف ُهم الخ ِالدون‬Şimdi sen ölürsen, onlar ebedi mi kalacaklar?] sözü,
ْ َ ْ ُ َ َ ‫ُك ُّل َن ْف‬
birinci türden tezyîldir. Sadece manayı pekiştirmek için gelmiştir. ‫س ذا ِئقة المو ِت‬
anlamını kapsayacak, benzer bir cümle getirmesidir.” 536 ٍ
[Her nefis, ölümü tadacaktır] sözü ise, müstakil olarak mesel-i sâir türü bir cümle
olduğu için ikinci türden teyzîldir. 541
B. Çeşitleri ve Örnekler
Tezyîl iki çeşittir: 
َ َ َ َ َ َ َُ َ
1. Birincisinde tezyîl, ilk mana üzere ziyâde değildir. Sadece te’k’id ve pekiş- ‫َو َعال َم أ ْرك ُب ُه ِإذا ل ْم أ ْن ِز ِل‬ ‫ فك ْن ُت َّأو َل َن ِاز ٍ ل‬،‫ َن َز ِال‬:‫ف َد َع ْوا‬
tirme için gelir.
İnmemi istediler. Bundan dolayı ilk inen ben oldum
2. İkincisinde tezyîl, söz söyleyenin manayı pekiştirmek için mesel-i sâir (öz-
İnmemiş olsaydım, neye binecektim
deyiş) şeklinde ortaya koyduğu sözdür. Mesel-i sâir, insanların dillerinde sıkça
dolaştığı için meşhurdur. Bu söz, tek başına anlam ifade ettiği için tek başına Bu beytin son tarafının tamamı [acüzü’l-beyt], ikinci nevi tezyîldir. 542
kullanılması mümkündür. Bedî‘îyyât yazarları beyitlerini bu çeşit tezyîl üzerine
bina etmişlerdir. 537 
َ َّ َ َّ َْ ّ َ ُ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ ْ َ ُ َْ ْ ُ ُ ٌ ْ َ
َ ُ َ ُ َ ّ َ ُ َ َ َ ُ ُ َ َّ َ ُ َ َ ْ َ َ ْ ُ َ ُ َ َ ْ ُ ْ َ ‫َّ ّ َ ْ َ َ ى‬ ‫الناق ِة الذن َبا‬ ِ ‫ومن يس ِوي ِبأن‬
‫ف‬ ‫اب غ ْي ُر ُه ْ م‬ ‫قوم هم النف والذن‬
‫الج َّنة ُيقا ِتلون ِفي َس ِب ِيل الل ِه ف َي ْق ُتلون َوُي ْق َتلون َو ْع ًدا‬ ‫﴿إن الله اشتر ِمن المؤ ِم ِنين أنفسهم وأموالهم ِبأن لهم‬ ِ
ّ َ ْ َ َ َْ ْ ََ ْ ُْ َ َ َ ْ َّ ًّ َ ْ ََ Onlar baş olan bir toplumdur; diğerleri kuyruklardır
ِ ‫علي ِه حقا ِفي التور ِاة و‬
﴾‫اإل ِنج ِيل والقر ِآن ومن أوفى ِبعه ِد ِه ِمن الل ِه‬ Devenin başını kuyruğuyla kim mukayese eder?
“Allah, mü’minlerden canlarını ve mallarını cennet kendilerinin olmak üzere satın
Beytin birinci kısmında mana tamam olmuştur. İkinci kısım tezyîldir. 543
almıştır. Allah yolunda savaşırlar, öldürürler ve öldürülürler. Bu, Allah’ın, Tevrat’ta,
539
İncil’de ve Kur’ân’da üstlendiği gerçek bir sözdür!” 538 İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 125; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 387; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 156; İbn
Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 242; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 622.
536 540
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 373; İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 125; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, Enbiyâ, 21/34-35.
541
s. 387; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 77; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 242; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 373; İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 156-57; İbn Ma‘sûm,
III, 39. Envâru’r-Rebî‘, III, 42; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 621.
537 542
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 387; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 155; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 374; İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 125; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr,
39. s. 388; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 243; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 41.
538 543
Tevbe, 9/111. Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 374.

186 187
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

50.
C. Açıklama
ْ َّ َ
• Ebû Hilâl el-Askerî tezyîl sanatı hakkında şöyle demektedir: “Tezyîl’in kelâmda TEKRÂR [  ‫] التك َر ُار‬
çok değerli bir yeri ve önemli bir konumu vardır. Çünkü o manaya açıklık ve mak-
sada belirginlik kazandırmaktadır. Bazı belagatçılar, “Belâgat üç –işâret, tezyîl ve
müsâvât– yerdedir” demişlerdir.” 544
• Tezyîl ile tekmîl arasında fark vardır: A. Tanımı
1) Tekmîl, ikmâle ihtiyaç duyan bir mana üzerine yapılır. Tezyîl, kelâmın te’kîd Tekrâr, sözlükte “bir şeyileme, tekrar etme” anlamlarına gelir.
edilmesi ve pekiştirilmesinden başka bir mana ifade etmez. Terim olarak tekrâr, “söz söyleyenin, bir vasıf, övgü, yergi, korkutma, tehdit
2) Tekmîl, haşv ve makta‘larda olur. Tezyîl ise haşvde değil sadece makta‘da olur. vb.lerini te’kîd etmek için bir kelimeyi lafız ve mana olarak yeniden söylemesi, tek-
3) Tekmîl, bazen cümle olmadan da olur. Tezyîl böyle değildir. 545 rar etmesi, yani kere söylemesidir.” 546

D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler B. Örnekler

1. Âyetler: َ َ َ َ َّ َ ُ َ َ َ َ َّ َ
﴾‫﴿كل َس ْوف ت ْعل ُمون ۞ ث َّم كل َس ْوف ت ْعل ُمون‬
ً َُ َ َ َ ْ َّ َ ْ َ َ َ َ ُّ َ ْ َ ُ َ
(İsrâ, 17/81) ﴾‫اط َل كان زهوقا‬ ِ ‫اط ُل ِإن الب‬ ِ ‫﴿وق ْل ج َاء الحق وزهق الب‬ (1)
“Hayır! Yakında bileceksiniz! Yine hayır! Yakında bileceksiniz!” 547
(Sebe’, 34/17) ﴾‫ور‬ َ ‫﴿ذل َك َج َ ْزي َن ُاه ْم ب َما َك َف ُروا َو َه ْل ُن َجازي إ َّل ْال َك ُف‬ َ
(2) َّ َ
ِ ِ ِ ِ Âyetteki tekrâr, engellemek ve uyarmak içindir. Zira ‫ كل‬edatı, “engellemek ve
َ َ ُ َْ َ ْ ْ ْ ُ ْ َ َّ ُ
(Bakara, 2/92) ﴾‫﴿ث َّم اتخذت ُم ال ِعج َل ِمن ب ْع ِد ِه َوأنت ْم ظ ِال ُمون‬ (3) dikkat çekmek” içindir. Buna göre, kendisinin düşünen kimsenin diniyle ilgisini ke--
َ ُ َْ َ َ ْ َ
serek bütün gayretini dünya için sarfetmemesi gerekir. ‫ سوف تعلمون‬ifadesi ise uyar
(Neml, 27/91) ﴾‫�ش ْي ٍء‬َ ‫﴿إ َّن َما ُأم ْر ُت َأ ْن َأ ْع ُب َد َر َّب َهذه ْال َب ْل َدة َّالذي َح َّر َم َها َو َل ُه ُك ُّل‬ (4)
ِ ِ ِِ ِ ِ mak içindir. Buna göre, korkup gafletten uyanmaları gerekir. Yani, Allah’a kavuştu-
َ َ ْ َ ََ َ َ ْ ُّ َ
ُ ْ ْ َ َ َ َّ َ َ ُ ğunuz zaman içinde bulunduğunuz hatayı anlayacaksınız. 548
ِ ‫اآلخ َر ِة وما ل ُهم ِمن ن‬
(Âl-i İmrân, 3/22) ﴾‫اص ِرين‬ ِ ‫﴿أولـ ِئك ال ِذين ح ِبطت أع َمال ُه ْم ِفي الدنيا و‬ (5)

2. Şiirler: ّ َُ ُ َ َ َ
﴾‫﴿ف ِبأ ّ ِي آلء َ ِّربك َما تك ِذ َب ِان‬
َّ ْ
‫الر َج ِال ال ُم َهذ ُب‬ ّ ‫َع َلى َش َع ٍث َأ ُّي‬ َُ َ ً َ َ ْ ُ َ ْ ََ
‫بق أخا ال تل ُّم ُ ه‬
ِ ٍ ‫ولست ِبمست‬ (1)
َّ ‫س ْال ُم َك ِاذ ُب َك‬ َ ‫َوَل ْي‬ َ‫ال‬ َ ْ ْ َ َّ ُ ْ َ ُ ْ َ َ “Şimdi Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlıyorsunuz?” 549
‫الص ِاد ِق‬ ‫صدقتك الود أب ِغي ال ِوص‬ (2)
ْ ْ َ َ ْ ُ ْ َ ‫َف َج‬
ِ ‫ازي ُت ُموِني ِبطو ِل ال ِب َع‬
Allah Teâlâ Rahmân Sûresi’nde, nimetlerini inkâr edenleri azarlamak için “Şimdi
‫َوك ْم أخ َج ُل ال ُح ِ ّب ِم ْن َوا ِث ِق‬ ‫اد‬
َْ َْ َ ْ َ َ ُ َُ Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlıyorsunuz?” ayetini tekrar etmiştir. 550
‫َو َم ْن ُي ْع ِط أث َم َان ال َح ِام ِد ُي ْح َم ِد‬ ‫ور ف َت ًى ُي ْع ِطي َعلى ال َح ْم ِد َمال ُ ه‬ ‫نز‬ (3)
ُّ ‫اح ب َما َال َت ْش َتهي‬ َ ّ ‫َت ْجري‬ ُ‫َما ُك ُّل َما َي َت َم َّنى ْال َم ْر ُء ُي ْدر ُك ه‬ 
‫الس ُف ُن‬ ِ ِ
ُ ‫الري‬
ِ ِ ِ (4)
َ َ َ ُ ْ َ َْ َ ْ َْ
‫يم ِإذا أ ْعطى ِب َم َّن ِان‬ ‫أف َس ْد َت ِبال َم ِ ّن َما أ ْس َد ْيت ِمن حس ٍ ن‬
َ َ ْ َ 546
‫كر‬ İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, III, 3; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 375; İbnu’n-Nâzım, el-
ِ ‫ليس ال‬ (5)
Misbâh, s. 232; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 134; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 361; İbn Ma‘sûm,
 547
Envâru’r-Rebî‘, V, 345.
Tekâsür, 102/3-4.
548
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 345.
544 549
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 373. Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 373.
545 550
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 242; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 43. İbn Reşîk, el-‘Umde, II, 701; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 362.

188 189
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ْ َ َ ْ َ ً َُ َْ ْ َ َ َُ ُ َ َ َ َ
‫ أ ْي َن أ ْي َن ال ِف َر ُار‬،‫َيا ل َبك ٍر‬ ‫ أن ِش ُروا ِلي كل ْي با‬،‫َيا ل َبك ٍر‬ (Mü’minûn, 23/36) ﴾‫( ﴿ه ْي َهات ه ْي َهات ِل َما توعدون‬3)
َ َ ْ َ َ ُ َّ َ َ ُ َ ُ
Ey Bekroğulları! Benim için Kuleyb’i diriltin! (Vâkı‘a, 56/10-11) ﴾‫الس ِابقون ۞ أ ْول ِئك ال ُمق َّ ُربون‬
َّ ‫السابقون‬
ِ ‫( ﴿و‬4)
Ey Bekroğulları! Kaçışınız nereye nereye! 551 َ َّ ‫اح ف َيما َطع ُموا إ َذا َما َّات َقوا َّو َآم ُنوا َو َعم ُلوا‬ َ ‫س َع َلى َّالذ‬ َ
‫ات‬
ِ ‫الص ِالح‬ ِ ‫ات جن‬ َّ ‫ين َآم ُنوا َو َعم ُلوا‬
ٌ َ ُ ِ ‫الص ِال َح‬
ِ َ ‫﴿ل ْي‬ (5)
ِ ِ ِ ِ
 ُ َ ْ َ َ َ َّ َّ ُ ُ َ َ َ َّ َّ ُ
(Mâide, 5/93) ﴾‫ثم اتقوا وآمنوا ثم اتقوا وأحسنوا‬
ُ ‫وم َن ُم‬ ُ ‫َو َد ْمعي ب ُح ّبي َن ُم‬ َ ُ َُ ّ
‫وم‬ ِ ِ ِ ُ ‫وم ك ُت‬
‫وم‬ ‫ِل َسا ِني ِل ِس ِري كت‬
ُ‫يم َوسيم‬ ُ ‫َب ِد ُيع ْال َج َمال َوس‬ َ
‫َوِلي َم ِال ٌك ش َّف ِني ُح ُّب ُ ه‬ 2. Şiirler:
ِ ِ ِ
ُ ‫َو َل ْف ٍظ َس ُحور َر ِخ‬ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ََْ
ُ‫يم َر ِخيم‬
ٍ ‫ل ُه ُم ْقل َتا ش ِاد ٍن أ ْح َو ٍ ر‬ ‫َوأ ْع ِظ ْم ِب َها أ ْع ِظ ْم ِب َها ث َّم أ ْع ِظ ِم‬ ‫صفق ٍة ِل ُم َب ِاي ٍ ع‬ ‫فأربح ِبها ِمن‬ (1)
ُ‫يم َس ِقيم‬ ُ ‫َوج ْسمي َع َل ْي ِه َس ِق‬ ٌ ‫وم ُس ُج‬ ٌ ‫َف َد ْم ِعي َع َل ْي ِه ُس ُج‬ ْ ‫وحي ْال َخ َي‬ َُ ْ َ َ َ ُ‫ت‬ ْ َ َ ّ َ ْ َ َ َ ِْ ُ َ
ِ ِ ‫وم‬ ‫ال‬ ِ ‫ع�سى أن يل َّم ِب ُر‬ ‫يقلن وقد ِقيل ِإ ِني هجع‬ (2)
Dilim, sırrımı gizliyor, gizliyor
ْ ‫ال ُم َح‬
‫ال‬ ٌ ‫َف ُق ْل ُت َل ُه َّن ُم َح‬ َ‫الس ْل و‬ َّ ‫يق َو َج ْد ُت‬ ٌ ‫يق َحق‬
ِ
ٌ ‫َحق‬
ِ
َ ُّ ‫الل َب‬ ُّ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َّ
ْ‫ال ر‬ َّ
Gözyaşım, sevgimi ifşa ediyor, ifşa ediyor ‫اب‬ ِ ‫اب اللب‬ َِ َ ‫و ِع ِمنهم و ِب‬ ‫ِبالص ِر ِيح الص ِر ِيح والرو ِع‬ (3)
Benim bir sahibim var; sevgisi beni bitirdi َّ َ
‫َدة َي ْو ٌم َول ْوا أ ْي َن أ ْي َنا‬ ‫وع ِك ْن ـ‬َ ‫َه َّال َس َأ ْل َت ُج ُم‬ (4)
Güzelliğinin eşsizliği esiyor, esiyor
‫وه ُه ُم ُه ُم‬ َ ‫َف ُق ْل ُت َوَأ ْن َك ْر ُت ْال ُو ُج‬ َُ ُ ُ َ
‫َرف ْو ِني َوقالوا َيا خ َو ْي ِل ُد الت َر ْ ع‬
َ
(5)
Onun ceylan gibi kara gözleri var
Büyüleyici konuşması naziktir, naziktir

Gözyaşım onun yüzünden akıyor, akıyor
Bedenim onun yüzünden hastalanıyor, hastalanıyor 552

C. Açıklama
ْ َّ
ُ ‫ ]التكر‬ifadesi de kullanılmaktadır. 553
• Tekrâr sanatı için et-tekrîr [‫ير‬ ِ
• Tekrâr ile tezyîl arasında fark vardır: Tekrâr, önce geçen cümlenin lafzıyla ya-
pılır ve iki cümle arasında zıtlık yoktur. Tezyîl’de iki cümle arasında zıtlık vardır. 554

D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler:
َْ َ َ ّ َ َْ
َْ َ ََُ ّ َ َْ
(İnfitâr, 82/17-18) ﴾‫ين‬ ِ ‫الد ِين ۞ ث َّم ما أد َراك ما يو ُم‬
ِ ‫الد‬ ِ ‫( ﴿وما أد َراك ما يو ُم‬1)
﴾‫اع‬ ُّ ‫الر َشاد ۞ َيا َق ْوم إ َّن َما َهذه ْال َح َي ُاة‬
ٌ ‫الد ْن َيا َم َت‬
ِِ ِ َّ ‫يل‬ َ ‫ال َّال ِذي َآم َن َيا َق ْوم َّاتب ُعون َأ ْه ِد ُك ْم َسب‬
َ ‫﴿و َق‬
َ (2)
ِ ِ ِ ِ ِ ِ
(Mü’min, 40/38-39)
551
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 361.
552
İbn Reşîk, el-‘Umde, II, 707-708.
553
İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 191.
554
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 43.

190 191
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

51.
C. Açıklama
ُ ‫]  َا ْل َيغ‬
ÎĞÂL [  ‫ال‬ • Îğâl ile tetmîm arasındaki fark, tetmîm’in tamamlanmaya muhtaç olan sözde
ِ
olmasıdır. 560
• Îğâl ile tezyîl arasında da fark vardır:
1) Îğâl, cümlesiz ve te’kîdsiz olur. Tezyîl böyle değildir.
A. Tanımı 2) Îğâl, ancak kendisinde revî ve onunla ilgili bir şey bulunan kelimede olur.
Îğâl sözlükte, “çabuk yürümek, abartarak anlatmak…” 555 demektir. Tezyîl, acüzü’l-beyt’in (beyin ikinci mısrasının) çoğunda olur ve genellikle ikinci
Terim olarak îğâl, “bir beytin veya bir sözün, mana tamamlandığı hâlde bir nükte mısranın tamamını kuşatır. 561
ifade eden bir şeyle sona erdirilmesidir.” 556 O şey olmasa da mana tamdır, maksat
yanlış anlaşılmayı ortadan kadırmak ya da güzel bir şeye teşviktir. D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
1. Âyetler:
B. Örnekler َ ُ َُ َ َ ْ ْ
َ َُ ُ َّ َ َّ َ َ ‫﴿ق‬
(Yâsîn, 36/20-21) ﴾‫ال َيا ق ْو ِم ات ِب ُعوا ال ُم ْر َس ِلين ۞ ات ِب ُعوا َمن ال ي ْسألك ْم أ ْج ًرا َوه ْم ُم ْهتدون‬
َ
ُ َ ‫الض َال َل َة ب ْال ُه َدى َف َما َرب َحت ّت َج‬
َ ‫ارت ُه ْم َو َما َك ُانوا ُم ْه َتد‬ ْ َ َّ َ َ ْ ُ
َّ ‫اش َت ُر ُو ْا‬ (1)
﴾‫ين‬ ِ ِ ِ ِ ‫﴿أولـ ِئك ال ِذين‬
َ ْ َّ َ َ ُّ ُّ ‫﴿إ َّن َك َل ُت ْسم ُع ْال َم ْو َتى َ َول ُت ْسم ُع‬
(Neml, 27/80) ﴾‫الص َّم الدع َاء ِإذا َول ْوا ُمد ِب ِرين‬ (2)
ِ ِ ِ
“İşte onlar o kimselerdir ki, hidayet karşılığında sapıklığı satın aldılar da ticaret- َ َ
ْ َ َ ُ ْ ُ ْ ْ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ٌ َ َ َّ َ َ َ
ً َ
(Kehf, 18/6) ﴾‫يث أسفا‬
َ
leri kar etmedi, doğru yolu da bulamadılar.” 557 ِ ‫﴿فلعلك ب ِاخع نفسك على آث ِار ِهم ِإن لم يؤ ِمنوا ِبهذا الح ِد‬ (3)
َ َ ُ ُ َ ََ
Âyetteki ‫[ وما كانوا م ْهت ِدين‬doğru yolu da bulamadılar] ifadesi îğâldir. Çünkü mana َ ََ َ ْ َ َ ْ َ ََ
(Fâtır, 35/8) ﴾‫ات‬ ٍ ‫﴿فل تذه ْب نف ُسك عل ْي ِه ْم ح َس َر‬ (4)
bu ifade olmaksızın tamamlanmıştı. Fakat onların sapkınlıklarındaki mübalağayı ar-
ً ْ َ َ ّ ْ ُ ْ َ َّ ْ ُ ْ َ ُ ُ َ َّ َ ْ ُ ْ َ َ
tırmak maksadıyla bu ifade îğâl olarak getirilmiştir. 558 (Âl-i İmrân, 3/176) ﴾‫﴿وال َيحزنك ال ِذين ي َس ِارعون ِفي الكف ِر ِإن ُه ْم لن َيض ُّروا الله شيئا‬ (5)

َ ْ َ ََ ُ ْ ََْ َ َ َ َ
‫كأ َّن ُه َعل ٌم ِفي َرأ ِس ِه ن ُار‬ ‫أغ ُّر أ ْبل ُج تأت ُّم ال ُه َداة ِب ِ ه‬ ْ ْ ّ َ ْ ََ ً ُ ُ
2. Şiirler:
َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ
‫الر َد ِاء ال ُم َسل َس ِل‬
ِ ‫رسوما كأخال ِق‬ ‫اسأ ِ ل‬ ‫ف العيس ِفى آث ِار مية و‬ ِ ‫ِق‬ (1)
O, yolculara rehberlik yapan bir kayadır َُْ َُ ْ
‫ُد ُموعا ك َت ْب ِذ ِير الجم ِان المفص ِل‬
َّ َ ً َ‫َأ ُظ ُّن َّال ِذي ُي ْج ِدي َع َل ْي َك ُس َؤ ُاله ا‬ (2)
Sanki başında ateş bulunan bir yol işaretidir
َّ َ َْ ْ َ ُ ْ َ َ ُ َّ َ َ
ٌ َ َ ُ َّ َ َ ‫ن َزل َن ِب ِه َح ُّب الف َنا ل ْم ُي َحط ِم‬ ‫ات ال ِع ْه ِن ِفي ك ِ ّل َم ْن ِز ِ ل‬ ‫كأن فت‬ (3)
Şairin ‫[ كأنه علم‬sanki bir yol işaretidir] sözü, maksadını ifade için yeterlidir. Fakat
ُ َ ْ َ َ ْ ‫الس ُي‬ ُ َ ُ َْ ْ َُ
ِ ُّ ‫ويعطوه عاذوا ِب‬ ٌ َُ
ْ‫اس إ َذا َل ْم ُي ْق َبل ْال َح ُّق م ْن ُه م‬
mübalağayı artırmak ve teşbihi pekiştirmek için ‫[ ِفي َرأ ِس ِه نار‬başında ateş bulunan] sö- ‫اض ِب‬
ِ ‫وف القو‬
َ
ِ ِ ِ ‫أن‬ (4)
َ َ َّ ْ ْ َ َ ُ ُ َّ َ
zünü îğâl olarak getirmiştir. 559 ‫َوأ ْر ُح ِل َنا ال َج ْز ُع ال ِذي ل ْم ُيث َّق ِب‬ ‫ش َح ْو َل ِخ َبا ِئ َن ا‬ ِ ‫كأن عيون الوح‬ (5)
555
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 232; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 27; İbn Ma‘sûm, Envâru’r- 
Rebî‘, V, 333.
556
Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 168; Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 380; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr,
s. 232; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 230; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 156; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
II, 27; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 333.
557
Bakara, 2/16.
558
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 333; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 626.
559 560
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 234; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 231-232; İbn Hicce, İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 28.
561
Hızânetu’l-Edeb, II, 29; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 334. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 42-43.

192 193
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

52. َ َ ََ َ َ
‫ِم ْن َها َعلى ش َر ٍف ُم ِط ُّل‬ ‫أ ْعل ْم ُت ُع ْت َبة أ َّن ِن ي‬
ُ َّ َ َ ْ َ َ َْ َ َ
TEMKÎN [  ‫] الت ْم ِكين‬ ‫َوال َم َد ِام ُع ت ْس َت ِه ُّل‬ ‫َوشك ْو ُت َما ألقى ِإل ْي َه ا‬
ََْ ُ ْ َ ُ ْ َ َ َ
‫أشكو ك َما َيشكو الذ ُّل‬ ‫َح َتى ِإذا أ ْب َر َم ْت َم ا‬
ُ ْ َ
‫ ك ُّل‬:‫ ف ُقل ُت‬،‫ل ُم َما ت ُقو ُل‬
َ َ
‫اس َي ْع ـ‬ َّ ‫ َف َأ ُّي‬:‫َق َال ْت‬
‫الن‬
ِ
Utbe’ye, onun benim yanımda büyük şerefe sahip olduğunu bildirdim
A. Tanımı Onun başına gelenleri şikâyet ettim; göz yaşlarım sel gibi akıyordu
ّ َّ َ Rezil bir kimsenin şikâyet etmesi gibi şikâyet etmekten usandığı zaman
Temkîn, sözlükte ‫ مكن‬fiilinden mastar olup “mümkün kılma, imkan verme, pe-
Dedi ki: Hangi insan biliyor, senin söylediğin şeyi? Dedim ki: Herkes! 565
kiştirme…” vb. anlamlara gelir.
Terim olarak temkîn, “sec‘ veya kâfiyenin yerli yerinde olacak, nefret uyandır-
mayacak ve sıkıntı vermeyecek şekilde söz ve beyitle bütünleşmesi ve iğreti durma- C. Açıklama
masıdır. Beyti okuyan kafiye kısmını okumadan sustuğunda dinleyici kafiye veya َ َْ ُ َ ْ
Bazıları bu sanat için i’tilâfu’l-kâfiye [‫ ] ِإئ ِتالف الكا ِفي ِة‬tabirini kullanmıştır. 566
fasılayı doğal olarak tamamlayabilir olmasıdır. Atıldığı takdirde anlamın bozulacak
ve manasını anlamanın zorlaşacağı şekilde bulunup, sec‘ veya kâfiyenin bütün bir
cümle veya beyiti tamalayıcı olacak şekilde bir giriş yapmasıdır.” 562 D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
1. Âyetler:
ُ ْ ُ َ ْ َّ َ َ َ َ ُ َ ُ َ َّ َ َ َ ُ َ
B. Örnekler (Yâsîn, 36/16-17) ﴾‫ ( ﴿قالوا َ ُّربنا ي ْعل ُم ِإنا ِإل ْيك ْم ل ُم ْر َسلون ۞ َو َما عل ْينا ِإال ال َبالغ ال ُم ِبين‬1)

ُ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ُ َ ُ ُ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ ُ َ ْ ْ َ ََ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ ْ ُ ْ َ
ُ ‫الرش‬
﴾‫يد‬ ِ َّ ‫﴿قالوا يا شعي ُب أصالتك تأم ُرك أن نت ُرك ما يعبد آباؤنا أو أن نفع َل ِفي أمو ِالنا ما نش ُاء ِإنك لنت الح ِليم‬ ﴾‫ال َيا ل ْي َت ق ْو ِمي َي ْعل ُمون ۞ ِب َما غف َر ِلي َ ِّربي َو َج َعل ِني ِم َن ال ُمك َر ِم َين‬ ‫( ﴿ ِقيل ادخ ِل الجنة ق‬2)
(Yâsîn, 36/26-27)
“Ey Şuayb! Senin namazın mı sana, babalarımızin taptığı şeylerden yahut mal-
ً َ ُ َ َ َ ً ُ ُ ْ َ ْ ْ ُ َّ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ ُ َ َّ َّ
larımız üzerinde dilediğimizi yapmaktan vazgeçmemizi emrediyor? Çünkü sen akıl-
﴾‫ين ِف َيها ل َي ْبغون َع ْن َها ِح َول‬ ِ ‫﴿إن ال ِذين َآمنوا وع ِملوا الص ِالح‬
‫ات كانت لهم جنات ال ِفردو ِس نزل ۞ خ ِال ِد‬ ِ (3)
lısın, olgunsun!” dediler.” 563
(Kehf, 18/107-108)
Âyetin baş tarafında ibadet ve mallarda tasarrufun zikredilmesi, tertibe göre hilm
َ َّ َ َ َ ْ َ ْ ُ ْ ُ َّ َ َ َ ً ْ َ ُ َ َ ْ َ ْ ْ َ ُ َ َ َ َّ ُ َّ َّ َ َ
(akıllılık) ve rüşdün (olgunluğun) de zikredilmesini gerektirmiştir. Çünkü bu ikisi ol-
﴾‫ال َوك َان الل ُه ق ِو ًّيا َع ِز ًيزا‬‫( ﴿ورد الله ال ِذين كفروا ِبغي ِظ ِهم لم ينالوا خيرا وكفى الله المؤ ِم ِنين ال ِقت‬4)
madan ibadet ve mallarda tasarruf yapılması mümkün değildir. Zira hilm, mükel-
lef olmayı gerektiren akıldır. Rüşd ise, mallarda güzel tasarrufta bulunmayı gerekti- (Ahzâb, 33/25)
ren olgunluktur. 564 َ َ َ َ َ َ َ َ َّ ْ َ ُ ُ ُْ َ ّ َْ َ ْ َْ َ ْ َ ْ َُ َْ ْ َََ
﴾‫ات أفل َي ْس َم ُعون‬ٍ ‫ون َي ْمشون ِفي َم َس ِاك ِن ِهم ِإن ِفي ذ ِلك لي‬
ِ ‫( ﴿أولم يه ِد لهم كم أهلكنا ِمن قب ِل ِهم ِمن القر‬5)

(Secde, 32/26)

562
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 224; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 89; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 267; İbn
Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 446; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 151.
563
Hûd, 11/87.
564 565
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 224; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 89-90; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 151.
566
306. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 224; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 89; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 304.

194 195
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

53.
2. Şiirler:
َ ‫و ْج َد ُان َنا ُك َّل‬
‫�ش ْي ٍء َب ْع َد ُه ْم َع َد ُم‬
َ َُ َ َ
‫َيا َم ْن َي ِع ُّز َعل ْي َنا أ ْن نف ِارق ُه ْ م‬
ُ ‫]  َا َّلت ْوش‬
TEVŞÎH [  ‫يح‬
ِ (1) ِ
َ‫الضرم‬ َّ ‫ال ْال َب ْر َد في‬ َ ‫َر ّب ْال ِع َب ِاد َف َن‬ ‫الله ِح َين َد َع ا‬ ُ ‫اث َخ ِل‬ َ ََ ْ
ِ ِ ِ ‫يل‬ ‫ِب ِه ِاستغ‬ (2)
َْ َْ ُ ْ َ ْ َ َْ ْ َ َ
‫َم َس ِام ُع ُه ِبأل ِس َن ٍة ِح َد ِاد‬ ُ‫ق‬ َ
‫ومن يأذن ِإلى الو ِاش ِين تسل‬ (3)
َّ ‫ُت َغ ِ ّطى َع َل ْي َها َأ ْو ُم َساو م َن‬
‫الص ِّد‬ ‫ى‬ َ َّ َ
‫َم َح ِاس ُن َما َزال ْت ُم َس ٍاو ِم َن النو‬ (4)
ِ ٍ A. Tanımı
َ ُ ُ ْ ْ َ َ َ َ ْ َّ َ َ َ ُْ َ
‫جفت أع ِال ِيه وأسفله ن ِدي‬ ‫كاألق ُح َو ِان غ َداة ِغ ِ ّب َس َما ِئ ِ ه‬ (5) Tevşîh, sözlükte “her biri kendi içerisinde düzenli ancak birbirinden farklı şe-
kilde inci veya benzeri mücevherle süslenmiş, iki ayrı parçadan müteşekkil, kadınlar
 tarafından kullanılan deri kuşak veya kolye” anlamındaki vişah kelimesinden türetil-
miştir. Tevşîh, “süsleme, kuşandırma, mücevher gerdanlık takma...” anlamlarına gelir. 567
Terim olarak tevşîh, “kelâmın başında kâfiyeyi veya fasılayı gerektirecek ve kâfiye
ya da fâsılanın lafzına delâlet edecek bir şeyin bulunmasıdır.” 568

B. Örnekler
َ ْ َ َ َ ً ُ َ َ َ َ َ ْ َ ّ َّ
﴾‫آل ِع ْم َر َان َعلى ال َعال ِم َين‬
َ ‫يم َو‬
َ ‫آل إ ْب َراه‬
ِ ِ ‫﴿إن الله اصطفى آدم ونوحا و‬ ِ
“Allah Âdem’i, Nuh’u, İbrahim ve ailesini ve İmrân ailesini seçip âlemlere üs-
tün kıldı.” 569
Âyette zikredilenlerin seçilmesinin anlamından, fâsıla anlaşılmaktadır. Çünkü
ََ ْ
zikredilenler, âlem çeşitlerinin birinden bir sınıftır. Yani, ‫ اصطفى‬sözcüğü, –lafzen de-
َ َ َ ْ
ğil de manen– fâsılanın ‫ العال ِمين‬şeklinde geleceğine delâlet etmektedir. Çünkü bir şe-
yin seçilmiş olmasının gereklerinden biri, onun o şey cinsinden olmasıdır. Burada
seçilmiş olanların cinsi “âlemler”dir. 570


‫ض ِر َيب ِت ِه ْم َر ِز َينا‬ َ ‫َو َج ْد ُت َح‬
َ ‫�صى‬ َ ْ َ ‫َفإ ْن ُوز َن ْال َح‬
‫�صى َو َو َزن ُت ق ْو ِم ي‬ ِ ِ
Kayalar tartıldığında kavmimi de tarttım
Onların karakter kaylarının ağır geldiğini gördüm
567
Aydın, Mustafa, Endülüslü Şair ve Yazar İbn Şüheyd, İstanbul, 2006, s. 61; “Müveşşah”, DİA,
2006, XXXII, 229.
568
Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 167; Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 382; İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, III,
216; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 228; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 90; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 200;
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 74; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 222; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 32.
569
Âl-i İmrân, 3/33.
570
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 228; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 90; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 200;
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 74; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 222; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 32.

196 197
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

54.
Bu beyti işiten kimse, iki nedenden dolayı kasidenin kâfiyesini anlar ve tartma-
َ
dan sonra ‫[ ر ِزين‬ağır] sözcüğünün geleceğini bilir: 1) Kasîdenin kâfiyesi nûn’dur. 2) ُ ُّ َ َّ َ
TA‘ATTUF [  ‫] التعطف‬
Beytin nizâmı bunu gerektirmektedir. 571

C. Açıklama
• Bu sanatın tevşîh diye isimlendirilmesinin sebebi, kelâmın başının sonuna A. Tanımı
delâlet etmesi bakımından vişâh (kadınların omuzlarına bağladıkları çapraz şal) ko- Ta‘attuf sözlükte, “birbirine meyletmek” 576 demektir.
numunda olmasıdır. Kelâmın başı ve sonu vişâh’ın dolandığı omuz ve sırt gibi ol- Terim olarak ta‘attuf, “şairin (veya kâtibin), beyitin (ya da cümlenin) birinci
maktadır. 572 Endülüs’te ortaya çıkan bir şiir türü olup “iki temel sanat unsurunu ta- mısrasında getirmiş olduğu bir lafzın aynısını veya aynı kökten türemiş olan bir lafzı
şıyan şiir” anlamına gelen müveşşah kelimesi de aynı kökten gelmektedir. 573 ikinci mısrada da zikretmesidir.” 577
• Tevşîh ile reddü’l-acüz ale’s-sadr arasındaki fark, birincinin delâletinin manevî,
ikincinin delâletinin ise lafzî olmasıdır. 574
B. Örnekler
• Bu sanatın, irsâd ve teshîm olarak isimlendirildiği söylenmiştir. 575 َ َ َ َ ُ ّ ُ ُ َ ُ ْ َ ْ ُ ُ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َّ َ َ ُ َّ َ َ ْ َ ْ ُ
‫ند ِه أ ْو ِبأ ْي ِد َينا‬ ْ
ٍ ‫﴿قل هل تربصون ِبنا ِإال ِإحدى الحسنيي ِن ونحن نتربص ِبكم أن ي ِصيبكم الله ِبعذ‬
ِ ‫اب ِمن ِع‬
َ ُ ّ َ َ ُ ْ ُ َ َ َّ ُ َّ َ َ َ
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler ﴾‫صون‬ ‫فتربصوا ِإنا معكم مت ِرب‬
1. Âyetler: “De ki: “Bizim hakkımızda yalnız iki iyilikten birini gözetlemiyor musunuz? Biz
َ ْ ُ َ َ َّ ُ ْ ُ َ َ َّ َ ٌ َ (1)
(Yâsîn, 36/37) ﴾‫﴿و َآية ل ُه ْم الل ْي ُل ن ْسلخ ِمنه الن َه َار ف ِإذا ه ْم ُمظ ِل ُمون‬ de, Allah’ın size ya kendi tarafından veya bizim ellerimizle bir azap ulaştırmasını gö-
zetliyoruz. Haydi gözetleyin, biz de sizinle beraber gözetleyenleriz.” 578
َ َ ُ َّ َ
Bu âyette, ‫[ ت َربصون ِبنا‬bizim hakkımızda gözetliyor sunuz] ifadesi ile ‫نحن نت َربص ِبكم‬
ْ ُ ُ َّ َ َ ُ ْ َ
2. Şiirler:
ْ َ ُ َ َ َّ َ َ ْ ْ َ [Biz de, sizin hakkınızda gözetliyoruz] ifadesi arasında ta‘attuf vardır. 579
‫ص ًّبا ِبال ُحل ٍم َوال ِحل ِم‬ ‫فبت‬ ‫ ( ن ْو ِمي َو َع ْق ِلي ِب َت ْو ِش ِيح ال َه َوى َسل ًب ا‬1)
َ ْ ُ ُ َ َْ ُ ُ ْ َ َ ْ َ َ ً َ
‫ص ِل َح ِالف ة‬ ْ ‫ض ُعوني ُث ْد َي ْال َو‬ َ َ ُ 
‫فكيف يحصل ِمنها حال منف ِط ِمي‬ ِ ‫( ه ْم أ ْر‬2) َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ
ْ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ُ ْ ََ ‫َو ُس ْق ُت ِإل ْي ِه ال َم ْد َح غ ْي َر ُمذ َّم ِم‬ ‫اق ِإل َّي ال ُع ْرف غ ْي َر ُمك َّد ٍ ر‬ ‫فس‬
‫َح َياؤ َك ِإ َّن ِش َيم َت َك ال َح َي ُاء‬ ‫اج ِتي أ ْم ق ْد كفا ِن ي‬ ‫( أأذكر ح‬3)
‫الس َن ُاء‬َّ ‫َل َك ْال َح ْس ُب ْال ُم َه َّذ ُب َو‬ ٌ‫َوع ْل ُم َك ب ْال ُح ُقوق َوَأ ْن َت َف ْر ع‬ O, bana kedersiz iyi dilekler gönderdi
ِ ِ ِ
َ ْ َْ ْ ُ ّ َُ ٌَ َ Ben de ona kötülemeksizin övgüler gönderdim
‫َع ِن الخل ِق ال َج ِم ِيل َول َم َس ُاء‬ ٌ‫اح‬ َ َ
‫خ ِليل ل يغ ِيره صب‬
Bu şiirin birinci mısrası ile ikinci mısrasındaki üçer kelime arasında ta‘attuf var-
 َ َ ُ ْ ُ َ َْ َْ
dır. Birincisi, ‫ ساق‬ile ‫ ;سقت‬ikincisi, ‫ ِإل َّي‬ile ‫ ; ِإلي ِه‬üçüncüsü ise ‫ غي َر‬kelimeleri arasındadır. 580
571
Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 167; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 229; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, 
s. 200; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 222-223; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 32.
572 576
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, III, 216; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 228; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 144.
577
90-91; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 200; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 74; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 420; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 164; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘,
I, 222; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 32. VI, 144.
573 578
Aydın, Mustafa, “Müveşşah”, DİA, XXXII, 229. Tevbe, 9/52.
574 579
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 223; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 32. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 259; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 97.
575 580
Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 99. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 258.

198 199
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ُ ‫الظ ْل َم َم ْ َرت ُع ُه َو ِخ‬ ُّ َّ َ ُْ َ َ ََ

‫يم‬ ‫ف ِإن‬ ‫َوال ت ْع َج ْل َعلى أ َح ٍد ِبظل ٍ م‬ D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
ُ‫ش ُلوم‬ ْ
َ ‫َع َلى أح ٍد فإن الفح‬َ َ ً َ ّ ْ ‫َو َال ُت ْف ِح‬
ْ ُ َّ
ِ
َ ‫ش َوِإ ْن ُم ِل ْئ َت غ ْي‬
‫ظا‬ 1. Âyetler:
ُ‫الذ ْن َب َي ْغ ِف ُر ُه ْال َكريم‬ َّ َّ َ َْ َ ً َ َ ََ ُ َ
ِ ‫ف ِإن‬ ٍ ‫َوال ت ْقط ْع أخا ل َك ِع ْن َد ذن‬
‫ب‬ (Bakara, 2/40) ﴾‫وف ِب َع ْه ِدك ْم‬
ُ َ ْ َ ُ
ِ ‫( ﴿وأوفوا ِبع ْه ِدي أ‬1)
َ َ ْ ُ
ُ ‫الصب َر في العقبى س ِل‬ ْ ْ َّ ‫َفإ َّن‬ ْ ‫الد ْهر َو‬ َّ ‫َو َال َت ْج َز ْع ل َ ْريب‬
‫يم‬ ِ ‫اص ِب ْ ر‬ ِ ِ َ ُ َ ُ
َ (2) ْ َ ُ
ِ ِ (Rûm, 30/7) ﴾‫﴿وه ْم ع ِن ال ِخ َر ِة ه ْم غا ِفلون‬
Bir kimseye zulümde acele etme!
Kuşkusuz zulmün kötülüğü çok tehlikelidir! 2. Şiirler:
Rezalet çıkarma, çok öfkelensen de, ً ُ ُ َّ ُ ْ َ َ َ َّ َ ْ َ ً َّ َ ً ْ
Bir kimseye! Zira rezillik kınanmıştır! ‫والن َدى خلقا‬ ‫يلق السماحة ِمنه‬ ‫َم ْن َيل َق َي ْوما َعلى ِعال ِته َه ِر‬
‫ما‬ (1)
Bir hata sebebiyle kardeşinle ilişkiyi kesme! ‫مو ِالي َب ْع َده ِبم ِس ِيل‬
َ َ ‫َف َح َّل َال‬ َ َ َ َ
‫ف ًتى ك َان َم ْوال ُه َي ُح ُّل ِبف ْج َو ٍ ة‬ (2)
Çünkü kerîm olan hatayı bağışlar! َ ُ ‫َو َلق‬
‫يت َب ْي َن َي َد َّي ُم َّر ُسؤ ِال ِه‬
َ ُ
‫يت َب ْي َن َي َد ْي َك ُحل َّو َعطا ِئ ِ ه‬ ُ ‫َف َلق‬ (3)
ِ ِ
Çağın sıkıntılarından dolayı tasalanma! Sabret! ُ‫اس ب ِه َذ ْنب‬ ُ ‫َح َي ُات ِك َذ ْن ٌب َال ُي َق‬ ً َ ُ ُ ُْ ُ ََْْ َ ُ ُْ ْ َ
ِ ‫وِإن قلت ما أذنبت قلت م ِجيب ة‬ (4)
Çünkü dünyada sabır, esenliktir! ََ َ ً َ َ َ َْ َ ْ َ ٌُ ْ َ َ
‫ِم ْن َج ِاه ِه فكأ َّنها ِم ْن َم ِال ِه‬ ‫يع ة‬ ‫وِإذا امرؤ أهدى إليك ص ِن‬ (5)
el-Esma‘î, Harun er-Reşîd kendisinden güzel ahlâkı, dünya ve âhirette sâlih
amelleri içeren bir şiir okumasını isteyince, yukarıdaki şiiri okumuştur. 581 Bu şiirin 
ُْ َ ْ ُّ ْ ‫َال ُت ْف ِح‬
her beyitinde ta‘attuf sanatı vardır. Birinci beyitte, ‫ ِبظل ٍم‬ile ‫ ;الظلم‬ikinci beyitte, ‫ش‬
ُ ْ ْ َ ْ َّ
َ ‫ ;الف ْح‬üçüncü beyitte, ‫ ذنب‬ile ‫ ;الذن َب‬dördüncü beyitte, ‫اصب ْر‬ ْ َ َ ْ َّ
ile ‫ش‬ ٍ ِ ‫ و‬ile ‫ الصبر‬arasında
ta‘attuf sanatı mevcuttur.

C. Açıklama
• Ta‘attuf, terdîd sanatına benzemektedir. Ancak aralarında iki açıdan fark vardır:
1) Terdîd’de lafzın ikinci mısrada tekrar edilmesi şart değildir. Ta‘attuf’un aksine,
birinci mısrada tekrar edilirse daha iyi olur.
2) Terdîd’de lafzın sîgasıyla tekrar edilmesi şarttır. Ta‘attuf’ta lafzın sîgasıyla da
aynı kökten türemiş başka bir sözcükle de tekrar edilmesi câizdir. 582
İbnu’n-Nâzım, bu sanat için et-ta‘tîf 583 tabirini kullanmıştır.
Bazıları bu sanata el-müşâreket 584, bazıları el-müşâkele 585 ismini vermiştir.

581
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 144-145.
582
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 257; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 97; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 285; İbn
Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 393; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 144.
583
İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 164.
584
İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 97.
585
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 257.

200 201
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

55.
C. Açıklama
ُ َ َْ
İŞÂRET [  ‫] الش َارة‬ Bu sanat, söz söyleyenin tek bir lafızla pek çok manaya işaret etmesi sebebiyle,
azlık ve kısalık bakımından elin işaretine benzetilmiştir. Zira eliyle işaret eden bir
kimse, elinin bir hareketiyle pek çok şeye işaret eder. Şayet bunları kelimelere dök-
meye kalksa, pek çok lafza ihtiyaç duyacağı açıktır. İşaret sanatında lafız kısa olma-
A. Tanımı sına rağmen, manaya delâlet etmesi ve beyânın güzel olması gerekir. Eğer eliyle işa-
ret yapan bir kimsenin işaretinden muhatap kolayca bir şey anlamıyorsa, bu abes
İşâret, sözlükte, “göstermek, değinmek, işaret etmek…” vb. anlamlara gelir.
olur. İşaret el ile olduğu gibi, dil ile de olur. 590
Belagat terimi olarak işâret, “az ve kısa bir lafzın imâ ve telmih yoluyla pek çok
İşâret ile kinâye birbirlerine benzemekle birlikte aralarında fark vardır. Zira
anlamı içermesidir.” 586
işâret, her türlü güzel şeye yapılır. Kinâye ise, her türlü çirkin ve kötü şeyden yapılır. 591

B. Örnekler
َ ْ ُّ َ َ ُ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
﴾‫س َوتلذ ال ْع ُي ُن‬ ‫﴿و ِفيها ما تشت ِه ِيه النف‬ 1. Âyetler:
َ َ َ ْ ْ َ
“Orada (cennette) canların çektiği ve gözlerin hoşlandığı her şey vardır!” 587 (Nâzi‘ât, 79/31) ﴾‫( ﴿أخ َر َج ِمن َها َم َاءها َو َم ْرعاها‬1)
Bu âyette, sınırsız bir şekilde canların çektiği ve gözlerin hoşlandığı her şeye tel- ُْ ْ َ َ
(Hicr, 15/94) ﴾‫اصدع ِب َما تؤ َم ُر‬
ْ ‫( ﴿ف‬2)
mihte bulunulmuştur. Bazıları, bu iki kısa ifadenin işaret ettiği anlamı, bütün mahlûkât
َ ‫﴿وغ‬َ (3) ْ
vasfetmeye kalksalar başaramayacaklarını söylemişlerdir. 588 (Hûd, 11/44) ﴾‫يض ال َم ُاء‬ ِ
ََ َ ْ َ
 (Enfâl, 8/58) ﴾‫انبذ ِإل ْي ِه ْم على َس َو ٍاء‬
ِ ‫( ﴿ف‬4)
‫ض ُل‬ْ ‫ض ُل ُه ْال َف‬ َ ‫َح َّتى َأ ُم‬
ْ ‫وت َو َف‬ َ ‫َ َو َل ْش ُك ّر َّن َغر‬
‫يب ِن ْع َم ِت َ ه‬ ِ َ َ
(Necm, 53/10) ﴾‫( ﴿فأ ْوحى ِإلى ع ْب ِد ِه َما أ ْوحى‬5)
َ َ َ ََ
ْ ُ َْ َْ ُ َ َ ُ َ ُّ َ ْ َ
‫يق َو ِف ْعل َك ال ِف ْع ُل‬ِ ‫ِعند الم ِض‬ ‫اع ِإذا ُه ْم ن َزلو ا‬ ‫أنت الشج‬
Onun görülmemiş nimetine mutlaka şükredeceğim, 2. Şiirler:
َ َ َ ََ َ َ َ ْ ُ َ َ ََ
Ölünceye kadar. Lütuf da onun lütfudur!
‫أفا ِن َين َج ْر ٍي غ ْي ِر ك ّ ٍز َوال َو ِان‬ ‫يك ق ْب َل ُسؤ ِال ِ ه‬ ‫على هيك ٍل يع ِط‬ (1)
Sen cesursun, onlar sana misafir olduklarında, َ َ ُ ََ َ‫َفإ ّني َل ْو َلق ُيت َك َو َّات َج ْهن ا‬
Darlık zamanında. Fiil de senin fiilindir! ‫لك َان ِلك ِ ّل ُم ْنك َر ٍة ِكف ُاء‬ ِ ِِ (2)
َ َ َ َ ُّ ُ َ ُّ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ ّ
‫فذل ُه ْم أنال َك َما أناال‬ ‫ز‬
‫ِب ِعز ِهم عز ت ف ِإن ي ِذلو ا‬ (3)
Şiirdeki, “Lütuf da onun lütfudur!” ve “Fiil de senin fiilindir!” ifadelerinin kap- َ َْ َ َ َّ ََْ ْ َ َ ََ
sadığı şeyleri saymak mümkün değildir. 589 Dolayısıyla şair az bir lafızla çok şeye işa- ‫ِب َس ْه َم ْي ِك ِفي أ ْعش ِار قل ٍب ُمق َّت ِل‬ ‫اك ِإال ِل َتض ِ ِرب ي‬
ْ
ِ ‫وما ذ َرفت عين‬ (4)
َ َ َ ّ َّ َ َ ُ ْ َ َ ُ ‫َف َل ْو َأ َّن َق ْومي ْأن َط َق ْتني ر َم‬
ret etmiştir. ‫اح أ َج َّر ِت‬ ‫الرم‬
ِ ‫نطقت ول ِكن‬ ‫اح ُه ْ م‬ ِ ِ (5)
586
Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 154; Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 348; İbn Reşîk, el-‘Umde, s. 496; İbn 
Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 200; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 82; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 160; İbn Hicce,
Hızânetu’l-Edeb, II, 258; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 148; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 301.
587
Zuhruf, 43/71.
588 590
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 202; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 82; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 160; İbn İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 200; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 160; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 258-259; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 301. II, 258; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 148; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 301.
589 591
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 259. İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 99.

202 203
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

56.
C. Açıklama
ُ َ َْ
İRDÂF [  ‫] ا ِل ْرداف‬ • Beyân âlimleri irdâf ile kinâye’nin aynı şey olduğunu söylemişlerdir. Fakat bedî‘
âlimleri, irdâd ile kinâyeyi birbirinden farklı saymışlardır. 597
• İrdâf ile kinâye arasındaki fark şöyledir: Kinâye, lâzımdan melzûma intikal et-
meksizin kelimeyi redifiyle değiştirmekten ibarettir. İrdâf ise, zikredilenden terk edi-
lene intikaldir. 598
A. Tanımı
• İrdâf ile işâret arasındaki fark ise şöyledir: İrdâf’ın lafzı, pek çok manaya delâlet
İrdâf sözlükte, “birisini terkide taşımak” 592 demektir.
etmesinin yanı sıra övüleni övme ve vasfedileni vasıflama hususunda bir ziyadelik
Terim olarak irdâf, “söz söyleyenin bir mana murad edip onu o mana için ko- içerir. İşâret’in lafzı ise sadece pek çok manaya delâlet eder. 599
nulmuş olan kelimeyle değil de, onun redifi ve tâbisi olan başka bir kelimeyle ifade
• Bazı belagattçiler, bu sanatı el-irdâf ve’t-tevâbi‘ 600, el-irdâf ve’t-tetbî‘ 601 ve et-
etmesidir.” 593
tecâvüz 602 şeklinde zikretmişlerdir.

B. Örnekler
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
﴾‫ود ّ ِي‬ ُ ْ ََ ْ َ َ ْ َ
ِ ‫﴿واستوت على الج‬ 1. Âyetler:
ََ ُ
“(Gemi) Cudi’ye oturdu.” 594 (Hûd, 11/44) ﴾‫�ض َي األ ْم ُر‬
ِ ‫( ﴿وق‬1)
ََْ ََ ْ َ ََ
Bunun gerçek anlamı, ‫ان‬ ِ ‫[ جلست على المك‬o yere oturdu] şeklindedir. Ancak bu-- َّ ُ َ َّ
ََ ْ
rada özgün olan lafızdan vazgeçilip onun yerine redifi olan ‫ ِاستوى‬kelimesi getiril
ِ ‫اص َرات الط ْر‬
(Rahmân, 55/56) ﴾‫ف‬ ِ ‫( ﴿ ِف ِيهن ق‬2)
ََ ْ َ ْ ُْ َ َ ََ ُ ْ ُْ َْ َََ ََْ
َ ْ ْ َّ ْ َ َ َ ََ َ ََ َ
miştir. Gerçek lafızdan vazgeçilmesinin sebebi, irdâf lafzı ‫ ِاستوى‬fiilinin “kaymadan (Hâkka, 69/44-46) ﴾‫او ِيل ۞ لخذنا ِمنه ِبال َي ِم ِين ۞ ث َّم لقط ْعنا ِمنه ال َو ِتين‬
ِ ‫( ﴿ولو تقول علينا بعض الق‬3)
ve eğilmeden bir mekâna oturmayı” ifade etmesidir. Bu anlam, “oturdu” anlamın-
ْ َ ََ ْ ََ َ
daki ‫ جلست‬ve ‫ قعدت‬kelimelerinde yoktur. 595
2. Şiirler:
َ ْ َ ْ َّ َّ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ َ َ
 ‫ض ِم‬ َ ‫ال‬ ‫ِمن الكم ِاة مقر الضغ ِن و‬ ‫ ( ِب ِف ْت َي ٍة أ ْسك ُنوا أط َراف ُس ْم ِر ِه ْ م‬1)
ُّ ‫الض َحى َل ْم َت ْن َتط ْق َع ْن َت َف‬ ُ ‫َن ُؤ‬
ُّ ‫وم‬ َ َ
‫الم ْس ِك ف ْوق ِف َر ِاش َه ا‬ ُ ْ ُ ْ ُ ُ‫الر ْع ُب َو ْالح ْقد‬ ُّ ُ ُ َ ُ ْ َ
ُّ ‫الل ُّب َو‬ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َ َ ْ ُ ُ ُْ َ ْ َ َ
‫ض ِل‬ ِ ِ ‫وتض ِحي ف ِتيت‬ ِ ‫ِبحيث يكون‬ ‫صل َه ا‬ ‫( فأوجرته أخرى فأحللت ن‬2)
َُ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ َّ َ َ َُ ْ َ َ َّ َ َ ْ ُّ ُّ ُ َ ْ َ َ
Misk parçaları yatağının üstünde kuşluk vaktine giriyor ‫كأنهم ِفيما وهبت مالم‬ ‫( ِإلى كم ترد الرسل عما أتوا ل ه‬3)
Kuşluk vakti uyuyor ve nimetten dolayı kuşak bağlamamış!

Şair, kadının kudretli olduğunu kastediyor. Zira “kuşluk vakti uyuması ve hiz-
met için kuşak bağlamaması”, kudretli olmasının eş anlamlısıdır. 596
592
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 50.
593 597
Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 157; Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 350; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 50.
598
s. 207; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 199; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 309; Mer‘î el-Hanbelî, el- Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 200; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 309; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI,
Kavlu’l-Bedî‘, s. 149; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 50. 51.
594 599
Hûd, 11/44. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 208.
595 600
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 207; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 199; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 350.
601
II, 309; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 149; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 50. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 207; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 149.
596 602
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 352; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 209-210. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 200.

204 205
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

57. َ َ َ ْ َ َّ َ ُ ْ َ ُ ُ َْ ََْ ْ َ َ ْ ُ ْ ََ
‫ص َّد ت َرا ِني‬ ‫ل ِخلتك ِإل أن ت‬ ‫وم َه ا‬
ِ ‫فلو كنت كالعنق ِاء أو ِفي أط‬
َ ْ َْ
İSTİSNÂ [  ‫] ا ِل ْس ِتثن ُاء‬ Ben Ankâ kuşu gibi yada onun tarzında (tamamen görünmez) olsaydım,
Senin –engellenmeksizin– beni göreceğini hayal ederdim
َّ َ َ ْ َ َّ
Bu istisnâ [‫] ِإل أن تصد‬, övülen kimsenin övgüsüne fazla bir mana katmaktadır.
Şair, ben yok olsam bile –ki Araplar, varlığı imkânsız her şey için Ankâ’yı mesel ola-
rak getirirler–, senin beni görmenin mümkün olduğunu hayal ederdim. Buna bir
A. Tanımı
mani yoktur. Bu, övgüde zirvedir. 607
Sözlükte istisnâ, “dürmek, kıvırıp bükmek; ayırıp uzaklaştırmak; ikinci olmak”
anlamlarındaki seny kökünden türemiş olup “bir şeyi küllî hüküm veya kural dışında
tutmak, ondan ayırmak” anlamındadır. C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

Belâgat âlimleri, “çoktan azı, genelden özeli çıkarma” anlamına ilâve olarak bir 1. Âyetler:
َ َ َْ َّ َ َ َ ُ ّ َ ُُ
َ ََ ََْ
anlam ve ifade güzelliği içeren istisnalara, mânaya güzellik katan (el-muhassinâtü’l- (Nisâ, 4/22) ﴾‫الن َس ِاء ِإال َما قد َسلف‬
ِ ‫( ﴿وال تن ِكحوا ما نكح آباؤك ْم ِمن‬1)
ma‘neviyye) söz sanatlarından sayarak bedî‘ ilminin bölümleri arasında yer vermiş- ُ ُُ ْ ُ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ ُ ْ َ َ ُ ْ ُ ْ َ ْ ُ َّ َ ُ َ ْ َ ْ َ َ
lerdir. 603 ﴾‫ال َيم ُان ِفي قل ِوبك ْم‬
ِ ‫( ﴿قال ِت العراب آمنا قل لم تؤ ِمنوا ول ِكن قولوا أسلمنا ولما يدخ ِل‬2)
İstisnâ, iki türlüdür: Birisi lügavî, diğeri sınâ‘î (sanatsal) istisnâdır. Lügavî istisnâ, (Hucurât, 49/14)
“çoktan azı çıkarmak” anlamında olup nahiv ilminin konusudur. Sınâ‘î istisnâ, çok- َ ُ ْ َ َ ْ َّ َ ْ َ ُ ُ َ
(Duhân, 44/56) ﴾‫( ﴿ل َيذوقون ِف َيها ال َم ْوت ِإل ال َم ْوتة الولى‬3)
tan az çıkarıldıktan sonra fazladan bir mana ifade eder. Bu fazla mana kelâma bir
َ َ َ َّ َ َ َْ َ ََ
parlaklık ve güzellik katar. İşte bu yüzden kelâmın güzelliklerinden sayılır ve bedî‘î (Ankebût, 29/14) ﴾‫( ﴿فل ِبث ِف ِيه ْم ألف َسن ٍة ِإل خ ْم ِسين ع ًاما‬4)
sanatlar arasında zikredilmeye hak kazanır. 604 َّ ُ ْ َ َ ُ َ َ َّ َ ُ َ َ َّ َّ َ َ
‫ض ِإال َما‬ ‫ين ِف َيها َما َد َام ِت السماوات واألر‬ َ ‫يق ۞ َخالد‬ ٌ ‫النار َل ُه ْم ف َيها َزف ٌير َو َشه‬
َّ
ِِ ِ ِ ِ ِ ‫( ﴿فأما ال ِذين شقوا ف ِفي‬5)
ُ ‫الس َم َاو‬
‫ات‬ َ ‫ين ُسع ُدوا َففي ْال َج َّنة َخالد‬
َّ ‫ين ِف َيها َما َد َام ِت‬ َ ‫ال ّل َما ُير ُيد ۞ َوَأ َّما َّالذ‬
ٌ َّ َ َ َّ َ َّ َ ُّ َ َ َ
B. Örnekler ِِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ‫شاء ربك ِإن ربك فع‬
ُ ْ َْ َ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ
َ ‫﴿ف َس َج َد ْال َمآل ِئ َك ُة ُك ُّل ُه ْم َأ ْج َم ُعو َن ۞ إ َّال إ ْب ِل‬
َ (Hûd, 11/106-108) ﴾‫وذ‬ ٍ ‫ض ِإال َما ش َاء َ ُّربك عط ًاء غي َر َمجذ‬ ‫واألر‬
﴾‫يس‬ ِ ِ
“Meleklerin hepsi topluca secde ettiler; İblis hariç.” 605 2. Şiirler:
َْ ََ
Bu âyette istisnânın miktarı üzerine zaid bir mana vardır. O da, İblis’in melek- ‫َع َفا ُآي ُه ِإ َّال َخ َو ِال ُد ُجو ُن‬ ُ ‫ ( ِل َم ْن طل ٌل َع ِاري ال َح َّل َد ِف‬1)
‫ين‬
َ ُ ُ ْ َ َّ َ َّ ُّ ُ َ َ َّ َ َ ْ َ
lerin icma ettikleri şeyden ayrılma günahının büyüklüğüdür. 606 ‫َو َع ْن َك َوِإال فال َح ِّدث ك ِاذ ُب‬ ُ ‫الركا ِئ‬
‫ب‬ ‫( ِإليك وإال ما تحث‬2)
َ ‫الد ُم‬ُّ ‫إ َّال‬ َ ْ َ ْ َ َّ َ ِ َ ُّ ُ َ
 ‫صا ِني َب ْع َد ُب ْع ِد ِه ْم‬
َ ‫وع َع‬
ِ
َ َ
‫( فكل ما سر قل ِبي واستراح ِب ِ ه‬3)

603

Durmuş, İsmail, “İstisnâ”, DİA, XXIII, s. 388.
604
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 408; İbn Reşîk, el-‘Umde, I, 649-650; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-
Tahbîr, s. 333; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 121; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 111; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
I, 263; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 109.
605
Hûd, 11/44.
606 607
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 334; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 121-122; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 336; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 264; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
I, 263; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 109-110; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 267. Rebî‘, III, 111.

206 207
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

58.
Filan kişi, adamlarıyla birlikte mürtezika ordusuna katılmaları konusunda senin ka-
ُ ‫]  َا َّلت ْعر‬
TA‘RÎZ [  ‫يض‬ tında şefâatçi olmamı istedi. Ben de ona, Emîru’l-mü’minîn katında şefâatçiler mer-
ِ tebesine ulaşamadığımı söyledim…”
Mektup Me’mûn’a ulaşınca şöyle yazdı: “Kimi kastettiğini ve kendin için ta‘rîzde
bulunduğunu anladım. Her iki hususta da sana icabet ediyorum…” 612

A. Tanımı
َ َ C. Açıklama
Ta‘rîz, “sundu, sergiledi, teşhir etti, gösterdi” anlamındaki ‫ ع َّرض‬fiilinden türemiş
Ta‘rîz, bir kinâye türüdür. 613 Ebû Hilâl el-Askerî, el-kinâye ve’t-ta‘rîz 614 şeklinde
olup “üstü kapalı söz, laf çaktırma, dokundurma” vb. anlamlara gelir.
ikisini birlikte zikretmiştir.
Terim olarak ta‘rîz, “istenilen bir yöne işaret edilen bir kelâm getirmek ve onunla
amacın başka bir yön olduğunu vehmettirmektir.” Örneğin birisine, “Cimrilik çok kö-
tüdür!” denildiği zaman, o kimse kendisine “Sen cimrisin!” denilmek istendiğini an- D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
laması gibi. 608 Böylece ta‘rîz üstü örtülü bir sitemdir. 1. Âyetler:
َ ُ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َُ ُ َ ُ
(Sebe’, 34/25) ﴾‫( ﴿ق ْل ل ت ْسألون ع َّما أ ْج َر ْمنا َول ن ْسأ ُل ع َّما ت ْع َملون‬1)
B. Örnekler ّ َ ُ ُ َّ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َُّ َ َ ْ َ
﴾‫اس َّات ِخذو ِني َوأ ِّم َي ِإل َـه ْي ِن ِم ْن ُدو ِن الل ِه‬
ِ ‫( ﴿وِإذ قال الله يا ِعي�سى ابن مريم أأنت قلت ِللن‬2)
َ َ َ َ َ ُ ّ َّ َ ْ ْ
ٍ ‫ض ِمن ُه ْم َمن كل َم الله َو َرف َع ب ْعض ُه ْم د َرج‬
﴾‫ات‬ ْ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ َ ْ َّ َ ُ ُ ُّ َ ْ
ٍ ‫﴿ ِتلك الرسل فضلنا بعضهم على بع‬ (Mâide, 5/116)
ْ َ ُ
ّ َْ َُ َْ ْ َ َ َُ ُ ْ َ
“İşte biz, o elçilerden kimini kiminden üstün kıldık. Allah onlardan kimiyle ko- ِ ‫( ﴿وِإذا الموؤودة س ِئلت ۞ ِبأ‬3)
(Tekvîr, 81/8-9) ﴾‫ي ذن ٍب ق ِتلت‬
nuştu, kimini de derecelerle yükseltti.” 609
Bu âyette Allah Teâlâ’nın, “kimini de derecelerle yükseltti” ifadesiyle ta‘rîzde bu- 2. Şiirler:
lunduğu ve bundan maksadın Hz. Muhammed (s.a.v.) olduğu söylenmektedir. 610 َّ ‫َوَل ْم َي ُك ْن َساج ًدا في ْال ُع ْمر ِل‬
‫لص َن ِم‬ َ ‫ ( َو َم ْن َأ َتى َساج ًدا لله َس‬1)
‫اع َت ُ ه‬
ِ ِ ِ ِ ِ ِ
 ََ ّ ْ َّ َ ُ ْ َ َ َ ْ ََ َ ََْ َ ُ َُ
‫اض ًيا‬
ِ ‫ق‬ ‫ت‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ِ ِ ِ ‫فحسبك ِبالتس ِل‬
‫م‬ ‫يم‬ ‫وح ِلت ْس ِل ٍيم عليك وأغت ِد‬
‫ي‬ ‫( أر‬2)
َ ‫َو َال ب َج َّزار َع َلى َظ ْهر َو‬
‫ض ْم‬
َ َ َ ‫َل ْي‬
‫س ِب َر ِاعي ِإ ِب ٍل َوال غ َن ْ م‬ ْ َّ َ َْ َ َ ْ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ
ِ ٍ ِ ‫الن َع ِم ال َع ِاز ِب‬ ‫ل تلق ِني ِفي‬ ‫( أيا ابن زيابة ِإن تلق ِن ي‬3)
O deve ve koyun çobanı değildir!
Ben tezgâh başında bir kasap da değilim!


Şair, ta‘rîzde bulunarak, “O çoban değil, sen çobansın!” demek istiyor. 611

Me’mûn’un veziri Amr b. Mes‘ade’nin, birisinin Me’mûn katında şefâatçi (refe-
rans) olmasını istemesi üzerine Me’mûn’a şöyle yazmıştır: “Ey mü’minlerin emîri!
608
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 368; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 250; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II,
407; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 60.
609 612
Bakara, 2/253. Beyhakî, el-Mehâsin ve’l-Müsâvî, I, 109; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 62; Dayf, Târîhu’l-
610
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 61. Edebi’l-Arabî, III, 557-558.
611 613
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 251; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 407; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 407.
614
67. Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 368.

208 209
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

59.
“Bazen hoşlanmadığınız bir şey, hakkınızda iyi olabilir ve yine hoşlandığınız bir
َ ْ ُ َْ
İRSÂLU’L-MESEL [  ‫ال ال َمث ِل‬ ‫]  ِإرس‬ şey de hakkınızda kötü olabilir.” 618
Kur’ân-ı Kerim’de irsâlu’l-mesel’e örnek çok sayıda âyet vardır. 619


Hz. Peygamber’in şu hadisleri de irsâlu’l-mesel’e örnek verilmiştir:
َ ْ ْ ُ ْ َ
A. Tanımı »‫«ل ُيل َدغ ال ُمؤ ِم ُن ِم ْن ُج ْح ٍر َو ِاح ٍد َم َّرت ْي ِن‬
İrsâlu’l-mesel, isim tamlamasıdır. Mesel, “belli bir kaynaktan çıkmış olmakla bir-
“Mü’min bir delikten iki defa ısırılmaz.” 620
likte zamanla yaygınlaşarak halka mal olan anonim özdeyiş, atasözü” demektir. İrsâl,
َ
“gönderdi, sevketti, yolladı, saldı…” vb. anlamlara gelen ‫ ْأرسل‬fiilinden mastardır. Böy- 
lece irsâlu’l-mesel, “mesel/özdeyiş gönderme” anlamına gelmektedir. َ َ َ
Belagat terimi olarak irsâlu’l-mesel, “açıklama ve pekiştirme amacıyla söz ara- »‫ض َر َر َول ِض َر َار‬ ‫«ل‬
sında mesel ve vecize zikretmektir. Başka bir ifadeyle, “Şairin beyitte veya beyitin bir “Zarar vermek ve mukabil zarar vermek yoktur.” 621
kısmında ya da kâtibin sözü esnasında hikmet, sıfat vb. gibi mesel-i sâir (yaygın öz-
deyiş) yerine geçen bir şey getirmesidir.” 615 
Şu şiirler de irsâlu’l-mesel’e örnek verilmiştir:
َ َ ْ َّ ُّ ُ ْ َ ْ ْ ُ َُ َ
B. Örnekler ‫يب األ َّو ِل‬
ِ ‫ما الحب إال ِللح ِب‬ ‫ن َّق ْل فؤ َاد َك َح ْيث ِشئ َت ِم َن ال َه َو‬
‫ى‬
َ ُ ُ ْ ُ َ َ
﴾‫﴿ل ْن ت َنالوا ال ِب َّر َح َّتى ت ْن ِف ُقوا ِم َّما ت ِح ُّبون‬
Kalbini canının istediği yere götür
Sevgi, sadece ilk sevgiliye aittir 622
“Sevdiğiniz şeylerden infâk etmedikçe asla iyiliğe eremezsiniz.” 616

 َ ُ َّ َ ْ َ َ
‫َوالش ُّر َي ْس ِب ُق َس ْيل ُه َمط َر ْه‬ ‫َوالخ ْي ُر ال َيأ ِتي َعلى َع َج ٍ ل‬
ََ ُْ َ ُ َْ ْ َ ْ َ
﴾‫﴿إ ْن أ ْح َسن ُت ْم أ ْح َسن ُت ْم ِلن ُف ِسك ْم َوِإ ْن أ َسأت ْم فل َها‬
ِ Hayır acele gelmez
Şerrin ise seli yağmurundan önce gelir 623
“İyilik yaparsanız, kendinize iyilik yapmış olursunuz. Kötülük yaparsanız, o da
kendi aleyhinizedir.” 617


618
َُ َ َ ُ َ َ َ َ ْ ُ َ ٌَْ َ ُ َ ًْ َ َُ ْ َ ْ َ َ َ َ Bakara, 2/216.
﴾‫�سى أ ْن ت ِح ُّبوا ش ْي ًئا َو ُه َو ش ٌّر لك ْم‬ ‫﴿وع�سى أن تكرهوا شيئا وهو خير لكم وع‬ 619
İrsâlu’l-mesel’e örnek olarak bkz. Bakara, 2/138, 249, 286; En‘âm, 6/67; Tevbe, 9/91; Yûnus,
10/91; Yûsuf, 12/41, 51; İsrâ, 17/84; Hacc, 22/10; Mü’minûn, 23/53; Nûr, 24/54; Neml, 27/88;
Ankebût, 29/18; Rûm, 30/32; Sebe’, 34/13; Fâtır, 35/14, 43; Yâsîn, 36/78; Necm, 53/58; Haşr,
615
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 416; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 214; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, 59/14.
620
s. 118; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 186; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 59; Durmuş, İsmail, Buhârî, Edeb 83; Müslim, Zühd 63.
621
Mesel, DİA, IXXX, 293 İbn Mâce, Ahkâm 17.
616 622
Âl-i İmrân, 3/92. Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 418; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 187.
617 623
İsrâ, 17/7. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 66.

210 211
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

60.
C. Açıklama
ُ ْ َّ
Ebû Hilâl el-Askerî, bu sanatı el-istişhâd ve’l-ihticâc 624; İbn Reşîk, el-meselu’s- TEFVÎF [  ‫] التف ِويف‬
sâir ; İbn Ebi’l-İsba‘, et-temsîl 626; Fahreddin er-Râzî ise irsâlu’l-meseleyn 627 ismiyle
 625

zikretmiştir.

D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler A. Tanımı

ٌ َّ َ ُ ٌ ُ
1. Âyetler: Tefvîf, Arapların ‫[ ب ْرد مفوف‬beyaz çigili/desenli ince giysi] 628 sözlerinden türemiş-
tir. Sözlükte “ak benek, hurma çekirdeği üzerindeki beyaz nokta, beyaz zar; alaca ve
ُ ْ َّ ْ ََ َ
(Rahmân, 55/60) ﴾‫ال ْح َسان‬ َ ْ ‫( ﴿ه ْل جز ُاء‬1)
ِ ‫الحس ِان ِإل‬
ِ ince kumaş” anlamlarındaki fûf kelimesinden türemiştir. yen tefvîf “beyaz desenli
ٌَ ْ َ َ َْ ُ kumaş dokumak” mânasına gelir.
(Müddessir, 74/38) ﴾‫س ِب َما ك َسبت َر ِهينة‬ ُّ
ٍ ‫( ﴿كل نف‬2) Terim olarak bedî‘ ilminde tefvîf, “Konuşanın kelâmın cümlelerinde aşk, övgü
َّ ُ
ُ ‫( ﴿ق ْل ال ي ْستوي الخبيث َوالط ّي‬3) َ ْ َ ََ ُ vb. sanatlardan ibaret çeşitli manalar getirmesi, kelâmın her bir cümlesindeki sa-
(Mâide, 5/100) ﴾‫ب‬ ِ ِ ِ natın farklı olması ve cümlelerin vezin bakımından birbirine eşit olmasıdır.” Tefvîf,
(Hûd, 11/81) ﴾‫يب‬ ُ ْ ُّ َ َ ََْ
ٍ ‫( ﴿أليس الصبح ِبق ِر‬4) uzun, orta veya kısa cümlelerle olur. En güzeli, en belîği ve yöntem bakımından en
َ َْ َ َْ َ zoru kısa cümlelerle olandır. Çünkü söz sahibinin kudretini ve zor lafızları kullanma
(Sebe’, 34/54) ﴾‫يل َب ْين ُه ْم َو َبين َما يشت ُهون‬ َ (5)
َ ‫﴿و ِح‬
becerisini göstermektedir. 629 Böylece Tefvîf, anlama güzellik katan sanatlardan olup
bir beyit veya söz içinde kuruluş yahut vezince eşdeğer, ancak birbirinden bağımsız
2. Şiirler: olan kelime, terkip ve cümlelerin ardarda sıralanmasıyla övgü, yergi, gazel vb. içe-
ْ َّ َ َ َ َّ ُ ْ ُ َ
‫النخ ُل‬ َ َّ ّ َ ْ ُ ْ ُ ْ َ َ rikte bir kompozisyonun oluşturulmasıdır. 630
‫وتغ ِرس ِإال ِفي من ِاب ِتها‬ ‫يج ِ ه‬ ِ ‫وهل ين ِبت الخ ِط َ َّي ِإال و ِش‬ (1)
َّ َ ُ ْ َ ّ ُّ َ َ َ َ َ َُ َ ً َ َ
‫الرج ِال المهذ ِب‬ ِ ‫على شع ٍث أي‬ ‫َول ْس َت ِب ُم ْست ِب ٍق أخا ال تل ُّم ُ ه‬ (2)
ْ‫مق ُف َذ ْنب َت َّ ًة َو ُم َجانبه‬ َ َ َ َ َ ْ ْ ً َ ْ َ B. Örnekler
ِِ ‫ٍ ار‬ ‫ِار‬ ‫اك ف ِإ َّن ُ ه‬ ‫ف ِعش و ِاحدا أو ِصل أخ‬ (3)
• Uzun cümlelere örnek:
ُ ‫ص ُفو َم َش‬
‫ارب ْه‬ ْ ‫الناس َت‬ َّ ُّ َ َ َ َ َ َ ََ ً َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ
ُ َّ ْ َ ْ َ َ َ ْ َّ َ َ َ َ َّ َ
ِ ِ ‫ظ ِمئت وأي‬ ‫ى‬
‫إذا أنت لم تشرب ِمرارا على القذ‬ (4)
‫ض ُت ف ُه َو َيش ِف ِين ۞ َوال ِذي ُي ِم ُيت ِني ث َّم ُي ْح ِي ِين‬ ‫﴿ال ِذي خلق ِني ف ُه َو َي ْه ِد ِين ۞ َوال ِذي ُه َو ُيط ِع ُم ِني َوَي ْس ِق ِين ۞ وِإذا م ِر‬
ّ َ َ ْ َ َ ََ َ َ َ َ ‫َف َل ْو‬
‫الط َب ِاع‬
ِ ‫على ما ِفيك ِمن كرِم‬ ‫ص َّو ْر َت ن ْف َس َك ل ْم ت ِز ْد َه ا‬ َّ ‫الدين۞ َر ّب َه ْب لي ُح ْك ًما َوَأ ْل ِح ْقني ب‬ ّ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ َ َّ َ
﴾‫الص ِال ِح َين‬
(5)
ِ ِ ِ ِ ِ ِ ‫۞ وال ِذي أطمع أن يغ ِفر ِلي خ ِطيئ ِتي يوم‬
 “Beni yaratan ve bana yol gösteren O’dur. Bana yediren ve içiren O’dur. Hasta-
landığım zaman bana şifâ veren O’dur. Beni öldürecek, sonra diriltecek O’dur. Ceza
günü hatamı bağışlayacağını umduğum da O’dur. Rabbim! Bana hikmet ver ve beni
sâlihler arasına kat!” 631

628
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 260; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 178; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
Rebî‘, II, 308.
629
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 260-261; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 98; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s.
624
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 416. 178; Kazvînî, el-Îzâh, s. 262; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 79; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 246; İbn
625
İbn Reşîk, el-‘Umde, I, 457. Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 308.
626 630
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 214. Kaçar, H. İbrahim, Tefvîf, DİA, XL, 309
627 631
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 173. Şu‘arâ, 26/78-83.

212 213
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

َ َ ْ َ ُْ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ َْ ْ
‫بض ْن ٍك أ ْن ِز ِل‬ ‫أشدد وِإن يلفوا‬ ‫ِإ ْن َيل َح ُقوا أك ُر ْر َوِإ ْن َي ْس َتل ِح ُمو ا‬ D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
Saldırıya uğrarlarsa, ben de saldırırım; eğer kuşatılırlarsa, 1. Âyetler:
Savaşırım; bir sıkıntıya maruz kalırlarsa, atımdan inerim! 632 َّ ُ ْ َ َ ُ َ ُ ْ َْ
َ ‫( ﴿فل َيدع ناد َيه ۞ َسندع‬1)
(Alak, 96/17-18) ﴾‫الزبا ِن َية‬ ِ
• Orta cümlelere örnek: َ َ َ
(Şems, 91/5-6) ﴾‫ض َو َما طحاها‬ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ
ِ ‫﴿والسم ِاء وما بناها ۞ والر‬ (2)
ْ َ ْ ُ ْ ْ ْ ُ َّ َّ ‫الل ْي َل في ْال َّن َهار َو ُتول ُج‬
َّ ُ ُ َ َّ َ َ َّ َ ََ َ َ ْ َ
﴾‫الن َه َار ِفي الل ْي ِل َوتخ ِر ُج ال َح َّي ِم َن ال َم ِّي ِت َوتخ ِر ُج ال َم َّي َت ِم َن ال َح ّ ِي‬ ِ ِ ِ ‫﴿ت ِولج‬ (Leyl, 92/1-2) ﴾‫﴿والق َم ِر ِإذا تلها ۞ َوالن َه ِار ِإذا جلها‬ (3)

(Tekvîr, 81/17-18) ﴾‫س‬ ُّ َ َ َ ْ َ َ ْ َّ َ

َ ‫الص ْبح إ َذا َت َن َّف‬
“Geceyi gündüze sokarsın, gündüzü geceye sokarsın; ölüden diri çıkarırsın, diri- ِ ِ ‫﴿واللي ِل ِإذا عسعس ۞ و‬ (4)
den ölü çıkarırsın.” 633 ً َّ َ ْ َ
(Nebe’, 78/10-11) ﴾‫اسا ۞ َوج َعلنا الن َه َار َم َعاشا‬
َّ َ ْ َ َ َ
ً ‫الل ْي َل ل َب‬ ‫﴿وجعلنا‬ (5)
ِ

ُ ْ ‫َو َو ّل ُأ ْقب ْل َو ُق ْل‬
‫أس َم ْع َو ُم ْر أ ِط ِع‬ ‫أص ِب ْر َو ِع َّز ِأه ْ ن‬ َ َ َْ َْ
ْ ‫استط ْل‬
ِ ِ ِ ‫ِته أحت ِم ْل و‬ 2. Şiirler:
ُ ُ َّ ُ َّ َ ُ َ َ َ َْ
Sen büyüklen, ben katlanayım; sen hükmet, ben sabredeyim; ‫خ ْن َه ِ ّن َع ِ ّن ت َرف ْق كف ل َّج ل ِم‬ ‫ ( أق ِص ْر أ ِط ْل ِا ْع ِذ ْر ِا ْع ِذ ْل َس ِ ّل خ ِ ّل أ ِع ْ ن‬1)
ْ ْ ُ َ َ ْ َ ْ ُ ‫( ُ ْ ُ ْ ُ ْر‬2)
sen üstün ol, ben adi olayım! ‫ش ْن َوأ ْب ِر ْر ث َّم ان َت ِد ْب ِلل َم َع ِالي‬ ‫وض َّر وانف ْع َوِل ْن َواخ ـ‬ ‫أحل وامر‬
َ ََْ َ ‫َأ‬ َُّ َ ْ َ َ َ ْ َ ً ْ َ َّ َ
Sen yol göster, ben yöneleyim; sen söyle, ben dinleyeyim; sen
‫ض َّر ِل َم ْن َع َادى َوأكث َر نا ِف َعا‬ ‫( ف ِلل ِه عينا من رأى أهل قب ٍ ة‬3)
emret, ben yapayım! 634 َ َ ً ُ ْ َ َ َ ْ ََ َْ َ َ َ َ
‫وعا ِإل ْي ِه َوشا ِف َعا‬ ‫وأفضل مشف‬ ‫َوأ َعظ َم أ ْحال ًما َوأك َب َر ّس ِي ًد ا‬
• Kısa cümlelere örnek:
َ َّ َ َ َّ َّ ْ َ ْ ‫َأق ْل َأن ْل َأ ْقطع‬ 
‫ض ْل أ ْد ِن ُس َّر ِص ِل‬ ‫ِزد ِهش ِبش تف‬ ‫أح ِم ْل َع ِ ّل َس ِ ّل أ ِع ْ د‬ ِِ ِ ِ
Vazgeç, ulaştır, kes, bindir, yücelt, teselli et, tekrarla!
Artır, sevindir, güldür, ihsân et, yaklaştır, hoşnut et, ulaştır! 635

C. Açıklama
Kazvînî, tefvîf örneklerinin bir kısmının murâ‘âtu’n-nazîr, bir kısmının ise
mutâbakat türünden olduğunu söylemiştir. 636

632
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 261; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 179; Kazvînî, el-Îzâh, s. 262.
633
Âl-i İmrân, 3/27.
634
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 261; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 179; Kazvînî, el-Îzâh, s. 262;
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 247; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 312.
635
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 261; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 180; İbn Hicce, Hızânetu’l-
Edeb, I, 247; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 312-313.
636
Kazvînî, el-Îzâh, s. 262.

214 215
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

61.
C. Açıklama
َّ َ
TEVHÎM [  ‫] الت ْو ِه ُيم‬ Tevhîm’in tevriye sanatına dahil olduğu ifade edilmiştir. 641 Ancak tevhîm ile tev-
riye arasında üç açıdan fark vardır:
1) Tevriye, sadece müşterek lafızla olur. Tevhîm, müşterek lafızla da başkasıyla
da olur.
2) Tevriye, biri yakın, diğeri uzak olmak üzere her ikisi de doğru iki anlam çağ-
A. Tanımı
َْ rıştırır ve murad edilen uzak anlamdır. Tevhîm ise, biri doğru, diğeri yanlış olan iki
Tevhîm, “zan, kuruntu, şüphe” anlamına gelen ‫ وهم‬kökünden mastar olup “zan- anlam çağrıştırır ve murad edilen doğru anlamdır.
nettirme, şüphelendirme, kurgulandırma” anlamlarına gelir.
3) Tevriye’de çağrışım, söz sahibinin kasten (bilerek/isteyerek) yaptığı bir şeydir.
Terim olarak tevhîm, “söz söyleyenin, sözünde (kelâmında) başka bir kelimeyi Tevhîm’de ise çağrışım, okuyucu veya dinleyiciden kaynaklanır. 642
vehmettirecek (çağrıştıracak) bir kelime getirmesidir.” 637

D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

B. Örnekler
1. Âyetler:
َّ َّ ‫س َو ْال َق َم ُر ب ُح ْس َبان ۞ َو‬
﴾‫الن ْج ُم َوالش َج ُر َي ْس ُج َد ِان‬
َّ
ُ ‫﴿الش ْم‬ َ َ ُ َُ َ
َ ‫﴿وإن ُيقاتلوك ْم ُي َولوك ُم األد َب َار ث َّم ال ُي‬ُ ُّ ُ ُ َ ْ
ٍ ِ (Âl-i İmrân, 3/111) ﴾‫نص ُرون‬ ِ ِ (1)
“Güneş ve ay da bir hesaba göredir. Bitkiler ve ağaçlar secde etmektedirler.” 638 (Nûr, 24/33) ﴾‫يم‬
َ ْ َ َّ َّ َ َّ ْ ْ
ُ َ َّ ْ َ (2)
ُّ ‫﴿و َمن ُيكر‬
ٌ ‫ههن فإن الله ِمن ب ْع ِد إك َراههن غف ٌور َر ِح‬
ِِ ِ ِ ِ
ُ ْ َّ َ َ ْ
Birinci âyette “güneş ve ay” sözcüklerinin geçmesi, ikinci âyetteki ‫ النجم‬sözcüğü-
(A‘râf, 7/156) ﴾‫يب ِب ِه َمن أش ُاء‬ ُ ‫ال َع َذابي ُأص‬ َ
َ ‫﴿ق‬ ( 3)
nün “yıldız” anlamına geldiğini vehmettirmektedir. Hâlbuki burada “bitki” anlamı kas- ِ ِ
َ َّ ًْ َ ُ ُ
ْ َّ َ ُ َ ُ ْ َ َ َ ُ
tedilmektedir. Çünkü kendisinden sonra gelen ‫[ الشج ُر‬ağaç] sözcüğüyle uyuşmaktadır. 639 َ َ
(En‘âm, 6/151) ﴾‫( ﴿ق ْل ت َعال ْوا أت ُل َما ح َّر َم َ ُّربك ْم عل ْيك ْم أال تش ِركوا ِب ِه شيئا‬4)
 َ ُ َ ْ َ ُ َ َّ َ َ َ
(A‘râf, 7/12) ﴾‫ال َما َمن َعك أال ت ْسجد ِإذ أ َم ْرتك‬ َ ‫﴿ق‬ َ
(5)
َْ ََُ َْ ُ ُ ْ ََ
ُ ‫ال ْر ُؤ‬ َ َّ َ ْ َ
‫س‬ ‫لتحسد أرجلها‬ ‫ف ِإ َّن ال ِفئ َام ال ِتي َح ْول ُ ه‬
Onun etrafındaki toplulukların 2. Şiirler:
ْ ‫الل ْي ُل إ َّال َوه َي م ْن ُس ْن ُدس ُخ‬ َّ َ َ َ ً َ ‫َت َر َّدى ث‬
Başları, ayaklarına haset etmektedir! ‫ض ُر‬ ٍ ِ َِ ِ ‫لها‬ ‫الم ْو ِت ُح ْمرا ف َما َد َج ا‬ َ ‫ياب‬ ِ (1)
ُ َ َ َ ْ ُ‫س َم ْو ُتور‬َ ‫َق ْلبي َف َق َّد ْر ُت أ َّن ْال َق ْو‬ َ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َ ََ
Şiirdeki ‫ أ ْرجل‬sözcüğü okuyucuya veya dinleyene, ‫ ال ِفئام‬sözcüğünün “kâf” harfiyle ِ ‫رمى وال ِوتر ِعن ِدي قوس ح ِاج ِب ِ ه‬ (2)
َ ْ َ ْ َ َ ُّ
ُ‫ال ْك ُبد‬ ْ ُ ْ َ َ ً َ َ َ َْ
‫ ال ِقئام‬şeklinde olduğunu çağrıştırmaktadır. Fakat şairin maksadı, “pek çok topluluk”
َ ْ َ ْ
‫ذ َه َبت ِبخض َ ِرت ِه الطلى و‬ ‫اك ُم ْرت ِديا ِبأ ْح َم َر ِم ْن َد ٍ م‬ ‫يلق‬ (3)
anlamına gelen ‫ ال ِفئام‬sözcüğüdür. Çünkü mübalağa, burada ‫[ ال ِفئام‬pek çok topluluk] َ ُ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َْ َ ُ َ َ َََ ً ََ َ ْ َ َْ ْ
َ ْ ‫ِابعد ب ِعدت بياضا ال بياض له لنت أسود ِفي عي ِني ِمن الظل ِم‬ (4)
sözcüğünü gerektirmektedir. Zira ‫ ال ِقئام‬sözcüğü “az topluluk” için de kullanılmaktadır. 640 ْ ُ َ ْ َّ ُ َ ْ َ ْ ٌ َ ُ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ َّ َ
‫صل ِت ال ْس َياف ِفي ال ِق َم ِم‬ ‫ِمن بع ِد ما‬ ‫صا ِئ َم ة‬ ‫حتى ِإذا صدروا والخيل‬ (5)
637
İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 86; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 350; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 131; Hillî,
Şerhu’l-Kâfiye, s. 228; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 339; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 35.

638
Rahmân, 55/5-6.
639
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 229; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 339; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI,
37; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 325.
640 641
İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 87; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 349; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 228-229; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 339.
642
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 340; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 35-36. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 230; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 38.

216 217
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

62.
Günahtan vazgeçmek istediğin zaman; olsun,
Bu vazgeçişin Allah için, insanlar için değil!
HÜSNÜ’N-NESAK
َّ ُ ُ
[  ‫] ح ْسن الن َس ِق‬ Şiirdeki hüsnü’n-nesak, burada birbirine zıt olan mucûn ve zühd’ün birbiriyle
uyuşmasıdır. Öyle ki, bu ikisi sanki bir sanat gibi olmuştur. 646

C. Açıklama
ُ ْ َّ َ
Hüsnü’n-nesak sanatı için et-tensîk [‫ ]التن ِسيق‬tabiri de kullanılmıştır. 647
A. Tanımı
Hüsnü’n-nesak, isim tamlaması olup “üslup/tarz/nazım güzelliği” anlamına
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
gelmektedir.
1. Âyetler:
Terim olarak hüsnü’n-nesak, “nesirde ve şiirde kelimelerin ve cümlelerin her َ
türlü ayıp ve kusurdan uzak olarak birbiriyle bütünleşmiş şekilde peşepeşe gelmesi-
َ َ ْ
‫ضا َو َج َعل َن ُاه ْم أ َح ِاديث ف ُب ْع ًدا‬ َ ‫وه َف َأ ْت َب ْع َنا َب ْع‬
ً ‫ض ُه ْم َب ْع‬ ُ ‫﴿ث َّم َأ ْر َس ْل َنا ُر ُس َل َنا َت ْت َرا ُك َّل َما َج َاء ُأ َّم ًة َر ُس ُول َها َك َّذ ُب‬ ُ
(1)
َ ُ ْ َ َ
(Mü’minûn, 23/44) ﴾‫ِلق ْو ٍم ل ُيؤ ِمنون‬
dir. Öyle ki, bu kelime veya cümlelerden her biri tek başlarına oldukları zaman müs-
takil bir anlam ifade ederler.” 643
(Mü’minûn, 23/48) ﴾‫﴿فكذ ُبوه َما فكانوا ِمن ال ُم ْهل ِكين‬
َ َ ْ َ ُ َ َ ُ َّ َ َ (2)
َ ُ ْ ُ ُ َّ َ ْ َ ْ ُ ْ ُ ُ ْ
(Hacc, 22/77) ﴾‫اسجدوا َواع ُبدوا َ َّربك ْم َواف َعلوا الخي َر ل َعلك ْم تف ِلحون‬
ُ ُ ْ ‫ين َآم ُنوا ْار َك ُعوا َو‬ َ ‫﴿يا َأ ُّي َها َّالذ‬ َ (3)
B. Örnekler ِ
َ ‫ضو َن ۞ َو َّالذ‬ ُ ‫الل ْغو ُم ْعر‬ َّ َ ْ ُ َ َّ َ َ ُ َ ْ َ َ ْ ُ َ َّ َ ُ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ
ً َ َ ّ ُ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ َْ َ ُ َ ُ َ ْ َ
‫يل ُب ْعدا‬ ‫ود ِي و ِق‬ َ ْ َ ُ َ َ ََ َ َ َْ ُ َْ َ َ َ ‫ين‬ ِ ِ ِ ‫﴿قد أفلح المؤ ِمنون ۞ ال ِذين هم ِفي صل ِت ِهم خ ِاشعون ۞ وال ِذين هم ع ِن‬ (4)
ِ ‫�ضي األمر واستوت على الج‬
ِ ‫﴿و ِقيل يا أرض ابل ِعي ماء ِك ويا سماء أق ِل ِعي و ِغيض الماء وق‬ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َّ َ َ ُ ِ ‫ُه ْم ِل َّلز َك ِاة َف‬
َّ َْ (Mü’minûn, 23/1-5) ﴾‫وج ِه ْم حا ِفظون‬ ِ ‫اعلون ۞ وال ِذين هم ِلفر‬
﴾‫ِللق ْو ِم الظ ِال ِم َين‬ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ ُ ُ َ َّ ُ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ ْ ‫اس َت َج ْب َنا َل ُه َو َو َه ْب َنا َل ُه َي ْح َيى َوَأ‬ َ
‫ات َوَي ْد ُعون َنا َرغ ًبا َو َر َه ًبا‬ ِ ‫صلحنا له زوجه ِإن ُه ْم كانوا يس ِارعون ِفي الخي َر‬ ْ ‫﴿ف‬ (5)
“Ey yer, suyunu yut ve ey gök tut!” denildi. Su azaldı ve iş bitirildi. (Gemi) Cudi’ye َ َ ََ ُ ََ
(Enbiyâ, 21/90) ﴾‫اش ِعين‬ ِ ‫وكانوا لنا خ‬
oturdu. “Zâlimler topluluğu yok olsun!” denildi.” 644
Bu âyette cümleler, belagatın gerektirdiği şekilde en önemli olandan başlayarak 2. Şiirler:
nesak vâv’ı ile birbirine atfedilmiştir. 645 َْ َ ََ َ َ َ ْ ‫َجاو ْر َع ِل ّي ًا َو َال َت ْح‬
‫إذا ِا َّد َر ْع َت فال ت ْسأ ْل َع ِن ال َس ِل‬ ‫فل ِب َح ِادث ٍ ة‬ ِ (1)
 َ ُ َ َ َْْ َ َ َ ْ َ ْ ْ‫َس ْل َع ْن ُه َو ْانط ْق به َو ْان ُظ ْر إ َل ْيه َتج د‬
َ ْ ُ َّ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ‫المق ِل‬ ‫ِملء المس ِامع والفو ِاه و‬ ِ ِ ِ ِِ ِ
‫اس‬
ِ ‫فاجعل ح ِديثك كله ِفي الك‬ ‫َوِإذا َجل ْس َت ِإلى ال ُم َد ِام َوش ْ ِرب َه ا‬ َ َْ ّ ُ ْ َ ُّ ِ ََ ُ ُ ُ‫الز َجاج َفإ َّن ه‬ ّ ‫اف‬ َ َْ َ ْ َ ْ ََ
َّ َ ُ ْ َّ َ َ ُ َْ ْ َ َ ‫م ِطيع العو ِالي ر ِكبت كل لهذ ِم‬ ِ ِ ِ َ ‫ص أطر‬ ِ ‫ومن يع‬ (2)
‫اس‬
ِ ‫ِل ِله ذاك النزع ال ِللن‬ ‫َوِإذا ن َز ْع َت َع ِن ال ِغ َو َاي ِة فل َيك ْ ن‬ َّ ‫ات ِفي‬ َ ْ َ َ َّ َ ُ َ ْ
ُ ‫ال ْم َو‬ ُ َ َ َ ْ ُّ ّ ْ َ َ َّ َ ُ ْ ّ َ
‫الر ِح ِم‬ ‫عبان كلم و‬ ‫الذئب سلم وال ِج ِني أسلم والث ـ‬ ِ ‫و‬ (3)
Şarap içmek için oturduğun zaman, ْ‫ص ِديق ُح ْكمهم‬ ْ ‫يق ّ َّرت َب في َت‬
ُ ‫ـس‬ ْ‫التن ـ‬
َّ ‫يق َس َّب َب َو‬ ُ ‫الت ْوف‬َّ ‫يق َأ ْذ َه َب َو‬ُ ‫الض‬ ّ ‫َف‬ (4)
ِِ ِ ِ ِ ِ ِ
Bütün dedikodunu kadehle yap!
643

İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 425; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 164; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 249; İbn
Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 388; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 133.
644 646
Hûd, 11/44. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 428; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 249; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
645
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 425-426; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 164-65; İbn Ma‘sûm, Envâru’r- II, 388.
647
Rebî‘, VI, 133; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 351. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 249; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 388.

218 219
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

63.
Şair, övdüğü kişiyi her zaman hatırlasa da, onu güneşin doğuşunda ve batışında
ُ ْ َّ َ hatırladığını söylemiştir. Çünkü bu iki vakitte onu “cesaret ve cömertlik”le övme nük-
TENKÎT [  ‫] التنكيت‬
tesi vardır. Zira güneşin doğuşu, düşmana saldırma vaktidir; güneşin batışı ise mi-
safirler için ateş yakma (ağırlama) vaktidir. 653

A. Tanımı C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

Tenkît sözlükte, “nükteli söz söylemek” 648 demektir. 1. Âyetler:
ْ ُْ َْ َََ
Terim olarak tenkît, “söz söyleyenin bir nükteden dolayı bir şeyi zikretmeyi amaç- (Hâkka, 69/45) ﴾‫( ﴿لخذنا ِمنه ِبال َي ِم ِين‬1)
layıp onun yerini tutacak başka şeyleri zikretmemesidir. Eğer bu nükte olmasaydı, ْ ُْ َ َ ََ ُ
َ
(Hâkka, 69/46) ﴾‫( ﴿ث َّم لقط ْعنا ِمنه ال َو ِتين‬2)
diğer şeyleri zikretmeden sadece onun zikredilmesi de hata olurdu.” 649
ْ ُ َ ْ ْ ُ ْ َ ُ َ َ ُ
ُ َ َ ُ َ ْ ْ َ ُ ْ ْ
ٍ ‫( ﴿والمؤ ِمنون والمؤ ِمنات بعضهم أوِلياء بع‬3)
(Tevbe, 9/71) ﴾‫ض‬
B. Örnekler ْ َ ُ َ َ َ ُ َّ
َ (4)
(Nûr, 24/45) ﴾‫﴿والله خلق ك َّل د َّاب ٍة ِمن َم ٍاء‬
ّ ُّ َ َ ُ ُ َّ َ َ
﴾‫الش ْع َرى‬
ِ ‫﴿وأنه هو رب‬ َ َ َ َََْ ْ َ َ َ
(İsrâ, 17/44) ﴾‫�ش ْي ٍء ِإال ي َس ِّب ُح ِبح ْمد ِه َول ِـكن ال تفق ُهون ت ْس ِبيح ُه ْم‬ َ
َ ‫﴿وإن من‬ ُ َّ ْ ْ
ِ ِ (5)
“Kuşkusuz O, Şi‘râ’nın Rabbidir.” 650
Allah Teâlâ, her şeyin Rabbi olduğu hâlde bu âyette sadece Şi‘râ yıldızının Rabbi 2. Şiirler:
َ ‫َأ ْح‬
‫�صى ِب َحا ِف ِر ُم ْه ِر ِه ِم َيم ِات َها‬ ‫ور ِك َت َاب ٍ ة‬
ُ ُ ُ َُْ َ َْ
olduğunu zikretmiş, diğer yıldızları zikretmemiştir. Çünkü câhiliyye döneminde ِ ‫لو م َُّر يركض ِفي سط‬ (1)
َ ْ َ َْْ ُ َ ُ ْ ْ َ َ ََ َ
Araplar, Şi‘râ yıldızına tapıyorlardı. Şi‘râ’ya ilk tapan ve halkı da ona tapmaya davet
‫اب ِبال ِعظ ِم‬ ِ ‫ِلقد ِر ِهم سورة الحز‬ ْ ‫الله َم ْن ش ِه َد‬
‫ت‬ ِ ‫و ِآل ِه أمن ِاء‬ (2)
eden kişi İbn Ebî Kebşe denilen bir adamdı. 651 İbn Abbâs’a Allah Teâlâ’nın bu âyette َ َ ْ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ
Süreyyâ yıldızını niçin zikretmediği sorulunca şöyle demiştir: “Araplardan İbn Ebî ‫يد‬ِ ‫سنابك الخ ْي ِل ِفي الجال ِم‬ ْ ‫أ َو َل َح ْر ٍف ِم ْن ِا ْس ِم ِه ك َت َب‬
‫ت‬ (3)
َ ُّ َ َ َ ّ ‫ط‬ َ ْ َ ََُ َّ َ َ َ
Kebşe denilen bir adam çıktı, semâdaki en büyük yıldız olduğu için Şi‘râ’ya taptı. Al- ‫الخ ْم ِخ ٍم‬
ِ ‫الدي ِار تسف ح َّب‬ ِ ‫وس‬ ‫اع ِني ِإال َح ُمولة أ ْه ِل َه ا‬‫ما ر‬ (4)
َ َُ َ َ َ ً ُ ً َ َ ُ َ َ ُ َْ َ َ َ َ ْ َ
lah Teâlâ da, Süreyyâ’ya değil de ona tapıldığı için sadece Şi‘râ’yı zikretti.” 652 ‫اب األ ْس َح ِم‬ ِ ‫سودا كخا ِفي ِة الغر‬ ‫ِفيها اثنت ِان وأربعون حلوب ة‬
 
‫س‬ ْ َ ‫َوَأ ْذ ُك ُر ُه ب ُك ّل ُغ ُر‬ ْ َ
‫صخ ًر ا‬ ْ َّ ُ ُ ُ ُ ّ َ ُ
ِ ‫وب شم‬
ِ ِ ِ ‫س‬
ِ ‫يذ ِك ِرني طلوع الشم‬
Güneşin doğuşu bana Sahr’ı hatırlatıyor!
Ben de güneşin her batışında onu hatırlıyorum!

648
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 353.
649
İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 56; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 499; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 212; Hillî,
Şerhu’l-Kâfiye, s. 274; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 307; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 353.
650
Necm, 53/49.
651
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 499; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 212; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 274; İbn
Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 307; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 353; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân,
653
s. 290-291. İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 57; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 500; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 275;
652
İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 56. İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 308; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 354.

220 221
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

64. َ َّ
‫َو َما ِه َي إل َو ِاح ٌد َغ ْي ُر ُم ْفت َرى‬ ٌ َ ّ ُ َ َ ‫َ ُ ُ َن‬
‫الش َت ِاء ك ِث َير ة‬
ِ ‫يقولو كافات‬
ُ ‫]  َا َّلت ْلم‬
TELMÎH [  ‫يح‬
َْ
‫وج ُد ِفي الف َرا‬
َ ‫الص ْيد ُي‬ َُ َ ََ
ِ َّ ‫لديك وك ُّل‬ ‫اص ٌ ل‬ َ ُ ْ
ِ ‫س فالك ُّل ح‬
َ ْ َ ْ ُ َ َّ َ َ
ِ ِ ‫ِإذا صح كاف الكي‬
Derler ki: Kışın kâfları çoktur!
Aslında bir tanedir, yalan değil!
Zira kese varsa, hepsi hazırdır,
Senin yanında. Bütün avlar yaban eşeindedir!
A. Tanımı
Şair, bu şiirinde “Bütün avlar kürkün içindedir” sözüyle de “Bütün avlar kürk-
Telmîh, “göz ucuyla bakmak; ışık ortaya çıkmak, parıldayıp görünmek” anla- çünün (yaban eşeğinin) karnındadır” 659 meşhur meseline ve “kışın kâfları” sözüyle
mındaki lemh kökükünden tef‘îl kalıbında mastar olup “bir şeye işaret etmek, üstü İbn Sekre’nin aşağıdaki şiirine telmîhte bulunuyor:
kapalı söylemek, sezdirmek” anlamına gelir. َ ‫سب ٌع إ َذا ْال َق ْط ُر َع ْن َح‬ ّ َ َ
‫اجا ِت َنا َح َب َسا‬ ِ
ْ ‫الش َت ُاء َو ِع ْن ِدي ِم ْن َح َوا ِئ ِج ِ ه‬
ِ ‫جاء‬
Bedî‘ terimi olarak telmîh, “kelâmın fehvâsında (anlamında), zikredilmeksizin َ ٌّ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ً ُ َ َ ‫ٌّ َ ٌ َ َ ُ ٌن‬
bir Kur’ân âyetine, meşhur bir hadîse, bir mesel-i sâire (özdeyişe), nadir bir şiire veya ‫اع ٌم َو ِك َسا‬
ِ ‫اب وكف ن‬ ِ ‫بعد الكب‬ ‫ِكن و ِكيس وكانو وكاس ِط ال‬
meşhur bir kıssaya işaret edilmesidir.” 654 Kış geldi ve benim ondan kaynaklanan ihtiyaçlarım var,
Yedi tane; yağmur ihtiyacımızı gidermeyi engellediğinde,
B. Örnekler Barınak, kese, ocak ve güzel bir kadeh,
Güzel bir kebaptan sonra, yumuşak bir el (genç bir bayan) ve elbise!
َّ َ ْ َ َ ْ َّ َ ْ َ َ َ
َ ‫النب ّي َين َع َلى َب ْعض َو َآت ْي َنا َد ُاو‬
﴾‫ود َ ُزب ًورا‬ ٍ ِ ِ ‫﴿ولقد فضلنا بعض‬ Zeki ve zarif bir kadına, “Sen kimsin?” diye sorulduğunda, bu şiiri kasdederek
“Andolsun ki biz, peygamberlerin kimini kimine üstün kıldık ve Davud’a Zebûr’u şöyle demiştir:
verdik.” 655 ‫الس ِاب ِع‬ ُ َّ َ َ
َّ ‫س في‬
ِ ‫أنا الس ِاد‬
Buradaki “Davud’a Zebûr’u verdik” ifadesinde, Hz. Muhammed’in (s.a.v.) Zebûr’da
zikredildiğine dair bir telmîh vardır. 656 “Ben, o sıralı yedinin içinde altıncıyım.”
Bu sözüyle kadın, İbn Sekre’nin “yedi ihtiyacı” içindeki altıncı ihtiyacına telmîhte
 bulunmuş ve “Ben, o sıralı yedinin içinde altıncıyım” demek istemiştir. Başka bir şair
َ َ ْ ُ ْ َ ُ ُ ْ َ َ ْ َ َّ َ ً ْ َ ْ َ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َّ ُ ْ ُ َ َّ َ َّ َ َ de kadının bu sözüne telmîhte bulunarak şöyle demiştir:
ِ ‫وت ل َبيت العنك ُب‬
﴾‫وت‬ ِ ‫وت اتخذت بيتا وِإن أوهن البي‬ ِ ‫﴿مث ُل ال ِذين اتخذوا ِمن دو ِن الل ِه أوِلياء كمث ِل العنكب‬ َّ َْ َ ًَْ ًَ ْ َ
‫اش ِح َوالط ِام ِع‬
ِ ‫خوفا ِمن الك‬ ‫َرأ ْي ُت َها َمل ُفوفة ِفي ِك ًس ا‬
“Allah’tan başka veliler edinenlerin meseli, bir ev edinen örümceğin meselidir. َّ ‫س في‬
‫الس ِاب ِع‬ ُ َّ َ َ ْ َ َ َْ َ ُْ
‫ َم ْن أن ِت َيا َه ِذ ِ ه‬:‫قل ُت ل َها‬
Evlerin en zayıfı örümcek evidir.” 657 ِ ‫ أنا الس ِاد‬:‫قالت‬
Bu âyette, Arapların, “Örümcek ağından daha zayıf!” özdeyişlerine bir işaret vardır. 658 Onu elbisesine bürünmüş gördüm,
Düşmandan ve kötüden korktuğu için!
Dedim ki: Ey kadın, sen kimsin?
654
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 173; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 328-330; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 406; Dedi ki: Ben, o sıralı yedi içinde altıncıyım!
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 266.
655 659
İsrâ, 17/55. Bu meselle ilgili şöyle bir hikâye anlatılır: Bir grup avlanmaya çıkmış; birisi ceylan, diğeri tav-
656
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 266-267. şan, bir diğeri de yaban eşeği avlamış ve arkadaşlarına şöyle demiştir: “Bütün avlar yaban eşe-
657
Ankebût, 29/41. ğinin karnındadır.” Onlara, “Hepinizin avladıkları yaban eşeğinin avladığı şeylerdir” demek is-
658
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 405. temiştir. Bkz. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 296-297.

222 223
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

İbn Hicce, bunun telmîh konusunda ulaşılması zor bir zirve olduğunu söyle- D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
mektedir. 660 1. Âyetler:
َ َ ْ َ َ َ ُ َ َُ َّ ُ َ َّ َ
 (Cuma, 62/5) ﴾‫﴿مث ُل ال ِذين ُح ِّملوا الت ْو َراة ث َّم ل ْم َي ْح ِملوها ك َمث ِل ال ِح َم ِار َي ْح ِم ُل أ ْسف ًارا‬
َ (1)
Başka bir şair de İbn Sekre’nin şiirine telmîhte bulunarak şöyle demiştir: ُ ْ َْ َ َّ ُ ُ
َََْ
َ ٌَ َ ُ ّ ُ َ ََ ِ ‫اش ال َم ْبث‬
(Kâri‘a, 101/4) ﴾‫وث‬ َ ُ
ِ ‫( ﴿يوم يكون الناس كالفر‬2)
‫َو َم ِالي طاقة ِب ِلق ِاء َس ْبع‬ ‫الش َت ِاء ت َع ُّد َس ْب ًع ا‬
ِ ‫وكافات‬ ْ ْ ُ ْ َْ َ ْ ْ ََ ْ َ ْ َْ ْ َ َ ُ َُ َ
ْ َ
‫ظ ِف ْر ُت ِب ُم ْف َر ٍد َيأ ِتي ِب َج ْم ِع‬
ََ
‫يس كف ى‬
ْ َ ُ ْ َ َ (A‘râf, 7/176) ﴾‫( ﴿ف َمثله ك َمث ِل الكل ِب ِإن تح ِم ْل عل ْي ِه َيل َهث أ ْو تت ُركه َيل َهث‬3)
ِ ‫اف ال ِك‬ ِ ‫ِإذاظ ِفرت ِبك‬
Kışın kâfları yedi olarak sayılıyor
2. Şiirler:
Benim yedisine ulaşmaya takâtim yoktur
ُ ‫الر ْكب َم ْح ُب‬
‫وب‬ َّ ‫إ َّال ُم ِح ٌّب َل ُه ِفى‬ ُ
‫ َوق ْد َس َار ْت ُح ُمول ُه ْ م‬،‫اب‬
َ َ ّ ‫َما فى‬
Eğer para kesesini elde edersem kâfidir ِ ِ ِ ‫الصح‬ ِ ِ (1)
Birini elde edersem, hepsini getirir! 661 ُ‫َو ْال َح ُّى فى ُك ّل َب ْي ٍت م ْن ُه َي ْع ُقوب‬ َ َ ّ ُ ُ ُ ُ َ َّ َ َ
ِ ِ ِ ُ ‫كأنما يوسف ِفى ك ِل ر ِاحل ٍ ة‬
ْ‫يت بس ْحر م ْن َك َالمهم‬ ُ َ ُ َ َ ‫ف ُك َّل َما‬ ْ َّ َ َ َ َ ْ ُ ْ
Telmîh’e örnek olarak şöyle bir hikâye anlatılır: ِِ ِ ٍ ِ ِ ‫ِإذا أ ِت‬ ‫صنعو ا‬ ‫ِإن أل ِقها تتلق‬ (2)
َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ ُّ َ َ َ ْ َ ُ َّ َ َ ْ َّ َ َ ٌ ْ َ َ
“Sultan Mahmûd, halife Kâdirbillâh’a “onu fillerle, Bağdat’ı tahrip etmekle ve ‫اع ِة الك ْر ِب‬ ‫أرق وأحفى ِمنك في س‬ ‫لعمرو مع الرمض ِاء والنار تلت ِظ ي‬ (3)
hilafet yurdunun toprağını fillerin sırtlarında Gazne’ye taşımakla” tehdit içeren ُ‫َك َما َر َّد ُه َي ْو ًما ب َس ْوَأ ِت ِه َع ْمرو‬ َّ َ ََْ
‫فال خ ْي َر ِفي َر ِ ّد الذى ِب َمذل ٍ ة‬
َ َ َ
(4)
ِ
َ ‫َو َع َّل ُم‬ ُ َ
bir mektup yazdı. Kâdirbillâh da ona cevaben çok kısa mektup yazdı. Mektupta
‫الت َج ِري‬
ّ َّ ‫وك‬ ‫َيا َب ْد ُر أ ْهل َك َج ُارو ا‬ (5)
besmele’den sonra sadece ‫ الم‬ibaresi vardı. Sultan Mahmûd bunun manasını an- َ ْ ‫َو َق َّب ُحوا َل َك َو‬
layamadı. Yanındaki âlimler bu remzi (sembolü) çözmekte zorlandılar. Kur’ân’ın ‫َو َح َّس ُنوا ل َك ِه ْج ِري‬ ‫ص ِل ي‬
َ َ َ ُ َْ
bütün sûrelerinde geçen ‫ الم‬ibarelerini bir araya topladılar, ama uygun bir cevap ‫ف ِإ َّن ُه ْم أ ْه ُل َب ْد ٍر‬ ‫فل َي ْف َعلوا َما أ َر ُادو ا‬
bulamadılar. Orada bulunan bir genç, “Sultan bana izin verirse, bu remzi ben çö-
zerim” dedi. Sultan da ona, “Söyle bakalım!” dedi. Genç, “Sen, onu fillerle ve hila- 
fet yurdunun toprağını fillerin sırtlarında Gazne’ye taşımakla tehdit etmedin mi?”
َ ْ ََ
dedi. Sultan,َ “Evet, ettim!” dedi. Bunun üzerine genç dedi ki: “O da sana, ‫﴿ألم ت َر‬
ْ َ
َ ْ َ ُّ َ َ َ َ ْ َ
﴾‫يل‬
ِ ‫اب ال ِف‬
ِ ‫“ كيف فعل ربك ِبأصح‬Görmedin mi, Rabbin fil sahiplerine ne yaptı?” 662 diye
yazmış!” Bu yorum orada bulunanların hoşuna gitmiş, sonra da halife ile sultan
barış yapmışlar.” 663

C. Açıklama
Bu sanata, hüsnü’t-tazmîn 664 de denilir.

660
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 407-408; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 296-297.
661
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 297.
662
Fîl, 105/1.
663
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 271.
664
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 328.

224 225
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

65.
Ey Ravza! Komşunuz bekârdır,
ُ َ َ َْ
MÜRÂCA‘AT [  ‫] ال ُم َراجعة‬ Kalb de oyalanmaz da sabretmez de!
Dedi ki: Sakın, evimize yaklaşma,
Çünkü babamız saldırgan bir adamdır!
Dedim ki: Ben onun gaflet ânını kollarım,
A. Tanımı Benim kılıcım da seri ve keskindir!
ََ َ Dedi ki: Saray bizim aşağımızdadır
Mürâca‘at, sözlükte ‫ راجع‬fiilinden mufâ‘ale kalıbında mastar olup “müracaat, baş
Dedim ki: Ben onun üstüne çıkarım
vurma, dönme, yeniden ele alma, tekrarlama…” vb. anlamlara gelir.
Dedi ki: Deniz bizim aşağımızdadır
Bedî’ terimi olarak ise mürâca‘at, “söz sahibinin, kendisiyle başkası arasında ge- Dedim ki: Ben usta bir yüzücüyüm
çen konuşmayı soru-cevap tarzında en veciz ibare, en kolay üslup, en latif mana, en Dedi ki: Benim etrafımda yedi erkek kardeşim var
güzel kalıp ve en kolay lafızla bir veya da dafla beyit veya bir cümlede anlatmasıdır.” 665 Dedim ki: Ben onlara üstün gelir, yenerim
Dedi ki: Aramıza uzanmış bir aslan var
B. Örnekler Dedim ki: Ben de yırtıcı bir aslanım
َّ ُ ‫ال َال َي َن‬
﴾‫ال َع ْه ِدي الظ ِال ِم َين‬ َ ‫اع ُل َك ِل َّلناس إ َم ًاما َق‬
َ ‫ال َو ِمن ُذ ّ َّريتي َق‬ َ ّ َ ‫﴿ق‬
ِ ‫ال ِإ ِني ج‬
َ
Dedi ki: Üstümüzde Allah var
ِِ ِ ِ
Dedim ki: Rabbim merhametli, bağışlayıcıdır
“(Allah, İbrahim’e), “Ben seni insanlara önder yapacağım” demişti. O da, “So- Dedi ki: Bize bir mazeret bırakmadın
yumdan da (yap!) ” dedi. (Rabbi), “Zâlimler ahdime erişemez!” buyurdu.” 666 Öyleyse gece sohbet edenler uyuduğu zaman gel!
Bu âyetler, sözü uzatmadan soru-cevap tarzında karşılıklı konuşmadan ibarettir. 667 Üzerimize bir çiğ damlası gibi düş!
Yasaklayan ve engelleyen olmayan bir gecede! 668

‫ص ِاب ُر‬ َ ‫َف ْال َق ْل ُب َال َاله َو َال‬ ْ ُُ
‫ض ِج َيرانك ُم ال َب ِاك ُ ر‬ ُ ‫َيا َر ْو‬
ٍ
َ َ َ َ ََ َ َ َ َ
‫ِإ َّن أ َبانا َر ُج ٌل غا ِئ ُر‬ ‫ ال ت ِل َج ْن َد َارن ا‬،‫ أال‬:‫قال ْت‬ C. Açıklama
ً َ ّ َ ُْ ُ َ َ ْ َ َ ُّ َ
‫ص ِار ٌم َبا ِت ُر‬ َ ‫م ْن ُه َو َس ْيفي‬
ِ ِ ‫ ف ِإ ِني ط ِال ٌب ِغ َّر ة‬:‫قل ُت‬ ُ ‫ ]السؤ‬tabirini kul-
Fahreddin er-Râzî, bu sanat için es-suâl ve’l-cevâb [‫ال والجواب‬
ُ‫ َفإ ِّني َف ْو َق ُه َظ ِاهر‬:‫ُق ْل ُت‬ ‫ص َر ِم ْن ُدو ِن َن ا‬ ْ ‫ َفإ َّن ْال َق‬:‫َق َال ْت‬ lanmış, tanımını yapmamış ve sadece bir örnek zikretmiştir. 669
ِ ْ َِ َ َ
ّ َ ُْ
‫ ف ِإ ِني َس ِاب ٌح َم ِاه ُر‬:‫قل ُت‬ ‫ ف ِإ َّن ال َب ْح َر ِم ْن ُدو ِن َن ا‬:‫قال ْت‬
َ َ ّ َ ُْ ٌ ٌ ْ َ َ َ
‫ ف ِإ ِني غ ِال ٌب ق ِاه ٌر‬:‫قل ُت‬ ‫ ف َح ْوِلي ِإخ َوة َس ْب َع ة‬:‫قال ْت‬ D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
َ ّ َ ُْ َ ٌ َ ٌ ََْ ْ َ َ
‫ ف ِإ ِني أ َس ٌد َعا ِق ٌر‬:‫قل ُت‬ ‫ض َب ْين َن ا‬ ‫ فليث ر ِاب‬:‫قالت‬ 1. Âyetler:
َ َ ُْ َ‫الل َه م ْن َف ْوقن ا‬ َّ َّ َ ْ َ َ ُ ُ َْ َ ُ ُ َ
‫ ف َ ِّربي َر ِاح ٌم غا ِف ُر‬:‫قل ُت‬ ِ ِ َ ‫ ف ِإن‬:‫قالت‬ (Hûd, 11/35) ﴾‫امي‬ ْ َ ْ َ َ ُ ُ َْ ْ َْ
ِ ‫( ﴿أم يقولون افت َراه ق ْل ِإن ِافت َريته فعل َّي ِإج َر‬1)
‫الس ِام ُر‬ َّ ‫َف ْأ ِت إ َذا َما َه َج َع‬ ً َ ََ َ َ
‫ لق ْد أ ْع َي ْيت َنا ُح َّج ة‬:‫قال ْت‬ َ َ َ ُ َ ً ُ
َ َ َِ َ َ َ ْ ْ َ َ ‫﴿ق ُالوا إ َّنا ُم ْه ِل ُكو َأ ْهل َه ِذ ِه ْال َق ْ َري ِة إ َّن َأ ْه َل َها َك ُانوا َظ ِالم َين ۞ َق‬
﴾‫ال ِإ َّن ِف َيها لوطا قالوا ن ْح ُن أ ْعل ُم ِب َم ْن ِف َيها‬
َ
‫ل ْيلة ال ن ٍاه َوال َز ِاج ُر‬ ‫الن َد‬
‫ى‬ َّ ‫ط َع َل ْي َنا َك ُس ُقوط‬ ‫فاس ِق‬
ِ ِ ِ ِ (2)
ِ
(Ankebût, 29/31-32)
665
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 590; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 300; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 264; َ ْ
ُ ‫ال ن َّبأ ِن َي ال َع ِل‬ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ ْ َ َ
َ ‫( ﴿فل َّما ن َّبأها ب ِه قالت َمن أ َنبأك هذا ق‬3) َ َ َ ََ
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 99; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 218; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. (Tahrîm, 66/3) ﴾‫يم الخ ِب ُير‬ ِ
305; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 350.
666 668
Bakara, 2/124. İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 222; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 356-357.
667 669
İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 301-302; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 283. Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 177.

226 227
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

ُ َ َ ّ ُ ُ َ َ َ ً ُ ُ َ ُ َّ َ َ ُ َ ً َ َ َ ُ َ ْ َ ْ َ ْ ُ ُ ُ ْ َ َ ّ َّ ْ َ َ ُ َ َ ْ َ
‫وذ ِبالل ِه أ ْن أكو َن‬
66.
‫ ( ﴿وِإذ قال مو�سى ِلقو ِم ِه ِإن الله يأمركم أن تذبحوا بقرة قالوا أتت ِخذنا هزوا قال أع‬4)
َ ‫م َن ْال َج‬ ُ ّ َْ
(Bakara, 2/67) ﴾‫اه ِلين‬ِ ِ İTTİS‘ [  ‫] ا ِل ِت َساع‬
ُُ ْ ُ َّ َ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ ُ ْ ُ َ َ ‫َ ْ َ َ ْ َ ُ ّ ُ ُّ ُ َ َ َ ُ ُل‬
(Mâide, 5/109) ﴾‫وب‬ ِ ‫( ﴿يوم يجمع الله الرسل فيقو ماذا أ ِجبتم قالوا ال ِعلم لنا ِإنك أنت عالم الغي‬5)

2. Şiirler:
ََْ ْ َ َ َ َ َْ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ
‫ُدون ق ْي ِد ال َم ْي ِل َي ْع ُدو ِبي الغ ْر‬ ‫ص ْرن َن ي‬ ‫ ( بينما ينعتن ِني أب‬1) A. Tanımı
َ َ َ ْ َ َ
‫ َهذا ُع َم ْر‬،‫ ن َع ْم‬:‫قال ِت ال ُو ْسطى‬ َ‫ َأ َت َعر ْف َن ْال َفت ى‬:‫َق َالت ْال ُك ْب َرى‬ İttisâ‘, ‫ وسع‬kökünden ‫ افتعال‬kalıbında mastar olup “geniş olma, genişlik, geniş-
ِ ِ
َْ ْ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ
‫ َو َه ْل َيخ ِفى الق َم ْر‬،‫ق ْد َع ِرف َناه‬ ُ َ
‫الصغ َرى َوقد ت َّي ْمت َه ا‬ ُّ ‫قال ِت‬
leme, kaplama…” vb. anlamlara anlamlara gelir.
َ َ َْ َ َ ‫( َق‬2)
‫ُن َو َب ْعض الق ْو ِل أش َن ْع‬ َ‫ال لي َي ْو ًما ُسل ْيم ا‬ Bedî’ terimi olarak ittisâ‘, “söz söyleyenin kelâmında, te’vîl yapanın gücüne ve laf-
َ َ َْ َ ِ zın muhtemel olduğu manalara göre çeşitli te’vîllere imkân veren bir lafız getirmesidir.” 670
‫أ ُّي َنا أتقى َوأ ْو َر ْع‬ ًّ‫ال ص ْفنى َو َع ِلي ا‬ َ َ
ِ ِ ‫ق‬ Başka bir ifadeyle, bir sözün birden fazla anlama gelme ihtimali olmasıdır.
َ ْ ُ
‫ِفيك َما ِبال َح ِ ّق ت ْج َز ْع‬ َ‫ُق ْل ُت إ ّنى إ ْن َأ َق َّل م ا‬
ِ ِِ
‫اس َم ْع‬ ْ ‫ال ُق ْل لي ُق ْل ُت َف‬ َ ‫َق‬ ً ْ َ ُ ْ ُ َّ َ َ َ
‫قال كل قلت مه ال‬
ِ B. Örnekler
َ ُْ َ ‫َق‬ ُْ ُ ْ َ َ
‫ال ِص ْف ِنى قل ُت ت ْم َن ْع‬ ْ ُ
‫قال ِصفه قلت يع ِط ى‬ ُ ْ ْ َّ َ
﴾‫﴿والش ْف ِع َوال َوت ِر‬

“Andolsun, çifte ve teke!” 671
Bu âyetteki iki lafız 23 farklı şekilde te’vîl edilmiştir. Şöyle ki:
1) “Çift ve tek”ten maksat sayılardır. Çünkü bunların faydası çok büyüktür.
2) “Çift ve tek”, Allah’ın yarattığı her şeydir. Çünkü varlıklar ya çift ya da tektir.
3) “Çift”, mahlûkâttır. Çünkü onlar, “Sizi çift çift yarattık” 672 âyetinin ifade ettiği
gibi, çift çift yaratılmışlardır. “Tek” ise Allah Teâlâ’dır.
4) “Çift”, mahlûkâtın zıtlarına dönüşen sıfatlarıdır. Kudret ve acz gibi. “Tek”, Al-
lah Teâlâ’nın sıfatlarıdır. Çünkü O’nun sıfatları zıddına dönüşmez. Zillete dönüşme-
yen ilim, fakirliğe dönüşmeyen zenginlik vb. gibi.
5) “Çift ve tek”, namazlardır. Çünkü onlardan çift ve tek olanlar vardır.
6) “Çift”, kurban bayramıdır. Çünkü o, Andolsun on geceye! 673 âyetindeki on ge-
cenin onuncusudur. “Tek” ise Arefe günüdür. Çünkü on gecenin dokuzuncusudur.
670
İbn Reşîk, el-‘Umde, II, 734; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 454; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 173; Hillî,
Şerhu’l-Kâfiye, s. 278; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 403; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 316;
Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 170; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 53.
671
Fecr, 89/3.
672
Fecr, 89/3.
673
Fecr, 89/2.

228 229
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

7) “Çift”, terviye 674 günüdür. “Tek” ise Arefe günüdür. Tenkitçiler, bu şiir hakkında şu te’vîlleri yapmışlardır:
8) “Çift”, Ramazan ayının son on günüdür. “Tek” ise bu günlerin tek olanlarıdır. 1) Misk kokusu onlardan saba rüzgârının esintisiyle yayılmaktadır.
9) “Çift”, günler ve gecelerdir. “Tek” ise kıyâmet günüdür. 2) Onlardan misk kokusunun gelmesi, saba rüzgârının esintisinin gelmesi gibidir.
10) “Çift”, Allah’ın Musa (a.s.) için 30’u 40’a tamamladığı on gecedir. “Tek” ise 3) Saba rüzgârının esintisiyle onların tenlerinin kokusu gelmektedir. 678
bu gecelerin tekleridir.
11) “Çift”, Safâ ve Merve’dir. “Tek” ise Beytü’l-Harâm’dır. C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
12) “Çift”, Allah Teâlâ’nın, “kim hemen iki gün içinde dönerse”  675
âyetindeki iki 1. Âyetler:
gündür. “Tek” ise, bu iki günden sonraki üçüncü gündür. ْ ٌ َ ُ َّ َ َ َْ َ َ َ َّ
ُ ‫صر ۞ كأنه ج َمالت‬
(Mürselât, 77/32-33) ﴾ ‫صف ٌر‬ ْ َ ْ َ
13) “Çift”, Âdem ve Havvâ’dır. “Tek” ise Allah Teâlâ’dır. ِ ِ ‫( ﴿ ِإنها تر ِمي ِبشر ٍر كالق‬1)
َّ َ َ َ ََُ َ َ َُ َْ َ َ ّ َ ْ ُ َ َ َ َ ُ َ َ ََْ ُ ْ ُ َّ َ ْ ُ ْ ْ َ
14) “Tek”, Âdem’dir. “Çift” ise Havvâ’dır. ‫اع ف ِإ ْن ِخ ْف ُت ْم أال‬ ‫النس ِاء مثنى وثالث ورب‬
ِ ‫انكحوا ما طاب لكم ِمن‬
ِ ‫( ﴿وِإن ِخفتم أال تق ِسطوا ِفي اليتامى ف‬2)
15) “Çift”, akşam namazının ilk iki rekatıdır. “Tek” ise, akşam namazının üçüncü ًَ ََ ُ َْ
(Kâri‘a, 101/4) ﴾‫احدة‬ ِ ‫تع ِدلوا فو‬
rekâtıdır.
16) “Çift”, cennetlerin dereceleridir. Çünkü bunların hepsi çifttir. “Tek” ise, ce- 2. Şiirler:
hennemin katmanlarıdır. Çünkü bunların hepsi tektir. ُْ ْ ُ َ ُُ ْ ُ ّ َ ْ ُ
‫ال ال َب ِاع َوال َم ِم‬ ‫وف ِطو‬ ِ ‫ش ُّم الن‬ ‫يض ال َم َف ِار ِق ال َع ٌار ُي َد ِن ُس ُه ْ م‬ ‫ِب‬ (1)
17) “Çift”, Allah Teâlâ’dır. Çünkü O, şöyle buyurmuştur: Üç kişi gizli konuşsa ّ ْ ُّ ‫ُن ُور ْال َق َبائل ُذو‬
ْ‫الن َور ْين َث ِال ُث ُه م‬
mutlaka dördüncüleri O’dur. Beş kişi gizil konuşsa mutlaka altıncıları O’dur. 676 Al- ‫َ ِولل َم َع ِالي ِا ِت َس ٌاع ِفي َع ِل ِ ّي ِه ْم‬ ِ ِِ (2)
َّ ‫ص ْخر َح َّط ُه‬ ُْ َ ً َ ُْ ُْ َّ َّ
lah, aynı zamanda “tek”tir. ‫الس ْي ُل ِم ْن َع ِل‬ ٍ
َ ‫ود‬ ٍ ‫كجل ُم‬ ‫عا‬
‫ِمك ٍر ِمف ٍر مق ِب ٍل مد ِب ٍر م‬ (3)
18) “Çift”, Mekke ve Medine mescitleridir. “Tek” ise Beytü’l-Maksid mescididir. ‫قد ِم‬ُ ‫الت‬ َّ ‫َف َه َّال َتال حم َق ْب َل‬ َ ُّ َ
‫الر ْم ُح ش ِاج ٌ ر‬
َّ
‫ُيذ ِكرني حم و‬ (4)
َ َ َ َْ ُ َْ ُ َ ٌ
19) “Çift”, hacc-ı kırân ve temettu‘dur. “Tek” ise hacc-ı ifrâddır. ‫نأ َس ْو ِبأ ْم َو ِال َنا آث َار أ ْي ِد َينا‬ ‫يض َمف ِارق َنا تغ ِلي َم َر ِاجل َن ا‬ ‫ِب‬ (5)
20) “Çift”, farzlardır. “Tek” ise, sünnetlerdir.

21) “Çift”, amellerdir. “Tek” ise niyet, yani ihlâstır.
22) “Çift”, namaz, oruç ve zekât gibi tekrar işlenen amellerdir. “Tek” ise, hacc gibi
tekrar işlenmeyen amellerdir.
23) “Çift”, rûh ve ceseddir. “Tek” ise cesetsiz ruhtur. 677


ْ َ ْ ‫الص َبا َج َا‬ َ ‫َنس‬ ْ َ َ ََ َ َ
‫ءت ِب َ َّريا الق َرن ُف ِل‬ َّ ‫يم‬
ِ ‫ض َّو َع ال ِم ْس ُك ِم ْن ُه َم ا‬ ‫ِإذا قامتا ت‬
Kalktıkları zaman o ikisinden misk kokusu gelir
Karanfil rayihası getiren saba rüzgârının esintisi gibi

674
Terviye günü, Arefe gününden önceki gündür.
675
Bakara, 2/203.
676 678
Mücâdele, 58/7. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 454; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 278-279; İbn Hicce, Hızânetu’l-
677
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 54-55; krş. Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 404. Edeb, II, 403; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 170.

230 231
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

67.
Sinek oradan kayboldu; ama gitmedi,
ْ ْ ُ ََ َ
SELÂMETÜ’L-İHTİR‘ [  ‫الخ ِت َر ِاع‬
ِ ‫] سالمة‬
Vızıltısı; içki içenin mırıldanması gibi,
Kanadını kanadına çarparak şarkı söylüyor
Kolları kesik olanın ateş yakması gibi 682

C. Açıklama
َُ َّ َ ُ ْ ْ َْ
A. Tanımı Kudâme, bu sanat için el-istiğrâb ve’t-tarâfe [‫]ا ِلس ِتغ َراب والط َر افة‬ 683; İbn Reşîk, el-
Selâmetü’l-ihtirâ‘, isim tamlaması olup “buluş/icat güvenliği/sağlamlıyı/sağlık- ُ َْ َ ُ َ ْ َُْ ُ ْ َْ
muhtera‘ ve’l-bedî‘ [‫]الخت َرع والب ِديع‬ 684; İbn Münkız, el-iğrâb [‫]ا ِلغ َراب‬ 685; İbn Ebi’l-İsba‘,
lılığı” anlamına gelmektedir. selâmetü’l-ihtirâ‘ mine’l-ittibâ‘ [‫اع‬
َ ّ ْ ‫] َس َال َم ُة ْال ْخت َراع م َن‬ 686 tabirini kullanmıştır.
ِ ‫ال ِتب‬
ِ ِ ِ ِ ِ
Bedî‘ terimi olarak selâmetü’l-ihtirâ‘, “şair veya kâtibin güzellik bakımından,
daha önce hir bimsenin söylemiş ve icat etmemiş olduğu orijinal bir mana icat D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
etmesidir.” 679
1. Âyetler:
َ ُ َ َّ َّ َ
B. Örnekler (Mutaffifîn, 83/7) ﴾‫اب الف َّج ِار ل ِفي ِس ِ ّج ٍين‬
َ ‫( ﴿كل إن كت‬1)
ِ ِ
َ َ ْ ْ َ ً َ َ ْ ُ َُ َ
ُ َ َ َ ُ َ ُّ ُ ُ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ َ ُ َ َ ْ ْ َ َ ً َ ُ ُ ُ ْ َ ْ َ َّ ‫َّ َّ َ َ ْ ُ َن ْ ُ ن‬ (Mutaffifîn, 83/27-28) ﴾‫يم ۞ ع ْينا يش َر ُب ِب َها ال ُمق َّ ُربون‬ ْ
ٍ ‫( ﴿و ِمزاجه ِمن تس ِن‬2)
‫اب ش ْي ًئا ل َي ْست ِنقذ ُوه ِم ْن ُه‬ ‫﴿إن ال ِذين تدعو ِمن دو ِ الل ِه لن يخلقوا ذبابا ولو ِاجتمعوا له وِإن يسلبهم الذب‬
ِ
ُ ْ َ ْ َ ُ َّ َ ُ َ ْ ُ ‫صر ۞ َك َأ َّن ُه ج َم َال ٌت‬
(Mürselât, 77/32-33) ﴾‫صف ٌر‬ ْ َْ َ َ َ ْ َ َ َّ ( 3)
ُ
﴾‫ضعف الط ِالب والمطلوب‬ ِ ِ ‫﴿إنها تر ِمي ِبشر ٍر كالق‬ِ
(Tekvîr, 81/17-18) ﴾‫س‬ َ ‫الص ْبح إ َذا َت َن َّف‬ُّ َ َ َ ْ َ َ ْ َّ َ
“Allah’tan başka yalvardığınız şeyler, onların hepsi bir araya toplansalar, bir si- ِ ِ ‫( ﴿واللي ِل ِإذا عسعس ۞ و‬4)
nek dahi yaratamazlar. Sinek onlardan bir şey kapsa, bunu ondan kurtaramazlar.
İsteyen de, istenen de zayıftır.” 680 2. Şiirler:
‫الد َو ِاة ِم َد َاد َها‬
َّ ‫اب م َن‬ َ َ َ ََ َ ََ َ َ
‫ُي ْز ِجي أغ َّن كأ َّن ِإ ْب َرة َر ْو ِق ِ ه‬
Bu âyette, aşırı mübalağa içeren ve daha önce görülmemiş (garîb), ama hak ve ِ ‫قل ٌم أص‬ (1)
ْ ُ ْ َّ َ َ َ ْ ْ َْ َ ْ َ
gerçek olan bir temsîl vardır. İfadenin önemi, Allah’ın dışında bütün mahlûkâtın bir ‫ص ِفي ال َع ْي ِن َو ِاح ُد‬ ‫بأربع ٍة والشخ‬ ‫وس ِا َّد َر ْع ُت ُ ه‬ ِ ‫اب ال َع ُر‬ ِ ‫ولي ٍل ك ِجلب‬ (2)
sinek dahi yaratamaya veya sinek onlardan bir şey kapsa, bunu ondan kurtaramaya َ ًْ
‫وك الرا ِن ِب‬ ُ
ِ ‫وخ ِفي مس‬
ُ ‫ي‬
ُّ ُ ُ ُ
ُ ‫الش‬ ‫جلوس‬ َ‫ف ْال َق ْوم ُزو ًرا َك َأ َنه ا‬ َ َْ َ ُ ََ
‫تراهن خل‬ (3)
ِ
güçlerinin yetmemesinde gizlidir. İşte bu daha önce görülmemiş yeni bir manadır. 681 َ‫لط ْعن ُم ْع َتادا‬ َّ َ ِّ َ ْ َ َ ْ َ ُ‫الله َأ َّي َد ه‬
ُ ‫َلك ْن َأ ُبو َح َسن َو‬
ِ ‫اللقا ِل‬ ِ ‫قد كان ِعند‬ ٍ ِ (4)
 َ‫الريح في َأ ْب َيات َها َعادا‬ ّ َ َ َ ْ‫إ َذا َ َرأى َم ْع َش ًرا َح ْر ًبا َأ َن َام ُه م‬
ّ َُ َّ َ ً َ َ ‫اب ب َها َف َل ْي‬
ُ َ ُّ َ َ َ ِ ِ ِ ِ ‫ِإنامة‬ ِ
‫المت َ ِرن ِم‬ ‫غ ِردا ك ِف ْع ِل الش ِار ِب‬ ‫س ِب َب ِار ٍ ح‬ ِ ‫وخال الذب‬
ُ َ ُّ ُ َ ً َ َ َ َ ّ ُ َ َ 
‫اعه‬ِ ‫ه ِزجا يحك ِذراعه ِب ِذر‬ ‫ناد األجذ ِ م‬ ِ ‫الز‬
ِ ‫قدح الم ِك ِب على‬

679
Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 152; İbn Reşîk, el-‘Umde, I, 421; İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 132; İbn Ebi’l-
682
İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 471; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 200; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 362; Mer‘î İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 471; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 362.
683
el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 160; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 204. Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 152; Tabâne, Kudâme b. Ca‘fer, s. 285.
680 684
Hacc, 22/73. İbn Reşîk, el-‘Umde, I, 421.
681 685
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 474; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 200; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l- İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 132.
686
Bedî‘, s. 161; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 401. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 471; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 200.

232 233
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

68. َّ َ ُ
Allah Teâlâ, âyette önce ‫[ ك َّل داب ٍة‬her canlı] ifadesiyle yüksek cinsi zikretmiş, ar-
ْ َّ َ ْ ُْ َ ْ ُْ َ
TEFSÎR [  ‫] التف ِس ُير‬ dından da câr ve mecrûr olan ‫ ف ِمنهم‬ve ‫ و ِمنهم‬ifadelerinden sonra bu yüksek cinsin için-
deki cinsleri ve türleri tefsîr etmiştir. 691


ْ َْ َْ َْ َ ْ َ َ
‫قل ُب الف َتى َي ْه َو ُاه قل ِبي َوال َح َج ْر‬ ‫ش ْيئ ِان َح ِّدث ِبالق َس َاو ِة َع ْن ُه َم ا‬
A. Tanımı َ ْ َّ ْ ْ ْ ْ ُ ْ ٌ
‫ال َب ْح ُر َوال َم ِل ُك ال ُم َعظ ُم َوال َمط ْر‬ ‫ود َح ِّدث َع ْن ُه ْ م‬
ِ ‫وثالثة ِبالج‬
Tefsîr sözlükte “açıklamak, beyan etmek” anlamındaki fesr (‫ )فسر‬kökünden tef‘îl
kalıbında mastar olup “açıklamak, ortaya çıkarmak, kelime veya sözdeki kapalılığı İki şey var ki, onların zâlimliğini anlat;
gidermek” anlamlarıan gelir. Benim kalbimin âşık olduğu kalp ve taş!
Belâğat terimi olarak tefsîr, “mütekellimin, kelâmının başında, yada şairin şi- Üç şey var ki, onların cömertliğini anlat;
irinin bir beytinde tefsîr edilmeden tek başına anlaşılmayan bir mana getirmesi- Deniz, muazzam bir kral ve yağmur! 692
dir. Tefsir ya son beyitte ya da eğer tefsîre/açıklamaya muhtaç söz başta olursa açık-
lama/tefsîr beytin beyitin kalan kısmında olur. Şayet kelâm nesir ise, tefsîr şarttan 
ْ ْ َْ َ َ َ َّ ‫َف َيا َأ ُّي َها ْال َح ْي َر ُان في ُظ ْلم‬
veya şart yerine geçen ifadeden, câr ve mecrûrdan veya haberi tefsîr durumunda ‫َو َم ْن خاف أ ْن َيلق ُاه َبغ ٌي ِم َن ال َع َدى‬ ‫الد َج ى‬ ِ ِ
َّ ‫ض َي ًاء َوم ْن َك َّف ْيه َب ْح ًرا م َن‬ ُ ْ َ َْ َْ َ َ َ
olan mübtedâdan sonra olur. 687 ‫الن َدى‬ ِ ِ ِ ِ ‫ور َو ْج ِه ِ ه‬
ِ ‫تعال ِإلي ِه تلق ِمن ن‬
Ey karanlığın baskısı içinde şaşırmış kişi!
B. Örnekler Düşmanın kendisine saldırmasından korkan kişi!
﴾‫يل ِم ْن ُه ْم‬ ُ ُ َ َ َ ْ ُ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ ُ َ ُ ْ َ ُ ُ ْ َ ْ ْ َ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ
ٌ ‫وه إ َّال َق ِل‬ Ona gel, onun yüzünün nurundan alırsın,
ِ ‫﴿ولو أنا كتبنا علي ِهم أ ِن اقتلوا أنفسكم أ ِو اخرجوا ِمن ِدي ِاركم ما فعل‬
Bir ışık, ve onun iki elinden de cömertlik denizi 693
“Eğer onlara, “Kendinizi öldürün, ya da yurtlarınızdan çıkın!” diye yazmış ol-
saydık, içlerinden pek azı hariç, bunu yapmazlardı.” 688
ْ ْ َ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ
Âyetteki ‫[ ولوأنا كتبنا علي ِهم‬eğer onlara yazmış olsaydık] şart cümlesinden sonra ge- C. Açıklama
ْ َّ ُ َّ ُ َّ
len “Kendinizi öldürün, ya da yurtlarınızdan çıkın!” ifadesi tefsîrdir. 689 • Bu sanat için sıhhatu’t-tefsîr [‫] ِصحة التف ِس ِير‬ 694; sıhhatu’t-tefsîr ve’t-tebyîn [‫ِصحة‬
ْ َّ َ ْ َّ  695 ْ َّ َ  696 ْ ْ َ ُ ْ ّ َ
‫ ; ]التف ِس ِيروالتب ِي ِين‬et-tebyîn [‫ ; ]والتب ِي ِين‬tefsîru’l-hafî [‫]تف ِس ُيرال ِخ ِف ُّي‬ 697; et-tibyân [‫]ا ِلتب َيان‬ 698
 tabirleri de kullanılmıştır.
ََ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َ َ َّ َ
﴾‫﴿والل ُه خل َق ك َّل َد َّاب ٍة ِم ْن َم ٍاء ف ِم ْن ُه ْم َم ْن َي ْم ِ�شي َعلى َبط ِن ِه َو ِم ْن ُه ْم َم ْن َي ْم ِ�شي َعلى ِر ْجل ْي ِن َو ِم ْن ُه ْم َم ْن َي ْم ِ�شي على أرب ٍع‬
“Allah her canlıyı sudan yarattı. Onlardan kimisi karnı üstü (sürünerek) yürüyor, 691
İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 75-6; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 371-72.
kimisi iki ayak üzerinde yürüyor, kimisi de dört ayak üzerinde yürüyor.” 690 692
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 191; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 371; Mer‘î el-Hanbelî, el-
Kavlu’l-Bedî‘, s. 146.
687 693
İbn Reşîk, el-‘Umde, II, 621; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 185; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 74; İbnu’n- Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 347; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 126.
694
Nâzım, el-Misbâh, s. 208; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 281; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 370; Suyûtî, Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 142; Tabâne, Kudâme b. Ca‘fer, s. 263; Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s.
Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 316; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 146; İbn Ma‘sûm, Envâru’r- 345; İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 74.
695
Rebî‘, VI, 123. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 185.
688 696
Nisâ, 4/66. İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 208.
689 697
İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 75. İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 208; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 316.
690 698
Nûr, 24/45. Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 316.

234 235
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

69.
• Tefsîr sanatı, “kelâm/sözdeki mücmellik (kısalık) veya kapalılığın açıklanması”
nedeniyle ıtnâb türüne girdiği ve dolayısıyla beyân ilminin konusu olduğu söylen- َ َْ
ُ ‫يض‬
ÎZÂH [  ‫اح‬ ‫] ا ِل‬
miştir. 699 Ancak belagat âlimleri tefsîr’i bedî‘î sanatlardan saymışlardır.

D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler: A. Tanımı
َْ ْ ٌ َ ْ َ ٌ َْ ْ َ َْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ ‫ين‬َ ‫اب َّالذ‬ َ ْ َََْْ ُ Îzâh, if‘âl kalıbında mastar olup “açıklamak, izah etmek, açıklığa kavuşturmak,
‫ات‬ِ ‫اصطف ْينا ِمن ِع َب ِادنا ف ِمن ُه ْم ظ ِال ٌم ِلنف ِس ِه و ِمن ُه ْم ُمقت ِصد و ِمن ُه ْم س ِابق ِبالخي َر‬ ِ َ ‫ ( ﴿ث َّم أورثنا ال ِكت‬1) açıklama yapmak, bilgi vermek…” gibi anlamlara gelir.
َّ ْ
(Fâtır, 35/32) ﴾‫ِب ِإذ ِن الل ِه‬ Terim olarak îzâh, “konuşanın, sözünde garipliğinden dolayı anlaşılmayan bir
ُ ُ َ ْ ُ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ْ ُ ُ ُ ُ ْ َّ َ ْ َ َّ َّ َ َ ٌ ُ ُ ُّ َ ْ َ َ ٌ ُ ُ ُّ َ ْ َ َ ْ َ
َ ‫وقوا ْال َع َذ‬ kelime zikredip, sözünün kalan kısmında onu izah etmesi veya zahirinde bir karışık-
‫اب‬ ‫( ﴿يوم تبيض وجوه وتسود وجوه فأما ال ِذين اسودت وجوههم أكفرتم بعد ِإيما ِنكم فذ‬2)
َ ُ َ ُ ّ َ ُ ْ َّ َ َّ َ َ ُ ْ َ ُ ْ ُ
(Âl-i İmrân, ﴾‫ِب َما كنت ْم تكف ُرون ۞ َوأ َّما ال ِذين ْاب َيضت ُو ُجوه ُه ْم ف ِفي َر ْح َم ِة الل ِه ه ْم ِف َيها خ ِالدون‬
lık ya da gizlilikten dolayı anlaşılmayan, bir cümle kullanıp sözünün kalan kısmında
onu izah etmesi, açıklığa kavuşturmasıdır.” 700
3/106-107)
ْ َ ُ ََْ ُُ َ َّ َّ َُ َ ْ
(Kasas, 28/73) ﴾‫يه َوِلتبتغوا ِمن فض ِل ِه‬ ْ َ َ ْ َ ْ َ
ِ ‫( ﴿و ِمن َرح َم ِت ِه جع َل لك ُم اللي َل والن َهار ِلتسكنوا ِف‬3) B. Örnekler
َ ْ ‫وع ُم‬ ٌ ‫األ ْم َر َأ َّن َداب َر َه ُؤالء َم ْق ُط‬
َ َ َ َْ ََْ َ َ ً ‫وعا ۞ َوإ َذا َم َّس ُه ْال َخ ْي ُر َم ُن‬
﴾‫وعا‬
َّ ُ َّ َ َ
ً ‫الش ُّر َج ُز‬ ‫وعا ۞ ِإذا مسه‬ َ ‫﴿إ َّن ْال‬
ً ‫نس َان ُخل َق َه ُل‬
(Hicr, 15/66) ﴾‫ص ِب ِحين‬ ِ ‫ ( ﴿وقضينا ِإلي ِه ذ ِلك‬4) ِ ِ ِ ِ
ِ
َ َ ْ ّ ُ َ َ ْ ْ َُ ّ ُ
(Bakara, ﴾‫اس ْبك ْم ِب ِه الله ف َيغ ِف ُر ِل َمن يش ُاء َوي َع ِذ ُب َمن يش ُاء‬
َ ُُ ُ ْ ُ ْ ْ ُ َ َ ُُْ ْ َ
َ ُ “Doğrusu insan helû‘ (dedirgin, kaygılı) yaratılmıştır. Kendisine kötülük dokun-
ِ ‫( ﴿وِإن تبدوا ما ِفي أنف ِسكم أو تخفوه يح‬5)
duğu zaman sızlanır. Kendisine hayır dokunduğu zaman yardım etmez.” 701
2/284) ً َُ
Âyetteki ‫[ هلوعا‬hırslı] sözcüğü, kendisinden sonra gelen cümleler tarafından
izah edilmiştir. 702
2. Şiirler:
ْ ً َ َ َ ْ َ ًَ َ ُ ََ 
‫ط ِر َيد َد ٍم أ ْو َح ِامال ِث ْق َل َمغ َرِم‬ ‫لق ْد خ ْن َت ق ْوما ل ْو ل َجأ َت ِإل ْي ِه ْ م‬ (1) َ َ ٌ َ ُ ُ ُ ْ َ َ ُ ‫﴿ا ّلل ُه َال إ َل َـه إ َّال ُه َو ْال َح ُّي ْال َق ُّي‬
َ
َ ْ ْ ً َ ً َ ُ َ ً ْ ُ ْ ُْ َ ْ َ َْ َ ﴾‫وم ال تأخذه ِسنة َوال ن ْو ٌم‬
‫َو َر َاء َك ش ْزرا ِبال َو ِش ِيج ال ُمق ّ ِو ِم‬ ‫اع نا‬ ِ ‫للفيت ِمنهم مط ِعما ومط‬ ِ ِ
َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َُْ
‫ف َهذا ل ُه ف ٌّن َو َهذا ل ُه ف ُّن‬ ‫ات َج ْم ٌع ِب َب ِاب ِ ه‬ ِ ‫ِلخت ِل ِفي الحاج‬ (2) “Allah, ki O’ndan başka tanrı yoktur; daima diridir ve kayyûmdur; O’nu ne bir
َْ َ ْ َ َُْ ْ ْ ْ َ ْ ْ ْ ْ َ ْ َ uyuklama, ne de uyku tutmaz.” 703
‫ف ال ْم ُن‬ ِ ‫وِلل ُمذ ِن ِب العتبي وِللخا ِئ‬ َ ‫ف ِللخ ِام ِل ال ُعل َيا َ ِولل ُم ْع ِد ِم ال ِغ‬
‫نى‬ ُ ُّ َ ْ ٌََْ َ ٌَ ُ ُ ُ ََْ
َ ٌ َ ُّ ْ ََ َ Âyetteki ‫ القيوم‬sözcüğü, kendisinden sonra gelen ‫[ ال تأخذه ِسنة وال نوم‬O’nu ne bir
‫ِج ْس ِمى َوط ْرف َب ِاب ِل ٌّى أ ْح َو ُر‬ ‫ا ُلم ْدنف ِان ِم َن ال َب ِ َّري ِة ك ِل َه ا‬ (3) uyuklama, ne de uyku tutmaz]cümlesi tarafından izah edilmiştir. 704
َ ْ َ ْ ُ ْ َّ َ ٌ َ َ ُ َ ّ َّ ُ َ ْ ُ ْ َ
‫س َوالق َم ُر ال ُم ِن ُير َو َج ْعف ُر‬ ‫الشم‬ ‫ات ثالث ة‬ ‫والمش ِرقات النير‬
ُ‫ال َحايين َأ ْح َوج‬ َْ ْ َ ْ َ ْ َ َّ ْ ْ َ ً َْ ُ ُ ُْ ْ َ 
ِ ِ ‫ض‬ ِ ‫ِإلى الجه ِل ِفي بع‬ ‫ل ِئن كنت محتاجا ِإلى ال ِحل ِم ِإن ِن ي‬ (4)
ْ ْ ٌ ََ ُ ْ ْ ْ ٌ ََ َ
‫س ِلل َج ْه ِل ِبال َج ْه ِل ُم ْس َر ُج‬ ‫الحل ِم ُمل َج ٌ م‬
700
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 559; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 259; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 205;
‫ِوِلي فر‬ ِ ‫س ِلل ِحل ِم ِب‬ ‫ولي فر‬
َ ّ ُ ّ َ ْ َ َ ُ َّ ُ ُ َ ْ‫ال َن ُام َو َين ـ‬ َ ْ ْ َ ْ ُ ُ ُّ ُ ِ ُ İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 383; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 317; Mer‘î el-Hanbelî, el-
‫الدي ِم‬ ِ ‫جاب الظالم ويه ِمي ص ِيب‬ ‫هم النجوم ِب ِهم يه ِدى‬ (5) Kavlu’l-Bedî‘, s. 147; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 31-32.
701
Me‘âric, 70/19-21.
 702
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 32.
703
Bakara, 2/255.
699 704
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 639. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 32.

236 237
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ُُُ َ ّ َ ُ َ َ ُ ََ َ
﴾‫﴿وال ت ْق ُتلوا أ ْوال َدك ْم ِم ْن ْإمال ٍق ن ْح ُن ن ْرزقك ْم َوِإ َّي ُاه ْم‬ D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
“Fakirlikten dolayı çocuklarınızı öldürmeyin! Size de onlara da biz rızık veriyoruz.” 705 1. Âyetler:

ُ ُ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َ َْ ُُ ْ َ َ َ َْ َ ْ
(İhlâs, 112/2-3) ﴾‫الص َمد ۞ ل ْم َي ِلد َول ْم ُيولد‬
َ
َّ ‫( ﴿الله‬1) ُ ُ َّ َ
﴾‫الق ن ْح ُن ن ْرزق ُه ْم َوِإ َّياك ْم‬
ٍ ‫﴿وال تقتلوا أوالدكم خشية ِإم‬ ً َ َ ُُ َ ْ َْ َّ َ َ ُ َ ً ْ َ ْ ْ ُ َّ ُ
“Fakirlik korkusuyla çocuklarınızı öldürmeyin. Onlara da size de biz rızık veriyoruz.”  706 (Bakara, 2/25) ﴾‫( ﴿كل َما ُر ِزقوا ِمن َها ِمن ث َم َر ٍة ّ ِرزقا قالوا هـذا ال ِذي ُر ِزقنا ِمن ق ْب ُل َوأتوا ِب ِه ُمتش ِابها‬2)
َ ْ ْ َ ْ َ ْ ْ َ ْ َ َّ َ َ ْ ُ َ َ ّ َّ
َ ْ ْ
Her iki âyette de çocukları öldürmek yasaklanmıştır. Birinci âyette ‫ ِمن إمال ٍق‬ifa- (En‘âm, 6/95) ﴾‫ب والن َوى ُيخ ِر ُج الح َّي ِمن ال َم ِّي ِت و ُمخ ِر ُج ال َم ِّي ِت ِمن الح ّ ِي‬
ّ ‫( ﴿إن الله ف ِالق الح‬3)
ِ ِ
desi, ikinci âyette ise ‫الق‬
ْ ََ ْ َ
ٍ ‫ خشية ِإم‬ifadesi izah olarak gelmiştir. Bu iki ifadenin farklı ol- ُ ْ َّ َ ُ َ َ ُ ْ َ ُ ّ ٌ َ ُ ُ
masının sebebi ise, birinci âyettekiler, esasen fakir olan kimselerdir. İkinci âyettekiler (Bakara, 2/223) ﴾‫ ( ﴿ ِن َسآؤك ْم ح ْرث لك ْم فأتوا ح ْرثك ْم أنى ِشئت ْم‬4)
َ ُ ُ ُّ َ ُ ْ ُ ُ َ ُ ْ َ
َ َ ‫األ ُد َب َار ُث َّم َال ُي ْن‬
ise, ileride meydana gelebilecek bir fakirlik korkusunu yaşayanlardır. Birinci âyetteki
ُُ َ ُ ُُ َ (Âl-i İmrân, 3/111) ﴾‫ص ُرون‬ ‫( ﴿وِإن يقا ِتلوكم يولوكم‬5)
‫[ ن ْر ُزقك ْم َو ِإ َّي ُاه ْم‬Size de onlara da biz rızık veriyoruz] ve ikinciside ‫[ ن ْرزق ُه ْم َو ِإ َّياك ْم‬Onlara
da size de biz rızık veriyoruz] ifadeleri de ikinci bir izahtır. 707
2. Şiirler:
 َ ْ َْ َّ ‫ ( َو ُم َق ْر َطق ُي ْغنى‬1)
ْ ْ ْ ْ ْ ْ ُ َ ُّ ُ َّ َ ْ َُّ ‫َع ْن كأ ِس ِه ال َمألى َو َع ْن ِإ ْب ِر ِيق ِه‬ ‫يم ِب َو ْج ِه ِ ه‬َ ‫الن ِد‬
ِ ٍ
‫يل ال ِخ َنا َوال ِعل ُم َوال ِحل ُم َوال َج ْه ُل‬ ‫و ِق‬ ‫يك الخ ْي ُر َوالش ُّر كل ُ ه‬
ِ ‫يذ ِك ُ ِرن‬ َ َ َ‫ِف ْع َل ْال ُم َدام َوَل ْوِن َها َو َم َذا ِقه ا‬
ْ ‫اك في َم ْح ُبوب َها َوَل َك ْال َف‬ َ ‫َوَأ ْل َق‬ ً َ ْ َ ْ َ َ َ ََْ ‫ِم ْن ُم ْقل َت ْي ِه َو َو ْج َنت ْي ِه َو ِر ِيق ِه‬
ُ‫ضل‬ ِ ِ ‫وه َها ُم َتن ّ ِز‬
‫ها‬ ِ ‫فألقاك عن مك ُر‬ ْ َ ْ ََْ ُ ّ ُ َ َ َ َ ً َ
ِ
ُ َ ْ َ َ َ َ
‫ش َ ِّرب ِه ْم‬ِ ‫ِفي ك ِل معتر ٍك ِمن بط‬ ‫( هذا وتزداد ِإيضاحا مخافت ُه ْ م‬2)
Bütün hayır ve şer bana seni hatırlatıyor
Müstehcen söz, hilim, ilim ve cehalet 
Sakındırarak çirkinlerini senden uzaklaştırdı,
Ve seni güzelliklerinin içine attı, senindir erdem!

Şair, ikinci beyitle izah yapmasaydı, dinleyici veya okuyucu şairin ne kastettiğini
birinci beyitten anlayamazdı. Çünkü birinci beyitte övgü ve yergi karışıktır. 708

C. Açıklama
Îzâh ile tefsîr sanatları birbirine çok benzemekle 709 birlikte aralarında fark vardır:
Tefsîr, icmâlî (kısa) olanı açıklamaktır. Îzâh ise, işkâli (kapalılığı) ortadan kal-
dırmaktır. Çünkü tefsîr edilen kelâmda işkâlin (kapalılığın) bulunması aslâ söz ko-
nusu değildir. 710
705
En‘âm, 6/151.
706
İsrâ, 17/31.
707
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 561; Bedî‘u’l-Kur’ân, s. 260-261; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân,
s.356.
708
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 559; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 383; Mer‘î el-Hanbelî, el-
Kavlu’l-Bedî‘, s. 147; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 33.
709
Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 316.
710
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 560; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 282; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘,
s. 147; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 126.

238 239
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

70. ْ ْ ْ ْ
Burada iştirâk ‫ ال ِحجر‬lafzındadır. Zira ‫ال ِحجر‬, “yakınlık” ve “Hicr sûresi” anlamına
ُ ْ َْ َ ْ ُ ْ
İŞTİRÂK [  ‫] ا ِلش ِت َراك‬ gelmektedir. Şair, ikinci mısrada ‫اب‬
ِ ‫[ ِحجرال ِكت‬Kitâb’ın hicri] diyerek, kastının Hicr sûresi
olduğunu açıklamıştır. 713


َ َ َ َّ َ َ ْ ُ َ ُ َّ َ ُ َ
‫َجل ْت َم َع ِال ِيه ق ْد ًرا َع ْن ُمش َارك ٍة‬ ‫يم الق َاد ِة ِإل ْي ِه ْ م‬‫وهو الز ِعيم ز ِع‬
O, liderdir; hem de komutanlarının lideri!
-
Onun yükseklikleri, değer bakımından ortaklıktan beridir
A. Tanımı
َ
İştirâk, ifti‘âl kalıbında mastar olup “ortaklık, katılma, abone olma, paylaşma…” Burada ‫ ز ِعيم‬lafzında iştirâk vardır. Zira bu lafız, hem “kefil” hem de “lider” an
gibi anlamlara gelir. lamına gelmektedir. “hem de kahraman komutanların lideri!” ifadesi, kastedilenin
Terim olarak iştirâk, “şairin beyitinde iki mana arasında aslî veya fer‘î müşte- ikinci anlam olduğunu açıklıyor. 714
reklik bulunan lafız getirip dinleyicinin zihnini kastedilmeyen manaya kaydırdık-
tan sonra, beytin sonunda gerçekten söylemek istediği manayı te’kîd eden bir şey C. Açıklama
getirmesidir.” İştirâk, manevî ve lafzî olmak üzere iki kısma ayrılır. Bunlardan her ُ ََ َ ُ َْ
• Bu sanata, el-müşâreket [‫ ]المشاركة‬de denilmiştir. 715
ikis de kendi aralarında ma‘îb (kusurlu), gayr-ı ma‘îb (kusursuz) ve hasen (güzel)
• İbn Reşîk ve İbn Ebi’l-İsba‘, iştirâk’i üçe ayırmışlardır: Bunlardan ikisinin ku-
kısımlarına ayrılır. 711
surlardan ve serikâttan, birinin güzelliklerden olduğunu belirtmişlerdir. 716
• Bazı bedî‘ âlimleri ve araştırıcıları, iştirâk’i müstakil bir sanat saymamışlardır.
B. Örnekler Müşterek lafız iki mana arasında olursa bunun tevriye olacağını, bir lafzın iki veya
ْ َ َّ ُْ َ َ ْ ُ ْ ُ ٌ ََ
‫كظل َم ِة الل ْي ِل َع ْن ذا ال َم ْع َن ِو ّ ِي َع ًمى‬ ‫ال ْح َس َان ِفي َعذ ٍ ل‬
ِ ‫وكا ِفر يض ِمر‬ daha fazla şahıs arasında müşterek olmasının bedî‘î bir özellik olmadığını, mana-
daki müşterekliğin ise muvârede olacağını söylemişlerdir. 717
İyilik nimetlerini azarlayarak inkâr eden kişi,
• İyice dikkat etmeyen kimsenin tevhîm ile iştirâk’i birbirine karıştıracağı, ancak
Gece karanlığı gibi, şu maneviyatı görmüyor!
ikisi arasında fark bulunduğu belirtilmiştir: İştirâk, ancak müşterek bir lafızla olur.
َ َ
Şiirde iştirâk ‫ كا ِف ٌر‬lafzındadır. Şair, beyitin başında ‫ كا ِف ٌر‬lafzını getirmiştir. Ancak Tevhîm ise, müşterek lafızla da olur; tahrif, tashîf veya tezyîl gibi bir şeyle de olur. 718
bu lafız “gece” anlamına da gelmektedir. 712 • İştirâk ile îzâh arasında da fark vardır: Îzâh, sadece manalarda olur, lafızlarla
 bir ilgisi yoktur. İştirâk ise lafızda olur. 719
َ ُّ
‫اض ِح اللق ِم‬ َْ ُ ْ ‫ِح ْج ُر ْال ِك َت‬ ُ َ َ َ ْ
‫ِبال ِح ْج ِر َس َاد فال ِن َّد ُيش ِارك ُ ه‬
ِ ‫اب الم ِب ِين الو‬
ِ 713
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 277; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 321.
O, hicr ile seyyiddir; ona ortak olacak dengi yoktur 714
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 322.
O, aydınlık yolları açıklayan Kitâb-ı mubîn’in hicridir. 715
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 276; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 320.
716
İbn Reşîk, el-‘Umde, II, 739; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 339; krş. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s.
175.
717
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 607-608.
711 718
İbn Reşîk, el-‘Umde, II, 739; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 339; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 175; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 276; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 318; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 276; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 318; İbn Ma‘sûm, Envâru’r- Rebî‘, V, 320.
719
Rebî‘, V, 320. İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 276; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 318; İbn Ma‘sûm,
712
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 277. Envâru’r-Rebî‘, V, 320-321.

240 241
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

71.
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
ُ ‫َأ ُبو ُأ ّمه َح ٌّي َأ ُب‬ ً َّ َّ َّ ُ ُ ْ َ َ ُ َّ َ
ُ ‫وه ُي َق‬
‫ارب ُه‬ ِ ِِ ‫اس ِإال ُم َمل‬
‫كا‬ ِ ‫وَما ِمثله ِفي الن‬ (1) TA‘DÎD [  ‫] الت ْع ِديد‬
ُ‫صا ِئر‬ َ ‫اك ْال َق‬ َ ‫إ َّلى َو َما َت ْدرى ب َذ‬ َ ُ َّ ْ
‫َوأن ِت ال ِتى َح َّب ْب ِت ك َّل ق ِص َيرٍ ة‬ (2)
ِ ِ ِ ُ َ
ُ‫الن َس ِاء ْال َب َحا ِتر‬ ّ ُّ َ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ ُ ََْ
ِ ‫ِقصار الخطا شر‬ ‫ات ال ِح َج ِال َول ْم أ ِر ْ د‬ ِ ‫عنيت ق ِصير‬
َ‫َو َت ْح ِس ُر َح َّتى َما ُت ِق ُّل ُج َف َونها‬ َ‫يك ِم ْن َل َم َع ِانه ا‬ َ ‫َت َرى ْال َع ْي َن َت ْس َت ْعف‬
ِ (3)
َْ ُ َْ ََ ْ َ ََ ْ َْ ْ َ ُ ُْ ََْ
‫ِم َن ال ْج ِر ِلي ِف ِيه َوِإ ْن َعظ َم ال ْج ُر‬ ‫الله ِإذا اشتك ى‬ ِ ‫وقد كنت أستع ِفي‬ (4) A. Tanımı
‫الر َه ِان َج َو ُاد‬ ّ َ َ َ ْ ِ ‫ِق‬ ُ‫ب ُم َق ّلص َع ْبل َجهير َش ُّد ه‬ Ta‘dîd, tef‘îl kalıbında mastar olup “sayma, tek tek saymak, sıralamak, listele-
ِ ‫يد الو ِاب ِد و‬ ٍ ِ ٍ ٍ ِ ِ (5)
mek, numaralamak…” gibi anlamlara gelir.
 Terim olarak ta‘dîd, “söz söylenin, bir şeyi birçok nitelikle bir cümlede veya be-
yitte birbiriyle uyumlu ve en güzel bir şekilde tavsif etmesidir.” Eğer bunda “izdivâc,
cinâs, mutâbakat, mukâbele” vb. sanatlar bulunursa son derece güzel olur. 720

B. Örnekler
َ ْ ْ ْ ْ ْ ْ َ َّ ُ ُّ ُ ْ ُ َ ْ َ ُ َّ َ َ َ َّ ُ َّ َ ُ
﴾‫السل ُم ال ُمؤ ِم ُن ال ُم َه ْي ِم ُن ال َع ِز ُيز ال َج َّب ُار ال ُم َتك ِّب ُر‬ ‫﴿هو الله ال ِذي ل ِإله ِإل هو الم ِلك القدوس‬
“O, öyle Allah’tır ki O’ndan başka tanrı yoktur. Melik, kuddûs, selâm, mü’min
(güvenlik veren), müheymin (gözetip koruyan), azîz (üstün, gâlip), cebbâr (istediğini
zorla yaptıran), mütekebbir (çok ulu) dur!” 721


َ ّ َ
َّ ‫ات َوبشر‬ ُ َ َ ‫﴿وَل َن ْب ُل َو َّن ُك ْم ب‬
َ َ َ ‫�ش ْي ٍء ِم َن ْال َخ ْو ِف َو ْال ُجوع َو َن ْقص ِم َن األ َم َوال َوالنف‬
َّ ْ َ
﴾‫الص ِاب ِرين‬ ِ ِ ِ ‫س والثمر‬ِ ِ ٍ ِ ِ
“Andolsun, sizi biraz korku, açlık, mallardan canlardan ve ürünlerden eksiltmek
gibi şeylerle deneriz. Sabredenleri müjdele.” 722


َ ٌ ُْ َ َ ٌ ْ َ َ ٌَ ُ َ ‫َع َلى َذا َم‬
َّ ‫�ضى‬
‫ود َوق ٍال َو َو ِام ُق‬ ‫وميت ومول‬ ‫اس ِا ْج ِت َماع َوف ْرق ة‬
ُ ‫الن‬
İnsanlar şöyle geçip gittiler: Birlik ve ayrılık,
Ölüm ve doğum, dedi kodu ve birbirini sevme! 723

720
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 174; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 306; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 390; İbn
Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 128.
721
Haşr, 59/23.
722
Bakara, 2/155.
723
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 128.

242 243
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

ْ َ ْ َ ُّ َ َ ُّ ُ ْ َ َ ْ َ ‫َت ْعد ُيد َأ ْو‬ 72.

‫النقا َوال ْج ِد َوال ِه َم ِم‬‫أهل التقى و‬ ‫صا ِف ِه ْم ِفي ال َم ْد ِح ُي ْع ِج ُزن ا‬ ِ
ُ ‫]  َا َّلت ْرت‬
TERTÎB [  ‫يب‬
Onların övgü vasıflarını saymak bizi âciz bırakıyor ِ
Takvâ ehli, seçkin, onurlu ve azimlidirler 724

C. Açıklama
Ta‘dîd, tensîku’s-sıfât ve tertîb sanatları bazı âlimler tarafından aynı 725, bazıları A. Tanımı
tarafından farklı 726 kabul edilmiştir. Ancak biraz sonra bahsedeceğimiz üzere ta‘dîd Tertîb, tef‘îl kalıbında mastar olup “sıra, sıralama, sıraya koyma, dizme, düzen-
ile tertîb arasında ince bir farkın bulunduğu görülmektedir. leme…” vb. anlamlara gelir.
Bedî‘ terimi olarak tertîb, “bir şairin niteldiği bir şey hakkındaki çeşitli nitelik-
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler leri, bir veya birkaç beyitte tabiî yaratılış sırasına göre zikretmesi ve bunlara zihinde
1. Âyetler: veya hariçte bulunan zâid bir nitelik eklememesidir.” 727
َّ َ ً َ َ ً َ َ ً ّ َ ُ َ ً َ َ َ ْ َ ْ َ َّ ُّ َّ َ ُّ َ َ
ً ‫الله بإ ْذنه َوس َر‬
﴾‫اجا ُم ِن ًيرا‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ‫اعيا ِإلى‬
ِ ‫( ﴿يا أيها الن ِبي ِإنا أرسلناك ش ِاهدا ومب ِشرا ون ِذيرا ۞ ود‬1)
B. Örnekler
(Ahzâb, 33/45-46)
ً ُ ُ ُ ُ ُ َُ ُُ ُ ً ُ ْ ُ ََ ُ َْ ُ ُ َ ُ ْ ْ ُ َ َ َ َّ َ ُ
َ َ َ َ ّْ َّ ُ ُ َ َ
‫﴿ول ت ِط ْع ك َّل َحل ٍف َم ِه ٍين ۞ َه َّم ٍاز َم َّشاء ِب َن ِم ٍيم ۞ َم َّن ٍاع ِللخ ْي ِر ُم ْع َت ٍد أ ِث ٍيم ۞ ُع ُت ٍ ّل َب ْع َد ذ ِل َك َ ِزن ٍيم ۞ أن‬ ( 2) ﴾‫اب ث َّم ِم ْن نطف ٍة ث َّم ِم ْن َعلق ٍة ث َّم ُيخ ِر ُجك ْم ِط ْفل ث َّم ِل َت ْبلغوا أش َّدك ْم ث َّم ِل َتكونوا ش ُيوخا‬
ٍ ‫﴿هو ال ِذي خلقكم ِمن تر‬
َ َ َ َ
(Kalem, 68/10-14) ﴾‫كان ذا َم ٍال َو َب ِنين‬ “O’dur ki sizi topraktan, sonra nutfeden (spermadan), sonra alakadan (embryo-
َ ُ ْ َ ْ ُ َ َ ُ ْ ُ َ ْ ُ َ ْ ُ َّ َ ُ dan) yarattı. Sonra sizi çocuk olarak çıkarıyor. Sonra güçlü çağınıza eresiniz, sonra
(Haşr, 59/24) ﴾‫ص ّ ِو ُر له ال ْس َم ُاء الح ْسنى‬ ‫( ﴿هو الله الخ ِالق الب ِارئ الم‬3) da ihtiyar adamlar olasınız diye sizi yaşatıyor.” 728
Allah Teâlâ, bu âyette insanın yaratılış bakımından geçirdiği aşamaları toprak-
2. Şiirler: tan yaratmadan başlayarak sırasıyla zikrediyor.
ّ ُ َ َْ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َ ْ ُّ ‫َيا َخ َات ُم‬
‫الذ َم ِم‬
ِ ‫والعدل والفضل و ِلياء ِب‬ ‫الر ُس ِل َيا َم ْن ِعل ُم ُه َعل ُ م‬ (1)

ُ‫اس َو ْال َق َلم‬ُ ‫الض ْر ُب َو ْال ِق ْر َط‬ َّ َ
َّ ‫الط ْع ُن َو‬ ‫و‬
ُ َ َ َ ُ ْ َّ َ ُ ْ َ ْ َ
‫الب ْي َد ُاء ت ْع ِرف ِن ي‬ ‫الخيل والليل و‬ ْ ْ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ْ َ ْ ُ َ ُ ْ َّ َ
َ ْ ُ ُ‫الف ْس َطاط َب ْح ًرا َأ َز ْر ُت ه‬
ُ ‫َوَلك َّن ب‬
(2)
‫ض ال َوغ ِى ِب َد ِم‬‫روى صرى ما ِئ ِه أر‬ ْ ‫صف‬
‫ت‬ ‫كالن ِار ِمنه ِرياح المو ِت ِإن ع‬
‫ص ِحي َوال َه َوى َوالق َوا ِف َيا‬ ْ ‫َح َياتي َون‬ (3)
ِ ِ ِ ِ
ََ َ َ ْ ََ َ َ َ َ َ َ َ َ ّ َ َ ُ َ َ ْ َ َْ Ondan ölüm rüzgâlarları estiği zaman ateş gibidir
‫وال ِمط ٍال وال وع ٍد وال مذ ِل‬ ‫أنت الجواد ِبال م ٍن وال كد ٍ ر‬ (4)
Onun suyunun tortusu, savaş toprağını kanla sular
 Şair, bu şiirini anâsır-ı erbaa (dört unsur: ateş, hava, su ve toprak) üzere bina
etmiştir. 729

727
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 210; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 284; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân,
724
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 390; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 130. s. 304; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 317.
725 728
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 318. Mü’min, 40/67.
726 729
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 174; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 210, 306; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 284, İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 284; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 305; İbn Ma‘sûm,
390; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 317; VI, 128. Envâru’r-Rebî‘, V, 317.

244 245
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

73.
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
1. Âyetler: ُ ‫]  َا ْل ْق ِت َب‬
İKTİBÂS [  ‫اس‬ ِ
َ َ ََ ْ ُ َ ْ َّ ْ َ
َ (1) ُّ
(Meryem, 19/25) ﴾‫﴿وه ِزي ِإل ْي ِك ِب ِجذ ِع النخل ِة ت َسا ِقط عل ْي ِك ُرط ًبا ج ِن ًّيا‬
َ َ َ ُ َّ َ َ
(Şems, 91/14) ﴾‫( ﴿فكذ ُبوه ف َعق ُروها‬2)

2. Şiirler: A. Tanımı
َ َّ َ َّ ‫ َع َلى ح ْق‬،‫َع َلى َقضيب‬ َ َ َ َ َ
‫س‬
ِ ‫ف النقا الده‬ ِ ِ ٍ ِ ‫ ( َه ْيف ُاء ِفي ف ْر ِع َها ل ْي ٌل َعلى ق َم ٍ ر‬1) İktibâs, sözlükte “büyük ateşten köz almak” 730 demektir.
َ َ ْ َ ْ َّ َ ْ َ ُّ ْ َ َ ْ َْ ُ َ َْ َُ
‫يب كالخد ِم‬ ُ ْ
ِ ‫وال ِجن والوحش ِفي الت ِرت‬ ‫الن َس ُان أ ْج َم ُع ُه ْ م‬ ِ ‫( له المال ِئك و‬2) Terim olarak iktibâs, “şair veya nasirin, sözünü süslemek ve kuvvetlendirmek
için şiir veya nesrinde bir Kur’ân âyetinin veya bir hadis-i şeriftin bir kısmını ya da
 tamamını alıntılamasıdır.” 731 O durumda yapılan iktibâsın âyet veya hadis olduğu
belirtilmez. Bunu okuyucu vey dinleyici metinden anlar.

B. Örnekler
َْ ْ َ َْ ْ َ َ
‫َك َما أخطأ َت ِفي َم ْن ِعي‬ ‫ل ِئ ْن أخطأ ُت ِفي َم ْد ِح ـ‬
َ
‫ِب َو ٍاد غ ْي ِر ِذي َز ْر ِع‬ َ ‫َل َق ْد َأ ْن َ ْزل ُت َح‬
‫اجا ِت ي‬
Ben seni övmekte hata etmiş olsam da,
Sen, beni engellemede hata etmedin!
Kuşkusuz ben indirdim ihtiyaçlarımı,
“Ekini olmayan bir vâdiye!”
َْ َْ َ
Şiirdeki ‫[ ِبو ٍاد غي ِر ِذي زرع‬ekini olmayan bir vâdiye] ifadesi, İbrahim sûresi’nin 14.
âyetinden iktibâs edilmiştir. 732


ُ ْ ْ َ َ ْ
‫صا ِئ ِب ِفك َر ٍة َو ُعل ّ ِو ِه َّم ْه‬
َ ‫ب‬
ِ ‫َس َب ْق ُت ال َعال ِم َين إلى ال َم َع ِال ي‬
ْ‫لض َال َلة ُم ْد َله َّمه‬
َّ ‫َل َيال ل‬ ْ ُ ْ َ
‫َوال َح ِب ِحك َم ِتي ن ُور ال َه َدى ِف ي‬
ِ ِ ِ ٍ
ْ»‫إال َأ ْن ُيت َّمه‬ َّ ُ َّ َ ْ َ َ
‫«ويأبى الله‬
ْ َ ُ ْ
ُ ‫ُي ِر ُيد ال َج ِاهلون ُليط ِف ُئ‬
‫وه‬
ِ
Yücelikler uğruna âlemleri geçtim
Fikir isabeti, himmet yüceliği sayesinde
730
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 217.
731
Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz, s. 173; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 326; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 455; İbn
Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 217.
732
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 456; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 219-220.

246 247
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ُ ‫ َو َم ْن َح َّق َع َل ْي ِه ْال ِع َق‬،‫اب‬

ْ ‫ َف ُي‬،‫اب‬ َّ ُ َ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ ُ َ ْ ُ َ ْ ُ َ َ ُ
Hikmetimle yolun nuru parladı ‫ض َر ُب َب ْي َنهم‬ ُ ‫الث َو‬ ‫ ويجمع من وجب له‬،‫ ويوضع ال ِكتاب‬،‫«هن ِالك يرفع ال ِحجاب‬
Kara şaşkınlık gecelerinde
»]31 :‫اب﴾ [الحديد‬ ُ ‫الر ْح َم ُة َو َظاه ُر ُه من ِق َب ِل ِه ْال َع َذ‬
َّ ‫اط ُن ُه ِف ِيه‬ َ ٌ ‫﴿ب ُسور َل ُه َب‬
ِ ‫اب ب‬
ِ ِ ٍ ِ
Cahiller onu söndürmek istiyorlar
“Hâlbuki Allah, nûrunu tamamlamak ister!” “Orada perde kaldırılır, kitap ortaya konulur, azabı hak edenler ile sevaba layık
olanlar bir araya toplanır ve aralarına –”bâtınında rahmet, dış yönünde de azab olan
Ömer Hayyâm bu şiirinde, “Allah’ın nûrunu ağızlarıyla söndürmek istiyor-
kapılı bir sûr”– (Hadîd, 57/13) çekilir.” 738
lar. Hâlbuki kâfirler hoşlanmasa da Allah, mutlaka nûrunu tamamlamak ister.” 733
âyetinden iktibâs yapmıştır. 734 
Harîrî’nin Makâmât’ındaki şu sözlerinde de iktibâs vardır:

َ َ ْ َ َ َّ ُ َ َ ْ َ ُ َّ ُ ْ َ َ ْ َْ َ ْ َ ‫الن ْف‬ َ ُ َ
‫يب َر ُسوال‬
ِ ‫جعلوا الن ِسيم ِإلى الح ِب‬ ‫اق ِم ْن أش َوا ِق ِه ْ م‬ ‫ِإن كان ِت العش‬ ‫]» َو َع ِل َم أ َّن الفا ِئ َز َم ْن‬97 :‫س َع ِن ال َه َوى﴾ [النازعات‬ َّ ‫﴿ون َهى‬ ،‫ َو َح َّق َق َما ِا َّد َعى‬،‫«فط َوبى ِل َم ْن َس ِم َع َو َو َعى‬
َ َّ ‫ُك ْن ُت ِا َّت َخ ْذ ُت َم َع‬ َ َْ َ ْ ُ َ ُ ْ ُ َّ َ َ َ َ َ َّ َ َْ ْ ََ
}‫الر ُسو ِل َس ِبيال‬ ‫فأنا ال ِذي أتلو لهم {يا ليت ِن ي‬ »]14−04 :‫نس ِان ِإال َما َس َعى ۞ َوأ َّن َس ْع َي ُه َس ْوف ُي َرى﴾ [النجم‬ َ ‫س لإل‬
ِ ِ ‫ ﴿وأن لي‬،‫ِارعوى‬
ََْ

Âşıklar özlemlerinden dolayı “Müjdeler olsun! Dinleyene ve anlayana, iddia ettiği şeyi gerçekleştirene, “nefsini
Nesîm’i sevgiliye elçi yaptılarsa da, kötü heveslerden alıkoyana” (Nâzi‘ât, 79/40), kurtuluşun günahtan yüzçevirmekte ol-
Ben onlara okuyorum: “Keşke ben, duğunu, “insan için çalışmasından başka bir şey olamayacağını ve çalışmasının ya-
Elçiyle beraber bir yol edinseydim!” kında görüleceiğini” (Necm, 53/40-41) bilen kimseye!” 739

Burada “Keşke ben elçiyle beraber bir yol edinseydim!” 735 âyetinden iktibâs vardır. 736 
‫الوطن‬ ُ ‫قل ما ُيرعى غر‬
‫يب‬ ّ ُ
‫أوطانهم‬ َ
‫الناس في‬ ‫تعاد‬
ِ ‫ال‬
 ِ
َ ً
İbn Nebâte el-Hatîb’in şu hutbesinde geçen şu pasaj, nesirde Kur’ân’dan iktibâs’a »‫حسن‬
ِ ‫بخلق‬
ٍ ‫«خالق الناس‬ِ ‫وإذا ما عشت عيشا بينه م‬
örnektir: İnsanlara vatanlarında düşmanlık etme,
َْ َ َّ ّ َ َ َ ُ ْ ُ َ ْ ُ َ َ َُّ ُ َ ْ َ ُ َْ َ ُ ْ ْ ُ َ َ َ ْ َ َ Çünkü yabancının haklarına riayet edilmez.
‫ض‬ ِ ‫ أ َما أنت ْم ِبهذا الح ِد‬،‫«ف َيا أ ُّي َها الغفلة ال ُمط ِرقون‬
ِ ‫ ما لكم ال تش ِفقون ﴿فور ِب السم ِاء واألر‬،‫يث مص ِدقون‬ Onların arlarında yaşamak istiyorsan,
َ َ ُ ْ َ
»]32 :‫ِإ َّن ُه ل َح ٌّق ِمث َل َما َّأنك ْم ت ْن ِط ُقون﴾ [الذاريات‬ “İnsanlara güzel ahlakla muamele et”

“Ey başını önüne eğmiş gâfiller! Siz, bu sözü tasdik etmiyor musunuz? Size ne 
oluyor ki, hiç endişelenmiyorsunuz? –Semânın ve arzın Rabbine andolsun ki, bu iş, ُ ‫بكل ما ُي ْس َت‬
ّ ‫وأنكر‬ ْ ُّ َ ً ‫ال تكن‬
‫طاع‬ ِ ِ ‫ترض بالظل ِ م‬ ‫ظالما وال‬
sizin konuştuğunuz gibi gerçektir.– (Zâriyât, 51/23) ” 737 ُ»‫م ْن َحميم وال َشفيع ُيطاع‬ ًَ
ٍ ِ ٍ ِ ‫وم‬ ُ
ٍ ‫الحساب «ما ِلظل‬ ‫يوم َيأتي‬

Sakın zalim olma, zulme de rıza gösterme,
Yine o, hesap gününden bahsederken söyle demiştir:
Mümkün olan her şeyle zulme karşı çık!
733
Tevbe, 9/32. Hesap günü günü geldiğinde, yoktur zalim için,
734
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 456; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 219-220. Ne içten bir dost ne de kabul edilir bir şefaatçı!
735
Furkân, 25/27.
736 738
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 457. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 222-223.
737 739
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 459; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 222. İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 459; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 223.

248 249
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

َ ً ُ ُ َ ً َ َ ُ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ ُ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ ُ َ َْ ْ ُ َ ْ َ
C. Açıklama ‫ودا َو َعلى‬ ‫ يتصاحبون ﴿ ِقياما وقع‬،‫وب قلب ِان يزد ِوج ِان‬ ِ ‫ وأخلص القل‬،‫) «أصدق الرو ِاح روح ِان ممت ِزج ِان‬3(
ُ ُ َ َ
َ ‫﴿ي ُق ُولو َن بأل ِس َن ِته ْم َما ل ْي‬
ْ َ َ
َ ‫آخ ُر‬
• İktibâs sanatında, “Allah şöyle buyurdu” vb. ayet olduğunu bildiren ifadeler »]31 :‫س ِفي قل ِوب ِه ْم﴾ [الفتح‬ ِ ِ
َ ‫ون‬ ‫ و‬، ]191 :‫ُج ُن ِوب ِه ْم﴾ [آل عمران‬
kullanılmaz. Eğer kullanılırsa bu iktibas sanatı olmaz. 740
• İktibâs sanatında meşhur olan, Kur’ân’dan yapılan iktibâstır. Ancak hadis-i şe- 2. Şiirler:
riflerden, fıkhî meselelerden vb. yapılan iktibâs da bu sanattan sayılmıştır. 741 َ َ َ
‫ش ِب َها ط ْو ًرا َعلى غ َن ِمي‬ ُّ ‫َو َق ْد َأ ُه‬ َ َّ َ َ َ
‫اي ال ِتي ف َيها َم ِآر ُب ِل ي‬ ‫َه ِذي عص‬ (1)
• Kur’ân’dan yapılan iktibâs üç kısımdır: Makbûl, mübâh ve merdûd. Birincisi; َ َ َّ َ ُ َ َّ َ
hutbe, vaaz, anlaşma, Hz. Peygamber’i övme vb. hususlarda olur. İkincisi; gazel, ‫الله َر ِاج ُعونا‬
ِ ‫ِإنا ِإلى‬ ‫ك َان ال ِذي ِخ ْف ُت أ ْن َيكون ا‬ (2)
َ ْ ُ ُّ ُ َ ّ ُ ْ َ َ َ َ ٌ َ ْ َ َْ َ ُ ْ ُ َ
mektup ve kıssalarda olur. Üçüncüsü iki çeşittir: a) Allah Teâlâ’nın zatına nisbet et- ‫السل ّ ِو ال َمق ِاب ُر‬ ‫ِمن الح ِب ِميعاد‬ ‫ال شا ِف ٌ ع‬ ‫ِإذا رمت عنها سلوة ق‬ (3)
tiği şeyler. Bunları kendisine nisbet eden kimseden Allah’a sığınmak gerekir. Nitekim َ َّ َ ْ ُ َ ْ َ ّ ُ ُ َ َ َ َ ْ َْْ َ ْ ُ ََ ََْ َ
”‫س ِريرة ح ٍب “يوم تبلى السرائر‬ ‫ستبقى لها ِفي مضم ِر القل ِب والحش ا‬
Mervân oğullarından biri, valilelerinden birinden şikâyet edilmesi üzerine söyle de- ْ ‫َأ َنا َ“ب ِاخ ٌع َن ْف�سي َع َلى َآثار‬
”‫هم‬
ً
‫َر َحلوا فل ْس ُت ُم َسا ِئال َع ْن َد ِار ِه ْ م‬
ََ ُ
ْ ُ َ َ َ ْ َ َ َّ َّ ُ ْ ُ َ َ َ ْ َ َّ “Dönüşleri bizedir. Sonra onların hesabını gör-
miştir: ﴾‫﴿إن ِإلينا ِإيابهم ۞ ثم ِإن علينا ِحسابهم‬
ِ َ ِ (4)
ِ ً َ ْ ً َّ َ ٌ َ ْ ْ َ ُ َ
mek bize düşer.” 742 b) Bir âyet-i kerimeyi şaka (hezl) anlamında kullanmaktır. Bun- ‫واع ِتذ ٌار أ ِخيرا‬ ‫ِت يد أوال‬ ‫ِآل ِل ف ِريغون ِفي ال َمك ُر َم ا‬ (5)
ً َ ً ْ ُ َ ً َ َ ْ ََ ُ ‫إ َذا َما َح َل ْل َت ب َم ْغ‬
dan Allah’a sığınmak gerekir. 743 ”‫“رأيت ن ِعيما وملكا ك ِبيرا‬ ‫ناه ُم و‬ ِ ِ
• İktibâs ile telmîh arasında iki açıdan fark vardır:

1) İktibâs, sadece Kur’ân’dan olur. Telmîh, Kur’ân’dan da, şiir, mektup, hutbe
vb.’den de olur.
2) İktibâs, âyetin tamamı veya bir kısmıyla olur. Telmîh, bir âyet, hutbe, şiir
vb.’den alıntı olduğunu imâ eden basit lafızlarla olur. Eğer lafzın kendisi terkedilip
manasına işaret edilirse câizdir. 744

D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Nesirler:
َ َ َّ َ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ُّ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َّ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ
،‫ض ِج ُع ُه ال َي ْم َر ُح َع َلى ظ ْه ِر ِه‬ ْ ‫الث َرى َم‬ ‫ ومن ع ِلم أن بطن‬،‫ ( «فمن عاين تل ِوين اللي ِل والنه ِار ال يغتر ِبده ِر ِه‬1)
َ ُ َ ْ
َ ‫الس َم ِاء أن َيخسف بك ْم األ ْر‬ ْ َ َّ ‫﴿أ َأم ُنت ْم َم ْن في‬َ َْ ْ َ َْ َ ْ َ ْ َ ْ َ ُ ََُْ ٌ ْ َ ََ
﴾‫ض‬ ِ ِ ِ ِ ،‫ض‬ ِ ‫فيا قوم ال تركضوا خيل الخيال ِء ِفي ميد ِان العر‬
»]61 :‫[الملك‬
ْ ْ َ ََ َ َ َ َ ْ ْ َ َّ َ َ َّ َّ َ َ ْ َ ُ ْ ْ َ َ ْ َ َ
‫ َو َس َي ُقو ُل ال ُبل ُب ُل‬،‫ َوال تخ َاي َل ِك ْب ًرا‬،‫ ل َما تط َاو َل ِش ْب ًرا‬،‫ضة ال ِمنش ِار‬ ‫ وع‬،‫( «ولو ع ِلم ال ِجذل صولة النج ِار‬2)
ُ ُ َ َ ْ َ ،‫ْال ُم ْع َتق ُل َل ْي َتني ُك ْن ُت ُغ َر ًابا‬
»]04 :‫﴿و َي ُقو ُل الكا ِف ُر َيا ل ْيت ِني كنت ت َر ًابا﴾ [النبأ‬
ُ َ
ِ ِ
740
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 217; Bulut, Belâgat, s. 410.
741
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 222; Bulut, Belâgat, s. 410.
742
Gâşiye, 88/25-26.
743
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 326-327; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 455; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘,
II, 218.
744
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 327.

250 251
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

74.
C. Açıklama
ُ َْ
MÜSÂVÂT [  ‫] ال ُم َس َاواة‬ • Müsâvât’ın belagat konularının en önemlilerinden biri, hatta bizzat belaga-
tın kendisi olduğu ifade edilmiştir. Kur’ân-ı Kerim’in âyetlerinin çoğunun böyle ol-
duğu belirtilir. 749
• Müsâvât ile işâret sanatları birbirine benzemektedir. Ancak aralarında fark
vardır: İşâret ile, sadece “az lafzın çok anlama delâleti” kastedilir. Müsâvât ile iki du-
A. Tanımı
َ َ rum kastedilir: a) Lafızlarının o mana için konulmuş lafızlar olması gerekir. Bu la-
Müsavât, ‫ ساوى‬fiilinden mufâ‘ale kalıbında olup sözlükte “eşit olmak, eşitlemek, fızlar, manadan fazla veya eksik olamaz. b) Müsâvât’ın lafzı, –işâret ve irdâf’ta ol-
denk olmak, müsavi olmak…” vb. anlamlara gelir. duğu gibi– konulduğu lafızdan başka olabilir. Böyle bir durumda söz sahibi vezin
Bedî‘ terimi olarak müsâvât, “lafzın, fazla veya eksik olmayıp manaya eşit ve kâfiye zorunluluğunun gerektirdiği fazla bir lafız getirmiyorsa, bu da müsâvât’tır. 750
olmasıdır.” 745 Yani sözde lafız ve mana eşitliğidir. • Müsâvât ile îcâz arasındaki fark, îcâz’ın lafzının manasından eksik olmasıdır. 751
• Müsâvât ile tezyîl arasındaki fark, tezyîl’in lafzının manasından fazla olmasıdır. 752
B. Örnekler
َ ‫نكر َو ْال َب ْغي َيع ُظ ُك ْم َل َع َّل ُك ْم َت َذ َّك ُر‬
﴾‫ون‬
َ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َْ ُ ْ َ َ َ ْ ‫الل َه َي ْأ ُم ُر ب ْال َع ْدل َو‬
ّ َّ D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
ِ ِ ِ ‫اإلحس ِان ِوإيت ِاء ِذي القربى وينهى ع ِن الفحش ِاء والم‬
ِ ِ ِ ‫﴿إن‬
ِ
1. Âyetler:
“Allah adâleti, ihsânı, akrabaya vermeyi emreder, fahşâdan (kötülükten), mün- َ ‫ود ّي َو ِق‬ ُ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ ‫يض ْال َم ُاء َو ُق‬ َ ‫ض ْاب َلعي َم َاءك َو َيا َس َم ُاء َأ ْقلعي َوغ‬ َ َ َ َ
kerden (çirkinlikten) ve bağyden (azgınlıktan) meneder. Öğüt almanız için size böyle
‫يل‬ ِ ِ ‫�ضي األمر واستوت على الج‬ ِ ِ ِِ ِ ِ ُ ‫يل يا أ ْر‬ ‫﴿و ِق‬ (1)
َ َّ ْ َْ ً ُْ
öğüt verir.” 746 (Hûd, 11/44) ﴾‫بعدا ِللقو ِم الظ ِال ِمين‬
(Bakara, 2/179) ﴾‫اص ح َياة‬
ٌ َ َ ْ ْ ُ ََ
Allah Teâlâ, bu âyette bütün iyilik ve güzellikleri emretmeyi, bütün kötülük- ِ ‫﴿ولكم ِفي ال ِقص‬ (2)
lerden ve çirkinliklerden menetmeyi murad etmiştir. Manayı lafız oranında ve öl- (İsrâ, 17/33) ﴾‫ورا‬ ُ ‫وما َف َق ْد َج َع ْل َنا ل َول ّيه ُس ْل َط ًانا َف َال ُي ْسر ْف في ْال َق ْتل إ َّن ُه َك َان َم ْن‬
ً ‫ص‬ ً ‫﴿و َم ْن ُق ِت َل َم ْظ ُل‬ َ (3)
ِ ِ ِ ِ ِِِ ِ
çüsünde, lafızları mana ile eşit olacak şekilde ortaya koymuştur. Dolayısıyla lafızlar ْ َ ‫وضوا في َحد‬
(En‘âm, 6/68) ﴾‫يث غي ِر ِه‬ ٍ ِ ِ ْ ‫وضو َن في َآيا ِت َنا َف َأ ْعر‬
ُ ‫ض َع ْن ُه ْم َح َّتى َي ُخ‬ ُ ‫ين َي ُخ‬ َ ‫﴿وإ َذا َ َرأ ْي َت َّالذ‬
ِ
َ (4)
manadan ne fazla ne de eksiktir. 747 ِ ِ ِ
َ ْ َّ َ ْ َ َ َ ّ َّ َ َ ْ َ َ
(En‘âm, 6/160) ﴾‫الس ِيئ ِة فال ُيجزى ِإال ِمثل َها‬ ‫﴿ومن جاء ِب‬ (5)

ََ ْ ُ َ ْ ُ َ َّ ُ ْ َ ْ َ
‫َوِإ ْن ت ْب َعثوا ال َح ْر َب ال ن ْق ُع ِد‬ ‫الد َاء ال نخ ِف ِ ه‬ ‫ف ِإن تد ِفنوا‬ 2. Şiirler:
َ ُ َّ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َُ
َ َ
‫َو ْإن ت ْق ِص ُدوا ِل َد ٍم ن ْق ِص ِد‬
ُُ ْ ّ َ ُ َ ُ ُ ْ َ ْ
‫ِفإن تقتلونا نق ِتلك م‬ ‫اس ت ْعل ِم‬ ِ ‫وِإ ْن خاله ْا َتخفى عل َى الن‬ ‫َو َم ْه َما تك ْن ِع ْن َد ْام ِر ٍئ ِم ْن خ ِليق ٍ ة‬ (1)
ُ ْ َ ََ
‫يك ِبالخ َب ِار َم ْن ل ْم ت َز ّ ِو ِد‬ ‫ويأ ِت‬
ً
‫األي ُام َما ك ْن َت َج ِاه ال‬
ُ َّ ‫َس ُت ْب ِدي َل َك‬ (2)
Siz sıkıntının üstünü örtseniz de, biz onu gizlemeyiz َ َ ْ َُ ُ ْ ََْ ُ ْ ُ َ َ ْ َ َ
Eğer siz savaşa sebebiyet verirseniz, biz geri durmayız ‫مع حس ِن مفتت ٍح ِمنه ومختت ِم‬ ‫َوق ْد َم َد ْح ُت ِب َما ت َّم ال َب ِد ُيع ِب َ ه‬ (3)
ً ََ َْ ََ َ
Bizimle savaşmaya kalkarsanız, biz de sizinle savaşırız ‫اض ِس َيرة َم ْن َي ِس ُير َها‬ ٍ ‫فأ َّو ُل َر‬ ‫فال ت ْج َز َع ْن ِم ْن ِس َير ٍة أن َت ِس ْ َرت َه ا‬ (4)
َ ْ َ ْ َّ َّ َ َ
Eğer kan dökmeye çalşırsanız, biz de çalışırız 748 ‫َوِإ ْن ِخل ُت أ َّن ال ُم ْن َتأى َع ْن َك َو ِاس ُع‬ ‫ف َّإن َك كالل ْي ِل ال ِذي ُه َو ُم ْد ِر ِك ي‬ (5)
745
Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 153; İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 194; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 
197; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 79; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 322; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 491; İbn
749
Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 314. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 197; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 79.
746 750
Nahl, 16/90. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 197-198.
747 751
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 197; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 79-80. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 323.
748 752
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 491; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 316. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 323.

252 253
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

75.
“Birbirinizin gıybetini yapmayın. Sizden biri, ölmüş kardeşinin etini yemeyi se-
ُ ‫]  َا َّلت ْم ِث‬
TEMSÎL [  ‫يل‬ ver mi?” 757
Allah Teâlâ, “bir insanın kendisi gibi başka bir insanın etini yemeyi”, gıybet yap-
maya temsîl getirdi. Bununla yetinmeyip onu “kardeşinin eti” saydı. Bununla da ye-
tinmedi ve onu “ölmüş kardeşinin eti” yaptı. 758


A. Tanımı َ َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ ُ َّ َ ُ ُ َُُْْ َ
‫السل ِم‬ ‫اض ِر‬ِ ‫والنار قد تلت ِظى ِمن ن‬ ‫وه ِبك ْر ٍه ِم ْن َس ِج َّي ِت ِ ه‬ ‫أخرجتم‬
Temsîl, sözlükte “temsil etmek, örnek vermek,örneklendirmek, “benzetmek, َْ ْ َ ُ َّ َ َْ َ ُ ُ ْ ْ َ َ َ ُ ُ ُ ْ َ ْ َ
benzeri ve dengi olduğunu söylemek” demektir. Tef’îl kalıbında mastardır. ‫ل ْم ُي ْح َو ِج الل ْيث ل ْم َيخ ُر ْج ِم َن ال َج ِم‬ ‫أوطأتموه على جم ِر العقو ِق ول و‬
Belagat terimi olarak temsîl, “söz söyleyenin, bir manayı o mana için konulmuş Siz, zorla onun karakterini bozdunuz,
veya ona en yakın lafızla ifade etmeyip en uzak mürâdifi (eş anlamlısı) olan bir söz- Bazen ateş, yaş ağaçtan tutuşturulur!
cük getirmesidir.” 753 Buna, “kinâye yoluyla bir durumun bir duruma benzetilmesi” 754 Onu asilik ateşine siz bastırdınız,
de denilmiştir. Aslan muhtaç olmazsa, ormandan çıkmaz!

Bu iki beytin ikinci mısraları temsîl sanatına güzel örnektir. Şair, arkadaşlarının
B. Örnekler
zorla karakterini bozmalarını ve kendisini bu duruma getirmelerini bu iki temsîlle
َ َُ ifade ediyor. 759
﴾‫�ض َي األ ْم ُر‬
ِ ‫﴿وق‬

“Ve iş bitirildi.” 755 َ َ ََ َ َ َ ََ
‫فال ت ْج َعل ِ ّني َب ْع َد َها ِفي ِش َم ِالكا‬ ‫أل ْم أ ُك ِفي ُي ْم ِنى َي َد ْي َك َج َعل ْت ِن ي‬
Bu temsîl, son derece vecizdir. Bunun gerçek anlamı, “helâkine hükmedilen
helâk oldu ve kurtulması takdîr edilen kurtuldu” demektir. Burada iki nedenden Sen, beni sağ kolun yapmamış mıydın?
dolayı özel lafızdan vazgeçilip temsîl lafzı tercih edilmiştir: a) Birincisi, îcâz belaga- Artık beni bundan sonra soluna koyma!
tınden dolayı lafzı kısaltmak. b) Helâk ve kurtuluşun, itâat edilen emir olmalarıdır.
Şair, “Ben, sana yakın değil miydim? Neden beni uzağa atıyorsun?” demek
Çünkü emir ise, bir âmiri gerektirir ve âmirin hüküm vermesi de onun kudretine ve
me’mûrun tâatine delâlet eder. Bu mana, özel lafızla elde edilemez. 756 istiyor. Fakat bu ifadeden vazgeçip temsîle başvuruyor. Çünkü bu temsilde yemîn
[sağ] ve şimâl [sol] sözcüklerinin verdiği fazla bir mana vardır. Çünkü sağ kol; çok
 kuvvetli olup yemek, içmek, almak, vermek vb. işler içindir. Sol ise böyle değil-
َ َ ُْ َ ُ َ َ ً ْ َ ْ ُ ُ ْ ّ ْ َ ْ َ ََ dir. Öte yandan yemîn sözcüğünde bereket”, şimâl sözcüğünde ise “uğursuzluk”
﴾‫ضا أ ُي ِح ُّب أ َح ُدك ْم أ ْن َيأك َل ل ْح َم أ ِخ ِيه َم ْي ًتا‬ ‫﴿ول يغتب بعضكم بع‬
anlamı vardır. Sanki şair, “Ben, senin yanında değerliydim, beni değersiz bir kişi
753
Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 159; İbn Reşîk, el-‘Umde, I, 450; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 214; sayma! Ben, senin katında yüksek bir yere sahiptim, beni aşağı bir yere koyma!”
Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 85; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 115; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 299; Suyûtî, demek istiyor. 760
Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 269; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 191; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
757
Rebî‘, III, 179. Hucurât, 49/12.
754 758
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 179. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 179.
755 759
Hûd, 11/44. İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 300.
756 760
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 214; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 299; Mer‘î el-Hanbelî, el- Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 160; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 215; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-
Kavlu’l-Bedî‘, s. 191. Bedî‘, s. 192.

254 255
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

76.
C. Açıklama
Temsîl, bir isti‘âre ve teşbih türüdür ve tezyîl’e yakındır. Fakat aralarında ince bir ُ ‫]  َا َّلت ْرش‬
TERŞÎH [  ‫يح‬ ِ
fark vardır. O da, tezyîl’de teşbihin bulunmamasıdır. 761

D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler:
A. Tanımı
ٌ َ َ ‫الل ُه َع َلى ُق ُلوبه ْم َو َع َلى َس ْمعه ْم َو َع َلى َأ ْب‬
(Bakara, 2/7) ﴾‫ص ِار ِه ْم ِغش َاوة‬
ّ َََ
‫﴿ختم‬ (1)
ِِ ِِ Terşîh sözlükte, “terbiye etmek, beslemek” 762 anlamındadır.
ٌ َ َ َّ ‫َ ْ َ َ َ ْ ُ ن‬ Terim olarak terşîh, “konuşanın, herhangi bir güzellik çeşidi için uygun olma-
(Necm, 53/58) ﴾‫اشفة‬ ِ ‫﴿ليس لها ِمن دو ِ الل ِه ك‬ (2)
yan bir kelime getirip ardından onu besleyecek ve bedî’î güzelliklerden biri için uy-
(Neml, 27/88) ﴾‫�ش ْي ٍء‬ َ ‫الله َّالذي َأ ْت َق َن ُك َّل‬
َّ َ ْ ُ
ِ ِ ‫﴿صنع‬ (3) gun hâle getirecek bir lafız getirmesidir.” 763
َ َ ُ ْ َ ْ ُ ُ َْ ُ َ ُ َ ْ
(İsrâ, 17/7) ﴾‫﴿إن أ ْح َسنت ْم أ ْح َسنت ْم ِلنف ِسك ْم َوِإن أ َسأت ْم فل َها‬ ِ (4)
ًَْ ّ َ ُ َ ْ َ ْ ََ ّ ََْ B. Örnekler
(Bakara, 2/138) ﴾‫﴿صبغة الل ِه ومن أحسن ِمن الل ِه ِصبغة‬ ِ (5) ْ َ َّ َ َ ْ ُ
ُ َ ‫الض َال َل َة ب ْال ُه َدى َف َما َرب َح ْت ت َج‬
﴾‫ارت ُه ْم‬ َّ ‫اش َت ُر ُوا‬ ‫﴿أولـ ِئك ال ِذين‬
ِ ِ ِ
2. Şiirler: “İşte onlar o kimselerdir ki, hidayet karşılığında sapıklığı satın aldılar da tica-
َ َْ َ َ ْ ‫َو َما َذ َر َف ْت َع ْي َناك إ َّال ل َت‬
‫ِب َس ْه َم ْي ِك ِفي أ ْعش ِار قل ٍب ُمق َّت ِل‬ ‫ض ِ ِرب ي‬ ِ ِ ِ (1) retleri kar etmedi.” 764
َّ ‫ص ُن َي ْذوي ِل َف ْق ِد ْال َواب ِل‬ ْ ‫َو ْال ُغ‬ َ َ َ َ ْ َْ َ ْ ََ َ َ َ ُ َْ
Âyette ‫ اشت ُروا‬lafzı, “değiştirmek ve tercih etmek” anlamı için isti‘âredir. Sonra Al-
‫الر ِز ِم‬ ِ ِ ‫يا غا ِئ ِبين لقد أضنى الهوى جس ِد‬
‫ي‬ (2) ُ ْ َْ ُ ْ ّ ‫[ َا‬kâr] ve ‫[ َا ّلت َج َار ُة‬ticaret] lafızlarıyla terşîh
ّ َ َ ْ َ َ ََ َ َ َ َ ‫َف َل ْو‬ lah, onu ‫[ ا ِلش ِت َراء‬satın alma]’ya uygun olan ‫لربح‬
‫ص َّو ْر َت ن ْف َس َك ل ْم ت ِز ْد َه ا‬
ِ
‫الط َب ِاع‬
ِ ‫على ما ِفيك ِمن كرِم‬ (3) ُ
‫ح‬ ْ
‫ب‬
‫لر‬ّ َ
‫ا‬
َُ َ ّ َ
‫ة‬ ‫ج‬ ‫لت‬‫ا‬
ِ
etti/besledi. Burada ِ [kâr] ve ‫[ ِ ار‬ticaret] lafızlarının zikredilmesi, teşbihte mü-
َ َ ْ ْ َ ُ َْْ ُُ
‫اإل ْح َس ِان ُز ْرتك ُ م‬ َ ْ ُْ َ َ ْ َ
‫اط في الخص ِر‬ ِ ‫والعذ ُب ي ْهج ُر ِل ِإلف َر‬ ِ ‫ل ِو اختصرتم ِم َن‬ (4) balağayı beslemektedir. Çünkü isti‘ârede teşbihte mübalağa vardır. 765
َّ ْ
‫الر َج ِال ال ُم َهذ ُب‬ ّ ُّ َ َ َ َ َ َُ َ ً َ
‫َول ْس َت ُبم ْست ِب ٍق أخا ال تل ُّم ُ ه‬
َ
ِ ‫ أي‬،‫على شع ٍث‬ (5)

 Hz. Ali, Eş‘as b. Kays hakkında söylediği şu söz tevriye için örnek olduğu gibi,
terşîh için de örnektir:
ْ َ َ ّ ُ َْ ُ َُ َ َ َ َ َ
»‫ال ِبال َي ِم ِين‬ ‫الشم‬
ِ ‫«وهذا كان أبوه ين ِسج‬
“Bunun babası, sağ eliyle örtü dokuyordu.”
َ َ ّ ُ َْ
َ ‫[ ينسج الشم‬eliyle örtü dokuyordu] veya sadece ‫ال‬
َ ‫[ ينسج الشم‬örtü do- َ ّ ُ َْ
Hz. Ali, ‫ال ِبي ِد ِه‬ ِ ّ َِ ِ ِ
kuyordu] deseydi, ‫لشمال‬
َ ‫ ا‬sözcüğünde aslâ tevriye olmazdı. Hz. Ali, tevriye kastettiği
ِ
762
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 172.
763
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 271; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 103; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 164; İbn
Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 299; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 265; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
Rebî‘, VI, 172.
764
Bakara, 2/16.
761 765
İbn Reşîk, el-‘Umde, I, 455; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 300. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 173.

256 257
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

َ ّ َ 77.
için ‫ يد‬lafzından ve önceki ifadeyle yetinmekten vazgeçip ‫لشمال‬ ِ ‫ ا‬lafzını tevriye için
َ َْ َ َْ
beslemek ve uygun hâle getirmek amacıyla ‫[ الي ِمين‬sağ el] lafzını getirmiştir. 766
KASEM [  ‫] الق َس ُم‬

ْ َ َ َ َ َ َْ ُ ُ
‫َيا َج َّن ِتي لظ َنن ِت ِف ِيه َج َه َّن َما‬ ‫َوخ ُفوق قل ٍب ل ْو َرأ ْي ِت ل ِه َيب ُ ه‬
Kalp çarpıntılarımın yanıp tutuşmasını görseydin!
Ey cennetim! Kesinlikle onda cehennem var sanırdın! A. Tanımı
َّ َ َ َّ َ
Şiirdeki ‫ يا جن ِتي‬ifadesi, tıbâk sanatı için ‫ ج َهنم‬lafzını terşîh etmektedir (beslemekte- Kasem, sözlükte “yemin etmek, ant içmek...” anlamındadır.
َُْ َ
dir.) Eğer ‫[ يا مني ِتي‬ey sevgilim] deseydi, bu takdirde beyitte aslâ tıbâk gerçekleşmezdi. 767 Terim olarak kasem, “konuşanın bir şey üzerine yemin etmeyi amaçlayıp o şey
için tazim, övgü, övünme, onun yada başkasının şanını yüceltme, ya da ona bed-
C. Açıklama dua, veya başkasını hiciv ve yerme ifade eden veya gazel ve aşk ifadesi yerine geçen
başka bir şeye yemin etmesidir.” Böylece kasem; şanını yüceltmek, övünmek, ken-
Terşîh, bir tevriye türü olarak kabul edilmiştir. Terşîh’in örnekleri tevriye ile aynı
disini veya başkasını övmek, kendisine dair bir iddiada bulunmak, başkasını hicvet-
olmasına rağmen aralarında üç açıdan fark vardır:
mek, yermek veya tehdit etmek, bir kadına aşkını ifade etmek ve iltifatta bulunmak
1) Tevriye’nin, terşîh’e muhtaç olmayan çeşidi vardır ki, buna tevriye-i mücer- vb. hususlar için yapılır. 769
rede denir.
2) Terşîh, sadece tevriye’ye özgü değildir. Bilakis terşîh; isti‘âre, tıbâk vb. sanat-
B. Örnekler
lar için de olur.
َ َ ُ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َّ ّ َ َ َ
3) Tevriyeli kelâmda terşîh lafzı, tevriye lafzından başkadır. 768 ﴾‫ض ِإ َّن ُه ل َح ٌّق ِمث َل َما أ َّنك ْم ت ْن ِط ُقون‬
ِ ‫﴿فور ِب السم ِاء والر‬
“Semânın ve arzın Rabbine andolsun ki, bu iş, sizin konuştuğunuz gibi gerçektir.” 770
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
Allah Teâlâ, bu âyette övünmeyi gerektiren bir kasemle kasem etmiştir. Çünkü
1. Âyetler:
bu kasem, Allah’ın semânın ve arzın Rabbi olması ve rızık vaadinin gerçekleşmesi
ْ ُ َ َّ ُ ََْ َ َْ ُُْ
(Yûsuf, 12/42) ﴾‫( ﴿اذك ْ ِرني ِعند َ ِّربك فأن َساه الش ْيطان ِذك َر َ ِّرب ِه‬1) dolayısıyla O’nun kudretinin yüceliği ve azametinin büyüklüğü ile methedilmesini
içermektedir. 771
2. Şiirler: 
َ َ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ ََْ َ َ
‫الرجا َء َعلى ش ِف ٍير َه ِار‬ ‫تب ِني‬ ‫يل ف ِإ َّن َم ا‬ ‫ ( وِإذا رجوت المست ِح‬1) ‫وس‬ ُ ْ َ
ٍ ‫يافي ِبوج ِه عب‬
ْ ُ ََ
ِ ‫ول ِقيت أض‬
َ ُ َ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َّ َ
‫الع ال‬ ‫بقيت وف ِرى وانحرفت ع ِن‬
ْ‫َ َ َ َ َ ُ ْ ْ َ ّ ز‬ ْ‫ض ُأ َناس َش َّد َأ ْز َر ُه م‬
َ ‫( إ ْن َح َّل َأ ْر‬2) ُ ُ ‫َل ْم َت ْخ ُل َي ْو ًما م ْن َذ َه‬ ً َ َ ْ ْ َ َ َّ ُ َ ْ َ ْ
‫ِبما أباح لهم ِمن ح ِط ِو ِر ِه ِم‬ ٍ ِ ‫وس‬
ٍ ‫اب نف‬ ِ ِ ‫إن لم أشن على اب ِن ِهن ٍد غار ة‬
 769
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 327; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 112; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s.
262-263; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 124; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 320; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-
766
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 164; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 271; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, Cumân, s. 316; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 209.
770
II, 299; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 173. Zâriyât, 51/23.
767 771
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 271-272; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 299-300; Suyûtî, Şerhu İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 329; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 112; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 263;
‘Ukûdi’l-Cumân, s. 265; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 172. İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 323; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 316; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
768
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 271-272. Rebî‘, III, 209; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 579.

258 259
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

َ َ ْ َ َ ُ َ َ َْ
Servetimi terkettim ve yüksekten indim ‫َو َه ِد ْم ُت َما ش َادت ُه ِلي أ ْسال ِفي‬ ‫ ( أكذ ْب ُت أ ْح َس َن َما َيظ ُّن ُمؤ ِّم ِل ي‬3)
َ ْ ْ َ َْ ْ َ ً ْ َّ
Misafirlerimi asık bir suratla karşıladım ‫الخال ِف‬ ِ ‫التل ِف و‬ ِ ‫ِقدما ِمن‬ ‫َو َع ِد ْم ُت َع َادا ِتي ال ِتي ُع ّ ِو ْد ُت َه ا‬
Yemin olsun, İbn Hind’de saldırmazsam ّ َ ُ ْ َ َ
İnsanların talanından bir gün uzak kalmasın!
‫ُم َت َح ِك ٍم ِف ِيه وم ٍال و ِافي‬
َ َ َ ‫ض‬ ّ
ٍ ‫ض مع ِر‬َ ُ ْ َ ْ
ٍ ‫وص ِحبت أصح ِابي ِب ِعر‬
‫ض َي ِافي‬ْ ‫َو َق َ ْري ُت ُع ْذ ًرا َكاذ ًبا َأ‬ َ‫ض ْو ُءه ا‬ َ ‫ض ُت م ْن َناري ل ْي ْخ َفي‬ ْ ‫ض‬ َ ‫َو َغ‬
ِ ِ ِ ِ
Hz. Ali’nin emîrlerinden biri olan Mâlik b. el-Eşter’in bu şiirinde cömertlik, şe-
ref ve cesaretle aşırı övünme sebebiyle, şiiri tehditle birlikte kasem içermektedir. Şi- 
irde adı geçen İbn Hind, Muâviye b. Ebî Süfyân’dır. 772

C. Açıklama
İbn Hicce, “Kasem, gerçek bir durumun anlatılmasıdır. Dolayısıyla altında önemli
bir şey yoktur” 773 diyerek, kasem’in bedî‘î bir güzellik olmadığını imâ etmektedir. Fa-
kat İbn Ma‘sûm, bunun açık bir yanılgı olduğunu ifade etmekte ve “Kasem inşâ tür-
lerindendir ve durumun ihbâr nevinden anlatılmasıdır” 774 demektedir.

D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler:
َ َ ْ َ َّ َ َ
(Hicr, 15/72) ﴾‫( ﴿ل َع ْم ُرك ِإن ُه ْم ل ِفي َسك َ ِرت ِه ْم ي ْع َم ُهون‬1)
َْ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ َّ ّ
(Tîn, 95/1-3) ﴾‫ور ِسي ِنين ۞ َوهذا ال َبل ِد ال ِم ِين‬ ْ َ
ِ ‫الت ِين والزيتو ِن ۞ وط‬
َ
ِ ‫( ﴿و‬2)
َ َْ ُْ
ِ ‫( ﴿ق والق ْر ِآن ال ِج‬3)
(Kâf, 50/1) ﴾‫يد‬
َّْ ُْ
ِ ‫( ﴿ص والق ْر ِآن ِذي‬4)
(Sâd, 38/1) ﴾‫الذك ِر‬

2. Şiirler:
َ َ
‫اق َم ْن َي ْج ِنى َعل ْي ِه ك َما َي ْج ِنى‬ َ ‫َف َال َذ‬ ُ ‫ ( َج َنى َو َت َج َّنى َو ْال ُف َؤ ُاد ُيط‬1)
‫يع ُ ه‬ ِ
ُْ َ َ ََ َ َ ُ َ َ
‫فال نظ َر ْت َع ْي ِنى َوال َس ِم َع ْت أذ ِنى‬ ‫ف ِإ ْن ل ْم َيك ْن ِع ْن ِدى كعي ِنى و ِمسم ِع ى‬
َ ْ َ ْ َ
ْ ْ َ ‫ُق َّد ْت َل ُه م ْن ع َذ‬
‫اري ِه َح َما ِئل ُه‬ ‫ى‬ َّ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َّ َ
‫( ال وال ِذي سل ِمن جفني ِه سيف رد‬2)
َّ َ َ
ِ ِ
ُ‫ضا َو َال َس َال َم ْت َق ْلبي َب َالب ْله‬ً ‫َغ ْم‬ ْ ‫صل‬
‫ت‬
ََ َ َ َ ً َْ َْ ُ ْ ََ َ َ
‫ما صارمت مقل ِتي دمعا وال و‬
ِ ِ

772
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 327; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 263; İbn Hicce, Hızânetu’l-
Edeb, I, 322; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 316; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 210.
773
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 322.
774
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 209.

260 261
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

78.
onların kardeşine, dayına ve dedene ne yaptıklarını iyi biliyorsun. (Bu, zâlimlerden
uzak değildir.) ”
HÜSNÜ’T-TAZMÎN
ْ َّ ُ ُ
[  ‫] ح ْسن التض ِم ِين‬
Burada tazmîn edilen “Bu, zâlimlerden uzak değildir.” ifadesi, Hûd Sûresi 83.
âyetten alıntılanmıştır. 777

َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ ُّ َ َ ْ َ َّ َ َ ْ َّ َ َ ٌ ْ َ َ
‫اع ِة الك ْر ِب‬ ‫أرق وأحفى ِمنك ِفي س‬ ‫الن ُار تل َت ِظ ي‬‫لعمرو مع الرمض ِاء و‬
Ey Amr! Kızgın toprak ve alevli ateşle olmak,
A. Tanımı Sıkıntı ânında senden daha hafif ve daha hoştur
Hüsnü’t-tazmîn, “güzel alıntı veya alıntı güzelliği” anlamında isim tamlamasıdır. Bu beyit, şu meşhur beyitten kelimeler içermektedir:
Terim olarak hüsnü’t-tazmîn, “konuşmacının, kelâmında her hangi bir be- 
yit, âyet, hadis, atasözü, özdeyiş veya hikmetli bir sözden bir ifade alıntılamasıdır.” 775 ‫الن ِار‬ َ ْ َّ َ
َّ ‫ضاء ب‬ َ ْ ُ َ ُ
‫رو ِع ْن َد ك ْ َرب ِت ِ ه‬ َْ ُ َ ْ ُْ
Tazmînde alıntının kaynağı veya kime ait olduğunun bilinmesi şarttır. Eğer bilinmi-
ِ ِ ‫كالمست ِج ِير ِمن الرم‬ ٍ ‫المست ِجير ِبعم‬
Sıkıntı ânında Amr’dan yardım isteyen kişi,
yorsa işaret edilmesi gerekir.
Ateşe karşı kızgın topraktan yardım isteyen kişi gibidir! 778

B. Örnekler
C. Açıklama
﴾‫س‬ ْ َّ َ ْ َّ َّ َ َ ْ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ َّ َ
ِ ‫﴿وكتبنا علي ِهم ِفيها أن النفس ِبالنف‬ Bu sanata, sadece et-tazmîn [‫ ]التض ِمين‬de denilir. 779 Ancak tazmîn bir beyit ve daha
fazla olursa buna isti‘âne; yarım beyit veya daha az ise îdâ‘ ve refv denilir. Eğer tazmîn
“Onda (Tevrât’ta) onlara, ‘cana karşılık can’ diye yazdık.” 776 Kur’ân, hadis vb.’den yapılırsa buna da – daha önce de geçtiği gibi- iktibâs denilmiştir. 780

Hz. Ali’nin, Muâviye’ye yazdığı bir mektubun sonundaki şu sözü de hüsnü’t- D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
tazmîn’e örnek verilmiştir: 1. Şiirler:
َ َ َ َ َْ ْ َ َ َُْ َ َْ َ َ َْ ٌَ ُْ ّ َ ‫اص ُه ِم ِ ّني َب َي ِاس ِين‬َ ‫َأ ْق َر‬ َ َ ُّ َّ َ َ َّ َ
‫ض ْي ًفا ل ُ ه‬
‫ َس ِاط ٍع ق َت ُام ُه ْم‬،‫ ش ِد ٍيد ِز َح ُام ُه ْم‬،‫الت ِاب ِع َين ل ُه ْم ِب ِإ ْح َس ٍان‬ َّ ‫صار َو‬
ِ ‫«وِإ ِني مر ِقل نحوك ِبجحف ٍل ِمن المه ِاج ِرين والن‬
‫ ( عوذ لما ِبت‬1)
َْ َ
َ ‫َغ َّن ْت «ق َفا َن ْبك» َم‬ ْ‫ض ف َرا�شى َو َق د‬
ْ ٌ ٌ ٌ ٌ ُ
‫ َع َرف َت‬،‫ َو ُس ُيوف َه ِاش ِم َّية‬،‫ص ِح َب ْت ُه ْم ذ ّ ِ َّرية َب ْد ِ َّرية‬
َ ْ َ َ ّ ُّ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ُ
َ ‫ َق ْد‬،‫قا ُء َ ّرب ْه ْم‬ ‫ص ِار ِينى‬ ِ ِ ِ ُ ‫ف َب ُّت َوال ْر‬
ِ ‫اللق ِاء ِإل ْي ِهم ِل‬
ِ ‫ أحب‬،‫متس ِرب ِلين سر ِابيل المو ِت‬ ُ‫ص ُنوع‬ْ ‫اب َل َع ْم ُر الله َم‬ َ َ ُ‫ال َّي ُام ُت ْظه ُر ه‬
ِ
َ ْ َ ْ َّ َ َ َ
َ َ َّ َ َ َ َ َ ّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ِ ُ ‫َهذا ش َب‬ ِ ‫اضب الشي ِب و‬ ِ ‫( يا خ‬2)
»﴾‫يد‬ ٍ ‫ ﴿وما ِهي ِمن الظ ِال ِمين ِبب ِع‬،‫موا ِقع ِنض ِالها ِفي أ ِخيك وخ ِالك وج ِدك‬ َ ٌ َْ َ َ ْ
‫يب َوت ْق ِر ُيع‬ ‫ِفي ِمث ِل ِه لك تأ ِد‬ َ‫َأ ْذ َك ْ َرتني َق ْو َل ذي ُل ّب َو َت ْجرب ة‬
ٍ ِ ٍ ِ ِ
ُ‫الث ْو َب َم ْر ُقوع‬ َّ َّ َ ُ َّ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َّ
“(Ey Muâviye!) Ben, muhâcirler, ensâr ve iyilikte onlara uyan, öyle kalabalık ve ‫تبين الناس أن‬ ‫ق‬
ٍ ‫ِإن الج ِديد ِإذا ما ِزيد ِفي خل‬
َ ُّ ُ َ ْ‫ال َقا ِئ ُل ُه م‬ َ ‫ال َع ِادي َق‬َْ ُ َ َ
tozları havaya kaldıran atlı bir ordu ile acele sana doğru geliyorum ki, ölüm göm- ‫َح َّت َام ن ْح ُن ن َس ِاري النجم ِفي الظل ِم‬
َ ْ َّ ‫( ِإذا رآه‬3)
leklerini giymiş, en sevdikleri şey Rabblerine kavuşmak olan, kendilerine Bedir’de
savaşanların zürriyetlerinin ve Hâşimîlerin kılıçlarının eşlik ettiği kimselerdir. Sen, 
775 777
İbn Reşîk, el-‘Umde, II, 719; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 140; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 52; Hillî, İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 140.
778
Şerhu’l-Kâfiye, s. 266; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 311; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 141.
779
111; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 73. İbn Reşîk, el-‘Umde, II, 719; İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, III, 200.
776 780
Mâide, 5/45. Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 111-112.

262 263
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

79.
• Îdâ‘ın Kur’ân-ı Kerim’de bulunmadığı söylenmiştir. Sebe’ Sûresi’nin 13. âyetinde
ُ َ َْ îdâ‘ bulunduğu iddia edilse bile, bunun edeben ifade edilmemesi gerektiği belirtilmiştir. 786
ÎD‘ [  ‫] ا ِليداع‬
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
1. Şiirler:
َّ ‫َم َج َّر َع َو ِال َينا َو َم ْج َرى‬ َ ْ َ ُ َّ َ َ
‫الس َو ِاب ِق‬ ‫ق‬ ٍ ‫ ( تذك ْرت َما َب ْين ال ُعذ ْي ِب َو َب ِار‬1)
A. Tanımı َ ً َ ُ َ َ
Îdâ‘ sözlükte, “ödünç almak, ödünç vermek” 781 demek olup “ezdâd”dandır.
‫ُد ُموعا ِل َت ْب ِكي ف َق ْد َح َّي ُم َف ِار ِق‬ ‫أ ِع ْر ُم ْقل ِتي ِإ ْن ك ْن َت غ ْي َر َم َرا ِف ِق ي‬
َ ْ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َْ ْ ََ َ ْ ََ
Terim olarak îdâ‘, “şairin bir beytinin yarısını başka bir şairin beytinin ilk veya ‫يت ال ِف َر ِاق َمف ِار ِقي‬ ِ ‫وشابت ِلتش ِت‬ َ
‫فقد نضبت يوم الود ِاع مد ِام ِع ي‬
َ َ َ َّ ُ
ikinci mısrasından ödünç almasıdır.” Şair, kendi mısrasıyla ödünç aldığı mısrayı öyle ‫ِا ْس َم ِعي أ ْو خ ِّب ِر َينا‬ ُ‫ان‬ َ َّ
‫( كل َما غنى ُبن‬2)
ََ ُ ْ َ ْ َ َ ْ َ
uyumlu bir hâle getirmelidir ki, bu beyti işiten kimse, bunun tamamının bir şaire ait ‫يت َع َّنا َيا َم ِد َينا‬ ِ ‫ح ِّي‬
ُ ‫أنشدت فضل أ ال‬
َ
‫الن َد َامى غا ِف ِل َينا‬َّ ‫َو‬ ً‫ض ْت َم ْع ًنى ب َم ْعن ى‬ َ َ ‫َع‬
olduğunu zannetmelidir. İdâ‘ın en güzeli, ödünç alan şairin ödünç aldığı mısrayı ilk
ِ ‫ار‬
şairinkinden farklı anlamda kullanmasıdır. 782

B. Örnekler
‫ص ِب‬َ ‫َوفي ك َتابي َما َأ ْل َقى م َن ْال َو‬ ُ ْ َ
‫َها ق ْد َب َعث ُت َر ُس ِولي َم ْن ك ِل ْف ُت ِب ِ ه‬
ِ ِ ِ
ُ ْ َ ً َ ْ َ ُ َ ْ َ ُ ِ ْ َّ َ َ َ َ
ُ
»‫«فالسيف أصدق أنباء ِمن الكت ِب‬ ‫ف َد ْع ِك َت ِابي َو َس ْل َع ِ ّني ل َو ِاحظ ُ ه‬
İşte elçimi âşık olduğum kişiye gönderdim
Mektubumda bana rahatsızlık veren şey yazılıydı
Mektubumu bırak, benim hakkımdaki görüşlerini sor!
(Zira kılıç, mektuplardan daha doğru haber verir!)

Kasîdenin son mısrası, Mütenebbî’nin kasidesinin girişinden alınmıştır. 783

C. Açıklama
ُ ْ َّ َ
• Bazıları bu sanat için et-tazmîn [‫ ]التض ِمين‬tabirini kullanmaktadırlar. Ancak
tazmîn’in farklı bir sanat olduğu, ancak bu sanatı bilmeyenlerin bunları karıştırdığı
belirtilmiştir. 784 Tazmîn ile îdâ‘ arasındaki fark şudur: Tazmîn, şiirde ve nesirde, sa-
dece nesirle olur. Îdâ‘ ise, şiirde ve nesirde, ancak şiirle (nazımla) olur. 785
781
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 73.
782
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 380; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 266; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
II, 311; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 73.
783
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 266.
784
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 380; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 311.
785 786
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 142. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 380; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 643-644.

264 265
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

80.
“Kendi yaratılışını unutarak bize bir mesel verdi: “Şu çürümüş kemikleri kim di-
ْ ُ ُ
HÜSNÜ’L-BEYÂN [  ‫] ح ْسن ال َب َي ِان‬ riltecek?” dedi. De ki: “Onları ilk defa yaratan diriltecek. O, her türlü yaratmayı bilir.” 790


َّ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َّ َ َ َّ ‫ض َطر ُب ْال َخ ْو ُف َو‬
ْ ‫َي‬
‫يب أ ْو فك َر‬ ‫و�سى الق ِض‬ ‫حرك م‬ ‫الر َج ُاء ِإذ ا‬ ِ
Korku ve ümit gidip gelir
Musa asâsını hareket ettirdiği veya düşündüğü zaman
A. Tanımı
Hüsnü’l-beyân, “güzel açıklama/beyân” veya “açıklama/beyân güzelliği” anla- Şair, burada övdüğü kişiyi kudretli ve heybetli olmakla methediyor. 791
mında isim tamlamasıdır.
Terim olarak hüsnü’l-beyân, “konuşanın, nefsinde (içinde) olanı karışıklıktan C. Açıklama
uzak belîğ bir ifade ile ortaya koymasıdır.” Buradaki amaç, manayı en açık şekilde or-
• Hüsnü’l-beyân ile îzâh arasında iki açıdan fark vardır:
taya koymak ve en kolay yolla muhatabın anlayışına sunmaktır. Bu ifâde, muktezây-ı
1) Îzâh, bir sözde kapalılık (işkâl) olması sebebiyle yapılır. Hüsnü’l-beyân böyle
hâle göre bazen îcâz, bazen de ıtnâb yoluyla olur. Kur’ân-ı Kerim’in bütün beyânı
değildir.
hüsnü’l-beyân’dır. 787
2) Îzâh, hem üstün hem de düşük bir ibâre ile olur. Hüsnü’l-beyân, sadece üs-
tün ibare ile olur. 792
B. Örnekler
• Hüsnü’l-beyân ile işâret arasındaki fark ise şöyledir: İşâret, ancak hakiki la-
َ َ َُُ َ
ُ ُ َ ٍ ‫﴿ك ْم َت َر ُكوا م ْن َج َّن‬
﴾‫وع َو َمق ٍام ك ِر ٍيم‬
ٍ ‫ات وعيو ٍن ۞ وزر‬ ِ
fızla olur. Hüsnü’l-beyân, hakiki lafızla da başkasıyla da olur. Eğer hüsnü’l-beyân ha-
kiki lafızla olursa, ahsenü’l-beyân (en güzel beyân) olur; şayet hakiki olmayan lafızla
“Onlar, geride nice şeyler bıraktılar; bahçeler, çeşmeler, ekinler ve güzel makamlar!” 788 olursa, hasenü’l-beyân (güzel beyân) olur. 793


َ َ D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
﴾‫ات َو ُع ُيو ٍن‬ َّ َ َ َّ ْ َّ
ٍ ‫﴿إن ال ُمت ِقين ِفي َمق ٍام أ ِم ٍين ۞ ِفي جن‬
ِ 1. Âyetler:
َ َ ُ َ َْ َّ
“Kuşkusuz korunanlar, güvenli bir makamda, bahçelerde ve çeşme başlarındadırlar.” 789 (Duhân, 44/40) ﴾‫ص ِل ِميقات ُه ْم أ ْج َم ِعين‬
ْ ‫( ﴿إن َي ْو َم الف‬1)
ِ
َ َ ُُْ ْ َ ْ ّْ َُْ ْ َََ
 (Zuhruf, 43/5) ﴾‫صف ًحا أن كنت ْم ق ْو ًما ُم ْس ِر ِفين‬
َ ‫( ﴿أفنضر ُب عنك ُم الذك َر‬2)
ِ ِ
ُ َ َ َ َ َّ ُ ٌ َ َ َ َ َ ْ ْ ُ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ َ ََ ًَ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َْ َ ْ ُ َّ َ ُ َ َ ْ ْ ُ َْ ْ َ
‫يم ۞ ق ْل ُي ْح ِي َيها ال ِذي أنشأ َها أ َّو َل َم َّر ٍة َو ُه َو ِبك ِ ّل‬‫﴿وضرب لنا مثل ون ِ�سي خلقه قال من يح ِيي ال ِعظام و ِهي ر ِم‬ (Zuhruf, 43/39) ﴾‫اب ُمشت ِركون‬ َ ْ ْ ْ ََْ ُ َ َ َ
ِ ‫( ﴿ولن ينفعكم اليوم ِإذ ظلمتم أنكم ِفي العذ‬3)
ٌ ‫َخ ْلق َع ِل‬ َ ََ َّ ُ ْ َ ُ ُ َ ُّ َ
﴾‫يم‬ ٍ (En‘âm, 6/28) ﴾‫﴿ول ْو ُردوا ل َعادوا ِل َما ن ُهوا عنه َوِإن ُه ْم لك ِاذ ُبون‬
َ (4)

790
Yâsîn, 36/78-79.
787 791
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 489; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 309; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 491; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 483; Mer‘î el-Hanbelî, el-
II, 480; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 158; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 290. Kavlu’l-Bedî‘, s. 159.
788 792
Duhân, 44/25-26. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 493; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 205-206.
789 793
Duhân, 44/51-52. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 492.

266 267
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

81.
2. Şiirler:
َ ٌ َ َ َ َّ َ َ ََ ٌ َ َ ََُ ُ َ َْ
‫اب َونا ِئ ُل‬ ‫ِإذا كرها ِفيها ِعت‬ ‫ات ِفي خف َايا َس ِر َيرٍ ة‬ ‫له لحظ‬ (1) ÎCÂZ [  ‫] ا ِليجاز‬
َ ْ َ ْ َ َّ َ َ ُ ْ َ َ
‫ا�ضي ِب َمد ٍح ِفيك ُمنت ِظ ِم‬ ِ ‫مع التق‬ ‫َو َع ْدت ِني ِفي من ِامي ما و ِثقت ِب ِ ه‬
َ َ َ (2)
َ ُ َ ْ َُ َ ََ ُ َ ْ َ َ ََّ
‫ات ال َح ّ ِي نا ِقف َح ْنظ ِل‬ ِ ‫لدى سمر‬ ‫كأ ِني غ َداة ال َب ْي ِن َي ْو َم ت َح َّملو ا‬ (3)
َْ ُ َُْ ََْ ْ َ َْ َ َ
‫ات منق ِطع الق ِر ِين‬ ِ ‫ِإلى الخير‬ ‫َرأ ْي ُت َع َر َابة ال ْو ِ�س َّي َي ْس ُم و‬ (4)
ْ ُ َ َ َ َّ َ َ َ ٌ ‫إ َذا َما َر‬
َ
‫تلقاها عرابة ِبالي ِم ِين‬ ‫ايه ُر ِف َع ْت ِل ْج ٍ د‬ ِ A. Tanımı
َ َ َْ
Îcâz, “azalttı, veciz yaptı” anamalındaki ‫ أوجز‬fiilinin mastarı olup “sözü kısaltma,

özetleme” demektir.
Terim olarak îcâz, “kelâmı veciz getirmek için, bazı isimleri hazfetmeden ve
o mana için konulmuş lafızdan vazgeçmeden, bazı mana lafızlarını kısaltmaktır.” 794
Başka bir ifadeyle, “maksadı bilinen en az ifadelerle eda etmektir” ya da yaygın ifa-
deyle “bir maksat ve fikrin en az sözle açıklanması” demektir.

B. Çeşitleri ve Örnekleri
Îcâz iki kısma ayırlır:
1. Îcâz-ı kısar: Buna, hakîkî îcâz da denilir. 795 Cümleden herhangi bir eksiltmeye
gitmeden kısa bir ibareye çok mânalar sığdırmaktır; sözün herkesçe kullanılan yay-
gın şekline nazaran lafızlarının az, anlamının çok olmasıdır. 796
ُ َّ َ ُ ُ ْ ْ َ ْ َ َْ ْ
‫اإل ْح َس ِان َوِإ َيت ِاء ِذي ال ُق ْ َربى َو َي ْن َهى َع ِن الف ْحش ِاء َوال ُمنك ِر َوال َبغ ِي َي ِعظك ْم ل َعلك ْم‬ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ ّ َّ
ِ ‫﴿إن الله يأمر ِبالعد ِل و‬
ِ
َ ُ َّ َ َ
﴾‫تذكرون‬
“Allah adâleti, ihsânı, akrabaya vermeyi emreder, fahşâdan (kötülükten), mün-
kerden (çirkinlikten) ve bağyden (azgınlıktan) meneder. Öğüt almanız için size böyle
öğüt verir.” 797


ْ ْ ‫﴿خ ِذ ْال َع ْف َو َوْأ ُم ْر ب ْال ُع ْر ِف َوَأ ْعر‬
﴾‫ض َع ِن ال َج ِاه ِل َين‬
ُ
ِ ِ
794
Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 277; İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, II, 255, 259; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-
Tahbîr, s. 459; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 179-80; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 178; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
II, 274; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘,VI, 239.
795
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 462; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 180.
796
Saraç, M. A. Yekta, “Îcâz”, DİA, 2000, XXI, 392.
797
Nahl, 16/90.

268 269
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

“Affı tut, iyiliği emret, cahillere aldırış etme!” 798 C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
 1. Âyetler:
ُُ ْ َ ْ ُّ َ َّ َّ َ ّ ْ ٌ َ ْ َُ
‫التخل َق َيأ ِتى ُدون ُه الخل ُق‬ ‫إن‬ ‫َي ُّأيها ال ُم َت َح ِلى غ ْي َر ِش َيم ِت ِ ه‬ (Bakara, 2/179) ﴾‫اص ح َياة‬ َ ْ َ
ِ ‫( ﴿ولكم ِفي ال ِقص‬1)
Ey mizacının dışında süslenen kişi ٌ َ َ ُُ َُ ْ ُ َ َْ
(İhlâs, 112/1-4) ﴾‫الص َمد ۞ ل ْم َي ِلد َول ْم ُيولد ۞ َول ْم َيكن له كف ًوا أحد‬
َ ْ َ
َّ ‫( ﴿ق ْل ه َو الله أحد ۞ الله‬2) ُ ُ َّ َ ٌ َ َ ُ َّ ُ ُ
Çünkü huy değiştirmek, ardından ahlâk değişikliği getirir 799 َ
َ (3) َ َ ُ ْ ُّ
َّ ‫﴿والله َيدعو إلى دار‬
(Yûnus, 10/25) ﴾‫السال ِم‬ ِ ِ
2. Îcâz-ı hazf: Kelâmın geriye kalan kısmı manaya delâlet ettiği için lafzının bir َ
َ (4)
ُ ‫﴿وأن َع ٌام ُح ّر َمت ظ ُه‬ ُ ْ َْ
kısmını hazfetmek yoluyla sağlanan îcazdır. 800 Buna, mecâzî îcâz da denilir. 801 (En‘âm, 6/138) ﴾‫ورها‬ ِ
َ َ َْ ََ ُّ َ َ ُْ
َ َْ َْ َ (Kasas, 28/46) ﴾‫ور ِإذ ناد ْينا‬
ِ ‫( ﴿وما كنت ِبجا ِن ِب الط‬5)
﴾‫اسأ ِل الق ْ َرية‬‫﴿و‬
“Beldeye sor!” 802 2. Şiirler:
َْ ْ ْ ْ ْ ْ َ
Yani, “belde halkına sor” demektir.  803
‫ِب َع ْزٍم ُمغ َت ِن ٍم ِفي ِز ّ ِي ُمغت ِرِم‬ ‫اس َتخ َد َم ال َم ْو َت َي ْن َه ُاه َو َيأ ُم ُرُ ه‬ ‫و‬ (1)
َْ ْ َّ َ ْ َّ َ ْ َّ َ َ َ ْ ّ ْ ََ
 ‫س ُي ْز ِري ِبال َم ْل‬ ِ ‫ِإن ِصدق النف‬ ‫واك ِذ ِب النفس ِإذا حدثته ا‬ (2)
ُ ‫الث َن ِاء َسب‬ َّ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ ْ َّ َ َ ْ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ
ُ ْ ُ َ ‫يل‬ ‫فليس ِإلى حس ِن‬ ‫س ض ْي َم َه ا‬ ِ ‫وِإن هو لم يح ِمل على النف‬ (3)
﴾‫﴿ح ّ ِر َم ْت َعل ْيك ُم ال َم ْي َتة‬
ُ ِ
ْ‫وم ٍة َل ْم ُت ْظ َلم‬
َ ‫َف َعج ْب ُت م ْن َم ْظ ُل‬ َ َ ْ ً َ َ َ ْ َ َ ْ ََ َ
ِ ِ ‫صاف َه ا‬ ‫وظلمت نفسك ط ِالبا إن‬ (4)
“Leş, size haram kılındı.”  804 ُ‫الط َعان إ َلى ُق ُلوب َت ْخفق‬ َّ َ ْ َ ُ َ ْ ََ ِ َ ّ َ ُ َ ُ َ
ِ ٍ ِ ِ ‫أي ِدي‬ ‫الرح ِال وأسندو ا‬ ِ ‫مالوا ِإلى شع ِب‬ (5)
Yani, “Leş yemek size haram kılındı” demektir. 805


ً ً َّ َ َ َ
‫ُم َتق ِلدا َس ْيفا َو ُر ْم َحا‬ ‫َيا ل ْي َت َز ْو َج ِك ق ْد غ َد ا‬
Keşke eşin sabah erkenden
Kuşanmış olaydı kılıç ve mızrak.

Yani, “mızrak tutaydı” demektir. 806

798
A‘râf, 7/199.
799
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 178; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 274.
800
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 179; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 275; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘,VI,
244.
801
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 462; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 180.
802
Yûsuf, 12/82.
803
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 179; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘,VI, 244.
804
Mâide, 5/3.
805
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 179; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘,VI, 244.
806
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 179-180; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 275.

270 271
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

82.
Ebû Nuvvâs, Cerîr’in şiirine şunları katmıştır: Vezni kısaltmış, akışı güzelleştir-
ّ ْ ُ ْ ُ َّ
HÜSNÜ’L-İTTİB‘ [  ‫ال ِت َب ِاع‬
ِ ‫] حسن‬
miş, kelâmı zandan yakine çıkarmış, Cerîr’in zikrettiği ‫[ الناس‬insanlar] sözcüğü ye-
َ َ ْ
rine daha genel olan ‫[ العالم‬âlem] sözcüğünü getirmiştir. 809


el-Buhturî şöyle demiştir:
َ َ ْ ُ ْ َ َْ ْ ُ َ ْ َ َ ٌ َْ َ ْ َ َ ْ َ
‫س ِإذا ْابت َس َما‬
ٍ ‫ويمل الرض ِمن أن‬ ‫ِإ ْن أط َرق ِا ْس َت ْو َحش ْت ِللخ ْو ِف أف ِئ َد ة‬
A. Tanımı
O sustuğu zaman kalpler dehşete kapılır!
Hüsnü’l-ittibâ‘, “güzel izleme/tabi olma/takib veya izleme/tabi olma/takib etme
O güldüğü zaman yeryüzünü neşe doldurur!
güzelliği” anlamında isim tamlamasıdır.
Terim olarak hüsnü’l-ittibâ‘, “konuşanın başkasının icat ettiği bir manayı getirip 
bu hususta onu güzel bir şekilde izlemesidir.” Öyle ki, sonra gelen şair, lafzını veya
Başka bir şair de ona hüsnü’l-ittibâ‘da bulunarak şöyle demiştir:
veznini kısaltarak, kâfiyesini güzelleştirerek, eksikliğini tamamlayarak, tam olanı mü- َ َّ َّ َ َ
‫ف َما ُيكل ُم ِإال ِح َين َي ْبت ِس ُم‬ َ ‫ُي ْغ�ضى َح َي ًاء َوُي ْغ‬
‫�ضى ِم ْن َم َه َاب ِت ِ ه‬
kemmelleştirerek veya bedî‘î güzelliklerden biriyle süsleyerek öncekinin manası üze- ِ
rinde bir hak sahibi olması gerekir. 807 O, hayadan gözlerini yumar, onun heybetinden göz yumulur
Hüsnü’l-ittibâ‘ın Allah’ın kelâmında olması mümkün değildir. Bu, ancak birbi- Onun, ancak tebessüm ettiği zaman konuşulur 810
rinin sözlerini alan/nakleden yaratıkların kelâmında olur. 808

B. Örnekler
Ebû Nuvvâs, Cerîr’in şu şiirine hüsnü’l-ittibâ‘da bulunmuştur:
ً َ ُ ُ َّ ُ َ َّ َ ْ َ َ َ َ َ
‫ضابا‬ ‫ح ِسبت الناس كلهم ِغ‬ ٍ ‫ِإذا غ ِض َب ْت َعل ْي َك َب ُنو ت ِم‬
‫يم‬
Temîm oğulları sana kızdıkları zaman
Bütün insanların kızdığını sanırsın


Ebû Nuvvâs, manayı övünmeden övgüye naklederek şöyle demiştir:
َ ْ َ َ َ ‫َوَل ْي‬
‫أ ْن َي ْج َم َع ال َعال َم ِفي َو ِاح ِد‬ ‫س ِل ِله ِب ُم ْست ْن ِك ٍ ر‬
Allah hakkında yadırganmaz,
Bütün âlemi bir kişide toplaması

807
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 475; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 201; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 221; İbn
809
Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 373; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 162; İbn Ma‘sûm, Envâru’r- İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 478; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 221-222; İbn Hicce, Hızânetu’l-
Rebî‘,VI, 5. Edeb, II, 373; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 162; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘,VI, 5.
808 810
İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 201. Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 162.

272 273
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

83. ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُ
‫أ ْ َرب ٌع قال ُه َّن خ ْي ُر ال َب ِ َّري ِة‬ ٌ ‫ُع ْم َدة الخ ْي ِر ِع ْن َدنا ك ِل َم‬
‫ات‬
ُ ْ َ َْ َ
‫يك َو ْاع َمل َّن ِب ِن َّي ِة‬ َ ‫س َي ْعن‬ َْ ‫ات َو ْاز َه ْد َو َد ْع َم ا‬
ُّ َّ
‘AKD [  ‫] العقد‬ ِ َ ‫لي‬ ِ ‫ِات ِق الش ُب َه‬
Bize göre hayrın temeli, dört kelimedir. Onları yaratıkların
en hayırlısı söylemiştir.
Şüpheli şeylerden sakın! Zâhid ol! Seni ilgilendirmeyen
şeyi bırak! Kesinlikle niyetle amel et! 813
A. Tanımı
İmam Şaifî, bu şiirde şu hadisleri akdetmiştir:
‘Akd, sözlükte “düğümleme, düğüm, düğüm atma, çözmenin zıttı…” vb. anlam-
lara gelir. ٌ ‫«ال َح َل ُل َب ّي ٌن َو ْال َح َر ُام َب ّي ٌن َو َب ْي َن ُه َما ُأ ُم ٌور ُم ْش َتب َه‬
»‫ات‬
ْ
ِ ِ ِ
Terim olarak ‘akd, “manzûmu nesre dönüştürme” anlamındaki hall’in zıddı
olup “nesri şiire dönüştürmektir.” ‘Akd’in şartları arasında, (Kurân-ı kerim ayetle- “Helâl ve haram açıktır. Bu ikisi arasındakiler şüphelidir.”
rinden, hadis-i şeriflerden, sahbe ve selef-i salih sözlerin ve filozofların sözlerinden َّ ْ ُّ
vb.) nesir bir kelâmın tamamının veya büyük kısmının –kelâmdan fazla veya eksik »‫الدن َيا ُي ِح ُّب َك الل ُه‬ ‫«از َه ْد ِفي‬
ْ
olabilir– lafzen alınması ya da şiir vezinlerinden birine sokmak için bazı kelimele-
“Dünyada zahid ol ki, Allah seni sevsin!”
rinin değiştirilmesi suretiyle lafzen manen nazma dönüştürülmesidir. Eğer mensûr
َ ُ َ ْ َ
»‫«م ْن ُح ْس ِن ِإ ْسل ِم ال َم ْر ِء ت ْرك ُه َما ل َي ْع ِن ِيه‬
bir kelâmın lafzı bırakılıp sadece manası alınırsa, bu serikâta [şiir hırsızlığına] girer
ve ‘akd sayılmaz. 811
ِ
“Kendisini ilgilendirmeyen şeyi terketmesi, kişinin müslümanğının güzelliğin-
B. Örnekler dendir.”
Ebû Ca‘fer el-Endelüsî, Kur’ân’da ‘akd yaparak şöyle demiştir: ّ ‫ال ب‬ ْ َ ْ َّ
ْ َ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ََ َ ِ ِ ُ ‫ِ«إن َما الع َم‬
ِ ‫الن َّي‬
»‫ات‬
‫ف ِبال ُق ْر ِب َي ْقط ُع ِم ْن ُه ال َوِت ُين‬ ‫اص ِب ْر ل ُ ه‬ ‫ِإذا ظلم المرء ف‬
َ َ ُ َ ْ َ ‫َف َق ْد َق‬
ُّ ‫ال َ ُّرب َك َوه َو الق ِو‬
“Ameller niyetlere göredir.”
”‫َ“وأ ْم ِلي ل ُه ْم ِإ َّن ك ْي ِدي َم ِت ٌين‬ ‫ي‬ ُ

Kişi zulüm yaptığı zaman ona sabret!
Safiyuddin el-Hillî Hz. Peygamber’in (s.a.v.) hadisinden akd yaparak şöyle demiştir:
Yakınlık onun şah damarını keser َ
َ
‫يح َك ِفي ش ْي ِبي َو ِفي َه َر ِمي‬
ُ ‫س َوى َمد‬ ‫�صي َو ِم ْن أ َم ِل ي‬ ْ َ َ ْ َ ْ َّ َ َ
Güçlü olan Rabbin şöyle buyurdu: ِ ِ ِ ‫ما شب ِمن خصلتي ِحر‬
Onlara mühlet veriyorum! Çünkü benim tuzağım sağlamdır! 812
İki hasletim mal hırsı ve tûl-i emelim gençleşmedi
Şair, A‘râf Sûresi 183. âyeti akdetmiştir. Gençliğim ve yaşlılığımda seni övmem dışında! 814

 
İmam Şafiî, şu şiirinde Hz. Peygamber’in çeşitli hadislerini akdetmiştir: Hillî, bu şiirini Hz. Peygamber’in (s.a.v.) şu hadisinden akdetmiştir:

811
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 441; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 324; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
813
II, 489; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘,VI, 296. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘,VI, 298.
812 814
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘,VI, 298. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 324; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 489.

274 275
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

َ ْ ُ ُ ْ َْ َ َ ْ َ ُ 84.
»‫ص َوطو ُل ال َم ِل‬‫ ال ِحر‬:‫يب ْاب َن َآد َم َو َيش ُّب ِف ِيه خصلت ِان‬
ُ ‫َ«ي ِش‬
ُ َّ َ
“İnsan yaşlandıkça, iki hasleti –mal hırsı ve tûl-i emeli– gençleşir.” 815 TEVLÎD [  ‫] الت ْو ِليد‬

C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

ْ ْ َ ْ َ ََْ َ َ َ َْ َ َ ‫َو َق‬
‫ض ِتل َك ال َمآ ِث ِم‬ ‫وخاف علي ِه بع‬ ‫ث‬ َّ
ٍ ‫ال ع ِل ٌّي ِفي الت َع ِازي ِلش َع‬ (1)
ْ َّ ُ ُ ُ ْ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ ً ْ ْ ْ ََ
َ َ
‫فتؤجر أم تسلو سلو البها ِئ ِم‬ ‫ص ِب ُر ِلل َبل َوى َع َز ًاء َو ِح ْس َب ة‬ ‫أت‬ A. Tanımı
َ َ َُ ُ ْ ََ ّ َّ َ ْ َ ً َ َ َ َ
‫اب ق ْب ِر َك َع ْن َي َد َّيا‬ ‫نفضت تر‬ ‫كفى حزنا ِبدف ِنك ثم إن ي‬ (2) Tevlîd sözlükte, “doğurtma, bir şeyden başka bir şey çıkarma,” demektir.
ُ َ ْ َ ْ َ َ ََْ َ َ َ
َّ‫ظ ِم ْن َك َحيا‬ ‫فأنت اليوم أوع‬ ‫َوكان ْت ِفي َح َيا ِت َك ِلي ِعظ‬
ٌ‫ات‬ Terim olarak tevlîd, “bir şairin başka bir şaire ait lafız veya manayı alıp kendi şii-
ْ َ ْ ُ ْ ْ َ ُ ُ ْ َ َّ َ َ ُ َ َ
َ
‫َو َما َع ِل ُموا َّأن الخضوع هو الفق ُر‬
ُ ‫ض ِوع ِإلى ال ِغ َن ى‬
َ ُ rinde ayrı bir anlam ve temada kullanması” anlamına gelir. Lafız tevlîdi bir tür serika
‫وقالوا توصل ِبالخ‬ (3)
َْ ْ َ َ ْ َّ َ َ (hırsızlık) ve intihal sayılarak eleştirilirken mana tevlîdi güzel ve bedî‘î kabul edilmiştir. 816
‫الد ْه ُر‬ َّ ‫الب َّي ُة َو‬ َ‫َو َب ْيني َو َب ْي َن ْال َمال َش ْي َئان َح َّرم ا‬
ِ ‫ نف ِ�سي‬:‫علي ال ِغنى‬ ِ ِ ِ
ْ ْ
‫َم َوا ِقف خ ْي ٌر ِم ْن َوق ِفي ِب َها ال ُع ْس ُر‬
َ َ ُ‫ص ْر ُت ُد َون ه‬ َ ‫س َأ ْب‬ َ ‫يل َه َذا َأ َل ْي‬
َ ‫َوإ ْن ِق‬
َ ٌ َ ٌ َ ْ ُ ُ َ ُ َ َِ B. Çeşitleri ve Örnekleri
‫َو ِجيفة ِآخ ُر ُه َي ْفخ ُر‬ ‫ال َم ْن أ َّول ُه نطف ة‬ ‫ما ب‬ (4) Tevlîd iki çeşittir:
 1. Lafızlardan tevlîd
2. Manalardan tevlîd
1. Lafızlardan tevlîd: Bu kısım bedî‘î güzelliklerden sayılmamış, hatta serikata
[hırıszlığa] yakın kabul edilmiştir. 817
َّ ُ
Mus‘ab b. Zübeyr atına ‫[ عدة‬savaş aracı] damgasını vurmuş, Mus‘ab öldürülüp
َّ ُ َْ
at Haccâc’ın eline geçince atın diğer yanına Haccâc, ‫ عدة‬sözcüğünün yanına ‫ال ِف َرار‬
[kaçmak] damgasını vurmuş, bu şekilde Mus‘ab’ın kastetmediği “kaçma aleti” an-
lamını tevlîd etmiştir. 818
İmru’u’l-Kays atını vasfederken şöyle demiştir:
َ َ ‫ب ُم ْن َجرد َق ْيد‬ َ َّ َْ َ
‫األو ِاب ِد َه ْيك ِل‬ ِ ٍِ ِ ‫َوق ْد أغ َت ِدي َوالط ْي ُر ِفي ُوك َن ِات َه ا‬
Kuşlar yuvasında iken erkenden yola çıkarım
Vahşi hayvanların kaçamadığı besili atımla


َ َْ
Ebû Temmâm, bu şiirdeki ‫ قي ِد األو ِاب ِد‬ifadesini alarak bunu aşka nakletmiştir:

816
Bulut, Ali, Belâgat Terimleri Sözlüğü, 465
817
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 494; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 215; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
II, 260; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 155-156; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 323.
815 818
Müslim, Zekât 115; İbn Mâce, Zühd 27. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 494; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 155-156.

276 277
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ْ َ َُ ُ ْ ََ ُ َ َ َْ َ َ َ ْ ْ َ َ َ َ ْ ْ َْ َ
‫ارت ِه ال ُح ُّب‬
ِ ‫ي ُروح ويغدو ِفي خف‬ ‫ل َها َم ْنظ ٌر ق ْي ُد ال َو ِاب ِد ل ْم َي َز ْ ل‬ ‫ِإذا َما غ َدا غ ْي ِري َوشا ِف ُع ُه ال َوف ُر‬ ‫يد ُم َس َّو ُد َوف َ ِرت ي‬
ِ ‫ش ِف ِيعي ِعند ال ِغ‬
Onun bir görünüşü var ki, ebedîlik kaydıyla ezelîdir Küçük hanımın yanında şefaatçim saçlarımın siyahlığıdır
Onun utangaçlığında aşk sürekli cevelân etmektedir! 819 Başkası onun yanına gittiği zaman şefaatçisi bol maldır

 Şair burada cinâs ile mübalağayı bir araya getirmiş, bu ikisine “gençliğin mal-
َْ َْْ َ
َ ‫الشه َّي ْال َع ْذ َب‬
َّ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ََ dan üstün olduğu” sonucunu doğurtmuştur. Cinâs, ‫ وف َرِتي‬ve ‫ الوف ُر‬sözcükleridir. ‫ش ِفيع‬
‫ص ُاد‬ ِ ‫ومب ِسمه‬ ‫كأ َّن ِعذ َار ُه ِفي الخ ِّد ال ُ م‬ َ
َ ُّ َ ُ َ ٌ َ َ َ َ َ َ َ ُ sözcüğünü “gençlik”, ‫ شا ِفع‬sözcüğünü de “mal” için zikretmek suretiyle mübalağa
‫الرق ُاد‬ ‫فال عجب ِإذا س ِرق‬ ٌ ‫َوط َّرة ش ْع ِر ِه ل ْي ٌل َب ِه‬
‫يم‬ َ
yapmıştır. Çünkü ‫ ش ِفيع‬sözcüğünün anlamı daha kuvvetlidir. Gençliğin üstünlüğü
Yanağındaki zülüfü sanki lâm gibi gazelde idmâc edilmiştir. Çünkü beyit aşk üzerine yazılmıştır. 823
Güzel ve tatlı dudakları sanki sâd gibi
Saçının perçemi karanlık bir gece gibi C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
Uyku çalındığı zaman hayret etme! ّ ْ
‫الر َج ِال ال ُم َهذ ُب‬ ّ ‫َوفي َق ْوِل ِه َأ ُّي‬ َ َ ً ُ َُ
‫وم ِ َزيادا ِفي َركاك ِة َع ْق ِل ِ ه‬ ‫ ( أل‬1)
َ ِ ِ َ
ْ َ َ َّ ْ َ ُّ ً َ َ َ ْ َّ ُ ْ
ُ ‫َوه ْل َيح ُسن الت ْه ِذ‬ َ
Şair, zülüfü lâm, dudakları sâd harfine benzetmek suretiyle tevlîd yapmış, bu iki
ٌّ ٌّ ‫أ َرق ِمن ال َم ِاء الزل ِل وأط َي ُب‬ ‫قا‬
‫يب ِمنك خال ِئ‬
harften ‫[ ِلص‬hırsız] sözcüğünü doğurtmuştur. ‫ ِلص‬sözcüğünün anlamı ve “perçem”i ُ‫يك ِع ْن َد ُن ْع َم َان َك ْو َكب‬ َ ُّ َُ َ َ ُ ْ َ ُ َ ْ ُّ َ َ َّ َ َ
“karanlığa” teşbihin anlamından “uyku hırsızlığı” tabirini tevlîd etmiştir. 820 ٍ ‫وكل م ِل‬ ‫تكلم والنعمان شمس سما ِئ ِ ه‬
َ ُ َ ُ َ ُ ْ َ َ ً َ َ ُ َ َ ْ َ َ َ
2. Manalardan tevlîd: Bu, daha güzel ve daha gizemlidir. Bedî‘ ilminde tevlîdden ‫ص َر ِمنه ش ْم َسه وه َو غ ْي َه ُب‬ َ ‫صك َم َّرة ل ْب‬ َ ‫ص َرت ع ْيناه شخ‬
ِ
َ ‫ول ْو أ ْب‬
kastedilen de budur. 821

َ َّ ُ ‫َو َق ْد َي ُكو ُن َم َع‬ َ ‫َق ْد ُي ْدر ُك ْال ُم َت ّأني َب ْع‬
‫الزل ُل‬ ‫الم ْس َت ْع ِج ِل‬ َ ‫ض َح‬
‫اج ِت ِ ه‬ ِ ِ
Teenni ile hareket eden ihtiyacının bir kısmını elde eder
Acele ile hareket eden kimse birtakım yanlışlar yapar


Başka bir şair bundan şu manayı tevlîd etmiştir:
ُُ ْ َ ْ ُّ َ َّ َّ ُ َ َ َْ َ ْ َْ َ ََْ
‫التخل َق َيأ ِتي ُدون ُه الخل ُق‬ ‫ِإن‬ ‫اعل ُ ه‬
ِ ‫عليك ِبالقص ِد ِفيما أنت ف‬
Faili olduğun şeyde itidalle hareket etmen gerekir
Çünkü huy değiştirmek, ardından ahlâk değişikliği getirir 822


819
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 497; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 215-216; İbn Hicce, Hızânetu’l-
Edeb, II, 260; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 323.
820
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 494-495; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 156.
821
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 496; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 216; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
II, 260; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 156; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 323-324.
822
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 496; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 217; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
823
II, 260-261; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 324. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 497; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 156.

278 279
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

85.
Vâiz Şemsuddin el-Kûfî’nin vezir Müeyyedüddin el-Alkamî hakkındaki şiiri de
ُ َّ َ ittifâk’a örnektir:
İTTİFÂK [  ‫] ا ِإل ِتفاق‬ ْ َ َ ْ ُ َ ْ ْ َُْ ُ َ
‫ُح ْ ًزنا َعلى َما َح َّل ِبال ُم ْس َت ْع ِص ِم‬ ‫وحي َوالطم ي‬ ِ ‫السال ِم ن‬
ِ ‫يا عصبة‬
َْ ْ َ ‫ل ْبن ْال ُف َرات َف‬ َ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ
‫ص ِار ِل ْب ِن ال َعلق ِمي‬ ِ ِ ِ
َ َ ْ
‫دست ال ِوزار ِة كان قبل زما ِن ِ ه‬
A. Tanımı Ey İslam toplumu! Benim feryâd u figânım
Musta‘sım’ın başına gelene üzüntüdendir
İttifâk, sözlükte “rastlantı, tesadüf, anlaşma, denk gelme, uyuşma...” vb. anlam-
Vezirlik makamı onun zamanından önce
larında ifti’âl vezninde mastardır.
İbnu’l-Furât’ındı, şimdi İbnu’l-Alkamî’nin oldu
Terim olarak ittifâk, “şair veya yazara müşahede ettiği veya işittiği bir olayın ve o
olayla ilgili isimlerin denk gelmesi ve bunun etkisiyle eserini ortaya koymasıdır. Bu, Burada vezir olan iki kişi ile kendileriyle tevriye yapılan [müverrâ bih] meşhur
meydana gelmesi çok zor olduğu için örneğine az rastlanan bir durumdur.” 824 Bu iki nehir olan Furat ve Alkamî ittifâk etmiştir. Yine burada tatlı Furat ve tuzlu Alkamî
tesadüfî olay dolayısıyla ortaya konulan edebî ürüne tevlîd adı verilmiştir. ile tıbâk sanatı vardır. 826

B. Örnekler C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

ْ ‫و�سى فيه َق ْد َلق َى ْالخ‬ َ ‫َأ َل ْم َت َر ُم‬ ُ
‫اط ِئ ف َرا ِت َن ا‬
َ ْ َْ ُ ْ َ َ َ
Mısır şairlerinden birinin başından geçen bir olay ittifâk sanatına örnek ola- ‫ض َرا‬ ِ ِ ِ ِ ِ ‫غدا مج َمع البح َر ِين ش‬ (1)
rak verilir. Anlatıldığına göre Razî b. Ebî Husayne el-Mısrî, melik en-Nâsır’ın hâcibi َّ ‫َأ َه ْل َل ْي َل ُة ْال ْس َراء َع َاد ب َها‬
‫الد ْه ُر‬
ُ َ َ َ َ ُ َ ‫َ ُ ُل‬
‫و�سى ق ْد أتى ِل َح َّم ٍ د‬ ‫تقو وم‬ (2)
ِ ِ ِ
Husâmuddin Lü’lü’ hakkında böyle bir olaya ittifâk etmiştir. Nâsır, onu Kızıldeniz’den َّ ‫ض ٌل َو‬
ُ‫الرب ُيع َربيع‬ ْ ‫ض ُل َف‬ ْ ‫َو ْال َف‬ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ٌ َّ َ ُ َّ َ
‫عباس عباس ِإذا احتدم الوغ ى‬ (3)
Hicâz’a saldırmak isteyen Frenkler’le savaşmak üzere göndermiş ve hâcib galip gel- َِ ِ
َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ََْ ً َ َ َ َ َ ْ َّ َ َ َ
mişti. Bunun üzerine şair İbn Ebî Husayne Frenkler’e hitaben şöyle demiştir: ‫ف‬ ِ ‫س ِإذ بان ِمنه ِمن خل‬ ‫ولي‬ ‫�ضى ل َنا خل‬
‫فا‬ ‫وكان ِممن م‬ (4)
ْ َ ‫الد ُّر في ْال َب ْحر َال َي ْخ‬ َ ْ ُْ ُ ُ
‫�شى ِم َن ال ِغ َي ِر‬ ِ ِ ‫و‬
ُّ َ ‫َع ُد ُّوك ْم لؤل ٌؤ َوال َب ْح ُر َم ْسك ُن ُ ه‬ 
Düşmanınız Lü’lü’dür, onun meskeni de denizdir
Denizdeki inci hiçbir şeyden korkmaz!


Şair, sonra melik en-Nâsır’a hitaben de şöyle demiştir:
ْ َ ٌ ُ ْ َ َ َ ْ ُ ُّ ُّ َ َ َْ
‫وب ِإلى ال َب ْح ِر‬‫فالدر مذ كان منس‬ ‫فأ ُم ْر ُح َس َام َك أ ْن َي ْح ِظى ِب َن ْح ِر ِه ْ م‬
Kılıcına emret onların boyunlarını almasını,
Zira inci var olduğundan beri denize mensuptur. 825

824
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 503; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 252; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
II, 288; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 310; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 164; İbn
Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 164.
825
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 503; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 252; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
826
II, 288; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 310; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 164-165; İbn Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 252-253; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 288; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-
Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 164. Cumân, s. 310; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 164-165.

280 281
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

86.
İnsanlar elleriyle istiğfârda bulunuyorlar
َّ َ
NEVÂDİR [  ‫] الن َو ِاد ُر‬ O kadınlar ise ayaklarıyla istiğfârda bulunuyorlar
Amma da amel-i salihmiş bu!
Allah onu aşağıya doğru yükseltiyor!

Şair, insnaların elleriyle yaptıkları şeyi kadınların ayaklarıyla yaptıklarını söy-

leyerek garip bir ifade kullanmıştır. Onun, “Allah onu aşağıya yükseltir” demesi ise
A. Tanımı daha gariptir. 831
Nevâdir, nâdira (‫ناد َرة‬
ِ ) ‘nin çoğuludur. Nâdira, “az bulunan, nadir, ilginç, garip,
az kullanılan kelime, fıkra…” vb. anlamlara gelir. C. Açıklama
Belagat terimi olarak nevâdiru’l-kelâm, “şâz olan ve çoğunluğun kullanımının Kudâme, bu sanat için “garip ve daha önce görülmemiş yeni/taze” anlamına ge-
ُ َ َّ َ ُ ْ ْ ْ َ
dışında kalan şey” anlamına gelmektedir. Kudâme, “Şairin, kelamda az bulundu- len el-istiğrâb ve’t-tarâfe [‫ ]ا ِلس ِتغ َراب والط َر افة‬tabirini kullanmıştır. 832 Bazıları Kudâme’nin
ُ َ ُّ َ ُ ْ ْ َ
ğundan dolayı garib olan bir manayı getirmesidir” demiştir. 827 Bunun hiç işitilme- bu tabirini, iğrâb ve’t-turfe [‫ ]ا ِلغ َراب والط ْرفة‬şeklinde ifade etmişlerdir. 833 Bazıları ise
ُ ْ َّ َ
miş olması gerekmez. 828 buna, et-tatrîf [‫ ]التط ِريف‬ismini vermişlerdir. 834
İbn Ebi’l-İsba‘a göre ise nevâdir, “şairin, bolca kullanılan meşhur manayı garâbet
(gariplik) ifade edecek şekilde getirmesidir.” 829 D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
ْ ْ ُ َ َ َّ َ ّ ُ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُّ َ ْ ْ ُ َ َ
‫احة َوال َبذ ُل‬ ‫و ِعند الم ِقلين السم‬ ‫ريه ُ م‬ ِ ‫ريهم حق من يعت‬ ِ ‫على مك ِث‬ (1)
B. Örnekler َْ َ َّ ً ُ َ ً َ َ ُ‫ض ْربي َل ُه َم ْن ُد َون ه‬ َ ‫َال ُت ْنك ُروا‬
ْ ُ ََ َ ُ َ ْ ََ َ ‫اس‬ِ ‫مثال َشرودا ِفي الندى والب‬ ِ (2)
‫فكأ َّن ِني َس َّب َابة ال ُم َت َن ِّد ِم‬ ‫غ ْي ِري َج َنى َوأنا ال ُم َعاق ُب ِفيك ْ م‬ ْ َ َ ْ َ َّ ُ ْ َ ُ َّ َ َ ُ‫َو َل ْم ْأدر َم ْن ْأل َقى َع َل ْيه ر َدا ُء ه‬
‫ض‬
ِ ‫على أنه قد س َل عن م ِاج ٍد مح‬ ِ ِ ِ (3)
Başkası cinayet işledi ve aranızda cezalandırılan benim ََ َ ََ
‫َح َّتى تك ُاد َعلى أ ْح َي ِائ ِه ْم تق ُع‬ ْ‫الط ْي َر ِفيه ْم ُطو ُل َأ ْك ِله م‬ َّ ْ ّ َ ُ
‫يط ِمع‬ (4)
ِ ِ
Sanki ben pişman olanın ısırıp kopardığı işaret parmağıyım. ُّ ُ ُ ْ َ َ ْ ْ َ َ ُ َ
‫وص الظ ُف ْر‬ ‫الصب ِع مقص‬ َ‫َق َل ٌم َق َّل َم َأ ْظ َف َار ْالعد ا‬
ِ ‫وهو ك‬ ِ (5)
Şair beytin ilk mısrasında başkasının suç işlediğini ve kendisinin cezalandırıl- ‫ص ْر‬
َ َ ْ
ُ ‫ُك َّل َما ُع ّم َر في ال ْيد َي ق‬ ُ‫َأ ْش َب ُه ْال َح َّية َح َّتى َأ َّن ه‬
ِ ِ ِ ِ
dığını söylerken, ikinci mısrada garip bir şekilde pişman olan kimseye işaret parma-
ğını ısırıp kopardığını (aşırı pişmanlığını) diler getiriyor. 830 

َْ َ ْ َ ُ َّ ُ ْ َ ْ َ
‫َو ُه َّن َي ْس َتغ ِف ْرن ِبال ْر ُج ِل‬ ‫اس ِبأ ْي ِد ِيه ْ م‬ ‫تستغ ِفر الن‬
َ َ َ ُ ََُْ َ َ
‫الله ِإلى أ ْسف ِل‬ ‫يرفع‬ ‫ف َيا ل ُه ِم ْن َع َم ٍل ص ِال ٍ ح‬
َ

827
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 338.
828
Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 152; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 506; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s.
831
162; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 3; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 167; İbn Ma‘sûm, İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 512; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 167.
832
Envâru’r-Rebî‘, V, 338. Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 152.
829 833
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 506; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 3; İbn Ma‘sûm, Envâru’r- İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 506; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 162; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
Rebî‘, V, 338. II, 3; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 167; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 338.
830 834
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 509; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 167. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 506; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 167.

282 283
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

87. ُ ‫ال َغريب َما َل ُه ُق‬

ُ َ َ ََْ َّ َ َّ َ َ ْ َّ
‫وت‬ ٍ ِ ‫فكيف ح‬ ‫ويل الذ ْي ِل ُم ْم َت َه ٌ ن‬‫ِإن الغريب الط‬
ْ َّ َ
TAHYÎR [  ‫] التخ ِي ُير‬ Zengin olan garip hor görülmektedir
Öyleyse azığı olmayan garbin hali nicedir?
ُ ُ َُ َ َ َُ َ
ُ ‫[ ما له م‬malı olmayan], ‫[ ما له نشب‬varlığı ُ َ َ َُ َ
Şair burada ‫ ما له قوت‬ifadesinin yerine, ‫ال‬
َ
ُ َ ُ َ َ ُ َ َ ُ َ َ َُ َ َُ َ
A. Tanımı olmayan], ‫[ ما له سبب‬çaresi olmayan], ‫[ ما له صفد‬bağı/dayanağı
َ olmayan], ‫[ ما له سبد‬bi-
َ َ َُ َ ُ َ َُ َ ُ ْ ُ َُ َ
rikimi olmayan], ‫[ ما له خط ُر‬durumu olmayan], ‫[ ما له أحد‬kimsesi olmayan], ‫ما له وجد‬
Tahyîr, sözlükte tef‘îl kalıbında mastar olup “tercih etmek, …in arasında seçim َ
َُ ُ َ َُ َ
[zenginliği olmayan] ve ‫[ ما له ِشيع‬mal ortakları olmayan] diyebilirdi. Ancak burada ‫ما له‬
yaptırma, seçenk sunmak…” vb. anlamlara gelir. ُ ُ
‫ قوت‬ifadesine bakıldığında diğerlerinin hepsinden daha belîğ olduğu görülmektedir. 838
Belagat terimi olarak tahyîr, “şair veya yazarın, çeşitli kâfiyeler veya fâsılalar ge-
İbn Ebi’l-İsba‘a göre tahyîr’in başka bir çeşidi de, cümleleri birbirine tahyîr eda-
tirmesi imkânı bulunan bir kelâmda, delille diğerlerine tercih ettiği en iyi kâfiyeyi
tıyla atfedilen bir sözden bir parça veya bir şiirden bir beyit getirmektir.
veya fâsılayı getirmesidir.” O kafiye veya fasılayı seçmiş olması, aynı zamanda onun
en iyi olanı seçtiğine delâlelet eder. 835 
َ َ َ َ ُ َ َ ْ ُ َ َ ْ ُ ََ
﴾‫﴿فك َّف َارت ُه ِإط َع ُام َعش َر ِة َم َس ِاك َين ِم ْن أ ْو َس ِط َما تط ِع ُمون أ ْه ِليك ْم أ ْو ِك ْس َوُت ُه ْم أ ْو ت ْح ِر ُير َرق َب ٍة‬
B. Örnekler
َ ْ َ َ ٌ َ َّ َ ُّ ُ َْ ْ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ
‫ات ِلق ْو ٍم ُيو ِق ُنون ۞ َواخ ِتل ِف‬ ‫ات ِلل ُمؤ ِم ِن َين ۞ َو ِفي خل ِقك ْم َو َما َي ُبث ِمن داب ٍة آي‬ َّ “Bunun keffâreti, ailenize yedirdiğinizin orta derecesinden on fakiri yedirmek ya-
ٍ ‫ض لي‬
ِ ‫ات والر‬
ِ ‫﴿إن ِفي السماو‬ِ hut onları giydirmek ya da bir boyunu (bir köleyi) hürriyete kavuşturmaktır.” 839
َ‫ّ َ َ ٌ َ ْ َ ْ ُ ن‬ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ‫َّ ْ َ َّ َ َ َ َ َ َل َّ ُ َ َّ َ ْ ْز‬
﴾ ‫الري ِاح آيات ِلقو ٍم يع ِقلو‬ ِ ‫يف‬ ِ ‫اللي ِل والنه ِار وما أنز الله ِمن السم ِاء ِمن ِر ٍق فأحيا ِب ِه الرض بعد موِتها وتص ِر‬

“Şüphesiz göklerde ve yerde, iman edenler için alâmetler vardır. Sizin yaratılı- َّ ‫اس َأ ْو َل ُّبوا‬
ُ ‫الصر َيخ‬
‫ض َحى‬ َّ ‫َما َأ ْس َنت‬
ُ ‫الن‬ ِ
َ َ َ َ ْ ُّ َ ْ َ َ ُ َ َّ ُّ َ
‫اع ِإذ ا‬‫خلو التفاخر أو حلوا اليف‬
ِ
şınızda ve (yeryüzünde) yaymakta olduğu canlılarda, kesin olarak inananlar için
alâmetler vardır. Gecenin ve gündüzün değişmesinde, Allah’ın gökten rızık indirip Bırakın bu övünmeyi ya da o tepeden aşağı inin,
onunla ölümünden sonra yeri diriltmesinde, rüzgarları estirmesinde aklını kullanan İnsanlara kıtlık isabet ettiği zaman, ya da kuşluk vakti imdat
bir toplum için alâmetlet vardır.” 836 isteyenin çığlığına icabet edin!
َ ْ ُْ
Belagat, ilk âyette fâsılanın ‫ ِللمؤ ِم ِنين‬şeklinde gelmesini gerektirir. Çünkü Allah, Tahyîr’in bu türü, birbirine atfedilen cümleler sıhhatu’t-taksîm’i içermedikçe
“gökler ve yer” diyerek bütün âlemi zikretmiştir. Yaratıcı’nın kâdir, âlim ve hakîm ol- edebî güzelliklerden olmaz. Nitekim âyet-i kerimede Allah Teâlâ, zengin için başka-
duğuna delâlet eden âlemdeki alâmetlerin bilinmesi, öncelikle bu sıfatlara sahip Ya- sının kifâyet etmiyeceği şekilde keffâret çeşitlerini sınırlamıştır. Beyitte ise benzer-
َ ْ ُْ
ratıcı bir varlığa inanılmasına bağlıdır. Bu yüzden burada fâsılanın ‫ين‬ ‫للمؤمن‬
َ ُ ُ َ ُ ِ ْ ِ َ ِ şeklinde leriyle övündüğümüz övünme yollarının en büyükleri –sınırsız cömertlik ve sonsuz
gelmesi gerekmektedir. İkinci âyetteki ‫ن‬ ‫و‬‫ن‬ ‫ق‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫ن‬
ِ ve üçüncü âyetteki ِ ‫ يع‬fâsılaları da
‫و‬ ‫ل‬ ‫ق‬ cesaret– olarak belirlenmiştir. 840
makâma (bağlama) en uygun fâsılalardır.  837
İbn Ebi’l-İsba‘a göre, tahyîr ile hüsnü’n-nesak arasında iki yönden fark vardır:
 1) Hüsnü’n-nesak, bütün atıf harfleriyle –genellikle vâv [‫ ]و‬hafiyle– olur. Tahyîr ise,

835
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 527; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 233; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 94; İbn
Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 175; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 169; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
838
Rebî‘, II, 149. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 527; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 233-34; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-
836
Câsiye, 45/3-5. Bedî‘, s. 169; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 149.
837 839
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 527-29; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 234-35; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, Mâide, 5/89.
840
I, 175-76. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 529-30; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 236-37.

284 285
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

َْ 88.
özellikle tahyîr edatı olan ev [‫’]أو‬den başkasıyla olmaz. 2) Tahyîr’de sıhhatu’t-taksîm
şarttır; hüsnü’n-nesak’ta şart değildir. 841 ُ ‫]  َا َّلت ْدب‬
TEDBÎC [  ‫يج‬ ِ
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
1. Âyetler:
A. Tanımı
ُ ‫ ( ﴿إ ْن ُت َع ِّذ ْب ُه ْم َفإ َّن ُه ْم ِع َب ُاد َك َوإ ْن َت ْغ ِف ْر َل ُه ْم َفإ َّن َك َأ ْن َت ْال َعز ُيز ْال َح ِك‬1)
(Mâide, 5/118) ﴾‫يم‬ ِ ِ ِ ِ ِ Tedbîc, sözlükte, tef’îl kalıbında mastar olarak “tezyîn” (süsleme) demektir. 842
ْ َ َ َ َ َ ْ َ
َّ ‫يم فل تق َه ْر ۞ وأ َّما‬ َ َ ْ َ َ
َ ‫( ﴿فأ َّما ال َيت‬2)
(Duhâ, 93/9-10) ﴾‫السا ِئ َل فل تن َه ْر‬ ِ Terim olarak tedbîc, “ kinâye veya tevriye amacıyla medih, mersiye, vasıf, hiciv
gibi hususlarda çeşitli renklerin bir arada zikredilmesidir.” 843
2. Şiirler:
ْ َْ َ ُ
‫ض ِج ِعي ِع ْن َد ال َم َن ْام‬ ْ ‫َع ْن َم‬ ‫ ( ق ِولي ل ِط ِيف ِك َينث ِن ي‬1) B. Çeşitleri ve Örnekler
ْ ُ ْ َْ ْ َ َّ َ ْ
‫ ِع ْن َد ال َو َس ْن‬،‫ود‬ ِ ‫ ِع ْن َد ال ُه ُج‬،‫الرق ِاد‬
1. Kinâye içeren tedbîce örnek:
ِ ‫ِعند ال ُهج‬ ‫وع‬ ‫ِعند‬
َ ْ ََ َ َ ْ َ َ ُ ََ َ َ َ ُ ‫ف َأ ْل َو ُان َها َو َغ َراب‬
ٌ ‫يب ُس‬ ٌ َْ ُ ٌُْ َ ٌ ٌَ ُ َ ْ َ َ
‫ن ٌار تأ َّج ُج ِفي ال ِعظ ْام‬ ‫فع�سى أنام فتنط ِف ي‬ ﴾‫ود‬ ِ ‫﴿و ِمن ال ِجب ِال جدد ِبيض وحمر مخت ِل‬
ْ ُْ ُ ُّ َُْ
‫ ِفي ال َب َد ْن‬،‫ود‬ِ ‫ِفي الك ُب‬ ‫وع‬
ِ ‫ ِفي الضل‬،‫ِفي الفؤ ِاد‬ “Dağlardan beyaz, değişik renklerde kırmızı ve simsiyah yollar..”. 844
َ َ ََ ُ َُْ ُ َُُّ ٌ َ َ
‫اش ِم ْن َسق ْام‬ ٍ ‫على ِفر‬ ‫ف‬
‫جسد تق ِلبه الك‬ Bu âyette “karışık” ve “açık” yollardan kinâye yapılmaktadır. “Beyaz yol”, sıkça
ُُ ْ َ ْ
‫ ِم ْن َح َز ْن‬،‫ود‬ٍ ‫ِمن وق‬ ‫وع‬ ُ ُ ْ
ٍ ‫ ِمن دم‬،‫ِمن قت ٍاد‬ َ gidip gelinen en açık olan yoldur. “Siyah yol”, en karışık yoldur. “Kırmızı yol”, diğer
ikisinin ortası durumda bir yoldur. 845


َّ ْ َّ َ
ْ ‫إال َوه َي م ْن ُس ْن ُدس ُخ‬ ََ َ ً ْ َ َ َّ َ َ
‫ض ُر‬ ٍ ِ ِ ‫ل َها اللي ُل‬ ‫اب ال َم ْو ِت ُح ْمرا ف َما أت ى‬ ‫تردى ِثي‬
Kırmızı, ölüm elbisesini giydi. Gelir gelmez,
Ona gece, birden yeşil bir ipek oldu.
ْ ُ ْ ُ
Buradaki ‫[ حمر‬kırmızı] ve ‫[ خضر‬yeşil] kelimeleri kinâyedir. 846
2. Tevriye içeren tedbîce örnek:
َ َْ َ َّ َ ْ َ ُ َ ْ َ ْ ْ َ َّ َ ْ ُ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ َّ َ ْ َ ُ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ َّ َ ْ ْ ُ َ
‫ض ف ْو ِدي ال ْس َو ُد َح َّتى َرثى ِل َي‬ ‫ ِاسود يو ِمي البيض وابي‬،‫ وازور الحبوب الصفر‬.‫«فمذ ِاغبر العيش الخضر‬
َْ ْ َ َ َْ ْ
»!‫ ف َح َّبذا ال َم ْو ُت ال ْح َم ُر‬،‫ال َع ُد ُّو ال َز َر ُق‬
842
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 118.
843
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 532; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 242; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 195;
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 290; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 453; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI,
118; Şîrâzî, el-Belîğ, s. 247.
844
Fâtır, 35/27.
845
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 532; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 242-43; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 290.
841 846
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 530-31; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 237. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 535; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 195; Şîrâzî, el-Belîğ, s. 249.

286 287
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

89.
“Yeşil hayat bozlaştığı, sarı sevgili uzaklaştığı, beyaz günüm karardığı, siyah
ُ ََْ
saçlarım aklaştığı, sonunda mavi düşman bana ağıt yazdığı zaman, ne güzeldir kır-
BAST [  ‫] الب ْسط‬
mızı ölüm!” 847
َْ َْ
Buradaki ‫[ الصف ُر‬sarı] sözcüğünde tevriye َ ْ vardır. Çünkü َ ْ “altın” anlamında-
َ‫ا ْغبر‬ َ َْْ ُ ُ ََ ْ
dır. Ancakَ ْ
َّ ِ [bozlaşma], ‫[ الخضر‬yeşil], ‫[ البيض‬beyaz], ‫[ السود‬siyah], ‫[ الز َرق‬mavi]
ُ ُ َ ْ َ ْ
َ ْ
ve ‫[ الحم ُر‬kırmızı] sözcüklerinde kinâye vardır. Çünkü hayatın bozlaşması, “hayatın
zorlaşması”, hayatın yeşil olması, “hayatın rahatlığı”, günün kararması, “kederin art- A. Tanımı
ması”, günün beyazlaması, “sevinç ve rahatlık”, saçların beyazlaması, “şiddetli keder- Bast sözlükte, “açıklama, açılma, yayma…” vb. anlamlara gelir.
den dolayı bünyenin zayıflaması”, mavi düşman, “şiddetli düşman” ve kırmızı ölüm,
Belagat terimi olarak bast, îcâz’ın zıddı olup “sözü yaymak” demektir. Fakat bu-
“zor ölüm”den kinâyedir. 848
nun şartı, mütekellimin kelamı az lafızla ifade etme imkânı varken, daha çok lafızla
getirmesinin kelamın güzelliğini artıran diğer anlamları kelama katması ve eğer o
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler kelamı lafızların çokluğuyla bast etmemiş olsa bu fazlalığın olmayacak olmasıdır. 849
ْ ‫ض َوَأ ْك َن ُاف َها ُخ‬
‫ض ُر‬ ٌ ‫َو َآف ُات َها َب ْي‬ ْ َ
ْ ‫الدن َيا ِب َع ْد ِل َك فاغ َت َد‬
‫ت‬
ْ ُّ َ َّ َ َ
‫تحسن ِت‬ (1)
ُ ‫ب َأ ْح َسن م َّما َز َينت َها ُع ُق‬
‫ود َها‬ َ‫وده ا‬ َ ‫ال ْو َساط َز َان ْت ُع ُق‬ َ ْ ُ َ َّ َ ُ
‫مخصرة‬ (2) B. Örnekler
ِ ِ ِ ِ ِ
َ‫ودها‬ ُ ‫ات َط ٌّل َي ُج‬ َ ‫يف ْال ُخ َز َامى َب‬ َ َ َ‫ُي ُم ّن ْي َن َنا َح َّتى َتر َّف ُق ُل ُوبن ا‬ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُّ َ َ َ ً َ َ ُ َ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ ُ ُ ْ َ َ ْ ُ َّ َ ْ ُ
‫ر ِف‬ ِ ِ ‫ا�س َي‬
ِ ‫﴿قل أ ِئنكم لتكفرون ِبال ِذي خلق الرض ِفي يومي ِن وتجعلون له أندادا ذ ِلك رب العال ِمين ۞ وجعل ِفيها رو‬
َ َ َْ َ ْ ْ ُ ْ
‫فالق ُه ْم َي ْو َم نا ِئ ٍل أ ْو ِن َز ِال‬ َ ْ َ ْ َ َ َّ ‫اس َت َوى إ َلى‬
َ ‫الس َم ِاء َوه َي ُد َخ ٌان َف َق‬ ْ ‫لسائل َين ۞ ُث َّم‬ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ََ ْ َ
َ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ َّ ُ َ
‫ين‬
ٍ ‫ِإن ت ِرد ِعلم ح ِال ِهم عن ي ِق‬ (3) ‫ال‬ ِ ِ ِ ِ َّ ‫ِمن فو ِق َها وب َارك ِف َيها وقدر ِف َيها أقوات َها ِفي أ ْربع ِة أي ٍام سواء ِل‬
‫ارب ْه‬ ْ‫َي ُاد ْب ُن َع ْين َع ْي ُن ُه َت ْح َت َحاجب ه‬ ُ َ َّ ُ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ً َ َ َ ْ ‫َل َها َول ْ َل ْر‬
ِ ِ ‫يض الثنايا تحت ْخضر ِة ش‬
ّ َ ْ ُ َْ ََْ ُ ُ
‫و ِب‬ ِ ِ ٍ
ْ ُ
‫ِز‬ (4) ‫ات ِفي َي ْو َم ْي ِن َوأ ْو َحى ِفي ك ِ ّل َس َم ٍاء‬
ٍ ‫ض ِائ ِت َيا ط ْو ًعا أ ْو ك ْرها قالتا أتينا طا ِئ ِعين ۞ فقضاهن َس ْب َع َس َم َاو‬ ِ ِ
َ
‫الشي ِم‬ َ َ ْ َ
‫الس ْم ِر يوم وغ ي‬ ُ
ُّ ‫خض ُر ال َم َرابع ح ْم ُر‬ ْ ْ َ ْ ُ ْ َ َ َ ً ْ َ َ َ َ َ ْ ُّ َ َ َّ َّ َّ َ َ َ َ ْ َ
ِ ‫سود الوقا ِئ ِع بيض ال ِفع ِل و‬ ِِ (5) َ
﴾‫أمرها وزينا السماء الدنيا ِبمص ِابيح و ِحفظا ذ ِلك تق ِدير الع ِز ِيز الع ِل ِيم‬
 “De ki: “Siz mi arzı iki günde Yaratan’a nankörlük ediyor ve O’na eşler koşuyor-
sunuz? İşte âlemlerin Rabbi O’dur.” Arza üstünden ağır baskılar yaptı. Onda bereket-
ler yarattı ve onda arayıp soranlar için gıdalarını tam dört günde takdir etti. Sonra
duman halinde bulunan göğe yöneldi, ona ve arza, “İsteyerek veya istemeyerek ge-
lin” dedi. “İsteyerek geldik.” dediler. Böylece onları, iki günde yedi gök yaptı ve her göğe
emrini vahyetti. Ve biz, en yakın göğü lambalarla (yıldızlarla) ve koruma ile donat-
tık. İşte bu o azîz, alîm (Allah) ’ın takdiridir.” 850
Bu âyetlerde Allah Teâlâ’nın bast yaptığını görüyoruz. Bunun delili, O (Allah) ki
gökleri, yeri ve bunlar arasında bulunanları altı günde yarattı. 851 âyetidir. 852


849
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 544; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 251; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 237; İbn
Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 401; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 22.
847 850
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 533; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 196; İbn Ma‘sûm, Envâru’r- Fussilet, 41/9-12.
851
Rebî‘, VI, 119. Secde, 32/4.
848 852
Şîrâzî, el-Belîğ, s. 249. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 544-45; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 252.

288 289
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ُ َ ُ َ َّ ُ ّ ُ َ َّ ُ ّ ُ َ َّ ُ ّ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ َّ َ َّ ُ ُ َ َ َ
‫ ِل َم ْن َيا‬:‫ قالوا‬، »‫يحة‬‫الدين الن ِص‬
ِ ،‫الدين الن ِصيحة‬ ِ ،‫«الدين الن ِصيحة‬ ِ :‫قال رسول الل ِه صلى الله علي ِه وسلم‬ 2. Şiirler:
ْ َ َ َّ َ َ َّ َ ُ َ َ َ َ َ
»‫ َوِل َع َّام ِت ِه ْم‬،‫ َ ِول ِئ َّم ِة ال ُم ْس ِل ِمين‬،‫ َول َن ِب ِّي ِه‬،‫ ِ«لل ِه َوِل ِك َت ِاب ِه‬:‫ال‬
َ ‫ ق‬،‫رسول الل ِه‬ ‫ َحا ِن َي ٍة َعلى ِط ْف ِل‬،‫َح ْو َر َاء‬
َ
‫ ( نظ َر ْت إل ْي َك َب َع ْي ِن َج ِازئ ٍ ة‬1)
ُ ‫الب ْي‬
‫ضاء‬ َ ‫َما ْبي َننا ْتل َك‬
َ ‫الي ُد‬ ْ ‫فس َّو َد‬
‫ت‬ َ ‫يك‬ َ ‫( َخ َج ْل َتني َبندى َي َد‬2)
Resûlullah (s.a.v.), “Din nasihattir”, “Din nasihattir”,”Din nasihattir” buyurdu.
َ َ ُ َ َ ٌ َ ُ ‫َو َق َط ْع َتني ب‬
“Kimin için, ey Allah’ın Elçisi?” diye soruldu. “Allah, Kitâb’ı, Elçisi, Müslümanların ‫ُم َتخ ّ ِوف أ ْن ال َيكون ِلق ُاء‬ ‫الج ِود َح َّتى ِإ َّن ِن ي‬ ِ
yöneticileri ve onların geneli için nasihattir” buyurdu. 853

Hz. Peygamber, “imâmları” müslümanlardan ayrıca zikretmek için bast yap-
mıştır. Hz. Peygamber, “Allah, Kitâb’ı, Elçisi ve müslümanlar için nasihattir” diyebi-
lirdi. Bu durumda “müslümanlar” sözcüğü “imamları” ve “geneli” kapsardı. Ancak
o, “imamları” ayrıca ve özellikle zikretmek istediği için bast yapmıştır. 854


İbnu’l-Mu‘tez, şebboy çiçeği hakkında şöyle demiştir:
َ َْ َ ‫ض ْال َعاش ُقو َن َما‬
َ ‫َق ْد َن َف‬
‫َّد ْه ُر ِبأل َو ِان ِه ْم َعلى َو َر ِق ْه‬ ‫ص َن َع ال ـ‬ ِ
Âşıklar, zamanın renklerinde yaptığı şeyi onun yaprağına döktüler

İbnu’l-Mu‘tez, burada şebboy çiçeğinin sarı olduğunu anlatmak istiyor. Bunun

için “şebboy çiçeği sarıdır” demesi yeterliydi. Ancak o, bast yapmayıp bu cümle ile
yetinseydi amaç gerçekleşmezdi. Çünkü bast’ta, teşbih lafzı ve karine olmaksızın
vasıfta güzel bir idmâc vardır. O da, “şebboy çiçeğinin renginin âşıkların renklerine
benzetilmesi”dir. 855

C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler:
َ ‫الن‬ َّ ‫الن َهار َو ْال ُف ْلك َّالتي َت ْجري في ْال َب ْحر ب َما َي َنف ُع‬
َّ َ ْ َّ َ ْ َ ‫األ ْر‬ َ َ َ َ َّ ْ َ َّ
‫اس‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ‫ض واخ ِتال ِف اللي ِل و‬ ِ ‫ات و‬ ِ ‫﴿إن ِفي خل ِق السماو‬ ِ (1)
َ ْ َ َ َّ َ ُ َ َّ َ
ّ ِ ‫األرض بعد موِتها وبث ِفيها ِمن ك ّل دآب ٍة وتصر‬َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ ّ َ َ
ْ ‫َو َما أنزل الله ِمن السم ِاء ِمن م ٍاء فأحيا ب ِه‬
َ ْ َ َ َّ َ
‫الري ِاح‬
ِ ‫يف‬ ِ ِ ِ
َ‫َ َ ْ َ ْ ُ ن‬
(Bakara, 2/164) ﴾ ‫ات ِلقو ٍم يع ِقلو‬ ٍ ‫ض آلي‬ ْ َ َ َ َّ َ ْ َ ّ َ ُ ْ ‫الس َح‬ َّ ‫َو‬
ِ ‫اب المس ِخ ِر بين السم ِاء واألر‬ ِ

853
Müslim, I, 74; Ebû Dâvûd, IV, 286.
854
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 548; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 237-238; İbn Hicce, Hızânetu’l-
Edeb, II, 401; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 24.
855
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 548-49; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 238; İbn Hicce, Hızânetu’l-
Edeb, II, 401; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 24.

290 291
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

90.
ve kadınlarınızı, kendimizi ve kendinizi çağıralım, sonra gönülden lanetle dua ede-
ُ ْ َْ
UNVÂN [  ‫] ال ُعن َوان‬ lim de, Allah’ın lanetini yalancıların üstüne atalım!” 861 dediği zaman, Abdulmesîh
şöyle dedi: “Muhammed ile mübâhale yapmayın. Çünkü ben onunla birlikte birta-
kım yüzler görüyorum ki, eğer onlarla dağların yok olması için Allah’a yemin ede-
cek olsa, dağlar ebediyyen yok olurlar.” 862

A. Tanımı C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

َْ ُ ْ َ َ َْ َْ ُ َ ْ َ َ َ
Unvân sözlükte, “başlık, adres, manşet, işaret…” vb. anlamlara gelir. ‫الس َد ِد‬
َّ ‫الله ب‬ َُ ْ
ِ ِ ‫ِبقت ِل ِصه ِر رسو ِ َل‬ ‫س فخ ُرك ْ م‬ ‫ ( يا ه ِاشم بن خدي ٍج لي‬1)
َ ُ َ َ ْ َ َّ ُ ْ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ َ
Belagat terimi olarak unvân, “mütekellimin vasıf, övünme, övme, yerme, hi- ‫س َما ق َّد َم ْت أ ْي ِديك ِم ِلغ ِد‬ ‫لبئ‬ ‫اب العي ِر جث ِت ِ ه‬ ِ ‫أدرجتم ِفي ِإه‬
civ, azarlama vb. amaçlarından bir amacına başlayıp; sonra o amacını tamamla- َ َ ُ َ ُ ْ َ َ َ ً ْ ُِ ْ‫ت‬ ََ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ ُُ ْ َ ْ
‫وب بنو أس ِد‬ ٍ ‫حجرا ِبدار ِة ملح‬ ‫ِإن تقتلوا ِابن أ ِبي بك ٍر فقد قتل‬
mak kasdıyla önceki haberlere ve geçmiş hikâyelere unvan (işaret, referans) olacak ََ ْ َ ْ َ َْ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ‫َو َي ْو َم ُق ْل ُت ْم ِل َع ْمرو َو ُه َو َي ْق ُت ُل ُك م‬
‫قتل ال ِكال ِب لقد أبرحت ِبالول ِد‬ ٍ
lafızlar getirmesidir.” 856 ْ ْ َ َ ْ
‫الد ْم ُع َي ْن َه ُّل ِم ْن َمث ًنى َو ِم ْن َو َح ِد‬
َّ ‫َو‬ ‫ارت َه ا‬ َ
ِ َ ‫ور َّب ِكن ِدي ٍة قالت ِلج‬
َّ ُ َ
َ ْ ْ ُّ َ َ َ َْ ْ َ َ‫يب ب َغاني ٍ ة‬ ْ َ ْ َ ََ ْ َ ْ َ
ْ
B. Örnekler ‫النؤ ِي َوال َوت ِد‬ ‫ات‬
ِ ‫عن ثأ ِر ِه وصف‬ ِ ِ ‫س تش ِب‬ ٌ
ِ ‫ألهى ِامرأ القي‬
َ َ َ َ َ ْ َْ َ ٌ َ ْ َ
‫شأ َو ال ُعال ف َما َوهى َوال َونى‬ َ
‫( وقد س َما ق ْب ِلي ي ِزيد ط ِال ًب ا‬2) َ َ
َّ ُ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ َ ْ َ َّ َ َ َ ْ ْ َ َ ُ ْ َ
َ ‫الش ْي َط ُان َف َك َان م َن ْال َغاو‬
﴾‫ين‬ ِ ِ ‫﴿واتل علي ِهم نبأ ال ِذي آتيناه آيا ِتنا فانسلخ ِمنها فأتبعه‬

“Onlara şu adamın haberini oku: Kendisine âyetlerimizi verdik, onlardan sıy-
rıldı da şeytan onu peşine taktı, böylece azgınlardan oldu.” 857
Bu âyet, Bel‘âm 858 kıssasına unvandır/işarettir. 859


َ ْ َّ َ َ َ ْ ْ
‫الت َب ُاه ِل ُع ْق َبى َزل ِة الق َد ِم‬
َّ ‫َي ْو َم‬ ‫َوال َعا ِق ُب ال َح ْب ُر ِفي ن ْج َر َان ال َح ل ُ ه‬
Psikopos Âkıb’a Necrân’da göründü
Tebâhül 860 günü, yanlışının sonucu

Burada Necrân hristiyanlarının psikoposu Abdulmesîh el-Âkıb’a işaret vardır. Hz.

Peygamber (s.a.v.) Allah’ın emriyle, “Gelin oğullarımızı ve oğullarınızı, kadınlarımızı
856
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 553; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 257; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 247; İbn
Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 301; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 312.
857
A‘râf, 7/175.
858
Bel‘âm b. Bâ‘ûrâ: Tevrat ve İslâmî kaynaklarda, önceleri iyi bir mümin iken daha sonra Hz.
Mûsâ ve kavmi aleyhine hile tertiplediği için cezalandırıldığı rivayet edilen kişidir. Geniş bilgi
için bkz. Harman, “Bel‘âm b. Bâûrâ”, DİA, 1992, 5/389.
859 861
İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 257. Âl-i İmrân, 3/61.
860 862
Tebâhül (mübâhale): Bir tartışma esnasında haksız ve yalancı olanın Allah’ın lânetine uğra- Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 247-48; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 301-302; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
ması için beddua edilmesidir. Geniş bilgi için bkz. Fayda, “Mübâhale”, DİA, 2006, XXXI, 425. Rebî‘, IV, 331-32.

292 293
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

91. َ ‫َوَأ ْف َع َم ْت في َت َمام ْالج ْسم َو ْال َع‬ َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ َّ َ

‫ص ِب‬ ِ ِ ِ ِ ‫اب ل َه ا‬
ِ ‫حتى ِإذا ما غال ماء الشب‬
ُ َ َْ
FERÂİD [  ‫] الف َر ا ِئد‬ Hatta onun gençlik suyu kaynadığı
Bütün bedeni ve sinirleri doldurduğu zaman
َ َ
Şiirde ‫[ غال‬kaynadı] sözcüğünün “gençlik suyu” için isti‘âre yapılması, bedî‘î
ferâiddendir. 869

A. Tanımı
Ferâid sözlükte, “kıymetli mücevher, tek taş mücevher” 863 anlamına gelen el- C. Açıklama
ُ َ َ َْ Ferâid, belagata değil fesâhate özgü bir güzelliktir. Çünkü tanımda da görüldüğü
ferîde [‫ ]الف ِريدة‬kelimesinin çoğuludur.
Terim olarak ferâid, “mütekellimin, hâlis Arapların kelâmından –sözünde ger- üzere, söz söyleyenin, kelâmında fasîh bir lafız getirmesi gerekmektedir. 870
dandaki inci konumunda olacak getirecek ve söz sahibinin fesahatine, arzetme gü-
cüne ve araplığının şiddetine delalet edecek– fasîh bir lafız getirmesidir.” Öyle ki, bu D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
lafız kelâmdan düşürülecek olsa, bunun yokluğu fusehaya çok ağır gelecek ve onun 1. Âyetler:
yerine geçecek başka bir lafız bulunayacaktır.” 864 ُ ُ َ َ ّ ُ َ َّ َ
(Sebe’, 34/23) ﴾‫وب ِه ْم‬
ِ ‫( ﴿حتى ِإذا ف ِزع عن قل‬1)
B. Örnekler
َ َ ْ
ُ ‫ص َب‬
(Sâffât, 37/177) ﴾‫اح ال ُمنذ ِرين‬
َ
َ ‫( ﴿فإذا نزل ب َساحته ْم ف َس َاء‬2) َ َََ َ َ
ِِ ِ ِ
َ ُ َ َ ُ ْ ُ َ ْ َ ْ َّ َ َ ُ ْ ُ َُْْ َ َ َ َ َ
﴾‫صوا ن ِج ًّيا‬ ‫﴿فلما استيأسوا ِمنه خل‬ (Mü’min, 40/19) ﴾‫ور‬ ُّ ‫( ﴿ي ْعل ُم خا ِئنة العين َو َما تخ ِفي‬3)
ُ ‫الصد‬
ِ
ُ َ ُ َ ََ َ َُ ُ
“Ondan umudu kesince aralarında konuşmak üzere çekildiler.” 865 (Bakara, 2/187) ﴾‫الرفث ِإلى ِن َسآ ِئك ْم‬ ّ
َّ ‫الص َيام‬ ْ ْ َّ
ِ ِ ‫( ﴿أ ِحل لكم ليلة‬4)
Bu âyetteki lafızların hepsi eşi-benzeri bulunmayan ferâiddendir. 866 ََ ََ َُ
ُّ ‫اي أت َوكأ عل ْي َها َوأه‬
(Tâhâ, 20/18) ﴾‫ش ِب َها على غن ِمي‬ َ ‫ص‬ َ َ ُ َّ َ َ
َ ‫( ﴿ه َي ع‬5) َ
ِ

ُّ َ ْ َ َ ْ َ َ َْ 2. Şiirler:
﴾‫﴿الن حصحص الحق‬
َ َ َّ َّ َ َ ْ ْ َ َ ُْ ََ
‫الد ْم ُع أ ْن َي ِكفا‬ ‫وقد اشرأب‬ ‫َوكأ َّن ُس ْع َدي ِإذ ت َو ِ ّد ْع َن ا‬ (1)
“İşte şimdi hak yerini buldu.” 867 َ َْ َ ََُْ َْ ُ
َ َ ْ َ ‫وم الق َو ِافي ِبالسد ِاد‬
َّ ‫ومأد‬ ‫َو ِق ْد َما ك ْن ُت َم ْع ُسو َل ال َما ِن َّ ي‬ (2)
Bu âyetteki ‫[ حصحص‬yerini buldu] sözcüğü, ferâidden olup fesahatçilerin onun َّ َ ُ َ ُ َ ْ َ ْ َّ َ َ ُ َ ْ َ َّ َّ َ َ
yerine başka bir sözcük koyması zordur. 868 ‫ف أن يكون محلى‬ ِ ‫هة السي‬ َّ ‫س ُحلة ال َوف ِاء َو ِم ْن أ‬
‫ب‬ ‫ال ب‬ (3)
َ ْ َ َ َْ َ َ َ ً َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ
‫َو ِع ِمي صباحا دار عبلة واسل ِمي‬ ‫يا دار عبلة ِبال ِجو ِاء تكل ِم ي‬ (4)
 َ َ َ
َ
‫ِبك ِّف َه أ ْو َرق ْت َع ْج َر ُاء ِم ْن َسل ِم‬ ْ‫يس َو َم ن‬ ُ ‫َو َم ْن َل ُه َج َاو َر ْالج ْز ُع ْال َيب‬ (5)
ِ ِ
863
Mutçalı, Dağarcık, s. 652.
864 
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 576; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 287; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 245; İbn
Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 297; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 267.
865
Yûsuf, 12/80.
866 869
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 577; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 287; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 576. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 576.
867 870
Yûsuf, 12/51. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 576; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 287; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 245; İbn
868
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 267; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 576. Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 297; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 267.

294 295
 el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

92.
Şairin bu lugazda (bilmecede) kastettiği şey “terazi”dir. 875
ُ َْ َ
İLĞÂZ [  ‫] ا ِإللغاز‬ 
ُّ ‫اف م َن‬
‫الس ِ ّم‬
َ َ ً ََ َ َ
ْ ‫ي�صي فغ َاد َر‬
َ ّ ُ ُ َ ْ َ َ
ِ ٍ ‫الله ش‬
ِ ‫ِب ِه أثرا و‬ ‫ت‬ ِ ‫سعت ذات س ٍم ِفي ق ِم‬
ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ً ُ ْ ًَ َ َْ ْ َ َ
‫اري ِة ال ِج ْس ِم‬
ِ ‫وكسرى وعادت و ِهي ع‬ ‫صرا ث ْو َب ال َج َم ِال َوت َّب‬
‫عا‬ ‫كست قي‬
İplik sahibi gömleğime yöneldi ve bıraktı,
A. Tanımı Onda bir iz. Allah bu derde şifa verir
İlğâz, sözlükte “çöl faresinin, saklandığı yerin bulunmaması için yuvasını labi- O, güzellik elbisesi giydirdi Kayser’e, Tubba‘a
rent gibi eğri büğrü kazması; saptırmak, sözün maksadını gizlemek, şaşırtmalı söz Ve Kisrâ’ya. Kendisi bedeni çıplak olarak döndü.
söylemek” anlamlarına gelen lağz kökünden gelir. 871 İlğâz, if‘âl kalıbında mastar olup Şair buradaki luğazda (bilmecede) “iğne”yi kastediyor. 876
“esrarengiz sözler söylemek, bilmece gibi konuşmak, üstü kapalı konuşmak…” an-
lamlarına gelir. 
Belagat terimi olarak ilğâz, “özellikle şiirde bir sözü (kavramı) açık bir dille an- Anlatıldığına göre meşhur şair Ebû Atâ es-Sindî’nin dilinde Sindli olmasından
latma yerine onu ima eden ifadeler kullanarak şiiri (sözü) bir bilmece, hatta bazan kaynaklanan bir pelteklik vardır. Hammâd er-Râviye, Hammâd ‘Acred, Hammâd
bir muamma şekline sokmaktır.” b. ez-Zeberkân en-Nahvî ve Bekr b. Mus‘âb el-Müzenî sohbet etmek için bazı ge-
celer toplanıyorlardı. Dediler ki: “Bu meclisimizde bulunması gereken bir şey ek-
İbn Ebi’l-İsba‘a göre ilğâz, “mütekellimin, bir şeyi murad etmesi ve zâhiri başka
sik kaldı. Ebû Atâ’ es-Sindî’ye birisini gönderelim de, o da bize katılsın.” Bunun
bir şeye, bâtını söz sahibinin muradına delalet eden ibarelerle ifade etmesidir. En
üzerine ona bir adam gönderdiler. Bu arada Hammâd b. ez-Zeberkân, “Hangi-
yaygın isimleri muhâcât ve ta’miyedir.” 872 İbn Ma‘sûm’a göre, “mütekellimin mak- َ َ ُّ
niz Ebû Atâ’ya, ‫[ ج َرادة‬çekirge], ‫[ زج‬mızrağın altında dipçik vazifesi gören demir] ve
sadını kapalı olduğu ve işitenin çok düşündükten sonra anlayabildiği bir ifadeyle َ ْ َ
‫[ شيطان‬şeytan] sözcüklerini söyletebilir.” dedi. –Onun bu sözcükleri seçmesinin ne-
dile getirmesidir.” 873
deni, Ebû Atâ’nın cîm’i zây, şın’ı da sin şeklinde telaffuz etmesidir.– Hammâd er-
İlğâz, hem nesirde hem de şiirde olur. 874 ُ ُ ُ َّ َ
Râviye, “Ben bunları ona söyletirim” dedi. Derken Ebû Atâ geldi ve ‫[ هياكم الله‬Al-
ُ ُ ُ َّ َ
lah size uzun ömür versin] dedi. –‫ حياكم الله‬demek istedi.– Onlar da onun telaffuzَ
ًَ َ ًَ َ ًَ َ ًَ َ
ettiği gibi, ‫[ م ْرهبا م ْرهبا‬merhaba] dediler. –‫ م ْرحبا م ْرحبا‬demek istediler.–
َّ َ َ َ َ
Ona, ‫أال تتع�شى‬
B. Örnekler َ
ُ ْ َّ َ
ُ ‫َوب ْال َح ّق َي ْق�ضي َال َي ُب‬
‫وح َو َي ْن ِط ُق‬
ْ ُ َْ َ ُ
‫ص ُل ال َح َّق َس ِاك ًت ا‬ ‫ا�ضي قض ٍاة يف‬
ََ [akşam yemeğini yedin mi?] diye sordular. O da sîn harfiyle, ‫[ تأسيت‬yedim], “şara-
ِ ِ ِ ِ ‫وق‬ bınız var mı?” dedi. Ona şarap getirildi, çakır keyif oluncaya kadar içti. Hammâd
َ ‫ص َم ْين َف ُه َو ْال ُم‬
ُ‫ص َّدق‬ ْ ‫َع َلى َأ َحد ْال َخ‬ َ َ
ُ ‫�ضى ب ِل َسان َال َيم‬
‫يل َوِإ ْن َي ِم ْ ل‬ َ َ
ِ ِ ِ ٍ ِ ‫ق‬ er-Râviye ona, “Ey Ebû Atâ! Luğaz (bilmece) ile aran nasıl?” diye sordu. O da, ‫هسن‬
َ َ َ َ
Susarak adâleti sağlayan kadılar kadısıdır [iyi] dedi. –‫ حسن‬demek istedi.– Bunun üzerine Hammâd er-Râviye, ‫[ ج َرادة‬çekirge]
Adâletle hükmeder, konuşup ilan etmeden hakkında şu bilmeceyi sordu:
َ َ ََ ُ َُ َ ‫َف َما‬
Eğilmeyen bir dille hükmeder; eğer eğilirse ‫كأ َّن ِر ْجل َت ْي َها ُم ْن َجال ِن‬ ٍ ‫ص ْف َر ُاء تك َّنى أ ُّم َع ْو‬
‫ف‬
İki hasımdan biri için; doğru kabul edilir.
Sarı olan, künyesi Ümmü Avf’ künyesini alan, sanki iki
871 bacağı tırpan gibi olan nedir?
Durmuş, “Lugaz”, DİA, 2003, XXIII, 221.
872
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 579; krş. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 212; İbn Hicce, Hızânetu’l-
Edeb, II, 342; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 312; Toprak, “Klasik Arap Şiirinde Luğaz”, s. 97.
873 875
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 40. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 213.
874 876
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 579. İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 342.

296 297
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

َ ََ ُّ 93.
Ebû Atâ, ‫ زرادة‬dedi. Hammâd, “Doğru söyledin!” dedi ve ‫[ زج‬mızrağın altında
ُ َ َ َّ َ
dipçik vazifesi gören demir] hakkında şu bilmeceyi sordu:
NEZÂHET [  ‫] النزاهة‬
ّ ‫الص ْدر َل ْي َس ْت ب‬
‫الس َن ِان‬ ُ ‫َدو‬
َّ ‫ين‬ ُ ُّ
‫الر ْم ِح ت ْر ِ�س ى‬ ْ ‫َف َما‬
‫اس ُم َح ِد َيد ٍة ِفي‬
ِ ِ ِ ِ
Mızraktaki demirin adı nedir?
Gövdesinin altına takılır, sivri uç değildir
ُّ
Ebû Atâ, ‫ زز‬diye cevap verdi. Hammâd, “Bildin!” dedi ve Benî Şeytân civarındaki A. Tanımı
mescid hakkındaki şu bilmeceyi sordu: Nezâhet, sözlükte “temizlik, saflık, doğruluk, arılık, erdemlik, fazilet…” vb. an-
َ َ ْ ُ َ ُ ََ
‫ف َو ْي َق ال َم ْي ِل ُدون َب ِني أ َب ِان‬ ٍ ‫أت ْع ِرف َم ْس ِج ًدا ِل َب ِني ت ِم‬
‫يم‬ lamlara gelir.

Benû Temîm’e ait bir mescit biliyor musun? terim olarak nezâhet, “hicvin ve diğer şiir türlerinin lafızlarının çirkinliklerden
Mîl’in yukarısında, Benû Ebân’ın aşağısında! ve ahlâksızlıktan arı olmasıdır. Nadir olarak diğer türlerde de rastlansa da ekseriyetle
َ ْ َ َُ hicve özgü bir sanattır.” 879
Ebû Atâ, ‫ بنو سيطان‬diye cevap verdi. Hammâd, “Bildin!” dedi. 877
B. Örnekler
C. Açıklama
ْ َ ُْ ْ َ ُ َ ُ ْ ُ ْ ُْ ٌ َ َ ْ َُْ َ َ ُ ْ َ َّ َ َ َ
İlğâz (bilme sorma) sanatı için muhâcât, ta‘miye, uhcüvve/uhciyye, ehâcî, huceyyâ, ۞ ‫ضون۞ َوِإ ْن َيك ْن ل ُه ُم ال َح ُّق َيأتوا ِإل ْي ِه ُمذ ِع ِن َين‬ ‫﴿وِإذا ُد ُعوا ِإلى الل ِه َو َر ُس ِول ِه ِليحكم بينهم ِإذا ف ِريق ِمنهم مع ِر‬
َ َّ َ ُ ُ َ َّ َ َ َ ُ َ َ َ َ ٌ ََ ُُ َ
mugâlata/uğlûta, lahn/melâhin, muâyât gibi terimler de kullanılmıştır. 878 ﴾‫ض أ ِم ْارت ُابوا أ ْم َيخافون أ ْن َي ِحيف الل ُه َعل ْي ِه ْم َو َر ُسول ُه َب ْل أ ْول ِئ َك ُه ُم الظ ِال ُمون‬ ‫أ ِفي قل ِوب ِهم مر‬
“Onlar, aralarında hükmetmesi için Allah’a ve Elçisine çağırıldıkları zaman he-
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
men onlardan bir grup yüz çevirirler. Eğer hüküm kendi lehlerine olursa itaat ederek
‫َو َد ْم ُع ُه ِم ْن َج ْف ِن ِه َج ِاري‬ ‫ض ٍوع َر ِاك ٍع َس ِاج ٍ د‬ ُ ‫ ( َوذي ُخ‬1)
ِ gelirler. Kalplerinde bir hastalık mı var, yoksa şüphe mi ettiler? Yoksa Allah’ın ve El-
ْ
‫ُم ْن َق ِط ٌع ِفي ِخ ْد َم ِة ال َب ِاري‬ َ‫س ِ َل ْو َق ِاته ا‬ َ ‫ُم َو ِاظب ْال َخ ْم‬ çisinin kendilerine haksızlık yapacağından mı korkuyorlar? Hayır, onlar zâlimlerdir.” 880
ُِ
َُ َْ َ َ ُ
‫ل ُه قل ٌب ِبال ل ِ ّب‬ ‫( َو ِذي أذ ٍن ِبال َس ْم ٍ ع‬2) Âyette yerilen kimselerle ilgili yergi lafızları, hicivde kullanılan lafızlardan mü-
َّ ‫َف ُق ْل َما ش ْئ َت في‬
‫الص ِ ّب‬ ٍّ ‫ص‬
‫ب‬ َ ‫اس َت ْو َلى َع َلى‬ْ ‫إ َذا‬
nezzeh olarak gelmiştir. 881
ِ ِ ِ
َ َ ْ َ ْ َ َُ ْ َ ٌ َّ ُ َ ْ َ َّ َ َ 
‫تسبح ِفي بح ٍر ق ِص ِير المدى‬ ‫( وحي ٍة ِفي رأ ِسها در ة‬3) َ
َ َْ ْ َ َ ُ َّ ََْ َْ َ َ
ْ ُ ُ َ َّ َ
‫َوِإ ْن ت َجل ْت ِبا َّن ط ْرق ال َه َدى‬ ‫اض ٌ ر‬ َ
ِ ‫إذا تولت فالعمى ح‬
َ َ ْ َ ْ َّ َ َ َ َ ‫اض ِل ل ْم ت ِزن ِمثقاال‬ ‫يوم التف‬ ‫ل ْو أ ّن تغ ِل َب َج ّم َع ْت أ ْح َس َاب َه ا‬
Tağlib kabilesi bütün soylarını toplsa da,

Övünme gününde bir miskal etmezler!

879
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 584; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 292; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 91; İbn
Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 172; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 297; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-
Bedî‘, s. 178.
877 880
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 43-44. Nûr, 24/48-50.
878 881
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 579; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 212; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 585; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 293; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I,
II, 342; Durmuş, “Lugaz”, DİA, 2003, XXIII, 221. 172; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 297; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 179.

298 299
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

94.
Bu şiir son derece şiddetli bir hiciv olduğu halde lafızları çirkinlikten münezzehtir. 882
ُ ُ َ ْ ْ ُ ْ ْ ‫َح‬
HASRU’L-CÜZ’Î VE İLHÂKUHU Bİ’L-KÜLLÎ [  ‫ص ُرالجزِئ ّ ِي َو ِإلحاقه‬
ُّْ
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler ‫]  ِبالك ِل ّ ِي‬
َ َ َْ ً َ ُ َ َّ َّ ُ َ
‫فال ك ْعبا َبلغ َت َوال ِكال َبا‬ ٍ ‫ض الط ْرف َّإن َك ِم ْن ن‬
‫مير‬ ‫فغ‬ (1)
َ َ َ ُ ً َ َ َّ ََّ ُ ََْ
‫اع ُن َع ْن أ ْب َن ِاء َح ْر ٍب َوف ْر ِت‬ ِ ‫أط‬ ‫ظللت كأ ِني ِل ِلرم ِاح د ِريئ ة‬ (2)
َ ُ َ ُ َ َ َْ ْ َ َ ََْ
‫تخ ِّب ُر ُه ْم َع ْن َج ْي ِش ِه ْم ك َّل ُم ْرت ِع‬ ‫اك أ َّن َك ِآي‬
ٌ‫ب‬ ‫وقد ع ِلمت ِعرس‬ (3)
‫ض‬ ُ ‫وف َها َع َر‬ ُ ُ ْ َ ٌ َ ْ َ ٌ َّ َ
‫و ِهمة جوهر معر‬ ٌ‫َم َو َّد ٌة َذ َه ٌب َأ ْث َم ُار َها َش َب ه‬ (4) A. Tanımı
ُ‫ض َط َرب‬ َ ‫َو َفي ْالب َالد َم َناد ٌيح َو ُم‬ ُ َ ُ
‫َب ِني ل َه ْي َعة َما َب ِالي َو َب ِالك ْ م‬ (5)
ِ ِ ِ Hasru’l-cüz’î ve ilhâkuhu bi’l-küllî, lafzen “kısmî/cüz’î olanı sınırlama/daraltma
ُ‫اج ِت ُك ْم في َأ َّن ُك ْم َع َرب‬
َ ‫إ َّال َل َج‬ ‫س ُيش ِب ُه َه ا‬
ْ َ َْ ْ ُ
‫اجة ِلي ِفيكم لي‬
ُ َ َ َ
‫لج‬ ve onu genel olana katma” anlamındadır.
ِ ِ
Terim olarak, “mütekellimin, çeşitli nevilerin ve cinslerin kısımlarını hasrettik-

ten sonra harhangi bir tür tazim (yüceltme) maksadıyla bir cins yapmasıdır.” 883

B. Örnekler
َ َ َّ َ ُ َ ْ ْ َ َّ َ َ َْ
‫﴿و ِع ْن َد ُه َم َفا ِت ُح الغ ْي ِب ال َي ْعل ُم َها ِإال ُه َو َو َي ْعل ُم َما ِفي ال َب ّ ِر َوال َب ْح ِر َو َما ت ْس ُقط ِم ْن َو َرق ٍة ِإال َي ْعل ُم َها َوال َح َّب ٍة ِفي‬
َ
َ َّ َ َ َ ْ َ َ َ ‫األ ْر‬ َ ُُ
﴾‫اب ُم ِب ٍين‬ٍ ‫س ِإال ِفي ِكت‬ ٍ ‫ض وال رط ٍب وال ي ِاب‬ ِ ‫ات‬ِ ‫ظل َم‬
“Gaybın anahtarları, O’nun yanındadır, onları O’ndan başkası bilmez. (O) karada
ve denizde olan her şeyi bilir. Düşen bir yaprak, -ki mutlaka onu bilir,- yerin karanlık-
ları içinde gömülen dane, yaş ve kuru hiçbir şey yoktur ki, apaçık bir Kitapta olmasın.” 884
Allah Teâlâ, bu âyette bütün cüz’îleri –yani, yaprak, dane, yaş ve kuruyu– has-
retmiş ve onları küllîye –yani, gaybın anahtarlarına ve karada ve denizde olan şey-
lere– katmıştır. 885


َّ ‫الد ْن َيا َو َي ْوم ُه َو‬ ْ ْ َّ َ
‫الد ْه ُر‬ ٍ
ُّ ‫َو َدار ه َي‬
ِ ٍ ‫ف َبش ْر ُت َآم ِالي ِب َمل ٍك ُه َو ال َو َر‬
‫ى‬
Emellerimi bir krala müjdeledim, ki o insanoğludur,
Bir yurda, ki o dünydadır; bir güne, ki o zamandır!

883
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 600; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 315-16; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 243;
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 295; Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 144.
884
En‘âm, 6/159.
882 885
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 584; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 292; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 600-601; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 317; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 243-
173; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 297; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 178. 44; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 295; Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 144.

300 301
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

95.
Şair, övdüğü kimseyi yüceltmeyi, gitmekte olduğu yurdunu ve ona kavuştuğu
ُ َ َ َ َْ
zamanı muhteşem olarak nitelemeyi amaçlamıştır. Bu yüzden övdüğü kişiyi “insa-
MÜNÂKAZA [  ‫] ال ُمناقضة‬
noğlu”, ona kavuştuğu yurdu “dünya” ve ona kavuştuğu günü ise “zaman” saymış-
tır. Böylece cüz’înin kısımlarını hasrettikten sonra, cüz’îyi küllî yapmıştır. Çünkü
övdüğü kişi, “insanoğlu”ndan bir cüz’dür. Yurt, “dünya”dan bir cüz’dür. Gün ise
“zaman”dan bir cüz’dür. Cüz’înin kısımlarını hasretmiştir. Çünkü âlem; cisimler, za-
A. Tanımı
man ve mekândan ibarettir. 886
Münâkaza, sözlükte mufâ‘ale babından mastar olup “çelişki, tezat, zıtlık...” vb.
anlamlara gelmektedir.
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
Terim olarak münâkaza, “konuşanın, şartı, –biri adeten mümkün diğeri adeten
‫ص ُر‬ َ ‫ص َار ْال َم َط َايا َأ ْن َي ُل‬
ْ ‫وح َل َها ْال َق‬ َ ‫ق‬ ‫اع ٌ ل‬ َ َ َْ َ َ ََ َ َْ
ِ ِ ‫ ( ِإليك طوى ع ْرض الب ِسيط ِة ج‬1) imkânsız olan– çelişik iki şeye bağlaması(ta‘lîk) dır.” Mütekellimin muradı imkansız
ُْ َّ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َْ َ ُ َُْ
َ ‫الظ َّل ُم َو‬
‫ثالثة أشب ٍاه كما اجتمع النثر‬ ‫ص ِار َم ي‬ ‫فكنت وعز ِمي و‬ olandır. Çünkü bu bağlamanın şart koşulanın vaki olmaması/gerçekleşmemesidir.
َ ْ ْ َ ََ ُّّ ُ ْ ُ َ َ ْ َ ُ ٌ ْ َ
‫َون ْف ُس ُه ال َج ْو َه ُر ال ُق ْد ِ�س ُّي ِفي ِعظ ِم‬
Bu durumda mütekellim dış görünüşte sanki kendi kendisiyle siyle çelişkiye düş-
‫ف‬ ٍ ‫شخص هو العالم الك ِلي ِفي شر‬
َّ ‫الر ُج ُل ْال َعاري م َن‬ ُ‫( َيا َسائلي َع ْن ُه َّلما ج ْئ ُت َأ ْم َد ُح ه‬2) mektedir. Çünkü bir şeyin gerçekleşmesini, mümkün ikve imkansız nakîzin/ çelişi-
‫الن ِار‬ ِ ِ َّ ‫َه َذا ُه َو‬ ِ ِِ
ََ َ ُ ُ َ ğin gerçekleşmesine bağlamıştır. 887
َ ْ َ َ َ ُ ْ َّ َ َّ ُ
‫ض ِفي َد ِار‬ َ ‫ال ْر‬ ‫والدهر ِفي ساع ٍة و‬ ُ َ َ
‫ل ِقيته فرأيت الناس ِفي رج ٍ ل‬ْ

 B. Örnekler
َ ‫إ َذا َما ش ْب َت َأ ْو َش‬
ُ ‫اب ْال ُغ َر‬
‫اب‬
َ َ َ ُ َ َ
‫َوِإ َّن َك َس ْوف ت ْحل ُم أ ْو ت َناه ى‬
ِ ِ
Sen ya akıllanacaksın ya da yüksek bir konuma geleceksin!
Saçına ak düştüğü ya da karga beyazlaştığı zaman!

Şair, muhatabın akıllanmasını, hem saçının beyazlamasına bağlamış –ki, bu

mümkündür– hem de karganın beyazlamasına bağlamıştır ki, bu imkânsızdır. Çünkü
karga hiçbir zaman beyazlamaz. Burada şair birincisini değil ikincisini kastetmekte-
dir. Yani, “Hiçbir zaman akıllanmayacaksın!” demek istiyor. 888


ْ ْ ُ ‫ُروحي َوُأ ْحي‬ َ ُ ُ ْ َ َ ْ َ َّ َ
‫يت َب ْع َد ال َم ْو ِت َوال َع َد ِم‬ ِ ِ ْ ‫وه ْم ِإذا ُع ِد َم‬
‫ت‬ ‫وِإن ِني سوف أسل‬
Kuşkusuz ben, onları unutacağım, yok olduğu zaman
Ruhum; ve ölüm ve yokluktan sonra diriltildiğim zaman.

887
İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 152; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 607; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 323; Hillî,
Şerhu’l-Kâfiye, s. 101; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 253; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 300;
Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 367.
888
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 607; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 323-24; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 101;
886
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 600-602; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 317; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 244; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 253; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 300; Ma‘sûm, Envâru’r-
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 295-96; Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 145. Rebî‘, II, 367.

302 303
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

96.
Şair, unutmayı önce ruhunun yok olmasına bağlamıştır ki, bu mümkümdür.
İkinci olarak âhirette ölümden sonra diriltilmeye bağlamıştır ki, bu imkânsızdır ve ُ َ ْ َْ
İŞTİKÂK [  ‫] ا ِلش ِتقاق‬
onun amacı budur. Dolayısıyla hiçbir zaman unutmayacağını söylüyor. 889

C. Açıklama
Münâkaza ile Nefyü’ş-şey’ bi-îcâbih arasındaki fark şudur: Münâkaza’da nefy ve A. Tanımı
îcâb yoktur. Nefyü’ş-şey’ bi-îcâbih’de ise şart ve şart manası yoktur. 890 İştikâk sözlükte “türeme, türetme, etimoloji, bir şeyin yarısını almak” anlamına
gelir. 891
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler Ebû Hilâl el-Askerî iştikâk’ı, “mütekellimin, övgü, yergi vb. amaçla özel bir isim-
َ َْ ُ ْ ًَ َ َ ُ َ ُ
‫ ( أ ِح ُّب ِك أ ْو َي ُقولوا َج َّر ن ْم ٌ ل‬1)
َ ‫يم ر‬ den bir mana türetmesidir.” şeklinde tarif etmiştir. 892
‫يعا‬ ِ ‫ث ِبيرا وابن ِإبر ِاه‬
ْ ُ َ َ َ ‫َما َش‬
‫اب َع ْز ِمي َوش َّب ْت ش ْه َوة ال َه َرِم‬
َ
‫الن ِاز ِح َين ِإذ ا‬ ُ ‫( إ ِّني ُأ َنا ِق‬2)
َّ ‫ض َع ْه َد‬ İştikâk, bedî‘ ilminde “aynı kökten birkaç kelimeyi bir sözde toplamak” anla-
ِ mında bir cinas türü olarak da kullanılır. 893

B. Örnekler
َ ْ ْ َ َ َ َ َّ َ ُ ْ َ
‫َما ك َان َهذا ال ِعل ُم ُي ْع َزى ِإل ْي ْه‬ ‫الن ْح ُو ِإلى ِن ْفط َو ْي ِ ه‬ ‫وحي‬ِ ‫لو أ‬
َ ً َ َ َ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ
‫احا َعل ْي ْه‬ ‫وصير الب ِاقي صي‬ ‫ف ِا ْس ِم ِ ه‬ ْ ُ ُ
ِ ‫أح َرقه الله ِب ِنص‬
Eğer nahiv Nıfteveyh’e vahyedilseydi
Bu ilim ona isnat edilmezdi
Allah onu isminin yarısıyla yakardı
Geriye kalan ise ona haykırışa dönerdi 894


َ ْ َ ََ
ْ ‫ف َي ْر َقى فى ْال َم َعالى َو َي‬ َ ُ َ َ ُ َ َ َّ َ َ
‫ص َع ُد‬ ِ ِ ‫رأى كي‬ ‫اع ًد ا‬
ِ ‫كأن أباه ِحين س َّماه ص‬
Babası onun ismini Sâ‘id koyduğu zaman, sanki
Görmüş, yükseklere nasıl çıkacağını ve tırmanacağını 895
891
Sarf ilminde iştikâk kelimesi, terim olarak “aralarında mâna ilişkisi bulunan iki kelimeden bi-
rinin diğerinden alınması ve türetilmesi” demektir. Kendisinden türetilen asıl (kök) kelimeye
müştâk (me’hûz) minh, ondan türeyen fer‘î (tâli) kelimeye de müştâk (me’hûz) veya iştikâk
adı verilir. Bkz. Kılıç, Hulusi, “İştikâk”, DİA, XXII, 439.
892
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 429-430; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 187; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
II, 286; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 309; Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 276.
889 893
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 607; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 101; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, Kılıç, “İştikâk”, DİA, XXII, 439.
894
I, 253; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 300; Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 368. Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 430; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 187; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II,
890
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 607; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 324; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 286; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 309; Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 276.
895
253. Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 276.

304 305
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

97.
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
ُ ُْ ْ ْ ّ َ َْ َ ْ َ ُ َ َْ
‫ص ِن َوالط ِم‬ ‫ِض َد ِا ْس ِم ِه ِعند ه ِد ال ِح‬ ‫ ( ل ْم َيل َق َم ْر َح ُب ِم ِ ّني َم ْر َح ًبا َو َرأ‬1)
‫ى‬ MÜVÂREDE [  ‫] ال ُم َو َاردة‬
َ ْ َ ْ ُ ُ َْ َ
‫ك ٌّل ِم َن ال َح ْم ِد ت ْب ِي ُين ِاش ِتقا ِق ِه ْم‬ ‫( ُم َح َّم ٌد أ ْح َم ُد ال ْح ُم ِود ُم ْب ِعث ُ ه‬2)

A. Tanımı
Müvârede, ‫ مفاعلة‬kalıbında mastar olup “ulaşmak, gelmek, varmak, adı geçmek,
görünmek, bahsedilmek…” vb. anlamlara gelen vurûd kökündendir.
Bedî‘ terimi olarak müvârede, “aynı tabakadan iki şairin, birbirinden almaksızın
bir beyitte veya beyitin bir kısmında aynı manayı rast getirmeleridir.” 896

B. Örnekler
İmru’u’l-Kays ve Tarafa b. el-‘Abd’in mu‘allakalarında geçen şu şiir müvâredeye
örnek verilmiştir. İmru’u’l-Kays’ın sözleri şöyledir:
َ ً َ ْ ْ َ ‫َ ُ ُ َن‬ َ ً ُُ
‫�سى َوت َج َّم ِل‬‫ ال ته ِلك أ‬: ‫يقولو‬ ‫ص ْح ِبي َعل َّى َم ِط َّي ُه ْ م‬
َ ‫وفا ب َها‬
ِ ‫وق‬
Arkadaşlarım orada bineklerini durdurlar
Diyorlar ki: Üzülme ve güzelce sabret!
َ َ َّ َ َ
Tarafa’nın şiirinde ise, ‫ تج َّم ِل‬yerine ‫[ تجل ِد‬cesur ol] kelimesi vardır. 897


Safiyyuddîn el-Hillî şöyle demiştir:
َ َ َْ َ َ ََ َ َ ّ َ
‫ِم ْن ق ْب ُل ك َان َح ِد ُيد َها أغالال‬ ‫اب كأ َّن َم ا‬ ‫الرق‬
ِ ‫اضيك‬
ََ
ِ ‫ت ْه ِوى مو‬
َ

Senin eski kılıçların boyunları üflüyor; sanki,

Daha önce onların demirleri bukağıları olmuştu.

Hillî, daha sonra şairi bilinmeyen şu şiiri gördüğünü söylüyor:

َ ‫ص َب َح ْت َأ ْغ َال ُل َم ْن َأ‬
‫سرا‬ ْ ‫َت َو ُّد َل ْو َأ‬ َ
‫اض ِيه ف َت ْح َس ُب َه ا‬ َ َ َ َ ّ ‫َت ْه َوى‬
ِ ‫الرقاب مو‬
ِ
Onun eski kılıçları boyunları üflüyor; sanırsın,
Esir alınmış kimseye bukağı olmak istiyorlar!

896
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 400; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 205; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
II, 380; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 86.
897
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 400; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 205; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
II, 380; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 86-87.

306 307
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

98.
Hillî, devamla şöyle diyor: “Birisi beni şiir hırsızlığı ile suçlar diye kendime ait
ُ َ َْ
olan bu beyti şiirden düşürdüm. Fakat bu bedî‘ çeşitlerini sayınca, onu müvârede’ye
İBD‘ [  ‫] ا ِل ْبداع‬
örnek olarak zikrettim.” 898

C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

ُْ
‫الصباح‬
ِ ‫ذن يوم ر ٍام ملخ َت ِلفان في هذا‬
‫بح َّي على الفالح‬ َ ‫إذا نادى‬
َ ُْ
‫وإني والمؤذن يوم ر ٍام ملخت ِلفان في هذي الغداة‬
َ
‫إذا نادى بح َّي على الصالة‬
ْ‫على الهموم ُم ْش َتمل‬
ِ ‫( قل ِبي وجدا مشتغ ل‬2)
‫مالبس الصب الغزل‬
َ ُّ ‫َب ْد ُر‬
ْ‫الد َجى ِم ْن َها خجل‬
ِ ‫ِإنسانة فتان ة‬
‫فبالدموع تغتسل‬

898
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 206.
ُ ‫والم َؤ‬
ُ ‫ ( وإني‬1)
A. Tanımı
‫أنادي بالصبوح له كياد ا‬
ِ İbdâ‘, if‘âl kalıbında mastar olup “yaratmak, icâd etmek, ortaya çıkarmak, ori-
............. jinal/benzersiz bir şey yapmak…” vb. anlamlara gelir.
ُ َُ
Bedî‘ terimi olarak ibdâ‘, “bir sözün çeşitli bedî‘ sanatlarını içermesi” demektir. 899
‫أنادي بالصبوح له كياد ا‬
ِ
َ ْ B. Örnekler
‫ى‬
‫وقد كستني في الهو‬ ً َ َ ّ ُ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ َْ َ ُ َ ُ َ ْ َ
‫يل ُب ْعدا‬ ‫ود ِي و ِق‬ َ ْ َ ُ َ َ ََ َ َ َْ ُ َْ َ َ َ
ٌ ّ َّ َ ٌ َ َ ْ ِ ‫�ضي األمر واستوت على الج‬
ِ ‫﴿و ِقيل يا أرض ابل ِعي ماء ِك ويا سماء أق ِل ِعي و ِغيض الماء وق‬
َّ َْ
﴾‫ِللق ْو ِم الظ ِال ِم َين‬
‫إذا رنت عيني به ا‬
“Ey yer, suyunu yut ve ey gök tut!” denildi. Su azaldı ve iş bitirildi. (Gemi) Cudi’ye
oturdu. “Zâlimler topluluğu yok olsun!” denildi.” 900
Allah Teâlâ’nın bu âyetinde 23 kadar bedî‘ sanatı olduğu söylenmiştir:
َْ َْ
1) Tenâsüb: ‫[ ابل ِعي‬yut] ve ‫[ أق ِل ِعي‬tut] kelimeleri arasında tam bir münâsebet
(tenâsüb) vardır.
َْ َْ
2) İsti‘âre: ‫[ ابل ِعي‬yut] ve ‫[ أق ِل ِعي‬tut] kelimelerinde isti‘âre vardır.
ُ َ ُ َ َ
3) Tıbâk: ‫[ أ ْرض‬yer] ve ‫[ سماء‬gök] kelimeleri arasında tıbâk vardır.
ُ َ َ َ َ َ َ
4) Mecâz: ‫[ يا سماء‬ey gök] ifadesi mecâzdır. Hakikati, ‫[ يا مط ُر‬ey yağmur] ifadesidir.
ُ َْ َ َ
5) İşâret: ‫[ و ِغيض الماء‬su azaldı] ifadesinde işaret vardır. Bununla birçok mana
ifade edilmiştir. Çünkü gök yağmurunu kesinceye ve yer kendisinden çıkan kaynak-
ları yutuncaya kadar su azalmaz.
ُ ْ ََ ْ َ َ ْ
ّ ِ ‫[ استوت على الج‬Cudi’ye oturdu] ifadesinde irdâf vardır. Bununla onun
6) İrdâf: ‫ي‬
ِ ‫ود‬
bir mekâna yerleşmesi kastedilmiştir.
َْ
7) Temsîl: ‫�ض َي األم ُر‬
ُ
ِ ‫[ ق‬iş bitirildi] ifadesinde temsîl vardır. Konudan uzak bir la-
fız vasıtasıyla helâk olanların helâk oluşu ve kurtulanların kurtuluşu kastedilmiştir.
899
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 611; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 340; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 292; İbn
Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 291; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 328; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa,
s. 318; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 256.
900
Hûd, 11/44.

308 309
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Ma‘neviyye

ْ َ ْ ْ َ ََ ً ْ ْ َ ‫َف‬
8) Ta‘lîl: Suyun azalması, istivâ’nın (oturmanın) illetidir. ‫َح َيا ِم ْن َح َي ٍاء ِم ْن َك َوال َتط َم ال َب ْح ُر‬ ‫ض ْح َت ال َح َيا َوال َب ْح َر ُجودا فق ْد َبكى ال ـ‬
9) Taksîm: Suyun azalma durumundaki kısımları tam olarak sayılmıştır.
َ َّ ْ َ ْ ً ْ ُ َ ‫“[ َوق‬Zâlimler topluluğu yok olsun!” denildi] ifade-
10) İhtirâs: ‫يل بعدا ِللقو ِم الظ ِال ِمين‬
Cömertlik bakımından yağmur ve denizin ayıbını ortaya döktün
ِ
Bu yüzden yağmur senden utandığı için ağladı, deniz ise dalgalandı
sinde ihtirâs sanatı vardır. Çünkü bu dua, zayıf ihtirâs yoluyla onların helâki hak et-
tiklerini bildirmektedir. Zira boğulma genel olduğu için hak etmeyenleri de kapsa- Bu şiirde şu bedî‘ sanatları vardır:
dığı izlenimini vermektedir. َ ْ ََ ْ ََ ْ ََ ْ ََ
1) Hüsnü’t-ta‘lîl: ‫[ فقد بكى الـحيا ِمن حي ٍاء ِمنك‬Bu yüzden yağmur senden utandığı için
11) İnsicâm: Âyet, uyumlu olarak akan su gibi insicâmlı (uyumlu) bir şekilde
ağladı] sözünde hüsnü’t-ta‘lîl vardır.
gelmiştir. ْ َْ َ ََ ْ َ ْ َ َ
2) Taksîm: ‫[ فضحت الحيا والبح َر‬Cömertlik bakımından yağmur ve denizin ayıbını
12) Hüsnü’n-nesak: Allah Teâlâ, kıssayı birbiri üzerine atfederek güzel bir ter-
ortaya döktün] sözünde taksîm vardır. Çünkü “yağmur ağladı” ve “deniz dalgalandı”
tiple anlatmıştır.
13) İ’tilâfu’l-lafz ma‘a’l-ma‘nâ: Her lafız, başka lafzın manası olmaya elverişli sözleriyle bunların her birinin özel yönü zikredilmiştir.
değildir. 3) Mübâlağa: Övülen kimseden utandıkları için yağmurun ağladığı ve denizin
14) Îcâz: Allah Teâlâ, bu âyette emretmiş, yasaklamış, haber vermiş, seslenmiş, dalgalandığı ifade edilerek mübâlağa sanatı yapılmıştır.
ْ َْ َ ََ ْ َ ْ َ َ
nitelendirmiş, isimlendirmiş, helâk etmiş, bâkî bırakmış, mesut kılmış ve bedbaht 4) Cem‘: ‫[ فضحت الحيا والبح َر‬Cömertlik bakımından yağmur ve denizin ayıbını or-
yapmıştır. Eğer bunların hepsini ayrıntılı olarak anlatsaydı, kalemler yetişmezdi. taya döktün] sözünde cem‘ sanatı vardır.
ْ َْ
15) Teshîm: Âyetin başı sonuna delâlet etmektedir. 5) Reddü’l-acüz ale’s-sadr: İki ‫[ البح َر‬deniz] kelimesinin zikredilmesinde reddü’l-
16) Tehzîb: Âyetin kelimeleri güzellik sıfatlarına sahiptirler. Zira her bir lafzın te- acüz ale’s-sadr sanatı vardır.
laffuz edilmesi kolaydır, onlarda fesahat güzellikleri vardır, birbiriyle uyuşmazlıktan ََ ْ ََ
6) Cinâs: ‫ الـحيا‬ile ‫ حياء‬kelimeleri arasında tam cinâs vardır. 902
beri ve karmaşık terkiplerden uzaktırlar.
17) Hüsnü’l-beyân: Dinleyici kelimelerin anlamlarını anlamakta hiçbir sıkıntı
çekmez. C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
ُ َْ َ َ
18) İ‘tirâz: Bu da, ‫[ و ِغيض الماء‬su azaldı] ve ‫ي‬ ّ ِ ‫اس َت َو ْت َع َلى ْال ُج‬
ْ [Cudi’ye oturdu] söz- َ ْ ْ ْ ْ َْ َ َّ َّ َ َ َ ُ َّ ُّ َّ َ
ِ ‫ود‬ ‫ض ِل َوال َبذ ِل ِفي ِعل ٍم َو ِفي ك َرٍم‬ ‫ِبالف‬ ‫الن ِظ ُير ل ُه ْ م‬ ‫ ( ذل النضار كما عز‬1)
leridir. ْ‫ضل َق ْب َل َق ْوِلهم‬ َ ‫َوَأ ْت َر ُعوا َح ْو‬
ْ ‫ض َف‬ ْ‫ض َع ْدل َب ْع َد ُط ِوله م‬ َ ‫( َك ْم َأ ْب َد ُعوا َر ْو‬2)
19) Kinâye: Suyu kimin azalttığı, işi kimin bitirdiği, gemiyi kimin oturttuğu, “yok ِ ٍ ِ ٍ
olsun!” sözünü kimin söylediği açıkça ifade edilmemiştir. Yine âyetin başındaki “Ey

yer, suyunu yut ve ey gök tut!” sözünü kimin söylediği de açıkça belirtilmemiştir.
20) Ta‘rîz: Allah Teâlâ, elçileri zulmen yalanlamayı âdet edinmiş kimselere, bu
tufanın ve yıkıcı tablonun sadece kendi zulümleri sebebiyle başlarına geldiğini ima
etmiştir.
21) Temkîn: Fâsıla yerli yerindedir.
22) Müsâvât: Âyetin lafzı manasından fazla değildir.
23) İbdâ‘: Bu âyet birçok belagat özelliğini içermesi bakımından eşsizdir. Hatta
bazıları bu âyette 150 sanat bulunduğunu söylemiştir. 901

901
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 611-13; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 340-43; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s.
902
292-93; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 291-92; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 328-30; Hâşimî, İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 614-15; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 294; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
Cevâhiru’l-Belâğa, s. 318-319; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 257. Rebî‘, V, 328-30; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 318.

310 311
 İKİNCİ BÖLÜM

EL-MUHASSINÂTU’L-LAFZIYYE
ُ ْ َّ ُ َ َ ُ ْ َ
[ ‫] الح ِ ّسنات اللف ِظ َّية‬

el-Muhassinâtu’l-lafziyye, lafzı (sözü) güzelleştirici sanat-

lardır. Bu sanatlar isimlerinden de anlaşıldığı üzere lafzın
iyileşmesini, güzelleşmesini sağlar ve ona kulağa hoş ge-
len bir musiki ritmi ve âhengi verir. Onun nefse daha hoş
gelmesine vesile olur. Bu sanatlar da diğerleri gibi sadece
edebî ürünlerin bir yönüyle sınırlı değildir. Lafza güzel-
lik kattıkları gibi manaya da güzellik verirler. Zira lafız ve
mana bir paranın iki yüzü gibi birbirinden ayrılmaz bir
bütündür. Birincisi olmadan ikincisi de olmaz. Birinde
olan değişiklilk diğerine de yansır. Binaenaleyh bu sanat-
lar da lafza güzellik sağladıkları gibi manayı güzelleştirici
özelliklere sahiptirler.
Bedî‘ ilmiyle ilgili kitaplarda lafızla ilgili sanatlar diğerle-
rine oranla daha azdır. Biz de bu bölümde bu sanatlar-
dan yirmi beşini tanıtacağız.
 1.
ُ ‫]  َا ْلج َن‬
CİNÂS [  ‫اس‬ ِ

A. Tanımı
Cinâs, “cins” sözcüğünden türemiştir. Sözlükte “iki şeyin birbirine benzemesi”
anlamında mastrdır. Bu kökten hareketle cinâs için, “tecnîs, tecânüs ve mücânese” 1
tabirleri de kullanılır.
Terim olarak cinâs, “iki sözcüğün telaffuz bakımından birbirine benzemesi ve
anlamca birbirinden farklı olmasıdır.” 2 Başka bir ifadeyle anlamları farklı, yazı-
lış veya söylenişleri (sesleri) aynı yahut benzer olan kelimelerin nazım ve nesirde
bir arada kullanılması yoluyla yapılan söz sanatını ifade eder. Buna tecnîs de denir. 3

B. Çeşitleri ve Örnekler
Cinâs’ın çeşitli yönlerden farklı kısımları söz konusudur. 4
A) Cinâs, tam cinâs ve gayr-ı tam cinâs kısımlarına ayrılır:
1. Tam cinâs: Anlamları farklı iki sözcüğün dört hususta uyuşmasıdır: Harfleri-
nin türü, harflerinin sayıları, hey’etleri 5 ve düzeni.
a. Mümâsil: Eğer iki sözcük –iki isim, iki fiil veya iki harf gibi– aynı türden olursa
buna mümâsil (mütemâsil) denir.
1
Safedî, Cinânu’l-Cinâs, s. 9-10; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 97.
2
İbnu’l-Mu‘tez, Kitâbu’l-Bedî‘, s. 36; Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 321; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s.
429; İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 262; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 102; İbnu’n-Nâzım, el-
Misbâh, s. 183; Kazvînî, el-Îzâh, s. 288; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 282; Taftazânî, Muhtasar, II, 269;
Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 60; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 97; Hâşimî, Cevâhiru’l-
Belâğa, s. 325.
3
Kılıç, Hulusi; Yetiş, Kâzım, “Cinâs”, DİA, 1993, VIII, 12.
4
İbn Reşîk, el-‘Umde, I, 530; İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 12; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 429-430;
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 262; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 102; İbnu’n-Nâzım, el-
Misbâh, s. 183; Kazvînî, el-Îzâh, s. 288; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 60-71; Safedî, Cinânu’l-Cinâs, s.
13, 20-36; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 283-92; Taftazânî, Muhtasar, II, 269 vd.; İbn Hicce, Hızânetü’l-
Edeb, I, 54 vd.; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 60-80; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 97-98;
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 325.
5
Harflerin hey’etlerinden maksat harekeleri ve sükûnlarıdır.

315
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

ُ ْ ُ ْ ُ ُ َ َّ ُ ُ َ َ ْ َ َ
َ ‫ال ْجر ُمو َن َما َلب ُثوا َغ ْي َر َس‬ َ َ َُ َ
﴾‫اع ٍة‬ ِ ِ ‫﴿ويوم تقوم الساعة يق ِسم‬ Burada ‫ ذا ِهب ٍة‬sözcüğü ile ‫اهبة‬
ِ ‫ ذ‬sözcüğü arasında cinâs vardır. Birinci sözcük “sa-
َ َ
hip” anlamındaki ‫ ذا‬ile “hediye” anlamındaki ‫ ِهبة‬sözcüğünden mürekkebdir. İkinci
“Saat başladığı gün, suçlular, bir saatten fazla kalmadıklarına yemin ederler.” 6 َُ َ
ُ َ َّ َ َ sözcük ‫اهبة‬
ِ ‫ ذ‬ise, müennes ism-i fâildir. 11
Birinci ‫ الساعة‬sözcüğü “kıyamet günü”, ikinci ‫ ساع ٍة‬sözcüğü ise “bir saat” demektir. 7
d. el-Mürekkebü’l-Mefrûk: İki lafızdan birinin müfred, diğerinin iki kelimeden
b. Müstevfâ: Eğer iki sözcük farklı türden –isim ve fiil, isim ve harf veya fiil ve mürekkeb olup hat ve yazı bakımından farklı olmalarıdır.
harf gibi– ise buna müstevfâ denir. َ َ ْ َ ‫َما َّالذي‬ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ُّ ُ
َ َّ ‫ات م ْن َك َرم‬
َّ ‫الز َمان‬ َ َ َ ‫ض َّر ُم ِد َير ال َج ِام ل ْو َج َامل َنا‬ ِ ‫كلك ْم ق ْد أخذ ال َج ِام َوال َج َام ل َن ا‬
‫َي ْح َيا ل َدى َي ْح َيى ْب ِن َع ْب ِد الله‬ ‫فإن ُ ه‬ ِ ِ ِ ‫ما م‬
Hepiniz kadehleri aldınız, bize kadeh kalmadı
Zamanın cömertliği ölmedi; çünkü o, Bize bir güzellik yapsa, sâkînin ne zararı olur?
Yahyâ b. Abdullah’ın yanında yaşamaktadır
ََ َ َ َََ َ
َْ َ َْ َ Buradaki ‫ جام لنا‬ifadesi iki kelimeden mürekkebdir. İkincisi ‫ جاملنا‬ise “bize gü-
Birinci ‫[ يحيا‬yaşıyor] sözcüğü fiil-i muzâridir. İkinci ‫[ يحيى‬Yahyâ] sözcüğü ise cö-
zellik yaptı” anlamında fiil-i mâzîdir. 12
mertliği övülen kişinin ismidir. 8
e. el-Mürekkebü’l-Merfuvv: İki kelimeden birinin müfred olması, diğerinin ise
ْ َ ُ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ َّ ‫اك‬َ ‫إ َذا َ َم‬
‫اس َعلى ُبغ ِض ِه ْم‬ ‫قد أجمع الن‬ ‫الد ْه ُر ِفي َم ْعش ٍ ر‬ ‫ِ ر‬ bir kelime ile başka bir kelimenin bir harfinden oluşması ve her ikisinin de hat ve
ْ‫َوَأ ْرضه ْم َما ُد ْم َت في َأ ْرضهم‬ ْ‫َف َداره ْم َما ُد ْم َت في َداره م‬ kitâbet uyuşmamasıdır.
ِ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ ِِ
Attığı vakit zaman seni bir topluğun içine, َ ‫ص‬
‫اب‬ َ ‫اب َأ ْم َط ْع ٌم‬
ٌ ‫ص‬َ ‫َأ َه َذا ُم‬
Ki insanlar onlara kin beslemede birleşmiştir
Onların yurtlarında kaldığın sürece onlarla iyi geçin! Bu bir musibet mi, yoksa acı hıyar tadı mı?
Onların topraklarında kaldığın sürece gönüllerini yap! ٌ َ ُ َ َ َ
Birinci kelime ‫ مصاب‬müfred olup ‫ أصاب‬fiilinin ism-i mef‘ûlüdür. İkinci kelime
ْ َ َ َ َ َ ٌَْ
ise “acı hıyar” anlamındaki ‫ صاب‬ile ‫ طعم‬kelimesinin mîm’inden mürekkebdir.
Bu şiirde iki müstevfâ cinâs vardır. Birincisi; ‫ د ِار ِهم‬kelimesiyle yapılmıştır: 1) ‫دارى‬
َ
fiilinden emr-i hazır olup “iyi geçin!” anlamındadır. 2) ‫ دار‬kelimesi “ev” anlamında- 2. Gayr-ı tam (Tam olmayan/nakıs) cinâs: Tam cinâsta bulunan dört şarttan bi-
ْ َ َ َ
dır. İkincisi; ‫ أ ْر ِض ِهم‬kelimesiyle yapılmıştır. 1) ‫ أ ْر�ضى‬fiilinden emr-i hazır olup “hon- rini bulundurmayan cinâstır. Bu cinâs dört çeşittir:
َْ
şut et, gönüllerini yap!” anlamındadır. 2) ‫ أرض‬kelimesi “yurt, toprak” anlamındadır. 9 a. Muharref: İki lafzın tür, sayı ve düzen bakımından müşterek olmakla birlikte
c. el-Mürekkebü’l-Müteşâbih: İki lafızdan birinin müfred, diğeri mürekkeb olup her sadece hey’et (hareke ve sükûn) bakımından farklı olmalarıdır. Bu da iki şekilde olur:
ikisinin de hat ve kitâbet bakımından birbirine uymasıdır. Buna tecnîsu’l-müşevveş • Ya harekeleri farklı olur.
veya cinâsu’l-müşevveş de denir. 10
ْ ُ ْ ُ ُ
ُ َ َ َ َ
‫ف َد ْع ُه ف َد ْول ُت ُه ذ ِاه َبة‬
َ ُ َ َ
‫ِإذا َم ِل ٌك ل ْم َيك ْن ذا ِه َب ٍ ة‬ »‫«ج َّبة ال ُب ْر ِد ُج َّنة ال َب ْرد‬
Eğer kral cömert bir kimse değilse, “Yün cübbe, soğuk için kalkandır.”
ُْ َْ
Onu bırak! Zira devleti gidicidir Buradaki ‫[ الب ْر ِد‬yün] sözcüğü ile ‫[ الب ْرد‬soğuk] sözcüğü arasında sadece hareke
6
Rûm, 30/55. farkı vardır.
7
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 326. • Yahut hem hareke hem de sükûn bakımından farklı olurlar.
8
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 104; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 326.
9 11
İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 33-34; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 326; Akdemir, Belâgat, s. 303. Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 430; Kazvînî, el-Îzâh, s. 290; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 329.
10 12
Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 429. Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 430.

316 317
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

ّ ُ َ َ ُ َ ْ َْ
»‫الش ْر ِك‬
ِ ‫«ال ِبدعة شرك‬ c. Maklûb: İki lafzın hey’et (hareke ve sükûn), sayı ve tür bakımından müşte-
rek olup sadece düzen (tertîb) bakımından farklı olmasıdır. Maklûb iki şekilde olur:
“Bid‘at, şirkin tuzağıdır.”
ُ َ ّ 1) Harflerin tamamı yer değiştirir. Buna maklûbu’l-küll denir.
Bu sözdeki ‫[ ش‬şın] harfi ‫ ش َرك‬sözcüğünde fethalı, ‫الش ْرك‬
ِ sözcüğünde kesreli, ‫ر‬ َ ٌ َ َ
[râ] harfi ise birincisinde fethalı ikincisinde sâkindir. »‫ َح ْتف ِل ْع َدا ِئ ِه‬،‫«ح َس ُام ُه ف ْت ٌح ِل ْوِل َيا ِئ ِه‬
ُ
b. Nâkıs: İki lafzın harflerinin hey’et, tür ve düzen bakımından aynı olup sadece “Onun kılıcı dostları için fetih, düşmanları için ölümdür.”
harflerin sayısının farklı olmasıdır. Burada iki durum söz konusudur:
• Birinicisi, fazlalık bazen bir harf, bazen birden fazla harf olur. Birden fazla harf

ُ َ ْ َْ َ
olursa buna müzeyyel denir. »‫«ال َح ان َو ُار ال ُه َدى ِم ْن ك ِّف ِه ِفي ك ِ ّل َح ٍال‬
َ ‫ُء م َن ْال َج َوى َب ْي َن‬
‫الج َوا ِن ِح‬
َ ّ َ ُ َ َ ُ ْ َّ
‫الشف ا‬
ِ ِ ‫ِإن البكاء هو‬ Her hâlükârda hidâyet nurları onun avucunda parlardı.
Kuşkusuz ağlamak şifadır 2) Harflerin bir kısmı yer değiştirir. Buna maklûbu’l-ba‘z denir.
Gönüldeki gamdan emin kılar ُ ْ َّ ُ َّ َ
»‫است ْر َع ْو َرا ِت َنا َو ِآم ْن َر ْو َعا ِت َنا‬ ‫«اللهم‬
َ َ َ َ ْ
Buradaki ‫ الجو ا ِنح‬sözcüğünde ‫[ نح‬nûn ve hâ] harfleri, ‫ الجوى‬sözcüğüne göre fazladır.
“Allah’ım! Ayıplarımızı ört ve korkularımızda emin kıl!”
• İkincisi, iki sözcükteki farklılık, sözcüklerin başında veya ortasında ya da so-
d. Muzâri‘ ve Lâhik: İki lafzın harflerin türlerinde farklı olması; hey’et, sayı ve dü-
nunda bir harfin fazla olması yoluyla olur.
zen bakımından müşterek olmasıdır. Ancak burada farklılığın sadece bir harfte olması
1) Fazla harf başta olduğu zaman merdûf denir. şarttır. Eğer farklı iki harfin mahreci birbirine yakınsa muzâri‘, değilse lâhik denir.
ُ ‫الساق ۞ إ َلى َ ّب َك َي ْو َمئذ ْال َم َس‬ ُ َّ ‫﴿و ْال َت َّفت‬
َ Muzâri ve lâhik’in her biri üç çeşittir. Çünkü farklı harf, başta, ortada veya sonda olur.
﴾‫اق‬ ٍِ ‫الساق ِب َّ ِ ِ ِر‬ ِ • Muzâri‘nin örnekleri:
“Ve bacak bacağa dolaşır. İşte o gün, sevk Rabbinedir.”  13
1) Harf farklılığının başta olmasına örnek:
ُْ ْ َ ٌ ‫يق َط ِام‬
ٌ ‫س َو َطر‬
ٌ ‫َ«ب ْيني َو َب ْي َن ِك ّني َل ْي ٌل َد ِام‬
»‫«د َو ُام ال َح ِال ِم َن ال َح ِال‬ »‫س‬ ِ ِ ِ
“Bu hâlin devamı muhâldir (olanaksızdır).” “Benim ile yurdum arasında karanlık bir gece ve silik bir yol vardır.”
2) Fazla harf ortada olduğu zaman müktenef denir. 2) Harf farklılığının ortada olmasına örnek:
َ َ َ
﴾‫﴿و ُه ْم َي ْن َه ْون َع ْن ُه َو َي ْنأ ْون َع ْن ُه‬
َ
»‫«ج ِّدي َج ْه ِدي‬
ِ
“Onlar hem insanları ondan men ederler, hem de kendileri ondan uzak dururlar.” 14
“Gayretim cehdimdir.”
3) Harf farklılığının sonda olmasına örnek:
3) Fazla harf sonda olduğu zaman mutarref denir.
َ ْ َ َ ٌ ُ ْ َ ْ َ َْ
ْ ُ َْ »‫اص َيها الخ ْي ُر‬
ِ ‫«الخي ُل معقود ِفي نو‬
»‫«ال َه َوى َم ِط َّية ال َه َو ِان‬
“Atların alınlarında hayır bağlanmıştır.” 15
“Hevâ fitnenin aracıdır.” 14
En‘âm, 6/26.
13 15
Kıyâme, 75/29-30. Buhârî, “Kitâbu’l-Menâkıb”, H. No: 3644; Müslim, “Kitâbu’l-İmâre”, H. No: 1871.

318 319
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

• Lâhik’in örnekleri: 3. Musahhaf: İki lafzın hat ve kitâbet bakımından uyuşup noktalama hususunda
ُ ْ َ
1) Harf farklılığının başta olmasına örnek: farklı olmasıdır. Ancak bunda harflerin bitşik veya ayrı olmaları şart değildir. ‫مسعود‬
ُ َ ََ
ve ‫ متى يعود‬sözüklerinde olduğu gibi. İkinci kelimenin noktaları kaldırıldığı ve harf-
ُ ُ َ
﴾‫﴿و ْي ٌل ِلك ِ ّل ُه َم َز ٍة ل َم َز ٍة‬ ُ ْ َ
leri bitiştirildiği zaman ‫ مسعود‬olur.

“Diliyle çekiştiren, kaş ve gözüyle işaretler yapıp alay eden fesad kişinin vay haline!” 16 4. Tecnîsu’l-işâret: Vezin izin vermediği için şiirde lafzın cinsine işaret edilir. Bu
durumda lafız bir anlamda, ona işaret eden zamir vb. başka bir anlamda gelir.
2) Harf farklılığının ortada olmasına örnek:
َ ُ َُْ ْ َ ُ
ْ ‫و�سى ب‬
‫اس ِم ِه‬
َ َ َ ْ ٌ ‫﴿وإ َّن ُه َع َلى َذل َك َل َشه‬ ِ ‫ح ِلقت ِلحية م‬
﴾‫يد ۞ َوِإ َّن ُه ِل ُح ِ ّب الخ ْي ِر لش ِد ٌيد‬ ِ ِ ِ
َ
Musa’nın sakalı ismiyle tıraş edildi
“Ve kendisi de buna şahiddir. Doğrusu o, malı çok sever.”  17
َ ُ
Şair burada ‫[ مو�سى‬Mûsâ] sözcüğüyle bir şahsın ismini zikredip ona işaret eden
3) Harf farklılığının sonda olmasına örnek: َ ُ
zamirle “ustura” anlamına gelen ‫ مو�سى‬sözcüğünü kastetmiştir.
َ َ َ َ
﴾‫﴿وِإذا َج َاء ُه ْم أ ْم ٌر ِم َن األ ْم ِن‬
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
“Onlara güvene dair bir haber geldiği zaman…” 18
1. Âyetler:
B) Cinâs’ın ayrıca şu kısımları da vardır:
َ ْ ْ ُ ً َ ْ َ َ َ َّ َ َ َّ َ َ ْ َّ ُ َّ ُ ّ َ ُ
َ ‫ال ْب‬ َْ ُ َ َْ َْ َ َ ُ ََ
َ ‫ال ْب‬
1. Müzdevic ﴾‫ص ِار‬ ‫ص ِار ۞ يق ِلب الله الليل والنهار ِإن ِفي ذ ِلك ل ِعبرة ِلوِلي‬ ‫( ﴿يكاد سنا بر ِق ِه يذهب ِب‬1)
2. Hattî (Nûr, 24/43-44)
3. Musahhaf َ ْ َ َ ْ َ
(Yûnus, 10/21) ﴾‫اس َر ْح َمة ِمن ب ْع ِد ض َّر ٍاء َم َّست ُه ْم ِإذا ل ُه ْم َمك ٌر ِفي َآيا ِتنا‬
َ ْ ً َ
َ ‫﴿وإذا أذقنا الن‬ َّ َََْ َ
4. Tecnîsu’l-işâret ِ (2)
ُ ْ َ ْ
(Nisâ, 4/36) ﴾‫﴿والج ِار ِذي الق ْربى َوالج ِار ال ُجن ِب‬
َ ُْ
َ (3) َ ْ
1. Müzdevic: Mütecânis olan iki sözcüğün peşpeşe gelmesidir.
َ ْ َ ُ
ُ ‫﴿وه ْم َي ْح َس ُبون أن ُه ْم ُي ْحسنون‬
(Kehf, 18/104) ﴾‫صن ًعا‬ َ (4)َّ َ َ ُ
﴾‫﴿و ِج ْئ ُت َك ِم ْن َس َب ٍإ ِبن َب ٍإ َي ِق ٍين‬
َ ِ
َ َ ُُْ ّ َ ْ َْ َْ َ َْ ُُْ ُ َ
(Mü’min, 40/75) ﴾‫ض ِبغي ِر الح ِق َو ِب َما كنت ْم ت ْم َر ُحون‬ ْ َُ ْ َ ْ
ِ ‫( ﴿ذ ِلكم ِبما كنتم تفرحون ِفي الر‬5)
“Sana, Sebe’den kesin bir haber getirdim.”  19

2. Hattî: İki lafzın hat ve kitâbet bakımından uyuşup noktalama hususunda farklı
olmasıdır. Burada harflerin bitişik veya ayrı olmaları şarttır. 2. Şiirler:
ْ َ َ َ َ َ َ َ ََ
ْ َ ْ َ َ َ ْ َّ َ ‫ف َن ْج َه َل ف ْوق َج ْه ِل ال َج ِاه ِل َينا‬ ‫أل ل َي ْج َهل ْن أ َح ٌد َعل ْي َن ا‬ (1)
﴾‫ض ُت ف ُه َو َيش ِف ِين‬‫﴿وال ِذي ُه َو ُيط ِع ُم ِني َو َي ْس ِق ِين ۞ وِإذا م ِر‬ ُ َ َ ٌ ْ ‫َك َأ َّن َع ْيني َو‬
‫َو ِج ْي َرة َما ُه ْم ل ْو أ َّن ُه ْم أ َم ُم‬ ‫يل ِب ِه ْ م‬
ُ ‫الس ِل‬ َّ ‫ال‬ َ ‫قد َس‬
ِ (2)
ْ َ ُ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َّ َ َ
“Bana yediren ve içiren O’dur. Hastalandığım zaman bana şifa veren O’dur.” ‫َول ْم ت ْنظ ُر ِب َن ِاظ َرة ال ِخ َي َاما‬ ْ
 20
‫كأنك لم ت ِسر ِب ِبال ِد نج ٍ د‬ (3)
16
Hümeze, 104/1. َ ‫الن ُف‬
‫وسا‬ ُّ ‫م ْن ُه ُت ْحيى َع ْي ُن ْال َح َياة‬ ٌ ‫وس َوف‬
‫وه‬
ُ َ ُ ُّ ُ ُ ْ َ ُ ُ ْ َ
‫عينه تقتل النف‬ (4)
17
ِ ِ ِ
Âdiyât, 100/7-8.
ُ‫م ْن َحائه َّن َفإ َّن ُه َّن ح َمام‬ ً َ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ َّ ُ
18
Nisâ, 4/83. ِ ِ ِِ ِ ‫هن الحمام ف ِإن كسرت ِعياف ة‬ (5)
19
Neml, 27/22.
20
Şu‘arâ, 26/79-80. 

320 321
 el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

2. َ ْ َ َ َ َّ َ َّ َ ْ َ َ
﴾‫اس َوالل ُه أ َح ُّق أن تخش ُاه‬ ‫﴿وتخ�شى الن‬
REDDÜ’L-‘ACÜZ ALE’S-SADR “İnsanlardan çekiniyordun; hâlbuki Allah, asıl çekinmeğe layık olandır.” 25
ْ َّ َ َ ُ َ ْ ُّ
[  ‫]  َرد العج ِزعلى الصد ِر‬

َ َ ُ ْ
﴾‫﴿ا ْس َتغ ِف ُروا َ َّربك ْم ِإ َّن ُه ك َان غ َّف ًارا‬
ِ

A. Tanımı “Rabbinizden mağfiret dileyin! Çünkü O, mağfiret edendir.” 26

Sözlükte ‘acüz, “sözün son tarafı”, sadr ise “baş tarafı” demek olduğundan reddü’l- • Şibhu’l-iştikâk, iki sözcüğün kök harflerinin zahiren uyuşması, gerçekte ise
acüz ale’s-sadr, “sözün sonunun başta tekrar edilmesi” mânasına gelir. farklı olmasıdır.

َْ ُ ّ َ َ
Terim olarak reddü’l-‘acüz ale’s-sadr, “beyit veya fıkra sonundaki kelimenin ay-
﴾‫ال ِإ ِني ِل َع َم ِلك ْم ِم َن الق ِال َين‬‫﴿ق‬
nısının yahut benzerinin başta tekrar edilmesi” anlamındadır. Yani “bir ifade içinde
sonda zikredilen bir lafzı başta tekrarlamak yahut sonda bir kısmı söylenmiş olanı “Dedi ki: “Ben sizin bu işinize kızanlardanım.” 27
diğer kısmını başta tekrarlamak” demektir. 21 2. Şiirde iki sözcükten birinin beytin sonunda, diğerinin mısraın başında, orta-
Bu sanat çoğul olarak, reddü’l-a‘câz ‘ale’s-sudûr şeklinde de zikredilmektedir. 22 sında veya sonunda olması yahut da ikinci mısraın başında olmasıdır.
Buna “geriye ve öne döndürmek” anlamında tasdîr de denir. 23
‫الن َدى ِب َس ِر ِيع‬َّ ‫س َإلى َداعي‬ َ ‫َو َل ْي‬ ْ ْ َ
‫َس ِر ٌيع ِإلى ْاب ِن ال َع ِ ّم َيل ِط ُم َو ْج َه ُ ه‬
ِ
‫س ِل َما ِفي َب ْي ِت ِه ِب ُم ِض ِيع‬َ ‫َوَل ْي‬ ‫الدن َيا ُم ِض ٌيع ِل ِدي ِن ِ ه‬
ْ ُّ َ َ ٌ َ
‫حريص على‬
B. Çeşitleri
Reddü’l-‘acüz ale’s-sadr, hem nesirde hem de şiirde olur. Amca oğlunun yüzüne çok hızlı tokat vuruyor
Cömertliğe çağırana ise hızlı gitmiyor
1. Nesirde, “iştikâk” veya “şibhu’l-iştikâk” yoluyla mükerrer, mütecânis veya
Dinini zayi ederek dünyayı arzuluyor
mülhak iki lafızdan birinin cümlenin başına, diğerinin ise sonuna getirilmesidir.
Oysa evinde olanı asla zayi etmiyor!
• İştikâk, iki sözcüğün hem kök harflerde hem de manada uyuşmasıdır.

َْ ََ 
﴾‫﴿فأ ِق ْم َو ْج َه َك ِل ِّلد ِين الق ِّي ِم‬ َ ‫َف َما َب ْع َد‬ َ َ َ
‫الع ِش َّي ِة ِم ْن َع َر ِار‬ ‫ت َم َّت ْع ِم ْن ش ِم ِيم َع َر ِار ن ْج ٍ د‬
“Yüzünü dosdoğru dine yönelt!” 24
Necd güllerinin kokusundan faydalan!
 Zira bu hayattan sonra gül olmayacaktır!
21
İbnu’l-Mu‘tez, Kitâbu’l-Bedî‘, s. 62; Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 385; İbn Reşîk, el-‘Umde, I,
560; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 430; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 165; Kazvînî, el-Îzâh, s. 294;
C. Açıklama
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 82; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 293; Taftazânî, Muhtasar, II, 280; İbn Hicce,
Hızânetü’l-Edeb, I, 255; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 81; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, Reddü’l-‘acz ale’s-sadr ile irsâd arasında şu farklar vardır:
III, 94; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 333-334; Özdemir, “Kur’ân’da Bedîî Sanatlar”, s. 191. 1) İrsâd, manevî güzelliklere, reddü’l-‘acz ale’s-sadr ise lafzî güzelliklere aittir.
22
İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 36.
23 25
İbn Reşîk, el-‘Umde, I, 560; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 116; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, Ahzâb, 33/37.
26
I, 255. Nûh, 71/10.
24 27
Rûm, 30/43. Şu‘arâ, 26/168.

322 323
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

3.
2) İrsâd’da kelâmın başına, reddü’l-‘acz ale’s-sadr ise kelâmın devamına bakılır. 28
ُ َّ َ
TERDÎD [  ‫] الت ْر ِديد‬
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
1. Âyetler:
ً َ ّ ََ َ ُ ْ َُ َ ْ ْ ُ ََ َ َ َ َ َ َ ُ ْ َ ُ ّ َ
(Nisâ, 4/166) ﴾‫﴿ل ِـك ِن الله يش َهد ِب َما أنزل ِإل ْيك أنزله ِب ِعل ِم ِه َوال َمآل ِئكة يش َهدون َوكفى ِبالل ِه ش ِهيدا‬ (1)

(Âl-i İmrân, 3/8) ﴾‫اب‬ ُ ‫﴿و َه ْب َل َنا م ْن َل ُد ْن َك َر ْح َم ًة إ َّن َك َأ ْن َت ْال َو َّه‬ َ (2) A. Tanımı
ِ ِ
ً ْ َ َ ْ َ ‫ض ُه ْم َع َلى َب ْعض َو َلآلخ َر ُة َأ ْك َب ُر َد َ َج‬
(İsrâ, 17/21) ﴾‫ات َوأكب ُر تف ِضيال‬
َ ‫ض ْل َنا َب ْع‬
َّ ‫ف َف‬ َ َْ ُْ ْ
‫﴿انظر كي‬ Terdîd, sözlükte “geri çevirmek, iade etmek” anlamındaki redd kökünden tef’îl
ٍ ‫ر‬ ِ ٍ (3)
kalıbında mastardır, “sözü vb. şeyleri tekrarlamak..” demektir.
ُ َ َ ْ َ َ ْ ُ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ ُ َ َّ َ َ َ َ
(Mâide, 5/105) ﴾‫﴿يا أ ُّي َها ال ِذين َآمنوا عل ْيك ْم أنف َسك ْم ال َيض ُّرك ْم َمن ض َّل ِإذا اهتد ْيت ْم‬ (4)
Belagat terimi olarak terdîd, “bir lafzı bir mana ile ilişkilendirmek, sonra o lafzı
(Yâsîn, 36/28) ﴾‫نزلين‬
َ ‫الس َماء َو َما ُك َّنا ُم‬
ِ َّ ‫﴿و َما َأ ْن َ ْزل َنا َع َلى َق ْوم ِه م ْن َب ْع ِده م ْن ُج ْن ٍد م َن‬ َ (5) aynı cümle veya beyit içinde tekrar ederek başka bir mana ile ilişkilendirmekdir.” 29
ِ ِ ِ ِ ِ
Başka bir ifadeyle, “beyit veya söz içinde bir kelime yahut ifadenin iki farklı anlam
2. Şiirler: ve bağlamda tekrar edilmesidir.” 30
َ َ َْ َ َ ْ َ َ ُْ
‫ش َرأى ال َي ُف ُّل َع َر ْم َر ُم‬ ٍ ‫ِفى جي‬ ‫تلقى ِإذا َما ال ْم ُر ك َان َع َر ْم َر َم ا‬ (1)
ُ‫س َه ُام ْال َم ْو ِت َوه َي َل ُه س َهام‬ ْ َ َْ َْ ُ َ ُ َ
‫ص َدت ُ ه‬
B. Örnekler
ِ ِ ِ ‫ع ِميد ب ِني سلي ٍم أق‬
ُ‫َو ُز ْه ِد ِه َو َع ْه ِد ِه ُم ْش َتهر‬ ْ َ ْ ٌ َْ ُ َ ُ َ َ ّ ّ ُ ْ َْ ُ ُْ َ ُ َ
ِ ‫مشت ِهر ِفي ِعل ِم ِه و ِحل ِم ِ ه‬ (2) ﴾‫﴿قالوا ل ْن نؤ ِم َن َح َّتى نؤتى ِمث َل َما أو ِت َي ُر ُس ُل الل ِه الل ُه أ ْعل ُم َح ْيث َي ْج َع ُل ِر َسال َت ُه‬
ُ‫َو ُز ْه ِد ِه َو َع ْه ِد ِه ُم ْش َتهر‬ ْ ْ ْ
ِ ‫ِفي ِعل ِم ِه ُمش َت ِه ُر َو ِحل ِم ِ ه‬
ُ‫ُم ْش َته ٌر َو َع ْه ِد ِه ُم ْش َتهر‬ ُ ْ ْ “Allah’ın elçilerine verilenin aynısı bize de verilmedikçe imân etmeyiz!” dediler.” 31
ِ ِ ‫ِفي ِعل ِم ِه َو ِحل ِم ِه َوز ْه ِد ِ ه‬
ُ‫َو َع ْه ِد ِه ُم ْش َته ٌر ُم ْش َتهر‬ ُ ْ ْ Âyetteki birinci “Allah” lafzı muafun ileyh, ikinci “Allah” lafzı ise mübtedâdır. 32
ِ ِ ‫ِفي ِعل ِم ِه َو ِحل ِم ِه َوز ْه ِد ِ ه‬
َ‫يال َفإ ِّني َنا ِف ٌع لي َق ِل ُيلها‬ً َ َ ‫س َس‬ ُ ‫َوإ ْن َل ْم َي ُك ْن إ َّال ُم َع َّر‬ 
ِ ِ ‫ق ِل‬ ‫اع ٍ ة‬ ِ (3)
ُ ‫الت َراب َبع‬ ُّ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َ َّ ِ َ َ
‫ل ْو َم َّس َها َح َج ٌر َم َّس ْت ُه َس َّر ُاء‬ ‫اح َت َه ا‬
َ ْ ُ َْ َ ُ َ ْ َ
َ ‫ال ْح َز ُان َس‬
‫يد‬ ِ ِ ‫بلى ك ُّل من تحت‬ ّ
‫ف ِإنك لم تبعد على متع ِه ٍ د‬ (4) ‫صفراء ال تن ِزل‬
ُُ ََ َ ً َ ْ َ ْ َ ُ‫صب ْر َع َلى ُخ ْلق َم ْن ُت َعاش ُر ه‬
‫ص ُبورا َعلى أذى خل ِق َك‬ ‫واصحب‬ ِ ٍ
ْ
ِ ‫ِا‬ (5) Öyle bir sarışındır ki üzüntülar onun sahasına inmez,
Ona bir taş dokunsa, o taşı bile seviç kaplar

َّ َ ُ ْ َّ َ
Burada ‫ مس َها‬ve ‫ مسته‬sözcüklerinde terdîd vardır. 33
29
İbn Reşîk, el-‘Umde, I, 553; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 253; Bedî‘u’l-Kur’ân, s. 96; İbnu’n-
Nâzım, el-Misbâh, s. 162; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 148; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 359; İbn
Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 359.
30
Kaçar, Halil İbrahim, “Terdîd”, DİA, XL, 506.
31
En‘âm, 6/124.
32
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 253; Bedî‘u’l-Kur’ân, s. 96; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 148; İbn
Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 359.
33
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 254; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 162; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s.
28
İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, s. 37; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 149. 149; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 359.

324 325
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

C. Açıklama 2. Şiirler:
• Terdîd ile tekrâr arasında fark vardır: Tekrar edip ilk mana dışında zâid bir ‫الر ُج ِل‬ َّ ‫ص َور ُة‬ ُ ‫يس ٍة في‬ َ ّ َ ََْ َ َ ً
ٍ ‫الر ْو ِع َب ْدرا ال َح ِفي غ َس‬ َّ ‫يك ِفي‬ َ ‫ُير‬
ِ ‫فليث ِع ِر‬ ‫ق‬ ِ (1)
َّ َ َ َ‫َيا َب ْد ُر َيا َب ْح ُر َيا َغ َم َام ُة ي ا‬
mana ifade etmeyen lafız tekrâr’dır. Tekrar edip müteallakıyla ilk manadan başka
‫ل ْيث الش َرى َيا ِح َم ُام َيا َر ُج ُل‬ (2)
bir mana ifade eden lafız terdîd’dir. 34 ً َ َ َ َ َ
‫ك َس ْون َك ش ْجوا ُه َّن ِم ْن ُه َع َو ِار‬ ٍ ‫َد َّي ُار ن َّو ٍار َما َد َّي ُار ن َّو‬
‫ار‬ (3)
• Terdîd ile ta‘attuf arasında da fark vardır: َ ْ ُ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َّ َ َ ْ
1) Terdîd, bazen beytin iki kısmından birinde, bazen de her ikisinde birden olur.
‫اع َت َنقا‬ ‫ضارب حتى ِإذا ما ضاربوا‬ ‫َيط َع ُن ُه ْم َما ْارت َم ْوا َح َّتى ِإذا اط َع ُنو ا‬ (4)
ُْ َ َ َ َّ َ َّ َ ُ َ َّ ‫َل ُه‬
İki kelimeden biri bir kısımda, diğeri de diğer kısımda olmaz. Bunların birbirine ya- ‫السال ِم ت َر ُاه شا ِف َع ال َم ِم‬ ‫َد ِار‬ ‫السال ِم َو ِف ي‬ ‫الله‬
ِ ‫السالم ِمن‬ (5)
kın olmasıyla terdîd gerçekleşir. Ta‘attuf, her kelime bir kısımda olmak suretiyle bir-
birinden uzak olur.

2) Terdîd tekerrür eder. Ta‘attuf ise tekerrür etmez.
3) Terdîd, müfred isimler, cümleler ve harflerle olur. Ta‘attuf ise genellikle sa-
dece cümlelerle olur. 35
• Bazıları terdîd’e tasdîr demiştir. 36 Ancak terdîd ile tasdîr arasında fark vardır:
Tasdîr, beytin baş tarafında tekrar eden kâfiyelere özgüdür. Terdîd, beytin her iki ta-
rafında da olur. 37

D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler:
ْ ُّ َ ْ َ
ُ ْ ُ ْ َ َ َ َ َ
َ َ َ َ َّ َ ْ َ َّ َ
(Rûm, 30/6-7) ﴾‫اه ًرا ِمن الح َي ِاة الدن َيا‬
ِ ‫اس ل يعلمون ۞ يعلمون ظ‬
َ
ِ ‫( ﴿ول ِكن أكثر الن‬1)
َ َ َ َ ‫الت ْق َوى م ْن َأ َّول َي ْوم َأ َح ُّق َأ ْن َت ُق‬ َ ‫﴿ل َم ْسج ٌد ُأ ِ ّس‬
َّ ‫س َع َلى‬ َ
﴾‫ال ُي ِح ُّبون أ ْن َي َتط َّه ُروا‬
ٌ ‫وم ِف ِيه ِف ِيه ر َج‬
ِ ٍ ِ ِ ِ (2)
(Tevbe, 9/108)
َّ َ ْ ْ ُ َّ َ ُ ْ َ (3)
(Mâide, 5/51) ﴾‫﴿و َمن َيت َول ُه ْم ِمنك ْم ف ِإنه ِمن ُه ْم‬
َ َْ ْ ٌْ َ ْ َ ْ ُ َْ َ ْ َ ْ ُ َْ َ َ َ َ ْ َ َ َ
(Kadr, 97/2-3) ﴾‫ف ش ْه ٍر‬ ِ ‫ ( ﴿وما أدراك ما ليلة القد ِر ۞ ليلة القد ِر خير ِمن أل‬4)
َ ُ َ ْ ُ َّ َ ْ ُ ‫ص َح‬
(Haşr, 59/20) ﴾‫اب الجن ِة ه ُم الفا ِئزون‬ ْ ‫اب ْال َج َّنة َأ‬ ْ ‫النار َوَأ‬
ُ ‫ص َح‬ َّ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ
ِ ِ ‫( ﴿ل يست ِوي أصحاب‬5)

34
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 254-55; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 359; İbn Ma‘sûm,
Envâru’r-Rebî‘, III, 361.
35
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 254.
36
İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 51.
37
İbn Reşîk, el-‘Umde, I, 561.

326 327
 el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

4. َ َ َ
»‫«م ْن ل َّج َول َج‬
ُ ‫]  َا ْل ْزد َو‬
İZDİVÂC [  ‫اج‬ ِ ِ “Israr eden kimse nüfuz eder.”


ََ َْ َ َ َ ً ََ
‫صف ِاء‬ َ ‫َرض‬
‫ خ ِليلي‬،‫يع ْى ِل َب ٍان‬ ِ ٍ ‫َوكانا َج ِميعا ش ِريك ْي ِع َن‬
‫ان‬
A. Tanımı
Her ikisi idiler; aynı dizginde iki ortak
İzdivâc, ifti‘âl kalıbında mastar olup “eşleşme, ikilik, çift oluşturma…” vb. an-
lamlara gelir. Aynı sütten iki emen, aynı samimiyette iki dost 42

Belâğat terimi olarak izdivâc, “konuşanın sözünün başından itibaren bir takım
cümleler getirmesi ve her bir cümlede sec‘lere riayet ettikten sonra vezin ve revî ba- C. Açıklama
kımından birbirine benzeyen iki sözcüğü bir araya getirmesidir.” 38
er-Rummânî izdivâc’ı “mümâsil cinâs” saymıştır. Ancak izdivâc ile mümâsil cinâs
arasında fark vardır. Zira izdivâc’da iki lafzın anlamları aynı iken, mümâsil cinâs’ta
B. Örnekler
َ ise iki lafzın anlamı birbirinden farklıdır. 43
﴾‫﴿و ِج ْئ ُت َك ِمن َس َب ٍإ ِبن َب ٍإ َي ِق ٍين‬
َ

“Sana, Sebe’den çok önemli bir haber getirdim.” 39 D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
 1. Âyetler:
َُ َ َ ُ ّ ُ ٌ ْ َ ُْ َ ُْ
َ
﴾‫﴿ويل ِلك ِل همز ٍة لمز ٍة‬ (Mürselât, 77/6) ﴾‫( ﴿عذ ًرا أ ْو نذ ًرا‬1)

“Diliyle çekiştiren, kaş ve gözüyle işaretler yapıp alay eden fesad kişinin vay haline!” 40
َ
ً ‫( ﴿إن الله كان ع ِل ًيما ح ِك‬2)
(İnsan, 76/30) ﴾‫يما‬
َ َ َ َ َّ َّ
ِ
 ُ ُ َ َ ُ َّ
(Talâk, 65/7) ﴾‫﴿س َيج َع ُل الله ب ْعد ع ْس ٍر ي ْس ًرا‬
َ (3) ْ
ْ َ
﴾‫﴿ف ِإ َّن َم َع ال ُع ْس ِر ُي ْس ًرا‬ ُ َ
(Hadîd, 57/15) ﴾‫﴿مأ َواك ُم الن ُار ِه َي َم ْولك ْم‬
َ (4) َّ ُ ْ
“Muhakkak her zorlukla beraber bir kolaylık vardır.” 41 َ ْ َ َ ُ ٌ َ َ ْ َُُ
ٍ ‫( ﴿فنزل ِمن ح ِم ٍيم ۞ وتص ِلية ج ِح‬5)
(Vâkı‘a, 56/93-94) ﴾‫يم‬

َ»‫«م ْن َج َّد َو َجد‬
َ 2. Şiirler:
ً ْ َ َ
“Gayret eden kimse bulur.”
‫َن ِم َن ال َح ِر ِير َمعا َح ِر ُير‬ ‫ ( أ ْب َد ُان ُه َّن َو َما ل ِب ْس ـ‬1)
ً ْ َ
‫َن ِم َن ال َع ِب ِير َمعا َع ِب ُير‬ ‫أ ْر َد ُان ُه َّن َو َما َم ِس ْس ـ‬
 ُ ‫وم َم ْح ُر‬ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ َ
ُ ‫ال ْح ُر‬ ُ‫صر ُم ْطع ُم ه‬ َّ ‫صر َي ْو َم‬
ْ ‫الن‬ َّ ‫( َو ُم ْطع ُم‬2)
ْ ‫الن‬
‫وم‬ ‫أني توجه و‬ ِ ِ ِ ِ
38
İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 111; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 452; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-

39
Bedî‘, s. 94; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 330; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 179. 
Neml, 27/22.
40 42
Hümeze, 104/1. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 452; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 94.
41 43
İnşirâh, 94/5. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 452-453.

328 329
 el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

5.
2. Murassa‘
ْ َّ ‫َا‬
SEC‘ [  ‫لسج ُع‬  ] 3. Mütevâzî. 49
ُ َ ُ َْ
1. Mutarraf [‫]المط َّرف‬: İki fâsılanın vezinde farklı olması ve son harfte uyuşmasıdır.
ْ َ ُ َََ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َ
﴾‫﴿ما لك ْم ل ت ْر ُجون ِلل ِه َوق ًارا ۞ َوق ْد خلقك ْم أط َو ًارا‬
“Size ne oluyor ki, Allah’a saygı duymuyorsunuz? Hâlbuki O, sizi aşama, aşama
A. Tanımı
yarattı.” 50
Sec‘ sözlükte “güvercin, kumru vb. kuşların sonlarda aynı ses öğesini tekrar ede-
rek ötmesi, dişi devenin tek düze ve uzun sesler çıkararak inlemesi, iki şeyin doğru- 
lup düzgünleşerek birbirine denk ve benzer hale gelmesi” mânalarına gelir. 44 Aslen َ َ َ َ ْ َ ً َ َ َْ ْ َ ْ َ ْ َ َ
ْ
‫( َس ْج ُع ال َح َّم ِام‬güvercinin sesini tekrarlayarak ve titreterek nağmeli bir şekilde ötmesi) ﴾‫ال أ ْوت ًادا‬‫﴿ألم نجع ِل الرض ِمهادا ۞ وال ِجب‬
ifadesinden alınmıştır. 45
“Biz, yeryüzünü bir beşik ve dağları da birer kazık yapmadık mı?” 51
Terim olarak sec‘, “daha çok nesir halindeki metinlerde ifade bölüklerinin (fıkra) ُ َّ ُ َْ
2. Murassa‘ [‫]الم َرصع‬: Her iki fıkradan (cümleden) birinin bütün veya çoğu lafız-
sonlarının aynı kafiye veya aynı vezinde ya da her ikisinde aynı olması” diye tanım-
ُ ْ َّ َ
lanır. Nesirde sec‘ şiirdeki kafiyeye tekabül eder. 46 Sec‘ için tescî‘ [‫ ]التس ِجيع‬terimi de
larının vezin ve kafiye bakımından benzerinin diğer fıkrada da bulunmasıdır.
َ ُ َ
kullanılır. 47
﴾‫﴿إ َّن ِإل ْي َنا ِإ َي َاب ُه ْم ۞ ث َّم ِإ َّن َعل ْي َنا ِح َس َاب ُه ْم‬
ِ
Sec‘ konusunda sıkça kullanılan şu tabirlerin bilinmesi gerekir:
Fıkra: Fâsıla ile sona eren cümledir. Karîne sözcüğüyle aynı anlamdadır. “Kuşkusuz onların dönüşleri Bizedir. Sonra onların hesabını görmek Bize düşer.” 52

Fâsıla: Fıkra veya karînenin son kelimesidir. 

Reviyy: Kâfiyenin son harfidir. َْ َُ ََْ َ َْ َُْ َ َ ُ
َ ‫ال ْس َم‬
»‫اع ِب َز َو ِاج ِر َو ْع ِظ ِه‬ ‫ ويقرع‬،‫اع ِب َج َو ِاه ِر ل ْف ِظ ِه‬
َ ‫ال ْس َج‬ ‫«هو يطبع‬
Sadru’l-beyt: Beytin ilk mısrasıdır.
‘Acüzü’l-beyt: Beytin ikinci mısrasıdır. 48 “O, lafzının cevherleriyle sec‘ler yapıyor. Öğütlerinin ıslahıyla kulakları çınlatıyor.”
َ َ ُ َْ
3. Mütevâzî [‫]المتو ِازي‬: Sadece son iki kelimenin vezin bakımından uyuşmasıdır.
B. Çeşitleri ٌ َ ُ ْ َ ٌ َ ََْ ٌ َ ُْ َ ٌُ ُ َ
Sec‘ üç çeşittir:
﴾‫وعة‬ ‫﴿ ِفيها سرر مرفوعة ۞ وأكواب موض‬
1. Mutarraf “Orada yükseltilmiş tahtlar ve konulmuş kadehler vardır.” 53
44
45
Durmuş, İsmail, “Seci”, DİA, XXXVI, 273. 
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 411; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 249.
46 49
İbn Sinân, Sırru’l-Fesâhe, s. 179; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 431; İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, Taftazânî, Muhtasar, II, 287-289; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 411; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-
I, 209; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 300; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 168-69; Kazvînî, el- Bedî‘, s. 85; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 250; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 330; Şîrâzî, el-
Îzâh, s. 296; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 299; Taftazânî, Muhtasar, II, 286-287; İbn Hicce, Hızânetu’l- Belîğ, s. 295.
50
Edeb, II, 411; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 85; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 249; Sa‘îdî, Nûh, 71/13-14.
51
Buğyetu’l-Îzâh, s. 92; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 330; Durmuş, İsmail, “Sec’“, DİA, XXXVI, 273 Nebe’, 78/6-7.
47 52
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 194; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 249. Gâşiye, 88/25-26.
48 53
Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 297; Bulut, Belâgat, s. 399. Gâşiye, 88/13-14.

330 331
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

َْ َ ُ ْ ْ
• Sec‘, kısa, uzun ve orta olur 54: ﴾‫ود ۞ َو ِظ ٍ ّل َم ْم ُد ٍود‬ ُ
ٍ ‫﴿في ِسد ٍر َمخض‬
ٍ ‫ود ۞ وطل ٍح َّمنض‬ ِ
1. Kısa sec‘e örnek:
“Dikensiz kirazlar, meyve dizili muzlar ve uzamış gölge içinde…” 60
َ َ ْ َ ًُْ ََ ْ ُْ َ
﴾‫ص ًفا‬
ْ ‫ات َع‬
ِ ‫اصف‬
ِ ‫﴿والمرسل ِت عرفا ۞ فالع‬ b) Sonra ikinci fıkrası uzun olan güzeldir.
َ ُ َ َّ َ َ َ َّ ‫﴿و‬
“Andolsun, birbiri ardınca gönderilenlere, rüzgâr gibi esip savuranlara!” 55 ﴾‫ص ِاح ُبك ْم َو َما غ َوى‬ ‫الن ْج ِم ِإذا َه َوى ۞ ما ضل‬ َ
2. Uzun sec‘e örnek:
“İnmekte olan yıldıza andolsun ki, arkadaşınız sapmadı ve azmadı.” 61
َ ٌ َ ُ َّ َ َّ َ َ ّ َّ َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ ً َ ْ ُ َ َ َ ْ َ َ ً َ َ َ َ ُ ّ ُ ُ َ ُ ْ c) Ardından üçüncü fıkrası uzun olan güzeldir.
‫ات‬
ِ ‫يم ِبذ‬ ‫﴿إذ ي ِريكهم الله ِفي من ِامك ق ِليال ولو أراكهم ك ِثيرا لف ِشلتم ولتنازعتم ِفي األم ِر ول ِـكن الله سلم ِإنه ع ِل‬ ِ
َ َ ً ُ ْ َ َ َ ً َْ ُ ّ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ ُ ُّ َ َُ ً َ ْ ُ ُ ْ َ ْ ُْ َ َْ ْ ُ ُ ُ ُ ْ َ ُ ُّ ٌ ‫ود ۞ َو ُه ْم َع َلى َما َي ْف َع ُلو َن ب ْال ُم ْؤمن َين ُش ُه‬
ٌ ‫﴿النار َذات ْال َو ُقود ۞ إ ْذ ُه ْم َع َل ْي َها ُق ُع‬
َّ
‫�ضي الله أمرا كان مفعوال وِإلى‬ِ ‫الصد ِور ۞ وِإذ ي ِريكموهم ِإ ِذ التقيتم ِفي أعي ِنكم ق ِليال ويق ِللكم ِفي أعي ِن ِهم ِليق‬ ﴾‫ود‬ ِِ ِ ِ ِ ِ ِ
ُ ‫الله ُت ْر َج ُع‬ ّ
﴾‫األم ُور‬ ِ “O ateş tutuşturulmuş (hendek)! Onlar, onun başında oturmuşlardı ve mü’minlere
“Allah, sana onları uykunda az gösteriyordu. Eğer sana onları çok gösterseydi, yaptıklarını seyrediyorlardı.” 62
çekinirdiniz ve (savaş) iş(in) de (birbirinizle) çekişirdiniz. Fakat Allah, (sizi bundan) 4) İkinci karînenin (cümlenin) birinciden çok kısa olması güzel değildir. Az kısa
kurtardı. Çünkü O, göğüslerin özünü bilir. Karşılaştığınız zaman onları sizin gözle- olursa güzeldir. 63
rinize az gösteriyor, sizi de onların gözlerinde azaltıyordu ki yapılması gereken bir işi
ْ ‫ص َحاب ْالفيل ۞ َأ َل ْم َي ْج َع ْل َك ْي َد ُه ْم في َت‬
﴾‫ض ِل ٍيل‬ ْ ‫ف َف َع َل َ ُّرب َك ب َأ‬
َ ْ َ َ َ ْ ََ
‫﴿ألم تر كي‬
yerine getirsin. İşler, hep Allah’a döndürülecektir.” 56 ِ ِ ِ ِ ِ
3. Orta sec‘e örnek: “Görmedin mi, Rabbin fil sahiplerine ne yaptı? Onların tuzaklarını boşa çıkar-
ُ ُ ‫انش َّق ْال َق َم ُر ۞ َوإ ْن َي َر ْوا َآي ًة ُي ْعر‬
َ َ ُ َ َّ َْ madı mı?” 64
﴾‫ضوا َو َي ُقولوا ِس ْح ٌر ُم ْس َت ِم ٌّر‬ ِ ِ ‫﴿اقت َ َرب ِت الساعة و‬
• Sec‘in asıl kullanıldığı alan nesirdir. Fakat sec‘ bazen şiirde de bulunur. 65
َ ْ ُ ُ ْ ُّ ‫َف َن ْح ُن ِفي َج َز ٍل َو‬
“Saat (kıyâmet) yaklaştı ve ay yarıldı. Bir mu’cize görecek olsalar hemen yüz çe- ‫َوال َب ُّر ِفي شغ ٍل َوال َب ْح ُر ِفي خ َج ِل‬ ‫وم ِفي َو َج ٍ ل‬
ُ ‫الر‬
virirler ve “Süregelen bir sihirdir” derler.” 57
Biz rahat içindeyiz, Rûmlar ise korku içindedir
Karalar meşguliyet, denizler ise utangaçlık içindedir
C. Açıklama
1) Sec‘lerin sonları sükûn üzere mebnidir. 5) Sec‘in güzel olmasının şartı, iki karînesinin (cümlesinin) anlam bakımından
farklı olmasıdır. 66
2) Kur’ân’daki sec‘lere edebe riayet etmek ve Allah Teâlâ’nın kelâmını yücelet-
mek için “fâsıla” denilir. 58
3) En güzel sec‘;
a) Fıkraları (karîneleri, cümleleri) birbirine eşit olanlardır. 59 60
Vâkı‘a, 56/28-30.
54 61
Sa‘îdî, Buğyetu’l-Îzâh, s. 95. Necm, 53/1-2.
55 62
Mürselât, 77/1-2. Burûc, 85/5-7.
56 63
Enfâl, 8/43-44. Şîrâzî, el-Belîğ, s. 296.
57 64
Kamer, 54/1-2. Fîl, 105/1-2.
58 65
Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 301; Taftazânî, Muhtasar, II, 291; Şîrâzî, el-Belîğ, s. 296. Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 302; Taftazânî, Muhtasar, II, 291; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 331.
59 66
Sa‘îdî, Buğyetu’l-Îzâh, s. 94; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 331; Şîrâzî, el-Belîğ, s. 296. Sa‘îdî, Buğyetu’l-Îzâh, s. 93.

332 333
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

6.
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
ُ ََ َْ
1. Âyetler: MUVÂZENE [  ‫] ال ُم َوازنة‬
َْ ََ َ
َّ ‫يم فل تق َه ْر ۞ َوأ َّما‬ ْ َ ََ
َ ‫( ﴿فأ َّما ال َيت‬1) ْ ََ
(Duhâ, 93/9-10) ﴾‫السا ِئ َل فل تن َه ْر‬ ِ
َ ‫يم‬
(Hâkka, 69/30-31) ﴾‫صلوه‬
ُ ُّ
َ ‫( ﴿خذوه فغلوه ۞ ث َّم الجح‬2) َ ْ ُ ُ ُّ ُ َ ُ ُ ُ
ِ
َ ُ ْ َ ْ ُّ َ َ َ ُ ْ ‫َ َ ُ َّ َ َ َّ ْ َ ُ َ َ ً َ َ ْ ْ ُ ْ َ ْ ً ًّ َ َ ُ َّ َ َ ُ َ َ َ َّ ْ َن‬ A. Tanımı
‫ض َوت ِخ ُّر‬ ‫ ( ﴿وقالوا اتخذ الرحمن ولدا ۞ لقد ِجئتم شيئا ِإدا ۞ تكاد السماوات يتفطر ِمنه وتنشق الر‬3)
ًّ َ ُ ‫ْالج َب‬ Muvâzene, mufâ‘ale kalıbında mastar olup “dengeleme, karşılaştırma, iki şey
(Meryem, 19/88-90) ﴾‫ال هدا‬ ِ arasında karşılaştırma yapma…” vb. anlamlara gelir.
ً ُّ َ َ َ َ ُ َ َ َ ْ ْ َ َ َّ َ َ
َ َّ ‫اعة َوأ ْعتدنا ل َمن كذ َب ب‬ْ َ َ َّ
َ َّ ‫﴿ب ْل كذ ُبوا ب‬َ َ (4)
‫يد س ِمعوا لها تغيظا‬ ٍ ‫الساع ِة َس ِع ًيرا ۞ ِإذا َرأت ُهم ِمن َمك ٍان ب ِع‬ ِ ِ ِ ‫الس‬ ِ Terim olarak muvâzene, “iki fâsılanın –yani, iki fıkranın veya iki mısranın son
َ ً َ َ َْ ُ ُْ َ َ ً َ َ
ً ‫ض ّي ًقا ُم َق َّرن َين َد َع ْوا ُه َنال َك ُث ُب‬ iki kelimesinin– kâfiyelerinin değil de vezinlerinin eşit olmasıdır.” 67
(Furkân, 25/11-13) ﴾‫ورا‬ ِ ِ ِ ‫وز ِفيرا ۞ وِإذا ألقوا ِمنها مكانا‬ İbn Ebi’l-İsba‘, “Nesrin cümleleri ya da şiirin beyitlerinin kelimeleri ölçülü tescî’
َ َ َ ََّ َ َ َ ُ ّ َّ ْ َ َ
(Müddessir, 74/1-4) ﴾‫نذ ْر ۞ َو َر َّبك فك ِب ْر ۞ َو ِث َي َابك فط ِّه ْر‬ ِ ‫( ﴿يا أ ُّي َها ال ُمد ِث ُر ۞ ق ْم فأ‬5) ve teczi’ede çoğunlukla birlikte eşit/denk olmasıdır.” şeklinde tarif etmiştir. 68

2. Şiirler: B. Örnekler
ْ َ َ َ ََ َْ ْ َّ َ
‫اض ِب ِه ث ْم ِدي وأ ْو َرى ِب ِه َزن ِدي‬ ‫وف‬ ‫ ( ت َجلى ِب ِه ُرش ِدي َوأث َر ْت ِب ِه َي ِد‬1)
‫ي‬ َ َ َ َ ََ َ
﴾‫﴿من ش ّ ِر َما خل َق ۞ َو ِمن ش ّ ِر غ ِاس ٍق ِإذا َوق َب‬
ُ‫صم ُيمه‬ ّ ‫ض‬ ْ‫ َمح‬،‫ب َكر ُيم ُه‬ ْ ُّ َ ُ ُ َ َ ْ ْ ُّ ُ ِ
َ ‫صاب‬
ِ ِ ِ
َ ‫الن‬ ُ
ِ ِ ‫ال َي ا‬
ِ ‫ بر‬،‫اب و ِسيمه‬ ِ ‫الره‬ ِ ‫( حر‬2)
“Yarattığı şeylerin şerrinden, karanlığı çöktüğü zaman gecenin şerrinden…” 69
 َ ََ َ ََ
Birinci âyetin sonundaki ‫ خلق‬sözcüğüyle, ikinci âyetin sonundaki ‫ وقب‬sözcüğü,
vezin bakımından birbirine eşittirler, kâfiye bakımından farklıdırlar. 70


َ ‫﴿ك َّل َل ْو َت ْع َل ُمو َن ع ْل َم ْال َيقين ۞ لت َر ُون ال َجح‬
﴾‫يم‬
ْ َّ َ َ َ
ِ ِ ِ ِ
“Hayır! Kesin bilgi ile bilseydiniz, mutlaka cehennemi görürdünüz.” 71
َْ َ َ ْ
Burada ‫ الي ِق ِين‬ve ‫ الج ِحيم‬sözcükleri, vezin bakımından eşit, reviyy (kâfiye) bakı-
mından farklıdırlar. 72

67
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 291; Kazvînî, el-Îzâh, s. 299; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 192; Subkî,
Arûsu’l-Efrâh, II, 303; Taftazânî, Muhtasar, II, 293; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 89; İbn
Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 221; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 331; Şîrâzî, el-Belîğ, s. 297.
68
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 386.
69
Felak, 113/2-3.
70
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 182.
71
Tekâsür, 102/5-6.
72
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 182.

334 335
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

ُ َ ْ ْ ْ َ ُ َ ْ ُ ُ ََ ُ ْ َ َ ْ َ ُ َّ ‫َ ْ َ َ ُ ُن‬ ْ ً ُ ُ ْ َْ َ ُ
‫ودا َوال ِك َر ُام َج َد ِاو ُل‬
َ ُ ُ ُ ْ َ ً ْ َ ُ ْ َّ َ ُ
ُ ‫وك ك َو ِاك‬
ِ ‫اش ال َم ْبث‬
ِ ‫وث ۞ وتكون ال ِجبال كال ِعه ِن المنف‬
﴾‫وش‬ ِ ‫﴿يوم يكو الناس كالفر‬ ‫هو البحر ج‬ ‫ب‬ ‫هو الشمس قدرا والمل‬
“O gün insanlar, yayılmış pervaneler gibi olur. Dağlar da atılmış renkli yün gibi O, yücelik bakımından güneştir, krallar ise yıldızlardır
olur.” 73 O, eli açıklık bakımından denizdir; cömertler ise kanallardır 77
َُْْ ُ َْ
Buradaki iki fâsıla olan ‫وث‬
ِ ‫ المبث‬ve ‫وش‬ِ ‫ المنف‬sözcükleri vezin bakımından eşit, re-
viyy (kâfiye) bakımından farklıdırlar.  74
C. Açıklama
 Muvâzene için tevâzun de denilmiştir. 78
ٌ‫اب َشديد‬ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ٌ َ َ ُ َّ ُ ُ َ َ ‫اس ُتج‬ ْ َ َْ َّ َ ُّ َ ُ َ َّ َ
ِ ٌ ‫يب له حجت ُه ْم د ِاحضة ِعند َ ِّرب ِه ْم وعل ْي ِه ْم غض ٌب ول ُه ْم عذ‬ ِ ‫﴿وال ِذين يح َاجون ِفي الل ِه ِمن بع ِد ما‬ Muvâzene ile mümâselet arasında fark vardır: Muvâzene’de sec‘ yapmak şart-
َ َ َّ َ ُ ْ َ ْ َ ٌ َ َ َ َّ َّ َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ ّ َ ْ َ َ ْ َ َ َّ َّ َ
‫ين ل ُي ْؤ ِم ُنو َن‬ ‫۞ الل ُه ال ِذي أنزل ال ِكتاب ِبالح ِق وال ِميزان وما يد ِريك لعل الساعة ق ِريب ۞ يستع ِجل ِبها ال ِذ‬ tır. Mümâslet’te şart değildir. 79
َّ َ
‫يد ۞ الل ُه‬ َ ََ َ َ َّ َ ‫ين ُي َم ُار‬ َ ‫ين َآم ُنوا ُم ْشف ُقو َن م ْن َها َو َي ْع َل ُمو َن َأ َّن َها ْال َح ُّق َأ َل إ َّن َّالذ‬
َ ‫ب َها َو َّالذ‬
ٍ ‫الساع ِة ل ِفي ضل ٍل ب ِع‬ ‫ون ِفي‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
ُ‫العز ُيز ۞ َم ْن َك َان ُير ُيد َح ْر َث ْالخ َرة َنز ْد َل ُه في َح ْرثه َو َم ْن َك َان ُيريد‬ َ ‫يف بع َباده َي ْر ُز ُق َم ْن َي َش ُاء َو ُه َو ْال َقو ُّي‬ ٌ َ D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
ِ ِِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ‫ل ِط‬
ُ‫الله‬َّ َ َْ ْ َ َ ّ َ ْ َُ ُ َ َ ُ ََ ُ ْ َُ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َْ ُ ْ ُّ َ ْ َ
‫الد ِين ما لم يأذن ِب ِه‬ ِ ‫يب ۞ أم لهم شركاء شرعوا لهم ِمن‬ ٍ ‫الدن َيا نؤ ِت ِه ِمنها وما له ِفي ال ِخر ِة ِمن ن ِص‬ ‫حرث‬ 1. Âyetler:
ٌ‫الظالم َين ُم ْشفق َين م َّما َك َس ُبوا َو ُه َو َواقع‬ َّ َ َ ٌ َ ٌ َ َ ْ ُ َ َ َّ َّ َ ْ ُ َ ْ َ َ ُ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ َ ٌَ ُ َ ٌَ ُ ُ َ
ِ ِ ِِ ِ ِ ‫�ضي بينهم وِإن الظ ِال ِمين لهم عذاب أ ِليم ۞ ترى‬ ِ ‫ولول ك ِلمة الفص ِل لق‬ (Gâşiye, 88/15-16) ﴾‫صفوفة ۞ َوز َر ِاب ُّي َم ْبثوثة‬ ِ
َ (1)
ْ ‫﴿ون َمارق َم‬
َ ْ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ َّ ‫ين َآم ُنوا َو َعم ُلوا‬َ ‫به ْم َو َّالذ‬
﴾‫ات ل ُه ْم َما يشاؤون ِعند َ ِّرب ِه ْم ذ ِلك ه َو الفض ُل الك ِب ُير‬ ِ ‫ات الجن‬ ِ ‫ات ِفي َروض‬ ِ ‫الص ِالح‬ ِ ِ ِِ (Felak, 113/2-3) ﴾‫ب‬
َ َ
ِ ِ
َ
َ ‫( ﴿من ش ّر َما خلق ۞ َومن ش ّر غ ِاسق إذا َوق‬2) َ ْ َ ََ َ ْ
ِ ٍ ِ ِ
“Kabul edildikten sonra, Allah hakkında tartışanların delilleri, Rableri yanında ًّ ًّ ُ َ ْ َ
َ ‫ض دكا دكا ۞ َوج َاء َ ُّربك َوال َملك‬
َ ‫ص فا‬ َ َّ ُ َ َّ َ
ُ ‫( ﴿كل إذا دك ِت ال ْر‬3) ًّ َ ًّ َ َْ
bâtıldır. Üzerlerine bir gazap ve onlara şiddetli bir azap vardır. O Allah ki, hak ola- (Fecr, 89/21-22) ﴾‫صفا‬ ِ
rak Kitab’ı ve ölçüyü indirdi. Ne bilirsin, belki saat (kıyamet) yakındır! Ona iman et- َّ َ َ ّ َ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ
(A‘lâ, 87/14-15) ﴾‫صلى‬ ‫ ( ﴿قد أفلح من تزكى ۞ وذكر اسم ِرب ِه ف‬4)
meyenler, onun çabuk gelmesini istiyorlar. İman edenler ise ondan korkarlar ve onun
َ َ ْ َ َ ًّ َ َ ْ ‫ال‬
(Abese, 80/26-27) ﴾‫ض شقا ۞ فأ َنبتنا ِف َيها ح ًّبا‬
َْ ََْ َ ُ
gerçek olduğunu bilirler. İyi bil ki, o saat hakkında tartışanlar, uzak bir sapıklık içine ‫( ﴿ث َّم شققنا ر‬5)
düşmüşlerdir. Allah kullarına lutufkardır, dilediğini rızıklandırır. O kuvvetlidir, ga-
libdir. Kim âhiret ekinini istiyorsa onun ekinini artırırız; kim dünya ekinini istiyorsa 2. Şiirler:
ona da dünyadan bir şey veririz. Fakat onun âhirette bir nasibi olmaz. Yoksa onla-
‫ض َل‬ َ ‫َو َق َاد َو َذ َاد َو َع َاد َوَأ ْف‬ َ ََ
َ ‫أف َاد َو َج َاد َو َس َاد َوز‬
‫اد‬ (1)
rın, kendilerine Allah’ın izin vermediği dini koyan ortaklar mı var? Eğer hüküm sözü َّ ْ ُ َ ٌ َ ٌ َُ
olmasaydı, derhal aralarında hüküm verilirdi. Zâlimler için muhakkak acı bir azap ‫َ ِرب ٌيع َم ِر ٌئ َر ِف ُيع الذ َرا‬ ‫يب ال ِف َن ِ اء‬ ‫وهوب م ِهيب ر ِح‬ (2)
vardır. Yaptıkları işler başlarına inerken zâlimlerin korkudan titrediklerini görürsün. َ
‫صا ِئ ٍل ُم ْس َت ْف ِح ٍل خ ِص ِم‬ َ ‫ص َت ْأصل‬ ْ ‫ُم‬ َ ْ َْ ُ َ َْ ْ ُ
‫مستق ِت ٍل قا ِت ٍل مستر ِس ٍل ع ِج ٍ ل‬ (3)
ٍ ِ
ً ‫َو َق َواض ًبا َو َش َو‬ َ َ َ ْ َُ
İşledikleri ise başlarına gelmektedir. İman edip iyi işler yapanlar da cennet bahçelerin-
‫ازبا ِإ ْن َس ُاروا‬ ِ ِ ‫َملوا ال َبل َد َرغا ِئ ًبا َوك َتا ِئ ًب ا‬ (4)
dedirler. Rablerinin yanında onlara diledikleri her şey vardır. İşte büyük lütuf budur.” 75 َ ْ ًَ ًَََ ََ َ ً َ ً َ ً
Bu âyetlerin tamamı tek bir vezin üzeredir. Çünkü
َ ٌ َ
‫ش ِد ٌيد‬, ‫يب‬
‫ق ِر‬, ‫يد‬
ٍ
َ ‫يم َنصيب‬
‫ َب ِع‬, ‫الع ِز ُيز‬, ِ ,
ٌ ‫َأل‬
ِ
ُ
‫وعو ِامال وذو ِابال واختاروا‬ ‫َو َج َد ِاوال َوأ ْج َداال َو َمق ِاو ال‬
َ ٍ
ve ‫ الك ِب َ ُير‬sözcüklerinin fâsılaları olan makta‘ harfleri değişik olsa da, bunların hepsi
‫ ف ِعيل‬veznindedir. 76


73
Kâria, 101/4-5.
74 77
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 182. Şîrâzî, el-Belîğ, s. 297.
75 78
Şûrâ, 42/16-22. Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 89.
76 79
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 292. İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 291; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 386.

336 337
 el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

7. َ َ ّ َ ُ ََْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ُ ََْ َ
َ ‫اط ْال ُم ْس َتق‬
﴾‫يم‬ ِ ‫الصر‬
ِ ‫﴿وآتيناهما ال ِكتاب المست ِبين ۞ وهديناهما‬
َّ َ
TARSΑ [  ‫] الت ْر ِص ُيع‬ “Onlara açık ifadeli Kitab’ı verdik ve onları doğru yola ilettik.” 84
َ َ ْ ُْ َ َ ْ ُْ
Âyette vezinleri aynı olan ‫ المست ِبين‬ve ‫ المست ِقيم‬sözcüklerinin sonları birbirine ay-
kındır.


A. Tanımı ٌ ‫َأ ْو َح َّي ٌة َذ َك ٌر َأ ْو َعار‬
‫ض َه ِط ٌل‬ ‫ص ٌ ر‬ ِ
َ ‫َك َأ َّن ُه َق َم ٌر َأ ْو‬
ْ ‫ض ْي َغ ٌم ه‬
ِ
Tarsî‘, lügatte “altın ve gümüş bir zemin üzerine mücevher oturmak, mücevher
ْ ْ ْ (gerdanlığın her iki ucuna Sanki o bir ay veya avurdu geniş bir aslan gibidir
kakarak süsleme, oymacılık” anlamlarına gelir. ‫ترصيع ال ِعق ِد‬ Yahut erkek bir yılan ya da çekingen bir kurt gibidir 85
mücevher takma) ifadesinden alınmıştır.
Terim olarak tarsî‘, “şair veya nesir yazarının cümlenin ilk kısmı veya beytin 
َ َ َ َ َ َ َ َ
sadrında (birinci mısraında) bulunan her lafza mukabil aynı vezin ve kafiyede olan ‫ِفي ِد ْر ِع ِه أ َس ٌد ت ْد ِمى أظا ِف َر ُه‬ ‫ ِفي ث ْو ِب ِه َبش ٌ ر‬،‫ِفي ت ِاج ِه ق َم ٌر‬
bir lafzı cümlenin ikinci kısmına ve beytin ikinci mısraına getirmesidir.” 80 Başka bir
ifadeyle “bir beyit teşkil eden mısralarla bir fıkrayı teşkil eden cümlelerdeki lafızları Tacında ay, elbisesinde beşer/insan vardır
vezin ve kafiye itibariyle birbirine uygun yapmaktır.” 81 Zırhında tırnakları kanayan aslan vardır 86

B. Örnekler C. Açıklama
ُ ‫﴿و َل ْس ُتم بآخذيه إ َّل َأن ُت ْغم‬
﴾‫ضوا ِف ِيه‬ َ Tarsî‘in sec‘e benzediği söylenmiştir. 87 Bu yüzden her iki sanat birbirine karış-
ِ ِِ ِ ِ ِ tırılmaktadır.
“Kendiniz göz yummadan alamayacağınız…” 82 İbnü’l-Esîr, tarsî‘ sanatının Kur’ân-ı Kerîm’de bulunmadığını söylemekte ve yu-
karıda örnek olarak verilen âyetlerin tarsî‘e benzediğini, ancak şartlarını taşımadı-
 ğını belirtmektedir. 88
َ ْ َ َ َْ
﴾‫﴿إ َّن ال ْب َر َار ل ِفي ن ِع ٍيم ۞ َوِإ َّن ال ُف َّج َار ل ِفي َج ِح ٍيم‬
ِ
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
“İyiler nimet içindedirler. Kötüler de yakıcı ateş içindedirler.” 83 ْ َ ُ ‫َ َر‬ َ ْ َ ُ َ َ
َ َ ‫يق خ ْم َر ِة َس ْي ِب ِه ِلل ُم ْع َت ِفي‬ ‫و ِح‬ ‫ ( فح ِريق ج ْم َر ِة َس ْي ِف ِه ِلل ُم ْعت ِد‬1)
‫ي‬
Bu âyette vezinleri aynı olan ‫يم‬
ٍ ‫ ن ِع‬ve ‫ ج ِح ٍيم‬sözcüklerinin sonları aynıdır. َ ُْ ْ َ ْ َُ ْ ْ َْ َ
‫َو َسا ِف ٍر ِبغب ِار الحر ِب ملت ِث ِم‬ ٍ ‫ض ِب ُمل َت ِح‬
‫ف‬ ‫( ِم ْن َح ِاس ٍر ِب ِغر ِار الع‬2)
 ٌَ ٌَ َ ٌ ََ ْ
‫ص ْف َر ُاء َر ْع َبلة ِفي َم ْن ِص ٍب َس ِن ِم‬َ ‫( َوِتل َك َه ْيكلة خ ْو ٌد ُم َب َّتل ة‬3)
َْ ُ ْ َ ََُ ْ َ ْ ّ َ َُ َْ َ ُ َ ْ
80
Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 80; Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 375; İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 116; ‫ض َوب ِة الق َد ِم‬ ‫ص أسفلها مخ‬ ِ ‫الدع‬
ِ ‫ك‬ ‫َعذ ٌب ُمق َّبل َها خ ْد ٌل ُمخلخل َه ا‬
Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 431; İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 277; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-
84
Tahbîr, s. 302; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 168; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 190; İbn Ma‘sûm, Envâru’r- Sâffât, 37/117-118.
85
Rebî‘, VI, 162; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 332. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 302.
81 86
Tahiru’l-Mevlevi, Edebiyat Lugatı, s. 166. İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 116.
82 87
Bakara, 2/267. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 302.
83 88
İnfitâr, 82/13-14. İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 277.

338 339
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

َْ َ َ َ ٌ َ ٌ ُ 8.
‫ض َرا ِئ ُب َها ِصيغ ْت َعلى الك َرِم‬ َ ‫ض‬ ٌ ‫َم ْح‬ ‫يض ت َرا ِئ ُب َه ا‬ ‫ود ذ َوا ِئ ُب َها ِب‬ ‫س‬
َ
‫َي ْر َوى ُم َعا ِن ُق َها ِم ْن َب ِار ٍد ش ِب ِم‬ ُ ُ ُ َ َ ْ َّ َ
‫ُس ْمح خال ِئق َها د ْر ٌم م َر ِفق َه ا‬ TEŞRΑ [  ‫] التش ِر ُيع‬
َ ٌ
ً َ َْ ُ َ ََْ ً َ َ ْ َّ ً َ ََ
‫صفقة ِم ْن َر ِاب ٍئ َو َد ِم‬ ‫صهباء م‬ ‫الد ِ ّن ُمغلق ة‬ ‫كأ َّن ُم ْع َتقة ِفي‬
َ َ ْ َ
‫َج َر َد َاء َم ْهيب ٍة ِفي ح ِال ٍق ش ِم ِم‬
َ َ َ ‫ش ِي َب ْت ِب َم ْو َه َب ٍة ِم ْن َرأ ٍس َم ْرق َب ٍ ة‬
ُ ُّ َ ْ َّ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ
‫النظ ِم‬ ‫ِإذا يكون تو ِالي النج ِم ك‬ ‫خالط ط ْع َم ث َن َاي َاها َو ِريق ِت َه ا‬

 A. Tanımı
Teşrî‘, sözlükte “ yolu açık ve aşikar etmek, evi yükseltmek, kanun koymak” gibi
anlamlara gelir. Tef’îl kalıbında mastardır.
Terim olarak teşrî‘, “bir beyti, her biri üzerinde vakıf yapıldığında anlamın doğru
olacağı iki kâfiye üzerine binâ edilmektir.” 89
َْْ ُ َ َّ ‫َش َر ُك‬ ُّ ‫َيا َخاط َب‬
َّ ‫الد ْن َيا‬
‫الر َدى َوق َر َارة الك َد ِار‬ ‫الد ِن َّي ِة ِإ َّن َه ا‬ ِ
ًَ َ َ َ َ‫ض َح َك ْت في َي ْو ِمه ا‬ ْ ‫َد ٌّار َم َتى َما َأ‬
‫أ ْبك ْت غ َدا ُب ْعدا ل َها ِم ْن َد ِار‬ ِ
Ey adi dünyaya yönelen kişi! Kuşkusuz o,
Kötülüğün kapanı ve tasaların ikametgâhıdır
Bir yurt ki, her ne zaman bu gününde güldürse,
Ertesi günü ağlatır. Uzak olsun böyle bir yurt!
َ ْ َ َْ َ
Bu şiirde ‫ الكدار‬ve ‫ دار‬sözcükleri üzerinde vakıf yaptığımız zaman doğru olur ve
َ َّ ََ
bu bahr-i kâmildir. Yine ‫الردى‬ ve ‫ غدا‬sözcükleri üzerinde vakıf yaptığımız zaman da
doğru olur. Bu da meczû’u’l-kâmildir. Bu durumda şiir şöyle olur:
َّ ‫ِة إ َّن َها َش َر ُك‬
‫الر َدى‬ ‫الد ِن َّي ـ‬ ُّ ‫َيا َخاط َب‬
َّ ‫الد ْن َيا‬
ِ
ِ
َ َ َ َ َ ْ َ َ ََ ٌ َ
‫ِفي َي ْو ِم َها أ ْبك ْت غ َدا‬ ْ‫ت‬
‫دار متى ما أضحك‬
Ey dünyaya yönelen kişi! Kuşkusuz o, kötülüğün kapanıdır!
Bir yurt ki, her ne zaman bugün güldürse, yarın ağlatır! 90


89
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 522; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 175; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye,
s. 113; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 306; Taftazânî, Muhtasar, II, 297; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
I, 266; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 91; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 343; Hâşimî,
Cevâhiru’l-Belâğa, s. 332.
90
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 522; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 175; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s.
113; Subkî, ‘Arûsu’l-Efrâh, II, 306; Taftazânî, Muhtasar, II, 297-98; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
I, 266; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 92; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 344-45; Hâşimî,
Cevâhiru’l-Belâğa, s. 332.

340 341
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

َ َ َ ْ ْ َّ ْ َ 9.
‫َما ِفي ال ِك َر ِام ل ُه ن ِظ ٌير ُي ْنظ ُر‬ ‫َيا أ ُّي َها ال َم ِل ُك ال ِذي َع َّم ال َو َر‬
‫ى‬
َ ُْ َ َ ْ َ ٌ َ َ َْ َ َ ْ َ
‫الدن َيا ف ِق ٌير ُم ْع ِس ُر‬ ‫َما ك َان ِفي‬ ‫ص ِرن ا‬ ‫لو كان ِمثلك آخر ِفي ع‬ LÜZÛMU MÂ LÂ YELZEM
َ ْ َ ُ ‫ُل ُز‬
Ey insanlığı kuşatmış olan kral! [  ‫وم َما ل ْم َيلز ُم‬  ]
Cömertlikte onun görülen bir benzeri yok!
Eğer asrımızda senin gibi başka biri olsaydı
Dünyada zorluk çeken fakir kalmazdı
َ ُْ ْ ُ
Bu şiirde, ‫ ينظ ُر‬ve ‫ مع ِس ُر‬sözcükleri üzerinde vakıf yaptığımız zaman doğru olur. A. Tanımı
َ َ
Yine ‫ ن ِظ ٌير‬ve ‫ ف ِق ٌير‬sözcükleri üzerinde vakıf yaptığımız zaman da doğru olur. Bu du-
Lüzûmu mâ lâ yelzem, lafzen “ gerekli olmayan şeyin gerekliliği “ anlamında
rumda şiir şu hale gelir:
bir terkiptir.
َ ْ ُّ َ َ َْ َ َ َ َ ْ َّ ْ َ
‫الدن َيا ف ِق ُير‬ ‫ل ْو ك َان ِمثل َك آخ ٌر َما ك َان ِفي‬ ُ ‫َيا أ ُّي َها ال َم ِل ُك ال ِذي َما ِفي ال ِك َر ِام ل ُه ن ِظ‬
‫ير‬ Terim olarak, “kâfiye (reviyy) veya fâsıla harfinden önce, gerekli olmadığı hâlde
Ey cömertlikte benzeri olmayan kral! kâfiye veya sec‘ oluşturan bir harf ve harekenin veya ikisinden birinin ya da birden
Senin gibi başka biri olsaydı, dünyada fakir kalmazdı 91 çok harfin getirilmesidir.” 95 Bu sanatın, sözü süsleme sanatlarının en zoru olduğu
söylenmektedir. 96 Bazı belâgatçılar buna iltizâm demişlerdir. 97
Bu sanata iltizâm, teşdîd, in’ât ve tazyîk de denir. 98
C. Açıklama
Teşrî‘ sanatına, teşrîh ve zû’l-kâfiyeteyn 92, tev’em 93 de denir. Bu sanat sırf şiire B. Örnekler
özgü olduğu için Kur’ân-ı Kerim’de bulunmaz. 94 َ َ َ َّ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َّ َ َ
﴾‫السا ِئ َل فل ت ْن َه ْر‬ ‫﴿فأما الي ِتيم فل تقهر ۞ وأما‬
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler “Öyleyse sakın yetîmi ezme! İsteyeni azarlama!” 99
َ ُ َّ َ َ َ
‫ ت ِك ُّب ُه َّن ِش َماال‬،‫الرئ ِال‬ ْ ‫ناو َح‬ َ ‫الع�شي َت‬ ّ َ ّ ‫ ( َوإ َذا‬1)
ُ ‫الري‬
‫اح َم َع‬ Burada ‫ ر‬harfi sec‘ olduğu hâlde ‫ ه‬harfi lüzumu mâ lâ yelzem olarak gelmiştir.
ِ ‫هدج‬ ‫ت‬ ِ ِ ِ
َ َ َْ ْ ُ ُ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ
‫ض ْي ِف َن ا‬ َ ‫َأ ْل َف ْي َت َنا َن ْف َرى ْال َعبيط ل‬
‫ ونقتل البطاال‬،‫قبل ال ِقت ِال‬ ِ ِ ِ 
َْ َ ْ َ ََ َ ْ َ َ ْ َ ُْ َ َ
‫ف ُه َو ال ُم َنى ال أن َت ِهي َع ْن ُح ِّب ِه‬ ‫( يرنو ِبطر ٍف فا ِت ٍر مهما رن ا‬2) ُ ْ ُ َّ َ
﴾‫يل َم ْن َر ٍاق ۞ َوظن أنه ال ِف َراق‬
َّ َ
َ ‫﴿و ِق‬
ُ
‫ص ْب َر ِلي َع ْن ق ْ ِرب ِه‬ َ ‫الض َنا َال‬
َّ ‫َي ْشفي‬ َ‫صن َناضر ُح ْل َو ْال َجن ى‬ ْ ُ ُ َْ
ِ ٍ ِ ِ ‫يهفو ِبغ‬
“Denilir ki: “Kim var bir okuyacak?” Kendisi de artık bunun ayrılık zamanı ol-
ْ ُ ْ َ ّ ُ ْ ََ ُْ َ َ‫َل ْو َك َان َي ْو ًما َ ائري َ ال ْال َعن ا‬
‫يحلو لنا ِفي الح ِب أن نس ِمي ِب ِه‬ ِ ‫زِ ِ ز‬ duğunu anlar.” 100
َ ‫َق ْد َس َّ َرنا إ ْذ َل ْم َي ُح ْل َع ْن‬ َ َ َّ َ ‫َ ْ َ ْ ُ َ َ ي‬
‫ص ِّب ِه‬ ِ ‫اظ ِر لما دن ا‬ ِ ‫أنزلته ِفي ن‬ 95
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 281; Kazvînî, el-Îzâh, s. 300; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 307; Taftazânî,
ََ ْ َ َُ َ ََْ َ َ َ
‫َرث ْي َت ِلي ِمن عذ ِابي يوم بي ِن ِه ِم‬
ْ َ َ ْ َ ‫( فلو َرأيت ُمص ِابي ِعندما رحلو ا‬3) َ َ ْ ْ Muhtasar, II, 298; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 93; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 332-
333.
96
 97
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 281; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘, s. 316.
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 517; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 176; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s.
91
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 332. 203; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, II, 433; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 93.
92 98
Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 91; Şîrâzî, el-Belîğ, s. 299. Bulut, Belagat Terimleri Sözlüğü, s. 285.
93 99
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 522; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 113. Duhâ, 93/9-10.
94 100
Özdemir, “Kur’ân’da Bedîî Sanatlar”, s. 191. Kıyâme, 75/27-28.

342 343
 ‫‪Bedî‘ İlmi ve Sanatları‬‬ ‫‪el-Muhassinâtu’l-Lafziyye‬‬

‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫‪ harf-‬را ‪ harfi sec‘ olduğu hâlde‬ق ‪ sözcüklerindeki‬ال ِفراق ‪ ve‬راق ‪Bu âyette fâsıla olan‬‬ ‫‪2. Şiirler:‬‬
‫ََْ‬ ‫َ َ َ ْ‬ ‫َ‬
‫‪leri lüzumu mâ lâ yelzem olarak gelmiştir.‬‬ ‫فأل َه ْي ُت َها َع ْن ِذي َت َما ِئ َم ُم ْح ِو ِل‬ ‫ف ِم ِثل ِك ُح ْبلى ق ْد ط َرق ُت َو ُم ْر ِض ٍ ع‬ ‫)‪ (1‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ََ ْ َْ َ ْ َ َ َ‬
‫‪‬‬ ‫ِب ِش ِ ّق َو َت ْح ِتي ِش ُّق َها ل ْم ُي َح َّو ِل‬ ‫ص َرف ْت ل ُ ه‬ ‫ِإذا ما بكى ِمن خل ِفها ان‬ ‫ ‬
‫وح ِة َز ْم َز ُم‬ ‫ص ْت ب ْال ُم ُل َ‬‫اب َو ُخ َّ‬ ‫ِع َذ ٌ‬ ‫َل َك ْال َح ْم ُد َأ ْم َو ُاه ْالب َال َد ب َأ ْسره اَ‬
‫ْ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫الش ْي َطان َت َذ َّك ُروا َفإ َذا ُه ْم ُم ْبص ُر َ‬
‫ون ۞ َوِإخ َو ُان ُه ْم َي ُم ُّد َون ُه ْم ِفي الغ ّ ِي ث َّم‬ ‫َّ َّ َ َّ َ َ َ َّ ُ ْ َ ٌ َ َّ‬
‫﴿إن ال ِذين اتقوا ِإذا مسهم طا ِئف ِمن‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫)‪ (2‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ُ َ َ ََْ ُ ْ َ ْ ْ ُ ْ‬ ‫اف َأ ْن ُف هُ‬ ‫ُ َ ْ َ ُّ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ُ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ود ُيخ َز ُم‬ ‫خزامى وأنف العو ِد ِبالع ِ‬ ‫ش يست‬ ‫هو الحظ غير الوح ِ‬ ‫ ‬
‫ُ‬
‫ال يق ِصرون﴾‬ ‫َس َال َم َم ْن َك َان َي ْه َوى َم َّر ًة َق َطناَ‬ ‫َس ّل ْم َع َلى َق َطن إ ْن ُك ْن َت َن َل هُ‬
‫ِاز‬ ‫ٍ ِ‬ ‫ِ‬ ‫)‪ (3‬‬
‫‪“Allah’tan korkanlar, kendilerine şeytandan gelen bir vesvese dokunduğu za-‬‬
‫ُ َ‬ ‫ً َ َ‬
‫ُح ّبا ِإذا ظ َه َر ْت َآيات ُه َبط َنا‬ ‫�سى َق َواع َد هُ‬ ‫ُأح ُّب ُه َو َّالذي َأ ْر َ‬ ‫ ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُْ ْ َ‬ ‫َّ َ َ َّ‬ ‫ْ َ ْ َ َ َ ُّ‬ ‫َ ْ َ‬
‫‪man hatırlarlar, hemen görürler. Kardeşleri ise onları, azgınlığa sürükler, sonra ya-‬‬ ‫ِإال تذك َر ِع ْن َد الغ ْ َرب ِة ال َوط َنا‬ ‫يب ِوِإن أبدى تجل ِد ِ ه‬ ‫ما ِمن غ ِر ٍ‬ ‫ ‬
‫‪kalarını bırakmazlar.” 101‬‬ ‫َ َ‬
‫اس َت ْو َر ْي َت َس ْه ٌل ق ْد َحكا‬ ‫َ ْزن ٌد إ َذا ْ‬ ‫َوَأ َما َو َز ْن ُد َأبي َعل ّي إ َّن هُ‬ ‫)‪ (4‬‬
‫ِ‬ ‫ْ ِ ِ ٍِ‬
‫ْ َ ْ ُ ْ َ َ َ ُ َّ َ ْ َ َ‬ ‫إ ِّني ِل َتأ َبى ُّ‬
‫‪‬‬ ‫ِمن غي ِركم وتعاف ِإال مدحكا‬ ‫الص ْن َع َع ِالي ِهم ِت ي‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫ِ‬ ‫ ‬
‫ُ ْ‬ ‫ً َ‬ ‫َيا ُم ْحر ًقا ب َّ‬
‫َم ْهال ف ِإ َّن َم َد ِام ِعي تط ِف ِيه‬ ‫الن ِار َو ْج َه ُم ِح ِّب ِ ه‬ ‫ِ ِ‬
‫َ ْ ْ َ َْ َ‬ ‫َ ْ ْ َ َ َ َُ‬ ‫‪‬‬
‫ص َعلى قل ِبي ف ِإ َّن َك ِف ِيه‬ ‫واح ِر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫أح ِرق ِبها جس ِدي وكل جو ِار ِح ي‬
‫!‪Ey sevgilisinin yüzünü ateşle yakan kişi‬‬
‫‪Yavaş ol! Kuşkusuz gözyaşlarım onu söndürür‬‬
‫!‪Onunla cesedimi ve bütün organlarımı yak‬‬
‫‪Kalbimi yakmaya çalış! Çünkü sen ondasın! 102‬‬

‫‪C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler‬‬

‫‪1. Âyetler:‬‬
‫َ َ َ َ َ ً ََ َْ‬
‫)‪﴿ (1‬ووجدك ضال ف َهدى ۞ َووجدك عا ِئل فأغنى﴾ )‪(Duhâ, 93/7-8‬‬
‫َ َ َ َ َ َ ًّ َ َ‬
‫ُ‬ ‫)‪َ (2‬‬
‫﴿والطور ۞ َوكت َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬
‫ور﴾ )‪(Tûr, 52/1-2‬‬
‫اب مسط ٍ‬
‫ِ ِ ٍ‬
‫ْ‬ ‫اع ٌر َّن َت َ َّرب ُ‬ ‫ََُْ ُ َ َ‬ ‫ََ َ ْ ُ‬ ‫ّ َ َ‬ ‫َ َ ّ َ َْ َ ْ‬
‫ص ِب ِه َ ْري َب ال َم ُنو ِن﴾‬ ‫)‪﴿ (3‬فذ ِك ْر ف َما أنت ِب ِنع َم ِت َ ِربك ِبك ِاه ٍن ول مجنو ٍن ۞ أم يقولون ش ِ‬
‫)‪(Tûr, 52/29-30‬‬
‫َ‬ ‫ْ َ‬
‫ْ َ ُّ ُ ْ‬ ‫ََ‬
‫ْ َ ُّ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫)‪﴿ (4‬إن ال ُمتقين في جن ٍ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ ْ َّ َ‬
‫ات ون ِع ٍيم ۞ ف ِاك ِهين ِبما آتاهم ربهم ووقاهم ربهم عذاب الج ِح ِ‬
‫يم﴾ ‪(Tûr, 52/17-‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫)‪18‬‬
‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫)‪َ (5‬‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ود ۞ وطل ٍح َمنض ٍ‬
‫ود﴾ )‪(Vâkıa, 56/27-29‬‬ ‫اب ال َي ِم ِين ۞ ِفي ِسد ٍر َمخض ٍ‬ ‫اب ال َيمين َما أ ْ‬
‫صح ُ‬
‫ِ ِ‬
‫﴿وأ ْ‬
‫صح ُ‬
‫‪101‬‬
‫‪ A‘râf, 7/201-202.‬‬
‫‪102‬‬
‫‪ Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 333.‬‬

‫‪344‬‬ ‫‪345‬‬
 el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

10. ُ ‫َو َه ْل ُك ُّل َم َو َّدت ُه َت ُد‬ ُ ُ ُ َ ُ ُ َّ َ َ

‫وم ِلك ِ ّل َه ْو ٍ ل‬
‫وم‬ ِ ‫مودته تد‬
َْ َْ
KALB [  ‫] القل ُب‬ Onun dostluğu her korku için devam ediyor
Onun her türlü dostluğu devam ediyor mu?


ََ ً َ َ ْ َ ََ
A. Tanımı
«‫الل ُه ِهالال أن َارا‬
ِ ‫»أرانا‬
Kalb, sölükte “geri çevirmek, içini dışına döndürmek” gibi anlamlara gelir. Allah bize parlayan hilâli gösterdi.
Belâgat terimi olarak kalb, birçok konuyla ilgili olarak sözün lafız veya mâna Bu âyetlerin, şiir ve sözlerin harflerini, tersten okuduğumuz veya yazdığımız za-
bakımından ters çevrilmesini ifade eden kapsamlı bir terim şeklinde kullanılmıştır. man düzünün aynısı olur.
Kalb sanatının çeşitli şekilleri vardır: Maklûbu’l-küll, maklûbu’l-ba‘z ve maklûbu
mücennah. 103 C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
ُ َ َ َ َ َ
Daha önce de muhassinat-ı ma‘neviyye/manayı güzelleştirenler bölümünde
‫َو َه ْل ل ْيل ُه َّن ُم َد ٌان َن َه ًارا‬ ‫أ َر ُاه َّن ن َاد ْم َن ُه ل ْي َل ل ْه ٍ و‬ (1)
bahsettiğimiz gibi, kalb sanatının bazı kısımları aks sanatına dahildir. Bu sebeple َ ُ َ
burada “maklûbu’l-küll” ele alınacaktır. ‫ِإ َّن َما َد َع َد ك َب ْر ٍق ُم ْن َت ِج ُع‬ ‫َع ٌّج ت ُن ُّم ق ْ َرب َك َد َع َد ِآم ًن ا‬ (2)
ُ ‫َم َو َّدتي َي ْح َيى َت ُد‬
‫وم‬ (3)
Maklûbu’l-küll, bir ifadenin hem düzden hem de tersten okunduğunda aynı ِ
şekilde okunmasıdır. Buna, el-maklûbu’l-müstevî veya mâ lâ yestehîlu bi’l-in‘ikâs da ٌ‫وت َف ُم ُه َم ْف ُتوح‬ ٌ ‫ُح‬ (4)
َ َ َ ُ
denilmektedir. 104 ‫ك ْن ك َما أ ْمك َن َك‬ (5)

B. Örnekler 
ََ
﴾‫﴿و َر َّب َك فك ِّب ْر‬
َ

“Rabbini tekbir et!” 105


ََ ُ
﴾‫﴿ك ٌّل ِفي فل ٍك‬
“Her biri bir yörüngede…” 106


103
Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 431.
104
Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 431; Kazvînî, el-Îzâh, s. 299; Taftazânî, Muhtasar, II, 295; Hâşimî,
Cevâhiru’l-Belâğa, s. 334.
105
Müddessir, 74/3.
106
Enbiyâ, 21/33.

346 347
 11. 12.
ُ ْ َّ َ ُ َْ
TASHÎF [  ‫ص ِحيف‬ ‫] الت‬ MÜVÂREBE [  ‫] ال ُم َو َارَبة‬

A. Tanımı A. Tanımı
Tashîf sözlükte tashîf, tef’îl kalıbında mastar olarak “bir sayfada birbirine ben- Muvârebe lügatte mufâ‘ale vezninde mastar olup “akıllı ve zeki olmak” anla-
zeyen harflerden oluşan kelimeleri yanlış okumak, yanlış yazmak, yanlış harekele- mındaki ireb (erâbe) kökünden türemiştir. “Birine karşı akıllıca ve kurnazca davran-
mek veya yanlış rivayet etmek” demektir. mak” demektir. 110
Terim olarak tashîf, “iki veya daha fazla kelime arasında hat (yazı) bakımından Terim olarak muvârebe, “söz söyleyenin, suçlanmaktan kurtulmak için anlamı
benzerlik olmasıdır. Öyle ki, kelimelerden birinin noktaları kaldırılsa veya değiştirilse değiştirecek şekilde –tahrif veya tashîf yoluyla– sözünde değişiklik yapmasıdır.” 111
diğer kelimenin aynısı olur.” 107 Buna cinâsu’t-tashîf (tecnîsu’t-tashîf) veya cinâsu’l- Müvârebe sanatını Allah Teâlâ’ya izafe etmek mümkün olmadığından, bu sa-
hatt da denilmektedir. 108 natın O’nun kelâmının şarihlerinde mevcut olduğu söylenmiştir. 112

B. Örnekler B. Örnekler
ّ َ َّ َ ّ َّ َ ّ َّ َ َ َ ُ َ ُ َ َ ْ
‫[ التخ ِلي‬boşaltma], ‫[ الت َح ِلي‬tatlandırma] ve ‫[ الت َج ِلي‬görünme] sözcüklerinde sadece َ
﴾‫﴿إ ْر ِج ُعوا ِإلى أ ِبيك ْم ف ُقولوا َيا أ َبانا ِإ َّن ْاب َن َك َس َرق‬
ِ
bir nokta farkı vardır.
“Babanıza dönün, “Ey babamız! Oğlun hırsızlık yaptı!” deyin.” 113
 َ َ َّ ُ
Bazı âlimler, âyetteki ‫[ س َرق‬hırsızlık yaptı] sözcüğünü ‫[ س ِرق‬hırsızlıkla suçlandı]
ُ ‫﴿و ُه ْم َي ْح َس ُبو َن َأ َّن ُه ْم ُي ْحس ُنو َن‬
﴾‫ص ْن ًعا‬ َ şeklinde okumuşlardır. 114
ِ
“Onlar, kendilerinin iyi iş yaptıklarını zannediyorlar.” 109 
َ ُ ْ ُ ُ َ َ ْ َ ًَ َ َ َ َ َ َ
﴾‫﴿وِإذا أ َر ْدنا أ ْن ُن ْه ِل َك ق ْ َرية أ َم ْرنا ُمت َر ِف َيها ففسقوا ِف َيها‬
َ ُ َ ْ َ َ
Âyetteki ‫ يحسبون‬ve ‫ يح ِسنون‬sözcüklerinin üçüncü harflerinde sadece bir nokta
farkı vardır.
“Biz bir beldeyi helâk etmek istediğimiz zaman onun varlıklılarına emrederiz
de, orada fısk işlerler.” 115
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler 110
Kelimenin aslı muârebe iken hemzenin “vâv”a dönüşmesiyle muvârebe şeklini almıştır.
َ ً َ
‫ف َع َن ْت ِس َماال َو َهبت ِش َماال‬ ‫ ( َو َر ْد ُت ِب َع ْي َه َام ِة ِج ْس َرٍ ة‬1) Muvârebenin “muhtaç olmak” mânasındaki ereb veya “bozulmak” anlamındaki verb (vereb)
َّ ْ ْ ُْ ْ َ ْ َ ُ ْ َّ َ
‫ِفي َح ِّد ِه ال َح ُّد َب ِي َن ال ِج ِّد َوالل ْع ِب‬ ِ ‫ص َد ُق أن َب ًاء ِم َن الك ُت‬
kökünden türediği de ileri sürülmüştür. Bkz. Durmuş, İsmail, “Muvârebe”, DİA, 2006, XXXI,
‫ب‬ ‫( السيف أ‬2) 415.
َ
‫الله ط ِال ُب ُه‬ َُْ ْ َ َ ْ ُ َ ْ َ ُ ْ ْ ُ َ ََ
ِ ‫ وال ُمعتز ِب‬،‫ِليع ِجز‬ ‫الله ِإذ س َر‬
‫ى‬ ِ ‫( ول ْم يكن ال ُمغت ُر ِب‬3)
111
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 249; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 83; Subkî, Arûsu’l-Efrâh, II, 319;
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 249; Suyûtî, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cumân, s. 290; Mer‘î el-Hanbelî, el-
 112
Kavlu’l-Bedî‘, s. 153; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, II, 299; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 334.
Özdemir, “Kur’ân’da Bedîî Sanatlar”, s. 191.
107 113
İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 17; Taftazânî, Muhtasar, II, 295; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 334. Yûsuf, 12/81.
108 114
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 86. Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 646-647.
109 115
Kehf, 18/104. İsrâ, 17/16.

348 349
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

َ ََ ُ َ َ ْ ُْ َ َّ َ
Bazı âlimler, âyetteki ‫ أم ْرنا‬ifadesinin “onlara tâati emrettik”, bazıları da “onların Bu şiir halife Hişâm’a ulaşınca, şairi getirtir ve ona, “‫[ و ِمنا أ ِم َيرالمؤ ِم ِنين ش ِبيب‬Emîru’l-
َ ْ َّ َ
zenginlikleri artırdık veya onları emîrler yaptık” anlamında (‫ )أمرنا‬olduğunu söyle- mü’minîn Şebîb bizdendir] sözünü sen mi söyledin?” O da râ harfini fethalı okuyarak
ُ َ َ ْ ُ ْ َ َّ َ
“Ben, ‫ و ِمنا أ ِم َير المؤ ِم ِنين ش ِبيب‬dedim” der. Bu durumda anlam, “Ey emîru’l-mü’minîn!
mişlerdir. 116
Sen bizden gençsin!” şeklinde olur. Böylece şair, ‫[ ر‬râ] harfini zammeden fethaya çe-
 virmek suretiyle kurtulmuştur. 118
Müvârebe sanatı esasen şiirde olur. Şu şiirde olduğu gibi:
َ ‫اع ُد ٌّر َع َلى َخال‬
‫ص ْه‬ َ ‫ض‬َ ‫َك َما‬ ُ َ َ ‫ض‬
‫اع ِش ْع ِري َعلى َب ِابك ْ م‬ َ ‫َل َق ْد‬
ِ C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
َ َّ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ ْ ُ ْ ًَ ْ َّ ‫ص‬ ُّ ‫َ َل ْن َت ِع ْن ِدي َأ َخ‬
Şiirim sizin kapınızda zayi oldu ‫السل ِم‬ ‫ِإذ كنت أقدره ِم ِعن ِدي على‬ ‫اس َمن ِزل ة‬ ِ ‫الن‬ (1)
ُ ‫َف َو َاك َم ِدي م َّم ْن َيه‬ َ َ ُ َ َ َ ْ ُ َ
İncinin Hâlise’nin üzerine zayi olduğu gibi ‫يم ِب َها َب ْع ِدي‬ ِ ِ ْ ‫يت ف ِإ ْن أ ُم‬
‫ت‬ ‫أ ِهيم ِبدع ٍة ما ح ِي‬ (2)
ُ‫إ َلى الله م ْن َها ْال ُم ْش َت َكى َو ْال ُم َع َّول‬ ًَ َْ ْ ُ َّ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ
Anlatıldığına göre şairlerden biri halifelerden birinin huzuruna girdi. Halifenin ِ ِ ِ ‫البش ِر وقع ة‬ ِ ‫لقد أوقع الجحاف ِب‬ (3)
yanında Hâlise isimli siyah bir câriye oturuyordu. Câriyenin üzerinde tanımlanama- ُ‫َي ُك ْن َع ْن ُق َ ْريش ُم ْس َت َم ٌاز َو ُم ْز َحل‬ َ‫ش ب َم ْل ِكه ا‬ ٌ ْ َ ُ َ ُ ّ َ ُ َّ َ
ٍ ِ ‫ف ِإال تغ ِيرَها قري‬
yacak kadar değerli mücevherler ve inciler vardı. Şâir, halifeyi övmeye başladı. An- َ‫َأ َج َاد ْال ُم َس ِّدي َن ْس َج َها َف َأ َذ َالها‬ ٌ
‫ص َح ِص َين ة‬ ٌ ‫َع َلى ْابن أبي ْال َعا�صي ِد َال‬ (4)
ِ ِ
cak halife ona hiç kulak vermiyordu. Şair dışarı çıkınca kapıya yukarıdaki beyti yazdı. ََ َ ْ ‫الس ْيف َت‬ َ َ ْ َ َ َّ ِ َ ُ ْ َ ْ ُ
‫ض ِر ُب ُم ْع ِل ًما أ ْبطال َها‬ ِ َّ ‫ِب‬ ‫س ُج َّن ٍ ة‬ ِ ِ ‫ب‬ ‫ال‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫غ‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫ق‬ ‫م‬ ‫ال‬ ‫كنت‬ (5)
Halifenin bir adamı bu şiiri okuyunca, durumu halifeye haber verdi. Halife buna
َ َ
çok kızdı ve o şairin huzuruna getirilmesini emretti. Şair kapıya gelince ‫ ضاع‬sözcük- 
lerindeki ‫ ع‬harflerini sildi ve ardından halifenin huzuruna getirildi. Halife ona, “Ka-
pıya ne yazdın?” diye sorunca, şiiri aşağıdaki şekilde okudu:
َ ‫ض َاء ُد ٌّر َع َلى َخال‬
‫ص ْه‬ َ ‫َك َما‬ ُ َ َ ‫َل َق ْد‬
‫ض َاء ِش ْع ِري َعلى َب ِابك ْ م‬
ِ
Şiirim, sizin kapınızda parladı
İncinin Hâlise’nin üzerinde parladığı gibi

Bu durum halifenin hoşuna gitti ve onu ödüllendirdi. Bunun üzerine hazirun-

dan birisi şöyle dedi: “Bu, iki ‫ ع‬harfi yolunmuş/kırpılmış bir şiirdir.” 117


ُ ‫َو َع ْم ٌر َو ِم ْن ُك ْم َه ِاش ٌم َو َحب‬ َ ُ َ
‫يب‬ ِ ‫ف ِإ ْن َي ُك ِم ْنك ْم ك َان َم ْر َو ُان َو ْاب ُن ُ ه‬
ُ‫َو ِم َّنا َأ ِم ُير ْال ُم ْؤ ِم ِن َين َشبيب‬ ُ َ ْ َ ُ َّ َ
ٌ ‫ص ْي ٌن َوال ُبط ْي ُن َوق ْع ُن‬
‫ب‬ ‫ف ِمنا ح‬
ِ
Mervân, ve onun oğlu sizden ise
Amr, Hâşim ve Habîb sizden ise
Husayn, Butayn ve Ku‘nub de bizdendir
Emîru’l-mü’minîn Şebîb bizdendir
116
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 647.
117
Şeyhû, Rızkullah b. Yûsuf b. Abdulmesîh b. Ya‘kûb, Mecânî’l-Edeb fî Hadâiki’l-Arab, Beyrut,
118
1913, II, 163. İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 249.

350 351
 el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

13.
Burada yaya benzetilen deve, ardından ok ve kirişe benzetilmiştir. Şair, başka
şeylere de benzetebilirdi. Ancak yay ile ok ve kiriş arasında i’tilâf (uyum) olduğu için
İ’TİLÂFU’L-LAFZ MA‘A’L-LAFZ
ْ َّ ْ َّ ُ َ ْ böyle bir benzetme yapmıştır. 123
[  ‫]  ِإئ ِتالف اللف ِظ َم َع اللف ِظ‬
C. Açıklama
• İ’tilâfu’l-lafz ma‘a’l-lafz ile murâ‘âtu’n-nazîr arasında fark vardır: İ’tilâfu’l-lafz
ma‘a’l-lafz’da, kelâmdaki bir manaya çeşitli manalardan bir mananın elverişli ol-
A. Tanımı ması ve bu manalardan lafzı ile kelâmın bir kısmı arasında uyum olanın seçilmesi
söz konusudur. Murâ‘âtu’n-nazîr ise aynı türden birbirine benzeyenleri bir araya
İ’tilaf sözlükte “uyuşma, uyum, kaynaşma, uygunluk…” vb. anlamlara gelmek-
toplamaktan ibarettir. 124
tedir. Buna göre i’tilâfu’l-lafz ma‘a’l-lafz, “lafzın lafızla uyumu” demetir.
• İ’tilâfu’l-lafz ma‘a’l-lafz ile tevcîh arasında fark vardır: Tevcîhte, gerçek ortak-
İ’tilâfu’l-lafz ma‘a’l-lafz’ın bedî‘ terimi olarak başlıca iki tanımı vardır:
lık olmaksızın her lafzın manaya müsait olması şarttır. 125
Birincisi, Safiyuddin el-Hillî tarafından ve bedî‘ âlimleri tarafından yapılan şu
tanımdır: “Kelâmda çeşitli manalara gelmesi sahih olan bir anlam bulunması, bu
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
sebeple, yerine geçebilecek başka lafızlar olsa da, onlardan, lafızıyla kelam arasında
ََ ََ ُ َ َ َ
uyum ve uygunluk bulunanının seçilmesidir.” 119 ‫ت ِد ُّل فأ ْح ِم َل ِإ ْدالل َها‬ ‫ ( أال َما ِل َس ِّي َد ِتي َما ل َه ا‬1)
َ َ ْ ُ َ ْ ً َ َ َّ َ َ
İkinci tanım ise şöyledir: “Bir ifadenin lafızlarının, husnu’l-civâr ve münasebet ‫ِم ق ْد أ ْس ِك َن ال ُح ُّب ِس ْ َربالها‬ ‫ارية ِل ِل َم ا‬
ِ ‫أال ِإن ج‬
َ َّ َّ َْ َ‫الله َق ْلبي به ا‬ ُ ‫َل َق ْد َأ ْت َع َب‬
kuralına riayet edilerek, yakın anlamlıyla yakın anlamlının, çok kullanılanla çok kul- ‫َوأت َع َب ِفي الل ْو ِم ُعذال َها‬ ِ ِ
lanılanın yan yana olması amacıyla, birbirleriyle uyumlu olmasıdır.” 120
‫الس ْف ُر‬َّ ‫الس َفر‬ َّ ‫ص َب َح في ُش ْغل َعن‬ ْ ‫َوَأ‬ َ
‫اآلمال ب ْعد ُم َح َّم ٍ د‬ َ ُ ّ ُ
‫( ت ُو ِف َي ِت‬2)
ِ ِ ٍ َ ِ
ْ ُ َ َ ََْ َ ْ ْ َ ً ْ ُ َ ُُ َ َّ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ
‫س ل ُه ذخ ُر‬ ‫وذخرا ِلمن أم�سى ولي‬ ‫وما كان ِإال مال من قل مال ه‬
B. Örnekler ْ ُ ُ ْ َّ َّ َ َ َ َ َ ً ْ ُ ْ َ ْ َ َ َّ َ َ
‫ل َها الل ْي ُل إال َو ِه َي ِم ْن ُسند ٍس خض ُر‬ ‫تردى ِثياب المو ِت حمرا فما أت ى‬
َ ُ ُ ُ ُ ْ َ َُ ْ َ َ ُ َ َ ‫وم َس َم ٍاء َخ َّر م ْن ُدونها‬ ُ ‫ُن ُج‬ َ َ َ ْ َ َ َْ َ ّ ََ
﴾‫وسف‬ ‫﴿قالوا تالله تفتأ تذكر ي‬ ‫الب ْد ُر‬ ِ ِ ‫كأن ب ِني نبهان يوم وفا ِت ِ ه‬
ْ ْ ٌ َ َ ُ َْ ْ َ َ َْ َ َُ ُ َ
“Dediler ki: “Vallahi sen, Yusuf’u ana ana hasta olacaksın!” 121
‫ِفي َب ْح ِر َح ْر ٍب ِب َم ْو ِج ال َم ْو ِت ُمل َت ِط ِم‬ ‫( خاضوا عباب الوغى والخيل س ِابح ة‬3)
َ
Âyette yemin, ُ kasem harflerin en garibi olan ‫ ت‬ile geldiği için, süreklilik fiilleri-
ََْ
nin en garibi olan ‫ تفتأ‬fiili gelmiştir. 122


َ َ ً َ َ َّ َ ْ َْ
‫ُه ِم َم ْب ِ َّرية َب ِل األ ْوت ِار‬ ‫ات َب ِل األ ْس ـ‬
ِ ‫كال ِق ِ�س ّ ِي ال ُمعطف‬
Sanki bükülmüş yay gibi; bilakis,
Sivriltilmiş ok gibi; hatta kiriş gibi
119
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 226; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 234.
120 123
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 235; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 334. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 226-27; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 234.
121 124
Yûsuf, 12/85. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 227; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 234.
122 125
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 235; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 334. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 227.

352 353
 el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

14.
Bu sûredeki ilk dört âyetin revîsi ‫ ب‬harfi, son âyetin revîsi ise ‫ د‬harfidir. 130
ُ َّ َ
TESMÎT [  ‫] الت ْس ِميط‬ 
ُ َ َ َ َ َ ْ َ َ ‫ُه ُم ْال َق ْو ُم إ ْن َق ُالوا َأ‬
‫ ِوإ ْن أ ْعط ْوا أط ُابوا َوأ ْج َزلوا‬،‫أ َج ُابوا‬ ‫ َوِإ ْن ُد ُعو ا‬،‫ص ُابوا‬ ِ
Onlar öyle bir topluluk ki, söyledikleri zaman isabet ederler; davet
edildikerinde
A. Tanımı İcabet ederler; verdikleri zaman güzelce ve bolca verirler 131
Tesmît, lügatte simt “(kolye vb.’nin) ipi, boncuk kolye ipi, dizilmiş boncuk/inci
vb.’den oluşan kolye, gerdanlık” kökünden tef‘îl kalıbında mastar olup “inci dizisi, 
ّ ‫َو ْال ُك ْف ُر في َف َرق َو‬ ََ ّ َ ُ ُ ُّ َ ْ َ
gerdanlık” vb. anlama gelmektedir.
ُ ‫الد‬
‫ين ِفي َح َرِم‬ ِ ٍ ِ ٍ ‫الش ْر ُك ِفي نف‬
‫ق‬ ِ ‫فالحق ِفي أف ٍق و‬
Terim olarak tesmît, “şairin beytini dört kısma ayırması ve onlardan üçünü, bey- Hak ufuktadır, şirk ise yerin altında
tin kâfiyesinden farklı olarak, tek bir sec‘ üzere getirmesidir.” 126 Tanımı böyle olmakla Küfür korku içindedir, din ise saygı içinde 132
birlikte, belagat kitaplarında bu sanata âyetlerden de örnek verilmiştir.

B. Örnekler C. Açıklama
• Tesmît ile sec‘ (tescî‘) arasında fark vardır: Tesmît’in cüzlerinin beytin revîsine
َ َ َ َ َّ
َّ َ ْ َ َ ْ َّ َ ْ َ َ َ ‫األ ْر‬
َ ‫النب ّي َين َع َلى َب ْعض َو َآت ْي َنا َد ُاو‬ َْ َ َ ََ
﴾‫ود َ ُزب ًورا‬ ٍ ِ ِ ‫ض ولقد فضلنا بعض‬ ِ ‫ات و‬ ِ ‫﴿ور ُّبك أعل ُم ِب َمن ِفي السماو‬ uygun olması, cüzlerinin vezinli ve sayısının sınırlı olması şart değildir.

“Rabbin, göklerde ve yerde olan kimseleri daha iyi bilir. Andolsun ki biz, peygam- • Tesmît ile tefvîf arasında fark vardır: Tesmît’in beytinin cüzlerinin sec‘lidir,
berlerin kimini kimine üstün kıldık ve Davud’a Zebur’u verdik.” 127 tefvîf’in beyti değildir.
ْ َ َ ْ َ • Tesmît ile tarsî‘ arasındaki fark, tarsî‘in idmâc edilmiş ve edilmemiş cüzlerde
Âyette ‫ ر‬revîsi (kâfiyesi), ‫ض‬
ِ ‫ األر‬ve ‫ بعض‬sözcüklerindeki ‫ ض‬revîlerinden farklı ola-
rak gelmiştir. 128 olması, tesmît’in ise sadece idmâc edilmiş cüzlerde olmasıdır. 133

َ ْ ََ َُ َ َ َ ً َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ ْ َّ َ
‫ات ل َه ٍب ۞ َو ْام َرأت ُه َح َّمالة ال َحط ِب‬‫﴿تبت يدا أ ِبي له ٍب وتب ۞ ما أغنى عنه ماله وما كسب ۞ سيصلى نارا ذ‬ D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
﴾‫يد َها َح ْب ٌل ِم ْن َم َس ٍد‬
ِ ‫۞ ِفي ِج‬ َ
‫ِم ْن ُم ْق ِم ٍر ُم ْس ِف ٍر َع ْن َم ْنظ ٍر َح َس ِن‬
َ ْ َ
‫ ( َوأ ْس َم ٍر ُمث ِم ٍر ِم ْن ُم ْز ِه ٍر ن ِض ٍ ر‬1)
َ َ
‫ض ٍب ِذى َسف ِاس َق َم ْيل ُه‬ ْ ‫َأ َق ْم ُت ب َع‬ َ َ ُّ ُ ْ َّ َ ْ َ ْ ُ َ
‫الر ْم ِح ذ ْيل ُ ه‬ ‫( ومستل ِئ ٍم كشفت ِب‬2)
“Ebû Leheb’in iki eli kurusun; zaten yok oldu ya. Ne malı, ne de kazandığı onu ِ
kurtaramadı. O, alevli bir ateşe girecektir. Karısı da, odun hamalı olarak. Boynunda ُ‫الط ْير َت ْحج ُل َح ْوَله‬
َّ َ َ ُ ْ َ َ ُ‫َف َج ْع ُت به فى ُم ْل َت َقى ْال َح ّى َخ ْي َل ه‬
ِ ِ ‫تركت ِعتاق‬ ِ ِِِ
hurma lifinden bir ip (bulunacaktır).” 129 130
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 188.
126 131
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 295; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 170; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 295; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 171; İbn Hicce, Hızânetü’l-
196; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 431; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 95; İbn Ma‘sûm, Edeb, II, 431; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 95.
132
Envâru’r-Rebî‘, VI, 190; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 334. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 196; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 432; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI,
127
İsrâ, 17/55. 199.
128 133
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 188. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 295; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 196-97; İbn Hicce, Hızânetü’l-
129
Tebbet, 111/1-5. Edeb, II, 431.

354 355
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

َ ْ َ َ ّ ‫َوع ْف ُت‬ َ ْ َ ّ ُ ْ َ 15.

‫النف َار ِل ْج ِنى الف َر ْح‬ ِ ِ َ ‫السف َار َو ُج ْب ُت ال ِقف‬
‫ار‬ ِ ‫ ( ل ِزمت‬3)
ْ‫الص َبا َو ْال َم َرح‬
ّ ‫ب َج ّر ُذ ُيول‬ َ‫ض ُت ْال َخ ُيو ل‬ ْ ‫الس ُيو َل َو ُر‬ ُّ ‫ض ُت‬ ْ ‫َو ُخ‬ َ ْ َْ
ِ ِ ِ ِ İNSİCÂM [  ‫] ا ِلن ِسج ُام‬
ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ‫( َأ َيا َم ْن َي َّدعى ْال َف ْه م‬4)
‫ِإلى كم يا أخا الوه ِم‬ ِ
ْ ََ َ ْ ْ ُ َّ َ َ ْ َّ ّ َ ُ
‫َوتخ ِطى الخطأ ال َج َّم‬ َّ‫الذ م‬ ‫تع ِبى الذنب و‬
َ ْ َ َ ْ ْ َ َ َ ْ ‫َ َ ْ َ َر‬
‫َو ِعل ٍج ش َد ْد َت َعل ْي ِه ال ِح َبال‬ َ‫ت‬ ْ َ َ
‫( وحر ٍب و دت وثغ ٍر سدد‬5) A. Tanımı
َ َ ْ ُ َ َ َْ َ َ
‫يب ُيخاف ال َوكال‬ ٍ ‫ف ق ِر‬ ٍ ‫وضي‬ َ ‫َو َم ٍال َح َو ْي َت َوخ ْي ٍل َح َم ْي‬
‫ت‬
İnsicâm, infi‘âl kalıbında mastar olup “dökülmek, ifade düzgünlüğü, akıcılık,
 harmoni” anlamlarına gelmektedir.
Terim olarak insicâm, “kelâmın lafızlarının tatlı, terkibinin kolay, akışının gü-
zel olması; zorlama ve düğümden/muğlaklıktan uzak olması, inceliğinden dolayı
akıcı ve uyumu bakımından su gibi dökülmesi, kendiliğinden bulunanlar dışında
zoraki bedî‘î sanatlara baş vurulmamış olmasıdır.” Buna suhûlet (kolaylık) de denir. 134
B. Örnekler
َ َ ََ ّ َ َ ّ َ ّ ُ ْ َ َ
﴾‫ال ِإ َّن َما أشكو َب ِثي َو ُح ْ ِزني ِإلى الل ِه َوأ ْعل ُم ِم َن الل ِه َما ال ت ْعل ُمون‬
َ ‫﴿ق‬

“Ben üzüntü ve tasamı yalnız Allah’a arz ederim ve sizin bilmediğiniz şeyleri
Allah’tan öğreniyorum.” dedi.” 135
Bu âyette nazmın kolaylığı ve lafızların tatlılığı açıkça görülmektedir. Burada
ّ َ ّ َ ُ َْ َ
insicâm’ın yanısıra ‫ ِإلى الل ِه‬ve ‫ أعلم ِمن الل ِه‬ifadelerinde ta‘attuf vardır. Çünkü daha ve-َ
ّ َ ُ َْ
ciz bir kelâm olan ‫[ منه أعلم‬O’ndan öğreniyorum] ifadesini kullanmamış, ‫أعلم ِمن الله‬
[Allah’tan öğreniyorum] demiştir. 136
İnsicâm nesirde ise, genellikle fıkraları (cümleleri) insicamının kuvvetini amaçla-
madan vezinli olarak gelir. Kur’ân-ı Kerim’in insicâm örneklerinin çoğu, amaçlanma-
dan – aruz vezinlerine de uygun- beyitler ve şatrlar gibi insicâmlı olarak gelmiştir 137:
1) Tavîl:
ْ َْ َ ْ َْ َ َ
﴾‫﴿ف َم ْن ش َاء فل ُيؤ ِم ْن َو َم ْن ش َاء فل َيك ُف ْر‬
“Artık dileyen inansın, dileyen inkâr etsin.” 138
134
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 429; Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 166; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 264; İbn
Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 417; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 157; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
Rebî‘, IV, 5; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 335.
135
Yûsuf, 12/86.
136
İbn Ebi’l-İsba‘, Bedî‘u’l-Kur’ân, II, 166-67.
137
İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 417-421; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, IV, 5-9.
138
Kehf, 18/29.

356 357
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

2) Medîd: 9) Serî‘:
َ ْ ْ ْ َ ّ َّ
﴾‫اص َن ِع ال ُفل َك ِبأ ْع ُي ِن َنا‬‫﴿و‬ ﴾‫ص ْب ُر َك ِإال ِبالل ِه‬
َ ‫اصب ْر َو َما‬
ْ َ
ِ ‫﴿و‬
“Gözlerimizin önünde gemiyi yap!” 139 “Sabret, senin sabrın ancak Allah’ın yardımı iledir.” 146
3) Basît: 10) Münserih:
َّ َ ْ ‫﴿ف َأ‬
﴾‫ص َب ُحوا ل ُي َرى ِإل َم َس ِاك ُن ُه ْم‬
َ َْ ُ ْ ْ َ ْ َ َ َّ
﴾‫الن َس َان ِم ْن نطف ٍة‬
ِ ‫﴿إنا خلقنا‬ ِ
“Evlerinden başka bir şey göremez oldular.” 140 “Doğrusu biz insanı bir nutfeden yarattık.” 147
4) Vâfir: 11) Hafîf:
ً َ َ َ َ َ
ْ َ ُ ‫ص ْر ُك ْم َع َل ْيه ْم َو َي ْشف‬
﴾‫ص ُد َور ق ْو ٍم ُمؤ ِم ِن َين‬ ِ ِ
ُ ‫﴿و ُي ْخزه ْم َو َي ْن‬
ِِ
َ ﴾‫﴿ال َيك ُادون َي ْفق ُهون َح ِديثا‬
“O (Allah), onları rezil etsin, sizi onlara üstün getirsin ve inananlar toplumunun “Neredeyse hiç söz anlamıyorlar.” 148
göğüslerine şifa versin!” 141 12) Muzâri‘:
5) Kâmil: َ ‫الت َناد ۞ َي ْو َم ُت َوُّلو َن ُم ْدبر‬
﴾‫ين‬ َّ َ ْ َ
ِِ ِ ‫﴿يوم‬
َ ْ ُ َّ َ ْ َ ً َ َ ُ َ ْ َ َ
﴾‫اب ال ِش ُر‬ ‫﴿سيعلمون غدا م ِن الكذ‬ “Çağırma gününden (korkuyorum.) O gün arkanızı dönüp kaçarsınız.” 149
“Yarın onlar, yalancının kim olduğunu bilecekler!” 142 13) Muktazab:
6) Hezec: ٌ ‫﴿في ُق ُل ِوبه ْم َم َر‬
﴾‫ض‬ ِ ِ
ْ َ َ ُ ُ ََْ
﴾‫وه َعلى َو ْج ِه أ ِبي َيأ ِت َب ِص ًيرا‬‫﴿فألق‬ “Onların kalplerinde hastalık vardır.” 150
“Onu babamın yüzüne koyun da gözü açılsın.” 143 14) Müctes:
7) Recez: َّ ‫﴿ن ّب ْئ ِع َب ِادي َأ ِّني َأ َنا ْال َغ ُف ُور‬
ُ ‫الر ِح‬
﴾‫يم‬
َ
ِ
ً ْ َ ُ ُ ُ َُّ ُ َ َ ً َ
﴾‫﴿و َدا ِن َية َعل ْي ِه ْم ِظلل َها َوذ ِلل ْت قطوف َها تذ ِليل‬ “Kullarıma haber ver: Kuşkusuz ben bağışlayanım, esirgeyenim.” 151
“Cennetin gölgeleri üzerlerine yaklaşmış, meyveleri de aşağı eğdirildikçe eğdirilmiştir.” 144 15) Mütekârib:
َ َ َُ
8) Remel: ﴾‫﴿وأ ْم ِلي ل ُه ْم ِإ َّن ك ْي ِدي َم ِت ٌين‬
َْ َ ‫﴿ق ْد َب َدت ْال َب ْغ‬
َ
﴾‫ض ُاء ِم ْن أف َو ِاه ِه ْم‬ ِ “Onlara mühlet veriyorum, çünkü benim tuzağım sağlamdır.” 152
“Onların ağızlarından öfke taşmaktadır.” 145 
139 146
Hûd, 11/37. Nahl, 16/127.
140 147
Ahkâf, 46/25. İnsân, 76/2.
141 148
Tevbe, 9/14. Nisâ, 4/78.
142 149
Kamer, 54/26. Mü’min, 40/32-33.
143 150
Yûsuf, 12/93. Bakara, 2/10.
144 151
İnsân, 76/14. Hicr, 15/49.
145 152
Âl-i İmrân, 3/118. A‘râf, 7/183.

358 359
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

َْ َ ْ َّ ُّ ُ ْ َ ْ ْ ُ َ ‫َن ّق ْل ُف‬
Hz. Peygamber’in (s.a.v.) Kur’ân-ı Kerim’i vasfettiği şu hadis de insicâm örnek- ‫يب ال ّو ِل‬
ِ ‫ما الحب ِإال ِللح ِب‬ ‫ؤادك َح ْيث ِشئ َت ِم َن ال َه َو‬
‫ى‬ ِ
lerindendir:
َُ َ َ ُ َ ُُ َ ْ ‫ َو َم َث ًل َم‬،‫ َو ُس َّن ًة َخال َي ًة‬،‫ َو َزاج ًرا‬،‫الل َه َع َّز َو َج َّل َأ ْن َز َل َه َذا ْال ُق ْر َآن آم ًرا‬َّ َّ Kalbini canının istediği yere götür
،‫ َون َبأ َم ْن ك َان ق ْبلك ْم‬،‫ ِف َيها ن َبؤك ْم‬،‫ض ُر ًوبا‬ ِ ِ ِ ‫ِ«إن‬ Sevgi, sadece ilk sevgiliye aittir 156
ْ‫ َمن‬،‫س ب ْال َه ْزل‬ ْ َ ُّ َ ْ َ ُ ُ ُ َ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ْ ُ ُ ُ ُ ْ ُ َ ْ ُ َ ْ َ َ ُ ْ ُ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ََُ َ
ِ ِ َ ‫ لي‬،‫ هو الحق‬،‫�ضي عجا ِئبه‬ ِ ‫ ول تنق‬،‫ ل يخ ِلقه طول المد ِد‬،‫ وحكم ما بينكم‬،‫وخبر من بعدكم‬ 
َ ُ َ َْ َ ََ َ ‫ َو َم ْن َخ‬،‫ َو َم ْن َح َك َم ب َه َع َد َل‬،‫ص َد َق‬ َ
‫ َو َم ْن ت َم َّس َك‬،‫ َو َم ْن َع ِم َل ِب ِه أ ِج َر‬،‫ َو َم ْن ق َس َم ِب ِه أق َسط‬،‫اص َم ِب ِه فل َج‬ ِ
َ ‫ال به‬
َِِ ‫ق‬ َ َ ‫َأ ْف‬
‫ض ُل ِم ْن َع ْق ِل ِه َو ِم ْن أ َد ِب ْه‬
ً ُ ‫َما َو َه َب‬
‫الله ِ ِل ْم ِر ٍئ ِه َب ة‬
ْ ّ َ ُ ُ ُ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ َّ َ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ
‫الذك ُر‬ِ ‫ هو‬،‫ ومن حكم ِبغي ِر ِه قصمه الله‬،‫ ومن طلب الهدى ِمن غي ِر ِه أضله الله‬،‫ِب ِه ه ِد َي ِإلى ِص َر ٍاط ُمست ِق ٍيم‬ َْ ْ ََ َ
‫ف ِإ َّن فف ْق ُد ُه ِلل َح َي ِاة أل َي ُق ِب ْه‬
ُ َ َْ ُ ََ َُ
‫ال الف َتى ف ِإ ْن ف ِق َد ا‬ ‫هما جم‬
َ ٌ ْ ّ َ ُ َْ
َّ ‫الش َف ُاء‬ ْ َ َ ُ ‫اط ْال ُم ْس َتق‬ ُ َ ّ َ ُ ُ ْ ُ ُّ َ ُ َ ْ
،‫ص َمة ِل َم ْن ت َم َّس َك ِب َه‬ ‫ ِع‬،‫النا ِف ُع‬ ِ ‫ و‬،‫الله الم ِتين‬ ِ ‫ وحب ُل‬،‫يم‬ ِ ‫الصر‬ ِ ‫ و‬،‫ والنور الم ِبين‬،‫الح ِكيم‬
َ َ َ َ َ ٌ َ Allah bir kişiye bahşetmemiştir
».‫ َوال ُي ِر ُيغ ف َي ْس َت ْع ِت ُب‬،‫ ال َي ْع َو ُج ف ُيق َّو ُم‬،‫َون َجاة ِل َم ْن َّات َب َع ُه‬ Akıl ve edepten daha güzelini
“Allah (a.c.) bu Kur’ân’ı emredici ve nehyedici, engelsiz bir yol, bir darb-ı mesel ola- Bu ikisi gençliğin güzelliğidir. Bunlar kaybolursa,
rak indirmiştir. Onda sizin, sizden öncekilerin ve sizden sonrakilerin haberi ve aranız- Onun hayatının kaybolması/ölmesi ona daha iyidir! 157
daki işlerin hükmü vardır. Çok okumak onu eskitmez ve onun hayret verici yönlerinin
bir sonu gelmez. O, şaka değil haktır. Onunla söyleyen doğru söyler, onunla hükmeden C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
âdil olur; onunla savunan muzaffer olur. Onunla bölüştüren eşit bölmüş olur. Onunla 1. Âyetler:
amel eden sevap kazanır. Ona sarılan dosdoğru yola ermiş olur. Ondan başkasından
(Abese, 80/17) ﴾‫الن َسان َما أكف َره‬ َ ُ ََْ ُ ْ ْ ُ
hidâyet talep eden kimseyi Allah saptırır. Ondan başkasıyla hükmedenin Allah belini ِ ‫( ﴿ق ِتل‬1)
َ ْ َ ْ
َ ُ َ
ُ َ َ َ َْ ْ ْ ْ ْ ُ
ِ ‫( ﴿خ ِذ العفو وأم ْر ِبالع ْر ِف وأع ِرض ع ِن الج‬2)
kırar. O, hikmetli bir zikirdir, apaçık bir nurdur, dosdoğru yoldur, Allah’ın sapasağlam (A‘râf, 7/199) ﴾‫اه ِلين‬
ipidir, dertlere deva bir şifadır. Ona sarılan kimseyi korur ve ona tabi olanı kurtuluşa َْ ََ ْ َ
erdirir. Onda eğrilik yoktur ki düzeltilsin, bozukluk yoktur ki kınansın!” 153 (Kasas, 28/66) ﴾‫( ﴿ف َع ِم َيت عل ْي ِه ُم ال َنب ُاء‬3)
 َ َ (4)
ْ ُ ٍ ‫﴿والله َي ْهدي َمن يش ُاء إلى ص َر‬ َ َ َ ْ ُّ
(Bakara, 2/213) ﴾‫يم‬
ٍ ‫اط مست ِق‬ ِ ِ ِ
َْْ َْ َ َ َ ََ
‫َوأ َّن ِك َم ْه َما تأ ُم ِري القل َب‬ ‫أغ َّر ِك ِم ِ ّني أ َّن ُح َّب ِك قا ِت ِل ي‬ َ ََ ُ ّ َ َ ْ ََ ّ َ
(Yûsuf, 12/91) ﴾‫( ﴿تالل ِه لقد آث َرك الله عل ْينا‬5)
Sen benim aklımı çeldin, sevgin kâtilimdir
Ne zaman kalbime emredersen, emrini yapar! 154
2. Şiirler:
 ُ ‫َو ُك ُّل َغريب ِل ْل َغريب َن ِس‬ َ َ َ
َ َْ َ ُ َّ َ ُ ْ َ ْ َ ‫يب‬ ‫أ َج َارت َنا ِإ َّنا غ ِر َيب ِان َه ُه َن ا‬ (1)
‫ف ِإ َّن َها َح َس َنا ِتي َي ْو َم ألق ُاه‬ ‫الله إل ِم ْن َم َح َّب ِتك ْ م‬ ‫أستغ ِفر‬ ِ ٍ ِ
َ َ َ َ َ ُ َُ ْ َ َ ْ َ َ ُ َ
ُ ‫�صى به‬َ ُْ َ ُ َ ْ َ ُ ْ َ ٌ َ ْ َ َّ ُ ْ َّ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ
‫فدع ِني أب ِادرها ِبما ملكت ي ِدي‬ ‫ف ِإ ْن ك ْن َت ل ت ْس َت ِط ُيع َدف َع َم ِن َّي ِت ي‬ (2)
‫الله‬ ِ ِ ‫فالح ُّب أحسن ما يع‬ ‫ف ِإن زعمت ِبأن الحب مع ِصي ة‬ َّ ُ ‫الم ْرء م ْن َو ْقع‬ َ ََ ً َ َ َ ُّ َ َ ْ ُ َ ُْ
‫الح َس ِام الم َهن ِد‬
ُ
ِ ِ ِ ‫على‬ ‫اض ة‬ ‫َوظل ُم ذ ِوي القربى أشد مض‬ (3)
Allah’tan bağışlanma dilerim; sevginiz dışında َ َ ‫َو ُش ّقي َع َل َّى‬ ُ َ ََ ْ َ َ
Çünkü onlar, O’na kavuştuğum gün iyiliklerim olacak! ‫الج ْي َب َيا ْاب َنة َم ْع َب ِد‬ ِ ‫ف ِإ ْن ِم ُّت فان َع ْي ِني ِب َما أنا أ ْهل ُ ه‬ (4)
Eğer aşkın günah olduğunu iddia edersen,
َ َ َ ْ ْ َ َّ َ َ
‫ول ِكن ِني عن ِعل ِم ما ِفي غ ٍد ع ِم‬
َ َ ْ َ َْ
‫س ق ْبل ُ ه‬ ‫األم‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫الي‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫ا‬ َ ‫َوَأ ْع َل ُم‬
‫م‬ (5)
ِ ِ ِ
Aşk; Allah’a karşı işlenen günahların en güzelidir! 155
153

İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 432.
154 156
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 430; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 421; İbn Ma‘sûm, İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 430; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 265; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb,
Envâru’r-Rebî‘, IV, 12. I, 187.
155 157
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 265; İbn Hicce, Hızânetu’l-Edeb, I, 432. Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 335.

360 361
 el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

16. ََ ََ
Burada ‫ لما‬sözcüğünden sonra ‫[ الم ِني‬beni kınadı] ifadesinin geleceği, şiirin ön-
َ ْ َْ
İKTİFÂ’ [  ‫] ا ِلك ِتف ُاء‬ cesinden anlaşılmaktadır. 162


ْ َ َ ‫َا ْسقني‬
َّ ‫ص ْر ًفا ِم َن‬
‫ِح ت ُح ُّت ال َه َّم َح ًّتا‬ ‫الر ا‬ ِِ
ْ َ ْ َ َ ‫َو َدع ْال َع َّذ‬
‫ض ِ ُربون ال َم َاء َح َّتى‬ ‫ي‬ َ‫ال ِفيه ا‬
ِ
A. Tanımı Bana o sek şaraptan sun ki, kederimi tamamen gidersin
Ona kızanları bırak ki, (pıhtılaşıncaya) kadar su içsinler
İktifâ’, ifti‘âl kalıbında mastar “bir şeyle yetinmek, onunla kanaat etmek” anla-
َّ َ ََ
mındadır. Burada ‫[ حتى‬kadar] sözcüğünden sonra ‫[ خث َر‬pıhtılaştı] sözcüğünün geleceği şii-
İktifâ’, terim olarak “şairin, akıl ona delalet ettiği için, zikretmeye ihtiyaç duyul- rin geri kalan kısmından anlaşılmaktadır. 163
madığı bir şeyi beyitten atmasıdır.” 158 Başka bir ifadeyle aralarında yakın bağ ve ilgi 
bulunan iki şeyden birini bir nükte ve hikmetten dolayı sözden atarak diğerinin ona َ ُ َ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ َّ ْ َّ َ
‫ص ِادف ُه أ ْي َن َما‬ ‫فسوف ت‬ ‫منية َم ْن َيخش َه ا‬ ‫ف ِإن ال‬
delâletiyle yetinmektir. Dolayısıyla beytin ya da cümlenin diğer lafızları ona delâlet
ettiği için hazfedilen şeyi zikretmeye ihtiyaç duyulmaz ve manayı tamamlamak için Kuşkusuz ölümden korkan kimse
zihinde bilinen şeyle iktifâ eder (yetinir). 159 Nereye (giderse gitsin), o kendisini bulacaktır!
َ َ َْ َ َّ َ َ
Burada ‫ أينما‬sözcüğünden sonra ‫ توجه‬ifadesinin geleceği anlaşılmaktadır. 164
B. Örnekler
َ ّ ْ َ َ ْ َ ْ َ ّ ُ ْ َ ُ َْ ّ ُ َ ُ َ ْ ْ َ ّ ُ ً ْ ُ َّ َ ْ َ َ C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
ً ‫األ ْم ُر َجم‬
﴾‫يعا‬ ِ ‫ال أ ْو ق ِط َع ْت ِب ِه األرض أو ك ِلم ِب ِه الموتى بل ِلل ِه‬ ‫﴿ولو أن قرآنا س ِيرت ِب ِه ال ِجب‬
1. Âyetler:
“Eğer kendisiyle dağların yürütüldüğü yahut arzın parçalandığı yahut ölü- َ ْ ُ َ
َ (1)
َ ‫﴿وج َع َل لك ْم َس َراب‬ َُ َ
(Nahl, 16/81) ﴾‫يل ت ِقيك ُم الح َّر‬ ِ
lerin konuşturulduğu bir Kur’ân olsaydı, [bu Kur’ân olurdu]. Hayır bütün işler
Allah’a aittir.” 160 َّ
(En‘âm, 6/13) ﴾‫﴿وله َما َسكن ِفي الل ْي ِل َوالن َه ِار‬
َّ
َ (2) َ َ َُ
َْ
Âlimler, buradaki ‫ لو‬şart edatının cevabının hazfedildiğini, bunun takdirinin ‫لكان‬
َ ََ
َّ َ َ
َّ ‫استط ْعت أن تبت ِغ َي نفقا في األ ْرض أ ْو ُسل ًما في‬
ْ ‫( ﴿فإن‬3) ًََ ََْ َ َ َ َ َ
ُ ْ ُْ َ َ
‫[ هذا القرآن‬Bu Kur’ân olurdu] şeklinde olduğunu söylemişlerdir. 161 (En‘âm, 6/35) ﴾‫الس َم ِاء‬ ِ ِ ِ ِِ
َ َ ُ ُ َّ َ ُ َ ْ َ ُ َ َْ ُ َّ َ َ
 (Yâsîn, 36/45) ﴾‫يل ل ُه ُم اتقوا َما َبين أ ْي ِديك ْم َو َما خلفك ْم ل َعلك ْم ت ْرح ُمون‬ َ
َ ‫﴿وإذا ِق‬
ِ (4)
َ َ ْ ْ ْ َ ْ َّ َ َ َ ْ َ َ َ
‫تأل َم القل ُب ِم ْن َوخ ِز ال َمال ِم ل َما‬ ‫ل ْو ك َان َي ْعل ُم َم َع ِعل ِمي ِبق ْس َو ِت ِ ه‬ ُ َُ َ َْ ُ َ َ َ ٌ َ ْ
(Feth, 48/25) ﴾‫ال ُمؤ ِمنون َو ِن َس ٌاء ُمؤ ِمنات ل ْم ت ْعل ُموه ْم أن تطؤوه ْم‬ َ (5)
ٌ ‫﴿ول ْول رج‬ َ ُ ْ َ َ َ
ِ
Eğer onun kasvetli olduğunu bildiğimi bilseydi
Kalp, kınamanın sıkıntısından üzülür, beni (kınamazdı)
158
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 335.
159
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 105; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 282; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘,
162
s. 102; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 71; Durmuş, İsmail, İhtibâk, DİA, XXI, 553 İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 283.
160 163
Ra‘d, 13/31. İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 283.
161 164
Taberî, Câmi‘u’l-Beyân, XIII, 535; Begavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl, IV, 319. Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 335.

362 363
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

17.
2. Şiirler:
َ ْ ُ َ َْ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ
‫ ل ِم‬:‫اب قل ُت‬
َ ْ َ َ ََ ُ َ
‫ أل ْم ت ْد ِر أ َّن ال ُح َّب غ َاي ُت ُ ه‬:‫قالوا‬ ُ ْ َّ َ
ِ ‫سلب الخو ِاط ِر واللب‬ (1) TATRÎZ [  ‫] التط ِريز‬
َ َ ََ ْ َْ ُ ُْ َ ََ َْ َ َ َْ َ
‫ما دمت ِفي قي ِد الحي ِاة وال ِإذا‬ ‫ال أنث ِني ال أن َت ِهي ال أ ْر َع ِو‬
‫ي‬ (2)
َ َ ً ً َ َ ْ ْ ُ ََ ْ َ َ
‫ َوِإ ْن‬:‫ك َان ف ِقيرا ُم ْع ِدما قال ْت‬ ْ ‫ َيا َسل َمى‬:‫ات ال َع ِ ّم‬
‫وإن‬ ‫قالت بن‬ (3)
َ َ ْ َ َ ُ ُّ َ َ َ َ َ A. Tanımı
‫َما ُد ْم ُت ِفي ق ْي ِد ال َح َي ِاة َوال ِإذا‬ ‫ي‬
‫اط ِر‬ ُّ
ِ ‫الله ما خطر السلو ِبخ‬ ِ ‫و‬ (4) َ ْ َّ ُ ْ َ
َ َ َّ َ ُ َ ْ َّ َ َ َْ َ ُ َْ َ ْ ُ َ Tatrîz, sözlükte ‫[ ط َّرزت الثوب‬elbiseyi süsledim, nakışladım] ifadesinden alınmış-
‫اس ق ْتلى‬ِ ‫صيرت كل الن‬ ‫اس مه ال‬ ِ ‫يا حسن بعض الن‬ (5)
َ ْ َ ُ َ ََ َ ْ َ َ َ َ َ َ tır. 165 “Elbise vb. süslemek, nakış işlemek, süs, oya...” anlamlarına gelir.
‫ِفي مهج ِتي وأخاف أن ال‬ ‫ل ْم ت ْب ِق غ ْي ُر ُحشاش ٍ ة‬
Bedî‘ terimi olarak tatrîz, “şair veya nesir yazarının şiirin veya nesrin başında
 anlamları farklı üç isim zikredip nesrin veya şiirin geri kalanında mükerrer bir lafzı
bunların sayısınca sıfat olarak getirmesidir.” 166 Başka bir ifadeyle sözü vezin ve se-
cide eşdeğer öğelerle süslemektir. 167

B. Örnekler
َ ُ َ
﴾‫وهم ِب َما كانوا َي ْف ُس ُقون‬ ِ ِ َّ ‫﴿ف َأ ْر َس ْل َنا َع َل ْيه ْم ر ْج ًزا م َن‬
ُ ‫ َك َذل َك َن ْب ُل‬.... ۞ ‫الس َماء ب َما َك ُانوا َي ْظل ُمو َن‬ َ
ِ ِ ِ ِ
“Biz de haksızlık ettiklerinden dolayı üzerlerine gökten bir azap gönderdik… Biz
onları yoldan çıkmalarından ötürü böyle sınıyorduk.” 168
َ ُ ْ َ ُ َ َ َ ُ ُ َْ ُ َ َ
Âyette geçen ‫ ِبما كانوا يظ ِلمون‬ve ‫ ِبما كانوا يفسقون‬ifadeleri arasında tatrîz vardır. 169


َُ ّ َ َ ّ َ َ ْ ْ َ ْ ْ ّ َُ ُ َ َ َ َ ْ ََ َ
‫﴿وخل َق ال َج َّان ِم ْن َم ِار ٍج ِم ْن ن ٍار ۞ ف ِبأ ّ ِي آل ِء َ ِّربك َما تك ِذ َب ِان ۞ َر ُّب ال َمش ِرق ْي ِن َو َر ُّب ال َمغ ِ َرب ْي ِن ۞ ف ِبأ ِي آل ِء ِربكما‬
ّ َُ ُ َ َ َ َ َ ْ ْ ّ َُ
﴾‫تك ِذ َب ِان ۞ َم َر َج ال َب ْح َ ْري ِن َيل َت ِق َي ِان ۞ َب ْي َن ُه َما َب ْرز ٌخ ل َي ْب ِغ َي ِان ۞ ف ِبأ ّ ِي آل ِء َ ِّربك َما تك ِذ َب ِان‬
“Cinleri de halis ateşten yarattı. Şimdi Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlıyor-
sunuz? İki doğunun ve iki batının Rabbidir. Şimdi Rabbinizin hangi nimetlerini ya-
lanlıyorsunuz? İki denizi salıverdi, birbirine kavuşuyorlar. Aralarında bir engel vardır,
birbirine geçip karışmıyorlar. Şimdi Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlıyorsunuz?” 170
165
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 425; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 342.
166
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 425; İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 64; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr,
s. 314; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 174; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 198; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb,
II, 305; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 96; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 342; Hâşimî,
Cevâhiru’l-Belâğa, s. 335; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 189-190;
167
Özurhan, Halim, “Tatrîz”, DİA, 2011, XL, 172.
168
A‘râf, 7/162-163.
169
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 192.
170
Rahmân, 55/15-21.

364 365
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

ّ َ ّ َ ُ َ ُ َّ َ َ َ 18.
ِ ‫ ف ِبأ‬ifade-
ِ ‫ي آل ِء ِربكما تك ِذب‬
Rahmân Sûresi’nin bu âyetlerinde ve diğer âyetlerinde ‫ان‬
ُ ََ َْ
sinin tekrar etmesi en güzel tatrîz örneklerindendir. 171
MÜMÂSELE [  ‫] ال ُم َماثلة‬

َ ْ ّ َ ْ ُ ْ َ ْ َّ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ً ْ َ ََ
‫﴿ولقد َّت َرك َن َاها َآية ف َه ْل ِم ْن ُم َّد ِك ٍر ۞ فكيف كان عذ ِابي ونذ ِر ۞ ولقد يسرنا القرآن ِل ِلذك ِر فهل ِمن مد ِك ٍر‬
َّ ُ ْ ْ َ
َ
‫س ُم ْس َت ِم ّ ٍر ۞ ت ِنز ُع‬ ْ َ ْ َ ً َ ْ َ ً ْ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َّ ُ ُ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ٌ َ ْ َ َّ َ
ٍ ‫۞ كذب َت ع َاد فكيف كان عذ ِابي ونذ ِر ۞ ِإنا أرسلنا علي ِهم ِريحا صرصرا ِفي يو ِم نح‬
َ ّْ ْ َ ََ ُُ َ َ َ َ ََْ َ ْ َ َ َ َّ
﴾‫ان َعذ ِابي َونذ ِر ۞ َولق ْد َي َّس ْرنا ال ُق ْر َآن ِل ِلذك ِر ف َه ْل ِم ْن ُم َّد ِك ٍر‬‫اس كأ َّن ُه ْم أ ْع َج ُاز نخ ٍل ُمنق ِع ٍر ۞ فكيف ك‬ ‫الن‬
A. Tanımı
“Onu bir ibret olarak bıraktık, ibret alan yok mudur? Benim azabım ve uyarılarım Mümâsele, sölükte “ benzerlik, benzeşmei aynılık, uyum..vb” anlamlara gelir.
nasılmış (görsünler diye). Andolsun biz, Kur’ân’ı öğüt almak için kolaylaştırdık. Öğüt alan Mufâ’ale kalıbında mastardır.
yok mudur? Âd da yalanladı, ama azabım ve uyarılarım nasıl oldu? Biz onların üstüne Terim olarak mümâsele, “kelâmın lafızlarının tamamının veya bir kısmının kâfiye
uğursuz mu uğursuz bir günde uğultulu bir kasırga saldık. İnsanları sanki köklerinden bakımından değil de vezin bakımından birbirine benzemesidir.” 175
sökülmüş hurma kütükleri imişler gibi koparıp deviriyordu. Nasılmış benim azabım ve
uyarılarım? Andolsun biz Kur’an’ı öğüt almak için kolaylaştırdık. Öğüt alan yok mudur?” 172
َّ ُ ْ َ ُ َُ ََ َ َ َ ََْ B. Örnekler
Bu âyetlerde ‫ ف َه ْل ِمن مد ِك ٍر‬ve ‫ فكيف كان عذ ِابي ونذ ِر‬ifadelerinin tekrar etmesi Kur’ân’daki
ٌ َ َ ْ َ ُّ ُ ْ ُ َّ ُ ْ َّ ُ َّ َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َّ َ
en güzel tatrîz örneklerinden biridir. 173
﴾‫س ل َّما َعل ْي َها َحا ِفظ‬
ٍ ‫﴿والسم ِاء والط ِار ِق ۞ وما أدراك ما الط ِارق ۞ النجم الثا ِقب ۞ ِإن كل نف‬

ُ ْ َ َ ٌ َ ْ َ َ
‫يق أ ْن ُيل َّق َب ِبال َخلو ِق‬ ‫خ ِل‬ ٍ ‫َوت ْس ِق ِيني َوتش َر ُب ِم ْن َر ِح‬
‫يق‬
“Göğe ve Târık’a andolsun. Târık’ın ne olduğunu sen nereden bileceksin? O, ka-
-
ranlığı delen yıldızdır. Hiçbir canlı yoktur ki başında bir koruyucu olmasın.” 176
‫يق‬ َ َ ٌ َ ‫س ِفي ِي ِد ِه ِو ِف َيه ا‬َ ‫َك َأ َّن ْال َك ْأ‬ ُ َّ َّ ٌ
ِ ‫يق ِفي ع ِق‬ٍ ‫ع ِقيق ِفي ع ِق‬ ُ َ
Bu âyetlerdeki ‫الط ِارق‬, ‫ الثا ِقب‬ve ‫ حا ِفظ‬sözcükleri, vezin bakımından –kâfiye bakı
O, bana sunuyor ve kendi içiyor keskin bir şaraptan mından değil– birbirine benzemektedirler. 177
Safran kokulu denilebilecek kadar mükemmel

Sanki kadeh onun elinde ve ağzında َ ْ َ َّ ّ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ ْ َ ْ َ َ
Akîk içinde akîk olan bir akîk gibidir 174 ‫ق َنا الخ ِط ِإال أ َّن ِتل َك ذ َو ِاب ُل‬ ٌ ‫ش ِإال أ َّن َهاتا أ َوا ِن‬
‫س‬ ‫مها الوح‬
Onlar vahşi ineklerdir; ancak bunlar cana yakındırlar
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler Onlar çizgi mızrağıdırlar; ancak bunlar parlaktırlar
َ َ ُ
‫اب‬ َ ُ
ِ ‫اب ِفى عج‬
َ ُ ٌ َ ُ
ٍ ‫عجاب ِفى عج‬ ‫ ( أ ُم ٌور ِم ْن ِب ِنى خاق َان ِع ْن ِد‬1)
‫ى‬ َ َ َ ْ
Burada ‫ هاتا‬ve ‫ ِتلك‬sözcükleri hariç, diğer sözcüklerin tamamı vezin bakımından
َ َ َ ُُ ٌ ُ ُ
‫ِصال ٌب ِفى ِصال ٍب ِفى ِصال ِب‬ ٍ ‫وس ِفى ُو ُج‬
‫وه‬ ٍ ‫قرون ِفى رؤ‬ birbirlerine denktirler. 178
َ َ ٌ َ ّ َ ‫َ َ ْ َ ْ ُ َ ُ َ َ ْ ُن‬
‫يق‬ِ ‫يق ِفي ش ِق‬ ٍ ‫ش ِقيق ِفي ش ِق‬ ‫( فثو ِبي والمدام ولو خ ِد‬2)
‫ي‬ 
َ َ
‫ِفي ِظ ِ ّل ُم ْرت ِك ٍم ِفي ِظ ِ ّل ُم ْرت ِك ِم‬ ٌ‫الن ْق ُع َت ْح َت ْال َج ْو ِن ُم ْ َرت ِك م‬ ُ ‫( َف ْال َج ْي‬3)
َّ ‫ش َو‬
175
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 297; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 172; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye,
 s. 195; Taftazânî, Muhtasar, II, 294; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 293; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
Rebî‘, V, 178.
171 176
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 192. Târık, 86/1-4.
172 177
Kamer, 54/15-22. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 297; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 195; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb,
173
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 193. II, 293; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 178.
174 178
İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 174; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 305. İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 172; Taftazânî, Muhtasar, II, 294; Akdemir, Belâgat, s. 326.

366 367
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

َ ْ ْ ْ َ ُ َ ‫َس ْه ٌل َخ َالئ ُق ُه‬ 19.

‫َج ٌّم غ َرا ِئ ُب ُه ِفي ال ُحك ِم َوال ِحك ِم‬ ‫ص ْع ٌب َع َرا ِئك ُ ه‬ ِ
ُ َ ْ َّ َ
Onun ahlâkı kolay, huyları zordur TECZİ’E [  ‫] التج ِزئة‬
Hüküm ve hikmette acayiplikleri çoktur 179

C. Açıklama
Mümâsele ile münâsebet arasında fark vardır: Mümâsele ‘de birbirine denk (ve- A. Tanımı
zinleri aynı) olan sözcükler peşpeşe gelir. Münâsebet’te ise birbirinden ayrı gelir. 180
Teczi’e, tef‘îl babından mastar olup “bölmek, parçalarına ayırmak, parçalamak”
anlamlarına gelir.
D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler Bedî‘î terim olarak teczi’e, “şairin şiirinden bir beytin tamamını aruzun cüzlerine
1. Âyetler: ayırması, her bir cüzü farklı iki reviye röre cüz cüz/parça parça muhtelif revîlerle bi-
َ َ َ َ َّ
َّ َ ْ َ َ ْ َّ َ ْ َ َ َ ‫األ ْر‬
َ ‫النب ّي َين َع َلى َب ْعض َو َآت ْي َنا َد ُاو‬ َْ َ َ ََ
﴾‫ود َ ُزب ًورا‬ ٍ ِ ِ ‫ض ولقد فضلنا بعض‬ ِ ‫ات و‬
ْ
ِ ‫( ﴿ور ُّبك أعل ُم ِب َمن ِفي السماو‬1)
rinci cüzün ilk beytinin sonuna kadar secilendirmesi ve bunu –birincisi beytin revîsine
muhalif, ikincisi ise beytin revîsine uygun olmak üzere– getirmesidir.” 181 İbn Kay-
(İsrâ, 17/55) yim bu sanatı şiire tahsis etmeden, “Kelâmın/sözün üç parça veya dört parça ola-
َ ُ َ ً ََُْ َّ ً َ ْ َ
(Me‘âric, 70/5-7) ﴾‫صب ًرا ج ِميل ۞ ِإن ُه ْم َي َرونه ب ِعيدا ۞ َون َراه ق ِر ًيبا‬
َ ‫اصب ْر‬
ْ
ِ ‫( ﴿ف‬2)
rak cüzlere/parçalara ayrılmasıdır” diye tarif etmiştir. Kanatimize göre bu tarif daha
ْ َ ْ doğrudur, çünkü bu sanata belagatla ilgili kitaplarda Kur’ân-ı Kerim’den çokça ör-
َ
ّ ‫اب ال ُم ْستبين ۞ َوهد ْيناه َما‬
َ ‫الص َراط ال ُم ْستق‬
(Sâffât, 37/117-118) ﴾‫يم‬
ُ َ َ َ َ (3)
َ ‫﴿وآتيناه َما الكت‬ َ َ َ ْ ُ ََْ
ِ ِ ِ ِ nekler verilmiştir. 182

2. Şiirler: B. Örnekler
ْ ‫َت ْف َت ُّر َع ْن ذي ُغ ُروب َخ‬ َ َْ ُ ُ َ َ ْ ُ ُُ
‫ص ْر‬ ٍ ِ ‫وع الكال ِ م‬ ‫ قط‬،‫فتور ال ِقي ِام‬ (1) ََْ َ ‫﴿إ َّنا َأ ْع َط ْي َن‬
ََ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ ْ َّ َ َ َ َ ْ َ ‫اك ْال َك ْو َث َر ۞ َف‬
﴾‫ص ِ ّل ِل َ ِّرب َك َوان َح ْر ۞ ِإ َّن شا ِنئ َك ُه َو ال ْبت ُر‬
ْ‫َو َن ْش َر ْال ُخز َامى َور َيح ْال َق ْطر‬ ‫ام‬
ِ ‫كأن المدام وصوب الغم‬ ِ
ِ
ْ َّ َ َ َْ
‫ ال ُم ْس َت ِح ْر‬،‫ِإذا غ َّر َد الطا ِئ ُر‬ ‫ُي َع ُّل ِب ِه ُب ْر ُد أن َي ِاب َه ا‬ “(Ey Muhammed), biz sana kevseri (çok şey) verdik. Öyleyse Rabbin için namaz
ُ َ ْ َ َ ٌ ‫ َكر‬،‫وح‬
‫َرأ ْي َت ال ُع ُقو َل َب َدا ط ْيش َها‬ ‫ َر ِص ٌين ِإذ ا‬،‫يم‬ ِ
ٌ ‫ص ُف‬ َ (2) kıl ve kurban kes! Asıl sonu kesik olan, sana buğzeden kimsedir.” 183
ُ َ َ ْ َ َ ٌ ‫َن َد ُاه َس ُح‬
‫ِب ِه اخضر ِلما َسقى َع ْيش َها‬ ٍ ‫وح َعلى أن ُف‬
‫س‬ 
ُ ‫ إ َذا ُجل َي ْت َم ُر‬،‫َشام َّي ٌة‬ َ ٌ َ َ ُ ٌ َ َّ َ ُ
ٌ ‫ ُعق‬،‫ص َّفقة‬ َ َ ٌ َّ َ َ ُ َ َ َ ٌ ّ َ َ ٌَ
‫وح‬ ِ ِ ِ ‫ار‬ ‫ م‬،‫معتقة‬ (3) ‫ارية نف َح ُات َها‬ ِ ‫ د‬،‫خطراتها‬ ‫ خ ِط َّي ة‬،‫ِه ْن ِد َّية ل َحظ ُات َها‬
َْ َ َ َْ ُ َ ٌ َ ٌ َ
‫َيك ُاد ُيخ ِّب ُر ِبالغا ِئ ِب‬ ‫ط‬
ٍ ‫ أخو مأ ِق‬،‫ ن ِجيح‬،‫م ِليح‬ (4) Onun bakışları Hintlidir; düzgündür
 Çalımlı yürüyüşleri; onun kokular yerlidir 184
181
İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 63; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 299; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s.
170; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 437; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 201; Allân, el-Bedî‘ fi’l-
Kur’ân, s. 184-85.
179 182
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 195; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 294; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 184-185.
183
179. Kevser, 108/1-3.
180 184
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 298; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 195; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 299; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 170; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb,
II, 293; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 179. II, 437; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 201.

368 369
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

20.
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
1. Âyetler: ْ ‫]  َا َّلت‬
TASRΑ [  ‫ص ِر ُيع‬
ْ َ َْ ْ َ
َ (1)
َ ‫﴿وال َعاد َيات ض ْب ًحا ۞ فال ُم‬ َ ْ
(Âdiyât, 100/1-3) ﴾‫ص ْب ًحا‬
ُ ‫ات‬ ً
ِ ‫ات قدحا ۞ فال ُم ِغ َير‬
ِ ‫وري‬
ِ ِ ِ
ٌ َ َ َْ ْ ُ ُ َّ ٌ َ َ َ َ َ َ ُ َّ
ّ ‫نسان ِل َ ّرب ِه لكنود ۞ َوإنه على ذ ِلك لشهيد ۞ َوإنه ِلح‬
َ ‫( ﴿إن ال‬2) ٌ ََُ َ ْ َّ
(Âdiyât, 100/6-8) ﴾‫ب الخي ِر لش ِديد‬ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
ْ َ َ َ َ َ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ ‫َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َو‬
﴾‫ض ظ ْه َر َك ۞ َو َرف ْع َنا ل َك ِذك َر َك‬ ‫نك ِوز َر َك ۞ ال ِذي أنق‬‫( ﴿ألم نشرح لك صدرك ۞ و ضعنا ع‬3)
A. Tanımı
(İnşirâh, 94/1-4)
Tasrî‘ sözlükte “kapı kanadı” anlamındaki mısra‘dan türemiştir. “Kapıyı iki kanatlı
َ َ ْ ْ َ َّ َ َ َّ َ ََ َّ َ َْ
‫اس َم َ ِّرب َك ال ْعلى ۞ ال ِذي خل َق ف َس َّوى ۞ َوال ِذي ق َّد َر ف َه َدى ۞ َوال ِذي أخ َر َج ال َم ْر َعى ۞ ف َج َعل ُه‬
ْ ‫﴿س ّبح‬
َِ ِ
َ (4) yapmak; şiiri iki mısralı kılmak; beytin iki mısraını kafiyeli yapmak” mânalarına gelir.
(A‘lâ, 87/1-6) ﴾‫ن�سى‬ َ ‫ُغ َث ًاء أ ْح َوى ۞ َس ُن ْقر ُؤ َك َف َل َت‬ Terim olarak tasrî‘, “beytin ilk mısrasının son cüzü ile ikinci mısrasının son cü-
ِ
zünün vezin, revî ve i‘râb bakımından eşit olmasıdır… Tesrî‘ şiirlerde özellikle de
kadîm şairlerin kasidelerinin evvelinde çok bulur “ 185 Belâgatta beytin her iki mıs-
2. Şiirler:
ْ َ َ َ َ َ َْ ْ َّ َ raının kafiyeli yapılmasına tasrî‘, böyle beyitlere musarra‘ (tasrî‘li denilir) denilir.
‫اب ِب ِه ث ْم ِدي وأ ْو َرى ِب ِه َزن ِدي‬ ‫وط‬ ‫ ( ت َجلى ِب ِه ُرش ِدي َوأث َر ْت ِب ِه َي ِد‬1)
‫ي‬ Tasrî‘in amacı, kasidenin daha ilk beytinin ilk mısraının okunmasıyla kafiyesinin na-
َ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ُ ُّ َ َ ُّ ‫( َف َن ْح َن ِفي َج َذ ٍل َو‬2)
‫والبر في شغ ٍل والبحر في خج ِل‬ ‫وم ِفي َو َج ٍ ل‬ ُ ‫الر‬ sıl geleceğinin okuyucuya gösterilmesi ve şairin dinleyiciye mensur değil manzum
َ َ َ ُ َ
‫أ ْو َس ِاب ٍق َع َرٍم ِفي ش ِاه ٍق َعل ِم‬ ‫( ِب َب ِار ٍق خ ِذ ٍم ِفي َم ِار ٍق أ َم ِ م‬3) söz söylediğini hissettirmesidir. 186


B. Çeşitleri ve Örnekler
İbnu’l-Esîr, tasrî‘in yedi derecesinin olduğunu söylemiştir 187:
1) Beytin her mısrasının, anlamının anlaşılması hususunda müstakil olup ar-
dından gelen mısraya ihtiyaç duymamasıdır. Buna et-tasrî‘u’l-kâmil (tam tasrî‘)
ismi verilir.
ََ َ ‫َوإ ْن ُك ْنت َق ْد َأ ْز َم ْعت‬ ُّ َّ َ َ َ ْ َ ً ْ َ ُ َ َ
‫ص ْر ِمى فأ ْج ِم ِلي‬ ِ ِ ِ ‫الت َدل ِ ل‬ ‫اطم مهال بعض هذا‬
ِ ‫أف‬
Ey Fatma, bırak böyle cilveleri!
Eğer benden ayrılmaya karar verdiysen, nazik ol! 188

2) Birinci mısranın müstakil olması ve ardından gelem msıraya ihtiyaç duyma-

ması, eğer ikinci mısra gelirse onunla ilişkili olmasıdır.
185
Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 86; İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 258; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr,
s. 305; Kazvînî, el-Îzâh, s. 298; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 188; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 278;
Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 90; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 271.
186
Özurhan, Halim, Tasrî‘, DİA, XL, 130.
187
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 259 vd; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 272 vd.
188
Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 86; İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 259; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V,
272.

370 371
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

َ ُ َّ َ ْ َ َ ّ َ َْ ْ
‫الدخو ِل ف َح ْو َم ِل‬ ‫اللوى بين‬ ْ ُ
ِ ‫ِبسق ِط‬ ‫يب َو َم ْن ِز ِ ل‬ َْ َ
ِ ‫ِقفا نب ِك ِمن ِذكرى ح ِب‬ 7) Tasrî‘in beytin kâfiyesine muhalif olarak beytin baş tarafında olmasıdır. Buna
el-meştûr ismi verilir.
Durunuz da, sevgiliyi ve evini hatırlamadan dolayı ağlayalım!
ُ ُ ْ َ ُ ْ ُ ْ ْ ‫َوب‬ ُ ُّ َ َ َ ْ َ
(O ev), Dahûl ile Havmel arasındaki Siktilliva’da ki 189 ِ ‫الق َر ِار عدت ِمن الجح‬
‫ود‬ ِ ِ ِ ‫أ ِقل ِني ق ْد ن ِد ْم ُت َعلى الذن‬
‫وب‬
3) Şairin her iki beyti birbirinin yerine koymada muhayyer olmasıdır. Buna et- Beni affet! Günahlardan pişman oldum
tasrî‘u’l-müvecceh ismi verilir. İkrâr etmek suretiyle inkârdan döndüm 194
َ ْ ُُ ُّ ُ َ ْ ُ ْ
‫خ َّفة الش ْر ِب َم َع خل ّ ِو ال َمك ِان‬ ِ ‫وح ِفى ال ِم ْه ِر َج‬
‫ان‬ ُ َّ
ِ ‫ِمن ش ُر‬
ِ ‫وط الصب‬
Panayırda kahvaltının şartlarındandır C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
Boş mekânla birlikte hafif bir içecek 190
َ ْ َْ َ َ َ ْ َََ َْ
‫صال ِح‬ ‫قد فتكت ِفي فس ٍاد بعد ِإ‬
َّ
‫الص ِارِم الل ِح ي‬ َّ ‫يس َو َد َاع‬ َ ‫َو ِ ّد ْع َلم‬ (1)
ِ
َ ْ ُ ُ َ َ َ ْ َْ ََ َ ْ ُ َّ َّ ً َ َ ْ َ َ
4) İkinci mısra olmadan birincinin manasının anlaşılamamasıdır. Buna et- ‫وهل ي ِعمن م ِن كان ِفي العص ِر الخ ِالي‬ ‫أال ِعم صباحا أيها الطلل الب ِال ي‬ (2)
َ ََْ َ َ ُ َُ َ َ َ
tasrî‘u’n-nâkıs ismi verilir. َ ُ َ
‫يقود ِبنا ب ٍال ويتبعنا ب ِال‬ ‫أال ِإ َّن ِني َب ِال َعلى َج َم ٍل َب ِال ي‬ (3)
َ َْ َْ َ َ َ َ ْ ُ ‫َت ُر‬
َّ ‫الربيع م َن‬
‫الز َم ِان‬ ِ ِ ِ َّ ‫ِبمن ِزل ِة‬
َ ْ ّ
‫الش ْع ِر ِط ًيبا ِفى ال َمغا ِن ى‬ َ َ
ِ ‫معا ِنى‬ ‫َو َماذا َي ِض ُير َك ل ْو تن َت ِظ ْر‬ ‫وح ِم َن ال َح ّ ِي أ ْم ت ْب َت ِك ْ ر‬ (4)
َ َّ َ ْ َ ْ َْ ََ َ
Şi‘b’in yolları, yollardaki hoşluk bakımından ‫ابنة ال َع ِام ِر ّ ِي ال َي َّد ِعي الق ْو ُم أ ِنى أ ِف ْر‬ ‫يك‬ِ ‫ال وأ ِب‬ (5)
Mevsimlerden ilkbahar gibidir 191

5) Tasrî‘in her mısrada tek bir lafızla olmasıdır. Buna et-tasrî‘u’l-mükerrer ismi
verilir.
ُ ‫َو َغا ِئ ُب ْال َم ْو ِت َال َي ُئ‬
‫وب‬
َ َُ
ُ ‫فك ُّل ِذي غ ْي َب ٍة َي ُئ‬
‫وب‬
Her kaybolan kişi geriye döner
Ölümün kaybettiği geri dönmez 192

6) Birinci mısranın, ilk mısranın başında gelen bir sıfatla ilgili olmasıdır. Buna
et-ta‘lîk ismi verilir.
َ َ ْ ‫ص ْبح َو َما ْال‬ ْ َ َ ُ َّ ُ ْ َّ َ ُّ َ َ َ
‫اح ِم ْن َك ِبأ ْمث ِل‬
ُ ‫ص َب‬
ِ
ُ
ٍ ‫ِب‬ ‫يل أال ان َج ِل ي‬‫أال أيها الليل الط ِو‬
Ey uzun gece! Çıkmayacakaçılmayacak mısın,
Sabaha? Sabah ta senden daha iyi değil ki! 193

189
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 259; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 272.
190
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 260; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 272.
191
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 260; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 272.
192
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 261; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 273.
193
Kudâme, Nakdu’ş-Şi‘r, s. 86; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 306; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 188;
194
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 278; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 273. İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 261-62; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, V, 273.

372 373
 21. 22.
ْ َّ َ َّ َ
TAŞTÎR [  ‫] التش ِط ُير‬ TEVŞÎ‘ [  ‫] الت ْو ِش ُيع‬

A. Tanımı
Taştîr, lügatte şatr, “bir şeyin yarısı, yan, taraf, kısım…” vb. anlamlara gelen şatr
(‫‘ )شطر‬dan türemiş tef‘îl kalıbında mastardır. “Bir şeyi ortasından ikiye bölmek” an-
lamındadır.
Taştîr, terim olarak, “Şairin beytini iki şatra (kısma) ayırması, iki şatrdan herbi-
rini mısra haline getirmesi; fakat bunu yaparken birbirlerinden seçilmeleri için her
şatrı, kafiye bakımından diğerinden farklı olarak ortaya koymasıdır.” 195
A. Tanımı
Tevşî‘, sözlükte “makaraya sarmak, süslemek” vb. anlamlara gelir.
Terim olarak tevşî‘, “şiir olsun veya nesir olsun sözün aczinde (ikin kısım/ikinci
mısra) bulunan iki isimle tefsir edilen/açıklanan bir müsenna (ikil) isim getirmesi
ve bu isimlerden ikincisinin birinci üzerine atfedilmiş olmasıdır. Öyleki bunlardan
ikinci isim beytin kafiyesi ve (eğer nesirse) cümlenin sec‘i olur.” 198

B. Örnekler
B. Örnekler
َ َّ َ َّ َّ َ ٌ ‫ات َسائ ٌغ َش َر ُاب ُه َو َه َذا م ْل ٌح ُأ َج‬
ٌ ‫﴿و َما َي ْس َتوي ْال َب ْح َران َه َذا َع ْذ ٌب ُف َر‬
َ
‫ في الل ِه ُم ْرت ِق ِب‬،‫ِلل ِه ُم ْرت ِغب‬ ‫ ِبالل ِه ُم ْن َت ِق ٍ م‬:‫ت ْد ِب ُير ُم ْع َت ِص ٍم‬ ﴾‫اج‬ ِ ِ ِ ِ
Allah’ın ipine sarılanın tedbiri, intikam almaktır, “İki deniz bir olmaz: Şu tatlıdır, susuzluğu keser, içimi (boğazdan) kayar; şu da
Allah için; Allah’ın rızasını gözeten O’ndan korkandır 196 tuzludur, (boğazı) yakar.” 199

 
َّ ‫َو ْال َب ْحر في َك َرم َو‬ َ ْ َ َّ ‫َك‬ ََ ْ ُ ُ َ ُ ْ ْ َ َ َ ْ َ
‫الد ْه ِر ِفي ِه َم ِم‬ ٍ ِِ ٍ ‫الز ْه ِر ِفي ت َر ٍف َوال َب ْد ِر ِفي ش َر‬
‫ف‬ ُ
»‫ ال ِحرص وطول الم ِل‬:‫يب ْاب َن َآد َم َو َيش ُّب ِف ِيه خصلت ِان‬
ُ ‫َ«ي ِش‬
Güzellikte çiçek, şerefte ay gibidir “İnsan yaşlandıkça iki hasleti gençleşir: Mal hırsı ve tûl-i emel.” 200
Cömertlikte deniz, himmette zaman gibidir 197

َ ْ َ َْ َ ْ ْ ُ ََْ ْ ‫ُأ ْم�سي َوُأ‬
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler ‫ ال ْه ُل َوال َول ُد‬:‫َي ِ ِرثي ِلي ال ُمش ِفق ِان‬ ‫ص ِب ُح ِم ْن تذك ِارك ْم َو ِص ًب ا‬ ِ
َْ ْ َ ُ َْ ُ َْ َْ ْ ‫َو ْاع َت َادني ْال ُم‬ ْ‫الد ْم ُع َخ ِّدي م ْن َت َذ ُّكر ُك م‬ َّ ‫َق ْد َخ َّد َد‬
‫َوك ِ ّل ُم ْعت ِزٍم ِبال َح ِ ّق ُملت ِزِم‬ ‫ ( ِبك ِ ّل ُم ْن َت ِص ٍر ِللف ْت ِح ُم ْن َت ِظ ٍ ر‬1) ‫ ال َو ْج ُد َوالك َم ُد‬:‫ض ِن َي ِان‬ ِ ِ ِ
ّ ُ َ َ ََ ٌ َْ َ َ
‫الش َي ِم‬
ْ ُ ْ َّ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ُ َ
‫يق ُيظ ِه ُر ِل ي‬ ُ‫لص ْب ُر َو ْال َج َلد‬
َّ ‫ َا‬:‫َو َخ َانني ْال ُم ْس ِع َدان‬ ْ‫اب َع ْن ُم ْق َلتي َن ْومي ِل َغ ْي َب ِت ُك م‬ َ ‫َو َغ‬
ِ ‫ِفي ذاك نقص وهذا ك ِامل‬ ‫( قالوا هو البدر والتف ِر‬2) ِ ِ ِ ِ
َ َ َ ّ
‫كأن ُه أ َج ٌل َي ْس َعى ِإلى أ َم ِل‬ َ
‫وف َعلى ُم َه ٍج في َي ْو ِم ِذي َره ٍ ج‬ ُ‫ َا ْل َق ْل ُب َو ْال َك َبد‬:‫ض َر َمان‬ْ ‫َوَت ْح َت ُه ْال ُم‬ ُ ‫َال َغ ْر َو ل َّلد ْمع َأ ْن َت ْجري َغ َو‬
‫ارب ُ ه‬
ٍ ‫( ُم‬3) ِ ِ
َ ْ ْ ّ َ ِ َ َّ َ ُ َ ْ َ ِ ِ
َ‫َك َأ َّن َما ُم ْه َجتي ش ْل ٌو ب َم ْس َبع ة‬
 ‫ ا ِلذئ ُب َوال َس ُد‬:‫اري ِان‬ ِ ‫ينتابها الض‬ ٍ ِ ِ ِ
ُ‫وح َو ْال َج َسد‬ ُ ‫ ا ُّلر‬:‫َف ًدى َل َك ْال َباق َيان‬
َ َ َ ُّ ّ َ ََْ َ َْ ْ َ
195
Askerî, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn, s. 411; İbn Münkız, el-Bedî‘, s. 128; İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr,
ِ ِ ‫ي‬
‫وح ِفي جس ِد‬ ِ ‫لم يبق غير خ ِف ِي الر‬
198
s. 308; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 167; Kazvînî, el-Îzâh, s. 298; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 189; İbn İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 316; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 173; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s.
Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 381; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 310. 139; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 372; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 97; İbn Ma‘sûm,
196
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 308; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 168; Kazvînî, el-Îzâh, s. 298; Envâru’r-Rebî‘, V, 181.
199
İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 381; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 310. Fâtır, 35/12.
197 200
İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 310. Müslim, Zekât 115; İbn Mâce, Zühd 27.

374 375
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

23.
Sizi hatırlamaktan dolayı gece ve gündüz acı çekiyorum
İki şefkatli bana ağıt yakıyor: Ailem ve çocuklarım
Sizi anmaktan dolayı gözyaşı yanağıma iz yaptı
HÜSNÜ’L-İBTİDÂ’
َ ُ ْ ُ
İki zayıflık benim alışkanlığım oldu: Aşk ve üzüntü [  ‫اإل ْب ِتداء‬
ِ ‫] حسن‬
Yokluğunuzdan dolayı gözlerimden uyku kaçtı
İki destekçi bana ihanet etti: Sabır ve tahammül
Gözyaşının kendiliğinden akmasında şaşılacak ne var!
Çünkü onun altında iki alevlenmiş var: Kalp ve ciğer
Sanki bedenim yırtıcı hayvanların önündeki leş gibi A. Tanımı
İki yırtıcı hayvan başında bekliyor: Kurt ve arslan Hüsnü’l-ibtidâ’, sözlükte “güzellik, zerafet, hoşluk, mükemmelik...” vb. anlam-
Bedenimde görünmeyen ruhumdan başka bir şey kalmadı lara gele hüsn ile “başlama, başlangıç…” vb. anlamlarına gelen ibtidâ’ kelimelerin-
Geriye kalan iki şey de sana feda olsun: Rûh ve beden 201
den oluşan isim tamlaması olup “güzel başlama, mükemmel başlangıç…” gibi an-
lamlara gelir.
C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler Belagat terimi olarak hüsnü’l-ibtidâ’, “söze, makama (bağlama) uygun ve ye-
ْ َّ َّ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ
‫ الش ْي ُب َوال ِك َب ُر‬:‫اع َي ِان‬ ‫السف ِاه َوق ْ د‬
rinde bir başlangıç yapma sanatı” olup lafzın kolay, düzeninin sağlam, anlamının
ِ ‫نادى ِبك الن‬ ‫يا من ي ِصيخ إلى د ِاعي‬ (1)
َ ‫والب‬ َ ‫الس ْم ُع‬ َّ :‫اع َيان‬ َْ َ ْ َ َ َ َ َ ْ ّ ُ َ ْ ََ َ ْ ُ ْ açık, ince, kapalılıktan uzak ve iki kısmının münâsib olmasından ibarettir. Buna,
‫ص ُر‬ ِ ِ ‫ِفي َرأ ِسك الو‬ ‫الذكرى ف ِفيم ثو‬
‫ى‬ ِ ‫ِإن كنت التسمع‬ hüsnü’l-iftitâh, berâ‘atu’l-matla‘ ve berâ‘atu’l-istihlâl de denir. 202
ََ ْ َ ْ َ َْ َ َ َْ َ َْ
‫الع ْي ُن َوالث ُر‬ :‫ل ْم َي ْه ِد ِه ال َه ِاد ِي ِان‬ ‫ص ُّم َول ال ْع َمى َس َوى َر ُج ٍ ل‬ ‫ليس ال‬
َ ُ ْ َّ َ َ ّ َّ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ ْ ُّ َ َ َ ْ َ ُ ْ َّ َ
‫س َوالق َم ُر‬ ‫ الشم‬:‫أعلى ول الن ِير ِان‬ ‫ل الدهر يبقى ول الدنيا ول الفلك ال ـ‬ B. Örnekler
َ ‫ َا ْل َب ْد ُو َو ْال َح‬:‫الثاويان‬ َّ َ َ َ َ ْ ُّ َ َّ َ َ ْ َ َ
ُ‫ضر‬ ‫ِفراقها‬ ‫الدن َيا َوِإ ْن ك ِر َه ا‬ ‫ليرحلن ع ِن‬ Âlimler, Kur’ân-ı Kerim sûrelerinin başlangıçlarındaki ibdâ‘a dikkat çekmişlerdir. 203
ُ‫ َا ْل ُح ُّب َو ْال َح َجر‬:‫َ َرثى لي ْال َق ِاس َيان‬ َ‫بي م ْح َن َتان ُم ُال ٌم في َه ًوى بهم ا‬
ِ ِ (2)
ِ ِ ِِ ِ ِ َ ْ ّ ْ َّ ‫الر ْحمَـن‬ ّ ْ
ُ‫لش ْو ُق َو ْال ِف ْكر‬ َّ َ َ ْ ُ ْ
‫ ا‬:‫أ ْو َدى ِبي المر ِدي ِان‬
َ ً‫الشف َيقان م ْن ُأ ْمن َّي ٍة َوَأ�س ى‬ َّ َ ْ َ ﴾‫الر ِح ِيم ۞ ال َح ْم ُد لل ِه َر ِ ّب ال َعال ِم َين‬ ِ
َّ ‫الل ِه‬ ‫﴿بس ِم‬
ِ
ِ ِ ِ ِ ‫لوال‬
َ ْ َْ
‫ ال َب ْح ُر َوال َمط ُر‬:‫ل ْم ُي ْح َم ِد ال ْج َو َد ِان‬
َْ َ ُ‫َأ ُبو ُس َل ْي َم َان إ ْن َج َاد ْت َل َنا َي ُد ه‬ (3)
ِ “Rahman ve Rahim Allah’ın adıyla. Âlemlerin Rabbi Allah’a hamdolsun.” 204
َّ ‫ َا ْل َب ْح ُر َو‬:‫ال ْج َو َد ْين‬ َْ َ ْ ُ ٌ‫ض َوش َع ْت ُه َي د‬ ْ‫َوم ْن َع َط َاي ُاه َرو‬
‫الد ْي ُم‬ ِ ‫تغ ِني ع ِن‬ ِ ٌ ِ (4) Bu sûre, rahmetin eşlik ettiği Allah ismiyle başlamıştır. Böylece kulak verenleri
ُ‫ف َو ْال َق َلم‬ ُ ْ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ
‫ السي‬:‫اضيي ِن‬ ُ‫الله ُم ْعج َز ه‬ ُ ‫ط َأ َب َان‬ ّ َ ُّ ّ ُ cezbeden ve katı kalpleri yumuşatan bir başlangıç olmuştur. 205
ِ ‫ِبطاع ِة الم‬ ِ ٍ ‫أ ِمي خ‬ (5)

 
َ ْ َ َ َ َّ
ُ ‫ال ْرض َو ُه َو ْال َعز ُيز ْال َح ِك‬ َّ َ َ
﴾‫يم‬ ِ ِ ‫ات و‬ ِ ‫﴿س َّبح ِلل ِه َما ِفي السماو‬
“Göklerde ve yerde bulunan her şey Allah’ı tesbih etmiştir. O, azîzdir hakîmdir.” 206
202
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 51.
203
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 321.
204
Fâtiha, 1/1-2.
201 205
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 316-17; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 372; İbn Ma‘sûm, Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 321.
206
Envâru’r-Rebî‘, V, 183. Hadîd, 57/1; Haşr, 59/1.

376 377
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

Hadîd ve Haşr sûrelerinin ilk âyetleri olan bu âyet, Allah’ın “hadîd” (demir) hak- Şiirde hüsnü’l-ibtidâ’nın şartı, girişin kasidenin üzerine bina edildiği amaca
kındaki kudretinden bahsedildiği Hadîd Sûresi ve Allah’n güçlü kâfirleri kalelerinden delâlet edecek şekilde olmasıdır. Nesirde ise hutbe, risâle vb.’nin başlangıcının sözü
çıkardığından bahsedildiği Haşr sûresi için güzel bir başlangıç olmuştur. 207 söyleyenin amacına delâlet etmesidir. 212


el-Hillî, kitabının girişini bu konuya örnek veriyor. O, şöyle başlangıç yapmıştır: D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
َْ ََ َ َ ً ََُْ َ ّ
ْ َ َّ َّ َّ َْ ‫َول ْي ٍل أق ِاس ِيه َب ِط ِئ الك َو ِاك ِب‬ ‫ب‬ ِ ‫اص‬ ِ ‫ِك ِل ِيني ِل َه ٍم يا أميمة ن‬ (1)
»‫«ال َح ْم ُد ِلل ِه ال ِذي َحل َل ل َنا ِس ْح َر ال َب َي ِان‬ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َْ َ َ َ ُ ْ َ
‫اب ال َه َوى ك ْيف ت ْعل ُق‬ ‫فيعلم أسب‬ ُ ‫ِب ُو ِ ّدي ل ْو َي ْه َوى ال َعذو ُل َو َي ْعش‬
‫ق‬ (2)
ْ ً َ ْ َ ْ َّ ُ َ ْ َ َّ ْ ْ َ َُ
“Beyân sihri kabiliyetini bize yetenek olarak veren Allah’a hamd olsun.”  208 َ
‫تحسب الدمع ِخلقة ِفي الم ِآقي‬ ِ ‫أت َر َاها ِلكث ِرة ال ُعش‬
‫اق‬ (3)
َ ُ َّ َ َْ ََ َُْ َ َ ُ
Böylece Hillî, kitabının girişini konuya uygun olarak yapmıştır. ‫اع ِن َين أش ِّي ُع‬
ِ ‫فل ْم أد ِر أ ُّي الظ‬ ‫س َو َّد َع ْت َي ْو َم َو َّد ُعو ا‬
ٍ ‫حشاشة نف‬ (4)
 
َ ُ َّ َ ْ َ َ ّ َ َْ ْ
‫الدخو ِل ف َح ْو َم ِل‬ ‫اللوى بين‬ ْ ُ
ِ ‫ِبسق ِط‬ ‫يب َو َم ْن ِز ِ ل‬ َْ َ
ِ ‫ِقفا نب ِك ِمن ِذكرى ح ِب‬
Durunuz, sevgiliyi ve evini hatırlamadan dolayı ağlayalım!
Dahûl ile Havmel arasında Sikti’l-livâ denilen yerdeki evinin! 209

C. Açıklama
Şairin veya yazarın, sözünün üç yerinde –ibtidâ, tahallus ve intihâ– çok titiz dav-
ranması gerekir. Bu üç yerde, en tatlı ve en hoş lafızlar seçilmelidir. Bu yüzden ifa-
deler itici ve ağır olmaktan son derece uzak olmalıdır. Yine seçilen lafızlar, en güzel
biçimde ifadeye dökülmelidir. Bu sebeple karmaşık ve karışık olmaktan son derece
uzak olmalıdır. Lafızlar, dikkat çekici, kuvvetli, zarif ve kolay olmalıdır. Anlamlar la-
fızlarla uyumlu olmalıdır. Değerli bir lafza saçma bir anlam giydirilmemeli ve saçma
bir anlam için de değerli lafız kullanılmamalıdır. En doğru anlam, çelişki, tutarsızlık,
bayağılıktan, halkın örf ve âdetine aykırı olmaktan uzak olandır. 210
Eğer muhatabın kulağına ilk çarpan şeyin düzeni güzel ve anlamı doğru olursa,
muhatap söze yönelir ve tamamına dikkat kesilir. Aksi takdirde sözün geri kalan kısmı
son derece güzel olsa da, muhatap ondan yüzçevirir. 211
207
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 321.
208
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 168; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 269; Kazvînî, el-Îzâh, s. 322;
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 57; Taftazânî, Muhtasar, II, 335, 336; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 19;
Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 116; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, I, 34.
209
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 169; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 19; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-
Rebî‘, I, 35.
210
Taftazânî, Muhtasar, II, 335-336.
211 212
Sa‘îdî, Buğyetu’l-Îzâh, s. 148; Şîrâzî, el-Belîğ, s. 317. Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 57-59.

378 379
 el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

24.
Buradaki “Biz Musa’ya Kitap verdik” sözü, daha önceki konudan tahallustur
ve öncesiyle arasında ilişki vardır. Çünkü Muhammed’in (a.s.) geceleyin Mescid-i
HÜSNÜ’T-TAHALLUS
ُّ َ َّ ُ ْ ُ Haram’dan Mescid-i Aksâ’ya yürütülüp ardından Mekke’ye dönmesi olayı ile, Musa’nın
[  ‫ص‬
ِ ‫] حسن التخل‬ (a.s.) Mısır’dan Medyen’e gitmesi ve Firavun’u hidayete davet etmek için dönmesi
arasında büyük bir benzerlik vardır. Öte yandan buradaki “Ey Nuh ile beraber (ge-
mide) taşıdıklarımızın çocukları! Doğrusu o (Nuh), çok şükreden bir kuldu” ifade-
sinde, manevî güzelleştiricilerden istıtrâd 216 sanatı vardır. Çünkü bundan sonraki
âyet, tekrar konuya dönerek İsrail oğullarını ve onların yeryüzünde fesat çıkarmala-
A. Tanımı
rını anlatmaya devam etmektedir. 217
Hüsnü’t-tahallus, sözlükte “güzellik, zerafet, hoşluk, mükemmelik...” vb. anlam-
lara gelen hüsn ile “kurtulma, arılma, bir şey bitirme, bir şeydeden diğerine geçme…” 
vb. anlamlarına gelen tahallus kelimelerinden oluşan isim tamlaması olup “güzel ge- َ
ْ َ َ
‫ص ِب َما أ ْو َح ْي َنا ِإل ْي َك َهـذا ال ُق ْر َآن‬ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ُّ ُ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ْ ُ َّ َ َّ ًّ َ َ ً ْ ُ ُ َ ْ َ َ َّ
çiş, mükemmel ayrılış...” gibi anlamlara gelir. ِ ‫﴿إنا أنزلناه قرآنا ع ِربيا لعلكم تع ِقلون ۞ نحن نقص عليك أحسن القص‬ ِ
َ ْ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ
َ ‫بت إ ِني َرأ ْيت أحد عش َر ك ْوك ًبا والش ْم‬ُ َ ّ َ َ َ ُ ُ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ُ َ
Bedî‘î terim olarak hüsnü’t-tahallus, “şairin veya yazarın sözünün girişinde ga- ‫س والق َم َر‬ ِ ِ ‫وِإن كنت ِمن قب ِل ِه ل ِمن الغا ِف ِلين ۞ ِإذ قال يوسف ِل ِب ِيه يا أ‬
zel, aşk, gençlik, tasvir, övünme vb. hususlardan bahsettikten sonra, giriş ile asıl konu
﴾‫ين‬ َ ‫َ َرأ ْي ُت ُه ْم لي َساجد‬
arasındaki münasebet ve uyumu göz önünde bulundurarak asıl konuya güzel bir şe- ِ ِ ِ
kilde geçiş yapmasıdır.” Bu geçiş şiirde bazen art arda iki beyitle bazen tek beyitle “Biz onu Arapça bir Kur’ân olarak indirdik ki anlayasınız. Biz, bu Kur’ân’ı vah-
olur. 213 Buna, berâ‘atu’t-tahallus de denir. 214
yetmekle sana kıssaların en güzelini anlatıyoruz. Sen ondan (Kur’ân’dan) önce (bun-
ları) bilmeyenlerden idin. Hani bir zaman Yusuf, babasına, “Babacığım, ben on bir
B. Örnekler yıldız, güneşi ve ayı gördüm, bunların bana secde ettiklerini gördüm.” demişti.” 218
ُ َ ْ َّ َ ْ َ ْ َ ْ ْ ً َ َ َّ
‫�صى ال ِذي َب َارك َنا َح ْول ُه ِلن ِ َري ُه ِم ْن َآيا ِت َنا‬ ‫﴿س ْب َح َان ال ِذي أ ْس َرى ِب َع ْب ِد ِه ل ْيال ِم َن ال َم ْس ِج ِد ال َح َر ِام ِإلى ال َم ْس ِج ِد األق‬
ُ Buradaki “Biz, sana kıssaların en güzelini anlatıyoruz” sözü latîf bir tahallustur.
َ ُ ً ُ َ َّ َ َ َ ْ َ ً ُ ُ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ُ َ ُ َّ َ ُ ُ َّ Çünkü bundan sonra gelen âyet, bu ifadenin öncesiyle –yani, “Biz onu Arapça bir
‫يل أال ت َّت ِخذوا ِم ْن ُدوِني َو ِكيال ۞ ذ ّ ِ َّرية‬ ‫ِإنه هو الس ِميع الب ِصير ۞ وآتينا مو�سى ال ِكتاب وجعلناه هدى ِلب ِني ِإسرا ِئ‬ Kur’ân olarak indirdik” ifadesiyle– irtibatlıdır. Zira anlatılan kıssalar ve ardından ge-
ُ َ َ ُ َ َ ََْ َ ْ َ
﴾‫وح ِإ َّن ُه ك َان َع ْب ًدا شك ًورا‬ ٍ ‫من حملنا مع ن‬ len Yûsuf (a.s.) kıssası Kur’ân’la ilgilidir. 219

“Eksiklikten uzaktır O (Allah) ki, geceleyin kulunu Mescid-i Haram’dan çevresini 

bereketli kıldığımız Mescid-i Aksâ’ya yürüttü. O’na âyetlerimizden bir kısmını göstere- َ
‫يل ِإ َّما ش ِاك ًرا َوِإ َّما‬
َ ‫السب‬ ً ‫نس َان م ْن ُن ْط َف ٍة َأ ْم َشاج َن ْب َتليه َف َج َع ْل َن ُاه َسم‬
َّ ‫يعا َبص ًيرا ۞ إ َّنا َه َد ْي َن ُاه‬ َ ‫﴿إ َّنا َخ َل ْق َنا ْال‬
lim diye (böyle yaptık). Gerçekten O, işiten görendir. Biz Musa’ya Kitap verdik ve onu ِ ِ ِ ِ ِ ِ ٍ ِ ِ ِ
ُ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َّ ً
ُ ‫ين َسلس َل َوأغلل َو َسع ًيرا ۞ إن ال ْب َر َار َيش َ ُربون من كأس كان م َز‬ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ
َ ‫َكف ًورا ۞ إنا أ ْعتدنا للكافر‬
َّ ُ
İsrail oğullarına “Benden başka bir vekil tutmayın!” diye bir kılavuz yaptık. Ey Nuh ile ﴾‫اج َها كاف ًورا‬ ِ ٍ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ ِ
beraber (gemide) taşıdıklarımızın çocukları! Doğrusu o (Nuh), çok şükreden bir kuldu.” 215 216
İstıtrâd, aralarındaki bir münasebetten dolayı konuşanın bir amacın dışına çıkarak başka bir
213
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 433; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 271; Kazvînî, el-Îzâh, s. 324; amaca geçmesi, sonra tekrar önceki amaca dönüp onu tamamlamasıdır. Bkz. Kazvînî, el-Îzâh,
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 130; Taftazânî, Muhtasar, II, 337-338; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 329; s. 264; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 302; Feyyûd, İlmu’l-Bedî‘,s. 262-264; Lâşîn, el-Bedî‘, s. 116;
Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 117; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 240; Allân, el-Bedî‘ Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 654-658.
217
fi’l-Kur’ân, s. 359-360. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 442; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 361.
214 218
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 433; Kazvînî, el-Îzâh, s. 324; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 130. Yûsuf, 12/2-4.
215 219
İsrâ, 17/1-3. Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 362.

380 381
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

“Doğrusu biz insanı, imtihan etmek için karışık bir nutfeden yarattık da onu işi- Bir toplumu övmek istediğin zaman, bir ara gelmemişsin
tici, görücü yaptık. Biz ona yol gösterdik: Ya şükredici veya nankör olur. Biz, kâfirler Onları övmekten için, o zaman Abbâsoğullarını öv! 223
için zincirler, demir halkalar ve alevli bir ateş hazırlamışızdır. İyiler de, karışımı ka-
fur olan bir kadehten içerler.” 220
C. Açıklama
Bu ayetlerde, insanın yaratılışı ve Allah’ın ona yol göstermesiyle başlamakta, ar-
Hüsnü’t-tahallus ile istıtrâd arasında fark vardır: İstıtrâd’da ilk kelâma dönmek
dından kâfirler için hazırlanmış olan şeyler açıklanmakta, sonra sözü aniden kese-
veya kelâmı kesmek şarttır. Bu durum hüsnü’t-tahallus’da şart değildir. 224
rek (iktizâb) tahallus yoluyla tahallus iyiler için hazırlanmış şeylerin anlatılmasına
geçilmektedir. Ve bu konuya uzunca daldı, hatta iyiler için hazırlananların anlatıl-
dığı ayetlerin sayısı yirmi ayete ulaştı. 221 D. Konuyla İlgili Farklı Örnekler
َ ْ ُ ََ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُّ َ َ
 ‫كأ َّن ُد َج َاها ِم ْن ق ُرو ِن ِك ُينش ُر‬ ‫ين أ ْن ُر َّب ل ْيل ٍ ة‬ ‫أجدك ما تد ِر‬ (1)
َ ‫الس َرى َو ُخ َطا ْالم ْه َّرية ْال ُق‬ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َُ َ َْ
‫كغ َّر ٍة ُي ْح ِيى ِح َين ُيذك ُر َج ْعف ُر‬
ُ َ َّ‫َس َ ْري ُت ِب َها َح َّتى َت َج َّل ْت ب ُغرٍ ة‬
‫ود‬ ِ ِ ِ ُّ ‫م َّنا‬
ِ ْ ‫س ق ْو ِمي َوق ْد أخذ‬
‫ت‬ ٍ ‫َيقول ِفي قوم‬ َّ َ ْ
ِ
َ َ َ َ ُ ْ َ ٌ ُ َ َ َ ْ َّ

ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ْ ُ َ َ‫الش ْمس َت ْبغي َأ ْن َت ُؤ َّم بن ا‬
َّ َ َ ْ َ ‫ِك َّن ال َج َو َاد َعلى ِعال ِت ِه َه ِر ُم‬ ‫ِإن الب ِخيل ملوم حيث كان ول ـ‬ (2)
‫ود‬
ِ ‫ كال ول ِكن مطلع الج‬:‫فقلت‬ ِ ِ ِ ‫أمطلع‬ َ َ َ ُ َْ َ َ
‫َم َح ِاس ُن أ ْح َم ِد ْب ِن أ ِبي ُدؤ ِاد‬ ‫لق ْد أن َس ْت َم َس ِاو َئ ك ِ ّل َد ْه ٍ ر‬ (3)
Kûmes’teki kavmim diyor ki: Tuttuğu hâlde ْ َ ْ ْ ْ ْ ُّ َ ّ َ ْ ُ ْ َ ْ ُ ْ ُ ْ َ ْ ‫َس َر‬
‫السخ ِط َوال ُعذ َر ال ُم ِب َين ِإلى ال ِح ْق ِد‬ ‫ِإلى‬ َ ‫الر‬
‫ض ا‬ ِ ‫ت تح ِمل العت ِبى ِإلى العت ِب و‬ (4)
Gece yürüyüşü ve önümüzdeki Mehrî devesinin uzun adımları ْ ُ ْ َ ْ َ ْ ُّ َ ْ َ َ
‫المام‬ َ ‫ص ْح ِب ي‬ َ ‫ال‬ َ ‫َف َل َّما َأ ْن َت َج َّلي َق‬
Sen bizi güneşin doğduğu yere mi götürmek istiyorsun? ِ ‫أضوء الصب ِح أم ضوء‬ (5)
Dedim ki: “Hayır! Fakat cömertliğin doğduğu yere!”

Şiirde güneşin doğduğu yerden övülen kişiye –ki o cömertliğin doğduğu yer
olarak ifade edilen Abdullah b. Tâhir’dir– intikal edilerek hüsnü’t-tahallus yapıldığı
açıkça görülmektedir. Böylece şairin övdüğü kişi ile güneşin doğduğu yer arasında
münasebet vardır. Çünkü her ikisi de övülen hususlardır. 222


َ ْ ُ َّ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ
‫اس‬
ِ ‫فاجعل ح ِديثك كله ِفي الك‬ ‫َوِإذا َجل ْس َت ِإلى ال ُم َد ِام َوش ْ ِرب َه ا‬
َّ َ ُ ْ َّ َ َ َّ ُ َْ َْ َ َ
‫اس‬
ِ ‫ِلل ِه ذاك النزع ال ِللن‬ ‫َوِإذا ن َز ْع َت َع ِن الغ َو َاي ِة فل َيك ْ ن‬
َّ َ ْ َ َ ْ َ ْ ْ َ َُ َ َ َ َ
‫اس‬
ِ ‫ِفى مد ِح ِهم فامدح ب ِنى العب‬ ‫َوِإذا أ َر ْد َت َم ِد َيح ق ْو ٍم ل ْم تل َّ م‬
Şarap içmek için oturduğun zaman,
Bütün dedikodunu kadehle yap!
Günahtan vazgeçmek istediğin zaman; olsun,
Bu vazgeçişin Allah için, insanlar için değil!
220
İnsan, 76/2-5.
221
Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 362.
222 223
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 436; Taftazânî, Muhtasar, II, 339; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 330; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, III, 245.
224
III, 245; Cebr, Dirâsât fî İlmi’l-Bedî‘, s. 153. İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, I, 329.

382 383
 el-Muhassinâtu’l-Lafziyye

25.
Burada mucizevî bir belâgat vardır. Zira sûre, kıyâmet günündeki dehşeti zik-
retmekle başlamış ve Allah’ın, “Artık kim zerre ağırlığınca hayır yapmışsa onu gö-
HÜSNÜ’L-HÂTİME
َ ْ ُ ُ rür. Ve kim zerre ağırlığınca şer yapmışsa onu görür” sözüyle hitama (sona) ermiştir. 227
[  ‫] ح ْسن الخا ِت َم ِة‬

ٌ‫صاح َبته َو َبنيه ۞ ل ُك ّل ْامرئ م ْن ُه ْم َي ْو َمئذ َش ْأ ٌن ُي ْغنيه ۞ ُو ُجوه‬ َ َ ََ َُّ َ ْ َْ َ ََْ
ِ ِ ٍِ ِ ٍ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ‫﴿يوم ي ِف ُّر الم ْر ُء ِمن أ ِخ ِيه ۞ وأ ِم ِه وأ ِب ِيه ۞ و‬
ُ َْ ُ ََْ َ ُ ٌ ََ َ ٌ َ َ ٌ ‫ضاح َك ٌة ُم ْس َت ْبش َر ٌة ۞ َو ُو ُج‬ َ ٌ ْ ُ ََْ
﴾‫وه َي ْو َم ِئ ٍذ َعل ْي َها غ َب َرة ۞ ت ْر َه ُق َها قت َرة ۞ أ ْول ِئ َك ُه ُم الكف َرة الف َج َرة‬ ِ ِ ۞ ‫يوم ِئ ٍذ مس ِف َرة‬
A. Tanımı “İşte o gün kişi kaçar: kardeşinden, anasından, babasından, eşinden ve oğulla-
Hüsnü’l-hâtime, sözlükte “güzellik, zerafet, hoşluk, mükemmelik...” vb. anlamla- rından. O gün, onlardan her kişinin, kendisine yeter derecede işi vardır. Yüzler var ki
rına gelen hüsn ile “tamamlamak, bitirmek, sona erdirmek…” vb. anlamlarına gelen o gün parıl parıl, güleç, sevinçli. Yüzler de var ki o gün tozlanmış, onları karanlıklar
hatm (hitâm) mastarından türemiş bir isim olup “son, sonuç, nihayet” anlamına gelen bürümüş. İşte onlar kâfirler, haktan sapanlardır.” 228
hâtimeden mürekkeb isim tamlaması olup “güzel son, mükemmel sonuç...” demektir. Kur’ân-ı Kerim’in makta‘larının çoğunun bu şekilde olduğu söylenmiştir. 229
Bedî‘î terim olarak hüsnü’l-hâtime, “şair veya nesir yazarının ya da konuşmacı-

nın veya mektup yazanın sözlerini en güzel şekilde sona erdirmeleridir.” Çünkü bun-
Hz. Ali’nin yağmur duâsının hâtimesi (sonuç kısmı) de hüsnü’l-hâtime’ye ör-
lar, kulaklarda kalan en son sözlerdir. Bu yüzden belâgatçının kelâmını olgun, tatlı,
nek verilmiştir:
kuvvetli ve akıcı bir şekilde sona erdirmesi ve bunun yanı sıra sözün sona erdiğini
dinleyiciye veya okuyucuya hissettirmesi gerekir. Bu sebeple hüsnü’l-hâtime’nin en ُ ‫ َو َت ْن ُش ُر َ ْح َم َت َك َوَأ ْن َت ْال َول ُّي ْال َحم‬،‫ َفإ َّن َك ُت ْنز ُل ْال َغ ْي َث م ْن َب ْعد َما َق َن ُطوا‬،‫الس َف َه ُاء م َّنا‬
»‫يد‬ ُّ ‫«ال ُت َؤ ِاخ ْذ َنا ب َما َف َع َل‬
َ
ِ ِ ‫ر‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
güzelinin, dinleyiciye sözün sona erdiğini bildiren ve onda sözün devamına dair hiç-
bir merak bırakmayanı olduğu kabul edilmiştir. 225 “Allah’ım! İçimizdeki beyinsizlerin yaptıkları şeylerden bizi sorumlu tutma! Kuş-
kusuz sen, onların ümitlerinin tükendiği bir sırada yağmur indirir ve rahmetini ya-
B. Örnekler yarsın. Sen hamde layık bir velisin!” 230
ْ َ َْ ْ َْ ْ ّ
َ ْ َ ُ ُ ‫َوأن َت ِب َما أ َّمل ُت ِم ْن َك َج ِد ُير‬ ‫َوِإ ِني َج ِد ٌير ِإذ َبلغ ُت َك ِبال ِغ َن ى‬
َ
‫نس ُان َما ل َها ۞ َي ْو َم ِئ ٍذ ت َح ِّدث أخ َب َار َها ۞ ِبأ َّن‬ َ ‫ض َأ ْث َق َال َها ۞ َو َق‬
َ ‫ال ْال‬ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ َْ ْ َ ُْ َ
ُ ‫ال ْر‬ ُ َ ّ َ َّ ُ ََ َ َ ْ َ ْ ُ َ
ِ
َ َ
‫﴿إذا زل ِزل ِت الرض ِزلزالها ۞ وأخرج ِت‬ ِ ‫َوِإال ف ِإ ِني َع ِاذ ٌر َوشك ُور‬ ‫يل فأ ْهل ُ ه‬ ‫ف ِإ ْن ت ِول ِني ِمنك الج ِم‬
ْ َ ْ َ َ ُ َ ْ َ
ْ‫ال ذ َّر ٍة خي ًرا ي َره ۞ ومن يع َمل‬ َ َ ْ ْ َ ْ َ َ ْ ْ ُ
َ ‫اس أشتاتا ِلي َروا أع َمال ُه ْم ۞ ف َمن يع َم ْل ِمثق‬ً َ ْ ُ ‫الن‬ ْ ‫َ َّرب َك َأ ْو َحى َل َها ۞ َي ْو َمئ ٍذ َي‬
َّ ‫ص ُد ُر‬
ِ Sana ulaştığım zaman ben bir servete layığım
َ َ َ َْ
﴾‫ال ذ َّر ٍة ش ًّرا َي َر ُه‬ ‫ِمثق‬ Sen de benim ümit ettiğim şeyi vermeye layıksın
Eğer senden bana bir iyilik gelirse, sen onun ehlisin
“Yer şiddetli sarsıntı ile sarsıldığı, yer ağırlıklarını çıkardığı ve insan: “Ona ne olu- Aksi takdirde ben özür dilerim ve çok teşekkür ederim 231
yor?” dediği zaman! İşte o gün yer, haberlerini söyler. Çünkü Rabbin ona vahyetmiş-
tir. O gün insanlar, ayrı ayrı gruplar halinde çıkarlar ki, yaptıkları işler kendilerine 
gösterilsin. Artık kim zerre ağırlığınca hayır yapmışsa onu görür. Ve kim zerre ağırlı-
227
ğınca şer yapmışsa onu görür.” 226 İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 493.
228
Abese, 80/34-42.
225 229
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 616; İbnu’n-Nâzım, el-Misbâh, s. 273; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 620; Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 333; İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘,
333; İbn Hicce, Hızânetü’l-Edeb, II, 493; Mer‘î el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘, s. 118; İbn Ma‘sûm, VI, 325.
230
Envâru’r-Rebî‘, VI, 324; Allân, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, s. 363. İbn Ma‘sûm, Envâru’r-Rebî‘, VI, 326.
226 231
Zilzâl, 99/1-8. İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîru’t-Tahbîr, s. 618.

384 385
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

َ َّ ُ ُ ْ َ َ ُ َ ْ ََْ ُ ْ َ ْ َ
‫النق ِم‬ ‫وجب‬
ِ ‫ِوِإن ش ِقيت فذن ِبي م‬ ‫وج ُب ُ ه‬ ُ َ
ِ ‫ف ِإن س ِعدت فمد ِحي ِفيك م‬
Eğer mutlu isem, seni övmem bunun gereğidir
Şayet bedbaht isem, günahım cezâyı gerektirir 232

C. Konuyla İlgili Farklı Örnekler

1. Âyetler: Sonuç
َ ّ َّ َ
(Fâtiha, 1/7) ﴾‫وب عل ِيه ْم َوال الض ِالين‬
ََ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ
ِ ‫﴿صراط ال ِذين أنعمت عل ِيهم غ ِير المغض‬ ِ (1)
َْ َ ُ ْ ُ َ َّ َّ َ َ ٌ َ ٌ َ َ ُ َ َّ َ ُ َ ْ َ َ َُ ُ َ َّ ٌ َ َ َ َ
(İbrahim, 14/52) ﴾‫اب‬ ِ ‫اس وِلينذروا ِب ِه وِليعلموا أنما هو ِإلـه و ِاحد وِليذكر أولوا األلب‬ ِ ‫﴿هـذا بالغ ِللن‬ (2)
ُ ْ َ ْ َّ َ َ ْ ْ َ Bedî‘ ilmi konusunda yaptığımız bu çalışmada gördük ki bu ilim belagat ilmi-
(Hicr, 15/99) ﴾‫﴿واع ُبد َ َّربك حتى َيأ ِت َيك ال َي ِقين‬ (3) nin üç sacayağından birisi olup, önem bakımından diğerlerinden geri değildir ve
َّ ْ َ َ ّ َ ْ َُ ْ َ َ ُ َ ْ َّ ْ َ َ ُ ّ َ ُ ْ َ ْ ْ َ ْ َ ّ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ
‫يل ال َح ْم ُد ِلل ِه َر ِ ّب‬ ‫�ضي بينهم ِبالح ِق و ِق‬ ِ ‫﴿وترى المل ِئكة ح ِافين ِمن حو ِل العر ِش يس ِبحون ِبحم ِد ِرب ِهم وق‬ (4)
onların mütemmidir.

(Zümer, 39/75) ﴾‫ال َعال ِمين‬

َ َ ْ Bedî‘ ilminin konuları gerçekten çoktur. Sürekli keşfedilen yeni konularla da ge-
lişimi sürdürmüştür. Me‘ânî ve Beyân ilimlerinin konularından daha fazladır. Belagat
َ ْ َّ ْ ْ َ َ َ ْ
﴾‫﴿س ْب َح َان َ ِّرب َك َر ِ ّب ال ِع َّز ِة َع َّما َي ِص ُفون ۞ َو َسل ٌم َعلى ال ُم ْر َس ِل َين ۞ َوال َح ْم ُد ِلل ِه َر ِ ّب ال َعال ِم َين‬ُ (5) âlimleri bedî‘ ilminin türlerini ilk başlangıcından itibaren keşfetmeye çalışmış ve bu
durum, diğer iki ilmin aksine, asırlarca devam etmiştir. el-Câhiz’in eserlerinde yer
(Sâffât, 37/180-182) yer isimlerine rastladığımız bedî‘î sanatlar, ilk defa bir günlük Halife İbnu’l-Mu‘tez
ile sistemli bir şekil almış, onun buluşu olan 17 sanatla başlayan Bedî‘ konuları daha
2. Şiirler: sonraki asırlarda aralıksız keşfedilmeye devam etmiştir. Günümüzde bedî‘î sanatla-
َْ ٌ َ َ َ ً ْ َ ََ
‫ِب َنا ظ َمأ َب ْر ٌح َوأن ُت ْم َم َن ِاه ُل‬ ‫أك َاب َرنا َعطفا َعل ْي َنا ف ِإ َّن َن ا‬ (1) rın sayısı yüzlerle ifade edilir bir noktaya ulaşmıştır.
َ ْ َ َ َ ٌ َ َ َْ َ
‫َعلى ِخط ٍاء ِم ِ ّني ف ُعذ ِري َعلى َع َم ِد‬ ‫ف ِإ ْن َي ُك ذن ٌب َع َّن أ ْو ت ُك َه ْف َو ة‬ (2)
Bedî‘î güzelliklere dair Kur’ân-ı Kerîm’de mebzul miktarda örnekler bulunmak-
َ ْ ُّ َ َ ْ َ َ َ َ ً ْ َ َّ َ َ tadır. Ancak birkaç bedî‘î sanatın örneği Kur’ân’da bulunmaz. Sonra Arap şiiri, Hz.
‫الدن َيا ِف َراقا‬ ‫وال ذاقت لك‬ ‫فال َحط ْت ل َك ال َه ْي َج ُاء َس ْر‬
‫جا‬ (3) Peygamber’in hadisleri, sahabe sözleri vb. bedî‘î sanatların önemli örneklerini oluş-
ََ ْ ْ َ ْ ُ ْ َّ ُ ْ َ َ َ َ ْ ْ َ َ ْ َ
‫اجل النص ِر ِفي مستأ ِخ ِر الج ِل‬ ‫ب َع‬ ٍ ‫ال ِزلت تض ِر ُب َمن عاداك عن ع ُر‬
‫ض‬ (4) turmaktadır.
ََ َ َّ َ َ ْ َ ِ َ َ َ ِ َ َ َ َّ َ َ
‫وال وصلت ِبها ِإال ِإلى أم ِل‬ ‫فال َه َم ْم َت ِب َها ِإال َعلى ظف ٍ ر‬ (5) Birbirine benzeyen ve karışma ihtimali olan bedî‘î sanatları birbirinden ayırt
etmek için belagatçılar, bu sanatlar arasındaki farkları belirtmişlerdir. Bunun en ba-
 riz örneği, İbn Ebi’l-İsba‘ el-Mısrî’nin Tahrîru’t-Tahbîr fî Sınâ‘ati’ş-Şi‘r ve’n-Neşr ve
Beyâni İ‘câzi’l-Kur’ân ve Bedî‘u’l-Kur’ân isimli eserleridir.
Bedî‘ ilminin bu kadar ilgi çekmesinin sebepleri arasında, insanların edebî zevk-
lerine hitap eden bir ilim olmasının önemi çok büyüktür. Çünkü o, Me‘ânî ve Beyân
ilimleriyle mukteza’l-hâle uygun ve delaleti açık olarak ortaya konan ifadelerin an-
lam ve lafızlarının süsüdür. Edebiyatçılarımızın kelâmın Me‘ânî ve Beyânla kazandığı
güzelliği zâtî güzellik, Bedî‘ ilmiyle keşfedilen güzelliği de arızî güzellik kabul etmiş
olmaları onun önemini eksiltmez. Çünkü arızî güzellik zatî güzelliğin fark edilme-
232
Hillî, Şerhu’l-Kâfiye, s. 333. sine neden olur. Fark edilmeyen güzelliğin de güzellik olduğu bilinmez.

386 387
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları
Bedî‘ ilminin tarihini incelediğimiz çalışmamızın giriş bölümünde, tarihi seyri
içerisinde kısaca verdiğimiz bilgilerden bu ilime belâgat âlimlerinin verdiği önem
açıkça anlaşılmaktadır. Belagatçılar bu ilmin konularını keşfetmede adeta birbirle-
riyle yarışmışlardır. Sonradan gelen her bilgin bu ilmin öncekiler tarafından keşfe-
dilmeyen konularını keşfetmeye gayret etmiş ve bununla da diğerlerine karşı övün-
müşlerdir. Adeta bu ilimde bir birleriyle yarışa girmişlerdir. Kanaatimize göre bunun
bazı sebepleri vardır. Bunları şöyle sıralayabiliriz:
1. Her şeyden önce Bedî‘ ilminin kurucusu bir halifedir.
2. Bu ilim başta Kur’ân-ı Kerîm ve hadîs-i şerifler ve eski Arap şiirlerinde, anlam-
lara ek olarak yeni güzelliklerin ve inceliklerin keşfine sebep olmuştur.
3. Bedî‘ ilmini öğrenenler ve bunu eserlerinde kullanalar, daha çok rağbet gör-
müştür.
4. Kur’ân-ı Kerîm’in insanlara tesir eden etkisinin arka planında bulunan anlam
ve lafız güzelleştirici hususların adlandırılması insanlara ayrı bir heyecan vermiştir.
5. Arap Dili’nin diğer bilimlerinde olduğu gibi, Bedî’ ilminin çıkış noktası da
yine Kur’ân-ı Kerîm olmuştur. Çünkü ilimle ilgili konulara eserlerinde yer yer işaret
eden el-Câhiz ilk defa İ‘câzu’l-Kur’ân’ı yazmıştır.
Çalışmamız esnasında bizde bu ilmin ne kadar önemli olduğunu bizzat yaşa-
yarak keşfettik. Okuyucularımızın da bunu keşfedeceklerine ve edebî eserlerden al-
dıkları zevklere zevk katacaklarına inanıyorum.
Zira Fatiha Suresi’nin Hüsnü’l-ibtidâ’nın en güzel örneği olduğunu görmeleri ve
yine Zilzâl Sûresi’ndeki Hüsnü’l-hâtime’yi farketmeleri ve bu bilgilerini, Arap dilinin
en güzel örnekleri olan âyet ve hadislerin yanında gerek şiir ve gerekse nesir diğer
edebî ürünlere de uygulama becerisi kazandıklarını anlamaları onları heyecanlan-
dıracak, bir kez daha edebiyatın zevkini tadacak ve bedî‘ ilminin gelişmesine katkı
sağlayan bütün alimlerimizi minnetle anacaklardır.
Bu duygularla çalışmamızın bütün okuyucularımıza yararlı olmasını ümit edi-
yor, amacımızın bu olduğunu bilmelerini, görebilecekleri eksiklikleri anlayışla kar-
şılamalarını diliyor ve onların giderilmesi hususunda yardımlarını bekliyorum.
388
Kaynakça
Allân, İbrahim Mahmud, el-Bedî‘ fi’l-Kur’ân, BAE, 2002.
Arslan, Ahmet Turan, “Askerî, Ebû Hilâl”, DİA, 1991, III, 489-90.
Askerî, Ebû Hilâl, Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn: el-Kitâbe ve’ş-Şi‘r, Tah.: Ali Muhammed el-Becâvî,
Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm, 1371/1952.
Atîk, Abdulazîz, İlmu’l-Bedî‘, Beyrut, (tsz.).
Avnî, Hâmid, el-Minhâcu’l-Vâzıh li’l-Belâğa, el-Mektebetü’l-Ezheriyye, Kahire, (tsz.).
Aydın, Mustafa, Endülüslü Şair ve Yazar İbn Şüheyd, İstanbul, 2006.
Aydın, Mustafa, “Müveşşah”, DİA, Yıl: 2006, c. XXXII, s. 229-231.
Gölcük, Şerafettin, “Bâkıllânî”, DİA, 1991, IV, 531-35.
Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd, Me‘âlimu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Kur’ân, Bey-
rut, 1997.
Beyhakî, İbrahim b. Muhammed, el-Mehâsin ve’l-Müsâvî, Mısır, 1125/1906.
Bilgegil, Kaya, Edebiyat Bilgi ve Teorileri/Belagat, Ankara, 1980.
Bulut, Ali, Belâgat: Meânî-Beyân, Bedî‘, İstanbul: İfav Yayınları, 2017.
_____Belagat Terimleri Sözlüğü, İstanbul: İfav Yayınları, 2015.
Buhârî, Muhammed b. İsmail, el-Câmi’u’s-sahîh, İstanbul, 1315.
Câhiz, Amr b. Bahr, el-Beyân ve’t-Tebyîn, Beyrut, 1428 h.
Cebr, Mustafa es-Seyyid, Dirâsât fî İlmi’l-Bedî‘, b.y.y., 1408/2007.
Dayf, Şevkî, Târîhu’l-Edebi’l-Arabî, Dâru’l-Ma‘ârif, Kahire, (tsz.).
Dereli, M. Vehbi, “Bedî‘ İlminde Aks Sanatı ve Kur’ân’dan Örnekler”, Marife, Yaz 2014,
s. 9-24.
Dikici, Recep, “Hafâcî, İbn Sinân”, DİA, 1997, XV, 71-72.
Durmuş, İsmail, “Hezl (Arap Edebiyatı) ”, DİA, 1998, c. XVII, s. 304-305.
Durmuş, İsmail, “İstidrâc”, DİA, 2001, XXIII, s. 328-29.
389
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları
Durmuş, İsmail, “İstisnâ”, DİA, 2001, XXIII, s. 388-390.
Durmuş, İsmail, “İltifât”, DİA, 2000, XXII, s. 152-53.
Durmuş, İsmail, “Lugaz”, DİA, 2003, XXIII, 221-22.
Durmuş, İsmail, “Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb”, DİA, 2009, XXXVI, 332-34.
Durmuş, İsmail, “İbnü’l-Esîr, Zıyâeddin”, DİA, 2000, XXI, 30-32.
Durmuş, İsmail, “Kazvînî, Hatîb”, DİA, 2002, XXV, 156-57.
Durmuş, İsmail, “Seci”, DİA, 2009, XXXVI, 273-275.
Durmuş, İsmail, “Muvârebe”, DİA, 2006, XXXI, 415-416.
Efendioğlu, Mehmet, “Muhadramûn”, DİA, 2005, XXX, 395-96.
Eliaçık, Muhittin, “Belagat Kitaplarında Tevcih Sanatının Tarif ve Tasnifi”, Turkish Studies
– International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic, Volume 9/12 Fall 2014, Ankara, s. 161-167.
Er, Rahmi, “Müvelledûn”, DİA, 2006, XXXII, 227.
Fayda, Mustafa, “Mübâhale”, DİA, 2006, 31/425.
Habenneke, Abdurrahman b. Hasan Habenneke el-Meydânî ed-Dımaşkî, el-Belâğatü’l-
Arabiyye, Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1416/1996.
Hacımüftüoğlu, Nasrullah, “Abdülkâhir el-Cürcânî”, DİA, 1988, C. I, s. 247-48.
Hansârî, el-Mîrzâ Muhammed Bâkır el-Mûsevî, Ravzâtu’l-Cennât fî Ahvâli’-Ulemâ ve’s-
Sâdât, Beyrut, 1991.
Harman, Ömer Faruk, “Bel‘âm b. Bâûrâ”, DİA, 1992, 5/389-390.
Hâşimî, Ahmed, Cevâhiru’l-Belâğa fi’l-Me‘ânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî‘, Beyrut, (tsz.).
Hillî, Safiyuddin Abdülaziz b. Serâyâ b. Ali, Şerhu’l-Kâfiyeti’l-Bedî‘iyye, Tah.: Dr. Nesîb
Nişâvî, Beyrut, 1412/1992.
İbn Ebi’l-İsba‘ el-Mısrî, Tahrîru’t-Tahbîr fî Sınâ‘ati’ş-Şi‘r ve’n-Nesr ve Beyâni İ‘câzi’l-Kur’ân,
Tah.: Hifnî Muhammed Şeref, Kahire, 1383/1963.
İbn Ebi’l-İsba‘ el-Mısrî, Bedî‘u’l-Kur’ân, Mısır, (tsz.).
İbn Hicce, Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Alî b. Abdillâh b. Hicce el-Hamevî, Hızânetü’l-Edeb
ve Gâyetü’l-Ereb, Beyrut, 1987.
İbn Mâce, es-Sünen, Mısır, 1954
İbn Ma‘sûm, es-Seyyid Ali Sadruddîn b. Ma‘sûm el-Medenî, Envâru’r-Rebî‘ fî Envâ‘i’l-
Bedî‘, Tah.: Şakir Hâdî Şükr, Necef, 1388/1968.
İbn Münkız, Üsâme, el-Bedî‘ fî Nakdi’ş-Şi‘r, Tah.: Ahmed Ahmed Bedevî, Hâmid
Abdulmecîd, Mısır, (tsz.).
İbn Reşîk, Ebû Ali el-Hasan b. Reşîk el-Kayrevânî, el-‘Umde fî Sınâ‘ti’ş-Şi‘r ve Nakdihi,
Tah.: en-Nebevî Abdulvâhid Şa‘lân, Kahire, 1420/2000.
390
Kaynakça
İbn Sinân, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Sa‘îd b. Sinân el-Hafâcî, Sırru’l-
Fesâha, Beyrut, 1402/1982.
İbn Tabâtabâ, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. İbrahim el-Hasenî el-
Alevî, İyâru’ş-Şi‘r, Tah.: Abdülazîz b. Nâsır el-Mâni‘, Kahire: Mektebetü’l-Hancî, (tsz.).
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Ali, Lisânu’l-Arab, Beyrut, 1414 h.
İbnu’l-Mu‘tez, Ebu’l-Abbâs Abdullah, Kitâbu’l-Bedî‘, Şerh ve tahkik: İrfan Mataracı, Bey-
rut, 1433/2012.
İbnu’n-Nâzım, Bedruddîn b. Mâlik, el-Misbâh fi’l-Me‘ânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî‘, Tah.: Husnî
Abdulcelîl Yûsuf, Mektebetü’l-Âdâb, Kahire, (tsz.).
İbnü’l-Esîr, Zıyâuddîn, el-Meselü’s-Sâir fî Edebi’l-Kâtib ve’ş-Şâ‘ir, Takdim: Ahmed el-Hûfî,
Bedevî Tabâne, Kahire, (tsz.).
Kaçar, H. İbrahim, “Tefvîf”, DİA, 2011, XL, s. 309-310.
Kallek, Cengiz, “Kudâme b. Ca‘fer”, DİA, 2002, XXVI, 311-12.
Kazvînî, Celâluddin Muhammed b. Abdurrahman b. Ömer b. Ahmed b. Muhammed el-
Hatîb, el-Îzâh fî Ulûmi’l-Belâğa: el-Me‘ânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî‘, Beyrut, 1424/2003.
Kirmânî, Şemşüddin Muhammed b. Yûsuf, Tahkîku’l-Fevâidi’l-Gıyâsiyye, Medineü’l-
Münevvere, 1424.
Kılıç, Hulusi, “İştikâk”, DİA, 2001, XXII, 439-440.
Kılıç, Hulusi; Yetiş, Kâzım, “Cinâs”, DİA, 1993, VIII, 12-14.
Kudâme, Kudâme b. Ca‘fer b. Kudâme b. Ziyâd el-Bağdâdî, Nakdu’ş-Şi‘r, Kostantiniyye,
1302.
Lâşîn, Abdulfettâh, el-Bedî‘ fî Dav’i Esâlîbi’l-Kur’ân, Kahire, 1419/1999.
Merâğî, Ahmed b. Mustafa, Ulûmu’l-Belâğa: el-Beyân, el-Meânî, el-Bedî‘, b.y., (tsz.).
Mer‘î b. Yûsuf el-Hanbelî, el-Kavlu’l-Bedî‘ fî İmi’l-Bedî‘, Riyâd, 1425/2004.
Matlûb, Ahmed, Mu‘cemu’l-Mustalahâti’l-Belâğiyye ve Tatavvuruhâ, 1407/1987.
Mutçalı, Serdar, Dağarcık (Arapça-Türkçe Sözlük), İstanbul: Dağarcık Yay., 1995.
Müslim, es-Sahîh, Mısır, 1955.
Özbalıkçı, M. Reşit, “İbnü’n-Nâzım”, DİA, 2000, XXI, 168-69.
Özdemir, Abdurrahman, “Kur’ân’da Bedîî Sanatlar”, İslâmî İlimler Dergisi I. Kur’an Sem-
pozyumu (14-15 Ekim 2006), İslamî İlimler Dergisi Yayınları, 2007.
Öznurhan, H., “Arap Dilinde Ta‘lîl ve Hüsn-i Ta‘lîl”, Bilimname, 2004/2, C. II, Sayı: 5, s.
129-30.
Öznurhan, Halim, “Tatrîz”, DİA, 2011, XL, s. 172-173.
Öznurhan, Halim, Tasrî‘, DİA, 2011, XL, 130-131.
391
 Bedî‘ İlmi ve Sanatları

Râzî, Fahreddîn, Nihâyetü’l-Îcâz fî Dirâyeti’l-İ‘câz, Tah.: Nasrullah Hacımüftüoğlu, Bey-

rut, 1424/2004.
Safedî, Selâhuddîn, Kitâbu Cinâni’l-Cinâs fî İlmi’l-Bedî‘, Kostantiniyye, 1299.
Sa‘îdî, Abdulmüte‘âl, Buğyetu’l-Îzâh li Telhîsi’l-Miftâh fî Ulûmi’l-Belâğa, Kâhire: Mektebetü’l-
Adâb, (tsz.).
Saraç, M. A. Yekta, “Îcâz”, DİA, 2000, XXI, 392-393.
Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb Yûsuf b. Ebî Bekr Muhammed b. Ali, Miftâhu’l-Ulûm, Ta‘lîk: Na‘îm
Zerzûr, Beyrut, 1407/1987.
Sevim, Ali, “İbn Münkız”, DİA, 1999, XX, 221-22.
Subkî, Bahâuddîn, Kitâbu ‘Arûsu’l-Efrâh fî Şerhi Telhîsi’l-Miftâh, Tah.: Abdulhamid
Hindâvî, Kahire, 1423/2003.
Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr, Şerhu ‘Ukûdi’l-Cemân fi’l-Me‘ânî ve’l-Beyân,
Tah.: İbrâhîm Muhammed el-Hamdânî, Emîn Lukmân el-Habbâr, Beyrut, 1971.
Şensoy, Sedat, “Rummânî”, DİA, 2008, XXXV, 242-44.
Şeyhû, Rızkullah b. Yûsuf b. Abdulmesîh b. Ya‘kûb, Mecânî’l-Edeb fî Hadâiki’l-Arab, Bey-
rut, 1913.
Şîrâzî, Ahmed Emîn, el-Belîğ fi’l-Me‘ânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî‘, Beyrut, 1422.
Taberî, Câmi‘u’l-Beyân, Kahire 1968
Tabâne, Bedevî, Kudâme b. Ca‘fer ve Nakdu’ş-Şi‘r, Kahire, 1389/1969.
Tahiru’l-Mevlevî, Edebiyat Luğatı, İstanbul, 1973.
Taftazânî, Sa‘duddîn Mes‘ûd b. Ömer, Muhtasaru’l-Me‘ânî, Karaçi, 1431/2010.
Toprak, M. Faruk, “Klasik Arap Şiirinde Luğaz”, Nüsha Dergisi, Yıl: I, Sayı: 3, Güz 2001,
s. 97-110.
Tüccar, Zülfikar, “Bâkıllânî”, DİA, 1991, IV, 531-35.
Uçar, Hasan, “Arap Dili Belâgatında el-Kavl bi’l-Mûcib ve Kur’ân-ı Kerim’deki Uygula-
maları”, Ondokuz Mayıs Üniv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013, Sayı: 35, s. 171-187.
Yavuz, Yusuf Şevki, “Fahreddin er-Râzî”, DİA, 1995, XII, 89-95.
Zeccâc, Ebû İshak İbrahim b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî, Kitâbu Mecâlisi’l-‘Ulemâ, Ka-
hire, 1983.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed, Esâsu’l-Belâğa, Beyrut, 1998.
Yüksel, Ahmet, “Arap Dilinde İltifat Sanatının Tarihi Seyri Üzerine Bir İnceleme”, Ondo-
kuz Mayıs Üniv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010, Sayı: 28, s. 64-65.
Zirikli, Hayreddin, el-A‘lâm: Kâmûs-i Terâcim, Beyrut, 2002.

392