‫د بايزيد روښان په عرفاني تګالره کې د خوب او الهام څېړنه‬

‫پوهنيار هجرت هللا مبشر‬

‫لنډيز‬
‫بايزيد روښان د عرفاني او تصوفي استعداد پر مټ د خوب او الهام په واس طه د عملي عرف ان (تص وف) رامنځت ه‬
‫کړې طريقې د ادعا جوتول ددې څېړنې له ځانګړو موخو څخه ګڼل کېږي‪ .‬د نوموړي په عرف اني م زل او ي ون‬
‫کې خوبونو او اله امونو مهم رول ل رلی دی چې دلت ه د نوم وړي د ه ر تص وفي مق ام لوړتي ا د خ وب او اله ام پ ه‬
‫واسطه څېړل شوي دي‪ .‬دا څېړنه ځکه د اهميت وړ ده چې د پير روښان عرفاني م زل او م نزل ت ه د رس ېدو‬
‫الر تر څېړنې الندې نيسي او په دې برخه کې د نوموړي شخصي تجربې او مکاشفې چې د خوبون و او اله امونو‬
‫په ذريعه يې السته راوړي‪ ،‬شنل شوي دي‪ .‬نوموړي له زيات رياضت ګاللو څخه وروسته د بېالبېل و خوبون و او‬
‫الهامونو په ترڅ کې عرفاني لوړتي ا او ذاتي مع رفت حاص ل ک ړی او هلت ه يې س کونت غ وره ک ړی‪ .‬دا ليکن ه د‬
‫نوموړي عرفاني او تصوفي مزل انځوروي او عرف اني شخص يت يې راپ يژني‪ .‬د معلوم اتو پ ه اخ ذ کې څرنګي يز‬
‫مېتود څخه ګټه پورته شوې‪ ،‬چې د څېړنې ډول يې کتابتوني ګڼلی شو‪.‬‬
‫‪The explored of Dream and Inspiration in the Mystical Approach of Bayazid‬‬
‫‪Roshan‬‬
‫‪Pohanyar Hejratullah Mobashir‬‬
‫‪Abstract‬‬
‫‪one of the main objectives of this research is to prove the mystical method created by‬‬
‫‪Sufism through dream and inspiration based on mystical talent. Dream and inspiration‬‬
‫‪have played an important role in his mystical journey, that here the elevation of each of‬‬
‫‪his mystical position is explored by dream and inspiration. This research is important‬‬
‫‪because it explores the mystical journey and destination of Pir Roshan and in this section‬‬
‫‪his personal experiences gained through dreams and inspirations. He attained mystical‬‬
‫‪elevation and personal knowledge though various dreams and inspirations after a long‬‬
‫‪period of austerity and chose to live there. This article depicts his mystical and mystical‬‬
‫‪journey and introduces his mystical personality. Qualitive method has used in order to‬‬
‫‪collect the data.‬‬

‫سريزه‬
‫د روښاني تصوفي طريقې سرالری بايزيد روښان چې په مس لکي توګ ه يې پ ه پښ تو ادب کې د تص وف (دي ني او‬
‫اخالقي ) موضوعات داخل ک ړي‪ ،‬نوم وړي او پ يروانو يې ل ه دې الرې پښ تو ژبې ت ه ډې ر تص وفي موض وعات‬
‫لورولي دي‪ .‬بایزيد روښ ان د قاض ي عبدهللا زوی او م ور يې بي بي امن ه ده چې د حالن امې د روايت ل ه مخې پ ه‬
‫‪ ۹۲۶‬هـ کال کې زيږيدلی دی‪ .‬بایزيد روښان د ق رآن عظيم الش ان او نب وي اح اديثو د زده ک ړو ت ر څن ګ د وخت‬
‫دوديز علوم ولوستل او د همدغو علومو په رڼا کې يې د خوبونو او الهامونو په وسيله خپل عرفاني تکاملي سير تر‬
‫سره کړ‪.‬‬
‫خوب او الهام هغه څه وو چې په وسيله يې بايزيد ته بېال بېل پيغامون ه رس يدل؛ نيمګړتي اوو ت ه ب ه يې‬
‫متوجه کاوه؛ هر خوب يې يو بېل نصيحت و؛ يو مستقل پيغام په کې نغښتی و؛ هر خوب يې د ګناه د وتلو توبې او‬
‫استغفار په اړه الرښوونه وه؛ سره له دې هر خوب او الهام يې د روحاني ارتقا او ذاتي معرفت پ ر ل ور د م زل او‬
‫يون وسيله او وسله وه او په دې برخه کې يې له خپلو شخصي تجربو څخه چې د خوب‪ ،‬الهام او غږونو (نداو ) په‬
‫مرسته به چې ورته کيدلې‪ ،‬خپل ځان يې د سکونت ت ر مقام ه ورس اوه او پ ه دې توګ ه يې د روښ انيه پ ه تص وفي‬
‫طريقې کې خلکو ته په بېالبېلو برخو کې الرښوونې وکړې او د توحيد پر لور يې راوبلل‪.‬‬
‫بايزيد روښان‬
‫بايزيد روښان د روښاني تصوفي غورځنګ مشر او س رالری دی‪ ،‬نوم وړی د قاض ي عبدهللا زوی د وزيرس تان د‬
‫کاڼي ګرم له ارمړو و‪ ،‬د بايزيد د زوکړې کال د ښاغلي قلندر مومند د نوي تحقي ق مط ابق( ‪ ۹۲۶‬یا ‪)۹۲۵‬خ وا او‬
‫شاه ګڼل کيږي‪(.‬هېوادمل‪)۱۳۷۹:۸۷ ،‬‬
‫روښ انيه تص وفي طريق ه د س يمې ل ه مهم و عرف اني او ادبي غورځنګون و څخ ه ده چې بايزي د روښ ان د‬
‫اسالمي اساساتو په رڼا کې د خوب او الهام په واسطه چې کله به په ويښه و او کله به په خوب کې‪ ،‬د خپلو خلکو د‬
‫پوهولو په منظور يوه عرفاني تصوفي الر ايجاد کړه چې په پښتو ادب کې د (روښ اني تص وفي ط ريقې) پ ه نام ه‬
‫ياديږي‪.‬‬
‫د صديق روهي له نظره‪ ((:‬د روښانيانو نهض ت د ش کل پ ه لح اظ عرف اني او د محت وا ل ه مخې ع ام ملي‬
‫غورځنګ دی‪ ،‬هغه مؤرخان چې شکلياتو او ظواهرو ته ارزښ ت ورک وي‪ ،‬طبع ا ً د روښ اني نهض ت س طحي بڼ ه‬
‫مطالعه کوي‪ ()...‬روهي‪)۱۳۸ :۱۳۶۰ ،‬‬
‫نوموړی دا طريقه يواځې په خپل ځان پورې نه اړوندوي‪ ،‬بلکې نوموړي په دغه الر کې له نورو پ يروانو‬
‫څخه ډېر مخکښ دی او هغه دا چې ډېر نور په ځان پسې راک اږي ن و پ ه هم دې خ اطر يې ددې تص وفي ط ريقې‬
‫لپاره پړاوونه وټاکل‪ ،‬پيروانو ته يې ځانګړې الرښوونې وکړې او د دني ا او اخ رت پ ه ښ ېګڼو يې روږدي ک ړل‪.‬‬
‫(زغم‪)۱۶۵ :۱۳۸۸،‬‬
‫استاد حبيبي د بايزيد روښان ژون د پ ه درېي و مرحل و ويش ي‪ ،‬نوم وړی د ژوندان ه پ ه دويم پ ړاو کې پ ر خفي ذک ر‬
‫مشغوليږي‪ ،‬عبادت او رياضت ګالياو د توحيد لوړ مقام ته رسيدو په خاطر چله باس ي‪ ،‬او د خوبون و‪ ،‬اله امونو پ ر‬
‫مټ د تصوف او عرفان يو ځانګړی منزل ترسره کوي‪(.‬الکوزی‪)۲۱ :۱۳۹۸ ،‬‬
‫بايزيد په کوچ نيوالي کې ډي ر ذهين او هوښ يار وو‪ ،‬د نوم وړي ځي نې ځ انګړنې دا وې چې ت ل ب ه يې ل ه‬
‫مشرانو څخه داسې پوښتنې کولې چې ل ه کوچني انو څخ ه ب ه يې طم ع ن ه کي ده‪،‬نوم وړي ل ه دروغ و ب د وړل او د‬
‫استادانو به يې ډير درناوی کاوه‪ ،‬همدارنګه يې د خپلو خپلوانو ډير قدر کاوه‪ ،‬بله مهمه ځانګړتي ا يې دا وه چې کل ه‬
‫به يې له چا څخه څه واوريدل چې دغه يا هغه عمل يا دوعا ثواب لري‪ ،‬هغه به يې عملي کول‪ ،‬د تواضع تر څن ګ‬
‫په سخاوت کې يې هم شهرت درلود‪.‬‬
‫بايزيد روښان د خپلو خلکو د پوهولو او د خپلې عرفاني الرې د تبليغ او عامو خلکو ته د دي ني او ش رعي‬
‫احکامو د ښوولو په منظور نوموړي په پښتو‪ ،‬پاړسي‪ ،‬عربي او هندي ژبو اثار وليکل چې په پښتو او پارسي ژب و‬
‫منظوم اثار لري‪.‬‬
‫د نوموړي د اوو معت برو اث ارو پ ه ل ړ کې چې ځي نې يې الس ته راغلي‪ ،‬ب ل ډې ر مهم اث ر د پ ير روښ ان‬
‫حالنامه ده چې په ‪ ۱۳۸۸‬کال کې په منظم‌ډول چاپ شوې؛ نوموړی اثر ډېر ب اوري او معت بر اث ر ګڼالی ش و چې‬
‫هغه په کې د خپل ژوند جد او جهد ټول حاالت په فارسي ژبه ليکلي دي‪ ،‬ل ومړی برخ ه يې پخپل ه بايزي د ليکلې او‬
‫دويمه برخه يې د هغه پيرو علي محمد مخلص له خپلو يادښتونو څخه ور بشپړه ک ړې ده‪ ،‬پ ه حالنام ه مي ا روښ ان‬
‫کې د روښان پير طريقې ټول منازل او مدارج نسبتا ً په تفصيل سره ذکر کړي دي‪(.‬رفيق‪)۱۳۹۳:۱۱۱ ،‬‬
‫د حالنامې لومړی برخه د بایزيد روښان د ژوند ‪ ،‬روحاني ارتقا او عرفاني فکرونو او منزلونو پ ه اړه ښ ه‬
‫معلومات لري او ترې څرګنديږي چې بايزيد له تصوف او ديني علومو سره زياته مين ه درل وده‪ ،‬پ ه دې برخ ه کې‬
‫يې ژورې هڅې او پلټنې وکړې او خپل ځان يې د يوه نوي عرفاني مکتب جوړيدو ته چمتوکړ‪ ،‬بايزيد روښان ته د‬
‫علم له حاصلولو وروسته د مخفي ذکر په واس طه د خ دای ج ل ه خ وا ورت ه اله ام وش و چې دکام ل پ ير درجې ت ه‬
‫رسيدلی دی‪ ،‬هغه دې مرتبې ته د رسيدو په موخه ډير رياض تونه ګ اللي او پ ه دې اړه يې ډي ر خوبون ه ولي دل‪ ،‬ل ه‬
‫حضرت خضر (ع) سره يې په خ وب کې کيس ې وک ړې او ل ه هغ ه څخ ه يې دحي ات اوب ه و څښ لې‪ ،‬دا ډول ټ ول‬
‫موضوعات چې نوموړي ته يې روحانيت او ذاتي معرفت ور په برخه کړی ‪ .‬دا چې بايزيد روښان څنګ ه تص وف‬
‫او عرفان ته مخه کړه؟ او څنګه د تصوف په لومو کې راګير شو؟ په لنډ ډول يې دلته تر بحث الندې نيسو‪.‬‬

‫بايزيد روښان څنګه د عرفان په لومو کې ګير شو؟‬

‫د بايزيد روښان د ظهور پر مهال د پيرۍ او مريدۍ رواج په وزيرستان کې ډېر وو‪ ،‬له چا سره به چې د‬
‫اخرت فکر وو‪ ،‬نو هغو به ضرور يو پير لټاوه چې له هغه څخه الس نيوی وکړي او د هغه پر پل روان شي‪.‬‬
‫(انصاري‪)۴۳ : ۲۰۱ ،‬‬
‫بايزي د روښ ان پ ه داس ې ک ورنۍ او چاپيري ال کې را ل وی ش و چې ټ ولې ک ورنۍ يې ل ه دين او د دين ل ه‬
‫اساساتو سره نه يوازې اشنايي‪ ،‬بلکې مينه لرل ه؛ ددې ت ر څن ګ يې هغ ه مه ال ل ه الهي مي نې (تص وفي) تص وفي‬
‫افکارو زمينه هم مساعده وه‪ .‬کورني او بهرني چاپيريال يې له احساس او جذبې س ره مرس ته وک ړه‪ ،‬روښ ان يې د‬
‫سير‪ ،‬سلوک او تصوفي افکارو په لومو کې راګير کړ‪ .‬د حالنامې د روايت له مخې يو وخت کې يې ل ه ي و ب زرګ‬
‫شخص څخه دا حديث واورېده چې نبي (ص) فرمايلي دي‪ ((:‬الشیخ لمن ال دین له)) ژباړه‪ :‬د چا چې پ ير ن ه وي د‬
‫هغه دين نه وي‪ ،‬د چا چې پير نه وي د هغه پير شيطان وي‪.‬‬
‫دين يـــــــې نشته له ما واوره د هغه‬
‫چې د پير نه چــــا سبق وا نه خيسته‬
‫چـې د الرې طريقې يې رهـبـر نه وي‬
‫دی ګمـــراه دی او انجام يې غرقيــده‬
‫( زغم‪)۱۳۹۷:۵۲،‬‬
‫بايزيد روښان د پورته خبرې په اوريدلو سره حيران شو او له ځانه سره يې وويل چې ما ځان خ و پ ه دين‬
‫کې پوه ګاڼه‪ ،‬اوس له دې حديث څخه ښکاري چې څوک پير و نه لري‪ ،‬بې دينه وي‪ .‬له هغه عالم څخه يې پوښ تنه‬
‫وکړه چې پیر مرید د څ ه لپ اره ګوم اري؟ او څ ه ور زده ک وي؟ ځ واب یې ورک ړ چې پ ير مري د ح ق لټول و ت ه‬
‫ګوماري‪ ،‬څلور علمونه او څلور مقامونه ورزده کوي او د توحي د ل ه علم ه يې خ بروي‪ .‬ع الم زيات ه ک ړه چې کل ه‬
‫مريد د توحيد له علم څخه خبر شي او خدای (ج) وپېژني نو غاړه يې خالصه او عبادت يې قبول شي‪.‬‬
‫دغه راز په همدغه وخت کې يو بل حديث هم واورېد چې (نبي صلی هللا عليه وس لم) فرم ايلي‪ ((:‬من طلب‬
‫غ ير هللا فه و جاه ل و من م ات جاه ل فق د م ات فاس ق )) ژب اړه‪ :‬چ ا چې ل ه هللا (ج) څخ ه پرت ه د ب ل ش ي طلب‬
‫وکړ‪،‬جاهل دی‪ ،‬څوک چې جاهل مړ شو‪ ،‬ګنهګار دی‪ .‬په دغسې خبرو بايزيد ن اقراره ش و او ال يې پ ه دغ ه برخ ه‬
‫کې لټونې وکړې‪ ،‬ځکه دی په شک کې وو او نه پوهيده چې څه وکړي‪ ،‬نو ځکه يې لټون ته دوام ورکړ او په کالم‬
‫هللا مجيد کې يې ولوستل‪((:‬ف اذا نفخ فی ص ور فال انس اب بینهم ي و مئ ذو ال یتس ا‌ءلون‪ )).‬ژب اړه‪ :‬کل ه چې اس رافيل‬
‫شپيلۍ پوه کاندي‪ ،‬نه به نسبونه پاتې شي او نه به له چا څخه د نسب له مخې پوښتنه وشي‪.‬‬
‫ددغه آيت تر تحليل وروسته تلوسې واخيست او پ ه دې هڅ ه کې ش و چې د کام ل پ ير پوښ تنه وک ړي او‬
‫غوښتل يې چې له دې الرې او د هغه په الرښ وونه خپ ل ب اطن تص فيه ک ړي او د تص وف او عرف ان پ ه الره کې‬
‫کاملې درجې او مرتبې ته ورسيږي‪ .‬د حالنامې د مطالعې له مخې بايزيد روښان په لومړي و کې ل ه خپ ل ت ره زوی‬
‫(شيخ اسماعيل) څخه متاثر او معتقد و‪ ،‬ن و اراده يې وک ړه چې څ و ورځې ل ه ش يخ اس ماعيل س ره پ ه خل وت کې‬
‫کښېني؛ تر څو څه ديني منفعت ترالسه کړي‪ .‬لومړی يې له خپل پالر څخه اج ازه وغوښ ته چې د ش يخ اس ماعيل‬
‫مريد شي‪ ،‬پالر يې له دې خبرې سره مخالفت وکړ‪ ،‬پالر يې مش وره ورک ړه چې زم وږ د انص اريانو پرګن ه درې‬
‫سوه کاله کيږي چې له شيخ بهاوالدين ذکريا ملتاني څخه فيض م ومي‪ ،‬ن و ت ه هم د پ ير ش کرانه او د الرې خ رڅ‬
‫واخله او د هغې د مريدۍ مرتبې ته ځان ورسوه‪ .‬خو دا چې بايزيد ته دا رسمي پيرۍ او مريدۍ خندنۍ ښکاريدې‪،‬‬
‫نو د پالر مشوره يې و نه منله‪ .‬شيخ اسماعيل ته ورغی او ورته يې وويل‪ :‬پالر مې اجازه را ن ه ک ړه چې ستاس و‬
‫الس نيوی وکړم‪ ،‬ما ته بې له دې چې ستاسو په الس توبه وکړم؛ وصيت وکړئ‪ ،‬دا خبره خواجه اسماعيل قبوله نه‬
‫کړه او ورته يې وويل چې زه بې توبې چا ته وصيت نه کوم او نه ذکر ورکوم‪ ،‬بايزيد ددې خبرې په اوريدلو س ره‬
‫ډير غمګين او خفه شو‪ ،‬خپل خدای ته الس په دوعا شو چې عبدهللا اجازه نه راکوي او خواج ه اس ماعيل بې ت وبې‬
‫تلقين نه کوي‪ ،‬ته راته چاره ساز شه‪ ،‬کرار کور ت ه راغی او وي ده شو(کن دهاری‪ )۱۳۸۸:۴۰ ،‬چې همدغ ه خ وب‬
‫يې بيا لويې کارنامې وکړې‪.‬‬
‫بایزيد روښان حضرت خضر عليه سالم په خوب وليد‪.‬‬
‫بايزيد روښان د خوب په حال کې ګوري‪ ،‬ي و ب زرګ ش خص چې مخ پ ه قبل ه ناس ت دی‪ ،‬دی يې ل ه مخې‬
‫تېرېږي‪ .‬بزرګ ورته وايي‪ :‬بې له دې چې له ما څخه څه حاصل کړې! خالي الس تيريږې؟ بايزيد روښ ان ورت ه‬
‫وويل‪ :‬تاسو څوک ياست! هغه ورته ووي ل‪ :‬چې زه حض رت خض ر (ع) يم‪ .‬د بايزي د روښ ان پ رې يقين راغی او‬
‫ورته يې وويل‪ :‬که چيرته زه پوه وای چې ستاسو حضرت خضر عليه السالم ياست‪ ،‬نو ما به ستاسې قدمونه ښ کل‬
‫کړې وای نو په همدې نيت او د الس نيوي په موخ ه وروګرځې د‪ .‬بايزي د روښ ان د حض رت خض ر (ع) قدمون ه‬
‫ښکلوي او د دوعا طلب ترې کوي‪ .‬حضرت خضر عليه السالم ورت ه وايي‪ :‬چې ت ه ل ومړی ل ه م ا س ره خپ ل دين‬
‫شريک کړه او ديني ورور مې شه بيا به دعا درته وکړم‪ .‬بايزيد ورته ووي ل‪ :‬ت ه پ اک يې او س تا دين پ اک دی‪ .‬زه‬
‫خپل دين له تا سره نه شريکوم‪ ،‬داسې نه چې زما د ګناه له امله تا ته زيان ورسيږي‪ .‬حض رت خض ر علي ه الس الم‬
‫ورته وويل‪ :‬په دې خبرو پسې مه ګرځه‪ .‬زه غ واړم چې خپ ل دين را س ره ش ريک ک ړې‪ .‬بايزي د روښ ان بس م هللا‬
‫الرحمن الرحيم تېره کړه؛ د حضرت خضر عليه السالم الس يې ونيو‪ .‬حضرت خض ر علي ه الس الم ورت ه وویل‪:‬‬
‫ووايه! ما خپل دين له تا سره يو او شريک کړ‪ ،‬زه ستا ديني ورور يم‪ ،‬بايزيد همداسې وويل‪ .‬حضرت خض ر علي ه‬
‫السالم خپل کور ته دعوت کړ‪ ،‬د ښار په منځ کې د اوبو ي وه چين ه مخې ت ه راغل ه‪ ،‬هم دا د ژوندان ه د اوب و (د آب‬
‫حيات) چېنه وه‪ ،‬پر بايزيد يې کافي اوبه وڅښلې؛ بايزي د د آب حي ات پ ه اوب و م وړ ش و او ش کر يې وايس ت چې‬
‫خدايه!ما د دين په اوبو موړ ک ړه‪ .‬کل ه چې ل ه دې خوب ه ويښ يږي‪ ،‬ن و د خوښ ۍ احس اس ک وي او د خ دای (ج) د‬
‫رحمت په هيله کې کيږي‪( .‬کندهاری‪)۱۳۸۸:۴۱،‬‬
‫د بايزيد روښان په عرفاني مزل کې خوبونه او الهامونه‬
‫انسان په طبيعي ډول هغه څه په خوب کې ويني چې ډېر وخت يې په فکر کې وي‪ ،‬نو بايزي د روښ ان هم پرت ه ل ه‬
‫خپل نګاره د بل څه په فکر کې نه و‪ ،‬طبعا ً يې د خوب پر وخت هماغه سپېڅلی نګار (حق) ليده چې پ ه ويښ ه يې‬
‫په اړه فکر کاوه‪.‬‬
‫نفی کرده غير خود دلدار من‬ ‫نيست در دو جهان جز يار من‬
‫غيــــر رانګذشت در ديار من‬ ‫تيغ الاله ګرفته نـــــــګار من‬
‫(کندهاری‪)۱۳۸۸:۴۴،‬‬
‫د بايزيد د خپلو خوبونو په اړه عقيده دا وه چې هېڅ خوب يې بې اثره نه دی‪ ،‬مثالً د حض رت خض ر (ع)‬
‫په خوب ليدل‪ ،‬له هغه سره د ورورۍ الس ورکول او د هغه له السه د حيات اوب ه څښ ل يې ي و هغ ه خ وب و چې‬
‫دی يې پ ه لټ ه کې و او ل ه دې خ وب څخ ه وروس ته يې د خ دای (ج) ذک ر ش روع ک ړ چې د ذک ر پ ه ب رکت يې‬
‫بېالبېل خوبونه يې وليدل چې يو يې هم بې اثره نه وو‪.‬‬
‫د محمد اکبر کرګر د ليکنې پر اساس‪ ((:‬د بنوا پريه په نوم يوه ارواپوه په خپله يوه رساله(( د ستورو ليدلو‬
‫په باب اټکلونه ))کې د خوب علتونه پر څلورو برخو ویشي‪ ،‬نوموړی د خوبونو يو علت د خدای (ج) له الرې بنده‬
‫ته الهام ګڼي‪ ،‬د خوبونو ملکوتي عالمه د هغ و ل ه مض مون څخ ه عب ارت دی‪ .‬پ ه دې مان ا چې دې خوبون و داس ې‬
‫مسايل روښانه کړل چې علم پرې له فضل او الهي عنايت پرته امکان نه درل ود‪ ،‬لک ه د راتل ونکي امکان ات د زړه‬
‫اسرار او د ايمان رمزونه‪ ،‬خدای په خپله خپل بنده ګان د دغو خوبونو له اصالت څخه خ بروي)) (کرګ ر‪:۱۳۸۹ ،‬‬
‫‪) ۷۴‬‬
‫نو ګورو چې معاني خوبونه ډېر ځله انسان ته د سمې الرې الهام کوي له ملک وتي اس رارو يې خ بروي او‬
‫په دې يې پوهوي چې په ټولنه کې له کومو الرو مخکې الړ شي او څنګه د ولس په زړه کې ځای پي دا ک ړي‪ ،‬پ ير‬
‫روښان خپل خوبونه همداسې تعبيروي او د همدغو تعبيرونو پر اساس ګامونه پورته کوي‪ .‬ت ر خ وب وروس ته ب ل‬
‫بحث د الهام دی‪.‬‬
‫د الهام په اړه په اريانا دايرة المعارف کې ليکل شوي ‪ (( :‬الهام په لغت کې د يو څيز څښلو او تېرولو ت ه‬
‫ويل کېږي او په اصطالح کې د هللا تعالی (ج) له خوا د انسان زړه ته دې ښې خبرې يا ښه مطلب اچولو ته وايي‪،‬‬
‫يعنې ګواکې ته به داسې انګېرې چې د انسان روح دغه مطلب په ټوله مانا اخلي او کله نا کل ه د وحې پ ه مان ا هم‬
‫راځي‪ ...‬امام غزالي د الهام په اړه ليکي‪ :‬چې الهام کله په خوب کې راځي او کله په ويښه‪ .‬خو الهام داس ې ي و ډول‬
‫نرم‪ ،‬نازک‪ ،‬لطيف او ښه حالت ته ويل کېږي چې هللا تعالی د هغه په واسطه د زړه پرده او حجاب پورته کوي‪)).‬‬
‫(اريانا دايرة المعارف‪)۱۳۸۶:۵۷۱،‬‬
‫د پورته نظرياتو پر بنسټ ویالی شو چې د بايزيد روښان په عرفاني تګالره او لوړتي ا کې خ وب او اله ام‬
‫هغه څه وو چې په وسيله يې نوموړی په دې تګالرې کې خپلو نيمګړتياوو ته متوجه کاوه‪ ،‬هر خوب او الهام ورته‬
‫د عرفاني مزل الرښود او لوړتيا وه‪ .‬يا بايزيد روښان د خوبونو او په خوبونو کې د نغښتو پيغامونو او تعبيرونو په‬
‫مرسته خپل عرفاني مزل او يون تر سره ک ړی دی او پ ه دې برخ ه کې يې ل ه خپل و شخص ي تجرب و څخ ه چې د‬
‫خوب‪ ،‬الهام او غږونو (نداو ) په مرسته به ورته کيدلې‪ ،‬ځان يې د س کونت ت ر مقام ه رس ولی او پ ه دې توګ ه يې‬
‫روښانيه تصوفي طريقې کې خلکو ته په بېالبېلو برخو کې الرښوونې کړي او د توحيد په لور يې رابللي دي‪.‬‬
‫دا چې خوب او الهام د بايزيد روښان په روح اني ارتق ا او ذاتي مع رفت ت ه پ ه رس ېدلو کې څ ومره رول‬
‫لرلی دی‪ .‬پوره کتاب پرې ليکل کېدای شي ‪ .‬دلته په ډېر لنډیز سره هغه خوبونه او الهامونه تر بحث الن دې ني ول‬
‫شوي چې نوموړي خپل عرفاني يون د تکامل پوړيو ته رسولی دی‪.‬‬
‫بايزيد روښان په خپل عرفاني سير کې په خفي ذکر او د هغه په تلقين ډېر ټينګار کړی‪ ،‬ک ه څ ه هم بايزي د‬
‫روښان په لومړيو کې په جهر سره خپل خدای يادوه‪ ،‬د حالنامې د روايت له مخې ‪ ((:‬هاتفي ورته غږ وشو چې اې‬
‫بايزيده! حق تعالی اوريدونکی دی‪ ،‬وروسته بيا ورته غږ وشو چې د کلمې معنا زده ک ړه او پ ر هغې يقين او ب اور‬
‫ولره؛ هېڅ راز شک ته په زړه کې ځای مه ورکوه او ورته وويل شول چې د شريعت په مق ام کې معن ا داده چې‪:‬‬
‫(الاله ) يعنې نشته معبود (االهللا )مګر هللا (ج)‪ .‬د طريقت په مق ام کې د کلمې معن ا داده چې (الال ه ) یع نې ن ه ش ته‬
‫موجود (االهللا) مګر هللا او په حديث شریف کې راځي چې په دواړو جهانونو کې بې غير له رب نه ب ل پروردګ ار‬
‫نشته او د کالم مجيد په دې آيتون و ب اور وک ړه چې‪ ((:‬واالول واالخ ر والظ اهر والب اطن وه و بک ل ش ئ عليم ‪)).‬‬
‫(کندهاری‪)۱۳۸۸:۴۶،‬‬
‫پورته آيتونو او حديث شريف د بايزيد روښان عقيده ال ټينګه کړه او د کلمې معنا يې په هر مقام کې په س م‬
‫ډول زده کړه او وروسته له مکاشفې د نوموړي د خفي ذکر څلورم ک ال وو چې ح ق تع الی يې ل ه زړه هغ ه پ رده‬
‫لرې کړه چې په شتون کې يې ډېر څه ترې پټ او مبهم وو‪ .‬خدای تعالی دی د معرفت مقام ت ه ورس اوه او د ح ق‬
‫تعالی ذات يې له عين اليقين سره سم مشاهده کړ‪ .‬هر طرف ته به يې چې نظر کاوه په ټولو خواوو کې به يې د حق‬
‫ديدار د زړه په سترګو کاته‪.‬‬
‫د حالنامې د مطالعې پر بنسټ نوموړي د حق تعالی ننداره د آيتونو او حديثونو په رڼ ا کې پ ه ه ر څ ه کې‬
‫کړې‪ ،‬د حق تعالی ذات په هر څه کې لټوي او پ ه دې ډول يې د ل وی ذات د مع رفت پ ايلې ت ه ځ ان رس ولی او د‬
‫وحدت په سير کې همدغه ډول مکاشفې ته رسېدلی‪ ،‬هر څه يې نفي کړي او يوازې يو واحد ذات يې ث ابت ک ړی‪.‬‬
‫حالنامه زياتوي‪ ((:‬هر چا چې خپله هستي زما له هستي څخه بېله وګڼله‪ ،‬جاهل دی‪ .‬په هر عدد کې دليل د احد دی‬
‫او په هر عدد کې چې دليل د احد نه ويني‪ ،‬جاهل دی‪ .‬په هر مخلوق کې دليل د خ الق دی‪ ،‬ه ر چ ا چې پ ه مخل وق‬
‫کې د خالق دليل و نه لي د‪ ،‬جاه ل دی‪ .‬د ه ر روزي رس ونکي دلي ل روزي ورک ونکی دی‪ ،‬ه ر چ ا چې پ ه روزي‬
‫رسوونکو کې د روزي ورکونکي دليل و نه ليد‪ ،‬جاهل دی‪( )).‬کندهاری‪)۱۳۸۸:۴۶،‬‬
‫او په دې ډول پير دستګير د بحر له محيطه خبر شو‪ ،‬ټول عالم او ځان يې د کب په څېر په هغه لوی بحر‬
‫کې ډوب وليد‪ ،‬څنګه يې چې کب په اوبو کې او اوبه په کب کې ليدې‪.‬‬
‫حالنامه زياتوي‪ ((:‬بدان که چون ماهی نفس کش د در بح ر روان او آب دري ا ب ا نفس در رود و چ ون نفس‬
‫برارد و آن آب همراه نفس برآمده به آب دريا ملحق شده روان ګردد همچنان بار دیګ ر ب ا نفس درآي د و برآید‪ .‬هم‬
‫بر این منوال دید که از دریای محیط آب حيات که ممد زنده ګانی ابدان است در مياید و موجب حیات و قیام اجس ام‬
‫ګشته باز رجعت نمود ذم و محو ذات نامنتاهی ميګردد بار دیګر آب دریا و محیط سبب حیات و قیام قالب ميشود و‬
‫همواره این آب در جوی قالب جاریست‪( )).‬کندهاری‪)۱۳۸۸:۴۷،‬‬
‫بايزيد روښان يو څه موده په دې مقام کې و او ځ ان يې ع ارف او واج د احساس اوه‪ .‬څ ه وخت وروس ته د‬
‫ماخوستن تر لمانځه وروسته خپل خوب ځای ته الړ او د خوب په وخت کې يې خپل کميس وويس ت او س ر يې پ ه‬
‫بالښت کېښود‪ .‬حالنامه ليکي چې‪ ((:‬دې وخت کې يې ناڅاپه اواز واوري د چې اې بايزي ده! س تا د زړه ل ه س ترګو‬
‫څخه مې پرده لېرې کړه او ستا د زړه سترګې مې ليدونکې کړې‪ ،‬که څ ه هم ت ه د ح ق پ ه آواز پوهي دې‪ ،‬مګ ر د‬
‫هغو تسبیحاتو په پيدا کولو کې واقف نه وې‪ ،‬اوس تا عارف‪ ،‬سامع او مقرب کوم؛ تر څ و د ه ر څ يز او ش ي آواز‬
‫واورې او د هغو تسبيحات پيدا کړای شي‪ .‬وروسته له دې حق س بحانه و تع الی بايزي د روښ ان ت ه د وص لت مق ام‬
‫نازل کړ‪ ...‬بایزيد روښان وليدل چې هېڅ اواز بې له حرکته نه ښکاري او هېڅ څه هم بې د حق له قوت ه ح رکت‬
‫نه کوي‪ .‬وروسته له دې پوه شو چې ه ر اواز ح ق دی ‪( )).‬کن دهاری‪ )۱۳۸۸:۵۱،‬نوم وړی د څ ه م ودې لپ اره د‬
‫قربت مقام کې و چې د هاتفي غږ په واسطه د وصلت مقام ته ورسيد‪.‬‬

‫بايزيد روښان څنګه د وصلت مقام ته ورسېد؟‬

‫يوه ورځ پر بايزيد غږ وشو چې ای بايزيده! خپل معرفت راته بيان کړه‪ ،‬بايزي د ځ واب ورک ړ‪ :‬چې ای خداي ه! پ ه‬
‫هرشي او هره خوا کې تا وينم‪ ،‬هر آواز ستا آواز بولم؛ د کايناتو وجود ستا له هس تۍ او وج وده ګڼم ‪ ،‬خ دای تع الی‬
‫ورته وفرمايل ‪ ((:‬اې بايزيده! ته چې هر څه زما له وجوده ګڼې‪ ،‬نو خپل وجود له څه شي څخه ګڼې‪ ،‬بايزید ځواب‬
‫ورکړ چې ای خدايه! زما د وجود هستي ستا له وجوده او هس تي څخ ه ده او ج دايي ت رې ن ه ل ري‪( )).‬کن دهاری‪،‬‬
‫‪ )۱۳۸۸:۵۲‬د دې الهامي ندا پر اساس بايزيد روښان د وصلت پرمقام نازل شوی دی‪.‬‬
‫څنګه د توحيد پر نعمت ثابت شوی؟‬
‫د بايزيد روښان د ځينو خوبونو الهامي آوازونو او مخصوصو رواني حالتونو ت ه چې وګ ورو‪ ،‬هغ ه د ي و ع ارف‪،‬‬
‫صوفي‪ ،‬د وجد او شور جذبې خاوند دی‪ ،‬د هغه د خوب حالتونه له الهامي خوبونو سره سر خوري او نوم وړی پ ه‬
‫هره شېبه کې له ښکته څخه پورته د بدلون په حالت کې دي‪ .‬نوموړی د وصلت په مق ام کې د ي و کام ل ط الب پ ه‬
‫حيث د کامل پير په لټه کې و او په دې مقام کې يې د عارفانو او دروېشانو خبرې ډې رې خوښ ېدې او د ق ربت پ ه‬
‫مقام کې يې حق تعالی په زړه کې لوی نوم (اسم اعظم ) القا‌ء کړی وو‪ ،‬که څه هم د نوموړي د اسم اعظم په پيلولو‬
‫کې ګټې وې‪ ،‬خو د ويلو طاقت يې نه درلود چې په ژبه او زړه يې ولولي‪ ،‬وروسته له څه مودې څخه نوموړي ي و‬
‫خوب وليد او په دې خوب کې د توحيد نعمت پرې ثابت شو چې لنډيز او ازاده ژباړه یې د حالنامې له کتاب څخه د‬
‫زرين ليک تر سرليک الندې رواړم‪:‬‬
‫زرين ليک‪.‬‬
‫يوه شپه بايزيد خوب وليد چې يو زوړ سړی راشي ده ته يو غښتلی ليک ونيسي‪ ،‬بايزيد هم دواړه السونه ور اوږده‬
‫کړي ليک ترې واخلي‪ ،‬په السونو کې د ليک له نيولو سره دروندوالی حس کړي په حيرت کې له لوېدلو س ره س م‬
‫يې په ذهن کې پوښتنه راګرځي‪ .‬ليک خو سپک وي‪ ،‬خو ددې دروندوالی به په څه کې وي؟ خير‪ ،‬ليک خالص وي‬
‫او ويني چې بسم هللا الرحمن او کلمه طيبه په سرو زرو ليکل شوې ده‪ ،‬ن و وپوهې ده چې درون د والی يې پ ه زرو‬
‫کې دی‪ ،‬بايزيد ليک سره ونغښت او يې ليدل چې په څنګ کې يې قرآن نيولی‪ ،‬ن و لي ک يې پ ه ق رآن کې کېښ ود‪،‬‬
‫وروسته يې يوه صحرا او په صحرا کې دوې قافلې وليدلې چې يوه ترې ځي او بله ورته راځي‪ .‬قرآن ک ريم يې ي و‬
‫ځای کېښود او دی الړ چې په څه مصروف شي او څه کار وکړي‪ .‬څو قدمه نه وو تللی‪ ،‬چې يو کارغ ه راغی او‬
‫د قرآن پر لوري يې بريد وکړ‪ .‬د قرآن له منځه يې هغه ليک له ځانه سره يووړ‪ ،‬نوموړي په کارغه پس ې کت ل چې‬
‫ګوندې هغه ليک به ترې ولوېږي‪ ،‬په همدې غم کې وو چې راويښ شو‪ ،‬له راويښېدو وروسته يې پ ه زړه کې غم‬
‫ال زيات شو او ويل به یې چې هسې نه چې باطني علم را څخه واخیستل شي‪ ،‬نو ډې ر خف ه وو او خ دای ت ه ب ه يې‬
‫دوعا کولې چې ته هغه عمل را په زړه کړه چې زه ورځينې توبه وباسم په همدې خبرو کې وو چې ه اتفي غ ږ يې‬
‫واورېده چې ای بايزيده! د خوب تعبير در معلوم شو که نه؟ بايزيد ځواب ورکړ‪ .‬نه هېڅ را معل وم ن ه ش و‪ ،‬ځک ه‬
‫غمګين هم يم‪ ،‬بيا ورته آواز وشو چې اې بايزيده! قرآن چې ستا په څنګ کې وو‪ ،‬زړه دې دی‪ .‬هغه لي ک چې بس م‬
‫هللا او کلمه طيبه پکې ليکل شوې وه‪ .‬د حق تعالی ذکر دی چې ستا په زړه کې ځ ای ل ري‪ ،‬ص حرا دني ا ده او هغ ه‬
‫دوه قافلې چې د تګ او را تګ په و خت کې دې وليدې‪ .‬د حيات او مم ات ع الم دی چې ځي نې يې ځي او ځي نې يې‬
‫راځي او هغه زاغ شيطان وو تا په خوب کې هغه لي ک بې ل ه دې چې س ره يې ونغ اړې‪ .‬ي و ځ ای کېښ ود او ت ه‬
‫الړې په دنيوي شغل دې ځان بوخت کړ‪ ،‬دا چې ته الړې زاغ راغی ليک يې ل ه قرآن ه واخيس ت او وال وت‪ ،‬ځک ه‬
‫غم او تکليف درته ورسېد‪ .‬که دې ليک په قرآن کې ايښی وی‪ .‬قرآن به دې په خليط ه کې نغښ تی وی‪ .‬کارغ ه ب ه‬
‫نه وی توانېدلی چې قرآن له خليطې او ليک له قرآن څخه وباسي‪ ،‬نو له دې وروس ته د دني ا مين ه پ ه زړه کې م ه‬
‫اچوه‪ ،‬د زړه له صفته لرې مه ځه او د نفس صفت ته مه نږدې ک ېږه‪ .‬د ح ق تع الی ل ه ذک ر پرت ه پ ر ب ل څ ه م ه‬
‫بوختېږه‪ .‬تر څو شيطان دې زړه ته الره پيدا نه کړي‪.‬‬
‫اندر آن دم ز قوم شيطان است‬ ‫آنکه غافل ز ذکر رحمان است‬
‫بی شک انکسی ز حاسران که شد (کندهاری‪،‬‬ ‫آنکه از زمره شيــــطان شــــد‬
‫‪)۱۳۸۸:۵۷‬‬
‫کله چې ددې خوب په تعبير وپوهېد او پند يې ځينې واورېد‪ ،‬نو د پرېشانۍ له حالت څخه د خوښۍ څ پې‬
‫پرې راغلې او ځان يې په لړزه کې شو او داسې د ش ور او خوښ ۍ چيغې يې ووهلې چې د ک ور او کلي خل ک یې‬
‫پر چيغو باندې راويښ شول‪ .‬وروسته له دې څخه يې د سهار په اودس کولو سره لمونځ وکړ‪ ،‬غرمه وه چې د ح ق‬
‫تعالی له لوري د توحيد په نعمت ثابت شو او د خپلې کمينۍ د اظهار تر څنګ يې د لوی خدای ج شکرونه ادا کړل‪.‬‬
‫وروسته له څو ورځو څخه بایزيد روښان خوب وليد چې شک ويني او د شک معن ا ورت ه دده خپ ل وج ود‬
‫ښکاري هماغه خپل وجود چې د خوب د معنا له پوهېدو وروسته چې په خپل ځان کې يې بشري صفات ل ه منځ ه‬
‫لرې کړل او دسکونت مقام چې د نوموړې تصوفي طريقې وروستی مقام دی حاصليږي‪.‬‬
‫استاد ناګار وايي‪ ((:‬د روښان د سکونت مقام د حضرت جنيد بغدادي رحمة هللا علي ه ((مح وه)) ده چې بق ا‬
‫باهللا يې بولي او حضرت مجدد الف ثاني رحمة هللا عليه هم له وحدته پورته ورته نظر لري))(ناګار‪ :۱۳۹۰ ،‬ح)‬
‫د پورته خوبونو‪ ،‬الهامونو او نداوو (غږونو) پ ه پايل ه کې ویالی ش و چې بايزي د روښ ان د خوبون و او پ ه‬
‫خوبونو کې د نغښتو پيغامونو او تعبيرونو په مرسته خپل عرفاني مزل او يون تر س ره ک ړی او ل ه خپل و شخص ي‬
‫تجربو څخه يې د خوب او الهام په مرسته ځان د سکونت تر مقامه رسولی دی‪ .‬د خپلو خلکو تر څنګ يې په س يمه‬
‫او اسالمي نړۍ کې د بشريت لپاره د توحيد پيغام خپرول لوی ارمان و‪.‬‬

‫پايله‬
‫له پورته څېړنې څخه دا په ډاګه کېږي چې بايزيد روښان د شخصيت يو ځ انګړی اړخ تص وف او مع رفت دی‪،‬‬
‫نوموړی په خپل عرفاني مزل کې د خوب‪ ،‬الهام او دې تجربو پ ر مکاش فو مخت ه تللی دی‪ .‬بايزي د روښ ان د خپلې‬
‫روحاني ارتقا لپاره له چا څخه الس نيوی نه دی کړی‪ ،‬بلکې د زي اتو رياض تونو او هڅ و پ ه واس طه د بېالبېل و‬
‫خوبونو او الهامونو په ترڅ کې يوې روحاني درجې ته رسېدلی‪ .‬خپل زړه يې د معرفت په انوارو روڼ ک ړی دی‬
‫او په دې ډول يې په خپله عرفاني تګالره کې ذاتي معرفت او روحاني ارتقا تر الس ه ک ړې ده چې پ ه حالنام ه کې‬
‫يې د هر مقام لوړتيا او نزول د خوب ‪ ،‬الهام او غږونو(نداوو) په رڼا کې وړاندې شوي دي‪.‬د عرفان او تصوف ل ه‬
‫مخې بايزيد روښان د خپ ل وخت د اس المي م دنيت او فرهن ګ پښ تون اس تازی دی چې پ ه پښ تني ټولن ه کې يې د‬
‫انساني موجوديت په باب د خپل دوران مسایل د يوه صوفي او عارف په توګه مطرح کړي دي‪.‬‬
‫مأخذونه‬
 ‫آريانا دايرة المعارف‪ .۱۳۸۶ .‬ل‪ .‬ل‪ .‬کال‪ .‬لومړی ټوک‪ .‬کابل‪ :‬د افغانستان د علومو اکاډمۍ‬ ‫‪.1‬‬
‫الکوزی‪ ،‬مکمل‪ ۱۳۹۸ .‬ل‪ .‬ل‪ .‬کال‪ .‬د منځنۍ دورې منتخب منظوم متون‪ .‬کابل‪ :‬جهان دانش خپرندويه ټولنه‪.‬‬ ‫‪.2‬‬
‫انصاري‪ ،‬بايزيد‪۲۰۱۷ .‬ز‪ .‬کال‪ .‬خيرالبيان‪ .‬ترتيب‪ ،‬تدوين او حواش ي‪ :‬حاف ظ محم د عبدالق دوس قاس مي‪ .‬پېښ ور‪:‬‬ ‫‪.3‬‬
‫پښتو اکيډمي‪ ،‬پېښور يونيورسيټي‪.‬‬
‫رفيق‪ ،‬محمد رفيق‪. ۱۳۹۳ .‬ل‪.‬ل‪.‬کال‪.‬کابل مجله(د حالنامې د ليکلو اړتيا )‪.‬کابل‪ :‬د علومو اکاډمۍ‪.‬‬ ‫‪.4‬‬
‫روهي‪ ،‬محمد صديق‪.۱۳۶۰ .‬ل‪.‬ل‪.‬کال‪.‬ادبي څېړنې‪.‬کابل‪ :‬پښتو ټولنه‪.‬‬ ‫‪.5‬‬
‫زغم‪ ،‬احمدشاه‪.۱۳۸۸ .‬ل‪.‬ل‪.‬ک ال‪ .‬د بايزي د روښ ان ي اد ( د پ ير روښ ان د تص وف ځ انګړنې)‪ ،‬د س يد محی ال دين‬ ‫‪.6‬‬
‫هاشمي په زيار‪ .‬کابل‪ :‬د علومو اکاډمي‪.‬‬
‫زغم ‪ ،‬احمد شاه ‪.۱۳۹۷ .‬ل‪.‬ل‪.‬کال ‪ .‬د عرفاني ادبياتو تيوري‪.‬کابل‪:‬کابل پوهنتون ‪.‬‬ ‫‪.7‬‬
‫شينواری‪ ،‬علي محمد مخلص‪ ۱۳۸۸.‬ل کال‪ .‬حالنامه حضرت ميا روښان‪ .‬کابل‪ :‬د اطالعاتو او کلتور وزارت‪.‬‬ ‫‪.8‬‬
‫کرګر‪،‬محمد اکبر‪.۱۳۸۹.‬ل‪.‬ل‪.‬کال‪.‬په حالنامه کې د بايزيد روښان عرف اني او فلس في څ ېره‪.‬کاب ل‪:‬دانش خپرندوي ه‬ ‫‪.9‬‬
‫ټولنه‬
‫ناګار‪ ،‬فضل ولي‪. ۱۳۹۰ .‬ل‪.‬ل‪.‬کال‪ .‬د بايزيد روښان عرفاني ادبي ښوونځی‪ .‬جالل آباد‪ :‬ناګار خپرندويه ټولنه‪.‬‬ ‫‪.10‬‬
‫هېوادمل ‪ ،‬زلمی‪. ۱۳۷۹.‬ل‪.‬ل‪.‬کال‪.‬د پښتو ادبياتو تاريخ( لرغونې او منځنۍ دوره )‪.‬کابل‪:‬دانش خپرندويه ټولنه ‪.‬‬ ‫‪.11‬‬