‫داصول االفتاء و آدبه‬

‫مختصره پښتو ژباړه‬

‫مؤلف‪ :‬مفتی محمدتقی العثماني‬

‫ژباړن‪ :‬محمدابراهیم ( وهـــاج )‬

‫اول فصل‬

‫د فتوی لغوي او اصطالحي منعا‬

‫د فتوی اقسام‬
‫د فتوی او قضاء تر منځ فرق‬
‫د فتوی د ور کولو څخه د سلفو ویره‬
 ‫فتوی په لغت او اصطال ح کې‬

‫الفتوی‪ -:‬د ( فا ) په فتح سره او ځینو ویلي چې د فا په ضمه سره تلفظ‬

‫کېږي لکه څنګه چې په (تاج العروس) کې ذکر شوي دي خو لکن اول قسم‬
‫یې چې په فتح د (فا) سره ده ډېر مشهور ده‪.‬‬
‫خو د دغو دواړو اسمونو که الفُتیا ده په ضمه د فا سره او که الفتاوی ده په‬
‫الفتاوي سره راځي په‬
‫ِ‬ ‫فتح د واو او الف مقصوره سره د دغو دواړو جمع په‬
 ‫کسره د واو سره خو بیا هم په دواړو طریقو سره که په ضمه سره شي او‬
‫که په فتحه سره دواړه اقسام د علماء په کالمونو کې استعمالیږي‪.‬‬
‫الفتوی‪ -:‬په لغت کې ( اجاب ُة عن سؤال) د شوي سوال جوابول ‪ ،‬برابره‬
‫خبره ده که دغه شوي سوال په احکام شرعیه پوري تعلق لري او که په‬
‫نورو علومو پوري تعلق ولري ‪ ،‬لکه څنګه چې هللا جل جالله د مصر د‬
‫پاچا څخه حکایت کوي‪ ( :‬یایها المال ُ أفتونی فی رءیای ان کنتم للرءیا‬
‫تعبرون) یوسف‪ . ۴۳ :‬ژباړه‪ -:‬ای زما درباریانو ما ته د دې خوب تعبیر وښایاست که تاسي د‬
‫خوبونو پر مطلب باندې پوهېږي‪.‬‬
‫او لکه څنګه چې د هللا تعالی دغه حکایت چې د ملِکی د سبأ د ښار په اړه‬
‫ً‬
‫قاطعة امرا حتی تشهدون)‬ ‫چې وایي ‪ ( :‬یایها الملؤا أفتونی فی آمری ما کنت‬
‫النمل‪ .۳۲ :‬ژباړه‪ -:‬د لیک له لوستلو وروسته) ملکې وویل‪ :‬اې زما د قوم مشرانو! په دغې‬
‫موضوع کښې ما ته مشوره را کړئ ‪ ،‬زه ستاسي پرته د هیڅ کار پرېکړه نه صادروم‪.‬‬
‫نو په دغه دواړو ځایونو کې د (أفتو) کلمه ذکر شوي او په دواړو ځایونو‬
‫کې د یو سوال په جواب کې فتوی غوښتل شوي ‪ ،‬سره له دي چې په دواړو‬
‫ځایونو کې کوم شرعي حکم نشته ده خو بیا هم د فتوی کلمه ور ته ذکر‬
‫شوي‪.‬‬
‫فتوی په اصطالح کې‪-:‬‬
‫په اصطالح کې فتوی یوه مخصوصه کلمه ده چې د یو شرعي سوال د‬
‫جوابولو څخه عبارت دي‪.‬‬
‫نو په دغه معنا سره د قرآن کریم ډېر آیتونه دلیل دي لکه د هللا تعالی دغه‬
‫قول چې فرمایي ( و یستفتونک فی النساء قل هللا یفتیکم فیهن) النساء‪.۱۲۷ :‬‬
‫ژباړه‪ :‬خلک ستا څخه د ښځو په اړه فتوا غواړي ؛ ور ته ووایه‪ :‬هللا تاسي ته د هغو په باب فتوا‬
‫در کوي‪.‬‬
‫او دغه آیت ( یستفتونک قل هللا یفتیکم فی الکاللة) النساء‪ .۱۷۶ :‬ژباړه‪ -:‬خلک ستا‬
‫څخه د کالله په اړه فتوا غواړي ور ته ووایه‪ :‬هللا تاسي ته د کالله په هکله فتوا در کوي‪.‬‬
‫او بل په هم دغه منعا سره د پیغمبر حدیث هم دلیل دي لکه دغه مبارک‬
‫النار) ژباړه‪ -:‬زړور ستاسو په فتوا‬
‫ِ‬ ‫حدیث ( اجرؤکم علی الفُتیا أجرؤکم علی‬
‫باندې زړور ده په ور باندې ‪ ،‬یعني هغه کس چې په فتوا ور کولو باندې‬
‫جرأت کوي هغه په اصل کې د جهنم په اور باندې جرأت ور کوي‪.‬‬
 ‫اصلی خبره دا چې‪ ( -:‬الجواب عن مسالة دینیة) د یو شرعی سوال او‬
‫مسئلی جوابول عبارت له فتوی څخه دي‪.‬‬
‫په تعریف او خالصه کې لفظ د ( الدینیة) ذکر کړو خو اما لفظ د (‬
‫الشرعیة) ذکر نه کړو له دی وجهي څخه چې مفتی په ځان باندې دا نه دي‬
‫الزم کړي چې دی به هرو مرو صرف هغه شرعی عملی احکامو ته فتوی‬
‫ور کوي بلکي ډېر ځله مفتی اعتقادی مسئلو ته ‪ ،‬د حدیث معنا ته او هم هغه‬
‫پوښتنو ته ځواب وایي کوم چې د حدیثو تر سنده پوري تعلق نیسي‪.‬‬
‫خالصه‪ :‬دا چې دینیه یې وویل او شرعیه یې ونه ویل ځکه چې احکام پکې‬
‫شته اعتقادات پکې نشته دي ‪ ،‬خو دینیه کلمیپه ذکر کولو کې دواړه شته دي‬
‫ځکه مفتی کله د شرعی او هم کله د اعتقادی مسائلو جواب ور کوي‪.‬‬
‫د فتوی اقسام‬

‫وروسته د فتوی او االفتاء د کلمی اطالق په اصطالحاتو د علماؤ کې په‬

‫دریو معناؤ سره راځي ‪ ،‬نو موږ هم فتوی دریو اقسامو ته ویشو‪-۱ -:‬‬
‫تشریعیه فتوی ‪ ۲ ،‬فقهیه فتوی‪ -۳ ،‬او جزئیه فتوی ده‬

‫اول ‪ :‬تشریعیه فتوی ‪:‬‬

‫هغه فتوی ته ویل کېږي چې د شارع له خوا صادره شوي وي په داسي‬
‫وحی سره چې هغه متلوٍّ یعنی تالوت کیدونکی وي په قران کریم کې او یا‬
‫هم په غیر متلو وحی سره صادره شوي وي لکه احادیث د رسول هللا صلی‬
‫هللا علیه وسلم د یو سوال په جواب کې او یا د یوي پیښي په جواب کې‬
‫نازله شوي وي په عهد او زمانه د رسول هللا صلی هللا علیه وسلم‬
‫کې او ګرځول شوي وي دغه صادره شوي فتوی د شریعت له خوا‬
‫عامه ( یعنی آیت خاص د یوي حادثی په اړه را نازل شوي وي خو‬
‫اما حکم یې له دغه وخته بیا تر قیامته عام وي)‪.‬‬
 ‫مثال یې لکه څنګه چې موږ مخکی هم دغه مثال ذکر کړو (‬
‫ویستفتونک فی النساء قل هللا یفتیکم فیهن) [ النساء ‪.]۱۲۷ :‬‬
‫همدارنګه دغه قول د هللا تعالی ( یسئلونک عن االهلة قل هی مواقیت للناس‬
‫و الحج) [ البقره ‪. ]۱۸۹ :‬‬
‫ژباړه‪ -:‬او دغه خلک له تا څخه د سپوږمۍ د نرۍ کیدو او او غټیدو په اړه ستا څخه پوښتنه کوي ور ته ووایه دا‬
‫دخلکو لپاره د نیټو ټاکلو او د حج نښانې دي‪.‬‬
‫او د تشریعیه فتوی مثال چې د رسول هللا صلی هللا علیه وسلم څخه په‬
‫حدیث کې صادره شوي وي دا ده ‪ :‬عن ابن عباس رضی هللا عنه ‪ :‬ان‬
‫امرأة جاءت الی النبي صلی هللا علیه وسلم فقالت‪ :‬ان امي نذرت ان تحج ‪،‬‬
‫فماتت قبل ان تحج ‪ ،‬أفاحج عنها ؟ قال‪ ( :‬نعم ! حجي عنها) رواه البخاری في کتاب‬
‫الحج‪.‬‬
‫ژباړه‪ :‬حضرت ابن عباس رض روایت کوي چې یوه ښځه نبي علیه السالم ته راغله او ویي فرمایل‪ :‬بیشکه زما مور نذر‬
‫ایښي وه د دي چې دا به حج کوي خو مخکي له دي چې هغه حج وکړي وفات شوه ‪ ،‬نو آیا زه د هغې په ځای حج کوالي‬
‫شم؟ پیغمبر علیه السالم ور ته وفرمایل‪ -:‬هو ! د هغي پر ځای حج وکړه‪.‬‬
‫او دغه نوع وحی د رسول هللا علیه وسلم په وفات کیدو سره قطع شوه‪.‬‬
‫نو دغه او دی ته ور ته ټولي استفتاوي د یو سوال په جواب کې راغلي دي او دا‬
‫ټولي فتواوي تشریعیه فتواوي دي ‪ ،‬ځکه سرچینه یې الهی ده‪.‬‬
‫معترضه جمله‪:‬‬
‫مفتی هغه څوک ده چې په قرآن او سنت باندې پوه وي‪.‬‬
‫دوهم ‪ :‬فقهیه فتوی‪:‬‬
‫د فقهیه فتوی څخه مراد‪ -:‬هغه فتوی ته وایي چې د فقهاء څخه یو فقهه یوي‬
‫فروعی مسئلی ته په داسي ډول فتوی ور کړي وي چې عام شکل ولري د‬
‫یو مخصوص سوال په جواب کې نه وي او نه هم د یوي مخصوصي پیښي‬
‫په اړه وي او دغه فتوی په تفرعاتو د فروع کې وي ‪ ،‬او یا که د سوال د‬
‫جواب څخه دغه فتوی ور کړل هم شي نو دغه شوي سوال به خاص نه وي‬
‫بلکي عام به ذکر شوي وي او د جزیئه مسئلي سره به یې کار او تعلق نه‬
‫وي مثال د انسان لفظ عام ده نو سوال به هم په دغه ډول عام شوي داسي نه‬
 ‫چې یواځي د زید یه اړه سوال وشي ځکه دا بیا جزیئه کېږي ‪ ،‬خو دلته به‬
‫هم مفتي فتوی ور کوي د شرعی دالیلو په رڼا کې‪.‬‬

‫دریم ‪ :‬جزیئه فتوی‪:‬‬

‫دا هغه فتوی ده چې جواب د یو معین سؤال او یا د یوي معیني پیښي په اړه‬
‫صادر شي مثال داسي چې یوه جزیئه مسئله تر کلیه مسئله الندې ونیسي او‬
‫خپله فتوی یې په اړه صادره کړای شي ‪ ،‬مثال‪ :‬چې داسي سوال وشي د یو‬
‫معلوم او معین شخص په اړه چې یو کس مثالً‪ :‬خالد مړ شو نو د ده هغه‬
‫ورثه چې ور نه پاته دي مور ‪ ،‬پالر ‪ ،‬زامن او لورګاني یې پاته دي نو‬
‫څنګه به د دغه کس د ورثؤ تر منځ پاته شوي میراث تقسیموو؟‬
‫ډېر ځله د فتوی د لفظ اطالق هم په دغه جزیئه فتوی باندې کېږي ‪ ،‬که څه‬
‫هم په فقهیه فتوی یې هم اطالق کیدالي شي‪.‬‬
 ‫دریم بحث‬

‫د فتوی اوقضاء تر منځ فرق‬

‫فتوی اوقضاء په خپل منځ کې یو څه واضح اوښکاره فرقونه سره لري چې‬
‫په الندې ډول دي‪:‬‬
‫‪ -:۱‬فتوی یوازي د شرعی حکم واضح کوونکي او ښکاره کوونکي ده فقط‬
‫برابره خبره ده یا خو به دا حکم د جواز وي ‪ ،‬مستحب والی ‪ ،‬واجب‬
‫والی‪ ،‬کراهت والی او یا به د حرمت والی فتوی وي‪ .‬په األفتاء کې‬
‫حسي الزام والی نشته ده چې په المستفتي باندې د عمل کولو غوښتنه‬
‫وکړي‪.‬‬
‫خو په قضاء کې حسی الزام والی شته ده هغه حکم چې قاضی صادر کړي‬
‫وي د محکوم علیه په اړه باندې ‪ ،‬نو په دغه حکم کې سره لدي چې حکم‬
‫واضح شو خو بل طرف ته حتمی والی او الزامي والی هم پکې شته ده‪.‬‬
‫‪ -:۲‬فتوی د هغه سوال په اړه وي چې کوم سوال سائل مفتی ته وړاندې‬
‫کړي وي ‪ ،‬نو مفتی د هغه سوال چې د ته وړاندې شوي د هغه جواب او‬
‫حکم ور ته واضح کوي په داسي ډول چې څه رقم په سوال کې ذکر شوي‬
‫وي د هغه حکم ور ته ښکاره کوي ‪ ،‬او دا ور باندې الزم نه ده چې د دغه‬
‫سوال د صحت په اړه تحقیق وکړي نو له همدي وجهی کله چې مفتی د‬
‫سوال جواب ور کوي نو دغه الفاظ لیکی ( الحکم في الصورة المسؤول‬
‫عنها کذا) په مسؤوله صورت کې حکم دغه شي ده‪.‬‬
 ‫‪ -:۳‬فتوی په هغه څه کې جاری کېږي چې د مستفتی په سوال باندې حکم‬
‫یا د وجوب ‪ ،‬حرمت ‪ ،‬روا ‪ ،‬مستحب والی ‪ ،‬کراهت والی او یا د صحت یا‬
‫د بطالن ور باندې جاری کېږي‪.‬‬
‫خو په قضاء کې دا قسم ترتیب نشته ‪ ،‬ځکه نشته چې حکم د مندوب والی یا‬
‫د کراهت والی دا په غیر الزامی شکل را منځته کېږي ‪ ،‬خو د قضاء هر‬
‫حکم اجبار او الزام لري‪.‬‬
‫‪ -:۴‬فتوی یوازی په فقهیه احکام کې نه جاری کېږي بلکي تر عقائد او‬
‫عباداتو تر ټولو پوري تعلق لري یعني په هر بخش کې د دین فتوی جاری‬
‫کېږي ‪ ،‬خو قضاء تر عقائد او عباداتو پوري تعلق نه لري خو په یو خاص‬
‫او نازک حالت کې‪.‬‬
 ‫له فتوی څخه د سفلو صالحینو ویره‬

‫امام النووي رحمه هللا تعالی د ( شرح المهذب ) په مقدمه کې لیکي‪ :‬پوه سه په دی‬
‫چې فتوا ور کول یو عظیم خطر ده ‪ ،‬ډېره واقع کېږي ‪ ،‬فضلیت یې زیات‬
‫ده ‪ ،‬ځکه چې مفتی د انبیاء صلوات هللا علیهم و سالمه وارث ده ‪ ،‬په فرض‬
‫کفایه مقام باندې والړ ده ‪ ،‬خو الکن هغه یو سخت خطر ته ور وړاندې‬
‫کیدونکي ده ‪ ،‬دغه رقم فرمایي ‪ :‬مفتی د هللا عزوجل له طرفه نؤماند یا هم‬
‫مقرر ده‪.‬‬
‫او کافی ده د مفتی لپاره دا خطر چې دی د هللا او د رسول هللا صلی هللا علیه وسلم‬
‫نائب ده په احکامو د دین کې ‪.‬‬
‫او دغه رقم د مفتي لپاره دا خطر بس ده چې رسول هللا صلی هللا علیه وسلم‬
‫فرمایي‪ :‬زړور کیدل ستاسو په فتوی باندې دا ور زړور کیدل دي په اور د جهنم‪.‬‬
‫امام شافعی رحمه هللا تعالی فرمایي ‪ :‬ما نه ده لیدلی هیڅ داسي کس چې هللا‬
‫ج دی په هغه کې دفتوی ور کولو استعداد دومره جمع کړي وي په څومره‬
‫اندازه یې چې په ابن عیینه کې جمع کړي وه ؛ خو بیا هم چې کله به له ابن‬
‫عیینه څخه سوال وشو دی به چوپ شو د سوال له جوابولو څخه کوم چې‬
‫له ده څخه شوي وه ‪.‬‬
 ‫حضرت سفیان بن عیینه رحمه هللا فرمایي ‪ -:‬هغه کس چې په فتوی ور‬
‫کولو کې له نورو خلکو ښه پوهېږي عالم وی په حقیقت کې هغه چپ کېږي‬
‫د فتوا په ور کولو کې ‪ ،‬خو په خلکو کې زیات جاهل کس چې په فتوی به‬
‫هیڅ پوهېږي هم نه هغه به په فتوی ډېر ور زړور او خبری کوونکي به‬
‫وي په فتوا ور کولو کې ‪.‬‬
‫بشر بن حارث رحمه هللا فرمایي ‪ :‬څوک به هم داسي وي چې دا به خوښوي‬
‫چې له ده څخه دي سوال وشي ‪ ،‬په داسي حال کې چې دي د فتوی ور کولو‬
‫اهل نه وي ‪.‬‬
‫اشعث رح د ابن سیرین رحمه هللا څخه حکایت کوي‪ -:‬کله به چې د ابن‬
‫سیرین رحمه هللا څخه د یو شي یا مسئلی په اړه ور نه پوښتنه وشوه په فقه‬
‫کې ‪ ،‬یا د حرامو یا حاللو په اړه ‪ ،‬رنګ به یې تغیر شو ‪ ،‬تر داسي اندازي‬
‫به یې رنګ بدل شو چې ګویا هغه رقم به پاته نشو څنګه چې مخکي ښکاره‬
‫کیدلو ‪.‬‬
‫د امام مالک رحمه هللا تعالی یو شاګرد له ده څخه روایت کوي ‪ -:‬قسم په هللا‬
‫که چېرته له مالک څخه د یوي مسئلی په اړه ور نه سوال وشي په تحقیق‬
‫داسي به شم لکه زه چې د جنت او دوزخ په منځ کې والړ یم ‪.‬‬
‫محمد بن المنکدر فرمایي ‪ -:‬بیشکه عالم د هللا جل جالله او د خلکو تر منځ‬
‫واسطه ده نو دی دي وګوري چې په څنګه حالت کې د دوی منځ ته ور‬
‫داخلیږي ‪.‬‬
‫محمد بن واسع رحمه هللا فرمایي ‪ -:‬په ورځ د قیامت چې لومړی یا اول به‬
‫حساب ته را وغوښتل شي هغه فقهاء دي ‪.‬‬
‫نو الزمه ده د یو مفتي لپاره چې دي په دی ځان پوه کړي چې د فتوی د ور‬
‫کولو په حال کې زه د چا نائب یم ‪ ،‬او په دی باید دي ځان ډاډه کړي چې‬
‫دي به سبا ورځ مسوؤل وي او د هللا جل جالله په مخکې کې به ودریږي‪.‬‬
 ‫دوهـــم فـصـل‬

‫د پیغمبرعلیه السالم په وخت کې فتوی‬ ‫‪‬‬

‫د فتوا په ور کولو کې د صحابؤ او تابعینو منهج‬ ‫‪‬‬
‫د صحابؤ په وخت کې فتوی‬ ‫‪‬‬
‫د تابعینو په وخت کې فتوی‬ ‫‪‬‬
‫د صحابؤ ‪ ،‬تابعینو او فقهاء تر منځ د اختالف اسباب‬ ‫‪‬‬
‫د فقه تدوین یا لیکل یې‬ ‫‪‬‬
‫اصحاب الحدیث او د اصحاب الرأی د کلموپېژندنه‬ ‫‪‬‬
‫د فقهیه مذهبونو ظهور‬ ‫‪‬‬
‫د مذهب منل او د تقلید مسئله‬ ‫‪‬‬
 ‫اول بحث‬

‫د رسول هللا صلی هللا علیه وسلم‬

‫په عهد کې فتوی‬

‫اول هغه کس چې د فتوی په منصب باندې قایم وه او فتوی یې ور کوله‬

‫هغه خپله پیغمبر علیه السالم وه چې د االستفتاؤ جواب او فتوی به یې ور‬
‫کوله ‪ ،‬او پیغمبر علیه السالم به د دغه فتوی جواب د هللا جل جالله څخه د‬
‫ُمحکمی وحی په واسطه تر السه کولو ‪ ،‬او د پیغمبر علیه السالم فتواوي د‬
‫ټولو احکامو په اړه وي ‪ ،‬او همدا وجه ده چې د قرآن کریم څخه وروسته‬
‫دغه فتواوي د اسالمي شریعت لوی او ستر مأخذ ده ‪ ،‬او همدغه فتواوي‬
‫چې د رسول هللا صلی هللا علیه وسلم څخه صادري شوي دي صحابؤ‬
‫رضی هللا تعالی عنهم اجمعین به په خپلو سینو او ورقو کې حفظ کولي‪.‬‬
‫او د پیغمبر علیه السالم په وخت له ده پرته بل کوم څوک د فتوی په‬
‫منصب او دنده باندې مشغول نه وه ‪ ،‬خو بیا هم کله به ده صلی هللا علیه‬
‫خپله د فتوی او یا هم د قضاء چاری ځینو صحابؤ ته ‪ ،‬او دا کار به یې د‬
‫دی په خاطر کولو چې دوی د اجتهاد او د احکامو د استنباط کولو ته تیار‬
‫کړي‪.‬‬
 ‫مثال‪ -:‬هغه حدیث چې حاکم یې روایت کړي ‪ :‬عبدهللا بن عمرو رضی‬
‫هللا عنهما روایت کوي ‪ :‬بیشکه دوه نفره وه د دوی سره جنجال وه او خپله‬
‫النجه یې رسول هللا صلی هللا علیه وسلم ته راوړه ‪ ،‬رسول هللا صلی هللا‬
‫علیه وسلم عمر رضی هللا عنه ته وفرمایل ‪ ( :‬د دوی تر منځ پریکړه‬
‫وکړه) ‪ ،‬عمر رضی هللا عنه وفرمایل‪ :‬زه پریکړه وکړم حال دا چې ته‬
‫موجود او حاضر یې یا رسول هللا ؟! رسول هللا صلی هللا علیه وسلم ور‬
‫ته وفرمایل ‪ ( :‬هـو‪ ،‬که چېرته ته حق ته ور سیدلی او صحیح فیصله دی‬
‫وکړه هللا جل جالله به لـس اجرونه در کړي ‪ ،‬او که چېرته تا اجتهاد‬
‫وکړو خو خطا وتلی نو بیا به هم هللا جل جالله تا ته یو اجر در نصیب‬
‫کړي)‪.‬‬
‫دوهم مثال ‪ -:‬هغه روایت چې د معقل المزني رضی هللا عنه څخه روایت‬
‫دي ‪ ،‬معقل رضی هللا عنه فرمایي ‪ :‬ما ته رسول هللا صلي هللا وسلم أمر‬
‫وکړ چې زه د یو قوم په منځ کې فیصله وکړم ‪ ،‬خو ما ور ته وویل ‪ :‬دا به‬
‫ښه نه وي چې زه فیصله وکړم یا رسول هللا ! ده صلی هللا علیه را ته‬
‫وفرمایل‪ « -:‬هللا جل جالله د قاضي سره مل وي تر هغه وخته چې دي په‬
‫خپله قصداً د خپل ځان حالت تغیر نه کړي» ‪.‬‬
‫او دغه رقم رسول هللا صلي هللا ځیني اصحاب ځینو ښارونو ته ولیږل ‪،‬‬
‫او هغوي ته یې د فتوی ور کولو او هم یې د قضاء کولو اجازه ور کړه ‪،‬‬
‫لکه څنګه چې محدثینو د معاذ رضی هللا عنه واقعه او هم یې د هغه د‬
‫ملګرو واقعي را نقل کړي دي‪.‬‬
‫کله چې رسول هللا صلی هللا علیه وسلم د دی اراده وکړه چې معاذ بن جبل‬
‫رضی هللا تعالی عنه یمین ته ولیږي ‪ ،‬نو یې ور ته وویل‪ « -:‬کله چې تا‬
‫ته یو عرض راشي نو څنګه به د هغوي تر منځ قضاء او پریکړه کوي؟»‬
‫‪.‬‬
 ‫معاذ وفرمایل‪ -:‬د هللا په کتاب به پریکړه کوم‪.‬‬
‫پیغمبر علیه السالم ور ته وویل‪ « -:‬که یې چېرته په قران کې پیدا نه‬
‫کړي؟‬
‫معاذ وویل‪ :‬نو بیا به د رسول هللا صلی هللا علیه وسلم په احادیثو قضاء‬
‫کوم‪.‬‬
‫بیا علیه السالم ور ته وویل‪ -:‬که دی چېرته نه په کتاب هللا او نه هم په‬
‫سنت د رسول هللا کې مسئله پیدا کړه بیا څه کوي؟‬
‫معاذ وویل‪ -:‬بیا به اجتهاد کوم په خپله رأیه سره ‪.‬‬
‫پیغمبر علیه السالم معاذ رضی هللا تعالی عنه په سینه ووهه او وویل‪-:‬‬
‫هغه ذات لره دی حمد وي چې د هللا د رسول ‪ ،‬رسول یې په هغه څه‬
‫واقف کړو چې په هغه سره د هللا رسول راضی وه‪.‬‬
 ‫د صحابؤ ‪ ،‬تابعینو او فقهاؤ منهج په افتاء کې‬

‫هغه حدیث چې د معاذ رضی هللا تعالی عنه په اړه وارد شوي هغه حدیث ثابت ده‬
‫او ډېرو صحابؤ په هغه باندې عمل وه‪.‬‬
‫اصالً خبره دا ده کومه طریقه چې د معاذ رض په روایت کې ذکر شوي صحابؤ‬ ‫ک‬
‫او تابعینو په هم هغه شکل سره فتواوي ور کولي‪.‬‬
‫‪ ‬لکه څنګه چې الدارمي په خپل سنن کې د شریح رضی هللا عنه څخه روایت‬
‫کوي ‪ :‬په تحقیق سره حضرت عمر رضی هللا عنه ده ته یوه لیکنه یا لیک‬
‫ولیکو او په هغه لیکل یې ور ته داسي لیکلي وه« که چېرته یو شي د هللا په‬
‫کتاب کې راغلي وه نو په هم هغه باندې پریکړه او فیصله کوه‪ ،‬که په کتاب‬
‫هللا کې نه وه نو ویې ګوره ویې لټوه په سنت د رسول هللا صلی هللا علیه کې‬
‫په هغه باندې قضاء او پریکړه کوه ‪ ،‬خو که چېرته داسي یوه واقعه راغله‬
‫چې حکم یې نه په قرآن کې وه او نه یې هم حکم په سنت کې وه نو بیا په‬
‫هغه څه پریکړه وکړه چې ستا مخکي خلک په هغه باندې را جمع شوي وه‬
‫یعنی په اجماع باندې ‪ ،‬خو که چېرته په دغو ذکر شویو ځایونو کې دی بیا‬
‫هم حکم پیدا نه کړو او نه هم له تا مخکی چا د دی مسئله په اړه څه خبره‬
‫کړي وه ‪ ،‬نو بیا ته په د دوو کارونو له جملی څخه په یوه کې اختیار مند یې‬
‫‪ ،‬که دی خوښه وه په رأیه سره اجتهاد وکړه او وړاندې والی ور باندې‬
‫وکړه ‪ ،‬او که دی چېرته خوښه وه نو چې خپله پریکړه وځنډوي نو ویې‬
‫ځنډوه ‪ ،‬خو خپله پریکړه مه ځنډوه خو مګر هغه وخت یې وځنډوه چې کله‬
 ‫دي تر خپلي رأیه خیر او بهتره څه په نظر در غلو بیا خپله پریکړه‬
‫وځنډوه‪.‬‬
‫‪ ‬او دغه رقم الدارمي یو بل روایت د عبیدهللا بن ابی یزید څخه روایت کوي‬
‫او فرمایي‪ « -:‬حضرت ابن عباس رضی هللا عنه داسي وه چې کله به د یو‬
‫کار او مسئلی په اړه ور نه پوشتنه وشوه ‪ ،‬نو یا به یې جواب د قرآن څخه‬
‫ور کولو ‪ ،‬او که به په قرآن کې د دی مسئلی په اړه کوم خبر موجود نه نو‬
‫بیا به یې د رسول هللا صلی هللا علیه وسلم په سنت باندې جواب او حکم‬
‫کولو ‪ ،‬که به چېرته د رسول هللا صلی هللا علیه وسلم څخه هم په دغه مسئله‬
‫کې کوم خبر موجود نه وه نو بیا به یې د حضرت أبي بکر او حضرت عمر‬
‫په فیصله باندې فیصله کوله ‪ ،‬خو که به یې د دوی دواړو څخه هم کوم قول‬
‫کې پیدا نه کړو نو بیا یې په رأیه او اجتهاد سره پریکړه کوله ‪.‬‬
 ‫د صحابؤ په زمانه او عهد کې فتوی‬

‫ابن قیم رحمه هللا په (اعالم المعوقین ) کې ذکر کړي هغه کسان چې د رسول هللا‬
‫صلی هللا علیه وسلم څخه یې فتوی زده او یاده کړه هغه ‪ ۱۳۵‬کسان وه چې په‬
‫هغوي ښځي او سړې وه‪.‬‬
‫دغه اصحاب د فتوی په درۍ برخو تقسیم شوي دي‪-:‬‬
‫‪ -:۱‬المکثرون فی الفتوی‪ -:‬دا هغه کسان دی چې ډېري فتواوي ور څخه صادري‬
‫شوي دي ‪ ،‬او دغه‬
‫کسان اووه کسه دي چې عبارت دي له‪ ۱ :‬عمر بن الخطاب ‪ ۲ ،‬علی بن ابی‬
‫طالب ‪ :۳ ،‬عبدهللا بن مسعود ‪ :۴ ،‬عائشه ام المؤمنین ‪ -:۵ ،‬زید بن ثابت ‪-:۶ ،‬‬
‫عبدهللا بن عباس ‪ -:۷ ،‬او عبدهللا بن عمر رضی هللا تعالی عنهم اجمعین دي ‪.‬‬
‫ابن حزم ذکر کوي که چېرته د دغو کسانو فتواوي د هر یو کس صادري شوي‬
‫فتواوي جال جال را یو ځای شي نو د هر یو د فتواوو څخه به یو ضخم او لوي‬
‫کتاب جوړ شي‪.‬‬
‫‪ -:۲‬المتوسطون فی الفتوی‪ -:‬هغه صحابه چې د هغوي څخه اندازه فتواوی‬
‫صادری شوي وي چې تعداد یې ډېر ده خو ځیني له هغوي څخه عبارت دي‪-:‬‬
‫ابوبکر‪ ،‬ام سلمة ‪ ،‬انس بن مالک ‪ ،‬عثمان بن عفان ‪ ،‬طلحه ‪ ،‬زبیر ‪ ،‬عبدالرحمن‬
‫بن عوف ‪ ،‬ابو هریره ‪ ،‬معاویه ‪ ،‬عمران بن حصین او عبادة بن صامت رضی هللا‬
‫تعالی عنهم اجمعین دي‪.‬‬
‫ابن حزم وایي د دوی له فتواوی څخه به یو کوچني کتاب جوړ کړاي شي په‬
‫خالف د مکثرینو صحابؤ‪.‬‬
‫‪ -:۳‬قلیلون فی الفتوی‪ -:‬هغه صحابه چې د هغوي څخه په ډېره کمه اندازه یا خو‬
‫یوه فتوی او یا هم دوه فتواوي صادري شوي وي ‪ ،‬د دوی د ټولو د فتواوو څخه‬
‫یوه کمه اندازه کتاب جوړیږي ‪.‬‬
‫مثال لکه‪ -:‬ماعزا رضی هللا عنه او غامدیة رضی هللا تعالی عنها ( دغو دواړو د‬
‫خپل ځان په اړه فتوی صادره کړي وه مخکی له دی چې له پیغمبر علیه السالم‬
‫څخه اجازه وغواړي ‪ ،‬او د خپل جرم په اړه یې اقرار وکړو‪.‬‬
‫خو په معاصرو علماء کې ځینو علماؤ د ځینو صحابؤ فتواوي په جال جال کتابونو‬
‫کې رل ټولي کړي دي ‪-:‬‬
‫‪ -:۱‬موسوعة فقه ابی بکر صدیق رضی هللا عنه ‪ -:۲ ،‬موسوعة فقه عمر بن‬
‫الخطاب ‪ -:۳ ،‬فقه عمر بن الخطاب موازنا ً بفقه أشهر المجتهدین ‪ :۴ ،‬فقه عمر‬
‫‪..........................‬‬
 ‫د تابعینو په زمانه کې فتوی‬

‫وروسته له صحابؤ نه د فتوی منصب تابعینو ته انتقال شو‪.‬‬

‫تابعین فقهاء دوو اقسامو ته تقسیم شوي دي‪-:‬‬
‫‪ -:۱‬هغه تابعین چې هغوي یوازي په روایت الحدیث باندې مشغول وه ‪ ،‬او په فقه‬
‫پوري مربوطو مسائلو کې یې خبري نه کولي خو هغه وخت به یې خپله خبره‬
‫کوله چې په کوم ځای کې به صراح ًتا په قرآن یا حدیث کې هغه ځای راغلی چې‬
‫فقهی حکم ته به یې اړتیا وه نو بیا به یې خپله خبره کوله ‪ ،‬خپله انرژي یې د هغو‬
‫مسائلو په استنباط کولو کې نه مصرف کوله کومي چې تر اوسه ال واقعه شوي هم‬
‫نه وي ‪ ،‬دوی قیاس او په خپله رأیه پریکړه کول بد ګڼل ‪ ،‬فتوی ور کولو څخه یې‬
‫ویره لرله خو په حالت د ضرورت کې به یې بیا فتوی ور کوله ‪ .‬خو بیا هم دغو‬
‫فقهاء د رسول هللا صلی هللا علیه وسلم په هغه روایت دلیل نیولو هغه دا چې‬
‫رسول هللا صلی هللا علیه و سلم به بد او عیب ګڼلو چې څوک په دین کې ډېر‬
‫سوالونه کوي‪.‬‬
‫‪ -:۲‬دوهم قسم فقهاء‪ -:‬دغو علماء بیا خپل ځان د فقه او فتوی ور کولو ته اوزګار‬
‫کړي وه ‪ ،‬خو د روایت الحدیث او اثارو په هلکه یې هم کوتاهی نه کوله ‪ ،‬بلکی‬
‫دوی په ټولو مسائلو د دین کې اجتهاد کولو ‪ ،‬او هغه جزئیات د فقه یې را ویستل ‪،‬‬
‫تر داسي اندازي چې د فقه په هر باب کې دوی فتواوي ور کړي ‪ ،‬او د دوی له‬
‫جملی څخه ځینو د فقهی د کتابونوپه تدوین الس پوری کړو مثال‪ -:‬شعبی او‬
‫مکحول دي‪.‬‬
 ‫اوس بل اختالف هغه دا چې آیا مخکی تر وقوع د مسئلی په اړه فتوی ور کول‬
‫صحیح دي که یا؟‬
‫نو په دغه مسئله کې دوه ډوله علماء دي‪-:‬‬
‫‪ :۱‬هغه علماء چې د دغه کار څخه منع کوي‪ -:‬دوی وایي چې مناسب نه ده د فقیه‬
‫او مفتی لپاره چې په هغو مسائلو کې فتوی ور کړي چې تر اوسه واقعه شوي نه‬
‫دي بلکی دوی ته پکار دا ده چې دوی په خپلو فتواؤ کې اقتصار او کموالی راولي‬
‫‪ ،‬ځکه دی دوی دا کار وکړي چې دوی مکلف نه دي د هغو مسئلو په اړه چې تر‬
‫اوسه واقع شوي نه دي‪.‬‬
‫او د دوی دلیل د حضرت أبی سلمة بن عبدالرحمن مرفوع روایت ده چې رسول‬
‫هللا صلی هللا علیه وسلم فرمایي« تاسو د یوي پیښي او واقعه د حکم په اړه مخکی‬
‫تر واقع کیدلو د هغي پیښي د حکم په اړه یې تلوار مه کوئ‪.....‬‬
‫او امام الدارمي د څو صحابو او تابعینو څخه روایت کړي چې هغوی به فتوی ور‬
‫کول بد ګڼل مخکي تر واقع کیدلو د واقعه ‪.‬‬
‫او خطیب د ابن عمر رضی هللا عنه څخه روایت کوي « ای خلکو د هغه څه په‬
‫اړه سوال مه کوئ چې تر اوسه نشته نه دی واقع شوي ‪ ،‬بیشکه عمر رضی هللا‬
‫عنه به په هغه کس لعنت ویلو چې دا کار به یې کولو ‪ ،‬او یا دا چې هغه کس ته به‬
‫بد ویل چې د واقع کیدو مخکي به د یوي واقعی د حکم په اړه پوښتنه کوله‪.‬‬
‫‪ -:۲‬هغه فقهاء چې هغوي فتوی ور کوي د هغو مسائلو په اړه چې واقع شوي‬
‫نه وي او د هغوي دالیل‪-:‬‬
‫هغه علماء چې دغه کار ته جواز ور کوي د دی لپاره چې هغه کسان چې وروسته‬
‫راځي هغوي ته د دغو مسائلو پیدا کول اسانه شي‪.‬‬
‫د دغو فقهاء دالیل بیخي ډېر دي له جملي یې د رسول هللا صلی هللا علیه وسلم یو‬
‫حدیث راوړو‪-:‬‬
‫« یزید بن سلمة د خپل پالر څخه روایت کوي هغه فرمایي ‪ :‬بیشکه یو سړی وه د‬
‫رسول هللا صلی هللا علیه وسلم خوا ته ور والړ شو ‪ ،‬او ویې فرمایل ‪ -:‬یا رسول‬
‫هللا ! که چېرته موږ داسي امیران ووینو چې د موږ څخه زموږ حق غواړي خو‬
‫لیکن هغوي زموږ حق نه را کوي ‪ ،‬آیا هغوي موږ قتل کړو؟ نو اشعث بن قیس‬
‫والړ شو او ویې ویل‪ :‬ته د داسي یو څه په اړه د رسول هللا صلی هللا علیه وسلم‬
‫څخه سوال کوي چې هغه تر اوسه ال واقع شوي نه ده؟ نو دغه کس را ته وویل‪-:‬‬
‫خامخا به زه تر هغه وخته پوښتنه کوم چې تر څو مې منع کړي ‪ ،‬بیا دغه کس د‬
‫مخکیني سوال په رقم سوال وکړو؟ نو دا ځل یې رسول هللا صلی هللا علیه وسلم‬
‫جواب ور کړو او ویې فرمایل« نه ! تاسو هغوي مه قتلوئ‪ ،‬په تاسو هغه څه دي‬
‫چې در باندې الزم دي ‪ ،‬او دوی د هغه څه مسئول دي چې په دوي الزم دي»‪.‬‬
‫نو دا او د دی په شان ډېر دالیل د دي ثبوت ده چې مخکي تر واقع کیدلو د یوي‬
‫پیښي د هغوي په اړه فتوی ور کول کوم مشکل نه لري‪.‬‬
‫‪ ‬د تابعینو په عهد کې د فتوی اهمیت‪:‬‬
‫او د دغو دواړو قسمونو علماء هر یوه به فتوی ور کوله په داسي ډول چې کومه‬
‫به ده ته اسانه وه او فتوی به یې له حدیثو او یا هم د صحابؤ له اثار څخه ور کوله‬
‫‪ ،‬او دغه دواړه قسمه علماء د اسالمي نړۍ په ټولو ښارونو کې منتشر شو او د یو‬
‫امام درجه یې خپله کړه او ډېرو خلکو یې هم په فقه او هم یې په فتوی کې د هغه‬
‫متابعت کولو ‪ ،‬یعنی چې هر عالم به ور ته مقبول شو بس هم د هغه عالم متابعت‬
‫به یې هم په فقه او په فتوی کې خپلولو‪.‬‬
‫په مدینه منوره کې علماء‪ -:‬سعید بن المسیب ‪ ،‬ابوسلمة بن عبدالرحمن بن عوف ‪،‬‬
‫عروة بن زبیر‪ ،‬عبیدهللا ‪ ،‬قاسم بن محمد ‪ ،‬سلیمان بن یسار ‪ ،‬خارجة بن زید‬
‫رحمهم هللا تعالی علیهم اجمعین ‪ ،‬او دغو کسانو ته فقهاء سبعة یعنی ‪ ۷‬فقهاء هم‬
‫وایي‪.‬‬
‫ځینو علماء د أبی سلمة بن عبدالرحمن پر ځای أبابکر بن عبدالرحمن بن الحارث‬
‫ذکر کړي ده‪.‬‬
 ‫او له دغو فقهاءسبعة څخه د مدیني منوري نور فقهاء عبارت دي‪ -:‬نافع ‪ ،‬ابن‬
‫شهاب الزهري ‪ ،‬القاضي یحیی بن سعید ‪ ،‬أبان بن عثمان‪..............‬‬
‫او د مکی مکرمی هغه مشهور فقهاء‪ -:‬عطاء بن ابي رباح ‪ ،‬علی بن أبي طلحة ‪،‬‬
‫مجاهد بن جبر ‪ ،‬عمرو بن دینار ‪ ،‬عبدهللا بن عبیدهللا بن أبي ملیکة ‪ ،‬عبدالملک بن‬
‫جریج او نور ‪.‬‬
‫او هغه فقهاء چې په کوفه کې مشهور وه‪ -:‬ابراهیم النخعي ‪ ،‬عامر بن شراحیل‬
‫الشعبی ‪ ،‬علقمه ‪ ،‬االسود ‪ ،‬سعید بن جبیر ‪ ،‬مسروق بن االجدع ‪........‬‬
‫هغه فقهاء چې په بصره کې مشهور وه‪ -:‬الحسن البصري ‪ ،‬محمد بن سیرین ‪ ،‬ابو‬
‫العالیه الریاحی ‪ ،‬ابو شعثاء جابر بن زید ‪ ،‬قتادة بن دعامة السدوسي رحمهم هللا‬
‫تعالی علیهم اجمعین ‪.‬‬
‫په شام کې مشهور فقهاء ‪ -:‬أبوادریس الخوالني ‪ ،‬مکحول بن أبي مسلم ‪ ،‬عمر بن‬
‫عبدالعزیز ‪ ،‬شرحبیل بن السمط ‪ ،‬قبیصة بن ذؤیب رحمهم هللا تعالی ‪.‬‬
‫هغه چې په مصر کې مشهور وو‪ -:‬د عبدهللا بن عمرو شاګردان مثال ‪ :‬ابی الخیر‬
‫مرثد بن عبدهللا الیزني ‪ ،‬یزید بن أبی حبیب رحمهم هللا تعالی ‪.‬‬
‫هغه چې په یمن کې مشهور وو‪ -:‬طاوس بن کیسان ‪ ،‬وهـب بن منبه او یحیی بن أبی‬
‫کثیر رحمهم هللا تعالی ‪.‬‬
‫او د دغو کسانو فتواوی په چې روایت شوي هغه په الموطات ‪ ،‬المسانید او سنن‬
‫کې ذکر شوي دي‪.‬‬
 ‫د صحابؤ ‪ ،‬تابعینو او فقهاء تر منځ د اختالف‬
‫اسباب‬

‫شیخ ولی هللا الدهلوی په خپل کتاب چې نوم یې (حجة هللا البالغة ) ده دی فرمایي«‬
‫په دی خبره پوه او خبر شه چې د رسول هللا صلی هللا علیه وسلم په وخت کې فقه‬
‫لیکل شوي نه وه ‪ ،‬او نه هم په هغه وخت کې د احکام په اړه داسي بحث کیدلو‬
‫لکه په څه ډول چې په نن عصرکې د فقهاء تر منځ بحث ور باندې کېږي ‪ ،‬ځکه‬
‫دغه فقهاء داسي کار او کوشش وکړو چې د خپل کوشش او زیار په واسطه سره‬
‫یې ارکان ‪ ،‬شروط او آداب د هرشي یې روښانه کړو ‪ ،‬او هر یو یې له هغه بل‬
‫څخه جدا کړو‪.‬‬
‫خو لکن د رسول هللا صلی هللا علیه وسلم په زمانه کې داسي نه وه بلکي رسول هللا‬
‫صلی هللا علیه وسلم به د صحابؤ په مخکي اودس تازه کړو او صحابؤ به هم ور‬
‫ته کتل ‪ ،‬نو صحابؤ به هم په هغه طریقه اودس کولو غیر له دی چې صحابه‬
‫پوښتنه وکړي د ارکان په اړه یا د ادابو په اړه ‪.‬‬
‫نو لکه څنګه مو چې مخکې واضح کړله دا خبره چې د پیغمبر علیه السالم په‬
‫وخت کې د استفتاؤ جوابونه خپله پیغمبر علیه السالم ور کولو ‪ ،‬خو وروسته د‬
‫رسول هللا صلی هللا علیه وسلم څخه د فتوی په ور کولو کې د صحابؤ او تابعینو‬
‫تر منځ اختالف را منځته شو‪.‬‬
‫او دغه اختالف څو اسباب لرلو‪-:‬‬
‫‪ -:۱‬د پیغمبر علیه السالم د وفات څخه وروسته صحابه مختلفو ښارونو ته والړ ‪،‬‬
‫او هلته هر یو صحابي د هغه ناحی یا کلی امام او مقتدی جوړ شو‪.‬‬
‫‪ -:۲‬ځینو د دوی څخه په قیاس عمل کولو او منلو یې خو ځینو نورو بیا قیاس نه‬
‫منلو‪.‬‬
 ‫‪ -:۳‬او د هر یوه د واقعه شوي واقعه په اړه هغه جواب ور کولو چې کوم د ده په‬
‫توان کې به وه‪.‬‬
‫‪ -:۴‬د یو لفظ څو مختلفي معناوي د دي المل شوي چې اختالف را منځته شو‪.‬‬
‫‪ -:۵‬د اسباب نزول په اړه مختلف نظریات د دی المل شو چې اختالف را منځته‬
‫شو‪.‬‬
‫‪ -:۶‬د اعراب د بدلون په وجه اختالف را منځته شو‪ ،‬هر یوه به د هغه خپل قراءت‬
‫په شان ترجمه او تفسیر ور ته کولو‪.‬‬
‫نو کله چې صحابؤ مختلفو ښارونو ته هجرت وکړو هلته دوی د هغه ښار د خلکو‬
‫لپاره د مقتدا حیثیت خپل کړو ‪ ،‬او تابعینو هر یوه به د خپل شیخ څخه په حاصل‬
‫کړای شو شیانو عمل او تمسک کاوه ‪.‬‬
‫شیخ ولی هللا الدهلوي فرمایي « سعید او د هغه ملګرو به د اهل الحرمین خلک په‬
‫فقه کې تر نورو خلکو پوه ګڼل ‪ ،‬او د دوی اصلی الره او مذهب په فتواووکې د‬
‫عبدهللا بن عمر ‪ ،‬عائشة او د ابن عباس رضی هللا عنهم اجمعین قضایا او فتواوی‬
‫وي‪.‬‬
‫د ابراهیم او د هغه ملګرو به عبدهللا بن مسعود د ټولو خلکو څخه په فقه کې قوی‬
‫بللو او اصالً دوی د عبدهللا بن مسعود ‪ ،‬حضرت علی او قاضی شریح په فتواوو‬
‫اوقضیو باندې مخکی روان وه او اصالً یې د دوی الره نیولی وه‪.‬‬
‫او سعید بن المسیب د مدینه منوری د خلکو لپاره مقتدی وه او د عمر بن الخطاب‬
‫او نورو صحابؤ له فتؤاؤ څخه یې اخذ کولو‪.‬‬
 ‫د فقه لیکل او تدوین یې‬

‫د صحابؤ او مشرانو تابعینو په وخت کې فقه په روایت الحدیت پوري تړلی او‬
‫مرتبطه وه ‪ ،‬بغیر له دی څخه چې فقهی استنباط ور ته ور داخل کړي مګر ډېر‬
‫نادر ځای به پیښیدلو چې هلته به استنباط فقهی هم پکې داخل وه‪.‬‬
‫خو ځینی د دوی څخه داسي وه چې خپلو شاګردانو ته یې سره د روایت الحدیث‬
‫یې هغه فقهی او استنباط شوي احکام د فقهي یې هم ور وښودل سره د روایت‬
‫الحدیث ‪.‬‬
‫خو دا چې اسالم د ځمکي مختلفو ساحو ته ور سیدلو او حاالتو د دی تقاضا کوله‬
‫چې فقه مدون شې ځکه عوامو‪ ،‬او خواصو ټولو ور ته ضروت او احتاج لرلو‬
‫چې تر څو احکام فقهیه چې دوی ور ته په ژوند کې ضرورت لري زده او ویې‬
‫پېژني ‪.‬‬
‫نو ځینو تابعینو احادیث او آثار د فقه د بابونو په شکل په بابونوترتیب او ویې‬
‫لیکلو‪ ،‬او دغه اوله ابتدا وه د فقه د لیکلو ؛ مثال ‪ :‬د االبواب کتاب چې امام شعبی‬
‫ترتیب کړو او سنن چې مکحول الشامي رحمهم هللا تعالی ترتیب او ولیکلو‪.‬‬
‫خو لیکن الرامهرمزي ذکر کوي‪ -:‬اول تصنیف چې وکړو په علم فقه کې او په‬
‫بابونو یې مشتمله کړه هغه الربیع بن صبیح وه چې د بصري اوسیدونکی وه ‪،‬‬
‫وروسته بیا سعید بن أبي عروبة ‪ ،‬وروسته معمر بن راشد چې د یمن وه او ابن‬
‫جریج چې په مکه کې وه ‪ ،‬وروسته امام مالک او نورو علماء ترتیب ور کړو‪.‬‬
‫په تحقیق سره امام ابوحنیفة رحمه هللا تعالی تالیف کړو یو کتاب په نامه سره د‬
‫« کتاب اآلثار» ‪ ،‬او ویل کېږي چې ابن أبي ذئب هم یوه موطأ ولیکله چې د امام‬
‫مالک رحمه هللا تعالی د موطأ څخه لویه وه ‪.‬‬
 ‫اصحاب الحدیث او اصحاب‬
‫الرأي‬

‫کله چې علماء د فقهی د احکام استنباط او د هغوي تدوین یې کولو او د دغو‬

‫مسائلو په استنباط او تدوین کې دوی ډېره هڅه او کوشش وکړو ‪ ،‬خو په دغه‬
‫وخت کې علماء دوو ډلو ته تقسیم شول‪-:‬‬
‫‪ -:۱‬هغه علماء چې هغوي په روایت االحادیث او اٍثارو باندې مشغول وه‪ :‬دوی‬
‫داسي وه چې کله به یې یوه فقهي مسئله استنباط کوله نو هغه روایت به یې هم ور‬
‫سره ذکر کولو ‪ ،‬نو ځکه دوی په اصحاب الحدیث ونومول شو ‪.‬‬
‫‪ -:۲‬دوهم قسم علماء هغه وه چې په روایت األحادیث کې یې دومره الس او دخل‬
‫نه لرلو یعنی د مسئلی د استنباط سره به یې هغه روایت نه ذکر کولو یوازي هغه‬
‫وخت به یې ذکر کولو چې مسئلی به روښانتیا او واضحت غوښتلو ‪ ،‬نو ځکه دوی‬
‫د أصحاب الرأی په نامه سره ونومول شو‪.‬‬
‫خو ځیني خلک د دغو دوو نومونو په مطلب صحیح پوه نشو او غلطه معنا تری‬
‫واخستله ‪ ،‬دوی داسي ګومان وکړو چې اصحاب الحدیث هغه کسان وه چې دوی‬
‫به قیاس په شریعت کې د دلیل په حیث نه منلو ‪ ،‬او اصحاب الرأی هغه کسان وه‬
‫چې دوي به خپله رأیه تر نص مخکي کوله ‪ ،‬العیاذباهلل من ذلک االفتراء ‪.‬‬
‫خو لیکن حقه او صحیح خبره دا ده چې د دغو علماء تقسیم چې موږ وکړو دوی‬
‫یو له بل سره عناد او حسد نه لرلو او نه هم موږ په دغه معنا تقسیم کړي ‪ ،‬بلکی‬
‫د یوي اختصاصي مشغولتیا په اساس دوی تقسیم شوي دي ‪ ،‬په حقیقت کې هري‬
‫ډلی علماء د دوی څخه دوی به د قرآن کریم نصوص او هم د حدیثو نصوص د‬
‫قیاس او اجتهاد څخه مخکي کول مطلب دا چې نص به موجود وه نو دوی بیا‬
‫قیاس او اجتهاد ته نه تللو ‪ ،‬که څه هم دوی د نصوص د تفسیر په اړه په خپل منځ‬
‫کې یو له بل سره اختالف لرلو خو بیا به هم چې نص به موجود وه قیاس او‬
‫اجتهاد به یې نه کولو‪.‬‬
‫او ډېر خلک په دی کې خطا شو چې دا ګومان یې وکړو چې دا کلمه د ( الرأی )‬
‫دا په دی معنا چې ګویا له دی څخه مراد هغه رأیه شخصي دي کومي چې یوازي‬
‫په عقل والړي وي او نص ته پکې دخل نه وي خو حقیقت داسي نه ده ‪ ،‬ځکه له (‬
‫الرأی ) څخه مراد هغه الرأی ده چې کومه د حضرت معاذ رضی هللا عنه د حدیث‬
‫څخه اخیستل شوي ده او هم هغه رأیه په اصل کې په اجتهاد کې حجت او دلیل ده‬
‫‪ ،‬او هغه حدیث کې دا ذکر وه چې ( أجتهد رأیي ) ‪ ،‬او مراد ور څخه قیاس ده په‬
‫داسي ډول چې غیرمنصوص حکم په منصوص حکم قیاس شي ‪ ،‬لکه څنګه چې د‬
‫دی خبری دلیل د حضرت عمر رضی هللا عنه هغه لیک ده چې حضرت أبی‬
‫موسی رضی هللا عنه ته یې لیکلی وه او هغه روایت امام بیهقی روایت کړي د‬
‫ادریس االودي روایت کوي فرمایي ‪ :‬موږ ته سعید بن أبي برده یو کتاب یا لیکنه‬
‫راویستله ‪ ،‬او ویې فرمایل ‪ :‬دغه هغه لیکنه ده چې حضرت عمر رضی هللا عنه‬
‫حضرت أبي موسی رضی هللا عنه ته لیکلي وه ـ ـ نو بیا یې دغه حدیث چې په‬
‫هغه لیکنه کې وه ذکر یې کړو ( خبر او هوښیار اوسه په هغه څه کې چې ستا‬
‫مخي ته راشي او د هغه په باره کې تا ته د قرآن او یا سنت څخه څه پکې نه وي‬
‫رسیدلي ‪ ،‬نو وپېژنه امثال او مشابهات ‪ ،‬وروسته د دغوامثالو او مشابؤ له پېژندلو‬
‫څخه هغه کارونه چې تاته وړاندي شوي یو په بل یې سره قیاس کړه ‪........ ،‬‬
‫نو دا خبره صحیح نه ده چې ګویا اصحاب الرأی علماء به خپله شخصي رأیه د‬
‫کتاب هللا او سنت نبوي له نصوص څخه مخکي کوله‪.‬‬
‫او د دی خبري دلیل د امام صاحب دا قول ده چې وکیع رحمه هللا یې روایت کوي‬
‫( البول في المسجد احسن من بعض قیاسهم) ‪.‬‬
‫بل دلیل ‪ :‬حافظ ابن عبدالبر رحمه هللا تعالی روایت کړي د حسن بن صالح څخه ‪،‬‬
‫حسن بن صالح رحمه هللا تعالی وایي ‪ :‬نعمان بن ثابت رحمه هللا داسي یو عالم او‬
‫په خپل علم کې یو ثابت او فهمور عالم وه ‪ ،‬کله به چې ده ته د رسول هللا صلی‬
‫هللا علیه وسلم څخه صحیح حدیث ور ورسیدلو نو بیا به یې بل څه تګ نه کولو‬
‫یعنی په بل شي یې بیا فیصله نه کوله بلکی همدغه د ده لپاره دلیل وه ‪.‬‬
 ‫یوه بله خبره‪ -:‬هغه دا چې ځیني خلک دا ګومان کوي چې اصحاب الرأی یوازي‬
‫احناف دي فقط ؛ نو دا خبره هم غلطه او غیرصحیح ده ‪ ،‬بلکي دا لقب چې‬
‫اصحاب الرأی ده دا لقب ټولو هغو فقهاء ته شامل ده چې هغوي د شرعیه احکام‬
‫استنباط کولو ته ځانونه فارغ کړي وه ‪ ،‬او په هغه جزئي موضوعات باندې‬
‫مشغول وه ‪.‬‬
‫او په دغه خبره باندې یعني اصحاب الرأی په دي باندې ابن قتبة رحمه هللا په خپل‬
‫کتاب ( المعارف ) کې یو باب ور باندې تړلی ده او په هغه کې یې د اصحاب‬
‫الرأی علماء او فقهاء ذکر کړي دي ‪ ،‬د هغوي له جملی مثالً ‪ :‬ابن ابی لیلی ‪ ،‬امام‬
‫صاحب ‪ ،‬ربیعة ‪ ،‬امام زفر ‪ ،‬امام االوزعي ‪ ،‬سفیان الثوري ‪ ،‬امام مالک ‪ ،‬امام‬
‫ابویوسف او امام محمد بن الحسن رحمهم هللا تعالی دي ‪.‬‬
‫او حافظ أبو ولید الفرضيُّ ځیني مالکی فقهاء هم ذکر کړي دي په دغه اسم باندې ‪،‬‬
‫دی وایي مثالً ‪ -:‬أحمد بن هالل بن زید العطار ‪ « :‬دا عالم حافظ د شروط وه ‪ ،‬د‬
‫امام مالک رحمه هللا په مذهب کې د اصحاب الرأی لپاره د غشي په شان وه یعنی‬
‫دومره سوچه او تیز عالم وه خو بیا هم د اصحاب الرأی له جملی څخه ده ‪.‬‬
‫دا خو ښکاره خبره ده چې دغه لقب په شروع کې یوازي د احناف لپاره نه‬
‫استعمالیدلو بلکي په نورو فقهاء یې اطالق کیدلو‪ ،‬خو کله چې حنفی فقهاء په‬
‫جزئیه مسائلو کې زیاته پراختیا پیدا او وموندله نو له همدي وجهي دغه اسم د‬
‫اصحاب الرأی په دوی پوري خاص شو ‪ ،‬او زیادت ال دا چې بیشکه هغه کسانو‬
‫چې په حنفی مذهب کې یې پوره معلومات نه لرل د هغوي اصول ور ته معلوم نه‬
‫وه چې کله یې د احناف ځیني مسائل داسي ولیدل چې هغه د هغه روایتونو د‬
‫ظاهر سره مخالفي وي چې کوم دوی ته رسیدلي وه ‪ ،‬نو دوی داسي فکر وکړو‬
‫چې ریښتیا دا مسئلی یوازي په رأیه بناء دي ‪ ،‬نو په همدي سره د بعضو خلکو په‬
‫ژبه هم داسي مشهور شو ‪ ،‬او د دغه خطا خبري په مشهور کیدلو کې بعضو‬
‫مخلصینو محدثینو هم تاثیر لرلو‪.‬‬
‫خو بیا هم حقه خبره دا ده کومه چې سلیمان بن عبدالقوي الطوفي الحنبلي رحمه‬
‫هللا په ( شرح مختصرالروضة ) کتاب کې کړي ده‪ « :‬پوه شه په دی خبره بیشکه‬
‫اصحاب الرأی په طریقه د اضافت سره ټولو هغه کسانو ته وایي چې په احکام کې‬
‫تصرف کوي په رأیه سره ‪ ،‬نو په دغه طریقه سره ټولو د اسالم علماء ته‬
‫شاملیږي ‪ ،‬ځکه هر یو د دوی مجتهد ده او مجتهد له دی څخه مستغني نه ده چې‬
‫دی د په اجتهاد کې له نظر او رایه څخه کار وانخلي ‪ ،‬که څه هم تحقیق یې ډېر‬
‫صحیح هم وي ‪ .‬خو په علمی حیث دا اصطالح لکه څنګه چې له سلفو چې دا را‬
‫پېژندل شوي چې هغوي به اهل عراق په دغه لقـب سره پېژندل ‪ ،‬بیا په عراق کې‬
‫د کوفي خلک ‪ ،‬بیا په کوفه کې امام ابوحنیفه او د هغه متابعین یې په دغه نامه‬
‫سره پېژندل کېدل‪.‬‬
 ‫د فقهي مذهبونو ظهور‬

‫د تابعینو او تبع تابعینو په زمانه کې فقهاء او مجتهدین زیات شو او دوی هر یوه د‬

‫هغي مسئلی جواب ور کولو کومه چې به ور ته وړاندي شوي وه‪.‬‬
‫خو بیا هم د هللا جل جالله دا یو حکمت ده چې فقه د یو مدون او لیکل شوي جامع‬
‫قانون په شأن ولیکل شوه ‪ ،‬تر څو خلک د وخت په تیریدلو ور نه استفاده وکړي‪.‬‬
‫هللا پاک جل جالله د دی فیصله کړي وه چې په هر ښار کې داسي فقهاء را ښکاره‬
‫کړي چې د اسالمي شریعت احکام هغه احکام چې په ژوند کې ور ته خلک اړتیا‬
‫لري په هر ښاراو ناحیه کې واضح او شرحه کړي په خپل کوشش سره په داسي‬
‫ډول چې په مخکي ادیان کې به یې مثال پیدا نه شي ‪ ،‬نو دوی هم یعنی فقهاء‬
‫کرامو خپل ژوند د اجتهاد او د احکام د استنباط کولو لپاره وقف کړو تر څو له‬
‫هغه اصلی منابعو څخه احکام راوباسي چې عبارت دي ‪ -:‬قرآن کریم ‪ ،‬سنت ‪،‬‬
‫اجماع او قیاس څخه‪.‬‬
‫او د هر عالم او فقهه شاګردانو هغه څه چې د خپل استاذ څخه به اوریدل یا‬
‫اوریدلي وه هغه به لیکل او یو ځای به یې سره را جمع کړل مثال‪ ( -:‬المدونة )‬
‫کتاب ده چې فقهی احکام په کې د امام مالک رحمه هللا په طریقه پکې راټول شوي‬
‫دي ‪ ،‬او کتابونه د امام محمد بن الحسن چې احکام پکې د امام ابوحنیفه په طریقه‬
‫پکې را ټول شوي دي ‪ ،‬وروسته بیا امام شافعي رحمه هللا وو چې خپله فقه یې په‬
‫خپله په یو کتاب کې ولیکله په نامه سره د ( األم ) ‪ ،‬او په هم دغه رقم شاګردان د‬
‫امام احمد بن حنبل وه چې له ده وروسته یې فقه مدون کړه‪.‬‬
‫په همدی ترتیب دغه مشهورو څلور مذهبونو په یو کامل او بشپړ ډول ظهور‬
‫وکړ‪ .‬خو دا ګومان دی نه کېږي چې ګویا مذاهب یوازي په همدي څلورو کې‬
‫منحصر دي ‪ ،‬بلکی په هغه وخت کې د لویو لویو فقهاء یو بسته جماعت موجود‬
‫وه چې هر یوه د خپل ځان لپاره جال جال الره او منهج لرلو‪ ،‬خو لکن د دغه‬
 ‫څلورو مذهبونو په شکل مدون نشو ‪ ،‬او نه هم د دغه څلورو مذهبونو په شأن یې‬
‫شهرت وموندلو‪.‬‬
‫د مذاهبو اربعه د انتشار ځایونه‪-:‬‬
‫حنفي مذهب په عراق کې نشر شو ‪ ،‬او د عباسیانو په وخت کې د قضاء په بخش‬
‫کې ډېر زیات مشهور شو ‪ ،‬ځکه امام ابو یوسف د هارون الرشید په وخت کې‬
‫قاضي القضاة وه ‪ ،‬په همدي ترتیب په نورو اسلمي هیوادونو کې هم نشر شو ‪،‬‬
‫خو په خاص ډول په ماوراء النهر ‪ ،‬ترکیه ‪ ،‬هند ‪ ،‬سیند هیوادونو کې نشر شو ‪،‬‬
‫او د عثماني خالفت په وخت کې د دولت رسمي قانون هم همدغه مذهب وه او د‬
‫هغو هیودانو چې د عثماني خالفت تر واک الندې وه ‪.‬‬
‫د امام مالک رحمه هللا مذهب د اندلس په مغرب ښارونو کې ‪ ،‬د الجزایر ‪ ،‬مراکش‬
‫‪ ،‬تونس او نورو ځایونو کې نشر شو‪.‬‬
‫د امام شافعی مذهب په مصر ‪ ،‬شام ‪ ،‬مالیزیا ‪ ،‬اندونیسیه او نورو ځایونو کې نشر‬
‫شو‪.‬‬
‫د امام احمد بن حنبل رحمه هللا مذهب د جزیرة العرب په منطقو کې نشر شو‪.‬‬
‫رحمهم هللا تعالی علیهم اجمعین‪.‬‬
 ‫مسئله د تقلید او د مذهب منل‬

‫مخکی وختونو کې خلک داسي وه چې د علماء څخه به یې هغه پوښتني کولي‬

‫چې هغوي به ور ته اړتیا لرله او هغوي به هم ور ته جواب ور کولو ‪ ،‬له دی‬
‫امله به یې پوښتنه کوله چې دوی د دی توان نه لرلو چې د اصلی مأخذونو څخه‬
‫شرعي احکام راوباسي ‪ ،‬نو چاره نه وه له دي څخه چې د دغه احکام په پېژندلو‬
‫کې دي یو عالم ته رجوع ونه کړي ‪ ،‬او دا نو بیا د هللا جل جالله په دغه امر‬
‫باندې عمل کول وه چې فرمایي‪ ( :‬فسئلوا اهل الذکر ان کنتم ال تعلمون ) ( النحل ‪:‬‬
‫‪ ، )۴۳‬ترجمه‪ -:‬تاسو سؤال کوئ په وخت د نه پوهیدلو کې له هغه خاوندانو د علم څخه ‪.‬‬

‫همیشه مفتي د هغه وخت هم په تقوا او هم په علم کې ډېر مؤثق او باوري کس به‬
‫وه ‪ ،‬نو هغه کسانو چې سؤال به یې کړي وه کله به چې مفتي ور ته جواب ور‬
‫کړو نو دوی د دلیل مطالبه او غوښتنه نه ور څخه کوله ‪ ،‬او دا په اصطالح کې د‬
‫تقلید معنی هم ده‪.‬‬
‫د تقلید تعریف‪ :‬تقلید په لغت کې د قالده د مادی څخه اخیستل شوي چې هار ‪ ،‬او‬
‫یا هم پړي ته وایي چې کله د انسان په غاړه کې وي نو بیا هار ته ویل کېږي ‪ ،‬او‬
‫که چېرته د حیوان په غاړه کې وي نو بیا ور ته پړي یا پټۍ ور ته ویل کېږي په‬
‫اصطالح کې په اصطالح کې تقلید دیته ویل کېږي چې د یو مجتهد عالم په‬
‫رهنمایي کې په دین عمل وشي( احقاق الحق ‪ :‬ج ‪.)۱‬‬

‫خو الکن په خیرالقرون کې خلک داسي نه وه چې د استفتاء د جوابولو لپاره یې‬

‫ځانونه یوازي په یوه عالم پوري مقید کړي وه ‪ ،‬په داسي ډول نه وه چې د بل عالم‬
 ‫نه سوال یا پوښتنه کول جایز نه وه ‪ ،‬که څه هم د هر ځای د خلکو د هغه ښار د‬
‫هر عالم سره یو خاص مناسبت لرلو ‪ ،‬او دغه عالم د دوی په نزد له نورو څخه‬
‫غوره او ثقه وه ‪ ،‬نو په همدی خاطر به دوی په ټولو مسائلو کې هغه عالم ته‬
‫رجوع کوله چې د دوی په اند به له نورو څخه ثقه وه‪.‬‬
‫لکه څنګه چې امام بخاری رحمه هللا د عکرمه رضی هللا عنه څخه روایت کوي ‪:‬‬
‫بیشکه د مدینه منوری خلکو له ابن عباس رضی هللا عنه څخه سوال وکړو‪ -:‬ایا‬
‫جایز ده د ښځي لپاره چې کله ور ته حیض ور شي او دا خپل وطن ته والړه شي‬
‫وروسته له طواف زیارت څخه او طواف الوداع پریږدي؟ ابن عباس رضی هللا‬
‫عنه ور ته جواب ور کړو ‪ :‬هو کوالي شي چې والړه شي او طواف الوداع‬
‫پریږدي ‪ ،‬دوی ور ته په جواب کې وویل‪ ( -:‬موږ ستا قول نه را اخلو ‪ ،‬بلکی د‬
‫زید بن ثابت رضی هللا عنه په قول باندې عمل کوو ) ‪.‬‬
‫او د حضرت اسماعیلی په روایت کې دی فرمایي ( موږ د دی پروا نه ساتله چې‬
‫د چا څخه فتوا واخلو او د چا څخه یې وا نخلو ‪ ،‬خو زید بن ثابت رضی هللا عنه‬
‫به ویل‪ -:‬دغه ښځه چې طواف الوداع ور ته پاته ده دا نشي کوالي چې والړه‬
‫شي‪.‬‬
‫خو کله چې ور ته د حضرت صفیة رضی هللا عنه روایت زید ته ور سیدلو له‬
‫خپلی رأیه څخه یې بیرته رجوع وکړه‪.‬‬
‫حاصل د خبري دا چې ډېرو خلکو په هغه عصر کې د هغه چا فتوی ته به یې‬
‫رجوع کوله چې هغه به د ده په نزد تر نورو قوي وه ‪ ،‬او د همدغه شخص فتوی‬
‫ته به یې رجوع کوله ‪.‬‬
‫وروسته چې کله فقه په دغه څلور فقهي مذهبونو کې په یو خاص شکل او صفت‬
‫سره مدونه شوه ‪ ،‬او په دغه مذهبونو کې کتابونه ولیکل شو ‪ ،‬او دغه کتابونه په‬
‫مدارسو کې په مختصر ډول د تدریس میدان ته راغلو ‪ ،‬نو د دغه څلورو مذاهبو‬
‫اقوال د خلکو تر منځ مشهور وګرځیدل ؛ که چېرته دا روا وای چې یو کس دی د‬
‫دغه اقوالوڅخه یو او بل قول ته چې هر وخت یې خوښه وي انتقال شي نو خامخا‬
‫به دغه کس په اتباع د خواهشاتو کې ګیر شوي واي ‪ ،‬نه د شریعت په اتباع باندې‪.‬‬
 ‫او په دی کې شک نشته چې له دغه څلورو مذاهبو څخه هر یو عالم او مجتهد په‬
‫خپل قول کې اختیاري وه د هغه دلیل په اساس کوم چې له ده سره موجود وه ‪ ،‬نه‬
‫د خواهشاتو په اساس یعني د خواهشاتو په اساس یې فتوی او مسئله نه بیانوله‬
‫بلکي د یو قوي او شرعي دلیل په اساس به یې قول کولو ‪ ،‬خو بل مجتهد او عالم د‬
‫دغه عالم د قول او د رد په اړه خود مختاره وه خوښه چې قبلوي یې او که یې رد‬
‫کوي د یو بل قوي دلیل په اساس کوم چې د اسالمې شریعت په مصادرو کې‬
‫موجود وي‪.‬‬
‫خو عامي او ناپوه کس د دغه رایو تر منځ تفکیک نشي کولي د شرعي دلیل په‬
‫اساس ځکه له ده سره موجود څه نشته ‪ ،‬که چېرته عامي شخص ته د دی جواز‬
‫ور کړل شي چې په دغو اقوالو کې یې چې هر قول خوښ وي په هغه دی عمل‬
‫وکړي او چې کوم خوښ نه وي هغه ترک کړه نو د دی ویره شته په دغه کس‬
‫باندې چې دي په دغو اقوالو هغه قول واخلي چې د هغه اساس نفس او خواهشات‬
‫وي یعني په داسي قول باندې به یې عمل کړي وي چې د هغه په اړه به هیڅ کوم‬
‫شرعي دلیل شتون نه لري بلکي صرف د خواهش پرستئ به اساس به را منځته‬
‫شوي وي‪ .‬نو د دغو ټولو مذاهبو لپاره یو خاص نظام شته ده چې په هغه به عمل‬
‫کېږي د هغه‬
‫په هغه چوکاټ چې کوم ور ته جوړ شوي ده ‪ ،‬په داسي طریقه چې د هر مذهب‬
‫یوه مسئله له هغه بلي سره تړلي وي که چېرته یو کس یوه مسئله د دغه مذهب را‬
‫اخلي او بله یې ترک کوي خامخا به دغه نظام مختل او ګډوډ کېږي ‪ ،‬نو دا چې یو‬
‫عامي شخص د تفکیک د صحیح او غلط نه شي سره کولي نو د ضرورت له‬
‫وجهي په یو معین مذهب باندې عمل الزم شو‪.‬‬
‫امام معمر بن راشد رحمه هللا فرمایي ( که چېرته یو کس د موسیقي د اوریدلو په‬
‫اړه ‪ ،‬او ښځو ته د شا لخوا د راتګ په اړه د اهل مدینه د علماء په قول عمل کوي‬
‫‪ ،‬او په متعه او صرف کې د اهل مکي په قول عمل کوي ‪ ،‬او د نشي موادو په‬
‫اړه د اهل کوفي د خلکو په قول عمل کوي ‪ ،‬نو دغه کس د هللا په بنده ګانو ګې تر‬
‫ټول بد او شر بنده ده‪.‬‬
 ‫شیخ ولی هللا الدهلوي رحمه هللا فرمایي ( په دي خبره پوه شه چې په قرن اول او‬
‫په قرن دوهم کې خلک په یوه معین مذهب باندې را ټول او را جمع نه وه ‪ ،‬خو‬
‫وروسته له دوهم قرن څخه هر کس د یو معین مجتهد د ټاکلو او تقلید کولو نطر را‬
‫پیدا شو ‪ ،‬ځکه ډېر کم کسان په دوی کې داسي وه چې په یو معین مذهب باندې یې‬
‫عقیده او اعتماد نه درلود ‪ ،‬خو الکن په اوس عصر کې د یو معین مذهب تقلید‬
‫واجب ده‪.‬‬
‫او بل ځای کې فرمایي ( په دی خبره باندې پوه او اګاه شه چې په دغه څلورو‬
‫مذاهبو باندې په یوه مذهب باندې په عمل کولو کې ډېر زیات مصلحت او خیر‬
‫شته ‪ ،‬او له دغو مذهبونو څخه په سرغړونه او اعراض کې بل څه نشته سوا له‬
‫یو غټ فساد څخه‪.‬‬
‫د کتاب مؤلف فرمایي چې ما مې له خپل پالر څخه په کراتو مراتو دا اوریدلي‬
‫چې هغه حکایت کولو د شیخ الهند االمام الشیخ محمود الحسن رحمه هللا څخه چې‬
‫هغه به دا قول کولو چې ( د یو معین مذهب د تقلید لپاره بنفسه کوم شرعي حکم‬
‫نشته خو فتوی به یې بیا هم په دی صادروله چې په دي سره د ټولني د امورو نظم‬
‫راځي ‪.‬‬
‫شیخ اشرف علی تهانوي رحمه هللا په ځینو مواعظو کې فرمایل( موږ تقلید‬
‫شخصي ته فی نفسه فرض یا هم واجب ور ته نه وایو ‪ ،‬بلکي دا وایو چې په تقلید‬
‫شخصي باندې د دین انتظام راځي که چېرته تقلید شخصي ترک کړاي شي نو دا‬
‫به په دین کې بي نظمي را منځته کړي‪.‬‬
‫همدارنګه شیخ رشیداحمدګنګوهي فرمایي ( بیشکه علماء په خپلو کتابونو کې د‬
‫تقلید شخصي څخه منع فرمایلي ده ‪ ،‬خو الکن کوم عالم چې د تقلید غیر شخصي‬
‫کوي او دی په مفاسد کې نه پریوزي نو دغه عالم ته جایز ده چې تقلید شخصي و‬
‫نه کړي خو په عامه بلوی او اضطراب به نه را منځته کوي‪.‬‬
‫په بل ځای کې فرمایي( حاصل د خبري دا چې که چېرته یوه خبره زموږ د امام‬
‫څخه داسي ثابته شي چې هغه د کتاب او سنت مخالفه وي ‪ ،‬نو په ټولو مومنانو‬
‫باندې د هغې خبري ترک کول الزم دي ‪ ،‬او هیڅوک به هم د دي خبري څخه‬
‫انکار نه کوي کله چې واضح شي دا خبره چې د امامنا رأیه مخالفه ده ‪ ،‬خو الکن‬
‫دا به څنګه ممکنه وي چې یو عامي کس دي د دغه کار په اړه تحقیق وکړي؟‬
‫دلته دا پکار دي چې د تقلید درجي ښکاره او واضح کړوچې د تقلید لپاره درجي‬
‫شته دي‪-:‬‬
‫‪ -:۱‬تقلید د عامي ‪ -:‬تقلید دعامي هغه ده چې ده لره په قران او سنت هیڅ پوه نه‬
‫وي ‪ ،‬او نه هم تبحر او مطالعه لري په کتابونو د حدیثو کې ‪ ،‬په دغه تقلید هغه‬
‫کسان هم داخل دي چې هغه د مدارسو او پوهنتونو څخه فارغ شوي وي خو دوی‬
‫ته دا ملکه نه وي پیدا شوي چې څنګه د رأیو پرتله سره وکړي د قرآن او سنت په‬
‫رڼا کې نو د دوی لپاره دا الزمه ده چې د خپل معین امام په قول به عمل کوي د‬
‫بل عالم قول ته به رجوع نه کوي ځکه د دوي لپاره د دوي د امام قول د نورو تر‬
‫اقوالو قوي ده او دوی نشي کوالي چې معلوم کې دا چې دغه قول زموږ د امام د‬
‫کتاب او سنت سره مخالف ده‪.‬‬
‫‪۲‬درجه ‪ -:‬تقلید د متبحرعالم‪ -:‬متبحر عالم هغه عالم ته وایي چې که څه هم دی‬
‫کلیِّ اجتهاد ته ال نه وي رسیدلي ‪ ،‬خو الکن په قران او سنت باندې پوره او ښه‬
‫عالم وي ‪ ،‬او د خپل امام په مذهب کې هم ښه تبحر ته رسیدلي وي ‪ ،‬او د ډېر‬
‫وخت لپاره ده په فقه او فتوی ورکولو کې د خپلو استاذانو سره خپل وخت تیر‬
‫کړي وي ‪ ،‬داسي یوه ملکه او قوت ور حاصل وي چې د فقهي احکامو په دالیلو‬
‫کې نظر کوالي او مطالعه کوالي شي ‪ ،‬که چېرته دغه عالم د خپل امام یوه مسئله‬
‫داسي پیدا کړي چې د نص مخالفه وي نو دغه عالم ته دا روا ده چې دغه مسئله د‬
‫خپل امام ترک کړي د هغه نص له وجهي چې ده هغه موندلي ده‪.‬‬
‫‪۳‬درجه ‪ -:‬تقلید د مجتهد فی المذهب ده ‪ -:‬هغه کس ته ویل کېږي چې په اصول‬
‫کې د خپل امام مقلید وي ‪ ،‬خو په فروع او نوازلو کې ته ده یو قسم اجتهاد حاصل‬
‫وي ‪ ،‬په دغه طبقه کې داخل دي اصحاب التخریج او الترجیح ‪ ،‬او مجتهدون في‬
‫المسائل پکې داخل دي ‪.‬‬
 ‫‪۴‬درجه‪ -:‬تقلید د مجتهدمطلق ده‪ -:‬که څه هم دی په خپل اجتهاد کې مستقل وي د‬
‫شرعي احکامو په استنباط کې د کتاب هللا او سنت رسول هللا څخه ‪ ،‬خو بیا هم ده‬
‫لره هم د یو څه تقلید څخه خالصوالي نشته ځکه دی به د سفلو په اقوالو کې‬
‫ګوري چې هغه صحابه او تابعین دي ‪ ،‬او د دوی په اقوالو به د شرعي احکامو په‬
‫شرح او واضحت کې به تمسک ور باندې کوي ‪ ،‬ځکه ډېر ځله داسي وي چې‬
‫هیڅ صریح نص نه په قرآن او نه هم سنت کې موجود وي نو ځکه به د سلفو‬
‫اقواو ته مراجع کوي او تر خاص رأیه به د دوی قول مقدم کوي‪.‬‬
‫مثالونه‪:‬‬
‫لکه څنګه چې امام ابوحنیفه رحمه هللا په ډېرو ځایونو کې د ابراهیم النخعي د قول‬
‫څخه اخذ کولو ‪ ،‬همداسي امام شافعي رحمه هللا به د ابن جریج په قول باندې کولو‬
‫‪ ،‬امام مالک رحمه هللا به د مدیني منوري د هغه اوو فقهیه صحابوو په قول کولو‪.‬‬
‫ابن قیم رحمه هللا وایي د مجتهد مطلق په اړه ( د یو مجتهد تقلید د بل دتقلید منافي‬
‫نه ده ‪ ،‬ځکه ته هیڅ یو مجتهد داسي ونه مومي چې هغه دي مقلید نه وي د هغه چا‬
‫چې هغه تر ده ډېر پوه وي په ځینو احکامو کې ‪ ،‬امام شافعي رحمه هللا فرمایي په‬
‫یو ځای د کتاب الحج کې ‪ ( :‬یعني زه په دغه مسئله کې تقلید د عطاء رحمه هللا‬
‫کوم‪.‬‬