‫‪1‬‬

‫د کتاب مینه والو لپاره د خوښۍ زیری‪!.‬‬

‫ګرانو دوستانو !‬
‫ستاسو د غوښتنو سره سم دادی د پوهاند دوکتور خیرمحمد( ماموند)د تالیفاتو څخه الندې‬
‫کتابونه زموږ په مورنۍ ژبه ( پښتو ) په انترنت کې هم خپریږي ‪.‬‬

‫‪ -۱‬د ساینس ‪ ،‬انجینري ‪ ،‬فارمسي ‪ ،‬کرهڼې اوطب د محصالنو او استادانو د ضرورت وړ‬
‫انګلیسي – روسي ‪ -‬پښتو دکیمیا قاموس ‪ .‬دا کتاب په هیواد کي د کیمیا لمړنی قاموس دي‬
‫چې پر ( ‪ )۲۰۰۷‬کال په لږ تیراژ ( ‪ )۱۰۰‬په هالینډ کې د مؤلف لخو بیا پر ( ‪ )۲۰۰۸‬کال د دانش‬
‫خپرندویه ټولڼې لخوا او دادی بیا )‪) 01 . 01 . 2016‬دیولړ سمونونو سره په انتر نت کې د‬
‫مؤلف لخوا د ګرانو هیواد والو خدمت ته ډالۍ کیږي ‪.‬‬

‫‪-۲‬د ساینس انجینرۍ ‪ ،‬فارمسۍ ‪ ،‬کرهڼې او طب د محصالنو او استادانو د ضرورت وړ په‬

‫پښتو ژبه د عمومي کیمیا د کتاب شپږم چاپ ( ‪ )01.01 2016‬دسمونونو سره ستاسو خدمت‬
‫ته وړاندی کیږي ‪ .‬دا کتاب پر ( ‪ ) 2008‬کال د افغانستان د لوړو زده کړو د وزارت لخوا هم چاپ‬
‫او خپور شوی دی ‪.‬‬

‫‪-۳‬افغانستان د یرغلونو په الر کې ‪ .‬لنډ تاریخي مالومات او په وروستیو څلورو لسیزو کې د‬

‫سترګو لیدلي سیاسي حاالت د هر ډول ذهني ګرۍ پرته په دې کتاب کې بیان شوي دي ‪.‬‬
‫داکتاب پر ‪ ۲۰۱۲‬کال په لږ تیراژ خپور شوی ‪ ،‬دویم چاپ یی ددانش خپرندویه ټولنې لخو د ‪۲۰۱۶‬‬
‫کال په لمړۍ میاشت کی بازار ته وړاندي کیږي اودریم چاپ یی دادی د ګرانو مینه والو لپاره په‬
‫انترنت کې خپریږي ‪ .‬په درناوي ‪ .‬مؤلف ‪.‬‬
 ‫‪2‬‬

‫دکتاب ډالۍ‬

‫دا کتاب د افغانستان هغو رښتینو بچیانو ته ډالۍ کوم‬

‫چاچې د روبل او ډالرو په نیت نه بلکې د ملي احساس پر‬
‫بنسټ د اهلل تعالی د رضا د حــــاصلولـــــــو په نیت د ګران‬
‫افغانستان د خلکو د خپلواکۍ او ددې هیواد د ازادۍ‬
‫او پرمختګ په الرکې ځــــانـــــونه قربـــــــان کــــــړي د ي ‪.‬‬
 ‫‪3‬‬

‫د افغان د سرلوړۍ او په افغانستان کې د عادالنه سولې هیله‬

‫د ‪ ۱۳۵۸‬کال د جدي د شپږمې نیټې را په دیخوا زموږ د ملک اداره او زموږ د ټولنې د سرنوشت اراده د‬
‫ظالمو ښکیالک ګرو په الس کې لویدلې ده ‪ .‬په ملک کې د پردیو ملکونو اجنټان او بیګانه پرسته تش په‬
‫نامه افغانان ورځ په ورځ په زیاتیدو دي ‪ .‬بیګانه پرستي مود‪ ،‬او د بیګانه و اجنتورۍ ویاړ ګرځیدلی دی ‪.‬‬
‫د ښکیالک ګرو اجنټان د جنګونو ‪ ،‬مرګونو او بې ناموسیو لپاره توطیئې ‪ ،‬دسیسې اود یو پر بل وژنې‬
‫لپاره کار نامې جوړوي ‪ .‬یو کافر کړي بل مسلمان ‪ ،‬یو طالب کړي ‪ ،‬بل مجاهد ‪ .‬لږګکیان د ډیره کي پر‬
‫ضد اوډیره کیان په خپل منځ کې جنګوي ‪.‬دغه د پردیو څارګرو شبکو پوري تړلي اجنټان بیا دخپل دغه‬
‫ټولو انساني ضد کړنو پړه د هیواد په رښتینو بچیانو اچوي ‪ ،‬بې بنسټه تورونه او درواغ ورپسې وایی ‪.‬‬
‫اوبه خړوي او ماهیان نیسۍ ‪.‬همدغو د پردیو څارګرو شبکو پورې تړلیو اجنټانو د افغان وژنې اور زموږ‬
‫په هیواد کې تازه ساتلی دی ‪ .‬افغان وژنه او له ملکه د افغانانو ټېښته ورځ په ورځ زیاتیږي او د دغه‬
‫افغاني ضد ناتار پای ال په سترګو نه لیدل کیږي ‪ .‬زه د افغان کړیدلي ولس سره په ګډه د پاک اهلل حضور ته‬
‫دعا کوم چې زموږ په هیواد کې نږدې څلویښت کلنه دغه دوژنو ‪ ،‬جنایتونو اوملي خیانتونو لړۍ کومه‬
‫چې د پردیو څارګرو شبکو پورې تړلیوافغاني کړیو او کسانو لخوا ددي هیواد پر خلکو تپل شوې او کال‬
‫ترکاله زور اخلي په خپل فضل او کرم سره پای ته ورسوي ‪ .‬او په دې ژوبل شوي هیواد کې عادالنه سوله او‬
‫دایمي ثبات رامنځ ته کړي ‪ .‬زه د افغان زوریدلي ولس سره په ګډه د هغو افغاني کړیو او کسانود ظلم د‬
‫زوال لپاره دعا کوم ‪ ،‬چاچې د شخصي ګټو لپاره د پردیو نیغ په نیغه تیري او یا هم د پردیو څارګروشبکو‬
‫په الرښونه دیکتې او مالتړ په خپلو السونو او یا هم دشیطانت ‪ ،‬اودسیسو له الرې زموږ په ملک کې‬
‫انسان وژنې او تمدن ړنګونې ته زمینه برابره کړې ده ‪ .‬رسوا‪ ،‬شرمیدلي او سر ټیټی دی وي هغه افغاني‬
‫کړۍ اوکسان څوک چې د هیواد د عواموپه بد بختۍ کې ځانته خوشبختي او خوشحالي غواړي ‪ .‬ا وهغه‬
‫کسان چې د بې بنسټه تورونو ‪،‬درواغو او دسیسو له الرې د هیواد رښتینو بچیانو او ملي شخصیتونو‬
‫په هکله د ذهنیتو نو د مغشوشولو په هڅو کې د ځان لپاره کاذب شهرت لټوي ‪.‬‬
‫و من اهلل توفیق ‪.‬‬
‫پوهاند دوکتور خیرمحمد ماموند‬
 ‫‪4‬‬

‫د پوهاند دوکتور خیر محمد ماموند لنډه پیژندنه‬

‫خیر محمد ماموند د محترم مظلوم خان ځوی پر ‪ ۱۳۲۱‬هجري کـال د کـونړ والیـت د مرکـز اړونـد د‬
‫تېشـې پــه کلــي کــې زدږدـدلی دی‪ .‬نومــوړی پــر ‪ ۱۳۲۷‬کــال د کـونړ والیــت د مرکــز – چعتــه الســرای‬
‫(اسعد اباد) په لومړني ښوونځې کې شامل او پـر ‪ ۱۳۳۳‬کـال لـه دغـه ښـوونځي څخـه د فارغېـدو‬
‫وروسته په کابل کې د ابن سینا د منځني ښوونځي په اووم ټـولګې کـې شـامل او پـر ‪ ۱۳۳۶‬کـال د‬
‫دغه ښوونځي د نهم ټولګي څخـه د فارغېـدو وروسـته د کابـل دارالمعلمـین پـه لسـم ټـولګي کـې‬
‫شامل شوی دی‪ .‬د کابل دارالمعلمین د هغه وخت د مقرراتو سره سم خیر محمد ماموند د یوولسم‬
‫ټولګي د نمرو پر اساس د مشـرقي والیـت د ممتـاز شـاګرد پـه توګـه د هېـواد د نـورو والیتـو نـو د‬
‫ممتازو شـاګردانو (ټـول اتلسـو تنـو) سـره یوځـای د کابـل دارالمعلمـین د فـاکولتې د څـانګې پـه‬
‫دولسم ټولګي کې شامل او پر ‪ ۱۳۳٩‬کال د کابل دارالمعلمین له دولسم ټولګي څخه د فارغېدو‬
‫وروسته پر ‪ ۱۳٤۰‬کال د کابل پوهنتون د طبیعي علومـو پـه پـوهنځي کـې د کیمیـا او بیولـوژي پـه‬
‫څانګه کې شامل شوی او پر ‪ ۱۳٤۳‬کال له دغه پوهنتون څخه د فارغېدو وروسـته پـه کابـل کـې د‬
‫ښوونکو د روزنې په اکاډمۍ کې د طبیعي علومو د مختصص سره د کونتر پـارت پـه توګـه مقـرر‬
 ‫‪5‬‬

‫شــوی دی‪ .‬مامونــد د ښــوونکو د روزنــې پــه اکــاډمۍ کــې (‪ )۱۳٤۶-۱۳٤٤‬د یونســکو د ځــانګړي‬
‫درسي پروګرام سره سم د کیمیا‪ ،‬بیالوژي او فزیک د مضمونونو د تدریس ترڅنګ د لسم ټولګي‬
‫کیمیـا‪ ،‬یوولسـم ټــولګي فزیـک‪ ،‬دولسـم ټــولګي کیمیـا او د دولسـم ټــولګي د بیـالوژي کتابونــه‬
‫لیکلـــي دي‪ .‬خیـــر محمـــد مامونـــد پـــر ‪ ۱۳٤۶‬کـــال د ځـــانګړي کـــانکور امتحـــان لـــه الرې د کابـــل‬
‫پولیتخنیک انستیتوت د کیمیا په دیپارتمنت کې اسستانت (نامزد پوهیالی) مقرر شوی او پـر‬
‫‪ ۱۳٤۸‬کـال د کابــل پوهنتـون لــه خــوا د لـوړو زده کــړو د بشـپړولو لپــاره شــوروي اتحـاد تــه اســتول‬
‫شوی دی‪ .‬ماموند د شوروي اتحـاد د خـارکوپ پـه دولتـي پوهنتـون کـې پـر ‪ ۱۳۵۱‬کـال د ماسـترۍ‬
‫دیپلوم اخیستی او بیا یې پر ‪ ۱۳۵٤‬کال د داکترۍ (‪ )Ph D‬د تېزس څخـه دفـاک کـړې او د همدغـه‬
‫کال د میزان په میاشـت کـې خپـل هېـواد تـه راسـتون او بېرتـه د کابـل پولیتخنیـک انسـتیتوت د‬
‫کیمیا په دیپارتمنت کـې اسـتاد مقـرر شـوی دی‪ .‬پوهانـد دوکتـور خیـر محمـد مامونـد د (‪-۱۳٤۶‬‬
‫‪ )۱۳۷۱‬کلونـو پــه مــوده کـې د کابــل پولیتخنیــک د عمــومي کیمیـا د دیپارتمنــت پــه سپارښــتنه د‬
‫عمومي او غیر عضوي کیمیا او فزیکي کیمیا په مضمونونو کـې نـه (‪ )٩‬درسـي کتابونـه لیکلـي‬
‫دي او هم یې د فزیکـي کیمیـا او عمـومي کیمیـا مضـمون تـدریس کـړی او پـه دې برخـه کـې یـې د‬
‫کابل پولیتخنیک او کابل پوهنتون د کیمیا په دیپارتمنتونو کې د فزیکي کیمیا پـه برخـه کـې د‬
‫علم ـ ي څېړنــو الرښــوونه کــړې ده‪ ،‬چــې د دې علمــي څېړنــو نتــایخ د کابــل پولیتخنیــک او کابــل‬
‫پوهنتون په علمي مجلو کې چاپ شوي دي‪ .‬پوهانـد دوکتـور خیرمحمـد مامونـد پـر ‪ ۱۳۶٤‬کـال د‬
‫پوهانـدۍ علمــي رتبـې تــه او پــر ‪ ۱۳۷۰‬کـال د ماموریــت فــوې رتبـې تــه ترفیـ کـړې ده ‪ .‬خیــر محمــد‬
‫ماموند د ‪۱۳۵۷‬کال د جوزا په میاشت کې دکابل پولیتخنیک پوهنتون رئیس مقـرر شـوي او پـر‬
‫‪ ۱۳۵۸‬کال د جدي د میاشتې پر شپږمه نېټه پر افغانستان باندې د شـوروي یرغـل سـره پـه هېـواد‬
‫کې د رامنځته شویو شرایطو سره د تضاد په وجه یـې د دغـه پوهنتـون د ریاسـت لـه مقـام څخـه پـه‬
‫خپله خوښه استعفی کړې ده ‪ .‬د شوروي اتحاد د علومـو اکـاډمۍ او د دغـه هېـواد د پوهنتونونـو‬
‫په علمي مجلو کې د چاپ شویو علمي مقالو په ګډون د پوهاند دوکتور خیـر محمـد مامونـد‪۳۸‬‬
‫عنوانه علمي اثار چـاپ شـوي دي چـې لـه دغـې ډلـې څخـه د اتلـس عنوانـه درسـي کتـابونو لسـت‬
‫الندې ورکړل شوی دی‬
 ‫‪6‬‬

‫د پوهاند دوکتور خیر محمد ماموند چاپ شوي کتابونه‬

‫‪-۱‬د کیمیا قاموس ( انګلیسي – روسي – پښتو ) ‪ ،‬پوهاند دوکتور خیرمحمد ماموند ‪ .‬دریم‬
‫ځل خپریدل ‪ .‬د رښتیا سایټ ‪ ۲۰۱۶ ..‬کال ‪.‬‬

‫‪-۲‬فزیکي کیمیا ( ‪ – )111‬کیمیاوي کنتک او کتلست ‪ ،‬سپکتروسکوپي اوکروماتو ګرافي ‪.‬‬

‫پوهاند دوکتور خیرمحمد ماموند ‪ .‬د افغانستان د لوړو زده کړو وزارت لخوا ‪ .‬کابل افغانستان ‪.‬‬
‫‪۲۰۱۵‬کال ‪.‬‬

‫‪ -۳‬الکترولیتي محلولونه او الکترو کیمیا ( دریم چاپ ) ‪ .‬پوهاند دوکتور خیرمحمد ماموند ‪ .‬د‬
‫افغانستان دلوړو زده کړو وزارت لخوا کابل افغانستان ‪ ۲۰۱۵ .‬کال ‪.‬‬

‫‪ .-٤‬افغانستان د یرغلونو په الر کې‪ ،‬پوهاند دوکتور خیر محمد ماموند‪،‬دویم چاپ ‪ .‬دانش‬
‫خپرندویه ټولنه کابل افغانستان ‪ ۲۰۱۶‬کال ‪.‬‬
‫‪ .۵‬فزیکي کیمیا ‪ -۱-‬کیمیاوي ترمو دینامیک‪ .‬پوهاند دوکتور خیر محمد ماموند‪ .‬دویم چاپ ‪.‬‬
‫دانش خپرندویه ټولنه ‪ ،‬پېښور ‪ ۲۰۰۶ .‬کال ‪.‬‬
‫‪ .۶‬عمومي کیمیا‪ ،‬پوهاند دوکتور خیر محمد ماموند‪ .‬ځلورم چاپ ‪ .‬د افغانستان د لوړو زده کړو‬
‫وزارت لخوا ‪ .‬کابل افغانستان ‪ ۲۰۱۳ .‬کال ‪.‬‬
‫‪ .۷‬کیمیای عمومي و غیر عضوي‪ ،‬س‪ .‬لیسنیاک خیر محمد ماموند‪ ......‬پولیتخنیک کابل‬
‫‪۱۳۶٤‬کال‪.‬‬
‫‪ .۸‬کیمیای فزیکي (کارهای البراتواري) خیر محمد ماموند‪ ،‬د کابل پولي تخنیک ‪۱۳۶۲‬کال‪.‬‬
‫‪ .٩‬فزیکي کیمیا( پوښتنې او حل شوي مثالونه) خیر محمد ماموند ‪ ......‬کابل ‪.‬پولیتخنیک ‪۱۳۶۱‬‬
‫کال‪.‬‬
‫‪ . ۱۰‬کیمیای فزیکي (ممد درسي برای محصالن تکنالوژي کیمیا) خیر محمد ماموند انستیتوت‬
‫پولیتخنیک کابل ‪ ۱۳۵٩‬کال‪.‬‬
‫‪ . ۱۱‬کیمیای عمومي و غیر عضوي (کارهای البراتواري) کوڅیپن‪ ،‬خیر محمد ماموند‪...‬‬
‫‪........‬انستیتوت پولیتخنیک کابل ‪ ۱۳٤۸‬کال‪.‬‬
 ‫‪7‬‬

‫‪ .۱۲‬کیمیا عمومي وغیر عضوي‪ .‬کوڅیپن‪ ،‬خیر محمد ماموند ‪ ..........‬انستیتوت پولیتخنیک‬
‫کابل ‪ ۱۳٤۷‬کال‪.‬‬
‫‪ .۱۳‬کیمیای عمومي وغیر عضوي ‪( -۱-‬ترجمه) خیر محمد ماموند‪ .............‬مسکو ‪۱۳۶۶‬کال‬
‫‪ .۱٤‬کیمیای عمومي وغیر عضوي ‪( -۲-‬ترجمه) خیر محمد ماموند‪ ............‬مسکو ‪۱۳۶۶‬کال‬
‫‪ .۱۵‬د دولسم ټولګي کیمیا خیر محمد ماموند‪ ،‬د ښوونکي د روزنې اکاډمي کابل ‪۱۳٤۵‬کال‬
‫‪ .۱۶‬د دولسم ټولګي بیالوژي‪ ،‬خیر محمد ماموند‪ ،‬د ښوونکي د روزنې اکاډمي کابل ‪۱۳٤۵‬کال‪.‬‬
‫‪ .۱۷‬د یوولسم ټولګي فزیک خیر محمد ماموند د ښوونکي د روزنې اکاډمي کابل ‪۱۳٤٤‬کال‪.‬‬

‫‪ .۱۸‬د لسم ټولګي کیمیا‪ ،‬خیر محمد ماموند د ښوونکي د روزنې اکاډمۍ کابل ‪ ۱۳٤٤‬کال‪.‬‬
 ‫‪8‬‬

‫سریزه‬
‫ویاړم چې پـه ګـران هیـواد افغانسـتان کـې د سـاینس او تکنـالوژۍ د ودې او پرمختـګ پـه لـور د‬
‫هڅو په لړ کې په دې بریالی شوم چې د کیمیا قاموس په نوم کتاب تـالیف کـړم ‪ .‬دا پـه انګلیسـي ‪-‬‬
‫‪ -‬پښتو ژبو د کیمیا قاموس په هیواد کې لومړی کتاب دی چې د مؤلـف لخـوا پـه پښـتو‬ ‫روسي‬
‫ژبه لیکل شـوی دی ‪ .‬داچـې پـه خپلـه مـورنۍ ژبـه زده کـړی څـومره اسـانې وي ‪ ،‬پـه دې هکلـه د څـه‬
‫لیکلو ضرورت نه وینم ‪ ،‬خو ددې خبرې ویل اړین بولم چې زده کړې او تعلیم په مورنۍ ژبـه خـورا‬
‫اغیزمن هم وي ‪ .‬ن و له دې کبله دا ضروري او مهمه خبـره ده چـې زمـوږ پـه ګـران هیـواد افغانسـتان‬
‫کې په مورنۍ ژبو زده کړو ته پاملرنه وشي ‪ ،‬ترڅو زده کونکي او زده کړیاالن د زده کړو څخه ډیره‬
‫ګټه واخستالی شي ‪ .‬اوپه راتلونکي کې وکوالی شي چې په خپل عملي ژونـد کـې د خپلـو علمـي‬
‫زیرمو څخه په ښه سمه او علمي توګه استفاده وکړي ‪ .‬په پښتو ژبه د علمي اثـارو کمښـت لـه یـوې‬
‫خوا اوپه تعلیمي مؤسسو کې په پښـتو ژبـه د زدکـړو نشـتوالی یـا کمـوالی لـه بلـې خـوا بایـد ټـول‬
‫افغان پو هان دې ته وهڅوي چې د پښتو ژبې د زده کونکو او زده کړیاالنو غوښتنې هم په پام کـې‬
‫ونیسي او په پښتو ژبه د علمي اثارو لیکنـه هیـره نـه کـړي ‪ ،‬تـر څـو د پښـتنو لپـاره هـم د زده کـړې‬
‫بهیر اسان وي ‪ .‬او هم ورته داحق ورکړل شوی وي چې په خپله مورنۍ ژبه زده کړې وکړي ‪ .‬دکیمیا‬
‫قاموس په نوم ددې کتاب موخه هم داده چې له یوه پلوه زده کونکو ته په زده کړو کـې اسـانتیاوې‬
‫را منځ ته شي او د بله پلوه د پښتو ژبې د شتمنیو خزانه د طبیعي علومو د معلو مـاتو پـه ګا ـه هـم‬
‫بډایه شي ‪ .‬ددې کتاب موضوعات د انګلیسي ژبې د الفبا پر بنسټ تـر تیـب شـوي دي او داچـې د‬
‫افغانستان د لوړو زده کړو ډیرو زیاتو پو هانو په روسي ژبه لـوړې زده کـړې کـړي دي ‪ ،‬ډیـر زیـات‬
‫علمي اثار او علمي اصطالحات د روسي ژبې څخه زموږ د هیواد ژبو تـه را ننـوتلي دي ‪ ،‬نـو ځکـه‬
‫په دې کتاب کې هڅه شوې ده چې د علمي اصطالحاتو انګلیسي او روسي بڼې دواړه ولیکل شي‬
‫‪ ،‬تر څو لوستونکي او څیړونکي د شک او مشکالتو سره مخ نه شي ‪.‬درنو لوسـتونکو ! دکیمیـا‬
‫قاموس په نوم د ې کتاب دا دریم چاپ دی چې د یو لړ سمونونو سره دچاپ لپـاره تیـار اود ګرانـو‬
‫هیواد والو خدمت ته وړاندې کیږي ‪ .‬داچې دا دریم چاپ یی له سـره ټایـش شـوی اوتـر تیـب شـوی‬
‫دي ‪،‬نو کیدای شي چې نوې چـاپي غلطـۍ پکـې رامـځ تـه شـوې وي چـې لـه دې ډول نیمګړتیـاو‬
‫دشتون څخه معذرت غواړم ‪ .‬په پای کې باید زیاته کړم چې ددې کتاب دجوړ یدو پـه کـارونو کـې‬
‫محترم پوهاند محمود سـوما او ښـاغلیو داکتـر تـړون جلیلـي او دیپلـوم انجینـر نـوروز اسـحق نـه‬
 ‫‪9‬‬

‫هیریدونکې مرسـتې را سـره کـړي دي ‪ ،‬چـې د زړه لـه کـومي مننـه ورڅخـه کـوم ‪ ..‬پوهانـد دوکتـور‬
‫خیرمحمد ماموند ‪ .‬د ‪۲۰۱۵‬کال د دیسمبر میاشت ‪ .‬هالینډ د اتریخت ښار ‪ .‬په درناوۍ ‪.‬‬
‫پوهاند دوکتور خیرمحمد ماموند‬
 ‫‪10‬‬

‫‪- A-‬‬

‫) ‪ (Absorption=(абсорбция‬زغمل ‪ ،‬جذبول ) ‪:‬‬

‫‪-1‬په کیمیا کې د جامد شي په واسطه د غاز یا مای جذبیدل او هـم پـه مـای کـې د غـاز جذبیـدل د‬
‫ابسورپشن په نـو م یـادیږي ‪ .‬د ابوسورپشـن سـره د ادسورپشـن تـوپیر دادی ‪ ،‬چـې پـه ابسورپشـن‬
‫کې جذب شوې ماده د جاذب په ټول حجم کې جذبیږي او په ادسورپشن کـې جذبیـدونکې مـاده د‬
‫جاذب پر مخ جذبیږي ‪ )adsorption) .‬وګورئ ‪.‬‬
‫‪-2‬په فزیک کې دیـو چاپیریـال څخـه د الکترومقناطیسـي څپـو)ر ـا ‪ ،‬غـږ ‪ ) ... .‬دتیریـدو پـر مهـال‬
‫ددغه څپو انرژي پـه بـل ډول انـرژي اوښـتل د ابسورپشـن پـه نـوم یـادیږي ‪ .‬دبیلګـې پـه توګـه د یـو‬
‫چاپیریال څخه د ر ا د تیریدو پرمهال د ر ا دشدت د کمیدو وجه کیدای شي ‪:‬‬
‫الف – د چاپیریال د ذرو سره د ټکر له امله د ر ا وړانګې تیت اوپرک شي ‪ .‬او یو شمیر وړانګې پـه‬
‫بل لور والړې شي ‪.‬‬
‫ب‪ -‬په چاپیریال کې د ر ا یو شمیر وړانګې جذب او او له دې امله د چاپیریال ذرې تحریک شي ‪.‬‬

‫‪ABC ( ABC-plastic‬پالستیک ) ‪ :‬دبوتا دای یـن – اکرایلـو نتریـل –سـتیارین ‪acrylonittrile-‬‬

‫‪ )butadiene-styrene‬ګډ پویمیر دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Abstraction=(абстракция‬ابسترکشــن ‪ ،‬بیلــول ‪ ،‬جــال کــول ) ‪:‬دوه مــالیکولي تعامــل دی ‪،‬‬

‫چې په هغې کې یو اتوم یا ایون له یو مالیکول څخه جالشي ‪ .‬لکه د یو رادیکال په واسطه له متان‬
‫څخه د هایدروجن ابسترکشن ‪:‬‬

‫*‪CH4 + X* → H3C* + HX‬‬

‫‪ (Abundance‬کثرت ‪ ،‬ډیروالی ) ‪ ) ۱( :‬د ځمکې په پوټکي )قشر ) کې د یـو عنصـر دکتلـې (‪)m‬‬
‫او د ځمکې دپوټکي د ټولې کتلې (‪ ) M‬نسبت ( ‪ ) m / M‬ته د نومـوړي عنصـر کثـرت وایـي ‪ .‬د‬
‫بیلګې په توګه د ځمکې په پوټکي کې د المونیم کثرت ‪ ۸٪‬دی ‪.‬‬
 ‫‪11‬‬

‫(‪)۲‬د یــو عنصــر دیوټــاکلي ایزوتــوپ د اتومونــو شــمیر ( ‪ ، )n‬اودهغــه عنصــر د ټولــو ایزوتوپونــو‬
‫داتومود شمیر( ‪ )N‬نسبت)‪ (n/N‬ته هم داړوند عنصر کثرت وایي ‪ .‬د بیلګي په توګـه پـه طبیعـي‬
‫یورانیم کې د یورانیم ( ‪ )۲۳۵‬کثرت (‪ ) 0,71%‬دی ‪.‬‬

‫‪ ( Accelerator‬ګړندۍ کونکې ماده ) ‪ :‬هغه کیمیاوي ماده ده ‪،‬چې یو کیمیاوي تعامل ګړندی‬
‫کوي ‪.‬‬

‫)‪ (Acceptor= (акцептор‬اکسپتر ‪ ،‬رانیونکی ‪ ،‬منونکی) ‪ :‬په دونر –اکسپتر اړیکه کې ‪ ،‬کوم‬
‫اتــو م چــې دبــل اتــوم الکترونــي جــوړې تــه پــه خپــل خــالي الکترونــي اربیټــال کــې ځــای ورکــوي د‬
‫الکتروني جوړې د مننونکي ( اکسپتر )په نوم یادیږي ‪ .‬او هغه بل اتوم ‪ ،‬چې د کیمیاوي اړیکې د‬
‫جوړیدو لپاره د الکترونو جوړه ورکوي د ورکونکي ( دونر) په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫) ‪Accumulator=(аккумулятор‬اکومو التر ‪ ،‬بطرۍ ) ‪ :‬هغه ولټائیک حجره چـې د بـې‬

‫چارجیدو(تشېدو) وروسته بیرته چارجیدای شي د دویمې حجرې یا بطرئ په نـوم یـادیږي ‪ .‬د بطـرۍ د‬
‫بیرتــه چــارجولو لپــاره د هغــې ( د ) قطــب د بیرونــي مســتقیم بــرې د منب ـ د ( د ) قطــب او (‪ )-‬قطــب یــی‬
‫دبیروني مستقثم برې د منب د منفي قطب سره تړي ‪ .‬او په دې توګه د بیروني مستقیم برې د منب څخـه‬
‫د برې جریان بیرته په هغه الر بطرۍ ته راځي ‪ ،‬کوم چې د بطرۍ د فعالیت پر مهال له بطرۍ څخه بهر تـه‬
‫و تلې و و ‪ .‬او هغه کیمیاوي تعامل بیرته په شـا ګرځـي ‪ ،‬کـوم چـې د بطـرۍ د فعالیـت پـر مهـال تـر سـره‬
‫شوی وو ‪ .‬اوپه دې توګه بیرته ددغه کیمیاوي تعامل لمړني مواد جوړ اوبطـرۍ بیرتـه چـارخ اخلـي ‪ .‬پـه‬
‫ســـربي –تیزابـــي بطـــرۍ کـــې مســـتقیم اومعکـــوس تعاملونـــه النـــدې ښـــودل شـــوي دي ‪lead-acid .‬‬
‫‪ accumulater‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪(Acetaldehyde , ethanal=(ацетальдигид‬ایتانل ‪ ،‬اسـت الډیهایـد = اسـت الدیهیـد) ‪ :‬بـې‬

‫رنګه ژر اور اخستونکې مای (‪ )CH3CHO‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪ ) 0,78‬د ویلي کیدو درجه یی(‪-‬‬
 ‫‪12‬‬

‫‪ )1210C‬اود جوش درجه یی (‪ 20,80C‬د ) ده‪.‬په اوبو ‪ ،‬ایتر او الکول کې حلیږي ‪ .‬د است الدیهاید‬
‫د اکسیدیشـــن څخـــه اســـتک اســـید الس تـــه راځـــي ‪ .‬د پولیمیرایزیشـــن څخـــه یـــی الدیهایـــډی‬
‫پولیمیر‪.‬ونه الس ته راځي‬

‫)‪ ( Acetaldol=(ацеталдоль‬است الډول ) ‪ :‬الډل تعامل وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Acetals=(ацеталы‬اسیتالونه ) ‪ :‬د الکول او الډیهاید د تعامل څخه الس ته راځي ‪:‬‬

‫)‪) acet amide , ethane amide=(ацетамид‬است اماید‪ ،‬ایتان اماید= ا ست امید(‪ :‬بې‬
‫رنګه کرستلي جامده ماده ده ‪ ،‬کیمیاوي فورمول یی( ‪ )CH3CO NH2‬دی ‪ .‬نسبي کثافت یی‬
‫(‪ ، )1,159‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )82,30C‬اود جوش درجه یی(‪ ) 221,250C‬ده ‪ .‬ژر اوبه جذبوي‬
‫د عضوي محلل په توګه او په کاغذ جوړولو او څرمن پخولو کې کارول کیږي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Acetanilide=(ацетанилид‬است انیالید =است انیلید) ‪ :‬د ایتانوئیک اسید اولي‬

‫)‪ ،(primary‬سپین کرستلي اماید(‪ ) CH3CONHC6H5‬دی ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪ ، ) 1,2‬د ویلي‬
‫کیدو درجه یی (‪ ) 114,30C‬اود جوش درجه یی(‪ ) 3040C‬ده ‪ .‬د فینایل امین ( انلین) سره‬
‫دایتانوئیک اسید یا ایتانوئیک انهاید راید د تعامل څخه الس ته راځي ‪ .‬سستماتیک نوم یی‬
‫(‪ ) N-phenyl ethanamide‬دی ‪ .‬په ربړ جوړولو کې په کاریږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬
 ‫‪13‬‬

‫) ‪ ( Acetate= (ацетат‬اسیتیت = اسیتات ) ‪ :‬د اسیتک اسید مالګه یـا اسـتر دی لکـه سـودیم‬
‫اسیتیت ( ‪ ، )CH3COONa‬متایل اسیتیت‪ ( CH3COOCH3‬اونور ‪.‬‬

‫) ‪ (Acetic acid=(уксусная кислота‬اسـیتک اسـید = د سـرکې تیـزاب ) ‪ :‬ټینګـه ‪ ،‬ر ـه (‬

‫شفافه ) مای ده ‪ ،‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )1,049‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )16,60C‬اود جوش درجه‬
‫یـی ( ‪ )117, 90C‬ده ‪ .‬خـالص ایتانوئیـک اسـید د ګالسـیل ایتانوئیـک اسـید پـه ا نـوم یـادیږي ‪ .‬د‬
‫ایتانوئیک اسید څخه د اسپرین په جوړولو کې کاراخلي ‪.‬‬

‫)‪ (Acetic anhydride=(уксусный ангидрид‬اسیتک انهایدراید ‪ ،‬ایتانوئیک انهایدراید‬

‫) ‪ :‬بې رنګه مای ‪ )CH3CO)2 O‬ده ‪ .‬چې هایدرولیز شي ‪ ،‬نو ایتانوئیک اسید ترې الس ته راځي‬

‫‪( CH3O)2O + H2O → 2CH3COOH‬‬

‫‪ (acetoacetic acid , 3-oxobutanoic acid‬اسـیتو اسـیتک اسـید ‪ - ۳ ،‬اکسـو بوټانوئیـک‬

‫اسید ) ‪ :‬بې رنګه اوبـې ثباتـه مـای )‪ ( CH3COCH2COOH‬ده ‪.‬بـې ثباتـه مـاده ده ‪ .‬دتجزیـه کیـدو‬
‫څخه یی پروپانون او کاربنډای اکساید الس ته راځي ‪ .‬اسیتو اسیتک ا سـید د هغـه د یـو اسـتر د‬
‫هاید رولیز څخه الس ته راځي‪:‬‬

‫‪ethyl‬‬ ‫) ‪ (acetoacetic ester=(ацетоуксусный эфир‬اســـیتو اســـیتک ایســـتر ) ‪3-:‬‬

‫‪ oxobutanoate‬وګورئ‬
 ‫‪14‬‬

‫) ‪ (acetone=(ацетон‬اسیتون ) ‪ Propanone :‬وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ (acetonitrile , ethanenitrile= (метиил цианид‬اســیتونتریل ‪ ،‬ایتــان نتریــل = متیــل‬

‫سیانید ) ‪ :‬زهري مـای (‪ )CH3CN‬ده ‪ .‬د تـودوخې پـه ( ‪ )820C‬کـې غلیـان کـوي ‪ .‬د اوبـو پـر ځـای د‬
‫ایوني مرکباتو د حل کولو لپاره په کاریږي ‪.‬‬

‫) ‪ (acetophenone , phenyl methyl keton= (фенил метил кетон‬اسـیتو فینـون ‪،‬‬

‫فینایل متایل کیتون = فینیل متیل کیتون ) ‪ :‬بـې رنګـه کرسـتلي کیتـون ( ‪)C6H5 – CO –CH3‬‬
‫دی ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )200C‬ده ‪ .‬د عضوي محلل په توګه او هم د عطرو په جوړولو کې پـه‬
‫کاریږي ‪.‬‬

‫‪( acetylation ,‬اسیتایلیشـن ‪ ،‬اسایلیشـن ) ‪ :‬پـر یـو‬ ‫) ‪acylation = (ацетилирования‬‬

‫مرکــب د اســایل ( ‪ )R-CO-‬ګــروپ نصــبول د اسایلیشــن پــه نــوم یــادیږي ‪ .‬د اسایلیشــن د تعامــل‬
‫عمومي شکل الندې دی ‪.‬‬

‫‪ ( Acetylchloride ,‬اســیتایل کلورایــد ‪،‬‬ ‫) ‪ethanoyle chloride= (ацетил хлорид‬‬

‫ایتانوایل کلوراید = اسیتیل کلورید ) ‪ :‬بـې رنګـه مـای ( ‪ )CH3COCl‬ده ‪ .‬تیـز بـوی لـري ‪ .‬نسـبي‬
‫کثافـــت یـــی(‪ ، )1,105‬د ویلـــي کیـــدو درجـــه یـــی(‪ ، ) -1120C‬دجـــوش درجـــه یـــی ( ‪ )50,90C‬ده ‪.‬‬
‫اســیتایل کلورایــد پــر یــو مرکــب ( مرکــب چــې د ‪ OH-NH2 -‬یــا ‪-HS‬ګــروپ لــري) د اســیتایل‬
‫ګروپ)‪ ( CH3CO-‬د نصبولو لپاره کارول کیږي ‪ (.‬اسایلیشن وګورئ ‪).‬‬

‫)‪ ( Acetylenes =(ацетиленовые углеводороды‬اسـیتایلونه ‪ ،‬الکاینونـه = اسـتلینونه) ‪:‬‬

‫‪alkynes‬وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪(Acetylene, ethylene= (ацетилен‬اسیتایلین ‪ ،‬ایتایلین = استلین ) ‪:‬‬

‫‪ ethyne‬وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪15‬‬

‫) ‪ (acetyl group=(ацетил группа‬اسـیتایل ګـروپ = اسـیتیل ګـروپ ) ‪ :‬عضـوي ګـروپ‬

‫(‪ )CH3CO -‬دی ‪ .‬دا ګروپ د اسایل د ګروپ ( ‪ )RCO-‬یو مثال دی‪.‬‬

‫) ‪ ( acetylide , carbide= (карбид‬اسیتایالید ‪ ،‬کارباید = کاربید ) ‪ :‬کارباید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪(acid and base= (кислота и оснвания‬تیـزاب او قلـوي ) ‪:‬ځیڼـي پوهـان تیـزاب او قلـوي‬
‫داډول تعریفوي ‪.‬‬
‫‪+‬‬
‫‪ -1‬د ارهینوس تیوري ‪ :‬ددې تیوري پر اساس هغه مرکب چې په اوبو کې حل شي اود ( ‪ )H‬ایون‬
‫ازادکړي د تیزاب په نوم یادیږي ‪ .‬لکه د ( ‪ )HX‬مرکب که تیزاب وي ‪،‬نو هغه د اوبو سره داسې‬
‫تعامل کوي ‪:‬‬

‫‪ H3O+‬د اکسونیم ‪ ،‬یا هایدروکسونیم یا هایدرونیم د ایون په نـوم ‪ )H+ ( ،‬د هایـدروجن ایـون یـا‬
‫پروتون او ( ‪ )HX‬د پروتیني تیزاب په نوم یادیږي ‪ .‬د ارهینوس د تیـورۍ پـر اسـاس قلـوي داسـې‬
‫مرکب دی چې په اوبو کې حل شي ‪ ،‬نو د هایدروکسیل ایون (‪ )OH-‬ازادوي ‪ .‬د فلزاتو اکسایدونه‬
‫او هایدرو اکسایدونه او امونیاک د قلوي ګانو په ډله کې راځي ‪ .‬مثال ‪:‬‬

‫د تیزاب او قلوي تع امل د خنثی کولو د تعامل پـه نـوم یـادیږي ‪ .‬پـه دغـه تعامـل کـې د تیـزاب ازاد‬
‫ایون (‪ ) H+‬اود قلوي ازاد ایون (‪ ) OH-‬یو بل خنثی کوي ( یوبل سره تعامل کوي او اوبه جـوړوي‬
‫) ‪ .‬په دغه تعامل کې مالګه هم الس ته راځي ‪.‬‬
 ‫‪16‬‬

‫‪ (Lawry – Bronsted -2‬الوري برنستد ‪ )۱٩۲۳‬تیوري ‪ :‬د دې تیوري پر اساس تیزاب پروتون‬
‫ورکونکې او قلوي پروتون اخستونکې ماده ه ‪ .‬لکه ‪:‬‬
‫→‬
‫‪HCN + H2O ↔ H3O+ + CN-‬‬
‫←‬

‫د ښي الس)→( تعامل کې (‪ )HCN‬تیزاب دی ‪ ،‬چې اوبو ته (‪ )H+‬ایون ورکوي ‪ ،‬او اوبه چې‬
‫(‪ ) H+‬اخلي قلوي بلل کیږي‬
‫د چش الس(← ) تعامل کې (‪ ) H3O+‬تیزاب او (‪ )CN-‬قلوي ده ‪ .‬دلته (‪ ) HCN‬د (‪ )CN-‬دقلوي‬
‫کانجوګیټ تیزاب او (‪ ) CN-‬د (‪ ) HCN‬دتیزاب کانجوګیټ قلوي بلل کیږي ‪ .‬همداډول (‪)H3O+‬‬
‫د (‪ )H2O‬کانجوګیټ تیزاب او ( ‪ )H2O‬د (‪ ) H3O+‬کانجوګیټ قلوي یادیږي ‪ .‬د قوي تیزاب‬
‫کانجوګیټ قلوي ضعیف اود ضعیف تیزاب کانجوګیټ قلوي قوي وي‪ .‬ددې تعریف له مخې‬
‫اوبه په یوتعامل کې تیزاب او په بل تعامل کې د قلوي په توګه عمل کوي لکه ‪:‬‬

‫‪NH3 + H2O ↔ NH4+‬‬ ‫‪+ OH-‬‬

‫دلته (‪ )H2O‬د (‪ ) OH-‬کانجوګیټ تیزاب دی ‪.‬‬

‫‪ -3‬د ‪ Lewis‬تیوري( ‪ : )۱٩۲۳‬هغه اتوم یا مرکب چې د الکترونو جوړه اخلي د( لېوس تیزاب) او‬
‫هغه اتوم یا مرکب ‪،‬چې د الکترونو جوړه له له السه ورکوي قلوي ( د لېوس قلوي ) په نوم یادیږي‬
‫‪ .‬لکه په الندې تعاملونو کې‬
 ‫‪17‬‬

‫په (‪ )۱‬تعامل کې (‪ ):OH-‬قلوي او (‪ ) H+‬تیزاب دی ‪ .‬او په ( ‪ )۲‬تعامل کې (‪ )H3N :‬قلوي او (‬

‫‪ )BCl3‬د لیوس تیزاب دی ‪.‬‬
‫) ‪ ( acid anhydrides , acyl anhydrides=(ангидрид кислоты‬اسید انهایدرایـد ‪ ،‬اسـایل‬
‫انهایدراید= د تیزاب انهایدرید ) ‪ :‬هغه مرکب چې د اوبو سره تعامل وکړي او تیزاب جوړ کړي ‪،‬‬
‫د دغه تیزاب انهایدراید بلل کیږي ‪ .‬لکه ‪:‬‬

‫پس ویالی شو چې که د یو تیزاب څخه اوبه و ایستل شي دهغه تیزاب انهایدراید الس ته راځي ‪:‬‬

‫اسایل انهایدرایدونه معموال د اسایل هالیدونو اود تیزاب د سودیمي مالګې د تعامل څخه‬
‫الس ته راځي ‪:‬‬
 ‫‪18‬‬

‫اسید انهایدرایدونه په ډیره اسانۍ د اوبو ‪ ،‬الکولو ‪ ،‬فینولونو او امینونو سره تعامل کوي اود‬
‫اسایلیشن د تعامل لپاره په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ (acid-base indicator=(кислотно-основный индикаторы‬تیــزاب قلــوي معــرپ ) ‪:‬‬

‫اندیکاتور وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (acid dissociation constant=(константа диссоциация кислоты‬د تیزاب د انفکـاک‬

‫ثابت ) ‪ dissociation:‬وګورئ ‪.‬‬

‫) (‪ (acid dye‬تیزابي رنګونه ) ‪ :‬رنګونه وګورئ ‪.‬‬

‫) (‪ (acid halides‬اسید هالیدونه ) ‪ acylhaides:‬وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ (acidic=(кислотный‬تیزابي ) ‪ -۱:‬هغه مرکب دی چې په اوبوکې حل شي او تیـزاب مـنځ تـه‬

‫راوړي ‪ -۲ .‬هغه محلول دی چې د ( ‪ )H+‬اضافي ایون ولري ‪ -۳ .‬تیزابي مرکب ‪.‬‬

‫)‪ ( acidic hydrogen , acid hydrogen=(кислотный водород‬تیزابي هایدروجن ) ‪ :‬د یوې‬

‫تیزابي مادې په مالیکول کې هغه هایدروجن دی ‪ ،‬کله چـې دغـه مـاده پـه اوبـوکې حـل شـي دغـه‬
‫هایدروجن د ( ‪ )H+‬ازاد ایون جوړ کړي ‪ .‬لکه ‪:‬‬

‫‪CH3COOH → CH3COO- + H+‬‬

‫) ‪ (acidity constant=(канстанта кислотность‬د تیزابیت ثابت ) ‪ dissociation:‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪19‬‬

‫) ‪ ( acid rain=(кислотные деждъ‬تیزابي باران ) ‪ :‬هغه باراني اوبه چې ( ‪ )pH< 5‬وي‬

‫تیزابي باران بلل کیږي ‪ .‬په هواکې د ځینې تیزابي غازونو ( … ‪ ) CO2 , SO2, NO2‬د‬
‫موجودیت له کبله دباران اوبه تیزابیت پیداکوي ‪.‬‬

‫) ‪ ( acid salt=(кислотная соль‬تیزابي مالګه ) ‪ :‬د څواساسه تیزاب مالګې دي ‪ ،‬چې یو‬
‫یاڅو تیزابي تیزابي هایدروجنونونه پکې پاتې وي ‪ .‬لکه سودیم هایدروجن کاربونیت (‬
‫‪ ، )NaHCO3‬پتاسیم هایدروجن سلفیت ( ‪ )KHSO4‬اونور ‪.‬‬

‫) (‪ ( acid value‬دتیزاب کچه ) ‪ :‬د پوتاسیم هایدروکساید د ملي ګرامونو شمیر دی ‪،‬کوم چې‬
‫په وازده( شحم ) کې د ازاد تیزاب د خنثی کولو لپاره ضرور وي ‪.‬‬

‫) ‪ (acridine=(акридин‬اکریداین = اکریدین ) ‪ :‬زیړه کرستلي ماده ‪ ،‬دریمي امین (‪)C13H9N‬‬

‫دی ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی (‪ )1100C‬ده ‪ .‬جوړښتي فورمول یی انتراسین ته ورته دی ‪.‬‬

‫‪acridine‬‬

‫) ‪ ( acrolein= (акролеин‬اکرولین ) ‪ :‬پروپینال وګورئ‬

‫) ‪ (acrylate=(акрилат‬اکرایلیټ =اکریالت) ‪ propenoate:‬وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ ( actylic acid, propenoic acid=(акриловая кислота‬اکرایلک اسید ‪ ،‬پروپینوئیک‬

‫اسید= د اکریل تیزاب ) ‪ :‬یو غیر مشبوک کاربوکسایلک اسید دی ‪ .‬بې رنګه مای ده ‪ .‬د ویلي‬
‫کیدو درجه یی( ‪ )130C‬اود جوش درجه یی( ‪ )141,60C‬ده ‪ .‬په اسانۍ پولیمیرایز کیږي او پولي‬
‫اکرایلک اسید ترې جوړیږي ‪ .‬اکرایلک اسید د الندې تعامل څخه الس ته راځي ‪.‬‬
 ‫‪20‬‬

‫‪CH≡ CH + CO + H2O → CH2 = CH –COOH‬‬

‫)‪ ( acrylic resins=(акриловый смолы‬اکرایلک کنډونه یا ژاولې ) ‪ :‬مصنوعي کڼډونه دي‬

‫چې د اکرایلک اسید ( پروپینو ایک اسید ) د استر د پولي میرایزیشن څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ (acrylonitrile, propenonitrile , vinyl cyanide=(акрилонитрил‬اکرایلو نتریل ‪،‬‬

‫پروپینو نتریل ‪ =،‬وینایل سیاناید( اکریلو نتریل ) بې رنګه زهر جنه ( ‪ )H2C=CHCN‬مای ده‬
‫‪.‬د هوا سره (‪ ) ۱۷٪-۳ A‬ګډوله یی چاودنه منځ ته راوړي ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )-83,50C‬اود‬
‫جوش درجه یی (‪ ) 770C‬ده ‪ .‬د مصنوعي ربړونو او مصنوعي وریښمو په جوړولو کې په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ (actinides, Actinoides=(актиниды‬اکتینایدونه‪ ،‬اکتینوئیدونه = اکتینیدونه)‪:‬‬

‫دعناصروپه دوره یی جدول کې د توریم( ‪ )90‬څخه تر الورینسیم(‪ )103‬پورې عناصر د‬
‫اکتانوئیدونو په نوم یادیږي ‪ .‬د دې عناصرو په بیروني الکتروني پوښ کې د اکتینیم (‪ ) Ac‬په‬
‫څیر ( ‪ )7S2‬الکترونونه ځای لري او کیمیاوي خواص یی اکتینیم ته ورته دي ‪ ،‬نو ځکه د‬
‫اکتانوئیدونو په نوم یادیږي ‪ .‬اکتانوئیدونه ټول رادیو اکتیف عناصر دي ‪ .‬توریم ( ‪)Th‬‬
‫پروتکتینیم ( ‪ )Pa‬او یورانیم ( ‪ )U‬په طبیعت کې پیدا کیږي ‪ .‬د یورانیم وروسته عناصر ( ترانس‬
‫یوران ) په مصنوعي ډول جوړیږي ‪ .‬د اکتانوئیدونو د اخري الکتروني پوښونو جوړښت الندې‬
‫ورکړل شوی دی ‪.‬‬

‫‪89-Actinium(Ac) 6d17S2‬‬
‫‪90-thorium(Th)6d27S2‬‬
‫‪91-protactinium(Pa)5f26d17S2‬‬
‫‪92-uranium( U)5f36d7S2‬‬
‫‪93-neotunium(Np) 5f57S2(or 5f46d17S2‬‬
‫‪94-plutonium(Pu)5f67S2‬‬
‫‪95-Americium(Am) 5f7 7S2‬‬
‫‪96-curium( Cm)5f76d17S2‬‬
‫‪97-Berkelium(Bk) 5f86d7S2 or( 5f97S2‬‬
‫‪98Californium(Cf) 5f107S2‬‬
‫‪99- einsteinium(Es) : 5f117S2‬‬
‫‪100-fermium(Fm) 5f127S2‬‬
 ‫‪21‬‬

‫‪101-mendelevium(Md) 5f137S2‬‬
‫‪102- nobelium(Nb) 5f147S2‬‬
‫‪103-lawrencium(Lw)5f146d17S2‬‬

‫)‪ ( actinium=(Актиний) –(Ac‬اکتینیم = اکتین ) ‪ :‬نقره یی رنګی رادیو اکتیف فلز دی ‪.‬‬
‫اتومي نمبر یی( ‪ )۸٩‬دی ‪ .‬دډیرثابت ایزوتوپ ( ‪ )227‬د نیمایی تجزیه کیدو وخت یی (‪) 21,7‬‬
‫کاله دی ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی(‪ )1050±50 0C‬اود جوش درجه یی(‪ ) 32000C‬ده ‪ .‬اکسیدیشني‬
‫درجه یی ( ‪ )+3‬اوپه کیمیاوي خواصو کې النتان ته ورته دی ‪ .‬په ‪۱۸٩٩‬کال کې ( ‪)A.Debierne‬‬
‫پیژندلی دی ‪.‬‬

‫‪ ( actinium series‬د اکتینیم لړۍ ) ‪ :‬رادیو اکتیف لړی وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (actinoid contraction=(актинидный сжатия‬اکتینوئیدي انقباض ) ‪ :‬په اکتانوئیدو(‬

‫‪ )90 -103‬کې د اتومي نمبر په زیاتیدو سره اتومي( ایوني ) شعاک په ترتیب سره کمه او دغه‬
‫اتومونه په تر تیب سره لږڅه کوچني کیږي ‪ .‬دغه پیښه د اکتانوئیدي انقباض په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (actinometer=( актинометер‬اکتینومتر ) ‪ :‬اکتینومتري وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (actinometry=(актинометрия‬اکتینومتري ) ‪ :‬د الکترو مقناطیسي وړانګو د شدت اندازه‬

‫کول د اکتینومتري په نوم او هغه اله ‪ ،‬چې د الکترومقناطیسي وړانګو د شدت د اندازه کولو‬
‫لپاره کارول کیږي د اکتینومتر په نوم یادیږي ‪ .‬هغه اکتینومتر چې د لمرد ر ا د وړانګو شدت‬
‫اندازه کوي د (‪ )pyroheliometer‬په نوم او هغه اکتینومتر چې د اتوموسفیر څخه د راوتلې او‬
‫ځمکې ته د رارسیدلی د لمر د ر ا د وړانګو شدت اندازه کوي د(‪ ) pyranometer‬په نوم اوهغه‬
‫اکتینومتر چې د لمرڅخه د راغلیو اوله ځمکې څخه بیرته فضا ته تلونکو انفرارډ وړانګو د‬
‫شدت تفاوت اندا زه کوي د ( ‪ )pyrogeometer‬په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( activated adsorption=(активированный адсорбция‬فعال شوی جذب ) ‪ :‬د کیمیاوي‬

‫جذب ځانګړی قسم دی چې په ټاکالې اندازه د فعال کیدو انرژي لري ‪.‬‬
 ‫‪22‬‬

‫)‪ (activated alumina( активироанный алюмина‬فعــال شــوی الومینــا ) ‪aluminiu :‬‬

‫‪ hydroxide‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ )activated charcoal=(активированный уголь‬فعال شوي سکاره ) ‪ :‬که د لرګي سکاره د‬

‫اوبو د بړاس په جریان کې سخت ګرم شي ‪ ،‬نو فعاله سکاره تری الس ته راځي ‪ .‬فعاله سکاره د‬
‫غازونو د ګډولې څخه د غازونو اود هایدرو کاربنونو د ګډولې څخه د هایدرو کاربنونو د بیلولو‬
‫او هم د محلول څخه د عضوي ناپاکیود جالکو لو لپاره کارول کیږي ‪ .‬اوپه طب کې د غاز ضد‬
‫االتود موادو په توګه استعمالیږي ‪ .‬فعاله کاربن ډیرزیات واړه واړه سوري لري اود ادسوربنت‬
‫په توکه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (activated complex(активный комплексь‬فعــال کــامپلکس ) ‪activated-complex :‬‬

‫‪ theory‬وګورۍ ‪.‬‬

‫)‪ (activated complex theory=(теория активного комплекса‬دفعال کامپلکس تیوري‬

‫) ‪ :‬دا نظریه په ‪ ۱٩۳۵‬کال د ( ‪ )Evans ering . M.Polany‬لخوا رامنځ ته شوې ده ‪ .‬ددې نظر یی‬
‫له مخې هرکیمیاوې تعامل د یوې انتقالي مرحلې څخه ( په کومه کې چې د تعامل کونکو ذرو‬
‫څخه یو فعال کامپلکس جوړیږي ) تیریږي ‪ .‬لکه په الندې کیمیاوي تعامل کې د*)‪( ABD‬‬
‫فعال کامپلکس ‪:‬‬

‫‪A + B + D → ( ABD)* → A + BD‬‬

‫د فعال کامپلکس انرژي دتعامل داولیه موادو اوهم د تعامل د حاصالتو څخه زیاته وي ‪ ،‬نو‬
‫ځکه فعال کامپلکس ته مالیکول نه ویل کیږي اود تعامل حاصالت هم نشي حسابیدای ‪ .‬دغه‬
‫فعال کامپلکس ذره غیر ثابته وي ‪ ،‬ډیره ژر تجزیه کیږي اود تعامل حاصالت منځ ته راوړي‪.‬‬

‫)‪ ( activated analysis=(активационый анализ‬اکتیویشن اناالیزس) ‪ :‬د لوړې انرژۍ‬

‫لرونکو هستوي ذرو ( نیترون ‪ ،‬پروتون او الفا ذرو ) په واسطه امتحاني نمونه بمباردوي ‪ .‬دلته‬
‫په نمونه کې ځینې هستې رادیو اکتیف ګرځي او رادیو اکتیف وړانګې خپروي ‪ .‬دا وړانګې په‬
‫سپکترومتر کې کې تحلیل او ارزول کیږي ‪ .‬ددې وړانګو د قسم او انرژۍ له مخې په نمونه کې د‬
 ‫‪23‬‬

‫رادیو اکتیف شویو هستو د قسم او مقدار په هکله قضاوت کیږي ‪ .‬د بیلګې په توګه په نیوترون‬
‫اکتیویشن انالیز کې امتحاني نمونه په هستوي ریاکتور کې په نیوترونو بمباردوي چې په نمونه‬
‫کې ځینې ځانګړې هستې دغه نیوترونونه رانیسي او په پایله کې د دغه ځانګړو هستو کتلوي‬
‫اعداد تغیرکوي او هستې رادیو اکتیف ګرځي ‪ .‬دا رادیو اکتیف هستې په خپل سر ( ‪ )γ‬وړانګې‬
‫خپروي ‪ ،‬چې دا وړانګې په ( ‪ )γ‬سپکترو متر کې تحلیل او ارزول کیږي او په نمونه کې د‬
‫ځانګړو هستو مقدار معلومیږي ‪ .‬په دې طریقه په فلزونو ‪ ،‬الیاژونو اود برې نیمه هادي موادو‬
‫کې ډیر لږ مقدار نا پاکي معلومیدای شي ‪.‬‬

‫)‪ (activated energy=( энергия активаций‬د فعالولو انرژ ي ) ‪ :‬هغه مقدار انرژي ‪ ،‬چې‬
‫تعامل کونکې ذرې یی باید ولري ‪ ،‬تر څود هغوۍ ترمنڅ کیمیاوي تعامل پیل شي د تعامل د‬
‫فعالولو د انرژۍ په نوم یاده او په (‪ )Ea‬ښودل کیږي ‪ .‬د بیلګې په توګه د یو تعامل عمومي شکل‬
‫په الندې ډول ښېیو ‪:‬‬

‫که په عادي شرایطو کې د اولي موادو) ‪ ( A + B‬داخلي انرژي ( ‪ )U1‬اود تعامل د حاصالتو(‬
‫)‪ AB‬داخلي انرژي ( ‪ ) U2‬وي ‪ ،‬نو (‪ ) ΔU≈ ∆H < 0‬هغه اندازه انرژي(تودوخه) ده چې ددغه‬
‫تعامل په پایله کې له سستم څخه ازاده شوې ده ‪ .‬د پورتني تعامل په جریان کې د سستم د انرژۍ‬
‫تغیر په الندې انرژیکي دیاګرام کې ښودل شوی دی ‪ .‬په شکل کې لیدل کیږي چې که د اولیه‬
‫موادو (‪ ) reactants‬تر منځ تعامل( →) پیل کیږي ‪ ،‬نو ددې موادو انرژي باید د ( ‪activated‬‬
‫‪ ) complex‬د انرژۍ په اندازه یعنې د (‪ ) U1‬څخه د (‪ )Ea of forword reaction‬په اندازه زیاته‬
‫شي او که دتعامل د حاصالتو)‪ )products‬د بیرته تجزیه کیدو تعامل(←) پیل کیږي‪:‬‬
 ‫‪24‬‬

‫نو بیا هم د )‪(products‬انرژي یی باید د ( ‪ )activated complex‬د انرژۍ په اندازه یعنې د (‪) U2‬‬
‫څخه د )‪ ) Ea-of reverse reaction‬په اندازه زیاته شي ‪ .‬پس ( )‪ )Ea-forword reaction‬د‬
‫(→) تعامل او ( ‪ )Ea-reverse reaction‬د (← ) تعامل د فعالیدوانرژي ګانې دي ‪.‬‬

‫)‪ ( activator=(активаторы‬فعال کونکي ) ‪ :‬هغه مواد چې د کتلست فعالیت او هم هغه ماده‬

‫چې په وجود کې د یوې دوا فعالیت زیاتوي د اکتیواتر په نوم یادیږي‪.‬‬

‫)‪ (active mass=(активная масса‬فعاله کتله )‪mass action :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (active sites=(актив сентер‬فعال ځای = فعال مرکز) ‪ :‬د کتلست پر مخ هغه ځایونه دي چې‬
‫هلته کتلستي فعالیت صورت نیسي ‪.‬‬

‫)‪ (activity=(активность‬فعالیت ) ‪ :‬د حقیقي غازونو او محلولونو د ترمودینامیکي‬

‫کمیتونو په محاسبو کې د غلظت پرځای د اغیزمن غلظت ( فعال غلظت ) د مفهوم څخه کار‬
‫اخلي ‪ .‬د یوې مادې فعال غلظت د هغې مادې د فعالیت په نوم یادیږي او په ( ‪ )a‬ښودل کیږي ‪ .‬د‬
 ‫‪25‬‬

‫غازونو په ګډوله کې د یو غاز فعالیت ( ‪ )a‬دهغه غاز د فشار ( ‪ )p‬سره او په محلول کې د حل‬
‫شوي مادې فعالیت ( ‪ )a‬په دغه محلول کې ددې مادې د ټول غلظت( ‪ )C‬سره داسې اړیکې لري ‪.‬‬

‫دلته ( ‪ )γ‬د فعالیت د ضریب په نوم یادیږي ‪ .‬د( ‪ )γ‬عددي قیمت د ایډیال او حقیقي محلولونو‬
‫توپیر ښېي ‪ .‬هر څومره چې محلول رقیق کیږي د ( ‪ )γ‬قیمت یوته‬
‫(‪ )γ→1‬اود (‪ ) C‬قیمت ( ‪ )a‬ته ) ‪ (C→a‬نژدې کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (activity series=( ряд активность‬د فعالیت لړۍ ‪ ،‬د فعالیت قطار) ‪:‬د عناصرود نسبي‬
‫کیمیاوي فعالیت لړۍ د الکترودي پوتانسیل په جدول کې ورکړل کیږي ‪ .‬دلته د هایدروجن د‬
‫نارمل الکترود ‪ ،‬د ستندرد الکترودي پوتانسیل ( ‪)E0‬قیمت صفر منل شوی دی ‪ .‬هغه عنصر چې‬
‫په محلول کې د هایدروجن په پرتله په اسانۍ الکترون له السه ورکوي د الکتروپوزیتیف عنصر‬
‫په نوم یاد اوپه دغه جدول کې د هایدروجن څخه دمخه ځای لري ‪ .‬او هغه عنصر چې په محلول‬
‫کې د هایدروجن په پرتله په سختۍ الکترون له السه ورکوي د الکترونیګاتیف عنصر په نوم یاد‬
‫اود هایدروجن څخه وروسته ځای شوي دي دیو شمیر فلزونو د نسبي فعالیت لړۍ( قطار) الندې‬
‫ورکړل شوې ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Acyclic=( ациклик‬غیر حلقوي ) ‪ :‬هغه مرکب دی چې په مالیکول کې یی د اتومونو کړۍ نه‬
‫وي ‪.‬‬

‫)‪ ( Acyl anhydride=(ангидрид кислотый‬اسایل انهایدراید ) ‪ :‬اسید انهایدراید وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ (Acylation=(асилировария‬اسایلیشن ) ‪ :‬پر یو مرکب د اسایل ګروپ ( ‪ )RCO-‬نصبول د‬

‫اسایلیشن په نوم یادیږي ‪ .‬د اسایلیشن د تعامل عمومي شکل الندې وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪26‬‬

‫‪R-COCl + R1-OH → R-COOR1 + HCl‬‬

‫‪( acyl fission‬د اسایل تجزیه کیدنه ) ‪ :‬د اسـایل پـه ګـروپ )‪(R-CO-‬کـې د کـاربن ‪ -‬اکسـیجن تـر‬
‫منځ د کیمیاوي اړیکې ماتیدل د اسایل فیژن د عملیې په نـوم یـادیږي ‪ .‬لکـه د اسـتر د هایـدرولیز‬
‫په تعامل کې چې الکول او کاربوکسایلک اسید منځ ته راځي ‪.‬‬

‫‪RCOOR1 + H-OH → R1-OH + RCOOH‬‬

‫)‪ (acyl glycerol=( асилглицерол‬اسایل ګالی سیرول = اسیل ګلیسیرول ) ‪ :‬ګالی سیرید‬
‫وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (acyl group‬اسایل ګروپ ) ‪ :‬د ( ‪ )RCO-‬ګروپ دی ‪ .‬لکه د اسیتایل ګروپ (‪. ) CH3CO-‬‬

‫د اسایل هالیدونو عمومي‬ ‫‪ (acylhalides , acid halides‬اسایل هالید ‪ ،‬اسید هالید ) ‪:‬‬
‫فورمول داسې (‪ )RCO X‬دی ‪ .‬دلته (‪ ) X‬د هالوجن اتوم او ( ‪ )R‬یو عضوي رادیکال دی ‪.‬‬
‫‪ethanoylchloride‬کلوراید( ‪ )CH3COCl‬یی یو مثال دي ‪ ..‬د کاربوکسایلک اسید د (‪) OH‬‬
‫ګروپ چې د هالوجن پر اتوم تعویض شي د اسیل هالید مرکب جوړیږي ‪ .‬اسایل هالیدونه د اوبو‬
‫‪ ،‬الکولو ‪ ،‬فینولو او امینونو سره تعامل کوي اود اسایلشن د تعامل لپاره په کار راځي ‪ .‬د اسایل‬
‫هالیدونو جوړښتي فورمول الندې دی ‪.‬‬

‫)‪ ( addition polymerization=(полимеризация присоеденения‬جمعي پولیمیرایزیشن‬

‫) ‪ :‬پولیمیرایزیشن وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( addition reaction=( реакция присоединения‬جمعي تعامل ) ‪ :‬څومالیکولونه چې‬

‫یوځای شي او یو لوی مالیکول جوړکړي دي تعامل ته جمعي تعامل وایی ‪.‬‬
 ‫‪27‬‬

‫لکه الندی جمعي تعاملونه ‪:‬‬

‫‪ ) adhesive‬ادهیسف ) ‪ :‬سریښ‪ ،‬کڼډونه ‪ ،‬ژاولې او نور مواد چې د شیانو مخونه سره نښلوي د‬
‫ادهیسیف په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫) ‪ ( adhesion= (адгезия‬اډهیژن ) ‪ :‬دیوې مای د مالیکولونو اود بل جسم د سطحې تر منځ‬

‫متقابل جذب ته ادهیژن او هغه قوه چې د ادهیژن سبب ګرځي د ادهیسیف د قوې په نوم یادیږي ‪( .‬‬
‫کوهیژن وګورئ ) ‪.‬‬

‫)‪ ( adiabatic process=( адябатическии процесс‬ادیاباتیک جریان ) ‪ :‬هغه جریان دی چې‬

‫په هغې کې سستم د چاپیریال سره د تودوخې راکړه ورکړه ونه کړي‪.‬‬

‫‪ (adepic acid‬ادیپک اسید ) ‪hexane dioicacid :‬وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ (adrenaline , epinephrine=( адреналин‬ادرینالین ‪ ،‬ایپینیفرین ) ‪ :‬یو هورمون دی چې د‬

‫ادرینال په غده کې جوړیږي اود زړه د فعالیت دزیاتولو اوهم د تنفس د ښه کولو دپاره په کار‬
‫راځي ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی)‪( C9H14O3‬او جوړښتي فورمول یی پاس دی ‪.‬‬
‫)‪ (adsorbate=( адсорбат‬جذبیدونکې ماده = ادسوربات) ‪ :‬هغه ماده ده چـې د یـو جسـم پـرمخ‬
‫جذبیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Adsorbent=(адсорбент‬ادسوربنت ‪ ،‬جاذب ) ‪ :‬هغه ماده ده چې پرمخ یی نور مواد جذبیږي ‪.‬‬
 ‫‪28‬‬

‫)‪ ( Adsorption=( адсорбция‬ادسورپشن ‪ ،‬مخیز جذب ‪ ،‬سطحي جذب ) ‪ :‬سطحي جذب د‬

‫ادسورپشن په نوم یادیږي ‪ .‬په ادسورپشن کې د جامد ( کله هم د مای ) شي پر مخ د مای یا غاز‬
‫اویاهم د جامدشي( ادسوربات) طبقه جوړیږي ‪ .‬په کیمیاوي ادسورپشن کې د ادسوربنت پرمخ د‬
‫ادسوربات یوه مالیکولي طبقه جوړیږي ‪ .‬دلته د ادسوربنت د مخ اود ادسوربات د ذرو ( اتومونو‬
‫‪ ،‬ایونونو یا مالیکولونو ) تر منځ کیمیاوي اړیکې منځ ته راځي ‪ .‬نو ځکه داډول ادسورپشن د‬
‫شیمو سورپشن په نوم یادیږي ‪ .‬په فزیکي ادسورپشن کې د اسوربات طبقه د ادسوربنت پر مخ‬
‫سسته نښتې وي ‪ .‬دلته د ادسوربنت د مخ اود ادسوربات د ذرو تر منځ فزیکي قواوې ( د‬
‫واندروالس قواوې ) عمل کوي ‪ .‬ادسورپشن په کروژن ‪ ،‬هتروکتلستي کیمیاوي تعاملونو او‬
‫کروماتو ګرافۍ کې اساسي رول لري ‪.‬‬

‫)‪ ( adsorption indicator=( индикатор адсорбций‬ادسورپشني معرپ ) ‪ :‬داډول‬

‫اندیکاتور په رسوبي تعاملونو کې استعمالیږي ‪ .‬که د سودیم کلوراید پرمحلول د سلور نایتریت‬
‫محلول اضافه شي ‪ ،‬نو الندې رسوبي تعامل صورت مومي ‪:‬‬

‫)‪NaCl(aq) + AgNO3(aq) → AgCl(s) ↓ + NaNO3(aq‬‬

‫دلته د ( ‪ )Cl-‬ایونونه د سلور کلوراید پر رسوب جذبیږي او کله چې د ( ‪ )Cl-‬ازاد ایونونه ختم شي‬
‫‪ ،‬نو د رسوب رنګ ګالبي ګرځي ‪.‬‬

‫‪ ( aerogel‬ایروجل ) ‪ . :‬د فلزي اکساید یاسلیکا منشاء لرونکي سـپک واړه سـوري لرونکـي ر ـه‬
‫مواد دی ‪ ،‬چې ( ‪ )90%‬یی هوا وي اود وچونکو موادو په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪( Aerosol=(аэрозоль‬ایروزول )‪ :‬د هوا سره د جامد یـا مـای کالوئیـدي ذرو سسـتم د ایـروزول‬
‫په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪( affinity chromatography‬تمایلي کروماتوګرافي ) ‪ :‬د طبیعي پولیمیرونو ( پروتینونو )‬

‫دتصفیې یو بیوکیمیاوي تکنیک دی ‪ .‬عمود والړ کالوم ( اوږد ښیښه یی نل ) د یو جاذب ( لکه‬
‫یو پولیمیر) څخه ډکوي ‪.‬د تصفیه کیدونکو موادو محلول چې یو ځانګړی لیګاند لري او‬
 ‫‪29‬‬

‫لیګاند په کا لوم کې د جاذب موادو سره د جذب خاص تمایل لري د کالوم په پاسنۍ خوله کې‬
‫اړوي ‪ .‬دلته تصفیه کیدونکي مواد د لیګاند په واسطه د جاذب پرمخ نښلي او دهغې سره مل‬
‫ناپاکي د محلول سره د کالوم څخه وځي ‪ .‬اوپه دې طریقه مطلوب مواد تصفیه کیږي ‪.‬‬

‫‪ (aflatoxin‬افال توکسین ) ‪ :‬یو زهرجن مرکب(‪ ) C15H12O6‬دی ‪ .‬خاص ډول فنجیان یی جوړوي ‪.‬‬
‫په دانه لرونکو وښو کې پیدا کیږي د څارویو لپاره قوي زهر دي ‪.‬په انسانانو کې د ځیګر سرطان‬
‫راپیدا کوي ‪ .‬افالتوکسین څلور ایزومیري بڼې لري ‪ ،‬چې د یو ایزومیر جوړښتي فورمول یی‬
‫الندې دی ‪.‬‬

‫‪aflatoxin‬‬
‫)‪ ( Agar-agar(агар агар‬اګر اګر ) ‪ :‬د اوبو د بوټو څخه یی الس ته راوړي ‪ .‬ډیره برخه یی مغلق‬
‫سلفري پولیسکرایدونه دي چې ګالکتوز او نور مواد هم پکې شامل دی ‪ .‬په مکروبیولوژي کې‬
‫د مکروبونو د کښت د چاپیریال د تیارولو لپاره او هم د کریمونو او دواګانو په جوړولو کې په‬
‫کار راځي ‪.‬‬

‫)‪ ( Alabaster=(алабастр‬اله باستر ) ‪ :‬کرستلي کلسیم سـلفیت ( ‪ )CaSO4‬دی ‪ .‬د ګـ ( جیـپس)‬

‫د ګرمولو څخه السته راځي ‪.‬‬
 ‫‪30‬‬

‫د اله باستر سره چې اوبه ګډې شي ژر کلکیږي اوبیرته په ګ اوړي ‪ .‬په ودانۍ جوړولو او په طب‬
‫کې په پلستر جوړولو کې په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Alanine(аланин‬االنین ) ‪ :‬د حیواناتو په وجود کې جوړیږي اود پروتین په جوړښت کې ونډه‬
‫لري ‪ .‬جوړښتي فورمول یې الندې دی ‪ .‬امینو اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( albumin , albumen=(альбумин‬البومین ) ‪ :‬د ( ‪ )globular‬پروتین یو ګـروپ دی ‪ ،‬چـې پـه‬

‫اوبو کې حلیږي خو کله چې ګرم شي ‪ ،‬نو پرم ( کواګولیټ ) کیږي ‪ .‬او بیا په اوبو کې نه حلیږي ‪ .‬په‬
‫وینه ‪ ،‬شیدو اود هګۍ په ژیړ کې پیداکیږي‪.‬‬

‫)‪ ( alcoholic fermentation=(спиртовые ферментация‬الکـولي تخمـر ) ‪fermentation:‬‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( alcohols=(спирты‬الکولونه ) ‪ :‬عضـوي مرکبونـه دي چـې د ( ‪ )-OH‬ګـروپ لـري ‪ .‬د الکـول د‬

‫سستماتیک نومونې لپاره د اړوند الکان دنوم په پای کې د‪( O ℓ‬اول ) کلمه اضافه کیږي ‪.‬لکـه د‬
‫متان اړوند الکول ( متانول ) د ایتان اړوند الکول ( ایتانول ) اونور ‪ .‬که الکولي ګروپ(‪ )- OH‬د‬
‫داسې کاربن سره تړلې وي چې د هایـدروجن یـو اتـوم یـی د (‪ )R‬پـه ګـروپ تعـویض شـوی وي ‪،‬نـو‬
‫داسې الکول اولي اوکه د هایدروجن دوه اتومونـه یـی د ( ‪ )R‬پـه دوه ګروپونـو تعـویض شـوي وي‬
‫‪،‬نو داسې الکـول دویمـي او کـه د هایـدروجن درې اتومونـه یـی د ( ‪ )R‬پـه درې ګروپونـو تعـویض‬
‫شوي وي ‪ ،‬نو داسې الکول دریمي بلل کیږي ‪ ،‬عمومي فورمولونه یی الندې دي ‪.‬‬
 ‫‪31‬‬

‫دریمي الکول‬ ‫دویمي الکول‬ ‫اولي الکول‬

‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬
‫\‬ ‫\‬
‫‪R-C- OH‬‬ ‫‪CH- OH‬‬ ‫‪R - CH2-OH‬‬
‫‪/‬‬ ‫‪/‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬
‫د غلیظ سلفورک اسید او ( ‪ )K2Cr2O7‬په موجودیت کې که اولي ‪ ،‬دویمي اودریمي الکولونه‬
‫اکسیدیشن شي نو مختلف حاصالت ترې الس ته راځي ‪.‬‬

‫که د الکولو څخه اوبه وایستل شي نو ایتر السته راځي او که الکول د عضوي تیزاب سره تعامل‬
‫وکړي او اوبه له السه ورکړي ‪ ،‬نو عضوي مالګه یا ایستر الس ته راځي ‪.‬‬

‫که د الکولو په مالیکول کې د ( ‪ )-OH‬دوه ګروپونه وي ‪ ،‬نو داسې الکول ډای اول( دوه قیمته)‬
‫او که د الکول په مالیکول کې د ( ‪ )-OH‬درې ګروپونه وي نو داسې الکول ترای اول ( درې قیمته‬
‫) یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Aldehyds=( альдегиды‬الډیهایدونه ) ‪ :‬هغه عضوي مرکبونه دي چې د الدیهاید ګروپ ( ‪-‬‬

‫‪ ) CHO‬لري ‪ .‬د سستماتیک نومونې لپا ره یی د اړوند الکان د نوم په پای کې د ال( ‪ )aℓ‬کلمه‬
‫زیاتیږي ‪ .‬لکه ‪:‬‬
 ‫‪32‬‬

‫‪H-CHO‬‬ ‫‪methanal‬‬ ‫فورم الدیهاید ‪ -‬متانل‬

‫‪CH3-CHO‬‬ ‫‪ethanal‬‬ ‫است الدیهاید ‪-‬ایتانل‬

‫د اولي الکول د اکسیدیشن څخه لمړی الدیهاید اوبیا د الدیهاید د اکسیدیشن څخه عضوي‬
‫تیزاب الس ته راځي ‪ .‬الدیهایدونه په کاندنسیشني اوپولیمیرایزیشني تعاملونو کې برخه اخلي‬
‫او پولیمیرونه جوړوي ‪.‬‬

‫‪ (Aldohexose‬الدوهکسوز ) ‪ :‬مونو سکرایدونه وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Aldol=(альдол‬الداول ) ‪ :‬عضوي مرکبونه دي چې هم د الدیهاید ( ‪ )-CHO‬او هم د الکول (‬

‫‪ )-OH‬ګرپونه لري ‪ .‬مثال الندې عضوي مرکب ‪.‬‬

‫)‪ ( aldol reaction=(альдол реакций‬الدول تعامل ) ‪ :‬الندی تعامل د الدول تعامل نومیږي ‪:‬‬

‫‪2( R – CH2 – CHO ) → RCH2 –CHOH –CHR – CHO‬‬

‫دلته د الدیهاید دد وه مالیکو لونو څخه د الدول یو مالیکول ‪،‬کوم چې هم د الکول ګروپ ‪( -OH‬‬
‫) او هم د الدیهاید ګروپ ( ‪ )-CHO‬لري السته راځي ‪ .‬د الدول مالیکول د هایدروکسي‬
‫الدیهاید په نوم هم یادیږي ‪ .‬د الدول د مالیکول څخه چې اوبه وایستل شي ‪ ،‬نو غیر مشبوک‬
‫الدیهاید ترې الس ته راځي د کوم څخه چې نور عضوي مرکبونه جوړیږي ‪ .‬مثال د ایتانل څخه د‬
‫الدول د تعامل په نتیجه کې است الدول اود هغې څخه ( ‪ )2-butenal, crotonaldehyd‬په الندې‬
‫ډول الس ته راځي ‪.‬‬
‫‪-H2O‬‬
‫‪2(CH3- CHO ) → CH3 _- CHOH-_CH2-CHOH → CH3-CH=CH-CHO‬‬
‫)‪crotonaldehyd(2-butanal‬‬
 ‫‪33‬‬

‫‪ ( aldose‬الډوز ) ‪ :‬مونو سکراید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (aldoseterone‬الډوز نیترون ) ‪ :‬یو هورمون دی چې د ادرینال په غده کې جوړیږي اود‬
‫پښتورګو په واسطه د سودیم د اطرح اندازه او له دی الرې په وجود کې د مالګې او اوبو بیالس‬
‫کنترولوي ‪.‬‬

‫)‪ ( alicyclic compound=( алициклические соединения‬الیسـکلیک مرکبونـه ) ‪ :‬یـو‬

‫مرکب چې مالیکول یی د اتومونو کړۍ لري ‪ ،‬خو الیفاتیک وي( اروماتیک نه وي ) ‪ .‬لکه سکلو‬
‫پروپان او نور ‪.‬‬

‫)‪ ( aliphatic compounds=( алифатические соединение‬الیفاتیک مرکبونه ) ‪ :‬ټول‬

‫عضوي غیر حلقوي مرکبونه (‪ ) alkynes ،alkanes, alkenes‬او مشتقات یی الیفاتیک‬
‫مرکبونه دي ‪ .‬او سکلک الیفاتیک مرکبونه د الي سکلک مرکبونو په نوم یادیږي ‪ .‬الیسکلک‬
‫مرکبونه د اروماتیک مرکبونو په څیر ثبات نه لري ( اروماتیک مرکبونه وګورئ ) ‪.‬‬

‫)‪ (alizarin=(ализарин‬الیزارین ) ‪ :‬د الیزارین( ‪ )C14H8O4‬سستماتیک نوم او جوړښتي‬

‫فورمول الندی ورکړل شوی دي ‪.‬‬

‫)‪1 , 2 – dihydroxyantraquinone ( alizarin‬‬

 ‫‪34‬‬

‫الیزارین په رنګ جوړولو اوهم په تحلیلي کیمیا کې د المونیم د ایو ن اوهم د نورو فلزونو‬
‫دپیژندلو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Alkali=(щелочи‬القلي ) ‪ :‬هغه قلوي ده چې په اوبو کې حلیږي اود (‪ )OH-‬ایون ازادوي ‪.‬‬

‫)‪ (alkali metals=(щелочные металлы‬القلي فلزونه ) ‪:‬د دوره یی جدول د ( ‪ )1A‬نیم ګروپ‬
‫توکي (عناصر )لکه ( ‪ )Li , Na , K , Rb , Cs , Fr‬د القلي فلزونو په نوم یادیږي ‪ .‬ددغو فلزونو‬
‫اکسایدونه په اوبو کې حلیږي او قلوي جوړوي ‪ .‬القلي فلزونه مستقیما هم د اوبو سره تعا مل‬
‫کوي او القلي جوړوي ‪ .‬لکه ‪:‬‬

‫)‪2Na(s) + H2O(ℓ‬‬ ‫)‪→ 2NaOH (aq) + H2(g‬‬

‫دالقلي فلزونو د اتومونو د بیروني الکتروني پوښ په ( ‪ )S‬الکتتروني اربیټال کې یو الکترون‬

‫ځای لري اود اخري الکتروني پوښ نه مخکې الکتروني پوښ یی د نجیبه غازونو په څېر بشپړ (‬
‫تکمیل) دی‪ ،‬نو ځکه د ټولو القلي فلزونو اکسیدیشني درجه (‪ ) +1‬ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Alkalimetry=(алкалиметрия‬القلي متري ) ‪ :‬حجمي تحلیل دی ‪ ،‬چې دیو القلي دمعلوم‬

‫( ستندرد) غلظت لرونکي محلول په واسطه تیزابي محلول تتر کوي اوپه دې توګه په محلول کې‬
‫د تیزاب غلظت ( مقدار) معلوموي‬

‫)‪ ( alkaline earth metals=(щелочноземельные металлы‬ځمکني القلي فلزونه) ‪ :‬د دویم‬

‫اصلي نـیم ګـروپ عناصـر د ځمکنـي القلـي فلزونـو پـه ډلـه کـې راځـي ‪ .‬ددې عناصـرو د اتومونـو د‬
‫بیروني الکتروني پوښ په ( ‪ )S‬اربیتال کې دوه الکترونـه اود اخـري الکترونـي پـوښ نـه مخکـې‬
‫الکترونـــي پـــوښ یـــی د نجیبـــه غـــازونو پـــه څیـــر بشـــپړ( تکمیـــل) دی ‪ ،‬نـــو ځکـــه ددې عناصـــرو‬
‫اکسیدیشــني درجــه ( ‪ )+2‬ده ‪ .‬دنــورو اصــلي نــیم ګروپونــو پــه څیــر پــه (‪ ) 11A‬نــیم ګــروپ کــې د‬
‫عناصــرو فلــزي خــواص د پــاس څخــه د ښــکته پــه لــور ( ‪ )Be → Ba‬زیــاتیږي ‪ .‬مــثال د بیــریلم‬
‫هایروکساید محلول یو امفوتیر دی ‪ .‬مګر د باریم هایدروکساید محلـول د حقیقـي القلـي خـواص‬
‫لري ‪ .‬د ځمکني فلزونو اکسایدونه په اوبو کې حل او قلـوي محلولونـه جـوړوي ‪ .‬د ځمکنـي القلـي‬
 ‫‪35‬‬

‫فلزونو کیمیاوي فعالیت د القلي فلزونو په پرتله لږ دی ‪ .‬ځمکني القلي فلزونـه هـم د اوبـو او هـم د‬
‫اکسیجن سره تعامل کوي هایدرواکسایدونه او اکسایدونه جـوړوي ‪ .‬کـه هایدرواکسـایدونو تـه‬
‫یی تودوخه ورکړل شي ‪ ،‬نو تجزیه کیږي اود اړوند فلز اکساید او اوبه منځ ته راځي ‪.‬‬

‫)‪M(OH)2(s) → MO(s) + H2O(ℓ‬‬

‫)‪ ( Alkaloids=(алкалоиды‬الکالوئیدونه ) ‪ :‬یو ګروپ نایتروجن لرونکي عضوي مرکبونـه دي‬

‫‪ ،‬چـــې د نباتـــاتو څخـــه الس تـــه راځـــي او ډول ډول فارموکولوژیـــک خـــواص لـــري ‪ .‬مــــورفین (‬
‫‪ ، )morphine‬کوکـــــائین ( ‪ ، )cocaine‬اتـــــروپین ( ‪ ، )atropine‬کـــــونین (‪ ) quinine‬او کـــــافین‬
‫(‪ ) caffeine‬د الکالوئیـــدونو پـــه ډلـــه کـ ـې راځـــي ‪ .‬الکالوئیدونـــه پـــه طبابـــت کـــې د درد ضـــد(‬
‫انلجیزیک) او بې هوشه کونکو (ا نستیزیک)موادو په توګه کارول کیږي ‪ .‬ځینې الکالوئیدونـه‬
‫لکه ( ‪ )strychnine, coniine, colchicine‬زهرجن مواد دي ‪.‬‬

‫)‪ ( Alkanal= (алканал‬الکانل) ‪ :‬الیفاتیک الدیهایدونه د الکانل په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫))‪ (alkanes, paraffins=(алканы , парафины‬الکانونــه ‪ ،‬پارافینونــه ) ‪ :‬مشــبوک هایــدرو‬

‫کاربنونه دی ‪ .‬عمومي فورمول یی( )‪ )CnH2n+2‬دی ‪ .‬دنوم په پـای کـې یـی د ( ‪ )ane‬کلمـه راځـي ‪ .‬د‬
‫پــارافینونو هومولــوۍ لــړۍ د ( ‪ )-CH2‬ګــروپ پــه زیــاتولو جــوړیږي ‪ .‬لکــه ‪methane(CH4) ,‬‬
‫)‪ ethane(C2H6‬اونـور ‪ .‬د پـارافینونو د هومولـوۍ لـړۍ لـومړي څلـور مرکبونـه غازونـه اود لــړۍ‬
‫اخري مرکبونه چې مالیکولي کتلـې یـی زیـاتې دی جامـدات دي ‪ .‬پارافینونـه د هـالوجنونو سـره د‬
‫اولترافیولت وړانګو تر اغیز الندې تعامل کوي او هالو الکانونه جوړوي ‪ .‬لکه‪:‬‬
 ‫‪36‬‬

‫)‪ (alkanol=(алканолы‬الکنولونه) ‪ :‬الیفاتیک الکول د الکانول په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (alkenes, olefins =( алкены,‬الکینونـه ‪ ،‬اولوفینونـه ) ‪ :‬غیـر مشـبوک هایدروکاربونونـه دي‬

‫چې په مالیکول کې یی یوه یا څو (‪ ) C=C‬اړیکې وي ‪ .‬هغه الکینونه چې یـوه ( ‪ )C=C‬اړیکـه لـري‬
‫عمومي فورمول یی ( ‪ )Cn H2n‬دی ‪ .‬د دې الکینونو د نومونې لپاره د اړونـد الکـان د نـوم پـه پـای‬
‫کې د ین (‪ ) ene‬کلمه راځي ‪.‬‬

‫کــه پــه یــو مــالیکول کــې دوه یــادرې (‪ )C=C‬اړیکــې وي پــه هغــه صــورت کــې د الکــین نــوم داســې‬
‫اخستل کیږي ‪ .‬لکه‬

‫الکینونه په جمعي تعاملونو کې برخه اخلي ‪ .‬لکه ‪:‬‬

‫‪CH2 = CH2 + Cl2‬‬ ‫‪→ CH2Cl - CH2Cl‬‬

‫‪ ( Alkoxides‬الــک اکســایدونه ) ‪ :‬الــک اکســایدونه یــا الکولیتونــه د الکولــو ســره د ســودیم یــا‬
‫پتاسیم د تعامل څخه الس ته راځـي ‪ .‬الـک اکسـایدونه د مـالګو پـه څیـر مرکبونـه دي اود ( ‪)RO-‬‬
‫ایون لري ‪.‬‬
 ‫‪37‬‬

‫‪2C2H5OH + 2Na → 2C2H5O-Na + + H2‬‬

‫)‪ ( alkylation=(алкилирование‬الکایلیشــن =الکیلــي کــول) ‪ :‬پــه یــو مرکــب کــې د الکایــل‬

‫ګروپ داخلول د الکایلیشن په نوم یادیږي ‪ crafts friedel .‬تعامل وګورئ ‪.‬‬
‫)‪ ( Alkylbenzenes=(алкилбензолы‬الکایل بنزینونه = الکیل بنزولونه) ‪ :‬دبنزین په کړۍ کې‬
‫چې د الکایل ګروپ وي ‪ ،‬دغسې مرکب د الکایل بنزین په نوم یادیږي لکه متایل بنزین ‪( C6H5‬‬
‫)‪ – CH3‬چې تولوین یا تولول یی هم بولي ‪.‬‬

‫)‪ ( Alkyl group= ( алкил группа‬الکایل ګروپ = الکیل ګروپ ) ‪ :‬که د الکان د مالیکول‬
‫څخه د هایدروجن یو اتوم و ایستل شي ‪ ،‬نو د الکایل ګروپ ( الکیل ګروپ ) الس ته راځي لکه‬
‫‪:‬‬

‫‪( Alkyl halides‬الکایل هالیدونه)‪ haloalkanes :‬وګورئ‪.‬‬

‫) ‪ (Alkynes , acetylenes=(алкины‬الکاینونه ‪ ،‬استلینونه = الکینونه ) ‪ :‬غیر مشبوک‬

‫هایدرو کاربونونه دي چې یوه یاڅو)‪ )C≡ C‬اړیکې لري ‪ .‬هغه الکاینونه ‪ ،‬چې یوه درې غبرګه‬
‫اړیکه لري عمومي فورمول یی )‪ ( CnH2n -2‬دی ‪ .‬د دې ډول الکاینونو د سستماتیک نومونې‬
‫لپاره د اړوند الکان د نوم په پای کې ‪ Yne‬زیاتوي لکه ‪:‬‬

‫\‬ ‫‪/‬‬
‫‪ ( Allenes‬الینونه ) ‪ :‬هغه مرکبونه دي چې د ) ‪ ( C= C = C‬ګروپ لري ‪.‬‬
‫‪/‬‬ ‫\‬
 ‫‪38‬‬

‫چې دلته د کاربن د درې اتومونو تر منځ دوه دو ه غبرګې اړیکی او اخري دوه اتومونه هریو د‬
‫دوه یوستویو ( ‪ ) -‬اړیکو په واسطه د نورو اتومونو یا د )‪ ( R‬د ګروپ سره تړلي وي ‪ .‬هغه‬
‫مرکبونه چې داډول ګروپ لري اپتیکي فعال مواد وي لکه ‪ 1,2 – propa diene :‬چې کیمیاوي‬
‫فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫) ‪ ( Allotropy=(аллотропия‬الوتروپي ) ‪:‬که یو عنصر د څو ساده موادو په بڼو پیدا کیږي ‪،‬‬

‫نو دغه بیلې بېلې بڼې د اړوند عنصر الوتروپي بلل کیږي ‪ .‬دبیلګې په توګه اکسیجن د دوه ساده‬
‫)‪ ( O3‬په بڼو په طبیعت کې پیداکیږي ‪ .‬دغه ساده‬ ‫موادو لکه عادي اکسیجن )‪( O2‬او اوزون‬
‫مواد د یو عنصر څخه جوړ دي ‪ ،‬خو مالکولي جوړښت یی تو پیر لري ‪ .‬همدا ډول کاربن په‬
‫طبیعت کې د الماس او ګرافیټ په بڼو پیدا کیږي اود الماس او ګرافیټ کرستلي جوړښت توپیر‬
‫لري ‪ ،‬نو الماس او ګرافیت د کاربن الوتروپي ګانې دي ‪.‬‬

‫)‪ (Alloys=(сплавы‬الیاژونه ) ‪ :‬که څوفلزونه سره ګډ ویلي شي ‪ ،‬نو الیاژورځیڼې الس ته راځي‬
‫‪ .‬لکه د جست او مس ګډوله ‪ .‬دفلز او غیر فلز ګډوله هم الیاژ بلل کیږي ‪ .‬لکه فوالد چې د اوسپنې‬
‫او کاربن الیاژ دی ‪ .‬الیاژ کیدای شي یو مرکب یا جامد محلول اویا دڅو کمپوننتونو ( موادو )‬
‫ګډوله وي ‪.‬‬

‫‪(Alloy steel‬الیاژ فوالد)‪ :‬فوالد وګورئ ‪.‬‬

‫‪( Allyl alcohol‬االیل الکول ) ‪ propenol :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Allyl group‬االیل ګروپ ) ‪ ( CH2=CH2- CH2-) propenyl group :‬وګورئ‬

 ‫‪39‬‬

‫‪ ( alnico‬النیکو ) ‪ :‬دالمونیم ‪ ،‬نکل ‪ ،‬کوبالت او مس د الیاژونو تجارتي نوم دی ‪ .‬له دې الیاژ‬

‫څخه دایمي مقناطیسونه جوړوي ‪.‬‬

‫)‪( Alphairon=(алъфа железа‬الفا اوسپنه )‪ :‬اوسپنه وګورئ ‪.‬‬

‫‪(Alpha-naphtol test‬الفا‪-‬نفتول تست ) ‪ :‬په محلول کې د کاربو هایدریت د پیژندنې ازموینه‬

‫(تجربه )ده ‪ .‬دا تجربه د میلش تست ( ‪ ) melish test‬په نوم هم یادیږي ‪ .‬په امتحاني محلول کې‬
‫لږ څه الکول وروسته الفانفتول او له دې وروسته غلیظ سلفورک اسید په ډیر احتیاط ورو ورو د‬
‫امتحاني نل ( تیوب )په خوله کې داسې اچول کیږي ‪ ،‬چې د امتحاني نل پر ښیښه ورو ورو‬
‫امتحاني محلول ته ورسیږي ‪ .‬دغلته د دواړو محلولونو دګډیدو د تماس پر پوله د بنفش رنګه‬
‫کړۍ جوړیدل په امتحاني محلول کې د کاربو هایدریت شتون ښېي ‪.‬‬

‫‪ (Alpha partical=(алъфа- частиц) -α‬الفا ذره ‪ : )α‬د الفا ذره ( د الفا وړانګه ) د رادیو‬
‫اکتیف موادو څخه خپریږي ‪ .‬د الفا ذرې ته د هیلیم هسته هم وایی ‪ ،‬دا ځکه چې د الفا ذره( ‪ ) α‬د‬
‫دوه پروتونو او دوه نیو ترونو څخه جوړه ده ‪ .‬که د یو عنصر څخه د الفا ذره ووځي ‪ ،‬نو دهغه‬
‫عنصر کتلوي عدد څلور او اتومی نمبر یی دوه عدده کمیږي او لمړنی عنصر ( ‪ ) X‬په داسې‬
‫عنصر (‪ ) Y‬بدلیږی ‪ ،‬چې ځای یی د عناصرو په دوره یی جدول کې دلمړني عنصر څخه دوه‬
‫کوره مخکې دی ‪.‬‬

‫‪ (alum‬الوم ) ‪ :‬الومینیم پتاسیم سلفیت وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Alumina=(алюминия окись‬الومینـا =الومینیـا اکسـاید) ‪ :‬الـومینیم اکسـاید ‪ ،‬الـومینیم‬

‫هایدروکساید وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪40‬‬

‫)‪ (Aluminate=(алюминаты‬الو مینیټ = الو مینات ) ‪ :‬دالقلـی اود المـونیم هایدروکسـاید د‬

‫تازه رسوب دتعامل څخه د الومینیټ مالګې جوړیږي ‪.‬‬

‫] ‪Al(OH)3 + NaOH → Na[ Al(OH)4‬‬

‫دالقلي او فلزي المونیم یا المونیم اکساید د تعامل څخه هم د الومینیټ مالګې الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪2Al+ 2NaOH +6 H2O → 2Na[Al(OH)4] + 3H2‬‬

‫د ̅]‪ [ Al(OH)4‬ایون داوبو په محلول کې شتون لرالی شي ‪ .‬د القلي فلزونو الومینیتونه په اوبو‬
‫کې حل دي ‪ .‬که‬
‫( ‪ ) Al2O3‬د فلزونو د اکسایدونو سره یو ځای ویلی شی ‪ ،‬نو بې اوبو الومینیتونه الس ته‬
‫راځي‪.‬د ‪ CaO‬او ‪ Al2O3‬د یو ځای ویلي کولو څخه‪ Ca(AlO2)2‬جوړیږي ‪ .‬کلسیم الومینیت ته‬
‫د‪ HAlO2‬تیزاب مالګه هم وایی ‪ .‬مګنیزیم الومینیت‪ MgAl2O4‬او کلسیم الومینیت ‪CaAl2O4‬‬
‫په طبیعت کې هم پیدا کیږي‬

‫‪ (Aluminium=(алюминий)-Al‬الومینیم ) ‪ :‬سپین ځالنده فلز دی ‪ .‬نسبي کثافت یی ‪ ، ۲ ،۷‬د‬

‫ویلې کیدو نقطه یی‪ ۶۶۰ 0C‬اود جوش نقطه یی‪ ۲٤۶۷ 0C‬ده ‪ .‬المونیم اصال یو فعال فلز دی‪ ،‬خو‬
‫پر مخ یی ډیر ژر د المونیم اکساید کلک او کیمیا وي تنبل پوښ جوړیږي چې د المونیم د خوړل‬
‫کیدو ( دچاپیریال سره د تعامل ) مخه نیسي ‪ .‬المونیم یو ثابت ایزوتوپ ( ‪ ) Al-27‬لري‪ .‬المونیم‬
‫په غلیظ ‪ HNO3‬کې نه حلیږي ‪ ،‬خوپه رقیق ‪ H2SO4‬او او هم په القلي کې حلیږي ‪ .‬د المونیم‬
‫څخه د خوړلو لوښي اود الوتکو تنه ( باډي ) جوړوي ‪ .‬المونیم او هم المونیم اکساید ( ‪) Al2O3‬‬
‫امفوتیر مواد دي ‪ .‬د اوبو اود تیزابو د محلول سره هایدریت شوی ایون ‪ ] Al(H2O)6[+3‬جوړوي‬
‫اود القلي سره الومینیتونه ورکوي ‪ .‬د الومینیم اکسیدیشني درجه ( ‪۳‬د ) ده ‪ .‬دالومینیم د الس‬
‫ته راوړلو لپاره المونیم اکساید(‪ )Al2O3‬په ویلي شوي کریولیت کې حل کوي اود دغه محلول د‬
‫الکترولیز څخه المونیم الس ته راوړي‬
 ‫‪41‬‬

‫)‪)aluminiumacetate=(ацетат алюминий‬المونیم اسیتیت= اسیتات الومینیم ) ‪ :‬المـونیم‬

‫ایتانوئیت وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Aluminiumchloride=( хлорид алюминий‬المــونیم کلورایــد = المــونیم کلوریــد ) ‪:‬‬

‫المونیم کلوراید(‪ ) AlCl3‬سپینه جامده ماده ده ‪ .‬په لمـدبل هـوا کـې شـین لـوګی ورکـوي ‪ .‬د اوبـو‬
‫سره په شدت تعامل کوي او هایدروجن کلوراید جوړوي ‪.‬‬

‫‪2AlCl3+ 3H2O→6HCl +Al2O3‬‬

‫د المونیم کلوراید اوهم د (‪ ) Al2O3 .6H2O‬څخه په عضوي سنتیزونو کې کار اخلي ‪.‬‬

‫)‪ (Aluminium ethanoate=( ацетат алюминий‬المونیم ایتانوئیـت = الـومینیم اسـیتات ) ‪:‬‬

‫المونیم ایتانوئیټ ‪ ) Al(OOCCH3( 3‬سپینه جامده مـاده ده ‪ .‬پـه سـړو اوبـو کـې لـږه حـل ده او پـه‬
‫ګرمو اوبو کې تجزیه کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Aluminium hydroxide=( гидроокисъ алюминий‬المـونیم هایدروکسـاید ) ‪ :‬سـپینه‬

‫کرستلي ماده ‪ Al ) OH (3‬ده ‪ .‬په طبیعت کې د ګپسایت منرال (‪ ) gibbsite‬په بڼه پیداکیږي‬

‫)‪ (Aluminium oxide, Alumina=( окисъ алюминий‬المــونیم اکســاید = الومینــا ) ‪ :‬د‬

‫اکسیجن سره د المونیم مرکبونه د خاورې د مهمو اجزاو څخه دي ‪ .‬المونیم اکسـاید ( ‪ ) Al2O3‬پـه‬
‫طبیعــت کــې د کورنــدوم د منــرال پــه بڼــه پیــداکیږي ‪.‬د الومینــا ثابـت شــکل د الفــا الومینــا پــه نــوم‬
‫یـادیږی چـې نسـبي کثافــت یـی‪ ، ۳ ،٩ ۷‬د ویلـي کیــدو نقطـه یـی‪ ۲۰۱۵ 0C‬اود جـوش نقطـه یــی‪۶۰‬‬
‫‪ ۲٩۸۰±‬سانتیګراد ده ‪ ،‬داماده بـې رنګـه هکـذاګونال یـا رمبـک کرسـتلونه جـوړوي ‪ .‬د المـاس او‬
‫ســلیکان کاربایــد وروســته تــر ټولــو ســخته مــاده ده ‪ .‬د ســودیم هایدروکســاید پــه محلــول کــې د‬
‫بوکسیت ( ‪ ) Al2O3.nH2O‬دحل کولو څخه (‪ )Al2O3‬الس ته راځي او په بوکسییت ناپاکي لکه د‬
‫اوسپنې اکسایدونه چې امفوتیر نه دي ‪ ،‬په سودیم هایروکساید کې نه حل کیږي او رسوب کوي‬
‫‪.‬د بوکسیتونو ‪ ،‬کاولین او المونیم اکساید د مذابې د الکترولیز څخه المونیم الس ته راوړي ‪.‬‬
 ‫‪42‬‬

‫)‪ (Aluminothermy=(алюминотермия‬الومینــــو ترمــــي ) اد فلــــزي المــــونیم پــــه واســــطه‬

‫داکسایدونو احیا کول او له هغې نه د فلزونو ‪ ،‬غیـر فلزونـو او الیـاژونو الس تـه راوړل د الومینـو‬
‫ترمي په نوم یادیږي ‪ .‬لکه ‪:‬‬

‫‪2Al0 + Cr2O3 → Al2O3 + 2Cr0‬‬

‫داتعامل روسي کیمیـا پـوه بکیتـوپ پـه ‪ ۱۸۵٩‬کـې پیژنـدلې دی‪ .‬پـه دې طریقـه سـودیم ‪ ،‬کـروم ‪،‬‬
‫مګنیزیم او نور الس ته راوړي‪.‬‬

‫)‪ (Amalgam=( амалъгамы‬املګم = ملغمه ) ‪ :‬د یو یا څوفلزونو سره د سیماب الیـاژ د املګـم‬
‫یا ملغمې په نوم یادیږي ‪.‬د اوسپنې او پالتین پرته نـور ډیـر زیـات فلزونـه د سـیمابو سـره ملغمـه (‬
‫املګم ) جوړوي ‪.‬ملغمه کیدای شي جامد یا مای محلول وي ‪.‬القلي فلزونه او ځینې نور د سیمابو‬
‫سره ثابت ترکیب لرونکي مرکبونه جوړوي لکه ‪ NaHg2‬او نور ‪ .‬د مس ‪ ،‬نقـرې او طـال ملغمـې تـه‬
‫که تودوخه ورکړل شي ‪،‬نو سیماب بړاس کوي او الوځي ‪ .‬داچې اوسپنه د سـیمابو سـره ملغمـه نـه‬
‫جوړوي ‪ ،‬نو ځکه سیماب په پوالدي لوښو کې ساتل کیږي ‪ .‬ملغمه د ښیښې په جیوه کولو کې پـه‬
‫کار راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Amalgamation=(амалгамация‬املګمیشن = ملغمه کید نه ) ‪ :‬د ملغمې جوړونې له الرې د‬

‫معدني مـوادو څخـه د یـو فلـز جـال ګـول د ملغمـې جـوړونې یـا املګمیشـن پـه نـوم یـادیږي ‪.‬یعنـې‬
‫معدني مواد د سیمابو سره معامله کوي ‪ .‬دلته یواځې ملغمه جوړونکې فلز په سیمابوکې حل اود‬
‫نا حله موادو څخه جال کیږي ‪ .‬الس ته راغلې ملغمـه تقطیـروي چـې دلتـه سـیماب بـړاس کیـږی او‬
‫الوزي او مطلوب فلز د تقطیـر پـه فالسـک کـې پـاتې کیـږي ‪ .‬پـه دې طریقـه طـال او نقـره د معـدني‬
‫موادو څخه جال کوي ‪.‬‬

‫‪ (amatol‬امــاتول ) ‪ :‬د تــرای نتــرو تولــول ( ‪ ) T N T‬او امــونیم نایتریــت ګډولــه چــې خطــر ناکــه‬
‫چاودیدونکي مواد دي د اماتول په نوم یادیږي ‪.‬‬
 ‫‪43‬‬

‫‪ (Americium=( америций) -Аm‬امیریسـیم ) ‪ :‬د اکتانوئیـدو ( تـرانس یـوران ) د عناصـرو لـه‬

‫ډلې څخه یو رادیو اکتیف عنصر دی ‪.‬اتمي نمبر یـی ‪ ٩۵‬او اتـومي کتلـه یـی ‪ ۲٤۳‬ده ‪ .‬د ډیـر ثابـت‬
‫ایزوتــوپ ( ‪ )۲٤۳‬د نیمــایی تجزیــه کیــدو وخــت یــی ‪ 7,95 .103‬کالــه دی ‪ .‬نســبي کثافــت یــی د‬
‫سـانتیګراد پــه شــلو درجــو کـې )‪ ( 13,67‬د ویلــې کیــدو درجــه یــی پــه ســانتیګراد ‪ ٩٩٤ ± ٤‬اود‬
‫جــوش نقطــه یــی پــه ســانتیګراد( ‪)۲۶۰۷‬درجــې ده ‪.‬داعنصــر لــس ایزوتوپونــه لــري ‪ .‬پــه ‪۱٩٤۵‬م کــې‬
‫پیژندلی شوی دی ‪ .‬د امرسیم اکسیدیشني نمرې ( ‪۳‬د ‪٤ ،‬د ‪ ۵ ،‬د ‪۶ ،‬د ) دي ‪.‬‬

‫)‪ ( Amides= ( амиды‬امایدونه = امیدونه ) ‪:‬‬

‫‪-۱‬عضـــوي امایدونـــه هغـــه مرکبونـــه دي چـــې د امایـــد ( ‪ ) - CONH2‬ګـــروپ لـــري ‪ .‬لکـــه ایتـــان‬
‫امایــد‪ ، CH3-CONH2-‬پروپـــان امایـــد ‪ CH3- CH2 –CONH2‬او نـــور ‪.‬امایدونـــه بـــې ثباتـــه‬
‫کرستلي مواد دی ‪ .‬هر اماید د اړوند عضوي تیزا ب د امونیمي مـالګې د تـودوخې ورکولـو څخـه‬
‫الس ته راځي ‪.‬‬
‫͞‬
‫‪-۲‬غیر عضوي امایدونـه ‪ :‬هغـه غیـر عضـوي مرکبونـه دي چـې د )‪ )͞ NH2‬انیـون لـري ‪ .‬لکـه پتاسـیم‬
‫اماید( ‪ ، ) KNH2‬کدمییم اماید‪ ) Cd(NH2 ( 2‬اونور ‪ .‬غیر عضوي امایدونه د یو فلـز او امونیـا‬
‫د تعامل څخه الس ته راځي ‪.‬‬
‫( امیدول ) ‪ :‬امینو فینول وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Amination=( аминирования‬امینیشـن ) ‪ :‬پـر یـو مرکـب د امـین ګـروپ (‪ ) -NH2‬نصـبول د‬

‫امینیشن د تعامل په نوم یادیږي ‪.‬لکه ‪:‬‬

‫‪RCl+ NH3→R-NH2+HCl‬‬
‫‪RCl +NaNH2 →R-NH2+NaCl‬‬

‫)‪ (Amines=( амины‬اماینونه = امینونه ) ‪ :‬که د امونیا د مالیکول یو هایدروجن پریو عضـوي‬
‫ګروپ ( ‪ ) R‬تعویض شی ‪ ،‬نو اولي امین او که د امونیا د مالیکول دوه هایدروجنه په دوه عضوی‬
‫ګروپونو ( ‪ ) R‬تعویض شي نو دویمي امین او که د امونیـا د مـایکول درې واړه هایدروجنونـه پـه‬
‫درې عضوي ګروپونو ( ‪ ) R‬تعویض شي ‪ ،‬نو دریمي امین الس ته راځي ‪ .‬لکه متایل امین ‪CH3-‬‬
‫‪ ، NH2‬دای متایل امین ‪ ، ) CH3)2 NH‬ترای متایل امین ‪)CH3) 3N‬او نور ‪.‬‬
 ‫‪44‬‬

‫‪ ( Amine salts‬د امینـو مـالګې ) ‪ :‬کـه امینونـه د تیـزاب سـره تعامـل وکـړي ‪ ،‬نـو د امینـو مـالګې‬
‫جوړیږي ‪.‬دلته تیزابـي هایـدروجن ( ‪ ) H+‬د امـین پـر ګـروپ نښـلي ‪ ،‬دامـونیم مثبـت ایـون جـوړوي‬
‫‪.‬لکه ‪:‬‬

‫که یو امین غیر سستماتیک نوم ( تجارتي نوم )ولري ‪ ،‬نو دهغه دمـالګې د نـوم پـه پـای کـې ‪ium‬‬
‫وروستاړی کاروي ‪.‬لکه ‪:‬‬

‫دریمي امین د الکایل هالید سره څلورمي امونیمي مرکبونه ( مالګې) جوړوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Amino acids=(амино кислота‬امینـو اسـیدونه ) ‪ :‬عضـوي تیـزاب چـې یـو یـا څـو د امـین‬
‫ګروپونه ولری د امینو اسید په نوم یادیږي ‪.‬که تیزابي ) ‪ ( -COOH‬او امینـي ) ‪( -NH2‬ګروپونـه‬
‫دواړه د یو کاربن سره تړلي وي دغه مرکب د الفا امینو اسید په نوم یادوي او که د تیزاب او قلوي‬
‫ګروپونه په جال جال مګر دوو څنګ په څنګ د کاربن اتومونو پورې تړلي وي داسې مرکب د بیتا‬
‫امیواسید په نوم یادوي ‪ .‬لکه ‪:‬‬

‫‪α‬‬ ‫‪β‬‬
‫‪CH3-‬‬ ‫‪CH – COOH‬‬ ‫‪CH2 –CH2 – COOH‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪NH2‬‬ ‫‪NH2‬‬
‫‪α- aminopropanoic acid‬‬ ‫‪β-minopropanoic acid‬‬

‫پروتینونه د الفا امینو اسیدونو څخه جوړ دي ‪ .‬امینو اسیدونه کیدای شي یـو یـا دوه د کاربونیـل‬
‫ګروپونه ‪ -COOH‬ولري ‪ ،‬چـې د مونـو کاربونیـل امینـو اسـید او ډای کاربونیـل امینـو اسـید پـه‬
‫نومونو یادیږي ‪ .‬همدا ډول امینو اسیدونه کیدای شي د امین ) ‪ -NH2‬یو یا دوه ګروپونـه ولـري ‪،‬‬
‫)‬
 ‫‪45‬‬

‫چې دغه مرکبونه د مونو امینو اسید او ډای امینو اسـید پـه نومونـو یـادیږي ‪ .‬امینـو اسـیدونه پـه‬
‫طبیعت کې ډیر پیداکیږي ‪ .‬ډیر امینو اسیدونه په اوبو کې حل کیږي ‪ ،‬مګر په عضـوي محللونـو‬
‫کې نه حل کیـږي ‪ .‬پـه اوبـو کـې د امینـو اسـید محلـول خنثـی وي ‪ .‬امینـو اسـیدونه جامـد کرسـتلي‬
‫مواد دي ‪.‬دپروتینو د هایدرولیز څخه الفا امینو اسیدونه الس ته راځي‪.‬‬

‫)‪ ( Aminobenzene=(фениламин‬امینو بنزین= فینیل امین) ‪ :‬فینایل امین وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Amino group=( аминогруппа‬امینو ګروپ ) ‪ :‬د ( ‪ ) -NH2‬ګروپ دی ‪.‬‬

‫‪ -α( α -aminotuluene‬امینو تولوین ) ‪ :‬بنزایل امین وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (ammines‬اماینونه ) ‪ :‬کامپلکس مرکبونه دی چې لیګاندونه یی د امونیا مالیکولونـه دي ‪ .‬لکـه‬

‫‪tetraamminecopper(11)ion‬تترا اما ین مس (‪ )11‬ایون ‪[ Cu ( NH3)4 ]+2‬‬ ‫د‬

‫)‪ ( Ammonia=(аммиак‬امونیا ) ‪ :‬بې رنګه د هوا په پرتله دوه کرته سپک غـاز ) ‪ ) NH3‬دی ‪.‬د‬
‫ویلې کیدو نقطه یی‪ -77,70C‬اود جوش نقطه یی‪ -33,350C‬ده ‪.‬امونیا په اوبو کې ډیره حل کیږي‬
‫‪.‬د سانتیګراد په شلو درجو کې په یو حجم اوبو کې اوه سوه حجمه اومونیا حـل کیـږي ‪ .‬امونیـا پـه‬
‫الکولو کې هم حل کیږي ‪ .‬په اوبو کـې د امونیـا محلـول کمـزوری قلـوی (‪( NH4 OH‬جـوړوی ‪ ،‬د ا‬
‫قلوي یواځې داوبو په محلول کې شتون لرالی شي ‪ .‬امونیـا د تیزابـو سـره تعامـل کـوي اود اړونـد‬
‫تیزاب مالګې جوړوي ‪ .‬لکه ‪:‬‬

‫‪NH3 + HCl → NH4Cl ↔ NH4+ + Cl-‬‬

‫امونیا د ځینو فلزونو د مالګو سره کامپلکس مرکبونه( امونیا کاتونه ) جوړوي ‪.‬‬

‫‪Cu+2 + 4NH3 ↔ [ Cu(NH3)4]+2‬‬

 ‫‪46‬‬

‫امونیا د القلي فلزونو او هم د ‪ 11A‬ګروپ د ځینو فلزونو سره تعامل کوی ‪ ،‬چې په ځینو شرایطو‬
‫او پــه ځینــو شــرایطو کــې امیدونــه جــوړوي ‪ .‬مــای بــې اوبــو امونیــا بــې رنګــه‬ ‫کــې نترایدونــه‬
‫بهانــده مــای ده ‪ ،‬چــې ‪ ۸۲ ،۲ ٪‬نــایتروجن لــري ‪ .‬امونیــا د (‪ )1A , 11A‬ګروپونــو د فلزونــو ســره‬
‫تعامــل کــوي او ددغــه فلزونوامیدونــه لکــه ‪ KNH2‬او ‪Cd )NH2)2‬جــوړوي ‪ .‬امونیــا ډیــره لــږه‬
‫ایونایز کیږی ‪ ،‬چې د ‪ NH4+‬او ‪ NH2-‬ایونونه جوړوي ‪ .‬که امونیا په هوا کـې وسـوځول شـي ‪ ،‬نـو‬
‫اوبه او نایتروجن ترې الس ته راځي ‪ .‬اوکه د کتلست به موجودیـت کـې وسـوځول شـي ‪،‬نـو ‪، NO‬‬
‫‪ NO2‬او اوبــه تــرې الس تــه راځــي ‪ .‬ددې تعامــل پــه اســاس پــه صــنعت کــې د امونیــا څخــه د ښــورې‬
‫تیــزاب ) ‪ ( HNO3‬الس تــه راوړي ‪ .‬د امــونیم هایدروکســاید ځیڼــې مــالګې لکــه ‪(NH4)2CO3‬‬
‫‪ , NH4NO3 ,NH4Cl,‬او ‪ NH4HCO3‬د نایتروجني سرې په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ (Ammonium alum‬امونیم الوم ) ‪ :‬الوم وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Ammoniumbicarbonate=(бикарбонатаммоний‬امونیم بي کاربونیت = بـي کاربونـات‬

‫امونییم ) ‪ :‬امونیم هایدروجن کاربونیت وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Ammoniumcarbonate=( карбонат аммоний‬امـونیم کاربونیـت = امـونیم کاربونـات) ‪:‬‬

‫یوه بې رنګه جامـده کرسـتلی مـاده ‪( NH4) 2 CO3‬ده ‪ .‬غیـر ثابـت مرکـب دی چـې ورو ورو تجزیـه‬
‫کیږي ‪ ،‬کاربنډای اکساید ‪ ،‬امونیا او اوبه جوړوي ‪ .‬امونیم کاربونیت په اوبو کې ښه حل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (ammonium chloride=( хлорид аммоний‬امونیم کلورایـد ‪ ،‬کلوریـد امـونییم ) ‪ :‬سـپینه‬

‫یــا بــې رنګــه ‪ ،‬جامــده کرســتلي ( مکعبــي ) مــاده (‪ )NH4Cl‬ده ‪ .‬د ســانتیګراد پــه ‪ ۳٤۰‬درجــو کــې‬
‫تصعید کیږي ‪ .‬په اوبو کې ښـه او پـه ایتـانول کـې لـږه حـل کیـږي ‪ ،‬خـو پـه ایتـر کـې نـه حـل کیـږي ‪.‬‬
‫داماده د امونیا او هایدروجن کلوراید دتعامل څخه الس ته راځي ‪.‬امونیم کلوراید د وچو بطریـو‬
‫په جوړولو کې په کار راځي ‪.‬‬

‫‪ (ammonium‬امـــــونیم هایـــــدروجن‬ ‫‪hydrogencarbonate=(бикарбонатаммоний‬‬ ‫)‬

‫کاربونیت ‪ ،‬امونیم بي کاربونیټ ) ‪ :‬امونیم بي کاربونیټ سـپینه جامـده مـاده ( ‪ ) NH4HCO3‬ده‬
 ‫‪47‬‬

‫په اوبو کې ښه حل کیږي ‪ .‬که تودوخه ورکړل شي په کاربونیټ اوړي ‪ .‬د خمیرې د پوډرو اود ځینو‬
‫درملونو ( دوا ګانو ) په جوړولو کې په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ (ammonium ion=(ион аммоний‬امونیم ایون ‪ : ) ،‬د ) ‪ ( NH4+‬ایون دی ‪.‬‬

‫)‪( ammoniumnitrate=(нитратаммоний‬امـــونیم نایتریـــټ = امـــونیم نیتـــرات )‪ :‬بـــې رنګـــه‬
‫کرستلي جامده ماده) ‪ ) NH4NO3‬ده د ویلي کیدونقطه یی د سانتیګراد ‪ ۱۶٩،۶‬درجې اود جوش‬
‫نقطه یی د سانتیګراد ‪ ۲۱۰‬درجې ده په اوبو او ایتانول کې حلیږي ‪.‬د امونیم نایتریټ ډیره اندازه د‬
‫نایتریتي سرو او یو څه اندازه یی د چاودیدونکو موادو د جوړولو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (ammoniumsulphate=(сулъфатаммоний‬امــونیم ســلفیټ= امــونیم ســلفات) ‪ :‬ســپینه ‪،‬‬

‫کرستلي ( رمبیک)جامده ماده ‪ ) NH4 (2SO4‬ده ‪ .‬د سانتیګراد په ‪ ۲۳۵‬درجې کـې تجزیـه کیـږي ‪.‬‬
‫په اوبو کې حل کیږي ‪ .‬ډیره برخه یی د سرې په توګه کارول کیږي‬

‫‪ (ammonium thiocyanate‬امونیم تیو سیانیټ = امونیم تیو سیانات ) ‪ :‬جامده کرستلي مـاده (‬
‫‪ ) NH4NCS‬ده ‪ .‬که تودوخه ورکړل شی ‪ ،‬نو د هغې په ایزومیر ( تیویوریا)‪ ) NH2)2 C S -‬اوړي ‪.‬‬
‫په اوبو کې حل کیږي او محلول یی ‪ Fe 111‬سره د وینې په رنګ رنګه محلول جوړوي ‪ ،‬نو له دې‬
‫)‬ ‫د(‬

‫‪ Fe‬ایون د پیژندلو لپاره په کاریږي ‪ .‬د امـونیم تیوسـیانیت څخـه‬ ‫)‬ ‫کبله د تیوسیانیټ محلول د (‪111‬‬

‫په فوتو ګرافۍ اود چاودیدونکو موادو په جوړولو کې کار اخلي ‪.‬‬

‫)‪ (Amorphous=(аморфные вешества‬امورپ ) ‪ :‬غیرکرستلي جامـده مـاده د امـورپ مـادې‬

‫په نوم یادیږي ‪ .‬ښیښه د جامدې امورپ مادې یو مثال دی ‪،‬‬

‫‪ (amphiphilic‬امفیفیلـک ) ‪ :‬هغــه کیمیــاوي مــاده ده چــې مــالیکول یــی د دیتــرجن مــوادو ( لکــه‬
‫صابون ) په څیر هایدروفیلک او هایدروفوبک برخې دواړه لري ‪.‬‬
 ‫‪48‬‬

‫‪ (ampholyte‬امفوالیت ) ‪ :‬هغه ماده چې دقوي تیزاب په مقابل کې د قلوي په څیر اود قوي قلوي‬
‫په مقابل کې د تیزاب په څیر عمل کوي ‪.‬‬

‫‪ ( ampholyte ion‬امفوالیت ایون ) ‪ zwitterion :‬وګورئ‬

‫)‪ (amphoteric(амфотер‬امفوتیریک = امفوتیر ) ‪ :‬هغه ماده ده چـې هـم د تیـزاب اوهـم د قلـوي‬
‫په توګه عمل کوي ‪.‬د بیلګې په توګه المونیم هایدروکساید یوه امفوتیر ماده ده ‪ ،‬چې هم د قلـوي‬
‫‪ Al(OH)3‬او هم د تیزاب ‪ H3AlO3‬په څیـر لیکـل کیـدای شـي ‪ .‬المـونیم هایدروکسـاید د القلـي‬
‫سره الومینیت جوړوی ‪:‬‬

‫]‪Al(OH)3 + NaOH → Na[ Al(OH)4‬‬

‫اود تیزاب سره د عادي قلوي په څیر تعامل کوي ‪.‬‬

‫‪Al(OH )3 + 3 HCl → AlCl3 + 3H2O‬‬

‫جست او المـونیم او ددغـه فلزونـو اکسـایدونه او هایدروکسـایدونه ‪ ،‬اوبـه او امینـو اسـیدونه د‬

‫امفوتیر موادو بیلګې دي ‪.‬‬

‫)‪ (Amylacetate=(амилацетат‬امایل اسیتیت = امیل اسیتات ) ‪ :‬د عضوي موادو مهم محلل‬
‫دی ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪(amylase (амилаза‬امــایلیز= امــیالز) ‪:‬یــو ګــروپ انزایمونــه دی ‪ ،‬چــې د نشایســتې ‪ ،‬ګــالی‬

‫کوجن او نورو پولي سکرایدونو په ټوټې کولو کې رول لري ‪.‬الفا امایلیز او بتا امایلیز په نباتـاتو‬
 ‫‪49‬‬

‫کې پیدا کیږي ‪ .‬اوپه حیواناتو کې یواځې الفا امایلیز د پانقراس په اوبو ( پـا نقرانسـي امـایلیز )‬
‫اود خولې په اوبو ( ‪ )salivary amyasel‬کې موجود وي ‪ .‬د امایلیز تر اغیز الندې د پولیسکراید‬
‫مالیکول ټوټې کیږي ‪ ،‬ما لتوز او ګلوکوز تری الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Amyl group=(амиловый группа‬امایل ګروپ = امیل ګروپ ) ‪ :‬د امایل د ګروپ جمعي‬
‫فورمول )‪ (C5H11 -‬او جوړښتي فورمول یی‪.‬‬
‫الندی دی ‪:‬‬
‫‪CH3‬‬
‫\‬
‫) ‪( CH – CH2 - CH2 -‬‬
‫‪/‬‬
‫‪CH3‬‬
‫‪Amyl group‬‬

‫)‪ (Amyl alcohol=( амиловыеспирт‬امایل الکول ) ‪ :‬بې رنګه بد بویه مای ( ‪ ) C5H11OH‬ده‬
‫د محلل په توګه او هم د استرونو ( لکه د امایل استات ) د الس ته را وړلو لپاره په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ (Amylose=( амилаза‬امایلوز = امیالز ) ‪ :‬مستقیم ځنځیر لرونکې پولي سکراید دی ‪ ،‬چې د‬
‫سلو څخه تر زرو پورې د ګلوکوز د مالیکولونو څخه جوړ دي ‪ .‬د امایلوز څخه نشایسته جوړیږي ‪.‬‬
‫امایلوز د ایودین سره تعامل کوي اود محلول رنګ ابي ګرځي ‪.‬‬

‫)‪( Anabasine=( анабазин‬انابازین )‪ :‬یو الکالوئید دی چې په تمکو کې پیداکیږي ‪.‬پـه کرهڼـه‬

‫کې د د خزندو ضد موادو په توګه کارول کیږي ‪ .‬د اعصابو زهر دی ‪ .‬جوړښـتي کیمیـاوي فورمـول‬
‫یی الندی دی ‪.‬‬

‫‪Anabasine‬‬
 ‫‪50‬‬

‫‪ (anabolism‬انابولیزم ) ‪ :‬د مالیکولونو اونورو ساده موادو څخه د غوړیو ‪ ،‬پروتینونو اود‬
‫ژوندی ارګانیزم د اړتیا وړ نورو موادو متابولیکي سنتیز ته انابولیزم وایی ‪.‬‬

‫)‪ (Analysis =(анализ‬اناالیزس = انالیز = شننه ‪ ،‬تحلیل ‪ ،‬پیژندنه ) ‪ :‬د کیمیاوي موادو د‬
‫ترکیب شنل ( پیژندل ) د انالیز په نوم یادیږي ‪ .‬هغه متودونه چې د موادو په یوه نمونه کې د‬
‫مرکبونو دپیژندلو یا د مرکبونو په جوړښت کې د شاملو عناصرو د پیژند لو د پاره په کاریږي د‬
‫توصیفی تحلیل په نوم او کوم متودونه چې د موادو په یوه نمونه کې د مرکبونو اویا په مرکبونو‬
‫کې د عناصرو د مقدار د پیژندلو لپاره په کاریږي د مقداري شننې ( مقداري تحلیل )په نوم‬
‫یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Anhydride(ангидрид‬انهایدراید ) ‪ :‬د غیر فلز اکساید دی چې د اکسیجن لرونکي تیزاب‬

‫څخه د اوبو د جالکولو په پایله کې الس ته راځي او د اړوند تیزاب د انهایدراید په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫د بیلګې په توګه ‪ SO3‬د سلفورک اسید ( ‪ ) H2SO4‬انهایدراید او ‪ P2O5‬د فاسفورک اسید‬
‫(‪ ) H3PO4‬انهایدرایدونه دی ‪ .‬انهایدراید ته چې اوبه ورسیږي بیرته اړوند تیزاب الس ته راځي‬
‫‪.‬‬
‫‪SO3 + H2O → H2SO4‬‬

‫‪ (anhydrite‬انهایدرایت ) ‪ :‬د کلسیم سلفیت ( ‪ ) CaSO4‬بې اوبو منرال دی چې ترکیب یی د ګخ (‬

‫جیپسم ) سره یو شی دی ‪ ،‬خو تر ګخ ډیر سخت دی ‪ .‬دغه منرال ورو ورو اوبه جذبوي او په ګ‬
‫اوړي ‪ .‬د سمنتو او سرو ( پارو ) په جوړولو کې په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ (Anhydrone=( ангидрон‬انهایدرون یا مګنیزیم پرکلوریت ) ‪ :‬سپینه اسفنخ ډوله‬

‫ماده‪ Mg(ClO4)2‬ده ‪ .‬د خپل وزن ‪ ۶۰ ٪‬اوبه په شدت جذبوي اود مګنیزیم پرکلوریت کرستل‬
‫هایدریت ‪ Mg(ClO4 ( 2 . 6H2O‬تری الس ته راځي ‪ .‬انهایدرون د غازونو دوچولو لپاره کاروي ‪.‬‬

‫)‪ (Aniline=( анилин‬انلین= انیلین ) ‪ phenylamine :‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪51‬‬

‫‪ (Anilinium ion‬انیلینیم ایون ) ‪ :‬د فینایل امین ایون‪ )C6H5NH3(+‬دی ‪.‬‬

‫‪ ( animal charcoal‬حیواني سکاره ) ‪ :‬د حیواناتو هډ وکو ته دحرارت ورکولو او بیا په تیزابو‬
‫کې ورڅخه د کلسیم سلفیت اونورو منرالونو د جال کولو په پایله کې اسفنخ ډوله سکاره الس ته‬
‫راځي ‪ ،‬چې د بوری د صافولو لپاره په کاریږي ‪ .‬هغه سکاره چې د اوبو په بړاس کې د ګرمولو یا‬
‫په خال کې د ګرمولو په نتیجه کې الس ته راځي د فعاله سکرو په نوم یاداود فعاله مخ ( فعاله‬
‫سطحې ) لرونکې ما دی په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ (animalstarch‬حیواني نشایسته ‪ ،‬ګالی کوجن ) ‪ :‬ګالی کوجن وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (anion‬انیون ) ‪ :‬منفي چارخ لرونکی ایون دی ‪ ،‬چې د الکترولیز په جریان کې انود ته ځي ‪ .‬لکه‬
‫‪ Cl- , NO3-‬او نور ‪.‬‬

‫)‪ (Anionic detergents =(анионовый детергенты‬انیوني دیترجنونه ) ‪ :‬دیتر جنت وګورئ‬

‫‪.‬‬

‫‪ (Anionic resin‬انیوني کنډونه ) ‪ ion exchange :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (anisotropic‬ان ایزو تروپک ) ‪ :‬هغه چاپیریال دی په کوم کې چې یو ټاکلی فزیکي خاصیت په‬
‫مختلفو جهتونو کې مختلف قیمتونه لري ‪ .‬لکه لرګی چې یوه ان ایزوتروپیک ماده ده ‪ ،‬داځکه‬
‫چې د لرګي مقاومت د هغه د ژۍ په اوږدو او پر ژۍ عمود یو دبل څخه توپیر لري ‪.‬‬

‫)‪ (anode=(анод‬انود ) ‪ :‬د الکترولیز د الې اوهم د بطرۍ ( ګلواني حجرې ) هغه الکترود چې پر‬
‫هغې اکسیدیشني تعامل صورت مومي د انود په نوم یادیږي ‪ .‬او کوم الکترود ‪ ،‬چې پر هغې‬
‫احیاوي تعامل صورت مومي د کتود په نوم یادیږي ‪ .‬د الکترولیز د الې انود ( د ) قطب اود‬
‫بطرۍ انود ( ‪ ) -‬الکترود دی ‪ .‬دالکترو لیز په الې کې د محلول ( مذابی ) څخه انیونونه انود ته‬
‫جذبیږي او همد لته اکسید ایز کیږي ‪:‬‬
 ‫‪52‬‬

‫‪A-Z - Ze- ↔ A0‬‬

‫د ګلواني حجرې ( بطرۍ ) په انود کې اکسید یشي تعامل صورت مومي ‪ .‬دلته د منفي الکترود‬
‫داتومو مثبت ایونو نه محلول ( مذابې ) ته داخلیږي او الکترونه یی پر الکترود پاتې کیږي ‪ ،‬نو‬
‫ځکه د بطرۍ انود ( ‪ )-‬منفي چارخ اخلي ‪.‬‬

‫‪ (Anode sluge‬انودي خټه ) ‪ electrolytic refining :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪)anodizing= (анодирования‬انودي کول ‪ ،‬انودي پوښل ) ‪ :‬د فلزي شیانو پر مخ د ښکال یا‬
‫ساتونکي ( محافظتي ) پوښ جوړول د انودایزنګ په نوم یادیږي ‪ .‬لکه د الومینیمي لوښو پر مخ‬
‫د الومینیم اکساید پوښ ( کوم چې لوښې د د خوړل کیدو او خرابیدو څخه ساتي ) داسې‬
‫جوړوي ‪،‬چې لوښی په یو تیزابي (‪) H2Cr2O7 H2SO4‬محلول کې ږدي اود مستقیم برې د منب‬
‫د مثبت الکترود سره یی تړي ‪.‬دمحلول د الکترولیز په جریان کې کوم اکسیجن چې ازادیږي د‬
‫المونیمي لوښي د مخ سره تعامل کوي اود (‪ ) Al2O3‬خورا ثابت ( غیر فعال ) پوښ دلوښي پر مخ‬
‫جوړیږي ‪.‬‬
‫)‪ (Anthracene=(антрацин‬انتراسین ) ‪ :‬بې رنګه کرستلي ماده ( ‪ ) C14H10‬ده په اوبو کې‬
‫حلیږي او د تودوخې په مرسته په بنزین کې هم حلیږي ‪ .‬دسانتیګراد په ‪ ۲۱۵ ، ۸‬درجوکې ویلې‬
‫کیږي اود جوش نقطه یی ‪ ۳٤۱،٤‬سانتیګراد ده ‪ .‬خواص یی نفتالین ته ورته دي ‪.‬دځمکې د اومو‬
‫تیلو د تقطیر څخه الس ته راځي ‪ .‬د رنګونو په جوړولو کې په کاریږي ‪.‬جوړښتي فورمول یی‬
‫الندی ورکړل شوی دی ‪.‬‬

‫‪Anthracene‬‬
 ‫‪53‬‬

‫)‪( Anthracite=(антрацит‬انتراسایت =انتراسیت ) ‪ :‬د ډبری په سکرو کې راځي چې ‪٩۵٪‬‬

‫فیصده کاربن لري اود سون په موادوکې حسابیږي‬

‫)‪ ( Anthraquinone=(антрахинон‬انتراکینون= انتراخینون ) ‪ :‬یو بې رنګه کرستلي کینون‬

‫دی ‪ .‬د ویلې کیدو نقطه یی دسانتیګراد ‪۱۵٤‬درجی ده ‪ .‬رنګه مواد (لکه الیزارین ) تری جوړوي ‪.‬‬
‫د انترا کینون جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪Anthraquinone‬‬

‫‪ ( Antiaromatic‬انتي ارو ماتیک )‪ pseudoaromatic :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Antibiotic=( антибиотика‬انتی بیوتیک ) ‪ :‬هغه کیمیاوي مواد دی چې د مکروبونو د‬

‫لویدنې او زیږیدنې ( نمو وتکثر) مخه نیسي ‪ ،‬او یا هم مکروبونه وژني ‪ .‬ځینې انتی بیوتیکونه‬
‫( لکه پنسیلین او سترپتو مایسین ) د نباتاتو ( ستیروس میوو ‪ ،‬خریړیو = ثمارقونو ) څخه او‬
‫ځینې نور ( لکه ګرامیسیدین ) د باکتیریاو څخه الس ته راوړي ‪ .‬نن ورځ زیات مقدار انتی‬
‫بیوتیکونه سنتیز کوي ‪ .‬عادي انتیبیوتیکونه لکه پنسیلین ‪ ،‬سترپتو مایسین او تتراسکلین د‬
‫ډیرو ناروغیو پر ضد استعمالیږي ‪ ،‬خو دغه دوا ګانې د وجود طبیعي مقاومت کموی او الرژي‬
‫هم را منخ ته کوالی شي ‪.‬‬

‫)‪ (antibonding orbital=(разрехляюший орбитал‬انتي بانډنګ اربیټال = د ارتباط ضد‬

‫اربیټال ) ‪ orbital :‬اربیټال وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (antiferromagnetism‬انتی فیرو مګنیتیزم ) ‪ magnetism :‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪54‬‬

‫)‪antifreeze= (антифризы‬انتیفریز ‪ ،‬د کنګل کیدو ضد ) ‪ :‬هغه مواد دي چې د یوې مای (‬

‫لکه اوبو ) د کنګل کیدو د( انجماد ) نقطه راټیټوي‪ .‬دغه مواد د داخیلي احتراې په انجنونو کې‬
‫د اوبو د ګنګل کیدو د مخنیوي لپاره په کار راځي ‪ .‬د اوبو سره د ایتیلین ګالی کول ‪ ،‬ګلیسرین‬
‫‪ ،‬او الکولو ګډوله د انتي فریز موادو په توګه کاروي ‪.‬‬

‫)‪ ( antiknocking agent=(антидитинационный вешесво‬د ټکا ضد مواد ) ‪ :‬دا داسی‬

‫کیمیاوي مواد دي چې په لږه اندازه ( ‪ ) ۱٪‬د داخلي احتراې د انجینونو د سون په موادو ( پترولو‬
‫) کې د ټکا د مخنیوي لپاره اچول کیږي ‪ .‬پلمب تترا ایتایل ‪ Pb(C2H5)4‬اونور دټکا ضد موادو‬
‫په توګه کاروي ‪.‬‬

‫‪ (antimonic compound‬انتیمونک مرکبونه ) ‪ :‬د ستبنیم (‪ (V‬یا انتیموني (‪ ) V‬مرکبونه لکه‬

‫‪ SbCl5‬اونور د انتیمونک مرکبونو په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ (antimonous coompound‬انتیمونس مرکبونه ) ‪ :‬د انتیمیوني (‪ ) 111‬مرکبونه لکه ‪ SbCl3‬د‬

‫انتیمیونس مرکبونو په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪(antimony , stibium=(суръма)-Sb‬انتیموني ‪ ،‬ستیبییم = سرمه ) داعنصر په ‪ ۱٤۵۰‬کې‬

‫‪ Tholden‬پیژندلې دی ‪ .‬د ستیبییم اتومي نمبر ‪ ، ۵۱‬اتومي کتله یی ‪ ، ۱۲۱ ،۷۵‬نسبي کثافت یی‬
‫‪ ۶ ، ۶۸‬دویلې کیدونقطه یی )‪ ( 630,50C‬اود جوش نقطه یی ‪ ۱۷۵۰‬سانتیګراد ده انتیموني څلور‬
‫الوتروپي بڼې لري ‪ .‬سپینه انتیموني ثابته او یو فلز دی ‪ ،‬زیړه او توره انتیموني دواړه غیر‬
‫فلزونه اوهم ثابت نه دي ‪ .‬اود تودوخې په ټیټودرجو کې شتون لري ‪ .‬انتیموني درې ( ‪۵ ، -۳‬د ‪،‬‬
‫‪ ۳‬د ) اکسیدیشني درجې لري ‪ .‬انتیموني پاه هوا کې سوځي ‪ ،‬خو اوبه او رقیق تیزابونه ورباندې‬
‫اغیز نه کوي ‪.‬د هلوجنونو او اکسیدایز کونکو تیزابونو سره تعامل کوي‪.‬‬

‫)‪(antioxidants=(антиокислителы‬انتي اکسیدانتونه = د تحمض ضد مواد )‪ :‬هغه مواد‬

‫چې د تحمض عملیه ورو کوي د انتي اکسیدانت موادو په نوم یادیږي ‪.‬خوراکی مواد ( غذایی‬
‫مواد ) چې د ډیر وخت لپاره ساتل کیږي ‪ ،‬ربړونه ‪ ،‬پالستیکونه او زیات شمیر صنعتي شیان د‬
 ‫‪55‬‬

‫دې لپاره چې د زیات وخت لپاره وساتل شي او خراب نه شي ‪ ،‬د هغوۍ سره انتي اکسیدانت‬
‫مواد ګډوي ‪ .‬فینولونه ( هایدروکینون ‪ ،‬بتا نفتول اونور)‪ ،‬اروماتیک امینونه ( الفا نفتایل‬
‫امین او نور )د ربړ د ژر زړید و د مخنیوي په غرض د ربړ د لمړنیو موادو ( د ربړ د اولیه موادو )‬
‫سره ګډوي ‪ .‬ویتامین ‪ E‬او کیروتین طبعی انتی اکسیدانتي مواد دي چې دبدن پر حجرو د‬
‫بیروني موادو ( لکه زهر او نورو افاتو) د ویجاړونکي اغیز مخنیوی کوي ‪.‬‬

‫‪ ( antiparallel spin‬د موازي ضد سپین ) ‪ :‬په یو الکترونی اربیټال کې که دوه الکترونونه وی‬
‫اوددغو الکترونو سپینونه موازي اوپه یو لور وي دا ډول سپینونه په ( ↑↑ ) ډول ښایی ‪ .‬اوکه د‬
‫دغه الکترونو سپینونه موازي او یو دبل مخالف لوري ولري ‪ ،‬داډول سپینونه دموازي ضدیا‬
‫انتي پا رالل سپینونوپه نوم یاد او په ( ↑↓ ) عالمه ښودل کیږي ‪.‬‬

‫)‪( antiseptic=(антисептика‬انتی سپتیک ) ‪ :‬مکروب وژونکي کیمیاوي مواد دي ‪ ،‬چې یا‬

‫مکروب وژني او یا یی د زیاتیدو(تکثر) مخنیوی کوي ‪ ..‬ایود ین ‪ ،‬کلور امین او فینول په طبابت‬
‫کې د انتیسپتیک موادو په توګه کاروي ‪.‬‬

‫)‪ (antranel acid =(антраниловая кислота‬انترانیل اسید) ‪ :‬اروماتیک امینو اسید دی‬
‫جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪антраниловая кислота‬‬
‫‪ortoamino benzoic acid‬‬
‫‪antranel acid‬‬
 ‫‪56‬‬

‫)‪( apatite=( апатит‬اپا ټایت = اپا تیت ) ‪ :‬دکلسیم فاسفیت کامپلکس منرال ) ‪, F ,Cl‬‬
‫‪Ca5(PO4 )3 ( OH‬دی ‪.‬دغاښونو مینا د دغو موادو حخه جوړه ده ‪ ،‬اپا تایت دفاسفورس د الس‬
‫ته را وړلو ښه منب ده ‪ .‬د اپاتایت څخه د سری په جوړولو کې کار اخلي ‪.‬‬

‫‪ (aprotic‬اپروتیک ) ‪ :‬هغه کیمیاوي مواد دی ‪،‬چې پروتون )‪( H+‬نه ورکوي او نه یی را نیسي ‪.‬‬
‫‪ salvent‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Aqua regia=(царская водка‬باچایی ود کا ) ‪:‬د ښورې د غلیظ تیزاب اود مالګې د‬
‫غلیظ تیزاب ګډوله چې په الندی نسبت جوړه وي‬
‫( ‪ = ۱ : ۳‬مالګې تیزاب ‪ :‬ښورې تیزاب)‬

‫“د باچایی ود کا “ په نوم یادیږي ‪ .‬داګډوله ټول فلزونه (د نقرې پرته) او ان طال او پالتین هم حل‬
‫کوي ‪.‬‬

‫)‪ (Aquation=(гидратация‬اکوایشن = هایدریشن ) ‪ :‬د اوبو په واسطه دایونو هدرات جوړیدل‬

‫د اکوایشن په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ (Aqua ion‬اکوا ایون ) ‪ :‬په محلول یا کرستل کې هایدریت شوی مثبت ایون د اکوا ایون په نوم‬
‫یادیږي ‪.‬‬

‫‪ (Arachidonic acid‬اراشیدونک اسید ) ‪ :‬د غوړیو غیرمشبوک تیزاب دی ‪ .‬کیمیاوي فورمول‬

‫یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪CH3( CH2)3 ( CH2CH:CH)4(CH2)3COOH‬‬

‫‪ (Arenes‬ارینونه ) ‪ :‬اروماتیک هایدروکاربنونه لکه بنزین ‪ ،‬تولوئین ( تولول) او نفتالین د‬

‫ارینو په نوم یادیږي ‪.‬‬
 ‫‪57‬‬

‫‪ (Argentic compounds‬ارجنتیک مرکبونه ) ‪ :‬د ارجنتم ( ‪ ) 11‬مرکبونه د ارجنتیک مرکبونو‬

‫به نوم یادیږي‬

‫)‪ (Argentite=(аргентит‬ارجنټایټ = ارجنټیټ ) ‪:‬د نقرې سلفري معدني مواد (‪ ) Ag2S‬دي ‪.‬‬

‫‪ ( Argentum=(серебро)-Ag‬ارجنتم ) ‪ silver :‬سلور وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Argentous compounds‬ارجنتوس مرکبونه ) ‪ :‬د ارجنتم ( ‪)1‬مرکبونه دي لکه ارجنتم کلوراید‬
‫( ‪ ) AgCl‬او نور ‪.‬‬

‫‪ (argenine‬ارجیناین )امینو اسید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Argon=(Аргон)-Аr‬ارګون ) ‪ :‬دنوبل( نجیب یا تنبل)غازونو له ډلې څخه دی ‪.‬په‬

‫‪۱۸٩٤‬میالدي کال کې ویلیم رمځای او رایالیت پیژندلی دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ‪ ۱۸‬اتومي کتله یی‬
‫‪ ۳٩ ، ٩٤۸‬کثافت یی ‪۰ ،۰۰۱۷۵‬ګرام في سانتیمتر مکعب ‪ ،‬د ویلې کیدو نقطه یی د سانتیګراد‬
‫(‪)- ۱٩۸‬درجې اود جوش نقطه یی د سانتیګراد (‪ )- ۱۸۵‬درجې دي کیمیاوي مرکبونه یی نه دي‬
‫پیژندل شوي ‪.‬‬

‫)‪ (Aromatic compounds=( ароматические соединения‬اروماتیک مرکبونه ) ‪ :‬هغه‬

‫عضوي مرکبونه چې په مالیکول کې یی د بنزین کړۍ وي د اروماتیک یا عطري مرکبونو په نوم‬
‫یادیږي ‪ .‬بنزین ( ‪ ) C6H6‬اود هغه هومولوۍ لړۍ یعنې مونو متایل بنزین یا تولوئین یا تولو‬
‫) ‪ ، )C6H5 –CH3‬دای متایل بنزین ‪ ، C6H4 (CH3)2‬نفتالین ( ‪ ، ) C10H8‬انتراسین ( ‪)C14H10‬‬
‫او مشتقات یی د اروماتیک مرکبونو مثالونه دي ‪.‬اروماتیک مرکبونه نسبتا ثابت دی او په‬
‫جمعې تعاملونو کې په اسانۍ برخه نه اخلي ‪ ،‬ولې په الکترو فیلي تعویضي تعاملونو کې ګډون‬
‫کوي ‪ .‬بنزین چې د اروماتیک مرکبونو د مالیکولونو د جوړښت یوه برخه ده ‪،‬د کاربن د اتومونو‬
‫هکذاګونال کړۍ اودرې ګرځنده یا دری المحدودې ( ‪ ) π‬اړیکې لري ‪ ،‬چې داډول جوړښت د‬
‫بنزین د ثبات او د اروماتیک مرکبونو د ځانګړتیاو سبب ګرځی ‪ .‬د کیکولې د قاعدې له مخې په‬
‫مسطح کړۍ کې د(‪ )4n+2‬په شمیر د ‪ Pi‬الکترونو شتون (‪ )n = 1,2,3‬د اروماتیک مرکبونو‬
 ‫‪58‬‬

‫مهمه ځانګرتیا ده‪ .‬د بنزین دمالیکول په کړۍ کې د ‪ n‬قیمت (‪ )n = 1‬او د ‪ Pi‬الکترونو شمیر (‪)6‬‬
‫دی‪.‬‬

‫‪(Arrhenius svanti‬ارهینوس سوانتي) ‪ : ) ۱٩۲۷ -۱۸۵٩‬سویدني کیمیا پوه دی ‪ .‬نوموړي د‬

‫لمړي ځل لپاره تشریح کړه چې د الکترولیتي محلول څخه برې د ازادو ایونونو په واسطه تیریږي‬
‫اود لمړي ځل لپاره یی د ګرین هاوس په اغیز (‪ )greenhous effect‬کې د کاربنډای اکساید‬
‫رول په ګوته کړ‪.‬‬

‫)‪ ( Arrhenius equation=(уравнения Аринуса‬ارهینږس معادله ) ‪ :‬د کیمیاوي تعامل پر‬

‫سرعت د تودوخې د درجې اغیز ارهینوس په الندې معادله کې وښود ‪.‬‬

‫‪-Ea / RT‬‬
‫‪K=A . e‬‬

‫دلته ( ‪ )K‬دتعامل د سرعت ثابت ‪ Ea ،‬دتعامل د فعالولو انرژي او ‪ T‬د تودوخې درجه ښیي ‪.‬که د‬
‫پورتنۍ معا د لې لوګاریتم ونیول شي ‪ ،‬نو لیکو ‪.‬‬

‫) ‪Ln K = Ln A + ( - Ea/ RT‬‬

‫وروستې معادله ښیي چې ‪ LnK‬د ( ‪ ( 1 / T‬سره خطي اړیکه لري اود تودوخې د درجې ( ‪ ) T‬د‬
‫لوړیدو سره د کیمیاوي تعامل سرعت (د ‪ K‬قیمت) زیاتیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Arrhenius theory=(теория Аринуса‬ارهینوس تیوري ) ‪ acid :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Arsenate(111)=( арсениты‬ارسینیت ‪ arsenic(111)oxide : ) 111‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪) arsenate (V)=( арсенаты‬ارسنیټ (‪ arsenic(V) oxide : (V‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪59‬‬

‫‪ (Arsenic=(мышъяк) -As‬ارسنک ) ‪ :‬یو شبه فلز دی ‪،‬چې د موږکو د زهرو یا سنکیا په نوم هم‬
‫یادیږي ‪ .‬نسبي کثافت یی ‪ ۵، ۷‬دی اود سانتیګراد په ‪ ۶۱۳‬درجوکې تصعید کیږي ‪ .‬ارسنک د‬
‫هلوجنونو ‪ ،‬غلیظو اکساید کونکو تیزابونو اوتودې القلي سره تعامل کوي ‪ .‬درې الوتروپۍ (‬
‫زیړ‪ ،‬تور ‪ ،‬خړ ) لري ‪ .‬ویل کیږي چې دا عنصر کیدای شي په‪۱۲۵ ۰‬کال کې البرت توماس پیژندلې‬
‫وی‪.‬‬

‫)‪(Arsenic acid=(мышъяковая кислота‬ارسنک اسید ) ‪ arsenic(V) oxide :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Arsenic(111)oxide=(мышъяковистый ангидрвд‬ارسنک (‪ ) 111‬اکساید ) ‪ :‬ارسنک‬

‫ترای اکساید سپینه یا بې رنګه جامده ماده ( ‪ ) As4O6‬ده د دې اکساید اړونده ‪ .‬مالګې د‬
‫)‪ arsenate(111‬په نوم یادیږي ‪ .‬ارسنک ترای اکساید قوي زهري ماده ده اود حشرو او مضرو‬
‫حیواناتو د له منځه وړلو لپاره په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ (Arsenic ( V) oxide= (мышъяковый ангидрид‬ارسنک ( ‪)V‬اکساید ) سپینه جامده‬

‫امورپ ‪ ،‬په هواکې ویلې کیدونکې ماده ( ‪ ) As2O5‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی ‪ ٤ ، ۳۲‬اود سانتیګراد‬
‫په ‪ ۳۱۵‬درجو کې تجزیه کیږي ‪ .‬په اوبو او ایتانول کې حل کیږي ‪ .‬ددې اکساید اړوند تیزاب‬
‫ارسنک ( ‪ )V‬اسید ( ‪ ) H3AsO4‬اوددې تیزاب اړوندې مالګې د ارسنیت (‪ ) V‬په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪(Arsenic trioxide= (мышъяковостый ангидрид‬ارسنک ترای اکساید ) ‪:‬‬

‫‪ arsenic(111) oxide‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Arsenious acid‬ارسینوس اسید ) ‪ arsenic (111)oxide :‬وګورئ‬

‫‪ )arsenious oxide‬ارسینوس اکساید ) ‪ arsenic(111) oxide‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪(arsinolite‬ارسینوالیت ) ‪ :‬د ‪ As4O6‬منرال دی ‪.‬‬

 ‫‪60‬‬

‫‪ (arsine,arsenic hydride‬ارساین ‪ ،‬ارسنک هایدراید ) ‪ :‬بې رنګه غاز ( ‪ ) AsH3‬دی نسبي‬

‫کثافت یی ‪ ، ۱ ، ٩۶‬دویلې کیدونقطه یی د سانتیګراد ( ‪) - ۱۱۶، ۳‬اود جوش نقطه یی (‪)- ۵۵‬‬
‫درجې ده ‪ .‬سخت زهري غاز دی په اوبو ‪ ،‬کلوروفورم او بنزین کې حل کیږي ‪ .‬د تودوخې په ( ‪-۲۶۰‬‬
‫‪)۳۰۰‬سانتیګراد کې تجزیه کیږي ‪ .‬د مکروالکترونیکي پرزو په جوړولو کې تری کار اخلي ‪.‬‬

‫‪ ( artinite‬ارتینایټ ) ‪ :‬دقلوی مګنیزیم کاربونیټ منرال( ‪ ) MgCO3.Mg(OH)2 .3H2‬دی ‪.‬‬

‫)‪ (Aryl group= (арил группа‬ارایل ګروپ ) ‪ :‬که د اروماتیک مرکب څخه د هایدروجن یو‬
‫اتوم لیرې شي ‪،‬نو د ارایل ګروپ الس ته راځي ‪ .‬دبیلګې په توګه د بنزین څخه د فینایل ګروپ (‬
‫‪ ، ) C6H5-‬د د تولول څخه د بنزایل ( ‪ ) C6H5-CH2-‬ګروپ ‪ ،‬اود نفتالین څخه د نفتایل ( ‪C10H7-‬‬
‫) ګروپ الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Aryne‬اراین )‪ :‬که د ارین په مالیکول کې د کاربن د دوه ګاونډیو اتومونو څخه د هایدروجن‬
‫دوه اتومونه لیري شي دلته یوه دوه غبرګه اړیکه په درې غبرګې اړیکې اوړي او ارین په اراین‬
‫بدلیږي ‪ .‬دبیلګې په توګه د بنزین څخه د بنزاین د مالیکول جوړیدل په الندې ډول دي ‪.‬‬

‫)‪ (Asbestose=(асбест‬اسبستوز یا اسبست ) ‪ :‬یو ګروپ منرالونه دي چې تاري جوړښت لري ‪.‬‬
‫او په ترکیب کې یی د مګنیزیم ‪ ،‬اوسپنې ‪ ،‬کلسیم او سودیم اوبه لرونکي سلیکاتونه شامل دي‬
‫‪ ،‬نو ځکه د سوځیدو په مقابل کې لوړ مقاومت لري ‪ .‬او کیمیاوي فعالیت یی هم لږ دی ‪ .‬دلوړ‬
‫برقی مقاومت له کبله په تخنیک او تجارت کې لوی ارزښت لري ‪.‬د اسبست څخه داور ضد جامې‬
‫‪ ،‬خاص ډول کاغذونه او فلترونه جوړوي ‪ .‬د اسبست او سمنټو د ګډولې څخه دابادیو په‬
‫جوړښت کی هم کار اخلي ‪ .‬په ‪۱٩۷۰‬م کال کې ثابته شوی ده چې د اسبست څخه د اسبستوز‬
‫ناروغي ( دشش ناروغي) او‪ ( mesothelioma .‬د شش د سرطان ناروغي ) رامنځ ته کیږي ‪ ،‬نو‬
 ‫‪61‬‬

‫ځکه په دې وروستیو کالوکې د اسبست کارول کم شوي دي ‪ .‬اسبست په کانادا ‪ ،‬روسیه ‪ ،‬چین‬
‫او جنوبي افریقاکې زیات پیداکیږي ‪.‬‬
‫)‪ (Ascorbic acid=(аскорбиновая кислота‬اسکوربک اسید یا ویټامین ‪ : ) C‬بې رنګه‬
‫سپینه کرستلي ماده ده‪ .‬په مصنوعي توګه یی د ګلوکوز څخه جوړوي ‪ .‬په اکسیدیشني –‬
‫احیاوي تعاملونو کې لوی رول لري ‪ .‬او په تحلیلی کیمیا کې د احیاګر په توګه کارول کیږي ‪.‬‬
‫جوړښتي فورمولونه یی الندی ښودل ښودل شویدی ‪. .‬‬

‫‪ (Asparagine‬اسپراګن ) ‪ :‬امینو اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Asphalt , bitumen=( асфалът , битом‬اسفالت = بیتوم )‪ petroleum :‬وګورئ‬

‫)‪ ( Aspirin=(аспирин‬اسپرین ) ‪ :‬د تپې او درد ضد دوا ده ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی الندی دی ‪.‬‬
 ‫‪62‬‬

‫‪Aspirin‬‬

‫)‪)association=(ассоциаций‬ا سوسیئیشن = پیوستون ) ‪ :‬د دوه یا زیاتو مالیکولونو ټولګي‬

‫جوړیدل ( د هایدروجني اړیکې اویا نورو بین المالیکولي قواو په واسطه ) د پیوستون یا‬
‫اسوسیئیشن په نوم یادیږي ‪ .‬لکه په اوبو کې ‪ ) H2O (x‬د اوبو ‪ x‬مالیکوله د هایدروجني اړیکو‬
‫په واسطه یو بل سره نښلي اود ‪ x‬مالیکولو ټولګی ( اسوسات ) جوړوي ‪ .‬همدا ډول د اوبو او‬
‫ایتایل الکول په محلول کې د اوبو او ایتانول مالیکولونه د هایدروجني اړیکو په واسطه یو بل‬
‫سره نښلي اود اوبو او ایتایل الکول د مالیکولونو ټولګی جوړوي ‪ .‬داسوسیئیشن په عملیه کې‬
‫د موادو خواص تغیر نه کوي ‪ .‬د ایونو اسوساتونه د الکتروستاتیکي جذب قواو په واسطه‬
‫جوړیږي ‪ ،‬منځ ته راغلی د ایونو ټولګی ( اسوسات ) کیدای شي بې چارجه اویاهم چارخ ولري ‪.‬‬
‫لکه الندی ایوني اسوساتونه ‪:‬‬
‫‪Ba‬‬ ‫‪+2‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪↔ [ BaCl ] +‬‬

‫‪Ag+ +‬‬ ‫‪NO3- ↔ [ AgNO3 ]0‬‬

‫‪ ( Astatine=(Астат)-Аt‬استا تین= استات) ‪ :‬رادیو اکتیف هلوجني عنصر دی ‪ ، .‬اتومي نمبر‬

‫یی ‪ ۸۵‬او اتومي کتله یی ‪۲۱۱‬ده ‪ .‬د ویلې کیدو نقطه یی ‪ ۳۰۲‬سانتګراد اود جوش نقطه یی ‪۳۳۷‬‬
‫سانتیګراد ده ‪ .‬په طبیعت کې د یورانیم او توریم دایزوتوپونو څخه رامنځ ته کیږي ‪.‬د ډیر ثابت‬
‫ایزوتوپ نیمایی عمر یی ‪ ۸ ، ۳‬ساعته دی ‪ .‬داعنصر په ‪ ۱٩٤۰‬کال کې‪ croson‬او ملګرو یی‬
‫سنتیز کړی دی ‪.‬‬
 ‫‪63‬‬

‫)‪ ( Asymmetric atom=( асимерический атом‬اسیمترک اتوم ) ‪ :‬دڅو والنسه عنصر هغه‬
‫اتوم دی چې شاوخوا ټولې کیمیاوي اړیکې یی د محتلفو عناصرو د اتومونو ( اتومي ګروپونو )‬
‫سره وي ‪ .‬لکه په الندې مالکولو کې د کاربن اسی مترک اتومونه ‪:‬‬

‫‪( Atmolysis‬اتمو الیزس) ‪ :‬د غاز په ګډوله کې د مختلفو غازونو د ډیفیوژن دسرعت د توپیر پر‬
‫بنسټ د ګډولې د اجزاو بیلول د اتموالیزس په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Atmosphere(атомосфера‬اتموسفیر ) ‪ :‬هغه هوا (غازونه ) چې د ځمکې چار چاپیره‬

‫موجوده ده د اتموسفیر په نوم یادیږي ‪.‬دسمندرپرغاړه اتوموسفیر کې الندی غازونه موجود دي‪.‬‬

‫د اوبو د بړاس سربیره دځمکې د مخ د ځینو ځایو په هوا کې دسلفر مرکبونه ‪ ،‬هایدروجن پر‬
‫اکساید ‪ ،‬هایدرو کاربنونه او دوړې هم وجود لري ‪.‬‬

‫)‪ (Atmospheric pressure=(атомосферный давления‬اتوموسفیری فشار ) ‪ :‬د ځمکې پر‬

‫مخ د هوا دکتلې فشار د اتوموسفیري فشار په نوم یادیږي ‪ .‬د سمندر پر غاړه اتوموسفیرک فشار‬
‫یو اتوموسفیر دی ‪.‬‬

‫‪1atm = 101325 pa =760 mmHg‬‬

 ‫‪64‬‬

‫)‪ ( Atom=(атом‬اتوم ) ‪ :‬دکیمیاوي عنصر ډیره کوچنۍ ذره چې دهغه عنصر ټول کیمیاوي‬
‫خواص ولري ‪ ،‬دهغه عنصر د اتوم په نوم یادیږي ‪ .‬هر عنصر ځانګړي اتومونه لري اود هرعنصر د‬
‫اتومونو دجوړښت ځانګړتیا ‪ ،‬دهغه عنصر د خواصو ځانګړتیا ټاکي ‪.‬اتوم یوه هسته لري ‪ ،‬چې‬
‫مثبت برقي چارخ لرونکې ذرې( پروتونونه )او خنثی ذرې ( نیوترونونه )پکې ځای شوي دي ‪ .‬د‬
‫هستې چاپیره منفي برقي چارخ لرونکي ذرې ( الکترونونه ) ګرځي ‪ .‬د الکترون او پروتون برقي‬
‫چارخ کمیتا یوشی دی ‪ ،‬خو پروتون ( د ) او الکترون ( ‪ )-‬برقي چارخ لري ‪ .‬په ازاد اتوم ( اتوم چې‬
‫د مرکب په ترکیب کې شامل نه وي ) کې د پرتونو او الکترونو شمیر یو شی ( مساوي ) وي ‪،‬نو‬
‫ځکه دهر عنصر اذاد اتوم اصال د برقي چارخ له پلوه خنثی وي ‪ ،‬خو کله چې اتوم د مالیکول په‬
‫ترکیب کې شامل شي ( الکترون واخلي او یا یی ورکړي ) ‪ ،‬نو دلته دغه اتوم په (د) یا (‪ )-‬ایون‬
‫اوړي ‪.‬‬

‫‪ (Atomicty‬اتومیسیتي ) ‪ :‬د کیمیاوي مادې په یو مالیکول کې د اتومونو شمیر د هغې مادې د‬

‫اتومیسیټي په نوم یادیږي ‪ .‬لکه د اکسیجن ( ‪ )O2‬اتومیسیټي دوه د اوزون ( ‪ ) O3‬اتومیسیټی‬
‫درې اود بنزین ( ‪ ) C6H6‬اتومیسیټي دولس ده ‪.‬‬

‫)‪ Atomic mass) =(атомная масса‬اتومي کتله ) ‪ reltiveatomic mass :‬وګورې ‪.‬‬

‫)‪ (Atomic mass unit(a.m.u‬داتومي کتلې واحد ) ‪ :‬د کاربن ( ‪ )۱۲‬ایزوتوپ د یوه اتوم د کتلې(‬
‫‪ ) ۱ /۱۲‬برخه چي )‪ (1,66033 . 10 -27‬کیلو ګرامه کیږي د اتومي کتلې واحد )‪( 1amu‬منل شوی‬
‫دی ‪ .‬یعنې لیکو چې ‪:‬‬
‫‪-27‬‬
‫‪1amu = 1,66033 . 10‬‬ ‫‪kg‬‬

‫)‪ ) atomic number=(атомный номер‬اتومي نمبر ) ‪ :‬د یو عنصر دیوه اتوم په هسته کې د‬
‫پروتونو شمیر دهغه عنصر د اتومي نمبر په نوم یادیږي ‪ .‬اوپه ( ‪ ) Z‬ښودل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Atomic orbital=(атомный орбитал‬اتومي اربیټال ) ‪ :‬اربیټال وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪65‬‬

‫)‪ (Atomic voliume=( атомный объем‬اتومي حجم ) ‪ :‬د یوه عنصر اتومي کتله ) ‪) a m u‬‬
‫چې دهغه عنصر بر کثافت وویشل شي الس ته راغلی عدد اتومي حجم نومول شوی دی ‪.‬‬

‫)‪ (Atomicweight=(атомный вес‬اتومي وزن ) ‪ :‬اتومي کتله وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Atropine=(атропин‬اتروپین ) ‪ :‬یو زهري کرستلي الکالوئید ( ‪ ) C17 H23 NO3‬دی ‪ .‬د‬
‫سانتیګراد په ( ‪ ) ۱۱٩ – ۱۱۸‬کې ویلی کیږي ‪ .‬اتروپین د تنفس د منبه اوهم د درد ضد مادې په‬
‫توګه کارول کیږي ‪ .‬د اتروپین جوړښتي فورمول الندی ورکړل شوي دی ‪.‬‬

‫‪ ( Aufbau principle‬دایوپ باو پرنسیش ) ‪ :‬د دې پرنسیش له مخې دکیمیاوي عناصرو د‬

‫اتومونو په الکتروني اربیټالونو کې الکترونونه په الندی تر تیب ځای پر ځآی کیږي ‪.‬‬

‫‪1S 2S 2P 3S3P 4S3d4P 5S4d5P 6S4f5d6P 7S5f6d‬‬

‫→‬

‫‪ (Auric compound‬ایورک مرکبونه ) ‪ :‬د طال(‪ )111‬مرکبونه دي ‪ .‬لکه ایورک کلوراید (‬

‫‪ )AuCl3‬اونور ‪.‬‬

‫‪ (Aurous compound‬ایورس مرکبونه ) ‪ :‬د طال(‪ )1‬مرکبونه دي لکه ایورس کلوراید ( ‪) AuCl‬‬
‫اونور ‪.‬‬

‫‪ ( autocatalysis‬اتومات کتلست ) ‪ :‬هغه کیمیا وی تعامل دی چې د حاصالتو څخه یو یی په‬

‫همدغه تعامل کې د کتلست رول لري ‪.‬لکه الندې تعامل ‪:‬‬
 ‫‪66‬‬

‫‪FeO‬‬ ‫‪+‬‬ ‫= ‪H2‬‬ ‫‪Fe‬‬ ‫‪+ H2O‬‬

‫دلته اوسپنه د پورتني تعامل کتلست هم دی ‪.‬‬

‫‪ (autoprotolysis‬اوتوپروتوالیزس ) ‪:‬د ‪ amphiprotic‬محلل د مالیکولونو تر منځ د ( ‪ ) H+‬د‬

‫ایونو راکړه ورکړه چې ددغې محلل یو مالیکول د برنستد د تیزاب او بل مالیکول یی د برنستد‬
‫د قلوی په څیر عمل کوي د اوتوپروتوالیزس په نوم یادیږي ‪.‬د اوبو اوتو ایونایزیشن د اوتو‬
‫پروتوالیزس یو مثال دی ‪.‬‬

‫̅‪H2O + H2O↔H3O+ + OH‬‬

‫)‪ (Avogadro constant=(число авогадро‬داوګدرو ثابت یا د اوګدرو عدد) ‪ :‬د هر خالص‬

‫عنصر یو مول اتوم ( ‪ ) 6,0661367. 1023‬اتومونه ‪ ،‬د هرخالص مرکب یومول مالیکول دهغې‬
‫مادې ( ‪ )6,0661367 . 1023‬مالیکولونه ‪ ،‬دیوې خالصې مادې یومول ایون دهغې مادې (‬
‫‪ )6,0661367.1023‬ایونونه او یو مول الکترون ( ‪ ) 6,0661367 . 1023‬الکترونونه کیږي ‪ .‬دغه (‬
‫‪ )6,0661367 . 1023‬عددته د او ګدرو عدد یا د اوګدرو ثابت وایی ‪.‬‬

‫)‪ ( Avogadro law= ( закон авогадро‬د اوګدرو قانون ) ‪ :‬دعین فشار الندی اود تودوخې په‬
‫عین درجه کې د غازونو په مساوي حجمونو کې مساوي شمیر مالیکولونه وجود لري ‪ .‬دغه‬
‫قانون د ایدیال غازونو لپاره پوره صدې کوي او په ‪۱۸۱۱‬کال کې اوګدرو موندلی دی ‪.‬‬

‫)‪( Azeotrope=(азеотропный смеси‬ازیوتروپ = ازیوتروپ ګډوله ) ‪ :‬د دوه کیمیاوي‬

‫موادو داسې ګډوله ده چې د خالصې کیمیاوي مادې په څیر د تودوخې په ثابته درجه کې غلیان‬
‫کوي اوهم د غلیان په جریان کې ددغې ګډولې ( مخلوط) ترکیب تغیر نه کوي یعنې د مای فار (‬
‫مای ګډولې ) او د پاسه یی د بړاس ترکیب یو شی وي ‪.‬لکه داوبو او ایتایل ا لکول ګډوله(‪٩۶٪‬‬
‫الکول) ‪ .‬اونور‪.‬‬
 ‫‪67‬‬

‫)‪ (Azeotropic distillation=(перегонка азеотропной смеси‬د ایزوتروپ تقطیر ) ‪:‬‬

‫دایزوتروپ د ګډولې د اجزاو د بیلولو یو متود دی ‪ .‬دلته په ایزوتروپ ګډولې کې دریمه ماده‬
‫عالوه کوي ‪ ،‬کومه جې د ګډولې د یوی مادې سره ‪.‬نوی ایزوتروپ جوړوي اود ګډولې د بلې‬
‫مادې څخه د تقطیر په جریان کې په اسانۍ جدا کیږي ‪.‬دا متود د اوبو څخه د ایتا نول د جدا‬
‫کولو لپاره کاروي ‪ .‬یعنې د اوبو – ایتانول په ایزوتروپ کې بنزین عالوه کوي ‪ .‬بنزین د ایتانول‬
‫سره یوځای کیږي اوله اوبو جال کیږي ‪.‬‬

‫‪(azides‬ازایدونه ) ‪ :‬هغه مرکبونه چې د د‪ ) N3( -‬ایون او یا د ( ‪ )-N3‬ګروپ لري د ازایدونو په نوم‬

‫یادیږي ‪ .‬لکه هایدروجن ازید ( ‪ )HN3‬اونور ‪.‬‬

‫‪ (azines‬ازاینونه ‪ ،‬ازینونه) ‪ :‬هتروسکلیک عضوي مرکبونه دي ‪ ،‬چې د کاربن او هایدروجن‬

‫څخه جوړه شپږ اتومي کړۍ لري ‪ .‬پایریداین ( ‪ )pyridine‬چې کیمیاوي فورمول یی (‪ )C5H5N‬دی‬
‫د مونو ازینو مثال دی ‪ .‬د ډای ازین په شپږ اتومه کړۍ کې د نایتروجن دوه اتومه ( ‪ ) C4H4N2‬اود‬
‫ترای ازین په کړۍ کې د نایترجن درې اتومه ځای لري ‪.‬‬

‫)‪ ( Azocompound=( азо соеденения‬ازو مرکبونه ) ‪ :‬هغه عضوی مرکبونه دی ‪ ،‬چې د ازو ( ‪-‬‬
‫‪ )N = N-‬ګروپ لري ‪ .‬د ازو رنګی مو ادو په مالکول کې یو یا څود ازو ګروپونه وي ‪ ،‬کوم چې‬
‫اروماتیک رادیکالونه یودبل سره وصلوي ‪ .‬ازو رنګي مواد مختلف رنګونه او مختلف خواص‬
‫لري ‪ ،‬چې ځینې یی د ټوکرانو ‪ ،‬څرمنو ‪ ،‬کاغذونو او پال ستیکونو د رنګولو لپره کاروي ‪ .‬سور‬
‫کانګو د دغسې مرکبونو یوه بیلګه ده ‪.‬‬

‫)‪Congo red (конгокрасный‬‬

 ‫‪68‬‬

‫‪ )azoimide‬ازو ایمید ) ‪ :‬هایدروحن ازید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Azulene‬ازو لین ) ‪:‬‬

‫‪-۱‬یو ابي رنګه کرستلي مرکب( ‪ )C10H8‬دی ‪ ،‬دسانتیګراد په ‪٩٩‬درجو کی ویلي کیږي ‪.‬که‬
‫تودوخه ورکړل شي ‪ ،‬نو په نفتالین اوړي ‪ .‬ازو لین د اروماتیک مرکبونوخواص لري ‪ .‬ابي رنګه‬
‫تیل دي ‪ ،‬چې د نباتي تیلو د تقطیر یا د تودوخې ورکولو څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫تودوخه‬
‫‪Naphthalene‬‬ ‫←‬ ‫‪azulene‬‬
‫‪……………………………………………………………………………………..‬‬

‫‪-B-‬‬

‫)‪ ( Bobo’ s law=(закон бобула‬دبابو قانون ) ‪ :‬که په یو محلل کې کومه غیر مفره ماده حل‬
‫کیږي ‪،‬نو د محلل د بړاس فشار را ټیټیږي اود محلل د بړاس د فشار د راټیټیدو اندازه د حل‬
‫شوې مادې د مقدا رسره مقیم تناسب لري ‪ .‬دا قانون پر ‪۱۸٤۷‬م المبرت بابو بیان کړی وو ‪.‬دراولت‬
‫قانون وګورئ‪.‬‬

‫)‪)back titration=(перетитрования‬بیا ټټر کول ) ‪:‬په امتحاني محلول کې دحل شوې مادې‬
‫د مقدارد معلومولو په غرض په هغې کې دیو تعامل ګر )‪ (reagent‬ټاکلی مقدار)کوم چی د‬
 ‫‪69‬‬

‫امتحا ني محلول سره د تعا مل لپاره د الزم مقدار څخه زیات دی ) ‪ ،‬اچوي ‪ .‬د امتحانی مادی‬
‫سره د تعامل څخه د پاتې تعامل ګر مقدار‪ ،‬بیا وروسته د ټټرکولو په واسطه معلوموي ‪ ،‬اوپه‬
‫دې ترتیب په امتحاني محلول کې د امتحاني مادې مقدار ‪ ،‬کوم چې دتعامل ګر سره یی تعامل‬
‫کړی دی معلوموي ‪.‬‬

‫)‪ ( Bacteriocidal=( бактерициды‬باکتیریوسیدي ) ‪ :‬ټول هغه کیمیاوي مواد ‪ ،‬چې باکتریا‬

‫وژني ( لکه انتی بیوتیک ‪ ،‬انتی سپتیک ‪ ،‬او عفوني ضد مواد ) د باکتریوسیدو په نوم‬
‫یادیږي ‪.‬هایدروجن پر اکساید ‪ ،‬کلورین دای اکساید ‪ ،‬د نایتروجن اکسایدونه او هلوجنونه د‬
‫باکتریوسیدي موادو په توګه استعمالیږي ‪.‬‬

‫‪(baking powder‬دډوډې پخونې پوډر ) ‪ :‬د سودیم بای کاربونیت یا امونیم هایدروجن‬
‫کاربونیټ اود یوي تیزابي مادې ( کلسیم هایدروجن فاسفیت ‪ ،‬پتاسیم هایدروجن تارتاریټ ‪،‬‬
‫یاسودیم هایدروجن فاسفیت ) دګډولې پوډرد بیکنګ پودر په نوم یادیږي ‪ .‬کله چې بیکنګ‬
‫پوډر د وړو سره ګډ ‪ ،‬النده او ګرم شي ‪ ،‬نو دغه پوډر تجزیه او کاربنډای اکساید ازادیږي ‪ ،‬چې‬
‫دغه غاز د ډوډۍ او کیک د پړسیدو سبب ګرځي ‪.‬‬

‫‪(baking soda‬بیکنګ سوډا ‪ ،‬د ډوډۍ پخونې سودا ) ‪:‬سوډیم بای کاربونیټ یا سودیم‬
‫هایدروجن کاربونیټ وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( barbiturates‬باربیتوریتونه ) ‪ :‬ټول هغه درمل ( دواګانې ) چې د باربیتورک اسید اړوند‬

‫مرکبونو څخه الس ته راځي اود مرکزي عصبي سستم د ارامولو لپاره استعمالیږي‪ ،‬د‬
‫باربیتوریتونو په نوم یادیږي ‪ .‬دایمي استعمال یی زهري اغیز رامنځ ته کوي ‪ ،‬نو ځکه د با ر‬
‫بیتوریتونو استعمال یو څه محدود شوی دی ‪.‬‬

‫‪ (barite‬بارایټ ) ‪ baryte:‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪70‬‬

‫‪ (Barium=( Барий)-Ba‬باریوم ) ‪ :‬دا عنصر د کارل شیلي په واسطه پیژندل شوی دی‪.‬‬
‫دعناصرو د دوره یی جدول په (‪ ) 11A‬ګروپ کې ځای لري ‪ .‬اکسید یشني نمبر یی ( ‪ ) +2‬دی ‪ .‬په‬
‫اوبوکې حل مرکبونه یی قوي زهر دي ‪ ، .‬اتومي نمبر یی ‪ ۵۶‬اتومي کتله یی ‪ ، ۱۳۷ ، ۳٤‬نسبي‬
‫کثافت یی ‪ ۵۱‬و ‪ ، ۳‬د ویلې کیدو نقطه یی د سانتګرا د ‪ ۷۲۵‬درجې اود جوش نقطه یی د‬
‫سانتګراد ‪ ۱۶٤۰‬درجي ده ‪.‬‬
‫)‪ (Barium bicarbonate=( бикарбонат барий‬باریوم بي کاربونیټ ) ‪barium :‬‬
‫‪ hydrogencarbonate‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Bariumcarbonate( карбонат барий‬باریوم کاربونیټ ) ‪:‬سپینه په اوبو کې نه حل‬

‫کیدونکې ماده )‪(BaCO3‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی ‪ ٤، ٤۳‬دی ‪ .‬که تودوخه ورکړل شي په الندې ډول‬
‫تجزیه کیږي ‪.‬‬

‫∆‬
‫)‪BaCO3(s‬‬ ‫)‪→ BaO(s‬‬ ‫↑‪+ CO2‬‬

‫د اپتیکي ښیښو په جوړولو کې کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Barium chloride= ( хлорид барий‬باریوم کلوراید ) ‪ :‬سپینه جامده ماده ( ‪ ) BaCl2‬ده ‪.‬‬
‫دوه کرستلي بڼې یعنې الفا باریوم کلوراید او بیتا باریوم کلوراید لري ‪ α .‬باریوم کلوراید‬
‫مونوکلینک کرستلونه لري‪ ،‬چې نسبي کثافت یی ‪ ۳ ، ۸۵۶‬دی ‪ .‬اود سانتیګراد پر ‪٩۶۲‬درجې په‬
‫‪ β‬باریوم کلوراید بدلیږي ‪ β .‬باریوم کلوراید مکعبي کرستلونه لري ‪ .‬نسبي کثافت یی ‪، ۳ ، ٩۱۷‬‬
‫د ویلې کیدو نقطه یی (‪ )9630C‬اود جوش نقطه یی ( ‪ ) 15600C‬ده ‪ .‬دای هایدریټ (‬
‫‪ ) BaCl2.2H2O‬یی د تودوخې په (‪ ) 1130C‬کې کرستلي اوبه له السه ورکوي ‪ .‬د باریوم کلوراید‬
‫د الکترولیز څخه باریم الس ته راوړي ‪.‬‬

‫)‪ (Barium hydrogencarbonate= (бикарбонат барий‬باریوم هایدروجن کاربونیټ= باریم‬

‫بي کاربونا ت ) ‪ :‬دا ماده یوازې د اوبو په محلول کې ثابته ده ‪ .‬اود الندی تعامل څخه الس ته‬
‫راځي ‪.‬‬
 ‫‪71‬‬

‫)‪BaCO3(s) + CO2(g) +H2O(ℓ) → Ba(HCO3)2(aq‬‬

‫)‪ (Barium hydroxide=( гидроокисъ барий‬باریوم هایدروکساید ) ‪ :‬سپینه جامده ماده‬

‫‪ Ba(OH)2‬ده ‪ .‬په اوبو کې حل کیږي په طبیعت کې په ( ‪ ) Ba(OH)2. 8H2O‬بڼه پیدا کیږي ‪ .‬په‬
‫حجمي تحلیل کې د ضعیفه القلي په توکه په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ (Barium oxide( окисъ барий‬باریم اکساید ) ‪ :‬سپینه یا زیړبخنه جامده ماده ( ‪ ) BaO‬ده ‪ .‬د‬
‫باریم کاربونیټ یا باریوم نایتریت د حرارتی تجزیې څخه او هم د اکسیجن په موجودیت کې د‬
‫باریم د حرارت ورکولو څخه الس ته راځي ‪ .‬نسبي کثافت یی ‪ ، ۵ ، ۷۲‬دویلې کیدو نقطه یی د‬
‫سانتیګراد ‪ ۱٩۲۳‬درجې اود جوش نقطه یی د سانتیګراد ‪۲۰۰۰‬درجې ده ‪ .‬که باریم اکساید ته د‬
‫اکسیجن په موجودیت کې تودوخه وکرل شي باریم پر اکساید ( ‪ ) BaO2‬ال س ته راځي ‪.‬‬
‫)‪ (Barium peroxide(перекисъ барий‬باریم پر اکساید ) ‪ :‬درنه سپینه جامده ماده ( ‪) BaO2‬‬
‫ده ‪ .‬نسبي کثافت یی ‪ ، ٤ ، ٩۶‬د ویلې کیدو نقطه یی په سانتیګراد ‪ ٤۵۰‬درجې ده ‪ .‬د سپینونکې‬
‫مادې په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Barium sulphate=( сулъфат барий‬باریم سلفیټ =باریم سلفات ) ‪ :‬په اوبو کې ناحله‬
‫سپینه جامده ماده ( ‪ ) BaSO4‬ده ‪ .‬د بارایت د منرا ل په بڼه په طبیعت کې پیدا کیږي‪ .‬نسبي‬
‫کثافت یی ‪ ، ٤ ، ۵‬د ویلی کیدو نقطه یی په سانتیګراد ‪ ۱۵۸۰‬درجې ده ‪ .‬دښیښې اوربړ جوړولو‬
‫په صنعت کې په کار راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Base=(основания‬قلوي ) ‪ :‬اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Base dissociation constant=(константа диссоциация основания‬دقلوي د‬

‫الکترولیتي انفکاک ثابت ) ‪.disscociation :‬وګورۍ‬

‫‪ (Basic dye‬قلوي رنګ ) ‪ dyes :‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪72‬‬

‫‪ (Basicity constant‬د قلویت ثابت ) ‪ dissocition :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Basic salt‬قلوي مالګې ) ‪ :‬هغه مالګې دي چې په ترکیب کې یی د̅ (‪ ) OH‬ایون پاتې وي ‪ .‬لکه‬
‫سرب(‪)11‬کلوراید هایدروکساید ) ‪.( PbOHCl‬‬

‫)‪ ( Battery=(аккумуляторы‬بطرۍ ) ‪ :‬یو شمیر الکترو کیمیاوی حجرې ‪،‬چې په خپل منځ کې‬
‫په مسلسل ډول وتړل شي بطرۍ الس ته راځي ‪ .‬بطرۍ زیاته برقي قوه منځ ته راوړي ‪ .‬د عادي‬
‫موټرو بطرۍ د شپږو الکتروکیمیاوي حجرو څخه جوړه وي ‪ ،‬چې په مسلسل ډول یودبل سره تړل‬
‫شوی او برقي محرکه قوه ( ‪ ) e m f‬یی ‪12V‬وي ‪ .‬اکوموالتر وګورئ ‪.‬‬

‫د بکمن ترمومتر‬

‫)‪ (Beckman thermometer=( термометр Бекмана‬بکمن تر مومتر ) ‪ :‬د بکمن ترمومتر په‬
‫پاس شکل کې وګورئ ‪ .‬د بکمن ترمومتر د تو دوخې د درجې تغیر ښیي ‪ .‬په دې ترمومتر کې د‬
‫تودوخې د درجې ډیر لږ( ‪ )0,010C‬تغیر اندازه کیدای شي ‪ .‬دا ترمومتر د سیمابو دوه مخزنونه‬
‫لري ‪.‬د تودوخې د درجې تغیر د درجه لرونکې صفحې له مخې معلومیږي ‪ .‬د ترمومتر الندې‬
‫محزن که په الس کې ونیول شي ‪ ،‬نو سیماب په نل کې پورته ځي اود پاسني مخزن د سیمابو سره‬
‫نښلي ‪.‬او که تر مومتر ته په ګوته ټکان ورکړل شي ‪ ،‬نو د الندې او باندې مخزنونو د سیمابو‬
‫ترمنځ اړیکه شلیږي اود ترمومتر په نل کې د سیمابو سطحه پر یوه درجه دریږي ‪.‬اوس که د‬
 ‫‪73‬‬

‫ترمومتر چاپیریال ګرم یا سوړ شي ‪ ،.‬نو په نل کې سیماب پورته یا ښکته ځي ‪ ، .‬چې تغیر یی د‬
‫درجه لرونکې صفحې له مخې اندازه کیږي ‪ .‬د بکمن ترمومتر په ایبولوسکوپي او کریو سکوپي‬
‫کې ډیر په کاریږي ‪ .‬پاس شکل وګورۍ‪.‬‬

‫)‪ (Beer lambert law=( закон Ламбета бера‬د بیر المبرت قانون ) ‪ :‬هره ماده د ر ا ځانګرې‬
‫وړانګې جذبوالی شي ‪ ،‬چې ددې خاصیت پر بنسټ د کیمیاوي موادو نوعیت او مقدار پیژندل‬
‫کیدای شي ‪ .‬ددې قانون له مخې د جذب شوې ر ا اندازه )‪ log (I0 / I‬د ر ا جذبونکې مادې د‬
‫مولري غلظت ( ‪ ) C‬اود هغې فاصلې ( ‪ ) d‬سره مستقیم تناسب لري ‪ ،‬کومه چې ر ا په‬
‫ر اجذبونکې مادې کې طی کړیده ‪ .‬د )‪ log(I0 / I‬په افاده کې ( ‪ ) I0‬ر ا جذبونکې مادې ته راغلې‬
‫ر ا شدت او ( ‪ ) I‬د ر ا جذبونکې ماد ې څخه د وتلې ر ا شدت ښیي ‪.‬او ( ‪ ) I0/I‬د جذب شوې ر ا د‬
‫مقدار سره مستقیم تناسب لري ‪ .‬دالمبرت بیر دقانون ریاضي افاده الند ې ورکړل شویده ‪.‬‬

‫‪ℓog (I0/I)= ɛ . C .d‬‬

‫دلته (‪ ) ɛ‬د مولري جذب د ضریب په نامه یادیږي‪ .‬دپورتنۍ معادلې څخه ښکاری چې د جذب‬
‫شوې ر ا مقدار ( )‪ ℓog(I0/I‬په محلول کې د ر ا جذبونکې مادې د غلظت (‪ )C‬اود محلول د طبقې‬
‫د پڼډوالي)‪ ) d‬سره مستقیم تناسب لري ‪.‬‬

‫‪ (Beet suger‬د چغندر بوره ) ‪ :‬سکروز وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Bell metal‬د زنګ فلز ) ‪ :‬د مس ‪ ،‬قلعي ‪ ،‬لږ مقدار جست او سربو څخه جوړ الیاژ دی د برونز په‬
‫نوم یادیږي ‪ .‬او زنګونه ترې جوړوي ‪.‬‬

‫)‪ (Benz aldehyde=(бензоиный алъдегид‬بنز الډیهاید )‪:‬‬

‫‪benzenecarbaldehyde‬وګورئ ‪.‬‬
‫هایدروکاربن ( ‪ ) C6H6‬دی ‪ .‬نسبي‬ ‫)‪ (Benzene=( бензол‬بنزین = بنرول ) ‪ :‬بې رنګه ‪ ،‬مای‬
‫کثافت یی ‪ ، ۰ ، ۸۸‬د ویلې کیدو نقطه یی د سانتیګراد ‪۵ ,۵‬درجې ‪ ،‬د جوش نقطه یی د‬
 ‫‪74‬‬

‫سانتیګراد ‪ ۸۰ ،۱‬درجې ده په الکولو ‪ ،‬ایتر او کلوروفورم کې حل کیږي ‪ .‬غوړي ‪ ،‬ربړ او‬

‫الکالوئیدونه حل کوي ‪ .‬دډبرو د سکرو اوهم د پترولو څخه الس ته راځي ‪ .‬په هوا کې سوځي ‪،‬د(‬
‫‪ ) HNO3( ، ) Cl2‬او ( ‪ ) H2SO4‬سره تعامل کوي اود تعویضي تعامالتو حاصالت ( ‪C6H5NO2‬‬
‫‪ ) ,C6H5SO2OH , C6H5Cl‬منځ ته راوړي ‪ .‬بنرین د عضوي موادو د محلل په توګه اوهم د ربړ‬
‫‪ ،‬چاودیدونکو موادو اود ځینې درملونود الس ته راوړلو لپاره په کاریږي ‪ .‬د بنزین بړاس په‬
‫مرکزي عصبي سستم بد اغیز کوي ‪ .‬او مای بنزین د بدن پوټکی خرابوي ‪ .‬بنزین ډیر ساده‬
‫اروماتیک ترکیب دی ‪ .‬په جمعي تعاملونو کې په اسانۍ برخه نه اخلي ‪ .‬د بنزین په کړۍ کې د‬
‫کاربن د شپږو اتومونو تر منځ درې یوه ستوه ستوې( ‪ ) C-C‬اړیکې اودرې دوه غبرګې) ‪(C=C‬‬
‫اړیکې ( ‪ ) π‬موجودی دی ‪ .‬داچې د ( ‪ ) π‬اړیکه د بنزین په کړۍ کې المحدوده ( ګرځنده ) ده ‪ ،‬نو‬
‫ځکه د بنزین د مالیکول جوړښتي فورمول په الندې ډولونو ښودل کیږي ‪.‬‬

‫) ‪Benzene ( C6 H6 ) = ( бензол‬‬

‫یادونه ‪ :‬په روسي ژبه کې بنزین (‪ ) бензин‬د مشبوک هایدروکاربنونو ( ‪ С5‬او ‪ ) С6‬ګډولې ته‬
‫وایی ‪ ،‬چې د نفتو څخه الس ته راځي ‪ .‬او په موټرو کې د سون د موادو په توګه کارول کیږي ‪ .‬مګر‬
‫) ‪ ) C6H6‬مرکب د ( )‪ )бензол‬په نوم یادوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Benzene-1,4-diol , hydroquinone , quinol= (гидрохинон‬بنزین ‪ ۱، ٤‬ډای اول ‪،‬‬

‫کینول = هایدروکینون) ‪ :‬سپین کرستلي جامد مواد ( ‪ ) C6H4(OH)2‬دي ‪ .‬نسبي کثافت یی‬
‫‪1,33‬د ویلي کیدو نقطه یی د سانتیګراد (‪ ) ۱۷٤ - ۱۷۳‬درجې اود جوش نقطه یی د سانتیګراد‬
‫‪ ۲۸۵‬درجې ده‪ .‬په رنګ جوړولو کې په کار راځی ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندی دی‪.‬‬
 ‫‪75‬‬

‫‪Benzene – 1, 4 diol‬‬

‫)‪ (Bezenecarbaldehyde , benzaldehyde=( бензоиный алдигид‬بنزین کارب الډیهاید ‪،‬‬

‫بنز الدیهاید) ‪ :‬ژیړ بخنه بنفش رنګه غوړجنه مای )‪ ( C6H5CHO‬ده نسبي کثافت یی ‪ ۱، ۰٤‬د‬
‫ویلي کیدو نقطه یی د سانتیګراد) ‪( - ۲۶‬اودوجوش نقطه یی د سانتیګراد ) ‪ ( ۱۷۸ ، ۱‬درجې ده‬
‫په بادام کې پیدا کیږي اود بادام بوی ورکوي ‪ .‬په خوراکي مسالو رنګونو اودعطرو په صنعت‬
‫کې په کاریږي ‪.‬‬

‫‪ (Benzenecarbonyl chloride , benzoyl chloride‬بنزین کاربونایل کلوراید ‪ ،‬بنزوایل‬

‫کلوراید ‪ : ).‬بې رنګه مای (‪ )C6H5COCl‬ده ‪ ،‬نسپی کثافت یی ‪ ، ۱ ، ۲۱‬دویلې کیدو نقطه په‬
‫سانتیګراد صفر درجه ‪ ،‬اود جوش نقطه یی دسانتیګراد ‪ ۱٩۷ ،۲‬درجې ده ‪ .‬یو اسایل هالید دی‬
‫چې په نورو مرکبونو کې د بنزین کاربو نایل د ګروپ ( ‪ ) C6H5CO-‬د نصبولو لپاره په کاریږي ‪( .‬‬
‫اسا یلیشن وګورئ ) ‪.‬‬

‫‪ ( Bezenecarbonyl group‬بنزین کاربونایل ګروپ ‪ ،‬بنزوایل ګروپ ) ‪ :‬یو عضوی ګروپ (‬

‫‪ ) C6H5CO-‬دی ‪.‬‬

‫)‪ (Benzenecarboxylate , benzoate=( бензоат‬بنزین کاربوکسایلیت ‪ ،‬بنزوئیټ= بنزوات‬

‫) ‪ :‬د بنزین کاربوکسایلک اسید مالګه یا استر د بنزو ئیټ په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ (Benzenecarboxylic acid‬بنزین‬ ‫)‪, benzoic acid =(бензойная кислота‬‬

‫کاربوکسایلک اسید ‪ ،‬بنزو ئیک اسید = بنزیني تیزاب ) ‪ :‬یوه سپینه کرستلي جامده ماده (‬
‫‪ ) C6H5COOH‬ده ‪.‬نسبي کثافت یی) ‪ ( ۱ ، ۲۷‬د ویلې کیدو نقطه یی د سانتیګرا د ‪ ۱۲۲ ، ٤‬درجې‬
‫اود جوش نقطه یی د سانتیګراد ‪ ۲٤٩‬درجې ده په اوبو کې لږه حلیږي ‪.‬یو کمزوری تیزب دی ‪،‬چې‬
 ‫‪76‬‬

‫د خوراکي شیانو د سا تنې لپاره په کاریږي ‪ .‬ددې مرکب د بنزین کړۍ په تعویضي تعاملونو کې‬
‫ونډه لرالی شي ‪.‬‬

‫‪ (Benzene hexacarboxylic acid‬بنرین هکذا کاربوکسا یلک اسید) ‪ millitic acid :‬وګورئ‬
‫‪.‬‬

‫)‪ (Benzene hexachlride-BHC=(гексахлоран‬بنزین هکذا کلوراید ‪ ،‬هکذا کلوران ) ‪:‬‬

‫کرستلی ماده ( ‪ ) C6H6Cl6‬ده ‪ ،‬چې د بنزین او کلورین تر منځ د جمعی تعامل به پایله کې الس ته‬
‫راځي ‪ .‬د حشرو پر ضد کارول کیږي ‪ ،‬خو د( ډي ډي ټي )په څیر د چاپیر یال د ککړولو ډار ورسره‬
‫مل دی ‪ .‬هکذا کلوران وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Benzenesulphonic acid‬بنرین سلفونک اسید ) ‪ :‬بې رنګه پخپله و یلې کیدونکې جامده‬
‫ماده (‪ . )C6H5SO2OH‬د ویلې کیدو نقطه یی دسانتیګراد ( ‪ )٤٤ – ٤۳‬درجې ده معموال د‬
‫غوړجنې مای په حالت پیدا کیږي ‪ .‬د بنرین او غلیظ سلفورک اسید د تعامل څخه الس ته راځي ‪.‬‬
‫د الکایل مشتقات یی د دیترجنټ ( پودري صابون ) په توګه کاروي ‪.‬‬

‫‪ (Benzfuran , coumarone‬بنزفوران ‪ ،‬کومارون ) ‪ :‬کرستلي اروماتیک ماده ( ‪ ) C8H6O‬ده‬

‫جوړښتي فورمول یی الندی دی ‪.‬‬

‫‪Benzfuran , coumarone‬‬

‫‪ )benzoate , bezenecarboxylate‬بنزوئیټ ‪ ،‬بنزین کاربوکسایلیټ ) ‪ :‬بنزین کاربوکسایلیټ‬

‫وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪77‬‬

‫)‪ (Benzoic acid=(бензоиная кислота‬بنزوئیک اسید ) ‪benzenecarboxylic acid :‬‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Benzoin‬بنزوئین ) ‪ :‬بې رنګه ماده( ‪ ) C6H5CHOHCOC6H5‬ده ‪ .‬د ویلې کیدو نقطه یی د‬

‫سانتیګراد ‪ ۱۳۷‬درجې ده د بنز الدیهاید د تراکم ( کاندنسیشن ) څه الس ته راځي ‪ .‬جوړښتي‬
‫فورمول یی الندی دی ‪.‬‬

‫‪OH‬‬
‫│‬
‫‪H5C6 – CH –CO C6H5‬‬
‫‪Benzoin‬‬

‫بنزوین د دویمي الکول او کیتون دواړو مشخصه یی تعاملونه ورکوي ‪.‬‬

‫)‪ )benzoquinone=(хинон‬بنزوکینون= کینون ) ‪ cyclohexadiene-1, 4 - dione :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( benzoylation‬بنزوا ئیلیشن ) ‪ :‬پر یو مرکب د بنزوایل یا بنزین کاربونایل ‪benzoyl ,‬‬

‫)‪ benznecarbonyl‬ګروپ)‪ ( C6H5CO-‬نصبول دبنزوا یلیشن د تعامل په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫اسایلیشن وګورۍ ‪.‬‬
‫‪ ( benzoyl chloride‬بنزوایل کلوراید ‪ :)،‬بنزین کاربونایل کلوراید وګورۍ‬

‫)‪ (benzyl alcohol = ( финил метанол‬بنزایل الکول = فینیل متانول ) ‪phenylmethanol :‬‬
‫وګورئ ‪.‬‬

‫‪benzyl amine , α-aminotoluene , phenylmethylamine=(финил метил‬‬

‫))‪(амин‬بنزایل امین ‪ -α ،‬امینو تولوئین ‪ ،‬فینایل متایل امین = فینیل متیل امین) ‪ :‬بې رنګه‬
‫مای ( ‪ ) C6H5-CH2 –NH2‬ده نسبي کثافت یی( ‪ )۰، ٩۸‬اودجوش نقطه یی دسانتیګراد ‪۱۸۵‬‬
‫درجې ده خواص یی الیفاتیک امینو ته ورته دی ‪.‬‬
 ‫‪78‬‬

‫‪ (benzyne(1,2didehydrobezene‬بنزاین ‪ - ۲ ، ۱‬ډاي ډیهایدرو بنزین ) ‪ :‬بې ثباته ( کیمیاوي‬

‫فعاله ) ماده ( ‪ ) C6H4‬ده ‪ .‬بنزاین د اراین مرکبو نو ساده مثال دی ‪ .‬جوړښتي کیمیاوي فورمول‬
‫یی الندی دی ‪.‬‬

‫‪benzyne‬‬
‫‪ ( berkelium= (берклий)-Bk‬برکیلیم = برکلې ) ‪ :‬د اکتانوئیدونو له ډلې څخه رادیو اکتیف‬
‫فلزي عنصر دی ‪ .‬د ډیر ثابت ایزوتوپ ( ‪ )۲٤۷‬د نیمایی تجزیه کیدو وخت ی )‪ ( 1,4 .103‬کاله دی‬
‫‪ .‬اتومي نمبر یی ‪ ٩۷‬دی ‪ .‬پر ‪۱٩٤٩‬کال خ ت سیبورۍ په مصنوعي ډول د الفا د ذرو په واسطه د‬
‫امرسیم ( ‪ )۲٤۱‬د بمباردمان څخه الس ته اوړی دی ‪.‬‬

‫)‪3Al2Si6O18‬‬ ‫)‪(Beryl=(берил‬بیرایل = بیریل ) ‪ :‬د بیریلیم المونیم سلیکیټ یو ځالنده منرال (‬

‫‪ )Be‬دی ‪ .‬چې د ( ‪ ) HF‬تیزاب پرته په نورو تیزابو کې نه حلیږي ‪ .‬د مختلفو موادو د موجودیت په‬
‫وجه مختلف رنګونه لري ‪ .‬بیرایل د قیمتي کا و په ډله کې راځي ‪.‬‬

‫‪ (Berylium=(бериллий)-Be‬بیرایلیم = بیریلیم ) ‪ :‬د عناصرو د دوره یی جدول د ( ‪ ) 11A‬نیم‬

‫ګروپ عنصر دی چې اتومي نمبر یی ( ‪ ، )٤‬اتومي کتله یی ( ‪ ) ٩ ، ۰۱۲‬نسبي کثافت یی) ‪، (۱، ۸۵‬‬
‫د ویلې کیدو نقطه یی د سانتیګراد ‪ ۱۲۷۸‬درجې اود جوش نقطه یی دسانتیګراد ‪ ۲٩۷۰‬درجې ده‬
‫‪ .‬بریلیم فلزي عنصر دی چې اکسیدیشني درجه یی ( ‪۲‬د ) ده بریلیم او مرکبونه یی زهري مواد دي‬
‫‪،‬چې د سږي او پوستکي ناجوړتیاوې منځ ته راوړي ‪ .‬په ځینو مرکبونو کې د بیریلیم کیمیاوي‬
‫اړیکې کووالنسي ته ورته دي ‪ .‬د بیریلیم اکساید څخه په هستوي ریاکورونو اوهم په کاللۍ کې‬
‫کار اخلي ‪ .‬بیریلیم په ‪ ۱۸۲۸‬کې ‪ F.wohler‬او ‪ A.A Bussy‬یو له بله جال جال پیژندلی دی ‪.‬‬

‫)‪ (Bicarbonate=(бикарбонат‬بي کاربونیټ = بي کاربونا ټ ) ‪:‬‬

‫‪ hydrogencarbonate‬وګورۍ ‪.‬‬
 ‫‪79‬‬

‫)‪(Bichromate=( бихромат‬بي کرومیت = بی کرومات )‪:‬د (‪ ) H2Cr2O7‬تیزاب مالګې دي لکه‬

‫پتاسیم بي کرومیټ ( ‪ ) K2Cr2O7‬او نورې ‪.‬‬

‫)‪ ( Binary=( бинар‬دوئیز ) ‪ :‬یو مرکب یاالیاژ چې ددوو عنصرو څخه جوړ وي لکه ‪H2O‬او‬
‫‪ HCl‬او نور ‪.‬‬

‫‪ ( Binary acid‬بینار تیزاب ) ‪ :‬هغه تیزاب دی چې په مالیکول کې یی تیزابي هایدروجن د‬

‫اکسیجن سره نه بلکې د یو بل عنصر د اتوم سره وصل وي لکه ( ‪ ) H2S‬او( ‪. )HCl‬‬

‫)‪ (Biochemistry=(биохимия‬بیوکیمیا = دژوندیو کیمیا ) ‪ :‬په ژوندي عضویت کې د‬

‫کیمیاوي موادو ( پروتین ‪ ،‬کاربو هایدریت ‪ ،‬لپید ‪ ،‬نکلوئیک اسید )د رول او جوړښت څیړنه د‬
‫ژوندیو د کیمیا د پوهې په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Biogas=(биогаз‬بیو غاز ‪ ،‬عضوي غاز ) ‪ :‬د متان او کاربنډای اکساید ګډوله ده ‪ ،‬کومه‬
‫‪،‬چې د هوا په نشت کې د وښو ‪ ,‬څپیا کو اونورو جامدو عضوي شیانو د تجزیې څخه الس ته‬
‫راځي ‪ .‬دلته عضوي مواد د متانوجینک باکتریا په واسطه تجزیه کیږي ‪ .‬دبیو غاز څخه په‬
‫کورونو کې دپخلي ‪ ،‬ګرومولو او ر ا لپاره کار‬
‫)‪ (Bioluminescence=(биолюминесценция‬بیولومینیسنس ) ‪ :‬بې تودوخې ر ا ده ‪،‬چې د‬
‫یو ډول چینجیو ( چې دشپې لخوا ځلیږي )ر ا ورکونکو حشرو ‪ ،‬باکتریاو ‪ ،‬فنجیانو اود ژورو‬
‫اوبو ماهیانو څخه وځي ‪ ( .‬لومینیسنس وګورئ ) دار ا د ( ‪ )luciferin‬په نوم کیمیاوي موادو (‬
‫ترکیب یی په مختلفو حیواناتو کې توپیر لري ) د اکسیدیشني تعامل ( چې کتلست یی یو انزایم‬
‫دی ) په بهیر کې ازادیږي ‪ .‬د ځینو حیواناتو ( لکه باکتریا ) څخه دغه ر ا دایم اود ځینو نورو‬
‫حیواناتو ( لکه لولیو = شب پرکو ) څخه کله کله وځي ‪.‬‬

‫)‪ (Biomolecule=( биомолекула‬بیو مالیکول ) ‪ :‬دکاربو هایدریت ‪ ،‬پروتین ‪ ،‬لیپید ‪،‬‬

‫نکلوئیک اسید او اوبو په شمول ‪ ،‬ټول هغه مالیکولونه چې د ژوندي عضویت په متابولیکي‬
‫پروسه کې برخه اخلي د بیومالیکولو په نوم یادیږي ‪.‬‬
 ‫‪80‬‬

‫)‪ (Biomycine=(биомицин‬بیو مایسین = کلور ټټراسکلین ) ‪ :‬یوتریخ ‪ ،‬زیړ طالیی رنګه په‬
‫اوبو کې منحل انتی بیوتیک کرستلي پودر دي ‪ ،‬چې د وایروس د ډیریدواو هم د توبرکلوز د‬
‫باکتریاو د تکثر مخه نیسي ‪.‬‬

‫‪ (bioreactor‬بیوریاکتور ) ‪ :‬یو لوی پوالدي ( ‪ )stainless steel‬ټانک دی ‪ ،‬چې د انزایمونو او‬

‫نوروکیمیاوي موادو د تولید لپاره پکې مکروارګانیزمونه روزل کیږي ‪.‬‬
‫‪ (biosynthesis‬بیوسنتیزس ) ‪ :‬د ژوندۍ حجرې په واسطه د مالکولونو سنتیز د بیوسنتیز په نوم‬
‫یادیږی ‪.‬‬

‫)‪ (biotechnology=(биотехнология‬بیو تکنالوژي ) ‪ :‬هغه تخنیک دی چې د باکتریاو او‬

‫فنجیانو د فعالیت پر اساس د طبي او صنعتي موادو ( انتي بیوتیک‪،‬پنیر ‪ ،‬واین اونور ) د‬
‫تولید پروسې تنظیموي او هم جنتیک انجنري ‪،‬چې د اصالح شویو باکتریاو په واسطه بیخي‬
‫نوي مواد ( لکه هارمونونه ‪ ،‬واکسینونه ‪ ،‬مونو کلونال انتي باډي اونور ) جوړوي د بیو‬
‫تکنالوژۍ په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ (biotin‬بیوتین ) ‪ :‬د ویټامین ( ‪ ) B‬کامپلکس یو ویټامین دی ‪.‬‬

‫‪(biotite‬بیوتایت) ‪ :‬د سلیکیټ د منرالو څخه جوړ ې ډبرې دي ‪ ،‬چې ور قي کرستلونه او تور ‪،‬‬
‫شنه او نصواري رنګونه لري ‪.‬‬

‫‪ ( Bismuth=(Висмут)-Bi‬بسموت = ویسموت) ‪ :‬د (‪ ) VA‬نیم ګروپ سپین کرستلي فلزي‬

‫عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪ ، ) ۸۳‬اتومي کتله یی ( ‪ ،) ۲۰۸، ٩۸‬نسبي کثافت یی( ‪ ،) ٩ ، ۷۸‬د‬
‫ویلې کیدو نقطه یی د سانتګراد ( ‪ )۲۷۱ ، ۳‬درجې اود جوش نقطه دسانتیګراد( ‪ )۱۵۶۰‬درجي ده ‪.‬‬
‫بسموت تر ټولو فلزونو زیات ډیا مګنیت دی اود سیمابو پرته د نورو فلزونو څخه یی برقي‬
‫هدایت لږ او برقی مقاومت یی لوړ دی ‪ .‬په هوا کې سوځي ‪ ،‬ابي لمبه اوزیړ لوګی ( اکساید‬
 ‫‪81‬‬

‫‪ )Bi2O3‬جوړوي د بسموت اکسیدیشني درجې (‪ ) +3 , +5‬دي ‪.‬بسموت پر ‪۱۷۵۳‬کال پیژندل‬

‫شوی دی ‪.‬‬

‫)‪ (Bisulphate=( бисулфат‬بي سلفیت = بي سلفات )‪ :‬هایدروجن سلفیتونه وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Bitumen=(битумы‬بیتومن= بیتومونه)‪ :‬پترولیم وګورئ ‪.‬‬

‫‪(Bituminous coal‬بیتومینوس کول ) ‪ :‬کول وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Bivalent=(бивалентный‬بای والنت ‪ ،‬دوه والنسه ) ‪ :‬چې والنس یی دوه وي ‪.‬‬

‫‪ (Black lead‬تورسرب ) ‪ :‬کاربن وګورئ ‪.‬‬

‫‪(Blasting gelatin‬بالستنګ جالتین) ‪ :‬یوه قوي چاودیدونکې ماده ده‪ ،‬چې د نتروګلیسیرین او‬
‫سلولوز نایتریت څخه جوړه ده ‪.‬‬

‫‪ (Bleaching powder‬بلیچنګ پودر ‪ ،‬د سپینولو پودر ) ‪ :‬دکلسیم کلوریت‪ ، Ca(ClO( 2‬کلسیم‬
‫کلوراید ( ‪ )CaCl2‬او کلسیم هایدروکساید‪ Ca) OH( 2‬څخه جوړ سپین پودردي چې د کاغذ او‬
‫ټوکرانو د سپینولو اود اوبو د تعقیم ( پاکولو) لپاره په کاریږي ‪.‬که د کلسیم هایدروکساید د‬
‫محلول څخه د کلورین غاز تیر کړای شي ‪ ،‬نو بلیچنګ پودر الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ ( Bohrium(Bh‬بوریم ) ‪ :‬رادیو‪,‬اکتیف کیمیاوي عنصر دی ‪ ، .‬اتومي نمبر یی ( ‪ )۱۰۷‬دی ‪ .‬پر‬

‫‪ ۱٩۸۱‬کال پیتر ارمبروستر د کرو میم ( ‪ )۵٤‬دهستو په واسطه د بسموت ( ‪)۲۰٩‬دهستو د‬
‫بمباردڅخه په دیر لږ مقدار الس ته راوړ ی دی ‪.‬‬
‫‪ (Bohr theory‬دبور تیوري ) دا تیوري پر ‪۱٩۱۳‬کال د نلز بور لخوا د اتوم د جوړښت په هکله‬
‫رامنځ ته شوی ده ‪ .‬دهایدروجن خطي سپکتر ددی تیوري په واسط ښه تشریح کیدای شي ‪ .‬د بور‬
‫دتیوري له مخې الکترون د هستې ګردچاپیره په مستقر دایروي مدارونو کي حرکت کوي‪ .‬او کله‬
 ‫‪82‬‬

‫چې الکترون پر دغسې مدار ګرځي ‪ ،‬نو پر دغه مهال انرژي نه اخلي اونه یی له السه ورکوي‬
‫‪.‬یواځې هغه وخت چې الکترون له یوه الکتروني مدار څخه بل لکتروني مدار ته ټوپ وهي ‪ ،‬نو‬
‫دلته انرژي اخلي او یا یی ازادوي ‪ .‬د بور د نظریی پراساس دایروي مستقر الکتروني مدارونه‬
‫کوانتي( یو له بله په ټاکلې اندازه جال جال ) دي ‪ ،‬نو دغه اخستل شوی یا ازاده شوې انرژي هم‬
‫کوانتي ده ‪ ،‬او سپکتر یی ځکه خطي( خط خط ) دی ‪.‬‬

‫)‪ (Boiling point=( точка кипиния‬دجوش نقطه ) ‪ :‬دتودوخې هغه درجه ده ‪،‬په کومه کې‬
‫چې د یوی مای د مشبوک بړاس فشارد خارجي فشار ( اتوموسفیري فشار)سره مساوي شي ‪ .‬پر‬
‫دې مهال د مای له مخ څخه ژرژراو پرلپسې د بړاس پوکڼۍ پورته کیږي ‪ .‬که مای خالصه وي ‪،‬‬
‫نو تر څو چې ټوله مای په بړاس بدله نشي ‪ ،‬دتودوخې درجه تغیر نه کوي ‪ .‬د تودوخې دغه درجه د‬
‫دغې مای د جوش دنقطې په نوم یادیږي ‪ .‬د هرې خالصې کیمیاوي مادې د جوش نقطه د ټاکلي‬
‫فشار الندې ټاکلې او ثابته ده ‪ .‬دکیمیاوي مادې سوچه والي( خالصیت )دهغې د جوش د نقطې‬
‫د ثبا ت له مخې معلوموي ‪.‬‬

‫)‪ (Boltzman constant(константа болъцмана‬بولتزمن ثابت ) ‪ :‬سمبول یی (‪ ) K‬او عددي‬

‫قیمت یې الندې دی‪.‬‬
‫‪-23‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪K= R / N = 1,380658 . 10‬‬ ‫‪j/ k‬‬

‫دلته ( ‪ )R‬د غازونوعمومي ثابت او ( ‪ )N‬د اوګدرو عدد دی ‪.‬‬

‫‪ (Bomb calorimeter‬بمب کالوریمتر ) ‪ :‬د موادو د سوځیدو د تودوخې د اندازه کولو اله ده ‪.‬‬
‫بمب کالوریمتر یو مضبوط لوښې دی ‪ ،‬چې په هغې کې امتحاني ماده او اکسیجن یو ځای‬
‫بندشوي اود برقي جرقې په واسطه اور اخلي ‪ .‬د امتحاني نمونې د سوځیدو څخه ازاده شوې‬
‫انرژي کالوریمتر ګرموي ‪ .‬د کالوری متر د تودوخې د درجې تغیر (‪ ) ∆ T‬دقیق اندازه کیږي‪ ،‬او‬
‫بیا د الندې فورمول له مخې د امتحاني نمونې د سوزیدو تودوخه محاسبه کوي ‪:‬‬

‫‪ΔH = C . ΔT‬‬
 ‫‪83‬‬

‫‪ – ΔH‬د امتحاني نمونې د سوځیدو تودوخه ‪ – C ،‬دکالوريمتر ثابت او ‪ – ΔT‬د کالوري متر ( د اوبو )‬
‫د تودوخې د درجې تغیر دی ‪.‬‬

‫بمب کا لوري متر‬

‫)‪ (Bond= (химический связъ‬اړیکه = کیمیاوي اړیکه ) ‪- chemical bond :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪( Bond energy=(энегия связи‬دکیمیاوي اړیکې انرژي ) ‪ :‬د دوه اتومونو ترمنځ یوه‬
‫کیمیاوي اړیکه په پام کې نیسو ‪ .‬که ددې اتومونو ترمنځ کیمیاوي اړیکه وشلیږي او دواړه‬
‫اتومونه د د غاز په حالت یو له بله بیخي جال شي ‪ ،.‬نو کومه انرژي چې ددې کار لپاره ضرور ده د‬
‫دغې کیمیاوي اړیکې د حقیقي انرژۍ په نوم یادیږي ‪ ،‬دکیمیاوي اړیکو انرژي د یو مول اړیکو‬
‫لپاره حسابوي او واحد یی ژول في مول دی ‪.‬‬
‫د کیمیاوي اړیکی انرژي په عمل کې ‪ :‬فرضا په یوه مالیکول کې د ( ‪ ) n‬په شمیر کیمیاوي اړیکې‬
‫وي ‪ .‬که په دغه مالیکول کې دغه ټولې (‪ )n‬کیمیاوي اړیکې وشلیږي او د مالیکول ټول اتومونه‬
‫دغاز په حالت او یو د بل څخه جالشي او ددی کارلپاره د (‪ )Q‬په اندازه انرژي ولګیږي ‪ ،‬نو د ( ‪Q‬‬
 ‫‪84‬‬

‫) د انرژۍ هغه برخه چې د یوې کیمیاوی اړیکې د ماتولو لپاره ضرور ده د کیمیاوي اړیکې د‬
‫عملي انرژۍ په نوم یادیږي‪ .‬د یوی مادې په یو مالیکول کې د ټولو کیمیاوي اړیکو دعملي‬
‫ا نرژیو مجموعه ‪ ،‬د غاز په حالت د ازادو اتومونو څخه د هغې مادې دمالیکول دجوړیدود‬
‫تودوخې سره مساوي کیږي اود اتومو څخه د دغه مادې د جوړیدو د تودوخې په نوم یادیږي ‪ .‬د‬
‫اتوموڅخه د جوړیدو تودوخه عد دا ( خو په مخا لفه عالمه ) د هغې تودوخې سره مساوي ده‬
‫‪،‬چې اړوند مالیکول بیرته د غاز په حالت او یو دبل څخه په بیخي جال اتومونو واوړي ‪ .‬دا‬
‫تودوخه د اتومایزیشن د تودوخې په نوم هم یادیږي ‪ .‬د کیمیاوي اړیکو عملي انرژۍ ‪ ،‬داتومو‬
‫څخه د جوړیدو تودوخه اود اتومایزیشن تودوخه ټول د یو مول کیمیاوي اړیکولپاره محاسبه‬
‫کیږي او واحد یی ( ‪ ) j/mol‬دی ‪ .‬که د یوې مادې د اتومو څخه دجوړیدو تودوخه(د اتومایزیشن‬
‫انرژي )وپیژنو ‪ ،‬نو کوالی شو ‪ ،‬چې د مادی په مالیکول کې داتومو تر منځ د کیمیاوي اړیکو‬
‫انرژي حساب کړو‪ .‬دبیلګې په توګه په متان او ایتان کې د ( ‪ ) C-H‬او ( ‪ )C-C‬اړیکو انرژي د‬
‫الندې معادلو په مرسته حسابوو‪:‬‬

‫‪C(g) + 4H(g) = CH4 ∆H1 = 394,8 kcal / mol‬‬

‫‪2C(g) + 6H(g) = C2H6 ∆H2 =671,1 kcal / mol‬‬

‫‪∆H1‬د اتومو څخه ‪,‬د متان دجوړیدو او ‪ ∆H2‬داتومو څخه د ایتان دجوړیدو تودوخې دي ‪ .‬نو‬
‫لیکو چې ‪:‬‬

‫‪4EC-H = 394 ,8kcal / mol‬‬

‫‪EC-H = 394,8 /4 = 98,7 kcal / mol‬‬
‫‪EC-C + 6 EC-H = 671,1 kcal / mol‬‬
‫‪EC-C = 671,1 - 6 . 98,7 = 78,9 kcal / mol‬‬

‫که د یوې مادې په مالیکول کې څوډوله کیمیاوي اړیکی وي ‪ ،‬نو دلته دهرې کیمیاوي اړیکې‬
‫انرژي د سپکتروسکوپي په متودونو معلوموي ‪.‬‬

‫)‪ (Bonding orbital=( связиваюший орбитал‬کیمیاوي اړیکه جوړونکي اربیټال = ارتبا‬

‫طي اربیټال ) ‪ :‬اربیټال وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪85‬‬

‫‪ (boneblack‬بون بلیک ) ‪charcoal :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Borane , boronhydride=(бороводарод‬بوران = بورون هایدراید ) ‪ :‬د هایدروجن سره د‬

‫بورون مرکبونه د بوران په نوم یادیږي ‪ .‬بورون هایدرایدونه بړاس کیدونکي کیمیاوي فعاله‬
‫مرکبونه دي ‪ .‬په هوا کې اکسیدایز کیږي او کله هم چاودنې رامنځ ته کوي ‪ .‬بورانونه الکترون‬
‫کمبود( ‪ ) electron dificient‬مرکبونه دي ‪ .‬یعنې که دا په پام کې ونیول شي ‪ ،‬چې یوه‬
‫کووالنسي کیمیاوي اړیکه د یوې جوړې الکترونو څخه جوړیږی ‪ ،‬نو بیا ددې مرکبونو جوړښتي‬
‫فورمولونه د والنس له مخې سم نه راځي ‪.‬‬
‫دبیلګې په توګه د ډیر ساده ډای بوران (‪ ) B2H6‬جوړښتي فورمول په الندې ډول ښودل کیږي ‪.‬‬

‫‪Diborane‬‬
‫‪ B10H4 , B4H10‬او نور‬ ‫دبوران دګروپ ډیر شمیر مرکبونه لکه ‪, B5H9 , B5H11 , B6H10‬‬
‫پیژندل شوي دي ‪.‬‬

‫‪ (borate‬بوریټ ) ‪ :‬د تترابورک اسید ( ‪) H2B4O7‬او متا بورک اسید (‪ ) HBO2‬مالګې د‬

‫بوریتونو په نوم یادیږي ‪ .‬ځیڼې بوریتونه لکه بوراکس ( ‪ ) Na2B4O7 . 10H2O‬په طبیعت کې هم‬
‫پیداکیږي ‪ .‬همدارنګه د بورون سره د اکسیجن نور ګڼ شمیر منفي ایونونه لکه ‪:‬‬

‫په ‪ LiB(OH) 4‬او‪ B3O6-3‬په ‪ Na3B3O6‬کې ‪ (BO2)n-n،‬په ‪ CaB2O4‬کې د‬ ‫‪B(OH)- 4‬‬

‫بوریټ د ایونو په نوم یا دیږي دبوریټ د ځینو ایونو جوړښټی فورمولومه الندی ورکړل شوي دي‬
‫‪.‬‬
 ‫‪86‬‬

‫د بوریټ د ځیو ایونو جوړښتي فورمولونه‬

‫‪ (borax‬بوراکس ) ‪ :‬بې رنګه جامده ماده ( ‪ ) Na2B4O7 . 10 H2O‬ده ‪ .‬سستماتیک نوم یی ډای‬
‫سودیم تترابوریټ دیکا هایدریت دی ‪ ،‬نسبي کثافت یی( ‪)۱، ۷۳‬دی ‪ .‬د سانتیګراد په ‪۷۵‬درجه‬
‫کې اته مالیکوله اوبه اود سانتیګراد په ‪ ۳۲۰‬درچه کې لس مالیکوله اوبه له السه ورکوي ‪ .‬د‬
‫ښیښې او کاللۍ په صنعت کې په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ (Boric acid=(борная кислота‬بورک اسید = د بور تیزاب ) ‪ :‬بې رنګه کرستلي ماده (‬
‫‪ ) H3BO3‬ده د ګرمواوبو د چینو په اوبو کې منحل پیدا کیږي ‪ .‬د تودوخی په ( ‪ ) 3000C‬کې اوبه‬
‫له السه ورکوي اوپه متا بورک اسید ( ‪ ) HBO2‬اوړي ‪ .‬بورک اسید انتی سپتیک خواص لري او‬
‫په دواجوړولو کې په کاریږي ‪ .‬بورک اسید ضعیف تیزاب دی ‪،‬په اوبو او ایتایل الکول کې حل‬
‫کیږي ‪.‬‬
‫)‪ (Borides=(бориды‬بورایدونه = بوریدونه ) ‪ :‬دفلز سره د بورون مرکب د بورید یا بوراید په‬
‫نوم یادیږي ‪ .‬بورایدونه د سانتیګراد په لوړو( ‪ )۲۰۰۰‬درجوکې د فلز او بورون د تعامل څخه الس‬
‫ته راځي ‪ CrB , ZnB2 , TiB2 CrB2 , MgB2.‬د بورایدونو مثالونه دی ‪.‬‬

‫)‪ (Bornite=(борнит‬بورنیت ) ‪ :‬د مس او اوسپنې منرا ل ( ‪ ) Cu5FeS4‬د بورنیټ په نوم یادیږي‪.‬‬

‫د بورنیت څخه مس الس ته راوړي ‪ .‬دافغانستان د لوګر د مسو په کان ‪ ،‬چیلي پیرو او بولویا کې‬
‫زیات پیداکیږي ‪.‬‬
 ‫‪87‬‬

‫‪ ( Boron=(бор)-B‬بورون = بور) ‪ :‬بورون د عناصرو د دوره یی جدول په ( ‪ ) 111A‬ګروپ کې‬

‫ځای لري ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪ ، )۵‬اتومي کتله یی ( ‪ ، ) ۱۰، ۸۱‬د ویلې کیدو نقطه یی د سانتیګراد (‬
‫‪ )۲۳۰۰‬درجې اود جوش نقطه یی د سانتیګراد ( ‪ )۲۵۵۰‬درجې ده ‪ .‬بورون ورو ورو د اوبو د بړاس‬
‫سره تعا مل کوي او بورک اسید ( ‪ )H3BO3‬جوړوي ‪ .‬بورون د ښوری په غلیط تیزاب کې حل‬
‫کیږي ‪.‬بورون د تودوخې په مرسته د هلوجنو سره تعا مل کوي او مفر هلوجنایدونه ( ‪)BX3‬‬
‫جوړوي ‪ .‬د سانتیګراد په ( ‪ )۷۰۰‬کې په هواکې ا کسیدایز کیږي او) ‪ ) B2O3‬جوړوي ‪ .‬بورون دوه‬
‫الوتروپي لري ‪ .‬امورپ بورون ‪،‬نصواري پوډر دي او فلزي بورون تور رنګ لري ‪.‬دا عنصر په‬
‫‪ ۱۸۰۸‬ګال ډیوې اوملګرو یی پیژندلې دی ‪.‬‬

‫)‪ (Boroncarbide=(карбид бора‬بورون کارباید = بور کاربید ) ‪ :‬په ویلې القلي کې حل کیږي‬
‫‪ ،‬توره جامده ماده ( ‪ ) B4C‬ده د سختۍ درجه یی ( ‪)٩، ۵‬ده ‪ ،‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )۲، ۵۲‬د ویلې‬
‫کیدو نقطه یی د سانتیګراد (‪ )۲۳۵۰‬درجې اود جوش نقطه یی دسانتیګراد ( ‪ )۳۵۰۰‬درجې ده ‪.‬‬

‫)‪ (Boronehydride(гидрид бора‬بورون هایدراید = هیدرید بورا ) ‪ borane‬وګورئ‪.‬‬

‫)‪ (Boron nitride=(нитрид бора‬بورون نایتراید = نترید بورا ) ‪ :‬جامده ماده )‪ ( BN‬ده ‪ .‬په‬
‫سړو اوبو کې نه حل کیږي او په ګرمواوبو کې تجزیه کیږي ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪ )۲ ، ۲۵‬دی ‪ .‬اود‬
‫سانتیګراد د (‪)۳۰۰۰‬څخه په لوړه درجه کې تصعید کوي ‪.‬برې نه تیروي ‪ ،‬تودوخه ښه تیروي ‪، .‬‬
‫ددې خواصو په وجه په برقي حرارتي تخنیک کې ډیر ارزښت لري ‪.‬‬

‫‪ (Boron trichloride=(хлорид бора‬بورون تري کلوراید = بور کلورید ) ‪:‬بې رنګه بړاس‬
‫کیدونکې مای (‪ ) BCl3‬ده ‪ .‬داوبو سره تعامل کوي هایدروجن کلوراید او بورک اسید جوړوي‬
‫‪.‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )۱، ۳٤٩‬دویلې کیدو نقطه یی دسانتیګراد (‪)-۱۰۷‬درجې اود جوش نقطه‬
‫یی دسانتیګراد ( ‪)۱۲۵‬درجې ده‬
‫‪ (Borosilicate=( силикатые бора‬بورسلیکیټ = بور سلیکات ) ‪ :‬هغه ګروپ مرکبونه چې د‬
‫‪ BO3‬او‪ SiO4‬تر منځ د کیمیاوي اړیکو د جوړیدو په پایله کې جوړیږي د بوروسلیکیتونو په نوم‬
‫یادیږي ‪.‬‬
 ‫‪88‬‬

‫‪ (Boyl’ s law=( закон Боила‬دبایل قانون ) ‪ :‬د د ایډیال غاز دټاکلې کتلې حجم د تودوخې‬
‫په ټاکلي درجه کې دفشار سره معکوس تناسب لري)‪. ( PV =const‬‬

‫‪)brin process=( брен процесс‬برن پرسس ‪ ,‬د برن پروسه ) ‪ :‬په هوا کې باریم اکساید ته‬
‫تودوخه ورکوي اوالس ته راغلي باریم پر اکساید ته د سانتیګر اد د ( ‪ )۸۰۰‬درجې څخه لوړی‬
‫درجې پورې نوره تودوخه ورکوي او په دې ترتیب د باریم پراکساید دتجزیه کیدو څخه‬
‫اکسیجن الس ته راوړي ‪ .‬دې پروسې ته د برن د پروسه وایي ‪.‬‬

‫∆‬
‫‪2BaO2 → 2BaO + O2‬‬

‫)‪ (Bromate( бромат‬برومیټ = بروما ت ) دبرومک اسید ( ‪ ) HBrO3‬د مالګې او استر دنوم‬
‫په پای کې د برومیټ کلمه راځي ‪.‬‬

‫برومک(‪)۱‬اسید ‪ :‬یا هایپوو برومس اسید یوه زیړه مای (‪) HBrO‬ده ‪ .‬دا‬ ‫‪Bromic(1) acid‬‬
‫یو ضعیف تیزاب او قوي اکسیدانت دی ‪.‬‬

‫)‪ (Bromic(V)acid=(бромноватая кислота‬برومک (‪ )V‬اسید ) ‪ :‬بې رنګه مای ( ‪)HBrO3‬‬

‫ده ‪ .‬د باریم برومیټ او سلفورک اسید د تعامل څخه الس ته راځي ‪ .‬یو قوي تیزاب دی ‪.‬‬

‫) ‪ (Bromide=( бромид‬بروماید = برومید ) ‪:‬هالید وګورۍ ‪.‬‬

‫)‪ (Bromination=( бромирования‬برومینیشن = برومیني کول ) ‪ :‬په یو مالیکول کې د‬

‫برومین داتوم د نصبولو تعامل د برومیشن عملیه بولي ‪ ( .‬هالوجنیشن هم وګورئ ‪) .‬‬

‫‪ (Bromine=(бром)-Br‬برومین = بروم )‪ :‬دهلوجنو له ډلې یو کیمیاوي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر‬

‫یی( ‪ ، )۳۵‬اتومي کتله یی (‪ ، )۷٩، ٩‬نسبي کثافت یی (‪ ،)۳، ۱۳‬د ویلې کیدو نقطه یی (‪- ۷، ۲‬‬
 ‫‪89‬‬

‫)‪ ،‬اود جوش نقطه یی (‪ )58,780C‬ده په عادي شرایطو کې بړاس کیدونکی مای ده ‪ .‬بړاس یی‬
‫نصواری رنګ لري ‪ .‬والنسونه یی ( ‪ ) ۷، ۵ ، ۳ ،۱‬دی ‪ .‬د بدن پو ټکې او سترګو ته تاوان رسوي‬
‫‪.‬برومین ( ‪ )AntoineBalard‬په ‪۱۸۲۶‬کال پیژندلی دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Bromoethane=(бромоэтан‬برومو ایتان )‪ :‬بیرنګه ژر اور اخستونکې مای (‪ )C2H5Br‬ده ‪.‬‬

‫نسبي کثافت یی( ‪ ، )۱، ٤۶‬د ویلې کیدو نقطه یی دسانتیګراد ( ‪ ، )- ۱۱٩‬اود جوش نقطه یی ( ‪٤‬‬
‫‪ )۳۸ ،‬ده ‪ .‬یو ټیپیک هالو الکان دی ‪ .‬د ایتیلین او هایدروجن بروماید د جمعي تعامل څخه الس‬
‫ته راځي ‪ .‬د برومو ایتان څخه په یخچالونو کې د سړونکې مادې په توګه کار اخلي ‪.‬‬

‫)‪ (Bromoform=(бромоформ‬بروموفورم ) ‪ :‬ترای برومو متان او ( ‪ )haloform‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Bromomethane methyl bromide=(бромид метана‬برومومتان ‪ ،‬متایل بروماید =‬

‫متان برومید )‪ :‬بیرنګه بړاس کیدونکې نه لمبه کیدونکې مای هالوالکان (‪ ) CH3Br‬دی ‪ .‬نسبي‬
‫کثافت یی( ‪ ،)۱، ۶۸‬دویلې کیدو نقطه یی دسانتیګراد (‪)- ٩۳‬اود جوش نقطه یی( ‪ )۳، ۵۶‬ده ‪.‬‬

‫‪ (Bromothymol blue‬بروموتایمول بلو ) ‪:‬دتیزاب‪ -‬قلوي معرپ ( اندیکاتور ) دی‪ .‬په تیزابي‬
‫محلول کې زیړاو به قلوي محلول کې ابي رنګ اخلي ‪ .‬په ( ‪ ) pH=6-8‬کې یی رنګ بد لون مومي‬

‫‪ (Bronsted acid‬برونستد اسید ) ‪ :‬اسید وګورئ‪.‬‬

‫‪ (Bronsted base‬برونستد بیز ) اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪(Bronze=(бронзы‬برونز ) ‪ :‬دمس او قلعي الیاژ دی ‪ ،‬چې ځینې یی سرب او جست هم لری‬

‫اود قلعي مقدار پکې( ‪ ) ٪ ۳۰-۱‬پورې تغیر کوي ‪ .‬سخت الیاژ د ی د برمه کارۍ لپاره په کاریږي‬

‫‪ (Brown ring test‬د نسواری کړۍ امتحان ) د نایتریت ایون د پیژندلو ازمیښت دی ‪ .‬امتحاني‬
‫محلول اود اوسپنې ( ‪ ) 11‬سلفیت محلول دواړه په یو امتحاني تیوب کې اچول کیږي ‪ .‬اود پا‬
 ‫‪90‬‬

‫سه یی د ګوګړو تیزاب په ډیراحتیاط داسې اچوي ‪،‬چې د دواړو محلولونو جال طبقې جوړې شي‬
‫‪ .‬دلته د دواړومحلولونود تماس پر سطحه د ( ‪ )Fe(NO)SO4‬نسواري رنګه کړۍ را منځ ته کیږي‬
‫‪ ،‬چې په امتحاني محلول کې د نایتریت د ایونو شتون ښیي‬

‫)‪ (Buffer=(буфер‬بفر ) ‪ :‬هغه محلول ‪ ،‬چې د رقیق کیدو او یا د لږ مقدار قلوي یا تیزاب د‬
‫ورعالوه کیدو له کبله یی ( ‪ )pH‬تغیر نه کوي د بفر د محلول په نوم یادیږي ‪ .‬تیزابي بفر د‬
‫یوضعیف تیزاب او د همدغې تیزاب د مالګې څخه او قلوي بفر د یوې ضعیفې قلوي او د‬
‫همدغې قلوی د مالګې څخه الس ته راوړي ‪ .‬دبیلګی په توګه ( ‪ ) H2CO3‬او ( ‪ ) NaHCO3‬یو‬
‫تیزابی بفرجوړي ‪ )NH4OH ( ،‬او ( ‪ )NH4Cl‬قلوي بفر جوړوي ‪ .‬د (‪ ) HA‬تیزاب اود دې تیزاب‬
‫د مالګې ( ‪ )XA‬بفر په پام کې نیسو ‪ .‬داچې (‪ ) HA‬یو ضعیف تیزاب دی ‪ ،‬نو بشپړ انفکاک نه‬
‫کوي او په محلول کې په الندی بڼه موجود وي ‪.‬‬

‫‪HA‬‬ ‫↔‬ ‫‪H+ + A-‬‬

‫او څرنګه چې هره مالګه قوي الکترولیت دی ‪ ،‬نو د ( ‪ ) XA‬مالګه بشپړ انفکاک کوي اود د(‬
‫‪ )A-‬ایون مقدار په محلول کې زیاتیږي ‪ ،‬چې له دې کبله پورتنی تعادل کیڼ لور ته بې ځایه کیږي‬
‫‪.‬اود ( ‪ ) HA‬مقدار د بفر په محلول کې زیاتیږي ‪.‬‬
‫‪-۱‬که په دې بفر سستم کې لږ څه تیزاب ( ‪ )H+‬زیات شي ‪ ،‬نو دا زیات شوي ( ‪ ) H‬د ( ‪ ) A‬سره‬
‫‪-‬‬ ‫‪+‬‬

‫تعامل کوي او ( ‪ ) HA‬جوړوي ‪ .‬او په محلول کې د (‪ ) H+‬غلظت ( دمحلول ‪( pH‬تغیر نه کوي ‪.‬‬

‫‪-2‬که په دې بفر سستم کې لږه قلوي )̅‪ ( OH‬اضافه شي ‪ ،‬نو دا زیا ت شوی )̅‪ (OH‬د ازاد ‪HA‬‬
‫سره تعامل کوي‬

‫‪OH̅ + HA ↔ H2O + A-‬‬

‫او په محلول کې د ̅‪ OH‬مقدار)‪ (pH‬تغیر نه کوي ‪ .‬په دې ترتیب د بفر په محلول کې د زیات شوي‬
‫تیزاب یا قلوي اغیز خنثي کیږي اود محلول ( ‪ ) pH‬ثابت پاتې کیږي ‪.‬‬

‫‪ (Bunsun berner‬د بنسن څراغ ) ‪ :‬د البراتواري تجربو څراغ دی ‪.‬‬

 ‫‪91‬‬

‫‪ ( Bunsun cell‬بنسن سل یا د بنسن حجره ) ‪ :‬اولي الکتروکیمیاوي حجره ده چې کتود یی د‬

‫جستي میلې او رقیق سلفورک اسید او انود یی دکاربني میلې او غلیظ نایترک اسید څخه‬
‫جوړاو محرکه برقی قوه یی )‪ ( 1,9V‬ده ‪.‬‬

‫)‪ - ۳ ،۱(Buta – 1, 3 diene(1,3 –бутадиен‬بوټا ډای این )‪ :‬یو بې رنګه غاز ( – ‪CH2=CH‬‬
‫‪ ) CH =CH2‬دي ‪ .‬د ویلی کیدو نقطه یی د سانتیګراد ( ‪ ) - ۱۰٩‬درجې اود جوش نقطه یی د‬
‫سانتیګراد ( ‪ ) - ٤ ، ۵‬درجې ده ددې مادې پولیمیر د مصنوعي ربړ په جوړولو کې په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ (Butanal , butyr aldehyde=(бутанал‬بوتانل‪ ،‬بوتایر الدیهاید ) ‪ :‬بې رنګه ژر اور‬

‫اخستونکې مای الدیهاید) ‪ ) C3H7CHO‬دی نسبي کثافت یی (‪ ، )۰ ، ۸‬د ویلي کیدو نقطه یی‬
‫دسانتیګراد (‪ ) - ٩٩‬اود جوش نقطه یی دسانتیګراد ( ‪ ) ۷۵ ، ۷‬درجې ده ‪.‬‬

‫)‪ )butane=( бутан‬بوټان )‪ :‬دا هایدرو کاربن )‪(C4H10‬غاز دی ‪ .‬کثافت یی ( )‪ ، (0,58g/cm3‬د‬

‫ویلې کیدو نقطه یی دسانتیګراد( ‪)-۱۳۸‬درجې اود‪ .‬جوش نقطه یی دسانتیګراد صفر درجه ده‬
‫‪.‬جوړښتي فورمول یی الندی وګورئ‪.‬‬

‫دسون د موادو په توګه اوهم د ) ‪ (buta – 1 , 3 – dien‬د استحصال لپاره په کاریږي ‪.‬‬

‫‪ (Butane dioic acid, succinic acid‬بوټان ډای او ائک اسید ‪ ،‬سکسینک اسید ) ‪ :‬بې رنګه‬
‫کرستلي د غوړو تیزاب‪(CH2)2(COOH) 2‬دی ‪..‬نسبي کثافت یی ( ‪ ) ۱، ۱۶‬د ویلې کیدو نقطه یی‬
‫دسانتیګراد ‪ ۱۸۵‬درجی اود جوش نقطه یی دسانتیګراد ‪ ۲۳۵‬درجی ده ‪ .‬یو ضعیف تیزاب دی ‪.‬‬
‫جوړښتي فورمول یی الندی دی ‪.‬‬
 ‫‪92‬‬

‫‪HOOC – CH2 - CH2 – COOH‬‬

‫‪Succinic acid‬‬

‫)‪ (Butanoic acid , butyric acid=( бутиловая кислота‬بوټانوئک اسید ‪ ،‬بوټایرک اسید‬
‫) ‪ :‬په اوبو کې منحل ‪ ،‬بې رنګه مای تیزاب )‪ ( C3H7COOH‬دی ‪ .‬نسبي کثافت یی( ‪، )۰ ، ٩۶‬‬
‫د جوش نقطه یی ( ‪ )1630C‬ده یو ضعیف تیزاب دی‬
‫) ‪( k= 1,5 . 10-5 mol / dm3‬‬
‫د کوچو په ترکیب کې شامل اود عطرو او استرونو په جوړولو کې په کار راځي ‪ .‬جوړښتي‬
‫فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪CH3 – CH2 – CH2 –COOH‬‬

‫‪Butanoic acid‬‬

‫)‪ (Butanol=(бутиловый спирт‬بوټانول= بوتیل الکول ) ‪ :‬یو مشبوک الیفاتیک الکول دی او‬
‫دوه ایومیرونه لري ‪:‬‬

‫‪CH3 – CH2 – CH2 – CH2-OH‬‬ ‫‪CH3 – CH – CH2 -CH3‬‬

‫│‬
‫‪OH‬‬
‫اولي الکول‬ ‫دویمي الکول ‪،‬‬
‫پاس د اولي الکول نسبي کثافت( ‪ ، )۰ ، ۸۱‬د ویلې کیدو نقطه یی دسانتیګراد (‪ )-۸٩ ، ۵‬اود‬
‫جوش نقطه یی دسانتیګراد( ‪ )۱۱۷، ۳‬درجې ده ‪ .‬د دویمي الکول نسبي کثافت( ‪ ، )۰ ، ۸۱‬د ویلی‬
‫کیدو نقطه یی( ‪)-۱۱٤، ۷‬درجې اود جوش نقطه یی دسانتیګراد سل درجې ده ‪.‬دواړه بې رنګه‬
‫بړاس کیدونکې مایعات دي‪ .‬د محلل په توګه کارول کیږي‪.‬‬

‫)‪ (Butanone , methyl ethyl ketone=(метил этил кетон‬بوټانون ‪ ،‬متایل ایتایل کیتون )‬
‫‪ :‬بې رنګه اور اخستونکې په اوبو کې د حل وړ مای ( ‪ ) СH3-CO –C2H5‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی (‬
 ‫‪93‬‬

‫‪ )۰، ۸‬د ویلې کیدو نقطه یی دسانتیګراد ( ‪ )- ۸۶ ، ٤‬اود جوش نقطه یی دسانتیګراد ( ‪) ۷٩ ، ۶‬‬
‫درجې ده اود محلل په توګه استعمالیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Butene, butylene‬بوتین ‪ ،‬بو ټایلین ) ‪ :‬بد بویه غاز (‪ ) C4H8‬دی ‪ .‬درې ایزو میرونه لري ‪،‬‬
‫چې چوړښتي فورمولونه یی الندې ورکړل شوي دي ‪.‬‬

‫‪ ( Butene dioic acid‬بوټین ډای اوئیک اسید ) ‪ :‬یو غیر مشبوک الیفاتیک تیزاب دی ‪ .‬د‬
‫کاربوکسیل دوه ګروپونه لري ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪HOO – C H = CH – COOH‬‬
‫‪Butene dioic acid‬‬
‫دا ماده د (‪ ) cis‬او ( ‪ )trans‬دوه ایزومیرونه لري ‪ ) cis ( .‬ایزومیر لږ ثابت دی او په ( ‪)۱۲۰‬‬
‫سانتیګراد کې په ترانس ایزومیر اوړي ‪ .‬ترانس ایزومیر یی د (‪ ) fumaric acid‬په نوم یادیږي ‪، .‬‬
‫چې نسبي کثافت یی ( ‪ ۶٤‬و‪ )۱‬دی اود تودوخې په ( ‪)۱۶۵‬سانتیګراد کې تصعید کیږي ‪) cis( .‬‬
‫ایزومیر یی د (‪ ) maleic acid‬په نوم یادیږي ‪ ، .‬چې نسبي کثافت یی( ‪) ۱، ۵٩‬اود ویلې کیدو‬
‫درجه یی ( ‪ ) 139-1400C‬ده دواړه ایزومیرونه بې رنګه کرستلي مواد دي ‪ .‬د کنډونو په جوړولو‬
‫کې په کار راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Butylene‬بوټایلین ) ‪ butene :‬وګورۍ ‪.‬‬

‫‪ ( Butyl group‬بوټایل ګروپ ) ‪ :‬عضوي ګروپ ) ‪ (CH3 –CH2 – CH2 – CH2 -‬دی ‪.‬‬
 ‫‪94‬‬

‫‪ ( Butyl rubber‬بوټایل ربړ ) ‪ :‬مصنوعي ربړ دی ‪ ،‬د الندې موادو د کوپولیمیرایزیشن څخه الس‬
‫ته راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Butyr aldehyde‬بوټایر الدیهاید ) ‪ butanal :‬وګورئ‬

‫‪ ( Butyric acid‬بوټایرک اسید ) ‪ butanoic acid :‬وګورئ ‪.‬‬

‫……………………………………………………………………………‬

‫‪-C-‬‬

‫) ‪ ( Cadmium=(Кадмий‬کدمیم ) ‪ :‬دعناصرو د دوره یی جدول په ( ‪ ) 11B‬نیم ګروي ځای لري ‪.‬‬

‫‪ ،‬اتومي نمبر یی(‪ ، ) 48‬اتومي کتله یی (‪ ، ) 112,41‬نسبي کثافت یی (‪ ، )8,65‬د ویلي کیدو‬
‫نقطه یی ( ‪ ، )320,90C‬دجوش نقطه یی( ‪ . )7650C‬دکدمیم او نورو فلزونو څخه الیاژونه جوړوي‬
‫‪ .‬د تودوخې په ټیټه درجه کې ویلي کیدونکي الیاژونه د لیم کارۍ لپاره کاروي ‪ .‬کدمیم او‬
‫مرکبونه یی زهري مواد دي ‪ ،‬نو ځکه د کد میمي الیاژونو په واسطه د نورو فلزاتو د لیم کارۍ‬
‫دلوګې او هم د کد میم د نورو مرکبونو سره ډیر احتیاط په کار دی ‪ .‬کد میم په ‪ ۱۸۱۷‬کال‬
‫(‪ ) F.stomer‬پیژندلې دی ‪.‬‬

‫) (‪ (Cadmium cell‬کد میمي حجره ) ‪ :‬وستون سل وګورۍ ‪.‬‬

 ‫‪95‬‬

‫)‪ (Cadmium sulphide=(сульфид кадмий‬کد مییم سلفاید= کدمیم سلفید) ‪ :‬په اوبو کې‬
‫نه حل کیږي ‪ ،‬نسبي کثافت یی ( ‪ )4,82‬او کیمیاوي فورمول یی( ‪ )CdS‬دی ‪ .‬د نیمه هادي موادو‬
‫په جوړولو کې په کاریږي ‪.‬‬

‫‪ ( Caesium=(цезий )-Cs‬سیزیم ) ‪ :‬سپین نرم القلي فلز دی ‪ .‬دعناصرو د دوره یی جدول په‬
‫(‪ ) 1A‬نیم ګروپ کې ځای لري ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪ )55‬اتومي کتله یی (‪ ، ) 132,905‬نسبي کثافت‬
‫یی ( ‪ ، )1,88‬دویلې کیدو درجه یی (‪ ) 28,40C‬د جوش درجه یی ( ‪ )6780C‬ده ‪ .‬یو طبیعي (‪) 133‬‬
‫او (‪ ) 15‬رادیو اکتیف ایزوتوپه لري ‪ .‬د یو بل ثابت ایزوتوپ ( ‪ )137‬نیم عمر یی (‪ ) 33‬کاله دی ‪.‬‬
‫دهوا د اکسیجن سره ژرتعامل کوي ‪ .‬داوبو سره په شدت تعامل کوي او هایدروجن ازادیږي ‪.‬‬
‫اکسیدیشني درجه یی(‪ ) +1‬ده دټولو عناصرو په پرتله د سیزیم د ایونایزیشن پو تانسیل لږ دی ‪.‬‬

‫) ‪ (Calsination=(кальцинирования‬کال سینیشن ) ‪ :‬د سختو اوبو څخه د کلسیم کاربونیت‬

‫جدا کول د کال سینیشن په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫) ‪ (Calcinite (кальсинит‬کال سینایت = کالسینیت) ‪ :‬د پوتاسیم بي کاربونیټ څخه جوړ‬

‫منرال دی ‪.‬‬

‫) (‪ (Calcite‬کلسایټ ) ‪ :‬د کرستلي کلسیم کاربونیټ څخه جوړ منرال دی ‪ .‬د مر مر او چونې په‬
‫ډبرو کې پیداکیږي ‪ .‬بې رنګه او یا هم سپین رنګ لري ‪.‬‬

‫‪ (Calcium=(Кальций ) -Ca‬کلسیم ) ‪ :‬د عناصرو د دوره یی جدول په ( ‪ )11A‬نیم ګروپ کې‬

‫ځای لري ‪ .‬اتومي نمبر یی(‪ ، ) 20‬اتومي کتله (‪ ، ) 40,08‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، ) 1,54‬دویلې‬
‫کیدو درجه یی ( ‪ ) 8390C‬د جوش درجه یی (‪ ) 14840C‬ده ‪ .‬په عادي شرایطو کې د اکسیجن سره‬
‫تعامل کوي او کلسیم اکساید جوړوي ‪ .‬کلسیم اکساید په اوبو کې حل کیږي او کلسیم هاید‬
‫روکساید ورکوي ‪ .‬کلسیم د تیزابونو سره تعامل کوي او هایدروجن ازادوي ‪ .‬د وچ هایدروجن او‬
‫هلو جنونو سره هم تعامل کوي او کلسیم هایدرایدونه او کلسیم هالوجنایدونه جوړوي ‪ .‬د‬
‫تودوخي په مرسته د کاربن سره کلسیم کارباید جوړوي ‪ .‬د کلسیم اکسیدیشني درجه (‪ ) +2‬او‬
 ‫‪96‬‬

‫یو قوي احیا ګر دی ‪ .‬د تودوخې په مرسته ټول فلزونه د اکسایدونو ‪ ،‬سلفایدونو ‪ ،‬او‬
‫هالوجنایدونو څخه ازادوي ‪ .‬کلسیم د حیواناتو د هډوکو په ترکیب کې هم شامل دي ‪.‬‬

‫) (‪ (Calcium acetylide‬کلسیم اسیتایالید ) ‪ :‬کلسیم ډای کارباید وګورۍ ‪.‬‬

‫)‪ (Calcium bicarbonate=(бикарбонат кальций‬کلسیم بي کاربونیټ ) ‪ :‬کلسیم‬

‫هایدروجن کاربونیت وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Calcium carbide=(карбид кальций‬کلسیم کارباید = کلسیم کاربید ) ‪ :‬کلسیم دای‬

‫کاربید وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ ( Calcium carbonate=(карбонат кальций‬کلسیم کاربونیټ= کاربونات کلسیم) ‪:‬‬

‫سپینه جامده ماده ( ‪ ) CaCO3‬ده په اوبو کې بیخي لږه حلیږي ‪ .‬دتودوخې په واسطه په کلسیم‬
‫اکساید او کاربنډای اکساید تجزیه کیږي ‪ .‬په طبیعت کې د کلسایټ او اورو جنایټ د منرالونو‬
‫په بڼه پیداکیږي ‪ .‬د کلسیم کاربونیټ څخه چونه (‪ ) CaO‬الس ته راوړي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Calcium chloride(хлорид кальций‬کلسیم کلوراید= کلسیم کلورید ) ‪ :‬سپینه اوبه‬

‫جذبونکې ماده ( ‪ ) CaCl2‬ده ‪ .‬په اوبو کې حلیږي ‪ ،‬نسبي کثافت یی ( ‪ ) 2,15‬دی ‪ .‬د ویلې کیدو‬
‫درجه یی ( ‪ )7820C‬اود جوش درجه یی ( ‪ )>16000C‬ده ‪ .‬یو ‪ ،‬دوه او شپږ مالیکوله کرستلي اوبه‬
‫لري ‪.‬‬

‫)‪ (Calcium cyanamide=(цианамид каьций‬کلسیم سیان اماید ‪ ،‬کلسیم سیان امید ) ‪:‬‬
‫بې رنګه جامده ماده ( ‪ ) CaCN2‬ده ‪ .‬د تودوخې په ( ‪ ) 13000C‬کې تصعید کوي ‪ .‬د تودوخې په (‬
‫‪ ) 8000C‬کې د نایتروجن د غاز یه جریان د د کلسیم ډای کارباید د ګرمولو څخه الس ته راځي‬
‫کلسیم سیان امید د سرې په توګه هم کاروي ‪ ،‬داځکه چې کلسیم سیان امید ته چې اوبه‬
‫ورسیږي ‪ ،‬نو امونیا جوړوي ‪.‬‬

‫)‪CaC2(s) + N2(g) →CaCN2(s) + C(s‬‬

‫)‪CaCN2(s) + H2O(ℓ) → CaCO3(s) + 2NH3(g‬‬

 ‫‪97‬‬

‫‪Calcium dicarbide , calcium acetylide , calcium carbide ,‬‬

‫) ‪ (carbide=(карбидкальций‬کلسیم ډای کارباید ‪ ،‬کلسیم اسیتایالید ‪ ،‬کلسیم کارباید ‪،‬‬
‫کارباید ‪ ،‬کلسیم کاربیډ ) ‪ :‬بې رنګه جامده ماده ( ‪ )CaC2‬ده ‪ .‬نسبی کثافت یی ( ‪ ، )2,22‬دویلې‬
‫کیدو درجه یی(‪ ) 4500C‬اود جوش درجه یی (‪ ) 23000C‬ده ‪ .‬په برقي داش کې د کوکس ‪،‬‬
‫انتراسیت او کلسیم اکساید دتعامل څخه السته راځي ‪.‬‬
‫‪CaO + 3C = CaC2 + CO‬‬

‫‪ .‬کلسیم کارباید د اوبو سره تعامل کوي او خورا مهمه عضوي ماده ( استلین ) جووږي‬
‫)‪CaC2(s) + 2H2O (ℓ ) → Ca(OH)2 + C2H2(g‬‬

‫د پورتني تعامل زیات ارزښت په دې کې دی چې د غیر عضوي مرکب څخه عضوي مرکب الس ته‬
‫راځي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Calcium floride= (фторид кальций‬کلسیم فلوراید ‪ ،‬کلسیم فلورید ) ‪ :‬سپینه جامده‬

‫کرستلي ماده (‪ ) CaF2‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ )3,2‬د‪ ،‬د ویلی کیدودرجه یی (‪ ) 13600C‬اود‬
‫جوش درجه یی (‪ ) 25000C‬ده ‪ .‬د کالسیم فلوراید ( د فلورایټ ) په کرستلي جوړښت کې د کلسیم‬
‫هر ایون د فلوراید د اته ایونو ( د مکعب په څوکو کې ) اود فلوراید هرایون د کلسیم د څلورو‬
‫ایونو ( د تترا هایدرون په څوکو کې ) په واسطه احاطه شوي دي ‪.‬‬

‫) ‪(Calcium hydrogencarbonate , calcium bicarbonate= (бикарбонат кальций‬‬

‫کلسیم هایدروجن کاربونیټ = کلسیم بي کاربونیټ ) ‪ :‬کاربنډای اکساید لرونکې اوبه کلسیم‬
‫کاربونیټ حل کوي او کلسیم بای کاربونیت جوړیږي‪.‬‬

‫‪CaCO3(s) + H2O(ℓ) + CO2(g) → Ca(HCO3)2 .aq‬‬

‫کلسیم بای کاربونیټ یواځې په محلول کې ثابت وي اود اوبو د مؤقتې سختۍ سبب ګرځي ‪.‬‬
‫دغسې اوبو ته چې تودوخه ورکړل شي ‪ ،‬نو پورتنی تعامل بیرته په شا ګرځې اود اوبو مؤقته‬
‫سخټي له منځه ځي ‪.‬‬
 ‫‪98‬‬

‫) ‪( Calcium hydroxide= (гидроокись кальций‬کلسیم هایدرو کساید ) ‪ :‬سپینه جامده‬

‫ماده ( ‪ ) Ca(OH)2‬ده ‪ .‬په اوبو کې ښه حل کیږي اود چونې اوبه جوړوي ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪)2,24‬‬
‫دی ‪ .‬د ښیښو او بلیچنګ پوډرو په جوړولو کې اود تیزابي ځمکو د تیزابیت د خنثی کولو لپاره‬
‫کارول کیږي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Calcium nitrate= (нитрат кальций‬کلسیم نایتریټ= نیترات کلسیم ) ‪ :‬سپینه جامده‬

‫) ده دهوا څخه اوبه جذبوي اوپه اوبو کې ډیره حلیږي ‪ .‬په جامد حالت کې‬ ‫ماده) ‪Ca(NO3)2‬‬
‫درې اوهم څلور مالیکوله کرستلي اوبه لري ‪ .‬نسبي کثافت یی( ‪) ۲، ۵‬اود ویلې کیدو درجه یی‬
‫(‪ ) 5610C‬ده ‪.‬‬
‫) ( ‪ (Calcium octadecanoate , calcium stearate‬کلسیم اکتادیکانوئیت ‪ ،‬کلسیم‬
‫ستیاریت) ‪:‬په اوبو کې ناحله مالګه ( ‪ ) CH3(CH2)16.COO)2Ca‬ده ‪ .‬سختې اوبه د کلسیم‬
‫ایونونه لري دصابون سره تعامل کوي او کلسیم ستیاریت رسوب کوي ‪ ،‬نو ځکه په سختو‬
‫اوبوکې صابون زیات مصریږي ‪.‬‬

‫) ‪ (Calcium oxide =(окись кальций‬کلسیم اکساید ‪ ،‬بې اوبو چونه ) ‪ :‬سپینه جامده ماده‬
‫(‪ )CaO‬ده ‪ .‬د اکسیجن سره د کلسیم د مستقیم تعامل څخه او هم د کلسیم کاربونیت د حرارتي‬
‫تجزیی څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪CaCO3(s) → CaO(s) + CO2(g‬‬

‫د کلسیم اکساید نسبي کثافت (‪ ، ) 3,35‬دویلي کیدو درجه یی(‪ ) 25800C‬اود جوش درجه‬
‫یی(‪ ) 28500C‬ده ‪.‬‬

‫‪(Calcium phosphate(V) =(фосаат кальций),‬کلسیم فاسفیټ= کلسیم فوسفات) ‪ :‬سپینه‬

‫‪ ) Ca3 (PO4) 2‬د او په اوبو کې ناحله پوډر دي ‪ .‬په طبیعت کې د اپاتایت منرال په‬ ‫جامده ماده‬
‫ترکیب کې اود فاسفیت د تیږو په بڼه پیداکیږي ‪ .‬اود حیواناتو د هډوکو لویه برخه جوړوي ‪ .‬اود‬
‫سري په توګه کارولکیږي ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪ )3،14‬دی ‪ .‬په طبیعت کې د اپاتایت په ترکیب کې‬
 ‫‪99‬‬

‫)‪ Ca3(PO4)2 OH.Cl . F‬د ډبرو په بڼه اود حیواناتو په هډوکو کې پیداکیږي اود سرې په توګه‬
‫کارول کیږي ‪ .‬فاسفیت وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ ( Calcium stearate =(стеарат кальций‬کلسیم ستاریټ = کلسیم ستیارات ) ‪ :‬کلسیم‬

‫اکتا دیکانوئیت وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ (Calcium sulphate= (суьфат кальций‬کلسیم سلفیت= کلسیم سلفات ) ‪ :‬سپینه جامده‬

‫ماده ( ‪ ) CaSO4‬ده ‪ .‬د ډای هایدریت کرستلونه ( ‪ ) CaSO4.2H2O‬یی د ګ ( جیپسم ) په نوم‬
‫یادیږي ‪ .‬جیپسم د تودوخې په ( ‪ )1280C‬کې اوبه له السه ورکوي اود پاریس په‬
‫پلستر(‪ ) 2CaSO4.H2O‬اوړي کلسیم سلفیت په اوبو کې ډیر حل کیږي اود اوبو دایمي سختي‬
‫منځ ته راوړي ‪ .‬پلستر د پاریس وګورئ ‪.‬‬

‫)‪( Californium= (калифорний )-(Cf‬کالیفورنیم ) ‪ :‬د اکتانوئیدونو له ډلې څخه رادیو‬

‫اکتیف انتقا لي فلزي عنصر دی ‪ .‬د نیمایی تجزیه کیدو وخت یی (‪ ) ۷۰۰‬کاله دی ‪ ،‬اتومي نمبر‬
‫یی ( ‪ )٩۸‬اود ډیر ثابت ایزوتوپ کتلوي عدد یی ( ‪ ) ۲۵۱‬دی کالفورنیم ( نه ) ایزوتوپونه لري‬
‫‪،‬چې د ( ‪ ) ۲۵۲‬ایزوتوپ څخه یی د نیوترونو د منب په توګه په علمي څیړنو کې کار اخلي ‪.‬‬
‫کالیفورنیم پر ‪ ۱٩۵۰‬کال (‪ ) Glenn Seaborg‬پیژندلی دي ‪.‬‬

‫) ‪ (Calomel= (каломель‬کالومل ) ‪ mercury(1) chloride :‬وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ ( Calomel electrode= (каломель электрод‬کالومل الکترود ) ‪ :‬سیمابي الکترود دی‬

‫)‪ ) HgCl‬پوښ لري اود پو تاسیم کلوراید په محلول کې ایښودل کیږي ‪ .‬د‬ ‫اود کالومل‬
‫سانتیګراد په ( ‪ )۲۵‬درجو کې یی ستاندرد الکترودي پوتانسیل ( ‪ )-0,2415V‬دی ‪ .‬اود‬
‫مقایسوي الکترود په توګه د ګلواني حجری د محرکې برقي قوی ( ‪ ) E‬د اندازه کولو لپاره کارول‬
‫کیږي ‪ .‬په کالومل الکترود کې الندې کیمیاوي تعامل صورت نیسي ‪.‬‬
 ‫‪100‬‬

‫) ‪ (Calorie= (калорий‬کالوري ) ‪ :‬هغه تودوخه چې د یو ګرام ‪ ،‬خالصو اوبو د تودوخې درجه‬

‫یو سانتیګراد لوړه کړي د کالوري په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪1cal =4,1869 j‬‬

‫) ‪ ( Calorimeter= ( калориметер‬کالوریمتر ) ‪ :‬هغه اله ده ‪ ،‬چې د یو فزیکي یا کیمیاوي‬

‫جریان ( لکه د مالګې د انحالل عملیه یاد موادود سوزیدو تعامل ) په نتیجه کې جذب یا ازاده‬
‫شوې تودوخه پکې اندازه کیږي ‪ ( .‬بمب کالوریمتر وګورئ ) ‪.‬‬

‫) ‪Camphor= (камфора‬سپین کرستلي حلقوي کیتون ( ‪ ) C10H16O‬دی ‪ .‬نسبي کثافت یی (‬

‫‪ ، )0,99‬دویلې کیدو درجه یی ( ‪ ) 1790C‬د جوش درجه یی ( ‪ )2040C‬او جوړښتي فورمول یی‬
‫الندی دی ‪ .‬کمفور پخوا د یو ډول ونې څخه الس ته راوړل کیده مګر نن ورځ په مصنوعي ډول‬
‫الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪Camphor(камфора‬‬

‫) ( ‪ (Candela‬کاندیال ) ‪ :‬د ر ا د شدت د اندازه کولو بین المللي واحد دی ‪ .‬سمبول ییی ( ‪)Cd‬‬
‫دی ‪.‬‬

‫) ‪ ( Can suger =(тросниковой сахер‬دګني بوره ) ‪ :‬سکروز وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪101‬‬

‫) ‪ (Cannizaro reaction (риакция конизара‬د کنیزارو تعامل ) ‪ :‬د الډیهاید داسې تعامل‬
‫دی ‪ ،‬چې یو مالیکول یی په کاربوکسایلک اسید او بل مالیکول یی په الکول اوړي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Capillary=(капилярий‬کپیالري ‪ ،‬ډیر نری تنګ نل ) ‪ :‬د ویښته په څیر نری او تنګ نل د‬

‫کپیلري په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫) ( ‪ (Capric acid‬کپرک اسید ) ‪ :‬دیکانوئیک اسید وګورئ ‪.‬‬

‫) ( ‪ ( Caproic acid‬کاپروئیک اسید ) ‪ :‬هکذانوئیک اسید وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ (Caprolactam , 6-hexane lactam =(капролактам‬کاپرو لکټام ‪ -۶ ،‬هکذان لکټام )‬

‫سپینه کرستلي ماده ( ‪ )C6H11NO‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪ ، ) 1,02‬د ویلې کیدو درجه یی (‪69-‬‬
‫‪ ) 71C0‬اود جوش درجه یی (‪ ) 1390C‬ده ‪ .‬لکتام د(‪ ) -NHCO-‬ګروپ او اوپنځه د ( ‪)-CH2-‬‬
‫ګروپونه لري ‪ .‬د نایلون په جوړولو کې په کاریږي ‪ ،‬جوړښتي فورمول یی الندی دی ‪.‬‬

‫‪caprolactam‬‬
‫) ‪ (Capron= (капрон‬کاپرون ) ‪ :‬د کاپرولکټام څخه جوړ مصنوعي تارونو څخه د ښځو‬
‫جورابې ‪ ،‬د ماهیانو جالونه ‪ ،‬د پخلنځي سامان او نور شیان جوړوي ‪.‬‬

‫) ( ‪ (Caprylic acid‬کاپرایلک اسید ) ‪ :‬اکتانوئیک اسید وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪102‬‬

‫) ( ‪ (Carat‬قرات ) ‪:‬‬
‫‪-1‬دطال د سوچه والي ( خالصوالي ) معیار دی ‪ .‬سوچه یا خالص طال ( ‪ ) ۲٤‬قراته کیږي ‪۱٤ ( .‬‬
‫) قراته طال داسې طالده چې‪ ۱٤‬برخې یی سوچه طال او باقي پاتې لس برخې یی اکثرا مس‬
‫وي‬

‫‪ -۲‬د کتلې واحد ( ‪ ) 0,2g‬دی ‪.‬د الماس او نورو قیمتي کا و د تللو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫) ‪ (Carbamide= (карбамид‬کارب اماید ‪ ،‬کارب امید ) ‪ :‬یوریا وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ ( Carbanion(карбанион‬کارب انیون ) منفي چارخ لرونکی عضوي ایون ( ‪ )R3C-‬دی ‪.‬‬

‫منفي چارخ یی د کاربن پر اتوم دی ‪ .‬داډول ایونونه د ځینو عضوي تعاملونو ( لکه د الډول تعامل‬
‫) منځني حاصالت وي او بیا په نورو موادو اوړي ‪.‬‬

‫) ( ‪ (Carbazole‬کاربازول ) ‪ :‬سپینه کرستلي ماده ( ‪ ) C12H9N‬ده ‪ .‬د انتراسین سره یو ځای پیدا‬
‫کیږي ‪ .‬د ویلې کیدو نقطه یی (‪ ) 2380C‬اود جوش نقطه یی(‪ ) 3350C‬ده ‪ .‬ډ رنګونو په جوړولو‬
‫کې کارول کیږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندی دی ‪.‬‬

‫‪carbazole‬‬

‫) ( ‪ (Carbene‬کاربین ) ‪ :‬یو ډول مرکب ( ‪ )R2C:‬دي چې د کاربن د اتوم دوه الکترونونه پکې د‬
‫کیمیاوي اړیکې په جوړولو کې و ډه نلري ‪ .‬متاین( ‪ ):CH2‬یی تر ټولو ساده مثال دی ‪ .‬کاربینونه‬
‫ډیر فعال مرکبونه دی ‪ .‬اود ځینو عضوي تعاملونو منځني مرکبونه هم بلل کیږي ‪ .‬کاربینونه پر‬
‫دوه غبرګه کیمیاوي اړیکه برید کوي اود سایکلو پروپان مشتقات جوړوي ‪ .‬همدا ډول کاربنونه‬
‫د ټومبلو تعامل تر سره کوي ‪ .‬لکه په الندی تعامل کې چې کاربین د ( ‪ ) C-H‬اړیکې ترمنځ ټومبل‬
‫کیږي ‪.‬‬
 ‫‪103‬‬

‫‪C – H + :CR2 → C – C R2 -H‬‬

‫) ( ‪ (Carbinium ion‬کاربینییم ایون( ‪ :‬کاربونییم ایون وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ (Carbide ( карбид‬کارباید = کاربید) ‪ :‬د کاربن سره دفلزونو او نورو الکتروپوزیتیف‬

‫عناصرو مرکبونه د کاربیدونو یا کاربا یدونو په نوم یادیږي ‪ .‬کاربایدونه د ( ‪ )C-4‬ایون لري ‪ .‬لکه(‬
‫‪ ) Al4C3‬اود مالګو په څیر ایوني مرکبونه دی ‪ ،‬چې د هایدرو لیز څخه یی متان الس ته راځي ‪ ،‬نو‬
‫ځکه پخوا د متانوئیدونو په نوم هم یادیدل ‪. .‬د کاربن سره د فلزونو بل ډول مرکبونه ‪ ،‬چې د ( ‪C2-‬‬
‫‪ )2‬ایون لري د ډای کاربیډ په نوم یادیږي ‪ .‬لکه (‪ . ) CaC2‬د دای کاربید هایدرولیز څخه‬
‫اسیتلین الس ته راځي ‪ .‬کلسیم ډای کارباید وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ (Carbocyclic=(карбоциклический‬کاربو سایکلک ) ‪ :‬سایکلیک وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ (Carbohydrate =(углеводы‬کاربوهایدریت ) ‪ :‬یو ګروپ عضوي مرکبونه دي ‪ .‬عمومي‬

‫فورمول یی ‪ Cx) H2O(y‬دی ‪ .‬ګلوکوز او سکروز ډیر ساده کاربوهایدریتونه دي ‪.‬د پولي‬
‫سکرایدونو مالیکولي کتلې لوی او مالیکولي جوړښتونه یی پیچلي وي ‪ .‬نشایسته ‪ ،‬ګالی‬
‫کوجن او سلولوز د پولي سکرایدونو بیلګې دي ‪ .‬بوره اوګلوکوز د کاربوهایدریتونو څخه د‬
‫انرژۍ د ازادیدو د تعاملونو منځني مرکبونه دي ‪،‬چې د ژوندي عضویت په بدن کې تر سره کیږي‬

‫) ‪ ( Carbolic acid=(карболовая кислота‬فینول وګورئ( ‪.‬‬

‫‪ (Carbon (углерод ) -C‬کاربن ) ‪:‬غیر فلزي عنصر دی‪ .‬د عناصررو د دوره یی جدول په (‬
‫‪ )1VA‬نیم ګروپ کې ځای لري ‪.‬اتومي نمبر یی ( ‪ ، )۶‬اتومي کتله یی( ‪ ، ) ۱۲ ،۰۱۱‬د ویلي کیدو‬
‫درجه یی )‪(≈35500C‬ود جوش درجه یی (‪ ) ≈ 48270C‬ده الماس او ګرافیت یی دوه الوتروپي‬
‫بڼې دی ‪.‬‬

‫) ‪ (Dimond=(aлмаз‬الماس ) ‪ :‬نسبي کثافت یی (‪ )3,52‬دی ‪ .‬په طبیعت کې په جال ( خالص )‬

‫ډول د بې رنګه یا رنګه کرستلونو په بڼه پیدا کیږي ‪ .‬الماس تر ټولو سخت کا ی ( دسختۍ درجه‬
 ‫‪104‬‬

‫‪ ) ۱۰‬دی ‪ .‬الماس د ‪ ۱٩۵۵‬کال راهیسې په مصنوعي توګه د لوړفشار (‪ )۲۰۰۰ at‬اودتودوخې په‬
‫لوړو (‪ ) ۲۵۰۰0C‬درجو کې الس ته راوړل کیږي ‪ .‬الماس برې نه تیروي ‪.‬‬

‫)‪ ( Graphite= (графит‬ګرافیټ ) ‪ :‬تور رنګه ډیره نرمه کرستلي ماده ده ‪ .‬برې ښه تیروي ‪.‬‬
‫ګرافیټ ( ‪ ) ٪ ۱۲ – ۱۰‬ناپاکي لري ‪ .‬ګرافیټ نه ویلي کیږي ‪ ،‬خو په هوا کې سوځي ‪ .‬دالکترولیز د‬
‫الې او ګلواني حجرې نا حله الکترودونه د ګرافیټ څخه جوړوي ‪ .‬مصنوعي ګرافیټ د سکارو (‬
‫انتراسیټ ) څخه په دې تر تیب الس ته راوړي ‪ ،‬چې دغو موادو ته په ځانګړې اله کې دهوا په نه‬
‫شتون کې تر ( ‪ ) ۲۵۰۰‬سانتیګراده پورې تودوخه ورکوي او په دې ترتیب مصنوعي ګرافیټ‬
‫جوړوي ‪ .‬د الماس او ګرافیټ د سختۍ د درجې ‪ ،‬برې تیرونې او نورو خواصو توپیر د دغه موادو‬
‫د کرستلی جالیو دجوړښت په تو پیر پورې اړه لري ‪.‬‬

‫د الماس کرستلي جالۍ‬ ‫دګرافیت کرستلي جالۍ‬

‫د کاربن اتوم څلور (‪ ) SP3‬هایبرډ اربیټالونه جوړوي ‪ .‬د الماس په کرستلي جالۍ کې د کاربن هر‬
‫اتوم د څلورو کو والنسي اړیکو په واسطه د کاربن د نورو څلورو اتومونوسره ‪ ،‬کوم چې د تترا‬
‫هایدرون په څوکو کې ځای لري تړلي وي ‪ ،‬چې په دې تر تیب د الماس په کا ي کې د کاربن ټول‬
‫اتومونه د مضبوطو کو والنسي اړیکو په واسطه یو دبل سره تړلي دي ‪ .‬او د دغسې کرستلي‬
‫جوړښت له کبله الماس تر ټولو سخت کا ې دی ‪ .‬ګرافیټ پوړیز( طبقه یی ) کرستلي جوړښت لري‬
 ‫‪105‬‬

‫او په هر پوړ کې د کاربن هر اتوم د دریو کو والنسي اړیکو په واسطه د کاربن د نورو دریو‬
‫اتومونو سره تړلی دی ‪ ،‬اوڅلوروم ( ‪ )SP3‬اربیټال ازاد پاتې کیږي ‪.‬د ګرافیت د کرستل پوړونه (‬
‫طبقات ) د ضعیفه قواو ( د وادروالس قواو ) په واسطه بود بل سره نښتي دي ‪ .‬له همدې کبله‬
‫ګرافیټ نرم دی ‪.‬‬
‫د الماس او ګرافیټ د بریښنا تیرونې څرنګوالی د کرستلي ساحو په تیورۍ کې تشریح کیږي (‬
‫دکرستلي ساحو تیوري وګورئ ) ‪.‬د کاربن بله کرستلي بڼه فولیرایټ (‪ ) fullerite‬دی ‪ .‬سکاره او‬
‫چارکول یی امورپ ( غیر کرستلي ) بڼي دي ‪ .‬داچې د کاربن اتومونه په خپل منځ کې او هم د‬
‫اکسیجن ‪ ،‬نایتروجن او سلفر سره کو والنسي اړیکې جوړوالی شي ‪ ،‬نو ځکه د کاربن مرکبونه د‬
‫نورو عناصرو د مرکبونو په پرتله زیات دي ‪ .‬په زیاتو کیمیاوي مرکبونو کې د کاربن والنس ( ‪)٤‬‬
‫او په لږ شمیر مرکبونو کې یی والنس (‪ ) ۳‬او ( ‪ )۲‬دی ‪ .‬په عادي شرایطو کې کاربن دومره فعال‬
‫عنصر نه دی ‪ ،‬خوچې ډیر ګرم شي کیمیاوي فعالیت یی زیاتیږي ‪ .‬کاربن پنځه ( ‪، ۱۳ ، ۱۲ ، ۱۱ ، ۱۰‬‬
‫‪ ) ۱٤‬ایزوتوپونه لري ‪ .‬کاربن ( ‪ )۱۲‬او کاربن ( ‪ ) ۱۳‬یی ثابت دي ‪ .‬کاربن ( ‪ )۱٤‬د کاربن ډاټینګ‬
‫څیړنو لپاره کاروي ‪ .‬د کاربن ( ‪ )۱۲‬دیوه اتوم د کتلې ( ‪ )۱۲/۱‬برخه د اتومي کتلې د واحد په توګه‬
‫منل شوی دی ‪.‬‬

‫) ‪ (Carbonate= (карбонат‬کاربونیټ = کاربونات) ‪ :‬دکاربونک اسید مالګه ده ‪ ،‬چې د‬

‫(‪ )CO3-2‬ایون لري ‪.‬‬

‫) (‪ (Carbonation‬کاربونیشن ) ‪ :‬دفشار په واسطه په مای کې د کاربنډای اکساید د غاز حل‬

‫کول د کاربونیشن په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫) ‪ (Carbon bisulphide=(бисульфид углерода‬کاربن بي سلفاید ) ‪ :‬کاربن ډای سلفاید و‬

‫ګورۍ ‪.‬‬

‫) (‪ (Caron black‬کاربن بلیک ‪ ،‬تور کاربن ‪ ،‬تورکی ) ‪ :‬په اکسیجن کې د عضوي موادو د‬
‫نیمګړی سوځیدو په پایله کې تورکی یا تورکاربن الس ته راځي ‪.‬‬
 ‫‪106‬‬

‫) ( ‪ (Carbon dating‬کاربن ډاتنګ) ‪ :‬د ځمکې په اتوموسفیر کې همیشه د نایتروجن ( ‪)۱٤‬‬

‫ایزوتوپ د اسماني ( کاسمیکي ) وړانګو د اغیز( د نیوترونو د بمبارد ) په پایله کې په کاربن (‬
‫‪ )۱٤‬اوړي ‪.‬‬
‫‪14‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪7N + n → 6C + P‬‬

‫ددې رادیو اکتیف کاربن یوه برخه د کاربنډای اکساید په ترکیب کې د ونو او نورو نباتاتو د‬
‫‪14‬‬
‫فوتو سنتیز په عملیه کې برخه اخلي اود ونې په لرګي کې دکاربن د رادیو اکتیف ایزوتوپ (‪C‬‬
‫‪ )14C6 /‬یو ټاکلی قیمت لري ‪ .‬خو کله‬ ‫‪12‬‬
‫) اود کاربن د ثابت ایزوتوپ (‪ )12C‬د اتومو نسبټ ( ‪C6‬‬
‫چې ونه غوڅه شي ‪ ،‬نو د فوتو سنتیز عملیه دریږي او (‪ ) 14C6‬دونې په لرګي کې نور نه زیاتیږي‬
‫بلکې دغه رادیو اکتیف ایزوتوپ ( ‪ ) T1/2= 573years‬په ( ‪ )12C6‬بدلیږي اود (‪)14C6 / 12C6‬‬
‫نسبت ورو ورو کمیږي ‪ ،‬چې د دغه کمښت داندازې له مخې د ونې دغوڅیدو موده اټکل کیږي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Carbon dioxide(двуокись углерода‬کاربنډای اکساید ) ‪ :‬بې رنګه ‪ ،‬بې بویه او په اوبو‬

‫کې منحل غاز دی ‪ .‬دسانتیګراد په صفر درجه اود عادي فشار الندی یی کثافت ( ‪)1,977g.dm-3‬‬
‫دی په اتوموسفیر کې یی حجمي فیصدي (‪ ) 0,03- 0,04‬ده ‪ .‬د ( ‪ )60at‬فشار الندی په مای اوړي‬
‫‪ .‬او د تودوخې په ټیټو درجو کې د کاربنډای اکساید واوره جوړوي ‪ .‬د کلوروفیل په موجودیت‬
‫کې د ر ا په مرسته د نباتاتو په شنو پا و کې د اوبو سره تعامل کوي او قندونه جوړوي ‪.‬‬

‫) ‪ (Carbon disulphide=(дисульфид углерода‬کاربنډای سلفاید ) ‪ :‬بې رنګه ډیره‬

‫کیمیاوي فعاله مای (‪ ) CS2‬ده په اوبو کې لږه حلیږي ‪ ،‬په ایتانول او ایترو کې هم یو څه حلیږي ‪.‬‬
‫نسبي کثافت یی ( ‪ )1,261‬د ویلي کیدو درجه یی (‪ ) -1100C‬اود جوش نقطه یی (‪ )46,30C‬ده ‪.‬‬
‫تیل ‪ ،‬ربړ ‪ ،‬واکس ‪ ،‬سلفر او او فاسفورس پکې حلیږي ‪ .‬ددې مای د ذهري خواصو او ژر اور‬
‫اخستو له کبله یی استعمال مخ په کمیدو دی ‪.‬‬

‫) ( ‪ (Carbon fiber‬کاربني تارونه ) ‪ :‬دا تارونه ونخي تارونو ته د تودوخې ورکولو څخه الس ته‬
‫راځي اود تودوخې لوړ مقاومت لري ‪.‬‬
 ‫‪107‬‬

‫)‪ ( Carbonic acid =(угольая кислота‬کاربونک اسید ) ‪ :‬دوه اساسه تیزاب دی او په اوبو‬
‫کې د کاربنډای اکساید د حل کیدو په نتیجه کې جوړیږي ‪ .‬کاربونک اسید یواځې د محلول په‬
‫حالت کې کې ثابت دی ‪ .‬یو ضعیف تیزاب دی او په دوه مرحلو کې الکترولیتي انفکاک کوي ‪.‬‬

‫↔ ‪H2CO3‬‬ ‫‪H+ + HCO3- , Ka = 4,5 .10-7 mol.dm-3‬‬

‫‪HCO3- ↔ H+ + CO3-2‬‬ ‫‪Ka = 4,8 . 10-11mol . dm-3‬‬

‫خالص کاربونک اسید السته نه شو راوړای ‪.‬‬

‫) ( ‪ (Carbonium ion‬کاربونیم ایون ) ‪ :‬عضوي ایون دی ‪ .‬مثبت چارخ یی د کاربن پر اتوم (‬

‫‪ ) R3C+‬دی ‪.‬‬

‫) ( ‪ ( Carbonize , carborize‬کاربورایز ‪ ،‬کاربونایز ) ‪ :‬دتودوخې ورکولو په واسطه د عضوي‬

‫مرکباتو څخه د کاربن السته راوړل او یا هم په دې طریقه یو شي ته د کاربن پوښ ورکولو ته‬
‫کاربو نایز یا کاربورایز وایی‬

‫) ‪ ( Carbon monoxide=( окись углерода‬کاربن مونو اکساید ) ‪ :‬بې رنګه ‪ ،‬بې بویه ذهري‬
‫غاز (‪ ) CO‬دی ‪ .‬په اوبو کې لږ او په ایتانول کې ډیر حلیږي ‪ .‬کاربن مونو اکساید اور اخلي او په‬
‫کاربنډای اکساید اوړي ‪ .‬کثافت یی په صفر سانتیګراد کي (‪ ، ) 1,25g.dm-3‬دویلي کیدو درجه‬
‫یی (‪ )- 1990C‬اود جوش درجه یی (منفي ‪ )-191,50C‬ده د انتقالي عناصرو سره د کاربونایل‬
‫مرکبونه لکه ( ‪ ) Ni(CO)4‬جوړوي ‪ .‬د لته د کاربن تش اربیټالونه د فلز د اتوم سره کیمیاوي‬
‫اړیکه جوړوي ‪ .‬د کاربن مونو اکساید ذهري خواص هم په دې پورې اړه لري ‪ ،‬چې ( ‪ ) CO‬په‬
‫هیمو ګلوبین کې د اوسپنې د اتوم سره کیمیاوي اړیکې جوړوي ‪ ،‬بیا ‪،‬نو خپله اصلي دنده (‬
‫انساجو ته د اکسیجن رسول ) سرته نشي رسوالی ‪.‬‬

‫) ( ‪Carbonsuboxide‬کاربن سب اکساید ) ‪ :‬تري کاربن ډای اکساید الندې وګورۍ‬

 ‫‪108‬‬

‫د کاربن د اکسایدونو جوړښتي فورمولونه پاس وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ (Carbon tetrachloride=(тетрахлоро метан‬کاربن ټټراکلوراید ) ‪ :‬ټټراکلورومتان‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ ( Carbonyl chloride (фосген‬کاربونایل کلوراید = فوسجین ) ‪ :‬بې رنګه غاز دی ‪ .‬پخوا په‬
‫جنګونو کې کاریده ‪.‬‬

‫) ‪(Carbonyl compounds (карбонилы‬کاربونایل مرکبونه ) ‪:‬هغه مرکبونه دي ‪ ،‬چې د‬

‫‪) >C=O‬ګروپ لري ‪.‬الډیهایدونه ‪ ،‬کیتونونه او کاربوکسایلک ا سیدونه په‬ ‫کاربونایل )‬
‫عضوي کاربونایل مرکبونو کې راځي ‪ .‬د یو فلز د ایون اود کاربن مونو اکساید کواردنیشني‬
‫د غیر عضوي کاربونایل مرکبو په ډله کې حسابیږي ‪.‬‬ ‫مرکبونه لکه ‪Ni(CO)4‬‬

‫) ‪ (Carbonyl group (карбонил группа‬کاربونایل ګروپ ) ‪ :‬د) ‪ ( > C=O‬ګروپ د‬

‫الډیهایدو ‪ ،‬کیتونو او کاربوکسایلک اسیدو او امیدونو اود غیر عضوي کاربونایل مرکبونو‬
‫مهمه ځانګړتیا ده ‪ ( .‬کاربونایل مرکبونه وګورۍ ‪) .‬‬

‫) ‪ (Carborundom(карборунд‬کاربوروندوم ) ‪( :‬سلیکون کارباید وګورئ )‬

‫) ( ‪ (Carboxyheamoglobin‬کاربوکسي هیموګلوبین ) ‪ :‬د هیمو ګلوبین او کاربن مونو‬

‫اکساید یو ډیر ثابت مرکب دی ‪ .‬د هیموګلوبین تر کیبي میالن د کاربن مونو اکساید سره د‬
‫اکسیجن په پرتله ( ‪ ) ۲۵۰‬کرته زیات دی ‪ ،‬نو که په هواکې کاربن مونو اکساید وي ‪ ،‬هغه پر وینه‬
‫ډیر ژرنصبیږي او وینه خپله دنده ( انساجو ته اکسیجن رسول ) نشي تر سره کوالی ‪ ،‬چې دغه‬
‫پیښه د انسان د مرۍ سبب ګرځي ‪.‬‬

‫) ‪ (Carboxylate =(карбоксилат‬کاربوکسایلیټ = کاربوکسیالت) ‪ :‬د کاربوکسایلک‬

‫اسید مالګه یا استر دی ‪ ،‬چې د کاربوکسایلیټ ایون ( ‪ ) RCOO-‬لري ‪ .‬لکه د ایتانوئیک اسید (‬
 ‫‪109‬‬

‫اسیتک اسید ) سوډیمي مالګه ( ‪ ) CH3COONa‬د سودیم ایتانوئیټ ( سودیم اسیتیت ) په‬
‫نوم یادیږي ‪.‬‬

‫) ‪ (Carboxyl group= (карбоксильная группа‬کاریوکسایل ګروپ ) ‪ :‬د عضوي تیزاب‬

‫مشخصه یی ګروپ )‪ ( - COOH‬د کاربوکسایل د ګروپ نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪( Carboxylic acid=( карбоксильная кислота‬کاربوکسایلک اسید) ‪ :‬عضوي مرکبونه‬

‫دی ‪ ،‬چې ) ‪ (- COOH‬ګروپ لري ‪ .‬دکاربوکسایلک اسیدونو سستماتیک نومونه داسې کیږي‬
‫‪ ،‬چې د اړوند هایدرو کاربن د نوم په پای کې د اوئیک ) ‪ ( oic‬کلمه زیاتیږي ‪ .‬لکه د ایتان (‪C2H6‬‬
‫) اړوند تیزاب (‪ ) CH3COOH‬د ایتانوئیک اسید اود پروپان ( ‪ )C3H8‬اړوند تیزاب (‪CH3-‬‬
‫‪ ) CH2 -COOH‬د پروپانوئیک اسید په نوم یادیږي ‪ .‬اونور ‪.‬‬

‫) ( ‪ (Carborize‬کاربورایز ) ‪ carbonize :‬وګورۍ ‪.‬‬

‫) ( ‪ (Carbylamine reaction‬کاربایل امین تعامل ) ‪ isocyanide test :‬وګورئ‪.‬‬

‫) ( ‪ ( Carbyne‬کارباین ) ‪ :‬بې ثباته مرکبونه ( ≡‪ ) R-C‬دي ‪ ،‬چې د کاربن اتوم پکې درې ناپیلي‬
‫الکترونونه لري ‪ .‬دا مرکبونه پخوا د ‪ methylidynes‬په نوم یادیدل ‪.‬‬

‫) ( ‪ ( Carius method‬کا ریوس متود ) ‪ :‬په عضوي مرکب کې د سلفر او هالوجنو د مقدار‬
‫دمعلومولو یو متود دی ‪ .‬امتحاني نمونه د غلیظ نایترک اسید او سلور نایتریت سره په یو‬
‫تیوب کې سرغوچ کوی او تودوخه ورکوي ‪ .‬دلته عضوي مرکب تجزیه کیږي ‪ ،‬سلور سلفاید او‬
‫سلور هالید رسوب کوي ‪ .‬دغه رسوبونه یو له بله جال او پریمنځل کیږي ‪ ،‬بیا وچ او تلل کیږي ‪.‬‬
‫او په دې ترتیب په امتحاني نمونه کې د سلفر او هالوجن مقدار معلوموي ‪.‬‬

‫) ‪ (Carnallite(каналит‬کارنا الیت = کارنالیټ ) ‪ :‬د پوتاسیم کلوراید او مګنیزیم کلو راید‬

‫ګډ هایدرات منرال دی ‪ ،‬چې کیمیاوي فورمول یی ( ‪ )KCl.MgCl2.6H2O‬دی ‪.‬‬

‫) ( ‪ ( Caro’s acid‬د کاروس تیزاب ) ‪ peroxosulphoric(V1) acid :‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪110‬‬

‫) ‪ (Carotene (каротин‬کیروتین ) ‪ :‬د کیروتینوئید د پګمنتونو له ډلې څخه عضوي مواد دي‬
‫‪ ،‬چې په ګازری او باتنګڼ ( تماتر ) کې د ځانګړي رنګ سبب ګرځي ‪.‬‬

‫) ‪ (Carotenoides= (каротиноиды‬کیروتینوئید ) ‪ :‬ترپنټي مواد دی ‪ ،‬چې په نباتاتو کې د‬

‫زیړ ‪ ،‬سره ‪ ،‬نسواري ‪ ،‬او نارنجي رنګونو سبب ګرځي ‪ .‬کیروتینوئیدونه په ر ا کې د فوتو سنتیز‬
‫په عملیه کې هم رول لري ‪.‬‬

‫) ‪ (Carrier gas(носителъ газ‬وړونکی غاز ‪ ،‬حامل غاز ) ‪ :‬په کروماتوګرافۍ کې هغه غاز ‪،‬‬
‫چې امتحاني نمونه د ځان سره وړي دوړونکي غاز په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫) ( ‪ (Carnotite‬کارنو ټایټ ) ‪ :‬یو رادیو اکتیف منرال دی ‪ ،‬چې هایدریت شوی یورانیم پوتاسیم‬
‫ونادیت لري ( ‪ . ) K2( UO2)2 ( VO4)2 . nH2O‬روښانه زیړ یا لیمویی شین ته ورته زیړ رنګونه‬
‫لري ‪.‬‬

‫) ( ‪ ( Cast iron‬کاست ایرن ) ‪ :‬د اوسپنې الیاژ دی ‪ ،‬چې (‪ )1,8 -4,5%‬کاربن لري ‪.‬‬

‫) ( ‪ ( Catabolism‬کته بولیزم ) ‪ :‬په متا بولیزم کې هغه جریانونه په کومو کې ‪ ،‬چې لوی‬
‫مالیکولونه په کوچنیو مالیکولونو ټوټې کیږي او انرژي ازادیږي د کته بولیزم په نوم یا دیږي ‪.‬‬
‫تنفس د کتابولیکي کیمیاوي تعاملونو د لړۍ ښه مثال دی‪.‬‬

‫) ‪ (Catalysis (катализ‬کته الیزس = کتالیز) ‪ :‬د کتلست په واسطه د کیمیاوي تعامل د سرعت‬
‫تغیر ته کته الیزس وایی ‪.‬‬

‫) ‪ (Catalyst =(катлизаторые‬کتلست = کتالیزاتور) ‪ :‬هغه کیمیاوي مواد دي ‪ ،‬چې د‬

‫کیمیاوي تعامل سرعت ته تغیر ورکوي ‪ .‬کتلست د کیمیاوي تعامل په پای کې دتعامل د‬
‫حاصالتو څخه بیرته جال کیږي ‪ .‬که د کتلست او تعامل کونکو موادو فازي حالت یوشی وي‬
‫دغسې کتلست ته متجانس کتلست او که د تعامل کونکو موادو او کتلست فازي حالتونه‬
‫یوشی نه وي ‪ ،‬دغسې کتلست غیر متجانس بلل کیږي ‪ .‬په الندې مثالونو کې په لمړی تعامل کې‬
‫)‪ NO(g‬متجانس کتلست اوپه دویم تعامل کې )‪ Pt(s‬غیر متجانس کتلستونه دي ‪.‬‬
 ‫‪111‬‬

‫مثبت کتلثتونه د کیمیاوي تعامل سرعت زیاتوي ‪ .‬داسې کتلستونه د کیمیاوي تعاملونو د‬
‫فعالولو انرژي راکموي ‪ ،‬نو ځکه کیمیاوي تعامل په لږه انرژۍ پیل او ژر صورت نیسي ‪ .‬منفي‬
‫کتلست د انهیبیتور په نوم هم یادیږي ‪ .‬داکتلستونه د کیمیاوي تعامل د فعالولو انرژي زیاتوي‬
‫یاني دلته د کیمیاوي تعامل د پیل کیدو لپاره ډیره انرژۍ ضرور ده او تعامل ورورو صورت‬
‫نیسي ‪.‬‬

‫) ( ‪ (Catalytic converter‬کتلستي اړونکی ) ‪ :‬هغه اله ‪ ،‬چې د موټرد انجن د هواکښ ًپه سستم‬
‫کې دهوا څخه د ناپاکۍ دلیرې کولو لپاره ایښودل کیږي د کانورتر په نوم یادیږي ‪ .‬د پترولي‬
‫انجنونو څخه کاربن مونو اکساید ‪ ،‬د نایتروجن اکسایدونه ‪ ،‬او هم د هایدرو کاربنونو پاتې‬
‫شونې هوا ته شړل کیږي ‪ ، .‬چې دغه مواد د هوا دککړتیا سبب ګرځي ‪ .‬نو د هوا ککړتیا د مخنیوي‬
‫په غرض د موتر د انجن د هوا کښ په سستم کې درې خولی کتلستي اله ایښودل کیږي ‪ ،‬چې په‬
‫دې اله کې د پالتین )‪ ( Pt‬او پالدیم ( ‪ ) Pd‬کتلستونه د هایدروکاربن د پاتې شونو اود کاربن‬
‫مونو اکساید د پوره سوځیدو لپاره اود رودیم (‪ ) Rh‬کتلست د نایتروجن د اکسایدونو بیرته په‬
‫( ‪ O2‬او‪ ) N2‬بدلولو لپاره استعمالیږي ‪ .‬دا درې خولې کتلستي اله په لوګي کې د هایدرو کاربن‬
‫اود کاربن مونو اکساید مقدار ( ‪ ) 85%‬اود نایتروجن د اکسایدونو مقدار ( ‪ ) 62%‬را ټیټوي ‪.‬‬

‫) ‪ (Catalytic craking =(каталитический крикинг‬کتلستي کراکنګ ) ‪ :‬کراکنګ وګورئ‬

‫) ‪ (Cataphoresis= (катафорез‬کته فوریزیس ) ‪ :‬الکترو فوریزس وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ ( Catechol =(пирокатехин‬کتی کول = پیرو کاتیخین) ‪ :‬پیرو کته خین یا ‪1,2-‬‬

‫‪ dihydroxybenzene‬وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪112‬‬

‫) ( ‪ (Catechol amine‬کتی کول امین ) ‪ :‬هغه امینونه ‪ ،‬چې د کتی کول کړۍ ‪( C6H4( OH)2‬‬
‫)لري لکه ‪ dopamine , adrenaline , noradrenaline :‬اونور ‪.‬‬

‫) ‪( Cathetometer =(катетометер‬کتی تومتر ) ‪:‬ځانګړی ډول تلسکوب یا مکروسکوب دی‬

‫‪ ،‬چې اوږدوالی ورباندې اندازه کوي ‪.‬‬

‫) ‪ (Cathode =(катод‬کتود ) ‪ :‬هغه الکترود ‪ ،‬چې احیاوي تعامل پکې صورت مومي د کتود‬
‫په نوم یادیږي ‪ .‬د الکترولیز د الې کتود (‪ ) -‬دی ‪ ،‬دلته کتود ته کتیونونه جذبیږي او احیا کیږي‬
‫‪:‬‬

‫‪Me+Z + Ze- ↔ Me0‬‬

‫د ګلواني حجری کتود ( د ) دی ‪ .‬دلته له انود ) منفي الکترود ) څخه الکترونونه راځي او کتود‬
‫احیا کوي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Cathodic protection =(катодная зашита‬کتودي دفاک ) ‪sacrificial protection :‬‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ (Cation =(катион‬کتیون ) ‪ :‬مثبت برقي چارخ لرونکی ایون دی ‪،‬چې د الکترولیز په بهیر‬
‫کې د( ‪ ) -‬الکترود( کتود) پر لور ځي ‪.‬‬

‫) ‪ (Cationites=(катиониты‬کتیونیتونه ) ‪ anionites , ionexchange :‬وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ ( Cationic detergents =(катионые дитергент‬کتیوني دیتر جنټونه ) ‪ :‬دیتر جنټ‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫) ( ‪ (Cationic dys‬کتیوني رنګونه ) ‪ dyes :‬وګورئ ‪.‬‬

‫) ( ‪ ( Cationic resin‬کتیوني کڼډ ونه ) ‪ ionexchange :‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪113‬‬

‫) ‪ (Caustic= (каустик‬کاستک ) ‪ :‬قوي القلي د کاستک په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫) ‪ (Caustic potash= (гидроокись калия‬کاستک پوتاش ) پوتاسیم هایدروکساید وګورئ‬

‫‪.‬‬

‫) ‪ (Caustic soda =(гидроокись натри‬کاستک سودا ) ‪ :‬سودیم هاید روکساید وګورئ ‪.‬‬

‫) ( ‪ (Celestine‬سیلستین ) ‪ :‬د سترانسیم سلفیت ( ‪ )SrSO4‬یو منرال دی ‪.‬‬

‫) ‪ ( Cell (гальваничеський элемент‬برقي حجره ) ‪ :‬هغه اله ده ‪ ،‬چې کیمیاوي انرژي پکې‬
‫په برقي انرژي اوړي ‪ ،‬یا په بله وینا هغه اله چې خپل سري کیمیاوي تعامل پکې صورت مومي‬
‫او له دې کبله د برې جریان منځ ته راځي د ګلوانیک یا ولټائیک حجرې په نوم یادیږي ‪ .‬ګلواني‬
‫حجره له دوه الکترودونو څخه جوړه وي ‪ ،‬نو ځکه د ګلواني حجرې الکترود ته نیمه حجره هم‬
‫وایی ‪ .‬یو فلز ‪ ،‬چې د الکترولیتي محلول سره په تماس کې وي یو الکترود جوړوي ‪ .‬د ګلواني‬
‫حجرې دواړه الکترودونه یا د نیمه قابل نفوذ پردې په واسطه او یا د مالګې د پله پ ه واسطه‬
‫سره نښلوي ‪ ،‬چې په الندې شکل( ‪ ۱۱٤‬مخ ) کې ښودل شوی دي ‪.‬دلته په شکل کې د (د مس –‬
‫جست ) دوه ګلواني حجرې ښودل شوې دي ‪ .‬په پاسنۍ حجره کې الکترودونه د نیمه قابل نفوذ‬
‫پردې په واسطه اوپه الندنۍ حجره کې د مالګې د پله ( ‪ ) salt bridge‬په واسطه یو بل سره تړل‬
‫شوي دي ‪ .‬څرنګه چې جست د مسو په پرتله فعال فلز دی ‪ ،‬نو کله چې دغه فلزونه هریو دخپلې‬
‫مالګې په محلول کې کیښودل شي ‪ ،‬نو داچې جست ډیر فعال فلز دی ‪ ،‬دلته د جست ډیر ایونونه‬
‫(‪ ) Zn+2‬د جستي میلې څخه د جست سلفیت د اوبو محلول ته داخلیږي او د هریو ایون اړوند‬
‫الکترونونه په جستي میله کې پاتې کیږي او له دې کبله جستي میله منفي برقي چارخ ( ‪) -‬‬
‫پیداکوي ‪ .‬اود میلې او محلول تر منځ د برقي چارخ ټاکلی توپیر ( تفاوت ) چې د الکترودي‬
‫پوتانسیل په نوم یادیږي رامنځ ته کیږي ‪ .‬د بلې خوا مس چې لږ فعال فلز دی ‪ ،‬نو کله چې د مس‬
‫میله د مس سلفیت‬
 ‫‪114‬‬

‫داوبو په محلول کې کیښودل شي ‪ ،‬نو دلته لږ شمیر د مس ایونونه ( ‪ ) Cu+2‬د مسي میلې څخه د‬
‫مس سلفیت د اوبو محلول ته داخلیږي ‪ .‬یعنې دلته د مسي میلې او محلول تر منځ د برقي چارخ‬
‫تفاوت ( د الکترودي پوتانسیل قیمت ) د جستي الکترود په پرتله کم وي ‪ .‬او س که مسي او‬
‫جستي الکترودونه د یو هادي په واسطه سره وتړل شي ‪ ،‬نو دلته الکترونونه د جستي میلې څخه‬
 ‫‪115‬‬

‫د مسي میلې په لور ( د لوړ الکترودي پوتانسیل څخه د ټیټ الکترودي پوتانسیل په لور ) ځي‬
‫او په دې توګه د الندې کیمیاوي تعامل له کبله په ګلواني حجره کې د برې جریان رامنځ ته کیږي ‪.‬‬

‫‪Zn0 - 2e‬‬ ‫‪→ Zn+2‬‬

‫‪Cu+2 +2e‬‬ ‫‪→ Cu0‬‬

‫……………………………………‬

‫‪Zn0 + Cu+2 →Z,+2 + Cu0‬‬

‫دګلواني حجرې محرکه برقي قوه (‪ ) E‬د دغې حجرې د الکترودونو د الکترودي پوتانسیلونو (‬
‫‪ ) ф1 , ф2‬د توپیر ( تفاوت ) سره مساوي کیږي ‪ .‬یعنې لیکو چې ‪.‬‬

‫‪E = ф1 - ф 2‬‬

‫د پوهانو د پریکړې پر اساس د ( ‪ )E‬د قیمت د محاسبه کولو لپاره د ګلواني حجرې د شیماتیکې‬
‫لیکنې له مخې د ښیي الس الکترود څخه د کیڼ الس د الکترود الکترودي پوتانسیل تفریقوي ‪.‬‬
‫د بیلګې په توګه که د مس اوجست د الکترودونو ستندرد الکترودي پوتانسیلونه په ترتیب‬
‫سره (‪ 0,34V‬او‪ ) -0,76V‬وي ‪،‬نو د الندې دوه ډوله شیماتیک لیکنو له مخې د ( مس – جست )‬
‫ګلواني حجرې د محرکې برقي قوې ستاندارد قیمت په الندې ډول حسابوي ‪.‬‬

‫ګلواني حجرې د څو ځانګړتیاو له مخې په ګروپونو ویشي ‪:‬‬

‫‪-1‬هغه عمومي جریان ‪ ،‬کوم چې په ګلواني حجره کې تر سره کیږي او د هغې له له کبله په‬
‫حجره کې د برې جریان منځ ته راځي ‪ .‬ددې مشخصې له مخې ګلواني حجرې په کیمیاوي او‬
‫غلظتي حجرو ویشل کیږي ‪ .‬د ( مس –جست ) حجره چې پاس وڅیړل شوه د کیمیاوي حجرو‬
 ‫‪116‬‬

‫په ډله کې راځي ‪ ،‬داځکه چې د برې جریان په دغې حجره کې د الندې کیمیاوي تعامل په‬
‫نتیجه کې منځ ته راځي ‪:‬‬

‫‪Zn0 + Cu+2‬‬ ‫→‬ ‫‪Zn2+ + Cu0‬‬

‫خو الندې حجره غلظتي حجره ده ‪ ،‬دا ځکه چې ددې حجري د کیمیاوي تعامل نتیجه ( محصله )‬
‫صفر ده اود برې جریان د حجرې په دواړو الکترودونو کې د نقرې د ایونو د غلظت ( فعالیت ) د‬
‫مساوي کیدو له کبله منځ ته راځي ‪.‬‬

‫د دې حجرې د فعالیت پر مهال د کیڼ الس په الکترود کې د نقرې له میلې څخه د ( ‪) Ag+‬‬
‫ایونونه رقیق محلول ته داخلیږي ‪ .‬میله ورو ورو کوچنۍ کیږي او هم منفي چارخ پیداکوي ‪ .‬د‬
‫ښي الس په الکترود کې د ( ‪ ) Ag+‬ایونونه د غلیظ محلول څخه د نقرې میلې ته ځي او هلته‬
‫احیاکیږي د لته د نقرې میله ورو ورو ډبلیږي ‪ .‬یعې لیکو ‪ ،‬چې‬

‫لیدل کیږي ‪ ،‬چې د تعامل عمومي نتیجه صفر ده اود برې جریان په دې حجره کې تر هغه وخه‬
‫پورې منځ ته راځي تر څو د دنقري دایونو غلظت ( فعالیټ ) په دواړو الکترودو کې یو شی (‬
‫مساوي ) شي ‪.‬‬
‫= )‪a1(Ag+‬‬ ‫)‪a2(Ag+‬‬

‫‪-2‬که په یوه الکترو کیمیاوي حجره کې د برې جریان د رجعي کیمیاوي تعامل په نتیجه کې منځ‬
‫ته راځي ‪ ،‬نو دغسې حجره د رجعي یادویمي حجرې په نوم او که په الکترو کیمیاوي حجره کې د‬
 ‫‪117‬‬

‫برې جریان د غیر رجعي تعامل په نتیجه کې منځ ته راځي ‪ ،‬نو دغسې حجره د غیر رجعي یا اولي‬
‫حجرې په نوم یادیږي ‪ feul cell , dry cell , primary cell , scondry cell .‬هم وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Celluloid=(целлулоид‬سلو لوئید ) ‪ :‬د سلو لوز نایتریت او کامفور څخه جوړه ر ه ‪ ،‬اور‬
‫اخستونکې ماده ده ‪ .‬د ترمو پالستیکونو په جوړولو کې په کار راځي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Cellulose=(целлюлоза‬سلو لوز ) ‪ :‬یو پولي سکراید دی ‪ .‬په ترکیب کې یی زیات شمیر د‬

‫ګلوکوز مالیکولونه شامل دي ‪ .‬د نتباتاتو د حجرو دیوالونه د سلولوز څخه جوړ دي ‪ .‬د‬
‫سلولوزجوړښتي فورمول یی الند ې دی ‪.‬‬

‫‪cellulose‬‬

‫د سلولوز د هایدرو لیز څخه ګلو کوز او بیا د ګلوکوز د تخمر څخه ایتایل الکول الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪) C6H10O5 )n + n H2O → n C6H12O6‬‬

‫)‪(Cellulose acetate=(целлюлозацетат‬سلولوز اسیتیت ) ‪ :‬سلولوز ایتانوئیت وګورئ ‪.‬‬

‫) ( ‪ ( Cellulose ethanoate‬سلولوز ایتانوئیت ) ‪ :‬د سلولوز ‪ ،‬غلیظ سلفوریک اسید ‪،‬‬

‫ایتانوئیک انهایدراید ‪ ،‬او ایتانوئیک اسید د ګډولې د تعامل په نتیجه کې سلولوز ایتانو‬
‫ئیت جوړیږي ‪ .‬نه ماتیدونکې ښیښې ( شیشه یی ناشکن ) او غوړ ځالنده مواد ( الکونه ) د‬
‫سلولوز ایتانوئیت څخه جوړوي ‪.‬‬
 ‫‪118‬‬

‫) ‪ ( Cellulose nitrate =(целлюлоз нитрат‬سلولوز نایتریت = سلولوز نیترات ) ‪ :‬د سلولوز‬

‫اوغلیظ نایتریک اسید دتعامل څخه الس ته راځي ‪ .‬سلولوز نایتریت یو استر دی ‪ ،‬چې د‬
‫(‪ ) CONO2‬ګروپ لري او نترو مرکب نه دی کوم چې د ) ‪ (C- NO2‬ګروپ لري ‪ .‬نو ځکه سلو لوز‬
‫نایتریت او نترو سلولوز توپیر لري ‪ .‬د سلولوز نایتریت څخه هم چاودیدونکي مواد جوړوي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Cement =(цемент‬سمنت ) ‪ :‬سمنټ ډیر ډولونه لري ‪ ،‬چې خورا مهم ډول یی د پورتلیند‬
‫سمنټ دي ‪ .‬د پورتلینډ سمنټ د کلسیم سلیکیټ ( ‪ )CaSiO3‬او الومینیتونو ( هغه مالګې ‪،‬چې‬
‫د ‪ [ Al (OH)4]−‬ایون لري ) د ګډولې څخه عبارت دی ‪ .‬ددې ډول سمنتو د الس ته راوړلو لپاره‬
‫کلسیم کاربونیت ته د خاورې ( چې المونیم سلیکیټ لري ) سره یو ځای تودوخه ورکوي ‪ .‬بیا د‬
‫دغې ګډولې څخه ډیر میده پوډر جوړوي او په دې توګه پورتلینډ سمنټ الس ته راوي ‪ .‬دغه‬
‫سمنټو ته چې اوبه ورسیږي ‪،‬نو د خمیرې په څیر کتله ترې جوړیږي ‪ ،‬کومه چې د اوږدې مودې په‬
‫دوران کې سختیږي او هایدریټ شوی الومینیت او سلیکیټ ورکوي ‪ .‬د سمنټو څخه په ودانیو ‪،‬‬
‫پلونو او بند ونو په جوړولو کې کار اخلي ‪.‬‬

‫) ‪ (Centrifuge =(центрифуг‬سنتریفیوژ ) ‪ :‬یوه اله ده ‪ ،‬چې په هغې کې د مای موادو د‬

‫ګډولې اجزا او هم د جامدو موادو د ګډولې اجزا د ګډولې د اجزاو د کثافت د توپیر له امله یو له‬
‫بله جال کیږي ‪ .‬امتحاني ګډوله په تیوبونو کې اچوي ‪ .‬تیوبونه د واحد دوراني مرکز په دور‬
 ‫‪119‬‬

‫چورلي ‪ .‬دلته د ګډولې درنې ذرې د دوراني مرکز څخه لیرې ( د تیوب په قاعده کې ) او سپکې‬
‫ذرې دوراني مرکز ته نژدې ( دتیوب په خوله کې ) جم کیږي ‪ .‬اوپه دې توګه د ګډولې اجزا یو له‬
‫بله جال کیږي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Ceramic =(керамика‬کرامیک ) ‪ :‬د کاللۍ خټه ‪ ،‬مینا او کاشي مواد د کرامیک په ډله‬
‫کې راځي ‪.‬‬

‫)‪ ( Cerium =(церий ) –(Ce‬سیریم ) ‪ :‬د النتانوئیدونو له ډلې یو کیمیاوي عنصر دی ‪ .‬اتومي‬
‫نمبر یی ( ‪ ، ) ۵۸‬اتومي کتله یی ( ‪ ، ) ۱٤۰ ، ۱۲‬نسبي کثافت یی دسانتیګراد په شلودرجو کې‬
‫‪ ، )۶ ،۷۷‬د ویلي کیدو درجه یی (‪ ، ) 7990C‬د جوش درجه یی (‪ ) 34260C‬ده ‪ .‬په طبیعت کې یی‬
‫څلور ایزوتوپونه یعنې سیریم ( ‪ ) ۱٤۲ ، ۱٤۰ ، ۱۳۸ ، ۱۳۶‬پیدا کیږي ‪ .‬او هم ( ‪ )۱۵‬رادیو اکتیف‬
‫ایزوتوپونه لري ‪ .‬د سیر یم اکساید څخه د ښیښی په جوړولو کې کار اخلي ‪ .‬سیر یم په ‪۱۸۰۳‬کال‬
‫‪ Marthin klaproth‬پیژندلې دی ‪.‬‬

‫) ( ‪ ( Cerussite‬سیروسیټ ) ‪ :‬سربي معدني مواد دي چې د ( ‪ ) PbCO3‬مرکب لري ‪.‬‬

‫) ‪ ( Cetane =(цетан‬سیتان ) ‪ :‬هکذا دیکان وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ ( Cetane number= (цетановый число‬د سیتان عدد ) ‪ :‬دا عدد په ستندرد ډیزلي انجن‬
‫کې د سون دموادو د ژرسوځیدو ( ژر او اسانۍ اور اخستو ) کچه ښیي ‪ .‬سیتان (نارمل هکذا‬
‫‪-‬‬ ‫دیکان ) چې ژر او په اسانۍ اور اخلي ( ژرسوځي ) د سیتان عدد یی‪ ۱۰۰‬منل شوی دی ‪ .‬او‬
‫‪1‬میتایل نفتالین ‪ ،‬چې په اسانۍ اور نه اخلي دسیان عد د یی صفر منل شوی دی ‪ .‬ددې دواړو‬
‫موادود ګډولې دسیتان عد د د صفر او سلو تر منځ یو عدد دی ‪ .‬فرضا د یو ډول ډیزلو د سیتان‬
‫عدد ( ‪ ) ٤۰‬دی ‪ .‬د دې معنی داده ‪ ،‬چې دغه ډیزل په ستندرد ډیزلي انجن کې د ‪ -۱‬متایل نفتالین‬
‫او نارمل هکذا دیکان د داسې ګډولې په شان سوځي په کومه کې چې د سیتان حجمي فیصدي (‬
‫‪ )٤۰‬ده ‪.‬‬

‫) ‪ (Chain =(цепи‬ځنځیر ) ‪ :‬په یو مالیکول کې د عین اتومو ځنځیر ته د اتومو چین یا ځنځیر‬
‫وایی ‪ .‬که د یو ځنځیر هر اتوم وړاندې او وروسته اعظمي دوه همجنسه اتومونه ګاو نډیان ولري‬
 ‫‪120‬‬

‫‪ ،‬نو دغسې ځنځیر د مستقیم ځنځیر په نوم یادیږي ‪ .‬لکه په نارمل پنټان کې د کاربن د اتومونو‬
‫مستقیم ) ‪ ) – C – C – C – C – C -‬ځنځیر ‪ .‬او که د یو مالیکول د اتومونو په ځنځیر کې یو‬
‫یا څو اتومونه له دوو څخه زیات همجنسه اتومونه ګاو یان ولري ‪ ،‬نو دغسې ځنځیر څانګیز یا‬
‫منشعب ځنځیر بلل کیږي ‪ .‬لکه د ایزو پنټان په مالیکول کې دکاربن د اتومونو څانګیز ځنځیر ‪.‬‬

‫) ‪ ( Chain reaction =(цепнои реакция‬ځنځیري تعامل ) ‪ :‬هغه کیمیاوي تعامل دی ‪ ،‬چې د‬

‫هر حاصل حاصل یی پرلپسۍ تعامل کوي او په لږ وخت کې د لمړنیو موادو زیات مقدار‬
‫مصرفیږي ‪ .‬نو ځکه ځنځیري تعاملونه زیاتره چاودنې را منځ ته کوي ‪ .‬د اولترفیولت وړانګو تر‬
‫اغیز الندې د کلورین او هایدروچن تعامل ‪ ،‬یو ځنځیري تعامل دی ‪ ،‬چې الندې ښودل کیږي ‪.‬‬
‫‪hγ‬‬
‫*‪Cl2 → Cl* + Cl‬‬

‫*‪Cl* + H2 → HCl + H‬‬

‫*‪H* + Cl2 → HCl + Cl‬‬

‫) ‪ ( Chalcidony =(халцедон‬چالسیدوني ) ‪ :‬د کوارتز څخه جوړ منرال دی ‪.‬‬

‫) ( ‪ ( Chalconides‬چالکونائیدونه ) ‪ :‬د یو فلز اود )‪ ( V1A‬نیم ګروپ د عناصرو بینار ( دوه‬

‫عنصره ) مرکبونه لکه اکسایدونه ‪ ،‬سلفایدونه ‪ ،‬سلینایدونه او تیلورایدونه د چالکونایدونو په‬
‫ډله کې راځي ‪.‬‬
‫) ‪ ( Chalcopyrite , copper pyrite =(халькопирит‬چالکوپایرایټ =هالکوپیریټ ) ‪ :‬د‬
‫مس او اوسپنې ګډ سلفایډ څخه جوړ )‪ ( CuFeS2‬ژیړ ځالنده منرال دی ‪ .‬د افغانستان د لوګر د‬
 ‫‪121‬‬

‫والیت د عینک د مسو په کان کې د چالکوپایرایټ او بورنایټ منرالونونه د ددغه کان د مسو‬
‫اساسي معدني مواد دي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Chalk(мыло‬تباشیر ) ‪ :‬د بحري مکرو سکوپیک ژوندیو د اسکلت څخه جوړ سپین رنګه‬
‫مواد دي چې د تر کیب زیاته برخه یی ( ‪ ) CaCO3‬جوړوي ‪ .‬دا مواد باید دهغه تباشیر سره غلط‬
‫نشي په کوم ‪،‬چې پر توره تخته لیک کوي ‪ .‬دلیک تباشیر د کلسیم سلفیټ څخه جوړ دی ‪.‬‬

‫) ‪ ( Change of phase = change of state = (фазовые переходы‬فازي اوښتون ‪ ،‬فازي‬

‫بدلون = د حالت بدلون ) ‪ :‬د یوې کیمیاوي مادې د جامد ‪ ،‬مای او غاز فازونو یو په بل اوښتل د‬
‫فازي اوښتون یا فازي بدلون یا د حالت د بدلون په نوم یادیږي ‪ .‬د بیلګې په توګه د کنګل ویلې‬
‫کیدل ‪ ،‬داوبو بړاس کیدل او با اوبه کنګل کیدل اود بړاس مای کیدل او هم د خالصې کیمیاوي‬
‫مادې یو ډول کرستلونه د همدغې مادې په بل ډول کرستلونو اوښتل ټول د فازي اوښتونو په نوم‬
‫یادي ‪.‬‬
‫) ( ‪ ( Charcoal‬چارکول ) ‪ :‬د کاربن سورۍ سورۍ کتله ده ‪ ،‬چې د عضوي موادو د تخریبي‬
‫تقطیر ( ‪ ) distractive disstilation‬څخه الس ته راځي ‪ .‬د لرګي سکاره ( چارکول ) د سون‬
‫دموادو په توګه په کاریږي ‪ .‬د چارکول ټول ډولونه سوری سوري مواد دي ‪،‬چې د غازونو د جذب‬
‫اود مایعاتو د پاکولو او ر ه کولو لپاره ترې کار اخلي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Charge =(заряд‬چارخ ) ‪ :‬برقي چارخ د کیمیاوي موادو یو خاصیت دی ‪ ،‬چې د هغې‬

‫پربنسټ د موادو تر منځ د جذب او دف متقابل اغیز تشریح کیږي ‪ .‬کیمیاوي مواد د اتومونو او‬
‫اتومونه د الکترونو ‪ ،‬پروتونو او نیوترونو څخه جوړدي ‪ .‬نیوترونونه برقي چارخ نه لري‪ .‬د‬
‫الکترون او پروتون برقي چارخ کمیتا یوشی ( ‪ ) 1,602.10-19C‬دی ‪ ،‬خو د الکترون چارخ منفي‬
‫اود پروتون چارخ مثبت منل شوی دی ‪ .‬په عادي حالت کې په کیمیاوي موادو کې د الکترونو او‬
‫پروتونو شمیر یو شی وي او کیمیاوي مواد د برې له لحاظه خنثی وي ‪ .‬که د کیمیاوي مادې څخه‬
‫الکترونونه کم کړای شي ‪ ،‬نو په هغې مادې کې د پروتونو شمیر زیات پاتې کیږي اوهغه ماده‬
‫مثبت چارخ اخلي ‪ .‬که پر یوی خنثی مادی الکترونونه ورزیات شي ‪ ،‬نو هغه ماده منفي چارخ‬
‫پیداکوي ‪ .‬که مثبت چارخ لرونکې ماده بلې مثبت چارخ لرونکې مادې ته ورنژدې کړو ‪،‬نو دغه‬
 ‫‪122‬‬

‫مواد یو بل شړي ( یو بل دف کوي ) او که دوه مادې ‪ ،‬چې یوه یی مثبت او بله یی منفي چارخ لري‬
‫یو بل ته نژدې کړو ‪،‬نو هغوې یو بل جذبوي ( یو بل سره نښلي )‪ .‬په یو سستم کې له یو ځای څخه‬
‫بل ځای ته د الکترونو جریان ته د برې جریان وایی ‪.‬‬

‫) ‪ ( Chargecarrier=(носитель заряда‬چارخ وړونکی ) ‪ :‬هغه ذرې چې په برقي جریان کې‬

‫برقي چارخ وړي د چارخ وړونکو ذرو په نوم یادیږي ‪ .‬لکه په فلزونو کې الکترونونه ‪ ،‬په‬
‫الکترولیتي محلولونو کې ( د ) او ( ـ ) آیونونه په غازونو کې الکترونونه او مثبت ایونونه چارخ‬
‫وړونکې ذرې دی ‪.‬‬

‫) ‪ ( Chargedinsity=(плотность заряда‬د چارخ کثافت ) ‪:‬‬

‫الف‪ -‬د یو جسم په یو واحد حجم کې د برقي چارخ مقدار ته د چارخ حجمي کثافت وایی ‪.‬‬
‫ب‪ -‬د یو جسم پر یو واحد سطحه د برقي چارخ مقدار ته د چارخ سطحي کثافت وایی ‪.‬‬

‫) (‪ ( Chedite‬شیدایت ) ‪ :‬د سودیم یا پوتاسیم کلوریټ او نترو مرکبونو ګډوله ‪،‬چې قوي‬
‫چاودیدونکي مواد دي د شیدایت په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Chelate=(хелаты‬شیلیټ ) ‪ :‬هغه کامپلکس مرکبونه دي په کومو کې ‪ ،‬چې لیګاندونه د‬

‫مرکزي اتوم ( دفلز د ایون ) چاپیره د مرکزي اتوم سره په دوه یا زیاتو نقطو کې نښلي اود مرکزي‬
‫اتوم چاپیره ( د مرکزي اتوم په شمول) د اتومونو کړۍ جوړوي‪.‬لکه په الندې شلیت کې چې د‬
‫اوسپنې ایون د ‪NH2CH2CO2‬مالیکولو په واسطه احاطه شوی دی او یو شلیت یی جوړ کړی‬
‫دی ‪.‬‬

‫‪Chelate‬‬
‫) ( ‪ (Cheletropic reaction‬شیلې تروپک تعامل ) ‪ :‬شیلې تروپک تعامل یو ډول جمعي تعامل‬
‫دی ‪ ،‬چې په هغې کې د یو مالیکول د ځنځیر په سرکې یوه د پای ( ‪ )π‬اړیکه شلیږي او پر ځای یی‬
 ‫‪123‬‬

‫د بل مالیکول د یوه اتوم سره د سګما (‪ ) σ‬دوه اړیکې جوړیږي ‪ ،‬چې په دې توګه د دغه غیر‬
‫حلقوي مرکب څخه حلقوي مرکب جوړیږي ‪ .‬دا تعاملونه د ( ‪ ) pericyclic‬تعاملونو په ډله کې‬
‫راځي ‪ ) electrocyclic reaction (.‬وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ ( Chemical bond=(химическая связь‬کیمیاوي اړیکه ) ‪ :‬هغه قوي قوه چې په مالیکول‬

‫یا کرستل کې اتومونه یا ایونونه ټینګ یو ځای ساتي د کیمیاوي اړیکې په نوم یادیږي ‪ .‬دوه‬
‫اتومونه که خپل والنسي الکترونونه شریک ( ګډ ) کړي یا د دغه اتوموالکتروني اربیټالونه د‬
‫دواړو اتومونو د هستو چاپیره ګډ مالیکولي اربیټال جوړ کړي یا یو اتوم دهغه سره مل بل اتوم‬
‫ته والنسي الکترون ورکړي ‪ ،‬په خپله په ( د ) اود ده سره مل بل اتوم په (‪ )-‬ایون بدل شي او بیا‬
‫دغه ( د ) او ( ‪ ) -‬ایونونه د الکتروستاتیکې جذب قوی په واسطه یو بل جذب او یو ځای شي په‬
‫دغو حاالتو کې د دغو اتومونو تر منځ داسې ټینګه اړیکه جوړیږي ‪ ،‬چې دغه اتومونه په ډیر زور‬
‫هم یوله بله نشي جال کیدای دغسې اړیکه د کیمیاوي اړیکې په نوم یادیږي الندې د درې ډوله‬
‫کیمیاوي اړیکو جوړیدل تشریح کیږي ‪.‬‬
‫‪ ( ionic bond=(ионная связь) –1‬ایوني اړیکه) ‪ :‬دوه عنصره چې برقي منفیت یی ډیر توپیر‬
‫لري ( لکه د‪ 1A‬نیم ګروپ فلزات اود ‪ V11A‬نیم ګروپ غیر فلزات ) ددغسې عناصرو اتومونه‬
‫چې سره نژدې شي ‪ ،‬نو دفلز اتوم د غیر فلز اتوم ته الکترون ورکوي او په پایله کې د فلز اتوم ( د )‬
‫برقي چارخ اود غیر فلز اتوم ( ‪ )-‬برقي چارخ پیداکوي ‪ .‬دلته د ( د ) او ( ـ ) برقي چارجونو تر منځ‬
‫د الکتروستاتیکي جذب قوه ددې سبب ګرځي چې دغه ایونونه سره ټینګ یو ځای کړي ‪ .‬او په‬
‫دې ترتیب د دغه اتومو ترمنځ ایوني کیمیاوي اړیکه جوړیږي ‪ .‬داچې ایونونه کروي چارخ‬
‫لرونکې ذرې دی ‪ ،‬نو هر ایون له هرې خوا څخه خپل مخالف العالمه چارخ لرونکې ایونونه ځانته‬
‫راکاږي ( جذبوي ) او په پایله کې یو کرستلي جالۍ چې په هغې کې د مثبت ایونو چاپیره منفي‬
‫ایونونه او د منفي ایونو چاپیره مثبت ایونونه په متناوب او منظم ډول ځای نیسي جوړیږي ‪.‬‬
‫ایوني اړیکه لرونکي مرکبونه زیاتره جامد مواد دی او کرستلي جوړښت لري ‪ .‬د دغسې موادو د‬
‫ویل ي کیدو اود جوش نقطې لوړې وي ‪ .‬دغسې مواد د الکترولیتو په نوم یادیږي ‪ .‬الکترولیتونه‬
‫که په اوبو کې حل شي ‪،‬نو په ایونو ټوټې کیږي ‪ .‬او په ویلي شوي حالت کې هم ازاد ایونونه لري ‪.‬‬
‫نو ځکه د الکترولیتونو محلولونه او مذابې دواړه برې ښه تیروي ‪.‬‬
 ‫‪124‬‬

‫‪ ( covalent bond=( ковалентная связь –2‬کو والنسي اړیکه ) ‪ :‬د همجنسه اتومو او همدا‬
‫ډول د هغه غیر همجنسه اتومونو تر منځ کو والنسي ړیکه جوړیدای شي چې برقي منفیت یی لږ‬
‫تو پیر ولري ‪ .‬د دغسې عناصرو اتومونه چې سره نژدې شي ‪ ،‬نو هغوۍ خپل والنسي الکترونونه‬
‫( چې سپینونه یی مخالف الجهته وي ) په خپل منځ کې شریکوي ( ګډوي ) او بیا د دواړو‬
‫اتومونو هستې د شریکو الکترونو ساحې ته ( چې د منفي چارخ کثافت یی لوړ دی ) جذبیږي او‬
‫په دې ډول د دوه اتومونو تر منځ کو والنسي کیمیاوي اړیکه جوړیږي ‪ .‬که دوه اتومونه یو یو‬
‫الکترون په خپل منځ کې شریک ( ګډ ) کړي دلته د دغه اتومو تر منځ یوه ستوې کو والنسي‬
‫اړیکه جوړیږي لکه د ‪ H2‬په مالیکول کې د ( ‪ ) H - H‬کو والنسي اړیکه ‪ .‬که دوه اتومونه دوه‬
‫دوه والنسي الکترونونه په خپل منځ کې شریک کړي دلته د دغو اتومونو تر منځ دوه غبرګه کو‬
‫والنسي اړیکه جوړیږي لکه د ‪ O2‬په مالیکول کې د ( ‪ ) O = O‬دوه غبرګه کو والنسي اړیکه ‪.‬‬
‫او که دوه اتومونه دری دری والنسي الکترونونه په خپل منځ کې شریک کړي دلته د دغو‬
‫اتومونو تر منځ درې غبرګه کو والنسي اړیکه جوړیږي لکه د ‪ N2‬په مالیکول کې د ( ‪ ) N≡N‬کو‬
‫والنسي اړیکه ‪ .‬په هایدرو کاربنونو کې د کاربن د اتومونو تر منځ د یوه ستوې ( ‪ ) C – C‬دوه‬
‫غبرګې ( ‪ )C =C‬او درې غبرګې ( ‪ )C ≡ C‬کو والنسي اړیکو جوړیدل د دوه اتومونو د‬
‫الکتروني اربیټالونود ګډیدو( شریکیدو )د نظر یی پر اساس الندې تشریح کیږي ‪:‬‬
‫که د کاربن د دوه اتومونو یو یوالکتروني اربیټال د الف شکل (‪ ۱۲۵‬مخ وګورئ ) په شان یو بل‬
‫سره ګډ شي ‪ ،‬نو دلته د کاربن د اتومونو هستې یو د بل څخه لیرې واق کیږي او د هستو تر منځ‬
‫د دف قوه لږه وي ‪ ،‬نو ځکه د دواړو اتومو الکتروني اربیټالونه یو بل کې ډیر ننوځي ( یوبل کې‬
‫ډیر ګډیږي ) اود کاربن د اتومو تر منځ مضبوطه کو والنسي کیمیاوي اړیک جوړیږي ‪ .‬دا یوه‬
‫ستوې کو والنسي) ‪ ( C-C‬اړیکه د سګما د اړیکې په نوم یاده او پ ه ( ‪( σ‬عالمه ښودل کیږي ‪.‬‬
‫اوس که د سګما (‪ ) σ‬د اړیکې وروسته ددغه اتومو تر منځ بله کو والنسي اړیکه جوړیږي ‪ ،‬دا‬
‫دویمه اړیکه د پای د اړیکې په نوم یاده او په ( ‪ ) π‬عالمه ښودل کیږي دلته د کاربن د دوه اتومو‬
‫الکتروني اربیټالونه د ( ب –شکل) په شان یو بل ته نژدې کیږي ‪ .‬د ب‪ -‬شکل کې لیدل کیږي چې‬
‫دلته د کاربن داتومونو هستې بو بل ته ډیرې نژدې واق کیږي ‪ ،‬نو ځکه د دغه هستو تر منځ د‬
‫دفعې د زیاتې قوې له کبله الکتروني اربیټالونه یو بل کې ډیر نشيٍ ننوتالی ( یوبل سره ډیر‬
‫نشي ګډیدالی) او کیمیاوي اړیکه ( ‪ ) π‬چې داځل جوړیږي نسبتا سسته وي ‪ .‬اوس که ددې دوه‬
 ‫‪125‬‬

‫اتومونو تر منځ ددي دوه کو والنسي اړیکو د پاسه بله کو والنسي اړیکه جوړیږي ( خ شکل )‬
‫هغه به هم د ( ‪ ) π‬اړیکه وي ‪.‬‬

‫الف‬ ‫ب‬

‫خ – شکل‬
‫د ( ‪ )σ‬او (‪ ) π‬اړیکو جوړیدل‬

‫په الیفاتیک او ارو ماتیک مرکبونو کې د (‪ ) π‬د اړیکې مضبوط والی یو دبل سره توپیر لري ‪ .‬د‬
‫بیلګې په توګه د اتیلین او هالوجنو تر منځ جمعي تعاملونه صورت نیسي اود ( ‪ ) π‬اړیکه‬
‫ماتیږي ‪ ،‬خو بنزین په جمعي تعاملونو کې ګډون نه کوي ‪ ،‬او دلته د (‪ ) π‬اړیکه نسبتا مضبوطه‬
‫ده ‪ .‬په اتیلین کې د ( ‪ ) π‬اړیکه د اړوند دوه اتومو تر منځ محدوده ده ‪ ،‬خو په بنزین کې د ( ‪)π‬‬
 ‫‪126‬‬

‫اړیکه ال مح دوده ( ګرځنده ) ده ‪ ،‬نو ځکه د بنرین د مالیکول جوړښتي فورمول په الندې ډولولو‬
‫نو ښودل کیدای شي ‪.‬‬

‫د کیمیاوي موادو د مالیکولونو هندسي شکل ( فضایی جوړښت )په هغه مالیکول کې د‬
‫کیمیاوي اړیکو تر منځ زاویو پورې اړه لري ‪ .‬په مالیکول کې د کیمیاوي اړیکو تر منځ د زاویو‬
‫اندازه د الکتروني اربیټالو د پیوندیدو د نظر یی په اساس الندې تشریح کیږي ‪.‬‬

‫‪ (Hybrid orbitals‬پیوندي اربیټالونه ) ‪ :‬په ځینو حاالتو کې د یوه اتوم څو الکتروني اربیټالونه‬
‫چې شکل او انرژي یی توپیر لري په خپل منځ کې پیوند یږي ( په خپل منځ کې ګډ یږي ) اود‬
‫هغوۍ څخه نوي داسې الکتروني اربیټالونه الس ته راځی چې شکل او انرژي یی یو شی او هم په‬
‫خپلو منځو کې یو دبل په نسبت داسې واق کیږي ‪ ،‬چې ټاکلی فضا یی جوړښت منځ ته را وړي ‪،‬‬
‫او بیا چې دغه پیوندي اربیټالونه د بل اتوم د الکتروني اربیټالو سره کیمیاوي اړیکه جوړوي ‪،‬‬
‫نو د الس ته راغلي مالیکول فضا یی جوړښت به د همدغه پیوندي اربیټالو د فضا یی جوؤښت پر‬
‫بنست جوړیږي ‪ .‬الندې د یو اتوم د (‪ ) S‬او ( ‪ )P‬الکتروني اربیټالونو پیوندیدل ‪ ،‬اود الس ته‬
‫راغلیو پیوندي (‪ ) SP3 , SP2 , SP‬اربیټالونو فضا یی جوړښتونه ښودل شوي دي ‪.‬‬
 ‫‪127‬‬

‫اوس د (‪ ) SP3‬پیوندي اربیټال پر بنسټ د متان ‪ ،‬امونیا اوبو فضا یی جوؤښتونه داسې تشریح‬
‫کیږي ‪ .‬د متان ‪ ،‬امونیا او اوبو په مالیکولونو کې مرکزي اتومونه ) ‪ ) C , N , O‬په پام کې‬
‫نیسو ‪ .‬د ( ‪ ) C , O , N‬د اتومو په والنسي الکتروني پوښونو کې د (‪ ) S‬او ( ‪ )P‬اربیټالونه‬
 ‫‪128‬‬

‫څلور پیوندي ( ‪ (SP3‬اربیټالونه ‪ ،‬جوړوي چې د دغه څلور واړو پیوندي اربیټالونو تر منځ‬
‫زاویي ( ‪ ) ۱۰٩ ، ۲۸‬درجې دي ‪ .‬د متان په مالیکول کې د کاربن د اتوم څلور واړه ( ‪ )SP3‬پیوندي‬
‫اربیټا لونه د هایدروجن د څلورو اتومونو د )‪ ) 1S‬اربیټلو سره څلور کو والنسي اړیکې جوړوي‬
‫‪ .‬د دغو اړیکو ترمنځ زاویی هم )‪ ) 109 ,28‬درجې دي ‪ .‬د ( ‪ ) NH3‬په مالیکول کې د نایتروجن د‬
‫اتوم درې (‪ ) SP3‬اربیټالونه د هایدروجن د درې اتومونو د ( ‪ )1S‬اربیټال سره درې کو والنسي‬
‫اړیکې جوړوي اود ( ‪ )SP3‬یو اربیټال ناپیلی پاتې کیږي ‪ .‬دا ناپیلی اربیټال خپل څنګ ته‬
‫کیمیاوي اړیکې دف کوي‬
‫˄‬
‫‪ ،‬چې په نتیجه کې د ‪ NH3‬په مالیکول کې د ‪ HNH‬زاویه کوچنۍ ( ‪ ۱۰۷ ،۳‬درجې ) کیږي ‪ .‬د‬
‫اوبو په مالیکول کې د اکسیجن دوه (‪ ) SP3‬اربیټالونه ناپیلي پاتې کیږي ‪ ،‬چې دغه اربیټالونه‬
‫هم په خپل منځ کې او خپل څنګونو ته کیمیاوي اړیکې دف کوي ‪ ،‬نو د دف د دغې زیاتې قوې له‬
‫کبله د اوبو په مالیکول کي‬

‫˄‬
‫د ‪ HOH‬زاویه ډیره کوچنۍ ( ‪ ۱۰٤ ،۵‬درجې ) شوی ده ‪.‬‬
‫د کو والنسۍ موادو برقي خواص د دغه موادو په مالیکول کې د کو والنسي اړیکو په‬
‫قطبیت پورې اړه لري ‪ .‬د همجنسه اتومونو تر منځ کو والنسي اړیکه غیر قطبي ده ‪ .‬که د یوې‬
‫مادې په مالیکول کې ټولې اړیکې غیر قطبي وي ‪ ،‬نو ددغې مادې مالکولونه هم غیر قطبي او‬
‫ډایپول مومنت یی صفر دی ‪ .‬د غیر هم جنسه اتومو تر منځ کو والنسي اړیکه قطبي وي ‪ .‬د لته هغه‬
‫اتوم چې برقي منفیت یی زیات دی د کو والنسي اړیکې شریکه الکتروني جوړه ځانته را نژدې‬
‫کوي او په پایله کې د زیات برقي منفیت لرونکي عنصر اتوم یو څه منفي (‪ )-σ‬او د لږ برقي‬
‫منفیت لرونکی عنصر اتوم یو څه مثبت (‪σ‬د ) چارخ پیداکوي ‪ .‬او کومه کیمیا وي اړیکه چې د‬
‫دغسې اتومو تر منځ جوړیږي قطبي اړیکه بلل کیږي ‪ .‬لکه د مالګې په تیزاب ( ‪ ) HCl‬کې د‬
‫هایدروجن او کلورین تر منځ کیمیاوي اړیکه ) ‪ )H+σ….Cl-σ‬قطبي ده ‪.‬که په یو مالیکول کې یو‬
‫کیمیاوي اړیکه او هغه هم قطبي وي ‪ ،‬نو دغسې مالیکول قطبي وي ‪ .‬قطبي مالیکول په الندې‬
‫ډول ښودل کیږي ‪.‬‬
 ‫‪129‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪-‬‬

‫قطبي مالیکول‬

‫د قطبي مالیکول او هم د قطبي کو والنسي اړیکې د قطبیت اندازه د ډایپول مومنټ ( ‪ ) μ‬په‬
‫واسطه ښو دل کیږي ‪ .‬د قطبي مالیکول او ( قطبي اړیکې ) ډای پول مومنت داسې حسابیږي ‪.‬‬

‫دلته )‪ ) e = 1,6 . 10 – 19 C‬د الکترون چارخ او ‪ℓ‬د مالیکول د مثبت او منفي قطبونو تر منځ‬
‫فاصله ( تقریبا د مالیکول قطر ‪ )10-10 m‬ښیي ‪ .‬د ډای پول مومنت واحد دیبای دی ‪( 1D = .‬‬
‫)‪ 0,333. 10-29 C . m‬کیږي‪ .‬ډایپول مومنت وکتوري کمیت دی ‪.‬پس د یو مالیکول د ډایپول‬
‫مو منت په هغه مالیکول کې د قطبي اړیکو د ډایپول مومنتو د وکتوري جمعې څخه الس ته‬
‫راځي ‪ .‬لکه د کاربنډای اکساید او اوبو مالیکولونه هر یو دوه قطبي اړیکې لري ‪ ،‬خو دد غه‬
‫موادود فضا یی جوړښتونود توپیر له کبله کاربنډای اکساید غیر قطبي (‪ ) μ = 0‬او اوبه قطبي (‬
‫‪ ) μ =1,84D‬ماده ده‬

‫‪ ( (cooardination bond-3‬کوواردنیشني اړیکه‪ ،‬دونر اکسپتر اړیکه ) ‪ :‬د ساده کو والنسي‬

‫اړیکې د جوړیدو پر وخت دوه اتومونه خپل والنسي الکترونونه سره شریکوي اود شراکت‬
‫کیمیاوي اړیکه (کو والنسي کیمیاوي اړیکه ) منځ ته راځي ‪ .‬په کوواردنیشني کو والنسي‬
‫اړیکه ( دونر اکسپتر کیمیاوي اړیکه ) کې یو اتوم چې یوه جوړه ناپیلي الکترونونه لري او بل‬
‫اتوم چې تش ( خالي ) الکتروني اربیټال لري په پام کې نیسو ‪ .‬که لومړی اتوم د ناپیلو الکترونو‬
‫جوړه د دوهم اتوم په خالي الکتروني اربیټال کې د شراکت یه ډول کښیږدي ‪ ،‬نو دلته د دواړو‬
 ‫‪130‬‬

‫اتومو تر منځ کیمیاوي اړیکه جوړیږي ‪ .‬دا ډول کیمیاوي اړیکه د دونر اکسپتر یا د‬
‫کوواردینیشني کیمیا وي اړیکې په نوم یادیږي ‪ .‬هغه اتوم چې خپل د ناپیلي الکترونونو جوړه‬
‫د کیمیاوي اړیکې د جوړولو لپاره د هغه بل اتوم په خالي الکتروني اربیټال کې ږدي د دونر په‬
‫نوم او هغه بل اتوم ‪،‬چې د ناپیلو الکترونو جوړه په خپل تش( خالي ) الکتروني اربیټال کې‬
‫رانیسي د اکسپتر په نوم یادیږي ‪ .‬دونر اکسپتر اړیکه د غشي ( →) په واسطه ښودل کیږي ‪ ..‬د‬
‫دو نر اکسپتر اړیکې څو بیلګې الندې ورکړل کیږي ‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬که تیزاب په اوبو کې واچول شي ‪ ،‬نو تیزاب په اوبو کې الکترولیتي انفکاک کوي او‬
‫وروسته د ( ‪ ) H+‬ایون چې تش(خالي) الکتروني اربیټال لري د اوبو د مالیکول سره ‪ ،‬چې‬
‫اکسیجن یی د ناپیلو الکترونو جوړه لري تعامل کوي اود هایدرونیم ایون جوړوي ‪.‬‬

‫د هایدرونیم ایون جوړیدل‬

‫همدا ډول امونیا په هغه چاپیریال کې چې هلته د ( ‪ ) H+‬ایون موجود وي د اممونیم ایون جوړوي‬
‫‪.‬‬

‫‪ Multiple bond , multicenter bond , metallic bond , hydrogen bond‬هم وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Chemical cell‬کیمیاوي حجره ) ‪ cell :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Chemical combination =(химический состав‬کیمیاوي ترکیب ) ‪ :‬کیمیاوي تر کیب‬

‫ښیي ‪،‬چې یو مرکب دکومو عناصرو څخه جوړ اود جوړونکو عناصرو تر منځ کوم تناسب وجود‬
‫لري ‪ .‬د کیمیاوي موادو د کیمیاوي ترکیب په هکله الندې قوانین وجود لري ‪.‬‬
 ‫‪131‬‬

‫‪( the law of constant composition =( закон постянство химического состава)-1‬‬

‫د تر کیب د ثبات قانون ) ‪ :‬په یو مرکب کې د شاملو عناصرو د برخو تر منځ نسبت ثابت دی ‪ ،‬او‬
‫دا مهمه نه ده چې دغه مرکب په څه ډول جوړ شوی دی ‪ .‬لکه چې په اوبو کې د هایدروجن او‬
‫اکسیجن د کتلو نسبت ‪:‬‬

‫‪ = 2 : 16‬اکسیجن ‪ :‬هایدروجن‬

‫اود هایدروجن او اکسیجن د اتومو نسبت ‪:‬‬

‫‪ = 2 : 1‬اکسیجن ‪ :‬هایدروجن‬

‫دی ‪ .‬یعنې د اوبو کیمیاوي فورمول ( ‪ ) H2O‬دی ‪ .‬اوس که اوبه د هر ډول کیمیاوي تعامل څخه‬
‫الس ته راشي ترکیب به یی همدغه وي ‪.‬‬

‫‪ ( The law of multiple proportion=(кратных отношений закон) -2‬د زیاتو نسبتونو‬

‫یاد د مضاعفو نسبتونو قانون ) ‪:‬‬
‫که د ‪ A‬او ‪ B‬عناصر په خپل منځ کې له یوه څخه زیات کیمیاوي مرکبونه جوړوي ‪،‬نو دلته د (‪) B‬‬
‫د عنصر د مختلفو کتلو تر منځ نسبت ( کوم چې د‪ A‬د ثابتې کتلې سره مرکبونه جوړوي ( د‬
‫ساده او ټا مو عددونو نسبت دی ‪ .‬لکه په کارببنډای اکساید او کاربن مونو اکساید کې د‬
‫‪12‬ګرامه کاربن سره ‪ 32‬او ‪ 16‬ګرامه اکسیجن تر کیب کیږي پس لرو چې ‪:‬‬

‫‪ = 1 6 : 32 = 1 : 2‬د اکسیجن د کتلو نسبت‬

‫‪( the law of equivalent proportion=( эквивалентных отношений закон)-3‬د معادل‬

‫نسبتونو قانون ) ‪ :‬کیمیاوي عناصر د معادل وزنونو په نسبت یو د بل سره ترکیب او مرکبونه‬
‫جوړوي ‪ .‬لکه چې د هایدروجن معادل وزن ( ‪ ، ) ۱‬د اکسیجن معادل وزن ( ‪ ، )۸‬د کلورین معادل‬
‫وزن ( ‪ )۳۵ ، ۵‬اود کلسیم معادل وزن ( ‪ ) ۲۰‬دی ‪ .‬ددغوعناصرو په مرکبونو کې د د غو عناصرو د‬
‫کتلو نسبت په الندې ډول دی ‪.‬‬
 ‫‪132‬‬

‫‪ ( Chemical dating‬کیمیاوي نیټه ټاکنه ) ‪ :‬د پخوانیو ژوندیو موجوداتو د ژوند د تاریخ معلو‬
‫مولو یوه طریقه ده ‪ .‬که د مړه شي د وجود د تخریبي تعاملونو له ډلې څخه ‪ ،‬دکوم کیمیاوي تعامل‬
‫‪ ،‬چې سرعت یی ډیر کم او معلوم وي په پام کې ونیول شي ‪ ،‬نود دغه تعامل د حاصالتو او‬
‫لومړنیو موادو د مقدارونو د نسبت له مخې د دغه مړه شوي شي دژوند یټه ( تاریخ )‬
‫معلومیدای شي ‪ .‬د بیلګې په توګه د خاوری الندی شویو هډوکو فاسفیت د ځمکې الندې اوبو د‬
‫فلوراید د ایون په واسطه تعویضیږي او د دې تعامل سرعت ډیر لږ دی ‪ .‬که د موندل شویو‬
‫هډوکو د چاپیریال په شرایطو کې ددغه تعامل سرعت معلوم او بیا په هډوکې کې د فلوراید‬
‫اونور پاتې فاسفیت د کتلو نسبت پیداشي ‪ ، .‬نو ددغه نسبت له مخې د نوموړي شي د ژوند نیټه‬
‫( تاریخ ) اټکل کیدای شي ‪ .‬د پخوانیو ژوندیو موجوداتو د ژوند د نیټې معلومولو بله نسبتا‬
‫دقیقه الر په الندی ډول ده ‪.‬‬
‫دژوندي شي د وجود امینو اسید ( ‪ ) L‬اپټیکي ایزومیر وي ‪ ،‬خو کله چې ژوندی شی ومري د‬
‫وجود امینو اسید یی په (‪ ) D‬اپتیکي ایزومیر اوړي ‪ ،‬او کله چې د ( ‪ )L‬او( ‪ ) D‬ایزومیرونو‬
‫مقدار یو شی یا مساوي شي(‪ ، )racimic mixture‬نو بیا دغسې مخلوط اپتیکي فعالیت نه‬
‫ښیي ‪ .‬نو که په موندل شوي هډوکی کې د ( ‪ ) L‬او ( ‪ ) D‬ایزومیرونو د کتلو نسبت معلوم شي‬
‫ددغه نسبت له مخې د اړوند شي د ژوند تاریخ معلومیدای شي ‪.‬‬

‫)‪ ( Chemical equition=( химические уравнения‬کیمیاوي معادله ) ‪ :‬که کیمیاوي‬

‫تعامل د موادو د کیمیاوي فورمولونو په واسطه وښودل شي ‪ ،‬نو دغه افاده د کیمیاوي معادلې‬
‫په نوم یادیږي ‪ .‬د بیلګې په توګه که اکسیجن او هایدروجن په خپل منځ کې تعامل وکړي اوبه‬
‫الس ته راځي ‪ .‬دغه تعامل په الندې ډول افاده کیږي ‪.‬‬

‫‪2H2 + O2 = 2H2O‬‬
 ‫‪133‬‬

‫پ ورتنۍ افاده د اکسیجن او هایدروجن د تعامل معادله بلل کیږي ‪ .‬دکیمیاوي معادلې عمومي‬
‫شکل الندې وګورئ ‪.‬‬
‫‪aA + bB → cC + dD‬‬

‫په پورتنۍ افاده کې د( ‪ ) a , b , c‬او‪ d‬د (‪ ) A ,B ,C‬او‪ D‬موادو د مولونو شمیر ښېي ‪ .‬اود‬
‫ستیکومتریک ضریبونو په نوم یادیږي ‪ .‬په پورټڼۍ افاده کې د ( → ) غشې د غیر رجعي تعامل‬
‫لپاره لیکل کیږي ‪ .‬که یو تعامل رجعي وي ‪ ،‬نو بیا د اولیه موادو اد تعامل د حاصالتو تر منځ‬
‫دوه غشي یا د ( ↔) عالمه ایښودل ه کیږي ‪ .‬کیمیاوي تعادل وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Chemical equilibrium=(химические равновесия‬کیمیاوي تعادل ) ‪ :‬په رجعي‬

‫تعاملونو کې د تعامل حاصالت بیرته تجزیه کیږي او لومړني مواد جوړوي ‪ .‬د رجعي تعامل په‬
‫پیل کې د مستقیم تعامل ( →) سرعت ( ‪ )V1‬زیات اود معکوس تعامل ( ← ) سرعت ‪ )V2‬لږ‬
‫(‬

‫وي ‪ ، .‬خو دوخت په تیریدو سره د مستقیم تعامل سرعت ورو ورو کمیږي اود معکوس تعامل‬
‫سرعت ورو ورو زیاتیږي ‪.‬او باالخره د ټاکلي فشار الندې اود تودوخې په ټاکلې درجه کې داسې‬
‫لحظه را رسیږي ‪ ،‬چې د مستقم او معکوس تعاملونو سرعتونه یوشی (‪ ) V1= V2‬شي ‪ .‬دلته ویل‬
‫کیږي چې کیمیاوي تعامل د تعادل په حال کې دی ‪ .‬د تعادل په حال کې په تعامل کې د شاملو‬
‫موادو غلظونه ثابت پاتې کیږي ‪ ،‬خو که خارجي شرایط ( ‪ ) P, T‬تغیر وکړي او یا په سستم کې‬
‫دکومې مادې مقدار لږ او یا زیات کړو ‪ ،‬نو دلته کیمیاوي تعادل ړنګیږي ‪ .‬که د تعامل عمومي‬
‫شکل په الندې ډول وي ‪:‬‬
‫‪V1‬‬
‫→‬
‫‪aA + bB ↔ cC + dD‬‬
‫←‬
‫‪V2‬‬

‫نو د تعادل په شرایطو کې لیکو ‪:‬‬

 ‫‪134‬‬

‫په وروستۍ افاده کې ( ‪ )K‬د کیمیاوي تعامل د تعادل د ثابت په نوم یادیږي ‪ .‬د (‪ ) K‬قیمت د هر‬
‫کیمیاوي تعامل لپاره ثابت او یواځې د تودوخې د درجې د تغیر سره تغیر کوي ‪ .‬د لوی قوس ] [‬
‫په منځ کې د اړوند مادې د تعادلي حالت غلظت لیکل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Chemical equivalent= ( химический эквивалент‬کیمیاوي معادل ) ‪equivalent :‬‬

‫‪ weight‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Chemical fossil‬کیمیاوي فوسیل ) ‪ :‬هغه کیمیاوي ماده ده ‪ ،‬چې د غره او یا دځمکې د طبقو‬
‫تر منځ د یو ژوندي شي د وجود څخه پاتې وي ‪ .‬فوسیل د ځمکې د طبقو د جوړیدو پر مهال د یو‬
‫ژوندي شي شته والی ښېي ‪ .‬د بیلګې په توګه هغه فوسیلونه چې د ځمکې په ځینو طبقو کې پیدا‬
‫شوي دي داسې ښېي ‪ ،‬چې د ځمکې پر مخ د ( ‪ )۳۰۰۰‬میلونه کالو راهیسې ژوند وجود درلود ‪.‬‬

‫)‪ : Chemical reaction=( химические реакции‬کیمیاوي تعامل د یوډول موادو څخه د‬

‫بل ډول داسې نویو مواد و جوړیدل ‪ ،‬چې د لومړنیو موادو څخه یی خواص توپیر ولري د‬
‫کیمیاوي تعامل په نوم یادیږي ‪.‬‬
 ‫‪135‬‬

‫)‪ ( Chemiluminescence=(химолюминесцеция‬کیمیاوي لومینیسنس ) ‪ :‬لومینیسنس‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Chemosorption(химосорпция‬شیموسورپشن ) ‪ :‬ادسورپشن وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Chemistry‬کیمیا ) ‪ :‬د کیمیاوي عناصرو اود هغوئ څخه د جوړشویو مرکبونو د څېړنې پوهې‬
‫ته کیمیا وایی ‪ .‬په کیمیا کې د کیمیاوي عناصرو او کیمیاوي مرکبونو خواص ‪ ،‬ترکیب ‪،‬‬
‫اوجوړښت او همدا رنګه کیمیاوي تغیرات ( کیمیاوي تعاملونه ) څیړل کیږي ‪ .‬په کیمیاوي‬
‫تعاملونو کې د اتومونو خارجي الکترونونه ( والنسي الکترونونه ) برخه اخلي ‪ ,‬اود اتومونو‬
‫هستې په کیمیاوي تعامل کې تغیر نه کوي ‪.‬‬

‫‪ (China clay‬چینایی خاوره ) ‪ :‬کاولین وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Chines white‬چاینیز وایت ) ‪ :‬زنک اکساید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Cherality‬چیرالټي ) ‪ :‬د ښیي او کیڼ الس فضایی جوړښت درلودلو خاصیت د چیرالټي په نوم‬
‫یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Cherality element , cherality center‬دچیرالټي عنصر ‪ ،‬د چیرالټي مرکز ) ‪ :‬په مالیکول‬
‫کې دهغه عنصر اتوم کوم چې مالیکول ته دا امکان ورکوي چې د ښیي او کیڼ الس فضایی‬
‫جوړښټ ولري د هغه مالیکول دچیرالټي مرکز بلل کیږي ‪ .‬لکه اسیمتریک اتوم چې د مالیکول‬
‫د چیرالټي مرکزدی ‪.‬‬

‫‪ (Chitin‬شتین ) ‪ :‬یو پولي سکراید دی ‪ .‬جوړښټي فورمول یی الندی ورکړل شوی دی ‪.‬‬
 ‫‪136‬‬

‫‪Chitin‬‬

‫‪ (Chloral‬کلورال )‪ :threechloroethanal :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Chloralhydrate‬کلورال هایدریټ ) ‪ 2,2,2 –thrichloroethanediol :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Chlorates (хлораты‬کلوریټونه ) ‪ :‬د کلورک اسیدونو مالګې د کلوریټونو په نوم یادیږي ‪،‬‬
‫چې کلورین پکې د اکسیدیشن مختلفې درجې لري ‪ .‬د کلورین مختلفې اکسیدیشني درجې‬
‫لرونکې مالګې په الندې ډول نومول کیږي ‪.‬‬

‫که د کلورین اکسیدیشني درجه نه وي ښودل شوي ‪ ،‬نو دلته د ‪ ClO3-‬ایون لرونکې مالګه مطلب‬
‫دی ‪.‬‬

‫( ‪ ( Chloric acid‬کلورک اسید ) ‪ :‬د کلورین اکسیجن لرونکي تیزابونه د کلورک اسید په نوم‬
‫یادیږي ‪ ،‬چې د کلورین د اکسیدیشني درجې د مشخص کولو په صورت کې داسې نومول کیږي ‪.‬‬
 ‫‪137‬‬

‫)‪ (Chloride =(хлорид‬کلوراید =کلورید ) ‪ :‬هالید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Chlorination=(хлорирования‬کلورینیشن ) ‪ :‬پر یو مالیکول باندې د کلورین اتوم نصبول‬

‫د کلورینیشن د تعامل په نوم یادیږي ‪ ( .‬هالوجنیشن وګورئ ) ‪ .‬د اوبو د مکروبونو د وژلو په‬
‫خاطر په اوبو کې د کلورین حل کول هم د کلورینیشن په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Chlorine= (хлор)-Cl‬کلورین = کلور) ‪ :‬د دوره یی جدول د (‪ )V11 A‬نیم ګروپ یو فعال‬
‫غیر فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪ ، )۱۷‬اتومي کتله یی( ‪ ) ۳۵ ، ٤۵۳‬کثافت یی ‪3,214 g /‬‬
‫‪ ، dm3‬د ویلې کیدو نقطه یی د سانتیګراد ( ‪ )- ۱۰۰ ،٩۸‬درجې اود جوش نقطه یی د سانتیګراد (‬
‫‪ ) -۳٤ ، ۶‬درجې ده ‪ .‬د ډیرو عناصرو سره مستقیما تعامل کوي ‪ ،‬اکسیدیشني درجې یی ( ‪ )۱-‬او‬
‫) ‪ ( +1 , +3 , + 5 , + 7‬دي ‪ .‬د چښلو د اوبو د کلورینیشن اود زیات شمیر عضوي مرکبونو‬
‫د سنتیز لپاره په کار راځي ‪ .‬کلورین پر ‪ ۱۷٤۳‬کال کارل شیلي پیژندلې دی ‪.‬‬

‫)‪ (Chlorine dioxide =(двуокись хлра‬کلورین دای اکساید ) ‪ :‬ژیړ بخن یا سره ته ورته‬
‫چاودیدونکي غاز ( ‪ ) ClO2‬دی کثافت یی ( ‪ (3,09 g / dm3‬دی ‪ ،‬د ویلې کیدو نقطه یی د‬
‫سانتیګراد ‪ ( -59,90C‬او د جوش نقطه یی )‪) 9,90C‬ده‬

‫)‪ (Chlorine mono oxide= (окись хлора‬کلوراین مونو اکساید= کلورین اکساید ) ‪ :‬ډای‬
‫کلورین اکساید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Chlorite=(хлорит‬کلورایټ = کلوریت) ‪ :‬شین رنګه ورقي سلیکاټي منرال دی ( کلوریټ)‬

‫وګورئ‬

‫‪ ( Chloroacitic acid‬کلورو اسیتک اسید ) ‪ :‬کلورو ایتانوئیک اسید وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪138‬‬

‫)‪ (Chlorobenzene=(хлоробензол‬کلوروبنزین = کلورو بنزول ) ‪:‬لمبه ( شغله ور )کیدونکې‬

‫مای ( ‪) C6H5Cl‬ده ‪،‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )۱ ، ۱۰۶‬د ویلې کیدو نقطه یی ( ‪)٤۵- ، ۳٤‬‬
‫سانتیګراد اود جوش نقطه یی (‪)۱۳۱،۸۵‬سانتیګراد ده په صنعت کې د محلل په توګه کارول‬
‫کیږي ‪.‬‬

‫)‪ -۲ (2-Chlorobuta-1,3 diene , clopoprene(хлорпрен‬کلورو بوتا ‪ ۳ ،۱‬ډای ین ‪ ،‬کلورو‬

‫پرین ) ‪ :‬بې رنګه مای ده )‪ ( CH2 = CCl – CH = CH2‬دجوش نقطه یی)‪( ۵٩‬سانتیګراد او‬
‫نسبي کثافت یی) ‪(0,96‬دی ‪ .‬د پولیمیرایزیشن څخه یی مصنوعي ربړ جوړوي ‪.‬‬

‫)‪ (Chloroethane , ethyl chloride=( хлороэтан‬کلوروایتان ‪ ،‬ایتایل کلوراید ) ‪ :‬لمبه(‬

‫شغله ور) کیدونکې بې رنګه غاز (‪ )C2H5Cl‬دی ‪.‬د ویلې کیدو نقطه یی(‪ ) - ۱۳۶، ٤‬سانتیګراد‬
‫اود جوش نقطه یی( ‪ )۱۲ ، ۳‬سانتیګراد ده ‪ .‬د تترا ایتایل سرب ( چې په پطرولو کې په کار راځي‬
‫) د الس ته راوړلو لپا په کاریږي ‪.‬‬

‫‪ (Chloroethanoic acid , chloroacetic acid‬کلورو ایتانوئیک اسید ‪ ،‬کلورو اسیتک اسید‬

‫) ‪ :‬که د ایتانوئیک اسید د میتایل د ګروپ هایدروجنونه په کلورین تعویض شي ‪ ،‬نو درې ډوله‬
‫ایتانوئیک اسیدونه ‪ ،‬چې کیمیاوي فورمولونه اود ‪ Ka‬قیمتونه ( په ‪۲۵‬سانتیګراد کې ) یی‬
‫الندې ورکړل شوي دي الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ ( Chloroethene , vinyl chloride(хлористы винил‬کلورو ایتین ‪ ،‬وینایل کلوراید ) ‪:‬‬

‫بې رنګه غاز ( ‪ ) CH2 = CHCl‬دی ‪ .‬نسبي کثافت یی( ‪ ) ۰ ، ٩۱۱‬د ویلې کیدو نقطه یی (‬
 ‫‪139‬‬

‫‪ ) -153,80C‬سانتیګراد ‪ ،‬اود جوش نقطه یی ( ‪ )۱۳- ، ۳۷‬سانتیګراد ده د کلورین او ایتیلین‬

‫د تعامل څخه په دوه پړاونو کې په الندې تر تیب الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪Cl2 + CH2 = CH2 → CH2Cl – CH2Cl‬‬

‫‪-HCl‬‬
‫‪CH2Cl – CH2Cl‬‬ ‫‪→ CH2 = CHCl‬‬

‫د وینایل کلوراید د پولیمیرایزیشن څخه پولی وینایل کلوراید ( ‪ ) PVC‬الس ته راوړي ‪.‬‬

‫)‪ ( Chloroflurocarbon( CFC‬کلوروفلورو کاربن ) ‪ :‬د کلورین او فلورین سره د‬

‫هایدروکاربنونو مرکبونه دي ‪ ،‬چې د هایدروکاربن یو یا ټول د هایدروجن اتومونه په کلورین او‬
‫فلورین تعویض شوي دي ‪ .‬تجارتي نوم یی ‪ freon‬دی د ‪ freon12‬کیمیاوي فورمول )‪( CCl2F2‬‬
‫دی ‪ .‬فریونونه کیمیاوي غیر فعال اود تودوخې تر لوړو درجوپورې ثابت مرکبونه دي ‪ .‬د سړونکو‬
‫غازونو په توګه په یخچالونو کې او هم د محلل په توګه په کاریږي ‪ .‬د تودوخې د مقاومت او‬
‫کیمیاوي عطالت په وجه د اتوموسفیر لوړو طبقو ته نفوذ کوالی شي ‪ .‬دلته د فوتو کیمیاوي‬
‫تعاملونو په واسطه تجزیه کیږي اود اوزون سره تعامل کوي ‪ ozone lyer ( .‬وګورئ ) چې له دې‬
‫کبله د اوزون په طبقه کې سوري رامنځ ته کیږي اود لمر وړانګې د فلتر کیدو پرته ( د اولترا‬
‫فیولت وړانګو سره یو ځای) ځمکې ته راځي اود نړیوالې ګرمۍ او وچ کالۍ سبب ګرځي ‪ .‬د‬
‫همدې تعامل له کبله ددغه مرکبونو په هکله نړیوال ذهنیت خراب شوی دی ‪.‬‬

‫) ‪ ( Chloroform =(хлороформ‬کلوروفورم ) ‪ :‬تری کلورومتان وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Chloromethane- methyl chloride =( хлоро метан‬کلورومتان ‪ ،‬متایل کلوراید ) ‪ :‬بې‬
‫رنګه لمبه ( شغله ور) کیدونکی غاز ( ‪ ) CH3Cl‬دی ‪ .‬نسبي کثافت یی(‪ ، )0,9‬د ویلې کیدو نقطه‬
‫یی( ‪ )٩۷- ، ۱‬سانتیګراد اود جوش نقطه یی ( ‪ )-۲٤ ، ۲‬سانتیګراد ده ‪ .‬د بې هوشه کولو لپاره او‬
‫هم د سړونکې مادې په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Chlorophenol= ( хлорофинол‬کلورو فینول ) ‪ :‬تیزابي مرکبونه دي ‪ .‬د فینول د‬

‫کلورونیشن څخه الس ته راځي ‪ .‬د مونو کلوروفینول کیمیاوي فورمول)‪ ) C6 H4 Cl OH‬دی د‬
 ‫‪140‬‬

‫انتي سپتیک ‪ ،‬ډس انفکشني ‪ .‬او هم د حشرو ضد موادو په توګه کارول کیږي ‪ .‬د متانل سره‬
‫کاندنسیشني پولیمیرونه جوړوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Chlorophos= (хлорофос‬کلورو فوس ) دمالونو دکنو ضد مواد دي د مچانو اود نباتاتو د‬
‫پرازیتونو ضد اغیزمنه دوا ده ‪ .‬دګرمي وینې لرونکو حیواناتو لپاره لږه مضره ده ‪ .‬په اوبوکې‬
‫حلیږي کیمیاوي فورمول یی الندې دی‬

‫)‪( Chlorophyll=(хлорофилл‬کلوروفایل =کلورو فیل ) ‪ :‬عضوي ماده ده ‪ ،‬چې په نباتاتو کې‬

‫پیدا کیږي ‪ .‬د کلوروفیل ( ‪ )a‬او کلوروفیل ( ‪ )b‬پګمنتونه د نباتاتو شین رنګ منځ ته راوړي ‪.‬‬
‫دکلوروفیل د مالیکول په ترکیب کې مګنیزیم شامل دی ‪ .‬د نباتاتو په شنو پا و کې اوبه او‬
‫کاربندای اکساید د کلوروفیل او ر ا په موجودیت کې ( ر ا د کلوروفیل د مالیکول په واسطه‬
‫جذبیږي ) تعامل کوي او قند جوړیږي ‪ .‬دغه پروسه ډیر پړاونه لري ‪ ،‬چې نتیجه یی کیدای شي په‬
‫الندې ډول افاده شي ‪.‬‬

‫‪CO2 + 2H2O → [ CH2O] + H2O + O2‬‬

 ‫‪141‬‬

‫‪ (Chloroplatinic acid‬کلوروپالتینک اسید ) ‪ :‬سوربخن کرستلي تیزاب )‪ ) H2PtCl6‬دی ‪.‬‬

‫‪ ( Chloroprene‬کلورو پرین ) ‪ 2-chlorobuta-1,3 diene :‬وګورۍ ‪.‬‬

‫‪ ( Chlorosulphane‬کلوروسلفان ) ‪ disulpher dichloride :‬وګورۍ ‪.‬‬

‫‪ ( Chlorous acid‬کلوروس اسید)‪ chloric(111) acid :‬وګورۍ ‪.‬‬

‫‪( Choke damp‬چاک دامش )‪ black damp‬وګورۍ ‪.‬‬

‫‪ (Cholicalciferol‬کولي کالسیفیرول ) ‪ vitamin D:‬وګورئ‬

‫‪ (Cholesterol‬کولستیرول ) ‪ :‬یو ستیرول دی ‪ ،‬چې د حیواناتو او نباتاتو په نسجونو کې‬

‫پیداکیږي ‪ .‬کولسترول په ازاد ډول ا و هم د غوړیو د تیزابو سره د استر په ترکیب کي پیدا کیږي ‪.‬‬
‫کولسترول په کلمو کې د غذایی موادو څخه جذب او هم په ځیګر کې جوړیږي ‪ .‬د وینې د پالزما‬
‫د لیپو پروتینو اود لیپید –پروتین کامپلکس ( چې د حجرې غشا جوړوي ) په ترکیب کې شامل‬
‫دی ‪ .‬ډول ډول ستیروئیدونه لکه ‪ ، bili acid‬د شهوت هورمونونه ‪adrinocorticoid hormons،‬‬
‫د کولسترول څخه جوړیږي ‪ .‬د کولسترول څخه مشتق ‪ 7- dehydrocolestrol‬د انسان په بدن کې‬
‫د لمر د ر ا په مرسته په ویټامین ( ‪ ) D3‬بدلیږي ‪ .‬په وینه کې د کولسترول زیاتیدل د(‬
‫‪ )aterosclerosis‬ناروغي ( دشریانونو پر داخلي دیوال لیپید جم کیږي او په پایله کې شریانونه‬
‫تنګ اود وینې په جریان کې ستونزه رامنځ ته کیږي ) منځ ته راوړي ‪ .‬د کولسترول جوړښتي‬
‫فورمول په ستیروئید کې وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Chromates=(кроматы‬کرومیټ = کرومات ) ‪:‬هغه مالګې دي چې د (‪ )CrO4-2‬ایون لري ‪.‬‬

‫)‪ ( Chromatography =(хроматография‬کروماتوګرافي ) ‪ :‬د غازونو یا مایعاتو د ګډولې‬

‫او هم د محلول د اجزاود بیلولو یو متود دی ‪ ،‬چې په ‪ ۱٩۰۳‬کال کې روسي بوتانست میخایل‬
‫سوت پېژندلی دی ‪ .‬میخایل سوت کالومن کروماتو ګرافي منځ ته راوړه ‪ .‬په دې کروماتوګرافۍ‬
 ‫‪142‬‬

‫کې یو اوږد ښیښه یی نل د یو ادسوربنت ( جاذب ) لکه الومینا او یا د ایونیتونو څخه ډکوي ‪ .‬او‬
‫عمود یی دروي ‪ .‬بیا امتحاني ګډوله د یو قیف په واسطه د نل پاسنۍ خولې کې ورو ورو اچوي ‪.‬‬
‫دلته د ادسوربنت (ساکن فاز ) او ادسوربات ( متحرک فاز ) د اجزاو د طبیعت پر بنسټ د‬
‫ګډولې هغه جز ‪ ،‬چې په پر دې ادسوربنت ښه جذبیږي د کالوم په سرکې او هغه جز چې پر دې‬
‫ادسوربنت ښه نه جذبیږي د کالوم په پای کې جذب اویا هم د جذبیدو پرته د کالومن څخه وځي ‪.‬‬
‫او په دې توګه د ګډولې اجزا د کالومن په مختلفو برخو کې جذب او یو له بله جال کیږي ‪ .‬که‬
‫امتحاني ګډوله مای محلول وي ‪ ،‬نو داډول کروماتوګرافي د مای کروماتوګرافي په نوم اوکه‬
‫غازوي ‪،‬نو د غاز کروماتوګرافي په نوم یادیږي ‪ .‬په وروستیو کلونوکې د کروماتوګرافۍ ډیر‬
‫ډولونه منځ ته راغلي دي ‪ ،‬چې د ایونو د تبادلې کروماتوګرافي ‪ ،‬کاغذ کروماتوګرافي یی‬
‫مثالونه دي ‪ .‬کروماتوګرافي د موادو دپیژندنې ‪ ،‬پاکونې ‪ ،‬او بیلونې ( جال کونې ) لپاره کارول‬
‫کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Chrome alum=( хромалюм‬کروم الوم ) ‪ :‬پتاسیم کرومیم سلفیټ وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Chromeiron ore‬د کروم اوسپنې معدني مواد ) ‪ :‬د اوسپنې او کروم ګډ اکساید ( ‪FeO .‬‬
‫‪ )Cr2O3‬دی ‪ ، .‬چې کرومیمي فوالد ورڅخه الس ته راوړي ‪.‬‬

‫‪ ( Chrome red‬سور کروم ) ‪ :‬قلوي سرپ کرومیټ ( ‪ )PbO. PbCrO4‬دی ‪ ،‬چې د سور پګمنت‬
‫په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Chrome yellow‬زیړ کروم) ‪ :‬سرب کرومیټ دی ‪ ،‬چې د پګمنت په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Chromic acid =( хроmовая кислота‬کرومک اسید ) ‪ :‬د کرومیټ د مالګو اړوند یو‬
‫فرضي ( ‪ ) hypothetical‬تیزاب ( ‪ )H2CrO4‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Chromic anhydride =( хромовый ангидрид‬کرومک انهایدراید ) ‪ :‬کرومیم ( ‪)V1‬‬

‫اکساید وګورۍ ‪.‬‬
 ‫‪143‬‬

‫( ‪ ( Chromic compounds‬کرومیک مرکبونه ) ‪ :‬د کروم ( ‪ )+3 , +6‬مرکبونه دې لکه چې‬

‫‪ CrO3‬دکرومک اکساید په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Chromite(хромит‬کرومایټ = کرومیټ) ‪ :‬د کروم د معدني موادو اساسي منرال‬

‫‪ )FeCr2O4‬دی ‪.‬‬

‫‪ (Chromium=( хром) -Cr‬کرومیم = کروم ) ‪ :‬سخت نقره یی رنګه فلز ‪ ،‬انتقالي عنصر دی ‪.‬‬
‫اتومي نمبر یی ( ‪ ، )۲٤‬اتومي کتله یی( ‪ ،)۵۱ ، ٩٩۸‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )۷ ، ۱٩‬د ویلې کیدو‬
‫نقطه یی ( ) ‪18570C‬سانتیګراد ‪ ،‬د جوش نقطه یی (‪ ) ۲۶۷۲‬سانتیګراد ده ‪ .‬د مالګې دتیزاب اود‬
‫ګوګړو د تیزاب سره تعامل کوي اود کروم ( ‪ )11‬مالګې جوړوي ‪ .‬دکروم ( ‪ )111‬او کروم ( ‪)V1‬‬
‫مرکبونه یی ثابت دي ‪ .‬کروم پر ‪ ۱۷٩۷‬کال ‪ vauquelin‬پیژندلې دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Chromium(11) oxide(окись хрома(11‬کرومیم (‪ )11‬اکساید ) ‪ :‬تور رنګه په اوبو کې‬

‫ناحله پودر دي ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی ( ‪ )CrO‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Chromium(111) oxide =( окись хрома( 111‬کروم (‪ )111‬اکساید ) ‪ :‬شنه کرستلي په‬
‫اوبو کې ناحله مواد)‪ ( Cr2O3‬دي ‪ .‬دویلې کیدو نقطه یی ‪ ۲٤۳۵‬سانتیګراد اود جوش نقطه یی‬
‫‪ ٤۰۰۰‬سانتیګراد ده ‪ .‬د شنه پګمنت په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Chromium(1 V) oxide , chromium dioxide=(окись хрома(1V‬کرومیم ( ‪)1V‬‬

‫اکساید ‪ ،‬کرومیم ډای اکساید ) ‪ :‬تور رنګه په اوبو کې ناحله پودر)‪ ( CrO2‬دي ‪ .‬د ویلې کیدو‬
‫نقطه یی ‪۳۰۰‬سانتیګراد ده ‪ .‬یو غیر ثابت مرکب دی ‪.‬‬

‫‪Chromium ( V1) oxide , chromium trioxide, chromic anhydride=(окись‬‬

‫))‪ (хрома(V1‬کرومیم ( ‪ )V1‬اکساید ‪ ،‬کرومیم ترای اکساید ‪ ،‬کرومیک انهایدراید ) ‪:‬‬
‫دامرکب ( ‪ )CrO3‬سور رنګ لري ‪ .‬د ویلې کیدو نقطه یی ‪ ۱٩۶‬سانتیګراد ده یو قوي اکسیدانت‬
‫دی ‪ .‬په اوبو کې حلیږي او کرومیک اسید جوړوي ‪ .‬د تودوخې په ‪٤۰۰‬سانتیګراد کې اکسیجن له‬
‫السه ورکوي او په ( ‪ ) Cr2O3‬اوړي ‪.‬‬
 ‫‪144‬‬

‫‪( Chromium potassium sulphate‬کرومیم پتاسیم سلفیت ) ‪ :‬سره کرستلي ماده ( ‪K2SO4.‬‬
‫‪ )Cr2(SO4)3 .24 H2O‬ده ‪ .Alums.‬وګورئ ‪.‬‬
‫‪ ( Chromium steel‬کرومیمي فوالد ) ‪ :‬دا فوالد د( ‪) ٪ ۲۵ – ۸‬کروم لري ‪.‬‬

‫)‪ (Chromophore =(хромофор‬کروموفور ) ‪ :‬د اتومونو داسې ګروپ دی ‪ ،‬چې د رنګي‬

‫موادو د رنګ سبب ګرځې ‪ .‬په عمومي ډول د اتومونو هغه ګروپونه ‪ ،‬چې المحدوده یا ګرځنده (‬
‫) ‪ delocalized‬الکترونونه لري د کروموفور رول لوبوي ‪ .‬د ازو ګروپ ( ‪ ، ) - N = N -‬د نترو‬
‫ګروپ (‪ ، ) - NO2‬نتروزو ګروپ ( ‪ )- NO‬او کاربونیل ګروپ ( ‪ )> C = O‬د کروموفور‬
‫ګروپونو په ډله کې راځي ‪.‬‬

‫))‪ ( Chromous compound=(соеденения хром( 11‬کروموس مرکبونه ) ‪ :‬د کروم (‪) 11‬‬
‫مرکبونه دي لکه کروموس کلوراید ( )‪(CrCl2‬‬

‫‪ ( Chromyl chloride , chromium oxychloride‬کرومایل کلوراید ‪ ،‬کرومیم اکسي‬

‫کلورای ) ‪ :‬پخه سره مای )‪ ) CrO2Cl2‬ده ‪ .‬قوي اکسیدانت دی ‪.‬‬

‫‪ (Cinnabar‬سینابر ) ‪ :‬د سیماب (‪ ) 11‬سلفاید منرال دی ‪.‬‬

‫) ‪ ( Cinnamic acid ( 3-phenyl propenoic acid‬سینامک اسید ‪ -۳ ،‬فینایل پروپینوئیک‬

‫اسید ) ‪ :‬سپین کرستلي ‪ ،‬ارو ماتیک کاربوکسایلک اسید ) ‪( C6H5- CH = CH – COOH‬‬
‫دی ‪ .‬نسبي کثافت یی( ‪ ،)1,248‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )۱۳۶-۱۳۵‬سانتیګراد اود جوش نقطه‬
‫یی ( ‪ )۳۰۰‬سانتیګراد ده ‪.‬‬

‫)‪ (Citrate=(цетраты‬ستریت = څترات ) ‪ :‬د ( ‪ )citric acid‬مالګه یا استر دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Citric acid=(лимоннаякислота‬سیترک اسید= د لیمو تیزاب ) ‪ :‬هایدروکسي‬

‫کاربوکسایلک اسید دی ‪ .‬په سیتروس میو و کې پیداکیږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬
 ‫‪145‬‬

‫‪ (Claisen condensation‬کالیزن کاندنسیشن) ‪ :‬د استرونو خاص ډول تعامل دی ‪ .‬دلته د‬

‫استر دوه مالیکوله په خپل منځ کې تعامل کوي او کیتو استر جوړوي ‪.‬‬

‫ددې تعامل میخانیکیت د الډول تعاملونو په څیر دی اوسودیم ات اکساید پکې د کتلست‬
‫په توګه استعمالیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Clapeyron- clausiuss equation=( уравнения клаперона cлаузуса‬د کالپیرون –‬

‫کالوزوس معادله ) ‪ :‬دامعادله دخالصې کیمیاوي مادې د فازي اوښتون ( لکه د ذوب او غلیان‬
‫عملې ) پر مهال د خارجي فشار دتغیر )‪(d p‬سره دفازي اوښتون د تودوخې د درجې د تغیر ( ‪dT‬‬
‫) اندازه ښیي ‪ .‬د کالپیرون ‪-‬کالوزوس معادله داسې شکل لري ‪.‬‬

‫‪dp‬‬ ‫‪λ‬‬
‫= ‪……….‬‬ ‫‪………….‬‬
‫‪dT‬‬ ‫‪T ∆V‬‬

‫دلته ( ‪ )λ‬هغه مقدار تودوخه ده ‪،‬چې د یو مول خا لصې کیمیاوي مادې د فازي اوښتون پر‬
‫مهال جذب یا ازادیږي ‪ T .‬د تودوخې هغه درجه ده ‪ ،‬چې د متعادل فازي اوښتون په جریان کې‬
‫ثابته پاتې کیږي ‪ .‬که د فازي اوښتون په جریان کي جارجي فشار د ( ‪ )d p‬په اندازه تغیر وکړي‬
‫‪،‬نو ( ‪ )T‬هم د ( ‪ )dT‬په اندازه تغیر کوي ‪ ∆ V .‬د فازي اوښتون په پایله کې ددغې مادې د حجم‬
‫تغیر ښیي‪.‬‬
‫‪ ( Clark process‬د کالرک پروسه ) ‪ :‬د اوبو سختي وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪146‬‬

‫‪ ( Clathrate‬کالترات ) ‪ :‬یو جامد مخلوط دی ‪ ،‬په کوم کې ‪ ،‬چې د یوې مادې کوچني‬
‫مالیکولونه د بلې مادې دکرستلي جالۍ په تشو ځایو کې ځای نیسي ‪ .‬د اوبوکنګل په سلفر ډای‬
‫اکساید او زینون کې کالترات جوړوي ‪.‬‬
‫‪ (Claudetite‬کالو دایت ) ‪ :‬د ارسنک (‪ )111‬اکساید منرال )‪ )As4O6‬دی ‪.‬‬

‫‪ ( Clemmensen reduction‬کلیمنسن ارجاک ) ‪ :‬دکاربونایل ګروپ ( ‪ )C = O‬تر ( ‪)C H2‬‬

‫پورې د ارجاک کولو یو متود دی ‪ .‬دلته د جست د املګم او رقیق هایدروکلو رک اسید څخه کار‬
‫اخلي‬

‫‪ (Clusius column‬د کلیوسیوس کالومن ) ‪ :‬دحرارتي نفوذ په واسطه د ایزوتوپونو د بیلولو‬

‫یوه اله ده ‪ .‬ددې الې یو ډول یی دیرش متره لوړعمودي کالومن لري چې په منځ کې یی برقي ګرم‬
‫دلته سپک‬ ‫سیم حرکت کوي د ایزوتوپونو غازي ګډوله د دغه سیم په واسطه ګرمیږي‬
‫ایزوتوپونه د درندو ایزوتوپونو په پرتله ژر دکلومن سر ته نفوذ کوي او له ګډولې څخه یی جال‬
‫کوي ‪.‬‬

‫‪ ( Cluster compounds‬کلستر مرکبونه ) ‪ :‬داسې مرکبونه دي ‪ ،‬چې یو ګروپ د فلز اتومونه‬

‫پکې د فلز‪ -‬فلز کیمیاوي اړیکې په واسطه په خپل منځ کې تړاو لري ‪ .‬که اتومونه د یو عنصر وي‬
‫‪ ،‬نو دغسې کلستر د ایزوپولي مرکب په نوم او که اتومونه د مختلفو عناصرو وي ‪ ،‬نو دغسې‬
‫کلستر د هترو پولي مرکب په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Coacervate‬کواکروویت ) ‪ :‬د ماکرو مالیکولو ( نشایستې ‪ ،‬پروتینو ‪ ،‬لیپید او نکلوئیک‬

‫اسید ) یو اګریګات دی ‪ ،‬چې ثابت کالوئیدي جوړښت او ژوندۍ مادې ته ورته خواص لري ‪.‬‬

‫)‪ ( Coagulation=(коагуляция‬کو اګولیشن = پرم کیدل ) ‪ :‬کالوئیدي ذرې یو بل سره نښلي‬

‫او لوی کتلې جوړوي ‪ ،‬دغه پیښه د کواګولیشن یا پرم کیدو په نوم یادیږي ‪ .‬لکه د وینې پرم‬
‫کیدل او نور ‪ .‬په ایوني کالوئیدي سستمونو کې که ایوني مواد سستم ته ورزیات شي ‪ ،‬نو د‬
‫سستم ایوني قوه تغیر کوي ‪ ،‬کالوئیدي سستم بې ثباته کیږي او کواګولیشن کوي ‪( .‬‬
 ‫‪147‬‬

‫) ‪ flocculation‬وګورئ ‪ .‬په ځینو سستمونو کې تودوخه هم د کواګولیشن سبب ګرځي ‪ .‬لکه‬

‫هګۍ ته چې تودوخه ورکړل شي ‪ ،‬نو البومین یی کواګولیت کیږي ‪.‬‬

‫‪ (Coal gas‬کول غاز ‪ ،‬دسکرو غاز) ‪ :‬د سون غاز دی ‪ ،‬چې د سکرو د تخریبي ( دسترکتیف)‬
‫تقطیر څخه الس ته راځي ‪ .‬کول ګاز( ‪ )۵۰٪‬هایدروجن ‪ ) ٪ ۳۵ ( ،‬متان او ‪ ۸٪‬کاربن مونو اکساید‬
‫لري ‪.‬‬

‫‪ (Coal tar‬کول تار یا تارکول ) ‪ :‬هغه قیر چې د سکرو د تخریبي ( دسترکتیف ) تقطیر څخه الس‬
‫ته راځي د کول تار په نوم یادیږي ‪ .‬تارکول د یو شمیر عضوي مرکبونو لکه بنزین ‪ ،‬نفتالین ‪،‬‬
‫متایل بنزین او فینول ګډوله ده ‪.‬‬

‫‪ ( Cobalamine‬کوبال امین ) ‪ :‬ویټامین (‪ ) B‬کامپلکس وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Cobalt=(кобальт) - Со‬کوبالټ ) ‪ :‬انتقالي فلزي عنصر دی ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )۸ ، ٩‬د‬

‫ویلې کیدو درجه یی( ‪ ) ۱٤٩۵‬سانتیګراد اود جوش درجه یی ( ‪ )۲۸۷۰‬سانتیګراد ده ‪ .‬اتومي‬
‫نمبر یی( ‪ )۲۷‬او اتومي کتله یی ( ‪ ) ۵۸ ، ٩۳۳‬ده د کوبالت اکسیدیشني درجې )‪( +3 , + 2‬‬
‫دي ‪ .‬کوبالت جورخ براند پر ‪ ۱۷۳۷‬کال پیژندلې دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Cobalt(11)oxide=(окись коальт(11‬کوبالت )‪ ( 11‬اکساید ) ‪ :‬جامده کرستلي ماده (‬

‫)‪CoO‬ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Cobalt(111) oxide=(окись кобальт(111‬کوبالت )‪ (111‬اکساید ) ‪ :‬توره جامده‬

‫ماده ) ‪ ( C o2O3‬ده‬
‫‪ (Cobalt steel‬کوبالت لرونکي فوالد ) ‪ :‬داوسپنې الیاژ دی ‪ ،‬چې له‪ ۵‬تر‪ ٪۱۲‬کوبالت‪۲۰٪-٤‬‬
‫تنګستن ‪ ٤٪‬کروم ‪۲٪-۱،‬ونادیم لري‪.‬‬
 ‫‪148‬‬

‫‪Codeine‬‬
‫)‪ ( Codeine(кодеин‬کودین ) ‪ :‬سپین کرستلي پوډر دي او فزیولوجیکي خواص مورفین ته‬
‫ورته دي د درد ضد نیشه یی مواد دي ‪ ،‬چې د یو ډول بوتو څخه الس ته راځي ‪ .‬کیمیاوي فورمول‬
‫یی)‪ ) C18H21O3N‬اوجوړښتي فورمول یی پاس دی ‪.‬‬

‫‪(Cocaine( кокаин‬کوکائین )‪:‬یو الکالوئید دی ‪ .‬دیو ډول نبات د پا و څخه الس راځي ‪ .‬په اوبو‬
‫او عضوي محللونو کې لږ حلیږي ‪ .‬دنیشه یی موادو څخه دی ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی (‬
‫‪ )C17H21O4N‬دی‪.‬‬

‫‪ (Coenzyme‬کو انزایم ) یو عضوی غیر پروتیني مالیکول دی ‪ ،‬چې د انزام د مالیکول سره یو‬
‫ځای کیږي او په بیو کیمیاوي تعاملونو کې کتلستي عمل کوي ‪.‬‬

‫)‪ (Coffeen=(кофеин‬کافیین ) ‪ :‬یو الکالوئید دی ‪ ،‬چې د چای په پا و اود کوفي په دانو کې‬
‫پیداکیږي ‪ .‬سپینه کرستلي ترخه ماده ده ‪.‬جوړښتي فورمول یی الندې دی‬

‫‪кофеин‬‬
‫))‪ (Cohesion =(когекзия‬کوهیژن ) ‪ :‬د جذب هغه قوه چې د همجنسه مالیکولو تر منځ عمل‬
‫کوي ‪ ،‬د کوهیژن په نوم یادیږي ‪.‬‬
 ‫‪149‬‬

‫‪ ( Coinage metals‬د سکو فلزونه ) ‪ :‬د ( ‪ ) 1B‬نیم ګروپ فلزونه لکه مس ‪ ،‬نقره او طال ‪ ،‬چې‬
‫فلزي سکې ترې جوړیږي د سکو د فلزونو په نوم یادیږي ‪ .‬دغه کیمیاوي لږ فعال فلزونه دي ‪ ،‬نو‬
‫ځکه ژر یی زنګ نه وهي ‪ .‬د مس والنس ( ‪ ) 1 , 11‬د نقرې والنس ( ‪ )1 , 11‬اود طال والنس (‪1 ,‬‬
‫‪ ) 111‬دی ‪.‬‬

‫‪ ( Coke‬کوک ) ‪ :‬یو ډول سکاره دی وچې د ډبرې د سکرو د تصفیی څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Colchicines‬کول شي سین ) ‪ :‬یو ډول الکالوئید دی ‪ ،‬چې د حجرې ویش ) ‪( cell division‬‬
‫ورو کوي ‪ ،‬نو ځکه دسرطان مرض په تداوۍ ‪ ،‬جینیتک ‪ ،‬سایتولوژۍ ‪ ،‬اود نسل ګیرۍ په‬
‫څیړنو کې کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Collagen‬کوالګن ) ‪ :‬په اوبو کې ناحله تاري پروتین دی ‪ .‬د پوټکي ‪ ،‬پلو او هډوکو په ارتباطي‬
‫نسجونو کې پیداکیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Colligative properties=(колегативные своиство‬کولیګاتیف خواص ) ‪ :‬دمحلول‬

‫هغه خواص دي ‪ ،‬چې قیمت یواځې د حل شوې مادې د ذرو ( اتومونو ‪ ،‬ایونونه او مالیکولونو )‬
‫په شمیر پورې اړه لري اود حل شوې مادې په طبیعت پورې اړه نلري ‪ .‬لکه د محلول ازموتیک‬
‫فشار ‪ ،‬د حالص محلل په پر تله د محلول د انجماد د نقطي ټیټیدل اود غلیان د نقطې لوړیدل ‪.‬‬

‫‪ ( Colligation‬کالیګیشن ) ‪ :‬د دوه ازادو رادیکالو نو د یو ځای کیدواوتر منځ یی د یوې‬

‫کووالنسي اړیکې د جوړیدو پیښې ته کالیګیشن وایی ‪ .‬لکه په الندې مثال کې د متایل‬
‫کلوراید جوړیدل ‪.‬‬
‫→ ‪H3C . + . Cl‬‬ ‫‪CH3 Cl‬‬

‫)‪ ( Collision density=(плотность сталькновения‬د ټکرونو کثافت ) ‪ :‬د ذرو جریان دی‬
‫‪ ،‬کوم چې د یو چاپیریال څخه د تیریدو پر مهال په یو واحد وخت کې د هغه چاپیریال د یو واحد‬
‫حجم د ذرو سره ټکر کوي ‪.‬‬
 ‫‪150‬‬

‫‪ (Collodion‬کولودیون ) ‪ :‬د سلولوز نایتریت نازکه پرده ده ‪ .‬سلولوز نایتریت په ایتانول یا ایت‬
‫اوکسي ایتان کې حلوي دا محلول د سامان پرمخ اچوي او محلل تبخیروي ‪ ،‬چې په پایله کې د‬
‫سامان پر مخ د سلولوز نایتریت پرده جوړیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Colloid mills=(каллоидная мольница‬کالوئیدي ژرنده ) ‪ :‬ځانګړې ډول ژرنده ده ‪،‬‬

‫چې کیمیاوي مواد د کالوئیدي ذرو ( چې لوی والې یی له یو مکرو متر څخه لږ وي ) په اندازه‬
‫کوچنۍکوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Colloid micelle=(каллоидная мицель‬کالوئیدي میسل ) ‪ :‬میسل وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Colloids(коллоиды‬کالوئیدونه ) ‪ :‬هغه دسپرشني سستم دی چې د خپرې شوی ( حل شوې‬

‫) مادې د ذرو قطر یی ( ‪ ) 10-5 – 10-7 cm‬وي ‪ .‬دکالوئیدي سستم دخپرې شوې مادې ذرې د‬
‫مالیکولو څخه لوی وي ‪ ،‬دفلتر له کاغذه تیریږي او په عادي میکروسکوب کې نه لیدل کیږي ‪.‬‬
‫کالوئیدي سستمونه د معلق سستمونو ( املشنونو او سوسپنشنونو ) په پرتله ثابت دي ‪ ،‬مګر‬
‫دا سستمونه هم د وخت د تیریدو سره بدلون مومي ‪ .‬په اوبو کې د نشایستې محلول او وینه د‬
‫کالوئیدي سستمونو مثالونه دي ‪ micelle ( .‬وګورئ ) ‪.‬‬

‫‪ ( Colorimitric analysis‬کلریمتریک تحلیل ) ‪ :‬د محلول د رنګ د شدت له مخې د محلول‬

‫غلظت معلومول د کلریمتریک تحلیل په نوم یادیږي ‪ .‬دلته دامتحاني محلول رنګ د یو ستندرد‬
‫محلول ( معلوم غلظت لرونکي محلول ) د رنګ سره پرتله کوي اود امتحاني محلول غلظت‬
‫معلوموي ‪.‬‬

‫‪ ( Columbium , Niobium= (ниобий)-Nb‬کولومبیم = نیوبیم ) ‪ :‬د کولومبیم پخوانی نوم‬

‫نییوبیم دی ‪.‬‬

‫)‪ (Column chromatography =( каломен хроматография‬کالومن کروماتوګرافي ) ‪:‬‬

‫کروماتوګرافي وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪151‬‬

‫)‪ ( Combustion =)Сгарания‬سوځیدل ‪ ،‬احتراې ) ‪ :‬د اکسیجن سره د موادو چټک کیمیاوي‬
‫تعامل دی ‪ ،‬چې تودوخه او ر ا پکې ازادیږي ‪ .‬لکه د تیلو او لرګیو سوځیدل ‪.‬‬

‫‪ ( Common ion‬شریک ایون ) ‪ :‬که په اوبو کې د ( ‪ ) XCl‬د مالګې محلول وي اودې محلول ته د‬
‫( ‪ ) MCl‬مالګه ور واچول شي ‪ ،‬دلته دغه دواړه مالګې شریک ایون ( ‪ ) Cl-‬لري ‪.‬که د ( ‪) XCl‬‬
‫مالګه په اوبو کې لږه حل کیږي ‪ ،‬نو کله چې د (‪ ) MCl‬مالګه ( د ‪ Cl-‬ایونونه ) په دغه محلول‬
‫کې ور زیاته شي ‪ ،‬د ( ‪ )XCl‬د مالګې انحاللیت نور هم کمیږي ‪.‬‬

‫‪ (Common salts‬عادي مالګه ) ‪ :‬سودیم کلوراید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Competitive inhibition‬کامپیتیتیف انهیبیشن ) ‪ :‬انهیبیشن وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Complementarity‬کامپلیمنتري ‪ ،‬بشپړونه ‪ ،‬تکمیلونه ) ‪ :‬د ساده ذرو مختلف خواص‬

‫کیدای شي د ددغه ذرو په هکله د مختلفو نظریو په واسطه تشریح شي ‪ ،‬چې دلته دغه نظریات‬
‫یو بل بشپړوي ‪ .‬لکه د الکترونو د ډیفرکشن نظریه ‪ ،‬چې الکترون یوه څپه ( موخ) ‪ ،‬اود د فوتو‬
‫الکترک افکت نظریه ‪ ،‬چې الکترون یوه ذره معرفي کوي ‪ .‬دلته د الکترون څپه ایز او ذره ایز (‬
‫موجي او ذره یی ) نظر یی یوبل تکمیلوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Complex compounds=(комплексные соединения‬کامپلکس مرکبونه ) ‪ :‬د‬

‫کامپلکس مرکبونو عام تعریف نشته ‪ .‬دعادي مرکبونو سره د کامپلکس مرکبونو ظاهري توپیر‬
‫دا دی ‪ ،‬چې کامپلکس مرکبونه پیچلی ترکیب لري ‪ .‬ټول کامپلکس مرکبونه یو مرکزي فلزي‬
‫اتوم یا ایون لري ‪ ،‬چې د هغې چاپیره څو ایونونه او یا خنثی مالیکولونه د کیمیاوي اړیکو او یا‬
‫د الکترو ستاتیکي جذب قواو په واسطه نښتي وي ‪ .‬دغه مرکزي اتوم ته کامپلکس جوړونکی‬
‫ایون وایی ‪ .‬د کامپلکس مرکبونو مرکزي مثبت ایون اکثره د دوره یی جدول د نیم فرعي‬
‫ګروپونو عناصر ( لکه ‪ d‬انتقالي عناصر ) وي ‪ .‬هغه ایونونه او یا خنثی مالیکولونه ‪ ،‬چې د‬
‫کامپلکس جوړونکي ایون چاپیره دهغه سره مستقیم نښتي وي د لیګاندونو په نوم یادیږي ‪ .‬د‬
‫مرکزي ایون چا پیره د لیګاندونو شمیر د هغه ایون د کواردینیشني عد د په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫لیګاندونه د مرکزي ایون سره دومره ټینګ نښتي وي ‪ ،‬چې د حل کیدو پر وخت له هغه څخه نه‬
 ‫‪152‬‬

‫جال کیږي ‪ .‬سویسي کیمیا پوه ورنر وایی ‪ ،‬چې کامپلکس مرکبونه د دوه برخو یعنې داخیلي‬
‫کرې او بیروني کرې څخه جوړ وي ‪ .‬د کامپلکس داخیلي کره د لوی قوس [ ] په منځ کې لیکل‬
‫کیږي ‪ .‬او کوم ایونونه چې په داخلي کره کې شامل نه وي د [ ] نه بهر لیکل کیږي ‪ .‬دا بهر ایونونه‬
‫د حل کیدو پر وخت د داخلي کرې څخه جال کیږي او په بیروني برقي ساحه کې دد اخلي کرې‬
‫برعکس بل الکترود ته ځي ‪ .‬خنثی کامپلکس بیروني کره نلري او په محلول کې په خپل شکل‬
‫پاتې کیږي ‪ .‬الندی د کتیوني ‪ ،‬انیوني او خنثی کامپلکسونو مثالونه ورکړل شوي دي ‪.‬‬

‫د کامپلکس مرکبونو ځیني ډیر معمول فضایی شکلونه الندی( ‪ ۱۵٤‬مخ ) کې ورکړل شوی دی ‪.‬‬

‫)‪) Complexomitric analysis= (комплексометрические анализ‬کامپلکسو متري‬

‫تحلیل ) ‪ :‬د کامپلکس مرکب د جوړیدو د تعامل پر بنسټ حجمي ( تتري ) تحلیل دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Component =( компонент‬کمپو ننت ) ‪ :‬یو سستم چې د څو کیمیاوي موادو څخه جوړ دی‬
‫په پام کې نیسو ‪ .‬هغه کیمیاوي ماده چې ددې سستم څخه جال موجودیدای شي ددې سستم یو‬
‫جز بلل کیږي ‪ .‬په اوبو کې دمالګې محلول یو سستم په پام کې نیسو ‪ .‬دلته اوبه او هم مالګه‬
‫ددغه محلول څخه جدا جدا موجودیدای شي پس اوبه او هم مالګه ددغه محلول د جوړښت اجزا‬
‫دي ‪ .‬ولې پو هیږو چې مالګه په اوبو کې د ( )‪ )Na+‬او ( ‪ )Cl-‬د ایویونو په بڼه وجود لري ‪ ،‬دلته‬

‫( ‪ (Na+‬او هم ( ‪ ) Cl-‬د دې محلول څخه بهر جدا او مستقل نشي موجودیدای پس د تعریف پر‬
‫اساس د (‪ ) Na+‬او (‪ ) Cl-‬ایونونه ددې سستم اجزا نه ګڼل کیږي ‪ .‬دبلې خوا مالګه په اوبو کې‬
‫صرپ حل کیږي اود اوبو سره کیمیاوي تعامل نه کوي پس دلته مالګه او اوبه ددی سستم‬
‫کمپوننتونه هم دي یعنې ددې محلول د جوړښت د اجزا شمیر ددغه سستم د کمپوننتونو دشمیر‬
‫سره یوشی مساوي ) دي ‪ .‬یا په بله وینا په اوبو کې دخوړلو د مالګې محلول دوه کمپوننته‬
‫سستم دی ‪ .‬اوس الندې کیمیاوي تعامل په پام کې نیسو ‪:‬‬
 ‫‪153‬‬

‫‪H2(g) + I2(g) ↔ 2HI(g‬‬

‫ښکاري چې ددغه سستم د جوړښت د اجزاو شمیر درې دی ‪ .‬ولې ددغه درې اجزاو څخه‬
‫صرپ دوه یی ( انتخاب یی زموږ په خوښه دی ) کوالی شي د پورتنی سستم ترکیب منځ ته‬
‫راوړي ‪ .‬پس د دغه سستم د کمپوننتونو شمیر دوه دی ‪ .‬که د پورتنې سستم د اجزاو تر منځ یوه بله‬
‫معادله ( یو بل شرط ) هم وي یعنې‬

‫] ‪[ H2 ] = [ I2‬‬

‫په دې شرایطو کې پو رتنی سستم یو کمپوننته دی ‪ .‬یعنې دلته یواځې ( ‪ )HI‬کوالی شي د‬

‫پورتني سستم ترکیب په پورتنیو شرطونو منځ ته راوړي ‪ .‬که د یو سستم د اجزاو شمیر په (‪)q‬‬
‫اود سستم د اجزاو تر منځ د معادلو شمیر په (‪ )k‬وښودل شي ‪ ،‬نو ددغه سستم د کمپوننتونو‬
‫شمیر( ‪ )n‬په الندې ډول حسابیږي ‪:‬‬

‫‪n =q - k‬‬
 ‫‪154‬‬

‫)‪ ( Compound=(соеденения‬مرکب ) ‪ :‬هغه کیمیاوي ماده ده ‪ ،‬چې د کیمیاوي عناصروتر‬

‫منځ د کیمیاوي تعامل په نتیجه کې دکیمیاوي عناصرو تر منځ په ټاکلي نسبت ترکیب شوی‬
‫وي ‪ .‬که د ګډولې اجزا په اسانۍ یوله بله جال کیدای شي ‪ ،‬نو د مرکب اجزا په اسانۍ یو له بله‬
‫نشي جال کیدای ‪.‬‬
 ‫‪155‬‬

‫‪ ( Compton effect‬د کمپتون افکت ) ‪ :‬کله چې د لوړې انرژي لرونکي فوتونونه ( لکه د‪x‬‬
‫وړانګې اود ‪ γ‬وړانګې ) د ازادو الکترونونو سره د ټکر په پایله کې ‪ ،‬وشیندل شي ‪ ،‬دلته د‬
‫فوتونو یوه برخه انرژي کمیږي او دازادو الکترونو انرژي زیاتیږي ‪ .‬داپیښه پر ‪ ۱٩۲۳‬کال ‪A . H‬‬
‫)‪) Compton‬پیژندلې ده ‪ .‬د فوتونود کمې شوی انرژۍ اندازه ) ‪ h( ν1 – ν2‬ده ‪ .‬دلته ( ‪ )h‬د‬
‫پالنک ثابت ‪ ) ν1( ،‬د فوتون فریکونسي د تکر دمخه او (‪ ) ν2‬د فوتون فریکونسي د ټکر وروسته‬
‫( ‪ ) ν1 ˃ν2‬ده ‪.‬‬

‫‪ ( Computational chemistry‬کمپیوترایز شوې کیمیا ) ‪ :‬د کیمیا په علمي څیړنو کې د‬

‫کمپیوتر کارول د کمپیترایز شوی کیمیا په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Complexions =( комплексоны‬کامپلکسیونونه ) ‪ :‬امینو پولي کاربوکسایلک‬

‫اسیدونه دي ‪ ،‬چې په مالیکول کې یی د نایتروجن د اتوم سره د الکایل کاربوکسایل‬
‫وصل وي ‪ .‬کامپلکسیون ( ‪ )111‬یعنې د‬ ‫څو ګروپونه‬ ‫‪) - CH2 - COOH‬‬ ‫(‬
‫(‪ ) ethylendiaminetetra acetic acid‬سودیمي مالګه چې د تریلون ( ‪ )B‬په نوم هم یادیږي‬
‫ددغه مرکبونو یو ښه مثال دی چې جوړښتي فورمول یی الندې ورکړی شوی دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Concentrated=(концентрированные‬غلیظ ) ‪ :‬هغه محلول چې د حل شوی مادی مقدار‬

‫پکې نسبتا زیات وي ‪.‬‬
‫)‪ ( Concentration=(концентрация‬غلظت ) ‪ :‬د یو محلول په ټاکلي مقدار کې د حل شوې‬
‫مادې مقدار د هغه محلول غلظت ښیي ‪ .‬لکه په یو لیتر محلول کې د حل شوې مادې د مولونو‬
‫شمیر د دغه محلول مولري غلظت ‪ ،‬په سل ګرامه محلول کې د حل شوې مادې د ګرامونو شمیر‬
‫ددغه محلول فیصدي غلظت ښیي ‪solubility .‬هم وګورۍ ‪.‬‬

‫‪ ( Concetrational cell‬غلظتي حجره ) ‪ cells :‬وګورۍ‬

 ‫‪156‬‬

‫)‪ ( Concentration gradient=(градиент концетрация‬غلظتي ګرادیینت ‪ ،‬د غلظت‬

‫تدریجي یا پرلپسې تغیر ) ‪ :‬که په یو محلول کې له یوې نقطې څخه تر بلې نقطې پورې د حل‬
‫شوي مادې ذرې په تدریجي ډول لږې یا زیاتیږي دا پیښه د غلظت ګرادیینت بلل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Condensation=(конденсация‬تراکم ) ‪ :‬د غاز یا بړاس مای کیدل د تراکم په نامه یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Condensation polymerization =(конденсационные полимиризация‬تراکمي‬

‫پولیمیرایزیشن ) ‪ polymer :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Condensation reaction =(конденсационый реакция‬کاندنسیشني تعامل ) ‪ :‬هغه‬

‫کیمیاوي تعامل دی ‪ ،‬په کوم کې چې دوه مالیکوله سره یو ځای شي او یو لوی مالیکول جوړ‬
‫کړي او یو کوچنی مالیکول ( لکه اوبه ) له السه ورکړي ‪ .‬لکه د فینول او فورم الډیهاید د‬
‫کاندنسیشني تعامل څخه چې یو پولیمیر او اوبه الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪ (Condenser‬کاندنسر ‪ ،‬مای کونکی )‪ :‬یوه اله ده ‪،‬چې بخار په مای اړوي ‪.‬‬
‫عادي‬ ‫تتر ) ‪:‬‬ ‫)‪ ( Conductiometric titration=(кондуктометрия‬کاندکتومترک‬
‫اندیکاتور ( معرپ ) د رنګه محلول د تتر لپاره کار نه ورکوي ‪ .‬دد اډول محلول غلظت په‬
‫کاندکتومترک ټټر معلوموي ‪ .‬دلته په امتحاني محلول کې د هغه سره د تعامل کونکې مادې‬
‫محلول څاڅکی څاڅکی زیاتوي او هر ځل د محلول برقي هدایت اندازه کوي ‪ .‬کله چې امتحاني‬
‫محلول ته د هغه سره د تعامل کونکې مادې اندازه معادل مقدار ته رسیږي ‪ ،‬نو د سستم برقي‬
‫هدایت په ټوپیز ډول تغیر کوي ‪ .‬او د ( برقي هدایت ‪ -‬غلظت) پر ګراپ ټوپیز بدلون را منځ ته‬
‫کیږي ‪ ،‬چې د ګراپ له مخې د امتحاني محلول غلظت معلوموي ‪.‬‬
 ‫‪157‬‬

‫‪ ( Conductivity water‬د اوبو برقی هدایت ) ‪ distilled water :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Condy”s fluid‬دکاندي مای ) ‪ :‬د کلسیم او پتاسیم پرمنګنیت ( منګنیت ‪ ) V11‬ګډوله ده‬
‫چې د انتیسپتیک په تو ګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Congo red =(конгокрасны‬سورکانګو ) ‪ :‬کیمیاوي فورمول یی )‪)C32H22O6N2S2Na2‬‬

‫دی ‪ .‬په خنثی او کم تیزابي ( ‪ )pH=5,2‬چاپیریال کې یی رنګ سور او په تیزابي ( ‪)pH=3‬‬
‫چاپیریال کې یی رنګ ابي ګرځي اود معرپ په توګه په کاریږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندی دی‬

‫)‪Конгокрасны(congo red‬‬

‫‪ ( Conjugate acid‬کانجوګیټ تیزاب ) ‪ acid :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Conjugated‬کانجوګیټد ) ‪ :‬په یو مالیکول کې ‪ ،‬دوه غبرګې ( دوګانه ) یا درې غبرګې ( سه‬

‫ګانه ) کیمیاوي اړیکې دي چې تر منځ یی یوه یوه ستوی ( یګانه ) کیمیاوي اړیکه وي لکه‬
‫په )‪) buta – 1,3 – diene‬مالیکول ( ‪ )CH2 = CH – CH = CH2‬کې کانجوګیټ اړیکې ‪.‬‬

‫‪ ( Conjugation‬کاجوګیشن ) ‪ :‬په کانجوګیټ سستم ( لکه ‪ ) CH2 = CH – CH =CH2‬کې د‬

‫(‪ ) π‬الکترونو ال محدودیت د کانجوګیشن په نوم یادیږي ‪.‬‬
 ‫‪158‬‬

‫‪ ( Conjugated solution‬کانجوګیټ محلولونه ) ‪ :‬هغه مایعات ‪ ،‬چې یوپه بل کې محدود‬

‫حلیږی کانجوګیټ محلولونه جوړوي ‪ .‬لکه اوبه په فینول کې یا فینول په اوبو کې کانجوګیټ‬
‫محلولولونه دي‬

‫)‪ ( Consolute temperature(критическая температура р-рения‬د تودوخې کانسو‬

‫لیوت درجه ‪ ،‬د انحالل بحراني درجه ) ‪ :‬د تودوخې هغه درجه ده ‪ ،‬په کومه کې چې دوه یو په بل‬
‫کې محدود منحل مایعا ت ‪ ،‬بشپړ حلیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Constantan=(константан‬کانستانتان ) ‪ :‬د مس( ‪ )۶۰٪ - ۵۰‬او نکل ( ‪ ) ٪ ۵۰ – ٤۰‬الیاژ دی‬

‫چې برقي مقاومت یی د تودوخې د درجې سره تغیر کوي ‪ ،‬نو ځکه د ترمو کوپل په جوړولو کې‬
‫کارول کیږي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Constant- boiling mixture=( азиотроп‬دتودوخي په ثابته درجه کې جوش کیدونکې‬

‫مای ) ‪ azeotrope :‬وګورئ‪.‬‬

‫‪ ( Constant proportion‬ثابت نسبتونه ) ‪ chemical combination:‬وګورئ ‪.‬‬

‫(‪( Contact process‬د تماس پروسه ) ‪ :‬د ونادییم او ونادییم پنټا اکساید د کتلستونو په‬
‫موجودیت)‪ ( 4500C‬کې د ( ‪ )SO2‬څخه د ( ‪ )SO3‬دجوړیدو تعامل ته د تماس پروسه وایی ‪.‬‬

‫‪V , V2O5‬‬
‫→ ‪SO2 + O2 ………….‬‬ ‫‪2SO3‬‬
‫‪4500C‬‬

‫الس ته راغلی سلفر ترای اکساید په سلفوریک اسید کې جذب او اولیوم ( ‪ )H2S2O7‬الس ته‬
‫راځي ‪ .‬بیا اولیوم رقیق کوي او د ګوګړو تیزاب)‪ ( H2SO4‬السته ر اړوي ‪.‬‬

‫‪ Coordinate bond=(координационная связь‬کوواردینیت اړیکه ) ‪chemicalbond :‬‬

‫وګورئ‬
 ‫‪159‬‬

‫)‪ ( Coordination compound=(координационные соединение‬کواردینیشني مرکبونه‬

‫) ‪ :‬هغه مرکبونه دی ‪ ،‬چې په مالیکول کې یی کواردینیت اړیکه ( دونر اکسپتر کیمیاوي اړیکه )‬
‫وي ‪ chemical bond .‬وګورئ ‪.‬‬

‫عد د ) ‪ :‬په‬ ‫)‪ (Coordination number=( координационноe число‬کواردینشني‬

‫کامپلکس مر کب یا کرستل کې هغه شمیر ذری ( اتومونه ‪ ،‬ایونونه او مالیکولونه ) ‪ ،‬چې د‬
‫مرکزي اتوم ( یا ایون ) چاپیره اود هغه سره مستقیمې اړیکې ولري دهغه اتوم ( ایون ) د‬
‫کواردینیشني نمبر ( کواردینیشني عد د ) په نوم یادیږي ‪ .‬لکه په ]‪K2[PtCl6‬کې د ( ‪)Pt‬‬
‫کواردینیشني نمبر ( ‪ )6‬او په ]‪ K2[PtCl4‬کې ( ‪ ) 4‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Copolymer = (кополимер‬کو پولیمیر ) ‪ :‬پولیمیر وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Copper (Медь)-Cu‬کاپر ‪ ،‬مس ) ‪ :‬د ( ‪ )1B‬نیم ګروپ کیمیاوي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی (‬
‫‪ )۲٩‬اتومي کتله یی ( ‪ ، ) ۶۳ ، ۵٤۶‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، ) ۸، ٩۲‬د ویلې کیدو درجه یی ( ‪، ٤‬‬
‫‪ ) ۱۰۸۳‬اود جوش درجه یی ( ‪ )۲۵۶۷‬سانتیګراد ده ‪ .‬والنس یی ( ‪ )۱‬او ( ‪ )۱۱‬دی ‪ .‬بریښنا ښه‬
‫تیروي ‪ ،‬نو ځکه دبرې سیمان د مس څخه جوړوي ‪ .‬مرکبونه یی الندې وګورئ ‪.‬‬
‫)‪ ( Copper(1) chloride =(хлорид меди(1‬کاپر ( ‪ )۱‬کلوراید ) ‪ :‬سپینه جامده ماده ‪( CuCl‬‬
‫) ده ‪ ،‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )٤۳۰‬سانتیګراد ‪ ،‬دجوش درجه یی( ‪ )۱٤٩۰‬سانتیګراد ) ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Copper(11) chloride(хлорид меди(11‬کاپر (‪ )۱۱‬کلوراید ) ‪ :‬نسواري زیړبخن پوډر (‬

‫‪ ) CuCl2‬دي ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ )3,386‬د ویلې کیدو درجه یی( ‪ )6200C‬ده‬

‫)‪ (Copper glance=(медный блек‬کاپر ګالنس ) ‪ :‬د مس(‪ )۱‬سلفاید ( ‪ )Cu2S‬منرال دی ‪.‬‬

‫)‪ (Copper(11) nitrate=(нитрат меди(11‬کاپر ( ‪ )۱۱‬نایتریټ ) ‪ :‬ابي رنګه اوبه جذبونکې‬

‫جامده ماده( ‪) Cu(NO3( 2..3H2O‬ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Copper(1) oxide =(окись меди(1‬کاپر ( ‪ )۱‬اکساید ) ‪ :‬سره په اوبو کې ناحله جامده ماده‬
‫( ‪ )Cu2O‬ده‬
 ‫‪160‬‬

‫)‪ (Copper(11) oxide=(окись меди(11‬کاپر( ‪ )۱۱‬اکساید ) ‪ :‬توره په اوبو کې ناحله جامده‬

‫ماده ( ‪ )CuO‬ده‬

‫)‪ (Copperpyrite=(халькопирит‬کاپر پایرایت = هالکو پیریت) ‪chalcopyrite :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Copper(11) sulphate=(сульфат меди(11‬کاپر(‪ )۱۱‬سلفیت ‪ ،‬نیل تو تیا ) ‪ :‬ابي رنګه ‪،‬‬
‫جامده کرستلي ماده ( ‪ )CuSO4 . 5H2O‬ده ‪ .‬د تودوخې په(‪)۱۱۰‬سانتیګراد کې څلور مالیکوله‬
‫اوبه له السه ورکوي او پاتې یومالیکول اوبه په( ‪)۱۵۰‬سانتیګراد کې له السه ورکوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Corrosion=(каррозия‬تخریب کیدل ‪ ،‬خوړل کیدل ) ‪ :‬د یو فلز کیمیاوي یا الکترو‬

‫‪electrolytic corrosion ,‬‬ ‫کیمیاوي خوړل کیدل ( زنګ وهل ) د کروژن په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫‪ rusting‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Corundum=(корунд‬کوروندوم = کوروند) ‪ :‬د المونیم اکساید منرال دی ‪ .‬د سختۍ درجه‬
‫یی ( ‪ )٩‬ده ‪ .‬د سوهانونو او چاقوګانو د تیره کولو څرخونه ترې جوړوي ‪.‬‬

‫)‪ (Coulomb=(кулон‬کولومب = کولون ) ‪ :‬د برقي چارخ نړیوال واحد دی ‪1C = 1amp.sec ( .‬‬
‫)‬

‫‪ ( Coumarin , 1, 2 benzopyrone‬کومارین ‪ - ۲، ۱ ،‬بنزو پایرون ) ‪ :‬ښه بوی لري ‪ .‬بې رنګه‬

‫کرستلي ماده (‪ ) C9H6O2‬ده ‪ .‬په ( ‪ )۷۰‬سانتیګراد کې د سودیم هایدرو کساید په موجودیت کې‬
‫هایدرولیز کیږي او کومارینک اسید ( ‪ )coumarinic acid‬جوړوي ‪.‬‬
 ‫‪161‬‬

‫‪ ( Coumarone‬کومارون ) ‪ benzfuran :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Covalent bond=(ковалентная связь‬کو والنسي اړیکه ) ‪ chemical bond :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Covalent crystal=(ковалентный кристалы‬کو والنسي کرستل ) ‪ :‬هغه کرستل دی‬

‫‪،‬چې په کرستلي جالۍ کې یی اتومونه د کو والنسي اړیکو په واسطه یو بل سره تړلي وی ‪ .‬لکه د‬
‫الماس او بورون نایتراید کرستلونه ‪.‬‬

‫)‪ ( Covalent radius=(ковалент радусь‬کو والنسي شعاک ) ‪ :‬په دوه اتومه مالیکول کې د‬
‫دواړو اتومونو د هستو تر منځ د فاصلې نیمایی د اړوند اتومونو د کو والنسي شعاک په نوم‬
‫یادیږي ‪ .‬د بیلګې په توګه د کلورین په مالیکول ( ‪ )Cl2‬کې د کلورین د اتومو د هستو تر منځ‬
‫فاصله (‪ )0,198 nm‬ده ‪ .‬پس د کلورین کو والنسي شعاک ( ‪ ) 0,198 / 2 = 0,099nm‬کیږي ‪ .‬د (‬
‫‪ ) C-C‬یوه ستوې اړیکې اوږدوالی (‪ ، ) 0,154nm‬د ( ‪ )C=C‬دوه غبرګې اړیکې اوږدوالې (‬
‫‪ )0,135nm‬اود کاربن د درې غبرګې)‪ (C≡C‬اړیکې اوږدوالې ( ‪ )0,121nm‬کیږي ‪ .‬پس په‬
‫یوستوې اړیکه کې د کاربن کو والنسي شعاک ‪ ، 0,077nm‬په دوه غبرګه اړیکه کې د کاربن کو‬
‫والنسي شعاک ‪ 0,0675nm‬او په درې غبرګه اړیکه کې ‪ 0,0605nm‬کیږي‪.‬‬

‫)‪ ( Craking =(крекинг‬کراکنګ ) ‪ :‬د تودوخې ()‪ ) 400 – 5000C‬په واسطه د زیات کاربنه‬
‫هایدرو کاربنونو ټو ټې کول اود هغې څخه د لږ کاربنه هایدروکاربنونو ټوټې الس ته راوړل د‬
‫کراکنګ په نوم یادیږي ‪ .‬لکه‬
‫)‪C12H26(ℓ) → C8H18(ℓ) + C4H8 (g‬‬

‫‪ (Cresols‬کریوسولز ) ‪ methyl phenols :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Crystobalite‬کرستو باالیت ) ‪ :‬د سلیکان )‪ ( 1V‬اکساید یو منرال دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Critical pressure(критической давления‬بحراني فشار ) ‪ :‬د مای په بحراني حالت کې‬
‫د هغې فشار د دغې مای د بحراني فشار په نوم یادیږي ‪ ( .‬د تودوخې بحراني درجه وګورئ ) ‪.‬‬
 ‫‪162‬‬

‫)‪ (Critical state=( критическои состояния‬بحراني حالت ) ‪ :‬د یوې مای هغه حالت چې د‬
‫مای او بړاس کثافت یی یو شی وي دهغې مای د بحراني حالت په نوم یادیږي ‪ .‬په بحراني حالت‬
‫کې د مای فشار ‪ ،‬بحراني فشار ‪ ،‬د تودوخې درجه یی دتودوخې بحراني درجه او حجم یی د دغه‬
‫مای د بحراني حجم په نوم یادیږي ‪ ( .‬بحراني درجه هم وګورئ ‪) .‬‬

‫)‪ (Critical temperature=( критическая температура‬د تودوخې بحراني درجه ) ‪ :‬که‬

‫مای ته تودوخه ورکوو ‪ ،‬نو د تودوخې د درجې د لوړیدو سره د مای د مالیکولو کنتیکي انرژي‬
‫زیاتیږي ‪ .‬اود توودوخې په یوه درجه کې د مای د مالیکولو متوسطه کنتیکي انرژي اود مای د‬
‫مالیکولو تر منځ د متقابل جذب پوتانسیلي انرژي مساوي کیږي ‪ ،‬چې د تودوخې دغه درجه د‬
‫مای د تودوخې د بحراني درجې په نوم یادیږي ‪ .‬که د مای د بړاس دتودوخې درجه د بحراني‬
‫درجې څخه لوړیږي ‪ ،‬نو دغسې غاز ( بړاس ) د فشار په واسطه په مای نه بد لیږي او ددغه غاز‬
‫خواص د ایډیال غاز خواصو ته نژدې کیږي ‪ .‬د تودوخې په بحراني درجه کې د مای فشار د‬
‫بحراني فشار ‪ ،‬او حجم یی د بحراني حجم په نوم اود مای حالت د بحراني حالت په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( ( Critical valum =(критическое обемь‬بحراني حجم ) ‪ :‬په بحراني حالت کې یعنې کله‬
‫چې د مای د تودوخې درجه ‪ ،‬دتودوخې بحراني درجه او فشار یی بحراني فشار وي ‪ .‬په دغه‬
‫حالت کې د مای حجم د بحراني حجم په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ (Croude oil‬اومه تیل ) ‪ :‬پطرولیم وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Cryohydrate‬کریو هایدریت ) ‪ :‬د اوبو او یوې بلې مادې ( لکه مالګې ) د ایو تکتک مخلوط د‬
‫انجماد څخه جامد ایو تکتک الس ته راځي ‪ ،‬چې د کریو هایریټ په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Cryolite(криолит‬کریوالیټ ) ‪ :‬د سودیم المونییم فلوراید منرال ( ‪ )Na3AlF6‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Cryoscopic constant=( константа криоскопия‬کریسکوپیک ثابت ) ‪cryoscopy :‬‬

‫وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪163‬‬

‫)‪ ( Cryoscopy=( криоскопия‬کریوسکوپي ) ‪ :‬د خالص محلل په پرتله د محلول د انجماد د‬

‫نقطې د راټیټیدو له مخې د حل شوی مادی د مالیکولي کتلې محاسبه کول د کریوسکوپي په‬
‫نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Crystal=(кристаллы‬کرستال ) ‪ :‬هغه جامد اجسام ‪ ،‬چې د جوړښت واحدونه ( اتومونه ‪،‬‬
‫مالیکولونه ‪ ،‬ایونونه ) یی په منظم تکرار په فضا ( کرستلي جالۍ ) کې موقیعیت ولري د‬
‫کرستل په نوم یا دیږي ‪ .‬یا په بله وینا کرستل څومخې منظم شکل لرونکې جامده ماده ده ‪ .‬د عین‬
‫مادې ټول کرستلونه داسې نمو کوي ‪ ،‬چې د کرستلونو د مخونو تر منځ زاویی یی یو شی وي که‬
‫څه هم د کرستلونو ظاهري بڼې توپیر ولري ‪ .‬د کرستلونو ځینې ځانګړ تیا وې ‪:‬‬
‫الف – کرستلونه ټاکلی حجم او ټاکلی هندسي شکل لري ‪ .‬غازونه ټاکلی حجم او ټاکلی شکل نه‬
‫لري او مایعات که ټاکلی حجم لري ‪ ،‬بیا ټاکلی هندسي شکل نه لري ‪.‬‬
‫ب‪ -‬که غازونه او مایعات ایزوتروپک دي ‪ .‬کرستلونه ان ایزو تروپک دي ‪ .‬یعنې په کرستلونو‬
‫کې د داخلي نظم په وجه د کرستلونو ځینې فزیکي خواص په جهت پورې اړه لري ‪.‬‬

‫)‪ (Crystal field theory= ( тиория кристаллического полья‬د کرستلي ساحې تیوري )‬
‫‪ :‬د کرستلي موادو د برې تیرولو قابلیت د کرستلي ساحو د تیورۍ پر بنسټ داسې تشریح کیږي ‪،‬‬
‫چې ګویا همغسې چې په مالیکول کې له اتومي اربیټالو څخه مالیکولي اربیټالونه جوړیږي ‪ ،‬په‬
‫کرستل کې د اتومي اربیټالو څخه کرستلي اربیټالونه ( کرستلي ساحې ) منځ ته راځي ‪ .‬کرستلي‬
‫ساحې د انرژیکي دیاګرام په واسطه په الندې ( شکل) کې ښودل کیږي ‪:‬‬
‫هغه الکترونونه ‪ ،‬چې کیمیاوي اړیکې جوړوي په والنسي ساحه کې ځای نیسي ‪ ،‬او کوم‬
‫الکترونونه ‪ ،‬چې په برقي هدایت کې برخه اخلي په ازاده یا د هدایت په ساحه کې وي ‪ .‬کله چې‬
‫کرستل په برقي ساحه کې کیښودل شي ‪ ،‬نو د هدایت د ساحې الکترونونه د برقي ساحې په لور‬
‫حرکت کوي اود کرستل څخه د برې جریان تیریږي ‪ .‬په حقیقت کې د کرستل والنسي ساحه‬
‫دکرستل د اتومو د والنسي اربیټالونو څخه جوړه ده ‪ ،‬او والنسي الکترونونه پکې وي ‪ .‬که‬
‫والنسي ساحه په الکترونو بشپړه ( ډکه ) وي ‪ ،‬یعنې په اتومي والنسي اربیټالو کې دوه دوه‬
‫الکترونونه وي ‪ ،‬نو ددغه الکتروني جوړو تجزیه ( یو له بله جالکول ) اود‬
 ‫‪164‬‬

‫دکرستلي ساحو انرژیکي دیاګرام‬

‫‪ -1‬والنسي ساحه ‪ - 2 ،‬د هدایت ساحه ‪ - ∆ E،‬ممنوعه ساحه‬
‫هدایت ساحې ته یی پورته کول ډیره انرژي غواړي ‪ .‬دلته د والنسي ساحې اود هدایت د ساحې تر‬
‫منځ ممنوعه ساحه (‪ )∆ E‬وجود لري ‪ .‬که د ممنوعې ساحې انرژي ( ‪ ) ∆E‬زیاته وي ‪ ،‬نو دغسې‬
‫کرستال په عادي شرایطو کې بریښنا ( دبرې جریان ) نه تیروي ‪ .‬اوکه دممنوعې ساحې انرژي لږه‬
‫وي ‪ ،‬نو دغسې کرستلي مواد نیمه هادي وي ‪ .‬اود برې هادي موادو کې د والنسي ساحې اود‬
‫هدایت د ساحې تر منځ ممنوعه ساحه نه وي ‪ .‬د کرستلي ساحو دتیوري پر اساس یوه بله تیوري ‪،‬‬
‫چې د لیګاندونو دساحې د تیوري په نوم یادیږي منځ ته راغلې ده ‪ .‬ددې تیوري له مخې په‬
‫کامپلکس مرکب کې د لیګاندونو د ساحې تر اغیز الندې د کامپلکس جوړونکي ایون د (‪) d‬‬
‫اربیټالو انرژیکي سویی تجزیه ( یو له بله جال) کیږي ‪ .‬د کامپلکس مقناطیسي خواص او د‬
‫سپکترونو ځانګړتیاوې د لیګاندونو د تیورۍ پر اساس توضیح کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Crystal lattice=(кристаллическая рещетка‬کرستلي جالۍ ) ‪ :‬په کرستل کي ذرې (‬

‫اتومونه ‪ ،‬ایونونه ‪ .‬مالیکولونه ) په ځا نګړي نظم په ټاکلیو ځایو کې ځای نیسي ‪ ،‬چې دغه‬
‫جوړښت د کرستلي جالۍ په نوم او کوم ځایونه ‪ ،‬چې ذرې پکې ځای نیسي د کرستلي جالۍ د‬
‫غوټو په نوم یادیږي ‪ .‬داچې د کرستلي جالۍ په غوټو کې کوم ډول ذرې اود کومو قواو په واسطه‬
‫یو دبل سره تړاو لري ‪ ،‬کرستلي جالۍ څو ډوله دي ‪.‬‬
‫الف فلزي کرستلي جالۍ ‪ :‬د فلزي کرستلي جالیو په غوټو کې د فلز مثبت ایونونه د فلزي‬
‫کیمیاوي اړیکو په واسطه یو دبل سره تړاو لري ‪ .‬دلته د فلز والنسي الکترونونه د مثبت ایونو تر‬
 ‫‪165‬‬

‫منځ تشو ځایو کې د الکتروني غاز په بڼه په ازاد ډول حرکت کوي ‪ .‬له دې کبله ده ‪ ،‬چې فلزونه‬
‫برې او تودوخه ښه تیروي او ځال هم لري ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ایوني کرستلونه ‪ :‬د ایوني کرستلي جالۍ په غوټو کې د کرستل مثبت او منفي ایونونه په‬
‫منظم تناوب ځای شوي اود ایوني کیمیاوي اړیکو په واسطه یو دبل سره نښتي وي ‪ .‬ددې ډول‬
‫موادو د ویلې کیدو نقطې لوړې او داډول مواد د مذابې او محلول په حالت برې ښه تیروي ‪،‬‬
‫خوپه جامد حالت کې برې نه تیروي ‪ .‬د مالګو او یو شمیر اکسایدونو کرستلي جالۍ د ایوني‬
‫کرستلي جالیو په ډله کې راځي ‪.‬‬
‫خ‪ -‬کو والنسي کرستلي جالۍ ‪ :‬ددې جالیو په غوټو کې خنثی اتومونه ځای لري او اتومونه د کو‬
‫والنسي کیمیاوي اړیکو په واسطه یو دبل سره تړلي وي ‪ .‬داچې کو والنسي اړیکې مضبوطې دي‬
‫‪ ،‬نو هغه مواد چې کو والنسي کرستلي جالۍ لري ډیر سخت دي ‪ .‬او ځینې یی برې نه تیروي‬
‫‪.‬الماس ‪ ،‬سلیکان اوجرمانیم په دغه ډله کې راځي ‪.‬‬
‫د‪ -‬مالیکولي کرستلي جالۍ ‪ :‬د مالیکولي کرستلي جالیو په غوټو کې مالیکولونه لکه ( ‪H2O ,‬‬
‫‪ )I2 , NH3 ,… O2‬ځای لري او مالیکولونه د واندروالس د قواو په واسطه په خپل منځ کي تړاو‬
‫لري ‪ .‬داکرستلونه نرم اود ویلې کیدو نقطي یی ټیټی دي ‪ .‬دامواد برې او تودوخه ښه نه تیروي ‪.‬‬

‫)‪ (Crystallization=(кристаллизация‬کرستل کیدل ) ‪ :‬د مای یا غاز کرستل کیدل د‬

‫کرستالیزیشن په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Crystallography=(кристллография‬کرستالوګرافي ) ‪ :‬د کرستلونو د جوړښت پوهه د‬

‫کرستالو ګرافۍ په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Crystalloids=(кристаллоиды‬کرستالوئید ) ‪ :‬غیرعضوي مالګې او ځینې فلزي‬

‫اکسایدونه د کرستالوئیدي موادو په ډله کې راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Crystal structure‬کرستلي جوړښت ) ‪ :‬کرستل وګورۍ ‪.‬‬

‫‪ ( Cubic crystal‬مکعبي کرستل ) ‪:‬هغه کرستل دی ‪ ،‬چې واحدي حجره یی د مکعب شکل لري ‪.‬‬
 ‫‪166‬‬

‫‪ ( Cumene process‬د کومین پروسه ) ‪:‬د بنزین څخه د فینول د جوړولو صنعتي متود دی ‪ .‬دلته د‬
‫بنزین دبړاس اود پروپین ګډوله د فاسفورک اسید له پاسه د لوړ فشار الندې د تودوخې په (‬
‫‪ )۲۵۰‬سانتیګراد کې تیروي او کومین الس ته راوړي ‪.‬‬

‫‪C6H6 +CH3CH=CH2 → C6H5CH( CH3)2‬‬

‫کیومین په هواکې اکسیدایز کیږي او کیومین پر اکساید‪) C6H5C(CH3)2O2H‬جوړیږي ‪ ،‬بیا‬

‫کیومین پر اکساید درقیق تیزاب سره معامله کوي چې فینول ( ‪ )C6H5OH‬او اسیتون (‬
‫‪ )CH3CO CH3‬ترې الس ته راځي ‪ .‬دغه ټوله پروسه د کومین د پروسې په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫‪ ( Cuprammonium ion‬کوپرامونیم ایون ‪: ،‬د )‪ tetraamminecopper(11‬ایون دې کیمیاوي‬
‫فورمول یی‪ [ Cu(NH3)4]+2‬دی ‪ ammine.‬وګورئ‪.‬‬

‫))‪ (Cupric compounds=(соединения меди(11‬کوپرک مرکبونه ) ‪ :‬دمس (‪ )11‬مرکبونه‬

‫دي لکه ‪( CuCl2‬کوپرک کلوراید) او نور‬

‫‪ (Cuprite‬کوپرایټ ) ‪ :‬د ‪ Cu2O‬یو منرال دی ‪.‬‬

‫‪ (Cupronikel‬کوپرونکل ) ‪ :‬د مس او نکل ( ‪ )٤۰٪‬یو الیاژ دی ‪ .‬د کروژن ضد مقاومت یی زیات‬

‫دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Cuprous compounds=(сединения меди(1‬کوپروس مرکبونه ) ‪ :‬د مس (‪ )1‬مرکبونه دی‬

‫لکه ( ‪ )CuCl‬او نور‬

‫)‪ ( Curie(кюри‬کیوري )‪ :‬د رادیو اکتیویتۍ پخوانی واحد دی ( رادییشن وګورئ ) ‪.‬‬

‫)‪ (Curie point , curie temperature=(температура кюри‬د کیوري نقطه ‪ ،‬د کیوري د‬
‫تودوخې درجه ) ‪ :‬د تودوخې هغه درجه ده ‪،‬چې فیرومګنت ماده په پارامګنت مادې اوړي ‪ .‬د‬
‫اوسپنې د کیوري نقطه ‪ ۷۶۰‬سانتیګراد ده ‪.‬‬
 ‫‪167‬‬

‫‪ ( Curium=(киорий) -Сm‬کیوریم ) ‪ :‬داکتانوئیدوله ډلې څخه یو رادیو اکتیف عنصر دی ‪.‬‬

‫اتومي نمبر یی ‪ ٩۶‬اود دډیر ثابت ایزوتوپ دنیمایی تجزیه کیدو عمر یی ( ‪( T1/2 = 1,64 . 10‬‬
‫‪7 year‬کاله دی ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫)‪ ( Cyanamide=(цианамид‬سیان اماید =سیان امید ) ‪ - 1 :‬غیرعضوي مالګی دی چې د (‬
‫‪ )CN2-2‬ایون لري ‪ .‬کلسیم سیان امید)‪ ( CaCN2‬وګورۍ ‪ – 2 .‬بې رنګه ‪ ،‬جامد کرستلي امید (‬
‫‪ )H2NCN‬او یو ضعیف تزابي مرکب دی ‪ ( H2NCN) .‬د سیان اماید د مالګو اړوند تیزاب دی‬

‫)‪ ( Cyanamide process=(цианамид процесс‬سیان اماید پروسه ) ‪ :‬د موادو دګډولې څخه‬
‫د طال د جال کولو یو متود دی ‪ .‬دلته طالپه پوتاسیم سیاناید کې حل اود ‪]Au(CN)2 [−‬‬
‫کامپلکس ایون جوړوي بیا له دغې کامپلکس څخه طال د ( ‪ )Zn‬په واسطه احیا کوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Cyanate=(цианат‬سیانیټ = سیانات) ‪ :‬د سیانک اسید مالګه یا استر دسیانیټ په نوم‬
‫یادیږي ‪.‬‬

‫‪ (Cyanic acid‬سیانک اسید ) ‪ :‬چاودیدونکې ماده ( ‪ ) HOCN‬ده ‪ .‬جوړښتي فورمول یی (‬

‫)‪ H-O-C≡N‬دی ‪ .‬د فلومینک اسید په نوم هم یادیږي ‪ .‬ددې تیزاب ایزومیر ( ‪ )H-N=C=O‬د‬
‫ایزو سیانک اسید په نوم او مالګې او استرونه یی د ایزو سیانیت په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪( Cyanide=(цианиды‬سیاناید = سیانید) ‪ :‬د هایدروجن سیاناید‪ ( HCN‬هایدرو سیانک‬

‫اسید ) مالګې ‪ ،‬کومې چې د ( ‪ ) CN )-‬ایون لري د سیانید یا سیاناید په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫سیانایدونه شدید زهر دي ‪ .‬د‪ )CN ( -‬ایون د وینې په هوموګلوبین کې د اوسپنې د ایون سره‬
‫کامپلکس جوړوي اوله دی کبله وینه د وجود نسجونو ته اکسیجن نشي رسوالی او په پایله کې‬
‫حیوان مري ‪.‬‬

‫‪ ( Cyanocobalamine‬سیانو کوبال امین ) ‪ :‬ویټامین بي کامپلکس وګورئ‬

 ‫‪168‬‬

‫)‪ ( Cyano group=(циано группа‬د سیانوګروپ ) ‪ :‬د)‪ (-CN‬ګروپ دی ‪ nitrils( .‬وګورئ )‬

‫‪ ( Cyanoric acid‬سیانورک اسید ) ‪ :‬د سیانک اسید ترای میر ‪ ( HNCO)3‬دی ‪.‬سپین‬
‫کرستلونه لري ‪ .‬په اوبو کې حل کیږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی په الندې ډول اټکل شوی دی ‪. .‬‬

‫‪Cyanuric acid‬‬

‫(‪ (Cyclamate‬سایکالمیت ) ‪ :‬د ( ‪ )C6H11-NH-SO3H‬مالګې د سایکال میټونو په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫دلته ( ‪ ) C6H11-‬د سایکلو هکذان ګروپ دی ‪ .‬پخوا سودیم سایکالمیټ او پتاسیم سایکالمیټ‬
‫د ( ‪ )saftdrink‬په شربتونو کې د خوږې په توګه کاریدل ‪.‬‬

‫)‪ (Cyclic compounds=(циклические соединения‬کړۍ لرونکي مرکبونه ‪ ،‬حلقوي‬

‫مرکبونه) ‪ :‬هغه مرکب ‪ ،‬چې په مالیکول کې یی د اتومونو کړۍ وي د حلقوي مرکب په نوم‬
‫یادیږي ‪ .‬که د اتومونو کړۍ د یو عنصر د اتومونو څخه وي داسې مرکب هومو سایکلک )لکه‬
‫‪ - C6H6‬او سکلو هکذان ‪ )- C6H12-‬او که کړۍ د مختلفو عناصرو د اتومونو څخه‬ ‫بنزین ‪-‬‬
‫جوړه وي( لکه پیریدین ‪) - C5H5N-‬داسې مرکب د هترو سایکلک په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Cyclyzation=(циклизация‬کړۍ جوړیدنه ) ‪ :‬د پرانستي اتومي ځنځیر لرونکي مرکب‬

‫څخه د حلقوي مرکب جوړیدل د کړۍ جوړیدنې په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫( ‪ (Cyclo‬سایکلو ) داکلمه د یو مرکب کړیتوب ښېي‪ .‬لکه سکلو هکذان ( ‪ )C6H12‬چې د هکذان‬
‫د کړۍ کیدو څخه الس ته راځي ‪.‬‬
 ‫‪169‬‬

‫)‪ ( Cycloalkanes=(циклоалканы‬سایکلو الکانونه ) ‪ :‬مشبوک حلقوي هایدروکاربنونه دی‬

‫چې عمومي فورمول یی ( ‪ )CnH2n‬دی ‪ .‬لکه سایکلو هکذان او نور ‪.‬‬

‫‪cyclohexane‬‬

‫)‪ ( Cyclobutadiene=(циклобутадиен‬سایکلو بوټا داې ین ) ‪ :‬غیر ثابت حلقوي مرکب (‬

‫‪ )C4H4‬دی ‪ .‬جوړښتي فور مول یی الندی دی ‪.‬‬

‫‪cyclobutadiene‬‬

‫)‪Cyclohexadiene -1,4-dione, benzoquinone , quinone =(циклогекзадиен= хинон‬‬

‫( سایکلو هکذادای ین – ‪ -٤ ،۱‬دای اون ‪ ،‬بنزوکینون ‪ ،‬کینون ) ‪ :‬زیړه جامده ماده ( ‪ )C6H4O2‬ده‬
‫‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ ) ۱۱۶‬سانتګراد او جوړښتي فورمول یی الندی )‪ ( 1‬دی‬
‫‪ cyclohexadiene-1,2-dione .‬یی یو ایزومیر ( ‪ )2‬دی ‪.‬‬
 ‫‪170‬‬

‫)‪) 1 ( Cyclohexadiene-1,4-dione , quinone(хинон‬‬

‫‪(2) cyclohexadiene-1,2-dione‬‬

‫)‪ (Cyclohexane=(циклогекзан‬سایکلو هکذان ) ‪ :‬بې رنګه مای سایکلو الکان( ‪) C6H12‬‬

‫دی ‪ .‬د ویلې کیدو درجه یی (‪ ) 6,50C‬اود جوش درجه یی (‪ ) 810C‬ده ‪ .‬جوړښتي فورمول یی‬
‫الندی دی ‪ .‬سایکلو الکان هم وګورئ ‪.‬‬

‫‪Cyclohexane‬‬

‫( ‪ (CycloniteRDX‬سایکلو نایټ ) ‪ :‬قوي چاودیدونکې ماده ‪ )CH2N NO2( 3‬ده ‪ .‬جوړښتي‬

‫فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪cyclonite‬‬
 ‫‪171‬‬

‫‪ (Cyclo –octatetraene-COT‬سایکلو اکټا ټټرا ین ) ‪ :‬زیړ ‪ ،‬مای ‪ ،‬حلقوي مرکب دی ( ‪. )C8H8‬‬

‫د جوش نقطه ( ‪ )۱٤۲‬سانتیګراد او جوړښتي فورمول یی الندی دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Cyclopentadiene=(циклопентадиен‬سایکلو پنټا دای ین ) ‪ :‬بې رنګه مای سایکلو‬

‫الکین( ‪ ( C5H6‬دی ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی (‪ (-97,20C‬اود جوش درجه یی )‪ (400C‬ده جوړښتي‬
‫فورمول یی الندې دي ‪.‬‬

‫‪Cyclopentadiene‬‬
‫په سایکلو پنټا ډای ین کې د ( ‪ )pi‬الکترونو شمیر د اروماتیک مرکبونو ( ‪ )C6H6‬په پرتله لږدي‬
‫‪،‬نو ځکه سایکلو پنټا ډای ین د اروماتیک مرکبونو خواص نلري ‪ ،‬خو که د سایکلو پنټا ډای ین‬
‫له مالیکول څخه د هایدروجن یو اتوم لیري شي ‪ ،‬نو السته راغلی ایون ‪( cyclopentadienyl‬‬
‫)‪ )C5H5 (- ion‬کې د ( ‪ )pi‬الکترونو شمیر د اروماتیک مرکبونو په اندازه کیږي ‪ ،‬نو ځکه دغه‬
‫ایون اروماتیک خواص لري ‪ .‬اروماتیک مرکبونه وګورئ ‪.‬‬

‫(‪ ( Cyclopentadienyl ion‬سایکلو پنټا ډای ینایل ایون ) ‪ :‬سایکلو پنټا ډای ین وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Cyclopropane=(циклопропан‬سایکلو پروپان ) ‪ :‬بې رنګه غاز( ‪ ) C3H6‬دی ‪ .‬د جوش‬

‫‪ )-‬ده جوړښتي فور مول یی الندې دی ‪.‬‬ ‫درجه یی )‪-34,50C‬‬
 ‫‪172‬‬

‫‪H2 C - C H2‬‬
‫\‬ ‫‪/‬‬
‫‪CH2‬‬

‫‪Cyclopropane‬‬

‫) (‪( Cyctein‬سایستین ) ‪ :‬امینو اسید وګورۍ ‪.‬‬

‫‪……………………………………………………………………………………..‬‬

‫‪-D-‬‬

‫‪ ( Dalton’ s law‬د ډالتون قانون ) ‪ :‬یو لیتره بالون اوپه دغه بالون کي د ( ‪ ) ۳ ، ۲ ،۱‬غازونو‬
‫ګډوله په پام کې نیسو ‪ .‬په دې لوښي کې د دغه درې واړو غازونو د ګډولې ټول فشار‪ ،‬په دغه‬
‫ګډوله کې د ټولو غازونو د جزئي فشارونو د مجموعې سره مساوي کیږي ‪ .‬یعني لیکو چې ‪:‬‬

‫…… ‪Pt = P1 + P2 + P3 +‬‬

‫دلته (‪ )Pt‬په دغه یو لیتره لوښي کې د ګډولې عمومي فشار او ( ‪ )P1, P2 , P3‬د ( ‪) ۳ ، ۲ ،۱‬‬
‫غازونو جزئي فشارونه دي ‪ .‬هغه فشار چې د ګډولې هرغاز یی په ځانله توګه په دغه یو لیتره‬
‫لوښي کې منځ ته راوړي د د غه غاز جزئي فشار بلل کیږي ‪.‬‬
 ‫‪173‬‬

‫‪ ( Daniel cell‬دانیل حجره ) ‪ :‬اولي الکتروکیمیاوي حجره ده ‪ ،‬چې مثبت الکترود یی د مس او‬
‫منفي الکترود یی د جستي ملغمې څخه جوړ دي ‪ .‬جستي ملغمه ( املګم ) د جست سلفیت ( یا‬
‫رقیق سلفورک اسید ) په محلول کې په یو مسام لرونکي لوښي کې دروي اوبیا دا لوښی په یو‬
‫بل لوښي کې ږدي ‪ ،‬په کوم کې چې د مس میله د کاپر سلفیت په محلول کې ایښودل شوې ده ‪ .‬د‬
‫دانیل د حجرې محرکه برقي قوه ‪ ۱ ،۱‬ولت ده ‪.‬‬

‫‪ ( Dark reaction‬د تورتم تعامل ‪ ،‬ر ا ته نه اړ تعامل ) ‪ :‬فوتو سنتیزس وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Dating techniques‬د نیټې معلومولو متود) ‪ :‬د تیږو اونورو پخوانۍ زمانې شیانو د عمر د‬
‫معلومولو متودونه دي ‪.‬‬

‫)‪ ( Dative bond =(донер акцептурная связь‬دونر – اکسپتر اړیکه ) ‪ :‬کیمیاوي اړیکه‬
‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( d-block elements=(элементые блока-D‬د ‪ - d‬بالک عناصر ) ‪ :‬د دوره یی جدول د نیم‬
‫فرعي (‪ 1B‬تر ‪ )V111B‬ګروپونو عناصر یعنې د ( ‪ ) 1V‬پیریود لس عنصره( ‪ ، )Sc-Zn‬د ( ‪)V‬‬
‫پیریود لس عنصره ( ‪ ، )y-cd‬د ( ‪ )V1‬پیریود لس عنصره (‪ ) La-Hg‬د ‪ -d‬بالک په عناصرو کې‬
‫راځي ‪ .‬ددې عناصرو د بیروني الکتروني پوښ د (‪ )S‬الکتروني اربیټال ډک ( ‪ )nS2‬دی ‪.‬اود هر‬
‫پیریود د پیل څخه د پای په لور د اتومي نمبر د زیاتیدو سره نوبتي الکترون د هغه پیریود په ‪d‬‬
‫عناصرو کې په ‪ (n-1)d‬اربیټال کې ځای نیسي ‪ ،‬نو ځکه دا عناصر د ( ‪ )d‬عناصرو په نوم‬
‫یادیږي ‪ .‬که د (‪ ) d‬عناصر د کیمیاوي اړیکې د جوړولو لپاره یواځې دبیروني الکتروني پوښ د (‬
‫‪ )nS2‬الکترونونه وکاروي ‪ ،‬نو اکسیدیشني درجه به یی (‪ ) +2‬وي ‪ ،‬خو دا عناصر په خاصو‬
‫شرایطو کې د )‪ ( nS2‬الکترونو سربیره د ‪ (n-1)d‬اربیټال الکترنونه هم کاروي ‪ ،‬نو ځکه ددې‬
‫عناصرو اکسیدیشني درجې ( ‪ ) +2‬او له دې هم زیاتیږي ‪.‬‬

‫)‪(deacetylation=( деацетилирования‬ډي اسیتایلیشن ) ‪ :‬د یو مرکب څخه د اسیتایل‬

‫ګروپ ( ‪ )CH3CO-‬جالکول د ډي اسیتایلیشن په نوم یادیږي ‪.‬‬
 ‫‪174‬‬

‫)‪ ( deactivation=( дeактивирования‬ډي اکټیویشن = غیر فعال کیدل ) ‪ :‬د یوی کیمیاوي‬
‫مادې فعالیت کمیدل یا له منځه تلل د ډي اکتیویشن په نوم یادیږي ‪.‬لکه چې دکتلست فعالیت‬
‫د زهري کیدو وروسته کمیږي ‪.‬‬

‫)‪ (deamination=( дезаминирования‬ډي امینیشن ) ‪ :‬د یو مرکب څخه د امین ګروپ‬

‫جالکول د ډي امینیشن په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ (decahydrate‬ډیکا هایدریټ ) ‪ :‬کرستلي ماده ده کومه چې لس مالیکوله کرستلي اوبه ولري ‪.‬‬

‫‪ (decaline= decahydronaphtalene‬ډیکالین ‪ ،‬ډیکا هایدرو نفتالین ) ‪ :‬مای دوه کړیز‬

‫هایدرو کاربن ( ‪ )C10H18‬دی ‪ .‬د محلل په توګه کارول کیږي ‪ .‬دوه ستیرو ایزومیرونه لري ‪ .‬د زس‬
‫ایزومیر د جوش نقطه یی ( ‪ )1980C‬اود ترانس ایزومیر د جوش نقطه یی (‪ ) 1850C‬ده ‪ .‬جوړښتي‬
‫فورمولونه یی الندې دي ‪.‬‬

‫‪decaline‬‬
 ‫‪175‬‬

‫)‪ (decanoic acid =(декaновая кислота‬ډیکانوئیک اسید ) ‪ :‬مستقیم ځنځیر لرونکې‬

‫‪ )CH3(CH2)8.COOH‬دی ‪.‬د ویلي کیدو نقطه‬ ‫سپین کرستلي مشبوک کاربوکسایلک اسید(‬
‫یی ( ‪ )۳۱ ،۵‬ده‪ .‬استرونه یی د عطرو په جوړولو اود خوندورو مسالو په تیاره ولو کې په کاریږي‬

‫)‪ (decarboxylation=(дeкарбoксилирования‬ډیکا ربوکسایلیشن ) ‪:‬د یومالیکول څخه د‬

‫کاربنډای اکساید جداکول د ډي کاربوکسایلیشن په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( decay‬تجزیه ) ‪ :‬د رادیو اکتیف هستې په خپل سر تجزیه کیدو او د نوې هستي منځ ته را تلو ته‬
‫د رادیو اکتیف مادې دیکې یا تجزیه واي ‪ .‬که یو اتوم له تحریک شوی حالت څخه بیرته عادي‬
‫حالت ته راشي دې پیښي ته هم دیکې وایي ‪.‬‬

‫‪ ( Deci‬دیسي )‪ :‬په متریک سستم کې د یو کمیت دیو واحد لسمه برخه د دیسي په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫لکه دیسي متر ‪ ،‬دیسي ګرام او نور ‪.‬‬

‫)‪ ( Decomposition= (диструкция‬تجزیه ‪ ،‬تخریب ) ‪ -1 :‬د باکتیریا اویا بل مکرو ارګانیزم‬

‫په واسطه د عضوي موادو کیمیاوي تجزیه ده ‪ -2 .‬د کیمیاوي تعامل په نتیجه کې په ساده‬
‫موادو (عناصرو) د کیمیاوي مادې تجزیه کیدو ته هم تجزیه وایی‪.‬‬

‫)‪ ( definite proportion=(постяной состав‬ثابت نسبتونه ) ‪ :‬کیمیاوي ترکیب وګورئ ‪.‬‬

‫کې د حل شوي غاز اویا په یو‬ ‫)‪(degassing=(дегазирования‬بې غازه کول) په یوه مای‬
‫جامد شي کې دجذب شوي غاز جداکول د ډیګازنګ عملیه یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( degenerate‬ډي جنریټ ) ‪ :‬هغه کوانتي حاالت ‪ ،‬چې انرژي یی یوشی وي د ډي جنریټ په نوم‬
‫یادیږي ‪ .‬لکه د انتقالي عنصر په ازاد اتوم کې د عین الکتروني پوښ (د عین عمومي انرژیکي‬
‫سویي ) پنځه ( ‪ ) d‬اربیټالونه که څه هم په فضا کې په مختلفو جهتونو پراته دي ‪ ،‬خو بیا هم‬
‫انرژي یی مساوي ده ‪.‬‬
 ‫‪176‬‬

‫‪ (degree‬درجه ) ‪ :‬پر مندرجه لوحه تقسیمات د درجې په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫))‪ (Dehydration=(дегидратация‬ډي هایدریشن ‪ ،‬بې اوبو کونه ) ‪ :‬د یو مرکب څخه داوبو‬
‫جال کول او همدا رنګه د یو کیمیاوي تعامل په نتیجه د یو مرکب څخه د ( ‪ ) ۱ : ۲‬حجمي نسبت د‬
‫هایدروجن او اکسیجن غازونو جالکول د ډي هایدریشن عملیه بلل کیږي ‪ .‬لکه چې که د‬
‫ایتانول غاز ته دډیرګرم پښوکا ي ( سنګ پا ) د پاسه جریان ورکړل شي ‪ ،‬نو د ډي هایدریشن‬
‫تعامل صورت مومي او ایتین الس ته راخي ‪.‬‬
‫‪-H2O‬‬
‫‪C2H5OH …………→ CH2 = CH2‬‬

‫‪ ( Dehydrogenase‬ډي هایدروجینس ) ‪ :‬هر انزایم چې د یو مرکب څخه د هایدروجن د ازادیدو‬

‫په تعامل کې د کتلست رول ولري دډي هایدروجینس په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Dehydrogenation=(дегидрироварня‬ډي هایدروجنیشن ) ‪ :‬هغه کیمیاوي تعامل دی ‪،‬‬

‫په کوم کې ‪ ،‬چې دیو مرکب څخه هایدروجن لیرې کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( (deionized water=(деионизированная вода‬بې ایونه شوې اوبه ) ‪ :‬هغه اوبه دي ‪ ،‬چې‬
‫ایونونه ( مالګې ) ورڅخه لیرې شوې وي ‪.‬‬

‫‪ ( deliquescence‬ډیلیکویسنس ) ‪ :‬د جامد اوبه جذبونکې ( هایګروسکوپیک ) مادې په‬

‫واسطه له هوا ( اتوموسفیر) څخه دومره اوبه جذبول ‪ ،‬چې ددغه جامدې مادې غلیظ محلول جوړ‬
‫شي ‪ ،‬دغه پیښه د ډي لیکویسنس په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( delta –iron‬دلتا اوسپنه ) ‪ :‬اوسپنه وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (denitrification =(денитрификация‬ډي نتریفیکیشن ) ‪ :‬هغه کیمیاوي تعاملونه دي ‪ ،‬په‬

‫کومو کې چې د ځمکې نایتریتونه په ( ‪ ) N2‬بدل او هوا ته ازادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( density =( плотность‬کثافت ) ‪ :‬دیوشي دیو واحد حجم کتله دهغه شي کثافت بلل کیږي‬
‫‪.‬د کثابت واحد ( ‪ )gr/cm3‬دی‬
 ‫‪177‬‬

‫‪ ( deoxyribonucleic acid –DNA‬ډي اکسي ریبو نکلوئیک اسید ) ‪ DNA :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (depression of freezing point, cryoscopy=(криоскопия‬دانجماد د نقطې را ټیټیدل ‪،‬‬

‫کریو سکوپي ) ‪ :‬د خالص محلل په پر تله د غیر مفرې مادي د محلول د انجماد نقطه ټیټه ده ‪ .‬اود‬
‫دغه ټیټیدو اندازه د حل شوې مادي د غلظت ( د حل شوې مادې د ذرو دشمیر ) سره مستقیم‬
‫تناسب لري ‪ .‬یعنې لیکو ‪ ،‬چې ‪:‬‬
‫‪∆t = K . Cm‬‬

‫دلته ( ‪ )t1‬د خالص محلل او (‪ ) t2‬د محلول د انجماد نقطې او ( ‪ ) ∆t =t2-t1‬د محلول د انجماد د‬
‫نقطې را ټیټیدل ښیي ‪.‬او ( ‪ )k‬د کریوسکوپیک د ثابت په نوم یادیږي ‪ .‬د(‪ ) k‬قیمت د هر محلل‬
‫لپاره فرې کوي ‪ Cm .‬په ‪۱۰۰۰‬ګرامه محلل کې د حل شوې مادې د مولونو شمیر ) ‪( Cm = w / M‬‬
‫دی ‪،‬چې (‪)w‬دحل شوې مادې دګرامونو شمیر او ( ‪ )M‬د حل شوې مادې مالیکولي کتله ده ‪ .‬د‬
‫پورتنۍ معادلې څخه لیکو ‪ ،‬چې ‪:‬‬

‫) ‪∆t = k . ( w / M‬‬
‫‪M = k . w / ∆t‬‬

‫د ( ‪ ) ∆t‬قیمت د بکمن د ترمومتر په واسطه دقیق اندازه کیږي ‪ .‬او بیا د وروستۍ معادلې څخه د‬
‫حل شوې مادې مولي کتله(‪ ) M‬معلوموي ‪.‬‬

‫‪ ( Derivative‬مشتق ) ‪ :‬د (‪ ) B‬مرکب که د (‪ ) A‬دمرکب څخه الس ته راشي اود (‪ ) A‬د مرکب‬
‫بنسټیز جوړښت پرځای پاتې شي ‪ ،‬نو دلته ) ‪ (B‬د ( ‪ )A‬د مرکب مشتق بلل کیږي ‪ .‬دبیلګې په‬
‫توګه د متان د کلورینیشن څخه مونو کلورو متان ‪ ،‬ډای کلورو متان ‪ ،‬تری کلورو متان او نور‬
‫السته راځي ‪ .‬پس مونو کلورو متان ‪ ،‬ډای کلورومتان ‪ ،‬تري کلورومتان د متان مشتقات بلل‬
‫کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Desalination=( перегонка‬ډي سالینیشن ‪ ،‬بې مالګې کول ) ‪ :‬دبحر د اوبو څخه د مالګې‬
‫لرې کول اود بحر اوبه چښلو او کرهڼې کې استعمال ته تیارول د بې مالګې کونې په نوم یادیږي ‪.‬‬
 ‫‪178‬‬

‫‪ ( Deciccator‬دیسي کاتور ) ‪ :‬یو سرپو ښ لرونکې لوښی دی ‪ ،‬چې کیمیاوي مواد پکې وچ‬
‫ساتل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Desorption=(десорбция‬ډیسورپشن ) ‪ :‬د ادسورپشن سرچپه عملیه ده ‪ .‬په ادسورپشن کې‬

‫مواد دیوشي پرمخ جذبیږي اوپه ډی سورپشن کې جذب شوي مواد د جاذب له مخ څخه‬
‫جالکیږي ‪.‬‬

‫)‪ (destructive distillation=(деструкционная перегонкa‬تخریبي تقطیر ) ‪ :‬د هوا په نه‬

‫شتون کې دتودوخې په واسطه د عضوي موادو د مالیکولونو ټوټې کول اود حاصل شویو ټوټو‬
‫بړاس بیرته په مای اړول او جم کول د تخریپي تقطیر عملیه بلل کیږي ‪.‬‬

‫‪ (desulphuration‬د یو مرکب څخه د سلفر لیرې کول ) ‪ :‬ځیني سلفر لرونکي عضوي مواد زهري‬
‫خواص لري ‪ ،‬نو سلفر یی باید لیري شي ‪.‬‬

‫)‪ ( detergent=(детергенты‬دیترجنټ ‪ ،‬د پریمنځلو مواد ) ‪ :‬هغه کیمیاوي مواد دي ‪ ،‬چې د‬

‫اوبو سره یو ځای د شیانو دخیري ‪ ،‬چټلۍ ‪ ،‬غوړ او تیلو د ککړتیا د لیرې کولو لپاره کارول‬
‫کیږي ‪ .‬صابون ‪ ،‬د پریمنځلو سوډا او نور سنتیتک مواد د دیتر جنتونو په توګه کاروي ‪.‬‬
‫دیترجنتونه په درې ګروپونو ویشي ‪:‬‬
‫الف‪ -‬انیوني دیترجنتونه ‪ :‬صابون) ‪ ( CH3(CH2)16COONa‬او نورسنتیتک صابوني مواد لکه‬
‫الندی صابوني مواد )‪ ) CH3(CH2)11C6H4SO2ONa‬په انیوني دیتر جنتونو کې راځي ‪ .‬د دا‬
‫ډول دیترجنټونو ‪ ,‬انیون د پاکولو دنده لري ‪ ،‬نو ځکه د انیوني دیتر جنتونو په نوم یادیږي ‪ .‬د‬
‫صابون مالیکولونه په اوبو کې الکترولیتي انفکاک کوي ‪ ،‬چې د ( ‪ )Na+‬کتیون اود‬
‫(‪ ) CH3(CH2)16COO-‬انیون په اوبو کې ازادیږي ‪ .‬ددې انیون غیرقطبي برخه ( ‪)CH3(CH2)16‬‬
‫د خیري یاغوړ ( غیر قطبي مالیکولونو ) سره مینه لري ‪ ،‬نو ځکه ددی انیون غیر قطبي سر د‬
‫خیري سره نښلي او خیری د خیرن شي څخه را جالکوي اوقطبي برخه ( ‪ )COO-‬یی د اوبو( قطبي‬
‫مایکولو ) سره مینه لري ‪ .‬پس ددې انیون قطبي سر اوبو ته زور کوي ‪ .‬په دې تر تیب د دې‬
‫انیون غیر قطبي سر خیری د خیرن شي څخه راجال کوي او قطبي سر یی اوبو ته ننوخي اوخیری‬
 ‫‪179‬‬

‫د ځان سره اوبو ته وړي‪ .‬په دې ترتیب خیری ( غوړ ) دصابون او اوبو په واسطه دخیرن شي څخه‬
‫لیری کیږي ‪.‬‬
‫ب‪ -‬کتیوني دیترجنټونه ‪ :‬ځینې مواد لکه (‪ )CH3(CH2)15 N(CH3)3Br‬کتیوني دیترجنټونه دي‬
‫‪ .‬دا مواد په اوبو کې الکترولیتي انفکاک کوي ‪ ،‬د ( ‪ )Br-‬انیون اود ( ‪)CH3(CH2)15N+ (CH3)3‬‬
‫کتیون د اوبو په محلول کې ازادیږي ‪ .‬ددی کتیون غیرقطبي برخه یعنې (‪ ) CH3(CH2)15‬قسمت‬
‫دخیري سره نښلي اود کتیون د ا غیر قطبي سر خیری له خیرن شي څخه راجالکوي ‪ .‬او قطبي‬
‫قسمت ( ‪ )N+(CH3)3‬یی د اوبو سره مینه لري ‪ ،‬یعني دا سر یی د اوبو سره نښلي اود خیرن شي‬
‫څخه راجالشوی خیری اوبو ته راکاږي ‪.‬او په دې ډول خیرن شي د اوبو اوصابون په واسطه‬
‫پاکیږي ‪.‬‬
‫خ‪ -‬غیر ایوني دیتر جنتونه ‪ :‬ځینې کو والنسي مواد کوم چې قطبي ګروپونه لکه (‪-C2H4 -O-‬‬
‫‪ ) C2H5 - OH‬لري د اوبو سره هایدروجني اړیکې جوړوي او د دیتر جنتونو په توګه کار ورکوي‬
‫‪..‬‬

‫‪ (detonating gas‬دیتونیتنګ غاز ) ‪ :‬الکتروالیتک غاز وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (deuterated compound‬دیوتیریټ شوی مرکب ) ‪ :‬هغه کیمیاوي مرکب چې څو یا ټول‬

‫هایدروجنونه یی په دیوتیریم (‪ ) 1D2‬تعویض شوي وي ‪.‬‬

‫‪ ( Deuterium‬دیوتیریم ) ‪ :‬دروند هایدروجن ‪ ،‬چې کتلوي عدد یی ( ‪ ) 2‬دی ‪.‬‬

‫‪ heavy water‬وګورئ ‪.‬‬ ‫‪ ( Deuterium oxide‬دیوتیریم اکساید ) ‪:‬‬

‫‪ (Deuteron‬ډیوتیرون ) ‪ :‬د دیوتیریم اتوم هسته ( ‪) D+‬ده ‪.‬‬

‫‪ ( Devarda’ s alloy‬د دیوارد الیاژ ) ‪ :‬یو الیاژ دی چې د مس ( ‪ ، )۵۰٪‬المومینیم ( ‪ ) ٤۵٪‬او‬

‫زنک ( ‪ ) ۵٪‬څخه جوړ دی ‪.‬‬

‫‪ (Devitrification‬دیوتریفیکیشن) امورپ ښیښه په کرستلي ښیښې اوښتل ‪.‬‬

 ‫‪180‬‬

‫‪(Dewar structure‬دیوار جوړښت ) د بنزین مالیکولي جوړښت دی چې سر لیمز دیوار پیشنهاد‬

‫کړی و ‪.‬‬

‫‪ (Dextran‬دکستران ) ‪ :‬د ګلو تینوس ګلوکوز پولیمیر دی ‪ ،‬چې دیوې ځانګړې باکتیریا په‬
‫واسطه جوړیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Dextrin‬ډکسترین ) ‪ :‬یو پولي سکراید دی ‪.‬د امایلیزد انزایم په واسطه د نشایستتې د‬

‫هایدرولیز څخه د مالتوز دجوړیدو د پروسې منځنی مرکب دی ‪.‬د دکسترینونو عمومي فورمول‬
‫‪ ( C6H10O5)X‬دی دامواد د قطبي شوې ر ا د قطبیت سطحه ښیي الس ته ګرځوي ‪ ، .‬نو ځکه د‬
‫ډکسترین په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( ( Dextrorotatory‬ډکسترو روتاتري ) ‪:‬داسې پیښه ده چې یو کیمیاوي مرکب ‪ ،‬د قطبي شوي‬

‫ر ا د قطبیت سطحه ښي الس ته ګرځوي ‪.‬‬

‫‪ (Dextrose‬دکستروز ) ‪ :‬ګلوکوز وګورۍ ‪.‬‬

‫)‪ (Dialysis=(диализ‬ډیاالیزس = دیالیز ) ‪ :‬که د یو لوښي قاعده د نیمه قابل نفوذ پردې څخه‬
‫جوړه وي او په دغه لوښي کې د لویو مالیکولونو ( لکه نشایسته او پرتین ) او کوچنیو‬
‫مالیکولونو ( لکه ګلوکوز او امینو اسیدونو ) ګډوله واچول شي او بیا دا لوښی د اوبو په تشت‬
‫کې کیښودل شي ‪ ،‬نو دلته واړه مالیکولونه د نیمه قابل نفوذ پردې پردې له سوریو څخه وځي‬
‫اود تشت اوبو ته ورګډیږي او لوی مالیکولونه په لوښي کې پاتې کیږي ‪ .‬د ګډولې د اجزاو‬
‫داډول جالکول د ډیالیز په نوم یادیږي ‪ .‬د ژویو د وینې څخه فاضله مواد په بډوډو(‬
‫پښتورګو)کې د ډیالیزم په واسطه جال کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Diamagnetism=(диамагнитизм‬ډیامګنیتیزم ) ‪ :‬مګنیتیزم وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Diaminobenzene, phenylenediamine=(диамино бензол‬ډای امینو بنزین ‪ ،‬فینایلین‬

‫ډای امین = ډي امینو بنزول) ‪ :‬دا ماده زیړ کرستلونه او قوي قلوي خواص لري ‪ .‬کیمیاوي‬
 ‫‪181‬‬

‫فورمول یی‪ C6H4 ) NH2 ( 2‬دی ‪ .‬د ویلې کیدو نقطه یی ( ‪ )۱۰٤‬سانتیګراد او جوړښتي فورمول‬
‫یی الندې دی ‪.‬‬
‫(‪ )۱،۳‬ډای امینو بنزین بې رنګه کرستلونه دي ‪،‬چې د ویلې کیدو درجه یی ( ‪ )۶۳‬سانتیګراد ده‬
‫او (‪ )٤ ،۱‬ډای امین بنزین سپین کرستلونه دي اود ویلې کیدو درجه یی ( ‪ )۱٤۷‬سانتیګراد ده ‪.‬‬

‫‪1 , 2 – diamino benzene‬‬

‫)‪ – ۲ ،۱ ( 1,2-diaminoethane, ethylenediamine=(диамино этан‬ډای امین ایتان ‪،‬‬

‫ایتایلین ډای امین ) ‪ :‬بې رنګه بړاس کیدونکې مای ده ‪ ،‬اود امونیاک بوی ورکوي ‪ .‬د ویلي‬
‫کیدو درجه یی ( ‪ )۱۱۶‬سانتیګراد او جوړښتي فور مول یی الندې دي ‪.‬‬

‫‪ ۶ ،۱ ( 1,6 – diaminohexane= hexamethylenediamine‬داي امنو هکذان = هکذا متایلین‬

‫ډای امین ‪ : ) .‬بې رنګه جامد امین‪ ( H2N(CH2)6NH2‬دی ‪ .‬د ویلې کیدو درجه یی ( ‪)٤۱‬‬
‫سانتیګراد اود جوش نقطه یی ( ‪ )۲۰٤‬سانتیګراد ده‬

‫)‪ (diamond=(алмаз‬ډیامونډ = الماس) ‪ :‬خالص کاربن او تر ټولو سخت( د سختې درجه یی لس‬
‫) منرال دی ‪ .‬کاربن وګوري ‪.‬‬

‫‪ (Diaspore‬ډیاسپور ) ‪ :‬د المونیم اکساید ‪ .‬هایدروکساید ( ‪ ) AlO . OH‬نه جوړ منرال دی ‪.‬‬

‫‪ (Diastase‬ډیا ستیز ) ‪ :‬امایلیز وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( diatomic molecule=(двухатомная молекула‬ډای اتومک مالیکول ) ‪ :‬د دوه اتومونو‬

‫څخه جوړ مالیکول ( لکه ‪ ) HCl , H2‬دی‬
 ‫‪182‬‬

‫)‪ ( diazine=( диазин‬ډای ازاین ) ‪ :‬ازاین وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (diazo compounds=(диазосоединение‬ډای ازو مرکبونه ) ‪ :‬د ډای ازو مرکبونو عمومي‬
‫فورمول ( ‪ )RN=NX‬دی ‪ .‬دلته ( ‪ )R‬یو عضوي رادیکال دی ‪ .‬که ( ‪ )R‬ارو ماتیک راډیکال وي ‪،‬‬
‫نو ( ‪)X-‬یوه تیزابي بقیه( لکه ‪ )Cl- , NO3-‬یا ‪OH-‬وي ‪ .‬لکه فینایل ډای ازونیم کلوراید‬
‫(‪ . )C6H5N2Cl‬دډای ازونیم ایون جوړښتي فورمول الندې دی‬

‫‪diazonium ion‬‬
‫په الیفاتیک ډای ازومرکبونو کې ( ‪ )X‬نه وي لکه ډای ازو متان (‪ ) CH2N2‬اونور ‪ .‬د ډای ازو‬
‫مرکبونه په رنګونو اود ډول ډول دواګانو په جوړولو کې په کار راځي ‪.‬‬
‫‪ ( diazonium salts‬ډای ازونیم مالګه ) ‪ :‬بې ثباته مالګې دي چې د ډای ازونیم ایون (‪C6H5N2+‬‬
‫) لري ‪ .‬دا مالګې د ( ‪ )diazotization‬په تعامل کې جوړیږي ‪.‬‬

‫‪ (diazotization‬ډای ازوتایزیشن ) ‪ :‬تر ( ‪ )50C‬په ټیټه درجه کې د نایتروس اسید سره د یو‬
‫اروماتیک امین ( ‪ )ArNH2‬دتعامل په پایله کې د ډای ازونیم مالګه جوړیږي ‪ .‬داعملیه د ډای‬
‫ازوتایز یشن په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ArNH2 +( NaNO2 +HCl) → Ar-N+N +Cl- +Na+ + OH- +H2O‬‬

‫په پورتني تعامل کې نایتروس اسید د مالګې د تیزاب او سودیم نایترایت د ګډولې څخه‬
‫جوړیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Di basic acid =(двухосновная кислота‬دوه اساسه تیزاب ) ‪ :‬کوم تیزاب چې دوه‬
‫تیزابي هایدروجنونونه لري لکه ( ‪) H2SO4 , H2CO3‬‬
 ‫‪183‬‬

‫)‪ – ۲ ، ۱ (1,2-dibromoethane(1,2-дибромоэтан‬ډای برومو ایتان ) ‪ :‬بې رنګه مای هالو‬

‫الکان ) ‪ (CH2Br – CH2Br‬دی ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )۲،۲‬د ویلې کیدودرجه یی ( ‪)٩ ،۷٩‬‬
‫سانتیګراد ‪ ،‬د جوش درجه یی ‪ )۱۳۱ ،۳۶‬سانتیګراد ده ‪.‬‬

‫)‪ (dicarbide (дикарбид‬ډای کارباید ) ‪ :‬کارباید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (dicarboxylic acid =(двухкарбоксиловая кислота‬ډای کاربوکسایلک اسید ) ‪ :‬هغه‬

‫کاربوکسایلک اسید دی ‪ ،‬چې د کاربوکسایل )‪)- COOH‬دوه ګروپونه لري ‪ .‬لک هکذان ډای‬
‫او ائیک اسید)‪ ( HOOC(CH2)4COOH‬اونور ‪.‬‬

‫‪ (dichlorine oxide=chlorine monoxide‬ډای کلورین اکساید ‪ ،‬کلورین مونو اکساید )‬

‫‪:‬قوي اکسیدانت ‪ ،‬نارنجي رنګه غاز(‪ ) Cl2O‬دی ‪ .‬دا ماده د کلورک(‪ )1‬اسید انهایدراید دی ‪.‬‬

‫‪ (dichloro benzene‬دای کلوروبنزین ) ‪:‬داماده درې ایزومیرونه لري ‪ .‬جوړښتي فورمولونه ‪،‬‬
‫نومونه او د ذوب درجې یی الندې ورکړل شوې دي ‪.‬‬

‫‪ ۱‬و‪ – ۲‬ډای کلورو بنزین د حشرو ضد دواګانو کې کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Dichlorodiphenyltrichloroethane( DDT‬ډای کلورو ډای فینایل تراي کلورو ایتان) ‪:‬بې‬
‫رنګه کرستلي عضوي ماده ‪ )ClC6H4 ( 2 CHCCl3‬ده ‪ .‬دحشرو پر ضد کارول کیږي ‪ .‬جوړښتي‬
‫فورمول یی الندی دی ‪.‬‬
 ‫‪184‬‬

‫‪dichloro diphenyl trichloro ethane‬‬

‫)‪ (dichloroethanoic acid =(дихлоро уксусная кислота‬ډای کلورو ایتانوئیک اسید ) ‪:‬‬
‫کلورو ایتانوئیک اسید وګورۍ ‪.‬‬

‫) ‪ ( dichloromethane , methylene chloride=(дихлоро метан‬ډای کلورو متان ‪،‬‬

‫متایلین کلوراید ) ‪ :‬لږه زهري بې رنګه ماده ( ‪ )CH2Cl2‬ده ‪ .‬د سړونکې مادې په توګه کارول‬
‫کیږي ‪.‬‬

‫‪ -٤ ،۲ (2,4-dichlorophenoxyacetic acid‬ډای کلورو فین اکسي اسیتک اسید ) ‪2,4 D :‬‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( ) dichromate(V1)=( дихромат(V1‬ډای کرومیټ )‪ : ) (V1‬هغه مالګه چې د‪)Cr2O7( -2‬‬

‫ایون لري ‪.‬‬
‫‪ ( Diels- Alder reaction‬د ډیلز الډر تعامل ) ‪ :‬یوه کیمیاوي ماده )‪(A‬چې دوه دوه غبرګې‬
‫کیمیاوي اړیکي او ترمنځ یی یوه یوه ستوې کیمیاوي اړیکه لري په پام کې نیسو ‪ .‬دا ماده که د (‬
‫‪ ) B‬مادې سره کومه چې یوه دوه غبرګه کیمیاوي اړیکه لري تعامل وکړي او یو حلقوي مرکب‬
‫ترې جوړ شي داسې تعامل د ډیلز الډر د تعامل په نوم یادیږي ‪ .‬لکه د ډیلز الډر الندې تعامل ‪.‬‬
 ‫‪185‬‬

‫)‪ :Diene(диен‬هغه الکین دی ‪ ،‬چې د (‪(C=C‬دوه اړیکې لري ‪ .‬لکه (‪) CH2=CH – CH = CH2‬‬
‫‪ .‬او نور ‪.‬‬

‫)‪ ( Diethanolamine=(диэтанол амин‬ډای ایتانول امین ) ‪ :‬ایتانول امین وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Diethyl ether =(диэтил эфир‬ډای ایتایل ایتر ) ‪ :‬ایت اکسي ایتان وګورئ ‪.‬‬

‫)‪( Differential scanning calorimetry(DSC‬ډیفرینشیال سکیننګ کالوری متري ) د‬

‫کیمیاوي تعامل د تودوخې د اندازه کولو یوه اله ده ‪ ( .‬حرارتي شننه یا حرارتي تحلیل وګورئ ‪) .‬‬

‫)‪ ( Differential thermal analysis( DTA‬ډیفرنشیال حرارتي تحلیل ) حرارتي تحلیل وګورئ‬
‫‪.‬‬

‫)‪ ( Diffusion=(дифузия‬ډیفوژن ‪ ،‬نفوذ ) ‪ :‬کله چې غازونه ‪ ،‬مایعات یا جامدات په خپل منځ‬

‫کې په تماس کې شي ‪ ،‬او ذرې ( اتومونه ‪ ،‬مالیکولونه ‪ ،‬ایونونه ) یی په خپل سر یو په بل کې‬
‫خپرې شي ‪ .‬دا پیښه د نفوذ یا ډیفیوژن په نوم یادیږي ‪ .‬د بیلګې په توګه که د قلم د رنګ څاڅکی‬
‫د کټوري ( جام ) په اوبو کې ولویږي ‪ ،‬نو دا رنګ په خپل سر د کټوري په اوبو کې خپریږي ( نفوذ‬
‫کوي ) ‪.‬‬

‫)‪ ( Diffusion gradient=(градиент дифузия‬د ډیفیوژین ګرادیینت ) ‪ :‬د ( ‪)concentration‬‬

‫ګرادیینت وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪186‬‬

‫)‪ (Dihydrate=(дигидрат‬ډای هایدریت ) ‪ :‬کرستلي ماده ده چې په یو مالیکول کې یی دوه‬

‫مالیکوله کرستلي اوبه وي ‪ .‬لکه جیپسم ( ‪ )CaSO4. 2H2O‬چې د ( ‪ )CaSO4‬ډای هایدریت دی ‪.‬‬

‫)‪ (Dihydric alcohol=( диол‬ډای هایدریک الکول ) ‪ diol :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ۱ (1,2-dihydroxybenzene , catechol=(пирокатехин‬و‪ – ۲‬ډای هایدروکسي بنزین ‪،‬‬

‫کتېکول = پیرو کتیخین ) ‪ :‬بې رنګه کرستلي فینول ‪ C6H4(OH)2‬دی ‪.‬د ویلې کیدو درجه یی(‬
‫‪ )۱۰۵‬سانتیګراد اود جوش درجه یی ( ‪ )۲٤۵‬سانتیګراد ده ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪1 ,2 – dihydroxybenzene , orto dihydroxy benzene=(пирокатехин‬‬

‫))‪ -۳، ۱ ( 1,3 – dihydroxybenzene, resorcinol=(резорцин‬ډای هایدروکسي بنزین ‪،‬‬

‫ریزور شینول = ریزور څین) ‪ :‬کرستلي اروماتیک مرکب‪ C6H4(OH)2‬دی ‪ .‬د ویلې کیدو درجه‬
‫یی ( ‪ )۱۱۱‬سانتیګراد ده ‪ .‬د سرش کونکې مادې په توګه او هم د رنګونو په جوړولو کې په کاریږي‬
‫‪.‬‬

‫)‪1,3-dihydroxybenzene,metadihydroxy benzene=(резорцин‬‬

‫)‪ -۳، ۲(2 ,3 – dihydroxybutanedioic acid (винная кислота‬ډای هایدروکسي بوټان‬

‫ډای او ائیک اسید ) ‪ :‬تار تاریک اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( diketones=( дикетоны‬ډای کیتونونه ) ‪ :‬عضوي مرکبونه دي چې د کاربونیل ( ‪( C = O‬‬

‫>دوه ګروپونه لري ‪ .‬درې ډوله ډای کیتونونه پیژندل شوي دي ‪.‬‬
 ‫‪187‬‬

‫الف‪ -۲ ،۱ -‬ډای کیتونونه ) ‪ : ( R-CO – CO –R‬داډول کیتونونه د الفا ډای کیتونونو په نوم‬
‫یادیږي ‪.‬‬
‫ب‪-۳,۱ -‬ډای کیتونونه )‪ : ) R –CO-CH2 – CO – R‬داډول کیتونونه د بتا کیتونو په نوم‬
‫یادیږي او تیزابي خواص لري ‪.‬‬
‫خ‪ ٤ ، ۱ -‬ډای کیتونونه ) ‪ ( R – CO – CH2 –CH2- CO –R‬د ګاما ډای کیتونونو په نوم‬
‫یادیږي ‪.‬‬

‫‪ (dilead (11) lead(1V) oxide‬دوه سرب(‪)11‬سرب)‪(1V‬اکساید ‪ :‬سره پودر دي کیمیاوي‬

‫) دی ‪.‬‬ ‫فورمول یی ‪Pb3O4 )= (PbO)2 . PbO2‬‬

‫‪ (diluent‬ډي لوینټ ) ‪ :‬هغه مواد دي ‪ ،‬چې محلول رقیق کوي ‪.‬‬

‫)‪ (Dilute=(разбавленный‬رقیق ) ‪ :‬هغه محلول دی چې د حل شوې مادې مقدار پکې د‬

‫مشبوک حالت په پر تله کم وي ‪.‬‬

‫)‪ (dilution law=(закон разбовления‬د رقیق کولو قانون ) ‪ :‬د ‪ostwald dilution law‬‬
‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (dimmer=(димер‬ډای میر ) ‪ :‬دوه مالیکولي اتحاد د ډای میر په نوم یادیږي ‪ .‬لکه ‪:‬‬

‫‪2NO2→ N2O4‬‬

‫‪2CH2=CH2→ ( -CH2 – CH2 -)2‬‬

‫)‪ ( Dimethylbenzene, xylene=( диметилбензол , ксилол‬ډای میتایل بنزین ‪ ،‬زایلین=‬

‫ډای میتایل بنزین ‪ ،‬کسیلول ) ‪:‬د زایلین فورمول ( ‪ ) C6H4(CH3)2‬دی ‪ .‬دامرکب دری‬
‫ایزومیرونه لري ‪.‬‬
 ‫‪188‬‬

‫پورتني دری واړه ایزومیرونه د پترولو څخه الس ته راځي ‪ .‬ددغې ګډولې د جوش درجه (‪135-‬‬
‫‪ )145‬سانتیګراد ده ‪.‬‬
‫)‪ ( Dimethyl ether=(диметиловый эфир‬ډای میتایل ایتر ) ‪ :‬بې رنګه غاز‪( CH3-O-‬‬
‫)‪ CH3‬دی اود محلل په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Dimethylformamide(DMF)=(диметил формамид‬ډای میتایل فورم امید ) ‪ :‬بې رنګه‬

‫مای ‪ HCO(CH3(2‬ده ‪ .‬د ویلې کیدودرجه یی( ‪ )۶۱-‬سانتیګراد ‪ ،‬او د جوش درجه یی( ‪)۱۵۳‬‬
‫سانتیګراد ده ‪ .‬د عضوي موادو د محلل په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Dimethylglyoxime-DMG =(диметил глиокзим‬ډای میتایل ګالی اکزیم ) ‪ :‬بې رنګه‬

‫جامده ماده ‪ )CH3CNOH (2‬ده ‪ .‬د ویلې کیدو درجه یی( ‪ )۲۳٤‬سانتیګراد ده ‪ .‬د نکل سره پوخ‬
‫سور رنګی کامپلکس جوړوي ‪ ،‬نو ځکه د نکل د پیژدلو لپاره کارول کیږي ‪ .‬جوړښتي فورمول‬
‫یی الندې دی ‪.‬‬
 ‫‪189‬‬

‫)‪ (Dimethyl phthalate=(диметил фталат‬ډای متایل فتالیت = ډای میتایل فتاالت ) ‪:‬د‬
‫فتالک اسید استر دی ‪ .‬بې رنګه خوشبویه مای ده ‪ .‬د حشرو ( ماشو ) د ډارولو لپاره د وجود پر‬
‫پوټکي وهل کیږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪ ((Dimethyl sulphoxide (DMSO‬ډای متایل سلف اکساید ) ‪ :‬بی رنګه جامده ماده‬
‫(‪)CH3)2SO‬ده ‪ .‬د ویلې کیدو درجه یی ( ‪ )۱۸‬سانتیګراد ‪ ،‬د جوش درجه یی ( ‪ )۱۸٩‬سانتیګراد‬
‫ده ‪ .‬په عضوي سنتیزونو کې د ( ‪ )reagent‬په توګه اوهم د محلل په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Dimorphism=(диморфизм‬ډای مورفیزم ) ‪ :‬پولي مورفیزم وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Dinitrogen oxide =( nitrous oxide‬ډای نایتروجن اکساید ‪ ،‬نایتروس اکساید ) ‪ :‬یو بې‬
‫رنګه غاز (‪ )N2O‬دی‪ .‬کثافت یی ( ‪ , )1,97g/ dm-3‬د ویلې کیدو درجه یی (‪ ) -90,80C‬اود جوش‬
‫درجه یی ( ‪ )-88,50C‬ده ‪ .‬په اوبو ‪ ،‬ایتانول اوسلفورک اسید کې حلیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Dinitrogen tetroxide‬ډای نایتروجن تتر اکساید ) ‪ :‬بی رنګه یا ژیړه مای یا قهوه یی رنګی‬
‫غاز)‪ (N2O4‬دی ‪ .‬په هوا کې په ( ‪ )N2O4 ↔ 2NO2‬ډول ټوټې کیږي ‪ .‬د ویلې کیدودرجه یی ( ‪-‬‬
‫‪ )11,20C‬اود جوش درجه یی( ‪ )21,20C‬ده ‪.‬‬

‫‪ ( Dinucleotide‬ډای نکلو تاید ) ‪ :‬هغه مرکب دی چې دوه نکلو ټایدونه ولري ‪.‬‬
‫) ‪ ( Diol( dihydric alcohol)=(диол ,‬ډای اول ‪ ،‬ډای هایدریک الکول ) ‪ :‬هغه الکول دی چې‬
‫په مالیکول کې یی د ( ‪ )OH‬دوه ګروپونه وي ‪ .‬لکه ګالی کول( ‪. ) CH2OH. CH2OH‬‬

‫)‪ ( Dioxan=(диоксан‬دای اکسان ) ‪ :‬بی رنګه زهری مای ( ‪ )C4H8O2‬ده ‪.‬‬

 ‫‪190‬‬

‫)‪Dioxan (диоксан‬‬

‫‪ ( Dioxonitric(111) acid‬ډای اکسو نایترک)‪ (111‬اسید ) ‪ :‬نایتروس اسید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Dioxygenyl compounds‬ډای اکسیجنایل مرکبونه ) ‪ :‬د ( ‪ )O2+‬ایون لرونکي مرکبونه دي‬

‫دای اکسیجنایل هکذافلورو پالتینیت ( ‪ )O2PtF6‬یی یو مثال دی ‪.‬‬
‫)‪ ( Dipiptide=(дипептиды‬ډای پیپټاید ) ‪ :‬هغه مرکب دی ‪ ،‬چې د امینو اسید د دوه‬
‫مالیکولو د تعامل نه الس ته راځي ‪ ( .‬پیپټاید وګورئ )‬

‫)‪ ( Diphenylamine (дифенил амин‬ډای فینایل امین ) ‪ :‬بې رنګه اروماتیک کرستلي‬
‫مرکب ‪ ) C6H5( 2NH‬دی ‪ .‬د ضعیف قلوي او ضعیف تیزاب خواص لري ‪.‬‬

‫)‪ ( Diphenylmethanone , benzophenone=(бензо фенон‬ډای فینایل متانون = بنزو‬

‫فینون ) ‪ :‬بې رنګه جامده ماده ده کیمیاوي فورمول یی( ‪ ) C6H5COC6H5‬دی ‪ .‬د ویلي کیدو‬
‫نقطه یی( ‪ )٤٩‬سانتیګراد ده ‪ .‬ځانګړی بوی لري اود عطرو په جوړولو کې په کاریږي ‪ .‬دا ماده د‬
‫فریدل کرافت تعامل په واسطه ( کتلست المونیم کلوراید ) د بنزین اوهم د بنزوایل کلوراید‬
‫څخه السته راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Diphosphane , diphosphine‬ډای فاسفان ‪ ،‬ډای فاسفاین ) ‪ :‬ژیړه مای )‪ ( P2H4‬ده ‪ .‬په‬

‫هواکې په خپل سر اور اخلي ‪.‬‬

‫‪ (Diphosphine‬ډای فاسفاین ) ‪ :‬ډای فاسفان وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Dipolar bond=( поларная связь‬ډای پوالر اړیکه ) ‪ :‬کیمیاوي اړیکه وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪191‬‬

‫)‪ ( Dipole-dipoel interaction=( дипол –диполые взаимодеиствие‬ډای پو ل ‪ -‬ډای‬

‫پول آغیز ) ‪ :‬د قطبي مالیکولونو د قطبونو تر منځ د جذب او دف قواوې د ډایپول‪-‬ډایپول اغیزو‬
‫په ډله کې راځي ‪ .‬دا قواوی د واندروالس د قواوو جز دی ‪.‬‬

‫‪ ( Dipyridyl(bipyridyl‬ډای پایریدایل ‪ ،‬بای پایریدایل ) ‪ :‬داسې کیمیاوي مرکب دی ‪ ،‬چې د‬

‫پایریدین دوه کړۍ د (‪ ) C-C‬اړیکې په واسطه یو بل سره ارتباط لري ‪ .‬ددې مرکب د دوه‬
‫ایزومیرونو جوړښتي فورمولونه الندې دي ‪.‬‬

‫‪ Dirac constant‬د( ډیراک ثابت ) ‪ :‬د پالنک ثابت وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Diradical‬ډای راډیکال ) ‪ :‬بای راډیکال وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Direct dye‬ډایرکت رنګ ) ‪ :‬رنګونه وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Disaccharide=(дисахорид‬ډای سکراید= دی سخرید ) ‪ :‬د بورې مالیکول دی چې د دوه‬

‫مونو سکراید د مالیکولونو تر منځ د کیمیاوي اړیکې د جوړیدو په نتیجه کې منځ ته راځي ‪.‬‬
‫لکه سکروز چې د ګلوکوز دیوه مالیکول اود فرکتوز د یوه مالیکول تر منځ د کیمیاوي اړیکې‬
‫دجوړیدو په پایله کې منځ ته راځي‬
‫)‪ ( Discharge=(разряжения‬ډسچارخ ) ‪ :‬بې چارخ کیدل ‪.‬‬
‫‪-۱‬چارخ لرونکې بطرۍ څخه چې د برې جریان وځي ‪ ،‬دلته ذخیره شوې کیمیاوي انرژي په‬
‫برقي انرژي اوړي او بطرۍ بې چارجه کیږي ‪.‬‬
‫‪-۲‬د خازن څخه چې برقي چارخ خارجي برقي دورې ته وځي ‪ ،‬خازن بې چارجه کیږي ‪.‬‬
 ‫‪192‬‬

‫‪-۳‬دټیټ فشار الندې د دسچارخ تیوب په غاز کې د چارخ لرونکو ذرو بهیر ته هم ډسچارخ‬
‫وایی ‪.‬‬

‫)‪ (Disilane=(дисилан‬ډای سیالن ) ‪ :‬سیالن وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Dislocation‬دس لوکیشن ) ‪ :‬کرستل ډیفکت وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Disodium hydrogenphosphate(V) , disodium orthophosphate‬ډای سودیم‬

‫هایدروجن فاسفیت )‪ ، (V‬ډای سودیم ارتو فاسفیت ) ‪ :‬بې رنګه ‪ ،‬جامده کرستلي ماده‬
‫( ‪ )Na2HPO4‬ده ‪ .‬اوبو کې حل او په ایتانول کې نه حلیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Disodium orthophosphate=( динатриорто фосфат‬ډآی سودیم ارتو فاسفیت ) ‪ :‬ډای‬

‫سوډیم هایدروجن فاسفیټ وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Disodium tetraborate-10-water‬ډای سودیم تترابوریټ ‪.‬لس الیکوله اوبه ) ‪. borax:‬وګورئ‬

‫‪.‬‬

‫)‪ (d-isomer(д-изомер‬ډی‪ -‬ایزومیر )‪:‬اپتیکي فعالیت وګورئ ‪.‬‬

‫رنګونه وګورئ ‪.‬‬ ‫‪( Disperse dye‬ډسپرشني رنګ )‬

‫)‪ ( Disperse phase =(дисперсная фаза‬ډسپرشني فاز ) ‪ :‬ډسپرشني سستمونه وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Dispersion forces‬ډسپرشني قواوې ) ‪ :‬د واندروالس قواوې وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Dispersion system(дисперсная система‬ډسپرشني سستم ) ‪ :‬که د موادو خورا کوچنۍ‬

‫ذرې یو په بل کې خپرې ( یو په بل کې نشر ) شي ‪ ،‬داسې ګډوله د ډسپرشني سستم په نوم‬
‫یادیږي ‪ .‬د بیلګې په توګه که بوره په اوبو کې حل شي یو ډسپرشني سستم الس ته راځي ‪ ،‬چې په‬
‫هغې کې بوره نشر شوې ماده ( ډسپرشني فاز ) او اوبه د انتشار محیط (‪ ) cotenous phase‬په‬
 ‫‪193‬‬

‫نوم یادیږي ‪ .‬حقیقي محلولونه ‪ ،‬کالوئیدي سستمونه ‪ ،‬سوسپنشن او املشن سستمونه د‬

‫ډسپرشني سستمونو په ډله کې راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Displacement reaction ( риакция замещения‬د بې ځای کولو تعامل) ‪substitution :‬‬
‫‪ reaction‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Disproportionation =(диспропорционирования‬ډسپروپورشنیشن ) ‪ :‬داسې‬

‫کیمیاوي تعامل دی ‪ ،‬چې په هغې کې یوه ماده هم اکسیدایز او هم احیا شي ‪ .‬لکه الندې‬
‫کیمیاوي تعامل ‪.‬‬

‫‪2CuCl → Cu0 + CuCl2‬‬

‫دلته د مس یو اتوم اکسیدایز ( ‪ )Cu+1 –e → Cu+2‬او بل اتوم یی احیا شوی( → ‪Cu+1+ e‬‬
‫‪)Cu0‬شوی دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Dissociation=(диссоциация‬انفکاک ‪ ،‬ټوټې کیدل ) ‪ :‬دیو مالیکول ټوټې کیدل ‪ ،‬چې‬

‫کوچني مالیکولونه ترې الس ته راشي د انفکاک د عملې په نوم یادیږي ‪ .‬د بیلګې په توګه‬
‫هایدروجن ایوداید د تودوخې په لوړو درجو کې په الندې ډول ټوټې کیږي ‪.‬‬

‫)‪2HI(g) ↔ H2(g) + I2(g‬‬

‫همدا ډول الکترولیتي مواد په محلول کې الکترولیتي انفکاک کوي ‪ ،‬چې دا عملیه د‬
‫ایونایزیشن په نوم یادیږي ‪.‬لکه ‪:‬‬

‫‪CaCl2 → Ca+2 + 2Cl-‬‬

‫د کم منحله مالګو او ضعیفه الکترولیتونو د الکترولیتي انفکاک عملیه رجعي وي اود‬

‫تودوخې په ټاکلې درجه کې د ډاډول الکترولیتونو د ایونایزیشن عملیه د تعادل حالت ته رسیږي‬
‫‪ .‬د تعادل په حالت کې لیکو چې ‪:‬‬
 ‫‪194‬‬

‫په پورتنیو افادو کې ( ‪ )Ka‬د تیزاب او ( ‪ )Kb‬د قلوي د انفکاک ثابتونه دي ‪ .‬اولي د تیزابیت د‬
‫ثابت او دویمي د قلویت د ثابت په نومونو هم یادیږي ‪ .‬په [ ] قوس کې د موادو د تعادلي حالت‬
‫غلظتونه لیکل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Dissociation pressure=(давления диссоциация‬د انفکاک فشار ) ‪ :‬که یوه جامده ماده‬
‫د تودوخې په واسطه تجزیه شي او د غاز په حالت یوه یا څو مادې ترې السته راشي ‪ .‬او تعامل د‬
‫تعادل حالت ته ورسیږي د تودوخې په دغه درجه کې د دغه جامد فاز سره په تعادل کې غاز فشار‬
‫د انفکاک د فشار په نوم یادیږي ‪ .‬لکه په الندې سستم کې‬

‫)‪CaCO3(s) ↔ CaO (s) + CO2(g‬‬

‫د تعادل دحالت د تودوخې په درجه کې د کاربنډای اکساید فشار د انفکاک د فشار په نوم‬
‫یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Distillation=(дистелированния‬تقطیرکول ) ‪ :‬مای چې جوش او بړاس یی بیرته سوړ ‪،‬‬

‫مای او جم شي ‪ ،‬دغه عملیه د تقطیر په نوم او السته راغلې مای د دستالت په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫هغه مواد چې په مای کې حل دي د تقطیر په واسطه جال او خالص کیدای شي ‪fractional .‬‬
‫‪ distillation , distrutive distillation‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Disstilled water=( дистелированная вода‬مقطرې اوبه ) ‪ :‬د تقطیر په واسطه السته‬
‫راغلې خالصې اوبه د مقطرو اوبو په نوم یادیږي ‪.‬‬
 ‫‪195‬‬

‫‪ ( Disulphur dichloride , sulphurmonochloride‬ډاي سلفر ډاي کلوراید ‪ ،‬سلفر مونو‬

‫کلوراید ) ‪:‬سره نارنجي مای (‪ ) S2Cl2‬ده جوړښتي فورمول یی (‪ ) Cl –S –S-Cl‬دی ‪ .‬د محلل په‬
‫توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Disulphuric(V1) acid , pyrosulphuric acid‬ډاي سلفورک (‪ ) V1‬اسید ‪ ،‬پایرو سلفورک‬

‫اسید ) ‪ :‬بې رنګه اوبه جذبونکې مای ( ‪ )H2S2O7‬ده ‪ .‬د اولیوم په نوم هم یادیږي ‪ .‬په غلیظ‬
‫سلفورک اسید کې د سلفر تري اکساید د حل کیدوڅخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪SO3 + H2SO4 → H2S2O7‬‬

‫)‪ (Dithionate=(дитионат‬ډاي تیونیت ) ‪ :‬د ډي تیونک اسید مالګه ده اود ( ‪ ) S2O6-2‬ایون‬

‫لري ‪.‬‬

‫‪ (Dithionic acid‬ډاي تیونک اسید ) ‪ :‬یو غیر عضوي تیزاب (‪ ) H2S2O6‬دی ‪.‬‬

‫‪ (Dithionite‬ډاي تیونایت ) ‪ sulphenate :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Dithionous acid‬ډاي تیونوس اسید ) ‪ sulphinic acid :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Divalent , bivalent =( би валелнт‬دوه والنسه ) ‪ :‬چې والنس یی دوه وي ‪.‬‬

‫)‪ ( d l – isomer=(дл-изомер‬د ډ‪ .‬ل ایزومیر ) ‪ :‬اپتیکي فعالیت ‪ ،‬راسیمک مخلوط وګورئ ‪.‬‬

‫‪dimethylformamide : DMF‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ dimethylglyoxime : DMG‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ dimethylsulphoxide : DMSO‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪196‬‬

‫‪ DNA‬یا ‪ (deoxyribonucleic acid‬ډي اکسي ریبو نیوکلیئیک اسید ) ‪ :‬د ژوندي موجود د‬
‫حجرې په هسته کې د کروموزومونو د جوړښت اساسي برخه ده ‪،‬چې له یو نسل څخه بل نسل ته د‬
‫ارثي خواصو د لیږدولو دنده لري ‪ ) DNA ( .‬یو نیو کلیئیک اسید دی ‪ ،‬چې د نیوکلیو ټاید له‬
‫دوه لړونو څخه جوړ دی ‪ ،‬په کومو کې چې بوره د ډي اکسي ریبیوز( ‪ ) dioxyribose‬او قلوي د (‬
‫‪ )adenine, cytosine,guanine, thymine‬څخه عبارت دي )‪ -‬د ( ‪ ) RNA‬سره یی پرتله کړئ ( ‪.‬‬
‫دواړه لړونه یودبل څخه تاویږي اود قلویاتو د مالیکولونو تر منځ د هایدروجني اړیکو په‬
‫واسطه تړاو رامنځ ته کیږي ‪ .‬او یو فنري شکله مالیکول ( ‪ )double helix‬جوړوي ‪ .‬د ژوندۍ‬
‫حجرې د د تقسیمیدو پر وخت ( ‪ )DNA‬داسې تقسیمیږي ‪ ،‬چې دوه نوي رامنځ ته شوي‬
‫مالیکولونه هریو کټ مټ د لومړني (د مور او پال ر ) مالیکول په څیر وي ‪ .‬بیا د لومړنیو دواړو‬
‫لړونو تر منځ هایدروجني اړیکې شلیږي او دواړه لړونه جال اود لومړني فنري شکله مالیکول په‬
‫څیر رامنځ ته کیږي ‪ .‬الندی ( ‪۱٩۷‬مخ)شکل وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Dodecanoic acid , lauric acid‬دو دیکا نوئیک اسید ‪ ،‬الوریک اسید ) ‪ :‬د غوړیو تیزاب‬
‫دي ‪ ،‬سپین کرستلونه لري ‪ ،‬نسبي کثافت یی ( ‪ )۰ ،۸‬دی ‪ .‬د ویلي کیدو نقطه یی ( ‪)٤٤‬‬
‫سانتیګراد ‪ ،‬اود جوش نقطه یی ( ‪ )۲۲۵‬سانتیګراد ده ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی ( ‪CH3(CH2)10‬‬
‫‪ ) COOH‬دی ‪.‬‬

‫‪ (Dodecene‬دودیکین ) ‪ :‬مستقیم ځنځیر لرونکې الکین ( ‪ ) CH3(CH2)9 CH=CH2‬دی ‪ .‬د‬

‫پترولو څخه الس ته راځي اود ( ‪ )dodecylbenzene‬د الس ته راوړلو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪( Dodecylbenzene‬دوډیکایل بنزین )‪ :‬دا ماده د بنزین او دو دیکین د تعامل څخه الس ته راځي‬
‫‪ .‬کیمیاوي فورمول یی ( ‪ ) CH3(CH2)11C6H5‬دی‬
 ‫‪197‬‬

‫د‪ DNA‬او ‪RNA‬د مالیکولو جوړښت پرتله کړئ‪.‬‬

‫)‪ ( Dolomite=(доломит‬دولومایت ) ‪ :‬د کلسیم مګنیزیم کاربونیت منرال ( ‪CaCO3 .‬‬

‫‪ ) MgCO3‬دی ‪.‬‬

‫‪ ( Donor‬دونر ‪ ،‬ورکونکی ) ‪ donor accepto chemical bond:‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪198‬‬

‫‪ (Dopa , dihydroxyphenylalanine‬دوپا) ‪ :‬د امیو اسید ( ‪ )tyrosine‬څخه مشتق ماده ده ‪.‬‬

‫‪ (Dopamine‬دوپ امین ) ‪ :‬یو ( ‪ )catecholamine‬دی ‪ .‬د ادرینالین او نور ادرینالین د سنتیز د‬

‫لومړنیو موادو څخه دی ‪ .‬په مغز کې د ( ‪ )neurotransmitter‬دنده لري ‪.‬‬

‫)‪ ( d-orbetal=( д-орбиталь‬ډی اربیټال ) ‪ :‬اربیټال وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( double bond =(двоиная связь‬ډبل بانډ ‪ ،‬دوه غبرګه اړیکه ) ‪ :‬کیمیاوي اړیکه وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( double decomposition , metathesis‬ډبل دیکمپوزیشن ) ‪ :‬د راډیکالونو د تعویض‬

‫کیمیاوي تعامل دی ‪ .‬لکه ‪:‬‬
‫)‪AgNO3(aq) + KCl(aq) → KNO3(aq) + AgCl(s‬‬

‫)‪ ( double salt =( двоиная соль‬ډبل مالګه ) ‪ :‬کرستلي مالګه چې د دوه ډوله انیونو اویا دوه‬
‫ډوله کتیونو څخه جوړه وي ‪ .‬لکه ( ‪ ) CaCO3 .MgCO3‬اونور ‪.‬‬
‫)‪ ( doublet=(дублет‬دوبلیت ) ‪ :‬د سپکتري خطونو جوړه چې پر سپکتر یوخط ښکاري ‪.‬لکه‬
‫هغه خطونه چې د سوډیم ( ‪ )D‬خط جوړوي ‪.‬‬

‫‪ ( Dow process‬د ډاو پروسه ) ‪ :‬دبحر له اوبو څخه د مګنیزیم د جالکولو یو متود دی ‪ .‬دلته‬
‫کلسیم هایدروکساید دبحر په اوبو کې اضافه کوي او مګنیزیم هایدرو کساید رسوب کوي ‪.‬‬

‫‪ ( Downs process‬د ډاون پروسه ) ‪ :‬د سودیم کلوراید د مذابې څخه د الکترولیز په واسطه د‬
‫سودیم د الس ته راوړلو متود دی ‪.‬‬

‫‪ ( Droping-mercury electrode‬د سیمابي قطرو الکترود ) ‪ polarography:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Dry cell‬وچه بطرۍ ) ‪ :‬هغه بطرۍ ده چې الکترولیت یی د خمیرې په څیر نه بهیدونکي یا خو‬
‫جامد موادوي ‪.‬ځینې وچې بطرۍ یو جستي پوښ لري ‪ ،‬چې هغه د ځینو مالګو( لکه امونیم‬
‫کلوراید ‪ ،‬جست کلوراید ) دخمیرې څخه ډک وي او په منځ کې یی کاربني میله ایښودل شوې‬
 ‫‪199‬‬

‫وي ‪ .‬دله جستي پوښ د منفي الکترود ‪ ،‬کاربني میله د مثبت الکترود او د مالګې خمیره د‬
‫الکترولیت رول لوبوي ‪ .‬د السي راډیوګانو او حساب د ماشینونو بطرۍ وچې بطرۍ دي ‪.‬‬

‫‪ (Dry ice‬وچ کنګل ) ‪ :‬جامد کاربنډای اکساید د سړوبي په توګه کارول کیږي اود ستندرد‬
‫فشار الندې په ( ‪ )۷۸-‬سانتیګراد کې تصعید کیږي ‪ ،‬نو ځکه د وچ کنګل په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( DSC‬ډیفرینسیال سکین کالوري متر ) ‪ thermal analysis :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( DTA‬ډیفرینسیال ترمل انالیز ) ‪ thermal analysis :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Dubnium-Db‬دوبنیم )یو رادیو اکتیف ‪ ،‬انتقالي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ‪ ۱۰۵‬دی ‪ .‬مسکو‬
‫ته نژدې د دوبنا په ښار کې د یو ګروپ پوهانو لخوا په مصنوعي توګه په ډیر کم مقدار ( صرپ‬
‫څو اتومونه ) الس ته راوړل شوی دی ‪. .‬‬

‫‪ ( Dulong and Petits law‬د دوالنګ او پیتي قانون ) ‪ :‬د جامد عنصر مولري حرارتي ظرفیت (‬
‫‪ )Cv‬تقریبا ( ‪ )3R‬کیږي ‪ .‬دلته (‪ ) R‬د غازونو عمومي ثابت دی ‪.‬‬

‫‪ ( Dumas method‬د دوماس متود ) ‪ -۱ :‬په عضوي مرکب کې د نایتروجن د مقدار د پیژندلو یو‬
‫متود دی ‪ -۲ .‬د وزن کولو له الرې د بې ثباته مای د نسبي مالیکولي کتلې د معلومولو متود دی ‪.‬‬

‫)‪ (Duplet=(дуплет‬دوپلیت ) ‪ :‬د کو والنسي اړیکی د جوړولو الکتروني جوړه د دوپلیت په‬
‫نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Duarlumin‬دور الومن ) ‪ :‬د الومینیم ‪ ،‬مس ‪ ،‬منګنیز او مګنیزیم څخه جوړ الیاژ دی ‪.‬‬

‫‪ (Duth metal‬دوت فلز ) ‪:‬د مس او جست الیاژ دی ‪ ،‬چې نازکه ورقې تری جوړیدای شي اود‬
‫طالیی ورقې په څیر ښکاري ‪.‬‬
‫‪ ( Dye laser‬ډای الزر ) ‪ :‬د الزر یو ډول وړانګې دي ‪ ،‬کوم چې فعال مواد یی رنګ دی ‪.‬‬
‫‪ ( Dyes‬رنګونه ) ‪ :‬عضوي مرکبونه دي ‪ ،‬کوم چې کانجوګیت دوه غبرګې کیمیاوي اړیکې لري ‪.‬‬
‫دلته هغه ګروپونه ‪ ،‬کوم چې رنګ منځ ته راوړي د ( ‪ )chromophore‬په نوم اوکوم ګروپونه چې‬
 ‫‪200‬‬

‫په خپله رنګه نه دي د کروموفور په رنګ جوړونه ښه اغیز کوي د ( ‪ )auxochromes‬په نوم‬
‫یادیږي ‪ .‬آزو رنګي مواد د ( ‪ )-N=N-‬ګروپ لري ( ازومرکبونه وګورئ ‪ ) .‬اسید رنګي مواد هغه‬
‫دي ‪ ،‬په کومو کې چې کروموفور د تیزابي بقیې ( لکه ‪ ) RSO2O‬جز وي ‪ .‬دا رنګي مواد د‬
‫پروتیني تارونو ( لکه وریښم او وړۍ ) د رنګولو لپاره کارول کیږي ‪ .‬غوړجن رنګي مواد په اوبو‬
‫کې نه حلیږي ‪ .‬دغسې مواد د کیتون ( ‪ )-CO-‬ګروپ لري ‪.‬‬

‫)‪ Dynamic equilibrium=(динамическая равновесия‬متحرک تعادل ) ‪ :‬کیمیاوي تعادل‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ :‬لومړني ډینامیټ الفرد نوبل د‬ ‫)‪( Dynamite =(динамит‬دینامایت = ډینامیت‬

‫نتروګلیسرین څخه جوړ کړي و ‪ .‬د نتروګلیسرین جوړښتي فورمول الندې دی ‪.‬‬

‫نترو ګلیسرین ټینګه مای ده ‪ ،‬چې په اوبو کې نه حلیږي ‪ .‬دغه مواد ډیر ژر چوي ( انفجار‬
‫کوي ) ‪ ،‬نو ځکه انتقال یی سخت دی ‪ .‬دغه مواد په ځانګړي جاذب کې جذب او ډای نامیټ تري‬
‫جوړوي ‪ ،‬کوم چې په اسانۍ وړل کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Dysprosium=(диспрозий)-Dy‬ډ ی سپروسیم ) ‪ :‬نرم نقره یی رنګه فلزي عنصر دی ‪ .‬د‬

‫النتانو ئیدونو یه ډله کې راځي ‪ .‬سمبول یی )‪ ، ( Dy‬اتومي نمبر یی ( ‪ )۶۶‬نسبي کثافت یی‬
‫(‪ ، )۸ ،۵۵۱‬اتومي کتله یی ( ‪ ، )۱۶۲ ، ۵۰‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )۱٤۱۲‬سانتیګراد اود جوش‬
‫درجه یی ( ‪ )۲۵۶۲‬سانتیګراد ده ‪.‬‬

‫‪ ( Dystectic mixture‬ډستکتک ګډوله ) ‪ :‬د موادو ګډوله ده چې د ذوب نقطه یی ثابته او‬
‫اعظمي ده ‪.‬‬
 ‫‪201‬‬

‫……………………………………………………………………………………‬
‫‪…….‬‬

‫‪- E-‬‬

‫)‪ (ebollioscopic constant=(константа эбулиоскопвя‬د ایبولو سکوپي ثابت ) ‪:‬‬

‫ایبولوسکوپي وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (ebullioscopy=( эбулиоскопия‬ایبولو سکوپي ) ‪ :‬د خالص محلل په پرتله په دغه محلل‬
‫کې د غیر مفرې مادې د محلول د غلیان د درجې د لوړیدو له مخې د حل شوې مادې د مالیکولي‬
‫کتلې معلومول د ایبولوسکوپي په نوم یادیږي ‪ .‬یعنې لیکو چې ‪:‬‬
‫‪∆t = Kb.C‬‬

‫دلته ( ‪ )∆ t = t2 – t1‬د خالص محلل په پرتله د محلول د غلیان د نقطې لوړیدل دي ‪ ،‬چې ( ‪ )t2‬د‬
‫محلول د غلیان نقطه او ( ‪ )t1‬د خالص محلل د غلیان نقطه ده ‪ )Kb ( .‬د ایبولو سکوپي ثابت او (‬
‫‪ )C‬د حل شوې مادې موللي غلظت ښېي ‪ .‬که په ‪۱۰۰۰‬ګرامه محلل( اوبو ) کې د حل شوې مادې‬
‫مقدار (‪ )w‬ګرامه وي ‪،‬نو ( ‪ )C= w /M‬کیږي ‪،‬چې (‪ ) M‬د حل شوې مادې مالیکولي کتله ښېي ‪.‬‬
‫پس لیکو چې ‪:‬‬

‫) ‪M= Kb ( w / ∆t‬‬
‫‪ Cryoscopy‬هم وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Edison cell‬د اډیسن حجره ) ‪ :‬د نکل – اوسپنې اکوموالتور وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪202‬‬

‫‪ ( ethylenediaminetetraacetic acid - EDTA‬ایتایلین ډای امین ټټرا اسیتک اسید ) ‪:‬‬

‫سپین کرستلي پودر دي ‪ .‬په قلویاتو کې منحل ‪ ،‬په اوبو کې لږ منحل او په ډیروعضوي محللونو‬
‫کې نه حلیږي ‪ .‬څلور اساسه تیزاب اود کامپلکسونو مهم مرکب دی ‪،‬چې د فلزونو د ایونو سره‬
‫شیالتونه جوړوي ‪ .‬جوړښتي فور مول یی الندې دی ‪.‬‬

‫د دې مادې ډای سوډیمي مالګې ( کامپلکسیون ‪ ) - 111-‬په صنعت کې د اوبو د سختۍ د لیرې‬
‫کولو لپاره او هم په تحلیلي کیمیا کې له ( ‪ )۶۰‬څخه زیاتو عناصرو د پیژندلو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ : Effervescence‬د کیمیاوي تعامل په پایله کې په مای کې دغاز پوکڼۍ جوړیدل دي ‪.‬‬

‫‪(Efficiency‬اغیزمنتوب‪ ،‬مفیدیت ‪ ،‬مؤثریت ) ‪ :‬د حرارتي انجن مؤثریت ( ‪ )є‬په الندې ډول‬
‫افاده کیږي ‪.‬‬

‫دلته ( ‪ ) qh‬هغه تودوخه ده کومه ‪ ،‬چې په انجن کې تولیدشوي ده او ( ‪ )W‬هغه کار دی ‪ ،‬کوم په‬
‫دغه انرژۍ ماشین اجرا کړی دی ‪.‬‬

‫( ‪ ( Effolorescence‬ایفولوریسنس ) ‪ :‬دکرستل هایدریت اوبه له السه ورکولو پروسه چې په‬

‫پایله کې یی د کرستل پر مخ پوډري رسوب جوړیږي ‪ ،‬د ایفولوریسنس په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Effusion‬ایفیوژن ) ‪ :‬د ډیرو کوچنیو سوریو ( چې قطر یی د مالیکول د قطر سره پرتله کیدای‬
‫شي ) د غاز د مالیکولونو یو یو وتل ( چې په خپل منځ کې ټکر ونه کړي ) د ایفیوژن په نوم‬
 ‫‪203‬‬

‫یادیږي ‪ .‬د غاز د مالیکولونو د ایفیوژن نسبي سرعت د اړوند غاز د کثافت دجذر مرب ( ‪)√ d‬‬
‫سره معکوس تناسب لري ‪.‬‬

‫‪ (Einstein Albert‬البرت انشټین ‪ : ) ۱٩۵۵ -۱۸۷٩‬په جرمني کې زیږیدلې امریکایی فزیک پوه‬
‫دی ‪ ،‬چې په ‪۱٩۰۱‬کال د سویس تابیعت پانه اخستې ده ‪ .‬په ‪۱٩۲۱‬کال یی د نوبل جایزه اخستې او‬
‫پر ‪ ۱٩۳۳‬کال بیرته امریکا ته ستون شوی دی ‪ .‬البرت انشټین ډیر نامتو ساینس پوه دی ‪ ،‬خو‬
‫نوموړي په ‪ ۱٩۳٩‬کال د امریکا جمهور ریس روزولت ته خبر ورکړ چې هتلر اتومي بمب جوړوي‬
‫‪ ،‬هغه وو چې امریکا اتومي بمب جوړ او په دویمه نړیواله جګړه کې یی پر جاپان وغورځاوه ‪.‬‬

‫‪ (Einstein equations‬د انشټین معادلې ) ‪:‬‬

‫‪-۱‬پر ‪ ۱٩۰۵‬کال انشټین دیوې ذرې د کتلې او انرژي معادلیت داسې وښود ‪:‬‬

‫‪E = mC2‬‬

‫دلته ( ‪ )E‬د ذرې انرژي ‪ )m ( ،‬دذرې کتله او ( ‪ ) C‬د ر ا سرعت ښېي ‪.‬‬

‫‪-۲‬د ر ا تر اغیز الندې دیوې مادې څخه د ازاد شوې الکترون کنتیکي انرژي انشتین داسې‬
‫وښودله ‪:‬‬
‫‪Emax = hf –w‬‬

‫دلته ( ٍ‪ )Emax‬د الکترون اعظمي کنتیکي انرژي ‪ )h ( ،‬د پالنک ثابت ‪ )f ( ،‬د راغلې ر ا‬
‫فریکونسي او ( ‪ )w‬د کار د تاب په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Einsteinium=(энстейнй)-Es‬انشټینیم ) ‪ :‬رادیو اکتیف فلزي انتقالي عنصر دی ‪ .‬اوپه‬

‫اکتانوئیدونو پورې اړه لري ‪.‬اتومي نمبر یی ( ‪ ، )٩٩‬د ډیر ثابت ایزوتوپ (‪)T1/2 = 270days‬‬
‫کتلوي عددیی ( ‪ )۲۵٤‬دی ‪ .‬دا عنصر (‪ )A . Ghiorso‬پیژندلې دی ‪.‬‬
 ‫‪204‬‬

‫‪ ( Elastic collsion‬االستیکي ټکرونه ) ‪ :‬هغه ټکر په کوم کې ‪ ،‬چې د ټکر وروسته د ټکر‬
‫کونکوذرو عمومي انرژي د ټکر دمخه د هغوذرو د عمومي انرژۍ په اندازه او ثابته پاتې شي د‬
‫االستیکي ټکر په نوم یادیږي ‪ .‬یعنې هغه ټکر چې په هغې کې د ټکر کونکوذرو کنتیکي انرژی د‬
‫انرژۍ په نورو ډولونو نه اوړي االستیکي ټکر بلل کیږي ‪ .‬لکه د اتومونو ټکر ‪ .‬مګر د‬
‫ماکروسکوپیک ذرو ټکر االستیکي ټکر نشي کیدای ‪ ،‬داځکه چې لوی اجسام د ټکر پر مهال‬
‫ګرمیږي ‪.‬اود لویو اجسامو د ټکر په نتیجه کې د مالیکولونو دوراني حرکتونه او هم په مالیکول‬
‫کې د اتومو اهتزازي حرکتونه تنبه کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Electrical double layer =(двойная электрическая слои‬دوه پوښې برقي طبقه) ‪ :‬کله‬
‫چې یو الکترود په محلول کې کیښودل شي ‪،‬نو دلته د الکترود پرمخ د یو ډول چارخ لرونکو ذرو‬
‫طبقه جوړه اود محل له لورې ددې طبقې مخالف چارخ لرونکو ذرو بله طبقه چې د لومړۍ طبقې‬
‫سره موازي ده رامنځ ته کیږي ‪ .‬دالکترود پرمخ د برقي چارجونو دا ډول دوه طبقې د دوه پوښې‬
‫برقي طبقې په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Electroanalysis=(электроанализ‬الکترو اناالیزس= الکتروانالیز ) ‪ :‬د الکترولیز پر‬

‫بنسټ د کیمیاوي موادو د مقداري تحلیل یو متود دی ‪ .‬دلته د الکترولیز دالې په یو الکترود‬
‫کې د آزادې شوې مادې مقدار ( وزن ) معلوموي ‪ .‬په دې طریقه د کیمیاوي موادو په ترکیب کې د‬
‫مس ‪ ،‬نکل او سرب مقدار معلوموي او هم دګډولې اجزا یو له بله جال کوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Electrochemical cell=(электрохимическая ячейка‬الکترو کیمیاوي حجره ) ‪cell :‬‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Electrochemical equivalent =(электрохимические эквивалент‬الکتروکیمیاوي‬

‫معادل ) ‪ :‬دیوه عنصر هغه کتله ده چې دیو کولومب چارخ په واسطه ددغه عنصر ایون لرونکي‬
‫محلول ( مذابې ) د الکترولیز په بهیر کې ازادیږي ‪ Faraday law of electrolysis( .‬وګورئ ‪(.‬‬

‫)‪ Electrochemical series=(электрохимические ряды‬الکتروکیمیاوي لړۍ ) ‪:‬‬

‫‪electromotive series‬وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪205‬‬

‫)‪ ( Electrochemistry=(электрохимия‬الکترو کیمیا ) ‪ :‬د فزیکي کیمیا هغه څانګه ده چې د‬

‫کیمیاوي تعاملونو او برقي جریان تر منځ د اړیکوقانون مندي څیړي ‪ .‬په الکترو کیمیاوي‬
‫حجرو کې د کیمیاوي تعاملونو په پایله کې د برې د جریان رامنځ ته کیدل او په الکترولیز کې د‬
‫برې دجریان په واسطه د کیمیاوي موادو تجزیه کیدل د الکتروکیمیا د مهمو بحثونو څخه دي ‪.‬‬

‫)‪ ( Electrochromatography=(электрохроматография‬الکتروکروماتوګرافي ) ‪:‬‬

‫الکتروفوریز وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Electro cyclic reaction= (электроциклические риакции‬الکتروسایکلک تعامل ) ‪:‬‬

‫د یو کانجوګیت مالیکول په دواړو سرونو کې د کاربن د اتومونو ترمنځ د سګما (‪ )σ‬اړیکې‬
‫جوړیدل (د پرانستي ځنځیر څخه کړۍ جوړیدل ) او پر ځای یی په کانجوګیټ مالیکول کې د‬
‫یوې ( ‪ )π‬اړیکې کمیدل د الکترو سایکلک تعامل په نوم یادیږي ‪ .‬لکه الندی الکتروسایکلک‬
‫کیمیاوي تعامل ‪.‬‬

‫‪Electrocyclic reaction‬‬

‫)‪ ( Electrode =(электрод‬الکترود ) ‪ :‬په برقي حجره کې هغه هادي چې الکترونونه ذخیره‬
‫کوي یا الکترونونه لیږدوي د الکترود په نوم یادیږي ‪ .‬الکترود د نیمې حجرې په نوم هم یادیږي‬
‫‪ .‬د الکترولیز د الې هغه الکترود چې د خارجي مستقیم برې د منب د ( د ) قطب سره وصل وي د‬
‫انود په نوم اوهغه الکترود چې د خارجي مستقیم برې د منب د منفي ( ‪ )-‬قطب سره وصل وي د‬
‫کتود په نوم یادیږي ‪ .‬دلته د محلول ( مذابې ) څخه کتیونونه کتود ته ځي او احیا کیږي او‬
‫انیونونه انود ته ځي او اکسیدایز کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Electrode potential=( электродпотенциал‬الکترودي پوټانسیل ) ‪ :‬په یوه برقي نیمه‬

‫حجره ( الکترود ) کې یو هادي او ددې هادي ایونونه لرونکی محلول په پام کې نیسو ‪ .‬په دې‬
‫برقي نیمه حجره کې د هادي او محلول ترمنځ ایونونه تګ را تګ کوي اود تودوخې په ټاکلې‬
 ‫‪206‬‬

‫درجه کې د هادي او محلول ترمنځ د ایونو په تک راتګ کې تعادل را منځ ته کیږي ‪ .‬دا وخت د‬
‫هادي اومحلول تر منځ د برقي چارخ توپیر ټاکلی قیمت لري اود الکترودي پوتانسیل په نوم‬
‫یادیږي ‪ .‬د الکترودي پوتانسیل مطلق قیمت معلومول مشکل کار دی ‪،‬نودالکترودي‬
‫پوتانسیل د مطلق قیمت پر ځای د هغه نسبي قیمت معلوموي او د الکترودي پوتانسیل په نوم‬
‫یی یادوي ‪ .‬ددې کار لپاره داسې یوه الکتروکیمیاوي حجره تیاروي ‪ ،‬چې یو الکترود یی همدا‬
‫امتحاني الکترود او بل الکترود د هایدروجن نارمل الکترود ( د هایدروجن دنارمل الکترود‬
‫پوتانسیل صفر منل شوی دی ‪ ) ϕH = 0‬کاروي ‪ .‬اوددې حجري محرکه برقي قوه ( ‪ )E‬اندازه‬
‫کوي اوبیا د الندې معادلې څخه د امتحاني الکترود الکترودي پوتانسیل ( ‪ ) ϕx‬حسابوي ‪.‬‬

‫لیدل کیږي چې د امتحاني الکترود الکترودي پوتانسیل ( ‪ )ϕx‬د هغې حجرې د محرکې برقي‬
‫قوې ( ‪ ) E‬سره مساوي دی ‪،‬دکومې چې یو الکترو د هایدروجن نارمل الکترود دی ‪.‬‬

‫)‪( Electrodialysis=(электродиализ‬الکترو دیاالیزس = الکترودیالیز )‪ :‬د الکترولیز په‬

‫یوه ځانګړې اله کې د بحر د اوبو ( تروو اوبو ) څخه خالصې اوبه الس ته راوړل د الکترو ډیالیز‬
‫په نوم یادیږي ‪ .‬دالکترولیز دغسې اله یوه برقي حجره ده چې دوه ( مثبت او منفي ) الکترودونه‬
‫پکې درول کیږي ‪ .‬اود الکترودونو تر منځ داسې پردې ‪ ،‬چې یا مثبت او یا منفي ایونونه ترې‬
‫ت یریدای شي یو تر منځ قطار درول کیږي ‪ .‬کله چې برې چاالن شي ‪ ،‬نو ایونونه له محلول څخه د‬
‫الکترودو په لور ځي ‪ .‬اود الې په یو قسمت کې خالصې اوبه اوپه بل قسمت کې یی ډیر غلیظ‬
‫محلول جم کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Electroluminescence=(электролюминесценция‬الکترو لیومینیسنس(‪ :‬لیومینیسنس‬

‫وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪207‬‬

‫)‪ ( Electrolysis=(электролиз‬الکتروالیزس = الکترولیز ) ‪ :‬دبرقي جریان په واسطه د‬

‫الکترولیت تجزیه کول د الکترولیز په نوم یادیږي ‪ .‬د الکترولیز په جریان کې په کتود کې د احیا‬
‫عملیه صورت مومي اود احیاوي تعامل حاصالت ( فلزات یا د هایدروجن غاز) په کتود کې‬
‫ازادیږي ‪.‬‬

‫‪M+z + ze → M0‬‬

‫اوپه انود کې اکسیدیشني عملیه صورت مومي اود اکسیدیشني تعاملونو حاصالت په انود‬
‫کې ازادیږي‬
‫‪A - ze → A‬‬
‫‪-z‬‬ ‫‪0‬‬

‫په دې ترتیب په محلول کې حل الکترولیت تجزیه کیږي اود ایونو څخه یی فلزونه او غیر فلزونه‬
‫الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ ( Electrolyte=(электролит‬الکترولیت ) ‪ :‬هغه مایعات ‪ ،‬کوم چې مثبت او منفي ایونونه‬

‫لري اود برې جریان ورڅخه تیریږي ‪ ،‬د الکترولیتونو په نوم یادیږي ‪ .‬ویلې شوې مالګې ‪،‬‬
‫قلویات او تیزابونه اوهم ددغو موادو محلولونه د الکترولیتونو په ډله کې راځي ‪ .‬د ( سودیم –‬
‫سلفر ) ګلواني حجرې برې تیرونکي جامد ایوني مواد هم په الکترولیتونو کې حسابوي ‪ .‬کوم‬
‫الکترولیت چې په اوبو کې د حل کیدو پرمهال لږه برخه یی په مثبت او منفي ایونو ټوټي شي د‬
‫ضعیف الکترولیت په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Electrolyticaldissociation=(электролитическая диссоциация‬الکترولیتیکي‬

‫انفکاک ) ‪ :‬د قطبي محلل د مالیکولو تر اغیز الندې په محلول کې دالکترولیت ټوټې کیدل اود‬
‫ازادو ایونو رامنځ ته کیدل د الکترولیتي انفکاک په نوم یادیږي ‪ .‬د بیلګې په توګه په اوبو کې‬
‫دمالګې د تیزاب الکترولیتي انفکاک داسې ښودل کیږي ‪.‬‬

‫‪HCl + H2O ↔ H3O+ + Cl-‬‬

‫یا‬
 ‫‪208‬‬

‫‪HCl‬‬ ‫‪↔ H+ + Cl-‬‬

‫‪ ( Electrolytic cell‬الکترولیتي حجره ) ‪ :‬هغه حجره ده چې الکترولیز پکې صورت مومي ‪.‬‬

‫)‪ ( Electrolytic corrosion=(электролитическая карозия‬الکترولیتي تخریب ) ‪ :‬هغه‬

‫تخریب دی ‪ ،‬کوم چې دالکتروکیمیاوي تعاملونو له کبله رامنځ ته کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Electrolytic gas , detonating gas=(электролитический газ‬الکترولیتي غاز ‪،‬‬

‫چاودیدونکی غاز ) ‪ :‬د دوه حجمه هایدروجن او یو حجم اکسیجن ګډوله ‪ ،‬کومه چې د اوبو د‬
‫الکترولیز څخه الس ته راځي ‪ ،‬سخته چاودنه رامنځ ته کوي اود الکترلیتي غاز په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Electrolytic refining‬الکترولیتي تصفیه ) ‪ :‬د الکترولیز په واسطه د فلزونو تصفیه کول د‬

‫الکترولیتي تصفیې په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Electrolytic separation‬الکترولیتیکي بیلونه ) ‪ :‬د الکترولیز په بهیر کې د الکترولیز د‬

‫سستم څخه د ایزوتوپونو دبیلیدو د سرعت د توپیر له وجې د ایزوتوپونو د بیلونې یو متود دی‬
‫‪ .‬د بیلګې په توګه د اوبو د الکترولیز پر مهال هایدروجن د دیتیریم په پرتله ژر په کتود کې‬
‫ازادیږي او د الکترولیز په سستم کې درنې اوبه ( دیتیریم اکساید) زیاتیږي ‪.‬‬

‫)‪) Electromagnetic radiation=(электромагнетные излучение‬الکترومقناطیسي‬

‫وړانګې ) ‪ :‬د الکترومقناطیسي وړانګو د څپو اوږد والی په ( ‪ ) 102 – 10-10 cm‬واټن کې دی ‪.‬‬

‫)‪ (Electromagnetic spectrum=(электромагнитной спектер‬الکترومقناطیسي سپکتر‬

‫) ‪ :‬د الکترومقناطیسي وړانګو د څپو اوږدوالی په الندې ترتیب دی ‪ .‬رادیو یی څپې (‪105-10-‬‬
‫‪ ، )3m‬انفرا رډ څپې ( ‪ ، )10-3-10-6‬د لید وړ ر ا څپې (‪ ، ) 4-7.10-7m‬اولترافیولت څپې ( ‪10-7-‬‬
‫‪ )10-9m‬د ( ‪ )X‬وړانګو او (‪ )γ‬وړانګو دڅپو اوږد والی په ( ‪ ) 10-9 – 10-14m‬واټن کې دی ‪.‬‬

‫)‪ (Electrometallurgy(электрометаллургия‬الکترو متالورجي ) ‪ :‬د برقي جریان په واسطه‬

‫د معدني موادو څخه د فلزونو الس ته راوړل د الکترو متالورجي په نوم یادیږي ‪.‬‬
 ‫‪209‬‬

‫)‪ ( Electromotive force=(электродвижущая сила‬الکترو مو تیف فورس ‪ ،‬برقي محرکه‬

‫قوه ) ‪ :‬د برقي جریان د منب برقي محرکه قوه ( ‪ )e.m.f‬دهغې منب د اعظمي برقي پوټانسیل سره‬
‫مساوي کیږي ‪.‬‬

‫)‪(Electromotive series , electrochemical series=( электрохимическиe рядыe‬د‬

‫الکترودي پوتانسیل قطار ‪ ،‬الکتروکیمیاوي قطار ‪ ،‬د عناصرو د نسبي فعالیت قطار ) ‪:‬‬
‫داقطار د عناصرو د الکترودي پوتانسیل د قیمت پر اساس ترتیب شوی اوپه محلول کې ‪ ،‬په‬
‫اکسیدیشني ‪ -‬احیاوي تعاملونو کې د عناصرو نسبي فعالیت ښېي ‪.‬‬
‫الندې د یو شمیر فلزونو د نسبي فعالیت قطار ښودل شوی دی ‪.‬‬

‫‪K > Ca > Mg > Zn > Fe > Sn > ( H ) > Cu > Ag > Au‬‬

‫دهایدروجن د نارمل الکترودي پوټانسیل قیمت صفر قبول شوی دی ‪ .‬هغه فلزونه چې په دغه‬
‫قطار کې د هایدرو جن کیڼ الس ته ځای لري احیاګري فعالیت یی زیات دی او دتیزابونو څخه‬
‫هایدروجن ازادوالی شي ‪.‬‬

‫)‪ (Electron=( электрон‬الکترون ) ‪ :‬داتوم د جوړښت اساسي او ساده ذره ده ‪ .‬ددې ساده ذرې‬
‫د سکون د حالت کتله ( ‪ ، )9,1093897.10-311kg‬چارخ یی منفي او ( ‪) 1,60217733 .10-19 C‬‬
‫دی ‪ .‬پوزیترون د الکترون ضد ذره ده ‪.‬‬

‫‪ ( Electron affinity‬د الکترون د رانیولو مینه ) ‪ :‬هغه مقدار انرژي ده ‪ ،‬چې یو اتوم اویا‬
‫مالیکول یی دبل اتوم یا مالیکول څخه د الکترون د رانیولو پر مهال مصرفوي ( ازادوي ) ‪ .‬دا‬
‫انرژي په ( ‪ )E‬ښودل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Electron capture=(электронные захват‬الکترون رانیول ) ‪ :‬دا اصطالح په الندې حالتو‬

‫کې کاروي ‪.‬‬
‫الف – یو اتوم یا مالیکول ‪ ،‬چې اضافي الکترون رانیسي او په منفي ایون بدلیږي‪.‬‬
 ‫‪210‬‬

‫ب – د رادیو اکتیف عنصر د اتوم هسته ‪ ،‬چې هستې ته نژدي الکتروني پوښ څخه الکترون‬
‫رانیسي ‪ ،‬نو دا الکترون په هسته کې د یوپروتون سره یو ځای کیږي ‪ ،‬نیوترون جوړوي اود (‪)X‬‬
‫وړانګې ازادیږي ‪ .‬په دې جریان کې د عنصر اتومي نمبر یو واحد کمیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Electron-deficient compounds‬الکترون کمبود مرکبونه ) ‪ :‬د کیمیاوي اړیکې د جوړولو‬

‫لپاره یوه جوړه الکترونونه په کار دي ‪ .‬هغه مرکب چې د اتومو تر منځ یی د الکتروني جوړو شمیر‬
‫د کیمیاوي اړیکو په پرتله لږ وي د الکترون کمبود مرکب په نوم یادیږي ‪ .‬په داسې مرکبونو کې‬
‫کیمیاوي اړیکې څو مرکزه وي‪ ) borane( .‬وګورئ ‪) .‬‬

‫)‪ ( Electron diffraction=(электронная дефракция‬الکترون ډیفرکشن ) ‪ :‬داتوم‬

‫یامالیکول په واسطه د الکترونو د ټولګي شندل کیدل دی‪ )diffraction ( .‬وګورئ‬

‫( برقي منفیت ) ‪ :‬د یو عنصر د‬ ‫)‪Electronegativity=(электроотрицательность‬‬

‫ایونایزیشن د انرژۍ ( ‪ )I‬اود الکترون د رانیولو د انرژۍ ( ‪ )E‬دقیمتونو دمجموعې نیمایی ته‬
‫دهغه عنصر د برقي منفیت قیمت واي اوپه)‪ ( X‬ښودل کیږي ‪.‬‬
‫یعنې لیکو چې ‪:‬‬
‫) ‪X =1/2( I + E‬‬

‫باید زیاته شي چې یواځې د ایونایزیشن د انرژۍ اود الکترون د رانیولو د انرژیو د قیمتونو له‬
‫مخې د عناصرو د کیمیاوي فعالیت ‪ ،‬کیمیاوي خواصو ‪ ،‬فلزي او غیر فلزي خواصو په هکله‬
‫پوره سم قضاوت نشي کیدای ‪ ،‬ولې برقي منفیت د عناصرو د کیمیاوي فعالیت او کیمیاوي‬
‫خواصو په هکله مؤثقه مشخصه ده ‪ .‬د برقي منفیت عددي قیمت ښېي ‪ ،‬چې په یو مالیکول کې‬
‫دکوم عنصر اتوم د بل کوم عنصر د اتوم څخه الکترونونه رانیوالی شي ‪ .‬یعنې دهغه عنصر اتوم‬
‫چې برقي منفیت یی زیات دی د هغه عنصر د اتوم څخه الکترون ځانته رانژدې کوي ‪ ،‬کوم چې‬
‫برقي منفیت یی لږ دی ‪.‬‬

‫‪ ( Electron gas‬الکتروني غاز ) ‪ :‬دفلزونو دکرستلي جالیو په غوټو کې د فلز ( د ) اتومونه ځای‬
‫نیسي اود دې اتومونو اړوند والنسي الکترونونه ( ـ ) ‪ ،‬د الکتروني غاز ( ‪ )-‬په بڼه د کرستلي‬
‫جالۍ د ( د ) غوټو ترمنځ خالیګاو کې ازادانه په هر لورې حرکت کوي ‪ .‬دا الکتروني غاز ( ‪ )-‬د‬
 ‫‪211‬‬

‫ټولې کرستلي جالۍ په غوټو کې د فلز ( د ) اتومونه خنثی کوي ‪ .‬د همدې الکتروني غاز( ـ )‬
‫له کبله ده چې فلزونه برې اوتودوخه ښه تیروي ‪.‬‬

‫)‪ ( Electron microscope =( электрон микроскоп‬الکترون مکروسکوپ ) ‪ :‬د کوچني شي‬

‫د لیدلو لپاره په اپتیکي مکروسکوپ کې د ر ا وړانګې کاروي ‪ ،‬او په الکتروني مکروسکوپ‬
‫کې د ر ا پر ځای د الکترونود جریان څخه کار اخلي ‪ .‬داچې د ر ا د وړانګو د څپو اوږدوالی‬
‫ټاکلی حد لري ‪ ،‬نو په اپتیکي مکروسکوپ کې تر ټاکلي حده کوچنی شی نه شو لیدالی ‪ .‬خو د‬
‫الکترونو د جریان د څپو اوږد والی کوالی شو د ر ا د وړانګو د څپو د اوږد والي څخه الهم کم‬
‫کړو ‪ ،‬او په دې توګه په الکتروني مکروسکوپ کې الډیر کوچني( ‪ )10 – 20 nm‬شیان و وینو ‪.‬‬
‫)‪ ( Electronography=( электронография‬الکترونو ګرافي ) ‪ :‬د امتحاني موادو په واسطه‬
‫د الکترونو د ډیفرکشن له مخې د دغه موادو جوړښت څیړل د الکترونو ګرافي په نوم یادیږي ‪ .‬د‬
‫الکترونو ګرافۍ په واسطه د کرستلونو او مالیکولونو جوړښت څیړل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Electron probe microanalysis-EPM=(электронпробмикроанализ‬الکترون پروب‬

‫مکرو انالیز ) ‪ :‬په کیمیاوي موادو کې د یوعنصر ډیر کم مقدار د معلومولو یو متود دی ‪ .‬دلته‬
‫امتحاني نمونه د الکترونو په جریان بمباردوي ‪ ،‬چې په پایله کې په نمونه کې د شاملو عناصرو‬
‫د ( ‪ )X‬مشخصه یی وړانګې منځ ته راځي چې ددغو وړانګو دشدت له مخې په نمونه کې د‬
‫شاملو عناصرو د مقدار په هکله معلومات الس ته راځي ‪ .‬په دې متود په امتحاني نمونه کې دیو‬
‫عنصرډیر کم مقار هم معلومیدای شي ‪.‬‬

‫‪ ( Electron – spin resonance-ESR‬الکترون سپین ریزونانس ) ‪ :‬دپارا مقناطیسي مادې په‬

‫داخل کې د الکترونو د ځای د معلومولو یو سپکتروسکوپک متود دی ‪ magnetism( .‬وګورئ‬
‫‪).‬‬

‫)‪ ( Electronvolt=( электронвольт‬الکترون ولت ‪: )eV-‬د کوچنیو ذرو ( لکه الکترون ) د‬

‫انرژۍ د اندازه کولو واحد دی ‪ .‬یو الکترون ولت انرژي د هغه مقدار کار سره مساوي ده ‪ ،‬کوم‬
‫چې د یو ولت برقي پوتانسیل لرونکې ساحې په داخل کېد ازاد الکترون د حرکت پرمهال اجرا‬
‫کیږي ‪.‬‬
 ‫‪212‬‬

‫‪ ( Electroorganic reaction‬برقي عضوي تعامل ) ‪ :‬د عضوي موادو د محلولونو د الکترولیز‬

‫څخه د عضوي مرکبونو د الس ته راوړلو تعامل د برقي عضوي تعاملونو یو مثال دی ‪Kolbs ( .‬‬
‫‪ ) method‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Electrophile=(электрофиль‬الکتروفایل= الکترو فیل ) ‪ :‬ایون یا مالیکول ‪ ،‬چې‬

‫الکترون پکې کمبود وي او الکترون اخستالی شي د الکترو فیل په نوم یادیږي ‪ .‬مثبت ایونونه‬
‫لکه ( ‪ )NO2+‬ا وځینې مالکولونه ( لکه ‪ )SO3‬د الکتروفیل موادو په ډله کې راځي ‪ .‬دا مواد‬
‫دعضوي مرکبونو په مالیکول کې د منفي قسمت سره نښلي ‪ )nucleophile ( .‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Electrophilic addition‬الکتروفیلي جمعي تعامل ) ‪ :‬جمعي کیمیاوي تعامل دی ‪ ،‬د کوم په‬
‫پیل کې ‪ ،‬چې الکترو فیل ماده د یو مالیکول پر منفي قسمت ( لکه دوه غبرګه کیمیاوي اړیکې‬
‫‪) C=C‬برید کوي ‪ .‬دالکینونو سره دهلوجنونو جمعي تعاملونه د الکتروفیلي جمعي تعاملونو‬
‫په ډله کې راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Electrophilic substitution‬الکتروفیلي تعویضی تعامل ) ‪ :‬تعویضي کیمیاوي تعامل دی ‪،‬‬

‫کوم چې پر یو مالیکول د الکتروفیلي ذرې د برید څخه پیل کیږي ‪.‬د بنزین پر کړۍ ( پر ‪ pi‬ګرځنده‬
‫الکترونو ) د مثبت ایون برید په دغسي تعاملونو کې راځي ‪.‬‬

‫)‪ Electrophoresis , cataphoresis=(электрофорез‬الکتروفوریز ‪ ،‬کته فوریزس ) ‪ :‬دبرقي‬

‫ساحې تر اغیز الندې په مای یا د غاز په چاپیرال کې د برقي چارخ لرونکو کالوئیدي ذرو حرکت‬
‫ته الکتروفوریز وا یی ‪ .‬د بیلګې په توګه که کالوئیدي محلول په (‪ ) U‬ډوله تیوب کې واچول شي‬
‫او بیا د تیوب په دواړو خولو کې د بفر محلول هم اضافه شي ‪ ،‬دلته د کالوئیدي محلول اودبفر د‬
‫محلول تر منځ د بیلتون پوله څرګنده ښکاري ‪ .‬اوس که د تیوب په دواړو خولو کې یو یو الکترود‬
‫کیښودل شي او برې چاالن شي ‪ ،‬نو دبرقي ساحې تر اغیز الندې د کالوئیدي او بفر د محلولونو‬
‫تر منځ د بیلتون پوله په حرکت راځي او په سترګو لیدل کیږي ‪ .‬دلته د ذرو دحرکت سرعت د‬
‫هغوی په چارخ او د برقي ساحې په شدت او یو شمیر نورو عواملو پورې اړه لري ‪ .‬الکتروفوریز د‬
‫کالوئیدي سستم د تحلیل اوجالکونې لپاره کارول کیږي ‪.‬‬
 ‫‪213‬‬

‫‪ ( Electroplating‬الکترو پلیتنګ ) ‪ :‬د الکترولیز په واسطه یو فلزي سامان ته د بل فلز پوښ‬

‫ورکول د الکتروپلیټنګ په نوم یا دیږي ‪ .‬دلته هغه سامان چې پوښ ورکول کیږي د الکترولیز د‬
‫الې په کتود کې او هغه قیمتي فلز چې پوښ ترې جوړیږي په انود کې ایښودل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Electropositive=(электропозитив‬الکترو پوزیتیف ) ‪ :‬هغه عناصر چې الکترونونه له‬

‫السه ورکوي او په مثبتو ایونو بدلیږي ( لکه فلزونه ) الکترو پوزیتیف عناصر بلل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Electrovalent bond =(электровалентная связь‬الکترو والنت بانډ ‪ ،‬الکترو والنسي‬

‫اړیکه ‪ ،‬ایوني اړیکه ) ‪ chemical bond :‬وګورئ‬

‫‪ (Electrum‬الکتروم ) ‪ :‬د طال او نقرې الیاژ دی ‪ ،‬چې( ‪ ) ۸۸ - ۵۵٪‬طال لري ‪.‬‬

‫)‪ ( Element(элемент‬عنصر ) ‪ :‬ساده کیمیاوي مواد چې د یوډول اتومونو څخه جوړ دي ‪.‬‬

‫)‪ ( Elementary particle=(элементарная частица‬ساده ذرې ) الکترون ‪ ،‬پروتون او‬

‫نیوترون ساده ذرې دي ‪.‬‬

‫)‪ ( Elementary reaction=(элементарной риакция‬ساده تعامل ) ‪ :‬کیمیاوي تعامل دی‬

‫چې په یوه مرحله کې ختم شي ‪.‬‬

‫)‪ ( Elevation of boiling point=(повещения точкой кепения‬د جوش د نقطې لوړیدل ) ‪:‬‬
‫د خالص محلل په پرتله په دغه محلل کې دیوی غیرمفرې جامدې مادې د محلول د جوش نقطه‬
‫لوړه ده ‪ .‬اوهرڅومره چې د دغې غیر مفرې مادې د ذرو شمیر په محلول کې زیاتیږي د محلول د‬
‫جوش نقطه ال لوړیږي ( ‪ ebullioscopy‬وګورئ ‪) .‬‬

‫‪ (Elimination reaction‬الیمینیشني تعامل ) ‪ :‬هغه کیمیاوي تعامل دی چې په هغې کې یو‬

‫مالیکول په دوه داسې مالیکولو تجزیه شي ‪،‬چې یو مایکول یی د هغه بل په پرتله ډیر کوچنی‬
‫وي ‪.‬‬

‫‪ ( Eluate‬ایلویت ) ‪ :‬کروماتو ګرافي ایلویشن وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪214‬‬

‫‪ ( Eluent‬ایلوینت ) ‪ :‬کروماتوګرافي ایلویشن وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Elution‬ایلویشن ) ‪ :‬د جاذب له مخ څخه د مای ( ‪ ) eluent‬په واسطه د جذب شوې مادې‬
‫پریمنځل اولرې کول د ایلویشن عملیه بلل کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Emanation‬ایمانیشن ) ‪ :‬د رادون ( ‪ )Rn‬دغاز پخوانی نوم دی ‪.‬‬

‫‪ ( Emery‬ایمیري ) ‪ :‬یو ډول تیږه ( سنګ) ده ‪ ،‬چې په ترکیب کې یی کوروندوم ( ‪، ) Al2O3‬‬

‫مګنیتایت او هماتایت شامل دي ‪.‬‬

‫) ‪ ( e.m.f =(Э Д С‬برقي محرکه قوه ) ‪ electromotive force :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ Emissionspectrum‬خروجي سپکتر ) ‪ spectrum:‬وګورئ‬

‫‪ ( Empirical‬امپیریک ‪ ،‬تجربي ( ‪ :‬هغه نتایخ چې د تجربې څخه الس ته راغلي وي ‪.‬‬

‫)‪ ( empirical formula=(эмперическая формола‬امپیریک فورمول ) ‪ :‬هغه فور مول دی‬

‫چې دتجربي نتایجو سره سرخوري ‪ ،‬خو نظري ثبوت یی په پام کې نه نیول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( emulsion( эмульция‬ایملشن ) ‪ :‬مای په مای کې دسپرشني سستم دی ‪ ،‬چې د نشر شوي‬
‫فاز د ذرو لویوالی یی ( ‪ ) 10-3- 10-5 cm‬وي ‪ .‬لکه شدې ( غوړي په اوبو کې ) اونور ‪.‬‬

‫‪ ( enantiomeric pair‬انانتیومیر جوړه ) ‪ :‬دداسی مالیکولونو جوړه ده چې یو یی چرالتي‬

‫مالیکول او بل یی ددې مالیکول آینه یی تصویردی ‪. .‬داسې مالیکولونه د قطبي شوې ر ا د‬
‫قطبیت سطحه په مختلفولورو ولې یه یوه اندازه ګرځوي ‪ optical activity .‬وګوری ‪.‬‬

‫‪ ( enantiomers‬انانتیو میرونه ) ‪ optical activity :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (enantiomorphism‬انانتیومورفییزم ) ‪ optical activity :‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪215‬‬

‫‪ (enantiotropy‬انانتیو تروپي ) ‪ allotropy :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( endothermic=(эндотермик‬اندو ترمیک ‪ ،‬تودوخه جذبونکی ) ‪ :‬په یو سستم کې هغه‬

‫جریان په کوم کې چې د چاپیریال څخه په دغه سستم کې تودوخه جذبیږي د اندو ترمیک جریان‬
‫په نوم یادیږي ‪ .‬لکه د یوې مادې ( سستم ) د ویلې کیدو او جوشیدو عملې ‪ .‬الندې کیمیاوي‬
‫تعامل هم اندو ترمیک تعامل دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Energy=( энергия‬انرژي ) ‪ :‬د یوسستم د کار کولو استعداد د انرژي په نوم یادیږي ‪ .‬د‬
‫انرژي او کار واحدونه یو دي ‪ .‬د شیانو تر منځ د جذب اودف انرژي ‪ ،‬برقي انرژي ‪ ،‬هستوي‬
‫انرژي ‪ ،‬او کیمیاوي انرژي په پوتانسیلي انرژۍ کې راځي ‪ .‬او حرکي انرژي ( کنتیکي انرژي )د‬
‫کار په بڼه رامنځ ته کیږي ‪ .‬دیوشي په داخل کې داتومونو او مالیکولونو د کنتیکې او‬
‫پوتانسیلي انرژیو مجموعه د هغه شي د داخلي انرژۍ په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫‪ (= Enolate ion‬ین اولیټ ایون ) ‪ :‬که د( ین اول )د مالیکول څخه هایدروجن لیري شي د ین‬
‫اولیټ ایون الس ته راځي ‪ ،‬چې منفي چارخ لري ‪.‬‬

‫)‪ ( Enols=(енолы‬ین اولونونه ) ‪ :‬کیمیاوي مرکبونه دي چې د ‪ -CH =C(OH) -‬ګروپ لري ‪.‬‬
‫‪ keto –enol . tautomrism‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Enrichment=(обогащения‬بډای کونه ‪ ،‬غني کونه ) ‪ :‬د ایزوتوپونو په ګډوله کې د ټاکلي‬

‫ایزوتوپ زیاتول د بډای کونې په نوم یادیږي ‪ .‬د بیلګې په توګه د اتومي بمب یا هستوي انرژۍ د‬
‫السته راوړلو په غرض د سنتریفیوژ په واسطه او یا په نورو طریقو د یورانیم په ایزو توپونو کې‬
‫د ( ‪ )U-235‬زیاتول او یاهم په طبیعي یورانیم کې د ( ‪ ) Pu-239‬ایزوتوپ ورزیاتول د بډای‬
‫کونې په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Enthalpy=(энтальпия‬انتالپي ) ‪ :‬د سستم ترمودینامیکي خاصیت دی ‪ .‬په ریاضي کې په‬

‫الندې ډول افاده کیږي ‪.‬‬
 ‫‪216‬‬

‫‪H ≡ U + PV‬‬

‫دلته ( ‪ )H‬انتالپي ‪ )U ( ،‬د سستم داخلي انرژي ‪ ) P ( ،‬او ( ‪ )V‬ددغه سستم فشار او حجم‬
‫ښېي ‪ .‬انتالپي دهغه تودوخې سره مساوي ده چې ترمودینامیکې سستم یی د تودوخې په ټاکلې‬
‫درجه کې د ( ‪ )P=const‬په شرایطو کې جذب یا ازادوي ‪.‬‬
‫)‪ ( Entropy=(энтропия‬انتروپي ) ‪ :‬انتروپي د سستم ترمودینامیکي خاصیت دی ‪ .‬که یو‬
‫سستم ته د تودوخې په ( ‪ )T‬درجه کې د ( ‪ )Q‬په اندازه تودوخه ورکړو‪،‬نو دلته دسستم د‬
‫ترمودینامیکي خاصیت ( ‪ )S‬تغیر مساوي کیږي ‪.‬‬

‫‪∆S = Q / T‬‬

‫د انتروپي په مفهوم کې دیو سستم ډیرخواص لکه د سستم داخلي نظم ‪ ،‬د سستم مالیکولي‬
‫کتله ‪ ،‬د سستم فازي حالت اونور ځای لري ‪ .‬هرڅومره چې د سستم په داخل کې بې نظمي‬
‫زیاتیږي ‪ ،‬دسستم انتروپي هم زیاتیږي ‪ .‬همدا ډول هغه ماده چې مالیکولي کتله یی زیاته ده ‪،‬‬
‫انتروپي یی هم زیاته ده ‪ .‬اوکه سستم ته تودوخه ورکړل شي ‪ ،‬دلته هم د سستم انتروپي زیاتیږي ‪.‬‬
‫د امورپ موادو انتروپي د کرستلي موادو د انتروپۍ څخه زیاته ده ‪ .‬اونور ‪.‬‬
‫)‪ (Enzyme=(энзимы‬انزایم ) ‪ :‬یو ډول پروتیني مواد دي چې په بیوکیمیاوي تعاملونو کې د‬
‫کتلست رول لري ‪.‬‬

‫‪ ( Epimerism‬ایپیمیریزم ) ‪ :‬آپتیکي ایزومیري ده په کوم کې چې په مالکول کې د ( ‪)cheral‬‬

‫دوه مرکزونه وي ‪ optical activity .‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Epinephrine=(эпоксид‬ایپینیفیرین ) ‪ :‬ادرینالین وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ) electro probe microanalysis ( EPM‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Epoxide‬اپ اکساید ) ‪ :‬سایکلک ایترونه دي ‪،‬چې درې اتومه کړۍ لري ‪ .‬او په دغه کړۍ کې‬
‫یو اتوم اکسیجن دی ‪ .‬د دغو مرکبونو فنکشنل ګروپ الندې ښودل شوی دی ‪.‬‬
 ‫‪217‬‬

‫‪ ( Epoxyethane , ethylene oxide‬اپ اکسي ایتان ‪ ،‬ایتایلین اکساید ) ‪ :‬بې رنګه اور‬
‫اخستونکی غاز ( ‪ )C2H4O‬دی ‪ .‬د ویلي کیدو نقطه یی ( ‪ )-1110C‬اود جوش نقطه یی ( ‪)13,50C‬‬
‫ده ‪ .‬یو حلقوي ایتر دی ‪ ،‬جوړښتي فورمول یی الندې دی‪.‬‬

‫‪ ( Epsomite‬اپسومایټ ) ‪ :‬د مګنیزیم سلفیت هپتا هایدریت ( ‪ )MgSO4 .7H2O‬منرال دی ‪.‬‬

‫‪ ( Epsom salt‬د اپسوم مالګه ) ‪ :‬مګنیزیم سلفیت وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Equation of state=(уравнения состояния‬دحالت معادله ) ‪ :‬د ریاضي معادله ده چې‬

‫دسستم د حالت دپارامترونو تر منځ مقداري ارتباط ښېي ‪ .‬که د سستم د حالت د پارامترونو‬
‫څخه فشار(‪ ، ) P‬د تودوخې درجه ( ‪ )T‬او حجم)‪ (V‬په پام کې ونیول شي ‪ ،‬نو د ایدیال غاز د‬
‫حالت معادله داسې شکل لري ‪.‬‬

‫‪PV = nRT‬‬

‫دلته ( ‪ )n‬دغاز دمولونو شمیر او ( ‪ )R‬د غازونو عمومي ثابت دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Equilibriumstate=( равновеснoй состояния‬تعادلي حالت ) ‪ :‬فزیکي یا کیمیاوي‬

‫جریان چې همزمان مستقیم او معکوس لورو ته صورت مومي اود ټاکلیو شرایطو الندې د‬
‫مستقیم اومعکوس جریانونو سرعتونه سره مساوي شي ‪ .‬دې حالت ته د سستم تعادلي حالت‬
 ‫‪218‬‬

‫وایي ‪ .‬د بیلګې په توګه په اوبو کې د لږ منحلې مالګې انحالل په پام کې نیسو ‪ .‬دغه مالګه تر یو‬
‫حده په اوبو کې حلیږي اودتودوخې په ټاکلې درجه کې کله چې ددغې مالګې مشبوک محلول‬
‫جوړشي ‪ ،‬نو په محلول کې ددغې مالګې د حل کیدو او د محلول څخه د مالګې د جالکیدو (‬
‫رسوب کیدو ) سرعتونه مساوي شي ‪ .‬په دې حالت کې دمالګې غلظت په محلول کې ټاکلی او‬
‫ثابت قیمت لري ‪ .‬همدا ډول رحعي کیمیاوي تعامل په ټاکلیو شرایطو کې تعادلي حالت ته رسي ‪.‬‬
‫او په تعادلي حالت کې په تعامل کې دټولو شاملو موادو غلظتونه معین او ثابت وي ‪.‬‬

‫)‪ (Equilibrium constant=( константа ровновесия‬دتعادل ثابت ) ‪chemical :‬‬

‫‪ equilibrium‬وګورئ‬

‫)‪ ( Equilibrium law=(закон равновесия‬د تعادل قانون ) ‪ :‬دتعادل ثابت وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Equivalence point=( эквивалентная точка‬د تعادل نقطه ) ‪ :‬د تیزاب ‪ -‬قلوي د تتر په‬
‫پروسه کې هغه نقطه چې د خنثي کونې دتعامل ختم ښېي د تعادل د نقطې په نوم یادیږي ‪( .‬‬
‫اندیکاتور وګورۍ ) ‪.‬‬

‫)‪ ( Equivalent proportion=( эквивалентные пропорцие‬معادل نسبتونه ) ‪chemical :‬‬

‫‪combination‬وګورۍ‬

‫)‪ ( Equivalent weight=( эквивалент весь‬معادل وزن ) ‪ :‬دیو عنصر د ګرامونو شمیر ‪ ،‬چې‬
‫د یو ګرام هایدروجن سره مکمل تعامل کوي یا یوګرام هایروجن په یومرکب کې تعویضوي د‬
‫هغه عنصر د معادل وزن په نوم یادیږي ‪ .‬همداډول دیوعنصر د ګراموشمیر چې د اته ګرامه‬
‫اکسیجن سره مکمل تعامل کوي یا اته ګرامه اکسیجن په یو مرکب کې تعویض کړي د هغه‬
‫عنصر د معادل وزن په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Equivalent weight law=( эквивалент весь заkoн‬دمعادل وزنونو قانون ) ‪ :‬کیمیاوي‬
‫مواد د معادل وزنونو په تناسب یود بل سره تعامل کوي او کیمیاوي مرکبونه جوړوي ‪ .‬دغه‬
‫قانون د ریاضي معادلې په واسطه داسې افاده کیږي ‪.‬‬
 ‫‪219‬‬

‫ٍ ‪E1 / E2 = m1 / m2‬‬
‫دلته ( ‪ )E1‬او (‪ )m1‬د (‪ )1‬مادې معادل وزن او کتله ‪ )E2 ( ،‬او ( ‪ )m2‬د ( ‪( 2‬مادې معادل وزن او‬
‫کتله ښېي ‪.‬‬

‫‪ ( Erbium (эрбий ) – Er‬اربیم ) ‪ :‬د النتانوئیدو له ډلې فلزي عنصر دی ‪ .‬اتو مي نمبر یی ( ‪)۶۸‬‬
‫‪ ،‬اتومي کتله یی ( ‪ ۱۶۷ ، ۲۶‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی دسانتیګراد په ( ‪ )۲۰‬درجوکې ‪ ، )٩ ، ۰۰۶‬د‬
‫ویلي کیدو درجه یی ‪ ۱۵۲٩‬سانتیګراد اود جوش درجه یی ‪ ۲۸۶۳‬سانتګراد ده ‪ .‬په ‪۱۸٤۳‬‬
‫کال(موسادر) پیژندلي دي ‪.‬‬

‫‪ ( Ergocalciferol‬ارګو کالسي فیرول ) ‪ :‬ویټامین ) ‪ ( D‬وګورۍ ‪.‬‬

‫‪ ( Ergosterol‬ارګوستیرول ) ‪ :‬یو ډول ستیرول دي ‪ ،‬چې الجي ‪ ،‬فنجي اونباتاتو کې پیدا کیږي ‪.‬‬
‫د اوترا فیولت وړانګو په واسطه په ویټامین ( ‪ )D‬اوړي ‪.‬‬

‫‪ ( ESCA‬فوتو الکترون سپکتروسکوپي وګورۍ ) ‪:‬‬

‫‪ (ESR‬الکترون سپین ریزو نانس وګورئ )‬

‫(‪ ( Essential aminoacid‬ضروري امینو اسید ) ‪ :‬امینو اسید دی چې په کافي اندازه په‬
‫عضویت کې نه جوړیږي او په غذا کې باید واخستل شي ‪argentine , histedine , lysine , .‬‬
‫)‪ )threonine, methionine‬ددغه امینو اسیدو مثالونه دي ‪.‬‬

‫‪ ( Essential element‬ضروري عنصر ) ‪ :‬هغه عناصر چې د ژوندي عضویت د نارمل نمو ‪ ،‬ودې‬
‫او سالمتیا لپاره ضرور دي ‪.‬‬

‫‪ ( Essential fatty acid‬ضروري عضوي تیزابونه ) ‪ :‬هغه عضوی تیزابونه چې په ا نارمل مقدار‬
‫دیو ژوندي حیوان په غذاکې ضرور دي ‪.‬‬
 ‫‪220‬‬

‫)‪ ( Esterification=(эфирефикация‬استریفیکیشن ‪ ،‬استرجوړیدنه ) ‪ :‬د الکول او تیزاب‬

‫تعامل دی ‪ ،‬چې په نتیجه کې یی اوبه او استر جوړیږي ‪ .‬لکه ‪:‬‬

‫)‪ ( Esters(сложные эфиры‬استر ) ‪ :‬د استر عمومي فورمول ( ‪ ) R- COO - R‬دی ‪ .‬د استر د‬
‫هایدرولیز څخه بیرته اړوند الکول او تیزاب الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪R-СOO-R + H2O ↔ R- COOH + ROH‬‬

‫د استر هایدرولیز او بیرته په تیزاب او الکول تجزیه کیدل د صابون جوړوني (‪)saponification‬‬
‫په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫‪ ( Ethanal , acetaldehyde‬ایتانل ) ‪ :‬ایتانل یا است الدیهاید بې رنګه مای الډیهاید دی ‪.‬‬
‫ډیر ژر اور اخلي ‪ .‬نسبي کثافت یی( ‪ ،) ۰ ،۷۸‬د ویلې کیدو نقطه یی ( ‪ )-121‬سانتیګراد ‪ ،‬اود‬
‫جوش نقطه یی ‪ ) 20,8‬سانتګراد ده ‪ .‬او کیمیاوي فورمول یی ( ‪ )CH3COH‬دی ‪ .‬دا ماده‬
‫پولیمیرایز کیږي او ترای میر یی د د پار الډیهاید په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Ethanamide , acet amide=(этан амид‬ایتان اماید ‪ ،‬است اماید= است امید ) ‪:‬بې‬
‫رنګه کرستلي جامده ماده ( ‪ ) CH3CONH2‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )۱ ، ۱۵٩‬د ویلي کیدو درجه‬
‫یی ( ‪ )82,30C‬اود جوش درجه یی ( ‪ ) 221,250C‬ده‬

‫)‪ ( Ethane (этан‬ایتان ) ‪ :‬بې رنګه اور اخستونکی غاز ‪ ،‬یو هایدروکاربن(‪ ) C2H6‬دی ‪ .‬د ویلې‬
‫کیدو درجه یی(‪ )- ۱۸۳‬سانتیګراد اود جوش درجه یی (‪ )- ۸٩‬سانتیګراد ده ‪.‬‬

‫)‪ (Ethanedial=(этандиал‬ایتان ډاي ال ) ‪ glyoxal :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Ethanedioic acid =(щавиловая кислота‬ایتان ډاي او ایک اسید ) ‪ :‬اکزالک اسید‬
‫وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪221‬‬

‫)‪ ( Ethane-1,2-diol , ethylene glycol , glycol=(гликоль‬ایتان ‪-۲، ۱‬ډاي اول ‪ ،‬ایتایلین‬

‫ګالی کول = ګالی کول )‬
‫بې رنګه سرښناکه اوبه جذبونکې مای ده ‪ .‬د ویلې کیدو درجه یی( ‪ )-۱۱۵‬سانتیګراد اود جوش‬
‫نقطه یی ( ‪ )۱٩۸‬سانتیګراد ده ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪CH2OH - CH2 OH‬‬

‫ایتایلین ګالی کول د ( ‪ )epoxyethane‬د هایدرولیز څخه الس ته راځي ‪ .‬د انتي فریز اود پولي‬
‫استر په جوړولو کې په کاریږي ‪.‬‬
‫)‪( Ethanentirile , acetonitrile , methyl cyanide=(этаннитрил‬ایتان نتریل ‪،‬استو‬
‫نتریل متایل سیاناید = ایتان نتریل)‪ :‬زهري مای ده د جوش نقطه یی ( ‪ )۸۲‬سانتیګراد او‬
‫کیمیاوي فورمول یی ( ‪ )CH3CN‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Ethanoate , acetate =(этаноат‬ایتانوئیت ‪ ،‬اسیتیت = ایتانوات ) ‪ :‬د ایتانوئیک اسید‬

‫مالګه یا استر دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Ethanoic acid , acetic acid =( уксусная кислота‬ایتانوئیک اسید ‪ ،‬استک اسید =‬
‫دسرکې تیزاب ) ‪ :‬ټینګه ر ه مای یا دښیښې په څیر جامده ماده ( ‪ )CH3COOH‬ده ‪ .‬نسبي‬
‫کثافت یی ( ‪ )1,049‬دویلې کیدو درجه یی( ‪ )16,60C‬اود جوش نقطه یی (‪ )117,9 0C‬ده ‪.‬خالص‬
‫اسیتک اسید د ګالسیل ایتانوئیک اسید په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪( Ethanoic anhydride , acetic anhydride =(ангидрид уксусныйкислоты‬‬

‫ایتانوئیک انهایدراید ‪ ،‬استک انهایدراید = دسرکې د تیزاب انهایدراید) ‪ :‬بې رنګه مای‬
‫‪ )CH3CO ( 2O‬ده ‪ .‬دجوش نقطه یی (‪ ) 139,50C‬ده ‪ ،‬د اسپرین او سلولوز پالستیک په جوړولو‬
‫کې په کاریږي ‪.‬‬
 ‫‪222‬‬

‫)‪ ( Ethanol , ethyl alcohol=(этанол‬ایتانول ‪ ،‬ایتایل الکول ‪ ) .‬په اوبو کې حل کیدونکې بې‬
‫رنګه مای (‪ ) C2H5OH‬ده دسانتیګراد په ( ‪ ) ۲۰‬درجو کې یی نسبي کثافت ( ‪ ، )0,789‬د جوش‬
‫نقطه یی (‪ )78,30C‬ده د بورې دتخمر ( د ‪ yest‬په موجودیت کې ) څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪C6H12O6 → 2C2H5OH + 2CO2‬‬

‫داچې الکول ( ‪ )yest‬وژني ‪ ،‬نو د تخمر څخه فقط ( ‪ ) ٪ ۱۵‬الکولي محلول الس ته راځي ‪، .‬چې‬
‫دغه محلول وروسته تقطیرکوي او ‪ ٩۶٪‬الکول الس ته راوړي ‪ .‬دخالص (‪ )۱۰۰٪‬الکول دالس ته‬
‫راوړلو لپاره په ( ‪ )٩۶٪‬الکول کې پاتې ( ‪ ) ٤٪‬اوبه د اوبه جذبونکو موادو په واسطه لیرې کوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Ethanol amine= (этанол амин‬ایتانول امین ) ‪ :‬ایتانول امین درې ایزومیرونه لري ‪ .‬درې‬
‫واړه یی رنګه ‪ ،‬ژرویلې کیدونکې ‪ ، ،‬اوبه جذبونکي جامد مواد دي ‪.‬درې واړه قوي قلوي ګانې‬
‫دي ‪ .‬کیمیاوي فورمولونه اود ذوب نقطې یی الندې ورکړل شوې دي ‪.‬‬

‫‪ ( Ethnoylating agent , acetylating agent‬ایتانوایلیټنک اجنټ ‪ ،‬اسیتایلیټنګ اجنټ ) ‪:‬‬

‫هغه کیمیاوي ماده ده ‪ ،‬چې د یو مرکب هایدروجن پر ایتانوایل ګروپ )‪ ( - COCH3‬تعویض‬
‫کړي ‪ .‬لکه ایتانوئیک انهایدراید ‪ )CH3CO( 2O‬او ایتانوایل کلوراید (‪ ) CH3COCl‬اونور ‪.‬‬

‫)‪ ( Ethanoyl chloride , acetyl chloride=( ацетил хпорид‬ایتانوایل کلوراید ‪ ،‬اسیتایل‬

‫کلوراید ) ‪ :‬بې رنګه مای ده ‪ .‬په ( ‪ )-OH( ، )-NH2 ( ، )-SH‬ګروپونو لرونکو مرکبونو کې د د‬
‫ایتانوایل دګروپ (‪ ) CH3CO-‬د نصبولو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬
 ‫‪223‬‬

‫)‪ ( Ethanoyl group , acethyl group= (ацетил группа‬ایتانوایل ګروپ ‪ ،‬اسیتایل ګروپ‬
‫)‪:‬د اسایل د ګروپ عمومي فورمول ( ‪ )RCO-‬دی او د ایتانوایل ( اسیتایل ) د ګروپ فورمول (‬
‫‪ )CH3CO-‬دی ‪.‬‬

‫‪ ( Etene, ethylene=(этен‬ایتین ‪ ،‬ایتایلین = ایتین) ‪ :‬بې رنګه ژر اور اخستونکې غاز (‬

‫‪ )C2H4‬دی ‪ .‬جوړښتي فورمول یی ) ‪( CH2 =CH2‬دی ‪.‬‬

‫‪ ( Ethenone‬اتینون ) ‪ ketene :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Ethenyl ethanoate , vinyl acetate=(винил ацетат‬ایتینایل ایتانوئیت ‪ ،‬وینایل‬

‫(‪) CH2 =CH –O – CO-CH3‬‬ ‫اسیتیت = وینیل اسیتات ) ‪ :‬یو غیرمشبوک عضوي استر‬
‫دی ‪ .‬د پولي وینایل اسیتیت د الس ته راوړلو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Ethers=(эфиры‬ایتر = ایفیر ) ‪ :‬د ایترونو عمومي فورمول (‪ ) R-O-R‬دی ‪ .‬لکه ایتایل‬
‫متایل ایتر ( ‪) CH3 –O-C2H5‬‬
‫ایترونه دسلفورک اسید په موجودیت کې د الکولو د ډي هایدریشن څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪ ( ether ، Ethoxyethane , diethyl ether‬ات اکسي ایتان ‪ ،‬ډي ایتایل ایتر ‪ ،‬ایتر ) ‪ :‬بې رنګه‬
‫‪ ،‬ژراور اخستونکی غاز( ‪ )C2H5 – O - C2H5‬دی ‪ .‬د بې هوش کونکې مادې په توګه او هم‬
‫دمحلل په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ Ethyl 3-oxobutanoate , ethyl acetoacetonoate=(ацетоуксусный эфир‬ا) ایتایل ‪-۳-‬‬

‫اکسوبوټانویټ ‪ ،‬ایتایل اسیتو اسیتونیت ) ‪ :‬یو مای استر (‪ )CH3CO-CH2 COOC2H5‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Ethyl acetate , ethyl ethanoate=(этилацетат‬ایتایل اسیتیت = ایتیل اسیتات)‬

‫‪ ethylethanoate:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Ethyl acetoacetonate‬ایتایل اسیتواسیتونیټ ) ‪ :‬ایتایل ‪۳-‬اکسو بوټانوئیټ وګوۍ ‪.‬‬

 ‫‪224‬‬

‫)‪ ( Ethyl alcohol=(этиловый сперт‬ایتایل الکول ) ‪ :‬ایتانول وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Ethylamine =( этил амин‬ایتایل امین = ایتیل امین ) ‪ :‬بې رنګه بړاس کیدونکې‬
‫ژراوراخستونکې مای ( ‪ )C2H5NH2‬ده ‪ .‬د ویلي کیدو نقطه یی ( ‪ )-810C‬اود جوش نقطه یی (‬
‫‪ )16,60C‬ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Ethyl benzene( этилбензол‬ایتایل بنزین= ایتیل بنزول ) ‪ :‬بې رنګه ‪ ،‬ژراوراخستونکې‬
‫مای (‪ )C6H5.C2H5‬ده د ویلي کیدونقطه یی ( ‪ )٩۵-‬سانتیګراد اود جوش نقطه یی( ‪)۱۳۶‬‬
‫سانتیګراد ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Ethyl bromide =(этилбромид‬ایتایل بروماید ) ‪ :‬برومو ایتان وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Ethylene=(этилен‬اتایلین = ایتلین ) ‪ ethеne :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Ethylenediamine(этилен диамин‬ایتایلین ډاي امین ) ‪-۲ ،۱ :‬ډای امینو ایتان وګورئ ‪.‬‬
‫)‪ ( Ethylene glycol( этилен гликоль‬ایتایلین ګالی کول ) ‪ ethane – 1,2-diol :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Ethyleneoxide=(этилен окись‬ایتایلین اکساید ) ‪:‬جوړښتي فورمول یی الندې دی‬

‫(‪)epoxyethane.‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Ethylene ethanoate , ethyl acetate(этилацетат‬ایتایلین ایتانوئیټ ‪ ،‬ایتایل اسیتیت‬

‫= ایتیل اسیتات ) ‪ :‬بې رنګه اور اخستونکې مای استر (‪ )C2H5-O – COCH3‬دی ‪ .‬نسبي‬
‫کثافت یی ( ‪ ، )۰ ، ٩‬د ویلي کیدو نقطه یی( ‪)-۸۳ ،۶‬سانتیګراد اود جوش نقطه یی ( ‪)۷۷ ، ۰۶‬‬
‫سانتیګراد ده ‪ .‬د محلل په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Ethyl group =(этил группа‬ایتایل ګروپ = ایتیل ګروپ ) ‪ :‬عضوي ګروپ ( ‪ )C2H5 -‬دی‬
‫‪.‬‬
 ‫‪225‬‬

‫)‪ ( Ethyl iodide =( иодоэтан‬ایتایل ایوداید ) ‪ iodoethane:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Ethyne , acetylene =( ацетилен‬ایتاین ‪ ،‬اسیتایلین = استلین ) ‪ :‬بې رنګه غیر ثابت غاز‬
‫(‪ ) C2H2‬او تر ټولو ساده الکاین دی ‪ .‬په جمعي تعاملونو کې برخه اخلي ‪.‬‬
‫‪CH≡CH + Cl2 → CHCl = CHCl‬‬

‫‪CH≡ CH + HCN → CH2=CHCN‬‬

‫استلین د کلسیم کارباید او اوبو د تعامل څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫وروستی تعامل د غیر عضوي موادو څخه د عضوي موادو د جوړیدو خورا مهم تعامل دی ‪.‬‬

‫)‪( Eudiometer=(иодометер‬ایودومتر ) ‪ :‬یوه اله ده چې په کیمیاوي تعامل کې د ګاز د حجم‬

‫د اندازه کولو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Europium(европий ) -Eu‬یوروپیم ) ‪ :‬د النتانوئیدونو له ډلې نرم نقره یی رنګه فلزي عنصر‬
‫دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪ ، )۶۳‬اتومي کتله یی (‪ ، )۱۵۱ ، ٩۶‬نسبي کثافت یی دتودوخې په ( ‪)۲۰‬‬
‫سانتیګراد کې ( ‪ ، ) ۵ ، ۲٤۵‬دذوب درجه یی( ‪ )۸۲۲‬سانتیګراد ‪ ،‬د جوش درجه یی (‪) ۱۵٩۷‬‬
‫سانتیګراد ده داعنصر په ‪۱۸۸٩‬کال کې ویلیم کروک پیژندلې دی ‪.‬‬

‫)‪ (Eutectic mixture=(эфтектические смесь‬ایوتکتک ګډوله ) ‪ :‬د دوه یا څو موادو جامد‬

‫محلول دی ‪ ،‬چې د اړوند خالصو موادو په پرتله یی د انجاد نقطه تر ټولو ټیټه ده ‪ .‬دا نقطه د ایو‬
‫تکتک د نقطې په نوم یادیږي ‪.‬‬
 ‫‪226‬‬

‫)‪ (Evaporation (испорения‬بړاس کیدل = تبخیریدل ) ‪ :‬د جوش د نقطې څخه د تودوخې په‬
‫ټیټه درجه کې د مای بړاس کیدل د تبخیر په نوم یادیږي ‪ .‬تبخیر د مای له مخ څخه صورت مومي‬
‫‪ .‬دلته بړاس شوي مالیکولونه یو څه تودوخه د ځان سره دغاز فاز ته وړي او پاتې مای سړیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Exitation=(возбождения‬راپاریدل ‪ ،‬تحریک کیدل ) ‪ :‬که الکترون ‪ ،‬هسته ‪ ،‬ایون ‪ ،‬اتوم‬

‫مالیکو ل ‪ ،‬انرژي جذب کړي او له دې کبله د اساسي کوانتي حالت څخه لوړ کوانتي حالت ته‬
‫لوړ شي ‪ ،‬دغه پیښه د پارولو یا تحریک کولو په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( exclusion principle‬د ممنوعیت پرنسیش ) ‪ :‬د پاولې د ممنوعیت پرنسیش وګورۍ ‪.‬‬

‫)‪ ( exothermic=(экзотермик‬تودوخه له السه ورکونکی ) ‪ :‬هغه عملیه ده چې تودوخه پکې‬

‫ازادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( exotic atom‬عجیبه اتوم ) ‪ :‬هغهماده ده ‪ ،‬چې الکترون یا نکلون یی په بله چارخ لرونکې ذره (‬
‫‪ )........ muon , meson , positron‬تغویض شي ‪ .‬لکه یو اتوم چې الکترون یی په بله منفي چارخ‬
‫لرونکې ذره لکه ‪ muon‬یا ‪ meson‬تعویض شي په دې صورت کې کیدای شي دا منفي ذره د‬
‫هستې سره ټکر وکړي اود ( ‪ )X‬وړانګې ازادې شي ‪ .‬همدا رنګه که دیوه اتوم هسته په یوې بلې‬
‫مثبتې ذرې تعویض شي‪ ،‬دلته هم عجیبه اتوم منځ ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ ( explosive=(взривчатых‬چاودیدونکي مواد ) ‪ :‬هغه کیمیاوي مواد دي ‪ ،‬چې د سوځیدو‬

‫یا چاودیدو پر مهال یی داسې کیمیاوي تعامل صورت مومي ‪ ،‬چې سمدستي ډیر غاز او ډیره‬
‫انرژي ( تودوخه ) ‪ ،‬چې ر ا ‪ ،‬اواز ‪ ،‬اود لوړ فشار څپې ( امواخ ) ورسره مل وي منځ ته راوړي ‪.‬‬

‫)‪ ( Extraction=(экстракция‬اکسترکشن ) ‪ :‬د انتخابي محلل په واسطه د ګډولې ( محلول )‬

‫اجزا یو له بله بیلول ( جال کول ) د اکسترکشن په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( extrusion reaction‬اکستروژن تعامل ) ‪ insersion reaction :‬وګورئ ‪.‬‬

‫……………………………………………………………………………………‬
 ‫‪227‬‬

‫‪-F-‬‬

‫‪ fast- atom bombardment mass spectroscopy ( : FAB mass spectroscopy‬وګورئ )‬

‫)‪ (Faraday constant =( фарадея константа‬د فارادې ثابت ) ‪ :‬دیو مول الکترونو چارخ دی‬
‫کوم ‪ ،‬چې د اوګدرو د عدد ( ‪)N‬اود یو الکترون دچارخ ( ‪)q‬دضرب حاصل دی ‪.‬اوپه ( ‪ ) f‬ښودل‬
‫کیږي ‪ .‬یعنې لیکو چې ‪:‬‬

‫‪F = N . q = 9,6485309(29) . 104 coulomb/ mol‬‬

‫)‪ ( Faraday’s law=(фарадея закон‬د فارادی قانون ) ‪ :‬دالکترولیز په جریان کې هغه مقدار‬
‫ماده ‪ ،‬چې په الکترودکې ازادیږي د الکترولیز د سستم څخه د تیر شوي چارخ ( ‪ )q = I . t‬او‬
‫په الکترود کې د ازادی شوی مادی د معادل وزن ( ‪ )E‬سره مستقیم تناسب لري ‪ .‬یعنې لیکو ‪:‬‬

‫‪m= ( E /F ) I . t‬‬

‫دلته ( ‪ )m‬په الکترود کې د ازادې شوې مادې کتله ‪ )I ( ،‬د برې دجریان شدت ‪ )t ( ،‬دالکترولیز‬
‫وخت او ( ‪ )F‬د فرادې ثابت دی ‪ ،‬چې قیمت یی ( ‪ )96500C/g.eq‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Fat= (жир‬وازده یاشحم ) ‪ :‬د لیپیدونو ګډوله ( ترای ګالی سرید ) ده ‪ .‬په عادي تودوخه کې‬
‫جامد مواد دي ‪ .‬په نباتاتو او حیواناتو کې د ذخیره انرژۍ په بڼه موجود وي ‪ .‬د کاربوهایدریتونو‬
‫په پرتله یی انرژی دوه برابره زیاته ده ‪.‬‬
 ‫‪228‬‬

‫)‪ (Faty acids=(жирные кислоты‬دغوړو تیزاب ‪ ،‬شحمي تیزاب ‪ ،‬کاربوکسایلک اسید ) ‪:‬‬
‫عضوي تیزابونه(‪ ) RCOOH‬دي ‪ .‬د (‪ ) R‬په کاربني ځنځیر کې د کاربن د اتومونو شمیر تر ( ‪)۳۰‬‬
‫رسیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( F-block elements=( F-блок элементы‬د ‪ F‬بالک عناصر ) ‪ :‬النتانوئیدونه او‬

‫اکتانوئیدونه د ( ‪ )F‬بالک په عناصرو کې راځي ‪ .‬ددې عناصرو دبیروني الکتروني پوښ (‪ ) n‬په‬
‫(‪) S‬اربیټال کې دوه الکترونونه ځای لري ‪ .‬اود اتومي نمبر د زیاتیدوسره نوبتي الکترون د بیرون‬
‫څخه د هستې په لور ددویم الکتروني پوښ په (‪ )F‬اربیټال یعنې په‪ )n-2 ( F‬اربیټال کې ځای‬
‫نیسي ‪ ،‬نو ځکه د ( ‪ )F‬بالک د عناصرو په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Fehling’s test‬فهلنګ تسټ ) ‪ :‬په محلول کې د قند او الډیها ید د احیا کیدو د پیژندني‬
‫ازموینه ده ‪ ،‬چې جرمن کیمیا پوه فهلنګ منځ ته راوړې ده ‪،‬خو په اوس وخت کې د هغې پر ځای‬
‫د ( ‪ )Benedic test‬څخه کار اخلي ‪.‬‬

‫‪ (Feldspar‬فلډسفار ) ‪ :‬د سلیکیټ منرالونه دي ‪،‬چې د ځمکې پرمخ پیداکیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Femtochemistry‬فمتوکیمیا ) ‪ :‬د هغه کیمیاوي تعاملونو مطالعه ده کوم‪ ،‬چې په فمتو ثانیه‬
‫( ‪ )10 -1 5 s‬کې صورت مومي ‪.‬‬

‫)‪ (Fermentation=(ферментация‬خمیره کیدل = تخمر) ‪ :‬دهوا د موجودیت پرته تنفس دی‬

‫چې په مکرو ارګانیزمونو ( لکه ‪ )yeast‬کې صورت مومي ‪ .‬په الکولي فرمنټیشن کې قندونه د یو‬
‫لړ بیوکیمیاوي تعاملونو په لړ کې په ایتانول او کاربنډای اکساید اوړي ‪ .‬فرمنټیشن د ډوډۍ‬
‫پخولو ‪ ،‬واین او بیر جوړولو دصنعت بنسټ جوړوي ‪.‬‬

‫‪ (Fermium(фермий ) - Fm‬فرمییم ) ‪ :‬ترانس یورانیم ‪ ،‬رادیو اکتیف ‪ ،‬فلزي عنصر دی چې‬

‫په اکتانوئیدونو پورې اړه لري ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪ )۱۰۰‬دی د ډیر ثابت ایزوتوپ ( ‪ )۲۵۷‬نیم عمر ( د‬
‫نیمایی تجزیه کید و وخت ) یی لس ورځې دی ‪ .‬په ‪۱٩۵۲‬کال کې د لمړي هایدروجني بمب د‬
‫چاودیدو د ځای د کنډوالو په ایرو کې د ‪ A . Ghiorso‬په واسطه پیژندل شوی دی ‪.‬‬
 ‫‪229‬‬

‫)‪ (Ferrate=(ферриты‬فیریټ ) ‪ :‬د اوسپنې او اکسیجن څخه جوړ انیون‪ )FeO4 ( -2‬دی ‪ .‬په قوي‬
‫قلوي محلولونو کې موجودیدای شي ‪ ،‬محلول یی ارغواني رنګ لري ‪.‬‬

‫))‪ (Ferric compounds(соединения железа(111‬فیرک مرکبونه ) ‪ :‬د اوسپنې )‪ ) Fe+3‬د‬

‫مرکبونه دي ‪ .‬لکه فیرک کلوراید )‪)FeCl3‬اونور ‪.‬‬

‫)‪ ( Ferricyanide=(феррицианиды‬فیري سیاناید = فیری سیانید) ‪ :‬دهکذا سیانو فیریټ‬

‫)‪ )111‬کامپلکس ایون ‪ [Fe(CN)6]-3‬د فیري سیاناید په نوم یادیږي ‪ .‬محلول یی د وینې په څیر‬
‫سور رنګ لري ‪ .‬په تحلیلي کیمیا کې د ( ‪ )Fe+3‬د پیژندلو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Ferrimagnetism=(ферримагнитизм‬فیري مګنیتیزم ) ‪ :‬مګنیتیزم وګورئ ‪.‬‬

‫)‪(Ferrites=(ферриты‬فیرایټونه = فیریتونه ) ‪:‬د فلزونو د اکسایدونو ګډوله ده ‪.‬عمومي‬
‫فورمول یی ( ‪ )MFe2O3‬دی ‪ .‬دلته ‪ )Mg , Zn, Co , Ni ( M‬اونور فلزونه کیدای شي ‪ .‬دا مواد‬
‫برې ښه نه تیروي ‪ .‬فیري مقناطیسي یا فیرو مقناطیسي خواص لري ‪.‬‬

‫)‪ (Ferroalloys=(ферросплавы‬د اوسپنې الیاژونه ) ‪ :‬دا ډول الیاژونه د اوسپنې او نورو‬

‫فلزونو د معدني موادو د یوځای ویلي کیدو څخه الس ته راځي ‪ .‬لکه فیرو کروم ‪ ،‬فیرو ونادیم ‪،‬‬
‫فیرو منګانیز او فیرو سلیکانونه اونور ‪.‬‬

‫)‪ (Ferrocene=(ферроцен‬فیروسین ) ‪ :‬نارنجي سره کرستلي جامده ماده‪ Fe)C5H5 ( 2‬ده غیر‬
‫بنزوئیدي اروماتیک مرکب دی ‪ .‬مالیکولي جوړښت یی د ساندوی په څیر دی ‪.‬‬

‫‪Ferrocene‬‬
 ‫‪230‬‬

‫دلته د اوسپنې ایون د ( ‪ )C5H5‬د دوه کړیو تر منځ ساندوی شوی دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Ferrocyanides=(ферроцианиды‬فیرو سیانایدونه = فیرو سیانیدونه ) ‪:‬هغه مرکبونه‬

‫دی چې ‪ [Fe(CN)6]-4‬ایون لري‬

‫)‪ ( Ferromagnetism=(ферромагнитизм‬فیرومګنیتیزم ) ‪ :‬مګنیتیزم وګورۍ ‪.‬‬

‫‪(Ferrosoferric oxide‬فیروسوفیرک اکساید) ‪ triiron tetroxide :‬وګورئ‬

‫‪ ( Ferrous compounds‬فیروس مرکبونه ) ‪ :‬د (‪ ) Fe+2‬مرکبونه دي لکه فیروس کلوراید (‬

‫‪ )FeCl2‬اونور ‪.‬‬

‫‪ ( Fertilizer‬فرتیالیزر ‪ ،‬سره یا پارو) ‪ :‬هغه مواد دی چې دځمکې حاصل زیاتوي ‪.‬‬

‫)‪(Filtrate=(фильтраты‬فلتریت ‪ ،‬فلتراتونه ) ‪ :‬په مای کې د غیر منحل موادو دفلتر کولو‬

‫څخه پاکه مای چې الس ته راځي د فلترات په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Filtration=( фильтравания‬فلتر کول ) ‪ :‬د کاغذ یا نورو فلترونو په واسطه له مای څخه د‬
‫غیر منحل موادو لیری کولوعملیه د فلتریشن دعملی په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Fine chemicals‬ښه کیمیاوي مواد ) ‪ :‬دوا ګاني اونورکیمیاوي مواددي ‪ ،‬چې په لږ مقدار‬
‫مګر بلکل خالص په صنعت کې تولیدیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Fineness of gold‬د طال ښکال ) ‪ :‬د طالیی الیاژ په ‪۱۰۰۰‬وزني برخو کې د خالص طال د وزني‬
‫برخو اندازه د طال ښکال ټاکي ‪ .‬د بیلګې په توګه هغه طال چې ښکال یی ( ‪ )۷۵۰‬ده په هغې کې د‬
‫طال فیصدي ( ‪ )۷۵٪‬ده او ( ‪ )۱۸‬قراته طال هم بلل کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Firedamp‬اور اخستونکی بړاس ) ‪ :‬د متان غاز دی ‪،‬چې د ډبرو د سکرو په کان کې منځ ته‬
‫راځي په اسانۍ اور اخلي ‪.‬‬
 ‫‪231‬‬

‫‪ ( Fittig reaction‬فتیخ تعامل ) ‪ wurtz reaction :‬وګورئ‬

‫‪ ( Fixation‬نصبول ) ‪ nitrogen fixation:‬وګورئ‬

‫‪ ( Flame‬لمبه ) ‪ :‬د غازونو ډیر ګرم ځالنده مخلوط ‪،‬چې د سوزیدو په حال کې وي د لمبې په نوم‬
‫یادیږي ‪ .‬په لمبه کې عمدتا د ازادو راډیکالونو ځنځیري تعاملونه صورت نیسي ‪ .‬د لمبې ر ا د‬
‫تحریک شویو مالیکولونو یا ایونونو د فلوریسنس او هم د دکوچنیو ذرو ( لکه د کاربن ذرې ) د‬
‫ځال څخه را منځ ته کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Flame test‬د لمبې ټسټ ) ‪ :‬د فلزونو دپیژندلو ډیر ساده ټسټ دی ‪ .‬دلته د امتحاني نمونې لږ‬
‫مقدار د هایدرو کلورک اسید په محلول ککړوي او دا مواد د پال تیني سیم په څوکه را اخلي اود‬
‫بنسن د څراغ پر لمبه یی نیسي ‪ ،‬چې دامتحاني نمونې د داغ کیدو( سوزیدو ) او په نمونه کې د‬
‫اتومونو د تحریک کیدو په نتیجه کې د لمبې رنګ تغیر کوي ‪ .‬که په نمونه کې باریم وي ‪ ،‬نو د‬
‫لمبې رنګ شین ‪ ،‬که په نمونه کې کلسیم وي‪ ،‬د لمبې رنګ د خښتې په څیر سور ‪ ،‬که لیتیم وي‬
‫قرمز ‪ ،‬که پوتاسیم وي ‪ ،‬پیکه بنفش ‪ ،‬که سودیم وي زیړ اوکه سترانسیم وي سور ګرځي ‪.‬‬

‫‪ ( Flash phоtolysis‬د څلک فوتو الیزس ) ‪ :‬په غازونو کې د ازادو رادیکالونو د تعامل د څیړنې‬
‫یو متود دی ‪.‬غازونه د اوږد ښیښه یی نل په داخل کې ځای کوي او نل ( تیوب) د اور پر لمبه‬
‫نیسي ‪ ،‬چې په دې توګه د تیوب په داخل کې د ر ا څلک منځ ته راځي اود هغې تر اغیز الندې د‬
‫غاز مالیکولونه انفکاک کوي او ازاد راډیکالونه جوړیږي ‪ .‬د ازادو رادیکالونو تر منځ دتعامل‬
‫سرعت د سپکترومترپه واسطه معلومیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Flocculation=(флоколяция‬فلوکولیشن ) ‪ :‬د کالوئیدي ذرویو بل سره د سست نښتلو‬

‫څخه د لویو ذرو د جوړیدو پروسه د فلوکولیشن په نوم یادیږي ‪ .‬دالوی ذرې د لوښي د ښورولو‬
‫په پایله کې بیرته په کوچنیو ذرو اوړي او کالوئیدي سستم جوړیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Flotation(флотуация‬فلوټیشن ) ‪ froth flotation :‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪232‬‬

‫)‪ ( Fluorescence=(флоресценция‬فلوریسنس ) ‪ :‬ځیني مواد په لږ وخت کې جذب کړې‬

‫انرژي بیرته د داسې وړانګو ( ر ا )په بڼه ازادوي ‪،‬چې تودوخه نه لري ‪ .‬داډول ر ا د فلوریسنس‬
‫په نوم یادیږي ‪ luminescence .‬وګورئ‬

‫‪ ( Fluoridation‬فلورایډیشن ) ‪ :‬د غاښونو د تخریب د مخنیوي په غرض د چښلو په اوبو کې لږ‬

‫مقدار د فلورین مالګې ( لکه ‪ )NaF‬اضافه کوي دې عملیې ته فلورایډیشن وایی ‪.‬‬

‫‪ (Fluorides‬فلورایډونه ) ‪ :‬هالیدونه وګورئ ‪.‬‬

‫(‪ ( Fluorination‬فلورینیشن ) ‪ :‬په یو مالیکول کې د فلورین د اتوم د نصبولو کیمیاوي تعامل ته‬
‫فلورینیشن وایی ‪ .‬هالوجنیشن وګورۍ ‪.‬‬

‫)‪ (Fluorine=(фтор‬فلورین = فتور) ‪ :‬د هالوجنونو له ډلې څخه حقیقي غیر فلزي عنصر او زیړ‬
‫رنګه غاز دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪ ، )٩‬اتومي کتله ( ‪ ، ) ۱۸ ، ٩٩۸٤‬د ویلي کیدو نقطه یی ( ‪۶۱‬‬
‫‪ ، )- ۲۱٩،‬اود جوش نقطه یی ( ‪ )-۱۸۸ ، ۱‬سانتیګراد ده ‪ .‬اکسیدیشني درجه یی ( ‪ )-۱‬کیمیاوی‬
‫فعال غیر فلز دی ‪ .‬پر ‪۱۷۷۱‬کال شیلي پیژندلی دی ‪.‬‬
‫)‪ ( Fluorite=(фториты‬فلورایټ ) ‪ :‬د کلسیم فلوراید (‪ ) CaF2‬منرال دی ‪ .‬کرستلي جوړښت یی‬
‫په مکعبي سستم دی ‪.‬‬

‫‪ ( Fluorite stracture‬فلورایټ جوړښت ) ‪ :‬کلسیم فلوراید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Fluorocarbons‬فلوروکاربنونه ) ‪ :‬که د هایدرو کاربن په مالیکول کې د هایدروجن اتوم د‬

‫فلورین په اتوم تعویض شي ‪ ،‬نو فلورو کاربن الس ته راځي ‪ ( .‬هالون او کلورو فلورو کاربن‬
‫وګورئ )‬

‫‪(Folacin‬فوالسین ) ‪ folic acid:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Folic acid‬فولک اسید ‪ ،‬فوالسین ) ‪ :‬د ‪ B‬ویټامینونو له ډلې یو ویټامین او یو کو انزایم دی ‪،‬‬
‫چې د امینو اسیدونو په متابولیزم کې ونډه لري ‪.‬‬
 ‫‪233‬‬

‫‪ ( Force constant‬د قوت ثابت ) ‪ :‬یو ثابت دی ‪ ،‬چې په دوه اتومه مالیکول کې د کیمیاوي‬
‫اړیکې قوت ښېي ‪.‬‬

‫)‪ ( Formaldehyde=(формальдегид‬فورم الډیهاید ) ‪ methanal :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Formalin=( формалин‬فورمالین ) ‪ :‬په اوبو کې د فورم الډیهایډ( ‪ )٤۰٪‬محلول د فورمالین‬

‫په نوم یادیږي ‪ .‬دا محلول د مکروب ضد او هم د اناتومي نمونو د ساتنې لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Formate=(формиаты‬فورمیټ ) متانوئیټ وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Formic acid=(муравьиная кисота‬فورمک اسید ) ‪ :‬متانوئیک اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Formula(формула‬فورمول ) ‪ :‬د کیمیاوي مرکب په مالیکول کې د عناصرو نوعیت اود هر‬
‫عنصر د اتومو شمیر که د عناصرو د سمبولونو او د سمبولونو د ضریبونو په واسطه وښودل شي‬
‫‪ ،‬د یوې مادې داډول افاده دهغې مادې د مالیکولي فورمول په نوم یادیږي ‪ .‬د بیلګې په توګه د‬
‫ایتانوئیک اسید کیمیاوي فورمول ( ‪ ) C2H4O2‬دی ‪ .‬یعنې د ایتانوئیک اسید په مالیکول کې د‬
‫کاربن دوه اتومه ‪ ،‬د هایدروجن څلور اتومه ‪ ،‬اود اکسیجن دوه اتومه شامل دي ‪.‬‬

‫‪ ( Formula weight‬د فورمول وزن ) ‪ :‬د یوې مادې د مالیکولي فورمول پر اساس ‪ ،‬چې په دغه‬
‫مالیکول کې د شاملو اتومو اتومي کتلې جم شي ‪ ،‬السته راغلی عدد دهغې مادې د مالیکولي‬
‫کتلې یا فورمول وزن په نوم یادیږي ‪ .‬د بیلګې په توګه د اوبو کیمیاوي فورمول په پام کې نیسو‬
‫او لیکو ‪:‬‬

‫)‪MH2O = 2. H + 1 . O = 2 . 1 + 1 . 16 = 18 ( a .m. u‬‬

‫‪ ( Formylation‬فور مایلیشن ) ‪ :‬پر عضوي مالیکول د فورمایل یا متانوایل( ‪ ) -CHO‬ګروپ‬

‫نصبول د فومایلیشن په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Formyl group‬فورمایل ګروپ ) ‪ :‬د ( ‪ )-CHO‬ګروپ دی ‪.‬‬

 ‫‪234‬‬

‫‪( Fossil fuel‬د سون فوصیلي مواد ) ‪ :‬د ډبرو سکاره ‪ ،‬د ځمکې تیل ‪ ،‬طبیعي غازونه دسون‬
‫فوصیلي موادو په ډله کې راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Fraction(фракция‬فرکشن‪ ،‬جز جز ) ‪ fractional distilation :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Fractional crystallization=(фракционная кристализация‬فرکشني کرستل کونه جز‬

‫جز کرستل کونه ) ‪ :‬د جامدو موادو ګډوله په یو مناسب محلل کې حل کوي ‪.‬د الس ته راغلی‬
‫محلول اجزا ورو ورو پرلپسې کرستل اود محلول څخه جدا کیږي ‪ .‬که د سړولو رژیم په مناسبه‬
‫توګه منظم عملي شي ‪،‬نو د ګډولې ټولې اجزا کیدای شي یوله بله جالشي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Fractional distillation=(фракционная перегонка) Fractional‬فرکشني تقطیر ) ‪ :‬د‬

‫مای موادو د ګډولې د اجزاو د جال کولو یو متود دی ‪ .‬د فرکشني تقطیر اله د یو اوږد نل ( چې په‬
‫منځ کې یی څو طبقې سوري لرونکي پتنوسونه ځای شوي دي ) او او یو لوښي څخه جوړه ده په‬
‫کوم کې د مایعاتو ګډوله اچول کیږي ‪ .‬اوږد نل پر دغه لوښي داسې عمود تړل کیږي ‪،‬چې له‬
‫لوښي څخه را والړ شوی بړاس یواځې د اوږد نل داخل ته الر ولري او بل لور نشي تالی ‪ .‬کله چې‬
‫مای ګډولې ته تودوخه ورکړل کیږي ‪ ،‬نو را پورته شوی بړاس د عمودي نل په منځ کې پورته ځي‬
‫اود تقطیر په جریان کې په نل کې د تودوخې درجه له ښکته څخه د پورته په لور پرلپسې کمیږي ‪.‬‬
‫بړاس د عمودي نل په داخل کې مای کیږي اود موادو د مالیکولي کتلو د تفاوت په تناسب‬
‫د رانده مالیکولونه لرونکي مواد لمړی ( د نل په بیخ کې ) او سپک مالیکولونه لرونکي‬
‫موادوروستی (دنل په سر کې) مای کیږي ‪ .‬اود اوږد عمودي نل له بیخ څخه تر سره پورې د‬
‫مختلفو مالیکولي کتلو لرونکومایعاتو فرکشنونه د مختلفو مجراګانو څخه وځي او جال جال‬
‫جم کیږي ‪ .‬په الندې شکل کې د ځمکې د اومو تیلو د فرکشني تقطیر دستګاه ښودل شوې ده ‪.‬‬
 ‫‪235‬‬

‫دځمکې د اومو تیلو د فرکشني تقطیر د الې شیما‬

‫‪ (Fractionating column‬فرکشن کونکی نل ) ‪ :‬فرکشني تقطیر وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Francium=(франций)-Fr‬فرانسیوم ) ‪ :‬د‪1A‬ګروپ رادیو اکتیف فلزي عنصردی ‪ .‬اتومي‬

‫نمبر یی ( ‪ ، )۸۷‬د ویلي کیدو نقطه یی (‪ )27±1‬سانتیګراد ده‪ .‬په طبیعت کې د یورانیم او توریم‬
‫سره یوځای پیدا کیږي ‪ .‬دا عنصر په ‪ ۱٩۳٩‬کال کې مارګریته پیري پیژندلی دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Free electron=(свободный электрон‬ازاد الکترون ) ‪ :‬الکترون وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪236‬‬

‫)‪ ( Free energy=( свободная энергия) –(G‬ازاده انرژي ) ‪:‬دا انرژي ټوله په کار اوړي ‪،‬نو‬
‫ځکه د ازادې انرژۍ په نوم یادیږي ازاده انرژي د ګپس د انرژي یا ایزوبار ایزو ترمیک‬
‫پوتانسیل په نوم هم یادیږي ‪.‬ازاده انرژي مساوي کیږي ‪:‬‬

‫‪G = H -TS‬‬

‫دلته ( ‪ )H‬انتالپي ‪ )S ( ،‬انتروپي او (‪ ) T‬د تودوخې درجه ښېي ‪.‬د ثابت فشار الندې ‪ ،‬د تودوخې‬
‫په ټاکلې درجه کې د ( ‪ )G‬د قیمت تغیر د یو ترمودینامیکي جریان لوری ‪ ،‬حد او امکان ښېي ‪.‬‬
‫کوم ترموډینامیکي جریان ‪ ،‬چې په خپله صورت مومي په هغې کې د (‪ )G‬قیمت کمیږي ( ‪G< 0‬‬
‫∆) او جریان د تعادلي حالت په لورې ځي ‪ ،‬کله چې ترمودینامیکي جریان د تعادلي حالت ته‬
‫ورسیږي د ( ‪ )G‬قیمت نور تغیر نه کوي یعنې ‪ )∆G= 0‬او کوم ترمودینامیکي جریان جې په‬
‫خپله نه تر سره کیږي ‪ ،‬دهغې د اجرا کیدو لپا ره باید سستم د چاپیریال څخه انرژي جذب کړي‬
‫دلته د ( ‪ )G‬قیمت زیاتیږي( ‪ ) ∆G > 0‬او سستم د تعادلي حالت څخه لیرې وځي ‪.‬‬
‫)‪ ( Free radical=(свободный радикал‬ازاد رادیکال ) ‪ :‬که د عضوي مرکب په مالکول کې‬
‫که د دوه اتومونو تر منځ کیمیاوي اړیکه وشلیږي او السته راغلې د مالیکول دوه ټوټې ایونونه‬
‫نه وي ‪ ،‬بلکې په دواړو ټوټو کې والنسي الکترونونه طاې پاتې شي ‪ ،‬دغسې د طاې والنسي‬
‫الکترون لرونکې مالیکولي ټوټه د ازاد راډیکال په نوم یادیږي ‪ .‬ازاد رادیکالونه فعاله ذرې دي‬
‫اوډیر ژر تعامل کوي‬

‫)‪ ( Freezing mixture=(охлаждающий смесь‬کنګل کیدونکی ګډوله ‪ ،‬کنګل کونکې‬

‫ګډوله ) ‪ :‬د دوه یا څو موادو ګډوله ده ‪ ،‬چې دتودوخې ټیټه درجه منځ ته راوړي اود محلوونو د‬
‫کنګل کولو لپاره کارول کیږي ‪ .‬د خوړلو د مالګې او د اوبو د کنګل د ګډولې دتودوخې درجه تر (‬
‫‪ )- 200C‬راښکته کیدای شي ‪.‬‬

‫)‪ ( Freezing point depression=(понижения точкои замерзания‬د دانجماد د نقطې را‬

‫ټیټیدل ) ‪ :‬کریوسکوپي وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Freonн(фрeоны‬فریؤن ) ‪ chloroflorocarbon:‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪237‬‬

‫‪ ( Friedel crafts reaction‬د فریدل کرافت تعامل ) ‪ :‬په دې ډول کیمیاوي تعامل کې د بنزین د‬
‫کړۍ هایدروجن د الکایل په ګروپ ( د هالو الکان څخه ) یا د اسایل په ګروپ ( داسایل هالید‬
‫څخه ) تعویض کیږي ‪ .‬لکه الندې کیمیاوي تعامل ‪.‬‬

‫‪chloromethane‬د‪benzene‬‬ ‫)‪→ methyl benzene ( toluene‬‬

‫‪friedel craft methylation‬‬

‫‪friedel craft acylation‬‬

‫‪ ( Froth flotation‬ځګ جوړونه ) ‪ :‬د جامدو موادو دګډولې د اجزاو د بیلولو یو متود دی ‪ ،‬چې د‬
‫کاني موادو څخه د ناپاکۍ د جداکولو لپاره کارول کیږي ‪.‬کاني مواد پوډر کوي اوبه او هم ځګ‬
‫جوړونکي مواد وراچوي او بیا هوا د اوبو منځ ته ورو وروداخیلوي او په پایله کې ‪ .‬ددې‬
‫ګډولې ځګ جوړیږي ‪،‬چې مطلوب کاني مواد د ځګ سره نښلي اود ګډولې سرته راځي ‪ .‬ناپاکي‬
‫او بیکاره مواد د ګډولې تل ته پریوځي ‪.‬‬

‫)‪ ( Fructose – fruit sugar, laevulose=(фруктоза‬فرکتوز ‪ ،‬د میوې قند ‪ ،‬لیویلوز ) ‪ :‬ساده‬
‫قند( ‪ )C6H12O6‬اود ګلوکوز ستیرو ایزومیر دی ‪ ) .‬وګ ورئ س کرای د مون و ( ‪ .‬د شنو نباتاتو‬
‫په میوو او په شاتو کې پیداکیږي ‪ .‬دسکروز ( دګني بورې ) په پر تله خوږ دی ‪ .‬یو کیتوني الکول‬
‫دی ‪.‬خالص ځنځیري او حلقوي جوړښتي فورمولونه یی الندې ښودل شوي دي ‪ (.‬د ګلوکوز سره‬
‫یی پرتله کړئ ‪) .‬‬
 ‫‪238‬‬

‫فروکتوز ښه هضمیږي اود دیابت په ناجوړتیا کې خوړل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Fruit suger=(фруктовый сахер‬د میوې بوره ) ‪ :‬فروکتوز وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Fuel‬دسون مواد ) ‪ :‬هغه مواد دي ‪ ،‬چې د سوزیدو څخه یی انرژي السته راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Fuel cell‬دسون د موادو بطرۍ ) ‪ :‬د سون د موادو په بطرۍ کې د کیمیاوي تعامل انرژي د‬
‫تودوخې په بڼه نه بلکې مستقیما د برې په بڼه اوړي ‪ .‬د سون د موادو بطرۍ په الندی شکل کې‬
‫ښودل شوې ده ‪.‬‬
 ‫‪239‬‬

‫د سون د موادو بطرۍ ( حرارتي حجره )‬

‫په دې حجره کې کې د سون مواد ( کوکس ‪ ،‬سکاره ‪،‬غاز ) احیاګر اود هوا اکسیجن د اکسیدانت‬
‫په توګه کار ورکوي ‪ .‬د سون دموادو د بطرۍ الکترودونه د نلونو څخه عبارت دي ‪ .‬د منفي‬
‫الکترود نل ته دسون مواد اود مثبت الکترود نل ته دهوا اکسیجن داخلیږي ‪ .‬دالکترودونو تر‬
‫منځ الکترولیتي محلول تیزاب ‪ ،‬قلوي یا ویلې شوې مالګه وي ‪ .‬که د سون مواد هایدروجن او‬
‫الکترولیت قلوي وي ‪ ،‬نو د سون د موادو په بطرۍ کې د برې جریان د الندې کیمیاوي تعامل په‬
‫نتیجه کې رامنځ ته کیږي ‪.‬‬

‫پورتني کیمیاوي تعاملونه د الکترودونو ( نلونو ) او الکترولیت د تماس پر پوله صورت مومي‬
‫‪ .‬په الکترولیت کې د (‪ ) OH-‬ایونونه د سون د موادو د نل په لور او په مسي سیم کې الکترونونه‬
‫د هوا دنل په لور حرکت کوي ‪.‬‬
‫‪ ( Fulminate‬فول مینیټ ) ‪ :‬سیانک اسید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Fulminic acid‬فول مینک اسید ) ‪ :‬سیانک اسید وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪240‬‬

‫‪ ( Fumaric acid‬فومارک اسید ) ‪ butanedioic acid :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Functional group(функциональная группа‬وظیفوي ګروپ ) ‪ :‬د یوي مادې په‬

‫مالیکول کې هغه ګروپ دی ‪،‬چې دغې مادې ته ځانګړي خواص ورکوي ‪ .‬د عضوي مرکبونویو‬
‫شمیر وظیفوي ګروپونه دا دي ‪.‬‬
‫الف – اکسیجن لرونکي وظیفوي ګروپونه لکه ‪ :‬د الکول وظیفوي ګروپ (‪ )-OH‬د الډیهاید‬
‫وظیفوي ګروپ ( ‪ ، )- CHO‬د عضوي تیزاب وظیفوي ګروپ ) ‪ ) -COOH‬او نور ‪.‬‬

‫ب – نایتروجن لرونکي وظیفوي ګروپونه لکه ‪ :‬د امین وظیفوي ګروپ (‪ ، )- NH2‬د اماید‬
‫وظیفوي ګروپ ( ‪ ، )-CONH2‬د نترومرکبونو وظیفوي ګروپ (‪ ، ) - NO2‬د نتریل ګروپ ( ‪-‬‬
‫‪ ، )CN‬د هایدرازین ګروپ ( ‪ )- NHNH2‬او نور‬
‫ج ‪ -‬سلفر لرونکي وظیفوي ګروپونه لکه ‪ :‬د سلفایډ ګروپ ( =‪ ، )S‬ډای سلفایډ ګروپ (‪، ) -S-S-‬‬
‫د سلف اکساید ګروپ ( ‪ )> S = O‬او نور ‪.‬‬
‫‪ ( Furan‬فوران ) ‪ :‬بې رنګه مای ( ‪ )C4H4O‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )۰، ٩٤‬د ویلې کیدو نقطه‬
‫یی ( ‪ )۸۶-‬سانتیګراد اود جوش نقطه یی ( ‪ )۳۱ ، ٤‬سانتیګراد ده ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې‬

‫دی ‪.‬‬
‫‪Furan‬‬

‫‪ ( Fused ring‬جنګیدلې کړۍ ) ‪ ring :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Fusel oil‬فیوزل ایل ) ‪ :‬د لوی مالیکولي کتلې لرونکو الکولونو ګډوله ده ‪ ،‬چې استرونه اود‬
‫غوړیو تیزابونه هم پکې د ي ‪ .‬دغه ګډوله ځینې وخت د الکولي تخمر ( فرمنټیشن ) د تقطیر په‬
 ‫‪241‬‬

‫حاصالتو کې د زهري ناپاکې په توګه منځ ته راځي ‪ .‬د فیوزل ایل څخه لوړ کاربنه الکولونه الس‬
‫ته را وړي او هم د رنګونو او پالستیک په جوړولو کې په کاریږي ‪.‬‬

‫‪ ( Fusion‬ویلې کیدنه ) ‪ :‬د جامد شي په مای اوښتلو ته فیژن وایی ‪.‬‬

‫‪…………………………………………………………………………………….‬‬

‫‪-G-‬‬

‫)‪ ( gadolinium=(гадолений ) –(Gd‬ګادو لینیم ) ‪ :‬نرم فلزي ‪ ،‬نقره یی رنګه النتانوئیدي‬

‫عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪ ، )۶٤‬اتومي کتله یی ( ‪ ، )۱۵۷ ،۲۵‬نسبي کثافت یی ‪ ، )۷ ،٩۰۱‬د‬
‫ویلې کیدونقطه یی ( ‪ )۱۳۱۳‬سانتیګراد ‪ ،‬د جوش نقطه یی ( ‪ )۳۲۶۶‬سانتیګراد ده ‪ .‬داعنصر په‬
‫‪ ۱۸۸۰‬کال کې ( ‪ )Mavignas‬پیژندلي دی ‪.‬‬

‫)‪ ( galactose=(галактоза‬ګلکتوز ) ‪ :‬ساده قند )‪ )C6H12O6‬اود ګلوکوزستیرو ایزومیر (‬

‫فضایی ایزومیر ) دی ‪ .‬ګلوکوز ته یی خواص ورته دي ‪ .‬په اوبو کې منحل دی ‪ ،‬په شیدو کې‬
‫پیداکیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Galena‬ګالینا ) ‪ :‬د‪ PbS‬څخه جوړ منرال دی ‪.‬‬

‫)‪ ( galic acid ( 3 , 4 , 5 – trihydroxy benzoic acid‬ګالک اسید)‪ :‬بې رنګه کرستلي‬
‫اروماتیک مرکب دی ‪ .‬د ویلي کیدو نقطه یی (‪ )2530C‬ده ‪ .‬په لرګي او چای کې پیدا کیږي ‪.‬‬
‫کیمیاوي فورمول یی ‪ C6H2(OH)3COOH‬او جوړښتي فورمول یی الندی دی ‪.‬‬
 ‫‪242‬‬

‫‪Galic acid‬‬

‫)‪ ( Galium =(галлий ) –( Ga‬ګالیم ) ‪ :‬نرم فلزي نقره یی رنګه عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪)۳۱‬‬
‫‪ ،‬اتومي کتله یی ( ‪ ، ، )۶٩ ، ۷۲‬نسبي کثافت یی دسانتیګراد په شلو درجو کې( ‪ ، )۵ ، ٩۰‬د‬
‫ویلي کیدو نقطه یی ( ‪ ) ۲٩ ، ۷۸‬سانتیګراد اود جوش نقطه یی ( ‪ )۲٤۰۳‬سانتیګراد ده ‪ .‬دا عنصر‬
‫په ‪ ۱۸۷۵‬کال کې ( ‪ )paul lecoq‬پیژندلی دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Galvanic cell=(гальванические элементы‬ګلواني حجره ) ‪ voltaic cell :‬وګورۍ ‪.‬‬

‫‪ ( Galvanized iron‬ګلواني شوې یا پوښ شوې اوسپنه ) ‪ :‬اوسپنه یا فوالد ته د چاپیریال د‬

‫اغیز څخه د ژغورنې په غرض د جست پوښ ورکوي ‪ ،‬داډول اوسپنه د ګلواني شوې اوسپنې په‬
‫نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Gamma iron‬ګاما اوسپنه ) ‪ :‬اوسپنه وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Galvanotechnique =(гальванотехника‬ګالوانو تخنیک ) ‪ :‬د الکترولیز په واسطه دیو‬

‫شي پر مخ د اوسپنې پوښ جوړول د ګالوانو تخنیک په نو م یادیږي‪.‬‬

‫) ‪ ( Gamaradiation =(гамаизлучение ) –(γ‬د ګاما وړانګې ) ‪ :‬الکترو مقناطیسي وړانګې‬

‫دي ‪ ،‬چې د ځینو رادیو اکتیف عناصرو د هستو ‪ ،‬د تحریک شویو ( راپاریدلیو) هستو او هم په‬
‫هستوي تعاملونو کې ازادیږي ‪ .‬د ګاما وړانګې برقي چارخ نه لري ‪ ،‬نو ځکه په برقي او‬
‫مقناطیسي ساحو کې له خپلې الرې نه اوړي ( انحراپ نه کوي ) ‪ .‬د ګاما د وړانګو نفوذ د بتا او‬
‫الفا د وړانګو په پرتله زیات دی ‪ .‬ددې وړانګو د څپو اوږد والی له یو انګستروم څخه لږ اود یو‬
‫شمیر رنتګن د وړانګو په پر تله لږ دی ‪ .‬د ګاما د وړانګو ښه منب د کوبالت ( ‪ )۶۰‬ایزوتوپ دی ‪.‬‬
 ‫‪243‬‬

‫‪ ( gangue‬ګنګ ) ‪ :‬په معدني موادو کې تیګې اود جامدو موادو نوره ناپاکي د ګنګ په نوم‬
‫یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Garnet‬ګارنیت ) ‪ :‬سلیکاتي منرالونه چې ترکیب یی د‪ A3B2 )SiO4 ( 3‬فورمول سره سرخوري د‬

‫ګاانیټ په نوم یادیږي ‪ .‬دلته ‪ ( Mg , Ca , Mn , Fe(11) ) A‬او ‪ Cr , Ti ) B‬اوهم ک یدای‬
‫‪( Al , Fe(111) ,‬وی‬

‫)‪ ( Gas(газ‬غاز ) ‪ :‬د مادې یو اګریګاتي حالت دی ‪ .‬په لوښي کې که لږ یا ډیر غاز واچول شي ‪ ،‬نو‬
‫ټول لوښی ډکیږي ‪ .‬په ایډیال غاز کې د غاز د مالیکولونو تر منځ فاصله دومره زیاته ده ‪،‬چې‬
‫دهغوۍ تر منځ د جذب او دف له اغیز څخه او هم دغاز د ټول حجم په پرتله د مالیکول د حجم‬
‫څخه صرپ نظر کیدای شي ‪.‬‬

‫)‪ ( Gaschromotography=( газ хроматография‬غاز کروماتوګرافي ) ‪ :‬د کیمیاوي موادو د‬

‫ګډولې داجزاو د پیژندنې او یو دبل څخه د بیلونې یو متود دی ‪ .‬پر جاذب شي د ګډولې (‬
‫مخلوط) د اجزاو د جذب د قابلیت توپیر ددې متود اساس جوړوي ‪ .‬په یو اوږد نل کې جاذب‬
‫مواد ( ثابت فاز ‪،‬چې زیاتره جامد مواد وي ) اچول کیږي اود امتحانې موادو ګډوله ( دلته د‬
‫غازونو ګډوله ) د متحرک فاز ( دیو غاز ) سره یو ځای د ثابت فاز له منځه تیریږي ‪ .‬د لته د‬
‫ګډولې ځینې اجزا پر جاذب مضبوطې جذب ‪ ،‬ځینې سستې جذب او ځینې نه جذبیږي اود کالوم‬
‫څخه وځي ‪ .‬په دې ترتیب د ګډولې هغه جز چې نه جذبیږي تر ټولو لمړی ورپسې سست جذب‬
‫شوی غاز اوتر ټولو وروسته مضبوط جذب شوي غاز د کالوم ( اوږدنل ) څخه وځي اود ګډولې‬
‫اجزا یو له بله بیلیږي ‪ .‬د کالوم څخه د وتلو پر وخت د هر غاز نوعیت د سپکتروسکوپۍ په متود‬
‫یا په نورو متودونو معلوموي او د ځانګړو الو په واسطه د ګډولې د هر جز مقدار معلومیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Gasconstant( ) –(R‬دغازونو ثابت ) ‪ :‬د غازونو د حالت په معادله ( ‪ )PV = nRT‬کې ( ‪)R‬‬
‫د غازونو دعمومي ثابت په نوم یادیږي ‪.‬‬
 ‫‪244‬‬

‫)‪ ( Gas equation=(уравнения газов‬دغازونو معادله ) ‪ :‬د غازونو قانون وګورۍ ‪.‬‬

‫)‪ ( Gasification=( газификация‬ګازیفیکیشن ‪ ،‬په غاز اړول ) ‪ :‬د جامد او مای موادو په غاز‬
‫اړول د ګازیفیکیشن په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Gas law=( законы газов‬دغازونو قانون ) ‪ :‬دیو غاز د حجم (‪ ، ) V‬فشار( ‪ )P‬اود تودوخې‬
‫د درجې( ‪ )T‬تر منځ مقداري ارتباط د ریاضي د معادلې په واسطه ارایه کول د غازونو قانون‬
‫اودغه د ریاضي معادله د غاز د حالت معادله نومیږي ‪ .‬د ایډیال غاز د حالت معادله داسې شکل‬
‫لري ‪.‬‬

‫‪P V = nRT‬‬

‫دلته ( ‪ ) n‬دغاز د مولونو شمیر او (‪ )R‬دغازونو عمومي ثابت دی ‪.‬‬

‫‪ ( Gasohol‬غازهول ) ‪ :‬د ګني دبورې د فرمنټیشن څخه الس ته راغلي الکول دي‬

‫‪ ( Gas oil‬غاز ایل ) ‪ :‬د پترولو هغه فرکشن دی چې کثافت یی ډیر زیات اود مالیکولو په کاربني‬
‫ځنځیر کې د کاربن د اتومو شمیر له ( ‪ ) ۲۵‬څخه زیات دی ‪.‬داډول تیل د سون د موادو په توګه‬
‫زیات کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Gasoline‬ګیسولین ) ‪ :‬پترولیم وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Gasthermometer=( газтермометр‬غازي ترمومتر ) ‪ :‬د تودوخې په ( ‪ )25-1337K0‬واټن‬

‫کې د تودوخې د درجې د معلومولو خورا دقیقه اله ده ‪ .‬په دې اله کې د مای ( سیمابو ) پر ځای د‬
‫غاز ټاکلې او ثابت کتله کاروي ‪ .‬د ثابت حجم په ترمومتر کې د غاز ټاکلې کتله په سر تړلي لوښي‬
‫( نل ) کې په پام کې نیول کیږي ‪ .‬اود تودوخې په اړوند درجه کې یی فشار دسیمابي مانومتر او‬
‫یا بارومتر په واسطه دقیق اندازه کوي او بیا د ( ‪ )P‬او ( ‪ )T‬د ارتیاط څخه د ( ‪ )T‬درجه معلوموي‬
 ‫‪245‬‬

‫‪ ( Gay-lussacs law‬د ګیلوسک قانون ) ‪ :‬که په کیمیاوي تعامل کې شامل مواد ټول غازونه او‬
‫عین فشار اوتودوخې درجه ولري ‪ ،‬نو دلته د تعامل کونکو اود تعامل څخه د السته راغلیو‬
‫موادو د حجمونو نسبت د ساده اعدادو نسبت دی ‪ .‬دبیلګې په توګه که یو حجم هایدروجن د یو‬
‫حجم کلورین سره تعامل وکړي ‪ ،‬نو دوه حجمه د مالګې تیزاب الس ته راځي ‪.‬‬
‫‪H2 + Cl2 → 2HCl‬‬

‫او که یو حجم نایتروجن د درې حجمه هایدروجن سره تعامل وکړي ‪ ،‬نو دوه حجمه امونیاک‬
‫السته راځي ‪.‬‬

‫‪3H2 + N2 → 2NH3‬‬

‫‪ ( Gaylussite‬ګیلوسایټ ) ‪ ) Na2CO3.CaCO3 . 5H2O ( :‬ترکیب لرونکی منرال دی ‪.‬‬

‫‪ : GC-IR‬انفرا رډ کروماتوګرافي وګورئ ‪.‬‬

‫‪:GCMS‬ګاز کروماتوګرافي وګورۍ ‪.‬‬

‫‪ ( Geigerconter , Geiger Muler counter‬ګیګر کونتر ‪ ،‬ګایګر میولر کونتر ) ‪ :‬درادیو اکتیف‬
‫وړانګو د شدت د اندازه کولو اله ده چې په ‪ ۱٩۰۸‬کال کې د الماني فزیک پوه هانس ګایګر په‬
‫واسطه طرحه شوې اوبیا د میولر په واسطه بشپړه شوي ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Gel( гель‬جل یا خټه ) ‪ :‬دسپرشني سستم دی ‪ ،‬چې د کالوئیدي سستم د پرم کیدو ( خټه‬
‫کیدو یا کواګولیشن ) څخه الس ته راځي ‪ .‬لکه سلیکاګل او جالتین او نور ‪.‬‬

‫)‪ ( Gelatine=(желатина‬جالتین ) ‪ :‬کم رنګه په اوبو کې منحل پروتین دی ‪ .‬په اوبو کې‬
‫د(‪ ) coliagen‬دجوش کولو څخه الس ته راځي ‪ .‬په جالتین کې چې اوبه واچول شي پړسیږي ‪ .‬او‬
‫په ګرمو اوبو کې حلیږي ‪ .‬او کله چې د جالتین محلول سوړ کړای شي جل تری الس ته راځي ‪ .‬د‬
‫جالتین څخه په فوتو ګرافۍ ‪ ،‬سرښ جوړولو او خوراکي شیانو کې کار اخلي ‪.‬‬

‫)‪ (Gel electrophoresis=(гель электрофорез‬جل الکتروفوریز ) ‪ :‬الکتروفوریز وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪246‬‬

‫)‪ (Gel filtration=(гель фильтрация‬جل فلتریشن = جل فلترکونه ) ‪ :‬یو ډول کالوم‬

‫کروماتوګرافي ده ‪ .‬یو اوږد نل ( کالوم ) کې جل اچوي ‪ .‬نل عمود دروي اود مایعاتوګډوله (‬
‫کومه چې باید فلتر شي ) دنل په پاسنۍ خوله کې ورو ورو اړوي ‪ .‬دلته واړه ذرات د جل په‬
‫سوریو کې ننوځي او ورو ورو د نل د قاعدې په لور حرکت کوي ‪ .‬لوی ذرات چې د جل په سوریو‬
‫کې نشي ننوتالی د مای سره د نل د قاعدې په لور چټک حرکت کوي اود نل څخه وځي ‪ .‬په دې‬
‫ترتیب د مای ګډولې ذرې د هغوۍ د لوی والي پر بنسټ یو له بله جال کیږي ‪ .‬دامتود د پروتینو ‪،‬‬
‫پو لیمیرونو او وایروسونو د فلتر کولو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Gelenite‬جلینایټ ) ‪ :‬قوي چاودیدونکي مواد دي چې د نتروګلیسرین ‪ ،‬سلولوز نایتریت ‪،‬‬

‫سودیم نایتریت اود لرګي د اوبو څخه جوړیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Gem‬جېم ) هغه کیمیاوي ماده چې په مالیکول کې یی دوه فنکشنل ګروپونه د یوه اتوم سره‬
‫اړیکي لري ‪ .‬لکه ‪ )CH3-CHCl2 ( 1,1-dichloroethane‬چې د جېم کلوروایتان په نوم هم یادیږي‬

‫)‪ ( Geochemistry=(геохимия‬جیو کیمیا ) ‪ :‬د ځمکې د کیمیاوي تر کیب پوهه د جیو کیمیا‬
‫په نوم یادیږي ‪ .‬په جیو کیمیا کې د ځمکې په موادو او هم په لیتو سفیر ‪ ،‬اتوموسفیر ‪ ،‬بیو سفیر‬
‫او هایدرو سفیر کي د کیمیاوي عناصرو اود کیمیاوي عناصرو د ایزوتوپونو اندازه څیړل کیږي‬

‫)‪ ( Geometrical isomerism=(геомерический изомеризм‬هندسي ایزومیري ) ‪:‬‬

‫ایزومیري وګورۍ ‪.‬‬

‫‪ ( Geraniol‬جیرانیؤل ) ‪ :‬یو ډول الکلول)‪ ( C9H15CH2OH‬دی ‪ ،‬چې په تیلو کې پیدا کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( German silver , Nickelsilver‬جرمن سلور ‪ ،‬نکل سلور ) ‪ :‬د مس ‪ ،‬جست او نکل الیاژدی ‪،‬‬
‫دنقرې په شان رنګ لري ‪ ،‬ارزانه ګا ې تري جوړوي ‪.‬‬

‫) ‪( Gibberellic acid ( ) - (GA3‬جبریلک اسید ) ‪:‬یو پروتین دی ‪ .‬پر( ‪ ) ۱٩۵٤‬کال پیژندل‬

‫شوی دی ‪ .‬د نباتاتو د چټکې ودې اوهم د نباتاتو د ساقو د اوږدولو سره مرسته کوي ‪.‬‬
 ‫‪247‬‬

‫‪ (Gibbs-Duhem equation‬دګپس – دوهېم معادله ) ‪ :‬دغه معادله الندې ورکړل شوې ده ) ‪:‬‬

‫‪∑nidμi = 0‬‬

‫دلته ( ‪ )ni‬د موادو په ګډوله کې د (‪ ) i‬مادې کیمیاوي مقدار( دمولونو شمیر) او)‪ (μi‬په دغه‬
‫ګډوله کې د ( ‪ )i‬مادي کیمیاوي پوتانسیل ښېي ‪ .‬ددغې معادلې څخه ښکاري ‪ ،‬چې په ګډوله‬
‫کې د یوې کیمیاوي مادې کیمیاوي پوتانسیل مستقل تغیر نشي کوالی ‪ .‬د بیلګې په توګه د دوه‬
‫مادو په ګډوله کې که د یوې مادې کیمیاوي پوتانسیل زیاتیږي ‪ ،‬د هغې بلې مادې کیمیاوي‬
‫پوتانسیل کمیږي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Gebbs free energy (гепсь свободная энергия) ) –(G‬د ګپس ازاده انرژي ‪ ،‬د ګپس‬
‫تاب ) ‪ free energy :‬وګورۍ ‪.‬‬

‫)‪ ( Gibbs-Helmholtz equation =(уравнения гепса-гельмгольца‬دګپس – هلمهولتز‬

‫معادله ) ‪ :‬د ریاضي معادله ده ‪ ،‬چې په ترمودینامک کې استعمالیږي اود تودوخې د درجې او‬
‫ازادې انرژۍ اړیکې ښېي ‪ .‬دغه معادله الندې ورکړل شویده ‪:‬‬

‫‪)∂P / ∂T)p = ( G –H ) / T‬‬

‫دلته (‪ ) P‬د سستم فشار ‪ ) T( ،‬د سستم د تودوخې درجه ‪ )G ( ،‬د سستم ازاده انرژي او ( ‪)H‬‬
‫ددغه سستم انتالپي ښېي ‪.‬‬
‫‪ ( Gibbsite‬ګبسایټ ) ‪ :‬یو منرال دی ‪ ،‬چې دهایدریټ شوي المونیم هایدروکساید( ‪)Al(OH)3‬‬
‫څخه جوړدی ‪.‬‬

‫)‪ ( Gilbert( Gb‬ګل برت ) ‪ :‬د مقناطیسي محرکې قوی واحد دی ‪.‬سمبول یی ( ‪ ) Gb‬دی‬

‫‪1Gb = 10 / 4π ( = 0,79577 ) ampere-turn‬‬

‫)‪( Glacial ethanoic acid=(гласил уксусная кислота‬ګالسیل ایتانوئیک اسید ) ‪:‬‬

‫ایتانوئیک اسید وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪248‬‬

‫)‪ ( Glass=(стекло‬ښیښه ) ‪ :‬غیر کرستلي جامده ماده ‪ .‬د ویلې کیدو ټاکلې نقطه نه لري ‪ ،‬خو د‬
‫تودوخې په یو واټن کې نرمیږي ‪ .‬د کړکیو ‪ ،‬بوتلونو اونورې عادي ښیښې دچونې (کلسیم‬
‫اکساید) ‪،‬سوډا ( سودیم کاربونیټ )‪ ،‬اوکوچنیو کا و ( سلیکان )‪ (1V‬اکساید )دګډولې دیو‬
‫ځای ویلي کولو څخه الس ته راوړي ‪ .‬بورو سلیکیټ ښیښې لکه (‪ ) pyrex‬یو څه بورون هم لري ‪.‬‬
‫دا ډول ښیښې د تودوخې د درجې د تغیر پر مهال ژر نه ماتیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Glass electrode =( стеклянный электрод‬ښیښه یی الکترود ) ‪ :‬نازکه پوکڼۍ ډوله‬

‫الکترود دی چې د دیوالونو څخه یی د هایدروجن ایونونه)‪ ( H+‬نفوذ کوالی شي ‪ .‬د پوکڼۍ په‬
‫داخل کې یو تیزابي محلول چې ( ‪ )pH‬یی ټاکلی قیمت لري اچول کیږي او بیا په هغې کې یو‬
‫پالتیني سیم ایښودل کیږي ‪ .‬بیا داپوکڼۍ د ( ‪ )H+‬ایون لرونکي محلول په منځ کې ایښودل‬
‫کیږي ‪ ،‬چې دلته د ښیښه یی الکترود‪،‬د الکترودي پوتانسیل قیمت د (‪ ) H+‬دایونوپه غلظت‬
‫پورې اړه لري ‪ .‬د ښیښه یی الکترود څخه د امتحاني محلول د (‪ ) pH‬د معلومولو لپاره کار اخلي‬
‫‪.‬‬

‫‪ ( Glass of quartz‬د کوارتز ښیښې ) ‪ :‬دا ښیښې (‪ )٩٩٪‬کوارتز لري ‪ .‬دا ښیښې د ( ‪)17000C‬‬
‫څخه په لوړو درجوکې د شګو یا کا و د ویلې کولوڅخه الس ته راځي‪.‬‬

‫)‪ (Glass organic=( стекло органической‬عضوي ښیښې ) ‪ :‬دا ښیښې د متایل مت‬
‫اکریالت ) ‪ ( CH2= C( CH3) –COOCH3‬د پولیمیرایزیشن څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Glauberite‬ګلو بیرایټ ) ‪ :‬د سودیم سلفیټ او کلسیم سلفیټ د مالګو څخه جوړ منرال دی ‪.‬‬

‫‪ (Glaubers salt‬د ګالوبر مالګه ) ‪ :‬سودیم سلفیټ دیکا هایدریټ ) ‪( Na2SO4 . 10 H2O‬د‬
‫ګالوبر د مالګې په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( glass-liquid chromatography) ;G.L.C‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Global warming‬نړیواله ګرمي ) ‪ :‬د ګرین هاوس افکت وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪249‬‬

‫)‪ (Globin=(глобин‬ګلوبین ) ‪ :‬هیموګلوبین وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Globular protein‬ګلوبوالر پروتین ) ‪ :‬پروتین وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Globulin=(глоболен‬ګلوبولین ) ‪ :‬د ګلوبوالر پروتین هر هغه ګروپ دی چې په اوبو کې نه‬

‫حلیږي ‪ .‬دا پروتین په وینه ‪ ،‬هګیو ‪ ،‬شیدو اود زیرمه شوی پروتین په ډول د میوو په ز و کې پیدا‬
‫کیږي ‪ .‬د ویني دسیروم ګلوبین د څلور ډوله ( ‪ ( α1 , α2 , β , γ‬ګلوبین څخه عبارت دي ‪ ،‬چې‬
‫د هغې له ډلې څخه په ګاما ګلوبو لین کې معافیتي ګلوبولین (‪ )immunogloubolins‬شامل دی‬
‫‪ ،‬کوم چې د ژوندي شي د وجود د مصؤنیت دنده لري ‪.‬‬

‫‪ (Glow discharge‬ګلو ډسچارخ = برقي جرقه ) ‪ :‬برقي جرقه ده چې د ټیټ فشار الندې دغاز له‬
‫منځ څخه د تیریدو پر مهال غاز روښانه کوي ‪ .‬جرقه د تحریک شویو اتومواو مالیکولونو د‬
‫تجزیې څخه رامنځ ته کیږي ‪.‬‬

‫‪ Gluconic acid‬ګلو کونک اسید ) ‪ :‬اپتیکي فعال هایدروکسي کاربوکسایلک اسید دی ‪.‬‬
‫جوړښتي فورمول یی الندی دی ‪:‬‬

‫‪CH2(OH)( CHOH)4 COOH‬‬

‫‪ ( Glucosan‬ګلوکوزان ) ‪ :‬هغه پولي سکرایدونه دي ‪،‬چې د هایدرولیز څخه یی ګلوکوز الس ته‬
‫راځي ‪ .‬دکسترین ‪ ،‬نشایسته او سلولوز په ګلوکو زانونو کې راځي‪.‬‬

‫)‪ ( Glucose , dextrose , grape sugar=(глокоза‬ګلوکوز ‪ ،‬ډکستروز ‪ ،‬دکورو یا انګوروقند‬

‫) ‪ :‬سپین کرستلي قند ( ‪ )C6H12O6‬دی ‪ .‬په طبیعت ډیر پیداکیږي ‪ .‬د نورو مونو سکرایدونو په‬
‫څیر ګلوکوز هم اپتیکي فعاله ماده ده ‪ .‬زیات طبیعي ګلوکوز ( ‪ )dextrorotatory‬مواد دي ‪ .‬د‬
‫ګلوکوز واز او هم حلقوي فورمولونه الندې وګوري ‪.‬‬
 ‫‪250‬‬

‫‪ ( Glucuronic acid‬ګلوکورونک اسید ) ‪ :‬ددی تیزاب کیمیاوي فورمول (‪ ) O C6H9O6‬دی ‪ .‬دا‬

‫تیزاب د ګلوکوز د اکسیدیشن څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪ (Glucuronide‬ګلوکوروناید ) ‪:‬ګلوکورونک اسید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ Glutamic acid‬ګلوتامک اسید ) ‪ :‬د امینو اسیدونو جدول وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Glutamine‬ګلوتاماین ) ‪ :‬امینو اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Glyceraldehydes 3-phosphate(GALP‬ګالیسرالډیهاید ‪-۳‬فاسفیت ) ‪ :‬یو ترای اوز‬

‫فاسفیت دی ‪ .‬کیمیاوي فاورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪ ) Glyceride =(глицериды‬ګالیسیراید ‪ ،‬اسایل ګالیسیرول = ګلیسیرید ) ‪ :‬دغوړیو د‬

‫تیزابونو او ګلیسیرین استرونه دي ‪ .‬جوړښتي فورمولونه یی الندی دي ‪.‬‬
 ‫‪251‬‬

‫دلته (‪ ) R‬د عضوي تیزابونو راډیکالونه دي ‪ .‬وازده ‪ ،‬د شیدو غوړي او نباتي غوړي ګالی‬
‫سیرایدونه دي ‪.‬‬

‫)‪ Glycerine= (глицерин‬ګالی سیراین ‪ ،‬ګلیسیرین ) ‪ :‬ګالی سیرول وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( glycerol , glycerine , propane-1,2,3-triol‬ګالیسیرول ‪ ،‬ګالیسیراین ‪ ،‬پروپان – ‪-۳ ،۲ ،۱‬‬

‫تري اول ) ‪ :‬درې قیمته الکول (‪ ) trihydric alcohole‬دی ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪ ( Glycerophpspholipids‬ګالیسیرو فاسفو لیپید ) ‪ :‬فاسفو لیپید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Glycine(глицин‬ګالسین ) ‪ :‬امینو اسید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Glycobiology‬ګالی کو بیولوژي ) ‪ :‬د کاربوهایدریتونو او کاربوهایدریت کامپلکسونو (‬

‫لکه ګالیکو پروتینو ) پوهه د ګالی کوبیولوژي په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Glycogen , animalstarch=(глисоген‬ګالی کوجن ‪ ،‬حیواني نشایسته ) ‪ :‬یو پولي‬

‫سکراید (‪ )C6H10O6‬دی ‪ .‬د زیرمه شوې غذا په توګه په ینه( ځیګر) او عضلو کې موجود وي ‪ .‬دا‬
‫ماده په سړواوبو کې لږه اوپه تودواوبو ښه حلیږي او کالوئیدي محلول جوړوي ‪ .‬ګالیکوجن د‬
‫ایودین سره نسواري رنګ جوړوي ‪ .‬د ګالیکوجن د هایدرولیز څخه ګلوکوز الس ته راځي ‪.‬‬
 ‫‪252‬‬

‫‪ ( Glycogensis‬ګالیکوجنیسس ) ‪ :‬د انسولین ( له پانقراس څخه) تر اغیز الندې ګلوکوز په‬

‫ګالی کوجن اوړي ‪ ،‬دغه پروسه د ګالی کوجنیسس په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( glycogenolysis‬ګالی کو جینوالیزس ) ‪ :‬د ( ‪ )glucagon‬او ادرینالین ( د ادرینال د غدې څخه‬

‫) د ترشحاتو تراغیز الندې په ځیګر کې ګالی کوجن په ګلوکوز اوړي ‪ ،‬دغه پروسه د‬
‫ګالیکوجینو الیزس په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫)‪ ( glycols=(гликолы‬ګالیکولونه ) ‪ ethane-1,2-diol :‬دایتان ګالیکول په نوم یادیږي دایتان‬
‫ګالیکول فورمول الندي دی ‪.‬‬

‫‪ ( glycolic acid , hydroxyethanoic acid‬ګالی کولک اسید ‪ ،‬هایدروکسي ایتانوئیک‬

‫اسید) ‪:‬بې رنګه کرستلي جامده ماده ( ‪ )CH2(OH)-COOH‬ده د ویلي کیدو نقطه یی ( ‪)۸۰‬‬
‫سانتیګراد ده د ګني او چغندر په بوره کې پیدا کیږي ‪.‬‬

‫)‪ glycolipid=(гликолипиды‬ګالی کو لیپید ) ‪ :‬قند لرونکي لیپیدونه دي ‪ .‬د مالیکول د‬

‫لیپید د برخې اساس یی ګالی سیرول یا سفینګوساین جوړوي اود قند برخه یی ټیپیک‬
‫ګلکتوز یا انوسېتول وي ‪.‬‬

‫)‪ ( glycolysis=(гликолиз‬ګالیکو الیزس= ګالی کولیز ) ‪ :‬بیوکیمیاوي تعاملونه ‪ ،‬د کومو‬

‫په ترڅ کې چې ګلوکوز تجزیه او انرژي ازادیږي د ګالی کوالیزس په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( glyco protein(гликопротин‬ګالی کو پروتین ) ‪ :‬یو کاربو هایدریت دی ‪،‬چې د کووالنسي‬

‫اړیکې په واسطه د پروتین سره وصل دی ‪.‬‬

‫)‪ (glycosidic bond , glycosidic link=(гликосидная связь‬ګالیکوسیدي اړیکه ) ‪ :‬د‬

‫ګلوکوز د مالیکولونو تر منځ د کانډنسیشني تعامل په پایله کې د (‪ ) α‬ګالیکوسیدي اړیکې‬
‫جوړیدل الندې ښودل شوي دي ‪ .‬مونو سکرایدونه د ګالیکوسیدي اړیکو په واسطه یو بل سره‬
 ‫‪253‬‬

‫یو ځای او ډای سکرایدونه ‪ ،‬لیګو سکرایدونه او پولي سکرایدونه منځ ته راوړي ‪ .‬لکه چې‬
‫الندې لیدل کیږي داډول اړیکه د قند د یو مالیکول د ( ‪ )C-1‬اود بل مالیکول د (‪ ) C-4‬اتومونو‬
‫تر منځ جوړیږي ‪ .‬که په ( ‪ )C-1‬اتوم پورې مربوط د (‪ )OH‬ګروپ د ګلوکوز د کړۍ د مستوي‬
‫الندې وي ‪ ،‬نو دلته د ( ‪ )α‬ګالیکوسیدي اړیکه جوړیږي او که د ( ‪ )OH‬ګروپ د ګلوکوز د کړۍ د‬
‫مستوي دپاسه وي ‪ ،‬نو دلته د ( ‪ )β‬ګالیکوسیدي اړیکه جوړیږي ‪.‬‬

‫دګالیکوسیدي اړیکې جوړیدل‬

‫‪ ( glycosylation‬ګالی کوسایلیشن ) ‪ :‬هغه جریان ‪ ،‬په کوم کې چې کاربوهایدریټ د پروتین‬

‫سره یوځای شي او ګ الی کوپروتین جوړ کړي یا د لیپید سره یو ځای شي او ګالی کو لیپید جوړ‬
‫کړي د ګالیکو سایلیشن په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( glyoxal , ethanedial‬ګالی اکزال ‪ ،‬ایتان ډي ال ) ‪ :‬زیړ کرستلي جامد مواد ( ‪)CHO -CHO‬‬
‫دي د ویلي کیدو نقطه یی (‪ ) ۱۵‬سانتیګراد ده او جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬
 ‫‪254‬‬

‫)‪ ( Gold , aurium =(золото ) –(Au‬طال = ایوریوم ) ‪ :‬زیړ نرم فلز دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪، )۷٩‬‬
‫اتومي کتله یی( ‪ ، )۱٩۶ ، ٩۶۷‬نسبي کثافت یی (‪ ، ) ۱٩، ۳۲‬د ویلي کیدو نقطه یی (‪)1064,43‬‬
‫اودجوش نقطه یی( ‪ ) 2807 ±20C‬سانتیګراد ده‪ .‬د طال اکسیدیشني درجې (‪ ۱‬د) او (‪ ۳‬د) دي د‬
‫کلورین سره د تودوخې په (‪ ) ۲۰۰‬سانتیګراد کې تعامل کوي او ایورک کلوراید( ‪)AuCl3‬‬
‫جوړوي طال په طبیعت کې په ازاد ډول پیدا کیږي‪ .‬په تیزاب او قلوي ګانو کې نه حلیږي ‪ ،‬مګر‬
‫د ( ‪ )HCl‬او (‪ )HNO3‬په ګډوله کې حلیږي ‪ .‬تنبل عنصر دی په وچه او لمده هوا کې زنګ نه وهي‬
‫‪ ،‬نو ځکه ګانې تری جوړوي ‪.‬‬

‫‪ (Goldschmidt process‬د ګولډسمت پروسه ) ‪ :‬د المونیم د پوډرو په واسطه د فلزونو د‬

‫اکسایدونو څخه د فلزونو احیا او جالکول د ګولډسمت د پروسې په نوم یادیږي ‪ .‬لکه ‪:‬‬
‫‪Cr2O3 + 2Al0‬‬ ‫‪→ 2Cr0 + Al2O3‬‬

‫‪ ( Graft copolymer‬د ګرافت کوپولیمیر ) ‪ :‬پولیمیر وګورۍ ‪.‬‬

‫(‬ ‫‪ (Grahams law‬د ګراهام قانون ) ‪ :‬دغازونو د نفوذ سرعت د هغوۍ د کثافت د دویم جذر‬
‫‪)√ d‬سره معکوس تناسب لري ‪ .‬یعنې لیکو چې ‪:‬‬

‫دلته (‪ )d1( ، ) V1‬د (‪ ) 1‬مادې د نفوذ سرعت او کثافت ‪ ) d2 ( ، )V2( ،‬د ( ‪ )2‬مادې د نفوذ سرعت‬
‫او کثافت ښیي ‪.‬‬

‫)‪ (Gram-atom=(атом-грам‬ګرام اتوم ) ‪ :‬دیو عنصر د ګرامونو شمیر چې دهغه عنصر د اتومي‬
‫کتلې سره عددا مساوې وي ‪ ،‬دهغه عنصر د اتوم ګرام په نوم یادیږي ‪ .‬د بیلګې په توګه ( ‪)۱۶‬‬
‫ګرامه اکسیجن ‪ ،‬د اکسیجن یو اتوم ګرام او دطال ( ‪ )۱٩۶ ،٩۶۷‬ګرامه ‪ ،‬دطال یو اتوم ګرام‬
‫‪.‬‬ ‫کیږي‬

‫‪ ( gram-equivalent‬ګرام معادل یا معادل ګرام ) ‪ :‬دیوې مادې د ګرامونو شمیر چې د هغې مادې‬
‫د معادل وزن سره عددا مساوي وي دهغې مادې یو معادل ګرام کیږي ‪ .‬دبیلګې په توګه د‬
 ‫‪255‬‬

‫اکسیجن ( ‪ )۸‬ګرامه د‪ ،‬اکسیجن یو معادل ګرام اود ګوګړو د تیزابو ( ‪ )٤٩‬ګرامه ‪ ،‬د ګوګړو‬
‫دتیزابو یو معادل ګرام کیږي ‪.‬‬

‫)‪( gram-molecule=(грам молекула‬ګرام مالیکول ) ‪ :‬دیوې مادې د ګرامونو شمیر چې‬

‫دهغې مادې د مالیکولي کتلې سره عددا مساوي وي د هغې مادې یو مالیکول ګرام کیږي ‪ .‬د‬
‫بیلګې په توګه د اوبو ( ‪ )۱۸‬ګرامه‪ ،‬د اوبو یو مالیکول ګرام ‪ ،‬د ایتانول ( ‪ )٤۶‬ګرامه دایتانول یو‬
‫مالیکول ګرام کیږي ‪ .‬باید زیاته کړو چې په دې اخرو کالو کې د اتوم ګرام اومالیکول پر ځای د‬
‫مول اتوم او مول مالیکول اصطالحات کاروي ‪.‬‬

‫)‪ ( Grape sugar=(винограднои сахар‬د کوروبوره یا د انګورو بوره ) ‪ :‬ګلوکوز وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Graphite(графит‬ګرافایټ ‪ ،‬ګرافیټ ) ‪ :‬کاربن وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Gravimetric analysis=(гравимерический алализ‬وزني تحلیل ) ‪:‬دوزن کولو له الرې‬

‫په امتحاني نمونه کې د یوې مادي مقدار معلومول د وزني تحلیل په نوم یادیږي ‪ .‬د بیلګې په‬
‫توګه که په یو محلول کې د نقرې یوه مالګه حل وي او وغواړو چې د دغې محلول په ( ‪ )۱۰۰‬ملي‬
‫لیتره کې د نقرې مقدار معلوم کړو ‪ ،‬نو ددغه محلول ( ‪ )۱۰۰‬ملی لیتره په یو بیکر کې اچوو او په‬
‫هغې کې کافي مقدار د مالګې تیزاب اچوو تر څو دنقرې ټول ایونونه د ( ‪ )AgCl‬په بڼه رسوب‬
‫وکړي ‪ .‬دغه رسوب فلتر کوو ‪ ،‬بیا یی په مقطرو اوبو پریمنځو ‪،‬وروسته یی وچوو او په اخر کې‬
‫یی وزن کوو او په الس ته راغلي ( ‪ )AgCl‬کې د نقرې مقدار حسابوو ‪.‬‬

‫‪ ( greenhouse effect‬دشنې خونې اغیز ) ‪ :‬د شنوخونو (د ښیښو هغه خونې چې نباتات پکې‬
‫روزل کیږي ) پر ښیښو چې د لمر څخه راغلې وړانګې لګیږي ‪،‬نو دلته دعادي ر ا اوهم د‬
‫اولترافیولت یو شمیر وړانګې ( کومې چې د څپو اوږدوالې یی عادي ر ا ته نژدې دی ) د شنې‬
‫خونې د ښیښو‪ ،‬څخه تیریږيٍ اود شنې خونې داخل ته ننوخي ‪ ،‬مګر انفرا رډ وړانګې د شنې‬
‫خونې پر ښیښاه جذبیږي او بیا یوه برخه یی بیرته د شنې خونې داخل ته تشعش کیږي ‪ ،‬دې‬
‫پېښې ته د ګرین هاوز افکت یا دشنې خونې اغیز وایي ‪ .‬دې پېښې ته ورته پیښه دځمکې چاپیره‬
‫اتوموسفیر کې هم صورت مومي ‪ .‬دلته دشنې خونې غازونه ( عمدتا کاربنډای اکساید ‪ ،‬چې د‬
 ‫‪256‬‬

‫فابریکو ‪ ،‬موټرو اونورو وسیلو دسون دموادو د سوزیدو په وخت هوا ته پورته کیږي ) او هم د‬
‫نایتروجن اکسایدونه ‪ ،‬اوزون ‪ ،‬متان ‪ ،‬اود کلوروفلورکاربن ( ‪ )CCl2F2‬غازونه دلمر څخه د‬
‫راغلیو وړانګوڅخه د انفرا رډ وړانګې جذبوي اود عادي ر ا ټولې وړانګې اوهم د اولترا فیولت‬
‫د وړانګو یو شمیر د اتوموسفیر له طبقو څخه راوځي او ځمکې ته را رسیږي او ځمکه تودوي‬
‫چې بیا دغه انرژي د انفرارډ د وړانګو په بڼه د ځمکې له مخ څخه بیرته اتوموسفیرته انعکاس‬
‫کوي ‪ ،‬چې هلته په کاربنډای اکساید کې جذبیږي او په دې توګه هم دلمر څخه او هم د ځمکې‬
‫څخه د راغلیو انفرا رډ وړانګو د جذبیدو له کبله د ځمکې اتوموسفیر او ځمکه ګرمیږي ‪ .‬داپیښه‬
‫د نړۍ د تودیدوپه نوم یادیږي ‪ .‬په دې وروستیو کالو کې د صنعتي هیوادونو د فابریکو او‬
‫موټرو څخه هواته د زیات کاربنډای اکساید د پورته کیدو له امله ځمکه اود ځمکې هوا ګرمه‬
‫شوې ده ‪ ،‬چې له دې کبله د ځمکې د قطبونو کنګلونه ویلې اود سمندرونو داوبو سطحه لوړه‬
‫شوې ده اود ځینو هیوادونو د کرنې حاصالت هم کم شوي دي ‪.‬‬

‫‪ ( greenhouse gas‬دشنې خونې غاز ) ‪ :‬ګرین هاوز افکت وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (greenokite‬ګرینوکایټ ) ‪ :‬د کدمیم سلفایډ ( ‪ )CdS‬یو منرال دی ‪.‬‬

‫‪ ( greenvitriol‬ګرین ویتیرول ) ‪ :‬ایرن ( ‪ )11‬سلفاید وګورئ‬

‫)‪ ( grinard reagent=(реагент гринарда‬د ګرینارد تعامل ګر ) ‪ :‬عضوي فلزي مرکبونه دي‬
‫‪.‬عمومي فورمول یی ( ‪ )RMgX‬دی ‪ .‬دلته ( ‪ )X‬یو هالوجن او ( ‪ )R‬عضوي راډیکال دی ‪.‬‬
‫‪ CH3MgCl , C2H5MgBr‬او نور یی مثالونه دي ‪ .‬دغه مواد په عضوي سنتیزونو کې په کار‬
‫راځي ‪.‬‬

‫‪ ( guanidine‬ګو وانیدین ) ‪:‬په یوریا پورې مربوط یو یو قلوي کرستلي مرکب ‪HN = C‬‬
‫‪ ( NH2)2‬دی ‪.‬‬

‫‪ ( guncotton‬د ټوپک پنبه ‪ ،‬باروت ) ‪ sellulose nitrate :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪( gunpowder‬باروت ) ‪ :‬دپوتاسیم نایتریټ ‪ ،‬سکرو او سلفر څخه جوړه ګډوله ده او‬
 ‫‪257‬‬

‫چاودیدونکي مواد دي ‪.‬‬

‫)‪ ( gypsum=( Гипсь‬جیپسم ‪ ،‬ګ ) ‪ :‬دکلسیم سلفیت هایدریت ( ‪ ) CaSO4.2H2O‬یو منرال‬

‫دی ‪.‬‬

‫‪…………………………………………………………………..‬‬

‫‪-H-‬‬

‫‪ ( Haber process‬د هابر پروسه ) ‪ :‬د امونیا د الس ته راوړلو صنعتي طریقه ده ‪.‬‬

‫‪N2 + 3H2‬‬ ‫‪↔ 2NH3‬‬

‫پورتنی تعامل د لوړ فشار الندې د تودوخې په ( ‪ )٤۵۰‬سانتیګراد کې د اوسپنې لرونکې پتاسیم‬
‫المونیم اکساید ( کتلست) په موجودیت کې صورت مومي ‪.‬‬

‫)‪ (Haematite=(гематит‬هیماتایت ‪ ،‬هماتیت) ‪:‬د ( ‪ )Fe2O3‬منرال اود اوسپنې خورا مهم‬

‫معدني مواد دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Haemoglobin(гемоглобин‬هیموګلوبین ) ‪ :‬د حیواناتو په وینه کې د ګلوبوالر پروتین یو‬

‫ګروپ سره کرویات ( ‪ )erythrocytes‬دي ‪،‬چې د سږو څخه د بدن انساجو ته د مالیکولي‬
 ‫‪258‬‬

‫اکسیجن رسولو دنده په غاړه لري ‪( .‬اکسي هیموګلوبین وګورئ )‪ .‬کاربن مونو اکساید په ډیره‬
‫آسانۍ پر هیموګلوبین نصبیږي او کارب اکسي هیموګلوبین جوړوي چې په دې صورت کې‬
‫وینه انساجو ته اکسیجن نه شي رسوالی او ژوندی شی مري ‪( .‬کارب اکسي هیموګلوبین‬
‫وګورئ)‪ .‬د هیموګلوبین جوړښتي فورمول الندې وګورئ اود کلوروفیل د جوړښتي فورمول سره‬
‫یی پرتله کړئ ‪.‬‬

‫‪( Haemoglubinic acid‬هیموګلوبینیک اسید) ‪ :‬یو ډیر ضعیف تیزاب دی چې په وینه کې د‬

‫سرو کرویاتو دننه منځ ته راځي‪ .‬د ژوندي شي د تنفس پر محال په وینه کې کاربن دای اکساید‬
‫منځ ته راځي ‪ .‬کاربندای اکساید له ابو سره تعامل کوي او کابونیک اسید جوړیږي‪ .‬کاربونیک‬
‫اسید الکترولیتي انفکاک کوي او په وینه کې د هایدروجن ایونونه منځ ته راځي‪ .‬د هایدروجن د‬
‫ایونو د موجودیت له کبله اکسي هیموګلوبین هڅول کیږي چې په هیموګلوبین او آکسیجن‬
‫تجزیه شي‪ .‬دلته د هایدروجن ایونونه پر هیموګلوبین نصبیږي او هیموګلوبینیک اسید‬
‫جوړیږي‪.‬‬

‫)‪ ( Hafnium=(гафний )-( Hf‬هافنیم = هافنیی) ‪ :‬نقره یی رنګه جال لرونکی فلزي عنصر دی ‪.‬‬
‫اتومي نمبر یی ( ‪ ، )۷۲‬اتومي کتله یی ( ‪ ، )۱۷۸ ، ٤٩‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )۱۳، ۳‬د ویلي کیدو‬
 ‫‪259‬‬

‫درجه یی ( ‪ )۲۲۲۷ ± ۲۰‬سانتیګراد اود جوش درجه یی ( ‪ )٤۶۰۲‬سانتیګراد ده اکسیدیشني‬

‫درجې یی ( د‪ )۳‬او ( د‪ )۵‬دي دا ععنصر په ( ‪ )۱٩۱۱‬کال ( ‪ )urbian‬پیژندلی دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Half cell=(электрод‬نیمه حجره = الکترود ) ‪ :‬الکترود وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Half chair‬نیمه چوکۍ ) ‪ ring conformations :‬وګورئ ‪.‬‬

‫نیم عمر ‪ ،‬دنیمایی تجزیه کیدو دوره ) ‪:‬‬ ‫)‪( Half-life =(период польраспада‬‬
‫‪decay‬وګورئ‬

‫‪ ( Half-thickness‬نیم پنډوالی ) ‪ :‬د خاص ډول موادو پنډوالی دی ‪ ،‬کوم چې د وړانګو دبهیر‬
‫لمړنی شدت په نیمه کموي ‪.‬‬

‫‪ ( Halide‬هالید ) ‪ :‬د یو عنصر سره د هالوجن مرکب د هالید په نوم یادیږي ‪ .‬د فلزونو هالیدونه‬
‫ایوني مرکبونه دي ‪ .‬هالوجن لرونکي عضوي مرکبونه هم دهالیدونو په نوم یادیږي لکه الکایل‬
‫هالیدونه او اسایل هالیدونه ‪.‬‬

‫‪ ( Halite, rock salt‬هالیټ ‪ ،‬د ډبرې مالګه ) ‪ :‬د خوړلو مالګه ده ‪ ،‬چې د غره د ډبرو څخه الس ته‬
‫راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Haloalkanes , alkyl halides‬هالوالکان ‪ ،‬الکایل هالیدونه ) ‪ :‬که د الکان د مالیکول یو یا‬

‫څو د هایدروجن اتومونه دهالوجن په اتوم تعویض شي هالوالکان الس ته راځي ‪ .‬لکه مونو‬
‫کلورو متان ( ‪ , ) CH3Cl‬ډای برومو ایتان ( ‪ )C2H4Br2‬اونور ‪.‬‬

‫‪ ( Halocarbons‬هالو کاربن ) ‪ :‬د کاربن سره دهالوجن مرکب د هالوکاربن په نوم یادیږي ‪ .‬لکه‬
‫کاربن ټټرا کلورایدیا ټټراکلورومتان(‪ ، ) CCl4‬ډای کلورو ډای فلورو کاربن یا ډای کلورو ډای‬
‫فلورومتان ( ‪ )CCl2F2‬اونور ‪.‬‬

‫‪ (Haloform‬هالوفورم) ‪ :‬دهالوفورم عمومي فورمول (‪ )CHX3‬دی ‪ ،‬لکه کلوروفورم (‬

‫)‪ ،CHCl3‬بروموفورم ( ‪ )CHBr3‬اونور ‪.‬‬
 ‫‪260‬‬

‫‪ ( Halogenation‬هالوجنیشن‪ ،‬پریو مرکب د هالوجن نصبول ) ‪ :‬پر یومرکب د هالوجن د اتوم‬

‫نصبول د هالوجنیشن د تعامل په نوم یادیږي ‪ .‬لکه ‪:‬‬

‫‪CH4 + Cl2 → CH3Cl + HCl‬‬

‫)‪ ( Halogens=(галогены‬هالوجنونه ) ‪ :‬د ( ‪ )V11A‬ګروپ عناصر د هالوجنو په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫فلورین ‪ ،‬کلورین ‪ ،‬برومین ‪ ،‬ایودین ‪ ،‬استانتین دهالوجنو په ډله کې راځي ‪ .‬د هالوجنو د‬
‫بیروني الکتروني پوښ الکتروني جوړښت (‪ ) nS2 nP5‬دی ‪ ،‬نو ځکه ددغه عناصرو اکسیدیشني‬
‫درجی معموال (‪ )-۱‬ده ‪ ،‬خو د اکسیجن سره د کلورین ‪ ،‬برومین او ایودین اکسیدیشني درجې‬
‫مثبت دي ‪.‬‬
‫‪ ( Halon‬هالون ) ‪ :‬که د هایدروکاربن په مالیکول کې د هایدروجن څواتومه دهالوجنو په اتومو (‬
‫چې یو اتوم پکې د برومین وي ) تعویض شي ‪ ،‬دغسې مرکب د هالون په نوم یادیږي ‪.‬لکه هالون‬
‫( ‪ -)۱۲۱۱‬برومو کلورو ډای فلورومتان)‪ ( CF2 BrCl‬هالون ( ‪ – )۱۳۰۱‬برومو تري فلورو متان (‬
‫‪،‬‬

‫‪ ) CBrF3‬اونور‬

‫‪ ( Haloethane , 1-chloro , 1-bromo-2,2,2-trifloroethane‬هالو ایتان ) ‪ :‬بې رنګه تیلي‬

‫مای (‪ ) CHClBr-CF3‬ده ‪ ،‬اور نه اخلي سستماتیک نوم یی ( ‪-۱‬کلورو ‪-۱ ،‬برومو – ‪ -۲،۲،۲‬تري‬
‫فلوروایتان ) او جوړښتي فورمول یی الندی دی ‪.‬‬

‫‪ ( Hardening of iols‬د تیلو سختیدل ) ‪ :‬تیل د نکل د کتلست په موجودیت کې هایدروجنیشن‬

‫کوي او په پایله کې تیل ( مای ) په غوړو ( جامد ) اوړي ‪.‬‬
 ‫‪261‬‬

‫)‪ ( Hardness of water= (жесткость воды‬د اوبو سختي ) ‪ :‬هغه اوبه ‪،‬چې د کلسیم او‬
‫مګنیزیم ایونونه لري د سختو اوبو په نوم یادیږي ‪ .‬دغه ایونونه د صابون سره غیر کرستلي‬
‫رسوب جوړوي ‪،‬نو ځکه په دغه اوبو د شیانو د پریمنځلو پر وخت ‪ ،‬صابون زیات مصرفیږي ‪.‬‬
‫داوبو سختي په دوه ډوله ده ‪:‬‬
‫‪ -1-‬مؤقته سختي ‪ :‬که په اوبو کې کلسیم هایدرو کاربونیت یا مګنیزیم هایدرو کاربونیت‬
‫حل وي دغه سختي مؤقته بلل کیږي ‪ .‬مؤقته سختي د اوبو د جوش کولو په په پایله کې له‬
‫منځه ځي ‪.‬‬

‫‪ -2-‬د اوبو دایمي سختي ‪:‬که په اوبوکې د کلسیم او مګنیزیم کلورایدونه او سلفیتونه حل وي د‬
‫اوبو دغه سختي دایمي بلل کیږي ‪ .‬دایمي سختي د اوبو د جوش کولو په واسطه له منځه نه ځي ‪.‬‬
‫دغه دواړه ډوله سختي ‪ ،‬په سختو اوبو کې د سودیم کاربونیت د حل کولو په نتیجه کې له‬
‫منځه ځي ‪ .‬د کلسیم او مګنیزیم ایونونه ‪ ،‬د ایون د تعویضولو ( ‪ )ionexchange‬په طریقه هم له‬
‫اوبو څخه لیرې کوي ‪ .‬ددې کار لپار خاص ډول پولیمیرونه کاروي کوم چې د سودیم ایونونه لري‬
‫‪ .‬دا پولیمیرونه په یوعمود نصب شوي نل ( کالون ) کې اچوي اود کالون په پ ا س نۍ خوله کې‬
‫دغه سختې اوبه اړوي سختې اوبه چې په عمودي کالون کې دپولیمیر له منځه تیریږي ‪ ،‬دلته د‬
‫کلسیم او مګنیزیم ایونونه د سودیم د ایونو په واسطه تعویضیږي او د کالون د اخر څخه نرمې‬
‫اوبه ( چې د ‪ Ca+2‬او ‪Mg+2‬ایونونه پکې نشته) وځي‬

‫‪ ( Hassium=(гасмий )-Hs‬هاسیم ) ‪ :‬رادیو اکتیف ( ترانس اکتینید) عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر‬

‫یی ( ‪ )۱۰۸‬دی ‪ .‬په (‪ )۱٩۸٤‬کال کې یوجرمن ساینس پوه ( پیتر ارمبروستر )د ‪ )۵۸ ( Fe‬د هستو‬
‫په واسطه د‪ )۲۰۸ ( Pb‬د هستو د بمبارد مان په نتیجه کې الس ته راوړی دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Heat capacity=(тепоемкость‬د تودوخې ظرفیت ) ‪ :‬هغه مقدار تودوخه ده ‪ ،‬چې د یوې‬
‫مادې په ټاکلي مقدار کې جذب او یا له هغې مادې څخه وځي او له دې امله د هغې مادې د تودو‬
‫خې درجه یوسانتیګراد تغیروکړي ( ‪ 10C‬لوړه یا ټیټه شي (‪ ،‬دهغې مادې د تودوخې د طرفیت په‬
‫نوم یاده او په ( ‪ ) C‬ښودل کیږي‪ .‬د موادو د مقدار له مخې د تودوخې ظرفیت په څوډوله دی ‪.‬‬
 ‫‪262‬‬

‫‪( specific heat capacity =удельная теплоемкость -۱‬دتودوخې مخصوص ظر فیت )‪:‬‬
‫هغه مقدار تودوخه چې دیوې مادې د یو ګرام کتلې د تودوخې درجې ته د )‪ (10C‬په اندازه تغیر‬
‫ورکړي دهغې مادې دتودوخې مخصوص ظرفیت بلل کیږي او واحد یی کالوري في ګرام في‬
‫درجه ) ‪( Cal . g-1 .k-1‬دی ‪.‬‬
‫‪(molar heat capacity =молярная теплоемкость-2‬د تودوخې مولي ظرفیت) ‪ :‬هغه‬
‫مقدار تودوخه ده ‪،‬چې د یوې مادې د یومول کتلې د تودوخې درجې ته د ( ‪ )1C0‬په اندازه تغیر‬
‫ورکړي واحد یی (‪ ) Cal / mol . k0‬دی ‪ .‬د ثابت فشار الندې دیو شي دتوخې ظرفیت په (‪) Cp‬‬
‫اود ثابت حجم الندې دتودوخې ظرفیت په ( ‪ )Cv‬ښودل کیږي ) ‪. ( Cp > Cv‬‬

‫)‪ ( Heat of atomization=(теплота атомизация‬داتومي کونې تودوخه ) ‪ :‬هغه مقدار‬

‫تودوخه ده ‪ ،‬چې یو مول ماده د غاز په حالت په جال جال اتومو واړوي ( تجزیه کړي ) ‪ .‬واحد یی (‬
‫‪ )Cal / mol‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Heat of combustion =(теплота сгарания‬د سوځیدو تودوخه ) ‪ :‬هغه مقدار تودوخه (‬
‫‪ )Cal / mol‬ده ‪،‬چې د یومول کیمیاوي مادې د بشپړ سوځیدو په ترڅ کې ازادیږي ‪ .‬دلته د بشپړ‬
‫سوځیدو مطلب دادی ‪ ،‬چې په امتحاني ماده کې د شاملو ټولو عناصرو د اعظمي والنس‬
‫اکسایدونه جوړشي ‪ .‬دبیلګې په توګه که یو هایدروکاربن بشپړ وسوځي ‪ ،‬نو دهغه یومول باید‬
‫کټ مټ په کاربنډای اکساید او او بو واوړي ‪ .‬اوکه د دغې مادې دسوځیدو څخه اوبه او کاربن‬
‫مونو اکساید جوړشي ‪ ،‬نو دلته هایدرو کاربن بشپړ نه دی سوځیدلی ‪.‬‬

‫)‪ ( Heat of crystallization=(теплота кристллизация‬دکرستل کیدو تودوخه ) ‪ :‬هغه‬

‫مقدار تودوخه ده ‪ ،‬چې د یوې مادې د مشبوک محلول څخه د هغې مادې دیو مول کتلې د کرستل‬
‫کیدو په ترڅ کې ازادیږي ‪ .‬واحد یی ( ‪ )j / mol‬او یا هم ) ‪ ( Cal / mol‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Heat of dissociation=(теплота диссоциация‬د انفکاک تودوخه ‪ ،‬د ټوټه کیدو‬

‫تودوخه ) ‪ :‬هغه مقدار تودوخه چې وکوالی شي د یو مول مرکب جوړونکې اتومونه یو دبل څخه‬
‫جال کړي ‪ ،‬دهغې مادې د انفکاک د تودوخې ( دانفکاک د انرژۍ ) په نوم یادیږي او واحد یی (‬
‫‪ ) Cal / mol‬دی ‪.‬‬
 ‫‪263‬‬

‫)‪ ( Heat of formation( теплота образования‬د جوړیدو تودوخه = د تولیدیدو تودوخه ) ‪:‬‬
‫هغه مقدار انرژي ( تودوخه ) ده چې د ساده موادو ( عناصرو) څخه د کیمیاوي مرکب د جوړیدو‬
‫په ترڅ کې جذب یا ازادیږي دبیلګې په توګه ‪:‬‬

‫‪H2 + ½ O2‬‬ ‫‪→ H2O‬‬ ‫‪∆H = -68 kal / mol‬‬

‫)‪ ( Heat of neutralization=(теплота нейтрализация‬د خنثی کولو تودوخه ) ‪ :‬هغه مقدار‬

‫تودوخه ( انرژي ) ده ‪ ،‬چې د خنثی کولو د تعامل په ترڅ کې د یو مول تیزاب یا یو مول قلوي د‬
‫خنثی کیدو له امله ازادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Heat of reaction=( теплота реакций‬دتعامل تودوخه ) ‪ :‬هغه مقدار تودوخه ( انرژي )‬
‫ده ‪،‬چې دیو کیمیاوي تعامل په ترڅ کې جذب یا ازادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Heat of solution=(теплота растворения‬د حل کیدو تودوخه ) ‪ :‬هغه تودوخه ( هغه‬

‫انرژي ) ده چې د یو مول مادې د بشپړ حل کیدو اود ډیر رقیق محلول د جوړیدو په ترڅ کې جذب‬
‫یا ازادیږي ‪ ،‬واحد یی ( ‪ ) Cal / mol‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Heavy hydrogen=(тяжелый водарод‬دروند هایدروجن ) ‪ :‬دیوتیریم وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Heavy metals=(тяжелый металлы‬درانده فلزونه ) ‪ :‬هغه کیمیاوي عناصر دي ‪،‬چې‬

‫اتومي کتلې یی زیاتې دي ‪ .‬له دوی څخه مس ‪ ،‬سرب او جست ‪ ،‬چې د چاپیریال د ککړ تیا سبب‬
‫ګرځي ډیر شهرت لري ‪.‬‬

‫)‪ ( Heavy water(тяжелая вода‬درندې اوبه ) ‪ :‬ډیوتیریم اکساید( ‪ )D2O‬د درنو اوبو په نوم‬
‫یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Heisenberg uncertainty principle‬د هایزنبرۍ د نامعینیت پرنسیش ) ‪ :‬د نامعینیت‬

‫پرنسیش وګورئ‬
 ‫‪264‬‬

‫‪ ( Helium=(гелий)-He‬هیلیم ) ‪:‬د نجیبو ( تنبلو ) عناصرو څخه یو عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی(‬
‫‪ ، )۲‬اتومي کتله (‪ ،( 4‬کثافت یی( ‪ )۰ ،۱۷۸‬ګرام في سانتي متر مکعب ‪ ،‬د ویلي کیدو درجه د‬
‫( ‪)-۲۷۲ ، ۲‬سانتیګراد ‪ ،‬د جوش نقطه یی ( ‪)-۲۶۸ ، ٩۳‬‬ ‫شل اتوموسفیر الندې فشار‬
‫سانتیګراد ده هیلیم په اتوموسفیر ‪ ،‬لمر او ستورو کې پیدا کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Helmholtz free energy=(свободная энергия гелъмгольца)-F‬د هلمهولتز ازاده‬

‫انرژي ) ‪ :‬دا انرژي ټوله په کار اوړي ‪،‬نو ځکه د ازادې انرژۍ په نوم یادیږي ‪ .‬دهلمهولتز انرژي‬
‫مساوي کیږي ‪:‬‬
‫‪F = U - TS‬‬

‫دلته (‪ ) F‬د هلمهولتز انرژي ‪ ) U( ،‬دسستم داخلي انرژي ‪ ) S( ،‬دسستم انتروپي او ( ‪) T‬‬
‫دسستم د تودوخې درجه ښېي ( ازاده انرژي وګورئ(‪.‬‬

‫‪ ( Hemiacetals‬هیمي اسیتال ) ‪ :‬اسیتال وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Hemicelluose‬هیمي سلولوز ) ‪ :‬یو پولي سکراید دی ‪ ،‬چې دنباتي حجرې په دیوال کې پیدا‬
‫کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Hemihydrate‬هیمي هایدریت ) ‪ :‬یو کرستل هایدریت ‪،‬چې په دوه مالکولو کې یی یو‬

‫مالیکول کرستلي اوبه وي ‪.‬‬

‫‪ ( Hemiketals‬هیمی کیتالونه ) ‪ ketals:‬وګورئ‬

‫)‪ ( Henry’s law=( закон генри‬د هنري قانون ) ‪ :‬د تودو خې په ټاکلې درجه کې په محلول کې‬
‫د حل شوي غاز اندازه ( مولي قسمت )د محلول د پاسه دهغه غاز د جزیي فشار سره مستقیم‬
‫تناسب لري ‪ .‬یعنې لیکو چې ‪:‬‬
‫‪X2 = P2 .k‬‬
 ‫‪265‬‬

‫دلته (‪ )X2‬په مای محلول کې د حل شوي غاز اندازه( مولي قسمت ) ‪ ) P2( ،‬د محلول دپاسه د‬
‫حل شوي غاز جزیي ( یا عمومي ) فشار ‪ ،‬او ( ‪ )k‬یو ثابت عدد دی ‪ ،‬چې قیمت یی د مای محلل‬
‫او حل کیدونکي غاز په طبیعت ‪ ،‬د سستم د تودوخې په درجه اود محلول د غلظت په افادې‬
‫پورې اړه لري ‪.‬‬

‫‪ ( Heptahydrate‬هپتا هایدریت ) ‪ :‬کرستل هایدریټ ‪،‬چې د اړوندې مادې د یو مالیکول سره‬

‫اوه مالیکوله کرستلي اوبه وي ‪.‬‬

‫)‪ ( Heptane=(гептан‬هپتان ) ‪ :‬مشبوک هایدرو کاربن او په عادي شرایطو کې مای ماده (‬

‫‪ )C7H16‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی(‪ )0,684‬دی ‪ .‬د ویلي کیدو نقطه یی ( ‪)-٩۰، ۶‬سانتیګراد ‪ ،‬د جوش‬
‫نقطه یی (‪ )٩۸، ٤‬سانتیګراد او د اکتان نمره یی صفر ده ‪.‬‬

‫‪ ( heptaoxodiphosphoric(V)acid‬هپتا اکسو ډی فاسفورک)‪ (V‬اسید ) ‪:‬‬

‫‪phosphoric(V)acid‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( heptavalent=(гептавалент‬هپتا والنټ ) ‪ :‬اوه والنسه ‪.‬‬

‫‪ heroin , diacetylmorphine‬ا ( هیروین ‪ ،‬ډي اسیټایل مورفین ) ‪ :‬نیشه کونکی مرکب دی ‪ .‬د‬
‫مورفین څخه مشتق شوې سنتیتک ماده ده ‪ .‬د مورفین د لیپید ډوله طبیعت په وجه ‪ ،‬هغه په‬
‫دماغ کې په اسانۍ جذبیږي او دقوی مسکن دنده تر سره کوي ‪.‬‬

‫‪ ) hertz‬هرتز ) ‪ :‬د فریکونسۍ نړیوال واحد دی ‪ .‬یو (‪ ) Hz‬په یوه ثانیه کې د یو سایکل سره‬
‫مساوي کیږي ‪.‬‬
 ‫‪266‬‬

‫)‪ ( Hess’s law=(закон гесса‬د هس قانون ) ‪ :‬د کیمیاوي تعامل حرارتي اثر ‪ ،‬په تعامل کې د‬
‫داخل شویو اود تعامل څخه د السته راغلیو موادو په طبیعت او حالت پورې اړه لري اود تعامل‬
‫په مابیني مرحلو پورې اړه نه لري ‪ .‬د بیلګې په توګه د کاربن څخه د کاربنډای اکساید استحصال‬
‫په پام کې نیسو ‪:‬‬

‫‪C + O2 → CO2‬‬ ‫‪∆H =- 94,03 kal / mol‬‬

‫که پورتنی تعامل په الندې دوه مرحلو کې صورت ومومي ‪،‬نو لیکو ‪ ،‬چې‬

‫‪C + ½ O2 → CO ∆H1 = -26 , 39 kal / mol‬‬

‫→ ‪CO + ½ O2‬‬ ‫‪CO2‬‬ ‫‪∆H2 = - 67,64 kal /mol‬‬

‫‪∆H = ∆H1 + ∆H2 = -26,39 +( - 67, 64 ) = - 94 , 03kal / mol‬‬

‫لیدل کیږي ‪ ،‬چې د کاربن څخه د کاربنډای اکساید د جوړیدو په ترڅ کې ( ‪)94,03Kal/mol‬‬
‫انرژي ازادیږي اودا په دې پورې اړه نلري ‪ ،‬چې دغه تعامل په یوه مرحله کې او که په دوه مرحلو‬
‫کې صورت مومي ‪.‬‬

‫‪ (hetero atom‬هترواتوم ) ‪ :‬د هتروسکلک مرکب د مالیکول په کړې یو طاې اتوم د هترواتوم په‬
‫نوم یادیږي ‪ .‬د پایریدین په مالیکول کې د نایتروجن اتوم یو هترو اتوم دی ‪.‬‬

‫) )‪ ( heterocycliccompounds=(гетероциклический соединение‬هتروسکلک‬
‫مرکبونه ) ‪ :‬عضوي حلقوي مرکبونه دي ‪ .‬د مالیکول په کړۍ کې یی د کاربن د اتومو سربیره د‬
‫نورو عناصرو ( نایتروجن ‪ ،‬اکسیجن ‪ ،‬سلفر او نور ) اتومونه هم وي ‪ .‬ځیني هترو سکلک‬
‫مرکبونه الندې وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪267‬‬

‫‪H C ——— C H‬‬ ‫‪HC——— CH‬‬ ‫‪HC——— CH‬‬

‫‖‖‬ ‫‖‖‬ ‫‖‖‬ ‫‖‖‬ ‫‖‖‬ ‫‖‖‬ ‫‖‬

‫‪HC‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪HC‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪HC‬‬ ‫‪CH‬‬

‫\‬ ‫‪/‬‬ ‫\‬ ‫‪/‬‬ ‫\‬ ‫‪/‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪NH‬‬
‫‪Phuran‬‬ ‫‪thiophene‬‬ ‫‪celenophene‬‬

‫)‪ )Heterogeneous=(гетероген‬هترو جن ‪ ،‬غیر متجانسه ) ‪ :‬د هوموجن ضد ته هتروجن وایي‪.‬‬

‫لکه یو فازه سستم هوموجن دی او څوفازه سستم هتروجن‬
‫‪ (heterolytic fission‬هترو الیتک فیژن ‪ ،‬هترولیتیکي ټوټه کیدنه ) ‪ :‬که مرکب داسې دوه‬
‫ټوټې شي چې د دواړو ټوټو چارجونه یی مخالف العالمه وي ‪ ،‬داسې ټوټه کیدنه د هترولیتیکي‬
‫فیژن په نوم یادیږي ‪ .‬لکه په الندې ډول د ( ‪ )HCl‬ټوټه کیدنه ‪.‬‬

‫‪HCl‬‬ ‫→‬ ‫‪H+ + Cl-‬‬

‫‪ ( Heteronuclear‬هترو نوکلیر ) ‪ :‬هغه مالیکول چې د څوډوله عناصرو د اتومو څخه جوړ دی ‪.‬‬
‫)‪ ( heteropolar bond=(гетеропольярная связь‬قطبي اړیکه ‪ ،‬غیر متجانس قطب لرونکې‬
‫اړیکه ) ‪ chemical bond :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( heteropoly compound‬هترو پولي مرکب ) ‪ cluster compound‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪(heteropolymer=(гетерополимер‬هتروپولیمیر ) ‪:‬پولیمیر وګورئ‬

‫‪hexachlorobenzene‬‬
‫)‪ ( hexachlorobenzene=( гексахлоробензол‬هکذاکلورو بنزین ) بې رنګه کرستلي مرکب‬
‫( ‪ )C6Cl6‬دی ‪ .‬د تودوخې په (‪ ) 2270C‬کې ذوب کیږي ‪ .‬د ‪FeCl3‬پهواسطه د بنزین د کلورونیشن‬
‫څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪،‬هکذا‬ ‫)‪ ( hexachlorane , hexachloro cyclohexane =(гексахлоран‬هکذاکلوران‬

‫کلوروسایکلو بنزین )‪ :‬کیمیاوي فورمول یی ( ‪ )C6H6Cl6‬دی ‪ .‬د اته ستیرو ایزومیرونو ګډوله ده‬
 ‫‪268‬‬

‫‪ .‬اته واړه ایزومیرونه سپین کرستلي ‪ ،‬په اوبو کې ناحله مواد دي ‪ .‬دا مواد په زراعت کې د نباتي‬
‫مرضونو او پرازیتونو پرضد استعمالیږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪Hexachloran(гексахлоран‬‬
‫( ‪ ( hexacyanoferrate(11) , ferrocyanide‬هکذا سیانو فیریت ( ‪ ، )11‬فیرو سیاناید) ‪ :‬یو‬
‫کامپلکس ایون ‪[ [Fe(CN)6]-4‬دی ‪.‬‬

‫‪ ( hexacyanoferrate(111) , ferricyanide‬هکذاسیانو فیریت ( ‪ ، )111‬فیری سیاناید ) ‪ :‬یو‬

‫کامپلکس ایون ‪[ Fe(CN)6]-3‬دی ‪.‬‬

‫( ‪ ( hexadecane , cetane‬هکذادیکین ‪ ،‬سیتان) ‪ :‬مستقیم ځنځیر لرونکې هایدروکاربن او‬

‫بې رنګه مای ده ‪ ،‬کیمیاوی فورمول یی ( ‪ ) CH3 ( CH2)14 – CH3‬دی‬

‫‪ ( hexadecanoate‬هکذادیکانویټ ‪ ،‬پالمتات ) ‪palmetate :‬وګورئ‬

‫( ‪ ( hexadecanoic acid‬هکذا دیکانوئک اسید ) ‪palmetic acid :‬وګورئ‬

‫‪ ( hexagonal crystal‬هکذاګونال کرستل ) ‪ :‬کرستلي سستم وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( hexahydrate‬هکذا هایدریت ) ‪ :‬هغه کرستلي ماده ‪ ،‬چې د هر مالیکول سره شپږ مالیکوله‬
‫کرستلي اوبه وي ‪.‬‬

‫)‪ ( hexametylenetetramine=(уротропин‬هکذامتایلین تترا امین = یوروتر پین ) ‪ :‬د یوریا‬

‫او متانل ترمنځ کانډیشني تعامل په نتیجه کې جوړیږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬
 ‫‪269‬‬

‫) ‪hexametylenetetramine (уротропин‬‬

‫‪ ( hexamine , hexametylene tetramine‬هکذامین ) ‪ :‬هکذامتایلین تترامین وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( hexanedioate , adipate‬هکذان ډاي اوایټ ‪ ،‬اډیپیټ ) ‪ :‬د هکذان ډاي اوائک اسید مالګه‬
‫یا استر دی ‪.‬‬

‫‪ ( hexanedioic acid , adepic acid‬هکذان ډاي اوائک اسید ) ‪ :‬هکذان ډاي اوائک اسید یا‬
‫اډیپک اسید ) ‪ :‬یو کاربوکسایلک اسید‪ )CH2)4(COOH)2‬دی ‪ .‬جامده ماده ده د ویلي کیدو‬
‫درجه یی(‪ )۱۵۳ 0C‬اود جوش درجه یی( ‪ )2650C‬ده د نایلون ( ‪ )6,6‬په جوړولو کې کارول کیږي ‪.‬‬
‫جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪ -۶ ( 6-hexanelactam=(6-гекзан лактам‬هکذان لکتام ) ‪ caprolactam :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( hexanoate, caproate‬هکذانوئټ ‪ ،‬کاپروئټ ) ‪ :‬د هکذانوئیک اسید مالګه یا استر دی ‪.‬‬

‫‪ ( hexanoic acid , caproic acid‬هکذانوئیک اسید ‪ ،‬کاپروئیک اسید ) ‪ :‬دغوړیو مای‬

‫تیزاب‪ .‬دی ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، ) ۰، ٩۳‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )-۳، ٤‬سانتیګراد ‪ ،‬د جوش‬
‫درجه یی ( ‪ )۲۰۵‬سانتیګراد او کیمیاوي فورمول یی ( ‪ ) CH3( CH2)4COOH‬دی ‪ .‬ددې تیزاب‬
‫ګلیسیرایدونه د غوایی او بزې په وازده ‪ ،‬شیدو اوهم د نباتاتو په تیلو کې پیداکیږي ‪.‬‬
 ‫‪270‬‬

‫)‪ ( hexogen=(гексоген‬هکسوجن ) ‪ :‬چاودیدونکې ماده )‪( C3N6H6O6‬ده ‪ .‬د جنګي مهماتو په‬
‫جوړولو کې په کاریږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪Hexogen(гексоген‬‬

‫)‪ ( hexos=(гексозы‬هکسوز ) ‪ :‬مونو سکراید ‪ ،‬چې مالیکول یی د کاربن شپږ اتومونه لري ‪.‬‬

‫)‪ ( hexyl group=(гексил группа‬هکذایل ګروپ ) ‪ :‬د هکذان را ډیکال دی‬

‫)‪( CH3- CH2 – CH2 –.CH2 CH2 CH2-‬‬

‫‪ ( HFC-hydrofluorocarbon‬هایدرو فلورو کاربن ) ‪ :‬هالوکاربن وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Hestidine‬هستیداین ) امینو اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Holmium(гольмий ) –( Ho‬هولمیم ) د النتانوئیدو له ډلې جامد کیمیاوي عنصر دی ‪،‬‬

‫نقره یی فلزي جال لري ‪ ،‬اتومي نمبر یی ( ‪ ، )۶۷‬اتومي کتله یی ( ‪ ، )۱۶٤ ، ٩۳‬اکسیدیشني درجه‬
‫یی ( د‪ )۳‬ده دذوب درجه (‪ ) 14740C‬اود جوش درجه یی (‪ ) 26950C‬ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Homocyclic=(гомоциклик‬هومو سکلک ) سکلک وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Homogenous=( гомоген‬متجانس سستم ) ‪ :‬یو فازه سستم ‪ ،‬متجانس بلل کیږي ‪.‬‬
 ‫‪271‬‬

‫)‪ ( Homologous series=(гомологические ряды‬هومولوۍ لړۍ یا هومو لوۍ سلسله ) ‪:‬‬

‫هغه ګروپ عضوي مرکبونه دي ‪ ،‬چې کیمیاوي خواص یی یو بل ته ډیر ورته او کیمیاوي‬
‫فورمولونه یی یو د بل څخه دیو یا څو ګروپونو په اندازه توپیر لري ‪ .‬لکه‬
‫د مشبوک هایدروکاربنونو هومولوۍ لړۍ‬ ‫) ‪( CH4 , C2H6 , C3H8 , C4H8‬‬

‫) ‪ ( HCOOH , CH3COOH , C2H5COOH‬د مشبوک کاربوکسایلک اسیدونو‬

‫هومولوۍ لړۍ‬

‫)‪ ( Homopolar band=(гомополарная связь‬هوموپوالر اړیکه ‪ ،‬غیرقطبي اړیکه ) ‪:‬‬

‫کیمیاوي اړیکه وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Homopolymer‬هومو پولیمیر ) ‪ :‬پولیمیر وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Hormones( гормоны‬هارمونونه ) ‪ :‬د اندوکراین غدو او یا مخصوصو عصبي حجرو‬

‫افرازات دي ‪ ،‬چې په لږه اندازه د وینې سره ګډیږي اود عضویت د نمو او یا نارمل فعالیت په‬
‫برخه کې مرسته کوي ‪ .‬د بیلګې په توګه انسولین د ژوندي شي په بدن کې د ګلوکوز څخه د نارمل‬
‫استفادې په برخه کې رول لري ‪.‬‬

‫)‪ ( Hybrid orbital=(гибридные орбиталы‬هایبرد اربیټال ‪ ،‬مخلوط اربیټال =پیوندي‬

‫اربیټال ) ‪ :‬په ځینو حاالتو کې دیو اتوم څو الکتروني اربیتالونه ‪ ،‬چې اشکال او انرژي یی‬
‫یودبل څخه توپیرلري یود بل سره پیوند یا ګډیږي اود هغوۍ څخه ‪ ،‬نوي داسې الکتروني‬
‫اربیټالونه الس ته راځي چې انرژي او شکلونه یی یوشی وي او هم دهستې چاپیره فضا کې په‬
‫خپلو منځوکې یو دبل په نسبت داسې ډول واق کیږي ‪،‬چې یو ټاکلي فضایی جوړښت منځ ته‬
‫راوړي ‪ .‬د بیلګې په توګه که یو ( ‪ )S‬اربیټال د ی و (‪ ) P‬اربیټال سره پیوند شي دهغې څخه دوه‬
‫مخلوط ( ‪ )SP‬اربیټالونه ‪ ،‬چې د اتوم د هستې په نسبت دواړه د یومستقیم خط په اوږدو واق‬
‫دي جوړیږي ‪ .‬که یو (‪ ) S‬او دوه ( ‪ )P‬اربیټالونه یو دبل سره ګډ ( پیوند ) شي ‪،‬نو د هغوۍ څخه‬
‫درې (‪ )SP2‬مخلوط اربیټالونه ‪،‬چې په یوه سطحه کې واق اود هستې چاپیره فضا کې په خپلو‬
 ‫‪272‬‬

‫منځو کې (‪ )120.‬درجې زاویه جوړوي ‪ ،‬الس ته راځي ‪ .‬که یو (‪ ) S‬اربیټال د درې ( ‪ )P‬اربیټالونو‬
‫سره ګډ شي ‪،‬نو دهغوۍ څخه څلور مخلوط(‪ ) SP3‬اربیټالونه جوړیږي ‪ .‬داڅلور اربیټالونه ‪ ،‬چې‬
‫اشکال او انرژي یی سره یو شي دي دهستې چاپیره فضا کې په خپلو منځوکې داسې یو‬
‫تتراهدرال جوړوي ‪ ،‬په کوم کې چې دا څلور واړه اربیټالونه د مرکز څخه د تترا هدرال څوکو (‬
‫راسونو ) ته ځي اود هغوۍ تر منځ زاویه ( ‪ )109,28‬درجې ده ‪ .‬په الندې شکل کې د (‪ ) S‬او (‪)P‬‬
‫الکتروني اربیټالونو څخه د پیوندي اربیټالونو جوړیدل ښودل شوي دي ‪.‬‬

‫د ( ‪ )SP2 ( ، )SP‬او ( ‪ )SP3‬پیوندي اربیټالونو جوړیدل ‪ .‬اود ددغو اربیټالونو فضا یی شکلونه ‪.‬‬
‫‪ Chemical bond‬هم وګورئ‬
 ‫‪273‬‬

‫‪ ( Hydracid‬هایدر اسید ) ‪ benary acid:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( (гидрат) =Hydrate‬هایدریټ = هدرات ) ‪ :‬د یوې مادې د هایدریشن محصول دهغې مادي‬
‫هدرات بلل کیږي ‪ .‬لکه( ‪ ) CuSO4 .5H2O‬چې د مس ( ‪)11‬سلفیت هدرات دی ‪water of .‬‬
‫‪ crystallization‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydrated alumina=(гидратированный алюмина‬هایدریت شوې الومینا ) ‪ :‬المونیم‬

‫هایدرواکساید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydration=(гидратация‬هایدریشن ) ‪ :‬د اوبو د مالیکولو او په اوبو کې د حل شوې مادې‬

‫دایونو تر منځ متقابل آغیز( یو بل سره تړل کیدل ) د هایدریشن عملیه بلل کیږي او په عضوي‬
‫محللونو کې ‪ ،‬دعضوي محلل د مالیکولو او په هغې کې د حل شوې مادې د ایونو ترمنځ متقابل‬
‫آغیزد سالویشن د عملې په نوم یادیږي ‪.‬د هایدرولیز دعملیې برعکس د هایدریشن په عملیه کې‬
‫په محلول کې د (‪ ) H+‬یا ( ‪ )OH-‬ایونونه منځ ته نه راځي ‪ .‬بلکې په هایدریشن کې د اوبو د‬
‫مالیکولو اود حل شوې مادې دایو څخه لږ یا ډیر ثابت مرکبونه جوړیږي ‪ .‬دلته دهر ایو چاپیره د‬
‫اوبو د مالیکولو طبقه ( هایدراتي طبقه ) جوړیږي ‪ ،‬چې په محلول کې د ایونو د بیرته یو ځای‬
‫کیدو مخه نیسي ‪ salvation.‬وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ )H2N – NH2‬ده‬ ‫)‪ ( Hydrazine=(гидразин‬هایدرازین ) ‪ :‬سپینه کرستلي یا بې رنګه مای‬

‫‪.‬د ویلې کیدو نقطه یی ( ‪ )۱، ٤‬سانتیګراد اود جوش نقطه یی ( ‪ )۱۱۳، ۵‬سانتیګراد ده ‪.‬‬
‫هایدرازین یو قوي احیاګر دی ‪ .‬د الډیهاید اوکیتون سره تعامل کوي او هایدرازون جوړوي ‪.‬‬

‫‪ ( Hydrazoic acid‬هایدرازوئک اسید ) ‪ hydrogen azide :‬وګورئ‬

‫)‪ ( Hydrazone =( гидразон‬هایدرازون ) ‪ :‬عضوي مرکبونه دي ‪،‬چې د (‪) = C= N-NH2‬‬

‫ګروپ لري ‪ .‬لکه فینایل هایدرازون ( ‪ )= C= N- N H C6H5‬اونور ‪ .‬د هایدرازون مرکب د‬
‫الډیهاید یا کیتون سره د هایدراځیني مرکب د کانډیشني تعامل په نتیجه کې جوړیږي ‪.‬‬
 ‫‪274‬‬

‫که ( ‪ )R” = C6H5‬وي ‪ ،‬نو د اړوند مرکب نوم فینایل هایدرازون دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydride=( гидрид‬هایدراید ‪ ،‬هایدرید) ‪ :‬د هایدروجن او یوبل عنصر یا عناصرو مرکب‬
‫دهایدراید په نوم یادیږي ‪ .‬دهایراید کلمه معموال د هایدروجن او یوفلز دمرکب لپاره کارول‬
‫کیږي ‪ ،‬د غیر فلزاتو ( لکه امونیا ‪ ،‬متان ‪ ،‬اوبه اونور) هایدرایدونه کووالنسي مرکبونه دي ‪ ،‬خو‬
‫د (‪ ) S‬بالک هایدرایدونه ایوني مرکبونه دي ‪ ،‬چې د ( ‪ )H-‬ایون لري ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydriodic acid=(иодистый водород‬هایدرو ایودک اسید ) ‪ :‬هایدروجن ایوداید‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydrobromic acid =(бромистый водарод‬هایدروبرومک اسید ) ‪ :‬هایدروجن‬

‫بروماید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydrocarbons=(углеводороды‬هایدروکاربنونه ) ‪ :‬کیمیاوي مرکبونه دي ‪،‬چې د‬

‫هایدروجن او کاربن څخه جوړ دي ‪ .‬لکه الکانونه ‪ ،‬الکینونه ‪ ،‬الکاینونه او ارینونه ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydrochloric acid=( хлористый водород‬هایدروکلورک اسید ) ‪ :‬هایدروجن کلوراید‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Hydrochlorofluorocarbon‬هایدرو کلورو فلورو کاربن ) ‪ :‬هالو کاربن وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydrocyanic acid=(цианистый водород‬هایدروسیانک اسید ) ‪ :‬هایدروجن سیاناید‬

‫وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪275‬‬

‫)‪ ( Hydrofluoric acid=(фтористый водород‬هایدروفلورک اسید ) ‪ :‬هایدروجن فلوراید‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Hydrofluorocarbon‬هایدروفلورو کاربن ) ‪ :‬هالوکاربن وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Hydrogen=(водород)-H‬هایدروجن ) ‪ :‬کیمیاوي عنصر دی ‪ .‬په عادي شرایطو کې غاز دی ‪.‬‬

‫اتومي نمبر یی ( ‪ ، )۱‬اتومي کتله یی ( ‪ ، )۱، ۰۰۸‬کثافت یی ( ‪)۰ ، ۰۸٩٩‬ګرام في دیسي متر‬
‫مکعب ‪ ،‬د ویلي کیدو نقطه یی منفي (‪ )۲٩۵‬سانتیګراد اود جوش نقطه یی ( ‪)-۲۵۲، ۸۷‬‬
‫سانتیګراد ده ‪ .‬هایدروجن درې ایزوتوپونه لري ‪ .‬عادي هایدروجن یا هایدروجن(‪ )1H‬په طبیعت‬
‫کې ( ‪ )٩٩ ، ٩۸۵‬فیصد او هایدروجن (‪ ) 2‬یا ډی تیریم (‪ )D‬یا )‪(2H‬په طبیعت کې په کمه‬
‫فیصدۍ پیداکیږي ‪ .‬او هایدرو جن (‪ )3‬یاتریتیم)‪ ( 3H‬په مصنوعي ډول الس ته راوړل کیږي ‪.‬‬
‫هایدروجن په ( ‪ )۱۷۷۶‬کال هنري کوندیش پیژندلی دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydrogenacceptor=(акцептер водарода‬هایدروجن اکسپتر= د هایدروجن را نیونکې‬

‫) ‪ hydrogen carrier:‬وګورئ‬

‫)‪ ( Hydrogenation=(гидрирования , гидрогенизация‬هایدروجنیشن ) ‪ :‬پر یو مرکب د‬

‫هایدروجن نصبولو تعامل دی ‪ .‬لکه ‪:‬‬

‫‪CH2 = CH2 + H2 → CH3 - CH3‬‬

‫‪ ( Hydrogenazide , hydrazoic acid , azoimide‬هایدروجن ازاید ‪ ،‬هایدروزوئیک اسید ‪،‬‬

‫ازو ایماید ) ‪ :‬بې رنګه مای (‪ ) HN3‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ )۱، ۰٩‬د ویلي کیدو نقطه یی ( ‪)-۸۰‬‬
‫سانتیګراد اود جوش نقطه یی ( ‪ ) 370C‬ده ‪ azide.‬وګورئ‬

‫) ‪ ( Hydrogeh bond=(водородная связь‬هایدروجني اړیکه ) ‪ :‬هایدروجني اړیکه د‬

‫کیمیاوي اړیکې په پرتله سسته اود بین المالیکولي قواو په پرتله مضبوطه ده ‪ .‬لکه د کیمیاوي‬
‫اړیکې انرژي ( ‪ ، )100kj/mol‬د هایدروجني اړیکې انرژي ( ‪ )5-7kj/mol‬اود مالیکولو تر منځ‬
‫قواو انرژي (‪ ) 0,5kj/mol‬ده ‪ .‬هایدروجني اړیکه په قطبي مالیکولونو کې د هایدروجن له الرې‬
 ‫‪276‬‬

‫د نورو برقي منفي عناصرو لکه (‪ )N ,O ,F‬سره جوړیږي ‪ ،‬نو ځکه دا اړیکه د هایدروجني‬
‫اړیکې په نوم یادیږي ‪ .‬الندې د اوبو د مالیکولو تر منځ هایدروجني اړیکه په نقطه نقطه خط‬
‫ښودل شوې ده‬

‫‪Hydrogen bond‬‬
‫هایدروجني اړیکه د موادو پر ځینو فزیکي خواصو لکه دجوش پر نقطې اغیز کوي ‪ .‬د موادو د‬
‫جوش نقطې دهغوۍ د مالیکولي کتلو سره مستقیم تناسب لري ‪ ،‬ولې د ( ‪)NH3 , H2O , HF‬‬
‫دجوش نقطې د هغوئ د مشابه مرکبونو ( ‪ )HCl , PH3 , H2S‬په پرتله لوړې دي ‪ .‬ددې خبرې‬
‫دلیل دا دی چې د اوبو ‪ ،‬هایدروجن فلوراید او امونیاک د مالیکولو تر منځ هایدروجني اړیکې‬
‫جوړیږي او په نتیجه کې د دغو موادو اسوساتونه منځ ته راځي ‪ ،‬چې مالیکولي کتلې یی د‬
‫منفرد مالیکولو په پرتله څوکرته زیاتې دي ‪ .‬هایدروجني اړیکې د تودوخې د درجې د لوړیدو‬
‫سره ماتیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydrogen bromide =(бромистый водород‬هایدروجن بروماید ) ‪ :‬بې رنګه غاز (‬

‫)‪ HBr‬دی ‪ .‬د ویلي کیدو نقطه یی (‪ )-880C‬اود جوش نقطه یی ( ‪ )-670C‬ده‬

‫)‪ ( Hydrogen carbonate , bicarbonate =(бикарбонаты‬هایدروجن کاربونیټ = بي‬

‫کاربونیټ ) ‪ :‬د کاربو نک اسید ایون ( ‪ )HCO3-1‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydrogen carrier , hydrogen acceptor=(водород наситль‬هایدروجن ‪ ،‬هایدروجن‬

‫رانیونکی ) ‪ :‬هغه مالیکول دی ‪ ،‬چې هایدروجن را نیسي ‪.‬‬
 ‫‪277‬‬

‫)‪( Hydrogen chloride=(хлорисый водород‬هایدروجن کلوراید) بې رنګه بد بویه غاز (‬

‫‪ )HCl‬دی ‪ .‬دویلی کیدو نقطه یی (‪ ) -114,80C‬د جوش نقطه یی ( ‪ )-850C‬ده ‪ .‬قوي الکترولیت‬
‫دی ‪ .‬په اوبو کې مکمل انفکاک کوي ‪.‬‬

‫)‪( Hydrogen cyanide , hydrocyanic acid , prussic acid=( цианистый водарод‬‬

‫هایدروجن سیاناید ‪ ،‬هایدرو سیانک اسید ‪ ،‬پروسک اسید) ‪ :‬بې رنګه مای یا غاز)‪( HCN‬‬
‫دی ‪ .‬قوي زهر او ضعیف تیزاب دی ‪ .‬د ویلې کیدو نقطه یی ( ‪ )-140C‬اود جوش نقطه یی (‪) 260C‬‬
‫ده ‪.‬‬
‫)‪ ( Hydrogen fluoride=(фтористый водород‬هایدروجن فلوراید ) ‪ :‬بې رنګه مای ( ‪)HF‬‬
‫ده ‪ ،‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )۰ ، ٩٩‬د ویلي کیدو نقطه یی (‪ ) -830C‬اودجوش نقطه یی ( ‪)19,50C‬‬
‫ده‬

‫)‪ ( Hydrogen electrode , hydrogen half cell=(водородный электрод‬هایدروجن‬

‫الکترود )‪ :‬الندې د هایدروجني الکترود شکل ښودل شوی دی ‪ .‬په یو ښیښه یی لوښي کې د‬
‫مالګې تیزاب ( ‪ )1M‬اچول کیږي او په دغه تیزابو کې یوه پالتیني لوحه ځوړندیږي او د یو‬
‫کوچني نل له الرې د هایدروجن غاز پالتیني لوحې ته راځي او په لوحه کې جذبیږي ‪ .‬د پالتین د‬
‫کتلستي عمل په نتیجه کې د هایدروجن ځیڼي مالیکولونه په اتومونو اوړي‬

‫)‪½ H2 ↔ H(g‬‬

‫د هایدروجن نارمل الکترود‬

 ‫‪278‬‬

‫د پالتیني لوحې او تیزابي محلول په بین الفازي سطحه کې په پالتیني لوحه کې د اتومو او په‬
‫محلول کې د ایونو تر منځ متحرک تعادل رامنځ ته کیږي‬

‫)‪H(g‬‬ ‫↔‬ ‫‪H+ + e-‬‬

‫ددغه متعادل اکسیدیشني‪-‬احیاوي جریان په نتیجه کې د پالتیني لوحې اود تیزابي محلول تر‬
‫منځ د برقي پوتانسیل توپیر منځ ته راځي ‪ ،‬خوپه ستندرد شرایطو کې یعنې چې د تودوخې‬
‫درجه (‪ )250C‬اود تیزابو غلظت (‪ ) [H]+= 1M‬اود هایدروجن د غاز فشار (‪ ) 1at‬وي ‪ ،‬دمحلول‬
‫او پالتینې لوحې تر منځ د برقي پوتانسیل دغه توپیر صفر منل شوی دی او په دې شرایطو کې د‬
‫هایدروجن الکترود ته د هایدروجن نارمل یا ستندرد الکترود وایی ‪.‬‬
‫)‪ (Hydrogen iodide=( иодистый водород‬هایدروجن ایوداید ) ‪ :‬بې رنګه غاز ( ‪ )HI‬دی ‪.‬‬
‫د ویلي کیدو نقطه یی ( ‪ )-510C‬اود جوش نقطه یی (‪ ) -35,380C‬ده ‪ .‬دغه مرکب د پالتیني‬

‫کتلست په موجودیت کې د هایدروجن او ایودین د مستقیم تعامل څخه هم الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydrogen ion=( ион иодорода‬هایدروجن ایون ) ‪ :‬اسید او ( ‪ )pH‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydrogen peroxide=( перекись водорода‬هایدروجن پر اکساید ) ‪ :‬بې رنګه یا ابي‬

‫رنګه سرښناکه مای ده ‪ .‬نسبي کثافت یی)‪ ، )1,44‬د ویلي کیدو نقطه یی ( ‪ )-0,410C‬اود جوش‬
‫نقطه یی ( ‪ )150,20C‬ده ‪ .‬او کیمیاوي فورمول یی ( ‪ )H2O2‬دی ‪ .‬ضعیف تیزاب او قوي‬
‫اکسیدانت دی ‪ .‬د انتي سپتیک او رنګ وړونکې مادې په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydrogensulphite , bisulphite =(бисульфит‬هایدروجن سلفایت = بي سلفیت ) ‪ :‬د‪( -‬‬

‫‪ )HSO3‬ایون د بي سلفایت یا هایدروجن سلفایت په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫)‪ ( Hydroiodic acid(иодистый водород‬هایدرو ایودک اسید ) ‪ :‬هایدروجن ایوداید‬
‫وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪279‬‬

‫)‪ ( Hydrolysis ( гидролиз‬هایدروالیزس ) ‪ :‬یو کیمیاوي مرکب چې د اوبو سره د تعامل په‬
‫نتیجه کې تجزیه شي ‪ ،‬داسې تعامل د هایدرولیز په نوم یادیږي ‪ .‬لکه ‪:‬‬

‫‪RCOONa + H2O → RCOOH + NaOH‬‬

‫‪ ( Hydromagnesite‬هایدرو مګنیسایت ) د قلوي مګنیزیم کاربونیټ (‪.3H2O‬‬

‫‪ )3MgCO3.Mg(OH)2‬منرال دي‬

‫)‪ ( Hydron=(гидрон‬هایدرون ) ‪ :‬د (‪ ) H+‬ایون دی ‪.‬‬

‫‪ ( Hydronium ion‬هایدرونیم ایون ) ‪ :‬هایدروکسونیم ایون وګورئ‬

‫)‪ ( Hydrophilic =( гидрофильность‬هایدروفیلک ) ‪ :‬اوبه خوښه ونکی ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydrophobic=( гидрофобнность‬هایدروفوبک ) ‪ :‬له اوبو څخه متنفر (‪lyophobic‬‬

‫وګورئ )‬

‫)‪ ( Hydroquinone=( гидрохинон‬هایدروکینون ) ‪ benzene-1,4-diol :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydrosol=(гидрозоль‬هایدروسول= هایدروزول ) ‪ :‬سول دی ‪،‬چې چاپیریال یی اوبه وي ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydrosulphate=( гидросульфат‬هایدرو سلفیت = هایدروسلفات) ‪ :‬هایدروجن سلفیت‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydrosulphide(сульфид водорода‬هایدرو سلفاید= هایدروسلفید) ‪ :‬هایدروجن‬

‫سلفاید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Hydrosulphoric acid‬هایدرو سلفورک اسید ) ‪ :‬هایدروجن سلفاید وګورئ‬

 ‫‪280‬‬

‫)‪ (Hydroxide=(гидроксил‬هایدرواکساید = هایدروکسیل ) ‪ :‬د )‪ ( OH-‬ایون د‬

‫هایدرواکساید په نوم یادیږي لکه سودیم هایدروکساید ( ‪ (NaOH‬اونور ‪.‬‬

‫)‪ ( Hydroxonium ion=(гидроксоний ион‬هایدروکسونیم ایو ن ) ‪ oxonium ion:‬وګورئ‬

‫‪ -٤ ( 4- hydroxybutanoic acid , lactone , γ-butyrolactone‬هایدروکسي بوټانوئک اسید‬

‫‪ ،‬لکټون ‪ -γ ( ،‬بوټایرو لکټون ) ‪ :‬بې رنګه مای لکټون دی ‪ .‬دجوش نقطه یی ( ‪ )۲۰۶‬سانتیګراد ده‬
‫‪ .‬کیمیاوي فورمول یی)‪) C4H6O2‬دی ‪.‬لکټون وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( hydroxyethanoic acid‬هایدرو کسي ایتانوئک اسید ) ‪ glycolic acid :‬وګورئ‬

‫)‪( hydroxylamine=( гидроксиламин‬هایدروکسایل امین ) ‪ :‬بې رنګه جامده ماده (‬

‫‪ )NH2OH‬ده ‪ .‬داحیاګر اوهم د اکسیدانټ په توګه کارول کیږي ‪ .‬د ویلي کیدو نقطه یی ( ‪)۳۳‬‬
‫سانتیګراد ده ‪ .‬که تودوخه ورکړل شي ‪،‬نو انفجارکوي ‪.‬‬

‫)‪ ( hydroxylation=(гидроксилирования‬هایدروکسایلیشن ) ‪ :‬پر یومرکب د‬

‫هایدروکسایل ګروپ )‪ ( -OH‬نصبول د هایدروکسایلیشن عملیه بلل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ hydroxyl group=( гидроксилная группа‬هایدروکسایل ګروپ ) ‪ :‬د ) ‪ ( - OH‬ګروپ‬

‫دی ‪.‬‬

‫‪-۲ (2-hydroxypropanoic acid‬هایدروکسي پروپانوئک اسید ) ‪ :‬لکتک اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪-۸ ( 8- hydroxy quinoline = ( 8-оксихинолин‬هایدرو اکسي کیونولین ) ‪ :‬دا ماده‬

‫په تحلیلي کیمیا کې د یو شمیر فلزونو د ایونو نو د پیژندلو لپاره او هم په طبابت کې د‬
‫انتیسپتیک په توګه کارول کیږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬
 ‫‪281‬‬

‫‪8-оксихинолин‬‬

‫)‪ ( hygroscopic(гигроскопический‬هایګروسکوپک ) ‪ :‬له هوا څخه د اوبه جذبولو‬

‫خاصیت د هایګروسکوپک خاصیت په نوم یادي ‪.‬‬
‫‪ (hypertonic solution‬هایپرتونک محلول ) ‪ :‬هغه محلول دی ‪،‬چې د یو بل محلول په پرتله‬
‫یی ازموتیک فشار لوړ دی ‪ hypotonic solution .‬سره یی پرتله کړئ ‪.‬‬

‫)‪ ( hypochlorite=( гипохлорит‬هایپو کلورایټ = هیپوکلوریت ) ‪chlorate :‬وګرئ‬

‫‪ ( hypochlorous acid‬هایپوکلوروس اسید ) ‪ chloric(1) acid:‬وګورئ‬

‫‪ ( hypophosphorus acid‬هایپو فاسفوروس اسید ) ‪ :‬فاسفینک اسید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( hypotonic solution‬هایپو تونک محلول ) هغه محلول دی ‪،‬چې د یو بل محلول په پرتله‬

‫یی ازموتیک فشار ټیټ وي ‪ (.‬د هایپرتونک محلول سره یی پرتله کړئ ‪) .‬‬
‫‪……………………………………………………………………………..‬‬

‫‪-I-‬‬
 ‫‪282‬‬

‫)‪ ( idealgas=(идиальный газ‬ایدیال غاز ) ‪ :‬دټیټ فشار الندي اود تودوخې په لوړه درجه کې‬
‫هر غاز ایدیال غاز حسابیدای شي ‪ .‬په دې شرایطو کې دغاز د مالیکولو تر منځ فاصله دومره‬
‫زیاته وي چې د غاز دعمومي حجم په پرتله د هغه دیوه مالیکول دحجم څخه او هم د مالیکولو تر‬
‫منځ د جذب او دف اغیزو څخه صرپ نظر کیدای شي ‪ .‬د ایدیال غاز ټکرونه االستیکي ( دانرژۍ‬
‫راکړه ورکړه پکې نه وي ) بلل کیږي او پر ایدیال غاز د غازونو معادله ښه تطبیقیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Ideal solution=( идиальный раствор‬ایډیال محلول ) ‪ :‬د راولت قانون وګورۍ ‪.‬‬

‫)‪ ( IE= ( энергия ионизации‬ایونایزیشن انرژی ) ‪ :‬ایونایزیشن پو تانسیل وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Ignition temperature‬داوراخستو د تودوخې درجه ) ‪ :‬یوې مادې ته که تودوخه ورکړو اود‬

‫هغې د تودوخې درجه داسې حد ( داسې نقطې ) ته ورسیږي ‪،‬چې له هغې نه پورته نوموړې ماده‬
‫اور اخلي ( لمبه کیږي ) ‪ ،‬دتودوخې دغه درجه د نوموړې مادې د اور اخستو د تودوخې درجه بلل‬
‫کیږي ‪.‬‬

‫)‪( Imides=(имиды‬ایمایدونه =ایمیدونه ) ‪ :‬هغه عضوي ماده ده چې د ایمید ګروپ‬

‫)‪ ) -CO-NH-CO-‬لري ‪.‬‬

‫)‪ ( Imido group =(имидо группа‬ایمیدو ګروپ ) ‪ imides:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Imines=(имины‬ایمانز ‪ ،‬ایماینونه ) ‪ :‬هغه مرکبونه دی چې د ایمین ګروپ ( ‪ )- NH-‬لري‬

‫او د نایتروجن اتوم یی په حلقوي جوړښت کې شامل وي ‪ ،‬او یا د ( ‪ )=NH‬ګروپ لري اود‬
‫نایتروجن اتوم یی د دوه غبرګې اړیکې له الرې د کاربن د اتوم سره وصل وي ‪.‬‬

‫)‪ ( Imino group(имино группа‬ایمینو ګروپ ) ‪ imines:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Indicator=( индикаторы‬اندیکاتور ‪ ،‬معرپ ) ‪ :‬کیمیاوي ماده ده چې د رنګ تغیر یی په‬

‫چاپیریال کې د یوې ځانګړې مادې ( ایون ) موجودیت ښېي ‪ .‬لکه فینول فتالین او متایل اورنخ‬
 ‫‪283‬‬

‫په رجعي ډول په قلوي او تیزابي چاپیریال کې خپل رنګ ته تغیر ورکوي ‪ .‬دغه مواد کمزوري‬
‫تیزابونه دي چې د مالیکول ( ‪ )HA‬رنګ یی د ایون ( ‪ )A-‬د رنګ سره توپیر لري ‪ .‬دغه‬
‫اندیکاتورونه په محلول کې ډیر لږ انفکاک کوي ‪:‬‬

‫‪HA ↔ H+ + A-‬‬

‫په تیزابي چاپیریال کې یعنې هلته چې د ( ‪ )H+‬غلظت زیات دی ‪ ،‬نو اندیکاتور لږ انفکاک کوي‬
‫او ډیره برخه یی د مالیکول ( ‪ )HA‬په بڼه وي ‪ .‬په قلوي جاپیریال کې یعنې هلته چې د (‪) H+‬‬
‫مقدار لږ دی ‪ ،‬نو اندیکاتور ښه انفکاک کوي اود (‪ )A-‬ایونونه جوړوي ‪ ،‬نو ځکه د ( ‪)HA‬‬
‫اندیکاتور په تیزابي چاپیریال کې یو رنګ او په قلوي چاپیریال کې بل رنګ لري ‪ .‬دتیزاب یا‬
‫قلوي د تتریشن پر وخت ( د اندیکاتور په موجودیت کې ) کله چې د دغه موادو معادل مقدارونه‬
‫سره یو ځای شي ( تعامل وکړي ) ‪،‬نو تیزاب او قلوي یوبل مکمل خثی کوي اود اندیکاتور رنګ‬
‫تغیر کوي ‪ .‬د تیزاب او قلوي پرته د نورو موادو د معلومولو لپاره نور اندیکتورونه کاروي ‪.‬‬
‫دبیلګې په توګه نشایسته د ایودین سره پوخ ابي رنګ جو ړوي ‪،‬نو ځکه د ایودین د تتریشن‬
‫لپاره نشایسته کاروي ‪ .‬اکسیدیشني – احیاوي اندیکاتورونه داسې مواد دي ‪ ،‬چې د اکساید‬
‫شوي او احیاشوي حالت رنګونه یی په رجعي ډول تغیر کوي ‪.‬‬

‫)‪ (Indigo=( индиго‬اندیګو ) ‪ :‬ابي رنګه مواد دی ‪.‬د اندیګو فیرا د نبات په پا و کې پیدا کیږي‬
‫‪ .‬جمعي فورمول یی ( ‪ )C16H10N2O2‬او جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬د رنګ ورکونکو موادو‬
‫په توګه په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪Indigo( индиго‬‬
 ‫‪284‬‬

‫)‪ ( Indium=(индий )-(In‬انډییم = ایندي ) ‪ :‬نقره یی رنګه نرم فلز دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪،)٤٩‬‬
‫اتومي کتله( ‪ ،)۱۱٤، ۸۲‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )۷، ۳۱‬دویلي کیدو درجه (‪ )156,60C‬اود جوش‬
‫درجه یی (‪)2080±20C‬ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Indole=(индол‬انډول ) ‪:‬زیړه جامده ماده( ‪ )C8H7N‬ده ‪.‬د ویلې کیدونقطه یی ( ‪)۵۲‬‬
‫سانتیګراد ده ‪ ،‬د عطرو په جوړولو کې په کاریږي ‪.‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪indole‬‬

‫)‪ ( Inductive effect=(индукционный эфект‬اندکتیف افکت ‪ ،‬د هڅونې اغیز‪ ،‬د لمسونې‬
‫اغیز= اندکسیوني اغیز ) ‪ :‬په یو مالیکول کې د یو اتوم یا د اتومو دیو ګروپ داسې هڅه ‪ ،‬چې‬
‫الکترونونه ځانته رانژدې(جذب)اویا یی له ځانه وشړي د اندکتیف افکت په نوم یادیږي ‪ .‬ددې‬
‫پېښې پر بنسټ د ځینو عضوي تعاملونو څرنګوالې تشریح کیدای شي ‪ .‬د بیلګې په توګه که د‬
‫بنزین پر کړۍ الکترون راښکونکی ګروپونه لکه ( ‪ )- CHO , -CN , -COOH , -NO2‬اویا د‬
‫هالوجن اتومونه تړلي وي ‪،‬نو پردغه کړۍ د الکترونو کثافت لږ وي اود الکتروفیلي تعویضو‬
‫سره یی د یو ځای کیدو مینه هم لږه وي ‪ .‬خو که د بنزین په کړۍ د ( ‪-OH , -NH2 ,-OCH3 ,‬‬
‫‪ )CH3‬اونور الکترون له السه ورکونکي ګروپونه تړلي وي ‪ ،‬نو دلته معکوس اغیز را منځ ته‬
‫کیږي ‪ ،‬الکترون افکت هم وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Inert gases=(инерт газ‬نجیب غاز ‪ ،‬تنبل غاز ) ‪nobel gas:‬وګورئ ‪.‬‬

‫رډ‬ ‫انفرا‬ ‫(‬ ‫‪Infrared‬‬ ‫‪chromatography=(инфракрасная‬‬ ‫)‪хроматография‬‬

‫کروماتوګرافي ) ‪ :‬د ځینو کیمیاوي تعاملونو د حاصالتود مالیکولونو څخه د ازادې شویو انفرا‬
‫رډ وړانګو د ارزونې له الرې د کیمیاوي تعامل د میخانیکیت د څیړنې یو متود دی ‪ .‬که د‬
‫کیمیاوي تعامل د حاصالتو مالیکولونه اضافي انرژي ولري ( دتعامل دحاصالتو مالیکولونه‬
 ‫‪285‬‬

‫تحریک شوی حالت ولري )‪،‬نو دغه اضافي انرژي د انفرارډ وړانګو په بڼه ازادوي ‪ .‬او د دې‬
‫وړانګو د سپکتروسکوپکو څیړنو له مخې د تعامل د حاصالتو دجوړیدود حالت په هکله‬
‫معلومات الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ ( Infrared radiation=( инфракраснои излучения‬انفرا رډ وړانګي = انفرارډ تشعش )‬

‫‪ :‬الکترو مقناطیسي وړانګې دي ‪،‬چې د څپو اوږدوالې یی د سرو وړانګو څخه زیات اود‬
‫رادیویی څپو څخه لږ یعنې د )‪ ( 0,7‬مکرومتر او ( ‪ (1‬ملي متر ترمنځ دی ‪.‬‬

‫)‪)IRsoectroscopy= Infra red spectroscopy =( инфракрасная спекроскопия‬انفرا‬

‫رډ سپکتروسکوپي ) ‪ :‬دانفرارډ وړانګو په واسطه د کیمیاوي موادو توصیفي او مقداري شننې‬
‫( تحلیل ) اود کیمیاوي موادو د جوړښت د څیړنې یو متود دی ‪ .‬داچې مالیکولي اهتزازونه ( په‬
‫مالیکول کې د اتومو اوهم د فنکشنل ګروپونو اهتزازونه( د الکترومقناطیسي سپکتروم د (‬
‫‪ )IR‬په ساحه کې منځ ته راځي ‪ ،‬نو ځکه د (‪ ) IR‬سپکتروسکوپۍ په واسطه د کیمیاوي موادو د‬
‫مالیکونو جوړښت اوهم د کیمیاوي موادو توصیفي او مقداري تحلیل څیړل کیږي ‪.‬‬
‫د( ‪ )IR‬جذبي سپکتر د (‪ )ω - I‬په کواردیناتو(‪ ω‬د ‪ IR‬د وړانګو فریکونسي او ‪ I‬د دغو وړانګو د‬
‫جذب شدت ښېي ) کې د ګراپ په شکل اخستل کیږي ‪ .‬دلته د مالیکول په داخل کې د اتومونو‬
‫او فنکشنل ګروپونو مختلف اهتزازونه ‪ ،‬لکه په عضوي مرکب کې د(‪ )C-H‬په اړیکه کې د (‪)C‬‬
‫او (‪ ) H‬د اتومونو اهتزازونه د (‪ )C≡C ( ، ) C=C( ، ) C-C‬په اړیکو کې د (‪ ) C‬او ( ‪ )C‬د‬
‫اتومونو اهتزازونه یا د (‪ )N -H‬په اړیکه کې د (‪ ) N‬او ( ‪ )H‬د اتومونو اهتزازونه اوداسي نور‬
‫هریو د فریکونسۍ(‪) ω‬پر محور په ځانګړې فریکونسۍ د جګې څوکې ( پیک) په بڼه‬
‫راڅرګندیږي ‪ ،‬چې هر پیک په مالیکول کې د یوې ځانګړې کیمیاوي اړیکې موجودیت اود‬
‫پیک لوړوالی په مالیکول کې د دغسې اړیکو شمیر ښېي ‪ .‬په دې توګه د (‪ ) IR‬سپکتر د‬
‫مالیکول د جوړښت د تثبیت او هم د موادو د توصیفي او مقداري تحلیل امکان برابروي ‪.‬‬
‫‪( Inhibition‬انهیبیشن ) ‪:‬د کتلست په واسطه د کیمیاوي تعامل سرعت راکمول د انهیبیشن په‬
‫نوم او هغه مواد ‪ ،‬چې دغسې اغیز لري د انهیبیتور یا منفي کتلست په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Inner‬داخلي) ‪ :‬کیمیاوي مرکب ښېي کوم ‪ ،‬چې دعین مالیکول یوقسمت د بل قسمت سره د‬
‫تعامل په نتیجه کې جوړیږي ‪ .‬پس لکټام یو داخلي امید او لکتون یو داخلي استر دی ‪.‬‬
 ‫‪286‬‬

‫‪ ( Inner transition series‬داخلي انتقالي لړۍ ) ‪ :‬انتقالي عناصروګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Inorganic chemistry=( неорганическая химия‬غیرعضوي کیمیا ) ‪ :‬د کیمیا هغه‬

‫څانګه ده ‪،‬چې د (‪ , ) CO , CO2 , CS2‬کاربونیتونو اوسیانایدونوپه شمول غیر کاربوني‬
‫مرکبونه څیړي ‪.‬‬

‫‪ ( Insecticide‬انسیکتیساید ) ‪ pesticide:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Insertion reaction‬د ادخال تعامل ‪ ،‬د ننه ایستلو تعامل ) ‪ :‬یو ډول کیمیاوي تعامل دی‪ ،‬په‬
‫کوم کې چې د یو مالیکول د دوه اتومونو ترمنځ بل اتوم یا د اتوموګروپ ننوځي ‪ .‬لکه الندي‬
‫تعامل ‪:‬‬

‫‪R3C-X + CH2 : → R3CCH2X‬‬

‫)‪ ( Insulin=( инсулин‬انسولین ) ‪ :‬پروتیني هارمون دی‪،‬چې د پانقراس د غدې په واسطه‬

‫افراز او په وینه کې د قند د نارملې اندازې د ساتلو په کنترول کې مرسته کوي ‪ .‬د شکرې د‬
‫ناروغتیا او هم د روحي ناروغئ په تداوي کې په کار راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Interhalogen‬د هالوجنو خپل منځي مرکبونه ) ‪ :‬د هالوجنو د دوه عناصرو د اتومو څخه جوړ‬
‫دا مرکبونه د هالوجنو د مستقیم‬ ‫کیمیاوي مرکبونه دي لکه ‪ ClF , IBr , BrF3:‬او نور ‪.‬‬
‫تعامل څخه الس ته راځي ‪ .‬دا مرکبونه بي ثباته مواد دي اوهم ژر بړاس کوي ‪.‬‬

‫)‪ (Intermetallic compound=(межметаллические соединения‬د فلزونو خپل منځي‬

‫مرکبونه ) ‪ :‬په الیاژونو کې د فلزونو څخه جوړ داسي مرکبونه دي ‪،‬چې دعناصرو ( فلزونو ) تر‬
‫منځ نسبت یی ثابت دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Intermolecular forces(межмолекулярные силы‬بین المالیکولي قواوي ) ‪ :‬ضعیفه‬

‫قواوې دي ‪،‬چې د مالیکولونو تر منځ عمل کوي ‪ ( .‬د واندروالس قواوې وګورئ ‪) .‬‬
 ‫‪287‬‬

‫)‪ ( Internal energy=( внутренная энергия‬داخلي انرژي ) ‪ :‬د یو سستم ( دیوشي ) په‬
‫جوړښت کې د شاملو ټولو اتومونو او مالیکولونو د کنتیکي انرژیو او هم د دغو ذرو تر منځ یو‬
‫پر بل د جذب او دف د اغیزو پوتانسیلي انرژیو مجموعه د هغه شي داخلي انرژي جوړوي ‪. ،‬‬
‫دبیلګې پاه توګه هوا ته شړل شوی یو کا ی په پام کې نیسو ‪ .‬ددې کا ي په جوړښت کې د شاملو‬
‫ټولو ذرو د کنتیکي او پوتانسیلي انرژیو مجموعه ددغه کا ي داخلي انرژي جوړوي ‪ ،‬ولې په‬
‫هوا کې ددغه کا ي حرکي انرژي اود ځمکي سره د دغه کاني د جذب او دف قواوې ددغه کا ي‬
‫په داخلي انرژي کې نه راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Interstitial‬انټر سټیشیال ) ‪ crystal defect:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Interstitial compound‬انترستیشیال مرکبونه ) کیمیاوي مرکب دی چې په نقصاني فلزي‬

‫کرستلي جالۍ کې نقصاني ځای دغیر فلز ایون یا اتوم نیولی وي‪ .‬دا مواد اکثرا فلزي خواص‬
‫لري ‪.‬‬

‫‪ ( Inversion‬انورشن ) ‪ :‬کیمیاوي تعامل دی چې په پایله کې یی دیوې مادې یو اپتیکي فعال‬

‫جوړښت د هغې ضد اپتیکي فعال جوړښت ته اوړي ‪.‬‬
‫)‪ ( Iodic acid=(иодноватая кислота‬ایودک اسید ) ‪ :‬معموال ( ‪ )HIO3‬د ایودک اسید په‬
‫نوم یادوي ‪ .‬دا ماده د اوبو په محلول کې د ښورې د غلیظ تیزاب په موجودیت کې د ایودین د‬
‫اکسیدیشن څخه الس ته راوړي ‪.‬‬

‫‪I2 + 5 Cl2 + 6H2O → 2HIO3 + 10 HCl‬‬

‫‪ ( iodic(V11)acid , periodic acid‬ایودک( ‪ )V11‬اسید یا پر ایودک اسید ) ‪ :‬له هواڅخه اوبه‬

‫جذبونکې جامده ماده (‪ ) H5IO6‬ده ‪ .‬د تودوخې په ( ‪ )۱٤۰‬سانتیګراد کې تجزیه کیږي ‪ .‬په اوبو او‬
‫ایتانول کې ښه حلیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( iodide=(иодиды‬ایوداید ) ‪ :‬هالیدونه وګورۍ ‪.‬‬

 ‫‪288‬‬

‫‪ ( Iodine=(иод)-I‬ایودین = ایود) ‪ :‬غیرفلزي کیمیاوي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪، )۵۳‬‬

‫اتومي کتله یی ( ‪ ، )۱۲۶ ، ٩۰٤۵‬د ویلي کیدو نقطه یی ( ‪ )۱۱۳ ، ۵‬سانتیګراد اود جوش نقطه یی‬
‫( ‪ ) ۱۸٤ ، ۳۵‬ده ‪ .‬که تودوخه ورکړل شي ‪،‬نو تصعید ( سوبلیمیشن ) کیږي او بنفش بړاس‬
‫جوړوي ‪ .‬ایودین په اوبو کې نه حلیږي ‪،‬خو په ایتانول او نورو عضوي محللونو کې حلیږي ‪ .‬د‬
‫نورو هالوجنونو په پرتله ایودین لږ فعال مګر دنورو په پرتله زیات الکتروپوزیتیف خواص لري ‪.‬‬
‫مالیکولي ایودین د نشایستې سره ابي رنګه کامپلکس جوړوي ‪،‬نو ځکه نشایسته د ایودین په‬
‫ټتریشن کې د اندیکاتور په توګه کاروي ‪ .‬ایودین په ‪۱۸۱۲‬کال کې ( ‪ )cartois‬پیژندلی دی ‪. .‬‬

‫))‪ ( iodine(V)oxide , iodine pentoxide =(окись иода (V‬ایودین ( ‪ )V‬اکساید ‪ ،‬ایودین‬

‫پنټاکساید ) ‪ :‬سپینه جامده ماده (‪ )I2O5‬ده ‪ .‬د تودوخې په ( ‪ )300 -350 0C‬کې تجزیه کیږي ‪ .‬د‬
‫اکسیدانت په توګه عمل کوي ‪ .‬په اوبو کې حلیږي او ایودک ( ‪ )V‬اسید جوړوي ‪.‬‬

‫‪ ( iodine value‬ایودیني عدد ‪ ،‬ایودیني قیمت ) ‪ :‬د ایودین هغه وزني مقدار دی ‪ ،‬چې په‬
‫ستندرد شرایطو او ټاکلي وخت کي د تیلو د نمونې په واسطه جذبیږي ‪ .‬د تیلوایودیني عدد د‬
‫تیلو د نامشبوعیت اندازه ( د تیلو په یو مالیکول کې د دوه غبرګو اړیکو شمیر) ښېي ‪.‬‬

‫))‪ ( iodoethane , ethyl iodide=(иодо этан‬ایودو ایتان ‪ ،‬ایتایل ایوداید ) ‪ :‬بي رنګه مای (‬
‫‪ ) C2H5I‬ده‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )1,9‬دویلي کیدو درجه یی ( ‪ )-1080C‬اود جوش درجه یی‬
‫(‪ )720C‬ده‬
‫)‪ ( iodoform=( Иодоформ‬ایودوفورم ‪ ،‬تري ایودو متان ) ‪ triiodomethane :‬وګورئ‬

‫)‪ ( iodoform test (иодоформ туст‬ایودوفورم ټسټ ) ‪ haloform reaction :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( iodomethane , mthyl iodide =(иодо метан‬ایودو متان ‪ ،‬متایل ایوداید ) ‪ :‬بې رنګه‬
‫مای هالوالکان (‪ ) CH3I‬دی ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )2,28‬د ویلي کیدو درجه یی(‪ )- 66,450C‬اود‬
‫جوش درجه یی(‪ ) 42,40C‬ده ‪.‬‬
 ‫‪289‬‬

‫)‪ ( ion=(ион‬ایون ) ‪ :‬هغه اتوم یا اتومي ګروپ ‪ ،‬چې یو یا څو الکترونونه یی له السه ورکړي وي‬
‫د مثبت ایون ( کتیون ) په نوم او هغه اتوم یا اتومي ګروپ ‪،‬چې د خنثی حالت په پرتله یی یو یا‬
‫څو ا الکترونونه یی له بل اتوم څخه را نیولي وي د منفي ایون په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( ion exchange=(ионый обмен‬د ایونو تبادله ) ‪ :‬د یو محلول اود هغې سره په تماس کې‬
‫جامد ې مادې تر منځ د عین چارخ لرونکو ایونو تبادله د ایون بدلولو د عملې په نوم یادیږي ‪ .‬د‬
‫ایونو تبادله کیدای شي په متجانس سستم ( د څو الکترولیتونو په محلول کې ) او یا په غیر‬
‫متجانس سستم کې ( لکه مای محلول او جامد شي تر منځ )صورت ومومي ‪ .‬دایونو دا ډول‬
‫تبادله په طبیعت کې دخاوری اود هغې سره په تماس کې اوبو ( چې مالګې پکې حل وي ) تر منځ‬
‫لیدل کیږي ‪ .‬د بیلګې په توګه که په اوبو کې د پوتاسیم مالګې حل وي او دغسې اوبه په ځمکه‬
‫کې بهیږي ‪ ،‬نو دلته د اوبو د پوتاسیم ایون ‪ ،‬د خاورې د سودیم او کلسیم د ایونو سره تبادله‬
‫کیږي ‪ ،‬چې په پایله کې د سودیم او کلسیم ایونونه داوبو د جریان سره ځي اود پوتاسیم ایون په‬
‫خاوره کې پاتې کیږي ‪ ،‬چې دلته ځمکه ( خاوره ) د ایون بدلونکي فاز په نوم یادیږي ‪ .‬په صنعت‬
‫کې ځیني مصنوعي پولیمیرونه ‪ ،‬چې په جوړښت کې یی مثبت یا منفي ایونونه شامل وي د ایون‬
‫بدلونکو فازونو په توګه استعمالیږي ‪ . .‬که د پولیمیر په جوړښت کې کتیون شامل وي ( کتیوني‬
‫پولیمیر ) ‪ ،‬نو داډول پولیمیر د انیون بدلونکې فاز په توګه ‪ ،‬اوکه د پولیمیر په جوړښت کې‬
‫انیون شامل وي ( انیوني پولیمیر ) ‪ ،‬نو داډول پولیمیر د کتیون بدلونکي فاز په توګه عمل کوي‬
‫‪ .‬د بیلګې په توګه هغه مواد ‪ ،‬چې د بورې د پاکولو ( له بورې څخه د مالګو د جال کولو )د پاره‬
‫کارول کیږي ‪ ،‬داسې پولیمیرونه وي ‪ ،‬چې د مالیکول د جوړښت په څانګو کې یی ایونایز‬
‫کیدونکي ګروپونه وي ‪ .‬د انیون بدلونکي پولیمیر د مالیکول د جوړښت په څانګو کې د ایونایز‬
‫شوې قلوي ګروپ لکه (‪ )-NH3 +‬وي ‪ ،‬چې پر هغې د (‪ ) X-‬انیون جذب شوی وي ‪ ،‬چې دا انیون‬
‫(‪ )X-‬بیا کیدای شي د نورو انیونو سره تبادله شي‪ .‬او که د کتیون بدلونکي پولیمیر د مالیکول‬
‫د جوړښت په څانګو کې ایو نایز شوی تیزابي ګروپونه ( لکه ‪ - SO2O-‬یا ‪ )–COO-‬وي چې‬
‫پرهغې د (‪ )M+‬کتیون جذب شوی وي ‪ ،‬چې بیا داکتیون (‪ ) M+‬د نورو کتیونو سره تبادله کیدای‬
‫شي په ځینو ځایو کې غیر عضوي پولي میرونه لکه (‪ )zeolits‬د ایون بدلونکو موادو په توګه‬
‫استعمالیږي ‪ .‬زیولیت چې د سلیکیټ کرستل دی ‪ ،‬په هغې کې د سودیم ایونونه ځای لري ‪ ،‬چې‬
‫د سودیم ایون بیا دنورومثبتو ایونو سره تبادله کیدای شي ‪ .‬همدا وجه ده چې زیولیت د سختو‬
 ‫‪290‬‬

‫اوبو د نرمولو لپاره کارول کیږي ‪ ،‬چې دلته د سختو اوبو د ( ‪ )Ca+2‬ایونونه په زیولت کې پاتې‬
‫کیږي اود سودیم ایونونه د اوبو د جریان سره ځي ‪ .‬او په دې توګه سختې اوبه نرمیږي ‪.‬‬

‫)‪ ion-exchange chromatography=(ионообменная хроматогафия‬د ایون بدلولو‬

‫کروماتو ګرافي )‪ ion exchange )ионный обмен‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( ionic bond =( ионная связь‬ایني اړیکه ) ‪ chemical bond:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ionic crystal=(ионный кристал‬ایوني کرستل ) ‪ crystal:‬وګورئ ‪.‬‬

‫))‪ ( ionic product=(ионные произведения‬دایونو دضرب حاصل) ‪ :‬د مالګې په مشبوک‬

‫محلول کې د مالګې د ایونو د غلظتونو دضرب حاصل ( دستیکو متریک ضریبونو په پام کې‬
‫نیولو سره ) که په (‪ ) Ksp‬وښودل شي ‪ ،‬نو دلږ حل کیدونکې مالګې ( ‪ ) M3A2‬د ایونو د ضرب‬
‫حاصل مساوي کیږي ‪:‬‬

‫‪M3A2 ↔ 3M+2 + 2A-3‬‬ ‫‪Ksp = [ M+2]3 [ A-3]2‬‬

‫د مالګو د ( ‪ )Ksp‬قیمت د تودوخې په ټاکې درجه کې ټاکلی قیمت لري ‪ .‬او په جدولو کې ورکول‬
‫کیږي ‪.‬‬
‫اوبه چې یو ضعیف الکترولیت دی ډیر کم مقدار یی په الندې ډول الکترولیتي انفکاک کوي‬

‫‪H2O‬‬ ‫↔‬ ‫‪H+‬‬ ‫‪+ OH-‬‬

‫دتودوخې په (‪ )250C‬درجه کې د خالصو اوبود ایونو د ضرب حاصل ( ‪ )Kw‬مساوي کیږي ‪:‬‬
‫‪[ H+] = 10-7 mol.dm-3‬‬

‫‪[OH-] = 10-7 mol . dm-3‬‬

‫‪Kw = [H+] [OH- ] = ( 10-7 . 10-7 ) mol2 . dm-6 = 10-14 mol2 . dm-6‬‬
‫)‪ ( Ionic radius=(ионный радусь‬ایوني شعاک ) ‪ :‬په جامدایوني کرستل کې که ایونونه د‬
‫ټاکلي جسامت لرونکې کروي ذرې تصور شي ‪ ،‬نود ( ‪ )X‬وړانګو د دیفرکشن څیړنو په واسطه‬
 ‫‪291‬‬

‫ددغه ایونو د هستو تر منځ فاصله)‪ (d‬معلومیدای شي‪ ،‬او دغه فاصله)‪ (d‬ددغه ایونو دایوني‬
‫شعاعو مجموعه تصورکوي ‪ .‬د بیلګې په توګه د ( ‪ )NaF‬په کرستل کې د غه فاصله (‪d =231nm‬‬
‫) معلومه شوې ده ‪.‬داچې د کتیون د اخري الکتروني پوښ څخه الکترون ځي اود انیون په‬
‫الکتروني پوښ ور اضافه کیږي ‪،‬نو د کتیون ایوني شعاک د انیون د ایوني شعاک په پرتله باید‬
‫کوچنۍ وي ‪ .‬ددې ډول محاسبو له مخې د (‪ )Na+‬ایوني شعاک ( ‪ )0,096nm‬اود ( ‪ )F-‬ایوني‬
‫شعاک (‪ ) 0,135nm‬ښودل شوې ده ‪.‬‬

‫)‪ (ionic strength=(ионная сила‬ایوني قوت ) ‪ :‬د یو محلول ایوني قوت ( ‪ )I‬مساوي کیږي ‪.‬‬

‫‪I = ∑ mi .Zi2‬‬

‫دلته ( ‪ )mi‬په محلول کې د (‪ ) i‬الکترولیت مواللي غلظت او (‪ ) Zi‬د ( ‪ )i‬ایون چارخ ښېي ‪.‬‬

‫ایون جوړیدنه) ‪ :‬دایونو د جوړیدو عملیه د‬ ‫)‪ ( Ionization=( ионизация‬ایونایزیشن ‪،‬‬

‫ایونایزیشن په نوم یادیږي ‪ .‬الکترولیتي مواد ‪،‬چې په اوبو کې حل شي ‪ ،‬نو ددغه الکترولیت‬
‫ایونونه په محلول کې ازادیږي ‪ .‬دبیلګې په توګه د مالګې تیزاب په اوبو کې په الندې ډول‬
‫ایونایز کیږي ‪.‬‬

‫‪HCl → H+ + Cl-‬‬

‫په کیمیاوي تعامل کې چې یو اتوم بل اتوم ته الکترون ورکړي ‪ ،‬نو دلته هم لمړی ایونونه منځ ته‬
‫راځي او بیا ددغه ایونو څخه ایوني ماده جوړیږي ‪ .‬د بیلګې په توګه د سودیم اود کلورین څخه د‬
‫سودیم کلوراید جوړیدل په الندې ډول ښودل کیږي ‪.‬‬

‫‪Na + Cl → Na+ + Cl- → NaCl‬‬

‫ځینې خنثی اتومونه او مالیکولونه ( ‪ )A0‬د ر ا په واسطه هم ایونایز کیږي ‪.‬‬

‫‪hγ‬‬
‫‪A0 → A+ + e-‬‬
 ‫‪292‬‬

‫اوکه خنثی اتوم الکترون جذب کړي په منفي ایون اوړي ‪.‬‬

‫‪A + e- → A-‬‬

‫)‪ ( ionization energy( IE)= энергия ионизаций‬د ایونایزیشن انرژي ‪ : ) .‬ایونایزیشن‬

‫پوتانسیل وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( IP( ionization potential)= ( потенциал ионизаций‬ایونایزیشن پوتانسیل ) ‪ :‬هغه‬

‫انرژي چې د یو اتوم یا د یو مالیکول څخه یو الکترون جال او دومره یی له هغه څخه لیرې باسي ‪،‬‬
‫چې د دغه الکترون او له هغه څخه د پاتې مثبت ایون تر منځ یو پر بل دجذب او دف اغیز نه وي ‪،‬‬
‫د ایونایزیشن د انرژۍ په نوم یادیږي ‪ .‬د ایونایزیشن د انرژۍ د اندازه کولو واحد ( الکترون ولت‬
‫في اتوم یا کیلو ژول في مول دی ‪ ) .‬د یوه عنصر د ایونایزیشن انرژي (په الکترون ولت في اتوم )‬
‫او د هغه عنصرد ایونایزیشن پوتانسیل( په ولت ) عددا مساوي دي ‪ .‬په خارجي برقي ساحه کې‬
‫د چټکو الکترونو په وسیله د امتحاني عنصر د اتومونو د بمبارد څخه د هغه عنصر د‬
‫ایونایزیشن انرژي معلومیدای شي ‪ .‬دبرقي ساحې هغه اصغري شدت ‪،‬چې بمبارد کونکي‬
‫الکترونونه دومره چټک کړي تر څو له اتوم څخه الکترونونه جال کړي ‪ ،‬د ایونایزیشن د‬
‫پوتانسیل په نوم یادیږي ‪ ،‬او واحد یی ولت(‪ )V‬دی ‪ ،‬نو ځکه دیو عنصر د ایونایزیشن انرژي‪-‬‬
‫په الکترون ولت في اتوم (‪ ) e.v /atom‬اود هغه د ایونایزیشن پوتانسیل په (‪ ) V‬یود بل سره‬
‫عددا مساوي دي ‪.‬‬

‫‪ ( ionizing radiation‬ایونایزکونکې وړانګې )‪ :‬کافي اندازه انرژي لرونکې وړانګې دي ‪،‬کومې‬

‫چې د چاپیریال په منځ کې دتیریدو پرمهال د چاپیریال اتومونه ایونایز کوي ‪.‬داوړانګې کیدای‬
‫شي چې ځینې ذرې لکه (الکترونونه ‪ ،‬پرتونونه ‪ ،‬اود الفا ذرې) اویا الکترومقناطیسي څپې (‬
‫لکه اولترا فیولت څپې ‪ ،X-rays ،‬ګاما وړانګې ) وي ‪.‬‬

‫‪ion pump‬د ( ایون پمش ) ‪ :‬یو ډول خالیی پمش دی ‪ ،‬چې په تړلي غاز لرونکي کانتینر کي‬
‫دغاز فشار تر )‪ ( 1 nanopascal‬راټیټوي ‪ .‬په دې اله کې د الکترونو بهیر په کانتینر کې د غاز‬
‫له منځه تیریږي ‪ .‬دالکترو نوبهیر غاز ایونایز کوي ‪ .‬د ایونایزشوي غاز مثبت ایونونه ( دغاز‬
 ‫‪293‬‬

‫هستې ) د کانتینر دننه دایښودل شوي کتود محفظې ته جذب اوهلته قید یږي او په کانتینر کې‬
‫خالجوړیږي ‪.‬‬

‫‪ ( IP‬ایونایزیشن پوتانسیل وګورۍ ) ‪.‬‬

‫‪ (IR‬انفرا رډ تشعش وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Iridium =(иридий ) –(Ir‬ایریدیوم ) ‪ :‬فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪ ، )۷۷‬اتومي کتله‬
‫( ‪ ، )۱٩۲، ۲‬د ویلي کیدو نقطه یی ( ‪ )24100C‬اود جوش نقطه یی ( ‪ )41300C‬ده‬ ‫یی‬
‫داعنصر د پالتین سره یو ځای پیداکیږي ‪ ( .‬پالتین وګورئ ) ‪.‬‬

‫)‪ ( Iron, Ferrum= ( железа ) –( Fe‬اوسپنه ‪ ،‬فیروم ) ‪ :‬فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪)26‬‬
‫اتومي کتله یی(‪ ، ) 55,878‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )7,87‬د ویلي کیدو درجه یی (‪ )15350C‬اود‬
‫جوش درجه یی ( ‪ )27500C‬ده ‪ .‬اوسپنه په صنعت کې ډیره کارول کیږي ‪.‬‬

‫))‪ ( Iron(11) chloride, ferrus chloride=(хлорид железа(11‬ایرن( ‪ )11‬کلوراید ‪ ،‬فیروس‬

‫کلوراید ) ‪ :‬فیروس کلوراید(‪ )FeCl2‬زیړ بخنه اوبه جذبونکې ماده ده‬

‫) ‪ ( Iron(111) chloride, ferric chloride= (хлорид железа(111‬ایرن( ‪ )111‬کلوراید ‪ ،‬فیر‬

‫یک کلوراید ) ‪ :‬توره نصواري رنګه جامده ماده( ‪ )FeCl3‬ده د ویلي کیدو درجه یی (‪ ) 3060C‬ده‬
‫اود تودوخې په ( ‪ )3150C‬کې تجزیه کیږي ‪ .‬هکذا هایدریټ ( ‪ ) FeCl3 .6H2O‬یی توره نصواري‬
‫رنګه جامده ماده ده دتودوخې په ( ‪ )370C‬کې ویلي کیږي او په (‪ )280 – 2850C‬کې په جوش‬
‫راځي ‪.‬‬

‫) ) ‪ ( Iron(11) oxide, ferrus oxide=(окись железа (11‬ایرن (‪ )11‬اکساید ‪ ،‬فیرس‬

‫اکساید ) ‪ :‬توره جامده کرستلي ماده (‪ )FeO‬ده ‪ .‬دویلي کیدو درجه یی ( ‪ )14200C‬ده‬

‫))‪ ( Iron(111) oxide, ferric oxide=(окись железа (111‬ایرن (‪ ) 111‬اکساید‪ ،‬فیرک‬

‫اکساید ) ‪:‬سره نصواري توربخنه په اوبو کې نا حله جامده ماده (‪ ) Fe2O3‬ده ‪.‬د ویلي کیدو درجه‬
 ‫‪294‬‬

‫یی (‪ )15650C‬ده په طبیعت کې د هماتیت په بڼه پیداکیږي ‪.‬د ( ‪ )Fe2O3 .X H2O‬هایدریت یی‬
‫سره نصواري رنګه پودر دي ‪.‬‬

‫‪ ( Iron pyrites‬د اوسپنې پایرایټ ) ‪ :‬پایرایټ وګورئ‬

‫‪ ( Iron (11) sulphate, ferrous sulphate‬فیروس سلفیټ ) ‪ :‬سپینه جامده ماده (‪. H2O‬‬
‫‪ )FeSO4‬ده د ( ‪ )FeSO4.7H2O‬شکل یی شین ابي ته ورته رنګ لري ‪.‬‬

‫‪ ( Iron(111)sulphate‬ایرن( ‪ )111‬سلفیټ ‪ ،‬فیرک سلفیټ ) ‪ :‬سپینه جامده اوبه جذبونکې ماده (‬

‫څخه پورته تودوخه کې تجزیه کیږي ‪ .‬هایدریټ یی‬ ‫‪ Fe2(SO4)3‬ده د ‪4800C‬‬
‫‪Fe2)SO4 (3 .9H2O‬فورمول لري ‪.‬‬
‫‪ ( Irreversible reaction‬غیر رجعي تعامل ) ‪ :‬کیمیاوي تعامل وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (IR spectroscopy=(IRспектроскопия‬انفرا رډ سپکتروسکوپي )‬

‫‪ infaredspectroscopy :‬وګورئ‬

‫)‪ ( Iso =(изо‬ایزو ) ‪ :‬دایزومیر معنی ورکوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Isobar=(изобар‬ایزوبار ) ‪ :‬پر ګراپ هغه منحني ‪ ،‬چې دثابت فشار الندې د سستم حالت‬
‫ښېي د ایزوبار منحني په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Isocyanate=(изоцианат‬ایزوسیانیټ= ایزوسیانات) ‪ :‬سیانک اسید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Isocyanic acid‬ایزو سیانک اسید ) ‪ cyanic acid:‬وګورئ‬

‫‪ ( Isocyanide‬ایزوسیاناید ) ‪ :‬ایزونتریل وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Isocyanide test‬ایزو سیا ناید ټسټ ) ‪ :‬د اولي امینونو د پېژندنې یوه الره ده ‪ .‬دلته د پوتاسیم‬
‫هایدروکساید الکولي محلول او تري کلورو متان د اولي امین سره تعامل کوي او په پایله کې‬
‫ایزوسیاناید )‪،( RNC‬چې یوه بد بویه ماده ده جوړیږي ‪.‬‬
 ‫‪295‬‬

‫‪RNH2 + 3KOH + CHCl3 → RNC + 3KCl + 3H2O‬‬

‫پورتنی تعامل د کاربایل امین د تعامل په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Isoelectronic=(изоэлектронный‬ایزوالکتروني ) ‪ :‬هغه مختلف مالیکولونه ‪،‬چې په‬

‫ټولو کې د الکترونونو شمیر یوشی وي ‪ ،‬د ایزو الکتروني مالیکولونو په نوم یادیږي ‪ ،‬لکه‬
‫‪ NO , CO‬او نور ‪ .‬له همدې کبله ده چې دایزو الکتروني مالیکولونو د انرژیکي سویو‬
‫دیاګرامونه مشابه وي ‪.‬‬

‫‪ ( Isoleucine‬ایزولیوسین ) ‪ :‬امینو اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Isomerism=( изомиризм‬ایزومیریزم ) ‪ :‬هغه مالیکولونه دي ‪ ،‬چې جمعي کیمیاوي‬

‫فورمول یی یوشی ولي جوړښتي مالیکولي فامولونه یی توپیر لري ‪ .‬ایزومیرونه کیدای شي‬
‫مختلف مواد وي اوهم کیدای شي دعین کیمیاوي مادې مختلف ډوله مالیکولونه وي چې‬
‫خواص او جوړښتي فورمولونه یی توپیر لري ‪.‬‬

‫)‪ ( Isomers=( изомеры‬ایزومیرونه ) ‪ . :‬الندي د ایزو میررونو د مختلف ډولونو بیلګې‬

‫وګورۍ ‪.‬‬
‫‪ -０‬جوړښتي ایزومیرونه چې وظیفوي ګروپ یی یو شی دی ‪ .‬ولې مختلف کیمیاوي‬
‫مواد دی ‪.‬‬
 ‫‪296‬‬

‫جوړښتي ایزومیرونه چې وظیفوي ګروپونه یی توپیر لري ‪:‬‬

‫)‪ ،)Stereoisomery‬فضا یی یا هندسي ایزومیري مثالونه الندی وګورئ ‪.‬‬

‫اوایتایل‬ ‫(‪)CH3-O-CH3‬‬ ‫ایزومیرونه کیدای شي مختلف مواد وي لکه ډاي متایل ایتر‬
‫الکول ( ‪ )CH3-CH2 OH‬او یا یی په مالیکولونو کې د وظیفوي ګروپونو موقعیتونه توپیر‬
‫ولي ‪ ،‬چې داډول ایزومیرونه د جوړښتي ایزومیرونو په نوم یادیږي ‪ .‬د جوړښتي ایزومیرونو‬
‫کیمیاوي او فزیکي خواص توپیر لري ‪ .‬هغه ایزومیرونه ‪ ،‬چې کیمیاوي جمعي فورمولونه او هم‬
‫په مالیکولو کې یی یو ډول وظیفوي ګروپونه وي ‪ ،‬خو په فضا کې د وظیفوي ګروپونو ځایونه‬
‫توپیر ولري ‪ ،‬داډول ایزومیري د فضایی ایزومیري ( ‪ )stereoisomerism‬په نوم یادیږي لکه‬
‫اپتیکي ایزومیري ( اپتیکي فعالیت وګورئ ) ‪ .‬د ستیرو ایزومیرۍ بل شکل د ( ‪)cis - trans‬‬
‫ایزومیري ده ‪ .‬دلته د دوه غبرګې کیمیاوي اړیکې ( ډبل بانډ)‬
 ‫‪297‬‬

‫په نسبت یا د مرکزي اتوم په نسبت ‪ ،‬یا په مالیکول کې دکړۍ په نسبت په فضا کې د وظیفوي‬
‫ګروپو نو ځایونه توپیر لري ‪ .‬پورتني شکلونه وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Isomorphism=(изоморфизм‬ایزومورفیزم ‪ ,‬همشکلي ) ‪ :‬مختلفې کرستلي مادې ‪ ،‬چې‬

‫کرستلي جوړښت یی یوشان وي ایزومورپ اودغه پدیده د ایزو مورفیزم په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Isonitrile, isocyanide, carbylamines=(изонитрил‬ایزونتریل ‪ ،‬ایزو سیناید ‪ ،‬کاربایل‬

‫امین) ‪ :‬عضوي مرکب دی ‪ ،‬چې د (‪ ) -NC‬ګروپ لري ‪.‬‬

‫)‪ ( Iso-octane=(изо-октан‬ایزو اکټان ) ‪ :‬اکتان او اکټان نمبر وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Isopoly compound‬ایزو پولي مرکب ) ‪ claster compound :‬وګوري‬

‫)‪ ( Isopolymorphism=(изополиморфизм‬ایزوپولي مورفیزم ) ‪ :‬که د یوې مادې څو‬

‫کرستلي شکلونه د بلې مادې د څوکرستلي شکلونو سره شباهت ولري ‪ ،‬دغه پیښه د ایزو پولي‬
‫مورفیزم په نوم یادیږي ‪ .‬لکه (‪ ) Sb2O3‬چې هم رمبیک اوهم اکتاهدرال کرستلي جوړښتونه لري‬
‫اود ( ‪ )AS2O3‬د کرستلونو سره ایزومورپ دي ‪ ( .‬پولي مورفیزم وګورئ ‪) .‬‬

‫)‪ ( Isoprene=(изоприн‬ایزوپیرین ) ‪ :‬بې رنګه مای ډای ین دی ‪ .‬سستماتیک نوم یی ( ‪2-‬‬

‫‪ )methylbuta-1,3diene‬او کیمیاوي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪ ( Isotactic polymer‬ایزوتکتیک پولیمیر ) ‪ :‬پولیمیر وګورۍ ‪.‬‬

‫)‪ ( Isotherm=( изотерм‬ایزوترم ) ‪ -۱ :‬پرنقشه هغه خط دی چې د تودوخې مساوي درجې‬

‫لرونکي نقاط (مناطق) وصلوي ‪ -۲.‬د ( ‪ ) P-V‬پر ګراپ هغه منحني دی ‪،‬چې دتودوخې په ثابته‬
‫درجه کې د سستم د فشار او حجم ارتباط ښېي‪.‬‬
 ‫‪298‬‬

‫)‪ (Isothermal process =(процессь изотерм‬ایزوترمل پروسه ) ‪ :‬هغه جریان ( هغه عملیه ) ‪،‬‬
‫چې د تودوخې په ثابته درجه کې صورت مومي ‪.‬‬

‫) ‪ (Isotonic=(изотоник‬ایزوتونک ) ‪ :‬هغه محلولونه ‪ ،‬چې ازموتیک فشارونه یی یوشی وي‬

‫ایزوتونک محلولونه بلل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Isotopes=(изотопы‬ایزوتوپ ) ‪:‬دیو عنصر اتومونه دي‪،‬چې کتلوي اعداد یی توپیر لري ‪.‬‬
‫لکه د هایدروجن ایزوتوپونه ‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪)1H , 1H ,‬‬ ‫‪1H‬‬ ‫)‬

‫‪ ( Isotope separation‬د ایزوتوپونو بیلول )‪:‬دفزیکي خواصو د توپیر پر بنسټ د عناصرو د‬

‫ایزوتو پونو بیلول خورامهم کار دی ‪ .‬په البراتوار کې ایزوتوپونه د ماس سپکترومتر په واسطه‬
‫یو له بله جال کوي ‪،‬خو په ډیر مقدار خالص ایزوتوپونه د نورو الرو لکه د غازونو د نفوذ په متود‬
‫( دامتود د یورانیم د ایزوتوپونو د بیلولو لپاره کاروي ‪ .‬دلته د یورانیم هکذا فلوراید د غاز‬
‫څخه کاراخلي ‪ ، ) .‬تقطیر ( په دې طریقه پخوا درنې اوبه – ‪ D2O‬الس ته راوړل کیدې ‪، ) .‬د‬
‫الکترولیز او سنتریفیوژ دعملیو له الرې الس ته راوړي ‪.‬‬

‫)‪ ( Isotopic isomers=(изотопный изомеры‬ایزوتوپي ایزومیرونه ) ‪:‬‬

‫‪isotopomers‬وګورئ ‪.‬‬

‫(= ‪ ( Isotopic number , neutron excess‬ایزوتوپي نمبر ) ‪ :‬دیو ایزوتوپ په هسته کې د‬

‫پروتونو او نیترنو دشمیر توپیر د ایزوتوپي نمبر په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫‪ ( Isotopologues‬ایزوتوپولوګونه ) ‪ :‬کیمیاوي مواد دي ‪ ،‬چې یواځې ایزوتوپي ترکیب یی‬
‫توپیر لري ‪.‬‬

‫لکه ‪) CH3OH , CH2DOH , CHD2OH , CD3OH , CD3OD ) :‬‬

 ‫‪299‬‬

‫)‪ ) Isotopomers , isotopic isomers=( изотопный изомеры‬ایزوتوپومیرزونه = ایزوتو‬

‫پي ایزومیرونه ) ‪ :‬هغه مالیکولونه دي چې د هر ایزوتوپ د اتوموشمیر پکې یوشي ولې د‬
‫مالیکولونو جوړښت یی توپیر لري ‪ .‬لکه ‪CH2DOH, CH3OD‬‬
‫)‪ isotropic=( изотропик‬ایزوتروپک ) ‪ :‬هغه جاپیریال دی چې فزیکي خواص پکې په جهت‬
‫پورې اړه نلري ‪ .‬د ‪ anisotropic‬سره یی پرتله کړئ ‪.‬‬
‫……………………………………………………………………………………‬
‫…‬

‫‪-J -‬‬

‫)‪ (Joliotium ( )-(Ji‬ژیولیتیم ) ‪ :‬کیمیاوي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی( ‪)۱۰۵‬دی ‪ .‬په ځینو‬
‫جدولونو کې د ( )‪ )Ns‬یا نیلزبور په نوم لیکل شوې دی ‪.‬‬

‫)‪ (Joule(джоль )-(J‬ژول ) ‪ :‬دکاراو انرژۍ واحد دی ‪ .‬که یو نیوټن قوه پر یوشي عمل وکړي‬
‫اوهغه شي ته د قوې دعمل په لور د یو متر په اندازه حرکت ورکړي ‪ ،‬دلته اجراشوی کار یو ژول‬
‫دی ‪.‬‬

‫‪1J = 1(N.m) = 107erg = 0,2388 cal‬‬

‫‪……………………………………………………………………………………..‬‬
 ‫‪300‬‬

‫‪-K-‬‬

‫‪ ( kainite‬کاینایت ) ‪ :‬د ( ‪ )MgSO4 . KICl . 3H2O‬دوګونې مالګه د کاینایت په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Kalinite‬کالینایټ ) ‪ :‬یو منرال دی ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی ( ‪)Al2(SO4)3. K2SO4 . 24H2O‬‬

‫دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Kaolin=(каолин‬کاؤلین ) ‪ :‬سپینه نرمه خاوره ده ‪ .‬د چین د خاورې په نوم هم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Keratin‬کیراتین ) ‪ :‬یو ډول پروتین دي ‪ .‬په ویښتانو ‪ .‬بڼکو او ښکرونو کي پیداکیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Kerosene=(керосин‬کیروسین ) ‪ :‬پترولیم وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Ketals=( кеталы‬کیتالونه ) (‪ )acetal‬ته ورته عضوي مرکبونه دي ‪،‬چې د کیتون او الکول‬
‫دتعامل څخه الس ته راځي ‪ .‬که د کیتون ( ‪ )R-CO-R‬یو مالیکول د الکول (‪ )R-OH‬د‬
‫یومالیکول سره تعامل وکړي ‪،‬نو نیمګړی کیتال ( هیمي کیتال) جوړیږي او که دغه تعامل‬
‫دوام وکړي ‪ ،‬نو بشپړ کیتال الس ته راځي چې جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪ ( ketene‬کیتین ) ‪ :‬د کیتینونو عمومي فورمول ( ‪ )R1R2 = C = O‬دی ‪ .‬دلته ( ‪ )R1‬او (‪) R2‬‬
‫عضوي ګروپونه دي ‪ ( CH2=C=O ) - ethenone .‬د کیتینونو بیلګه ده ‪.‬‬
 ‫‪301‬‬

‫)‪ ( keto-enol tautomerism=( кето инол таутомерия‬کیتو –ین اول توتومیري ) ‪ :‬یو ډول‬
‫توتو میري ده ‪ ،‬چې په هغې کې د مالیکول (کیتوني ) او ( ین اول) بڼې په خپل منځ کې په تعادل‬
‫کې وي ‪ .‬دلته د هایدروجن یو اتوم د کاربن د اتوم څخه د همدغه کاربن ګاونډي کاربن سره وصل‬
‫د اکسیجن اتوم ته په متعادل ډول ځي راځي ‪ .‬دغه پیښه په الندې ډول ښودل کیږي ‪.‬‬

‫دتوتومیري تعادل پروخت په سستم کې داړوند ایزومیونو د مالیکولونو نسبت معین وي ‪.‬‬

‫)‪ (keto form=( кето форм‬کیتوني بڼه ) ‪ keto enol:‬توتو میري وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Ketohexose=( кето гексозь‬کتو هکسوز ) ‪ :‬مونو سکراید وګورئ‪.‬‬

‫) ‪ ( Ket ol=( кет ол‬کیت اول ) ‪ :‬عضوي مرکبونه دي ‪،‬چې د کیتو ( ‪ )=CO‬او الکول (‪-CH2-‬‬
‫‪ )OH‬ګروپونه دواړه لري ‪ .‬کیت اولونه د کیتون ددوه مالیکولونو د کاندسیشني تعامل اویا د‬
‫دوه قیمته الکول ( لکه ګالی کول) د اکسیدیشن څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Ketones=( кетоны‬کیتونونه ) ‪ :‬د کیتونو عمومي فورمول ( ‪ ) R-CO-R‬دی ‪.‬ایتایل متایل‬
‫کیتون (‪ )C2H5OCH3‬یی یومثال دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Ketopentose=( кетопинтоз‬کیتو پنتوز ) ‪ :‬مونو سکرایدونه وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Ketose=( кетозы‬کیتوز ) ‪ :‬مونوسکرایدونه وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Kilo=(кило ) –( k‬کیلو ) ‪ :‬داکلمه په متریک سستم کې کارول کیږي اود یو واحد زرچنده‬
‫والی ښېي ‪.‬لکه‬

‫‪1000g = 1kg , 1000m = 1km , 1000V =1kV‬‬

 ‫‪302‬‬

‫)‪ ) kilogram=килграм‬کیلوګرام) ‪:‬د ( ‪ ) SI‬په سستم کې د کتلې د اندازه کولو واحد دی ‪ .‬یو‬
‫کیلو ګرام کتله د پالتین – ایریدیم څخه جوړې هغې نمونې دکتلې سره مساوي ده کومه چې‬
‫پاریس ته نژدې ښار( ‪ )severes‬کې د وزنونو په نړیوال دفتر کې ساتل کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( kimberlite‬کمبرالیټ ) ‪ :‬یوه تیګه ( ډبره ) ده ‪،‬چې الماس پکې وي ‪.‬‬

‫) ‪ ( kinematic viscosity=(вискоза) ) –(Ѵ‬کنتیکي سرښناکي ) ‪ :‬دیوې مای د سرښناکۍ‬

‫اوکثافت نسبت دی ‪ .‬د (‪ )SI‬په واحدونو کې د ( ‪ )Ѵ‬واحد) ‪ ) m2 . S-1‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( kinetic energy=(кинетическая энергия‬کنتیکي انرژي = حرکي انرژي ) ‪ :‬انرژي‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( kinetics=(кинетика‬کنتک ) ‪ :‬د فزیکي کیمیا یوه څانګه ده ‪ ،‬چې د کیمیاوي تعاملونو‬
‫چټکتیا ( سرعت ) څیړي ‪.‬‬

‫‪ ( kipp’s apparatus‬د کش اله ) ‪ :‬البراتواري اله ده ‪ ،‬چې په هغې کې د یوې جامدې مادې اویوې‬
‫مای د تعامل په پایله کې یوغاز الس ته راځي ‪ .‬لکه د کش په اله کې چې د مالګې د تیزابو او ایرن‬
‫سلفیت دتعامل څخه ‪ ،‬د هایدروجن سلفاید غاز الس ته راځي ‪.‬‬
‫)‪ ( kohlraush equation=( уравнения колерауща‬د کول راوش معادله ) ‪ :‬کلول راوش د‬
‫قوي الکترولیتي محلول دمعادل برقي هدایت ) ‪( λ‬ارتباط د هغه محلول د نارملتي غلظت ‪( C‬‬
‫)سره په الندي ډول ښېي ‪.‬‬
‫…‬
‫‪λ = λ0 - A√ C‬‬

‫دلته (‪ )λ 0‬د ډیر نري ( د ډیر رقیق ) محلول معادل برقي هدایت ‪ )λ( ،‬د امتحاني محلول معادل‬
‫برقي هدایت ‪ )A ( ،‬یو ثابت عدد دی چې عددي قیمت یی د محلل په طبیعت ‪ ،‬اود تودو خې په‬
‫درجې پورې اړه لري ‪.‬‬
 ‫‪303‬‬

‫‪ ( Kolb’s method‬د کولب متود ) ‪ :‬د کاربوکسایلک اسید د مالګي د محلول د الکترولیز څخه‬
‫د الکانونو د السته راوړلو یو متود دی ‪ .‬دبیلګې په توګه د ( ‪ )RCOONa‬مالګې دالکترولیز‬
‫پروسه او نتیجه په الندي تعاملونو کې ګورو ‪:‬ددي مالګې د الکترولیز په جریان کې د ( ‪RCOO-‬‬
‫) انیون ا نود ته جذب اوالکترون له السه ورکوي او په یو رادیکال اوړي ‪.‬‬

‫‪RCOO- -e → RCOO.‬‬

‫دا رادیکال تجزیه کیږي او دالکایل رادیکال )‪ (R.‬ترې جوړیږي‬

‫‪RCOO. → R. + CO2‬‬

‫بیا د الکایل دوه دغسې رادیکالونه یو ځای کیږي او الکان ورکوي ‪.‬‬

‫‪R . + R . → RR‬‬

‫‪ ( kroll process‬د کرول پروسه ) ‪ :‬د فلزي مګنیزیم په واسطه د فلزونو د کلورایدونو د احیا‬
‫کولو له الرې د فلزونو الس ته راوړل د کرول پروسه بلل کیږي ‪ .‬لکه ‪:‬‬

‫‪TiCl4‬‬ ‫→ ‪+ 2 Mg0‬‬ ‫‪Ti(s) + 2 MgCl2‬‬

‫)‪ ( Krypton=(криптон) – (Kr‬کریپتون ) ‪ :‬د نججیبو ( تنبلو ) غارونو له ډلې یو عنصر دی ‪.‬‬
‫اتومي نمبر یی (‪ ، )36‬اتومي کتله یی( ‪ )83,80‬د ویلي کیدو نقطه یی( ‪ ، )-156,60C‬دجوش‬
‫نقطه یی (‪( - 153, 30C‬ده ‪ .‬په هوا کې یی ټوله فیصدي ( ‪ ) 0,0001‬ده ‪ .‬کیمیاوي تنبل عنصردی ‪ .‬د‬
‫فلورین سره د (‪ ) KrF2‬مرکب جوړو ي ‪.‬دفینول ‪ ،‬کلوروفورم او یو شمیر نورو موادوسره یی هم‬
‫مرکبونه الس ته راغلي دي ‪ .‬کرپتون له هوا څخه الس ته راوړل کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Kurchatovium=(курчатовий)-Ku‬کورچاتویم یا کورچاتوپ ) ‪ :‬کیمیاوي عنصر دی‬

‫اتومي نمبر یی د عناصرو په دوره یی جدول ( روسي جدول ) کې ( ‪ ) ۱۰٤‬دی ‪ .‬انتقالي عناصر‬
‫وګورئ ‪.‬‬
‫……………………………………………………………………………………‬
 ‫‪304‬‬

‫‪-L-‬‬

‫‪ ( Labelling‬په نښه کول ) ‪ :‬په یومرکب کې د یو عنصر د ثابت ایزوتوپ پرځای دهغه د رادیو‬
‫اکتیف ایزوتوپ ځای کول ‪ ،‬د په نښه کولو په نوم یادیږي ‪ .‬او رادیو اکتیف عنصر (چې رادیو‬
‫اکتیف وړانګې خپروي اود ګایګر کونتر په واسطه رسوا کیږي )د په نښه شوي اتوم په نوم‬
‫یادیږي ‪ .‬په نښه شوی اتوم د کیمیاوي تعاملونو د میخانیکیت د څیړلو لپاره په کاریږي ‪.‬‬
‫دبیلګې په توګه د الندې کیمیاوي تعامل څخه اوبه او ایستر الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪R-COOH + HO-R → H2O + RCOOR‬‬

‫ددې لپا ره چې وپوهیږو چې په دې اوبو کې شامل اکسیجن د الکول د ( ‪ )-OH‬اوکه د تیزاب د (‬

‫‪ )-COOH‬ګروپ څخه دی ‪ ،‬نو د تیزابو د ( ‪ )-OH‬په ګروپ کې داکسیجن د عادي ایزوتوپ‬
‫(‪ ) O‬پرځای ‪ ،‬د اکسیجن د رادیو اکتیف ایزوتوپ ( ‪) O‬یو اتوم داخیلوي ‪ ،‬اود پورتني تعامل‬
‫‪۱۸‬‬ ‫‪۱۶‬‬

‫څخه الس ته راغلې اوبه په ګایګر کونتر کي ازمایی ‪ .‬دلته لیدل کیږي ‪ ،‬چې دغه اوبه ( ‪) H2O‬‬
‫‪۱۸‬‬

‫دي یعنې رادیو اکتیف وړانګې خپروي ‪ ،‬نو له دې څخه معلومبږي چې د الکول اود عضوي‬
‫تیزاب په تعامل کې د الکول د مالیکول ( ‪ )-H‬اود عضوي تیزاب د مالیکول د ( ‪ )-OH‬ګروپ یو‬
‫ځای کیږي او اوبه جوړوي ‪ .‬په همدې طریقه ثابتیږي ‪،‬چې د فوتوسنتیز په عملیه کې د جوړشوي‬
‫قند په ترکیب کې شامل کاربن ‪ ،‬نباتات د هوا دکاربنډای اکساید څخه اخلي اود ځمکې په اوبو‬
‫کې حل کاربني مرکبونو څخه یی نه اخلي ‪.‬‬

‫‪ (Labile‬البل ) ‪ :‬هغه کیمیاوي مرکب دی ‪ ،‬چې په هغه کې یو ټاکلې اتوم یا د اتومو ګروپ په بل‬
‫اتوم تعویضیدای شي ‪ .‬دا اصطالح په کامپلکس مرکبونو کې یو لیګاد په بل لیګاند د‬
‫تعویضیدود متعادل تعامل لپاره کاروي ‪.‬‬
 ‫‪305‬‬

‫)‪ ( Lactams=(лактамы‬لکټام ) ‪ :‬عضوي حلقوي مرکبونه دي ‪ ،‬چې د حلقې په جوړښت کې یی‬

‫د (‪ )- NH-CO-‬ګروپ شامل وي ‪ .‬دامرکبونه د یو مالیکول د ( ‪ )-NH2‬او ( ‪ )-COOH‬ګروپونو‬
‫تر منځ د تعامل په نتیجه کې جوړ او یو حلقوي اماید ترې الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Lactate‬لکتیټ ) ‪ :‬د لکټک اسید مالګه یا استر دی ‪.‬‬

‫‪ ( Lactic acid‬لکټک اسید ) ‪ :‬بې بویه ټینګه تروه مای ده ‪ ،‬نسبي کثافت یی (‪ ،) 1,206‬د ویلي‬
‫کیدو نقطه یی (‪ ) 180C‬اود جوش نقطه یی ( ‪ )1220C‬ده ‪ .‬کیمیاوي فورمول ‪ ,‬او سستماتیک‬
‫نوم یی الندې دی‬

‫‪ ( Lactims‬لکتیمونه ) ‪ :‬لکټامونه وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Lactones=( лактоны‬لکټونونه ) ‪ :‬عضوي مرکبونه دي ‪ ،‬چې د کړۍ په جوړښت کې یی‬

‫‪O‬‬
‫||‬
 ‫‪306‬‬

‫)‪(- C-O-‬ګروپ شامل دی ‪ .‬دا مرکبونه د عین مالیکول د ( ‪ )-COOH‬او ( ‪ )-NH2‬ګروپونو تر‬
‫منځ تعامل په نتیجه کې جوړی او یو حلقوي استر منځ ته را وړي ‪.‬‬

‫)‪ ( Lactose, milk sugar=( лактоза‬لکټوز ‪ ،‬دشیدو قند ) ‪ :‬دا قند یواځې په شیدو کې پیدا‬
‫کیږي د غوا شیدې (‪ )٤،۷٪‬لکتوز لري ‪ .‬د لکتوز خوږه د سکروز په پرتله لږه ده ‪ .‬د لکتوز جمعي‬
‫فورمول ( ‪ )C12H22O11‬او جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪ ( Laevorotatory‬کیڼ خوا ته ګرځونکی ) هغه کیمیاوي مرکب دی ‪ ،‬چې د قطبي شوي نور د‬
‫قطبیت سطحه کیڼ خوا ته ګرځوي ‪.‬‬

‫‪ ( Laevulose‬لیولوز ) ‪ :‬فرکټوز یا مونو سکراید وګورۍ ‪.‬‬

‫)‪( Langmuir adsorption isotherm=( изотерма адсорбции ленгмюра‬د النګمیور‬

‫دسطحي جذب ایزوترم ) ‪ :‬د النګمیور د سطحي جذب معادله الندې ورکړل شوې ده ‪:‬‬
 ‫‪307‬‬

‫دلته (‪ ) Ө‬د جاذب د مخ هغه برخه ښېي چې غاز ورباندې جذب شوی دی ‪ )b( ،‬د جاذب پر مخ د‬
‫غاز دجذبیدو او بیرته جال کیدو د تعادل ثابت دي)‪ ) k1( , ( b = k1 / k2‬د جذبیدو او ( ‪)k2‬‬
‫دبیرته دجالکیدو دسرعتونو ثابتونه دي ‪ .‬او (‪ ) P‬د جاذب پر مخ د جذبیدونکي غاز فشار ښېي ‪.‬‬
‫دلینګمیور معادله په الندې فرضیو والړه ده ‪.‬‬
‫‪ -۱‬د جذبیدونکي غاز د مالیکولو تر منځ د جذب او دف قواوې عمل نه کوي ‪.‬‬
‫‪-۲‬د جاذب پرمخ د جذب ټول مرکزونه د هره لحاظه یو شی دي ‪.‬‬
‫‪-۳‬د غاز جذب هغه وخت پای ته رسیږي چې د جاذب پرمخ د جذب شوي غاز یوه مالیکولي طبقه‬
‫جوړه شي‬

‫)‪ ( Lanthanoid contraction=( лантанидный сжатия‬النتانوئیدي انقباض ) ‪:‬‬

‫‪lanthanoids‬وګورئ‪.‬‬

‫دځمکې کم پیدا‬ ‫)‪ ( Lanthanides, rare-erth elements=( лантаниды‬النتانوئیدونه =‬

‫عناصر) ‪ :‬د عناصرو د دوره یی جدول د ( ‪ )۵۷‬نمبر عنصر یعني د النتان) ‪ ( La‬د بیروني‬
‫الکتروني پوښ ( ‪ )n=6‬په ( ‪ )6S‬الکتروني اربیټال کې دوه الکترونونه ځای لري )‪ ،(6S2‬او په‬
‫هغې پسۍد نورو څوارلسو عناصرو ( ‪ )۷۱ – ۵۸‬د بیروني الکتروني پوښ (‪ ) n =6‬په (‪)6S‬‬
‫اربیټال کې هم دوه الکترونونه ځای شوي دي ‪ ،‬نو ځکه ددې عناصرو کیمیاوي خواص النتان ته‬
‫ورته دي او له همدې کبله د النتانوئیدو په نوم یادیږي ‪ .‬په النتانوئیدونو کې د اتومي نمبر په‬
‫زیاتیدو سره یو یو پروتون په هسته کې اوهم یو یو الکترون په الکتروني پوښ کې اضافه کیږي‬
‫‪ ،‬خو دا نوبټي الکترون په اخري الکتروني پوښ کې نه بلکې د څلوررم الکتروني پوښ (‪) n=4‬‬
‫په (‪ ) 4f‬الکتروني اربیټال کې ځای نیسي ‪ ،‬چې په نتیجه کې د هستې او څلورم الکتروني پوښ‬
‫تر منځ د متقابل جذب قوه په تر تیب سره زیاته او څلورم الکتروني پوښ هستې ته رانژدې کیږي ‪.‬‬
‫همدا وجه د ه چې د النتانوئیدونو ایوني شعاک د النتان ( ‪ )0,106nm‬څخه تر لوتینیم ‪( Lu -‬‬
‫‪ )0,0848nm‬پورې کمیږي ‪ .‬دې پیښې ته النتانوئیدي انقباض وایي ‪ .‬د النتان او النتانوئیدو د‬
‫بیروني الکتروني پوښ الکتروني جوړښت الندې ورکړل شوی دی ‪.‬‬
 ‫‪308‬‬

‫‪57- lanthanum( La) -5d16S2‬‬

‫)‪58-cerium(Ce)-4f5d16S2(or 4f26S2‬‬
‫‪59-praseodymium(Pr)-4f36S2‬‬
‫‪60-neodymium(Nd)-4f46S2‬‬
‫‪61-promethium(Pm)-4f56S2‬‬
‫‪62-Samarium(Sm)-4f6S2‬‬
‫‪63-europium( Eu) -4f76S2‬‬
‫‪64-Gadolinium(Gd) -4f75d16S2‬‬
‫‪65-Terbium(Tb) -4f96S2‬‬
‫‪66-dysorosium(Dy) -4f106S2‬‬
‫‪67-Holmium(Ho)-4f116S2‬‬
‫‪68-Erbium(Er)-4f126S2‬‬
‫‪69-Thulium(Tm)-4f136S2‬‬
‫‪70-Yterbrium(Yb)-4f146S2‬‬
‫‪71-Lutinium(Lu)-4f145d16S2‬‬

‫)‪( Lanthanons=( лантаниды‬الن تان وس ( النتانوئیدونه وګورئ ‪.‬‬

‫‪( Lanthanum=(лантан)-La‬النتانوم = النتان ) ‪ :‬النتان نقره یی رنګه فلزي عنصر دی ‪ .‬د‬

‫عناصرو په دوره یی جدول کې په (‪ ) 111B‬نیم ګروپ کې ځای لري ‪.‬اتومي نمبر یی ( ‪ ، )57‬اتومي‬
‫کتله یی ( ‪ ، )138,91‬د ویلي کیدو درجه یی(‪ )9210C‬اود جوش درجه یی ( ‪ )34570C‬ده ‪ .‬نسبي‬
‫کثافت یی ( ‪ )6,146‬او اکسیدیشني درجه یی(‪ )+3‬ده ‪ .‬په عادي تودوخه کې اوبه تجزیه کوي ‪،‬‬
‫په رقیقو تیزابو کې ژرحلیږي ‪ .‬النتان په ‪ ۱۸۳٩‬کال کارل موساندر پیژندلی دی ‪.‬‬

‫)‪(Laser(light amplification by stimulated emission of radiation) Laser =(ЛАЗЕР‬‬

‫دهڅونې دا غیز الندې د ازاد ې شوې ر ا د وړانګو د بهیر تقویه ) ‪ :‬دتشعش د منب څخه راغلې‬
‫او ب یا یو رنګه)‪ ( monochromatic‬شوې الکترومقناطیسۍ وړانګې (لکه انفرارډ ‪ ،‬د لید ر ا‬
‫‪ ،‬اولترافیولت او یا د ‪ X‬وړانګې) د امپلیفایر په واسطه یو ځای( ‪( coherent‬او په پایله کې ‪ ،‬د‬
‫وړانګو تقویه شوی بهیر منځ ته راځي ‪ .‬د وړانګو دغه تقویه شوی بهیر د الزر د وړانګو په نوم‬
‫یادیږي ‪ .‬د الزر وړانګې د فوتوکیمیاوي تعاملونو د څیړنې ‪ ،‬په مالیکو لي سپکتروسکوپۍ ‪،‬‬
‫فیمتو کیمیا ‪ ،‬معاصر جنګي اوهم د طبابت په تخنیک کې کارول کیږي ‪.‬‬
 ‫‪309‬‬

‫‪ (Latent heat‬د فازي اوښتون تودوخه ) ‪ :‬هغه تودوخه ده ‪ ،‬چې د ټاکلي فشار الندې د تودو خې‬
‫په ثابته درجه کې دیوې خالصې کیمیاوي مادې د فازي اوښتون په جریان کې جذب یا ازادیږي ‪.‬‬
‫د بیلګې په توګه د یوې مادې د ویلي کیدوتودوخه ‪ ،‬هغه تودوخه ده ‪،‬چې د ویلي کیدو په نارمله‬
‫ثابته د تودوخې درجه کې د یو مول ( یا یو ګرام ) خالصې کیمیاوي مادې د ویلي کیدو په جریان‬
‫کې مصرفیږي ‪.‬د دغه تودوخه په ( ‪ ) Cal/g , Cal / mol , j / g , j / mol‬اندازه کوي ‪..‬‬

‫‪ ( Latex‬التکس ) ‪ :‬د ربړ د ونې څخه الس ته راغلې ربړ یا په اوبو کې دغې ته ورته د مصنوعي‬
‫پولیمیر ثابت سوسپنشن د الټکس په نوم یادیږي ‪ .‬د مصنوعي الټکس څخه ربړ او پالستیکي‬
‫شیان لکه ربړي دستکشې ‪ ،‬واترپروپ جامې او نور شیان جوړوي ‪.‬‬

‫)‪( Lattice=(кристаллическая рещетка‬التس=کرستلي جالۍ ) ‪ :‬په جامد کرستلي شي کې‬

‫د اتومو ‪ ،‬ایونو یا مالیکولو څخه جوړ منظم هندسي جوړښت د کرستلي جالۍ په نوم یادیږي‬
‫‪ crystal lattice.‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪( Lattice energy=( энергия кристаллической рещеткой‬د کرستلي جالۍ انرژي )‬

‫‪:‬هغه انرژي ده ‪ ،‬چې دیوې مادې د کرستل د ذرو ( اتومو‪ ،‬ایونو ‪ ،‬یا مالیکولو ) یوله بل څخه په‬
‫الیتناهي لرې فاصله جالکولو لپاره ضرور ده ‪.‬‬

‫‪( Lattice vibration‬دکرستلي جالۍ دذرو اهتزازات ) ‪ :‬د کرستلي جالۍ ذرات د خپل اساسي‬
‫موقعیت چاپیره متناوب اهتزاز کوي ‪ ،‬چې د کرستلي جالۍ د اهتزازاتو په نوم یادیږي ‪ .‬کله چې‬
‫کرستل ته حرارت ورکول کیږي ‪ ،‬نود کرستل د ذراتو د اهتزازونو امپلیتود هم زیاتیږي ‪ .‬اود د‬
‫تودوخې په ټاکلې درجه کې باالخره کرستلي جالۍ ړنګیږي او جامد کرستل په مای اوړي ‪.‬‬
‫دتودوخې دغه درجه د کرستل د ویلي کیدو د تودوخې د درجې په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Laughing gas‬مسکن غاز) ‪:‬ډای نیتروجن اکساید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Lauric acid‬الورک اسید ) ‪dodecanoic acid :‬وګرئ ‪.‬‬

 310

‫ ( د کیمیاوي تعادل‬Law of chemical equilibrium=(закон химические равновесия)

. ‫ وګورئ‬equilibrium constant: ) ‫قانون‬

‫ (د انرژۍ د تحفظ‬Law of conservation of energy= (закон сохранения энергия)

. ‫ وګورئ‬conservation law ‫ د‬: ) ‫قانون‬

) ‫ ( د کتلې د تحفظ قانون‬Law of conservation of mass=(закон сохранения массы)

‫ وګورئ‬:conservation law

: ) ‫ ( د ثابت ترکیب قانون‬Law of constant composition=(постоянства состава закон

. ‫وګورئ‬chemical combination

‫وګورئ‬chemical combination : ) ‫ ( دثابت ترکیب قانون‬Law of definite proportion=(

‫ وګرئ‬mass action : ) ‫( د کتلې دعمل قانون‬Law of mass action=(дейсвия масс закон)

‫ ( د مضاعف نسبتونو‬Law of multiple proportion=(кратных отнощения закон)

‫وګورئ‬chemical combination : ) ‫قانون‬

T1/2 = 8sec) ‫ رادیو اکتیف‬: ) ‫( الورینسیم = الورینسي‬Lawrencium(лоренсий ) – ( Lr)

( ‫ اود لمړي پیژندل شوي ایزوتوپ کتلوي عدد یی‬، )۱۰۳ ( ‫ اتومي نمبر یی‬. ‫) فلزي عنصر دی‬
. ‫ کال البرت غیورسو پیژندلی دی‬۱٩۶۱ ‫ داعنصر په‬. ‫)دی‬۲۵۷

‫ ( د کیمیاوي ترکیب‬Law of chemical combination=(закон химического состава)

. ‫وګورئ‬chemical combination : ) ‫قانون‬

. ‫ مالیکولي اربیټال وګورئ‬: ) ‫ ( د اتومي اربیټالونو خطي ترکیب‬LCAO

. ‫ فلزي عنصر دی‬، ‫ خړ‬، ‫ دروند‬: ) ‫ پلمبیم‬، ‫ )سرب‬Lead , Plumbium=(свенец ) –(Pb )

‫ د ویلي کیدو‬، ) )۲۰۷¸ ۱٩ ( ‫ اتومي کتله یی‬، ) ۸۲(‫ اتومي نمبر یی‬،)11,35( ‫نسبي کثافت یی‬
 ‫‪311‬‬

‫درجه یی(‪ ، ) 3270C‬د جوش درجه یی(‪ ، ) 17400C‬اکسیدیشني درجې یی(‪ ) +2 , +4‬دي‬
‫زیاتره مرکبونه یی زهرجن دي ‪.‬په صنعت کې ډیر کارول کیږې ‪.‬‬

‫)) ‪ Lead(11)acetate=( ацетат свенца(11‬سرپ(‪ )11‬اسیتیت ) ‪Lead(11) :‬‬

‫‪ethanoate‬وګورئ‬
‫)‪ ( Lead-acid accumulator= (свенцавый акумулятор‬سربي ‪ -‬تیزابي بطرۍ ) ‪ :‬د سربي ‪-‬‬
‫تیزابي بطرۍ الکترودونه د سرپ څخه جوړ دي ‪.‬ددې بطرۍ مثبت الکترود (‪) PbO2‬خم یره پ ه‬
‫پوښل شوی دی ‪ .‬او منفي الکترود یی سربي میله یا لوحه ده ‪ .‬دواړه الکترودونه د ګوګړو د‬
‫تیزابو په نري ( رقیق) محلول کې ایښودل کیږي ‪ .‬دسربي – تیزابي بطرۍ د فعالیت پروخت په‬
‫دواړو الکترودونو کې ( ‪ )PbSO4‬جوړیږي ‪.‬‬

‫)‪(-) SO4-2.aq + Pb(s) -2e- → PbSO4(s‬‬

‫‪(+)4 H+ + SO4-2 .aq +PbO2 +2e- → PbSO4(s) + 2H2O‬‬

‫……………………………………………………………‬
‫‪2H2SO4 + Pb0 + PbO2 ↔ 2PbSO4 + 2 H2O‬‬

‫سربي تیزابي بطرۍ‬

 ‫‪312‬‬

‫پورتنی تعامل رجعي دی ‪ ،‬نو ځکه سرپي – تیزابي بطرۍ د بې چارخ کیدو په صورت کې بیرته‬
‫چارجیدای شي ‪ .‬د سرپي – تیزابي بطرۍ محرکه برقي قوه ( ‪ )2V‬ده ‪ .‬چې په موترو کې ددغو‬
‫بطریو شپږدانې (‪ ) 12V‬برې تولیدوي‪ .‬د سرپي تیزابي بطرۍ هر کیلوګرام له ( ‪ )80‬تر (‪) 120‬‬
‫کیلو ژوله انرژي تولیدوي ‪ accumolator (.‬وګورئ ) ‪.‬‬

‫) ) ‪ (Lead(11)carbonate=( карбонат свенца(11‬سرپ)‪ (11‬کاربونیت ) ‪:‬سپینه جامده‬

‫ماده (‪ ) PbCO3‬ده ‪ .‬په اوبو کې نه حلیږي ‪ ،‬د تودوخې په (‪ ) 3150C‬کې تجزیه او (‪)PbO , CO2‬‬
‫ورکوي ‪.‬‬
‫‪ ( Lead(11) carbonate hydroxide‬سرپ (‪ ) 11‬کاربونیت هایدرو اکساید ) ‪ :‬داماده په اوبو‬
‫کې حلیږي ‪ ، .‬د تودوخې په ( ‪ )4000C‬کې تجزیه کیږي ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی‬
‫‪ 2PbCO3.Pb(OH)2‬دی ‪.‬‬

‫‪ ( Lead-chamber process‬د سرپي ګوټې یا لډ چمبر پروسه ) ‪ :‬په اوبو کې د پوتاسیم نایتریت(‬
‫کتلست ) په مرسته ( ‪ )SO2 + 0,5O2 → SO3‬تعامل اجراکول او له دې الرې دګوګړوتیزاب‬
‫الس ته راوړل د لیډ چمبر د پروسې په نوم یادیږي ‪. .‬‬

‫)‪ ( Lead dioxide=(двуокись свинец‬سرپ اکساید ) ‪ lead(1V) oxide:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Lead(11) ethanoate , lead(11) acetate=( свинец(11) ацетат‬سرپ (‪ ) 11‬ایتانوئیت‬

‫‪ ،‬سرپ (‪ )11‬اسیتیت ) ‪ :‬سپینه جامده په اوبو کې ښه او په ایتانول کې لږه حل کیدونکې ماده(‬
‫‪ ) Pb(CH3COO)2‬ده ‪ .‬درې او ان لس مالیکوله کرستلي اوبه لرالی شي ‪ .‬خوږ خوند لري ‪،‬نو‬
‫ځکه د سرپ د قند په نوم هم یادیږي ‪.‬‬

‫))‪ ( Lead(1V) ethanoate , lead tetra acetate=( ацетат свинца(1V‬سرپ ( ‪)1V‬‬

‫ایتانوئیت ‪ ،‬سرپ ټترا اسیتیت) ‪ : :‬بې رنګه جامده ماده ‪ Pb)CH3COO)4‬ده ‪ .‬په اوبو کې‬
‫تجزیه کیږي او په ایتانوئیک اسید کې حلیږي ‪.‬‬

‫) ) ‪ ( Lead(1V) hydride=(гидрид свинец(1V‬سرپ ( ‪ )1V‬هایدراید )‪plambane :‬‬

‫وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪313‬‬

‫)‪ ( Lead monoxide=( моноокись свенеца‬سرپ مونو اکساید ) ‪ lead(11) oxide:‬وګورئ‬

‫)) ‪ ( Lead(11) oxide=(окись свинецa (11‬سرپ (‪ ) 11‬اکساید ) ‪ :‬زیړه جامده ماده )‪(PbO‬‬
‫ده ‪.‬‬

‫) ) ‪ (lead(11) sulphate=( сульфат свинецa (11‬سرپ (‪ ) 11‬سلفیټ ) ‪:‬سپینه کرستلي‬

‫ماده (‪ ) PbSO4‬ده ‪ .‬په اوبو کې نه حلیږي ‪ ،‬خو د امونیم د مالګو په محلول کې حلیږي ‪.‬‬

‫)) ‪ ( lead(11) sulphide=( сульфид свинец(11‬سرپ (‪ ) 11‬سلفاید ) ‪ :‬توره جامده کرستلي‬

‫ماده( ‪ ) PbS‬دا ه‪.‬په اوبو کې نه حلیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( lead tetra acetate=( тетра ацетат свинецa‬سرپ ټټرا اسیتیت )‪lead(1V) ethanoate‬‬
‫‪ :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( lead(1V) tetraethyl, tetraethyl lead=( тетраэтил свинец‬سرپ (‪)1V‬ټټراایتایل ‪ ،‬تتر‬

‫ایتایل سرپ ) ‪ :‬بې رنګه مای ‪ Pb(C2H5(4‬ده ‪ .‬په اوبو کې نه حلیږي ‪ ،‬خو په ایتانول ‪ ،‬بنزین ‪،‬‬
‫پطرولیم کې حلیږي ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )1,659‬دویلي کیدو درجه یی(‪ ، ) -1370C‬دجوش‬
‫درجه یی(‪ ) 2000C‬ده‪.‬‬

‫)‪ ( Leavomycetinum=( ливомицитин‬لیو مای سیتینوم = لیو میسیتین) ‪ :‬بې رنګه‬

‫کرستلي ډیر ترخه انتي بیوتیک مواد دي ‪ .‬او لومړنی انتي بیوتیک دي چې په مصنوعي ډول‬
‫جوړشوي ‪ ،‬د نسخوږي ( دیزانتري ) او نورو ناروغیو په تداوۍ کې کارول شوي دي ‪ .‬یو څه‬
‫زهرجن مواد دي ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی (‪ )C11H12O5Cl2‬او جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪Leavomycetinum=(Ливомицитин‬‬
 ‫‪314‬‬

‫)‪ ( Le chatelier’s principle =( Ле щателье принцип‬د لي شاتلې پرنسیش ) ‪ :‬ددې‬

‫پرنسیش پر اساس کله ‪،‬چې یو جریان ( لکه کیمیاوي تعامل ) د تعادل په حال کې وي اود‬
‫خارجي شرایطو ( کوم چې ددغه جریان پر تعادل اغیز کوي) یو هم تغیر وکړي ‪ ،‬نو دلته تعادل‬
‫داسې تغیر کوي ‪،‬چې راغلی تغیر بیرته جبران کړي او تعادل بیرته بر قرار شي ‪ .‬د بیلګې په توګه‬
‫الندې کیمیاوي تعامل د تعادل په حال کې په پام کې نیسو ‪:‬‬

‫)‪2SO2(g) + O2(g) ↔ 2SO3(g‬‬ ‫‪∆H<0‬‬

‫په پ ورتني تعامل کې شامل مواد ټول غازونه دي ‪ .‬لکه چې لیدل کیږي د اولیه موادو حجم ( درې‬
‫موله) د السته راغلیو موادو د حجم ( دوه موله ) څخه زیات دی ‪ .‬که د تعادل په حال کې پر دغه‬
‫سستم فشار زیات شي ‪ ، .‬نو د مستقیم (→ ) تعامل سرعت د معکوس تعامل(←) د سرعت په‬
‫پرتله زیاتیږي ‪،‬یعنې دلته د سستم حجم کم اود سستم فشار هم کیږي ‪ ،‬چې په دې ترتیب راغلی‬
‫تغیر جبران او سستم بیرته د تعادل حالت ته راځي ‪ .‬که د دغه متعادل سستم د تودوخې درجه لوړه‬
‫شي ‪ ،‬نو داچې ښي لور( →) ته تعامل اکزوترمیک دی اودهغې معکوس تعامل اندوترمیک دی‬
‫‪ ،‬نو دلته تعادل چش ( ←) لورته درنیږي تر څو تودوخه مصرپ اود تودوخې درجه بیرته راټیټه‬
‫او تعادل بیرته برقرار شي ‪.‬‬

‫‪ ( Leucine‬لیوسین ) ‪ :‬امینو اسید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Leucoform‬لیوکوفورم ) ‪ days:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Lewis acid and base‬د لیوس تیزاب او قلوي ) ‪ :‬اسید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Lieberman reaction‬د لیبرمان تعامل ) ‪ :‬د فینول د پیژندنې یو ازمیښت ( یو ټسټ ) دی ‪.‬‬
‫دسودیم نایتریت یو وړوکی کرستل د لږ مقدار امتحانې مادې سره په ګرم سلفورک اسید کې‬
‫حلوي ‪ .‬دامحلول پر اوبلن القلي اچوي ‪ .‬دلته د ابي شین رنګ را منځ ته کیدل د فینول د‬
‫موجودیت نښه ده‪.‬‬
 ‫‪315‬‬

‫)‪ ( Ligand=( лиганд‬لیګاند ) ‪ :‬په کامپلکس مرکب کې هغه ایونونه یا خنثی مالیکولونه ‪ ،‬چې‬
‫د کامپلکس جوړونکي اتوم ( مرکزي اتوم چې معموال مثبت ایون وي ) سره مستقیم وصل وي د‬
‫لیګاند په نوم یادیږي ‪ .‬د لیګاندونو او مرکزي اتوم تر منځ کیمیاوي اړیکه معموال دونر اکسپتر‬
‫اړیکه وي ‪،‬چې په هغې کې لیګاندد الکتروني جوړې د دونر ‪ ،‬او مرکزي اتوم د الکتروني جوړې‬
‫د اکسپتر په توګه عمل کوي ‪ .‬په الندې کامپلکس مرکبونو کې ( ‪ )Zn‬او ( ‪ )Al‬مرکزي اتومونه‪,‬‬
‫( ‪ )H2O‬او (‪ ) NH3‬لیګاندونه دي ‪ .‬په ډای کلوراید ټټرا ا مین جسست کې ‪ ،‬د جست کو‬
‫اردنیشني نمبر ( ‪ ، )٤‬اوپه تراي کلوراید هکذا اکواالومینیم کې د المونیم کواردنیشني نمبر (‪۶‬‬
‫) دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Ligand-field theory=( теория поля легандов‬د لیګاندي ساحې تیوري ) ‪ :‬د‬
‫کرستلي ساحو تیوري وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Light reaction , light dependent reaction‬ر ایی تعامل ) ‪ :‬فوتو سنتیز وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Lime‬الیم ) ‪ :‬کلسیم اکساید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Limestone‬الیم ستون ‪ ،‬دچونې تیږه ) ‪:‬رسوبي تیږې دي چې د کلسیم کاربونیټ او مګننیزیم‬

‫کاربونیټ څخه جوړې دي ‪.‬‬

‫‪ ( Limewater‬د چونې اوبه ) ‪ :‬په اوبو کې د کلسیم هایدروکساید مشبوک محلول د چونې د اوبو‬
‫په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Linear molecule=( лененая молекула‬خطي مالیکول ) ‪ :‬هغه مالیکول دی ‪ ،‬چې‬

‫اتومونه یی د یو مستقیم خط په امتداد یو بل سره اړیکه لري ‪ .‬لکه د کاربنډای اکساید مالیکول‬
‫( ‪ ) O = C = O‬اونور ‪.‬‬
 ‫‪316‬‬

‫)‪( Line spectrum= ( лененый спектер‬خطي سپکتر ) ‪ :‬سپکتر وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Lenoleic acid‬لینولیئیک اسید ) ‪ :‬مای شحمي تیزاب دی‪ ،‬چې په مالیکول کې یی دوه د‬
‫(‪ )C=C‬اړیکي دي ‪ .‬جمعي فورمول یی ( ‪ )C18H32O2‬او کیمیاوي مشرح فورمول یی یی الندې‬
‫دی ‪.‬‬

‫‪CH3 (–CH2)4-CH=CH –CH2-CH =CH –(CH2)7 - COOH‬‬

‫‪ ( Linseed oil‬د زغرو د دانو تیل ) ‪ :‬پیکه زیړبخن تیل دي ‪ ،‬د زغرو د دانو ( تخم ) څخه الس ته‬
‫راځي ‪ .‬د ګالیسیرایدونو ګډوله ده ‪ ،‬چې په هغې کې ( ‪ )lino lenic acid , lino leic acid‬هم‬
‫شامل دي ‪ .‬د وارنس اود غوړ رنګ په جوړولو کې په کاریږي ‪.‬‬

‫‪ ( Lipase‬لیپاز) ‪ :‬یو انزایم دی ‪ ،‬چې په پانقراس اوپه وړو کولمو کې د غدو څخه ترشح کیږي ‪.‬‬
‫دا انزایم په شحمي تیزابونو د شحمیاتو په ټوټې کولولو کې د کتلست رول لري ‪.‬‬

‫)‪ ( Lipid = ( липид‬لیپیډ ) ‪ :‬لیپیدونه په اوبو کې ناحله او په عضوي محللونو ( بنزین ‪،‬‬
‫کلوروفورم اونورو) کې حلیږي ‪ .‬لیپیدونه په دوه عمده ګروپونو ویشل کیږي ‪ -۱ .‬کامپلکس‬
‫لیپیدونه ‪ :‬دګالی سیریدونو ( د حیواناتو او نباتاتو د غوړو او تیلو ) ‪ ،‬ګالیکو لیپیدونو ‪،‬‬
‫فاسفو لیپیدونو او واکس په ګډون د اوږده ځنځیر لرونکو شحمي تیزابونو استرونه په‬
‫کامپلکس لیپیدونو کې راځي ‪ -۲ .‬ساده لیپیدونه ‪ :‬ستیروئیدونه او تر پینونه ‪ ،‬چې په ترکیب‬
‫کې یی شحمي تیزاب شامل نه دي په ساده لیپیدونو کې راځي ‪ .‬لیپیدونه په عضویت کې ډیرې‬
‫دندې لري ‪ .‬غوړي او تیل د غذایی انرژۍ منب ده ‪ .‬فاسفولیپید او ستیرول ( لکه کولسترول ) د‬
‫حجرې د ممبران په جوړښت برخه لري ‪.‬واکسس د وجود د پوستکي مخ ته واټر پروپ خاصیت‬
‫ورکوي ‪ .‬د ‪ K ,E , A‬ویټامنونو په ګډون ترپینونه د ادرینال هورمون اود سکس هورمونونو په‬
‫ګډون ستیروئیدونه او بایل اسیدونه په لیپیدونو کې راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Lipoic acid‬لیپوئیک اسید ) ‪ :‬د ب کامپلکس د ویټامنونو څخه یو ویټامین دی ‪ ،‬چې په ینه‬
‫( ځیګر) کې پیداکیږي ‪.‬‬
 ‫‪317‬‬

‫)‪ ( Lipolysis=( липолиз‬لیپوالیزس ) ‪ :‬په ژوندي عضویت کې د زیرمه شوي لیپید ټوټه‬
‫کیدل د لیپوالیزس په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Lipoprotein=( липопротеин‬لیپو پروتین ) ‪ :‬لیپیدونه وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Lipowitz alloy‬لیپو وتز الیاژ ) ‪ :‬د تودوخې په ټیټه )‪ ( 70 – 740C‬درجه کې ویلي کیدونکې‬
‫الیاژ ( بسموت ‪ ، ۵۰٪‬سرپ ‪ ، ۲۷٪‬قلعي ‪ ، ۱۳٪‬کدمیم ‪ ) ۱۰٪‬دی ‪. .‬‬

‫)‪ ( Liquid=( жидкость‬مای ) ‪:‬مای د مادی یو فازي حالت دی ‪ .‬د یوې مادې د مای حالت‬
‫جوړښت دهغې د غاز او جامد حالت سره توپیر لري ‪.‬د غاز د مالیکولو تر منځ کوم نظم وجود‬
‫نلري او ټول مالیکولونه کوالی شي ازادانه په هر لورې حرکت وکړي ‪ ،‬نو ځکه ټا کلي مقدار غاز‬
‫که په لوی یا واړه لوښي کې واچول شي دهغه مالیکولونه د لوښي په ټول حجم کې خپریږي( ټول‬
‫لوښی ډکوي )‪ .‬د جامد کرستلي جسم ذرات ( اتومونه ‪ ،‬ایونونه ‪ ،‬مالیکولونه ) یود بل په نسبت‬
‫په ټاکلیو فاصلو کې په ځانګړي نظم ځای پرځای شوي دي ‪ .‬همدا وجه ده ‪ ،‬چې جامدات ټاکلې‬
‫حجم او هم ټاکلی شکل لري ‪ .‬مایعات د غازونو او جامداتو تر منځ بین البیني حالت لري ‪ .‬دمای‬
‫د ذرو تر منځ د جامد حالت په څیر سراسري نظم وجود نلري ‪ .‬همدا وجه ده ‪ ،‬چې مای ټاکلی شکل‬
‫نلري او په هر ډول لوښي کې اچول کیدای شي ‪ .‬مګر په مایعاتو کې کومې ذرې چې د مالیکول د‬
‫قطر د څو چنده فاصلې په اندازه یو بل سره نژدې وي د هغوۍ ترمنځ د جامداتو په څیر د فاصلې‬
‫حد او ټاکلې نظم وجود لري ‪ ،‬نو ځکه مایعات ټاکلی حجم لري ‪.‬‬
‫)‪ ( Liquid crystal= ( жидкие кристаллы‬مای کرستل ) ‪ :‬هغه مواد چې د مای په څیر‬
‫بهیږي اود ذرو تر منځ یی د جامد په څیر ځانګړی نظم هم وي ‪ ،‬دمای کرستل په نوم یادیږي ‪ .‬لکه‬
‫ځینې پولیمیرونه ‪.‬‬

‫)‪ ( Liquid crystal polymer=( жидкие кристалл полимер‬مای کرستل پولیمیر ) ‪ :‬هغه‬
‫پولیمیر دی ‪ ،‬چې دمای کرستل جوړښت لري ‪ .‬دداسي پولیمیرونو ترمودینامیکې ثبات ډیر‬
‫زیات دی ‪.‬‬
 ‫‪318‬‬

‫)‪ – L ( L-isomer=( L-изомер‬ایزومیر ) ‪ optical activity:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Lithium= ( литий‬لیتیم = لیتي ) ‪ :‬نقره یی رنګه القلي فلز دی ‪ .‬د عناصرو په دوره یی‬
‫جدول کې په ( ‪ )1A‬نیم ګروپ کې ځای لري ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )0,534‬اتومي نمبر یی(‪) 3‬‬
‫اتومي کتله یی(‪ ، ) 6,9 39‬د ویلي کیدو درجه یی(‪ ) 180,540C‬اود جوش درجه یی(‪ ) 13470C‬ده‬
‫‪ .‬د لیتیم اکسیدیشني درجه ( د‪ )۱‬ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Lithium carbonate= ( карбонат литий‬لیتیم کاربونیت = کاربونات لیتیم ) ‪:‬سپین‬

‫جامد مواد‪ Li2CO3‬دي ‪ .‬نسبي کثافت یی(‪ ، ) 2,11‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )7230C‬ده اود (‬
‫‪ )13100C‬څځه پورته تجزیه کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Lithium hydride=( гидрид литий‬لیتیم هایدراید ) ‪ :‬سپین جامد مواد(‪ ) LiH‬دي ‪.‬د‬
‫لیتیم او هایدروجن د مستقیم تعامل ( ‪ )≤5000C‬څخه الس ته راځي ‪ .‬د تودوخې په ( ‪)۶۸۰‬‬
‫سانتیګراد کې ویلي کیږي ‪ .‬اود تودوخې په )‪ )( 8500C‬کې تجزیه کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Lithium hydrogencarbonate = ( бикарбонат литий‬لیتیم هایدروجن کاربونیت =‬

‫لیتیم بي کاربونات ) ‪ :‬کیمیاوي فورمول یی ( ‪ )LiHCO3‬دی او یواځې د محلول په حالت‬
‫پیداکیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Lithium hydroxide= ( гидро окись литий‬لیتیم هایدرواکساید ) ‪ :‬سپینه جامده‬

‫کرستلي ماده ( ‪ )LiOH‬ده ‪ .‬په اوبو کې حل او په ایتر کې نه حلیږي د تودوخې په ( ‪ )4500C‬کې‬
‫ویلي کیږي او په (‪ ) 9240C‬کې تجزیه کیږي ‪ .‬لیتیم هایدروکساید قوي قلوي ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Lithium oxide=( окись литий‬لیتیم اکساید ) ‪ :‬سپینه جامده کرستلي ماده ( ‪ )Li2O‬ده ‪.‬‬
‫د ویلي کیدو درجه یی ‪ 17000C‬ده ‪ .‬په اوبو کې حلیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Lithium sulphate = ( сульфат литий‬لیتیم سلفیټ = لیتیم سلفات ) ‪ :‬بې رنګه‬
‫کرستلي جامده ماده ( ‪ )Li2SO4‬ده په اوبو کې حل اوپه ایتانول کې نه حلیږي ‪.‬‬
 ‫‪319‬‬

‫‪ ( Lithium tetrahydroaluminate(111) , lithium aluminium hydride.LAH‬لیتیم ټټرا‬

‫هایدرو الومینیټ )‪ ،(111‬لیتیم الو مینیم هایدراید ) ‪ :‬سپین یا خړ پوډر دي ‪.‬کیمیاوي فورمول‬
‫یی(‪ )LiAlH4‬دی ‪ .‬دتودوخې په ( ‪ )1250C‬کې تجزیه کیږي ‪ .‬داوبو سره په شدت تعامل کوي او‬
‫په دې تعامل کې هایدروجن ازادیږي ‪.‬په عضوي کیمیاکې د احیاګر په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Litmus= (лакмус‬لتمس ) ‪ :‬د ډبرو پرمخ د یوډول اوبړ یو ( ګل سنګ) اکستراکت دی ‪،‬چې‬
‫په اوبو کې حل کیږي ‪ .‬رنګه مواد دي ‪ ،‬چې په تیزابي چاپیریال کې سور اوپه قلوي چاپیریال کې‬
‫ابي اخ لي رن ګ ‪.‬د (‪ ) pH‬په ( ‪ )4,5 – 8,3‬واټن کې یی رنګ تغیر کوي ‪.‬‬

‫‪.‬‬
‫‪ ( Litre‬لیتر ) ‪ :‬په متریک سستم کې د حجم واحد دی ‪1L = 1dm3 .‬‬

‫‪ (Lixivation‬لیکسیویشن) ‪ :‬په اوبو کې د حل کولو له الرې د ګډولې دمنحل اجزاو جال کول‬
‫دي ‪.‬‬

‫)‪ ( Localization= ( локализаций‬محدودول ) ‪ :‬په مالیکول کې یو الکترون ټاکلي اتوم یا‬

‫ټاکلې کیمیاوي اړیکې ته محدودول د لوکالیزیشن په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫( =‪ ( Localized bond‬محدوده شوې اړیکه ) ‪:‬هغه کیمیاوي اړیکه ده ‪ ،‬چې په یو مالیکول کې‬
‫د دوو ټاکلیو اتومونو تر منځ محدوده وي ‪.‬‬

‫‪ (Lodestone‬لود ستون ) ‪ magnetite‬وګورئ‬

‫(= ‪ ( Lone pair‬ناپیلې جوړه ) په مالیکول کې د الکترونو جوړه ده کومه چې د کیمیاوي اړیکې‬
‫په جوړولو کې ونډه نلري ‪ .‬لکه دامونیا په مالیکول کې چې د نایتروجن د اتوم د پنځه والنسي‬
‫الکترونو څخه درې الکترونو د هایدرو جن د درې اتومونو سره درې کو والنسي اړیکې جوړوي‬
‫او یوه جوړه الکترونونه یی ازاد ( ناپیلي ) پاتې کیږي‬
 ‫‪320‬‬

‫)‪ ( Long period= ( дленный период‬اوږ د پیریود ) ‪ :‬دوره یی جدول وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Lowering vapour pressure= ( понежения давления поров‬د بخار د فشار راټیټول‬
‫) ‪ :‬ایبولوسکوپي وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Lowry-brensted theory‬د الوري – برنستد تیوري ) ‪ :‬اسید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Luciferase‬لوسیفیریز ) ‪ :‬بیولومینیسنس وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Luciferin‬لوسیفیرین ) ‪ :‬بیولومینیسنس وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Luminescence= ( люминесценция‬لیومینیسنس ) ‪ :‬ځیني مواد جذب کړې انرژي بیرته‬

‫د ر ا ( داسې ر ا چې تودوښه نلري ) په بڼه خارجوي ‪ .‬دغه پیښه د لیومینیسنس په نوم او‬
‫نوموړي مواد د لیو مینوفور په نوم یادیږي ‪ .‬یوه ماده هغه وخت ر ا ورکوي ‪،‬چې اتومونه یی د‬
‫راپاریدلي ( تحریک شوي ) حالت څخه بیرته عادي حالت ته راشي ‪ .‬که د مادې د تحریک کیدو‬
‫عامل فوتون ( د رادیو اکتیف موادو وړانګې ‪ ،‬رنتګني وړانګې ‪ ،‬اود عادي ر ا وړانګې ) وي ‪،‬‬
‫نو رامنځ ته شوی لیومینیسنس د فوتو لیومینیسنس په نوم او که دغه عامل الکترون وي ‪،‬نو‬
‫منځته راغلی لیومینیسنس د الکترولیومینیسنس په نوم یادیږي ‪ .‬د کیمیاوي لیومینیسنس‬
‫عامل کیمیاوي تعامل وي ‪ .‬لکه په زړو قبرونو کې د هډوکو دسلفر د تدریجي اکسیدیشن څخه‬
‫چې ر ا پورته کیږي ‪ .‬همداشان په ځینو ژوندیو موجوداتو ( لکه اورغورځونکې حشرې ‪ ،‬ځیني‬
‫ماهیان او نورو) کې بیولومینیسنس منځ ته راځي ‪ .‬که د لیومینیسنس د تحریک د عامل د‬
‫لیرې کیدو وروسته لیومینیسنس زیات (‪ ) > 10-8Sec‬وخت دوام وکړي ‪ ،‬دغه لیومینیسنس د‬
‫(‪ )phosphorescence‬په نوم یادیږي ‪.‬او که د لږ وخت لپاره دوام وکړي د ( ‪ )fluorescence‬په نوم‬
‫یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Lutetium(лютиций ) – (Lu‬لیو تیتیم) ‪ :‬نقره یی رنګه فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی(‬
‫‪ ، )71‬اتومي کتله یی( ‪ ، )174,91‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )9,8404‬د ویلي کیدو درجه یی (‬
‫‪ ، )166,30C‬د جوش نقطه یی(‪ )34020C‬ده‬
 ‫‪321‬‬

‫‪ (Lyate ion‬لیات ایون ) ‪ :‬د محلل د مالیکول څخه ‪،‬چې د هایدروجن یو اتوم کم شي ‪ ،‬نو د لیات‬
‫ایون منځ ته راځي ‪ .‬لکه (‪، ) OH-‬چې د اوبو د مالیکول لیات ایون دی ‪.‬‬

‫‪ ( Lye‬الیی )‪ :‬پوتاسیم هایدر و کساید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Lyonium ion= ( ион лионий‬لیونیم ایون ) ‪:‬د محلل پر مالیکول ‪،‬چې د (‪ ) H+‬ایون نصب‬
‫شي د لوینیم ایون جوړیږي ‪ .‬لکه د ایتانول لیونیم ایون (‪. )C2H5OH2+‬‬

‫‪ ( Lyophilic= ( лиофильность‬لیوفیلک ‪ ،‬محلل خوښونکی) ‪:‬هغه مواد دی چې د محلل‬

‫سره د یوځای کیدو مینه لري ‪.‬‬

‫)‪ (Lyophobic= ( лиофобность‬لیوفوبک د محلل څخه متنفره مواد ) ‪ :‬هغه مواد دي ‪ ،‬چې‬
‫د محلل څخه تښتي ‪.‬‬

‫‪ ( Lysine‬الیسین ) ‪ :‬امینو اسید وګورئ ‪.‬‬

‫‪………………………………………………………………………………….‬‬

‫‪-M-‬‬

‫)‪ ( macromalecular crystal = ( макромаликулярные кристаллы‬د ماکرو مالیکولي‬

‫کرستال ) ‪ :‬جامده کرستلي ماده ده‪ ،‬چې ټول اتومونه یی د کیمیاوي اړیکو په واسطه یو بل سره‬
‫تړاو لري ‪ .‬الماس ‪ ،‬بورون ‪ ،‬نایتراید (‪ ، )BN‬سلیکان کاربایډ ‪ ( SiC‬د دغو موادو مثالونه دي ‪.‬‬
 ‫‪322‬‬

‫)‪ ( macromolecule= ( макромалекула‬ماکرو مالیکول ‪ ،‬لوی مالیکول ) ‪:‬ډیر شمیر ( په‬

‫سلهاو ‪ ،‬زرهاو ‪ ،.‬میلونو ) اتومونه چې ټول په خپل منځ کې د کیمیاوي اړیکو په واسطه یو بل‬
‫سره تړلي وي ‪ ،‬ماکرو مالیکول جوړوي ‪ .‬هوموګلوبین او پو لیمیرونه په ماکرو مالکولو نو کې‬
‫راځي ‪.‬‬

‫‪ )magic acid‬کوډ ګر تیزاب ) ‪ super acid :‬وګورۍ ‪.‬‬

‫)‪ ( magnesia = (магнизия‬مګنیزیا ) ‪ :‬مګنیزیم اکساید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Magnesite = магнезит‬مګنیزایت = مګنیزیت ) ‪ :‬د مګنیزیم کاربونیت منرال دی ‪.‬‬

‫)‪ (Magnesium=(Магний ) – (Mg‬مګنیزیم ) ‪ :‬مګنیزیم د عناصرو د دوره یی جدول په (‬

‫‪) 11A‬نیم ګروپ کې ځای لري ‪ .‬نقره یی رنګه فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبریی (‪ ، ) 12‬اتومي کتله‬
‫یی ( ‪ ، )24,30‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ ، )648,80C‬دجوش نقطه یی(‪ ، ) 10900C‬نسبي کثافت‬
‫یی( ‪ ، )1,74‬اکسیدیشني درجه یی(‪ ) +2‬ده ‪ .‬مګنیزیم یو فعال فلز دی ‪ .‬په ‪ ۱۸۲۵‬کال کې پیژندل‬
‫شوی دی ‪.‬‬

‫)‪ ( magnesium bicarbonate=( бикарбонат магний‬مګنیزیم بي کاربونیت ) ‪ :‬مګنیزیم‬

‫هایدروجن کاربونیت وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( magnesium carbonate= ( карбонат магний‬مګنیزیم کاربونیت = مګنیزیم کاربونات‬

‫) ‪ :‬سپینه جامده ماده (‪ ) MgCO3‬ده ‪ .‬درې اوهم پنځه مالیکوله کرستلي اوبه لرالی شي ‪.‬‬
‫)‪ ( magnesium chloride= ( хлорид магний‬مګنیزیم کلوراید ) ‪ :‬سپینه جامده کرستلي‬
‫ماده ( ‪ )MgCl2‬ده ‪ .‬که کرستل هایدریت ( ‪ )MgCl2.6H2O‬ته یی تودوخه ورکړل شي ‪ ،‬نو ها‬
‫یدرولیز کیږي ‪ .‬چې مګنیزیم اکساید اود هایدروجن کلوراید غاز جوړوي ‪ .‬مګنیزیم کلوراید د‬
‫فلزي مګنیزیم اود کلورین دغاز د مستقیم تعامل څخه هم السته راځي ‪.‬‬

‫)‪Mg(s) + Cl2(g) → MgCl2 (s‬‬

 ‫‪323‬‬

‫د مګنیزیم کلوراید نسبي کثافت (‪ ، ) 2,32‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )7140C‬اود جوش درجه یی‬
‫(‪ )14120C‬ده ‪.‬‬
‫)‪ ( magnesium hydrogen carbonate =( бикарбонат магний‬مګنیزیم هایدروجن‬
‫کاربونیت = مګنیزیم بي کاربونا ت ) ‪ :‬کیمیاوي فورمول یی (‪ ) Mg(HCO3)2‬دی ‪ .‬یواځي د‬
‫محلول په حالت کې ثابته ماده ‪ .‬دکاربن ډای اکساید او په اوبو کې د مګنیزیم کاربونیټ د‬
‫سسپنشن دتعامل څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪MgCO3(s) + CO2(g) + H2O(ℓ) → Mg(HCO3)2.aq‬‬

‫))‪ ( magnesium hydroxide=(гидро окись магний‬مګنیزیم هایدروکساید ) ‪ :‬سپینه‬

‫(‪Mg(OH‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪ ) 2,3‬اود تودوخې (‪ ) 3500C‬پورته تجزیه کیږي‬ ‫‪2‬‬ ‫جامده ماده‬

‫)‪ ( magnesium oxide= ( окись магний‬مګنیزیم اکساید ) ‪ :‬سپینه جامده ماده (‪ ) MgO‬ده‬
‫‪ .‬په ( ‪ )28000C‬کې ویلي کیږي ‪.‬د مګنیزایت د منرال د حرارتي تجزیې څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪MgCO3(s) → MgO (s) + CO2(g‬‬

‫)‪ ( magnesium peroxide=( перекись магний‬مګنیزیم پراکساید ) ‪ :‬سپینه جامده ماده (‬

‫‪ )MgO2‬ده د تودوخې په (‪ ) 1000C‬کې تجزیه کیږي اواکسیجن ازادیږي ‪.‬همدا رنګه د اوبو سره‬
‫تعامل کوي او اکسیجن ازادیږي ‪.‬‬
‫‪2 H2O2 →2 H2O + O2‬‬

‫‪2MgO2 + 2H2O → 2Mg(OH)2 +O2‬‬

‫)‪ ( magnesium sulphate=( сульфат магний‬مګنیزیم سلفیت = مګنیزیم سلفات ) ‪ :‬سپینه‬

‫جامده ماده ( ‪ )MgSO4‬ده ‪ .‬په اوبوکې حلیږي ‪ .‬د کرستل هدراتونو فورمولونه یی(‪MgSO2.H2O‬‬
‫) او ( ‪ ) MgSO4 .7H2O‬دي ‪.‬وروستې ماده د تودوخې په (‪ )1500C‬کې (‪ )6H2O‬اود تودوخې‬
‫پاه ( ‪ )2000C‬کې ( ‪ )7H2O‬مالیکوله اوبه له السه ورکوي ‪ .‬مګنیزیم سلفیت په صنعت او طبابت‬
‫کې کارول کیږي ‪.‬‬
 ‫‪324‬‬

‫) ‪ (magnetic quantum number=( магнитная квантавой число‬مقناطیسي کوانټي‬

‫عدد) ‪ .‬د اتوم جوړښت وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ ( magnetism=( магнетизм‬مګنیتیزم ) ‪ :‬همغسې چې د برې د جریان چاپیره مقناطیسي‬

‫ساحه رامنځ ته کیږي ‪ ،‬داتوم د هستې چاپیره په الکتروني اربیټالوکې د الکترونو د ګرځیدو‬
‫اوهم د الکترونو د سپیني حرکت په نتیجه کې د هراتوم چاپیره مقناطیسي ساحه منځ ته راځي ‪ .‬د‬
‫یو اتوم مقناطیسي مومنت په دغه اتوم کې د ټولو الکترونو د اربیټالي او سپیني حرکتونو‬
‫اړوند مقناطیسي مومنتونو د وکتوري جم ( محصلې) څخه عبارت دی ‪ .‬اود یوې مادې‬
‫مقناطیسي خواص د هغې مادي د ټولو اتومونو ( مالیکولونو ) د مقناطیسي مومنتونو څخه را‬
‫پیدا کیږي ‪ .‬مختلف کیمیاوي مواد په بیروني مقناطیسي ساحه کې څلور ډوله مقناطیسي چلند‬
‫ښیي ‪.‬‬
‫‪ (Diamagnetism-1‬دیا مګنیتیزم ) ‪ :‬داډول مقناطیسیت د بیروني مقناطیسي ساحې تر اغیز‬
‫الندې د یوې مادې داتومونو په الکتروني اربیټالونو کې د تغیر راتلو پرمهال راپیدا اود‬
‫بیروني مقناطیسي ساحې په مخالف لوري عمل ( منفي اغیز) کوي ‪ .‬داډیرکمزوری مقناطیسیت‬
‫په ټولو موادو کې لیدل کیږي او کیدای شي د مقناطیسیت د نورو ډولونو تراغیز الندې پټ شي‬

‫‪ ( Paramagnetism-2‬پارا مګنیتیزم ) ‪ :‬ټول هغه اتومونه( یا مالیکولونه) ‪ ،‬چې په اتومي (یا‬

‫مالیکولي )الکتروني اربیټالونو کې یی طاقه الکترونونه وي ‪ ،‬پارامګنت خواص لري ‪ .‬د داډول‬
‫موادو په اتومونو ( یا مالیکولونو) کې د الکترونو د اربیټالي یاسپیني حرکت د مقناطیسي‬
‫مومنتونو وکټوري محصله کیدای شي چې د بیروني ساحې په لور عمل ( مثبت اغیز) وکړي ‪.‬‬
‫داډول مقناطیسیت د پارامګنیتیزم په نوم یادیږي ‪ .‬ازاد اتومونه او راډیکالونه او هغه مواد چې‬
‫د انتقالي عناصرو ایونونه ( په کوموکې چې ځیني الکتروني پوښونه بشپړ نه دي ) پکې وي د‬
‫پارا مګنت موادو په ډله کې راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Ferromagnetism-3‬فیرومګنیتیزم ) ‪ :‬د بیروني مقناطیسي ساحې تر اغیز الندې دتودوخې‬

‫په ټاکلې درجه کې د فیرو مقناطیسي موادو د اتومي مقناطیسي مومنتونو وکتوري محصله‬
‫داسي جهت نیسي ‪ ،‬چې د بیروني مقناطیسي ساحې د لیرې کیدو وروسته دغه مواد مقناطیسي‬
 ‫‪325‬‬

‫پاتې کیږي ‪ .‬اود تودوخې د یوې ټاکلې درجې ( دکیوري دنقطې ) څخه په ټیټه درجه کې د بیروني‬
‫مقناطیسي ساحې د شدت د زیاتیدو سره د دغه موادو مقناطیسیت تر لوړه حده ( د مقناطیسیت‬
‫د مشبوعیت ترحده ) پورې زیاتیږي ‪ .‬په فیرو مقناطیسي موادو کې دمقناطیسیت کوچنۍ‬
‫ساحي ( په سور ‪) 1- 0,1nm‬موجودې دي ‪ ،‬چې د دومین په نوم یادیږي ‪ .‬ددغه کوچنیو ساحو د‬
‫مقناطیسي مومنتونو مجموعه ( وکتوري محصله ) د اړوند مادې د مقناطیست سره مساوي‬
‫کیږي ‪ .‬په ډیره قوي مقناطیسي ساحه کې د ټولو دومینونو د مقناطیسي مومنتونو وکتوري جم‬
‫( محصله ) د بیروني مقناطیسي ساحې په لور جهت نیسي ‪ ،‬او ماده اعظمي مقناطیسیت‬
‫پیداکوي ‪ .‬اوسپنه نکل او کوبالت اود هغو الیاژونه د فیرو مقناطیسي موادو په ډله کې راځي ‪.‬‬
‫فیرو مقناطیۍي مواد د هغوۍ د کیوري د نقطې څخه دتودوخې په لوړه درجه کې په‬
‫پارامقناطیسي موادو اوړي ‪.‬‬

‫‪ ( Antiferromagnetism-4‬انتي فیرو مګنیتیزم ) ‪ :‬ځینې فلزونه ‪ ،‬الیاژونه اود انتقالي عناصرو‬

‫مالګې یو بل ډول مقناطیسیت لري ‪ ،‬چې د فیرومګنیتیزم ضد په نوم یادیږي ‪ .‬داډول‬
‫مقناطیسیت د تودوخې د ټاکلې درجی ( ‪ )neel temperature‬څخه په ټیټه درجه کې را منځ ته‬
‫کیږي ‪ .‬د نیل د درجې څخه په ټیټه درجه کې په نوموړو موادو کې د مقناطیسي مومنتونو‬
‫وکتورونه په خپل سر منظم او داسې قطارونه جوړوي ‪ ،‬چې په هر قطار کې دغه وکتورونه یوتر‬
‫منځ په خپل منځ کې ضد موازي واق او په پایله کې د اړوند مادې د مقناطیسي مومنتونو‬
‫محصله صفر راځي ‪ .‬دبیلګې په توګه په مګنیزیم فلوراید کې د مقناطیسي مومنټونو ضد‬
‫موازي انتظام د تودوخې د( ‪ )72k0‬څخه په ټیټه درجه کې رامنځ ته کیږي ‪ ،‬چې د ا انتظام پر‬
‫منګنیزفلوراید باندې د بیروني مقناطیسي ساحې د اغیز مخه نیسي ‪ ، .‬خو دتودوخې د ( ‪)72k0‬‬
‫څخه په لوړه درجه کې منګنیزفلوراید بیرته پارامقناطیسي خواص پیداکوي ‪ .‬د انتي فیرو‬
‫مګنیتیزم یو بل شکل فیري مګنیتیزم ( ‪ )ferrimagnetism‬دی ‪ ،‬چې په فیریتونو کې لیدل کیږي‬
‫‪ .‬ددې موادو په ترکیب کې د شاملو ګاونډیوایونونو مقناطیسي مومنتونه نامساوي او انتي‬
‫موازي دي ‪ .‬دغسې مواد په بیروني مقناطیسي ساحه کې یوڅه مقناطیسیت له ځانه ښېي او په‬
‫الکترونیکي وسیلو کې ترې کاراخلي ‪.‬‬
 ‫‪326‬‬

‫)‪ ( Magnetite=(магнитит‬مګنیتایت = مګنیتیت) ‪ :‬د اوسپنې اکساید = )‪FeO.Fe2O3‬‬

‫‪ )Fe3O4‬او قوي طبیعي مقناطیسي ماده ده ‪ .‬دمګنیتیت منرال توررنګ لري اود اوسپنې د مهمو‬
‫معدني موادو په ډله کې راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Magnetochemistry= ( магнито химий‬مګنیتو کیمیا ) ‪ :‬دفزیکي کیمیا یوه څانګه ده ‪،‬‬
‫چې دموادو مقناطیسي خواص څیړي ‪.‬‬

‫)‪ ( Magneton = ( магнитон‬مګنیتون ) ‪:‬د اتومونو او مالیکولونو د مقناطیسي مومنتونو (‬

‫مقناطسیت) د اندازه کولو واحد دی ‪.‬دیو الکترون مقناطیسي مومنت (دبور مګنیتون ) مساوي‬
‫کیږي ‪.‬‬

‫‪µB = eh/4πme = 9,274 .10 -24 A .m2‬‬

‫دهستې مګنیتون مساوي کیږي ‪.‬‬

‫‪µN = µB . me / mp = 5,05 .10-27 A.m2‬‬

‫دلته ( ‪ )e‬دالکترون چارخ ‪ )me ( ،‬دالکترون کتله ‪ )mp ( ،‬دپروتون کتله او (‪ ) h‬دپالنک ثابت‬
‫دی ‪.‬‬

‫)‪ (Malchite=( малехит‬ملخایت = ملخیټ ) ‪ :‬د مسو منرالي مواد (‪ )CuCO3 .Cu(OH)2‬دي ‪.‬‬
‫روښانه شین رنګ لري ‪.‬‬

‫‪ ( maleic acid‬مالیک اسید ) ‪butene dioic acid:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( maleic anhydride‬مالیئک انهایدراید ) ‪ :‬بې رنګه جامده ماده ( ‪ )C4H2O3‬ده ‪ .‬یو حلقوي‬
‫مرکب دی ‪ ،‬چې په کړۍ کې یی د کاربن څلور اود اکسیجن یو اتوم دی ‪.‬‬
 ‫‪327‬‬

‫د ویلي کیدو نقطه یی(‪ ) 530C‬ده ‪ .‬د کوپولیمیرونو اود پولي استر کنډونو کې په جوړولو کې په‬
‫کاریږي ‪.‬‬

‫‪ ( malic acid, 2-hydroxybutanedioic acid‬مالک اسید ‪-۲ ،‬هایدروکسي بوتان دای اوئیک‬
‫اسید ) ‪ :‬جامده کرستلي ماده ده ‪،‬چې په شنو مڼو کې پیداکیږي ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی) (‬
‫‪HOOCCH(OH)CH2COOH‬دی ‪.‬‬

‫‪ (malonic acid‬مالونک اسید ) ‪ :‬دوه اساسه تیزاب (‪ ) HOOC-CH2-COOH‬دي ‪propane .‬‬

‫‪ dioic acid‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪( maltose , maltsuger‬مالتوز ‪ ،‬د مالټ بوره )‪ :‬د امالیلیز د انزایم په موجودیت د نشایستې د‬
‫هایدرولیز څخه الس ته راځي ‪ .‬جمعي فورمول یی(‪ ) C12H22O11‬او جوړښتي فورمول یی الندې‬
‫دی ‪.‬‬

‫‪ ( malt suger‬د مالټ بوره ) ‪ :‬مالټوز وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪328‬‬

‫)‪ (manganate(V11)= ( перманганаты‬منګنیټ ( ‪ = )V11‬پر منګناتونه)‪ :‬هغه مالګې دي ‪،‬‬

‫‪ )MnO4 (-‬ایون لري ‪ ، .‬دا ایون پوخ ارغواني رنګ لري او قوي اکسیدانت دی‪.‬‬ ‫چې د‬

‫)‪ ( Manganese, manganium=( марганец )-(Mn‬منګنیز یا منګان ) ‪ :‬خړ رنګی فلزي‬

‫عنصر دی ‪.‬اتومي نمبر یی( ‪ ، )۲۵‬اتومي کتله یی(‪ ، ) 54,94‬نسبي کثافت یی) ‪ ، )7,2‬دویلي‬
‫کیدو نقطه یی (‪ ) 12440C‬اود جوش نقطه یی (‪ ، ) 19620C‬اکسیدیشني درجې یی(‪+2 , +3 ,‬‬
‫‪ ) +4 , +6 +7‬دي ‪ .‬د منګان ( ‪۲‬د) مالګې ډیرې ثابتې دي ‪ .‬منګان ا په ‪۱۷۷٤‬کې کارل ‪ -‬شیلي‬
‫پیزندلی دی ‪.‬‬

‫‪ ( manganese(1V) oxide, manganese dioxide‬منګنیز ( ‪ )1V‬اکساید ‪ ،‬منګان دي اکساید‬

‫) ‪ :‬دا ماده (‪ )MnO2‬یو قوي اکسیدانت دی ‪ .‬په ولټائیک حجروکې د دي پوالرایز کونکې مادې‬
‫په توګه په کاریږي ‪.‬‬

‫‪( manganic compound‬منګانک مرکبونه ) ‪:‬د منګان ( ‪۳‬د) مرکبونه دی ‪ .‬لکه منګانیز‬
‫اکساید(‪ ) Mn2O3‬اونور‪.‬‬

‫‪ Manganin‬منګانن ) ‪ :‬د مس( ‪ ، )۱۸٪-۱۱‬منګان ( ‪ )٤٪-۱‬او نکل الیاژ دی ‪ .‬د برې د جریان په‬
‫مقابل کې لوړ مقاومت لري ‪.‬اود مقاومت سیمونه ترې جوړوي ‪.‬‬

‫‪ ( Manganous compounds‬منګانوس مرکبونه ) ‪ :‬د منګان)‪ ( +2‬مرکبونه دي لکه منګانوس‬

‫اکساید )‪ )MnO‬او نور ‪.‬‬

‫‪ ( Mannan‬منان ) مانوز وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Mannitol‬ماني ټول ) ‪ :‬پولي هایدریک الکول دی ‪ .‬د مانوز یا فرکتوز څخه الس ته راځي ‪.‬‬
‫کیمیاوي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪HO-CH2-(CHOH) 4-CH2-OH‬‬
 ‫‪329‬‬

‫‪ ( Mannose‬مانوز ) ‪ :‬مونو سکراید)‪ (C6H12O6‬دی اود ګلوکوز ستیروایزومیردی ‪ .‬په طبیعت‬

‫کې د پولیمیر په بڼه ( چې د مانوز په نوم یادیږي ) په نباتاتو وفنجیانو او باکتریاو کې پیداکیږي‬

‫‪ ( Manometer‬مانومتر‪ ،‬فشار سنخ ) ‪ :‬مانومتر داسې یوه اله ده چې دفشار توپیر ورباندې‬
‫اندازه کوي ‪ .‬ډیر ساده مانومتر ( ‪ )U‬ډوله ښیښه یی نل دی ‪ ،‬چې یوه مای پکې اچول کیږي ‪ .‬کله‬
‫چې ددغه نل دواړه خولې د اتوموسفیري فشار الندې وي ‪ ،‬نو د نل په دواړو خواو کې د مای‬
‫سطحه مساوي وي ‪ .‬او کله چې دنل یوه خوله د امتحاني سستم سره وتړل شي ‪ ،‬نو که د امتحاني‬
‫سستم فشار د اتوموسفیري فشار سره توپیر ولري دلته د ( ‪ )U‬دنل په دواړو خواو کې د مای‬
‫سطح توپیر پیداکوي ‪ ،‬چې د (‪ )U‬نل په دواړو خواو کې د مای د سطحې د ارتفاک توپیر د‬
‫اتوموسفیري فشار اود امتحاني سستم د فشار د توپیر سره مستقیم تناسب لري ‪.‬‬

‫‪ ( Marble‬ماربل ‪،‬دمر مرتیګه ) ‪:‬دمرمرتیګې د کلسایت (‪ )CaCO3‬او دولومایټ (‬

‫‪ )CaCO3.MgCO3‬د منرالونو څخه جوړې دي‬

‫‪ ( marsh gas‬مارش غاز ‪ ،‬د جبه زار غاز ) ‪ :‬د متان غاز دی ‪،‬چې د جبه زار د وښو د ورستیدو‬
‫څخه منځ ته راځي ‪.‬‬

‫‪ (Mascaganite‬ماسکګنایت ) ‪ :‬د امونیم سلفیټ منرال دی ‪.‬‬

‫)‪ (Mass acion law=(действия масс закон‬دکتلې دعمل قانون ) ‪ :‬د تودوخې په ټاکلې‬
‫درجه کې د کیمیاوي تعامل سرعت ( ‪ )V‬د تعامل کونکو موادو د کتلو ( مولي غلظتونو )‬
‫دضرب دحاصل سره مستقیم تناسب لري ‪.‬مثال د الندې کیمیاوي تعامل لپاره لیکو ‪:‬‬

‫‪xA + yB → AxBy‬‬

‫‪V = k[A]X [B]Y‬‬

 ‫‪330‬‬

‫په پورتنۍ افاده کې ( ‪ )k‬د تعامل د سرعت ثابت ‪ [A] ،‬او ( ]‪ )[B‬د (‪ ) A‬او (‪ ) B‬موادو مولي‬
‫غلظتونه ‪ )x(،‬او ( ‪ )y‬په کیمیاوي معادله کې د ( ‪ )A‬او (‪ )B‬موادو ستیکیو متریک ضریبونه‬
‫دي ‪ .‬د کتلې دعمل قانون د ګولډ برۍ او واګه د قانون په نوم هم یادیوي ‪.‬‬
‫)‪ ( Massnumber=(массавое число‬کتلوي عدد ) ‪ :‬د اتوم په هسته کې د پروتونو او نیو‬
‫ترونو تعداد د اړوند عنصر د کتلوي عدد په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪( Mass spectroscopy=( масс –спектроскопия‬ماس سپکتروسکوپي ) ‪ :‬دکتلې د توپیر‬

‫پر بنسټ د کوچنیو ذرو پیژندل او یو له بله یی جالکول د ماس سپکترو سکوپي اساس جوړوي‬
‫‪.‬د ماس سپکتروسکوپي په واسطه دعناصرو مختلف ایزوتوپونه پیژندل کیږي ‪ .‬دامتود‬
‫دکیمیاوي تحلیل ‪ ،‬دایوني تعاملو نود څیړنې او هم د کیمیاوي موادو د مالیکولونو د جوړښت‬
‫دپیژندنې لپاره کارول کیږي ‪.‬همدا ډول د وینې معاینه ‪ ،‬په تجارتي خوراکي شیانو کې د مضره‬
‫موادو کنترول ‪ ،‬په کیمیاوي صنعت کې د هر ډول موادو پیژندل د ماس سپکتروسکوپۍ په‬
‫واسطه تر سره کیږي ‪ .‬په ماس سپکتروسکوپۍ کې دیوې کیمیاوي مادې د مالیکولو جوړښت د‬
‫پیژندنې لپاره لمړی دغه ماده باید خالصه شي ‪ ،‬چې بیا هغه په خالکې په غاز اوړي ‪ ،‬او وروسته‬
‫هر مالیکول په څوټوټو ( فرګمنټو ) ‪ ،‬چې هره ټوټه یی (‪ ) +1‬چارخ لري بد لیږي ‪ .‬بیا دغه مثبت‬
‫ایونو نه د ماس سپکترو سکوپ داسې قسمت ته داخلیوي چې هلته لوړه خال او قوي برقي‬
‫ساحه ده ‪ .‬دلته د ایونو د حرکت سرعت زیاتیږي او وروسته دغه ایونونه ( فرګمنټونه ) هغې‬
‫مقناطیسي ساحې ته کومه چې د ایونو د حرکت پر مسیر عمود ده داخلیږي ‪.‬د مقناطیسي ساحې‬
‫تر اغیز الندې ایونونه له خپل اصلي مسیرڅخه انحراپ کوي ‪ ..‬ددې انحراپ اندازه د هر ایون په‬
‫کتله (‪ (m‬او چارخ پورې اړه لري ‪ .‬اود (‪ ) m/z‬دقیمت سره مستقیم تناسب لري ‪ .‬داچې دلته‬
‫دایونو چارخ ( د‪ )۱‬دی ‪ ،‬نو دغه انحراپ اندازه یواځې د ایون ( فرګمنت) د کتلې سره مستقیم‬
‫تناسب لري ‪ .‬په دې اساس کله چې د مختلفو کتلو لرونکې فرګمنټونه ‪ ،‬مقناطیسي ساحې ته‬
‫داخل شي دلته د لمړني مسیر څخه په مختلفو اندازو انحراپ کوي ‪ .‬او په نتیجه کې یو له بل‬
‫څخه جالکیږي ‪ .‬او کله چې په پیژندګر ( دیتکتور) غورځي ‪ ،‬نو هره کتله جال برقي سګنال منځ ته‬
‫راوړي ‪ .‬ولې ټول هغه فریګمنټونه چې عین کتله لري په شریکه یوسګنال جوړوي ‪ .‬که یو معینه‬
‫کتله د نورو کتلو په پرتله ډیر کرته په دیتکتور کې راجسترشي ‪،‬نو د هغې د سګنال شدت ( د‬
‫سګنال ارتفاک ) د نورو سګنالونو په پرتله زیات وي‪ .‬په دې ترتیب یو ماس سپکتروم الس ته‬
 ‫‪331‬‬

‫راځي ‪ .‬چې د( ‪ )X‬محور یی د فرګمنتو کتلې اود (‪ )y‬محور یی د سګنال شدت یعنې په مالیکول‬
‫کې دیو فرګمنټ تکرار ښېي ‪ .‬الندې د یو ماس سپکتروم عمومي شکل ښودل شوی دی ‪..‬‬

‫د ماس سپکتروم عمومي شکل ‪.‬‬

‫)‪ ( Meitnerium-(Mt‬مایټنیریم ) ‪ :‬رادیو اکتیف ( ترانس اکتینید) عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر‬

‫یی (‪ ) ۱۰٩‬دی ‪ .‬په ‪۱٩۸۲‬کال د اوسپنې د هستې په واسطه د بسموت ( ‪ )۲۰٩‬د هستې د بمباردمان‬
‫څخه د پیتر ارمبروستر او ملګروپه واسطه دڅو اتومونو په اندازه الس ته راوړل شوی دی ‪.‬‬

‫‪( Melamine‬مل ا ماین) ‪ :‬سپین کرستلي شپږ ضلعي سکلک مرکب دی ‪ .‬د کاربن او نایتروجن‬
‫اتومونه په متناوب ډول په شپږضلعي کړئ کې ځای نیسي ‪ .‬جمعي کیمیاوي فورمول یی (‬
‫)‪ C3N6H6‬دی ‪.‬‬

‫‪( Mellitic acid ,benzenehexacarboxylic acid‬میلیټک اسید ‪ ،‬بنزین هکذا کاربوکسایلک‬

‫اسید ) ‪:‬بې رنګه کرستلي ماده ‪C6 ) COOH(6‬ده ‪ .‬دویلي کیدونقطه یی ( ‪ )2880C‬او جوړښتي‬
‫فورمول یی الندې دی‪:‬‬
 ‫‪332‬‬

‫‪Mellitic acid‬‬
‫)‪ (Melting point=(точка плавления‬دویلي کیدو نقطه ) ‪ :‬دتودوخې هغه درجه ده ‪ ،‬په‬
‫کومه کې‪ ،‬چې جامده ماده په ویلي کیدو پیل کوي ‪ .‬باید زیاته کړو ‪ ،‬چې خالصه کیمیاوي ماده‬
‫چې کله په ویلي کیدو پیل وکړي ‪ ،‬نو ترڅو چې ټوله نه وي ویلي شوي ‪ ،‬د تودوخې درجه یی تغیر‬
‫نه کوي ‪ .‬یعنې د ټاکلي فشار الندې د خالصې کیمیاوي مادې د ویلي کیدو د تودوخې درجه‬
‫ټاکلې او ثابته ده ‪ ،‬نو ځکه دویلي کیدو اود جوش د نقطو ثبات د کیمیاوي موادو د سوچه والي‬
‫( خالصیت) مهمه ځانګړتیا ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Mendelevium= (менделеевий ) – ( Md‬مندلیفیم ) ‪ :‬رادیو اکتیف فلزي عنصر دی ‪ .‬د‬

‫اکتانوئیدو په ډله کې راځي ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪ )۱۰۱‬دی ‪ .‬په ‪۱٩۵۵‬کال البرت خیورسو پیژندلی‬
‫دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Mendeleev’s law=закон менделеева‬د مندلیف قانون ) ‪periodic law :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Mendius reaction‬د مندیوز تعامل ) ‪ :‬د نوي را منځ ته شوي هایدروجن په واسطه د عضوي‬
‫نتریل مرکب په اولي امین د اوښتلو تعامل د مندیوز د تعامل په نوم یادیږي ‪ .‬یعنې لیکوچې ‪:‬‬

‫‪R-CN + 2H2 → R-CH2 -NH2‬‬

‫)‪ (Menthol=(ментол‬منټول ) ‪ :‬سپین کرستلي ترپین الکول( ‪ )C10H19OH‬دی ‪ .‬د ویلي کیدو‬
‫نقطه یی (‪ ) 420C‬اود جوش نقطه یی ( ‪ )103 – 1040C‬ده ‪ .‬خاص بوي لري او په طبابت کې د‬
‫سردردۍ پروخت د انتي سپتیک مادې په توګه استعمالیږي ‪ .‬د منتول جوړښتي فورمول الندې‬
‫دی ‪ ( .‬د تایمول سره یی پرتله کړئ ‪.‬‬
 ‫‪333‬‬

‫منټول د یلني سوړ خوند لري اود خوراک د خوندور کولو لپاره هم په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Mercaptans=( меркаптаны‬مرکاپټونونه ) ‪ thiols:‬وګورئ‬

‫)‪ (Mercapto group=( меркапто группа‬مرکپتو ګروپ ) ‪ thiols:‬وګورئ‬

‫)‪ (Mercaptophos=( меркаптофос‬مرکپتو فوس ) ‪ :‬دپیرو فاسفورک اسید د مشتقاتو څخه‬

‫یوه سرښناکه پخه سره مای ده ‪ ،‬چې د حشرو پرضد استعمالیږي ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی الندې‬
‫دی ‪.‬‬

‫) ) ‪ (Mercuric compounds=( соединения ретут (11‬مرکیورک مرکبونه= دسیماب ‪11‬‬

‫مرکبونه )‪ :‬دسیماب (‪ 2‬د) مرکبونه دي ‪ .‬لکه ( ‪ )HgCl2‬مرکیورک کلوراید یا مرکیوري (‪) 11‬‬
‫کلوراید ‪.‬‬

‫) ) ‪ (Mercurous compounds=( соединения ртут (1‬مرکیوروس مرکبونه ) ‪ :‬د سیماب‬

‫(‪ )+1‬مرکبونه دی ‪ .‬لکه مرکیوروس کلوراید ( ‪ )HgCl‬یا مرکیوري ( ‪ )1‬کلوراید ‪.‬‬
 ‫‪334‬‬

‫)‪ ( Mercury , Hydrargium=(ртуть ) –( Hg‬سیماب ) ‪ :‬سپین نقره یی رنګه مای فلز دی ‪.‬‬
‫اتومي نمبر یی( ‪ ، )۸۰‬اتومي کتله یی( ‪ ، )200,59‬نسبي کثافت یی(‪ ، ) 13,55‬د ویلي کیدو‬
‫درجه یی(‪ ) -38,870C‬اود جوش درجه یی(‪ ) 356,850C‬ده ‪ .‬د سیماب اکسیدیشني درجې (‪) +1‬‬
‫او (‪ ) +2‬دي ‪.‬‬

‫) ) ‪ ( Mercury(1)chloride=( хлорид ртут (1‬مرکیورې (‪ ) 1‬کلوراید ) ‪ :‬سپینه جامده مالګه‬

‫( ‪ )Hg2Cl2‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪)7,15‬دی او په ( ‪ )4000C‬کې تصعید کوي ‪.‬‬

‫) ) ‪ ( Mercury(11) chloride= ( хлорид ртут (11‬مرکیري ( ‪ )11‬کلوراید ) ‪ :‬سپینه مالګه‬

‫ده ‪ ،‬چې د مرکیورک کلوراید په نوم هم یادیږي ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی(‪ )2760C‬اود جوش درجه‬
‫یی(‪ ) 3020C‬ده ‪.‬‬

‫‪ ( Mercury(11)fulminate‬مرکیري (‪) 11‬فولمینیت ) ‪ :‬خړه کرستلي جامده ماده ( ‪Hg(CN)2‬‬

‫‪ ) .1/2H2O‬ده ‪.‬‬

‫) ) ‪ ( Mercury(11)oxide=( окись ртут (11‬مرکیوري (‪ ) 11‬اکساید ‪ ،‬مرکیورک اکساید )‬

‫‪ :‬دسیمابو سور یا زیړ اکساید دی ‪ .‬فورمول یی( ‪ )HgO‬دی ‪.‬‬

‫) ) ‪ ( Mercury(11) sulphide= ( солфид ртут(11‬مرکیوري ( ‪ ) 11‬سلفاید ) ‪ :‬سره یا تور‬

‫مواد دي ‪.‬‬

‫)‪ ( Meso-isomer=(мезо-изомер‬میزو‪-‬ایزومیر ) ‪ :‬اپتیکې فعالیت وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Mesomerism , mesomeric effect=( мезомеризм‬میزو میریزم ‪ ،‬میزومیرک افکت ) ‪:‬‬

‫پخوانی نوم یی د مالیکول په داخل کې ریزونانس دی ‪ (.‬الکترونک افکت وګوئ ‪) .‬‬

‫)‪ (Metabolism=( метабулизм‬متابولیزم ) ‪ :‬ټول کیمیاوي تعاملونه چې د ژوندي شي په‬

‫عضو یت کې صورت نیسي ‪،‬د متابولیزم په نوم او هغه کیماوي مواد چې په دغو تعامالتو کې‬
 ‫‪335‬‬

‫برخه اخلي اویا په دغو تعاملونوکې جوړیږي د متابولیت( ‪ )metabolite‬په نوم یادیږي ‪ .‬دموادو‬
‫دجوړیدو تعاملونه د انابولیزم اود موادو د تجزیه کیدو تعاملونه د کته بولیزم په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Meta=(мета‬متا ) ‪ :‬د بنزین په کړۍ کې که دوه تعویضي ګروپونه د ‪۳، ۱‬مقام ولري ددغسې‬
‫مرکب په نوم کې د متا کلمه راځي ‪ .‬لکه‬

‫‪meta - dihydroxy benzene‬‬

‫)‪ ( Metabolite=( метаболит‬متابوالیت ) ‪ :‬متابولیزم وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Metaboric acid=( метаборная кислота‬متا بورک اسید ) ‪ :‬بورک اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Metals=( металлы‬فلزونه ) ‪ :‬ځالنده جامد ( دسیمابو پرته ) ‪ ،‬د تودوخې او بریښنا‬
‫تیرونکي مواد دي ‪ ،‬چې په کیمیاوي تعاملونو کې الکترونونه له السه ورکوي ( مثبت چارخ‬
‫اخلي ) او اکسایدونه یی قلوي خواص لري ‪ (.‬د امفوتیر فلزونو اکسایدونه مثتثنی دي )‪.‬‬

‫)‪ ( Metaldehyde=(метальдегид‬مت الډیهاید ) ‪ :‬جامد مرکب (‪ ) C4O4H4(CH3)4‬دی‪ .‬د‬

‫تیزابونو په رقیق محلول کې د ( ‪ )00C‬څخه په ټیټه درجه کې د ایتانل ( است الدیهاید) د‬
‫پولیمیرایزیشن څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪nCH3CHO → ( CH3CHO)n‬‬
‫‪n=4-6‬‬

‫)‪ (Metallic bond=( металлическя связь‬فلزي اړیکه ) ‪ :‬د فلزونو د کرستلي جالیو په‬
‫غوتوکې مثبت ایونونه ځای لري ‪ .‬اود دغو ایونونو اړوند والنسي الکترونونه د کرستلي جالې د‬
‫ټولو مثبتو ایونو (دټولو هستو ) تر منځ فضاکې د الکتروني غاز په څیر ازادانه حرکت کوي ‪.‬‬
 ‫‪336‬‬

‫دلته د مثبتو ایونو او منفي الکتروني غاز تر منځ د جذب الکتروستاتیکي قوه ‪ ،‬رامنځ ته کیږي‬
‫‪ ،‬کومه ‪ ،‬چې د کرستلي جالۍ ټو ل اتومونه یوځای ساتي ‪ .‬دغه د الکتروستاتیکي جذب قوه ‪،‬‬
‫چې د فلز د اتومونو تر منځ د تړاو سبب ګرځي د فلزي اړیکې په نوم یادیږي ‪ .‬د فلزونو په کرستلي‬
‫جالۍ کې د ازاد الکتروني غاز د موجودیت له امله د فلزونو څخه بریښنا او تودوخه په اسانۍ‬
‫تیریږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Metallic crystasl=( металлические кристалл‬فلزي کرستلونه ) ‪ :‬هغه کرستل دی چې‬

‫اتومونه پکې د فلزي اړیکو په واسطه یو دبل سره تړاو ولری ‪ .‬لکه د فلزونو او الیاژونو‬
‫کرستالونه ‪.‬‬

‫‪ ( Metallocene‬متالوسین ) ‪ :‬یو ډول عضوي فلزي کامپلکس مرکبونه دي ‪ ،‬په کومو کې چې یوه‬
‫یا څو اروماتیکې کړۍ ( ‪ )C6H6 , C5H5‬وي اودغه کړۍ د ( ‪ )pi‬الکترونو په واسطه د یو فلز د‬
‫اتوم یا ایون سره وصل وي ‪ .‬لکه فیروسین ( ‪. )C5H5)2Fe‬‬

‫)‪ ( Metallography=( металлография‬متالوګرافي ) ‪ :‬د اپتیکې یا الکتروني مکروسکوپ‬

‫په واسطه د فلزونو د جوړښت څیړنه د متالوګرافي په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Metalloid’s , semimetal=( металлоиды‬متالوئید = شبه فلز ‪ ،‬فلز ته ورته عناصر ) ‪:‬‬
‫هغه عناصر چې خواص یی د فلزونو او غیر فلزونو ترمنځ دي د شبه فلزونو په نوم هم یادیږي ‪ .‬لکه‬
‫بورون ‪ ،‬سلیکان ‪ ،‬جرمانیم ‪ ، ،‬ارسنک او تیلوریم ‪ .‬دافلزونه د برې نیمه هادي مواد دي او‬
‫اکسایدونه یی هم امفوتیر خواص لري ‪.‬‬

‫)‪ (Metallurgy=( металлургия‬متالورجي ) ‪ :‬د فلزونو د معدني موادو څخه دفلزونو السته‬
‫راوړل د متالورجي د پوهې په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Metaphosphoric acid=(метафосфорная кислота‬متافاسفورک اسید ) ‪:‬‬

‫فاسفورک)‪ (V‬اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Metaplumbate=(метаплюмбат‬متا پلمبیټ ) ‪ plumbate:‬وګورئ‬

 ‫‪337‬‬

‫)‪ ( Metastable state=( метастабилный состояния‬متاستیبل ستیت ‪ ،‬بې ثباته حالت ) ‪ :‬د‬
‫سستم هغه حالت دی چې په اسانۍ ویجاړیدای شي ‪ .‬مثال که خالصې اوبه د ( ‪ )00C‬څخه په ټیټه‬
‫درجه کې بیاهم المای وي ‪ ،‬نو دمای اوبو دغه حالت بې ثباته حالت دی ‪ .‬که دغه مای اوبو ته د‬
‫کنګل کوچنۍ ټوټه ور ولویږي ‪،‬نو سمدستي ټولې اوبه کنګل کیږي اود تودوخې درجه صفر ته‬
‫لوړیږي ‪ .‬او کله چې دغه اوبه ټولې کنګل شي ‪ ،‬پس له هغې د تودوخې درجه په عادي ډول بیرته‬
‫راټیټیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Metastannate=( метастонаты‬متاستانیت ) ‪ :‬ستانیت وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ ( Methacrylates =(метакилаты‬مت اکرایلیتونه = مت اکریالتونه ) ‪ :‬د مت اکرایلک‬

‫اسید مالګه یا استر دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Methacrylate resins=( метакрилатовый смолы‬مت اکرایلیت کنډونه ) ‪ :‬د( ‪)acrylic‬‬

‫کنډونه دي ‪ ،‬چې د ( ‪ )2-mthylpropenoic acid‬اویا دهغه د استر د پولیمیرایزیشن څخه الس‬
‫ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Methacrylic acid=( метакриловая кислота‬مت اکرایلک اسید ) ‪2- methyl :‬‬
‫‪ propenoic acid‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Methanal , formaldehyde= ( метанал‬متا نل ‪ ،‬فورم الدیهاید ) ‪ :‬بې رنګه غاز (‪)HCHO‬‬
‫دی ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ )۰، ۸۱۵‬د ویلې کیدو درجه یی( ‪ )-920C‬اود جوش درجه یی( ‪ )-210C‬ده ‪.‬‬
‫په اوبو کې ښه حلیږي اوپه اوبو کې (‪ ) 40%‬محلول یی د فورمالین په نوم یادیږي ‪ .‬فورم‬
‫الدیهاید زهري مواد دي ‪ ،‬چې په اسانۍ پولیمیرایز کیږي ‪.‬‬

‫‪nHCHO →( HCHO)n‬‬

‫)‪ ( Methnal trimer= ( метанал тример‬متانل ترای میر ) ‪:‬حلقوي ترای میر دی ‪ ،‬چې د‬
‫متانل د تیزابي محلول د تقطیر پر وخت جوړیږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬
 ‫‪338‬‬

‫‪Methanal trimer‬‬

‫)‪ ( Methan=( метан‬متان ) ‪ :‬بې رنګه بې بویه غاز(‪ ) CH4‬دی ‪ .‬طبیعي غاز ( ‪ )٩٩٪‬متان لري ‪.‬‬
‫د متان د ویلي کیدونقطه ( ‪ )-۱۸۲‬اود جوش نطه یی( ‪ )۱۶٤-‬سانتیګراد ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Methanide=( ( метанид‬مته ناید = مته نید) ‪ :‬کارباید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Methanoate, formate= ( формиаты‬متانوئیت ‪ ،‬فورمیټ = فورمیات ) ‪ :‬د متانوئیک‬

‫اسید مالګه یا استر دی‬
‫)‪ (Methanoic acid , formic acid=( муравьиная кислота‬متانوئیک اسید ‪ ،‬فورمیک‬
‫اسید = د میږیانو تیزاب ) ‪ :‬بې رنګه تند بویه مای (‪ ) HCOOH‬ده ‪.‬نسبي کثافت یی (‪ ، )1,2‬د‬
‫ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )80C‬اود جوش درجه یی(‪ ) 1010C‬ده ‪ .‬داچې دا تیزاب په میږیانو کې‬
‫پیداکیږي ‪ ،‬نو د میږیانو د تیزاب په نوم هم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ (Methanol‬متانول ‪ ،‬متایل اکول ) ‪ :‬بې رنګه مای (‪ )CH3OH‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪، ) 0,79‬‬
‫دویلي کیدو درجه یی (‪ ، ) -93,90C‬اود جوش درجه یی( ‪ )64,960C‬ده ‪.‬‬

‫‪ ( Methionine‬متیوناین ) ‪ :‬امینو اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Methoxy group= (метокси группа‬مت اوکسي ګروپ ) ‪ :‬عضوي ګروپ ( ‪ )CH3O-‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Methyl acetate , methyl ethanoate= (метил ацетат‬متایل اسیتیت ‪ ،‬متایل‬

‫ایتانوئیت = میتیل استات ) ‪ :‬متایل ایتانوئیت وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪339‬‬

‫‪ (Methyl alcohol ,methnol‬متایل الکول ‪ ،‬متانول ) ‪ :‬متانول وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Methylamine=( метил амин‬متایل امین ) ‪ :‬بې رنګه ژر اوراخستونکی غاز(‪) CH3NH2‬‬
‫دی ‪ .‬د ویلي کیدودرجه یی ( ‪ ، )-93,50C‬اود جوش درجه یی (‪ )-6,30C‬ده ‪.‬‬

‫‪ ( Methylated spirits‬متایل ګډ شوي الکول ) ‪ :‬په ایتانول کې د متانول او (‪ ) pyridine‬ګډوله د‬

‫ککړشوي یا متایل ګډشوي الکول په نوم یادیږي ‪.‬دغه مای په الټینونو کې سوزول کیږي او‬
‫چښل یی من دي ‪ ،‬نو ځکه په بازارونو کې هم خرڅیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Methylation=( метилирования‬متایلي کول ) ‪:‬هغه کیمیاوي تعامل دی ‪ ،‬چې په یو‬

‫مرکب کې دمتا یل ګروپ داخلیږي‪ friedel –crafts.‬تعامل وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Methylbenzene, toluene=( тулул‬متایل بنزین ‪ ،‬تولوئین= تولول ) ‪ :‬بې رنګه مای (‬
‫‪ )CH3C6H5‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )0,9‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )-950C‬اود جوش درجه یی (‬
‫‪ )1110C‬ده ‪.‬دمحلل په توګه او هم د(‪ ) TNT‬په جوړولو کې په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Methyl bromide, bromomethane=( бромометан‬متایل بروماید= متایل برومید ) ‪:‬‬

‫برومومتان وګورئ ‪.‬‬

‫‪-۲ (2-methylbuta-1,3-diene , isoprene‬متایل بوټا‪۱-‬و‪-۳‬ډي ین ‪ ،‬ایزوپرین ) ‪ :‬ایزوپرین‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (methyl chloride , chloromethane=( хлоро метан‬متایل کلوراید = کلورومتان ) ‪:‬‬

‫کلورومتان وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (methyl cyanide , ethanenitrile=( метилцианид‬متایل سیاناید ‪ ،‬ایتان نتریل = متیل‬

‫سیانید ) ‪ :‬ایتان نتریل وګورئ ‪.‬‬

‫( =‪ ( metylene chloride‬متایلین کلوراید) ‪ :‬ډای کلورومتان وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪340‬‬

‫)‪ (methylethanoate , methyl acetate=( метилацетат‬متایل ایتانوئیټ ‪ ،‬متایل اسیتیت‬

‫= متیل اسیتات ) ‪ :‬بې رنګه مفره معطره مای ( ‪ )CH3COOCH3‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی(‪، )0,92‬‬
‫دویلي کیدو درجه یی(‪ ) -980C‬اود جوش درجه یی( ‪ )540C‬ده ‪.‬‬

‫)‪(methyl ethyl ketone , butanone=( метил этил кетон‬متایل ایتایل کیتون )‪:‬بوټانون‬
‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (methyl group , methyl radical= ( метил группа‬متایل ګروپ = متیل ګروپ ) ‪:‬‬
‫عضوي ګروپ ( ‪ )CH3-‬دی ‪.‬‬

‫‪( methylidine , carbine‬متایلیدین ‪ ،‬کاربین ) ‪:‬کاربین وګورئ‪.‬‬

‫)‪ ( methyl methacrylate= ( метил метакрилат‬متایل مت اکرایلیټ = متیل مت‬

‫اکریالت) ‪ :‬د مت اکرایلک اسید یا ‪ ۲-‬متایل پروپینوئیک اسیداستر دی ‪،‬چې د مت اکریلیټ د‬
‫کنډونو په جوړولو کې په کاریږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪CH2=C-COOCH3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪CH2= C-COOH‬‬

‫|‬ ‫|‬
‫‪CH3‬‬ ‫‪CH3‬‬
‫‪Methyl metacrylate‬‬ ‫‪methyl metacrylic acid‬‬

‫)‪ (methyl orange=( метиловый орежевый‬متایل اورنخ ) ‪ :‬عضوي ماده اود تیزاب –‬
‫قلوي معرپ دی ‪ .‬په (‪ )pH=3,1‬کې سور رنګ او له (‪ )pH=4,4‬څخه پورته زیړ رنګ اخلي ‪.‬‬

‫‪Methyl oreng‬‬
 ‫‪341‬‬

‫)‪ (methylphenols , cresols= ( метил фенолы‬متایل فینول ‪ ،‬کریسول ) ‪ :‬عضوي مرکب‬

‫(‪ ) CH3C6H4OH‬دی ‪ .‬بنزین په کړۍ کې د (‪ ) OH‬او( ‪ )CH3‬د ګروپونو د ځایونو ( یو له بله د‬
‫لیریوالي ) په نسبت درې ایزومیرونه لري ‪ ( isomers) .‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪-۲ ( 2-methylpropenoic acid , methacrylic acid=( метакриловая кисота‬متایل‬

‫پروپینو ئیک اسید‪ ،‬مت اکرایلک اسید ) ‪:‬سپین کرستلي غیرمشبوک کاربوکسایلک اسید (‬
‫‪ )CH2=C(CH3)-COOH‬دی د مت اکریلیټ د کنډونو په جوړولو کې په کاریږي ‪ .‬جوړښتي‬
‫فورمول یی په متایل مت اکرایلیت کې وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( methyl red=( метиловый красный‬متایل رډ ‪ ،‬سور متایل ) ‪ :‬عضوي ماده او قلوي ‪-‬‬
‫تیزابي معرپ دی ‪ .‬د (‪ ) pH=4,4‬څخه ښکته یی رنګ سور او له (‪ ) pH=6‬څخه پورته یی رنګ‬
‫زیړ دی ‪.‬‬

‫‪methyl red= acid red‬‬

‫)‪ ( methyl violet= ( метиловый фиолетовый‬بنفش متایل ) ‪ :‬عضوي ماده ده ‪،‬چې د‬

‫کیمیاوي معرپ په توګه اوهم په متایل ککړو الکولو د رنګه کولو لپارکارول کیږي ‪.‬کیمیاوي‬
‫فورمول یی ( ‪ )C24H28 N3 Cl‬دی ‪ .‬دا ماده د لیک د رنګ او نورو رنګونو دجوړولو لپارهپ ه‬
‫‪ .‬راځي ک ار‬

‫)‪ ( metol= ( метол‬متول ) ‪ :‬عضوي مرکب دی‪ ،‬کیمیاوي فورمول یی)‪ (C7H9N‬او جوړښتي‬
‫فورمول یی الندی دی ‪ ( .‬امینو فینول وګورئ ‪(.‬‬
 ‫‪342‬‬

‫)‪metol ( метол‬‬

‫‪ ( mica‬میکا ) ‪ :‬سلیکاتي منرالونه دي او پا ې پا ې جوړښت لري ‪.‬‬

‫)‪ (Micelle=( мицеллы‬مسیل ) ‪ :‬کالوئیدي ذره ده چې په منځ کې یی نه حلیدونکې هسته او‬

‫ګرد چاپیره یی د جذب شویو ایونو اود محلل د مالیکولو طبقې وي ‪ .‬مثال د ارسنک سلفاید‬
‫میسل الندې جوړښت لري ‪.‬‬

‫‪{ ( As2S3 )m nHS-( n-x ) H+}x H+‬‬

‫د یو میسل لوی والی ( ‪ )10-5 – 10-7cm‬دی ‪.‬‬

‫‪ ( Microbalance‬مکروبالنس ‪ ،‬حساسه تله ) ‪ :‬په داډول تله ډیر کوچني ( ‪ )10-6 -10-9kg‬شیان‬
‫تلل کیدای شي ‪.‬‬

‫)‪ ( Microwaves=( микро волны‬کوچنۍ څپې ‪ : ) .‬الکترو مقناطیسي څپې دي ‪ ،‬چې د څپې‬
‫اوږدوالی یی(‪ ) 10-3 – 3.10-2 m‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( microwave spectroscopy=(микроволнь спектроскопия‬د کوچنیو څپو‬

‫سپکتروسکوپي ) ‪ :‬د کیمیاوي تحلیل او د مالیکولو د جوړښت ( د اړیکو اوږد والی‪ ،‬د اړیکو‬
‫تر منځ زاویی ‪ ،‬ډایپول مومنټ اود نسبي اتومي کتلو ) د معلومولو حساس تخنیک دی ‪.‬‬

‫)‪ ( migration=( миграция‬کوچیدل ‪ ،‬هجرت ) ‪ - ۱ :‬په مالیکول کې له یو قسمت څخه د‬

‫مالیکول بل قسمت ته د اتومو د یو ګروپ یا د دوه غبرګې کیمیاوي اړیکې کوچیدل د‬
‫مایګریشن په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫) (=‪ (milk of magnesia‬د مګنیزیا شیدې ) ‪ :‬مګنیزیم هایدروکساید وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪343‬‬

‫)‪ ( milk suger =( молочный сахар‬دشیدو قند ) ‪:‬لکټوز وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( mineral=( менралы‬منرال ) ‪ :‬طبیعي ماده ده ‪ ،‬چې ځانګړی کیمیاوي تر کیب او عموما‬
‫کرستلي جوړښت لري ‪.‬‬

‫)‪ ( mineral acid=( минралная кислота‬منرالي تیزاب ) ‪ :‬غیر عضوي تیزابونه لکه د‬
‫مالګې تیزاب ‪ ،‬دښورې تیزاب اود ګوګړو تیزاب د منرالي تیزابونو په ډله کې راځي ‪.‬‬

‫‪ (mirabelite‬میرابیالیت ) د سودیم سلفیت(‪ )Na2SO4 .10H2O‬نه جوړ منرال دی‪.‬‬

‫‪ (mish metal‬د مش فلز ) ‪:‬یو الیاژ( ‪ )Ce -50% , La-25% , Nd-18% , Pr- 5%‬دی‬

‫)‪ ( mixture=(смесь‬ګډوله ) ‪ :‬د دوه یا څو موادو څخه جوړ سستم د ګډولې په نوم یادیږي ‪ .‬په‬
‫متجانسه ګډوله کې د کیمیاوي موادو ذرې یو په بل کې داسې خپریږي ‪ ،‬چې یو له بله یی توپیر‬
‫نشي کیدای لکه د غازونو ګډوله او محلولونه ‪ .‬په غیر متجانسه ګډوله کې د کیمیاوي موادو‬
‫ذرې یو له بله تمیز کیدای شي ‪ .‬لکه د اوسپنې او سلفرو ګډوله ‪ .‬دغیر متجانسې ګډولې اجزا‬
‫کیدای شي په فلتر ‪ ،‬تقطیراو نورو الرو یو له بله جالشي ‪.‬‬

‫‪ (mmHg‬ملي متر ستون سیماب ) ‪ :‬د فشار داندازه کولو واحد دی ‪.‬دځمکې دستانداردې جاذبې‬
‫الندې ‪ ،‬هغه فشار دی چې دسیمابو یو ملي متر ستون ( ارتفاک ) یی پر قاعده راوړي ( واردوي )‬
‫‪.‬‬

‫‪1mmHg = 133.322pascal‬‬

‫)‪ ( mobility=( подвижнось‬خوځښت ‪ ،‬متحرکیت ) ‪ :‬په محلول کې دبرقي ساحې تر اغیز‬

‫الندې د ایو نو سرعت دی ‪ .‬که د خارجي برقي ساحې شدت )‪ ( 1V/ cm‬وي ‪ ،‬نو ددغسې برقي‬
‫ساحې تر اغیز الندې په محلول کې د ایونو اعظمي سرعت ‪ ،‬دهغه ایون د متحرکیت په نوم‬
‫یادیږي او په ( ‪ ) U‬ښودل کیږي ‪.‬‬
 ‫‪344‬‬

‫)‪ ( molal consentration=( моляльная концентрация‬مواللي غلظت ) ‪:‬‬

‫‪concetration‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( molality= ( моляльность‬مواللتي ) ‪ concentration:‬وګورئ‪.‬‬

‫)‪ (molar heat capacity=(молярная теплоемкось‬مولي حرارتي ظرفیت) ‪ :‬هغه اندازه‬

‫تودوخه ده چې د (‪ P=const‬یاد ‪ ) V= c,nst‬په شرایطو کې دیو مول خالصې کیمیاوي مادې د‬
‫تودوخې درجې ته ( ‪ ) 10C‬تغیر ورکړي ‪ .‬د موادو حرارتي ظرفیت په (‪ ) Cp‬یا ( ‪ )Cv‬ښودل کیږي‬
‫)‪.(Сp ˃ Cv‬‬

‫)‪ ( molarity=(молярность‬موالرتي ) ‪concetration :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( molar volume=мольный обем‬مولي حجم ) ‪ :‬دیوې مادې د یو مول حجم د هغې مادې د‬
‫مولي حجم په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( mole=( моль‬مول ) ‪ :‬د کیمیاوي مادې د مقدار بین المللي واحد دی ‪ .‬د کیمیاوي عنصر د‬
‫ګرامونو شمیر ‪ ،‬چې د هغه عنصر د اتومي کتلې سره عددا مساوي وي د هغه عنصر یو مول کتله‬
‫کیږي ‪ .‬همدا رنګه د کیمیاوي مرکب د ګرامونو شمیر ‪ ،‬چې د هغه مرکب د مالیکولي کتلې سره‬
‫عددا مساوي وي دهغه مرکب یو مول کتله کیږي ‪ .‬دبیلګې په توګه د اکسیجن اتومي کتله (‬
‫‪ )16amu‬ده ‪ .‬پس داکسیجن ( ‪ )16gr‬یو مول اکسیجن کیږي ‪ .‬اود اوبو مالیکولي کتله ( ‪18‬‬
‫‪ )amu‬ده ‪ .‬پس ( ‪ ) 18 gr‬اوبه یو مول اوبه کیږي ‪ .‬د یو عنصر په یو مول کتله کې دهغه عنصر (‬
‫‪ )6,02 . 1023‬اتومونه ‪ ،‬د یو مرکب په یو مول کتله کې دهغه مرکب ( ‪ )6,02 . 1023‬مالیکولونه‬
‫وي ‪ .‬یو مول الکترون ( ‪ )6,02 .1023‬الکترونونه او یو مول ایون (‪ ) 6,02 .1023‬ایونونه لري ‪.‬‬

‫)‪ ( molecular formula= ( молекулярная формула‬مالیکولي فورمول ) ‪: formula‬‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ ( molecular orbital=( молекулярный орбитал‬مالیکولي اربیټال ) ‪ :‬اربیټال وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪345‬‬

‫)‪ ( molecular volume=( молекулярный обем‬مالیکولي حجم ) ‪ :‬مولر حجم وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (molecular weight=(молекулярный весь‬مالیکولي وزن ) ‪relative molecular mass:‬‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( molecule=(молкула‬مالیکول ) ‪ :‬اتومونه د کیمیا وي اړیکو په واسطه یو ځای کیږي او‬

‫مالیکولونه جوړوي ‪ .‬د کو والنسي اړیکو په واسطه جوړشوي مالکولو نه ‪ ،‬ازاد( جدا جدا )‬
‫موجودیدای شي ‪ .‬یعنې مالیکول دکیمیاوي مادې ( کیمیاوي مرکب ) د جوړښت کوچنۍ ذره ده‬
‫چې ازاد ( جدا جدا ) موجودیدای شي ‪.‬‬

‫)‪ ( mole fraction=(моль фракция‬مولي قسمت ) ‪ :‬د موادو په ګډوله کې د ګډولې دهر جز د‬
‫مولونو اندازه ( په ټولو مولونو کې د ټاکلې مادې دمولونو برخه ) د اړوندې مادې د مولي‬
‫قسمت په نوم یادیږي ‪ .‬مثال که یوه ګډوله د ( ‪ )C ,B ,A‬موادو څخه جوړه وي او ددغه موادو د‬
‫مولونو شمیر په ترتیب سره ( ‪ ) nC , nB , nA‬وي ‪ ،‬نو په دغه ګډوله کې د هري مادې مولي‬
‫قسمت (‪ ) Xi‬مساوي کیږي ‪:‬‬

‫‪N = n A + nB + nC‬‬

‫‪X A = nA / N , X B = nB / N , X C = nC / N‬‬

‫)‪ ( Molybdenum=(молибден ) –( Mo‬مولبدینیم ) ‪ :‬سخت ‪ ،‬جامد ‪ ،‬نقره یی رنګه ‪،‬‬

‫انتقالي فلزي عنصر دی ‪ .‬نسبي کثافت یی( ‪، )10,22‬اتومي نمبر یی( ‪ ، )42‬اتومي کتله یی(‬
‫‪ ، ) 95,94‬د ویلي کیدو درجه ( ‪ ، )26170C‬د جوش درجه یی (‪ ) 46120C‬ده ‪ .‬داعنصر په‬
‫‪۱۷۷۸‬کال کې کارل شیلي پیژندلی دی ‪.‬‬

‫)‪ (monoatomic molecule=(одноатомная молкула‬یو اتومي مالیکول ) ‪ :‬هغه مالیکول‬

‫دی ‪،‬چې د یو اتوم څخه جوړوي ‪ .‬لکه (‪. ) He , Ne , Ar‬‬

‫)‪ ( mono basic acid =( одно осноовная кисдота‬یو اساسه تیزاب ) ‪ :‬هغه تیزاب دی ‪،‬‬
‫چې یو تیزابي هایدروجن لري لکه ‪ HCl , CH3COOH , HNO3 .‬او نور ‪.‬‬
 ‫‪346‬‬

‫)‪ ( monoethanol amine=( моноэтанол амин‬مونو ایتانول امین ) ‪ :‬ایتانول امین وګورئ‬
‫‪.‬‬

‫)‪ ( monoglyceride=( моноглицерид‬مونو ګالی سیراید = مونوګلیسیرید) ‪ :‬ګالی‬

‫سیرایدونه وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( monohydrate=( моногидрат‬مونو هایدریت = مونوهدرات) ‪ :‬هغه کرستلي مرکب دی‬

‫‪،‬چې یو مالیکول کرستلي اوبه لري ‪.‬‬

‫)‪ ( monomer=( мономер‬مونو میر ) ‪ :‬هغه مالیکول دی چې د هغې څخه ډای میر ‪ ،‬ترای میر‬
‫او پولیمیر السته راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Monosaccharide =( моносахарид‬مونو سکراید ‪ ،‬ساده قند ) ‪:‬پولي سکرایدونه د‬

‫رقیق تیزابي محلول په چاپیریال کې هایدرولیز کیږي اود قند مالیکولونه ترې الس ته راځي ‪ .‬د‬
‫قند هغه مالیکولونه ‪ ،‬چې نور نه هایدرولیز کیږي د مونو سکراید یا ساده قند په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫مونو سکرایدونه الډیهایدي الکولونه او یا کیتوني الکولونه دي ‪ .‬د ساده قند په مالیکول کې د‬
‫د تري اوز ( درې کاربنه ) ټټروز ( څلور‬ ‫کاربن د اتومونو د شمیر له مخې مونو سکرایدونه‬
‫کاربنه ) ‪ ،‬پنټوز ( پنځه کاربنه ‪ ،‬او هکسوز ( شپږ کاربنه ) په نومونو یادیږي ‪ .‬الندې د شپږ‬
‫کاربنه قندونو ( ګلو کوز او فرکتوز ) مستقیم ځنځیري اوهم حلقوي فورمولونه ورکړل شوي‬
 ‫‪347‬‬

‫)‪ ( Monosodium glutamate = ( мононатри глотамит‬مونو سودیم ګلو تامیت ) ‪ :‬د‬

‫ګلوتامک اسید( امینو اسیدونه وګورۍ )هغه مالګه ده ‪ ،‬چې دخوراکي مسالې په توګه کارول‬
‫کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Monotropy=( монотрапия‬مونو تراپي ) ‪ :‬الوتروپي وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Monovalent= ( моновалент‬یو والنسه ) ‪ :‬چې والنس یی یو وي ‪.‬‬

‫)‪ ( Morphine=(морфин‬مورفین ) ‪ :‬یو الکالیوئید دی ‪ ،‬چې په اپین کې پیدا کیږي ‪ ،‬او د‬

‫درد ضد موادو په توګه کارول کیږي ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی( ‪ )C17H19 O3N‬او جوړښتي‬
‫فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪Morphine‬‬

‫‪( mosaic gold‬موزایک طال)‪ Tin(1V)sulphide :‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪348‬‬

‫‪ ( mustard gas‬مستارد غاز ) قوي زهري غاز دی سستماتیک نوم یی (‬

‫‪ )dichlorodiethylsulphide‬ډای کلورو ډای ایتایل سلفاید او فورمول یی ( – ‪ClCH2‬‬
‫‪ )CH2)2S‬دی ‪ .‬دغه ماده د ایتان او سلفر دای کلوراید د تعامل څخه الس ته راځي ‪.‬‬
‫‪ ( Myoglobin‬مایو ګلوبین ) ‪ :‬په عضلي انساجو کې یو پروتین دی ‪ .‬مایوګلوبین د اکسیجن په‬
‫لیږدولو کې ونډه لري ‪.‬‬
‫‪………………………………………………………………………………..‬‬

‫‪- N-‬‬

‫)‪ (Napalm=(напалм‬ناپالم ) ‪ :‬کیمیاوي ماده ده چې د اورغورځونکو بمونو په جوړولو کې‬

‫په کاریږي ‪ .‬دغه ماده په پترولو کې د اوږد ځنځیر لرونکو عضوي تیزابونو ( لکه پالمتک اسید‬
‫) د المونیمي مالګې د جل څخه عبارت ده ‪.‬‬

‫‪naphthalene‬‬
 ‫‪349‬‬

‫)‪ (Naphthalene=( нафталин‬نفتالین ) ‪ :‬سپینه بنفش رنګه جامده ماده (‪ ) C10H8‬ده ‪ .‬نسبي‬
‫کثافت یی ( ‪ ، )1,025‬د ویلي کیدو نقطه ه یی ( ‪ )80 ,550C‬اود جوش نقطه یی ( ‪ )2180C‬ده د‬
‫نفتالین جوړښتي فورمول پاس دی ‪.‬‬

‫)‪( Naphthols = нафтолы‬نفتولونه ) ‪:‬د نفتالین مشتقات دي ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی (‬

‫‪ )C10H7OH‬دی ‪ ) β( .‬نفتول سپینه جامده ماده ده چې د ربړ په جوړولو کې په کاریږي ‪ .‬همدا‬
‫رنګه (‪ ) α‬نتروزو ( ‪ )β‬نفتول په تحلیلي کیمیاکې‬
‫کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Naphtyl group= ( нафтил группа‬نفتایل ګروپ= نفتیل ګروپ ) ‪ :‬د ( ‪)C10H7-‬‬
‫ګروپ دی ‪.‬‬

‫‪ ( Nascent hydrogen‬تازه هایدروجن ‪ ،‬نوزاد هایدروجن ) ‪ :‬د کیمیاوي تعامل په ترڅ کې‬
‫نوی رامنځ ته شوی هایدروجن ډیر فعال وي ‪ ،‬اکثره مواد احیا کوي او یا ژر خپله انرژي له السه‬
‫ورکوي او په عادي هایدروجن اوړي ‪.‬‬

‫‪ ( Natron‬د سودیم کاربونیټ منرال ( ‪ )Na2CO3 . H2O‬دی ‪.‬‬

‫‪ ( Natural abundance‬په طبیعت کې دشتون اندازه ) ‪ abundance :‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪350‬‬

‫)‪ ( Natural gas=( натуралный газ‬طبیعي غاز ) ‪ :‬د ځمکې الندې د پترولیم پر سر غازونه‬
‫دی ‪ ،‬چې (‪ ) ۸۵٪‬متان ‪ ) ۱۰٪( ،‬ایتان ‪ ) ۳٪( ،‬پروپان او پردې سربیره بوتان ‪ ،‬کاربنډای‬
‫اکساید ‪ ،‬اکسیجن ‪ ،‬نایتروجن ‪ ،‬هایدروجن ‪ ،‬هایدروجن سلفاید او نور غازونه پکې وي ‪.‬‬
‫طبیعي غاز د پترولیم په څیر د ژوندیو موجوداتو د وجود د تجزیی څخه الس ته راځي ‪ .‬د طبیعي‬
‫غاز څخه د سون د موادو په توګه او هم د زیات شمیر مصنوعي موادو په جوړولو کې کار اخلي ‪.‬‬

‫)‪ ( Neel temperature=( неел температура‬د نیل د تودوخې درجه ) ‪:‬‬

‫دتودوخې هغه درجه ده له کومې څخه پورته چې انتي فیرومګنت ماده په پارامګنت مادې اوړي ‪.‬‬
‫( مګنیتیزم وګورئ ) ‪.‬‬

‫‪ ( Nematic crystal‬نیماتیک کرستال ) ‪ liquid crystal :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Neodymium=(неодим ) – ( Nd‬نیودانیم = نیودیم ) ‪ :‬نقره یی رنګه نرم فلزي عنصر دی ‪.‬‬
‫اتومي نمبر یی( ‪ ، )۶۰‬اتمي کتله یی( ‪ ، )144,24‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )7,007‬د ویلي کیدو درجه‬
‫یی( ‪ )10210C‬اود جوش درجه یی(‪ ) 30680C‬ده ‪ .‬دا عنصر په ‪۱۸۸۵‬کال کارل وان ویلسباخ‬
‫پیژندلې دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Neon =(неон) – ( Ne‬نییون ) ‪ :‬دنجیبه ( کیمیاوي تنبل) غازونو له ډلې یو بې رنګه غاز‬
‫دی ‪ .‬اتومي نمبر یی( ‪ ، )10‬اتومي کتله یی( ‪ ، )۰20,179‬د ویلي کیدو نقطه یی(‪ ) -248,60C‬اود‬
‫جوش نقطه یی (‪ ) -246,050C‬ده ‪.‬‬

‫‪ ( Neoprene‬نیو پرین ) ‪ :‬مصنوعي ربړ دی ‪ .‬د (‪ )2-chlorobuta -1,2-diene‬څخه جوړ دی ‪ .‬دا ربړ‬
‫د کیمیاوي تخریب ضد مقاومت لري ‪.‬کیمیاوي فورمول یی‪ ) C4 H5Cl( 2‬او جوړښتي فورمول‬
‫یی الندې دی ‪.‬‬
 ‫‪351‬‬

‫)‪ (Neptunium=(нептуний) –(Np‬نیپتونییم = نپتونیي ) ‪:‬فلزي ‪ ،‬رادیو اکتیف عنصر دی ‪.‬‬

‫اتومي نمبر یی( ‪ ، )93‬اتومي کتله یی (‪ ) 237,0482‬په ‪۱٩٤۰‬کال پیژندلی شوی دی ‪ .‬د نپتونیم‬
‫اکسیدیشني نمرې ( د‪4 , ۳‬د ‪ , +5،‬د‪۶‬دي‪.‬‬

‫)‪ (Neptunium series=(ряд нептоний‬د نیپتونیم لړۍ ) ‪ :‬رادیو اکتیف لړۍ وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Nessler ‘s reagent=( риагент несслера‬د نسلر تعامل ګر ) ‪ :‬د پوتاسیم هایدروکساید‬
‫او پوتاسیم ایوداید سره د ( ‪ )HgI2‬محلول د نسلر محلول ( د نسلر تعامل ګر ) په نوم یادیږي ‪ .‬د‬
‫نسلر محلول د امونیا سره نسواري رنګه محلول یا رسوب جوړوي ‪ ،‬نو ځکه د امونیا د پیژندلو‬
‫لپاره په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Neutral=( неитрал‬خنثی ) ‪ :‬هغه محلول دی ‪ ،‬چې تیزابي یاقلوي خواص نلري ‪.‬‬

‫)‪ (Neutralization=( неитрализация‬خنثی کونه ) ‪ :‬دتیزاب او قلوي معادل مقدارونه چې په‬

‫خپل منځ کې تعامل وکړي ‪ ،‬نو مالګه او اوبه جوړوي او خنثی سستم الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪NaOH + HCl → NaCl + H2O‬‬

‫)‪ ( Neutron =( неитрон‬نیوترون ) ‪ :‬د اتوم د جوړښت اساسي ذره ده ‪ ،‬چې داتوم په هسته کې‬
‫ځای لري اد برې له لحاظه خنثی ده ‪ .‬د نیوترون کتله د پروتون د کتلې سره تقریبا مساوي او (‬
‫‪ )1,6749286 . 10-27 kg‬ده ‪ .‬نیوترون په ( ‪ )1932‬کال کې چدویک پیژندلی دی ‪.‬‬
 ‫‪352‬‬

‫)‪ (Nichrome =( нихром‬نیکروم ) ‪ :‬د نکل ( ‪ )۸۰٪‬او کروم(‪ ) ۱٩ ،۵‬الیاژ دی ‪.‬‬

‫)‪( Nickel )никель(-(Ni‬نکل )‪ :‬یو فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی(‪ ، ) ۲۸‬اتومي کتله‬
‫یی(‪ ، ) 58,7‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )8,9‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )14500C‬اود جوش درجه یی(‬
‫‪ )27320C‬ده ‪ .‬د نکل اکسیدیشني درجه په زیاتو مرکبونو کې ( ‪ )+2‬اوپه لږو مرکبونو کې (‪) +3‬‬
‫ده ‪ .‬نکل په ‪۱۷۵۱‬کال (‪ ) Axel cronstedt‬پیژندلی دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Nickel carbonyl=(никел карбонил‬نکل کاربونایل ) ‪ :‬بي رنګه بړاس کیدونکې مای‬
‫‪Ni )CO (4‬ده ‪ .‬د ویلي کیدو نقطه یی ( ‪ )-250C‬او دجوش نقطه یی(‪ ) 430C‬ده ‪.‬‬

‫)‪ Nickelic compounds=( никел соединениe‬نکلک مرکبونه ) ‪ :‬د نکل)‪ )111‬مرکبونه دي‬
‫‪ ،‬لکه نکلک اکساید‪ ( ( Ni2O3‬اونور‪.‬‬

‫) ) ‪ ( Nickelous compounds=( соденениe никел(11‬نکلیوس مرکبونه ) ‪ :‬د نکل (‪) 11‬‬

‫مرکبونه دي لکه نکلیوس اکساید)‪ ( NiO‬ا او نور ‪.‬‬

‫) ) ‪ ( Nikel(11)oxide=( окись никел(11‬نکل ( ‪ )11‬اکساید) ‪ :‬د نکلیوس اکساید (‬

‫)‪ NiO‬دی‬

‫) )‪ (Nickel(111 ) oxide=( окись никел(111‬نکل( ‪ )111‬اکساید) ‪ :‬نکلک اکسا ید (‬

‫)‪ Ni2O3‬دی‬

‫‪ (Nickel silver‬نکل سلور ) ‪german silver :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Nicol prism‬نیکول پریسم ) ‪ :‬د قطبي ر ا ( قطبي نور ) د تولیدولو اله ده ‪ ( .‬پوالرایزر )‬
‫وګورئ ‪.‬‬

‫‪nicotinic‬‬ ‫)‪ ( Nicotinamide=(никотин амид‬نیکوتین اماید= نیکوتین امید ) ‪:‬‬

‫‪acid‬وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪353‬‬

‫)‪ (Nicotine=( никотин‬نیکوتین ) ‪ :‬یو الکالوئید دی ‪ .‬د تماکو ( تباک) په پا و کې پیدا کیږي‬
‫‪ .‬زهري ماده ده ‪ .‬پر عصبي سستم اغیز کوي ‪ .‬د وینې رګونه لنډوي اود وینې دفشار سبب ګرځي ‪.‬‬
‫دحشرو ضد کارول کیږي ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی )‪ ( C10 H14 N2‬جوړښتي فورمول یی الندې دی‬
‫‪.‬‬

‫(=‪ ( Nicotinic acid , niacin‬نیکوتینک اسید ‪ ،‬نیاسین ) ‪ :‬د (‪ ) B‬کامپلکس ویټامینونو څخه‬
‫دی ‪ .‬نباتات او حیوانات یی د امینو اسید(‪ ) tryptophan‬څخه سنتیز کوي ‪ .‬نیاسین په لمر ګلي (‬
‫افتاب پرست ) ‪ ،‬جوارو او مندتو کې پیدا کیږي ‪ .‬دغې مادې کمښت په انسان کې د (‪) pellagra‬‬
‫ناروغي منځ ته راوړي ‪.‬‬

‫) (=‪ ( Ninhydrin‬نین هایدرین ) ‪ :‬نصواري رنګه کرستلي ماده ( ‪ )C9H4O3.H2O‬ده ‪ .‬د‬

‫امینواسید سره تعامل کوي او ابي رنګ اخلي ‪ .‬د نین هایدرین جوړښتي فورمول الندې دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Niobium(ниобий ) –( Nb‬نیوبیم = نیوبیي ) ‪ :‬خړ ابي رنګه فلزي انتقالي عنصر دی ‪.‬‬
‫اتومي نمبر یی(‪ ، ) ٤۱‬اتومي کتله یی(‪ ، ) ٩۲ ،٩۱‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )۸،۵۷‬د ویلي کیدو نقطه‬
 ‫‪354‬‬

‫یی(‪ ) 24680C‬اود جوش نقطه یی(‪ ، ) 47420C‬اکسیدیشني درجې یی ( ‪( +2 , +3 , +5‬دي‬

‫په ‪۱۸۰۱‬کال کې چارلس هاتچت پیژندلی دی ‪.‬‬

‫)‪ (Nitrate=( нитрат‬نایتریت = نیترات) ‪ :‬د نایترک اسید مالګه ده ‪ .‬لکه ( ‪ )CaNO3‬کلسیم‬
‫نایتریت اونور ‪.‬‬

‫) ‪ ( Nitration=( нитрирования‬نایتریشن ) ‪ :‬پر یو مرکب د (‪ )- NO2‬ګروپ د نصبولو تعامل‬

‫د نایتریشن د تعامل په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ (Nitrating mixture‬نایتریتي کونکې ګډوله ) ‪ :‬د علیظ سلفورک اسید او نایتریک اسید‬
‫ګډوله ده چې پر کیمیاوي مرکب دنترو (‪ )- NO2‬ګروپ د نصبولو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ (Nitre cake‬نتري کیک ) ‪ :‬سودیم هایدروجن سلفیت وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Nitric acid=(азотная кислота‬نایتریک اسید = د ښورې تیزاب ) ‪ :‬بې رنګه ‪ ،‬زهري ‪،‬‬
‫تخریش کونکې مای ( ‪ )HNO3‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )1,5‬د ویلي کیدو نقطه یی(‪ ) -420C‬اود‬
‫جوش نقطه یی(‪ ) 830C‬ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Nitric oxide=( моноокись азота‬نایترک اکساید ) ‪ :‬نیتروجن مونو اکساید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Nitrides=нитриды‬نایترایدونه = نیتریدونه ) ‪ :‬د فلز او نایتروجن مرکب د نایتراید په نوم‬

‫یادیږي ‪ .‬لکه کلسیم نایتراید ( ‪ ، )Ca3N2‬مګنیزیم نایتراید ( ‪ ، )Mg3N2‬لیتیم ناتراید ( ‪)Li3N‬‬
‫او نور ‪.‬‬

‫‪ ( Nitriding‬نایترایدي کول ) ‪ :‬د پوالد پر مخ د اوسپنې د نایترید طبقه جوړول او په دې توګه‬

‫دپوالد مخ سختول د نایتریدي کولو په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Nitrification=(нитрификация‬نایتریفیکیشن ) ‪ :‬کیمیاويٍ تعاملونه دي ‪ ،‬د کومو په ترڅ‬

‫کې چې د مړو نباتاتو او حیواناتو د وجود نایتروجن ( د امونیا په بڼه ) د ځینو باکتریاو (‬
‫نتروزوموناس ‪ ،‬نیترو باکتیریا) په واسطه اکسیدایز کیږي لمړی ناترایتونه او وروسته‬
 ‫‪355‬‬

‫نایتریتونه ورڅخه جوړیږي ‪ .‬دغه پروسه د نایتریفیکیشن په نوم یادیږي ‪ .‬نایترایتونه او‬
‫نایتریتونه د نباتاتو د ځیلو ( ریښو ) له الرې د نبات وجود ته داخل اود نبات د وجود په جوړښت‬
‫کې شاملیږي ‪. .‬‬

‫‪ (Nitrile rubber‬نتریل ربړ ) ‪ :‬دا ربړ د ( ‪ )propenonitrile‬او (‪ ) buta1,3-dien‬دکوپولیمیر څخه‬

‫جوړیږي ‪ .‬دتیلو او نورو محللونو په مقابل کې مقاومت لري ‪.‬‬

‫) )‪ ( Nitriles , cyanides=(нитрилы‬نتریلونه ‪ ،‬سیانایدونه ) ‪ :‬عضوي مرکبونه دي ‪ ،‬چې د‬

‫( ‪ )- CN‬ګروپ لري ‪.‬لکه ن تری ل م تای ل (‪ ) CH3-CN‬او نور ‪.‬‬

‫)‪ (Nitrite=нитриты‬نایترایت = نیتریتونه ) ‪ :‬د نایتروس اسید )‪( HNO2‬مالګه یا استر دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Nitroalkane , nitroparaffin=( нитро алканы‬نتروالکانونه ‪ ،‬نتروپارافینونه ) ‪ :‬د‬

‫نایترو الکانونو عمومي فورمول ( ‪ )CnH2n+1NO2‬دی ‪ .‬نتروپارافینونه بې رنګه ‪ ،‬ښه بوی‬
‫لرونکي مایعات دي ‪ .‬ځینې نایترو پارافینونه لکه نیترو ایتان ( ‪ )CH3NO2‬چې د جوش نقطه یی‬
‫( ‪ )1000C‬ده په راکټونو اود داخلي احتراې په انجنونو کې دسون دموادو په توګه استعمالیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Nitro benzene=(нитро бензол‬نترو بنزین = نترو بنزول) ‪ :‬زیړ رنګه تیلي مای‬
‫( ‪ )C6H5 NO2‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪ )1,2‬و د ویلي کیدو نقطه یی(‪ ) 60C‬اود جوش نقطه یی(‬
‫‪ )2110C‬ده ‪ .‬دنایتریتنګ ګډولې ( غلیظ سلفورک اسید او نایترک اسید) په موجودیت کې د‬
‫بنزین نایتریشن څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪Nitrocellulose=( нитроцеллюлоза‬نتروسلولوز ) ‪ :‬سلولوز نایتریت وګورئ‪.‬‬

‫)‪ (Nitro compound=(нитро соединения‬نایترو مرکبونه ‪ ،‬نترومرکبونه ) ‪ :‬عضوي‬

‫مرکبونه دي ‪ ،‬په کومو کې د ( ‪ )-NO2‬ګروپ د کاربن د اتوم سره اړیکه لري ‪ .‬لکه نترو ایتان‬
‫(‪ )C2H5- NO2‬او نایترو بنزین ( ‪ )C6H5-NO2‬او نور ‪.‬‬
 ‫‪356‬‬

‫) ‪ ( Nitrogen(азот ) – ( N‬نایتروجن = ازوت ) ‪ :‬بې رنګه غاز( ‪ )N2‬دی ‪ .‬اتومي نمبر یی( ‪، )7‬‬
‫اتومي کتله یی( ‪ ، )14,0067‬د ویلي کیدو نقطه یی( ‪ )-209,860C‬اود جوش نقطه یی( ‪-‬‬
‫‪ )195,80C‬ده ‪ .‬په هوا کې یی حجمي فیصدي ( ‪ )78%‬ده ‪ .‬نایتروجن په ‪۱۷۷۲‬کال کې دانیل‬
‫رازرفورد پیژندلی دی ‪.‬‬
‫‪ ( Nitrogen cycle‬دنایتروجن دوران ) ‪ :‬دهوا نایتروجن د ځینو نباتاتو په ځیلو ( ریښو ) کې د‬
‫نایتروجن فکسنګ باکتریاو په واسطه د نایتروجن لرونکو عضوي مرکبونو په تر کیب یعنې د‬
‫نباتاتو د وجود د جوړښت په ترکیب کې شاملیږي ‪ .‬نباتات د حیواناتو په واسطه خوړل کیږي او‬
‫له دې الرې نایتروجن دحیواناتو د وجود په ترکیب کې داخلیږي ‪ .‬کله چې نبات یا حیوان ومري ‪،‬‬
‫نو دهغوۍئ وجود د خاص ډول باکتریاو په واسطه تجزیه کیږي ‪ ،‬بیا نایتروجن د نایترایت او هم‬
‫د نایتریت مرکبو نو په بڼه د خاورې په ترکیب کې شاملیږي ‪ .‬همدا رنګه د هوا هایتروجن د‬
‫وریځو د بریښناپر مهال د هوا داکسیجن سره تعامل کوي او نایتروجن اکسایدونه جوړوي ‪،‬‬
‫کوم چې خاورې ته د داخلیدو وروسته په نایترایتونو اوړي او بیا دغه مواد د نباتاتو د ریښو په‬
‫واسطه نباتاتو او له نباتاتو څخه د حیواناتو د وجود په جوړښت کې شاملیږي ‪ .‬همدا رنګه د ډي‬
‫نایتریفیکیشن د باکتریاو په واسطه د خاورې نایتروجني مرکبونه په ازاد نایتروجن اوړي ‪ .‬او‬
‫اتوموسفیر ته داخلیږي‪.‬‬

‫)‪ ( Nitrogen dioxide=( двуокись азота‬نایتروجن ډای اکساید ) ‪dinitrogentetraoxide‬‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Nitrogen fixation‬د نایتروجن نصبیدل ) ‪ :‬کیمیاوي جریان ‪ ،‬په کوم کې چې اتوموسفیري‬

‫نایتروجن د ژوندي ارګانیزم د وجود په ترکیب کې شامل او په دې توګه هغه د نایتروجن په‬
‫دوران شاملیږي ‪ ،‬د نایتروجن فیکسیشن د پروسې په نوم یادیږي ‪ .‬د شفتلو او باقلي نباتاتو د‬
‫ځیلو ( ریښو) په غوټو کې ځانګړي ډول باکتریاوې ژوند کوي ‪ ،‬کومې چې کوالی شي د‬
‫اتوموسفیر نایتروجن را ونیسي اود ریښو په جوړښت کې یی شامل کړي ‪ .‬دغه باکتریاوې د‬
‫نایتروجن فیکسیشن باکتریاو په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Nitrogen mono oxide , nitric oxide=(моноокись азота‬نایتروجن مونو اکساید ‪،‬‬
‫نایترک اکساید ) ‪ :‬بې رنګه غاز( ‪( NO‬دی ‪.‬‬
 ‫‪357‬‬

‫)‪ (Nitroglycerin=( нитроглецерин‬نایترو ګالی سیرین = نتروګلیسیرین ) ‪ :‬په اوبوکې‬

‫ناحله چاودیدونکي مواد دي ‪ ، .‬چې د ګالیسیرین اود ښورې د تیزابوتر منځ ( دغلیظ سلفورک‬
‫اسید په موجودیت ) د کیمیاوي تعامل په نتیجه کې جوړیږي ‪ .‬نایترو ګالیسیرین یو نترو‬
‫مرکب نه بلکې د نایترک اسید یو استر ددی ‪ ،‬چې جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪CH2- CH - CH2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪CH2 - CH - CH2‬‬

‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪,‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪NO3 NO3 NO3‬‬ ‫‪ONO2 ONO2 ONO2‬‬
‫‪Nitroglycerine‬‬ ‫) ‪(нитроглицерин‬‬

‫)‪ (Nitro group=( нитро пруппа‬نترو ګروپ ) ‪nitrocompoud :‬وګورئ ‪.‬‬

‫=‪ Nitronium ion‬نیترونییم ایون ) ‪ nitryl ion:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Nitroparaffine=( нитропарафин‬نیترو پارافین ) ‪ nitroalkane:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Nitrosamines=( нитрозамин‬نیتروز امین ) ‪ :‬دد ې مرکبونو عمومي فورمول‬

‫( ‪ ) R R¯ N- NO‬دی ‪ .‬ځیني داډول مرکبونه د سګرت په لوګي کې وي اود سږو ‪ ،‬ځیګر او‬
‫پښتورګو سرطان سبب ګرځي ‪ .‬ډای متایل نتروزامین ( ‪ ) CH3 – N - N =O‬یی بیلګه ده‬
‫|‬
‫‪CH3‬‬

‫‪ ( Nitrosyl ion‬نتروزایل ایون ) ‪:‬د ( ‪ )NO+‬ایون دی ‪ .‬نایتروجن مونو اکساید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Nitrous acid =( азотистая кислота‬نایتروس اسید = نیتروس اسید ) ‪ :‬ضعیف تیزاب (‬
‫‪ )HNO2‬دی ‪ .‬د غاز اود محلول په حالت شتون لرالی شي ‪.‬‬

‫‪ (Nitrous oxide‬نایتروس اکساید ) ‪ :‬ډاي نایتروجن اکساید وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪358‬‬

‫‪ ( Nitryl ion, nitronium ion‬نیترایل ایون ‪ ،‬نیترونییم ایون) ‪ :‬د ( ‪ )NO2+‬ایون دی ‪ .‬دا ایون د‬
‫نایترک اسید او سلفورک اسید په ګډوله کي او هم د نایتروجن اکساید او نایترک اسید په‬
‫محلول کې موجود وي ‪ .‬ددې ایون مالګه ( ‪ )NO2+ ClO4-‬شدید کیمیاوي فعالیت لري ‪.‬‬

‫‪ ( NMR‬دهستې مقناطیسي ریزونانس ) ‪ nuclear magnetic resonance:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Nobelium=(Нобелий )-(No‬نوبیلیم ) ‪ :‬رادیو اکتیف انتقالي فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي‬

‫نمبر یی (‪ ) ۱۰۲‬اود ډیر ثابت ایزوتوپ کتلوي عدد یی (‪ ) ۲۵٤‬دی ‪ .‬دا عنصر په (‪ )۱٩۶۶‬کال کې‬
‫البرت ګیورسو پیژندلی دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Noble gas=( энертный газ‬د نوبل غاز = کیمیاوي تنبل غاز ) ‪ :‬مونو اتومک غازونه (‬
‫‪ )Xe , Kr , Ar , Ne , He , Rn‬دي ‪ .‬دا عناصر د لنډ دوره یی جدول په ( ‪ )V111‬ګروپ کې ځای‬
‫لري ‪ .‬ددې عناصرو په اتومونو کې د بیروني الکتروني پوښ اربیټالونه بشپړ یاتکمیل‬
‫)‪ ( nS2 nP6‬دي اود ایونایزیشن انرژي یی خورا زیاته ده ‪ ،‬نو ځکه دغه عناصر په اسانۍ‬
‫مرکبونه نه جوړوي ( کیمیاوي تنبل دي ) اود یو اتومه مالیکولونو په بڼه په ازاد ډول په طبیعت‬
‫کې پیدا کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Nobel metal=( энертный металлы‬نوبل فلزونه ‪ ،‬کیمیاوي تنبل فلزونه ) ‪Au , Pt , Pd :‬‬
‫‪ , Rh‬د نجیب یا کیمیاوي تنبلو عناصرو په ډله کې راځي ‪ .‬دغه فلزونه په هوا او تیزابونو کې ته‬
‫تخریبیږي ‪.‬‬

‫‪( Nonahydrate‬نونا هایدریت) ‪ :‬کرستلي مرکب دی ‪ ،‬چې دیو مالیکول سره یی (‪ )٩‬مالیکوله‬
‫کرستلي اوبه وي ‪.‬‬

‫‪ ( Nonbenzenoid aromatic‬غیر بنزوئیدي اروماتیک ) ‪ :‬اروماتیک مرکبونه دي ‪ ،‬چې کړۍ‬

‫یی بنزیني نه ده ‪ .‬لکه د ( ‪ )cyclopentadienyl‬انیون) ‪ ( C5H5-‬اود ( ‪ )tropylium‬کتیون)‬
‫‪ )C7H7+‬او نور‬
 ‫‪359‬‬

‫‪ ( Nonferrous metals‬داوسپنې غیر فلزونه ) ‪ :‬هغه فلزونه دي ‪،‬چې اوسپنه نه دي ‪ .‬او هم هغه‬
‫الیاژونه دي ‪،‬چې اوسپنه پکې نه وي ‪.‬‬

‫)‪ (Nonmetal=( не металлы‬غیرفلزونه ) ‪ :‬الکترو منفي عناصر ( لکه هالوجنونه ‪ ،‬اکسیجن ‪،‬‬
‫نایتروجن ‪ ،‬سلفر ‪ ،‬کاربن ) دي ‪ ،‬چې په کیمیاوي تعاملونو کې الکترون اخلي او په منفي ایونو‬
‫بدلیږي ‪ .‬د غیر فلزونو اکسایدونه تیزابي خاصیت لري ‪ ،‬په عادي تودوخه کې برې نه تیروي یا‬
‫نیمه هادي دي اود تودوخې په لوړو درجو کي کیدای شي د برې هادي وګرځي ‪.‬‬

‫)‪ ( Nonpolar compounds=(не поляарный соединения‬غیر قطبي مرکب ) ‪:‬هغه مرکب‬

‫دی ‪ ،‬چې مالیکولونه یی کو والنسي وي او دایمي دایپول مومنت ونه لري ‪ .‬لکه متان او بنزین او‬
‫نور ‪.‬‬

‫‪ (Nonpolar salvents=( не подярный растворитель‬غیر قطبي محلل ) ‪salvent:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Nonstochiomeric compounds=( не стехиометрические соединение‬غیر‬

‫ستیکومتریک مرکبونه ) ‪ :‬هغه مرکبونه دي ‪ ،‬چې په مالیکولو کې یی د اتومونو نسبت د ساده‬
‫او ټام اعدادو نسبت نه وي لکه ‪.TiO1,8‬‬

‫‪ ( Noradrenaline‬نور ادرینالین ) ‪ :‬یو هارمون دی ‪ ،‬چې د ادرینال په غده کې جوړیږي ‪ ،‬د عصبي‬
‫امپلسونو د انتقال دنده لري ‪ ،‬زیات تاثیرات یی ادرینالین ته ورته دي ‪ adrenaline( .‬وګورئ )‬

‫)‪ (Novocaien=(новокаин‬نو واکائین ) ‪ :‬بې هوشه کونکې ماده ده ‪ .‬جوړښتي فورمول یی‬
‫الندې دی ‪.‬‬
 ‫‪360‬‬

‫‪ ( Nuclear magnetic resonance( NMR)=ядерны магниены резонанс-ЯМР‬د هستې‬

‫مقناطیسي ریزونانس )‬
‫) ‪ ((NMR‬د هستې مقناطیسي ریزونانس) ‪ :‬د اتومونو په هستوکې نکلونونه ( پروتونونه او نیو‬
‫ترونونه ) ځای لري ‪ .‬داتوم د هستې سپیني کوانتمي عدد په هسته کې د نکلونو د سپیني‬
‫کوانتمي عددونو دمجموعې څخه عبارت دی ‪ .‬کوم اتومونه ‪،‬چې په هستو کې یی د نکلونو‬
‫شمیر جفت وي لکه )‪ ) 12C , 16O , 32S‬اونور ‪ ،‬دلته د نکلونو سپینونه په خپل منځ کې یو بل‬
‫جبران ( خنثی) کوي ‪ .‬ددغسې هستو مقناطیسي مومنت هم صفر وي ‪ .‬هغه هستې ‪ ،‬چې د نکلونو‬
‫شمیر پکې طاې وي لکه (‪ ، ) 1H , 13C , 19F , 31P‬دلته د نکلونو سپینونه یو بل نه جبران کوي‬
‫اود د ا ډول هستو سپیني کوانتمي عدد ( ‪ )j = 1/2‬وي ‪ .‬دغسې متناظرې کروي ( کروي سمترک‬
‫) چارخ لرونکې هستې په خپل محور چورلي اود دوراني حرکت څخه یی د هستې مقناطیسي‬
‫مومنت منځ ته راځي ‪ ،‬چې دا ډول هستې د مقناطیسي هستو په نوم یادیږي ‪ .‬د مقناطیسي هستو‬
‫په واسطه ( کومې چې په بیروني ثابتې مقناطیسي ساحه کې ایښودل شوې وي ) د الکترو‬
‫مقناطیسي څپو انتخابي جذب ته د هستې مقناطیسي ریزونانس وایی ‪ .‬که مقناطیسي هسته په‬
‫بیروني ثابته مقناطیسي ساحه ( ‪ )H‬کې کیښودل شي ‪ ،‬نو د کوانتم میخانیک د پرنسیش پر‬
‫اساس ددغسې مقناطیسي هستې د مقناطیسي مومنت وکتور (‪ ) µN‬په بیروني مقناطیسي‬
‫ساحه کې دسکرت ( غیر متمادي ) موقیعتونه نیسي ‪ ،‬چې د هر موقیعیت سره یی د انرژي‬
‫دسکرت مقدار ( کوانټي انرژي ) مطابقت کوي ‪ .‬اوس که پر دغه هسته د الکترومقناطیسي (‬
‫رادیویی) څپو ساحه (‪ ، ) H1‬چې جهت یی د ( ‪ )H‬پر ساحه عمود دی هم عمل وکړي نو کله چې د‬
‫رادیویی څپو انرژي (‪ ) hγ‬مساوي شي له ‪:‬‬

‫‪h γ = µN . ɣ . H‬‬

‫‪γ = µN .ɣ . H / h‬‬

‫په پورتنیو افادو کې (‪ )h‬د پالنک ثابت ‪ )γ ( ،‬د رادیو یی امواجو فریکونسي ‪(ɣ= µ/p( ɣ ،‬‬
‫ګیرومګنیتي نسبت ( ‪ - µ‬د هستې مقناطیسي مومنت او ‪ - p‬د هستې د حرکت د مقدار مومنت –‬
‫زاویه وي مومنت دی) ‪ ،‬نو په دې شرایطو کې مقناطیسي هسته د (‪ ) hγ‬انرژي جذبوي او هسته‬
‫ریزونانس کوي ‪ .‬یعنې د هستې د مقناطیسي مومنت وکتور له ټیټ کوانټي موقعیت ( ټیټ‬
 ‫‪361‬‬

‫کوانټي حالت ) څخه ګاونډي لوړ کوانتي موقعیت ته ځي او په نتیجه کې د ( ‪ )NMR‬سګنال‬

‫منځ ته راځي ( د ‪ NMR‬سګنال جوړیږي ) ‪ .‬د ( ‪ )NMR‬دسپکتر د السته راوړلو لپاره کیدای شي‬
‫چې د ( ‪ )γ‬اویا د (‪ ) H‬قیمت ته په خپله خوښه تغیر ورکړو ‪ ،‬تر څو پورتنی مساوات الس ته راشي‬
‫‪ .‬د تخنیکي اسانتیاو په وجه معموال د ( ‪ )γ‬قیمت ثابت ساتي او ( ‪ )H‬ته تغیر ورکوي او په دې‬
‫توګه د (‪ ) NMR‬سپکتر د( ‪ )I‬او ( ‪ )H‬یعنې د انرژۍ دجذب دشدت ) ‪( I‬اودبیروني مقناطیسي‬
‫ساحې دشدت (‪ ) H‬په کواردیناتو کې الس ته راوړي ‪ .‬الندې شکلونه وګورئ ‪ .‬داچې د مختلفو‬
‫مقناطیسي هستو د ( ‪ )ɣ‬قیمت یو دبل سره توپیر لري ‪ ،‬نو د مختلفو مقناطیسي هستو د‬
‫ریزونانس شرایط هم توپیر لري او ځکه د مختلفو مقناطیسي هستو په واسطه د انرژۍ د جذب‬
‫سګنال د (‪ ) H‬په مختلفو قیمتو ( د ‪ H‬پر محور په جال جال ځایونو ) کې جوړیږي ‪ .‬باید زیاته‬
‫شي چې د مقناطیسي هستو د ریزونانس فریکونسي ( ‪ )γ‬په عمل کې د هغې د نظري قیمت (‬
‫دازادو هستو لپاره ) څخه توپیر لري ‪ .‬ددې خبرې دلیل دا دی ‪ ،‬چې د هستو چاپیره الکترونونه‬
‫ګرځي ‪ .‬کله چې مقناطیسي هستې د بیروني مقناطیسي ساحې په داخل کې کیښودل شي ‪ ،‬نو د‬
‫هستو چاپیره د الکترونو د ګرځیدو د جریان له کبله الکتروني مقناطیسي ساحې را منځ ته کیږي‬
‫‪ ،‬چې قیمت یی د بیروني مقناطیسي ساحې دشدت سره مستقیم تناسب لري ‪.‬او جهت یی د‬
‫بیروني مقناطیسي ساحې د جهت سره مخالف وي ‪ .‬د الکترونو دامقناطیسي ساحه پر هسته‬
‫باندې د بیروني مقناطیسي ساحې د اغیز مخه نیسي ( د خارجي مقناطیسي ساحې اغیز‬
‫راکموي ‪ ).‬او پاسنۍ معادله الندې شکل غوره کوي ‪.‬‬

‫‪µN . ɣ . H‬‬
‫)‪γ = …………..( 1 – σ‬‬
‫‪h‬‬
‫په اخري معادله کې ( ‪ )σ‬یو بې واحده کمیت دی ‪ ،‬چې د حایلیت د ثابت په نوم یادیږي ‪.‬د ( ‪)σ‬‬
‫عددي قیمت د بیروني مقناطیسي ساحې یو میلونمه برخه ( ‪ )1Mf‬جوړوي ‪.‬‬

‫‪1Mf = 10-6 H‬‬

‫پس د عین رادیویی څپو)‪ ) γ =const‬د کارولو په صورت کې د ( ‪ )NMR‬د سپکتر د جوړیدو‬
‫لپاره د متحولې بیروني مقناطیسي ساحې شدت (د‪ H‬قیمت ) د هغې د نظري قیمت ( دازادو‬
‫هستو لپاره ) په پرتله زیات وي او څومره چې د ( ‪ )σ‬قیمت زیات وي په همغه انډول د ( ‪)NMR‬‬
 ‫‪362‬‬

‫پرسپکتر د انرژي دجذب سګنال د ( ‪ )H‬په لوړو قیمتورا منځ ته کیږي ‪ .‬د بله پلوه د کیمیاوي‬
‫موادو په مالیکولونو کې عین مقناطیسي هستې کیدای شي د مختلفو ( د کمیت او کیفیت له‬
‫پلوه مختلفو) نورو هستو په منځ کې ځای ولري ‪ ،‬چې دلته د مختلف کیمیاوي چاپیریال له امله‬
‫مختلف الکتروني کثافتونه او له دې کبله د الکتروني مقناطیسي ساحو متفاوت شدتونه د عین‬
‫مقناطیسي هستې چاپیره را پیدا شي ‪ .‬او په دې توګه د عین مقناطیسي هستو لپاره د (‪ )σ‬قیمت‬
‫په مختلفو جوړښتي اتومي ګروپونو ( په مختلفو کیمیاوي چاپیریالونو ) کې فرې پیدا کوي‬
‫اود عین مقناطیسي هستو د ریزونانس سګنال ( د انرژۍ د جذب سګنال ) د ( ‪ )NMR‬پر سپکتر‬
‫د (‪ ) H‬په مختلفو قیمتونو راڅرګندیږي ‪ ،‬چې دغه پیښه د کیمیاوي خوځښت ( کیمیاوي ټوپ )‬
‫په نوم یادیږي ‪.‬د ( ‪ )NMR‬پر سپکتر د هر سګنال شدت ( د هر پیک الندې ساحې مساحت )‬
‫دهغو مقناطیسي هستو د شمیر سره مستقیم تناسب لري ‪ ،‬کومې چې په عین جوړښتي اتومي‬
‫ګروپ کې دي او دغه سګنال یی منځ ته راوړی دی ‪ .‬د ( ‪ )NMR‬په سپکتر کې ددې پدیدې څخه د‬
‫د کیمیاوي موادو د مالیکولونو او هم د محلولونو د جوړښت دتثبیت لپاره کار اخلي ‪ .‬دبلګې په‬
‫توګه الندې په ( ‪ )1‬شکل کې د ایتانول د ( ‪ )NMR‬سپکتر او په ( ‪ )2‬شکل کې د بوټانول د دریو‬
‫‪.‬‬ ‫کیږي‬ ‫تشریح‬ ‫او‬ ‫شوي‬ ‫ښودل‬ ‫ونه‬ ‫سپکتر‬ ‫‪)NMR‬‬ ‫(‬ ‫د‬ ‫ایزومیرونو‬
‫الف ‪-‬دایتانول په مالیکول کې یواځې د هایدروجن د اتومونو هستې مقناطیسي دي ‪ .‬پس ددې‬
‫مادې پر سپکتر ( ‪ - 1‬شکل ) درې مختلف سګنالونه ښېي ‪ ،‬چې د هایدروجن اتومونه په درې‬
‫مختلفو جوړښتي اتومي ګروپونو کې ځای لري ‪ .‬که ددغه سګنالونو شدتونه ( د پیکونو الندې‬
‫ساحو مساحتونه ) په خپل منځ کې پرتله شي ‪ ،‬نو د هغو د شدتونو تر منځ ( ‪ )1 : 2 : 3‬نسبت‬
‫لیدل کیږي ‪ .‬اوس که د ایتانول په مالیکول کې د هر عنصر د اتومونو شمیر اود هر عنصر والنسي‬
‫قوه وپیژنو ‪،‬نو د ایتانول د مالیکول جوړښتي فورمول په الندې ډول اټکل کیدای شي ‪.‬‬

‫‪HO – CH2 - CH3‬‬

 ‫‪363‬‬

‫ب‪-‬دبوټانول د دریو ایزومیرونو د (‪ ) NMR‬په سپکتر)‪ 11‬شکل( کې لیدل کیږي ‪،‬چې د (‪- CH2‬‬
‫) ګروپ اړوند سګنال شدت په (‪ )1‬سپکتر کې زیات ‪ ،‬په (‪ )2‬سپکتر کې د (‪ )1‬سپکتر په پرتله‬
‫کوچني او په (‪ )3‬سپکتر کې له منځه تللی دی ‪ .‬همدا رنګه د (‪ )CH3‬ګروپ اړوند سګنال شدت‬
‫په (‪ )3‬سپکتر کې زیات ‪ ،‬په (‪ )2‬سپکتر کې تر هغې لږ او په (‪ )1‬سپکتر ترټولو کم دی ‪ .‬پس د‬
‫بوټان د ایزومیرونو جوړښتي فورمولونه په الندې ډول اټکل کیږي ‪.‬‬
 ‫‪364‬‬

‫د ( ‪ )NMR‬سپکتروسکوپي د محلولونو د جوړښت د څیړنې لپاره هم کاروي ‪.‬‬

‫)‪ ( nuclear magneton=( ядерный магнитон‬هستوي مګنیتون ) ‪ :‬مګنیتون وګورئ ‪.‬‬

‫))‪ (nucleon=(нуклон‬نوکلیون = نوکلون ) ‪ :‬د اتوم د هستې ذرې لکه پروتون او هم نیوترون د‬
‫نوکلیونو په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( nucleon number=( массовое число‬د نکلیونو شمیر ‪ ،‬کتلوي عدد ) ‪ :‬د اتوم په هسته‬
‫کې د پروتونو او نیوترونو مجموعه داړوند عنصر د کتلوي عدد په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫)‪ (nucleophile=( нуклиофильность‬نوکلیو فیل ‪ ،‬هسته خوښه ونکي ) ‪ :‬منفي ایونونه لکه‬
‫( ‪ )Cl-‬اوهغه مالیکولونه چې دالکترونو ناپیلې جوړه لري لکه ( ‪ ، ):NH3‬نورو موادو ته‬
‫الکترونونه ورکوي او د ‪ ،‬نو نکلیوفیل موادو په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( nucleophilic addition‬نکلو فیلي جمعي تعامل ) ‪ :‬یو ډول جمعي کیمیاوي تعامل دی ‪ ،‬چې‬
‫د تعامل په پیل کې نکلیوفیل دتعامل کونکې مادې پر مثبت ( الکترون کمبود ) قسمت برید‬
‫(‬ ‫کوي ‪ .‬دا ډول تعامل په الډیهایدونو او کیتونونو کې لیدل کیږي داځکه چې د کاربونایل‬
‫‪ )> C = O‬په ګروپ کې کاربن نسبتا مثبت چارخ لري ‪.‬‬

‫‪ ( nucleophilic substitution‬نکلوفیلي تعویضي تعامل) ‪ :‬په دې ډول تعامل کې نیکلوفیل‬

‫ماده په تعامل کونکي مرکب کې یو ګروپ یایو اتوم تعویضوي ‪ .‬لکه ‪:‬‬

‫‪CR3Cl + OH- → CR3OH + Cl-‬‬

‫نکلوفیل‬
‫‪ ( Nucleosynthesis‬دهستې سنتیز ) ‪ :‬د هستوي پروسې په لړ کې د کیمیاوي عنصر جوړیدل د‬
‫هستوي سنتیز په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Nucleous(атомное ядро‬هسته ) ‪ :‬داتوم په منځ کې هسته پرته ده اود هستې چاپیره‬
‫الکترونونه ګرځي ‪ .‬د اتوم په هسته کې نوکلیونونه ( پروتونونه او نیوترونونه ) ځای لري ‪ .‬داچې‬
‫د الکترون کتله د نوکلینو په پر تله ډیره کمه ( د صرپ نظر وړ ) ده ‪ ،‬نو ویالی شو چې داتوم کتله‬
 ‫‪365‬‬

‫د هغه په هسته کې ځای شوې ده ‪ .‬داچې نیوترون د برقي چارخ له لحاظه خنثی او پروتون مثبت‬
‫برقي چارخ لري ‪ ،‬نو ویالی شو چې د اتوم هسته مثبت برقي چارخ لري ‪ .‬د یو عنصر د اتوم په‬
‫هسته کې د پروتونو شمیر د اړوند عنصر د اتومي نمبر په نوم او د اتوم په هسته کې د پروتونو او‬
‫نیوترونو مجموعه د اړوند عنصر د یو ایزوتوپ دکتلوي عدد په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫‪ ( Nylon‬نایلون ) ‪ :‬مصنوعي پولي امیدي تارونه دي ‪ .‬د پروتین په څیر جوړښت لري چې دیو‬
‫مالیکول د امین ګروپ د بل مالیکول د کاربوکسیل د ګروپ تر منځ د کاندنسیشني تعامل په‬
‫نتیجه کې جوړیږي ‪.‬‬
‫‪…………………………………………………………………………………….‬‬

‫‪-O-‬‬

‫)‪ (Octadecanoate,stearate=( стеараты‬اکتادیکانوئیټ = ستیارات ) ‪ :‬ستیاریت وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Octadecanoic acid , stearic acid=( стеяриновая кислота‬اکتانوئک اسید =‬

‫ستیارک اسید) ‪ :‬ستیارک اسید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Octadecenoic acid‬اکتادیکینوئک اسید ) ‪ :‬دغوړو غیرمشبوک تیزاب دی ‪ .‬جمعي فورمول‬

‫یی (‪)C17H33COOH‬اوجوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪CH3 – (CH2 )7 – CH =CH –(CH2)7 -COOH‬‬

‫)‪ (Octahydrate=( октагидрат‬اته مالیکوله اوبه لرونکې ) ‪ :‬کرستلي ماده ده ‪ ،‬چې دیو مول‬
‫سره یی اته موله کرستلي اوبه وي ‪.‬‬
 ‫‪366‬‬

‫)‪ ( Octane=( октан‬اکتان ) ‪ :‬مستقیم ځنځیر لرونکې الکان دی ‪ .‬جمعي فورمول یی ( ‪)C8H18‬‬
‫‪ ،‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )0,7‬د ویلي کیدو نقطه یی( ‪ ، )-56,790C‬د جوش نقطه یی ( ‪)125,660C‬‬
‫ده ‪ .‬اکتان په پترولیم کې پیداکیږي ‪ .‬اکتان د ( ‪ )2,2,4-trimethyl pentane‬ایزومیر دی ‪ ،‬کوم‬
‫چې د ایزو اکتان په نوم هم یادیږي ‪ .‬د ایزواکتان جوړښتي فورمول الندې دی ‪.‬‬

‫) ‪ (Octane number=( октановое число‬اکتان نمبر = اکتان عدد ) ‪ :‬دموترو په انجن د تیلو‬
‫د سوزیدو نسبي مشخصه ده ‪ ،‬چې دغه مواد یی په انجن کې د سوزیدو پرمهال د ټکا او اواز د‬
‫پورته کیدو پر ضد ښېي ‪ .‬دلته د ایزو اکتان د اکتان عدد ( ‪ )۱۰۰‬اود نارمل هپتان د اکتان عدد‬
‫صفر قبول شوی اود سون د نورو موادو د اکتان اعداد ددغه قیمتونو تر منځ وي ‪.‬‬

‫)‪ ( Octanoic acid , caprylic acid=( октановая кислота‬اکتانوئک اسید ‪ ،‬کپرایلک‬

‫اسید ) ‪ :‬مشبوک کاربوکسایلک اسید او یوه بې بویه مای ده ‪ ،‬چې په (‪ ) 239,30C‬کې په جوش‬
‫راځي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪CH3 – ( CH2) 6 -COOH‬‬

‫)‪ ( Octavalent=( октаволент‬اته والنسه ) ‪ :‬هغه اتوم ‪ ،‬چې والنس یی اته وي ‪.‬‬

‫‪ (Octet=( октет‬اکتیت ) ‪ :‬د یو عنصر د اتوم د بیروني الکتروني پوښ اته الکتروني جوړښت د‬
‫اکتیت په نوم یادیږي ‪ .‬د هیلیم پرته د نورو نجیبه غازونو بیروني الکتروني پوښ د اکټیټ‬
‫جوړښت لري ‪ .‬اکټیټ الکتروني جوړښت ډیر ثابت دی ‪ ،‬نو ځکه نجیبه غازونه په کیمیاوي‬
‫تعاملونو کې په اسانۍ برخه نه اخلي ‪ .‬او کیمیا وي مرکبونه یی ډیر لږ دي ‪ .‬د نجیبه غازونو پرته‬
‫د دوره یی جدول نور ټول عناصر میالن لري ‪ ،‬چې د اتومو بیروني الکتروني پوښ یی اکتیټ‬
 ‫‪367‬‬

‫شي نوددې لپاره دغه ټول عناصر په کیمیاوي تعاملونو کې برخه اخلي ( اتوم یی په خپل اخري‬
‫الکتروني پوښ کې د بل اتوم الکترونونه رانیسي اویا د خپل بیروني الکتروني پوښ‬
‫الکترونونه له السه ورکوي ) او کیمیاوي مرکبونه جوړوي ‪.‬‬

‫‪ ( Ohm‬اوم ) ‪ :‬د برقي مقاومت واحد دی ‪.‬‬

‫‪ ( Oil‬غوړي ‪ ،‬تیل ) ‪ :‬ټینګ مایعات دي ‪ ،‬چې د اوبو سره نه ګډیږي ‪ .‬د حیواناتو او نباتاتو تیل د‬
‫ترپینو ( ‪ )terpens‬او استرونو ګډوله او یا د غوړیو د تیزابو ګالیسیرایدونه دي ‪ .‬منرالي تیل (‬
‫پترولیم ) د هایدرو کاربنونو ګډوله ده ‪.‬‬

‫‪ (Oil of vitriol‬د وتریول تیل ) ‪ :‬سلفورک اسید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Oil of wintergreen‬ونترګرین تیل ) ‪ :‬بیرنګه اروماتیک مای استر دي ‪ .‬په)‪ )2230C‬کې په‬
‫جوش راځي ‪ .‬کیمیاوي نوم یی ( ‪ )methyl salicylate , methyl 2- hydroxybenzoate‬دی ‪.‬‬
‫او جمعي فورمول یی ( ‪ )C8H8O3‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Oleate=(олиат‬اولییټ = اولیات) ‪ :‬د ‪ Oleic acid‬مالګه یا استر دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Olefines(олефины‬اولیفینونونه ) ‪ alkenes:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Oleic acid=(олеиновая кислота‬اولیئک اسید ) ‪ :‬غیر مشبوک د غوړیو تیزاب دی ‪ .‬په‬
‫مالیکول کې یی یوه دوه غبرګه کیمیاوي اړیکه ده ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪ )0,9‬اود ویلي کیدو نقطه‬
‫یی ( ‪ )130C‬ده ‪ .‬د نباتاتو او حیواناتو په غوړیو کې پیداکیږي ‪ .‬کمیاوي فورمول یی الندی دی ‪.‬‬

‫‪CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7COOH‬‬

‫)‪ ( Oleum=( олеум‬اولیوم ) ‪ disulphoric(V1) acid:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Olegopeptide=(олигопиптиды‬اولیګوپپتاید = اولیګو پیپتیدونه) ‪ peptide:‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪368‬‬

‫)‪ (Oligosaccharide=(олигосахариды‬اولیګوسکراید ) ‪ :‬یو ډول کاربو هایریټ دی ‪ .‬تر( ‪)۲۰‬‬

‫مالیکوله مونو سکرایدونو څخه جوړدی ‪ .‬د نشایستې او سلولوز دهضم منځڼي مرکب دی ‪.‬‬

‫‪(Onium ion‬اونییم ایون) پروتون چې پر خنثی مالیکول نصب شي اونیوم ایون جوړیږي ‪ .‬لکه د‬
‫هایدروکسونیم ایون ( ‪ ، )H3O+‬امونیم ایون ( ‪ )NH4+‬او نور ‪.‬‬

‫(=‪ (Open chain‬واز ځنځیر) ‪chain :‬وګورئ‬

‫‪ ( Opiate‬اوپیئېټ ) ‪:‬یو ګروپ نیشه یی مواد دي ‪،‬چې له کوکنارو څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ ( Optical activity=(оптический октивность‬اپتیکي فعالیت ) ‪ :‬د ځینو موادو د‬

‫مالیکولونو په جوړښت کې غیر متناظر ( اسیمتریک ) اتوم وي ‪ ( .‬په عضوي مرکبونو کې د‬
‫کاربن هغه اتوم ‪ ،‬چې د څلورو مختلفو اتومو یا د څلورو مختلفو اتومي ګروپونو سره وصل وي‬
‫د اسیمتریک اتوم یه نوم یادیږي ‪).‬دغسې مواد د قطبي شوي نور د قطبیت سطحه ښي یا کیڼ‬
‫السته ګرځوي ‪ .‬دې پېښې ته اپتیکي فعالیت وایی ‪ .‬اوداډول مواد د اپتیکي فعاله موادو په نوم‬
‫یادیږي ‪ .‬اپتیکي فعاله مواد دوه ډوله داسې مالیکولونه لري ‪ ،‬چې یو یی د بل آینه یی تصویر وي‬
‫‪ .‬دغه مالیکولونه یو د بل اپتیکي ایزومیرونه دي ‪ ،‬چې یو ډول یی د قطبي شوې ر ا د قطبیت‬
‫سطحه ښي لور ته ګرځوي ( ‪ . )D-form‬او بل ډول یی د قطبي شوې ر ا د قطبیت سطحه کیڼ لور‬
‫ته اړوي (‪. )L-form‬او هغه ګډوله چې د ( ‪ )D‬او( ‪ )L‬ایزومیرونو د مالیکولونو شمیر پکې‬
‫مساوي وي اپتیکي فعالیت نه لري ‪ ،‬او د راسیمک ګډولې په نوم یادیږي ‪ .‬الندې د لکتک‬
‫اسید اپتیکي ایزومیرونه ښودل شوي دي ‪.‬‬

‫‪D-form‬‬ ‫‪L- form‬‬

 ‫‪369‬‬

‫)‪ Optical glass=(стекло оптический‬اپتیکي ښیښې ) ‪:‬د اپتیکي وسایلو ( لکه لینز ‪،‬‬
‫منشور اونور ) دجوړولو ښیښې دي ‪ .‬دا ښیښې هومولو ۍ ( متجانسې ) دي او پوکڼۍ اوهم‬
‫کوږوالی نه لري ‪ .‬د سودیم پرځای ددې ښیښو په ترکیب کې پوتاسیم او باریم وجود لري ‪ .‬د‬
‫اپتیکي ښیښو د انکسار ضریب د ( ‪ )1,51 – 1,54‬وي ‪.‬‬

‫)‪ ( Optical isomers=( оптические изомеры‬اپتیکي ایزومیري ) ‪ :‬اپتیکي فعالیت‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Optical rotation‬اپتیکي دوران ) ‪ :‬د قطبي شوي نور د قطبیت د سطحې دوران دی ‪.‬‬

‫سپکتروسکوپي ) ‪ :‬په دې ډول‬ ‫‪ (Optoacoustic spectroscopy‬اپتو اکوستیک‬

‫سپکتروسکوپۍ کې الکترو مقناطیسي وړانګې په اواز تولیدونکې مادې کې جذب او د اواز‬
‫په څپو اوړي ‪ .‬داډول سپکتروسکوپي د غازونو د څیړنې لپاره کاروي ‪.‬‬

‫)‪ (Orbit=( орбита‬اربیټ ‪ ،‬مدار ) ‪ :‬د اتوم د هستې چاپیره د الکترون دګرځیدو ( دوراني‬
‫حرکت ) الر د الکترون د مدار یا اربیټ په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Orbital=(орбитал‬اربیټال ) ‪ :‬په اتوم یا مالیکول کې هغه فضا ‪ ،‬چې الکترون پکې‬
‫موجودیدای شي د اربیټال په نوم یادیږي ‪ .‬الندې اتومي اربیټال او مالیکولي اربیټال تشریح‬
‫کیږي ‪.‬‬
‫اول اتومي اربیټال ‪:‬‬
‫‪ ( Bohr theory- 1‬د بور نظریه ) ‪ :‬بور هایدروجن ته د ورته اتومونو د اتومي اربیټال په هکله‬
‫وایی ‪:‬‬
‫الکترونونه د هستې چاپیره په مستقر دایروي مدارونو کې ګرځي ‪ .‬او کله چې الکترون په‬
‫مستقر دایروي مدار کې ګرځي ‪ ،‬انرژي له السه نه ورکوي او نه یی اخلي ‪ .‬هغه وخت چې الکترون‬
‫له یوه مدار څخه بل مدار ته ټوپ وهي کوانټي انرژي جذب یا ازادوي ‪.‬‬
 ‫‪370‬‬

‫‪ ( Quantum mechanics theory-2‬د کوانتم میخانیک نظریه ) ‪ :‬ددې نظریی په اساس‬

‫الکترون ذره یی او موجي خواص دواړه لري ‪ .‬نو الکترون چې د هستې ( هستو ) چاپیره ګرځي ‪،‬‬
‫هغه د ذرې په څیر پر یوخط ( دایروي مدار) نه بلکې د هستې چاپیره په ټوله فضاکې‬
‫موجودیدای شي ‪ .‬د کوانتم میخانیک د پرنسیش له مخې د فضا هغه برخه ‪ ،‬چې هلته د الکترون‬
‫د موجودیدو احتمال تر ټولو زیات دی د الکتروني اربیټال په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫جرمن ساینس پوه شروډنګر د الکترون د اساسي خواصو لکه کتله (‪ ، )m‬ټوله انرژي ( ‪، )E‬‬
‫پوتانسیلي انرژي (‪ ) Ep‬او موجي تاب ( ‪ ) Ψ‬تر منځ اړیکه په الندې ډول وښوده ‪:‬‬

‫‪∂2Ψ / ∂ X2 + ∂2Ψ / ∂ y2 + ∂2Ψ / ∂ Z2 +( 8π 2 m / h2 ) ( E-Ep) Ψ =0‬‬

‫پورتنۍ معادله د شروډنګر د معادلې په نوم یادیږي ‪.‬دلته ( ‪ )h‬د پالنک ثابت او (‪ ) Ψ‬د موجي‬
‫تاب په نوم یادیږي ‪ )Ψ ( .‬داسې یو کمیت دی ‪ ،‬چې د هستې چاپیره په ټوله فضا کې د الکتروني‬
‫موخ امپلیتود یا په بل عبارت د هستې چاپیره د الکتروني وریځې پراخوالی او شکل ښېي‪ ،‬او‬
‫(‪ )Ψ dV‬د هستې چاپیره د ( ‪ )dV‬په حجم کې د الکترون د موجودیت احتمال ښېي ‪ .‬د شروډنګر د‬
‫معادلې د حل څخه د (‪ ) Ψ‬د تاب دافادې بڼه اوددغې افادې په اساس د هستې چاپیره ټوله فضا‬
‫کې د (‪ )Ψ dV‬قیمتونه او باالخره د الکتروني اربیټال شکل الس ته راځي ‪ .‬د شروډنګر د معادلې‬
‫حل ډیر مشکل دی ‪ .‬په دغه معادله کې ځینې کوانټي اعداد لکه ( ‪ ، )n , ℓ , m , s‬چې په خپله‬
‫معادله کې نشته ولې د معادلې د حل په غرض پًه هغې کې شاملیږي ‪ .‬ددې اعدادو مفهوم الندې‬
‫تشریح کیږي ‪.‬‬
‫الف د ( ‪ )n‬کوانټي عدد ‪:‬‬
‫‪-n‬د اصلي( عمومي )کوانټي نمبر په نوم یاد اود هستې چاپیره د الکترون عمومي انرژیکي‬
‫سویه ښېي او الندې قیمتونه ( …… ‪ )n = 1 , 2 , 3 , 4 , 5‬اخستالی شي ‪ .‬دا کوانتي عدد‬
‫د هستې چاپیره د الکترون ټوله انرژي اود الکتروني وریځې پراختیا یعنې د الکترون او هستې‬
‫تر منځ اعظمي فاصله ښېي ‪ .‬یا په بل عبارت د) ‪ (n‬عددي قیمت د هستې چاپیره د الکتروني‬
‫پوښونو موقیعتونه ښېي ‪.‬‬
‫‪ n=1‬هستې ته نژدې لمړی الکتروني پوښ ( ‪. ) K‬‬
‫‪ n=2‬دویم الکتروني پوښ (‪. ) L‬‬
‫‪n=3‬دریم الکتروني پوښ (‪) M‬‬
 ‫‪371‬‬

‫‪n=4‬څلورم الکتروني پوښ (‪) N‬‬

‫‪ (n=5‬پنځم الکتروني پوښ ( ‪) O‬‬
‫یعنې د (‪ )n‬د قیمت په لوړیدو سره الکتروني پوښ په ترتیب سره د هستې څخه لیرې وځي ‪.‬‬
‫ب‪ -‬د ( ‪ )ℓ‬کوانټي عدد ‪:‬‬
‫‪ -ℓ‬دا کوانټ عدد د الکتروني اربیټال شکل ښېي او الندې قیمتونه اخستالی شي‪.‬‬
‫) ‪ℓ= 0 , 1 , 2 , 3 ….( n – 1‬‬

‫که (‪ )ℓ = 0‬وي د اربیټال شکل کروي او سمبول یی ( ‪ )s‬دی ‪.‬‬

‫که (‪ )ℓ = 1‬وي د اربیټال شکل د دنبل په څیر او سمبول یی ( ‪ )p‬دی ‪.‬‬
‫که (‪ )ℓ = 2‬وي اربیټال د څلور پا ې ګل په څیر او سمبول یی (‪ ) d‬دی ‪.‬‬
‫که ( ‪ )ℓ=3‬وي د اربیټال شکل ال نور هم مغلق اوسمبول یی (‪ )f‬دی‬
‫خ‪ -‬د (‪ ) m‬کوانټي عدد ‪:‬‬
‫‪ -m‬داکوانټي عدد په عین عمومي انرژیکي سویه (‪ ) n‬کې یعنې په عین الکتروني پوښ کې د‬
‫هر ډول اربیټالونو شمیر ښېي ‪ .‬یعنې په درې بعده فضا کې د هستې چاپیره د هر اربیټال ممکنه‬
‫موقیعتونه ښېي او الندې قیمتونه اخستالی شي ‪.‬‬
‫‪m= 2ℓ + 1‬‬

‫د پورتني فورمول له مخې که ( ‪ )ℓ=0‬وي ‪،‬نو (‪ ) m=1‬دی ‪ .‬یعنې کروي اربیټال (‪ ) s‬په هر‬
‫الکتروني پوښ ( ‪ )n‬کې یو عددوي ‪ .‬که ( ‪ )ℓ=1‬وي ‪،‬نو ( ‪ )m=3‬کیږي ‪.‬یعنې د ( ‪ )p‬اربیټال په هر‬
‫الکتروني پوښ کې درې عدده کیدای شي ‪ .‬که (‪ )ℓ =2‬وي ‪،‬نو ( ‪ )m=5‬کیږي ‪ .‬یعنې د ( ‪)d‬‬
‫اربیټال په یوالکتروني پوښ کې پنځه عدده کیدای شي ‪ .‬دهستې چاپیره په درې بعده فضا کې د‬
‫(‪ ) s , p , d‬اربیټالونو موقیعتونه ( په هر الکتروني پوښ کې دهر ډول اربیټالونو شمیر) په‬
‫الندې شکلونو کې وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪372‬‬

‫دهستې چاپیره فضا کې د ( ‪ )s , p , d‬اربیټالونو موقیعتونه‬

‫د ‪-‬د)‪ (S‬کوانټي عدد ‪:‬‬

‫‪ - S‬داکوانټي عدد په خپل محور د الکترون وضعي حرکت ښېي او ( د ‪ )+1/2 , -1/2‬قیمتونه‬
‫اخستالی شي ‪.‬‬
‫دویم مالیکولي اربیټال ‪:‬‬
‫د مالیکولي اربیټال یا کیمیاوي اړیکې د جوړیدو په هکله دوه نظریی الندې تشریح کیږي ‪.‬‬
‫الف – د مشترکو الکتروني جوړو نظریه ‪ :‬ددې نظریی په اساس دوه اتومه چې هریو یی یو یو‬
‫طاقالکترون لري او ددغه الکترونو سپینونه مخالف الجهته وي یو بل ته نژدې او یوه برخه یی‬
‫یوبل سره ګډیږي ( یوبل پوښوي ) ‪ .‬په دغه شریکه برخه کې د الکتروني وریځې کثافت زیاتیږي‬
‫او د دواړو اتومو ( ‪)A , B‬هستې د غه د منفي چارخ لوړ کثافت برخې ته جذب او په پایله کې د‬
‫دواړو اتومو تر منځ کو والنسي اړیکه یعنې شریک الکتروني اربیټال ( مالیکولي اربیټال )‬
‫جوړیږي ‪ .‬په الندې شکلونو کې د ( ‪ (B) )A‬اتومونو د (‪) P‬اربیټالونو اود(‪ ) C‬او ( ‪ )D‬اتومونو د‬
‫( ‪ )SP‬اربیټالونو یو په بل کې د ګډیدو اود ( ‪ )σ‬او (‪ ) π‬کو والنسيٍ اړیکو جوړیدل ښودل شوي‬
‫دي‬
 ‫‪373‬‬

‫د (‪ )σ‬او( ‪)π‬اړیکو جوړیدل‬

‫لکه چې په شکل کې ښکاري د ( ‪ )σ‬اړیکې د جوړیدو پر مهال د) ‪ (SP‬الکتروني اربیټالونه دهغه‬
‫مستقیم سور خط په اوږدو یو دبل سره ګډیږي ‪ ،‬کوم چې د (‪ )C‬او (‪ )D‬اتومونو هستې وصلوي‬
‫دلته د‪C‬او‪D‬اتومو د هستو تر منځ فاصله زیاته ده ‪ ،‬نو دلته د ‪ SP‬الکتروني وریځې یو په بل کې‬
‫ډیرې ننوځي او مضبوطه کو والنسي ( ‪ )σ‬اړیکه جوړوي ‪ .‬د (‪ ) π‬اړیکه ‪ ،‬چې د (‪ ) σ‬اړیکې‬
‫وروسته جوړیږي ‪ ،‬دلته د (‪ )p‬اربیټالونه دهغه مستقیم خط په اوږدو یو بل ته نژدې کیږي ‪،‬کوم‬
‫چې د ‪AB‬پرخط (سورخط چې د (‪ )A‬او (‪ B‬د اتومونو هستې وصلوي ) عمود دي ‪ .‬لیدل کیږي‬
‫چې په دې صورت کې د (‪ )A‬او (‪ )B‬د اتومونو هستې یو بل ته ډیرې نژدې اود هغوې تر منځ د‬
‫دف قوه زیاته ده ‪ .‬نو ځکه دلته د (‪ )P‬اربیټالونه یو په بل کې ډیر نشي ننوتالی ‪ .‬په دې صورت کې‬
‫د (‪ )A‬او (‪ )B‬د اتومونو تر منځ د(‪ )π‬اړیکه جوړیږي ‪ ،‬کومه چې د (‪ ) σ‬د اړیکې په پرتله سسته‬
‫ده ‪.‬‬
‫ب‪-‬دمالیکولي اربیټالونو نظریه ‪ :‬ددې نظر یی له مخې الکترونونه په مالیکول کې په‬
‫مالیکولي اربیټالونو کې حرکت کوي ‪ .‬داتومي اربیټالونو سره د مالیکولي اربیټالونو توپیر‬
‫دادی ‪ ،‬چې اتومي اربیتالونه یو مرکزه دي او مالیکولي اربیټالونه څومرکزه یعنې څو هستې‬
‫احتوا کوي ‪ .‬په مالیکولي اربیټال کې د اتومي اربیټال په څیر یو الکترون او اعظمي دوه‬
‫الکترونونه ‪ ،‬چې سپینونه یی مخالف الجهته وي ځای نیوالی شي ‪ .‬ددې نظر یی په اساس په‬
‫مالیکول کې ټول الکترونونه د ټولو هستو چاپیره مالیکولي اربیټالو کې تصور کیږي ‪.‬‬
‫مالیکولي اربیټال د اتومي اربیټالو د خطي ترکیب ( جم او تفریق) څخه الس ته راځي ‪ .‬که دوه‬
‫اتومي اربیټالونه سره ګډشي د هغې څخه دوه مالیکولي اربیټالونه جوړیږي ‪،‬چې یو مالیکولي‬
 ‫‪374‬‬

‫اربیټال یی ارتباطي اوبل مالیکولي اربیټال یی ضد ارتباطي )*(وي ‪ .‬ارتباطي او ضد‬

‫ارتباطي)*( مالیکولي اربیټالونه د مالیکول په انرژیکي دیاګرام کې په الندې ډول ښودل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Organic chemistry=(органическая химия‬عضوي کیمیا ) ‪ :‬د کیمیا یوه څانګه ده چې‬
‫د کاربن مرکبونه څیړي ‪.‬‬

‫)‪ (Organometallic compound =( органометаллические соединения‬فلز لرونکي‬

‫عضوي مرکبونه ) ‪ :‬کیمیاوي مرکبونه دي ‪ ،‬په کومو کې د فلز اتوم یا ایون د عضوي ګروپ سره‬
‫اړیکه لري ‪ ،‬لکه ‪. Al(CH3)3‬‬

‫)‪ ( Organophosphorus compound=( органофосфорные соединение‬فاسفورس‬

‫لرونکي عضوي مرکبونه ) ‪ :‬هغه مرکبونه دي ‪ ،‬چې د ( فاسفورس – کاربن ) اړیکه لري ‪.‬‬
 ‫‪375‬‬

‫‪ ( Ornithine‬اور نیتین ) ‪ :‬یو امینو اسید دی ‪ ،‬چې د پروتین په جوړښت کې برخه نلري اود یوریا‬
‫په دوران کې د منځڼي مرکب په توګه را منځته کیږي ‪.‬کیمیاوي فورمول یی )‪( C5H12O2‬‬
‫اوجوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Ortho=(орто)(O‬ارتو ) ‪ :‬دا کلمه د کیمیاوي مادې دنوم په سر کې راځي او الندې معناوې‬
‫لري ‪.‬‬
‫الف‪ -‬که د بنزین په کړۍ کې دوه تعویضي ګروپونه د کاربن د دوه ګاونډیو اتومونو ( ‪ )1,2‬سره‬
‫وصل وي لکه ‪:‬‬

‫‪1,2-dichlorobenzene = O-dichlorobenzene‬‬

‫ب‪ -‬د تیزاب ډیر هایدریت شوې بڼې سره هم د ارتو کلمه راځي ‪ .‬لکه فاسفورک( ‪)V‬اسید یا ارتو‬
‫فاسفورک اسید ( ‪. )H3PO4‬او لږ هایدریت شوی فاسفورک اسید‪ ،‬متا فاسفورک اسید (‬
‫‪ )HPO3‬دی ‪.‬‬
‫خ‪ -‬په ډای اتومک مالیکول کې که د دواړو اتومونو د هستو سپینونه موازي وي ‪ ،‬د دغسې‬
‫مادې په سرکې د ارتو کلمه راځي او که د دواړو اتومونو د هستو سپینونه ضد موازي وي ‪ ،‬نو‬
‫ددغسې مادې د نوم په سر کې د پارا کلمه راځي ‪ .‬لکه ارتو هایدروجن او پارا هایدروجن ‪.‬‬

‫)‪ ( Orthoboric acid=(ортобортая кислота‬ارتو بورک اسید ) ‪ :‬بورک اسید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Orthoclase‬ارتو کالز ) ‪ feldspars‬وګورې‬

 ‫‪376‬‬

‫)‪ (Orthohydrogen=(ортоводарод‬ارتو هایدروجن ) ‪ :‬هایدروجن وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Orthophosphoric acid=( ортофосфорная кислота‬ارتوفاسفورک اسید ) ‪ :‬فاسفورک‬

‫( ‪ )V‬اسید وګورئ ‪.‬‬
‫)‪ ( Orthoplumbate=( ортоплюмбат‬ارتو پلمبیټ = ارتو پلمبات ) ‪ :‬پلمبیټ وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Orthosilicate=( ортосиликат‬ارتو سلیکیټ = ارتوسلیکات) ‪ :‬سلیکیټ وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Orthostannate=( ортостаннат‬ارتو ستانیټ = ارتو ستانات) ‪ :‬ستانیت وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Osmium=(осмий ) –(Os‬اوسمییم = اوسمي ) ‪ :‬سپین ابي ډوله جامد سخت فلز ي عنصر‬
‫دی ‪ .‬اتومي نمبر یی(‪ ، ) ۷۶‬اتومي کتله یی( ‪ ، )190,2‬نسبي کثابت یی(‪ ، ) 22,57‬دویلي‬
‫کیدونقطه یی(‪ )30450C‬اود جوش نقطه یی( ‪ )50270C‬ده ‪ .‬د اوسمییم اکسیدیشني درجې ( ‪+2‬‬
‫‪ ), + 3 , + 4 , + 5 , + 6 , + 8‬دي ‪ ،‬چې د (‪ )+6‬او (‪ ) +8‬مرکبونه یی ثابت دي ‪.‬‬

‫)‪ ( Osmium(V111)oxide, osmium tetraoxide=( тетраокись осмий‬اوسمییم تترا‬

‫اکساید ) ‪ :‬زیړه جامده ماده (‪ )OsO4‬ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Osmometer=( осмометер‬اسمومتر ) ‪ osmosis:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Osmosis=( осмось‬اسموسس) ‪ :‬که د (‪ ) U‬ډوله نل په منځ کې نیمه قابل نفوذ پرده وي ‪ .‬د‬
‫پردې یوخواته خالص محلل او بل خوا ته یی ددغې محلل غلیظ محلول وي ‪ ،‬دلته واړه‬
‫مالیکولونه ( د محلل مالیکولونه ) له پردې تیریږي او لوی مالیکولونه ( د حل شوې مادې‬
‫مالیکولونه ) له پردې نشي تیریدای ‪ .‬د نیمه قابل نفوذ پردې له الرې دا ډول یو طرفه نفوذ د‬
‫اسموسس په نوم یدیږي ‪ .‬کله ‪ ،‬چې د پردې په دواړو خواو کې دمحلول غلظت یوشی ( مساوي)‬
‫شي ‪ ،‬نو د اسموس عملیه دریږي ‪ .‬همدا شان د پردې پر هغه اړخ چې غلیظ محلول پکې دی ‪ ،‬ک ه‬
‫فشار زیات کړو ‪ ،‬نو دلته هم دیو معین فشار الندې د اسموس عملیه دریږي ‪ .‬دغه فشار چې د‬
‫هغې تر اغیز الندې د اسموس عملیه دریږي د اسموتیک فشار په نوم یاد او په ( ‪ )π‬ښودل کیږي ‪.‬‬
‫د یو محلول اسموتیک فشار په هغه محلول کې د حل شوې مادې د ذرو په شمیر پورې اړه لري‬
 ‫‪377‬‬

‫اود حل شوې مادې په طبیعت پورې اړه نلري ‪ .‬که د یوې مادې (‪ )n‬موله په ( ‪ )V‬حجم محلول کې‬
‫حل وي ددغه محلول ازموتیک فشار مساوي کیږي ‪.‬‬

‫‪πV = nRT , π =( n /V) RT , π = CRT‬‬

‫دلته ( ‪ )R‬دغازونو عمومي ثابت او (‪ ) T‬د تودوخې درجه ده ‪ .‬هغه اله چې اسموتیک فشار‬
‫ورباندې اندازه کوي د اسمومتر په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Osmotic pressure=( осмотический давления‬اسموتیک فشار ) ‪ osmosis:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Ostwald’s dilution law=( закон разбовления оствальда‬د استوالد د رقیق کولو‬
‫قانون ) ‪ :‬دا قانون په محلول کې دیو الکترولیت ( ‪ )HA‬د الکترولیتي انفکاک د درجې) ‪(α‬اود‬
‫محلول د حجم ( رقیق کولو ) اړیکه ښېي ‪ .‬د بیلګې په توګه که ( ‪ )HA‬یو ضعیف الکترولیت وي‬
‫ونو لیکو ‪:‬‬

‫که الکترولیت ډیر ضعیف ( ‪ )α<< 1‬وي ‪ ،‬نو لیکو ‪:‬‬

‫اخري افاده د استوالد قانون بیانوي ‪ .‬ددغې افادې څخه معلومیږي ‪ ،‬چې که (‪ ) n=const‬وي اود‬
‫محلول حجم زیاتیږي ( محلول رقیق کیږي ) په همغه انډول د ضعیف الکترولیت د انفکاک درجه‬
‫(‪ )α‬هم زیاتیږي‬
 ‫‪378‬‬

‫‪ ( Overpotential , overvoltage‬اضافي پوتانسیل ‪ ،‬بر پوتانسیل ) ‪ :‬د نظري محاسبه شوي‬

‫پو تانسیل نه اضافه پوتانسیل دی ‪ ،‬چې د الکترویز حجرې ته باید ورکړل شي ترڅو یوه ټاکلې‬
‫ماده په یو الکترود کې ازاده شي ‪ .‬یا یه بله وینا ‪ ،‬هغه برقي پوتانسیل چې پر الکترود باندې دیو‬
‫کیمیاوي تعامل د پیل کیدو پر انرژۍ بر السه شي د بر پوتانسیل په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Oxalate=( окзалат‬اکزالیت = اکزاالت ) ‪ :‬د اکزالک اسید مالګه یا استر دی لکه سودیم‬
‫اکزالیت ‪( (COONa)2‬اونور ‪.‬‬

‫) )‪ (Oxalic acid, ethandioic acid=(щавелевая кислота‬اکزالک اسید ) ‪:‬کرستلي ماده‬

‫‪ ، )СООH)2‬قوي تیزاب ‪ ،‬قوي زهري ماده ده ‪ .‬په اوبو کې لږه حلیږي ‪ ،‬په رواش اوځینو نورو‬
‫نباتاتو کې پیدا کیږي ‪( H OO C - COO H (.‬‬
‫)‪ ( Oxidant=( окислитель‬اکسیدانت ) ‪ oxidizing:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Oxidation=( окисления‬تحمض ‪ ،‬اکسیدیشن ) ‪ oxidizing agent :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Oxidation number=( степень окисления‬اکسیدیشني عدد = اکسیدیشني درجه ) ‪:‬‬

‫‪ redox‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Oxidation-reduction(redox)=( окисления-втстоновления‬تحمض او احیا ) ‪:‬‬

‫الکترون له السه ورکولو ته اکسیدیشني عملیه او الکترون رانیولو ته احیاوي عملیه وایی ‪.‬‬
‫هغه اتوم جې الکترون له السه ورکوي مثبته اکسیدشني درجه یی لوړیږي ( منفي اکسیدشني‬
‫درجه ټیټیږي ) او هغه اتوم چې الکترون رانیسي منفي اکسیدیشني درجه یی لوړیږي ( مثبته‬
‫اکسیدیشني درجه یی ټیټیږي ) ‪.‬لکه په الندې اکسیدیشني – احیاوي تعامل کې چې دمس‬
‫اتوم الکترون له السه ورکوي اکسیدیشني درجه یی (‪ 2‬د) کیږي او د جست ایون چې الکترو‬
‫رانیسي اکسیدیشني درجه صفر ګرځي ‪.‬‬

‫‪Cu0 + Zn+2 → Cu+2 + Zn0‬‬

 ‫‪379‬‬

‫)‪ ( Oxides=( оксиды‬اکسایدونه = اکسیدونه ) ‪ :‬د اکسیجن سره دیوبل عنصر بینار مرکب د‬
‫اکساید په نوم یادیږي ‪ .‬د فلزونو اکسایدونه ایوني مرکیونه دې او کله چې په اوبو کې حل شي‬
‫قلویات جوړیږي ‪ :‬لکه‬

‫‪Na2O + H2O → 2NaOH‬‬

‫اود غیر فلزونو اکسایدونه مالیکولي مرکبونه دي او کله چې په اوبو کې حل شي تیزابونه الس‬
‫ته راځي ‪ .‬لکه‬
‫‪CO2 + H2O → H2CO3‬‬

‫د ځینو عناصرو) لکه ( ‪ ( )Al , Zn‬اکسایدونه امفوتیر خواص لري ‪.‬‬

‫)‪ (Oxidizing acid=( оксидироющий кислота‬اکسیدایز کونکی تیزاب ) ‪ :‬هغه کیمیاوي‬

‫ماده چې هم د اکسیدایز کونکې مادې اوهم دتیزاب په توګه عمل کي لکه نایترک اسید چې‬
‫دفلزي مس سره د اکسیدایز کونکې مادې په توګه عمل کوي‬

‫‪2 HNO3 + Cu‬‬ ‫‪→ CuO + H2O + 2NO2‬‬

‫او بیا د مس اکساید سره د تیزاب په توګه تعامل کوي ‪.‬‬

‫→ ‪2HNO3 + CuO‬‬ ‫‪Cu( NO3) 2 + H2O‬‬

‫‪ ( Oximes‬اکزایمونه ) ‪ :‬هغه مرکبونه دي ‪ ،‬چې د (‪ ) > C = N - OH‬ګروپ لري ‪ .‬لکه ډای متایل‬
‫ګالی اکزیم‪.‬‬

‫)‪ ( Oxo=( оксо‬اکسو ) ‪ :‬داکلمه په یو مرکب کې د اکسیجن د موجودیت معنی لري ‪.‬‬
 ‫‪380‬‬

‫)‪ (Oxo acid=( оксо кислота‬اکسو اسید ) ‪ :‬هغه تیزاب دی ‪،‬چې تیزابي هایدروجن یی د‬
‫اکسیجن سره اړیکه لري ‪ .‬لکه ) ‪ (HClO4 , HNO3 , H2SO4‬او نور ‪ .‬ددې تیزابونو جوړښتي‬
‫فور مولونه الندې وګورئ ‪.‬‬

‫)‪-۳ ( 3-oxobutanoic acid , acetoacetic acid =( ацетоуксусная кислота‬اکسوبوتانک‬

‫اسید ‪ ،‬اسیتو اسیتک اسید ) ‪ :‬ټینګه ‪ ،‬بې رنګه ‪ ،‬بې ثباته مای ده ‪ .‬د تجزیی څخه یی‬
‫کاربندای اکساید او پروپانون الس ته راځي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪ ( oxonium ion=( ион оксоний‬اکسونیم ایون ) ‪ :‬د ( ‪ )R3O+‬په څیر ایون دی ‪ .‬دلته ( ‪ )R‬یو‬
‫عضوي ګروپ یا هایدروجن کیدای شي ‪ .‬لکه ( ‪ )H3O+‬چې د اوبو پر مالیکول د ( ‪ )H+‬دایون د‬
‫نصبیدو په نتیجه کې جو ړی ږي‪.‬‬
‫)‪ ( oxoprocess=( оксопроцесь‬داکسو پروسه ) ‪ :‬د لوړفشار اود تودوخې په لوړه درجه کې‬
‫دکوبالت ( کتلست ) په موجودیت کې د الکان ‪ ،‬کاربن مونو اکساید او هایدروجن ترمنځ‬
‫کیمیاوي تعامل څخه د الدیهایدونو د استحصال صنعتي طریقه ده ‪.‬‬

‫) ‪ ( oxygen=(кислород)-( O‬اکسیجن ) ‪ :‬بې رنګه ‪ ،‬بې بویه غاز دی ‪ .‬اتومي نمبریی ( ‪، )8‬‬
‫اتومي کتله یی( ‪ ، )15,999‬کثافت یی (‪ ، ) 1,429 g.dm-3‬د ویلې کیدو نقطه یی ( ‪)-218,40C‬‬
‫( ‪(- 1830C‬ده ‪ .‬د ځمکې پر مخ موادو کې یی وزني فیصدي ( ‪)42,2%‬‬ ‫اود جوش نقطه یی‬
‫او په اتوموسفیر کې یی حجمي فیصدي ( ‪ )28%‬ده ‪ .‬اکسیجن د ژوندیو موجوداتو د تنفس لپاره‬
‫حتمي او ضرور دی ‪ .‬عادي اکسیجن دوه اتومه ( ‪ )O2‬او اوزون درې اتومه (‪ ) O3‬مالیکولونه لري‬
‫‪ .‬اکسیجن پر ‪۱۷۷٤‬کال جوزپ پرستلې پیژندلي دی ‪.‬‬
 ‫‪381‬‬

‫‪ ( oxygenates‬اکسیجنیت ) ‪ :‬اکسیجن لرونکي عضوي مرکبونه ( لکه ایتانول ‪ ،‬اسیتون او‬

‫ن ور) د موټر د سون په موادو کې د اکسیجنیتونو په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( oxyhaemoglobin=( оксигемонлобин‬اکسي هیمو ګلوبین ) ‪ :‬پر هیموګلوبین چې‬

‫اکسیجن نصب شي اکسي هیم ګلوبین جوړیږي ‪ .‬د اکسي هیمو ګلو بین جوړښتي فورمولونه‬
‫الندې ورکړل شوي دي ‪.‬‬
‫اکسیجن د اکسي هیموګلوبین څخه به نسجونو کې جال او مصرفیږي او هیموګلوبین بیرته په‬
‫وینه کې آزادیږي‪.‬‬

‫‪oxyhaemoglobin‬‬

‫)‪ ( ozonation=(озонизация‬اوزونیشن ) ‪ :‬دځمکې داتوموسفیر په ستراتوسفیر ( د ځمکې‬

‫له مخ نه تر‪ ۵۰ – ۲۰‬کیلومتره پورته ) کې د اولترا فیولت د وړانګو (‪ )λ < 240nm‬تر اغیز‬
‫په اتومو بدلیږي ‪ .‬دا اتومونه د اکسیجن د مالیکولونو سره یو ځای کیږي او‬ ‫الندې ( ‪)O2‬‬
‫اوزون )‪ ( O3‬جوړوي ‪ .‬داعملیه د اوزونیشن په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫)‪ ( ozone, trioxygen=( озон) (O3‬اوزون ) ‪:‬بې رنګه غاز (‪ )O3‬دی ‪ .‬په سړواوبو او القلي کې‬
‫حلیږي ‪ .‬د ویلي کیدو نقطه یی(‪ ) -192,70C‬اود جوش نقطه یی (‪ )-119,90C‬ده ‪.‬مای اوزون پخه‬
‫ابي رنګه دیامګنیت ماده ولې ( ‪ )O2‬پارامګنیت ماده ده ‪ .‬عادي اکسیجن د برقي چارخ په‬
‫چاپیریال کې په اوزون اوړي ‪ .‬همدا رنګه د ځمکې د اتوموسفیر د ستراتوسفیر په برخه کې د‬
‫لوړې انرژۍ لرونکو اولترافیولت وړانګو تر اغیز الندې عادي اکسیجن په اوزون اوړي او یوه‬
‫اوزوني طبقه جوړوي ‪.‬‬

‫( =‪ ( ozone hole‬اوزون سوري ) ‪ ozone lyer:‬وګورئ ‪.‬‬

‫( =‪ ( ozone layer‬اوزوني طبقه ) ‪ :‬د ځمکې له مخ څخه ( ‪ )15 – 50km‬پورته د هوا یوه طبقه ده‬
‫چې د اوزون څخه جوړه ده اوداوزونوسفیر ‪ ،‬ستراتوسفیر یا اوزوني طبقې په نوم یادیږي ‪ .‬د لمر‬
 ‫‪382‬‬

‫د ر ا څخه د اولترفیولت وړانګې د ستراتوسفیر په طبقه کې د اوزون د مالیکولو په واسطه‬

‫جذبیږي ‪ .‬او په دې توګه د ځمکې پرمخ ژوندي موجودات د اولترافیولت د وړانګو د ضرر څخه‬
‫ژغوري ‪ .‬د ستر ا توسفیر د طبقې پنډوالې د استوا د خط دپاسه لږ دی ‪ ،‬نو ځکه د استوا خط ته‬
‫نژدې ملکونو په خلکوکې د پوستکي د سرطان دناروغي زیاتوالی په دغه منطقه کې د لمر په‬
‫وړانګو کې د اولترا فیولت دوړانګو د شدت په زیاتوالي پورې مربوط ګني ‪ .‬په ‪ ۱٩۸۰‬کال کې پو‬
‫هانو ومندله چې د ځمکې د قطبینو د پاسه د ستراتوسفیر دطبقې پنډوالی مخ په کمیدو دی او‬
‫دغلته په ستراتوسفیرکې سوري منځ ته راځي ‪ ،‬چې د اوزوني سوریو په نامه یادیږي ‪ .‬همدا وجه‬
‫ده چې د قطبینو هوا ورځ په ورځ په ګرمیدو اود کنګلونو غرونه په ویلي کیدو دي ‪ .‬د اوزوني‬
‫سوریود منځ ته راتګ علت یو لړ فوتو کیمیاوي تعاملونه ښودل شوي دي ‪ ،‬په کومو کې چې د‬
‫نایتروجن اکسایدونه ( دطیارو د لوګې څخه ) برخه اخلي ‪ .‬همداډول ( ‪ )CCl2F2‬اونور هالونونه‬
‫چې د فابریکو څخه هوا ته ازادیږي د اولترافیولت د وړانګو په واسطه چې تجزیه شي ‪ ،‬نو دهغې‬
‫څخه د کلورین اتومونه ازادیږي ‪ .‬دکلورین د ا نوي ازادشوي اتومونه خورا زیات فعال اود‬
‫اوزون په تجزیه کې د کتلست په توګه عمل کوي ‪ .‬په دې ډول د فابریکو څخه هواته ازادشوي‬
‫هالونونه هم د اوزوني سوریو په جوړیدو کې برخه لري ‪.‬‬
‫……………………………………………………………………………………‬
‫‪…….‬‬

‫‪-P-‬‬

‫) ‪( Paladium )=(паладий) – (Pd‬پالدیم ) ‪ :‬سپین نرم لوله کیدونکې انتقالي عنصر دی ‪.‬‬
‫اتومي نمبر یی ( ‪ ، )46‬اتومي کتله یی(‪ ، ) 106,4‬نسبي کثافت یی)‪ ، (12,02‬د ویلې کیدو نقطه‬
 ‫‪383‬‬

‫یی (‪ ، ) 15220C‬د جوش نقطه یی ( ‪ )31400C‬ده ‪ .‬په عادي شرایطو کې د اکسیجن سره تعامل نه‬
‫کوي ‪ ،‬مګر د مالګې په تیزابو کې حلیږي ‪ .‬اکسیدیشني درجې یی (‪ ) +2‬او (‪ ) +4‬دي ‪ .‬پالدیم په‬
‫( ‪ )۱۸۰۳‬کال کې ( ‪ )W.woolston‬پیژندلی دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Palmitate, hexadecanoate=( пальмитат‬پالمیتیت ‪ ،‬هکذادیکانوئیت ‪ ،‬پالمیتات) ‪ :‬د‬

‫پالمتک اسید مالګه یا استر دی ‪.‬‬

‫) )‪ ( Palmitic acid , hexadecanoic acid=(пальмитиновая кислота‬پالمتک اسید ‪،‬‬

‫هکذا دیکانوئک اسید ) ‪ :‬د غوړیو مشبوک تیزاب دی ‪ .‬دحیواناتو د وازدی اود نباتاتو دتیلو‬
‫دګالی سیرایدونو په ترکیب کې شامل دی ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪ ، )۰، ۸۵‬دویلي کیدو نقطه‬
‫یی(‪ ) 630C‬اود جوش نقطه یی ( ‪ )3900C‬ده ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی الندې‬

‫‪CH3 (CH2)14 .COOH‬‬

‫دی ‪.‬‬
‫‪ (Panthothenic acid‬پانتو تینیک اسید ) ‪ :‬د ( ‪ )B‬کامپلکس د ویتامینونو اود کوانزایم ( ‪)A‬‬
‫بنیادي‬
‫ماده ده‬

‫‪.‬‬
‫‪Panthothenic acid‬‬

‫)‪ ( Paper chromatography=( бумажная хроматография‬د کاغذ کروماتوګرافي ) ‪:‬‬

‫کروماتوګرافي وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Para=( пара‬پارا ) ‪ :‬داکلمه د ځینو مرکبونو دنوم په سر کې راځي اود ( ‪ )p-‬په حرپ ښودل‬
‫کیږي ‪ .‬د پارا کلمه الندې معناوې لري ‪.‬‬
 ‫‪384‬‬

‫‪ -۱‬که د بنزین په کړۍ کې دوه تعویضي د ( ‪ )1, 4‬کاربنونو سره اړیکه ولري ‪ .‬لکه ‪(1,4dimethyl‬‬
‫‪ ) benzene‬چې د ( ‪ )P - xylene‬په نوم هم یادیږي ‪.‬‬

‫‪1 ,4 –dimethyl benzene , P – xylene‬‬

‫‪ -2‬که په دوه اتومه مالیکول کې د دواړو اتومونو هستې موازي او مخالف الجهته سپینونه‬
‫ولري ‪ .‬لکه د پارا هایدروجن مالیکول ‪.‬‬
‫)‪ ( Paraffins=( парафины‬پارافینونه ) ‪ alkanes:‬وګورئ‪.‬‬

‫)‪ ( Paraformaldehyde=(параформальдегид‬پارافورم الډیهاید) ‪ :‬متانل وګورئ‬

‫)‪ (Parahelium= ( парагелий‬پارا هیلم ) ‪ ortho helium:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Parahydrogen =( пара водород‬پاراهیدروجن ) ‪ :‬هایدروجن وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Paraldehyde=( паральдегид‬پارالدیهاید ) ‪ ethanal‬وګورئ‬

‫)‪ ( Parallel spins=( паралельныe спины‬موازي سپینونه ) ‪ :‬الکترونونه چې سپینونه یی‬

‫هم جهته اوموازي وي ‪.‬‬

‫)‪ ( Paramagnetisum = ( парамагнитизм‬پارامقناطیسیت ) ‪ :‬مقناطیست یا مګنیتیزم‬

‫وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪385‬‬

‫)‪ ( Partially permeable membrane=(полупроницаимый мембран‬نیمه قابل نفوذ‬

‫پرده ) ‪ :‬هغه پرده چې کوچني مالیکولونه( لکه د محلل مالیکولونه ‪ -‬اوبه او نور) ترې تیریدای‬
‫شي او لوی مالیکولونه( لکه د حل شوې مادې مالکولونه) ترې نشي تیریدای ‪.‬‬

‫)‪ ( Partial pressure=( парциальный давления‬جزئي فشار ) ‪ :‬دغازونو په ګډوله کې د هر‬

‫غاز فشارد دغه غاز جزئي فشار یادیږي ( د ډالتون قانون وګورئ )‪.‬‬

‫)‪ ( Pascal =( паскаль‬پاسکال ) ‪ :‬د(‪ ) SI‬په سستم کې دفشار واحد دی ‪1pascal = .‬‬
‫‪1newton/ m2‬‬

‫‪ ( Paul exclusion principle‬دپاول د ممنوعیت پرنسیش ) ‪ :‬په یوه اتوم کې دوه الکترونونه چې‬
‫څلور واړه کوانتي اعداد یی یو شی وي نشي پیداکیدای ‪.‬‬
‫)‪ ( P-block element=( P-блок элементы‬د ‪ P‬بالک عناصر ) ‪:‬دوره یی جدول وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Peacock ore‬پیکوک معدني مواد ) ‪ bornite:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Pearl ash‬د مروارید ایره ) ‪ :‬پوتاسیم کابونیت وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Penicillin=( пеницилин‬پنسلین ) ‪ :‬انتیبیوتیک ماده ده ‪ .‬د یوډول خریړیو ( ثمارې) څخه‬
‫الس ته راځي ‪ .‬د ډیرو ناروغیو د تداوۍلپاره کارول کیږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪Penicillin( пеницилин‬‬

‫(=‪ ( Pentahydrate‬پنځه مالیکوله اوبه لرونکی ) ‪ :‬کرستلي ماده ده چې په یو مول مرکب کې یی‬
‫پنځه موله کرستلي اوبه وي ‪.‬‬
 ‫‪386‬‬

‫)‪ ( Pentane=( пентан‬پنتان ) ‪ :‬پنټان مستقیم ځنځیر لرونکي مشبوک هایدرو کاربن ( ‪)C5H12‬‬
‫دی ‪.‬دپترولو څخه په الس راځي ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )0,63‬د ویلې کیدو درجه ( ‪ ، )-129,70C‬د‬
‫جوش درجه یی (‪ ) 36,10C‬ده ‪.‬‬

‫(=‪ ( Pentanoic acid , valeric acid‬پنټانوئک اسید ‪ ،‬والیرک اسید) ‪ :‬بې رنګه مای‬
‫کاربوکسایلک اسید ‪ (CH3(CH2)3COOH‬دی ‪ .‬نسبي کثافت یی( ‪ ، ) 0,9‬د ویلي کیدو درجه‬
‫یی ( ‪ )-340C‬اود جوش نقطه یی ( ‪ )186,050C‬ده ‪.‬‬

‫‪ ( Pentavalent‬پنځه والنسه ) ‪ :‬ذره چې والنس یی پنځه دی ‪.‬‬

‫)‪ (Pentose=( пентоза‬پنټوز ) ‪ :‬مونوسکراید قندونه دي ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی ( ‪)C5H10O5‬‬

‫دی ‪ .‬دیو ډول پنټوز جوړښتي فورمول الندې دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Pentyl group , pentyl radical=( пентил группа‬پنټایل ګروپ = پنتیل ګروپ ) ‪:‬‬
‫عضوي ګروپ )‪( CH3CH2CH2CH2-CH2-‬‬

‫)‪ ( Pepsin=( пепсин‬پیپسین ) ‪ :‬یو انزایم دی ‪ ،‬چې د فقاریه حیواناتو په معده کې په پولي‬
‫پپتایدونو د پروتین په ټوټه کیدو کې د کتلست رول لري ‪.‬‬
 ‫‪387‬‬

‫)‪ ( Peptides=( пептиды‬پپتایدونه ) ‪ :‬عضوي مرکبونه دي ‪ ،‬چې د امنینو اسیدونو د‬

‫څومالیکولونو د ( ‪ )-NH2‬او (‪ ) -COOH‬ګروپونو ترمنځ دکیمیاوي تعامل په نتیجه کې‬
‫دپیپټایدي اړیکو دجوړیدو او د اوبو د مالیکول د ازادیدو په پ ای له کې الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ ( Perchlorate= ( перхлорат‬پرکلوریت = پرکلورات ) ‪ :‬کلوریت وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Perchloric acid=( хлорная кислота‬پرکلورک اسید ) ‪ chloric(V11 ) acid:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Perdisulphuric acid‬پرداي سلفورک اسید ) ‪ peroxosulphuric( V1) acid :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪( Perfect gas=(идиал газ‬ایدیال غاز ) ‪ :‬ایډیال غاز وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Perfect solution=( идиалный раствор‬ایدیال محلول ) ‪ :‬د راولت قانون وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Periodic acid=( иодная кислота‬پرایودک ) ‪ :‬ایودک (‪ ) V11‬اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Periodic law =( периодические закон‬دوره یی قانون ) ‪ :‬داقانون الندې بیانیږي ‪.‬‬
‫الف‪ -‬د کیمیاوي عناصرو فزیکي او کیمیاوي خواص د هغوئ د اتومي کتلې د زیاتیدو سره په‬
‫دوراني توګه بدلون مومي ‪ .‬داقانون په ‪۱۸۶۸‬کال روسي کیمیاپوه ( ډ ‪ ،‬ی مندلیف ) بیان کړی‬
‫وو ‪ .‬داچې د عناصرو بنستیزه ( اصلي ) ځانګړتیا یا د عناصرو تر منځ بنسټیز توپیر اتومي کتله‬
‫نه بلکې اتومي نمبر دی ‪ ،‬نو د مندلیف تعریف وروسته پوهانو داسې بیان کړ ‪.‬‬
‫ب‪ -‬د عناصروفزیکي او کیمیاوي خواص د هغوئ د اتومي نمبر د زیاتیدو سره په دوراني توګه‬
‫بدلون مومي ‪.‬‬
 ‫‪388‬‬

‫‪ ( Periodic table‬دوره یی جدول ) ‪ :‬کیمیاوي عناصر د اتومي نمبرد زیاتیدو په اساس په یو‬
‫جدول کې داسې ځای شوي دي ‪ ،‬چې یو بل ته ورته عناصر یودبل الندې ځای نیسي ‪ .‬داجدول د‬
‫اوه افقي کتارونو ( دورو یا پیریودونو ) او اته ( په نویو جدولوکې ‪ ۱۸‬یا ‪ ) ۳۲‬عمودي کتارونو (‬
‫ګروپونو ) څخه جوړدی ‪ .‬د هر پیریود په پیل کې یو قوي فلزي عنصر ځای لري او د اتومي نمبر په‬
‫زیاتیدوسره داسې عناصر یو په بل پسې ځای نیسي ‪ ،‬چې فلزي خواص یی د مخکیني عنصر په‬
‫پرتله لږ او غیر فلزي خواص یی د مخکیني عنصر په پرتله زیات وي ‪ .‬هر پیریود په یو نجیبه غاز‬
‫پای ته رسیږي ‪ .‬څرنګه ‪،‬چې د خواصو تدریجي تغیر په هر پیریود کې په عین ترتیب ( پیریودک‬
‫ډول ) تکراریږي ‪ ،‬نو ځکه دغه جدول ته دوره یی جدول وایی ‪ .‬د اتومي نمبر د زیاتیدو سره د‬
‫اتوم په هسته کې یو یو پروتون اوپه الکتروني پوښ کې یو یو الکترون زیاتیږي ‪ .‬داچې د اتومي‬
‫نمبر په زیاتیدوسره نوبتي الکترون د الکتروني پوښ په کوم الکتروني اربیټال (‪) S ,P , d ,f‬‬
‫کې ځای نیسي ‪ ،‬د دغې ځانګړتیا پر بنسټ کیمیاوي عناصر په الندې بالکونو ویشي ‪.‬‬
‫‪ -1‬د ( ‪ )1A‬او (‪ ) 11A‬اصلي نیم ګروپونو په عناصرو کې نوبټي الکترون ( والنسي الکترون ) د‬
‫بیروني الکتروني پوښ په (‪ ) nS‬اربیټال کې ځای نیسي ‪ ،‬نو د ( ‪ )1A‬او ( ‪ )11A‬نیم ګروپونو‬
‫عناصر د ( ‪ )S‬بالک د عناصرو په ډله کې راځي ‪ .‬داچې ددې عناصرو ټول والنسي الکترونونه په‬
‫بیروني الکتروني پوښ ( ‪ )nS2 ، nS1‬کې ځای نیسي ‪ ،‬نو ځکه ددغه نیم ګروپونو د عناصرو‬
‫والنسونه ثابت ( ‪ ) 2 , 1‬او اکسیدیشنې درجې یی هم ثابتې (‪ ) +2 , +1‬دي‬
‫‪ -2‬د ( ‪ )111A ,1VA , VA , V1A , V11A , V111A‬نیم ګروپونو د عاصروپه اتومونو کې په‬
‫هسته کې د پروتونو دزیاتیدو سره ‪ ،‬نوبتي الکترون د بیروني الکتروني پوښ ( ‪ )n‬په ( ‪)nP‬‬
‫الکتروني اربیټال کې ځای نیسي ‪ ،‬نو ددغه نیم ګروپونو عناصر د (‪ ) P‬بالک د عناصرو په نوم‬
‫یادیږي ‪.‬‬
‫‪ -3‬د ( ‪ )1B , 11B ,111B ,1VB , VB , V1B , V11B , V111B‬فرعي نیم ګروپونو د‬
‫عناصرو د داتومونو په هسته کې د پروتون د زیاتیدو سره ‪ ,‬نوبتي الکترون د ( ‪ )n-1‬الکتروني‬
‫پوښ په ‪ )n-1 ( d‬الکتروني اربیټال کې ځای نیسي ‪ ،‬نو ځکه ددغه نیم ګروپونو عناصر د (‪) d‬‬
‫بالک د عناصرو په نوم یادیږي ‪ .‬د النتانوئیدونو (‪ ) 58-87‬د اتومونو په هستوکې د پرتونون د‬
‫) ‪ )n-2‬الکتروني پوښ په (‪ ) 4f‬الکتروني اربیټال کې اود‬ ‫زیاتیدو سره نوبتي الکترون د‬
‫اکتانوئیدنو ( ‪ )90-108‬د اتومونو په هستوکې د پروتون د زیاتیدوسره نوبتي الکترون د (‪) n-2‬‬
‫الکتروني پوښ په ( ‪ )5f‬الکتروني اربیټال کې ځای نیسي ‪ ،‬نو ځکه النتانوئیدونه او‬
 ‫‪389‬‬

‫اکتانوئیدونه د (‪ ) f‬بالک د عناصرو په نوم یادیږي ‪ .‬هغه عناصر چې په یو پیریود کې ځای لري ‪،‬‬
‫د هغوۍ د الکتروني پوښونو شمیر یو شی ( مساوي ) وي ‪ .‬او لکه چې پاس وویل شول د ( ‪ )S‬او‬
‫(‪ ) P‬بالکونوپه عناصرو کې د اتومي نمبر د زیاتیدو سره ( د پیریود پیل څخه د پیریود د پای په‬
‫لور ) ‪ ،‬چې پروتونه په هسته کې اونوبتي الکترون په بیروني الکتروني پوښ کې اضافه کیږي ‪،‬‬
‫نو دلته د هستې او بیروني الکتروني پوښ تر منځ د متقابل جذب قوه په تدریخ زیاتیږي ‪ ،‬چې په‬
‫نتیجه کې د پیریود له پیل څخه د پیریود د پای په لور د عناصرو اتومي شعاک په پرلپسې ډول‬
‫لږه اود عناصرو د ایونایزیشن انرژي په تدریخ زیاتیږي ‪ .‬یعنې د پیریود له پیل څخه د پیریود‬
‫دپای په لور د عناصرو فلزي خواص په پرلپسې ډول کم او غیرفلزي خواص یی په تدریخ زیاتیږي‬
‫‪ .‬او لکه چې پاس وویل شول هر پیریود په نجیبه غاز ختمیږي ‪ .‬خود اچې د ( ‪ )f‬او (‪ )d‬بالکونو په‬
‫عناصرو کې نوبتي الکترون په بیروني الکتروني پوښ کې نه بلکې دهغې څخه دننه په ‪)n-1(d‬‬
‫او ‪ )n-2 ( f‬الکتروني پوښونو کې ځای نیسي اود ( ‪ )S‬او (‪ ) P‬عناصرو په څیر دهستې او بیروني‬
‫الکتروني پوښ تر منځ د متقابل جذب قوه نه زیاتیږي ‪ .‬پس دلته د اتومي نمبر د زیاتیدو سره د‬
‫عناصرو اتومي شعاک په پرلپسې ډول نه کمیږي او له دې کبله د یو پیریود په ( ‪ )d‬او (‪) f‬‬
‫عناصرو کې د اتومي نمبر په زیاتیدوسره په پرلپسې ډول د فلزي خواصو کمیدل اود غیر فلزي‬
‫خواصو زیاتیدل نه لیدل کیږي ‪ .‬بلکې د (‪ )d‬او (‪ ) f‬بالکونو عناصر ټول فلزونه دي ‪ .‬د دوراني‬
‫جدول په ګروپونو کې له پاس څخه د ښکته په لور په ترتیب سره الکتروني پوښونه زیاتیږي ‪ ،‬نو‬
‫د هستې او بیروني الکتروني پوښ تر منځ فاصله هم زیاتیږي اوپه نتیجه کې د هستې او بیروني‬
‫الکتروني پوښ تر منځ د الکتروستاتیکي جذب قوه ضعیفه کیږي ( دعناصرو د ایونایزیشن‬
‫انرژي کمیږي )‪ ،‬یعنې د بیروني الکتروني پوښ څخه الکترون په اسانۍ جالکیږي ‪ .‬پس په‬
‫ګروپونو کې له پاس څخه د ښکته په لور د عناصرو د ایونایزیشن انرژي په تر تیب سره کمیږي‬
‫او فلزي خواص یی په ترتیب سره زیاتیږي او غیر فلزي خواص یی په ترتیب سره کمیږي ‪ .‬کوم‬
‫عناصر ‪ ،‬چې په ( ‪ )11A( ، )1A‬او (‪ ) 111A‬نیم ګروپونو کې ځای لري اکسیدیشني درجې یی‬
‫ثابتې او په ترتیب سره ( ‪ ) + 3 , +2 , + 1‬دي اوهم د ( ‪ )1VA-V11A‬نیم ګروپونو د عناصرو‬
‫مثبتې اعظمي اکسیدیشني درجې د اړوند ګروپ د نمرې سره مساوي دي ‪ .‬د (‪ ) d‬او (‪) f‬‬
‫عناصرو د بیروني الکتروني پوښ د (‪ ) S‬په اربیټال کې عمدتا دوه الکترونه (‪ )nS2‬اوپه یو کم‬
‫شمیر عناصروکې یوالکترون (‪ ) nS1‬ځای لري ‪ .‬او دغه عناصر په کیمیاوي تعاملونو کې عمدتا‬
‫همدا د بیروني الکتروني پوښ الکترونونه له السه ورکوي ‪ ،‬نو ځکه د دغه عناصرو عادي‬
 ‫‪390‬‬

‫اکسیدیشني درجې عمدتا (‪ ) +2‬یا (‪ ) +1‬دي ‪ .‬اوټول دغه عناصر فلزونه دي ‪ .‬ولې د (‪ )d‬بالک‬
‫عناصر د ‪ )n-1 ( d‬اود (‪ ) f‬بالک عناصر د‪ )n-2 ( f‬اربیټالونو څخه هم الکترونونه له السه ورکوي‬
‫‪،‬نو ځکه د ( ‪ )d‬او (‪ )f‬بالکونود عناصرو اکسیدیشني درجې ثابتې نه بلکې متحولې دي ‪ .‬او‬
‫مثبتې اعظني اکسیدیشني درجې یی د اړوند ګروپ د نمرې سره مساوي دي ‪ .‬د دوره یی جدول د‬
‫( ‪ )1VA –V11A‬نیم ګروپونو د عناصرو منفي اکسیدیشني درجې اکثرا د ( ‪ )X – B‬افادې‬
‫څخه تعینیدای شي ‪ .‬دلته (‪ ) X‬د اړوند عنصر د ګروپ نمبر ښېي ‪ .‬د بیلګې په توګه د کاربن(‪) C‬‬
‫‪ ،‬نایتروجن (‪ ، ) N‬اکسیجن (‪ )O‬او کلورین ( ‪ )Cl‬منفي اکسیدیشني نمرې مساوي کیږي ‪:‬‬

‫‪C : 4 – 8 = -4‬‬

‫‪N : 5 - 8 = -3‬‬

‫‪O : 6 - 8 = -2‬‬

‫‪Cl : 7 - 8 = -1‬‬

‫‪ ( Permanent gas‬دایمي غاز ) ‪ :‬هغه غاز ( لکه اکسیجن ‪ ،‬نایتروجن ‪)...‬چې د تودو خې په‬
‫عادي درجه کې ( یوازې د فشار د زیاتولو له الري ) په مای نه اوړي ‪. .‬‬

‫)‪ ( Permanent hardnes=(постояной жесткось‬دایمي سختي ) ‪ :‬داوبو سختي وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Permanganate=( перманганат‬پرمنګنیټ = پرمنګنات) ‪ :‬منګنیت ( ‪ )V11‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Permonosulphuric(V1) acid‬پر مونو سلفورک)‪ (V1‬اسید ) ‪peroxosulphoric( V1) :‬‬

‫‪ acid‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Permutit =( пермутит‬پرموتیټ ) ‪ :‬د ( ‪ )zeolite‬تجارتي نوم دی‪ .‬پرموتیتونه مصنوعي‬

‫الومو سلیکاتونه دي خواص یی زیولیت ته ډیر ورته دي ‪ .‬دایونیتونو خواص لري ‪ .‬د اوبو د‬
‫سختۍ د لیرې کولو لپاره کارول کیږي‬
 ‫‪391‬‬

‫)‪ ( Peroxides.=( перекись‬پر اکساید ) ‪ :‬هغه مرکب دی ‪،‬چې د ( ‪ )O2-2‬ایون لري لکه هایروجن‬
‫پراکساید ( ‪ )H2O2‬اونور ‪.‬‬

‫= ‪ ( Peroxodisulphuric acid‬پراکسو ډاي سلفورک اسید ) ‪peroxosulphoric( V1) acid‬‬

‫‪:‬وګورئ ‪.‬‬

‫=‪ ( Peroxomonosulphuric(V1) acid‬پراکسو مونو سلفورک (‪ ) V1‬اسید ) ‪ :‬پر‬

‫اکسوسلفورک ( ‪ )V1‬اسید وګورئ ‪.‬‬

‫=‪ ( Pesticide‬پیستیسید ) ‪ :‬هغه کیمیاوي مواد دی چې د زراعتي ناروغیو پر ضد کارول کیږي‬

‫‪ .‬لکه ‪:‬‬

‫)‪ ( Petroleum=(нефт‬پترولیم = نفت ) ‪ :‬د ځمکې ( طبیعي ) تیل دي ‪ .‬ډیره برخه یی د‬

‫هایدروکاربنونو څخه جوړه ده ‪ .‬سلفر ‪ ،‬اکسیجن اوسربیره پردې د نایتروجن مرکبونه هم ورسره‬
‫دي ‪ .‬د پترولیم د جوړیدو په هکله یوه نطریه داسې ده ‪،‬چې ګویا ژوندي موجودات ( حیوانات او‬
‫نباتات ) چې مړه شوي دي بیا دځمکې الندې په ځینو ځایو کې جم شوي اود رسوبي طبقو تر‬
‫فشار الندې د یو لړ کیمیاوي تغیراتو وروسته په پترولیم اوښتي دي ‪ .‬د پترولو په چینو کې د‬
‫پترولو الندې اوبه او پر سر یی طبیعي غاز وي ‪ .‬اومه پترول د یوزیات شمیر کیمیاوي موادو‬
‫ګډوله ده ‪ ،‬چې د هغې د تدریجي تقطیر څخه الندې مواد الس ته راځي ‪fractional ( .‬‬
‫‪ disttillation‬وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪392‬‬

‫‪ -1‬د متان ‪ ،‬ایتان ‪ ،‬پروپان او بوټان د غازونو ګډوله د سون دموادو په توګه اوهم د نورو‬
‫کیمیاوي موادو دجوړولو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( gasoline -2‬ګیسولین ) ‪ :‬دا فرکشن د (‪ ) C5-C8‬کاربن لرونکو هایدروکاربونو ګډوله ده ‪ ،‬چې‬

‫د تودوخې په ( ‪ )40 -1800C‬واټن کې تقطیریږي ‪ .‬ګیسولین د موټرو د سون د موادو او هم د‬
‫ځینو کیمیاوي موادو د الس ته راوړلو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬
‫‪ ( kerosene-3‬کیروسین ‪ ،‬دخاورې تیل ) ‪:‬دا موادد (‪ )paraffin oil‬په نوم هم یادیږي ‪ .‬ددې تیلو‬
‫د مالیکولو په جوړښت کې د ( ‪ )11-12‬کاربن اتوم لرونکې هایدرو کاربنونه شامل دي ‪ ،‬چې د‬
‫تودوخې په (‪ ) 160 -2500C‬واټن کې تقطیر کیږي ‪ .‬دا تیل د جټ طیارو د سون دموادو په توګه‬
‫او هم د ر ا لپاره په کاریږي ‪.‬‬

‫‪ ( diesel oil , gas oil -4‬ډیزل تیل ‪ ،‬غاز تیل ) ‪ :‬دافرکشن د(‪ )13 - 25‬کاربن لرونکو‬
‫هایدروکاربنونو ګډوله د ه ‪ ،‬چې د تودوخې په ( ‪ )220-3500C‬واتن کې تقطیر کیږي ‪ .‬دا مواد په‬
‫ډیزلي انجنونو کې سوځي‬
‫‪-5‬د ډیزلو د تقطیر څخه پاتې موادو څخه مای تیل د خالیی تقطیر په واسطه جالکیږي ‪ .‬دغه‬
‫مواد د پرزه جاتو د غوړولو لپاره کارول کیږي ‪ .‬د جامد قسمت څخه یی د محلل اکسترکشن په‬
‫طریقه پارافین واکس جال کوي ‪ .‬او باقي پاتې جامده ماده تور رنګ لري چې ازاد کاربن پکې‬
‫دی اود قیر په توګه کارول کیږي ‪ Fractional distillation .‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ phosphoglyceric acid -PGA‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ – pH‬په یو محلول کې د هایدروجن دایونود غلظت ] [ منفي لوګارتم ته ( ‪ )pH‬وایی ‪.‬‬

‫] ‪pH = - log [ H+‬‬

‫په خالصو اوبو کې د هایدروجن د ایونو غلظت ډیر لږ ( ‪ ) 10-7 mol / L‬دی پس د خالصو اوبو‬
‫مساوي کیږي ‪:‬‬ ‫( ‪)pH‬‬

‫‪pH = -log [ H+] = - log 10-7 = 7‬‬

 ‫‪393‬‬

‫یعنې د خنثی چاپیریال( ‪ ، ) pH = 7‬دتیزابي چاپیریال ( ‪ )pH < 7‬اود قلوي چاپیریال ( > ‪pH‬‬
‫‪ )7‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Phase=( фаза‬فاز ) ‪ :‬دنا متجانسه سستم متجانسه برخه چې د سستم د نورو برخو څخه د‬
‫فازونو تر منځ د لید وړ پولو په واسطه جالشوي وي د یو فاز په نوم یادیږي ‪ .‬دبیلګې په توګه که‬
‫په یو ګیالس کې او به اود کنګل ټوټې وي ‪ ،‬نو دلته اوبه یوفاز د کنګل ټوټې بل فاز اوپر سریی د‬
‫اوبو بړاس دریم فاز دی ‪. .‬خو په اوبو کې دمالګې محلول په پام کې نیسو‪ .‬دلته د مالګې او اوبو‬
‫ترمنځ د جدایی سرحد په سترګو نه لیدل کیږي ‪ .‬پس په اوبو کې د مالګې محلول یو فازه سستم‬
‫دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Phase diagram=( фазовый диаграма‬فاز دیاګرام ) ‪ :‬داسې ګراپ دی ‪ ،‬چې د ټاکلیو‬
‫شرایطو ( لکه د تودوخې درجې او فشار ) الندې دیو سستم د جامد ‪ ،‬مای او غاز فازونو تر‬
‫منځ اړیکه ښېي ‪ .‬د ( ‪ )steel‬فاز دیاګرام وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Phase rule=( правила фаз‬د فازونو قاعده ) ‪ :‬په یو متعادل سستم کې د کمپوننتونو د‬
‫شمیر ( ‪ )n‬دفازونو دشمیر (‪ ، ) φ‬او دسستم پر تعادلي حالت د مؤثرو خارجي شرایطو دشمیر (‬
‫‪ )s‬اود سستم د ترمودینامیکي ازادی ( ‪ )F‬ترمنځ الندې اړیکه موجوده ده ‪.‬‬

‫‪F=n + s - φ‬‬

‫که دمؤثرو خارجي شرایطو څخه دوه ( ‪ P‬او ‪ )T‬په پام کې ونیسو ‪ ،‬نو پورتنۍ افاده داسي شکل‬
‫نیسي ‪.‬‬
‫‪F= n + 2 - φ‬‬

‫پورتنۍ افاده د ګیپس د فازونو د قاعدې په نوم هم یادیږي ‪.‬د ( ‪ )F‬عد د هغه فاکتورونو( ‪P , T‬‬
‫اوغلظت) اعظمي شمیر ښېي کوم چې تر ټاکلي حده پورې یو د بل څخه مستقل تغیر کوالی شي‬
‫او په دې تغیراتو کې په سستم کې د فازونو شمیر یا نوعیت تغیر ونه کړي ‪.‬‬
 ‫‪394‬‬

‫)‪ (Phase transition=( фазавои переходы‬فازي اوښتون ) ‪ :‬جامده ماده په مای او هم مای‬
‫په غاز یا غاز په مای یا مای په جامد اوښتل‪ .‬همدا ډول پارامګنت ماده په فیرومګنت اوښتل‬
‫یا دیوې مادې یو کرستلي شکل په بل کرستلي شکل اوښتل دا ټول د فازي اوښتونو بیلګې دي ‪.‬‬
‫که د فازي اوښتون تودوخه ( ‪ latent heat‬وګورئ ) صفر نه وي ‪ ،‬دې اوښتون ته لمړی ترتیب‬
‫اوښتون او که د فازي اوښتون تودوخه صفر وي دي فازي اوښتون ته دویم تر تیب فازي اوښتون‬
‫وایی ‪.‬‬

‫)‪ ( Phenol, carbolic acid=( финол‬فینول ‪ ،‬کاربولک اسید ) ‪ :‬سپینه جامده ‪ ،‬کرستلي ماده (‬
‫‪ )C6H5OH‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )1,1‬د ویلي کیدودرجه یی ( ‪ )430C‬اود جوش درجه یی (‬
‫‪ )1820C‬ده ‪ .‬د مصنوعي ژاولو ‪ ،‬دواګانو او چاودیدونکو موادو په جوړولو کې کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Phenolphthalein=( фенолфталин‬فینول فتالین ) ‪ :‬د تیزاب – قلوي معرپ ( اندیکاتور )‬

‫دی ‪ .‬د ( ‪ )pH =8‬څخه ښکته چاپیریال کې بې رنګه اود ( ‪ )pH =9,6‬څخه پورته چاپیریال کې‬
‫سور رنګ اخلي ‪ .‬دضعیف تیزاب او قوي قلوي په تتر کې کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪phenolphtalein‬‬
‫)‪ ( Phenоls=(фенолы‬فینولونه ) ‪ :‬عضوي مرکبونه دي ‪ .‬د( ‪ )-OH‬ګروپ پکې د بنزین په کړۍ‬
‫کې شامل کاربن سره اړیکه لري ‪ .‬دعادي الکولونوبرعکس فینولونه د اروماتیکي کړۍ د لرلو له‬
‫کبله تیزابي مرکبونه دي ‪ .‬مثال په خپله فینول په اوبو کې په الندې ډول الکترولیتي انفکاک‬
‫کوي ‪.‬‬

‫‪C6H5-OH ↔ C6H5O- + H+‬‬

 ‫‪395‬‬

‫‪ ( Phenoxy resins‬فن اوکسي کنډونه ) ‪ :‬ترمو پالستیک مواد دي ‪ ،‬چې د فینولو د تراکم ( یا‬
‫کاندنسیشني تعامل ) څخه الس ته راځي ‪ .‬او عمدتا د پالستیکي کڅوړو د جوړولو لپا ره‬
‫کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Phenylalanine=(фенил аланин‬فینایل اال ناین = فینیل اله نین ) ‪ :‬امیو اسید وګورۍ ‪.‬‬

‫)‪ (Phenylamine , aniline , aminobenzene(анилин‬فینایل امین‪ ،‬امینو بنزین = انلین ) ‪:‬‬

‫ټینګه بې رنګه مای ( ‪ ) C6H5 NH2‬ده نسبي کثافت یی (‪ ) 1,0217‬دویلي کیدو نقطه یی ( ‪-‬‬
‫‪ )6,30C‬اود جوش نقطه یی (‪ ) 184,10C‬ده ‪ .‬په اوبوکې لږه حل ‪،‬خو په ایترو او الکولو کې ښه‬
‫حلیږي ‪ .‬فینایل امین یوه ضعیفه قلوي ده ‪ .‬دغه ماده د فینایل اممونیم یا انلینیم ایون (‬
‫‪ )C6H5NH3+‬جوړوي ‪،‬کوم چې یو قوي تیزاب دی ‪ .‬انلین په صنعت کې د نتروبنزول د احیا څخه‬
‫په الندې ډول الس ته راوړي‪.‬‬

‫‪4C6H5NO2 + 9Fe + 4H2O → 4C6H5 NH2 + 3Fe3O4‬‬

‫د انلین څخه په رنګ جوړولو ‪ ،‬ربړ او دوا جوړولو کې کار اخلي ‪.‬‬

‫‪ ( Phenylammonium ion‬فینایل اممونیم ایون ) ‪:‬فینایل امین وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (N-phenylethanamide=( N-фенилэтанамид‬نارمل فینایل ایتان اماید= نارمل فینیل‬

‫ایتان امید ) ‪ acetanelide:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Phnylenediamine =( фенилиндиамин‬فینایلین ډاي امین = فینیلین دي امین ) ‪:‬‬

‫‪diaminobenzene‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Phnylethene , styrene =( фенилэтен‬فینایل ایتین ‪ ،‬ستایرین = فینیل ایتین ) ‪ :‬مای‬

‫هایدرو کاربن ( ‪ )C6H5-CH=CH2‬دی ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )0,9‬د ویلي کیدو درجه یی (‪-‬‬
‫‪ ، )310C‬د جوش درجه یی (‪ ) 1450C‬ده ‪ .‬داماده د پولي ستیارین د جوړولو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬
 ‫‪396‬‬

‫)‪ ( Phenyl group = ( фенил группа‬فینایل ګروپ = فینیل ګروپ ) ‪ :‬د بنزین د مالیکول‬
‫څخه چې یو هایدروجن لیرې شي د فینایل ګروپ ( ‪ )C6H5-‬الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ ( Phenylhydrazine=( фенил гидразин‬فینایل هایدرازین= فینیل هدرازین ) ‪ :‬درنه ‪ ،‬بې‬

‫رنګه زهري اوقوي احیاګره ماده )‪ (C6H5NHNH2‬ده ‪ .‬په ازاده هوا کې یی رنګ نصواري ګرځي ‪.‬‬
‫دجوش نقطه یی (‪ ) 2400C‬ده دا ماده د الډیهاید او کیتون د پېژندنې لپاره کارول کیږي ‪ ،‬د‬
‫الډیهاید او کیتون سره یی د کاندنسیشني تعامل په نتیجه کې فینایل هایدرازون الس ته راځي‬

‫‪R‬‬ ‫‪C6H5‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪C6H5‬‬

‫‪| ………..‬‬ ‫|‬ ‫‪-H2O‬‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪C = O + H2N - N‬‬ ‫→‬ ‫‪C = N – N -H‬‬
‫‪| ………..‬‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪R‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪R‬‬

‫‪ketone‬‬ ‫‪phnylhydrazine‬‬ ‫‪phenyl hydrazone‬‬

‫‪ ( Phenylhydrazones‬فینایل هایدرازون) ‪hydrazones :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Phenylmethanol , benzyl alcohol=( фенил метанол‬فینایل متانول ‪ ،‬بنزایل الکول =‬

‫فینیل متانول ) ‪ :‬اروماتیک الکول( ‪ )C6H5-CH2-OH‬دی ‪ .‬په عادي شرایطو کې مای او‬
‫نسبي کثافت یی ( ‪ ، )1,04‬د ویلي کیدو نقطه یی( ‪ )-15,3 0C‬اود جوش نقطه یی ( ‪ )205,40C‬ده ‪.‬‬
‫دعضوي محلل په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Phenyl methylamine=( фенил метил амин‬فینایل متایل امین = فینیل متیل امین )‬
‫‪ benzylamine:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Phenyl methyl ketone , aceto phenone=( фенил метил кетон‬فینایل متایل کیتون‬
‫‪ ،‬استو فینون = فینیل متیل کیتون ) ‪ :‬بې رنګه کرستلي کیتون ( ‪ )C6H5 – CO – CH3‬دی ‪ .‬د‬
‫ترخه بادام بوی لري ‪ .‬د تودوخې په (‪ ) 200C‬کې ویلي کیږي ‪ .‬دعطرو په جوړولو کې او هم د‬
‫عضوي محلل په توګه کارول کیږي ‪.‬‬
 ‫‪397‬‬

‫‪ -۳ ( 3-phenylpropenoic acid‬فینایل پروپینوئک اسید ) ‪ cinnamic acid :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( phlogiston theory‬د فلوګستون نظریه ) ‪ :‬دسوځیدو ډیره پخوا نۍ نظریه ده ‪ .‬ددې نظریی په‬
‫اساس په ټولو لمبه کیدونکو ( ټول د سوځیدو وړ ) موادو کې د فلوګستون په نوم ماده وجود‬
‫لري ‪ ،‬کومه چې د سوځیدو وروسته له سوځیدونکي مادی څخه خارجیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( phonochemistry=(фонохимия‬فونو کیمیا ) ‪ :‬دلوړې فریکونسۍ ( ‪ )20KHz‬اواز په‬

‫واسطه د ځانګړي کیمیاوي تعاملونو تنبه یا تسری کول د فونو کیمیا په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( phosgene=( фосген‬فوسجین ) ‪ carbonyl chloride:‬وګورۍ ‪.‬‬

‫) ‪ ( Posphamide=(фосфамид‬فوسفاماید ‪ ،‬فوسفامید ) ‪ :‬د حشرو ضد کیمیاوي ماده ده ‪.‬‬
‫جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Phosphates=( фосфаты‬فاسفیتونه = فوسفاتونه ) ‪ :‬د فاسفورک ( ‪ )V‬اسید ( ‪)H3PO4‬‬

‫مالګه د ه ‪.‬‬

‫)‪( Phosphatide =( фосфатид‬فاسفاتاید= فاسفاتید ) ‪ Phospholipid (:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Phosphide=( фосфид‬فاسفاید = فاسفید ) ‪ :‬دیو فلز سره د فاسفورس بینار مرکب د‬
‫فاسفاید په نوم یادیږي ‪ .‬لکه ( ‪ )Na3P‬او (‪ ) Ca3P2‬اونور ‪.‬‬

‫)‪ ( Phosphine =( фосфин‬فاسفاین = فوسفین ) بې رنګه قوي زهري غاز دی ‪ .‬په اوبو کې لږ‬
‫حلیږي ‪ .‬دویلي کیدو نقطه یی (‪، (-1330C‬اود جوش نقطه یی (‪ )-87 , 70C‬ده ‪.‬‬

‫)‪( phosphinic acid , hypophosphorus acid=( фосфорноватистая кислота‬‬

‫فاسفینیک اسید ‪ ،‬هایپو فاسفوروس اسید)‪ :‬سپینه کرستلي جامده ماده ( ‪ )H3PO2‬ده ‪ .‬نسبي‬
‫کثافت یی ( ‪ ،)1,493‬دویلي کیدو نقطه یی ( ‪ )26,50C‬ده اود ( ‪ )1300C‬پورته تجزیه کیږي ‪.‬‬
 ‫‪398‬‬

‫)‪ ( phsphite=( фосфит‬فاسفایټ = فاسفیټ ) ‪ phosphonic acid:‬وګورۍ‬

‫‪ ( phosphodiester bond‬فاسفوډاي استر بانډ ) ‪ :‬کو والنسي اړیکه ده چې د اکسیجن د پله له‬
‫الرې د قند او فاسفیت ګروپونه ( د نکلوئک اسید د مالیکول د قند ‪ -‬فاسفیت په مالتیرکې )‬
‫یود بل سره نښلوي ‪ DNA .‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( phosphoglyseric acid , 3-phosphoglycerate‬فاسفو ګالی سیرک اسید ‪-۳ ،‬فاسفوګالی‬

‫سیریت ) ‪ glycerate 3- phosphate :‬وګورئ ‪.‬‬

‫))‪ ( phospholipids , phosphatide=(фосфолипид‬فاسفو لیپید ‪ ،‬فاسفاتاید ‪ ،‬فاسفاتید )‬

‫‪ :‬یو ګروپ لیپیدونه دي ‪ ،‬چې هم د فاسفیت او هم د غوړیو د تیزابو یو یا څوګروپونه لري ‪ .‬مثال‬
‫فاسفو ګالی سیریدونه ( ګالی سیرو فاسفولیپیدونه ) ‪ ،‬چې د ګالی سیرول څخه السته راځي ‪،‬‬
‫دلته د ګالی سیرین د مالیکول له درې هایدروکسیل ګروپونو څخه دوه یی د غوړیو د تیزابو‬
‫سره استر جوړوي اود هایدروکسیل دریم ګروپ د فاسفیت د ګروپ سره ( کوم چې دیو بل‬
‫عضوي ګروپ سره هم وصل دی) کیمیاوي اړیکه جوړوي ‪ ،‬چې په الندې ډول ښودل کیږي ‪.‬‬

‫‪phosphoglyceride‬‬

‫)‪ ( Phosphonate=( фосфонат‬فاسفونیټ = فاسفونات) ‪ phosphonic acid:‬وګورئ‬

 ‫‪399‬‬

‫‪phosphonic acid , phosphorous acid, orthophosphorous acid =(фосфористая‬‬

‫) ‪ ( кислота‬فاسفونک اسید ‪ ،‬فاسفوروس اسید ‪ ،‬ارتو فاسفوروس اسید ) ‪ :‬بې رنګه پیکه‬
‫ژیړه په خپله ویلي کیدونکې جامده ماده ( ‪ )H3PO3‬ده نسبي کثافت یی ( ‪ )1,65‬د ویلي کیدو‬
‫نقطه یی (‪ ) 73,60C‬ده ‪ .‬په ( ‪ )2000C‬کې تجزیه کیږي ‪ .‬په اوبو کې ښه او په الکولو کې لږه حل‬
‫کیدونکې ماده ده ‪.‬‬

‫‪ ( phosphonium ion‬فاسفونیم ایون ) ‪ ) PH4+( :‬او مشتقات یی (‪ )RPH3+ , R3PH+‬د‬

‫فاسفونیم ایون په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( phosphor‬فاسفور ) ‪ :‬داسې مواد دي چې لیومینیسنس او هم فاسفوریسنس منځ ته را وړي ‪.‬‬

‫فاسفور چې د )‪ ( 10-10 – 10-4‬ثانیو ځنډ پورې جذب کړې انرژي بیرته ازادوي د (‪)scintillators‬‬
‫په نوم هم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (phosphorescence=фосфоресценция‬فاسفوریسنس ) ‪ luminescence:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪( phosphoric(V) acid , orthophosphoric acid =( орто фосфорная кислота‬‬

‫فاسفورک (‪ )V‬اسید ‪ ،‬ارتو فاسفورک اسید ) ‪ :‬سپینه کرستلي ( رمبک ) جامده ماده ( ‪)H3PO4‬‬
‫ده ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )1,834‬دویلي کیدودرجه یی( ‪ )42,350C‬ده ‪ .‬په ( ‪ )2130C‬کې اوبه له‬
‫السه ورکوي اوپه پیروفاسفورک اسید اوړيٍ ‪.‬‬

‫‪> 2000C‬‬
‫‪2H3PO4 → H4P2O7 + H2O‬‬

‫ارتو فاسفورک اسید په اوبو کې ښه اوپه ایتانول کې هم حلیږي ‪.‬فاسفورک ( ‪ )V‬اسید جامده‬
‫اوبه کیدونکې ماده ‪ ،‬نو ځکه غلیظ محلول یی کارول کیږي ‪ .‬ارتو فاسفورک اسید په دوه الرو‬
‫الس ته راوړي ‪.‬‬
‫الف‪ -‬دوت پروسه ‪ :‬په دې طریقه کې لمړی فاسفیتي تیږې‪Ca3 )PO4( 2‬په سلفورک اسید کې حل‬
‫کوي‬
 ‫‪400‬‬

‫الس ته راغلی کلسیم سلفیت د جیپسم په بڼه له ګډولې څخه جالکوي ‪ .‬داډول فاسفورک اسید‬
‫دومره خالص نه وي‬
‫‪Ca3(PO4)2‬‬ ‫→ ‪+ 3H2SO4‬‬ ‫‪3CaSO4 + 2H3PO4‬‬

‫ب‪ -‬حرارتي متود ‪ :‬ویلي شوی فاسفورس هوا ته شیندي اواور وراچوي ‪ .‬بیا الس ته راغلی‬
‫فاسفورس پنټا اکساید د اوبو د بړاس سره یو ځای کوي او په دې توګه فاسفورک اسید الس ته‬
‫راوړي ‪ .‬دفاسفورک اسید سستماتیک نوم ټترا اکسو فاسفورک اسید او جوړښتي فورمول یی‬
‫الندې دی ‪ .‬دا تیزاب په البراتوار کې د فاسفورس پنټا اکساید او اوبو دتعامل څخه الس ته‬
‫راوړي ‪.‬‬

‫له دوه مالیکوله فاسفورک (‪ ) V‬اسید څخه چې یو مالیکول اوبه ووځي پیرو فاسفورک اسید‬
‫الس ته راځي ‪.‬‬
 ‫‪401‬‬

‫) ‪ (Phosphorus= ( фосфор ) – ( P‬فاسفورس= فاسفور) ‪ :‬یو غیر فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي‬

‫نمبر یی( ‪ ، )۱۵‬اتومي کتله یی )‪ )30, 9738‬ده ‪ .‬فاسفورس څو الوتروپي بڼې (لکه سپین او سور‬
‫فاسفورس ) لري ‪ .‬سپین فاسفورس ډیر کیمیاوي فعال عنصر دی ‪ .‬په هوا کې اور اخلي ‪،‬نو ځکه‬
‫په بوتلونو کې داوبو الندې ساتل کیږي ‪ .‬سپین فاسفورس په تورتم کې ر ا کوي او قوي زهري‬
‫ماده ده ‪ .‬د اکسیجن ‪ ،‬هالوجنونو ‪ ،‬سلفر او فلزونو سره مستقیما تعامل کوي ‪.‬فاسفورس په‬
‫مرکباتو ( ‪ )P2O5 , P2O3 , H3P‬کې (‪ 3( ، )-3‬د) او )‪(+5‬اکسیدسشني درجې لري ا و د کلسیم‬
‫فاسفیت د احیا څخه په الندې ډول الس ته راځي ‪.‬‬

‫فاسفورس د اورلګیت او جنګي مهماتو ‪ ،‬فاسفیتي سرو اود حشراتو ضد دواګانو په جوړولو‬
‫کې په کایږي ‪.‬‬
‫) )‪ ( Phosphorus (111 ) bromide= (бромид фосфора(111‬فاسفورس (‪ ) ۱۱۱‬بروماید ) ‪:‬‬
‫بې رنګه بړاس کیدونکې مای (‪ ) PBr3‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی(‪ ، ) 2,85‬د ویلي نقطه یی ( ‪)-400C‬‬
‫اود جوش نقطه یی ( ‪ )1730C‬ده ‪ .‬د برومین د بړاس او فاسفورس د مستفیم تعامل څخه الس ته‬
‫راځي ‪ .‬او په عضوي مرکبونو کې د برومین د نصبولو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬
‫) ) ‪ ( Phasphorus(V) bromide =(,бромид фосфора (V‬فاسفورس ( ‪ )V‬بروماید ) ‪ :‬زیړه‬
‫تصعید کیدونکې جامده ماده (‪ ) PBr5‬ده د ( ‪ )1000C‬څخه په ټیټیه درجه کې تجزیه کیږي ‪.‬‬

‫) )‪ ( Phosphorus( 111) chloride =( хлорид фосфора(111‬فاسفورس تري کلوراید ) ‪:‬‬

‫لوګی ورکونکې بې رنګه مای (‪ )PCl3‬ده ‪ .‬د ویلي کیدو نقطه یی ( ‪ )-1120C‬اود جوش نقطه یی (‬
‫‪ )75,50C‬ده‬

‫) )‪ ( ]phophorus ( V) chloride=( хлорид фосфора(V‬فاسفورس پنټا کلوراید )‪ :‬سپینه‬

‫ژیړبخنه جامده ماده(‪ )PCl5‬ده په هواکې لوګی کوي ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ )4,65‬دی ‪ .‬د تودوخې‬
‫په ( ‪ )160 – 1620C‬کې تصعید کیږي ‪ .‬پر عضوي مرکب د کلورین د نصبولو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬
‫‪( Phosphorus(111)chloride oxide , phosphorus oxychloride , phosphorylchloride‬‬
‫فاسفورس تري کلوراید اکساید ‪ ،‬فاسفورس اکسي کلوراید ‪ ،‬فاسفورایل کلوراید ) ‪ :‬بې رنګه‬
 ‫‪402‬‬

‫لوګی ورکونکې مای ( ‪ )POCl3‬ده ‪ .‬د ویلي کیدو نقطه یی (‪ ) 20C‬اود جوش نقطه یی( ‪)105,30C‬‬
‫ده‬

‫) ) ‪ ( Phosphorus(111) Oxide , phosphorus trioxide(окись фосфора(111‬فاسفورس(‬

‫‪ )111‬اکساید ‪ ،‬فاسفورس تراي اکساید ) ‪ :‬سپینه جامده ماده ( ‪ )P4O6‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی‬
‫(‪ ، )2,1 3‬د ویلي کیدو نقطه یی( ‪ )23,80C‬اود جوش نقطه یی( ‪ )173,80C‬ده ‪ .‬په بنزین ‪ ،‬ایتر او‬
‫کلوروفورم کې حلیږي ‪ .‬د سړو اوبو سره تعامل کوي او فاسفونک اسید ( ‪ )H3PO3‬جوړوي ‪ .‬د‬
‫ګرمو اوبو سره فاسفین)‪ ( PH3‬او فاسفورک)‪ (V‬اسید جوړوي ‪ .‬فاسفورس تري اکساید متناظر(‬
‫سمتریک ) ټټرا هدرال کرستلي جوړښت لري ‪ ،‬چې په هغې کې د فاسفورس هر اتوم د فاسفورس‬
‫د دریو نورو اتومو سره د اکسیجني پله له الرې وصل دي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی په الندې ډول‬
‫ښودل کیدای شي ‪.‬‬

‫‪( Phosphorus(V) Oxide , phosphorus pentoxide , phosphoric anhydride‬‬

‫فاسفورس ( ‪ )V‬اکساید ‪ ،‬فاسفورس پنټا اکساید ‪ ،‬فاسفورک انهایدراید ) ‪ :‬سپین اوبه‬
‫جذبونکي پوډر(‪ )P2O 5‬دي ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی په (‪ ) P4O10‬شکل هم لیکي ‪ .‬نسبي کثافت یی‬
‫(‪ ، )2,39‬د ویلي کیدو نقطه یی الن دې ف شار ت ر (‪ )5800C‬اود تودوخې په (‪ ) 3000C‬کې‬
‫تصعید کوي ‪ .‬په البراتوار کې د موادو د وچولو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Phosphorus oxychloride‬فاسفورس اکسي کلوراید) ‪phosphorus(111) chloride :‬‬

‫‪ oxide‬وګورئ ‪.‬‬

‫) ) ‪ (Phosphorus pentabromide=( бромид фосфора(V‬فاسفورس پنټابروماید )‬

‫‪ phorus(V) bromide:‬وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪403‬‬

‫) ) ‪ ( Phosphorus pentachloride=( хлорид фосфора(V‬فاسفورس پنټاکلوراید )‬

‫‪ phosphorus(V) chloride:‬وګورئ ‪.‬‬

‫) ) ‪ ( Phosphorus tribromide=( бромид фосфора(111‬فاسفورس تراي بروماید ) ‪:‬‬

‫‪ ) phosphorus 111) bromide‬وګورئ ‪.‬‬

‫) ) ‪ (Phosphorus trichloride=( хлорид фосфора(111‬فاسفورس تراي کلوراید )‬

‫‪ phosphoru trichloride:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Phosphorus trioxide‬فاسفورس تراي اکساید ) ‪ phosphorus trioxide:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Phosphoryl chloride‬فاسفورایل کلوراید ) ‪ phosphorus chloride oxide :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Photochemical reaction=( фотохимические риакцие‬فوتو کیمیاوي تعامل ) ‪:‬‬

‫کیمیاوي تعامل ‪ ،‬چې د ر ا یاد اولترا فیولت وړانګو تر اغیز الندې صورت مومي ‪ .‬لکه په‬
‫نباتاتو کې د فوتوسنتیز عملیه اود عکاسۍ پر فلم د سلور بروماید تجزیه کیدل اود ر ا په‬
‫مرسته د کلورین او هایدروجن څخه د هایدروجن کلوراید جوړیدل ‪.‬‬

‫)‪ (Photochemistry=( фотохимия‬فوتو کیمیا ) ‪ :‬دکیمیا هغه څانګه ده ‪ ،‬چې فوتو کیمیاوي‬
‫تعاملونه څیړي ‪.‬‬

‫‪ (Photochromism‬فوتوکرومیزم ) ‪ :‬په ځینو موادو کې د ر ا تر اغیز الندې درنګ بدلیدل د‬

‫فوتو کرومیزم په نوم یادیږي ‪.‬فوتوکرومیکي مواد په هغه عینکو کې کارول کیږي ‪،‬چې د تیز لمر‬
‫د ر ا پر ضد استعمالیږي ‪.‬‬

‫‪ (Photoconductive effect‬فوتو کاندکتیف افکت ) ‪ photoelectric effect :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Photoelectric effect=( фото электрический эфект‬فوتو الکترک افکت ) ‪ :‬د الکترو‬
‫مقناطیسي وړانګو په واسطه د یوي مادي څخه د الکترون جال کول د فوتو الکترک افکت په‬
‫نوم یادیږي ‪ .‬د جال شویو الکترونو شمیر ( دفوتو الکترونو شمیر ) د وړانګو په شدت پورې اړه‬
 ‫‪404‬‬

‫لري ‪ .‬اود جالشویو الکترونو کنتیکي انرژي د دغه الکترو مقناطیسي وړانګو په فریکونسۍ‬
‫پورې اړه لري ‪ .‬کله ‪،‬چې د الکترومقناطیسي وړانګو د یوفوتون انرژي )‪h )-) hγ0‬دپالنک ثابت‬
‫او‪ γ0‬د وړانګو اصغري فریکونسي ده ( ‪ ،‬د هغه کار(‪ )φ‬سره مساوي شي ‪ ،‬کوم چې د جامد شي‬
‫څخه د الکترون د جال کولو لپاره ضروري ) ‪ ) φ = h γ0‬دی ‪ ،‬نو دغه فوتون کوالی شي چې د‬
‫اتوم څخه الکترون جالکړي ‪ .‬دالکترون د جال کیدو تر څنګ نورې پیښې ( پدیدې ) لکه فوتو‬
‫کاندکتیف افکت او فوتو ولټائیک افکت هم د فوتو الکتریک افکت سره تړاو لري ‪ .‬کله چې‬
‫الکترومقناطیسي وړانګې پر یو نیمه هادي شي لګیږي ‪ ،‬نو د نیمه هادي شي برقي هدایت‬
‫زیاتیږي ‪ ،‬چې ددې پیښې پر بنسټ فوتو کاندکتیف حجرې ( بطرۍ ) جوړوي ‪ .‬په فوتو‬
‫کاندکتیف افکت کې د ر ا حساس مواد ( لکه کدمیم سلفاید ) کاروي ‪ .‬دغسې حجرې د ر ا‬
‫احساسونکو االتو( ر ا یی سوچونو ) په توګه د ښارونو په کوڅو کې په اتومات ډول دبرقي‬
‫ګروپونو د بلیدو او مړکیدو لپاره کاروي ‪ .‬په فوتو ولټائیک افکت کې کله ‪،‬چې د ر ا وړانګې د‬
‫مختلفو موادو څخه جوړشویو طبقو باندې لګیږي ‪ ،‬نو ددغه طبقو تر منځ د برقي پوتانسیل‬
‫توپیر (‪ ) emf‬منځ ته راځي ‪ .‬ددې پېښې پر اساس فوتو ولټائیک حجرې ( چې اکثره یی د ‪P-n‬‬
‫جنکشنونه لري ) جوړشوې دي ‪ .‬کله چې د ‪ P-n‬جنکشن تر څنګ فوتونونه جذب شي ‪ ،‬نو په‬
‫جنکشن کې برقي ساحه منځ ته راځي اود هغې تر اغیز الندې ( د بطرۍ د موجودیت پرته ) په‬
‫بیروني دوره کې د برې جریان را منځ ته کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Photoelectron=( фотоэлектрон‬فوتو الکترون ) ‪ :‬هغه الکترون ‪ ،‬چې پر یوه ماده باندې د‬
‫ر ا د لګیدو په اثر ( د فوتو افکت یا فوتو ایونایزیشن له کبله) د مادې څخه جال کیږي د فوتو‬
‫الکترون په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Photoelectron spectromicroscopy=( фотоэлектрон спектромикроскопия‬فوتو‬

‫الکترون سپکترومکروسکوپي ) ‪ :‬دیو شي د مخ( سطح ) دترکیب د څیړلو یو متود دی ‪ ،‬چې‬
‫دهغه شي دمخ د اتومونو په ایونایایزیشن پورې اړه لري ‪ .‬دشي دمخ اتومونه د (‪ ) X‬یا‬
‫اولترافیولت وړانګو په واسطه ایونایز کیږي او جالشوی الکترونونه د مخصوصې الې په‬
‫واسطه داسې فوکس کیږي ‪ ،‬چې دهغه شي د مخ د جوړښت تصویر ورکوي ‪.‬‬
 ‫‪405‬‬

‫)‪ (Photoelectron spectroscopy=( фотоэлектрон спектроскопия‬فوتو الکترون‬

‫سپکتروسکوپي ) ‪ :‬د مالیکولونو د ایونایزیشن پوتانسیل د معلومولو یومتود دی ‪.‬‬

‫‪ ( Photoemission‬فوتو ایمیشن ) ‪ :‬دالکترو مقناطیسي وړانګو په واسطه دیوشي څخه د‬

‫الکترونو جالکول د فوتو ایمیشن په نوم یادیږي ‪.‬فوتو الکترک افکت او فوتو ایونایزیشن هم‬
‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Photoionization=( фотоионизация‬فوتو ایونایزیشن ) ‪ :‬دالکترو مقناطیسي وړانګو په‬

‫واسطه دیوې مادې ایونایز کیدل د فوتو ایونایزیشن په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Photoluminescence=( фотолюминесценция‬فوتو لومینیسنس ) ‪ :‬لومینیسنس‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Photolysis=( фотолиз‬فوتو الیزس ) ‪ :‬هغه کیمیاوي تعامل دی ‪ ،‬چې د ر ا اویاد‬

‫اولترافیولت وړانګو تر اغیز الندې صورت مومي لکه د اوبو فوتو الیزس ‪:‬‬

‫‪hγ‬‬
‫‪H2O → 2H+ + 2e- + ½ O2‬‬

‫داوبو فوتو الیزس د فوتو سنتیز په جریان کې صورت مومي ‪ .‬دلته د لمر انرژي د کلوروفیل په‬
‫واسطه جذب او دغه انرژي د اوبو په مالیکول کې د اتومو تر منځ د کیمیاوي اړیکې د ماتیدو‬
‫سبب ګرځي ‪ .‬او په پایله کې دهایدروجن ایونونه ‪ ،‬ازاد الکترونونه اود اکسیجن غاز منځ ته‬
‫راځي ‪ .‬په ډیرو فوتوالیزس تعاملونو کې ازاد رادیکالونه ونډه لري ‪.‬‬
‫) ‪ ( Photometry= (фотометрия пламенная‬دشغلې فوتومتري ) ‪ :‬د سپکتري شننې (‬
‫سپکتري تحلیل ) خورا حساس ‪ ،‬دقیق ‪ ،‬او ژراجراکیدونکی متود دی ‪ ،‬جې دالقلي فلزونو ‪،‬‬
‫القلي ځمکني فلزونو اود نورو عناصرو د پیژندنې لپاره کارول کیږي ‪ .‬دلته د موادو اتومي اوهم‬
‫مالیکولي سپکترونه تر څیړنې الندې نیول کیږي ‪ .‬په دې متود مالګې ‪ ،‬محلولونه ‪ ،‬ګډولې ‪،‬‬
‫منرالونه او بیولوژیکي نمونې څیړل کیږي ‪.‬‬
 ‫‪406‬‬

‫واحد( کوانتم ) دی ‪ .‬دفوتون‬ ‫)‪ ( Photon=( фотон‬فوتون ) ‪ :‬د الکترو مقناطیسي تشعش‬
‫انرژي (‪ ) hf‬ده ‪ .‬دلته (‪ ) h‬دپالنک ثابت او (‪ ) f‬د الکترومقناطیسي وړانګو فریکونسي (‪) Hz‬‬
‫ده ‪ .‬د فوتون دسکون د حالت کتله صفر ده ‪ .‬فوتون د ر ا په سرعت چټک حرکت کوي ‪.‬د ر ا څپې‬
‫اود (‪ )γ‬او (‪ ) X‬وړانګې د فوتونود ټولګیوبهیرونه دي ‪.‬‬

‫‪ ( Photosensitive substance‬ر ا حساسه ماده )هره کیمیاوي ماده ‪ ،‬چې د الکترومقناطیسي‬

‫وړانګو تر اغیز الندې دفوتو کاندکتیف افکت ‪ ،‬فوتو الکتریک افکت یا فوفوتو ولتائیک‬
‫افکت پکې رامنځ ته شي د ر ا حساسې مادې په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Photosynthesis=( фотосинтез‬فوتو سنتیز ) ‪ :‬هغه کیمیاوي جریانونه ‪ ،‬چې دشنو نباتاتو‬
‫په پا و کې د لمر د ر ا په موجودیت کې صورت مومي اود هغې په نتیجه کې د کاربنډای اکساید‬
‫او اوبو څخه عضوي مرکبونه ( ګلوکوز اونور ) جوړیږي د فوتو سنتیز په نوم یادیږي ‪ .‬د فوتو‬
‫سنتیز د جریان اخري نتیجه الندې ښودل شوې ده ‪.‬‬

‫‪CO2‬‬ ‫‪+ 2 H2O → [CH2O ] + H2O + O2‬‬

‫)‪ (Phtalazole=(фталазол‬فتالزول ) ‪ :‬سلفانیل امید مواد ( دارو)دي ‪ ،‬چې د دیزانتري د‬

‫تداوۍ لپاره کارول کیږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪Phtalazole ( фталазол‬‬
 ‫‪407‬‬

‫)‪ ( Phtalic acid =( фталевая кисдота‬فتالک اسید ) ‪ :‬ډي کاربوکسایلک اسید او بې‬
‫رنګه کرستلي ماده ‪ ) C6H4(COOH)2‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )1,6‬د ویلي کیدو درجه یی (‬
‫‪ )2070C‬اود (‪ ) 2000C‬څخه پورته اوبه له السه ورکوي او په فتالک انهایراید اوړي ‪.‬‬
‫سستماتیک نوم یی (‪ )benzene-1,2-dicarboxylic acid‬دی ‪ .‬فتالک اسید د نفتالین د‬
‫اکسیدیشن څخه الس ته راځي ‪ .‬د فتالک اسید څخه رنګونه او فینول فتالین جوړوي ‪.‬‬

‫‪phtalic acid‬‬

‫)‪ ( Phtalic anhydride ( ангиврид фталевой кислотые‬فتالک انهایدراید ) ‪ :‬فتالک‬

‫اسید وګورئ ‪.‬‬
‫)‪ (Phtalic ester= сложныи эфир фталевый кислотый‬فتالک استر ) ‪ :‬دفتالک اسید‬
‫استر د فتالک انهایدراید او یو الکول ( دګوګړو دتیزاب په موجودیت کې ) دتعامل څخه الس‬
‫ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Physical chemistry=( физическая химия‬فزیکي کیمیا ) ‪ :‬دکیمیا یوه څانګه ده ‪ ،‬چې‬
‫دفزیک د قوانینو پ ه مرسته د کیمیاوي پدیدو( لکه کیمیاوي تعاملونو ) قانونمندي بیانوي ‪.‬‬
‫د کیمیاوي موادو د جوړښت سره ددغه موادو د فزیکي خواصواړیکي‪ ،.‬همدا رنګه د کیمیاوي‬
‫تعاملونوسره مل فزیکي پدیدې په فزیکي کیمیا کې څیړل کیږي ‪ .‬کیمیاوي ترمو دینامک ‪،‬‬
‫کیمیاوي کنتک ‪ ،‬محلولونه ‪ ،‬الکتروکیمیا‪ ،‬فوتو کیمیا او رادیو کیمیا د فزیکي کیمیا مهمې‬
‫څانګې دي ‪.‬‬

‫‪ (Physisorption‬فیزی سورپشن ) ‪ adsorption:‬وګورئ‬

‫‪ ( Pi bond = пи связь‬پي اړیکه ‪ π ،‬اړیکه ) ‪ :‬اربیټال او کیمیاوي اړیکه وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪408‬‬

‫)‪( Picrate=( пикрат‬پکریټ = پکرات ) د پکرک اسید مالګه یا استر دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Picric acid (2,4,6-trinitrophenol)=пикриновая кисота‬پکرک اسید ‪ -۶ ،٤ ،۲ ،‬تري‬

‫نترو فینول ‪ ).‬زیړه چاودیدونکې ماده ( ‪ ) C6H2( NO3)3 . OH‬ده ‪ .‬سستماتیک نوم یی (‬
‫‪ )2,4 ,6-trinitrophenol‬او جوړښتي فورمول یی الندې دې ‪.‬‬

‫)‪Picric acid( пикриновая кислота‬‬

‫)‪ ( Pi electron=( пи электрон‬پي الکترون ) ‪ :‬الکترون ‪ ،‬چې د ( ‪ ) pi‬په اربیټال کې دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Pi orbital=( пи орбитал‬پي ار بیټال ) ‪ :‬اربیټال وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Pipette‬پیپټ ) ‪ :‬د لږ مقدار مای د انتقال یو مندرخ نل دي ‪.‬‬

‫‪( Pirsonite‬پرسونایت ‪ ,‬پرسونیټ ) ‪ :‬دسودیم او کلسیم کاربونیټ ګډ منرال ‪( Na2CO3.‬‬
‫) ‪CaCO3 . 2H2O‬دی ‪.‬‬

‫‪( pK value‬د ‪ pk‬کمیت ) دتیزاب دقوت د ارایه کولو لو ګارتمي افاده ده ‪.‬‬

‫‪ ( planck constant‬دپالنک ثابت ) ‪ :‬د پالنک ثابت ( ‪ )h‬د انرژۍ اساسي ثابت دی ‪،‬چې د یو‬
‫کوانتم د انرژۍ اود هغې د فریکونسۍ د نسبت سره مساوي کیږي ‪h= 6,6260755(40) . 10- ).‬‬
‫‪)34 j.s‬‬

‫‪ ( plane polarized light=( поляризованный свет‬مسطح قطبي ر ا = قطبي شوې ر ا )‬

‫‪ polarization of light :‬وګورئ‬
 ‫‪409‬‬

‫(= ‪ ( plaster of paris‬د پاریس پلستر ) ‪ :‬کلسیم سلفیت هیمي هایدریت ( ‪ )2CaSO4 . H2O‬د‬
‫پاریس د پلستر په نوم یادیږي ‪ ،‬چې د جیپسم ) ‪ ) CaSO4 . 2H2O‬د حرارت ورکولو څخه الس ته‬
‫راځي ‪.‬‬

‫)‪ ( plastics=( пластика‬پالستیکونه ) ‪ :‬هغه مواد دي ‪ ،‬چې دتودوخې یا فشار په واسطه یی‬
‫شکل تغیر کوي ‪ .‬ډیر پالستیکونه مصنوعي پولي میري مواد دي ‪ .‬پالستیکونه په دوه ګروپونو‬
‫ویشي ‪.‬‬
‫‪( thermoplastics -۱‬ترموپالستیکونه ) ‪ :‬دامواد د ګرمولو او سړولو په واسطه څوځلې نرم او‬
‫بیرته سختیدای شي ‪.‬‬
‫‪ ( thermosetting - ۲‬ترموسټنګ ) ‪ :‬دامواد په اول کې نرم وي او بیا د تودوخې په واسطه په‬
‫سختو جامدو موادو ( چې بیرته نه نرمیږي ) اوړي ‪ .‬د مصنوعي پولیمیرونو سره رنګه مواد اود‬
‫پالستیک د ارتجاعیت د زیاتولو لپاره پالستیکایز مواد اوهم د اکسیدیشن ضد مواد ګډوي ‪.‬‬
‫او په دې توګه د الزمو خواصو لرونکي پالستیکونه الس ته راوړي ‪.‬‬

‫)‪ ( Platinum (платина ) – ( Pt‬پالتین )سپین نقره یی رنګه انتقالي فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي‬
‫نمبر یی ( ‪ )78‬اتومي کتله یی (‪ ، ) 195,09‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )21,45‬د ویلي کیدو درجه یی (‬
‫‪ )17720C‬اود جوش درجه یی ( )‪ )3827 ±1000C‬ده ‪ .‬په طبیعت کې د نکل او مس دمعدني‬
‫موادو سره یو ځای او هم په ازاد ( عنصري ډول ) پیدا کیږي ‪ .‬د پالتین څخه ګا ې اوهم د‬
‫البراتوار سامان االت لکه الکترودونه او ترموکوپلونه جوړوي ‪ .‬پالتین د هایدروجنیشن په‬
‫عملیه کې د کتلست په توګه کارول کیږي‪ .‬پالتین یو نجیب ( کیمیاوي تنبل ) فلز دی ‪ .‬په‬
‫هایدروکلورک اسید کې نه حلیږي او هم نه اکسیدایز کیږي ‪ .‬په زیاتو مرکبونو کې یی‬
‫اکسیدیشني نمبر ( ‪ )+2‬او په کامپلکس مرکبونو کې یی والنس ( )‪ )1V‬دی ‪.‬‬

‫‪ ( Platinum black‬تور پالتین ) ‪ :‬دپالتین د فلز پوډر د تور پالتین په نوم یادیږي ‪،‬چې د‬
‫کتلست اوهم د ادسوربنت په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Platinum metals=(платиновыу металлы‬پالتیني فلزونه ) ‪ :‬روتینیم (‪ ، ) Ru‬رودیم (‬

‫‪ ، )Rh‬پالدیم ( ‪ ، )Pd‬اوسمیم ( ‪ ، )Os‬اریدیم (‪ ، ) Ir‬او پالتینیم د پالتیني فلزونو په ډله کې‬
 ‫‪410‬‬

‫راځي ‪ .‬دغه فلزونه په طبیعت کې یوځای پیداکیږي او کیمیاوي فعالیت یی لږ دی ‪.‬‬

‫‪ ( Plumbago‬پلمباګو ) ‪ :‬کاربن وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Plumbane , ( lead(1V) hydride ) = ( плюмбан‬پلمبین = پلمبان ) ‪ :‬د ( ‪ )PbH4‬مرکب‬

‫د پلمبین په نوم یادیږي چې غیر ثابت غاز دی ‪. .‬‬

‫)‪ (Plumbate=( плюмбат‬پلمبیت ) ‪:‬د سرب اکساید ( چې یو امفوتیر اکساید دی اوضعیف‬

‫تیزابي خواص لري ) او القلي د تعامل څخه د پلمبیت ایون الس ته راځي ‪ .‬لکه ‪:‬‬

‫‪PbO2 + 2OH- → PbO3-2 + H2O‬‬

‫)‪ (Plumbic compounds= ( плюмб(1V ) соединения‬پلمبک مرکبونه ) ‪ :‬د سرب ( ‪)1V‬‬

‫مرکبونه دي لکه پلمبک اکساید ( ‪ )PbO2‬او نور ‪.‬‬

‫)‪ ( Plumbite=( плюмбит‬پلمبایټ ) ‪plumbate :‬وګورئ ‪.‬‬

‫) )‪ ( Plumbous compounds=( соединения плюба( 11‬پلمبوس مرکبونه ) ‪ :‬دسرب ( ‪)11‬‬

‫مرکبونه دي لکه پلمبوس اکساید ( ‪ )PbO‬او نور ‪.‬‬

‫)‪ ( Plutonium(плутоний) – ( Pu‬پلوتونیم = پلوتون ) ‪ :‬د اکتانوئیدو له ډلې څخه یو دروند‬

‫رادیو اکتیف انتقالي عنصر دی ‪ ،‬نقره یی رنګه فلز دی ‪ .‬اتومي نمبر یی(‪ ، ) ٩٤‬د ډیر ثابت‬
‫ایزوتوپ کتلوي عدد یی ( ‪ ، )۲٤٤‬د ویلي کیدو درجه یی (‪ ) 6410C‬اود جوش درجه یی(‬
‫‪ ، )32320C‬نسبي کثافت یی )‪ ( 19,84‬دی ‪ .‬پلوتونیم په ‪۱٩٤۰‬کال کې سیبورۍ او ملګرو یی‬
‫په مصنوعي توګه الس ته راوړی دی ‪.‬‬

‫‪ (Poise‬پوایز ) ‪ :‬د مایعاتو د سرښناکۍ واحد دي ‪.‬‬

‫‪1poise = 10-1N s m-2‬‬

 ‫‪411‬‬

‫)‪ ( Poison =( ядь‬زهر ) ‪ :‬هره ماده چې د ژوندي شي صحت ته خطر پېښوي‬

‫)‪ ( Polar compounds=( полярные соединение‬قطبي مرکبونه ) ‪ :‬ایوني مرکبونه( لکه‬

‫سودیم کلوراید او نورې مالګې ) او هغه مرکبونه چې مالیکولونه یی دایمي دایپول مومنټ‬
‫لري ‪ ،‬قطبي مرکبونه دي ‪.‬‬
‫)‪ ( Polrimeter, polariscope=( поляриметер‬پوالریمتر ‪ ،‬پوالریسکوپ ) ‪ :‬یوه اله ده چې د‬
‫کیمیاوي موادو اپتیکي فعالیت ورباندې اندازه کیږي ‪ .‬ډیر ساده پوالریمتر یو نل لري ‪ ،‬چې په‬
‫هغې کې امتحاني مواد اچوي او هم یو پوالرایزر لري ‪ ،‬چې عادي ر ا پکې په قطبي ر ا بدلیږي ‪.‬‬
‫او هم یو اناالیزر لري ‪ ،‬چې د قطبي کیدونکو موادو څخه جوړ دی او ګرځي (دور خوري) ‪ ،‬اود‬
‫دوران اندازه ( د دوران زاویه ) پر یوه مندرجه لوحه ښکاري ‪ .‬کله ‪ ،‬چې عادي ر ا د پولرایزر څخه‬
‫تیر یږي ‪ ،‬نو په قطبي ر ا بدلیږي ‪ .‬او کله چې قطبي ر ا د اپتیکي فعاله مادې څخه تیریږي ‪ ،‬نو‬
‫اپتیکي فعاله ماده د قطبي ر ا د قطبیت سطحه ښیي یا کیڼ لورته ګرځوي ‪ .‬ددغه ګرځیدو‬
‫اندازه د اناالیزر د دوران له مخې پر مندرجه صفحه ښکاري ‪.‬‬

‫)‪ (Polariscope=( полярископ‬پوالري سکوپ ) ‪ :‬پوالریمتر وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Polarization of light=( поляризация свет‬د ر ا قطبي کیدل ) ‪ :‬د عادي ( غیرقطبي ) ر ا‬
‫پر تګالرې ( د حرکت په الرکې ) برقي ساحه له هرې خوا عمود اهتزاز کوي ‪ .‬کله چې عادي ر ا د‬
‫پوالرایزر څخه تیره شي ‪،‬نو د هغې پر تګالرې د برقي ساحې اهتزازونه یوازې په یو جهت کې‬
‫محدود شي ‪ .‬دغسې ر ا د قطبي ر ا ( ‪ )plane polarized-light‬په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Polarizer =( поляризатор‬پوالرایزر = پوالریزاتور) ‪ :‬هغه اله ده چې عادي ر ا په قطبي ر ا‬

‫اړوي ‪ nicl prism .‬یا ‪ polaroid‬د پوالرایزر په توګه کاروي ‪.‬‬

‫)‪ ( Polar molecule=( полярная молекнла‬قطبي مالکول ) ‪ chemical bond:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Polar solvent=( полярной расворитель‬قطبي محلل ) ‪salvent :‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪412‬‬

‫)‪ ( Polonium(полоний ) – ( Po‬پولونیم ) ‪ :‬رادیو اکتیف عنصر دی ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪)9,32‬‬

‫‪ ،‬اتومي نمبر یی( ‪ ، )84‬اتومي کتله یی(‪ ، ) 210‬دویلي کیدو درجه یی ( ‪ ، )2540C‬د جوش درجه‬
‫یی (‪ ) 9620C‬ده ‪ .‬پولونیم دیرش ایزوتوپونه لري ‪ .‬د پولونیم د هستې د تجزیه کیدو پر مهال ډیره‬
‫زیاته ( ‪ )1,4 . 105 j/ kg.s‬انرژي ازادیږي ‪ ،‬نو ځکه په فضایی راکټونو کې د انرژۍ د منب په‬
‫توګه کارول کیږي ‪.‬پولونیم په ‪۱۸٩۸‬کال کې ماري کیوري پیژندلی دی‪.‬‬

‫)‪ ( Poly acrylamide =( полиакрил амид‬پولي اکرایل اماید = پولي اکریل امید ) ‪ :‬د ( ‪2-‬‬
‫‪ )propenamide‬پولیمیر د پولي اکرایل اماید په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪n( CH2 = CH – CONH2 ) → [ -CH2 – CH – CONH2 ]n‬‬

‫|‬

‫)‪ ( polyacrylates=( полиакрилат‬پولي اکرایلیت ‪ ،‬پولي اکریالت) ‪:‬د اکرایلک اسید اود‬
‫هغه د مشتقاتو پولیمیرونه د پولي کرایلیت په نوم یادیږي ‪ .‬د اکرایلک اسید پولیمیرونه په‬
‫الندې ډول را منځ ته کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Polyacrylonitrile=( полиакрилонетрил‬پولي اکرایلو نتریل ) ‪ :‬د اکرایلو نتریل‬

‫(‪ propenonitrile‬وګورئ ) پولیمیردی ‪ .‬اوپه الندې ډول الس ته راځي ‪.‬‬

‫دا پولیمیر د تودوخې ضد مقاومت لري‬

‫)‪ ( Polyamides=( поли амиды‬پولي امایدونه= پولي امیدونه ) ‪ :‬یو ډول کاندنسیشني‬
‫پولیمیرونه دي ‪ ،‬چې د یو مالیکول د امین ) ‪ ( - NH2‬اود بل مالیکول د کاربوکسایل ‪( -‬‬
 ‫‪413‬‬

‫)‪(COOH‬د ګروپونو تر منځ د کیمیاوي تعامل په نتیجه کې جوړیوي اود ( ‪) - CO – NH-‬‬

‫ځنځیر لري ‪ .‬پولي امایدي ځنځیرونه د هایدروجني اړیکو په واسطه یوبل سره تړاو لري ‪.‬‬

‫)‪ ( Polyatomic molecule =( полиатомная моликула‬زیات اتومه مالیکول ) ‪ :‬هغه‬

‫مالیکول دی ‪ ،‬چې د څواتومونو څخه جوړوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Polybasic acid=( полиосновная кислота‬زیات اساسه تیزاب ) ‪ :‬هغه تیزاب دی ‪،‬‬
‫چې دیو څخه زیات تیزابي هایدروجنونه ( هغه هایدروجنونه چې د فلز په اتومو تعویضیږي‬
‫تیزابي هایدروجن بلل کیږي ) لري زیات اساسه تیزاب بلل کیږي لکه ‪ H2SO4 , H3PO4‬او‬
‫نور‪.‬‬

‫)‪ ( Polychloroethene, polyvinyl chloride = ( полихлороэтан‬پولي کلورو ایتین ‪،‬‬

‫پولي وینایل کلوراید ) ‪ :‬داماده د وینایل کلوراید د پولي میرایزیشن څخه الس ته راځي ‪:‬‬

‫)‪ ( Polycondensation=( поликонденсация‬پولي کاندنسیشن ‪ ،‬تراکم ) ‪ :‬د پولیمیرونو د‬

‫جوړولو یو متود دی ‪ .‬دلته د اولیه موادود مالیکولونو فنکشنل ګروپونو تر منځ د تعویضي یا د‬
‫ځای نیولو تعامل په نتیجه کې لوی مالیکولونه ( پولیمیرونه ) او کوچني مالیکولونه ( لکه اوبه‬
‫‪ ،‬امونیاک ‪ ،‬کلورک اسید او نور) منځ ته راځي ‪ .‬د فورم الدیهایداو فینول تر منځ پولي‬
‫کاندنسیشني تعامل په( ‪ )condensation reaction‬کې وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ ( Polycyclic = ( полицеклик‬پولي سایکلک ) ‪ :‬هغه مرکب دی ‪ ،‬چې په مالیکول کې یی‬

‫څوکړۍ وي ‪ .‬څوکړۍ کیدای شي چې د فینایل بنزین په څیر جال جال او یاد نفتالین په څیر‬
‫جنګیدلې وي ‪.‬‬
 ‫‪414‬‬

‫‪naphthalene‬‬ ‫‪phenyl benzene‬‬

‫‪ (Polydioxoboric(111)acid‬پولي ډي اکسو بورک( ‪ )111‬اسید) ‪ boric acid :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Polyene = ( полиен‬پولي ین ) ‪ :‬هغه کیمیاوي مرکب ‪ ،‬چې په مالیکول کې یی دوه یا څو (‬

‫‪ )C = C‬اړیکې وي ‪.‬‬

‫)‪ ( Polyester=( полиэферы‬پولي ایستر) ‪ :‬پولي کاندنسیشني پولیمیرونه دي ‪ ،‬چې د‬

‫څوقیمته الکولونو او څو اساسه عضوي تیزابونو ترمنځ د پولي کاندنسیشني تعامل په نتیجه‬
‫کې جوړیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Polyethene , polyethylene= ( полиэтен‬پولي ایتین ) ‪ :‬خورا ارزښتناکه مواد دي ‪ ،‬چې‬

‫د ایتین ( ایتیلین ) د پولیمیرایزیشن څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪n ( CH2 = CH2 ) → [ - CH2 – CH2 - ]n‬‬

‫هغه پولیمیرونه چې د ایتیلین د ( ‪ ) ۷۰ – ۵۰‬مالیکولو د پولیمیرایزیشن څخه الس ته راځي مای‬

‫مواد دي اود غوړولو د تیلو په ډول استعمالیږي ‪ .‬هغه پولیمیرونه چې د (‪ ) ۱۲۰-۱۰۰‬مالیکولونو‬
‫څخه جوړدي سپین جامد مواد او هغه پولیمیرونه ‪ ،‬چې د ایتیلین د زرو او یا له زرو څخه زیاتو‬
 ‫‪415‬‬

‫مالیکولو د پولیمیرایزیشن څخه الس ته راځي جامد ‪ ،‬نیمه شفاپ ‪ ،‬ایالستیکي مواد دي ‪.‬‬
‫کثافت یی ( ‪ )0,92‬دی ‪ .‬پولي ایتیلین د سړو ‪ ،‬تودوخې ‪ ،‬تیزابو او قلوي په مقابل کې مقاومت‬
‫لري ‪ .‬دپولي ایتیلین څخه د کور سامانونه ‪ ،‬د اوبو نلونه او نور شیان جوړوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Polyethylene=( полиэтилен‬پولي ایتایلین ) ‪ poly etene :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Polyhydric alcohol , polyol( многоатомный спирты‬پولي هایدرک الکول یا‬

‫څوقیمته الکول ) ‪:‬هغه الکول چې په مالیکول کې یی له یو څخه زیات الکولي ګروپونه ( ‪)-OH‬‬
‫وي د پولي هایدرک الکول په نوم یادیږي ‪ .‬لکه ګالیسیرین ( ګلیسرین ) اونور ‪.‬‬

‫‪CH2OH – CHOH – CH2OH‬‬

‫ګالی سیرین‬

‫)‪ ( Polyisobutylene=( поли изо бутилин‬پولي ایزوبوتایلین = پولي ایزوبوتیلین ) ‪ :‬دا‬

‫پولیمیر د ایزو بوټایلین د پولیمیرایزیشن څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫دا ماده د تودوخې او کیمیاوي موادو ضد لوړ مقاومت لري ‪ .‬د ربړ څخه یی ایالستکیت کم دی ‪.‬‬
‫دبرې عایق اود زنګ وهنې مقاومت لرونکي وسایل ترجوړوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Polyisoprene= ( поли изоприн‬پولي ایزو پیرین ) ‪ :‬دا ماده د ایزوپرین د‬

‫پولیمیرایزیشن څخه الس ته راځي ‪ .‬طبیعي ربړ ته یی خواص ورته دی ‪ .‬اود ربړ په جوړولو کې‬
‫په کار راځي ‪.‬‬
 ‫‪416‬‬

‫)‪ ( Polymer=( полимер‬پولیمیر ) ‪ :‬پولیمیرونه لوی مالیکولونه لري ‪ .‬او مالیکولونه یی د‬

‫ټاکلي ډول وړو مالیکولو نو ( مونو میرونو ) د یوځای کیدو څخه جوړ وي ‪ .‬پولي میر کیدای شي‬
‫د دوه او ان تر میلون مونو میرونو څخه جوړوي ‪ .‬که مونو میرونه یو ډول وي ‪،‬نو السته راغلي‬
‫پولیمیر هوموپولیمیر اوکه مونومیرونه څوډوله وي ‪،‬نو السته راغلې پولیمیر کو پولیمیر یا‬
‫هترو پو لیمیر یادیږي ‪ .‬که د پولیمیر په ځنځیر کې مونو میرونه په خپل منځ کې په ځانګړي‬
‫ترتیب نه وي تړل شوي داډول پولیمیرونه د )‪ ( atactic‬پولیمیر په نوم یادیږي لکه د نارمل پولی‬
‫اتیلین او نایلون پولیمیرونه ‪ .‬او که د پولیمیر په ځنځیر کې مونومیرونه په ځانګړي تر تیب‬
‫تکراریږي ‪ ،‬نو داسې پولیمیر ونه د ( ‪ )stereospecific polymers‬یا ځانګړی فضایی جوړښت‬
‫لرونکي پولیمیر په نوم یادیږي ‪ .‬که د پولیمیر د اساسي ځنځیر چاپیره فضا کې د اتومو یو‬
‫ګروپ همیشه داساسي ځنځیر یو اړخ پورې تړلی وي داسې پولیمیر د )‪ )isotactic‬پولیمیر په‬
‫نوم اوکه دغه ګروپ په متناوب ډول داساسي ځنځیر ددوه اړخونوسر وصل وي ‪ ،‬نو داسې‬
‫پولیمیر د ( ‪ )syndiotactic‬پولیمیر په نوم یادیږي ‪ .‬دپولیمیرو نود مختلف ډولونو بیلګې‬
‫الندې ورکړل شوي دي ‪ .‬الندي د ایتین ( ایتیلین ) جمعي پولیمیرایزیشن ښودل شوی دی ‪.‬‬

‫الندې کاندنسیشني پولیمیرایزیشن تعامل ورکړل شوی دی ‪ ،‬چې نایلون ( هتروپولیمیر ) ترې‬
‫الس ته راځي ‪.‬‬
 ‫‪417‬‬

‫د ( ‪ )A‬او (‪)B‬‬
‫مونو میرونو څخه جوړ د کوپولیمیرونو ( هترو پولیمیرونو ) مختلف ډولونه ‪.‬‬

‫د ‪ stereospecific‬پو لي میرونو ډولونه‬

 ‫‪418‬‬

‫طبیعي ربړونه ‪ ،‬پولي سکرایدونه ( سلولوز ‪ ،‬نشایسته ) ‪ ،‬پروتین ( غوښې ‪ ،‬لوبیا ) ‪ ،‬نکلوئیک‬
‫اسید او غیر عضوي مواد لکه سلیکاتونه ( ډبرې ) د طبیعي پولیمیرونو په ډله کې راځي ‪.‬‬

‫‪ ،‬پولي میر جوړیدنه) ‪ :‬هغه‬ ‫)‪ ( Polymerization= ( полимеризация‬پولیمیرایزیشن‬

‫کیمیاوي تعامل دی ‪ ،‬چې واړه مالکولونه ( مونو میرونه ) پکې دکیمیاوي اړیکو په واسطه یو‬
‫ځای کیږي او لوی مالیکولونه ( پولیمیرونه ) جوړیږي ‪ .‬که د مونو میرونو ترمنځ تعامل جمعي‬
‫وي ‪،‬نو داسې پولیمیر جوړیدنه د کاندنسیشني پولیمیرایزیشن په ا نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Polymethanal=( полиметанал‬پولي متانل ) ‪ :‬جامد پولیمیر دی ‪ ،‬چې په اوبو کې د‬

‫متانل د محلول د تبخیر څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Polymorphism= ( полиморфизм‬پولي مورفیزم ) ‪ :‬الوتروپي وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Polyol = ( поли ол‬پولي اول ) ‪ :‬پولي هایدرک الکول وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Polypeptide=( полипептид‬پولي پپتاید ‪ ،‬پولي پپتید ) ‪ :‬هغه لوی مالیکولونونه دي ‪،‬‬
‫چې دزیات شمیر امینو اسیدونو د مالیکولونو ( دیو مالیکول د (‪ )- NH2‬ګروپ اود بل‬
‫مالیکول د (‪ )-COOH‬ګروپ ترمنځ د کیمیاوي تعامل او پپتایدي اړیکې د جوړیدو په نتیجه‬
‫کې رامنځ ته کیږي ‪ .‬دلته د امینو اسید د دوه مالکولونو څخه ډي پیپتاید اود زیات مالیکولو‬
‫څخه د پولي پپتاید مالیکول جوړیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Polypropene , polypropylene= ( полипропилен‬پولي پروپین ‪ ،‬پولي پروپایلین =‬

‫پولي پروپیلین )‪ :‬د پروپین د پولیمیرایزیشن څخه په الندې ډول الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ ( Polysaccharides= ( полисахарид‬پولي سکراید = پولي سخرید) ‪ :‬دمونو سکرایدونو‬

‫تر منځ دپولي کاندنسیشني تعامل په پایله کې پولي سکرایدونه جوړیږي ‪ .‬د ساده قند ( مونو‬
‫سکراید) د دوه مالیکولو څخه ډي سکراید ‪ ،‬له درې مالیکولو څخه تري سکراید اود زیاتو‬
 ‫‪419‬‬

‫مالیکولو ترمنځ د پولي کاندنسیشني تعامل څخه پولي سکرایدالس ته راځي ‪ .‬د یو ډول مونو‬
‫سکراید د مالیکولو څخه متجانس پولي سکراید اود څوډوله مونو سکراید د مالیکول څخه‬
‫غیر متجانس پولي سکرایدونه جوړیږي ‪.‬‬

‫‪ Starch‬او ‪ cellulose‬وګورئ‬

‫)‪ (Polystyrene=( полистирол‬پولي ستایرین ‪ ،‬پولي ستیرول ) ‪ :‬د ښیښې په څیر روڼ (‬
‫شفاپ ) پولیمیر دی ‪.‬د فینایل ایتین = ستایرین او په روسي ژبه ‪-‬ستیرو ل ) د پولي میرایزیشن‬
‫څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫د دې پولیمیر څخه د تودوخې اوبریښنا عایق سامان االت جوړوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Polysulphides =(полисульфиды‬پولي سلفاید = پولي سلفید ) ‪ :‬سلفایدونه وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪420‬‬

‫)‪ (Polythene(политен‬پولي تین ) ‪ polyethene:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Polytionate=(политионат‬پولي تیونیت = پولي تیونات ) ‪ :‬د پولي تیونک اسید مالګه‬
‫ده ‪.‬‬

‫)‪ (Polyvinylacetate=( поливинилацетат‬پولي وینایل اسیتیت = پولي وینیل استات ) ‪:‬‬

‫د وینایل اسیتیت)‪ ( CH2 = CH COOCH3‬د پولیمیرایزیشن څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫پولي وینایل اسیتیت یو ترمو پالستیک پولیمیر دی ‪ .‬د سرښ ‪ ،‬الکونو ‪ ،‬پالستیکونو د‬
‫جوړولو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Polyvinyl chloride=( поливинил хлорид‬پولي وینایل کلوراید= پولي وینیل کلورید‬
‫) ‪ :‬داپولیمیر د وینایل کلوراید ( ‪ )CH2 = CHCl‬د پولیمیرایزیشن څخه په الندې ډول الس ته‬
‫راځي ‪.‬‬

‫يا‬
 ‫‪421‬‬

‫)‪ ( Polyyne=( поли алкины‬پولي ین ) ‪ :‬غیرمشبوک هایدروکاربن دي ‪ ،‬چې په مالکولو کې‬

‫یی دوه یا څو ( ‪ ) C ≡ C‬اړیکې وي ‪.‬‬

‫)‪ ( Potash=(поташ‬د پو تاسیم مرکبونه ( کاربونیتونه او هایدروکسایدونه ) د پو تاش په نوم‬

‫یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Potash alum ، alum=(поташалюм‬پوتاش الوم ) ‪ :‬الومینیم پوتاسیم سلفیت وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Potassium , kalium (калий) ) –( K‬پوتاسیم ‪ ،‬کالیم ‪ ،‬کالي ) ‪ :‬نرم نقره یی رنګه فعال‬
‫فلزي عنصر دی ‪ .‬د دوره یی جدول په ( ‪ )1A‬نیم ګروپ کې ځای لري ‪ .‬عادي اکسیدیشني نمبر یی‬
‫(‪ ، ) +1‬اتومي نمبر یی (‪ ) ۱٩‬اتومي کتله یی ( ‪ ، )39,098‬نسبي کثافت یی (‪ ، )0,86‬د ویلي‬
‫کیدو درجه یی (‪ ) 63,70C‬اود جوش درجه یی (‪ ) 7740C‬ده ‪ .‬پوتاسیم په ‪۱۸۰۷‬کال کې (‪) davy‬‬
‫پیژندلی دی ‪.‬‬

‫‪ ( Potassium –argon dating‬پوتاسیم ‪ -‬ارګون نیټه پیژندنه ) ‪ :‬د یو ډول ډبرو( چې ‪ 40K‬لري )‬
‫د عمر د معلومولو الره ده ‪ .‬د پوتاسیم رادیو اکتیف ایزوتوپ ( ‪ )40K‬په خپله په ارګون (‪) 40Ar‬‬
‫بدلیږي ‪ .‬د( ‪ )40K‬د نیمایی تجزیه کیدو وخت ( ‪ ) λ = 1,27 . 10 10 years‬کاله دی ‪ .‬دلته دا‬
‫فرض کیږي په امتحاني ډبره کې ټول ( ‪ )40Ar‬د ( ‪ )40K‬دتجزیې څخه الس ته راغلی دی او ټول‬
‫همدلته پاتې دی ‪ .‬دامتحاني ډبرې د تشکل د عمر د معلومولو لپاره د پوتاسیم ( ‪ )٤۰‬او ارګون (‬
‫‪ 40K ( )٤۰‬او ‪ )40Ar‬کتلې په ډبره کې اندازه کوي او بیا د الندې فورمو ل له مخې د امتحاني‬
‫ډبرې کالونه یا عمر (‪ )t‬معلوموي ‪.‬‬

‫‪40‬‬
‫) ‪Ar = 0,1102 . 40K ( eλ t - 1‬‬

‫)‪ ( Potassium bicarbonate=( бикарбонат калий‬پوتاسیم بي کاربونیت = پوتاسیم بي‬

‫کاربونات ) ‪ :‬پوتاسیم هایدروجن کاربونیت وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Potassium bichromate=( бихромат калий‬پوتاسیم بي کرومیټ = پوتاسیم بي‬

‫کرومات) ‪ :‬پوتاسیم ډاي کرومیټ وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪422‬‬

‫)‪ ( Potassium bromide=( бромид калий‬پوتاسیم بروماید ) ‪ :‬جامده کرستلي ماده ( ‪)KBr‬‬
‫ده ‪.‬‬

‫)‪ (Potassium carbonate, pearl ash , potash=( карбонат калий‬پوتاسیم کاربونیټ ‪ ،‬د‬
‫ملغلرو ایره ‪ ،‬پوتاش= پوتاسیم بي کاربونات ) ‪ :‬نیمه شفافه اوبه جذبونکې جامده ماده (‬
‫‪ )K2CO3‬ده ‪ .‬د ویلې کیدو درجه یی( ‪ )8910C‬ده ‪ ،‬دجوش د مخه تجزیه کیږي ‪ .‬په عادي حالت‬
‫کې درې مالیکوله کرستلي اوبه لري ‪ .‬په اوبو حل او په الکولو کې نه حلیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Potassium chlorate=( хлорат калий‬پوتاسیم کلوریټ = کلورات کالي ) ‪ :‬بې رنګه‬
‫کرستلي جامده ماده ( ‪ )KClO3‬ده ‪ .‬په اوبو کې ډیره او په ایتانول کې لږه حلیږي ‪ .‬د ویلي درجه‬
‫یی ( ‪ )3560C‬اود ( ‪ )4000C‬پورته تجزیه کیږي او اکسیجن ترې الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Potassium chloride=( хлорид калий‬پوتاسیم کلوراید = پوتاسیم کلورید ) ‪ :‬سپینه‬

‫کرستلي جامده ماده (‪ ) KCl‬ده ‪ .‬په اوبو کې ډیره اوپه ایتانول کې لږه حلیږي ‪ .‬د ویلي کیدو درجه‬
‫یی ( ‪ )7720C‬ده او په (‪ )15000C‬کې تصعید کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Potassium chromate=( хромат калий‬پوتاسیم کرومیټ = کرومات کالي ) ‪ :‬روښانه‬

‫ژیړه کرستلي جامده ماده ( ‪ )K2CrO4‬ده ‪ .‬په اوبو کې حل اوپه الکولو کې نه حلیږي ‪ .‬نسبي‬
‫کثافت یی ( ‪ ، )2,73‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )968,30C‬اود جوش کیدو دمخه تجزیه کیږي ‪ .‬په‬
‫نساجۍ ‪ ،‬څرمن پخولو او رنګ جوړولو کې په کاریږي ‪.‬‬

‫‪ ( Potassium chromium sulphate , chrome alum‬پوتاسیم کرومیم سلفیت ‪ ،‬کروم الوم ) ‪:‬‬
‫بنفش رنګه یا سوربخنه کرستلي ماده (‪ ) K2SO4 . Cr2(SO4)3 . 24H2O‬ده ‪ .‬په اوبو کې حل‬
‫اوپه الکولو کې نه حلیږي ‪ .‬نسبي کثافت یی(‪ ) 1,826‬اودویلي کیدو درجه یی( ‪ )890C‬ده په‬
‫(‪ ) 1000C‬کې (‪ ) 10H2O‬مالیکوله اوبه له السه ورکوي او په ( ‪ )4000C‬کې (‪ ) 12H2O‬له السه‬
‫ورکوي ‪.‬‬
 ‫‪423‬‬

‫)‪ ( Potassium cyanide , cyanide = (цианистый калий‬پوتاسیم سیاناید ‪ ،‬سیاناید ) ‪:‬‬

‫جامده کرستلي یا دانه یی اوبه جذبونکې ماده ( ‪ )KCN‬ده ‪ .‬په اوبو او ایتانول کې حلیږي ‪ .‬د‬
‫بادام بوی ورکوي ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪ )1,52‬اود ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )6340C‬ده ‪ .‬د نقرې اوطال‬
‫د اکسترکشن ( جالکونې) له پاره اوپه البراتوار کې د احیاګر په توګه کارول کیږي ‪ .‬پوتاسیم‬
‫سیاناید قوي زهر دي ‪ .‬د هایدرولیز څخه یی هایدروجن سیاناید (چې قوي زهري غاز) دي الس‬
‫ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ ( Potassium dichromate , potassium bichromate=( бихромат калий‬پوتاسیم ډاي‬

‫کرومیټ ‪ ،‬پوتاسیم بي کرومیټ = بي کرومات کالي ) ‪ :‬سره نارنجي کرستلي ماده ( ‪)K2Cr2O7‬‬
‫ده ‪ .‬په اوبو کې منحل او په ایتانول کې نه حلیږي ‪ .‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )2,68‬دویلي کیدودرجه‬
‫یی( ‪ )3960C‬اود (‪ )5000C‬پورته تجزیه کیږي ‪ .‬په کیمیاوي صنعت کې د اکسیدانت په توګه‬
‫کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Potassium dioxide , potassiumsuperoxide = ( двуокись калий‬پوتاسیم ډاي‬

‫اکساید ) ‪ potassium superoxide:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Potassium hydride=( гидрид калий‬پوتاسیم هایدراید ) ‪ :‬سپینه یا خړه کرستلي ماده (‬
‫‪ )KH‬ده ‪ .‬د تودوخې او هم د لندبل سره په تماس کې تجزیه کیږي ‪ .‬قوي احیا ګره ماده ده ‪.‬‬

‫)‪(Potassium hydrogencarbonate , potassiumbicarbonate=бикарбонат калий‬‬

‫پوتاسیم هایدروجن کاربونیټ ‪ ،‬پوتاسیم بي کاربونیټ = بي کاربونات کالیي) ‪ :‬سپینه‬
‫کرستلي ماده (‪ ) KHCO3‬ده ‪ .‬په اوبو کې حل او په ایتانول کي نه حلیږي ‪ .‬د تودوخي په (‬
‫‪ )1200C‬کې تجزیه کیږي ‪.‬‬

‫)‪Potassium hydrogentartrate , cream of tartar =( гидротартрате калий‬پوتاسیم‬

‫هایدروجن تارتریت ‪ ،‬د تارتار کریم ) ‪ :‬سپینه کرستلي تیزابي مالګه‬
‫( ‪ ) HOOC(CHOH)2 –COOK‬ده ‪ .‬د ډوډۍ په پودرو کې اچول کیږي ‪.‬‬
 ‫‪424‬‬

‫)‪ ( Potassium hydroxide , castic potash = ( гидро окиськалий‬پوتاسیم هایدروکساید‬

‫) ‪ :‬اوبه جذبونکې سپینه کرستلي ماده او قوي قلوي ) ‪ (KOH‬او تخریش کونکې ماده ده ‪ .‬په‬
‫اوبواواتانول کې حل ایتر کې لږه حل د ویلي کیدو درجه یی( ‪) 360,4 0C‬اود جوش درجه یی‬
‫)‪ (13200C‬ده‬

‫)‪ ( Potassium iodate= ( иодат калий‬پوتاسیم ایودیټ = ایودیټ کالی ) ‪ :‬سپینه جامده‬
‫کرستلي ماده (‪ ) KIO3‬ده ‪ .‬په اوبوکې منحل او په ایتانول کې نه حلیږي ‪ .‬د ویلي کیدو درجه‬
‫یی(‪ )5600C‬ده او په خوراکي شیانو کې په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Potassium iodide=( иодид калий‬پوتاسیم ایوداید = ایودید کالی) ‪ :‬سپینه جامده‬
‫کرستلي ماده ( ‪ )KI‬ده ‪ .‬په اوبو ‪ ،‬ایتانول او اسیتون کې حلیږي ‪ .‬د ویلي یدو نقطه یی (‪) 6810C‬‬
‫اود جوش نقطه (‪ ) 13300C‬ده ‪.‬‬

‫)‪( Potassium manganate(V11), potassium permanganate = ( перманганат калий‬‬

‫پوتاسیم منګنیت(‪ ، )V11‬پوتاسیم پرمنګنیت = پر منګنات کالیا) ‪ :‬بنفش رنګه کرستلي ماده‬
‫( ‪ )KMnO4‬ده ‪ .‬د اوبو محلول یی بنفش رنګ لري ‪ .‬په اسیتون او متانول کې حلیږي ‪.‬محلول یی‬
‫ارغواني رنګ لري ‪ .‬د (‪ ) 1000C‬څخه پورته په تجزیه کیدو پیل کوي ‪ .‬او په ( ‪ )2400C‬کې مکمل‬
‫تجزیه کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Potassium monoxide=( моно окись калий‬پوتاسیم مونو اکساید = اوکسید کالی ) ‪:‬‬
‫خړه کرستلي جامده ماده (‪ )K2O‬ده په (‪ ) 3500C‬کې تجزیه کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Potassium nitrate , saltpeter=( нитрат калий‬پوتاسیم نایتریت ‪ ،‬سالت پیتر یا ښوره‬
‫= نیترات کالی ) ‪ :‬سپینه زیړوزمه اوبه جذبونکې جامده ماده (‪ ) KNO3‬ده ‪ .‬په اوبوکې منحل‬
‫اوپه الکولو کې نه حلیږي ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )3340C‬او په ( ‪ )4000C‬کې تجزیه کیږي او‬
‫اکسیجن ازادیږي ‪ .‬قوي اکسیدانت دی ‪.‬‬
 ‫‪425‬‬

‫)‪ ( Potassium nitrite=( нитрит калий‬پوتاسیم نایترایت = نیتریت کالی ) ‪ :‬سپینه اوبه‬
‫جذبونکې ‪ ،‬په اوبو کې منحل او په ایتانول کې ناحله ماده ( ‪ )KNO2‬ده ‪ .‬په ( ‪ )4400C‬کې ویلي‬
‫کیږي او په ( ‪ )6000C‬کې چوي ( انفجار کوي )‬

‫)‪ ( Potassium permanganate= ( пермаганат калий‬پوتاسیم پرمنګنیت = پوتاسیم‬

‫پرمنګنات) ‪ :‬پوتاسیم منګنیت (‪ )V11‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Potassium sulphate=( сульфат калий‬پوتاسیم سلفیت = سلفات کالی ) ‪ :‬سپین‬

‫کرستلي پودر( ‪ )K2SO4‬دي ‪.‬دویلي کیدو درجه یی ( ‪ ، )10690C‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )2,66‬په‬
‫اوبو کې منحل او په ایتانول کې نه حلیږي ‪.‬په سمنټ جوړولو ‪ ،‬ښیښې جوړولو او هم په خوراکي‬
‫شیانو کې کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Potassium sulphide=( сульфид калий‬پوتاسیم سلفاید = سلفید کالی ) ‪ :‬سوربخنه‬

‫زیړه اوبه جذبونکې جامده ماده ( ‪ )K2S‬ده ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )8400C‬ده ‪ .‬پودر یی‬
‫چاودیدونکي اور اخستونکي خطر ناکه مواد دي‬

‫)‪ ( Potassium sulphite=(сульфит калий‬پوتاسیم سلفایت = سلفیټ کالی ) ‪ :‬سپینه‬

‫جامده ‪ ،‬کرستلي ماده (‪ ) K2SO3‬ده ‪ .‬په اوبو کې منحل ‪،‬خو په ایتانول کې په شدت حلیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Potassium superoxide , potassium dioxide=( двуокись калий‬پوتاسیم سوپر‬

‫اکساید ‪ ،‬پوتاسیم ډاي اکساید = ډاي اوکس کالی ) ‪ :‬زیړه ‪ ،‬پارامګنیت جامده ماده ( ‪ )KO2‬او‬
‫قوي اکسیدانت دی ‪ .‬که په شدت تودوخه ورکړل شي ‪،‬نو تجزیه کیږي ‪ .‬اکسیجن او ( ‪)K2O‬‬
‫جوړوي ‪ .‬پوتاسیم ډای اکساید په اوبوکې حل ( تعامل کوي ) ‪ ،‬په ایتانول کې هم حل اوپه‬
‫ایتایل ایتر کې لږ حلیږي ‪ .‬دویلي کیدو درجه یی ( ‪ )3800C‬ده او دمنرالي تیزابو سره تعامل کوي‬
‫او هایدروجن پر اکساید جوړیږي ‪.‬‬

‫?)‪ ( Potential barrier=( потенциальный барьер‬پوتانسیلي مان ) ‪ :‬د اعظمي پوتانسیل‬

‫ساحه ده ‪ ،‬چې له هغې څخه بل اړخ کې ساحې ته دتیریدو مان ګرځي ‪.‬‬
 ‫‪426‬‬

‫)‪ Potentiometric titration=( потециометрический титравания‬پوتانسیومتریک ټټر‬

‫) ‪ :‬یوډول ټتر دی ‪ ،‬چې د تعامل پای ‪ ،‬د تعامل په چاپیریال کې د ایښودل شوي الکترود د‬
‫پوتانسیل د اندازه کولو له مخې معلوموي ‪.‬‬

‫)‪ ( Praseodymium(празеодим ) – ( Pr‬پراسیودایمییوم ) ‪ :‬نرم نقره یی رنګه فلز او‬

‫النتانوئیدي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی( ‪ )۵٩‬و اتومي کتله یی( ‪ ، )140,91‬د ویلي کیدو درجه‬
‫یی ( ‪ )9310C‬اود جوش درجه یی( ‪ )35120C‬ده دا عنصر په ( ‪ )1885‬کال کې ( ‪C. A von‬‬
‫‪ ) wolsbach‬پیژندلی دی ‪.‬‬

‫‪ ( Primary alcohol‬اولي الکول ) ‪:‬الکول وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Primary amine‬اولي امین ) ‪ :‬امینونه وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Primary cell‬اولي حجره ) ‪ :‬هغه ولټائیک حجره ده ‪ ،‬چې د برې جریان پکې دغیر رجعي تعامل‬
‫په نتیجه منځ ته راځي ‪ .‬کله ‪ ،‬چې داډول حجره تشه ( بې چارجه) شي ‪ ،‬نو بیرته چارخ نه اخلي ‪.‬‬
‫لکه د دانیال حجره او دوستون حجره او نور‬

‫‪ ( Proline‬پرولن ) ‪ :‬امینو اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Promethium(прометий ) – ( Pm‬پرومیتیم ) ‪ :‬نرم نقره یی رنګی النتانوئیدي عنصر دی ‪.‬‬

‫اتومي نمبر یی ( ‪ ، )۶۱‬اتومي کتله یی ( ‪ ، )145‬د ویلي کیدو درجه یی (‪ ، ) 10800C‬اود جوش‬
‫نقطه یی ( ‪ )24600C‬ده ‪ .‬داعنصر په ‪۱٩٤۷‬کال کې ( ‪ )C . D. coryell‬پیژندلی دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Promoter=( промоторы‬پروماتور ) ‪ :‬کیمیاوي مواد دي ‪ ،‬چې دکتلست د فعالیت د‬

‫زیاتولو لپاره په کتلست کې اضافه کیږي ‪.‬‬

‫)‪ -۲ ،۱ ( 1,2-propadiene , allene( =( 1,2-пропадиен‬پروپاډي ین ‪ ،‬الیین ) ‪ :‬بې رنګه غاز‬

‫( ‪ )CH2 =C = CH2‬دی ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪ ، ) 1,79‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )-1360C‬اود‬
‫جوش درجه یی (‪ ) -340C‬ده ‪.‬‬
 ‫‪427‬‬

‫) ‪ ( Propanal , propionaldehyde= ( пропанал‬پروپانل ‪ ،‬پروپان الډیهاید ) ‪ :‬بې رنګه مای‬

‫الډیهاید( ‪ )CH3CH2CHO‬دی ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی (‪ ) -810C‬اود جوش درجه یی (‪)480C‬‬
‫ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Propane=( пропан‬پروپان ) ‪ :‬بې رنګه هایدروکاربني غاز (‪ )C3H8‬دی ‪ .‬دویلي کیدو درجه‬
‫یی (‪ )-1900C‬اود جوش درجه یی (‪ ) -420C‬ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Propanedioic acid , malonic acid = ( малоновая кислота‬پروپان ډي اوائیک اسید‬

‫‪ ،‬مالونک اسید ) ‪ :‬سپین کرستلي ډي کاربوکسایلک اسید (‪ )HOOC-CH2-C OOH‬دی ‪ .‬د‬
‫ویلي کیدو درجه یی ( ‪ ، )1320C‬او له دې درجې پورته تجزیه کیږي او ایتانوئیک اسید ورکوي‬
‫‪.‬‬

‫(=‪ ( propanoic acid , propionicacid‬پروپانوئیک اسید ) ‪ :‬بې رنګه کاربوکسایلک اسید‬

‫دی ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )0,99‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ ، )-20,80C‬د جوش درجه یی ( ‪)1410C‬‬
‫او کیمیاوي فورنول یی الندې دی ‪) CH3 – CH2 – COOH) .‬‬

‫)‪ ( Propanol = ( пропанол‬پروپانول ) ‪ :‬جمعي مالکولي فورمول یی (‪ ) C3H7-OH‬دی ‪ .‬د‬

‫( ‪ )CH3-CHOH – CH3‬او ) ‪( CH3-CH2- CH2OH‬مفر‬ ‫پروپانول دواړه ایزومیرونه‬
‫مایعات دي ‪.‬‬

‫)‪ ( =Propanone , acetone =(пропанон‬پروپانون ‪ ،‬اسیتون ) ‪ :‬بې رنګه مفره مای ده ‪ .‬د‬
‫ویلي کیدو درجه یی (‪ ، ) -95,40C‬دجوش درجه یی ( ‪ )56,20C‬او نسبي کثافت یی (‪ )0, 79‬دی ‪.‬‬
‫‪.-‬‬ ‫د محلل په توګه او هم د پالستیک په جوړولو کې کارول کیږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی‬
‫‪ CH3-CO –CH3‬دی ‪.‬‬

‫)‪ (Propenal , acrolein=( пропенал‬پروپینل ‪ ،‬اکرولین ) ‪ :‬بې رنګه تنده ترخه مای او غیر‬
‫مشبوک الډیهاید ( ‪ ) CH2=CH-CHO‬دی ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪ ، ) 0,84‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪-‬‬
 ‫‪428‬‬

‫‪ ، )870C‬دجوش درجه یی ( ‪ )530C‬ده ‪ .‬داکرولین د پولي میرایزیشن څخه د اکرایلیت کنډونه‬

‫جوړوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Propene , propylene =( пропен‬پروپین ‪ ،‬پروپایلین ) ‪ :‬بې رنګه هایدروکاربني غاز دی ‪.‬‬
‫د ویلي کیدو درجه یی (‪ ) -185,250C‬اود جوش درجه یی(‪ )-47,40C‬ده ‪ .‬جوړښتي فورمول یی‬
‫(‪ ( CH2=CH –CH3‬دی ‪.‬‬

‫) )‪ ( Propenoate , acrylate= ( пропеноат ,акрилат‬پروپینوئیټ ‪ ،‬اکرایلیټ = اکریالت‬

‫) ‪ :‬د پروپینوئیک اسید مالګه یا استر دی‬

‫)‪( Propenoic acid , acrylic acid = ( пропеновая кислота , акриловая кислота‬‬

‫پروپینوئیک اسید ‪ ،‬اکرایلک اسید ) ‪ :‬غیر مشبوک مای کاربوکسایلک اسید دی ‪.‬‬

‫‪CH2 = C H- COOH‬دی ‪ .‬یی ( ‪ )130C‬اود جوش درجه یی( ‪ )141,60C‬ده ‪ .‬د پولیمیرایزیشن‬
‫څخه یی اکرایلک کنډونه جوړوي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Propenol , allyl alcohol= ( пропенол‬پروپینول ‪ ،‬االیل الکول ) ‪ :‬غیرمشبوک الکول ‪،‬‬

‫بې رنګه مفره ‪ ،‬بوی ورکونکې مای (‪ )CH2=CH- CH2OH‬ده ‪ .‬دجوش نقطه یی (‪ ) -970C‬ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Propenonitrile , acrylonitrile , vinyl cyanide=( акрилонитрил‬پروپینو نتریل ‪،‬‬

‫اکریلو نتریل ‪ ،‬وینایل سیناید ) ‪ :‬بې رنګه مای ( ‪ ) CH2=CH –CN‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی(‪0,81‬‬
‫) اود ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )-83,50C‬ده ‪ .‬د پروپین څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Propenyl group , allyl group=( пропенил группа‬پروپینایل ګروپ ‪ ،‬االیل ګروپ =‬
‫الیل ګروپ ) ‪ :‬عضوي ګروپ ( ‪ )CH2=CH-CH2 -‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Propionaldehyde=(пропионалъдигид‬پروپیون الډیهاید ) ‪propanal :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Propylene=( пропилин‬پروپایلین ) ‪propene :‬وګورئ‪.‬‬

 ‫‪429‬‬

‫)‪ ( Propyl group=( пропил группа‬پروپایل ګروپ = پروپیل ګروپ ) ‪ :‬عضوي ګروپ (‪-‬‬
‫‪ )CH3-CH2 –CH2 -‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Protactinium (протактиний ) – ( Pa‬پروتاکتینیم = پروتاکتیني ) ‪ :‬د اکتانوئیدو له ډلې‬

‫یو رادیو اکتیف فلزي عنصر دی ‪ .‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )91‬اتومي کتله یی(‪ )231,036‬او محاسبه‬
‫شوې د جوش درجه یی( ‪ )<16000C‬ده‬
‫)‪ ( Protein=( протеины‬پروتین ) ‪ :‬دعضوي مرکونو لوی ګروپ دی ‪ .‬د حیواناتو او نباتاتو په‬
‫وجود کې پیداکیږي ‪ .‬پروتین د کاربن ‪ ،‬هایدروجن ‪ ،‬اکسیجن او نایتروجن څخه جوړ دی ‪ .‬ځیني‬
‫پروتینونه سلفر هم لري ‪ .‬د پروتین مالیکولي کتله له ( ‪)۶۰۰‬څخه تر یو میلون پورې رسیږي ‪ .‬امینو‬
‫اسیدونه د پیپتیدي اړیکو په واسطه یو بل سره تړل کیږي پیپتیدونه جوړوي ‪ ،‬د پیپتیدو څخه‬
‫پولي پیپتیدونه اود پولي پیپتیدو څخه پروتین جوړیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Proteolysis= (протолиз‬پروتوالیزس = پروتولیز) ‪ :‬پروتین د انزایمي کتلستونو په‬

‫موجودیت هایدرولیز کیږي ‪ ،‬پیپتیدونه او امینو اسیدونه ترې الس ته راځي ‪ .‬دغه ډول‬
‫هایدرولیز د پروتولیز په نوم یادیږي ‪ .‬هغه انزایم ‪،‬چې د پروتین د هایدرولیز په تعامل کې د‬
‫کتلست په توګه عمل کوي د ( ‪ )protolytic enzyme‬انزایم په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Proteolytic enzyme‬پروتیو الیتک انزایم ) ‪ :‬هغه انزایم دی ‪ ،‬چې د پروتین د هایدرولیز په‬
‫تعامل کې دکتلست په توګه عمل کوي او په نتیجه کې پروتین د پیپتیدونو او امینو اسیدونو‬
‫په مالیکولونو تجزیه کیږي ‪ .‬دغه بهیر د پروتو الیزس په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Proton (протон‬پروتون ) ‪ :‬د اتوم د جوړښت اساسي ( ساده) ذره ده ‪ .‬د پروتون چارخ ( ‪)+1‬‬
‫او کتله یی ( ‪ )1,672614.10-27Kg‬ده ‪.‬‬

‫= ‪ (Protonic acid‬پروتونک اسید ‪ ،‬پروتوني تیزاب ) ‪ :‬هغه تیزاب دی ‪ ،‬چې د پروتون ایون(‬
‫‪ )H+‬ازادوي ‪.‬‬
 ‫‪430‬‬

‫)‪ ( Proton number = ( протон номер ,атомный номер‬پروتون نمبر ) ‪ :‬اتومي نمبر‬
‫وګورئ ‪.‬‬
‫( ‪ ( Prussic acid‬پروسک اسید ) ‪ :‬هایدروجن سیاناید وګورئ ‪.‬‬
‫‪ (pseudoaromatic , antiaromatic‬پسیدو اروماتیک ‪ ،‬انتي اروماتیک ) ‪ :‬هغه مواد دي‬
‫‪،‬چې په مالیکول کې یی د کاربن د اتومو داسې کړۍ وي ‪،‬چې یو ترمنځ د ( ‪ )C=C‬او ( ‪)C-C‬‬
‫اړیکې ولري ‪،‬خو دغه ډول مرکب د اروماتیک موادو خواص نه لري اود هیوکل قاعده پکې نه‬
‫مراعات کیږي ‪ .‬مثال په سکلو اکتا ټټراین ( ‪ )C8H8‬کې اته کاربنه کړۍ ده ‪،‬چې کانجوګیټ دوه‬
‫غبرګې ( ‪ )C=C‬اړیکې لري ‪ ،‬خو دغه کړۍ مسطح نه ده او نوموړی مرکب د الکین په څیر په‬
‫جمعي تعاملونو کې برخه اخلي ‪.‬‬

‫‪ ( Pseudo-oxial‬پسیدو‪-‬اکسال ) ‪ ringconformation:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Pseudohalogens‬پسیدو هالوجن ) ‪ :‬د سیانوجن ‪ )CN)2‬او تیو سیانوجن ‪ )SCN)2‬په ګډون‬

‫یوشمیر مرکبونه دي دي ‪،‬چې هالوجنونو ته ورته خواص لري ‪ .‬د بیلګې په توګه د هایدروجن سره‬
‫) اوهم ایوني مالګې ( چې د ‪ SCN-،CN-‬ایونونه‬ ‫هایدروجني تیزابونه ( لکه ‪HCN , HSCN‬‬
‫لري ) جوړوي ‪.‬‬

‫‪ ( Pullulan‬پلوالن ) ‪ :‬د ګلوکوز د مالکولونو دپولیمیرایزیشن څخه جوړ په اوبو کې منحل یو‬
‫پولی سکراید دی ‪.‬‬

‫‪ (Pullulan , Purine‬پورین ) ‪ :‬عضوي قلوي ده ‪ .‬په اوبو کې حل کیږي ‪ ) adenine( .‬او (‬

‫‪ )guanine‬چې د ( ‪ )DNA‬او ( ‪ )RNA‬په جوړښت کې شامل دي د پورین مشتقات دي ‪ .‬دپورین‬
‫جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬
 ‫‪431‬‬

‫‪ ( PVA‬پولي وینایل اسیتیت ) وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (PVC‬پولي کلورو ایتان ) وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Pyrаnose‬پایرانوز ) ‪ :‬یو قند دی ‪ ،‬شپږ اتومه کړۍ لري ‪ ،‬چې پنځه اتومونه یی د کاربن او یو‬
‫اتوم یی د اکسیجن دی ‪.‬‬

‫) ‪ ( Pyrazol(пиразол‬پایرازول = پیرازول ) ‪ :‬هتروسکلک مر کب دی ‪ .‬قلوي خواص لري په‬

‫رنګ جوړونه او دوا جوړونه کې کارول کیږي ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪Pyrazol(пиразол‬‬ ‫?‬

‫)‪ ( Pyredine(пиридин‬پایریداین =پیریدین ) ‪ :‬بې رنګه مای (‪ ) C5H5N‬ده ‪ .‬تیز بد بوی لري ‪ .‬د‬
‫ویلي کیدو درجه یی (‪ )-420C‬اود جوش درجه یی(‪ ) 1150C‬ده ‪ .‬پایریدین یو هترو سایکلک‬
‫مرکب دی ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪Pyridine( пиридин‬‬
‫)‪ ( Pyramidon (пирамидон‬پایرامیدون ‪ ،‬پیرامیدون ) ‪ :‬د تپې اودرد ضد دوا ده ‪ .‬کیمیاوي‬
‫فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪Pyramidon=( Пирамидон‬‬
 ‫‪432‬‬

‫‪ ( Pyridoxine‬پایریدوکسین ) ‪ :‬ویټامین ( ‪ )B‬کامپلکس وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ )Pyrimidine(пирамидин‬پیرامیداین = پیرامیدین ) ‪ :‬په اوبوحل یو مهم مرکب دی ‪.‬‬
‫جوړښتي فورمول یی الندی دی ‪.‬‬

‫)‪pyrimidine( пиримидин‬‬

‫)‪ ( Pyrite , iron pyrite=( пирит‬پایرایټ ‪ ،‬د اوسپنې پایرایټ = پیریټ ) ‪ :‬د اوسپنې (‬
‫‪ )FeS2‬منرال د پایرایت په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Pyro‬پایرو ) ‪ :‬دا مختاړی ( پیشوند ) د هغه اکسو اسید دنوم په پیل کې راځي کوم چې د ټیټ‬
‫تیزاب د دوه مالیکولو څخه د اوبو د جداکیدو په نتیجه کې الس ته راځي ‪ .‬لکه ‪:‬‬

‫)‪ ( Pyroboric acid=( борная кислота‬پایروبورک اسید ) ‪ :‬بورک اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Pyrogallol=( пирогаллол‬پایروګلول = پیروګلول ) ‪ 1, 2 , 3 – trihydroxy bezene :‬د‬

‫پیروګلول په نوم یادیږي ‪ .‬په رنګ جوړونه ‪ ،‬او په تحلیلي کیمیا کې کارول کیږي ‪ .‬دپایروګلول‬
‫جمعي فورمول ( ‪ )C6H3(OH)3‬او جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬
 ‫‪433‬‬

‫)‪Pyrogallol( пирогаллол‬‬
‫)‪ ( (Pyrokatechin)=( пирокатехин‬پایرو کاتې خین) ‪ :‬احیاګره ماده اودوه قیمته فینول‬
‫‪C6H4 ) OH(2‬دی ‪ .‬په عکاسۍ ‪ ،‬دوا جوړونه او رنګ جوړونه کې په کاریږي ‪ .‬جوړښتي‬
‫فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪pyrokatechin( пирокатехин‬‬
‫)‪ ( Pyrolysis=( пиролиз‬پاروالیزس ‪ ،‬پیرو لیز ) ‪ :‬د تودوخې په لوړو درجو کې د کیمیاوي‬
‫موادو تجزیه کیدل د پیرولیز په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Pyrometry=( ( пирометри‬پایرومتري ) ‪ :‬د پایرومتر په واسطه دتودوخې د منب څخه د‬

‫خارخ شویو وړانکو دتودوخې دلوړو درجو اندازه کول د پایرومتري په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Pyrones=( пироны‬پایرونونه ) ‪ :‬پایرونونه په طبیعت کې زیات پیداکیږي ‪ .‬د پایرون د دوه‬
‫ایزومیرونو جوړښتي فورمولونه الندې ورکړل شوي دي ‪.‬‬
 ‫‪434‬‬

‫)‪Pyrones( пироны‬‬

‫)‪ ( Pyrophosphoric acid =( пирофосфорная кислота‬پایرو فاسفورک اسید =‬

‫پیروفاسفورک اسید ) ‪ :‬فاسفورک (‪ ) V‬اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Pyrosulphoric acid=( пиросерная кислота‬پایرو سلفورک اسید ‪ ،‬پیروسلفورک‬

‫اسید ) ‪ :‬ډاي سلفورک)‪ (V1‬اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Pyrrole=( пиррол‬پایرول = پیرول ) ‪ :‬پنځه اتومه هتروسکلک مرکب ( ‪ )C4H5N‬دی ‪.‬‬
‫ضعیف قلوي خواص لري ‪ .‬د هډوکو په تیلو ‪ ،‬دوینې په هومو ګلوبین ‪ ،‬د نباتاتو په کلوروفیل‬
‫اود ډبرو د سکرو په قیر کې پیدا کیږي ‪.‬‬

‫)‪Pyrrole(пирол‬‬
‫‪ ( Pyruvic acid, 2-oxopropanoic acid‬پایرووک اسید ‪ -۲ ،‬اکسو پروپانوئیک اسید ) ‪ :‬یو‬
‫عضوي تیزاب ( ‪ )CH3-CO-COOH‬او بې رنګه مای ده ‪.‬‬
‫……………………………………………………………………………………‬
‫‪….‬‬
 ‫‪435‬‬

‫‪-Q-‬‬

‫) )‪ ( qualitative analysis= (качественный анализ‬توصیفي تحلیل ‪ ،‬اصلیت پیژندنه ) ‪:‬‬

‫اناالیزس وګورۍ ‪.‬‬

‫)‪ ( quantitative analysis = ( количественный анадиз‬مقداري تحلیل ‪ ،‬مقدار پیژندنه )‬

‫‪ :‬اناالیزس وګورئ ‪.‬‬

‫)‪(quantum = ( квант‬کوانتوم = کوانټ ) ‪ :‬د مادې ځینې خواص لکه د سستم زاویه وي‬
‫مومنتم د الکترو مقناطیسي څپو انرژي په متمادي ډول نه بلکې په ټوپیز ( دسکرت ) ډول تغیر‬
‫کوي ‪ .‬د داډول خواصو اصغري قیمت د کوانتوم په نوم یادیږي اود دغه خواصو نور تغیرات د‬
‫اړوند کوانتوم په پرتله ( ‪ )n‬کرته ( ‪ n‬ټام عدد دی ) ‪ .‬زیات وي ‪ .‬د الکترومقناطیسي ساحې‬
‫کوانتوم فوتون دی ‪.‬‬

‫)‪ ( quantum number = ( квантовый номер , кпантовое число‬کوانتوم نمبر‬

‫=کوانتمي عدد یا کوانتي عد د ) ‪ :‬اربیټال وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (quicklime‬کوک الیم ) ‪ :‬کلسیم اکساید وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ (Quinol(гидрохинон‬کوینول ‪ ،‬هایدروکینون ) ‪:‬کیمیاوي فورمول یی ( ‪) C6H4 ( OH)2‬‬

‫دی ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪ ، ) 1,33‬د ویلي کیدو درجه یی (‪ ) 1730C‬او جوش درجه یی (‪ ) 2850C‬ده ‪.‬‬
‫بنزین ‪ -٤ ،۱‬ډاي اول وګورئ ‪.‬‬

‫‪(quinoline‬کیونولین )‪:‬بې رنګه اوبه جذبونکې بد بویه تیلي مای (‪ ) C9H7N‬ده ‪ .‬په (‪)2400C‬‬
‫کې ویلي کیږي ‪.‬د هډوکوپه تیلو او تارکولو کې پیداکیږي ‪ .‬په دوا جوړونه او رنګ جوړونه کې‬
‫کارول کیږي ‪ .‬قلوي خواص لري ‪ .‬جوړښټي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬
 ‫‪436‬‬

‫دکیونولین ایزومیرونه‬

‫) (‪ ( Quinones‬کوینون ) ‪ :‬سایکلک دای کیتون مرکبونه دي ‪ ،‬چې په نامشبوک کړۍ کې د‬

‫کاربونیل دوه ګروپونه ( ‪ )> C= O‬لري ‪ .‬د رنګونو په جوړولو کې په کلر راځي ‪.‬‬

‫)‪Quinines ( хиноны‬‬

‫‪…………………………………………………………………………………….‬‬
 ‫‪437‬‬

‫‪-R-‬‬

‫)‪ ( racemate= (расимат‬راسیمیت ‪ ،‬راسیمات ) ‪ racimic mixture :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( racemic mixture , racemate‬راسیمک ګډوله ) ‪ :‬د اپتیکي فعالې مادي د ‪ ℓ‬او ‪ d‬شکلونو‬
‫د مساوي مقدارونو ګډولې ته راسیمک ګډوله وایی ‪ .‬او په ( ‪ ) ℓ d‬ښودل کیږي ‪ .‬راسیمک‬
‫ګډوله اپتیکي فعالیت نه ښیي ‪.‬‬

‫)‪ ( racemization=( расимизация‬راسیمیک کیدنه ) ‪ :‬کیمیاوي تعامل دی ‪ ،‬چې اپتیکي‬

‫فعاله مرکب څخه راسیمک ګډوله الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪ ( rad‬راد ) ‪ :‬د تشعش واحدونه وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Radiation( излучения‬تشعش ) ‪:‬‬

‫الف – د فوتونو یا د الکترومقناطیسي څپو په بڼه د انرژۍ خپریدلو ته رادییشن وایی ‪.‬‬
‫ب‪ -‬د ‪ α‬او ‪ β‬وړانګو بهیر هم د تشعش په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫=‪ ( radiationless decay‬د تشعش پرته عادي کیدل ) ‪ :‬یو اتوم یا مالیکول چې د‬
‫الکترومقناطیسي وړانګو د تشعش پرته له پاریدلي ( تحریک شوي ) حالت څخه عادي حالت‬
‫ته راشي ‪.‬‬

‫)‪ (radical= ( радикал‬راډیکال ) ‪ :‬داتومونو یو ګروپ ( ازاد یا په مرکب کې ) دی ‪ ،‬چې د‬

‫کیمیاوي تعامل په بهیر کې د تغیر پرته له یو مرکب څخه جال اود بل مرکب په ترکیب کې‬
‫شاملیږي ‪ )free radical ( .‬او ( ‪ )functional group‬هم وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( radical ion=( радикал ион‬راډیکال ایون ) ‪ :‬داسې رادیکال دی ‪ ،‬چې ( د ) یا ( ـ ) چارخ‬
‫لري ‪ .‬لکه د بنزین کتیوني رادیکال ( ‪ ) C6H6 +‬او نور ‪.‬‬

‫(=‪ ( radioactive age‬رادیو اکتیف عمر ) ‪ :‬دپخواني شي عمر چې د رادیو اکتیف موادو د‬
‫څیړني له مخې اټکل شوی وي ‪.‬‬
 ‫‪438‬‬

‫‪ (radioactive dating‬رادیو اکتیف یټه پیژندنه ) ‪ :‬رادیومتریک ډاټنګ وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( radioactive isotope= ( радио активный изотоп‬رادیو اکتیف ایزوتوپونه )‬

‫‪ radioisotops:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( radioactive nuclide=( радиоактивные нуклиды‬رادیو اکتیف هستې )‬

‫‪ radionuclide:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( radioactive series =( радиоактивные ряды‬رادیو اکتیف لړۍ ‪ ،‬رادیو اکتیف سلسلې‬

‫) ‪ :‬د رادیواکتیف هستولړۍ ( سلسله) ‪ ،‬په کومه کې ‪،‬چې دلړۍ هره هسته دهغه څخه د مخه‬
‫هستې د ړنګیدو ( تجزیې ) څخه الس ته راځي ‪ .‬او لړۍ په یوې ثابتې هستې پای ته رسیږي ‪ .‬د‬
‫رادیو اکتیف عناصرو درې طبیعي لړۍ عبارت دي له ‪:‬‬
‫اول – د توریم لړۍ ‪ :‬دا لړۍ د توریم( ‪)۲۳۲‬څخه پیل اوپه سرب( ‪ )۲۰۸‬ختمیږي ‪.‬‬
‫دویم ‪ -‬د اکتینیم لړۍ ‪ :‬دالړۍ د یورانیم ( ‪ )۲۳۵‬څخه پیل او په سرب ( ‪ )۲۰۷‬ختمیږي‬
‫دریم ‪ -‬د یورانیم لړۍ ‪ :‬دالړۍ د یورانیم ( ‪ )۲۳۸‬څخه پیل او په سرب ( ‪ )۲۰۶‬پای ته رسیږي ‪.‬‬
‫ددرۍ طبیعي لړیو سربیره د نپتونیم لړۍ د مصنوعي ایزوتوپ پلوتونیم ( ‪ )۲٤۱‬څخه پیل ‪،‬‬
‫دهغې څخه نپتونیم ( ‪ )۲۳۷‬او بیا په پای کې بسموت ( ‪ )۲۰٩‬الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪ ( radioactive tracing‬رادیو اکتیفي نښه کونه ) ‪ labeling:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( radioactivity= ( радиоактивнось‬رادیو اکتیویتي ) ‪ :‬دیو اتوم د هستې څخه په خپل سر‬
‫د رادیو اکتیف وړانګو (‪ )γ ، β ، α‬وتل او له دې کبله دغه هسته په بل ډول هستې اوښتل د‬
‫رادیو اکتویتي په نوم یادیږي ‪ radioactive series( .‬وګورئ ) ‪.‬‬

‫‪ ( radiocarbon dating‬رادیو کاربن نیټه پیژندنه ) ‪ :‬کاربن داټنګ وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( radiochemistry( радиохимия‬رادیو کیمیا ) ‪ :‬دکیمیا هغه څانګه ده چې د رادیو اکتیف‬

‫موادو فزیکي او کیمیاوي خواص او ایونایزیشن څیړي ‪.‬‬
 ‫‪439‬‬

‫)‪ (radioisotope=( радио изотоп‬رادیو ایزوتوپ ) ‪ :‬دیو عنصر ایزوتوپ دی ‪ ،‬کوم چې رادیو‬
‫اکتیف وي ‪.‬‬

‫)‪ (radiolysis=( радиолиз‬رادیوالیزس = رادیولیز) ‪ :‬د ایونایز کونکو وړانګو په واسطه د‬

‫کیمیاوي تعامل اجراکول د رادیوالیزس په نوم یادیږي ‪ .‬الفا ذرې ‪ ،‬الکترونونه ‪ ،‬نیوترونونه د‬
‫رونتګن وړانګې او ګاما وړانګې د ایونایز کونکو ذرو په توګه کارول کیږي ‪ .‬نوموړې وړانګې د‬
‫رادیو اکتیف عنصر څخه او یا په ( ‪ )accelerator‬کې الس ته راوړل کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( radiometric dating‬رادیومتریکي نیټه پیژندنه ) ‪ dating techniques :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( radionuclide‬رادیو نوکلید ‪ ،‬رادیو اکتیف هسته) ‪ :‬هغه هسته ده ‪ ،‬چې رادیو اکتیف وي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Radium ( радий) – (Ra‬رادیم ) ‪ :‬رادیو اکتیف فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪، )88‬‬
‫اتومي کتله یی ( ‪ ، )226,0254‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )7000C‬اود جوش درجه یی (‪)11400C‬‬
‫ده ‪.‬رادیوم ( ‪ )۲۲۶‬یی ډیر ثابت ایزوتوپ ( ‪ )T1/2 = 1602year‬دی ‪ .‬رادیوم په ‪ ۱۸٩۸‬کال کې ماري‬
‫کیوري پیژندلي دی ‪.‬‬
‫) ‪ ( Radon (радон) ) –(Rn‬رادون ) ‪ :‬کیمیاوي تنبل (نجیب ) غاز ‪ ،‬رادیو اکتیف عنصر دی ‪.‬‬
‫اتومي نمبر یی (‪ ، )۸۶‬اتومي کتله یی (‪ ، ) 222‬د ویلي کیدو درجه یی (‪ ) -710C‬اود جوش درجه‬
‫د نیمایی تجزیه کیدو وخت یی ( ‪3,8‬‬ ‫یی( ‪ )-61,80C‬ده ‪ .‬دډیرثابت ایزوتوپ (رادون ‪)۲۲۲‬‬
‫‪ )day‬دی ‪ .‬رادون که څه هم کیمیاوي تنبل ( نجیب ) غاز دی ‪ ،‬بیا هم ځینې مرکبونه ( لکه رادون‬
‫ُ‬
‫فلوراید ) یی جوړ شوي دي ‪ .‬رادون په (‪ ) ۱٩۰۸‬کال کې ویلیم رمزای پیژندلی دی ‪.‬‬

‫‪ ( Raffinate‬پاک ‪ ،‬تصفیه ) مای چې د محلل اکسترکشن په طریقه سوچه ( خالصه ) شوې وي د‬

‫رافینیت شوي مای په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Raffinose=( рафиноз‬رافینوز ) ‪ :‬سپین جامد کاربوهایدریټ )‪( C18 H32 O16‬او یو تري‬
‫سکراید دی ‪،‬دذوب درجه یی (‪ )800C‬ده ‪ .‬چې د ګلکتوز ‪ ،‬فرکتوز او ګلوکوز څخه جوړ دی ‪ .‬د‬
‫چغندر په بوره او پنبه دانې کې پیداکیږي ‪.‬‬
 ‫‪440‬‬

‫‪ ( :r. a . m‬نسبي اتومي کتله وګورئ ) ‪.‬‬

‫‪ ( Ranksite‬رانکسایت ) ‪ :‬د سودیم کاربونیت ‪ ،‬سودیم سلفیټ اوپوتاسیم کلوراید دګډولې‬

‫څخه جوړ منرال ) ‪( 2Na2CO3 .9Na2SO4.KCl‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Raoult’ s law=( закон рауля‬د راولټ قانون ‪ ،‬د راول قانون ) ‪ :‬د محلول د پاسه د محلل د‬
‫بړاس فشار (‪ ، )P‬په مای محلول کې د محلل د غلظت – ‪ ( X‬مولي قسمت ) سره مستقیم تناسب‬
‫لري ‪ .‬یعنې لیکو چې ‪:‬‬
‫‪0‬‬
‫‪P= P . X‬‬

‫دلته (‪ ) P0‬د خالص محلل دپاسه دبړاس فشار ‪ ) P( ،‬د محلول د پاسه بړاس کې د حل شوې مادي‬
‫جزیي فشار او ( ‪ )X‬په مای محلول کې دحل شوې مادې غلظت ( مولي قسمت ) دي ‪.‬‬

‫)‪ ( Rare erthelements=( редко земелные элементы‬په ځمکه کې لږ پیدا عناصر ) ‪:‬‬
‫النتانوئیدونه وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Rare gases=( нобел газы‬لږ پیدا غازونه ) ‪ nobel gases:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Raschig process‬راشګ پروسه ) ‪ :‬دکلوروبنزین او فینول د استحصال صنعتي طریقه ده ‪،‬‬

‫چې د غاز په حالت د بنزین د بړاس ‪ ،‬هایدروجن کلوراید او هوا ( اکسیجن ) دتعامل (‪) 2300C‬‬
‫څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪2C6H6 + 2HCl +O2 → 2H2O + 2C6H5Cl‬‬

‫دلته مس(‪ ) 11‬د کتلست په توګه کارول کیږي اوکلوروبنزین څخه وروسته فینول الس ته راوړي‬

‫‪C6H5Cl + H2O → C6H5OH + HCl‬‬

‫‪ ( Raschig synthesis‬راشګ سنتیز ) ‪ :‬هایدرازاین وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪441‬‬

‫)‪ ( Rate constant , velocity constant= ( константа скорости‬د تعامل دسرعت ثابت ) ‪:‬‬
‫الندې دکیمیاوي تعامل عمومي شکل ورکړل شوی دی ‪.‬‬

‫‪A + B → AB‬‬

‫د پورتني تعامل سرعت په الندي ډول افاده کیږي ‪.‬‬

‫]‪V = K [A ] [B‬‬

‫دلته ]‪ [A‬د ‪ A‬او ]‪ [B‬د ‪ B‬موادو مولي غلظتونه او (‪ ) K‬د تعامل د سرعت د ثابت په نوم‬
‫یادیږي ‪ ،‬چې قیمت یی د تودوخې په درجې پورې اړه لري ‪ .‬که د تعامل کونکو موادو غلظتونه ‪:‬‬

‫‪[ A ] = [ B ] = 1 mol/L‬‬

‫وي ‪،‬نو دلته ‪ V =K‬کیږي ‪ .‬یعنې ‪ K‬دتعامل هغه سرعت دی ‪ ،‬کله چې د تعامل کونکو موادو‬
‫غلظتونه ) ‪ ( 1 mol / L‬وي ‪ K .‬دتعامل د مخصوص سرعت په نوم هم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Reactant‬تعامل کونکي مواد ) ‪ :‬کیمیاوي تعامل وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Reaction= (химическая риакция‬تعامل ) ‪ :‬کیمیاوي تعامل وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Reagent=( реагент‬تعامل ګر ) ‪ :‬هغه کیمیاوي ماده ده ‪،‬چې د نورو موادو سره د تعامل‬
‫کولو لپاره په کاریږي ‪ .‬د کیمیاپه البراتوار کې سلفورک اسید ‪ ،‬هایدروکلورک اسید ‪ ،‬سودیم‬
‫هایدروکساید او نور د تعامل ګرو په توګه کاروي ‪.‬‬

‫‪ ( Realgar‬ریل ګار ) ‪ :‬د ارسنک (‪ )11‬سلفاید منرال ( ‪ )As2S2‬دی ‪ ،‬چې سور رنګ لري ‪.‬‬

‫)‪ ( Real gas =( неидиалные газы‬حقیقي غاز ) ‪ :‬هغه غازونه ‪ ،‬چې دمالیکولو تر منځ یی یو‬
‫پربل اغیز و اوهم د عمومي حجم په پرتله دهر مالکول د ذاتي حجم څخه صرپ نظر نشي کیدای‬
 ‫‪442‬‬

‫حقیقي غازونه حسابیږي ‪.‬هر غاز د لوړ فشار اود تودوخي په ټیټه درجه کې حقیقي غاز‬
‫حسابیدای شي ‪.‬‬

‫)‪ ( Recrystallization = ( перекристллизация‬مکرر کرستل کیدل ) ‪ :‬د محلول څخه د‬

‫څوځلي ( څو کرتي ) کرستل کولو له الرې یاد څوکرتي کرستل کولو په طریقه د سوچه ( خالصې‬
‫) کیمیاوي مادې الس ته راوړل د مکرر کرستل کولو په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Rectification= ректефикаця‬ریکتیفیکیشن ) ‪ :‬د مایعاتو ګډولې ته د څوځلي ( مکرر)‬

‫تودوخي ورکولو اود الس ته راغلي بړاس سړولو ( بیرته مای کولو ) له الرې د مایعاتو بیلول او‬
‫سوچه کول د ریکتیفیکیشن په نوم یادیږي ‪ fractional ditillation.‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Redox=( Redox‬رډ اوکس ) ‪ :‬اکسیدیشني – احیاوي تعامل وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Reducing agent, reductant=( востановитель‬احیاګر ) ‪ :‬هغه کیمیاوي ماده ده ‪،‬چې‬

‫بلې مادې ته الکترونونه ورکوي ( بله ماده احیا کوي ) او په خپله اکسیدایز کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Reducing sugar‬احیاګر قند ) ‪ :‬مونو سکراید یا ډي سکراید دی ‪ ،‬چې نورو مالیکولونو ته‬
‫الکترون ورکوي اود احیاګر په توګه عمل کوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Reductant=( востоновитель‬احیاګر ) ‪ reducing agent:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪( Reduction=( востановления‬د احیا عملیه ) ‪ :‬دالکترون اخستل د احیا عملیه بلل کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Refinery gas‬ریفاینري ګاز ) ‪ :‬پترولیم وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Refining = ( очестка‬صافول ‪ ،‬پاکول ) ‪ :‬دکیمیاوي مادې سوچه کول یا د مایعاتو د‬

‫ګډولې څخه د محلل اکسترکشن په واسطه د مایعاتو بیلول دي ‪.‬‬

‫)‪ ( Relative atomic mass( r.a.m) =( относителная атомная масса‬نسبي اتومي کتله‬
‫) ‪ :‬دیو عنصر دیوه اتوم کتله د اتومي کتلې) ‪ (a.m.u‬په واحد داتومي کتلې په نوم یادیږي ‪.‬‬
 ‫‪443‬‬

‫اتومي کتله هغه عدد دی ‪ ،‬چې دعناصرو په دوره یی جدول کې د عناصرو د اتومي کتلو په توګه‬
‫ورکړل کیږي ‪ .‬دغه عدد په طبیعت کې د یوعنصر د ثابتو ایزوتوپونو په کتلوي اعدادو پورې اړه‬
‫لري او په الندې ډول حسابیږي ‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬په طبیعت کې د کلورین د ثابتو ایزوتوپونو فیصدي په الندې ډول ده ‪.‬‬
‫کلورین ‪ ، )۷۵٪ ( ۳۵‬کلورین ‪ . )۲۵٪ ( ۳۷‬دکلورین نسبي اتومي کتله ( دکلورین اتومي کتله )‬
‫حساب کړئ ‪.‬‬
‫‪35 ( 75 / 100 ) + 37 ( 25 / 100 ) = 35,453 a m u‬‬ ‫حل ‪:‬‬

‫)‪ ( Relative density (r.d)=( относителная плотнось‬نسبي کثافت ) ‪ :‬د جامداتو او‬
‫مایعاتو نسبي کثافت ( ‪ )ρ‬د هغې مادې د کثافت ‪ ( d‬په ‪ 200C‬کې ( اود اوبو اعظمي کثافت‬
‫‪ dH2O‬د نسبت څخه عبارت دی ‪ .‬یعنې لیکوچې ‪ρ=d/dH2O‬‬

‫)‪ ( Relative molecular mass( M) =( относителная молекулярная масса‬نسبي‬

‫مالیکولي کتله ) ‪ :‬د مالکول د ټولو اتومونو د نسبي اتومي کتلو مجموعه د مالیکول نسبي‬
‫اتومي کتله کیږي ‪ .‬دبیلګې په توګه د اوبو نسبي مالیکولي کتله ( د اوبو مالیکولي کتله )‬
‫مساوي کیږي ‪:‬‬

‫‪M H2O = 2 . (1) + 1 ( 16 ) = 18 a m u‬‬

‫‪ (Rem‬ریم ) ‪ :‬دتشعش واحدونه وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Resin‬کنډ ) ‪ :‬یو مصنوعي یا طبیعي کنډ دی ‪ .‬د مصنوعي کنډونو څخه پالستیک جوړوي ‪.‬‬

‫‪ (Resolution‬بیلول ) ‪ :‬د راسیمک ګډولې اپتیکي فعاله اجزا یو له بله بیلول د ریزا لوشن په نوم‬
‫یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Resonance‬ریزونانس ) ‪ :‬دکیمیاوي مادې د مالیکولوجوړښت په څوډوله منل شویو‬

‫فورمولونو ښودلو ته هم ریزونانس وایی ‪ .‬د بیلګې په توګه د د متنل د مالیکول فورمول په (‬
‫‪ )H2C=O‬ډول ښېي ‪ .‬خوداهم معلومه ده ‪،‬چې د متنل په مالیکول کې اکسیجن لږڅه منفي او‬
 ‫‪444‬‬

‫کاربن لږ څه مثبت چارخ لري او د دغه مادې مالیکول کیدای شي په (‪ )H2C+ O -‬بڼه هم وښودل‬
‫شي ‪ .‬د متنل دغه دواړه ممکن مالیکولي جوړښتونه د (‪ ) cononical‬بڼو په نوم یاد اوپه الندې‬
‫ډولښودل کیږي ‪.‬‬

‫‪H2C = O ↔ H2C+O-‬‬

‫دلته ( ↔) دتعادل معنی نه ورکوي ‪.‬‬

‫‪ ( Resonance effect‬ریزونانس افکت )‪:‬الکتروني افکت وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Resorcinol‬ریزورسینول ) ‪ 1,3-dihydroxbenzene:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Retinol‬ریټینول ) ‪ :‬ویټامین ( ‪ )A‬وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ ( Rhenium(рений) – ( Re‬رینیم ) ‪ :‬سپین نقره یی رنګه فلزي انتقالي عنصر دی ‪ .‬نسبي‬

‫کثافت یی (‪ ، ) 20,53‬اتومي نمبر یی( ‪ ، )75‬اتومي کتله یی (‪ ، )186,2‬د ویلي کیدو درجه‬
‫یی(‪ ، )31800C‬دجوش درجه یی (‪ ، ) 56270C‬اکسیدیشني درجې یی ( ‪ )+ 3 , +4‬دي دا‬
‫عنصر په ( ‪ )1830‬کال کې (‪ )W . wallaston‬پیژندلی دی ‪.‬‬

‫‪ ( Rhodinol‬رودینول ) ‪ amino phenol:‬وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ ( Rhodium=(родий ) – ( Rh‬سپین نقر ه یی رنګه فلزي انتقالي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی‬
‫(‪ ، ) 45‬اتومي کتله یی( ‪ ، )102,9‬دویلي کیدو درجه یی ( ‪ ، )19660C‬د جوش درجه یی(‬
‫‪ ، )37270C‬نسبي کثافت یی ( ‪ )12,4‬اساسي اکسیدیشني درجه یی (‪ ) +3‬اود ( ‪ )+4‬مرکبونه هم‬
‫لري ‪.‬‬

‫‪ ( Riboflavin‬ریبو فالوین ) ‪ :‬ویټامین ( ‪ )B-complex‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪445‬‬

‫)‪ ( Ribonucleic acid=(рибонуклеиновая кислота‬ریبو نوکلیئیک اسید ) ‪RNA:‬‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Ribose=( ребоза‬ریبوز) ‪ :‬یو مونو سکراید( ‪ )C5 H10O5‬دی ‪ .‬په طبیعت کې په ازاد ډول‬
‫پیداکیږي ‪ .‬د (‪ ) RNA‬د جوړښت جز دی ‪ .‬ددې مرکب مشتق ډي اکسي ریبوز ( ‪ )C5H10O4‬د (‬
‫‪ )DNA‬په جوړښت کې شامل دی ‪ .‬جوړښتي کیمیاوي فورمولونه یی الندې دي ‪.‬‬

‫)‪ ( Ribulose=( риболоза‬ریبولوز ) ‪ :‬کیتو پنتوز قند( ‪ )C5H10O5‬دی ‪ .‬د فوتوسنتیز په عملیه‬
‫کې د ریبولوز فاسفیت د کمپوننت په توګه د کاربن ډای اکساید په رانیولو کې برخه لري ‪.‬‬
‫مونوسکراید وګورئ‪.‬‬
‫)‪ (Ribulose biphosphate=( бифосфат риболоза‬ریبولوز بي فاسفیت ) ‪ :‬پنځه کاربنه قند‬
‫دی ‪ ، .‬چې د کاربندای اکساید سره ترکیب کیږي اود فوتو سنتیز په لمړۍ مرحله ( ‪dark‬‬
‫‪ )reaction‬کې شپږ کاربنه منځ مهالی مرکب جوړوي ( کالوین سیکل وګورئ ) ‪ .‬هغه انزایم ‪،‬چې‬
‫په دې عملیه کې د کتلست رول لري دریبولوز بیفاسفیت کاربوکسایلیز په نوم یادیږي ‪.‬‬
 ‫‪446‬‬

‫‪ ( Ring‬کړۍ ‪ ،‬حلقه ) ‪ :‬په مالیکول کې د اتومونو تړلې کړۍ ته رنګ وایی ‪ .‬په ځینو مرکبونو (‬
‫لکه نفتالین ) کې د دوه مالیکولونو کړۍ شریک اړخ لري ‪ ،‬داډول کړۍ د جنګیدلې ( یو بل کې‬
‫ننوتلې ) کړیو په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Ringconformation‬رنګ کانفورمیشن ) ‪ :‬د ځینو مالیکولونو داتومونو کړۍ مسطح نه بلکې‬

‫فضایی جوړښت لري ‪ .‬الندې دځینو کړیو جوړښتونه ورکړل شوي دي ‪.‬‬

‫د ( ‪ )ring conformation‬مختلف ډولونه ‪.‬‬

‫)‪ ( RNA- ribonucleic acid=(рибонуклеиновая кислота‬ریبو نوکلیئک اسید ) ‪ :‬د‬
‫هستې تیزاب دی ‪ ،‬چې د پروتین د سنتیز سره تړاو لري ‪ .‬اود ژوندیو موجوداتو په حجرو کې‬
‫پیدا کیږي ‪ )RNA ( .‬د وراثت د موادو په ډله کې راځي ‪ .‬د ( ‪ )RNA‬ډیر ډولونه د حجرې په هسته‬
 ‫‪447‬‬

‫کې سنتیز او بیا د سایتو پالزم مختلفو برخو ته خپریږي ‪ .‬د ( ‪ )RNA‬مالیکول د ( ‪)nucleotides‬‬
‫اوږد ځنځیر لري ‪،‬چې قند یی ریبوز او قلوي یی ( ‪ guanine, cytosine, adenine‬او ‪ )urical‬دي ‪.‬‬
‫الندې شکل کې ‪RNA‬ا و (‪ )DNA‬پرتله کړئ ‪.‬‬

‫‪ ( Rochelle salt‬روشیلي مالګه ) ‪ :‬پوتاسیم سودیم تارتاریت تترا هایدریت ( ‪NaKC4H4O6 .‬‬
‫‪ )4H2O‬یوه کرستلي مالګه ده ‪ ،‬چې د روشیلي مالګې په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Rock‬تیږه ‪ ،‬ډبره ) ‪ :‬د منرالي ذرو غونډنه ( اګریګات ) دی ‪ ،‬اود ځمکې د مخ ډیره برخه جوړوي‬
 ‫‪448‬‬

‫‪ (Rock crystal‬دډبرې کرستال ) ‪ quartz:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Rock salt‬دډبرې مالګه ) ‪ halite:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Roentgen=( роентген‬رونتګن ) ‪ :‬الکترو مقناطیسي وړانګې دي چې د هغو د کاشف ( ‪W‬‬

‫‪ ). K Roentgen‬په نوم یادیږي ‪ .‬اود (‪ ) X‬وړانګې هم ورته وایی ‪.‬‬

‫‪ (Rose’ s metal‬روز فلز ) ‪ :‬د بسموت (‪ ، ) 50%‬سرب ( ‪ )25 – 28%‬او قلعي ( ‪ )22- 25%‬الیاژ‬
‫دی ‪ .‬د ویلي کیدو نقطه یی ( ‪ )1000C‬ده ‪.‬‬

‫‪ ( Rubber‬ربړ ) ‪ :‬طبیعي ربړ دیوډول ونې دشیدو څخه الس ته راوړي ‪ .‬دغه شیدې د ولکانیزیشن‬
‫اود نوروموادو سره د ترکیب کیدو وروسته په ربړ بدلیږي ‪ .‬داډول ربړ دایزو پرین پولیمیر دی‬
‫(‪ )- CH2-C (CH3)=CH-CH2-‬ټوټه لري ‪ .‬ربړ په مصنوعي ډول هم جوړیږي ‪.‬‬ ‫چې د‬
‫‪neoprene , nitrile rubber‬او ‪ silicones‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Rubidium (рубидий) ) – ( Rb‬روبیدیم ) ‪ :‬سپین نقره یی رنګه فلزي عنصر دی ‪ .‬د دوره یی‬
‫جدول په ( ‪ )1A‬نیم ګروپ کې ځای لري ‪ .‬اتومي نمبریی( ‪ ، )37‬اتومي کتله یی(‪ ، ) 85,47‬د ویلي‬
‫کیدو درجه یی( ‪ )38,890C‬اود جوش درجه یی ( ‪ ) 6880C‬ده ‪ .‬روبیدیم فعال فلزي عنصر دی ‪.‬‬
‫اکسیدیشني نمبریی (‪ ) +1‬ده ‪ .‬د فوتوسل په جوړولو کې په کاریږي ‪ .‬دا عنصر په (‪ ) 1861‬کال‬
‫کې رابرت بنسن پیژندلې دی ‪.‬‬

‫(‪ ( Ruby‬روبین ‪ ،‬یاقوت ‪ ،‬لعل ) ‪ :‬د کورندوم منرال اوروڼ ( شفاپ) قیمتي کا ی دی ‪ .‬د ښکال په‬
‫ګا و کې کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Rubidium-strontium dating‬روبیدیم – سترانسیم نیټه پیژندنه ) ‪ :‬د جیلوژیکي موادو د‬

‫عمر دپیژندلو یو متود دی ‪ ،‬چې د روبیدیم د رادیو اکتیف ایزوتوپ ( ‪ )۸۷‬د سترانسیم په ثابت‬
‫ایزوتوپ ( ‪ )۸۷‬د بدلیدو پر بنسټ والړ دی ‪ .‬طبیعي روبیدیم ) ‪ ( 27,58%‬د روبیدیم ( ‪)۸۷‬‬
‫ایزوتوپ لري ددې ایزوتوپ د نیمایی تجزیه کیدو عمر ( ‪ )T ½ = 4,7 . 10 10 year‬کاله دی ‪.‬‬
 ‫‪449‬‬

‫اوس که د ) ‪ ( 87Rb / 87Sr‬نسبت په جیو لوژیکي نمونه کې عمال معلوم شي ‪،‬نو ددې‬
‫معلوماتو له مخې دجیولوژیکي نمونې عمر اټکل کیدای شي‬

‫)‪ ( Rusting=( карозия‬زنګ وهل ) ‪ :‬اوسپنه( ‪ )Fe‬د اوسپنې په زنګ ( ‪ )Fe2O3xH2O‬بدلیدل‬

‫داوسپنې د زنګ وهلو په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Ruthenium=(рутений ) –( Ru‬روتینیم ) ‪ :‬فلزي ‪ ،‬سپین رنګی انتقالي عنصر دی ‪ .‬اتومي‬

‫نمبر یی( ‪ ، )٤٤‬اتومي کتله یی(‪ ، ) 101,07‬دویلي کیدو درجه یی( ‪ )23100C‬اود جوش درجه‬
‫یی( ‪ )39000C‬ده ‪ .‬په ویلي شوې القلي کې حلیږي ‪،‬خو تیزاب ورباندې اغیز نه کوي ‪ .‬د هالوجنو‬
‫او اکسیجن سره د تودوخې په لوړو درجو کې تعامل کې ‪ .‬په ‪۱۸٤٤‬کال کې ( ‪ )K . klaus‬پیژندلی‬
‫دی ‪.‬‬

‫)‪ (Rutherfordium(? ) – ( Rf‬روزرفوردیم ) ‪ :‬رادیو اکتیف عنصر دی ‪ .‬په (‪)1964‬کال کې د‬

‫پخواني شوروي اتحاد مسکو ته نژدې یو ښار ( ‪ )Dubna‬کې په مصنوعي ډول الس ته راوړل‬
‫شوی دی ‪ ،‬چې شورویانو دهغه وخت دیو پیاوړي فزیک پوه ( کورچاتوپ ) په ویاړ (‬
‫‪ )kurchatovium‬نومولی او سمبول یی (‪ ) Ku‬ګڼلی دی ‪ .‬مګر غربیان یی رازرفوردیم بولي ‪.‬‬
‫ددې عنصر اتومي نمبر (‪ ) 104‬دی ‪ .‬کورچاتوویم د (کاربن‪ ) 12‬د هستې په واسطه د‬
‫دکالیفورنیم د هستې دبمباران څخه یی الس ته راوړی دی ‪.‬‬

‫‪ ( Rutile‬روتایل ) د (‪ ) TiO2‬منرال دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Rydberg constant(константа редберга) –( R‬ردبرۍ ثابت ) ‪ :‬دا ثابت‬

‫( ‪ )R = μ02m e4c3 / 8h3 = 1,097. 107 .m-1‬قیمت لري ‪ .‬دلته ( ‪ )μ‬مقناطیسي ثابت ‪ )m( ،‬او‬
‫( ‪ )e‬د الکترون کتله او چارخ ‪ ) c( ،‬د ر ا سرعت او (‪ ) h‬د پالنک ثابت دی ‪.‬‬
‫‪………………………………………………………………………………..‬‬
 ‫‪450‬‬

‫‪-S-‬‬

‫) ‪ (saccharide=( сахарид‬سکراید ) ‪ sugar:‬وګورئ‬

‫)‪ ( saccharin=( сахарин‬سخرین ) ‪ :‬سپینه جامده کرستلي ماده ( ‪ )C7H5NO3S‬ده ‪ .‬په اوبو کې‬
‫لږه حلیږي ‪ .‬د تودوخې په ( ‪ )2240C‬کې ویلي کیږي ‪ .‬د تولوئین د یو مرکب څخه یی الس ته‬
‫راوړي ‪ .‬سخرین مشهوره مصنوعي خوږه ده ‪ ،‬چې خوږوالې یی د بورې په پرتله ( ‪ )۵۰۰‬کرته زیات‬
‫دی ‪ .‬ددې مادې سودیمي کرستالو هدراتونه د سخرین په نوم په بازارونو کې خرڅیږي ‪ .‬د‬
‫وروستیو کلونو علمي څیړنو ښودلې ده چې سخرین د سرطان ناروغي منځ ته راوړي ‪ ،‬نوځکه یی‬
‫په ځینو ملکونو کې په استعمال بندیز لږیدلي دی ‪ .‬د سخرین د مالیکول جوړښتي فورمول‬
‫الندې دی ‪.‬‬

‫)‪(сахарин‬‬

‫)‪ ( saccharose=( сахароза‬سکروز ) ‪sucrose:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (sachse reaction‬سخس تعامل ) ‪ :‬د متان څخه د تودوخې په لوړو درجو کې د ( ‪ )C2H2‬د الس‬
‫ته راوړلو تعامل دی ‪.‬‬

‫‪2CH4 → C2H2 + 3H2‬‬

 ‫‪451‬‬

‫)‪ ( sacrificial protection , cathodic protection=( катодная защита‬د قربانۍ کولو دفاک‬
‫‪ ،‬کتودي دفاک ) ‪ :‬د اوسپنې او یا پوالدو دزنګ وهنې د مخنیوي یوه الره ( طریقه) ده ‪ .‬د اوسپنیز‬
‫( پوالدي ) سامان پر مخ د جستو پوښ جوړوي ( مثال اوسپنیز سامان په ویلي شوي جست کې‬
‫غوټه کوي او د سړولو وروسته دسامان پرمخ دجستو پوښ جوړیږي ‪ . ) .‬دجستو پوښ که په خپله‬
‫تخریب هم شي بیا هم اوسپنه د تخریبیدو ( زنګ وهنې ) څخه ساتي ‪ .‬که په دغسې پوښ کې‬
‫سوری وشي اوسوري ته اوبه ننوځي ‪ ،‬دلته داوسپنې اوجست مکرو ګلواني حجره جوړیږي ‪ ،‬چې‬
‫کتود یی اوسپنه او انود یی جست دی ‪ .‬دلته دزمانې په تیریدو سره یعنې دګلواني حجرې‬
‫دفعالیت په جریان کې انود( جست ) خوړل کیږي (‪ )Zn0 -2e → Zn+2‬او کتود ( اوسپنه ) ساتل‬
‫کیږي ‪،‬اوکه په چابیریال کې داوسپنې زنګ ( ‪ )Fe2O3 . 3H2O‬وي ‪ ،‬نو د اوسپنې کتله‬
‫الزیاتیږي‪. ) Fe+2 + 2e →Fe0‬‬
‫‪ ( sal ammoniac‬سال امونیاک ) ‪ :‬امونیم کلوراید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (salicylic acid , 1-hydroxybenzoic acid=( салициловая кислота‬سالیسالک اسید‬

‫‪-۱ ،‬هایدروکسي بنزوئیک اسید ) ‪:‬طبیعي کاربوکسایلک اسید) ‪ ( HOC6H5COOH‬دی ‪ ،‬چې‬
‫په ځینو نباتاتو کې پیداکیږي ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )1,44‬دویلي کیدو نقطه یی ( ‪ )1590C‬اود‬
‫جوش نقطه یی(‪ ) 2110C‬ده ‪ .‬د اسپرین په جوړولو کې کارول کیږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې‬
‫دی ‪.‬‬

‫)‪( салециловая кислота‬‬

‫‪ ( salinometer‬مالګین متر ) ‪ :‬اله ده چې د محلول د مالګین والی کچه پرې اندازه کوي ‪ .‬یو ډول‬
‫سالینومتر یوډول هایدرومتر دی چې د محلول کثافت اندازه کوي اود کثافت له مخې دمحلول‬
‫مالګین والی معلوموي ‪ .‬بل ډول سالینومتر د محلول برقي هدایت اندازه کوي اودهغې له مخې‬
‫د محلول مالګینوالی معلوموي ‪.‬‬
 ‫‪452‬‬

‫‪ ( sal soda‬سال سودا ) ‪ :‬بې اوبو سودیم کاربونیت دی ‪.‬‬

‫)‪ (Salt=( cолъ‬مالګه ) ‪ :‬کیمیاوي مرکب دی ‪ .‬چې د تیزاب او قلوي دتعامل څخه اوهم د نورو‬
‫الرو الس ته راوړل کیږي ‪.‬‬
‫‪NaOH + HCl → NaOH + H2O‬‬

‫)‪ ( salt bridge=( сольянный мост‬دمالګې پل ) ‪cell :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( salt cake‬سالت کیک ) ‪ :‬په فابریکه کې جوړ سودیم سلفیت دی ‪.‬‬

‫‪ salting in‬سالټنګ این ) ‪ salt out:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪( salting out‬سالټنګ اوټ )‪ :‬په ټاکلي محلل کې د( ‪ )۱‬مادې په محلول کې د دویمي( ‪)۲‬‬
‫مادې د حل کولو له کبله د لمړۍ ( ‪ )۱‬مادې انحاللیت راټیتیدل د سالټنګ اوټ د افکت په نامه‬
‫یادیږي ‪.‬دبیلګې په توګه که په اوبو کې د ( ‪ )NaCl‬مالګه حل وي او په دغه محلول کې د (‬
‫‪ )ZnCl2‬مالګه واچول شي ‪ ،‬نو په دغه محلول کې د ( ‪ ) NaCl‬د مالګې احاللیت کمیږي ‪ .‬دلته‬
‫دې پېښېې ته د شریک ایون اغیز وایی ‪.‬‬

‫‪ (salt peter‬سالټ پیتر یا ښوره ) ‪ nitrate:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Samarium(самарий) ) –( Sm‬سماریم ) ‪ :‬نرم نقر ه یی رنګې فلزي عنصر دی ‪ .‬په‬

‫النتانوئیدو پورې اړه لري ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪ ، )62‬اتومي کتله یی( ‪ ، )150,35‬نسبي کثافت‬
‫یی(‪ ، )7,52‬د ویلي کیدو درجه یی (‪ ) 10770C‬اود جوش درجه یی ( ‪ )17910C‬ده ‪ .‬سماریم‬
‫نیوترونونه جذبوي ‪،‬نو ځکه د هستوي ریاکترونو په جوړولو کې کارول کیږي ‪ .‬او ( ‪ )Sm2O3‬د‬
‫مخصوصو اپتیکي ښیښو په جوړولو کې کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Sandwich copound‬ساندوی مرکب ) ‪ :‬د انتقالي عنصر کامپلکس مرکب دی ‪،‬چې د فلز‬
‫اتوم یا ایون د اتومونو د دوه کړیو تر منځ ساندوی شوی وي ‪ )Ferrocene ( .‬وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪453‬‬

‫)‪ ( Saponification=( сафонификация‬تصبن ‪ ،‬صابون جوړونه ) ‪ :‬د القلي او یو استر تعامل‬

‫دی ‪ ،‬چې په پایله کې یی الکول اود کاربوکسایلک اسید مالګه الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪RCOOR* + OH- → RCOO- + R*O‬‬

‫صابون او استریفیکیشن وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Saturated=( насыщенный‬مشبوک ‪ ،‬موړ ) ‪:‬‬

‫الف‪ -‬مشبوک مرکب ‪ :‬هایدروکاربني مرکب ‪ ،‬چې په مالیکول کې یی یواځې یوه ستوې اړیکې‬
‫وي ‪ .‬لکه متان ‪ ،‬ایتان اونور ‪.‬‬
‫ب‪ -‬مشبوک محلو ل ‪ :‬یو محلول دی ‪،‬چې د حل شوې مادې مقدارپکې په دغه شرایطو ( ‪) P , t‬‬
‫کې نور نه زیا تیږي ‪ .‬یعنې د تودوخې په ټاکلې درجه اود ټاکلي فشار الندې د حل کیدونکې‬
‫مادې د حل کیدو اود محلول څخه ددغې مادې د بیرته جال کیدو سرعتونه مساوي وي ‪ .‬دغسې‬
‫محلول مشبوک بلل کیږي ‪ .‬یو محلول ‪ ،‬چې د حل شوې مادې مقدار پکې دمشبوک حالت په پرتله‬
‫لږ وي ‪ ،‬غیرمشبوک محلول او که د حل شوې مادې مقدار پکې د مشبوک حالت په پرتله زیات وي‬
‫‪ ،‬دغسې محلول د فوې مشبوک محلول په نوم یادیږي ‪ .‬فوې مشبوک محلول غیر ثابت وي ‪ .‬مثال د‬
‫مالګې فوې مشبوک محلول ته که ددغې مالګې ډیر کوچنی کرستل ولویږي ‪ ،‬نو سمدستي د‬
‫مشبوک حالت څخه زیاته مالګه د دغې محلول څخه رسوب کوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Saturation=( насыщения‬مشبوک ) ‪ :‬فوې مشبوک یا ‪ supersaturation‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (s-block elements‬د ‪ - s‬بالک عناصر ) ‪:‬د عناصرو په دوره یی جدول کې د ( ‪ )1A‬او (‪)11A‬‬
‫نیم ګروپونو عناصر یعنې ‪ ( Li , Na , K , Rb , Cs , Fr ) :‬او ) ‪Be , Mg , Ca , Sr ,‬‬
‫‪)Ba Ra‬د ( ‪ ) s‬بالک عناصرو په ډله کې راځي ‪ .‬د دې عناصرو په اتومونو کې د بیروني‬
‫الکتروني پوښ څخه مخکې ټول الکتروني پووښونه د نجیو غازونو په شان بشپړ اود بیروني‬
‫الکتروني پوښ په (‪ )S‬اربیټال کې یی (‪ )1‬یا (‪ )2‬الکترونونه (‪ ) nS1 , nS2‬ځای لري ‪ ،‬نو ځکه دا‬
‫عناصر ‪ ،‬همدغه د ( ‪ )nS1‬یا (‪ )nS2‬الکترونونه له السه ورکوي اود (‪ ) M+1‬یا (‪ ) M+2‬ایونونه‬
‫جوړوي ‪ .‬داعناصر ټول حقیقي او فعاله فلزونه دي ‪.‬‬
 ‫‪454‬‬

‫)‪ ( Scandium(скандий ) –( Sc‬سکاندیم ) ‪ :‬داعنصر په ( ‪ )111A‬نیم ګروپ کې ځای لري ‪.‬‬

‫نرم نقره یی رنګه فلز دی ‪ .‬اتومي نمبر یی(‪ ، ) 21‬اتومي کتله یی(‪ ، ) 44,956‬د ویلي کیدو درجه‬
‫یی ( ‪ )15410C‬اوود جوش درجه یی(‪ ) 28310C‬ده ‪ .‬سکاندیم ( ‪ )9‬رادیو اکتیف او یو طبیعي‬
‫ایزوتوپ لري داعنصر په ( ‪ )1879‬کال کې ( ‪ )Lars Nilson‬پیژندلي دی ‪.‬‬

‫‪ ( Scanning electron microscopy‬سکیننګ الکترون مکروسکوپي ) ‪ :‬الکترون‬

‫مکروسکوپي وګورئ‬

‫‪ ( Schiffs base‬دشف قلوي ) ‪ :‬کرستلي مرکب دی ‪ .‬د اروماتیک امین او یو الدیهاید یا کیتون‬
‫د کاندنسیشني تعامل په نتیجه کې جوړیږي ‪.‬‬

‫‪RNH2 + R –CHO → R-N=CHR + H2O‬‬

‫دشف قلوي په عضوي کیمیاکې د اروماتیک امینو د خواصو د څیړنې لپاره په کار راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Schiff ‘s reagent‬د شف تعامل ګر ) ‪ :‬د الدیهاید او کیتون د پیژندنې یو متود دی‬

‫‪.‬دالیفاتیک الډیهایدونو سره یی د محلول رنګ ګالبي ګرځي ‪ .‬او اروماتیک کیتون پر دغه‬
‫تعامل ګر اغیز نه کوي ‪.‬‬

‫)‪ (Schrodinger equation=( уравнения щроденгара‬د شرودنګر معادله ) جرمن ساینس‬

‫پوه شرودنګر د اتوم د هستې چاپیره فضاپه درې کواردیناتو ( ‪ )x ,y z‬کې دالکترون حرکت د‬
‫موخ په څیر په پام کې ونیو اود الکترون اساسي مشخصات لکه کتله ( ‪ ، )m‬ټوله انرژي ( ‪، )E‬‬
‫پوتانسیلي انرژي ( ‪ )Ep‬او موجې تاب ) ‪ (Ѱ‬یی د ریاضي په معادله کې سره مرتبط کړل ‪ ،‬چې‬
‫دغې معادلې ته د شرودنګر معادله وایی ‪ .‬دشرودنګر د معادلې عمومي شکل الندې دي ‪:‬‬
 ‫‪455‬‬

‫دلته ) ‪ Ѱ( x , y z‬داسې یوکمیت دی ‪ ،‬چې د هستې چاپیره فضا ( د ‪ x ,y,z‬په درې واړو‬
‫کواردیناتو) کې دالکتروني موخ امپلیتود یعنی د هستې چاپیره دالکتروني وریځې پراخوالی‬
‫اوشکل ټاکي ‪ .‬اود موجي تاب په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Seaborgium(сиборгий ) –( Sg‬سیبورګیم ) ‪ :‬رادیو اکتیف عنصردی ‪ .‬اتومي نمبر یی (‬

‫‪ )۱۰۶‬دی په ‪ ۱٩۷٤‬کال کې (‪ )Albertghiorso‬پیژندلی دی ‪.‬‬

‫‪ ( Secondary alcohol‬دویمي الکول ) الکول وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Secondary amine‬دویمي امین ) ‪ :‬امینونه وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Secondary cell‬دویمي حجره ) ‪ :‬هغه ولټائیک حجره ده ‪ ،‬چې د تشیدو ( بې چارجه کیدو )‬
‫وروسته بیرته چارخ ورکول کیدای شي ‪ ( accumulater( .‬بطرۍ وګورئ ) ‪.‬‬

‫)‪ ( Sedimentation=( сидиментация‬تراسب ‪ ،‬دلوښي تل ته کښیناستل ) ‪ :‬په مای چاپیریال‬

‫کې دجامد فاز ځوړند ی ( معلًقې ) ذرې د ځمکې د جاذبې تر اغیز الندې د مای تل ته کښیني ‪،‬‬
‫چې دې پېښې ته تراسب یا سډ منتیشن وایی‪ .‬د ذرو د سډ منتیشن سرعت د ستوکس د قانون‬
‫په اساس محاسبه کیدای شي ‪ .‬دیوې ټاکلې مادې لوی ذرې ژر او کوچنۍ ذرې یی ورو ورو تل‬
‫ته پریوزي ‪ .‬د مای تل ته د ذرو د پریوتو سرعت له مخې د لویو او کوچنیو ذرو ګروپونه اود هر‬
‫ګروپ د ذرو نسبي شمیر معلومول د سډمنټیشني انالیز په نوم یادیږي ‪ .‬که د مای او جامد‬
‫فازونو د کثافتونو توپیر ډیر لږ وي ‪ ،‬نو دلته د مای څخه د جامد فاز د جالکولو لپاره د‬
‫سنتریبیوژ څخه کار اخلي ‪.‬‬

‫)‪ ( Selenides=( селениды‬سلینایدونه ) ‪:‬دیو عنصر او سلینیم بینار ( دوه عنصره ) مرکب د‬
‫سلیناید په نوم یادیږي ‪ .‬دفعاله فلزونو سلینایدونه ایوني مرکبونه اود غیر فلزونو سلینایدونه‬
‫لکه )‪( H2Se‬کووالنسي مرکبونه دي ‪.‬‬
‫)‪ ( Selenium=(селен )-(Se‬سیلینیم ) ‪ :‬متالوئید ( فلزډوله ) عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی (‪،( 34‬‬
‫اتومي کتله یی( ‪ ، )78,96‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )2170C‬اود جوش درجه یی ( ‪ )684,90C‬ده ‪.‬‬
 ‫‪456‬‬

‫سلینیم خړ ‪ ،‬سور او تور الوتروپي بڼې لري ‪.‬سلینیم نیمه هادي ماده ده ‪ .‬د خړ سلینیم څخه د‬
‫فوتوسل ( در ا یی بطریو ) په جوړولو کې کار اخلي ‪ .‬سلینیم د سلفر په څیر ( ‪)+2 , +4 , +6‬‬
‫اکسیدیشني درجې لري ‪.‬‬

‫هغه عضوي مرکبونه دي ‪،‬‬ ‫)‪ ( Semicarbazone = (симикарбазон‬سیمي کاربازون ) ‪:‬‬

‫سیمي کاربازون د الډیهاید یا کیتون‬ ‫(‪ ) =C=N-NH- CO –NH2‬ګروپ لري ‪.‬‬ ‫چې د‬
‫اوسیمي کاربازید ( ‪ )H2N-NH-CO –NH2‬دتعامل څخه الس ته راځي ‪ .‬سیمي کاربازونونه‬
‫کرستلي مرکبونه اود ویلي کیدو نقطې یی لوړې دي ‪ .‬دالډیهاید او کیتون د مقداري شننې (‬
‫مقداري تحلیل ) لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Semiconductor=( полупроводники‬نیمه هادي ) ‪ :‬کوم مواد چې ازاد الکترونونه لري (‬

‫لکه فلزونه او ګرافیت ) او هم هغه مواد چې ازاد ایونونه لري ( لکه ویلي شوی الکترولیت یا د‬
‫الکترولیت محلول ) ‪ ،‬د دغسې موادو څخه د بریښنا جریان تیریږي اود بریښنا ( برې) هادي‬
‫موادو په نوم یادیږي ‪ .‬برعکس هغه مواد چې ازاد الکترونونه او یا ازاد ایونونه ‪ ،‬نلري (کو‬
‫والنسي مواد لکه الماس ‪ ،‬پالستیک ‪ ،‬ربړ ‪ ،‬او جامد ایوني مواد لکه مالګې اونور) دبرې عایق‬
‫مواد دي ‪ .‬دبرې هادي موادو برقي هدایت ډیر(‪ ) ~ 109‬زیمنس في متر ‪ ،‬او دبرې عایق موادو‬
‫برقي هدایت لږ ) ‪(~10-15Sm-1‬دی ‪ .‬هغه جامد کرستلي مواد چې برقي هدایت یی د دغو‬
‫قیمتونو تر منځ ( ‪ )105 -10-7Sm-1‬دی ‪ ،‬د نیمه هادي موادو په نوم یادیږي ‪ .‬اکثره شبه فلزات (‬
‫سلیکان ‪ ،‬جرمینیم ‪ ،‬سلینیم او توریم ) د نیمه هادي موادو په ډله کې راځي ‪ .‬دکرستلي موادو‬
‫برقي هدایت داسې تشریح کیږي ‪ ،‬چې ګویا همغسې چې په مالیکولونو کې د اتومي اربیټالونو‬
‫څخه مالیکولي اربیټالونه جوړیږي ‪ ،‬په کرستلونو کې د اتومي اربیټالونو څخه کرستلي ساحې‬
‫یا د کرستلي ساحو اربیټالونه ‪ ،‬چې ( ‪ )band‬هم ورته وایی جوړیږي ‪ .‬د مالیکولي اربیټالونو په‬
‫څیر د کرستلي ساحې اربیټال د کرستل د ټولواتو مونو تر منځ فضا کې خپریږي ‪ .‬ټول هغه‬
‫الکترونونه ‪ ،‬چې کیمیاوي اړیکې جوړوي په والنسي ساحه ( ‪ )valance band‬کې او هغه‬
‫الکترونونه چې په برقي هدایت کې برخه اخلي په ازاده یا د هدایت په ساحه (‪conduction band‬‬
‫) کې ځای نیسي ‪ .‬په ځینو کرستلونو کې ددغو دواړو ساحوترمنځ ممنوعه ساحه) ‪(band gap‬هم‬
‫وي ‪ ،‬چې پراخي یی په)‪ ) Δ E‬ښېي ‪.‬‬
 ‫‪457‬‬

‫په حقیقت کې د کرستل والنسي ساحه دهغه کرستل د اتومونو د والنسي اربیټالونو څخه جوړه‬
‫ده ‪ ،‬او په هغې کې والنسي الکترونونه ځای نیسي ‪ .‬که چیرې والنسي ساحه په الکترونو ډکه‬
‫وي ‪ ،‬یعنې په اتومي والنسي اربیټالونو کې دوه دوه الکترونونه ځای شوي وي ‪ .‬نو دلته دغه‬
‫الکتروني جوړې یو له بل څخه جال کول اود هدایت ساحې ته یی پورته کول ډیره انرژي غواړي ‪.‬‬
‫یعني په دغسې کرستلونو کې د والنسي اود هدایت ساحو تر منځ ممنوعه ساحه وجود لري ‪ .‬که د‬
‫ممنوعې ساحې انرژي له درې الکترون ولت څخه زیات (‪ ) ΔE > 3 ev‬وي ‪ ،‬نو دغسې کرستل د‬
‫برې عایق وي ‪ .‬مثال د الماس په کرستل کې د کاربن داتوم څلور ( ‪ )SP3‬والنسي اربیټالونه په اته‬
‫والنسي الکترونو ډک دي ‪ .‬دلته د ممنوعې ساحې انرژي زیاته ( ‪)ΔE=5,7 ev‬ده ‪،‬نو ځکه الماس‬
‫په عادي شرایطو کې د برې عایق دی ‪ .‬په ایوني کرستلو کې ممنوعه ساحه (‪ )Δ E =6 ev‬وي ‪ ،‬نو‬
‫ځکه ایوني کرستلونه هم برې نه تیروي ‪ .‬د نیمه هادي موادو په کرستلونو کې د ممنوعه ساحې‬
‫انرژي لږه ( ‪ )1 – 3 ev‬ده ‪ .‬پس که د د نیمه هادي موادو د تودوخې درجه لوړه شي ‪ ،‬دلته ډیر‬
‫شمیر الکترونونه دوالنسي ساحې څخه د هدایت ساحې ته پورته کیږي او په دې تر تیب د‬
‫تودوخې د درجې د لوړیدو سره د نیمه هادي موادو برقي هدایت لوړیږي ‪ (.‬ولې په فلزونو کې د‬
‫تودوخې د درجې د لوړیدو سره د فلز برقي هدایت کمیږي )‪ .‬که په والنسي ساحه کې نیمه ډک‬
‫اویا تش( خالي ) والنسي اربیټالونه وي یعنې والنسي الکترونونه د والنسي اربیټالونو د‬
‫ډکولو لپاره کافي نه وي ‪ ،‬لکه په ګرافیت کې چې د کاربن د اتومونو یو ( ‪ )SP3‬اربیټال نیمه ډک‬
‫او ازاد دی ‪ .‬یا دسودیم او مس په کرستلونو کې چې د ( ‪ )S‬اربیټال نیمه ډک ( یو الکترون لري )‬
‫دی ‪ ،‬یعنې دلته ازاد اربیټالونه شته ‪ ،‬نو په داسې کرستلونو کې په لږه انرژۍ الکترون د والنسي‬
‫ساحې څخه د هدایت ساحې ته پورته کیږي ‪ ،‬یعنې دلته ممنوعه ساحه اصال نه وي ‪ ،‬بلکې د‬
 ‫‪458‬‬

‫هدایت ساحه د والنسي ساحې د پاسه پرته اوشریکه پوله ورسره لري ‪ .‬دا ډول کرستلونه په‬
‫فلزونو کې لیدل کیږي ‪ .‬دغسې مواد برې ښه تیروي ‪ .‬د کومو فلزونو د کرستل د والنسي ساحې د‬
‫( ‪ )S‬په والنسي اربیټال کې چې دوه الکترونونه وي ‪ ،‬نو دلته د (‪ )S‬اربیټال د انرژۍ له لحاظه‬
‫نژدې خالي اربیټال سره ګډیږي او په دې ترتیب د دغه دوه الکترونو لپاره نور خالي اربیټالونه (‬
‫د هدایت ساحه ) رامنځ ته کیږي ‪ ،‬چې دغه الکترونونه په ډیره اسانۍ د هدایت دغسې ساحې ته‬
‫داخلیږي او په برقي هدایت کې برخه اخلي ‪ .‬په نیمه هادي موادو کې د بریښنا تیرونه ( برقي‬
‫هدایت ) ځانګړی ډول میخانیکیت لري ‪ .‬داکثره نیمه هادي موادو د کرستل په والنسي ساحه‬
‫کې اربیټالونه په الکتروني جوړو ډک وي ‪ .‬کله چې دغه مواد ګرمیږي ‪ ،‬نود الکتروني جوړې یو‬
‫الکترون د والنسي ساحې څخه د هدایت ساحې ته پورته کیږي او په والنسي ساحه کې ددغې‬
‫الکترون ځ ای دمثبت سوري په څیر تش ( خالي ) پاتې کیږي ‪ ،‬چې د دې مثبت سوري څنګ ته‬
‫الکترون دې خالي ( تش) مثبت سوري ته راځي او بیا دهغه ځای تش پاتې کیږي او په دې ترتیب‬
‫دغه لړۍ دوام کوي ‪ .‬نو کله چې د نیمه هادي کرستل ته تودوخه ورکول کیږي ‪ ،‬دوالنسي ساحې‬
‫الکترونونه د هدایت ساحې ته او له هغه ځایه د انود په لور جریان وي کوي او په والنسي ساحه‬
‫کې مثبت سوري د کتود په لور بې ځایه کیږي ‪ .‬یعنې په نیمه هادي موادو کې بریښنا هم د‬
‫الکترونو په واسطه او هم د مثبتو سوریو په واسطه انتقال مومي ( شکل وګورئ ) اوداچې د‬
‫تودوخې د درجې د لوړیدو سره ډیر الکترونونه د والنسي ساحې څخه د هدایت ساحې ته پرته‬
‫کیږي ‪ ،‬نو ځکه د نیمه هادي موادو برقي هدایت دتودوخې د درجې د لوړیدو سره لوړیږي ‪.‬‬

‫د برې نیمه هادموادو څخه د برې‬

‫د تیریدو میخانیکیت‬
 ‫‪459‬‬

‫)‪ ( Semi metal=(металлоиды‬نیمه فلز ) ‪ metaloid:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (semipermeable membrane=( полоприницаимый мембран‬نیمه قابل نفوذ پرده ) ‪:‬‬

‫هغه پرده ده چې واړه مالیکولونه ( لکه د محلل مالیکولونه ) ترې تیریدای شي او لوی‬
‫مایکولونه ( لکه د حل شوې مادې مالیکولونه ) ترې نشي تیریدای ‪.‬‬

‫‪ (semipolar bond‬نیمه قطبي اړیکه ) ‪ chemical bond:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (septivalent‬اوه والنسه ) ‪ :‬ذره ‪،‬چې والنس یی اوه وي ‪.‬‬

‫)‪ (serin(серин‬سیرین ) ‪ :‬یو امینو اسید دی چې د حیواناتو او نباتاتو د پروتین په جوړښت کې‬
‫شامل دی ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪ ( sexivalent , hexavalent‬شپږ والنسه ) ‪ :‬ذره ده چې والنس یی شپږ دی ‪.‬‬

‫)‪ (shel=(оболочка‬پوښ ‪ ،‬قشر ) ‪orbital:‬وګورۍ ‪.‬‬

‫)‪ ( short period (короткии период‬لنډ پیریود ‪ ،‬لنډه دوره ) ‪periodic tabele:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( siderite=( сидерит‬سید رایت ) ‪ :‬داوسپنې نصواري یا خړ شین بخن منرال)‪ ( Fe CO3‬دی ‪.‬‬

‫)‪ (Simens=( зименсь‬زیمنس ) ‪ :‬دبریښنا تیرونې ( برقي هدایت ) نړیوال واحد دی ‪.‬‬
‫( ‪)1S = 10-1Ω‬‬

‫) ‪ ( sigma bond= сегма связь (σ‬سګما اړیکه ) ‪ :‬کیمیاوي اړیکه وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪460‬‬

‫)‪ (sigma electrone=( сегма электрон‬سګما الکترون ) ‪ :‬الکترون په سګما اربیټال ( سګما‬
‫اړیکه ) کې ‪.‬‬

‫)‪ ( silane , sillicane=( силаны‬سیالن ) ‪:‬‬

‫‪0‬‬
‫الف‪ -‬بې رنګه غاز (‪ ) SiH4‬دی ‪ .‬په اوبو کې نه حلیږي ‪ .‬د ویلي کیدو نقطه یی ( ‪ )-185 C‬اود‬
‫جوش نقطه یی ( ‪ )-1120C‬ده ‪.‬‬
‫ب – ‪)sillicon hydrides = кремневодороды‬سلیکان هایدرایدونه (‪ ،‬چې عمومي فورمول‬
‫یی (‪ ) SinH2n+2‬دی ‪ .‬لکه سیالن ( ‪ )SiH4‬دای سیالن ( ‪ )Si2H6‬ترای سیالن ( ‪ )Si3H8‬اونور ‪.‬‬

‫)‪ ( Silica=( силика , двуокись кремния‬سلیکا ) ‪ Silicon(1V) oxide:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( sillca gel=( силикагель‬سلیکاګل ) ‪ :‬که د سودیم سلیکیټ په محلول کې د مالګې تیزاب‬
‫واچول شي ‪،‬نو د سلیکان تیزاب جوړیږي ‪ .‬که دغه تیزاب ته تودوخه ورکړل شي ‪ ،‬نو اوبه له السه‬
‫ورکوي اود سلیکان د تیزاب انهایدراید الس ته راځي ‪ ،‬کوم چې د وچولو وروسته په سلیکاګل‬
‫اوړي ‪.‬‬

‫سلیکاګل سورۍ سورۍ ماده ده ‪ ،‬چې د اوبو د بړاس ‪ ،‬الکولو ‪ ،‬اسیتون ‪ ،‬بنزول اود نورو‬
‫عضوي مایعاتو د بړاس د جذبولو او هم د غوړو‪ ،‬تیلو او کیروسین د صافولو لپاره کارول کیږي‬
‫‪.‬‬
‫‪ ( Silicane‬سلیکان ) ‪ :‬سیالن وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Silicate=( силикаты‬سلیکیټ ) ‪ :‬ټول هغه مرکبونه ‪،‬چې د سلیکون او اکسیجن څخه جوړ‬
‫دي او د سلیکیټ) ‪ ، )SiO3-2‬ارتو سلیکیټ (‪ ، )SiO4-4‬پایرو سلیکیټ‪ )Si2O7 ( -6‬په څیر منفي‬
‫ایون ولري د سلیکیټ په نوم یادیږي ‪ .‬لکه سودیم سلیکیټ ( ‪ ,)Na2SiO3‬زنک ارتو سلیکیټ (‬
‫‪ )Zn2SiO4‬او نور ‪.‬‬
 ‫‪461‬‬

‫)‪ ( Silicide=( силициды‬سلیکاید = سلیڅید ) ‪ :‬د یو فعال فلزي عنصر سره د سلیکون‬
‫مرکب د سلیکاید په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Silicon=(кремний)-Si‬سلیکون ) ‪ :‬شبه فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪ ، )۱٤‬اتومي کتله‬

‫یی(‪ ، )28,086‬نسبي کثافت یی (‪ ، )2,33‬د ویلي کیدو درجه یی (‪ ) 14100C‬اود جوش درجه یی‬
‫( ‪ )23550C‬ده ‪ .‬دځمکې د مخ په موادو کې یی وزني فیصدي ( ‪ )25 , 7%‬ده ‪ ،‬چې اکثره د‬
‫سلیکون ( ‪ )1V‬اکساید اونورو منرالونو په بڼه پیداکیږي ‪ .‬د سلیکون کیمیاوي فعالیت د کاربن‬
‫په پرتله لږ دی ‪ .‬سلیکون د تودوخې په لوړو درجو کې د اکسیجن سره تعامل کوي او هم په ویلي‬
‫شوې القلي کې حلیږي ‪ .‬سلیکون په ‪۱۷۸۷‬کې انتوني لوازیه پیژندلې دي ‪.‬‬

‫)‪ ( silicon carbide , carborrundum=(карборунд‬سلیکون کارباید ‪ ،‬کاربوروندوم ) ‪ :‬تور‬

‫جامد مرکب ( ‪ )SiC‬دی ‪ .‬په اوبو کې نه حلیږي ‪ ،‬خوپه ویلي شوې القلي کې حلیږي ‪ .‬نسبي کثافت‬
‫یی (‪ )3,212‬اود ویلي کیدو درجه یی (‪ ) 27000C‬ده ‪ .‬سلیکان کارباید په ډیر ګرم برقي تنور)‬
‫داش)کې د کاربن او سلیکان اکساید دتعامل څخه الس ته راځي ‪ .‬سلیکان کارباید ډیره سخته‬
‫ماده ده ‪ .‬دسوهانونو د جوړولو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( =silicon dioxide =( двуокись кремнии‬سلیکان ډای اکساید ) ‪ :‬سلیکان ( ‪)1V‬‬

‫اکساید وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ (silicones=( силиконы‬سلیکانونه ) ‪:‬پولیمیري مرکبونه دي ‪ ،‬چې د سلیکان د اتومو‬

‫داسې ځنځیر جوړوي په کوم کې چې یو تر منځ د اکسیجن اتومونه ځای شوي ‪ ،‬اود سلیکان د‬
‫اتوم سره عضوي ګروپ هم وصل وي ‪ .‬د سلیکان تیل ‪ ،‬موم او ربړ د تودوخې د درجې د تغیر ( ‪-‬‬
‫) ‪ )600C – ( 2000C‬او هم د کیمیاوي موادو په مقابل کې د کاربني موادو په پرتله لوړ‬
‫مقاومت لري ‪.‬‬

‫‪ (silicon hydride‬سلیکان هایدراید ) ‪ :‬سیالن وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (silicon(1V)oxide , silicon dioxide , silica=(силика‬سلیکان)‪ ) 1V‬اکساید ‪ ،‬سلیکان‬

‫ډای اکساید = سلیکا)‪ :‬سپینه یا بې رنګه جامده ماده ( ‪ )SiO2‬ده ‪ .‬په اوبو کې نه حلیږي ‪ .‬په‬
 ‫‪462‬‬

‫هایدروفلورک اسید او هم په قوي القلي کې حلیږي ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )17130C‬اود‬
‫جوش درجه یی ( ‪ )22300C‬ده ‪ .‬په طبیعت کې په مختلفو کرستلي ( رمبیک ‪ ،‬مکعبي اونورو )‬
‫بڼو پیدا کیږي ‪ .‬د کوارتز مختلف شکلونه ( الفا کوارتز ‪ ،‬بتا کوارتز) د ښیښو په جوړولو کې په‬
‫کاریږي ‪ .‬او هم د سلیکاجل په بڼه د وچونکې مادې په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Silver, Argentum) (серебро ) –( Ag‬نقره ) ‪ :‬سپین ځالنده فلزي انتقالي عنصر دی ‪.‬‬
‫اتومي نمبر یی( ‪ ، )47‬اتومي کتله یی( ‪ ، )107,87‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )10,5‬د ویلي کیدو درجه‬
‫یی( ‪ )961,930C‬اود جوش درجه یی(‪ ) 22120C‬ده ‪ .‬په طبیعت کې په ازاد ډول او هم د (‪ )Ag2S‬او‬
‫(‪ ) AgCl‬مرکبونو په په بڼه پیداکیږي ‪ .‬نقره کیمیاوي لږ فعال عنصر دی اود نجیبه ( کیمیاوي‬
‫ټنبلو) عناصرو په ډله کې راځي ‪ .‬د نقرې ( ‪ )+1‬ایوني مرکبونه او د نقرې (‪ )11‬کامپلکس‬
‫مرکبونه زیات دي ‪.‬‬

‫)‪ (silver(1)bromide=( бромид серебро(1‬سلور(‪ )1‬بروماید ) ‪ :‬زیړه جامده مالګه ( ‪)AgBr‬‬

‫ده ‪ .‬د ویلي کیدو نقطه یی( ‪ )4320C‬ده ‪ .‬په فوتو ګرافي کې کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (silver(1)chloride=( хлорид серебро (1‬سلور( ‪ )1‬کلوراید ) ‪ :‬سپینه جامده ماده (‬

‫‪ )AgCl‬ده ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )4550C‬اود جوش درجه یی (‪ )15500C‬ده ‪ .‬په امونیا کې‬
‫حلیږي ‪ ،‬خو په اوبو کې نه حلیږي ‪ .‬د فوتو ګرافۍ د املشنونو په جوړولو کې کارول کیږي ‪.‬‬

‫))‪ ( silver(1) iodide=( иодид серебро(1‬سلور ( ‪ )1‬ایوداید ) ‪ :‬زیړه جامده ماده ( ‪ )AgI‬ده ‪.‬‬
‫د ویلي کیدو درجه یی (‪ )5580C‬اود جوش درجه یی( ‪ )15060C‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪ ) 6,01‬دی‬
‫‪ .‬په امونیا کې نه حلیږي ‪.‬‬

‫‪ ( silver-mirror test‬د نقرې – آینې ټسټ ) ‪Tollens reagent :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (silver(1)nitrate=( нитрат серебро(1‬سلور(‪ )۱‬نایتریټ ) ‪ :‬بې رنګه جامده ماده (‬

‫‪ )AgNO3‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی(‪ ) 4,3‬اود ویلي کیدو درجه یی( ‪ )2120C‬ده ‪ .‬په اوبو حلیږي او په‬
‫تحلیلي کیمیا کې د کلوراید ‪ ،‬بروماید او ایوداید د ایونو دپېژندنې لپاره کارول کیږي ‪ .‬او هم‬
‫په فوتو ګرافۍ کې په کار راځي ‪.‬‬
 ‫‪463‬‬

‫)‪ ( silver(1)oxide=( окись серебро( 1‬سلور(‪ )۱‬اکساید ) ‪ :‬نصواري رنګه پوډر(‪) Ag2O‬‬
‫دي قوې قلوي اکساید او قوي اکسیدانت دی ‪ .‬په اوبو کې لږ حلیږي ‪ .‬د تودوخې په (‪) 3000C‬‬
‫کې تجزیه کیږي ‪.‬‬

‫(= ‪ (single bond‬یوه ستوې اړیکه ) ‪chemical bond :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( singlet‬سنګلت ) ‪ :‬داتوم داسې حالت دی چې د الکترونو دوه زاویه وې مومنتونه پکې یو بل‬
‫جبران ( کانسل ) اود سپین نتیجه صفر شي ‪ .‬د سنګلت حالت انرژي د ( ‪ )triplet‬حالت په پر تله‬
‫زیاته وي ‪.‬‬
‫‪ ( SI units‬د واحدونو بین المللي سستم ) ‪ :‬په اخر کې جدولونه وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Slaked lime‬کلسیم هایدرو اکساید ) ‪ calcium hydroxide:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪( Slurry‬سلوري ) ‪ :‬په یوه مای کې د یو جامد څخه جوړه خمیره ده‪.‬‬

‫‪ (Smectic‬سمکتک ) ‪ :‬مای کرستل وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Smelting=( плавления‬د ویلي کولو له الرې تصفیه کول) ‪ :‬د تودوخې په لوړه درجه کې په‬
‫یو مناسب تنور( دذوب کوره) کې د یو احیاګر ( لکه کاربن ) او یوځګ جوړونکې مادې ( لکه‬
‫دچونې تیګې ) په موجودیت د معدني موادو ویلي کول او په دې توګه د ناپاکۍ څخه د فلز‬
‫جالکول د سملټنګ د پروسې په نوم یادیږي ‪ .‬د اوسپنې معدني مواد په دې طریقه ویلي کیږي ‪.‬‬
‫اوسپنه چې درنه ده دځګ ( ناپاکۍ ) تل ته پریوزي او د ناپاکۍ څخه جال کیږي ‪.‬‬

‫‪ (Smoke‬لوګی ) ‪ :‬په غاز کې د جامد ذرو سوسپنشن دی ‪.‬‬

‫‪ (SN1 reaction‬نیکلو فیلي تعویضونه ) وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (SN2 reaction‬نیکلو فیلي تعویضونه ) وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪464‬‬

‫‪ ( Soap‬صابون ) ‪ :‬د غوړیو د تیزابو مالګې د صابون په نوم یادیږي ‪ .‬دغه مالګې د حیواناتو د‬
‫وازدې او یوې القلي ( لکه سودیم هاید روکساید ) یو ځای جوش کولو څخه الس ته راوړي ‪.‬‬
‫ددغه تعامل عمومي شکل الندې دی ‪.‬‬

‫(‪ ) R‬په پورتنۍ معادله کې د غوړیو د تیزابو اړوند رادیکال ښیي ‪.‬پوتاسیمي صابون د سودیمي‬
‫صابون په پرتله ډیر نرم ( مای ) وی ‪.‬‬

‫‪ (Soda‬سودا ) ‪ :‬سودیمي مرکبونه لکه کاستک سودا اود پریمنځلو سودا د سودا په نوم یادیږي‬
‫‪.‬‬

‫‪ (Soda ash‬سودا اش ) ‪ :‬بې اوبو سودیم کاربونیت ( ‪ )Na2CO3‬د سودا اش په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Soda lime‬سوډا الیم ) ‪ :‬د سودیم هایدرواکساید او کلسیم هایدروکساید ګډوله ( ‪NaOH +‬‬
‫‪ )Ca(OH)2‬د سوډاالیم په نوم یادیږي ‪ .‬له دغې ګډولې څخه په فابریکو کې د کاربنډای اکساید‬
‫او اوبو د جذبولو لپاره کار اخلي ‪.‬‬

‫‪ ( Sodamide‬سوډاماید ) ‪sodium amide :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Sodium , Natrium= (натрий ) – ( Na‬سودیم = ناتریم ) ‪ :‬نرم نقره یی رنګه فعال فلزي‬
‫عنصر دی ‪ .‬د دوره یی جدول په ( ‪ )1A‬نیم ګروپ کې ځای لري ‪ .‬اکسیدیشني درجه یی( ‪ )+1‬ده‬
‫‪.‬فعال احیاګر دی ‪ .‬د هوا د اکسیجن او هم د اوبو سره ډیر ژر تعامل کوي ‪ ،‬نو ځکه په بوتلونو کې‬
‫د تیلو الندې ساتل کیږي ‪ .‬اتومي نمبر یی( ‪ ، )11‬اتومي کتله یی( ‪ ، )22,9898‬د ویلي کیدو‬
‫درجه یی( ‪ )97,80C‬اود جوش درجه یی( ‪ )882 – 8890C‬ده ‪.‬‬

‫)‪ ( Sodium acetate=( ацетат натрий‬سودیم اسیتیت ) ‪ sodium ethanoate:‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪465‬‬

‫)‪ (Sodium aluminate=( алюминат натрий‬سودیم الومینیټ ) ‪ :‬سپینه جامده ماده‬

‫(‪ Na2Al2O4‬ی ا ‪ )NaAlO2‬ده ‪ .‬په اوبو کې حلیږي او قوي قلوي محلول جوړوي ‪ .‬د ویلي کیدو‬
‫درجه یی (‪ )18000C‬ده ‪ .‬اود ښیښې په جوړولو کې په کاریږي ‪.‬‬
‫)‪ ( Sodium amide , sodamide =( амид натрии‬سودیم اماید ‪ ،‬سوداماید ) ‪ :‬سپین‬
‫کرستلي پوډر)‪ ( NaNH2‬دي ‪ .‬په اوبو کې تجزیه کیږي ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی (‪ )2100C‬اود‬
‫جوش درجه یی(‪ ) 4000C‬ده ‪ .‬که د تودو خي په ( ‪ )3500C‬کې فلزي سودیم د وچ امونیاغاز په‬
‫جریان کې کیښودل شي ‪ ،‬نو سودیم اماید ترې الس ته راځي ‪ .‬د ګرم ( قوغ) کاربن سره سودیم‬
‫سیاناید اود ( ‪ )N2O‬سره سودیم ازید ( سودیم ازاید ) جوړوي ‪.‬‬

‫)‪ (Sodium azide=(азид натрий‬سودیم ازاید= سودیم ازید ) ‪ :‬سپینه یا بې رنګه کرستلي‬
‫جامده ماده ( ‪ )NaN3‬ده ‪ .‬په اوبو کې ډیره اوپه الکولو کې لږه حلیږي ‪ .‬د ګرمولو په نتیجه کې‬
‫تجزیه کیږي ‪ .‬د ګرم سودیم امید او نایتروجن( ‪ )1‬اکساید د تعامل په نتیجه کې الس ته راځي ‪ .‬د‬
‫عضوي تعامل ګر په توګه اوهم د چاودیدونکو موادو په جوړولو کې کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Sodium benzenecarboxylate , sodium benzoate=(бензоат натрий‬سودیم بنزین‬

‫کاربوکسایلیټ ‪ ،‬سودیم بنزوئیټ ) ‪ :‬سپین یا بې رنګه امورپ پوډر (‪ ) C6H5COONa‬دي ‪ .‬په‬
‫اوبو کې ښه او په الکولو کې لږ حلیږي ‪ .‬د بنزوئیک اسید او سودیم هایدروکساید د تعامل څخه‬
‫الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪C6H5- COOH + NaOH → C6H5-COONa + H2O‬‬

‫پخوا د انتي سپتیک مادې په توګه کاریده او نن د غذایی موادو د ساتنې لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ (Sodium benzoate‬سودیم بنزوئیټ ) ‪ Sodium benzene carboxylate:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Sodium bicarbonate=( бикарбонат натрий‬سودیم بي کاربونیټ = سودیم بي‬

‫کاربونات ) ‪ sodium hydrogen carbonate:‬وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪466‬‬

‫)‪ ( Sodium bisulphate=( бисульфат натрий‬سودیم بي سلفیټ = سودیم بي سلفات ) ‪:‬‬

‫‪sodium hydrogen sulphate‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Sodium bromide=( бромид натрий‬سودیم بروماید= سودیم برو مید ) ‪ :‬سپینه‬
‫کرستلي ماده ( ‪ )NaBr‬ده ‪ .‬په تحلیلي کیمیا او فوتو ګرافۍ کې په کاریږي‪.‬‬

‫)‪ ( Sodium carbonate=( карбонат натрий‬سودیم کاربونیټ = سودیم کاربونات ) ‪ :‬بې‬

‫اوبو سودیم کاربونیټ ( سوډا اش ‪ ،‬شال سوډا ) سپین پودر دي ‪ .‬مونو هایدریت ( ‪Na2CO3 .‬‬
‫‪ ) H2O‬یی سپین کرستلي مواد دي ‪ ،‬چې په اوبو کې حل او په الکولو کې نه حلیږي ‪ .‬د تودوخې‬
‫په ( ‪ )1090C‬کې اوبه له السه ورکوي او په (‪ ) 8510C‬کې ویلي کیږي ‪ .‬دیکا هایدریت ( ‪Na2CO3‬‬
‫‪ ). 10H2O‬یی ‪ ،‬چې د واشنګ سوډا په نوم یادیږي ‪ ،‬نیمه شفافه جامده کرستلي ماده ده ‪ ،‬چې د‬
‫تودوخې په ( ‪ )32 – 340C‬کې کرستلي اوبه له السه ورکوي او په مونو هایدریت ( د ویلي کیدو‬
‫درجه یی ‪ ) 8510C‬اوړي ‪.‬‬

‫)‪ ( Sodium chlorate (V)=( хлорат натрий( V‬سودیم کلوریټ(‪ : ) V‬سپینه کرستلي جامده‬
‫ماده ( ‪ )NaClO3‬ده ‪ .‬په اوبو او ایتانول کې حلیږي ‪ .‬په ( ‪ )2500C‬کې ویلي کیږي ‪ .‬او له دې درجې‬
‫پورته تجزیه کیږي ‪ .‬د ګوګړو او چاودیدونکو موادو په جوړولو کې په کلریږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Sodium chloride=( хлорид натрий‬سودیم کلوراید= سودیم کلورید ) ‪ :‬بې رنګه جامده‬
‫کرستلي ماده ( ‪ )NaCl‬ده ‪ .‬په اوبو کې حل اوپه الکولو کې لږه حلیږي ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪) 2,17‬‬
‫‪ ،‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )8010C‬اود جوش درجه یی (‪ ) 14130C‬ده ‪ .‬په خوراکي شیانو او په‬
‫بیلوژیکي سستمونو کې د الکترولیتي بیالنس په ساتلو کې مهم رول لري ‪.‬‬

‫)‪ ( Sodium cyanide =( цианид натрий‬سودیم سیاناید= سودیم سیانید ) ‪ :‬بې رنګه یا‬
‫سپینه کرستلي جامده ماده (‪ )NaCN‬ده ‪ .‬په اوبو او مای امونیا کې حلیږي ‪ .‬د ویلي کیدو درجه‬
‫یی ( ‪ )5640C‬اود جوش درجه یی (‪ ) 14960C‬ده ‪ .‬قوي زهر دي ‪ .‬د وینې د هوموګلوبین د اوسپنې‬
‫سره تعامل کوي ‪ .‬دلته اوسپنه دوینې څخه جال او په پایله کې وینه انساجو ته اکسیجن نشي‬
‫رسوالی ‪ ،‬چې له دې امله ژوندی شی مري ‪.‬‬
 ‫‪467‬‬

‫)‪ (Sodium dichromate=( дихромат натрий‬سودیم ډای کرومیټ = سودیم دای کرومات )‬
‫‪ :‬سره جامده ماده ( ‪ )Na2Cr2O7 . 2H2O‬ده ‪ .‬په اوبو کې حل اوپه ایتانول کې نه حلیږي ‪ .‬د‬
‫(‪ )1000C‬څخه پورته کرستلي اوبه له السه ورکوي ‪ ،‬او له ( ‪ )4000C‬پورته تجزیه کیږي ‪ .‬په‬
‫عضوي او تحلیلي کیمیا کې د اکسیدانت په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Sodium dihydrogen ortho phosphate‬سودیم ډای هایدروجن ارتو فاسفیټ ) ‪sodium :‬‬
‫)‪ dihydrogenphosphate(V‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪, sodium dihydrogenorthophosphate‬‬

‫)‪ ( Sodium dihydrogenphosphate(V‬سودیم ډای هایدروجن ارتو فاسفیټ (‪ : ) V‬بې رنګه‬
‫جامده کرستلي ماده ( ‪ )NaH2PO4‬ده ‪ .‬په اوبو کې حل اوپه الکولو کې نه حلیږي ‪ .‬ډای هایدریټ‬
‫یی د تودوخې په ( ‪ )600C‬یو مالیکول کرستلي اوبه له السه ورکوي او دویم مالیکول یی په (‬
‫‪ )1000C‬کې جال کیږي ‪ .‬او په ( ‪ )2040C‬کې تجزیه کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Sodium dioxide=( двуокись натрий‬سودیم ډای اکساید ) ‪sodium superoxide:‬‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Sodium ethanoate , sodium acetate=( этаноат натрий‬سودیم ایتانوئیت ‪ ،‬سودیم‬

‫اسیتیت ) ‪ :‬بې رنګه جامده کرستلي ماده ( ‪ )CH3COONa‬ده د ویلي کیدو درجه یی ( ‪)3240C‬‬
‫ده ‪ .‬په البراتوار کې د بفر محلول د جوړولو لپاره ‪ ،‬په صابون جوړولو او فوتو ګرافۍ کې هم‬
‫کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Sodiumfloride=( фторид натрий‬سودیم فلورایډ ) ‪ :‬جامده کرستلي ماده ( ‪ )NaF‬ده ‪ .‬په‬
‫اوبو کې ډیره او په ایتانول کې لږه حلیږي ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )9930C‬اود جوش درجه یی‬
‫(‪ ) 16950C‬ده ‪ .‬قوي زهر دي ‪ .‬ډیر رقیق ( یوه برخه په یو میلون برخو کې ) محلول یی د اوبو د‬
‫فلورینیشن لپاره ( چې د غاښونو په مینا کې د ( ‪ )-OH‬ګروپ په ( ‪ )F‬تعویض کړي )‬
‫استعمالیږي ‪.‬‬
 ‫‪468‬‬

‫)‪ ( Sodium formate=( формиат натрий‬سودیم فورمیټ ) ‪ sodium methanoate:‬وګورئ‬

‫‪.‬‬

‫)‪ ( Sodium hexafluoraluminate=( гекзафторо алюминат натрий‬سودیم هکذا فلورو‬

‫الومینیټ ) ‪ :‬جامده کرستلي ( مونو کلینیک)ماده ( ‪ )Na3AlF6‬ده ‪ .‬په اوبو کې لږه حلیږي ‪ .‬نسبي‬
‫کثافت یی ( ‪ ، )2,9‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )10000C‬ده ‪ .‬د تودوخې په ( ‪ )5800C‬کې په مکعبي‬
‫شکله کرستل اوړي ‪ .‬د مینا ( غوړ ځالنده رنګ ) او ښیښې جوړولو په صنعت کې کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Sodium hydride=( гидрид натрий‬سودیم هاید راید ) ‪ :‬سپینه ‪ ،‬جامده کرستلي ماده‬
‫(‪ ) NaH‬ده ‪ .‬د تودوخې د( ‪ )3000C‬پورته په تجزیه کیدو پیل کوي او په ( ‪ )8000C‬کې ټوله‬
‫تجزیه کیږي ‪ .‬د اوبو سره تعامل کوي سودیم هایدروکساید او هاید روجن جوړوي ‪ .‬د هالوجنونو‬
‫سره هالیدونه جوړوي ‪ ،‬او د تودوخې په (‪ )2300C‬کې په هوا کې په خپل سر اور اخلي ‪ .‬سودیم‬
‫هایدراید قوي احیا ګره ماده ده ‪.‬‬

‫)‪sodium bicarbonate=( бикарбонат натрий‬‬

‫‪ ( Sodium hydrogencarbonate ,‬سودیم هایدروجن کاربونیټ ‪ ،‬سودیم بي کاربونیټ )‬
‫‪:‬سپینه جامده کرستلي ماده (‪ ) NaHCO3‬ده ‪ .‬په اوبو کې ډیره او په ایتانول کې لږه حلیږي ‪ .‬د‬
‫تودوخې د (‪ ) 2700C‬څخه پورته تجزیه او کاربندای اکساید ورڅخه جال کیږي ‪ .‬بیکنګ پودر‬
‫ورڅخه جوړوي اود بیکنګ سوډا په نوم هم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Sodium hydrogensulphate , sodiumbisulphate=( бисульфат натрий‬سودیم‬

‫هایدروجن سلفیټ ‪ ،‬سودیم بي سلفیټ ) ‪:‬بې رنګه جامده ماده( ‪ )NaHSO4‬ده ‪ .‬بې کرستلي اوبو‬
‫او هم د مونو هایدریت په بڼو پیداکیږي ‪ .‬دواړه بڼې یی په اوبوکې ښېي حلیږي او محلول یی‬
‫تیزابي وي ‪ .‬اوپه ایتانول کې لږ حلیږي ‪ .‬که محلول یی ډیر ګرم شي ‪ ،‬نو تجزیه کیږي او سلفر ترای‬
‫اکساید ورڅخه ازادیږي ‪.‬‬

‫→ ‪4 NaHSO4 -2 H2O‬‬ ‫‪Na2S2O7 + SO3 ↑ + Na2SO4‬‬

‫سودیم بي سلفیټ په کاغذ جوړولو ‪ ،‬ښیښه جوړولو او نخ تیارولو کې په کاریږي ‪.‬‬

 ‫‪469‬‬

‫)‪ ( Sodium hydrogensulphite , sodiumbisulphite=( бисульфит натрий‬سودیم‬

‫هایدروجن سلفایټ ‪ ،‬سودیم بي سلفایټ = بي سلفیټ سودیم ) ‪ :‬سپینه جامده ماده ( ‪)NaHSO3‬‬
‫ده په اوبو کې ډیره حل ( محلول یی زیړ رنګ لري) او په ایتانول کې لږه حلیږي ‪.‬د تودوخې‬
‫ورکولو په پایله کې تجزیه کیږي او سودیم سلفیټ ‪ ،‬سلفر ډای اکساید او سلفر ورڅخه جال‬
‫کیږي ‪ .‬د انتي سپتیک او سپینونکې مادې په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Sodium hydroxide , casticsoda=( гидро окись натрий‬سودیم هایدرواکساید ‪،‬‬

‫کاستک سوډا ) ‪ :‬ر ه ‪،‬سپینه اوبه جذبونکې ماده ( ‪ )NaOH‬ده ‪ .‬په اوبو او ایتانول کې حل او په‬
‫ایترو کې نه حلیږي ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )3180C‬اود جوش درجه یی ( ‪ )13900C‬ده ‪1 , 2 , .‬‬
‫‪ 3 , 4 , 5‬او ان ( ‪ )7‬مالیکوله کرستلي اوبه لري ‪ .‬د اوبو محلول یی شدیده مخرشه ماده ده ‪ .‬په‬
‫تیره بیا سترګو ته سخت خطر پیښوي ‪ .‬دصابون جوړولو او کاغذ جوړولو په صنعت کې کارول‬
‫کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Sodium iodide=( иодид натрий‬سودیم ایوداید= سودیم ایودید ) ‪ :‬سپینه جامده‬
‫کرستلي ماده ( ‪ )NaI‬ده ‪ .‬په اوبو کې ډیره اوپه ایتانول کې لږه حلیږي بې اوبو او هم د ډای‬
‫هایدریټ په بڼو پیداکیږي ‪ .‬د تایراید د غدې په تداوۍ او هم په په فوتو ګرافۍ کې کارول کیږي‬
‫‪.‬‬

‫)‪ (Sodium methanoate , sodium formate= ( метаноат натрий‬سودیم متانوئیټ ‪،‬‬

‫سودیم فور میټ ) ‪ :‬بې رنګه جامده اوبه جذبونکې ماده ( ‪ )HCOONa‬ده‪ .‬په اوبو کې ډیره او په‬
‫ایتانول کې لږه حلیږي ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )2530C‬ده او له دې درجې پورته تجزیه کیږي ‪ .‬د‬
‫اکزالک اسید ( ایتان ډای اوایک اسید ) د الس ته راوړلو لپاره اوهم په البراتوار کې د کاربن‬
‫مونو اکساید د السته راوړلو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Sodium monoxide=( моно окись натрий‬سودیم مونو اکساید ) ‪ :‬خړه یا سپین رنګه‬
‫جامده ماده ( ‪ )Na2O‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ )2,27‬او په ( ‪ )12750C‬کې تصعید کیږي ‪ .‬په لږ‬
 ‫‪470‬‬

‫اکسیجن کې د سودیم د اکسیدیشن څخه الس ته راځي ‪ .‬داوبو سره تعامل کوي او سودیم‬
‫هایدرواکساید جوړوي ‪.‬‬

‫)‪ (Sodium nitrate , chile salpetre=( нитрат натрий‬سودیم نایتریت ‪ ،‬چیلي سالپیتر ‪ ،‬د‬
‫چیلي ښوره ) ‪ :‬سپینه جامده ماده ( ‪ )NaNO3‬ده ‪ .‬په اوبو او ایتانول کې حلیږي ‪ .‬نسبي کثافت یی‬
‫(‪ ، ) 2,261‬د ویلي کیدو درجه یی (‪ ) 3060C‬ده ‪ .‬د تودوخې په ( ‪ )3800C‬تجزیه کیږي ‪ .‬د سودیم‬
‫هایدرواکساید یا سودیم کاربونیټ سره د نایترک اسید د تعامل څخه الس ته راځي ‪ .‬د نایتریتي‬
‫سرو په جوړولو کې کارو ل کیږي‪.‬‬

‫)‪ (Sodium nitrite= ( нитрит натрий‬سودیم نایترایت ) ‪ :‬سپینه اوبه جذبونکې او په خپل‬
‫سر اوبه کیدونکې جامده ماده ( ‪ )NaNO2‬ده ‪ .‬په ایتانول او ایتر کې لږه حلیږي ‪ .‬د تودوخې په (‬
‫‪ )2710C‬کې ویلي کیږي ‪ .‬اود (‪ )3200C‬څخه پورته تودوخه کې تجزیه کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Sodium orthophosphate=( ортофосьфат натрий‬سودیم ارتو فاسفیټ ) ‪trisodium :‬‬

‫)‪phosphate(V‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Sodium peroxide =( перекись натрий‬سودیم پر اکساید ) ‪ :‬سپین بخنه ( چې ګرمه وي‬
‫زیړه ) جامده ماده ( ‪ )Na2O2‬ده ‪ .‬په سړو اوبو کې حل او په ګرمو اوبو او الکولو کې تجزیه کیږي‬
‫‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ )2,80‬او په (‪ ) 4600C‬کې تجزیه کیږي ‪ .‬د سړو اوبو څخه د کرستل کیدو پر‬
‫مهال د اکتا هایدریت ( هکذاګونال ) کرستلونه یی جوړ او رسوب کوي ‪.‬د سودیم فلز په کافي‬
‫زیات اکسیجن کې د سوزیدو پر وخت سودیم پراکساید جوړوي ‪ .‬سودیم پراکساید په عادي‬
‫تودو خه کې د اوبو سره تعامل کوي ‪ ،‬هایدروجن پراکساید او سودیم هایدرواکساید جوړوي‬
‫‪ .‬سودیم پراکساید قوي اکسیدانت دی ‪ .‬دتودوخې په ( ‪ )3000C‬کې د کاربن سره تعامل کوي او‬
‫کاربونیټ جوړوي ‪ ,‬دنایتروجن(‪ ) 11‬اکساید سره تعامل کوي او نایتریټ ورکوي ‪ .‬سودیم پر‬
‫اکساید د سپینونکې مادې په توګه او هم د غوړیو او تیلو د صافولو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬
 ‫‪471‬‬

‫‪ (Sodium sesquicarbonate‬سودیم سیسکوی کاربونیټ ) ‪ :‬هایدریت شوې دوګونه مالګه (‬

‫‪ )Na2CO3 . NaHCO3 . 2H2O‬ده‪ .‬په اوبو کې حلیږي اود محلول قلویت یی د سودیم‬
‫کاربونیت په پرتله لږ دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Sodium sulphate=( сульфат натрий‬سودیم سلفیټ = سودیم سلفات ) ‪ :‬سپینه جامده‬
‫کرستلي ماده ( ‪ )Na2SO4‬ده ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )8880C‬ده ‪ .‬دامالګه لس مالیکوله ‪ ،‬اوه‬
‫مالیکوله ‪ ،‬دوه مالکوله او نور ( کرستلي اوبه لري ‪ .‬دغه ټول ډولونه یی په اوبو کې حل او خنثی‬
‫محلولونه جوړوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Sodium sulphide=( сульфид натрий‬سودیم سلفاید = سودیم سلفید ) ‪ :‬زیړه ‪،‬‬
‫سوربخنه جامده ماده (‪ ) Na2S‬ده ‪ .‬دتودوخې په لوړو درجو کې د کاربن په واسطه د سودیم‬
‫سلفیت د احیا څخه الس ته راځي ‪ ،‬چې د پولي سلفایدونو ترکیبونه ( ‪Na2S3 , Na2S2 ,‬‬
‫‪ )Na2S4‬هم ورسه وي ‪ ،‬کوم چې مختلف رنګونه لري ‪ .‬سودیم سلفاید اوبه جذبونکې ماده ده ‪ .‬په‬
‫اوبو کې ډیره او په الکولو کې لږه حلیږي ‪ .‬په رنګ جوړولو او هم د احیاګر په توګه د فلزونو په‬
‫السته راوړلو ( متالورجي ) کې په کاریږي ‪ .‬دا ماده د وجود د پوستکي خارښت منځ ته راوړي ‪.‬‬

‫)‪ (Sodium sulphite=( сульфит натрий‬سودیم سلفایټ = سلفیټ د سودیم ) ‪ :‬سپینه جامده‬
‫ماده ( ‪ )Na2SO3‬ده ‪ .‬په اوبوکې حلیږي ‪ .‬د ټوکرانو او کاغذ جوړولو په فابریکوکې د سپینونکې‬
‫مادې په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Sodium superoxide , sodium dioxide=( двуокись натрий‬سودیم سوپر اکساید ‪،‬‬
‫سودیم ډاي اکساید ) ‪ :‬سپینه زیړبخنه جامده ماده ( ‪ )NaO2‬ده ‪ .‬د سودیم پراکساید او اکسیجن‬
‫( د اکسیجن کافي مقدار اود تودوخې په لوړه درجه کې ) د تعامل څخه الس ته راځي ‪ .‬د اوبو‬
‫سره تعامل کوي هایدروجن پراکساید او اکسیجن جوړوي‬

‫)‪ ( Sodium thiosulphate , hypo=( тиосульфат натрий‬سودیم تیو سلفیټ ‪ ،‬هایپو ) ‪:‬‬
‫سپینه جامده ماده ( ‪ )Na2S2O3‬ده ‪ .‬په اوبو کې حل او په ایتانول کې نه حلیږي ‪.‬پنټا هایدریټ‬
‫یی مونو کلینیک کرستلونه لري ‪ ،‬چې نسبي کثافت یی (‪ )1,73‬اود ویلي کیدو درجه یی (‬
 ‫‪472‬‬

‫‪ )420C‬ده ‪ .‬اود تودوخې په (‪ ) 1000C‬کې کرستلي اوبه له السه ورکوي ‪ .‬سودیم تیوسلفیټ په‬
‫فوتو ګرافۍ او تحلیلي کیمیا کې په کاریږي ‪.‬‬

‫‪ (Soft soap‬نرم صابون ) ‪ :‬صابون وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Soft water‬نرمې اوبه ) ‪ hardness of water:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Sol=( зол‬سول یا زول ) ‪ :‬کالوئیدي سستم دی ‪ ،‬چې د جامدې مادې کوچنۍ ذرې په یو مای‬
‫چاپیریال کې خپرې شوې وي ‪.‬‬

‫‪ ( Solder‬سولډر ) ‪ :‬یو الیاژ دی چې د فلزونو د مخونو یو بل سره د نښلولو لپاره کارول کیږي ‪ .‬د‬
‫قلعي –سرب سولډر نرم دی اود تودوخې په (‪ ) 200 – 3000C‬درجوکې ویلي کیږي ‪ .‬د مس –‬
‫جست سولډر سخت دی اود تودوخې په ( ‪ )8000C‬کې ویلي کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Solid‬جامد ) ‪ :‬د مادې داسې حالت دی ‪ ،‬چې د هغې د ذراتو( اتومونو ‪ ،‬ایونونو ‪ ،‬مالیکولونو‬
‫) ترمنځ د متقابل جذب د شدت له امله د هغې په جوړښت کې درې بعده نظم وجود لري ‪( .‬‬
‫کرستلونه او امورپ مواد وګورئ ) ‪.‬‬

‫)‪ (Solid solution=( твердые расворы‬جامد محلول ) ‪ :‬د دوه یا څو کمپوننتونو څخه جوړ‬
‫متغیر ترکیب لرونکې متجانس جامد مواد ( کرستلي یا امورپ ) د جامد محلول په نوم یا دیږي ‪.‬‬
‫د یوبل تعریف له مخې د دوه یا څو کمپوننتونو څخه جوړ داسې کرستل ‪ ،‬په کوم کې چې د یوې‬
‫مادې په نارمله کرستلي جالۍ کې ددې مادې د یو شمیر ذرو ( اتومونو ‪ ،‬ایونونو ‪ ،‬مالیکولونو‬
‫) پر ځای د بلې مادې ذرو ( اتومونو ‪ ،‬ایونونو ‪ ،‬مالیکولونو ) ځای نیولی وي د جامد محلول په‬
‫نوم یادیږي ‪ .‬چې ددې تعریف پر اساس ایزومورپ مواد لکه طال او پالتین په خپل منځ کې جامد‬
‫محلول جوړوالی شي ‪ .‬ښیښه هم ( چې د غیر فلزي موادو څخه جوړه امورپ ماده ده ) جامد‬
‫محلول حسابیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Solubility=( расворимость‬حل کیدنه = انحاللیت ) ‪ :‬په مشبوک محلول کې د حل شوې‬

‫مادې مقدار ( غلظت) په دغه محلول کې د حل شوې مادې انحاللیت یا د حل کیدو قابلیت ښېي‬
 ‫‪473‬‬

‫‪ .‬په ( ‪ )100‬ګرامه محلول کې د حل شوې مادې اندازه ( د ګرامونو شمیر ) د وزني فیصدي په نوم‬
‫او په ( ‪ )100‬ملي لیتره محلول کې د حل شوې مادې اندازه ( د ملي لیترونو شمیر ) د حل شوې‬
‫مادې د حجمي فیصدي په نوم یادیږي ‪ .‬په (‪ )1000‬ګرامه محلل کې د حل شوې مادې د مولونو‬
‫شمیر دمحلول د مواللټي غلظت په نوم او په ( ‪ )۱۰۰۰‬ملي لیتره محلول کې د حل شوې مادې د‬
‫مولونو شمیر د محلول مولري غلظت او همدا رنګه په ( ‪ )۱۰۰۰‬ملي لیتره محلول کې د حل شوې‬
‫مادې د معادل ګرامونو شمیر د محلول د نارملتي غلظت په نوم یادیږي ‪ .‬په مایعاتو کې د‬
‫جامداتو انحاللیت د تودوخې د درجې د لوړیدو سره لوړیږي او برعکس د غازونو انحاللیت د‬
‫تودوخې د درجې د لوړیدو سره ( ‪ )P=const‬کمیږي ‪ ،‬مګر د فشار د لوړیدو سره ( ‪ )t=const‬په‬
‫مای محلول کې د غازونو انحاللیت زیاتیږي ( ‪)henry’s law‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Solubility product=( произведения расворимость‬د انحاللیت دضرب حاصل ) ‪ :‬په‬

‫مشبوک محلول کې د حل شوې مادې د ایونونو د غلظتونو د ضرب حاصل د انحاللیت د ضرب‬
‫حاصل نومیږي او په ( ‪ )Ks‬ښودل کیږي ‪ .‬د بیلګې په توګه د )‪ AxBy(s‬الکترولیت لپاره لیکو ‪:‬‬

‫)‪AxBy(s‬‬ ‫↔‬ ‫‪xA- + yB+‬‬

‫‪Ks = [ A-]x [ B+ ]y‬‬

‫پورتنۍ افاده یواځې د کم حل کیدونکو مالګو لپاره د تطبیق وړ ده ‪ .‬د کم حل کیدونکو مالګو د‬
‫( ‪ )Ks‬قیمت د تودوخې په ټاکلې درجه کې ثابت او ټاکلی قیمت لري ‪ ،‬چې په جدولونو کې‬
‫ورکول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Solute=( расворенная вещесво‬حل شوې ماده ) ‪ :‬هغه ماده ده چې په یو محلل کې حل او‬
‫محلول جوړ کړي‬

‫)‪ (Solution=( раствор‬محلول ) ‪ :‬د دوه یا څو موادو یو فازه ( متجانس) سستم چې ترکیب‬
‫یی په ټاکلي واټن کې تغیر کوالی شي د محلول په نوم یادیږي ‪ .‬د محلول هغه جز چې فازي حالت‬
‫یی د محلول د فازي حالت څخه توپیر لري د حل شوې مادې ( ‪ )solute‬په نوم او هغه جز چې فازي‬
‫حالت یی د محلول د فازي حالت سره یوشی وي د محلل په نوم یادیږي ‪ .‬د بورې په شربت کې بوره‬
 ‫‪474‬‬

‫حل شوې ماده او اوبه محلل دی ‪ .‬که د محلل او حل شوې مادې فازي حالت یوشی ( د محلول په‬
‫څیر ) وي ‪ ،‬لکه د اوبو او الکولو محلول ‪ ،‬دلته د محلول هغه جز چې مقدار یی زیات وي محلل‬
‫او هغه بل جز چې مقدار یی کم وي د حل شوې مادې په نوم یادیږي ‪ .‬دمحلول د جوړیدو په جریان‬
‫کې د محلل او حل شوې مادې داخلي جوړښتونه تغیر کوي اود دواړو مادو د ذرو ترمنځ نوې‬
‫اړیکي جوړیږي ‪ ) salvation( .‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Solvay process , ammonia-soda process‬د سالوې پروسه ‪ ،‬د امونیا ‪ -‬سوډاپروسه ) ‪:‬‬
‫دکلسیم کاربونیټ او سودیم کلوراید څخه د سودیم کاربونیټ د الس ته راوړلو صنعتي طریقه‬
‫ده ‪ .‬دلته لمړی کلسیم کاربونیټ ته حرارت ورکوي ‪ ،‬چې له دې څخه کلسیم اکساید او کاربن‬
‫ډای اکساید الس ته راځي ‪ .‬الس ته راغلی د کاربنډای اکساید غاز په امونیاکې د سودیم‬
‫کلوراید محلول ته ورځي او په پایله کې سودیم هایدروجن کاربونیت جوړیږي ‪.‬‬

‫)‪H2O + CO2(g) + NaCl(aq) + NH3(aq) → NaHCO3↓ + NH4Cl(aq‬‬

‫بیا سودیم هایدروجن کاربونیت ته حرارت ورکوي چې سودیم کاربونیټ او کاربنډای اکساید‬
‫الس ته راځي ‪.‬وروسته د لمړۍ مرحلې څخه الس ته راغلي کلسیم اکساید سره امونیم کلوراید‬
‫ته حرارت ورکوي او امونیا بیرته الس ته راوړي ‪.‬‬

‫)‪ ( Solvation=(сольватация‬سالویشن = سلواتیشن ) ‪ :‬د محلل د مالیکولونو او د حل شوې‬

‫مادې د ایونو تر منځ یو پر بل اغیز ( یود بل سره تړاو ) د سالویشن عملیه بلل کیږي او که محلل‬
‫اوبه وي ‪،‬نو بیا دغه پدیده د هایدریشن په نوم یادیږي ‪ .‬مثال که د خوړلو مالګه (‪ )NaCl‬په اوبو‬
‫کې ولویږي ‪ ،‬نو د اوبو د قطبي مالیکولو اود مالګې د کرستل د ایونو تر منځ د متقابل‬
‫الکتروستا تیکي تاثیراتو له امله د مالګې ایونونه یو له بله جال او هر ایون د اوبو د مالیکولونو‬
‫په منځ کې احاطه کیږي ‪ ،‬چې دغه عملیه د هایدریشن په نوم یادیږي ‪ .‬په ډیرو حاالتو کې لکه د‬
‫انتقالي عناصرو د ایونو او اوبو د مالیکولونو تر منځ کواردنیت کو والنسي اړیکې او‬
‫کامپلکس ایونونه لکه ‪ ]Cu(H2O)[+‬جوړیږي ‪.‬‬
 ‫‪475‬‬

‫هغه ماده چې نور مواد پکې حلیږي او محلول‬ ‫)‪ (Solvent=( растворитель‬محلل ) ‪:‬‬
‫جوړوالی شي د محلل په نوم یادیږي ‪ .‬په قطبي محللونو ( چې دایمي دایپول مومنټ لري اود‬
‫دای الکتریک د ثابت قیمت یی لوړ دی لکه اوبه او مای امونیا ) کې ایوني او قطبي کو‬
‫والنسي مرکبونه ښه حلیږي ‪.‬غیرقطبي محللونه ( کاربن ټټراکلوراید ‪ ،‬بنزین او نور ) چې دایمي‬
‫ډایپول مومنټ نه لري ایوني او قطبي کووالنسي مرکبونه پکې ښه نه حلیږي ‪ ،‬مګر غیر قطبي‬
‫مواد لکه غوړجن خیری اونور پکې ښه حلیږي ‪ .‬د ځینو ځانګړتیاو له مخې محللونه په الندې‬
‫ډول په ګروپونو ویشي ‪:‬‬
‫اول – د پروتون ورکولو او اخستلو له مخې محللونه په الندې دوه ګروپونو ‪amphiprotic‬‬
‫‪ salvent‬او ‪ aprotic salvent‬ویشي ‪ .‬امفیپروتیک محللونه په خپله ایونایز کیږي اود پروتون‬
‫دونر یا اکسپتر ( پروتون ورکونکې یا اخستونکې ) مادې په تو ګه عمل کوي ‪ .‬لکه اوبه ‪:‬‬

‫‪2H2O ↔ H3O+ + OH-‬‬

‫اپروتیک محللونه پروتون نه له السه ورکوي اونه یی اخلي ‪ .‬لکه کاربن ټټرا کلوراید او نور‬
‫عضوي محللونه ‪.‬‬
‫دویم – د اصلیت له مخې هم محللونه په دوه ګروپونو یعنې عضوي او غیر عضوي محللونو‬
‫ویشي ‪ .‬اوبه ‪ ،‬مای امونیا ‪ ،‬د ښورې تیزاب او نور په غیرعضوي محللونو کې راځي ‪ .‬بنزین ‪،‬‬
‫کاربن ټټراکلوراید او نور عضوي محللونه دي ‪.‬‬
‫دریم – د کیمیاوي ترکیب له مخې عضوي محللونه په الندې ګروپونو ویشي ‪.‬‬
‫الف‪ -‬هایدروکاربني محللونه لکه بنزین ‪ ،‬تولول ‪ ،‬کسیلول اونور ‪.‬‬
‫ب‪ -‬کلورین لرونکي عضوي محللونه لکه کاربن ټټراکلوراید ‪ ،‬کلوروبنزین ‪ ،‬کلوروفورم او ډای‬
‫کلورو ایتان او نور ‪.‬‬
‫خ‪ -‬الکولونه ‪ :‬متایل الکول ‪ ،‬ایتایل الکول ‪ ،‬ایزو پروپایل الکول ‪ ،‬بوټایل الکول اونور ‪.‬‬
‫د‪ -‬کیتونونه ‪ :‬اسیتون ‪ ،‬متایل ایتایل کیتون اونور ‪.‬‬
‫هه – سلفر او نایتروجن لرونکي محللونه ‪ :‬نترومتان (‪ ، )CH3-NO2‬نترو پروپان ( – ‪CH3-CH2‬‬
‫‪ ، )NO2‬نتروبنزین (‪ ) C6H5-NO2‬نترو پارافین) ‪( CnH2n+1-NO2‬او کاربن ډای سلفاید)‪( CS2‬‬
‫او نور ‪ .‬اکثره عضوي محللونه اور اخستونکي او زهري مرکبونه دي ‪.‬‬
 ‫‪476‬‬

‫)‪ (Solvent extraction=( экстракция‬سالونټ اکسترکشن ‪ ،‬محلل اکسترکشن ) ‪ :‬که د څو (‬

‫لکه د ‪( A , B , C‬موادو ګډوله ولرو په کومه کې چې یواځې یوه ماده مثال (‪ ) B‬د ( ‪ )A‬په‬
‫محلل کې پوره حل وي ‪ .‬اوس که په دغه ګډوله کې د (‪ ) A‬محلل ا ضاف ه شي ‪ ،‬نو هغه د (‪) B‬‬
‫ماده په ځان کې حل اود ګډولې یی جال کوي ‪ .‬د موادو د ګډولې څخه د هغې اجزا په دې ترتیب‬
‫جال کول د محلل اکسترکشن د طریقې په نوم یادیږي ‪ .‬د تیل لرونکو موادو څخه تیل د محلل‬
‫اکسترکشن په طریقه جال کوي ‪.‬‬

‫)‪ (Solvolysis=( сoльволиз‬سالوالیزس ) ‪ :‬د محلل سره د حل شوې مادې تعامل د سالوالیزس‬
‫په نوم یادیږي ‪ ( .‬هایدروالیزس وګورئ ) ‪.‬‬

‫(=‪ (Sonochemistry‬سونو کیمیا ‪ ،‬د غږ کیمیا ) ‪ :‬په مای سستم کې د لوړشدت لرونکي غږ یا‬
‫د اولترا غږ تر اغیز الندې د کیمیاوي تعاملونو څیړل د سونو کیمیا یا د اواز د کیمیا په نوم‬
‫یادیږي ‪.‬‬

‫=‪ (Sorbitol‬سوربیټول ) ‪ :‬پولي هایدریک الکول ( ‪ )CH2OH (CHOH)4 CH2OH‬دی ‪ .‬د‬

‫کتلست په موجودیت کې د هایدروجن په واسطه د ګلوکوز د احیا څخه الس ته راځي ‪ .‬سوربیتول‬
‫د (‪ ) mannitol‬ایزومیر دی ‪ .‬د دیابت په خوړو کې د خوږې په توګه کارول کیږي ‪ .‬همداډول د ( ‪)C‬‬
‫ویټامین په جوړولو او هم د دواګانو او کاسمیتیک په جوړولو کې په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ (Sorption=( сорбция‬سورپشن ‪ ،‬جذب ) ‪ :‬پرجامد شي د غاز جذبیدو(‪ ) absorption‬ته‬

‫سورپشن وایي ‪ )absorption ( .‬وګورئ ‪ .‬همدارنګه د جامد یا مای په واسطه د محلول څخه د‬
‫حل شوې مادې راجذبولو ته هم سورپشن وایی ‪.‬‬

‫‪ (Sorption pump‬جذبي پمش ) ‪ :‬د تشې یا خال جوړولو یو ډول پمش دی ‪ .‬دلته د تړلي سستم په‬
‫داخل کې غاز ‪ ،‬په هغه سستم کې دننه پریو جاذب ( لکه سکرو یا زیوالیت ) جذب او په دې توګه‬
‫د سستم په داخل کې تشه یا خال منځ ته راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Specificactivity‬مخصوص فعالیت ) ‪activity :‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪477‬‬

‫)‪ ( Specific heatcapacity=( удельная тепоемкомть‬د تودوخې مخصوص ظرفیت ) ‪:‬‬

‫‪heat capacity‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Spectrochemical series‬سپکتروکیمیاوي لړۍ ) ‪ :‬په فلزي کامپلکس کې د لیګاندونو تر‬

‫اغیز الندې د مرکزي ایون د(‪ ) d‬اربیټال انرژیکي سویي سره بیلیږي ‪ .‬د دغه اغیز شدت د‬
‫لیګاندونو په نوعیت پورې اړه لري ‪ ،‬چې په الندې قطار کې ښودل شوی دی ‪.‬‬

‫‪CN- > NO2 -> NH3 > C5H5N > H2O > OH- > F- > Cl- > Br- > I-‬‬

‫دجامد جسمونو اود غاز په حالت اتومونو وتونکي اوجذبي سپکترونه ‪:‬‬

‫‪ -a‬وتونکی اوار سپکتر‬

 ‫‪478‬‬

‫)‪ ( Spectra , spectrum=( спектром‬سپکترا = سپکتروم ) ‪ :‬د یو شي د یو خاصیت د کمیت‬

‫د قیمتونو د مرتب زیاتیدو یا کمیدو قطار د سپکتر په نوم یادیږي ‪ .‬د بیلګې په توګه که یوه ډله‬
‫ایونونه (‪ ) Z= +1‬ماس سپکتروګراپ ته داخل شي ‪،‬نو ماس سپکترو ګراپ دغه ایونونه د‬
‫هغوۍ د کتلې د قیمت د توپیر پر بنسټ یو له بل څخه جال اود ( ‪ )m/z‬د قیمتونو د زیاتیدو (یا‬
‫کمیدو ) پر اساس یی قطاروي او په دې توګه د ایونونو د کتلې سپکتر ( ماس سپکتر) جوړوي ‪.‬‬
‫همدا ډول که ر ا د عادي منشور څخه تیره شي ‪،‬نو منشور د ر ا اوه رنګه وړانګې یوله بل څخه‬
‫بیلوي اود وړانګو د څپو د اوږد والي ( ‪ ) λ‬د زیاتیدو ( یا کمیدو ) پر اساس د اوه رنګه وړانګو‬
‫قطارجوړوي ‪ ،‬چې دغه قطار د عادي ر ا د وړانګو د رنګونو د سپکتر په نوم یادیږي ‪ .‬که عادي‬
‫ر ا د منشور څخه تیره او بیا د عکاسۍ پر فلم پریوځي ‪ ،‬نو داچې په دغه ر ا کې ټولې اوه انګه‬
‫وړانګې شته ‪ ،‬دلته د عکاسۍ صفحه ټوله یو رنګ ( سپینه ) ښکاري ( ‪ a‬شکل ) ‪ .‬دغه سپکتر د‬
‫منور جسم څخه د راوتلې ر ا د اوار ( متمادي ) سپکتر په نوم یادیږي ‪ .‬د لمر ر ا د برې دګروپ ر ا‬
 ‫‪479‬‬

‫اود جامد منور ( ر ا خپرونکي ) جسم ر ا متمادي سپکترونه جوړوي ‪ .‬په ( ‪ b‬شکل) کې د هاید‬
‫روجن له اتومونو څخه د راوتلې ر ا سپکتر ( خروجي سپکتر )ښودل شوی دی ‪.‬د (دسچارچ ) په‬
‫تیوب کې د هایدروجن د غاز د تحریک شویو اتومونو ( د هایدروجن ر اخپرونکي غاز) څخه را‬
‫وتلې ر ا ( د ر ا هغه وړانګې ‪ ،‬چې د لوړې کوانټي انرژیکي سویې څخه ټیټې کوانټي انرژیکي‬
‫سویې ته د الکترون د راغورځیدو په ترڅ کې ازادې شوې دي ) د منشور څخه تیره اود عکاسۍ‬
‫پر فلم لوئیدلې ده ‪ ،‬چې د هر ډول وړانګو اغیز پر توره صفحه د جال جال سپینو کرښو په څیر‬
‫ښکاري ‪ .‬په (‪ c‬شکل) کې د هایدروجن اتومي جذبي سپکتر ښودل شوی دی ‪ .‬دلته د ګروپ څخه‬
‫راوتلې ر ا په ښیښه یی تیوب کې د هایدروجن پر غاز غورځي ‪ .‬ددې ر ا ځینې وړانګې چې‬
‫انرژي یی د هایدروجن په اتومونو کې د کوانتي مدارونو ( کوانتي انرژیکي سویو) د انرژۍ سره‬
‫مطابقت کوي ‪ ،‬جذب او باقي پاتې ر ا د ښیښه یی تیوب څخه وځي اود منشورڅخه د تیریدو‬
‫وروسته د عکاسۍ پرصفحه پریوځي ‪ ،‬چې د عکاسې فلم سپین ګرځي ‪ .‬او کومي وړانګې چې د‬
‫هایدوجن په غاز کې جذب شوې دي د هغو ځایونه د عکاسۍ پرفلم د تورو کرښو په څیر ښکاري‬
‫‪ .‬پس اتومي سپکترونه که جذبي دي او که وتونکي ( خروجي )‪ ،‬ټول خط خط(کرښې کرښې )‬
‫سپکترونه دي ‪ .‬د جامد جسمونو اوهم دغاز په حالت اتومونو وتونکي او جذبي سپکترونه پاس‬
‫شکلونو کې ښو دل شوي دي ‪ .‬د عناصرو د دوره یی جدول د هر عنصر څخه ځانګړی کرښې کرښې‬
‫( خط خط ) سپکتر الس ته راځي ‪ ،‬چې د نورو عناصرو د سپکترونو څخه توپیر لري ‪ .‬دعناصرو‬
‫له دې خاصیت څخه په کیمیا کې د توصیفي او مقداري تحلیل لپاره کار اخلي ‪.‬‬

‫)‪ (Spectrograph=( спектрограф‬سپکترو ګراپ ) ‪ spectroscope :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Spectrometer=( спектрометер‬سپکترومتر ) ‪:‬هغه اله چې د سپکتر د السته راوړو او‬

‫ورسره مل د څپو د اوږد والي او انرژۍ د اندازه کولو لپاره کار ورکوي د سپکترومتر په نوم‬
‫یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Spectrophotometer=( спектрофотометер‬سپکترو فوتو متر ) ‪ :‬سپکترومتر وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Spectroscope=( спектроскоп‬سپکتروسکوپ ) ‪ :‬اپتیکي اله ده ‪ ،‬چې د لیدو ( مشاهداتو‬

‫) لپاره سپکتر منځ ته راوړي‬
 ‫‪480‬‬

‫)‪ (Spectroscopy=( спектроскопия‬سپکتروسکوپي ) ‪ :‬د کیمیاوي موادو څخه د الکترو‬

‫مقناطیسي څپو د تیریدو پر مهال د الکترو مقناطیسي وړانګو د سپکترونو اویا هم د منورو (‬
‫تحریک شویو ) کیمیاوي موادو څخه د راوتلې ر ا د سپکترونو څیړل او ارزول او په دې توګه د‬
‫کیمیاوي موادو د مالیکولونو جوړښت اویا هم د کیمیاوي موادو توصیفي یا مقداري تحلیل‬
‫سرته رسول د سپکتروسکوپي په نوم یادیږي ‪ IR .‬سپکترو سکوپي ‪ ،‬ماس سپکتروسکوپي‬
‫او ‪ NMR‬سپکتروسکوپي وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Sphalerite , zink blende‬سفالیرایت ) ‪ :‬د زنک سلفاید ( ‪ )ZnS‬منرال دی ‪.‬‬

‫‪ Sphingolipid‬سفینګو لیپید ) ‪ :‬فاسفولیپید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Stainless steel‬ستینلس پوالد ) ‪ :‬یوډول فوالد دي چې ( ‪ ) ۱۲٪-۱۱‬فیصده کروم ‪ ،‬لږه فیصدي‬

‫کاربن ‪ ،‬نکل او مولبدینیم لري ‪ .‬دا فوالد زنګ نه وهي ‪ ،‬نو ځکه په صنعت ‪ ،‬کیمیا وي او‬
‫کورنیوسامان االتو کې ډیر کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ (Standard cell= стандардный гальванический элемент‬ستندرده حجره ) ‪ :‬ولټائیک‬

‫حجره لکه د کالرک حجره یا د وستون حجره ده ‪ ،‬چې محرکه برقي قوه یی د (‪ ) e m f‬د ستندرد‬
‫په توګه کارول کیږي ‪.‬‬
‫)‪ (Standard electrode=( стандартный электрод‬ستندرد الکترود ) ‪ :‬دا سې الکترود‬
‫دی چې د الکترودي پوتانسیل د اندازه کولو لپاره کارول کیږي ‪ ( .‬د هایدروجن الکترود وګورئ‬
‫)‪.‬‬

‫‪Standard electrod potential , normal electrodpotential =( стандард электродный‬‬

‫)‪( потенциал‬معیاري یا ستندرد الکترودي پوتانسیل ‪ ،‬نارمل الکترودي پوتانسیل ) ‪ :‬په‬
‫داسې یو محلول کې د الکترود پوتانسیل دی ‪ ،‬چې هلته په الکترودي پروسه کې د شاملو ایونو‬
‫غلظت ( فعالیت ) یو ( ‪ )1mol/L‬وي ‪ .‬الکترودي پوتانسیل وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪481‬‬

‫)‪( Standard temperature and pressure=( стандартдная температура и давпения‬‬

‫معیاري د تودوخې درجه او فشار) ‪ S T P :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Standard solution=( стандартный раствор‬معیاري محلول ) ‪ :‬ټاکلی غلظت لرونکی‬

‫محلول دی ‪ ،‬چې د تعامل ګرې مادې غلظت پکې دقیق معلوم اوپه حجمي تحلیل کې په کاریږي ‪.‬‬

‫‪ (Stannane‬ستانین ) ‪ :‬قلعي (‪ ) 1V‬هایدراید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ )Stannate=( станат‬ستانیت=ستانات ) ‪ :‬د قلعي ( ‪ )1V‬ایون‪ (SnO3) -2‬د ستانیت په نوم‬
‫یادیږي ‪.‬‬

‫) )‪ (Stannic compounds=(соединения олова(1V‬ستانک مرکبونه ) ‪ :‬دقلعي (‪) Sn+4‬‬

‫مرکبونه دي لکه ستانک کلوراید( ‪ )SnCl4‬اونور ‪.‬‬

‫) )‪ ( Stannous compound=( соединения олова (11‬ستانوس مرکبونه ) ‪ :‬د قلعي) ‪)Sn+2‬‬

‫مرکبونه دي لکه ستانوس کلوراید ( ‪ )SnCl2‬اونور ‪.‬‬

‫)‪ (Starch=( крахмал‬نشایسته ) ‪ :‬یو پولي سکراید دی اود فوتو سنتیز د عملیې اخري‬
‫محصول دی ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی‪ ) C6H10O5( n‬دی ‪ .‬د نشایستې د هایدرولیز وروستی‬
‫محصول ګلوکوز دی ‪.‬‬

‫‪( C6H10O5)n + nH2O → nC6H12O6‬‬

‫نشایسته د ایودین سره ابي رنګ ورکوي ‪ .‬نشایسته د حیواناتو د خوراک مهمه برخه ده ‪.‬‬
‫نشایسته د ټوکرانو په فابریکو کې د هار ورکولو لپاره هم په کاریږي ‪.‬‬

‫‪ (State of matter‬د مادې حالت ) ‪ :‬جامد ‪ ،‬مای او غاز د مادي درې معمول فازي حالتونه دي ‪.‬‬
‫کله هم پالزما د مادې څلورم فازي حالت حسابوي ‪.‬‬
 ‫‪482‬‬

‫)‪ (Stationary phase =( постянная фаза‬ثابت یا ځای پر ځای فاز) ‪ :‬کروماتوګرافي وګورئ‬
‫‪.‬‬

‫)‪ (Stearate , octadecanoate = (октадеканоат‬ستیاریت ‪ ،‬اکتا دیکانوئیټ ) ‪ :‬د ستیارک‬

‫اسید مالګه یا استر دی ‪.‬‬

‫)‪ (Stearic acid , octadecanoic acid=( стеариновая кислота‬ستیارک اسید ‪ ،‬اکتا‬

‫دیکانوئک اسید ) ‪:‬د غوړیو جامد او یو مشبوک تیزاب( ‪ )CH3(CH2)16COOH‬دی ‪ .‬نسبي‬
‫کثافت یی (‪ ، ) 0,94‬د ویلي کیدو درجه یی (‪ ) 71-720C‬اود جوش درجه یی( ‪ )3600C‬ده ‪ .‬په‬
‫حیواناتو او سابو کې د ګالی سیرید په بڼه پیدا کیږي ‪.‬‬

‫دپوالدو فازي دیاګرام‬

‫)‪ (Steel=(сталь‬پوالد) ‪ :‬د اوسپنې او کاربن (‪ ) 1,7%‬الیاژ د پوالدو په نوم یادیږي ‪ .‬د کاربن‬
‫سربیره نور عناصر ( ‪ )S , P , Cr , Mn , Mg , Mo , Cu , Al , Co‬هم په لږه فیصدۍ په‬
‫پوالدو کې موجود وي ‪ .‬د چودن څخه د پوالدو د الس ته راوړلو په بهیر کې ځیني عناصر په‬
‫پوالدو کې پاتې کیږي ‪ .‬او هم ځیني عناصر ( لکه کروم او نور ) د خارجي عواملو په مقابل کې د‬
‫پوالدو د مقاومت د زیاتولو په غرض په پوالدو کې ور اضافه کوي ‪ .‬هغه پوالد ‪ ،‬چې ( – ‪11‬‬
‫‪ )12%‬کروم لري د بې زنګه یا ( ‪ )stainless‬پوالدو په نوم یادیږي ‪ .‬دغسې پوالد زنګ نه وهي ‪،‬‬
 ‫‪483‬‬

‫تیزاب او قلوي هم ورباندې اغیز نه کوي ‪ .‬د پوالدو فازي دیاګرام ‪ ،‬چې د پوالدو په درې ثابتو‬
‫کرستلي فازونو( ‪ )cementite , ferrite , austenite‬کې د تودوخې په مختلفو درجو کې د‬
‫کاربن فیصدي ښېي په پاس شکل کې وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Stereochemistry=( стереохимия‬ستیرو کیمیا ) ‪ :‬د کیمیا هغه څانګه ده ‪ ،‬چې د‬

‫کیمیاوي موادو د مالیکولونو جوړښت او په هغې پورې اړوند تاثیرات څیړي ‪.‬‬

‫)‪ (Stereoisomerisum=(стереоизомеризм‬ستیرو ایزومیریزم ‪ ،‬فضایی ایزومیري ) ‪:‬‬

‫ایزومیري وګورئ ‪.‬‬

‫د(‬ ‫چې‬ ‫‪،‬‬ ‫مرکبونه‬ ‫‪:‬هغه‬ ‫)‬ ‫ستیروئید‬ ‫(=‪(Steroid‬‬ ‫)‪стероид‬‬

‫‪ )cyclopentanoperhydrophenanthren‬په نوم مشبوک مرکبونو ( کوم چې څلور کړیزه هسته‬
‫لري ) څخه مشتق دي د ستیروئید په نوم یادیږي ‪ ،‬چې فورمولونه یی الندې ورکړل شوي دي ‪.‬‬
‫ستیرول چې یو ستیروئید الکول دی ( شکل وګورئ ‪ ) .‬د خورا مهمو ستیروئیدو څخه دی ‪ .‬نور‬
‫ستیروئیدونه لکه (‪ ، ) bali acid‬چې په کلمو کې د غوړ په هضم کې مرسته کوي اود شهوت‬
‫هارمونونه ( ‪ )ostrogens , androgens‬هم د ستیروئیدو په ډله کې راځي ‪ .‬ویټامین ( ‪ )D‬هم د‬
‫ستیروئیدو جوړښت لري ‪.‬‬

‫)‪ ( Sterol=( стирол‬ستیرول ) ‪ :‬ستیروئیدي الکولونه دي ‪،‬چې اته کاربنه ځنځیري څانګه یی‬
‫پر اړخ وصل وي ‪ ( .‬شکل وګورئ ‪ ) .‬حیواني ستیرول د دغسې مرکبونو مشهور مثال دی ‪ .‬پاس‬
‫وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪484‬‬

‫)‪( Stoicheometric=(стехиометрическая‬ستیکیومتریک) ‪ :‬هغه کیمیاوي تعامل دی ‪،‬‬

‫چې تعامل کونکي مواد پکې د ساده ( ټامو) اعدادو په نسبت ترکیب کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Stoichiometric coefficient=( стехиометрические коэфеценты‬ستیکو متریک‬

‫ضریبونه ) ‪ :‬د کیمیاوي تعامل د معادلې عمومي شکل په پام کې نیسو ‪:‬‬

‫‪aA + bB → dD‬‬

‫دلته (‪ )c ( ، ) b( ، ) a‬د ( ‪ ) B( ، )A‬او ( ‪ )C‬موادو د مولونو شمیر ښېي چې هریو یی ټام یا ساده‬
‫اعداد دي ‪ ،‬او د ستیکو متریک ضریبونو په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Stoichiometric compound=( стехиометрические соединение‬ستیکو متریک‬

‫مرکبونه ) ‪:‬الندې د یو کیمیاوي مرکب عمومي فورمول په پام کې نیسو ‪:‬‬

‫‪AxBy‬‬

‫دلته ( ‪ )x‬او ( ‪ )y‬په ترتیب سره د (‪ ) A‬او ( ‪ )B‬عناصرو د اتومونو شمیر ښېي ‪ .‬که ( ‪ )x‬او (‪)y‬‬
‫ساده او ټام اعداد وي لکه د( ‪ Al2O3‬په مرکش کې )‪ ،‬نو د (‪ )AxBy‬مرکب یو ستیکومتریک‬
‫مرکب دی ‪.‬‬

‫)‪ (Stoichiometric mixture= ( стехиомерический смесь‬ستیکو متریکه ګډوله ) ‪:‬‬

‫دتعامل کونکو موادو داسې ګډوله ده ‪ ،‬چې دکیمیاوي تعامل په پای کې ټول مواد مصرپ او‬
‫یوه ماده هم زیاته پاتې نشي ‪.‬‬

‫)‪ ( Stoichiometric sum=( стехиометрическая сумьа‬ستیکیومتریکه مجموعه) ‪:‬‬

‫کیمیاوي معادله وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪485‬‬

‫)‪ (Stoichiometry=( стехиометрия‬ستیکیو متري ) ‪:‬د عناصرو د اتومونو د شمیر (د‬

‫عناصرو د مقدارونو ) تر منځ نسبت دی ‪ ،‬دکوم مطابق چې دغه عناصر تعامل کوي او‬
‫ستکومترک مرکبونه جوړوي ‪.‬‬

‫‪ (Stokes‬ستوکس ) ‪ :‬د حرکي سرښناکۍ واحد ( ‪ )st‬دی ‪.‬‬

‫‪1st = 10-4 m2.S-1‬‬

‫‪ ( Straight chain‬مستقیم ځنځیر ) ‪chain :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Streptomycin=( стрептомицин‬سترپتو مایسین ) ‪ :‬قوي انتیبیو تیک ( مکروب‬

‫وژونکې ) ماده ده ‪ .‬د ستوني د خوږیدو ‪ ،‬د نري رنځ ‪ ،‬مننجیت اونورو ناروغیو د تداوۍ لپاره‬
‫په ( ‪۱٩٤٤‬کال کې جوړه شوې ده ‪.‬‬

‫)‪ (Streptocide white=( стрептоцид былый‬سپین سترپتو ساید ) ‪ :‬سستماتیک نوم یی‬
‫په پارا امینو بنزین سلفامید دی ‪ .‬سپین کرستلي مواد دي ‪ .‬په اوبو کې لږ حلیږي ‪ .‬د ستوني د‬
‫خوږیدو او میننجیټ په تداوۍ کې کا رول کیږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫‪Paraaminobenzenesulphamid‬‬
‫‪Парааминобензолсульфамид‬‬

‫(=‪ ( Strong acid‬قوي تیزاب ) ‪ :‬هغه تیزاب دی ‪ ،‬چې د اوبو په محلول کې مکمل الکترولیتي‬
‫انفکاک کوي ‪.‬‬

‫)‪ (Strontia=( стронция‬سترونشیا ) ‪ strontium oxide:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪( Strontianite‬سترانسیا نایت ) ‪:‬دسترانسیم کاربونیت ( ‪ ) SrCO3‬منرال دی ‪.‬‬

 ‫‪486‬‬

‫)‪ (Strontium(стронций ) – ( Sr‬سترانسیم ) ‪ :‬زیړبخن فلزي عنصر دی ‪ .‬د دوره یی جدول په (‬

‫‪ ) 11A‬نیم ګروپ کې ځای لري ‪ .‬د ځمکني القلي قلزونو په ډله کې راځي ‪ .‬نسبي کثافت یی( ‪)2,6‬‬
‫‪ ،‬اتومي نمبر یی(‪ ، )38‬اتومي کتله یی( ‪ ، )87,62‬دویلي کیدودرجه یی(‪ ) 7690C‬اود جوش‬
‫درجه یی( ‪ )13840C‬ده ‪ .‬فعال فلزي عنصر دی ‪ .‬اکسیدیشني درجه یی ( ‪ )+2‬ده ‪ .‬د ډیرو الیاژونو‬
‫په ترکیب کې شامل دی ‪.‬په ‪۱۷٩۸‬کال کې مارتین کالپروتز پیژندلی دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Strontium bicarbonate=( бикарбонат стронций‬سترانسیم بي کاربونیټ ) ‪:‬‬

‫‪ strontium hydrogencarbonate‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Strontium carbonate=( карбонат стронций‬سترانسیم کاربونیت =سترانسیم‬

‫کاربونات) ‪ :‬سپینه جامده ماده ( ‪ )SrCO3‬ده د تودوخې په ( ‪ )13400C‬کې تجزیه کیږي ‪.‬‬

‫)‪Strontium chloride= ( хлорид стронций‬سترونسیم کلوراید ) ‪ :‬سپینه جامده ماده (‬

‫‪ )SrCl2‬ده د ویلي کیدو نقطه یی (‪ )8720C‬اود جوش نقطه یی ( ‪ )12500C‬ده ‪ .‬ډیرژراوبه جذبوي‬
‫او په ( ‪ )SrCl2. 6H2O‬اوړي ‪.‬‬

‫)‪ ( Strontium hydrogencarbonate=( бикарбонат стронций‬سترانسیم هاید روجن‬

‫کاربونیت ) ‪ :‬دا ماده ‪ Sr(HCO3)2‬یواځې په محلول کې شتون لري ‪.‬‬

‫)‪ (Strontium oxide=( окись стронций‬سترونسیم اکساید یا سترونسیا ) ‪ :‬سپین رنګه‬

‫ماده (‪ )SrO‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی (‪ ، ) 4,7‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )24300C‬اود جوش درجه یی (‬
‫‪ )30000C‬ده ‪ .‬د موادو د وچولو لپاره په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ (Strontium sulphate=( сульфат стронций‬سترانسیم سلفیت = سترانسیم سلفات ) ‪:‬‬

‫سپینه جامده ماده ( ‪ )SrSO4‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ )3,96‬اود ویلي کیدو درجه یی ( ‪)16050C‬‬
‫ده ‪ .‬په رنګ جوړولو کې په کاریږي ‪.‬‬
 ‫‪487‬‬

‫)‪ ( Structural formula=( структурная формула‬جوړښتي فورمول ) ‪ :‬د کیمیاوي موادو‬

‫هندسي جوړښت ( په فضا کې د مالیکول داتومونو تر منځ د کیمیاوي اړیکو ښودل ) د مالیکول‬
‫د جوړښتي فورمول په نوم یادیږي ‪ .‬الندې د ډای میتایل ایتر او سلفورک اسید جوړښتي‬
‫فورمولونه ښودل شوي دي ‪.‬‬

‫)‪ ( Structural isomerism=( структурная изомирия‬جوړښتي ایزومیري ) ‪ :‬ایزومیري‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Styrene=( стирол‬ستایرین ) ‪phenylethene :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪(Sublimate=( сублимат‬سوبلیمیت = سوبلیمات )جامده ماده ‪ ،‬چې د سوبلیمیشن څخه‬

‫الس ته راغلې وي ‪.‬‬

‫)‪ (Sublimation= ( сублимация‬سوبلیمیشن ‪ ،‬تصعید ) ‪ :‬یوه ماده چې د ویلي کیدوپرته د‬

‫جامد حالت څخه په غاز اود غاز دحالت څخه په جامد اوړي دغه پیښه د تصعید په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ (Subshell‬فرعي پوښ ‪ ،‬فرعي مدار ) ‪ :‬اتوم وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Substituent‬تعویضیه ) ‪ :‬هغه اتوم یا ګروپ دی ‪،‬چې په تعویضي تعامل کې د یوبل اتوم یا‬
‫ګروپ ځای نیسي ‪.‬‬
 ‫‪488‬‬

‫)‪ ( Substitution reaction , displacement reaction=( риакция замещения‬تعویضي‬

‫تعامل ) ‪:‬هغه کیمیاوي تعامل دی ‪ ،‬په کوم کې ‪ ،‬چې دیو مرکب د یوه اتوم پرځای بل اتوم ځای‬
‫ونیسي ‪ .‬لکه الندی تعویضي تعامل ‪.‬‬
‫‪CH4 + Cl2 → CH3Cl + HCl‬‬

‫‪ ( Succinic acid‬سکسینک اسید ) ‪ butanedioic acid:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Sucrose,cane sugar beet sugar ,saccharose=( сахароза‬سکروز ‪ ،‬د ګني بوره ‪،‬د لبلبو‬
‫بوره ) ‪ :‬دا قند د یو مالیکول ګلوکوز او یو مالیکول فرکتوز څخه جوړ دی ‪.‬‬

‫‪sucrose‬‬
‫)‪ (Sugar , saccharide=( сахар , сахарид‬شکره ‪ ،‬سکراید ) ‪ :‬د کوچني مالیکولي کتله‬
‫لرونکي ‪ ،‬په اوبو کې منحل او خوږ کاربوهایدریت د شکرې په نوم او ‪ .‬تر ټولو ساده شکره د‬
‫مونو سکراید په نوم یادیږي ‪ .‬کامپلکس شکره له دووڅخه تر لسو مالیکولونو مونو سکرایدونو‬
‫څخه جوړه وي ‪.‬‬

‫‪ ( Sugar of lead‬دسرب شکره) ‪ lead(11) ethanoate:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Sulphadimezyn=( сульфадимезин‬سلفادایمیزین ) ‪ :‬سلفا نیل امیدي( سلفامیدي )‬

‫درمل دي ‪.‬چې د نسخوږي ( دیزانتري)‪ ،‬د ستوني خوږ او میننجیت پر ضد کارول کیږي ‪.‬‬
‫جوړښتي فورمول یی‬
‫الندې دی ‪.‬‬
 ‫‪489‬‬

‫‪ (Sulpha drugs‬سلفا دارو ) ‪ sulphonamide:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Sulphamic acid‬سلفامیک اسید ) ‪ :‬بې رنګه ‪ ،‬جامده کرستلي ماده ( ‪ )NH2SO2OH‬ده ‪ .‬په‬
‫اوبو کې ښه حلیږي اوپه محلول کې د زوتر ایون ( ‪)zwitter ion= H3N+ SO3-‬په بڼه موجود وي ‪.‬‬
‫قوي تیزاب دی اود سلفامیټ مالګې جوړوي ‪.‬‬

‫‪ ( Sulphanes‬سلفانونه ) ‪ :‬دسلفر او هایدروجن مرکبونه دي ‪،‬چې عمومي فورمول یی (‪) H2Sn‬‬

‫دی لکه ‪ , H2S2 , H2S3 , H2S4, H2S‬اونور‪.‬‬

‫)‪ ( Sulphanilamides , sulphamides=( сульфамиды‬سلفانیل امایدونه ‪ ،‬سلف امایدونه=‬

‫سلفامیدونه) ‪:‬د سلفانیلک اسید امیدي مشتقات دي عمومي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬
 ‫‪490‬‬

‫ډایسلفان ‪ ،‬نورسلفازول ‪ ،‬سترپتوسید ‪ ،‬سلفادای میزین ‪ ،‬سلفازول ‪ ،‬فتالزول اونور په دې ډله‬

‫کې راځي ‪ .‬چې شل ډوله یی په په طبابت کې کارول کیږي ‪ .‬د ساري ناروغیو لکه نسخوږي (‬
‫دیزانتري ) ‪ ،‬مننجیت او نورو په تداوۍ کې کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪(Sulphanilic acid , 4-aminobezenesulphonic acid =(сульфаниловая кислота‬‬

‫سلفانیلک اسید ‪ ،‬پارا‪-‬امینوبنزین سلفو ن ک اسید ) ‪ :‬کیمیاوي فورمول یی‬
‫( ‪ )H2N – C6H4 – SO2OH‬دی ‪ .‬دسلفا درملونو په جوړولو کې په کار راځي‪.‬‬

‫)‪ (Sulphates=(сульфаты‬سلفیتونه =سلفاتونه ) ‪ :‬غیر عضوي مالګې لکه سودیم سلفیټ (‬

‫‪ )Na2SO4‬او عضوي مالګې یا استرونه لکه ډای متایل سلفیت ) ‪ - ( R)2SO4‬دلته ( ‪)R‬‬
‫یوعضوي ګروپ دی (‪ ،‬د سلفیټونو په ډله کې راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Sulphides=( сульфиды‬سلفایدونه = سلفیدونه ) ‪:‬‬

‫الف‪ -‬غیرعضوي سلفایدونه ‪ :‬دا سلفایدونه د سلفر اویو قوي فلزي عنصر مرکبونه دي ‪ .‬لکه‬
‫سودیم سلفاید( ‪ )Na2S‬اونور ‪ .‬غیر عضوي سلفایدونه د هایدروجن سلفاید ( ‪ )H2S‬مالګې هم‬
‫بلل کیږي ‪.‬‬
‫ب‪ -‬عضوي سلفایدونه یا تیو ایترونه ‪ :‬د تیو ایترونو عمومي فورمول ( ‪ )R –S– R‬دی ‪ .‬دای‬
‫متایل سلفاید) ‪ ( CH3 –S– CH3‬د تیو ایترونو یو مثال دی ‪.‬‬

‫) )‪ ( Sulphidine(сульфидины‬سلفیدین ) ‪ :‬لمړنی سلفانیل امید دی ‪ ،‬چې په طبابت کې د‬

‫سږي دناروغۍ د تداوۍ لپاره کارول شوی دی ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی الندې دی‬
 ‫‪491‬‬

‫‪( sulphinate , dithionate, hyposulphite‬سلفینیټ ‪ ،‬دای تیونیت ‪ ،‬هایپو سلفایټ )‪ :‬هغه‬

‫مالګې دي ‪ ،‬چې د‪ )-O2 S –S O2- ( S2O4-2‬ایون لري ‪ .‬لکه سودیم سلفینیټ ( ‪ )Na2S2O4‬او نور ‪.‬‬

‫‪ ( Sulphinic acid , dithionous acid , hyposulphurous acid‬سلفینک اسید ‪ ،‬ډای تیونوس‬

‫اسید ‪ ،‬هایپوسلفوروس اسید ) ‪ :‬یو غیر ثابت تیزاب )‪ ( H2S2O4‬دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Sulphite=( сульфит‬سلفایټ ) ‪ :‬هغه مالګه یا استر دی ‪ ،‬چې د ( ‪ )SO3-2‬ایون لري ‪.‬‬

‫)‪ (Sulphonamides=(сульфонамиды‬سلفون امایدونه = سلفون امیدونه) ‪ :‬هغه عضوي‬

‫مرکبونه دي ‪ ،‬چې د (‪ ) -SO2 –NH2‬ګروپ لري ‪ .‬اکثره سلفون امیدونه د باکتریاو د تکثر مخه‬
‫نیسي‪ ،‬نو ځکه د سلفا درملونو په نوم یادیږي ‪)NH2C6H4SO2NHC4H3N2 ( sulphadiazine .‬‬
‫‪ ، )NH2C6H4SO2NHC5H2NS )sulphathiazole ،‬سلفانیل امیدونه اونور د دغه مرکبونو‬
‫په ډله کې راځي ‪ .‬دغه درملونه د کلمو او یورین سستم د ناروغیو په تداوۍ کې په کار راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Sulphonate=(сульфонат‬سلفونیټ = سلفونات) ‪ :‬د سلفونک اسید مالګه یا استر دی ‪.‬‬

‫=‪ (Sulphonation‬سلفونیشن ) ‪ :‬د بنزین پر کړۍ د ( ‪ )-SO3-2‬ګروپ د نښلیدو اود سلفونک‬

‫اسید د جوړیدو تعامل د سلفونیشن په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫) )‪ (Sulphonic acids(сульфокислота‬سلفونک اسیدونه= سلفو تیزابونه ) ‪ :‬هغه عضوي‬

‫مرکبونه دي ‪،‬چې د (‪ ) -SO2OH‬ګروپ لري ‪ .‬دغه مرکبونه د غلیظ سلفورک اسید سره د‬
 ‫‪492‬‬

‫اروماتیک هایدرو کاربنو دتعامل څخه الس ته راځي ‪.‬سلفونک اسیدونه قوي تیزابونه دي ‪،‬‬
‫چې د اوبو په محلول کې کټ مټ انفکاک کوي اود ( ‪ )-SO2O-‬ایون ازادیږي ‪ .‬د یو شمیر سلفر‬
‫لرونکو مرکبونو جوړښتي فورمولونه الندې ورکړل شوي ‪.‬‬

‫‪ (Sulphonium compounds‬سلفونیم مرکبونه ) ‪ :‬هغه مرکبونه دي ‪ ،‬چې د سلفونیم ایون (‬

‫‪ )R3S+‬لري ‪ .‬لکه ډای ایتایل متایل سلفونیم کلوراید‪ )C2H5 ( 2 CH3 S+Cl-‬اونور ‪.‬‬

‫‪ (Sulphoxides‬سلف اکساید ) ‪ :‬هغه مرکبونه دي ‪،‬چې د سلف اکساید ګروپ( ‪ )>S=O‬لري ‪.‬‬
‫لکه ډای متایل سلف اکساید‪. ( CH3)2SO‬اونور ‪.‬‬

‫)‪ ( Sulphur=( сера‬سلفر ) ‪ :‬زیړ رنګه غیر فلزي عنصر دي ‪ .‬اتومي نمبر یی( ‪ ، )۱۶‬اتومي کتله‬
‫یی( ‪ ، )32,06‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )112,80C‬اود جوش درجه یی(‪ ) 444,6740C‬ده ‪ .‬دا عنصر‬
‫په طبیعت کې د سلفایدونو په بڼه پیدا کیږي ‪ .‬سلفر څلور الوتروپي شکلونه لري ‪ ،‬چې د (‬
 ‫‪493‬‬

‫‪ )95,60C‬څخه ښکته رمبیک سلفر اوله دغې درجې پورته په ترای کلینیک سلفر اوړي ‪ .‬په دغه‬
‫دواړو کرستلي شکلونو کې د سلفر مالیکول د کړۍ په شکل او اته اتومه (‪ ) S8‬دی ‪ .‬د ویلي کیدو‬
‫درجې څخه لږ پورته مای سلفر د جامد سلفر په څیر زیړ رنګ او اته اتمه (‪ )S8‬کړۍ لري ‪1600C( .‬‬
‫) ته نژدې د سلفر اتومونه د ځنځیر په شکل یو دبل سره وصل وي ‪ .‬دلته سلفر سرښناکه مای او‬
‫تورنصواري رنګ لري ‪ .‬که په دې حالت کې مای سلفر ژر سوړکړایشي ( مثال په سړواوبو کې‬
‫واچول شي ) ‪ ،‬نو په سور نصواري رنګه جامد سلفر‪ ،‬چې د پالستیکي سلفر په نوم یادیږي ‪،‬‬
‫اوړي ‪ .‬له ( ‪ )2000C‬څخه پورته د سلفرد مای سرښناکي کمیږي ‪ .‬د بړاس په حالت سلفر ( ‪S2 , S4‬‬
‫‪ ), S6 , S8‬مالیکولونه لري ‪ .‬د سلفر پودر‪ ،‬چې د سلفر د بړاس د تصعید څخه الس ته راځي د‬
‫نباتي ناروغیو ضد کارول کیږي ‪ .‬د سلفر څخه سلفوریک اسید اود سلفر نور مرکبونه الس ته‬
‫راځي ‪.‬‬

‫‪ ( Sulphur dichlorides‬سلفر دای کلوراید ) ‪ :‬دای سلفر دای کلوراید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Sulphur dichloride dioxide , sulphoryl chloride‬سلفر دای کلوراید دای اکساید ‪،‬‬
‫سلفورایل کلوراید ) ‪ :‬بې رنګه مای ( ‪ )SO2Cl2‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )1,67‬د ویلي کیدو‬
‫درجه یی ( ‪ )-54,10C‬اود جوش درجه یی( ‪ )690C‬ده ‪ .‬په اوبو کې تجزیه ( هایدرولیز) کیږي ‪،‬‬
‫خوپه بنزین کې حلیږي ‪ .‬د سلفر دای کلوراید دای اکساید او سلفر دای کلوراید اکساید‬
‫جوړښتي فورمولونه الندی ورکړل شوي دي ‪.‬‬
 ‫‪494‬‬

‫‪ (Sulphur dichloride oxide , thionyl chloride‬سلفردای کلوراید اکساید ‪ ،‬تیونایل‬

‫کلوراید ) ‪ :‬بې رنګه مای ( ‪ )SOCl2‬ده ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )-1050C‬اود جوش درجه یی‬
‫(‪ )78,80C‬ده ‪ .‬په اوبو کې تجزیه ( هایدرولیز ) کیږي ‪ ،‬خوپه بنزین کې حلیږي ‪.‬‬

‫‪ (Sulphur dioxide , sulphur(1V) oxide‬سلفر دای اکساید ‪ ،‬سلفر(‪ )1V‬اکساید )‪ :‬بې رنګه‬
‫غاز)‪ (SO2‬دی ‪ .‬د سلفر د سوزیدو څخه الس ته راځي ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )-72,70C‬اود‬
‫جوش درجه یی( ‪ )-100C‬ده ‪ .‬په اوبوکې حلیږي او سلفوروس اسید جوړوي ‪.‬‬

‫‪ ( Sulphuretted hydrogen , hydrogen sulphide‬سلفري شوي هایدروجن ‪ ،‬هایدروجن‬

‫سلفاید ) ‪ :‬هایدروجن سلفاید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Suphuric acid , oil of vitriol‬سلفورک اسید‪ ،‬د ګوګړو تیزاب ‪ ،‬د ویتیرول تیل ) ‪ :‬بې رنګه‬
‫درنه مای ( ‪ )H2SO4‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی(‪ ) 1,84‬و دویلي کیدو درجه یی( ‪ )10,360C‬اود جوش‬
‫درجه یی( ‪ )3380C‬ده ‪ .‬داتیزاب په خالص ډول دومره زیات نه په کاریږي او معموال د ( – ‪96‬‬
‫‪ )98%‬محلول په ډول (د ویلي کیدو درجه یی ‪ ) 3,00C‬استعمالیږي ‪ .‬د سلفوریک اسید‬
‫هایدریتونه اود ویلي کیدو درجې یی الندې ورکړل شوي دي ‪.‬‬
 ‫‪495‬‬

‫)‪H2SO4 . H2O ( m p= 8,620C‬‬

‫)‪H2SO4 .2H2O ( m p= -38/390C‬‬
‫‪H2SO4 . 6H2O ( m p = -540C‬‬
‫) ‪H2SO4 . 8H2O ( m p = -620C‬‬

‫سلفوریک اسید یوه قوي اوبه جذبونکې ماده ده اود عضوي موادو د وچولو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬
‫د سلفوریک اسید سستماتیک نوم (‪ )tetraoxosulphuric(V1) acid‬دی ‪ .‬د سلفوریک اسید‬
‫اود سلفر د نورو اکسو اسیدونو کیمیاوي فورمولونه الندې ورکړل شوي دي ‪.‬‬

‫‪ (Sulphuric(1V) acid‬سلفورک (‪ ) 1V‬اسید ) ‪ :‬سلفوروس اسید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Sulphur monochloride‬سلفر مونو کلوراید ) ‪ :‬دای سلفر دای کلوراید وګورئ‪.‬‬

‫‪ (Sulphurous acid , sulphuric(1V) acid‬سلفوروس اسید ‪ ،‬سلفوریک( ‪ )1V‬اسید ) ‪ :‬دوه‬

‫اساسه ضعیف تیزاب دی ‪،‬چې یواځي د اوبو په رقیق محلول کې شتون لري ‪ .‬په اوبو کې د (‪SO2‬‬
‫) دحل کیدو په وخت کې منځ ته راځي ‪.‬‬

‫↔ ‪SO2 + H2O‬‬ ‫‪H2SO3 ↔ H+ + HSO3- ↔ 2H+ + SO3-2‬‬

‫‪ (Sulphur(1V) oxide‬سلفر( ‪ )1V‬اکساید ) ‪ :‬سلفر دای اکساید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Sulphur(V1) oxide‬سلفر (‪)V1‬اکساید ) ‪ :‬سلفر ترای اکساید وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪496‬‬

‫‪ (Sulphur trioxide , sulphur(V1) oxide‬سلفر ترای اکساید ‪ ،‬سلفر( ‪ )V1‬اکساید ) ‪ :‬بې‬

‫رنګه لوګی ورکونکې جامده ماده (‪ )SO3‬ده ‪ .‬درې(‪ ) α , β , γ‬کرستلي شکلونه لري ‪ .‬د ونادیم د‬
‫کتلست په موجودیت کې د سلفر ډای اکساید د اکسیدیشن څخه الس ته راځي ‪ .‬سلفر ترای‬
‫اکساید د اوبو سره تعامل کوي او سلفورک اسید )‪( H2SO4‬جوړیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Sulphuryl chloride‬سلفورایل کلوراید ) ‪ :‬سلفر دای کلوراید ډای اکساید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Sulphuryl group‬سلفورایل ګروپ) ‪ :‬د )‪ )= SO2‬ګروپ دی ‪.‬‬

‫‪ (Sulphydryl group‬سلف هایدرایل ګروپ ) ‪thiols :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Super acid‬سوپر اسید ‪ ،‬بر تیزاب) ‪ :‬دتیزابو په هکله مو ولوستل )‪acid‬وګورئ) چې‬
‫پروتون ورکونکي ماده د برونستد تیزاب او پرتون رانیونکې ماده د برونستد قلوي بلل کیږي ‪.‬‬
‫د برونستد ځیني تیزابونه ‪ ،‬چې د پروتون ورکولو توان یی د بې اوبو سلفورک اسید (‬
‫‪ ) anhydrous sulphuric acid‬سره برابر وي اویا تر هغه زیات وي د سوپر اسید په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫د فلوروسلفورک اسید ( ‪ )HSO3F‬او هم د هایدروجن فلوراید ( ‪ )HF‬سره د ځینو پنټا‬
‫فلورایدونو ګډولې ډیر قوي تیزابونه جوړوي ‪ .‬د لیوس ( ‪ )lewis‬د تیوري له مخې هغه مواد چې‬
‫د الکترونونو جوړه رانیسي تیزاب او کوم مواد چې د الکترنونو جوړه له السه ورکوي د قلوي په‬
‫نوم یادیږي ‪ .‬چې په دې حساب پنټا فلوراید ونه لکه انتي موني پنټافلوراید ( ‪ )SbF5‬ل یوس د‬
‫ډیر قوي تیزابونه دي ‪ .‬اود ( ‪ )HF – SbF5‬ګډوله او هم د (‪ )HSO3F - SbF5‬ګډوله هغه خورا‬
‫زیات قوي تیزابونه دي ‪ ،‬چې تر اوسه پیژندل شوي دي ‪ .‬د ( ‪ )HSO3F‬او ( ‪ )SbF5‬د معادل مولي‬
‫مقدارونو ګډوله په تجارت کې د جادویي تیزاب په نوم مشهوره ده ‪ .‬همدا رنګه خوراقوي قلوي‬
‫ګانې لکه لیتیم ډای ایزو پروپایل امید د سوپر قلوي په نوم یادیږي ‪ .‬ځیڼي تیزابونه ‪ ،‬چې د‬
‫( ‪ )-O-O-‬ګروپ لري په روسي ژبه کې ورته بر تیزاب (‪ ) надкислоты‬وایی لکه د ( ‪)H2S2O8‬‬
‫بر تیزاب‬
 ‫‪497‬‬

‫ټول داډول تیزابونه د پراکسایدونو په شان ډیرقوي تحمضي خواص لري ‪.‬‬

‫‪ (Super base‬سوپر قلوي ) ‪ super acid:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Supercooling‬له حده زیات سړول ) ‪ :‬که د یوې مای د تودوخې درجه ‪ ،‬ددغې مادې د انجماد‬
‫د نقطې څخه ټیټه شي او ماده الهم مای وي ‪ .‬دبیلګې په توګه که مقطرې اوبه تر ( ‪ )-5‬پورې سړې‬
‫شي او الهم کنګل نه شي دلته ویل کیږي ‪ ،‬چې مای له حده زیاته سړه شوې ده ‪ .‬کله چې دغسې‬
‫مای په کنګل کیدو پیل وکړي د توخې درجه یی سمدستي بیرته د انجماد نقطې ته لوړیږي‬
‫اوکله چې ټوله مای کنګل شوه نو دتودوخې درجه په راټیټیدو پیل کوي ‪. .‬‬

‫‪ ( Superheating‬له حده زیات ګرمول ) ‪ :‬د فشار د زیاتولو له الرې یوه مای د غلیان له نقطې‬
‫څخه زیاته ګرمول له حده زیات ګرمول بلل کیږي ‪.‬‬

‫‪(Supernatant liquid‬ډیره ر ه مای ) ‪ :‬هغه مای ده ‪ ،‬چې په هغې کې دشته خړې د رسوب‬
‫وروسته ر ه پاتې کیږي ‪.‬‬

‫‪ (Superoxide‬سوپر اکساید ) ‪ :‬هغه غیر عضوي مواد ‪ ،‬چې د (‪ )O2- 1‬ایون لري د سوپر اکساید‬
‫په نوم یادیږي ‪ .‬سودیم ‪ ،‬پوتاسیم ‪ ،‬روبیدیم او سیزیم سوپر اکسایدونه جوړوالی شي ‪ .‬سوپر‬
‫اکسایدونه خورا قوي تحمض کونکې مواد دي ‪ ،‬چې د اوبو سره د تعامل په نتیجه کې د (‪)OH-‬‬
‫اویون جوړوي او اکسیجن ازادیږي‪.‬‬

‫)‪ (Superphosphate=(суперфосфат‬سوپرفاسفیت = سوپر فاسفات) ‪ :‬فاسفور لرونکې سرې‬

‫( کود) دي ‪ ،‬چې ډیره برخه یی ( ‪ ، )Ca(PO4)2‬یو څه پکې ( ‪ )CaSO4‬اوپه ځینو سروکې ( ‪)P2O5‬‬
‫هم وي ‪.‬‬

‫)‪ (Supersaturated solution=(супер насыщенные‬فوې مشبوک محلول ) ‪:‬‬

‫‪saturated‬وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪498‬‬

‫)‪ ( Surface tension=( поверхностная натяжетия‬مخیز کښ ‪ ،‬سطحي کشش) ‪ :‬د مای یو‬
‫مالیکول د مای د ننه په پام کې نیسو ‪ .‬دغه مالیکول د مای د نورو مالیکولونو سره له هرې خوا‬
‫متقابل عمل ښېي ‪ ، .‬خو هغه مالیکول چې د مای پر مخ ځای لري ‪ ،‬یواځي د الندې او ښي او کیڼ‬
‫اړخونو څخه د د مای د نورو مالیکولونو سره د خپل منځي جذب عمل لري ‪ .‬اود پاس لخوا د‬
‫مای د کوم مالیکول سره د خپل منځي جذب عمل نه لري ‪ ،‬چې له دې ځایه د مای مخیز کښ (‬
‫سطحي کشش) راپیدا کیږي ‪ .‬د مای د مخیز کښ له امله د مای د مخ مالیکولونه په خپل منځ‬
‫کې سره نژدې او هم دننه مالیکولونو ته ورنژدې کیږي ‪ ،‬او په دې توګه د مای د مخ پراخوالی‬
‫کمیږي ‪ .‬د مای دمخ ( سطحې ) د پراخوالي لپاره باید انرژي مصرپ شي ‪ ،‬چې دغه انرژي د مای‬
‫د سطحي کشش په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫تعریف ‪ :‬هغه انرژي چې د مای مخ( سطحه ) د سطحې د یو واحد په اندازه پراخه کړي د مای د‬
‫مخیز کشش په نوم یادیږي او په ( ‪n.m-1‬یا ‪ )j.m-2‬واحدونو اندازه کیږي ‪ .‬په تنګ نل کې د مای د‬
‫مخ شکل اود مای ارتفاک ‪ ،‬د مای په واسطه د جامد شي د مخ لمدیدل ‪ ،‬د مای د څاڅکو اود‬
‫صابون د ځګ جوړیدل ټول هغه مسایل دي ‪ ،‬چې د مای د مخیز کښ سره تړاو لري ‪.‬‬

‫‪ (Surfactant, surface active agent‬مخ فعاله مواد ) ‪ :‬هغه مواد( لکه صابون ) ‪ ،‬چې د مای‬
‫مخیز کښ لږ اود لمدولو قابلیت یی زیات کړي د مخ فعاله موادو په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫) ‪ (Suspension=( суспензия‬سوسپنشن ) ‪ :‬د سپرشني سستم ( د موادو ګډوله ) دی چې په‬

‫مای فاز کې د جامد یا مای موادو وړې ( ‪ )10-3 – 10-5cm‬ذرې خپرې ( ځوړندې ) وي ‪.‬‬

‫)‪ (Synthesis=( синтез‬سنتیزس ) ‪ :‬د ساده موادو څخه د کیمیاوي موادو جوړول د سنتیز‬
‫عملیه بلل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Synthetic=( синтетический‬سنتیتک ‪ ،‬مصنوعي ) ‪ :‬هغه مواد چې طبیعي نه بلکې‬

‫انسان د نورو موادو څخه جوړ کړي وي مصنوعي مواد بلل کیږي ‪.‬‬
‫……………………………………………………………………………………‬
‫‪…..‬‬
 ‫‪499‬‬

‫‪-T-‬‬

‫) ‪( tabon=( табун‬تابون ) ‪ :‬بې رنګه بهیدونکې مای ده ‪ .‬د جوش نقطه یی (‪ ) 2200C‬ده ‪ .‬په‬
‫عضوي محللونو کې ښه حلیږي ‪ .‬په اوبو کې هایدرولیز کیږي ‪ .‬د امونیاد محلولونو او د امینونو‬
‫سره په شدت تعامل کوي ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫)‪ ( talc=(тальк‬تالک ) د مګنیزیم سلیکیټ منرال ( ‪ )MgSi4O10(OH)2‬دی ‪ .‬سپین یا شین‬

‫بخن رنګ لري ‪.‬‬

‫)‪(Tantalum(тантал )-(Ta‬تانتالیم ) خړ ابي رنګه انتقالي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪، )73‬‬

‫اتومي کتله یی (‪ ، ) 180,948‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )16,63‬د ویلي کیدودرجه یی (‪ ) 29960C‬اود‬
‫جوش درجه یی( ‪ )54270C‬ده ‪ .‬په کامپلکس مرکبونو کې اکسیدیشني درجې یی(‪+2, +3 , +4‬‬
‫) او ( ‪ )+5‬دي ‪ .‬د جراحۍ سامان االت ترې جوړیږي ‪.‬‬

‫‪ (Tar‬تار یا قیر ) ‪ :‬د د هایدرو کاربنو او ازاد کاربن ګدوله ده ‪ .‬نیمه جامد مواد دي ‪،‬چې دډبرې‬
‫دسکرو د تخریبي تقطیر اود پطرولو د چاڼ څخه الس ته راځي ‪.‬‬
 ‫‪500‬‬

‫)‪ ( Tartaric acid = (винная кислота‬تارتارک اسید ) ‪ :‬طبیعي کاربوکسایلک‬

‫(‪ )HOOC-CHOH-CHOH-COOH‬دی ‪ .‬سستماتیک نوم یی‬ ‫اسید‬
‫( ‪ )2,3 –dihydroxybutanedioic acid‬دی ‪ .‬د تودوخې په (‪ ) 171 – 174 C‬کې ویلي کیږي ‪.‬‬
‫‪0‬‬

‫اپتیکي فعاله ماده ده ‪ .‬درې ستیرو ایزومیرونه یی پیژندل شوي دي ‪ .‬په خوراکي صنعت کې په‬
‫کار راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Tartarates =( тартараты‬تارتاریټ = تار تارات) ‪ :‬د تارتارک اسید مالګې یا استرونه دي‬

‫)‪( Tautumerism=( таутомерия‬توتومیري )‪ :‬رجعي ایزومیري ده چې د وه یا څوایزومیرونه‬

‫په اسانۍ یو په بل اوړي اود ایزومیرونو ( توتومیرونو ) تر منځ ټاکلي تناسب موجود وي ‪ .‬لکه‬
‫په الندې مثال کې د )‪ keto(1‬او )‪ enol(11‬بڼو تر منځ تعادل ‪.‬‬

‫لکه چې لیدل کیږي دلته د هایدروجن یو اتوم د اکسیجن له اتوم څخه جال اود کاربن د اتوم سره‬
‫تړل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Technetium=(технеций) ) –( Tc‬تخنیسم یا تکنیسم ) ‪ :‬فلزي رادیو اکتیف انتقالي‬

‫عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی(‪ ) ٤۳‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )21720C‬اودجوش درجه یی ( ‪48770C‬‬
‫) ده ‪ .‬د ډیر ثابت ایزوتوپ نیم عمر یی (‪ ) 2,6 . 106‬کاله دی ‪ .‬په مصنوعي ډول د یورانیم د تجزیه‬
‫کیدو څخه الس ته راځي ‪ .‬کیمیاوي خواص یی منګان ( ‪ )Mn‬او رینیم (‪ ) Re‬ته ورته او‬
‫اکسیدیشني درجې یی د ( ‪ )+1‬څخه تر (‪ ) +7‬پورې تغیر کوي ‪ .‬دا عنصر په ‪ ۱٩۳۷‬کال په‬
‫مصنوعي ډول السته راوړل شوی دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Teflon=( тефлон‬تفلون ) ‪:‬د ‪ polytetrafluoroethene‬تجارتي نوم دی ‪ ،‬چې د تترا فلورو‬

‫ایتیلین د پولیمیرایزیشن څخه په الندې ډول الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪n ( F2C = CF2) → (-F2C - CF2-) n‬‬

 ‫‪501‬‬

‫)‪ (Tellurides=( телориды‬تیلورایدونه ) ‪ :‬د تیلوریم او یو قوي الکتروپوزیتیف عنصر دوه‬

‫عنصره ( بینار) مرکبونه دي ‪.‬‬

‫)‪ (Tellurium=(теллор ) –( Te‬تیلوریم ) ‪ :‬یو شبه فلز( متالوئید ) عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی(‬
‫‪ ، )۵۲‬اتومي کتله یی ( ‪ ، )127,6‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )6,24‬د ویلي کیدو درجه یی(‪) 449,50C‬‬
‫اود جوش درجه یی( ‪ )989,80C‬ده ‪ .‬تیلوریم اته ثابت او نه رادیو اکتیف ایزوتوپونه لري ‪ .‬د نیمه‬
‫هادي االتو په جوړولو او په ډیر لږ مقدار د پوالدو په جوړولو کې کارول کیږي ‪ .‬تیلوریم په‬
‫‪۱۷۸۲‬کال فرانز میولر پیژندلی دی ‪.‬‬

‫)‪( Temporary hardness=( временная жесткость‬مؤقته سختي ) ‪hardnes of water:‬‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Terbium(Тербий) ) –( Tb‬تتربیم ) ‪ :‬النتانوئیدي نقره یی رنګه فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي‬

‫نمبر یی(‪ ، )۶۵‬اتومي کتله یی( ‪ )158,92‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )8,23‬د ویلي کیدو درجه‬
‫یی(‪ ) 13560C‬اود جوش درجه یی(‪ ) 31230C‬ده ‪ .‬یو طبیعي ( ‪ )Tb-159‬او ( ‪ )۱۷‬مصنوعي‬
‫ایزوتوپونه لري ‪ .‬د نیمه هادي االتو په جوړولو کې په کار راځي ‪ .‬تربیم په ‪۱۸٤۳‬کال کارل‬
‫موسنادر پیژندلی دی ‪.‬‬
‫‪ (Terephtalic acid, 1,4-benzenedicarboxylic acid‬تیرې فتالک اسید یا ‪ – ٤ ،۱‬بنزین دای‬
‫کاربوکسایلک اسید ) ‪ :‬بې رنګه کرستلي جامده ماده ( ‪ )C6H4(COOH)2‬ده ‪ .‬د ویلي‬
‫کیدودرجه یی(‪ )3000C‬ده اود پولي استرونو په جوړولو کې په کار راځي ‪.‬‬

‫‪ (Ter nary compound‬تر نري مرکب ‪ ،‬درې عنصره مرکب ) ‪ :‬کیمیاوي مرکب دی چې د درې‬
‫عنصرو د اتومونو څخه ترکیب شوی وي ‪ .‬لکه ) ‪ ( NaOH‬او نور ‪.‬‬
 ‫‪502‬‬

‫)‪ (Terpenes=( терпены‬ترپینونه ) ‪ :‬غیر مشبوک هایدروکاربنونه دي ‪ .‬په نباتاتوکې پیدا‬

‫کیږي ‪ .‬د ایزوپرین د ټوټو ( ‪ )CH2=C(CH3) CH = CH2‬څخه جوړ دي ‪ .‬مثال مونو ترپینونه د‬
‫دوه ټوټوتو څخه (‪ )C10H 16‬اوډای ترپینونه دڅلوروټوټو څخه ( ‪ )C20H32‬جوړ دي ‪.‬‬

‫‪ (Terpinene‬ترپا ینن ) ‪ :‬سایکلک ترپین(‪ )C10H16‬دی ‪ .‬د عطرو اود خوړو د مسالو په جوړولو‬
‫کې په کاریږي ‪ .‬ترپاینین د نباتاتو د پیو ( شیدو) څخه الس ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Tertiary alcohol=(третичные сперты‬دریمي الکول ) ‪ :‬الکول وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Tertiary amine=( третичные амины‬دریمي امین ) ‪ :‬اماینونه وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Tervalent , trivalent=(тривалент‬تروالنت ‪ ،‬تراي والت ) ‪ :‬سه والنسه ‪.‬‬

‫‪ (Terylene‬تیرایلین ) ‪ :‬مصنوعي استر دی ‪ .‬تارونه ترې جوړوي ‪.‬‬

‫‪ :‬بې رنګه بړاس‬ ‫= ‪ ( Tetrachloroethene‬ټټرا کلورو ایتین )‬ ‫)‪( тетрахлорэтен‬‬

‫( ‪ )CCl2 = CCl2‬ده ‪ .‬اور نه اخلي ‪ .‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )1,6‬د ویلي کیدو‬ ‫کیدونکې مای‬
‫درجه یی (‪ ) -220C‬اود جوش درجه یی( ‪ )1210C‬ده ‪ .‬دمحلل په توګه په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ (Tetrachloromethane , carbontetrachloride=( тетрахлорометан‬ټټراکلورو متان ‪،‬‬

‫کاربن ټټراکلوراید ) ‪ :‬بې رنګه بړاس کیدونکې مای (‪ ) CCl4‬ده ‪ .‬اور نه اخلي ‪ .‬د عضوي محلل‬
‫په توګه کارول کیږي ‪ .‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )1,586‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )-230C‬اود جوش‬
‫درجه یی(‪ ) 76,540C‬ده ‪.‬‬

‫)‪ (Tetraethyl lead =(титраэтил плюмб‬سرب ټټرا ایتایل ) ‪ :‬بړاس کیدونکې زهري‬
‫عضوي فلزي مرکب( ‪ )Pb(C2H5)4‬دی ‪.‬‬
‫)‪ (Tetrahydrate=(титрагидрат‬ټتراهایدریټ = تترا هدرات) ‪ :‬کرستل هایدریت چې په یو‬
‫مول مرکب کې څلور موله کرستلي اوبه وي ‪ .‬لکه ( ‪ )MgCl2.4H2O‬او نور ‪.‬‬
 ‫‪503‬‬

‫)‪ (Tetrahydrofuran=(титрагидрофоран‬ټټرا هایدرو فوران ) ‪ :‬بې رنګه بړاس کیدونکې‬

‫مای ( ‪ )C4H8O‬ده ‪ .‬د محلل په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Tetrahydroxomonoxodiboric(111)acid‬ټټرا هایدروکسو مونو اوکسودای بورک ( ‪)111‬‬

‫اسید) ‪ boric acid :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Tetraoxophosphoric(V)acid‬ټټرا اوکسو فاسفورک)‪ (V‬اسید ) ‪phosphoric(V) acid :‬‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Tetravalent=( титравалент‬ټټرا والنت ) ‪ :‬څلور والنسه ‪.‬‬

‫)‪ (Thallium=( таллй) –( Tl‬ټالیم ) ‪ :‬خړرنګي فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی( ‪ ، )۸۱‬اتومي‬
‫کتله یی( ‪ ، )204,39‬نسبي کثافت یی(‪ ، ) 11,85‬د ویلي کیدو درجه یی(‪ )303,50C‬اود جوش‬
‫درجه یی( ‪ )1457±100C‬ده ‪ .‬طبیعي ایزوتوپونه یی (‪ ) ۲۰۳‬او ( ‪ )۲۰۵‬دي ‪ .‬او یو لس رادیو اکتیف‬
‫ایزوتوپونه هم لري ‪ .‬د تالیم الیاژونه په الکترونیک کې په کاریږي ‪ .‬تالیم په ‪۱۸۶۱‬کې ویلیم‬
‫کروک پیژندلی دی ‪.‬‬

‫)‪ (Thermal analysis=( термичеслий анализ‬حرارتي تحلیل ) ‪ :‬د کیمیاوي موادو د‬

‫ګرمولو یا سړولو په ترڅ کې د سستم د فازي بدلونو او یا په سستم کې د نویو جوړشویو موادو‬
‫څیړل د حرارتي تحلیل په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪ (Thermal capacity‬د تودوخې ظرفیت ‪ ،‬حرارتي ظرفیت ) ‪heat capacity :‬وګورئ ‪.‬‬
‫)‪ (Thermite(термит‬تر مایټ = ترمیټ ) ‪ :‬د المونیم د پوډرو او د فریک اکساید د پودرو‬
‫ستیکومتریکه ګډوله ده ‪ ،‬چې په الندې ډول تعامل کوي ‪.‬‬

‫‪2Al + Al2O3 →Al2O3 + 2Fe‬‬

 ‫‪504‬‬

‫پورتنی تعامل اکزوترمیک دی او دومره زیاته تودوخه پکې اذادیږي ‪ ،‬چې د اوسپنې د ویلي‬
‫کیدو لپاره کفایت کوي ‪ .‬نو ځکه دغه پوډر د اوسپنې ( لکه د ریل دپټلۍ ) د لیم کولو لپاره‬
‫کاروي ‪.‬‬

‫)‪ (Thermochemistry = ( термохимия‬ترموکیمیا ) ‪ :‬د کیمیا هغه څانګه ده ‪ ،‬چې د‬

‫کیمیاوي تعاملونو تودوخه څیړي ‪.‬‬

‫)‪ (Thermodynamics=( термодинамика‬ترموډینامیک ) ‪ :‬د انرژۍ د مختلفو ډولونو یوپه‬

‫بل د اوښتلو قوانین څیړل ‪ ،‬په یو سستم کې د انرژۍ (تودوخې )د بهیر لوری پیژندل ‪ ،‬او په کار‬
‫د انرژۍ د اوښتلو امکانات څیړل د ترموډینامیک موضوک جوړوي ‪.‬‬

‫)‪ (Thermoluminescence=(термолюминесценция‬ترمو لیمینیسنس ) ‪ :‬هغه لیمینیسنس‬

‫دی ‪ ،‬چې د جامد شي د ګرمولو له امله را منځ ته کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Thermolysis , pyrolysis=( термолиз , пиролиз‬ترموالیزس ‪ ،‬پایرو الیزس= ترمولیز )‬

‫‪ :‬د تودوخې په واسطه د موادو تجزیه کول د ترموالیزس په نوم یادیږي ‪ .‬د زیات کاربنه هایدرو‬
‫کاربنونو کراکنګ د تروالیزس بیلګه ده ‪.‬‬

‫)‪ (Thermoplastic=( термопластика‬ترموپالستیک ) ‪ :‬پالستیک وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Thermostat=( термостат‬ترموستات ) ‪ :‬داسې یوه اله ده ‪،‬چې په داخل کې یی د تودوخې‬

‫درجه ثابته پاتې کیدای شي‬

‫)‪ (Tetrahydrofurane =( тетагидрофоран‬تترا هایدرو فوران ) ‪ :‬بې رنګه بړاس کیدونکې‬

‫مای ( ‪ )C4H8O‬ده ‪ .‬د محلل په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Thiamine=( тиамин‬تیامین ) ‪ :‬ویتامین (‪ ) B‬کامپلکس وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Thiazol=( тиазол‬تیازول ) ‪ :‬یو هتروسکلک مرکب دی ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬
 ‫‪505‬‬

‫‪ (Thenyl ring‬تینایل کړۍ ) ‪ thiophene‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Thiocyanate=( тиоцианат‬تیو سیا نیت = تیو سیانات) ‪ :‬د تیو سیانک اسید مالګه یا‬
‫استر دی ‪.‬‬

‫)‪ (Thiocyanic acid=( роданистоводородная кислота‬تیوسیانک اسید ) ‪ :‬یو غیر‬

‫ثابت غاز(‪ ) HSCN‬دی ‪.‬‬
‫)‪ ( Thiocyanide=( тиоцианид‬تیو سیاناید = تیوسیانید) ‪ :‬د تیو سیانک اسید مالګې دی ‪،‬‬
‫چې د ( ‪ )SCN-‬ایون لري لکه پوتاسیم تیو سیاناید (‪ ) KSCN‬او نور ‪.‬‬

‫)‪ (Thioethers=( тиоэфир‬تیو ایترونه ) ‪ :‬سلفایدونه وګورئ ‪.‬‬

‫(=‪ (Tiol group‬تیو اول ګروپ ) ‪thiol :‬وګورئ ‪.‬‬

‫مرکپټانونه‬ ‫)‪ ( Thiols , mercaptans , thio alcohol)=( тиолы , тиосперты‬تیواولونه‬

‫‪ ،‬تیو الکولونه ) ‪ :‬هغه عضوي مرکبونه چې د‪ (-SH‬تیواول ګروپ= مرکپټو ګروپ = سلفاید‬
‫رایل ګروپ ) لري د تیو الکولونو په نوم یادیږي ‪ .‬دا مرکبونه الکولونو ته ورته مرکبونه دي ‪ ،‬چې‬
‫د الکول په مالیکول کې د اکسیجن د اتوم پرځای د سلفر اتوم ځای نیولی دی ‪ .‬لکه متان تیو اول‬
‫( ‪ ، )CH3SH‬ایتان تیو اول ( ‪ )C2H5SH‬او نور ‪ .‬تیواولونه تیزابي مرکبونه دي ‪،‬چې د فلزونو او‬
‫القلي ګانو سره مالګو ته ورته مرکبونه جوړوي ‪.‬‬

‫)‪ (Thionyl chloriride=( тионил хлорид‬تیونایل کلوراید= تیونیل کلورید ) ‪sulphur :‬‬
‫‪dichloride oxide‬وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪506‬‬

‫)‪ ( Thionyl group =( тионил группа‬تیونایل ګروپ ) ‪ :‬د ( ‪ )> S = O‬ګروپ دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Tthiophene=( тиофен‬تیو فین ) ‪ :‬بې رنګه مای مرکب( ‪ )C4H4S‬دی ‪ .‬د ویلي کیدو درجه‬
‫یی (‪ )-380C‬اود جوش درجه یی( ‪ )840C‬ده‪ .‬د تجارتي بنزین سره ګډیږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی‬
‫الندې دی ‪.‬‬
‫………‬
‫||‬ ‫||‬
‫\‬ ‫‪/‬‬
‫‪S‬‬
‫‪thiophene‬‬

‫دا ډول کړۍ د تینایل د کړۍ په نوم یادیږي‪.‬‬

‫)‪ (Thiosulphate=( тиосульфат‬تیو سلفیت = تیوسلفات ) ‪ :‬د تیوسلفورک اسید مالګې دي‬
‫چې د ( ‪ )S2O3-2‬ایون لري ‪.‬‬

‫)‪ (Thiosulphoric acid= ( тиосерная кислота‬تیو سلفورک اسید ) ‪ :‬یو غیر ثابت مرکب (‬
‫‪ )H2S2O3‬دی ‪ .‬په ازاد حالت نه پیداکیږي او په الندې ډول تجزیه کیږي ‪.‬‬

‫‪S2O3-2 + 2H+ → SO2 + S + H2O‬‬

‫)‪ ( Thiourea , thiocarbamide=( тиомочевина тиокарбамид‬تیو یوریا ‪ ،‬تیو کاربامید‬

‫) ‪ :‬سپینه جامده کرستلي ماده ‪ )NH2( 2C=S‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ )1,4‬اود ویلي کیدو درجه‬
‫یی( ‪ )1820C‬ده ‪ .‬خواص یی یوریا ته ورته دي ‪ .‬په فوتوګرافۍ اوعضوي سنتیزونو کې په کاریږي‬
‫‪.‬‬

‫) ‪ (Thorium(торий) ) – ( Th‬توریم ) ‪ :‬خړ اکتانوئیدي رادیو اکتیف عنصردی ‪ .‬اتومي نمبر‬

‫یی( ‪ ، )٩۰‬اتومي کتله یی( ‪ ، )232,038‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )11,5‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪1740‬‬
‫‪ )– 17600C‬اود جوش درجه یی(‪ ) 4780- 48000C‬ده ‪ .‬د ثابت ایزوتوپ (‪ ) 232‬د نیمایی تجزیه‬
 ‫‪507‬‬

‫کیدو وخت یی( ‪ )1,39 . 1010‬ک ال ه دی ‪ .‬اکسیدیشني درجه یی(‪ ) +4‬او خواص یی نورو‬
‫اکتانوئیدونو ته ورته دي ‪ .‬د (‪) ThO2‬څخه د غاز د نغري لپاره جالۍ جوړوي ‪.‬‬

‫(=‪ (Thorium series‬د توریم لړۍ ) ‪ :‬رادیو اکتیف لړۍ وګورۍ ‪.‬‬

‫(=‪ (Threonine‬تریونین ) ‪ :‬امینو اسید وګورۍ ‪.‬‬

‫)‪ ( Thulium(тулин )-( Tm‬تولیوم ) ‪ :‬نرم خړ رنګه النتانوئیدي فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر‬
‫یی( ‪ ، )۶٩‬اتومي کتله یی( ‪ ، )168,934‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )9,321‬د ویلي کیدو درجه یی(‬
‫‪ ، )15450C‬او د جوش درجه یی( ‪ )19470C‬ده ‪ .‬یو طبیعي او لس مصنوعي ایزوتوپونه لري ‪ .‬په‬
‫‪ ۱۸۷٩‬کال پیر سلیف پیژندلی دی ‪.‬‬

‫‪ (Thymol‬تایمول ) ‪ :‬بې رنګه کرستلي تیز بویه ماده ( ‪ )C10H14O‬ده ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې‬
‫دی ‪.‬‬

‫‪thymol‬‬

‫)‪ ( Tin (олово ) –(Sn‬قلعي ) ‪ :‬یوناني نوم یی (‪ ) stannum‬دی ‪ .‬ورقه کیدونکی نقره یی رنګه‬
‫فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی( ‪ ، )۵۰‬اتومي کتله یی(‪ ، ) 118,69‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )7,28‬د‬
‫ویلي کیدودرجه یی(‪ ) 231,880C‬اود جوش درجه یی (‪ ) 22600C‬ده ‪ .‬اکسیدیشني درجې یی (‪+2‬‬
‫) او ( ‪ )+4‬دي قلعي (‪ ) 21‬ثابت او پنځه رادیو اکتیف ایزوتوپونه لري ‪ .‬د ( ‪ )180C‬څخه ښکته‬
‫سپینه قلعي په خړه قلعي اوړي ‪ .‬مهم مرکبونه یی( ‪ )H2SnO2 , H2SnO3 , SnO2 , SnCl2‬دي ‪ .‬د‬
‫قلعي څخه د فلزونو په لیم کولو ‪ ،‬پوښ کولو او د الیاژونو په جوړولو کې کار اخلي ‪.‬‬
 ‫‪508‬‬

‫)‪ (Tin(11) chloride =( хлорид олово(11‬قلعي (‪ )11‬کلوراید ) ‪ :‬سپینه جامده ماده (‬

‫‪ )SnCl2‬ده ‪ .‬په اوبو او ایتانول کې حلیږي ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )2460C‬اود جوش درجه یی(‬
‫‪ )6520C‬ده ‪ .‬ډای هایدریټ یی) ‪ ( SnCl2 .2 H2O‬یی د تودوخې په (‪ )37,70C‬کې ویلي کیږي ‪.‬‬

‫) ‪ ( Tin(1V) chloride=( хлорид олово(1V‬قلعي ( ‪ )1V‬کلوراید ‪ ،‬ستانیم ټټرا کلوراید ) ‪:‬‬

‫بې رنګه مای ( ‪ )SnCl4‬ده ‪ .‬په اوبو کې تجزیه او په ایتر کې حلیږي ‪ .‬د ویلي درجه یی(‪) -330C‬‬
‫اود جوش درجه یی ( ‪ )1140C‬ده ‪.‬‬

‫) ‪ (Tin(1V) hydride , stanane=( гидрид олово(1V‬قلعي (‪ ) 1V‬هایدراید یا ستانین) ‪:‬‬

‫کیمیاوي فعال تیز بویه غاز )‪( SnH4‬دی ‪ .‬د تودوخې په (‪ )1500C‬کې تجزیه کیږي ‪ .‬د قلعي‬
‫لرونکو عضوي مرکبونو په سنتیز کې په کاریږي ‪.‬‬

‫) ‪ (Tin(1V) oxide=( окись олово(1V‬قلعي (‪ ) 1V‬اکساید ‪ ،‬ستانیم ډای اکساید ) ‪ :‬سپینه‬

‫جامده ماده( ‪ )SnO2‬ده ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )11270C‬ده اوپه (‪ )1800-19000C‬کې‬
‫تصعیدکوي‪.‬دوه دای هایدریتونه( ‪ )SnO2.2H2O‬یی د (‪ ) α‬او ( ‪ )β‬ستانیک اسیدونو په‬
‫نومونو یادیږي ‪.‬‬

‫‪ (Tin(11)sulphide‬قلعي (‪ ) ۱۱‬سلفاید ) ‪ :‬خړ یا تور جامد مرکب( ‪ )SnS‬دی ‪.‬په اوبو کې نه‬
‫حلیږي ‪ .‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪ )8820C‬اود جوش درجه یی( ‪ )12300C‬ده ‪.‬‬

‫) ) ‪ ( Tin(1V)sulphide, mosaic gold=( сульфид олово(1V‬قلعي ( ‪ )1v‬سلفاید یا‬

‫موزایک طال) ‪ :‬زیړه طالیی رنګه کرستلي ماده ( ‪ )SnS2‬ده ‪ .‬په اوبو او الکولو کې نه حلیږي ‪ .‬د‬
‫تودوخې په ( ‪ )6000C‬کې تجزیه کیږي ‪.‬‬

‫‪ (Titania‬تیتانیا ) ‪ titanium oxide:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Titanium(титан ) –(Ti‬ټیټانییوم ) ‪ :‬سپین فلزي انتقالي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪، )۲۲‬‬
‫اتمي کتله یی( ‪ ، )47,9‬د ویلي کیدو درجه یی(‪ ) 1660± 100C‬اود جوش درجه یی(‪ ) 32870C‬ده‬
 ‫‪509‬‬

‫‪ .‬د تیتانیم ( )‪ ، )11‬تیتانیم (‪ ) 111‬او تیتانیم ( ‪ )1V‬مرکبونه پیژندلي شوي دي ‪ .‬تیتانیم په‬
‫‪۱۷۸٩‬کال ویلیم ګریګور پیژندلی دی ‪.‬‬

‫)‪ (Titanium dioxide=( двуокись титан‬تیتانیم ډای اکساید ) ‪ :‬تیتانیم (‪ ) 1V‬اکساید‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪ (Titanium(1V)oxide=( окись титан(1V‬تیتانیم (‪ ) 1V‬اکساید ) ‪ :‬دغه مرکب د تیتانیا‬

‫په نوم هم یادیږي ‪ .‬تیتانیا (‪ )TiO2‬د سپین پګمنت په توګه او هم د پالستیکي ربړ په جوړولو کې‬
‫په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Titration=(титраварие‬تتر کول ) ‪ :‬د حجمي تحلیل یو متود دی ‪ .‬دلته د یو محلول ( لکه د‬
‫قلوي ) ( ‪ )V2‬ملي لیتره په یو فالسک کې اچوي او دوه څاڅکي معرپ ( اندیکاتور) ورباندې‬
‫اضافه کوي ‪ .‬بل محلول ( لکه تیزاب) چې نارملټي یی معلومه ( ‪ )N1‬ده په یو بیورت کې اچول‬
‫کیږي ‪ .‬اوپه بیورت کې د محلول ارتفاک په نښه او نوټ کوي ‪ . .‬بیا د بیورت محلول څاڅکې‬
‫څاڅکې د فالسک پرمحلول اضافه کوي ‪ .‬او په دې تر تیب په فالسک کې د تیزاب او قلوي‬
‫تعامل پیل کیږي اود تعامل دختمیدو یعنې د ټټریشن د ختم نقطه د اندیکاتورد رنګ د تغیر له‬
‫مخې معلومیږي ‪ .‬که د بیورت څخه د مصرپ شوي محلول ( تیزابو ) حجم ( ‪ )V1‬وي ‪،‬نو د‬
‫فالسک د محلول ( قلوي ) غلظت (‪ ) N2‬د الندې فورمول له مخې معلوموي ‪.‬‬

‫‪N1V1‬‬ ‫=‬ ‫‪N2 V2‬‬

‫دلته ( ‪ )N1‬او ( ‪ )V1‬د تیزاب نارملتي غلظت او حجم ‪ )N2 ( ،‬او ( ‪ )V2‬د قلوي نارملتي غ لظت‬
‫او حجم ښېي ‪ .‬د قلوي محلول نارملتي غلظت چې معلوم شي ‪،‬نو بیا د هغې له مخې د قلوي‬
‫مولري غلظت او نور معلومیدای شي ‪.‬‬

‫‪ (TNT‬تري نترو تولول ) ‪ :‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Tocopherol‬توکو فیرول ) ‪ :‬ویتامین ( ‪ )E‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪510‬‬

‫)‪ (Toluene , methyl benzene=( толуол‬تولوئیڼن ‪ ،‬متایل بنزین = تولول ) ‪ :‬متایل بنزین‬
‫وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Topaz=( топаз‬توپاز ) ‪ :‬د المونیم سلیکیټ منرال (‪ )Al2SiO4(OHF2)2‬دی ‪.‬‬

‫‪ (Torr‬تور) ‪ :‬د فشار واحد دی ‪(1 torr= 1mmHg = 133,322 pascals) .‬‬

‫‪(Trace elements‬تریس المنت ) د ژوندي ارګانیزم د نارمل فعالیت لپاره یوشمیر عناصر لکه‬
‫اوسپنه ‪ ،‬مګنیزیم ‪ ،‬جست ‪ ،‬مس ‪ ،‬ایودین ‪ ،‬کوبالت‪ ).......‬په ډیر لږ مقدار ضرور دي ‪ .‬دا عناصر د‬
‫تریس المنټ په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Transactenide element=( трансактиниды‬ترانس اکتینید عناصر ) ‪ :‬هغه عناصر دي‬

‫چې اتومي نمبر یی له ( ‪ )۱۰۳‬څخه لوړ دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Transation elements=( переходеые элементы‬انتقالي عناصر ) ‪ :‬د دوره یی جدول د‬

‫(‪ ) d‬او ( ‪ )f‬بالکونو عناصر د انتقا لي عناصرو په نوم یادیږي ‪ .‬دغه عناصر ټول د فلزونو په ډله‬
‫کې راځي ‪ .‬که د دوره یی جدول په (‪ )S‬او (‪ )P‬عناصرو کې د اتومي نمبر په زیاتیدو سره یعنې د‬
‫پیریود د شروک څخه د پیریود د پای په لور د عناصرو فلزي خواص په پرلپسۍې توګه لږ او غیر‬
‫فلزي خواص یی په پرلپسۍ توګه زیاتیږي ‪ ،‬نو په ( ‪ ) 7 , 6 , 5 , 4‬پیریودونو کې د (‪ ) S‬بالک د‬
‫عناصرو وروسته د خواصو دغه پرلپسۍ ( تدریجي ) تغیر د (‪ ) d‬او (‪ ) f‬بالکونو په عناصرو کې‬
‫دریږي ( توقف کوي ) او په هر پیریود کې د (‪ ) d‬او ( ‪ )f‬عناصرو وروسته د (‪ ) P‬بالک په عناصرو‬
‫کې دغه تدریجي تغیر بیا پیل کیږي ‪ .‬نو ځکه د ( ‪ )d‬او (‪ ) f‬عناصر د انتقالي عناصرو په نوم‬
‫یادیږي ‪ .‬یعنې په انتقالي عناصرو کې د خواصو تدریجي تغیر نه لیدل کیږي ‪ .‬خودغه عناصر د‬
‫خواصو د تدریجي تغیر پروسه د (‪ ) S‬عناصرو څخه د ( ‪ )P‬عناصرو ته انتقالوي ‪ ( .‬دوره یی جدول‬
‫وګورئ)‪.‬‬
 ‫‪511‬‬

‫‪ (Transmutation‬ترانس موټیشن ) ‪ :‬د هستوي تعامل له الرې یو عنصر په بل عنصر اړول د‬

‫ترانس موټیشن په نوم یادیږي ‪ .‬لکه چې د نیوترونو په واسطه د یورانیم د هستې د بمباران په ترڅ‬
‫کي چې یورانیم په پلوتونیم اوړي ‪.‬‬

‫)‪ (Transuranic elements=( трансурановые элементы‬ترانس یوران عناصر ‪ ،‬د یورانیم‬

‫وروسته عناصر ) ‪ :‬هغه عناصر دي چې د عناصرو په دوره یی جدول کې د یورانیم وروسته واق‬
‫دي ‪.‬‬

‫)‪ (Triacylglycerol(триасил глицерол‬ترای اسایل ګالی سیرول ) ‪ triglyceride:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Triatomic molecule=( триатомная моликула‬درې اتومه مالیکول ) ‪ :‬لکه د ( ‪)H2O‬‬

‫مالیکول ‪.‬‬

‫)‪ ( Triazine=( триазин‬ترای ازاین = تری ازین ) ‪ :‬ازین وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Triboluminescence=( триболюминесценция‬تریبو لومینیسنس ) ‪ :‬لیو مینیسنس چې‬

‫د سولیدو ( اصطحکاک ) په ترڅ کې را منځ ته کیږي ‪ .‬ځینې کرستلي مواد( لکه د بکورې کا ی‬
‫)چې په خپل منځ کې ټکر وکړي ‪،‬نو ر ا منځ ته راځي ‪ .‬دلته د کرستلي ډبرو د ټکر په نتیجه کې‬
‫ساکن برقي چارخ رامنځ ته کیږي ‪ .‬او کله چې دغه چارخ چاپیریال ته خپریږي ‪ ،‬نو ر ا ازادیږي ‪.‬‬
‫پخوا زمانو کې د بکورې د کا و د پڼډونو څخه اور الس ته راوړل کیده ‪.‬‬

‫)‪ (Tribromomethane , bromoform=( трибромометан‬ترای برومو متان ‪ ،‬برومو فورم ) ‪:‬‬

‫بې رنګه مای )‪ )CHBr3‬ده ‪ .‬د ویلی کیدو درجه یی(‪ ) 80C‬اود جوش درجه یی( ‪ )1500C‬ده ‪.‬‬

‫)‪ (Tributylphosphate= ( трибутил фосфат‬ترای بوټایل فاسفیټ ) ‪ :‬بې رنګه مای ده ‪ .‬په‬
‫اوبو کې لږه او په عضوي محللونو کې ډیره حلیږي ‪ .‬کیمیاوي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬
 ‫‪512‬‬

‫‪ ( Tricarbondioxide‬ترای کاربن ډای اکساید ) ‪ :‬بې رنګه غاز ( ‪ )C3O2‬دی ‪ .‬د ویلي کیدو درجه‬
‫یی‪ )- -111,30C‬اود جوش درجه یی ( ‪ )70C‬ده ‪ .‬د مالوئیک اسید )‪( HOOC-CH2 – COOH‬‬
‫انهایدراید دی ‪ .‬دلته د مالوئیک اسید څخه د فاسفورس پنټا اکساید په واسطه اوبه وځي او په‬
‫پایله کې ترای کاربن ډای اکساید جوړیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Trichloroethanal , chloral=( хлорал‬ترای کلورو ایتانل = کلورال ) ‪ :‬یو مای الډیهاید(‬
‫‪ ) CCl3CHO‬دی ‪ .‬نسبي کثافت یی ( ‪ ، )1,51‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )-57, 50C‬اود جوش‬
‫درجه یی ( ‪ )97,80C‬ده ‪ .‬د ( ‪ )DDT‬په جوړولو کې کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ (Trichloroethene , trichloro ethylene‬ترای کلورو ایتین ‪ ،‬ترای کلورو ایتایلین ) ‪ :‬بې رنګه‬
‫مای (‪ ) CCl2=CHCl‬ده ‪ .‬د تودوخې په (‪)870C‬کې په جوش راځي ‪ .‬زهر جنه ماده ده ‪ .‬اور نه اخلي‬
‫‪ .‬د بې هوشۍ او اور مړه کونکې مادې په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ -۲ ،۲ ،۲ ( 2,2,2 –trichloroethane diol , chloral hydrate=(трихлороэтандиол‬ترای‬

‫کلورو ایتان ډای اول ‪ ،‬کلورال هایدریټ ) ‪ :‬بې رنګه کرستلي جامده ماده ( ‪ )CCl3CH(OH)2‬ده ‪.‬‬
‫نسبي کثافت یی (‪ ، ) 1,91‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )570C‬اود جوش درجه یی( ‪ )96,30C‬ده ‪ .‬په‬
‫دې مرکب کې د ( ‪ )OH‬دوه ګروپونه د کاربن د یوه اتوم سره اړیکې لري اودا یوه غیر عادي پېښه‬
‫ده ‪ .‬دا ماده د مسکن په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( trichloromethane , chloroform=( хлороформ‬ترای کلورو متان ‪ ،‬کلوروفورم ) ‪:‬درنه‬

‫‪ ،‬بې رنګه مای ( ‪ )C H Cl3‬ده ‪ .‬تیز خوږ بوی لري ‪ .‬په اوبو کې نه حلیږي ‪ ،‬په الکولو او ایترونو‬
‫کې حلیږي ‪ .‬اور نه اخلي ‪ ،‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )-63,50C‬اود جوش درجه یی ( ‪ )61,70C‬ده ‪.‬‬
‫قوي بې هوش کونکې ماده ده ‪ ،‬خوداچې ځیګر ته تاوان رسوي ‪ ،‬نو ځکه په دې ورستیو کالو کې‬
 ‫‪513‬‬

‫په طبابت کې د کلوروفورم پرځای نور هالوجني هایدرو کاربنونه کاروي ‪ .‬کلوروفورم د محلل په‬
‫توګه او په تحلیلي کیمیاکې د اکستراګنت په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( triethanol amine=( триэтанол амин‬ترای ایتانول امین ) ‪ :‬ایتانول امین وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( triglyceride , triglycerol =( триглицериды‬ترای ګالی سیراید ‪ ،‬ترای ګالی سیرول =‬

‫تراي ګلیسیرید) ‪ :‬د ګالیسیرین اود غوړیو د تیزابو استرونه دي ‪ .‬حیواني او نباتي غوړي په‬
‫ترای ګالی سیرایدونو کې راځي ‪ .‬ترای ګالیسیرایدونه د خوراکي موادو مهمه برخه اود انرژۍ‬
‫عمده منب ده ‪ .‬عمومي فورمول یی الندې دی ‪.‬‬

‫په پورتنې فورمول کې ( ‪ )R‬د عضوي تیزابو رادیکالونه دي ‪ .‬که )‪ ( R) , ( R1) , ( R2‬یوشی(د‬
‫یوتیزاب رادیکال ) وي ‪ ،‬نو دغسې ترای ګالی سیرید ساده او که ( ‪ )R‬د مختلفو تیزابونو‬
‫رادیکالونه وي ‪ ،‬نو دغسې ترای ګالیسیرایدونه مخلوط بلل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( trihydric alcohole=( триол‬ترای هایدریک الکول ‪ ،‬درې قیمته الکول ) ‪ triol:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ – ۵ ، ٤ ، ۳ ( 3, 4 ,5 – trihydroxy benzoic acid‬ترای هایدروکسي بنزوئیک اسید ) ‪Galic :‬‬

‫‪acid‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (triiodomethane , iodoform=( иодоформ‬ترای ایودو متان = ایودو فورم ) ‪ :‬جامد‬

‫هالوفورم ( ‪ )CHI3‬دی ‪ .‬د ویلي درجه یی(‪ ) 1150C‬ده ‪.‬‬

‫‪ ( triiron tetraoxide , ferrosoferric oxide‬ترای ایرن ټټراکساید‪ ،‬فیروسو فیرک اکساید ) ‪:‬‬
‫توره مقناطیسي ماده ( ‪ )Fe3O4‬ده ‪ .‬د مګنیت د منرال په بڼه په طبیعت کې پیدا کیږي ‪ .‬اوسپنې‬
 ‫‪514‬‬

‫ته چې د اوبو په بړاس کې تودوخه ورکړل شي دلته هم مګنیتیت جوړیږي ‪ .‬مګنیتیت د اوسپنې د‬
‫دوه ډوله اکسایدونو ( ‪ )FeO . Fe2O3‬څخه جوړ دی ‪.‬‬

‫)‪ ( trimethylaluminum, aluminium trimethyl=( триметил алюмений‬ترای متایل‬

‫‪0‬‬
‫الومینیم ‪ ،‬الومینیم ترای متایل ) ‪ :‬بې رنګه مای ( ‪ )Al(CH3)3‬ده ‪ .‬د ویلي کیدو نقطه یی (‪) 0 C‬‬
‫اود جوش نقطه یی (‪ ) 1300C‬ده ‪.‬‬

‫‪ -۶ ، ٤ ،۲ ( 2,4 ,6-trinitrophenol =( тринитро финол),‬ترای نترو فینول ) ‪picric acid :‬‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫) ‪trinitro toluene ( 1-methyl, 2,4,6 –trinitrobenzene‬‬

‫)‪ (trinitrotoluene(тринитро толуол ) –( TNT‬ترای نترو تولوئین =ترای نترو تولول ) ‪ :‬زیړ‬
‫قوي چاودیدونکي جامد مواد ( ‪ )H3C – C6H2 – ( NO2)3‬دي ‪.‬نسبي کثافت یی (‪ ) 1,65‬اود‬
‫ویلي کیدو درجه یی (‪ ) 820C‬ده ‪ .‬د تولوئین سره د غلیظ سلفورک اسید او نایترک اسیدد‬
‫ګډولې د تعامل څخه الس ته راځي ‪ .‬سستماتیک نوم او جوړښتي فورمول یی پاس دي ‪.‬‬

‫)‪( triol, trihydric alcohole=(триол‬ترای اول ‪ ،‬ترای هایدریک الکول ‪ ،‬درې قیمته الکول ) ‪:‬‬
‫الکول ‪ ،‬چې په یو مالیکول کې یی د ( ‪ )-OH‬درې ګروپونه وي ‪.‬‬

‫)‪( triose=(триоз‬ترای اوز ) ‪ :‬د قند مالیکول ‪ ،‬چې د کاربن درې اتومونه لري ‪ ( .‬مونو‬
‫سکرایدونه وګورئ‪.‬‬
 ‫‪515‬‬

‫)‪ ( Trioxoboric(111) acid=( триоксо бор(111)кислота‬ترای اکسو بورک)‪ ( 111‬اسید )‬

‫‪ :‬بورک اسید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( trioxosulphuric (1V) acid‬تراي اکسو سلفورک ( ‪ )1V‬اسید ) ‪ sulphurous acid:‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( trioxygen‬ترای اکسیجن ) ‪ :‬اوزون وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (triple bond=( троиная связь‬تریپل باند ) ‪ :‬درې غبرګه اړیکه لکه ) ‪ . (-C ≡C-‬کیمیاوي‬
‫اړیکه وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (trisilan=( трисилан‬تراي سیالن ) ‪ :‬سیالن وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (trisodium phosphate(1V) , sodiumorthophosphate=(ортофосфат натррий‬ترای‬

‫سودیم فاسفیت )‪ ، (1V‬سودیم ارتو فاسفیټ ‪ ،‬سودیم فاسفیت ) ‪ :‬بې رنګه کرستلي جامده ماده‬
‫( ‪ )Na3PO4‬ده ‪ .‬په اوبو کې حل او په الکولو کې نه حلیږي ‪ .‬لس او هم دولس مالیکوله کرستلي‬
‫اوبه لرالی شي ‪.‬‬

‫‪ ( tritiated compound‬په نښه شوی مرکب ) ‪ labeling :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (tritium(тритий) ) – (T‬تریتیم ) ‪ :‬د هایدروجن یو ایزوتوپ (‪ )3H1‬دی چې کتلوي عدد‬

‫یی(‪ )3‬دی ‪ .‬د تریتیم د نیمایی تجزیه کیدو وخت دولس کاله دی ‪ .‬په ترموهستوي تعاملونو کې د‬
‫سون د موادو په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( triton( T+‬تریتون) ‪ :‬د تریتیم هسته ده چې د تریتیم د ایونایزیشن څخه الس ته راځي او په (‬
‫‪ )T+‬ښودل کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( trona‬ترونا ) ‪ :‬د سودیم کاربونیت او سودیم هایدروجن کاربونیټ د ګډولې څخه جوړ منرال‬
‫دی ‪.‬کیمیاوي فورمول یی ( ‪ )Na2CO3 . NaHCO3 .2H2O‬دی‪.‬‬
 ‫‪516‬‬

‫‪ (tropylium ion‬تروپالیم ایون ) ‪ :‬مثبت ایون ( ‪ )C7H7+‬دی ‪ .‬د کاربن اوه اتومه کړۍ اود ارو‬
‫ماتیک مر کبونو اساسي ځانګړتیا لري‬

‫‪ ( trypsin‬ترایپسین ) ‪ :‬د پروتین د هضم کولو انزایم دی ‪ )protease ( .‬وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( Tryptophan‬ترایپتوفان ) ‪ :‬امیو اسید وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Tungsten , wolfram (вольфрам ) –( W‬تنګستن = ولفرام ) ‪:‬سپین یا خړ انتقالي فلزي‬

‫عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی ( ‪ ، )۷٤‬اتومي کتله یی( ‪ ، )183,85‬د ویلي کیدو درجه یی ( ‪)34100C‬‬
‫‪ ،‬د جوش درجه یی(‪ ، ) 56600C‬نسبي کثافت یی)‪ ( 19,30C‬دی ‪ .‬د ولفرامایت‪( FeMn) WO4‬او‬
‫شیالیت)‪ ( CaWO4‬منرالونو په بڼه په طبیعت کې پیدا کیږي ‪ .‬د والفرام اکسیدیشني درجې د (‬
‫‪ )+2‬څخه تر (‪ ) +6‬پورې تغیر کوي ‪ .‬د برې په ګروپونو ‪ ،‬برقي داشونو ‪ ،‬اونورو برقي سامان االتو‬
‫په جوړولو اوهم د الیاژونو په جوړولو کې په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ (Tungsten carbide =( карбид вольфрама‬تنګستن کارباید ) ‪ :‬تور پودر( ‪ )WC‬دي ‪.‬د‬
‫تورکي ( دوده) او تنګستن دفلز د یوځای تودوخې ورکولو ( ‪ )16000C‬څخه الس ته راځي ‪ .‬د‬
‫سختۍ درجه یی(‪ )9,5‬ده ‪ .‬د ژرندو پلونه اود غوڅولو االت ترې جوړوي ‪ .‬ډای تنګستن کارباید(‬
‫‪ )W2C‬هم وجود لري ‪.‬‬

‫)‪ (Turpentine =(терпентен‬ترپنټین) ‪:‬تیلي مای ده ‪ .‬د جلغوزې د کنډ ( ننځړو) څخه‬
‫اکستراکت کیږي ‪ .‬ډیره برخه یی د ‪( C10H16) pinene‬څخه جوړه ده ‪ .‬اوهم نور ترپینونه پکې‬
‫موجود وي ‪ .‬د محلل په توګه په کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Tyndal effect=( тиндал эфект‬تندال افکت ) ‪ :‬که یوه کوټه په برې یا د لمر په ر ا روښانه‬
‫وي دلته د کوټې په هوا کې ځوړندې ذرې په سترګو نه لیدل کیږي ‪ .‬خو که دغه کوټه تورتم شي‬
‫اود لمر ر ا د یو کوچنې سوري څخه کوټې ته را ننوځي ‪ ،‬نو دلته د ر ا وړانګې د هغه کوچنیو ذرو‬
‫په واسطه ‪،‬چې د کوټې په هواکې ځوړندې دي په هر لورې شندل کیږي اوپه نتیجه کې دغه‬
‫کوچنئ کالوئیدي ذرې د ر ا د الرې په اوږدو کې روښانه ځلیږي ‪ .‬دې پیښې ته د تندال افکت‬
‫وایی ‪.‬‬
 ‫‪517‬‬

‫)‪ (Tyrosin=( тироцин‬تایروسین ) ‪ :‬امینو اسید وګورئ ‪.‬‬

‫‪……………………………………………………………………………………..‬‬

‫‪- U -‬‬

‫)‪ (ultracentrifuge=( ультрасенрифеж‬اولتراسنتریفیوژ ) ‪ :‬د لوړ سرعت (‪)60 000 r p m‬‬

‫سنتریفیوژ دی ‪ .‬د کالوئیدي ذرو د رسوب د سرعت د معلومولو اویاد محلول څخه د مایکرو‬
‫مالیکولونو ( پروتینونو ‪ ،‬نکلوئیک اسیدونو ) د جال کولو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( ultramicroscope=( ультрамикроскуп‬اولترامکروسکوپ ) ‪ :‬په اولترا مکروسکوپ‬

‫کې د تندال د افکت پر بنست هغه کوچني شیان لیدل کیدای شي ‪ ،‬کوم چې د عادي مکروسکوپ‬
‫په واسطه نشي لیدل کیدای ‪ .‬کالوئیدي ذرې ( چې لیدل یی مطلوب دی) په مای یا غاز چاپیریال‬
‫کې د اولترا مکروسکوپ په تورتم کوټه ګۍ کې ځای لري ‪ .‬دکوټه ګۍ ددیوال له یواړخ څخه د‬
‫قوي ر ا مخروط را ننوځي او کالوئیدي ذرې پکې ځلیږي ‪.‬‬

‫)‪ (ultrasonic=(ультразвук‬اولترا سونک ) ‪ :‬د فشار د څپو ( کومې څپې چې فریکونسي یی‬
‫له ‪20000Hz‬څخه زیاته ده او د انسان غوږ یی نشي اوریدای ‪ ) .‬څیړل اوپه کارول د اولتراسونک‬
‫په نوم یادیږي ‪ .‬د اولتراسونک څخه په طبي معاینو ( خاصتا هلته چې د‪ X‬وړانګو کارول ضرر‬
‫ولري ) د فلزي االتو په ډډ کې د عیب اود سامانونو د پڼډوالي د معلومولو اود کالوئیدي‬
‫سستمونو د الس ته راوړلو لپاره کار اخلي ‪.‬‬
‫)‪( ultraviolet radiation=( ультрафиолетовые излучения‬اولترا فیولت وړانګې ‪،‬‬
‫ماورای بنفش تشعش )‪:‬هغه الکترومقناطیسي وړانګي دي ‪ ،‬چې د څپو اوږدوالې یی‪.‬د ر ا د‬
‫بنفش وړانګو اود (‪ )X‬وړانګو ترمنځ ( ‪ )4-400nm‬دی ‪ .‬د اولترا فیولت وړانګې د ر ا د نورو‬
 ‫‪518‬‬

‫وړانګو سره یو ځای د لمر څخه د ځمکې په لور راخپریږي ‪ .‬د ( ‪ )UV‬هغه وړانګې چې د څپو اوږد‬
‫والې یی له ( ‪ )290nm‬څخه لنډ دی ‪ ،‬ټولي د اتوموسفیر په اوزوني پوښ ( اوزوني طبقه) کې‬
‫جذبیږي ‪ .‬د انسان د وجود پر پوټکي ( پوستکي ) د اغیز له مخې د ( ‪ )UV‬وړانګې په درې‬
‫ګروپونو ویشي ‪.‬‬
‫‪ UV-A-1‬وړانګې ‪ :‬دا وړانګې چې د څپو اوږد والې یی (‪ )320 -400nm‬دی په نارمل دوز د‬
‫انسان لپاره خطر نلري ‪ .‬اود پوټکې د ځینو ناروغیو د تداوۍ لپاره کارول کیږي ‪.‬‬
‫‪ UV-B-2‬وړانګې ‪ :‬ددې وړانګو د څپو اوږدوالی ( ‪ )290 – 320nm‬دی ‪ .‬دا وړانګې وجود سور‬
‫ګرځوي اوزیات دوز یی پوټکی تڼاکی کوي ‪.‬‬
‫‪UV-C-3‬وړانګې‪ :‬ددې ګروړپ وړانګو د څپو اوږدوالی ( ‪ )230 -290nm‬دی ‪ .‬دا د لنډو څپو‬
‫اولترافیولت وړانګې د پوټکي د سرطان ناروغي منځ ته راوړي ‪ .‬د سیمابو د بړاس په ګروپونو‬
‫کې هم د اولترافیولت وړانګې الس ته راوړي ‪ .‬داچې عادي ښیښې د ( ‪ )UV‬وړانګې جذبوي ‪،‬نو‬
‫هغه عدسیې او منشورونه د کوارتز څخه جوړوي ‪ ،‬کوم چې د ( ‪ )UV‬وړانګو د الس ته راوړلو‬
‫لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪uncertainty principle , Heisenberg uncertainty principle=( прецип‬‬

‫)‪ ( неопредиленность‬د هایزنبرۍ د نامعینیت پرنسیش ) ‪ :‬که وغواړو چې د یوشي ځای (‬
‫موقیعت ) معلوم کړو ‪ ،‬نو هغه باید و لیدالی شو‪ .‬د یوشي د لیدو لپاره د ر ا داسې وړانګې په‬
‫کار دي ‪،‬چې د څپو اوږد والی( ‪ )λ‬یی ددغه شي د لوی والي ( جسامت ) سره برابر اویا تر لږ وي ‪.‬‬
‫که د ( ‪ )de brolie‬افادې (‪ )λ = h / mv‬ته ځیرشو ‪ ،‬په هغې کې د فوتون مومنتم ( ‪ ) mv‬اود څپې‬
‫اوږدوالی (‪ ) λ‬یود بل سره معکوس تناسب لري ‪ .‬داچې الکترون ډیره کوچنۍ ذره ده ‪ ،‬نو د هغې د‬
‫لیدو لپاره داسې ر ا په کار ده چې د وړانګو د څپو اوږدوالې یی ډیر لږ وي ‪ .‬اود پورتنۍ افادې‬
‫څخه ښکاري ‪ ،‬چې د ډیري کوچنۍ ( ‪ )λ‬سره ډیره زاته انرژي یا مومنتم (‪ )mv‬سرخوري ‪ .‬هغه‬
‫فوتون چې انرژي یی دومره زیاته وي ‪ ،‬کله چې پر الکترون لګیږي ‪ ،‬نو الکترون د لید څخه د‬
‫مخه له خپل ځای څخه بې ځایه کیږي ‪ .‬دغه واقعیت د نامعنیت د پرنسیش په نامه یاد او په‬
‫ریاضي کې داسې ښودل کیږي ‪.‬‬

‫‪ΔX .ΔPx ≥ h / 4π or‬‬ ‫‪ΔX . ΔV >> h /4π.m‬‬

 ‫‪519‬‬

‫دلته ) ‪ )Δ V , ΔP , ΔX‬په ترتیب سره د ځای ( موقعیت ) ‪ ،‬امپلس او د سرعت نامعینیت‬

‫ښېي ‪ .‬له دغې افادي څځه معلومیږي ‪ ،‬چې هرڅومره چې د ذرې ځای ( موقعیت) زیات دقیق‬
‫وټاکل شي ( دقیق معین شي ) یعنې هرڅومره چې (‪ )Δ X‬لږوي په همغه انډول د ذرې امپلس او‬
‫سرعت لږ دقیق یعنې د ( ‪ ( ΔV , ΔP‬قیمتونه زیات وي اوبرعکس ‪.‬‬

‫)‪ ( unimolecular reaction=( мономолекулярные риакцие‬یو مالیکولي تعامل ) ‪:‬‬

‫کیمیاوي تعامل دی ‪،‬چې یو مالیکول پکې برخه اخلي ‪ .‬لکه الندې ( → ) یو مالیکولي تعامل‬
‫‪.‬‬
‫‪N2O4‬‬ ‫‪→ 2NO2‬‬

‫)‪( univalent , monovalent=( моновалент‬یو والنسه ) ‪ :‬ذره ده چې والنس یی ( ‪ )1‬وي‬

‫)‪ ( universal constants=( универсальная константа‬نړیوال یا عمومي ثابتونه ) ‪ :‬هغه‬

‫پارامترونه دي ‪،‬چې قیمت یی په هر ځای کې یوشی وي ‪ .‬لکه د الکترون چارخ ‪ ،‬د پالنک ثابت ‪،‬‬
‫د جاذبې ثابت ‪ ،‬برقي ثابت ‪ ،‬مقناطیسي ثابت اونور ‪.‬‬

‫)‪ (universal indicator=( универсальный инддикатор‬عمومي اندیکاتور ‪ ،‬عام معرپ )‬

‫‪ :‬د تیزاب – قلوي د اندیکاتورونو ګډوله ده ‪ ،‬چې د ( ‪ )pH‬په پراخ واټن کې یی رنګ تغیر(سور ‪،‬‬
‫زیړ ‪ ،‬نارنجي ‪ ،‬شین ‪ ،‬آبي ) کوي ‪.‬‬
‫)‪ (unsaturated=( ненасыщенный‬نامشبوک ) ‪:‬‬
‫الف‪ -‬کیمیا وي مرکب دی ‪ ،‬چې دوه غبرګه(لکه ‪ C=C‬یا درې غبرګه لکه ‪( C≡ C‬کیمیاوي‬
‫اړیکه لري ‪.‬‬
‫ب‪ -‬محلول دی په کوم کې ‪،‬چې حل کیدونکې مواد نور هم حل کیدای ( زیاتیدای) شي ‪.‬‬

‫)‪ ( Uranium ( уран ) –(U‬یورانیم ) ‪ :‬رادیو اکتیف سپین فلزي اکتانوئیدي عنصر دی ‪.‬‬
‫اتومي نمبر یی( ‪ ، )٩۲‬اتومي کتله یی(‪ ، ) 238,03‬نسبۍ کثافت یی(‪ ، ) 19,09‬د ویلي کیدو‬
‫درجه یی(‪ )1132± 10C‬اود جوش درجه یی ( ‪ )38180C‬ده ‪ .‬په طبیعت کې یی درې ایزوتوپونه‬
‫( ‪ ، ) U-238 (99,28%), U- 235(0,71%) U-234( 0,006% ) ,‬چې درې واړه رادیو اکتیف‬
‫دي پیداکیږي ‪ .‬او ثابت ایزوتوپ نلري ‪ .‬داچې یورانیم (‪ ) 235‬د لږسرعت لرونکو نیوترونو په‬
 ‫‪520‬‬

‫واسطه ماتیږي ‪،‬نو دا ایزوتو پ په هستوي بټیو( ریاکتورونو ) کې د انرژۍ د منب په توګه‬
‫اوهم د هستوي وسلو ( اتومي بمونو ) په جوړولوکې کارول کیږي ‪ .‬یورانیم ( ‪ )238‬او یورانیم (‬
‫‪ )235‬دوه طبیعي رادیو اکتیف لړۍ ( یورانیم او اکتینیم یورانیم ) جوړوي ‪ ،‬چې ددغو لړیو په‬
‫پای کې د هیلیم اود سرب ثابت ایزوتوپونه ( ‪ )Pb-206, Pb-208‬منځ ته راځي ‪ .‬په طبیعت (‬
‫منرالي ډبرو ) ‪ ،‬اسماني کا و او نورو کې د یورا نیم په څنګ کې د هیلیم اوسرب د ایزوتوپونو د‬
‫مقدار له مخې د منرالونو او اسماني کا و جیولوژیکي عمر معلوموي ‪ .‬یورانیم د یورانایت (‬
‫‪ )UO2‬د منرال څخه د ایون تعویض په طریقه اوهم د کلسیم او مګنیزیم په واسطه د ( ‪ )UF4‬د‬
‫احیا څخه الس ته راوړي ‪ .‬یورانیم په ‪ ۱۷۸٩‬کال ( ‪ )M. klaproth‬پیژندلې دی ‪.‬‬

‫) )‪ (uranium(V1 ) fluoride=( фторид урана(V1‬یورانیم (‪ ) V1‬فلوراید ‪ ،‬یورانیم‬

‫هکذافلوراید ) ‪:‬جامده بړاس کیدونکې ماده (‪ ) UF6‬ده نسبي کثافت یی(‪ ، )4,68‬د ویلي کیدو‬
‫درجه یی ( ‪ ) 64,50C‬ده ‪ .‬د یورانیم د ایزوتوپونو د بیلولو ( د غاز دیفیوژن په طریقه ) لپاره په‬
‫کاریږي ‪.‬‬

‫) )‪ (uranium(1V) oxide=( окись урана (1V‬یورانیم ( ‪ )1V‬اکساید ) ‪ :‬توره جامده ماده (‬

‫‪ )UO2‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی(‪ )10,96‬اود ویلې کیدو درجه یی(‪ ) 25000C‬ده په طبیعت کې د‬
‫یورانایت په بڼه پیدا کیږي اوپه هستوي بټیو کې کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( uranium hexafluoride=( гекза фторид урана‬یورانیم هکذافلوراید ) ‪ :‬یورانیم )‪)V1‬‬

‫فلوراید وګورئ ‪.‬‬

‫‪ ( uranium-lead-dating‬یورانیم –سرب نیټه پیژندنه ) ‪ :‬د یورانیم د ایزوتوپونو د تجزیې څخه د‬

‫سرب ایزوتوپونه الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪238‬‬
‫→‪U‬‬ ‫‪206‬‬
‫‪Pb ( T1/2 = 4,5.109)year‬‬
‫‪235‬‬
‫‪U → 207Pb (T1/2 = 7,1 .108) year‬‬
 ‫‪521‬‬

‫که په یوه ډبره کې د یورانیم د ټاکلي ایزوتوپ پاتې مقدار اود هغې اړوند د سرب د ایزوتوپ د‬
‫جم شوي مقدار نسبت عمال دقیق تعین شي ‪ ،‬نو د اړوند یورانیم د ایزوتوپ د نیم عمر ( د‬
‫نیمایی تجزیه کیدو وخت ) په پام کې نیولو سره د ډبرې جیولوجیکي عمر معلوموي ‪.‬‬

‫)‪ (uranium ceries=( ряд урана‬د یورانیم لړۍ ) ‪ :‬رادیو اکتیف لړۍ وګورئ ‪.‬‬

‫))‪ (Urea , carbamide=( мочевина, карбамид‬یوریا ‪ ،‬کارب اماید = کاربامید ) ‪ :‬سپینه‬

‫جامده کرستلي ماده‪CO )NH2 ( 2‬ده ‪ .‬نسبي کثافت یی(‪ ) 1,3‬اود ویلي کیدو درجه یی(‪)1350C‬‬
‫ده ‪ .‬په اوبو کې ښه او په عضوي محللونو کې نه حلیږي ‪ .‬د نایتروجني سرو په جوړولوړ کې په‬
‫کاریږي ‪.‬‬

‫)‪ (Urotropine=( уротропин‬یوروتروپین ) ‪ hexamethylene tetramine:‬وګورئ ‪.‬‬

‫……………………………………………………………………………………‬
‫‪…..‬‬

‫‪-V-‬‬

‫)‪ ( Vacum=(вакум‬تشه ‪ ،‬خال ) ‪ :‬هغه فضاده ‪ ،‬چې د غاز فشار ( دغاز د مالیکولونو شمیر)‬
‫پکې لږ وي ‪ .‬په مطلقه خال کې د غاز مالیکولونه نه وي ‪ ،‬خود مطلقې خال جوړول ناممکن دي ‪،‬‬
‫دا ځکه هغه لوښې چې غاز پکې ځای شوی دی هغه هم لږ څه بړاس کیږي ‪ .‬که د یو لوښي په داخل‬
‫کې د غاز فشار ( ‪ )10-2pascal‬وي ‪ ،‬دلته د لوښي په داخل کې خالټیټه او که فشار( ‪10-2 – 10-7‬‬
‫‪ )pascal‬وي دا خال سخته یا لوړه بلل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Vacum distilition=( вакумная перегонка‬خالیی تقطیر ) ‪ :‬مایعات هغه وخت په جوش‬
‫راځي چې د بړاس فشار یی د اتوموسفیري فشار( خارجي فشار) سره برابر شي ‪ .‬که د تقطیر په‬
 ‫‪522‬‬

‫فالسک کې فشار کم وي ‪ ،‬نو په فالسک کې مای ژر ( د تودوخې په ټیټه درجه کې ) په جوش‬

‫راځي ‪ .‬داډول تقطیر ته خالیی تقطیر وایی ‪ .‬ځینې مواد د تودوخې په لوړه درجه کې تخریبیږي ‪.‬‬
‫دغسې مواد د خالیی تقطیر په واسطه سوچه کوي ‪.‬‬

‫)‪ (Valence=(валент‬والنس ) ‪ valency:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Valence bond theory=( тиория волентный свзии‬والنس بانډ تیوري ) ‪chsemical‬‬
‫‪ :bond‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Valence electron =( волентный электрон‬والنسي الکترون ) ‪ :‬هغه الکترون دی چې د‬

‫کیمیاوي اړیکې په جوړولو کې ونډه لري ‪.‬‬
‫) ‪ (Vanadium(вонадий) )-(V‬ونادیم ) ‪ :‬سپین نقره یی رنګې انتقالي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر‬
‫یی( ‪ )۲۳‬واتومي کتله یی( ‪ ، )50,94‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )5,96‬د ویلي کیدو درجه یی(‬
‫‪ )18900C‬اود جوش درجه یی( ‪ )33800C‬ده ‪ .‬په کامپلکس مرکبونو کې یی اکسیدیشني درجې (‬
‫‪ )+2 , +3 , +4 ,+ 5‬دي ‪ )V2O5 ( .‬چې د ګوګړو د تیزابو په جوړولو کې د کتلست په توګه‬
‫کارول کیږي ‪ ،‬یو تیزابي اکساید دی ‪ .‬ونادیمي پوالد ډیر سخت دي اود سولیدو په مقابل کې‬
‫لوړ مقاومت لري ‪.‬‬

‫) )‪(Vanadium(V) oxide=( окись вонадий( V‬ونادیم پنټا اکساید) ‪ :‬کرستلي ماده (‬

‫‪ )V2O5‬ده اود غازونو په تعامل کې د کتلست په توګه عمل کوي ‪.‬‬

‫)‪ (Vandervaals equation=( уравнения вондерваальса‬د واندروالس معادله )‬

‫‪ equation of state:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Vandervaals forces = ( силы вондерваальса‬د واندروالس قواوې ‪ ،‬د مالیکولونو‬

‫ترمنځ قواوی ) ‪ :‬اتومونه د کیمیاوي اړیکوپه واسطه یوبل سره تړل کیږي او مالیکولونه جوړوي‬
‫‪ .‬بیا مالیکولونه د واندروالس د قواو په واسطه یو بل ته نژدې کیږي او اګریګاتونه ( د موادو‬
‫لوی کتلې ) منځ ته راوړي ‪ .‬په جامدو موادو کې د واندروالس قواوې ډیرې زورورې وي ‪ .‬په‬
‫مایعاتو کې دغه قواوې لږې کمزورې او په غازونو کې د واندروالس قواوې بلکل کمزورې وي ‪.‬‬
 ‫‪523‬‬

‫د مالیکولونو تر منځ قواوې په لیرې ( ‪ )3-5Ao‬فاصلو کې عمل کوي ‪ .‬خو کیمیاوي قواوې په‬
‫لنډو فاصلو کې عمل کوي ‪ .‬کیمیاوي اړیکې د واندروالس د قواو په پرتله ډیرې ټینګې (‬
‫مضبوطې ) دي ‪ .‬د واندروالس قواوې درې ډوله دي ‪.‬‬
‫اول ‪ -‬ډایپول – ډایپول قواوې ‪ :‬دا قواوې د ذاتا قطبي مالیکولونو تر منځ عمل کوي ‪ .‬ذاتا قطبي‬
‫مالیکولونه د خپل منځي آغیز په وجه یودبل په نسبت ځانونه داسې برابروي چې مخالف قطبونه‬
‫یو بل ته نژدې او هم عالمه قطبونه یی یوله بل څخه لیرې وځي ‪ .‬د مالیکولونو د مخالف العالمه‬
‫قطبونو تر منځ د الکتروستاتیکي جذب قواو د اغیز له امله مالیکولونه یو بل ته نژدې او‬
‫اګریګاتونه جوړوي ‪.‬‬
‫دویم ‪ -‬ډایپول ‪-‬انډکشن ډایپول قوه ‪ :‬دا قوه د ذاتا قطبي اود غیر قطبي مالیکولونو تر منځ عمل‬
‫کوي ‪ .‬دلته ذاتا قطبي مالیکولونه پر غیر قطبي مالیکولونو اغیز کوي او مؤقتا یی قطبي کوي‬
‫‪.‬بیا د ذاتا قطبي او مؤقتا قطبي شویو مالیکولونو تر منځ د الکتروستاتیکي جذب قوه عمل‬
‫کوي اودغه ټول مالیکولونه سره نژدې او اګریګاتونه جوړوي ‪.‬‬
‫دریم ‪ -‬دسپرشني قواوې ‪ :‬دا قواوې د هر ډول مالیکولونو ترمنځ عمل کوي ‪ .‬لوندون د کوانتم‬
‫میخانیک د پرنسیپونو په واسطه وښودله چې د هستې چاپیره د الکترونو د ګرځیدو له کبله او‬
‫هم په مالیکول کې د هستو د اهتزازي حرکت له کبله په مالیکول کې لحظوي ډایپولونه منځ ته‬
‫راځي ‪ ،‬چې د دغسې ډایپولونو د متقابل جذب قوه د دسپرشني قوې په نوم یادیږي ‪ .‬د‬
‫مالیکولونو د الکتروني پوښونو تر منځ په لنډو فاصلو کې د دف قوه هم عمل کوي ‪ .‬د حقیقي‬
‫غازونو ‪ ،‬مایعاتو او کرستلونو د مالیکولونو ترمنځ دغه ډول ټولې قواوې د مالیکولو تر منځ‬
‫فاصلې سره معکوس تناسب لري اود واندر والس قواوې شمیرل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Vaneline=( ванелин‬وانیلین ) ‪ :‬دستنې په شکل او سپین رنګي کرستلونه لري ‪ .‬په دوا‬
‫جوړولو ‪ ،‬عطرو او خوراکي صنعت کې په کاریږي ‪ .‬سستماتیک نوم او جوړښتي فورمول یی‬
‫الندې دی ‪.‬‬
 ‫‪524‬‬

‫) ‪4-hydroxi , 3-metoxibenzaldehyd(ванелин‬‬
‫)‪ ( Vicinal ( VIC‬ویسینال ) ‪ :‬که د یومالیکول پر دوه ګاونډیو اتومونو ‪ ،‬دوه یوډول مشخصه‬
‫یی اتومونه ( اتومي ګروپونه ) نښتي وي دا ډول ماده ویسینال یادیږي ‪ .‬لکه الندې مالیکول ‪:‬‬

‫)‪ ( Vinegar=( уксусь‬وینیګر ‪ ،‬سرکه ) ‪:‬دسرکې د تیزاب محلول د سرکې په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫سرکه د خوراکونو د خوندور کولو لپاره کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Vinylacetate=( венил ацетат‬وینایل اسیتیت ) ‪ ethenyl ethanoate:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Vinylating=( винилирования‬وینایلي کول ) ‪ :‬پریومرکب د وینایل ګروپ ( ‪)CH2=CH-‬‬

‫نښلول د وینایلیشن عملیه بلل کیږي ‪.‬‬

‫‪ (Vinyl chloride‬وینایل کلوراید ) ‪chloroethene :‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Vinyl group =( виниль пгруппа‬وینایل ګروپ ) ‪ :‬عضوي ګروپ ( ‪)CH2=CH-‬دی ‪.‬‬

‫)‪(Viscosity =( вязькомть‬سرښناکي ‪ ،‬لزوجیت ) ‪ :‬د مای مالکولونه یو دبل دپاسه ښوئیږي‬

‫‪ ،‬چې دې پېښې ته د مای سیالن یا بهیدل وایی ‪ .‬د خپل بهیدو پرضد د مای خنډ ( اصطحکاک)‬
‫د مای د سرښناکۍ په نوم یادیږي ‪ .‬یا په بله وینا کله چې د مای د مالیکولونو طبقې یودبل‬
‫ترڅنګ ښوئیږي ‪ ،‬نو دلته یوه طبقه دبلې طبقې د ښوئیدوخنډ ګرځي اود مای بهیدل ورو کیږي ‪،‬‬
 ‫‪525‬‬

‫چې د دغې داخلي اصطحکاک اندازه د مای د سرښناکۍ مقیاس دی ‪ .‬که د نیوټن د مای د دوه‬
‫ګاونډیو طبقو ترمنځ سطحې مساحت ( ‪ )A‬وي ‪،‬نو هغه قوه )‪)F‬چې د دغو طبقو د بهیدو‬
‫دسرعت تر منځ ګرادیینت د (‪ ) dv / dx‬په اندازه وساتي مساوي کیږي ‪:‬‬

‫) ‪F = η . A ( dv / dx‬‬

‫دلته ( ‪ )η‬یوثابت عدد دی اود سرښناکۍ د ضریب په نوم یادیږي ‪ .‬د واحدونو د ( ‪ )SI‬په سستم‬
‫کې د (‪ ) η‬واحد پاسکال ضرب ثانیه اود ( ‪ )CGS‬په سستم کې پوایز دی ‪ .‬د غیر نیوټڼي مایعاتو‬
‫( لکه سریښ ) لپاره پورتنۍ معادله د تطبیق وړ نه ده ‪.‬‬

‫) (=‪ (Visible spectrum‬د لید وړ سپکتر) ‪ :‬سپکتر چې په سترګو لیدل کیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Vitamin=( витамин‬ویټامین ) ‪ :‬هغه عضوي مرکبونه دي ‪ ،‬چې په لږ مقدار د ژوندي‬

‫ارګانیزم د نارملې روغتیا لپاره الزم وي ‪ .‬تر اوسه ( ‪ )۱٤‬ډوله مختلف ویټامینونه پیژندل شوي‬
‫دي ‪ .‬د ( ‪ )B‬کامپلکس (‪ ) 9‬ویټامینونه اود (‪ ) C‬ویټامین په اوبو کې حلیږي ‪ .‬اود ( ‪A,E , D ,‬‬
‫‪ )K‬ویټامینونه په غوړو کې حلیږي ‪ .‬د ( ‪ )B‬زیات شمیر ویټامینونه او (‪ ) C‬ویټامین په نباتاتو ‪،‬‬
‫حیواناتو او مکرو ارګانیزمونو کې پیدا کیږي ‪ .‬دغه ویټامینونه د کو انزایم په څیر عمل کوي ‪.‬‬
‫داویټامینونه په شمزۍ لرونکو( فقاریه) حیواناتو کې پیدا کیږي ‪ .‬اکثره ویټامینونه په ر ا او‬
‫تودوخه کې تجزیه کیږي ‪.‬‬

‫ویټامین‪ ،‬ریتینول ) ‪:‬دا ویټامین په اوبو کې حلیږي ‪ .‬د تي‬ ‫‪-A (Vitamin( A), retinol‬‬
‫لرونکو ژویو ( حیواناتو ) په وجود کې نشي جوړیدای ‪ ،‬نو دغه حیوانات یی باید په خوړو کې‬
‫واخلي ‪ .‬کیروتین چې په نباتاتو کې جوړیږي د حیوان د کلمو د په د یوال کې او هم په ځیګر کې‬
‫په ( ‪ )A‬ویټامین اوړي ‪ .‬د (‪ ) A‬ویټامین په تورتم کې د لید د کمزورتیا مخه نیسي ‪.‬‬

‫‪ (Vitamin (B)complx‬بي کامپلکس ویټامین ) ‪ :‬په اوبو کې منحل ویټامینونه دي ‪ .‬په نباتاتو‬
‫او یو شمیر مکرو ارګانیزمونو کې جوړیږي ‪ .‬او حیوانات یی باید په خوړو کې واخلي ‪ .‬د‪B1‬‬
‫ویټامین ( تیامین‪) - e-‬څخه د تیامین کوانزایم جوړیږي ‪ .‬د انسان په وجود کې ددې ویتامین‬
 ‫‪526‬‬

‫کمښت د بري بري ناروغي منځ ته راوړي ‪ .‬دا ویتامین په غنمو ‪ ،‬چڼو ‪ ،‬لوبیا او تازه سبو کې پیدا‬
‫کیږي ‪.‬‬
‫‪ -B2‬ویتامین ( ریبو فالوین ) ‪ :‬دا ویټامین په شنو سبو ‪ ،‬ینه ( ځیګر) او شیدو کې پیدا کیږي ‪.‬‬
‫(‪ ) B2‬ویټامین د (‪ ) FAO‬او ( ‪ )FMN‬د کو انزایمونو په جوړښت کې ونډه لري ‪ .‬د ( ‪ )B2‬ویټامین‬
‫کمښت د خول خوږي ( د ژبې ‪ ،‬شنډو او تالو پخیدل) تکلیف منځ ته راوړي ‪ ) B6( .‬ویټامین (‬
‫پایرودوکسین) په شیدو او ځیګر کې پیدا کیږي ‪ .‬اود پایرودوکسال فاسفیت کو انزایم د‬
‫جوړښت جزء دی ‪ ،‬د امینو اسیدونو په متابولیزم کې ونډه لري ‪.‬‬
‫‪ -B12‬ویټامین ( سیانو کوبال امین ‪ ،‬کوبال امین ) ‪ :‬دا ویټامین په مکرو ارګانیزمونو کې جوړیږي‬
‫‪ .‬او یواځي حیواني منب لري ‪ .‬په ینه ( ځیګر) کې زیات پیدا کیږي ‪ .‬د غوړیو د تیزابونو په‬
‫اکسیدیشن اود (‪ )DNA‬په سنتیز کې رول لري ‪ .‬اود وینې د سرو کرویاتو د جوړیدو د نارمل‬
‫جریان لپاره ضروري دی‪ .‬ددې ویټامین کمښت په وینه کې د سرو کرویاتو د کمښت سبب ګرځي ‪.‬‬

‫‪ (Vitamin(C) , ascorbic acid‬د‪ C‬ویټامین ‪ ،‬اسکربک اسید ) ‪ :‬سپین کرستلي په اوبو کې‬
‫منحل ویټاملن دی ‪ .‬په سیتروس میوو او شنو سبو کې پیدا کیږي ‪ .‬انسان یی باید په خوړو کې‬
‫واخلي ‪ .‬د ارتباطي نسجونو د روغتیا لپاره ضرور دی ‪ .‬کمښت یی په وجود کې د سکوروي‬
‫ناروغي منځ ته راوړي ‪ .‬په ر ا او تودوخه کې خرابیږي ‪) ascorbic acid ( .‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (Vitamin( D‬ویټامین ‪ : )D‬په غوړو کې منحل ویټامین دی ‪ .‬د ستیروئید د دوه مشتقاتو( ‪D2,‬‬
‫‪ D3‬ویټامینو( په بڼه موجود وي ‪) D2( .‬ویټامین د ستیروئید څخه د اولترافیولت وړانګو تر اغیز‬
‫الندې او ( ‪ )D3‬ویتامین د لمر د ر ا تر اغیز الندې په پوټکي کې د کولسترول څخه جوړیږي ‪( .‬‬
‫‪ )D3‬ویټامین په ځیګر او ماهي کې پیدا کیږي ‪ .‬د (‪ ) D‬ویټامین کمښت د انسان په وجود کې د‬
‫هډوکو تکلیفونه منځ ته راوړي ‪.‬‬

‫‪ (Vitamin( E) , tocoferol‬د‪ E‬ویتامین ‪ ،‬توکوفیرول ) ‪ :‬دا ویتامین په غوړو کې حلیږي ‪ .‬په‬

‫وجود کې کمښت یی د ځیګر تکلیف او نورې ناروغۍ منځ ته راوړي ‪ .‬داویتامین په غلو دانو او‬
‫شنو سبو کې پیدا کیږي ‪.‬‬
 ‫‪527‬‬

‫)‪ (Vitamin(K‬د‪ K‬ویټامین ) ‪ :‬د اویټامین په غوړو کې حلیږي ‪ .‬د پروتینو په سنتیز کې د کو‬
‫انزایم په توګه عمل کوي ‪.‬په وجود کې کمښت یی دوینې د جاري کیدو سبب ګرځي ‪ .‬په شنو سابو‬
‫او هګیو کې پیدا کیږي ‪ .‬د( ‪ )K‬ویتامین په کولمو کې د باکتریاو په واسطه هم جوړیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Voltaic cell , galvanic cell=( голванический элемент‬ولتائیک حجره ‪ ،‬ګلواني‬

‫حجره ) ‪ :‬هغه اله په کومه کې ‪ ،‬چې په خپل سر اکسیدیشني – احیایی تعامل صورت مومي اود‬
‫هغې یه پایله کې د بریښنا جریان منځ ته راځي د ولټائیک یا ګلوانیک حجرې په نوم یادیږي ‪.‬‬
‫دغه تعاملونه د دوه الکترودونو پر مخ صورت مومي ‪ .‬دلته د یو الکترود پرمځ اکسیدیشني‬
‫تعامل اود بل الکترود پرمخ احیاوي تعامل تر سره کیږي ‪ .‬او کله چې دغه دواړه الکترودونه د یو‬
‫فلزي سیم په واسطه یو بل سره وتړل شي ‪،‬نو د برې جریان منځ ته راځي ‪.‬‬

‫)‪ (Volumetric analysis=( обемный атализ‬حجمي تحلیل ) ‪ :‬مقداري تحلیل دی ‪،‬چې د‬

‫حجم د اندازه کولو له الرې تر سره کیږي ‪.‬‬

‫‪ (Valence shellelectron pair repultion theory‬په والنسي پوښونو کې د الکترو ني جوړو‬

‫ترمنځ د دف نظریه ) ‪ :‬دا نظریه په ‪ ۱٩٤۰‬کال کې د سدویک او پاول له خوا رامنځ ته شوې ده ددې‬
‫نظریی پر بنسټ د مالیکول فضایی جوړښت د مالیکول د مرکزي اتوم په والنسي الکتروني‬
‫پوښ کې د ارتباطي او ناپیلو الکتروني جوړوپه شمیر پورې اړه لري ‪ .‬د مالیکول د مرکزي اتوم‬
‫په والنسي الکتروني پوښ کې د الکتروني جوړو تر منځ ددف قوه ددې سبب ګرځي ‪،‬چې‬
‫الکتروني جوړې یود بل څخه په ممکنه اعظمي فاصله ( چې د دف قوه پکې اصغري وي ) د‬
‫مرکزي اتوم چاپیره فضا کې ثابت ځایونه ونیسي ‪ .‬اود مرکزي اتوم چاپیره فضا کې د الکتروني‬
‫جوړو ( کیمیاوي اړیکو ) ثابت ځایونه د مالیکول د ټاکلي فضایی جوړښت سبب ګرځي ‪ .‬د‬
‫مرکزي اتوم چاپیره د دغه اتوم په الکتروني پوښ کې د ارتباطي الکتروني جوړو( ‪ )b p‬او ناپیلو‬
‫الکتروني جوړو( ‪ )L p‬تر منځ د دف دقواو شدت په الندې ترتیب دی ‪.‬‬
‫)‪( L.P – L.P > L.P – b.P > b.P - b.P‬‬

‫)‪ (vulcanization =( волканизирования‬ولکانیزیشن ) ‪ :‬ربړ ته که د سلفر یا سلفري‬

‫مرکبونو سره یوځای تودوخه ورکړشي ‪ ،‬نو ربړ سختیږي دې عملې ته ولکانیزیشن وایی ‪.‬‬
 ‫‪528‬‬

‫‪……………………………………………………………………………………..‬‬

‫‪-W-‬‬

‫‪ (washing soda‬واشنګ سودا ) ‪ :‬سودیم کاربونیټ دیکا هایریت ( ‪ )Na2CO3 .10H2O‬د‬

‫واشنګ سودا په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ (water=( вода‬اوبه ) ‪ :‬بې رنګه مای ( ‪ )H2O‬ده ‪.‬نسبي کثافت یی په (‪ )40C‬کې ( ‪ ، )1, 00‬د‬
‫ویلي کیدو درجه یی (‪ ) 0,000C‬اوپه (‪ ) P=1at‬کې یی د جوش درجه ( ‪ )1000C‬ده ‪ .‬اوبه د ژوندیو‬
‫موجوداتو لپاره ډیرې ضرور دي ‪ .‬حیوانات او نباتات بې اوبو ژوند نشي کوالی ‪ .‬اوبه ډیر ښه‬
‫محلل دی ‪ .‬قطبي او ایوني مواد پکې ښه حلیږي ‪ .‬خالصې اوبه په ډیره لږه اندازه الکترولیتي‬
‫انفکاک کوي ‪.‬‬

‫‪H2O ↔ H+ + OH-‬‬

‫اوبه د تودوخې په عادي درجه کې د فلورین سره تعامل کوي ‪ ،‬اتومي اکسیجن او هایدروجن‬
‫فلوراید ترې الس ته راځي ‪.‬‬

‫‪F2 + H2O → O + 2HF‬‬

‫کلورین په الندې ډول د اوبو سره تعامل کوي ‪.‬‬

‫‪Cl2 + H2O → HCl + HClO‬‬

‫برومین هم د کلورین په څیر د اوبو سره تعامل کوي ‪ .‬د کاربن د انګار له منځه که د اوبو بړاس تیر‬
‫شي نو د اوبو غاز په الندې ډول الس ته راځي ‪.‬‬
 ‫‪529‬‬

‫‪H2O + C = CO + H2‬‬

‫القلي فلزونه او هم ځمکني القلي فلزونه ( د‪ Mg‬پرته ) د تودوخې په عادي درجه کې اوبه‬
‫تجزیه کوي او هایدروجن ازادیږي ‪.‬‬

‫‪2Na + 2H2O = 2NaOH + H2‬‬

‫په طبیعت ‪ ،‬صنعت اود ژوندیو موجوداتو په وجود کې اکثره کیمیاوي تعاملونه د اوبو په‬
‫محلول کې صورت مومي ‪.‬‬

‫‪ ( Water gas‬داوبو غاز ) ‪ water:‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (water of crystlisation=( вода крисализированная‬کرستلي اوبه ) ‪ :‬هغه اوبه چې په‬

‫کرستلي مرکب کې په ټاکلې تناسب وجود لري ‪.‬‬

‫) (=‪ (water softing‬د اوبو نرمول ) ‪ :‬داوبو سختي وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ (weak acid=( слабаякислота‬ضعیف تیزاب ) ‪ :‬هغه تیزاب دی ‪ ،‬چې د اوبو په محلول کې‬
‫لږ الکترولیتي انفکاک کوي ‪.‬‬

‫)‪ (Weston cell , cadmium cell=( элемент кадмий‬د وستون حجره ‪ ،‬کد میمي حجره ) ‪:‬‬
‫اولي ولټائیک حجره ده ‪ .‬په ( ‪ )200C‬کې یی برقي محرکه قوه ( ‪ )1,086V‬ده ‪ .‬اود معیاري حجرې‬
‫په توګه کارول کیږي ‪ .‬انود یی د سیمابو څخه جوړ دی ‪ .‬چې د کدمیم سلفیت او مرکیو ري)‪(1‬‬
‫سلفیت په خمیره پوښل شوی دی ‪ .‬کتود یی د کدمیم املګم څخه جوړ دی او پر کدمیم سلفیت‬
‫پوښل شوی دی ‪ .‬دواړه الکترودونه د کدمیم سلفیت د مشبوک محلول په واسطه یو د بل سره‬
‫ارتباط لري ‪ .‬د مرکیوري سلفیت د هایدرولیز د مخنیوي لپاره کله هم یو څه د ګوګړو تیزاب په‬
‫دغه حجره کې اچوي ‪.‬‬

‫‪ (Wite arsenic‬سپین ارسنک ) ‪ :‬ارسنک ( ‪ )111‬وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪530‬‬

‫)‪ ( Wolfram =( вольфрам‬ولفرام ) ‪ tungsten:‬وګورئ‬

‫)‪ ( Wood alcohol=( древесенный спирт‬دلري الکول ) ‪methanol :‬وګورئ‪.‬‬

‫‪ ( Wurtz reaction‬د ورتز تعامل ) ‪ :‬د هالو الکان او سودیم د تعامل څخه د الکانو الس ته راوړل‬
‫د ورتز د تعامل په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫‪2RX + 2Na → 2NaX + RR‬‬

‫……………………………………………………………………………………‬
‫‪…..‬‬

‫‪-X-‬‬

‫‪ (xanthone , dibenzo-4-pyron‬کسانتون ‪ ،‬ډ ای بنزو ‪ -٤‬پایرون ) ‪ :‬بې رنګه کرستلي‬

‫مرکب(‪ )C13H8O2‬دی ‪ .‬د تودوخې په (‪ ) 1740C‬کې ویلي کیږي ‪ .‬جوړښتي فورمول یی الندې دی‬
‫‪.‬‬

‫‪xanthone‬‬

‫)‪ (Xenone(ксенон ) –(Xe‬کسینون ) ‪ :‬بې رنګه ‪ ،‬بې بویه نجیب غاز دی ‪ .‬اتومي نمبریی (‪) ۵٤‬‬
‫‪ ،‬اتومي کتله یی ( ‪، )131,3‬کثافت یی(‪ ، ) 5,887g/ dm3‬د ویلي کیدو درجه یی (‪) -119,90C‬‬
 ‫‪531‬‬

‫اود جوش درجه یی (‪ )-107,10C‬ده ‪ .‬په اتومو سفیر کې یی فیصدي (‪ ) 0,00087‬ده ‪ .‬ددې عنصر (‬
‫‪ )9‬طبیعي او ( ‪ )7‬رادیو اکتیف ایزوتوپونه پیژندل شوي دي ‪ .‬دا عنصر په فلوریسنت څراغونو‬
‫کې کارول کې کارول کیږي ‪ .‬ددې عنصر یوشمیر مرکیونه ( ‪XeF2 , XeF4 , XeSiF4 ,‬‬
‫‪ )XeO2F2 , XeO3‬پیژندل شوي دي ‪.‬‬

‫د رنتګن تیوب‬
‫)‪ (X-rays=( лучий ронгена‬د ‪ X‬وړانګې ‪ ،‬د رونتګن وړانګې ) ‪ :‬دا وړانګې دهغه د کاشف‬
‫( رونتګن ) په نامه یادیږي ‪ .‬د(‪ ) X‬وړانګې د رونتګن په تیوب کې رامنځ ته کیږي ‪(.‬پاس شکل )‬

‫په دې تیوب کې د الکترونو جریان (‪ )electron beam‬له کتود(‪ )Hot cathode filament‬څخه د‬
‫انتي کتود (‪ ) rotating anod‬په لور په لوړ شدت ځي ‪ .‬کله چې دا دلوړې انرژۍ لرونکي‬
‫الکترونونه د انتي کتود پر فلز )‪(tungsten target‬غورځي ‪ ،‬نو د انتي کتود په اتومونو کې و‬
‫هستې ته نژدې الکتروني پوښونو څخه الکترونونه الوځوي ‪.‬بیا ددې الوتلیو الکترونو تش‬
‫ځایونو ته له هستې څخه د لیرې الکتروني پوښونو څخه الکترونونه رالویږي ‪ .‬اود دې الکترونو‬
‫انرژي د ( ‪ )X‬د وړانګو(‪ )X rays‬په بڼه خارجیږي ‪ .‬د (‪ )X‬وړانګې لوړه انرژي او کوچنۍ )‪= (λ‬‬
‫‪ ) λ (10-11 – 10--9‬لري ‪ ، .‬نو ځکه د نفوذ قابلیت یی ډیر لوړ دی ‪ .‬د انتي کتود په اتومونو کې د‬
‫لوړو الکتروني پوښونو څځه وهستې ته نژدې الکتروني پوښونو ته د الکترون راغورځیدل او‬
‫په نتیجه کې د (‪ ) X‬د وړانګو سپکتر جوړیدل په الندې شکل کې وګورئ ‪.‬‬
 ‫‪532‬‬

‫د ( ‪ )X‬د وړانګو سپکتر جوړیدل‬

‫کله چې الکترون د لوړالکتروني پوښ څځه ټیټ الکتروني پوښ ( هستې ته نژدې الکتروني‬
‫پوښ ) ته راغورځي ‪ ،‬نو پوتانسیلي انرژي یې د(‪ )Δ E‬په اندازه راکمیږي ‪ .‬چې دلته د ازاد شویو‬
‫فوتونو د څپو اوږد والې ( ‪ )λ‬د الندې فورمول له مخې ‪ .‬تعینیږي ‪.‬‬

‫‪-c‬ر ا سرعت او ‪ h‬د پالنک ثابت ښېي ‪ .‬که د انتي کتود په توګه مختلف فلزونه وکارول شي ‪،‬‬
‫نو د رنتګن وړانګو مختلف سپکترونه الس ته راځي ‪ ،‬چې له دې ځایه دموادو د توصیفي او‬
‫مقداري تحلیل لپاره د رنتګنوسپکترالي متود څخه کار اخلي ‪ .‬اوداچې د (‪ ) X‬د وړانګو د نفوذ‬
‫قابلیت ډیر زیات دی ‪،‬نو د ( ‪ )X‬وړانګې د شیانو د داخلي جوړښت د څیړلړ لپاره هم کارول‬
‫کیږي ‪.‬‬
‫)‪ (Xylene=(ксилол‬کسایلین= کسیلول ) ‪ :‬ډای متایل بنزین وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Xylenol , hydroxydimethyl benzene‬کسایلینول ‪ ،‬هایدروکسي ډای متایل بنزین ) ‪:‬‬

‫کیمیاوي فورمول یی‪ C6H3(CH3( 2OH‬دی ‪ .‬شپږ ایزومیرونه لري ‪.‬‬
‫‪……………………………………………………………………………….‬‬
 ‫‪533‬‬

‫‪-Y-‬‬

‫‪ ( yeast‬خمیره‪ ،‬تومنه ) ‪ :‬یو حجروي فنجیان دي ‪.‬د ډوډۍ خمیره د الکولو تومنه په دغه فنجیانو‬
‫کې راځي ‪.‬‬

‫)‪ (ytterbium(утербий ) – ( Yb‬یتربیم ) ‪ :‬نقره یی رنګې النتانوئیدي فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي‬

‫نمبریی( ‪ )۷۰‬اتومي کتله یی( ‪ ، )173,04‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )6,965‬دویلي کیدو درجه‬
‫یی(‪ ) 8190C‬اود جوش درجه یی( ‪ )11940C‬ده ‪ .‬دا عنصر په ‪1817‬کال کې‪ Marignac‬پیژندلې‬
‫دی ‪.‬‬

‫)‪ ( yettrium (иттрий ) – (Y‬یتریم ) ‪ :‬د ( ‪ )111B‬ګروپ فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبر یی(‪) 39‬‬
‫‪ ،‬اتومي کتله یی(‪ ، )88,905‬نسبي کثافت یی( ‪ ، )4,469‬د ویلي کیدو درجه یی( ‪ )15220C‬اود‬
‫جوش درجه یی( ‪ )33380C‬ده ‪ .‬دا عنصر په ‪۱۸۲۸‬کال کې فریدریخ ولر پیژندلی دی ‪.‬‬
‫‪……………………………………………………………………………………..‬‬

‫‪-Z-‬‬

‫)‪ (Zinc=( цинк‬زنک ‪ ،‬جست ) ‪ :‬سپین ابي ته ورته فلزي عنصر دی ‪ .‬اتومي نمبریی(‪ )۳۰‬اتومي‬
‫کتله یی(‪ ) 65,38‬ونسبي کثافت یی(‪ ،) 7,1‬دویلي کیدو درجه یی(‪ ) 419,880C‬اود جوش درجه‬
‫یی( ‪ )9070C‬ده ‪ .‬کیمیاوي فعال فلز دی ‪ .‬د جست اکسیدیشني درجه ( ‪ )+2‬ده ‪ .‬داکسیجن او‬
 ‫‪534‬‬

‫نورو غیرفلزي عناصرو سره تعامل کوي ‪ .‬د رقیقو تیزابونو سره د تعامل په نتیجه کې هایدروجن‬
‫ازادیږي ‪ .‬د القلي سره تعامل کوي او زنکیتونه جوړوي ‪.‬‬

‫)‪ ( Zincate=( ценкат‬زنکیټ ) ‪ :‬دالقلي او جست ( جست اکساید) د تعامل څخه زنکیتونه‬
‫الس ته راځي ‪ .‬لکه چې د سودیم هایدروکساید او جست د تعامل څخه سودیم زنکیټ الس ته‬
‫راځي ‪.‬‬

‫‪2NaOH + Zn → Na2ZnO2 + H2‬‬

‫)‪ (Zincblende=( сульфид цинк(11‬د زنک سلفاید( ‪ )ZnS‬یو منرال دی ‪.‬‬

‫)‪ (Zinc chloride=(хлорид цинка‬زنک کلوراید ) ‪ :‬سپین کرستلي مرکب ( ‪ )ZnCl2‬دی ‪.‬د‬
‫ویلي کیدو درجه یی( ‪ )2830C‬اود جوش درجه یی(‪ )7320C‬ده ‪ .‬د ډي هایدریت په پروسه کې د‬
‫کتلست په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫‪ ( Zinc chloride cell‬زنک کلوراید حجره ) ‪ dry cell‬وګورئ ‪.‬‬

‫)‪ ( Zinc group=( цинк группа‬دجست ګروپ ) ‪ :‬د دوره یی جدول د ( ‪ )11B‬اصلي نیم ګروپ‬
‫عناصر( ‪ )Zn Hg Cd‬د جست د نیم ګروپ په نوم یادیږي ‪.‬‬

‫)‪ ( Zincite=( цинит‬زنکایت ) ‪ :‬د ‪ ZnO‬منرال دی ‪.‬‬

‫)‪ ( Zincoxide=( окись цинка‬زنک اکساید ) ‪ :‬پودر(‪ ) ZnO‬دي چې ساړه وي رنګ یی سپین‬
‫اوچې ګرم شي رنګ یی زیړ ګرځي ‪ .‬امفوتیر اکساید دی ‪.‬‬

‫‪ ( Zincsulphide‬زنک سلفاید ) ‪ :‬سپینه زیړ بخنه په اوبو کې منحله جامده ماده( ‪ )ZnS‬ده ‪ .‬په‬
‫طبیعت کې هم پیداکیږي ‪ .‬اود پګمنت په توګه کارول کیږي ‪.‬‬

‫)‪ (Zirconia=( циркония‬زرکونیا ) ‪ :‬زرکونیم وګورئ ‪.‬‬

 ‫‪535‬‬

‫)‪ (Zirconium (цирконий) ) –(Zr‬زرکونیم ) ‪ :‬خړ سپین رنګې انتقالي عنصر دی ‪ .‬اتومي‬
‫نمبریی(‪ ، ) 40‬اتومي کتله یی( ‪ )91,22‬ونسبي کثافت یی(‪ ، ) 6,49‬د ویلي کیدو درجه یی(‬
‫‪ )18520C‬اود جوش درجه یی( ‪ )43770C‬ده ‪ .‬اکسیدیشني درجه یی( ‪ )+4‬ده ‪ .‬مشهور مرکبونه‬
‫یی(‪ ) ZrCl4‬او ( ‪ )ZrO2‬دي ‪ .‬داعنصر په ‪۱۷۸٩‬کال کالپروث پیزندلی دی ‪.‬‬

‫) )‪ (Zirconium(1V) oxide=( окись цирконий(1V‬زرکونیم (‪ ) 1V‬اکساید ) ‪ :‬زرکونیم‬

‫وګورئ ‪.‬‬

‫‪ (Zwitter ion , ampholite ion‬زوتر ایون ‪ ،‬امفوالیت ایون ) ‪ :‬داسې ایون دی چې یوه برخه یی‬
‫( د) او بله برخه یی( ‪ )-‬چارخ لري ‪ .‬داډول ایون هغه مالیکولونه جوړوالی شي چې د مالیکول په‬
‫داخل کې یی تیزابي اوقلوي ګروپونه دواړه وي ‪ .‬لکه امینو ایتانوئیک اسید ( ‪H2N-CH2-‬‬
‫‪ . )COOH‬ددې مادې ځیني خواص ( د ویلي کیدو لوړه نقطه ‪ ،‬او په اوبو کې حل کیدل ) د ایوني‬
‫مرکبونو په څیر دي ‪ .‬نو ویل کیږي چې ددغه مرکب په داخل کې خنثوي تعامل صورت نیسي (‬
‫دلته د هایدروجن اتوم د کاربوکسیل له ګروپه جال اود امین پرګروپ نصبیږي ) ‪ .‬اوپه دې ډول د‬
‫زوتر ایون( ‪ )H3N+-CH2-COO-‬جوړیږي ‪ .‬امینو ایتانوئیک اسید په خنثی حالت کې د زوتر‬
‫ایون په شکل ‪ ،‬په تیزابي محلول کې دغه مر کب مثبت ایون (‪ )H3N+-CH2 -COOH‬او په‬
‫قلوي محلول کې منفي ایون (‪ )H2N – CH2 –COO-‬جوړوي ‪.‬‬
 536

. ‫داخستو پتې‬

1- a dictionary of chemistry . fourth e.d. john Dainith . oxford . 2000

2- славар химических терминов . А. И . бусев . И. П. Ефимов . Москва

1991

3- condensed chemical dictionary . Hawleys . New yark ,1997

5- chemie VWO bovenbouw noordhoff wolters . the Nederland 1999

6- Binas Noordhoff wolters the Nederlands 1998

۷ -۲۰۰۵. ‫ اتریخت‬، ‫ هالینډ‬. ‫ پوهاند دوکتور خیرمحمد ماموند‬-1-‫فزیکي کیمیا‬

۸ - ۲۰۰۲ . ‫ اتریخت‬، ‫ هالینډ‬. ‫ پوهاند دوکتور خیرمحمد ماموند‬. ‫عمومي کیمیا‬

٩ -‫کال‬۱٩۸۰ ‫ انستیتوت پولیتخنیک کابل‬. ‫ خیرمحمد ماموند‬. ‫کیمیای فزیکي‬

۱۰-‫کال‬۱٩۸۸ ‫ چاپ مسکو‬. ‫خیرمحمد ماموند‬. -1- ‫کیمیای عمومي وغیر عضوي‬
537
538
 539

The Pashto Dictionary of Chemistry

Dr prof. Khair Mohamed Mamond