ბიოლოგია

აბიტურიენტებისთვის
 სარჩევი
1.1 უჯრედი
ეუკარიოტული და პროკარიოტული უჯრედების სტრუქტურული კომპონენტები --------- 3
პროკარიოტული უჯრედები (ბაქტერიები) -------------------------------------------------------- 11
1.2 უჯრედის ქიმიური შედგენილობა
არაორგანული ნივთიერებები ----------------------------------------------------------------------- 12
ორგანული ნივთიერებები --------------------------------------------------------------------------- 13
დნმ-ის რეპლიკაცია ----------------------------------------------------------------------------------- 18
1.3 სიცოცხლის არაუჯრედული ფორმები
ვირუსები ----------------------------------------------------------------------------------------------- 19
1.4 პლასტიკური და ენერგეტიკული ცვლები
ცილის ბიოსინთეზი ---------------------------------------------------------------------------------- 20
ფოტოსინთეზი ------------------------------------------------------------------------------------------------- 22
უჯრედული სუნთქვა ------------------------------------------------------------------------------------------ 22
1.5 უჯრედის გაყოფა
უჯრედული ციკლი: ინტერფაზა და მიტოზი --------------------------------------------------------------- 24
2. 1 ორგანიზმთა გამრავლება და ინდივიდუალური განვითარება
უსქესო გამრავლება ----------------------------------------------------------------------------------- 26
2.2 სქესობრივი გამრავლება
გამეტოგენეზი ------------------------------------------------------------------------------------------ 28
განაყოფიერება ცხოველებსა და ყვავილოვან მცენარეებში --------------------------------------- 30
2.3 ინდივიდუალური განვითარება ცხოველებში
ემბრიონული და პოსტემბრიონული პერიოდი ---------------------------------------------------- 32
3.1 ადამიანი
ქსოვილები ---------------------------------------------------------------------------------------------- 34
3.2 საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემა
ძვლოვანი სისტემა ------------------------------------------------------------------------------------- 35
კუნთოვანი სისტემა ------------------------------------------------------------------------------------ 37
3.3 საჭმლის მომნელებელი სისტემა
სისტემის ორგანოები, მათი აგებულება და ფუნქციები ------------------------------------------- 38
3.4 ნივთიერებათა ტრანსპორტი
სისხლის მიმოქცევისა და ლიმფური სისტემა ------------------------------------------------------ 44
სასუნთქი სისტემა -------------------------------------------------------------------------------------- 48
3. 5 ექსკრეცია
შარდგამომყოფი სისტემა ------------------------------------------------------------------------------ 50
მფარავი სისტემა ---------------------------------------------------------------------------------------- 52
3.6 მარეგულირებელი და მაკონტროლირებელი სისტემები
ნერვული სისტემა -------------------------------------------------------------------------------------- 53
ენდოკრინული სისტემა -------------------------------------------------------------------------------- 57
3.7 შეგრძნების ორგანოები
მხედველობის ორგანო --------------------------------------------------------------------------------- 62
სმენის ორგანო ------------------------------------------------------------------------------------------ 63

1
3.8 რეპროდუქციული სისტემა
მამაკაცისა და ქალის სასქესო ორგანოები, აგებულება და ფუნქციები -------------------------- 64
4.1 გენეტიკა
მენდელის მიერ დადგენილი კანონზომიერებები ------------------------------------------------- 66
4.2 მორგანის კანონი
გენთა შეჭიდულობა ---------------------------------------------------------------------------------- 67
4.3 სქესის გენეტიკა
სქესის განსაზღვრის ქრომოსომული მექანიზმი -------------------------------------------------- 69
4.4 ცვალებადობა
მემკვიდრეობითი ------------------------------------------------------------------------------------- 71
არამემკვიდრეობითი --------------------------------------------------------------------------------- 74
5.1 ეკოლოგია
ეკოლოგიური ფაქტორები --------------------------------------------------------------------------- 75
5.2 ეკოლოგიური სისტემა
კვებითი ჯაჭვი, ეკოლოგიური პირამიდები ------------------------------------------------------- 80
6.1 ევოლუციური მოძღვრება
არსებობისთვის ბრძოლა ----------------------------------------------------------------------------- 82
ბუნებრივი გადარჩევა -------------------------------------------------------------------------------- 84
6.2 მიკროევოლუცია
შეგუებულობა და მისი ფორმები ------------------------------------------------------------------- 85
ახალ სახეობათა წარმოქმნა -------------------------------------------------------------------------- 87
6.3 მაკროევოლუცია
ევოლუციის მიმართულებები ----------------------------------------------------------------------- 89

2
1. უჯრედი
• ეუკარიოტული და პროკარიოტული უჯრედების სტრუქტურული კომპონენტები და მათი
ფუნქციები

ცოცხალი ორგანიზმები, მათი შემადგენელი უჯრედების აგებულების მიხედვით ეუკარიოტებად, ანუ

ბირთვიანებად, და პროკარიოტებად, ანუ უბირთვოებად (ბირთვამდელი), იყოფა. ორგანიზმთა განსაკუთრებულ
ჯგუფს ვირუსები - სიცოცხლის არაუჯრედული ფორმები ქმნიან. პროკარიოტებს მიეკუთვნება: ბაქტერიები,
ციანობაქტერიები და არქეები, ხოლო ეუკარიოტებს: მცენარეები, სოკოები, ცხოველები, პროტისტები,
ერთუჯრედიანები და მწვანე წყალმცენარეები.
უჯრედი ყველა ცოცხალი ორგანიზმის ფუნქციური ერთეულიცაა, რადგან იგი ყველა სასიცოცხლო ფუნქციის
მატარებელი ელემენტარული ბიოლოგიური სისტემაა. მაგალითად, უჯრედი იყოფა, იზრდება, რაც
მრავალუჯრედიანი ორგანიზმების ზრდა-განვითარების საფუძველია; უჯრედების გაყოფა უზრუნველყოფს
ორგანიზმთა გამრავლების ყველა ფორმას.
მიუხედავად იმისა, რომ ბუნებაში მრავალი სახის უჯრედი არსებობს, ყველა მათგანს აგებულების ერთიანი გეგმა
აქვს. ნებისმიერი ორგანიზმის უჯრედი ერთ მთლიან სისტემას წარმოადგენს. იგი სამი
ურთიერთდაკავშირებული ნაწილისგან შედგება: გარსი, ციტოპლაზმა და ბირთვი. უჯრედის გარსი უშუალოდ
ურთიერთქმედებს გარემოსთან და მეზობელ უჯრედებთან (მრავალუჯრედიანებში). უჯრედის გარსს აქვს
რთული აგებულება. იგი შედგება გარეთა შრისგან და პლაზმური მემბრანისგან. ცხოველებისა და მცენარეების
უჯრედები განსხვავდებიან გარეთა შრის აგებულებით. მცენარეების, სოკოებისა და ბაქტერიების უჯრედები
გარედან მკვრივი შრით - უჯრედის კედლითაა დაფარული. მცენარეებში იგი ცელულოზისგან შედგება.
უჯრედის კედელი მნიშვნელოვან როლს ასრულებს: იცავს უჯრედს დაზიანებისგან, უზრუნველყოფს
მცენარეული უჯრედის ტურგორს (წნევა, რომლითაც უჯრედის შიგთავსი გარსს აწვება), უნარჩუნებს მას
ფორმას.
მცენარეული უჯრედებისგან განსხვავებით, ცხოველური უჯრედების გარეთა შრე ძალიან თხელი და
ელასტიკურია. იგი სინათლის მიკროსკოპში არ ჩანს, უჯრედის კედლისგან განსხვავებით. იგი სხვადასხვა
ნახშირწყლისა და ცილისგან შედგება. მას გლიკოკალიქსს უწოდებენ. იგი უპირველესყოვლისა ცხოველურ
უჯრედს გარემოსთან აკავშირებს. როგორც უჯრედის კედელი, ისე გლიკოკალიქსი უჯრედის ცხოველქმედების
შედეგად წარმოიქმნება.
პლაზმური მემბრანა უშუალოდ ციტოპლაზმას გარსს აკრავს. მისი სისქე დაახლოებით 9-10 ნანომეტრია, ამიტომ
მისი აგებულებისა და ფუნქციების შესწავლა მხოლოდ ელექტრონული მიკროსკოპითაა შესაძლებელი.
პლაზმური მემბრანა ბარიერია, რომელიც უჯრედის შიგთავსს გარემოსგან გამოყოფს, მაგრამ ეს ბარიერი
აბსოლუტურ იზოლაციაში კი არ ამყოფებს უჯრედს, არამედ ყოველმხრივ უზრუნველყოფს მის მუდმივ კავშირს
გარემოსთან. მემბრანას თხევად მოზაიკას ამსგავსებენ. მოზაიკის თხევადი ნაწილი ფოსფოლიპიდების ორმაგი
შრეა, რომელშიც ალაგ-ალაგ სხვადასხვა ზომისა და ფორმის ცილის მოლეკულებია გაბნეული. ეს
ფოსფოლიპიდები სხვა სახის ლიპიდებისგან განსხვავებით ფოსფორმჟავას ნაშთს შეიცავს. ფოსფორმჟავას ნაშთი
ნაწილობრივ უარყოფითი მუხტის მატარებელია, ნახშირწყალბადოვანი „კუდები“ კი ელექტრულად
ნეიტრალურია. მემბრანაში ფოსფოლიპიდები ორ შრედ ლაგდებიან ისე, რომ ერთი შრის ფოსფოლიპიდების
პოლარული თავები უჯრედის გარეთაა მიმართული, ხოლო მეორე შრისა კი ციტოპლაზმისკენ. მათი
ჰიდროფობური კუდები ერთად კარგად გრძნობენ თავს. ასე მემბრანა ორ წყლიან გარემოს - ქსოვილურ სითხესა
და ციტოპლაზმას მიჯნავს ერთმანეთისგან. ფოსფოლიპიდები ერთ ადგილზე არ არიან ფიქსირებული, ისინი
განუწყვეტლივ მოძრაობენ, ირხევიან. ხშირად ერთი შრის მეზობელი ფოსფოლიპიდები ერთმანეთს ადგილს
უცვლიან. უფრო იშვიათად, ფოსფოლიპიდმა შეიძლება ერთი შრიდან მეორეში გადაინაცვლოს. მაღალ
ტემპერატურაზე ფოსფოლიპიდების მოძრაობის სიჩქარე იზრდება. ამ დროს მემბრანა თხევადდება. დაბალ
ტემპერატურაზე მათი მოძრაობა მცირდება და მემბრანა შედარებით მყარდება. მემბრანის ნორმალური
ფუნქციონიერებისთვის ძალზე მნიშვნელოვანია მისი ნორმალური კონსისტენციის შენარჩუნება. ამაში დიდ
როლს ფოსფოლიპიდების მოლეკულებს შორის ჩართული ქოლესტერინის მოლეკულები ასრულებენ.
ტემპერატურის გაზრდისას ისინი ზღუდავენ ფოსფოლიპიდების ზედმეტ მოძრაობას, ანუ ხელს უშლიან
მემბრანის გათხევადებას. ტემპერატურის დაწევისას ქოლესტერინის მოლეკულები არ აძლევენ საშუალებას
მეზობელი ფოსფოლიპიდების კუდებს, ერთმანეთს შეეწებონ და მემბრანა გამყარდეს. ასე რომ, ქოლესტერინის
მოლეკულა ამ შემთხვევაში ერთგვარი რეგულატორის როლში გვევლინება. მოზაიკის მყარ ნაწილაკებს - ცილებს

3
ლიპიდების ორმაგ შრეში სხვადასხვა პოზიცია უკავია. ზოგი მათგანი მემბრანის ზედაპირზეა მოთავსებული,
ზოგი ნაწილობრივაა ჩასმული მასში(პერიფერიული ცილები),ზოგი ღრმადაა ჩაძირული ორმაგ ლიპიდურ
შრეში(ინტეგრალური ცილები) ზოგი კი მთლიანად განჭოლავს მემბრანას(ტრანსმემბრანული ცილები).
ზოგიერთ ცილას რთული, დატოტვილი ნახშირწყლები უკავშირდება, ასეთ ცილებს გლიკოპროტეინები
ეწოდებათ. ზოგიერთი ნახშირწყალი დაკავშირებულია ლიპიდებთან და წარმოქმნილ მოლეკულას
გლიკოლიპიდი ეწოდება. სხვადასხვა სახის უჯრედების პლაზმური მემბრანები ერთმანეთისგან მემბრანული
ცილების ნაკრებით განსხვავდება, მათთან მემბრანის სხვადასხვა ფუნქციაა დაკავშირებული. ლიპიდებისა და
ცილის მოლეკულები გარკვეულწილად მოძრავია, რაც პლაზმური მემბრანის დინამიკურობას განაპირობებს.
პლაზმური მემბრანა მრავალ ფუნქციას ასრულებს, რაზედაც დამოკიდებულია უჯრედის სიცოცხლე.

1. ბარიერული/დამცველობითი - გამიჯნავს უჯრედის შიგთავსს გარემოსგან და ქმნის ბარიერს უჯრედსა და

გარემოს შორის. მაგრამ მათ შორის გამუდმებით მიმდინარეობს ნივთიერებათა ცვლა.

2. საკონტაქტო - გლიკოპროტეინების მონაწილეობით უჯრედები ცნობენ ერთმანეთს და მყარდება კონტაქტი მათ

შორის, რასაც დიდი მნიშვნელობა აქვს, მაგალითად, ემბრიონში ქსოვილების ჩამოყალიბებისთვის.
გლიკოპროტეინების ამ თვისებას ძირითადი როლი ეკისრება იმუნურ რეაქციებში. ზოგიერთი ცხოველური
უჯრედის კონტაქტის ადგილას მემბრანა ნაოჭებსა და გამონაზარდებს წარმოქმნის, რაც ქსოვილის სიმტკიცეს
განაპირობებს. მცენარეული უჯრედები ერთმანეთს წვრილი ციტოპლაზმური ხიდაკებით - პლაზმოდესმებით
უკავშირდებიან, რომელიც ციტოპლაზმითაა ამოვსებული და პლაზმური მემბრანითაა შემოსაზღვრული.

3. რეცეპტორული/მგრძნობელობითი - ეს ფუნქცია გლიკოპროტეინების დიდ ნაწილს აკისრია. როდესაც

გარკვეული ნივთიერება უკავშირდება რეცეპტორს, გლიკოპროტეინები აგებულებას იცვლის და ეხმარება
უჯრედს შესაბამისი პასუხი გასცეს მომხდარ ცვლილებას.

4. სატრანსპორტო - პლაზმური მემბრანის მთავარი ფუნქცია.

ნივთიერებათა ტრანსპორტი

ცოცხალი უჯრედი ღია სისტემაა, რომელიც თავის გარემომცველ სივრცესთან ნივთიერებათა და ენერგიის
განუწყვეტელ მიმოცვლას უზრუნველყოფს. მემბრანა, ლიპიდების ორმაგი ფენის არსებობის გამო, შერჩევით
განვლადია, რადგან ზოგიერთ ნივთიერებას ატარებს, ზოგიერთს არა. მემბრანაში ნივთიერებათა განვლადობას
მათი სამი ძირითადი მახასიათებელი განსაზღვრავს:

ზომა - დიდია მოლეკულა თუ პატარა;

მუხტი - დაუმუხტავია, დადებითი მუხტი აქვს თუ უარყოფითი;

პოლარობა - ჰიდროფობურია მოლეკულა თუ ჰიდროფილური.

ნივთიერებათა შემადგენლობა და კონცენტრაცია განსხვავებულია უჯრედის შიგნით და გარეთ. ნივთიერებათა

და იონთა არათანაბარ გადანაწილებაზეა დამოკიდებული უჯრედის ცხოველქმედება და სიცოცხლე. ცოცხალ
უჯრედს ნივთიერებათა მემბრანული ტრანსპორტის ორი ფორმა ახასიათებს: პასიური და აქტიური. პასიური
ტრანსპორტისას უჯრედი ენერგიას არ ხარჯავს. პასიურ ტრანსპორტს მიეკუთვნება: მარტივი დიფუზია; ოსმოსი
და გაადვილებული დიფუზია. აქტიური ტრანსპორტი იყოფა ორ ჯგუფად: ენდოციტოზი და ეგზოციტოზი.
ენდოციტოზს მიეკუთვნება ფაგოციტოზი, პინოციტოზი და რეცეპტორ-დამოკიდებული ენდოციტოზი.
პასიური ტრანსპორტი
დიფუზია მოლეკულების ან იონების მაღალი კონცენტრაციის არიდან დაბალი კონცენტრაციის არისკენ
მოძრაობაა. ჟანგბადის, ნახშირორჟანგისა და აზოტის არაპოლარული მოლეკულები მარტივი დიფუზიის გზით
აღწევენ უჯრედში, რადგან მათ თავისუფლად ატარებს ლიპიდების ორმაგი შრე. მიუხედავად ამისა, დიფუზია
მემბრანის გავლით შედარებით ნელა მიმდინარეობს, რადგან ლიპიდების ფენა ნაწილობრივ მაინც აბრკოლებს
მემბრანაში ნივთიერებათა გადაადგილებას. როგორც აირებს, ასევე ჰიდროფობურ ნაერთებს, მემბრანის გავლით
4
ორივე მიმართულებით შეუძლიათ გადაადგილება. გადაადგილების მიმართულებას ამ ნივთიერებათა
კონცენტრაცია განსაზღვრავს. ისინი ყოველთვის მაღალი კონცენტრაციიდან დაბალი კონცენტრაციის
მიმართულებით დიფუზიით გადაადგილდებიან.

გაადვილებული დიფუზიაც ასევე პასიური ტრანსპორტის სახეა. ჰიდროფილური ნივთიერებებისა და

იონებისთვის ფოსფოლიპიდების ჰიდროფობური ორმაგი შრე გადაულახავი ბარიერია. მათ ტრანსპორტირებაში
მემბრანული ცილები მონაწილეობენ. ზოგი მათგანი არხს წარმოქმნის, ზოგი კი იკავშირებს ნივთიერებას
უჯრედის გარეთ და ისე შეაქვს უჯრედში. ნატრიუმის, კალიუმის, კალციუმისა და ქლორის იონები ე.წ. იონური
არხების საშუალებით გადაადგილდებიან. იონური არხები უშუალოდ არ უკავშირდებიან გადასატან
მოლეკულებს. არხები მემბრანის გამჭოლი ცილებია, რომლებიც ჰიდროფილურ დერეფნებს ქმნიან. მასში გავლა
მხოლოდ გარკვეული ზომისა და მუხტის მქონე იონს შეუძლია. ცილა ტრანსპორტერები კი ფიზიკურად
უკავშირებიან გადასატან მოლეკულებს. ამ დროს მათი კონფორმაცია ისე იცვლება, რომ საბოლოოდ გადასატანი
მოლეკულა უჯრედის შიგნით აღმოჩნდება. ამ გზით ტრანსპორტირდება გლუკოზის, ამინომჟავებისა და
ნუკლეოტიდების მოლეკულები.

ოსმოსი ისეთი დიფუზიაა, რომლის დროსაც მხოლოდ წყლის მოლეკულები გადაადგილდებიან მაღალი
კონცენტრაციიდან დაბალი კონცენტრაციისკენ, ანუ კონცენტრაციული გრადიენტის მიმართულებით. ოსმოსისას
მემბრანის გავლით წყალში გახსნილი ნივთიერებების ტრანსპორტირება შეზღუდულია.

იზოტონური - ხსნარი, რომელშიც მინერალური მარილების, ნატრიუმ ქლორის, კონცენტრაცია ტოლია

ციტოპლაზმაში გახსნილი მინერალური მარილების კონცენტრაციისა. იმისთვის, რომ უჯრედმა შეინარჩუნოს
ფორმა და მოცულობა, აუცილებელია იგი იზოტონურ გარემოში იყოს. ჰიპოტონური - ხსნარი, რომელშიც
მინერალური მარილების კონცენტრაცია უჯრედში გახსნილი მინერალური მარილების კონცენტრაციაზე
ნაკლებია, ამ დროს უჯრედში წყალი უფრო ნაკლებია, ვიდრე ხსნარში. ჰიპერტონული - ხსნარი, რომელშიც
მინერალური მარილების კონცენტრაცია მეტია უჯრედში გახსნილი მინერალური მარილების კონცენტრაციაზე,
ამ დროს უჯრედში უფრო მეტი წყალია, ვიდრე ხსნარში.
ადამიანის სისხლის წითელი უჯრედები - ერითროციტები - თხევად უჯრედშორის სითხეში, სისხლის
პლაზმაშია მოთავსებული. პლაზმაში მრავალი ნივთიერებაა გახსნილი, მათ შორის სუფრის მარილი. მარილთა
საერთო კონცენტრაცია 0.9% - ია. თუ ერითროციტებს ასეთივე კონცენტრაციის მარილთა წყალხსნარში
მოვათავსებთ, ისინი ფორმას არ შეიცვლის. თუ მათ სუფთა (გამოხდილ) წყალში მოვათავსებთ, უჯრედებს გარეთ
წყალი 100% იქნება, შიგნით კი გაცილებით ნაკლები, რადგან უჯრედის შიგთავსი, წყლის გარდა, მასში გახსნილ
ნივთიერებებსაც შეიცავს. ამის გამო წყლის მოლეკულების კონცენტრაცია უჯრედების გარეთ მეტი იქნება,
ვიდრე შიგნით და წყალი მემბრანის გავლით უჯრედში შევა. ოსმოსის გამო უჯრედში წყლის შესვლა მას
გაბერავს, ამიტომ ერითროციტები გამოხდილ წყალში მოთავსებისას იბერება და სკდება. თუ ერითროციტებს
კონცენტრირებულ (0.9% - ზე მეტი კონცენტრაციის) მარილწყალში მოვათავსებთ, ოსმოსის გამო უჯრედებიდან
წყალი გამოვა და შეიჭმუხნება.
თუ მცენარეულ უჯრედს მაღალი კონცენტრაციის (ჰიპერტონულ) ხსნარში მოვათავსებთ, ოსმოსის გამო წყალი
პლაზმური მემბრანის გავლით დაიწყებს გამოსვლას ჯერ ციტოპლაზმიდან, ხოლო შემდეგ ცენტრალური
ვაკუოლიდან, რის გამოც უჯრედის შიგთავსის მოცულობა შემცირდება. უჯრედის კედელი მყარი და სქელია,
ამიტომ იგი ფორმას ნაკლებად შეიცვლის. უჯრედის დაპატარავებული ცოცხალი შიგთავსი თავისი პლაზმური
მემბრანით უჯრედის კედელს მოსცილდება. ამ მოვლენას პლაზმოლიზი ეწოდება. პლაზმოლიზი შექცევადი
პროცესია, რადგან უჯრედი ამ დროს თითქმის არ ზიანდება. თუ უჯრედს დაბალი კონცენტრაციის
(ჰიპოტონურ) ხსნარში მოვათავსებთ, ოსმოსის გამო წყალი ციტოპლაზმაში შევა და უჯრედი კვლავ საწყის
ფორმას დაიბრუნებს. ამ მოვლენას დეპლაზმოლიზი ეწოდება.
ბიოლოგიური მემბრანის გავლით ნივთიერების დიფუზიას, გაადვილებულ დიფუზიას და ოსმოსს პასიური
ტრანსპორტი ეწოდება, რადგან ნივთიერებათა ტრანსპორტი ხდება კონცენტრაციული გრადიენტის
მიმართულებით და ამიტომ უჯრედი არ ხარჯავს ენერგიას.
აქტიური ტრანსპორტი
მაგრამ ხშირად მემბრანაში მოლეკულებისა და იონების გადატანა ხდება მათი კონცენტრაციული გრადიენტის
საწინააღმდეგოდ (დაბალი კონცენტრაციიდან მაღალი კონცენტრაციისკენ), ამიტომ ასეთ ტრანსპორტირებაზე
ატფ-ის ენერგია იხარჯება. ნივთიერებათა ასეთ ტრანსპორტს აქტიური ტრანსპორტი ეწოდება. აქტიური

5
ტრანსპორტის მაგალითია ე.წ. „ნატრიუმ-კალიუმის ტუმბო“. Na+ და K+ იონების კონცენტრაცია უჯრედის
შიგნით და გარეთ განსხვავებულია. ნატრიუმის იონი მეტია უჯრედს გარეთ, ხოლო კალიუმის იონი მეტია
უჯრედს შიგნით. ამიტომ გამუდმებით ხდება ამ იონების დიფუზია კონცენტრაციული გრადიენტის
მიმართულებით. მიუხედავად ამისა, განსხვავება იონების კონცენტრაციაში მემბრანის შიგნით და გარეთ მაინც
ნარჩუნდება. ამას ნატრიუმ-კალიუმის ტუმბო განაპირობებს. ტუმბო სპეციალური ტრანსმემბრანული ცილაა. ამ
ცილის ციტოპლაზმისკენ მიქცეულ ნაწილს ატფ და ნატრიუმის იონი უკავშირდება, ხოლო მემბრანის გარეთ
მოქცეულ ნაწილს კალიუმის იონი. იონების გადატანას ურთიერთსაწინააღმდეგო მიმართულებით ცილის
მოლეკულის კონფორმაციული ცვლილება განაპირობებს, რომელიც ატფ-ის დაშლის შედეგად გამოყოფილი
ენერგიის ხარჯზე ხორციელდება. ამავე დროს ტუმბოს მიერ გადაქაჩული იონები პასიურად დიფუნდირებს
კონცენტრაციული გრადიენტის მიმართულებით, მაგრამ ეს ძალიან ნელა ხდება, ამიტომ ტუმბოს მუშაობის
შედეგად უჯრედის შიგნით კალიუმის იონისა და უჯრედის გარეთ ნატრიუმის იონის სიჭარბეა შენარჩუნებული.
ნატრიუმისა და კალიუმის ტუმბოს ფიზიოლოგიურ მნიშვნელობაზე მეტყველებს ის ფაქტი, რომ მოსვენებულ
მდგომარეობაში ცხოველური უჯრედი მის მიერ მოხმარებული ატფ-ის ენერგიის მესამედს ნატრიუმისა და
კალიუმის იონების გადაქაჩვაზე ხარჯავს.

ენდოციტოზი და ეგზოციტოზი ორი აქტიური პროცესია, რომელთა მეშვეობით სხვადასხვა ნივთიერება

მემბრანის გავლით უჯრედიდან (ეგზოციტოზი) ან გარემომცველი სივრციდან უჯრედისკენ (ენდოციტოზი)
ტრანსპორტირდება. ეზგოციტოზი და ენდოციტოზი, ტრანსპორტის სხვა მექანიზმებისგან განსხვავებით, დიდი
მოლეკულების (ან სხვა ნაიწლაკების) ტრანსპორტირებას უზრუნველყოფს.

ენდოციტოზის სამი ფორმა არსებობს: ფაგოციტოზის დროს მემბრანა გამონაზარდებს წარმოქმნის, რომლებიც
გარს ერტყმის ბაქტერიებსა და ვირუსებს. წარმოიქმნება ვეზიკულა, რომელიც მოსწყდება მემბრანას და
ციტოპლაზმაში გადაადგილდება. ამ გზით მყარი ნაწილაკები შთაინთქმება. უჯრედებს, რომელთაც
ფაგოციტოზის უნარი აქვთ, ფაგოციტები ეწოდება. ფაგოციტოზი დამახასიათებელია ყველა ცხოველური
უჯრედისთვის.
პინოციტოზის გზით უჯრედში კოლოიდური ხსნარები, სუსპენზიები, ცხიმის წვეთები და სხვა თხევადი
ნივთიერებები ხვდებიან. ამ დროს მემბრანა გამონაზარდებს არ წარმოქმნის. ის ციტოპლაზმისკენ იზნიქება, გარს
ერტყმის სითხეს და წარმოქმნილი, შედარებით მცირე ზომის ვეზიკულები ციტოპლაზმაში აღმოჩნდება.
პინოციტოზის უნარი უჯრედების უმრავლესობას, მათ შორის მცენარეულ უჯრედებსაც ახასიათებს.
პინოციტოზს უჯრედების „წყლის სმას“ უწოდებენ.
ზოგი მაკრომოლეკულა უჯრედში ისე ვერ შეაღწევს, თუ მას პლაზმურ მემბრანაზე მოთავსებული რეცეპტორი
წინასწარ არ ამოიცნობს. ასეთ ენდოციტოზს რეცეპტორ-დამოკიდებული ენდოციტოზი ეწოდება. ამ გზით
ხვდება უჯრედში ქოლესტერინი, რკინით დატვირთული ტრანსფერინის მოლეკულები, სხვადასხვა
მედიკამენტი.
ენდოციტოზის საწინააღმდეგო პროცესია ეგზოციტოზი. ამ დროს უჯრედში წარმოქმნილი მაღალმოლეკულური
ნივთიერებები მემბრანაში შეფუთულები ტოვებენ უჯრედს. ამ მექანიზმის მეშვეობით გამოიყოფა უჯრედებიდან
სხვადასხვა სეკრეტები: ჰორმონები, მომნელებელი ფერმენტები და სხვ.

ეუკარიოტული უჯრედის ორგანოიდები

პლაზმური მემბრანის შიგნით ციტოპლაზმაა. ის ავსებს სივრცეს პლაზმურ მემბრანასა და ბირთვს შორის.
ციტოპლაზმა შედგება ბლანტ სითხეში - ციტოზოლში შეტივტივებული მრავალი ორგანოიდისგან. თითოეული
მათგანი გარკვეულ ფუნქციას ასრულებს.
უჯრედის, როგორც ცოცხალი სისტემის, არსებობა მხოლოდ მათი ერთობლივი მოქმედების შედეგადაა
შესაძლებელი. ზოგიერთი ორგანოიდი ორმაგი მემბრანითაა შემოსაზღვრული: ბირთვი, მიტოქონდრიები და
ქლოროპლასტები. ზოგს ციტოპლაზმისგან ერთმაგი მემბრანა მიჯნავს: გლუვი და ხორკლიანი ენდოპლაზმური
ბადეები, გოლჯის აპარატი, ვაკუოლები და ლიზოსომები. ზოგიერთი ორგანო მემბრანით შემოსაზღვრული არაა:
რიბოსომები, ბირთვაკი და უჯრედის ცენტრი.

ბირთვი (ნუკლეუსი) ეუკარიოტული უჯრედის ყველაზე დიდი და მნიშვნელოვანი სტრუქტურული

კომპონენტია. უჯრედთა უმრავლესობას ერთი ბირთვი აქვს. არიან უჯრედები, რომელთაც ორი ბირთვი აქვთ,

6
მაგალითად, ინფუზორიებს, მიკრო და მაკრონუკლეუსი აქვთ. არის მრავალბირთვიანი უჯრედებიც, რომლებიც
გვხვდებიან ხერხემლიანების ღვიძლში, ძვლის ტვინში, კუნთებსა და ზოგიერთი სახის შემაერთებელ ქსოვილში.
ზოგიერთ უჯრედს წარმოშობის მომენტში აქვს ბირთვი, მაგრამ მისი ზრდასრული ფორმა კარგავს მას.
მაგალითად, მცენარეებში ფლოემის საცრისებური მილების უჯრედებსა და ძუძუმწოვრების მომწიფებულ
ერითროციტებს ბირთვი არ გააჩნია. ბირთვის ფორმა და ზომა დამოკიდებულია უჯრედის ფორმასა და ზომაზე.
ბირთვი ჩანს სინათლის მიკროსკოპშიც, რადგან უჯრედის სხვა სტრუქტურებთან შედარებით, დიდი ზომისაა.
ბირთვი აუცილებელია უჯრედის სიცოცხლისთვის. ბირთვი აკონტროლებს უჯრედის ცხოველქმედებას, რადგან
იგი განსაზღვრავს, რომელი ცილები და როდის იქნეს სინთეზირებული. ბირთვი უზრუნველყოფს გენეტიკური
უჯრედების შენახვასა და შვილეულ უჯრედებზე გადაცემას. ბირთვში ხდება ი-რნმ-ის სინთეზი, რომელიც
ციტოპლაზმაში გადადის და მისი მიხედვით ხდება უკვე შემდგომში ცილის სინთეზი. ბირთვი მონაწილეობს
რიბოსომების ნაწილაკების სინთეზში. ბირთვში ხდება დნმ-ის რეპლიკაცია. ამ ფუნქციებს ბირთვის
აგებულებისა და შედგენილობის თავისებურება განაპირობებს. ელექტრონულ მიკროსკოპში ჩანს, რომ ბირთვი
შედგება გარსისგან, ბირთვის წვენის (ნუკლეოპლაზმისგან) და ბირთვაკისგან. ბირთვის გარსი შედგება ორი
მემბრანისგან - გარეთა და შიდა. გარეთა მემბრანა დაკავშირებულია ენდოპლაზმურ ბადესთან. გარსში შეიმჩნევა
ფორები, რომელთა საშუალებით ნივთიერებათა ცვლა ხდება ბირთვსა და ციტოპლაზმას შორის. ბირთვის წვენი
ანუ ნუკლეოპლაზა არის ნახევრად თხევადი მასა, რომელშიც ქრომოსომა (ქრომატინი) და ბირთვაკებია
განლაგებული. ბირთვაკი მკვრივი სხეულაკია, რომელიც კარგად ჩანს ინტერფაზულ ბირთვში, იგი ცილებისა და
რ-რნმ-ისგან შედგება. ბირთვაკში წარმოიქმნება ციტოპლაზმის ყველაზე მცირე ორგანოიდის - რიბოსომის დიდი
და მცირე სუბერთეულები. ქრომოსომა (ქრომატინი) დნმ-ისა და ჰისტონური ცილების მოლეკულების
ერთობლიობაა. ნუკლეოპლაზა შეიცავს ცილებს(ფერმენტებს), ნუკლეოტიდებს, იონებს და სხვა.
(ეუკარიოტების დნმ მჭიდროდაა დაკავშირებული ცილის მოლეკულებთან, ამ ცილებს ჰისტონურ ცილებს
უწოდებენ, დნმ-ისა და ჰისტონური ცილების ერთობლიობას კი ქრომატინს. უჯრედის გაყოფის წინ, ქრომატინი
დახვევას (სპირალიზაციას) იწყებს და მკვრივ სხეულაკებს - ქრომოსომებს წარმოქმნის. ანუ ქრომატინი
ინტერფაზული უჯრედის ბირთვში გვხვდება, ქრომოსომები კი - გაყოფის სტადიაში მყოფ უჯრედში)

ენდოპლაზმური ბადე მემბრანების რთული სისტემაა, რომელიც უშუალოდ ბირთვის გარსის გარეთა მემბრანის
გაგრძელებას წარმოადგენს და ბირთვის გარშემო მდებარეობს. იგი მემბრანული არხებისა და პარკების
ერთობლიობაა. მილების კედლები ერთშრიანი მემბრანითაა აგებული. ენდოპლაზმური ბადე ყველაზე დიდი
მემბრანული წარმონაქმნია უჯრედში. განარჩევენ გლუვ და ხორკლიან (გრანულარულ/მარცვლოვან)
ენდოპლაზმურ ბადეს. ისინი ფიზიკურად ერთმანეთს უკავშირდებიან და ერთმანეთის გაგრძელებას
წარმოადგენენ, თუმცა ერთმანეთისგან გარეგნულადაც განსხვავდებიან და ფუნქციურადაც.
ხორკლიანი ენდოპლაზმური ბადე რიბოსომებითაა დაფარული, თუმცა ისინი ძლიერ სტაბილურ კავშირს არ
წარმოქმნიან. რიბოსომა ბადეს მხოლოდ მაშინ უერთდება, როდესაც ის სეკრეციისთვის ან სხვადასხვა
ორგანოიდების მემბრანებში ჩასანერგად განკუთვნილი ცილის სინთეზს აწარმოებს. ხორკლიანი
ენდოპლაზმური ბადის ძირითადი ფუნქცია ცილის სინთეზია. რამდენიმე ათეული რიბოსომა ციტოპლაზმასა
და ხორკლიანი ენდოპლაზმური ბადის მემბრანებზე ქმნის პოლისომას, ათობით რიბოსომის დაჯგუფებას.
პოლისომაში გაერთიანებული ყველა რიბოსომა ერთი სახის ცილას ასინთეზებს, რაც მოკლე დროში ამ ცილის
დიდი რაოდენობით მიღების საშუალებას იძლევა. აქ სინთეზირებული ცილების ნაწილი ენდოპლაზმური ბადის
მემბრანაშივე ჩაშენდება და იქ მათთვის დამახასიათებელ კონფორმაციას იღებენ, ტრანსპორტირებისთვის
განკუთვნილი ცილები სეკრეტორული ცილებია, მათი უმეტესობა კი გლიკოპროტეინებია, ე.ი. მათი
მოლეკულები ნახშირწყლოვან კომპონენტს შეიცავს, რომელიც ცილას ენდოპლაზმური ბადის მემბრანაში
ჩაშენებული სპეციალური მოლეკულების საშუალებით უკავშირდება. ასეთი ცილები ბადის სიღრუისკენ
გადაადგილდება - ის გოლჯის აპარატის, ლიზოსომის, ბირთვის შიდა მემბრანაში უნდა ჩაშენდეს. ეს ცილები
ენდოპლაზმური ბადის მემბრანებში იფუთებიან, წარმოიქმნება პატარა ბუშტუკი - სატრანსპორტო ვეზიკულა,
რომელიც წყდება ბადეს და ციტოპლაზმაში გადადის. ხორკლიანი ენდოპლაზმური ბადის რიბოსომებზე
წარმოიქმნება მემბრანული კომპონენტებიც, კერძოდ, მემბრანული ცილები, რომლებიც ენდოპლაზმური ბადის
მემბრანას ჰიდროფობური ნაწილებით უკავშირდება. იქვე, ციტოპლაზმაში, არსებული წინამორბედებიდან
ხორკლიანი ენდოპლაზმური ბადე თვითონ წარმოქმნის მემბრანის ფოსფოლიპიდებს. ისინიც მემბრანულ
ცილებს უკავშირდება. ამგვარად, ენდოპლაზმური ბადის მემბრანა ფართოვდება, ანუ იგი თავის თავს თვითონვე
იშენებს, ანუ თვითგანახლდება. ხორკლიანი ენდოპლაზმური ბადე ასევე უზრუნველყოფს უჯრედშიდა და
უჯრედგარე ნივთიერებების ტრანსპორტირებას.

7
გლუვი ენდოპლაზმური ბადე უფრო მილაკებს ჰგავს. მის მემბრანებში ჩაშენებული ფერმენტები ასინთეზებენ
სხვადასხვა ფოსფოლიპიდს, ცხიმოვან მჟავებს, სტეროიდებს და მონაწილეობენ ნახშირწყლების გარდაქმნაში.
ღვიძლის გლუვი ენდოპლაზმური ბადე შეიცავს დეტოქსიკაციურ ფერმენტებს, რომლებიც აუვნებლებენ
როგორც უჯრედში ქიმიური გარდაქმნების დროს წარმოქმნილ ტოქსიკურ ნივთიერებებს, ასევე მედიკამენტებსა
და სხვადასხვა ეგზოტოქსინს. გლუვი ენდოპლაზმური ბადის ფერმენტები ტოქსიკურ ნივთიერებებს
ჰიდროფილურ ნივთიერებებად გარდაქმნიან. ისინი წყალში აბსოლუტურად ხსნადი ხდებიან და თირკმელებით
ადვილად გამოიდევნებიან. გლუვი ენდოპლაზმური ბადე გადამწყვეტ როლს თამაშობს კალციუმის უჯრედშიდა
ნორმალური კონცენტრაციის შენარჩუნებაში. ეს მეტად მნიშვნელოვანია უჯრედის ნორმალური
ფუნქციონირებისთვის, რადგან კალციუმი გავლენას ახდენს ფერმენტების აქტივობაზე, კუნთის შეკუმშვაზე,
ანტიგენების მოქმედებაზე, სისხლის შედედებაზე, ძვლოვანი ქსოვილის სიმტკიცეზე და სხვა პროცესებზე.
გლუვი ენდოპლაზმური ბადე კალციუმის ძირითადი საცავია. „ზედმეტი“ კალციუმი გლუვ ენდოპლაზმურ
ბადეში ინახება, დეპონირდება.

რიბოსომა უჯრედის ყველაზე მცირე ზომის ორგანოიდია, მისი დიამეტრი 20 ნმ-ს არ აღემატება. ის მემბრანით არ
არის შემოსაზღვრული და ორი - დიდი და მცირე - სუბერთეულისგან შედგება, რომლებიც ბირთვაკებში
წარმოიქმნება. რიბოსომა ცილებისა და რ-რნმ-ის რთული კომპლექსია. მისი ფუნქცია ცილის სინთეზია.
რიბოსომებს შეიცავს როგორც პროკარიოტული, ისე ეუკარიოტული უჯრედი. ეუკარიოტულ უჯრედში
არსებობს თავისუფალი და ხორკლიანი ენდოპლაზმური ბადის მემბრანებთან მიბმული რიბოსომები.
თავისუფალი რიბოსომები გვხვდება ციტოპლაზმაში, ლიზოსომაში, მიტოქონდრიებსა და ქლოროპლასტებში.
ციტოპლაზმაში არსებული რიბოსომები ასინთეზებს იმ ცილებს, რომლებიც ციტოპლაზმის შემადგენლობაში
შედის. ასეთი ცილებია, მაგალითად, სუნთქვის უჟანგბადო ეტაპის (გლიკოლიზის) მაკატალიზებელი
ფერმენტები, ასევე ჰემოგლობინი, რომელიც ახალგაზრდა ერითროციტებში წარმოიქმნება. ხშირად რამდენიმე
რიბოსომა ერთად მუშაობს მ-რნმ-ზე, რასაც პოლისომა ეწოდება.

გოლჯის აპარატი გვხვდება ყველა ეუკარიოტულ უჯრედში. გოლჯის აპარატი ხორკლიანი ენდოპლაზმური
ბადის მახლობლად მდებარეობს. ამ ორ ორგანოიდს შორის მჭიდრო კავშირი არსებობს. თუ ენდოპლაზმურ
ბადეზე უჯრედი მისთვის საჭირო პროდუქციას ქმნის, გოლჯის აპარატი ამ პროდუქციის საწყობი,
დამხარისხებელი და გამგზავნი ორგანოიდია. ენდოპლაზმური ბადიდან სატრანსპორტო ვეზიკულები გოლჯის
აპარატისკენ მიემართება. იგი ერთშრიანი მემბრანით შემოსაზღვრული ცისტერნის დასტებს წარმოადგენს,
რომლებიც ერთმანეთზეა დალაგებული. ცისტერნების გარშემო უამრავი ვეზიკულაა, რომელთა ფუნქცია
სხვადასხვა ნივთიერების დანიშნულების ადგილზე ტრანსპორტირებაა. გოლჯის აპარატს ორი მხარე აქვს:
„მიმღები“ მხარე და „გამგზავნი“ მხარე. „მიმღები“ მხარე ენდოპლაზმური ბადისკენაა მიმართული, მისი ფუნქცია
ენდოპლაზმურ ბადეზე წარმოქმნილი სატრანსპორტო ვეზიკულების მიღებაა. ეს ვეზიკულები გოლჯის
აპარატის ცისტერნების მემბრანებს ერწყმის. ცისტერნებში ხდება მიღებულ ნივთიერებათა
სახეცვლილება(ტრანსფორმაცია), დახარისხება და შენახვა. ნივთიერებები აქ საბოლოოდ ფორმირდება.
თითოეული ცისტერნა თავისი ტვირთით „მიმღები“ მხარიდან „გამგზავნი“ მხარისკენ გადაადგილდება.
გამგზავნ მხარეზე წარმოიქმნება სატრანსპორტო ვეზიკულები და უჯრედის სათანადო უბნისკენ იგზავნება.
ზოგიერთი ვეზიკულა პლაზმურ მემბრანას შეუერთდება და შიგთავსს გარეთ გამოყოფს (ასე ხდება სეკრეცია).
გოლჯის აპარატში მიმდინარეობს მცენარეული უჯრედის კედლის შემადგენელი პოლისაქარიდების აწყობა
(ცელულოზას გარდა, რომელსაც თვითონ პლაზმური მემბრანა წარმოქმნის) გოლჯის აპარატში წარმოიქმნება
ლიზოსომები, რომლებიც ჰიდროლიზურ (დამშლელ) ფერმენტებს შეიცავს. ისინი წყდება გოლჯის აპარატის
გამგზავნ მხარეს და ციტოპლაზმაში გადაინაცვლებს. მათ პირველადი ლიზოსომები ეწოდებათ. გოლჯის
აპარატის ფუნქციები: ლიპიდებისა და ნახშირწყლების მასინთეზებელი აპარატია; მონაწილეობს ნახშირწყლების,
ლიპიდებისა და ცილების საბოლოო გარდაქმნასა და ფორმირებაში; მონაწილეობს უჯრედშიდა და უჯრედგარე
ნივთიერებათა ტრანსპორტირებაში; წარმოქმნის ლიზოსომას; გოლჯის აპარატი მუდმივად მონაწილეობს
უჯრედის თვითგანახლებაში.

ლიზოსომა ბერძნულად დამშლელ სხეულს ნიშნავს. ლიზოსომა უფრო ცხოველური უჯრედებისთვისაა

დამახასიათებელი, იშვიათად კი მცენარეულ უჯრედებშიც გვხვდება. ისინი უჯრედში არსებული ყველა
ორგანული ნივთიერების დამშლელი ფერმენტის შემცველი პატარა, მრგვალი ფორმის ღრუიანი სტრუქტურებია,
რომლებიც ერთი მემბრანითაა დაფარული. ლიზოსომა გოლჯის კომპლექსში წარმოიქმნება და ვეზიკულას

8
სახით ციტოზოლში გამოიყოფა. ლიზოსომები მონაწილეობენ პროტისტების საჭმლის მონელების პროცესში.
ლიზოსომის ფერმენტები მხოლოდ მჟავა არეში არიან აქტიურები. ხანგრძლივი შიმშილისას, როდესაც უჯრედს
არ აქვს სამშენებლო ან ენერგეტიკული მასალა, ლიზოსომა იწყებს უჯრედის შემადგენელი მაკრომოლეკულების,
მაგალითად, ცილების დაშლას. ამ პროცესს მიკროაუტოფაგია ეწოდება. ლიზოსომები ინელებენ უჯრედში
ენდოციტოზით შესულ საკვებ ნივთიერებებს, ბაქტერიებს. ლიზოსომა ასევე ინელებს უჯრედის დაზიანებულ
ორგანოიდებს. პირველადი ლიზოსომა ერწყმის დაზიანებულ ორგანოიდს და მეორად ლიზოსომას წარმოქმნის,
სადაც დაშლის პროცესი მიმდინარეობს. ამ პროცესს აუტოფაგია ეწოდება. დაშლის პროდუქტებს უჯრედი ახალი
სტრუქტურების ასაწყობად გამოიყენებს, აუტოფაგიით ლიზოსომა ხელს უწყობს უჯრედის განახლების პროცესს.
უჯრედის დაზიანებისას რამდენიმე ლიზოსომა ერთმანეთს ერწყმის, შემდეგ მათი შემომსაზღვრელი მემბრანა
იშლება და დამშლელი ფერმენტები მთელ უჯრედს მოინელებენ. ამ პროცესს აუტოლიზი ეწოდება.
აუტოლიზით მიმდინარეობს თავკომბალას კუდის უკუგანვითარება. არსებობს აუტოლიზის ორი ფორმა:
აპოპტოზი და ნეკროზი. აპოპტოზს უჯრედის პროგრამირებულ სიკვდილს, ხოლო ნეკროზს უჯრედის
„იძულებით“ სიკვდილს უწოდებენ. აპოპტოზის დროს უჯრედი აქტიურ მონაწილეობას იღებს საკუთარი თავის
განადგურებაში ისე, რომ პრობლემებს არ უქმნის მეზობელ უჯრედებს. ამ დროს, ნეკროზისგან გავსხვავებით,
უჯრედის პლაზმური მემბრანა არ ზიანდება, უჯრედის შგთავსი გარეთ არ გადმოიღვრება და არ ვითარდება
ანთებითი პროცესი. აპოპტოზის გზით ნადგურდებინ მსხვილი ნაწლავის ეპითელის უჯრედები, რომლებიც
საკვებში არსებული ტოქსინებით ზიანდებიან, ასევე ეპიდერმისის უჯრედები, რომელზეც დამაზიანებლად
მრავალი ფაქტორი მოქმედებს.

მიტოქონდრია მომრგვალო ან წაგრძელებული ორმემბრანიანი სტრუქტურაა, რომელიც ყველა ეუკარიოტულ

უჯრედში გვხვდება. მათი რაოდენობა და სიდიდე უჯრედის აქტიურობაზეა დამოკიდებული. მიტოქონდრიას
ციტოპლაზმისგან გლუვი გარე მემბრანა გამოყოფს. გარე მემბრანა დიდი რაოდენობით არხებს შეიცავს,
რომლებშიც თავისუფლად მოძრაობენ შაქრები, ამინომჟავები და ყველა ის ნივთიერება, რომლებიც
მიტოქონდრიაში მიმდინარე რეაქციებისთვისაა საჭირო. უფრო დიდი ზომის მოლეკულები კი სპეციალური
გადამტანების, ე.წ. ტრანსლოკაზების საშუალებით აღწევენ მემბრანათაშორის სივრცეში. მიტოქონდრიის შიდა
მემბრანა დანაოჭებულია და სავარცხლის მსგავს გამონაზარდებს - კრისტებს წარმოქმნის. გარე მემბრანასა და
კრისტებს შორის ვიწრო მემბრანათაშორისი სივრცეა. კრისტებში სუნთქვის პროცესში მონაწილე ფერმენტებია
ჩაშენებული. კრისტებს შორის მიტოქონდრიის თხევადი შიგთავსი - მატრიქსია მოთავსებული. კრისტებზე
ხდება ენერგიით მდიდარი ატფ-ის მოლეკულების წარმოქმნა. მატრიქსში და შიდა მემბრანაზეა განლაგებული
ორგანული ნივთიერებების დამშლელი ფერმენტები. მიტოქონდრია მონაწილეობს უჯრედულ სუნთქვაში, რის
შედეგადაც კრისტებზე გლუკოზის საბოლოო დაშლა ხდება. მიტოქონდრია არის ატფ-ისა და ცილების
მასინთეზებელი აპარატი. მიტოქონდრიის მატრიქსი შეიცავს სამივე რნმ-ს, საკუთარ რგოლოვან (წრიულ) დნმ-ს,
მსგავსად ქლოროპლასტისა, რაც ქლოროპლასტის დნმ-თან ერთად ციტოპლაზმურ დამემკვიდრებას უდევს
საფუძვლად, რიბოსომებსა და ენზიმებს. მიტოქონდრია მონაწილეობს დნმ-ის რეპლიკაციაში. მიტოქონდრიები
პროკარიოტული უჯრედის მსგავსად იყოფა, რაც საკუთარი დნმ-ის არსებობითაა განპირობებული.
მიტოქონდრიებს შეუძლიათ დაკვირტვით გამრავლებაც.

მცენარეული უჯრედების ციტოპლაზმაში დიდი რაოდენობითაა პატარა სხეულაკები - პლასტიდები.

ყვავილოვან მცენარეებში არის მწვანე პლასტიდები - ქლოროპლასტები, ყვითელი, ნარინჯისფერი, წითელი
პლასტიდები - ქრომოპლასტები და უფერო პლასტიდები - ლეიკოპლასტები. ქრომოპლასტები განაპირობებენ
ყვავილის გვირგვინის ფურცლების, ფოთლების, ნაყოფების ყვითელ, წითელ ან ნარინჯისფერ შეფერილობას,
რასაც დიდი მნიშვნელობა აქვს დამტვერვისა და თესლების გავრცელებისათვის. ქრომოპლასტების შეფერილობა
დაკავშირებულია მათში ფერადი პიგმენტების - კაროტინოიდების დაგროვებასთან. ლეიკოპლასტები უფერო
პლასტიდებია, რომლებიც ძირითადად სამარაგო ფუნქციას ასრულებენ. მაგალითად, კარტოფილის ტუბერის
ლეიკოპლასტებში სახამებელი გროვდება. პლასტიდები მხოლოდ მცენარეული უჯრედისთვის
დამახასიათებელი ორგანოიდებია. მიტოქონდრიების მსგავსად, პლასტიდებიც ორმემბრანიანი სტრუქტურებია.
ქლოროპლასტის ორმემბრანიანი გარსი გლუვია, ის ციტოპლაზმისგან მიჯნავს ქლოროპლასტის შგთავსს.
ქლოროპლასტის შიგნით მემბრანით შემოსაზღვრული მონეტის ფორმის პარკები - გრანებია, რომლებშიც
ქლოროფილი და სხვა პიგმენტებია. გრანები ერთმანეთზეა დაწყობილი და სვეტებს - თილაკოიდებს წარმოქმნის.
თილაკოიდებს შორის კავშირი არხების - ლამელების საშუალებით ხორციელდება. ორმემბრანიან გარსსა და
შიდამემბრანულ სტრუქტურებს შორის თხევადი მატრიქსია, რომელსაც სტრომა ეწოდება. სტრომაშია

9
მოთავსებული რიბოსომები, ცილები-ენზიმები, რნმ-ები და წრიული დნმ-ის მოლეკულა. ქლოროპლასტებსაც
გაყოფა ახასიათებთ. გრანებში, რომლებიც ქლოროფილს შეიცავენ, ხდება სინათლის ენერგიის ქიმიურ ენერგიად
გარდაქმნა. ამ ენერგიის ხარჯზე ქლოროპლასტებში ორგანული ნივთიერებები წარმოიქმნება. ქლოროპლასტები
განაპირობებს მცენარეთა ავტოტროფულ კვებას. ქლოროპლასტებში მიმდინარეობს ფოტოსინთეზი - გლუკოზის
სინთეზი; ატფ - ის სინთეზი ატფ-სინთეზატას არხებში; ცილების სინთეზი და დნმ-ის რეპლიკაცია-სინთეზი.
ქლოროპლასტებში ცხიმოვანი მჟავების სინთეზიც მიმდინარეობს, გარდა ამისა, ისინი სამარაგო სახამებლის
დროებითი საკუჭნაოს ფუნქციასაც ასრულებენ.

ვაკუოლი მხოლოდ მცენარისა და სოკოს უჯრედისთვისაა დამახასიათებელი. იგი მემბრანით (ტონოპლასტით)

შემოსაზღვრული, უჯრედის წვენით სავსე პარკია, რომელსაც უჯრედის დიდი ნაწილი უკავია. ახალგაზრდა
მცენარეულ უჯრედს მცირე ზომის ცენტრალური ვაკუოლი აქვს. უჯრედის მოცულობა ცენტრალური ვაკუოლის
ზრდის ხარჯზე მატულობს. ცენტრალური ვაკუოლი გოლჯის აპარატიდან გამოსული მცირე ზომის ვაკუოლების
შერწყმის შედეგად წარმოიქმნება, მას ენდომემბრანულ სტრუქტურებს მიაკუთვნებენ. ცენტრალურ ვაკუოლს
მცენარეულ უჯრედში რამდენიმე ფუნქცია აკისრია: ზოგიერთი უჯრედის ცენტრალური ვაკუოლი
ჰიდროლიზურ ფერმენტებს შეიცავს და ნაწილობრივ ლიზოსომის ფუნქციას ასრულებს. ნაყოფებისა და
გვირგვინის ფურცლების უჯრედების ცენტრალურ ვაკუოლში წითელი და ლურჯი პიგმენტები გროვდება.
ზოგიერთი მცენარის სხვადასხვა ორგანოს უჯრედების ვაკუოლები კი შხამიან ნივთიერებებს შეიცავს,
რომლებიც მცენარეს ცხოველთა თავდასხმისგან იცავს. ცენტრალური ვაკუოლი დაშლის პროდუქტების საცავიც
შეიძლება იყოს და საკვები ნივთიერებებისაც, აქვე ინახება კალიუმისა და ქლორის იონების მარაგიც. ვაკუოლი
ინარჩუნების უჯრედის ტურგორს.

ცენტრიოლები ცხოველური უჯრედისთვის დამახასიათებელი წყვილი ცილინდრული ფორმის ორგანოიდია.

მათი წყვილი ურთიერთპერპენდიკულარულადაა განლაგებული. ინტერფაზურ უჯრედში ცენტრიოლები
ბირთვის სიახლოვესაა ლოკალიზებული. ცენტრიოლების გარემომცველი ციტოპლაზმა დიდი რაოდენობით
შეიცავს რადიალური ორიენტაციის მიკრომილაკებს. ამ უბანს ცენტროსფერო ეწოდება. ცენტრიოლებისა და
ცენტროსფეროს ერთიანობას კი - უჯრედის ცენტრი. გაყოფის დროს ისინი ორმაგდება და უჯრედის
პოლუსებისკენ მიემართება. მათ შორის, უჯრედის გაყოფისას, ყალიბდება გაყოფის თითისტარა. მცენარეულ
უჯრედს ცენტრიოლები არ გააჩნია. ეუკარიოტული უჯრედის ეს ორგანოიდიც შეიცავს საკუთარ დნმ-ს.

ციტოჩონჩხი ცილოვანი ძაფების ხშირი ქსელია, რომელიც მთელ ციტოპლაზმას მოიცავს. ციტოჩონჩხი
უჯრედებში იმავე როლს ასრულებს, რასაც ჩვენს ორგანიზმში საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემა. ის ჩონჩხივით
საყრდენს წარმოადგენს უჯრედებისთვის და კუნთებივით უზრუნველყოფს უჯრედისა და ორგანოიდების
მოძრაობას. ციტოჩონჩხი სამი სახის ძაფს შეიცავს: მიკროფილამენტს, შუალედურ ფილამენტსა და მიკრომილაკს.
აქედან ყველაზე დიდი მიკრომილაკებია. მისი კედლები ცილა ტუბულინის პოლიმერიზაციით მიიღება,
რომლის მოლეკულებიც ღრუიან მილებს ქმნის. მიკრომილაკები მონაწილეობენ უჯრედის შიგნით
გადაადგილებაში. მიკროფილამენტს ცილა-ფიბრილარული აქტინი აშენებს. აქტინის ძაფების სიგრძის
ცვლილებები უჯრედის ფორმის ცვლილებას და მის მოძრაობას უზრუნველყოფს. აქტინის ძაფების დაგრძელება-
დამოკლებით გადაადგილდება, მაგალითად, ამება და ლეიკოციტი. მიკროფილამენტების მოძრაობითაა
განპირობებული ასევე ცხოველური უჯრედის გაყოფისას ღარის წარმოქმნა. შუალედური ფილამენტი უჯრედის
ნამდვილი ჩონჩხია. მისი ძალიან მტკიცე და, ამავდროლუად, ელასტიკური ცილოვანი ძაფები უკავშირდებიან
ბირთვს, ენდოპლაზმურ ბადეს, მიტოქონდრიებს, აფიქსირებენ მათ და განსაზღვრავენ მათ ადგილს
ციტოპლაზმაში. ამ ცილების დამსახურებაა, რომ ორგანოიდები უჯრედებში თავისუფლად არ დაცურავენ.
სწორედ ისინი განსაზღვრავენ უჯრედის ფორმას. მათ მიერ წარმოქმნილი ბადე ძალიან სწრაფად იშლება
მიტოზის დროს.

ეუკარიოტული უჯრედების შედარება

მცენარეულ უჯრედში მცირე რაოდენობით, ან საერთოდ არ არის ლიზოსომები, არ არის აგრეთვე ცენტრიოლები.
ცხოველურ და სოკოს უჯრედებს, ჰეტეროტროფულ კვებასთან დაკავშირებით, არ გააჩნიათ პლასტიდები, არ
აქვთ აგრეთვე ცენტრალური ვაკუოლიც. ცხოველურ უჯრედს თხელი, დრეკადი გარსი - გლიკოკალიქსი აქვს,

10
ხოლო სოკოსა და მცენარეულ უჯრედს კი - მყარი კედელი. სოკოს უჯრედის კედელი ცხოველური წარმოშობის
პოლისაქარიდის - ქიტინისგან შედგება, მცენარეული უჯრედის კედელი - ცელულოზისგან. სოკოსა და
ცხოველური უჯრედების სამარაგო ნახშირწყალი გლიკოგენია, ხოლო მცენარეული უჯრედისა - სახამებელი.
უჯრედის სხვა ნაწილები ყველა ტიპის ეუკარიოტულ უჯრედში გვხვდება.

• პროკარიოტული უჯრედები (ბაქტერიები)

პროკარიოტული უჯრედები, ეუკარიოტულ უჯრედებთან შედარებით, ბევრად უფრო მარტივი აგებულებისაა,

არ აქვთ გარსით შემოსაზღვრული ბირთვი, ბირთვის ძირითადი კომპონენტი-ქრომოსომები უშუალოდ
ციტოპლაზმაშია მოთავსებული, პროკარიოტული უჯრედის ციტოპლაზმა არ შეიცავს ენდოპლაზმურ ბადეს,
გოლჯის აპარატს, მიტოქონდრიებს, ქლოროპლასტებს, უჯრედის ცენტრს და სხვა. პროკარიოტებია ბაქტერიები,
არქეები და ლურჯ-მწვანე წყალმცენარეები.

ბაქტერიები

მეცნიერებას, რომელიც შეისწავლის ბაქტერიების აგებულებას, სასიცოცხლო პროცესებს, ბუნებაში გავრცელებას,

მნიშვნელობას ადამიანისთვის და სხვა ბაქტერიოლოგია ეწოდება.
ბაქტერიები ორგანიზმებია, რომლებიც გვხვდება ყველგან და ყველაფერში, განსაკუთრებით ბნელ და ნესტიან
გარემოში, ამიტომ მათი არსებობისთვის ყველაზე ოპტიმალური გარემო ნიადაგია. ფორმის მიხედვით
ბაქტერიები არიან: მრგვალი, სფეროს ფორმის ბაქტერიები - კოკები, თუ ორი ასეთი ბაქტერიის უჯრედი ერთ
საერთო კაფსულაშია მოთავსებული, მას დიპლოკოკი ეწოდება; ჩხირისებრი ბაქტერიები - ბაცილები;
მოღუნული ჩხირისებური ბაქტერიები - ვიბრიონები და სპირალურად დახვეული ბაქტერიები - სპირილები.
ბაქტერიები ცალკეული უჯრედის სახითაც არიან, ზოგჯერ მათი ლორწოვანი გარსი ერთმანეთთანაა
შეწებებული და ერთგვარ კოლონიებს წარმოქმნიან. ასეთი კოლონიები ცნობილია, როგორც სტრეპტოკოკები -
მძივივით ასხმული და სტაფილოკოკები - ყურძნის მტევნივით ასხმული.
ბაქტერიების უჯრედები გარედან უჯრედის კედლითაა დაფარული. უჯრედის კედლის ძირითადი
სტრუქტურული ერთეული პოლისაქარიდი მურეინია. ზოგიერთი ბაქტერია კედლის გარე ლორწოვანი შრით ან
უფრო მკვრივი ლორწოვანი კაფსულითაა დაფარული, ეს გარსი მათ იცავს გამოშრობისგან. კედლის შიგნით
პლაზმური მემბრანაა, რომელიც აგებულებითა და ფუნქციით ეუკარიოტული უჯრედის პლაზმური მემბრანის
მსგავსია. ზოგიერთი ბაქტერიის პლაზმური მემბრანა ადგილ-ადგილ ციტოპლაზმაშია შეზნექილი და
მრავალრიცხოვან ნაოჭებს წარმოქმნის. ნაოჭების ზედაპირზე განლაგებული ფერმენტები ბაქტერიის სუნთქვის
პროცესში მონაწილეობენ. პლაზმური მემბრანის შემდეგ სივრცე ამოვსებულია ციტოპლაზმით. ბაქტერიებს არ
გააჩნიათ ბირთვი. ციტოპლაზმაში ისინი შეიცავენ ერთ ქრომოსომას, წრიული ფორმის დნმ-ს, რიბოსომებს.
ეუკარიოტული უჯრედისთვის დამახასიათებელი სხვა უჯრედული სტრუქტურები მათ არ გააჩნიათ.
ბაქტერიები შეიცავენ ყველა იმ ფერმენტს, რომლებიც მათი არსებობისთვის საჭირო მოლეკულების წარმოქმნაში
მონაწილეობს. ზოგიერთ ბაქტერიას, ქრომოსომის შემადგენილობაში შემავალი დნმ-ის მოლეკულის გარდა, აქვს
დამოუკიდებელი დნმ-ის მოლეკულაც, რომელიც პლაზმიდის სახელითაა ცნობილი. პლაზმიდიანი ბაქტერიები
განსაკუთრებით მდგრადები არიან არახელსაყრელი პირობებისა და ანტიბიოტიკების მიმართ. ზოგიერთ
ბაქტერიას აქვს ე.წ. ენდოსპორები, რაც მათ თავდაცვის უნარს ანიჭებს. ბაქტერიები არახელსაყრელ პირობებში
მოხვედრისას გარედან სქელ გარსს შემოიკრავენ და სპორებად გადაიქცევიან, ესეც მათი თავდაცვის საშუალებაა.
სპორის შიგნით ბაქტერიები წყვეტენ სასიცოცხლო პროცესებს, ამ მდგომარეობაში მათ წლობით შეუძლიათ
სიცოცხლე. როდესაც სპორა მოხვდება ხელსაყრელ პირობებში, დაიშლება და ბაქტერია გააგრძელებს
ცხოველქმედებას. ბაქტერიები უჯრედის გაყოფით მრავლდებიან. მათ გამრავლებას ამიტოზი ეწოდება.
ხელსაყრელ პირობებში ისინი ყოველ ოც წუთში მრავლდებიან. ბაქტერიებზე ყველაზე ცუდად ულტრაიისფერი
გამოსხივება მოქმედებს, ამიტომ მაღალ მთებში მათი რაოდენობა ნაკლებია, თუმცა გარკვეულ პირობებში
პასტერიზაციისა და სტერილიზაციის დროსაც იღუპებიან ბაქტერიები. სპორების გარკვეული რაოდენობა
უძლებს პასტერიზაციას, თუმცა არსებობს ბაქტერიები, რომლებიც უძლებენ როგორც სტერილიზაციას, ისე
ძალიან დაბალ ტემპერატურას. ბაქტერიების ნაწილი უძრავია, ნაწილი კი აქტიურად მოძრაობს ერთი ან
რამდენიმე შოლტის მეშვეობით. ბაქტერიების შოლტები ეუკარიოტული უჯრედების შოლტებთან შედარებით

11
ბევრად უფრო მარტივი აგებულებისაა და პლაზმური მემბრანით არაა შემოსაზღვრული. ბაქტერიების შოლტები
კარგად ჩანს ელექტრონულ მიკროსკოპში.

ბაქტერიები კვების მიხედვით არიან ჰეტეროტროფები და ავტოტროფების ცალკე ჯგუფი. ჰეტეროტროფულ

ბაქტერიებში არიან პარაზიტებიც, საპროფიტებიცა და სიმბიოზებიც. პარაზიტები ცოცხალ ორგანიზმში
ბინადრობენ, მისით იკვებებიან და ზიანს აყენებენ. ასეთი პარაზიტების არსებობით გამოწვეული დაავადებებია
ანგინა, დიფტერია, დიზენტერია, ფილტვების ანთება, ტუბერკულიოზი, ქოლერა, შავი ჭირი, ბოტულიზმი,
მუცლის ტიფი, ქუნთრუშა და ა.შ. სიმბიოზური ბაქტერიები სხვა ცოცხალ ორგანიზმში ბინადრობენ და ორივე
ორგანიზმისთვის სასარგებლოა, მაგ. ადამიანის მსხვილ ნაწლავში მობინადრე ბაქტერიები. საპროფიტული
ბაქტერიები ძრითადად ლპობისა და დუღილის ბაქტერიებია. ლპობის ბაქტერიები მკვდარი ორგანიზმის
სხეულში არსებული ნარჩენებით იკვებებიან და საბოლოო მინერალიზაციას ახდენენ და ამით ბიო-გეო-ქიმიურ
ციკლში ერთვებიან. სამი ტიპის დუღილის ბაქტერიები არსებობს: რძემჟავა; ძმარმჟავა და სპირტული დუღილის
ბაქტერიები.

ციანობაქტერიები (ლურჯ-მწვანე წყალმცენარეები) ბაქტერიების ჯგუფს მიეკუთვნებიან. ისინი აგებულებით

ჰგვანან ბაქტერიებს, განსხვავდებიან მხოლოდ სპეციალურ მემბრანებში ჩაშენებული ქლოროფილის
მოლეკულით, ამიტომ ყველა ციანობაქტერია ფოტოავტოტროფია.

ქემოსინთეზის ბაქტერიებს - ქემოსინთეტიკოსებს არ აქვთ ქლოროფილის მოლეკულა, მაგრამ მაინც

ავტოტროფები არიან. ისინი თავიანთ უჯრედში სხვადასხვა არაორგანული ნივთიერების დაჟანგვის შედეგად
გამოყოფილ ენერგიას მოიხმარენ ორგანული ნივთიერებების წარმოსაქმნელად. ასეთი ბაქტერიებია:
გოგირდბაქტერიები; რკინაბაქტერიები; გოგირდწყალბადბაქტერიები; აზოტფიქსაციის ბაქტერიები (კოჟრის
ბაქტერიები - მხოლოდ მათ შეუძლიათ მოლეკულური აზოტის ამიაკად გარდაქმნა, ისინი მხოლოდ პარკოსან
მცენარეებში გვხვდება); მეთანწარმომქმნელები და ა.შ.

1.2 უჯრედის ქიმიური შედგენილობა

• არაორგანული ნივთიერებები

უჯრედის ერთ-ერთი დებულებაა, რომ უჯრედის შემადგენელი ძირითადი ქიმიური მოლეკულები ერთნაირია,
ანუ ყველა უჯრედს ძირითადი ქიმიური შედგენილობა ერთნაირი აქვს. ქიმიური ელემენტების შემცველობის
მხრივ, განსხვავება ცოცხალ და არაცოცხალ ბუნებას შორის არ შეიმჩნევა. ეს იმას ნიშნავს, რომ ცოცხალ
ორგანიზმებში არ არის აღმოჩენილი რაიმე ისეთი განსაკუთრებული ელემენტი, რომელიც მხოლოდ მათში
გვხვდება და არაცოცხალი სამყარო მას არ შეიცავს. თუმცა, ქიმიური ელემენტების რაოდენობრივი შემცველობის
თვალსაზრისით, განსხვავება ამ ორ სამყაროს შორის ძალიან დიდია. ყველა უჯრედი, როგორიც არ უნდა იყოს ის,
აუცილებლად შეიცავს როგორც ორგანულ, ისე არაორგანულ ნივთიერებებს. ორგანული ნივთიერებებია:
ცილები; ცხიმები; ნახშირწყლები; ლიპიდები; ნუკლეინის მჟავები; ვიტამინები.
არაორგანული მოლეკულებია წყალი და მინერალური მარილები.
წყალი უჯრედში ყველაზე დიდი რაოდენობითაა, მას მოსდევს ცილები, ნახშირწყლები, მინერალური
მარილები, ლიპიდები და ნუკლეინის მჟავები. ცოცხალი ორგანიზმები ქიმიური ელემენტებიდან დაახლოებით
25 - ს იყენებენ, მათ განსხვავებული რაოდენობით შეიცავენ სხვადასხვა ორგანიზმები. პირობითად, ამ
ელემენტებს მეცნიერები ორ ჯგუფად - მაკროელემენტებად და მიკროელემენტებად ყოფენ. მაკროელემენტებს იმ
ელემენტებს უწოდებენ, რომელთა შემცველობა ორგანიზმში 0.1%-ს არ აღემატება. მიკროელემენტების ჯგუფში
ის ქიმიური ელემენტებია გაერთიანებული, რომლებსაც ორგანიზმი 0.01-0.001%-ის ფარგლებში შეიცავს.
მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენი ორგანიზმი მიკროელემენტებს ძალიან მცირე რაოდენობით შეიცავს, ისინი
უდიდეს გავლენას ახდენენ ჩვენს ჯანმრთელობაზე. უჯრედი მინერალურ მარილებს მცირე რაოდენობით
შეიცავს. უჯრედში ისინი ძირითადად წყალხსნარების სახით გვხვდება. მაგალითად, რკინა, რომლის გარეშეც
ერითროციტები ჟანგბადის ტრანსპორტირებას ვერ მოახდენდნენ.
იოდი, რომლის გარეშეც ფარისებრი ჯირკვლის ჰორმონი - თიროქსინი ვერ იფუნქციონირებდა. ნატრიუმ-
კალიუმის იონები, რომელთა გადანაწილებაც ნეირონის მემბრანის გარეთ და მის შიგნით აუცილებელი პირობაა

12
აგზნების პოტენციალის წარმოსაქმნელად. მაგნიუმის იონების გარეშე ვერ წარიმართებოდა ფოტოსინთეზის
პროცესი ქლოროპლასტებში. კალციუმის იონები უზრუნველყოფენ კუნთების მუშაობას,
სისხლის შედედებასა და ძვლების სიმტკიცეს.
წყალი ახალგაზრდა უჯრედებში გაცილებით დიდი რაოდენობითაა, ვიდრე ასაკოვან უჯრედებში. წყალი
ყველაზე გავრცელებული ნივთიერებაა დედამიწაზე. ის ერთადერთი ნივთიერებაა, რომელიც ბუნებრივ
პირობებში სამივე აგრეგატულ მდგომარეობაში არსებობს. ჩვენი სხეულის 80% წყალია, ის არის როგორც
უჯრედებში, ისე მის გარეთ - ქსოვილურ სითხეში, სისხლში, ლიმფაში, ნერწყვში. წყლის შემცველობა თითქოს
პირდაპირ მიუთითებს მთლიანად ორგანიზმისა და ამა თუ იმ უჯრედის აქტივობაზე. თავის ტვინში წყლის
შემცველობა 90% - ია, ხოლო ცხიმოვან ქსოვილში მხოლოდ 10%. წყლის უნიკალური თვისებები მისი
მოლეკულის აღნაგობიდან გამომდინარეობს. წყალი პოლარული მოლეკულაა, რომლის ერთი ნაწილი
უარყოფითადაა დამუხტული, ხოლო მეორე - დადებითად. წყლის ერთი მოლეკულის უარყოფითად
დამუხტული ჟანგბადი იზიდავს წყლის მეორე მოლეკულის დადებითად დამუხტულ წყალბადს და მათ შორის
ე.წ. წყალბადური ბმები წარმოიქმნება. წყალბადური ბმა გაცილებით სუსტია კოვალენტურ ბმაზე. ის სწრაფად
წარმოიქმნება და სწრაფადვე იშლება. წყლის ზედაპირზე წყალბადური ბმებით თითქოს ერთმანეთთან
„მიწებებული“ წყლის მოლეკულები ერთგვარ აპკს წარმოქმნიან. ამ მოვლენას ზედაპირულ დაჭიმულობას
უწოდებენ. წყლის ეს თვისება ხელსაყრელი აღმოჩნდა ზოგიერთი ფეხსახსრიანისთვის, რომლებიც მის
ზედაპირზე თავისუფლად გადაადგილდებიან. წყალს მაღალი თბოტევადობა გააჩნია, მის გასაცხელებლად, სხვა
ნივთიერებებთან შედარებით, გაცილებით დიდი სითბური ენერგიის დახარჯვაა საჭირო. ეს იმიტომ ხდება, რომ
სითბური ენერგიის ნაწილი წყალბადური ბმების გახლეჩას ხმარდება და წყლის ტემპერატურა შედარებით
ნაკლებად მატულობს. წყალი 100 გრადუს ცელციუსზე დუღს. „ცხელ მოლეკულებს“ თან მიაქვთ სითბური
ენერგიის დიდი ნაწილი, ანუ აორთქლებას სითბური ენერგიის ხარჯვა მოჰყვება. ამ მოვლენასთანაა
დაკავშირებული ორგანიზმის ტემპერატურის დაწევა - გაგრილება ოფლის გამოყოფის დროს. წყალს თხევად
მდგომარეობაში უფრო მეტი სიმკვრივე აქვს, ვიდრე მყარში. წყლის გაცივებისას მოლეკულები ერთმანეთს
სცილდებიან და ისე უკავშირდებიან ერთმანეთს წყალბადური ბმებით, რომ კრისტალურ მესერს წარმოქმნიან.
ამიტომ ყინული წყალზე ტივტივებს და საბანივით ეფარება წყლის ზედაპირს და იცავს მის ქვეშ მდებარე წყლის
ფენებს ცივი ჰაერის უშუალო ზემოქმედებისგან. წყალი არაჩვეულებრივი გამხსნელია, მასში უამრავი
ნივთიერება იხსნება, ბევრად მეტი, ვიდრე სხვა რომელიმე სითხეში. წყალში კარგად იხსნება პოლარული
ნივთიერებები - შაქრები, ამინომჟავები, სპირტები. წყალში ხსნად ნივთიერებებს ჰიდროფილური ნივთიერებები
ეწოდებათ. არაპოლარული ნივთიერებები, მაგალითად, ცხიმები წყალთან კავშირს ვერ ამყარებს და მასში ვერ
იხსნება. ისინი ჰიდროფობური ნივთიერებებია.

• ორგანული ნივთიერებები

ცილები ორგანული ნივთიერებების უმნიშნელოვანესი ჯგუფია რომელსაც ორგანიზმში მრავალგვარი

ფუნქცია აკისრია. ცილების განსაკუთრებულობა მათი აგებულების სპეციფიკურობიდან გამომდინარეობს.
ცილა პოლიმერია, რომლის მონომერი ამინომჟავაა. ცილის მოლეკულის შექმნაში ოცი ამინომჟავა
მონაწილეობს. ამინომჟავები ერთმანეთის მსგავსნი არიან კარბოქსილის (COOH) და ამინ (H2N) ჯგუფებით.
ამინომჟავები ერთმანეთისგან რადიკალებით განსხვავდებიან. ყველა ცილა წყალბადის, ჟანგბადის,
ნახშირბადისა და აზოტის ატომებისგან შედგება. რადიკალების შემადგენლობაში კი ასევე შეიძლება იყოს
გოგირდის, რკინის და სხვა ატომები. ამინომჟავების თვისებებიც მათი რადიკალების თვისებებზეა
დამოკიდებული. ზოგი ამინომჟავას რადიკალი ჰიდროფობურია, ზოგის - ჰიდროფილური, ზოგის -
დადებითად დამუხტული, ზოგის კი - უარყოფითად. ცილები რიბოსომებზე წარმოიქმნება. აქ მათი
პირველადი სტრუქტურა ანუ პოლიპეპტიდური ჯაჭვი (ძაფისებრი სტრუქტურა) წარმოიქმნება.
რიბოსომებზე უკავშირდება ამინომჟავები ერთმანეთს კოვალენტურ-პეპტიდური ბმებით. ეს ბმები ყველაზე
მყარი ბმებია. კოვალენტურ-პეპტიდური ბმა ცილის პირველად სტრუქტურაში მყარდება ერთი ამინომჟავას
კარბოქსილისა და მეორე ამინომჟავას ამინჯგუფს შორის. ბმა ამ ჯგუფების მხოლოდ ნაშთებს შორის
მყარდება. კარბოქსილის ჯგუფი კარგავს ერთი წყალბადისა და ერთი ჟანგბადის ატომს, ხოლო ამინჯგუფი
წყალბადის ერთ ატომს, გამოდის, რომ ბმა მყარდება ერთი ამინომჟავის CO-სა და მეორე ამინომჟავის HN-ს
შორის. დაკარგული ატომები ერთდებიან და წყლის მოლეკულა წარმოიქმნება. ძაფი შემდეგ სპირალურად
იხვევა. სპირალში ხვეულები სუსტი წყალბადური ბმებით ფიქსირდება და წარმოიქმნება ცილის მეორეული
სტრუქტურა. წყალბადური ბმები ისევ კარბოქსილისა და ამინჯგუფების ნაშთებს შორისმყარდება. სპირალი
კიდევ ერთხელ, ახლა უკვე ძაფის გორგალივით იხვევა და ცილის მესამეულ სტრუქტურას წარმოქმნის. მის
13
ფიქსაციაში ამინომჟავათა რადიკალები მონაწილეობენ, რომლებიც სპირალის გარეთ არიან მიმართული.
რადიკალებს შორის ჰიდროფობური ბმები ყალიბდება. მესამეული სტრუქტურის წარმოქმნისთვის
აუცილებელია წყალი. ზოგიერთ ცილაში მესამეული სტრუქტურის მქონე რამდენიმე გორგალი ერთიანდება
და ცილის მეოთხეულ სტრუქტურას ქმნის.
ცილა სპეციფიკურ ფუნქციებს მხოლოს მესამეულ ან მეოთხეულ სტრუქტურაში იძენს. ცილის მეორეულ,
მესამეულ და მეოთხეულ სტრუქტურებს სუსტი ბმები აფიქსირებს. სხვადასხვა ფიზიკური ან ქიმიური
ფაქტორის ზემოქმედებით ისინი ადვილად წყდება და ცილა პირველად სტრუქტურას უბრუნდება. ამ
პროცესს დენატურაცია (უფერმენტო რეაქცია) ეწოდება. მაშინ, როდესაც ფაქტორის ზემოქმედების შედეგად
პირველადი სტრუქტურა დაუზიანებელი დარჩა, ცილა ისევ აღიდგენს მისთვის დამახასიათებელ ფორმასა
და თვისებებს - რენატურირდება.

სხვადასხვა სახის ცილის მოლეკულები ერთმანეთისგან განსხვავდება 1. ამინომჟავური

შედგენილობით; 2. ამინომჟავათა საერთო რიცხვით; 3. მოლეკულაში ამინომჟავათა
თანმიმდევრობით.

ცილის შედგენილობაში შემავალი ამინომჟავები:

1. ალანინი 2. არგინინი 3. ასპარაგინი 4. ასპარაგინის მჟავა 5. გლიცინი 6. გლუტამინი 7. გლუტამინის მჟავა 8.
ვალინი 9. თიროზინი 10. იზოლეიცინი 11. ლეიცინი 12. ლიზინი 13. მეთიონინი 14. პროლინი 15. სერინი 16.
ტრეონინი 17. ტრიფტოფანი 18. ფენილალანინი 19. ცისტეინი 20. ჰისტიდინი

ცილების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფუნქცია უჯრედში ქიმიური რეაქციების წარმართვაა. ცილა-

ფერმენტების წყალობით, რომლებიც ნივთიერებათა გარდაქმნას ასეულ მილიონჯერ აჩქარებენ, ჩვენს
ორგანიზმში რეაქციები ძალიან მაღალი სისწრაფით, თითქმის მყისიერად მიმდინარეობს. გარდასაქმნელი
ნივთიერება, რომელსაც სუბსტრატი ეწოდება, ფერმენტის პატარა უბანს, ე.წ. აქტიურ ცენტრს უკავშირდება.
სუბსტრატი ფორმითა და ზომით ზუსტად შეესაბამება აქტიურ ცენტრს. ამიტომ ის მასში ჯდება და
დროებით ფიქსირდება. ფერმენტი სუბსტრატს სხვა ნივთიერებად - პროდუქტად გარდაქმნის, რომელიც
მყისვე ტოვებს ფერმენტის მოლეკულას. ერთ ფერმენტს მილიონობით სუბსტრატის გარდაქმნა შეუძლია ისე,
რომ თვითონ არ იცვლება - ფერმენტები ბიოკატალიზატორები არიან. ზოგი ფერმენტი რეაქციის
დასაჩქარებლად დამხმარე ნივთიერებებს მოითხოვს. ასეთ ნივთიერებებს კოფაქტორები ჰქვია. ისინი,
როგორც წესი, დაბალმოლეკულური არაცილოვანი მოლეკულებია. მაგალითად, Zn - ის, Mg - ის, Mn - ის, Cu -
ის იონები მრავალი ფერმენტის კოფერმენტია. უჯრედში არსებობენ ისეთი ნივთიერებებიც, რომლებიც ხელს
უშლიან ფერმენტებს, ბლოკავენ მათ მოქმედებას. ამ ნივთიერებებს ინჰიბიტორები დაარქვეს. ზოგი მათგანი
იმეორებს სუბსტრატის ფორმას, ფერმენტი ტყუვდება და მის აქტიურ ცენტრში სუბსტრატის ნაცვლად
ინჰიბიტორი აღმოჩნდება. ამ სიტუაციაში ფერმენტისათვის სუბსტრატი მიუწვდომელია და უჯრედში მისი
გარდაქმნა წყდება. ამგვარად მოქმედ ინჰიბიტორებს კონკურენტული ინჰიბიტორები ჰქვია.
არაკონკურენტულ ინჰიბიტორებს სხვაგვარი ტაქტიკა გააჩნიათ. ისინი არ ჰგვანან სუბსტრატებს და აქტიურ
ცენტრს არ იკავებენ, თუმცა, ფერმენტთან დაკავშირებისას ისე ცვლიან და ამახინჯებენ აქტიურ ცენტრს, რომ
მასში სუბსტრატი ვეღარ თავსდება და მისი გარდაქმნა წყდება.

მიუხედავად ფერმენტების მიმართ ანტაგონისტური დამოკიდებულებისა, ინჰიბიტორები ძალიან

მნიშვნელოვანი მოლეკულებია. ისინი უჯრედში ქიმიური რეაქციების მსვლელობას არეგულირებენ.
მაგალითად, როდესაც უჯრედში ფერმენტის მოქმედების შედეგად ჭარბი რაოდენობის პროდუქტი
იწარმოება, რეაქცია ინჰიბიტორის მოქმედებით წყდება. რეაქციის პროდუქტის ათვისების და უჯრედში მისი
გამოლევის შემთხვევაში, ინჰიბიტორი სცილდება ფერმენტს და ის ისევ აქტიურდება. მაგრამ არსებობენ
ნივთიერებები, რომლებიც შეუქცევადად უკავშირდებიან ფერმენტის მოლეკულას და საბოლოოდ გამოჰყავთ
მწყობრიდან. ასეთი ზემოქმედება ფერმენტებზე, სულ მცირე კონცენტრაციებშიც კი, აქვთ მძიმე მეტალებს-
ვერცხლისწყალს, ვერცხლს, დარიშხანს და სხვ.
ფერმენტების ინჰიბიტორებს ხშირად ამა თუ იმ დაავადების სამკურნალოდ იყენებენ, მაგალითად, ფერმენტ
ტრიფსინის ინჰიბიტორი გამოიყენება პანკრეასის ანთების - პანკრეატიტის სამკურნალოდ. ტრიფსინი
კუჭქვეშა ჯირკვლის ერთ-ერთი პროტეაზაა. ჯირკვალში მის მოქმედებას ინჰიბიტორი ბლოკავს და
ტრიფსინის გააქტიურება მხოლოდ თორმეტგოჯაში ხდება, სადაც ის საკვებში არსებულ ცილებს შლის.
პანკრეატიტის დროს, ინჰიბიტორის არარსებობის გამო, ტრიფსინი ნაადრევად აქტიურდება და საკვების
ნაცვლად პანკრეასის უჯრედებს შლის.
სტრუქტურულ ცილებს სამშენებლო დანიშნულება აქვთ. კოლაგენი ჩვენი სხეულის მთელი ცილური
შედგენილობის 35%-ს შეადგენს. ის შემაერთებელი ქსოვილის მთავარი ცილაა. კოლაგენი შედის მყესების,
14
იოგების, ხრტილის, ძვლის, კანის შედგენილობაში და მათ სიმტკიცესა და ელასტიკურობას უზრუნველყოფს.
კოლაგენის ფუნქციას მისი აგებულება განაპირობებს. მისი მოლეკულა სამი სპირალურად დახვეული
პოლიპეპტიდური ჯაჭვისგან შედგება. რამდენიმე ასეთი მოლეკულა ერთმანეთს უკავშირდება და ერთ
მთლიან სტრუქტურას წარმოქმნის. კოლაგენის მოლეკულები ამ სტრუქტურაში ერთმანეთს კოვალენტური
ბმებით უკავშირდებიან. სწორედ ამ კავშირების გამოა კოლაგენის მოლეკულა მტკიცეც და ჭიმვადიც.
კოლაგენი შედის რქოვანასა და ბროლის შედგენილობაში. კერატინთან ერთად, კოლაგენი განსაზღვრავს
კანის ელასტიკურობას. ასაკში მისი დეგრადაცია ნაოჭების გაჩენას იწვევს. კერატინი თმის, ფრჩხილების,
რქების, ბუმბულის მთავარი სტრუქტურული ცილაა. ელასტინი აორტის, არტერიების, ფილტვების, შარდის
ბუშტის ელასტიკურობას განაპირობებს. ფიბრიონი შედის აბრეშუმის ჭიისა და ობობის ჯირკვლების მიერ
გამომუშავებულ სეკრეტში. ის აბრეშუმის ძაფისა და ობობას ქსელის სიმტკიცეს განსაზღვრავს.

სატრანსპორტო დანიშნულება აქვს ცილა-ჰემოგლობინს, რომელიც ფილტვებიდან სხვადასხვა ქსოვილამდე

ჟანგბადის ტრანსპორტს უზრუნველყოფს. სატრანსპორტო ცილაა სისხლის შრატის ტრანსფერინიც, რომელიც
ნაწლავებიდან შეწოვილი რკინით იტვირთება და ის სხეულის ყველა უჯრედამდე მიაქვს. მიოგლობინი
უზრუნველყოფს ჟანგბადის ტრანსპორტს კუნთებში, პლაზმის ალბუმინს გადააქვს ჰორმონები და ცხიმები.

უჯრედებში რკინა სამარაგო ცილა-ფერიტინში ინახება. ეს გლობულარული ცილა 24 სუბერთეულისგან

შედგება, რომელიც სფეროს წარმოქმნის. რკინის იონები სფეროს სიღრუეში არხების გავლით ხვდებიან და იქ
ფოსფატის იონებს უკავშირდებიან. ფერიტინის ერთ მოლეკულას 45 000-მდე რკინის იონის დატევა შეუძლია.
ამას დიდი მნიშვნელობა აქვს, რადგან თავისუფალი რკინა საკმაოდ ტოქსიკურია.

დამცველობითი ფუნქცია აქვთ ცილა-ანტისხეულებს, რომლებსაც იმუნური სისტემა ორგანიზმში შეჭრილი

ბაქტერიებისა და ვირუსების, ანუ ანტიგენების აღმოჩენისა და შებოჭვისთვის იყენებს. სხვადასხვა ანტიგენის
წინააღმდეგ ორგანიზმში სხვადასხვა ანტისხეული გამომუშავდება. ყველა ანტისხეული ცილების
კომპლექსია, რომელიც შედგება ორი მძიმე და ორი მსუბუქი პოლიპეპტიდური ჯაჭვისგან. ჯაჭვები ისე
ლაგდება, რომ კომპლექსი Y ფორმას იღებს. ანტისხეულები ანტიგენებს მსუბუქი და მძიმე ჯაჭვის
ბოლოებით ამოიცნობენ, რომლებსაც კურდღლის ყურებს ადარებენ. ანტისხეულები ერთმანეთისგან სწორედ
ამ უბნებით განსხვავდებიან. სხვადასხვა ანტისხეული ამ უბანში 130-მდე სხვადასხვა ამინომჟავას შეიცავს,
რომლებიც სხვადასხვა თანმიმდევრობით ლაგდებიან.

ცილებს აქვთ მოტორული ანუ კუმშვადი, მოძრაობითი, ფუნქციაც. ერთუჯრედიანებში, ბაქტერიებში

შოლტები და წამწამწები სწორედ ცილებითაა აგებული. მიოზინი, აქტინი კუნთების შეკუმშვას
განაპირობებენ. ცილა ტუბულინი შედის მიკრომილაკებისა და გაყოფის თითისტარას ძაფების
შემადგენლობაში. ცილებია მიოფიბრილებიც. სპერმატოზოიდის მოძრაობასაც ცილა ფლაგელინით აგებული
შოლტი უზრუნველყოფს.

ადამიანის ორგანიზმში ჰორმონების უმეტესობა ცილოვანი აგებულებისაა. ეს ცილების ჰორმონალურ ანუ

მარეგულირებელ ფუნქციასთანაა დაკავშირებული.

ცილები ორგანიზმში ენერგეტიკულ ფუნქციასაც ასრულებს. 1 გ. ცილის დაჟანგვით დაახლოებით 17.6 კჯ.
ენერგია თავისუფლდება.

პლაზმურ მემბრანაში ჩაშენებული ცილები აღიქვამენ უცხო სხეულებს და შესაბამის რეაგირებას ახდენენ.
ამით განპირობებულია ცილების რეცეპტორული ფუნქცია.

ნახშირწყლებს შაქრებსაც უწოდებენ. ნახშირწყლები იყოფა მარტივ და რთულ ნახშირწყლებად. მარტივი

ნახშირწყლებია: გლუკოზა, ფრუქტოზა, საქაროზა (ჭარხლის შაქარი - გლუკოზა+ფრუქტოზა), ლაქტოზა (რძის
შაქარი - გლუკოზა+გალაქტოზა), მალტოზა (გლუკოზა+გლუკოზა), გალაქტოზა, რიბოზა, დეზოქსირიბოზა.
მარტივ ნახშირწყლებში წყალბადის ატომების რაოდენობა ორჯერ აღემატება ჟანგბადის ატომების რაოდენობას,
აქედან წარმოდგება ამ ნივთიერების სახელწოდებაც. მარტივი ნახშირწყლები მარტივი ნივთიერებებია,
რომელთაც აქვთ ტკბილი გემო და წყალში კარგად იხნსებიან. ორი მარტივი ნახშირწყლისგან წარმოქმნილ
ნახშირწყალს დისაქარიდი ეწოდება, სამი მარტივი ნახშირწყლისგან წარმოქმნილ ნახშირწყალს ტრისაქარიდი
და ა.შ. როდესაც ნახშირწყლებში მონომერების რაოდენობა 7-მდეა ან 7-ია, მიიღება მარტივი ნახშირწყლები,

15
რომელთაც ოლიგოსაქარიდებადაც მოიხსენიებენ. ნახშირწყლებში მონომერების რაოდენობის ზრდასთან ერთად
იკლებს ტკბილი გემო და წყალში ხსნადობა. მაგალითად, გლუკოზა მხოლოდ ერთი მონომერისგან შედგება,
ხოლო საქაროზა ორი მონომერისგან (გლუკოზა+ფრუქტოზა), გლუკოზა უფრო ტკიბილია და წყალში უკეთ
იხსნება. საქაროზა იგივე ჭარხლის შაქარია, რომელსაც ჩვენ ყოველდღიურად ვიყენებთ. მარტივი ნახშირწყლების
ფორმულაა CnH2nOn. მარტივი ნახშირწყლები რთული ნახშირწყლების მონომერებია, რადგან რთული
ნახშირწყლები, ანუ პოლისაქარიდები (მეორე ბიოპოლიმერი უჯრედში) სწორედ მარტივი ნახშირწყლებისგანაა
აგებული. ცელულოზა რთული ნახშირწყალია. იგი მცენარეული უჯრედის სტრუქტურული ნახშირწყალი,
უჯრედის კედლის ძირითადი შემადგენელი ნივთიერებაა. გლიკოგენი ცხოველური უჯრედის სტრუქტურული
ნახშირწყალია, ვინაიდან იგი გლიკოკალიქსს, მემბრანის გარეთა შრეს, წარმოქმნის ცხოველურ უჯრედებში.
გლიკოგენი ასევე სამარაგო ნახშირწყალია როგორც ცხოველურ, ისე სოკოს უჯრედებშიც, იგი ცხოველურ
ორგანიზმებში ღვიძლსა და კუნთებში მარაგის სახით გროვდება. ამის გამო მას ცხოველურ სახამებელსაც
უწოდებენ. სახამებელი მცენარეული უჯრედის სამარაგო ნახშირწყალია, იგი მარცვლების სახით გვხვდება
მცენარეული უჯრედის ციტოპლაზმაში, ქლოროპლასტების სტრომაში, ქრომოპლასტებსა და ლეიკოპლასტებში.
ქიტინი სოკოს უჯრედის სტრუქტურული ნახშირწყალია, იგი ერთადერთი აზოტშემცველი ნახშირწყალია. მას
ტყავისებრი კონსისტენცია აქვს. ქიტინი ასევე გვხვდება ფეხსახსრიანების გარეთა ჩონჩხში და მის შიგნით
მდებარე რბილ ქსოვილებს იცავს. კიბოსნაირების ქიტინოვანი საფარველი კალციუმის კარბონატითაა
გაჟღენთილი და მაგარ ჯავშანს წარმოქმნის. მურეინი ბაქტერიებისა და ციანობაქტერიების კედლის
სტრუქტურული ნახშირწყალია. ჩამოთვლილიდან გამომდინარე, ნახშირწყლები ასრულებენ სტრუქტურულ,
იგივე სამშენებლო, იგივე დამცველობით ფუნქციას. მათ გააჩნიათ სამარაგო ფუნქცია. ნახშირწყლების ერთ-ერთი
უმნიშვნელოვანესი ფუნქციაა ენერგეტიკული ფუნქცია. 1გ გლუკოზის დაშლის შედეგად უჯრედში 17.6 კჯ
ენერგია თავისუფლდება. ნახშირწყალი უზრუნველყოფს უჯრედს ენერგიის უდიდესი ნაწილით.
მიტოქონდრიების კრისტებზე მიმდინარე გლუკოზის დაშლის პროცესზეა დამოკიდებული ატფ-ის სინთეზი.
ნახშირწყლების დაშლის პროცესი სხვადასხვა უჯრედში სხვადასხვა სიჩქარით მიმდინარეობს. იმ უჯრედებში,
სადაც უფრო დიდი რაოდნეობით ენერგიაა საჭირო, შესაბამისად, ნახშირწყლები უფრო აქტიურად იშლება.
მაგალითად, ნეირონების ძირითადი ენერგეტიკული წყარო სწორედ გლუკოზაა. სახამებლის, გლიკოგენისა და
ცელულოზას მონომერები მხოლოდ გლუკოზებია და მათი დაშლის შედეგად მხოლოდ გლუკოზა გამოიყოფა.

ლიპიდები ის ორგანული მოლეკულებია, რომლებშიც გაერთიანებულია ცხიმები, ფოსფოლიპიდები,

სტეროიდები, ცვილი. მათთვის საერთო ჰიდროფობურობაა. ისინი არ იხსნებიან წყალში, მაგრამ ორგანულ
გამხსნელებში, მაგალითად, ქლოროფორმში, სპირტსა და აცეტონში იხსნებიან. ცხიმები ლიპიდების ერთ-ერთი
ყველაზე დიდი ჯგუფია. ისინი ორი ნაწილისგანაა აგებული: გლიცერინი და ცხიმოვანი მჟავები. ნახშირწყლების
მსგავსად, ცილების აგებულებაშიც ნახშირბადის, წყალბადისა და ჟანგბადის ატომები მონაწილეობს. ცხიმები
ორი სახისაა: ნაჯერი და უჯერი ცხიმები. ნაჯერი ცხიმები ძირითადად ცხოველური ცხიმებია, რომლებიც
ოთახის ტემპერატურაზე მყარ მდგომარეობაშია, გარდა თევზის ქონისა. ხოლო უჯერი ცხიმები ძირითადად
მცენარეული ცხიმებია და ისინი ოთახის ტემპერატურაზე თხევად მდგომარეობაშია, გარდა ქოქოსის ცხიმისა.
ცხოველური ცხიმების სამი სწორხაზოვანი კუდი კომპაქტურად ლაგდება ცხიმის მოლეკულაში და ამიტომაა
ცხოველური ცხიმები ოთახის ტემპერატურაზე მყარი, ხოლო მცენარეული ცხიმების ტეხილი კუდები ვერ
უახლოვდებიან ერთმანეთს და მცენარეული ცხიმები, რომლებსაც ზეთებს უწოდებენ, თხევადია. უჯერი
ცხიმების შეტეხილ კუდებში აკლია წყალბადის ატომი და მის ნაცვლად ნახშირბადის ატომები ორმაგი ბმებითაა
ერთმანეთთან დაკავშირებული.

ცხიმების უპირველესი ფუნქცია თბორეგულაციაა, რადგან ისინი სითბოს კარგი იზოლატორები არიან, კანქვეშ
განლაგებული ცხიმები სხეულს ტემპერატურის დაკარგვისგან იცავენ. მკაცრ კლიმატურ პირობებში მცხოვრებ
ორგანიზმებს კანქვეშ სქელი ცხიმოვანი ფენა აქვთ განვითარებული, რაც თბოიზოლატორის ფუნქციას
ასრულებს. ცხიმები ასევე სამარაგო ფუნქციას ასრულებს, ვინაიდან ყველაზე დიდი რაოდენობით ორგანიზმებში
სწორედ ცხიმები გროვდება მარაგის სახით. სამარაგო ცხიმებად გროვდება საკვებთან ერთად მიღებული ჭარბი
ოდენობით ცხიმები და ასევე დიდი რაოდენობის ნახშირწყლები, რომლებიც გლიკოგენად ვეღარ გარდაიქმნება.
ნახშირწყლების ნაკლებობის შემთხვევაში ამ ტიპის ცხიმებსაც შეუძლიათ ნახშირწყლებად გარდაქმნა და
ორგანიზმის მომარაგება. ცხიმების ძირითად ფუნქციას ორგანიზმის ენერგიით მომარაგება წარმოადგენს.
ცილების და ნახშირწყლების დაშლის შედეგად დაახლოებით თანაბარი ოდენობით ენერგია გამოიყოფა, რაც

16
შეეხება ცხიმებს, 1გ ცხიმის დაშლის შედეგად 38.9 კჯ ენერგია თავისუფლდება, ამიტომ ორგანიზმები ცხიმებს
ხშირად იმარაგებენ. ცხიმების დაშლის შედეგად საკმაოდ დიდი რაოდენობით წყალიც გამოიყოფა, რაც
ენდოთერმული წყლის წყაროა. ცხიმების ეს ფუნქცია განსაკუთრებით დიდ როლს ასრულებს იმ ორგანიზმების
სიცოცხლეში, რომლებმაც შეიძლება დიდი დროის განმავლობაში წყალი ვერ მიიღონ. ცხიმების უდიდესი
მნიშვნელობა დაკავშირებულია ფოსფოლიპიდებთან, რომლებიც უჯრედში სტრუქტურულ ფუნქციას
ასრულებენ. ფოსფოლიპიდების ორმაგი შრე პლაზმურ მემბრანას აგებს. ფოსფოლიპიდებში ერთ-ერთი
ცხიმოვანი მჟავას ადგილს არაორგანული ფოსფორმჟავა იკავებს. ამის გამო ფოსფოლიპიდის მოლეკულაში
ჩნდება პატარა პოლარული უბანი - თავი, რომელსაც კარგი დამოკიდებულება აქვს წყალთან, ის
ჰიდროფილურია. მისი მოლეკულის დიდ ნაწილს კი - ჰიდროფობურ კუდებს, სძულს წყალი. წყალთან ასეთმა
გაორებულმა დამოკიდებულებამ განაპირობა ის ფაქტი, რომ ფოსფოლიპიდები ბიოლოგიური მემბრანების
აუცილებელი და მთავარი კომპონენტებია. ფოსფოლიპიდების განლაგება პლაზმურ მემბრანაში ასევე
განაპირობებს ბარიერულ, დამცველობით ფუნქციას უჯრედისთვის. ეუკარიოტულ უჯრედებში
ფოსფოლიპიდები არა მხოლოდ პლაზმური მემბრანის სტრუქტურული კომპონენტებია, არამედ ყოველი
ორგანოიდის მემბრანის აგებულებაშიც მონაწილეობს. სტეროიდები ლიპიდების განსაკუთრებული ჯგუფია,
რომელიც აგებულებითა და ფუნქციების მიხედვით მკვეთრად განსხვავდება ცხიმებისა და
ფოსფოლიპიდებისგან. ყველა სტეროიდს საერთო აქვს ჩონჩხი, რომელიც ოთხი ცალკეული რგოლისგან შედგება.
მათ სხვადასხვა სახის ფუნქციური ჯგუფები უერთდება და სხვადასხვა სტეროიდს წარმოქმნის. სტეროიდების
ჯგუფს მიეკუთვნება ქოლესტერინი, სასქესო ჰორმონები (ლიპიდების ჰორმონალური ფუნქცია) და
ჰიდროფილური ვიტამინები. ქოლესტერინი მონაწილეობს პლაზმური მემბრანის ფორმისა და მდგომარეობის
შენარჩუნებაში. იგი ასევე წარმოქმნის სასქესო ჰორმონებს. ქოლესტერინი ასევე მონაწილეობს A, D, E და K
ვიტამინების წარმოქმნაში. ულტრაიისფერი სხივების მოქმედების შედეგად კანში არსებული ქოლესტერინი D
ვიტამინად გარდაიქმნება. ცვილები ძირითადად მცენარეული უჯრედისთვის დამახასიათებელი ლიპიდებია.
ცვილის ლღობის ტემპერატურა გაცილებით მაღალია ყველა სხვა ლიპიდთან შედარებით. ცვილის თხელი
ფენითაა დაფარული მცენარეთა ფოთლები, ნაყოფი, იგი ხელს უშლის წყლის აორთქლებას და იცავს მცენარეებს
გამოშრობისგან. ცვილი ასევე დასველებისგან იცავს ცხოველის კანს, ბეწვს, ბუმბულს. ცვილებისგან ამზადებს
ფუტკარი ფიჭას. ადამიანის ყურის გარეთა სასმენი მილის უჯრედების მიერ გამოოყოფილ სეკრეტში დიდი
რაოდენობითაა ცვილი, რომელიც ყურის ნაზი ქსოვილების წყლისგან დაცვას უზრუნველყოფს.

ნუკლეინის მჟავები პირველად 1868 წელს შვეიცარიელმა ექიმმა ფრიდრიხ მიშერმა აღმოაჩინა. მან
ლეიკოციტების მასიდან გამოყოფილი ბირთვების დამუშავების შედეგად მიიღო ნალექი, რომელიც მჟავურ
თვისებებს ამჟღავნებდა და დიდი რაოდენობით ფოსფორს შეიცავდა. მიშერმა ამ ნივთიერებას „ნუკლეინი“
(სიტყვა „ნუკლეოს“ ბირთვს ნიშნავს) უწოდა. მე-20 საუკუნის 40-იან წლებში მიშერის აღმოჩენილ ნუკლეინის
მჟავას დნმ უწოდეს და როგორც შემდგომში გახდა ცნობილი, მისი ფუნქცია მემკვიდრული ინფორმაციის შენახვა
და გადაცემაა. მოგვიანებით ნუკლეინის მჟავებს უჯრედის სხვა ორგანოიდებშიც მიაკვლიეს, მაგრამ მათ მაინც
ძველი სახელი შემორჩა. ნუკლეინის მჟავები ორგვარია: დეზოქსირიბონუკლეინის მჟავა (დნმ) და
რიბონუკლეინის მჟავა (რნმ). ნუკლეინის მჟავები, ისევე, როგორც ცილები და რთული ნახშირწყლები,
ბიოპოლიმერებია. ნუკლეინის მჟავების მონომერები ნუკლეოტიდებია. დნმ-ი ორი სპირალით წარმოქმნილი
პოლიმერია. დნმ-ის ნუკლეოტიდებია ადენინი, გუანინი, თიმინი და ციტოზინი. ისინი სამი ძირითადი
კომპონენტისგან შედგება: ფოსფორმჟავას ნაშთი H3PO4, დეზოქსირიბოზა - C5H10O5, აზოტოვანი ფუძე. სწორედ
აზოტოვანი ფუძეებით განსხვავდებიან ნუკლეოტიდები ერთმანეთისგან. ადენინსა და გუანინს დიდი
აზოტოვანი ფუძეები აქვთ და ამის მიხედვით ისინი პურინების ჯგუფს მიაკუთვნეს, ხოლო თიმინი და
ციტოზინი შედარებით პატარა აზოტოვან ფუძეებს შეიცავენ და ისინი პირიმიდინების ჯგუფში შედიან. 1940
წელს ე. ჩარგაფის დნმ-ის შედგენილობის ორი უმნიშვნელოვანესი კანონზომიერება იქნა აღმოჩენილი,
რომელთაც შემდგომში ჩარგაფის კანონები ეწოდათ:

1. დნმ-ის ნუკლეოტიდების რაოდენობრივი შემცველობა სხვადასხვა სახეობის ორგანიზმში განსხვავებულია;

2. ყოველ სახეობაში ადენინის რაოდენობა თიმინის რაოდენობის ტოლია (ა=თ), ხოლო გუანინისა - ციტოზინის
(გ=ც). ამასთან, ყველა სახეობის დნმ-ში პურინების ფუძეების რაოდენობა პირიმიდინის ფუძეების რაოდენობის
ტოლია (ა+გ=თ+ც).

17
მაგრამ მხოლოდ 1953 წელს გაეცნენ ჯორჯ უოტსონი და ფრენსის კრიკი მონაცემებს დნმ-ის ქიმიური და
ფიზიკური მახასიათებლების შესახებ და ბრწყინვალედ გამოიყენეს ეს დნმ-ის სამგანზომილებიანი ჰიპოთეტური
მოდელის შესაქმნელად. ამ მოდელის მიხედვით:

დნმ-ის მოლეკულა ორმაგი სპირალია - შედგება სპირალურად დახვეული ორი პოლინუკლეოტიდური

ჯაჭვისგან;

მოლეკულის სიგანე მთელ სიგრძეზე არ იცვლება და 2 ნანომეტრის ტოლია;

თითოეულ ჯაჭვში ნუკლეოტიდები ერთმანეთს მყარი კოვალენტური ბმებით უკავშირდებიან, რომელიც

მეზობელი ნუკლეოტიდების ფოსფორმჟავასა და ნახშირწყალს შორის წარმოიქმნება;

მოპირდაპირე ჯაჭვები ერთმანეთთან სუსტი წყალბადური ბმებით კავშირდება, რომლებიც მათ აზოტოვან
ფუძეებს შორის წარმოიქმნება. ერთი ჯაჭვის ადენინი ყოველთვის მეორე ჯაჭვის თიმინთან, ხოლო გუანინი
ციტოზინთან ქმნის ბმას - ისინი ერთმანეთის შესაბამისი, ანუ კომპლემენტარულები არიან. ადენინსა და თიმინს
შორის ორი წყალბადური ბმა არსებობს, ხოლო გუანინსა და ციტოზინს შორის სამი წყალბადური ბმა.

რიბონუკლეინის მჟავა (რნმ) უჯრედში სამი სახისაა: ინფორმაციული (ი-რნმ ან მ-რნმ), ტრანსპორტული (ტ-რნმ)
და რიბოსომული (რ-რნმ - ყველაზე დიდი ზომის). თითოუელ მათგანს მემკვიდრეობითი ინფორმაციის
რეალიზაციაში გარკვეული ფუნქცია აკისრია. ყველა სახის რნმ ერთ პოლიმერულ ჯაჭვს წარმოადგენს,
რომელშიც ისევე, როგორც დნმ-ში, მონომერები ნუკლეოტიდებია. მიუხედავად ამისა, რნმ განსხვავდება დნმ-
სგან, კერძოდ:

რნმ დნმ-ზე ნუკლეოტიდთა გაცილებით მცირე რაოდენობას შეიცავს;

რნმ-ში აზოტოვანი ფუძე თიმინის ნაცვლად აზოტოვანი ფუძე ურაცილია;

რნმ-ს მხოლოდ ერთი ჯაჭვი აქვს;

ნახშირწყალ დეზოქსირიბოზას ნაცვლად რნმ-ის ნუკლეოტიდები 5-ნახშირბადიან ნახშირწყალ რიბოზას

შეიცავს.

ატფ-ი ნუკლეოტიდია, რომელიც აზოტოვანი ფუძე ადენინის, რიბოზასა და სამი ფოსფორმჟავას ნაშთისგანაა
აგებული. ორი ფოსფორმჟავას ნაშთიანს ადფ-ი, ხოლო ერთი ფოსფორმჟავას ნაშთიანს ამფ-ი ეწოდება. ატფ-ის
მოლეკულები მაკროერგულ ბმებს შეიცავს. ატფ-ში 2 ასეთი მაკროერგული ბმაა, ადფ-ში ერთი. თითოეული
მაკროერგული ბმის გახლეჩის შემდეგ დაახლოებით 40კჯ ენერგია თავისუფლდება. ატფ-ის მოლეკულის
სინთეზი მიტოქონდრიის კრისტებზე, იქ ჩაშენებულ ატფ-სინთეზატას არხებში მიმდინარეობს. ასევეა ატფ-
სინთეზატას არხები ჩაშენებული ქლოროპლასტების გრანებში. ქლოროპლასტებში წარმოქმნილი ატფ-ის
მოლეკულა ქლოროპლასტებშივე გამოიყენება ფოტოსინთეზის პროცესში, ხოლო მიტოქონდრიებში
სინთეზირებული ატფ-ის მოლეკულა კი მთლიანი უჯრედის ენერგიის წყაროს წარმოადგენს. ატფ-ის მოლეკულს
სინთეზი ციტოპლაზმაშიც მიმდინარეობს. პროკარიოტულ უჯრედებში სწორედ ციტოპლაზმაში მიმდინარეობს
ატფ-ის სინთეზი. ატფ-ის მოლეკულის სინთეზი პირდაპირპროპორციულადაა დამოკიდებული გლუკოზის
დაშლაზე. რა ტემპითაც მიმდინარეობს გლიკოლიზი, იმავე ტემპით სინთეზირდება ატფ-ი და ანალოგიურადაა
კრისტებზე მიმდინარე ჟანგბადიანი დაშლის პროცესიც.

დნმ-ის რეპლიკაცია მატრიცული რეაქციაა. რეაქციებს, რომლის დროსაც ერთი საწყისი მოლეკულა მის ზუსტ
ასლს ქმნის, მატრიცული რეაქციები ეწოდება. უჯრედში სულ სამი მატრიცული რეაქცია მიმდინარეობს: დნმ-ის
რეპლიკაცია, ტრანსკრიპცია და ტრანსლაცია. დნმ-ის რეპლიკაცია მიმდინარეობს ეუკარიოტულ უჯრედებში,
კერძოდ, ბირთვში, მიტოქონდრიებსა და ქლოროპლასტებში. პროკარიოტებში დნმ-ის რეპლიკაცია
ციტოპლაზმაში მიმდინარეობს, რადგან უჯრედის ყოველ გაყოფას წინ დნმ-ის გაყოფის პროცესი უძღვის, ეს
ყველაფერი კი უზრუნველყოფს იდენტურობას საწყისსა და წარმოქმნილ უჯრედებს შორის. დნმ-ის
რეპლიკაციაში ფერმენტები მონაწილეობს. ამ პროცესისთვის ასევე აუცილებელია ნუკლეოტიდები. ბირთვში
მიმდინარე დნმ-ის რეპლიკაციისთვის საჭირო ფერმენტები და ნუკლეოტიდები ციტოპლაზმიდან შედის. დნმ-ის

18
რეპლიკაცია პლასტიკური ცვლის რეაქციაა. ამ დროს იხარჯება ატფ-ის ენერგია, რომელიც ასევე
ციტოპლაზმიდან შედის ბირთვში. დნმ-ის რეპლიკაცია მიმდინარეობს ინტერფაზის შუა პერიოდში, რომელსაც
სინთეზური ფაზა ეწოდება. მისთვის მზადება უჯრედმა G1 ფაზაში დაიწყო. დნმ-ის სინთეზი იწყება ფერმენტ
ჰელიკაზას მოქმედებით. ჰელიკაზა ხლეჩს წყალბადურ ბმებს და წარმოიქმნება ორი დამოუკიდებელი დნმ-ის
პოლინუკლეოტიდური ჯაჭვი. დნმ-ის ჯაჭვის ნუკლეოტიდები კომპლემენტარობის პრინციპით იკავშირებენ
ბირთვში მომარაგებულ თავისუფალ ნუკლეოტიდებს. წყალბადური ბმებით ერთდებიან ა-თ და გ-ც. დნმ-ის
მოლეკულის რეპლიკაცია ფრაგმენტულად მიდის, ვინაიდან ჰელიკაზა ორივე მიმართულებით ჭრის წყალბადურ
ბმებს მოლეკულაში. ერთი ჯაჭვის სინთეზი სწრაფად მიმდინარეობს (ლიდერული ჯაჭვი), ხოლო მეორე
ფრაგმენტულად (ოკაზაკის ფრაგმენტები) და შედარებით ნელა (მინორული ჯაჭვი). წყალბადური ბმების
წარმოქმნაში ფერმენტი ლიგაზა მონაწილეობს. მიმდინარეობს ორი ახალი დნმ-ის მოლეკულის წარმოქმნა,
რომლებშიც ერთი პოლინუკლეოტიდური ჯაჭვი საწყისი, მატრიცულია, ხოლო მეორე შვილეული, ახალი
პოლინუკლეოტიდური ჯაჭვია. შვილეულ პოლინუკლეოტიდურ ჯაჭვებში კოვალენტური ბმების
ჩამოყალიბებაში მონაწილეობს ფერმენტი დნმ-პოლიმერაზა, იგი აფიქსირებს ბმებს და აერთებს ნუკლეოტიდებს
ფოსფორმჟავითა და დეზოქსირიბოზათი. დნმ-ის რეპლიკაციის დასრულების შემდეგ, თითოეული ქრომოსომა
ყალიბდება 2-დნმ-იანი და 2-ქრომატიდიანი. (2n4c) დნმ-ის რეპლიკაცია მიმდინარეობს ყოველი მიტოზური
გაყოფის წინ და პირველი მეიოზური გაყოფის ინტერფაზაში. მიტოქონდრიებსა და ქლოროპლასტებში არსებულ
დნმ-ის მოლეკულებს ციტოპლაზმური დამემკვიდრების დნმ-ის მოლეკულები ეწოდება. ისინიც აუცილებლად
განიცდიან რეპლიკაციის პროცესს. დნმ-ს შეიცავს უჯრედის ცენტრიც და აქაც მიმდინარეობს დნმ-ის
რეპლიკაცია.

1.3 სიცოცხლის არაუჯრედული ფორმები

• ვირუსები

ვირუსი სიცოცხლის არაუჯრედული ფორმაა, რომელსაც არ ახასიათებს არცერთი სასიცოცხლო პროცესი, გარდა
გამრავლებისა. მათ არ გააჩნიათ უჯრედისთვის დამახასიათებელი სტრუქტურები. ვირუსი შხამს ნიშნავს.
ვირუსები სხვადასხვა ფორმის ორგანიზმებია. ისინი მხოლოდ ელექტრონულ მიკროსკოპში ჩანან. მათ
ორგანიზმში არის ან დნმ-ის ან რნმ-ის მოლეკულა, რომელიც ცილოვანი მოლეკულის დამცავი გარსით -
კაფსიდითაა დაფარული. თუ ვირუსს აქვს დნმ-ის მოლეკულა, არიან დნმ-ვირუსები და ეს დნმ ასრულებს მათში
მემკვიდრულ ფუნქციას. თუ აქვთ რნმ-ის მოლეკულები, არ აქვთ დნმ-ები და რნმ-ია ვირუსის მემკვიდრული
მოლეკულა.
ვირუსების ფორმა სხვადასხვაგვარია - ჩხირისებრი, მრავალკუთხედისებრი, თავკომბალასებრი და ა.შ.
ვირუსითაა გამოწვეული ადამიანის მრავალი ინფექციური დაავადება: გრიპი; ყბაყურა; წითელა;
პოლიომიელიტი; ყვავილი; შიდსი - შეძენილი იმუნოდეფიციტის სინდრომი; C ჰეპატიტი და სხვა.
თამბაქოს მოზაიკური დაავადების ვირუსს ღრუიანი ცილინდრის ფორმა აქვს, რომლის სიღრუეში
რიბონუკლეინმჟავას მოლეკულაა, ცილინდრის კედელი კი ცილის მოლეკულებითაა აგებული. თამბაქოს
მოზაიკური დავადების ვირუსი თამბაქოს ფოთლების უჯრედებში მოხვედრისას ქლოროპლასტების დაშლასა და
ფოთლის შეჭმუხვნას იწვევს. ამ ვირუსით დაავადებული ფოთლები აჭრელებულია და სწორედ აქედან
წარმოდგება ამ ვირუსის სახელწოდება. დაავადებული მცენარის ზრდა ფერხდება და საბოლოოდ მცენარე
იღუპება.
ასევე რნმ-ვირუსებია გრიპის ვირუსი, შიდსისა და C ჰეპატიტის ვირუსი.
ყველა ვირუსი პარაზიტული ცხოვრების ნირის მატარებელია, რადგან ისინი დამოუკიდებლად ვერ
მრავლდებიან და მხოლოდ მაშინ იწყებენ გამრავლებას, როდესაც ცოცხალ უჯრედში შეიჭრებიან, ისინი
აიძულებენ უჯრედს ვირუსისთვის დამახასიათებელი მოლეკულები წარმოქმნას. ასე გამოჰყავთ ვირუსებს
ცოცხალი უჯრედები მწყობრიდან და სანაცვლოდ თვითონ მრავლდებიან.
ზოგიერთი ვირუსი ბაქტერიების უჯრედებში მრავლდება, აფერხებს ბაქტერიების გამრავლებას და შლის მათ.
ამიტომ მათ ბაქტერიოფაგები, ანუ ბაქტერიების შთანმთქმელები ეწოდება. ბაქტერიოფაგს თავკომბალას ფორმა
აქვს და აგებულია თავისგან, კუდისა და კუდის გამონაზარდებისგან. თავში მოთავსებულია დნმ, კუდში კი
არხია. ბაქტერიოფაგი კუდის გამონაზარდებით მაგრდება ბაქტერიის კედელზე, შლის უჯრედის კედელს,
პლაზმურ მემბრანას და კუდის არხით შეუშხუპუნებს ბაქტერიას ბაქტერიოფაგის თავში არსებულ დნმ-ის

19
მოლეკულას. ამის შემდეგ ბაქტერია იწყებს ახალი ბაქტერიოფაგების წარმოქმნას, თვითონ კი იღუპება.
ბაქტერიოფაგების თვისება - გამოიწვიოს ბაქტერიების დაშლა, გამოიყენება ადამიანის მრავალი საშიში
ინფექციური დაავადების სამკურნალოდ.

1.4 პლასტიკური და ენერგეტიკული ცვლები

პლასტიკური ცვლები, იგივე ანაბოლიზმი, ბიოსინთეზი, ასიმილაცია, უჯრედში მიმდინარე რეაქციებია,

როდესაც შედარებით მარტივი ნივთიერებიდან უფრო რთული ნივთიერება წარმოიქმნება. ნებისმიერი
ბიოსინთეზის რეაქციას ენერგია და საშენი მასალა (უმეტეს შემთხვევაში მონომერები) სჭირდება. პლასტიკური
ცვლის რეაქციები უჯრედის განახლებასა და მისი არსბეობისთვის ყველა საჭირო ნივთიერების წარმოქმნას
უზრუნველყოფს. უჯრედში პლასტიკური ცვლების რეაქციები მიმდინარეობს ხორკლიან და გლუვ
ენდოპლაზმურ ბადეზე (ცილის სინთეზი), გოლჯის აპარატზე (ლიპიდებისა და ნახშირწყლების სინთეზი),
მიტოქონდრიებსა (დნმ-ის რეპლიკაცია და რნმ-ის სინთეზი) და ქლოროპლასტებში (ფოტოსინთეზი). ბირთვშიც
მიმდინარეობს დნმ-ის რეპლიკაცია, ტრანსკრიპცია და რნმ-ის სინთეზი.
ენერგეტიკული ცვლები პლასტიკური ცვლების სრულიად საწინააღმდეგო რეაქციებია. მას ასევე კატაბოლიზმს,
დაშლასა და დისიმილაციას უწოდებენ. ამ დროს რთული ნივთიერებები იშლება მარტივად და ენერგია
გამოთავისუფლდება. ენერგეტიკული ცვლები მიმდინარეობს ციტოპლაზმაში, ლიზოსომასა და მიტოქონდრიის
კრისტებზე. ენერგეტიკულ ცვლასაც შესაბამისი ფერმენტები სჭირდება. ამ რეაქციების შედეგად გამოყოფილ
ენერგიას უჯრედი შემდეგში უკვე პლასტიკური ცვლებისთვის, მაგალითად, ატფ-ის სინთეზისთვის მოიხმარს.
მიუხედავად იმისა, რომ პლასტიკური და ენერგეტიკული ცვლები ერთმანეთის საწინააღმდეგო რეაქციებია,
ისინი ერთმანეთზეა დამოკიდებული და ერთის შეწყვეტა მეორის შეწყვეტას ნიშნავს.
პლასტიკური და ენერგეტიკული ცვლების საერთო სახელწოდებაა მეტაბოლიზმი, იგივე ნივთიერებათა ცვლა.

• ცილის ბიოსინთეზი

ცილის ბიოსინთეზი პლასტიკური ცვლის რეაქციაა. იგი რიბოსომებზე მიმდინარეობს, რომლებიც ყველანაირ
უჯრედში გვხვდება. ამიტომ სადაცაა რიბოსომა, ყველგან მიმდინარეობს ცილის ბიოსინთეზი. ცილის
ბიოსინთეზში ორი პროცესი გამოიყოფა: ტრანსკრიპცია და ტრანსლაცია.
გენი არის დნმ-ის მოლეკულის მონაკვეთი, რომელშიც ჩაწერილია ინფორმაცია ერთი კონკრეტული ნიშან-
თვისების, ანუ ერთი კონკრეტული ცილის შესახებ. არცერთი გენი არ იმეორებს ერთმანეთის მემკვიდრულ
ინფორმაციასა და ინფორმაციას ცილის პირველადი სტრუქტურის შესახებ. დნმ-ის მოლეკულაში, გენში,
ნუკლეოტიდების თანმიმდევრობა განსაზღვრავს ცილის მოლეკულაში ამინომჟავურ შედგენილობას,
თანმიმდევრობასა და რაოდენობას. დნმ-ის მოლეკულაში ოთხი სხვადასხვა ნუკლეოტიდია, ხოლო ცილაში 20
სხვადასხვა ამინომჟავა. შეუძლებელი იქნებოდა, ერთ ნუკლეოტიდს პასუხი ეგო ერთ ამინომჟავაზე. ამიტომ
კონტროლი ხდება ერთ ამინომჟავასა და სამ ნუკლეოტიდს, ტრიპლეტს შორის. ტრიპლეტი არის სამი
ნუკლეოტიდის ერთობლიობა, ერთი ტრიპლეტი ერთ კონკრეტულ ამინომჟავას აკოდირებს, ერთ ამინომჟავას
შეესაბამება. → გენში ტრიპლეტების სახითაა ჩაწერილი ინფორმაცია ცილის პირველადი სტრუქტურის შესახებ.
თუ ტრიპლეტების როგორი თანმიმდევრობის შემცველია გენი, შესაბამისია ამ გენისგან კოდირებული ცილის
ამინომჟავათა შედგენილობა, თანმიმდევრობა და საერთო რაოდენობა. დნმ-ის მოლეკულაში ტრიპლეტების
სახით ჩაწერილი ინფორმაცია ცილის პირველადი სტრუქტურის შესახებ არის დნმ-ის კოდი ანუ გენეტიკური
კოდი.
ვინაიდან დნმ-ის მოლეკულა მაკრო მოლეკულაა, მას არ შეუძლია დატოვოს ბირთვი და ეს ინფორმაცია ცილის
სინთეზის ადგილას, ანუ ციტოპლაზმაში, გადაიტანოს. ამიტომ გახდა აუცილებელი შუალედური მოლეკულის,
შუალედური რგოლის წარმოქმნა, რომელიც გადაიწერდა ინიფორმაციას დნმ-ის მოლეკულიდან, დატოვებდა
ბირთვს და მიიტანდა ამ ინფორმაციას ციტოპლაზმაში რიბოსომებამდე. ამ პროცესს ტრანსკრიპცია ეწოდება,
რაც გადაწერას ნიშნავს. ტრანსკრიპციაც მატრიცული რეაქციაა და მატრიცას წარმოადგენს დნმ-ის ერთ-ერთი
პოლინუკლეოტიდური ჯაჭვი. ბირთვში მოქმედებას იწყებს ფერმენტი ჰელიკაზა, რომელიც დროებით ხლეჩს
დნმ-ში, ტრიპლეტში, წყალბადურ ბმებს და პოლინუკლეოტიდური ჯაჭვები დროებით შორდებიან ერთმანეთს.
ერთ-ერთ თავისუფალ პოლინუკლეოტიდურ ჯაჭვზე, რომელსაც მატრიცა პოლინუკლეოტიდური ჯაჭვი
20
ეწოდება, იწყება ახალი მოლეკულის სინთეზი. ეს ახალი მოლეკულა ი-რნმ-ის მოლეკულაა, რომელშიც
კომპლემენტარობის პრინციპით თავისუფალი ნუკლეოტიდები ისე განლაგდებიან, როგორი განლაგებაც
შესაბამის მატრიცა პოლინუკლეოტიდურ ჯაჭვს აქვს. თუ დნმ-ის მოლეკულაში პირველი ნუკლეოტიდი
თიმინია, ი-რნმ-ის მოლეკულაში პირველი ნუკლეოტიდი იქნება ადენინი, დნმ-ში მეორე ნუკლეოტიდია
ციტოზინი, ი-რნმ-ში იქნება გუანინი, მესამეა გუანინი დნმ-ში, მესამე ი-რნმ-ში იქნება ციტოზინი. მეორე
ტრიპლეტში დნმ-ის ერთ პოლინუკლეოტიდურ ჯაჭვში ნუკლეოტიდია ადენინი, ი-რნმ-ში იქნება ნუკლეოტიდი
ურაცილი, დნმ-შია თიმინი, მისი კომპლემენტარული ი-რნმ-ში იქნება ადენინი, დნმ-ში არის ნუკლეოტიდი
გუანინი, ი-რნმ-ში მისი შესაბამისი იქნება ციტოზინი. კოვალენტურ ბმებს ი-რნმ-ის მოლეკულაში ფერმენტი
რნმ-პოლიმერაზა აყალიბებს. წარმოიქმნა ორი ტრიპლეტი და კომპლემენტარობის პრინციპით აგებული ახალი
ი-რნმ-ის მოლეკულა, რომლის მატრიცაც დნმ-ის ერთი პოლინუკლეოტიდური ჯაჭვია. ახალი ი-რნმ-ის
მოლეკულა ზუსტად იმავე ინფორმაციის შემცველია, რა ინფორმაციაც დნმ-ის შესაბამისი მონაკვეთის გენში იყო
ჩაწერილი. დნმ-ის მოლეკულაში ჰელიკაზას მიერ გახლეჩილი წყალბადური ბმები ლიგაზებმა აღადგინეს და
დნმ-ის საწყისი მოლეკულა აღდგა და წარმოიქმნა ორპოლინუკლეოტიდურჯაჭვიანი დნმ-ის მოლეკულა. ამით
ამოიწურა დნმ-ის როლი ცილის ბიოსინთეზის პროცესში. ტრანსკრიპციის მსგავსი მიმდინარეობა გვხვდება
მიტოქონდრიებსა და ქლოროპლასტებშიც.
როგორც კი დამთავრდება ტრანსკრიპცია, ანუ მთელი გენის სიგრძეზე კომპლემენტარობის პრინციპით
აშენდება ახალი ი-რნმ-ის მოლეკულა, იგი დატოვებს ბირთვს, გამოვა ციტოპლაზმაში და დგება რიბოსომის
დიდსა და მცირე სუბერთეულებს შორის, რაც ნიშნავს, რომ დაიწყო მეორე მატრიცული რეაქცია, რომელსაც
ტრანსლაცია, ანუ გადაცემა, თარგმნა, ეწოდება. ი-რნმ-მა რიბოსომაზე მიიტანა ინფორმაცია, რომლის
მიხედვითაც რიბოსომაზე ცილის სინთეზი იწყება. ტრანსლაციის პროცესში აუცილებელია თავისუფალი
ამინომჟავები, რომლებიც რიბოსომაზე უნდა მოხვდნენ ცილის სინთეზის დროს. ამინომჟავები თავისით ვერ
მიდიან რიბოსომებამდე, ამიტომ მათ ტ-რნმ-ი ეხმარება. ტ-რნმ არის ყველაზე პატარა. გარდა დნმ-ისა და
ცილებისა, წყალბადური ბმები გვხვდება ტ-რნმ-შიც. ტ-რნმ-ის მოლეკულას გეომეტრიული ფორმა აქვს
მიღებული და ამ ფორმის შესანარჩუნებლად წყალბადური ბმები კომპლემენტარობის პრინციპით აფიქსირებს
მას. ტ-რნმ-ს ორი ფუნქციური უბანი აქვს. ერთი ფუნქციური უბანი, მისი ერთი ტრიპლეტით, თავისუფალ
ამინომჟავებს იკავშირებს ციტოპლაზმაში. ამინომჟავა მხოლოდ ტ-რნმ-ის ამ უბნის ტრიპლეტს უკავშირდება.
თითოეულ ამინომჟავას თავისი შესაბამისი ტრიპლეტი სჭირდება რიბოსომამდე მისვლისათვის, ამიტომ
უჯრედში 20-მდე ტიპის ტ-რნმ არსებობს. დაიკავშირა ტ-რნმ-მა ამინომჟავა, მივიდა რიბოსომამდე და დადგა
რიბოსომის ერთ-ერთი სუბერთეულის ნიშაში. ეს პროცესი მუდმივად მიმდინარეობს, რიბოსომის ნიშებში
მუდმივად დგას ამინომჟავიანი ტ-რნმ. ამინომჟავებს არა მარტო დამოუკიდებლად გადაადგილება, არამედ
თავიანთი მაკოდირებელი ტრიპლეტის ამოცნობაც არ შეუძლიათ ი-რნმ-ის მოლეკულაში. მათ ამოცნობაშიც
ამინომჟავებს ტ-რნმ ეხმარება მეორე ფუნქციური უბნით, რომელსაც ანტიკოდონი ეწოდება. ანტიკოდონიც
ტრიპლეტია. ის ი-რნმ-ის ტრიპლეტის საწინააღმდეგო ერთეულია, რომელიც ასევე კომპლემენტარობის
პრინციპით იქმნება. უკვე ი-რნმ-სა და ტ-რნმ-ის ანტიკოდონებს შორის მყარდება კანონზომიერება: თუ ი-რნმ-ის
პირველი ტრიპლეტი შეიცავს ნუკლეოტიდებს ა-გ-ც, ცილის მოლეკულაში პირველი იქნება ის ამინომჟავა,
რომლის ტ-რნმ-ის ანტიკოდონიც არის უ-ც-გ. ასეთი ანტიკოდონის მქონე ტ-რნმ გაათავისუფლებს ამინომჟავას
და იგი დადგება ცილის პირველადი სტრუქტურის პოლინუკლეოტიდურ ჯაჭვში. ი-რნმ-ის მეორე ტრიპლეტი
არის უ-ა-ც, რომლის შესაბამისად, კომპლემენტარობის პრინციპით, ტ-რნმ-ის ანტიკოდონი ა-უ-გ
გამოათავისუფლებს ამინომჟავას. ამის შემდეგ რიბოსომა ი-რნმ-ის გასწვრივ კიდევ ერთი ტრიპლეტით წინ
გადაადგილდება. გამოთავისუფლებულ, ცარიელ ნიშას ამინომჟავებით დატვირთული სხვა ტ-რნმ დაიკავებს,
რომლის ანტიკოდონი ნიშის მოპირდაპირედ მდგარი ი-რნმ-ის კოდონს შეესაბამება. ცილის მოლეკულას ახლა
კიდევ ერთი ამინომჟავა მიემატება. რიბოსომა ისევ ერთი ტრიპლეტით წაიწევს წინ. ასე, ნაბიჯ-ნაბიჯ
„სიარულით“ გაივლის რიბოსომა მთელ ი-რნმ-ს და მის ბოლოში აღმოჩნდება. რიბოსომაზე ბოლომდე უნდა
გაიაროს ი-რნმ-ის პოლინუკლეოტიდურმა ჯაჭვმა, რათა ყველა ის ამინომჟავა, რომლის შესახებაც ი-რნმ-ს აქვს
მოტანილი ინფორმაცია, დადგეს ცილის პოლინუკლეოტიდურ ჯაჭვში. აქედან გამომდინარე, შეცდომა ცილის
ბიოსინთეზისას გამორიცხულია.
სტარტ-კოდონი ა-უ-გ ცილის სინთეზის დაწყების ნიშანია. ა-უ-გ ასევე მეთიონინის მაკოდირებელი
ტრიპლეტია. ხოლო სტოპ-კოდონები ცილის სინთეზის დამთავრებას მიუთითებს. ერთი კონკრეტული
ტრიპლეტი ერთ ამინომჟავას შეესაბამება, მაგრამ თავად ამინომჟავა რამდენიმე ტრიპლეტის შესაბამისია.

21
 • ფოტოსინთეზი

ფოტოსინთეზი - ეს არის პროცესი, რომელიც მიმდინარეობს ქლოროპლასტებში ნახშირორჟანგითა და

წყლით, რომლის შედეგადაც წარმოიქმნება ჟანგბადი და გლუკოზა. ფოტოსინთეზს საფუძვლად მზის
სხივების, ხილული სპექტრის მოქმედება უდევს. მზის სინათლე განსხვავებული ტალღის სიგრძისა და
ენერგიის მქონე სხივებისგან შედგება. ქლოროფილის მოლეკულა იისფერსა და წითელს ყველაზე აქტიურად
შთანთქავს, ხოლო ვერ შთანთქავს მწვანეს.
ფოტოსინთეზი დაყოფილია ორ ფაზად: სინათლისა და სიბნელის ფაზებად. სინათლის ფაზა იწყება მას
შემდეგ, რაც მზის ხილული სხივი მოხვდება ქლოროპლასტების გრანებში ჩაშენებულ ქლოროფილის
მოლეკულაზე. ქლოროფილი მოდის აღგზნებულ მდგომარეობაში და მისი ელექტრონები იწყებენ მოძრაობას
ბირთვთან ახლოს მდებარე ორბიტალებიდან განაპირა ორბიტალებისკენ. სწორედ ამ დროს კარგავს
ქლოროფილი ელექტრონს. ქლოროფილი ცდილობს დაიბრუნოს ელექტრონი. იგი ვეღარ ახერხებს საკუთარი
ელექტრონის დაბრუნებას, ამიტომ იქვე უჯრედში მიმდინარეობს წყლის მოლეკულის დაშლა ანუ
ფოტოლიზი. ჟანგბადისა და წყალბადის ატომები შორდებიან ერთმანეთს და სწორედ წყალბადის ატომს
ართმევს ქლოროფილი ელექტრონს და აღიდგენს თავის აღგზნებამდელ მდგომარეობას. წყლის ფოტოლიზი
არაფერმენტული რეაქციაა. წყლის ფოტოლიზის შედეგად წარმოქმნილი ჟანგბადის ატომები უერთდებიან
ერთმანეთს და წაქმოიქმნება ჟანგბადის მოლეკულა, რომელიც დიფუზიით ტოვებს უჯრედს და საბოლოოდ
მცენარის ორგანიზმს და გამოდის ატმოსფეროში. ქლოროფილის ელექტრონები, რომლებიც მან დაკარგა
მზის გამოსხივების ენერგიის მოქმედების შედეგად, ხვდებიან ელექტრომატრანსპორტირებელ ჯაჭვზე.
ხოლო წყალბადის დადებითად დამუხტული იონები თილაკოიდის მემბრანის შიგნით გროვდებიან.
შესაბამისად მემბრანის გარეთ გროვდება უარყოფითი მუხტის მატარებელი ელექტრონები, ხოლო შიგნით
წყალბადის დადებითი იონები. როდესაც პოტენციალთა სხვაობა მიაღწევს მაქსიმუმს,
ელექტრომატრანსპორტირებელი ჯაჭვის ბოლო კომპლექსი ატფ-სინთეზატა იცვლის კონფორმაციას და
ხსნის ე.წ. არხს, რომლის საშუალებითაც წყალბადის პროტონები ტოვებენ თილაკოიდს და გადადიან
სტრომაში. ამ დროს გამოყოფილი ენერგიის ხარჯზე ატფ-სინთეზატას არხებში ადფ გარდაიქმნება ატფ-ად
(ფოტოფოსფორილირება). ამით მთავრდება სინათლის ფაზა, რომლის პროდუქტებია: ჟანგბადის მოლეკულა
- O2; წყალბადის ატომი - H; ატფ.
ამის შემდეგ იწყება სიბნელის ფაზა - კალვინის ციკლი. სიბნელის ფაზისთვის აღარაა აუცილებელი სინათლე,
ე.ი. სიბნელის ფაზა მიმდინარეობს როგორც სინათლეზე, ისე სიბნელეში. სინათლის ფაზაში გრანებში
წარმოქმნილი წყალბადის ატომი და ატფ-ის მოლეკულა გადადის სტრომაში. სტრომაში გარედან შემოდის
შთანთქმული ნახშირორჟანგი. ამის შემდეგ მიმდინარეობს ფოტოსინთეზის საბოლოო რეაქცია წყალბადის
ატომსა და ნახშრორჟანგს შორის და წარმოიქმნება გლუკოზა. ფოტოსინთეზის წარმართვისათვის იხარჯება
ატფ-ის ენერგია.

• უჯრედული სუნთქვა

ადამიანის ორგანიზმში ენერგეტიკული ცვლის რეაქციები სამ ეტაპადაა დაყოფილი.

I. მოსამზადებელი ეტაპი - მიმდინარეობს საჭმლის მომნელებელ სისტემაში, სადაც მომნელებელი
ფერმენტების მოქმედების შედეგად რთული ორგანული მაკრომოლეკულები შედარებით მარტივ
ნივთიერებებად იშლება, კერძოდ, პროტეაზები ცილებს შლის ამინომჟავებად, ამილაზები რთულ
ნახშირწყლებს - გლუკოზად, ლიპაზები ცხიმებს შლის გლიცერინად და ცხიმოვან მჟავებად, ნუკლეინის
მჟავები კი ნუკლეოტიდებად იშლება. დაშლის ამ ეტაპზე გამოყოფილი მცირე რაოდენობით ენერგია
მთლიანად სითბური ენერგიაა. დაშლის ეს პროდუქტები შეწოვის შედეგად გადადიან სისხლში, რომელიც
მათ ტრანსპორტირებას უზრუნველყოფს უჯრედებამდე, უჯრედებში კი გრძელდება მათი დაშლის მეორე
ეტაპი, რომელიც უნდა განვიხილოთ გლუკოზის დაშლის მაგალითზე. უჯრედში მოხვედრილი
ნივთიერებების ნაწილი ერთვება პლასტიკური ცვლის რეაქციებში და უჯრედისთვის საჭირო ნივთიერებების
სინთეზში მონაწილეობს, ხოლო ნაწილი აგრძელებს დაშლას.
II. უჯრედის ციტოპლაზმაში შესული გლუკოზა იწყებს მისი დაშლის მეორე ეტაპს. ეს არის გლიკოლიზი, ანუ
გლუკოზის უჟანგბადო დაშლა, ამიტომ მას ანაერობულ სუნთქვასაც უწოდებენ. ციტოპლაზმაში არსებული
10 ფერმენტის მოქმედების შედეგად გლუკოზა იშლება სამ ნახშირბადიან ორგანულ მჟავად - პიროყურძნის

22
მჟავად - პირუვატად და წყლად. დაშლის ამ ეტაპზე გამოთავისუფლებული ენერგიის 60% სითბოს სახით
გამოიყოფა, ხოლო 40% ხმარდება ორი მოლეკულა ატფ-ის სინთეზის რეაქციას(2ადფ + 2H3PO4 → 2ატფ).
C6H12O6 + 2ადფ + 2H3PO4 → 2C3H6O3 + 2ატფ + 2H2O
III. ამ რეაქციის დასრულების შემდეგ მიღებული პროდუქტი C3H6O3 ციტოპლაზმიდან მიტოქონდრიის
შიდა მემბრანაზე, კრისტებზე შედის, სადაც იწყება დაშლის მესამე ეტაპი - გლუკოზის ჟანგბადიანი დაშლა
ანუ საბოლოო დაშლა. დაშლის ამ ეტაპს კრეპსის ციკლიც ეწოდება. კრისტებზე შესული სამნახშირბადიანი
ნახშირწყალი O2 - ისა და იქ არსებული 8 ფერმენტის მოქმედებით განიცდის საბოლოო დაშლას და მიიღება
დაშლის საბოლოო პროდუქტები: ნახშირორჟანგი (CO2) და წყალი (H2O). ციკლში წარმოქმნილი
ნახშირორჟანგი თავს აღწევს მიტოქონდრიის ორ მემბრანას, ციტოზოლს, პლაზმურ მემბრანას და
უჯრედიდან გარეთ გამოდის. დაშლის ამ ეტაპზე გამოყოფილი ენერგიის 60% სითბური ენერგიაა, ხოლო 40%
- ით 36 მოლეკულა ატფ წარმოიქმნება. ატფ-ის სინთეზი მიმდინარეობს მიტოქონდრიის კრისტებში
ჩაშენებულ ატფ-სინთეზატას არხებში.
2C3H6O3 + 6O2 +36 ადფ + 36 H3PO4 → 6CO2 + 36ატფ + 42H2O
II + III
C6H12O6 + 6O2 + 38 ადფ + 38 H3PO4 → 6CO2 + 38ატფ + 44H2O

ელექტრომატრანსპორტირებელი ჯაჭვი
წყალბადის ატომები ერთვებიან ფერმენტული რეაქციების ჯაჭვში. ეს არის ელექტრომატრანსპორტირებელი
ჯაჭვი, რომელიც შედგება 5 ფერმენტული კომპლექსისგან. შედეგად, საბოლოოდ ხდება ატფ-ის სინთეზი და
იქ არსებული ჟანგბადის გამოყენებით მოლეკულური წყლის წარმოქმნა. რეაქციები მიმდინარეობს შემდეგი
თანმიმდევრობით:
1. წყალბადის ატომი ხვდება მიტოქონდრიის შიდა მემბრანაზე, კრისტებზე, სადაც იგი იხლიჩება
სუნთქვითი ჯაჭვის ფერმენტების მიერ. შედეგად წარმოიქმნება წყალბადის პროტონი და ელექტრონი.
2. წყალბადის პროტონები სუნთქვის ფერმენტების მიერ გადაიტანებიან შიდა მემბრანის გარეთა მხარეს.
პროტონებისთვის გარე მემბრანა არაა განვლადი, ამიტომაც ისინი გროვდებიან მემბრანათაშორის სივრცეში
და წარმოქმნიან პროტონულ გრადიენტს.
3. წყალბადისგან მოხლეჩილი ელექტრონები გადადიან კრისტების შიდა მხარეს, აქ ისინი
თანმიმდევრულად გადაინაცვლებენ სუნთქვითი კომპლექსების გავლით ელექტრონების სატრანსპორტო
ჯაჭვში და საბოლოოდ შეუერთდებიან ჟანგბადს. შედეგად წარმოიქმნება უარყოფითად დამუხტული
აქტიური ჟანგბადი.
4. მემბრანის ორივე მხარეს სხვადასხვა ნიშნით დამუხტული იონების დაგროვება იწვევს პოტენციალთა
სხვაობის წარმოქმნას. როდესაც ეს მაჩვენებელი მიაღწევს 200მვ, მოქმედებას იწყებს პროტონული არხი
(ფერმენტი ატფ-სინთაზა), რომელიც ჩაშენებულია კრისტების წარმომქმნელ მემბრანაში.
5. პროტონული არხის საშუალებით წყალბადის ატომები სწრაფად მიემართებიან კრისტების შიგნით, ამ
პროცესის დროს გამოთავისუფლებული ენერგიის დიდი ნაწილი (55%) გამოიყენება ატფ-ის სინთეზში (ადფ-
ის ფოსფორილირების გზით), ხოლო დანარჩენი (45%) იკარგება სითბოს სახით. მატრიქსში
გამოთავისუფლებული პროტონები ურთიერთქმედებენ აქტიურ ჟანგბადთან და წარმოქმნიან მოლეკულურ
წყალს (4H + O2 → 2H2O).
6. ამგვარად, ჟანგბადი, რომელიც ხვდება მიტოქონდრიებში სუნთქვის პროცესის დროს, აუცილებელია,
ერთი მხრივ წყალბადის პროტონების დაკავშირებისთვის და, მეორე მხრივ კი, ელექტრონების
სატრანსპორტო ჯაჭვის ფუნქციონირებისათვის. მისი არარსებობის შემთხვევაში მიტოქონდრიებში
უჯრედული სუნთქის მთლიანი პროცესი ჩერდება, ვინაიდან ფუნქციონირებას წყვეტს ელექტრონების
მატრანსპორტირებელი ჯაჭვი.
7. ჯამურად, ერთი მოლეკულა გლუკოზის უჟანგბადო და ჟანგბადიანი დაშლის შედეგად წარმოიქმნება 38
მოლეკულა ატფ-ი.

უჟანგბადო გარემოში მცხოვრები ანაერობული ორგანიზმები უჯრედული სუნთქვის მხოლოდ პირველი

ეტაპის - გლიკოლიზის დროს წარმოქმნილი ენერგიით კმაყოფილდებიან. არსებობენ ბაქტერიები, რომლებიც
გლიკოლიზის დროს წარმოქმნილ პიროყურძნის მჟავას ანაერობული სუნთქვისას რძემჟავად გარდაქმნიან.
საფუარა სოკოს უჯრედები პიროყურძნის მჟავას ორნახშირბადიან ეთილის სპირტად და ნახშირორჟანგად
გარდაქმნიან.

23
არსებობენ ანაერობული ორგანიზმები, რომლებიც არა თუ ვერ იყენებენ ჟანგბადს სუნთქვისთვის, არამედ
მათთვის ის სრულიად მიუღებელია. ჟანგბადიან არეში ისინი იღუპებიან. მათ ობლიგატური ანუ მკაცრი
ანაერობები ჰქვიათ. საფუარა სოკოები კი ფაკულტატური ანაერობები არიან. ფაკულტატურ ანაერობებს
არსებობა შეუძლიათ როგორც აერობულ, ისე ანაერობულ გარემოში. საფუარას უჯრედებში ჟანგბადიან არეში
გლუკოზა ნახშირორჟანგამდე და წყლამდე იშლება.
სპირტული დუღილის პროცესში გლუკოზიდან წარმოიქმნება პირუვატი (1), რომელიც ზოგჯერ
გარდაიქმნება ეთანოლად (2). ბაქტერიების მოქმედებით ეთანოლი გარდაიქმნება ძმარმჟავად (3). ატფ
მხოლოდ (1) ეტაპზე წარმოიქმნება.

ფოტოსინთეზისა და სუნთქვის შედარება:

ფოტოსინთეზი
1. მიმდინარეობს ქლოროპლასტებში;
2. პროდუქტებია: O2, გლუკოზა;
3. იხარჯება ენერგია;
4. პლასტიკური ცვლის რეაქციაა;
5. მიმდინარეობს მხოლოდ სინათლეზე.
სუნთქვა
1. მიმდინარეობს მიტოქონდრიებში;
2. წყალი, ნახშირორჟანგი;
3. ენერგია გამოიყოფა;
4. ენერგეტიკული ცვლის რეაქციაა;
5. მიმდინარეობს სინათლეშიც და
სიბნელეშიც

1.5 უჯრედის გაყოფა

• უჯრედული ციკლი: ინტერფაზა და მიტოზი

უჯრედის სიცოცხლის მთელ პერიოდს, ანუ პერიოდს უჯრედის გაყოფიდან შემდეგი გაყოფის ჩათვლით,
უჯრედის სასიცოცხლო ციკლი ეწოდება. უჯრედის სასიცოცხლო ციკლი მოიცავს ორ ფაზას (პერიოდს):
ინტერფაზას, რომელიც უფრო ხანგრძლივია და გაყოფას (მიტოზი, მეიოზი).
უჯრედის სიცოცხლის პერიოდს გაყოფიდან მომდევნო გაყოფამდე ინტერფაზა ეწოდება. ინტერფაზაში
უჯრედი ასრულებს მთელ მის სასიცოცხლო, ფიზიოლოგიურ, მეტაბოლურ პროცესებს. ინტერფაზაშივე
ემზადება უჯრედი გაყოფისთვის. ინტერფაზა დაყოფილია სამ ფაზად: G1; S და G2 ფაზები.
G1 - იგივე პრესინთეზური ფაზა. ამ ფაზაში მიმდინარეობს ყველა იმ ფერმენტისა და მოlეკულის სინთეზი,
რომლებიც საჭიროა S - სინთეზურ ფაზაში დნმ-ის რეპლიკაციისთვის. ანუ G1 ფაზა S ფაზის მოსამზადებელი
ეტაპია. უჯრედში ამ ფაზაში დიდი რაოდენობითაა რიბოსომები ცილის სინთეზისთვის. ამ ფაზაში უჯრედი
ზომაში მატულობს.
S - იგივე სინთეზური ფაზა. ამ ფაზაში ხდება დნმ-ის რეპლიკაცია/სინთეზი
G2 - იგივე პოსტსინთეზური ფაზა. ამ ფაზაში აქტიურად მიმდინარეობს მიტოქონდრიების,
ქლოროპლასტებისა და უჯრედის ცენტრის გაყოფით გაორმაგება. ამ ორგანოიდების გაყოფამდე, მათში
არსებული დნმ-ის მოლეკულაც გაორმაგდა. ამ ფაზაში აქტიურად მიმდინარეობს ცხიმების, ნახშირწყლების,
ცილებისა (ტუბულინი) და ატფ-ის სინთეზი.
მიტოზი - გაყოფის ფორმა, რომელიც დამახასიათებელია:
1. მრავალუჯრედიანი ორგანიზმების სომატური (არასასქესო) უჯრედებისთვის;
2. ერთუჯრედიანი ეუკარიოტებისთვის (ამება, ქალამანა, ქლამიდომონა, მწვანე ევგლენა და ა.შ.)
3. ზიგოტა მრავლდება მიტოზურად;
4. გამეტები მრავლდებიან მიტოზურად გამრავლების ფაზაში.

მიტოზი ოთხი თანმიმდევრული ფაზისგან შედგება:

პროფაზა (ყველაზე ხანგრძლივი)

1. ქრომოსომების სპირალიზაცია (ქრომოსომები მოკლდებიან და მსხვილდებიან);

2. ქრება ბირთვის გარსი და ბირთვაკი;

24
3. ციტოპლაზმაში ცენტრიოლები შორდებიან ერთმანეთს, მიდიან საპირისპირო პოლუსებისკენ და მათგან
გამომავალი მიკრომილაკები იწყებენ გაყოფის თითისტარას წარმოქმნას (კუმშვადი ცილა - ტუბულინი);
4. პროფაზის ბოლოს ქრომოსომები უწესრიგოდ არიან განლაგებული ციტოპლაზმაში.

მეტაფაზა

1. ქრომოსომები ლაგდებიან ეკვატორულ სიბრტყეში ერთ მწკრივად;

2. მთავრდება გაყოფის თითისტარას წარმოქმნა;
3. საპირისპირო პოლუსებიდან წამოსული გაყოფის თითისტარას ძაფები ემაგრებიან ქრომატიდებს
ცენტრომერებთან. წარმოქმნიან ე.წ. მეტაფაზურ ფირფიტას.

ანაფაზა

1. თითისტარას ძაფების დამოკლების შედეგად ერთმანეთს შორდებიან და საპირისპირო პოლუსებისკენ

ზუსტად ერთნაირი რაოდენობით ქრომატიდები მიემართებიან. ამ დროს მიკრომილაკები მოკლდებიან,
თუმცა ის მიკრომილაკები, რომლებიც ქრომოსომებთან არ არიან დაკავშირებული, გრძელდებიან, რასაც
უჯრედის ფორმის შეცვლა მოჰყვება - ისიც გრძელდება.

ტელოფაზა

1. ქრომოსომების დესპირალიზაცია, უბრუნდებიან ძველ, გრძელი ძაფების ფორმას, რომლებიც ერთმანეთშია

გადახლართული;
2. შვილეულ ბირთვებში ხელახლა წარმოიქმნება ბირთვის გარსი, ყალიბდება ბირთვაკი და მთლიანად
აღდგება ინტერფაზული ბირთვისათვის დამახასიათებელი აგებულება. ტელოფაზის ამ პროცესს
კარიოკინეზს ანუ ბირთვების განცალკევებასაც უწოდებენ;
3. ქრება გაყოფის თითისტარა;
4. აქტინის მონაწილეობით ციტოპლაზმა უჯრედის შუა ნაწილში ვიწროვდება და ორად იყოფა. საბოლოოდ
ყალიბდება ორი ერთნაირი ახალი უჯრედი.

ციტოკინეზი განსხვავებულად მიმდინარეობს ცხოველურ და მცენარეულ უჯრედებში. ციტოპლაზმის

გაყოფის დროს ცხოველურ უჯრედში ციტოპლაზმა გარედან ცენტრისაკენ შეიზნიქება, ხოლო მცენარეულ
უჯრედში - ცენტრიდან უჯრედის პერიფერიისაკენ. მცენარეული უჯრედის თითისტარას აპარატში
ცენტრიოლები არაა წარმოდგენილი. თითისტარას ძაფები კი ბირთვის გარსისაგან წარმოიქმნება.
ციტოკინეზი იწყება უჯრედის ცენტრში მემბრანული ვეზიკულების დაგროვებით, რომლებიც შეიცავენ
უჯრედის კედლის შენებისთვის საჭირო ნაერთებს. ვეზიკულების შერწყმის შედეგად ჯერ ყალიბდება
მემბრანული ფირფიტა ანუ ტიხარი, რომელიც შემდგომ ეტაპზე უჯრედის კედლის წარმოქმნას
უზრუნველყოფს შვილეულ უჯრედებში.

მიტოზი ცოცხალ ორგანიზმებში მნიშვნელოვან ბიოლოგიურ როლს ასრულებს:

1. მიტოზის შედეგად მიიღება ორი უჯრედი, რომელთაც ქრომოსომების იგივე კომპლექტი აქვთ, რაც
დედისეულ უჯრედს ჰქონდა. ამის მიზეზი არის ინტერფაზაში დნმ-ის რეპლიკაცია. მისი გაორმაგებით
ორმაგდება მემკვიდრეობითი ინფორმაციაც, რომელიც მიტოზის შედეგად თანაბრად ნაწილდება შვილეულ
უჯრედებს შორის.
2. მიტოზის შედეგად ორგანიზმში უჯრედების რიცხვი იზრდება, ამიტომ მიტოზი მრავალუჯრედიანი
ორგანიზმების ზრდა-განვითარების საფუძველია.
3. მრავალუჯრედიან ორგანიზმებში მიტოზის შედეგად ხდება რეგენერაცია, როგორც ფიზიოლოგიური, ისე
რეპარაციული. ფიზიოლოგიური რეგენერაციის მაგალითია სისხლის და კანის უჯრედების ცვლა-განახლება.
რეპარაციული რეგენერაციის დროს კი ხდება სხეულის დაზიანებული და დაკარგული ნაწილების აღდგენა.
4. მიტოზური გაყოფა არის უსქესო გამრავლების საფუძველი. ამიტომ უსქესო გამრავლებით მიღებული
შთამომავლობა არის მშობლიური ინდივიდის იდენტური.

25
2.1 ორგანიზმთა გამრავლება და ინდივიდუალური განვითარება

• უსქესო გამრავლება

უსქესო გამრავლება გამრავლების ის ფორმაა, რომელშიც სასქესო უჯრედები არ მონაწილეობს და მხოლოდ

ერთი მშობელი ინდივიდიდან წარმოიქმნება და ყალიბდება ახალი ორგანიზმი. უსქესო გამრავლება
მშობელსა და შთამომავალს შორის ზუსტ მსგავსებას განაპირობებს და ამიტომ გამრავლების ამ ფორმას
კლონირებასაც უწოდებენ. უსქესო გამრავლება ამ ყველაფრის გამო ვერ იქნება ორგანიზმთა
მრავალფეროვნების საფუძველი.
უსქესო გამრავლება დამახასიათებელია როგორც ცხოველური, ისე მცენარეული უჯრედებისთვის,
ერთუჯრედიანებისა და მრავალუჯრედიანებისთვის.
უსქესო გამრავლების ყველაზე მარტივი ფორმაა უჯრედის გაყოფით გამრავლება. ერთუჯრედიანი
ბირთვიანი ამება მიტოზურად იყოფა, ხოლო პროკარიოტი ბაქტერია - უსქესო გამრავლებით, უჯრედის
გაყოფით, ამიტოზით. გამრავლების წინ ბაქტერიის დნმ-ის ერთადერი მოლეკულა - მისი ე.წ. ქრომოსომა
ორმაგდება. დნმ-ის გაორმაგების პარალელურად, დნმ-ის ორ მოლეკულას შორის ჩნდება მემბრანისა და
უჯრედის კედლისგან წარმოქმნილი ტიხარი. ის ბაქტერიის უჯრედს ორ ნაწილად ჰყოფს - წარმოიქმნება ორი
შვილეული, აბსოლუტურად ერთნაირი ბაქტერია. ზოგადად, ეუკარიოტი ერთუჯრედიანები მიტოზით
მრავლდებიან, ხოლო პროკარიოტი ერთუჯრედიანები ამიტოზით.
ერთი უჯრედის მრავალჯერადი მიტოზური გაყოფით - შიზოგონიით მრავლდება ზოგიერთი პროტისტი,
მაგალითად, მალარიის პლაზმოდიუმი.
მრავალი მცენარე სპორით მრავლდება. სპორა დედისეული ორგანიზმის ერთი სპეციალიზებული უჯრედია.
სპორა გარედან დაფარულია მკვრივი გარსით, რომელიც იცავს მას ტენის დაკარგვისგან, მაღალი ან დაბალი
ტემპერატურისა და სხვადასხვა ქიმიური ზემოქმედებისგან. სპორა მოხვდება რა ხელსაყრელ პირობებში,
გარსს იხსნის, მრავალჯერ იყოფა მიტოზურად და ახალ ორგანიზმად ყალიბდება. სპორებით გამრავლება
დამახასიათებელია სოკოებისათვის, გარდა საფუარი სოკოებისა, ხავსებისა და გვიმრებისთვის. გვიმრები
სპორებს ფოთლებზე, სპორანგიუმებში ივითარებენ.
ვეგეტატიური გამრავლება დამახასიათებელია მცენარეებისთვის. უსქესო გამრავლების ეს ფორმა
ვეგეტატიური ორგანოებით სრულდება. მცენარეებში ეს ორგანოებია: ფესვი, ღერო, ფოთოლი და მათი
სახეცვლილებები. ხშირად მცენარე ვეგეტატიური გამრავლებისთვის სპეციალურად სახეშეცვლილ
ყლორტებს - გორგლს, ბოლქვს, ფესურას წარმოქმნის, რომელშიც დამარაგებული აქვს საკვები ნივთიერებები.
ამ ნივთიერებებს მცენარე კვირტებიდან ახალი მცენარის განვითარებას ახმარს. ბოლქვებით მრავლდება
ნარცისი, ტიტა, წიწიბურა, ხახვი. გორგლზე განვითარებული კვირტები გორგლის მდიდარ მარაგს
აღმოცენებისთვის იყენებს, ასე მრავლდება კარტოფილი. მარწყვი მხოხავი ყლორტებით - პწკალებით
მრავლდება. ზოგიერთი მცენარე ფესვებზე ყლორტებს - ფესვის ამონაყარს ივითარებს. ფესვის ამონაყრით
მრავლდება ალუბალი, იასამანი, ჟოლო.
დაკვირტვით მრავლდებიან ჰიდრა, მარჯნის პოლიპები, მედუზები, საფუარი სოკოები. მათი უმეტესობა
მრავალუჯრედიანი ორგანიზმები, ნაწლავღრუიანები არიან. ერთუჯრედიანი საფუარი სოკოები კი წყლიან
გარემოში მოხვედრისას გამრავლებას იწყებენ. მარჯნის პოლიპებზე გამოზრდილი ახალი კვირტი მშობლის
ორგანიზმზე რჩება.
ზოგიერთი ცხოველი სხეულის რამდენიმე ნაწილად - ფრაგმენტად გაყოფის გზით მრავლდება. უსქესო
გამრავლების ამ ფორმის საფუძველია რეგენერაცია - სხეულის ნაწილისგან მთლიანი ორგანიზმის
განვითარება, ან სხეულის დაკარგული ნაწილის აღდგენა. ასე მრავლდებიან ზღვის ვარსკვლავა, პლანარია და
ჭიაყელა.
უსქესო გამრავლებისას სწრაფად ხდება სახეობის ინდივიდთა რიცხვის ზრდა. უსქესო გამრავლება
შესაძლებელს ხდის, სახეობამ თაობების მანძილზე შეინარჩუნოს მისთვის დამახასიათებელი ნიშან-
თვისებები.

26
პართენოგენეზი

პართენოგენეზი სქესობრივი გამრავლების ფორმაა. გაუნაყოფიერებელი კვერცხუჯრედიდან ორგანიზმის

განვითარებას პართენოგენეზური, ანუ ქალწულებრივი გამრავლება ეწოდება. გამრავლების ეს ფორმა
სქესობრივ გამრავლებას მიეკუთვნება, რადგან ორგანიზმი გამეტიდან ვითარდება. სრულყოფილი
სქესობრივი გამრავლებისას ორი სხვადასხვა სქესის გამეტა ერწყმის ერთმანეთს და მათი ბირთვების
გაერთიანებით იწყება ახალი ორგანიზმის ჩამოყალიბება, პართენოგენეზურ გამრავლებაში კი ორი გამეტა არ
იღებს მონაწილეობას. პართენოგენეზი აღმოჩენილია როგორც მცენარეულ, ასევე ცხოველურ ორგანიზმებში.
გამრავლების ეს ფორმა უხერხემლო ცხოველების ბევრ სახეობას ახასიათებს. პართენოგენეზით მრავლდება,
მაგალითად, ბუგრების, დაფნიების, ჭიანჭველების, ფუტკრების, ლოკოკინების, ბრტყელი ჭიების ზოგიერთი
სახეობა. იშვიათია პართენოგენეზი ხერხემლიან ცხოველებში, თუმცა ცნობილია თევზებისა და
ქვეწარმავლების გარკვეული სახეობები, რომლებიც ამ ფორმით მრავლდებიან.
დედა ფუტკარი დებს სამი ტიპის კვერცხს: ორი განაყოფიერებული და ერთი გაუნაყოფიერებელი.
ფუტკრების ოჯახში არსებობს მდედრი, მამრი და მუშა ფუტკრები. მუშა ფუტკრები იგივე მდედრი
ფუტკრებია, რომლებიც გამრავლებაში არ იღებენ მონაწილეობას. განაყოფიერებული კვერცხებიდან
ვითარდებიან მდედრები და მუშა ფუტკრები, გაუნაყოფიერებელი კვერცხებიდან ვითარდებიან მამრი
ფუტკრები.
ცხოველებთან შედარებით, გაცილებით ხშირია პართენოგენეზი მცენარეებში. ამ ფორმით მრავლდება
ვარდების, ციტრუსების, მარცვლოვნების სხვადასხვა სახეობა და ბაბუაწვერაც.
ჰაპლოიდური პართენოგენეზისას კვერცხუჯრედი, ჩვეულებრივ, გადის ორივე მეიოზურ გაყოფას (აქვს
ჰაპლოიდური ქრომოსომული კომპლექტი) და ჩანასახი ჰაპლოიდური კვერცხუჯრედიდან
სპერმატოზოიდის შერწყმის გარეშე ვითარდება. ასეთი გაუნაყოფიერებელი ჰაპლოიდური
კვერცხუჯრედიდან ვითარდება, მაგალითად, ორქიდეა, კარტოფილი, თამბაქო.
დიპლოიდური პართენოგენეზისას კვერცხუჯრედი მეიოზურად არ იყოფა (დიპლოიდური ქრომოსომული
კომპლექტი აქვს). ასე მრავლდებიან დაფნიები.
ობლიგატურ პართენოგენეზს ისეთ პართენოგენეზს უწოდებენ, რომელიც მოცემული სახეობის გამრავლების
ერთადერთი ფორმაა. ასე მრავლდება მწერების ზოგიერთი სახეობა.
ფაკულტატური პართენოგენეზის დროს სახეობა ძირითადად სქესობრივად, განაყოფიერებული
კვერცხუჯრედიდან მრავლდება და პართენოგენეზს მხოლოდ ძალიან იშვიათად მიმართავს. მისთვის
პართენოგენეზი გამრავლების სათადარიგო ფორმაა.
გინოგენეზი პართენოგენეზის ერთ-ერთი თავისებური ფორმაა. ამ დროს კვერცხუჯრედს ჩანასახის
წარმოსაქმნელად სპერმატოზოიდი მაინც სჭირდება, მაგრამ არა გასანაყოფიერებლად, არამედ მხოლოდ
სტიმულირებისთვის. გინოგენეზისას სპერმატოზოიდი კვერცხუჯრედში იჭრება, მაგრამ ის უკვალოდ ისე
გაიწოვება ციტოპლაზმაში, რომ მისი ბირთვი კვერცხუჯრედის ბირთვს არ ერწყმის. გინოგენეზის შედეგად
მხოლოდ მდედრი ინდივიდები ჩნდებიან, ამიტომ პართენოგენეზის ამ ფორმას მდედრობით
პართენოგენეზსაც უწოდებენ. ასე მრავლდება ტროპიკული პატარა თევზი - მოლინეზია.
ანდროგენეზისას კვერცხუჯრედში ერთდროულად ორი სპერმატოზოიდი აღწევს. მათი ბირთვები ერწყმიან
და დასაბამს აძლევენ ჩანასახის განვითარებას. კვერცხუჯრედის ბირთვი კი ჩანასახის წარმოქმნაში არ
მონაწილეობს, ის ნადგურდება. ანდროგენეზის დროს მხოლოდ მამრები ვითარდებიან. ანდროგენეზით
მრავლდება საჰარის კიპარისი

27
2.2 სქესობრივი გამრავლება

• გამეტოგენეზი

სქესობრივ გამრავლებაში, უსქესო გამრავლებისგან განსხვავებით, ორი ინდივიდი - მდედრობითი და

მამრობითი მონაწილეობს. ამ დროს ყოველი მომდევნო თაობა ორი სპეციალიზებული უჯრედის - გამეტების
შერწყმით წარმოიქმნება. გამეტების ჩამოყალიბება მდედრისა და მამრის სასქესო ორგანოებში მიმდინარეობს.
განაყოფიერების დროს ხდება მშობლების გენეტიკური ინფორმაციის გაერთიანება, რისი წყალობითაც
შთამომავლებში გენეტიკური მრავალფეროვნება იზრდება.

თუ სახეობის შიგნით არსებობენ მდედრი და მამრი ინდივიდები, სახეობას ცალსქესიანს უწოდებენ.

არსებობს ორსქესიანი - ჰერმაფროდიტული სახეობები, რომელთა ინდივიდები ორივე სქესის გამეტებს
წარმოქმნიან, მაგალითად, ნაწლავღრუიანები, ბრტყელი და რგოლოვანი ჭიები, ზოგიერთი მოლუსკიც
ჰერმაფროდიტია. ჰერმაფროდიტებს ის უპირატესობა აქვთ, რომ მათ თვითგანაყოფიერება შეუძლიათ. ეს
მნიშვნელოვანია, მაგალითად, პარაზიტული ჭიების - სოლიტერებისთვის. როგორც წესი, მასპინძლის
ნაწლავში ერთი სოლიტერი ბინადრობს, ალბათობა იმისა რომ ის სქესობრივ პარტნიორს შეხვდება,
მინიმალურია. ასე რომ, ჰერმაფროდიტობის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი საპირისპირო სქესთან შეხვედრის
ძალიან დაბალი ალბათობაა. მაგრამ თუ გამოჩნდა ასეთი შესაძლებლობა, ჰერმაფროდიტი ჯვარედინ
განაყოფიერებას მიმართავს, ე.ი. სხვადასხვა ინდივიდის გამეტები ერწყმიან ერთმანეთს.

ცხოველებში მამრობითი გამეტები - სპერმატოზოიდები სათესლეებში წარმოიქმნება, ხოლო მდედრობითი

გამეტები - კვერცხუჯრედები - საკვერცხეებში.

კვერცხუჯრედები ოვალური ან სფერული ფორმის, შედარებით დიდი ზომის, საკვები ნივთიერებების

მარაგის შემცველი უჯრედებია. ძუძუმწოვრების კვერცხუჯრედები, თევზის კვერცხუჯრედთან შედარებით,
პატარაა. თევზის კვერცხუჯრედი - ქვირითის მარცვალი ბევრ სამარაგო ნივთიერებას შეიცავს. გაცილებით
დიდია ფირნველების კვერცხუჯრედი. მაგალითად ქათმის კვერცხუჯრედის დიამეტრი საკვები
ნივთიერებით - ყვითრით, დაახლოებით 3 სმ-ია, ხოლო ზვიგენების ერთ-ერთი სახეობის - 23 სმ. ყვითრიდან
ვითარდება ჩანასახიც. კვერცხუჯრედს მოძრაობის უნარი არ გააჩნია.

სპერმატოზოიდი ძალიან პატარა და მოძრავია. ძუძუმწოვრების სპერმატოზოიდს აქვს თავი, ყელი, კუდი და
შოლტი. თავის ნაწილს თითქმის მთლიანად ქრომოსომების შემცველი ბირთვი ავსებს. ციტოპლაზმა
უჯრედში ძალიან ცოტაა. თავის წინა ნაწილში მემბრანით შემოსაზღვრული, ჰიდროლიზური ფერმენტების
შემცველი აკროსომაა, რომელიც საშვილოსნოს მილებში დაბრკოლებებსა და კვერცხუჯრედის მემბრანას
შლის. კუდის საშუალებით სპერმატოზოიდი გადაადგილდება და ასე ახერხებს იგი, კვერცხუჯრედამდე
მიაღწიოს.

სასქესო უჯრედების წარმოქმნის, განვითარებისა და მომწიფების პროცესს გამეტოგენეზი ეწოდება.

ოვოგენეზი კვერცხუჯრედის წარმოქმნის პროცესია, ხოლო სპერმატოგენეზი - სპერმატოზოიდის.

გამეტოგენეზის ძირითადი ფაზებია: გამრავლების ფაზა, ზრდის ფაზა, მომწიფების ფაზა და ბოლოს
ფორმირების ფაზა. გამრავლების ფაზაში ერთი საწყისი უჯრედიდან უამრავი ახალი უჯრედი წარმოიქმნა. ამ
ფაზაში გამეტები მიტოზურად იყოფიან. გამრავლების სტადიაში მყოფ უჯრედებს პირველადი სასქესო
უჯრედები ეწოდებათ. ეს გამეტები შეიცავს 46 ქრომოსომას, 2n ანუ დიპლოიდურ ქრომოსომულ კომპლექტს.
რამდენიმე ასეული მსგავსი უჯრედის ჩამოყალიბების შემდეგ, უჯრედები უკვე გადადიან ზრდის სტადიაში.
გამეტები ამ სტადიაში მხოლოდ ზომაში იზრდებიან, ეს ფაზა რამდენიმე წელი გრძელდება. ზრდის
სტადიაში ისევ 2n ანუ დიპლოიდური ქრომოსომული კომპლექტია. ზრდის სტადიაში მყოფ სპერმატოზოიდს
პირველი რიგის სპერმატოციტი ეწოდება, ხოლო ზრდის სტადიაში მყოფ კვერცხუჯრედს - პირველი რიგის
ოვოციტი. ზრდის სტადიის ინტერფაზაში, სინთეზურ ფაზაში დნმ-ის რეპლიკაცია ხდება და ყალიბდება 2-
ქრომატიდიანი და 2-დნმ-იანი ქრომოსომები, ამიტომ გამეტები ზრდის ფაზის შემდეგ, პირველ მეიოზურ
გაყოფას მომწიფების ფაზაში იწყებენ ისე, როგორც მიტოზს, ანუ 2n4c ქრომოსომული კომპლექტით. პირველი
მეიოზური გაყოფის შემდეგ სპერმატოზოიდების შემთხვევაში ორივე ახალი უჯრედი ერთნაირია,

28
კვერცხუჯრედების შემთხვევაშიც პირველი მეიოზური გაყოფის შემდეგ წარმოიქმნა ორი ახალი უჯრედი,
ერთი ნორმალური და მეორე პატარა, პატარა კვერცხუჯრედს პირველი რიგის მიმართულებითი სხეულაკი
ეწოდება. იგი მეორე კვერცხუჯრედისგან მხოლოდ ციტოპლაზმის ზომით განსხვავდება. პირველი
მეიოზური გაყოფის შემდეგ გამეტებს უყალიბდებათ n2c ქრომოსომული კომპლექტი. პირველ მეიოზს
მოსდევს ძალიან მოკლე ინტერფაზა, რომელიც უჯრედებში არანაირ ცვლილებას არ იძლევა და გამეტები
იწყებენ მეორე მეიოზურ გაყოფას, თითოეული უჯრედი იყოფა ორად და ორ ახალ უჯრედს იძლევა და სულ
ოთხი ახალი უჯრედი ყალიბდება. წარმოიქმნა, ფორმირება მოხდა ოთხი ახალი, ერთმანეთის მსგავსი,
ნორმალური სპერმატოზოიდის. ოვოგენეზის შემთხვევაში მეორე მეიოზური გაყოფის შემდეგ ერთმა
ნორმალურმა უჯრედმა წარმოქმნა ერთი ნორმალური და ერთი მცირე ზომის უჯრედი, ხოლო პირველი
რიგის მიმართულებითმა სხეულაკმა გაყოფის შედეგად ორი ასევე მცირე ზომის მეორე რიგის
მიმართულებითი სხეულაკი წარმოქმნა. საერთო ჯამში წარმოიქმნა სამი მეორე რიგის მიმართულებითი
სხეულაკი, რომლებიც ხშირ შემთხვევაში მალევე იღუპება და განაყოფიერებაში ვერ ერთვება, ე.ი.
ოვოგენეზის შედეგად მხოლოდ ერთი კვერცხუჯრედი ჩამოყალიბდა. ფორმირებული სპერმატოზოიდიცა და
კვერცხუჯრედიც ჰაპლოიდური, n ქრომოსომული კომპლექტისაა და მათი ბირთვების გაერთიანების,
შერწყმის შედეგად ისევ 2n, დიპლოიდური ქრომოსომული კომპლექტი ყალიბდება. პირველად სასქესო
უჯრედებში არის 46 ქრომოსომა და 46 დნმ. პირველი რიგის სპერმატოცოიტსა და პირველი რიგის ოვოციტს
უკვე სინთეზური ფაზის შემდეგ უყალიბდება 46-ქრომოსომიანი, 92-დნმ-იანი და 92-ქრომატიდიანი და ამ
ქრომოსომული კომპლექტით ერთვება უჯრედი პირველ მეიოზურ გაყოფაში. პირველი ტელოფაზის შემდეგ
უკვე ყველაფერი განახევრებულია, ანუ 23 ქრომოსომა, 46 დნმ და 46 ქრომატიდი, ე.ი. ჰაპლოიდური
ქრომოსომული კომპლექტი. ქრომოსომების განახევრების მიუხედავად, შენარჩუნდა 2-დნმ-იანი და 2-
ქრომატიდიანი კომპლექტი და ასე იწყებს უჯრედი მეორე მეიოზს და ამთავრებს 23 ქრომოსომით, 23 დნმ-
ითა და 23 ქრომატიდით, რაც საბოლოოდ ოთხივე ფორმირებულ სპერმატოზოიდსა და ერთ სრულყოფილ
კვერცხუჯრედშია. მსგავსი ქრომოსომული კომპლექტია მეორე რიგის მიმართულებით სხეულაკებშიც.

მეიოზი I

მეიოზური გაყოფის დანიშნულება გამეტებში ქრომოსომათა რიცხვის განახევრებაა, რათა მათი შერწყმისას
კვლავ აღდგეს სახეობისთვის დამახასიათებელი ქრომოსომული კომპლექტი და წარმოიქმნას
განაყოფიერების უნარიანი უჯრედები.

პირველი მეიოზის წინ მიმდინარე ინტერფაზა მსგავსია მიტოზის წინა ინტერფაზისა.

პროფაზა I

1. ქრომოსომების სპირალიზაცია (ქრომოსომები მოკლდებიან და მსხვილდებიან);

2. ქრება ბირთვის გარსი და ბირთვაკი;
3. ციტოპლაზმაში ცენტრიოლები შორდებიან ერთმანეთს, მიდიან საპირისპირო პოლუსებისკენ და მათგან
გამომავალი მიკრომილაკები იწყებენ გაყოფის თითისტარას წარმოქმნას (კუმშვადი ცილა - ტუბულინი);
4. პროფაზის ბოლოს ქრომოსომები უწესრიგოდ არიან განლაგებული ციტოპლაზმაში;
5. კონიუგაცია (ჰომოლოგიური ქრომოსომების დროებითი ჩაგრეხვა მთელ სიგრეზე - ყოველთვის
მიმდინარეობს) და კროსინგოვერი (ჰომოლოგიურ ქრომოსომებს შორის გენების გაცვლა - შეიძლება მოხდეს,
შეიძლება არა(კროსინგოვერიც კომბინაციური ცვალებადობისა და განსხვავებული გამეტების წარმოქმნის
ერთ-ერთი მიზეზია)).

მეტაფაზა I

1. მთავრდება გაყოფის თითისტარას წარმოქმნა;

2. ჰომოლოგიური ქრომოსომები ლაგდებიან ერთმანეთის მოპირდაპირედ;
3. საპირისპირო პოლუსებიდან წამოსული თითისტარას ძაფები ცენტრომერებთან ემაგრებიან ქრომოსომებს.

ანაფაზა I

1. თითისტარას ძაფების დამოკლების შედეგად ერთმანეთს შორდებიან და საპირისპირო პოლუსებისკენ

ზუსტად ერთნაირი რაოდენობით ქრომოსომები მიემართებიან.

29
ტელოფაზა I

1. ქრომოსომების დესპირალიზაცია, უბრუნდებიან ძველ, გრძელი ძაფების ფორმას, რომლებიც ერთმანეთშია

გადახლართული;
2. შვილეულ ბირთვებში ხელახლა წარმოიქმნება ბირთვის გარსი, ყალიბდება ბირთვაკი და მთლიანად
აღდგება ინტერფაზული ბირთვისათვის დამახასიათებელი აგებულება. ტელოფაზის ამ პროცესს
კარიოკინეზს ანუ ბირთვების განცალკევებასაც უწოდებენ;
3. ქრება გაყოფის თითისტარა;
4. აქტინის მონაწილეობით ციტოპლაზმა უჯრედის შუა ნაწილში ვიწროვდება და ორად იყოფა. საბოლოოდ
ყალიბდება ორი ერთნაირი ახალი უჯრედი.

მეიოზი II

პროფაზა II

1. ქრომოსომების სპირალიზაცია (ქრომოსომები მოკლდებიან და მსხვილდებიან);

2. ქრება ბირთვის გარსი და ბირთვაკი;
3. ციტოპლაზმაში ცენტრიოლები შორდებიან ერთმანეთს, მიდიან საპირისპირო პოლუსებისკენ და მათგან
გამომავალი მიკრომილაკები იწყებენ გაყოფის თითისტარას წარმოქმნას (კუმშვადი ცილა - ტუბულინი);
4. პროფაზის ბოლოს ქრომოსომები უწესრიგოდ არიან განლაგებული ციტოპლაზმაში.

მეტაფაზა II

1. ქრომოსომები ლაგდებიან ეკვატორულ სიბრტყეში ერთ მწკრივად;

2. მთავრდება გაყოფის თითისტარას წარმოქმნა;
3. საპირისპირო პოლუსებიდან წამოსული გაყოფის თითისტარას ძაფები ემაგრებიან ქრომატიდებს
ცენტრომერებთან.

ანაფაზა II

1. თითისტარას ძაფების დამოკლების შედეგად ერთმანეთს შორდებიან და საპირისპირო პოლუსებისკენ

ზუსტად ერთნაირი რაოდენობით ქრომატიდები მიემართებიან. ამ დროს მიკრომილაკები მოკლდებიან,
თუმცა ის მიკრომილაკები, რომლებიც ქრომოსომებთან არ არიან დაკავშირებული, გრძელდებიან, რასაც
უჯრედის ფორმის შეცვლა მოჰყვება - ისიც გრძელდება.

ტელოფაზა II

1. ქრომოსომების დესპირალიზაცია, უბრუნდებიან ძველ, გრძელი ძაფების ფორმას, რომლებიც ერთმანეთშია

გადახლართული;
2. შვილეულ ბირთვებში ხელახლა წარმოიქმნება ბირთვის გარსი, ყალიბდება ბირთვაკი და მთლიანად
აღდგება ინტერფაზული ბირთვისათვის დამახასიათებელი აგებულება.
3. ქრება გაყოფის თითისტარა;
4. აქტინის მონაწილეობით ციტოპლაზმა უჯრედის შუა ნაწილში ვიწროვდება და ორად იყოფა. საბოლოოდ
ყალიბდება ორი ერთნაირი ახალი უჯრედი.

• განაყოფიერება ცხოველებსა და ყვავილოვან მცენარეებში

განაყოფიერება გამეტების შერწყმის პროცესია. განაყოფიერების შედეგად კვერცხუჯრედისა და

სპერმატოზოიდის ქრომოსომები ერთ ბირთვში აღმოჩნდებიან. წარმოიქმნება ზიგოტა - ახალი ორგანიზმის
პირველი უჯრედი.

30
გარეგანი განაყოფიერება მდედრის ორგანიზმის გარეთ, როგორც წესი, წყალში ხდება. თევზები, ამფიბიები,
მოლუსკების უმრავლესობა, ზოგიერთი ჭია გამეტებს წყალში გამოყოფენ და განაყოფიერება იქვე ხდება.
მდედრები დებენ გაუნაყოფიერებელ კვერცხებს, მამრები გარემოში გამოყოფენ სპერმატოზოიდების შემცველ
სითხეს და განაყოფიერება გარემოში ხდება.
შინაგანი განაყოფიერება პრაქტიკულად ხმელეთის ყველა და წყალში მცხოვრებ ზოგიერთ ორგანიზმს
ახასიათებს. სპერმატოზოიდისა და კვერცხუჯრედის შერწყმის ადგილი მდედრის სასქესო გზებია.
დამახასიათებელია ქვეწარმავლებისთვის, ფრინველებისა და ძუძუმწოვრებისთვის.
სპერმატოზოიდისა და კვერცხუჯრედის კონტაქტს განაპირობებს კვერცხუჯრედის მიერ გამოყოფილი
ქიმიური ნივთიერებები. ეს ნივთიერებები ააქტიიურებენ სპერმატოზოიდებს და ამავე ნივთიერებებით
„ამოიცნობენ“ ისინი კვერცხუჯრედებს. ძუძუმწოვრებში განაყოფიერება მდედრის კვერცხსავალებში ხდება.
საშვილოსნოსკენ მიმავალი, ჯერ კიდევ ჩამოუყალიბებელი კვერცხუჯრედი იქ ხვდება სპერმატოზოიდს.
როდესაც სპერმატოზოიდი კვერცხუჯრედს უახლოვდება, მისი გარეთა მემბრანა და აკროსომის მემბრანა
ირღვევა. აკროსომის ფერმენტები შლიან კვერცხუჯრედის გარემომცველ უჯრედებს. ამის შემდეგ
სპერმატოზოიდი კვერცხუჯრედის მემბრანას უკავშირდება. აკროსომის ფერმენტები ახლა კვერცხუჯრედის
მემბრანას შლიან და სპერმატოზოიდი მასში იჭრება. კვერცხუჯრედი იკეთებს სქელ გარსს, რომელიც
შეუღწეველია სხვა სპერმატოზოიდისთვის. შედის რა სპერმატოზოიდი კვერცხუჯრედის ციტოპლაზმაში,
იგი იქ ცოტა ხნით ჩერდება, კვერცხუჯრედს ამ დროს არ აქვს დამთავრებული მეიოზი. სპერმატოზოიდის
ციტოპლაზმაში მოხვედრა კი ასტიმულირებს და აიძულებს კვერცხუჯრედს, დაამთავროს მეიოზი და
ჩამოყალიბდეს ჰაპლოიდური ქრომოსომული კომპლექტის მქონე უჯრედად. ამის შემდეგ ციტოპლაზმაში
მოხვედრილი სპერმატოზოიდის მხოლოდ ბირთვი თავისი ქრომოსომული კომპლექტით ერწყმის
კვერცხუჯრედის ბირთვს და ხდება განაყოფიერება. სხვა ყველა დანარჩენი ორგანოიდი სპერმატოზოიდისა
იშლება კვერცხუჯრედის ციტოპლაზმაში. ზიგოტაში სპერმატოზოიდის არის მხოლოდ ქრომოსომები და იქ
განლაგებული გენები. სხვა ყველა ორგანოიდი ზიგოტაში არის კვერცხუჯრედის. ზიგოტაში აღდგება
სომატური უჯრედისთვის დამახასიათებელი ქრომოსომათა დიპლოიდური ნაკრები. ზიგოტა იწყებს
მიტოზურად გაყოფას და დასაბამს აძლევს სხეულის ყველა ქსოვილსა და ორგანოს.

ყვავილოვან მცენარეთა განაყოფიერება

ყვავილი მცენარის გენერაციული და სქესობრივი გამრავლების ორგანოა. მცენარეების ყვავილების

ძირითადი აგებულება მსგავსია: გვირგვინის ფურცლები, ყუნწი, ყვავილსაჯდომი, ჯამი, ჯამის ფოთლები. ეს
ყოველივე ყვავილის დამხმარე ორგანოებია. ყვავილის ძირითადი და მნიშვნელოვანი ორგანოები
გენერაციული ორგანოები: ბუტკო და მტვრიანებია. ბუტკო მდედრობითი, ხოლო მტვრიანა მამრობითი
ორგანოა. ბუტკო შედგება დინგისგან, სვეტისა და ნასკვისგან. მტვრიანები შედგება სამტვრე ძაფებისგან და
სამტვრე პარკებისგან. ბუტკოს ნასკვშია მოთავსებული თესლკვირტი, სადაც მდედრობითი გამეტები -
კვერცხუჯრედები ვითარდება, სწორედ ამიტომაა ბუტკო მდედრობითი ორგანო. სამტვრეებში წარმოქმნილი
მტვრის მარცვლებიდან ვითარდება მამრობითი გამეტები სპერმიები - უშოლტო უჯრედები.
ყვავილებში ძირითადად ერთადაა ბუტკო და მტვრიანა და მათ ორსქესიანი ყვავილები ეწოდებათ, თუმცა
არსებობს მარტო ბუტკოიანი და მარტო მტვრიანიანი ყვავილებიც. ყვავილები, რომელთაც მხოლოდ ბუტკო
აქვთ მდედრობითი ყვავილებია, ხოლო მარტო მტვრიანიანები - მამრობითი. ყვავილის დანიშნულება
თესლისა და ნაყოფის განვითარებაა, რომლებიც სწორედ ბუტკოში არსებული ნასკვიდან ვითარდება.
განაყოფიერება უნდა დაიწყოს დამტვერვით, ანუ ყვავილის ბუტკოს დინგზე უნდა მოხვდეს მტვრის
მარცვალი, იქნება ეს მწერების, ქარის თუ თვითდამტვერვის საშუალებით. დამტვერვის შედეგად ყვავილის
დინგზე აღმოჩნდება რა მტვრის მარცვალი, იგი დაიწყებს იქ გაღვივებას. მომწიფებული მტვრის მარცვალი
სამი უჯრედისგან შედგება. მათ შორის, ორი სპერმიაა (გენერაციული უჯრედები მტვრის უჯრედში). მესამის
(ვეგეტატიური უჯრედი მტვრის მარცვალში) დაყოფით კი მტვრის მილი წარმოიქმნება. მისი წვეროს
უჯრედები გამოყოფენ ფერმენტებს. ისინი გზადაგზა შლიან დინგისა და სვეტის ქსოვილის უჯრედებს და
გზას უკვალავენ მტვრის მილს ნასკვისაკენ. სამტვრე მილმა გაიარა დინგი, სვეტი და ჩავიდა ნასკვში, სადაც
პატარა ხვრელით - მიკროპილეთი შევიდა თესლკვირტში და იქ გაიხსნა. მილიდან ორი ჰაპლოიდური
უჯრედი - სპერმია თავისუფლდება, რომელთაც მხოლოდ მემბრანა აკრავთ გარს. ერთ-ერთი მათგანი
კვერცხუჯრედს (კვერცხუჯრედი ორ დამხმარე უჯრედთან ანუ სინერგიდებთან ერთად ჩანასახოვანი პარკის

31
საკვერცხე აპარატს ქმნის, მათ მოპირდაპირედ ჩანასახოვანი პარკის მეორე ბოლოზე განლაგებულია 3
უჯრედი - ანტიპოდები) ანაყოფიერებს და დიპლოიდურ ზიგოტას წარმოქმნის, რომლისგანაც ჩანასახი
განვითარდება. მეორე სპერმია თესლკვირტში ე.წ. ცენტრალურ, დიპლოიდურ უჯრედს ერწყმის. მისგან
ტრიპლოიდური უჯრედი წარმოიქმნება, რომლის დაყოფით ტრიპლოიდური ქსოვილი - ენდოსპერმი
ყალიბდება. ცენტრალური უჯრედი სომატური უჯრედია და სპერმიასთან შერწყმის შემდეგ გამრავლებას
იწყებს მიტოზურად, რის შედეგადაც ენდოსპერმი ვითარდება. მასში ჩანასახის ზრდა-განვითარებისთვის
აუცილებელი ნივთიერებები მარაგდება, რომელიც შემდეგ უკვე ჩანასახს აღმოცენების პროცესში სჭირდება.
ახლადწარმოქმნილი თესლი ჰორმონის საშუალებით ატყობინებს მცენარეს, რომ განაყოფიერების პროცესი
დამთავრებულია. ამის საპასუხოდ, ყვავილის თითქმის ყველა ნაწილი ჭკნება, ხმება და ცვივა, რჩება
მხოლოდ ბუტკო, რომელსაც მცენარე უხვად ამარაგებს საკვები ნივთიერებებით. ეს ნივთიერებები ბუტკოს
ნასკვის შიდა კედლების უჯრედებში მარაგდება, მისი კედლები მსხვილდება და ნაყოფსაფარს წარმოქმნის.
ბუტკო ნაყოფად გადაიქცევა. ნაყოფში მოქცეული თესლი დაცულია დაზიანებისგან და, როგორც წესი,
უზრუნველყოფილია გავრცელების მრავალგვარი საშუალებით. განაყოფიერების შემდეგ სონერგიდები და
ანტიპოდები ქრება. აქედან გამომდინარე, ყვავილებს ახასიათებთ ე.წ. ორმაგი განაყოფიერება, როდესაც
ჩანასახის პარალელურად ყალიბდება ენდოსპერმი.

2.3 ინდივიდუალური განვითარება ცხოველებში

• ემბრიონული და პოსტემბრიონული პერიოდი

განვითარების პროცესს, რომელსაც ინდივიდი გადის ზიგოტის წარმოქმნის მომენტიდან სიკვდილამდე,

ონტოგენეზი ჰქვია. ორი ტიპის ონტოგენეზი არსებობს: ემბრიონული პერიოდი და პოსტემბრიონული
პერიოდი. პერიოდს ზიგოტის წარმოქმნიდან ინდივიდის დაბადებამდე ან გამოჩეკამდე, ემბრიონული
პერიოდი ჰქვია. ემბრიონული განვითარების პირველ ეტაპზე ზიგოტა იწყებს მიტოზურ გაყოფას. პირველი
გაყოფის შემდეგ მიღებულ ორ ერთნაირ უჯრედს ბლასტომერი ჰქვია. ბლასტომერები ერთმანეთს არ
სცილდებიან, ისინი იყოფიან კიდევ ერთხელ და წარმოქმნიან უკვე ოთხ უჯრედს. წარმოიქმნება კონუსის
ფორმის უჯრედი. შემდგომი გაყოფით სულ უფრო და უფრო მეტი ბლასტომერი წარმოიქმნება. გაყოფა
ძალიან სწრაფად ხდება, ბლასტომერები ზრდას ვერ ასწრებენ. ისინი თანდათან ერთ შრედ ლაგდებიან და
წარმოქმნიან ბუშტის ფორმის ჩანასახს - ბლასტულას. ბლასტულის ერთ-ერთ პოლუსზე კედლის უჯრედები
ღრუში ჩაზნექას იწყებენ. ასე წარმოიქმნება ჩანასახის უჯრედების მეორე - შიდა შრე. მიღებულ ორშრიან
ჩანასახს გასტრულა ეწოდება. ჩანასახის უჯრედების გარე შრეს ექტოდერმა ჰქვია, ხოლო შიდას - ენტოდერმა,
გასტრულას შიგნით წარმოქმნილ ღრუს კი პირველად ნაწლავს უწოდებენ. ჩანასახის განვითარების შემდეგ
ეტაპზე ექტოდერმასა და ენტოდერმას შორის წარმოიქმნება მესამე შრე - მეზოდერმა. ჩანასახის ამ სტადიას
ნეირულა ჰქვია. ბლასტულა, გასტრულა და და ნეირულა ჩანასახის განვითარების ეტაპებია, ხოლო
ენტოდერმა, მეზოდერმა და ექტოდერმა - ჩანასახოვანი შრეები, ფურცლები. პერიოდს ბლასტომერებიდან
ნეირულებამდე გასტრულაციის პერიოდი ეწოდება. გასტრულაციის დასრულების შემდეგ იწყება
ორგანოგენეზი - ორგანოების ჩამოყალიბება.
ექტოდერმიდან ვითარდება სხეულის გარეგანი საფარი: კანი, ეპიდერმისი; ფრჩხილები და თმები. გრძნობის
ორგანოები; ზოგიერთი გარეგანი და შინაგანი ჯირკვლები. ნერვული სისტემა - თავის და ზურგის ტვინი და
მათგან გამომავალი ნერვები (1. ნერვული ფირფიტა 2. ნერვული მილი; თავისა და ზურგის ტვინი და
ნერვები); ანალური ხვრელი; პირის ღრუ; ცხვირის ღრუ.
მეზოდერმიდან ვითარდება: ჩონჩხი; მყესები; ხრტილები; იოგები; კუნთები; გული და სისხლძარღვები;
ლიმფური სისტემა; თირკმელები; რეპროდუქციული ორგანოები.
ენტოდერმიდან ვითარდება: საჭმლის მომნელებელი სისტემის არხის და არხის გარეთ მდებარე ორგანოები -
საყლაპავი, კუჭი, ნაწლავები, პანკრეასი, ღვიძლი; შარდის ბუშტი; სასუნთქი სისტემის ორგანოები.
ინდივიდის დაბადების ან გამოჩეკვის მომენტში მთავრდება ემბრიონული და იწყება განვითარების
პოსტემბრიონული პერიოდი
პოსტემბრიონული განვითარება შეიძლება იყოს პირდაპირი და არაპირდაპირი.

32
პირდაპირი განვითარების დროს იჩეკება ან იბადება ორგანიზმი, რომელიც აგებულებით ჰგავს მშობელს და
მისგან მხოლოდ ზომებითა და ორგანოების არასრული განვითარებით განსხვავდება. ამ გზით ვითარდებიან,
მაგალითად, ქვეწარმავლები, ფრინველები, ძუძუმწოვრები, უხერხემლოებს შორის - წურბელები, ობობები,
კალიები.
არაპირდაპირ განვითარებას მეტამორფოზს უწოდებენ. მეტამორფოზით მიიმდინარე განვითარების დროს
კვერცხიდან იჩეკება ლარვა, რომელიც ზრდასრულ ცხოველთან შედარებით უფრო მარტივადაა აგებული. მას
გააჩნია სპეციალური ლარვული ორგანოები, მეტამორფოზის პროცესში ლარვა დამოუკიდებლად იკვებება,
იზრდება, თანდათან უქრება ლარვული სტრუქტურები და წარმოიქმნება ზრდასრული ცხოველისთვის
დამახასიათებელი ორგანოები.
განასხვავებენ მეტამორფოზის ორ ტიპს.
მეტამორფოზი არასრულია, როდესაც ცხოველი გადის განვითარების სამ ფაზას: კვერცხი - ლარვა -
ზრდასრული ორგანიზმი. ასე ვითარდებიან, მაგალითად, ნაწლავღრუიანები, კიბოსნაირების უმრავლესობა,
რგოლოვანი ჭები.
სრული მეტამორფოზი ოთხ ფაზად მიიმდინარეობს. ეს ფაზებია: კვერცხი - ლარვა (მატლი) - ჭუპრი -
ზრდასრული მწერი (იმაგო). ჭუპრი მოსვენების განსაკუთრებული, შუალედური სტადიაა, რომლის დროსაც
ლარვული ორგანოები ქრება და მწერი ზრდასრულ ორგანიზმად გარდაიქმნება. ამფიბიების ლარვული
ფორმაა თავკომბალა, რომელსაც, თევზების მსგავსად, ლაყუჩების ხვრელები, გვერდითი ხაზი,ორსაკნიანი
გული და სისხლის მიმოქცევის ერთი წრე აქვს. მეტამორფოზის პროცესში, რომელიც ფარისებრი ჯირკვლის
ჰორმონის მოქმედებით მიმდინარეობს, გაიწოვება კუდი, ქრება გვერდითი ხაზი, ჩნდება კიდურები,
ვითარდება ფილტვები და სისხლის მიმოქცევის მეორე წრე. არაპირდაპირ განვითარებას განსაკუთრებული
მნიშვნელობა აქვს მჯდომარე ან პარაზიტული ცხოვრების ნირის მქონე ცხოველებისთვის. მათი მოძრავი
ლარვები სახეობის განსახლებას უზრუნველყოფენ. გარდა ამისა, ზოგიერთი ცხოველის ლარვა და მისი
ზრდასრული ფორმა განსხვავებულ პირობებში ცხოვრობს და სხვადასხვა საკვებით იკვებება. ეს კი აქვეითებს
მათ შორის კონკურენციას საკვებისა და საბინადრო ადგილისთვის. მაგალითად, პეპლები იკვებებიან
ნექტრით, ხოლო მათი მატლები მცენარეთა ფოთლებით. თავკომბალები ჯერ მცენარეული საკვებით
იკვებებიან, ხოლო მოგვიანებით - წვრილი უხერხემლო ცხოველებით.

ორგანიზმი სრული მეტამორფოზი არასრული მეტამორფოზი

პეპელა +

ჭიამაია +

კალია +

ნაწლავღრუიანები +

რგოლოვანი ჭიები +

კიბოსნაირები +

კოღო +

ამფიბიები +

ფუტკარი +

ჭიანჭველა +

ტარაკანა +

ხოჭოები +

33
3.1 ადამიანი

ქსოვილები

ქსოვილი არის უჯრედთა და უჯრედშორის ნივთიერებათა ერთობლიობა, რომლებიც წარმოშობით,

აგებულებითა და შესასრულებელი ფუნქციებით მსგავსია. ყველა მრავალუჯრედიან ორგანიზმში უჯრედებს
შორის არსებულ ნივთიერებას უჯრედშორისი ნივთიერება ეწოდება. უჯრედშორისი ნივთიერება ის
ბლანტი, თხევადი გარემოა, რომელიც უზრუნველყოფს უჯრედებში მიმდინარე ნივთიერებათა ცვლის
პროცესებს. ქსოვილებს ქმნიან უჯრედები, ქსოვილები ქმნიან ორგანოებს, ორგანო სხეულის ნაწილია,
რომელსაც გააჩნია თავისი მდებარეობა, აგებულება და გარკვეული ფუნქცია. ორი ან მეტი ორგანოს
გაერთიანებას ორგანოთა სისტემა ეწოდება. ადამიანის ორგანიზმში ასეთი ცხრა სისტემაა. ორგანოთა
სისტემები საბოლოო ჯამში მთლიან ორგანიზმს წარმოქმნის. ორგანიზმის მთლიანობას ნერვული და
ენდოკრინული სისტემები უზრუნველყოფს.
ადამიანის ორგანიზმში განირჩევა ოთხი ძირითადი ქსოვილი, რომელთაც ასევე ცხოველურ ქსოვილებსაც
უწოდებენ: ეპითელური, შემაერთებელი, კუნთოვანი და ნერვული.
ეპითელური ქსოვილი, ანუ ეპითელიუმი, ზოგადად ხასიათდება ერთმანეთთან ძალიან მჭიდროდ მიჯრილი
უჯრედების არსებობით, თითქოს მათ შორის უჯრედშორისი ნივთიერება საერთოდ არც არსებობს. არსებობს
მრავალშრიანი და ერთშრიანი ეპითელური ქსოვილი. მრავალშრიანი ეპითელური ქსოვილი გვხვდება კანის
ეპიდერმისში, ცხვირის, პირისა და თვალის ღრუებში. დანარჩენი ეპითელური ქსოვილი ადამიანის
ორგანიზმში, რომელიც შიანაგანი ორგანოების ღრუს ამომფენ ქსოვილს წარმოადგენს, ერთშრიანი
ეპითელური ქსოვილია. ჩვენს ორგანიზმში არსებობს ორგანოები, რომლებიც მხოლოდ ერთშრიანი
ეპითელური ქსოვილითაა წარმოდგენილი: ალვეოლები, კაპილარები, წვრილი ნაწლავის შეწოვის უნარის
მქონე ხაოებიანი ეპითელური ქსოვილი. ფორმის მიხედვით განარჩევენ ბრტყელ, კუბურ, წამწამოვან და
ცილინდრულ ეპითელურ ქსოვილებს. არსებობს ეპითელური ქსოვილის ისეთი ჯგუფიც, რომელსაც
ჯირკვლოვანი ეპითელური ქსოვილი ეწოდება. ასეთი ქსოვილი გარკვეულ სეკრეტორულ ნივთიერებებს
გამოყოფს, ამიტომ ყველა ჯირკვალი ადამიანის ორგანიზმში ჯირკვლოვანი ეპითელური ქსოვილითაა
აგებული. ეპითელური ქსოვილის ფუნქციები: ბარიერული, დამცველობითი; ჯირკვლოვანი და შემწოვი.
ისინი ან სხეულის გარე ზედაპირს ქმნიან ან შინაგანი ორგანოების ყველაზე ღრმა ფენის ამომფენ ქსოვილს
წარმოადგენენ.
შემაერთებელი ქსოვილი ერთმანეთისგან დაშორებული, ფაშარად განლაგებული უჯრედებისგანაა აგებული,
დიდი რაოდენობით უჯრედშორისი ნივთიერებით. შემაერთებელი ქსოვილი არის მყარი შემაერთებელი
ქსოვილი (ძვლები, ხრტილები, მყესები), თხევადი შემაერთებელი ქსოვილი (სისხლი და ლიმფა), ფაშარი
შემაერთებელი ქსოვილი (აპკები, გულის პერანგი, პლევრა), ცხიმოვანი შემაერთებელი ქსოვილი.
შემაერთებელი ქსოვილი წარმოქმნის შინაგანი ორგანოების ყველაზე ზედაპირულ შრეს. იგი გვხვდება
ორგანოების ერთმანეთთან დაკავშირების ადგილებთან. თუ სადმე ცხიმის ფენებია (კანისქვეშ თუ შინაგან
ორგანოებში), ყველა მათგანი შემაერთებელი ქსოვილითაა აგებული. შემაერთებელი ქსოვილის ფუნქციებია:
დამცველობითი, საყრდენ-მამოძრავებელი და სატრანსპორტო.
კუნთოვანი ქსოვილი აგებულია სპეციალური უჯრედებისგან, რომელთაც აქვთ უწვრილესი ცილოვანი
ძაფები - მიოფიბრილები. მათი დამოკლების შედეგად კუნთი იკუმშება და დაგრძელების შედეგად კი
დუნდება. მათი ძირითადი ფუნქციაა აგზნების მიღება და ამაზე რეაგირება. კუნთოვანი ქსოვილის სამ სახეს
განარჩევენ: ჩონჩხის განივზოლიანი, გულის განივზოლიანი და გლუვი კუნთოვანი ქსოვილი. ჩონჩხის
განივზოლიანი კუნთოვანი ქსოვილი ცილინდრული ფორმის, მრავალბირთვიანი უჯრედებითაა აგებული,
მათზე შეიმჩნევა მუქი და ნათელი განივი ზოლები. ყველა ასეთი უჯრედი ჩონჩხის კუნთს ქმნის. ყველა
ჩონჩხის კუნთი ძვალთანაა მიერთებული. ჩონჩხის კუნთები ძირითადად ნებითი კუნთებია. გულის
განივზოლიანი კუნთოვანი ქსოვილი ჰგავს ჩონჩხის განივზოლიან კუნთოვან ქსოვილს: ასევე ცილინდრული
ფორმის უჯრედები, მრავალბირთვიანები, განივი ზოლების არსებობა. გულის განივზოლიანი კუნთის
უჯრედები ალაგ-ალაგ გადახლართულია ერთმანეთში, ერთმანეთთან განივი ციტოპლაზმური ხიდაკებით,
ანუ ნექსუსებით, არიან დაკავშირებული, რაც გულის განსაკუთრებულ ფუნქციასთანაა დაკავშირებული.
გულის განივზოლიანი კუნთოვანი ქსოვილი უნებლიე კუნთებს წარმოქმნიან. ჩონჩხისა და გულის
განივზოლიან კუნთოვან ქსოვილებს ახასიათებთ უფრო ძლიერი შეკუმშვა, მაგრამ ხანმოკლე. გლუვ კუნთებს
კი ნაკლებად ძლიერი შეკუმშვა ახასიათებთ, მაგრამ ისინი შეკუმშვას დიდხანს ინაჩუნებენ. გლუვი
34
კუნთოვანი ქსოვილი წარმოდგენილია ყველა შინაგან ორგანოში, რომელიც კუნთოვანი ქსოვილითაა
აგებული, გარდა გულისა. ისინი შუა შრეს ქმნიან. ყველგან კუნთოვან ქსოვილთან გარკვეული მოძრაობაა
დაკავშირებული.
ნერვული ქსოვილი თავიდან ბოლომდე წარმოქმნის ნერვულ სისტემას. ნერვული ქსოვილის ძირითად
უჯრედებს ნეირონები ჰქვიათ. მათი ფუნქცია აგზნება და აგზნების გატარებაა. ნერვულ ქსოვილში ასევე
გვხვდება თანამგზავრი, ე.წ. ნეიროგლიური უჯრედები. ისინი ნეირონებს ეხმარებიან ჰომეოსტაზის
შენარჩუნებაში, კვებაში, დაცვაში და სხვ. ნეირონების ძირითად ნაწილს წარმოადგენს ნეირონის სხეული,
ყველა უჯრედული სტრუქტურით, გამონაზარდები, ე.წ. მორჩები. სწორედ მორჩების საშუალებით ხდება
ნერვული იმპულსის გადაცემა.
რეგენერაციის უნარის მიხედვით, ყველაზე აქტიური ქსოვილია ეპითელური, მას მოსდევს შემაერთებელი,
კუნთოვანი და ნერვული ქსოვილები.

3.2 საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემა

• ძვლოვანი სისტემა

ძვლოვანი ქსოვილი წარმოქმნილია მყარი შემაერთებელი ქსოვილით, ქიმიური შედგენილობა: ის გაცილებით

მეტი რაოდენობის არაორგანულ ნივთიერებიებს, კერძოდ, კალციუმის მარილებს შეიცავს, რაც ძვალს
სიმტკიცეს ანიჭებს, ხოლო ძვლის ელასტიურობა დაკავშირებულია ცილა კოლაგენთან, ანუ ორგანული
ნივთიერებების შემადგენლობასთან. განსაკუთრებული ელასტიურობით გამოირჩევა ახალდაბადებული
ბავშვის ძვლები, რადგან მათში ჯერ კიდევ არაა კალციუმის მარილები დაგროვებული, ხოლო შემდეგში
თანდათანობით გროვდება საკმარისი რაოდენობით კალციუმის მარილები და ნორმალურად
ჩამოყალიბებული ძვლები მტკიცეცაა და ელასტიურიც, ხანდაზმული ადამიანების ძვლებში კი მცირდება
კოლაგენის რაოდენობა და მათი ძვლები ნაკლებად ელასტიურია.
ძვლები ადამიანის შინაგან ჩონჩხს ქმნის, რომელსაც სხეული ეყრდნობა, იგი წარმოადგენს შინაგანი
ორგანოების კარგ დამცველს, მისი ერთ–ერთი ფუნქცია მოძრაობასა და გადაადგილებასთანაა
დაკავშირებული. ბოლო ფუნქცია კი მისი სისხლმბადობაა, რაც ძვლის წითელ ტვინთანაა დაკავშირებული.
ადამიანის ორგანიზმში სამი სახის ძვალს განარჩევენ: მოკლე, ბრტყელი და გრძელი ლულოვანი ძვლები.
ძირითადი გრძელი ლულოვანი ძვლებია ორი მხრის ძვალი, ორი წინამხრის, სხივისა და იდაყვის ძვლები,
ქვედა კიდურებზე ორი ბარძაყისა და ოთხი დიდი და მცირე წვივის ძვლები.
ბრტყელი ძვლები გვხვდება თავის ქალაშივე, ბრტყელი ძვლებია მკერდის, ნეკნების, მენჯის, ბეჭის, ქუსლის
ძვლები.
მოკლე ძვლებია მალები, მაჯის, ნების, თითების ფალანგებისა და ტერფის ძვლები.
ძვლების შეერთების სამი ფორმა არსებობს: მოძრავი, უძრავი და ნახევრად მოძრავი.
ძვლების მოძრავ შეერთებას სახსარი ეწოდება. სახსარი არის წარმოქმნილი კიდურებზე: მხრისა და ბეჭის
დამაკავშირებელი, მხრისა და წინამხრის დამაკავშირებელი, მაჯის ძვლებსა და ნების ძვლებში სახსარი,
ბარძაყისა და მენჯის დამაკავშირებელი სახსარი, ბარძაყისა და წვივის დამაკავშირებელი და სახსრები
ტერფში. ძვლების მოძრავი შეერთება გვხვდება ყურშიც, სასმენ ძვლებში.
სახსარი წარმოიქმნება ორი ძვლისგან. ერთი ძვლის თავი ჩამჯდარია მეორის ფოსოში, თავიც და ფოსოც
ამოფენილია მყარი შემაერთებელი ქსოვილით – ხრტილით, რომელიც დამცავ ზედაპირს ქმნის, სახსარში
ძვლები ასევე შემაერთებელქსოვილოვანი მყარი იოგებითაა ერთმანეთთან დაკავშირებული, სახსარი
მუდმივადაა ამოვსებული სასახსრე სითხით, რომელსაც იქ არსებული სპეციალური სასახსრე სითხის
გამომყოფი უჯრედები წარმოქმნიან. ეს ყველაფერი უზრუნველყოფს ხახუნის შემცირებას ძვლების
მოძრაობისას.
ძვლების უძრავი შეერთება არის თავის ქალაზე, გარდა ქვედა ყბის ძვლისა. უძრავი ძვალია მენჯის, მკერდის,
ბეჭების ძვლები, მალები გავის მონაკვეთშიც უძრავადაა დაკავშირებული.
ნახევრად მოძრავი შეერთება: მალები - წელის, კისრის, გულ–მკერდისა და კუდუსუნის. ასევე ნეკნები
მკერდის ძვალთან. ნეკნები მალებთან მოძრავადაა დაკავშირებული.
ძვალი მთლიანად შემაერთებელი ქსოვილის ნაირსახეობაა, გარედან დაფარულია შემაერთებელ
ქსოვილოვანი ძვლის საზრდელათი, რომელიც უზრუნველყოფს ძვლების სისქეში ზრდას, ძვლის თავსა და
35
ბოლოში არსებული ასევე შემაერთებელ ქსოვილოვანი ხრტილოვანი ნაწილი ძვლების სიგრძეში ზრდას
უზრუნველყოფს. ლულოვანი ძვლების შუაში არის სიღრუე, რომელიც ამოვსებულია
შემაერთებელქსოვილოვანი ცხიმოვანი ნივთიერებით - ძვლის ყვითელი ტვინით, ძვლის თავსა და ბოლოში
არსებული ე.წ. ფაშარი შემაერთებელი ქსოვილის უჯრედებია, სადაც უჯრედშორისი ნივთიერება
ამოვსებულია ძვლის წითელი ტვინით. ძვლის წითელი ტვინი არის ასევე ბრტყელ და მოკლე ძვლებში.
ოსტეოციტები ძვლოვანი ქსოვილის უჯრედებია. ისინი ცოცხალი უჯრედებია და სჭირდებათ საკვები
ნივთიერებები, რომლებიც სისხლით მიეწოდებათ. ნერვული დაბოლოებების არსებობა ამ უჯრედებში
მიმდინარე მეტაბოლური პროცესების წარმართვისთვისაა აუცილებელი.
ძვლოვან ქსოვილში წყალი ყველაზე მცირე რაოდენობითაა, რადგან მასში კალციუმის მარილები
კრისტალების სახითაა.
თავის ქალაში ძირითადად ბრტყელი ძვლებია. იგი შედგება სახისა და ტვინის განყოფილებებისგან. ტვინის
განყოფილებაში არის კენტი შუბლის, წყვილი საფეთქლის, წყვილი თხემისა და კენტი კეფის ძვლები. ისინი
უძრავად არიან დაკავშირებულნი და ქმნიან ე.წ. თავის ტვინის კოლოფს სადაც თავის ტვინია დაცული.
სახის განყოფილებაშიც ბრტყელი და მოკლე ძვლებია: ცხვირის ძვლები, თვალბუდის შექმნაში მონაწილე
ძვლები, ყვრიმალის ძვლები და ზედა და ქვედა ყბის ძვლები. თავის ქალაში ერთადერთი მოძრავი ძვალი
ქვედა ყბაა, რომელიც სახსრით საფეთქელთანაა დაკავშირებული.
ხერხემალი ტანის ჩონჩხის ძირითადი ნაწილია. იგი შედგება 33–34 მალისგან: 7 კისრის მალაა, 12 გულ–
მკერდის, 5 წელის, 5 გავის, 4–5 კუდუსუნის მალა. ყველა, გარდა გავის მალებისა, ერთმანეთთან ნახევრად
მოძრავად არიან შეერთებულნი. გავის მალები უძრავად არიან დაკავშირებულნი და ერთ მთლიან ძვალს
ქმნიან.
მალებიც ერთმანეთთან ასევე ხრტილოვანი საფარველითაა დაკავშირებული, აქაცაა სასახსრე სითხე. მალების
სრულყოფილი მოძრაობისთვის ეს ხრტილოვანი საფარველი დიდ როლს თამაშობს.
თითოეული მალა აგებულია მალის სხეულის, მალის რკალისა და მალის მორჩებისგან. სწორედ მალის
რკალები ქმნიან ხერხემლის არხს, რომელშიც ზურგის ტვინი გადის. ზრდასრული ადამიანის ხერხემალს
S-ის ფორმა აქვს. ადამიანის ხერხემალს აქვს ოთხი – კისრის, წელის, გულმკერდისა და გავა–კუდუსუნის
ნადრეკი. ნადრეკების გაჩენას კისრის, მკერდის, წელისა და გავის კუნთების შეთანხმებული მუშაობა იწვევს.
ახალშობილს ხერხემლის ნადრეკები არ გააჩნია, კისრის ნადრეკის განვითარებით ბავშვი თავის დაკავებას
სწავლობს, მკერდის ნადრეკით დამოუკიდებელ ჯდომას, წელის ნადრეკი კი ბავშვს დგომასა და სიარულში
ეხმარება. ნადრეკები ჩვენს ხერხემალს დრეკადობასა და მოქნილობას ანიჭებს, ისინი ამორტიზატორის როლს
ასრულებენ. ნორმალური ტანადობისას ნადრეკები ზომიერადაა გამოხატული, კუნთები კარგადაა
განვითარებული, თავისა და ტანის მდგომარეობა ვერტიკალურია, თავი ოდნავ მაღლაა აწეული, მხრები
უკანაა გადაწეული, გულმკერდი გაშლილია, მხრები ერთ დონეზეა, ბეჭის ძვლები ერთმანეთის
სიმეტრიულია და მუცელი შეწეულია.
გულმკერდის ღრუს ქმნის 12 გულმკერდის მალა, 12 წყვილი ნეკნი და მკერდის ძვალი. თითოეული მალიდან
გამოდის თითო წყვილი ნეკნი, ისინი ერთმანეთთან მოძრავად არიან დაკავშირებულნი, ანუ ქმნიან სახსარს.
მალებზე არის ფოსო და ნეკნების თავები მათშია ჩამჯდარი.
წინა მხარეს ნეკნები უძრავ ბრტყელ მკერდის ძვალთანაა დაკავშირებული და ეს კავშირი ნახევრად მოძრავია.
ნეკნების დაბოლოებები გადადის ხრტილოვან ნაწილში და უერთდება მკერდის ძვალს. ამით იქმნება
გულმკერდის ღრუ ანუ გულმკერდის ყაფაზი. აქაა დაცული სასუნთქი სისტემის ორგანოები, გული,
საყლაპავი. გულმკერდის ღრუს შემადგენელი ძვლების ასეთი შეერთებები უდიდეს როლს თამაშობს
სუნთქვაში.

კიდურების ჩონჩხი
ზედა კიდურების სარტყელს ქმნის წყვილი ლავიწისა და წყვილი ბეჭის ძვლები, რომლებიც შემდეგ
დაკავშირებულია ზედა კიდურების ძვლებთან, ლავიწიც და ბეჭიც ბრტყელი ძვლებია. ბეჭის ძვალს ზედა
გარეთა კიდეზე დიდი ფოსო აქვს, ამ ფოსოში თავსდება გრძელი ლულოვანი მხრის ძვალი და სახსარს
წარმოქმნის. ლავიწის ძვალი წინა მხარეს მკერდის ძვალს უერთდება, მეორე ბოლოთი კი ბეჭის ძვალთანაა
დაკავშირებული. მხრის ძვალიც სახსრითაა დაკავშირებული წინამხრის ძვალთან, ნეკა თითიდან ამომავალ
ძვალს ჰქვია იდაყვის ძვალი, ცერა თითიდან ამომავალს სხივის ძვალი. მათ ერთად წინამხრის ძვლები
ჰქვიათ, ისინიც გრძელი ლულოვანი ძვლებია. წინამხრის ძვლებით მთავრდება ლულოვანი ძვლები და

36
გრძელდება მტევნით, რომელშიც შედის მაჯის, ნების (ხელის გული) და თითების ფალანგები. ესენი
ტიპიური მოკლე ძვლებია, მაგრამ ერთმანეთთან მოძრავად არიან შეერთებულნი.
ქვედა კიდურების სარტყელს თასის ფორმის მენჯის ორი მასიური ბრტყელი ძვალი ქმნის. ისინი ფართოა,
განიერი, პრაქტიკულად მთლიანად შეზრდილია ერთმანეთთან როგორც წინა, ისე უკანა მხრიდან. მასთან
მოძრავადაა დაკავშირებული ყველაზე დიდი ლულოვანი ძვალი - ბარძაყი. ბარძაყი სახსრითაა
დაკავშირებული დიდ და მცირე წვივის ძვლებთან, ამის შემდეგ გრძელდება მოკლე – ტერფის, ნების,
ქუსლის, თითის ფალანგების ძვლები. მუხლთან მოკლე ძვალი კვირისტავია.
ზედა და ქვედა კიდურების სარტყლის დანიშნულება ისაა, რომ ისინი ზედა და ქვედა კიდურების ჩონჩხის
ძვლებს ტანთან აკავშირებენ.
ბრტყელტერფიანობა. ადამიანის ტერფს ძალზე დამახასიათებელი – თაღის ფორმა აქვს. სიარულისას ჩვენ
ქუსლსა და თითებს ვეყრდნობით, ტერფის თაღი ამორტიზატორის როლს ასრულებს, ნორმალური ტერფი
ადვილად უძლებს სხეულის სიმძიმეს და ადამიანს უადვილდება არასწორ ზედაპირზე გადაადგილება.
ბრტყელტერფიანობის დროს ტერფის ფორმა იცვლება, ტერფის თაღი დაბლა ეშვება და ბრტყელდება, ამის
მიზეზი ტერფის კუნთებისა და მყესების ფუნქციის დარღვევაა. ამ დროს ტერფი სივდება, აღინიშნება
ტკივილი ტერფში, წვივში, მენჯსა და წელის არეშიც კი

• კუნთოვანი სისტემა

ადამიანის ორგანიზმში სამი სახის კუნთოვანი ქსოვილია – ჩონჩხის განივზოლიანი, გლუვი და გულის
განივზოლიანი.
ჩონჩხის განივზოლიანი კუნთოვანი ქსოვილი ცილინდრული ფორმის, ერთმანეთის პარალელურად
ჩალაგებული მრავალბირთვიანი უჯრედებია, სადაც კარგად მოჩანს მუქი და განივი ზოლები. ისინი ნებითი
კუნთების წარმოქმნაში მონაწილე უჯრედებია და ქმნიან ძირითადად ჩონჩხის კუნთებს, ანუ კუნთებს,
რომლებიც ჩონჩხთან არიან დაკავშირებულნი, მასთან არიან მიერთებულნი. კუნთები ჩონჩხთან მყარი
შემაერთებელქსოვილოვანი მყესებითაა მიერთებული.
გლუვკუნთოვანი უჯრედები, რომლებიც თითისტარის ფორმისაა, არ არიან მრავალბირთვიანი უჯრედები
და ისინი მონაწილეობენ შინაგანი ორგანოების აგებაში. ის შუა შრეს წარმოქმნის ღრუ შინაგან ორგანოებში,
უნებლიე კუნთოვანი ქსოვილია და დაკავშირებულია შინაგანი ორგანოების მოძრაობასთან.
გულის განივზოლიანი კუნთოვანი ქსოვილი ჰგავს ჩონჩხის განივზოლიანს, ალაგ–ალაგ ერთმანეთთანაა
დაკავშირებული ხიდაკებით, ხარიხებით, რაც გულის კუნთის მუშაობას უდევს საფუძვლად, ამის გამოა, რომ
გულის კუნთში ერთ ადგილას წარმოქმნილი ნერვული იმპულსი ვრცელდება მთელ ორგანოში. ესეც
მრავალბითვიანი, უნებლიე კუნთოვანი ქსოვილია, აქაც მოჩანს განივი ზოლები. განივზოლიანი კუნთოვანი
ქსოვილისთვის გაცილებით ძლიერი შეკუმშვის უნარის მქონე კუნთოვანი ბოჭკოებია დამახასიათებელი,
მაგრამ მათ არ შეუძლიათ ხანგრძლივი შეკუმშვა, ხოლო რაც შეეხება გლუვკუნთოვან ქსოვილს, მათ ნაკლები
შეკუმშვის უნარი აქვთ, მაგრამ უფრო ხანგრძლივი.
კუნთოვანი ბოჭკოების მუშაობის პრინციპი ძირითადად აგზნება და შეკუმშვაა. კუნთოვანი ქსოვილის
შეკუმშვაში, მუშაობაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობს კალციუმი.
კუნთების მუშაობა დაკავშირებულია მათ დამოკლება დაგრძელებასთან, რასაც ის ცილოვანი ძაფები
განსაზღვრავს, რომელთაც მიოფიბრილები ეწოდება. მიოფიბრილების დამოკლება კუნთების შეკუმშვას
იწვევს, მათი დაგრძელება კი კუნთის დაგრძელებასა და მოდუნებას.
კუნთის აგებულება: უმცირესი ერთეული კუნთში კუნთოვანი ბოჭკოებია, რომლებიც შემდეგ კონებს ქმნიან
და თითოეული კუნთი რამოდენიმე კონისაგან შედგება. კუნთოვანი კონებიც შემაერთებელქსოვილოვანი
გარსებით არიან გამოყოფილნი და კუნთიც გარედან შემაერთებელქსოვილოვანი პრიალა თხელი გარსითაა
დაფარული. კუნთი ძვალთან შემაერთებელქსოვილოვანი მყესითაა დაკავშირებული.
მხრის ძვალზე ერთმანეთის ანტაგონისტური კუნთებია: მომხრელი და გამშლელი კუნთები. მომხრელი
კუნთის შეკუმშვით იდაყვი სახსარში იხრება, გამშლელი კუნთის შეკუმშვით კი ხელი იშლება. ერთის
მუშაობისას მეორე კუნთი მოდუნებულია, მაგრამ არის ისეთი მდგომარეობა, როდესაც ორივე კუნთი
შეკუმშულია.

37
დიაფრაგმა და ნეკნთაშუა სასუნთქი კუნთები
დიაფრაგმა არის თაღისებური ფორმის კუნთი, რომელიც ერთმანეთისგან გამოყოფს მუცლისა და
გულმკერდის ღრუს. მიუხედავად იმისა, რომ იგი გარედან არ ჩანს, მაინც ჩონჩხის კუნთია, რადგან
ნაწილობრივ ის მკერდის ძვალთანაა დაკავშირებული და ნაწილობრივ ხერხემლის მალებთანაც.
ჩონჩხის კუნთებია ნეკნთაშუა კუნთებიც, რომლებიც ნეკნებთან მყესებითაა დაკავშირებული.
ჩასუნთქვის დროს დიაფრაგმაც და ნეკნთაშუა კუნთებიც იკუმშება, დიაფრაგმის შეკუმშვისას მას თაღი
ეშლება და ქვემოთ ჩადის, ნეკნთაშუა კუნთების შეკუმშვისას კი ნეკნები ზემოთ ადის და გულმკერდის
მოცულობა იზრდება. ამოსუნთქვისას ეს კუნთები დუნდება, დიაფრაგმა ისევ თაღოვანი ხდება და ზემოთ
ამოდის, ხოლო ნეკნთაშუა კუნთების მოდუნებით ნეკნები ქვემოთ ჩამოდის და გულმკერდის მოცულობა
მცირდება.
მიმიკური კუნთები
თავის ქალაზე, სახის განყოფილებაშია მიმიკური კუნთები, რომლებიც ადამიანის ემოციებთანაა
დაკავშირებული. მიმიკური კუნთები ჩონჩხის კუნთებია, მაგრამ ისინი ძვლებთან მყესებით მხოლოდ ერთი
ბოლოთი არიან მიმაგრებულნი, მეორე ბოლოთი კი თავისუფალია, კანთანაა დაკავშირებული. არსებობს
კუნთები, მაგალითად, ტუჩების სიღრმეში მდებარე პირის ირგვლივი კუნთი და ასევე თვალის ირგვლივი
კუნთი, რომლებიც ძვლებს საერთოდ არ ემაგრება. პირის ირგვლივი კუნთი შეკუმშვისას ხურავს პირს,
თვალის ირგვლივი კუნთი კი ხურავს ქუთუთოებს, ქმნის ნაოჭებს თვალის ირგვლივ, მაღლა წევს წარბებს.
საღეჭი კუნთი თავის ქალაზეა მიმაგრებული, მაგრამ არაა მიმიკური კუნთი, მასზეა დამოკიდებული ქვედა
ყბის მოძრაობა.
ტანის განყოფილებაში, კისერზე, სადაც მოძრავი შეერთებაა საკმაოდ ძლიერი კუნთონავანი ნაწილია
ძვლებთან მიმაგრებული. კისრის კუნთები კისრის მალების მოძრაობას უზრუნველყოფს, რომელიც
დელტისებურ კუნთებში გადადის. წინა მხარესაა მკერდის, მუცლის სწორი კუნთები, რომლებიც გადადის
მუცლის ირიბ კუნთებში, ზურგზე მნიშვნელოვანია გამმართველი კუნთები, ხერხემლის ნორმალური
განვითარება ამ კუნთების ნორმალურ განვითარებასთანაა დაკავშირებული. ზურგის სწორი კუნთი შემდეგში
გადადის ზურგის განივ კუნთში. უკანა მხარეს საყრდენ ფუნქციას ასრულებს დუნდულა კუნთები, ბარძაყზე
ორთავა კუნთი ძვლის მოხრას უზრუნველყოფს, წინა მხარესაა ბარძაყის სწორი და თერძის კუნთები. წვივის
ძვლების წინა მხარეს კუნთები არაა, უკანა მხარესაა წვივის ტყუპი სამთავა გამშლელი კუნთები, რომლებიც
ტერფის სახსარში მოძრაობას უზრუნველყოფენ. ზედა კიდურების ძვლებზე, მხრის ძვლებზე წინამხარესაა
ორთავა, უკანა მხარეს სამთავა კუნთები, წინამხრის ძვლებზეა მაჯის გამშლელი კუნთები.

ტანადობის დარღვევა
კიფოზი – ხერხემლის გულმკერდის ნადრეკის ზედმეტი ამოზნექილობაა, რომელიც საბოლოოდ კუზის
განვიათარებით მთავრდება. ამ დროს ადამიანი მოხრილია, თავი და მხრები წინ აქვს დაშვებული, კიფოზის
დროს ჩავარდნილი მკერდი აძნელებს შინაგანი ორგანოების მუშაობას, განსაკუთრებით სუნთქვას და
ფერხდება გულის მუშაობაც.
ლორდოზი – ხერხემლის წელის ნადრეკი ზედმეტადაა გამოხატული, ეს კი სხეულის უკან გადახრას იწვევს
სქოლიოზი – ხერხემლის ნორმალური მდგომარეობიდან მარჯვნივ ან მარცხნივ გადახრაა.

3.3 საჭმლის მომნელებელი სისტემა

• სისტემის ორგანოები, მათი აგებულება და ფუნქციები

კვება არის ყველა ცოცხალი ორგანიზმის თვისება, გარემოდან მიიღოს ორგანიზმისთვის საჭირო ყველა
ნივთიერება.
კვების ტიპის მიხედვით არსებობენ ავტოტროფები, ჰეტეროტროფები და მიქსოტროფები.
ავტოტრობები იყოფიან ფოტო და ქემოავტოტროფებად, რომელთაც აქვთ უნარი, არაორგანული
ნივთიერებებიდან თვითონ წარმოქმნან საკვები ნივთიერებები.
ჰეტეროტროფებს ეს უნარი არ გააჩნიათ და მზა ორგანული ნივთიერებებით იკვებებიან. მიქსოტროფები
არიან ის ორგანიზმები, რომელთაც შეუძლიათ როგორც ავტოტროფული, ისე ჰეტეროტროფული კვება.
38
ადამიანები მიეკუთვნებიან ჰეტეროტრეფების ჯგუფს, რომელთაც შერეული კვება ახასიათებთ, ანუ ისინი
იკვებებიან როგორც მცენარეული ისე ცხოველური საკვებით. ადამიანის საკვებში შემავალი ნივთიერებების
ძირითადი ჯგუფებია ორგანული ნივთიერებები: ცილები, ცხიმები, ნახშირწყლები, ნუკლეინის მჟავები და
ვიტამინები და არაორგანული ნივთიერებები: წყალი და მინერალური მარილები.
საკვებში შემავალი ნივთიერებები ადამიანისთვის წარმოადგენს საშენ მასალასა და ენერგიის წყაროს.
ნივთიერებების ნაწილი, რომელიც საჭმლის მომენელებელი სისტემიდან ხვდება უჯრედებში, იქ ჩაერთვება
პლასტიკური ცვლის რეაქციებში, რაც უჯრედისთვის სამშენებლო მასალის წარმოქმნას უზრუნველყოფს.
ნაწილი მათგანი კი ჩაერთვება უჯრედში მიმდინარე ენერგეტიკული ცვლის რეაქციებში, ნივთიერებების
დაშლის შედეგად გამოყოფილ ენერგიას უჯრედი მოიხმარს როგორც სასიცოცხლოდ აუცილებელ ენერგიას.

ადამიანის საჭმლის მომნელებელი სისტემა არხისა და არხის გარეთ მდებარე ორგანოებისგან შედგება. არხს
ანუ ერთგვარ მილს ქმნის პირის ღრუ და საყლაპავი მილი, კუჭი, თორმეტგოჯა ნაწლავი – წვრილი ნაწლავის
დასაწყისი, რომელიც უშუალოდ კუჭიდან გამოდის, წვრილი ნაწლავი – ყველაზე გრძელი ნაწლავი, სიგრძით
2–4 მეტრს აღწევს, მსხვილი ნაწლავი, ადგილი სადაც მსხვილი ნაწლავი წვრილ ნაწლავს უერთდება ბრმად
დაბოლოებული ადგილია და მას ბრმა ნაწლავი ეწოდება, მის გამონაზარდს კი ჭიანაწლავი ანუ აპენდიქსი,
მსხვილი ნაწლავი გრძელდება სწორი ნაწლავით და მთავრდება ანალური ხვრელით. ხოლო არხის გარეთ
მდებარე ორგანოებია ღვიძლი – უდიდესი გარესეკრეციის ჯირკვალი და კუჭქვეშა ჯირკვალი ანუ პანკრეასი.
საჭმლის მომნელებელი სისტემის არხის ორგანოები, ისევე როგორც ყველა სხვა ღრუ შინაგანი ორგანო, სამი
ძირითადი ქსოვილური შრითაა აგებული: გარედან ფარავს შემაერთებელი ქსოვილი, შუაშია
გლუვკუნთოვანი ქსოვილი, რომელიც ეხმარება საჭმელს საჭმლის მომნელებელი სისტემის არხში
გადაადგილებაში და შემდეგაა ერთშრიანი ამომფენი ეპითელური ქსოვილი. საჭმლის მომნელებელი
სისტემის ძირითადი ფუნქციები – მონელება და შეწოვა - სწორედ ეპითელური შრის საშუალებით
ხორციელდება.
საჭმლის მონელებელი სისტემის დანიშნულება არა მარტო მონელება და შემდეგ შეწოვაა, არამედ ნაწლავები
ასევე მონაწილეობენ ექსკრეციაშიც და გააჩნიათ ექსკრეტორული ფუნქციაც.
საჭლის მომნელებელი სისტემისთვის ტიპობრივად დამახასიათებელია საჭმლის მომენელებელი სისტემის
ჯირკვლების არსებობა, რომლებიც სისტემის ეპითელურ შრეშია განლაგებული. ჯირკვლებში წარმოქმნილი
საჭმლის მომნელებელი წვენები შეიცავენ გარკვეული შემადგენლობით საჭმლის მომნელებელ ფერმენტებს,
მათ შემადგენლობაზეა სწორედ დამოკიდებული რთული მაკრომოლეკულების დაშლის პროცესი, რომელიც
მონელების პროცესში მიმდინარეობს.
გარეგანი სეკრეციის ჯირკვლებს მიეკუთვნება ყველა საჭმლის მომნელებელი ჯირკვალი: პირის ღრუში
არსებული სანერწყვე ჯირკვლები, კუჭში არსებული ჯირკვლები, თორმეტგოჯა ნაწლავის ეპითელურ
ქსოვილში არსებული ჯირკვლები და წვრილი ნაწლავის ეპითელურ ქსოვილში არსებული ჯირკვლები.
საჭმლის მომნელებელი სისტემის არხის გარედან შემოსული მომნელებელი ფერმენტების შემცველი
სეკრეტების მომწოდებელი სადინარები მიეკუთვნება პანკრეასსა და ღვიძლს, კერძოდ, ნაღვლის ბუშტის
სადინარი, რომელსაც ასევე შემოაქვს საჭმლის მომნელებელი ერთადერთი სეკრეტი, რომელიც ფერმენტებს
არ შეიცავს, მაგრამ აქტიურად მონაწილეობს საჭლის მონელებაში.
საჭლის მომნელებელი ფერმენტების აქტიურობისთვის აუცილებელია გარკვეული pH - ის არსებობა, რადგან
თითოეული საჭმლის მომნელებელი ჯირკვლიდან გამოყოფილი სხვადასხვა ფერმენტი სხვადასხვა pH – ის
არეშია აქტიური, განსხვავებული pH–ის არეში ისინი ინაქტივაციას განიცდიან. ასევე მნიშვნელოვან ფაქტორს
წარმოადგენს ფერმენტებისთვის ტემპერატურა.
საჭმლის მომნელებელი ფერმენტების ჯგუფებია: პროტეაზები – ცილების დაშლაზე პასუხისმგებელი
ფერმენტები, ისინი ცილებს საჭმლის მომნელებელ სისტემაში ამინომჟავებამდე შლიან. ამილაზები –
ნახშირწყლების დამშლელი ფერმენტების საერთო სახელწოდება, ისინი რთულ ნახშირწყლებს შლიან
მონოსაქარიდ გლუკოზამდე. ლიპაზები – ცხიმების დამშლელი ფერმენტები, შლიან გლიცერინად და
ცხიმოვან მჟავებად. ნუკლეაზები – შლიან ნუკლეინის მჟავებს შუალედურ პროდუქტებად, ნუკლეოტიდებად.
პირის ღრუ
პირის ღრუში მოხვედრილი საკვები კბილების საშუალებით იკბიჩება. ძუძუმწოვრებისთვის
დამახასიათებელია დიფერენცირებული კბილები, რაც ძუძუმწოვრების, ყველა სხვა ხერხემლიანისგან
განსხვავებით, ერთგვარ თავისებურებას წარმოადგენს. მათ, მათ შორის ადამიანსაც, აქვთ მჭრელები, ეშვები,
მცირე და დიდი ძირითადი კბილები. ზრდასრულ ადამიანს 32 კბილი აქვს. ყველაზე გვიან ამოდის სიბრძნის

39
კბილი, რომელიც რუდიმენტი, ანუ ფუნქციადაკარგული კბილია, რადგან პირის ღრუში ღეჭვის პროცესი არ
მიდის ისე ღრმად, რომ სიბრძნის კბილი მონაწილეობდეს საკვების დაქუცმაცებაში. ამიტომ სიბრძნის
კბილები ან თავიდანვე დაზიანებული ამოდის ან მალე ზიანდება და გამოდის მწყობრიდან. მჭრელებისა და
ეშვების საშუალებით იკბიჩება, იგლიჯება საკვები, მცირე და დიდი ძირითადი კბილების საშუალებით კი
ქუცმაცდება.
თითოეული ტიპის კბილი სამი ძირითადი ნაწილისგან შედგება: გვირგვინი, ყელი და ფესვი. გვირგვინი
შედგება გარედან ყველაზე მაგარი მყარი შემაერთებელქსოვილოვანი მინანქრით, რომელიც კბილის
დამცველობით ფუნქციას ასრულებს და რომელშიც კალციუმის მარილების გარდა ფტორიც მნიშვნელოვან
როლს თამაშობს. შემდეგ არის კბილის ძვლოვანი ქსოვილი – დენტინი, რომელიც ასევე მყარი და
შემაერთებელქსოვილოვანია, შემდეგ მოდის რბილქსოვილოვანი შრე, ანუ ღრუ, რომელიც რბილი
ქსოვილებითაა ამოვსებული – პულპა, ესაა შრე, რომელშიცაა სისხლძარღვები და ნერვები და ბოლოსაა
ცემენტი, რომლითაც გვირგვინი ფესვის საშუალებით ღრძილშია დამაგრებული და მყარად ზის ზედა და
ქვედა ყბებზე.
პირის ღრუში მოხვედრილი საკვები იკბიჩება, ქუცმაცდება, ასევე სველდება პირის ღრუში არსებული
უამრავი სანერწყვე ჯირკვლიდან (ყბისქვეშა, ენისქვეშა და ყბაყურა) გამოყოფილი ნერწყვის საშუალებით.
ნერწყვი პირის ღრუში მუდმივად გამოიყოფა, მხოლოდ სხვადასხვა რაოდენობით. ნერწყვი აქტიურად მაშინ
გამოიყოფა, როდესაც ადამიანი იწყებს ჭამას. პირის ღრუში მოხვედრილი საკვები აღიზიანებს
მექანორეცეპტორებს, რომელთაც ნერვული იმპულსები გადააქვთ თავის ტვინში, კერძოდ მოგრძო ტვინის
საჭმლის მომნელებელ ცენტრთან, რუხ ნივთიერებაში. აქაა განთავსებული ნერწყვის გამომყოფი ცენტრიც.
თავის ტვინიდან წამოსული შესაბამისი იმპულსების საშუალებით, სანერწყვე ჯირკვლები გადადიან
ნერწყვის გამოყოფის აქტიურ პროცესზე და კვების დაწყებიდან აქტიური გამოყოფა ბოლომდე
მიმდინარეობს. პირის ღრუში ნერწყვის გამოყოფის პარალელურად მიმდინარეობს კუჭში კუჭის წვენის
გამოყოფა.
პირის ღრუში ნერწყვისა და კუჭში კუჭის წვენის გამოყოფის ნერვული რეგულაცია გრძელდება მანამ, სანამ
ჩვენ საკვებს ვიღებთ. როცა პირის ღრუში აღარ ხვდება საკვები, ეს კვლავ აღიქმება მექანორეცეპტორების
მიერ, რომლებიც იმპულსს თავის ტვინს გადასცემენ, იქიდან კი მოდის ბრძანება სანერწყვე ჯირკვლებთან,
რომ ისინი უნდა გადავიდნენ ნერწყვის გამოყოფის ჰიპოფუნქციაზე. მსგავსი ინფორმაცია მოდის კუჭის
ეპითელურ ქსოვილში არსებულ ჯირკვლებთანაც, რის შემდეგაც პირის ღრუსა და კუჭში ნერწყვის გამოყოფა
მცირდება.
კუჭში საკვები რამდენიმე საათი ყოვნდება, ჯირკვლების მიერ ფერმენტების გამოყოფა მიმდინარეობს მანამ,
სანამ აქ საჭმლის ბოლო ულუფა იქნება დარჩენილი. ნერვული რეგულაცია მთავრდება მაშინ, როცა ჩვენ
ჭამას ვამთავრებთ, მაგრამ ეს არაა საკმარისი, უნდა გაგრძელდეს კუჭის წვენის გამოყოფა. ამაში ერთვება
ენდოკრინული სისტემა, ანუ კუჭის წვენი უკვე გამოიყოფა ჰუმორული რეგულაციით. თვითონ კუჭში
არსებული სპეციალური ენდოკრინული ჯირკვლები (ისინი არ არიან მომნელებელი სეკრეტების გამომყოფი
ჯირკვლები) გამოყოფენ ჰორმონებს, რომლებიც სისხლის საშუალებით მიდიან კუჭის ეპითელურ ქსოვილში
არსებულ მომნელებელ ჯირკვლებამდე. ამ ენდოკრინული ჯირკვლების მოქმედების შედეგად კუჭის წვენის
გამომყოფი მომნელებელი ჯირკვლები აგრძელებენ გამოყოფას ჰუმორული რეგულაციით ანუ
ენდოკრინული სისტემის ზემოქმედებით.
პირის ღრუში გამოყოფილი ნერწყვის საშუალებით აქ მოხვედრილი საკვები სველდება, მაგრამ გარდა
დასველებისა, ნერწყვი სხვა ფუნქციებსაც ასრულებს. ნერწყვის შემადგენლობაში შედის ასევე მომნელებელი
ფერმენტები, ამილაზები. მათი მოქმედების შედეგად რთული ნახშირწყლები იწყებენ დაშლას, მაგრამ აქ არ
სრულდება დაშლა, აქ შესაძლებელია დაიშალონ ყველაზე შორს დისაქარიდამდე, ან უფრო დიდ
მოლეკულებამდე. ნერწყვის შემადგენლობაში შემავალი ამილაზებია ფტიალინი და მალტაზა. ნერწყვის
შემადგენლობაში შედის ასევე არამომნელებელი ფერმენტი – ლიზოციმი, რომელიც ბაქტერიების დამშლელი
ფერმენტია. ნერწყვი ყველაზე დიდი რაოდენობით შეიცავს წყალს, ახასიათებს სიბლანტე პირის ღრუში
მოხვედრილი საკვების მოძრაობისას ხახუნის შესამცირებლად. ნერწყვი ტუტე pH – ის მქონე სეკრეტია, რაც
ხელს უწყობს ამილაზების ფუნქციონირებას. ენა მნიშვნელოვან როლს ასრულებს პირის ღრუში
დაქუცმაცებული და დასველებული საკვების გუნდად ჩამოყალიბებაში. ასე რომ, პირის ღრუში
მიმდინარეობს საკვების როგორც მექანიკური, ასევე ქიმიური გარდაქმნები.
ენის, რომელიც კუნთოვანი ორგანოა, და სასის კუნთების დახმარებით ლუკმა იყლაპება, ხვდება ხახაში და
შემდეგ გადადის საყლაპავ მილში.

40
საყლაპავი მილიც არის საჭლის მომნელებელი სისტემის ორგანო, რომლის ეპითელური ქსოვილში არსებული
ჯირკვლები გამოყოფენ მხოლოდ ლორწოს, მაგრამ პირის ღრუდან გადაყოლილი ამილაზები აქაც
აგრძელებენ ნახშირწყლების დაშლას. გაივლის ლუკმა საყლაპავ მილს კუნთოვანი ქსოვილის
პერისტალტიკური მოძრაობით, საკვების გადაადგილებას აადვილებს ასევე ლორწოს არსებობაც და ლუკმა
ხვდება კუჭში.
კუჭი
კუჭი არის ყველაზე დიდი კუნთოვანი ორგანო საჭმლის მომნელებელი სისტემის არხში, მას აქვს
განვითარებული ყველაზე სქელი კედლები. შიდა ეპითელური ქსოვილის შრე დანაოჭებულია რაც მის
ზედაპირსა და შესაბამისად კუჭის წვენის გამომყოფი ჯირკვლების რაოდენობასაც ზრდის. ლუკმის კუჭში
მოხვედრისთანავე მას ხვდება აქტიურად გამოყოფილი კუჭის წვენი და ამავე დროს კუჭის კედლები იწყებენ
აქტიურ შეკუმშვას, რაც საკვების მოძრაობას განაპირობებს და ის კიდევ უფრო თხელდება, ერევა კუჭის წვენს
და ერთგვარ ფაფად გარდაიქმნება.
კუჭის წვენი არის სეკრეტი, რომელიც კიდევ უფრო მეტ ლორწოს შეიცავს, ის უკვე მჟავა pH – ის მქონე
სეკრეტია. კუჭის წვენის შემადგენლობაში შედის პროტეაზები და რძის ცხიმების დამშლელი ლიპაზები.
ლორწო, რომელიც შიგნიდან ამოფენს კუჭის კედლებს, იცავს მას საკუთარი თავის მონელებისა და
დაშლისგან. მარილმჟავა ააქტიურებს კუჭის წვენის ფერმენტებს და იგი კუჭში მოხვედრილ ბაქტერიებს
აუნებელყოფს. ვინაიდან კუჭში უკვე მჟავა pH–ია, პირის ღრუდან გადაყოლილი ამილაზები იქ ვეღარ
მოქმედებენ, ანუ პირის ღრუში დაწყებული ნახშირწყლების დაშლის პროცესი კუჭში აღარ გრძელდება.
კუჭში იწყება ცილების დაშლის პროცესი. კუჭის წვენში არსებული ერთ–ერთი უმნიშვნელოვანესი
პროტეაზაა პეპსინი, რომელიც ცილების რთულ პოლიპეპტიდურ ჯაჭვს შედარებით პატარ–პატარა
პეპტიდებად შლის. კუჭში არის ასევე ისეთი პროტეაზა, როგორიცაა ქიმოზინი. ამ პროტეაზას რძის
შემადგენლობაში შემავალი ხსნადი ცილები (კაზეინოგენი) უხსსნად ცილებში (კაზეინი) გადაჰყავს და
ერთგვარად ახაჭოებს. კუჭის წვენშია ასევე ლიპაზები, რომლებიც რძის ცხიმებს გლიცერინად და ცხიმოვან
მჟავებად შლის.
კუჭიდან შეიწოვება მცირე რაოდენობით წყალი, ალკოჰოლი და ზოგიერთი მედიკამენტი. კუჭის წვენიდან
აქტიურ შეწოვას ხელს უშლის ის, რომ ჯერ არაა დამთავრებული მონელებადა კუჭს ძალიან სქელი კედლები
აქვს.
თორმეტგოჯა ნაწლავი
ამის შემდეგ, პატარ–პატარა ულუფებად გადადის ეს ფაფა და ხვდება თორმეტგოჯა ნაწლავში. როგორც კი
მოხვდება თორმეტგოჯა ნაწლავში საკვების პირველი ულუფა, მაშინვე იხსნება ის სადინარი, რომელიც
შემოდის ღვიძლიდან, ანუ ნაღვლის ბუშტის სადინარი, რომელსაც შემოაქვს თორმეტგოჯა ნაწლავში
ნაღველი. ეს არაა ფერმენტების შემცველი სეკრეტი. ნაღველი წარმოიქმნება ღვიძლის უჯრედებში, არის
მომწვანო–მოყვითალო ბლანტი ფერის სითხე, რომლის შემადგენლობაში შედის ნაღვლის პიგმენტები,
ნაღვლის მჟავები, მინერალური მარილები, ქოლესტერინი. ნაღველი საკვების შემადგენლობაში შემავალი
ცხიმების მსხვილ წვეთებს მცირე წვეთებად გარდაქმნის, ანუ ახდენს ცხიმების ემულგირებას. ეს საკვების
მექანიკური გარდაქმნაა. ემულგირების მიზანი ლიპაზებისთვის ცხიმების დაშლის გაადვილებაა. ნაღვლის
წვენი თორმეტგოჯა ნაწლავშიც და წვრილ ნაწლავშიც ტუტე pH – ს ქმნის, ამ ნაწლავებში არსებული
ფერმენტები მხოლოდ ტუტე pH – ის პირობებში არიან აქტიურნი. ნაღველი აძლიერებს პერისტალტიკას, რაც
მნიშვნელოვან როლს ასრულებს მონელების პროცესში. ააქტიურებს ფერმენტებს, განსაკუთრებით,
ლიპაზებს. ხელს უწყობს ცხიმების დაშლის პროდუქტების, გლიცერინისა და ცხიმოვანი მჟავების შეწოვას.
ნაღვლის სადინარის შემდეგ, ოდნავ ქვემოთ, მოპირდაპირე მხრიდან იხსნება პანკრეასის სადინარი, საიდანაც
თორმეტგოჯა ნაწლავში შემოდის ყველანაირი ორგანული ნივთიერების დამშლელი ფერმენტები. ამის გამოა,
რომ თორმეტგოჯა ნაწლავი ყველაზე აქტიური მომნელებელი ორგანოა. აქ გრძელდება პირის ღრუში
დაწყებული ნახშირწყლების დაშლა, გრძელდება კუჭში დაწყებული ცილების დაშლა და იწყება ცხიმების
დაშლის პროცესი. პანკრეასიდან შემოდის პროტეაზები, ტრიფსინი და ქიმოტრიფსინი. ისინინაგრძელებენ
კუჭში დაწყებულ ცილების დაშლას, სადაც ისინი მხოლოდ პეპტიდებამდე დაიშალა, თორმეტგოჯა ნაწლავში
კი პეპტიდები ამინომჟავებამდე იშლება. პანკრეასის სეკრეტში შედის ასევე ნუკლეაზები, რომლებიც
ნუკლეინის მჟავებს ნუკლეოტიდებად შლიან. პირის ღრუს მსგავსად, იგივე მალტაზები პანკრეასის
სეკრეტშიცაა და უზრუნველყოფს ნახშირწყლების ბოლომდე, გლუკოზამდე დაშლას. ასევეა ლიპაზები,
რომლებიც იწყებენ და შლიან ცხიმებს.

41
წვრილი ნაწლავი
თორმეტგოჯა ნაწლავიდან საკვები ნელ–ნელა გადადის წვრილ ნაწლავში, სადაც გრძელდება ნივთიერებების
დაშლა. წვრილი ნაწლავის ეპითელური შრიდანაც გამოიყოფა საჭმლის მომნელებელი ყველანაირი
ფერმენტის სეკრეტები. აქ სრულდება მონელება და წარმოიქმნა პროდუქტები, რომელთაც უჯრედული
ტრანსპორტით უკვე შეუძლიათ უჯრედში მოხვედრა.
იწყება შეწოვის პროცესი. შეწოვაშიც მონაწილეობენ წვრილი ნაწლავის ეპითელური ქსოვილის უჯრედები,
რომლებიც გამოირჩევიან მანამდე არსებული ეპითელური ქსოვილის უჯრედებისგან იმით, რომ მათ აქვთ
ხაოები. ესენია ეპითელური ქსოვილების გამონაზარდები, რომლებშიც გადის სისხლძარღვებიცა და
ლიმფური ძარღვებიც. გლუკოზა და ამინომჟავები პირდაპირ ეპითელური ქსოვილში გამავალ
სისხლძარღვებში შეიწოვება, სისხლი კი ახდენს მათ ტრანსპორტირებას სამიზნე ორგანოებამდე, ხოლო
გლიცერინი და ცხიმოვანი მჟავები ხაოებში ადამიანისთვის დამახასიათებელ ცხიმებად გარდაიქმნება, ამის
შემდეგ ხაოებში გამავალ ლიმფაში შეიწოვება, საიდანაც საბოლოოდ გადადიან სისხლში, ანუ მათი
პირდაპირი შეწოვა არ ხდება. ანალოგიურად შეიწოვება ჰიდროფობური A, D, E, K ვიტამინები.
მსხვილი ნაწლავი
წვრილ ნაწლავში მიმდინარე შეწოვის შემდეგ დარჩენილი საკვები გადადის მსხვილ ნაწლავში, სადაც
ყველაზე დიდი რაოდენობით წყალი და მასში გახსნილი მინერალური მარილები და ჰიდროფილური
ვიტამინები შეიწოვება. მსხვილ ნაწლავში გადასული მასა ჯერ კიდევ შეიცავს დაუშლელ ნახშირწყლებსა და
ცილებს, რომელთა დაშლა ვერ მოესწრო. მსხვილ ნაწლავში აღარაა მათი დამშლელი ფერმენტები, მაგრამ აქ
ბინადრობენ სიმბიოზური, ანაერობული ბაქტერიები, რომლებიც დაუშლელი ნახშირწყლების დუღილსა და
დაუშლელი ცილების ლპობას იწყებენ. დუღილისა და ლპობის შედეგად სხვადასხვა აირები, ნახშირორჟანგი,
მეთანი, გოგირდწყალბადი და სხვადასხვა ტოქსიკური აირები გამოიყოფა, მათ შორის ამიაკი. ის ცილებისა
და ნუკლეინის მჟავების დაშლის პროდუქტია. ამიაკი ჰიდროფობური მოლეკულაა. გადის მსხვილი
ნაწლავიდან და სისხლის საშუალებით ტრანსპორტირდება ღვიძლამდე. ღვიძლის გლუვი ენდოპლაზმური
ბადის არხებში დეტოქსიკაციას განიცდის და გარდაიქმნება შარდოვანადა და შარდის მჟავად, ტოვებს
ღვიძლს და შესაბამისი ექსკრეტორული ორგანოებით გარეთ გამოიყოფა.
მსხვილ ნაწლავში მობინადრე ბაქტერიების მონაწილეობით მიმდინარეობს იმ ფერმენტების სინთეზი,
რომლებიც K, B6 ვიტამინების და ამინომჟავების წარმოქმნაში იღებენ მონაწილეობას.
აქ მობინადრე ბაქტერიები გარედან შემოსულ პათოგენურ ბაქტერიებს ანადგურებენ, რადგან ისინი ბინადარ
ბაქტერიებს კონკურენციას უწევენ. მსხვილ ნაწლავში ხდება უკვე ფეკალიების ჩამოყალიბება, რომელიც
მსხვილი ნაწლავიდან გადადის სწორ ნაწლავში, ანუ მსხვილი და სწორი ნაწლავი ექსკრეციაშიც
მონაწილეობენ.
შეიწოვება რა მსხვილი ნაწლავიდან ეს ნივთიერებები, წვრილი ნაწლავიდან შეწოვილ ნივთიერებებთან
ერთად, იყრის თავს და ერთი საერთო სისხლძარღვით, რომელსაც ღვიძლის კარის ვენა ეწოდება, სისხლს
შეაქვს ღვიძლში.
ღვიძლში მიმდინარეობს გლუკოზის გლიკოგენად გარდაქმნა, გლიკოგენის გლუკოზად გარდაქმნა ანუ
ნახშირწყლების ცვლის პროცესები.
ღვიძლში მიმდინარეობს ასევე დეზამინირების პროცესი,როდესაც ღვიძლში შესულ ამინომჟავებს ამინჯგუფი
სცილდებათ და ნარჩენები ღვიძლში გლიკოგენად გარდაიქმნება და იქ მარაგის სახით ინახება.
ღვიძლში მიმდინარეობს ტრანსამინირების პროცესები, ანუ ერთი სახის ამინომჟავის მეორე სახის
ამინომჟავად გარდაქმნა, რომლებიც შემდეგ სპეციფიკური ცილების სინთეზისთვის გამოიყენება.
ამ პროცესების შემდეგ ღვიძლიდან გამოდის სისხლძარღვი, რომელსაც ღვიძლის ვენა ეწოდება და გამოაქვს
ის ნივთიერებები, რომლებიც თითოეულ უჯრედამდე უნდა იქნას მიტანილი და ასევე გამოაქვს
ნივთიერებები, რომლებიც ექსკრეტორულ ორგანოებში უნდა დატოვოს და მათი საშუალებით ორგანიზმი
დატოვონ.

ვიტამინები

ნორმალური ზრდა – განვითარებისთვის, ცილების, ცხიმების, ნახშირწყლებისა და მინერალური

ნივთიერებების გარდა, ძალზე მცირე რაოდენობით საჭიროა დაბალმოლეკულური ორგანული
ნივთიერებები, რომლებიც აუცილებელია უჯრედში მეტაბოლიზმის ნორმალური წარმართვისთვის. ამ
ნივთიერებებს ვიტამინებს უწოდებენ.

42
ორგანიზმში ვიტამინების საკმარისი რაოდენობით სინთეზი არ ხდება და ამიტომ ისინი ადამიანმა საკვებთან
ერთად უნდა მიიღოს. ვიტამინების უკმარისობა იწვევს დაავადებებს, რომლებიც ჰიპოვიტამინოზების, ხოლო
ვიტამინების არარსებობის შემთხვევაში – ავიტამინოზების სახელწოდებითაა ცნობილი. ნორმაზე
მნიშვნელოვნად მეტი რაოდენობის ვიტამინების მიღებით შეიძლება ჰიპერვიტამინოზები განვითარდეს.
არსებობს წყალში და ცხიმში ხსნადი ვიტამინები. წყალში ხსნადი ვიტამინებია: B1, B2, B5, B6, B9, B12, PP, C,
ხოლო ცხიმში ხსნადი, იგივე წყალში უხსნადი, ვიტამინებია A, D, E, K ვიტამინები. წყალში ხსნადი
ვიტამინები წარმოადგენენ სხვადასხვა ფერმენტების კოფერმენტებს. ამიტომ მათი ნაკლებობის დროს
ორგანიზმში ბრკოლდება ესა თუ ის ქიმიური გარდაქმნა, რაც სხვადასხვა ავიტამინოზისთვის
დამახასიათებელი სიმპტომებით ვლინდება. ცხიმში ხსნადი ვიტამინები კი თავისი მოქმედებით ჰორმონებს
ჰგვანან. წყალში ხსნადი ვიტამინების ძირითადი წყაროა ხილი და ბოსტნეული.
C ვიტამინის – ასკორბინის მჟავას უკმარისობა იწვევს დაავადება სურავანდს. C ვიტამინს ჩვენი ორგანიზმი
ვერ წარმოქმნის. სურავანდით დაავადებულს დაქვეითებული აქვს იმუნიტეტი სხვადასხვა ინფექციური
დაავადებების მიმართ. მისი ძვლები მსხვრევადია. მას ადვილად უზიანდება კაპილარები, რაც იწვევს
სისხლჩაქცევებსა და სისხლდენას. ადამიანს ჭრილობები არ უხორცდება, ღრძილებიდან სისხლდენის
შედეგად კბილები ერყევა და ცვივა. სურავანდით ძირითადად ავადდებოდნენ საზღვაო მოგზაურები,
რომლებიც იღებდნენ საკმაოდ კალორიულ და ცილით მდიდარ საკვებს, მაგრამ მოკლებულნი იყვნენ ნედლ
ხილს, ნედლ ბოსტნეულსა და ხორცს. C ვიტამინი აძლიერებს ორგანიზმის იმუნიტეტს, უზრუნველყოფს
კაპილარების განვლადობას, უნარჩუნებს სისხლძარღვებს ელასტიურობას, ებრძვის ანთებით პროცესებს.
იცავს ორგანიზმს დაბერებისგან.
B1 ვიტამინი (თიამინი) მოქმედებს ნახშირწყლების ცვლის პროცესებზე. ის აუცილებელია იმ ორგანოების
ნორმალური ცხოველქმედებისთვის, სადაც უჯრედების სუნთქვა ინტენსიურად მიმდინარეობს. B1
ვიტამინის ძლიერი ნაკლებობაა მიზეზი დაავადებისა, რომელსაც ბერი–ბერი (ბორკილები) ეწოდება. 1890
წელს ჰოლანდიელი ექიმი ეიკმანი კუნძულ იავაზე სწორედ ამ დაავადებას აკვირდებოდა. ავადმყოფები ვერ
დადიოდნენ, ფეხები თითქოს ჯაჭვებით ჰქონდათ შებოჭილი. ბერი–ბერით დაავადებულს უზიანდება
ცენტრალური ნერვული სისტემა და პერიფერიული ნერვები, უსუსტდება კუნთები, უჭირს სიარული,
უვითარდება გულის უკმარისობა.
B12 ვიტამინის არარსებობა იწვევს თვალების, ენის, პირის ღრუს დაავადებებს. იგი აუცილებელია ძვლის
ტვინში ერითროციტების წარმოქმნისთვის, ის ბევრია ლუდსა და საფუარში, ღვიძლში, კვერცხის გულში,
ქატოში, სტაფილოში, კარტოფილსა და კომბოსტოში.
B6 ვიტამინის არარსებობა კანის დაავადებების – დერმატიტების მიზეზია. B6 ვიტამინი არის ღვიძლში,
ხორცში, რძეში, ბოსტნეულში.
A ვიტამინის დეფიციტი არღვევს მხედველობის რეცეპტორების – ჩხირების მუშაობას, რადგან იგი მათ
შემადგენლობაში შედის. ვითარდება ე.წ. „ქათმის სიბრმავე“, როდესაც ადამიანი ვერ ხედავს ცუდი განათების
პირობებში. ამ ვიტამინის ხანგრძლივი უკმარისობა სიბრმავეს იწვევს. განვითარებად ქვეყნებში 10 წლამდე
ასაკის 3 მილიონი ბავშვი ამ მიზეზითაა ბრმა.
A ვიტამინით გამოწვეული ავიტამინოზი ბავშვებში ზრდის შეფერხებას იწვევს. A ვიტამინი განსაკუთრებით
ბევრია ზღვის ცხოველებისა და თევზების ღვიძლში, თევზის ქონში, კარაქში, რძეში, კვერცხში. A ვიტამინზე
მოთხოვნილება შესაძლებელია დაკმაყოფილებული იყოს იმ მცენარეული საკვებითაც, რომლებიც პიგმენტ
კაროტინს შეიცავენ. ასეთებია მაგალითად სტაფილო, წიწაკა, პომიდორი. ადამიანის ორგანიზმში კაროტინი
A ვიტამინად გარდაიქმნება.
D ვიტამინი უზრუნველყოფს ნაწლავის ხაოს უჯრედების პლაზმური მემბრანის იმ ცილა–ტრანსპორტერის
სინთეზს, რომელსაც კალციუმი ნაწლავის შიგთავსიდან ხაოს უჯრედებში შეაქვს. ხაოდან კალციუმი
სისხლში გადადის და ძვლოვან ქსოვილში ლაგდება, რაც ძვალს სიმტკიცეს ანიჭებს და განაპირობებს ჩონჩხის
ნორმალურ ფორმირებას. D ავიტამინოზის დროს რაქიტი ვითარდება. ძვლებში შემცირებული კალციუმისა
და ფოსფორის რაოდენობის გამო, ძვლები ვერ უძლებს სხეულის სიმძიმეს და ჩონჩხი დეფორმირდება.
დაავადებულს ფეხები უმრუდდება, თავი და მუცელი უდიდდება, ეცვლება გულ–მკერდის ფორმა.
დემინერალიზაციას განიცდის არა მხოლოდ ძვლები, არამედ კბილებიც. დაავადებულს ახასიათებს
მოუსვენარი, მშფოთვარე ძილი, ოფლიანობა. ჩვენს კანზე ულტრაიისფერი სხივების მოქმედებით
ქოლესტერინი D ვიტამინად გარდაიქმნება, ზაფხულის თვეებში წარმოქმნილი D ვიტამინი მარაგის სახით
ღვიძლში ინახება. მას ორგანიზმი სხვა თვეებშიც იყენებს. D ვიტამინით მდიდარია ცხოველური საკვები –
თევზის ქონი, თევზი, ღვიძლი, კვერცხის გული, კარაქი.

43
K ვიტამინი აჩქარებს სისხლის შედედებას, ზრდის კაპილარების განვლადობას, ასტიმულირებს
დაზიანებული ქსოვილების აღდგენას. K ვიტამინი დიდი რაოდენობითაა თეთრთავიან და ყვავილოვან
კომბოსტოში, პომიდორში, გოგრაში, ხორცში, კვერცხში. თუმცა, K ვიტამინს ნაწლავში მობინადრე ნაწლავის
ჩხირიც ასინთეზებს.

3.4 ნივთიერებათა ტრანსპორტი

• სისხლის მიმოქცევისა და ლიმფური სისტემა

ადამიანის ორგანიზმის შინაგან თხევად გარემოს წარმოადგენს სისხლი, ლიმფა და ქსოვილური სითხე.
ქსოვილური სითხე ანუ უჯრედშორისი ნივთიერება უჯრედებს შორის ამოფენს და ავსებს სივრცეს. იგი არის
ერთგვარი შუალედური რგოლი სისხლსა და უჯრედებს შორის, რადგან სისხლიდან უჯრედებში
ნივთიერებათა ტრანსპორტირება ქსოვილური სითხის გავლით ხდება, ასევე უჯრედებიდან სისხლში
ნივთიერებების გადასვლაც ქსოვილური სითხის, უჯრედშორისი ნივთიერების, გავლით ხდება. თუ
უჯრედებს შორის ქსოვილური სითხე არ არსებობს, დაშლილია და იქ უკვე ჰაერს უკავია ადგილი, ნიშნავს
რომ ამ უჯრედებში შეწყვეტილია ნივთიერებათა ცვლის პროცესი, ანუ ამ ადგილას მხოლოდ მკვდარი
უჯრედებია. ქსოვილური სითხე წარმოიქმნება შემდეგნაირად: კაპილარებიდან გამოჟონილი პლაზმა ავსებს
უჯრედებს შორის სივრცეს და იქ უკვე ფორმირდება, როგორც უჯრედშორისი ნივთიერება. ამ დროს
პლაზმის ქიმიური შემადგენლობა იცვლება. სხვადასხვა ქსოვილს სხვადასხვა უჯრედშორისი ნივთიერება
ახასიათებს. ანუ ორი სხვადასხვა ქსოვილი ერთმანეთისგან არა მარტო მათი შემადგენელი უჯრედების
ფორმით, ზომითა და ფუნქციებით განსხვავდებიან, არამედ მათ განსხვავებული უჯრედშორისი
ნივთიერებებიც აქვთ. ყველა ქსოვილი მისი ფუნქციისდა შესაბამისად შესაბამის უჯრედშორის ნივთიერებას
წარმოქმნის. ეპითელურ ქსოვილში ყველაზე ნაკლებია უჯრედშორისი ნივთიერება, რადგან მისი უჯრედები
ახლო–ახლოსაა, განსხვავებით შემაერთებელი ქსოვილისა. ისეთ ქსოვილებში, როგორიცაა მყარი და
ელასტიური შემაერთებელი ქსოვილები, უჯრედშორისი ნივთიერება მყარი ან განსაკუთრებით ელასტიურია.
ჭარბი უჯრედშორისი ნივთიერება შემდეგ უკვე გადადის ლიმფურ კაპილარებში, ლიმფურ ძარღვებში, სადაც
იგი ლიმფად ფორმირდება. ასე რომ, ამ სამ თხევად გარემოს შორის არსებობს გარკვეული ქიმიური
მსგავსება, მათ ძირითადი ქიმიური შემადგენლობა მსგავსი აქვთ, მაგრამ, რა თქმა უნდა, განსხვავებაც დიდია.
მაგ. ლიმფაში არსებული მოლეკულები, სისხლის უჯრედები და ა.შ. აბსოლუტურად განასხვავებს მას
უჯრედშორისი ნივთიერებისგან. ისინი არა მარტო ქიმიური შედგენილობის მიხედვით, არამედ
ფუნქციებითაც განსხვავდებიან.
შინაგან თხევად გარემოს ახასიათებს ფიზიკურ–ქიმიური შედგენილობისა და თვისებების შეფარდებითად
მუდმივობა, იგივე ჰომეოსტაზი. მათი ჰომეოსტაზი შემდეგში მთლიანად ორგანიზმში მიმდინარე
პროცესების ჰომეოსტაზს განსაზღვრავს. ერთგან ჰომეოსტაზის შეცვლა იწვევს ჰომეოსტაზის სხვა ადგილებში
შეცვლასაც. მაგრამ ორგანიზმს აქვს მექანიზმი, რომელიც აბრუნებს მას ჰომეოსტაზის საწყის მდგომარეობაში.
სისხლი
სისხლის 55%–ს პლაზმა წარმოადგენს, 45%–ს კი სისხლის უჯრედები: ერითროციტები, ლეიკოციტები და
თრომბოციტები. პლაზმაში 90% წყალია, დანარჩენი 10% პლაზმის ცილები, ცხიმები, ნახშირწყლები,
მინერალური მარილები, დაშლის პროდუქტები, ვიტამინები. ეს ყველაფერი პლაზმაშია გახსნილი.
ორგანიზმი ცდილობს, რომ პლაზმა ყოველთვის იყოს იზოტონური, რათა პლაზმაში სისხლის უჯრედებმა
ნორმალურად იფუნქციონირონ, ვინაიდან პლაზმა სისხლის უჯრედებისთვის უჯრედშორისი ნივთიერების
როლს ასრულებს. პლაზმა ასრულებს სატრანსპორტო ფუნქციას და ასრულებს დამცველობით ფუნქციას.
ჟანგბადის გარდა პლაზმას შეუძლია ყველა სხვა ნივთიერების ტრანსპორტირება. ჟანგბადის გადატანა
მხოლოდ ერითროციტებს შეუძლიათ. პლაზმის დამცველობითი ფუნქცია გამოიხატება მისი შედედების
უნარში, სისხლის შედედების პროცესი მიმდინარეობს პლაზმაში. ამაში პლაზმის ცილები (სინთეზირდება
ძირითადად ღვიძლში), კალციუმის იონები და K ვიტამინი მონაწილეობს.
სისხლის უჯრედები
სისხლში ყველაზე დიდი რაოდენობით გვხვდება ერითროციტები. ესენია წითელი ფერის, ჩაზნექილი
დისკოს ფორმის მქონე უბირთვო უჯრედები. 1მმ კუბ სისხლში 4–5 მილიონი ერითროციტია. ისინი მხოლოდ
ძვლის წითელ ტვინში წარმოიქმნებიან და დეპონირდებიან ღვიძლსა და ელენთაში. ახლად წარმოქმნილ
44
ერითროციტებს აქვთ ბირთვი, განვითარების პროცესში ისინი კარგავენ ბირთვს და მის ადგილს იკავებს
ჰემოგლობინი. ჰემოგლობინი რკინის შემცველი, მეოთხეული სტრუქტურის მქონე ცილაა. იგი ოთხი
სხვადასხვა მესამეული სტრუქტურის მქონე ცილის გაერთიანებითაა აგებული. მხოლოდ ასეთ ჰემოგლობინს
შეუძლია ფილტვებში ჟანგბადის მიერთება და ოქსიჰემოგლობინის წარმოქმნა, რომელიც არამდგრადი
ნაერთია. ჰემოგლობინი გასცემს ჟანგბადს, მიიერთებს ნახშირორჟანგს და კარბოჰემოგლობინი წარმოიქნება.
ეს ნაერთიც არამდგრადი ნაერთია და ფილტვებში იშლება. მდგრადი ნაერთია ჰემოგლობინისა და
ნახშირბადის მონოოქსიდის CO – ს ნაერთი, რომელიც არასრული წვის დროს იკავებს ჟანგბადის ადგილს და
ორგანიზმს აღარ მიეწოდება ჟანგბადი. ერითროციტები 3–4 თვე ცოცხლობენ, კვდებიან აპოპტოზით,
დაპროგრამებული სიკვდილით. მკვდარი ერითროციტები იშლებიან ღვიძლსა და ელენთაში.
ერითროციტები განსაზღვრავენ სისხლის ჯგუფებს. ეს დამოკიდებულია ერითროციტების ცილების
შემადგენლობასა და პლაზმის ცილების შემადგენლობაზე. არსებობს ოთხი ჯგუგის სისხლი, I, II, III, IV.
სისხლის ჯგუფის სახეობა დამოკიდებულია ერითროციტის მემბრანაშ არსებული ანტიგენის სახეონაზე და
პლაზმაში ანტისხეულის გვარობაზე. ქვემოთ მოცემულია, თუ როგორ არის განაწილებული ანტიგენები და
ანტისხეულები სისხლის სხვადასხვა ჯგუფში:

სისხლის ჯგუფი ანტიგენი (ერითროციტი) ანტისხეული(პლაზმა)

A მეორე ჯგუფი A B - ს საწინააღმდეგო
B მესამე ჯგუფი B A -ს საწინააღმდეგო
AB მეოთხე ჯგუფი A და B არ არის
O პირველი ჯგუფი არ არის A -ს და B - ს საწინააღმდეგო

გადასხმის დროს აუცილებლად უნდა იყოს გათვალისწინებული სისხლის ჯგუფები დონორსა და

რეციპიენტში. I ჯგუფი უნივერსალური დონორია, რადგან ყველა ჯგუფის რეციპიენტს გადაესხმება, მისი
დონორიც მხოლოდ I ჯგუფის სისხლია. II ჯგუფი II და IV ჯგუფების დონორია და სისხლს მიიღებს I და II
ჯგუფებისგან. III ჯგუფი დონორია III და IV ჯგუფებისა და რეციპიენტი I და III ჯგუფებისა. IV ჯგუფი
მხოლოდ ამავე ჯგუფის დონორია, ხოლო არის უნივერსალური რეციპიენტი, რადგან შეუძლია ოთხივე
ჯგუფის სისხლის მიღება. სისხლის გადასხმისას სისხლის ჯგუფებთან ერთად აუცილებელია რეზუს–
ფაქტორის გათვალისწინება. რეზუს–უარყოფითი ფაქტორი ნიშნავს, რომ ერითროციტებში არ არსებობს
ფაქტორის განმსაზღვრელი ცილები და უფაქტორო სისხლი ჰქვია. მაგრამ როდესაც ერითროციტებში ასეთი
ცილები არსებობს, რეზუს–დადებითი ფაქტორის მქონე სისხლი ეწოდება. როგორც სისხლის ჯგუფები,
რეზუს–ფაქტორიც მემკვიდრული ნიშანია.
თრომბოციტები ყველაზე პატარა, თხელი ფირფიტებია, რომლებიც ასევე უბირთვო, უფერო უჯრედებია.
ძვლის წითელ ტვინში ისინი ფრაგმენტების სახით გვხვდება. მსგავსად ერითროციტებისა, წარმოიქმნებიან
ძვლის წითელ ტვინში და დეპონირდებიან ღვიძლსა და ელენთაში. 1მმ კუბ სისხლში დაახლოებით 250–400
ათასი თრომბოციტია. სიცოცხლის ხანგრძლივობა რამდენიმე დღე ან რამდენიმე წელი შეიძლება იყოს.
თრომბოციტები პლაზმასთან ერთად მონაწილეობენ სისხლის შედედებაში. სისხლძარღვის კედლის
დაზიანებით, მასთან შეჯახებითა და ასევე ჰაერთან შეხებით თრომბოციტები ადვილად სკდება და მათგან
პლაზმაში გამოდის ცილა–ფერმენტი თრომბოპლასტინი. იგი პლაზმის არააქტიურ ცილა პროთრომბინს
აქტიურ თრომბინად გარდაქმნის. თრომბინი მოქმედებს პლაზმის ხსნად ცილა ფიბრინოგენზე და უხსნად
ცილა ფიბრინად გარდაქმნის. ფიბრინიდან ვითარდება ფიბრინის ბადე, რომელშიც იჭედება სისხლის
უჯრედები, წარმოიქმნება კოლტი, რომელიც დაზიანებულ ადგილს დაეცობა, იგი თანდათან ჰაერზე ხმება
და ამოძვრება, როდესაც სისხლძარღვის მთლიანობა აღდგება. ეს პროცესი მუდმივად მიმდინარეობს
კაპილარების დაზიანების შემთხვევაში.
ლეიკოციტები უფერო, უფორმო, ბირთვიანი უჯრედებია, 1მმ კუბ სისხლში 6–8 ათასი ლეიკოციტია. ისინი
ორი სახის უჯრედებითაა წარმოდგენილი: ფაგოციტები და ლიმფოციტები. ფაგოციტები ამებოიდური
მოძრაობის უნარის მქონე უჯრედებია, რომელთაც ფაგოციტოზის უნარი აქვთ. ისინი უნდა გადაადგილდნენ
კონკრეტული ანტიგენის მდებარეობისკენ, რომელსაც ორგანიზმში ანთებითი პროცესი იძლევა. ანთებითი
პროცესის სიგნალი აზუსტებს ანტიგენის მდებარეობას. ფაგოციტები ამ დროს რაოდენობითაც მატულობენ
და იმ ადგილისკენ გადაადგილდებიან ამებოიდური მოძრაობით. ფაგოციტოზის უნარით ისინი შთანთქავენ
და ლიზოსომა აუნებელყოფს ანტიგენს. იმ შემთხვევაში, როდესაც ფაგოციტების მოქმედება არაა საკმარისი
ანტიგენის საწინააღმდეგოდ, პროცესში ერთვება ლიმფოციტები. ლიმფოციტები ჩვენს ორგანიზმში ლიმფაში

45
წარმოიქმნება. ლიმფა ის თხევადი ნაწილია, რომელიც სპეციალურ ლიმფურ ძარღვებში მოძრაობს (ლიმფის
მოძრაობის გზა: ლიმფური კაპილარები, ლიმფური ძარღვები, ლიმფური კვანძები, ვენები, გული). ლიმფაში
წარმოქმნილი ლიმფოციტები მათში წარმოქმნილი სპეციალური დამცველობითი ცილების, ანტისხეულების
საშუალებით ბოჭავენ და შემდეგ აუნებელყოფენ ანტიგენებს. თითოეულ ანტიგენს მისი შესაბამისი
ანტისხეული სჭირდება.

იმუნიტეტი
იმუნიტეტი არის ორგვარი: ხელოვნური და ბუნებრივი. ბუნებრივი იმუნიტეტი თავის მხრივ არის
თანდაყოლილი–აქტიური, თანდაყოლილი–პასიური და ბუნებრივად შეძენილი აქტიური იმუნიტეტი.
აქტიურია იმუნიტეტი, როდესაც ორგანიზმი თვითონ წარმოქმნის ანტისხეულებს, ხოლო პასიურია,
როდესაც ორგანიზმს მზა ანტისხეულები მიეწოდება. იმუნიტეტს ორგანიზმში ლეიკოციტები წარმოქმნის.
თანდაყოლილი აქტიური იმუნიტეტი ნიშნავს, რომ მუცლად ყოფნის პერიოდში ნაყოფმა მშობლებისგან
მიღებული გენების მიხედვით უკვე წარმოქნა გარკვეული ანტისხეულები. დაბადებულ ბავშვს უკვე
თანდაყოლილი იმუნიტეტი აქვს რიგი დაავადებების მიმართ. მუცლად ყოფნის პერიოდში ნაყოფი ასევე
იღებს დედისგან პასიურ ბუნებრივ იმუნიტეტს, რადგან ის მუდმივად იღებს დედის სისხლიდან მზა
ანტისხეულებს. ბუნებრივად შეძენილი პასიური იმუნიტეტის მიღებას ახალშობილი დედის რძიდან
აგრძელებს. ბუნებრივად შეძენილი აქტიური იმუნიტეტი ვითარდება დაავადების გადატანის შემდეგ,
როდესაც ორგანიზმში შედის მძლავრი ანტიგენი, მას ანტისხეულები ფაგოციტების საშუალებით ებრძვიან. ეს
ანტისხეულები რჩება ორგანიზმში, რაც ნიშნავს რომ შემდეგი დაავადება ორგანიზმს ან არ შეხვდება ან
ძალიან მსუბუქად შეხვდება. რაც შეეხება ხელოვნურ იმუნიტეტს, ისიც იყოფა პასიურ და აქტიურ ფორმებად.
აქტიური ფორმაა აცრა, ვაქცინა, რომლითაც ორგანიზმში შეჰყავთ მკვდარი ან დასუსტებული ანტიგენი.
იმუნური სისტემა ასეთი ანტიგენის მოხვედრასაც აღიქვამს და იწყებს ანტისხეულების წარმოქმნას.
სამკურნალო შრატი კი არის მზა ანტისხეულები, რომელიც უკვე დაავადებულ ადამიანს ეძლევა. ამით
ორგანიზმს ხელოვნურად მიღებული პასიური იმუნიტეტი უყალიბდება.
(სისხლის შრატი კი არის ფიბრინოგენ გამოცლილი პლაზმა. ასეთ სისხლს შედედების უნარი დაკარგული
აქვს.)
ლიმფოციტები დიდ როლს თამაშობენ ორგანიზმის დაცვაში. იმუნიტეტში მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ
ლიმფოციტების ორი ტიპის უჯრედები - B (ბეტა) და T - ლიმფოციტები. B ლიმფოციტები უცხო სხეულების
საპასუხოდ წარმოქმნიან განსაკუთრებულ ცილებს - ანტისხეულებს, რომელთაც სისხლში გამოყოფენ.
ყოველი ანტიგენის საპასუხოდ შესაბამისი სახის ანტისხეული წარმოიქმნება. ანტისხეული შეიცნობს
ანტიგენს და კომპლემენტარობის პრინციპით (გეომეტრიული შესაბამისობით) უკავშირდება მას. ამის შემდეგ
ანტისხეული ან მთლიანად შლის უცხო სხეულს, ან ,მაგალითად, ბაქტერიას იმდენად ასუსტებს, რომ მას
ადვილად ერევა ფაგოციტი. T - ლიმფოციტები პოულობენ დაავადების გამომწვევ მიკრობებს ან სხვა უცხო
უჯრედებს, უკავშირდებიან ანტიგენს გეომეტრიული შესაბამისობით, რის შემდეგადაც გამოყოფენ
ბიოლოგიურად აქტიურ ისეთ ნივთიერებას, რომელიც ანადგურებს ამ მიკრობებს. ამრიგად, B -
ლიმფოციტები მონაწილეობენ იმუნიტეტის ერთ-ერთ სახეობაში, რომელსაც ჰუმორული იმუნიტეტი
ეწოდება, ჰუმორული იმიტომ, რომ უჯრედები ანტისხეულს სისხლში გამოყოფენ და ვრცელდება მთელ
ორგანიზმში. T - ლიმფოციტები კი უჯრედულ იმუნიტეტში მონაწილეობენ, ე.ი. უჯრედები უშუალო
კონტაქტში შედიან მიკრობებთან და ასე ანადგურებენ მათ. უჯრედულ იმუნიტეტს მიეკუთვნება აგრეთვე
ფაგოციტების მოქმედებაც.

სისხლძარღვები და გული
გული ერთგვარი ტუმბოა, რომელიც სისხლს ერთგვარად ტუმბავს და სისხლი მთელ ორგანიზმში ხვდება.
ადამიანს ოთხსაკნიანი გული აქვს. გული გარედან დაფარულია შემაერთებელქსოვილოვანი თხელი აპკით –
გულის პერანგით, რომელიც დამცველობით ფუნქციას ასრულებს, ამცირებს ხახუნს გულის სხვა
ორგანოებთან შეხებისას. უნარჩუნებს გულს ნოტიო გარემოს. გული გულის განივზოლიანი კუნთოვანი
ქსოვილითაა აგებული, ხარიხებით ერთმანეთთან გადაბმული კუნთოვანი ბოჭკოებით. ღრუები ეპითელური
ქსოვილითაა ამოფენილი. გულს აქვს ოთხი ღრუ: მარჯვენა წინაგული, მარჯვენა პარკუჭი, მარცხენა
წინაგული, მარცხენა პარკუჭი. გულის მარჯვენა და მარცხენა ნაწილები კუნთოვანი ძგიდით სრულად არიან
ერთმანეთისგან გამოყოფილი. გულის მარჯვენა ნაწილში ვენური, ნახშირორჟანგით მდიდარი სისხლი
მოძრაობს, ხოლო მარცხენა ნაწილში ჟანბადით მდიდარი არტერიული სისხლი და ისინი ერთმანეთს ვერ

46
ერევა. გულის წინაგულები უფრო თხელკედლიანია ვიდრე პარკუჭები. მათ კუნთოვანი კედლების სისქე
დამოკიდებულია მათი შეკუმშვის ძალაზე. რაც უფრო მეტი შეკუმშვა სჭირდება, მით უფრო სქელია
კუნთოვანი კედელი. განსაკუთრებით სქელი კედელი აქვს მარცხენა პარკუჭს. წინაგულებსა და პარკუჭებს
შორის ე.წ. კარიანი სარქველებია, რომლებიც წინაგულებიდან პარკუჭების მიმართულებით იხსნება და
ამიტომ სისხლი მხოლოდ წინაგულებიდან პარკუჭების მიმართულებით გადაადგილდება. პარკუჭების
შეკუმშვის შედეგად კარიანი სარქველები იხურება და უკან წინაგულში სისხლი ვერ ხვდება და სისხლი უკვე
არტერიებში გადადის. პარკუჭებსა და არტერიებს შორის მდებარეობს ე.წ. ჯიბისებური, ნამგლისებური
სარქველები, რომლებიც სანამ პარკუჭიდან არტერიაში სისხლი გადადის მიკრულია არტერიების კედლებზე
და როგორც კი დაიცლება სისხლისგან პარკუჭები, გაიბერება ჯიბეები სისხლით, მიეწებება ერთმანეთს და
გადაკეტავს უკან გამოსასვლელ გზას, ამიტომ არტერიებიდან უკან პარკუჭებში სისხლი ვეღარ
შემობრუნდება. არტერიაა ის სისხლძარღვი, რომელსაც სისხლი გამოაქვს გულიდან. მას აქვს ყველაზე
სქელი, სამშრიანი: შემაერთებელი, გლუვკუნთოვანი და ერთშრიანი ეპითელური აგებულება. მას აქვს ასევე
განსაკუთრებით კარგად განვითარებული ელასტიურ–ბოჭკოვანი ცილოვანი შრე, რომელიც მის კედლებს
ელასტიურობას ანიჭებს, რადგან არტერიებში სისხლი ყველაზე მაღალი წნევითა და სიჩქარით მოძრაობს.
ვენებიც სამშრიანია, შედარებით თხელი. არტერიასთან შედარებით უფრო თხელი ელასტიურ–ბოჭკოვანი
ცილოვანი შრე აქვს. ვენებში სისხლი არტერიებზე ნაკლები სიჩქარითა და ყველაზე დაბალი წნევით
მოძრაობს. ვენების ეპითელურქსოვილოვან შრეში არის ნამგლისებური, ჯიბისებური სარქველები,
რომლებიც ასევე კეტავს სისხლს. მსგავსი სარქველები განსაკუთრებით დიდი რაოდენობითაა ქვედა ღრუ
ვენაში, სადაც სისხლი აღმავალი მიმართულებით მოდის, ეწინააღმდეგება მიზიდულობას და აუცილებელი
ხდება ზოგ ადგილას მისი ჩაკეტვა. ვენებში სისხლის ერთი მიმართულებით მოძრაობას ასევე ხელს უწყობს
ჩონჩხის კუნთებისა და შინაგანი ორგანოების ზეწოლა. სისხლი მოძრაობს წინაგულებიდან პარკუჭებისკენ,
პარკუჭებიდან არტერიებისკენ, არტერიებიდან გადადის კაპილარებში, კაპილარებიდან იკრიბება ვენებში და
ვენებით შემოდის წინაგულებში. ასეთივე ჯიბისებური, ნამგლისებური სარქველები აქვს ლიმფურ ძარღვებს,
რომლებსაც სჭირდებათ ალაგ–ალაგ ჩაკეტვა, ვინაიდან ლიმფაც დაბალი წნევით ერთი მიმართულებით
მოძრაობს ჩვენს ორგანიზმში.

სისხლის მიმოქცევის დიდი და მცირე წრეები

სისხლის მიმოქცევის მცირე ანუ ფილტვის წრე იწყება მარჯვენა პარკუჭიდან ვენური სისხლით,სისხლი
გადადის სისხლძარღვში, რომელსაც ფილტვის არტერია ეწოდება, ესაა ერთადერთი არტერია, რომელშიც
ვენური სისხლი გადის. ფილტვის არტერია იყოფა და შედის ფილტვებში, სადაც ის საბოლოოდ ფილტვის
კაპილარებად ფორმირდება და ფილტვის კაპილარებში მიმდინარეობს აირთა ცვლის პროცესი – ვენური
სისხლი არტერიულ სისხლად გარდაიქმნება და ფილტვის კაპილარებიდან ეს არტერიული სისხლი გამოდის
და ფილტვის ვენებით მარცხენა წინაგულში ჩაედინება, ამით მთავრდება სისხლის მიმოქცევის მცირე, ანუ
ფილტვის წრე, რომლის დანიშნულებაც ვენური სისხლის არტერიულ სისხლად გარდაქმნაა.
დიდი წრე იწყება მარცხენა პარკუჭიდან არტერიული სისხლით, გადადის ყველაზე მსხვილ სისხლძარღვ
აორტაში, იტოტება არტერიებად, არტერიოლებად და საბოლოოდ დიდი წრის კაპილარებში, რომელთაც
ჩვენი სხეულის ყველა წერტილთან მიაქვთ არტერიული სისხლი, მიმდინარეობს აირთა ცვლა დიდი წრის
კაპილარებსა და უჯრედშორის ნივთიერებას შორის. კაპილარებიდან უჯრედშორის ნივთიერებაში გადადის
ჟანგბადი და იქიდან შემოდის ცვლის პროდუქტი ნახშირორჟანგი. არტერიული სისხლი ვენურ სისხლად
გარდაიქმნა და ასეთი ვენური სისხლი ქვედა ღრუ ვენით მოდის ქვედა კიდურებიდან მუცლის ღრუს
გავლით, ზედა ღრუ ვენით, რომელსაც თავიდან, ზედა კიდურებიდან და გულმკერდის ღრუს ორგანოებიდან
მოაქვს ვენური სისხლი ჩაედინება მარჯვენა წინაგულში და მთავრდება სისხლის მიმოქცევის დიდი წრე,
რომლის ძირითადი დანიშნულება ქსოვილებში ჟანგბადის მიტანა და ქსოვილებიდან ნახშირორჟანგის
წამოღებაა.
გულის ციკლი
გულის მუშაობის ერთი ციკლი ეწოდება პერიოდს წინაგულების შეკუმშვიდან წინაგულების შემდეგ
შეკუმშვამდე. გულის ციკლი იწყება წინაგულების შეკუმშვით, ორივე წინაგული ერთად იკუმშება და ეს
გრძელდება 0.1 წამი. მათი შეკუმშვის შედეგად გაიღება კარიანი სარქველები, სისხლი გადადის პარკუჭებში,
პარკუჭები ამ დროს მოდუნებულია და ნამგლისებური, ჯიბისებური, სარქველები დახურულია. დაიცლება
რა წინაგულების შეკუმშვის შედეგად წინაგულები სისხლისგან, უკვე იკუმშება ორივე პარკუჭი
ერთდროულად 0.3 წამის განმავლობაში. ამ დროს გაღებულია ჯიბისებური, ნამგლისებური, სარქველები,

47
დახურულია კარიანი სარქველები და წინაგულები მოდუნებულია. დაიცლება რა პარკუჭები სისხლისგან და
გადავა სისხლი არტერიებში, 0.4 წამის განმავლობაში გული სრულად დუნდება, ამას გულის სრული
დიასტოლა ეწოდება.მუშაობის პროცესს კი - სისტოლა. 0.4 წამი გული მუშაობს, ისვენებს 0.4 წამი. გულის
მუშაობის ახალი ციკლის დაწყებისას გულის კუნთი არაა დაღლილი, რამდენიმე ათეული წლის
განმავლობაში გულის მუშაობა დაღლის გარეშე სწორედ ამ რეჟიმითაა განპირობებული. წინაგულები ერთ
ციკლში საერთო ჯამში 0.7 წამია მოდუნებული, ხოლო პარკუჭები 0.5 წამი.
გულის კუნთი არის ერთადერთ კუნთი, რომლის მუშაობის დაწყება არაა დამოკიდებული ცენტრალური
ნერვული სისტემიდან მოსულ იმპულსებზე, რადგან გულის კუნთი თვით გულშივე წარმოქმნილი ნერვული
იმპულსების ხარჯზე იწყებს მუშაობას. მარჯვენა წინაგულთან არის ორი პატარა ნერვული კვანძი, სადაც
წარმოიქმნება აგზნება და ვრცელდება რითმულად ჯერ წინაგულებში, შემდეგ პარკუჭებში. გულის
კუნთოვანი ქსოვილის აგებულება, კუნთოვანი ბოჭკოების ერთმანეთთან ხიდაკებით დაკავშირება ამ
აგზნების მთელ ორგანოში მოხვედრას უზრუნველყოფს. გულის კუნთის მუშაობა დამოკიდებულია როგორც
ნერვულ, ასევე ჰუმორულ რეგულაციაზე. გულის კუნთის მუშაობის დაწყება კი ავტონომიურად ხდება.
გულის კუნთის უნარს შეიკუმშოს თვით გულშივე წარმოქმნილი ნერვული იმპულსების საშუალებით გულის
ავტონომია ეწოდება. გულის მუშაობაზე ანტაგონისტურად მოქმედებს კალიუმისა და კალციუმის იონები.
ასევე კალიუმის იონები და ადრენალინი (კალციუმის იონები ააქტიურებს გულის მუშაობას).
წინაგულებში წნევა უფრო ნაკლებია, მეტია პარკუჭებში. განსაკუთრებით მაღალია სისხლის წნევა მარცხენა
პარკუჭში.
დიდი მნიშვნელობა აქვს სისხლძარღვების სანათურების განვლადობას, რადგან განვლადობის შემცირება,
ანუ სისხლძარღვების შევიწროვება, ზრდის არტერიულ წნევას. სანათურების შევიწროებას ხშირ შემთხვევაში
იწვევს სისხლძარღვის შიდა კედელზე ქოლესტერინის ბალთების დაგროვება, რაც შემდეგ უკვე იშემიურ
მოვლენებს იწვევს. იშემია – სხეულის სხვადასხვა ორგანოების ჟანგბადით მომარაგების შეფერხება,
დათრგუნვა. კორონარული არტერიების სანათურების შევიწროება გამოიწვევს ინფარქტს, თავის ტვინის
მკვებავი სისხლძარღვებისა კი ინსულტს.

ლიმფა გამჭვირვალე უფერო სითხეა. ქიმიური შედგენილობის ზოგი კომპონენტით ჰგავს კიდეც სისხლის
შემადგენლობას. ლიმფაში, ვინაიდან უფერო სითხეა, ძალიან მცირე რაოდენობითაა ერითროციტები. მასში
არის თრომბოციტები, ფაგოციტებიც და ლიმფოციტებიც. ლიმფა ასრულებს დამცველობით ფუნქციას. ეს
ფუნქცია ლიმფაში ლიმფოციტების წარმოქმნას უკავშირდება. გარდა ამისა მას შედედების უნარიც აქვს.
ლიმფური სისხლძარღვის დაზიანების შემდეგ ლიმფის შედედებისა და სისხლძარღვის აღდგენის პროცესი
ისევე მიმდინარეობს, როგორც სისხლში. ლიმფას ასევე აქვს სატრანსპორტო ფუნქციაც. ცხიმში ხსნადი
ვიტამინები, ლიპიდები, ანუ ცხიმები, აქტიურად ტრანსპორტირდება ლიმფით. ლიმფური ძარღვები
დაკავშირებულია სისხლძარღვებთან,მაგრამ ეს ორი სითხე ერთმანეთს არ ერევა. თუმცა სადინარების
დახმარებით ხდება გარკვეული ნივთიერებების გაცვლა. ლიმფური ძარღვების გაფართოებული ორგანოები
ჩვენს ორგანიზმში ლიმფურ კვანძებს, ლიმფურ ჯირკვლებს, წარმოქმნის. ლიმფური კვანძები წარმოადგენს
ლიმფოციტების დეპოსა და მათი წარმოქმნის ადგილსაც.

• სასუნთქი სისტემა

სუნთქვა მოიცავს ჩასუნთქვისა და ამოსუნთქვის თანმიმდევრობას, რომლის შედეგად ორგანიზმში შედის

ჟანგბადი და გამოდის ნახშირორჟანგი. მუცლად ყოფნის პერიოდში ბავშვი საკუთარი, დამოუკიდებელი,
სუნთქვით არ სუნთქავს. მას ჟანგბადი დედის სისხლიდან მიეწოდება, აირთა ცვლა პლაცენტაში ხდება.
დედის სისხლძარღვოვანი კაპილარების შრიდან ნაყოფის სისხლძარღვოვან კაპილარებში გადადის ჟანგბადი
და პირიქით, ნაყოფის კაპილარბეიდან დედის კაპილარებში გადადის ნახშირორჟანგი.
სასუნთქ სისტემას ჰაერგამტარი გზის ორგანოები ქმნის, რომლებშიც ჩასუნთქულმა ჰაერმა უნდა გაიაროს:
ცხვირის ღრუ, ცხვირ–ხახა, ხახა, ხორხი, ტრაქეა ანუ სასულე, იყოფა ორ ბრონქად, რომლებიც ფილტვებში
შედის და ბრონქეოლებს ქმნიან, ხესავით იტოტება. თითოელი ბრონქეოლი ფილტვის ბუშტუკით,
ალვეოლითაა დაბოლოებული. ალვეოლები, კაპილარების მსგავსად, ერთშრიანი ეპითელური ქსოვილითაა
აგებული. კაპილარებთან ერთად ალვეოლები ფილტვებში მიმდინარე აირთა ცვლაში მონაწილეობს.
ალვეოლების კედლები დიდი რაოდენობით კოლაგენს შეიცავს, რაც კედლებს ელასტიურობას ანიჭებს.
48
ალვეოლების შიდა ზედაპირზე ერთგვარი აპკია, რომელიც ხელს უშლის ალვეოლების კედლების
ერთმანეთთან შეწებებას. ალვეოლების ეპითელური ქსოვილის უჯრედები გამოყოფენ ბაქტერიების
საწინააღმდეგო ნივთიერებას, ლიზოციმს.
ჰაერგამტარი გზის ორგანოებიც სამშრიანი აგებულებისაა. ეპითელური ქსოვილიდან ამ ორგანოებში
ძირითადად გვხვდება ჯირკვლოვანი და წამწამოვანი ქსოვილები. ჯირკვლოვანი ეპითელური ქსოვილი
ჰაერგამტარ გზებში გარკვეულ სითხეს გამოყოფს, რომელიც აქ გამავალ ჰაერს ატენიანებს, უზრუნველყოფს
ჰაერის გასუფთავებას მტვრისა და მიკრობებისგან. ხოლო წამწამოვანი ეპითელური ქსოვილის წამწამების
რხევით მტვრის ნაწილაკები და ბაქტერიები გარეთ გამოიდევნება. ეს ყველაფერი ძირითადად ცხვირის
ღრუში ხდება. ცხვირის ღრუს ეპითელურ შრეში დიდი რაოდენობით ზედაპირული კაპილარული ქსელია,
რაც ცხვირის ღრუში მოხვედრილ ჰაერს ათბობს, ვინაიდან სისხლძარღვები, კაპილარები, სითბოს გამოყოფს.
გამთბარი და დატენიანებული ჰაერი ცხვირის ღრუდან გადადის ცხვირ–ხახაში, ცხვირ-ხახიდან კი ხახაში.
ხახა არის ის მილი, რომელსაც გაივლის პირიდან გადაყლაპული ლუკმაც და ცხვირიდან გადასული ჰაერიც.
ხახის შემდეგ მათი გზები იყრება. ჰაერი გადადის ხორხში, გადაყლაპული ლუკმა კი საყლაპავ მილში.
ყოველი ყლაპვის შემდეგ ხორხსარქველი იხურება, რაც იცავს ხორხსა და შემდეგ ჰაერგამტარ ორგანოებს
ლუკმის მოხვედრისა და გადაკეტვისგან. ხორხი ხრტილოვანი ნაწილია, სადაც ხმის იოგებიცაა. ამ იოგების
რხევაზეა დამოკიდებული ბგერების წარმოქმნა. მათ რხევას იწვევს ამოსუნთქული ჰაერის შეხება. ხმის
ტემბრი იოგების სიგრძეზეა დამოკიდებული. იოგებს შორის არსებულ სივრცეს ყია ეწოდება. ყიას
ტოლფერდა სამკუთხედის ფორმა აქვს. ხორხის შემდეგ მოდის ტრაქეა ანუ სასულე, რომელიც წინა მხრიდან
ნახევრადრკალოვანი ხრტილებითაა წარმოქმნილი. მისი უკანა კედელი მთლიანად აპკოვანია. ტრაქეის
აპკოვანი კედელი და საყლაპავი მილის კედელი ერთმანეთის გვერდიგვერდაა. ტრაქეის უკანა კედლის
აპკოვანება საყლაპავ მილს ეხმარება ლუკმის გადაყლაპვაში. შემდეგ უკვე ბრონქები და ბრონქეოლები,
რომლებიც ფილტვებში იტოტება და ალვეოლებით ბოლოვდება.
ფილტვები წყვილი, არაღრუ ორგანოა. იგი ძირითადად ეპითელური ქსოვილითაა აგებული. გარედან
ფილტვი შემაერთებელ ქსოვილოვანი ფილტვის პლევრითაა დაფარული, რომელიც ფილტვს დაზიანებისგან
იცავს, ამცირებს ხახუნს, ქმნის ნოტიო გარემოს. ფილტვის პლევრა შემდეგ გადადის კედლის ამყოლ
პლევრაში, რომელიც შიგნიდან მიუყვება გულმკერდის ღრუს, ნეკნებს. ფილტვის პლევრასა და კედლის
ამყოლ პლევრას შორის სივრცეს პლევრის ღრუ ეწოდება. პლევრის ღრუ ჰერმეტული და ნოტიო სივრცეა.
ვინაიდან ფილტვები არაკუნთოვანი ორგანოა, მათი გაფართოება და შევიწროვება სრულად სასუნთქ
კუნთებთანაა დაკავშირებული, ამ კუნთებს კი მოგრძო ტვინში არსებული სუნთქვის ცენტრი განაგებს. თავის
ტვინიდან წამოსული ნერვული იმპულსებით დიაფრაგმისა და ნეკნთაშუა კუნთების შეკუმშვის შედეგად
დიაფრაგმა ქვემოთ ჩადის, ნეკნები ზემოთ ადის და გულმკერდის ღრუს მოცულობა იზრდება, რაც აქ წნევის
შემცირებას იწვევს და ფილტვები ფართოვდება, ეს კი ალვეოლების გაფართოებასა და მათში წნევის
შემცირებას იწვევს. ალვეოლებში წნევა ატმოსფერულ წნევაზე დაბალია და ჰაერი იწყებს მაღალი
ატმოსფერული წნევიდან დაბლისკენ გადასვლას, ხდება ჩასუნთქვა. პირიქით ხდება ამოსუნთქვისას.
ნერვული იმპულსით მოტანილი ბრძანებით ნეკნთაშუა კუნთები და დიაფრაგმა დუნდება, დიაფრაგმა
ზემოთ ამოდის და ნეკნები ქვემოთ ჩამოდის, მცირდება გულმკერდის ღრუს მოცულობა, წნევა იზრდება,
იკუმშება ფილტვები, იკუმშება ალვეოლები, ალვეოლებში წნევა იზრდება, წნევა უფრო მაღალი ხდება ვიდრე
ატმოსფერული წნევა და უკვე მაღალი წნევიდან დაბალი ატმოსფერული წნევისკენ ჰაერის მასების
გადაადგილება იწვევს ამოსუნთქვას. ყოველი ჩასუნთქვა–ამოსუნთქვა მშვიდ სუნთქვაში მონაწილე ამ
კუნთებთან, დიაფრაგმასა და ნეკნთაშუა კუნთებთანაა დაკავშირებული, ღრმა სუნთქვაში კი ერთვება
მუცლისა და მკერდის კუნთებიც.
ფილტვების სასიცოცხლო ტევადობა ჰაერის ის მაქსიმალური რაოდენობაა, რომელსაც ამოისუნთქავს
ადამიანი ყველაზე ღრმა ჩასუნთქვის შემდეგ. იგი დამოკიდებულია სქესსა და ასაკზე. მამაკაცების
ფილტვების სასიცოცხლო ტევადობა მეტია ვიდრე ქალებისა. სასუნთქი მოცულობა ჰაერის ის მოცულობაა,
რომელიც მშვიდი სუნთქვისას შედის ფილტვებში ერთ ჩასუნთქვაზე და ამოდის ერთ ამოსუნთქვაზე.
დამატებითი მოცულობა ჰაერის ის მოცულობაა, რომლის ჩასუნთქვა შეუძლია ადამიანს სასუნთქი
მოცულობის გარდა, დამატებით. სარეზერვო მოცულობა ჰაერის ის მოცულობაა, რომელიც შეუძლია
ადამიანს მშვიდი ამოსუნთქვის შემდეგ დამატებით ამოისუნთქოს.

49
აირთა ცვლა
აირთა ცვლა არის ჩვენს ორგანიზმში ნახშირორჟანგისა და ჟანგბადის ცვლის პროცესი. აირთა ცვლისთვის
აუცილებელია რამდენიმე პირობა: აირთა ცვლაში მონაწილე ორგანოები უნდა იყოს თხელი და კარგად
გამტარი. ამიტომაა რომ ფილტვებში მიმდინარე აირთა ცვლაში კაპილარები და ალვეოლები, ხოლო
ქსოვილებში მიმდინარე აირთა ცვლაში კაპილარები და ქსოვილური სითხე მონაწილეობს. აირთა ცვლაში
მონაწილე ზედაპირი უნდა იყოს ნოტიო. ზედაპირი უნდა იყოს დიდი, რაც გაზრდის აირთა ცვლის სიჩქარეს.
აირთა ცვლა ასევე დამოკიდებულია ჟანგბადისა და ნახშირორჟანგის კონცენტრაციათა სხვაობაზე.
პარციალური წნევა არის სისხლში აირების საერთო რაოდენობიდან კონკრეტული აირის პროცენტული
რაოდენობა. ჟანგბადი და ნახშირორჟანგი მაღალი პარციალური წნევის არედან დაბალი პარციალური წნევის
არესკენ მოძრაობენ. იგივეა კონცენტრაციული გრადიენტის მიმართულებით მოძრაობა. ჩასუნთქულ ჰაერში
ჟანგბადი არის 20%, ამოსუნთქულ ჰაერში მცირდება 16% – მდე, იმიტომ რომ ქსოვილები მოიხმარს მას.
ჩასუნთქულ ჰაერში 0.04% ნახშირორჟანგი ამოსუნთქულ ჰაერში 4% – მდე იზრდება, რადგან დაშლის
პროდუქტი, წყლის ორთქლთან ერთად, ნახშირორჟანგიც გამოიყოფა უჯრედებიდან.
ფილტვებში აირთა ცვლა მიმდინარეობს ფილტვის კაპილარებსა და ალვეოლებს შორის. ფილტვის
კაპილარები მარჯვენა პარკუჭიდან მოდიან ვენური სისხლით, ვენურ სისხლში უფრო მაღალია
ნახშირორჟანგის პარციალური წნევა ვიდრე ალვეოლებში, მაგრამ უფრო დაბალია ჟანგბადის პარციალური
წნევა ვიდრე ალვეოლებში. ფილტვის კაპილარებში ჟანგბადი 16% ია, ნახშირორჟანგი 4%, ალვეოლებში
ჩასუნთქულ ჰაერში ჟანგბადი 20%, ნახშირორჟანგი 0.04%. ჟანგბადიც და ნახშირორჟანგიც მოძრაობას იწყებს
მაღალი კონცენტრაციიდან დაბალი კონცენტრაციისკენ, ანუ მაღალი პარციალური წნევიდან დაბალი
პარციალური წნევისკენ. ნახშირორჟანგი დაიწყებს ფილტვის კაპილარებიდან ალვეოლებში შესვლას,
ჟანგბადი კი ალვეოლებიდან იწყებს გადასვლას ფილტვის კაპილარებში. ანუ ვენური სისხლი გარდაიქმნება
არტერიულ სისხლად.
ამავე პრინციპით ხდება აირთა ცვლა ქსოვილებში. დიდი წრის კაპილარებში ჟანგბადი 20%, ნახშირორჟანგი
კი 0.04%, ხოლო ქსოვილურ სითხეში ჟანგბადი 16% – მდეა შემცირებული, ნახშირორჟანგი კი მომატებულია
4% – მდე. ჟანგბადი იწყებს მაღალი კონცენტრაციიდან, დიდი წრის კაპილარებიდან, დაბლისკენ,
ქსოვილური სითხისკენ, მოძრაობას. ტოვებს დიდი წრის კაპილარებს, გადადის ქსოვილურ სითხეში და
შემდეგ დიფუზიით ხვდება უჯრედებში, სადაც ჟანგბადის რაოდენობა ასევე შემცირებულია. ხოლო
უჯრედიდან ნახშირორჟანგი უკვე გამოსულია ქსოვილური სითხიდან და იწყებს მოძრაობას დიდი წრის
კაპილარებისკენ. ამის შედეგად არტერიული სისხლი ვენურ სისხლად გარდაიქმნება.

3. 5 ექსკრეცია

• შარდგამომყოფი სისტემა

ექსკრეცია არის ორგანიზმიდან ზედმეტი, მეტაბოლური ცვლის შედეგად მიღებული ნარჩენი პროდუქტების
გარეთ გამოდევნა. (სეკრეცია არის ჯირკვლებში გარკვეული სეკრეტების წარმოქმნა და ორგანიზმში ან
ორგანიზმს გარეთ გამოყოფა)
ექსკრეციის შედეგად ორგანიზმი თავისუფლდება ნარჩენებისგან, რომლებიც ზოგ შემთხვევაში
ტოქსიკურიცაა. ექსკრეცია ასევე მონაწილეობს ორგანიზმის ჰომეოსტაზის შენარჩუნებაში.
ექსკრეციაში მონაწილე ორგანოებია: ღვიძლი, თირკმელები, კანი, ფილტვები და ნაწლავები.
ფილტვებიდან ხდება ნახშირორჟანგისა და წყლის ორთქლის ექსკრეცია. თირკმლებიდან ხდება შარდის
ექსკრეცია, რომელიც შეიცავს წყალს, მინერალურ მარილებს, შარდოვანას, შარდის მჟავასა და სხვა
ექსკრეტორულ ნარჩენ პროდუქტებს. კანიდან ხდება ოფლის ექსკრეცია, რომელიც შეიცავს წყალს,
მინერალურ მარილებს, შარდოვანასა და სხვა ექსკრეტორულ ნარჩენ პროდუქტებს. ღვიძლი დეტოქსიკაციაში
მონაწილეობს, რომ არა ღვიძლში მიმდინარე დეტოკსიქაციის პროცესები, ამ ორგანოებიდან ექსკრეცია ვერ
მოხდებოდა. მსხვილ ნაწლავში ყალიბდება ფეკალიები, რომლებიც შემდეგ სწორ ნაწლავში გადადის და
დეფეკაციით ტოვებს ორგანიზმს.
საჭმლის მომნელებელ სისტემაში დაშლის საბოლოო პროდუქტებია გლუკოზა, ამინომჟავები, გლიცერინი და
ცხიმოვანი მჟავები და ნუკლეოტიდები, მაგრამ უკვე უჯრედებში დაშლის საბოლოო პროდუქტებია წყალი
და ნახშირორჟანგი. მათ ასევე ემატება ცილების დაშლის შედეგად აზოტის გამოყოფა, ამიაკი შემდეგ უკვე
50
ღვიძლში შარდოვანად და შარდის მჟავად გარდაიქმნება. ცილების დაშლის შედეგად წარმოქმნილი ამიაკი
შარდოვანად, ნუკლეინის მჟავების დაშლის შედეგად წარმოქმნილი ამიაკი კი შარდის მჟავად გარდაიქმნება.
რაც უფრო სწრაფად მიმდინარეობს უჯრედებში მეტაბოლური პროცესები, ექსკრეციაც უფრო სწრაფი
ტემპით მიმდინარეობს.

თირკმელები ძირითადი ექსკრეტორული ორგანოებია. ისინი მოთავსებულია მუცლის ღრუში, წელის

მალების დონეზე, ხერხემლის ორივე მხარეს. ფილტვების მსგავსად, არც თირკმელებია ღრუ ორგანოები. მისი
ძირითადი ამგები ქსოვილი ეპითელური ქსოვილია. გულისა და ფილტვების მსგავსად, თირკმელებიც
გარედან აპკოვანი შემაერთებელი ქსოვილითაა დაფარული, რომელიც იცავს მას დაზიანებისგან.
თირკმლებიდან გამოდის თითო შარდსაწვეთი მილი, უერთდება შარდის ბუშტს, შარდის ბუშტიდან კი
გამოდის შარდსადინარი და შარდი ორგანიზმიდან გარეთ გამოიყოფა. თირკმელები ორი შრისგანაა აგებული:
თირკმლის ქერქოვანი შრე და თირკმლის ტვინოვანი შრე. თირკმლების ამგებ უჯრედებს ნეფრონები
ეწოდებათ. თითოეული თირკმელი მილიონობით ნეფრონისგან შედგება. ისინი თირკმლის ფუნქციური
უჯრედებიცაა, რადგან თითოეულ ნეფრონში მიმდინარეობს ექსკრეციის პროცესი, შარდის წარმოქმნა და
გამოყოფა. ნეფრონის აგებულება: ნეფრონის (ბოუმენის) კაფსულა - თასივით გაფართოებული ნაწილი,
ნეფრონის მილაკები.
თირკმელში სისხლი შედის თირკმლის არტერიით, გამოდის თირკმლის ვენით. თირკმლის არტერია
წარმოადგენს მუცლის აორტის ერთ-ერთ ტოტს. თირკმლის ვენა გამოდის თირკმლიდან და უერთდება ქვედა
ღრუ ვენას. თირკმლის არტერიაში მოძრაობს არტერიული სისხლი, ამასთან ერთად ყველა ნარჩენი
მეტაბოლური პროდუქტი მასშია. თირკმლის ვენამ ძირითადი ნარჩენი პროდუქტები დატოვა თირკმელში.
ერთადერთი ექსკრეტორული პროდუქტი თირკლმის ვენაში ნახშირორჟანგია, რომელსაც თირკმლებში ვერ
დატოვებდა. თირკმლის არტერია შევიდა თირკმელში, დაიტოტა არტერიოლებად, თითოეული არტერიოლა
ნეფრონში უნდა შევიდეს. ნეფრონის მილაკები თირკმლის ტვინოვან შრეშია. ნეფრონში შესულ არტერიოლას
შემავალი არტერიოლა ეწოდება. არტერიოლა იტოტება კაპილარებად, წარმოქმნის კაპილარულ ქსელს
ნეფრონის კაფსულაში, რომელსაც კაპილარული გორგალი ეწოდება. კაპილარულმა გორგალმა წარმოქმნა
ისევ ერთი არტერიოლა, რომელმაც გამოიტანა ნეფრონის კაფსულიდან სისხლი და მას გამომავალი
არტერიოლა ეწოდება. გამომავალი არტერიოლა ნეფრონის მილაკების გარშემო ისევ კაპილარულ ქსელს
წარმოქმნის და გარს ერტყმის მილაკებს. არტერიული კაპილარები ვენურ კაპილარებად გარდაიქმნებიან,
შემდეგ ისევ ერთდებიან, წარმოქმნიან თირკმლიდან გამომავალ ვენას, რომელიც გამოდის მუცლის ღრუში
და უერთდება ქვედა ღრუ ვენას.
ნეფრონის კაფსულაში არსებულ კაპილარულ გორგალში შემავალი კაპილარების არტერიული წნევა
განსაკუთრებით მაღალია, რადგან შემავალი არტერიოლას სანათურის დიამეტრი უფრო დიდია ვიდრე
გამომავალი არტერიოლას სანათურის დიამეტრი, გამომავალი არტერიოლა უფრო ვიწროა. კაპილარულ
გორგალში წარმოიქმნება მაღალი არტერიული წნევა, რაც აუცილებელია ფილტრაციისთვის. წნევის
ზეწოლამ კაპილარებიდან უნდა გამოუშვას მთელი რიგი ნივთიერებები, რომლებიც ნეფრონის კაფსულაში
გადადის. ფილტრაციის შედეგად კაპილარული გორგლიდან გამოდის და ნეფრონის კაფსულაში გადადის
წყალი, მინერალური მარილები, ვიტამინები, ჰორმონები, გლუკოზა, ამინომჟავები, შარდოვანა, შარდის მჟავა
და სხვა პროდუქტები. ვერ გადადის პლაზმის ცილები და სისხლის უჯრედები. თუ შარდში აღმოჩნდა
სისხლის უჯრედები ან პლაზმის ცილები, ნიშნავს, რომ დაირღვა ფილტრაციის პროცესი. სისხლის
ფილტრატი ანუ პირველადი შარდი ორგანიზმისთვის საჭირო დიდი რაოდენობით ნივთიერებებს შეიცავს.
ნეფრონის კაფსულადან სისხლის ფილტრატი გადადის ნეფრონის მილაკებში. ნეფრონის მილაკებსა და მათ
გარშემო არსებულ კაპილარულ ქსელს შორის მიმდინარეობს უკუშეწოვის, რეაბსორფციის, პროცესი.
უკუშეწოვით ნეფრონის მილაკებიდან სისხლში ოსმოსით გადადის 99% წყალი, გარკვეული რაოდენობით
მინერალური მარილები, აქტიური ტრანსპორტით სრულიად უკან უნდა დაბრუნდეს ჰორმონები,
ვიტამინები, ამინომჟავები, გლუკოზა. უკუშეწოვის დამთავრების შემდეგ ორგანიზმმა დაიბრუნა მისთვის
საჭირო ყველა ნივთიერება. ნეფრონის მილაკებში კი დარჩა ნარჩენი პროდუქტები: წყლისა და მინერალური
მარილების გარკვეული რაოდენობა, შარდოვანა, შარდის მჟავა და სხვა მეტაბოლური ნარჩენი პროდუქტები.
ეს ნივთიერებები ნეფრონის მილაკების საშუალებით შარდშემკრებ მილში გადადის. შარდშემკრებ მილში
გარკვეულწილად მიმდინარეობს წყლის შეწოვა მინერალურ მარილებთან ერთად. შარდშემკრები მილები
იკრიბება ერთად, უერთდება შარდსაწვეთს და შარდი ტოვებს თირკმლებს და გარეთ გამოდის. თირკმლებში
მიმდინარე ეს პროცესები ექსკრეციის გარდა, მონაწილეობენ ოსმორეგულაციაში, რაც ნიშნავს ორგანიზმში

51
წყლისა და მინერალური მარილების რაოდენობის რეგულირებას. ოსმორეგულაციაში დიდ როლს თამაშობს
წყურვილის გრძნობაც, რომლის დროსაც ორგანიზმი დიდი რაოდენობით წყალს იღებს და პირიქით,
როდესაც ორგანიზმმა დიდი რაოდენობით წყალი უნდა დატოვოს, უკუშეწოვის დროს იმაზე ნაკლები
რაოდენობით წყალი შეიწოვება, ვიდრე ნორმალურ მდგომარეობაში. როდესაც ორგანიზმმა
ჰიპერტონულობიდან იზოტონურობა უნდა დაიბრუნოს, სისხლში მატულობს არტერიული წნევა. როდესაც
პირიქით, ჰიპოტონურობიდან იზოტონორუბაში უნდა გადავიდეს, ორგანიზმიდან დიდი რაოდენობით
წყალი უნდა გამოვიდეს, მცირდება წყლის შეწოვა და ორგანიზმიდან გამოდის დიდი რაოდენობით შარდი.

• მფარავი სისტემა

კანი არის ექსკრეციაში მონაწილე ორგანო (გამოყოფს ოფლს) არის ოსმორეგულაციაში მონაწილე ორგანო
(ოფლთან ერთად გამოიყოფა წყალი და მინერალური მარლები) და არის თერმორეგულაციაში მონაწილე
ერთადერთი ორგანო.
კანი სხეულის ყველაზე ზედაპირული შრეა, რომელიც აგებულია სამი სხვადასხვა შრისგან. კანის ყველაზე
ზედაპირულ შრეს ეპითელურქსოვილოვანი ეპიდერმისი წარმოადგენს. ეს ერთ-ერთი ეპითელური ქსოვილია
ჩვენს ორგანიზმში, რომელიც მრავალშრიანი ეპითელიუმითაა წარმოდგენილი. ეპითელური ქსოვილის
დანიშნულება დამცველობითია, იგი ერთგვარი ბარიერია, გარემოსგან გამოყოფს ორგანიზმის შინაგან
ნაწილს. იცავს მიკრობების შეჭრისა და დაზიანებებისგან. ეპითელური ქსოვილის შრის ზედა უჯრედები
ხშირ შემთხვევაში მკვდარი უჯრედებია, რომლებიც იქერცლება. ისინი უშუალოდ შეხებაში არიან
გარემოსთან და კანის სიღრმიდან წამოსული სისხლძარღვები ვეღარ ახერხებენ ზედაპირული უჯრედების
გამოკვებას. ეპიდერმისის ქვედა შრის უჯრედები უფრო მუქი ფერისაა, რასაც მელანინი განაპირობებს.
ეპიდერმისის შრის ქვემოთაა შემაერთებელქსოვილოვანი დერმა, სქელი შრე, ყველაზე აქტიური ნაწილი. აქაა
განლაგებული საოფლე ჯირკვლები, რომლებიც სადინარებით იხსნება და კანის ზედაპირზე ოფლს
გამოყოფს. აქაა თმის ძირები, თმის ჩანთები. თმის ამწევი კუნთები, რომლებიც რუდიმენტებია. დერმაში არის
ასევე ცხიმოვანი ჯირკვლები, არის თერმო, მექანო და ტკივილის აღქმელი რეცეპტორები, რომლებიც კანის
მგრძნობელობით ფუნქციას განაპირობებენ. ამის შემდეგ მოდის ქვედა შრე, ცხიმოვანი
შემაერთებელქსოვილოვანი შრე, რომელსაც დამცველობითი, სამარაგო ფუნქცია აქვს. მკაცრ კლიმატურ
პირობებში მცხოვრები ორგანიზმებისთვის თერმოიზოლაციის ფუნქციასაც ეს შრე ასრულებს. უდაბნოში
მცხოვრებ ორგანიზმებში დაშლის შედეგად ენდოთერმულ სითბოს გამოყოფს. წარმოქმნის შინაგან წყალს.
კანში არსებული ეს ცხიმოვანი ქსოვილი იცავს კანს მექანიკური დაზიანებებისგან.
კანის ფუნქციებია: ექსკრეცია - საოფლე ჯირკვლები, ოსმორეგულაცია - საოფლე ჯირკვლები,
თერმორეგულაცია. თერმორეგულაცია ჩვენი სხეულის ჰომეოსტაზური მექანიზმია. იგი უწყობს ხელს
ორგანიზმის შინაგანი მუდმივი ტემპერატურის შენარჩუნებას. სისხლძარღვები და კანი სითბოს გამცემი
ორგანოებია, კუნთები და ღვიძლი სითბოს წარმომქმნელი ორგანოებია, რადგან აქ აქტიურად მიმდინარეობს
ატფ - ის სინთეზი და ენერგეტიკული ცვლის რეაქციები. გაგრილებისთვის სითბოს გაცემა კანში არსებული
სისხლძარღვების გაფართოებით ხდება. სისხლძარღვებიდან საოფლე ჯირკვლებში გადადის წყალი,
მინერალური მარილები, შარდოვანა და სხვა მეტაბოლური ნარჩენები, რომლებიც სადინარით გარეთ
გამოიყოფა. სითბოს შენარჩუნების მიზნით ვიწროვდება სისხლძარღვები, სისხლიდან ნაკლები რაოდენობით
ნივთიერებები გადადის ჯირკვლებში, ნაკლები ოფლი გამოიყოფა და სითბო ნარჩუნდება.
ამ ყველაფერს ჰუმორული და ნერვული რეგულაციები უზრუნველყოფს. სიმპატიკური ნერვული იმპულსები
აფართოებს და პარასიმპატიკური ავიწროებს კანში არსებულ ამ სისხლძარღვებს. ჰორმონი ადრენალინი
ავიწროებს სისხლძარღვებს, იცავს ორგანიზმს სითბოსა და ენერგიის დაკარგვისგან.
კანი ასევე ასინთეზებს პიგმენტს, რომელიც ჩვენს ორგანიზმს იცავს ჭარბი ულტრაიისფერი სხივების
ზემოქმედებისგან. კანში ქოლესტერინი D ვიტამინად გარდაიქმნება.

52
3.6 მარეგულირებელი და მაკონტროლირებელი სისტემები
• ნერვული სისტემა

ნერვული ქსოვილის ფუნქციური და სტრუქტურული ერთეული ნეირონებია. ნერვულ ქსოვილში მათთან

ერთად გვხვდება ნეიროგლიური, თანამგზავრი უჯრედებიც, რომლებიც ნეირონებისთვის საყრდენ,
დამცველობით, კვებით ფუნქციას ასრულებენ და ჰომეოსტაზის შენარჩუნებას უზრუნველყოფენ. ნერვული
ქსოვილისა და ნეირონების უმთავრესი ფუნქცია აგზნების წარმოქმნა და მისი გადაცემაა. ნეირონების
მორჩებია საჭირო, რათა აგზნება მივიდეს რომელიმე ორგანოს უჯრედამდე ან მეორე ნეირონამდე. ნერვული
იმპულსის მოქმედების შედეგად კუნთები იკუმშება, ჯირკვლები აღეგზნება და მათთვის დამახასიათებელი
მეტაბოლური პროცესები მიმდინარეობს, რაც გულისხმობს გარკვეული ჰორმონისა თუ სეკრეტის
წარმოქმნას. ორგანიზმის ერთ მთლიან სხეულად ფუნქციონირებაში ნერვული სისტემა დიდ როლს
თამაშობს, იგი აკონტროლებს ყოველი უჯრედის მუშაობას.
ნერვული სისტემა ის ძირითადი სისტემაა, რომელიც ორგანოთა სისტემებს შორის, იერარქიულად ყველაზე
მაღალ საფეხურზეა.
ნერვული სისტემა ახორციელებს კავშირს გარემოსთან გრძნობის ორგანოების საშუალებით. ადამიანის
გრძნობის ორგანოების მუშაობაც ნერვული სისტემის საშუალებით ხორციელდება.
ნერვული სისტემა უზრუნველყოფს ისეთ მნიშვნელოვან პროცესებს ადამიანის ორგანიზმში, როგორებიცაა
სწავლა, დამახსოვრება, მეტყველება, აზროვნება და სხვ. ყველაფერ ამას უმაღლესი ნერვული მოქმედებანი
ეწოდება. ისინი მხოლოდ ადამიანისთვისაა დამახასიათებელი.
ნერვული ქსოვილი ქმნის თავისა და ზურგის ტვინს (ცენტრალურ ნერვულ სისტემას); მათგან გამომავალ
ნერვებსა და ნერვულ კვანძებს (პერიფერიულ ნერვულ სისტემას). ამის გარდა არ არსებობს უჯრედი,
ქსოვილი, რომელშიც არ არსებობს ნეირონის დაბოლოებები.
ნეირონი შედგება ნეირონის სხეულისა და მორჩებისგან. ნეირონის სხეული ის ნაწილია, რომელშიც
მოთავსებულია ბირთვი, ციტოპლაზმა და ციტოზოლში არსებული ყველა ის სტრუქტურა, რომელიც
ცხოველური ეუკარიოტული უჯრედისთვისაა დამახასიათებელი. ნეირონში ორი ტიპის მორჩებს გამოყოფენ:
დენდრიტები - მოკლე და უფრო დატოტვილი; აქსონები - გრძელი და ბოლოში დატოტვილი. ნეირონის
სხეული და დენდრიტები რუხი ფერისაა, ხოლო გრძელი მორჩები გარედან თეთრი ფერის ცხიმოვანი
ნივთიერებით, მიელინითაა დაფარული. რუხ ნივთიერებას ქმნის ნეირონის სხეულები და მოკლე მორჩები,
ხოლო სადაც არის თეთრი ნივთიერება, ის გრძელი მორჩებითაა წარმოდგენილი.
ნერვული იმპულსი ერთი მიმართულებით გადაადგილდება: ნერვული იმპულსი დენდრიტიდან გადაეცემა
ნეირონის სხეულს, სხეულიდან გადაეცემა აქსონს, აქსონის დაბოლოებებიდან გადაეცემა ან მეორე ნეირონის
დენდრიტს ან შემსრულებელი ორგანოს უჯრედს. ნერვული იმპულსები ძალიან სწრაფად მოძრაობს -
ნერვული სისტემისთვის დამახასიათებელია სწრაფი მუშაობა, ხოლო შედეგი მყისიერია და ხანმოკლე.
არსებობს სამი სახის ნეირონი: მგრძნობიარე, მამოძრავებელი და ჩართული. ეს ნეირონები
ფუნქციონალურად და აგებულებითაც განსხვავებულები არიან.
მგრძნობიარე ნეირონის დენდრიტი გაცილებით გრძელია, ხოლო აქსონი შედარებით მოკლეა, სხეული აქაც
რუხი ფერისაა. მიელინითაა დაფარული მისი დენდრიტი და აქსონის გარკვეული ნაწილი. ანუ მგრძნობიარე
ნეირონში რუხ ფერს წარმოადგენს მისი სხეულები და აქსონის დაბოლოებები. მგრძნობიარე ნეირონის
სხეულები ყოველთვის პერიფერიულ ნერვულ სისტემაშია განლაგებული. მგრძნობიარე ნეირონი, იგივე
სენსორული ნეირონი, უზრუნველყოფს ნერვული იმპულსების აღმავალი მიმართულებით გადატანას,
ამიტომ მას ცენტრისკენულ ნეირონსაც უწოდებენ. თითოეული უჯრედიდან წამოსული ნერვული იმპულსი
სწორედ მგრძნობიარე ნეირონის საშუალებით მიიტანება ცენტრანულ ნერვულ სისტემამდე.
მამოძრავებელი ნეირონისთვის ტიპიური ნეირონის აგებულებაა დამახასიათებელი. მამოძრავებელ ნეირონს
აქვს მოკლე და ხშირად დატოტვილი დენდრიტები, აქვს ერთი გრძელი, ბოლოში დატოტვილი აქსონი.
მამოძრავებელი ნეირონის დენდრიტები რუხი ფერისაა, რუხი ფერისაა მამოძრავებელი ნეირონის
სხეულებიც. მამოძრავებელ ნეირონში მხოლოდ აქსონებია მიელინით დაფარული, ანუ თეთრ ნივთიერებას
ცენტრალურ ნერვულ სისტემაში მამოძრავებელი ნეირონის მხოლოდ აქსონები ქმნიან. მგრძნობიარე
ნეირონს ცენტრიდანულ ნეირონსაც უწოდებენ, რადგან მას ცენტრალური ნერვული სისტემიდან მოაქვს
ნერვული იმპულსი შესაბამის ორგანოსთან.

53
ჩართული ნეირონი ყველაზე პატარა ნეირონია, მისი მორჩებიც მოკლეა. ჩართული ნეირონის არცერთი
ნაწილი არაა მიელინით დაფარული. ჩართული ნეირონები ძირითადად ცენტრალურ ნერვულ სისტემაში
გვხვდება. ისინი ამყარებენ კავშირს მგრძნობიარე და მამოძრავებელ ნეირონებს შორის, კერძოდ, იღებენ
ნერვულ იმპულსებს აღმავალი მიმართულებით, მოტანილს მგრძნობიარე ნეირონებიდან, და გადასცემენ
მამოძრავებელ ნეირონებს.
პერიფერიულ ნერვულ სისტემაში ნერვულ კვანძებს ქმნის მგრძნობიარე ნეირონების სხეულების გროვები.
ნერვული კვანძი არის ადგილი, სადაც რამდენიმე მგრძნობიარე ნეირონის სხეული იყრის თავს.
ნერვები ნეირონების გრძელი მორჩებია. არსებობს სამი სახის ნერვები: მგრძნობიარე, მამოძრავებელი და
შერეული. მგრძნობიარე ნერვებს ქმნის მგრძნობიარე ნეირონის დენდრიტი. მამოძრავებელ ნერვს ქმნის
მამოძრავებელი ნეირონის აქსონი. ხოლო ისეთ ნერვს, რომელიც შედგება როგორც მგრძნობიარე ნეირონის
დენდრიტისგან, ისე მამოძრავებელი ნეირონის აქსონისგან, შერეული ნერვი ეწოდება. ზურგის ტვინიდან
გამომავალი 31 წყვილი ნერვი სწორედ შერეული ნერვია, ასევე თავის ტვინიდან გამომავალი 12 ნერვი.
იმ ადგილს, სადაც ნეირონი მეორე ნეირონს გადასცემს ნერვულ იმპულსს, ან ნეირონი ნერვულ იმპულსს
გადასცემს შემსრულებელ ორგანოს, სინაფსი ეწოდება. სინაფსი სამი ძირითადი კომპონენტითაა
წარმოდგენილი: პრესინაფსი - ყოველთვის აქსონის დაბოლოებები; სინაფსური არხი - ადგილი ორ უჯრედს,
ორ ნეირონს შორის, რომელიც ამოვსებულია უჯრედშორისი ნივთიერებით; პოსტსინაფსი - ყოველთვის ან
მეორე ნეირონის დენდრიტი ან შემსრულებელი ორგანოს უჯრედი.
ნერვული სისტემა და ენდოკრინული სისტემაც ყველა უჯრედის კონტროლს ერთგვარი მესენჯერების
საშუალებით ახორციელებს. ნერვული სისტემის მესენჯერები ნეირომედიატორებია, რომლებიც ორგანული,
ცილოვანი მოლეკულებია, რომელთაც აქვთ წარმოქმნილი აგზნების გადაცემის უნარი. ვეზიკულების სახით
მიდიან მოლეკულები აქსონის დაბოლოებამდე, აქ იშლება ვეზიკულა და ნეირომედიატორები
თავისუფლდებიან. ვინაიდან ისინი დიდი ზომის მოლეკულებია, აქტიური ტრანსპორტით, ეგზოციტოზით,
ტოვებენ ნეირონის აქსონის ბოლქვს და გადადიან სინაფსურ არხში. აქტიური ტრანსპორტისთვის
აუცილებელია ატფ-ის ენერგია, რომელიც აქსონის ბოლოში არსებულ მიტოქონდრიებში სინთეზდება.
ხვდებიან რა ნეირომედიატორები სინაფსურ არხში, შედიან უკვე შემსრულებელი ორგანოს უჯრედში ან
მეორე ნეირონის დენდრიტში. მათი შესვლაც აქტიური ტრანსპორტით ხორციელდება, აქაც აუცილებელია
ენერგია, რომელსაც ხარჯავს ან მეორე ნეიორონის დენდრიტი, ან შემსრულებელი ორგანოს უჯრედი.
იმისთვის, რომ ნეირონის აგზნება მოხდეს, უნდა წარმოიქმნას ერთგვარი აგზნების პოტენციალი. ამისთვის
კი აუცილებელია Na - სა და K - ის იონების ტრანსპორტირება, კერძოდ, ნატრიუმის იონების შიგნით, ხოლო
კალიუმის იონების გარეთ გასლა. ამას ემსახურება ნატრიუმ-კალიუმის ტუმბო. ამ ტუმბოს, იონურ არხს,
სატრანსპორტო ცილა წარმოქმნის. მსგავსი ცილები ძალიან დიდი რაოდენობითაა ჩაშენებული ნეირონების
პლაზმურ მემბრანაში.
რეფლექსი და რეფლექსური რკალი
ორგანიზმის მყისიერ საპასუხო რეაქციას გაღიზიანებაზე, რომელსაც ახორციელებს და აკონტროლებს
ნერვული სისტემა, რეფლექსი ეწოდება. რეფლექსის განხორციელებისთვის აუცილებელია, ნერვულმა
იმპულსებმა გარკვეული უბნების გავლით იმოძრაოს. გზას, რომელსაც ნერვული იმპულსები გაივლის
რეფლექსის დროს, რეფლექსური რკალი ეწოდება. რეფლექსურ რკალში ხუთი ძირითადი რგოლი, ხუთი
ძირითადი უბანი შედის. აგზნება, რომლითაც წარმოიქმნება რეფლექსი და იწყება რეფლექსური რკალი,
პირველად რეცეპტორებში წარმოიქმნება. რეფლექსური რკალის პირველი რგოლი რეცეპტორებია, აქ
წარმოიქმნება აგზნება, რომელიც შემდგომში ნერვულ იმპულსად გარდაიქმნება. ეს ნერვული იმპულსი
გადადის მგრძნობიარე ნეირონში. პირველად მიიღებს მგრძნობიარე ნეირონის დენდრიტი, დენდრიტიდან
სხეულში გადავა, სხეული გადასცემს აქსონს, რომელიც პერიფერიული ნერვული სისტემიდან ცენტრალურ
ნერვულ სისტემაში შედის. მგრძნობიარე ნეირონის აქსონი ნერვულ იმპულსს გადასცემს ჩართულ ნეირონს,
რომელიც მამოძრავებელ ნეირონს გადასცემს. მამოძრავებელი ნეირონი კი ნერვულ იმპულსს შემსრულებელ
ორგანომდე მიიტანს.
ნერვულ სისტემას აქვს კარგი თავდაცვის უნარი, ანუ ის რეფლექსები კავდება, რომელთაც იმ მომენტში
სასიცოცხლო მნიშვნელობა არ აქვთ, გარკვეული პერიოდის შემდეგ კი ამ რეფლექსებს ენიჭება უპირატესობა.
ასე რომ, ნერვულ სისტემას აქვს აგზნებისა და შეკავების უნარი. ეს ყველაფერი კი ნერვული ქსოვილისა და
ნეირონების ხანგრძლივ სიცოცხლეს განაპირობებს.
პერიფერიულ ნერვულ სისტემაში არის ავტონომიური და სომატური ნაწილი. ავტონომიურ ნერვულ
სისტემას იგივე ვეგეტატიური ნერვული სისტემა ეწოდება. ეს ნერვული სისტემის ის ნაწილია, რომლის

54
მუშაობა ჩვენს ნებას არ ექვემდებარება, ე.ი. უნებლიე ნერვული სისტემაა. ხოლო სომატური ნერვული
სისტემა ნებითი ნერვული სისტემაა, რადგან თუ ავტონომიური ნერვული სისტემით ადამიანის შინაგანი და
გრძნობის ორგანოების მუშაობა კონტროლდება, სომატური ნერვული სისტემით კონტროლდება ჩონჩხის
ნერვული სისტემა. ჩონჩხის კუნთების მუშაობის რეჟიმი დამოკიდებულია ჩვენს ნებაზე.
ავტონომიური პერიფერიული ნერვული სისტემა იყოფა ორ ნაწილად: სიმპათიკური და პარასიმპათიკური
ნაწილები. ეს ორი ერთმანეთის ურთიერთსაწინააღმდეგო მუშაობით ხასიათდება. სიმპათიკური ნაწილი
გარკვეული ორგანოს მუშოაბას ასტიმულირებს, ხოლო პარასიმპათიკური ნაწილი კი თრგუნავს ამ ორგანოს
მუშაობას. ნერვული სისტემის სიმპათიკური ნაწილით ყველა ორგანოს მუშაობა სტიმულირდება, გარდა
საჭმლის მომნელებელი ორგანოების მუშაობისა და შარდის ბუშტის შეკუმშვისა. პარასიმპათიკური ნერვული
სისტემა თრგუნავს ყველა ორგანოს მუშაობას, გარდა საჭმლის მომნელებელი სისტემის მუშაობისა და
შარდის ბუშტის შეკუმშვისა.
სიმპათიკური ნერვული სისტემა მთლიანად ზურგის ტვინთანაა დაკავშირებული. ზურგის ტვინიდან
გამომავალი ნერვებით კონტროლდება ასევე ნაწლავების პერისტალტიკა და შარდის ბუშტის შეკუმშვის
პარასიმპათიკური ნერვული სისტემა. პარასიმპათიკური ნერვული სისტემის დანარჩენი ნაწილი თავის
ტვინიდან გამომავალ ნერვებთანაა დაკავშირებული.
ზურგის ტვინი
ზურგის ტვინი მდებარეობს ხერხემლის არხში. ხერხემალი შედგება მალებისგან, თითოეული მალა შედგება
მალის სხეულისა და მალის რკალისგან. მალის რკალები კი ქმნიან არხს, რომელშიც მოთავსებულია ზურგის
ტვინი. ზურგის ტვინი არის წვრილი, ზონარის ფორმის ცენტრალური ნერვული სისტემის ნაწილი. გარედან
ზურგის ტვინი თეთრი ფერისაა, ხოლო შუაში რუხი. შუაში აქვს პეპლის, დიდი ლათინური H-ის ფორმა.
ზურგის ტვინი თავის ტვინის გაგრძელებაა და ერთ მთლიანობას წარმოადგენს.
ზურგის ტვინის ფუნქციაა გამტარი ფუნქცია, რომელიც თეთრ ნივთიერებასთანაა დაკავშირებული, რადგან
სწორედ თეთრი ნივთიერების გავლით, აღმავალი მიმართულებით ზურგის ტვინი ატარებს და გადასცემს
თავის ტვინს ნერვულ იმპულსს. ასევე დაღმავალი მიმართულებით, თავის ტვინიდან წამოსული ნერვული
იმპულსები ზურგის ტვინის თეთრი ნივთიერების გავლით მიდის შემსრულებელ ორგანომდე.
ზურგის ტვინის ფუნქციაა ასევე რეფლექსების განხორციელება, რაც რუხ ნივთიერებასთანაა
დაკავშირებული. ზურგის ტვინთან დაკავშირებულია ძირითადად ჩონჩხის კუნთების რეფლექსები. ზურგის
ტვინი თავის ტვინთან ერთად შინაგანი ორგანოების მუშაობასაც უზრუნველყოფს.
ზურგის ტვინიდან გამოდის 31 წყვილი შერეული ნერვი. ამ ნერვების უმრავლესობა სომატური ნაწილია,
რადგან ისინი ჩონჩხის კუნთებში ბოლოვდება და ჩონჩხის კუნთების მუშაობაზეა პასუხისმგებელი, ნაწილი
კი სიმპათიკური და ნაწილობრივ პარასიმპათიკური ნერვული სისტემით არეგულირებს შინაგანი
ორგანოებისა და გრძნობის ორგანოების მუშაობას. ზურგის ტვინიდან გამომავალი ნერვები იწყება ზურგის
ტვინის წინა და უკანა ფესვებით. უკანა ფესვს ქმნის მგრძნობიარე ნეირონის აქსონი. წინა ფესვებს ქმნის
მამოძრავებელი ნეირონის აქსონები. უკანა ფესვის საშუალებით ნერვული იმპულსი შედის ზურგის ტვინში,
წინა ფესვის საშუალებით კი გამოდის. გარკვეული მანძილის შემდეგ წინა და უკანა ფესვები ერთიანდება,
ანუ ორი ნერვი ერთიანდება და წარმოიქმნება ნერვული კონები და უკვე მიიღება შერეული ნერვი.
თავის ტვინი
თავის ტვინი თავის ქალაში, ძვლოვან ნაწილშია მოთავსებული და კარგადაა დაცული. იგი ხვეულებითა და
ღარებითაა დაფარული. თავის ტვინი გარედან დაფარულია შრით, რომელსაც მენინგიალური გარსი ეწოდება.
თავის ტვინი პირობითად სამ ნაწილად იყოფა: უკანა, შუა და წინა ტვინი. უკანა ტვინში შედის მოგრძო
ტვინი, ხიდი და ნათხემი. შუა ტვინში შედის თვითონ შუა ტვინი, ხოლო წინა ტვინში შედის შუამდებარე
ტვინი და თავის ტვინის დიდი ნახევარსფეროები.
უკანა ტვინი
უკანა ტვინის მნიშვნელოვანი ნაწილია მოგრძო ტვინი. მოგრძო ტვინი ვიზუალურად ჰგავს ზურგის ტვინს
და მის მსგავსად გარედან თეთრი ფერის ნივთიერებითაა დაფარული, ხოლო შუაში არის რუხი ფერის
ნივთიერება. მოგრძო ტვინი თავის ტვინში უშუალო გაგრძელებაა ზურგის ტვინისა და სწორედ ამ უბნით
უკავშირდება თავის ტვინი ზურგის ტვინს. მოგრძო ტვინი არა მარტო ვიზუალურად ჰგავს ზურგის ტვინს,
არამედ ფუნქციებიც მსგავსი აქვს. მოგრძო ტვინის გამტარი გზა უნდა გაიაროს ნერვულმა იმპულსებმა
აღმავალი და დაღმავალი მიმართულებით, კერძოდ, მოგრძო ტვინის თეთრი ნივთიერება. მოგრძო ტვინის
რუხ ნივთიერებაშია განლაგებული ძალიან მნიშვნელოვანი რეფლექსური რკალები. ეს რეფლექსური
რკალები უზრუნველყოფს სუნთქვის, საჭმლის მომნელებელი სისტემისა და გულ-სისხლძარღვთა სისტემის

55
ორგანოების მუშაობას. მოგრძო ტვინის რუხ ნივთიერებაშია განლაგებული თანდაყოლილი რეფლექსები,
მაგალითად, ყლაპვის, ნერწყვის გამოყოფის, ხველების, ცემინების, ცრემლდენის, ღებინების და ა.შ. ამ
რეფლექსების უმეტესობა თავდაცვითი რეფლექსებია. მოგრძო ტვინშია განლაგებული საჭმლის
მომნელებელი სეკრეტების გამომყოფი ჯირკვლების მარეგულირებელი ცენტრები. უკანა ტვინის
განყოფილება - ხიდიც იმავე ფუნქციებს ასრულებს, რომლებიც მოგრძო ტვინთანაა დაკავშირებული.
ნათხემი უკანა ტვინის ის ნაწილია, რომელიც გარედან რუხი ნივთიერებითაა დაფარული, რომელსაც თავის
ტვინის ქერქის სახელწოდებით მოვიხსენიებთ. რუხი ნივთიერების ქვეშაა მოთავსებული თეთრი
ნივთიერება, რომელიც ყველგან გამტარ ფუნქციას ასრულებს. ნათხემი უზრუნველყოფს ადამიანის ზუსტ და
კოორდინირებულ მოძრაობას. შიგნითა ყურში მოთავსებული ვესტიბულარული აპარატიდან წამოსული
ნერვული იმპულსების საშუალებით ნათხემი ადამიანის წონასწორობის დაცვას უზრუნველყოფს.
შუა ტვინი
შუა ტვინი, ხიდი და მოგრძო ტვინი ქმნიან თავის ტვინის ღეროს. თავის ტვინის ღეროდან გამოდის 12
წყვილი ნერვი, რომლებიც ქმნის არამარტო პარასიმპათიკურ ნერვულ სისტემას, არამედ ისინი ჩონჩხის
კუნთებშიც ბოლოვდება და მათ მუშაობასაც განაგებს. მე-10 წყვილი ცდომილი ნერვი სწორედ შინაგან
ორგანოებში ბოლოვდება და პარასიმპათიკურ ნერვულ სისტემას ქმნის. შუა ტვინი მოგრძო ტვინის მსგავსად
გარედან დაფარულია თეთრი ნივთიერებით, ხოლო შიგნითაა რუხი ნივთიერება. შუა ტვინს „რა არის?“
ტვინის სახელითაც მოიხსენიებენ. შუა ტვინთანაა დაკავშირებული ორგანიზმის მხედველობითი და სმენითი
საორიენტაციო რეფლექსები. შუა ტვინთანაა დაკავშირებული ჩონჩხის კუნთების მუდმივი ტონუსიც.
ღვიძილობის თუ ძილის პერიოდში ჩონჩხის კუნთები მუდმივ ტონუსშია, ამას სწორედ შუა ტვინიდან
წამოსული ნერვული იმპულსები განსაზღვრავს. შუა ტვინთანაა დაკავშირებული ჯდომის დროს
წონასწორობის შენარჩუნება.
წინა ტვინი
წინა ტვინის ერთ-ერთი განყოფილებაა შუამდებარე ტვინი, რომელიც გარედან თეთრი ნივთიერებით, ხოლო
შიგნიდან რუხი ნივთიერებითაა წარმოქმნილი. შუამდებარე ტვინშია განთავსებული ჰიპოთალამუსის უბანი.
ამ უბნით ნერვული სისტემა აკონტროლებს ენდოკრინულ სისტემას. ჰიპოთალამუსის საშუალებით
კონტროლდება ცენტრალური ენდოკრინული ჯირკვალი ჰიპოფიზი, ჰიპოფიზი კი აკონტროლებს ყველა სხვა
პერიფერიულ ენდოკრინულ ჯირკვალს. აქედან გამომდინარე, შუამდებარე ტვინი ჩვენს ორგანიზმში
არეგულირებს ნივთიერებათა ცვლის პროცესებს არაპირდაპირი გზით, ენდოკრინული სისტემის გავლით.
ამის მაგალითია ანტიდიურეზიული ჰორმონის, ვაზოპრესინის, წარმოქმნისა და მოქმედების მექანიზმი.
ვაზოპრესინი შარდის წარმოქმნის შემაკავებელი ჰორმონია, რომელიც უდიდეს როლს ასრულებს
ორგანიზმში ჰომეოსტაზის შენარჩუნებაში. როდესაც ირღვევა პლაზმის ჰომეოსტაზი, მატულობს
მინერალური მარილების რაოდენობა, რაც ყოველთვის ხდება მლაშე ან ტკბილი საკვების მიღების შემდეგ.
აუცილებელი პირობა იმისთვის, რომ პლაზმა დაუბრუნდეს იზოტონურ მდგომარეობას, პლაზმის დიდი
რაოდენობით წყლით შევსებაა. სწორედ ანტიდიურეზიული ჰორმონის საშუალებით ახერხებს ორგანიზმი
ამას. პლაზმის ჰომეოსტაზის დარღვევის შემდეგ, ჰიპოთალამუსის სპეციალურ უჯრედებში პატარა, წყლით
სავსე ვაკუოლებიდან წყალი გამოდის, შედეგად უჯრედები შეიჭმუხნა, სწორედ ამის გამო ჰიპოთალამუსის
უჯრედებში წარმოიქმნა აგზნება, აგზნება მივიდა ჰიპოფიზთან, უშუალოდ ჰიპოფიზის უკანა ნაწილი
გამოყოფს ჰორმონ ვაზოპრესინს (ვაზოპრესინი სინთეზდება ჰიპოთალამუსში), რომელიც სისხლში გადადის
და სამიზნე ორგანოებამდე - ნეფრონის მილაკებამდე ტრანსპორტირდება. ნეფრონის მილაკების მემბრანებში
დიდი რაოდენობით აქვაპორინებია ჩაშენებული, რომლებიც წყლის ოსმოსით გატარებაზე პასუხისმგებელი
ცილებია. ვაზოპრესინი აიძულებს აქვაპორინებს, რომ გაიხსნან. ამის შემდეგ წყლის იმაზე მეტი რაოდენობა
გადადის სისხლში, ვიდრე ნორმალურ მდგომარეობაში. ეს კი იწვევს ჰიპერტონური გარემოს იზოტონურად
გარდაქმნას. როგორც კი პლაზმა იზოტონურ მდგომარეობას დაიბრუნებს, აღიქმება ეს ჰიპოთალამუსის
უჯრედების მიერ, ისინი ივსება ისევ წყლით და იბრუნებს მოცულობასა და ფორმას, რაც სიგნალია
ჰიპოფიზისთვის, რომ მან უნდა შეწყვიტოს ვაზოპრესინის გამოყოფა. ვაზოპრესინის გამოყოფა წყდება,
აქვაპორინების ნაწილი იხურება და რეაბსორბციის პროცესით ნორმალური რაოდენობით წყალი შეიწოვება.
ამით დასტურდება, რომ შუამდებარე ტვინი ჰომეოსტაზის მაკონტროლებელი ორგანოცაა. ჰომეოსტაზთან
დაკავშირებული ისეთი პროცესები, როგორებიცაა შიმშილი, წყურვილი, არტერიული წნევის კონტროლი და
ყველა სხვა პროცესი, რომელიც შინაგანი გარემოს მუდმივობასთანაა დაკავშრებული, შუამდებარე ტვინით
კონტროლდება. რთული მოძრაობები: სიარული, დგომა, ხტომა, სირბილი, ცურვა - დაკავშირებულია
შუამდებარე ტვინთან. ამ ყველაფრის გარდა, შუამდებარე ტვინში იყრის თავს დიდ ნახევარსფეროებთან

56
წამსვლელი ნერვული იმპულსები. შუამდებარე ტვინი ერთგვარი ჭიშკარი გამოდის ამ იმპულსებისთვის. იგი
ასევე მონაწილეობს ამ იმპულსების განაწილებაში და ტვინის შესაბამისი ორგანოსთვის გადაცემაში.
თავის ტვინის დიდი ნახევარსფეროები
თავის ტვინის ყველაზე დიდი ნაწილია დიდი ნახევარსფეროები. იგი ფარავს გარედან შუამდებარე ტვინსაც
და შუა ტვინსაც, ნაწილობრივ ჩანს ნათხემი და მოგრძო ტვინი. ნათხემის მსგავსად გარედან დაფარულია
რუხი ნივთიერებით, თავის ტვინის ქერქით, ანუ აქ თავს იყრის რეფლექსური რკალები. შიგნითაა თეთრი
ქერქქვეშა ბირთვები, თეთრი ნივთიერება, რომელთანაცაა დაკავშირებული გამტარი ფუნქცია. თავის ტვინის
დიდი ნახევარსფეროების ქერქი ხვეულებითა და ღარებითაა დაფარული, რაც საერთო ფართობს ზრდის.
დიდ ნახევარსფეროებში ღარებით გამოყოფილია კენტი შუბლის, წყვილი საფეთქლის, წყვილი თხემის და
კენტი კეფის წილები. მნიშვნელოვანი ღარია ცენტრალური ღარი, რომელიც შუბლისა და თხემის წილებს
გამოყოფს ერთმანეთისგან, ასევე გვერდითი ღარები, რომლებიც შემოსაზღვრავენ საფეთქლის წილებს.
საფეთქლის წილები გვერდითი ღარებით გამოყოფილია როგორც შუბლის, ისე თხემის წილებისგან. დიდი
ნახევარსფეროების ეს წილები სხვადასხვა რეფლექსების განხორციელებასთანაა დაკავშირებული.
ცენტრალური ღარის წინ, შუბლის წილში მოთავსებულია მოტორული ზონა, რომელიც კუნთების
მუშაობაზეა პასუხისმგებელი. ცენტრალური ღარის უკან მდებარე რეფლექსური რკალები სენსორული
ზონებია, ანუ ყველა ემსახურება გრძნობის ორგანოების მუშაობას. თხემის წილში მოტორული ზონის
მოპირდაპირედ მოთავსებულია კან-კუნთოვანი მგრძნობელობითი ზონა, ანუ ყველა ის რეფლექსი,
რომლებიც მოდის კანიდან და კუნთებიდან, იქნება ეს თერმორეცეპტორების გაღიზიანების შედეგად,
მექანორეცეპტორების გაღიზიანების შედეგად, ტკივილის რეცეპტორების გაღიზიანების შედეგად, ამ ზონაში
იყრის თავს და მისი საშუალებით კონტროლდება. საფეთქლის წილში მდებარეობს სმენის მგრძნობელობითი
ზონა. შიგნითა ყურიდან წამოსული ნერვული იმპულსები სმენის მგრძნობიარე ნერვით შემოდის საფეთქლის
წილის ქერქში მდებარე სმენის მგრძნობელობით რეფლექსურ რკალთან, რის შედეგადაც ჩვენ ვარჩევთ
ბგერებს, ხმის ტონალობასა და სხვა. მხედველობის მგრძნობიარე ნერვით, აღმავალი მიმართულებით
ნერვული იმპულსები მიდის თავის ტვინის დიდი ნახევარსფეროების კეფის წილში მდებარე ქერქში, რის
შედეგადაც ვარჩევთ ფერებს, ვხედავთ საგნებს, აქედან გამომდინარე, მხედველობის ცენტრი მოთავსებულია
დიდი ნახევარსფეროების კეფის წილში. გემოვნებისა და ყნოსვის ცენტრები მოთავსებულია ნაწილობრივ
თხემის წილში, ან საფეთქლის წილის საზღვართან.
თავის ტვინის დიდი ნახევარსფეროები ღარით ასევე იყოფა ორ ნაწილად: მარცხენა და მარჯვენა
ნახევარსფეროებად, რომელთაც ჰემისფეროებსაც უწოდებენ. თავის ტვინის მარცხენა ჰემისფეროსთანაა
დაკავშირებული მეტყველების განვითარება და მეტყველების აღქმა. მეტყველების განვითარება
დაკავშირებულია ბგერების წარმოთქმასთან, ხოლო მეტყველების აღქმა გულისხმობს სხვისი წარმოთქმული
ბგერების აღქმას. კერძოდ, თხემისა და შუბლის წილების საზღვარზე ე.წ. ბროკას ცენტრი, რომელიც
ბგერების წარმოთქმაზეა პასუხისმგებელი. ბგერების აღქმაზე პასუხისმგებელი ვერნიკეს ცენტრიც მარცხენა
ჰემისფეროს საფეთქლის წილში მდებარეობს.

• ენდოკრინული სისტემა

ენდოკრინულ სისტემას ქმნის ენდოკრინული ჯირკვლები ანუ შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლები. ჯირკვლები
ჯირკვლოვანი ეპითელური ქსოვილით აგებული ორგანოებია. ჯირკვლებს, რომელთაც აქვთ სადინარები და
მათში წარმოქმნილი სითხეები, სეკრეტები, ამ სადინარების საშუალებით ან სხეულის ღრუში გამოიყოფა ან
სხეულის გარეთ, გარეგანი სეკრეციის ჯირკვლები ეწოდება. ასეთი ჯირკვალია ყველა საჭმლის მონელებაში
მონაწილე ჯირკვალი და ღვიძლიც, რომელიც ყველაზე დიდი გარეგანი სეკრეციის ჯირკვალია. გარეგანი
სეკრეციის ჯირკვლებია ასევე საცრემლე, საოფლე და სარძევე ჯირკვლები. ჯირკვლებს, რომელთაც არ აქვთ
სადინარები და მათში წარმოქმნილი ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებები, ჰორმონები, უშუალოდ
ჯირკვლის უჯრედებიდან სისხლში გადადიან და სისხლით ტრანსპორტირდებიან შესაბამის ორგანოებთან,
შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლები ეწოდება. მხოლოდ შინაგანი ჯირკვლის ფუნქციას ასრულებს ჰიპოფიზი,
ფარისებრი ჯირკვალი და თირკმელზედა ჯირკვალი. ისეთ ჯირკვლებს, რომლებიც ასრულებენ, როგორც
გარეგანი, ისე შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლის ფუნქციას, შერეული, ანუ ორმაგი ფუნქციის ჯირკვლები
57
ეწოდება. ასეთ ჯირკვლებს აქვთ როგორც სადინარები, ისე სისხლშიც გამოყოფენ ჰორმონებს. შერეული
სეკრეციის ჯირკვალია პანკრეასი: მისი სადინარი იხსნება თორმეტგოჯა ნაწლავში და საჭმლის
მომნელებელი ფერმენტების შემცველ სეკრეტს გამოყოფს, ასევე მასში წარმოიქმნება ჰორმონები, რომლებიც
გარკვეულ ფუნქციას ასრულებს. სასქესო ჯირკვლებიც შერეული სეკრეციის ჯირკვლებია.
ნერვული სისტემა ენდოკრინულ სისტემასთან ერთად აკონტროლებს ორგანიზმში უჯრედების, ქსოვილების,
ორგანოებისა და ორგანოთა სისტემების შეთანხმებულ მუშაობას და ამით ორგანიზმის მთლიანობას
უზრუნველყოფს. ორივე სისტემა ამას თავიანთი მესენჯერებით ახორციელებს. ნერვული სისტემის
მესენჯერებია ნეირომედიატორები, ხოლო ენდოკრინული სისტემის მესენჯერებია ჰორმონები. ჰორმონებს
სამიზნე ორგანოებში შესასვლელად რეცეპტორ-დამოკიდებული ენდოციტოზი სჭირდებათ. ენდოკრინული
სისტემის ძირითადი დანიშნულება მეტაბოლური პროცესების წარმართვაა. ენდოკრინული სისტემა
მეტაბოლიზმს, ჰომეოსტაზს და სხვა პროცესებს ორგანიზმში დამოუკიდებლად ვერ მართავს, ის ამ
ყველაფერს ნერვული სისტემის კონტროლით ახორციელებს. არის ჰორმონები, რომელთაც სპეციალური
სამიზნე ორგანოები არ გააჩნია და ისინი ყველა უჯრედში უნდა შევიდეს და იქ მოახდინოს გარკვეული
მეტაბოლური პროცესების წარმართვა, თუმცა არის ჰორმონები, რომელთაც კონკრეტული სამიზნე
ორგანოები გააჩნია. ჰორმონები უჯრედებში მიმდინარე ქიმიურ რეაქციებს მართავენ. ქიმიურ რეაქციებს
ფერმენტები წარმართავენ, შესაბამისად, ჰორმონები სწორედ იმ კონკრეტული ფერმენტების მოქმედებას
აკონტროლებენ, რომლებიც ამ ჰორმონის მეტაბოლიზმის მართვისთვისაა საჭირო.
ჰორმონები ორი ჯგუფისაა: ცილოვანი ჰორმონები, პეპტიდები; სტეროიდული ჰორმონები, ჰიდროფობური
ჰორმონები, რომლებშიც სასქესო ჰორმონები მოიაზრება.

ფარისებრი ჯირკვალი
ფარისებრი ჯირკვალი მდებარეობს ხორხთან, ხორხის ფარისებურ ხრტილთან. ფარისებრი ჯირკვლის ერთ-
ერთი ჰორმონია თიროქსინი. თიროქსინი ცილოვანი ჰორმონია, რომლის ნორმალური ფუნქციონირებისთვის
აუცილებელია იოდი. თიროქსინი მხოლოდ იოდთან დაკავშირების შემდეგ ასრულებს თავის ფუნქციას.
თიროქსინს სპეციალური სამიზნე ორგანო არ გააჩნია, იგი უნდა მოხვდეს ყველა ნორმალურად
ფუნქციონირებად უჯრედში. თიროქსინი მართავს ნახშირწყლების დაჟანგვასა და ცილების სინთეზს, ანუ ეს
ჰორმონი აკონტროლებს იმ ფერმენტების მოქმედებას, რომლებიც ამ რეაქციებში მონაწილეობს.
ფარისებრი ჯირკვლის ჰიპოფუნქციით გამოწვეული ჰიპოთირეოდიზმი ნიშნავს, რომ გარკვეული მიზეზების
გამო, ფარისებრმა ჯირკვალმა დაკარგა თიროქსინის ნორმალური რაოდენობით წარმოქმნის უნარი.
ჯირკვალში ვეღარ წარმოიქმნება საკმარისი ოდენობით ჰორმონი ანუ ორგანიზმშიც შემცირდა თიროქსინის
შემცველობა. ამ დაავადებას მიქსედემის სახელითაც მოიხსენიებენ. ამ დროს შენელებულია ყველა
მეტაბოლური პროცესი. ორგანიზმს აღენიშნება ენერგიის ნაკლებობა, მუდმივი ძილიანობა, წონაში
ავადმყოფურად მატება, რადგან არ იშლება ნახშირწყლები და სამარაგო სახით ცხიმებად გარდაიქმნება და
გროვდება, დაქვეითებული ნერვული სისტემა, გულ-სისხლძარღვთა სისტემის შენელებული მუშაობა.
ჰიპოთირეოდიზმის დროს ფარისებრი ჯირკვალი ზომაში მატებას იწყებს, რადგან მისი უჯრედები
გაძლიერებულად მრავლდება. ამას ჩიყვი ეწოდება.
არის მეორე შემთხვევაც, როცა მეტაბოლური პროცესების დაქვეითება დაკავშირებულია იოდის
დეფიციტთან, ამ დროს ვითარდება იოდდეფიციტური ჰიპოთირეოდიზმი, რომელსაც ენდემური ჩიყვიც
ეწოდება. ამ დროს ფარისებრი ჯირკვალი ნორმალურად ფუნქციონირებს, ნორმალური რაოდენობით
წარმოიქმნება თიროქსინი, თუმცა მის მიერ წარმოქმნილი ყველა ჰორმონისთვის საჭირო იოდი ორგანიზმში
არ მოიპოვება. ამიტომ ნაწილი თიროქსინისა იოდის გარეშე რჩება. ორგანიზმს ფუნქციური თიროქსინი
აკლია, რაც იწვევს მეტაბოლური პროცესების დაქვეითებას. ორგანიზმის პასუხი ამ ყველაფერზე ისევ
ფარისებრი ჯირკვლის უჯრედების გაძლიერებული გამრავლებაა. ეს დაავადება კონკრეტული
ტერიტორიებისთვის, კერძოდ, მაღალმთიან ადგილებში მცხოვრებთათვისაა დამახასიათებელი, რადგან
სიმაღლეზე ულტრაიისფერი სხივების ძლიერი გამოსხივების შედეგად ნიადაგში იოდის ოდენობა მცირდება.
ბავშვების ასაკში ჰიპოთირეოდიზმთანაა დაკავშირებული კრეტინიზმი, რაც იწვევს ბავშვის გონებრივ და
ფიზიკურ ჩამორჩენილობას: ვერ იზრდებიან სიმაღლეში, აქვთ სპეციფიკური სახის ფორმა, დიდი ენა,
გონებრივი შესაძლებლობები არ სცილდება 2-3 წლის ბავშვის შესაძლებლობებს.
ჰიპერთირეოდიზმი გამოწვეულია ფარისებრი ჯირკვლის უჯრედების რაოდენობის მომატებით, ანუ
პრობლემა იწყება ჩიყვით. ორგანიზმის რეალური მოთხოვნილების გარეშე ფარისებრი ჯირკვლის უჯრედები
იწყებენ უკონტროლო გამრავლებას, ამით ორგანიზმში თიროქსინის რაოდენობაც იმატებს. ამ დროს

58
მეტაბოლიზმი ნორმაზე მეტადაა გაძლიერებული. ამ დროს ვითარდება გრეივსის, იგივე ბაზედოვის
დაავადება, როდესაც ორგანიზმს ახასიათებს მოჭარბებული ენერგია, უძილობა, ავადმყოფური წონაში კლება,
აგზნებული ნერვული სისტემა, გახშირებული სუნთქვა, სხეულის ტემპერატურის მომატება, წინწამოსული
თვალის კაკლები.
ფარისებრი ჯირკვლის უჯრედების უკონტროლო გამრავლება სასარგებლო არაა, რადგან როცა რომელიმე
ორგანოს უჯრედები უკონტროლო გამრავლებას იწყებს, შეიძლება უჯრედები გადაგვარებულ, სიმსივნურ
უჯრედებადაც ჩამოყალიბდეს. ჩიყვის მკურნალობის ყველაზე ტრადიციული მეთოდი ქირურგიული
ჩარევაა. თანამედროვე მეთოდია ორგანიზმში იოდის გააქტიურებული შეყვანა.
ფარისებრი ჯირკვლის, ისევე როგორც სხვა ნებისმიერი ენდოკრინული ჯირკვლის მუშაობა,
დაკავშირებულია ცენტრალურ ენდოკრინულ ჯირკვალთან, ჰიპოფიზთან, რადგან ფარისებრი ჯირკვლის
ნორმალური ფუნქციონირებისას, ის ზამთარში მეტი რაოდენობით თიროქსინს წარმოქმნის, ზაფხულში კი
ფიზიოლოგიურად მცირდება თიროქსინის გამოყოფა. ვინაიდან ზამთარში მეტაბოლიზმის გაძლიერება
სხეულის ტემპერატურის შენარჩუნებასთანაა დაკავშირებული, ზაფხულში პირიქით, მეტაბოლიზმის
შენელება შინაგანი ტემპერატურის დაქვეითებას იწვევს, რაც ორგანიზმს გარეგანი სიცხის ატანაში ეხმარება.
ეს ყველაფერი ჰიპოფიზის კარნახით ხდება.
ჰიპოფიზი სტრუქტურულად ერთმანეთისგან განსხვავებული ორი - წინა და უკანა - ნაწილისგან შედგება.
წინა ნაწილში, ფარისებრი ჯირკვლის მასტიმულირებელი ჰორმონის გარდა, სინთეზდება თირკმელზედა და
სასქესო ჯირკვლების მაკონტროლირებელი ჰორმონები. აქვე მზადდება პროლაქტინი, რომელიც
მდედრობითი სასქესო ჰორმონია. იგი ფეხმძიმობის ბოლოს აქტიურად გამომუშავდება, უზრუნველყოფს
საშვილოსნოს კედლების შეკუმშვას მშობიარობისას და ამზადებს სარძევე ჯირკვალს რძის
გამოსამუშავებლად. წინა ნაწილის ჰორმონია ასევე ლიპოტროპინი, რომელიც ასტიმულირებს ცხიმების წვას
და მონაწილეობს ენდორფინების წარმოქმნაში. წინა ნაწილი აკონტროლებს კანის თერმო და
ოსმორეგულაციებსა და ექსკრეციას. გარდა იმისა, რომ ჰიპოფიზი ცენტრალური ენდოკრინული ჯირკვალია
და ყველა სხვა ენდოკრინულ ჯირკვალს მართავს, მას აქვს საკუთარი ჰორმონებიც. ერთ-ერთი ჰორმონია
ზრდის ჰორმონი, სომატოტროპინი, რომელიც ჩონჩხის კუნთებისა და ლულოვანი ძვლების ზრდას
უზრუნველყოფს. სომატოტროპინი წარმოიქმნება აქტიურად, როცა ჩონჩხის კუნთებისა და ძვლების ზრდა
მიმდინარეობს. როდესაც ზრდის პერიოდში სომატოტროპინი ჰიპოფუნქციით მუშაობს, ანუ ნაკლები
რაოდენობით წარმოიქმნება, ყალიბდებიან ქონდრისკაცები, ჰიპოფიზარული ჯუჯები. ხოლო იმ
შემთხვევაში, თუ ჩონჩხისა და კუნთების ზრდის პერიოდში სომატოტროპინი ნორმაზე მეტად წარმოიქმნება,
ვითარდება გიგანტიზმი. ჩონჩხისა და კუნთების ზრდის პერიოდის დასრულების შემდეგ, როცა
სომატოტროპინი ჯერ კიდევ ჰიპერფუნქციით წარმოიქმნება, ლულოვანი ძვლები სიგრძეში აღარ იზრდება,
იზრდება მხოლოდ მოკლე და ბრტყელი ძვლები, რაც სხეულის არაპროპორციულად განვითარებას იწვევს. ამ
დროს განვითარებულ დაავადებას აკრომეგალია ეწოდება.
დიდი ხნის განმავლობაში ჰიპოფიზს ყველაზე მთავარ შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლად თვლიდნენ.
ფიქრობდნენ, რომ მთლიანად ის განაგებდა ენდოკრინული ჯირკვლების მუშაობას. მაგრამ, როგორც
აღმოჩნდა, ჰიპოფიზი ჰიპოთალამუსის სრული გავლენის ქვეშ იმყოფება. ჰიპოთალამუსის ჰორმონებს
შეუძლიათ დაბლოკონ ან გაააქტიურონ ჰიპოფიზის მუშაობა. ეს ჰორმონები ჰიპოფიზში ჰიპოთალამუსის
ნეირონების აქსონებიდან ხვდებიან. ამას გარდა, ვაზოპრესინს ჰიპოფიზის უკანა ნაწილი გამოყოფს, მაგრამ
ჰიპოთალამუსშია დამზადებული. ასე რომ, ჰიპოთალამუსს „ჰიპოფიზის გავლით“ ყველა სხვა შინაგანი
სეკრეციის ჯირკვლის კონტროლი შეუძლია.

კუჭქვეშა ჯირკვალი
კუჭქვეშა ჯირკვლის, პანკრეასის, გარესეკრეტორული ფუნქცია საჭმლის მომნელებელ სისტემაში მისი
მოქმედებით ვლინდება, ხოლო რაც შეეხება შიდასეკრეტორულ ფუნქციას: პანკრეასის უჯრედებში
წარმოიქმნება ისეთი ჰორმონები, რომლებიც საჭიროების შემთხვევაში გადადიან სისხლში და
უზრუნველყოფენ გლუკოზის ჰომეოსტაზის შენარჩუნებას. კუჭქვეშა ჯირკვალი წარმოქმნის ორ
მნიშვნელოვან ჰორმონს, ესენია ინსულინი და გლუკაგონი. ორივე სისხლში გლუკოზის ჰომეოსტაზის
შენარჩუნებას უზრუნელყოფს. გლუკოზის დონე ჩვენს ორგანიზმში ყოველდღე რამდენიმეჯერ, ყოველი
ჭამის შემდეგ იმატებს. ნახშირწყლები იშლება გლუკოზად, ამის შედეგად სისხლში იმატებს გლუკოზის
რაოდენობა. ამას პირველად ჰიპოთალამუსის უჯრედები აღიქვამს, საიდანაც შესაბამისი ბრძანება მიდის
ჰიპოფიზთან. ეს უკანასკნელი კი შესაბამისი ჰორმონით ბრძანებას უშვებს მხოლოდ პანკრეასის

59
უჯრედებთან, რომლებიც ბრძანების მიღების შემდეგ ინსულინის ჰიპერფუნქციით გამომუშავებაზე
გადადიან. ინსულინი გადადის სისხლში. იგი გლუკოზას მემბრანული ტრანსპორტით შეიტანს ღვიძლისა და
კუნთების უჯრედებში, სადაც გლიკოგენად გარდაქმნის. გლუკოზა უჯრედში გაადვილებული დიფუზიით
ხვდება. გარდა ამისა, ინსულინი უჯრედში ნახშირწყლების დაჟანგვის პროცესშიც მონაწილეობს. ამ
ფუნქციით ინსულინი თიროქსინს ჰგავს. ინსულინი უჯრედში ასევე არეგულირებს ცილებისა და ცხიმების
სინთეზის პროცესებს. მას შემდეგ, რაც უჯრედში გლუკოზის ჰომეოსტაზი აღდგება, ეს კვლავ აღიქმება
ჰიპოთალამუსის უჯრედების მიერ, ატყობინებს ჰიპოფიზს, რომელიც ჰორმონის საშუალებით აგზავნის
ბრძანებას პანკრეასთან, რომ მან უნდა შეაჩეროს ინსულინის ჰიპერფუნქციით გამომუშავება. პანკრეასი
წყვეტს ინსულინის აქტიურ გამომუშავებას მანამ, სანამ სისხლში გლუკოზის რაოდენობა ისევ მოიმატებს.
ინსულინის საპირისპირო ჰორმონია გლუკაგონი. გლუკაგონის წარმოქმნას პანკრეასი იწყებს მაშინ, როცა
გლუკოზის ჰომეოსტაზი ისევ დაირღვა, კერძოდ, სისხლში გლუკოზის რაოდენობა შემცირდა. ამას ისევ
ჰიპოთალამუსი აღიქვამს, ინფორმაციას აგზავნის ჰიპოფიზთან, ჰიპოფიზი კი უშვებს პანკრეასთან ბრძანებას,
გლუკაგონის ჰიპერფუნქციით გამომუშავების შესახებ. პანკრეასიც იწყებს გლუკაგონის აქტიურ
გამომუშავებას. გლუკაგონი გადადის სისხლში, მისი კონკრეტული სამიზნე ორგანოები ღვიძლი და
კუნთებია, სადაც ინსულინის საშუალებით გლუკოზა გლიკოგენის სახითაა მომარაგებული. შედის
გლუკაგონი ღვიძლისა და კუნთების უჯრედებში, სადაც იგი სამარაგო ნახშირწყალს, გლიკოგენს, შლის
გლუკოზად. გლუკოზა ტოვებს ღვიძლისა და კუნთების უჯრედებს, გადადის სისხლში, რის შედეგადაც
სისხლში გლუკოზის ჰომეოსტაზი აღდგება. ესეც ჰიპოთალამუსის შედეგად აღიქმება, გადაეცემა ჰიპოფიზს,
ჰიპოფიზის ბრძანებით პანკრეასთან, რის შედეგადაც გლუკაგონის ჰიპერფუნქციით გამომუშავება წყდება.
როდესაც პანკრეასის ფუნქცია დაქვეითებულია, ჰიპოფუნქციით მუშაობს, რა ბრძანებაც უნდა მოდიოდეს
ჰიპოფიზიდან ინსულინის აქტიურ წარმოქმნაზე, იგი ნორმაზე მეტი რაოდენობით ინსულინს ვეღარ
გამოიმუშავებს, რაც ორგანიზმისთვის საკმარისი აღარაა. ინსულინის არასაკმარისი ოდენობა სისხლში
გლუკოზის მომატებას, დარღვეულ ჰომეოსტაზს, ვეღარ არეგულირებს. ამის გარდა ფერხდება ყველა ის
პროცესი, რომლებიც ინსულინთანაა დაკავშირებული. ამ დროს სისხლში მაღალია გლუკოზის რაოდენობა,
მაგრამ უჯრედებში არაა საკმარისი გლუკოზა. უჯრედებს არ აქვთ ენერგიის წყარო, ვერ მიმდინარეობს ატფ-
ის სინთეზი. ამ ყველაფრის შედეგად უჯრედს ცხოველქმედებისთვის საკმარისი ენერგია აღარ აქვს. ასეთ
დროს განვითარებულ დაავადებას შაქრიანი დიაბეტი ეწოდება. ორგანიზმი სისუსტეს განიცდის, წონაში
იკლებს. ეს აღმოფხვრადია, როდესაც ადამიანს ინსულინის ან ინსულინის შემცველი სხვა პრეპარატი შეჰყავს
ორგანიზმში. ეს პროცესი ხშირ შემთხვევაში გენური მუტაციაა. მუტაციას განიცდის ის გენი, რომელიც
ინსულინის წარმოქმნაზეა პასუხისმგებელი. ინსულინიც, თიროქსინის მსგავსად, ცილოვანი ჰორმონია.
არსებობს შაქრიანი დიაბეტის მეორე ფორმაც. ამ შემთხვევაში მუტაციას განიცდის არა ინსულინის
წარმოქმნაზე პასუხისმგებელი გენი, არამედ იმ ცილა-რეცეპტორების წარმოქმნაზე პასუხისმგებელი გენი,
რომლებმაც ინსულინი უნდა აღიქვან უჯრედებამდე შესვლაში.
უშაქრო დიაბეტის დროს ის გენი განიცდის მუტაციას, რომელიც ჰორმონ გლუკაგონის წარმოქმნაზეა
პასუხისმგებელი. ამის გამო გლუკაგონი ვეღარ წარმოიქმნება პანკრეასის უჯრედებში. უჯრედებში
მომარაგებულია გლიკოგენი, მაგრამ სისხლში გლუკოზა არაა. უშაქრო დიაბეტით დაავადებულები უმეტეს
შემთხვევაში ჭარბწონიანები არიან.

თირკმელზედა ჯირკვალი
თირკმელზედა ჯირკვლები წყვილი ორგანოებია, რომლებიც მოთავსებულია უშუალოდ თირკმელების ზედა
ნაწილზე. თირკმელზედა ჯირკვლების ანატომიური აგებულება ასეთია: კაფსულა, რომელიც შედგება გარეთა
ცხიმოვანი გარსისა და მის ქვეშ მოთავსებული შემაერთებელი ქსოვილისგან, ხოლო კაფსულის შიგნით
მოთავსებული ზონა იყოფა ორ ნაწილად: ქერქი და ტვინოვანი შრე.
ჰორმონების სინთეზის უნარი გააჩნია მხოლოდ ქერქოვან და ტვინოვან ზონას. მათ მიერ გამომუშავებული
ჰორმონები მოქმედებენ ორგანიზმში მიმდინარე სხვადასხვა პროცესზე, ასევე სხვადასხვაა მათი მოქმედების
მექანიზმი. თირკმელზედა ჯირკვლის ტვინოვანი ზონა, რომელიც მთლიანი ჯირკვლის დაახლოებით 20%-ს
შეადგენს, გამომიმუშავებს ჰორმონ - ადრენალინს. ადრენალინს შიშისა და მრისხანების ჰორმონსაც
უწოდებენ. ადრენალინი უზრუნველყოფს ორგანიზმის სტრესული სიტუაციიდან გამოსვლას სასიცოცხლო
ძალების მობილიზაციით, ამ ყველაფერს კი დიდი რაოდენობით ენერგია სჭირდება. სტრესი არის
მდგომარეობა, როდესაც ორგანიზმი ჩვეული მდგომარეობიდან გადადის უჩვეულო მდგომარეობაში.

60
სტრესულ მდგომარეობაში ორგანიზმს დიდი დროით გაჩერება არ შეუძლია. ადრენალინს კონკრეტული
სამიზნე ორგანოები გააჩნია:
გულ-სისხლძარღვთა სისტემა - ადრენალინის მუშაობის შედეგად გულის მუშაობა აქტიურდება, შესაბამისად
სისხლის გადატყორცნაც მატულობს, სისხლის მიმოქცევის გააქტიურება კი დაკავშირებულია უფრო მეტი
გლუკოზისა და ჟანგბადის მიწოდებასთან უჯრედებისთვის, ეს ყველაფერი ენერგიის წყაროს წარმოადგენს.
გულის მუშაობის გაძლიერებას სუნთქვის სიხშირის მომატება და ალვეოლების გააქტიურებული მუშაობაც
თან ახლავს.
ღვიძლისა და კუნთების უჯრედები - ადრენალინის მოქმედების შედეგად ღვიძლსა და კუნთებში
დაგროვებული გლიკოგენი გლუკოზად გარდაიქმნება. დამატებითი ენერგიის არსებობისთვის უფრო დიდი
რაოდენობით გლუკოზაა საჭირო, რომელიც სწორედ ამ გზით წარმოიქმნება.
კანქვეშ არსებული ცხიმოვანი ქსოვილი - ადრენალინის მოქმედების შედეგად აქტიურდება იმ ფერმენტების
მუშაობა, რომლებიც კანქვეშ დაგროვებული ცხიმების დაშლას უწყობენ ხელს. ცხიმების დაშლის შედეგად
ორჯერ მეტი ენერგია წარმოიქმნება, ვიდრე ცილებისა და ნახშირწყლების დაშლის შედეგად. ესეც
დამატებითი ენერგიის წყაროა.
ადრენალინის მოქმედების შედეგად ვიწროვდება მუცლის ღრუში არსებული ყველა ის სისხლძარღვი,
რომლებიც საჭმლის მომნელებელი სისტემის ორგანოებთანაა დაკავშირებული. ამით ორგანიზმი თითქოს
დროებით აჩერებს მონელების პროცესებს, ანელებს. ამის შედეგად ენერგია იზოგება.
გუგა ფართოვდება და მხედველობა უფრო მკვეთრი ხდება.
ვიწროვდება კანის არტერიოლები.
მცირდება ოფლის გამოყოფის პროცესი, ამის შედეგად შესაძლებელია დროებით თერმორეგულაციის
დარღვევა.
ადამიანებისთვის, რომელთაც დაქვეითებული აქვთ ადრენალინის გამოყოფის უნარი, ძალიან უმნიშვნელო
შიშიც კი შეიძლება შოკური მდგომარეობა აღმოჩნდეს და ორგანიზმი საწყის მდგომარეობაში ვეღარ
დაბრუნდეს.
ადრენალინის მოქმედება კვეთს გლუკაგონის მოქმედებას გლიკოგენის დაშლით ღვიძლისა და კუნთების
უჯრედებში. ამასგარდა, ადრენალინის მოქმედება სიმპათიკური ნერვული იმპულსების მსგავსია.
სიმპათიკური ნერვული სისტემა ყველაფერს ასტიმულირებს, გარდა საჭმლის მომნელებელი სისტემის
ორგანოების მუშაობისა. მსგავსად მოქმედებს ადრენალინიც.

უარყოფითი უკუკავშირის პრინციპით მოქმედებს ყველა ჰორმონი. თავში დგას ჰიპოთალამუსი, შუამდებარე
ტვინის ის უბანი, რომლითაც კონტროლდება ჰიპოფიზი და, შესაბამისად, ჰიპოფიზით კონტროლდება სხვა
ყველა დანარჩენი. როდესაც საჭიროა ენდოკრინული ჯირკვლის მიერ წარმოქმნილი ჰორმონის გააქტიურება,
ინფორმაცია წავა ჰიპოთალამუსიდან ჰიპოფიზთან, რომელიც შესაბამის ენდოკრინულ ჯირკვალთან,
შესაბამისი ჰორმონით აგზავნის ბრძანებას. ბრძანება მიდის სამიზნე უჯრედთან სისხლით. სამიზნე
უჯრედში ტროფული, პერიფერიული ენდოკრინული ჯირკვალი იგულისხმება. დაიწყეს მათ გარკვეული
ჰორმონის წარმოქმნა და გამოყოფა, რომელიც შემდეგ სისხლში გადადის და კონკრეტულ პროცესში ერთვება.
როგორც კი სისხლმა ჰომეოსტაზი დაიბრუნა, ამის შესახებ ინფორმაცია მიდის ჰიპოთალამუსთან, მან ასევე
ჰიპოფიზის გავლით გამოუშვა ბრძანება ამ ჰორმონის გააქტიურებული სინთეზის შეწყვეტის შესახებ.

სასქესო ჰორმონები
სასქესო ჰორმონები ლიპიდური ჯგუფის, სტეროიდული ჰორმონებია. მათი სინთეზი მიმდინარეობს გლუვ
ენდოპლაზმურ ბადეზე, საიდანაც გაივლიან გლუვი ენდოპლაზმური ბადის არხებს, ხვდებიან გოლჯის
კომპლექსში, იქ სრულყოფილდებიან და ეგზოციტოზით ტოვებენ უჯრედებს, გადადიან სისხლში და მიდიან
სამიზნე ორგანოებამდე. სასქესო ჰორმონების წარმოქმნაში ცხიმებსა და სხვა ბევრ მნიშვნელოვან
ნივთიერებასთან ერთად ქოლესტერინიც მონაწილეობს. (ქოლესტერინი ასევე ხელს უწყობს პლაზმური
მემბრანის ნახევრად-თხევადი სტრუქტურის შენარჩუნებას, ტემპერატურის ცვლილების მიუხედავად,
ქოლესტერინი აუცილებელი მოლეკულაა ნაღვლის წვენის წარმოქმნისთვის, ასევე აუცილებელია კანის
უჯრედებში D ვიტამინის სინთეზისთვის.) სასქესო ჰორმონებია ანდროგენები, მამრობითი, და ესტროგენები,
მდედრობითი ჰორმონები. ისინი წარმოიქმნებიან სასქესო ჯირკვლებში. მდედრობითი სასქესო ჯირკვლები
საკვერცხეებია, მამრობითი - სათესლეები (ანდროგენები და ესტროგენები მამრობითი და მდედრობითი
ჰორმონების ზოგადი სახელწოდებაა, მათ ქვეშ უამრავი სხვა ჰორმონი იგულისხმება). საკვერცხეებიც და

61
სათესლეებიც შერეული ჯირკვლებია, რადგან მათში წარმოქმნილი გარკვეული სეკრეტი ამ სადინარებით
გარეთ გამოიყოფა. ისინი შიდა სეკრეტორულ ფუნქციასაც ასრულებენ: მათში წარმოქმნილი ჰორმონები
გადადიან სისხლში და მიდიან სამიზნე ორგანოებამდე. სასქესო ჰორმონების საერთო ფუნქცია ბიჭის
მამაკაცად და გოგონას ქალად ჩამოყალიბებაა, რაც შემდგომში რეპროდუქციული ასაკის დადგომისთვის
აუცილებელია.
ანდროგენების სამიზნე ორგანოებია: ჩონჩხი - ჰორმონების მოქმედების შედეგად იცვლება სილუეტი, ამ
მხრივ ჰორმონები 10-11 წლის ასაკიდან იწყებენ მოქმედებას. სილუეტი იცვლება, მხრები ფართოვდება,
მენჯები ვიწროვდება. მამაკაცებში კუნთოვანი წილი მეტია ვიდრე ქალებში, რადგან კუნთების დიდი
რაოდენობით განვითარება ანდროგენების მოქმედების შედეგია. ანდროგენები კუნთების მოცულობას
ზრდის. ანდროგენების მოქმედების შედეგად იზრდება ფარისებრი ხრტილი, რაც გარეგნულადაც ჩანს. ამას
თან ახლავს ხორხში არსებული ბგერის ხმის იოგების სიგრძეში მომატება, რაც ხმის დაბოხებას იწვევს.
ანდროგენების ერთ-ერთი სამიზნე ორგანოა თავის ტვინიც. მამაკაცებში ნეირონების მოჭარბებული აგზნება
ანდროგენების მოქმედების შედეგია. ანდროგენები გავლენას ახდენს ტანზე, კანზე, იგი თმოვანი
საფარველით იფარება. ანდროგენების მოქმედების შედეგად იწყება სპერმატოზოიდების მომწიფების
პროცესი. გარკვეული დროის, ასაკის შემდეგ ანდროგენები აქტიურ მოქმედებას წყვეტს. იგი მხოლოდ
სპერმატოზოიდების მომწიფების პროცესს აგრძელებს, რაც რეპროდუქციული ასაკის დასრულებამდე
მიმდინარეობს.
ესტროგენებსაც გააჩნია სამიზნე ორგანოები: მენჯის გაზრდა და ბეჭების ზომაში შემცირება, ანუ ჩონჩხზე
გავლენის მოხდენა. ნერვული სისტემის აგზნებადობის მომატება. სარძევე ჯირკვლების განვითარება.
საკვერცხეებში ოვულაციის, კვერცხუჯრედების ჩამოყალიბების პროცესი, რომელიც რეპროდუქციულ
ასაკამდე გრძელდება.
პროგესტერონი და ოქსიტოცინი ისეთი მდედრობითი ჰორმონებია, რომლებიც გოგონას ორგანიზმის ქალად
ჩამოყალიბებაში არ მონაწილეობს. მათ კონკრეტული ვალდებულებები აკისრიათ ქალად ჩამოყალიბების
შემდეგ პერიოდში. პროგესტერონი მოქმედებას იწყებს ოვულაციის პროცესში ჩართულობით, რაც მას შემდეგ
იწყება, როცა ესტროგენებმა ძირითად სამიზნე ორგანოებში გავლენა იქონიეს. როდესაც საშვილოსნო
ემზადება კვერცხუჯრედის მისაღებად, მისი სისხლძარღვოვანი შრეების ჩამოყალიბებას პროგესტერონი
უზრუნველყოფს. პროგესტერონი ნაყოფის მუცლად ყოფნის პერიოდში უზრუნველყოფს მის ნორმალურად
განვითარებას. პროგესტერონის ნაკლებობა ხშირ შემთხვევაში იწვევს ნაადრევ მშობიარობებს. ორსულობის
პერიოდში პროგესტერონი აჩერებს ოვულაციის პროცესს, კვერცხუჯრედების ჩამოყალიბებას. ოქსიტოცინი
ჰიპოფიზის ჰორმონია. იგი წარმოიქმნება მშობიარობის პერიოდში. ოქსიტოცინის ნაადრევი წარმოქმნა
ნაადრევად ნაყოფის დაბადებას გამოიწვევს. ჰიპოფიზიდან წამოსული ოქსიტოცინის სამიზნე ორგანო
საშვილოსნოს გლუვი კუნთოვანი ქსოვილის უჯრედებია, რის შედეგადაც იწყება მათი გააქტიურებული
შეკუმშვა. ეს კი ნაყოფის საშვილოსნოდან გარეთ გამოსვლას უწყობს ხელს. ბავშვის დაბადების შემდეგ
ოქსიტოცინი ხელს უწყობს საშვილოსნოს კედლების ისევ შეკუმშვას, თავის ნორმალურ, მშობიარობამდელ
ფორმაში დაბრუნებას. ოქსიტოცინის მოქმედებით, სარძევე ჯირკვლების გააქტიურებული შეკუმშვით აქ
წარმოქმნილი რძე სადინარებში გადადის და დვრილებით გარეთ გამოიყოფა.
სასქესო ჰორმონების წარმოქმნა წყდება რეპროდუქციული ასაკის დასრულების შემდეგ, შესაბამისად,
ორგანიზმი გამრავლების უნარსაც კარგავს.

3.7 შეგრძნების ორგანოები

• მხედველობის ორგანო

თვალი თვალბუდეშია მოთავსებული. თვალბუდის ძვლებთან იგი სპეციალური ჩონჩხის კუნთებითაა

დამაგრებული, რაც თვალის მოძრაობის საშუალებას გვაძლებს. წარბები, წამწამები, ქუთუთოები
თვალისთვის დამცველობით ფუნქციას ასრულებენ. თვალბუდის ზედა განაპირა კუთხეში გარეგანი
სეკრეციის საცრემლე ჯირკვლები მდებარეობს, რომლებიც სადინარით იხსნება თვალის წინა ნაწილში. ეს
ჯირკვალი მუდმივ სისველეს უზრუნველყოფს თვალის გარსში, რაც თვალისა და ქუთუთოების მოძრაობის
დროს ხახუნს ამცირებს. გარდა ამისა, ცრემლი ათბობს თვალს და იცავს შეჭრილი მიკრობებისგან, რასაც
ანტიბაქტერიული ფერმენტი - ლიზოციმი განაპირობებს. უცხო სხეულის თვალში მოხვედრის შემდეგ
ცრემლის ჭარბი დენა დამცველობითი რეაქციაა.
62
თვალი გარედან დაფარულია თეთრი ფერის, მკვრივი, დრეკადი ცილოვანი გარსით, რომელსაც სკლერა
ეწოდება. სკლერა კოლაგენისა და ელასტინის შემცველი უჯრედებითაა აგებული. სკლერას ექვსი კუნთი აქვს.
წინა ნაწილში სკლერა რქოვანაში გადადის. აქვეა სისხლძარღვოვანი გარსი. შემდეგაა ფერადი გარსი, რომლის
შეფერილობას პიგმენტი მელანინი განსაზღვრავს. შემდეგაა მუქი ფერის პირობითი ხვრელი, რომელსაც გუგა
ეწოდება. გუგა ატარებს სინათლის სხივს, ძლიერი განათების დროს გუგა ვიწროვდება, რასაც
უზრუნველყოფს ფერადი გარსის ირგვლივი კუნთების შეკუმშვა პარასიმპათიკური ნერვული იმპულსებით.
გუგა სუსტი განათებისას ფართოვდება, რასაც ფერადი გარსის განივი კუნთების შეკუმშვა განაპირობებს.
გუგის უკან მოთავსებულია ორმხრივ ამოზნექილი, ლინზის ფორმის მქონე ბროლი, რომელიც გუგის მიერ
გატარებულ სინათლის სხივებს კრებს და გარკვეული კუთხით გარდატეხს. ბროლის შემდეგ სინათლის სხივი
გაივლის ჟელესმაგვარ ნაწილს, რომელსაც მინისებრი სხეული ეწოდება. იგი ერთ ადგილზე აფიქსირებს
ბროლსა და ბადურას - არ აძლევს მათ მოძრაობის საშუალებას. საბოლოოდ სინათლის სხივი ხვდება
ბადურაზე. ბადურის უჯრედებში ჩაშენებულია მხედველობის რეცეპტორები: კოლბები და ჩხირები.
კოლბები რეცეპტორებია, რომელთა გაღიზიანებას ძლიერი განათება სჭირდება, კოლბებთანაა
დაკავშირებული დღის მხედველობა და ფერების გარჩევა. ჩხირების გაღიზიანებისთვის სუსტი განათებაც
საკმარისია, ამ რეცეპტორებთანაა დაკავშირებული ღამის მხედველობა. ჩხირებისთვის შეუძლებელია
ფერების გარჩევა. ბადურაზე მდებარეობს ე.წ. ყვითელი ხალი. ამ უბანში მხოლოდ კოლბებია ჩაშენებული.
ბადურაზეა ასევე ბრმა ხალი, მასში არც კოლბებია და არც ჩხირები. ბრმა ხალიდან გამოდის მხედველობის
მგრძნობიარე ნერვი, რომელიც ნერვულ იმპულსს მიიტანს კეფის წილში. ბადურაზე ხდება გამოსახულების
ფოკუსირებაც. გამოსახულება ბადურაზე 180 გრადუსით შემობრუნებული ფოკუსირდება და ამ ფორმით
მიდის კეფის წილში, სადაც სწორდება ბადურის ამობრუნებული ინფორმაცია და ჩვენ სწორად ვხედავთ.
როცა მხედველობა ნორმალურია, ადამიანები კარგად ხედავენ როგორც შორს, ისე ახლოს. ამის მიზეზი
ბროლის აკომოდაციის უნარია. ბროლზე განლაგებულია პატარა, მცირე ზომის წამწამოვანი კუნთები,
რომელთა შეკუმშვა - მოდუნების შედეგად, ბროლი ფორმას იცვლის. იგი ან იკუმშება და უფრო მეტად
ამოიბურცება, ან მოდუნდება და გაბრტყელდება. სწორედ ბროლის უნარს, შორს დანახვისას გაბრტყელდეს,
ხოლო ახლოს დანახვისას ამოიბურცოს, აკომოდაცია ეწოდება.
ადამიანები, რომელთაც დარღვეული აქვთ აკომოდაციის უნარი, ან შორსმხედველები არიან, ან
ახლოსმხედველები. შორსმხედველი ადამიანის ბროლი გაბრტყელებულია და ამობურცვის უნარი
დაკარგული აქვს, ბროლზე სინათლის სხივის გარდატეხა ხდება, მაგრამ საგანი ბროლის უკან ფოკუსირდება.
ახლომხედველი ადამიანის თვალში კი საგანი ბროლამდე ვერ აღწევს და მის წინ გარდატყდება. დარღვეულ
აკომოდაციას სათვალის ლინზები ასწორებს. ახლომხედველ ადამიანს სჭირდება ორმხრივჩაზნექილი
ლინზებიანი სათვალე, რომელიც ბროლს აძლევს გაბრტყელების უნარს და ამის შედეგად საგანის
ფოკუსირება ხდება ბადურაზე. ხოლო შორსმხედველ ადამიანს სჭირდება ორმხრივ გარეთ გამოზნექილი
ლინზებიანი სათვალე, რომელიც ბროლს ამობურცვის უნარს აძლევს და ამის შედეგად ადამიანები შორსაც
კარგად ხედავენ და ახლოსაც.

• სმენის ორგანო

ყური წარმოადგენს სმენის ორგანოს, რომელიც მოთავსებულია თავის ქალაში. ყური იყოფა სამ ძირითად
ნაწილად: გარეთა ყური; შუა ყური და შიგნითა ყური.
გარეთა ყური შედგება: ყურის ნიჟარისა და სასმენი მილისგან. ყურის ნიჟარა წარმოადგენს ხრტილოვან
წარმონაქნს, რომელიც გარედან დაფარულია კანით, ყურის ბიბილო მოკლებულია ხრტილს და
წარმოდგენილია კანით დაფარული ცხიმოვანი ქსოვილით. სასმენი მილი - იწყება ხრტილოვანი
წარმონაქმნით და გრძელდება ძვლოვანი მილით. ამოფენილია კანით, რომელსაც გააჩნია სპეციფიკური
სეკრეტორული უჯრედები. აღნიშნული უჯრედები ახორციელებენ გოგირდის სეკრეციას. მისი გამოყოფა
ხორციელდება ღეჭვის პროცესში. გოგირდოვანი სეკრეტის ფუნქციაა: ანტიბაქტერიული და ფილტრაცია.
გარეთა ყური მთავრდება დაფისებრი აპკით, რომელიც მას გამოყოფს შუა ყურისგან. დაფისებრი აპკი
წარმოადგენს ნახევრადგამჭვირვალე ფიბროზულ ფირფიტას და გააჩნიათ ვიბრაციის უნარი. ყურის ნიჟარა
იჭერს ბგერებს და გარეთა სასმენი მილისკენ აგზავნის. გარეთა სასმენი მილისა და შუა ყურის საზღვარზე
მდებარეობს შემაერთებელქსოვილოვანი თხელი მემბრანა - დაფის აპკი, რომელიც ბგერითი ტალღების
ზემოქმედებისგან ირხევა.

63
შუა ყურის ნაწილებია: სასმენი ძვლები: ჩაქუჩი, გრდემლი, უზანგი; ევსტაქის ლულა; შუა ყურს გარეთა
ყურისგან გამოყოფს დაფისებრი აპკი, ხოლო შიგნითა ყურისგან ოვალური სარკმელი. მასში არსებული
სასმენი ძვლები წარმოადგენს ადამიანის ორგანიზმის უმცირეს ძვლებს. შუა ყური ჩაკეტილი, ძვლოვანი
სივრცეა. დაფისებრ აპკთან შიგნითა მხრიდან მიმაგრებულია პირველი სასმენი ძვალი - ჩაქუჩი. ჩაქუჩი
დაკავშირებულია გრდემლთან, ხოლო გრდემლი მისახსრებულია უზანგთან. უზანგი უშუალო შეხებაშია
ოვალურ სარკმელთან. სასმენი ძვლების მეშვეობით რხევის ტალღის სიგრძე მცირდება, სამაგიეროდ
იზრდება მისი ძალა. შუა ყურს გააჩნია ერთადერთი მილი - ევსტაქის ლულა, რომელიც მას ცხვირ-ხახასთან
აერთებს. მისი ფუნქცია წნევის ცვლილების რეგულირება და შუა ყურში დაგროვილი სეკრეტის გატარებაა.
შიგნითა ყური შედგება: ოვალური სარკმლის; ლოკოკინას; ვესტიბულარული აპარატის; სამი
ნახევარრკალოვანი არხისა და ორი პარკისგან. ლოკოკინა წარმოადგენს ძვლოვან ლაბირინთს. დასაწყისში
სპირალი ფართოა, მწვერვალისკენ მისი დიამეტრი მცირდება. ძვლოვანი სპირალის შიგნით მოთავსებულია
მემბრანული ფირფიტები, რომლებზეც მიმაგრებულია სმენის რეცეპტორები. ოვალური პარკის მემბრანიდან
რხევები აპკოვან ლაბირინთში არსებულ სითხეს გადაეცემა. მთრთოლვარე სითხე აღიზიანებს ლოკოკინაში
განლაგებულ რეცეპტორებს და მათ აღგზნებას იწვევს. სმენის რეცეპტორები დაკავშირებულია სმენის
მგრძნობიარე ნერვთან. სმენის ნერვი უკავშირდება საფეთქლის წილს, სადაც სმენის ცენტრია მოთავსებული.
აქ ხდება ბგერის ხასიათის, სიძლიერისა და სიმაღლის გარჩევა.
ვესტიბულარული აპარატი უზრუნველყოფს სხეულის წონასწორობის დაცვას. ნახევარრკალები ამოფენილია
რეცეპტორებით და შიგნით მოთავსებულია სითხე. სითხეში მოძრაობენ კრისტალები - ოტოლითები
(კალციუმის მარილების კრისტალები). როდესაც ვინარჩუნებთ გარკვეულ მდგომარეობას, ოტოლითები
ეხებიან რეცეპტორების გარკვეულ დონეს, თავის მდგომარეობის შეცვლის მომენტში რკალებში არსებული
სითხე იწყებს გადაადგილებას, მასთან ერთად მოძრაობას იწყებენ ოტოლითებიც და აღაგზნებენ სხვა
დონეზე მყოფ რეცეპტორებს. აღნიშნული აღგზნება ნერვული იმპულსის სახით მიდის თავის ტვინში.
ვესტიბულარული აპარატი უზრუნველყოფს სხეულის წონასწორობას და სივრცით ორიენტაციას, რაც
აუცილებელია მოძრაობის კოორდინაციისთვის, ასევე უზრუნველყოფს სხეულის მდგომარეობის აღქმას
სივრცეში.

3.8 რეპროდუქციული სისტემა

• მამაკაცისა და ქალის სასქესო ორგანოები, აგებულება და ფუნქციები
ადამიანი დაბადებამდე განვითარების ხანგრძლივ გზას გადის. თვალით უხილავი უჯრედიდან მის
ჩამოყალიბებას ცხრა თვე სჭირდება. სიცოცხლე იწყება იმ მომენტიდან, როდესაც დედისეული და
მამისეული სასქესო უჯრედები ერთმანეთს შეერწყმება. სასქესო უჯრედების წარმოქმნას, მათ შერწყმას,
ჩანასახისა და ნაყოფის განვითარებას, ბავშვის დაბადებას, გამრავლების, ანუ რეპროდუქციული სისტემა
ემსახურება.
სასქესო ორგანოები მუცლის ღრუს ქვედა ნაწილში, ე.წ. მენჯის ღრუში მდებარეობს. ადამიანის მამრობითი
სასქესო ორგანოებია: წყვილი სათესლე თავისი დანამატებით და სადინარებით, კენტი წინამდებარე
ჯირკვალი (პროსტატა) და ასო. სათესლე ჯირკვლები მოთავსებულია კანის პარკში, რომელსაც სათესლე
პარკი ეწოდება.
სპერმატოზოიდები სათესლე ჯირკვლის კლაკნილ მილაკებში წარმოიქმნება. მათ წარმოსაქმნელად
აუცილებელია უფრო დაბალი ტემპერატურა ვიდრე მუცლის ღრუში. ამიტომ სათესლეები გამოტანილია
სხეულის გარეთ - სათესლე პარკებში. სპერმატოზოიდები გარეთ ბლანტი სითხის - სპერმის სახით
გამოიყოფა. სითხეს დანამატი და წინამდებარე სასქესო ჯირკვლები გამოიმუშავებს. ეს ტუტე არის მქონე
სეკრეტი სპერმატოზოიდების საარსებო გარემოა. სითხე სპერმატოზოიდებს აქტივობას უნარჩუნებს. ნორმაში
1 კუბურ სანტიმეტრ სპერმაში 60 მილიონამდე სპერმატოზოიდია. სათესლე ჯირკვლების სადინარები
შარდსადენს უერთდება, რომელიც ასოს შიგნით გადის. მამაკაცებში ამ მილს ორმაგი ფუნქია აქვს - იქიდან
გამოიყოფა შარდიცა და სპერმაც. შარდი და სპერმა ერთმანეთში არ ირევა.
ქალის სასქესო ორგანოებია: წყვილი საკვერცხე, წყვილი საშვილოსნოს ლულა, საშვილოსნო და საშო.
საშვილოსნო ღრუ კუნთოვანი ორგანოა.

64
საკვერცხე წყვილი ჯირკვლოვანი ორგანოა. ახალშობილის საკვერცხე შეიცავს მოუმწიფებელ
კვერცხუჯრედებს. ისინი საკვერცხის პატარა ბუშტუკებში - ფოლიკულებშია მოთავსებული. მომწიფების
ასაკიდან ფოლიკულები რიგრიგობით მწიფდება, სკდება და ათავისუფლებს მომწიფებულ კვერცხუჯრედებს.
ამ პროცესს ოვულაცია ჰქვია. მთელი სიცოცხლის მანძილზე საკვერცხეებიდან თავისუფლდება 400-450
განაყოფიერების უნარის მქონე კვერცხუჯრედი. თითოუელი კვერცხუჯრედის მომწიფება დაახლოებით 28
დღე გრძელდება. ამ პროცესის პარალელურად, საშვილოსნო განაყოფიერებული კვერცხუჯრედის მისაღებად
ემზადება - მის შიდა ზედაპირზე ვითარდება სისხლძარღვებით მდიდარი შრე და საშვილოსნო ზომაში
იმატებს. კვერცხუჯრედისთვის მოვლენები ორგვარად შეიძლება წარიმართოს. თუ ის არ შეხვდა
სპერმატოზოიდს, მაშინ გზას გააგრძელებს და საშვილოსნოში აღმოჩნდება, საშვილოსნოს სისხლძარღვოვანი
შრე ჩამოიშლება და სისხლის წვეთების სახით გაუნაყოფიერებელ კვერხუჯრედთან ერთად საშოთი გარეთ
გამოიყოფა. ამ პროცესს მენსტრუაცია ჰქვია. რამდენიმე დღის მანძილზე საშვილოსნო იწმინდება იმისთვის,
რომ ჩამოყალიბდეს ახალი შრეები შემდეგი კვერცხუჯრედის მისაღებად. ეს ციკლი ყოველ 28 დღეში
მეორდება. ზოგჯერ კვერცხუჯრედს სპერმატოზოიდი ხვდება. მათი შეხვედრის ადგილი საშვილოსნოს
მილია. ამ ადგილამდე მისაღწევად სპერმატოზოიდმა უნდა გაიაროს საშო, საშვილოსნოს ყელი.
საშვილოსნოს მილში კვერცხუჯრედი გამოყოფს სპეციფიკურ ნივთიერებას, რომლის საშუალებით
სპერმატოზოიდები აგნებს მის ადგილსამყოფელს. ასეულობით ათასი სპერმატოზოიდიდან კვერცხუჯრედს
მხოლოდ ერთი გაანაყოფიერებს. ამ მომენტიდან იწყება ჩანასახის განვითარება. ქალის ფიზიოლოგიურ
მდგომარეობას კვერცხუჯრედის განაყოფიერებიდან ბავშვის დაბადებამდე, ორსულობა ჰქვია.
განაყოფიერებული კვერცხუჯრედი მიიწევს საშვილოსნოსკენ და გზაზე აქტიურად იყოფა. საშვილოსნოში
შეღწევიდან 6-7 დღის შემდეგ, ჩანასახის გარეგან შრეზე ვითარდება თითისებრი გამონაზარდები, რომლითაც
ის საშვილოსნოს კედელში ღრმად ჩაეზრდება. ასე უკავშირდება ჩანასახი დედის ორგანიზმს. იწყება
ორსულობა და მენსტრუალური ციკლი წყდება. მოგვიანებით ჩანასახის მიმაგრების ადგილას ყალიბდება
სპეციალური ორგანო - პლაცენტა. პლაცენტაში გადახლართულია დედისა და ჩანასახის სისხლძარღვები ისე,
რომ ისინი ერთმანეთს არ ერწყმის. პლაცენტის გავლით ჩანასახი დედისგან ჟანგბადსა და საკვებ
ნივთიერებებს იღებს და გადასცემს მას ნახშირორჟანგსა და ნივთიერებათა ცვლის სხვა მავნე პროდუქტებს.
გარკვეული ხნის შემდეგ წარმოიქმნება ჭიპლარი. მასში სისხლძარღვებია, რომელთაც გადააქვთ
ნივთიერებები ჩანასახსა და პლაცენტას შორის, პლაცენტა ფილტრის როლსაც თამაშობს - არ ატარებს მავნე
ნივთიერებების, სამკურნალო პრეპარატებისა და დაავადებების გამომწვევი მიკრობების დიდ ნაწილს დედის
ორგანიზმიდან. ნაყოფის შინაგანი ორგანოების ფორმირება ორსულობის მეორე თვიდან იწყება. ჩანასახის
სრულ განვითარებას დედის სხეულში 40 კვირა სჭირდება. ამის შემდეგ ნაყოფი დედის სხეულს ტოებს -
იწყება მშობიარობა. ბავშვის დაბადების შემდეგ ექიმი ორ ადგილზე - ჭიპლარის ძირსა და მისგან მოშორებით
აკეთებს კვანძს და მათ შორის ჭიპლარს ჭრის. რამდენიმე დღის შემდეგ ბავშვის ჭიპლარის კვანძი ხმება,
ძვრება და მის ადგილზე ჭიპი რჩება. დედა ახალშობილს რძით კვებავს, რძე სარძევე ჯირკვლებში
გამომუშავდება. ჯირკვლის სადინარები დვრილებში იხსნება. ხანდაზმულ ასაკში სასქესო ჯირკვლები
მოქმედებას წყვეტს და ქალებში, დაახლოებით, 45-55 წლის, ხოლო მამაკაცებში, დაახლოებით, 60 წლის
ასაკში იწყება კლიმაქსური პერიოდი. ამ დროს ორგანიზმი კარგავს სქესობრივ ფუნქციებს - წყდება გამეტების
წარმოქმნის პროცესი, შეუძლებელია შეწყვილება და შვილის გაჩენა.

65
4.1 გენეტიკა

• მენდელის მიერ დადგენილი კანონზომიერებები

ორგანიზმის უნარს, შეიძინოს და შთამომავლობას გადასცეს მემკვიდრული ნიშან-თვისებები,

მემკვიდრეობითობა ეწოდება. ორგანიზმის უნარს, შეიძინოს ახალი ნიშან-თვისებები ინდივიდუალური
განვითარების ანუ ონტოგენეზის პროცესში, ცვალებადობა ეწოდება. მემკვიდრეობითობა სახეობის
ფარგლებში განსაზღვრავს ინდივიდების მსგავსებას. ცვალებადობა კი განსაზღვრავს ასევე სახეობის
ფარგლებში მათ არაიდენტურობას. ერთი სახეობის ყველა ინდივიდს ერთი და იმავე ნიშნის
დამემკვიდრებაზე პასუხისმგებელი გენები გააჩნია.
ჰიბრიდოლოგიური მეთოდი, ანუ განსხვავებული ნიშნის მქონე ინდივიდების შეჯვარება. ჰიბრიდი
განსხვავებული ნიშან-თვისებების მქონე ინდივიდების შედეგად წარმოშობილი ინდივიდია.
მონოჰიბრიდული შეჯვარება ეწოდება ერთი წყვილი ნიშნით განსხვავებულ შეჯვარებას, ხოლო
დიჰიბრიდული ორი წყვილი ნიშნით განსხვავებული ინდივიდების შეჯვარებაა. მენდელმა თავისი
კანონზომიერებები მხოლოდ ექსპერიმენტებისა და მათი შედეგების საშუალებით ჩამოაყალიბა.
დომინანტური, გაბატონებული და რეცესიული, დათრგუნული გენებია. ორგანიზმში გენების ერთობლიობას
გენოტიპი, ხოლო მათ გამოვლენას ფენოტიპი ეწოდება. ფენოტიპი შეიძლება იყოს არამარტო გარეგანი
ნიშნები, არამედ შინაგანი ნიშნები, ფსიქოლოგიური დამოკიდებულებები, გარკვეული ნიჭი და ა.შ.
დადგენილი იქნა, რომ ყოველი სახეობა ქრომოსომათა განსაზღვრულ რაოდენობას, ანუ ქრომოსომულ
კომპლექტს შეიცავს.
ისეთ წყვილ ქრომოსომებს, რომლებიც ზომით, ფორმითა და გენური შედგენილობით მსგავსია,
ჰომოლოგიური ქრომოსომები ეწოდება. ჰომოლოგიური ქრომოსომაა ყველგან, სადაც 2n დიპლოიდური
ქრომოსომული კომპლექტია, ამიტომ ისინი გვხვდება სომატურ უჯრედებში, ზიგოტაში, გამეტებში
გამრავლების პერიოდში და ერთუჯრედიან ეუკარიოტებში. ჰომოლოგიური ქრომოსომების მოპირდაპირე
ლოკუსებში განლაგებულ გენებს, რომლებიც ერთი და იმავე ნიშნის დამემკვიდრებაზეა პასუხისმგებელი,
ალელური გენები ეწოდება. ალელური გენები ერთადაა უჯრედში, სადაც ჰომოლოგიური ქრომოსომებია.
პირველი ტელოფაზის შემდეგ აღარაა ჰომოლოგიური ქრომოსომები და, შესაბამისად, აღარც ალელური
გენებია.
ინდივიდებს, რომლებიც მოცემული ნიშნის ერთნაირ ალელებს შეიცავენ და ამიტომ ერთნაირი ალელების
შემცველ გამეტებს წარმოქმნიან, ამ ნიშნის მიხედვით ჰომოზიგოტური ორგანიზმები ჰქვიათ. ინდივიდებს,
რომლებიც ამა თუ იმ ნიშან-თვისების განმსაზღვრელ ორ სხვადასხვა ალელს შეიცავენ და ამიტომ სხვადასხვა
ალელის შემცველ გამეტებს წარმოქმნიან, ამ ნიშნის მიხედვით ჰეტეროზიგოტური ორგანიზმები ეწოდებათ.
მენდელის I კანონი (დომინირების წესი; ჰიბრიდთა ერთგვარობის წესი)
როდესაც მენდელმა ერთმანეთს შეაჯვარა წმინდა ჯიშები, ანუ ჰომოზიგოტები: გრძელ და მოკლეღეროიანი
ბარდები. მათი შეჯვარებისას F1 თაობაში მიღებული ჰიბრიდები ერთნაირია და ისინი ერთ-ერთი მშობლის
ნიშანს იღებენ მემკვიდრეობით. რეცესიული ნიშანი F1 თაობაში დროებით ქრება.
მენდელის II კანონი (დათიშვის კანონი)
როდესაც მენდელმა F1 თაობის ჰეტეროზიგოტური გენების შეთანაწყობის მატარებელი ინდივიდები
შეაჯვარა ერთმანეთს F2 თაობაში ფენოტიპურად გამოვლინდა არამარტო დომინანტური, არამედ პირველ
თაობაში გამქრალი რეცესიული ნიშანიც, თანაფარდობით 3:1. გენოტიპური დათიშვა იქნება 1AA:2Aa:1aa,
ერთი დომინანტური ჰომოზიგოტურობა, ერთი რეცესიული ჰომოზიგოტურობა და ორი
ჰეტეროზიგოტურობა.
როდესაც გამეტების შერწყმის ალბათობა თანაბარია, შერწყმის ყველა შესაძლო ვარიანტის წარმოსადგენად
პენეტის ცხრილს იყენებენ. ამ ცხრილში მამრობით გამეტებს ჰორიზონტალურ სვეტში წერენ, ხოლო
მდედრობითს - ვერტიკალურში. მათი გადაკვეთის ადგილას იწერება ზიგოტაში ამ ნიშნის მიხედვით
ალელების შესაძლო შეთანწყობა, ანუ შთამომავლის გენოტიპი მხოლოდ ამ ნიშნის მიხედვით.
როდესაც დომინანტური ნიშნის გენოტიპის დადგენაა საჭირო, ამისთვის აჯვარებენ რეცესიულ
ჰომოზიგოტთან. თუ ყველა ჰიბრიდმა F1 თაობაში დაიმემკვიდრა დომინანტური ნიშანი, ე.ი. დომინანტური
მშობლიური ინდივიდი ჰომოზიგოტია. ხოლო თუ ერთი მაინც გამოვლინდა რეცესიული ფორმა,
დომინანტური მშობლიური ინდივიდი ჰეტეროზიგოტია. ასეთ შეჯვარებას გამაანალიზებელი შეჯვარება

66
ეწოდება. იგი დომინანტური ნიშნის გენოტიპის დასადგენად გამოიყენება, რამდენად ჰომოზიგოტი თუ
ჰეტეროზიგოტია, წმინდა ჯიშის ინდივიდია თუ არა.
დიჰიბრიდული შეჯვარება
შეჯვარებას, რომლის დროს მშობლიური ინდივიდები ერთმანეთისგან ორი ნიშნით განსხვავდებიან,
დიჰიბრიდული ჰქვია.
დიჰიბრიდული შეჯვარებისთვის მენდელმა გამოიყენა ბარდის წმინდა ჯიშის მცენარეები, რომლებიც
ერთმანეთისგან თესლის ფორმითა და ფერით განსხვავდებოდნენ. მან გლუვი და ყვითელთესლიანი ბარდა
დანაოჭებულ და მწვანეთესლიან ბარდასთან შეაჯვარა. F1 თაობაში ყველა ჰიბრიდი გლუვი და
ყვითელთესლიანი იყო. ამ შედეგით მენდელმა დაასკვნა, რომ თესლის ყვითელი შეფერილობა დომინირებს
მწვანეზე, ხოლო თესლის გლუვი ფორმა - დანაოჭებულზე. ჰიბრიდების თესლებიდან აღმოცენებულ
მცენარეებს მენდელმა თვითდამტვერვის საშუალება მისცა. F2 ჰიბრიდთა თესლების დათვალიერებისას მან
აღმოაჩინა, რომ თესლების ნაწილს მშობლების ფენოტიპები ჰქონდა, ხოლო ნაწილს - სრულიად ახალი,
კერძოდ, თესლების 9/16 გლუვი და ყვითელი იყო, 3/16 - დანაოჭებული და ყვითელი, 3/16 - გლუვი და
მწვანე, ხოლო 1/16 - დანაოჭებული და მწვანე, ანუ ადგილი ჰქონდა ფენოტიპურ დათიშვას შეფარდებით
9:3:3:1.
F1 თაობაში ორივე ჰომოზიგოტი მშობელი ერთი ტიპის გამეტებს წარმოქმნის. ასეთი გამეტების შერწყმისას,
ყველა შთამომავალი ერთნაირი იქნება როგორც ფენოტიპურად, ისე გენოტიპურად - ფენოტიპურად გლუვი
და ყვითელი, ხოლო გენოტიპურად ორი ნიშნით ჰეტეროზიგოტური, ანუ დიჰეტეროზიგოტი.
ამრიგად, დიჰიბრიდული შეჯვარების დროს, ჰიბრიდთა მეორე თაობაში ყოველი ნიშან-თვისების
დამემკვიდრება დანარჩენებისგან დამოუკიდებლად ხდება. ეს კანონზომიერება მენდელის III კანონის, ანუ
გენთა ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად გადანაწილების პრინციპითაა ცნობილი.

4.2 მორგანის კანონი

• გენთა შეჭიდულობა

მენდელის შრომების გამოქვეყნების შემდეგ გენეტიკური კვლევა ბევრმა მეცნიერმა დაიწყო. მეცნიერებმა
გადაწყვიტეს, გაემეორებინათ მენდელის ცდები სხვადასხვა ორგანიზმში. უმრავლესობამ აღიარა, რომ ეს
კანონები ატარებდა ზოგად ხასიათს და ვრცელდებოდა როგორც მცენარეებზე, ისე ცხოველებზე.
მიუხედავად ამისა, წლების მანძილზე დაგროვდა უამრავი ფაქტი იმისა, რომ მენდელის კანონები სულაც
არაა უნივერსალური. მენდელის I და II კანონები ხელუხლებელი დარჩა. მე-20 საკუნეში, მენდელის III
კანონის გადამოწმებისას იგი არამარტო თეორიულად, პრაქტიკულადაც დაირღვა. ამ ფენომენის შესწავლა და
ახსნა ამერიკელმა გენეტიკოსმა თომას მორგანმა და მისმა მოსწავლეებმა შეძლეს. მათ კვლევის ობიექტად
ხილის პატარა ბუზი - დროზოფილა შეარჩიეს. კვლევისთვის ხელსაყრელი თვისებებით დროზოფილამ
ბარდასაც კი აჯობა, რადგან: 1. დროზოფილას მოშენება ადვილია ლაბორატორიულ პირობებში. მორგანი მას
კოლბაში ამრავლებდა და ბანანის პიურეთი კვებავდა. 2. დროზოფილა ძალზე ნაყოფიერია - ერთი მდედრი
იძლევა რამდენიმე ასეულ შთამომავალს. ის თოთხმეტ დღეში უკვე ზრდასრულია და შეუძლია გამრავლება.
3. დროზოფილას სულ 4 წყვილი ქრომოსომა აქვს.
თ. მორგანმა ჩაატარა ჩვეულებრივი დიჰიბრიდული შეჯვარება. მან რუხი ნორმალურფრთიანი და შავი
ჩანასახოვანფრთიანი ბუზები შეაჯვარა. ამ შეჯვარების შემდეგ ყველა შთამომავალი რუხი
ნორმალურფრთიანი, ორი ალელური გენით ჰეტეროზიგოტი აღმოჩნდა. ანუ რუხი ფერი და ნორმალური
ფრთები დომინანტური ნიშნებია, ხოლო შავი ფერი და მოკლე, ჩანასახოვანი ფრთები - რეცესიული ნიშნები.
მშობლები ჰომოზიგოტები არიან. F1 თაობის ყველა ინდივიდი დიჰეტეროზიგოტია. F1 თაობის ჰიბრიდების
ერთმანეთთან შეჯვარებით, მენდელის III კანონის თანახმად, F2 თაობაში მორგანს უნდა მიეღო დათიშვა
9:3:3:1, ანუ შთამომავალთა 9/16 - რუხი ნორმალურფრთიანი, 3/16 - რუხი ჩანასახოვანფრთიანი, 3/16 - შავი
ნორმალურფრთიანი და 1/16 შავი ჩანასახოვანფრთიანი უნდა ყოფილიყო. მორგანმა კი მონოჰიბრიდული
შეჯვარების მსგავსი შედეგი მიიღო: შთამომავლების 75% რუხი ნორმალურფრთიანი აღმოჩნდა, ხოლო 25% -
შავი ჩანასახოვანფრთიანი, ე.ი. შთამომავლებს ჰქონდათ მშობლებისთვის დამახასიათებელი ნიშნები, ახალი
კომბინაციები კი არ გამოვლინდა.
67
მორგანმა გადაწყვიტა, F1 თაობის ჰიბრიდთა გენოტიპის დადგენა და ჩაუტარა გამაანალიზებელი შეჯვარება.
მორგანმა F1 თაობის რუხი (A) ნორმალურფრთიანი (B) დიჰეტეროზიგოტი მდედრი შეაჯვარა შავ (a)
ჩანასახოვანფრთიან (b) დიჰომოზიგოტ რეცესიულ მამრთან. მორგანი ვარაუდობდა, რომ თუ უცნობი
გენოტიპის მდედრი დიჰეტეროზიგოტია და სხეულის შეფერილობისა და ფრთის სიგრძის გენები სხვადასხვა
წყვილ ჰომოლოგიურ ქრომოსომებშია მოთავსებული, მაშინ შთამომავლებს შორის დათიშვა ფენოტიპის
მიხედვით უნდა იყოს 1:1:1:1 ანუ გენები დამოუკიდებლად უნდა გადანაწილებულიყო და წარმოქმნილიყო
ახალი კომბინაციები. მორგანმა სრულიად განსხვავებული შედეგი მიიღო: 50% - 50% მშობლიური
ინდივიდები, ანუ შთამომავლებს შორის ფენოტიპური დათიშვა იყო 1:1, ანუ ადგილი ჰქონდა სრულ
შეჭიდულობას. ამის გამო მორგანმა დაიწყო დროზოფილას გენების გამოკვლევა. ვინაიდან დროზოფილას
მხოლოდ 4 წყვილი ქრომოსომა აქვს, ამანაც გაუადვილა მას საქმე. ამ კონკრეტული ნიშნების განმსაზღვრელი
გენების გამოკვლევის შედეგად, მორგანმა აღმოაჩინა, რომ დროზოფილაში ფერისა და ფრთების სიგრძის
განმსაზღვრელი გენები ერთსა და იმავე ქრომოსომაში არიან ლოკალიზებული. ამის შედეგად მოგვცა
განმარტება, რომლის მიხედვითაც ერთ ქრომოსომაში ლოკალიზებულ გენებს შეჭიდული გენები, ხოლო მათ
ერთად დამემკვიდრებას შეჭიდული დამემკვიდრება ეწოდება.
გამაანალიზებელი შეჯვარების რამდენიმეჯერ გამეორების შედეგად მორგანი ვეღარც ამ ფორმით იღებდა
შთამომავლობას, არამედ ვლინდებოდა ახალი კომბინაციები: რუხი და ნორმალურფრთიანი, რუხი და
ჩანასახოვანფრთიანი, შავი და ნორმალურფრთიანი და შავი და ჩანასახოვანფრთიანი. ჰიბრიდებში
გამოვლინდა ოთხი განსხვავებული ფენოტიპი, მაგრამ არათანაბარი რაოდენობით. მშობლების ნიშნების
მქონე ინდივიდები გაცილებით მეტი იყო ახლად წარმოქმნილი ნიშნების მქონე ინდივიდებთან შედარებით,
კერძოდ: 41.5% რუხი ნორმალურფრთიანი აღმოჩნდა, 41.5% - შავი ჩანასახოვანფრთიანი, 8.5% - რუხი
ჩანასახოვანფრთიანი და 8.5% - შავი ნორმალურფრთიანი. მორგანმა ამის გამოკვლევაც დაიწყო და აღმოაჩინა
კროსინგოვერის პროცესი. I პროფაზაში, კონიუგაციის დროს, ჰომოლოგიური ქრომოსომების ალელურმა
გენებმა ადგილები გაცვალეს. კროსინგოვერის შედეგად მიიღება 4 ტიპის გამეტა და დაირღვა სრული
შეჭიდულობა. I ტელოფაზის ბოლოს გამეტებში არის n2c ქრომოსომული კომპლექტი, ხოლო მეორე
ტელოფაზის ბოლოს უკვე ჰაპლოიდური ქრომოსომული კომპლექტი რჩება. პროცენტული სხვაობის
მიზეზის ახსნა კი გულისხმობს, რომ კროსინგოვერული გამეტების წარმოქმნის ალბათობა გაცილებით
ნაკლებია ძირითადი, მშობლიური გამეტების წარმოქმნის ალბათობაზე. რომელი გამეტებიც უფრო მეტია,
მეტი იქნება მათგან მიღებული შთამომავლობის რაოდენობაც. კროსინგოვერის შედეგად დარღვეული
შეჯვარებისას ადგილი აქვს არასრულ შეჭიდულობას.
მორგანმა და მისმა მოსწავლეებმა დროზოფილაზე ცდების მთელი სერია ჩაატარეს. მათ, გენთა ამ ორი
წყვილის გარდა, დროზოფილაში გამოავლინეს სხვა შეჭიდული გენებიც: სხეულის რუხი შეფერილობისა და
წითელი თვალის, სხეულის ყვითელი შეფერილობისა და თეთრი თვალის.
მენდელი არ წააწყდა შეჭიდულობის მოვლენას, რადგან მან ბარდის შვიდი ნიშანი შეისწავლა და შვიდივე
ნიშნის განმსაზღვრელი გენი შემთხვევით სხვადასხვა წყვილ ჰომოლოგიურ ქრომოსომაში აღმოჩნდა.
მენდელს ბარდის ერთით მეტი ნიშანიც რომ შეესწავლა, აუცილებლად წააწყდებოდა შეჭიდულობის
მოვლენას და, თავისთავად ცხადია, ნიშან-თვისებათა დამოუკიდებლად დათიშვის კანონებამდე ვერ
მივიდოდა.

გენების ურთიერთქმედება: არასრული დომინირება; კოდომინირება

არასრული დომინირება ეწოდება დამემკვიდრების ისეთ ფორმას, როდესაც ჰეტეროზიგოტ გენოტიპში

დომინანტური ალელი სრულად ვერ თრგუნავს რეცესიულ ალელს და ფენოტიპურად გამოვლინდება
მშობლიური ინდივიდების შუალედური ნიშანი. სქემაში გენოტიპები მსგავსია მენდელის მონოჰიბრიდული
შეჯვარების I კანონისა. წითელკენკრიანი და თეთრკენკრიანი მარწყვის შეჯვარებით, F1 თაობაში ყველა
ჰიბრიდს ვარდისფერი კენკრა აქვს, ანუ ვლინდება ერთგვარობის წესი. ჰიბრიდებში არცერთი შეფერილობა
არ დომინირებს - ვლინდება შუალედური ფერი. სრული დომინირებისას, F2 თაობაში ფენოტიპის მიხედვით
დათიშვა არის 3:1, ხოლო გენოტიპის მიხედვით - 1:2:1. არასრული დომინირებისას, F2 თაობაში დათიშვა
ფენოტიპისა და გენოტიპის მიხედვით ერთნაირია და არის 1:2:1.
აღმოჩნდა, რომ ერთი მშობლიური მცენარის ორივე A ალელში ჩადებულია ინფორმაცია იმ ფერმენტის
შესახებ, რომელიც პასუხისმგებელია წითელი ფერის პიგმენტის სინთეზზე. ამიტომ, პიგმენტი დიდი
რაოდენობით გამომუშავდება და ყვავილს წითელი ფერი აქვს. მეორე მშობლიური მცენარის a ალელმა
68
განიცადა მუტაცია - ფერმენტმა დაკარგა აქტივობა და პიგმენტი არ გამომუშავდება. ამიტომ, aa ალელების
მქონე მშობლიური მცენარის ყვავილები თეთრია. Aa ალელების შემცველი ჰიბრიდების მხოლოდ ერთ - A
ალელშია „მომუშავე ფერმენტი“, მეორე a ალელში კი არა. ამიტომ, ჰეტეროზიგოტებში წითელი პიგმენტის
რაოდენობა ორჯერ მცირდება და შეფერილობა ვარდისფერია.
ალელური გენების ურთიერთქმედების მაგალითია კოდომონირებაც. კოდომინირება დამემკვიდრების ისეთი
ფორმაა, როდესაც ორი დომინანტური ალელური გენი ერთად ამემკვიდრებს ერთ ნიშანს. დამემკვიდრების
ეს ფორმა ნათლად ჩანს სისხლის ჯგუფების დამემკვიდრების დროს. დადგენილია, რომ ადამიანის სისხლის
ოთხ ჯგუფს განსაზღვრავს J გენის სამი ალელი - J0, JA, JB. A და B ალელები 0 ალელის მიმართ
დომინანტურებია. სისხლის პირველი ჯგუფის დამემკვიდრებისთვის ორი რეცესიული ჰომოზიგოტი ფორმა
J0J0 უნდა შეხვდეს ერთმანეთს. სისხლის II ჯგუფის დამემკვიდრებას განაპირობებს როგორც
ჰეტეროზიგოტი, ისე ჰომოზიგოტი ალელები: J0JA ან JAJA. სისხლის მესამე ჯგუფის დამემკვიდრებას
განაპირობებს J0JB ან JBJB ალელები. იმის გამო, რომ A და B ალელები დომინანტურებია, ისინი ერთმანეთს
ვერ თრგუნავენ. ამიტომ ორივე ალელი ერთნაირი ხარისხით მოქმედებს ფენოტიპზე და სისხლის მეოთხე
ჯგუფს განსაზღვრავს, გენოტიპით JAJB. ამ მოვლენას კოდომინირება ეწოდება.

4.3 სქესის გენეტიკა

• სქესის განსაზღვრის ქრომოსომული მექანიზმი

მორგანი ცდებს, ძირითადად, დროზოფილებზე ატარებდა. დროზოფილების უმრავლესობა წითელთვალა

იყო. წითელთვალა დროზოფილებს შორის, ძალიან იშვიათად თეთრთვალა დროზოფილები ჩნდებოდნენ. ამ
ნიშნის წარმომავლობაში გასარკვევად მორგანმა წითელთვალა ბუზი თეთრთვალასთან შეაჯვარა. F1 თაობაში
ყველა ბუზი წითელთვალა აღმოჩნდა. ამის შემდეგ, მან ერთმანეთს შეაჯვარა F1 თაობის წითელთვალა
მდედრი და მამრი ბუზები. F2 თაობის შთამომავლების 3/4 წითელთვალა აღმოჩნდა, ხოლო 1/4 -
თეთრთვალა. მორგანის ყურადღება მიიპყრო იმან, რომ ყველა თეთრთვალა დროზოფილა მამრი იყო.
სწორედ ამან აფიქრებინა მორგანს, რომ მდედრისა და მამრის ქრომოსომებს შორის განსხვავება უნდა
ყოფილიყო.
დროზოფილას უჯრედების გამოკვლევით დადგინდა, რომ მდედრისა და მამრის ქრომოსომები
განსხვავებულია - სამი წყვილი ქრომოსომა ორივე სქესს ერთნაირი აქვს, ხოლო ერთი წყვილი -
განსხვავებული. კერძოდ, მდედრს ორი ერთნაირი ჩხირისებრი X ქრომოსომა აქვს, ხოლო მამრს - ერთი
ასეთივე X ჩხირისებრი და მეორე მოხრილი y ქრომოსომა. იმ ქრომოსომებს, რომლებიც ერთმანეთს ჰგვავან,
ანუ პირველი სამი წყვილი ქრომოსომა დროზოფილაში, აუტოსომები ეწოდება, ხოლო სხვადასხვა
სქესისთვის განსხვავებულ ქრომოსომებს სასქესო ქრომოსომები ეწოდება. ადამიანს 23 წყვილი ქრომოსომა
აქვს, აქედან 22 წყვილი აუტოსომაა, მდედრშიც და მამრშიც აუტოსომები ზუსტად ერთნაირია, ხოლო ბოლო,
23-ე წყვილი ქრომოსომა განსხვავებულია. ის გენები, რომლებიც 22 წყვილ აუტოსომაშია ლოკალიზებული,
აუტოსომასთან შეჭიდული გენები ეწოდება და მათ აუტოსომური დამემკვიდრება ახასიათებთ, ხოლო
სასქესო ქრომოსომებში განლაგებულ გენებს სქესთან, ანუ სასქესო ქრომოსომებთან შეჭიდული გენები
ეწოდება და მათ ერთად დამემკვიდრებას სასქესო ქრომოსომებთან, ანუ სქესთან შეჭიდული დამემკვიდრება
ეწოდება. y ქრომოსომა X ქრომოსომასთან შედარებით მცირე ზომისაა და, შესაბამისად, მასში ნაკლები
რაოდენობით გენია მოთავსებული. X ქრომოსომაში ლოკალიზებულ გენებს X ქრომოსომასთან შეჭიდული
გენები ეწოდება, ხოლო y ქრომოსომაში ლოკალიზებულ გენებს - y ქრომოსომასთან შეჭიდული გენები.
მორგანმა გაითვალისწინა ცდების შედეგები, დაუკავშირა ისინი მეიოზის პროცესს და მივიდა დასკვნამდე:
მდედრი დროზოფილა, სასქესო ქრომოსომების შემცველობის მიხედვით, წარმოქმნის ერთი ტიპის გამეტებს -
მხოლოდ X ქრომოსომის შემცველს. მამრ დროზოფილაში ორი ტიპის გამეტა წარმოიქმნება- ნახევარი მათ
შორის შეიცავს X, ნახევარი კი y ქრომოსომას. ამიტომ, მდედრ დროზოფილას ჰომოგამეტურს, ხოლო მამრს
ჰეტეროგამეტურს უწოდებენ. განაყოფიერების დროს სპერმატოზოიდებისა და კვერცხუჯრედების შერწყმა
შემთხვევით ხასიათს ატარებს. მომავალი ორგანიზმის სქესი დამოკიდებულია იმაზე, X თუ y ქრომოსომის
შემცველი სპერმატოზოიდი გაანაყოფიერებს კვერცხუჯრედს, ე.ი. ორგანიზმის სქესი განისაზღვრება
განაყოფიერების მომენტში და დამოკიდებულია ზიგოტის ქრომოსომულ კომპლექტზე.
69
ჰომოგამეტური ეწოდება ინდივიდს, რომელსაც ორი ერთნაირი სასქესო ქრომოსომა აქვს და, ამ სასქესო
ქრომოსომების შემცველობის მიხედვით, ერთი ტიპის გამეტებს წარმოქმნის. ხოლო ინდივიდს, რომელსაც
განსხვავებული სასქესო ქრომოსომები აქვს და, ამ სასქესო ქრომოსომების შემცველობის მიხედვით, ორი
ტიპის გამეტას წარმოქმნის, ჰეტეროგამეტური ეწოდება.
განიხილავენ მამრობითი ჰეტეროგამეტურობის ორ ვარიანტს. ერთ შემთხვევაში, მამრობითი გამეტების 50%
X ქრომოსომის მატარებელია, ხოლო 50% - y ქრომოსომის. ასეთი ტიპის მამრობითი ჰეტეროგამეტურობა (Xy)
დამახასიათებელია ძუძუმწოვრებისთვის, თევზებისთვის, მოლუსკებისთვის, ხოჭოებისა და
ბაღლინჯოებისთვის. მამრობითი ჰეტეროგამეტურობის მეორე ვარიანტია, როდესაც გამეტების 50% X
ქრომოსომის შემცველია და 50% საერთოდ არ შეიცავს სასქესო ქრომოსომას. ასეთი მამრები (X0) ჰყავთ
პეპლებს, ობობებს, კუტკალიებს.
მდედრობითი ჰეტეროგამეტურობის პირველი ვარიანტის დროს, მდედრები წარმოქმნიან 50% X ქრომოსომის
შემცველ და 50% y ქრომოსომის შემცველ გამეტებს. ეს ფორმა (Xy) დამახასიათებელია ფრინველებისთვის,
ქვეწარმავლებისთვის, კუდიანი ამფიბიებისა და თუთის აბრეშუმმხვევიასთვის. ჰეტეროგამეტურობის მეორე
ვარიანტის დროს, მდედრობითი გამეტების 50% X ქრომოსომის მატარებელია, ხოლო 50% არ შეიცავს სასქესო
ქრომოსომას. ეს ვარიანტი X0 დამახასიათებელია ჩრჩილისთვის.
ადამიანში:
მდედრის სომატური უჯრედი - 44ც (22 წყვილი) ქრომოსომა + XX სასქესო ქრომოსომული კომპლექტი.
მდედრის კვერცხუჯრედი - 22ც + X სასქესო ქრომოსომა
მამრობითი სომატური უჯრედი - 44ც (22 წყვილი ) ქრომოსომა + Xy სასქესო ქრომოსომული კომპლექტი
მამრის სპერმატოზოიდი - 22ც + X
22ც + y

სქესთან შეჭიდული ნიშნების დამემკვიდრება

სასქესო ქრომოსომებში ლოკალიზებული გენები ფენოტიპურად მდედრებსა და მამრებში სხვადასხვაგვარად

გამოვლინდება: თუ ინდივიდი ჰომოგამეტურია (XX), X ქრომოსომებში არის ნიშნის განმსაზღვრელი გენის
ორი ალელი, რომლის მიხედვითაც შეიძლება იყოს ჰომოზიგოტიცა და ჰეტეროზიგოტიც. ნიშნის გამოვლენა
დამოკიდებული იქნება დომინანტობა-რეცესიულობაზე. ჰეტეროგამეტურ ინდივიდში კი გამოვლინდება ის
ნიშანი, რომლის განმსაზღვრელი ალელიც იქნება X ქრომოსომაში, რადგან y ქრომოსომაში არ მოიპოვება X
ქრომოსომაში ლოკალიზებული გენების ალელები. მაგალითად, ადამიანის X ქრომოსომა შეიცავს სისხლის
შედედების განმსაზღვრელ H ალელს. მისი რეცესიული h ალელი იწვევს მძიმე დაავადებას - ჰემოფილიას
(სისხლის შეუდედებლობა). მამაკაცის ბედი - ჯანმრთელი იქნება ის თუ ჰემოფილიით დაავადებული,
მთლიანადაა დამოკიდებული იმაზე, თუ რომელ X ქრომოსომას მიიღებს იგი დედისგან - H თუ h ალელის
შემცველს.
ამავე ქრომოსომაშია დალტონიზმის, კბილის ფორმისა და ზომის განმსაზღვრელი გენები. მათი შესაბამისი
უბნები y ქრომოსომაში არ არის.
დალტონიზმი მემკვიდრული დაავადებაა. დალტონიზმიც, ჰემოფილიის მსგავსად, რეცესიული
დამემკვიდრებისაა. ავადმყოფს დარღვეული აქვს ფერების აღქმის უნარი. დალტონიზმიც შეჭიდულია X
ქრომოსომასთან. დალტონიზმით უფრო ხშირად მამაკაცები ავადდებიან. თუმცა, დადგენილია, რომ ამ
ალელის მატარებელი ქალები არიან და ვაჟები მას სწორედ დედისგან იღებენ.
X ქრომოსომასთან შეჭიდული გენები დედისგან გადაეცემათ როგორც ვაჟებს, ისე გოგონებს. X
ქრომოსომასთან შეჭიდული გენები მამისგან გადაეცემათ მხოლოდ გოგონებს.
ჰემოფილიით დაავადებულებს აღენიშნებათ სისხლდენისა და სისხლჩაქცევისადმი მიდრეკილება.
ჰემოფილია X ქრომოსომასთან შეჭიდული რეცესიული დაავადებაა. ამ დროს სისხლი ვეღარ დედდება.
ჰემოფილიით უფრო ხშირად მამაკაცები ავადდებიან, ქალები - ძალზე იშვიათად. თუმცა, დადგენილია, რომ
ამ გენის მატარებელი ქალები არიან და მას ვაჟები მემკვიდრეობით დედისგან ღებულობენ და არასოდეს -
მამისგან.
რაქიტი ადამიანში დომინანტური გენით განისაზღვრება, რომელიც X ქრომოსომასთანაა შეჭიდული.
დიდხანს ითვლებოდა, რომ ადამიანის y ქრომოსომა, რომელიც X ქრომოსომაზე ბევრად უფრო პატარაა,
„ცარიელია“, ანუ მასში არ არის ამა თუ იმ ნიშან-თვისებაზე პასუხისმგებელი გენები. დღეისთვის
დადგენილია, რომ ადამიანის y ქრომოსომაში, მამაკაცის სასქესო ნიშნების განმსაზღვრელი გენების გარდა,

70
ლოკალიზებულია ყურის ბიბილოს თმიანობის ერთ-ერთი ფორმისა და თითებს შორის აპკის არსებობის (ან
თითების შეზრდის) გენები. ორივე გენი რეცესიულია და y ქრომოსომასთან შეჭიდული ჰქვია.
კბილის მინანქრის ძლიერი, მკვეთრი ცვეთა განპირობებულია X ქრომოსომაში ლოკალიზებული
დომინანტური გენით. y ქრომოსომაში მისი ჰომოლოგიური უბანი არ არის.

აუტოსომურ დომინანტური:
აქონდროპლაზია; ახლომხედველობა; ნაადრევი გამელოტება; ჭარბწონიანობა; სიელმე; პოდაგრა;
ჰიპერტრიქოზის ზოგი ფორმა; პოლიდაქტილია; არაქნოდაქტილია; შიზოფრენიის ერთ-ერთი ფორმა.
აუტოსომურ რეცესიული:
ალერგიის ზოგი ფორმა; ალბინიზმი; ყრუ-მუნჯობა; შაქრიანი დიაბეტი; ნაადრევი გამელოტება ქალებში.
სასქესო ქრომოსომულ-დომინანტური:
კბილის მინანქრის ძლიერი ცვეთა - X; რაქიტი - X.
სასქესო ქრომოსომულ-რეცესიული:
ჰემოფილია - y; ყურის ბიბილოს თმიანობა - y; თითებს შორის აპკი - y; დალტონიზმი - X; საოფლე
ჯირკვლების უქონლობა - X.

4.4 ცვალებადობა

• მემკვიდრეობითი

ცვალებადობა ორგანიზმის უნარია, შეიძინოს ახალი ნიშან-თვისებები ორგანიზმის ინდივიდუალური

განვითარების პროცესში. ამ თვისების გამოა, რომ არსებობს განსხვავება ერთი სახეობის ინდივიდებს შორის.
არსებობს ცვალებადობის სამი სახე: მემკვიდრეობითი, იგივე გენოტიპური, არამემკვიდრეობითი, იგივე
მოდიფიკაციური, და ონტოგენეზური.
მემკვიდრეობითი ცვალებადობის დროს იცვლება გენოტიპი, რამაც შეიძლება შეცვალოს ფენოტიპიც, და ეს
ცვლილება მემკვიდრეობით გადაეცემა შთამომავლობას. ისეთ ცვალებადობას, რომლის დროსაც გარემო
ფაქტორების ზემოქმედების შედეგად მოლოდ ფენოტიპი იცვლება და გენოტიპი უცვლელი რჩება და ეს
ცვლილება შთამომავლობას არ გადაეცემა, მოდიფიკაციური ცვალებადობა ეწოდება. ხოლო ორგანიზმის
ზრდა-განვითარების პროცესში მომხდარ ყოველგვარ ცვლილებას ონტოგენეზური ცვლილება ეწოდება.
ონტოგენეზური ცვალებადობა ყველა სახეობის ინდივიდში მსგავსად მიმდინარეობს და ცვალებადობის ეს
ფორმა გარდაუვალია.
მემკვიდრეობითი ცვალებადობა თავისმხრივ ორგვარია: მუტაციური და კომბინაციური. მუტაცია გენოტიპში
მომხმდარი უეცარი და მოულოდნელი ცვლილება. კომბინაციური ცვალებადობა კი სქესობრივი
გამრავლების გზით მიღებულ ინდივიდებში მშობლიური ინდივიდების განსხვავებული გენოტიპისა და
ფენოტიპის მიღებას გულისხმობს.
მუტაციური ცვალებადობის სამ სახეს გამოყოფენ: გენური, გენომური და ქრომოსომული.
გენური მუტაცია ეწოდება ისეთ მუტაციას, რომლის დროსაც ცვლილება ერთ კონკრეტულ გენში ხდება და ეს
მუტაცია მხოლოდ ამ გენის ცვლილებით იქნება გამოხატული. გენომური მუტაციის დროს იცვლება
ქრომოსომული კომპლექტი, ქრომოსომების რაოდენობა. ხოლო ქრომოსომული მუტაციის დროს იცვლება
ქრომოსომის სტრუქტურა.
არსებობს დადებითი, უარყოფითი და ნეიტრალური მუტაციები. დადებითი მუტაციები ინდივიდებს
მუდმივად ცვლად საარსებო გარემოსთან შეგუებაში ეხმარება. უარყოფითი მუტაციები ორგანიზმზე
უარყოფითად მოქმედებს და მან შეიძლება, სახეობის გადაშენება გამოიწვიოს. ხოლო ნეიტრალურ მუტაციებს
ორგანიზმი საერთოდ ვერ გრძნობს.
მუტაცია შეიძლება მოხდეს როგორც დომინანტურ, ისე რეცესიულ გენში.
მუტაციები არის როგორც სასქესო მუტაციები, რომლებიც გამეტებში ხდება და სომატური მუტაციები,
რომლებიც სომატურ უჯრედში ხდება. სომატური მუტაციები იმ ორგანიზმში გამოვლინდება, რომელშიც
მოხდა, მაგრამ შთამომავლობას არ გადაეცემა. შთამომავლობას იმ შემთხვევაში გადაეცემა, თუ ორგანიზმი
უსქესოდ მრავლდება. სასქესო მუტაციები არ გამოვლინდება გამეტის მატარებელ ორგანიზმში, მაგრამ თუ
71
მუტაციაგანცდილმა გამეტამ განაყოფიერებაში მიიღო მონაწილეობა, მუტაცია შთამომავლობაში
გამოვლინდება.
გენური მუტაცია გულისხმობს დნმ-ის ნუკლეოტიდებში მომხდარ ნებისმიერ ცვლილებას: ერთი
ნუკლეოტიდის მეორით შეცვლას, ზედმეტი ნუკლეოტიდის ჩართვას გენში, ერთი ნუკლეოტიდის
ამოვარდნას გენიდან, მეზობელი ნუკლეოტიდების ადგილების გაცვლას, ნუკლეოტიდური თანმიმდევრობის
აბსოლუტურ დარღვევას გენის შედარებით დიდ მონაკვეთზე. დნმ-ის მოლეკულაში ტრიპლეტების სახითაა
ჩაწერილი ინფორმაცია ცილის ამინომჟავების პირველადი სტრუქტურის შესახებ. საკმარისია ერთი
ნუკლეოტიდის ცვლილება, რომ სულ სხვა ტრიპლეტი მივიღოთ, ეს ტრიპლეტი კი სულ სხვა ამინომჟავის
მაკოდირებელი აღმოჩნდება.
ნამგლისებრუჯრედიანი ანემია ჩანასახში მომხდარი გენური მუტაციაა, როდესაც ჰემოგლობინის
წარმოქმნაზე პასუხისმგებელი გენი განიცდის მუტაციას და რამოდენიმე ასეული ამინომჟავიდან მხოლოდ
მე-6 რგოლის ნუკლეოტიდია განსხვავება. ამან შეცვალა ჰემოგლობინის ბუნება, რამაც გამოიწვია
ერითროციტების ცვლილება, უჯრედმა ჩაზნექილი დისკოს ნაცვლად ნამგლისებრი, ნახევარმთვარისებრი
ფორმა მიიღო. ასეთი ერითროციტები სისხლძარღვებში იჭედება და სხვადასხვა გართულებები მოჰყვება.
გენური მუტაციის შემთხვევაა დიუშენის სინდრომიც. იგი განპირობებულია მხოლოდ ერთი გენის
მუტაციით, რომელიც პასუხისმგებელია კუნთის უჯრედის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ცილის -
დისტროფინის სინთეზზე. დაავადების დროს ირღვევა ბოჭკოების მთლინობა, რაც კუმშვადი ცილების -
მიოფიბრილების დაშლას იწვევს. შედეგად, ადგილი აქვს კუნთების განლევას, ანუ დისტროფიას.
სიმპტომები ძირითადად 2-5 წლის ასაკიდან ვლინდება, ბავშვი გვიან იწყებს სიარულს, არ შეუძლია ხტომა,
სირბილი და მოგვიანებით კი ლოგინს ან სავარძელს მიჯაჭვული ხდება.
გარდა ამისა, ცნობილ გენურ დაავადებებს მიეკუთვნება ალბინიზმი, ჰემოფილია, აქონდროპლაზია, ფერთა
სიბრმავე ანუ დალტონიზმი და სხვა. ალბინიზმის დროს მუტაციას განიცდის გენი, რომელიც
პასუხისმგებელია იმ ფერმენტის (თიროზინაზა) სინთეზზე, რომელიც აკატალიზებს პიგმენტ მელანინის
სინთეზს უჯრედებში. ალბინიზმი აუტოსომურ-რეცესიული გენია. ამ დროს ორგანიზმი პიგმენტ მელანინის
სრულ ან ნაწილობრივ დეფიციტს განიცდის. განსაკუთრებით კანში, თვალების ფერად გარსსა და თმაში.
მორისის, იგივე ჟანა დარკის სინდრომიც გენური მუტაციაა. ამ შემთხვევაში იმ გენმა განიცადა მუტაცია,
რომელიც პასუხისმგებელია ტესტოსტერონის, მამრობითი სასქესო ჰორმონის, აღმქმელი ცილის სინთეზზე.
ამ დროს უჯრედები ვერ აღიქვამენ ტესტოსტერონს, რის გამოც დაავადებული ფენოტიპურად „მდედრია“,
მაგრამ გენეტიკურად მამაკაცი. მორისის სინდრომის მატარებელი ინდივიდების ქრომოსომული კომპლექტია
46 Xy. ჩამოყალიბებას ასწრებს სათესლეები, მაგრამ ორგანიზმის გარეთ არ გამოდის და მუცლის ღრუში
რჩება. მორისის სინდრომის მატარებლებს არც საკვერცხეები და არც საშვილოსნო არ უვითარდებათ.
პროგერიაც გენური მუტაციის მაგალითია, მას ნაადრევ დაბერებასაც უწოდებენ. ამ შემთხვევაში იმ გენმა
განიცადა მუტაცია, რომელიც მონაწილეობს ბირთვის მემბრანის ჩამოყალიბებაში. თუ უჯრედის გაყოფისას
ბირთვის მემბრანა არ წარმოიქმნება, გაყოფაც ვერ მოხდება. იწყება უჯრედების ნაადრევი დაბერება, ბირთვის
გარსი იჭმუხნება, უჯრედები ნორმალურად ვეღარ იყოფიან. ამის შემდეგ ორგანიზმი არა მარტო წყვეტს
ზრდას, არამედ ბერდება. 10 წლის ინდივიდები 40 წლისებივით გამოიყურებიან.
გენური მუტაციების უმრავლესობა რეცესიულია. გენურ მუტაციას წარმოადგენს ასევე აქონდროპლაზია,
რასაც მე-4 ქრომოსომაში ლოკალიზებული გენის მუტაცია იწვევს. შეფერხებულია ხრტილოვანი ქსოვილის
ძვლოვანად გარდაქმნა. ვერ იზრდება ლულოვანი ძვლები. ეს უკვე დომინანტური გენია. შედეგად
ვითარდებიან ქონდრისკაცები.
გენომური მუტაციების დროს იცვლება ქრომოსომული კომპლექტი. გენოტიპში იცვლება დაუზიანებელი
სტრუქტურის მქონე ქრომოსომების რიცხვი. მსგავსი ცვლილებები ძირითადად ზიგოტაში ხდება. ზიგოტა 46
ქრომოსომის ნაცვლად მუტაციის შემდეგ 45 ან 47 ქრომოსომას შეიცავს. თუ ქრომოსომული კომპლექტის
ცვლილება აუტოსომას შეეხო, მაშინ აუტოსომურ-გენომური მუტაცია წარმოიქმნება, ხოლო თუ სასქესო
ქრომოსომამ განიცადა მუტაცია, მაშინ სასქესო ქრომოსომულ-გენომური მუტაცია მიიღება.
იმ შეთხვევაში, თუ ქრომოსომული ნაკრები შეიცავს ერთით მეტ ან ერთით ნაკლებ ქრომოსომას, ადგილი აქვს
ცვლილებას, რომელსაც ანეუპლოიდია ეწოდება. ანეუპლოიდია თავის მხრივ აერთიანებს ორი ტიპის
ცვლილებას: ტრისომიას ან მონოსომიას. თუ ქრომოსომულ ნაკრებში ერთით ზედმეტი ქრომოსომაა, მაშინ
ადგილიაქვს ტრისომიას.
21-ე ქრომოსომის ტრისომია, იგივე დაუნის სინდრომი. ეს ნიშნავს, რომ კვერცხუჯრედების პირველ მეიოზში,
პირველ ანაფაზაშივე, თანაბარი რაოდენობით ვერ დაშორდნენ ქრომოსომები ერთმანეთს. 21-ე წყვილში ორის

72
ნაცვლად, სამი ქრომოსომაა და უკვე ეს 47-ქრომოსომიანი ზიგოტა 21-ე ქრომოსომის ტრისომიით აყალიბებს
ყველა იმ ნიშანს, რომლებიც დაუნის სინდრომისთვისაა დამახასიათებელი: გონებრივი ჩამორჩენილობა,
დაბალი სიმაღლე, მოკლე ხელ-ფეხი, თვალების დამახასიათებელი ჭრილი, სახის სპეციფიკური
გამომეტყველება, გულისა და სხვა სისტემების პათოლოგიები.
ედვარდსის სინდრომი მე-18 ქრომოსომული წყვილის ტრისომიაა. დაავადებულები ძალიან პატარა წონით
იბადებიან, აღენიშნებათ სახის ქალას, გულის, ძვლოვანი სისტემისა და სასქესო ორგანოების მრავალი
პათოლოგია. ბავშვების დაახლოებით 60% სამი თვის ასაკამდე იღუპება.
გენომური მუტაციები ძირითადად ხანდაზმული დედების კვერცხუჯრედებში წარმოიქმნება.
დაუნისა და ედვარდსის სინდრომები აუტოსომურ-გენომური მუტაციებია.
44+XXy ქრომოსომული კომპლექტის მატარებლებს კლაინფელტერის სინდრომი ახასიათებთ. დაავადებული
მამაკაცია, მაგრამ ერთი ზედმეტი X სასქესო ქრომოსომის გამო, მას ქალისათვის დამახასიათებელი რიგი
თვისებები გააჩნია. ამ შემთხვევაში ვერ მწიფდება სპერმატოზოიდები. ამის მიზეზია ის ფაქტი, რომ
კვერცხუჯრედში პირველ ანაფაზაში ორი X ქრომოსომა ერთმანეთს ვერ დაშორდა და ერთი პოლუსისკენ
წავიდა. ან პირიქით, სპერმატოზოიდში ერთმანეთს ვერ დაშორდა Xy ქრომოსომები და ერთ პოლუსზე
აღმოჩნდა. ქალებში ტრისომიის მაგალითია ე.წ. ზექალის სინდრომი, რომელიც ასევე იშვიათი გენეტიკური
დაავადებაა 3 X ქრომოსომით - 44+XXX. ასეთი ქალები ფენოტიპურად თითქმის არ განსხვავდებიან
ჩვეულებრივი ქალებისგან, თუმცა ზოგჯერ არიან საშუალოზე მაღლები. ზედმეტი სასქესო ქრომოსომა მათ
ხელს არ უშლით სქესობრივ განვითარებასა და შვილოსნობაში.
იმ შემთხვევაში, თუ ქრომოსომულ ნაკრებში ერთით ნაკლები ქრომოსომაა, ადგილი აქვს ანეუპლოიდიის
მეორე შემთხვევას - მონოსომიას.
მონოსომიის ერთ-ერთი სახეა ტერნერ-შერეშევსკის სინდრომი, რომლის ქრომოსომული კომპლექტია 46+X.
ასეთი ქრომოსომული კომპლექტი მიიღება მხოლოდ აუტოსომური კვერცხუჯრედიდან + ნორმალური
X-ქრომოსომიანი სპერმატოზოიდი, ან ნორმალურ კვერცხუჯრედს + მხოლოდ აუტოსომური შემადგენლობის
სპერმატოზოიდი სასქესო ქრომოსომის გარეშე. ინდივიდი ვერ ყალიბდება სრულყოფილ ქალად და რჩება
გოგონად. დაავადებულები არიან ტანდაბლები, კისერზე აღენიშნებათ ფრთისმაგვარი ნაკეცი, აქვთ
განუვითარებელი საშვილოსნო, არ გააჩნიათ საკვერცხეები, შესაბამისად არიან უნაყოფოები.
ზოგიერთ შემთხვევაში ადგილი აქვს ქრომოსომების არა ერთი ქრომოსომით, არამედ ჯერადი რიცხვით
ზრდას, რასაც პოლიპლოიდია ეწოდება, პოლიპლოიდიაც, ისევე როგორც ანეუპლოიდია, გენომურ
მუტაციებს მიეკუთვნება. ამ შემთხვევაში ორგანიზმის კარიოტიპი შესაძლოა წარმოდგენილი იყოს 4, 6 ან
მეტჯერადი ქრომოსომული ნაკრებით.
ქრომოსომული მუტაციების ოთხ ფორმას განარჩევენ:
დელეცია (ქრომოსომის გარკვეული უბნის მოწყვეტა),
დუპლიკაცია (ქრომოსომის გარკვეული უბნის გაორმაგება),
ინვერსია (ქრომოსომის ფრაგმენტის 180 გრადუსით შემობრუნება),
ტრანსლოკაცია (არაჰომოლოგიურ ქრომოსომებს შორის გენების გაცვლა ან ერთი ქრომოსომის ნაწილის ან
მთლიანად ქრომოსომის სხვა ქრომოსომასთან დაკავშირება).
როცა დელეცია მე-5 წყვილ ქრომოსომაში ხდება, ვითარდება სინდრომი, რომელსაც "კატის კნავილი"
ეწოდება. დაავადებული ბავშვების ტირილი კატის კნავილს ჰგავს, რაც ხორხის ხრტილების ცვლილებებითაა
განპირობებული. ბავშვები ჩამორჩებიან გონებრივი განვითარებით, აქვთ მთვარისებრი სახე და
მონღოლოიდური თვალის ჭრილი. აღენიშნებათ მიკროცეფალია (ტვინის ზომა გაცილებით პატარაა
ნორმაზე, მოცემული ასაკისთვის). ასეთი ბავშვები, ჩვეულებრივ, სქესობრივი სიმწიფის მიღწევამდე
იღუპებიან.
გაირკვა, რომ მუტაცია, შესაძლოა, მრავალმა ფიზიკურმა და ქიმიურმა აგენტმა გამოიწვიოს. მათ მუტაგენები
ეწოდებათ. ფიზიკური ფაქტორებიდან განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სხვადასხვა სახის გამოსხივება.
მათგან ძლიერი მუტაგენური ზემოქმედებით რენტგენისა და ულტრაიისფერი სხივები ხასიათდება.
გარემოში ადაპტაციის თვალსაზრისით, განსაკუთრებით დიდი მნიშვნელობა აქვს მემკვიდრეობითი
ცვალებადობის ერთ-ერთ ფორმას, რომელსაც კომბინაციური ცვალებადობა ეწოდება. კომბინაციური
ცვალებადობის მიზეზებია: მეიოზის პროცესში გენეტიკურად მრავალფეროვანი გამეტების წარმოქმნა,
კროსინოგვერი, გენების შემთხვევითი შერწყმა. სწორედ ზემოთ აღწერილი სამი ფაქტორის შედეგს
წარმოადგენს ის ფაქტი, რომ ყოველი ორგანიზმი, რომელიც სქესობრივი გამრავლების გზით მიიღება,
უნიკალური და ერთადერთია გენთა ნაკრების მიხედვით.

73
აღსანიშნავია, რომ გარდა ეუკარიოტებისა, გენთა რეკომბინაციას ადგილი აქვს ასევე პროკარიოტულ
ორგანიზმებშიც. მაგალითად, ბაქტერიებში ეს პროცესი ხორციელდება კონიუგაციის ტრანსფორმაციის ან
ტრანსდუქციის მოვლენების დროს. აღნიშნული მოვლენების არსებობის ერთ-ერთ დასტურს და მაგალითს
წარმოადგენს ანტიბიოტიკებისადმი მდგრადი ბაქტერიული შტამების განვითარება კონიუგაციის გზით.

• არამემკვიდრეობითი

მემკვიდრული ცვალებადობისგან განსხვავებით, არამემკვიდრული ანუ მოდიფიკაციური ცვალებადობა არ

არის გამოწვეული გენოტიპის ცვლილებით და ამიტომ ის მემკვიდრეობით არ გადაეცემა. მოდიფიკაციური
ცვალებადობის დროს იცვლება მხოლოდ ორგანიზმის ფენოტიპი, იმ გარემო პირობების მოქმედებით,
რომელშიც ის ბინადრობს. გარემო ფაქტორების ზემოქმედებით გამოწვეულ ფენოტიპურ ცვლილებებს
მოდიფიკაციურს უწოდებენ. როგორც წესი, მოდიფიკაცია ადაპტაციურ ხასიათს ატარებს და აძლევს
ორგანიზმს საშუალებას, უკეთ შეეგუოს გარემო პირობებს. მაგალითად, თუ თაგვები, რომლებიც მთის
მახლობლად ბარში სახლობენ, მთაში გადასახლდებიან, მათ სისხლში ერითროციტების რაოდენობა
მოიმატებს.
მოდიფიკაციას მიმართულებითი ხასიათი აქვს - გარემოს მოქმედებით ნიშნები ერთი რომელიმე
მიმართულებით იცვლება. მაგალითად, ყველა ჯანმრთელი ღია ფერის ადამიანი მზის სხივების მოქმედებით
ირუჯება; სასუქებით მდიდარ ბოსტანში დათესილი ყველა მცენარე უფრო დიდი ზომის ხდება.
მოდიფიკაციური ცვალებადობის ინტენსივობა დამოკიდებულია მისი გამომწვევი ფაქტორის ძალასა და
მოქმედების ხანგრძლივობაზე. კუნთოვანი სისტემის განვითარების ხარისხის დამოკიდებულება ვარჯიშის
სიხშირესა და ინტენსივობაზეა ამის დამაჯერებელი მაგალითია. კვების რაციონის გავლენით, მკვეთრად
იზრდება მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის წველადობა. მაგრამ არსებობს რაციონის მომატების ზღვარი,
რომლის ზევით, როგორც არ უნდა ვკვებოთ ძროხა, მისი წველადობა აღარ მოიმატებს. განსაზღვრული ნიშან-
თვისების მოდიფიკაციური ცვალებადობის ფარგლებს ამ ნიშან-თვისების რეაქციის ნორმა ეწოდება.
რეაქციის ნორმას გენოტიპი განსაზღვრავს. რეაქციის ნორმა გენეტიკურად მკაცრადაა განსაზღვრული და
მემკვიდრეობითი ხასიათი აქვს. ზოგიერთი ნიშნის ცვალებადობის ფარგლები საკმაოდ ფართოა, ზოგიერთის
- ვიწრო.

74
5.1 ეკოლოგია

• ეკოლოგიური ფაქტორები

დედამიწის იმ ნაწილს, რომელიც წარმოადგენს ცოცხალი ორგანიზმების საბინადრო გარემოს, ბიოსფერო

ეწოდება.
მეცნიერები უძველესი დროიდან აღწერდნენ ორგანიზმების ცხოვრების ნირს, მათ ურთიერთქმედებას სხვა
ორგანიზმებთან და საცხოვრებელ გარემოსთან. ასე განვითარდა საბუნებისმეტყველო მეცნიერების ერთ-
ერთი დარგი - ეკოლოგია. თანამედროვე ეკოლოგიის შესწავლის საგანს წარმოადგენს:
1. ორგანიზმებს შორის ურთიერთდამოკიდებულების კვლევა;
2. ორგანიზმების ურთიერთქმედება თავიანთ საბინადრო გარემოსთან და შესაბამისად, ბუნების არაცოცხალ
ფაქტორებთან;
3. ეკოსისტემების განვითარების კანონზომიერებების კვლევა;
4. მთლიანად ბიოსფეროს ევოლუციის პროცესები.
გარემოს ფაქტორებს, რომლებიც პირდაპირ და/ან არაპირდაპირ ზემოქმედებენ ცოცხალ ორგანიზმებზე,
გარემოს კომპონენტები ანუ ეკოლოგიური ფაქტორები ეწოდება. ისინი პირობითად სამ ჯგუფად იყოდა:
აბიოტური - გარემოს არაცოცხალი ფაქტორები; ბიოტური - ცოცხალი ორგანიზმების ურთიერთქმედებები;
ანთროპოგენური - ადამიანის ზემოქმედება გარემოსა და ცოცხალ ორგანიზმებზე.
ეკოლოგიური ფაქტორები განსაზღვრავენ, თუ რომელი ორგანიზმები შეძლებენ მოცემულ გარემო პირობებში
არსებობას.
ორგანიზმებს მათზე მოქმედი ეკოლოგიური ფაქტორების მიმართ ახასიათებთ კონკრეტული გამძლეობის
საზღვრები, ანუ ტოლერანტობა. როდესაც ფაქტორის მოქმედების ინტენსივობა გასცდება სახეობისთვის
დადგენილ ტოლერანტობის საზღვრებს, ორგანიზმი იღუპება. ეკოლოგიურ ფაქტორთა ისეთ ინტენსივობას
კი, რომელიც ყველაზე ხელსაყრელია სახეობის არსებობისთვის, ქმნის კარგ გარემოს მისი გავრცელებისა და
გამრავლებისთვის, ოპტიმალური ეწოდება. ამა თუ იმ ფაქტორის ინტენსივობის ოპტიმუმი სხვადასხვა
სახეობისთვის განსხვავებულია. როგორც წესი, რომელიმე ფაქტორის მიმართ კონკრეტული სახეობის
ორგანიზმების გამძლეობის ფარგლები უფრო ფართოა, ვიდრე ოპტიმუმის ფარგლები. გარემოს ბიოტურ,
აბიოტურ თუ ანთროპოგენურ ფაქტორს, რომელიც ზღუდავს ორგანიზმების არსებობას, რაოდენობას,
გამრავლებას ან გავრცელებას, შემზღუდველი ფაქტორი ეწოდება.
ერთ კონკრეტულ ტერიტორიაზე, ანუ ერთ საბინადრო გარემოში ერთდროულად მცხოვრები სხვადასხვა
სახეობის ორგანიზმების ყველა პოპულაცია, ერთად აღებული, წარმოქმნის ერთიან თანასაზოგადოებას ანუ
ბიოცენოზს. როგორც წესი, რაც უფრო მრავალფეროვანია თანასაზოგადოება სახეობებით, მით უფრო
სტაბილურია იგი. ბიოცენოზისა და საბინადრო გარემოს არაცოცხალი, აბიოტური ფაქტორების ერთიანობა
კი იძლევა უფრო დიდ სისტემას - ეკოსისტემას. ეკოსისტემას განსაზღვრული ზომა არ გააჩნია და, როგორც
წესი, წარმოქმნილია მრავალი, უფრო მცირე ზომის ეკოსისტემისგან. აქ ორგანიზმები წარმოქმნიან მეტ-
ნაკლებად მჭიდრო კავშირებს ერთმანეთთან კვებითი ჯაჭვების სახით, რაც, ერთი მხრივ, განსაზღვრავს მათ
ადგილს სისტემაში და, მეორე მხრივ, ეკოსისტემის მდგრადობისა და სტაბილური განვითარების გარანტიაა.
აბიოტური ფაქტორები
აბიოტურია ორგანიზმზე მოქმედი არაცოცხალი გარემოს ყველა კომპონენტი. ამ ფაქტორებიდან ერთ-ერთი
უმთავრესია კლიმატი, რომელიც თავის მხრივ ფაქტორთა ერთობლიობას ანუ კომპლექსურ ფაქტორს
წარმოადგენს. კლიმატი კონკრეტული რეგიონისთვის დამახასიათებელი ამინდის მრავალწლიანი რეჟიმია,
რომელსაც ძირითადად მზის გამოსხივება განსაზღვრავს. კლიმატზე დამოკიდებულია მოცემული გარემოს
მცენარეული საფარისა და ცხოველთა სამყაროს მრავალფეროვნება.
დედამიწაზე მცხოვრებ ორგანიზმებზე მოქმედ ცალკეულ აბიოტურ ფაქტორებს შორის ყველაზე
მნიშვნელოვანია: სინათლე; ტემპერატურა; ტენიანობა; ნიადაგი.
სინათლის ბიოლოგიური მოქმედება განპირობებულია მისი სეზონურობით, დღე-ღამის მონაცვლეობით,
ინტენსივობითა და სპექტრული შედგენილობით. მიწოდებული სინათლის რაოდენობა კლიმატზე
მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს. ყველა ორგანიზმი გამოირჩევა დღის ხანგრძლივობაზე მისი უნიკალური
რეაქციით, რასაც ფოტოპერიოდიზმი ეწოდება. ორგანიზმებს უნარი აქვთ, გაზომონ დრო და, შესაბამისად,
გააჩნიათ ერთგვარი ბიოლოგიური საათი. მცენარეების საპასუხო რეაქციები დღის ხანგრძლივობაზე
ვლინდება ყვავილობის, ნაყოფის წარმოქმნის, აქტიური ფოტოსინთეზის ან ზამთრისთვის მზადების
75
(ფოთოლცვენა) პერიოდების მონაცვლეობით. ცხოველებში დღის ხანგრძლივობა განსაზღვრავს ისეთ ქცევით
რეაქციებს, როგორებიცაა: სეზონური მიგრაციები, გამრავლების პერიოდი, განგური (ფრინველებში
ბუმბულის და ძუძუმწოვრებში ბალნის პერიოდული ცვლა), ზამთრის ძილი და ა.შ.
მზის სპექტრში განარჩევენ ორგანიზმებზე მისი მოქმედებით განსხვავებულ სამ არეს: ულტრაიისფერს,
ხილულსა და ინფრაწითელ სინათლეს. ულტრაიისფერი სხივები სპექტრის ყველაზე აქტიურად მოქმედი
ნაწილია. ისინი დამაზიანებელი მოქმედებით ხასიათდება ყველა ორგანიზმზე. აქვთ ბაქტერიოციდული
მოქმედება. ცოცხალ ორგანიზმებს მათი დამაზიანებელი მოქმედებისგან ე.წ. ოზონის შრე იცავს, თუმცა მათი
მცირე ნაწილი მაინც აღწევს დედამიწაზე. მათი მოქმედებით სინთეზდება პიგმენტები კანის უჯრედებში,
ასევე D ვიტამინი წარმოიქმნება. სინათლის ხილულ სპექტრს განსაკუთრებით დიდი მნიშვნელობა აქვს
ორგანიზმებისთვის, რადგან სწორედ სინათლის აღნიშნული სპექტრია საჭირო ფოტოსინთეზის პროცესის
განსახორციელებლად მცენარეებში. ცხოველებში იგი მნიშვნელოვანია სივრცეში ორიენტაციისა და ზოგადად
სასიცოცხლო პროცესების რეგულაციისთვის. ინფრაწითელი სხივები სითბური ენერგიის მნიშვნელოვან
წყაროს წარმოადგენს და მას განსაკუთრებით დიდი მნიშვნელობა აქვს ცივსისხლიანი ორგანიზმებისთვის.
სხვადასხვა სიტუაციაში სინათლის მაქსიმალურად ასათვისებლად და გამოსაყენებლად მცენარეებს
ნაირგვარი შეგუებულობანი გამოუმუშავდათ. სინათლისადმი დამოკიდებულების მიხედვით არსებობენ
ჩრდილის, ჩრდილის ამტანი და სინათლის მოყვარული მცენარეები. ჩრდილის მცენარეების საცხოვრებელი
გარემო ფართოფოთლოვანი და წიწვოვანი ტყეების ძლიერ დაჩრდილული ქვედა იარუსებია. მათთვის
დამახასიათებელია ფართო, ნაზი, მუქი მწვანე ფერის ფოთლის ფირფიტები, რომლებიც მოძრავ გრძელ
ყუნწებზე სხედან. სინათლის მოყვარული მცენარეები ძალიან ცუდად ან საერთოდ ვერ იტანენ სინათლის
ნაკლებობას. მათ უმრავლესობას ვიწრო, ვერტიკალურად მდგარი, შებუსვილი ფოთლები აქვთ. ჩრდილის
ამტანი მცენარეები თავს კარგად გრძნობენ როგორც ძლიერი, ისე სუსტი განათების პირობებში.
განსაკუთრებული შეგუებულობა გამოუმუშავდათ სინათლის მიმართ ზღვის სიღრმეში მცხოვრებ წითელ
წყალმცენარეებს. წყალში გავლისას სინათლის სპექტრის წითელ და ლურჯ ნაწილს, რომელსაც
ფოტოსინტეზისთვის იყენებს მცენარე, წყლის ფენები შთანთქავენ. რჩება მხოლოდ მწვანე სხივები,
რომლებიც სუსტად შთაინთქმება ქლოროფილის მიერ. სამაგიეროდ, მას წყალმცენარეების წითელი პიგმენტი
- ფიკოერითრინი შთანთქავს. ეს საშუალებას აძლევს მცენარეს, ფოტოსინთეზისთვის გამოიყენოს მზის
ენერგიის ის ნაწილი, რომელიც წყალმა არ შთანთქა.
დედამიწაზე მცხოვრები ორგანიზმების უმეტესობა დამოკიდებულია გარემოს ტემპერატურაზე. ორგანიზმთა
ცხოველქმედებისთვის გარემოს ოპტიმალური ტემპერატურა +10 - +30 გრადუსი ცელციუსია, თუმცა
არსებობენ ისეთი ორგანიზმებიც, რომლებსაც უხდებათ -40 ან +50 გრადუს ცელციუსზეც ცხოვრება.
ევოლუციის პროცესში გარემოს ცვალებად ტემპერატურასთან შესაგუებლად ორგანიზმებს
თერმორეგულაციის უნარი გამოუმუშავდათ. სხეულის ტემპერატურის შენარჩუნების მექანიზმების
მიხედვით არსებობენ ცივსისხლიანი და თბილსისხლიანი ცხოველები. ცივსისხლიანი ორგანიზმების
სხეულის ტემპერატურა დამოკიდებულია გარემოს ტემპერატურაზე. შესაბამისად, გარემოს ტემპერატურის
მომატება მათი ფიზიოლოგიური პროცესების დაჩქარებას იწვევს. გარკვეულ ფარგლებში ტემპერატურის
ყოველი 10 გრადუსით მომატებისას რეაქციის სიჩქარე ორმაგდება. მაგრამ თუ უჯრედის ტემპერატურა
ძლიერ გაიზარდა, ფერმენტები დენატურაციას იწყებს და მეტაბოლიზმი უჯრედში ჩერდება, ხოლო თუ
უჯრედის ტემპერატურა ძლიერ ქვემოთ დაეცა, მასში ყინულის კრისტალები ჩნდება, რომლებიც
ორგანოიდებს აზიანებს და უჯრედი იღუპება.
ჩრდილოეთის განედებში მცხოვრებ ერთწლიან მცენარეებს ცივი ზამთრის პერიოდი ყინვაგამძლე სპორების,
თესლების ან მიწისქვეშა ნაწილების მდგომარეობაში გადააქვთ. ცხელ გარემოში მცხოვრებ მცენარეებს დიდი
ზედაპირის მქონე ფოთლები აქვთ, რომლებიც უამრავ ბაგეებს შეიცავენ. ისინი დიდი რაოდენობით წყალს
აორთქლებენ და მცენარე გრილდება. ზოგი მცენარის ზედაპირი პრიალა ცვილითაა დაფარული, რაც
სარკესავით ირეკლავს მზის სხივებს და ფოთოლს გადახურებისგან იცავს.
ექტოთერმული ცხოველები მთლიანად არიან დამოკიდებულნი გარემოს ტემპერატურაზე. ტემპერატურის
მკვეთრ ცვლილებებს ისინი მორფოლოგიური და ფიზიოლოგიური ადაპტაციებით უმკლავდებიან. ზოგჯერ
მწერი სხეულის შეფერილობის შეცვლით არეგულირებს შთანთქმული სითბოს რაოდენობას. თუ სხეულის
ტემპერატურა ძლიერ გაიზარდა, მწერის კუტიკულა ღია ფერის ხდება, ბაცდება და სითბოს შთანთქმა
მცირდება. უდაბნოს ერთ-ერთი კალია გასათბობად მზის სხივის პერპენდიკულარულად დგება, გათბობის
შემდეგ კი პოზას იცვლის. თუ ტემპერატურამ 40 გრადუს-ცელსიუსს გადააჭარბა, ის მიწას სცილდება და
მცენარეებზე გადაინაცვლებს, სადაც ტემპერატურა გაცილებით დაბალია. ზოგი მწერი -40 გრადუსიან ყინვას

76
უძლებს, რადგან სხეულში გლიცეროლს იგროვებს, რომელიც ანტიფრიზივით მოქმედებს და უჯრედებში
ყინულის კრისტალები აღარ წარმოიქმნება. უდაბნოს მცირე ზომის ცხოველები ძლიერ სიცხეში თავს
სოროებს აფარებენ, სადაც შედარებით ხელსაყრელი მიკროკლიმატია, ზოგი მათგანი ზაფხულის ძილს
ეძლევა.
წყალი სიცოცხლის არსებობის აუცილებელი პირობაა დედამიწაზე, რადგან ყველა სასიცოცხლოდ
აუცილებელი ქიმიური პროცესი უჯრედში წყლიან გარემოში წარიმართება. ცოცხალი ორგანიზმების
გავრცელება და მათი დასახლების სიმჭიდროვე დედამიწაზე პირდაპირაა დამოკიდებული ნალექების
რაოდენობაზე. წყალთან დამოკიდებულების მიხედვით მცენარეებს ჰიდროფიტებად, მეზოფიტებად და
ქსეროფიტებად ყოფენ.
ჰიდროფიტები წყლით განებივრებული მცენარეებია. უმეტესობა მათგანისთვის წყალი არა მხოლოდ
ეკოლოგიური ფაქტორი, არამედ საარსებო გარემოცაა. წყალში მთელი სხეულით არიან ჩაყურსულები
წყალმცენარეები და ზოგიერთი ყვავილოვანი მცენარე. ბლანტი და მკვრივი წყალი ამ ყვავილოვანი
მცენარეების საკმაოდ დიდი ზომის ღეროსა და ფოთლების ეფექტურ საყრდენს წარმოადგენს.
მეზოფიტები იმ მცენარეების ყველაზე დიდი ეკოლოგიური ჯგუფია, რომლებიც წყლის დეფიციტისადმი
საშუალო გამძლეობით გამოირჩევიან. ამ ჯგუფში გაერთიანებული არიან მდელოსა და ტყის ბალახოვანი
მცენარეები, გვიმრები და თითქმის ყველა ფართოფოთლოვანი ხე-მცენარე.
ქსეროფიტები წყლის უკიდურესი დეფიციტის პირობებში მცხოვრები მცენარეებია. მათ მრავალი ისეთი
მორფოლოგიური და ფიზიოლოგიური ადაპტაცია გააჩნიათ, რომლითაც ისინი, ერთი მხრივ, კარგად
მოიპოვებენ წყალს და, მეორე მხრივ, ეფექტურად და ეკონომიურად ხარჯავენ მას. ქსეროფიტებში გამოყოფენ
სუკულენტებსა და სკლეროფიტებს. სუკულენტებს წვნიანი, მსხვილი ღერო ან ფოთლები აქვთ, სადაც ისინი
წყალს იგროვებენ. სუკულენტს, რომელიც ღეროში იგროვებს წყალს, ფოთლები ეკლად ან ქერქლად აქვს
გადაქცეული. ასეთი სუკულენტია კაქტუსი, რომელიც ღეროში დაგროვებულ წყალს ძლიერი გვალვებისას
ეკონომიურად ხარჯავს. ფოთლებში იმარაგებს წყალს ალოე, სედუმი და ბრიოფილუმი. სუკულენტების ერთ-
ერთი ნიშანი ეპიდერმისის ნაოჭებში ჩაძირული და დამალული ბაგეებია. ზოგიერთი სუკულენტი
აორთქლების შესამცირებლად ბაგეებს დღისით ხურავს და ღამით ხსნის. ამით ისინი ტრანსპირაციას
ამცირებენ. სკლეროფიტები გარეგნულად სუკულენტების ანტიპოდები არიან. მათი ტყავისებური, მაგარი,
მშრალი ღერო და ფოთლები არ შეიცავს წყლის მარაგს. სქელი კუტიკულა მათ ფოთლებსა და ღეროზე
ეფექტურად ეწინააღმდეგება წყლის აორთქლებას. სკლეროფიტებს მიეკუთვნება საქსაული, ზეთისხილის ხე.
სკლეროფიტებს აქვთ უნარი, დაკარგონ უჯრედში არსებული წყლის 25% ისე, რომ მეტაბოლიზმი არ
დაერღვეთ. ასეთი უნარი მღიერებსაც აქვთ. ძლიერ გვალვებში ისინი დიდი რაოდენობით კარგავენ წყალს და
იფშვნებიან, თითქოს კვდებიან. მაგრამ წვიმის შემდეგ სწრაფად ინაზღაურებენ წყლის დანაკარგს და
ცოცხლდებიან.
ზოგიერთი ქსეროფიტი დეფიციტური წყლის მოპოვებას ძალიან გრძელი ფესვებით ახერხებს, რომლებიც
გრუნტის წყლებამდე აღწევს. ასეთი ფესვები გააჩნია აკაციას, ოლეანდრს.
ქსეროფიტების მსგავსად, მრავალფეროვანი ადაპტაციები წყლის დეფიციტის მიმართ გვალვიან და მშრალ
გარემოში მცხოვრები ცხოველებისთვისაცაა დამახასიათებელი: მწერების სასუნთქი ხვრელები ცხელ
დღეებში სარქველებით იხურება; აქლემს მცირე რაოდენობით საოფლე ჯირკვალი და ძალიან გრძელი
ჰელნეს მარყუჟი აქვს. უდაბნოს ბაყაყი წყალს სპეციალიზებულ შარდის ბუშტში იგროვებს, უდაბნოს თაგვი
ცხიმს იმარაგებს, რომელიც ენდოგენური წყლის წარმოქმნას ხმარდება. ყველაზე დიდი რაოდენობით წყალი
დღე-ღამის განმავლობაში სპილოს სჭირდება - დაახლოებით 90ლ. სწორედ ამიტომ წყალსატევს სპილოები 5
კმ. მანძილზე გრძნობენ. მათ ცხოველებს შორის საუკეთესო „ჰიდროგეოლოგებს“ უწოდებენ. გვალვის
პერიოდში სპილოები დამშრალი მდინარეების ფსკერზე ღრმულებს თხრიან, სადაც წყალი გროვდება.
კამეჩები, მარტორქები და სხვა ცხოველები სპილოს მიერ გათხრილი ორმოებით სარგებლობენ. უკანა
ფეხებით თხრიან ჭას დაახლოებით 1 მ. სიღრმეზე კენგურუებიც. წყურვილის დასაკმაყოფილებლად
კენგურუ ხეებს ქერქს აცლის და ხის წვენს ლოკავს.
ნიადაგი მრავალი მიკროორგანიზმისა და ცხოველის საარსებო გარემოა, აქ დამაგრებულია მცენარეთა
ფესვები და სოკოს ჰიფები. ნიადაგების უმეტესობა შედგება ქვიშის, თიხისა და ჰუმუსისგან ( ნიადაგის ზედა,
ორგანული ნარჩენებით მდიდარი ფენა, რომელიც კარგად იკავებს წყალს), მათში შემავალი საკვები
ნივთიერებებითა და მარილებით. ნიადაგის ტიპი განსაზღვრავს, თუ რომელი ორგანიზმები იცხოვრებენ იქ.
ნიადაგში აუცილებლად გვხვდება რედუცენტი ბაქტერიები, რომლებიც ალპობენ ფოთლებსა და სხვა
ორგანულ მასას და ამგვარად უზრუნველყოფენ მათ მინერალიზაციას.

77
ბიოტური ფაქტორები
ბიოტურ ფაქტორებს წარმოადგენს ცოცხალ ორგანიზმთა ერთობლიობა, რომლითაც დასახლებულია გარემო.
ბიოტური ფაქტორები ვლინდება ორგანიზმთა ურთიერთობებში და ისინი მრავალფეროვანი და რთულია. ეს
ურთიერთობები ხშირად დაკავშირებულია ორგანიზმების მიერ აუცილებელი რესურსების მოპოვებასთან,
იქნება ეს საკვები, საარსებო გარემო, თავშესაფარი, გამრავლების საჭიროება თუ სხვა. მცენარეთა და
ცხოველთა შორის ურთიერთობები პირობითად შეიძლება პოზიტიურ, ნეგატიურ და ნეიტრალურ
ურთიერთობებად დაიყოს.
სიმბიოზი ორი ორგანიზმის ისეთ თანაცხოვრებას ნიშნავს, რომელიც სასარგებლოა ორივე პარტნიორისთვის
ან ერთ-ერთი მათგანისთვის. სიმბიოზურ ურთიერთობაში შეიძლება იყოს: მცენარე მცენარესთან, მცენარე
ცხოველთან, ცხოველი ცხოველთან, ცხოველები და მცენარეები მიკროორგანიზმებთან. სიმბიოზი შეიძლება
არსებობდეს მიკროორგანიზმებს შორისაც. ბუნებაში 20 000 - მდე სიმბიოტურ ორგანიზმს ითვლიან.
გამოყოფენ სიმბიოზის რამდენიმე ფორმას: კოოპერაციას, მუტუალიზმის, კომენსალიზმს და მდგმურობას.
კოოპერაცია ორი სახეობის თანაცხოვრების ისეთი ფორმაა, რომელიც ორივესთვის სასარგებლოა, თუმცა, ამ
ურთიერთობას შესაძლოა რეგულარული ხასიათი არ ჰქონდეს. კოოპერაციის კლასიკურ მაგალითად კიბოსა
და მარჯნის პოლიპის - აქტინიას ურთიერთობას განიხილავენ. კიბო ხანდახან სახლდება მკვდარი მოლუსკის
ნიჟარაში და თან დააქვს ის აქტინიასთან ერთად. ასეთი თანაცხოვრება ორივე მათგანისთვის სასარგებლოა,
რადგან კიბო მარჯნის პოლიპს უფართოებს სანადირო არეალს, ხოლო თვითონ კი იკვებება აქტინიას
ნანადირევის ნაწილით, რომელიც ფსკერზე ცვივა.
მუტუალიზმი ორივე პარტნიორისთვის სასარგებლო ურთიერთობის ისეთი ფორმაა, რომლის დროს არც ერთ
მათგანს დამოუკიდებლად არსებობა არ შეუძლია. მუტუალიზმის ყველაზე ნათელი მაგალითი მღიერაა.
მღიერაში სოკოს ჰიფები იმდენად მჭიდროდ ეკვრიან გარს წყალმცენარეების უჯრედებს, რომ ერთ მთლიან
ორგანიზმს წარმოქმნიან. სოკოები მცენარის ფოტოსინთეზის პროდუქტებით სარგებლობენ, ხოლო
წყალმცენარეს წყალსა და მინერალურ მარილებს აწვდიან. მუტუალიზმის მაგალითია ყვავილოვანი
მცენარეებისა და მათი დამმტვერავი მწერების თანაცხოვრებაც. დამტვერვის გარეშე ყვავილებს გადაშენება
დაემუქრებოდა, ხოლო მწერებს - შიმშილით სიკვდილი. პარკოსანი მცენარეებისა და ე.წ. კოჟრის
ბაქტერიების თანაცხოვრებაც სიმბიოზის მაგალითია.
კომენსალიზმის ქართული შესატყვისი მუქთამჭამელობაა. ამ ურთიერთობის დროს მხოლოდ ერთი
პარტნიორი იღებს სარგებელს, მეორე კი - ვერა, თუმცა, მას მნიშვნელოვანი ზარალი არ ადგება. მაგალითად,
ფრინველების ბუდეებში და მღრღნელების სოროებში უამრავი ფეხსახსრიანი ცხოვრობს, რომლებიც
საცხოვრებლის მიკროკლიმატით სარგებლობენ და მღრღნელებისა და ფრინველების საკვების ნარჩენებითა
და მათი ექსკრემენტებით იკვებებიან. კომენსალიზმი მნიშვნელოვანი ურთიერთობაა, რადგან ის ხელს
უწყობს ორგანიზმების მიერ საცხოვრებელი სივრცისა და საკვები რესურსების ბოლომდე, სრულად
ათვისებას. კომენსალიზმის მაგალითებია ასევე თევზი ლოცმანი, რომელიც სულ თან დასდევს ზვიგენებს ან
დელფინებს და მათი საკვები ნარჩენებით იკვებება, თეთრი მელიები ჩრდილოეთის თეთრი დათვის მიერ
დატოვებული საკვების ნარჩენებს ელოდებიან.
მდგმურობა ორი ორგანიზმის ურთიერთობის ისეთი ფორმაა, რომლის დროს ერთი ორგანიზმი სხვა
ორგანიზმისთვის თავშესაფარს ან საცხოვრებელ ადგილს წარმოადგენს. მაგალითად, თევზების ლიფსიტები
დიდი მედუზების ქოლგის ქვეშ იმალებიან; ხავსები, მღიერები, წყალმცენარეები ხე-მცენარეების ქერქზე
ცხოვრობენ. ხე-მცენარეებზე ხშირად ყვავილოვანი მცენარეებიც სახლდებიან. მათ ეპიფიტებს უწოდებენ.
ეკოლოგების მონაცემებით, მცენარეების 10%-ს ცხოვრების ასეთი სტილი აქვს. მდგმურობის მაგალითია ასევე
თევზი ჯამბაზი, იგი მტრისგან თავშესაფარს მედუზა აქტინიას შხამიან საცეცებს შორის პოულობს.
მტაცებლობა ნეგატიური ურთიერთობის ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული ფორმაა. მტაცებელს
უწოდებენ ცხოველს, რომლის საკვებს ნანადირევი წარმოადგენს, ანუ ისინი იჭერენ და კლავენ მსხვერპლს.
ბუნებრივი გადარჩევის პროცესში მტაცებელიც და მსხვერპლიც ხვეწენ და სრულყოფენ თავდასხმისა და
თავდაცვის საშუალებებს. მტაცებლობა შეიძლება, ყველა ტიპის ორგანიზმს ახასიათებდეს, დაწყებული
ერთუჯრედიანებით და დამთავრებული ძუძუმწოვრებით. ამება იჭერს სხვა ერთუჯრედიანებს და
ენდოციტოზის გზით შთანთქავს. ჰიდრა, ასევე მედუზები და მარჯნის პოლიპები შორიდანვე გამოისვრიან
მსუსხავ ძაფებს და მსხვერპლის პარალიზებას ახდენენ. ობობას კვების ძირითადი ფორმაც მტაცებლობაა.
მტაცებლობას თავისი დადებითი მხარეებიც აქვს, მაგალითად, ლომების მიერ ჩლიქოსნებზე ნადირობა,
გარდა იმისა რომ აჯანსაღებს მათ პოპულაციას (ისინი პირველ რიგში ავადმყოფ და სუსტ ინდივიდებს

78
მოინადირებენ) და ახდენს მათ რიცხობრივ კონტროლს, ნაწილობრივ მაინც გადაარჩენს მცენარეულ მწვანე
საფარს.
კონკურენცია ორ ისეთ სახეობას შორის უარყოფითი ურთიერთობის ფორმაა, რომელთაც მსგავსი
ეკოლოგიური მოთხოვნილებები გააჩნიათ. როდესაც ასეთი ორი სახეობა მეზობლად ცხოვრობს, თითოეული
მათგანისთვის არახელსაყრელი პირობა იქმნება, რადგან კონკურენტი ამცირებს საკვების მოპოვებისა და
თავშესაფრის ათვისების შანსებს. კონკურენტების ურთიერთობა საბოლოოდ ერთ-ერთის განდევნით
სრულდება. მცენარეებში კონკურენტის დათრგუნვა, ძირითადად, სინათლის, წყლის, საკვები ნივთიერებების
ხელში ჩაგდებით მიიღწევა. პოპულაციის რიცხობრივ ზრდასთან ერთად კონკურენციაც იზრდება.
გამრავლების პერიოდში კონკურენცია მდედრის მოპოვებისათვის ძალიან მძაფრ და ხშირ შემთხვევაში
აგრესიულ ფორმას იღებს ერთი სახეობის მამრ ინდივიდებს შორის. ერთი სახეობის მოთხოვნილებები
საკვებსა და ტერიტორიაზე ამცირებს რესურსებს და აფერხებს მეორე სახეობის გავრცელებას. ამის
მაგალითია ერთ ველზე მცხოვრები მღრღნელების სხვადასხვა სახეობა.
ნეიტრალიზმი ურთიერთობის ისეთი ფორმაა, რომლის დროსაც ერთ ტერიტორიაზე მცხოვრები
ორგანიზმები ერთმანეთზე არ ზემოქმედებენ. ასეთი ტიპის ურთიერთობები ბუნებაში ძალიან ხშირია.
ასეთია, მაგალითად, ჭიაყელისა და კოღოს, კურდღლისა და კოდალას, ციყვისა და ირმის ურთიერთობა.
პარაზიტიზმი ორი სახეობის ინდივიდის ისეთი ურთიერთობაა, როდესაც ერთ-ერთი მათგანი მეორეს
ხანგრძლივად იყენებს, როგორც საარსებო გარემოსა და კვების წყაროს და, იმავდროულად, ზიანს აყენებს მას.
არსებობენ ისეთი პარაზიტები, რომელთაც შეუძლიათ ცოცხალი ორგანიზმების ყველა სამეფოს
წარმომადგენლის უჯრედებში გამრავლდეს და დააზიანოს ისინი. ვირუსები არიან აბსოლუტური
პარაზიტები. ბრტყელი ჭიები, წურბელები და ტკიპები ცხოველებისა და ადამიანის პარაზიტებია. გუგული
კვერცხს თავისზე პატარა ფრინველის ბუდეში დებს და ამიტომაც გამოჩეკილი ბარტყი უფრო დიდი და
ძლიერია, ვიდრე მასპინძლისა. თანდათან ის გამზრდელის მიერ მოტანილ მთელ საკვებს დაეპატრონება და
ამით სხვა ბარტყებს სასიკვდილოდ წირავს.
ცოცხალი ორგანიზმები არა მხოლოდ ერთმანეთზე ზემოქმედებენ, არამედ გავლენას ახდენენ არაცოცხალ
გარემოზეც და ზოგჯერ ძალიან მკვეთრად ცვლიან მას. მაგალითად, ნაძვი თავისი ტოტების ქვეშ ძლიერ
ჩრდილს წარმოქმნის, ჩამოცვენილი წიწვების გამო ნიადაგი მჟავიანდება და ღარიბდება. ეს ყველაფერი
არახელსაყრელ გარემოს ქმნის სხვა ცოცხალი ორგანიზმებისთვის. საწინააღმდეგო გავლენა აქვს ნიადაგზე
არყის ხეს. მისგან ჩამოცვენილ ფოთლებსა და ტოტებზე ბაქტერიების ზემოქმედებით ნიადაგი მდიდრდება
ჰუმუსითა და მინერალური მარილებით, უმჯობესდება მისი სტრუქტურა, ხდება უფრო ფხვიერი,
მრავლდებიან ნიადაგში მცხოვრები ორგანიზმები. ნიადაგის ძლიერ გარდამქმნელად ითვლება მუხაც.
ანთროპოგენური ფაქტორი და მისი ზემოქმედება ბუნებრივ ეკოსისტემაზე.
ეკოლოგიური გარემოს ცვლილება ხშირ შემთხვევაში ადამიანის ზემოქმედებითაა გამოწვეული. ჩვენ
ვსარგებლობთ ეკოსისტემებით. მასშტაბი მთელ ბიოსფეროში უკვე მომხდარი და მიმდინარე ცვლილებებისა,
თითქმის წარმოუდგენელია. ამ ცვლილებების შედეგები ხშირად შეიძლება, შეუქცევადი იყოს. ჩვენ,
ადამიანები, ვიყენებთ და ვცვლით ბუნებრივ ეკოსისტემებს აგრარული, ტყის გაჩეხვის, გართობისა და
დასვენების, ურბანიზაციისა და ინდუსტრიული მიზნებით. ვაბინძურებთ ჰაერს, წყალსა და ნიადაგს,
ვარღვევთ ნივთიერებათა წრებრუნვას და ეკოსისტემათა ბალანსს, არაეკონომიურად ვიყენებთ ბუნებრივ
რესურსებს, ხელს ვუწყობთ სახეობათა გადაშენებას და საფრთხის წინაშე ვაყენებთ ბიომრავალფეროვნებას.
გლობალური დათბობა, ოზონის შრის შემცირება და ტყის საფარის განადგურება იმ პრობლემების მხოლოდ
ნაწილია, რომლის პირისპირაც დედამიწა და კაცობრიობა უკვე 100 წელზე მეტია დგას.
გარემოსთვის მავნე ქიმიური ნივთიერებებისთვის ატმოსფეროში შეღწევა შესაძლებელია სხვადასხვა
ბუნებრივი გზით. ქვანახშირის, ნავთობის, ბენზინისა და სხვათა გამოყენება ჰაერის დაბინძურების უდიდესი
წყაროა. გამონაბოლქვი შეიცავს მჭვარტლის მყარ ნაწილაკებს და აირებს - ნახშირორჟანგს, ნახშირჟანგს,
აზოტისა და გოგირდის ოქსიდებს და გოგირდწყალბადს. მზის ზემოქმედბეით ისინი წარმოქმნიან კვამლის
საბურველს - სმოგს. სმოგით დაფარულ ატმოსფეროში აორთქლებული წყალი შეერევა ტოქსიკურ
ნივთიერებებს და მათ წვიმასთან ერთად ისევ დედამიწაზე აბრუნებს.
ადამიანის საქმიანობის შედეგი ხშირად ნიადაგის დაბინძურებაა. პესტიციდები, საყოფაცხოვრებო თუ
საავადმყოფოების ნაგავი, საწარმო და ატომური სადგურების ნარჩენები, მათ შორის რადიოაქტიური
ნივთიერებები, ზოგიერთი ნავთი, საღებავები და სარეცხი საშუალებები, ტოქსიკურია. წყლისა და ნიადაგის
დაბინძურება, შესაბამისად, იწვევს გრუნტის წყლების დაბინძურებას, რომელიც სასმელი წყლის წყაროა.

79
მდინარეები საბოლოოდ ზღვებსა და ოკეანეებში ჩაედინება და ტოქსიკური ნაგვით დააბინძურებს სანაპირო
ზოლსა და წყალს.
ზღვებისა და ოკეანეებისთვის უდიდეს პრობლემას ქმნის ტანკერებიდან ნავთობის გაჟონვა და მათი
კატასტროფები. აქ ყოველწლიურად დაახლოებით 4 მილიონი ბარელი ნავთობი იღვრება.

5.2 ეკოლოგიური სისტემა

• კვებითი ჯაჭვი, ეკოლოგიური პირამიდები

ძალა, რომელიც ეკოსისტემაში სრულიად სხვადასხვა ორგანიზაციისა და ცხოვრების ნირის მქონე

ორგანიზმებს ერთ თანასაზოგადოებად კრავს და აერთიანებს, საკვებია. კვებითი ურთიერთობები ყველაზე
მთავარი ურთიერთობებია ეკოსისტემაში. აქ ყველა ვიღაცის საკვებია და თვითონაც სხვა ორგანიზმით
იკვებება. გამონაკლისს მხოლოდ ავტოტროფები წარმოადგენენ, რომლებიც თვითონ იმზადებენ საკვებს და ამ
მხრივ დამოკიდებულნი არ არიან თანასაზოგადოების სხვა წევრებზე. ფოტოსინთეზის გზით დამზადებული
ორგანული ნივთიერებებით მცენარეები არა მხოლოდ საკუთარ თავს უზრუნველყოფენ, არამედ ქმნიან
პროდუქტს, რომელიც თანასაზოგადოების ყველა წევრს კვებავს. თანასაზოგადოებაში ამ როლის გამო მათ
პროდუცენტები უწოდეს. თანასაზოგადოების ჰეტეროტროფულ ორგანიზმებს, რომელთაც არ შეუძლიათ
საკვების შექმნა და სარგებლობენ ავტოტროფების მიერ დამზადებული პროდუქციით, კონსუმენტები ანუ
მომხმარებლები ეწოდათ.
მცენარეების მიერ დამზადებული ორგანული ნივთიერებების პირველი მომხმარებლები მცენარეჭამია
ცხოველები არიან და მათ პირველი რიგის კონსუმენტებს უწოდებენ. მცენარეჭამია ცხოველებით მეორე
რიგის კონსუმენტები - ხორცისმჭამელები იკვებებიან, რომლებსაც, შესაძლოა, თავისი მტერი ჰყავდეთ. მათ,
შესაბამისად, მეორე და მესამე რიგის კონსუმენტებს უწოდებენ. მცენარეებისა და ცხოველების სიკვდილის
შემდეგ მათ ნარჩენ ორგანულ ნივთიერებებს ბაქტერიები და სოკოები მოიხმარენ, რომლებიც ორგანულ
ნივთიერებებს მინერალურ ნივთიერებებად გარდაქმნიან და ისევ მცენარეებს უბრუნებენ. ამიტომ მათ
რედუცენტები უწოდეს, რაც ლათინურად უკვე დამბრუნებელს, აღმდგენელს ნიშნავს.
კვების პროცესში ნივთიერებებისა და მათში აკუმულირებული ენერგიის გადატანის თანმიმდევრობას
ეკოსისტემის ავტოტროფული ორგანიზმებიდან ჰეტეროტროფულ ორგანიზმზე კვებითი ჯაჭვი ეწოდება,
ხოლო ორგანიზმების ჯგუფს, რომლებსაც კვების ერთი და იგივე ტიპი აქვთ და ეკოსისტემაში ერთი
გარკვეული ადგილი უკავიათ - კვებითი დონე.
მცენარეებისა და ცხოველების ნარჩენების დაშლაში, ბაქტერიებისა და სოკოების გარდა, მნიშვნელოვან როლს
დეტრიტოფაგები თამაშობენ. დეტრიტი ბაქტერიებისა და სოკოების მიერ ორგანიზმების ნახევრადგახრწნილ
ნაწილებს ჰქვია. დეტრიტოფაგები აგრძელებენ ბაქტერიების მიერ დაწყებულ საქმეს და ეხმარებიან მათ
ორგანული ნივთიერებების სწრაფ დაშლაში. ტიპური დეტრიტოფაგია ჭიაყელა, რომელიც ნახევრად
დაშლილი ჩამოცვენილი ფოთლებითა და ცხოველების ნარჩენებით იკვებება.
ბუნებაში ძალიან ცოტაა ისეთი ეკოსისტემა, რომელიც მარტივ, დაუტოტავ კვებით ჯაჭვებს შეიცავს, სადაც
ერთი სახეობის მტაცებელი მხოლოდ ერთი სახეობის მსხვერპლით კმაყოფილდება. რეალურად,
ეკოსისტემებში კვებითი ჯაჭვები იტოტება, ერთმანეთში იხლართება და რთულ კვებით ქსელს წარმოქმნის,
რომელშიც ერთი და იგივე ორგანიზმი შეიძლება რამდენიმე კვებით ჯაჭვში იყოს ჩართული. მაგალითად,
ციყვი 50-მდე სხვადასხვა სახეობის პარაზიტის მასპინძელია, რომლებიც სხვადასხვა კვებითი ჯაჭვის
მონაწილეები არიან; დაფნიებით იკვებებიან არა მხოლოდ წვრილი თევზები, არამედ წყლის სხვა
ფეხსახსრიანებიც; ბუგრების მტრები არიან ჭიამაიები, ბუზის - მატლები, ობობები, მწერიჭამია ფრინველები;
ბაყაყი სხვადასხვა სახეობის მწერით იკვებება, ამავდროულად, მასზე სხვადასხვა სახეობის ფრინველი
ნადირობს.
ეკოლოგიური პირამიდები
თანასაზოგადოების ორგანიზმებს შორის ურთიერთობების გამოსახატავად ეკოლოგები კვებითი ქსელების
სქემების ნაცვლად, ხშირად ეკოლოგიურ პირამიდებს იყენებენ. პირამიდა ეკოსისტემის სხვადასხვა კვებითი
დონის გრაფიკული გამოსახვაა. კვებით დონეებს პირამიდებზე ბლოკების ანუ მართკუთხედების სახე აქვს,
რომელთა სიგრძე ან მოცულობა ამა თუ იმ კვებით დონეზე არსებული ინდივიდების რიცხვის, ბიომასის ან
ენერგიის პროპორციულია. ამის მიხედვით არსებობს რიცხვთა, ბიომასისა და ენერგიის პირამიდები.
80
რიცხვთა პირამიდა გამოხატავს ინდივიდთა რიცხვს კვებითი ჯაჭვის ყოველ დონეზე. ასეთი პირამიდის
ასაგებად ეკოლოგები ითვლიან მოცემულ ტერიტორიაზე სხვადასხვა სახეობის ინდივიდებს, აჯგუფებენ მათ
კვებითი დონეების მიხედვით და პირამიდის სხვადასხვა ბლოკში ათავსებენ. პირველ ბლოკს პროდუცენტები
იკავებენ, მეორეს - პირველი რიგის კონსუმენტები, მესამეს - მეორე რიგის კონსუმენტები და ა.შ. ასეთი
დაჯგუფებისას ნათლად ჩანს, რომ მცენარეთა რიცხვი ბევრად აჭარბებს მცენარეჭამია ცხოველების რიცხვს,
ხოლო მცენარეჭამია ცხოველების რიცხვი კი - მტაცებლებისას. ამიტომ რიცხვთა პირამიდას ფართო ფუძე
აქვს და ზემოთ თანდათან ვიწროვდება. მაგრამ რიცხვთა პირამიდას ყოველთვის არ აქვს პირამიდის ფორმა.
პროდუცენტები ერთმანეთისგან ზომით ძალიან განსხვავდებიან, მაგალითად, პროდუცენტია
ერთუჯრედიანი წყალმცენარეც და მუხის ხეც, ეკოლოგიურ პირამიდებში კი მათ ერთი და იგივე ადგილი
აქვთ მიჩენილი, ორივე მათგანი პირველ კვებით დონეს იკავებს. თუ პროდუცენტი დიდი ზომისაა, მაშინ
მისი რიცხობრიობა ბევრად ნაკლებია პირველი რიგის კონსუმენტთან შედარებით. მაგალითად, ერთი
აკაციის ხის ფოთლებითა და რტოებით რამდენიმე ანტილოპა იკვებება. ასეთ შემთხვევაში პირამიდა
დეფორმირდება.
რიცხვთა პირამიდის მონაცემებით შესაძლოა ნადირობის ისეთი ნორმების დადგენა, რომელიც ზიანს არ
მიაყენებს ეკოსისტემას.
ასეთი უხერხულობის თავიდან ასაცილებლად ეკოლოგები ბიომასის პირამიდას იყენებენ. კონკრეტული
კვებითი დონის მასის დასადგენად ისინი სათითაოდ წონიან ამ დონის ყველა ინდივიდს და მათ საერთო
მასას ითვლიან. ეს საკმაოდ შრომატევადი და ხანგრძლივი პროცესია. ხმელეთის ეკოსისტემაში, ჩვეულებრივ,
პროდუცენტების საერთო მასა მეტია მის მომდევნო პირველი რიგის კონსუმენტების მასასთან შედარებით, ეს
უკანასკნელი კი მეორე რიგის კონსუმენტების მასას აჭარბებს და ა.შ. ამიტომ მიიღება ნორმალური ფორმის
პირამიდა, რომელიც ქვემოდან ზევით თანდათან ვიწროვდება. მაგალითად, მოზარდი, რომელიც 48 კგ - ს
იწონის, წელიწადში საშუალოდ მოიხმარს 100 კგ-იან ხბოს, რომელსაც გამოსაკვებად 8 200 კგ -მდე იონჯა
სჭირდება. თუმცა, ხანდახან ბიომასის პირამიდაც შეიძლება, ამობრუნდეს. მაგალითად, ოკეანეში
ფოტოპლანქტონის მომხმარებლების საერთო ბიომასა შესაძლოა, ბევრად მეტი აღმოჩნდეს ფოტოპლანქტონის
მასაზე. ასეტი სიტუაცია ზოგადად დამახასიათებელია ისეთი ეკოსისტემებისთვის, რომლებშიც ძალიან
პატარა ზომის პროდუცენტები და დიდი ზომის კონსუმენტები არიან.
ბიომასის პირამიდა აფასებს ორგანიზმების ბიომასას კონკრეტულ მომენტში. ის, რიცხვთა პირამიდის
მსგავსად, ეკოსისტემის მხოლოდ სტატიკურ მდგომარეობას ასახავს.
ყველაზე სრულყოფილად ეკოსისტემის დინამიკურ მდგომარეობას ენერგიის პირამიდა ასახავს. ის აღწერს
საკვების გადაადგილებას და ენერგიის ნაკადს კვებითი ჯაჭვის გავლით. კვებითი კავშირები
თანასაზოგადოებაში სხვა არაფერია, თუ არა ერთი ორგანიზმიდან მეორეზე მზის ენერგიის გადაცემის გზები.
პროდუცენტები ფოტოსინთეზის პროცესში მზის ენერგიას ორგანული ნივთიერებების ქიმიური ბმების
ენერგიად გარდაქმნიან და ორგანული ნივთიერებების სინთეზს ახმარენ. ამ ენერგიის ნაწილი მცენარეთა
სუნთქვის პროცესს ხმარდება, ნაწილი კი მცენარეთა სხეულის აშენებას ანუ მათი მასის შექმნას. ორგანულ
მასას, რომელსაც მცენარეები დროის გარკვეულ შუალედებში ქმნიან, პირველადი პროდუქცია ეწოდება.
სწორედ ის წარმოადგენს კონსუმენტებისა და რედუცენტების ენერგეტიკულ რეზერვს.
მცენარეული საკვები პირველადი კონსუმენტების მიერ მთლიანად არ შეითვისება. შეუთვისებელი საკვები
ექსკრემენტების სახით ისევ გარემოში ბრუნდება. შეთვისების ხარისხი დამოკიდებულია საკვების ქიმიურ
შედგენილობაზე და ორგანიზმის საჭმლის მომნელებელ ფერმენტებზე. უჯრედის მეტაბოლიზმისთვის
განკუთვნილი ენერგია უჯრედული სუნთქვის პროცესში სითბოს სახით გამოიყოფა და გარემოში იფანტება.
საკვებში აკუმულირებული ენერგიის მხოლოდ ძალიან მცირე ნაწილი იხარჯება უჯრედებისა და
ქსოვილების წარმოქმნაზე, ცხოველის მასის ზრდაზე ანუ მეორად პროდუქციაზე. მეორადი
კონსუმენტებისთვის თავდაპირველი მცენარეული ენერგიის მხოლოდ ეს ნაწილია ხელმისაწვდომი. კვებითი
ჯაჭვის შემდეგ საფეხურზე გადასვლისას ენერგიის დიდი ნაწილი კვლავ იკარგება და კონსუმენტს მხოლოდ
ის ნაწილი ხვდება, რაც მისი მსხვერპლის მასაშია აკუმულირებული. ამავდროულად, ყოველი შემდგომი
კვებითი დონის პროდუქტიულობა თანდათან იკლებს. მაქსიმალური ენერგია, რომელიც მომდევნო კვებით
დონეს შეიძლება გადაეცეს, 30%-ია და ისიც, ძალიან იშვიათ შემთხვევაში. ამ კანონზომიერებაზე
დაყრდნობით, ეკოლოგებმა ჩამოაყალიბეს კანონი, რომელსაც ენერგიის პირამიდის ანუ 10%-ის კანონი
ეწოდა. ამ კანონის მიხედვით, ყოველ კვებით დონეზე წინა კვებითი დონიდან ენერგიის მხოლოდ
დაახლოებით 10% გადადის. ორგანიზმები ცხოველქმედების პროცესში ყოველ კვებით დონეზე ენერგიის
90%-ს ხარჯავენ.

81
ნებისმიერი ეკოსისტემისთვის ენერგიის ანუ პროდუქტიულობის პირამიდას ყოველთვის ნამდვილი
პირამიდის ფორმა აქვს. ამასთანავე, მეორადი პროდუქციის საერთო დონე ყოველთვის ნაკლებია
ეკოსისტემის პირველად პროდუქციასთან შედარებით.

6.1 ევოლუციური მოძღვრება

• არსებობისთვის ბრძოლა

ევოლუცია ეწოდება ორგანიზმების ეტაპობრივ განვითარებას მარტივიდან რთულისკენ. ბიოლოგიური

ევოლუცია არის ცოცხალი ბუნების შეუქცევადი და მიმართული ისტორიული განვითარება, რომელსაც თან
ახლავს პოპულაციის გენეტიკური შედგენილობის ცვლილება, შეგუებულობების ჩამოყალიბება, ახალ
სახეობათა წარმოქმნა და სხვადასხვა სახეობათა გადაშენება.
დარვინ - უოლესის ევოლუციური თეორიის არსი მოკლედ შეიძლება შემდეგნაირად ჩამოყალიბდეს:
1. გარემოს ზეგავლენით ცოცხალი ორგანიზმები ნელ-ნელა და მუდმივად იცვლებიან.
2. სახეობების ცვლილებას საფუძვლად უდევს მემკვიდრული ცვალებადობა, არსებობისათვის ბრძოლა და
ბუნებაში მუდმივად მიმდინარე ბუნებრივი გადარჩევა.
3. ევოლუციის შედეგს წარმოადგენს საარსებო გარემოსთან ორგანიზმთა შეგუებულობების და სახეობრივი
მრავალფეროვნების წარმოქმნა.
დარვინის ევოლუციური თეორიის თანახმად, ევოლუციის ძირითადი ფაქტორებია მემკვიდრეობითი
ცვალებადობა, ხოლო მამოძრავებელი ძალებია - არსებობისთვის ბრძოლა და ბუნებრივი გადარჩევა.
თუნდაც უმნიშვნელო მორფოლოგიური, ფიზიოლოგიური ან ქცევითი მემკვიდრეობითი ცვლილება,
რომელიც მოცემულ ორგანიზმს უპირატესობას ანიჭებს სხვასთან შედარებით, არსებობისთვის ბრძოლის
პროცესში მას გადარჩენის მეტ შანსს აძლევს. ასეთი ორგანიზმები უმთავრესად გადარჩებიან და თავის
შემდეგ დატოვებენ ნაყოფიერ შთამომავლობას. არსებობისთვის ბრძოლის შედეგია ბუნებრივი გადარჩევა.
ბუნებრივი გადარჩევის შედეგად ხდება საარსებო გარემოსთან შეგუებულობების ჩამოყალიბება და ახალ
სახეობათა წარმოქმნა. ბუნებრივი და ხელოვნური გადარჩევის საფუძველი მემკვიდრეობითი ცვალებადობაა.
შედეგად წარმოიქმნება ახალი ფორმები: ხელოვნური გადარჩევის შედეგად ახალი ჯიშები, ბუნებრივი
გადარჩევის შედეგად ახალი სახეობები. ხელოვნურ გადარჩევას ადამიანი აწარმოებს, იგი გადაარჩევს
ინდივიდებს მისთვის საინტერესო ნიშან-თვისების მიხედვით და გადარჩევის მოქმედებას წარმართავს
მისთვის სასურველი მიმართულებით. ბუნებრივი გადარჩევის შედეგად გადაირჩევა სიცოცხლისთვის
მნიშვნელოვანი ნიშნები, წარმოიქმნება გარემოს განსაზღვრულ პირობებთან შეგუებული სახეობები, ამიტომ
ბუნებრივი გადარჩევა მოქმედებს პოპულაციისა და სახეობის სასარგებლოდ.
სახეობა ეწოდება ინდივიდთა ერთობლიობას, რომლებიც მსგავსნი არიან მორფოლოგიურად (აგებულებით),
ფიზიოლოგიურად (სასიცოცხლო პროცესებით), ბიოქიმიური შედგენილობით, ეჯვარებიან ერთმანეთს და
იძლევიან ნაყოფიერ შთამომავლობას, შეგუებულნი არიან ერთნაირ გარემო პირობებს, დედამიწაზე უკავიათ
გარკვეული ტერიტორია ანუ არეალი.
თანამედროვე კლასიფიკაციის ერთეულები: სამეფო - ტიპი - კლასი - რიგი - გვარი - ოჯახი - სახეობა.
პოპულაცია წარმოადგენს ერთი სახეობის ინდივიდთა ერთობლიობას, რომელიც ხანგრძლივად არსებობს
ერთ კონკრეტულ საბინადრო გარემოში, მრავლდება თავისუფალი შეჯვარების გზით და მეტ-ნაკლებად
გამოცალკევებულია სხვა პოპულაციებისაგან. პოპულაციებს შეუძლიათ გაერთიანდნენ სხვა პოპულაციასთან
ან პირიქით, განცალკევდნენ ერთმანეთისგან, წარმოიშვან ან პირიქით შეწყვიტონ არსებობა. პოპულაციები
მუდმივად განიცდიან ცვალებადობას. პოპულაცია ევოლუციის ელემენტარული სტრუქტურული
ერთეულია, გამომდინარე იქიდან, რომ იგი მუდმივად განიცდის ცვლილებებს. სახეობა კი შედარებით
სტაბილურ და ნაკლებად ცვალებად სტრუქტურას წარმოადგენს.
ევოლუციის პროცესის შესწავლისას მეცნიერები ცდილობენ, გამოყონ ელემენტარული ევოლუციური
პროცესები ანუ მიკროევოლუცია. მიკროევოლუცია ევოლუციის საწყისი ეტაპია, რომელიც სახეობის შიგნით
მიმდინარეობს, იწვევს მის დიფერენცირებას და მაქსიმუმ ახალი სახეობის წარმოქმნით მთავრდება.
მიკროევოლუცია გაცილებით ნაკლები დროის პერიოდს მოიცავს, ვიდრე მაკროევოლუცია. შესაბამისად,
მიკროევოლუციის შედეგად შეუძლებელია უფრო მაღალი ტაქსონომიური ერთეულების წარმოქმნა.
82
მაგალითები: ანტიბიოტიკებისადმი მდგრადი ბაქტერიული შტამების წარმოქმნა ან პესტიციდებისადმი
მდგრადი მწერების პოპულაციების განვითარება. მიკროევოლუციის პროცესის განხორციელებაში წამყვანი
როლი პოპულაციებში მუდმივად მიმდინარე 4 სხვადასხვა პროცესს ეკუთვნის: მუტაციებს, გენთა ნაკადს,
გენთა დრეიფს და იზოლაციას.
ევოლუციის პროცესის განხორციელებისთვის საჭირო ელემენტარულ მასალას მუტაციები წარმოადგენს.
მუტაციურ ცვალებადობასთან ერთად გასათვალისწინებელია ასევე კომბინაციური ცვალებადობის როლიც,
რომელიც გენთა მრავალფეროვან კომბინაციებს და, შესაბამისად, ახალ მასალას იძლევა ბუნებრივი
გადარჩევისთვის. გადამწყვეტი ისაა, რომ კომბინაციური ცვალებადობის წყალობით ნაშიერების ყოველი
ახალი თაობა განსხვავებულია მშობლისეული ფორმებისგან. შესაბამისად, შთამომავლებს ახალ, შეცვლილ
გარემო პირობებში შეგუების უფრო მეტი შანსი აქვთ, ვიდრე მშობლებს.
პოპულაციის ინდივიდებს შორის განუწყვეტელი კონკურენცია გარემოს ფაქტორებისთვის იწვევს
არსებობისთვის ბრძოლას.

არსებობისთვის ბრძოლა და მისი სახეები

არსებობისთვის ბრძოლა ევოლუციის ერთ-ერთ მამოძრავებელ ძალას წარმოადგენს. ეს მოვლენა მუდმივად
მიმდინარეობს ბუნებაში და წარმოადგენს ბუნებრივი გადარჩევის ყველაზე ძლიერ ხელშემწყობ
წინაპირობას. ბუნებრივი გადარჩევა, რომელიც ევოლუციის პროცესის მთავარი მამოძრავებელი ფაქტორია,
მიმდინარეობს არსებობისათვის ბრძოლის ფონზე. არსებობისათვის ბრძოლა შეიძლება განიმარტოს, როგორც
ორგანიზმის აქტივობა, რომელიც მიმართულია სიცოცხლის შესანარჩუნებლად და შთამომავლობის
დასატოვებლად.
გამოყოფენ არსბეობისთვის ბრძოლის სამ ძირითად ფორმას: შიდასახეობრივს (საკუთარი სახეობის
წარმომადგენლებთან), სახეობათაშორისს (სხვა სახეობის წარმომადგენლებთან) და ბრძოლას გარემოს
არახელსაყრელ პირობებთან.
შიდასახეობრივი ბრძოლა არსებობისთვის მიმდინარეობს ერთი და იმავე სახეობის ინდივიდებს შორის. სხვა
ფორმებთან შედარებით, არსებობისთვის ბრძოლის შიდასახეობრივი ფორმა განსაკუთრებული სიმძაფრითა
და სისასტიკით გამოირჩევა. ერთი სახეობის ინდივიდებს ერთნაირი მოთხოვნილება აქვთ საკვებზე, წყალზე,
თავშესაფარზე, მდედრზე, მზის სხივებზე. მაგალითად, სწრაფად მზარდი ხეები ჩრდილავენ ნელა მზარდ
ხეებს და ამით ზღუდავენ მათ ზრდას; ლომი, რომელიც ანტილოპას ჭამს, საკვებს სხვა ლომს ართმევს;
ფრინველების ერთი წყვილის მიერ დაკავებულ ფუღუროში ვერ დასახლდება სხვა წყვილი. შიდასახეობრივი
ბრძოლა განსაკუთრებით მძაფრდება სახეობაში ინდივიდების რაოდენობის ზრდისას. მაგალითად,
ზოგიერთი სახეობის ფრინველების ბარტყების სიჭარბისას, უფრო ძლიერი ბარტყები ბუდიდან შედარებით
სუსტებს აგდებენ.
სახეობათაშორისი არსებობისთვის ბრძოლა ატარებს როგორც პირდაპირ, ასევე არაპირდაპირ ხასიათს.
ინდივიდებს მუდმივად უწევთ იარსებონ სხვა სახეობების წევრებთან ერთად ერთ ბიოცენოზში და ერთ
ეკოსისტემაში. შესაბამისად, თითოეულ ინდივიდზე მნიშვნელოვან ზეგავლენას ახდენენ კონკრეტულ
ტერიტორიაზე მცხოვრები მცენარეების, ცხოველების, სოკოებისა და სხვა მიკროორგანიზმების სახეობების
წარმომადგენლები. მსხვერპლისა და მტაცებლის ურთიერთობისას იქმნება ჩაკეტილი წრე, როცა მსხვერპლის
სრულყოფა მტაცებლისგან თავის დასაცავად, მტაცებლის ნადირობის ხერხების სრულყოფას იწვევს. ეს თავის
მხრივ, ისევ მსხვერპლის სრულყოფას იწვევს და ა.შ. არსებობისთვის სახეობათაშორისი ბრძოლის
პარადოქსული თავისებურება ისაა, რომ ამ ბრძოლაში არიან დამარცხებულები, მაგრამ არ არსებობენ
გამარჯვებულები. თუ ერთ-ერთი სახეობა ამ ბრძოლაში წააგებს და გადაშენდება, ამით გამარჯვებული
სახეობის ცხოვრება არ გაადვილდება. თუ მსხვერპლი ახერხებს მტაცებლის დამარცხებას, ანუ
მტაცებლისთვის ძნელად მოსაპოვებელი ხდება, ამას გამარჯვებული სახეობის რიცხობრიობის ზრდა
მოჰყვება, რაც ამ სახეობისთვის საჭირო რესურსების შემცირებას გამოიწვევს. ამიტომ გამარჯვებული სახეობა
გადაშენების პირას აღმოჩნდება. სიმძაფრეს სახეობათაშორისი ბრძოლა მაშინ აღწევს, როდესაც ერთმანეთს
ისეთი სახეობები ებრძვიან, რომლებიც მსგავს პირობებში ბინადრობენ და ერთნაირ საკვებს იყენებენ.
სახეობათაშორისი ბრძოლის მაგალითებია სინათლის გამო მუდმივი კონკურენცია ტყეში მობინადრე
მცენარეებს შორის, დამოკიდებულება პარაზიტ და მასპინძელ ორგანიზმს შორის, ან მტაცებელსა და
მსხვერპლს შორის.
ბრძოლა გარემოს არახელსაყრელ ფაქტორებთან გულისხმობს ინდივიდების მრავალფეროვან ადაპტაციებს
გარემოს არახელსაყრელი აბიოტური ფაქტორებისადმი, როგორიცაა დაბალი ან მაღალი ტემპერატურა,

83
სინათლის ნაკლებობა ან პირიქით, გვალვა, ღარიბი ნიადაგი და ა.შ. ყველა ეს ინდივიდი ბინადრობს
ოპტიმალური პირობებისგან განსხვავებულ საბინადრო პირობებში და, შესაბამისად, თავის გადარჩენის
მიზნით, იძულებულია, არაერთი შეგუებულობა განივითაროს. მაგალითად, ყინულიან წყლებში მცხოვრები
ინდივიდებისთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელია კანქვეშ ცხიმოვანი ფენის განვითარება, რაც მათ დაიცავს
სითბოს დაკარგვისგან. უდაბნოში მცხოვრებ კაქტუსებს, გარდა იმისა, რომ ფოთლების ნაცვლად ეკლები
აქვთ განვითარებული, განსხვავებული აქვთ ფესვთა სისტემაც. მათი ფესვები გაცილებით უფრო გრძელია,
ვიდრე სხვა მცენარეებისა, რაც დაკავშირებულია ნიადაგის ღრმა ფენებიდან წყლის მოპოვებასთან.
ტროპიკების მცენარეებისთვის კი პირიქით, ფართო ფოთლებია დამახასიათებელი, რათა ინტენსიურად
აორთქლდეს წყალი და მცენარე არ გადახურდეს. მაგრამ საარსებო პირობები არ არის მუდმივი - ის შეიძლება
მკვეთრად შეიცვალოს. უპირატესობას ბრძოლაში ის ინდივიდები მოიპოვებენ, რომლებსაც აქვთ უნარი,
უკეთ შეეგუონ ცვლად პირობებს - თვითონაც შეიცვალონ.

• ბუნებრივი გადარჩევა

დარვინის აზრით ევოლუციის მამოძრავებელ ძალებს შორის ბუნებრივ გადარჩევას წამყვანი როლი აკისრია,
ვინაიდან სწორედ იგი განსაზღვრავს, რა მიმართულებით უნდა განხორციელდეს კონკრეტული პოპულაციის
ან სხვა ტაქსონომიური ერთეულის ევოლუცია არსებულ გარემო პირობებში. შესაბამისად, ბუნებრივი
გადარჩევა ორგანიზმების განვითარების მიმართულების განმსაზღვრელ ფაქტორადაც გვევლინება.
ბუნებრივი გადარჩევა, ანუ უკეთ შეგუებულთა გადარჩენა, წარმოადგენს პროცესს, რომლის შედეგადაც
გადარჩებიან და შთამომავლობას დატოვებენ კონკრეტულ გარემო პირობებთან უკეთ შეგუებული
ინდივიდები (რომელთაც შეცვლილ გარემოში უფრო ხელსაყრელი ნიშან-თვისებები აღმოაჩნდებათ),
ნაკლებად შეგუებული ინდივიდები კი გაიცხრილებიან, რადგან დამარცხდებიან არსებობისთვის ბრძოლაში.
ბუნებრივი გადარჩევის მოქმედების ობიექტს წარმოადგენს არა მარტო ცალკეული ინდივიდი, არამედ
ორგანიზმების სხვადასხვა დაჯგუფება, როგორიცაა პოპულაცია, სახეობა, ოჯახი, ბიოცენოზი და ა.შ.
ბუნებრივი გადარჩევის შედეგად ორგანიზმები გაცილებით უკეთ ადაპტირებულები ხდებიან იმ საბინადრო
გარემოსთან, რომელშიც ისინი ცხოვრობენ.
განარჩევენ ბუნებრივი გადარჩევის სამ ძირითად ფორმას: მასტაბილიზებელს, მამოძრავებელსა და
დიზრუპტულს.
მასტაბილიზებელი გადარჩევა წარმოადგენს ბუნებრივი გადარჩევის ფორმას, რომელიც მოქმედებს მეტ-
ნაკლებად სტაბილურ, უცვლელ გარემო პირობებში. იგი მიმართულია პოპულაციის ორგანიზმებისათვის
დამახასიათებელი შუალედური ნიშან-თვისებების შენარჩუნებისა და გაძლიერებისაკენ. შუალედური
ნიშნებისგან ნებისმიერი მკვეთრი გადახრა გაიცხრილება აღნიშნული გადარჩევის მოქმედებით. შესაბამისად,
მასტაბილიზებელი გადარჩევა ინახავს და აძლიერებს ადრე ჩამოყალიბებულ ადაპტაციურ ნიშან-თვისებებს.
მაგალითად: მცენარეებს შორის ძირითადად დომინირებს საშუალო სიმაღლის მცენარეები, რადგან დაბალი
მცენარეები ვერ უწევენ კონკურენციას მზის სინათლის მოპოვებაში საშუალო სიმაღლის მცენარეებს, ძლიერ
მაღალ მცენარეებს კი უფრო მეტი ალბათობა აქვთ, დაზიანდნენ ქარის შედეგად. ასევე ცნობილია, რომ
ახალშობილებს შორის უპირატესი მდგომარეობა საშუალო წონის ბავშვებს უკავიათ, ნორმაზე ნაკლები ან
მეტი წონის შემთხვევაში სიკვდილიანობის მაჩვენებელი იზრდება. ამგვარად, მასტაბილიზებელი გადარჩევა
შუალედური ნიშან-თვისებების მქონე ინდივიდებს უპირატეს მდგომარეობაში აყენებს, ხოლო კიდურა
ნიშნების მქონეთ კი პირიქით, გაცხრილავს. ანუ უნარჩუნებს პოპულაციას სტაბილურობას და არ
განაპირობებს მის ევოლუციას.
მამოძრავებელი ბუნებრივი გადარჩევა, მასტაბილიზებელი გადარჩევისგან განსხვავებით, აქტიურ მოქმედებას
გარემო პირობების შესამჩნევი ან მკვეთრი ცვლილების შემთხვევაში იწყებს. ზოგადად, ბუნებაში გადარჩევის
ორივე ეს ფორმა მუდმივად მოქმედებს. თუმცა, როგორც წესი, დროის კონკრეტულ მონაკვეთში ერთი უფრო
აქტიურად მოქმედებს, ვიდრე მეორე. მამოძრავებელი გადარჩევა, სახელწოდებიდან გამომდინარე,
გადარჩევის ისეთი ფორმაა, რომელიც ორგანიზმების ნიშან-თვისებების საშუალო მნიშვნელობის ცვლილებას
გარკვეული მიმართულებით წარმართავს. შესაბამისად, სწორედ იგი განსაზღვრავს კონკრეტული
ორგანიზმის ან ინდივიდთა დაჯგუფების ევოლუციის მიმართულებას და შეცვლილ გარემო პირობებში
ახალი ადაპტაციური ნიშნების ჩამოყალიბებას. როგორც წესი, მამოძრავებელი გადარჩევის მოქმედების
შემდეგ აქტიურდება მასტაბილიზებელი გადარჩევა, რომელიც მოახდენს უკვე ახალი ადაპტაციური ნიშან-
84
თვისებების გაძლიერებას და გადარჩენილი ინდივიდების კიდევ უფრო უკეთ შეგუებას ახალ საბინადრო
პირობებთან. სწორედ მამოძრავებელი გადარჩევის მოქმედებისას ხორციელდება პოპულაციის გენოფონდში
არსებული მუტაციების გამოყენება ახალ პირობებთან შესაგუებლად. შესაბამისად, მანამდე საზიანო მუტაცია
შესაძლოა, ახალ პირობებში სასარგებლო აღმოჩნდეს ამ ცვლილების მქონე ინდივიდებისთვის.
ბუნებრივი გადარჩევის ობიექტს წარმოადგენს ინდივიდთა ფენოტიპები, გენოტიპების გადარჩევა კი
ფენოტიპების მეშვეობით ხორციელდება. მამოძრავებელი გადარჩევა უპირატესად მოქმედებას იწყებს
შეცვლილ გარემო პირობებში ან მაშინ, როდესაც ადგილი აქვს პოპულაციების მიგრაციას. ამ შემთხვევაშიც
ორგანიზმებს უწევთ ახალ საბინადრო გარემოსთან და შესაბამისად განსხვავებულ პირობებთან შეგუება. ამ
პროცესში კი წამყვანი როლი სწორედ მამოძრავებელ გადარჩევას აკისრია. მამოძრავებელი გადარჩევის
მოქმედებით ნიშნების გაქრობის მაგალითია ნიადაგში მცხოვრები თხუნელებისა და მღვიმეებში მცხოვრები
ცხოველების თვალების რედუქცია, ზოგიერთი ფრინველისა და მწერის ფრთების გაქრობა.
მამოძრავებელი გადარჩევის მოქმედების კლასიკურ მაგალითს წარმოადგენს არყის ხის მზომელას პეპლებში
შეფერილობის ცვლილება მე-18 და მე-19 საუკუნეებში. მანამ, სანამ ინდუსტრიული რევოლუცია
განხორციელდებოდა, აღნიშნულ პეპლებში ღია ფერის შეფერილობა დომინირებდა, რადგან არყის ხის
მოთეთრო ფერის ქერქზე ისინი ნაკლებად შესამჩნევი იყვნენ მტაცებლებისთვის. თუმცა მე-19 საუკუნეში
ინგლისის ქალაქების უმეტესობაში ქარხნების ფუნქციონირების შედეგად მკვეთრად გაიზარდა
გამონაბოლქვის კონცენტრაცია, რამაც ხეების ქერქს მუქი შეფერილობა შესძინა. შესაბამისად, თეთრი
შეფერილობის პეპლები ვეღარ გადაურჩებოდნენ მტაცებლებს და ამან გამოიწვია მათი გაცხრილვა შეცვლილ
გარემო პირობებში. იმავდროულად, პეპლების მცირე ნაწილი, რომელთაც შედარებით მუქი შეფერილობა
ჰქონდათ უპირატეს მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ. მამოძრავებელმა გადარჩევამ მათ სასარგებლოდ დაიწყო
მოქმედება და ფრთების მუქი შეფერილობა ახალ ადაპტაციურ ნიშნად იქცა. გარემოს პირობების მეტ-
ნაკლებად სტაბილიზაციის შემდეკ კი უკვე მასტაბილიზებელი გადარჩევის ზემოქმედებით მათი ფენოტიპი
კიდევ უფრო მუქი ინდივიდების გადარჩევის გზით წავიდა, რათა გაძლიერებულიყო შუალედური ნიშანი.
დიზრუპტული გადარჩევა, მასტაბილიზებელი გადარჩევისაგან განსხვავებით, უზრუნველყოფს შუალედური
ნიშნისგან მკვეთრად გადახრილი, კიდურა ფორმების გაძლიერებას და შესაბამისად შუალედური ფორმების
თანდათანობით გაცხრილვას. შედეგად ადგილი აქვს თვისობრივად განსხვავებული რამოდენიმე
ფენოტიპური ჯგუფის ერთდროულად გაძლიერებას პოპულაციის შიგნით. ამგვარი მოქმედების გამო
ბუნებრივი გადარჩევის ამ ფორმას ხშირად დამანაწევრებელ გადარჩევასაც უწოდებენ. რამოდენიმე
განსხვავებული ფენოტიპის ჩამოყალიბებას, სავარაუდოდ, ხელს უწყობს გარემო პირობების მერყეობა ან იმ
კონკრეტული საბინადრო გარემოსთვის დამახასიათებელი საკვების სპეციფიკური ტიპები. დიზრუპტული
გადარჩევის აქტიურ მოქმედებას შედეგად თან სდევს პოპულაციის დაყოფა რამდენიმე ქვეპოპულაციად.
გარკვეული დროის შემდეგ კი თუ მოცემულ ქვეპოპულაციებს შორის გარკვეული მიზეზით შეწყდება
თავისუფალი შეჯვარება, მაშინ თითოეულმა მათგანმა შეიძლება, დასაბამი მისცეს ახალ სახეობას.

6.2 მიკროევოლუცია

• შეგუებულობა და მისი ფორმები

ინდივიდთა მრავალფეროვანი შეგუებულობები, სახეობათწარმოქმნასთან ერთად, ევოლუციის პროცესის

ძირითად შედეგს წარმოადგენს. ადაპტაცია წამოადგენს ინდივიდების ქცევით, მორფოლოგიურ,
ფიზიოლოგიურ თუ სხვა თავისებურებათა ერთობლიობას, რომელიც ხელს უწყობს კონკრეტულ საარსებო
გარემოში სახეობის არსებობას. ყოველი კონკრეტული შეგუებულობა ბუნებრივი გადარჩევის მოქმედების
შედეგად ყალიბდება. განარჩევენ ფიზიოლოგიურ, სტრუქტურულ (მორფოლოგიურ) და ქცევით
ადაპტაციებს, თუმცა ცალკე ჯგუფად ანუ თავდაცვით ადაპტაციებშია გაერთიანებული ასევე ადაპტაციების
ისეთი ფორმები, როგორებიცაა: მფარველობითი შეფერილობა, მიმიკრია და გამაფრთხილებელი
შეფერილობა.
ფიზიოლოგიური ადაპტაცია გულისხმობს ფიზიოლოგიური პროცესების ეფექტურ რეგულაციას და
მაქსიმალურ მორგებას იმ გარემო პირობებთან, რომლებშიც ცხოვრობს ინდივიდი. უმაღლესი განვითარების
ორგანიზმებში (მაგ. ფრინველებსა და ძუძუმწოვრებში) ჩამოყალიბებულია ფიზიოლოგიური ადაპტაციების
85
უნიკალური მექანიზმი - ჰომეოსტაზი, რაც ცვალებად გარემოში ორგანიზმის სასიცოცხლო პარამეტრების
მუდმივ, ნორმალურ დონეზე შენარჩუნებას ემსახურება. ორგანიზმებს ჰომეოსტაზის მეშვეობით შეუძლიათ
გაუძლონ ტემპერატურის, ტენიანობის თუ წნევის ცვალებადობას დასაშვებ ფარგლებში. ფიზიოლოგიური
ადაპტაციები უმთავრესად ორგანიზმის ფუნქციონირების თავისებურებას ასახავს, რაც ვიზუალურად ძნელი
შესამჩნევია. აღნიშნული შესაძლოა, დაკავშირებული იყოს გარკვეული ნივთიერებების მონელების
თავისებურებასთან ან რაიმე ახალი ნივთიერების სინთეზთან, მაგალითად: შხამის წარმოქმნა გველებსა და
სხვა შხამიან ცხოველებში, შარდწარმოქმნის შემცირება მშრალ ადგილებში მცხოვრებ ცხოველებში, წყლის
შემაკავებელი ქსოვილების განვითარება უდაბნოებში მცხოვრებ მცენარეებსა და ცხოველებში და ა.შ.
ფიზიოლოგიური ადაპტაციის მაგალითებად შეიძლება განვიხილოთ ასევე ანტიბიოტიკებისადმი მდგრადი
ბაქტერიული შტამების განვითარება, ან პესტიციდებისადმი მდგრადი მწერების სახეობების ჩამოყალიბება.
ფიზიოლოგიური ადაპტაცია, და ამასთანავე გარემოს არახელსაყრელ პირობებთან ბრძოლაა, უდაბნოში
მცხოვრები აქლემის მაგალითი, რომელიც წყლის მისაღებად ცხიმის მარაგს იგროვებს კუზში. ჩრდილოეთის
ცივ პირობებში მცხოვრებ პინგვინებსაც საინტერესო ფიზიოლოგიური ადაპტაციები გააჩნიათ. ამ მხრივ
განსაკუთრებით მამრი პინგვინები გამოირჩევიან. მათი საყლაპავის უჯრედებს შეუძლიათ გამოიმუშაონ ე.წ.
„რძე“, რომლითაც ისინი ნაშიერებს კვებავენ მანამ, სანამ დედა პინგვინი სათევზაოდაა წასული.
სტრუქტურული ანუ მორფოლოგიური ადაპტაციების შემთხვევაში ადგილი აქვს სხეულის გარკვეული
სტრუქტურის ან ორგანოს მოდიფიკაციას საარსებო გარემოსთან უკეთ შეგუების მიზნით. ამის კარგი
მაგალითია მთიულებში ნისკარტის ფორმის ცვლილება საბინადრო გარემოსთან მიმართებაში. ნისკარტის
ფორმა მათ იმიტომ შეეცვალათ, რომ ზოგი კაქტუსის ყვავილით იკვებებოდა, ზოგი მაგარი თესლით, ზოგი კი
მწერებით. სტრუქტურული ადაპტაციის კარგი მაგალითია ასევე განსხვავებული ჯგუფის
წარმომადგენლებში მსგავსი ადაპტაციური ორგანოების განვითარება, რაც ხშირად მსგავს საბინადრო
გარემოში ცხოვრებითაა განპირობებული. მაგ: ჰაერში ფრენისთვის მწერები, ფრინველებიცა და ღამურებიც
ფრთებს იყენებენ, თუმცა მათი წარმოშობა განსხვავებულია. წყალში მცხოვრებ ორგანიზმებში ძირითადად
ფარფლები და კუდია განვითარებული, რაც ასევე მსგავს საბინადრო გარემოს უკავშირდება.
მცენარეებისთვის დამახასიათებელი დამტვერვის მრავალფეროვანი ხერხებიც სტრუქტურული ადაპტაციის
მაგალითებია.
ქცევით ადაპტაციად შეგვიძლია მივიჩნიოთ კონკრეტული აქტივობა, რომელსაც ინდივიდები ავლენენ და
ახორციელებენ საბინადრო გარემოში თავის გადარჩენისათვის. ქცევითი ადაპტაციების ყველაზე
თვალსაჩინო მაგალითს ცხოველთა და ფრინველთა სეზონური მიგრაციები წარმოადგენს, რაც ხშირად დღის
ხანგრძლივობის ცვლილებითაა განპირობებული. გარდა იმისა, რომ სამხრეთის თბილ ქვეყნებში მიდიან,
ცხოველების ინტერესი მიგრაციისას არის ასევე საკვებით მდიდარი ადგილები, რაც მათ კარგად
გამოზამთრების საშუალებას აძლევს. ქცევითი ადაპტაციებია ასევე ინსტინქტური ქცევებიც, რომლებიც
გენეტიკურად გადაეცემა მშობლებიდან შვილებს, თუმცა ხშირად ადგილი აქვს ქცევების დასწავლას
ნაშიერებში. ინსტინქტი ორგანიზმის რეფლექსთა ერთობლიობაა, რომელიც ზუსტად აგუებს ცხოველს
გარემოსთან. ქცევითი ადაპტაციაა ცხოველების ჯგუფებად გაერთიანებაც. ეს ქცევა მათ უპირატესობას
აძლევს წარმატებული ნადირობისთვის და ასევე მტაცებლისგან თავდაცვისთვის. ქცევითი ადაპტაციებია
ფრინველების მიერ ბუდეების შენება, ნაშიერებზე ზრუნვა, საქორწინო რიტუალები, ნადირობა და ა.შ.
გველკისერა ყანჩა წყალქვეშ ცურვისას ფართოდ შლის ფრთებს. მისი ჩრდილი თევზებს იზიდავს. სწრაფი
მოძრაობით დაჭერილ თევზს ყანჩა ჰაერში ააგდებს და ისე ატრიალებს, რომ თევზი თავით მიემართება მისი
ფართოდ გაღებული ნისკარტისკენ.
ახლადგამოჩეკილი ან ახალშობილი ინდივიდი ბუნებრივ პირობებში პირველად დედას ხედავს, მის სუნსა
და სითბოს გრძნობს. ეს შეგრძნებები მკვეთრად, ძლიერად აღიბეჭდება მასში. ის არ სცილდება დედას, თან
სდევს მას. მეხსიერების ამ ყველაზე ადრეულ ფორმას იმპრინტინგი უწოდეს. იმპრინტინგი აღბეჭდვას
ნიშნავს.
ძირითადად განარჩევენ სამი ტიპის თავდაცვით ადაპტაციებს: მფარველობითი (კრიპტული) შეფერილობა;
გამაფრთხილებელი შეფერილობა; მიმიკრია.
მფარველობითი ანუ კრიპტული შეფერილობა გულისხმობს ინდივიდის გარეგანი საფარველის ფერის
შესაბამისობას საბინადრო გარემოს ფონთან, რომელშიც ის ცხოვრობს. ამის წყალობით ინდივიდი ნაკლებ
შესამჩნევი ხდება მტაცებლისათვის ან ადამიანებისთვის, რაც ეხმარება განსაკუთრებით მცირე ზომის
ცხოველებს თავის გადარჩენაში. მფარველობითი შეფერილობის მაგალითებია კალიების, ამფიბიებისა და
ხვლიკების შეფერილობა. თვალსაჩინო მაგალითა ქამელეონი, რომელიც სწრაფად იცვლის ფერს გარემოს

86
მიხედვით; ჩრდილოეთში გავრცელებულია ცხოველთა სახეობების უპირატესად თეთრი შეფერილობა, რის
გამოც ისინი თოვლში თითქმის შეუმჩნევლები არიან. მფარველობითი შეფერილობის ერთ-ერთ ფორმას
წარმოადგენს დანაწევრებითი შეფერილობა, როდესაც ცხოველს აქვს კონტრასტული ზოლები ან ხალები, მაგ:
ზებრა, ვეფხვი, ზოგიერთი თევზი და სხვა.
გამაფრთხილებელი შეფერილობა გამოიხატება ცხოველის ან მცენარის თვალშისაცემი, მკვეთრი
შეფერილობის არსებობაში. როგორც წესი, ამგვარი შეფერილობის მქონე ორგანიზმები შხამის გამომყოფი
ჯირკვლებით ან ეკლებით არიან დაფარული, მაგ: ზოგიერთი თევზი, შხამიანი გველი, სურინამის შხამიანი
ბაყაყი. ან აქვთ არასასიამოვნო სუნის სითხის გამოყოფის უნარი, მაგ: ჭიამაია, ზოგიერთი პეპელა.
მიმიკრიის შემთხვევაში ორგანიზმი ერთ შემთხვევაში ემსგავსება გამაფრთხილებელი შეფერილობის მქონე
მწერს, ცხოველს ან მცენარეს, რათა თავიდან აიცილოს მტაცებლის თავდასხმა, მაგ: ბუზები, რომლებიც
კრაზანას ემსგავსებიან; გველი, რომელიც გარეგნულად ძლიერ ჰგავს შხამიან გველს. სხვა შემთვევაში კი
ორგანიზმი ემსგავსება რაიმე კონკრეტულ ობიექტს, რათა ძნელად გასარჩევი იყოს, მაგ: მწერები, რომლებიც
ხის ტოტებს ჰგვანან; ჩოქელა, რომელიც მცენარის ფოთლებს ჰგავს; სოკო, რომელიც შხამა სოკოს მსგავსად
წითელი და თეთრი ლაქებითაა დაფარული.

• ახალ სახეობათა წარმოქმნა

ევოლუციის, კერძოდ კი, ბუნებრივი გადარჩევის ძირითადი შედეგი ახალი სახეობების წარმოქმნაა. სწორედ
აღნიშნული ფენომენი უდევს საფუძლვად დღეს ბუნებაში არსებულ სახეობათა მრავალფეროვნებას. ეს
უკანასკნელი თავის მხრივ დაკავშირებული უნდა იყოს წინაპარ სახეობებში შემავალი ინდივიდების ფართო
განსახლებასთან დედამიწაზე და, შესაბამისად, ყოველ ჯერზე ახალ საბინადრო პირობებთან ადაპტაციის
გარდაუვალ პროცესთან. სახეობათწარმოქმნა მიკროევოლუციის საბოლოო შედეგია, თუმცა ბაქტერიის
ახალი, ანტიბიოტიკგამძლე შტამებისგან განსხვავებით, აღნიშნული პროცესი, უმეტეს შემთხვევაში,
გაცილებით დიდი დროის ინტერვალს საჭიროებს, რის გამოც ძალზე ძნელია მასზე დაკვირვება.
ახალი სახეობები შესაძლოა, წარმოიქმნან ერთი საერთო წინაპარი სახეობიდან. ამ შემთხვევაში ადგილი
ექნება შიდასახეობრივ სახეობათწარმოქმნას. თუმცა, არცთუ იშვიათად შესაძლოა პირიქით, ორმა სხვადასხვა
სახეობამ წარმოშვას ერთი ახალი სახეობა, რასაც სახეობათშორისი ჰიბრიდიზაციის სახელით მოიხსენიებენ.
ამასთან აღსანიშნავია, რომ თუ შიდასახეობრივი სახეობათაწარმოქმნა ხორციელდება პოპულაციების
სივრცობრივი იზოლაციის პირობებში, მაშინ ასეთ მექანიზმს ალოპატრიული ანუ გეოგრაფიული
სახეობათწარმოქმნა ეწოდება. იმ შემთხვევაში კი, როდესაც სახეობათწარმოქმნის პერიოდში პოპულაციები
ერთსა და იმავე გეოგრაფიულ არეალში რჩებიან, ადგილი აქვს სიმპატრულ სახეობათწარმოქმნას.
ალოპატრიული სახეობათწარმოქმნის მექანიზმისთვის დამახასიათებელ, აუცილებელ მოვლენას
წარმოადგენს ერთ-ერთ ეტაპზე განხორციელებული პოპულაციების სივრცობრივი განცალკევება. მოცემულ
შემთხვევაში სივრცობრივი განცალკევება ანუ იზოლაცია, როგორც წესი, განპირობებულია ან გეოგრაფიული
ბარიერის (მაგ: მთის ქედები, მდინარე, რომელიც იცვლის კალაპოტს და ა.შ.) წარმოქმნით ან იმის გამო, რომ
აღნიშნული პოპულაციები სხვადასხვა საბინადრო გარემოს ირჩევენ საცხოვრებლად და მიგრირებენ. ორივე
მიზეზი კი რეალურად ერთ შედეგს იწვევს - წყდება აღნიშნულ პოპულაციებს შორის თავისუფალი
შეჯვარება და შესაბამისად გენების მიმოცვლა. ადგილი აქვს რეპროდუქციულ იზოლაციას. ხანგრძლივი
იზოლაცია და ახალ გარემო პირობებთან შეგუება საბოლოო ჯამში გენეტიკური იზოლაციით სრულდება,
რის შემდეგაც უკვე შეუძლებელი ხდება აღნიშნული პოპულაციის ინდივიდების თავისუფალი შეჯვარება,
მაშინაც კი, როდესაც ისინი შემთხვევით შეხვდებიან ერთმანეთს. ასე რომ, ალოპატრიული ანუ
გეოგრაფიული სახეობათწარმოქმნა განაპირობებს ახალი სახეობების წარმოქმნას იმ პოპულაციებისგან,
რომლებიც მანამდე ერთ სახეობას მიეკუთვნებოდნენ.
სიმპატრიული სახეობათწარმოქმნის დროს ახალი სახეობის ჩამოყალიბების პროცესი იმავე არეალში
მიმდინარეობს, რომელშიც ძველი სახეობა ბინადრობდა. აღნიშნულ შემთხვევაში ადგილი არ აქვს
გეოგრაფიულ ანუ სივრცით იზოლაციას. აქ იზოლაციის სხვა ფორმები ასრულებენ გადამწყვეტ როლს:
სეზონური (მცენარეებში ყვავილობის, ხოლო ცხოველებში შეწყვილების პერიოდების განსხვავება);
ეკოლოგიური (როდესაც ერთსადაიმავე არეალში მობინადრე ორი სახეობიდან თითოეული უპირატესობას
ანიჭებს სხვადასხვა ტიპის საბინადრო გარემოს) და ა.შ.

87
გარდა ზემოთ ჩამოთვლილისა, ბიოლოგიური იზოლაციის მნიშვნელოვანი მექანიზმია პოლიპლოიდიის
გზით ახალი სახეობის სწრაფად წარმოქმნა. პოლიპლოიდია სასქესო უჯრედებში ქრომოსომათა რიცხვის
ჯერადად ზრდაში გამოიხატება, რაც თავისთავად რეპროდუქციული იზოლაციის მიზეზი ხდება.
(დივერგენცია მონათესავე ინდივიდებს შორის ნიშან-თვისებების დაშორებაა. არამონათესავე ინდივიდებს
შორის ნიშან-თვისებების დამსგავსებას კონვერგენცია ეწოდება.)

სახეობის შეფასების კრიტერიუმები

სახეობები ერთმანეთისგან მრავალი ნიშან-თვისებით განსხვავდებიან. სახეობისთვის დამახასიათებელ
ნიშან-თვისებებს კრიტერიუმებს უწოდებენ. არსებობს სახეობის შეფასების მორფოლოგიური,
ფიზიოლოგიური, ბიოქიმიური, გენეტიკური, ისტორიული, გეოგრაფიული და ეკოლოგიური
კრიტერიუმები. იმისათვის, რომ ესა თუ ის ინდივიდი მივაკუთვნოთ რომელიმე კონკრეტულ სახეობას,
საჭიროა, აღნიშნული ინდივიდი შეფასდეს ამ კრიტერიუმების მიხედვით. ამასთან, გასათვალისწინებელია
ის ფაქტორი, რომ მხოლოდ ერთი კრიტერიუმის თანხვედრა არ იძლევა საკმარის ინფორმაციას ინდივიდის
რომელიმე სახეობისთვის მისაკუთვნებლად. საჭიროა რამდენიმე კრიტერიუმის თანხვედრა.
მორფოლოგიური კრიტერიუმი მეცნიერებაში გამოყენებულ კრიტერიუმთა შორის ერთ-ერთი უძველესია.
იგი ეფუძნება ერთი სახეობის ინდივიდების მორფოლოგიურ ანუ სტრუქტურულ მსგავსებას. აქ
იგულისხმება ინდივიდების, როგორც გარეგანი, ისე შინაგანი აგებულების მსგავსება, თუმცა გამომდინარე იმ
ფაქტიდან, რომ ბუნებაში არცთუ იშვიათად გვხვდებიან სახეობა ორეულები, ძნელია მხოლოდ ამ ერთ
კრიტერიუმზე დაყრდნობით განსაზღვრა. მაგალითად, არსებობს მალარიის კოღოს 6 სახეობა ორეული,
თევზებშიც არსებობს არაერთი სახეობა ორეული, ისევე როგორც მცენარეებში, მაგალითად, მუხის სახეობა
ორეულები.
ფიზიოლოგიური კრიტერიუმი გულისხმობს ინდივიდების ცხოველქმედების პროცესების მსგავსებას. აქ
ძირითადად ყურადღება გამახვილებულია გამრავლების პროცესზე. როგორც წესი, სხვადასხვა სახეობის
ინდივიდები არ ეჯვარებიან ერთმანეთს, ვინაიდან მათი რეპროდუქციული ორგანოები განსხვავებული
აგებულებისაა, გარდა ამისა, აქვე გასათვალისწინებელია ასევე შეწყვილების სხვადასხვა პერიოდი, რაც კიდევ
ერთი ხელისშემშლელი ფიზიოლოგიური მახასიათებელია.
გენეტიკური კრიტერიუმი ყოველი სახეობისთვის სპეციფიკური, დამახასიათებელი ქრომოსომული
კომპლექტის ანუ კარიოტიპის მიხედვით ინდივიდების მსგავსებას გულისხმობს. შესაბამისად, ის
ინდივიდები, რომელთა კარიოტიპები განსხვავებულია ვერ შეჯვარდებიან და ბუნებაშიც გამიჯნული არიან
ერთმანეთისგან. გენეტიკური კრიტერიუმი ერთ-ერთი ყველაზე სანდო კრიტერიუმია.
ბიოქიმიური კრიტერიუმი გამომდინარეობს გენეტიკური კრიტერიუმიდან და გულისხმობს სახეობისათვის
დამახასიათებელი ცილებისა და ნუკლეინის მჟავების სინთეზს ინდივიდებში. ქრომოსომებში და
კონკრეტულად კი დნმ-ში ჩაწერილია ინფორმაცია სპეციფიკური ცილების პირველადი სტრუქტურის
შესახებ. შესაბამისად, ყოველი სახეობის ინდივიდში ადგილი აქვს მხოლოდ იმ ცილების სინთეზს, რაც მისი
გენომითაა განსაზღვრული.
გეოგრაფიული კრიტერიუმი გვიჩვენებს, თუ კონკრეტული სახეობის ინდივიდები რომელ გეოგრაფიულ
არეალს იკავებენ ბუნებაში, ანუ მათი გავრცელების არეალს. მაგ: შავი ყვავი დასავლეთ ევროპაში ბინადრობს,
მაშინ როცა რუხი ყვავი - აღმოსავლეთ ევროპასა და დასავლეთ ციმბირში. თუმცა არსებობენ ისეთი
სახეობებიც, რომლებიც თითქმის ყველა არეალში გვხვდება: ტარაკნები, ბუზები და ა.შ.
ეკოლოგიური კრიტერიუმი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი კრიტერიუმია სახეობის აღწერისათვის, რადგან
თითოეული სახეობა მხოლოდ მისთვის დამახასიათებელ ნიშას იკავებს ეკოსისტემაში. აქ იგულისხმება მისი
კონკრეტული ადგილი ეკოსისტემაში არსებულ კვებით ჯაჭვში, რაც ყველა სახეობისათვის წინასწარ
განსაზღვრულია. მნიშვნელოვანია ასევე ეკოლოგიურ ფაქტორთა ერთობლიობა, რომელშიც არსებობენ ერთი
სახის ინდივიდები.
ისტორიული კრიტერიუმი სახეობის ინდივიდების წინაპრების ერთიანობაზე, მათი წარმომავლობისა და
განვითარების ერთიან ისტორიაზე მეტყველებს.

88
6.3 მაკროევოლუცია

• ევოლუციის მიმართულებები

მაკროევოლუცია ეწოდება პროცესებს, რომლებიც გულისხმობს მაღალი ტაქსონომიური ერთეულების

წარმოშობას. მიკროევოლუციის პროცესი ძირითადად პოპულაციებს შორის ნიშან-თვისებათა
თანდათანობით დაშორების გზით მიმდინარეობს, რაც ახალი სახეობების წარმოქმნით მთავრდება. ახლად
ფორმირებულ სახეობებში კი ეს პროცესი არ წყდება და აგრძელებს მოქმედებას უკვე მაკროევოლუციის
დონეზე. შესაბამისად, სწორედ მაკროევოლუცია განაპირობებს სახეობაზე უფრო მაღლა მდგომი
ტაქსონომიური ჯგუფების ჩამოყალიბებას, როგორიცაა გვარი, ოჯახი, რიგი, კლასი, ტიპი და ა.შ.
მაკროევოლუციაში მონაწილეობს მიკროევოლუციაში მოქმედი ყველა პროცესი - მუტაცია,
რეპროდუქციული იზოლაცია, ბუნებრივი გადარჩევა. მაკროევოლუცია ვლინდება როგორც მთელი
ორგანიზმების, ისე მათი ცალკეული ნაწილების აგებულების გარდაქმნაში. იგი მიმდინარეობს დროის
ძალიან დიდ პერიოდში.
კონკრეტული სახეობის ევოლუცია დროის ცალკეულ პერიოდში სხვადასხვა მიმართულებით შეიძლება
წარიმართოს. პოპულაციებისა და სახეობების მიერ სხვადასხვა შეგუებულობების შეძენა მხოლოდ მათ
გადარჩენას არ უზრუნველყოფს, ის ხშირად იწვევს ბიოლოგიურ პროგრესს - ინდივიდების რაოდენობის
მატებას, სახეობის არეალის გაფართოებას, მრავალფეროვანი სახეობების წარმოქმნას. პროგრესის
პარალელურად ბუნებაში მიმდინარეობს ასევე ბიოლოგიური რეგრესიც, რომელიც დაკავშირებულია
ინდივიდების რიცხოვნობის შემცირებასთან, არეალის შევიწროებასთან, სახეობრივი მრავალფეროვნების
შემცირებასთან. ბიოლოგიური რეგრესი, ზოგ შემთხვევაში, სახეობების გადაშენებით მთავრდება.

ევოლუციის მიმართულებები
განარჩევენ მაკროევოლუციური გარდაქმნების სამ გზას: აროგენეზს, ალოგენეზს და კატაგენეზს.
სამივე ევოლუციის მიმართულების საერთო ნიშანი ბიოლოგიური პროგრესია.
აროგენეზი ევოლუციის ისეთი მიმართულებაა, რომელიც გულისხმობს ყველაფერს, რასაც გულისხმობს
ბიოლოგიური პროგრესი. ამასთან ერთად, აროგენეზი იწვევს ორგანიზაციის დონის ამაღლებას და ახალი,
მაღალი სისტემატიკური ერთეულების (კლასი, ტიპი) ჩამოყალიბებას. აროგენეზის პროცესში მომხდარ
ცვლილებებს არომორფოზები ეწოდება. ძირითადი არომორფოზები ხერხემლიანებში: ქვეწარმავლებში
შინაგანი განაყოფიერება; ამფიბიებს თევზებისგან განსხვავებით სამსაკნიანი გული და სისხლის მიმოქცევის
ორი წრე ჩამოუყალიბდათ, ამასთან ერთად, მათ ფილტვები განუვითარდათ, რამაც ხმელეთზე არსებობის
საშუალება მისცა; ფრინველებში თბილსისხლიანობა, გაიყო გული და ერთმანეთს აღარ ერევა ვენური და
არტერიული სისხლი; ძუძუმწოვრებში ცოცხალმშობიარობა; თავის ტვინის, რთული ქცევების ჩამოყალიბება;
მნიშვნელოვანი არომორფოზები მცენარეებში იყო გამტარი და მექანიკური ქსოვილების წარმოქმნა, ამან
შეუწყო ხელი მათ ხმელეთზე გავრცელებას, ამის შემდეგ მათ განუვითარდათ სხვადასხვა ორგანო, ფესვი,
ღერო, ფოთოლი, შემდეგ დაიწყეს ფესვით გამრავლება და საბოლოოდ განივითარეს ყვავილი რამაც დაფარა
ნაყოფი, გამოიწვია მათი არეალის გაფართოება და სხვა.
ალოგენეზი იგივე იდიოადაპტაცია, ანუ იდეალური ადაპტაციაა. ალოგენეზი ისეთი ბიოლოგიური
პროგრესია, რომელიც ორგანიზმებს საარსებო გარემოსთან საუკეთესოდ შეგუების საშუალებას აძლევს.
ასეთმა ადაპტაციებმაც შეიძლება გამოიწვიოს ახალი სახეობის წარმოქმნა, თუმცა ალოგენეზის დროს არ
წარმოიქმნება მაღალი სისტემატიკური ჯგუფები, არამედ შედარებით მცირე, როგორებიცაა გვარი, ოჯახი,
რიგი. ალოგენეზის მაგალითებია კვების თავისებურებებთან დაკავშირებით მწერებში სხვადასხვა ტიპის
პირის აპარატის, ხოლო ფრინველებში სხვადასხვა სახის ნისკარტის წარმოქმნა.
ცოცხალი ორგანიზმების სხვადასხვა ჯგუფის ევოლუციაში ალოგენეზი გაცილებით ხშირად ხდება, ვიდრე
აროგენეზი. თუმცა ევოლუციის ახალი ეტაპი შეუძლებელია განხორციელდეს აროგენეზისა და კონკრეტული
არომორფოზების გარეშე.
კატაგენეზი იგივე დეგენერაციაა. ეს გულისხმობს ორგანიზაციის დონის გამარტივებას, თუმცა ორგანიზაციის
დონის გამარტივებაც ორგანიზმების საარსებო გარემოსთან შეგუებულობას უწყობს ხელს, აქედან
გამომდინარე, კატაგენეზიც ბიოლოგიური პროგრესი და ევოლუციის მიმართულებაა. ორგანიზაციის დონის
გამარტივება ხშირ შემთხვევაში განპირობებულია პარაზიტული ცხოვრების წესზე გადასვლით, მჯდომარე ან
მიმაგრებული ცხოვრების ნირთან. კატაგენეზის დროს კონკრეტული ჯგუფის ინდივიდებში შესაძლოა,
89
ადგილი ჰქონდეს ცალკეული ორგანოს ან ორგანოთა სისტემის რედუცირებას ან მთლიან გაქრობას.
მაგალითად, ღორის სოლიტერსა და სხვა ენდოპარაზიტულ ჭიებს გაუმარტივდათ საჭმლის მომნელებელი
სისტემა, რადგან უკვე მონელებულს და გადამუშავებულს იღებენ. ისინი ორგანიზმში იმდენად არიან
დაცულები, რომ არ სჭირდებათ გამახვილებული გრძნობის ორგანოების არსებობა და ა.შ. სანაცვლოდ, მათ
აქვთ ისეთი ორგანოები განვითარებული, რომლებიც მათ იქ არსებობისთვის სჭირდებათ: კაუჭები,
რომლებითაც ნაწლავებს ეკრობიან; სპეციალური კუტიკულით დაფარული სხეული, რათა საჭმლის
მომნელებელმა წვენებმა არ იმოქმედოს მათ სხეულზე და სხვა. კატაგენეზია ასევე ბნელ მღვიმეებში არსებულ
მცენარეებში ქლოროპლასტების, ქლოროფილის გაქრობა. წყალქვეშა ჩაბნელებულ გამოქვაბულებსა და
ნიადაგში მცხოვრებმა სახეობებმა დაკარგეს მხედველობის უნარი, რაც მათი მხედველობის ორგანოს
ატროფიითაა გამოწვეული.
ამგვარად, მაღალორგანიზებული სისტემატიკური ჯგუფის წარმოქმნა აუცილებლად აროგენეზის გზით
ხდება, რასაც ხშირ შემთხვევაში თან სდევს ორგანიზმების გადასვლა ახალ საცხოვრებელ გარემოში და
გავრცელების არეალის გაფართოება. შემდეგ ეტაპზე კი ევოლუცია ხშირ შემთხვევაში გრძელდება
ალოგენეზის და იდიოადაპტაციების ფორმირების გზით, იშვიათად კი კატაგენეზის გზითაც.

* * *
მაკროევოლუციის კანონზომიერების გაგებაში დიდი წვლილი ემბრიოლოგიურმა კვლევებმა შეიტანა.
ემბრიოლოგია მეცნიერებაა, რომელიც ჩანასახების განვითარებას შეისწავლის.
ორგანიზმების ინდივიდუალურ და ისტორიულ განვითარებებს შორის კავშირი გერმანელმა მეცნიერებმა
ფრიც მიულერმა და ერნსტ ჰეკელმა გამოხატეს ბიოგენეტიკურ კანონში, რომლის თანახმად: ყოველი არსება
ინდივიდუალურ განვითარებაში - ონტოგენეზში იმეორებს თავისი სახეობის ისტორიულ განვითარებას -
ფილოგენეზს. მაგალითად, ბაყაყის თავკომბალა თავისი აგებულებით თევზს უფრო ჰგავს, ვიდრე ამფიბიას.
თევზების მსგავსად ამფიბია ლაყუჩებით სუნთქავს, აქვს სისხლის მიმოქცევის ერთი წრე, გვერდითი ხაზი და
ა.შ.
ორგანოებს, რომლებიც მსგავსნი არიან წარმოშობით, აგებულებით, ორგანიზმში მათი მდებარეობით, მაგრამ
აქვთ განსხვავებული ფუნქცია, ჰომოლოგიური ორგანოები ჰქვიათ.
ევოლუციაზე მოწმობს აგრეთვე ცალკეულ ორგანიზმებში ატავიზმები - სტრუქტურები, რომლებიც მათ
შორეულ წინაპრებს ჰქონდათ, მაგრამ დროთა განმავლობაში გაუქრათ. ატავიზმის მაგალითებია: ზოგიერთ
ადამიანში კუდის გაჩენა; მთელ სხეულზე, განსაკუთრებით სახეზე ჭარბი ბალანი; მრავალდვრილიანობა.
ანალოგიურია ორგანოები, რომლებსაც განსხვავებული წარმოშობა აქვთ, თუმცა გარეგნულად ერთმანეთს
ჰგვანან და მსგავს ფუნქციებს ასრულებენ. მაგალითად, მწერების ფრთები კუტიკულისგან შემდგარი მაგარი
ძარღვებით კავდება, ხოლო ფრინველისა და ღამურას ფრთები - ღრუიანი ძვლებით. თუმცა, ორივე
შემთხვევაში ფრთები საფრენად გამოიყენება.

90
 გამოყენებული ლიტერატურა:

ნ. ზაალიშვილი, ნ. იოსებაშვილი - ბიოლოგია VIII, X, XI კლასები;

მარინა სეხნიაშვილი - ბიოლოგია საატესტატო გამოცდებისთვის, I და II ნაწილები;

მანანა ალიბეგაშვილი, ლიანა რამიშვილი - აიმც - ბიოლოგია;

ლამარა ბურდილაძე - ბიოლოგია აბიტურიენტებისთვის - I და II ნაწილები;

ლამარა ბურდილაძე - ბიოლოგია საატესტატო გამოცდებისთვის.

განსაკუთრებული მადლობა მაია ჩიქვინიძეს!

შემდგენელი: ირაკლი ზაქროშვილი

91