Professional Documents
Culture Documents
नेपाल सरकार
�श�ा मन्त्र
पाठ्यक्रम �वकास क
सानो�ठमी, भ�पुर
lzIfs lgb]l{ zsf
:jf:Yo tyf zf/Ll/s lzIff
sIff ^
g]kfn ;/sf/
lzIff dGqfno
kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
k|sfzs M g]kfn ;/sf/
lzIff dGqfno
kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
;fgf]l7dL, eStk'/
© k|sfzsdf
o; lzIfs lgb{l] zsf ;DaGwL ;Dk"0f{ clwsf/ kf7\oj|md ljsf; s]Gb|, ;fgf]l7dL,
eStk'/df lglxt /x]sf] 5 . kf7\oj|md ljsf; s]Gb|sf] lnlvt :jLs[ltlagf o;sf] k'/}
jf cf+lzs efu x'ax' k|sfzg ug{, kl/jt{g u/]/ k|sfzg ug{, s'g} ljb\ot' Lo ;fwg jf
cGo k|ljlwaf6 /]s8{ ug{ / k|ltlnlk lgsfNg kfOg] 5}g .
d'bs
| M
lzIfs lgb{l] zsf ;DaGwL kf7sx¿sf s'g} klg k|sf/sf ;'emfjx¿ ePdf kf7\oj|md
ljsf; s]Gb|, ;Dkfbg tyf k|sfzg zfvfdf k7fOlbg'xg' cg'/f]w 5 . kf7sx¿af6 cfpg]
;'emfjx¿nfO{ of] s]Gb| xflb{s :jfut ub{5 .
e"ldsf
/fli6«o k/Dk/f, ;+:s[lt, ;fdflhs ;Dkbf / nf]stflGqs d"No;“u kl/lrt, b]zsf] cfly{s ljsf;df of]ubfg lbg;Sg]
c;n gful/ssf] pTkfbg ;d;fdlos cfjZostf xf] . cfwf/e"t lzIffsf] d'Vo pb\bZ] o /fi6« / nf]stGqdf ljZjf;
ug],{ ;fdflhs / k|fs[lts jftfj/0f Pjd\ cfk\mgf] lhDd]jf/Lk|lt ;r]t, ljrf/ cfbfg k|bfg ug{ ;Ifd, :jfjnDaL,
kl/>dL, g}ltsjfg\ / k];f Joj;fo tyf d"No / dfGotfk|lt ;r]t gful/s tof/ ug'{ xf] . oxL pb\bZ] ocg'¿k
kf7\oj|md, kf7\o k':ts, kf7\o ;fdu|L / lzIfs lgb]l{ zsfx¿sf] ljsf; tyf kl/dfh{g sfo{ ul/“b} cfPsf] xf] . o;
k|lj|mofsf] lg/Gt/tf:j¿k cfwf/e"t lzIff kf7\oj|md -sIff ^–*_, @)^( cg';f/ ljsf; ul/Psf] sIff ^ sf] gof“
kf7\o k':tssf cfwf/df of] lzIfs lgb]l{ zsf tof/ ul/Psf] xf] . kf7\o k':tsdf /x]sf ljwf÷ljifo j:t'nfO{ ljleGg
kf7\o j:t' / kf7\o 3G6Ldf ljefhg u/L k|To]s kf7\o j:t'sf nflu cg'dflgt 3G6L;d]t lgwf{/0f
ul/Psf] 5 . k|To]s kf7sf] ;xhLs/0f ubf{ ;DalGwt kf7\o j:t'df /x]sf] ljb\ofyL{sf] k"j{ 1fg, l;knfO{ cfwf/
agfp“b} cf/De ug]{ / kf7sf] cGtdf kf7\oj|mdn] lgwf{/0f u/]sf / kf7\o k':tsdf ;dfj]z ePsf ljifo j:t'df
;Ifdtf xfl;n ug]{ u/L of] lgb]l{ zsf tof/ kfl/Psf] 5 . lzIf0f ;xhLs/0f ubf{ ;s];Dd k9fOPsf] kf7af6 g}
pbfx/0fx¿ lbg' pko'St x'G5 . o:t} ljb\ofyL{x¿nfO{ pbfx/0f vf]Hg nufp“bf klg pgLx¿n] k9]sf kf7af6 g}
vf]Hg nufpg ;lsof] eg] pgLx¿df ljifoj:t'sf] ;"Id cWoog ug]{ afgLsf] ljsf; x'G5 . o:t} JofVofg ljlweGbf
vf]h, cg';Gwfg, 5nkmn, k|Zgf]Tt/ cflb ljlwaf6 sIff sf]7fdf cWofkg ug{ ;lsof] eg] l;sfO k|efjsf/L x'G5 .
ljb\ofyL{x¿nfO{ l;sfO lj|mofsnfkdf clwstd ;xefuL u/fpg lzIfsnfO{ ;xof]u ldnf];\ eGg] pb\bZ] on] lzIfs
lgb]l{ zsfsf kf7x¿ -PsfO_ df ljljw lj|mofsnfkdf ;dfj]z ul/Psf] 5 . o:tf lj|mofsnfkaf6 ljb\ofyL{x¿df
u/]/ l;Sg] afgLsf cltl/St l;h{gzLntf / cfTdljZjf; hfUg'sf ;fy} ljifout bIftfsf] ljsf; x'g ;sf];\ eGg]
ck]Iff /x]sf] 5 .
sIff ^ sf] :jf:Yo tyf zf/Ll/s lzIff ljifosf] l;sfO ;xhLs/0fsf nflu lzIfsnfO{ ;xof]u ug]{ pb\bZ] on] tof/
kfl/Psf] o; lgb]l{ zsfsf] n]vg tyf kl/dfh{g afa'/fd sf/v]tL, g]kfnxl/ /fgfef6, ;'jf; k'g, ;dGtdl0f cfrfo{
/ cf]d /fodfemLsf] sfo{bnåf/f ePsf] xf] . o; lgb]l{ zsfsf] ljsf;df ;xof]u k'¥ofpg' x'g] ljifo ;ldltnufot
cGo ;a} ;Dk"0f{ dxfg'efjx¿df s]Gb| s[t1tf 1fkg ub{5 .
kf7 / kf7cGtu{tsf lj|mofsnfkx¿nfO{ lgwf{/0f ul/Psf 3G6Lx¿ cg'dflgt dfq x'g\ . l;sfO ;xhLs/0fsf
j|mddf cfjZostfg';f/ 3G6Lx¿ yk36 u/L kl/jt{g ug{ ;lsg] 5 . o:t}, kf7cGtu{t pnn]v ul/Psf
lj|mofsnfkx¿ klg gd'gfsf nflu /x]sf 5g\ . l;sfO ;xhLs/0fsf j|mddf cGo lj|mofsnfkx¿ cfjZos 7flgPsf]
v08df yKg / cfjZostfg';f/ lj|mofsnfknfO{ 5f]6f] agfpg klg ;lsG5 . o; lgb]l{ zsfsf] ljsf; ubf{ ;s];Dd
kf7\o k':tsnfO{ k|efjsf/L 9ª\un] k|of]u ug{ lzIfsnfO{ ;xof]u k'uf];\ egL k|z:t k|of; ul/Psf] 5 . o;nfO{
cem /fd|f] / kl/is[t agfpg o;sf k|of]ustf{af6 cfufdL lbgdf k|fKt x'g] cd"No ;'emfj / l6Kk0fLnfO{ kf7\oj|md
ljsf; s]Gb| xflb{s :jfut ub{5 .
lzIff dGqfno
kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
lj= ;+= @)&) ;fgf]l7dL, eStk'/
ljifo ;"rL
j|m= ;+= ljifo j:t' k[i7 ;ª\Vof
:jf:Yo lzIff
PsfO ! dfgj z/L/ !
PsfO @ JolStut :jf:Yo #
PsfO # kf]if0f %
PsfO $ /f]u *
PsfO % lszf]/fj:yf, of}g tyf k|hgg :jf:Yo !#
PsfO ^ db\okfg, nfu' kbfy{ / w"dkfg !&
PsfO & jftfj/0fLo :jf:Yo @)
PsfO * ;'/Iff tyf k|fylds pkrf/ @$
PsfO ( kfl/jfl/s / ;fd'bflos :jf:Yo @&
zf/Ll/s lzIff
PsfO ! s;/t #!
PsfO @ sjfh #$
PsfO # zf/Ll/s Jofofd #&
PsfO $ of]u $%
PsfO % v]n $*
PsfO ^ PYn]l6S; %&
k|of]ufTds lj|mofsnfk ^)
:jf:Yo lzIff
PsfO ! dfgj z/L/
cg'dflgt 3G6L %
!= kl/ro
o; PsfOdf dfgj z/L/sf] kl/ro / dfgj z/L/sf s]xL dxTTjk"0f{ cª\ux¿ ;dfj]z ul/Psf] 5 .
sf]if, tGt', cf“vf, sfg, 5fnf, bf“t cflb cª\ux¿sf] kl/ro, sfd / ;/;kmfO ug{] tl/sf o;
PsfOsf ljifoj:t'x¿ x'g\ . o; PsfOaf6 ck]lIft ;Ifdtfx¿ xfl;n ug{sf nflu hDdf % 3G6L
5'6\ofOPsf] 5 . cf“vf, bf“t, 5fnf dxTTjk"0f{ cª\ux¿nfO{ ;kmf /fVg] tl/sfx¿ k|bz{g u/L
ljb\ofyL{nfO{ cEof; u/fpg'kg{] ;d]t o;df pNn]v ul/Psf] 5 .
@= pb\ b ] Z o
of] PsfO kl9;s]kl5 ljb\ofyL{x¿ lgDg lnlvt sfo{ ug{ ;Ifd x'g] 5g\ M
-s_ dfgj z/L/sf] kl/ro lb“bf sf]if / tGt'sf] sfo{ j0f{g ug{
-v_ cf“vf, gfs, sfg, 5fnf / bf“tsf] kl/ro / dxTTj atfpg
-u_ cf“vf, gfs, sfg 5fnf / bf“t ;kmf /fVg] tl/sf k|bz{g u/L Jojxf/df nfu' ug{] afgL a;fNg
#= z} l Ifs ;fdu| L x¿
-s_ sf]if, cf“vf, gfs, 5fnf / bf“tsf] 5'6\6f5''6\6} cfsif{s lrqx¿ .
-v_ cf“vf, gfs, sfg, 5fnf / bf“t ;kmf ug{] tl/sf n]lvPsf 5'6\6f5''6\6} rf6{x¿ .
$ = lzIf0f l;sfO lj| m ofsnfk
-s_ ;Dej eP;Dd sf]ifsf] cfsif{s lrq geP kf7\o k':tsdf ePsf] sf]ifsf] lrq k|:t't u/L
k|Zgf]Tt/ ljlw ckgfO{ sf]ifsf] kl/ro / sf]ifsf k|dv
' efux¿ tyf sf]ifsf sfo{x¿ df}lvs
:d/0f u/fPkl5 tGt'sf] kl/ro :ki6 kf/L sf]ifsf] lrq cEof; u/fpg'xf];\ .
-v_ cf“vfsf] cfsif{s lrq k|:t't u/L cf“vfsf] kl/ro, o;sf k|dv ' cª\ux¿sf] df}lvs
¿kdf :d/0f u/fO{ cf“vfsf] lrq cEof; u/fpg'xf];\ . To;kl5 rf6{df n]lvPsf] cf“vfsf]
lrq b]vfp“b} cf“vfsf] x]/rfx ug{] tl/sf k|:t't u/L k|Zgf]Tt/sf] dfWodaf6 :ki6
kfg'{xf];\ . ;kmf kfgLn] cf“vf ;kmf ug]{ tl/sf k|bz{g u/L cEof; u/fpg] / laxfg a]n'sf
;kmf kfgLn] cf“vf ;kmf ug{ k|f]T;fxg ug'{xf];\ .
cf“vf ;kmf ug{sf nflu ;a}eGbf klxn] ;fa'g kfgLn] /fd|/L xft ;kmf ug{] . To;kl5 c~h'nLdf
;kmf kfgL /fv]/ b'j} cf“vf 5\ofKg], of] sfo{ @ b]lv # k6s cEof; u/fpg'xf];\ . .
#= z} l Ifs ;fdu| L
ljleGg 7fp“df b'36{ gf eO/x]sf] lrq, kf]:6/, b'36{ gfaf6 aRg] pkfo n]lvPsf rf6{, k|fylds
pkrf/ ul/Psf] lrq, kf]:6/ cflb .
$= lzIf0f l;sfO lj| m ofsnfk
lj|mofsnfk ! M ;'/Iff lzIff
o; kf7cGtu{t lzIfsn] lzIf0f l;sfO lj|mofsnfknfO{ k|efjsf/L agfpg lgDg lnlvt sfo{x¿
ug{k' g]{ 5 M
-s_ sIffsf ljb\ofyL{x¿nfO{ ;'/Iff lzIff eg]sf] s] xf] < b'36{ gf s] sf/0fn] x'G5 < 3/,
ljb\ofno, af6f]df s] s:tf sf/0fn] b'36{ gf x'G5 < b'36{ gfnfO{ sd ug{ s] ug'k{ 5{ h:tf
k|Zgx¿ ;d"xut ¿kdf k|:t't ub}{ dl:tis dGyg ug{ nufpg'xf];\ .
-v_ ljleGg b'36{ gf ePsf kf]:6/, lrq ;Dej eP :nfO8 k|bz{g ub{} b'36{ gf sd ug{] pkfo,
cfk"mn] tof/ kf/]sf] kl/of]hgf sfo{ sIffdf k|:t't ug{ nufO{ ;d"xut ¿kdf 5nkmn u/fpg'xf];\ .
-s_ kl/of]hgf sfo{sf nflu sf] sf] JolSt;“u ;Dk{s ul/of] <
-v_ kl/of]hgf sfo{af6 tkfO+{ ;Gt'i6 x'g'x'G5 < sf/0f n]Vg'xf];\ .
yk hfgsf/L
JolStn] s'g pd]/df ljjfx ug{,] slt aRrf hGdfpg], hGdfGt/ slt /fVg] / cfDbfgLsf cfwf/df
agfPsf] k"j{of]hgf kfl/jfl/s of]hgf xf] . lzIf0f ubf{ sIffdf n}ª\lus ;dfgtfsf cfwf/df
;xeflutf u/fpg'xf];\ . ljb\ofyL{x¿nfO{ pgLx¿n] hfg]sf s'/f JoSt ug{ pTk|]/0ff / sf}t'xntf
hufOlbg'xf];\ . ;se/ ;a}nfO{ 5nkmndf efu lng] df}sf lbg'xf];\ .
28 lzIfs lgb]l{ zsf, :jf:Yo tyf zf/L/s lzIff, sIff ^
lj| m ofsnfk @ M ;fd' b flos :jf:Yo
o; kf7cGtu{t lzIfsn] lzIf0f sfo{ k|efjsf/L agfpg lgDg lnlvt sfo{x¿ ug'k{ 5{ M
-s_ sIffsf ljb\ofyL{x¿nfO{ ;d"xut ¿kdf ;fd'bflos :jf:Yo eg]sf] s] xf] < ;fd'bflos
:jf:Yosf] s] dxTTj 5 < ;fd'bflos :jf:Yosf ;d:ofx¿ s] s] 5g\ h:tf ;d"xut ¿kdf
k|Zg /fvL dl:tis dGyg ug{ nufpg'xf];\ . To;sf nflu %–!) ldg]6sf] ;do lbg'xf];\ .
-v_ ljb\ofyL{x¿af6 cfPsf] pTt/nfO{ sfnf]kf6Ldf ;"rLab\w ¿kdf l6kf]6 ub}{ hfg] / k|fKt
hjfkmsf af/]df a'“bfut ¿kdf k|:6 kfl/lbg'xf];\ .
-u_ ;fd'bflos kl/ro / :jf:Yosf] dxTTjsf af/]df 5nkmn u/fpg'xf];\ .
-3_ pkl:yt ljb\ofyL{x¿nfO{ ;fd'bflos :jf:Yo ;d:ofx¿ / ;dfwfgsf pkfox¿sf af/]df
5nkmn ug{ nfufO{ k|ltj]bg k]; ug{ nufpg'xf];\ .
k| l j| m of
-c_ ltg jf rf/ hgf ljb\ofyL{sf] ;fyL ;d"x agfpg nufpg'xf];\ .
-cf_ ;d' b fosf :jf:Yo ;d:ofx¿sf] ;" r L / ;d:of ;dfwfgsf af/] d f 5nkmn
u/fpg]] Joj:yf ldnfpg'xf];\ .
k|ltj]bgsf] 9f“rf
k[i7e"ld
cWoog u/]sf] :yfg M ldlt M
j|m=;= :jf:Yo ;d:of ;dfwfgsf pkfo s}lkmot
cfk"mn] tof/ kf/]sf] kl/of]hgf sfo{ sIffdf k|:t't ug{ nufO{ ;d'bfosf] :jf:Yo ;d:of
/ ;dfwfgsf af/]df 5nkmn u/fpg'xf];\ .
-c_ kl/of]hgf sfo{sf lglDt ;d'bfosf sf] sf] JolSt;“u ;Dks{ / 5nkmn eof] <
-cf_ 5nkmnsf] ljifo s] lyof] < :ki6 kfg{ nufpg'xf];\ .
-O_ 5nkmnaf6 cfPsf ;'emfj l6kf]6 ug{ nufpg'xf];\ .
-O{_ cGTodf ;fd'bflos :jf:Yosf nflu ;d'bfosf JolSt, ;d'bfoleqsf] /fd|f] jftfj/0f,
/xg;xg, ef}lts ;'ljwf, Pscsf{sf] ;xof]usf] cfk;L ;DaGw g} ;fd'bflos :jf:Yosf]
cfwf/zLnf xf] eGg] ljifonfO{ k|:6\ofpg'xf];\ .
@= pb\b]Zo
o; PsfOsf] cWoogkZrft\ ljb\ofyL{x¿ se/ ck, uf]8f kmf6, ;ts{, bfofF kms{, afofF kms{, uf]8f
rfn, cufl8 a9, bfofF gh/, l;wf gh/ cflb sjfhsf cfb]zfTds lj|mofsnfkx¿ ;xL 9ª\un]
ug{ ;Ifd x'g] 5g\ .
#= z}lIfs ;fdu|L
l;7\7L, 8«d, r'gf, d}bfg, emG8f cflb .
$= lzIf0f l;sfO lj| m ofsnfk
;j{ k | y d ;xefuL ljb\ o fyL{ x ¿nfO{ sjfh v] n fpg' e Gbf cufl8 lhp ttfpg] lj| m ofsnfk
u/fpg'xf];\ . ljb\ofyL{x¿sf] ;ª\VofnfO{ cfwf/ dfg]/ tf“tL jf kªlStdf /fv]/ sjfhsf cfb]zx¿
j|mdzM se/ ck, ;ts{, uf]8f kmf6, afofF kms{, bfofF kms{, k'/f kms{, uf]8f rfn, uf]8f c8, cufl8
a9, bfofF gh/ / l;wf gh/sf] cEof; uGtLsf] tfndf u/fpg'xf];\ . h:t} M uf]8f kmf6sf] cfb]zdf
dgdg}n] ! uGtLdf ug],{ afofF v'66\ f sl/a !%–@) ;]ld;Dd dfly prfNg] / @ uGtLdf nueu @*–
#) ;]ld afofFlt/ nu]/ hldgdf 6]Sg] . o;} u/L ;a} cfb]zx¿ lrqdf b]vfOPcg';f/ ;'?df ;;fgf
;d"xdf cEof; u/fpg'xf];\ / kl5 7'nf] ;d"xdf /fv]/ dfbn, l;7\7L of 8«dsf] tfndf sjfh
u/fpg'xf];\ .
v'66\ fsf] P8L hf]8/] ;ts{ • uGtL ! / @ df b'j} xftnfO{ cufl8af6 l;wf tGsfP/ • b'j} xftnfO{ cufl8 NofP/
cj:yfdf pleg] . dfly n}hfg] . k]6dfly b'j} gf8LnfO{
• uGtL # / $ df bfof“ afof“af6 xftnfO{ aundf NofO{ xNsf;“u j|m; u/fP/
;'? cj:yfdf h:t} u/L pleg] . pleg] .
• nuftf/ u/]/ uGtL * df /f]Sg] .
b'j} xftnfO{ cufl8 • uGtL ! df b'j} 3'8“ fnfO{ v'Drfp“b} j|m; u/L /fv]sf] • b'j} xftnfO{ cufl8 NofP/
NofP/ k]6dfly b'j} xftnfO{ lj:tf/} bfof“ afof“ km}nfpg] . k]6dfly b'j} gf8LnfO{
gf8LnfO{ xNsf;“u j|m; • uGtL @ df bfof“ afof“ ePsf] xftnfO{ cufl8 NofP/ xNsf;“ u j| m ; u/fP/
u/fP/ pleg] . k]6dfly j|m; u/fO/fVg] . olt a]nf klxn] v'6\6fsf] pleg] .
s'/s'Rrfn] / cGTodf kGhfn] 6]Sg] ug'{k5{ .
• nuftf/ u/]/ uGtL !^ df /f]Sg] .
b'j} xftnfO{ cufl8 • uGtL ! / @ df j|m; ul/Psf] xftnfO{ gv'DRofOsg • b'j} xftnfO{ cufl8
NofP/ k]6dfly b'j} tnaf6 bfof“ afof“ x'b“ } lgwf/dfly j|m; u/fP/ km]l/ NofP/ k]6dfly b'j}
gf8LnfO{ xNsf;“u j|m; cufl8af6 b'j} xft emf/L bfof“ afof“ km}nfpg] .
• uGtL # / $ df bfof“ afof“ /x]sf xftx¿nfO{ tn gf8LnfO{ xNsf;“u j|m;
u/fP/ pleg] . u/fP/ pleg] .
NofP/ k]6g]/ j|m; u/fO{ Toxf“af6} dfly NofP/ xftnfO{
bfof“ afof“ km}nfP/ tn Nofpg] / cufl8 j|m; u/]/
/fVg] .
• nuftf/ u/]/ uGtL !^ df /f]Sg] .
xftnfO{ aundf 6f“;L • uGtL ! df bfof“ xftnfO{ bfof“af6} p7fP/ afof“tkm{ • xftnfO{ aundf 6f“;L
v'66\ f @) ;]ld km6\6fP/ 9Nsfpg] . v'66\ f @) ;]ld km6\6fP/
• uGtL @ df pSt bfof“ xftnfO{ afof“af6 p7fP/
l;wf pleg] . bfof“tkm{s} aundf /fVg] . l;wf pleg] .
• uGtL # / $ df dflys} lj|mofsnfk bf]xf]¥ofpg] .
• uGtL %, ^, & / * df uGtL !, @, # / $ df h:t}
afof“ xftnfO{ afof“af6} dfly p7fP/ bfof“tkm{ 9Nsfpg]
/ p7fpg] .
• nuftf/ u/]/ uGtL !^ df /f]Sg] .
xftnfO{ aundf 6f“;L • uGtL !, @ / # df z/L/nfO{ cufl8 e'msfO{ cf}n “ fn] • xftnfO{ aundf 6f“;L
v'6\6f @) ;]ld km6\6fP/ e'O“ 5'g] sf]l;; ug]{ . v'66\ f @) ;]ld km6\6fP/
l;wf pleg] . • uGtL $ df z/L/nfO{ l;wf p7fpg] .
• uGtL %, ^ / & df a"9Lcf}n“ fnfO{ k5fl8 kf/L sDd/df l;wf pleg] .
xft /fv]/ z/L/nfO{ k5fl8 9Nsfpg] .
• uGtL * df z/L/nfO{ l;wf p7fpg] .
• nuftf/ uGtL !^ ;Dd ug]{ .
xftnfO{ aundf 6f“ ; L • uGtL !, @, # / $ df v'66\ fnfO{ grnfOsg b'j} • afof“ v'66\ fnfO{ bfof“tkm{
v'6\6f @) ;]ld km6\6fP/ xftnfO{ ;'?df afof“ bfof“ km]l/ afof“ bfof“ a6f/]/ NofO{ hf] 8 ] / ;ts{
uGtL % df b'j} xftnfO{ af“of 5]plt/ x'Tofpg] .
l;wf pleg] . uGtL ^ df bfof“lt/ Nofpg] km]l/ uGtL & df afof“ cj:yfdf pleg] .
5]plt/ x'Tofpg] / uGtL * df xftnfO{ aundf /fVg] .
• o;}u/L bfof“tkm{ klg u/]/ uGtL !^ df afof“ v'66\ fnfO{
bfof“tkm{ NofP/ /f]Sg] .
b'j} xftnfO{ aundf /fvL • uGtL ! df b'j} xftnfO{ s'Ddf /fvL afof“ v'66\ fnfO{ • b'j} xftnfO{ aundf /fvL
;ts{ cj:yfdf pleg] . afof“tkm{ km6\6fpg] . ;ts{ cj:yfdf pleg] .
• uGtL @ df b'j} xftnfO{ l;wf dfly nuL kGhfsf]
ann] pleg] .
• uGtL # df b'j} xft s'ddf /fvL s's'{Rrfn] pleg] .
• uGtL $ df b'j} xftnfO{ aundf /fvL ;ts{ cj:yfdf
pleg] .
• o;}u/L uGtL % df bfof“ v'6\6f bfof“tkm{ km6\6fP/
dflyh:t} ug]{ .
• nuftf/ u/]/ uGtL !^ ;Dd ug]{ .
b'j} xftnfO{ aundf /fvL • uGtL ! / @ df afof“ v'66\ fnfO{ afof“tkm{ km6\6fP/ • @) ;]ld v'66\ f km6\6fP/
;ts{ cj:yfdf pleg] . z/L/nfO{ afof“ v'66\ fsf] a'9Lcf}n
“ f 5'g] u/L b'O{ k6s b'j} xftnfO{ bfof“ 5]plt/
e' m Sg] .
• uGtL # / $ df z/L/nfO{ p7fP/ b'j} xftnfO{ t];|f]{ kf/]/ pleg] .
bfof“afof“ k5fl8 nuL 5ftL tGsfP/ z/L/nfO{ xNsf
k5fl8lt/ 9Nsfpg] .
• uGtL % / ^ df dfly h:t} u/L bfof“ v'66\ ftkm{ b'O{
k6s e'msfpg] .
• uGtL & / * df z/L/nfO{ p7fP/ b'j} xftnfO{ bfof“
afof“ k5fl8 kmsf{O{ 5ftL tGsfP/ z/L/nfO{ k5fl8
9Nsfpg] .
• k'gM ;'? u/]/ uGtL !^ ;Dd ug]{ .
@) ;]ld v'66\ f km6\6fP/ • uGtL !, @, # / $ df bfof“tkm{ t];f{Psf] b'j} xftnfO{ • afof“ v'6\6fnfO{ bfof“
b'j} xftnfO{ bfof“ 5]plt/ cufl8af6 afof“tkm{ x'b“ } z/L/nfO{ k'/} 3'dfP/ b'j} v'66\ fdf nuL hf]8g\ ] /
xftnfO{ afof“tkm{ t]:of{pg] .
t];f]{ kf/]/ pleg] . ;ts{ cj:yfdf pleg] .
• uGtL @ df b'j} xftnfO{ l;wf dfly nuL kGhfsf]
ann] pleg] .
• uGtL %, ^, & / * df afof“tkm{ ePsf] xftnfO{
cufl8af6 bfof“tkm{ x'b“ } z/L/nfO{ k'/f 3'dfO{ b'j}
xftnfO{ bfof“tkm{ t]:of{pg] .
• nuftf/ u/]/ uGtL !^ ;Dd ug]{ .
b'j} xftnfO{ aundf /fvL • uGtL !, @, # / $ df b'j} v'66\ fn] xft aundf /fv]/ • b'j} xftnfO{ cufl8 k]6g]/
;ts{ cj:yfdf pleg] . xNsf;“u rf/ k6s pk|mg]] . j|m; u/fO{ v'6\6f hf]8]/
• uGtL %, ^, & / * df b'j} v'66\ f / xftnfO{ Ps;fy
km6\6fp“b} hf]8\b} km6\6fp“b} hf]8\b} ug]{ . pleg] .
• nuftf/ u/]/ uGtL !^ ;Dd ug]{ .
b'j} xftnfO{ cufl8 k]6g]/ • uGtL ! df clnslt 3'8 “ f v'DRofP/ j|m; ul/Psf • b'j} xftnfO{ aundf NofO{
j|m; u/fO{ v'6\6f hf]8]/ xftx¿nfO{ klg v'66\ f v'DRofPs} ;f/df tnaf6 ;ts{ cj:yfdf pleg] .
bfof“ afof“ km}nfO{ kGhfn] 6]s]/ l;wf pleg] .
pleg] .
• uGtL @ df bfof“ afof“ km}nfPsf xftx¿nfO{ cufl8
NofO{ j|m; u/fpg] / s's'{Rrfn] 6]s]/ pleg] .
• nuftf/ u/]/ uGtL !^ ;Dd ug]{ .
;ts{ cj:yfdf pleg] . • uGtL ! / @ df nfdf] ;f; tfg]/ b'j} xftnfO{ cufl8af6 • ;ts{ cj:yfdf pleg] .
dflylt/ n}hfg] .
• uGtL # / $ df b'j} xftnfO{ bfof“ afof“af6 xNsf;“u
;f; aflx/ km\ofn]/ xftnfO{ aundf Nofpg] .
%= d"Nofª\sg
k|To]s ljb\ofyL{x¿sf] glhsaf6 cjnf]sg u/]/ uNtLnfO{ ;Rofpg'xf];\ . cfjZostfcg';f/
cfkm" :jod\n] k'gM k|bz{g u/]/ b]vfpg'xf];\ .
of] cf;gdf /x“bf z/L/ pTtfgf] kf/]/ r'krfk / l:y/ cj:yfdf /xg'k5{ . xftnfO{ aundf l;wf
x'g] u/L /fVg'k5{ . v'6\6f s]xL km/s kf/L l;wf /fVg'k5{ . z/L/sf ;a} cª\unfO{ :jtGq 5f8L
xNsf;“u ;f; k]ml/ ;'Tg'k5{ . tgfjaf6 d'St x'g, z/L/ xNsf agfpg, d'6' / dl:tissf] /f]uaf6
5'6s\ f/f lbg, lgb|f nfUg ;xof]u k'¥ofp“5 egL o;sf] kmfObfaf/] k|:6 kfl/lbg'xf];\ . yk s'/fdf
ljb\ofyL{nfO{ 5nkmn u/fpg'xf];\ .
46 lzIfs lgb]l{ zsf, :jf:Yo tyf zf/L/s lzIff, sIff ^
%= d" N ofª\ s g
ljb\ofyL{x¿n] l7s tl/sfn] cf;g u/]sf 5g\ ls 5}gg\ cjnf]sg ug'x{ f];\ / cfjZostfcg';f/
cfkm"n] k'gM k|bz{g u/]/ b]vfpg'xf];\ . ;fy} oxL cfwf/df d"Nofª\sg ug'x{ f];\ .
yk hfgsf/L
-s_ klxn] lzIfsn] of]usf af/]df hfgsf/L lbO{ ljb\ofyL{nfO{ k|bz{g u/]/ b]vfpg'xf];\ .
-v_ of]u ;xL tl/sfn] gubf{ a]kmfObf klg u5{, To;}n] xf]l;of/k"js
{ of]u ug{ ljb\ofyL{x¿nfO{
l;sfpg'xf];\ .
-u_ of]u k|ltof]lutf xf]Og . To;}n] lzIfsn] k|ltof]lutf h:tf] u/L l56f]l56f] gu/fO{
/fd|/L / lj:tf/} xf]l;of/k"j{s u/fpg'k5{ .
-3_ ;a} ljb\ofyL{nfO{ lzIfsn] b]Vg] / lzIfsnfO{ klg ;a} ljb\ofyL{n] b]Vg] 7fp“df a;L of]u ug'{
jf u/fpg'k5{ h;n] ubf{ ljb\ofyL{sf] uNtL ;'wfg{ / lzIfsn] l;sfPsf] x]g{ ;lhnf] x'G5 .
@= pb\b]Zo
o; PsfOsf] cWoogkZrft\ ljb\ofyL{x¿ lgDg lnlvt sfo{ ug{ ;Ifd x'g] 5g\ M
-s_ elnansf cfwf/e"t l;kx¿ l8luª / cG8/x\ofG8 ;le{; ug{
-v_ km'6an v]nsf cfwf/e"t l;kx¿ lslsª, 6«oflkª, x]l8ª ug{
-u_ kf“r hgfsf] km'6an v]n -lsk/ g/fv]/_ v]Ng
-3_ af:s]6ansf cfwf/e"t l;k 8lhª / lslsª ug{
-ª_ vf] vf] v]nsf l;kx¿ 5Ng] / kf]ndf xfGg] l;k k|bz{g ug{
-r_ sa8\8L v]n v]Ng
48 lzIfs lgb]l{ zsf, :jf:Yo tyf zf/L/s lzIff, sIff ^
#= lzIf0f ;fdu|L
elnan, l;6L, r'gf, elnan g]6, km'6an, af:s]6jn, d]h/d]G6 6]k cflb .
$= lzIf0f l;sfO lj| m ofsnfk
elnansf cfwf/e" t l;kx¿
l8luª / elnª
elnan ^÷^ hgfsf] b'O{ ;d"xlar sf]6d{ f v]lng] v]n xf] . of] v]n /fd|/L v]Ngsf nflu ljleGg
l;kx¿sf] cEof; ug'{kg]{ x'G5 . sIff 5sf nflu l8luª / elnª ;dfj]z ul/Psf] 5 .
lj| m ofsnfk
-s_ ;'?df ljb\ofyL{x¿nfO{ lhp ttfpg] / hf]gL{ tGsfpg] s;/t u/fpg'xf];\ . o;sf nflu kf7\o
k':tssf] s;/t PsfOdf ePsf y'k}| s;/tx¿ klg k|of]u ug{ ;lsG5 .
-v_ l8luªsf] cEof; u/fpg ljb\ofyL{x¿nfO{ uf]nf] 3]/fdf /fv]/ l8luªsf] k|bz{g u/L cfkm"
3]/fsf] lardf a;L kfn} kfnf] cEof; u/fpg'xf];\ .
To;kl5 k'gM b'O{ b'O{ hgfsf hf]8L agfO{ kfn}kfnf] l8luªsf] cEof; u/fpg'xf];\ . oL afx]s tf“tL,
kª\lSt, cw{ 3]/fdf /fv]/ klg of] cEof; u/fpg ;lsG5 . l8luªsf] cEof; eO;s]kl5 g]6 /fv]/
klg cEof; u/fpg'xf];\ . k|To]s kf7sf] cGtdf s]xL ;do -% ldg]6_ sf nflu eP klg v]n
v]nfpg'xf];\ .
-u_ ljb\ofyL{x¿nfO{ cw{ 3]/fdf /fVg'xf];\ / elnª s;/L ug]{ egL k|bz{g ug'x{ f];\ . ;'?df annfO{
cfkm}“n] dfly kmfnL elnª u/fpg'xf];\ . To;kl5 ;a}nfO{ kfn} kfnf] cEof; u/fpg'xf];\ .
-v_ ljb\ofyL{x¿nfO{ b'O{ kª\lStdf cfd'g] ;fdg] /fvL Og:6]k lslsªsf] k|bz{g u/L b]vfpg'xf];\ .
To;kl5 ljb\ofyL{x¿nfO{ Ps kª\lStn] csf]{ kª\lStnfO{ Og:6]k lss u/L kf; ug]{ / 6«ofk ug]{
cEof; u/fpg'xf];\ .
-u_ k|To]s kf7sf] cGtdf %÷% ldg6sf] eP klg v]n v]nfpg'xf];\ . o;sf nflu ljb\ofnosf] v]Ng]
rf}/ x]/L # hgf of % hgflar klg v]nfpg ;lsG5 / uf]nkf]:6 gePdf ;–;fgf b'O{ cf]6f kf]:6
/fv]/ klg v]nfpg ;lsG5 . kf7sf] cGtdf lhp lr:ofpg] s;/t u/fpg ge'Ng'xf];\ .
d" N ofª\ s g
ljb\ofyL{x¿n] k|of]u u/]sf] l;k cjnf]sgsf cfwf/df d"Nofª\sg ug'x{ f];\ .
-v_ ljb\ofyL{x¿nfO{ uf]nf] 3]/fdf /fvL af:s]6an s;/L l8«alnª ul/G5 egL k|bz{g u/L b]vfpg'xf];\ .
;a}nfO{ cfk\mg} 7fpFdf b]vfpg'xf];\ . To;kl5 ;a}nfO{ cfk\mg} 7fpFdf pleP/ kf“r kf“r k6s
l8«alnª ug{ nufpg'xf];\ . l8«alnªsf] cln cln cEof; ul/;s]kl5 ;a}nfO{ kfn}kfnf]
l8«alnª ub}{ 3]/f 3'Dg nufpg'xf];\ . of] cEof; kª\lSt jf tfFtLdf /fv]/ klg u/fpg ;lsG5 .
%= d" N ofª\ s g
ljb\ofyL{x¿sf] ;lj|mo ;xeflutf / l;k k|bz{gsf cfwf/df d"Nofª\sg ug'x{ f];\ .
sa8\8L÷skbL{ (Kabaddi)
sa8\8L ;ft ;ft hgfsf] ;d"xlar sf]6d{ f v]lng] v]n xf] . o; v]ndf k|of]u x'g] k|dv ' l;k
/]l8ª / 6«oflkª xf] . b'j} ;d"xn] kfn}kfnf] /]l8ª u/L ljkIfLnfO{ 5f]P/ cfp6 ug]{ k|of; u5{ . /]8/n]
ljkIfLnfO{ pgLx¿sf] sf]6d{ f uP/ 5'g ;Sof] eg] hlt hgfnfO{ 5f]Psf] xf] Tolt g} cª\s kfpF5 .
/]8 ubf{ sa8\8L=== sa8\8L egL Ps} ;f;df Ps SofG6 ug{k' 5{ . /]8/nfO{ PlG6/]8/n] ;dft]/ /fV5
jf SofG6 6'65 \ eg] /]8/ cfp6 x'G5 / PG6L /]8/n] Ps cª\s k|fKt u5{ . lglZrt ;doleq h'g
;d"xn] a9L cª\s k|fKt u5{ pxL ;d"xsf] lht x'G5 .
54 lzIfs lgb]l{ zsf, :jf:Yo tyf zf/L/s lzIff, sIff ^
lzIf0f l;sfO lj| m ofsnfk
-s_ lhp ttfpg] s;/tkl5 ljb\ofyL{x¿nfO{ tf“tLdf /fVg'xf];\ . tf“tLsf] cufl8 s]xL b'/Ldf bfofF
afofF rf/ rf/ cf]6f d]rx¿ /fVg'xf];\ . To;kl5 Ps d]raf6 csf]{ d]r;Dd sa8\8L sa8\8L
s/fO{ /]l8ª ug]{ tl/sf k|bz{g ug'x{ f];\ / ljb\ofyL{x¿nfO{ klg ;f]xLcg';f/ cEof; u/fpg'xf];\ .
-v_ ljb\ofyL{x¿nfO{ hf]8L hf]8Ldf /fVg'xf];\ / 6«oflkª ubf{ s;/L kfOnf rflnG5 egL k|bz{g
ug'{xf];\ . ljb\ofyL{x¿nfO{ xft ;dfpg nufO{ b'O{ kfOnf cufl8 / b'O{ kfOnf k5fl8
u/L cEof; u/fpg'xf];\ .
-u_ ljb\ofyL{x¿nfO{ sa8\8L v]nsf] k|bz{g cEof; sf]6d{ f u/fpg'xf];\ .
kf7sf] cGtdf ljb\ofyLx¿nfO{ sAa8\8L v]n v]nfpg'xf];\ . v]n v]nfp“bf lgDg lnlvt lgodx¿
ckgfpg'k5{ M
-s_ 6;åf/f /]8 ug]{ jf sf]6{ 5fGg] cj;/ 5fGg lbg'k5{ .
-v_ /]8/n] Ps} ;f;df æsa8\8L sa8\8LÆ s/fpg'nfO{ SofG6 (cant) elgG5 / /]8 ubf{ SofG6
6'6fpg' x'“b}g .
-u_ /]8/n] /]8 ubf{ aNs nfOg gf3]/ jf PlG6/]8/nfO{ 5f]P/ kms{gk' 5{ .
-3_ /]8/n] SofG6 g6'6fOsg hlt hgf PlG6/]8/nfO{ 5f]P/ cfpg ;S5 Tolt g} aflx/ hfg'k5{ / hlt
hgf aflx/ UfPsf] xf] Tolt g} cª\s kfp“5 .
-ª_ /]8/ / PlG6/]8/sf] le8Gt ;'? eO;s]kl5 nAaL klg sf]6l{ eq g} ulgG5 .
-r_ PlG6/]8/n] /]8/nfO{ ;dfTg ;s]] jf /]8/sf] sfG6 6'6o\ f] jf /]8/ sf]6{ aflx/ uPdf /]8/ aflx/
hfg'k5{ / PlG6/]8/n] ! cª\s k|fKt u5{ .
-5_ ljkIfsf] v]nf8L aflx/ ePsf] a]nfdf hlt hgf aflx/ uPsf] xf] cfk\mg} ;fyLx¿ klg aflx/ 5g\
eg] Tolts} ;Vofdf sf]6l{ eq cfO{ v]N5g\ t/ hf]8Ldf ;ª\of &÷& hgf dfq x'G5g\ / sf]6d{ f Tof]
;ª\VofeGbf a9L v]nf8L x'g' x'“b}g .
-h_ ;do !% ld ± % ± !% ldg]6sf] v]nfOg] eP tfklg ;a}nfO{ kfnf] lbg] lsl;dn] dWofGt/ gu/L
%÷% ldg]6sf] dfq v]nfpg'k5{ .
d" N ofª\ s g
ljb\ofyL{x¿nfO{ sa8\8L v]n v]nfpg'xf];\ / ;xeflutfsf cfwf/df d"Nofª\sg ug'x{ f];\ .
-s_ ;j{ky| d lhp ttfpg] s;/tx¿ (warm up exercise) u/fO{ To;kl5 cGo k\mof“Sg] lj|mofsnfksf
s;/tx¿ u/fpg'xf];\ .
-v_ s;/tx¿ u/fO;s]kl5 ljb\ofyL{x¿nfO{ b'O{ tf“tLdf d'vfd'v u/L /fVg'xf];\ . tf“tLsf] klxnf]
ljb\ofyL{n] cufl8sf] klxnf] ljb\ofyL{nfO{ an kf; u/]/ cfkm" bf}8/] uO{ cufl8sf] tf“tLsf] k5fl8
a:g hfG5 . To:t} tl/sfn] an km\of“Sg] / ;dfTg] cEof; u/fpg'xf];\ .
-u_ Pp6f uf]nf] 3]/f agfpg] / ljb\ofyL{x¿nfO{ Ps xftn] kfn}kfnf] 6f9f kmfNg nufO{ k|lt:kwf{
u/fpg'xf];\ .
l/n] v]n
-s_ ;j{ky| d ljb\ofyL{x¿nfO{ lhp ttfpg] s;/tx¿ u/fpg'xf];\ . To;kl5 l/n] v]n;“u ;DalGwt
ljleGg s;/tx¿, h:t} M Ps v'66\ fn] xk ug],{ k5fl8af6 bf}8g] ;fyLnfO{ af]Sg] cflb cEof;
u/fpg'xf];\ .
!= dfgj z/L/
3/sf kl/jf/sf ;b:ox¿n] cfFvf, gfs, sfg, 5fnf, bfFtsf af/]df s;/L x]/ljrf/ u/],
u/]sf] b]Vof} ls b]vg] f} h:tf k|Zg ;f]wL pgLx¿n] u/]sf] jf gu/]sf] af/] l6kf]6 ug'x{ f];\ .
@= JolStut :jf:Yo
sIffdf k9]sf] / 3/df ltdL tyf ltd|f] kl/jf/n] u/]sf]df s] km/s 5 jf p:t} 5 < s] kfof} .
o;af/] k|ltj]bg agfpm .
#= /f]u
ltd|f] ;d'bfosf dflg;nfO{ jf kl/jf/sf ;b:onfO{ ;f]w/] ;g]{ /f]u / g;g]{ /f]uaf6 s;/L
aRg ;lsG5 . o; ljifodf 5f]6f] k|ltj]bg tof/ kf/ .
$= lszf]/fj:yf
lszf]/fj:yf ePkl5 ltdLdf cfPsf kl/jt{gx¿sf] ;"rL agfpm . xfdLn] k|hgg cª\ux¿sf]
lsg ;/;kmfO ug'k{ 5{ l6kf]6 u/ .
%= db\okfg, nfu' kbfy{ / w"dkfg
;d'bfo jf kl/jf/sf ;b:ox¿;Fu ;f]w/] db\okfg, nfu' kbfy{ / w"dkfgaf6 aRg] pkfox¿
;ª\sng u/]/ sIffdf k|:t't u/ .
^= jftfj0fLo :jf:Yo
3/ jf ;d'bfo jl/kl/ jftfj/0fLo :jf:Yo ;'wfg{ tyf /fd|f] agfpg dflg;x¿n] s] s] sfd
u/]sf b]Vof} . o; ljifodf 5f]6f] k|ltj]bg agfpm .
@= pb\b]Zo
o; PsfOsf] cWoogkZrft\ ljb\ofyL{x¿ se/ ck, uf]8f kmf6, ;ts{, bfofF kms{, afofF kms{, uf]8f
rfn, cufl8 a9, bfofF gh/, l;wf gh/ cflb sjfhsf cfb]zfTds lj|mofsnfkx¿ ;xL 9ª\un]
ug{ ;Ifd x'g] 5g\ .
#= z}lIfs ;fdu|L
l;7\7L, 8«d, r'gf, d}bfg, emG8f cflb .
$= lzIf0f l;sfO lj| m ofsnfk
;j{ k | y d ;xefuL ljb\ o fyL{ x ¿nfO{ sjfh v] n fpg' e Gbf cufl8 lhp ttfpg] lj| m ofsnfk
u/fpg'xf];\ . ljb\ofyL{x¿sf] ;ª\VofnfO{ cfwf/ dfg]/ tf“tL jf kªlStdf /fv]/ sjfhsf cfb]zx¿
j|mdzM se/ ck, ;ts{, uf]8f kmf6, afofF kms{, bfofF kms{, k'/f kms{, uf]8f rfn, uf]8f c8, cufl8
a9, bfofF gh/ / l;wf gh/sf] cEof; uGtLsf] tfndf u/fpg'xf];\ . h:t} M uf]8f kmf6sf] cfb]zdf
dgdg}n] ! uGtLdf ug],{ afofF v'66\ f sl/a !%–@) ;]ld;Dd dfly prfNg] / @ uGtLdf nueu @*–
#) ;]ld afofFlt/ nu]/ hldgdf 6]Sg] . o;} u/L ;a} cfb]zx¿ lrqdf b]vfOPcg';f/ ;'?df ;;fgf
;d"xdf cEof; u/fpg'xf];\ / kl5 7'nf] ;d"xdf /fv]/ dfbn, l;7\7L of 8«dsf] tfndf sjfh
u/fpg'xf];\ .
v'66\ fsf] P8L hf]8/] ;ts{ • uGtL ! / @ df b'j} xftnfO{ cufl8af6 l;wf tGsfP/ • b'j} xftnfO{ cufl8 NofP/
cj:yfdf pleg] . dfly n}hfg] . k]6dfly b'j} gf8LnfO{
• uGtL # / $ df bfof“ afof“af6 xftnfO{ aundf NofO{ xNsf;“u j|m; u/fP/
;'? cj:yfdf h:t} u/L pleg] . pleg] .
• nuftf/ u/]/ uGtL * df /f]Sg] .
b'j} xftnfO{ cufl8 • uGtL ! df b'j} 3'8“ fnfO{ v'Drfp“b} j|m; u/L /fv]sf] • b'j} xftnfO{ cufl8 NofP/
NofP/ k]6dfly b'j} xftnfO{ lj:tf/} bfof“ afof“ km}nfpg] . k]6dfly b'j} gf8LnfO{
gf8LnfO{ xNsf;“u j|m; • uGtL @ df bfof“ afof“ ePsf] xftnfO{ cufl8 NofP/ xNsf;“ u j| m ; u/fP/
u/fP/ pleg] . k]6dfly j|m; u/fO/fVg] . olt a]nf klxn] v'6\6fsf] pleg] .
s'/s'Rrfn] / cGTodf kGhfn] 6]Sg] ug'{k5{ .
• nuftf/ u/]/ uGtL !^ df /f]Sg] .
b'j} xftnfO{ cufl8 • uGtL ! / @ df j|m; ul/Psf] xftnfO{ gv'DRofOsg • b'j} xftnfO{ cufl8
NofP/ k]6dfly b'j} tnaf6 bfof“ afof“ x'b“ } lgwf/dfly j|m; u/fP/ km]l/ NofP/ k]6dfly b'j}
gf8LnfO{ xNsf;“u j|m; cufl8af6 b'j} xft emf/L bfof“ afof“ km}nfpg] .
• uGtL # / $ df bfof“ afof“ /x]sf xftx¿nfO{ tn gf8LnfO{ xNsf;“u j|m;
u/fP/ pleg] . u/fP/ pleg] .
NofP/ k]6g]/ j|m; u/fO{ Toxf“af6} dfly NofP/ xftnfO{
bfof“ afof“ km}nfP/ tn Nofpg] / cufl8 j|m; u/]/
/fVg] .
• nuftf/ u/]/ uGtL !^ df /f]Sg] .
xftnfO{ aundf 6f“;L • uGtL ! df bfof“ xftnfO{ bfof“af6} p7fP/ afof“tkm{ • xftnfO{ aundf 6f“;L
v'66\ f @) ;]ld km6\6fP/ 9Nsfpg] . v'66\ f @) ;]ld km6\6fP/
• uGtL @ df pSt bfof“ xftnfO{ afof“af6 p7fP/
l;wf pleg] . bfof“tkm{s} aundf /fVg] . l;wf pleg] .
• uGtL # / $ df dflys} lj|mofsnfk bf]xf]¥ofpg] .
• uGtL %, ^, & / * df uGtL !, @, # / $ df h:t}
afof“ xftnfO{ afof“af6} dfly p7fP/ bfof“tkm{ 9Nsfpg]
/ p7fpg] .
• nuftf/ u/]/ uGtL !^ df /f]Sg] .
xftnfO{ aundf 6f“;L • uGtL !, @ / # df z/L/nfO{ cufl8 e'msfO{ cf}n “ fn] • xftnfO{ aundf 6f“;L
v'6\6f @) ;]ld km6\6fP/ e'O“ 5'g] sf]l;; ug]{ . v'66\ f @) ;]ld km6\6fP/
l;wf pleg] . • uGtL $ df z/L/nfO{ l;wf p7fpg] .
• uGtL %, ^ / & df a"9Lcf}n“ fnfO{ k5fl8 kf/L sDd/df l;wf pleg] .
xft /fv]/ z/L/nfO{ k5fl8 9Nsfpg] .
• uGtL * df z/L/nfO{ l;wf p7fpg] .
• nuftf/ uGtL !^ ;Dd ug]{ .
xftnfO{ aundf 6f“ ; L • uGtL !, @, # / $ df v'66\ fnfO{ grnfOsg b'j} • afof“ v'66\ fnfO{ bfof“tkm{
v'6\6f @) ;]ld km6\6fP/ xftnfO{ ;'?df afof“ bfof“ km]l/ afof“ bfof“ a6f/]/ NofO{ hf] 8 ] / ;ts{
uGtL % df b'j} xftnfO{ af“of 5]plt/ x'Tofpg] .
l;wf pleg] . uGtL ^ df bfof“lt/ Nofpg] km]l/ uGtL & df afof“ cj:yfdf pleg] .
5]plt/ x'Tofpg] / uGtL * df xftnfO{ aundf /fVg] .
• o;}u/L bfof“tkm{ klg u/]/ uGtL !^ df afof“ v'66\ fnfO{
bfof“tkm{ NofP/ /f]Sg] .
b'j} xftnfO{ aundf /fvL • uGtL ! df b'j} xftnfO{ s'Ddf /fvL afof“ v'66\ fnfO{ • b'j} xftnfO{ aundf /fvL
;ts{ cj:yfdf pleg] . afof“tkm{ km6\6fpg] . ;ts{ cj:yfdf pleg] .
• uGtL @ df b'j} xftnfO{ l;wf dfly nuL kGhfsf]
ann] pleg] .
• uGtL # df b'j} xft s'ddf /fvL s's'{Rrfn] pleg] .
• uGtL $ df b'j} xftnfO{ aundf /fvL ;ts{ cj:yfdf
pleg] .
• o;}u/L uGtL % df bfof“ v'6\6f bfof“tkm{ km6\6fP/
dflyh:t} ug]{ .
• nuftf/ u/]/ uGtL !^ ;Dd ug]{ .
b'j} xftnfO{ aundf /fvL • uGtL ! / @ df afof“ v'66\ fnfO{ afof“tkm{ km6\6fP/ • @) ;]ld v'66\ f km6\6fP/
;ts{ cj:yfdf pleg] . z/L/nfO{ afof“ v'66\ fsf] a'9Lcf}n
“ f 5'g] u/L b'O{ k6s b'j} xftnfO{ bfof“ 5]plt/
e' m Sg] .
• uGtL # / $ df z/L/nfO{ p7fP/ b'j} xftnfO{ t];|f]{ kf/]/ pleg] .
bfof“afof“ k5fl8 nuL 5ftL tGsfP/ z/L/nfO{ xNsf
k5fl8lt/ 9Nsfpg] .
• uGtL % / ^ df dfly h:t} u/L bfof“ v'66\ ftkm{ b'O{
k6s e'msfpg] .
• uGtL & / * df z/L/nfO{ p7fP/ b'j} xftnfO{ bfof“
afof“ k5fl8 kmsf{O{ 5ftL tGsfP/ z/L/nfO{ k5fl8
9Nsfpg] .
• k'gM ;'? u/]/ uGtL !^ ;Dd ug]{ .
@) ;]ld v'66\ f km6\6fP/ • uGtL !, @, # / $ df bfof“tkm{ t];f{Psf] b'j} xftnfO{ • afof“ v'6\6fnfO{ bfof“
b'j} xftnfO{ bfof“ 5]plt/ cufl8af6 afof“tkm{ x'b“ } z/L/nfO{ k'/} 3'dfP/ b'j} v'66\ fdf nuL hf]8g\ ] /
xftnfO{ afof“tkm{ t]:of{pg] .
t];f]{ kf/]/ pleg] . ;ts{ cj:yfdf pleg] .
• uGtL @ df b'j} xftnfO{ l;wf dfly nuL kGhfsf]
ann] pleg] .
• uGtL %, ^, & / * df afof“tkm{ ePsf] xftnfO{
cufl8af6 bfof“tkm{ x'b“ } z/L/nfO{ k'/f 3'dfO{ b'j}
xftnfO{ bfof“tkm{ t]:of{pg] .
• nuftf/ u/]/ uGtL !^ ;Dd ug]{ .
b'j} xftnfO{ aundf /fvL • uGtL !, @, # / $ df b'j} v'66\ fn] xft aundf /fv]/ • b'j} xftnfO{ cufl8 k]6g]/
;ts{ cj:yfdf pleg] . xNsf;“u rf/ k6s pk|mg]] . j|m; u/fO{ v'6\6f hf]8]/
• uGtL %, ^, & / * df b'j} v'66\ f / xftnfO{ Ps;fy
km6\6fp“b} hf]8\b} km6\6fp“b} hf]8\b} ug]{ . pleg] .
• nuftf/ u/]/ uGtL !^ ;Dd ug]{ .
b'j} xftnfO{ cufl8 k]6g]/ • uGtL ! df clnslt 3'8 “ f v'DRofP/ j|m; ul/Psf • b'j} xftnfO{ aundf NofO{
j|m; u/fO{ v'6\6f hf]8]/ xftx¿nfO{ klg v'66\ f v'DRofPs} ;f/df tnaf6 ;ts{ cj:yfdf pleg] .
bfof“ afof“ km}nfO{ kGhfn] 6]s]/ l;wf pleg] .
pleg] .
• uGtL @ df bfof“ afof“ km}nfPsf xftx¿nfO{ cufl8
NofO{ j|m; u/fpg] / s's'{Rrfn] 6]s]/ pleg] .
• nuftf/ u/]/ uGtL !^ ;Dd ug]{ .
;ts{ cj:yfdf pleg] . • uGtL ! / @ df nfdf] ;f; tfg]/ b'j} xftnfO{ cufl8af6 • ;ts{ cj:yfdf pleg] .
dflylt/ n}hfg] .
• uGtL # / $ df b'j} xftnfO{ bfof“ afof“af6 xNsf;“u
;f; aflx/ km\ofn]/ xftnfO{ aundf Nofpg] .
%= d"Nofª\sg
k|To]s ljb\ofyL{x¿sf] glhsaf6 cjnf]sg u/]/ uNtLnfO{ ;Rofpg'xf];\ . cfjZostfcg';f/
cfkm" :jod\n] k'gM k|bz{g u/]/ b]vfpg'xf];\ .
of] cf;gdf /x“bf z/L/ pTtfgf] kf/]/ r'krfk / l:y/ cj:yfdf /xg'k5{ . xftnfO{ aundf l;wf
x'g] u/L /fVg'k5{ . v'6\6f s]xL km/s kf/L l;wf /fVg'k5{ . z/L/sf ;a} cª\unfO{ :jtGq 5f8L
xNsf;“u ;f; k]ml/ ;'Tg'k5{ . tgfjaf6 d'St x'g, z/L/ xNsf agfpg, d'6' / dl:tissf] /f]uaf6
5'6s\ f/f lbg, lgb|f nfUg ;xof]u k'¥ofp“5 egL o;sf] kmfObfaf/] k|:6 kfl/lbg'xf];\ . yk s'/fdf
ljb\ofyL{nfO{ 5nkmn u/fpg'xf];\ .
46 lzIfs lgb]l{ zsf, :jf:Yo tyf zf/L/s lzIff, sIff ^
%= d" N ofª\ s g
ljb\ofyL{x¿n] l7s tl/sfn] cf;g u/]sf 5g\ ls 5}gg\ cjnf]sg ug'x{ f];\ / cfjZostfcg';f/
cfkm"n] k'gM k|bz{g u/]/ b]vfpg'xf];\ . ;fy} oxL cfwf/df d"Nofª\sg ug'x{ f];\ .
yk hfgsf/L
-s_ klxn] lzIfsn] of]usf af/]df hfgsf/L lbO{ ljb\ofyL{nfO{ k|bz{g u/]/ b]vfpg'xf];\ .
-v_ of]u ;xL tl/sfn] gubf{ a]kmfObf klg u5{, To;}n] xf]l;of/k"js
{ of]u ug{ ljb\ofyL{x¿nfO{
l;sfpg'xf];\ .
-u_ of]u k|ltof]lutf xf]Og . To;}n] lzIfsn] k|ltof]lutf h:tf] u/L l56f]l56f] gu/fO{
/fd|/L / lj:tf/} xf]l;of/k"j{s u/fpg'k5{ .
-3_ ;a} ljb\ofyL{nfO{ lzIfsn] b]Vg] / lzIfsnfO{ klg ;a} ljb\ofyL{n] b]Vg] 7fp“df a;L of]u ug'{
jf u/fpg'k5{ h;n] ubf{ ljb\ofyL{sf] uNtL ;'wfg{ / lzIfsn] l;sfPsf] x]g{ ;lhnf] x'G5 .
@= pb\b]Zo
o; PsfOsf] cWoogkZrft\ ljb\ofyL{x¿ lgDg lnlvt sfo{ ug{ ;Ifd x'g] 5g\ M
-s_ elnansf cfwf/e"t l;kx¿ l8luª / cG8/x\ofG8 ;le{; ug{
-v_ km'6an v]nsf cfwf/e"t l;kx¿ lslsª, 6«oflkª, x]l8ª ug{
-u_ kf“r hgfsf] km'6an v]n -lsk/ g/fv]/_ v]Ng
-3_ af:s]6ansf cfwf/e"t l;k 8lhª / lslsª ug{
-ª_ vf] vf] v]nsf l;kx¿ 5Ng] / kf]ndf xfGg] l;k k|bz{g ug{
-r_ sa8\8L v]n v]Ng
48 lzIfs lgb]l{ zsf, :jf:Yo tyf zf/L/s lzIff, sIff ^
#= lzIf0f ;fdu|L
elnan, l;6L, r'gf, elnan g]6, km'6an, af:s]6jn, d]h/d]G6 6]k cflb .
$= lzIf0f l;sfO lj| m ofsnfk
elnansf cfwf/e" t l;kx¿
l8luª / elnª
elnan ^÷^ hgfsf] b'O{ ;d"xlar sf]6d{ f v]lng] v]n xf] . of] v]n /fd|/L v]Ngsf nflu ljleGg
l;kx¿sf] cEof; ug'{kg]{ x'G5 . sIff 5sf nflu l8luª / elnª ;dfj]z ul/Psf] 5 .
lj| m ofsnfk
-s_ ;'?df ljb\ofyL{x¿nfO{ lhp ttfpg] / hf]gL{ tGsfpg] s;/t u/fpg'xf];\ . o;sf nflu kf7\o
k':tssf] s;/t PsfOdf ePsf y'k}| s;/tx¿ klg k|of]u ug{ ;lsG5 .
-v_ l8luªsf] cEof; u/fpg ljb\ofyL{x¿nfO{ uf]nf] 3]/fdf /fv]/ l8luªsf] k|bz{g u/L cfkm"
3]/fsf] lardf a;L kfn} kfnf] cEof; u/fpg'xf];\ .
To;kl5 k'gM b'O{ b'O{ hgfsf hf]8L agfO{ kfn}kfnf] l8luªsf] cEof; u/fpg'xf];\ . oL afx]s tf“tL,
kª\lSt, cw{ 3]/fdf /fv]/ klg of] cEof; u/fpg ;lsG5 . l8luªsf] cEof; eO;s]kl5 g]6 /fv]/
klg cEof; u/fpg'xf];\ . k|To]s kf7sf] cGtdf s]xL ;do -% ldg]6_ sf nflu eP klg v]n
v]nfpg'xf];\ .
-u_ ljb\ofyL{x¿nfO{ cw{ 3]/fdf /fVg'xf];\ / elnª s;/L ug]{ egL k|bz{g ug'x{ f];\ . ;'?df annfO{
cfkm}“n] dfly kmfnL elnª u/fpg'xf];\ . To;kl5 ;a}nfO{ kfn} kfnf] cEof; u/fpg'xf];\ .
-v_ ljb\ofyL{x¿nfO{ b'O{ kª\lStdf cfd'g] ;fdg] /fvL Og:6]k lslsªsf] k|bz{g u/L b]vfpg'xf];\ .
To;kl5 ljb\ofyL{x¿nfO{ Ps kª\lStn] csf]{ kª\lStnfO{ Og:6]k lss u/L kf; ug]{ / 6«ofk ug]{
cEof; u/fpg'xf];\ .
-u_ k|To]s kf7sf] cGtdf %÷% ldg6sf] eP klg v]n v]nfpg'xf];\ . o;sf nflu ljb\ofnosf] v]Ng]
rf}/ x]/L # hgf of % hgflar klg v]nfpg ;lsG5 / uf]nkf]:6 gePdf ;–;fgf b'O{ cf]6f kf]:6
/fv]/ klg v]nfpg ;lsG5 . kf7sf] cGtdf lhp lr:ofpg] s;/t u/fpg ge'Ng'xf];\ .
d" N ofª\ s g
ljb\ofyL{x¿n] k|of]u u/]sf] l;k cjnf]sgsf cfwf/df d"Nofª\sg ug'x{ f];\ .
-v_ ljb\ofyL{x¿nfO{ uf]nf] 3]/fdf /fvL af:s]6an s;/L l8«alnª ul/G5 egL k|bz{g u/L b]vfpg'xf];\ .
;a}nfO{ cfk\mg} 7fpFdf b]vfpg'xf];\ . To;kl5 ;a}nfO{ cfk\mg} 7fpFdf pleP/ kf“r kf“r k6s
l8«alnª ug{ nufpg'xf];\ . l8«alnªsf] cln cln cEof; ul/;s]kl5 ;a}nfO{ kfn}kfnf]
l8«alnª ub}{ 3]/f 3'Dg nufpg'xf];\ . of] cEof; kª\lSt jf tfFtLdf /fv]/ klg u/fpg ;lsG5 .
%= d" N ofª\ s g
ljb\ofyL{x¿sf] ;lj|mo ;xeflutf / l;k k|bz{gsf cfwf/df d"Nofª\sg ug'x{ f];\ .
sa8\8L÷skbL{ (Kabaddi)
sa8\8L ;ft ;ft hgfsf] ;d"xlar sf]6d{ f v]lng] v]n xf] . o; v]ndf k|of]u x'g] k|dv ' l;k
/]l8ª / 6«oflkª xf] . b'j} ;d"xn] kfn}kfnf] /]l8ª u/L ljkIfLnfO{ 5f]P/ cfp6 ug]{ k|of; u5{ . /]8/n]
ljkIfLnfO{ pgLx¿sf] sf]6d{ f uP/ 5'g ;Sof] eg] hlt hgfnfO{ 5f]Psf] xf] Tolt g} cª\s kfpF5 .
/]8 ubf{ sa8\8L=== sa8\8L egL Ps} ;f;df Ps SofG6 ug{k' 5{ . /]8/nfO{ PlG6/]8/n] ;dft]/ /fV5
jf SofG6 6'65 \ eg] /]8/ cfp6 x'G5 / PG6L /]8/n] Ps cª\s k|fKt u5{ . lglZrt ;doleq h'g
;d"xn] a9L cª\s k|fKt u5{ pxL ;d"xsf] lht x'G5 .
54 lzIfs lgb]l{ zsf, :jf:Yo tyf zf/L/s lzIff, sIff ^
lzIf0f l;sfO lj| m ofsnfk
-s_ lhp ttfpg] s;/tkl5 ljb\ofyL{x¿nfO{ tf“tLdf /fVg'xf];\ . tf“tLsf] cufl8 s]xL b'/Ldf bfofF
afofF rf/ rf/ cf]6f d]rx¿ /fVg'xf];\ . To;kl5 Ps d]raf6 csf]{ d]r;Dd sa8\8L sa8\8L
s/fO{ /]l8ª ug]{ tl/sf k|bz{g ug'x{ f];\ / ljb\ofyL{x¿nfO{ klg ;f]xLcg';f/ cEof; u/fpg'xf];\ .
-v_ ljb\ofyL{x¿nfO{ hf]8L hf]8Ldf /fVg'xf];\ / 6«oflkª ubf{ s;/L kfOnf rflnG5 egL k|bz{g
ug'{xf];\ . ljb\ofyL{x¿nfO{ xft ;dfpg nufO{ b'O{ kfOnf cufl8 / b'O{ kfOnf k5fl8
u/L cEof; u/fpg'xf];\ .
-u_ ljb\ofyL{x¿nfO{ sa8\8L v]nsf] k|bz{g cEof; sf]6d{ f u/fpg'xf];\ .
kf7sf] cGtdf ljb\ofyLx¿nfO{ sAa8\8L v]n v]nfpg'xf];\ . v]n v]nfp“bf lgDg lnlvt lgodx¿
ckgfpg'k5{ M
-s_ 6;åf/f /]8 ug]{ jf sf]6{ 5fGg] cj;/ 5fGg lbg'k5{ .
-v_ /]8/n] Ps} ;f;df æsa8\8L sa8\8LÆ s/fpg'nfO{ SofG6 (cant) elgG5 / /]8 ubf{ SofG6
6'6fpg' x'“b}g .
-u_ /]8/n] /]8 ubf{ aNs nfOg gf3]/ jf PlG6/]8/nfO{ 5f]P/ kms{gk' 5{ .
-3_ /]8/n] SofG6 g6'6fOsg hlt hgf PlG6/]8/nfO{ 5f]P/ cfpg ;S5 Tolt g} aflx/ hfg'k5{ / hlt
hgf aflx/ UfPsf] xf] Tolt g} cª\s kfp“5 .
-ª_ /]8/ / PlG6/]8/sf] le8Gt ;'? eO;s]kl5 nAaL klg sf]6l{ eq g} ulgG5 .
-r_ PlG6/]8/n] /]8/nfO{ ;dfTg ;s]] jf /]8/sf] sfG6 6'6o\ f] jf /]8/ sf]6{ aflx/ uPdf /]8/ aflx/
hfg'k5{ / PlG6/]8/n] ! cª\s k|fKt u5{ .
-5_ ljkIfsf] v]nf8L aflx/ ePsf] a]nfdf hlt hgf aflx/ uPsf] xf] cfk\mg} ;fyLx¿ klg aflx/ 5g\
eg] Tolts} ;Vofdf sf]6l{ eq cfO{ v]N5g\ t/ hf]8Ldf ;ª\of &÷& hgf dfq x'G5g\ / sf]6d{ f Tof]
;ª\VofeGbf a9L v]nf8L x'g' x'“b}g .
-h_ ;do !% ld ± % ± !% ldg]6sf] v]nfOg] eP tfklg ;a}nfO{ kfnf] lbg] lsl;dn] dWofGt/ gu/L
%÷% ldg]6sf] dfq v]nfpg'k5{ .
d" N ofª\ s g
ljb\ofyL{x¿nfO{ sa8\8L v]n v]nfpg'xf];\ / ;xeflutfsf cfwf/df d"Nofª\sg ug'x{ f];\ .
-s_ ;j{ky| d lhp ttfpg] s;/tx¿ (warm up exercise) u/fO{ To;kl5 cGo k\mof“Sg] lj|mofsnfksf
s;/tx¿ u/fpg'xf];\ .
-v_ s;/tx¿ u/fO;s]kl5 ljb\ofyL{x¿nfO{ b'O{ tf“tLdf d'vfd'v u/L /fVg'xf];\ . tf“tLsf] klxnf]
ljb\ofyL{n] cufl8sf] klxnf] ljb\ofyL{nfO{ an kf; u/]/ cfkm" bf}8/] uO{ cufl8sf] tf“tLsf] k5fl8
a:g hfG5 . To:t} tl/sfn] an km\of“Sg] / ;dfTg] cEof; u/fpg'xf];\ .
-u_ Pp6f uf]nf] 3]/f agfpg] / ljb\ofyL{x¿nfO{ Ps xftn] kfn}kfnf] 6f9f kmfNg nufO{ k|lt:kwf{
u/fpg'xf];\ .
l/n] v]n
-s_ ;j{ky| d ljb\ofyL{x¿nfO{ lhp ttfpg] s;/tx¿ u/fpg'xf];\ . To;kl5 l/n] v]n;“u ;DalGwt
ljleGg s;/tx¿, h:t} M Ps v'66\ fn] xk ug],{ k5fl8af6 bf}8g] ;fyLnfO{ af]Sg] cflb cEof;
u/fpg'xf];\ .
!= dfgj z/L/
3/sf kl/jf/sf ;b:ox¿n] cfFvf, gfs, sfg, 5fnf, bfFtsf af/]df s;/L x]/ljrf/ u/],
u/]sf] b]Vof} ls b]vg] f} h:tf k|Zg ;f]wL pgLx¿n] u/]sf] jf gu/]sf] af/] l6kf]6 ug'x{ f];\ .
@= JolStut :jf:Yo
sIffdf k9]sf] / 3/df ltdL tyf ltd|f] kl/jf/n] u/]sf]df s] km/s 5 jf p:t} 5 < s] kfof} .
o;af/] k|ltj]bg agfpm .
#= /f]u
ltd|f] ;d'bfosf dflg;nfO{ jf kl/jf/sf ;b:onfO{ ;f]w/] ;g]{ /f]u / g;g]{ /f]uaf6 s;/L
aRg ;lsG5 . o; ljifodf 5f]6f] k|ltj]bg tof/ kf/ .
$= lszf]/fj:yf
lszf]/fj:yf ePkl5 ltdLdf cfPsf kl/jt{gx¿sf] ;"rL agfpm . xfdLn] k|hgg cª\ux¿sf]
lsg ;/;kmfO ug'k{ 5{ l6kf]6 u/ .
%= db\okfg, nfu' kbfy{ / w"dkfg
;d'bfo jf kl/jf/sf ;b:ox¿;Fu ;f]w/] db\okfg, nfu' kbfy{ / w"dkfgaf6 aRg] pkfox¿
;ª\sng u/]/ sIffdf k|:t't u/ .
^= jftfj0fLo :jf:Yo
3/ jf ;d'bfo jl/kl/ jftfj/0fLo :jf:Yo ;'wfg{ tyf /fd|f] agfpg dflg;x¿n] s] s] sfd
u/]sf b]Vof} . o; ljifodf 5f]6f] k|ltj]bg agfpm .