You are on page 1of 152

गुरुकुल �श�ाको पाठ्यक

२०६८

नेपाल सरकार
�श�ा मन्त्र

पाठ्यक्रम �वकास क
सानो�ठमी, भ�पुर
u'?s'n lzIffsf] kf7\oj|md
@)^*

cfwf/e"t tx -sIff !–*_

g]kfn ;/sf/
lzIff dGqfno
kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
;fgf]l7dL, eStk'/
ljifo;"rL
zLif{s k[i7;ª\Vof
v08 s cfwf/e"t tx -sIff !–%_
!= u'?s'n lzIffsf] kf7\oj|md !
@= ;+:s[t Jofs/0f ^
#= j]b !!
$= ;bfrf/ lzIff !(
%= l;h{gfTds snf @^
^= gLltzf:q #%
$= ;+:s[t /rgf $)
%= cg';"rLx¿ &)
v08 v cfwf/e"t tx -sIff ^–*_
!=
@=
#=
$=
%=
v08 s cfwf/e"t tx -sIff !–%_
v08 v cfwf/e"t tx -sIff ^–*_
u'?s'n lzIffsf] kf7\oj|md
@)^*

cfwf/e"t tx -sIff !–*_

g]kfn ;/sf/
lzIff dGqfno
kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
;fgf]l7dL, eStk'/
xfd|f] egfO
g]kfn ax'hftLo, ax'eflifs / ax'wfld{s b]z ePsfn] oxf“ lxGb', a'4, ls/ft, O:nfd, lj|ml:rog, h}g
nufotsf ljleGg wdf{jnDaLx¿ /x]sf 5g\ . o:tf wfld{s d"No dfGotfsf ;fy} ;DalGwt ;dfhsf]
cfgf] df}lns ;fdflhs, ;f+:s[lts kIfaf6 k|efljt eO{ k/Dk/fut ¿kdf rlncfPsf z}lIfs
k|0ffnLdWo] g]kfndf u'Daf, u'?s'n, db/;f d'Vo ¿kdf /x]sf 5g\ . u'Daf, u'?s'n / db/;f h:tf
lzIff k|0ffnL d"ntM ;DalGwt lzIff k|0ffnLs} cfgf] lghL k|of;df Joj:yfkg x'“b} cfg} ;fwg, ;|f]t
Pjd\ cfg} ljlzi6 z}lIfs k|lj|mofsf cfwf/df ;~rfng eO/x]sf 5g\ . oL lzIff k|0ffnLdWo] u'?s'n
lzIff klg Ps dxŒjk"0f{ k|0ffnL xf] .

ljZj lzIff ;Dd]ngn] ;g\ @)!% ;Dd ;a}sf nflu lzIff k|bfg ug]{ pb\3f]if u/]cg';f/ g]kfnn] klg
;g\ @)!% ;Dd ;a}sf nflu lzIff k|bfg ug]{ ljZj ;Dd]ngaf6 tof/ ePsf] nIo;lxtsf
3f]if0ffkqdf x:tfIf/ ub}{ /fli6«o sfo{of]hgf tof/ u/L k|ltj4tf JoSt u/]sf] kl/k|]Iodf b]zsf ;a}
hft, hflt, lnª\u j0f{, ju{ / If]qsf hg;d'bfonfO{ lzIff k|bfg ug{sf nflu cf}krfl/s lzIffsf 3]/f
aflx/ /x]sf ;a}nfO{ lzIffsf] d"n wf/df ;dflxt ug{ cfjZos ePsfn] cf}krfl/s lzIff k|0ffnL
aflx/ /x]sf t/ cfg} ;|f]t ;fwg / lzIf0f k|lj|mofsf dfWodaf6 lzIff k|bfg ul//x]sf] u'Daf, u'?s'n
/ db\/;f lzIff k|0ffnLnfO{ /fli6«o lzIff k|0ffnLdf ;dfxLs/0f ug'{ Pp6f t /fHosf] bfloTj / st{Jo
xf] eg] csf]{tkm{ ;a}sf nflu lzIffsf] nIo k"/f ug{ To:tf ;Dk|bfonfO{ dfWod agfpg' klg plQs}
h?/L x'g uPsf] 5 . o;} s'/fnfO{ b[li6ut u/L lzIff dGqfnon] u'Daf, u'?s'n / db\/;f lzIff
k|0ffnLnfO{ lzIffsf] d"n wf/df ;dfxLs/0f ug]{ sfo{j|md cufl8 ;f/]sf] 5 .

lzIffsf] d"n cfwf/ kf7\oj|md xf] . kf7\oj|mdcg';f/ kf7\ok':ts tyf cGo z}Ifl0fs ;fdu|Lx¿ ljsf;
x'g] / lzIf0f k|lj|mof klg kf7\oj|mddf cfwfl/t x'g] ePsfn] u'?s'n lzIffnfO{ Jojl:yt ug]{ p2]Zo
kl/k"lt{ ug]{ x]t'n] of] kf7\oj|md ljsf; ul/Psf] xf] . of] kf7\oj|md tof/ ug]{ j|mddf w]/} ;ª\3 ;+:yf
Pjd\ dxfg'efjx¿sf] 7"nf] of]ubfg /x]sf] 5 . To;}n] o;sf] ljsf;df ;+nUg;a} ;+:yf Pjd\
JolStx¿nfO{ of] s]Gb| xflb{s s[t1tf 1fkg ub{5 .

kf7\oj|md ljsf; x'g'dfq dxŒjk"0f{ s'/f xf]Og . o;sf] ;xL sfof{Gjog ePdfq kf7\oj|md ljsf;sf]
cf}lrTo ;fljt x'g] ub{5 . t;y{ of] kf7\oj|mdsf] k|efjsf/L sfof{Gjogsf nflu ;Da4 ;a}
;/f]sf/jfnfx¿sf] ;lj|mo ;xof]usf] ck]Iff ul/Psf] 5 . cGtdf o; kf7\oj|mdnfO{ cem Jofjxfl/s,
k|efjsf/L / hLjgf]kof]uL agfpg ;Da4 ;a}af6 /rgfTds ;'emfjsf] ck]Iff ul/Psf] 5 .

lj=;+= @)^*

g]kfn ;/sf/
lzIff dGqfno
kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
k|sfzs M g]kfn ;/sf/
lzIff dGqfno
kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
;fgf]l7dL, eStk'/

 ;jf{lwsf/ k|sfzsdf lglxt

k|sfzg M lj=;+= @)^*

d'b|0f k|lt M
ljifo;"rL
zLif{s k[i7

!= u'?s'n lzIffsf] kf7\oj|md !


@= ;+:s[t /rgf ^
# l;h{gfTds snf #!
$= ;+:s[t Jofs/0f #(
%= j]b $$
^= ;bfrf/ lzIff -lgTosd{_ %!
&= gLltzf:q %&
*= cg';"rLx¿ ^!
u'?s'n lzIffsf] kf7\oj|md
cfwf/e"t tx -sIff !–*_

-v_ u'?s'n lzIffsf] k[i7e"ld


xfd|f] /fi6« k|frLg ;Eotf, wfld{s Pjd\ ;f+:s[lts k/Dk/fx¿sf] pj{/e"ldsf ¿kdf kl/lrt
/lxcfPsf] 5 . oL k/Dk/fut ;+:s[lt / dfGotfx¿sf] ;DaGw k|frLgtd ;gftgL ;+:s[lt;“u
klg hf]l8P/ cfp“5 . oxL ;+:s[ltsf] kl/j]zdf ljleGg sfnv08b]lv ;'? eO{ xfn;Dd klg
z}lIfs ultljlw ;~rfng ul//x]sf cf>d, d7dlGb/ cgj/t ¿kdf rlncfPsf 5g\ . To:t}
u'Daf tyf db\/;fx¿n] klg ;ª\ul7t ¿kdf cf–cfkm\gf] d"No tyf dfGotfcg';f/sf] 5'6\6}
lzIff gLltnfO{ cgf}krfl/s 9ª\un] cl3 a9fO/x]sf 5g\ . o;y{ tL ;a} lsl;dsf lzIffnfO{
/fli6«o lzIffsf] d"nwf/df ;dflxt ug{'kg]{ ePsfn] lxhf];Dd xfd|f] /fi6«leq ;~rfng ePsf
t/ ljBfnosf] ;+/rgfaflx/ ;ª\ul7t ¿kdf ;~rflnt lzIff -u'?s'n, db\/;f, u'Daf cflb_
klg j|mdzM /fli6«o lzIffsf] d"n k|jfxdf k|jfxLs/0f ug{ nfluPsf] 5 .
kl/jlt{t ;Gbe{nfO{ sfof{Gjog ug{sf nflu kf7\oj|mdsf] ;+/rgfut ljifoIf]qsf] :j¿k;lxt
u'?s'n lzIffsf] kf7\oj|md ;+/rgf ljsf; ul/Psf] 5 . ;f] k|of]hgsf nflu u'?s'ndf cWoog
ug]{ afnaflnsfn] cfw'lgs o'udf ;fd~h:ok"0f{ hLjgofkg ug{ ;Sg] nIosf ;fy u'?s'n
lzIffsf] kf7\oj|md lgdf{0f x'g pko'St x'G5 . o; kf7\oj|mddf cfkm\gf] wd{, efiff, ;+:sf/,
;+:s[lt / k/Dk/f cg';f/sf ljifox¿nfO{ oyf]lrt :yfg lb“b} cfw'lgs wf/df ;~rflnt cGo
ljBfnox¿df k7gkf7g u/fOg] ljifox¿ klg ;dfj]z ug'{kg]{ x'G5 . ctM of] ;+/rgf tof/
ubf{ kf7\oj|md lgdf{0f;DaGwL ;}4flGts cfwf/x¿nfO{ ljz]if hf]8 lbOPsf] 5 eg]
kf7\oj|md;Da4 ;d;fdlos dxŒjk"0f{ kIfx¿nfO{ Wofgdf /fvL ljBfno lzIffsf] /fli6«o
k|f¿kdf lglb{i6 :j¿kdf u'?s'n lzIffnfO{ 9flnPsf] 5 . ;fy} xfn ;+:s[t lzIffdf of] 5'6\6}
gof“ wf/sf ¿kdf geO{ ldNbf]h'Nbf] kf7\oj|md;“u u'?s'n lzIffsf] kf7\oj|md ldnfg ub}{ o;nfO{
ljsf; ul/g] 5 . ;Da4 sfo{If]qsf k|d'v ljåfg\ tyf ;/f]sf/jfnfx¿sf] ;+nUgtfdf ePsf]
Jofks 5nkmnkl5 u'?s'nx¿sf] k|ToIf cjnf]sg u/L ;gftg wd{cGtu{tsf ljleGg
;Dk|bfosf lzIff;]jLx¿sf] ;Nnfxdf xfn u'?s'n lzIffsf] sIff !–* sf] kf7\oj|md ljsf;
ul/Psf] 5 .

-u_ u'?s'n lzIff


;+:s[t efiff ljZjs} clt k|frLg efiff xf] . oxL efiffdf j]b, k'/f0f, wd{zf:q, bz{g, ;flxTo,
sd{sf08 cflb k|fRo 1fglj1fgsf ;d:t ljifox¿ ;dflxt 5g\ . sfnj|mdn] ubf{ jt{dfg
;dodf o; efiffn] sYo ¿kdfeGbf n]Vo ¿kdf cfkm\gf] jr{:j a9L :yflkt u/]sf] 5 .
o;sf] Jofs/0f / zAbe08f/ cToGt kl/is[t / j}1flgs dflgG5 . o;y{ o; efiffsf]
Jofs/0fut lgodsf] kfngf tyf zAbfy{ af]wsf nflu ;fg} sIffb]lv j|mda4 ¿kdf ;+:s[tsf]
cWoog gu/fP kl5 uP/ h'g;'s} zf:qLo ljifosf] cWoog ug{ sl7gfO k5{ . ctM zf:qLo
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 1
cWoogsf] d"nwf/ agfpg u'?s'n lzIffsf nflu ljBfyL{x¿nfO{ cfwf/e"t txb]lv g} ;+:s[t
efiffdf k|j]z u/fpg' lgtfGt cfjZos b]lvG5 . oxL cfjZostfnfO{ x[boª\ud u/L cfwf/e"t
tx -sIff !–*_ sf nflu u'?s'n lzIffsf] kf7\oj|md ljsf; ul/Psf] 5 .
g]kfndf cf}krfl/s lzIff ;'? x'g'eGbf klg cl3b]lv g} cljlR5Gg ¿kdf rNb} cfPsf u'?s'n,
uf]Gkf -u'Daf_ / db\/;fh:tf lzIff k|0ffnL d"ntM lghL If]qsf ;tt\ k|of;df ;~rfng x'“b}
cfPsf 5g\ . g]kfnsf] z}lIfs Oltxf;df u'?s'n lzIff k|0ffnLn] ljlzi6 klxrfg agfO;s]sf]
5 . of] lzIff cfˆg} ;fwg, ;|f]t Pjd\ ljlzi6 z}lIfs k|lj|mofsf cfwf/df ;~rfng x'“b} cfPsf]
5 . o;y{ b]z Pjd\ sfnsf] kl/l:yltnfO{ b[li6ut u/L cf}krfl/s ¿kdf ;/sf/L :jLs[lt,
;DaGwg tyf ;/sf/L ;fwg ;|f]t k|of]u u/L o;k|sf/sf] lzIffnfO{ ;+jw{g / k|jw{g ug]{ k|of;
:j¿k xfn}sf jif{x¿df s]xL sfo{x¿ x'g yfn]sf 5g\ .
;g\ @))) df ePsf] 8sf/ ;Dd]ngn] ; ‘ a}sf nflu lzIff’ eGg] d"n nIosf ;fy ;g\ @)!%
;Dd ljZjJofkL ¿kdf ;a}sf nflu lzIff k|bfg ug]{ cGt//fli6«o k|lta4tf hfx]/ u/]sf] /
g]kfnn] klg pSt k|lta4tfnfO{ cg'df]bg ub}{ /fli6«o sfo{of]hgf agfO{ sfof{Gjgo ul//x]sf]
kl/k|]Iodf kl/jlt{t kl/j]z ;“u;“u} u'?s'n lzIffsf] ljsf;, ;+jw{g / k|jw{g ug{' cem
;fGble{s Pjd\ dxŒjk"0f{ x'g uPsf] 5 . cfˆg} df}lns ljlzi6 klxrfgsf ;fy ;~rfng x'“b}
cfPsf] u'?s'n lzIffnfO{ cf}krfl/s lzIffsf ¿kdf cfjZos dfGotf k|bfg ub}{ o;sf]
ljsf;df ;xof]u k'¥ofpgsf nflu o;nfO{ lzIffsf] d"n wf/sf ¿kdf Nofpg cfjZos x'G5 .
ctM u'?s'n lzIffnfO{ /fHon] lzIff k|0ffnLsf] d"n wf/df NofO{ cGt//fli6«o:t/df /fHosf]
dfGotfnfO{ k|:t't ug{ u'?s'n lzIffsf] kf7\oj|md 9f“rf k|:tfljt ul/Psf] xf] .

-u_ cfwf/e"t txsf] txut p2]Zo


-c_ cfwf/e"t lzIff -sIff !–*_ sf p2]Zox¿
cfwf/e"t lzIff -sIff !–*_ sf] cGTodf lgDglnlvt p2]Zox¿ xfl;n x'g] 5g\ M
!= /fi6«, /fli6«o Pstf / nf]stflGqs ;+:sf/sf] efjgf k}bf u/fO{ cfk;L ;b\efj, cg'zf;g,
g}ltstf, ;fdflhs lzi6frf/, ;xof]uLkg, Odfgbf/Lh:tf JolStut / ;fdflhs u'0fsf]
ljsf; ug'{
@= ;fdflhs / ;f+:s[lts ljljwtfdf cfwfl/t dfgjLo d"No dfGotfsf af/]df cfwf/e"t 1fg
tyf ;Lksf] ljsf; ug'{
#= efiff, ul0ft, lj1fg tyf jftfj/0f, ;fdflhs, :jf:Yo, snf, k|ljlw, k];f Pjd\ Joj;fo
;Da4 hLjgf]kof]uL 1fg / ;Lksf] ljsf; u/L Jojxf/df pkof]u ug'{
$= afnclwsf/ / dfgj clwsf/sf cfwf/e"t kIfsf af/]df af]w u/fO{ clwsf/ / st{Jok|lt
;hu / pQ/bfoL agfpg'

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 2


%= ljleGg hfthflt, ju{, wd{, efiff, lnª\u, ckfª\utf, ;+:s[lt / If]qk|lt ;defj hufO{
;dfj]zL ;dfhsf] lgdf{0fdf ;xof]u k'¥ofpg'
^= sfdk|lt ;sf/fTds b[li6sf]0f /fVb} >dk|lt ;Ddfg ug]{, :yfgLo Joj;fo Pjd\ /f]huf/Lsf
ljifodf hfgsf/L ln“b} cfTdlge{/ / :jfjnDaL x'g] afgLsf] ljsf; ug{' .
-cf_ u'?s'n lzIff -sIff !–*_ sf p2]Zox¿
u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 cfwf/e"t tx k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo k|fKt x'g]
ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= /fi6«, /fli6«o Pstf / nf]stflGqs ;+:sf/sf] efjgf k}bf u/fpg],
@= u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 ;bfrf/, cg'zf;g, :jfjnDag Pjd\ ;Rrl/qsf] cg';/0f ug{]
k|j[lQsf] ljsf; u/fpg],
#= lxGb' wd{ ;+:s[ltk|lt cf:yfjfg\ eO{ lxGb' wd{ ;+:s[lt tyf k"jL{o bz{gcg';f/sf cfwf/e"t
cg'i7fg ug]{ 1fg, ;Lksf] ljsf; u/fpg],
$= ;+:s[t, g]kfnL / cª\u|]hL efiffsf eflifs ;Lksf ;fy} cfwf/e"t ul0ftLo ;Lksf] ljsf; ug]{,
%= lj1fg, ;"rgf k|ljlw, jftfj/0f, k|fs[lts lrlsT;f, of]u / cfo'j]{b;DaGwL cfwf/e"t 1fg tyf
hLjgf]kof]uL ;Lksf] ljsf; ug]{,
^= kf}/:To -k"jL{o_ snf ;+:s[ltk|lt cle?lr hufO{ l;h{gzLn ;Lksf] ljsf; ug]{,
&= lxGb' wd{ ;+:s[ltnufot ljleGg hfthflt, wd{, efiff, ;+:s[lt / If]qk|lt ;defj hufO{
;dfj]zL ;dfhsf] lgdf{0fdf ;xof]u k'¥ofpg],
*= dfgj clwsf/ tyf ;fdflhs d"No dfGotfk|lt ;r]t eO{ cfWoflTds cfr/0fsf] ljsf; ug]{,
(= JolStsf] ;fdflhsLs/0fdf ;xof]u ub}{ ;fdflhs efjgfsf] ljsf;df cj;/ k|bfg ug]{ .
-3_ cfwf/e"t lzIffsf] 9f“rf
-c_ k|f/lDes afnljsf; lzIffsf] 9f“rf
!= rf/ jif{ pd]/ gePsf afnaflnsfnfO{ lzz' ljsf; s]Gb| jf u'?s'n;Da4 lgsfoaf6
wfld{s, ;+j]ufTds, ;fdflhs, zf/Ll/s jf af}l4s k|sf/sf] ;/n lzIff lbg ;lsg] 5 .
@= rf/ jif{sf] pd]/ k"/f eO;s]sf afnaflnsfnfO{ Ps jif{sf] k|f/lDes afnljsf; lzIff klg
lbg ;lsg] 5 .
o; lzIffsf nflu u'?s'n :jod\n] cfjZostfcg';f/sf] kf7\oj|md / kf7\o;fdu|L tof/
u/L k|of]u ug{ ;Sg] 5 .
-cf_ cfwf/e"t tx -sIff !–*_ M cfwf/e"t tx -sIff !–*_ sf] cjlw cf7 z}lIfs jif{sf] x'g] 5 .
cfwf/e"t lzIffcGtu{t sIff !–#, sIff $–% / sIff ^–* df lgDgfg';f/sf] kf7\oj|md 9f“rf
nfu" x'g] 5 M

-I_ kf7\oj|md 9f“rf -sIff !–#_


u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 3
j|m=;+= ljifo sÔf !–#
kf7\oef/ k"0ff{ª\s
!= g]kfnL ^ !))
@= cª\u|]hL÷;+:s[t efiff % !))
#= ul0ft ^ !))
$= ;fdflhs cWoog tyf l;h{gfTds snf ^ !))
%= lj1fg, :jf:Yo / zf/Ll/s lzIff % !))
^= ;+:s[t /rgf ^ !))
hDdf #$ ^))
-II_ kf7\oj|md 9f“rf -sIff $–%_
j|m=;+= ljifo sÔf $–%
kf7\oef/ k"0ff{ª\s
!= g]kfnL ^ !))
@= cª\u|]hL÷;+:s[t /rgf % !))
#= ul0ft ^ !))
$= ;fdflhs cWoog % &%
%= l;h{gfTds snf # @%
^= ;+:s[t Jofs/0f $ %)
&= ;bfrf/ lzIff -lgTosd{_ $ %)
*= j]b÷gLltzf:q -:yfgLo ljifo_ ^ !))
hDdf #( ^))
-III_ kf7\oj|md 9f“rf -sIff ^–*_
j|m=;+= ljifo kf7\oef/ k"0ff{ª\s
!= g]kfnL % !))
@= cª\u|]hL÷;+:s[t efiff % !))
#= ul0ft % !))
$= ;fdflhs cWoog % !))
%= ;+:s[t Jofs/0f % !))
^= j]b jf gLlt zf:q % !))
&== k];f, Joj;fo / k|ljlw lzIff* % !))
*= ;+:s[t /rgf % !))
hDdf $) *))

b|i6Jo M

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 4


!= *k];f, Joj;fo / k|ljlw lzIffcGtu{t sd{sf08÷kmlntHof]ltif÷cfo'j]{b÷of]u÷ k|fs[lts
lrlsT;f÷hl8a'6L v]tL÷k'ik v]tL÷a]df};dL t/sf/L v]tL÷kz'kfng÷u[x lj1fg÷l;nfO a'gfO
nufotsf ljifo cWoog cWofkg ug{ ;lsg] 5 .
@= u'?s'n ljBf>dtkm{sf] -sIff ^–*_ kf7\oj|md :jLs[t ePkl5 j]bljBf>dtkm{ klg u'?s'n
ljBf>ds} kf7\oj|md nfu" x'g] 5 .
-ª_ kf7\oj|mdsf] k|of]u / kf7\ok':tssf] cg's"ng
!= dflysf] kf7\oj|md 9f“rfdf Joj:yf ePsf ljifodWo] l;h{gfTds snfsf] 5'6\6} kf7\oj|md tyf
;+:s[t efiffdf kf7\ok':ts ljsf; u/L lzIf0f ug{ ;lsg] 5 .
@= o; kf7\oj|mddf ;dfj]z gePsf g]kfnL, ul0ft, cª\u|]hL tyf ;fdflhs cWoog ljifosf
kf7\oj|md ;fwf/0ftkm{sf cfwf/e"t lzIffs} kf7\oj|md k|of]u x'g] 5g\ t/ kf7\ok':ts tof/ ubf{
k"jL{o bz{g, lxGb' wd{, ;+:s[ltcg';f/ ljifoj:t' yk u/L cg's"ng (Adaptation) ug{ ;lsg]
5.
-r_ k7gkf7gsf] dfWod
u'?s'n lzIffcGtu{t lbOg] cfwf/e"t lzIffdf d"ntM ;+:s[t efiffnfO{ dft[efiffsf ¿kdf
lzIffsf] dfWod agfOg] 5 / c¿ efiff ljifo tyf cGo ljifosf] ljifoj:t'nfO{ b[li6ut u/L
g]kfnL, cª\u|]hL tyf ;+:s[t efiff u/L eflifs dfWodsf ¿kdf qoeflifs jf cfjZostfg';f/
ax'eflifs gLlt cjnDag ul/g] 5 .
-5_ :yfgLo ljifo
;fwf/0f ljBfnotkm{sf] cfwf/e"t txsf] kf7\oj|mddf Joj:yf ePadf]lhd o; u'?s'n
lzIfftkm{ cfwf/e"t txdf klg ;fdflhs cWoog tyf l;h{gfTds snf ljifosf] @) k|ltzt
kf7\oef/sf] kf7\oj|md tyf kf7\o;fdu|L u'?s'n cfkm}“n] lgdf{0f ug{ ;Sg] 5 . o:tf] kf7\oj|mddf
;fdflhs cWoogsf nflu jflif{s #@ 3G6L tyf l;h{gfTds snfsf nflu !( 3G6L lgwf{/0f
ul/Psf] 5 .
-h_ lzIf0f k|lj|mof / ;dofjlw
!= cfwf/e"t txdf k9\g] afnaflnsfsf] zf/Ll/s dfgl;s cj:yfnfO{ b[li6ut u/L o; txdf
cWoog cWofkg u/fp“bf ljBfyL{s]lGb|t lzIf0fl;sfO lj|mofsnfkdf hf]8 lbOg] 5 .
@= u'?s'n lzIff k/Dk/fsf] cfkm\g} ljlzi6 / df}lns lzIffk4lt ePsfn] cf}krfl/s lzIffdf klg
j}lbs jf kf}/:To lzIff k/Dk/fnfO{ cg';/0f ub}{ lzIfsx¿n] ;xhstf{ (Facilitator) sf]
e"ldsf lgjf{x ug'{kg]{ 5 . ljBfyL{s]lGb|t lzIf0fl;sfO lj|mofsnfkaf6 l;sfO k|efjsf/L x'g],
afnaflnsfx¿n] Jofjxfl/s tyf lxGb' wd{ bz{gcg';f/ hLjgf]kof]uL ;Lk cfh{g ug{ ;Sg] /
pgLx¿df /x]sf] k|ltef k|ik'm6gsf] ;Defjgf /xg] ePsfn] lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk ;~rfng
ubf{ ;s];Dd ljBfyL{ s]lGb|t / afnd}qL lzIf0f ljlw ckgfpg'kg]{ 5 . cf}krfl/s ¿kdf ul/g]
clt cfjZos k"hf ljlwafx]s cGo ljifoj:t'x¿ ljBfyL{n] a'‰g] u/L ;/n tl/sfn] lzIf0f
ug'{kg]{ 5 .
#= ;a} k|sf/sf cfjZostf ePsf -ckfª\utf, czSt, c;xfo, sdhf]/ cflb_ ljBfyL{nfO{ ;d]6\g]
u/L sIffdf ;dfj]zL lzIf0f k|lj|mof ckgfpg'kg]{ 5 .
$= k/Dk/fut u'?s'n lzIffdf cfkm\g} df}lns k|sf/sf] lzIf0fk4lt /x]sf] kl/j]znfO{ b[li6ut u/L
u'?s'n lzIffsf] cfjZostf, kf7\oj|mdsf] Joj:yf cflbnfO{ b[li6ut u/L u'?s'n :jod\n]
k7gkf7gsf] cjlw to ug]{ 5 . ;fwf/0ftof sIff !–# df jflif{s *!^ 306f / sIff
$–% df (#^ 306f -!(@ lbg jf #@ xKtf_ k7gkf7g ul/g] 5 . sÔf ^–* df jflif{s !)%)
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 5
306f k7gkf7g ug'{kg]{ 5 . tf]lsPsf] jflif{s 306f g36\g] u/L kf7sf] cfjZostfg';f/
$% ldg]6sf] ;donfO{ Ps 3G6L dfgL sÔf ;~rfng ug{ ;lsg] 5 .
%= k7gkf7df sDKo'6/ k|ljlwnfO{ pknAw ;fwg, ;|f]t / cfjZostfcg';f/ pkof]u ug{ ;lsg] 5
.

-em_ ljBfyL{ d"Nofª\sg


!= cfwf/e"t txdf lgdf{0ffTds÷;'wf/fTds d"Nofª\sg k4ltsf cfwf/df ljBfyL{sf] l;sfOnfO{
;'lglZrt ul/g] 5 . lgdf{0ffTds d"Nofª\sgsf] d'Vo p2]Zo ljBfyL{x¿sf] l;sfO:t/df ;'wf/
ug'{ xf] . o;sf nflu lzIfsn] ljBfyL{sf] JolStut l;sfO pknlAwsf cfwf/df k6sk6s
l;sfO cj;/ k|bfg ug{'kg]{ 5 .
@= sIff !–# sf ljBfyL{sf] sfo{;~rlosf -k|ult ljj/0f÷Portfolio_ ˚fon /flvg] 5 .
sfo{;~rlosf ˚fonnfO{ ljBfyL{sf] sIffsfo{, wfld{s cg'i7fg / lj|mofsnfk, kl/of]hgf sfo{,
pknlAw k/LIff, ljBfyL{df cfPsf] Jofjxfl/s kl/jt{g, cjnf]sg, xflh/Lhjfkm cflbsf
dfWodn] cBfjlws ul/g] 5 . u'?s'ndf k7gkf7g ePsf ljifoj:t' / ljBfyL{sf] pknlAwsf
af/]df k|To]s dlxgf u'?s'n ljBfnodf 5nkmn ug]{ Joj:yf ul/g] 5 . sfo{;~rlosfdf
To;sf] clen]v /fVg] Joj:yf ul/g] 5 . o; txdf u[xsfo{nfO{ clgjfo{ gu/L sIffsfo{d} a9L
hf]8 lbg'kg]{ 5 .
#= sIff !–# df lg/Gt/ ljBfyL{sf] d"Nofª\sg k4ltsf cfwf/df sIff]Gglt ul/g] 5 . o;sf nflu
cg';"rLdf plNnlvt ;fwgx¿nfO{ k|of]udf Nofpg'kg]{ 5 .
$= sIff !–# df lg/Gt/ ljBfyL{ d"Nofª\sgsf cfwf/df d"Nofª\sg ul/g] ePsfn] pŒfL0ff{ª\s
tf]lsPsf] 5}g .
%= lg/Gt/ ljBfyL{ d"Nofª\sgsf] d'Vo p2]Zo, lglb{i6 l;sfO pknlAwsf cfwf/df ljBfyL{
pknlAwsf] lgoldt d"Nofª\sg u/L ;f]sf] clen]vsf cfwf/df sIff]Gglt ug'{ xf] . lg/Gt/
ljBfyL{ d"Nofª\sgsf j|mddf ljBfyL{sf] l;sfO pknlAwsf] :t/ x]/L ;'wf/fTds lzIf0f ug'{kg]{
5 . ljBfnodf clt sd pkl:ylt ePsf / Go"gtd l;sfO pknlAw xfl;n gu/]sf
ljBfyL{x¿sf nflu k'gM l;Sg] cj;/ lbg] u/L ;DalGwt u'?s'nsf] lg0f{oaf6 sIff]Gglt ug{
;lsg] 5 .
^= sIff !–# df ljBfyL{n] u/]sf] k|ultsf cfwf/df pgLx¿nfO{ ‘s’ b]lv ‘u’ >]0fLdf juL{s/0f
ul/g] 5 .
&= sIff $ / % df %) k|ltzt lg0f{ofTds -jflif{s k/LIff_ k4ltaf6 / %) k|ltzt lg/Gt/
ljBfyL{ d"Nofª\sg -lgdf{0ffTds_ k4ltaf6 ljBfyL{sf] n]vfhf]vf ul/g] 5 . lgdf{0ffTds tyf
lg0f{ofTds b'j} d"Nofª\sgsf cfwf/df ljBfyL{nfO{ sIff]Gglt ul/g] 5 . lnlvt d"Nofª\sgsf]
pQL0ff{ª\s $) k|ltzt x'g] 5 / 5'6\6} pQL0f{ x'g'kg]{ 5 .
*= lg/Gt/ ljBfyL{ d"Nofª\sg -lgdf{0ffTds d"Nofª\sg_ df cf};t pknlAw xfl;n u/]sf t/
lg0f{ofTds d"Nofª\sgdf cg'QL0f{ ePsf ljBfyL{sf xsdf ;DalGwt u'?s'n ljBfnon]
sIff]Ggltsf] lg0f{o ug]{ 5g\ .
(= ljljw l;sfO cfjZostf ePsf ljBfyL{x¿sf nflu pko'St x'g] d"Nofª\sg k|lj|mof ckgfpg'kg]{ 5 .
!)= lg/Gt/ d"Nofª\sg k|lj|mofsf] d"Nofª\sgsf cfwf/ cg';"rL !, @ / # df lbOPsf] 5 .
!!= sIff ^–& df lg/Gt/ d"Nofª\sg ubf{ ljBfyL{n] u/]sf] k|ultsf cfwf/df pgLx¿nfO{ ‘s’ ‘v’ /
‘u’ >]0fLdf juL{s/0f ul/g] 5 . ljBfyL{ dgf]lj1fgnfO{ b[li6ut u/L ljBfyL{ d"Nofª\sg
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 6
k|0ffnLdf ;d;fdlos ;'wf/ ul/“b} nlug] 5 . sIff * df lhNnf :t/Lo k/LIff ;ldltn]
tf]s]adf]lhdsf] 9f“rfcg';f/ lhNnf:t/Lo k/LIffsf cfwf/df txut k/LIffdf ;xefuL eO{
pQL0f{ x'g'kg]{ 5 .
!@= sIff ^ / & df ^) k|ltzt cfjlws k/LIff -lg0f{ofTds_ k4ltaf6 / $) k|ltzt lg/Gt/
ljBfyL{ d"Nofª\sg -lgdf{0ffTds_ k4ltaf6 ljBfyL{sf] n]vfhf]vf ul/g] 5 . lgdf{0ffTds tyf
lg0f{ofTds b'j} d"Nofª\sgsf cfwf/df ljBfyL{nfO{ sIff]Gglt ul/g] 5 . t/ sIff * sf]
lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk ;~rfng ubf{ lg/Gt/ ljBfyL{ d"Nofª\sg k|lj|mof ckgfpg'kg]{ / o;
txsf] cGtdf lnOg] lhNnf:t/Lo k/LIffdf eg] ztk|ltzt g} lnlvt k/LIff ;~rfng ul/g] 5
. lnlvt d"Nofª\sgsf] pQL0ff{ª\s $) k|ltzt x'g] 5 / o; k/LIffdf 5'6\6} pQL0f{ x'g'kg]{ 5 .

-`_ kf7\oj|md d"Nofª\sg


!= kf7\oj|mdsf] d"Nofª\sgsf cfwf/ lgDgfg';f/ x'g] 5g\ M
• ljBfyL{sf] pknlAw :t/
• lzIfssf] sfo{ ;Dkfbg :t/
• k7gkf7gdf pkof]u ul/Psf] ;do
• ljBfyL{sf] j}olSts tyf ;fdflhs Jojxf/ / k|efj
• cleefjs tyf ;dfhsf] l;sfOk|ltsf] ck]Iff / k|ltlj|mof
• ;/f]sf/jfnfsf] ljBfnok|ltsf] wf/0ff
pko'{St cfwf/df ;d]tsf cfwf/df k|To]s kf“r jif{df kf7\oj|mdsf] d"Nofª\sg ul/g]
5 . JolSt, kl/jf/ / ;dfhdf k/]sf] k|efj;d]tsf cfwf/df /fli6«o:t/df kf7\oj|mdsf]
d"Nofª\sg ul/g] 5 .
@= kf7\oj|mdsf] k|efjsfl/tfsf] cj:yfsf] lgSof}{n ug{sf nflu cfjlws ¿kdf ljifout, sIffut /
txut /fli6«o pknlAw:t/ dfkg ul/g] 5 .
#= o; kf7\oj|mdnfO{ ;d;fdlos, :t/Lo, u'0ffTds, afns]lGb|t, hLjgf]kof]uL / ;dfj]zL agfpg
If]qLo tyf lhNnf kf7\oj|md ;dGjo ;ldltx¿n] ljleGg uf]i7L, ;]ldgf/, cGtlj|m{of, ;dLIff
cflb ljljw dfWodaf6 ;Da¢ ljBfyL{, lzIfs, cleefjs, lzIffljb\, /fhgLlt1, Jofkf/L,
ljz]if1, gLltlgdf{tf, pBf]uL Pjd\ Joj;foLnufot ;a} ;/f]sf/jfnfx¿sf] ;'´fj ;ª\sng
u/L kf7\oj|md ljsf; s]Gb|df k7fpg] Joj:yf ug'{kg]{ 5 .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 7


cfwf/e"t tx -sIff $–%_ sf]
clgjfo{ ;+:s[t Jofs/0f kf7\oj|md
-u'?s'n ljBf>d_

-s_ kl/ro
;+;f/e/ pknAw 1fglj1fgsf d'Vo u|Gyx¿dWo] ;j{k|frLg u|Gy j]bsf] cWoog / cg';Gwfgdf
Jofs/0fsf] dxŒjk"0f{ :yfg 5 . Jofs/0fnfO{ j]bsf 5 cª\udWo] d'vsf ¿kdf dflgPsf] 5 .
;+:s[t Jofs/0fsf lgodx¿sf] lgwf{/0f kfl0flgeGbf cl3 dx]Zj/, a[x:klt, OGb|, cflkzln,
kf}:s/zflb, sfzs[T:gh:tf ljåfg\x¿n] u/]sf] eP klg ;+:s[t Jofs/0fnfO{ k"0f{ Jojl:yt ug]{
sfd kfl0flgaf6 x'gfn] xfn;Dd klg ;+:s[tsf] Jofs/0f eGg]lalQs} kfl0flgsf] Jofs/0f a'lemG5
.
dx]Zj/b]lv kfl0flg;Ddsf] Jofs/0fk/s u|Gy k/Dk/fnfO{ ;f/:jtefiodf oyfj|md j0f{g
ul/Psf] 5 . o;df ‘dx]Zj/sf] Jofs/0f ;d'b|h:t} 5, To;df cfwf a[x:kltn] p4/0f ug'{ePsf]
5, To;sf] s]xL efudfq k'/Gb/ -OGb|_n] lng'ePsf] 5 eg] s'zsf] 6'Kkf]df /x]sf] kfgLsf]
yf]kfhlQs} kfl0flgn] lng'ePsf] 5’ elgPsf] 5 . k|frLgzf:qx¿n] olt ;fgf] kfl0fgLo
Jofs/0fnfO{ klg cfh ljZje/sf Jofs/0f zf:qx¿dWo] ;jf{ª\uk"0f{, ;"qfTds tyf j}1flgs
Jofs/0f dflgG5 . ;fy} ;';fª\Vo lj1fg -sDKo'6/ lj1fg_ nfO{ klg clt pkof]uL efiff
ePsfn] of] efiff Pjd\ Jofs/0f ljBfno lzIffsf nflu ckl/xfo{ ag]sf] xf] .
kfl0fgLo Jofs/0fdf nf}lss tyf j}lbs ;+:s[tsf lgodx¿ kfOG5g\ . oxL k/Dk/fcg';f/
ljBfnoLo kf7\oj|mddf kfl0fgLo Jofs/0fnfO{ ;dfj]z ul/Psf] 5 . cfwf/e"t txdf o;
Jofs/0fnfO{ zf:qLo 9f“rfdf k|:t't ug'{eGbf klg o;nfO{ ;/n Pjd\ Jofjxfl/s k|of]usf
cfwf/df ljifoj:t'nfO{ 5gf]6 u/L k|:t't ul/Psf] xf] . o;sf] d'Vo Wo]o eg]s} Jofs/0f
zf:qsf] pRr lzIff xfl;n ug{sf nflu k"jf{wf/ tof/ kfg'{ xf] .
-v_ ;fwf/0f p2]Zo
u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 cfwf/e"t tx k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo k|fKt x'g]
ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= :j/j0f{ / Jo~hgj0f{sf] 1fg Pjd\ pRrf/0f ug{,
@= dfx]Zj/ ;"qsf] pRrf/0f / n]vg ug{,
#= ;fdfGo k|Tofxf/df kg]{ j0f{ atfpg,
$= :j/j0f{ / Jo~hgj0f{sf] :yfg, k|oTg Pjd\ ;+1f atfpg,
%= k|Tofxf/ lgdf{0f / csf/flbj0f{sf] pbfQflb e]b atfpg,
^= ;+:s[t efiffsf ;fwf/0f ;lGw k|lj|mof atfpg,
&= ;+:s[t efiffsf ;lGw ePsf ;fwf/0f zAbx¿sf] ;lGwljR5]b k|lj|mof atfpg,
*= Jofs/0f ljifosf] cWoogsf nflu k"jf{wf/ tof/ ug{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 8


-u_ ljlzi6 p2]Zo -sIff $_
u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 sIff $ k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo k|fKt x'g]
ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= Jo~hgj0f{ / :j/j0f{ 5'6\ofP/ n]Vg,
@= Jo~hgj0f{df s'g} klg :j/j0f{ ldn]kl5 x'g] cIf/sf] :j¿k atfpg,
#= dfx]Zj/ ;"qsf] k|:6 jfrg ug{ / k|Tofxf/ut j0f{ atfpg,
$= :j/j0f{ / Jo~hg j0f{sf] pRrf/0f :yfg, ;+1f, cfEoGt/–afx\ok|oTg atfpg,
%= ;fdfGo ;"qfy{ atfpg,
^= ;fdfGo ;lGw -cr\ ;lGwsf :j¿k–o0f\–;lGw_ atfpg .

-3_ ljlzi6 p2]Zo -sIff %_


u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 sIff % k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo k|fKt x'g]
ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= k|Tofxf/ lgdf{0f k|lj|mof atfpg,
@= csf/flbj0f{sf] pbfQflb e]b atfpg,
#= xn\ ;lGwsf :j¿k tyf Zr'Tjflb ;lGw atfpg,
$= lj;u{;lGwsf :j¿k tyf ¿Tjflb;lGw atfpg,
%= ;+:s[t efiffdf k|o'St ;lGw ePsf ;fwf/0f zAbx¿sf] ;lGw jf ;lGwljR5]b k|lj|mof
atfpg,
^= ;+:s[t efiffdf zAbe08f/ a9fpg .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 9


-ª_ ljifoj:t'sf] If]q / j|md tflnsf -sIff $_
j|m=;+= ljwf ljifoIf]q lzIf0f ljlw / lzIf0f ;fdu|L kf=ef= k"=
lj|mofsnfk
!= j0f{1fg :j/ / Jo~hgj0f{sf] – cfudg, lgudg, cIf/kQL @^ !)
pRrf/0f, n]vg, k|Zgf]Q/, JofVofg, xnGtfIf/kQL,
Jo~hg j0f{ ljleGg 5nkmn cr\ cIf/kQL
cr\ j0f{;“u – j0ff{g';f/ OToflb .
ldnfp“bf x'g] ¿k, pRrf/0f / cIf/ cfwf/ u|Gy -n3'
:j/jlh{t n]vgsf] lgb]{zg, l;4fGt sf}d'bL_
Jo~hgj0f{x¿sf] cEof;, ;+zf]wg,
pRrf/0f, n]vg . ;'emfj
@= dfx]Zj/ ;"q !$ dfx]Zj/;"q – cfudg, lgudg, cIf/kQL Wjlg @^ !)
1fg / :yfg 1fg, pRrf/0f, k|Zgf]Q/, JofVofg, cjoj b]lvg]
1fg n]vg, k|Tofxf/ 5nkmn lrq cflb .
klxrfg, pRrf/0f – cfbz{ pRrf/0f
Pjd\ n]vg . n]vg, cEof;
:j/÷Jo~hg j0f{sf] lgb{]zg, ;'emfj .
pRrf/0f, :yfg
1fg, cEof; n]vg .
#= k|oTg tyf j0f{x¿sf] cfEoGt/ – cfudg, lgudg, cIf/kQL k|oTg @^ !)
;+1f 1fg k|oTg 1fg, afx\o k|Zgf]Q/, JofVofg, tflnsf,
k|oTg 1fg, klxrfg 5nkmn sfnf]kf6L, rs,
:kzf{lb;+1f 1fg, –cfbz{ pRrf/0f 8:6/ cflb .
klxrfg, pRrf/0f n]vg, cEof;
tyf n]vg . lgb]{zg, cEof;
$= n'3'sf}d'bL:y ;"qx¿sf] cfbz{ – cfudg, lgudg, sfnf]kf6L, rs, @^ !)
;+1f pRrf/0f, ;"qsf] k|Zgf]Q/, JofVofg, 8:6/
k|s/0fsf cy{1fg . 5nkmn
;"q1fg –cfbz{ pRrf/0f,
cy{1fg n]vg
cEof;
%= ;lGw1fg cr\ ;lGwsf ljz]if – cfudg, lgudg, ;lGw ePsf @^ !)
-;fdfGo_ ;"qx¿ M Osf] o0flr k|Zgf]Q/, JofVofg, zAb;"rL
:yfg]˜Gt/tdM, cb]ª\ 5nkmn ;lGw/lxt
u'0fM cfb\u'0fM, – ;"qfy{ 1fg n]vg zAb;"rL n]vg
j[l4/fb}r\, j[l4/]lr, cEof; ljleGg cEof;
csM ;j0f]{ bL3{M, pbfx/0f
PªM kbfGtfblt .
hDdf !#) %)

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 10


-r_ ljifoj:t'sf] If]q / j|md tflnsf -sIff %_
j|m=;+ ljwf ljifo If]q lzIf0f ljlw lzIf0f kf=ef k"=
= ;fdu|L =
!= ;"q;lxt k|Tofxf/ lgdf{0fsf – cfudg, lgudg, zAbkQL, @^ !)
k|Tofxf/ nflu cfjZos ;"q, k|Zgf]Q/, JofVofg, sfnf]kfk6L,
lgdf{0f c0f\, cs\ OToflb 5nkmn rs, 8:6/
k|Tofxf/sf] lgdf{0f –k|Tofxf/ n]vg tflnsf
lgb]{zg, ;'emfj
@= csf/flb e]b k|bz{gsf nflu – cfudg, lgudg, tflnsf, @^ !)
j0f{sf] x|:j cfjZos ;"q, c, O, k|Zgf]Q/, JofVofg, sfnf]kf6L
bL3f{lb / p, C, P, cf] P], cf}, 5nkmn rs, 8:6/
pbfQflb n[ j0f{sf] e]b 1fg –n]vg cEof; OToflb
e]b / ;"q lgb]{zg, ;'emfj .
#= ;lGw 1fg xn\ ;lGwsf ljz]if – cfudg, lgudg, ;lGw ePsf #( !%
-;fdfGo_ ;"qx¿ M k|Zgf]Q/, JofVofg, zAb;"rL
:tf]M Zr'gf Zr'M . 5nkmn ;lGw/lxt
i6'gf i6'M . –cfbz{ ;"qf]Rrf/0f, zAb;"rL,
‰fnf+ hzf]˜Gt] . cy{1fg, n]vg, sfnf]kf6L,
o/f]˜g'gfl;s]˜g'gfl;sf] cEof;, ljleGg rs, 8:6/
jf . vl/ r . ‰fof] pbfx/0f OToflb
xf]˜Got/:ofd\ .
zZ5f]l6 . df]˜g':jf/M .
ªdf] x|:jfblr
ªd'lGgTod\ . cfBGtf}]
6lstf} .
$= ;lGw 1fg lj;u{ ;lGwsf ljz]if – cfudg, lgudg, ;lGw ePsf @^ !)
-;fdfGo_ ;"qx¿ M k|Zgf]Q/, JofVofg, zAb;"rL,
lj;h{gLo:o ;M . 5nkmn ;lGw/lxt
;;h'iff] ¿M . ctf] –cfbz{ ;"qf]Rrf/0f, zAb;"rL,
/f]/Kn'tfbKn't] . xlz cy{1fg, n]vg, sfnf]kf6L
r . /f] l/ . 9«nf]k] cEof;, ljleGg OToflb
k"j{:obL3f]{0fM . pbfx/0f
%= ;lGwljz]if nf]kzfsNo:o . – cfudg, lgudg, ;lGw ePsf !# %
k"j{qfl;4d\ . ef]– k|Zgf]Q/, JofVofg, zAb ;"rL
euf] –c3f]–ck"j{:o 5nkmn ;lGw/lxt
of]˜lz, xln ;j]{iffd\ –cfbz{{ ;"qf]Rrf/0f, zAb;"rL
. cy{1fg, n]vg, sfnf]kf6L
cEof;, pbfx/0f
hDdf !#) %)

-5_ lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk


u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 11
 cWofksn] jflif{s lzIf0f of]hgf, PsfO of]hgf / b}lgs kf7of]hgf lgdf{0f u/L
;f]cg';f/ lzIf0f ug'{k5{ .
 lzIf0fsf] dfWod efiffsf ¿kdf ;+:s[t jf g]kfnL efiff jf cfjZostfcg';f/ cGo
efiffsf] k|of]u ug'{kg]{ 5 . ;+:s[t dfWodn] a'emfp“bf efj :ki6 ug{ g;lsg] eP dfq
g]kfnL efiff jf cGo efiffnfO{ sxL“sxL“ k|of]udf Nofpg ;lsg] 5 .
 lzIf0f ubf{ lzIfsn] v'?v'? gatfO{ ljBfyL{x¿nfO{ k|Zg ub}{ pgLx¿n] lbPsf] pQ/df
;+zf]wg ub}{ ljifo k|j]z ug'{k5{ .
 ;lGwsf] cWofkg ubf{ ljleGg pbfx/0f lbO{ ;lGw ug{ nufpg'k5{ / ljBfyL{ cfkm“}nfO{
;lGwsf] lgod kQf nufpg nufpg'k5{{, ;lGwsf] lgdo kQf nufpg g;s]df cfkm}“n]
atfOlbg'k5{ / ;"q klg cy{;lxt atfO{ cGo pbfx/0fx¿ atfpg nufpg'k5{ .
 Jofs/0f lzIf0fsf] d'Vo p2]Zo eflifs z'4tf h:tf dxŒjk"0f{ cª\udf Wofg lbO{ eflifs
;Lk -;'gfO, af]nfO, k9fO / n]vfO_ sf] ;Gt'lnt ljsf;df hf]8 lbg'k5{ .
-h_ d"Nofª\sg k|lj|mof
lzIf0f k|lj|mofsf ;fy;fy} ljifoj:t'sf] d"Nofª\sg lg/Gt/ ¿kdf ug'{kg]{ x'G5 . cf}krfl/s /
cgf}krfl/s b'j} ¿kn] lzIf0f pknlAwnfO{ dfkg ub}{ hfg'k5{ . o:tf] d"Nofª\sg cWoogs}
j|mddf df}lvs ¿kn] / kf7 tyf PsfOsf] cGtdf lnlvt ¿kdf lng'k5{ . df}lvs tyf lnlvt
k/LIffsf dfWodn] kf7/PsfO / k|s/0fut ¿kdf ljBfyL{x¿sf] pknlAw dfkg ug'{k5{ .
d"Nofª\sgsf j|mddf k|Tofxf/, Wjlg, j0f{, :yfg, k|oTg, ;lGw h:tf lgwf{l/t ljifoj:t'sf] ;a}
kIfsf] d"Nofª\sg ug'{kg]{ 5 .

cfwf/e"t tx -sIff $–%_ sf]


cfwf/e"t tx -sIff $–%_ sf]
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 12
P]lR5s j]b kf7\oj|md
-u'?s'n ljBf>d_

-s_ kl/ro
j]b ljZjsf] ;j{>]i7 1fge08f/ tyf klxnf] wd{u|Gy xf] . OR5fPsf] c;n j:t' k|fKt u/fpg],
grfx]sf] clgi6 j:t'sf] kl/xf/ u/fpg] tyf k|ToIf¿kdf ;lhn} k|fKt ug{ g;lsg] cnf}lss
tŒjsf] 1fg u/fpg] ;zSt dfWod j]b xf] .
k/a|x\dåf/f pkb]z ul/Psf] / To;nfO{ Clif–dxlif{x¿n] sl7g tkf]anåf/f cfTd;ft\ u/L lzio
k|lzio x'“b} u'?d'v–pRrf/0f–cg'Rrf/0f–k"j{s -u'?n] pRrf/0f u/]cg';f/ ug]{ sfd_ >'lt -s0f{_
k/Dk/fn] cWofkgj|mdaf6 ;+/lIft j]b k|frLgsfndf Pp6} /x]sf] s'/f ;j{;Ddt dfGotf xf] .
sfnfGt/df wf/0ff zlSt sdhf]/ x'“b} uPsf dg'iosf] pksf/fy{ dlxif{ s[i0få}kfog j]bJof;n]
k}n, j}zDkfo, h}ldlg / ;'dGt gfdsf rf/ lzionfO{ CUj]b, oh'j]{b, ;fdj]b / cyj{j]b j|mdzM
pkb]z ug'{eof] . ckf}¿if]o zf:q eg]/ hflgg] rf/} j]b sfnfGt/df lzio k|lzio x'“b} !!#!
zfvfdf ljefhg x'g k'Uof] t/ slno'usf] k|efjn] ubf{ cfhef]ln o;sf sl/a !! zfvfdfq
k|rlnt 5g\ . j]bsf s'n zfvfdWo] oh'j]{bsf !)!, CUj]bsf @!, ;fdj]bsf !))) /
cyj{j]bsf ( zfvf k5{g\ . rf/j]bdWo] Ps oh'j]{b z'Sn / s[i0f u/L b'O{ efudf ljeSt 5 .
blIf0f ef/tdf s[i0foh'j]{bsf] cWoog / cWofkg x'G5 eg] pQ/ ef/t / g]kfndf
z'Snoh'j]{bsf] cWoog / cWofkg k|r'/ dfqfdf b]lvG5 .
g]kfnL j]bfWoog k/Dk/fcg';f/ kl9“b} cfPsf] z'Snoh'j]{bsf] dfWolGbgLo zfvf xf] . o;
zfvfdf $) cWofo, !(&% dGq Pjd\ #)# cg'jfs 5g\ . oh'j]{bsf d'Vo ljifodf o1 sd{
pkf;gf / 1fg lj1fgsf s'/f k5{g\ . k|:t't kf7\oj|md g]kfndf k|rlnt z'Snoh'j]{b dfWolGbg
jfh;g]o zfvfsf] cfwf/df tof/ ul/Psf] 5 .
z'Snoh'j]{b k"/} kf7 ug{ Ps} lbgdf Ps JolStaf6 ;Dej gePsfn] j]bsf d'Vod'Vo dGqx¿sf]
;ª\u|x u/L ?b|fi6fWoflosfsf ¿kdf k|rngdf cfPsf] 5 . s]xL g]kfnL ;dfhdf j|taGw
;+:sf/kl5 clgjfo{ ¿kdf ?b|L k9fOGYof] . cfh klg wd{sd{ ubf{ ?b|L kf7 u/fpg] rng 5 .
eujfg\ lzjnfO{ v';L kfg{ ?b|L kf7 ug{ ;a}eGbf ;lhnf] j}lbs o1 xf] . hf] yf]/} vr{,
hgzlSt tyf sd ;dodf ;DkGg x'G5 .
?b|L, kf7– ?b|, n3'?b|L, dxf?b|L / clt?b|Lsf gfdn] k|Voft 5g\ . -efjgfcg';f/sf] sfdgf k"/f
ug{ tyf dfgl;s zflGt k|flKtsf nflu ?b|L ;a}eGbf pQd o1 xf]_ . j}lbs k/Dk/fcg';f/
¿b|fleif]sn] dfgj lbgrof{df dxŒjk"0f{ :yfg /fV5 . dfgj z/L/sf] /rgf j}lbs
k/Dk/fcg'¿k ePsf] xf] . ¿b|fleif]sn] cfTdf z'4 Pjd\ ;Œj u'0f k|fKt x'G5 / ;ª\sNk zlSt
a9\5 . ;fy} o;n] 1fgzlSt, ljrf/zlSt, a'l4, >4f, d]wf, elSt tyf kljqtfdf j[l4 x'G5 .
Jofkf/ Joj;fo, snf sf}zn, zf:qfg';Gwfg / Jojxf/ s'zntfdf ;kmn tyf ;Dkfbg
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 13
pT;fxk"j{s x'G5 . oxL k/Dk/fcg';f/ ljBfnoLo kf7\oj|mddf z'Snoh'j]{bnfO{ ;dfj]z ul/Psf]
xf] . cfwf/e"t txdf o; o;nfO{ zf:qLo 9f“rfdf k|:t't ug'{eGbf klg o;nfO{ ;/n Pjd\
Jofjxfl/s k|of]usf cfwf/df ljifoj:t'nfO{ 5gf]6 u/L k|:t't ul/Psf] 5 .
-v_ ;fwf/0f p2]Zo
u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 cfwf/e"t tx k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo k|fKt
x'g] ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= j}lbs efiff;“u kl/lrt x'g,
@= j}lbs k/Dk/fcg';f/ x:trfng;lxt z'Snoh'j]{bsf] ?b|L;Da4 dGqx¿ z'4 pRrf/0f
ug{,
#= ?b|Lsf dGqnfO{ z'4;“u ;:j/ k9\g / n]Vg,
$= zt?b|Lo k4ltsf] dd{ a'‰g / k|of]u ug{,
%= ?b|Lsf k|sf/ a'‰g / atfpg,
^= ?b|Lsf] cfj[lQcg';f/sf] kmnsf] dxQf a'‰g / atfpg,
&= z'Snoh'j]{bsf zt?b|Lo dGqnfO{ k/Dk/fut ¿kdf /Iff ub}{ Ps¿k;“u kf7 ug]{,
*= j]bn] lglb{i6 u/]sf] cfr/0f kfng ug'{sf ;fy} o;sf] k/Dk/fnfO{ arfpg tyf si7:y
atfpg,
(= z'Snoh'j]{bsf zt?b|Lo dGq, j}lbs;"Stsf] dd{, sNof0f;"St k'?if;"St, gf/fo0f;"St,
OGb|;"St, ;"o{;"St, ?b|;"St, ljZj¿kj0f{g, zflGtkf7 / :jl:tk|fy{gfsf ;fy} ?b|sf
k~rd'v j0f{g ;Da4 dGqx¿ z'4;“u k9\g .
-u_ ljlzi6 p2]Zo -sIff $_
u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 sIff $ k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo k|fKt x'g]
ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= z'Snoh'j{]bsf] dfWoflGbgLo zfvfsf] ?b|L j}lbs k/Dk/fcg';f/ ;:j/ kf7 ug{,
@= zt?b|Lo dGqx¿ k/Dk/fcg';f/ z'4;“u kf7 ug{,
#= j}lbs dd{;"St / sNof0f;"St;DaGwL dGqx¿ k9\g,
$= k'?if;"St / gf/fo0f;"St;DaGwL dGqx¿ ;:j/ k9\g,
%= OGb|;"St / ;"o{;"St;DaGwL j}lbs dGqx¿ ;:j/ k9\g,
^= zt?b|Lo k/Dk/fsf if8ª\uGof;;DaGwL dGqx¿ atfpg .

-3_ ljlzi6 p2]Zo -sIff %_

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 14


u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 sIff % k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo k|fKt x'g]
ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= z'Snoh'{j]{bsf] k/Dk/fcg';f/sf] ?b|L ;:j/ kf7 ug{,
@= ?b|;"St;DaGwL dGqx¿ ;:j/ kf7 ug{,
#= zt?b|Lo;DaGwL dGqx¿ ;:j/ kf7 ug{,
$= zflGtkf7 / a;f]wf/f;DaGwL dGqx¿ ;:j/ kf7 ug{,
%= :jl:t k|fy{gf / ?b|k~rd'v;DaGwL dGqx¿ kf7 ug{,
^= zt?b|Loljlw / To;af6 k|fKt x'g] kmnsf] dxŒj atfpg .
-ª_ ljifoj:t'sf] If]q / j|md tflnsf -sIff $_
j|m=;+= ljifo kf7\oj:t' lzIf0fl;sfO lzIf0f ;fdu|L kf=ef= k"=
lj|mofsnfk
!= j}lbs z'Snoh'j{b] cWofo kBf;gdf jf j]bsf] k':ts, !) %
dd{;"St @# sf] !( cf}“ dGq ;'vf;gdf a;]/ sfnf]kf6L,
u'?sf] cf1fg';f/ rs, 8:6/
j}lbs k/Dk/fcg'¿k
x:trfngk"j{s
;:j/ dGqf]Rrf/0f
ug{÷u/fpg
@= j}lbs z'Snoh'j]{b cWofo kBf;gdf jf j]bsf] k':ts, !) %
dd{;'St @# sf] ## / #$ cf}“ ;'vf;gdf a;]/ sfnf]kf6L,
dGq u'?sf] cf1fg';f/ rs, 8:6/
j}lbs k/Dk/fcg'¿k
x:trfngk"j{s
;:j/ dGqf]Rrf/0f
ug{÷u/fpg
#= sNof0f;"St z'Snoh'j]{b cWofo kBf;gdf jf j]bsf] k':ts, @) !)
#$ sf] !–^ dGq ;'vf;gdf a;]/ sfnf]kf6L,
u'?sf] cf1fg';f/ rs, 8:6/
j}lbs k/Dk/fcg'¿k
x:trfngk"j{s
;:j/ dGqf]Rrf/0f
ug{÷u/fpg

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 15


$= k'?if;"St z'Snoh'j]{b cWofo kBf;gdf jf j]bsf] k':ts, $) @)
#! sf] !–!^ dGq ;'vf;gdf a;]/ sfnf]kf6L,
u'?sf] cf1fg';f/ rs, 8:6/
j}lbs k/Dk/fcg'¿k
x:trfngk"j{s
;:j/ dGqf]Rrf/0f
ug{÷u/fpg
%= gf/fo0f;"St z'Snoh'j]{b cWofo kBf;gdf jf j]bsf] k':ts, !% !)
#! sf] !&–@@ dGq ;'vf;gdf a;]/ sfnf]kf6L,
u'?sf] cf1fg';f/ rs, 8:6/
j}lbs k/Dk/fcg'¿k
x:trfngk"j{s
;:j/ dGqf]Rrf/0f
ug{÷u/fpg
^= OGb|;"St z'Snoh'j]{b cWofo kBf;gdf jf j]bsf] k':ts, $) @)
!& sf] ##–$% dGq ;'vf;gdf a;]/ sfnf]kf6L,
u'?sf] cf1fg';f/ rs, 8:6/
j}lbs k/Dk/fcg'¿k
x:trfngk"j{s
;:j/ dGqf]Rrf/0f
ug{÷u/fpg
&= ;"o{;"St z'Snoh'j]{b cWofo kBf;gdf jf j]bsf] k':ts, $) @)
## sf] #&–$# dGq ;'vf;gdf a;]/ sfnf]kf6L,
u'?sf] cf1fg';f/ rs, 8:6/
j}lbs k/Dk/fcg'¿k
x:trfngk"j{s
;:j/ dGqf]Rrf/0f
ug{{÷u/fpg
*= if8ª\uGof; ljleGg cWofoaf6 kBf;gdf jf j]bsf] k':ts, !% !)
dGq ;ª\u|lxt !@ dGq ;'vf;gdf a;]/ sfnf]kf6L,
u'?sf] cf1fg';f/ rs, 8:6/
j}lbs k/Dk/fcg'¿k
x:trfngk"j{s
;:j/ dGqf]Rrf/0f
ug{{÷u/fpg
hDdf !() !))

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 16


-r_ ljifoj:t'sf] If]q / j|md tflnsf -sIff %_
j|m= ljifo kf7\oj:t' lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk lzIf0f ;fdu|L kf=ef= k"=
;+=
!= ?b|;"St z'Snoh'j]{b kBf;gdf jf ;'vf;gdf a;]/ j]bsf] k':ts, @) !)
zt?b|Lo;DaGwL cWofo !^ sf] u'?sf] cf1fg';f/ j}lbs sfnf]kf6L,
!–!^ dGq k/Dk/f cg'¿k x:trfng rs, 8:6/
k"j{s ;:j/ dGqf]Rrf/0f
ug{{÷u/fpg
@= zt?b|Lo z'Snoh'j]{b kBf;gdf jf ;'vf;gdf a;]/ j]bsf] k':ts, ^) #)
dGq;DaGwL cWofo !^ sf] u'?sf] cf1fg';f/ j}lbs sfnf]kf6L,
ljZj¿k dGqx¿ !&–^^ dGq k/Dk/f cg'¿k x:trfng rs, 8:6/
k"j{s ;:j/ dGqf]Rrf/0f
ug{{÷u/fpg
#= zt?b|Lo z'Snoh'j]{b kBf;gdf jf ;'vf;gdf a;]/ j]bsf] k':ts, @) !)
dGq;DaGwL j]bsf] ljleGg u'?sf] cf1fg';f/ j}lbs sfnf]kf6L,
ljZj¿k dGqx¿ cWofoaf6 k/Dk/fcg'¿k x:trfngk"j{s rs, 8:6/
;ª\u|x u/]/ ;:j/ dGqf]Rrf/0f
!* dGq ug{{÷u/fpg
$= zt?b|Lo kf7fGtdf z'Snoh'j]{b kBf;gdf jf ;'vf;gdf a;]/ j]bsf] k':ts, #) !%
zflGtkf7;DaGwL cWofo #( sf] u'?sf] cf1fg';f/ j}lbs sfnf]kf6L,
dGq &–!# dGq k/Dk/fcg'¿k x:trfngk"j{s rs, 8:6/
;:j/ dGqf]Rrf/0f
ug{{÷u/fpg
%= zt?b|Lo kf7fGt/df z'Snoh'j]{b kBf;gdf jf ;'vf;gdf a;]/ j]bsf] k':ts, @% !%
ul/g] cWofo !* sf] u'?sf] cf1fg';f/ j}lbs sfnf]kf6L,
az'wf/f;DaGwL !–@( dGq k/Dk/fcg'¿k x:trfngk"j{s rs, 8:6/
dGqx¿ ;:j/ dGqf]Rrf/0f
ug{{÷u/fpg
^= zt?b|Lo kf7fGtdf z'Snoh'j]{b kBf;gdf jf ;'vf;gdf a;]/ j]bsf] k':ts, @% !%
zflGtkf7;DaGwL cWofo #^ sf] u'?sf] cf1fg';f/ j}lbs sfnf]kf6L,
dGq !–@$dGq k/Dk/fcg'¿k x:trfngk"j{s rs, 8:6/
;:j/ dGqf]Rrf/0f
ug{{÷u/fpg
&= :jl:tk|fy{gf;DaGwL ljleGg kBf;gdf jf ;'vf;gdf a;]/ j]bsf] k':ts, !) %
tyf :yfgaf6 u'?sf] cf1fg';f/ j}lbs sfnf]kf6L,
?b|k~rd'vj0f{g ;ª\u|lxt !@ k/Dk/fcg'¿k x:trfngk"j{s rs, 8:6/
dGq ;:j/ dGqf]Rrf/0f
ug{{÷u/fpg
!() !))

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 17


-5_ lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk
!= lzIfsn] jflif{s lzIf0f of]hgf cWofo of]hgf, dGqof]hgf / b}lgs kf7of]hgf agfP/
lzIf0fsf nflu tof/ x'g'k5{ .
@= ef]lnkN6 k9fpg] dGqx¿ cl3Nnf] lbg g} lzIfsn] u'?d'v k/Dk/fcg';f/ k9]sf]
k|fdfl0fs / j}lbs k/Dk/fcg';f/ x'g] u/L tof/ ug'{k5{ .
#= ljBfyL{sf] :t/, pd]/ ?lr Pjd\ Ifdtf a'‰g' / tbg'¿k cWofkg ug'{k5{ .
$= j]b ljifodf ljBfyL{nfO{ cfsif{0f ug{ j]bsf] dxŒj ;/n ¿kdf atfO{ pTk|]/0ff /
sf}t"xn hufpg'k5{ .
%= j]b k9fpg] lzIfs tyf ljBfyL{x¿sf] cfr/0f cfxf/ljxf/ / kf];fs zf:q;Ddt /
Ps} lsl;dsf] x'g'k5{ .
^= j]b ljifo cWofkg ubf{ a9LeGbf a9L ljBfyL{x¿ nfO{ ;+nUg u/fO{ pRrf/0fdf Ps¿ktf
Nofpg'k5{ .
&= of] æ>'ltÆ ;Da4 ljifo ePsfn] lzIfsn] u/]sf]] pRRff/0fkl5 dfq 5fqn] pRrf/0f ug]{ /
u/fpg'k5{ . cfk+}m -ljgfu'?_ k9\g gx'g] s'/fnfO{ nfu" ug'{k5{ .
*= of] ljifo j}lbs k/Dk/fcg';f/ rNb} cfPsfn] o;sf] /Iff ug{ u'? ;jf]{kl/ x'g] / tbg'¿k
ljBfyL{n] k/Dk/fnfO{ sfod ug]{ x'“bf lzIfs ;r]t /x]sf] x'g'k5{ .
(= lzIfsn] pbfQ, cg'bfQ / cf7 k|sf/sf :jl/tx¿ nfO{ cToGt dxŒj lbP/ 7Ls
tl/sfn] z'4 pRrf/0fsf ;fy x:t;~rfng ug'{ / u/fpg'k5{ .
!)= lzIfsn] x|:j, bL3{, Kn't cIf/x¿, x|:j / bL3{ -u'+_ tyf ë, o, ;, if /]km, /ª / låTj
cIf/x¿ u'?d'v k/Dk/fcg';f/ cª\u'nL k|bz{g / pRrf/0f ug'{ / u/fpg'k5{ .
!!= lzIfsn] x/]s 3G6Ldf cfˆgf] b}lgs kf7\oj:t'sf cltl/St aLraLrdf k9]sf j]bsf
dGqx¿ sxfF k|of]u x'G5g\ < eGg] 1fg ;d]t lb“bf ljBfyL{df pT;'stf hfU5 . t;y{
ctM o:tf] tl/sf ckgfpg' ;kmn lzIf0fsf] Bf]ts xf] . ;s];Dd 5f]6s/Ldf dGqsf]
cfzo atfpgsf nflu lzIfs ;hu ;xL tof/L u/]sf] x'g'k5{ .
!@= lzIfsn] j]bfWoog u/fp“bf ljBfyL{x¿n] x:t;~rfng ug{ ghfg]df cfk}+m“n] xft ;dfP/
;~rfng u/fOlbg'k5{ .
!#= x/]s sIffdf ljBfyL{x¿sf] kf7 x:t;~rfngk"j{s s07:y ;'Gg] ug'{k5{ .

-h_ d"Nofª\sg k|lj|mof


!= p2]Zo k|fKt ug{ ;s] g;s]sf] n]vfhf]vf ug'{ d"Nofª\sg xf] .
@= o;n] 1fg, ;Lk / af}l4stfsf] dfkg ug'{k5{ .
#= o;n] j]bk|ltkflbt cfr/0fnfO{ ljBfyL{n] kfng u/] gu/]sf] dfkg ug'{k5{ .
$= o;n] u'?sf] cf1fnfO{ ljBfyL{n] kfnu u/] gu/]sf] dfkg ug'{k5{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 18


%= of] j}lbs efiff sl7g / hf]l8Psf zAbx¿df /x]sfn] o;nfO{ ;xL 7DofO{ pRrf/0f u/]
gu/]sf] dfkg ug'{k5{ .
^= o;n] kl/0ffdsf] ;"rgf lbg'k5{ .
&= o;n] j}lbs o1df dGqsf] ;xL k|of]u ug{ ;Sg] jf g;Sg] s'/fsf] dfkg ug'{k5{ .
*= o;af6 ljBfyL{n] eljiodf j]bsf] ;+/If0f ug]{ jf gug]{ s'/fsf] dfkg ug'{k5{ .
(= p2]Zo, kf7\oj:t' / d"Nofª\sgdf ;fd~h:o ePsf] x'g'k5{ .
!)= j]b ljZje/d} Ps¿ktfdf pRrf/0f x'g] x'“bf x:t;~rfng u/L pRrf/0fsf] Ps¿ktfdf
7Ls eP gePsf] dfkg x'g'k5{ .
!!= k|Zgn] ;du| kf7\oj:t' ;d]6]/ dfkg ug'{k5{ .
!@= o;af6 ljBfyL{ To; sIffdf k9\g cfp“bfsf] :t/ yfxf kfpg'k5{ .
!#= q}dfl;s ¿kdf df}lvs / lnlvt k/LIffdf 7Ls pRrf/0f / z'4 n]Vg ;Sg] x'g'k5{ .
!$= sIffsf] cGTodf p2]Zo kl/k"lt{ eP gePsf] dfkg x'g'k5{ .
!%= lzIfs tyf ljBfyL{n] cfof]hgf ug]{ cjnf]sg -o1;DaGwL_ e|d0fkZrft\ k|Zgf]Q/df
;xL pQ/ lbg] x'g'k5{ .
!^= x:t ;~rfngsf nflu cnu cnu dfkg x'g'k5{ .
!&= j]b ljifodf dGqf]Rrf/0f / x:t;~rfng kIfnfO{ hfFRg oL tl/sf ckgfpg'k5{ .
-s_ ax'j}slNks k|Zgaf6
-v_ dGqsf] x|:j, bL3{ / Kn'tnufot låTj k|tLsdGq cflb 7Ls 5g\ 5}gg\ eGg] k|Zg
u/]/ .
-u_ nfdf / 5f]6f dGqx¿ ;f]w]/
-3_ ;:j/jfrg u/fP/
-ª_ pbfQ, cg'bfQ / :jl/t 7Ls eP gePsf] dfkg u/]/ .
-r_ sIffut k/LIffsf] cfof]hgf u/]/ .
-5_ j]bsf] dxŒj, cfjZostf, cWoog ljlw;DaGwL k|Zg ;f]w]/ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 19


cfwf/e"t tx -sIff $–%_ sf]
clgjfo{ ;bfrf/ lzIff kf7\oj|md
-u'?s'n ljBf>d_

-s_ kl/ro
j}lbs ;gftg lxGb' ;+:s[ltleq JolStnfO{ Jojl:yt / dof{lbt 9ª\un] rnfpg lgTosd{sf
¿kdf k|ltlbg ;Dkfbg ug'{kg]{ ;+:sf/x¿sf] Joj:yf ul/Psf] 5 . j}lbs jfª\doåf/f lglb{i6
sd{x¿ lgTo, g}ldlQs / sfDo u/]/ tLg lsl;dsf x'G5g\ . oLdWo] ljBfyL{ cj:yfdf
afnaflnsfnfO{ lgTosd{ ug{ nufpg' lgtfGt cfjZos x'G5 eg] g}ldlQs / sfDo sd{sf] 1fg
klg j|mdzM lb“b} hfg'k5{ . x/]s JolStsf k|ftM a|x\dd'x"t{b]lv /flq zog;Ddsf b}lglGbgL
x'G5g\ . tLdWo] ug{}kg]{ st{Joleq} kg]{ zf:qlglb{i6 sd{x¿ h;df x:tbz{g, :gfg, zf}r,
;GWofjGbg, ef]hg, zog ljlw cflb dxŒjk"0f{ 5g\ . logsf] lgTo cg';/0f ugf{n] JolStleq
O{Zj/ k|]d, st{Jo af]w / OR5fzlSt knfp“5 . ;+;f/df hGd lnPkl5 JolStn] b]j C0f, Clif
C0f / lkt[ C0f r'sfpg'kg]{ zf:qLo dof{bf 5 . lgTosd{sf] kl/kfngfaf6 s]xL dfqfdf oL
C0f r'Stf x'“b} hfg] zf:qLo dfGotf 5 . t;y{ JolStnfO{ ;b\cfr/0f o'St sd{ / ;'zLn
agfpg lgTosd{sf] dxŒjk"0f{ e"ldsf /xG5 . ;fg} pd]/b]lv afnaflnsfdf cfgf] wd{, ;+:s[lt
/ dof{bfk|lt cle?lr x'g uO{ To;sf] ;+jw{g / k|jw{gdf ;xof]u k'¥ofpg] ck]Iffsf ;fy}
afNofj:yfb]lv g} cfdf, a'af, u'?, cltly, cu|h, cg'h, ldq / zq'k|lt s]s:tf] ;DaGw /
Jojxf/ sfod ug'{k5{ eg]/ l;sfpg'kg]{ x'“bf ;+:s[t jfª\doleq /x]sf ;b\Jojxf/ / tL;DaGwL]
dGq Pjd\ Znf]ssf] pRrf/0f tyf cy{ l;sfpg klg lgTosd{sf] kf7\oj|md ljsf; ul/Psf] xf]
.

-v_ ;fwf/0f p2]Zo


u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 cfwf/e"t tx k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo k|fKt x'g]
ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= laxfg p7]kl5 ug'{kg]{ ;fdfGo j}lbs ;bfrf/ ug{,
@= k|ftM:t'lt;Da4 Znf]sx¿sf] :ki6 pRrf/0f ug{,
#= zf}r, :gfg, ;GWofjGbg / ef]hgsf ljlwx¿ a'emL k|of]u ug{,
$= :t'ltkf7 tyf Jojxf/ lzIf0fsf j}lbs ;bfrf/ a'emL Jojxf/ ug{,
%= kf~rfog k"hfsf] dxŒj a'emL ;fwf/0f k"hgj|md k|:t't ug{,
^= k"hfsf pkrf/x¿ -k|sf/_ a'emL k|bz{g ug{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 20


-u_ ljlzi6 p2]Zo -sIff $_
u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 cfwf/e"t tx sIff $ k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo
k|fKt x'g] ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= s/bz{g, ljleGg dª\unj:t' ;Da4 Znf]s pRrf/0f ub}{ k|of]u ug{,
@= u0f]z, lzj, lji0f', b]jL, ;"o{ tyf gju|xsf Znf]sx¿ pRrf/0f ug{,
#= zf}r / :gfgsf e]b;lxt ljlw a'emL b}lgs zf}r / :gfg ug{,
$= ;GWofjGbgleq kg]{ Znf]s tyf j}lbs dGqx¿ ljlgof]u;lxt pRrf/0f ug{,
%= ;GWofjGbg k|of]u tyf k|bz{g ug{,
^= ;/:jtL jGbgf, b'uf{sjr, cu{nf, sLns / lzjdfg; k"hf:tf]q si7:y atfpg .

-3_ ljlzi6 p2]Zo -sIff %_


u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 cfwf/e"t tx sIff % k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo
k|fKt x'g] ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= ef]hgljlw a'emL ljlwk"j{s ef]hgljlwsf] k|bz{g ug{,
@= >Ldb\eujb\ uLtfsf] !% cf}“ cWofo ;:j/ jfrg ug{,
#= zog ug'{kg]{ lbzf / To;sf] kmn atfpg,
$= /flq;"Stsf] kf7;lxt zogljlw atfpg,
%= k~rdxfo1 a'emL pNn]v ug{,
^= kf~rfog k"hf, k~rf]krf/, dfg; k"hf a'emL atfpg,
&= :jl:tjfrg / k'0ofxjfrgsf dGqx¿ ;:j/ pRrf/0f ug{,
*= ;KtztL r08Lsf] tGqf]St /flq;"St / tGqf]St b]jL;"St s07:y atfpg,
(= j}lbs ;bfrf/ ljlwcg'¿k dftflktf, u'?, cltly, cu|h, cg'h, ldq, cfKt, zq'k|lt
ug'{kg]{ Jojxf/ a'emL Jojxf/ ug{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 21


-ª_ ljifoj:t'sf] If]q / j|md tflnsf -sIff $_
j|m= k|s/0fj|md ljifout If]q lzIf0f ljlw / lzIf0f kf= k"=
;+= lj|mofsnfk ;fdu|L ef=
!= dª\unbz{g -s_ x:tbz{g – k|Zgf]Q/, JofVofg, sfnf]kf6L, !# %
-v_ e"ldk|fy{gf 5nkmn zAb kQL
-u_ dª\unj:t'x¿ != Znf]sx¿ z'4;“u tl:a/, tt\
pRrf/0f ug{ nufpg] tt\ j:t'x¿
@= k|ftM:t'lt -s_ u0f]z:t'lt – k|Zgf]Q/, JofVofg, tl:a/x¿ @^ !)
-v_ b]jL:t'lt 5nkmn
-u_ ;"o{:t'lt – kf“r b]jtf tyf gj
-3_ lji0f':t'lt u|xsf tl:a/ b]vfpg]
-ª_ lzj:t'lt / Znf]ssf] u/L cy{
-r_ gju|x:t'lt u/L z'4 pRrf/0f
u/fpg]
#= zf}r -s_ zf}rzAbsf] cy{ – k|Zgf]Q/, JofVofg, v/fgL, ;fa'g !# %
-v_ zf}rsf] dxŒj 5nkmn
-u_ zf}r ljlw
$= :gfg -s_ :gfgsf] dxŒj – k|Zgf]Q/, JofVofg, tl:a/, @^ !)
-v_ :gfgsf] e]b 5nkmn zAbkQL,
-u_ :gfg ubf{ kl9g] – Znf]s tyf jfSokQL
dGq tyf Znf]s dGqx¿sf] z'4
-3_ lzvflgikL8g pRrf/0f u/fpg]
%= ;GWofjGbg -s_ ;ª\sNk – k|Zgf]Q/, JofVofg, tl:a/, @^ !)
-v_ cf;gz'l4 5nkmn zAbkQL,
-u_ e:dwf/0f – ltly, jf/, gIfq jfSokQL
-3_ k|f0ffofd ldnfP/ ;ª\sNk
-ª_ c3dif{0f eGg nufpg]
-r_ dfh{g
-5_ c3{bfg
-h_ ;"of]{k:yfg
-em_ ufoqL cfjfxg – lzIfs :jod\n]
k|fy{gf pk:yfg, pRrf/0f ug]{ /
d'b|f k|bz{g, To;kl5 pRrf/0f
hkljlw, lj;h{g u/fpg]
^= :t'ltkf7 ;/:jtL jGbgf, – k|Zgf]Q/, JofVofg, @^ !)
b'uf{sjr, cu{nf, 5nkmn
sLns, lzjdfg;k"hf
hDdf !#) %)

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 22


-r_ ljifoj:t'sf] If]q / j|md tflnsf -sIff %_
j|m=;+= k|s/0fj|md ljifout If]q lzIf0f ljlw / lzIf0f kf= k"=
lj|mofsnfk ;fdu|L ef=
!= ef]hgljlw -s_ hn;]rg – k|Zgf]Q/, JofVofg, lrq, @^ !)
-v_ k~raln, 5nkmn zAbkQL,
k~rk|f0ffx'lt – lzIfsn] cfbz{ jfSokQL
-u_ b]jClif :d/0f pRrf/0f u/]kl5
ljBfyL{nfO{ klg
pRrf/0f u/fpg]
@= uLtf kf7 uLtfsf] !% cf}“ – k|Zgf]Q/, JofVofg, lrq, @^ !)
cWofo 5nkmn zAbkQL,
– kf“rcf]6} b]jtf tyf jfSokQL
gju|xsf tl:a/
b]vfpg] / Znf]s;“u
ldNg] u/L cy{
atfp“b} z'4
pRrf/0f u/fpg]
#= zogljlw -s_ zog lbg – k|Zgf]Q/, JofVofg, tflnsf !# %
-v_ zog lbzf 5nkmn
cg'¿k kmn – lbu\ lgb]{z / kmn
-u_ /flq;"St ;d]l6Psf]
;lxtsf] tflnsfåf/f lzIf0f
zogljlw u/fpg]
$= k~rdxfo1 -s_ Clifo1 – k|Zgf]Q/, JofVofg, lrq, !# %
kl/ro -v_ b]jo1 5nkmn zAbkQL,
– lrq / Jojxf/sf jfSokQL
-u_ lkt[o1
sfo{x¿ atfO{ ?lr
-3_ dg'io1 hufpg]
-ª_ e"to1
%= k"hfljlw -s_ kf~rfog – k|Zgf]Q/, JofVofg, lrq !# %
k"hfsf] kl/ro 5nkmn tflnsf
-v_ k~rf]krf/ – lzjnfO{ dWoefudf
-u_ dfg;k"hf /fvL jl/kl/ c¿
b]jnfO{ /flvPsf]
lrq k|:t't u/L
lzIf0f ug]{
^= dª\unjfrg -s_ :jl:tjfrg – k|Zgf]Q/, JofVofg, lrq,
-v_ k'0ofxjfrg 5nkmn zAbkQL,
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 23
– kBf;g jf jfSokQL ^ @=%
;'vf;gdf a;]/
u'?d'vk"j{s
pRrf/0f u/fpg]
&= :t'ltkf7 -s_ ;KtztLsf] – k|Zgf]Q/, JofVofg, lrq,
tGqf]St 5nkmn zAbkQL,
/flq;"St jfSokQL
& @=%
-v_ ;KtztLsf]
tGqf]St
b]jL;"St
*= Jojxf/ 1fg -s_ lktf, dftf, – k|Zgf]Q/, JofVofg, lrq, @^ !)
u'?, cltly, 5nkmn zAbkQL,
cu|h, cg'h, – Znf]snfO{ ult olt jfSokQL
cfKt, ldq / / no ldnfP/
zq';“usf] pRrf/0f u/fpg]
;DaGw 1fg /
Jojxf/1fg
hDdf !#) %)

-5_ lzIf0fl;sfO k|lj|mof


u'?s'n lzIffsf] cfgf] df}lns lzIf0f k|lj|mofcg';f/ o; ljifosf ljifoj:t' cg's"n x'g] u/L
ljleGg lzIf0f ljlwsf dfWodaf6 o; ljifosf p2]Zo k|fKt ug{ ;lsg] 5 . tfklg cfwf/e"t
txdf cWoog/t afnaflnsfx¿ slnnf] pd]/sf x'g] ePsfn] afns]lGb|t lzIf0f ljlw ckgfO{
lzIf0f ug'{ pko'St x'G5 . ljz]iftM æu/]/ l;sÆ -learing by doing_ sf] l;¢fGQcg';f/ x/]s
lj|mofsnfkdf ljBfyL{sf] ;d"x agfP/ pgLx¿df ;fdflhs cWoog;DaGwL 1fg, ;Lk /
clej[lQ ljsf; u/fpg h?/L x'G5 .
lzIf0fl;sfO lj|mofsnfknfO{ cy{k"0f{, ?lrs/ / k|efjsf/L agfpg ljifoj:t'sf]
k|s[ltcg';f/sf] lzIf0f ljlwsf]] 5gf]6 / k|of]u ug'{k5{ . ljlwsf] 5gf]6 ubf{ ljBfyL{sf] ?lr,
Ifdtf, :t/, pd]/ cflbnfO{ Wofg lbO{ ljBfyL{nfO{ g} ;xefuL u/fP/ ljBfyL{s]lGb|t lzIf0f ljlw
k|of]u u/L a9LeGbf a9L 1fg / ;Lk ljsf; u/fpg'k5{ . lzIf0fl;sfO sfo{nfO{ k|efjsf/L
agfpg ljifoj:t'sf] k|s[ltcg';f/ ljljw lzIf0f ljlwx¿ k|of]udf Nofpg ;lsG5 .
pbfx/0fsf nflu
-s_ k|Zgf]Q/ -v_ 5n˚n -u_ of]hgf sfo{
-3_ :ynut e|d0f -ª_ ;d:of ;dfwfg -r_ vf]h÷ cg';Gwfg
-5_ wfld{s k|jrg -h_ wfld{s lj|mofsnfk cflb .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 24


-h_ ljBfyL{ d"Nofª\sg
u'?s'n lzIffsf] cfg} df}lns lzIf0f k|lj|mofcg';f/ ljBfyL{n] k|fKt u/]sf 1fg, ;Lk, Ifdtfsf]
d"Nofª\sg ug{ ;lsG5 . o; ljifodf ljz]if u/]/ o; ljifodf cf}krfl/s lnlvt k/LIffnfO{
eGbf klg ljBfyL{df ck]lIft Jojxf/ kl/jt{g eP gePsf] d"Nofª\sg ug{ cjnf]sgsf] ;d]t
k|of]u ug'{k5{ . ck]lIft p2]Zo xfl;n geP;Dd lzIf0fl;sfO k|lj|mofdf lg/Gt/tf lbO/xg'k5{
. lg/Gt/ d"Nofª\sgsf dfWodaf6 ljBfyL{x¿sf] sl7gfO kQf nufpg] / kQf nflu;s]kl5
;'wf/sf] sf]l;; hf/L /fVg'k5{ . ljBfyL{sf l;sfO :t/sf af/]df ;aeGbf a9L lzIfsnfO{
hfgsf/L x'g] x'“bf ljBfyL{sf] l;sfO :t/ x]/L lg/Gt/ ¿kdf ljBfyL{sf] d"Nofª\sg u/L
cfjZostfcg';f/ ;'wf/fTds lzIf0f ug'{k5{ .
ljBfyL{x¿sf] lg/Gt/ d"Nofª\sg pgLx¿n] u/]sf] sIffsfo{, wfld{s cg'i7fg sfo{, u[xsfo{,
sIffdf ;xeflutf, Jofjxfl/s kl/jt{g, l;h{gfTds sfo{, xflh/L cflbsf cfwf/df u/]/
clen]v ;d]t /fVg'k5{ . ljBfyL{x¿sf] cfjlws ¿kdf pknlAw k/LIff;d]t lnO{ b'j} k|sf/sf]
d"Nofª\sgsf] k|ltj]bg tof/ u/]/ ljBfyL{nfO{ hfgsf/L u/fpg'k5{ .

cfwf/e"t tx -sIff $–%_ sf]


P]lR5s gLltzf:q kf7\oj|md
-u'?s'n ljBf>d_

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 25


-s_ kl/ro
;+:s[t jfª\do g}lts lzIffsf b[li6n] ;d[4 jfª\dosf ¿kdf b]vfk5{ . o;df dof{bf,
cg'zf;g, ;b\efjgf, ;xgzLntf, ;Rrl/qtf;“u ;DalGwt ljljw ljifoj:t' /x]sf 5g\ . oL
ljifoj:t'af6 st{Jok/fo0f, g}lts, cg'zfl;t, rl/qjfg\ / ;xof]uL efjgf ;DkGg gful/ssf]
pTkfbgdf kof{Kt ;xof]u k'Ug] b]lvG5 .
dof{bf, cg'zf;g, ;b\efjgf, ;xgzLntf, ;Rrl/qtf cflb s'/fx¿ cfhsf] ;fdflhs
cfjZostfsf clgjfo{ cª\u ePsfn] ;dfh / ;dosf] cfjZostfsf] kl/k"lt{ ug]{ j|mddf klg
gLltzf:qsf] dxŒjk"0f{ e"ldsf /x]sf] b]lvG5 . o;}n] u'?s'n lzIffsf] k|f/lDes txb]lv g}
g}lts lzIff ;dfj]z ug]{ Joj:yf ul/Psf] xf] . o;}cg'¿k u'?s'n lzIffcGtu{t sIff rf/ /
kf“rsf nflu gLltzf:qsf] kf7\oj|md klg lgdf{0f ul/Psf] 5 .

-v_ ;fwf/0f p2]Zo


u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 cfwf/e"t tx k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo k|fKt x'g]
ck]Iff /flvPsf] 5 M
! gLltzf:qsf] ;fdfGo kl/ro atfpg,
@= gLltkB, syf / uBsf] z'4;“u jfrg ug{,
#= gLt kB, uB / syfsf] cg'jfrg ug{,
$= gLltkB, uB / syfsf] >'ltn]vg ug{,
%= gLltzf:q;“Uf ;Da4 ljljw zAbsf] cy{af]w u/L zAbe08f/ a9fpg,
^ ;+:s[tdf n]lvPsf ;/n g}lts syfx¿ k9L tbg'¿k Jojxf/ ug{,
&= ;+:s[tdf n]lvPsf ;/n kBx¿ k9L tbg'¿k Jojxf/ ug{,
*= gLltkB / uBsf] cWoogaf6 hLjgdf ;Rrl/qtf, g}ltstf / cg'zf;gsf] dxŒjaf]w
u/L Jojxf/df tbg'¿k cfr/0f ug{,
(= gLltkB / uBaf6 ;f]lwPsf af]wfTds k|Zgsf] pQ/ lbg,
!)= lgwf{l/t gLltkB / uBsf] cWoogaf6 g}lts / ;fdflhs d"No tyf dfGotf a'emL
st{Jokfng ug{ .

-u_ ljlzi6 p2]Zo -sIff $_


u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 cfwf/e"t tx sIff $ k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo
k|fKt x'g] ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= g}lts lzIffsf] ;fdfGo kl/ro lbg,
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 26
@= gLltkB, syf / uB z'4;“u jfrg ug{ / efjfy{ atfpg,
#= gLlt kB, uB / syf cg'jfrg ug{,
$= gLlt kB, uB / syfsf] >'ltn]vg ug{,
%= gLltzf:q;“Uf ;Da4 ljljw zAbsf] cy{af]w u/L zAbe08f/ a9fpg,
^= gLltkB, uB / syfx¿af6 ;f]lwPsf k|Zgx¿sf] af]wfTds pQ/ lbg,
&= gLltkB, uB / syfx¿af6 ;f]lwPsf c+zx¿nfO{ g]kfnLdf pQ/ lbg,
*= kl7t gLltkB, uB / syfx¿sf] dfWodaf6 g}ltstf / ;Rrl/qtfsf] dxŒj atfpg,
(= ;/n ;+:s[tdf n]lvPsf gLltkB, uB / syfx¿ z'4;“u k9\g, cy{ a'em\g / tbg'¿ksf]
Jojxf/ ug{ .

-3_ ljlzi6 p2]Zo -sIff %_


u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 cfwf/e"t tx sIff % k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo
k|fKt x'g] ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= g}lts lzIffsf] dxŒj klxNofpg,
@= gLltkB, syf / uB z'4;“u jfrg ug{ / cy{ atfpg,
#= gLltkB, uB / syf cg'jfrg ug{,
$= gLltkB, uB / syfsf] >'ltn]vg ug{ / ;f/f+z n]Vg,
%= ;/n ;+:s[tdf n]lvPsf gLltkB, uB / syfx¿n] lgb]{z u/]sf g}ltstf / cfr/0fsf]
cg';/0f ug{,
^= gLltkB, uB / syfx¿af6 ;f]lwPsf k|Zgx¿sf] af]wfTds pQ/ lbg,
&= gLltkB, uB / syfx¿af6 ;f]lwPsf c+zx¿nfO{ g]kfnLdf pQ/ lbg,
*= kl7t gLltkB, uB / syfx¿sf] dfWodaf6 g}ltstf / ;Rrl/qtf, st{Jok/fo0ftf,
cfbz{, /fi6«elStsf] dxŒj atfpg,
(= ;/n ;+:s[tdf n]lvPsf gLltkB, uB / syfx¿ z'4;“u k9\g, cy{ a'em\g n]Vg /
tbg'¿ksf] Jojxf/ ug{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 27


-ª_ kf7\oj:t'sf] If]q / j|md -sIff $_
j|m=;+= If]q lzIf0f ljlw z}lIfs ;fdu|L kf=ef k"0ff{ª\s
!= gLlt syf cfudg, lgudg, tflnsf, lrq, ;Gbe{ %% #)
-lxtf]kb]z / k|Zgf]Q/, JofVofg, ;fdu|L, zAbkQL cflb
k~rtGqaf6_ 5nkmn
@= hLjgL cfudg, lgudg, tflnsf, lrq, ;Gbe{ #% @)
-kf}/fl0fs, ;fdflhs / k|Zgf]Q/, JofVofg, ;fdu|L, zAbkQL cflb
;f+:s[lts_ 5nkmn
#= gLltkB cfudg, lgudg, tflnsf, lrq, ;Gbe{ $) @)
lxtf]kb]z, k~rtGq, k|Zgf]Q/, JofVofg, ;fdu|L, zAbkQL cflb
dxfef/taf6_ 5nkmn

$= cfrf/ kB cfudg, lgudg, tflnsf, lrq, ;Gbe{ #) !%


lxtf]kb]z, k~rtGq, k|Zgf]Q/, JofVofg, ;fdu|L, zAbkQL cflb
dxfef/taf6 5nkmn

%= rl/q j0f{g cfudg, lgudg, tflnsf, lrq, ;Gbe{ #) !%


dxfk'?ifsf] rl/q ufyf k|Zgf]Q/, JofVofg, ;fdu|L, zAbkQL cflb
ePsf ;/n kBx¿ 5nkmn

hDdf !() !))

-r_ kf7\oj:t'sf] If]q / j|md -sIff %_


j|m=;+= If]q lzIf0f ljlw z}lIfs ;fdu|L kf=ef k"0ff{ª\s
!= gLlt syf cfudg, lgudg, tflnsf, lrq, ;Gbe{ %% #)
-lxtf]kb]z / k~r k|Zgf]Q/, JofVofg, ;fdu|L, zAbkQL cflb
tGqaf6_ 5nkmn
@= hLjgL cfudg, lgudg, k|Zgf]Q/, tflnsf, lrq, ;Gbe{ #% @)
-kf}/fl0fs, ;fdflhs / JofVofg, 5nkmn ;fdu|L, zAbkQL cflb
;f+:s[lts_
#= gLltkB cfudg, lgudg, k|Zgf]Q/, tflnsf, lrq, ;Gbe{ $) @)
lxtf]kb]z, k~rtGq, JofVofg, 5nkmn ;fdu|L, zAbkQL cflb
dxfef/t cflbaf6_
$= cfrf/ kB cfudg, lgudg, k|Zgf]Q/, tflnsf, lrq, ;Gbe{ #) !%
lxtf]kb]z, k~rtGq, JofVofg, 5nkmn ;fdu|L, zAbkQL cflb
dxfef/t cflbaf6
%= rl/q j0f{g cfudg, lgudg, k|Zgf]Q/, tflnsf, lrq, ;Gbe{ #) !%
dxfk'?ifsf] rl/q ufyf JofVofg, 5nkmn ;fdu|L, zAbkQL cflb
ePsf ;/n kB
hDdf !() !))

-5_ lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk


u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 28
u'?s'n lzIffsf] cfgf] df}lns lzIf0f k|lj|mofcg';f/ o; ljifosf ljifoj:t' cg's"n x'g]u/L
ljleGg lzIf0f ljlwsf dfWodaf6 o; ljifosf p2]Zo k|fKt ug{ ;lsg] 5 . tfklg cfwf/e"t
txdf cWoog/t afnaflnsfx¿ slnnf] pd]/sf x'g] ePsfn] afns]lGb|t lzIf0f ljlw ckgfO{
lzIf0f ug'{ pko'St x'G5 . ljz]iftM æu/]/ l;sÆ -learing by doing_ sf] l;¢fGQcg';f/
x/]s lj|mofsnfkdf ljBfyL{sf] ;d"x agfP/ pgLx¿df ;fdflhs cWoog;DaGwL 1fg, ;Lk /
clej[lQ ljsf; u/fpg h?/L x'G5 . lzIf0fl;sfO lj|mofsnfknfO{ cy{k"0f{, ?lrs/ /
k|efjsf/L agfpg ljifoj:t'sf] k|s[ltcg';f/sf] lzIf0f ljlwsf]] 5gf]6 / k|of]u ug'{k5{ .
ljlwsf] 5gf]6 ubf{ ljBfyL{sf] ?lr, Ifdtf, :t/, pd]/ cflbnfO{ Wofg lbO{ ljBfyL{nfO{ g}
;xefuL u/fP/ ljBfyL{s]lGb|t lzIf0f ljlw k|of]u u/L a9LeGbf a9L 1fg / ;Lk ljsf;
u/fpg'k5{ . o;sf nflu lgDglnlvt a'“bfx¿df Wofg lbg' pko'St x'G5 M
!= sIffdf n]vg, cEof;, k|Zgf]Q/, 5nkmn cflb u/fpg'k5{ .
@= kf7sf] k|s[lt x]/L ;:j/ of df}gk7g ug{ nufpg] tyf ;+:s[t dfWodn] pQ/ lbg]
cEof; u/fpg'k5{ .
#= lZfIf0f ubf{ JofVofgsf ;fy} cfudg ljlw, lgudg ljlw, cg'jfb ljlw cflb k|rlnt
ljlwx¿sf] k|of]u ug'{ pko'St x'G5 .

-h_ d"Nofª\sg k|lj|mof


kf7\oj|mdåf/f lglb{i6 p2]Zo k|flKt eP–gePsf] s'/f d"Nofª\sgaf6} yfxf kfOGf] ePsfn]
kf7\oj|mdn] tf]s]sf] ;Dk"0f{ ljifoj:t'nfO{ ;d]l6g] u/L k|Zg kq lgdf{0f ug'{k5{ . o;sf] nflu
gd'gf k|Zg kqsf] dfu{lgb]{zgnfO{ k"0f{tM cfwf/ agfpg'kg]{ x'G5 . of] g}lts lzIffsf] k|f/lDes
cWoog ePsfn] d"Nofª\Sgdf k|fof]lus kIfnfO{ a9L hf]8 lbg'kg]{ 5 . ck]lIft p2]Zo xfl;n
geP;Dd lzIf0fl;sfO k|lj|mofdf lg/Gt/tf lbO/xg'k5{ . lg/Gt/ d"Nofª\sgsf dfWodaf6
ljBfyL{x¿sf] sl7gfO kQf nufpg] / kQf nflu;s]kl5 ;'wf/sf] sf]l;; hf/L /fVg'k5{ .
ljBfyL{sf l;sfO :t/sf af/]df ;aeGbf a9L lzIfsnfO{ hfgsf/L x'g] x'“bf ljBfyL{sf] l;sfO
:t/ x]/L lg/Gt/ ¿kdf ljBfyL{sf] d"Nofª\sg u/L cfjZostfcg';f/ ;'wf/fTds lzIf0f ug'{k5{
. ljBfyL{x¿sf] lg/Gt/ d"Nofª\sg pgLx¿n] u/]sf] sIffsfo{, wfld{s cg'i7fg sfo{, u[xsfo{,
sIffdf ;xeflutf, Jofjxfl/s kl/jt{g, l;h{gfTds sfo{, xflh/L cflbsf cfwf/df u/]/
clen]v ;d]t
/fVg'k5{ . ljBfyL{x¿sf] cfjlws ¿kdf pknlAw k/LIff;d]t lnO{ b'j} k|sf/sf] d"Nofª\sgsf]
k|ltj]bg tof/ u/]/ ljBfyL{nfO{ hfgsf/L u/fpg'k5{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 29


cfwf/e"t tx -sIff !–%_ sf]
;+:s[t /rgf kf7\oj|md
-u'?s'n ljBf>d_

-s_ kl/ro
;+:s[t efiff ljZjsf] ;j{k|frLg efiffsf ¿kdf :yflkt Pjd\ ultzLn /x“b} cfPsf] 5 .
;+:ff/sf] ;j{k|frLg u|Gy CUj]b ;+:s[t efiffdf n]lvPsf] 5 eg] klxnf] eflifs Jofs/0f
dfx]Zj/ Jofs/0f klg ;+:s[td} n]lvPsf] 5 . log} u|Gysf] ;dsfnLg CSk|fltzfVosf] efiffdf
efiff lj1fgsf] gjLgtd b[li6sf]0f klg lglxt 5 . CUj]bnfO{ g} cfwf/ dfg]/ CSk|fltzfVodf
tf]lsPsf] :j/j0f{ / Jo~hgj0f{sf] cfh;Dd klg cª\u|]hL, g]kfnL, lxGbLnufotsf k|d'v
efiffx¿df k|of]u eO/x]sf] 5 . sl/a tLg xhf/ efiffx¿dWo] ;a}eGbf k'/fgf] / ;d[4 efiffsf
¿kdf k|rlnt of] efiff c7f/f}“ ztfAbLotf o'/f]k]nLx¿n] ;'? u/]sf] j}1flgs efiff cWoog
k4ltaf6 klg clt Jojl:yt, lgoda4 / ;d[4 efiffsf ¿kdf kl/lrt eO/x]sf] 5 . oxL
efiffdf j]b, k'/f0f, wd{zf:q, bz{g, ;flxTo, sd{sf08 cflb k|fRo 1fglj1fgsf ;d:t ljifo
;dflxt 5g\ . sfnj|mdn] ubf{ jt{dfg ;dodf o; efiffn] sYo ¿kdfeGbf n]Vo ¿kdf
cfkm\gf] jr{:j a9L :yflkt u/]sf] 5 . o; efiffsf] 1fgsf nflu ;fg} sIffb]lv j|mda4 ¿kdf
;+:s[tsf] cWoog gu/fP kl5 uP/ h'g;'s} zf:qLo ljifosf] cWoog ug{ sl7gfO k5{ . ctM
kf}/:To jfª\dosf] cWoogsf] d"nwf/ agfpg u'?s'n lzIffsf nflu ljBfyL{x¿nfO{ cfwf/e"t
txb]lv g} ;+:s[t efiffdf k|j]z u/fpg' lgtfGt cfjZos b]lvG5 . oxL cfjZostfnfO{
x[boª\ud u/L cfwf/e"t tx -sIff !–%_ sf nflu ;+:s[t /rgfsf] kf7\oj|md ljsf; ul/Psf]
xf] .

-v_ ;fwf/0f p2]Zo


u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 cfwf/e"t tx k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo k|fKt x'g]
ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= ;+:s[t efiffsf :j/, Jo~hg, cIf/ / zAbx¿ ;'gL :jfefljs ¿kdf z'4 / :ki6;“u
pRrf/0f ug{ tyf :jfefljs ultsf ;fy n]Vg,
@= s'g} ljifoj:t'sf] j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, s'/fsfgL cflb Wofgk"js{ ;'gL ltgsf] cy{ /
cfzocg';f/ k|ltlj|mof hgfpg,
#= afnsyf, uLt, sljtf cflb Wofgk"j{s ;'gL cfkm"n] klg ;f]xLcg';f/ JoSt ug{,
$= k|;f/0f dfWodaf6 k|;fl/t ljifoj:t' Wofgk"j{s ;'Gg,
%= lgwf{l/t kBx¿sf] cfzo a'emL ult, olt ldnfO k9\g,
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 30
^= ;–;fgf ;"rgf, kf]:6/, afnklqsf k9]/ cfzo a'‰g,
&= ;/n afn ;flxTosf /rgfx¿ ?lr lnO{ k9\g,
*= zAbx¿sf] ;d'lrt ¿kdf ;dGjo :yflkt u/L jfSo agfpg,
(= cg'e"t ljifonfO{ jfSodf n]Vg,
!)= cfk"mn] b]v], ;'g] / k9]sf ljifodf 5f]6f lnlvt /rgf tof/ ug{ .

-u_ ljlzi6 p2]Zo


sIff – !
u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 cfwf/e"t tx sIff ! k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo
k|fKt x'g] ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= ;+:s[t efiffsf :j/ / Jo~hg ;'g]/ 5'6\ofpg / pRrf/0f ug{,
@= hf]l8Psf ;+o'St cIf/ / j0f{x¿ z'4;“u k9\g,
#= lxHh] ldnfP/ kl/lrt zAb n]Vg,
$= ljleGg k|sf/sf cfjfhx¿ ;'g]/ 5'6\ofpg,
%= b'O{hgf aLrdf x'g] ;fdfGo s'/fsfgL / k|Zgf]Q/ ;'g]/ k|ltlj|mof hgfpg,
^= k|rlnt :t'lt, ehg tyf syfx¿ ;'g]/ eGg,
&= kl/lrt JolSt;“u ;f]wk'5, s'/fsfgL / k|Zgf]Q/ ug{,
*= ;/n zAb / dfqf ;lxtsf zAb cg'n]vg ug{,
(= ;/n zAb / dfqf ;lxtsf zAbsf] >'ltn]vg ug{,
!)= ;/n tyf kl/lrt zAb tyf jfSo n]vg,
!!= k"0f{ lj/fd lrx\gsf] k|of]u ug{,
!@= jrg, lnª\u, k'?if;“u lj|mofkbsf] d]n u/fP/ ;/n jfSox¿ af]Ng / n]Vg,
!#= zAbe08f/ j[l4 ub}{ hfg .

sIff – @
u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 cfwf/e"t tx sIff @ k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo
k|fKt x'g] ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= ljleGg cIf/ / zAbx¿ ;'g]/ z'4 ¿kdf k|of]u ug{,
@= ;+o'St j0f{ ePsf / p:t} Wjlg ;'lgg] zAbx¿sf] z'4 pRrf/0f ug{,
#= tLgrf/ hgfaLrdf x'g] ;fdfGo s'/fsfgLx¿ ;'g]/ k|ltlj|mof hgfpg,
$= ;fwf/0f / k|rlnt :t'lt jf ehg / afnsyfx¿ ;'Gg Pjd\ ;:j/ k9\g,

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 31


%+ ;fdfGo ljifodf kl/lrt JolSt;“u ;f]wk'5, s'/fsfgL, k|Zgf]Q/ / j0f{g ug{,
^= :yfgLo kl/lrt :t'lt jf ehgx¿ JolStut tyf ;d"xdf xfpefp;lxt ufpg,
&= cfk"mn] hfg]sf afnsyf eGg,
*= ljleGg lrqsf] /]vfª\sg u/L To;sf] gfd n]Vg,
(= ;/n jfSox¿ /rgf ug{,
!)= ;/n cg'R5]bsf] cg'n]vg ug{,
!!= kl/lrt zAb tyf jfSox¿ >'ltn]vg ug{,
!@= k"0f{ lj/fd / k|Zgjfrs lrx\gsf] k|of]u ug{,
!#= zAbe08f/ j[l4 ub}{ hfg,
!$= jrg, lnª\u, k'?if / cfb/;“u lj|mofkbsf] d]n u/fP/ ;/n jfSox¿ af]Ng / n]Vg .

sIff – #
u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 cfwf/e"t tx sIff # k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo
k|fKt x'g] ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= ljleGg k|sf/sf cfjfhx¿ / p:t} ;'lgg] Wjlg, zAb ;'g]/ 7Ls Wjlg, zAb 5'6\ofpg,
@= ljz]if kl/j]zdf ePsf k|Zgf]Q/, s'/fsfgL ;'g]/ k|ltlj|mof hgfpg,
#= ;fdfGo ljifodf ws gdfgL ;f]wk'5, s'/fsfgL, k|Zgf]Q/, 5nkmn ug{,
$= k|rlnt ehg / ;/n afnsljtf plrt xfpefp;lxt ufpg,
%= cfk"mn] hfg]sf afnsyf eGg,
^= dfgj z/L/df k|l;4 afx\o cª\u, ljBfno;DaGwL b[Zo j:t', gftfuf]tf, pkef]Uo j:t' /
;f+:s[lts ljifodf cfwfl/t zAbx¿sf] z'4 pRrf/0f, n]Vg / cy{af]w ug{,
&= lgwf{l/t zAbsf cufl8 PifM Piff, Ptt\ ljz]if0f nufO{ z'4 ¿kdf pRrf/0f ug{ / n]Vg,
*= ;/n ;+:s[t af]wsf] g]kfnL / ;/n g]kfnL jfSosf] ;+:s[tdf cg'jfb ug{,
(= lgwf{l/t zAbx¿nfO{ c;\, lnv\, k9\, x;\, vfb\ cr{\, hk\ wft'x¿sf] n6\nwf/sf] k|yd
k'?ifsf lj|mofx¿sf ;fy k|of]u ug{,
!)= cToGt ;/n / 5f]6f k|aGw, ;+jfb / syfdf ljifoj:t'x¿sf] 1fg u/L ;Da4 ljifosf]
j0f{g ug{, k|Zgf]Q/ ug{, cfzo atfpg / n]Vg,
!!= ;+:s[tsf k|]/0ff:kb cfbz{ jfSox¿ k9\g, a'‰g, tbg'¿k cfr/0f ug{ / n]Vg,
!@= :t'lt / ;'lzIff k|bfos kBx¿nfO{ ult, olt / no ldnfO{ k9\g, n]Vg / cy{ atfpg,
!#= ;fwf/0f cg'R5]bsf] cg'n]vg ug{,
!$= ;/n jfSosf] >'ltn]vg ug{,
!%= lgb]{zgcg';f/ 5f]6f cg'R5]b n]Vg,
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 32
!^= k"0f{ lj/fd, cNklj/fd, k|Zgjfrs lrx\gsf] k|of]u ug{,
!&= jrg, lnª\u, k'?if / cfb/;“u lj|mofkbsf] d]n u/fP/ af]Ng / n]Vg,
!*= ljleGg k|sf/sf zAbx¿;“u kl/lrt eO{ zAbe08f/ j[l4 ug{ .
sIff – $
u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 cfwf/e"t tx sIff $ k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo
k|fKt x'g] ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= cfkm\gf] ;d'bfodf ePsf s'/fsfgL, 5nkmn, j0f{g ;'g]/ k|ltlj|mof hgfpg,
@= cfkm\gf] kl/j]zdf cfof]hgf x'g] sfo{j|md ;'g]/ k|ltlj|mof lbg,
#= ;fdfGo ljifodf ws gdfgL ;f]wk'5, s'/fsfgL, 5nkmn, k|Zgf]Q/, j0f+{g ug{,
$= ;fwf/0f ljifodf xfpefp ;lxt ;+jfb / clego ug{,
%= ult, olt / no ldnfO{ uLt, sljtf eGg,
^= kf]:6/, leQkfqf], x:tlnlvt ;fdu|L cflb k9\g,
&= lr7Lkq, ;dfrf/, lgj]bg / cGo ljj/0f k9\g,
*= ;/n afn;flxTox¿ ;:j/ / df}g ¿kdf k9\g,
(= jg:klt, k|f0fL / ;+:s[t;DaGwL lgwf{l/t zAbx¿sf] z'4 pRrf/0f ug{, cy{ atfpg,
z'4;“u n]Vg / jfSodf k|of]u ug{,
!)= o':db\, c:db\ / tt\ zAbsf k|ydf ljelStsf jrgx¿nfO{ lgwf{l/t wft'x¿sf] jt{dfg
sflns lj|mofkbsf ;fy z'4 jfSo agfpg .
!!= k|l;4 cJoo zAbnfO{ jfSodf k|of]u ug{ / s/0f jfSonfO{ cs/0f agfpg,
!@= ;/n ;+:s[t jfSosf] g]kfnL / g]kfnLsf] ;/n ;+:s[t cg'jfb ug{,
!#= lgwf{l/t k|aGw, ;+jfb / syfsf ljifoj:t'x¿sf] af]w u/L k|Zgf]Q/ ug{, ;f/f+z atfpg
/ n]Vg,
!$= ;Rrl/q / g}ltstf af]ws ;+:s[t cfbz{ jfSosf] cy{ a'‰g / tbg's"n cfr/0f ug{,
!%= :t'lt / ;bfrf/d"ns kBx¿ :jfefljs ¿kdf ;:j/ jfrg ug{, cy{ atfO{ z'4;“u
n]Vg,
!^= z'4 / ;kmf;“u cg'n]vg ug{,
!&= ;/n cg'R5]bsf] >'ltn]vg ug{,
!*= lgb]{zgsf cfwf/df tyf :jtGq ¿kdf 5f]6f /rgf tof/ ug{,
!(= k"0f{lj/fd, cNklj/fd k|Zgjfrs / p4/0f lr≈gsf] k|of]u ug{,

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 33


@)= jrg, lnª\u, k'?if / cfb/;“u lj|mofkbsf] d]n u/fP/ af]Ng / n]Vg,
@!= ;fdfGo jt{dfgsfn, ;fdfGo e"tsfn / ;fdfGo eljiot\sfn k|of]u u/L af]Ng / n]Vg,
@@= ljleGg k|sf/sf zAbx¿;“u kl/lrt eO{ zAbe08f/ j[l4 ug{ .
sIff – %
u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 cfwf/e"t tx sIff % k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo
k|fKt x'g] ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= cfzout cy{ lbg] ;fwf/0f jfSo ;'g]/ To;sf] cfzo atfpg,
@= ljz]if kl/j]zdf ePsf k|Zgf]Q/, s'/fsfgL, 5nkmn, j0f{g ;'g]/ k|ltlj|mof hgfpg,
#= cfk\mgf] kl/j]zdf cfof]hgf x'g] sfo{j|md ;'g]/ k|ltlj|mof lbg,
$= lzi6frf/sf zAb k|of]u u/L af]Ng,
%= ult, olt / no ldnfO{ uLt, sljtf eGg,
^= kf]:6/, leQ]kfqf]], x:tlnlvt / lj1fkgsf ;fdu|L cflb z'4;“u k9\g,
&= lr7Lkq, ;dfrf/ / cGo ljj/0fx¿ k9\g,
*= afn ;flxTox¿ ;:j/ / df}g ¿kdf k9\g,
(= z}lIfs, cfsfzLo, ;ª\VofTds, sfnjfrs, ;~rf/, ;+:s[t / ;+:sf/;DaGwL lgwf{l/t
zAbx¿sf] pRrf/0f n]vg / k|of]u ug{,
!)= lgwf{l/t wft'x¿sf] jt{dfgsflns n6\sf/sf lj|mofskbx¿sf] k|of]u u/L z'4 jfSo
agfpg,
!!= k|rlnt s]xL cJoox¿nfO{ jfSodf k|of]u ug{ / stf{ tyf lj|mofsf] jrg kl/jt{g u/L
jfSo agfpg,
!@= ;/n ;+:s[t jfSonfO{ g]kfnLdf / ;/n g]kfnLn] ;+:s[tdf cg'jfb ug{,
!#= cg'zf;g / dof{bfaf]ws ;+:s[tsf cfbz{ jfSox¿sf] cy{ a'‰g, n]Vg / tbg's"n
Jojxf/ ug{,
!$= lgwf{l/t k|aGw, ;+jfb / syfsf ljifoj:t'x¿sf] 1fg u/L k|Zgf]Q/ ug{ / efjfy{ n]Vg,
!%= :t'lt, dof{bf / kf/:kfl/s ;b\efjaf]ws kBx¿sf] ;:j/ jfrg ug{, cy{ atfpg /
;f/f+z n]Vg,
!^= lrq / cGo pko'St ljifoj:t'sf] lnlvt j0f{g ug{,
!&= z'4 / ;kmf;“u cg'n]vg ug{,
!*= ;/n cg'R5]bsf] >'ltn]vg ug{,

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 34


!(= lgb]{zgsf cfwf/df / :jtGq ¿kdf /rgf tof/ ug{,
@)= k"0f{lj/fd, cNklj/fd k|Zgjfrs, p4/0f / lj:doflbaf]ws lrx\gsf] k|of]u ug{,
@!= jrg, lnª\u, k'?if / cfb/;“u lj|mofkbsf] d]n u/fP/ af]Ng / n]Vg,
@@= ;fdfGo jt{dfgsfn, ;fdfGo e"tsfn / ;fdfGo eljiot\sfn k|of]u u/L n]Vg,
@#= ljleGg k|sf/sf zAbx¿;“u kl/lrt eO{ zAbe08f/ j[l4 ug{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 35


-ª_ ljifoj:t'sf] If]q / j|md tflnsf
sIff – !
j|m=;+= ljwf ljifoj:t'sf] If]q / j|md lzIf0f ljlw / lj|mofsnfk z}lIfs ;fdu|L kf7\oef/ k"0ff{ª\s

!= j0f{ -s_ :j/ / Jo~hgsf] pRrf/0f, – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, cIf/kQL, xnGtfIf/kQL, %* #)
klxrfg / n]vg . – j0ff{g';f/ pRrf/0f, lrqbz{g, zAbkQL, zAbfg';f/sf
-v_ :j/jlh{t Jo~hgsf] pRrf/0f / cIf/ n]vgsf] lgb]{zg, cEof;, lrqkQL, ljleGg j:t'sf
n]vg . ;+zf]wg / ;'emfj . cfsif{s lrq .
-u_ ;Unf / xnGt j0f{x¿åf/f ag]sf – lgb]{zg, cEof;, ;+zf]wg /
zAbx¿sf] pRrf/0f / n]vg . ;'emfj .
@= zAb -s_ zAbsf] pRrf/0f, klxrfg / n]vg . – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, sIffsf]7fdf pknAw ;fdu|L, #* @)
-v_ zAbx¿sf] cy{ af]w . – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq ljleGg lrq
-u_ jrgfg';f/ zAbsf] k|of]u . k|bz{g, n]vg cEof;, ;'emfj .

#= jfSo -s_ kl/lrt zAbx¿sf] k|of]u u/L – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, lgb]{zg sIffsf]7fdf pknAw ;fdu|L, !* !)
jfSodf k|of]u / ;'emfj zAbkQL, jfSokQL
-v_ n3' ;+jfb -b'O{ hgfaLr_
-u_ jfSodf k"0f{lj/fd lrx\gsf] k|of]u
$= ;/n syf n3' syf – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, lgb]{zg sIffsf]7fdf pknAw ;fdu|L, %* #)
/ ;'emfj ljleGg lrq
%= kB ;/n :t'lt kB – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, lgb]{zg sIffsf]7fdf pknAw ;fdu|L, !* !)
/ ;'emfj ljleGg lrq
hDdf !() !))
u'?s'n lzIff kf7\oj|md sIff !–* 36
sIff – @
j|m=;+ ljwf ljifoj:t'sf] If]q / j|md lzIf0f ljlw / lj|mofsnfk z}lIfs ;fdu|L kf7\oef/ k"0ff{ª\s

!= zAb -s_ ;+o'St zAb / p:t} Wjlg ;'lgg] zAbx¿sf] – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, sIffsf]7fdf pknAw $* @%
-jrg_ pRrf/0f, klxrfg / n]vg . – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, ;fdu|L, ljleGg lrq
-v_ zAbx¿sf] cy{ af]w . n]vg cEof;, ;'emfj .
-u_ jrgfg';f/ zAbsf] k|of]u .
@= zAb -s_ zAbsf] pRrf/0f, klxrfg / n]vg . – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, sIffsf]7fdf pknAw $* @%
-lnª\u_ -v_ zAbx¿sf] cy{ af]w . – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, ;fdu|L, ljleGg lrq
-u_ lnª\u Pjd\ jrgfg';f/ zAbsf] k|of]u . n]vg cEof;, ;'emfj .
#= jfSo -s_ ;+o'St zAbx¿sf] k|of]u u/L jfSodf k|of]u – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, lgb]{zg / sIffsf]7fdf pknAw @* !%
-v_ n3' ;+jfb -tLg hgfaLr_ ;'emfj ;fdu|L, zAbkQL,
-u_ jfSodf k"0f{lj/fd / k|Zgjfrs lrx\gsf] jfSokQL
k|of]u
-3_ jfSodf jrg, lnª\u, k'?if / cfb/;“u d]n
u/fP/ ;/njfSo lgdf{0f
$= ;/n n3' syf – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, lgb]{zg / sIffsf]7fdf pknAw $* @%
syf ;'emfj ;fdu|L, ljleGg lrq
%= kB :t'lt kB – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, lgb]{zg / sIffsf]7fdf pknAw !* !)
;'emfj ;fdu|L, ljleGg lrq
hDdf !() !))
u'?s'n lzIff kf7\oj|md sIff !–* 37
sIff – #
j|m=;+= ljwf ljifoj:t'sf] If]q / j|md lzIf0f ljlw / lj|mofsnfk z}lIfs ;fdu|L kf7\oef/ k"0ff{ª\s
!= zAb1fg -s_ dfgj z/L/sf k|l;4 afx\o cª\ux¿ – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, ljleGg cª\u @* @)
– g]q, s0f{, cf]i7, d'v, x:t, gfle, hfg', – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, b]vfPsf]
p?, cª\u'nL, :sGw, gv, skf]n kfb M n]vg cEof;, ;'emfj . dfgjz/L/sf] 7"nf]
oL zAbsf] z'4 pRrf/0f / cy{af]w lrq
-v_ ljBfno;DaGwL b[Zo zAbx¿ – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, sIffsf]7fdf pknAw
– ljBfno, u'?, lzlIfsf, 5fq, 5fqf, – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, ;fdu|L /
k':ts, cEof;k'l:tsf, Zofdk6\6, n]vg cEof;, ;'emfj k|wfgfWofkssf]
n]vgL, d;L, k':tswfgL, d~rs sf]7fdf k|fKt
zAbsf] z'4, pRrf/0f, n]vg, / j:t'x¿
cy{af]w
-u_ gftfuf]tf;DaGwL zAbx¿ – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, – jleGg pd]/sf
– lktf, dftf, cu|h, cg'h, elugL, – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, dflg;sf lrq
lktfdx, dftfdx, dft'n, dft'nL, n]vg cEof;, ;'emfj
lkt[ij;f, dft[ij;f, e|ft[hfof, k'q,
k'qL, eflug]o, lkt[To, lkt[Tof,
hfdftf, oL zAbx¿sf] z'4 pRrf/0f
n]vg / k|of]u
-3_ pkef]Uo j:t';DaGwL zAbx¿ – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, – lglb{i6
– eSt, Jo~hg, b'Uw, blw, tj|m, w[t, hn, – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, zAbfg';f/sf
t}n, kmn, j:q, cª\unLos, 3l6sf, b08, n]vg cEof;, ;'emfj ;'Gb/ lrqx¿

u'?s'n lzIff kf7\oj|md sIff !–* 38


5q, ldi7fGg, zk{, oL zAbx¿sf] z'4
pRrf/0f / k|of]u .
-ª_ ;f+:s[lts zAbx¿ – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, kf~rfog b]jtfsf
– u0f]z, ef:s/, b]jL, lzj, lji0f', /fd, – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, lrq, dlGb/,
s[i0f, a'4, ;/:jtL, nIdL, ;Ltf, /fwf, n]vg cEof;, ;'emfj o1d08k, hk
dlGb/, eSt, k'ikf~hnL, d08k, o1, ul//x]sf] dflg;,
hk, Wofg oL zAbx¿sf] z'4 pRrf/0f, /fwfs[i0f, ;Ltf/fd
n]vg / cy{ af]w . cflbsf lrq
-r_ -s_, -v_, -u_, -3_, -ª_ df plNnlvt – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, Pif, Piff, P6\tsf
zAbx¿sf ;fy pRrf/0f, cy{ af]w / – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, zAbkQL / :qL, k'=
k|of]u, h:t} M PifM s0f{, Piff lzlIfsf, n]vg cEof;, ;'emfj gk'+= lnª\usf s]xL
Ptt\ g]qd\ . – zAbsf] lnª\ufg';f/ Pif, Pif / zAbkQL
Pt\tsf] k|of]u ug]{ ljlw lgb]{zg
-s_ plNnlvt zAbx¿nfO{ c;, lnv\, k7\, – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, stf{ / lj|mofsf !) ^
x;\ vfb\, wft'x¿sf] n6\sf/sf] – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, ljleGg zAbkQL,
k|ydk'?ifsf Ps lå / ax'jrgsf n]vg cEof;, ;'emfj
lj|mofkb / s/0f cs/0f jfSo l;t – stf{ / lj|mofsf] jrg ;fDo ug]{
ldnfg h:t} M g]qd\ cl:t, u'?M tl/sfsf] lgb]{zg pbfx/0f,
lnvlt, 5fqM k7lt, dftf x;lt, k|Zgf]Q/, cEof;,
cg'hM vfblt .
@= cg'jfb ;/n ;+:s[t jfSosf] g]kfnL / ;/n – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, ljleGg jfSosf @@ !%
g]kfnL jfSosf] ;+:s[tdf cg'jfb h:t} – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, ¿ksf lrqx¿
M
u'?s'n lzIff kf7\oj|md sIff !–* 39
(i) Ptt\ u[xd\ cl:t . n]vg cEof;, ;'emfj
(ii) elugL k7lt . – lnª\u, jrg, k'?if /
(iii) cfdf xf“:g'x'G5 . ljz]if0fcg';f/ ;d'lrt zAb /
(iv) efO n]V5 . lj|mofsf] k|bz{g u/L jfSo
;+of]hg ug]{ ljlwsf] j0f{g,
5nkmn, k|Zgf]Q/, lgb]{zg
#= k|aGw ufO{, 3/ / ¿vdWo] s'g} Ps ljifonfO{ – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, k|aGwfg';f/sf] ;'Gb/ !* !@
cfwf/ dfg]/ a9Ldf @) ;/n jfSodf – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, lrq
n]lvPsf] ;+:s[t k|aGw n]vg cEof;, ;'emfj
– ;:jf/ jfrg, cg'jfrg,
ljifoj:t'af]w, zAbfy{, 1fg,
cEof; / lgb]{zg
$= ;+jfb b'O{ kfqnfO{ cfwf/dfL cToGt ;/n – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, b'O{hgf dflg; s'/f !* !@
ljifonfO{ lnP/ a9Ldf !@ jfSodf – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, ul//x]sf] lrq
n]lvPsf] ;+jfb n]vg cEof;
– ;+jfbsf ¿k kfq kl/sNkgf,
cy{af]w, 5nkmn / lgb]{zg
%= syf a9Ldf @) ;/n jfSoåf/f k|:t't lzIffk|b – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, syfg'¿k lrq !* !@
syf – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g,
n]vg cEof;
– sYo ljifo af]w zAbfy{ 1fg,
;f/f+z / lgb]{zg

u'?s'n lzIff kf7\oj|md sIff !–* 40


^= ;t\ lzIff ;t\ lzIffk|bfos ;+:s[tsf ljlzi6 % – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, jfSofg'¿k lrq !) ^
k|bfos jfSox¿ h:t} M dft[b]jf] ej, lkt[b]j ej, – lrq k|bz{g, n]vg cEof;
jfSox¿ cfrfo{ b]jf] ej, cltlyb]j ej, – jfSof]Rrf/0f jfSolek|fo j0f{g,
:jfwofofGdf k|d9M . cEof; / lgb]{zg
&= :t'lt / b]j b]jLsf :t'lt / ;Tk|]/0ffbfoL kf“r – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, :t'ltdf j0f{g #& !&
k|]/0ff:kb kB kBx¿, h:t} M – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, ul/Psf b]jL
dftf ,=== ;/:jtL dof b[i6f ==== ljBf n]vg cEof;, ;'emfj b]jtfsf lrq .
bbflt ljgod\ ====
cg]s;+zof]R5]bL ====
hDdf !^) !))

u'?s'n lzIff kf7\oj|md sIff !–* 41


ljifoj:t'sf] If]q / j|md
sIff – $
j|m=;+= ljwf ljifoj:t'sf] If]q / j|md lzIf0fljlw / lj|mofsnfk z}lIfs ;fdu|L kf7\oef/ k"0ff{ª\s

!= zAbfy{ 1fg -s_ jg:klt;DaGwL k|l;4 zAbx¿ – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, ljleGg jg:kltsf #) @)
– j[If, ntf, k'ik, kmn, zfvf, d"n, – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, lrq
kq, sf08, sGbd"n, OIf', tfDa'n, n]vg cEof;, ;'emfj
sdn, d~h/L, kl/dn, cfd|,
ss{6Lkmn, gf/ª\uf, s'z, sfz, b'jf{,
kNnj, sbnL czjTy, j6, zdf{,
t'n;L, ljNj, lgDa, j]z, kg;,
Oª\ubL oL zAbx¿sf] z'4 pRrf/0f
n]vg / cy{ af]w .

-v_ k|f0fL;DaGwL k|l;4 zAbx¿ – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, lglb{i6 zAbfg';f/sf


– dg'io, uf], uh, cZj, 5fu, j[ife, – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, lrq
jfg/, d"lifsf s'Ss'/, dfhf{/ Jof3|, n]vg cEof;, ;'emfj
l;+x, hDa's, d[u, d]if, eNn's,
zzs, u08s, ;k{, sR5k, j[lZrs,
u|fx, dT:o, ltldª\uLn, dlxif,
dlxifL, t0f{s, pi6«, ub{e oL
zAbx¿sf] dfgs pRrf/0f n]vg, /
cy{ af]w

u'?s'n lzIff kf7\oj|md sIff !–* 42


-u_ kIfL;DaGwL k|l;4 zAbx¿ – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, ljleGg r/fsf lrq
– x+;, s'Ss6, z's, ;f/;, sf]lsn,
do'/ sfs, r6s, /fl/sf, vu, u[3|, – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g,
rf;/s, rfts, j|mf}~r, skf]t, n]vg cEof;, ;'emfj
ef/åfh -eb|fO{_ jGos'Ss6, pn"s,
Oo]g, jlt{sf -a6\6fO{_ oL zAbx¿sf]
pRrf/0f n]vg / cy{ af]w
-3_ ;+:s[lt;DaGwL k|l;4 zAbx¿ – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, OGb|, a?0f, s'j]/,
– OGb|, j?0f, s'a]/, a|x\df, clUg, a|x\df cflb b]jtfsf
o1zfnf, xlj, ;ldt\, k~rkfq, – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, lrq
k~rfd[t, j]~ruTo, k~r/Tg, n]vg cEof;, ;'emfj k"hf sf]7fdf k"hf
k~rknNnj, kf~rfog b]jtf, ;if{k, ul//x]sf] lrq
o1f]ifjL;, ;|'j, g}j]B, cw{, zª\v, bLk, anof, u0f]z
306f, 8d?, Jo~hg, rfd/, d'Vo b]jtfsf] k"hf
/IffaGwg, ltns, cIftf, oj, ul//x]sf] lrq
k'ª\uLkmn, snz, bLk, k|ltdf j]bL,
sd{kfq, uf]bfg blIf0ff oL zAbx¿sf]
z'4 pRrf/0f, n]vg / cy{1fg .
-ª_ -s_, -v_, -u_, -3_ df plNnlvt – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, cod, Ood / b"bd\
zAbx¿sf] cod\, Ood\ / Obd\ n]v]sf] zAbkQL, :qL,
ljz]if0fsf ;fy pRrf/0f, cy{af]w / – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, k'=, gk'+, lnª\uLsf
k|of]u, h:t} M n]vg cEof;, ;'emfj ljleGg zAbkQL
-s_ co+ j[If M – zAblglb{i6 lnª\ufg';f/ cod\,
-v_ Ood d~h/L Ood\ / Obdsf] k|of]u ug]{ /Llt
-u_ Obd\ kmnd\ k|bz{g
@= lj|mofkb -s_ o':db\, c:db\ k'+lnª\uL tt\ / cGo – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, k|yd, dWod, pQd, @) !%
zAbx¿sf] c;\, lnv\, k7\, x;\, vfb\ – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, k'?ifsf ljleGg
u'?s'n lzIff kf7\oj|md sIff !–* 43
cr{, hk\, kt\, b[z\ e«, wft'x¿sf] n]vg cEof;, ;'emfj jrgsf lj|mofkbkQL
jt{dfg sfn n6\nsf/sf lj|mofkbsf – k|yd, dWod / pQd k'/Ifsf stf{ / tLg} k'?ifsf
;fy ;/n jfSosf] ;+of]hg . h:t} M / lj|mofsf] cjwf/0ff, logsf] ljleGg jrgsf
-c_ ;M x;lt -cf_ Tj+ uR5l; -O_ ;+of]hg ug]{ /Llt, pbfx/0f, stf{sf zAbkQL
cx+ kZofld -O{_ t] k7tM -p_ o«o+ 5nkmn, cEof;, ;+zf]wg / ;'emfj
kZoy -pm_ 5fqfM k7lGt -P_ /fd M
lnvlt .
#= k|Zgfy{s s, sf, lsd\ zAb k|of]u u/L jfSo lgdf{0f – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, !) %
jfSo – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g,
n]vg cEof;, ;'emfj
– lj|mof zAb / o;sf ljz]if0f k|of]u
u/L jfSo lgdf{0f
$= cg'jfb -s_ ;/n ;+:s[t jfSosf] g]kfnL / ;/n – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, jfSocg'¿k ljleGg @% !%
g]kfnL jfSosf] ;+:s[t cg'jfb – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, lrqx¿
h:t} M n]vg cEof;, ;'emfj
-s_ kmnfgL ktlGt – lnª\u, jrg, k'?if /
-v_ t] ejlGt ljz]if0fcg';f/ ;d'lrt zAb /
-u_ eSt k"hf ub{5 ljm|ofsf k|bz{g u/L jfSo ;+of]hg
ug]{ ljlwsf] j0f{g, 5nkmn,
-3_ cfdf k"hf ug{'x'G5
k|Zgf]Q/, lgb]{zg / ;'emfj

u'?s'n lzIff kf7\oj|md sIff !–* 44


%= k|aGw ljBfno, au}“rf / cfkm\gf] 3/dWo] s'g} – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, k|aGwg'¿k lrq !) %
Ps ljifonfO{ cfwf/ dfg]/ a9Ldf @% – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g,
jfSodf n]lvPsf] k|aGw n]vg cEof;, ;'emfj
– ;:j/ z'4, jfrg, cg'jfrg,
;+zf]wg, zAbfy{ 1fg, ljifo af]w,
5nkmn, cEof; / ;'emfj
^= ;+jfb b'O{ JolStnfO{ cfwf/ dfgL cToGt ;/n – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, ljifocg';f/sf] lrq !% !)
ljifonfO{ lnP/ a9Ldf !% jfSodf – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, / b'O{ JolSt s'/f
n]lvPsf] ;+jfb n]vg cEof;, ;'emfj ul//x]sf] lrq
– kf7\o ljifoofg'¿k kfqsNkgf,
5nkmn, cEof; / ;'emfj
&= syf a9Ldf @% ;/n jfSoåf/f k|:t't – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, ljifocg';f/sf] lrq !% !)
afnf]kof]uL lzIffk|b syf – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g,
n]vg cEof;, ;'emfj
– syfsf] ;f/f+z syg, zAbfy{1fg,
syf lglb{i6 lzIff, cEof; /
;'emfj
*= ;t\lzIff ;t\lzIff k|bfos ;+:s[tsf dxŒjk"0f{ – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, jfSofg'¿ksf lrq !) %
k|bfos jfSo jfSox¿ h:t} M – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g,
-s_ gfg[tft\ kftfs{ dxt\ n]vg cEof;, ;'emfj
-v_ k/f]ksf/fo ;tf+ lje"to – jfSoflek|fo af]w, zAbfy{1fg,
-u_ df lx+/oft\ ;jf{ e"tflg cEof; / lgb]{zg
u'?s'n lzIff kf7\oj|md sIff !–* 45
-3_ cfTdgM k|lts"nflg k/]iff+ g ;dfr/]t\
-ª_ hggL hGde"ldZr :juf{blk u/Lo;L

(= :t'lt / b]jL b]jtfsf :t'lt / g}ltstfdf cfwfl/t – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, :t'ltlglb{i6 @% !%
g}lts kB kB, h:t} M – zAbfg';f/ pRrf/0f, lrq k|bz{g, b]jLb]jtfsf lrq
-s_ ljZjflg b]j ;ljt/ n]vg cEof;, ;'emfj kBl;t ;se/ d]n
-v_ sk"{/uf}/d\ ======= – cfbz{ jfrg, no ldnfO{ ult, vfg] lrq
-u_ of s'Gb]Gb' ======= oltsf ;fy cg'jfrg, zAbfy{1fg,
Znf]ssfy{af]w, ;f/f+z n]vg,
-3_ ch/fdvt\ k|f1
k|Zgf]Q/, cEof; tyf lgb]{zg .
-ª_ j/d]sf] u'0fL k'qM
-r_ cg]s;+zof]R5]bL
hDdf !^) !))

u'?s'n lzIff kf7\oj|md sIff !–* 46


ljifoj:t'sf] If]q / j|md
sIff – %
j|m=;+ ljwf ljifoj:t'sf] If]q / j|md lzIf0fljlw / lj|mofsnfk z}lIfs ;fdu|L kf7\ k"0ff{ª\
= oef s
/
! zAbfy{ af]w -s_ lzIff;DaGwL k|l;4 zAbx¿ – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, zAbfy{ lglb{i6 !% !)
– dxfljBfno, ljBfkL7, ljZjljBfno, k/LIff, – z'4 pRrf/0f, zAbfy{ syg, lrqx¿
pQ/k'l:tsf, k/LIf0f, ;Dk/LIfs, lg/LIfs, lg/LIf0f, lrqbz{g, pRrf/0f /
ko{j]Ifs, ;'k/LIfs, k|fWofks, :gfts, u'?s'n, n]vgsf] cEof;, q'l6
k|frfo{, pkflw, s'nklt, pks'nklt, lgoGqs, lg/fs/0f, cfjZos ;'emfj
s'n;lrj, k/LIffkmn, k'gof]{u, pQL0f{, >]0fL,
;j{k|yd, nAwfª\s, k'/:sf/, d"Nofª\sg, cy{jflif{s
k/LIff, jflif{s k/LIff, q}dfl;s k/LIff oL zAbx¿sf]
z'4 pRrf/0f, n]vg / cy{ af]w
-v_ cfsfzLo / ;ª\Vofjfrs zAbx¿ u|x, tf/f cflbsf]
– ;"o{, rGb|, ef}d, a'w, a[x:klt, z'j|m, zlg, /fx', s]t', ;'Gb/ lrq
c¿0f, j?0f, gIfq, ge, cfsfzuª\uf, w"ds]t', ;ª\Vof lglb{i6 ug]{
gLxfl/sf, u|x, pbo, c:t, u|x0f, Ps, låqL===== – ljleGg lrq
lj+zltM, u0fsoGq -Sofns'n]6/_, Hofldlto k]l6sf,
u|xsIff, u|xult oL zAbx¿sf] z'4 pRrf/0f, n]vg
/ cy{ af]w
-u_ sfn;DaGwL k|l;4 zAbx¿ ;"of]{bo, ;"of{:t,
– jt{dfg, e"t, eljiot\, kIf, jf/, ltly, s/0f, of]u, Ct' kl/jt{g cflb
pQ/fo0f, blIf0fog, k|eft, dWofGx, ck/fx\g, lbg, ljifox¿nfO{ :ki6

u'?s'n lzIff kf7\oj|md sIff !–* 47


/fqL, ;GWofk|x/, d'x"t{, 36L, kn, ljkn, xf]/f, snf, kfg]{ ;'Gb/ lrq
/flz, c+z, ljsnf, o'u, df;, Ct', j;Gt, u|Lid,
jiff{, z/b\, x]dGt, lzlz/ oL zAbx¿sf] :t/Lo
pRrf/0f z'4n]vg / cy{af]w
-3_ ;~rf/;DaGwL zAbx¿ klqsf, kmf]g,
– klqsf, ;Dkfbs, ;+jfbbftf, k|sfzg, b"/bz{g 6]lnlehg cflb
-6]lnlehg_, b"/efif -kmf]g_, ;DkfbsLo, k|sfzs, j:t' jf logsf
kqsf/, n]v, ;dfrf/, cGtjf{tf{, lj1fkg, ;+jfb, lrqx¿
;"rgf, ;~rf/, >f]tf, bz{s, b"/k|]ifs -km\ofS;_,
;';fª\Vo oL zAbsf] pRrf/0f, n]vg / cy{ af]w
-ª_ ;f+:s[lts / zf:qLo k|l;4 zAbx¿ dxfsfnL,
– b'uf{, nIdL, bzdxfljBf, gj/fq, dxfsfnL, dxfnIdL,
dxfnIdL, dxf;/:jtL, uª\ufhn, >f4, tk0f{, dxf;/:jtL, uª\uf,
6Lsf, zf/bf]T;j -b;}“_ e|ft[k"hf, >Lk~rdL, b;}“ 6Lsf, efO6Lsf,
dxflzj/fqL, s[i0ffi6dL, /fdgjdL, a'4hoGtL, a'4, dT:o]Gb|gfysf]
Clifk~rdL, >fj0fL, xl/tflnsf, ds/ ;ª\j|mflGt, /ysf] lrq / k|fKt
ss{6 ;ª\j|mflGt, PsfbzL, gjjiff{/De, bLkdflnsf, eP g]kfndf k|l;4
:j]tdT:o]Gb|ofqf, /StdT:o]Gb|ofqf, kz'kltgfy, tLy{:ynx¿sf] lrq
u'x]Zj/L, d'lStIf]q, j/fxIf]q, ;?If]q, b]j36\6,
dgfsfdgf, uf]Zjfles'08 -uf];fOs'08_, ;Kt
u08sL, ;Ktsf}lzsL, jfudtL, lji0f'dtL, dgdtL,
zfnLgbL, hftsd{, j]bf/De, ;dfjt{g, ljjfx,
hGdf]T;j, cGgk|fzg, j]b, pkj]b, k'/f0f, pkk'/f0f,
wd{zf:q, :d[lt, j]bfGt, Jofs/0f, sd{sf08,
u|xzflGt oL zAbx¿sf] z'4 pRrf/0f, n]vg /
cy{af]w
u'?s'n lzIff kf7\oj|md sIff !–* 48
-r_ -s_, -v_, -u_, -3_, -ª_ df plNnlvt zAbx¿sf] – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, cod\, Ood\,
cod\, Ood\ / Obd\ ljz]if0fsf ;fy pRrf/0f, – zAbsf] cufl8 jf k5fl8 Obd\sf zAbkQL
cy{af]w / k|of]u h:t} M cod\, kqsf/, Ood\ cod\, b"od / Obd\ ljleGg lnª\sf
gLxfl/sf, Obd\ lj1fkgd\ nufp“bf ckgfpg'kg]{ ljlw zAbkQL
k|bz{g / cEof;
@ cJoo zAb -s_ cB, k|fKtM, cy, b"lt, r, clk, t' alxM, ;Dos\, – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, cJoosf zAbkQL !% !)
1fg Pjd\ Pj cJoo zAbx¿sf] jfSodf k|of]u – cJoosf] jrg ljelSt
gx'g] cjwf/0ffsf]
b[9Ls/0f, jfSodf k|of]u,
cEof; / lgb]{zg
# lj|mofkb -s_ c;\, lnv\, k9\, x;\, vfb\, cr{, hk\, ud\, kt\, b[z\, – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, k|yd, dWod / !% !)
e", rn\, s[, j|mL8, jb\ wft'x¿sf] jt{dfgsfn – lj|mof / stf{sf] k'?if / pQd k'?ifsf
n6\sf/sf lj|mofkbx¿sf] k|of]u u/L jfSo lgdf{0f jrgsf] oyfy{ cjwf/0ff, lj|mofkbkQL / tLg}
logsf] ;+of]hg ljlwsf] k'?ifsf zAbkQL
j0f{g, cEof; cfjZos
lgb]{zg
$ cg'jfb # ;/n ;+:s[t jfSosf] g]kfnL / ;/n g]kfnL – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, jfSosf ¿k @) !%
jfSosf] ;+:s[tdf cg'jfb, h:t} M – jfSosf] clek|focg';f/ lrqx¿
(i) ;M afns cl:t . kb;+of]hg u/L jfSo
(ii) /fdM uR5lt . lgdf{0f ug]{ ljlwsf] j0f{g,
(iii) ltdLx¿ v]N5f} . k|Zgf]Q/, pbfx/0f, cEof;
(iv) t“ vfG5;\ / lgb]{zg

u'?s'n lzIff kf7\oj|md sIff !–* 49


% k|aGw @ gbL, dlGb/, cfdf / u'?dWo] s'g} b'O{ ljifonfO{ – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, k|aGwfg'¿k ;'Gb/ @) !%
cfwf/ dfg]/ a9Ldf #) jfSodf n]lvPsf] k|aGw – cfbz{ jfrg, cg'jfrg, lrq
lgb]{zg, zAbfy{af]w,
ljifo1fg, k|Zgf]Q/,
cEof; / ;'emfj
^= ;+jfb ! b'O{ JolStnfO{ cfwf/ dfgL afn;'ne cToGt – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, ;+jfbsf] @) !)
;/n ljifonfO{ lnP/ a9Ldf @) jfSodf – ljifoj:t' cg'¿k kfq ljifofg';f/sf] lrq
n]lvPsf] ;+jfb kl/sNkgf, ;+jfbg'¿k / b'O{ JolSt s'/f
kl/;+jfb, s'/fsfgL, ul//x]sf] lrq
cEof; / lgb]{zg
& syf ! a9Ldf #) ;/n jfSoåf/f k|:t't afnf]kof]uL – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, syf lglb{i6 @) !)
a'l4aw{s syf – syfsf] ;f/f+z k|ltjfbg, ljifoj:t';“u d]n
zAbfy{af]w, syfk|fKt vfg] lrq
lzIff, cEof; Pjd\
;'emfj
* k|]/0ff:kb ! ;Tk|]/0ff / dof{bf af]ws ;+:s[tsf & cf]6f – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, jfSofg'¿k ;'Gb/ !) %
jfSo jfSox¿ h:t} M -s_ lxt+ dgf]xfl/ r b'n{e+ jrM – jfSout clek|fo j0f{g, lrq
-v_ ;x;f ljbwLt g lj|mofd\ -u_ leGg ?lrlx{ zAbfy{ 1fg, cEof;
nf]sM lgb]{zg
-3_ TofHo+ g+ w}o{+ ljw'/]bl0f sfn]
-ª_ clx+;f k/df] wd{ M -r_ ;TofGgfl:t k/f] wd{\
-5_ cIfL0f] ljQtM IfL0f] j[Qt:t' xtf] xt\M

u'?s'n lzIff kf7\oj|md sIff !–* 50


( :t'lt / :t'lt / 1fgjw{s gf} kBx¿, h:t} M – j0f{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, :t'lt lglb{i6 b]jLb]jtfsf @% !%
1fgjw{s kB :t'lt – z'4 jfrg, no ldnfO{ lrq
-s_ gfu]Gb|xf/fo ===== cg'jfrg, zAbfy{1fg, -;se/ Znf]s lglb{i6
-v_ jj|mt'08 dxfsfo ====== 5nkmn, s'/fsfgL, cEof; / ljifoj:t';“u d]n vfg]
-u_ zfGtfsf/+ ====== lgb]{zg lrq_
-3_ b]jL k|kGglt{x/] =====
-ª_ eb|+ s0f]{ leM ======
1fgjw{s
-r_ ci6fbz k'/f0f]z' =====
-5_ co+ lehM k/f] 5]lt =====
-h_ sfJozf:qljgf]b] =====
-em_ ;flxTo ;ª\uLt snf =====
hDdf !^) !))

u'?s'n lzIff kf7\oj|md sIff !–* 51


-5_ lzIf0fl;sfO k|lj|mof
s'g} klg efiffsf] lzIf0f ug'{sf] p2]Zo To; efiffsf] ;flxTo jf ljifoj:t' lzIf0f ug'{ geP/ eflifs
;Lksf] ljsf; ug'{ ePsfn] efiff lzIf0fl;sfO k|lj|mofdf k|z:t cEof;sf] cfjZostf k5{ . o;
txdf ;'gfO / af]nfOsf nflu s'/fsfgL, 5nkmn, k|Zgf]Q/ clego tyf e"ldsf lgjf{x, v]n, vf]h
h:tf ljBfyL{s]lGb|t lzIf0f ljlwsf] k|of]u ug{ ;lsG5 eg] k9fO / n]vfO ;Lk ljsf;sf nflu
cfjZostfg';f/sf k9fO / n]vfO;“u ;DalGwt sfo{snfk u/fpg'k5{ . cfwf/e"t txsf ;Lkut
;femf lzIf0f l;sfO k|lj|mofsf ;Defljt sfo{snfk o;k|sf/ 5g\ M
-c_ ;'gfO lzIf0fsf ;DefJo sfo{snfkx¿
– ljleGg j0f{x¿ ;'gfP/ To;cg';f/ gSsn ug{ nufpg] .
– ljBfyL{x¿nfO{ cf“vf lrDng nufO{ ljleGg cfjfh ;'gfP/ klxrfg ug{ nufpg] .
– ljleGg lgb]{zgx¿ lbP/ ;f]xLcg';f/ ug{ nufpg] .
– ukm, s'/fsfgL ;'gfP/ k|ltlj|mof JoSt ug{ nufpg] .
– ljBfyL{ / p;sf] 3/kl/jf/sf af/]df k|Zgf]Q/ ug]{ .
– ljleGg /dfOnf syf, sljtf cflb ;'gfP/ afnsljtf ufpg / syf eGg nufpg] .
– ljleGg ljifoj:t', 36gf cflb ;'gfP/ To;sf d'Vod'Vo s'/f eGg nufpg] .
– ljleGg ljifoj:t', 36gf cflbsf af/]df k|Zgf]Q/ / 5nkmn u/fpg] .
– cIf/, zAb, jfSo / cg'R5]bsf] >'ltn]vg u/fpg] .
– ljB'tLo ;~rf/ ;fwgsf sfo{j|md ;'gfP/ k|Zgf]Q/ / 5nkmn u/fpg] .
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 51
– cGtfIf/L cflb zAbv]n v]nfpg] .
-cf_ af]nfO lzIf0fsf ;DefJo sfo{snfkx¿
– j0f{, cIf/ / zAbsf] pRrf/0f ug{ nufpg] .
– ljBfyL{nfO{ ljleGg j:t' ;ª\sng ug{ nufP/ tL ;fdu|Lsf af/]df 5nkmn ug{ nufpg] .
– afnuLtx¿ ult, olt, no ldnfO{ jfrg u/L ;'gfpg] / ljBfyL{n] ;'g]hfg]sf To:t} uLt
ufpg nufpg] .
– s'g} ljifoj:t'sf ;DaGwdf k|Zgf]Q/ u/fpg] .
– afnsyfx¿ jfrg u/L ;'gfpg] / ljBfyL{x¿n] ;'g]hfg]sf afnsyf eGg nufpg] .
– ljBfyL{n] b]v], ;'g]sf / cg'ej u/]sf j:t', 36gf, lrq cflbsf af/]df j0f{g ug{ nufpg] .
– ;fyLx¿ / ;d"xdf s'/fsfgL / 5nkmn ug{ nufpg] .
– jfbljjfb, clego, e"ldsf lgjf{x / pb\3f]if0f ug{ nufpg] .
– s'g} ;fdfGo ;d:of lbP/ ts{ ug{ nufpg] .
-O_ k9fO lzIf0fsf ;DefJo sfo{snfkx¿
– j:t' / cIf/ ;DalGwt u/fP/ cIf/ lrGg cEof; u/fpg] .
– cIf/, zAb 5gf]6 ug]{, hf]8f ldnfpg] v]n v]nfpg] .
– uf]hLtflnsfdf cfsf/, Osf/kQL /fvL To;df cIf/kQL hf]8\b} dfqf lrgfpg] .
– uf]hLtflnsf k|of]u u/L zAbkQLx¿sf] dWodaf6 zAb k9\g nufpg] .
– uf]hLtflnsfdf zAbx¿ /fvL jfSo agfpg] / k9\g] cEof; u/fpg] .
– uLt, syf, ;+jfb cflbsf c+z 5fgL ult, olt, no / xfpefp;lxt ;:j/ k9\g nufpg] .
– ;–;fgf ljj/0f, ;"rgf, kf7 cflbsf] cfzo a'‰g] u/L k9\g nufP/ k|Zgf]Q/ ug]{ .
– kf7 k9\g nufP/ To;df ePsf s'/fx¿sf] ;"rL agfpg nufpg] .
– k9]sf s'/fsf] cy{ / cfzo eGg nufpg] .
– cg'R5]b lbP/ k9\g nufP/ ;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ n]Vg nufpg] .
-O{_ n]vfO lzIf0fsf ;DefJo sfo{snfkx¿
– ljleGg wsf{ / cfsf/ sf]g{ cEof; u/fpg] .
– j0f{dfnfsf j0f{x¿ n]Vg nufpg] .
– dg k/]sf lrq sf]g{ nufP/ To;sf] gfd ;d]t n]Vg nufpg] .
– zAbsf] j|md gldn]sf jfSo lbP/ j|md ldnfO{ n]Vg nufpg] .
– k|Zgsf] pQ/ n]Vg nufpg] .
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 52
– lrq, j:t' tyf jftfj/0f j0f{g u/L n]Vg nufpg] .
– zAb, jfSo / 5f]6f cg'R5]bsf] cg'n]vg u/fpg] .
– cIf/, zAb / jfSosf] >'ltn]vg u/fpg] .
– a'“bf, k|Zg cflbsf cfwf/df ;fwf/0f lr7L, lgj]bg, k|aGw cflb n]Vg nufpg] .
– ljBfyL{nfO{ cfgf] OR5fcg';f/sf] lnlvt /rgf tof/ ug{ nufpg] .
– c¿n] n]v]sf] ;fdu|L z'4Ls/0f ug{ nufpg] .
– leQ]klqsf tof/ ug{ nufpg] .

-h_ ljBfyL{ d"Nofª\sg


;+:s[t efiffsf] k|of]usf] cfg} df}lns k/Dk/fnfO{ Wofg lb“b} efiffsf ljz]iftfsf cfwf/df ;'gfO,
af]nfO, k9fO / n]vfO tyf ;fwf/0f Jofs/0fsf nflu ljleGg ;Lksf] k|flKtsf cfwf/df d"Nofª\sg
ug'{kg]{
x'G5 . eflifs ;Lksf] d"Nofª\sgsf ;fwgx¿ u[xsfo{, sIffsfo{, sIff ;xeflutf, Jofjxfl/s
kl/jt{g, pknlAw k/LIff cflb x'g] 5g\ .
cfwf/e"t txdf o; efiffsf] eflifs ;Lksf] d"Nofª\sg lgDglnlvt tl/sfn] ug{ ;lsG5 M
;'gfO
;'gfO ;Lk ljsf;sf ;DefJo d"Nofª\sg k|lj|mof lgDgfg';f/ x'g] 5g\ M
– eg]sf s'/f ljBfyL{n] ?lr lnP/ ;'g]sf] 5÷5}g cjnf]sg ug]{ .
– ;f]w]sf s'/fsf] hjfkm ;'Gg] .
– ;d"x 5nkmndf ljBfyL{sf] ;xeflutf cjnf]sg ug]{ .
– lgb]{zgcg';f/ ljBfyL{n] 7Ls 9ª\un] u/]gu/]sf] cjnf]sg ug]{ .
– >'ltn]vg u/fP/ hf“Rg] .
– afnuLt ufP/ ;f]xLcg';f/ ufpg nufpg] .
– syf, 36gf ljj/0f cflb ;'gfP/ d'Vod'Vo s'/f eGg nufpg] .
– ljB'tLo ;~rf/ dfWodsf sfo{j|md ;'gfP/ d'Vo s'/f eGg nufpg] .
af]nfO
af]nfO ;Lk ljsf;sf ;DefJo d"Nofª\sg k|lj|mof lgDgfg';f/ x'g] 5g\ M
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 53
– cIf/ / zAbsf] pRrf/0f 7Ls 9ª\un] u/]gu/]sf] ;'Gg] .
– ;f]w]sf s'/fsf] hjfkm ;'Gg] .
– ;d"x 5nkmndf ljBfyL{sf] ;xeflutf cjnf]sg ug]{ .
– afnuLt ufpg nufpg] .
– afn syf, r'6\lsnf cflb eGg nufpg .
– j:t' lrq 36gf j0f{g ug{ nufpg .
– pko'St ljifoj:t'÷;d:of lbP/ tfls{s cleJolSt ug{ nufP/ .
– pko'St ljifoj:t' lbO{ ;+jfb, jfbljjfb / pb\3f]if0f ug{ nufP/ cjnf]sg ug]{ .
– xfpefp;fy clego ug{ nufP/ cjnf]sg ug]{ .

k9fO
k9fO ;Lk ljsf;sf ;DefJo d"Nofª\sg k|lj|mof lgDgfg';f/ x'g] 5g\ M
– sfnf]kf6Ldf jf cIf/kQLdf n]lvPsf cIf/ k9\g nufpg] .
– cIf/ tyf zAbkQLsf] vftaf6 s'g} vf; cIf/ / zAb 5fGg nufpg] .
– zAb / lrqsf] hf]8f ldnfpg nufpg] .
– zAb / jfSo k9\g nufpg] .
– kf7leq jf aflx/sf sljtf / pko'St cg'R5]b 5gf]6 u/L ult, olt / no ;:j/jfrg ug{
nufP/ ;'Gg] .
– kf7\ok':tsleq jf aflx/sf kf7\o;fdu|L k9\g nufP/ af]w k|Zg ;f]Wg] .

n]vfO
n]vfO ;Lk ljsf;sf ;DefJo d"Nofª\sg k|lj|mof lgDgfg';f/ x'g] 5g\ M
– ljleGg cfsf/ -3]/f, wsf{ cflb_ / lrq sf]g{ nufP/ hf“Rg] .
– cIf/, zAb / jfSo n]Vg nufP/ hf“Rg] .
– cg'n]vg u/fP/ hf“Rg] .
– zAbsf] cy{ / k|Zgsf] pQ/ n]Vg nufP/ hf“Rg] .
– cg'R5]b n]Vg nufP/ hf“Rg] .
– s'g} ljifoj:t' / cg'ej u/]sf s'/f j0f{g ug{ nufP/ hf“Rg] .
– :jtGq¿kdf syf, sljtf, k|aGw n]Vg nufP/ hf“Rg] .
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 54
– lr7L / lgj]bg n]Vg nufP/ hf“Rg] .
– ljBfyL{n] tof/ u/]sf /rgf / leQ]kfqf] cflb hf“Rg] .
– c¿n] n]v]sf ;fdu|L ;Dkfbg ug{ nufpg] .
;fwf/0f Jofs/0f / zAbe08f/
sIffcg';f/sf] af]nfO / n]vfOsf lj|mofsnfksf cfwf/df Jojxf/ kl/jt{gsf] cjnf]sg ug]{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 55


l;h{gfTds snf
-sIff !–%_

-s_ kl/ro
afnaflnsfleq c;ª\Vo ;Defjgfx¿ n's]/ /x]sf x'G5g\ . ltgnfO{ phfu/ u/L pgLx¿leq
/x]sf] IfdtfnfO{ k|ik'm6g u/fpgsf nflu l;h{gfTds snfsf] dxŒjk"0f{ e"ldsf /x]sf] x'G5 .
l;h{gfTds snf ljifon] afnaflnsfx¿df cGtlg{lxt k|ltef, cg'ej, l;h{gfh:tf s'/fx¿nfO{
b[Zosnf / ;ª\uLtsnfsf dfWodn] cleJoSt ug{ ;3fp“5 lsgeg] o; ljifosf] dfWodaf6
afnaflnsfx¿n] cfgf cg'e"lt, cg'ej / l;h{gfnfO{ :jtGq / df}lns ¿kdf cleJoSt ug{
;xof]u k'U5 . To;}n] u'?s'n lzIff k|0ffnLsf nflu ljsf; ul/Psf] o; kf7\oj|mddf klg
l;h{gfTds snf ljifo klg ;dfj]z ul/Psf] xf] .
l;h{gfTds snfcGtu{t b[Zosnf -lrqsnf / x:tsnf_ / ;ª\uLt kb{5 . ;ª\uLtcGtu{t klg
ufog, jfbg / g[To kb{5 . ;a}n] ;lhn} a'‰g] / ;a}nfO{ a'emfpg ;lsg] dfWod b[Zosnf
ePsfn] o;nfO{ cGt//fli6«o efiff klg elgG5 . b[Zosnf cleJolStsf] ;zSt dfWod xf] .
To:t} ;ª\uLtaLr ulx/f] ;DaGw /x]sf] x'G5 . afndgf]lj1fgcg';f/ afnaflnsfx¿ :jefj}n]
gfRg, v]Ng, ufpg ?rfpg] ePsfn] klg of] ljifo k|fylds txdf clgjfo{ ljifosf ¿kdf
/x]sf] 5 . u'?s'n lzIff k/Dk/fsf cfg} k|sf/sf snf, ;f}Gbo{ / ;+:s[lt ;d]t /x]sfn] ltgsf]
hu]gf{ ub}{ afnaflnsfdf u'?s'n lzIff k/Dk/f cg's"n l;h{gfTds snfsf] ljsf; u/fpg of]
kf7\oj|md ljsf; ul/Psf] xf] . ;fg} pd]/b]lv afnaflnsfdf cfgf] snf / ;+:s[ltk|lt cle?lr
x'g uO{ To;sf] ;+jw{g / k|jw{gdf ;xof]u k'Ug] ck]Iff o; kf7\oj|mdn] u/]sf] 5 .
-v_ ;fwf/0f p2]Zo
u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 k|fylds tx k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo k|fKt x'g]
ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= l;;fsnd tyf O/]h/sf] k|of]u u/L cfkm\gf] Ifdtfcg';f/ ljleGg a'6\6f, cfsf/ tyf
cfs[ltx¿ sf]g{ / ltgdf cfjZos /ª eg{,
@= cfk"mnfO{ dgkg]{ cfs[lt, lrq cflb :jtGq ¿kn] agfpg,
#= cfkm\gf] :yfgLo ;d'bfodf k"lhg] b]jbjLx¿sf] lrqdf sf]/L /ª nufpg,
$= ljleGg k|sf/sf /ªsf] k|of]u ug{,
%= ljleGg /ªsf] ld>0f u/L gof“ /ªsf] lgdf{0f u/]/ k|of]u ug{,
^= :yfgLo If]qdf pknaw ;fdu|Laf6 /ª agfO{ k|of]u ug{,
&= ljleGg j:t'af6 a'6\6f, cfs[lt agfO{ 5kfO ug{,
*= ljleGg sfuh, kft, j:t' cflb sf6]/, Roft]/ tyf 6f“;]/ cfk"mnfO{ dgkg]{ cfs[lt lgdf{0f
ug{,
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 56
(= df6f]sf] k|of]u u/L ljleGg kmnk"mn, r/f, hgfj/nufotsf j:t'sf gd'gf lgdf{0f ug{,
!)= sfuhaf6 ljleGg j:t' tyf cfs[lt lgdf{0f ug{ tyf ;hfj6sf nflu ljleGg a'6\6fsf] lgdf{0f
ug{,
!!= :yfgLo afnuLt, wfld{s uLtx¿ pko'St no tfndf Psn tyf ;d"xdf ufpg,
!@= ljleGg wfld{s jfBjfbg tyf :yfgLo afhfx¿ Psn tyf ;d"xdf ahfpg] cEof; ug{,
!#= ljleGg wfld{s tyf :yfgLo Psn tyf ;d"x g[Tosf] cEof; ug{ .
-u_ ljlzi6 p2]Zo
sIff – !
u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 k|fylds tx sIff ! k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo
k|fKt x'g] ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= ljleGg ls/ld/] lrqfª\sg ug{,
@= ljleGg k|sf/sf cfsf/x¿ sf]g{,
#= ljleGg /ªx¿ lrqdf k|of]u ug{,
$= xftsf cf}“nf, d'b|f cflbaf6 5kfO ug{,
%= ljleGg sfuh, kft cflbsf] k|of]u u/L cfs[lt lgdf{0f ug{,
^= df6f] k|of]u u/L ljleGg cfs[lt lgdf{0f ug{,
&= sfuhsf] k|of]u u/L ljleGg cfs[lt lgdf{0f ug{,
*= :yfgLo afnuLt ufpg,
(= ljleGg wfld{s afhfsf] gfd atfpg / ltgnfO{ pko'St 9ª\un] rnfpg] cEof; ug{,
!)= ljleGg wfld{s g[Tosf] cg's/0fsf] cEof; ug{ .
sIff – @
u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 k|fylds tx sIff @ k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo
k|fKt x'g] ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= cfk"mnfO{ dgk/]sf j:t'x¿sf] /]vfª\sg ug{,
@= ljleGg b]jb]jLx¿sf] lrq sf]g]{ cEof; ug{,
#= :yfgLo If]qdf pknAw /ªsf] k|of]u ug{,
$= ljleGg /ª\x¿sf] k|of]u ug{,
%= ljleGg j:t'af6 a'6\6f tyf cfs[lt sf6L 5kfO ug{,
^= ljleGg sfuh, kft cflb Roft]/, 6f“;]/ dgkg]{ cfs[lt lgdf{0f ug{,
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 57
&= df6f] k|of]u u/L ljleGg k"mn a'6\6fsf cfs[lt lgdf{0f ug{,
*= sfuhaf6 ljleGg k"mn a'6\6fsf cfs[lt lgdf{0f ug{,
(= ljleGg ;/n wfld{s uLt÷ehgx¿ ufpg] cEof; ug{,
!)= ljleGg wfld{s no, tfnsf ;fy afhfx¿ ahfpg] cEof; ug{,
!!= ljleGg wfld{s g[Tosf] cEof; tyf clego ug{ .
sIff – #
u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 k|fylds tx sIff # k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo
k|fKt x'g] ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= ljleGg j:t'x¿af6 /]vfª\sg tyf lrq sf]g]{ cEof; ug{,
@= cfkm\gf ;d'bfosf Oi6b]jsf cfs[lt lgdf{0f ug{,
#= ljleGg k|sf/sf] /ªsf] k|of]u ug{,
$= ljleGg lrq, j:t'x¿df plrt /ªsf] k|of]u ug{,
%= ljleGg j:t'af6 ljleGg k|sf/sf cfs[lt 5kfO ug{,
^= ljleGg sfuh, kft cflb Roft]/ 6f“; u/]/ dgkg]{ cfs[lt lgdf{0f ug{,
&= df6f] k|of]u u/L ljleGg k|sf/sf kmnk"mn tyf ;fwf/0f a'6\6f lgdf{0f ug{,
*= sfuhaf6 ljleGg j:t' tyf cfs[lt lgdf{0f ug{,
(= ljleGg wfld{s uLtx¿ pko'St no xfnL ufog ug{,
!)= wfld{s uLtx¿sf ;fy afhfx¿ ahfpg] cEof; ug{,
!!= ljleGg wfld{s g[Tox¿sf] Psn tyf ;fd"lxs cEof; ug{ .
sIff – $
u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 k|fylds tx sIff $ k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo
k|fKt x'g] ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= ljleGg HofldtLo cfsf/x¿sf] lgdf{0f ug{,
@= ljleGg wfld{s j:t'x¿sf] cfs[lt lgdf{0fsf] cEof; ug{,
#= :yfgLo d7 tyf dlGb/x¿sf] lrqfª\sg ug{,
$= kfgL /ªnufot ljleGg /ªsf] k|of]u ug{,
%= ljleGg lrq j:t'x¿df plrt /ªsf] k|of]u ug{,
^= lk7f] tyf df6f]af6 ljleGg cfs[lt 5kfO ug{,

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 58


&= ljleGg sfuh, kft cflb sf6]/, Roft]/ tyf 6f“;]/ dgkg]{ cfs[lt lgdf{0f ug{,
*= df6f] k|of]u u/L kmnk"mn, r/f, hgfj/ cflbsf cfs[lt lgdf{0f ug{,
(= sfuhaf6 ljleGg j:t'sf gd'gf lgdf{0f ug{,
!)= k6\ofPsf] sfuhaf6 s}“rLn] sf6L ;hfj6sf a'6\6f tof/L ug{,
!!= ljleGg wfld{s dGq Pjd\ uLtx¿ pko'St no tfndf Psn / ;d"xdf ufog ug{,
!@= ljleGg wfld{s afhfx¿ Psn tyf ;d"xdf ahfpg] cEof; ug{,
!#= ljleGg wfld{s g[Tox¿ Psn tyf ;d"xdf g[Tosf] cEof; ug{ .
sIff – %
u'?s'n lzIffsf dfWodaf6 k|fylds tx sIff % k"/f u/]sf ljBfyL{af6 lgDgfg';f/sf p2]Zo
k|fKt x'g] ck]Iff /flvPsf] 5 M
!= :yfgLo j:t' tyf hgfj/x¿sf] lrqfª\sg ug{,
@= ljleGg wfld{s j:t'x¿ tyf Oi6 b]jb]jLx¿sf] lrqfª\sg cEof; ug{,
#= ljleGg /ªsf] ld>0f u/L gof“ /ªsf] lgdf{0f u/]/ k|of]u ug{,
$= :yfgLo If]qdf pknAw ;fdu|Laf6 /ª agfO{ k|of]u ug{,
%= cfn', d'nf, km;L{ cflbsf] ;txdf a'6\6f s6fO tyf 5kfO ug{,
^= kftx¿af6 5kfO ug{ / sf7sf] Anaaf6 ljleGg /ªsf] emG8f ktfsf 5fKg,
&= ljleGg lsl;dsf sfuhnfO{ sf6]/, Roft]/ tyf 6f“;L cfs[ltsf] tof/L jf ;+of]hg ug{,
*= u]8fu'8L, /ª\uLg 9'ª\uf, r'/fsf 6'j|mf cflb k|of]u u/L cfs[lt lgdf{0f ug{,
(= df6f]af6 ljleGg kmnk"mn, r/f, hgfj/nufotsf dgkg]{ j:t'sf gd'gf lgdf{0f ug{,
!)= sfuhaf6 ljleGg j:t'sf gd'gf lgdf{0f ug{,
!!= ;hfj6sf nflu ljleGg a'6\6fsf] lgdf{0f ug{,
!@= ljleGg wfld{s tyf :yfgLo uLtx¿ no tyf tfndf Psn tyf ;d"xdf ufog ug{,
!#= ljleGg wfld{s tyf :yfgLo afhfx¿ Ps tyf ;d"xdf ahfpg] cEof; ug{,
!$= ljleGg wfld{s tyf :yfgLo g[Tosf] cEof; ug{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 59


-3_ ljifoj:t'sf] If]q / j|md tflnsf
ljifo If]q sIff ! sIff @ sIff # sIff $ sIff %
!= /]vf lrq – ljleGg – dg k/]sf – ljleGg – ljleGg – :yfgLo j:t'
j:t'x¿sf] j:t'x¿sf] j:t'x¿af6 HofldtLo tyf
ls/ld/] /]vfª\sg /]vfª\sg cfsf/x¿sf] hgfj/x¿sf]
lrqfª\sg – ljleGg tyf lrq lgdf{0f lrqfª\sg
– ljleGg j:t'x¿sf] sf]g]{ cEof; – ljleGg – ljleGg
cfsf/sf] lrq sf]g]{ – cfkm\gf wfld{s wfld{s
lgdf{0f cEof; j/k/sf d7 j:t'x¿sf] j:t'x¿sf]
tyf cfs[lt lrqfª\sg
dlGb/sf] lgdf{0f cEof;
cfs[lt cEof; – Oi6
lgdf{0f – :yfgLo j:t'÷ b]jb]jLx¿sf]
hgfj/x¿sf] lrqfª\sg
lrqfª\sg
@= /ª – ljleGg – :yfgLo If]qdf – ljleGg – kfgL – ljleGg /ªsf]
/ªsf] pknAw /ªsf] k|sf/sf] /ªnufot ld>0f u/L
lrqdf k|of]u /ªsf] k|of]u ljleGg gof“ /ªsf]
k|of]u – k~r /ªsf] – ljleGg /ªsf] k|of]u lgdf{0f u/]/
k|of]u lrq, – ljleGg lrq k|of]u
j:t'x¿df j:t'x¿df – :yfgLo
plrt /ªsf] plrt /ªsf] If]qdf
k|of]u k|of]u pknAw
;fdu|Laf6 /ª
agfO{ k|of]u
#= 5kfO sfo{ – xftsf – ljleGg – ljleGg – lk7f] tyf – cfn', d'nf,
cf}“nf, j:t'af6 a'6\6f j:t'af6 df6f]af6 km;L{ cflbsf]
d'b|f jf cfs[lt ljleGg ljleGg ;txdf a'6\6f
cflbaf6 sf6L 5kfO k|sf/sf cfs[lt s6fO tyf
5kfO cfs[lt 5kfO 5kfO
5kfO – kftx¿af6
5kfO
$= sf]nfh – ljleGg – ljleGg – ljleGg – ljleGg – ljleGg
sfuh, sfuh, kft sfuh, kft sfuh, kft lsl;dsf
kft cflb Roft]/ cflb Roft]/ cflb sf6]/, sfuhnfO{
cflbsf] 6f“; u/]/ 6f“; u/]/ Roft]/ tyf sf6]/, Roft]/
k|of]u u/L dgkg]{ cfs[lt dgkg]{ 6f“;]/ dgkg]{ tyf 6f“;L
cfs[lt lgdf{0f cfs[lt cfs[lt cfs[ltsf]
lgdf{0f lgdf{0f lgdf{0f tof/L jf
;+of]hg
– u]8fu'8L,
/ª\uLg 9'ª\uf,
r'/fsf 6'j|mf
cflb k|of]u
u/L cfs[lt
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 60
lgdf{0f
ljifo If]q sIff ! sIff @ sIff # sIff $ sIff %
%= df6f]sf] – df6f] k|of]u – df6f] k|of]u u/L – df6f] k|of]u u/L – df6f] k|of]u – df6f]af6
sfd u/L ljleGg ljleGg k"mn ljleGg k|sf/sf u/L kmnk"mn, ljleGg
cfs[lt a'6\6fsf cfs[lt kmnk"mn tyf r/f, hgfj/ kmnk"mn, r/f,
lgdf{0f lgdf{0f ;fwf/0f a'6\6f cflbsf hgfj/nufots
lgdf{0f cfs[lt f dgkg]{ j:t'sf
lgdf{0f gd'gf lgdf{0f
^= sfuhsf] – sfuhsf] – sfuhaf6 – sfuhaf6 – sfuhaf6 – sfuhaf6
sfd k|of]u u/L ljleGg k"mn ljleGg j:t' ljleGg ljleGg j:t'sf
ljleGg a'6\6fsf cfs[lt tyf cfs[lt j:t'sf gd'gf gd'gf lgdf{0f
cfs[lt lgdf{0f lgdf{0f lgdf{0f h:t} M 8fnf],
lgdf{0f – k6\ofPsf] k"mn, an, r/f,
sfuhaf6 hgfj/ cflb
s}“rLn] sf6L – ;hfj6sf nflu
;hfj6sf ljleGg a'6\6fsf]
a'6\6f tof/L lgdf{0f
&= ;ª\uLt – :yfgLo uLt – ljleGg ;/n – ljleGg wfld{s – ljleGg – ljleGg wfld{s
-s_ ufog / afnaf]nLdf wfld{s uLt jf uLtjf ehgx¿ wfld{s tyf :yfgLo
jfbg ufog ehgx¿sf] pko'St no uLtjf uLt jf
– ljleGg ufog xfnL ufog ehgx¿ ehgx¿ no
wfld{s – ljleGg wfld{s – wfld{s uLt jf pko'St no tyf tfndf
afhfsf] gfd afhfx¿ ehgx¿sf tfndf Ps / Psn tyf
– ljleGg ahfpg] cEof; nflu afhfx¿ ;d"xdf ;d"xdf ufog
wfld{s afhf ahfpg] cEof; ufog – ljleGg wfld{s
rnfpg] – ljleGg tyf :yfgLo
cEof; wfld{s afhfx¿ Ps
afhfx¿ Ps tyf ;d"xdf
tyf ;d"xdf ahfpg] cEof;
ahfpg]
cEof;
-v_ g[To – ljleGg – ljleGg wfld{s – ljleGg wfld{s – ljleGg – ljleGg wfld{s
tyf wfld{s g[Tosf] cEof; g[Tox¿sf] wfld{s tyf :yfgLo
clego g[Tosf] tyf clego Psn tyf g[Tox¿ g[Tosf] cEof;
cg's/0f ;fd"lxs cEof; Psn tyf
;d"xdf
g[Tosf]
cEof;

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 61


-ª_ :yfgLo kf7\oj|md
l;h{gfTds snf ljifodf :yfgLo If]qsf s]xL ljifoj:t'x¿ ;dfj]z u/L k7gkf7g u/fpg]
Joj:yf ePcg'¿k o; ljifosf] kf7\oj|mddf :yfgLo If]qsf ljifox¿ -h:t} M /]vfª\sg /
To;sf] k|of]u, :yfgLo /ª / 5kfO sfo{, a'gfO, lgdf{0f, :yfgLo nf]suLt jf ehg, g[To,
gf6s, afhf cflb_ nfO{ ;d]6]/ k7gkf7g u/fpg @) k|ltzt kf7\of+z 5'6\ofOPsf] 5 . o;sf
nflu k"jL{o snf, k"jL{o ;ª\uLt, g[To tyf lxGb' wd{ cg's"nsf l;h{gfTds snf ljifo If]qsf
kf7\oljifo 5gf]6 u/L cfjZostfg';f/ :yfgLo txdf kf7\oj|md lgdf{0f u/L cWofkg ug'{kg]{ 5
.
-r_ lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk
l;h{gfTds snfk|ltsf] ?lr / ;Lksf] ;DaGw afnaflnsfsf] ;+j]ul;t /xG5 . ;a}
afnaflnsfdf lrqfª\sgk|lt ?lr / Ifdtf ;dfg dfqfdf /x“b}g . k|To]s ljBfyL{sf] j}olSts
ljleGgtfnfO{ b[li6ut pgLx¿sf] l;h{gfTds Ifdtf k|ik'm6gdf ;xof]u k'Ug] u/L cWofkg
ug'{k5{ . pbfx/0fsf nflu b; hgf ljBfyL{nfO{ u'?s'n;DaGwL s'g} :yn jf kl/j]z lrq
agfpg nufOof] eg] b;hgfn] b; lsl;dsf lrq agfpg] 5g\ . s;}n] lgs} /fd|f] agfpnfg\,
s;}n] 7Ls} agfpnfg\ / s;}n] g/fd|f] klg agfpnfg\ t/ Tof] df}lns l;h{gf Pjd\ cleJolSt
xf] . lzIfsn] afnaflnsfdf lglxt log} df}lns lrGtg / l;h{gf ug]{ k|j[lQnfO{ pTk|]l/t
lbg'k5{ . pgLx¿nfO{ df}lns l;h{gf ug]{tkm{ ;w}“ xf};nf lbO/xg'k5{ . afnsnfsf] ;'Gb/tf
Pjd\ dxŒj klg o;}df /x]sf] x'G5 .
l;h{gfTds snf ljifosf] lzIf0fdf lgDglnlvt a'“bfx¿df Wofg lbg'k5{ M
!= ;fwf/0f /]vfx¿af6 ljleGg ;/n cfs[ltx¿ agfpg] tl/sf b]vfP/ afnaflnsfx¿nfO{
pTk|]l/t ub}{ pgLx¿ leq n's]/ /x]sf] Ifdtf phfu/ ug'{k5{ .
@= b[Zosnf ljifosf] cWofkg ubf{ dfWoddf s'g} lgoGq0f x'g'x'“b}g . ;s];Dd ljljw
;fdu|Lx¿åf/f afnaflnsfx¿nfO{ lrq n]Vg pTk|]l/t ug'{k5{ .
#= afnaflnsfx¿nfO{ hl6n ljifosf] lrq agfpg gnufO{ j|mdzM ;/naf6 hl6n
ljifo;DaGwL lrq b]vfP/ sfo{ u/fpg'k5{ .
$= b[Zosnfsf] lzIf0f ubf{ afnaflnsfn] a'‰g ;Sg] ;/n tl/sfx¿ l;sfpg'k5{ . h:t} M
uf]nf]leq dflg;sf] d'v n]Vg], uf]nf] tLgs'g], rf/kf6], nfDrf]af6 3/ n]Vg] cflb .
%= ljleGg k':ts / kqklqsfdf k|sflzt /]vflrqx¿ ;ª\sng u/L cyjf lzIfs :jod\n]
;fwf/0f /]vflrqx¿ sf]/L ljBfyL{x¿nfO{ ltgdf /ª eg{ nufpg ;lsG5 .
^= ljBfyL{x¿n] agfPsf lrqdfly lzIfsn] /]vflrqx¿ ;ª\sng u/L cyjf lzIfs
:jod\n] ;fwf/0f /]vflrqx¿ sf]/L ljBfyL{x¿nfO{ ltgdf /ª eg{ nufpg ;lsG5 .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 62


&= ljBfyL{x¿n] agfPsf lrqdfly lzIfsn] ;'wf/ ul/lbg'x'Gg . o;f] ugf{n] pgLx¿
xtf]T;fxL x'g] / pgLx¿sf] cfTdljZjf;df ;d]t cf3ft kg{ hfg] x'G5 . t;y{ lzIfsn]
pgLx¿nfO{ ;'wf/sf nflu lgb]{zg lb“bf sfnf]kf6Ldf cyjf csf]{ sfuhdf n]v]/
b]vfpg'k5{ .
*= lrq n]vfp“bf :s]n -?n/_ cflbsf] k|of]u lans'n} ug{ nufpg'x'“b}g .
(= lzIfsn] tf]lslbPsf] ljifoj:t'sf] dfq lrq agfpg gnufO{ slxn]sfxL“
afnaflnsfx¿nfO{ sfNklgs lrq klg agfpg nufpg'k5{ . o;n] pgLx¿nfO{ df}lns
Pjd\ l;h{gfzLn aGgdf dbt k'¥ofp“5 .
!)= lrqsnfsf] ;DaGw afnaflnsfsf] ;+j]ul;t /xg] x'gfn] lzIfsn] cfgf k|To]s
ljBfyL{sf] dgf]lj1fgnfO{ a'‰g] k|oTg ul//xg'k5{ .
-5_ d"Nofª\sg k|lj|mof
u'?s'n lzIffsf cfg} vfnsf df}lns k|sf/sf d"Nofª\sg k|lj|mof x'g ;S5g\ tfklg o;
ljifodf ul/g] ;Dk"0f{ sfo{x¿ ;Lk, 1fg tyf lj|mofsnfk;“u ;DalGwt x'g] ePsfn] o;sf]
d"Nofª\sg klg o; ljifosf] k|s[lt / :j¿kcg';f/ ug'{k5{ . h:t} M ljBfyL{x¿nfO{ s'g} lrq
jf g[To ug{ lbOPsf] 5 eg] ;f]sf] d"Nofª\sg k|lj|mofnfO{ klg lzIf0fl;sfO lj|mofsnfks} Ps
cleGg cª\usf ¿kdf ;“u;“u} lnP/ hfg'kg]{ x'G5 . of] ljifo k"0f{¿kn] k|of]ufTds ljifo
ePsfn] o;sf] d"Nofª\sg ubf{ k|of]ufTds sfo{s} cfwf/df ug'{k5{ . o:tf] k|of]ufTds sfo{sf]
d"Nofª\sg ubf{ ;a}nfO{ xf};nf lbg] d"Nofª\sg ubf{ ljBfyL{x¿sf] sfo{nfO{ k|z+;f ug]{ tyf
ljBfyL{ljBfyL{aLrsf] sfo{x¿sf] t'ngf slxNo} klg ug{ x'“b}g . ;s];Dd pgLx¿sf] sfo{sf]
k|z+;f ug{'sf ;fy} pgLx¿df :jtGq ¿kn] lrq lgdf{0f, cfTdljZjf;, df}lns ;f]rfO,
;f}Gbo{k|lt cf:yf tyf vf]hL ug]{ afgLsf] ljsf; x'g] lj|mofsnfk u/L ;a}nfO{ xf};nfTds s'/f
ug]{ tyf l;h{gfTds sfo{x¿df pTk|]l/t ug'{kb{5 . o; ljifosf p2]Zocg';f/
cfjZostfadf]lhd k|of]ufTdsafx]ssf c¿ vfnsf d"Nofª\sg ljlw klg ckgfpg ;lsg] 5 .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 63


cg';"rLx¿
cg';"rL – !
lg/Gt/ ljBfyL{ d"Nofª\sg clen]v kmf/fd
-d"Nofª\sg dfkb08sf cfwf/df /]hf nufpg]_
sIff M =================== ljifo M ===========================================

z}lIfs ;q ==============

j|m= ljBfyL{sf] gfd kf7 kf7 kf7 kf7 kf7 kf7 kf7 kf7 kf7 kf7
;++= ==== ==== ==== ==== ==== ==== ==== ==== ==== ====

sIff lzIfs M ============================== ?h' ug]{ M ======================== k|=c=sf] b:tvt M


================================
b|i6Jo M o; l;sfO clen]vsf cfwf/df ljBfyL{sf] l;sfO pknlAwsf af/]df pgLx¿sf cleefjsnfO{ ;do ;dodf
hfgsf/L u/fpg'kg]{ 5 .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 64


cg';"rL – @
ljBfyL{ k|ult ljj/0f -sIff $–%_
z}lIfs ;q ==============

ljBfnosf] gfd M >L ============================================

ljBfyL{sf] gfd M =============================================== sIff M =============================

/f]=g+= ==========================

cfjlws pknlAw:t/ lnlvt tyf df}lvs k/LIffsf] cfwf/df cª\s lbg]


lg/Gt/ ljBfyL{ d"Nofª\sg >]0fL t/ ;fdfGotof of] cª\s sIff pQL0f{sf nflu geP/ ljBfyL{sf] k|ult hDdf
-s, v, u_
clen]v / k|ult k|ltj]bgsf nflu dfq x'g] 5 .
ljifo k|yd bf];|f] k|yd q}dfl;s bf];|f] q}dfl;s
jflif{s jflif{s d"Nofª\sg
q}dfl;s q}dfl;s d"Nofª\sg d"Nofª\sg
k"0ff{ª\s k|fKtfª\ k"0ff{ª\s k|fKtfª\s k"0ff{ª\s k|fKtfª\s
!)% s #)% ^)%
g]kfnL

cª\u|]hL jf
;+:s[t /rgf
ul0ft

;fdflhs
cWoog
l;h{gfTds snf

;+= Jofs/0f
;bfrf/ lzIff
j]b jf gLltzf:q
hDdf

sIff lzIfs M ======================================= ?h' ug]{ M =================================== k|=c= sf] b:tvt ==============================

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 65


cg';"rL – #
lg/Gt/ ljBfyL{ d"Nofª\sg;DaGwL clen]v k|lj|mof
lg/Gt/ ljBfyL{ d"Nofª\sg k|lj|mofsf] d'Vo p2]Zo k7gkf7g;“u} ljBfyL{x¿sf] l;sfOsf] :t/ kQf
nufO{ sd l;s]sf ljBfyL{x¿sf nflu ;'wf/fTds lzIf0f jf JolStut ¿kdf ljz]if Wofg lbO{ l;Sg
k|f]T;fxg ug'{ xf] . o; d"Nofª\sg k|lj|mofdf lgDgfg';f/ ljBfyL{x¿sf] k|ult clen]v /fVg'kg]{5 M
!= kf7ut cfwf/df ljBfyL{n] sIffdf l;s]sf s'/fnfO{ cg';"rL ! cg';f/sf] kmf/fddf tf]lsPsf
dfkb08sf cfw/df Psb]lv tLgcf]6f;Dd /]hf -√_ lr≈g nufpg] .
@= clt pQd l;s]sfnfO{ tLgcf]6f /]hf -√ √ √_, pQd l;s]sfnfO{ b'O{cf]6f /]hf -√ √_ /
;fdfGo l;s]sfnfO{ Pp6f /]hf -√_ lbg] .
#= k|To]s kf7df /]hf lbgsf nflu lgDglnlvt dfkb08nfO{ cfwf/ dfGg] M
j|m=;+= dfkb08 clt pQd pQd ;fdfGo
!= sIff sfo{ -sIff ;xeflutf_ √√√ √√ √
@= kl/of]hgf sfo{ √√√ √√ √
#= Jojxf/ kl/jt{g √√√ √√ √
$= l;h{gfTds sfo{ √√√ √√ √
%= xflh/L √√√ √√ √
$= kf7ut cfwf/df /]hf lbO;s]kl5 x]/s q}dfl;sdf /]hfsf cfwf/df ljBfyL{x¿nfO{ lgDglnlvt
tl/sfn] s, v, u >]0fLdf 5'6\ofpg] M
 &) k|ltztb]lv !)) k|ltzt;Dd – s >]0fL
 $) k|ltztb]lv ^( k|ltzt;Dd – v >]0fL
 $) k|ltzteGbf tn – u >]0fL
%= kf7ut /]hfx¿sf] k|ltzt lgsfNg] tl/sf M
ljBfyL{n] kfPsf hDdf /]hf × !))
;"q M /]hf k|ltzt = hDdf k9fO ePsf kf7 ;ª\Vof × !))
pbfx/0f M -s_ s'g} Ps ljifodf k|yd q}dfl;s;Dd k9fO eO;s]sf kf7 ;ª\Vof = ^
s'g} Pp6f ljBfyL{n] pSt ljifodf k|fKt u/]sf] /]hf ;ª\Vof = !%
;"qcg';f/ lx;fa ubf{ /]hf k|ltzt !%
× !))
^×#
pSt ljBfyL{sf] /]hf k|ltzt *#=#
To;sf/0f pSt ljBfyL{sf] >]0fL s eof] .
b|i6Jo M dflysf] k|lj|mofaf6 v / u >]0fL klg lgsfNg ;lsg] .
^= kf7ut¿kdf l;s]sf s'/f d"Nofª\sg ubf{ kf7\oj|mdn] lglb{i6 u/]sf l;sfO pknlAwx¿ k"/f
eP gePsf] x]g'{kg]{ 5 .
&= lg/Gt/ ljBfyL{ d"Nofª\sg kmf/fd g+= @ -cg';"rL @_ df kf7ut lg/Gt/ ljBfyL{ d"Nofª\sgsf]
/]hfnfO{ a'“bf g+= $ cg';f/ s, v, u >]0fLdf / lnlvt tyf df}lvs pknlAw dfkgsf]
cª\s;fy /fVg] Joj:yf ug'{kg]{ 5 .
*= cg';"rL ! b]lv # cg';f/sf] l;sfO clen]v kmf/fd ljBfno cfkm}“n] tof/ ug'{kg]{ 5 .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 66


cfwf/e"t tx -sIff ^–*_ sf]
clgjfo{ ;+:s[t Jofs/0f kf7\oj|md
-;+:s[t ljBfno tyf u'?s'n ljBf>d_

-s_ kl/ro
kf7\oj|mdsf] ljsf; Pp6f lg/Gt/ rln/xg] k|lj|mof xf] . abln“bf] kl/j]z, ljBfyL{sf] ¿lr, :t/
/ Ifdtf tyf ;DalGwt ljifodf sfo{/t lj1x¿sf] /fo ;'emfjnfO{ dgg u/L kf7\oj|mdx¿df
kl/dfh{g ul/G5 . ;+:s[t ljBfnosf nflu @)@* ;fndf lgdf{0f ul/Psf] ;+:s[t Jofs/0f
ljifosf] kf7\oj|mddf @)#* ;fndf kl/dfh{g u/L P]lR5s ljifosf ¿kdf k7gkf7g ul/Psf]
lyof] . zf:qLo cjwf/0ffcg'¿k ljsf; ul/Psf] pSt kf7\oj|mdnfO{ @)%) ;fndf k'gM
kl/dfh{g ;+:s[t ljBfnox¿df clgjfo{ ljifosf ¿kdf nfu" ul/Psf] lyof] . o;
k|lj|mofcGtu{t @)^& ;fndf ljsl;t kf7\oj|md ;+/rgfcg';f/ @)%) ;fndf ljsl;t
kf7\oj|mdnfO{ kl/dfh{g u/L o; ¿kdf tof/ ul/Psf] xf] .
;+:s[t Jofs/0fsf lgodx¿sf] lgwf{/0f OGb|, cflkzln, kf}:s/zflb, sfzs[T:gh:tf
ljåfg\x¿n] u/]sf x'g\ . t/ o; Jofs/0fnfO{ k"0f{ Jojl:yt ug]{ sfd kfl0flgaf6 ePsf] xf] .
o;df j0f{, j0f{sf] pRrf/0f :yfg, k|oTg, ;+1f, ;lGw, zAb Jo'Tkfbg tyf wft' Jo'Tkfbg,
sf/s, ;df; h:tf Jofs/0f cTofjZos ljifoIf]qnfO{ ;"qfTds ¿kdf k|:t't ul/Psf] 5 .
ctM ljBfnoLo kf7\oj|mddf kfl0fgLo Jofs/0fnfO{ ;dfj]z ul/Psf] 5 .
-v_ txut ;Ifdtf
cfwf/e"t tx sIff ^–* sf] ;+:s[t Jofs/0f ljifo cWoog u/]kl5 ljBfyL{df lgDglnlvt
;Ifdtf k|fKt x'g] 5g\ M
!= j0f{sf] dfgs, :yfg, k|oTg ;+1f 1fg u/L k~r ;lGwk|lj|mofåf/f zAb lgdf{0f / k|of]u
ug{,
@= zAb tyf wft'sf] ¿k l;4 u/L Jofs/0f;Ddt efiffz}nLdf cleJolSt lbg,
#= cJoo zAbx¿sf] kbTjl;l4, cy{1fg u/L jfSodf k|of]u ug{,
$= s[bGt, sf/s, tl4t / :qLk|Toosf ¿kx¿ lgdf{0f u/L eflifs cleJolStdf ;d'lrt
k|of]u ug{,
%= ;+:s[t Jofs/0fsf cfwf/e"t lgod a'emL ltgsf] pko'St k|of]u ug{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 67


-u_ l;sfO pknlAw
sIff ^
cfwf/e"t tx sIff ^ sf] ;+:s[t Jofs/0f ljifo cWoog u/]kl5 ljBfyL{ lgDglnlvt ljifodf
;dy{ x'g] 5g\ M
!= :j/j0f{ / Jo~hgj0f{ 5'6\ofP/ n]Vg
@= dfx]Zj/ ;"qjfrg ug{ / k|Tofxf/ut j0f{ atfpg
#= j0f{x¿sf] pRrf/0f:yfg / k|oTg atfpg
$= cj;fg, ;+of]u, ;+lxtf, ;j0f{, u'0f, j[l4h:tf Jofs/0fsf kfl/eflifs ;+1fx¿ atfpg
%= cr\j0f{x¿sf] ;lGw ug{ tyf ;lGwljR5]b ug{
^= xn\;lGwsf] :j¿k atfO{ ;lGw ug{
&= k|s[ltefj tyf lj;u{;lGw af]w u/L ;lGw k|lj|mof atfpg
*= ;+:s[t efiffdf k|o'St ;lGwut zAbx¿sf] ;lGwljR5]b ug{ tyf ;"qx¿sf] k|of]u u/L
¿k l;4 ug{
(= chGtk'+lnª\uL, chGt:qLlnª\uL tyf chGtgk'+;slnª\uL zAbx¿sf] klxrfg u/L
ltgLx¿sf] ¿k l;4 ug{
!)= xnGtk'+lnª\uL, xnGt:qLlnª\uL tyf xnGtgk'+;slnª\uL zAbx¿sf] klxrfg u/L
ltgLx¿sf] ¿k l;4 ug{
!!= cJoo zAbx¿sf] cy{ atfpg / k|of]u ug{
!@= ljelSt, jrg / lnª\u ldnfO{ ljleGg gfd, ;j{gfd Pjd\ ;ª\Vofjfrs zAbnfO{
jfSodf k|of]u ug{
!#= dflyNnf] sIffdf ;+:s[t Jofs/0f cWoogsf] k"jf{wf/ tof/ ug{ .
sIff &
cfwf/e"t tx sIff & sf] ;+:s[t Jofs/0f ljifo cWoog u/]kl5 ljBfyL{ lgDglnlvt ljifodf
;dy{ x'g] 5g\ M
!= e", kf, >', ud\ tyf Pw\ wft'sf b;} nsf/sf ¿kfjnL s07:y atfpg
@= Ejflb u0fsf wft'x¿sf ljleGg nsf/sf ¿k l;4 ug{ / k|of]u ug{
#= cb\, of, i0ff, kf tyf zLª\ wft'sf b;+ nsf/sf ¿k l;4 ug{ cfjZos kg]{ ;"qx¿
atfpg
$= cbflb u0fsf] cb\ wft'sf ljleGg nsf/sf ¿k l;4 ug{ / k|of]u ug{ .
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 68
%= h'xf]Toflb u0fdf kg]{ wft'x¿ / wft'sf ¿kfjnL atfpg
^= h'xf]Toflb u0fsf lgwf{l/t wft'sf ¿k l;4 ug{ / k|of]u ug{
&= lbjflb u0fsf lgwf{l/t wft'sf ¿kfjnL atfpg / k|of]u ug{
*= lbjflb u0fsf wft'x¿sf ljleGg nsf/sf ¿k l;4 ug{ / k|of]u ug{
(= :jflb tyf ?wflb u0fdf kg]{ wft'x¿ / wft'sf ¿kfjnL atfpg
!)= :jflb tyf ?wflb u0fsf lgwf{l/t wft'x¿sf ljleGg nsf/sf ¿k l;4 ug{ / k|of]u ug{
!!= tgflb, So|flb / r'/flb u0fsf lgwf{l/t wft'sf ¿kfjnL atfpg / k|of]u ug{
!@= tgflb, So|flb / r'/flb u0fsf lgwf{l/t wft'sf ljleGg nsf/sf ¿k l;4 ug{ / k|of]u
ug{
!#= dflyNnf] sIffdf ;+:s[t Jofs/0f cWoogsf] k"jf{wf/ tof/ ug{ .
sIff *
cfwf/e"t tx sIff * sf] ;+:s[t Jofs/0f ljifo cWoog u/]kl5 ljBfyL{ lgDglnlvt ljifodf
;dy{ x'g] 5g\ M
!= l0fhGt, ;GgGt, oªGt / gfdwft' ;Da4 zAbx¿sf] ;fdfgo ¿k;fwfg k|lj|mof n]Vg / ¿k
;~rfng ug{
@= wft'sf] efj / sd{ jfRo Joj:yfnfO{ 5'6\ofO{ tbg's"n zAb lgdf{0f ug{
#= ;+:s[t efiffsf k|]/0ffy{s, OR5fy{s, cltzofy{s lj|mofkbfjnL lgdf{0f u/L cyf{g'¿k jfSodf
k|of]u ug{
$= jfRo kl/jt{gsf] ljlw atfpg
%= cg'aGw, pk;u{ / cyf{Gt/cg';f/ wft'sf] k/:d]kb / cftdg]kb;DaGwL Joj:yf ldnfpg
^= s[bGt / tl4tfGt zAb lgdf{0f k|lj|mof atfO{ ltgsf] cyf{g'¿k k|of]u ug{
&= ;df; / :qLk|Too k|lj|mofåf/f zAb lgdf{0f ug{ / jfSodf k|of]u ug{
*= sf/ssf] nIf0f / e]b atfpg
(= ;+:s[t Jofs/0fsf sf/sLo lgod atfpg
!)= lgwf{l/t ;"q tyf jflt{ssf] cy{ u/L cy{;dGjok"j{s ¿kl;l4 k|lj|mof atfpg
!!= ¿kl;l4df k|of]u x'g] ljleGg kl/efiffx¿sf] cy{ atfpg / k|of]u ug{
!@= ;"qfy{af]w ubf{ cg'j[lQ, cWofxf/ k4ltnfO{ a'emL Jo'TklQ atfpg
!#= dflyNnf] txdf ;+:s[t Jofs/0f cWoogsf] k"jf{wf/ tof/ ug{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 69


-3_ ljifoj:t'sf] If]q / j|md tflnsf
sIff ^
j|m= ljwf ;Ifdtf k|s/0f ljifoIf]q kf= k"=
;+= ef=
!= ;lGw != j0f{sf] dfgs, -s_ ;+1f  :j/j0f{ / Jo~hgj0f{sf] lrgf/L !) %
k|lj|mof :yfg, k|oTg ;+1f  :j/j0f{;“u Jo~hgj0f{ ldNbf x'g]
1fg u/L k~r ljleGg :j¿kx¿
;lGw k|lj|mofåf/f  k|Tofxf/ 1fg / lgdf{0f k|lj|mof
zAb lgdf{0f /  x|:j, bL3{, Kn't, pbfQ, cg'bfQ
k|of]u ug{, / :jl/t cflb :j/e]bx¿sf]
;fdfGo hfgsf/L
 cg'gfl;s, cgg'gfl;s, ;j0f{
;+1fnufotsf cfjZos ;+1f
;"qx¿
-plNnlvt ljifoIf]qsf nflu rflxg]
n3'l;4fGt sf}d'bLsf cfjZos ;"q,
cy{ tyf k|of]u 1fg_
-v_ :yfg  :j/j0f{ / Jo~hgj0f{sf] :yfg !) %
/  k|oTg e]b
k|oTg  cfEoGt/ k|oTg
 afx\o k|oTg
-plNnlvt ljifoIf]qsf nflu rflxg]
n3'l;4fGt sf}d'bLsf cfjZos ;"q,
cy{ tyf k|of]u 1fg_
-u_ cr\  o0f\ ;lGw !% !)
;lGw  ofGtjfGtfb]z;lGw
 u'0f;lGw
 j[l4;lGw
 ;j0f{bL3{;lGw
 k/¿k;lGw
 k"j{¿k;lGw
 k|s[ltefj
-plNnlvt ljifoIf]qsf nflu rflxg]
n3'l;4fGt sf}d'bLsf cfjZos ;"q,
cy{, ;lGwk|lj|mof tyf pbfx/0f 1fg_
-u_ xn\  Zr'Tj;lGw !% !)
;lGw  i6'Tj ;lGw
 hZTj;lGw
 rTj{;lGw
 cg'gfl;s;lGw
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 70
 k"j{;j0f{;lGw
 5Tj;lGw
 cg':jf/;lGw
 k/;j0f{;lGw
 ªd'8\–w'6\–t's\–cfud;lGw
 ?–cfb]z;lGw
-plNnlvt ljifoIf]qsf nflu rflxg]
n3'l;4fGt sf}d'bLsf cfjZos ;"q,
cy{, ;lGwk|lj|mof tyf pbfx/0f 1fg_
-3_ lj;u{  lj;u{;lGw !) %
;lGw  ?Tj;lGw
 ;Tj;lGw
 ;'nf]k;lGw
 pTj;lGw
 osf/fb]z;lGw
 nf]k;lGw
 bL3{ ;lGw
-plNnlvt ljifoIf]qsf nflu rflxg]
n3'l;4fGt sf}d'bLsf cfjZos ;"q,
cy{, ;lGwk|lj|mof tyf pbfx/0f 1fg_
@= zAb @= zAb tyf -s_ chGt  ljelSt kl/ro #% @)
¿k wft'sf] ¿k l;4 k'+lnª\u  /fd zAb –k|ydfGtb]lv ;Dk"0f{
Jo'Tkfbg u/L Jofs/0f ljelStdf ¿k l;4 ubf{ rflxg]
;Ddt efiffz}nLdf cfjZos n3'l;4fGt sf}d'bLsf
cleJolSt lbg, ;"q Pjd\ jflt{sx¿, cy{ 1fg /
k|of]u ljlwsf] 1fg
 ;jf{lb u0fkl7t zAb, cj0ff{Gt–
Oj0ff{Gt, pj0ff{Gt–Cj0ff{Gt–
cf]sf/fGt–P]sf/fGt–cf}sf/fGt
zAbsf ;Dk"0f{ ljelStdf ¿k
l;4 ubf{ cfjZos n3'l;4fGt
sf}d'bLsf ;"q Pjd\ jflt{sx¿,
cy{ 1fg / k|of]u ljlwsf] 1fg
-v_ chGt  /df zAb – k|ydfGtb]lv ;Dk"0f{ @) !)
ljelStdf ¿k l;4 ubf{ rflxg]
:qLlnª\u cfjZos n3'l;4fGt sf}d'bLsf
;"q Pjd\ jflt{sx¿, cy{ 1fg /
k|of]u ljlwsf] 1fg
 ;jf{lb u0fkl7t zAb, Oj0ff{Gt,
pj0ff{Gt–Cj0ff{Gt k|rlnt
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 71
zAbsf k|ydfGtb]lv ;Dk"0f{
ljelStdf ¿k l;4 ubf{ rflxg]
cfjZos n3'l;4fGt sf}d'bLsf
;"q Pjd\ jflt{sx¿, cy{ 1fg /
k|of]u ljlwsf] 1fg
-u_ chGt  1fg zAb k|ydfGtb]lv ;Dk"0f{ !% !)
gk'+;s ljelStdf ¿k l;4 ubf{ rflxg]
lnª\u cfjZos n3'l;4fGt sf}d'bLsf
;"q Pjd\ jflt{sx¿, cy{ 1fg /
k|of]u ljlwsf] 1fg
 ;jf{lb u0fkl7t zAb, cj0ff{Gt–
Osf/fGt, psf/fGt–cf]sf/fGt–
P]sf/fGt zAbsf k|ydfGtb]lv
;Dk"0f{ ljelStdf ¿k l;4 ubf{
rflxg] cfjZos n3'l;4fGt
sf}d'bLsf ;"q Pjd\ jflt{sx¿,
cy{ 1fg / k|of]u ljlwsf] 1fg
-3_ xnGt  k|rlnt xnGt k'+lnª\uL zAbsf !% !)
k'+lnª\u k|ydfGtb]lv ;Dk"0f{ ljelStdf
¿k l;4 ubf{ rflxg] cfjZos
n3'l;4fGt sf}d'bLsf ;"q Pjd\
jflt{sx¿, cy{ 1fg / k|of]u
ljlwsf] 1fg
-ª_ xnGt  k|rlnt xnGt :qLlnª\uL zAbsf !) %
:qLlnª\u k|ydfGtb]lv ;Dk"0f{ ljelStdf
¿k l;4 ubf{ rflxg] cfjZos
n3'l;4fGt sf}d'bLsf ;"q Pjd\
jflt{sx¿, cy{ 1fg / k|of]u
ljlwsf] 1fg
-r_ xnGt  k|rlnt xnGt gk'+;slnª\uL !) %
gk'+;s zAbsf k|ydfGtb]lv ;Dk"0f{
lnª\u ljelStdf ¿k l;4 ubf{ rflxg]
cfjZos n3'l;4fGt sf}d'bLsf
;"q Pjd\ jflt{sx¿, cy{ 1fg /
k|of]u ljlwsf] 1fg
#= kbTj #= cJoo zAbsf] cJoo  n3'l;4fGt sf}d'bLdf /x]sf !) %
l;l4 kbTjl;l4, cy{1fg cJoo zAbsf] kbTjl;l4,
u/L jfSodf k|of]u cy{1fg / jfSodf k|of]u
ug{,
hDdf !&% !))
sIff &
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 72
j|m= ljwf ;Ifdtf k|s/0f ljifoIf]q kf= k"0ff{ª\s
;+= ef=
!= wft' ¿k @= zAb tyf -s_ Ejflb  Ejflbu0fkl7t k/:d}kb,
Jo'Tkfbg wft'sf] ¿k u0f cfTdg]kb / peokbsf k|rlnt
l;4 u/L wft'sf ;a} nsf/sf ¿kl;l4,
Jofs/0f pbfx/0f
;Ddt &% $@
-plNnlvt ljifoIf]qsf nflu rflxg]
efiffz}nLdf n3'l;4fGt sf}d'bLsf cfjZos ;"q,
cleJolSt jflt{s, cy{, ¿kl;l4 k|lj|mof, k|of]u
lbg, tyf pbfx/0f 1fg_
-v_ cbflb  cbflbu0fkl7t k/:d}kb,
u0f cfTdg]kb / peokbsf k|rlnt
wft'x¿sf ;a} nsf/sf
¿kl;l4, ¿kfjnL, pbfx/0f @) !)
-plNnlvt ljifoIf]qsf nflu rflxg]
n3'l;4fGt sf}d'bLsf cfjZos ;"q,
jflt{s, cy{, ¿kl;l4 k|lj|mof, k|of]u
tyf pbfx/0f 1fg_
 h'xf]Toflbu0fkl7t k/:d}kb,
cfTdg]kb / peokbsf k|rlnt
-u_ wft'sf ;a} nsf/sf ¿kl;l4,
h'xf]Toflb ¿kfjnL, pbfx/0f !) ^
u0f -plNnlvt ljifoIf]qsf nflu rflxg]
n3'l;4fGt sf}d'bLsf cfjZos ;"q,
jflt{s, cy{, ¿kl;l4 k|lj|mof, k|of]u
tyf pbfx/0f 1fg_
 lbjflbu0fkl7t k/:d}kb,
cfTdg]kb / peokbsf k|rlnt
wft'x¿sf ;a} nsf/sf
-3_ lbjflb ¿kl;l4, ¿kfjnL, pbfx/0f
u0f !) ^
-plNnlvt ljifoIf]qsf nflu rflxg]
n3'l;4fGt sf}d'bLsf cfjZos ;"q,
jflt{s, cy{, ¿kl;l4 k|lj|mof, k|of]u
tyf pbfx/0f 1fg_
 :jflbu0fkl7t k/:d}kb,
cfTdg]kb / peokbsf k|rlnt
-ª_ :jflb wft'sf ;a} nsf/sf ¿kl;l4,
pbfx/0f !) ^
u0f
-plNnlvt ljifoIf]qsf nflu rflxg]
n3'l;4fGt sf}d'bLsf cfjZos ;"q,
jflt{s, cy{, ¿kl;l4 k|lj|mof, k|of]u
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 73
tyf pbfx/0f 1fg_
 t'bflbu0fkl7t k/:d}kb,
cfTdg]kb / peokbsf k|rlnt
wft'x¿sf ;a} nsf/sf
-r_ t'bflb ¿kl;l4, ¿kfjnL, pbfx/0f !) ^
u0f -plNnlvt ljifoIf]qsf nflu rflxg]
n3'l;4fGt sf}d'bLsf cfjZos ;"q,
jflt{s, cy{, ¿kl;l4 k|lj|mof, k|of]u
tyf pbfx/0f 1fg_
 ?wflbu0fkl7t k/:d}kb,
cfTdg]kb / peokbsf k|rlnt
wft'x¿sf ;a} nsf/sf
-5_ ?wflb ¿kl;l4, ¿kfjnL, pbfx/0f !) ^
u0f -plNnlvt ljifoIf]qsf nflu rflxg]
n3'l;4fGt sf}d'bLsf cfjZos ;"q,
jflt{s, cy{, ¿kl;l4 k|lj|mof, k|of]u
tyf pbfx/0f 1fg_
 tgflbu0fkl7t k/:d}kb,
cfTdg]kb / peokbsf k|rlnt
wft'x¿sf ;a} nsf/sf
-h_ tgflb ¿kl;l4, ¿kfjnL, pbfx/0f
u0f !) ^
-plNnlvt ljifoIf]qsf nflu rflxg]
n3'l;4fGt sf}d'bLsf cfjZos ;"q,
jflt{s, cy{, ¿kl;l4 k|lj|mof, k|of]u
tyf pbfx/0f 1fg_
 S|oflbu0fkl7t k/:d}kb,
cfTdg]kb / peokbsf k|rlnt
wft'x¿sf ;a} nsf/sf
-em_ S|oflb ¿kl;l4, ¿kfjnL, pbfx/0f
u0f !) ^
-plNnlvt ljifoIf]qsf nflu rflxg]
n3'l;4fGt sf}d'bLsf cfjZos ;"q,
jflt{s, cy{, ¿kl;l4 k|lj|mof, k|of]u
tyf pbfx/0f 1fg_
 r'/flbu0fkl7t k/:d}kb,
cfTdg]kb / peokbsf k|rlnt
wft'x¿sf ;a} nsf/sf
-6_ r'/flb ¿kl;l4, ¿kfjnL, pbfx/0f
u0f !) ^
-plNnlvt ljifoIf]qsf nflu rflxg]
n3'l;4fGt sf}d'bLsf cfjZos ;"q,
jflt{s, cy{, ¿kl;l4 k|lj|mof, k|of]u
tyf pbfx/0f 1fg_
hDdf !&% !))
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 74
sIff *
j|m= ljwf ;Ifdtf k|s/0f ljifoIf]q kf= k"
;+= ef=
!= zAb $= s[bGt, -s_ pQ/ltªGt  0oGtk|lj|mof $) @%
Jo'Tkfbg sf/s, tl4t  ;GgGtk|lj|mof
/ :qLk|Toosf  oªGtk|lj|mof
¿kx¿ lgdf{0f  gfdwft'k|lj|mof
u/L eflifs -k|]/0ffy{s, OR5fy{s, cltzofy{s /
cleJolStdf gfdwft' ;Da4 lj|mofkbfjnL l;4 ug{
;d'lrt k|of]u cfjZos n3'l;4fGt sf}d'bLsf ;"q,
ug{, jflt{s, ¿kl;l4 / k|of]u_
%= ;+:s[t  cfTdg]kbk|lj|mof
Jofs/0fsf
cfwf/e"t  k/:d}kbk|lj|mof
lgod a'emL -cfTdg]kbL, k/:d}kbL / peokbL
ltgsf] lj|mofkb lgdf{0f ug{ cTofjZos
pko'St k|of]u n3'l;4fGt sf}d'bLsf ;"qx¿_
ug{ .  efjsd{k|lj|mof
-sd{ / efjjfRosf lj|mofkb lgdf{0f
ug{ pkof]uL n3'l;4fGt sf}d'bLsf ;"q,
jflt{s, ¿kl;l4 / k|of]u_
 nsf/fy{k|lj|mof
-b; nsf/sf cy{af]w ug{ cfjZos
kg]{ n3'l;4fGt sf}d'bLsf ;"q, jflt{s,
¿kl;l4 / k|of]u_
-v_ s[bGt  s[Tok|lj|mof #% @)
-tJot\, cgLo/\, ot\, Sok\ / 0ot\
k|ToofGt zAb lgdf{0f ug{ cfjZos kg]{
;"q, jflt{s, ¿kl;l4 / k|of]u_
 k"j{s[bGt
-0j'n\, t[r\, No', l0flg, cr\, c0f\, s,
St, Stjt', zt[, zfgr\ / p k|ToofGt
zAb lgdf{0f ug{ cfjZos kg]{ ;"q,
jflt{s, ¿kl;l4 / k|of]u_
 pQ/s[bGt
-t'd'g\, 3`\, cr\, ck\, lStg\, c, St,
No'6\, STjf, Nok\ / 0fd'n\ k|ToofGt zAb
lgdf{0f ug{ cfjZos kg]{ ;"q, jflt{s,
¿kl;l4 / k|of]u_
-u_ sf/s  kl/efiff @) !)
 e]b
 ;ª\s]tfy{
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 75
 ljelSt lgb{zg
 st[{sdf{lb ;+1f
 sf/sLo k|lj|mof lgikfbg
plNnlvt k|lj|mof lgikfbg ug{
cfjZos kg]{ n3'l;4fGt sf}d'bLsf ;"q,
jflt{s, ¿kl;l4 / k|of]u_
-3_ ;df;  s]jn #% @)
 cJooLefj
 tTk'?if
 ax'a|Llx / åGå
-pko'{St ;df; k|lj|mofx¿ ;Dkfbg
u/L Jojxf/f]kof]uL zAb l;4 ug{
cTofjZos n3'l;4fGt sf}d'bLsf ;"q,
jflt{s, ¿kl;l4 / k|of]u_
-ª_ tl4t  ckToflwsf/ @% !%
-c0f\, O`\ / 9s\ k|ToofGt zAb l;4
ug{ cfjZos ;"q, jflt{s, ¿kl;l4 /
k|of]u_
 /StfBy{s
-c0f\, tn\ / j'g\ k|ToofGt zAb l;4
ug{ cfjZos ;"q, jflt{s, ¿kl;l4 /
k|of]u_
 z}lifs
-c0f\, 3, v, o, v`\, Tos\, 5 / 7`\
k|ToofGt zAb l;4 ug{ cfjZos ;"q,
jflt{s, ¿kl;l4 / k|of]u_
 7uflwsf/flb k|lj|mof
-7s\, o, jlt, io`\, tn\, Tj, c7r\,
Otr\, 86\ / tLo k|ToofGt zAb l;4
ug{ cfjZos ;"q, jflt{s, ¿kl;l4 /
k|of]u_
 dt'ayL{oflbk|lj|mof
-dt'k\, Olg, 7g\, tl;n\, qn\, bf, yfn\,
tdk\, t/k\, Oi7g\, O{o;'g\ / lRj
k|ToofGt zAb l;4 ug{ cfjZos ;"q,
jflt{s, ¿kl;l4 / k|of]u_
-r_ :qLk|Too  6fk\, ªLk\, ªLif\, pmª\ nufotsf @) !)
k|rlnt k|Too
-n3'l;4fGt sf}d'bLsf cTofjZos ;"q,
jflt{s, ¿kl;l4 / k|of]u_
hDdf !&% !))
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 76
-ª_ lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk
;+:s[t Jofs/0f ljifosf] cfkm\g} df}lns tyf ljlzi6 lzIf0f ljlwsf] k/Dk/f /lxcfPsf] 5 .
ljz]iftM u/]/ l;s -Learning by doing_ sf] l;4fGtcg';f/ o; k/Dk/fsf x/]s lj|mofsnfk
k|of]ufTds cEof;df g} s]lGb|t /xG5g\ . o;n] efiff l;sfOsf] d]?b08sf ¿kdf /x]sf] zAb
1fg tyf k|of]unfO{ k|fyldstf lbG5 . o;y{ o; ljifosf] lzIf0fl;sfO sfo{nfO{ k|efjsf/L
agfpg ljifoj:t'sf] k|s[ltcg';f/ lgDgfg';f/sf lzIf0f ljlw k|of]udf Nofpg ;lsG5 M
-s_ k|bz{g ljlw -v_ 5nkmn ljlw -u_ k|Zgf]Q/ ljlw
-3_ cjnf]sg -ª_ JofVofg cflb .
plNnlvt lzIf0f ljlw k|of]u u/L lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk ;~rfng ubf{ lzIfsn]
lgDgfg';f/sf kIfdf Wofg lbg'k5{ M
 cWofksn] jflif{s lzIf0f of]hgf, PsfO of]hgf / b}lgs kf7of]hgf lgdf{0f u/L
;f]cg';f/ lzIf0f ug'{k5{ .
 lzIf0fsf] dfWod efiffsf] ¿kdf ;+:s[t efiff g} k|of]u ug'{kg]{ 5 . ;+:s[t dfWodn]
a'emfp“bf efj :ki6 ug{ g;lsg] eP dfq g]kfnL efiffnfO{ sxL“sxL“ k|of]udf Nofpg
;lsg] 5 .
 lzIf0f ubf{ lzIfsn] v'?v'? gatfO{ ljBfyL{x¿nfO{ k|Zg ub}{ pgLx¿n] lbPsf] pQ/df
;+zf]wg ub}{ ljifo k|j]z ug'{k5{ .
 ;lGwsf] cWofkg ubf{ ljleGg pbfx/0f lbO{ ;lGw ug{ nufpg'k5{ / ljBfyL{ cfkm“}nfO{
;lGwsf] lgod kQf nufpg nufpg'k5{, ;lGwsf] lgdo kQf nufpg g;s]df cfkm}“n]
atfOlbg'k5{ / ;"q klg cy{;lxt atfO{ cGo pbfx/0fx¿ atfpg nufpg'k5{ .
 chGt k'+lnª\usf zAbx¿sf] ¿kfjnL / lgdf{0fk|lj|mof l;sfpg'eGbf cl3 Ps} lsl;dsf
zAbx¿sf] ¿kfjnL b]vfO{ ltgLx¿df ;dfgtf / leGgtf klxNofpg nufpg'k5{, h:t}M
/fd:o / afns:odf lsg / s:tf] ;dfgtf 5 ljBfyL{nfO{ kQf nufpg nufpg'k5{,
/fd]0f / afns]gdf s:tf] ;dfgtf / s:tf] c;dfgtf 5 ;f]Wg] Pjd\ 0fTj ePsf] /
gePsf] sf/0f kQf nufpg ;xof]u k'Ug] u/L y'k|} pbfx/0fx¿ lbg'k5{ .
 o:t} k|lj|mof :qL / gk'+;s lnª\uL -xnGt ;lxtsf_ zAbdf klg k|of]u ug{'k5{ .
 cJoosf] cWofkg ug{ ;'? ubf{ ljBfyL{x¿nfO{ g} pgLx¿n] hfg]sf cJoo zAbx¿ eGg
nufpg'k5{ / ltgLx¿sf] cy{ ;f]Wg'k5{ . Pp6} cJoonfO{ ljleGg jfSodf k|of]u ug{
nufO{ h'g;'s} cj:yfdf klg cJoodf kl/jt{g gcfPsf] b]vfOlbg'k5{ / cJoosf]
kl/efiff agfpg nufpg'k5{ -ljBfyL{nfO{ w]/} cJoo zAb atfpg lbO{ cfkm"n] clncln
;xof]u ug]{_ .
 :qLk|ToofGt zAbx¿ k9fpg'eGbf cufl8 pgLx¿n] hfg]sf k'+jfrL tyf :qLjfrL zAbx¿
atfpg nufpg'k5{ . -h:t} M afnssf] :qLjfrL zAb ;f]Wg], g/sf] :qLjfrL zAb ;f]Wg]
cflb_ s'g} zAbsf] k5fl8 cf tyf s'g} zAbsf] k5fl8 O{ ylkPsf] b]vfO{ j|mdzM pbfx/0f
lb+“b} lj:tf/} ;"q atfpg] / Tof] ;"qåf/f lgdf{0f ug{ ;lsg] cGo zAbx¿ agfpg
nufpg'k5{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 77


 Jofs/0f lzIf0fsf] d'Vo p2]Zo eflifs z'4tf / zAb Jo'Tkfbg, ¿kl;l4 h:tf dxŒjk"0f{
cª\udf Wofg lbO{ eflifs ;Lk -;'gfO, af]nfO, k9fO / n]vfO_ sf] ;Gt'lnt ljsf;df
hf]8 lbg'k5{ .
-r_ d"Nofª\sg k|lj|mof
lzIf0f k|lj|mofsf ;fy;fy} ljifoj:t'sf] d"Nofª\sg lg/Gt/ ¿kdf ug'{kg]{ x'G5 . cf}krfl/s /
cgf}krfl/s b'j} ¿kn] lzIf0f pknlAwnfO{ dfkg ub}{ hfg'k5{ . o:tf] d"Nofª\sg cWoogs}
j|mddf df}lvs ¿kn] / kf7 tyf PsfOsf] cGtdf lnlvt ¿kdf lng'k5{ . df}lvs tyf lnlvt
k/LIffsf dfWodn] kf7/PsfO / k|s/0fut ¿kdf ljBfyL{x¿sf] pknlAw dfkg ug'{k5{ .
d"Nofª\sgsf j|mddf k|Tofxf/, Wjlg, j0f{, :yfg, k|oTg, ;lGw, ¿kfog k|lj|mof, k'+lnª\u,
:qLlnª\u, gk'+;slnª\usf ¿kx¿, ¿k;fwg k|lj|mof, ;"qfy{, cJoosf] cy{, :qLk|ToofGt
zAblgdf{0fk|lj|mof h:tf lgwf{l/t ljifoj:t'sf] ;a} kIfsf] d"Nofª\sg ug'{kg]{ 5 .
o; ljifodf ;dfGotof lgdf{0ffTds tyf lg0f{ofTds u/L d"Nofª\sgsf b'O{ k4lt cjnDag
ug'{k5{ .
-s_ lgdf{0ffTds d"Nofª\sg
ljBfyL{n] s] slt l;s] eGg] s'/f kQf nufO{ gl;s]sf] eP gl;Sg'sf] sf/ cGj]if0f u/L k'gM
l;sfOG5 . o:tf] d"Nofª\sg sIffsf]7fdf lzIf0fl;sfO lj|mofsnfks} j|mddf sIffsfo{, wfld{s
cg'i7fgflb sfo{, u[xsfo{, sIff ;xeflutf, Jofjxfl/s kl/jt{g, xflh/Lsf cfwf/df u/]/
clen]v /fVg'k5{ . ;fy} o; j|mddf cfjZostfg';f/ ljBfyL{nfO{ t'?Gt k[i7kf]if0f lbg'k5{ /
ljBfyL{df ;'wf/sf] jftfj/0f tof/ ul/lbg'k5{ .
-v_ lg0f{ofTds d"Nofª\sg
kf7\oj|mdn] lgwf{/0f u/]sf p2]Zocg'¿k ljBfyL{n] 1fg, ;Lk tyf clej[lQ k|fKt u/]sf] jf
gu/]sf] d"Nofª\sg u/L To;sf] cfwf/df pQL0f{ tyf cg'QL0f{ ug]{ lg0f{o lnOG5 eg] To:tf]
d"Nofª\sgnfO{ lg0f{ofTds d"Nofª\sg elgG5 . o:tf] d"Nofª\sg cfjlws ¿kdf ug]{ ul/G5 .
o; ljifodf z}lIfs ;qsf] cGTodf o:tf] d"Nofª\sg ug]{ ul/G5 .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 78


cfwf/e"t tx -sIff ^–*_ sf]
;+:s[t efiff
-;+:s[t ljBfno tyf u'?s'n ljBf>d_

-s_ kl/ro
g]kfndf ;+:s[t jfª\dosf] cWoog–cWofkgsf] nfdf] k/Dk/f /lxcfPsf] 5 . g]kfnL ;+:s[lt
Pjd\ g}lts d"NodfGotfsf] k|d'v ;|f]t ;+:s[t jfª\do g} mxf] . ;fy} g]kfndf k|rlnt k|d'v
efiffsf] hggL klg ;+:s[t efiff g} dflgG5 . ctM o; efiffsf] dfWodaf6 Jojxf/f]kof]uL
ljljw kIfsf] kl/ro lbg sIff ^–* df 5'6\6} ljifosf ¿kdf !)) k"0ff{ª\ssf] clgjfo{ ;+:s[t
efiff ljifosf] kf7\oj|md ljsf; ul/Psf] xf] . lgDg dfWolds kf7\oj|md, @)%) n] %)
k"0ff{ª\ssf ¿kdf nfu" u/]sf] o; ljifosf] kf7\oj|mdn] efifftŒjsf cTofjZos kIfx¿nfO{
;d]t ;Daf]wg ug{ g;s]sf] x'“bf ;+:s[t efiff ljifosf] kl/dflh{t kf7\oj|md !)) k"0ff{ª\ssf
¿kdf ljsf; ul/Psf] xf] .
o; kf7\oj|mddf lglb{i6 ljifoj:t'n] ;f+:s[lts, g}lts / rfl/lqs kIfdf hf]8 lbg] k|of;
u/]sf] 5 eg] sfo{d"ns Jofs/0fn] efiffsf] ;'gfO, af]nfO, k9fO / n]vfOh:tf kIfnfO{ ljz]if
hf]8 lbPsf] 5 . ljz]iftM uB, kB, 5Gb / efifftŒjh:tf efiff lzIf0fsf cfwf/:tDenfO{
;dfof]hg ug'{ o; kf7\oj|mdsf] gjLgtf ag]sf] 5 . sIff (–!) sf] ;+:s[t efiff ljifosf]
cfwf/e"ldsf ¿kdf of] kf7\oj|md ljsf; ul/Psf] xf] .
-v_ txut ;Ifdtf
;+:s[t efiffdf cfwf/e"t tx t];|f] r/0fsf] cWoog k"/f u/]kl5 ljBfyL{x¿n] lgDgfg';f/sf
;Ifdtfx¿ xfl;n ug]{ 5g\ M
!= ;+:s[t efiff;flxTosf dfWodaf6 rfl/lqs ljsf; tyf eflifs cleJolSt ;Lksf] ljsf;
ug{,
@= cGt/eflifs tyf cGt/;f+:s[lts ;dembf/L sfod u/L eflifs :t/, k/Dk/f tyf
d"No tyf dfGotfsf] cg';/0f ug{,
#= kBfTds eflifs k/Dk/fsf] ;+/If0f ug{,
$= zf:qLo 5Gbx¿sf] pkof]u u/L l;h{gfTds ;Lksf] ljsf; ug{,
%= l;sfO / cleJolStsf nflu ;/n, z'4 Pjd\ Jofjxfl/s ;+:s[t efiffsf] k|of]u ug{,
^= ;+:s[t efiffsf d"Nox¿k|lt ;sf/fTds ;f]r /fvL ltgsf] kfngf ug{ .
-u_ l;sfO pknlAw
sIff ^
>j0f;Lk
!= ;+:s[tdf pRrl/t Wjlgx¿nfO{ klxNofP/ ;'Gg,
@= ;+:s[tsf zAb, kb / jfSo ;'gL k|ltlj|mof lbg,
#= csf/fGt, psf/fGt, Osf/fGt k'+lnª\uL zAb tyf tb\, c:db\ / o'idb\ zAbx¿sf]
¿kfjnL Wofgk"j{s ;'Gg,
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 79
$= lgwf{l/t wft'x¿sf] jt{dfg sfnsf ¿kfjnL Wofgk"j{s ;'Gg,
%= lgwf{l/t syf, k|aGw, hLjgL, lr7L, ;+jfb / kB cy{ a'em\g] u/L Wofgk"j{s ;'Gg,
^= ;+:s[tdf ul/Psf] jftf{nfkdf cfwfl/t ljifoj:t'sf] pQ/ lbg'k5{ egL Wofgk"j{s ;'Gg,
&= syfsyg, ;+jfb h:tf ljifoj:t'nfO{ jStfsf] r]i6f, xfpefp / clegosf] Vofn u/L
;'Gg .
syg;Lk
!= cfkm"n] cy{ a'em]sf zAbx¿sf] z'4 / :ki6 pRrf/0f ug{,
@= ;/n ;+:s[t efiffdf df}lvs ¿kdf k|Zgf]Q/ ug{,
$= lgwf{l/t uB Pjd\ kBsf cfwf/df ;+:s[tefiffdf zAbe08f/ a9fpg] u/L af]Ng,
%= ;/n ;+:s[t efiffdf jftf{nfk ug{,
^= ;'g]sf, b]v]sf / k9]sf ljifoj:t' tyf zAb Pjd\ wft' ¿kfjnLnfO{ cleJoSt ug{ .
k7g;Lk
!= lgwf{l/t syf, k|aGw, ;+jfb, lr7L, hLjgL tyf kB ;:j/ / df}gk7g ug{,
@= lgwf{l/t syf, k|aGw, ;+jfb, lr7L, hLjgL tyf kB a'em\g] / cy{ nfUg] u/L k9\g,
#= lnlvt ;fdu|Lsf] df}gjfrgsf cfwf/df k9fOsf] ult ljsf; ug{,
$= kfblj>fd, cw{lj>fd, k"0f{lj>fd, k|Zglrx\g, pb\uf/lrx\g OToflb lrx\gx¿sf] Vofn u/L
k9\g,
%= lnlvt ;fdu|L k9L zAbe08f/ lj:tf/ ug{ .
n]vg;Lk
!= j0f{ljGof; -lxHh]_ / n]Volrx\gx¿ 7Ls;“u k|of]u u/L n]Vg,
@= cg'n]vgsf ¿kdf ;kmf / /fd|f] cIf/ n]Vg,
#= ;kmf / :ki6;“u n]Vg Pjd\ n]v]sf] s'/f ;Rofpg,
$= ;+:s[t efiffsf gftf;DaGwaf]ws zAbx¿ z'4;“u n]Vg / cy{ u|x0f u/L jfSodf k|of]u
ug{,
%= o0f\, u'0f Pjd\ bL3{ ;lGw, lgwf{l/t pk;u{ / ;'k\ Pjd\ ltª\ k|Toosf cfwf/df zAb
lgdf{0f u/L jfSodf k|of]u ug{,
^= ljelSt tyf lgwf{l/t cJoosf] jfSodf ;fy{s k|of]u ug{,
&= ;/n ;+:s[t efiffdf ul/Psf jftf{nfk n]Vg,
*= g]kfnLaf6 ;+:s[tdf / ;+:s[taf6 g]kfnLdf cg'jfb ug{,
(= kb;ª\ult / sfnsf] 1fg u/L jfSodf k|of]u ug{ .
sIff &
>j0f;Lk
!= ;/n ;+:s[t efiffdf af]n]sf ljifoj:t'x¿df zAb, kb / jfSo klxNofP/ ;'Gg /
k|ltlj|mof lbg,

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 80


@= csf/fGt, psf/fGt, Osf/fGt, Csf/fGt k'+lnª\uL zAb, k|rlnt chGt :qLlnª\uL zAb
Pjd\ chGtgk'+;slnª\uL zAbx¿sf] ¿kfjnL Wofgk"j{s ;'Gg,
#= lgwf{l/t wft'x¿sf] jt{dfg sfn, e"tsfn tyf eljiot\sfnsf ¿kfjnL Wofgk"j{s ;'Gg,
$= cg'i6'k\ / zfb"{nljj|mLl8t 5Gb ult, olt / no v'6\ofO{ Wofgk"j{s ;'Gg,
%= lgwf{l/t syf, k|aGw, hLjgL, lr7L, ;+jfb / kB cy{ a'em\g] u/L Wofgk"j{s ;'Gg,
^= ;+:s[tdf ul/Psf] jftf{nfk tyf df}lvs cleJolStx¿ Wofgk"j{s ;'Gg,
&= syfsyg, ;+jfb h:tf ljifoj:t'nfO{ jStfsf] r]i6f, xfpefp / clegosf] Vofn u/L
;'Gg .
syg;Lk
!= lgwf{l/t cg'R5]bsf] z'4 / :ki6 pRrf/0f ug{,
@= ;/n ;+:s[t efiffdf 5nkmn ug{,
#= ;/n ;+:s[t efiffdf df}lvs ¿kdf k|Zgf]Q/ ug{,
$= lgwf{l/t uB Pjd\ kBsf cfwf/df ;+:s[tefiffdf zAbe08f/ a9fpg] u/L af]Ng,
%= lgwf{l/t syf, k|aGw, ;+jfb, lr7L, hLjgL / kBsf] ;f/ atfpg,
^= ;'g]sf, b]v]sf / k9]sf ljifoj:t' tyf zAb Pjd\ wft' ¿kfjnLnfO{ cleJoSt ug{,
&= ;/n ;+:s[t efiffdf jftf{nfk ug{,
*= efif0f, jfbljjfb, k|jrg h:tf sfo{j|mddf ;xeflutf hgfpg .
k7g;Lk
!= lgwf{l/t syf, k|aGw, ;+jfb, lr7L, hLjgL tyf kB ;:j/ / df}gk7g ug{,
@= lgwf{l/t syf, k|aGw, ;+jfb, lr7L, hLjgL tyf kB a'em\g] / cy{ nfUg] u/L k9\g,
#= lnlvt ;fdu|Lsf] df}gjfrgsf cfwf/df k9fOsf] ult ljsf; ug{,
$= kfblj>fd, cw{lj>fd, k"0f{lj>fd, k|Zglrx\g tyf pb\uf/lrx\gsf] Vofn u/L k9\g,
^= cg'i6'k\ / zfb"{nljj|mLl8t 5Gbsf kBsf] ult, olt / no ldnfO{ z'4 / :ki6;“u
;:j/jfrg ug{,
&= ;+:s[t efiffsf kz'kIfLaf]ws zAbx¿ z'4;“u k9\g,
*= lnlvt ;fdu|L k9L zAbe08f/ lj:tf/ ug{ .
n]vg;Lk
!= j0f{ljGof; -lxHh]_ / n]Volrx\gx¿ ldnfO{ cg'n]vg ug{
@= kz'kIfLaf]ws zAbx¿ z'4;“u k9\g, n]Vg / cy{ u|x0f u/L jfSodf k|of]u ug{,
#= cr\;lGw, k|rlnt pk;u{ / ;'k\, ltª\, STjf k|Toosf cfwf/df zAb lgdf{0f ug{,
$= sf/ssf] lgod a'emL tbg';f/ jfSo /rgf ug{,
%= ;kmf / :ki6;“u n]Vg Pjd\ n]v]sf] s'/f ;Rofpg,
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 81
&= lgwf{l/t uBkBsf dfWodaf6 g}lts, ;f+:s[lts, kf}/fl0fs tyf ;d;fdlos / ;fdflhs
d"No tyf dfGotf b;f{pg] cg'R5]b /rgf ug{,
*= lgwf{l/t uB tyf kBsf] JofVof ug{,
(= lnª\u, k'?if / jrgaf]ws kb;ª\ult klxrfg u/L ltgsf] jfSodf k|of]u ug{,
!)= :jtGq ¿kdf k|aGw, hLjgL tyf ;+jfb n]Vg] cEof; ug{,
!!= g]kfnLaf6 ;+:s[tdf / ;+:s[taf6 g]kfnLdf cg'jfb ug{,
!@= sfnsf cfwf/df jfSo kl/jt{g ug{,
!#= kf7df k|o'St cJoo zAbsf] k|of]u u/L jfSodf ;fy{s k|of]u ug{ .
sIff *
>j0f;Lk
!= xfpefp, cf3ft, no, r]i6f, clego cflbsf] Vofn u/L ;Gbe{cg';f/ cleJolSt ;'gL
k|ltlj|mof hgfpg,
@= ;~rf/ dfWodaf6 k|;f/0f ul/Psf ;dfrf/ Wofgk"j{s ;'Gg,
#= csf/fGt, psf/fGt, Osf/fGt, Csf/fGt k'+lnª\uL zAb, k|rlnt chGt :qLlnª\uL zAb
Pjd\ chGtgk'+;slnª\uL tyf ;j{gfd zAbx¿sf] ¿kfjnL Wofgk"j{s ;'Gg,
$= kf7df k|o'St wft'x¿sf] jt{dfg sfn, e"tsfn tyf eljiot\sfnsf Wofgk"j{s ;'Gg,
%= OGb|jh|f, pk]Gb|jh|f, pkhflt / dGbfj|mfGtf 5Gbsf ult, olt / no v'6\ofO{ Wofgk"j{s
;'Gg,
^= ;+:s[tsf lgwf{l/t syf, k|aGw, hLjgL, lr7L, ;+jfb / kB cy{ a'em\g] u/L Wofgk"j{s
;'Gg,
&= ;+:s[tdf ul/Psf] jftf{nfk tyf df}lvs cleJolStx¿ Wofgk"j{s ;'Gg .
syg;Lk
!= lgwf{l/t uB Pjd\ kBsf] z'4 / :ki6 pRrf/0f ug{,
@= ;/n ;+:s[t efiffdf ;+jfb ug{,
#= ;/n ;+:s[t efiffdf df}lvs ¿kdf k|Zgf]Q/ ug{,
$= lgwf{l/t uB Pjd\ kBsf cfwf/df ;+:s[tefiffdf zAbe08f/ a9fpg] u/L af]Ng,
%= lgwf{l/t syf, k|aGw, ;+jfb, lr7L, hLjgL / kBsf] clek|fo atfpg,
^= ;'g]sf, b]v]sf / k9]sf ljifoj:t' tyf zAb Pjd\ wft' ¿kfjnLnfO{ cleJoSt ug{,
&= efif0f, jfbljjfb, k|jrg h:tf sfo{j|mddf af]Ng ;lj|mo ¿kn] ;xeflutf b;f{pg .
k7g;Lk
!= lgwf{l/t syf, k|aGw, ;+jfb, lr7L, hLjgL tyf kB ;:j/ / df}gk7g ug{,
@= lgwf{l/t syf, k|aGw, ;+jfb, lr7L, hLjgL tyf kB a'em\g] / cy{ nfUg] u/L k9\g,
#= lnlvt ;fdu|Lsf] df}gjfrgsf cfwf/df k9fOsf] ult ljsf; ug{,

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 82


$= kfblj>fd, cw{lj>fd, k"0f{lj>fd, k|Zglrx\g, pb\uf/lrx\g OToflb lrx\gx¿sf] Vofn u/L
k9\g,
%= OGb|jh|f, pk]Gb|jh|f, pkhflt / dGbfj|mfGtf 5Gbk/s kBsf] ult, olt / no ldnfO{ z'4
/ :ki6;“u ;:j/jfrg ug{,
^= ;+:s[t efiffsf jg:kltaf]ws Pjd\ b}lgs Jojxf/df k|rlnt zAbx¿ z'4;“u k9\g,
&= ;+:s[t efiffdf k|sflzt kqklqsf k9\g,
*= lnlvt ;fdu|L k9L zAbe08f/ lj:tf/ ug{ .
n]vg;Lk
!= j0f{ljGof; -lxHh]_ / n]Volrx\gx¿ ldnfO{ cg'n]vg ug{,
@= ;kmf / :ki6;“u n]Vg Pjd\ n]v]sf] s'/f ;Rofpg,
#= ;+:s[t efiffsf jg:kltaf]ws Pjd\ b}lgs Jojxf/df k|rlnt zAbx¿ z'4;“u n]Vg
/ cy{ u|x0f u/L jfSodf k|of]u ug{,
$= kf7df k|o'St cr\;lGw tyf xn\;lGw, k|rlnt pk;u{ / ;'k\, ltª\, STjf, St, Stjt',
zt[, zfgr\, t'd'g\, Nok\ k|Toosf cfwf/df zAb lgdf{0f ug{,
%= sf/s / ljelStsf] klxrfg u/L ltgsf] k|of]u ug{,
^= lgwf{l/t uBkBsf dfWodaf6 g}lts, ;f+:s[lts, kf}/fl0fs tyf ;d;fdlos / ;fdflhs
d"No tyf dfGotfk/s ljifoj:t'df cfwfl/t eO{ cg'R5]b /rgf ug{,
&= ljlzi6 kª\lSt jf plStsf] JofVof ug{,
*= :jtGq ¿kdf k|aGw, syf, hLjgL, lr7L tyf ;+jfb /rgf ug{,
(= lnª\u, k'?if, sfn / jrgaf]ws kb;ª\ult klxrfg u/L ltgsf] jfSodf k|of]u ug{,
!)= g]kfnLaf6 ;+:s[tdf / ;+:s[taf6 g]kfnLdf cg'jfb ug{,
!!= sfnsf cfwf/df jfSo kl/jt{g ug{,
!@= k|rlnt cJoo zAb k|of]u u/L pko'St jfSo /rgf ug{,
!#= ;'aGt, ltªGt, sf/s / s[bGtsf cfwf/df jfSo ;+zf]wg ug{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 83


-3_ ljifoj:t'sf] If]q / j|md tflnsf
sIff ^
j|m=;+= ljwf ;Ifdtf pkljwf kf7 ljifoj:t'sf] If]q kf=ef= k"
;ª\Vof
!= ;+:s[t != ;+:s[t efiff;flxTosf -s_ syf # -s_ g}lts !& !)
uB dfWodaf6 rfl/lqs -v_ ;fdflhs
ljsf; tyf eflifs -u_ kf}/fl0fs
cleJolSt ;Lksf] -v_ k|aGw # -s_ ;fdflhs !% *
ljsf; ug{, -v_ ;f+:s[lts
@= cGt/eflifs tyf -u_ k|fs[lts
cGt/–;f+:s[lts -u_ hLjgL @ ;+:s[t jfª\do ;Da4 !@ &
;dembf/L sfod u/L -3_ lr7L @ 3/fo;L / ljBfnoLo * %
eflifs :t/, k/Dk/f -ª_ ;+jfb @ ;/n Pjd\ ;d;fdlos * %
tyf d"No dfGotfsf]
cg';/0f ug{,
@= ;+:s[t #= kBfTds eflifs s_ @ ;/:jtL, u0f]z, lji0f' * %
kB k/Dk/fsf] ;+/If0f ug{, :t'lt kB -# kB_
v_ gLlt kB @ /fi6«elSt, dfgjk|]d, !) %
ljZjjGw'Tj, ljBfk|z+;f
-* kB_
u_ sfJofTds kB @ ;'Gb/, ;/n / dgf]/~hs !) %
-@ kB_
3_ xf:o kB ! /f]rs, ;/n, dgf]/~hs * %
-@ kB_
#= 5Gb $= zf:qLo 5Gbx¿sf] zf:qLo ! j0f{, dfqf / u0f;ª\s]t * %
pkof]u u/L l;h{gfTds
;Lksf] ljsf; ug{,
$= efiff %= l;sfO / s_ kb–;ª\ult k'?if÷ jrgaf]ws ^ $
tŒj cleJolStsf nflu v_ ljelSt lgb]{z ! ;ft ljelSt ^ $
;/n, z'4 Pjd\ -klxrfg / k|of]u_
Jofjxfl/s ;+:s[t u_ sfn k|sf/ / kl/jt{g * $
efiffsf] k|of]u ug{, -s'g} % wft'sf] dfq_
^= ;+:s[t efiffsf 3_ ¿kfjnL # c_ k'+lnª\uL zAb !% *
d"Nox¿k|lt ;sf/fTds -csf/fGt–!, Osf/fGt–!,
;f]r /fvL ltgsf] kfngf psf/fGt–!_
ug{ . cf_ ;j{gfd zAb M tb\,
c:db\, o'idb\
O_ wft' – jt{dfg sfn
-e", c;\, x;\, k7\, jb\,
lnv\, kf, cr{\_
ª_ kof{ojfrL ! gftf ;DaGwaf]ws * $
zAb1fg
r_ cJoo 1fg jfSodf k|of]u ^ $
cB, cy, r, clk, t', vn',
;Dos\, Pj, Pjd\, lx
5_ zAb lgdf{0f c_ ;lGw kf7df k|o'St o0f\, !@ ^
u'0f, / bL3{ ;lGw ePsf
zAbsf] 1fg
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 84
cf_ pk;u{
k|, k/f, ;', lj, clw, pk,
lg, pt\ af6 zAb lgdf{0f
O_ k|Too
;'k\ / ltª\
-klxrfg / k|of]u_
h_ cg'jfb ;+:s[taf6 g]kfnL÷ !) ^
g]kfnLaf6 ;+:s[t
-;/n jfSo !)÷!) cf]6f_
hDdf !&% !))

sIff &
j|m=;+= ljwf ;Ifdtf pkljwf kf7 ljifoj:t'sf] If]q kf=ef k"
;ª\Vof
!= ;+:s[t != ;+:s[t efiff–;flxTosf -s_ syf # -s_ g}lts !& !)
uB dfWodaf6 rfl/lqs -v_ ;fdflhs
ljsf; tyf eflifs -u_ kf}/fl0fs
cleJolSt ;Lksf] -v_ k|aGw # -s_ k|fljlws !% *
ljsf; ug{, -v_ ;f+:s[lts
@= cGt/eflifs tyf -u_ zf:qLo ljifo -Hof]ltif
cGt/–;f+:s[lts jf j]b_ ;Da4
;dembf/L sfod u/L -u_ hLjgL @ ;+ :s[ t jfª\dosf ljljw !@ &
eflifs :t/, k/Dk/f tyf hflt / ju{sf k|]/s
d"No dfGotfsf] cg';/0f JolStTj
ug{, -3_ lr7L @ 3/fo;L / sfof{noLo * %
-ª_ ;+jfb @ ;fdflhs tyf Jofjxfl/s * %
@= ;+:s[t #= kBfTds eflifs s_ @ ;/:jtL, lzj, ;"o{ * %
kB k/Dk/fsf] ;+/If0f ug{, :t'lt kB -# kB_
v_ gLlt kB @ dft[elSt, lkt[elSt, !) ^
u'?elSt, ;bfrf/ k|z+;f
-* kB_
u_ sfJofTds @ ;'Gb/, ;/n / k|l;4 !@ ^
kB -$ kB_
3_ xf:o kB ! /f]rs, ;/n, dgf]/~hs % #
-@ kB_
#= 5Gb $= zf:qLo 5Gbx¿sf] zf:qLo ! nIf0f / pbfx/0f * %
pkof]u u/L l;h{gfTds cg'i6'k\ / zfb"{nljj|mLl8t
;Lksf] ljsf; ug{,
$= efiff %= l;sfO / cleJolStsf s_ kb– lnª\u, k'?if / jrgaf]ws * $
tŒj nflu ;/n, z'4 Pjd\ ;ª\ult
Jofjxfl/s ;+:s[t efiffsf] v_ sf/s / ! kl/ro, k|sf/ / klxrfg & $
k|of]u ug{, ljelSt
^= ;+:s[t efiffsf u_ sfn k|sf/ / kl/jt{g -s'g} * $
d"Nox¿k|lt ;sf/fTds !) wft'sf] dfq_
;f]r /fvL ltgsf] kfngf 3_ ¿kfjnL % c_ k'+lnª\uL zAb !% *
ug{ . -csf/fGt–@, Osf/fGt–@,
psf/fGt –@, Csf/fGt –@_
cf_ chGt :qLlnª\uL
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 85
zAb –@
O_ chGt gk'+;slnª\uL
zAb –@
O{_ ;j{gfd zAb – %
O_ wft' –
jt{dfg, e"t, eljiot\ M
n6\, nª\, n[6\ nsf/ -e",
c;\, x;\, k7\, jb\, lnv\, kf,
cr{\_
ª_ kof{ojfrL ! kz'kIfLaf]ws * $
zAb1fg
r_ cJoo jfSodf k|of]u ^ $
1fg k|rlnt !@ cf]6f cJoo
5_ zAb c_ ;lGw !@ ^
lgdf{0f kf7df k|o'St cr\ ;lGw
ePsf zAbsf] 1fg
cf_ pk;u{ k|rlnt !)
pk;u{af6 zAb lgdf{0f
O_ k|Too
;'k\, ltª\, t'd'g\ /
STjfaf6 zAblgdf{0f
h_ cg'jfb ;+:s[taf6 g]kfnL÷ ( ^
g]kfnLaf6 ;+:s[t
-;/n jfSo !%÷!% cf]6f_
hDdf !&% !))

sIff *
j|m= ljwf ;Ifdtf pkljwf kf7 ljifoj:t'sf] If]q kf=ef k"0ff{ª\s
;+= ;ª\Vof
!= ;+:s[t != ;+:s[t efiff–;flxTosf -s_ syf # -s_ g}lts !& !)
uB dfWodaf6 rfl/lqs -v_ P]ltxfl;s
ljsf; tyf eflifs -u_ kf}/fl0fs
cleJolSt ;Lksf] ljsf; -v_ k|aGw # -s_ P]ltxfl;s !% *
ug{, -hot' ;+:s[td\ cfGbf]ng_
@= cGt/eflifs tyf cGt/– -v_ :jf:Yoljifos
;f+:s[lts ;dembf/L sfod -of]u÷cfo'j]{b÷ k|fs[lts
u/L eflifs :t/, k/Dk/f lrlsT;f;Da4_
tyf d"No dfGotfsf] -u_ kof{j/0f ;'/Iff
cg';/0f ug{, ljifos
-u_ hLjgL @ ;+:s[t jfª\dosf ljljw !@ &
hflt / ju{sf k|]/s /fli6«o
tyf cGt/f{li6«o JolStTj

-3_ lr7L @ 3/fo;L÷ sfof{noLo / ( %


Jofkfl/s
-ª_ ;+jfb @ ;fdflhs tyf Jofjxfl/s * %

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 86


@= ;+:s[t #= kBfTds eflifs s_ @ ;/:jtL, k[YjL, k/a|x\d * %
kB k/Dk/fsf] ;+/If0f ug{, :t'lt kB -# kB_

v_ gLlt kB @ ;T;ª\ult, /fi6«elSt, !) ^


dfgjk|]d, ;bfrf/ k|z+;f
-* kB_
u_ sfJofTds @ ;'Gb/, ;/n / k|l;4 -$ !) ^
kB kB_
3_ xf:o kB ! /f]rs, ;/n, dgf]/~hs % #
-@ kB_
#= 5Gb $= zf:qLo 5Gbx¿sf] zf:qLo ! nIf0f / pbfx/0f !) %
pkof]u u/L l;h{gfTds OGb|jh|f, pk]Gb|jh|f, pkhflt
;Lksf] ljsf; ug{{ / dGbfj|mfGtf
$= efiff %= l;sfO / cleJolStsf s_ kb– lnª\u, k'?if, sfn / jrgdf $ @
tŒj nflu ;/n, z'4 Pjd\ ;ª\ult cfwfl/t
Jofjxfl/s ;+:s[t v_ sf/s / ! k|sf/, klxrfg / k|of]u ^ #
efiffsf] k|of]u ug{, ljelSt
^= ;+:s[t efiffsf u_ sfn k|sf/ / kl/jt{g $ @
d"Nox¿k|lt ;sf/fTds -s'g} !% wft'sf] dfq_
;f]r /fvL ltgsf] 3_ ¿kfjnL % c_ k'+lnª\uL zAb !@ &
kfngf ug{ . -csf/fGt–@, Osf/fGt–@,
psf/fGt–@, Csf/fGt–@_
cf_ chGt :qLlnª\uL
zAb –#
O_ chGt gk'+;slnª\uL
zAb –@
O{_ ;j{gfd zAb – *
O_ wft' –
jt{dfg, e"t, eljiot\ M
n6\, nª\, n[6\ nsf/
-!@ wft'_
ª_ kof{ojfrL ! jg:kltaf]ws ^ $
zAb1fg
r_ cJoo jfSodf k|of]u % #
1fg – k|rlnt !& cf]6f
5_ zAb c_ ;lGw kf7df k|o'St cr\ !) %
lgdf{0f ;lGw tyf xn\ ;lGw
ePsf zAbsf] 1fg /
;lGw ljR5]b
cf_ pk;u{
@@ pk;u{af6 zAb lgdf{0f
/ k|s[lt k|Too ljR5]b
O_ k|Too –zAblgdf{0f,
k|s[ltk|Too ljR5b /
jfSodf k|of]u
-;'k\, ltª\, St, Stjt', zt[,
zfgr\, t'd'g\, STjf, Nok\_
h_ jfRo ! k|sf/ – st[{, sd{ / efj !) %

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 87


jfRo kl/jt{g
k|rlnt s'g} % wft'sf
jt{dfgsflns lj|mofkbsf]
k|of]u ePsf ;/n
jfSox¿sf] jfRokl/jt{g
em_ z'4fz'l4 k|of]u – ;'aGt, ltªGt, % #
sf/s / s[bGtsf cfwf/df
jfSo ;+zf]wg
`_ cg'jfb ;+:s[taf6 g]kfnL÷ ( ^
g]kfnLaf6 ;+:s[t
-;/n jfSox¿÷a9Ldf %
;/n jfSodf k|:t't
cg'R5]b_
hDdf !&% !))

-ª_ lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk


-c_ >j0f;Lk;“u ;Da4 lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk
!= zAbx¿ lzIfsn] k9\g] / ljBfyL{x¿nfO{ ;'Gg nufpg],
@= syf, lgaGw, hLjgL / kB lzIfsn] k9\g] / cy{ a'em\g] u/L ljBfyL{nfO{ ;'Gg
nufpg],
#= >'ltn]vgsf ¿kdf kf7sf c+zx¿ lzIfsn] eGg] / ljBfyL{nfO{ n]Vg nufpg],
$= k|Zg ;f]Wbf pQ/ lbg'k5{ eGg] 7fgL ;'Gg nufpg],
%= ;'g]sf s'/f c¿nfO{ a'emfpg ;Sg] u/L ;'Gg nufpg],
%= k|;f/0fsf dfWodaf6 k|;fl/t ljifoj:t' a'em]/ ;'Gg nufpg],
^= syfsyg, ;+jfb h:tf ljifoj:t'nfO{ jStfsf] r]i6f xfpefp / clegosf] Vofn
u/L ;'Gg nufpg] .
-cf_ syg;Lk;“u ;Da4 lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk
!= lj|mof gePsf jfSoaf6 ;'? ug]{ / j|mdzM stf{, sd{ / lj|mof ePsf jfSodf af]Ng
cEof; u/fpg],
@= ;/n / cfkm"n] k|of]u ul/;s]sf zAb k|of]u u/L af]Ng nufpg],
#= k|Zgf]Q/sf ¿kdf af]Ng nufpg],
$= jftf{nfksf ¿kdf af]Ng nufpg] To:t} cj:yfcg';f/ ;+od / lzi6tfk"j{s af]Ng
nufpg],
%= ts{;ª\ut / k|efjsf/L 9ª\un] ;+oldt eO{ af]Ng nufpg],
^= ;'g]sf b]v]sf / k9]sf ljifoj:t'nfO{ clegofTds tl/sfn] af]Ng nufpg],
&= efif0f, jfbljjfb, k|jrg h:tf sfo{j|mddf af]Ng clek|]l/t ug]{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 88


-O_ k7g;Lk;“u ;Da4 lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk
!= zAbx¿nfO{ z'4;“u pRrf/0f u/L k9\g nufpg],
@= lgwf{l/t uB / kB ;:j/ / df}g ¿kdf k9\g nufpg],
#= lgwf{l/t uB / kB JofVof, ljZn]if0f a'“bf l6kf]6, efjlj:tf/ / af]wfTds pQ/
lbg ;Sg] u/L cy{ a'em]/ k9\g nufpg],
$= lj>fdsf] Vofn u/L 5Gbcg';f/ no xfnL lgwf{l/t kBx¿ k9\g nufpg],
%= kfblj>fd, cw{lj>fd, k"0f{lj>fd, k|Zglrx\g, pb\uf/lrx\g OToflb lrx\gx¿sf]
Vofn u/L k9\g nufpg],
^= kl7t ljifosf] tfTko{ u|x0f ug{ ;Sg] u/L k9\g nufpg] .
-O{_ n]vg;Lk;“u ;Da4 lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk
!= cg'n]vgsf ¿kdf ;kmf / /fd|f] cIf/ n]Vg nufpg],
@= kfblj>fd, cw{lj>fd, k"0f{lj>fd, k|Zglrx\g, pb\uf/lrx\gx¿ k|of]u u/L n]Vg
nufpg],
#= k|;ª\ucg';f/ cg'R5]b 5'6\ofP/ n]Vg nufpg],
$= ;fdfGo, kfl/eflifs, k|fljlws zAbx¿sf] plrt k|of]u u/L n]Vg nufpg],
%= 36gf, b[Zo / lrqsf] j0f{g, lr7L, lgj]bg, k|aGw hLjgL ;+jfb, syf, lgaGw n]Vg
nufpg],
^= kf7df k|o'St ljlzi6 kª\lStsf] JofVof, efjfy{ jf efjlj:tf/ ug{ nufpg],
&= k9]sf / ;'g]sf ljifoj:t'sf] ;f/f+z n]Vg / a'“bf l6kf]6 ug{ nufpg],
*= kl7t Jofs/0fsf] cfwf/df cfwf/e"t tŒj a'emL ;+:s[t efiffdf lgwf{l/t k|Zgf]Q/
ug{ nufpg] .
-r_ d"Nofª\sg k|lj|mof
kf7\oj|mdåf/f lglb{i6 p2]Zo k|flKTf eP gePsf] j:t'ut dfkg tyf n]vfhf]vf g} d"Nofª\sg xf]
. t;y{ lzIf0f sfo{ ;Dkfbgsf ;fy} kl/0ffdsf] ;"rs d"Nofª\sgsf] lg/Gt/tfdf klg Wofg lbg'
cfjZos x'G5 . of] sfo{ ljleGg ¿kn] ;Dkfbg ug{ ;lsG5, h:t} M kf7gs} j|mddf df}lvs,
lnlvt, k|Zgf]Q/fTds, ;fKtflxs, kflIfs, dfl;s cflb k/LIff lnP/, cf}krfl/s, cgf}krfl/s
ljrf/ ljdz{sf] dfWodn] ;d]t ljBfyL{x¿sf] of]Uotfsf] dfkg tyf n]vfhf]vf ug{ ;lsG5 .
o; ljifosf] d"Nofª\sg ubf{ ;dfGotof lgdf{0ffTds tyf lg0f{ofTds u/L d"Nofª\sgsf b'O{
k4lt cjnDag ug'{k5{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 89


-c_ lgdf{0ffTds d"Nofª\sg
o; k|lj|mofdf ljBfyL{n] s] slt l;s] eGg] s'/f kQf nufO{ gl;s]sf eP gl;Sg'sf]
sf/0f cGj]if0f u/L k'gM l;sfOG5 . o:tf] d"Nofª\sg sIffsf]7fdf lzIf0fl;sfO
lj|mofsnfks} j|mddf sIffsfo{, ;+jfb, u[xsfo{, sIff ;xeflutf, Jofjxfl/s kl/jt{g,
xflh/Lsf cfwf/df u/]/ clen]v /fVg'k5{ . ;fy} o; j|mddf cfjZostfg';f/
ljBfyL{nfO{ t'?Gt k[i7kf]if0f lbg'k5{ / ljBfyL{df ;'wf/sf] jftfj/0f tof/ ul/lbg'k5{ .
lgdf{0ffTds d"Nofª\sg ubf{ lzIfsn] lgDgfg';f/sf kIfdf Wofg lbg'k5{ M
!= k|To]s lbgsf] k7g–kf7gaf6 ljBfyL{x¿nfO{ ;Da4 ljifodf s] s:tf] k|ult
eO/x]sf] 5, ;f]sf] hfgsf/Lsf nflu lg/Gt/ ljBfyL{ d"Nofª\sg ug'k{ 5{ / o;sf]
clen]v /fVg'k5{ .
@= o;df eflifs ;Lksf] k|of]usf cfwf/df d"Nofª\sgsf] dfkg tyf n]vfhf]vfdf
cfwf/ agfpg'k5{ .
-cf_ lg0f{ofTds d"Nofª\sg
kf7\oj|mdn] lgwf{/0f u/]sf p2]Zocg'¿k ljBfyL{n] 1fg, ;Lk tyf clej[lQ k|fKt u/]sf]
jf gu/]sf] d"Nofª\sg u/L To;sf] cfwf/df pQL0f{ tyf cg'QL0f{ ug]{ lg0f{o lnOG5 eg]
To:tf] d"Nofª\sgnfO{ lg0f{ofTds d"Nofª\sg elgG5 . o:tf] d"Nofª\sg cfjlws ¿kdf
ug]{
ul/G5 . z}lIfs ;qsf] cGTodf o:tf] d"Nofª\sg ug]{ ul/G5 . lg0f{ofTds d"Nofª\sg ubf{
lzIfsn] lgDgfg';f/sf kIfdf Wofg lbg'k5{ M
!= k|Zglgdf{0fdf ljlzi6Ls/0ftflnsf agfO{ pkof]u ug'[{k5{ .
@= ;ª\lIfKtf]Q/fTds, af]wfTds, cg'jfbk/s cflb ljljw k|sf/ / k|s[ltsf k|Zgx¿
lgdf{0f ug'{k5{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 90


cfwf/e"t tx -sIff ^–*_
sd{sf08 kf7\oj|md
-;+:s[t ljBfno tyf u'?s'n ljBf>d_

-s_ kl/ro
;+:sf/, ;+:s[lt, rf8kj{, d]nf / hfqf /fli6«o klxrfgsf Bf]ts x'g\ . logLx¿n] /fi6«nfO{ ;d[4
agfpg] dfq geP/ Pstfa4 klg agfO/fV5g\ . g]kfndf lxGb' wd{sf ;fy} cGo wd{;Dk|bfox¿
klg k/:k/ ldn]/ /x]sf 5g\ . oxf“ wfld{s ;lxi0f'tf 5 . oxf“ lxGb', af}4, h}g, lzv, z}j,
j}i0fj, zfSt cflb ;a}n] hGdb]lv d[To';Ddsf ;+:sf/sd{ ub{5g\ . ctM g]kfnL ;dfhn]
;+:sf/, ;+:s[lt, rf8kj{, d]nf / hfqf;“u ;Da4 sd{sf08nfO{ ljz]if dxŒj lbOcfPsf] kfOG5
. sd{sf08;Da4 plNnlvt kIfsf d"n u|Gy ;+:s[t efiffdf lnlka4 5g\ t/ ;+:s[t
Jofs/0fcg';f/ ljelSt ldnfO{ z'4;“u sd{sf08 ug]{ u/fpg] dflg; b'n{e g} eO;s]sf 5g\ .
o;n] ubf{ cfˆgf] ;+:s[lt, wd{, /xg;xgdf ;d]t gsf/fTds c;/ k/L xfd|f] cl:dtf g} x/fp“b}
hfg] l:ylt b]vf kg{ nfu]sfn] sd{sf08 ljifo ljBfno txdf lzIf0f ug{'k/]sf] xf] .
;+;f/sf sltko ;d'Ggt / ;DkGg /fi6« ;+:s[ltljxLg x“'bf nHhfsf] cg'ej ug'{k/]sf] 5 .
g]kfndf k|rlnt gfds/0fflb ;+:sf/, rf8kj{ / hfqfx¿ xfd|f klxrfg x'g\ . ltgLx¿nfO{
hf]ufpg' eg]sf] cfTdf, ;+:s[lt / cfˆgf] cl:tTjnfO{ hf]ufpg' xf] . xfd|f] b]zsf] of] cl:tTj /
klxrfg xfd|f ;+:sf/ Pjd\ ;+:s[ltsf cfwf/df dfq} af“Rg ;S5g\ . sd{sf08nfO{ hf]ufpg /
xfd|f] ;dfhdf ;Ddflgt /fVg To;sf] k7gkf7g, k|lzIf0f / k|f]T;fxg;d]t x'g' cToGt
cfjZos 5 . x/]s /fi6«n] cfˆgf] cl:tTj / cl:dtf hf]ufpg To;nfO{ oyf]lrt ;+/If0f lbg',
/fli6«o lzIffdf s]xL xb;Dd :yfg lbP/ k|f]T;flxt ug'{, /fli6«o lxtsf b[li6n] clgjfo{ st{Jo
xf] . o;} ;To / TfYosf cfwf/df sd{sf08 ljifonfO{ dxŒj lbO{ ljBfno lzIffsf] cfwf/e"t
txb]lv g} :yfg lbP/ a9\bf] hg?lr / sd{sf08 ug{ u/fpg hfGg]x¿sf] vf“rf]nfO{ ;d]t
b[li6ut u/L k|:t't kf7\oj|mdsf] th'{df ul/Psf] 5 . o;y{ sIff (–!) sf] sd{sf08 ljifosf]
cfwf/e"ldsf ¿kdf of] kf7\oj|md ljsf; ul/Psf] xf] .
sd{sf08 ljifosf] kf7\oj|md lgdf{0f ubf{ lgTo, g}ldlQs tyf sfDo sd{sf cfwf/e"t kIfnfO{
ljz]if hf]8 lbOPsf] 5 . zf}r, :gfg, ;GWof, hk, xf]d, :jfWofo, b]jtfr{g / jlnj}Zjb]j h:tf
sd{x¿ lgTo sd{cGtu{t /x]sf 5g\ eg] b'uf{k"hf, nIdLk"hf h:tf tf]lsPsf] lbg / tf]lsPs}
;dodf -lgldQjz_ ul/g'kg]{ sd{ g}ldlQs sd{cGtu{t /x]sf 5g\ . u[xk|j]z, clUg:yfkgf
h:tf kmnsf] OR5f /fv]/ ul/g] sd{ sfDo sd{cGtu{t /x]sf 5g\ eg] k~rfª\u tyf ;ª\sNk
1fg h:tf ;a} sd{nfO{ cTofjZos kg]{ ljifoIf]qnfO{ ljz]if sd{cGtu{t /x]sf 5g\ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 91


-v_ txut ;Ifdtf
!= lgTosd{;“u ;DalGwt k"hfljlw / ;+:sf/ljlwx¿ l;s]/ s'zntf ;fy ;Dkfbg ug{
u/fpg,
@= cfˆgf] wd{, ;+:s[ltsf] ;+/If0f tyf ;+jw{g ug{,
#= g}ldlQs sd{;“u ;DalGwt k"hfljlw / ;+:sf/ljlwx¿ l;s]/ s'zntf;fy ;Dkfbg ug{
u/fpg,
$= sd{sf08;“u ;Da4 k|of]ufTds ;LknfO{ Jojxf/df k|of]u ug{,
%= k~rfª\usf cfwf/df ;+:sf/, rf8kj{ cflbsf] af]w u/L ;Dkfbg ug{ u/fpg,
^= sfDo sd{;“u ;DalGwt k"hfljlw / ;+:sf/ljlwx¿ l;s]/ s'zntf ;fy ;Dkfbg ug{
u/fpg,
&= ;gftg sfnb]lv rNb}cfPsf d"No, dfGotf / ;+:sf/x¿sf] ;|f]t klxrfg u/L Jojxf/df
ptfg{ .
-u_ l;sfO pknlAw
sIff – ^
!= lgTosd{ tyf zf}rsf lgod a'emL kfngf ug{,
@= b}lgs ¿kdf :d/0f ug}{kg]{ b]jLb]jtfsf :t'ltkf7 ug{,
#= :gfgljlw, ;GWofljlw, ef]hgljlw a'emL k|of]u ug{,
$= s'zsf] kljq agfO{ k|of]u ug{,
%= sd{kfq 7Ls kfg{ / k"hf ljlwdf o;sf] k|of]u ug{,
^= k~ruJo lgdf{0f tyf eIf0fljlw hfgL k|of]u ug{,
&= ;[li6sf] sfnj|md atfpg] jfSox¿ k|of]u u/L ;ª\sNkdf ltly ldlt atfpg / k|of]u
ug{,
*= u0f]z, ;"o{, b]jL, lzj / lji0f' kf~rfotgsf] :yfkgf / k"hfljlw hfgL atfpg,
(= x/]s lbgsf] k~rfª\u ltly, jf/, gIfq, of]u / s/0f a'emL k|of]udf Nofpg,
!)= :jl:tjfrg / k'0ofxjfrgsf dGqx¿ ;:j/ jfrg ug{,
!!= lzjjf; h'/fO{ ltly tf]Sg,
!@= /ª\ujNnL/rgf ;lxt ?b|fleif]s -lzjk"hg_ ljlw a'emL u/fpg,
!#= o1f]kljt wf/0f ljlw atfpg / k|of]u ug{,

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 92


!$= dflyNnf] sIffdf sd{sf08 ljifosf] cWoogsf] k"jf{wf/ tof/ ug{ .

sIff –&
!= /df;lxt ;Togf/fo0f b]jtfsf] k"hgljlw atfpg / u/fpg,
@= xl/tflnsf, Clifk~rdL, b'uf{k"hg, nIdLk"hf ;Da4 k"hfljlw atfpg / k|of]u ug{,
#= eft[k"hf, ;/:jtL, lzj/flq, /fdgjdL, j|tk"hf ug]{ ltly, ldlt / ;do atfpg /
u/fpg,
$= k"l0f{df / u[xk|j]zsf nflu pko'St lbg atfpg / u/fpg,
%= dxfnIdL j|tsf] ljlw atfpg / u/fpg,
^= ljZjsdf{ k"hfsf] dxŒj atfO{ ug{ u/fpg,
&= uf}/fkj{ k"hfsf] ;do / ljlw atfpg tyf u/fpg,
*= 57 kj{ k"hfsf] ;do / ljlw atfpg / u/fpg,
(= j6;fljqL tyf dw'>fj0fL j|tsf] dxŒj atfO{ ug{ u/fpg,
!)= rt'yL{rGb| tyf hLjTk'lqsf -lhltof_ j|t k"hfljlw ug{ u/fpg,
!!= nv/fd k"hfljlw atfO{ ug{ u/fpg
!@= lgwf{l/t k"hf ljlwdf k|of]u x'g] ;fdu|L lgdf{0f / k|of]u ug{,
!#= lgwf{l/t k"hfljlwdf k|of]u x'g] kfl/eflifs zAbx¿sf] cy{ u|x0f ug{ / plrt ¿kdf
k|of]u ug{,
!$= dflyNnf] sIffdf sd{sf08 ljifosf] cWoogsf] k"jf{wf/ tof/ ug{ .
sIff –*
!= clUgjf; h'/fpg / k~re";+:sf/ u/L clUg:yfkg ug{,
@= Zj]tk6\l6sfdf /]vfª\sg;lxt rfdnsf] kL7f]n] /ª\ujNnL /rgf ug{,
#= s'zsl08sf;Fu ;Da4 ljifosf] ljj/0f atfpg,
$= bLk, snz, u0f]z k"hgljlw atfpg / u/fpg,
%= xjgsf k"jf{ª\u / pQ/fª\u ljlw atfpg / k|of]u ug{,
^= clUg:yfkgf -xjgljlw_ atfpg / u/fpg,
&= 5}7L, gfds/0f, cGgk|fzg, s0f{e]b ;+:sf/ ug{ u/fpg,
*= uef{wfg, k'+;jg, ;LdGtf]Ggog / hftsd{ ;+:sf/ ug{ u/fpg,
(= hGdf]T;j k"hfljlw a'emL atfpg / u/fpg,
!)= gju|x -;"o{, ;f]d, dª\un, a'w, u'?, z'j|m, zlg, /fx' / s]t'_ sf :yfkgf ug]{ lbzflgb]{z
;lxt ltgsf] k"hg:j¿k -lrq_ /rgf ug{,
!!= gju|xsf] k"hf ljlw tyf xjgljlw ug{ u/fpg,
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 93
!@= gju|xsf] jln lbg] ljlw ug{ u/fpg,
!#= u'?d'vk"j{s j]b dGq pRrf/0f ug]{ k/Dk/f af]w u/L pRrf/0f / k|of]u ug{,
!$= dflyNnf] txdf sd{sf08 ljifosf] cWoogsf] k"jf{wf/ tof/ ug{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 94


-3_ ljifoj:t'sf] If]q / j|md tflnsf
sIff ^
j|m= ljwf ;Ifdtf pkljwf kf7\oj:t' kf7\oj:t'sf] ljj/0f kf= ef= k"=
;+=
!= lgTosd{ != lgTosd{;“u -s_ lgTofrf/ -s_ lgTofrf/ cfx\lgs ;"qfjnL / !) %
;DalGwt k"hfljlw -v_ k|ft pTyfg g]kfndf k|rlnt
/ ;+:sf/ ljlwx¿ sfn j}lbs ljlwcg';f/
l;s]/ s'zntf ;fy -u_ x:tbz{g
;Dkfbg ug{ u/fpg -3_ e"ldjGbgf
-ª_ dª\unbz{g
@= cfˆgf] wd{, -v_ zf}r -s_ zf}rljlw cfx\lgs ;"qfjnL / * %
;+:s[ltsf] ;+/If0f -v_ u08"z ljlw g]kfndf k|rlnt
tyf ;+jw{g ug{ -u_ df}gwf/0f j}lbs ljlwcg';f/
-3_ bGtwfjg ljlw
-u_ k|ftM:t'lt -s_ u0f]z:t'lt cfx\lgs ;"qfjnL / * %
-v_ lji0f':t'lt g]kfndf k|rlnt
-u_ lzj:t'lt j}lbs ljlwcg';f/
-3_ ;"o{:t'lt
-ª_ b]jL:t'lt
-r_ gju|x:t'lt
-5_ Clif:t'lt
-h_ k|s[lt:t'lt
-3_ :gfg -s_ :gfgsf e]b cfx\lgs ;"qfjnL / * %
-v_ :gfgljlw g]kfndf k|rlnt
-u_ :gfgfª\u tk{0f j}lbs ljlwcg';f/
-ª_ ;GWof -s_ ;GWof kl/ro cfx\lgs ;"qfjnL / @% !%
-v_ cf;gz'l4 / gkfndf k|rlnt
e:dwf/0f j}lbs ljlwcg';f/
-u_ kljqwf/0f
-3_ lzvfaGwg
-ª_ cfrdg
-r_ k|f0ffofd
-5_ dfh{g
-h_ c3dif{0f
-em_ ;"of{£o{
-`_ ;"of]{k:yfg
-6_ ufoqLzfk
ljdf]rg
-7_ if8ª\uGof;
-8_ ufoqL cfjfxg
-9_ pk:yfg
-0f_ Wofg / d'b|f
k|bz{g
-t_ hk
-y_ d'b|f k|bz{g / hk
;dk{0f
-b_ lj;h{g

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 95


-r_ ef]hgljlw ef]hgljlw cfx\lgs ;"qfjnL / * %
g]kfndf k|rlnt
j}lbs ljlwcg';f/
-5_ zogljlw zogljlw cfx\lgs ;"qfjnL / * %
gkfndf k|rlnt
j}lbs ljlwcg';f/
-h_ b]jk"hf k~ruJo lgdf{0f k~ruJosf] k[ys\ #) !%
:jl:tjfrg 1fg
sd{kfq lgdf{0f z'Snoh'j]{bsf] @%
c£o{kfq lgdf{0f cWofosf] !$–@#
kf~rfotg k"hfljlw dGq, Bf}zflGt,
otf]otM ;dLx;]
sd{kfqdf /flvg]
pks/0fsf] 1fg
k|rlnt j}lbs ljlw
c£o{df k|of]u x'g]
j:t' / ljlw
cfx\lgs ;"qfjnL /
g]kfndf k|rlnt
j}lbs ljlwcg';f/
@= g}ldlQs #= g}ldlQs o1f]kljt o1f]kljt wf/0f cfx\lgs ;"qfjnL / % @
sd{ sd{;“u ;DalGwt wf/0f ljlw g]kfndf k|rlnt
k"hfljlw / ;+:sf/ j}lbs ljlwcg';f/
ljlwx¿ l;s]/
s'zntf ;fy ;Dkfbg
ug{ u/fpg
$=sd{sf08;“u ;Da4
k|of]ufTds ;LknfO{
Jojxf/df k|of]u ug{
#= ljz]ifsd{ %= k~rfª\usf cfwf/df -s_ k~rfª\u -s_ ltly, jf/, -s_ k~rfª\usf !) %
;+:sf/, rf8kj{ cflbsf] 1fg gIfq, of]u / cfwf/df k~rfª\u
af]w u/L ;Dkfbg ug{ s/0fsf] 1fg 1fg
u/fpg -v_ kIf, df;, Ct' -v_ u|xx¿sf]
/ ;+jT;/ 1fg /flz1fg
-u_ cog /
u|xl:yt /flz 1fg
-v_ ;ª\sNk -s_ k|folZrQ -s_ sfdgf cg';f/sf] !@ *
uf]bfg jfSoof]hgf
-v_ ;ª\sNkut -v_ stf{, k|b]z, sfn
jfSoljGof; cflbsf] ;dfof]lht
jfSo/rgf kfl0flg
Jofs/0fsf cfwf/df

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 96


$= sfDo sd{ ^= sfDo sd{;“u -s_ /ª\ujNnL -s_ ?b|fleif]ssf] j}lbs ljlwsf !# !)
;DalGwt k"hfljlw / /rgf /ª\ujNnL /rgf cfwf/df
;+:sf/ ljlwx¿ l;s]/ -v_ k"hfsf]
s'zntf ;fy ;Dkfbg /ª\ujNNfL -/]vL_
ug{ u/fpg sf] /rgf
&= ;gftg sfnb]lv -v_ ?b|fleif]s -s_ j/0f -s_ g]kfnsf] k|rlnt #) !%
rNb}cfPsf d"No, -v_ k'0ofxjfrg k"hfljlwsf cfwf/df
dfGotf / -u_ bLk, snz, bLk,snz,u0f]z
;+:sf/x¿sf] ;|f]t u]0fz k"hfljlw k"hfljlw
klxrfg u/L -3_ lzjsf] -v_ ;ª\sNk
Jojxf/df ptfg{ k"jf{ª\u k"hfljlw jfSo;lxt k'gGt'df,
-ª_ zt?b|L kf7 :jl:tgM,
-r_ lzjsf] ;q:oCl4M,
pQ/fª\u k"hf Ho]i7~r, oy]df+, Bf}M
ljlw zflGt, dg;Msfdf
-5_ k"0f{kfq, bfg, -u_ lzjsf] kf“r}
blIf0ff ;ª\sNk d'vsf] Wofg;lxt
-h_ cleif]s j}lbs ljlwcg';f/
-em_ eStx¿nfO{ k"jf{ª\u k"hf ljlwdf
k|;fb ;dk{0f k~rfd[t :gfg ljlw
-`_ k|;fbu|x0f / ;fdfGo k"hf ljlw
z'Snoh'j]{bsf]
dfWolGbgLo zfvf
cg';f/ k|rlnt
ljlw, c£o{lgj]bg,
blIf0ff ;ª\sNk,
lj;h{g, cleif]s,
cfzLif dGq kf7
j]bsf] cfwf/df .
hDdf !&% !))
b|i6Jo != s'g} klg k"hfk4ltsf] kmn / cf}lrTo pNn]v u/L dx¤j atfpg'k5{ . ;fy} pkljwfcGtu{t /x]sf ljifoIf]q÷sd{nfO{ j|mdfg';f/
cWoogcWofkg u/fpg'kg]{5 .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 97


sIff &
j|m= ljwf ;Ifdtf pkljwf kf7\oj:t' kf7\oj:t'sf] ljj/0f kf=ef= k"
;+=
!= g}ldlQs #= g}ldlQs sd{;“u -s_ s[i0fhGdfi6dL -s_ s[i0fhGdfi6dL tfdfsf] yfnLdf s[i0fsf] & %
sd{ ;DalGwt k"hfljlw / k"hfljlw d"lt{ jf k|ltdf :yfkg Pj+
;+:sf/ ljlwx¿ l;s]/ k"hf, cf/tL, lj;h{g;lxt
s'zntf ;fy ;Dkfbg iff]8iff]krf/ ljlw pNn]v
ug{ u/fpg, ug]{ .
$= sd{sf08;“u ;Da4 -v_ xl/tflnsf afn'jfsf] lzjlnª\udf cfx\lgs ;"qfjnL / & %
k|of]ufTds ;LknfO{ k"hfljlw pdfdx]Zj/ k"hf, g]kfndf k|rlnt j}lbs
Jojxf/df k|of]u ug{, ef]lnkN6 -rt'yL{_ ljlwcg';f/
pQ/fª\u sd{ -k"hf,
k"0f{kfq, blIf0ff,
lj;h{g_
-u_ kf/fo0f kf/fo0f nf]kfd'b|f k"hf / cul:t # @
k"hf tyf c£o{bfg;d]t
-3_ Clifk~rdL Clifk~rdL k"hfljlw c?GwtL;lxt ;Ktlif{sf] & %
:yfkgf, k"hf / Clifx¿sf]
k|blIf0ff ljlw .
-ª_ dxfnIdL k"hf dxfnIdL k"hfljlw g]kfnLdf k|rlnt kf}/fl0fs * %
-cflZjgs[i0f kIfsf]_ k"hfljlwsf cfwf/df
-r_ b'uf{k"hf b'uf{k"hfljlw 36:yfkgf ljlw, låtLoflb @% !%
-gj/fq_ ifli7ko{Gt k"hgljlw,
gjklqsf k|j]z,
ci6dLk"hgj|md / sfn/fqL
ljlw, gjdLs[To /
zf:qf:q k"hfljlw
bzdLs[To / zf:qf:q
k"hfljlw bzdLs[To, hof,
ljhof / clhtf,
ck/flhtf b]jLk"hf,
zfStk|df]bdf plNnlvt
b'uf{oGq lgdf{0f kl/ro
Pjd\ bzf]krf/sf] jmd1fg
.
-5_ nIdLk"hf nIdLk"hfljlw cnIdL, ck;f/ / % #
s'a]/;lxt nIdLk"hfk4lt
-h_ eft[k"hf eft[k"hfljlw od/fh, od'gf / ci6 % #
-odk~rs_ lr/~hLjLsf] k"hfljlw
efOnfO{ 6Lsf nufp“bf
ckgfpg] nf}lss ljlw
-em_ t'n;L k"hf / t'n;Lk"hf / gjfGg bfdf]b/;lxt t'n;L & #
gjfGgk|fzg k|fzgljlw ljjfxk4lt, gjfGg k|fzg
s[To
-`_ ;/:jtL k"hf / ;/:jtLk"hf ljlw / g]kfndf k|rlnt % #
Jof;k"hf Jof;k"hf ljlw k"hfljlwsf cfwf/df
-6_ lzj/flq lzj/flq k"hf ljlw rf/} k|x/sf] lzj k"hfljlw % #

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 98


-7_ /fdgjdL /fdgjdL k"hfljlw /fdgjdL k"hfk4lt # @
-8_ hGdf]T;j hGdf]T;j k"hfljlw ci6lr/~hLjL k"hfljlw, # @
kf]6lnsf, aGwgljlw
-9_ 57k"hf 57k"hfljlw t/fO{df k|rlnt # @
57k"hfljlw
-0f_ ljZjsdf{ k"hf ljZjsdf{ k"hfljlw g]kfnsf] k|rlnt # @
k"hfljlwsf cfwf/df
-t_ uf}/fk"hf uf}/fk"hfljlw g]kfnsf] k|rlnt # @
k"hfljlwsf cfwf/df
-y_ j6;fljqL j6;fljqL j|t k"hfljlw t/fO{df k|rlnt k"hfljlwsf $ @
cfwf/df
-b_ dw'>fj0fL dw'>fj0fL j|t k"hfljlw t/fO{df k|rlnt k"hfljlwsf $ @
cfwf/df
-w_ rt'yL{rGb| rt'yL{rGb| j|t k"hfljlw t/fO{df k|rlnt k"hfljlwsf $ @
cfwf/df
-g_ hLjTk'lqsf hLjTk'lqsf -lhltof_ t/fO{df k|rlnt k"hfljlwsf $ @
-lhltof_ j|t k"hf ljlw cfwf/df
-k_ nv/fd nv/fd k"hf ljlw t/fO{df k|rlnt k"hfljlwsf $ @
cfwf/df
@= sfDo ^= sfDo sd{;“u -s_ ;Togf/fo0f -s_ sd{ k fq lgdf{ 0f lbSkfnk"hf, /df;lxt %) @%
sd{ ;DalGwt k"hfljlw / k" hf -v_ c£o{ : yfkg ;Togf/fo0fsf] k" hf
;+:sf/ ljlwx¿ l;s]/ -u_ bLk snz u0f]z
s'zntf ;fy ;Dkfbg k"hfljlw
ug{ u/fpg -3_ ;Togf/fo0f
k"hfljlw
&= ;gftg sfnb]lv
rNb}cfPsf d"No, -v_ u[x k|j]z u[xk|j]z k"hfljlw g]kfnsf] k|rlnt # !
dfGotf / ;+:sf/x¿sf] k" hfljlwsf cfwf/df
;|f]t klxrfg u/L -u_ nIfjlt{sf k"hf nIfjlt{sf k"hfljlw g]kfnsf] k|rlnt # @
Jojxf/df ptfg{ k" hfljlwsf cfwf/df
hDdf !&% !))
b|i6Jo != s'g} klg k"hfk4ltsf] kmn / cf}lrTo pNn]v u/L dx¤j atfpg'k5{ . ;fy} pkljwfcGtu{t /x]sf ljifoIf]q÷sd{nfO{ j|mdfg';f/
cWoogcWofkg u/fpg'kg]{5 .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 99


sIff *
j|m= ljwf ;Ifdtf pkljwf kf7\oj:t' kf7\oj:t'sf] ljj/0f kf=ef= k"
;+=
!= g}ldlQs #= g}ldlQs sd{;“u ;+:sf/x¿ -s_ uef{wfg ;+:sf/ kf/:s/ u[x\o;"qsf $) @)
sd{ ;DalGwt k"hfljlw / -v_ k'+;jg ;+:sf/ cg';f/ lj£g]z,
;+:sf/ ljlwx¿ l;s]/ -u_ ;LdGtf]Ggog ;+:sf/ hGdbf, ifi7Lb]jL
s'zntf ;fy ;Dkfbg -3_ hftsd{ hLjlGtsf k"hfljlw -
ug{ u/fpg, -ª_ ifli7sfk"hf ;dGqs_
-:sGbk"hf ;d]t_ kf/:s/u[x\o;"q /
$= sd{sf08;“u -r_ gfds/0f k|rlnt ljlwsf
;Da4 k|of]ufTds -5_ z08fds{ xf]d cfwf/df
;LknfO{ Jojxf/df -h_ lgij|md0f
k|of]u ug{, -em_ s0f{j]w / cGgk|fzg
@= sfDo ^= sfDo sd{;“u -s_ -s_ k~ruJo lgdf{0f ljlw kf/:s/u[x\o;"q / *% %)
sd{ ;DalGwt k"hfljlw / clUg:yfkgf -v_ k~re" ;+:sf/ / g]kfnL k/Dk/fdf
;+:sf/ ljlwx¿ l;s]/ :jl:tjfrg k|rlnt ljlwsf
s'zntf ;fy ;Dkfbg -cfz'lzzfgf]M;d]t_ cfwf/df
ug{ u/fpg -u_ /ª\ujNnL /rgf
-3_ cf7 lbzf / dWo efudf
&= ;gftg sfnb]lv k"hg
rNb}cfPsf d"No, -ª_ OGwgzf]wg / :yfkg
dfGotf / r_ clUg;+:sf/ / :yfkg
;+:sf/x¿sf] ;|f]t -5_ kfqf;fbg
klxrfg u/L -h_ ;|'j;+:sf/
Jojxf/df ptfg{ -em_ a|x\df, lji0f' / k|hfklt
k"hg
-`_ clUgk|fy{gf / k"hg
-6_ a|fXd0fj/0f
-7_ bLksnz, u0f]z, k"hfljlw
;ª\If]kdf pNn]v ug]{
-8_ /IffaGWfg k"hf
-9_ xf]d ;ª\sNk
-0f_ jg:kToGtb]j xf]d
-t_ rt'M:jl:t xf]d
-y_ k"0f{kfq / aln
-b_ o1fGt–uf]bfg
-w_ d]wf
-g_ 3[tR5fof / z]ifr?xf]d
-k_ e"o;L blIf0ff
-km_ cleif]s / k|;fbu|x0f
-v_ gju|x -s_ gju|x kL7 lgdf{0f d'x"t{ lrGtfdl0fsf %) #)
k"hg -v_ gju|x :yfkg Pjd\ k"hg cfwf/df
-u_ u|xjnL
-3_ gju|x xjg ljlw
hDdf !&% !))
b|i6Jo != s'g} klg k"hfk4ltsf] kmn / cf}lrTo pNn]v u/L dx¤j atfpg'k5{ . ;fy} pkljwfcGtu{t /x]sf ljifoIf]q÷sd{nfO{ j|mdfg';f/
cWoogcWofkg u/fpg'kg]{5 .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 100


-ª_ lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk
sd{sf08 ljifosf] lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk ;~rfng ubf{ :yfgLo kl/j]z, ljifoj:t'sf] k|s[lt
cflbsf cfwf/df ljleGg ljlw k|of]u ug'{kg]{ x'G5 . lglb{i6 ljifoj:t'nfO{ Jofjxfl/s hLjg;“u
;fd~h:o u/]/ ljBfyL{nfO{ ;lj|mo ;xefuL u/fP/ lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk ;~rfng ug'{k5{ .
o; sfo{df ;s];Dd :yfgLo z}lIfs ;fdu|L k|of]u ug'{k5{ . ljifoj:t';u ;DalGwt u/fP/
:yfgLo :t/df cWoog e|d0f jf k|ToIf cjnf]sg u/fpg ;s]df l;sfO lbuf], Jofjxfl/s
Pjd\ k|efjsf/L x'G5 . lzIf0fl;sfO sfo{nfO{ k|efjsf/L agfpg ljifoj:t'sf] k|s[ltcg';f/
lgDgfg';f/sf lzIf0f ljlw k|of]udf Nofpg ;lsG5 M
-s_ k|bz{g ljlw -v_ 5nkmn ljlw -u_ k|Zgf]Q/ ljlw
-3_ e"ldsf clego -ª_ wfld{s lj|mofsnfk -r_ cjnf]sg e|d0f
-5_ vf]h ljlw -h_ kl/of]hgf ljlw -em_ ;d:of ;dfwfg ljlw
-`_ k|of]u ljlw
plNnlvt lzIf0f ljlw k|of]u u/L lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk ;~rfng ubf{ lzIfsn]
lgDgfg';f/sf kIfdf Wofg lbg'k5{ M
!= lzIfsn] jflif{s lzIf0fof]hgf, PsfOof]hgf / b}lgs kf7of]hgf agfP/ lzIf0fsf nflu
tof/ x'g'k5{ .
@= ef]lnkN6 k9fpg] kf7 cl3Nnf] lbg g} lzIfsn] zf:qLo ljlwcg';f/ tof/ ug'{k5{ .
#= ljBfyL{sf] :t/, pd]/, ?lr Pjd\ Ifdtf a'‰g' / tbg'¿k lj|mofsnfk u/fpg'k5{ .
$= ljifoj:t'df ljBfyL{x¿nfO{ cfsif{0f ug{ ;/n / j|mda4 tl/sf ckgfpg'sf ;fy}
pTk|]/0ff / sf}t"xn klg hufpg'k5{ .
%= cWofkgdf a9LeGbf a9L ljBfyL{nfO{ ;+nUg u/fO{ lzIf0f ul/g'k5{ .
^= of] ;+:sf/ / ;+:s[lt;“u ;Da4 ljifo ePsfn] o;df &% k|ltzt ;}4flGts / @%
k|ltzt k|fof]lus 1fg Pjd\ x:tlj|mofsf ljlw k|lj|mofx¿ k|bz{g ul/g'k5{ .
&= ljz]if lzIf0fsf cj:yfdf afx]s cGoq ;+:s[t efiffsf] dfWod ckgfpg'k5{ .
*= o; kf7\oj|mdsf] p2]Zo ;gftg wd{ Pjd\ ;+:s[ltsf ljljw kIf l;sfpg' ePsfn]
zf:qLo / k|rlnt ljlw l;sfpg / ug{ u/fpg ;Sg] pkfo lzIfsn] ckgfPsf] x'g'k5{ .
(= lrq, tflnsf, /ª\ujNnL, ;j{tf]eb| cflbsf] k|of]u l;sfp“bf ;'?df Zj]tk6\6df sf]/L
;fbf sfkLdf k'm6, sDkf;sf] dfWodn] ;}4flGts 1fg u/fO;s]kl5 dfq lk7f] tyf /ªsf]
k|of]u :ynut ¿kdf u/fpg'k5{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 101


!)= dxŒjaf]w u/fp“bf j}lbs -;|f]t_ sd{sf] kf7\oljlw;“u bfFhL j}lbs ljlw;“u klg
ljBfyL{x¿nfO{ kl/ro u/fpg' / zf:qLo ljlw Pjd\ k|rlnt Jofjxfl/s ljlwsf] leGgtf
x'g] u/L l;sfpg' ckl/xfo{ 7fGg'k5{ .
!!= k|l;4 rf8kj{ / ;+:sf/x¿ l;sfp“bf ljBfyL{x¿nfO{ ;fd"lxs cjnf]sg e|d0f Pjd\
k|Zgf]Q/sf] sfo{ to ul/g'k5{ .
!@= sd{x¿df atfOPsf ;fdfgx¿ oyfzSo lzIfsn] ljBfnodf ;ª\u|x u/fO{ lzIf0fdf
;xhtf NofOPsf] x'g'k5{ .
!#= sd{ ubf{ h'g ;fdfg rflxg] xf] ToxL“ z}lIfs ;fdUf|Lsf] k|of]u ul/“bf ;kmn l;sfO x'g
hfg] x'gfn] sIffsf]7fsf] aLr efudf -vfnL 7fp“df_ ;fdfg /fv]/ k|bz{g u/fpg'k5{,
h:t} M lk7f]sf] 7fp“df afn'jf k|of]u gu/L rfdns} lk7f]n] sfd u/fpg'k5{ .
!$= lzIfsn] x/]s 3G6Lx¿df gof“–gof“ ;fdu|L / k|of]usf] k|bz{g Pjd\ hfgsf/Laf6 ljz]if
cfs{if0f lh1f;f a9fpg ;lsg] x'“bf a9LeGbf a9L ;fdfgx¿sf] k|bz{g ul/g' o;
ljifosf] ljz]iftf x'g] 5 .
!%= kljq, cf}“7L, pkodg, df]6s, Clif -a|fx\d0f_, a|x\df cflbsf] lgdf{0f s'zsf] Joj:yfaf6
sIffdf cfk}+“m agfpg ;Sg] u/L cEof; Pjd\ k|bz{gsf] Joj:yf ug'{k5{ .
!^= clws Jofjxfl/s 1fg u/fpg / l;sfpg lzIfsn] sd{x¿sf] k|ToIf cg'ej, cjnf]sg
Pjd\ x:tlj|mofsf ljlwx¿df cfk"m :ki6 ePsf] x'g'k5{ .
!&= ;Da4 ljifosf k|fdfl0fs k':tsx¿sf] ;Gbe{ atfP/ ljBfyL{x¿nfO{ clwseGbf clws
dfqfdf vf]h ug{ nufpg'k5{ .
!*= kf7\ok':tsdf ePsf zAbx¿ / jfSox¿nfO{ Jofjxfl/s cy{ k|:6 kfg{ Jofs/0fsf lgod
Pjd\ kfl/eflifs zAbrog u/L lzIf0f u/fpg'k5{ .
!(= k|of]ufTds 1fgsf nflu ljBfyL{x¿s} ;xeflutf Pjd\ cfof]hgfdf -stf{ :Jfod\
ljBfyL{nfO{ agfO{_ q}dfl;s ¿kdf k"hf jf s'g} cg'i7fgsf nflu lzIfsn] Joj:yf
ldnfpg'k5{ .
@)= ljBfnodf j]nfavt ;do ldnfP/ kfqx¿ tyf o1Lo j:t'x¿sf] k|bz{gL u/fpg' jf
k|bz{gL ePsf] 7fp“df ljBfyL{x¿nfO{ n}hfg] Joj:yf ldnfpg'k5{ .
@!= ;du| kf7\ok':tssf z}lIfs ljifoj:t'x¿ cWofkg u/fp“bf ljBfyL{sf] l;h{gfTds,
k|of]ufTds Pjd\ n]vgfTds ;fdYo{ a9fpg hf]8 lbO{ tbg'¿k lj|mofsnfksf] k|of]u
Pjd\ k|bz{g x'g'k5{ .
@@= kf7\ok':tssf ljifonfO{ ;d]6]/ xflh/Lhjfkmsf] cfof]hgf sIffut ¿kdf ul/g'k5{ .
@#= sof}“ cleJolStn] a'emfpg g;s]sf] s'/f Pp6f lrqn] ;xh} :ki6 kfg{ ;Sg] ePsfn]
k|ftM:t'lt lzIf0fdf ;DalGwt b]jtfsf] lrq k|bz{g / tQb\b]jtfsf] Wofg, k|efj / d"lt{
sNkgfsf ;DaGWfdf oyf;Dej efjaf]wg u/fpg'k5{ .
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 102
@$= lgTosd{ cWofkg u/fp“bf lgTosd{nfO{ :jfefljs / cTofj:os sd{sf] ¿kdf dx¤j
b;f{p“b} lgoldt /x“bf k|fKt x'g] kmn atfpg'k5{ eg] cEof; klg u/fpg'k5{ .
@%= b]jk"hfdWo] kf~rfog k"hf lzIf0fnfO{ cfx\lgs ;"qfjnfLdf pNn]v ePsf] kf~rfog g}
lkR5] cnucnu lrq k|bz{g u/L ;xh ¿kdf l;sfpg'k5{ .
@^= ;ª\sNk jfSoof]hgf l;sfp“bf ToxL lbgsf] ltly, jf/, gIfq, Ct', cog, ;+jT;/, ;"o{–
rGb|–a[x:kltsf] /flz hf]8]/ s'g} Ps sfdgf ljz]ifsf] k"hfsf] jfSoof]hg ug{ nufpg'k5{
.
@&= j|tk"hf l;sfp“bf k"hfsf] ltly af]w u/fO{ iff]8zf]krf/sf] j}lbs Pjd\ kf}/fl0fs dGq
;+of]hg l;sfpg' pko'St x'G5 .
@*= clUg:yfkgf, gju|xk"hg, ;+:sf/x¿ h:tf lj:t[t ljlwx¿ l;sfp“bf j|mdaf]w tflnsfsf]
k|bz{g Pjd\ tflnsf lgdf{0f ug{ nufO{ j|mdaf]w u/fpg' p2]Zo kl/k"lt{sf nflu s'zn
lzIf0f x'G5 .
@(= lzIf0f ljlw / lj|mofsnfk oltdfq geP/ c¿ klg x'g ;S5g\ . s'zn lzIfsn]
;do;fk]If, cfjZostf / kl/l:yltcg';f/ ljljw lzIf0f ljlw / lj|mofsnfk u/fpg
;Sg] 5g\ . oxf“ pNn]v u/]sf ljlwx¿ s]xL b[i6fGt dfq x'g\ .
-r_ d"Nofª\sg k|lj|mof
kf7\oj|mdn] lgwf{/0f u/]sf p2]Zocg'¿k ljBfyL{n] 1fg, ;Lk tyf clej[lQ k|fKt ug{ ;s] jf
;s]gg\ eGg] s'/f kQf nufpg] dxŒjk"0f{ ;+oGq d"Nofª\sg xf] . ljBfyL{sf] d"Nofª\sg ubf{
;j{k|yd ck]lIft p2]ZonfO{ Wofg lbg'k{5 . p2]Zocg'¿k l;sfOsf] ;a} :t/nfO{ ;d]6]/
d"Nofª\sgsf ;fwgx¿ ljsf; ul/g'k5{ . sd{sf08 ljifodf ;dfGotof lgdf{0ffTds tyf
lg0f{ofTds u/L d"Nofª\sgsf b'O{ k4lt cjnDag ug'{k5{ .
-c_ lgdf{0ffTds d"Nofª\sg
ljBfyL{n] s] slt l;s] eGg] s'/f kQf nufO{ gl;s]sf] eP gl;Sg'sf] sf/0f cGj]if0f u/L
k'gM l;sfOG5 . o:tf] d"Nofª\sg sIffsf]7fdf lzIf0fl;sfO lj|mofsnfks} j|mddf
sIffsfo{, wfld{s cg'i7fgflb sfo{, u[xsfo{, sIff ;xeflutf, Jofjxfl/s kl/jt{g,
xflh/Lsf cfwf/df u/]/ clen]v /fVg'k5{ . ;fy} o; j|mddf cfjZostfg';f/
ljBfyL{nfO{ t'?Gt k[i7kf]if0f lbg'k5{ / ljBfyL{df ;'wf/sf] jftfj/0f tof/ ul/lbg'k5{ .
lgdf{0ffTds d"Nofª\sg ubf{ lzIfsn] lgDgfg';f/sf kIfdf Wofg lbg'k5{ M
!= d"Nofª\sgn] d'VotM k"hf tyf ;+:sf/sf] ;}4flGts Pjd\ k|of]ufTds glthf
b]vfpg'k5{ .
@= sd{sf08, wd{ / ;+:s[lt;“u ;DalGwt ljifo ePsfn] o;n] d'VotM ;}4flGts
-dGqf]RRff/0f / k|of]ufTds_ k|bz{gdf hf]8 lbg'k5{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 103


#= o;n] kfqf]df lgwf{l/t ljljw kIfsf af/]df 1fg, d'x"t{ 1fg / k|of]usf ljlw
kIfx¿df dfkg tyf n]vfhf]vfsf tl/sf ckgfpg'k5{ .
$= o;n] ;}4flGts ¿kdf pQ/s'l~hsf klg agfPsf] x'g'k5{ eg] k|of]ufTds ¿kdf
sfo{ :yndf k|ToIf sfd u/fpg ;Sg] agfpg'k5{ . cyf{t\ ljBfyL{ sfo{If]qdf
;f]e}m ;+nUg x'g ;Sg] u/fpg'k5{ .
%= ;}4flGts lzIf0fsf ;fy;fy} k|of]ufTds kIfsf] d"Nofª\sg eO/xg'k5{ .
^= lzIfs jf ljBfnon] cfof]hgf ug]{ cjnf]sn e|d0fkZrft\ k|Zgf]Q/sf dfWodn]
d"Nofª\sg x'g'k5{ .
&= ;+:s[tefiffnfO{ clwseGbf clws ¿kdf k|of]udf NofO/xg'k5{ .
*= dGqf]Rrf/0fsf nflu ljBfyL{x¿nfO{ k|ToIf dGqf]Rrf/0f ug{ nufP/ dfkg tyf
n]vfhf]vf ug'{k5{ .
-cf_ lg0f{ofTds d"Nofª\sg
kf7\oj|mdn] lgwf{/0f u/]sf p2]Zocg'¿k ljBfyL{n] 1fg, ;Lk tyf clej[lQ k|fKt u/]sf] jf
gu/]sf] d"Nofª\sg u/L To;sf] cfwf/df pQL0f{ tyf cg'QL0f{ ug]{ lg0f{o lnOG5 eg] To:tf]
d"Nofª\sgnfO{ lg0f{ofTds d"Nofª\sg elgG5 . o:tf] d"Nofª\sg cfjlws ¿kdf ug]{ ul/G5 .
o; ljifodf z}lIfs ;qsf] cGTodf o:tf] d"Nofª\sg ug]{ ul/G5 . lg0f{ofTds d"Nofª\sg ubf{
lzIfsn] lgDgfg';f/sf kIfdf Wofg lbg'k5{ M
!= sd{sf08df ;}4flGts kIfnfO{ hf“Rg oL tl/sf ckgfpg ;lsg] 5 M
-s_ ax'j}slNks k|Zg ;f]w]/ .
-v_ 7Ls a]7Ls 5'6\ofpg nufP/ .
-u_ xflh/hjfkm u/fP/ .
-3_ sl7g zAbx¿sf] cy{ ;f]w]/ .
-ª_ af]wsf] cfwf/df k|Zgf]Q/ u/fP/ .
-r_ ljj/0ffTds k|Zg u/]/ .
-5_ kfqx¿ jf ;fdfgx¿ k|bz{g u/L :j¿k -nIf0f_] ;DaGwL k|Zg u/]/ .
-h_ ;:j/k7g u/fP/ .
-em_ sIffut k/LIffsf] cfof]hgf u/]/ .
@= k|of]ufTds kIfnfO{ hf“Rg oL tl/sf ckgfpg ;lsg]5 M
-s_ s'zlgdf{0f, /ª\ujNnL cflb kl/of]hgf sfo{df ug{ nufP/ .
-v_ k"hfsf] -cg'i7fgsf]_ cfof]hgf u/L ljBfyL{nfO{ jfrg / x:tlj|mof ug{ nufP/ .
-u_ dGqf]Rrf/0f, Znf]sf]Rrf/0f cflbsf] cEof; u/fP/ .
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 104
-3_ tflnsf, dGq tyf lrqx¿ n]Vg / lgdf{0f ug{ nufP/ .
P]lR5s sd{sf08 ljifosf] k|To]s k/LIffdf &% k|ltzt lnlvt / @% k|ltzt k|of]ufTds
k/LIffsf] Joj:yf x'g] 5 . h;cg';f/ sIff * df &% k"0ff{ª\ssf] ;}4flGts k/LIff lnlvt x'g]
5 . @% k"0ff{ª\ssf] k|of]ufTds k/LIff ;DalGwt ljBfnon] lgodfg';f/ u/L To;sf] cª\s
;DalGwt lgsfodf k7fpg'kg]{ 5 .

cfwf/e"t tx -sIff ^–*_ sf]


clgjfo{ ;+:s[t /rgf
-u'?s'n ljBf>d_
k/LIf0f

-s_ kl/ro
;+:s[t efiff kf}/:To jfª\dosf] hggL efiff xf] . of] j}1flgs efiff klg xf] . o; efiff ;Da4
jfª\dodf dfgjLo, g}lts Pjd\ cfWoflTds ljifoIf]q;“u ;Da4 tYo jf k|;ª\usf] k|fwfGo
kfOG5 . o;y{ cfkm\gf] df}lns efiff / ;+:s[ltsf] ;+/If0f ub}{ To;sf] pQ/f]Q/ clej[l4sf nflu
;+:s[t efiffsf] cWoog cWofkg x'g' ckl/xfo{ 5 . ;+:s[t efiffsf] dfWodaf6 Jojxf/f]kof]uL
ljljw kIfsf] 1fg, ;Lk / clej[lQ Ifdtf ljsf; ug{ u'?s'n ljBf>dtkm{sf ljBfnox¿sf
nflu sIff ^–* df 5'6\6} ljifosf ¿kdf !)) k"0ff{ª\ssf] clgjfo{ ;+:s[t /rgf ljifosf]
kf7\oj|md ljsf; ul/Psf] xf] .
o; kf7\oj|mddf lglb{i6 ljifoj:t'n] dfgjLo d"No tyf dfGotf, ;f+:s[lts, g}lts /
cfWoflTds kIfdf hf]8 lbg] k|of; u/]sf] 5 eg] sfo{d"ns Jofs/0fn] efiffsf] ;'gfO, af]nfO,
k9fO / n]vfOh:tf kIfnfO{ ljz]if hf]8 lbPsf] 5 . o; ljifosf] kf7\oj|md ljz]iftM uB, kB,
5Gb / efifftŒjh:tf efiff lzIf0fsf cfwf/:tDenfO{ ;dfof]hg ul/Psf] 5 . ;fy} ;+:s[t
efiff l;sfOsf] cfwf/:tDesf ¿kdf /x]sf] cd/sf]z ;dfj]z u/L o; ljifosf] kf7\oj|md
ljsf; ul/Psf] 5 .
-v_ txut ;Ifdtf
;+:s[t /rgf ljifo lnO{ cfwf/e"t tx t];|f] r/0fsf] cWoog k"/f u/]kl5 ljBfyL{x¿n]
lgDgfg';f/sf ;Ifdtfx¿ xfl;n ug]{ 5g\ M
!= ;+:s[t jfª\dodf cfwfl/t ljifoj:t'sf dfWodaf6 eflifs cleJolSt ;Lksf] ljsf;
ug{,
@= ;+:s[t efiffsf] eflifs :t/, k/Dk/f tyf d"No tyf dfGotf cg';/0f u/L df}lns efiff
tyf ;+:s[ltsf] ;+/If0f tyf ;+jw{g ug{,

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 105


#= kBfTds ¿kdf s]xL g}lts, sfJofTds, :t'ltk/s / xf:o cleJolSt lbg,
$= zf:qLo 5Gbx¿sf] pkof]u u/L l;h{gfTds ;Lksf] ljsf; ug{,
%= l;sfO / cleJolStsf nflu ;/n, z'4 Pjd\ Jofjxfl/s ;+:s[t efiffsf] k|of]u ug{,
^= cd/sf]zdf lglb{i6 zAbx¿sf] 1fg u/L ltgsf] ;d'lrt k|of]u ug{,
&= ;fdfGo jfSosf] ;+:s[taf6 g]kfnLdf / g]kfnLaf6 ;+:s[tdf cg'jfb ug{ .

-u_ l;sfO pknlAw


sIff ^
>j0f;Lk
!= ;+:s[tdf pRrl/t Wjlgx¿nfO{ klxNofP/ ;'Gg,
@= ;+:s[tsf zAb, kb / jfSo ;'gL k|ltlj|mof lbg,
#= csf/fGt, psf/fGt, Osf/fGt k'+lnª\uL zAb tyf tb\, c:db\ / o'idb\ zAbx¿sf]
¿kfjnL Wofgk"j{s ;'Gg,
$= lgwf{l/t wft'x¿sf] jt{dfg sfnsf ¿kfjnL Wofgk"j{s ;'Gg,
%= lgwf{l/t syf, k|aGw, hLjgL, lr7L, ;+jfb / kB cy{ a'em\g] u/L Wofgk"j{s ;'Gg,
^= ;+:s[tdf ul/Psf] jftf{nfkdf cfwfl/t ljifoj:t'sf] pQ/ lbg'k5{ egL Wofgk"j{s ;'Gg,
&= syfsyg, ;+jfb h:tf ljifoj:t'nfO{ jStfsf] r]i6f, xfpefp / clegosf] Vofn u/L
;'Gg .
syg;Lk
!= cfkm"n] cy{ a'em]sf zAbx¿sf] z'4 / :ki6 pRrf/0f ug{,
@= ;/n ;+:s[t efiffdf df}lvs ¿kdf k|Zgf]Q/ ug{,
$= lgwf{l/t uB Pjd\ kBsf cfwf/df ;+:s[t efiffsf] zAbe08f/ a9fpg,
%= ;/n ;+:s[t efiffdf jftf{nfk ug{,
^= ;'g]sf, b]v]sf / k9]sf ljifoj:t' tyf zAb Pjd\ wft' ¿kfjnLnfO{ cleJoSt ug{,
&= cd/sf]zsf lgwf{l/t zAbx¿ s07:y ¿kdf atfpg .
k7g;Lk
!= lgwf{l/t syf, k|aGw, ;+jfb, lr7L, hLjgL tyf kB ;:j/ / df}gk7g ug{,
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 106
@= lgwf{l/t syf, k|aGw, ;+jfb, lr7L, hLjgL tyf kB a'em\g] / cy{ nfUg] u/L k9\g,
#= lnlvt ;fdu|Lsf] df}g k7gsf cfwf/df k9fOsf] ult ljsf; ug{,
$= kfblj>fd, cw{lj>fd, k"0f{lj>fd, k|Zglrx\g, pb\uf/lrx\g OToflb lrx\gx¿sf] Vofn u/L
k9\g,
%= lnlvt ;fdu|L k9L zAbe08f/ lj:tf/ ug{ .
n]vg;Lk
!= j0f{ljGof; -lxHh]_ / n]Volrx\gx¿ 7Ls;“u k|of]u u/L n]Vg,
@= cg'n]vgsf ¿kdf ;kmf / /fd|f] cIf/ n]Vg,
#= ;kmf / :ki6;“u n]Vg Pjd\ n]v]sf] s'/f ;Rofpg,
$= cd/sf]zsf lgwf{l/t zAbx¿ z'4;“u n]Vg / cy{ u|x0f u/L jfSodf k|of]u ug{,
%= cr\, xn\ Pjd\ lj;u{ ;lGw, lgwf{l/t pk;u{ / ;'k\ Pjd\ ltª\ k|Toosf cfwf/df zAb
lgdf{0f u/L jfSodf k|of]u ug{,
^= ljelSt tyf lgwf{l/t cJoosf] jfSodf ;fy{s k|of]u ug{,
&= ;/n ;+:s[t efiffdf ul/Psf jftf{nfk n]Vg,
*= g]kfnLaf6 ;+:s[tdf / ;+:s[taf6 g]kfnLdf cg'jfb ug{,
(= kb;ª\ult / sfnsf] 1fg u/L jfSodf k|of]u ug{ .
sIff &
>j0f;Lk
!= ;/n ;+:s[t efiffdf af]n]sf ljifoj:t'x¿df zAb, kb / jfSo klxNofP/ ;'Gg /
k|ltlj|mof lbg,
@= csf/fGt, Osf/fGt, psf/fGt k'+lnª\uL zAb, cfsf/fGt tyf Osf/fGt chGt :qLlnª\uL
zAb Pjd\ chGtgk'+;slnª\uL zAbx¿sf] ¿kfjnL Wofgk"j{s ;'Gg,
#= lgwf{l/t wft'x¿sf] jt{dfg sfn, e"tsfn tyf eljiot\sfnsf ¿kfjnL Wofgk"j{s ;'Gg,
$= 5Gbdf k|of]u x'g] j0f{ dfqf / no v'6\ofO{ Wofgk"j{s ;'Gg,
%= lgwf{l/t syf, k|aGw, hLjgL, lr7L, ;+jfb / kB cy{ a'em\g] u/L Wofgk"j{s ;'Gg,
^= ;+:s[tdf ul/Psf] jftf{nfk tyf df}lvs cleJolStx¿ Wofgk"j{s ;'Gg,
&= syfsyg, ;+jfb h:tf ljifoj:t'nfO{ jStfsf] r]i6f, xfpefp / clegosf] Vofn u/L
;'Gg .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 107


syg;Lk
!= lgwf{l/t cg'R5]bsf] z'4 / :ki6 pRrf/0f ug{,
@= ;/n ;+:s[t efiffdf 5nkmn ug{,
#= ;/n ;+:s[t efiffdf df}lvs ¿kdf k|Zgf]Q/ ug{,
$= lgwf{l/t uB Pjd\ kBsf cfwf/df ;+:s[t efiffsf] zAbe08f/ a9fpg,
%= lgwf{l/t syf, k|aGw, ;+jfb, lr7L, hLjgL / kBsf] ;f/ atfpg,
^= ;'g]sf, b]v]sf / k9]sf ljifoj:t' tyf zAb Pjd\ wft' ¿kfjnLnfO{ cleJoSt ug{,
&= ;/n ;+:s[t efiffdf jftf{nfk ug{,
*= efif0f, jfbljjfb, k|jrg h:tf sfo{j|mddf ;xeflutf hgfpg .
k7g;Lk
!= lgwf{l/t syf, k|aGw, ;+jfb, lr7L, hLjgL tyf kB ;:j/ / df}gk7g ug{,
@= lgwf{l/t syf, k|aGw, ;+jfb, lr7L, hLjgL tyf kB a'em\g] / cy{ nfUg] u/L k9\g,
#= lnlvt ;fdu|Lsf] df}g k7gsf cfwf/df k9fOsf] ult ljsf; ug{,
$= kfblj>fd, cw{lj>fd, k"0f{lj>fd, k|Zglrx\g tyf pb\uf/lrx\gsf] Vofn u/L k9\g,
^= cd/sf]zsf lgwf{l/t zAb z'4 / :ki6;“u ;:j/jfrg ug{,
&= ;+:s[t efiffsf kz'kIfLaf]ws zAbx¿ z'4;“u k9\g,
*= lnlvt ;fdu|L k9L zAbe08f/ lj:tf/ ug{ .
n]vg;Lk
!= j0f{ljGof; -lxHh]_ / n]Volrx\gx¿ ldnfO{ cg'n]vg ug{
@= lgwf{l/t ;ª\VofjfrL zAbx¿ z'4;“u k9\g, n]Vg / cy{ u|x0f u/L jfSodf k|of]u ug{,
#= lgwf{l/t ;lGw, k|rlnt pk;u{ / ;'k\, ltª\, STjfnufot lgwf{l/t k|Toosf cfwf/df zAb
lgdf{0f ug{,
$= lgwf{l/t cJoo zAbsf] k|of]u u/L jfSo /rgf ug{,
%= ;kmf / :ki6;“u n]Vg Pjd\ n]v]sf] s'/f ;Rofpg,
&= lgwf{l/t uBkBsf dfWodaf6 g}lts, ;f+:s[lts, kf}/fl0fs tyf ;d;fdlos / ;fdflhs
d"No / dfGotf b;f{pg] cg'R5]b /rgf ug{,
*= lgwf{l/t uB tyf kBsf] JofVof ug{,
(= lnª\u, k'?if / jrgaf]ws kb;ª\ult klxrfg u/L ltgsf] jfSodf k|of]u ug{,
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 108
!)= :jtGq ¿kdf k|aGw, hLjgL tyf ;+jfb n]Vg] cEof; ug{,
!!= g]kfnLaf6 ;+:s[tdf / ;+:s[taf6 g]kfnLdf cg'jfb ug{,
!@= sfnsf cfwf/df jfSo kl/jt{g ug{,
!#= lgwf{l/t zAbx¿sf] ¿kfjnL z'4;“u n]Vg .
sIff *
>j0f;Lk
!= xfpefp, cf3ft, no, r]i6f, clego cflbsf] Vofn u/L ;Gbe{cg';f/ cleJolSt ;'gL
k|ltlj|mof hgfpg,
@= ;~rf/ dfWodaf6 k|;f/0f ul/Psf ;dfrf/ Wofgk"j{s ;'Gg,
#= xnGt k'+lnª\uL zAb, xnGt :qLlnª\uL zAb Pjd\ xnGt gk'+;slnª\uL tyf lgwf{l/t
;j{gfd zAbx¿sf] ¿kfjnL Wofgk"j{s ;'Gg,
$= kf7df k|o'St wft'x¿sf] jt{dfg sfn, e"tsfn tyf eljiot\sfnsf ¿kfjnL Wofgk"j{s
;'Gg,
%= lgwf{l/t 5Gbsf ult, olt / no v'6\ofO{ Wofgk"j{s ;'Gg,
^= ;+:s[tsf lgwf{l/t syf, k|aGw, hLjgL, lr7L, ;+jfb / kB cy{ a'em\g] u/L Wofgk"j{s
;'Gg,
&= ;+:s[tdf ul/Psf] jftf{nfk tyf df}lvs cleJolStx¿ Wofgk"j{s ;'Gg .
syg;Lk
!= lgwf{l/t uB Pjd\ kBsf] z'4 / :ki6 pRrf/0f ug{,
@= ;/n ;+:s[t efiffdf ;+jfb ug{,
#= ;/n ;+:s[t efiffdf df}lvs ¿kdf k|Zgf]Q/ ug{,
$= lgwf{l/t uB Pjd\ kBsf cfwf/df ;+:s[t efiffsf] zAbe08f/ a9fpg,
%= lgwf{l/t syf, k|aGw, ;+jfb, lr7L, hLjgL / kBsf] clek|fo atfpg,
^= ;'g]sf, b]v]sf / k9]sf ljifoj:t' tyf zAb Pjd\ wft'¿kfjnLnfO{ cleJoSt ug{,
&= efif0f, jfbljjfb, k|jrg h:tf sfo{j|mddf af]Ng ;lj|mo ¿kn] ;xeflutf b;f{pg .
k7g;Lk
!= lgwf{l/t syf, k|aGw, ;+jfb, lr7L, hLjgL tyf kB ;:j/ / df}gk7g ug{,
@= lgwf{l/t syf, k|aGw, ;+jfb, lr7L, hLjgL tyf kB a'em\g] / cy{ nfUg] u/L k9\g,

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 109


#= lnlvt ;fdu|Lsf] df}g k7gsf cfwf/df k9fOsf] ult ljsf; ug{,
$= kfblj>fd, cw{lj>fd, k"0f{lj>fd, k|Zglrx\g, pb\uf/lrx\g OToflb lrx\gx¿sf] Vofn u/L
k9\g,
%= lglb{i6 5Gbk/s kBsf] ult, olt / no ldnfO{ z'4 / :ki6;“u ;:j/jfrg ug{,
^= ;+:s[t efiffsf jgf}iflwaf]ws Pjd\ b}lgs Jojxf/df k|rlnt zAbx¿ z'4;“u k9\g,
&= ;+:s[t efiffdf k|sflzt kqklqsf k9\g,
*= lnlvt ;fdu|L k9L zAbe08f/ lj:tf/ ug{ .
n]vg;Lk
!= j0f{ljGof; -lxHh]_ / n]Volrx\gx¿ ldnfO{ cg'n]vg ug{,
@= ;kmf / :ki6;“u n]Vg Pjd\ n]v]sf] s'/f ;Rofpg,
#= cd/sf]zsf lgwf{l/t sf08sf zAbx¿ z'4;“u n]Vg / cy{ u|x0f u/L jfSodf k|of]u ug{,
$= kf7df k|o'St ;lGw, k|rlnt pk;u{ / lgwf{l/t k|Toosf cfwf/df zAb lgdf{0f ug{,
%= sf/s / ljelStsf] klxrfg u/L ltgsf] k|of]u ug{,
^= lgwf{l/t uBkBsf dfWodaf6 g}lts, ;f+:s[lts, kf}/fl0fs tyf ;d;fdlos / ;fdflhs
d"No / dfGotfk/s ljifoj:t'df cfwfl/t eO{ cg'R5]b /rgf ug{,
&= ljlzi6 kª\lSt jf plStsf] JofVof ug{,
*= :jtGq ¿kdf k|aGw, syf, hLjgL, lr7L tyf ;+jfb /rgf ug{,
(= lnª\u, k'?if, sfn / jrgaf]ws kb;ª\ult klxrfg u/L ltgsf] jfSodf k|of]u ug{,
!)= g]kfnLaf6 ;+:s[tdf / ;+:s[taf6 g]kfnLdf cg'jfb ug{,
!!= sfnsf cfwf/df jfSo kl/jt{g ug{,
!@= k|rlnt cJoo zAb k|of]u u/L pko'St jfSo /rgf ug{,
!#= ;'aGt, ltªGt, sf/s / s[bGtsf cfwf/df jfSo ;+zf]wg ug{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 110


-3_ ljifoj:t'sf] If]q / j|md tflnsf
sIff ^
j|m= ljwf ;Ifdtf pkljwf kf7 ljifoj:t'sf] If]q kf=ef= k"0ff{ª\s
;+= ;ª\Vof
!= ;+:s[t != ;+:s[t jfª\dodf -s_ syf @ -s_ nf]s k|rlnt !% !)
uB cfwfl/t -v_ g}lts
ljifoj:t'sf -v_ k|aGw @ -s_ ;fdflhs !) %
dfWodaf6 eflifs -v_ rfl/lqs
cleJolSt ;Lksf] -u_ hLjgL @ -s_ /fi6« ;]jf !) %
ljsf; ug{, -v_ ;+:s[t jfª\do ;]jf
-3_ lr7L @ -s_ JolStut ^ #
@= ;+:s[t efiffsf] -v_ ljBfnoLo
eflifs :t/, k/Dk/f -ª_ ;+jfb ! u'?s'n lzIffsf] ^ $
tyf d"NodfGotf cfjZostf
cg';/0f u/L
df}lns efiff tyf -r_ jfbljjfb ! -u_ g}lts lzIff ls % #
;+:s[ltsf] ;+/If0f Jofj;flos lzIff
tyf ;+jw{g ug{
@= ;+:s[t #= kBfTds ¿kdf s_ @ -s_ u0f]z -@ kB_ !@ ^
kB s]xL g}lts, :t'lt kB -v_ lzj -@ kB_
sfJofTds, v_ gLlt kB # -s_ /fi6«elSt -@ kB_ !* (
:t'ltk/s / xf:o -v_ dfgjtfjfb -@ kB_
cleJolSt lbg -u_ ;bfrf/k|z+;f -@ kB_
u_ sfJofTds kB @ -s_ efjk|wfg -@ kB_ !@ ^
-v_ ;"lStk|wfg -@ kB_
3_ xf:o kB ! ;/n, /f]rs -@ kB_ @ !
#= efiff %= l;sfO / s_ sf/s ljelSt ! ^ sf/s / & ljelStsf] $ @
tŒj cleJolStsf nflu kl/ro / k|of]u
;/n, z'4 Pjd\ v_ kb–;ª\ult jrg, lnª\u / k'?if ;ª\ult $ @
Jofjxfl/s ;+:s[t u_ sfn -c_ sfnsf] kl/ro / k|sf/ $ @
efiffsf] k|of]u ug{, -cf_ s[, k7\, jb\, lnv\, x;\
wft'sf n6\ / nª\
^= cd/sf]zdf lglb{i6 nsf/sf ¿kx¿
zAbx¿sf] 1fg u/L 3_ ¿kfjnL # c_ k'+lnª\uL zAb !) %
ltgsf] ;d'lrt -csf/fGt–!, Osf/fGt–!,
k|of]u ug{, psf/fGt–!_
&= ;fdfGo jfSosf] cf_ ;j{gfd zAb M tt\,
;+:s[taf6 g]kfnLdf c:db\, o'idb\
/ g]kfnLaf6 O_ wft' – jt{dfg sfn
;+:s[tdf cg'jfb -e", c;\, k"h\, ud\\,
ug{ . Pw\\wft'sf n6\nsf/sf
¿kx¿_
ª_ cJoo zAb jfSodf k|of]u @ !
clk, r, lx, t', Pj, cy,
k|ftM, ;fod\
r_ zAb lgdf{0f c_ ;lGw cr\, xn\ / lj;u{ !) %
;lGwaf6 ag]sf kf“rkf“r
zAb lgdf{0f
cf_ pk;u{
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 111
k|, k/f, ck, ;d\, ljaf6
b'O{b'O{cf]6f zAb lgdf{0f
O_ k|Too
;'k\ / ltª\ k|Too nfuL
ag]sf kf“rkf“r zAb
lgdf{0f
5_ cg'jfb ;+:s[taf6 g]kfnL÷ & $
g]kfnLaf6 ;+:s[t
-;/n jfSo !%÷!% cf]6f_
h_ ;ª\VofjfrL !–%) ;Dd # @
zAb
em_ zAb e08f/ @ cd/sf]z, k|yd sf08 #% @%
c_ :ju{, Jof]d, lbUju{
cf_ sfn
hDdf @$ hDdf !&% !))

sIff &
j|m=;+ ljwf ;Ifdtf pkljwf kf7 ljifoj:t'sf] If]q kf=ef= k"0ff{ª\s
;ª\Vof
!= ;+:s[t != ;+:s[t jfª\dodf -s_ syf @ -s_ kf}/fl0fs !% *
uB cfwfl/t -v_ ;fdflhs
ljifoj:t'sf -v_ k|aGw @ -s_ ;f+:s[lts !) ^
dfWodaf6 eflifs -v_ ;fdflhs
cleJolSt ;Lksf] -u_ hLjgL @ -s_ kf}/fl0fs !) %
ljsf; ug{, -v_ ;dfh;]jf -dlxnf_
-3_ lr7L @ -s_ sfof{noLo ^ $
@= ;+:s[t efiffsf] -v_ Jofkfl/s
eflifs :t/, k/Dk/f -ª_ lgdGq0ff ! ljBfnoLo sfo{j|md # @
tyf d"NodfGotf
cg';/0f u/L -ª_ ;+jfb @ -s_ gf/LlzIff ^ $
df}lns efiff tyf -v_ ;fdflhs Pstf /
;+:s[ltsf] ;+/If0f ;b\efj
tyf ;+jw{g ug{, -r_ jfbljjfb ! -u_ Jofkf/eGbf s[lif pQd $ @

@= ;+:s[t #= kBfTds ¿kdf s_ @ -s_ ;/:jtL -@ kB_ $ @


kB s]xL g}lts, :t'lt kB -v_ lji0f' -@ kB_
sfJofTds, v_ gLlt kB # -s_ dft[elSt -@ kB_ $ @
:t'ltk/s / xf:o -v_ lkt[ / u'?elSt -@ kB_
cleJolSt lbg -u_ ljBfk|z+;f -# kB_
u_ sfJofTds kB @ -s_ ljrf/k|wfg -@ kB_ $ @
-v_ hfu/0fk|wfg -@ kB_
3_ xf:o kB ! ;/n, ;ª\lIfKt, dgf]/~hs # @
-@ kB_
#= 5Gb $= zf:qLo 5Gbx¿sf] zf:qLo 5Gb ! j0f{, dfqf, u0f / olt ^ #
pkof]u u/L ;ª\s]t
l;h{gfTds ;Lksf]
ljsf; ug{,

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 112


$= efiff %= l;sfO / s_ kb;ª\ult jrg, lnª\u, k'?if / sfnsf] % #
tŒj cleJolStsf nflu ;ª\ult
;/n, z'4 Pjd\ v_ sf/s ljelSt ! sf/s / ljelStsf] ;DaGw $ @
Jofjxfl/s ;+:s[t u_ sfn :d[, kf, lh, hk\, kt\, ;]j\, * $
efiffsf] k|of]u ug{, j[w\ wft'sf n6\ nsf/sf
¿kx¿
^= cd/sf]zdf lglb{i6 3_ ¿kfjnL % c_ k'+lnª\uL zAb !@ &
zAbx¿sf] 1fg u/L -csf/fGt–@, Osf/fGt–@,
ltgsf] ;d'lrt psf/fGt–@_
k|of]u ug{, cf_ :qLlnª\uL zAb
&= ;fdfGo jfSosf] -cfsf/fGt–@, Osf/fGt–@_
;+:s[taf6 g]kfnLdf O_ cnGt gk'+;slnª\uL
/ g]kfnLaf6 zAb–@
;+:s[tdf cg'jfb O{_ ;j{gfd zAb M Ptb\\,
ug{ . Obd\, lsd\
p_ wft' – jt{dfg sfn
-s[, k7\, jb\, lnv\, x;\,
cr{\, c;\ wft'sf n6\, nª\
/ n[6\ nsf/sf ¿kx¿_
ª_ cJoo zAb jfSodf k|of]u # @
k'gM, Pjd\, cwM, alxM, g"gd\,
kl/tM, ;bf, vn', cB .
r_ zAb lgdf{0f c_ ;lGw cr\, xn\ / lj;u{ * %
;lGwaf6 ag]sf b; b;
zAb lgdf{0f
cf_ pk;u{
cg', pk, lg;\, lg/\, ;',
clwaf6 ag]sf
tLgtLgcf]6f zAb lgdf{0f
O_ k|Too
t'd'g\, Nok\, STjf, Stjt',
0ot\, 7s\, 9s\, O{o, c0f\
k|Tooaf6 zAb lgdf{0f
5_ cg'jfb ;+:s[taf6 g]kfnL÷ !) %
g]kfnLaf6 ;+:s[t
-;/n jfSo @)÷@) cf]6f_
h_ ;ª\VofjfrL %!–!)) ;Dd % #
zAb
em_ z'4Ls/0f sfn, k'?if, jrg, lnª\u / % @
sf/ssf cfwf/df jfSo
;+zf]wg
`_ zAb e08f/ # cd/sf]z, k|yd sf08 $) @%
c_ wL zAbflbju{, gf6\oju{
hDdf #) hDdf !&% !))

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 113


sIff *
j|m=;+ ljwf ;Ifdtf pkljwf kf7 ljifoj:t'sf] If]q kf=ef= k"0ff{ª\s
= ;ª\Vof
!= ;+:s[t != ;+:s[t jfª\dodf -s_ syf # -s_ j}lbs !% *
uB cfwfl/t -v_ g}lts
ljifoj:t'sf -u_ nf]sk|rlnt
dfWodaf6 eflifs -v_ k|aGw # -s_ ;f+:s[lts !# ^
cleJolSt ;Lksf] -v_ ;fdflhs
ljsf; ug{, -u_ ;+:s[t jfª\dolgi7
-u_ hLjgL @ -s_ ;f+:s[lts hfu/0fsf !) %
@= ;+:s[t efiffsf] cu|0fL JolStTj
eflifs :t/, k/Dk/f -v_ /fli6«o ;flxlTos
tyf d"NodfGotf JolStTj
cg';/0f u/L -3_ lr7L @ -s_ 3/fo;L % @
df}lns efiff tyf -v_ sfof{noLo
;+:s[ltsf] ;+/If0f -ª_ lgdGq0ff ! ;f+:s[lts sfo{j|md # @
tyf ;+jw{g ug{,
-ª_ ;+jfb ! :jfnDagsf] dxŒj % #
-r_ jfbljjfb ! ljb]zsf] wgeGbf :jb]zsf] $ @
kl/>d pkof]uL
@= ;+:s[t #= kBfTds ¿kdf s_ # -s_ b]jL -@ kB_ # @
kB s]xL g}lts, :t'lt kB -v_ ;"o{ -@ kB_
sfJofTds, -u_ k/a|x\d -@ kB_
:t'ltk/s / xf:o v_ gLlt kB # -s_ gLltk/s -# kB_ $ @
cleJolSt lbg -v_ ;]jfdlxdf -@ kB_
-u_ ;T;ª\ult -@ kB_
u_ sfJofTds kB # -s_ gf/Ldlxdfk|wfg -@ kB_ $ @
-v_ k|s[ltk|wfg -@ kB_
-u_ k|/0ffk|b -@ kB_
3_ xf:o kB ! ;/n, ;ª\lIfKt, dgf]/~hs # @
-@ kB_
#= 5Gb $= zf:qLo 5Gbx¿sf] zf:qLo 5Gb ! lglb{i6 kBdf 5Gbsf] k|of]u $ @
pkof]u u/L
l;h{gfTds ;Lksf]
ljsf; ug{,
$= efiff %= l;sfO / s_ kb;ª\ult jrg, lnª\u, k'?if / sfnsf] # @
tŒj cleJolStsf nflu ;ª\ult
;/n, z'4 Pjd\ v_ sf/s ljelSt ! sf/s / ljelStsf] ;DaGw # @
Jofjxfl/s ;+:s[t u_ sfn :d[, kf, lh, hk\, kt\, ;]j\, ^ $
efiffsf] k|of]u ug{, j[w\, j[t\wft'sf nª\, n'ª\,
^= cd/sf]zdf lglb{i6 lnª\, n[ª\ / n[6\nsf/sf
zAbx¿sf] 1fg u/L ¿kx¿
ltgsf] ;d'lrt 3_ ¿kfjnL % c_ xnGtk'+lnª\uL zAb –@ ( $
k|of]u ug{, cf_ xnGt:qLlnª\uL zAb –
&= ;fdfGo jfSosf] @_
;+:s[taf6 g]kfnLdf / O_ xnGtgk'+;slnª\uL zAb
g]kfnLaf6 ;+:s[tdf –@
cg'jfb O{_ ;j{gfd zAb M ;j{\,
ug{ . cb;\, ot\
p_ bL3{Osf/fGt zAb – @
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 114
ª_ cJoo zAb jfSodf k|of]u % #
cnd\, ljgf, ldyM, r]t\,
oBlk, d'x'M, lgsiff, j[yf,
k'/f, ;x;f, cGt/]0f, tbf,
cGoyf, tlx{, ;j{yf, kZrft\
.
r_ zAb lgdf{0f c_ ;lGw k"j{¿k, k/¿k, * %
k|s[ltefj
cf_ pk;u{
b';\, b'/\, lg, cj, pt\,
cle, k|lt, kl/ .
O_ k|Too
0j'n\, clgo/\, No'6\, t[r\,
tJo, lStg\, ªLk\, ªLif\, O{,
vh\
5_ ;df; ! kl/ro / k|sf/ % #
h_ cg'jfb ;+:s[taf6 g]kfnL÷ * $
g]kfnLaf6 ;+:s[t
-;/n jfSo @%÷@% cf]6f_
em_ jfRo ! kl/ro / k|sf/ % @
`_ jfSo ! kl/ro / k|sf/ $ @
6_ jfSofGt/0f sfn / jfRosf cfwf/df # @
7_ kof{ojfrL zAb ! b]jLb]jtf af]ws $ @
8_ ;ª\VofjfrL !)!– s/f]8;Dd $ @
zAb
`_ zAb e08f/ @ cd/sf]z, låtLo sf08 $) @%
cf_ kftfnef]luju{
O_ g/sju{
O{_ l;+x, dg'io, a|x\dju{
hDdf #% hDdf !&% !))

-ª_ lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk


-c_ >j0f;Lk;“u ;Da4 lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk
!= zAbx¿ lzIfsn] k9\g] / ljBfyL{x¿nfO{ ;'Gg nufpg],
@= syf, lgaGw, hLjgL / kB lzIfsn] k9\g] / cy{ a'em\g] u/L ljBfyL{nfO{ ;'Gg
nufpg],
#= >'ltn]vgsf ¿kdf kf7sf c+zx¿ lzIfsn] eGg] / ljBfyL{nfO{ n]Vg nufpg],
$= k|Zg ;f]Wbf pQ/ lbg'k5{ eGg] 7fgL ;'Gg nufpg],
%= ;'g]sf s'/f c¿nfO{ a'emfpg ;Sg] u/L ;'Gg nufpg],
%= k|;f/0fsf dfWodaf6 k|;fl/t ljifoj:t' a'em]/ ;'Gg nufpg],

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 115


^= syfsyg, ;+jfb h:tf ljifoj:t'nfO{ jStfsf] r]i6f xfpefp / clegosf] Vofn
u/L ;'Gg nufpg] .
-cf_ syg;Lk;“u ;Da4 lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk
!= lj|mof gePsf jfSoaf6 ;'? ug]{ / j|mdzM stf{, sd{ / lj|mof ePsf jfSodf af]Ng
cEof; u/fpg],
@= ;/n / cfkm"n] k|of]u ul/;s]sf zAb k|of]u u/L af]Ng nufpg],
#= k|Zgf]Q/sf ¿kdf af]Ng nufpg],
$= jftf{nfksf ¿kdf af]Ng nufpg] To:t} cj:yfcg';f/ ;+od / lzi6tfk"j{s af]Ng
nufpg],
%= ts{;ª\ut / k|efjsf/L 9ª\un] ;+oldt eO{ af]Ng nufpg],
^= ;'g]sf b]v]sf / k9]sf ljifoj:t'nfO{ clegofTds tl/sfn] af]Ng nufpg],
&= efif0f, jfbljjfb, k|jrg h:tf sfo{j|mddf af]Ng clek|]l/t ug]{ .
-O_ k7g;Lk;“u ;Da4 lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk
!= zAbx¿nfO{ z'4;“u pRrf/0f u/L k9\g nufpg],
@= lgwf{l/t uB / kB ;:j/ / df}g ¿kdf k9\g nufpg],
#= lgwf{l/t uB / kB JofVof, ljZn]if0f a'“bf l6kf]6, efjlj:tf/ / af]wfTds pQ/
lbg ;Sg] u/L cy{ a'em]/ k9\g nufpg],
$= lj>fdsf] Vofn u/L 5Gbcg';f/ no xfnL lgwf{l/t kBx¿ k9\g nufpg],
%= kfblj>fd, cw{lj>fd, k"0f{lj>fd, k|Zglrx\g, pb\uf/lrx\g OToflb lrx\gx¿sf]
Vofn u/L k9\g nufpg],
^= kl7t ljifosf] tfTko{ u|x0f ug{ ;Sg] u/L k9\g nufpg] .
-O{_ n]vg;Lk;“u ;Da4 lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk
!= cg'n]vgsf ¿kdf ;kmf / /fd|f] cIf/ n]Vg nufpg],
@= kfblj>fd, cw{lj>fd, k"0f{lj>fd, k|Zglrx\g, pb\uf/lrx\gx¿ k|of]u u/L n]Vg
nufpg],
#= k|;ª\ucg';f/ cg'R5]b 5'6\ofP/ n]Vg nufpg],
$= ;fdfGo, kfl/eflifs, k|fljlws zAbx¿sf] plrt k|of]u u/L n]Vg nufpg],
%= 36gf, b[Zo / lrqsf] j0f{g, lr7L, lgj]bg, k|aGw hLjgL ;+jfb, syf, lgaGw n]Vg
nufpg],
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 116
^= kf7df k|o'St ljlzi6 kª\lStsf] JofVof, efjfy{ jf efjlj:tf/ ug{ nufpg],
&= k9]sf / ;'g]sf ljifoj:t'sf] ;f/f+z n]Vg / a'“bf l6kf]6 ug{ nufpg],
*= kl7t Jofs/0fsf cfwf/df cfwf/e"t tŒj a'emL ;+:s[t efiffdf lgwf{l/t k|Zgf]Q/
ug{ nufpg] .
-r_ d"Nofª\sg k|lj|mof
kf7\oj|mdåf/f lglb{i6 p2]Zo k|flKTf eP gePsf] j:t'ut dfkg tyf n]vfhf]vf g} d"Nofª\sg xf]
. t;y{ lzIf0f sfo{ ;Dkfbgsf ;fy} kl/0ffdsf] ;"rs d"Nofª\sgsf] lg/Gt/tfdf klg Wofg lbg'
cfjZos x'G5 . of] sfo{ ljleGg ¿kn] ;Dkfbg ug{ ;lsG5, h:t} M kf7gs} j|mddf df}lvs,
lnlvt, k|Zgf]Q/fTds, ;fKtflxs, kflIfs, dfl;s cflb k/LIff lnP/, cf}krfl/s, cgf}krfl/s
ljrf/ ljdz{sf] dfWodn] ;d]t ljBfyL{x¿sf] of]Uotfsf] dfkg tyf n]vfhf]vf ug{ ;lsG5 .
o; ljifosf] d"Nofª\sg ubf{ ;dfGotof lgdf{0ffTds tyf lg0f{ofTds u/L d"Nofª\sgsf b'O{
k4lt cjnDag ug'{k5{ .
-c_ lgdf{0ffTds d"Nofª\sg
o; k|lj|mofdf ljBfyL{n] s] slt l;s] eGg] s'/f kQf nufO{ gl;s]sf eP gl;Sg'sf] sf/0f
cGj]if0f u/L k'gM l;sfOG5 . o:tf] d"Nofª\sg sIffsf]7fdf lzIf0fl;sfO lj|mofsnfks} j|mddf
sIffsfo{, ;+jfb, u[xsfo{, sIff ;xeflutf, Jofjxfl/s kl/jt{g, xflh/Lsf cfwf/df u/]/
clen]v /fVg'k5{ . ;fy} o; j|mddf cfjZostfg';f/ ljBfyL{nfO{ t'?Gt k[i7kf]if0f lbg'k5{ /
ljBfyL{df ;'wf/sf] jftfj/0f tof/ ul/lbg'k5{ . lgdf{0ffTds d"Nofª\sg ubf{ lzIfsn]
lgDgfg';f/sf kIfdf Wofg lbg'k5{ M
!= k|To]s lbgsf] k7g–kf7gaf6 ljBfyL{x¿nfO{ ;Da4 ljifodf s] s:tf] k|ult eO/x]sf] 5,
;f]sf] hfgsf/Lsf nflu lg/Gt/ ljBfyL{ d"Nofª\sg ug'{k5{ / o;sf] clen]v /fVg'k5{ .
@= o;df eflifs ;Lksf] k|of]usf cfwf/df d"Nofª\sgsf] dfkg tyf n]vfhf]vfdf cfwf/
agfpg'k5{ .
-cf_ lg0f{ofTds d"Nofª\sg
kf7\oj|mdn] lgwf{/0f u/]sf p2]Zocg'¿k ljBfyL{n] 1fg, ;Lk tyf clej[lQ k|fKt u/]sf] jf
gu/]sf] d"Nofª\sg u/L To;sf cfwf/df pQL0f{ tyf cg'QL0f{ ug]{ lg0f{o lnOG5 eg] To:tf]
d"Nofª\sgnfO{ lg0f{ofTds d"Nofª\sg elgG5 . o:tf] d"Nofª\sg cfjlws ¿kdf ug]{ ul/G5 .
z}lIfs ;qsf] cGTodf o:tf] d"Nofª\sg ug]{ ul/G5 . lg0f{ofTds d"Nofª\sg ubf{ lzIfsn]
lgDgfg';f/sf kIfdf Wofg lbg'k5{ M
!= k|Zglgdf{0fdf ljlzi6Ls/0ftflnsf agfO{ pkof]u ug'[{k5{ .
@= ;ª\lIfKtf]Q/fTds, af]wfTds, cg'jfbk/s cflb ljljw k|sf/ / k|s[ltsf k|Zgx¿ lgdf{0f
ug'{k5{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 117


cfwf/e"t tx -sIff ^–*_ sf]
P]lR5s kmlnt Hof]ltif
-;fwf/0f ;+:s[t tyf u'?s'n ljBf>d_
k/LIf0f

-s_ kl/ro
kf7\oj|md ;dofg'¿k kl/jt{gzLn ljifo xf] . kf7\oj|mdnfO{ k|fof]lus, ;do;fk]If / :t/Lo
agfpg ;do ;dodf o;sf] cBfjlws tyf kl/dfh{g x'g] u/]sf] 5 . oxL l;4fGtnfO{
cg';/0f ub}{ cfwf/e"t tx sIff ^–* sf] kf7\oj|md kl/dfh{g tyf ljsf; ug]{ j|mddf kmlnt
Hof]ltif ljifosf] kf7\oj|md kl/dfh{g ul/Psf] xf] . of] kf7\oj|md kl/dfh{gsf j|mddf cfwf/e"t
txsf] kf7\oj|md;“u sIff ( / !) sf] P]lR5s kmlnt Hof]ltif ljifosf] kf7\oj|md;“u :t/ut
;ª\ult ldnfg ul/Psf]
5.
j]bsf 5cf]6f cª\u 5g\ . tL cª\ux¿dWo] Hof]ltifzf:q k|d'v cª\u xf] . o;sf l;4fGt /
kmlnt u/L b'O{ zfvf 5g\ . l;4fGt Hof]ltif ul0ftsf cfwf/df lgwf{l/t ;"qx¿ / u|x
:ki6Ls/0fnufot lj|mofx¿df cfwfl/t 5 eg] kmlnt Hof]ltif u|x uf]r/sf cfwf/df lgwf{l/t
lgod, k4lt / /Llt ;Da4 z'efz'e kmnfb]zdf cfwfl/t 5 . kmlnt Hof]ltif ljifon] xfd|f]
Jojxf/df k|rlnt ltly, rf8kj{, pT;j, df;nufotsf ljljw kIfsf] 1fg / To;sf cfwf/df
ul/g] kmnfb]z ljlwnfO{ hf]8 lbG5 . ;fy} o; ljifon] bzf 1fg, nUgflb if8\ju{ s'08nLdf
/x]sf u|xx¿sf] xfd|f] hLjgdf kg]{ k|efj atfp“5 .
plNnlvt kIf xfd|f b}lgs hLjgsf cleGg cª\usf ¿kdf :yflkt eO;s]sf 5g\ . ctM
kmlnt Hof]ltif;Da4 log} wfld{s, ;fdflhs, ;f+:s[lts, cfWoflTds tyf dgf]j}1flgs
ljifoIf]qsf] dxŒjnfO{ dgg u/L cfwf/e"t tx sIff ^–*df P]lR5s ljifosf ¿kdf kmlnt
Hof]ltif ljifosf] kf7\oj|md tof/ ul/Psf] xf] .
-v_ txut ;Ifdtf
kmlnt Hof]ltifdf cfwf/e"t tx t];|f] r/0fsf] cWoog k"/f u/]kl5 ljBfyL{x¿n] lgDgfg';f/sf
;Ifdtfx¿ xfl;n ug]{ 5g\ M
!= k~rfª\usf] k|of]u u/L k|rlnt ;+:sf/ / wfld{s sfo{x¿ lgwf{/0f ug{,
@= lgwf{l/t hftszf:qsf ljifoj:t'sf cfwf/df hGdklqsf tof/ kf/L kmnfb]z ug{,
#= uf]r/sf cfwf/df kmnfb]z ug{ / Jojxf/df k|rlnt sd{x¿sf] z'e d'x"t{ / nUg
atfpg,
$= k|Zg nUgsf cfwf/df kmnfb]z ug{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 118


-u_ l;sfO pknlAw
sIff ^
kmlnt Hof]ltifdf sIff ^ sf] cWoog k"/f u/]kl5 ljBfyL{x¿n] lgDgfg';f/sf ;Ifdtfx¿
xfl;n ug]{ 5g\ M
!= k|rlnt k~rfª\usf cfwf/df ;+jT;/, cog, Ct', df;, kIf, ltly tyf rf8kj{ atfpg,
@= u|x a;]sf] /flz To;sf] pbo, c:t, jj|m / dfu{ atfpg,
#= k~rfª\usf cfwf/df ;ª\j|mflGtsf] 1fg u/L k'0okmn atfpg,
$= sNk, dGjGt/ dxfo'u, ;f}/jif{, rfGb|jif{, df;, kIf / ltlyaf/] atfpg / k|of]u ug{,
%= 36L, kn, k|x/, d'x"t{, eu0f, /flz, c+z, snf / ljsnfsf] ;fdfGo kl/ro lbg /
cfjZostfg';f/ k|of]u ug{,
^= k~rfª\usf] ;xfotf lnO{ gfdsf] cfBIf/ / /flz kQf nufpg,
&= tfTsflns k~rfª\uaf6 :ki6 ;"o{ ;fwg ug{,
*= ;f/0fLsf] ;xfotf lnO{ nUgs'08nL, /flzs'08nL, lj+zf]Q/L, lqefuL / of]lugL bzfsf]
j|md b]vfpg,
(= bzf j|mdsf cfwf/df l6Kkg agfpg / ;fdfGo kmnfb]z ug{,
!)= clUg / ?b|L h'/fpg .
sIff &
kmlnt Hof]ltifdf sIff & sf] cWoog k"/f u/]kl5 ljBfyL{x¿n] lgDgfg';f/sf ;Ifdtfx¿
xfl;n ug]{ 5g\ M
!= k~rfª\usf] ;xfotf lnO{ jf/, j]nfsf cfwf/df z'e d'x"t{ atfpg,
@= ltly, gIfq, of]u / s/0fsf] ;fdfGo kl/ro lbO{ gfd ;ª\Vof atfpg,
#= ltlysf] Ifoj[l4sf] sf/0f atfpg,
$= /flzx¿sf] ;+1f atfpg,
%= k~rfª\unfO{ cfwf/ dfgL ceLi6Lsflns gj u|x:ki6 ug{,
^= if8\ju{sf] kl/ro lbO{ To;sf cª\u atfpg,
&= ;ª\lIfKt hGdklqsf lgdf{0f u/L ;fdfGo kmnfb]z ug{,
*= e'Stf]g lj+zf]Q/L, lqefuL, of]lugL bzfsf] 1fg u/L cGtb{zfsf cfwf/df kmnfb]z ug{,

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 119


(= eb|f 1fg u/L ltly / gIfqsf] b]jtf atfpg,
!)= s0f{j]w, cGgk|fzg / ofqfsf nflu z'e d'x"t{ atfpg .
sIff *
kmlnt Hof]ltifdf sIff * sf] cWoog k"/f u/]kl5 ljBfyL{x¿n] lgDgfg';f/sf ;Ifdtfx¿
xfl;n ug]{ 5g\ M
!= clwdf; / Ifodf;sf] nIf0f atfpg,
@= clwdf; / Ifodf;df 36]sf z'efz'e 36gfsf] ltly lgZro ug{,
#= ;ª\j|mflGtsf] k'0osfn, :j¿k, jfxg cflbsf] sf/0f / kmn atfpg,
$= uf]r/sf cfwf/df d]ifflb åfbz /flzsf] kmnfb]z ug{,
%= if8\ju{s'08nL, efjs'08nL, e'Stf]g lj+zf]Q/L bzfnufot lgb]{z u/L hGdklqsf lgdf{0f
ug{,
^= hGdklqsfsf cfwf/df kmnfb]z ug{,
&= ljjfx / j|tjGwsf] z'e jf/j]nf atfpg,
*= ljjfx / j|taGwsf] nUgklqsf n]Vg,
(= låk'is/ / lqk~rssf] 1fg u/L To;df lglif4 sd{x¿ atfpg,
!)= k|Zg nUgsf cfwf/df k|Zgfg';f/ kmnfb]z ug{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 120


-3_ ljifoj:t'sf] If]q / j|md tflnsf
sIff ^
j|m=;+ PsfO ;Ifdtf kf7 ljifoj:t'sf] If]q kf=ef= k"0ff{ª\s
;ª\Vof
!= k~rfª\u != k~rfª\usf] k|of]u % -s_ ltly #% @)
kl/ro u/L k|rlnt • kl/efiff
;+:sf/ / wfld{s • ;ª\Vof
sfo{x¿ lgwf{/0f • k|sf/
ug{, • gfd
-v_ jf/
• kl/efiff
• ;ª\Vof
• gfd
-u_ gIfq
• kl/efiff
• ;ª\Vof
• gfd
-3_ of]u
• kl/efiff
• ;ª\Vof
• gfd
-ª_ s/0f
• kl/efiff
• ;ª\Vof
• k|sf/
• gfd
-r_ k|rlnt k~rfª\u / To;sf cfwf/df
• ;+jT;/, cog, Ct', df; -;f}/
/ rfGb|_, j|t, kj{sf] ;fdfGo
kl/ro
• u|x a;]sf] /flz
• u|xsf] pbo, c:t, jj|m / dfu{
-5_ k|rlnt ;ª\sNk jfSodf k|of]u ul/g]
sfnk/s ljifox¿sf] ;fdfGo kl/ro
• a|x\d0ff] låtLok/fw{
• Zj]tj/fxsNk
• j}jZjtdg'
@= hfts @= lgwf{l/t !! -s_ k~rfª\u / hftszf:qsf cfwf/df &) $)
zf:q hftszf:qsf • 306f ldg]6af6 Oi636L
ljifoj:t'sf • eoft
cfwf/df • eef]u
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 121
hGdklqsf tof/ • ;f]wg gfdsf] cfBIf/
kf/L kmnfb]z ug{, • /flz
-v_ eu0f, /flz, c+z, snf, ljsnfsf]
kl/efiff
-u_ k~rfª\usflns :ki6 ;"o{af6
ceLi6sflns ;"o{ ;fwg
-3_ ;f/0fLsf cfwf/df nUg,
lj+zf]Q/L, lqefuL, of]lugL
bzfsf] j|md, jif{ k|df0f
-ª_ u|x / of]lugLsf] d"n ;fdfGo bzfkmn
#= d'x"t{ zf:q #= uf]r/sf cfwf/df $ -s_ ltlyx¿sf] gGbflb ;+1f / @% !%
kmnfb]z ug{ / ;+1fg'¿k sfo{
Jojxf/df k|rlnt -v_ jf/ / gIfqsf] l:y/flb ;+1f
sd{x¿sf] z'e -u_ ?b|L h'/fpg] lgod
d'x"t{ / nUg -3_ clUgjf;
atfpg, -ª_ ufO{ uf]? ;fg]{ d'x"t{
$= k|of]ufTds $% @%
k/LIff
hDdf !&% !))

sIff &
j|m=;+ PsfO ;Ifdtf kf7 ljifoj:t'sf] If]q kf=ef= k"0ff{ª\s
;ª\Vof
!= k~rfª\u != k~rfª\usf] k|of]u u/L -s_ lbgdfg / /flqdfgsf] @% !%
kl/ro k|rlnt ;+:sf/ / wfld{s ci6df+zsf cfwf/df jf/
sfo{x¿ lgwf{/0f ug{, j]nfsf] 1fg
-v_ k~rfª\udf lbOPsf] 38L
knfsf cfwf/df ltly, gIfq,
of]u / s/0fsf] Ifoj[l4
@= hfts @= lgwf{l/t hftszf:qsf -s_ /flzx¿sf] j0f{, r/, l:y/, &) $)
zf:q ljifoj:t'sf cfwf/df låTjefj;+1f / låkbflb ;+1f
hGdklqsf tof/ kf/L -v_ åfbz efjsf] gfd
kmnfb]z ug{, -u_ zLiff]{bo, k[i7f]bo, pRr, gLr,
lqsf]0f, /flz:jfdL, u|x
k~rfª\usf] cfwf/df gj
u|xsf] tfTsflns :ki6Ls/0f
ljlw
-3_ if8\ju{ 1fg
-ª_ u|xx¿sf] b[li6, ldqfldqTj
-r_ u|x :j¿k
-5_ e'Stf]g lj+zf]Q/L, lqefuL /
of]lugL bzf;fwg
-h_ ;ª\lIfKt hGdklqsf lgdf{0f
-em_ lj+zf]Q/L / of]lugLsf] d"n /
cGtb{zf kmn
-`_ d]ifflb /flzcg';f/ dg'iosf]
:jefj 1fg
-6_ d]ifflb gjdf+zhGo kmn
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 122
#= d'x"t{ zf:q #= uf]r/sf cfwf/df kmnfb]z -s_ eb|f1fg #% @)
ug{ / Jojxf/df k|rlnt -v_ ltly :jfdL
sd{x¿sf] z'e d'x"t{ / -u_ gIfq :jfdL
nUg atfpg, -3_ /ft / lbgsf !%÷!% gIfqsf
b]jtf
-ª_ s0f{j]w d'x"t{
-r_ ofqfsf nflu z'enUg, lbzf,
jf/, gIfq / ltlysf bf]xbx¿
$= k|of]ufTds $% @%
k/LIff
hDdf !&% !))

sIff *
j|m=;+ PsfO ;Ifdtf kf7 ljifoj:t'sf] If]q kf=ef= k"0ff{ª\s
;ª\Vof
!= k~rfª\u != k~rfª\usf] k|of]u -s_ clwdf; / Ifodf; !% *
kl/ro u/L k|rlnt • nIf0f
;+:sf/ / wfld{s • jlh{t ;+:sf/ / wfld{s s[Tox¿
sfo{x¿ lgwf{/0f
ug{, • hGd / d/0fdf ltly lgZro
ug]{ cfwf/x¿
-v_ ;ª\j|mflGt
• k'0osfn
• gfd, :j¿k, jfxg, j:q,
xltof/ / hflt lgwf{/0f ug]{
cfwf/x¿
• ;fdfGo kmn
@= hfts @= lgwf{l/t -s_ if8\ju{ s'08nL lgdf{0f &) $)
zf:q hftszf:qsf -v_ ;;lGw åfbzefj ;fwg /Llt
ljifoj:t'sf -u_ u|xx¿sf] afNoflb cj:yf
cfwf/df -3_ e'Stf]g bzfj|md ;d]tsf] hGdklqsf
hGdklqsf tof/ lgdf{0f
kf/L kmnfb]z ug{, -ª_ cgkmf, ;'gkmf, b'/w/f, s]db'd, /Hh',
d';n, clx, dfnf, ubf, zs6
ljxª\u, z[ª\uf6s, jh|, /fhof]usf]
nIf0f / kmn
-r_ d]ifflb b|]isf0f / gjdf+z kmn
#= d'x"t{ zf:q #= uf]r/sf cfwf/df -s_ j|taGwsf nflu ;"o{, rGb|, #% @)
kmnfb]z ug{ / a[x:klt h'/fpg] lgod
Jojxf/df k|rlnt -v_ r"8fsd{ / pkgogsf nflu u|fx\o
sd{x¿sf] z'e ltly, jf/, gIfq / nUg
d'x"t{ / nUg -u_ j|taGwsf] nUg n]Vg] tl/sf
atfpg, -3_ ljjfxsf nflu j/jw"sf] j0f[, jZo
tf/f, of]lg, u|x d}qL, s"6 / gf8Lsf
cfwf/df u'0f 1fg ug]{ tl/sf
-ª_ ljjfxsf nflu u|fx\o ltly, df;
tyf nUg / gjdf+; z'l5 nUg n]Vg]
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 123
tl/sf
-r_ :jo+j/ d'x"t{
-5_ u[xf/De / u[xk|j]zsf nflu rflxg]
d'x"t{ / nUg
$= k|Zg zf:q $= k|Zg nUgsf k|Zg nUgsf cfwf/df x/fPsf] j:t', !) &
cfwf/df kmnfb]z lbzf, j0f{, :yfg, rf]/ atfpg]
ug{ . cfwf/ / /f]u 1fg Pjd\ o;sf]
lg/fs/0f ug]{ cfWoflTds pkfox¿
%= k|of]ufTds $% @%
k/LIff
hDdf !&% !))

-ª_ lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk


kmlnt Hof]ltif ljifosf] lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk ;~rfng ubf{ ljifoj:t'sf] k|s[lt / :yfgLo
kl/j]zsf cfwf/df ljleGg ljlwx¿ k|of]u ug'{kg]{ x'G5 . ;j{k|yd o; kf7\ok':tsdf k|of]u x'g]
ltly, jf/, gIfq, of]u, s/0f, eb|f, cog, Ct', df; cflbsf] kl/ro u/fpg'k5{ . k|rlnt
g]kfnL k~rfª\ucg';f/ u|xx¿sf] pbo, c:t, jj|mL, dfuL{, u|x a;]sf] /flz, rf8, kj{ /
;ª\j|mflGtsf] sfn1fg ug]{ cfwf/x¿ b]vfO{ ;–;fgf k|Zg u/L ljBfyL{x¿nfO{ ;dfwfg ug{
nufpg'k5{ . u|x :ki6Ls/0f, nUg;fwg, nUgaf6 sfn1fg ug]{ / nUgklqsf tof/ ug]{
ljlwx¿nfO{ lj|mofTds ¿kdf ug]{ / ljBfyL{x¿nfO{ klg o:t} lj|mofsnfk ug{ nufpg'k5{ .
eu0f, /flz, c+z, snf, ljsnfsf] kl/ro lbO{ ltgsf] ul0ftLo k|lj|mof b]vfpg'k5{ /
ljBfyL{nfO{ ;–;fgf k|Zg u/L ltgsf] kl/df0f lgZro ug{ nufpg'k5{ . o; sfo{df 36L
knfsf] klg Jofjxfl/s pbfx/0f lbg' pko'St x'G5 . ;s];Dd ljBfyL{x¿nfO{ ;lj|mo
;xefuL u/fP/ lzIf0fl;sfO k|lj|mof ;~rfng ug{' /fd|f] x'G5 . o; ljifosf nflu k|Zgf]Q/,
5nkmn, k|jrg, ;d:of ;dfwfg, cGj]if0f, vf]h cg';Gwfgh:tf k|rlnt ljlwx¿ k|of]u ug'{
pko'St x'G5 . o;y{ kmlnt Hof]ltif lzIf0f ubf{ plNnlvt ljlwsf ;fy} lgDglnlvt a'“bfx¿df
Wofg lbg' pko'St x'G5 M
 sIff k|f/De ug'{cl3 lzIfsn] jflif{s / b}lgs kf7of]hgf tof/ u/L lzIf0f sfo{sf] tof/L
ug'{k5{ .
 sIffdf lgoldt¿kdf k|Zgf]Q/, ljdz{ / n]vgfEof; u/fpg'k5{ .
 kf7sf] ljifo k|s[ltcg';f/ ;:j/ cyjf df}g k7g u/fpg] / ;+:s[t dfWodaf6 pQ/ lbg]
cEof; u/fpg'k5{ .
 eoft, euf]u, u|x :ki6Ls/0f, k|yd nUg;fwg, bzf;fwg, s'08nLlgdf{0f cflb Jofjxfl/s
ljifok|lt 5fq5fqfx¿sf] jf:tljs clej[lQ hfu[t u/fO{ bIftf xfl;n u/fpg ljleGg
l:yltsf k|z:t pbfx/0fx¿sf] ul0ft ug]{ / ljBfyL{x¿nfO{ klg ul0ft ug{ nufpg'k5{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 124


 hftszf:q;DaGwL ul0ft ubf{ klxn] Znf]sfTds ;"qcg';f/ ul0ft ug]{ / ljBfyL{x¿ s]xL
dfqfdf cEo:t ePkl5 ToxL ul0ftnfO{ cf}lrTosf] cfwf/df cEof; u/fO{ ;"qut wf/0ffnfO{
b[9 u/fpg'k5{ .
 gd'gf hGdklqsf tof/ u/L kmnfb]z ug]{ / ljBfyL{x¿nfO{ klg kmnfb]z ug{ nufpg'k5{ .
 kmnfb]z /Lltsf] lzIf0f ubf{ ljifosf] k7gkf7g u/fPkl5 cfbz{jfrg u/L 5fqx¿åf/f
cg'jfrg u/fO{ u[xsfo{ lbg'k5{ .
 lzIf0f ubf{ ljBfyL{nfO{ ;Sbf] ;xefuL u/fpg'k5{ . cyf{t\ Znf]s jf uBsf] cfbz{jfrg
lzIfsn] u/]kl5 ljBfyL{nfO{ To:t} jfrg ug{ nufpg'k5{ / uNtL u/]sf] 7fp“df z'4 ug{
;xof]u ug{'k5{ .
 k|Zgx¿ ;/n ;f]Wg'k5{ . l;sfO ;/naf6 hl6nlt/ cled'v x'g] ePsfn] j|mdzM ljBfyL{sf]
k"j{1fgsf] cfwf/df dfq nfdf k|Zgf]Q/ u/fpg'k5{ .
 ljlzi6 Znf]ssf] cy{ elglbg'k5{ / eGg nufpg'k5{ .
-r_ d"Nofª\sg k|lj|mof
lzIf0f k|lj|mofsf ;fy;fy} ljifoj:t'sf] d"Nofª\sg lg/Gt/ ¿kdf ug'{kg]{ x'G5 . cf}krfl/s /
cgf}krfl/s b'j} ¿kn] lzIf0f pknlAwnfO{ dfkg tyf n]vfhf]vf ub}{ hfg'k5{ . o:tf]
d"Nofª\sg cWoogs} j|mddf df}lvs ¿kn] / kf7 tyf PsfOsf] cGtdf lnlvt ¿kdf lng'k5{
. df}lvs tyf lnlvt k/LIffsf dfWodn] kf7PsfO / k|s/0fut ¿kdf ljBfyL{x¿sf] pknlAw
dfkg tyf n]vfhf]vf ug'{k5{ . kf7\oj|mdåf/f lglb{i6 p2]Zo k|flKt eP–gePsf] s'/f
d"Nofª\sgaf6} yfxf kfOg] ePsfn] kf7\oj|mdn] tf]s]sf] ;Dk"0f{ ljifoj:t'nfO{ ;d]l6g] u/L
k|Zgkq lgdf{0f ug'{k5{ . o;sf nflu ljlzi6Ls/0f tflnsf / gd'gf k|Zgkqsf] dfu{lgb]{zgnfO{
k"0f{tM cfwf/ agfpg'kg]{ x'G5 . d"Nofª\sg ubf{ eflifs z'4tf, ljifoj:t' / k|ltkfbg z}nLnfO{
ljz]if Wofg lbg'k5{ .
o;y{ kf7\oj|mdn] lgwf{/0f u/]sf p2]Zocg'¿k ljBfyL{n] 1fg, ;Lk tyf clej[lQ k|fKt ug{ ;s]
jf ;s]gg\ eGg] s'/f kQf nufpg] dxŒjk"0f{ ;+oGq d"Nofª\sg xf] . ljBfyL{sf] d"Nofª\sg ubf{
;j{k|yd ck]lIft p2]ZonfO{ Wofg lbg'k{5 . p2]Zocg'¿k l;sfOsf] ;a} :t/nfO{ ;d]6]/
d"Nofª\sgsf ;fwgx¿ ljsf; ul/g'k5{ . kmlnt Hof]ltif ljifodf ;dfGotof lgdf{0ffTds tyf
lg0f{ofTds u/L d"Nofª\sgsf b'O{ k4lt cjnDag ug'{k5{ .
P]lR5s kmlnt Hof]ltif ljifosf] sIff ^–* sf] k|To]s k/LIffdf &% k|ltzt lnlvt / @%
k|ltzt k|of]ufTds k/LIffsf] Joj:yf x'g] 5 .
-s_ lgdf{0ffTds d"Nofª\sg
ljBfyL{n] s] slt l;s] eGg] s'/f kQf nufO{ gl;s]sf] eP gl;Sg'sf] sf/0f cGj]if0f u/L k'gM
l;sfOG5 . o:tf] d"Nofª\sg sIffsf]7fdf lzIf0fl;sfO lj|mofsnfks} j|mddf sIffsfo{, wfld{s
cg'i7fgflb sfo{, u[xsfo{, sIff ;xeflutf, Jofjxfl/s kl/jt{g, xflh/Lsf cfwf/df u/]/
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 125
clen]v /fVg'k5{ . ;fy} o; j|mddf cfjZostfg';f/ ljBfyL{nfO{ t'?Gt k[i7kf]if0f lbg'k5{ /
ljBfyL{df ;'wf/sf] jftfj/0f tof/ ul/lbg'k5{ . lgdf{0ffTds d"Nofª\sg ubf{ lzIfsn]
lgDgfg';f/sf kIfdf Wofg lbg'k5{ M
• kf7\oj|mdl;t ;Da4 d'x"t{zf:qsf Znf]sx¿nfO{ sYo ljifo :ki6 x'g] u/L j0f{g ug{
nufpg], efj :ki6 ug{ nufpg], kfl/eflifs zAbx¿sf] k"0f{ ljj/0f / cy{ n]Vg nufpg]
.
• ltly, jf/, gIfq, of]u s/0fsf] ;fdfGo kl/ro / logLx¿sf] 5'6\6f5'6\6} gfd tyf
k|of]hg eGg / n]Vg nufpg] .
• k|rlnt g]kfnL k~rfª\usf cfwf/df j|t, kj{, ;+jT;/, u|x a;]sf] /flz u|xsf] pbo,
c:t, jj|mL, dfuL{ ceLi6 lbgsf] ltly / gIfqsf] ;dflKtsfn n]Vg, ljBfyL{x¿nfO{
u[xsfo{ lbg] .
• g]kfnL k~rfª\usf cfwf/df 5fqf5fx¿nfO{ ceLi6sflns u|x:ki6 / nUg;fwg u/fpg]
.
• s'g} hftssf] lglZrt hGd ldlt / hGd ;dosf cfwf/df s0f{ j]w, cGgk|fzg, r"8f,
j|ta|Gw, ljjfx cflb ;+:sf/sf nflu / ofqf tyf cGo z'es[Tosf nflu cfjZos z'e
d'x"t{sf] lbg / ;do ls6fg ug{ nufpg] .
• j|taGw / ljjfxsf nflu gjdf+z lgwf{/0f u/L nUg klqsf n]Vg nufpg] .
-v_ lg0f{ofTds d"Nofª\sg
kf7\oj|mdn] lgwf{/0f u/]sf p2]Zocg'¿k ljBfyL{n] 1fg, ;Lk tyf clej[lQ k|fKt u/]sf] jf
gu/]sf] d"Nofª\sg u/L To;sf cfwf/df pQL0f{ tyf cg'QL0f{ ug]{ lg0f{o lnOG5 eg] To:tf]
d"Nofª\sgnfO{ lg0f{ofTds d"Nofª\sg elgG5 . o:tf] d"Nofª\sg cfjlws ¿kdf ul/G5 . o;
ljifodf z}lIfs ;qsf] cGTodf o:tf] d"Nofª\sg ul/G5 .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 126


cfwf/e"t tx -sIff ^–*_ sf]
P]lR5s j]b
-u'?s'n ljBf>d_
k/LIf0f

-s_ kl/ro
j]b ;d:t kf}/:To ;flxTo, hLjg bz{g, 1fg / lj1fgsf] ;|f]t xf] . ;fy} j]b ;d:t ljBfsf]
;|f]t / lxGb' ;+:s[ltsf] cfwf/ klg xf] . of] >'ltk/Dk/fdf ljsl;t Pjd\ ;+/lIft ljifo xf] .
o;y{ u'?lzio k/Dk/fåf/f j}lbs dGqsf] kf7 ug]{ k/Dk/f cBflk k|rlnt 5 . kbkf7, j|mdkf7,
h6fkf7, 3gkf7 cflb b; lsl;dsf kf7af6 zAb / cIf/ ;+/If0fsf cfwf/df j}lbs
jfª\donfO{ z'4td /flv“b} cfOPsf] 5 .
j]bdf dfgjLo d"No, k]|d, s?0ff, elSt, j}/fUo, hLjg, hut\, hGd, d[To', Oxnf]s Pjd\
k/nf]ssf] bz{g / dfGotfaf/] lj:t[t j0f{g kfOG5 . o;df b]jsd{, kfl/jfl/s sd{, ;fd'bflos
sd{, b]jsd{k|ltsf] bfloTj atfOPsf] 5 . ;fy} o;df ;dfh Joj:yf, ;flxTo, /fhgLlt,
Oltxf;, e"uf]n, jftfj/0f, vuf]n, ul0ft, bz{g, gLlt / lrGtgsf] j0f{g ul/Psf] 5 . plNnlvt
;Dk"0f{ kIfsf] af]w u/L Jojxf/df cg';/0f ug{sf nflu ljBfno lzIffdf j]b ljifo ;dfj]z
u/L kf7\oj|md ljsf; ul/Psf] xf] .
j]b ljleGg ;dodf ljleGg Clifx¿n] ;fIffTsf/ u/]sf dGqx¿sf] ;ª\u|x xf] . j]bdf plNnlvt
dGqx¿sf] ;+of]hg dxlif{ j]bJof;af6 ePsf] xf] . Jof;n] cfkm\gf rf/ hgf lziox¿ k}n,
j}zDkfog, h}ldgL / ;'dGt'nfO{ j|mdzM Cs\, oh'M, ;fd tyf cyj{ j]bsf] cWofkg u/]sf x'g\ .
Jofs/0fsf dxfefiosf/n] cfˆgf] efiodf CUj]bsf @! zfvf, oh'j]{bsf !)! zfvf -h;df *^
s[i0f oh'j]{bsf / !% z'Snoh'j]{bsf_, ;fdj]bsf !))) zfvf / cyj{j]bsf ( zfvf;d]t u/L
!!#! zfvf ePsf] pNn]v u/]sf 5g\ . h;dWo] xfn CUj]bsf zfsn zfvf, s[i0foh'j]{bsf
t}lQ/Lo, d}qfo0fL, s7s tyf s7skLi7n u/L rf/ zfvf, z'Snoh'j]{bsf dfWolGbgL tyf sf08
u/L b'O{ zfvf, ;fdj]bsf sf}y'd, h}ldgLo tyf /f0ffogLo u/L tLg zfvf tyf cyj{j]bsf
zf}gsLo / k}Kknfb u/L b'O{ zfvf cWoog cWofkgdf k|rlnt 5g\ . oLdWo] z'Snoh'j]{bsf]
dfWolGbgL zfvfcGtu{tsf Crfx¿nfO{ cfwf/ dfgL cfwf/e"t tx sIff ^–* sf] kf7\oj|md
ljsf; ul/Psf] xf] . o; zfvfdf $) cWofo, #)# cg'jfs, !(&% dGq 5g\ . o; zfvfdf
o1 -v] k"hf;ª\ults/0fbfg_ x¿sf] j0f{g ;"o{sf] :t'lt k|;ª\ucg';f/ dfgjLo ;bfrf/ /
a|x\d1fg k|ltkflbt 5.
-v_ txut ;Ifdtf
j]b ljifodf cfwf/e"t tx t];|f] r/0fsf] cWoog k"/f u/]kl5 ljBfyL{x¿n] lgDgfg';f/sf
;Ifdtfx¿ xfl;n ug]{ 5g\ M
!= j}lbs k/Dk/fcg';f/ x:trfng;lxt j]bsf dGqx¿ z'4 pRrf/0f ug{,
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 127
@= o1;DaGwL dGqx¿nfO{ k|of]usf ;dodf z'4 / :ki6 pRrf/0f ug{,
#= lgTo, g}ldlQs / sfDosd{sf dGqx¿ pRrf/0f u/L tQTsd{df k|of]u ug{,
$= j]bfWoogsf] dx¤j a'emL ;dfhdf o;sf] j}lzi6\o atfpg .
-u_ txut ;Ifdtf
sIff ^
j]b ljifodf sIff ^ sf] cWoog k"/f u/]kl5 ljBfyL{x¿n] lgDgfg';f/sf sfo{ ug{ ;dy{ x'g]
5g\ M
!= j}lbs k/Dk/fcg';f/ x:trfngk"j{s z'4;“u dGq k9\g,
@= bz{k"0f{df; / lk08–lkt[ofu;DaGwL dGqx¿ s07:y ug{,
#= cUGofwfg, pk:yfg / rft'df{:o;DaGwL dGqx¿ ;:Jf/jfrg ug{,
$= clUgi6f]d -;f]dofu_ o1df ohdfg / ;f]db|Josf] zfnf k|j]z;DaGwL dGqx¿ k9\g,
%= cfltYo]li6 / o"klgdf{0f;DaGwL dGqx¿ k9\g,
^= clUgiff]dLo kz', o"k;+:sf/ / ;f]ds08g;DaGwL dGqx¿ k9\g,
&= pbfQ, cg'bfQ / :jl/t :j/sf] ;fdfGo kl/ro kfpg,
*= dGqf]Rrf/0fsf] z}nL;“u ;'kl/lrt eO{ tbg'¿k u'?d'vf]Rrfl/t cGo dGqsf] cEof; ug{,
(= j]bfWoog u'?k/Dk/faf6 dfq ;DkGg x'g] s'/f atfpg,
!)= :j/1fg, x:t;~rfng1fg / tbg'¿k dGqf]Rrf/0f ug{,
!!= g}ldlQs / sfDosd{df j}lbs dGqx¿sf] z'4 pRrf/0f u/L k|of]u ug{ .
sIff &
j]b ljifodf sIff & sf] cWoog k"/f u/]kl5 ljBfyL{x¿n] lgDgfg';f/sf sfo{ ug{ ;dy{ x'g] 5g\
M
!= clUgi6f]dsf] k|ftM ;jg, dfWolGbg;jg / t[tLo;jg;DaGwL dGqx¿ x:trfngk"j{s
k9\g,
@= jfhk]o ofu;DaGwL dGqx¿ z'4;“u k9\g,
#= /fh;"o ofu;DaGwL dGqx¿ z'4;“u k9\g,
$= clUgrog ;Da4 dGqx¿ z'4;“u k9\g,
%= ljleGg b]jtfsf] :t'ltk/s dGq 1fg u/L k|of]u ug{,
^= k|sf/ut dGqsf] 1fg u/L tbg'¿k sd{df k|of]u ug{,
&= dGqf]Rrf/0fsf] z}nL;“u ;'kl/lrt eO{ tbg'¿k u'?d'vf]Rrfl/t cGo dGqsf] cEof; ug{,
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 128
*= j]bfWoog u'?k/Dk/faf6 dfq ;DkGg x'g] s'/f atfpg,
(= :j/1fg, x:t;~rfng1fg / tbg'¿k dGqf]Rrf/0f ug{ .
sIff *
j]b ljifodf sIff * sf] cWoog k"/f u/]kl5 ljBfyL{x¿n] lgDgfg';f/sf sfo{ ug{ ;dy{ x'g] 5g\
M
!= clUgrog;DaGwL lrTo'kwfg / k'is/ k0ff{B'kwfg;DaGwL dGqx¿ x:trfngk"j{s
z'4;“u k9\g,
@= clUgrog;DaGwL lrTo'kwfg / k'is/ k0ff{B'kwfg;DaGwL dGqx¿ x:trfngk"j{s
z'4;“u k9\g,
#= clUgrog ;Da4 zt?b|Lo–xf]d;DaGwL dGqx¿ x:trfngk"j{s z'4;“u k9\g,
$= clUgrog ;Da4 k|yd, låtLo, rt'y{, k~rd lrlt;DaGwL dGqx¿ ;:j/kf7 ug{,
%= clUgrog ;Da4 j;'wf/f–xf]d;DaGwL dGqx¿ x:trfngk"j{s z'4;“u k9\g,
^= ;f}qfdl0f ofu ;Da4 xf]d;DaGwL dGqx¿ ;:j/ kf7 ug{,
&= dGqf]Rrf/0fsf] z}nL;“u ;'kl/lrt eO{ tbg'¿k u'?d'vf]Rrfl/t cGo dGqsf] cEof; ug{,
*= j]bfWoog u'?k/Dk/faf6 dfq ;DkGg x'g] s'/f atfpg,
(= :j/1fg, x:t;~rfng1fg / tbg'¿k dGqf]Rrf/0f ug{,
!)= j]bfWoogsf] dx¤j a'emL ;dfhdf o;sf] j}lzi6\o atfpg .

-3_ ljifoj:t'sf] If]q / j|md tflnsf


sIff ^
txut ;Ifdtf ljifoj:t' kf7\oef/ k"0ff{ª\s
!= j}lbs k/Dk/fcg';f/ bz{k"0f{df; ofu k|o'St dGqx¿ 28 15
x:trfng;lxt j]bsf -z'Snoh'j]{b M !_
dGqx¿ z'4 pRrf/0f ug{,
@= o1;DaGwL bz{k"0f{df; /
rft'df{:o ;Da4
dGqx¿nfO{ k|of]usf bz{k"0f{df; / lk08lkt[ofu 25 15
;dodf z'4 / :ki6 k|o'St dGqx¿
pRrf/0f ug{, -z'Snoh'j]{b M @ cWofo_
#= lgTo, g}ldlQs /

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 129


sfDosd{sf dGqx¿ cUGofwfg, pk:yfg / 35 20
pRrf/0f u/L tQTsd{df rft' d f{ : o;DaGwL dGqx¿
k|of]u ug{, -z'Snoh'j{b] M # cWofo_

$= j]bfWoogsf] dx¤j a'emL clUgi6f]d o1df ohdfg / ;f]d 35 20


;dfhdf o;sf] j}lzi6\o b|Josf] zfnfk|j]z k|o'St
atfpg . dGqx¿
-z'Snoh'j]{b M $ cWofo_

;f]dofusf cfltYo]li6 35 20
o"klgdf{0f;DaGwL dGqx¿
-z'Snoh'j]{b M % cWofo_

clUgiff]dLo kz', o"k;+:sf/ / 17 10


;f]ds08gk|o'St dGqx¿
-z'Snoh'j]{b M ^ cWofo_
hDdf 175 100

sIff &
;Ifdtf ljifoj:t' kf7\oef/ k"0ff{ª\s
!= j}lbs k/Dk/fcg';f/ clUgi6f]dsf] k|ftM ;jg, dfWolGbg 28 !%
x:trfng;lxt j]bsf ;jg k|o'St dGqx¿
dGqx¿ z'4 pRrf/0f ug{, -z'Snoh'j]{b M & cWofo_
@= clUgi6f]d, jfhk]o /
clUgrog ofu;Da4 clUgi6f]d ;Da4 t[tLo ;jg 25 !%
dGqx¿nfO{ k|of]usf k|o'St dGqx¿
;dodf z'4 / :ki6 -z'Snoh'j]{b M * cWofo_
pRrf/0f ug{, jfhk]o / /fh;"o ofu k|o'St 17 !)
#= lgGo, g}ldlQs / dGqx¿
sfDosd{sf dGqx¿ -z'Snoh'j]{b M ( cWofo_
pRrf/0f u/L tQTsd{df /fh;"osf cª\usd{ / r/s 18 !)
k|of]u ug{, ;f}qfd0fL k|o'St dGqx¿
$= j]bfWoogsf] dx¤j a'emL -z'Snoh'j]{b M !) cWofo_
;dfhdf o;sf] j}lzi6\o
atfpg . clUgrog ;Da4 pvf;De/0f 35 @)
k|o'St dGqx¿
-z'Snoh'j]{b M !@ cWofo_

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 130


pvfwf/0fljlw k|o'St dGqx¿ 52 #)
-z'Snoh'j]{b M !@ cWofo_
hDdf 175 !))

sIff *
;Ifdtf ljifoj:t' kf7\oef/ k"0ff{ª\s
!= j}lbs k/Dk/fcg';f/ clUgrog ofu ;Da4 !* !)
x:trfng;lxt j]bsf lrTo'k|wfg / k'is/k0ff{B'kwfg,
dGqx¿ z'4 pRrf/0f ug{, k|ydlrlt k|o'St dGqx¿
@= clUgrog, clUgiff]dLo / -z'Snoh'j]{b M !# cWofo_
;f}qfdl0f ofu;Da4 clUgrog;Da4 låtLo, t[tLo, !& !)
dGqx¿nfO{ k|of]usf rt'y{lrlt k|o'St dGqx¿
;dodf z'4 / :ki6 -z'Snoh'j]{b M !$ cWofo_
clUgrog ;Da4 k|~rdlrlt !* !)
pRrf/0f ug{, k|o'St dGqx¿
#= lgTo, g}ldlQs / -z'Snoh'j]{b M !% cWofo_
sfDosd{sf dGqx¿ clUgrog ;Da4 zt?b|Lo xf]d !& !)
pRrf/0f u/L tQTsd{df k|o'St dGqx¿
k|of]u ug{, -z'Snoh'j]{b M !^ cWofo_
$= j]bfWoogsf] dx¤j a'emL clUgrog ;Da4 lrTof/f]x0f $% @%
;dfhdf o;sf] j}lzi6\o k|o'St dGqx¿
-z'Snoh'j]{b M !& cWofo_
atfpg .
clUgiff]dLo kz', o"k;+:sf/ @% !%
;f]ds08g k|o'St dGqx¿
-z'Snoh'j]{b M !* cWofo_
;f}qfdl0fofu k|o'St dGqx¿ #% @)
-z'Snoh'j]{b M !( cWofo_
hDdf !&% !))

-ª_ lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk


k|frLgsfnb]lv g} j]b ljifosf] cfkm\g} df}lns ljlzi6 lzIf0f ljlwsf] k/Dk/f /lxcfPsf] 5 . of]
k/Dk/f u'?n] pRrf/0f u/]h:t} pRrf/0f ug]{ >'lt k/Dk/fdf cfwfl/t 5 . ljz]iftM u/]/ l;s -
Learning by doing_ sf] l;4fGtcg';f/ o; k/Dk/fsf x/]s lj|mofsnfk k|of]ufTds cEof;df g}
s]lGb|t /xG5g\ . o;y{ o; ljifosf] lzIf0fl;sfO sfo{nfO{ k|efjsf/L agfpg ljifoj:t'sf]
k|s[ltcg';f/ lgDgfg';f/sf lzIf0f ljlw k|of]udf Nofpg ;lsG5 M
-s_ k|bz{g ljlw -v_ 5nkmn ljlw -u_ k|Zgf]Q/ ljlw
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 131
-3_ e"ldsf clego -ª_ wfld{s lj|mofsnfk -r_ cjnf]sg e|d0f
plNnlvt lzIf0f ljlw k|of]u u/L lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk ;~rfng ubf{ lzIfsn] lgDgfg';f/sf
kIfdf Wofg lbg'k5{ M
!= lzIfsn] jflif{s lzIf0fof]hgf cWofout kf7of]hgf, dGqof]hgf / b}lgs kf7of]hgf agfP/
lzIf0fsf nflu tof/ x'g'k5{ .
@= ef]lnkN6 k9fpg] dGqx¿ cl3Nnf] lbg g} lzIfsn] j}lbs k/Dk/fcg';f/ x'g] u/L tof/L
ug'{k5{ .
#= ljBfyL{sf] :t/, pd]/, ?lr, Pjd\ Ifdtf a'emL tbg'¿k cWofkg ug'{k5{ .
$= j]b ljifodf ljBfyL{nfO{ cfsif{0f ug{ j]bsf] dxŒj ;/n ¿kdf atfO{ pTk|]l/t ub}{ sf}t"xn
hufpg'kb5{ .
%= j]b k9fpg] lzIfs tyf ljBfyL{x¿sf] cfr/0f cfxf/ljxf/ / kf];fs zf:q;Ddt Pjd\ Ps}
lsl;dsf] x'g'k5{ .
^= j]b ljifo cWofkg ubf{ sIffut ;d"x agfO{ ;xpRrf/0f ub}{ pRrf/0fdf Ps¿ktf Nofpg'k5{
.
&= of] >'lt ;Da4 ljifo ePsfn] u'?sf] k|yd pRrf/0fkl5 dfq 5fqx¿n] ;xpRrf/0f ug]{ ug'{ /
u/fpg'k5{ . cfk}+“m -ljgfu'?_ k9\bf x:t:j/ / d'v:j/sf] ;dfg ;d'Rrf/0f x'g g;s]af6
j]bfWoog ck"0f{ / cz'4 x'g] s'/fnfO{ hf]8tf]8 ;fy ;+/If0f ug'{ u/fpg'k5{ .
*= of] ljifo j}lbs k/Dk/fcg';f/ rNb} cfPsfn] o;sf] /Iff ug{ lzIfs ;jf]{kl/ x'g] / tbg'¿k
ljBfyL{n] k/Dk/fnfO{ sfod ug]{ x'“bf lzIfsn] ;r]ttf ckgfpg'k5{ .
(= lzIfsn] pbfQ, cg'bfQ / cf7 k|sf/sf :jl/tx¿nfO{ cToGt dxŒj lbP/ 7Ls tl/sfn] z'4
pRrf/0fsf ;fy x:t;~rfng ug'{ / u/fpg'k5{ .
!)= lzIfsn] x|:j, bL3{, Kn't cIf/x¿, x|:j / bL3{ -u'+_ tyf ë, o, ;, if, /]km, /ª\u / låTj
cIf/x¿ of1jNSo lzIffadf]lhd u'?d'v k/Dk/fcg';f/ x:t:j/0f / pRrf/0f ug'{ u/fpg'k5{ .
!!= lzIfsn] x/]s 3G6Ldf cfˆgf] b}lgs kf7\oj:t'sf cltl/St aLraLrdf k9]sf j]bsf dGqx¿
sxf“ k|of]u x'G5g\ < eGg] 1fg;d]t lb“bf ljBfyL{df pT;'stf hfUg] x'G5 . t;y{ o:tf] tl/sf
ckgfpg' ;kmn lzIf0fsf] Bf]ts x'g hfG5 . ;s];Dd 5f]6s/Ldf dGq cfzo atfpg lzIfs
;hu /xL tof/ u/]sf] x'g'k5{ .
!@= lzIfsn] j]bfWoog u/fp“bf ljBfyL{x¿n] x:t;~rfng ug{ ghfg]df cfk}“mn] xft ;dfP/
;~rfng u/fOlbg'k5{ .
!#= of] ljifo cWoog ubf{ ;j{k|yd lzIfsn] pRrf/0f ug]{ / To;kl5 ljBfyL{{nfO{ pRrf/0f ug{
nufpg'k5{ . ljBfyL{sf] ;ª\Vof x]/L cfwf ;ª\VofnfO{ dGqsf] csf]{ cfwf efu pRrf/0f ug{
nufpg'k5{ .
u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 132
!$= lzIfsn] cfˆg} cufl8 ;a} ljBfyL{x¿nfO{ k':ts x]/]/ z'4 :ki6 pRrf/0f ub}{ s07:y ug{
u/fpg cEof; u/fpg'k5{ .
!%= x/]s sIffdf ljBfyL{x¿sf] kf7 x:t;~rfngk"j{s s07:y ;'Gg] ug'{k5{ .
!^= of1jNSo lzIff cWofkg u/fp“bf lzIfsn] xfn;Dd cWofkg u/]sf dGqx¿ 7Ls eP gePsf]
hf“Rg'k5{ s]xL sdL eP To;nfO{ ;RofP/ cWofkg ug'{k5{ .
!&= of1jNSo lzIff j]bfWoogsf] k/Dk/f atfpg] zf:q ePsfn] o;df k|ltkfB ljifonfO{ ;/n
efiffdf l;sfpg' / tbg'¿k cfr/0f / Jojxf/ ug{ nufpg'k5{ .
-r_ d"Nofª\sg k|lj|mof
kf7\oj|mdn] lgwf{/0f u/]sf p2]Zocg'¿k ljBfyL{n] 1fg, ;Lk tyf clej[lQ k|fKt ug{ ;s] jf ;s]gg\
eGg] s'/f kQf nufpg] dxŒjk"0f{ ;+oGq d"Nofª\sg xf] . ljBfyL{sf] d"Nofª\sg ubf{ ;j{k|yd ck]lIft
p2]ZonfO{ Wofg lbg'k{5 . p2]Zocg'¿k l;sfOsf ;a} :t/nfO{ ;d]6]/ d"Nofª\sgsf ;fwgx¿ ljsf;
ul/g'k5{ . z'Snoh'j]{b ljifodf ;dfGotof lgdf{0ffTds tyf lg0f{ofTds u/L d"Nofª\sgsf b'O{ k4lt
cjnDag ug'{k5{ .
lgdf{0ffTds d"Nofª\sg
ljBfyL{n] s] slt l;s] eGg] s'/f kQf nufO{ gl;s]sf] eP gl;Sg'sf] sf/ cGj]if0f u/L k'gM l;sfOG5
. o:tf] d"Nofª\sg sIffsf]7fdf lzIf0fl;sfO lj|mofsnfks} j|mddf sIffsfo{, wfld{s cg'i7fgflb sfo{,
u[xsfo{, sIff ;xeflutf, Jofjxfl/s kl/jt{g, xflh/Lsf cfwf/df u/]/ clen]v /fVg'k5{ . ;fy} o;
j|mddf cfjZostfg';f/ ljBfyL{nfO{ t'?Gt k[i7kf]if0f lbg'k5{ / ljBfyL{df ;'wf/sf] jftfj/0f tof/
ul/lbg'k5{ . lgdf{0ffTds d"Nofª\sg ubf{ lzIfsn] lgDgfg';f/sf kIfdf Wofg lbg'k5{ M
!= o;n] j]bk|ltkflbt cfrf/0fnfO{ ljBfyL{n] kfng u/] gu/]sf] dfkg tyf n]vfhf]vf ug'{k5{ .
@= o;n] u'?sf] cf1fnfO{ ljBfyL{n] kfng u/] gu/]sf] dfkg tyf n]vfhf]vf ug'{k5{ .
#= of] j}lbs efiff sl7g / hf]l8Psf zAbx¿df /x]sfn] o;nfO{ ;xL 7DofO{ pRrf/0f u/] gu/]sf]
dfkg tyf n]vfhf]vf ug'{k5{ .
$= o;n] kl/0ffdsf] ;"rgf lbg'k5{ .
%= o;n] j}lbs o1df dGqsf] ;xL k|of]u ug{ ;Sg] jf g;Sg] s'/fsf] dfkg tyf n]vfhf]vf ug'{k5{
.
^= o;af6 ljBfyL{n] eljiodf j]bsf] ;+/If0f ug{ ;Sg] jf g;Sg] s'/fsf] dfkg tyf n]vfhf]vf
ug'{k5{ .
&= j]b ljZje/d} Ps¿ktfdf pRrf/0f x'g] x'“bf x:t;~rfng / pRrf/0fsf] ;dfof]hg 7Ls eP
gePsf] dfkg tyf n]vfhf]vf x'g'k5{ .
(= sIffsf] cGTodf p2]Zo kl/k"lt{ eP gePsf] dfkg tyf n]vfhf]vf x'g'k5{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 133


!)= lzIfs tyf ljBfnon] cfof]hgf ug]{ cjnf]sg o1;DaGWfL e|d0fkZrft\ k|Zgf]Q/df ;xL pQ/
lbg] x'g'k5{ .
!!= x:t;~rfngsf nflu k|of]ufTds ¿kdf cnu dfkg tyf n]vfhf]vf x'g'k5{ .

lg0f{ofTds d"Nofª\sg
kf7\oj|mdn] lgwf{/0f u/]sf p2]Zocg'¿k ljBfyL{n] 1fg, ;Lk tyf clej[lQ k|fKt u/]sf] jf gu/]sf]
d"Nofª\sg u/L To;sf cfwf/df pQL0f{ tyf cg'QL0f{ ug]{ lg0f{o lnOG5 eg] To:tf] d"Nofª\sgnfO{
lg0f{ofTds d"Nofª\sg elgG5 . o:tf] d"Nofª\sg cfjlws ¿kdf ug]{ ul/G5 . o; ljifodf z}lIfs
;qsf] cGTodf o:tf] d"Nofª\sg ul/G5 . lg0f{ofTds d"Nofª\sg ubf{ lzIfsn] lgDgfg';f/sf kIfdf
Wofg lbg'k5{ M
j]b ljifodf dGqf]Rrf/0f / x:t;~rfng kIfnfO{ hf“Rg oL tl/sf ckgfpg'k5{ M
-s_ ax'j}slNks k|Zgaf6
-v_ dGqx¿sf] x|:j, bL3{ / Kn'tnufot låTj k|tLsdGq cflb 7Ls 5g\ 5}gg\ eGg] k|Zg u/]/ .
-u_ nfdf / 5f]6f dGqx¿ ;f]w]/ .
-3_ ;:j/jfrg u/fP/ .
-ª_ pbfQ, cg'bfQ / :jl/t, :j/fª\sg, pRrf/0f / x:t:j/0f 7Ls ePgePsf] dfkg tyf
n]vfhf]vf u/]/ .
-r_ sIffut k/LIffsf] cfof]hgf u/]/ .
-5_ j]bsf] dxŒj, cfjZostf, cWoog ljlw;DaGwL k|Zg ;f]w]/ .
P]lR5s z'Snoh'j]{b sIff ^–* df cWoog cWofkg u/fp“bf jt{dfg lzIff k4lt / k|frLg u'?s'n
lzIff k4ltnfO{ ;+/If0f ug]{ p2]Zo oyfjt\ /fVg k|To]s k/LIffdf &% k|ltzt lnlvt / @% k|ltzt
df}lvs -k|of]ufTds_ k/LIffsf] Joj:yf x'g] 5 .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 134


cfwf/e"t tx -sIff ^–*_ sf]
P]lR5s gLltzf:q
-u'?s'n ljBf>d_
k/LIf0f

-s_ kl/ro
kf7\oj|md ljsf;, kl/dfh{g / cBfjlws Ps ultzLn k|lj|mof xf] . oxL k|lj|mofcGtu{t /xL
lgDg dfWolds kf7\oj|md, @)%) df ljsf; ul/Psf] P]lR5s gLltzf:q ljifosf] kf7\oj|md
kl/dfh{g ul/Psf] xf] . o; ljifosf] kf7\oj|md kl/dfh{g ug]{ j|mddf dfgjLo bfloTjaf]w,
dof{bf / cg'zf;gsf] cg';/0f, ;sf/fTds ;f]rsf] ljsf;, cfWoflTds efjgfsf] ljsf; h:tf
hLjgf]kof]uL gLltut s'/fnfO{ ljifoIf]qnfO{ ;dfj]z ul/Psf] 5 . ;fy} o; txsf]
kf7\oj|mdnfO{ sIff ( / !) sf] P]lR5s gLltzf:q ljifosf] kf7\oj|md;“u :t/ut ;ª\ult
ldnfg ul/Psf] 5 . xfd|f] b}lgs Jojxf/df pkof]u x'g] gLlt syf, kB, ;"qa4 ;Gb]z, dfld{s
rl/q, lxtsf/L pkb]zsf dfWodn] rl/q lgdf{0fsf] kIfnfO{ ljz]if 6]jf k'¥ofpg] x]t'n] of]
kf7\oj|md tof/ kfl/Psf] 5 .
j]b, j]bfª\u, k'/f0f, pkk'/f0f, dxfef/t, :d[lt tyf ;+:s[t ;flxTodf /x]sf gLltk/s c+z jf
k|;ª\u gLltzf:qsf] k|d'v cfwf/ x'g\ . log} ljifoj:t' jf k|;ª\un] ;To zflGt, clx+;f,
k/f]ksf/, ;]jf, k|]d, s?0ff, Tofu, ;b\efj, :jfWoog, cg'zf;g h:tf gLltut ljifoj:t'nfO{
;d]6L gLltzf:q ljifosf] kf7\oj|md kl/dfh{g ul/Psf] 5 . g}lts d"No / dfGotfsf] klxrfg
u/L c;To, b'/frf/, b'u'{0f / b'Jo{jxf/ h:tf v/fa cfr/0faf6 aRg ;Sg] hgzlSt tof/ ug'{
o; kf7\oj|mdsf] k|d'v Wo]o /x]sf] 5 .
gLltzf:q ljifosf] kf7\oj|md kl/dfh{g ubf{ ljleGg ;dodf ;/f]sf/jfnf, lzIfs /
cleefjsx¿n] kf7\oj|md ljsf; s]Gb|df lbPsf /fo ;'emfj tyf ;/;NnfxnfO{ cfTd;ft\ ub}{
lzIff l;4fGt cg'¿k j}lbs, kf}/fl0fs tyf ;flxlTos /rgfdf ;lGglxt ljifoj:t' ;dfj]z
ul/Psf] 5 . oL ljifoj:t' ;dfof]hg ubf{ kf7\oj|mdnfO{ ;/n, k|fof]lus, ;do;fk]If / :t/Lo
agfpg'kg]{ kIfnfO{ klg ljz]if Wofg lbOPsf] 5 .
-v_ txut ;Ifdtf
gLltzf:q ljifodf cfwf/e"t tx t];|f] r/0fsf] cWoog k"/f u/]kl5 ljBfyL{x¿n] lgDgfg';f/sf
;Ifdtfx¿ xfl;n ug]{ 5g\ M

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 135


!= gLltk/s uBsf] cy{ af]w u/L cg';/0fLo kIfnfO{ Jojxf/df ptfg{,
@= c;To, cgLlt, cGofo h:tf b'u'{0fsf] :j¿k a'emL ltgaf6 aRg,
#= gLltk/s kBsf] cy{ u|x0f ug{ / tbg's"n cfr/0f ug{,
$= c;n cfr/0fsf] ljsf; ug{ .

-u_ l;sfO pknlAw


sIff ^
gLltzf:q ljifodf sIff ^ sf] cWoog k"/f u/]kl5 ljBfyL{x¿n] lgDgfg';f/sf sfo{ ug{ ;dy{
x'g] 5g\ M
!= gLltk/s ;/n uBkB ult, olt / no ldnfO{ z'4;“u pRrf/0f ug{ / cy{ atfpg,
@= lgwf{l/t uBkBsf] efj lj:tf/ ug{ / ;f/f+z n]Vg,
#= gLltk/s syfsf dfWodn] ;Rrl/qtf, g}ltstf / cg'zf;gsf] dxŒj a'emL tbg's"n
Jojxf/ ug{,
$= lgwf{l/t uBkBsf c;n b[i6fGt Jojxf/df k|bz{g ug{,
%= ;Tosf] jsfnt ug]{ afgLsf] ljsf; ug{,
^= gLltzf:qsf] Jofjxfl/s pkof]lutf a'emL Jojxf/df k|bz{g ug{ .
sIff &
gLltzf:q ljifodf sIff & sf] cWoog k"/f u/]kl5 ljBfyL{x¿n] lgDgfg';f/sf sfo{ ug{ ;dy{
x'g] 5g\ M
!= lgwf{l/t gLltk/s ;/n uBkB ult, olt / no ldnfO{ z'4;“u pRrf/0f ug{ / efj
lj:tf/ ug{,
@= lgwf{l/t uBkBaf6 kfOg] clt{ pkb]z u|x0f u/L Jojxf/df k|bz{g ug{,
#= dof{lbt agL Jojxf/ k|bz{g ug{,
$= lgwf{l/t uBkBsf cfwf/df k|Zgf]Q/, 5nkmn / ts{ljts{ ug{,
%= pbfQ rl/q jf k|;ª\usf cfwf/df c;n cfr/0fsf] ljsf; ug]{ afgL a;fNg,
^= lgwf{l/t uBkBdf pNn]v ul/Psf rl/qx¿sf] lrq0f ug{,
&= ;sf/fTds ;f]r cjnDag u/L c;n cfr/0fsf] ljsf; ug{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 136


sIff *
gLltzf:q ljifodf sIff * sf] cWoog k"/f u/]kl5 ljBfyL{x¿n] lgDgfg';f/sf ; sfo{ ug{
;dy{ x'g] 5g\ M
!= lgwf{l/t uBkB ult, olt / no ldnfO{ ;:j/ jfrg ug{,
@= gLltk/s syfsf dfWodn] cg'zf;g, g}ltstf / ;bfrf/sf] dxŒj a'em\g / tbg's"n
cfr/0f ug{,
#= gLltk/s kBx¿sf] k|f;ª\lustf a'emL Jofjxfl/s ¿kdf k|of]u ug{,
$= gLltzf:q ljifos uBkBsf cfwf/df g}lts d"No / dfGotfsf] kl/ro lbg,
%= lgwf{l/t uBkBsf cfwf/df k|Zgf]Q/, 5nkmn, ts{ljts{ / j0f{g ug{,
^= pbfQ rl/q jf k|;ª\usf cfwf/df c;n cfr/0fsf] ljsf; ug]{ afgL a;fNg,
&= lxtd"ns pkb]z, ;To ;Gb]z, dfld{s syg / pbfQ rl/qnfO{ k|;ª\ucg';f/ k|of]u ug{,
*= dof{lbt Pjd\ cfbz{ ;dfhsf ljljw kIfaf/] atfpg,
(= pbfx/0fLo hLjgz}nL k|bz{g ug{ .
-3_ ljifoj:t'sf] If]q / j|md tflnsf
sIff ^
j|m=;+= ljwf ;Ifdtf pkljwf ;ª\Vof ljifoj:t'sf] If]q kf= k"0ff{ª\s
ef=
!= uB != gLltk/s uBsf] -c_ syf ^ -s_ %) #)
cy{ af]w u/L gLlt syfx¿
cg';/0fLo kIfnfO{
Jojxf/df ptfg{, -$_ ♦
@= c;To, cgLlt, -v_ cfbz{
cGofo h:tf ;Tk]|/0ffbfoL syf
b'u'{0fsf] :j¿k -@_
a'emL ltgaf6 aRg,
-cf_ k|aGw ! g}lts÷rfl/lqs !* !)

-O_ ;+jfb @ ;t\ lzIffk|bfos !& !)


;/n ;+jfb

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 137


-O{_ hLjgL ! ;+:s[t;]jLdWo]af6 !& !)
Pshgf

@= kB #= gLltk/s kBsf] ;fdfGo @) g}ltstf, cfbz{, $% @%


cy{ u|x0f ug{ / gLltkB Znf]s cg'zf;g
tbg's"n cfr/0f cfWoflTds, ljBf
ug{, k|z+;f, /fi6« uf}/j
$= c;n cfr/0fsf] ;DaGwL If]qsf
ljsf; ug{ . ;fdfGo gLltdf
cfwfl/t lzIffk|b
kBx¿ •

cfrf/kB !) ;bfrf/k|bz{s @* !%
Znf]s pkb]zk|b kBx¿

hDdf !&% !))


b|i6Jo M
• lxtf]kb]zaf6, ;DalGwt gLlt kB;lxt .
♦ rf0fSogLlt, lxtf]kb]z, k~rtGq / cGo u|Gyaf6 .
sIff &
j|m=;+= ljwf ;Ifdtf pkljwf ;ª\Vof ljifoj:t'sf] If]q kf= k"0ff{ª\s
ef=
!= uB != gLltk/s uBsf] -c_ syf & -s_ %) #)
cy{ af]w u/L gLlt syfx¿
cg';/0fLo kIfnfO{
Jojxf/df ptfg{, -%_ ♦
@= c;To, cgLlt, -v_ cfbz{
cGofo h:tf ;Tk]|/0ffbfoL syf
b'u'{0fsf] :j¿k -@_
a'emL ltgaf6 aRg,
-cf_ k|aGw @ g}lts÷rfl/lqs !* !)

-O_ ;+jfb @ ;t\ lzIffk|bfos !& !)


;/n ;+jfb

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 138


-O{_ hLjgL ! kf}/fl0fs kfq !& !)
dWo]af6 Pshgf

@= kB #= gLltk/s kBsf] ;fdfGo @% dof{bf, wd{, $% @%


cy{ u|x0f ug{ / gLltkB Znf]s g}ltstf, cfbz{,
tbg's"n cfr/0f cg'zf;g
ug{, cfWoflTds, ljBf
$= c;n cfr/0fsf] k|z+;f, /fi6« uf}/j /
ljsf; ug{ . lzi6frf/;DaGwL
If]qsf ;fdfGo
gLltdf cfwfl/t
lzIffk|b kBx¿ •
cfrf/kB !% ;bfrf/k|bz{s @* !%
Znf]s pkb]zk|b kBx¿
hDdf !&% !))
b|i6Jo M
• lxtf]kb]zaf6, ;DalGwt gLlt kB;lxt .
♦ rf0fSogLlt, lxtf]kb]z, k~rtGq / cGo u|Gyaf6 .
sIff *
j|m=;+= ljwf ;Ifdtf pkljwf ;ª\Vof ljifoj:t'sf] If]q kf= k"0ff{ª\s
ef=
!= uB != gLltk/s uBsf] -c_ syf * -s_ %% #)
cy{ af]w u/L gLlt syfx¿
cg';/0fLo kIfnfO{
Jojxf/df ptfg{, -%_ ♦
@= c;To, cgLlt, -v_ cfbz{
cGofo h:tf ;Tk]|/0ffbfoL syf
b'u'{0fsf] :j¿k -#_
a'emL ltgaf6 aRg,
-cf_ k|aGw @ g}lts÷rfl/lqs !% !)

-O_ ;+jfb # ;t\ lzIffk|bfos !% !)


;/n ;+jfb

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 139


-O{_ hLjgL ! pklgifb\sfnLg kfq !% !)
dWo]af6 Pshgf

@= kB #= gLltk/s kBsf] ;fdfGo @% ;fdfGo gLlt, wd{, $) @)


cy{ u|x0f ug{ / gLltkB Znf]s dof{bf, ;Rrl/qtf,
tbg's"n cfr/0f g}ltstf cfbz{,
ug{, cg'zf;g
$= c;n cfr/0fsf] cfWoflTds, ljBf
ljsf; ug{ . k|z+;f, /fi6« uf}/j /
;fdflhs ;b\efj
;DaGwL If]qsf
;fdfGo gLltdf
cfwfl/t lzIffk|b
kBx¿ •
cfrf/kB @) ;bfrf/k|bz{s #% @)
Znf]s pkb]zk|b kBx¿

hDdf !&% !))


b|i6Jo M
• lxtf]kb]zaf6, ;DalGwt gLlt kB;lxt .
♦ rf0fSogLlt, lxtf]kb]z, k~rtGq / cGo u|Gyaf6 .
-ª_ lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk
gLltzf:q ljifosf] lzIf0fl;sfO lj|mofsnfk ;~rfng ubf{ ljifoj:t'sf] k|s[lt / :yfgLo
kl/j]zsf cfwf/df ljleGg ljlwx¿ k|of]u ug'{kg]{ x'G5 . pbfQ rl/q, hLjgL / k|;ª\usf
;}4flGts kIfnfO{ ;s];Dd ljBfyL{sf] Jofjxfl/s hLjg;“u ;fdh~h:o u/]/ ljBfyL{x¿nfO{
;lj|mo ;xefuL u/fP/ lzIf0fl;sfO k|lj|mof ;~rfng ug{' /fd|f] x'G5 . o;y{ o; ljifosf nflu
k|Zgf]Q/, 5nkmn, k|jrg, efiff ;+;u{, cGj]if0f, vf]h cg';Gwfgh:tf k|rlnt ljlwx¿ k|of]u
ug'{ pko'St x'G5 . o;y{ gLltzf:q ljifo lzIf0f ubf{ plNnlvt ljlwsf ;fy} lgDglnlvt
a'“bfx¿df Wofg lbg' pko'St x'G5 M
 sIff k|f/De ug'{cl3 lzIfsn] jflif{s / b}lgs kf7of]hgf tof/ u/L lzIf0f sfo{sf] tof/L
ug'{k5{ .
 sIffdf lgoldt¿kdf k|Zgf]Q/, ljdz{ / n]vgfEof; u/fpg'k5{ .
 kf7sf] ljifo k|s[ltcg';f/ ;:j/ cyjf df}gjfrg u/fpg] / ;+:s[t dfWodaf6 pQ/ lbg]
cEof; u/fpg'k5{ .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 140


 syfsf] lzIf0f ubf{ k|:tfjgfåf/f k"j{ kl/ro lbP/ p2]Zo ljifosf] 1fg u/fPkl5 cfbz{jfrg
u/L 5fqx¿åf/f cg'jfrg u/fO{ u[xsfo{ lbg'k5{ .
 lzIf0f ubf{ ljBfyL{nfO{ ;Sbf] ;xefuL u/fpg'k5{ . cyf{t\ Znf]s jf uBsf] cfbz{jfrg
lzIfsn] u/]kl5 ljBfyL{nfO{ To:t} jfrg ug{ nufpg'k5{ / uNtL u/]sf] 7fp“df z'4 ug{
;xof]u ug{'k5{ .
 k|Zgx¿ ;/n ;f]Wg'k5{ . l;sfO ;/naf6 hl6nlt/ cled'v x'g] ePsfn] j|mdzM ljBfyL{sf]
k"j{1fgsf cfwf/df dfq nfdf k|Zgf]Q/ u/fpg'k5{ .
 ljlzi6 Znf]ssf] cy{ elglbg'k5{ / eGg nufpg'k5{ .
-r_ d"Nofª\sg ljlw
kf7\oj|mdåf/f lglb{i6 p2]Zo k|flKt eP–gePsf] s'/f d"Nofª\sgaf6} yfxf kfOGf] ePsfn]
kf7\oj|mdn] tf]s]sf] ;Dk"0f{ ljifoj:t'nfO{ ;d]l6g] u/L k|Zgkq lgdf{0f ug'{k5{ . o;sf nflu
ljlzi6Ls/0f tflnsf / gd'gf k|Zgkqsf] dfu{lgb]{zgnfO{ k"0f{tM cfwf/ agfpg'kg]{ x'G5 .
cfGtl/s k/LIffaf6 klg d"Nofª\sg ug]{, afx\o k/LIffdf pQL0f{ x'gnfO{ ;f] cª\s u0fgf gug]{,
k9fO / n]vfO ;Lksf] d"Nofª\sg n]vfOåf/f jflif{s k/LIffaf6 ug]{ u/L Joj:yf ldnfpg'kg]{ 5
. o; ljifosf] d"Nofª\sgsf nflu lgDglnlvt a'“bfx¿df Wofg lbg'kg]{ 5 M
– kf7 jf PsfOsf] k7gkf7gkl5 ljBfyL{sf] k|ult yfxf kfpg d"Nofª\sg ug'{k5{ .
– o;df 1fg, ;Lk / wf/0ffsf] dfkg ug'{k5{ .
– d"Nofª\sgn] kl/0ffdsf] ;"rgfnfO{ cfwf/ dfgL k7gkf7g cl3 a9fpg'k5{ .
– d"Nofª\sg ubf{ ljifo;“u ;DalGwt ljljw kIfsf] dfkg ug'{k5{ .
– k|Zglgdf{0f ubf{ ljlzi6Ls/0f tflnsf agfO{ tflnsfsf] pkof]u ug'{k5{ .
– k|Zgx¿ lgaGwfTds, JofVofTds, ;ª\lIfKt pQ/fTds, af]wfTds, Jo'TklQk/s,
l6Kk0fLd"ns cGjon]vg, kfbk"/0f, kof{on]vg, ;df; tyf lju|x k|bz{g cflb ljljw
k|sf/sf x'g ;S5g\ .
– lnlvt tyf df}lvs cflb ljleGg dfWodn] d"Nofª\sg ug{ ;lsg] 5 .
– d"Nofª\sg ubf{ eflifs z'4tf, ljifoj:t' / k|ltkfbg z}nLnfO{ ljz]if Wofg lbg'k5{ .
– ljBfyL{sf] lg/Gt/ d"Nofª\sg u/L ;f]sf] /]s8{ /fVg'k5{ .
– jflif{s k/LIffsf] k|of]hgsf nflu gLltzf:qsf] ;fKtflxs kf7\oef/ % k"0ff{ª\s !)) /
pQL0ff{ª\s #@ sfod ul/Psf] 5 .
– d"Nofª\sgdf k|Zgsf k|sf/x¿ lgDgfg';f/ x'g ;Sg] 5g\ M
-s_ ljlzi6 kBf+z jf ;"lStsf] JofVof .
-v_ ;ª\lIfKt pQ/ .
-u_ Znf]s jf kfbk"/0f .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 141


-3_ cGjon]vg .
-ª_ kof{on]vg .

u'?s'n lzIff kf7\oj|md, sIff !–* 142

You might also like