MGA MODYUL PARA SA KURSONG

MGA BABASAHIN SA KASAYSAYAN NG

PILIPINAS
 TALAAN NG MGA NILALAMAN
Banghay ng Kurso i-viii

YUNIT 1 ANG PAG-AARAL NG KASAYSAYAN 1

Aralin 1 Introduksiyon sa Pag-aaral ng Kasaysayan 1-8

PAGSUSURI NG KONTEKSTO NG MGA PILING

YUNIT 2 9
PRIMARYANG BATIS

Unang Paglalayag Paikot ng Daigdig ni Ferdinand

Aralin 1 10-19
Magellan ni Antonio Pigafetta

Relacion de las Costumbres de los Tagalos ni

Aralin 2 20-28
Padre Juan de Placensia
Aralin 3 Kartilya ng Katipunan ni Emilio Jacinto 29-30
Acta de la Proclamacion de la Independencia del
Aralin 4 31-36
Pueblo Filipino ni Ambrosio Rianzares Bautista
Aralin 5 Political Cartoons 37-41

YUNIT 3 MGA KONTROBERSIYA SA KASAYSAYAN 42

Aralin 1 Kombensiyon sa Tejeros 42-48
Aralin 2 Unang Sigaw ng Himagsikan 49-51
Aralin 3 Retraksyon ni Rizal 52-55

Aralin 4 Batas Militar 56-67

MGA ISYUNG PANLIPUNAN, PAMPULITIKA AT

YUNIT 4 PANG-EKONOMIYA SA KASAYSAYAN NG
PILIPINAS 68
Aralin 1 Patakaran sa Repormang Agraryo 68-83
Aralin 2 Ang Saligang Batas ng 1898. 1935, 1973 at 1987 84-92
Aralin 3 Sistema ng Pagbubuwis 93-102

103-107
YUNIT 5 PAGPAPAHALAGA SA MGA
MAKASAYSAYANG LUGAR AT PAMANA
Mga Karagdagang Babasahin at Website 108
Talahulugan 109
Susi sa Pagwawasto 110
Sanggunian 111-113
 Republic of the Philippines
Bulacan State University
City of Malolos, Bulacan
Tel/Fax (044) 791-0153
Office of the Dean of Instruction

BANGHAY NG KURSO

KOLEHIYO: Kolehiyo ng Agham Panlipunan at Pilosopiya

DEPARTMENTO: Agham Panlipunan
KODA NG KURSO: RPH 101
PAMAGAT NG KURSO: Mga Babasahin sa Kasaysayan ng Pilipinas
PREREQUISITE: Wala
FAKULTI:
ISKEDYUL NG PAGSANGGUNI:

PAGLALARAWAN NG KURSO:

Ang kursong ito ay nakatuon sa pagtatangkang ilarawan at buuin ang mga pangyayaring naganap
sa Pilipinas sa nakalipas na panahon, sa anyo ng isang naratibo, gamit ang pagsusuring tekswal. Sisilipin
nito sa nakalipas ang mga kaganapang pulitikal, ekonomiko, panlipunan at pangkalinangan gamit ang
primaryang batis pangkasaysayan. Sa ganitong diwa, inaasahan na mapapaunlad ng mga mag-aaral ang
kanilang mga kasanayan sa pagsusuring pangkasaysayan (historical thinking skills) katulad ng pagtukoy
ng akma o angkop na batis, kasama na kung saan ito makukuha, at panloob at panlabas na kritisismo ng
batis. Sa pagsusuri ng teksto, bahagi ng layunin ang pagbasa ng mga etnosentriko at bias na pananaw ng
nagsulat. Mahalagang kasanayan ito na mapaunlad upang maintindihan ang pulitikang nakapaloob rin sa
pagsasakasaysayan. Sa gayon higit na maisasakonteksto ang pagbasa ng mga naratibo at higit na
magiging kritikal sa pagsusuri ang mga mag-aaral ng kasaysayan.

Mahalaga ring maunawaan na sa ang disiplinang ito ay hindi direktang nakatuon sa simpleng
pagsasalaysay ng mga kaganapan sa nakalipas kung hindi sa ganap na pagkatuto ng mga mag-aaral sa
pagsusuri ng mga datos pangkasaysayan tungo sa higit na wasto at mapanagutang pagsasakasaysayan.

Sa pagtatapos ng kurso, inaasahan na malilinang ang pagpapahalaga sa kasaysayan ng mga mag-

aaral gamit ang naratibo ng mga mismong saksi ng kasaysayan. Ang kaalaman, kasanayan at
pagpapahalagang natutunan mula rito ang inaasahang magiging sandigan ng pagbubuo, pagpapaunlad at
pagpapatatag ng bayan

Mga Katangiang Tinataglay ng Isang Ideyal na Gradweyt (KTIG)

Naituturo ang alinmang paksa na kaugnay sa pagsusulong ng propesyon, mahusay na pananaliksik

at instruksyon.

1. Mataas na kakayahan at mabuting pag-uugali.

2. Mabisa at may kasanayang propesyunal.
3. Nakatuon sa paglilingkod sa kapwa at pagpoprodus ng awtput.
4. Bumubuo ng isang bansang nagsusulong ng isang kaunlarang napananatili at
nangangalaga sa kalikasan.

Sa pagtatapos ng kurso, inaasahan na makatutulong ito sa pagkikintal at paglilinang sa mga mag-

aaral ng ng mga sumusunod:

Mga Bunga ng Pagkatuto (BP)

Mga Katangiang Tinataglay ng isang Ideyal
na Gradweyt (KTIG)
BP1 Naipakikita ang kaalaman at kamalayan sa bisyon
at misyon ng Pamantasan sa pamamagitan ng
pagkakamit ng pasadong marka mula sa ibinigay na
Mataas na Kakayahan at Mabuting
kaugnay na pagsusulit.
Pag-uugali
BP2 Nailalarawan at napagtatagni-tagni ang mga
pangyayari sa nakalipas na panahon sa pamamagitan
ng pagsusuri ng mga primaryang batis.

i

Efisyente at May Kasanayang Profesyunal
Nakatuon sa Pagtulong sa Kapwa at Paggawa
ng Awtput
BP 3 Natitiyak ang kawastuhan ng mga batis sa
pamamagitan ng panloob at panlabas na kritisismo.
BP 4 Naipakikita ang kakayahan na makibahagi sa
mga pangkatang gawain sa pamamagitan ng pakikiisa
at pagsasagawa ng mga naatas na gawain sa pangkat.
BP5 Nailalahad ang daloy ng kasaysayan sa
pamamagitan ng pag-iimbita ng mga saksi ng
kasysayan, pag-oorganisa ng forum, exhibit at lakbay
museo.
BP6 Naipapakita ang kasanayan sa paggamit ng
primaryang batis sa pamamagitan ng maayos at lohikal
na paglalahad ng mga patunay patungkol sa usaping
pangkasaysayang tinitindigan.
BP7 Naipapakita ang kasanayan sa historiograpiya sa
pamamagitan ng pagsasagawa ng mga pananaliksik
pangkasaysayan.
BP8 Naipapamalas ang pagpapahalaga sa bayan sa
pamamagitan ng pagtataguyod ng mga gawaing
pangkasaysayan katulad ng pagpoprodus ng mga
kagamitang panturo at pagsasagawa ng panayam para
sa mga mag-aaral ng kasaysayan sa mababang
paaralan.

BP9 Naipapakita ang pagmamahal sa kasaysayan sa

pamamagitan ng pagtataguyod ng lokal na
Bumubuo ng isang Bansang Nagsusulong ng
kasaysayan, sining at pagtatanghal at pagpoprodus ng
isang Kaunlarang Napananatili at
mga dokumentaryong pangkasaysayan na tumitiyak sa
Nangangalaga sa Kalikasan
pagkakaroon natin ng kolektibong paggunita sa
nakalipas.

PANGHULING AWTPUT NG KURSO

Bilang katunayan ng pagkakamit ng mga nabanggit na bunga ng pagkatuto, ang mga mga-aaral ay
inaasahang magawa at maipasa ang mga sumusunod na kahingian ng kurso batay sa napagkasunduang
petsa ng pagpapasa:

1. Nakatitik na kasunduan sa pagitan ng propesor at mag-aaral kaugnay ng mga panuntunan sa kurso

at sa loob ng silid-aralan.
2. Pang-akademikong Papel (Reflection Paper, Critique Paper, Movie Review, Article Review, Issue
Paper atbp.)
3. Pamanahong Papel/Produksyon ng Dokumentaryong Pangkasaysayan
4. Pag-oorganisa ng gawaing panlipunan na makatutulong sa pagpapabuti ng kalalagayan ng
komunidad.
PAMANTAYAN NG PAGTATAYA

Mangyaring sumangguni sa mga huling pahina ng banghay kursong ito para sa mga pamantayan
ng pagtataya ng mga sumusunod na gawain:

1. papel pang-akademiko;
2. pamanahong papel/dokumentaryong pangkasaysayan; at
3. gawaing panlipunan.

DAGDAG NA MGA KAHINGIAN AT PAGTATAYA:

Bukod sa mga nabanggit ng panghuling awtput, ang mga mag-aaral ay tatasahin o susukatin ang
kaalaman, kasanayan, at pagpapahalaga gamit ang mga sumusunod:

1. Oryentasyon sa simula ng klase

2. Lakbay Museo
3. Indibidwal at Pangkatang Gawain/ Pag-uulat
4. Pangongolekta at pagsusuri ng mga primaryang batis
ii
 5. Panonood at talastasan tungkol sa mga dokumentaryong pangkasaysayan
6. Panggitnang pagsusulit
7. Historical at cultural exhibit
8. Panrehiyong/Panlalawigang Patimpalak sa Kasaysayan
9. Film viewing
10. Pagsusuri ng mga talang pangkasaysayan
11. Panghuling pagsusulit

SISTEMA NG PAGMAMARKA:

Pagdalo sa Klase 10 %

Partisipasyon/Pakikibahagi sa Talakayan 20 %

Proyekto 20 %

Maigsing Pagsusulit/Indibidwal o Pangkatang Gawain 20 %

Pangunahing Pagsusulit 30 %

Kabuuan 100 %

* Paalaala: Ang pangkat na makakukuha ng pinakamataas na marka mula sa pinagsamang grado sa

pangkatang gawain at proyekto ay kagyat nang bibigyan ng pinakamataas na marka para sa pangunahing
pagsusulit at hindi na kailangan pang kumuha nito.

Marka Bahagdan Deskripsyon nang

Nakuhang Marka

1.00 97-100 Lubhang Napakahusay

1.25 94-96 Lubhang Napakahusay

1.50 91-93 Napakahusay

1.75 88-90 Napakahusay

2.00 85-87 Mahusay

2.25 82-84 Mahusay

2.50 79-81 Kasiya-siya

2.75 76-78 Kasiya-siya

3.00 75 Nakapasa

5.00 74 – Pababa Hindi Nakapasa

Mga Panantunan sa Loob ng Klase

1. Pagdalo. Tanging ang mga mag-aaral lamang na may Katibayan ng Opisyal na Pagkakatala o
Certificate of Registration ang maaaring makabahagi sa kursong ito. Ang bawat isa ay
inaasahang magkaroon ng modyul at mapag-aralan ito sa ilalaang oras para sa kabuuan ng
semestreng ito.

2. Pagsusulit. Ang modyul na ito ay mga kalakip na PAUNANG PAGSUSULIT, PANGHULING

PAGSUSULIT AT PANGHULING KAHINGIAN sa BAWAT YUNIT. Laging sa ISANG HIWALAY
NA PAPEL lamang maaaring magsagot. Maaari rin sundin kung may mga partikular na panutong
ibibigay ang guro.

3. Pagpapasa. Ang mga pagsusulit, akademikong papel at iba pang mga gawain ay nararapat na
ipasa sa napagkasunduang petsa. Makipag-ugnayan palagi sa inyong guro ukol sa buwanang
pag-uulat tungkol sa progreso ng pag-aaral ng modyul na ito.

iii
 4. Plagiarism. Anumang anyo ng pagnanakaw ng kaisipan mula sa isang indibidwal o intelektwal
ay bibigyan ng karampatang pagwawasto ayon sa mga panuntunang itinakda ng Students’
Handbook ng Pamantasan.

BANGHAY NG PAGKATUTO

MGA BUNGA LINGGO

MGA GAWAIN PARA SA
NG MGA PAKSA NA
PAGKATUTO
PAGKATUTO ITUTURO

Panimula 1-2 a. Oryentasyon

BP 1,2,3,4 &5 b. Pagsagot sa
Oryentasyon tungkol sa visyon at panghuling
misyon ng Pamantasan, pagsusulit sa loob
banghay ng kurso at mga ng modyul
panuntunan sa loob ng klase

ANG PAG-AARAL NG KASAYSAYAN

a. Introduksyon sa Pag-aaral ng
Kasaysayan
b. Pagkakaiba ng primarya at
sekundaryang batis

c. Panloob at panlabas na
kritisismo

d. e. Mga repository o lagakan ng

mga primaryang batis at iba’t
ibang uri nito

PAGSUSURI NG KONTEKSTO
BP 2,3 &4 NG MGA PILING PRIMARYANG 3-8 a. Pananaliksik sa
BATIS mga silid-aklatan

b. Pagsusuring
a. Unang Paglalayag Paikot ng Tekswal
Daigdig ni Ferdinand Magellan ni
Antonio Pigafetta c. Pagsusuring
b. Relacion de las Costumbres de pampelikula
los Tagalos ni Padre Juan de
Placensia
c. Kartilya ng Katipunan ni Emilio d. Pagsusuri ng
dokumento
Jacinto
d. Acta de la Proclamacion de la e. Pagsulat ng
Independencia del Pueblo Filipino pamanahong
ni Ambrosio Rianzares Bautista papel
e. Political Cartoons
f. Bahagi ng Testimonya ni
Bonifacio Ilagan Ukol sa kanyang

iv
 Pagkakaaresto noong 1974 sa
Ilalim ng Batas Militar

PANGGITNANG PAGSUSULIT (IKA-9 LINGGO)

MGA KONTROBERSIYA SA a. Pagsusuri ng

BP 2,3,4,5 & 7 KASAYSAYAN 10-12 dokumento

a. Kombensiyon sa Tejeros b. Pagsulat ng

b. Unang Sigaw ng Himagsikan akademikong
c. Retraksyon ni Rizal papel

MGA ISYUNG PANLIPUNAN,

BP 2,3,4,5,7,8 PAMPULITIKA AT PANG-EKONOMIYA 13-16 a. Pagsulat ng
&9 SA KASAYSAYAN NG PILIPINAS akademikong
papel

a. Patakaran sa Repormang .
Panlupa
b. Ang Saligang Batas ng 1898.
1935, 1973 at 1987
c. Sistema ng Pagbubuwis

a. Historical and
cultural exhibit

PAGPAPAHALAGA SA MGA
MAKASAYSAYANG LUGAR AT b. Pagpoprodus ng
BP 2,3,4,5,7,8 dokumentaryong
PAMANA 17
&9 pangkasaysayan

c. Histograpiya o
pagsasagawa ng
pananaliksik
pangkasaysayan

PANGHULING PAGSUSULIT (IKA-18 NA LINGGO)

PAMANTAYAN SA PAGTATAYA
A. Dokumentaryong Pangkasaysayan
KRITERIA 1 2 3 KABUUAN

NILALAMAN

Organisasyon Hindi malinaw Mayroong kaunting Malinaw, maayos at

ng nilalaman ang linaw ang lohikal ang
pagkakasunod- pagkakasunod- pagkakasunod-sunod
sunod ng mga sunod ng mga ng mga inilahad na
inilahad na pangyayari ngunit pangyayari.
pangyayari.

v
 maaari pa itong
mapagbuti.

Katumpakan ng Anim hanggang Mayroong tatlo Ang mga inilahad na

nilalaman sampu sa mga hanggang lima sa impormasyon ay tama
inilahad na mga inilahad na at may sapat na
impormasyon ay impormasyon na batayan.
hindi tama at hindi tama at walang
walang sapat na sapat na batayan.
batayan.

Paggamit ng Hindi gumamit Gumamit ng isa Gumamit ng apat

primaryang ng kahit isang hanggang tatlong hanggang limang
batis primayang batis primayang batis ang primayang batis ang
ang dokumentaryong ito. dokumentaryong ito.
dokumentaryong
ito.

Pangkalahatang Ang Ang presentasyon Ang presentasyon ay

dating presentasyon ay ay bahagyang labis na nakapukaw ng
hindi nakapukaw nakapukaw ng damdamin at kaisipan
ng damdamin at damdamin at ng manonood at nag-
kaisipan ng kaisipan ng iwan ito ng inspirasyon
manonood. manonood. at pagkatuto sa mga
manonood.

TEKNIKALIDAD

Audio Hindi malinaw Mayroong ilang Malinaw at lubos na

ang audio ng pahayag na hindi naiintidahan ang mga
palabas sa malinaw at hindi pahayag sa palabas.
kabuuan. maintindihan ng mga
manonood.

Subtitle Hindi tama at Mayroong lima Tama at tugma ang

tugma ang hanggang pitong kabuuan ng mga
kabuuan ng mga pahayag na hindi nakalagay na subtitle
nakalagay na tama at tugma sa sa mga pahayag.
subtitle sa mga mga nakalagay na
pahayag. subtitle.

Lighting Hindi naaayon Mayroong dalawa Naaayon ang ginamit

ang ginamit na hanggang apat na na liwanag para sa
liwanag para sa tagpo na hindi magandang visuals ng
magandang naaayon ang ginamit presentasyon.
visuals ng na liwanag para sa
presentasyon. magandang visuals
ng presentasyon.

Pagpapasa ng Nagpasa ngunit Napasa ngunit Nagpasa sa takdang

nasa oras nahuli ng dalawa nahuli ng isang oras.
o mahigit pang araw.
araw.

Tagal ng Kulang o sobra Kulang o sobra sa Tumagal ang

presentasyon ng labinlimang sampung minuto ang dokumentaryo ng
minuto ang itinagal ng saktong tatlumpung
itinagal ng dokumentaryo. minuto.
dokumentaryo.

MGA KOMENTO O PANUKALA:

vi
B. Pamanahon /Akademikong Papel

KABU
KRITERIA 1 2 3
UAN

NILALAMAN

Paksa Hindi natatangi at Natatangi ang Natatangi ang paksa ng

marami ng napiling paksa ngunit papel at nasiyat ng
pagsusuri ang hindi lubos na mabuti ang mga isyu at
nagawa sa napiling nasiyasat ang ibang teoryang kaugnay nito.
paksa. mga isyu at teoryang
kaugnay nito.

Organisasyon ng Hindi malinaw at Mayroong kaunting Malinaw, maayos at

nilalaman walang lohika ang linaw ang lohikal ang
pagkakasunod- pagkakasunod- pagkakasunod-sunod ng
sunod ng sunod ng pagtalakay pagtalakay sa paksa.
pagtalakay sa sa paksa ngunit
paksa. maaari pa itong
magpabuti.

Paggamit ng Hindi gumamit ng Gumamit ng lima Gumamit ng sampu o

primaryang batis kahit isang hanggang siyam na higit pang primayang
primayang batis primayang batis ang batis ang papel na ito.
ang papel na ito. papel na ito.

TEKNIKALIDAD

APA Citation Hindi sumunod sa Mayroong lima Nasunod ang APA

APA Citation ang hanggang sampung Citation sa kabuuan.
papel sa kabuuan. hindi nasunod na in-
text APA Citation ang
papel.

Balarila Sa kabuuan, Mayroong lima Sa kabuuan, karamihan

karamihan sa mga hanggang pitong sa mga pahayag sa papel
pahayag sa papel pahayag na hindi ay tama ang balarila.
ay hindi tama ang tama ang balarila.
balarila.

Kapitalisasyon at Sa kabuuan, Mayroong lima Sa kabuuan, karamihan

Pagbabantas karamihan sa mga hanggang pitong sa mga pahayag sa papel
pahayag sa papel pahayag na hindi ay tama ang
ay hindi tama ang tama ang kapitalisasyon at
kapitalisasyon at kapitalisasyon at pagbabantas.
pagbabantas. pagbabantas.

Pagpapasa ng nasa Nagpasa ng papel Nagpasa ng papel Nagpasa sa tamang oras.

oras ng lampas sa isang ngunit huli ng apat
lingo mula sa hanggang limang
itinakdang oras. araw.

Sanggunian Walang inilagay na Hindi nasunod ang Nasunod ang tamang

sanggunian. tamang format ng format ng paglalagay ng
paglalagay ng sanggunian ayon sa APA
sanggunian ayon sa Citation.
APA Citation.

MGA KOMENTO O PANUKALA:

vii
C. Political Cartoon

KRITERIA 2 3 5 KABUUA
N

Nilalaman Mahusay ang pagpili Gumamit ng Hindi malinaw ang nais

sa simbolismong simbolismo at iparating ng political
ginamit at umaayon ito napapanahon ang cartoon. Hindi rin
sa isyung paksang tinalakay napapanahon ang
pinapatungkulan. paksang napili.
Napapanahon din ang
paksang tinalakay.

Mensahe Malinaw na Naiparating ng Hindi malinaw kung ano

naiparating ng kartunista ang nais ang nais iparating ng
kartunista ang niyang ipabatid sa kartunista sa
mensahe na nais mambabasa. mambabasa.
ipabatid sa
mambabasa.

Presentasyong Maganda ang Maayos ang Hindi maganda ang

Biswal/ pagkakaguhit. pagkakaguhit. pagkakaguhit. Hindi
Pagkamalikhain Lumitaw ang pagiging Gumamit ng kulay gumamit ng pangkulay
malikhain ng upang makadagdag upang makadagdag
kartunista. Akmang- igaya sa interes sa mambabasa.
akma ang paggamit ng mambabasa.
kulay upang higit na
maging kaiga-igaya sa
mambabasa ang
political cartoon

MGA KOMENTO O PANUKALA:

Mga Pangunahing Sanggunian:

Gottschalk, Louis. (1950) Understanding History: A Primer of Historical Method. New York: Knopf.
Forbes, W. C. (1928). The Philippine islands. v.2. New York.
Mga Papel Hinggil sa Kasaysayan, Pambansang Aklat ng Pilipinas, Koleksyong Microfilm
National Historical Institute. (1978). Minutes of the katipunan. Manila.
Pigafetta, A. (1969). First voyage around the world. Manila: Filipiniana Book Guild.
Torres, Jose Victor. (2018). Batis: Sources in Philippine History. Quezon City: C & E Publishing, Inc.
Zaide, G. and Zaide, S. (1990). Documentary sources of Philippine history. v. 12. Manila: National
Bookstore.

Mga Suplemental na Babasahin:

Agoncillo, T. (1961). History of the Filipino people. Quezon City: Unibersidad ng Pilipinas.
Blair and Robertson (1903-1907). The Philippine islands. 1493-1898.

Churchill, M. H. (1997). Exposing an exposer: A critical look at Glenn May's inventing a hero. at
Determining the truth: The story of Andres Bonifacio, ed. Bernardita Reyes Churchill. Manila: The
Manila Studies Association, Inc., p 52-68.
Constantino, R. (1975). The Philippines: A past revisited. Quezon City: Tala Publishing Services.
De la Costa, H. (1965). Readings in Philippine history. Manila: The Bookmark, Inc.
Fox, R. B. (1970). Prehistoric Foundations of Contemporary Filipino Culture and Society at Readings in
Philippine culture and social life eds. Amparo S. Lardizabal at Felicitas Leogrado. Manila: Rex
Bookstore.
Ileto, R. C. (1979). Pasyon and revolution: Popular movements in the Philippines. 1840-1910. Quezon
City : Ateneo de Manila University Press.
Rafael, V. L. (1988). Contracting colonialism: Translation and conversion in Tagalog society under early
Spanish rule. Ithaca, NY: Cornell University Press. (ix-54, 136-166)

viii
ix
YUNIT 1: ANG PAG-AARAL NG KASAYSAYAN

Aralin 1: Introduksiyon sa Pag-aaral ng Kasaysayan

Oras na Ilalaan: 6 oras

Panimula

Karaniwang kasagutan sa tanong na ano ang kasaysayan ay ang pag-aaral ng

nakaraan. Ngunit kung ito ay lilimiing mabuti ay higit pa rito ang kahulugan nito. Para sa
mga mag-aaral, ang pag-aaral ng kasaysayan ay karaniwang pagmememorya ng tao,
petsa, lugar at pangyayari. Kaya karaniwang para sa kanila ay nakakaantok at isang
asignatura lamang ito na kailangang ipasa at hindi naisasabuhay. Sa yunit na ito ay ating
bibigyang higit na malalim na kahulugan ang kasaysayan at ipapakita kung paano
nakaaapekto ito sa ating pang-araw–araw na pamumuhay. Mahalaga ring maiugnay ang
ating mga sarili sa mga kaganapan sa nakaraan upang magkaroon ng halaga ang mga
bagay na ito sa ating kasalukuyan.

Sa pagtatapos ng aralin, ang mga mag-aaral ay inaasahang:

1. Naipaliliwanag kung ano ang kahulugan ng kasaysayan;

2. Natutukoy ang pagkakaiba ng primarya at sekondaryang batis, gayundin ang mga
halimbawa nito;
3. Nasusuri ang kaibahan ng kritikang panlabas sa kritikang panloob;
4. Nabibigyang ebalwasyon ang kredibilidad, awtentisidad, at pinanggalingan ng
mga primaryang batis.
5. Natutukoy ang mga lugar na maaaring pagkunang dokumento at impormasyon
sakaling gumawa ng isang saliksik na may kaugnayan sa kasaysayan
6. Naiaangkop ang aralin sa mga kaganapan sa sariling paligid

Ano ang iyong pagkakaunawa sa salitang kasaysayan?

KASAYSAYAN

1
KASAYSAYAN

Ang salitang “history” sa payak na pagbibigay kahulugan ay kadalasang

sinasabing pag-aaral sa ating nakaraan. Subalit hindi dito nagtatapos ang kahulugan nito.
Kung uugatin, ito ay nagmula sa salitang Griyegong “historia” na nangangahulugang
pagsisiyasat (inquiry). Sa tala ni Louis Gottschalk, sang-ayon kay Aristotle, ito ay isang
maayos na pagtatala gamit ang mga pangyayari o penomenon maging ito man ay sunod-
sunod o hindi.1

Ayon kay Dr. Zeus Salazar na kinikilalang “Ama ng Pantayong Pananaw”, ang
kasaysayan ay salaysay ukol sa nakaraan na may saysay para sa sariling grupo na
isinasalaysay gamit ang sariling wika at kalinangan. Ibig sabihin, hindi lamang ito basta-
basta pagtatala ng mga pangyayari sa nakaraan bagkus, kailangan ang nakaraang ito ay
mayroong saysay o halaga sa isang grupo ng tao. Sa ganitong paraan, lumalabas na
hindi lamang ito pagsasalaysay bagkus, tayo ay nagsasalaysay ukol sa ating mga sarili.

Ganito rin ang naging pakahulugan ni Dr. Augusto de Viana sa salitang

kasaysayan, inugat niya ito at hinati sa tatlo: Ka-, saysay, at –an. Ang salitang ugat ay
salitang saysay na maaaring bigyang kahulugan kagaya ng mahalaga, may kwenta,
importante at iba pa. kung ito naman ay dadagdagan ng hulaping –an, nagkakaroon ng
saysayan na kung bibigyang kahulugan ay nagkakaroon ng talastasan, kwentuhan,
pagbabahagi ng mga ideya o kuro-kuro (nagsasaysayan). Mahalagang tandaan na ang
bagay na pinag-uusapan ay mayroong kabuluhan at hindi lamang basta nangyari. Ang
huling bahagi at ang pagdagdag ng unlaping Ka- na kung saan ay tumutukoy sa relasyon
o pagbubuklod. Halimbawa nito ay ang mga salitang kaibigan, kasintahan, kaanak at iba
pa. Ang Ka- ay maaaring makapagbuklod, maaari ring mag-ipon ng mga bagay. Sa
makatuwid, ang kasaysayan ay kalipunan o koleksyon ng mga salaysay na may saysay.2

Kung ating bubuuin ang ideya, ang kasaysayan ay pagtalakay sa mga

mahahalaga, may kwenta at importanteng mga pangyayari sa nakaraan sa pamamagitan
ng pagbabahagi maging ito man ay pasulat o pasalaysay. Mula sa pagbabahaging ito ay
nagiging kabilang sa kasaysayan ang mga tao na makababasa at makaririnig nito.

Para naman kay Constantino, ang kasaysayan ay hindi lamang limitado sa

pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari; hindi rin ito limitado sa mga tala ng
kabayanihan ng mga sikat na tao, bagkus ito ay ang mga tala ng kolektibong pagtutulong-
tulong ng mga karaniwang mamamayan upang magkaroon ng kaginhawahan. Para sa
kaniya, ang “masa” o karaniwang mamamayan ay may kapasidad na lumikha ng
kasaysayan.3

BATIS

Lubhang napakahalaga ng batis o sources sa pag-aaral ng kasaysayan sapagkat

sa pamamagitan ng mga ito, mapapatunayan na ang isang tala ay nangyari o naganap
sa mga nakalipas na panahon. Sa katunayan, mayroong panahon sa pag-aaral ng
kasaysayan na kinonsidera ng mga eksperto o historyador na kung walang dokumento
ay walang kasaysayan (no document, no history) sang-ayon ito sa pahayag ni Leopold

1 Louis Gottschalk, Understanding History: A Primer of Historical Method (New York: Knopf, 1950), 17.
2 Augusto De Viana, The Philippines: A Story of a Nation (Manila: Rex Book Store, 2011), xi.
3 Renato Constantino, The Philippines: A Past Revisited (Quezon City: Tala Publishing Services, 1975), 3.

2
Von Ranke na isa ring historyador. Subalit sa paglipas ng panahon, maging ang mga
bagay na hindi naman ginagamit bilang dokumento ay naging batayan na rin ng
pagsasakasaysayan. Nakatutulong ang dokumento upang magkaroon tayo ng sulyap sa
nangyari sa nakaraan ngunit mahalaga ring tandaan na hindi nito maibabalik ang buong
pangyayari na ating tinitingnan.

Nabanggit ni Louis Gottschalk sa kanyang aklat na Understanding History na

lubhang mahalaga ang batis sa pag-aaral ng kasaysayan, aniya:

“The historian, however, has to use many materials that are not in
books. Where these are archeological, epigraphical, or numismatical
materials, he has to depend largely on museums. Where there are
official records, he may have to search for them in archives,
courthouses, government libraries, etc. where there are private papers
not available in official collections, he may have to hunt among the
papers of business houses, the muniment rooms of ancient castles, the
prized possessions of autograph collectors, the records of parish
churches, etc. Having some subject in mind, with more or less definite
delimitation of the persons, areas, times, and functions (i.e., the
economic, political, intellectual, diplomatic or other occupational
aspects) involved, he looks for materials that may have some bearing
upon those persons in that area at the time they function in that fashion.
These materials are his sources. The more precise his delimitation of
persons, area, time, and function, the more relevant his sources are
likely to be.”

Ibinahagi ni Gottschalk sa itaas na hindi lamang limitado sa mga aklat ang mga
batis bagkus ay makikita rin ito sa mga lugar na hindi natin inaasahan na mapagkukunang
batis kagaya ng mga museo, simbahan at iba pa.4

Mahahati sa dalawang bahagi ang pag-uuri sa batis, maaaring ito ay primarya o

sekundaryang batis at nakasulat at hindi nakasulat.

Primaryang batis

Ang primaryang batis ay karaniwang mga tao o maaari ring mga bagay na
mismong naging saksi habang nagaganap ang isang mahalagang pangyayari.5
Kadalasang sila ay malapit sa mga pangyayari at nagagamitan ng pandama– maaaring
kanilang nakikita, nadarama, naririnig, naaamoy ang mga pangyayari habang ito ay
nagaganap. Ilan sa mga halimbawa ng primaryang batis na nakasulat ay:

a. Talaarawan- tinatawag din itong diary o journal. Ang mga ito ay naratibo ng
mga kaganapan na inakda ng mga tao na mismong nakaranas at nakasaksi sa
mga pangyayari. Kadalasan na ito ay isinusulat ng may-akda araw-araw. Isang
halimbawa nito ay ang diary ni Hen. Gregorio del Pilar na naglalarawan ng
kanyang karanasan sa pakikibaka sa mga Amerikano. Nagtapos ang kanyang
pagsusulat nang siya ay mapaslang ng mga Amerikano sa Pasong Tirad.

b. Awtobiograpiya- tinatawag din itong talambuhay na isinulat ng may-akda na

pumapatungkol sa kanyang sarili. Mahahalagang mga kaganapan, lugar, tao at
mga pangyayari ang kadalasang paksa ng nasabing akda.

4 Louis Gottschalk, Understanding History: A Primer of Historical Method (New York: Knopf, 1950), 52-53.
5 Jose Victor Torres, Batis: Sources in Philippine History, (Quezon City: C & E Publishing, Inc., 20018), 6.

3
 c. Liham- ito ay ang mga sulat ng may-akda na naglalaman ng mensahe,
pananaw o damdamin na nais niyang iparating sa taong kinauukulan. Halimbawa
nito ay ang Liham ni Rizal sa Kadalagahan ng Malolos na may petsang Pebrero
22, 1889. Dito pinapurihan ni Rizal ang kagitingan at katapangan na ipinamalas
ng kadalagahan ng Malolos na umalpas mula sa pagkaalipin ng kamangmangan
sa pamamagitan ng paghiling nila sa gobernador-heneral na makapagtayo ng
isang paaralan na magtuturo ng wikang Espanyol.

d. Diyaryo/Pahayagan- isang dokumento na inilathala at inilimbag kaalinsabay

ng mga isyung panlipunan na tinatalakay sa mismong pahayagan. Maaari rin itong
maglaman ng ulat ukol sa mga kaganapang pulitikal, pang-ekonomiko at
panlipunan. Tumatalakay din ang mga pahayagan sa mga opinyon at pananaw ng
mga eksperto sa isang partikular na isyu. Isang halimbawa ng pahayagan ay ang
Diariong Tagalog, na pinamatnugutan ni Marcelo H. del Pilar. Ito ang kauna-
unahang bilingguwal na pahayagan na nasusulat sa wikang Tagalog at
Espanyol.6Isiniwalat ng nasabing pahayagan ang pang-aabuso ng mga prayleng
Kastila at ang pagmamalabis ng mga opisyal ng gobyernong kolonyal.

e. Memoir- isa itong uri ng primaryang batis na naglalarawan ng mga pangyayari

habang bumabanggit ng kanyang sariling kuro-kuro ang may-akda.
Ipinapaliwanag ng may-akda ang isang kaganapan sa paraang naratibo gayundin
ang paglalahok niya ng kanyang opinyon base sa kanyang paniniwala. Isang sikat
na memoir ay ang The Philippine Revolution o ang La Revolucion Filipina na
inakda ni Apolinario Mabini. Tinalakay niya rito ang pagtatagumpay ng
Himagsikang Pilipino laban sa mga Espanyol gayundin ang pagtatatag ng isang
Republika na kinikilala ng mga bansa sa Asya at sa Europa noong 1899.

f. Mga Ulat- Kadalasang mga opisyal na dokumento ang mga ulat na nanggaling
sa isang grupo ng tao na naglalayong maghatid ng impormasyon ukol sa isang
partikular na kaganapan. Ginagamit ang mga ulat sa mga imbestigasyon o sa mga
pagdinig upang magamit na basehan ng hakbangin ng pamahalaan. Halimbawa
ng ulat ay ang dokumento na inilabas ng Agrava Fact-Finding Commission na
nagsiyasat sa mga kaganapan ukol sa pagpaslang kay dating Senador Benigno
Aquino Jr. noong 1983. Ginamit ang ulat ng Komisyong Agrava sa pagsasampa
ng kaukulang asunto sa Sandiganbayan laban sa mga opisyal na pinaniniwalaang
sangkot sa nasabing pagpaslang. Ilan pang halimbawa ng ulat ay ang mga ulat ng
lupon na ginagamit ng mga mambabatas sa pamahalaang lokal bilang basehan
ng mga ordinansa at gawaing lehislasyon.

g. Mga Talumpati- isa ring uri ng primaryang batis ang mga talumpati. Ito ay
ang mga pahayag na binigkas sa mga mahahalagang okasyon, pagtitipon,
gawaing panrelihiyon o pulitikal. Mahalagang nakalathala ang mga nasabing
talumpati bago mauri bilang nasusulat na primaryang batis. Sa bisa ng Artikulo 2
ng Kodigong Sibil ng Pilipinas, minamandato ang paglalathala ng mga
mahahalagang talumpati sa Official Gazette, ang opisyal na pahayagan ng
pamahalaan ng Pilipinas. Ilan sa mga nalathala ay ang mga talumpati ng Pangulo
sa ilang mahahalagang pagdiriwang. Maaari ring isama sa mga talumpati ang mga
privilege speech ng mga mambabatas na nailalathala naman sa mga dokumento
ng Kongreso na tinatawag na journal.

h. Opisyal na mga Dokumento- bahagi ng gampanin ng pamahalaan ang

maglathala ng mga opisyal na dokumento na naglalaman ng mga mahahalagang

6 Diariong Tagalog. (2015). In V. Almario (Ed.), Sagisag Kultura (Vol 1). Manila: National Commission for Culture and the Arts. Retrieved

from https://philippineculturaleducation.com.ph/diariong-tagalog/

4
 kalatas, anunsyo o mandato. Dahil dito, nagagamit ang mga opisyal na dokumento
bilang primaryang batis. Ilan sa mga ito ay ang mga orihinal na kopya ng mga
batas na ginawa ng Kongreso at pinirmahan ng Pangulo gayundin ang mga
desisyon ng hudikatura, kalatas ng mga administratibong ahensya ng gobyerno,
at iba pang mga katulad nito. Halimbawa ng mga opisyal na dokumento ay ang
Acta de la Proclamacion de la Independencia del Pueblo Filipino na inakda ni
Ambrosio Rianzares Bautista at binasa kaalinsabay ng deklarasyon ng kalayaan
ng Pilipinas noong Hunyo 12, 1898. Isa ring primaryang batis ang Proclamation
No. 1081 ni dating Pangulong Marcos na nagdedeklara na ang buong bansa ay
nasa ilalim ng Batas Militar.

i. Mga Kasunduan- kinokonsidera ring primaryang batis ang mga kasunduan

na nilagdaan ng mga pinuno ng pamahalaan o ng mga samahan. Isang halimbawa
ng kasunduan ay ang Kasunduan sa Biak-na-Bato na nilagdaan ng mga kinatawan
ng pamahalaang rebolusyonaryo at gobyernong kolonyal ng mga Espanyol.

Mayroon din namang primaryang batis na hindi nakasulat kagaya ng:

a. Artipakto- ito ay tinatawag ding liktao na halaw sa aklat ni Prop. Zeus

Salazar na nalathala noong 2004. Ito ay mga bagay na nahukay ng mga
arkeologo mula pa sa unang panahon na ginamit at hinubog ng tao ayon sa
kanilang kultura. Ilan sa mga halimbawa ng artipakto ay ang balangay, isang uri
ng sinaunang sasakyang pandagat na nahukay at natagpuan sa lungsod ng
Butuan noong 1978. Ang balangay ay isang katunayan na may kakayahan at
kahusayan na ang mga sinaunang Pilipino sa paggawa ng malalaking sasakyang-
pandagat na sumasalamin sa kabihasnang maritimo bago pa man ang pagdating
ng mga Europeo. Isa rin halimbawa ng artipakto ang hikaw na natagpuan sa
Yungib Duyong ng Palawan na tinatawag na Lingling-o na sumisimbolo sa
karangyaan ng sinaunang pamayanang Pilipino.

b. Relikya- ito ay mga labi ng mga bagay na may buhay gaya ng tao, hayop,
halaman at iba pa. Ito ay maaaring mga buto ng hayop at tao o mga bakas
(imprints) ng mga halaman sa mga yungib o bato. Ilan sa mga halimbawa nito ay
ang buto ng daliri sa paa (metatarsal) ng Taong Callao na natagpuan sa Yungib
Callao sa Cagayan. Ayon sa mga eksperto, ito ay tinatayang may 67,000 taon na.
Isa pa ring halimbawa ng relikya ay ang natagpuang bagang (molar) ng stegodon
luzonensis. Ito ay isang uri ng elepante na tinatayang nabuhay sa Pilipinas. Ang
nasabing relikya ay natagpuan sa Hilagang Luzon.

c. Kasaysayang Oral- isang uri ito ng primaryang batis na ‘di-nakasulat. Ito

ay ang mga sali’t saling pahayag, kwento, o salaysay na maaaring tiyak o hindi
tiyak ang pinagmulan. Halimbawa ng mga kasaysayang oral ay ang mga alamat,
epiko, sawikain, bugtong, at kwentong bayan. Halimbawa ng mga ito ay ang Biag
ni Lam-ang, isang Ilokanong epiko na binigyang bikas ni Pedro Bukaneg.

d. Larawan at dibuho- Ang mga ito ay nagsisilbing primaryang batis. Ito ay

bunga ng mga likha ng tao sa pamamagitan ng dunong at teknolohiya. Ebidensya
ang mga larawan sa pagpapatibay na ang mga tao ay naroon nga sa binabanggit
na lugar o pagtitiyak na naganap nga ang isang pangyayari. Ilan sa halimbawa ng
dibuho ay ang Spoliarium ni Juan Luna na nakatanghal ngayon sa Pambansang
Museo ng Pilipinas. Ginamit na simbolismo sa dibuhong ito ang mga nasawing
gladyador bilang mga Pilipino na inaalipin at pinahihirapan ng mga
Espanyol.Ipinapakita ng dibuhong ito ang karahasan at pang-aabuso ng mga
mananakop na Espanyol sa mga Pilipino. Isa namang halimbawa ng larawan ay
5
 ang larawan ng tatlong propagandistang sina Dr. Jose P. Rizal, Marcelo H. del
Pilar at Mariano Ponce habang sila ay nasa Europa.

Sekundaryang Batis

Sekundaryang batis naman mabibilang ang mga batis na hindi “saksi” sa mga
pangyayari ngunit naglalahad ng impormasyon kaugnay ng primaryang batis. Ayon kay
Gottschalk, ito ay mga testimonya ng mga hindi saksi sa pangyayari subalit nagbabangit
ng mga bagay na may kaugnayan dito.7 Karaniwang nagbibigay komentaryo o paliwanag
sa isang pangyayari ang mga batis na kaugnay nito. Pinakamagandang halimbawa ay
ang mga teksbuk sa paaralan. Hindi man nito nasaksihan ang pangyayari, ipinaliliwanag
naman dito ang mga interpretasyon sa primaryang batis ng mga may-akda. Halimbawa
ng teksbuk ay ang History of the Filipino People at Revolt of the Masses ni Teodoro
Agoncillo, A Continuing Past at Past Revisited ni Renato Constantino at marami pang
iba. Ilan pang halimbawa ng sekundaryanng batis ang mga brochure, magazine,
gayundin ang mga nailathalang artikulo sa internet.

KRITISISMO

Nabanggit sa mga naunang pahina ang hindi pagkakabuo ng ganap na pangyayari

sa nakaraan at tanging sulyap lamang ang ating magagawa. Para kay John Tosh,
tungkulin ng historyador na mapagtagpi-tagpi ang mga pangyayari mula sa limitadong
mga batis. Hindi sapat na mayroong primaryang batis na susuriin kailangan din ng
kritisismo ng mga dokumentong ito upang higit na mapalabas ang katotohanan ng mga
pangyayari sa nakaraan.8 Gayundin, hindi rin naman maipaliliwanag mag-isa ng
dokumento ang kanyang sarili, kailangan ng taong magsusuri sa kanya upang mapalabas
ang tunay na katotohanan sa mga bagay na mahalaga sa nakaraan. Sa ganitong banda,
kailangan nang masusing pagsisiyasat ng mga historyador sa mga dokumento upang
masiguro ang otentisidad ng kanilang mga batis at dito papasok ang kritisismo. Ito ay
nahahati sa dalawa: Kritisismong Panlabas at Kritisismong panloob.

Kritikang Panlabas

Ang Kritikang Panlabas o Kritika ng katunayan at kapanalinagan ay may

kinalaman sa pagkilala kung tunay o di-tunay ang batis. Sumasailalim sa restitusyon o
pagwawasto ng batis upang maibalik ito sa orihinal. Mahalaga rin ang pagtatakda ng
kapanaliganan at saligan batay sa pinanggalingan ng batis – panahon, lugar at may-akda,
bago makatiyak kung maaring gamitin ang batis para sa pananaliksik. Kailangan ang
lahat ng ito upang maipakita ang tunay at hindi huwad o peke ang batis. 9 Halimbawa,
kung magsusuri ng isang primaryang dokumento kaugnay ni Rizal, mahalaga na suriin
ang uri ng papel, ang tintang ginamit at estilo ng pagsulat upang mapatunayan ang
katotohanan ng batis.

Kritikang Panloob

Ang Kritikang Panloob ay ang higit na malalim na pagsusuri ng dokumento.

Sinusuri na dito ang mismong nilalaman ng akda upang tuklasin ang tiyak at tunay na
kahulugan ng sinusuring dokumento. Mahalaga na nauunawaan ang wikang ginagamit
ng may-akda upang mapalabas ang tunay na pakahulugan dito. Lalo’t higit kung paano
ginagamit ang wika sa panahon ng pagkasulat. Isang maaaring halimbawa nito ay ang
“And Dapat Mabatid ng mga Tagalog” bagamat nakasulat sa lengwaheng Tagalog, iba

7 Louis Gottschalk, Understanding History: A Primer of Historical Method (New York: Knopf, 1950), 53.
8 John Tosh, The Pursuit of History: Aims, Methods and New Directions in the Study of Modern History (Harlow, England: Longman, 1999), 125.
9 Arthur M. Navarro, Bagong Kasaysayan sa Wikang Filipino: Kalikasan, Kaparaanan at Pagsasakasaysayan sa Philippine Social Sciences Review Vol. 55 nos. 1-4 January – December 1998, 112.

6
na ang maaaring gamit ng ilang salita rito sa kasalukuyan. Kaya’t kung hindi magiging
maingat ang nagsusuri ay maaaring hindi maipalabas ang tunay na pakahulugan ni
Andres Bonifacio sa panahong kanya itong isinusulat.

REPOSITORYO NG MGA SANGGUNIANG BATIS

Ang mga sangguniang batis na ito ay tinipon at kinalap ng mga mananaliksik,

historyador at mga arkeologo. Ang mga ito, maaaring primarya o sekondaryang batis man
ay maaaring matagpuan sa mga sumusunod na repositoryo sa Pilipinas:

1. Pambansang Museo ng Pilipinas (National Museum of the Philippines) -

matatagpuan sa Lungsod ng Maynila at dating gusaling lehislatibo ng
pamahalaang Komonwelt. Nakalagak dito ang mga sikat na primaryang batis gaya
ng bahagi ng balangay mula sa Lungsod ng Butuan, ang dibuhong Spoliarium ni
Juan Luna, ang bangang Manunggul, at ang hikaw na Lingling-o.
2. Pambansang Sinupan (National Archives of the Philippines) - Nakalagak dito
ang mga opisyal na dokumento gaya ng mga dokumento noong panahon ng
Kastila.
3. Gusali ng National Historical Commission of the Philippines- kinalalagakan
ng mga mahahalagang pahayagan, peryodiko at mga aklat na mga
mapagkakatiwalaang manunulat ng kasaysayan ng Pilipinas.
4. Pambansang Aklatan ng Pilipinas (National Library of the Philippines) –
tahanan ng mga mahahalagang aklat, dokumento, artikulo, pahayagan at
peryodiko kagaya ng mga orihinal na kopya ng mga nobela ni Rizal na Noli Me
Tangere at El Filibusterismo.
5. Intramuros Administration- isang ahensya na nasa ilalim ng Tanggapan ng
Pangulo ng Republika ng Pilipinas na nangangalaga ng mga dokumento at gamit
na gumanap ng malaking papel sa kasaysayan ng Intramuros.
6. Mga museo at aklatang lokal- karaniwan na may mga aklatan at museo ang mga
lalawigan at bayan sa Pilipinas. Isang halimbawa nito ang Aklatang Panlalawigan
ng Bulacan na naglalaman ng mga aklat, peryodiko at artikulo na may kinalaman
sa kalinangan at kasaysayan ng Lalawigan ng Bulacan. Gayundin ang Museo ng
Kasaysayang Pampulitika ng Pilipinas na nasa Dambana ng Casa Real sa
Lungsod ng Malolos. Itinatanghal ng nasabing museo ang iba’t ibang tagpo sa
kasaysayang pampulitika ng Pilipinas mula sa pagtatatag ng mga kabihasnan sa
ilaya at ilawud hanggang sa pagkakamit ng soberanyang tinatamasa ng bawat
mamamayang Pilipino sa kasalukuyan.
7. Pambansang Dambana- ang mga dambana ay lugar kung saan nakahimlay ang
mga labi ng mga kinikilalang bayani ng bayan. Kadalasan na may mga museo rin
na matatagpuan sa mga ito. Isang halimbawa ng dambana ay ang Dambana ni
Gat. Marcelo H. del Pilar na matatagpuan sa Brgy. San Nicolas, Bulakan, Bulacan.

Nagsisilbing lagakan ng mga primarya at sekondaryang batis ang mga gusaling ito.
Itinuturing na yaman ng bayan ang mga primaryang batis pati ang mga repositoryo
kung saan ito matatagpuan. Kung kaya, masidhi ang pag-iingat na hinihingi ng
pamahalaan sa mga mag-aaral, mananaliksik at historyador na nagsasadya sa mga
lugar na ito.

7
Isulat ang hinihingi ng pangungusap.
__________ 1. Siya ang “Ama ng Pantayong Pananaw”.
__________ 2. Ito ang lugar kung saan nakahimlay ang mga labi ng mga kinikilalang
bayani ng bayan.
__________ 3. Dito matatagpuan ang orihinal na manuskrito ng Noli Me Tangere at El
Filibusterismo.
__________ 4. Ito ang mga dokumento o bagay na maaaring suriin upang
makapagpatunay ng mga pangyayari sa nakaraan.
__________ 5. Ito ay ang higit na malalim na pagsusuri ng dokumento.
__________ 6. Ito ay ang uri ng kritisismo kung saan sinusuri lamang ang otentisidad ng
dokumento.
__________ 7. Ito ay karaniwang mga tao o maaari ring mga bagay na mismong naging
saksi habang nagaganap ang isang mahalagang pangyayari.
__________ 8. Ito ay isang uri ito ng primaryang batis na ‘di-nakasulat. Binubuo ito ng
mga sari-saring pahayag, kwento, o salaysay na maaaring tiyak o hindi tiyak ang
pinagmulan.
__________ 9. Ito ay mga bagay na nahukay ng mga arkeologo mula pa sa unang
panahon na ginamit at hinubog ng tao ayon sa kanilang kultura.
__________ 10. Ito ay ang mga pahayag na binigkas sa mga mahahalagang okasyon,
pagtitipon, gawaing panrelihiyon o pulitikal.

Sanaysay. Sagutin ang mga tanong sa maikli at direktang paraan. Isulat ang iyong sagot
sa isang hiwalay na papel.

1. Ano ang kaibahan ng kasaysayan sa history?

2. Ano ang primaryang batis? Paano ito naiiba sa sekondaryang batis?

3. Bakit mahalaga ang pagkritika sa mga dokumento?

4. Sa panahong nagkalat ang fake news, paano mo masusuri ang tunay na impormasyon
sa gawa-gawang impormasyon lamang?

8
YUNIT 2: PAGSUSURI NG KONTEKSTO NG MGA PILING PRIMARYANG BATIS

Oras na Ilalaan: 15 oras/ 3 oras bawat aralin

Panimula:

Sa pagbubuo ng kasaysayang bayan, kailangan nang masinsing pagkalap sa mga

ilang pira-pirasong tala mula sa ating nakaraan. Sa kasamaang palad, ang mga
impormasyon tungkol sa ating kasaysayang ay mula sa pananaw ng mga dayuhang
dumating sa bansa, na sila na ring may pagkakataon, pag-aaral at kagamitan upang itala
ang ating “istorya.” Dahilan ito upang pag-aralan natin ang ating sariling kasaysayang
mula sa kanilang mga mata at konteksto.

Gayunpaman, sa kabila ng hamon na ito, nilalayon ng yunit na ito na makabuo ng

isang pananaw mula sa ating mga Pilipino gamit ang pag-aaral ng mga historikal na
kontekstong nakapalibot sa pagkakasulat ng mga primaryang batis tungkol sa ating
kasaysayan, gaya ng mga impormasyon tungkol sa may-akda, at mga pangyayari sa
panahon ng pagkakasulat nito. Dahil dito, ninanais na makakabuo tayo ng isang
damdaming makabayan buhat sa mas malalim na pagsusuri ng mga primaryang batis
mula man ito sa pag-aakda ng mga dayuhan o hindi.

Layunin

Sa pagtatapos ng yunit na ito, ang mga mag-aaral ay inaasahang:

1. Nasusuri ang mga primaryang batis mula sa pananaw ng mga dayuhan at

pananaw ng mga Pilipino
2. Naiiugnay ang historikal na konteksto sa likod ng pagkakasulat ng mga
mababanggit na primaryang batis
3. Natutukoy ang kahalagahan ng mga primaryang batis sa pagbubuo ng
kasaysayang bayan
4. Nakabubuo ng damdaming makabayan buhat sa mga tekstong nabasa

Ano-ano ang mga katangian ng mga Pilipino na sa tingin mo ay hindi mula sa

impluwensya ng mga dayuhang dumating sa bansa?

9
ARALIN 1: “UNANG PAGLALAYAG PAIKOT NG DAIGDIG NI FERDINAND
MAGELLAN” NI ANTONIO PIGAFETTA

Kontekstong Historikal

Noong ikalabing-anim na siglo, nakatuklas ang mga Europeo ng mga

pampalasang sangkap, rekado at iba pang mga kalakal mula sa Asya. Naging dahilan ito
upang maglakbay ang mga Europeo papunta sa Asya at iba pang panig ng mga hindi pa
nila napupuntahang parte ng daigdig. Nagbunsod din ito ng tunggalian sa pagitan ng mga
bansa sa Europa, sa pangunguna ng Portugal at Espanya. May paniniwala rin sila na
hindi sapat na naghahari ang isang bansa sa kalupaan upang magtagumpay, mahalaga
rin na kontrolado nila ang katubigan, dahilan
upang isagawa nila ang mga malawakang
paglalayag sa mga lugar na nabanggit.

Noong 1493, ang Santo Papa na si

Alexander VI ay namagitan sa tunggalian ng
dalawang bansang ito (papal bull), sapagkat ang
mga ito ay kapwa Katoliko at hindi aniya gawain
ito ng isang katoliko. Tinawag itong inter caetera,
kung saan layon nito na hahatiin ang daigdig sa
dalawa - ang kanluran at silangan. Lahat ng mga
bagong lupaing matutuklasan na nasa silangan,
100 liga mula sa mga isla ng Cape Verde ay
mapupunta sa pamumuno ng Portugal at lahat
naman ng nasa kanluran ay sa Espanya.
http://geography.about.com/library/weekly/aa112999a.htm

Ngunit nagkaroon ng pagbabago sa

http://www.britannica.com/event/Treaty-of-Tordesillas
batayan ng pagsusukat dala ng pagtutol ng
bansang Portugal. Mula sa 100 liga ay
naging 370 liga na ito mula sa mga isla ng
Cape Verde. Dahil sa pagbabagong ito,
mapapansin na napasailalim na sa
kapangyarihan ng Portugal ang silangang
bahagi ng Brazil. Ang Espanya naman ay
nagkaroon ng malawakang kontrol sa
kontinente ng Amerika hanggang sa
Karagatang Pasipiko.

Si Ferdinand Magellan, isang Portuges, ay isang

bihasang manlalayag sa ilalim ng imperyo ng Portugal.
Noong kabataan niya, kasama siya sa mga paglalakbay
papunta sa Mollucas (Spice Island) na matatagpuan sa
Indonesia. Dahil sa kanyang mga karanasan at
kaalaman sa paglalayag, naglakas-loob siyang
magsuhestiyon sa hari ng Portugal na kaya niyang
marating ang Moluccas gamit ang rutang pakanluran,
noong panahon na ang rutang pasilangan ay
napasakamay ng mga Turkong Muslim. Ngunit nang
hindi siya pinaniwalaan ng Portugal ay sa Espanya siya
nagpunta. Pinaniwalaan siya at pinondohan ang
kanyang paglalakbay ng hari noon ng Espanya, si https://cdn.britannica.com/57/2257-050-
35E59877/Ferdinand-Magellan-detail-painting-
Carlos I. Kaya noong Setyembre 20, 1519, sakay ng artist-Uffizi-Gallery.jpg

10
limang barko at kasama ang humigit-kumulang 270 mga katao, ay nagsimula ang
tinatawag sa kasaysayang pinakaunang matagumpay na paglalayag paikot sa mundo.

Tungkol sa May-akda: Antonio Pigafetta

Si Antonio Pigafetta ay ipinanganak noong

1490 sa Vicenza, Venice, Italy. Siya ay nag-aral ng
astronomiya, heograpiya, kartograpiya at noong
kanyang kabataan ay nagtrabaho din sa mga
barkong pag-aari ng mga “Knights of Rhodes”. Sa
kanyang pagkakabalita sa napipintong paglalakbay
ni Magellan sa ilalim ng kahariang Espanya,
ipinatala niya ang kanyang sarili bilang tagapagtala
at nailista bilang isa sa mga sobresalientes o mga
taong nagmula sa mga prominenteng pamilya na
sasama sa paglalakbay dahil sa kanilang interes sa
paglalakbay at pagsulong pangmilitar. Malinaw
niyang nailarawan ang kaniyang nasaksihan sa
kauna-unahang pag-ikot ng tao sa daigdig. Batay sa
kanyang mga tala noong sila ay napadaan sa
Pilipinas ay nagkaroon tayo ng ideya kung anong uri
ng pamumuhay mayroon ang ating mga ninuno bago
tayo tuluyang masakop ng mga dayuhan. Ang mga https://philippinediaryproject.com/wp-content/uploads/2018/05/pigafetta.jpg
sumusunod na teksto ay hango sa kanyang
nailimbag na akda, Relazione del primo viaggio intorno al mondo, pagkabalik nila ng
Espanya noong 1524. Ang bahagi ng kanyang akda mababanggit dito ay tumutukoy sa
kanilang mga nasaksihan at mga detalyadong salaysay ng kanilang pakikisalamuha sa
mga katutubong Bisaya.

BAHAGI NG MGA TALA NI ANTONIO PIGAFETTA TUNGKOL SA “UNANG

PAGLALAYAG PAIKOT NG DAIGDIG NI FERDINAND MAGELLAN”10

At dawn on Saturday, March sixteen, 1521, we came upon a high land at a

distance of three hundred leagues from the island of Ladroni –an island named
Zamal [i.e Samar]. On Monday afternoon, we saw a boat coming toward us with
nine men in it. Therefore, the captain –general ordered that no one should move or
say a word without his permission. When those men reached the shore, their chief
when immediately to the captain-general, giving sign of joy because of our arrival.
Five of the most ornately adorned of them remained with us, while the rest went to
get some others who were fishing, and so they all came the captain –general seeing
that they were reasonable men, ordered food to be set forth before them, and gave
them red caps, mirrors, combs, bells, ivory, bocasine and other things. When they
saw the captain’s courtesy, they presented fish, a jar of palm wine which they call
uraca, figs more than one palm long and others which were smaller and more
delicate, and two cocoanuts. They had nothing else then… but rice, and and
coconuts and many articles of food within four days.

Coconuts are the fruit of the palm tree. Just as we have bread, wine, oil,
and vinegar, so those people get everything from that tree. They get wine in the
following manner. They bore a bole into the heart of the said palm at the top
called palmito [i.e. stalk], form which distils a liquor which resembles white must
[mist]. That liquor is sweet but somewhat tart and [is gathered] in canes [of
bamboo] as thick as the leg and thicker.
10 Project Gutenberg EBook of The Philippine Islands, 1493-1898, Volume XXXIII, 1519-1522, by Antonio Pigafetta. Retrieved from https://www.gutenberg.org/files/42884/42884-h/42884-h.htm

11
They fasten the bamboo to the tree at evening for the morning, and in the morning for
the evening. That palm bears a fruit, namely the coconut, which is as large as the head
or thereabouts. Its outside husk is green and thicker than two fingers. Certain filaments
are found in the husk, whence is made cord for binding together their boats. Under that
husk there is a hard shell, much thicker than the shell of walnut, which they burn and
make therefrom a powder that is useful to them. Under that shell there is a white
marrowy substance one finger in thickness, which they eat fresh with meat and fish as
we do [with] bread; and it has a taste resembling the almond. It could be dried and made
into bread. There is a clear, sweet water, in the middle of the marrowy substance which
is very refreshing. When that water stands for a while after having been collected, it
congeals and becomes like an apple. When the native wish to make oil, they take that
coconut, and allow the marrowy substance to putrefy. Then they boil it and it becomes
oil like butter. When they wish to make vinegar, they allow only the water to putrefy,
and then place it in the sun, and a vinegar results like [that made from] white wine. Milk
can also be made from it, for we made some. We scraped that marrowy substance and
then mixed the scrapings with its own water which we strained through a cloth, and so
[we] obtained milk like goat’s milk. Those palm resemble date-palms, but although not
smooth they are less knotty than the latter. A family of x [10] persons can be supported
on two trees, by utilizing them week about for the wine [by utilizing one of them during
one week and the other during the other 8 days for the wine]; for if they did otherwise,
the trees would dry up. They last a century.

Those people became very familiar with us. They told us many things, their names
and those of some of the islands that could be seen from that place. Their own island
was called Zuluan and it is not very large. We took great pleasure with them, for they
were very pleasant and conversable. In order to show them greater honor, the captain-
general took them to his ship and showed them all his merchandise –cloves, cinnamon,
pepper, ginger, nutmeg, mace, gold and all things in the ship. He had some mortars
fired for them whereat they exhibited great fear, and tried to jump out of the ship. They
made signs to us that the above said articles grew in that place where we were going
….The island where we were is called Humunu; (now Homonhon) but inasmuch as we
found two spring there of the clearest water, we called Acquada da li buoni Segnialli
[i.e.”The watering-place of good Signs] for there were the first signs of gold which we
found in those district. There are many islands in that district, and therefore we called
them the archipelago of San Lazaro, as they were discovered on the Sabbath [Sunday]
of St. Lazarus. They lie in x degrees of latitude toward the Arctic Pole, and in a longitude
of one hundred and sixty-one degrees from the line of demarcation.

At noon on Friday, March 22, those men came as they had promised us in two
boats with coconuts, sweet oranges, a jar of palm-wine and a cock, in order to show us
that there were fowls in that district. They exhibited great signs of pleasure at seeing
us. We purchased all those articles from them. Their seignior was an old man who was
painted [i.e., tattoed]. He wore two gold earrings [schione] in his ears, and the others
many gold armlets on their arms and kerchief about [on] their heads. We stayed there
one week, and during that time our captain went ashore daily to visit the sick, and every
morning gave them coconut water from his own hand, which comforted them greatly.
There are people living near the island who have holes [earrings] in their ears so large
that they can pass their arms through them. Those people are caphri, that is to say,
heathen. They go naked, with a soft cloth woven from the bark of a tree about their
privies, except some of the chiefs who wear cotton cloth embroidered with silk at the
ends by means of needle. They are dark, fat and painted. They anoint themselves with
coconut and with benessed oil, as a protection against the sun and wind. They have
12
very black hair that falls to the waist, and use daggers, knives, and spears ornamented
large shield, fascines, javelins, and fishing nets that resemble rizali [a fine thickly woven
net used for fishing]; and their boats are [just] like ours.

Next day, holy Friday, the captain-general sent his slave, who acted as our
interpreter, ashore in a small boat to ask the king if he had any food to have it carried
to the ships; and to say that they would be well satisfied with us, for he [and his men]
had come to the island as a friends and not as enemies. The king came with six or eight
men in the same boat and entered the ship. He embraced the captain-general to whom
he gave three porcelain jars covered with leaves and full of raw rice, two very large
orade[dorado] and other things. The captain-general gave the king a garment of red
and yellow cloth made in the Turkish fashion, and a fine red cap; and to the others (the
king’s men), to some knives and to others mirrors. Then the captain-general had a
collation spread for them, and had the king told through the slave that he desired to be
casi casi with him. That is to say, brother. The king replied that he also wished enter
the same relations with the captain-general. Then the captain showed him cloth of
various colors, linen, coral [ornaments], and many other articles of merchandise, and
all the artillery, some of which he had discharged for him, whereat the natives were
greatly frightened.

Pieces of gold, of the size of walnuts and eggs are found by sifting the earth in the
island of that king who came to our ships. All the dishes of that king are of gold and also
some portion of his house, as we were told by that king himself. According to their
customs he was very grandly decked out and the finest looking man that we saw among
those people. His hair was exceedingly black and hung to his shoulders. He had a
covering of silk on his head and wore two large golden earrings fastened in his ears.
He wore a cotton cloth all embroidered with silk, which covered him from waist to knees.
At his side hung a dagger, the haft of which was somewhat long and all of gold, and its
scabbard of arved wood. He had three spots of gold on every tooth, and his teeth
appeared as if bound with gold. He was perfumed with storax and benzoin. He was
perfumed storax and benzoin. He was tawny and painted [i.e., tattooed] all over. That
island of his was called Butuan and Calagan. When those kings wished to see one
another, they both went to hunt in that island where we were. The name of the first king
is Raia Colambu, and the second Raia Siaui.

***

Those people were heathens, and go naked and painted. They wear a piece of cloth
woven from a tree about their privies. They are heavy drinkers. Their women are clad
in tree cloth from their waist down, and their hair is black and reaches to the ground.
They have holes pierced in their ears which are filled with gold. These people are
constantly chewing a fruit which they call areca, and resembles a pear. They cut that
fruit into four parts, and then wrap it in the leaves of their tree which they call betre [i.e.,
betel]. Those leaves resembles the leaves of the mulberry. They mixed it with a little
lime, and when they have chewed it thoroughly, they spit it out. It makes the mouth
exceedingly red. All the people in those parts of the world use it, for it is very cooling to
the heart, and if they ceased to use it they would die. There are dogs, cats, swine, fowls,
goats, rice, ginger, coconuts, figs, [i.e., bananas], oranges, lemons, millet, pancium,
sorgox, wax, and a quantity of gold in that island. It lies in a latitude of nine and two-
thirds degree toward the Arctic Pole, and in a longitude of one hundred and sixty-two
degrees from the line of demarcation. It is twenty-five [leagues] from the Acquada, and
is called Mazaua [Limasawa]. We carried a quantity of merchandise ashore which we
stored in a house. The king took it under his care as well as four men who were left to
trade the goods by wholesale. Those people live in accordance with justice, and have
13
weights and measures.
 They love peace, ease, and quiet. They have wooden balances, the bar of which
has a cord in the middle by which it is held. At one end is a bit of lead, and at the other
marks like quarter-libras [quarter-pounds], and libras [pounds]. When they wish to
weigh they take the scales which has three wires like ours, and place it above the
marks, and so weigh it accurately. They have very large measures without any bottom.
The youth play on pipes made like ours which they call subin. Their houses our
constructed of wood and are built of planks and bamboo, raised high from the ground
on large logs, and one must enter them by means of ladders. They have rooms like
ours; and under the house they keep their swine, goats, and fowls. Large sea snails
[corniolli], beautiful to the sight, are found there which kill whales. For the whale
swallows them alive, and when they are in the whale’s body; they come out of their
shells and eat the whale’s heart. Those people afterward find them alive near the dead
whale’s heart. Those creatures have black teeth and skin and a white shell, and the
flesh is [are] good to eat. They are called laghan [a shellfish].

On Friday we showed these people a shop full of our merchandise, at which they
were very much surprised. For metals, iron, and other large merchandise they gave us
gold. For the other smaller articles they gave us rice, swine, goats, and other food.
Those people gave us x pieces of gold for xiiii libras [14 pounds] of iron 9one piece
being worth about one and one-half ducados [ducats]). The captain-general did not wish
to take too much gold, for there would have been some sailors who would have given
all that they owned for a small amount of gold and would have spoiled the trade forever.
On Saturday, as the captain [king] had promised the king [captain] to become a
Christian on Sunday, a platform was built in [on] the consecrated square, which was
adorned with hangings and palm branches for his baptism. The captain-general sent
men to tell the king not to be afraid of the pieces that would be discharged them at our
greatest feasts without loading [them] with stones.

On Sunday morning, April fourteen, forty men of us went ashore, two of whom
were completely armed and preceded the royal banner. When we reached land all the
artillery was fired. Those people followed us hither and thither. The captain and the king
embraced. The captain told the king that the royal banner was not taken ashore except
with fifty men armed as were those two, and with fifty musketeers; but so great was his
love for him that he had thus brought the banner. Then we all approached the platform
joyfully. The captain and the king sat down in chairs of red and violet velvet, the chiefs
on cushions, and the others on mats. The captain told the king through the interpreter
that he thanked God for inspiring him to became [become] a Christian, and that [now]
he would more easily conquer his enemies than before. The king replied that he wished
to become a Christian, but that some of his chiefs did not wish to obey, because they
said that they were as good as men as he. Then our captain had all the chiefs of the
king called, and told them that unless they obeyed the king as their king, he would have
them killed, and would give their possessions to the king. They replied that they would
obey him. The captain told the king that he was going to Spagnia, but that he would
return again with so many forces that he would make him the greatest king of those
regions, as he had been the first to express a determination to become a Christian. The
king, lifting his hand to the sky, thanked the captain, and requested him to let some of
his men remain [with him], so that he and his people might better be instructed in the
faith. The captain replied that he would like to take two of the children of the chiefs with
him, so that they might learn our language, who afterward on their return would be able
to tell the others the wonder of Spagnia, A large cross was set up in the middle of the
square. The captain told them that if they wished to become Christians as they had
declared on the previous days, that they must burn all their idols and set up a cross 14 in
their place. They were to adore that cross
 daily with clasped hands, and every morning after their [i.e., the Spaniards’]
custom, they were to make the sign of the cross (which the captain showed them how
to make); and they ought to come hourly, at least in the morning, to that cross, and
adore it kneeling. The intention that they had already declared, they were to confirm it
with good works. The king and all the other wished to confirm it thoroughly. The captain-
general told the king that he was clad in all white to demonstrate his sincere love toward
them. They replied they could not respond to his sweet words. The captain led the king
by hand to the platform while speaking these good words in order to baptize him. He
told the king that he would call him Don Carlo, after his sovereign the emperor; the
prince, Don Fernando, after the emperor’s brother; the king of Mazaua, Johanni; a chief,
Fernando, after our chief, that is to say the captain; the More, Christoforo; and then the
others, now one name, and now another. Five hundred men were baptized before
mass. After the conclusion of mass, the captain invited the king and some of the other
chiefs to dinner, but they refused, accompanying us, however, to the shore. The ships
discharged all the mortars and embracing, the king and chiefs and the captain took
leave of one another.

After dinner the priest and some of the others went ashore to baptize the queen,
who came with forty women. We conducted her to platform, and she was mad to sit
down upon a cushion, and the other women near her, until the priest should be ready.
She was shown [I showed her] an Image of our Lady, a very beautiful wooden child
Jesus, and a cross. Thereupon, she was overcome with contrition and asked for
baptism amid her tears. We named her Johanna, after the emperor’s mother; her
daughter, the wife of the prince, Catherina; the queen of Mazana, Lisabeta; and the
others, each [with] their [distinctive] names. Counting men, women, and children, we
baptized eight hundred souls. The queen was young and beautiful, and was entirely
covered with a white and black cloth. Her mouth and nails were very red, while on her
head she wore a large bat of palm leaves in the manner of a parasol, with the crown
about it of the same leaves, like the tiara of the Pope; and she never goes any place
without such a one. She asked us to give her the little child Jesus to keep in place of
her idols; and then she went away. In the afternoon, the king and queen, accompanied
by numerous persons, came to the shore. Thereupon, the captain had many trombs of
fire and large mortars discharged, by which they were most highly delighted. The
captain and the king called one another brothers. That king’s name was Raia Humabon.
Before that week had gone, all the persons of that island, and some from the other
islands, were baptized. We burned one hamlet which was located in a neighboring
island, because it refused to obey the king or us. We set up the cross there for those
people were heathen. Had they been Moros, we would have erected a column there as
a token of our greater hardness, for the Moros and much harder to convert than the
heathen.

The captain-general went shore daily during those days to hear mass, and told
the king many things regarding the faith. One day the queen came with great pomp to
hear Mass. Three girls preceded her with three of her bats in their hands. She was
dressed in black and white with a large silk scarf, crossed with gold stripes thrown over
her head, which covered her shoulders; and she had on her hat. A great number of
women accompanied her, who were all naked and barefoot, except that they had a
small covering palm-tree cloth before their privies, and a small scarf upon the head, and
all hair flowing free. The queen, having made the due reverence to the altar, seated
herself on a silk embroidered cushion. Before the commencement of the mass, the
captain sprayed her and some of her [the] women with musk rosewater, for they
delighted exceedingly in such perfumes. The captain, knowing that the queen was very
much pleased with the child Jesus, gave it to her, telling her to keep it in place of her
idols. For it was a memory of the son of God. Thanking him heartily, she accepted 15 it.
 There are many villages in that island. Their names and those of their chiefs are
as follows: Cinghapola and its chiefs, Cilaton, Ciguibucan, Cimaningha, Cimatichat, and
Cicanbul; one, Mandaui and its chief, Apanoaan; one Lalan, and its chief, Theteu; one,
Lalutan, and its chief, Tapan; one Cilumai; and one, lubucun. All those villages rendered
obedience to us, and gave us food and tribute. Near that island of Zubu was an island
called Matan [Mactan], which formed the port where we were anchored. The name of
its village was Matan, and its chiefs were Zula and Cilapulapu [Lapu-lapu]. That city
[village] which we burned was in that island and was called Bulaia.

On Friday, April twenty-six, Zula, a chief of the island of Matan, sent one
of his sons to present two goats to the captain-general, and to say that he would send
him all that he had promised, but that he had not been able to send it to him because
of the other chief, Cilapulapu, who refused to obey the king of Spain. He requested the
captain to send him only one boatload of men on the next night so that they might help
him fight against the other chief. The captain-general decided to go thither with three
boatloads. We begged him repeatedly not to go, but he, like a good shepherd, refused
to abandon his flock. At midnight, sixty of us set out armed with corselets and helmets,
together with the Christian king, the prince, some of the chief men, and twenty or thirty
balanguais. We reached Matan three hours before dawn. The captain did not wish to
fight them, but sent a message to the natives by the Muslim to the effect that if they
would obey the king of Spagnia, recognize the Christian king as their sovereign, and
pay us our tribute, he would be their friend; but that if they wished otherwise, they should
wait to see how our lances wounded. They replied that if we had lances they had lances
of bamboo and stakes hardened with fire. [They asked us] not to proceed to attack them
at once, but to wait until morning, so that they might have more men. They said that in
order to introduce us to go in search of them; for they had dug certain pit holes between
the houses in order that we might fall into them. When morning came, forty-nine of us
leaped into the water up to our thighs and walked through water for more than two
crossbow flights before we could reach the shore. The boats could reach the shore.
The boats could not approach nearer because of certain rocks in the water. The other
eleven men remained behind to guard the boats. When we reached land, those men
had formed in three divisions to the number of more than one thousands five hundred
persons. When they saw us, they charged down upon us with exceeding loud cries, two
divisions on our flanks and the other on our front. When the captain saw that, he formed
us into two divisions, and thus did we begin to fight. The musketeers and crossbowmen
shot from a distance for about half an hour, but uselessly; for the shots only passes
through the shields which were made of thin wood, and the arms [of the bearers]. The
captain cried to them, “Cease firing!” but his order was not heeded at all. When the
natives saw that we were shooting our muskets to no purpose, crying out they [were]
determined to stand firm, and redoubled their shouts. When our muskets were
discharged, the natives would never stand still, but leaped hither and thither, covering
themselves with their shields. They shot so many arrows at us and hurled so many
bamboo spears (some of them tipped with iron) at the captain-general, besides pointed
stakes hardened with fire, stones, and mud, that we could scarcely defend ourselves.
Seeing that, the captain-general sent some men to burn their houses in order to terrify
them. When they saw their houses burning, they were roused to greater fury. Two of
our men were killed near the houses, while we burned twenty or thirty houses. So many
of them charged down upon us that they shot the captain through the right leg with a
poisoned arrow. On that account, he ordered us to retire slowly, but the men took to
flight, except six or eight of us who remained with the captain. The natives shot only at
our legs, for the latter were bare; and so many were the spears and stones that they
hurled at us that we could offer no resistance. The mortars in the boats could not aid us
as they were too far away. So we continued to retire for more than a good crossbow
flight 16
from the shore, always fighting up to our knees in the water. The natives continued to
pursue us and picking up the sane spear four or six times, hurled it us at us again and
again. Recognizing the captain, so many turned upon him that they knocked his helmet
off his head twice, but he always stood firm like a good knight, together with some
others.

Thus did we fight for more than one hour, refusing to retire farther. An Indian
hurled a bamboo spear into the captain’s face, but the latter immediately killed him with
his lance, which he left in the Indian’s body. Then trying to lay hand on sword, he could
draw it out but halfway, because he had been wounded in the arm with a bamboo spear.
When the natives saw that, they all hurled themselves upon him. One of them wounded
him on the left leg with a large cutlass, which resembled a scimitar, only being larger.
That caused the captain to face downward, when immediately they rushed upon him
with iron and bamboo spears and with their cutlasses, until they killed our mirror, our
light, our comfort, and our true guide. When they wounded him, he turned back many
times to see whether we were all in the boats. Thereupon, beholding him dead, we,
wounded, retreated, as best we could, to the boats, which were already pulling off.

The Christian king would have aided us, but the captain charged him before we
landed, not to leave his balanghai, but to stay to dead, he wept. Had it not been saved
in the boats. I hope through [the efforts of] your illustrious Lordship that the fame of so
noble a captain will not become effaced in our times. Among other virtues which he
possessed; he was more constant than ever in the greatest of adversity. He endured
hunger better than all the others, and more accurately than any man in the world did he
understand sea charts and navigation. And that this was the truth seen openly, for no
other had had so much natural talent nor the boldness to learn how to circumnavigate
the world, as he had almost done. That [The] battle was fought on Saturday, April
twenty-seven, 1521. The captain desired to fight in Saturday, because it was the day
especially holy to him. Eight of our men were killed by the mortars of the boats. Of the
enemy, only fifteen were killed. While many of us were wounded.

Kahalagahang Pangkasaysayan ng Dokumento

Lubhang mahalaga ang dokumentong ito sa kasaysayan ng daigdig sapagkat dito

nakatala ang kauna-unahang pag-ikot ng tao sa mundo at nagpapatunay ito ng maraming
bagay kagaya ng a) ang daigdig ay bilog; b) mararating ang silangan sa pamamagitan ng
rutang pakanluran; c) at nagpapatunay din ang paglalakbay na hindi masusunog ang tao
kapag siya ay nakarating sa ekwador. Dahil din sa ekspedisyong ito, natahak ng mga
Europeo sa unang pagkakataon ang kabuuan ng Karagatang Pasipiko.

Sa kasaysayan naman ng Pilipinas, lubhang napakahalaga rin ng akda ni Pigafetta

sapagkat malinaw niyang idinetalye ang kanyang mga nakita sa kanyang paglalakbay.
Bagamat ayon sa kanilang perspektiba (point of view) ang paglalarawan, malinaw naman
nating makikita ang mga Piipino kung paano sila namuhay sa mga panahong iyon.
Nailarawan ni Pigafetta nang malinaw ang pisikal na katangian ng mga sinaunang
Pilipino, ang kanilang kultura, paniniwala, gawi at mga tradisyon. Taliwas ito sa
binabanggit ng mga mananakop na “walang sibilisasyon” ang ating mga ninuno.
Naipakita rin kung paano pinakitunguhan nang mabuti ng mga katutubong Pilipino ang
kanilang mga bisita, ang kanilang pakikipagkalakalan sa ibang mga lahi, ang kanilang
sinaunang pananampalataya, ang sistemang panlipunan at iba pa. Naipamalas din ng
mga katutubo sa pangunguna ng grupo nila Rajah Lapu-lapu ang kanilang tapang at
17
paninindigan sa kanilang pamamahala sa sariling lupain nang malagay ito sa hamon ng
pananakop ng mga dayuhan.

Sa kabila ng mga ipinakita nating kabihasnan sa mga Kastila, kanilang sinabi pa

rin na “walang sibilisasyon” ang mga sinaunang Pilipino. Ito ay bahaging totoo lalo na
kung ikokompara sa kanilang sariling kultura’t pananaw o tinatawag din Eurocentric view.
Ito rin ang ginawa nilang dahilan upang mapangatwiranan ang kanilang pananakop sa
kapuluan noong sila’y bumalik sa pamumuno ni Miguel Lopez de Legaspi sa taong 1565.

GABAY NA KATANUNGAN:

1. Ano ang mga kaganapan sa unang pagkikita ng mga Kastila at ng mga Bisaya?
2. Paano inilarawan ni Pigafetta ang mga katutubong kanilang nakasalamuha?
3. Ano-ano ang mga likas na yamang kanilang nakita sa ating mga pulo?
4. Ilarawan ang mga pangyayari na humantong sa kamatayan ni Magellan.
5. Ano ang kahalagahan ng talang ito sa kasaysayan ng Pilipinas?

A. Batay sa nabasang teksto, anu-ano ang mga katangiang pisikal, mga pag-uugali,
panrelihiyong kasanayan ng mga katutubong Bisaya at mga likas na yamang
nabanggit. Isulat ang lahat ng iyong maibibigay sa isang hiwalay na papel. Gawing
gabay ang talahanayan sa ibaba.

KATANGIANG PISIKAL MGA UGALI RELIHIYON LIKAS NA YAMAN

B. Sagutin ang mga katanungan sa isang hiwalay na papel.

1. Para sa iyo, si Lapu-lapu ba ay isang bayani? Bakit?
2. Paano nagkakatulad o nagkakaiba ang Katolisismo at animism?
3. Ano ang kahalagahan ng dokumentong ito sa ating kasaysayan?
4. Kailangan ba nating ipagdiwang ang ika-500 taong anibersaryo ng pagdating
ng mga Kastila sa bansa? Bakit?

18
ARALIN 2: RELACIÓN DE LAS COSTUMBRES DE LOS TAGALOS NI PADRE JUAN
DE PLASENCIA

Kontekstong Historikal

Sa pagpapatuloy ng pananakop ng mga Espanyol sa Pilipinas, malaki ang

ginampanan ng mga prayle upang mapabilis at maging epektibo ang kanilang
pananakop. Kanilang ipinakilala ang pananampalataya sa ating mga ninuno na hindi
naman naging mahirap tanggapin sa karamihan dahil na rin sa pagkakapareho ng
sinaunang pananampalataya sa Katolisismo.

Masasabing lubhang napakamakapangyarihan ng mga prayle sa kolonya.

Napansin ng mga Espanyol na higit na mabilis at epektibo ang pananakop gamit ang
tulong ng mga prayle. Mayroon din silang kapangyarihang ispiritwal at administratibo. Sila
ang namumuno sa pananampalataya gayundin bilang mga tagakolekta ng tributo sa
unang bahagi ng pananakop sa kadahilanang kaunti pa ang mga Espanyol sa kolonya.
Ito ang tatawaging “frailocracia” ng mga ilustrado pagdating ng ika-19 na siglo. Bukod sa
pagpapalaganap ng pananampalataya, ang mga prayle ay nagdokumento ng kanilang
mga obserbasyon sa pamumuhay ng ating mga ninuno. Sa ganitong paraan, naunawaan
nila ang kanilang pamumuhay at kung paano nila ipalalaganap ang kanilang dalang
bagong pananampalataya. Higit sa lahat, inaral nila ang wika ng mga katutubo na higit
na nakatulong sa naganap na konbersyon. Ipinapadala rin nila sa Espanya ang kanilang
mga tala upang maiulat ang progreso ng kanilang pagpapakilala ng bagong
pananampalataya. Isang halimbawa nito ay ang Relación delos Costumbres de las
Tagalos ni Padre Juan de Plasencia.

Tungkol sa May Akda: Padre Juan de Plasencia

Si Fray Juan de Plasencia ay miyembro ng

samahang Pransiskano at isa sa mga naunang
misyoneryong ipinadala sa Pilipinas noong 1578. Siya
ay nadestino sa mga bayan ng Quezon, Rizal, Laguna
at Bulacan. Isa siya sa mga naunang nagsaayos ng
mga pueblo kung saan magkakaroon ng isang sentro
ang mga bayan upang ito ay madaling mapamahalaan
sang-ayon sa kanilang sariling kaayusan. Sa kanyang
pananatili sa mga bayan ay isinulat niya ang kanyang
mga obserbasyon sa mga Tagalog bilang
pagdodokumento at pag-uulat ng mga lugar na
kanyang pinagmisyunan. Siya ang may-akda ng aklat
na Relacion de las Costumbres de los Tagalos Sanggunian: http://www.asianews.it/news-en/Doctrina-
Christiana-in-Tagalog-available-in-digital-libraries-15083.html
(Customs of the Tagalogs) kung saan kanyang
nailarawan ang politikal, sosyo-ekonomiko, ispiritwal at kultural na pamumuhay ng mga
Tagalog bago sila mabinyagan bilang mga kristyano. Siya rin ang may-akda ng kauna-
unahang aklat na nailimbag sa Pilipinas, ang Doctrina Christiana en Lengua Españoa y
Tagala.

BAHAGI NG “RELACION DE LAS COSTUMBRES DE LOS TAGALOS”11

This people always had chiefs, called by them datos, who governed them and
were captains in their wars, and whom they obeyed and reverenced. The subject
who committed any offense against them, or spoke but a word to their wives and
children, was severely punished.

11 Blair, E. (2004, October 11). The Philippine Islands, 1493–1898. Retrieved September 14, 2020, from https://www.gutenberg.org/files/13701/13701-h/13701-h.htm

19
 These chiefs ruled over but few people; sometimes as many as a hundred
houses, sometimes even less than thirty. This tribal gathering is called in Tagalog a
barangay. It was inferred that the reason for giving themselves this name arose from
the fact (as they are classed, by their language, among the Malay nations) that when
they came to this land, the head of the barangay, which is a boat, thus called—as is
discussed at length in the first chapter of the first ten chapters—became a dato. And
so, even at the present day, it is ascertained that this barangay in its origin was a
family of parents and children, relations and slaves. There were many of these
barangays in each town, or, at least, on account of wars, they did not settle far from
one another. They were not, however, subject to one another, except in friendship
and relationship. The chiefs, in their various wars, helped one another with their
respective barangays.

In addition to the chiefs, who corresponded to our knights, there were three
castes: nobles, commoners, and slaves. The nobles were the free-born whom they
call maharlica. They did not pay tax or tribute to the dato, but must accompany him
in war, at their own expense. The chief offered them beforehand a feast, and
afterward they divided the spoils. Moreover, when the dato went upon the water
those whom he summoned rowed for him. If he built a house, they helped him, and
had to be fed for it. The same was true when the whole barangay went to clear up
his lands for tillage. The lands which they inhabited were divided among the whole
barangay, especially the irrigated portion, and thus each one knew his own. No one
belonging to another barangay would cultivate them unless after purchase or
inheritance. The lands on the tingues, or mountain-ridges, are not divided, but owned
in common by the barangay. Consequently, at the time of the rice harvest, any
individual of any particular barangay, although he may have come from some other
village, if he commences to clear any land may sow it, and no one can compel him
to abandon it. There are some villages (as, for example, Pila de la Laguna) in which
these nobles, or maharlicas, paid annually to the dato a hundred gantas of rice. The
reason of this was that, at the time of their settlement there, another chief occupied
the lands, which the new chief, upon his arrival, bought with his own gold; and
therefore the members of his barangay paid him for the arable land, and he divided
it, among those whom he saw fit to reward. But now, since the advent of the
Spaniards, it is not so divided.

The chiefs in some villages had also fisheries, with established limits, and
sections of the rivers for markets. At these no one could fish, or trade in the markets,
without paying for the privilege, unless he belonged to the chief's barangay or village.

The commoners are called aliping namamahay. They are married, and serve their
master, whether he be a dato or not, with half of their cultivated lands, as was agreed
upon in the beginning. They accompanied him whenever he went beyond the island,
and rowed for him. They live in their own houses, and are lords of their property and
gold. Their children inherit it, and enjoy their property and lands. The children, then,
enjoy the rank of their fathers, and they cannot be made slaves (sa guiguilir) nor can
either parents or children be sold. If they should fall by inheritance into the hands of
a son of their master who was going to dwell in another village, they could not be
taken from their own village and carried with him; but they would remain in their
native village, doing service there and cultivating the sowed lands.

The slaves are called aliping sa guiguilir. They serve their master in his house and
on his cultivated lands, and may be sold. The master grants them, should he see
fit, and providing that he has profited through their industry, a portion of their
harvests, so that they may work faithfully. For these reasons, servants who are
20
born in the house of their master are rarely, if ever, sold. That is the lot of captives
in war, and of those brought up in the harvest fields.
 Those to whom a debt was owed transferred the debt to another, thereby
themselves making a profit, and reducing the wretched debtors to a slavery which
was not their natural lot. If any person among those who were made slaves (sa
guiguilir)—through war, by the trade of goldsmith, or otherwise—happened to
possess any gold beyond the sum that he had to give his master, he ransomed
himself, becoming thus a namamahay, or what we call a commoner. The price of
this ransom was never less than five taels, and from that upwards; and if he gave
ten or more taels, as they might agree, he became wholly free. An amusing
ceremony accompanied this custom. After having divided all the trinkets which the
slave possessed, if he maintained a house of his own, they divided even the pots
and jars, and if an odd one of these remained, they broke it; and if a piece of cloth
were left, they parted it in the middle.

The difference between the aliping namamahay and the aliping sa guiguilir,
should be noted; for, by confusion of the two terms, many have been classed as
slaves who really are not. The Indians seeing that the alcaldes-mayor do not
understand this, have adopted the custom of taking away the children of the aliping
namamahay, making use of them as they would of the aliping sa guiguilir, as
servants in their households, which is illegal, and if the aliping namamahay should
appeal to justice, it is proved that he is an aliping as well as his father and mother
before him and no reservation is made as to whether he is aliping namamahay or
atiping sa guiguilir. He is at once considered an alipin, without further declaration. In
this way he becomes a saguiguilir, and is even sold. Consequently, the alcaldes-
mayor should be instructed to ascertain, when anyone asks for his alipin, to which
class he belongs, and to have the answer put in the document that they give him.

In these three classes, those who are maharlicas on both the father's and
mother's side continue to be so forever; and if it happens that they should become
slaves, it is through marriage, as I shall soon explain. If these maharlicas had
children among their slaves, the children and their mothers became free; if one of
them had children by the slave-woman of another, she was compelled, when
pregnant, to give her master half of a gold tael, because of her risk of death, and for
her inability to labor during the pregnancy. In such a case half of the child was free—
namely, the half belonging to the father, who supplied the child with food. If he did
not do this, he showed that he did not recognize him as his child, in which case the
latter was wholly a slave. If a free woman had children by a slave, they were all free,
provided he were not her husband.

If two persons married, of whom one was a maharlica and the other a slave,
whether namamahay or sa guiguilir, the children were divided: the first, whether male
or female, belonged to the father, as did the third and fifth; the second, the fourth,
and the sixth fell to the mother, and so on. In this manner, if the father were free, all
those who belonged to him were free; if he were a slave, all those who belonged to
him were slaves; and the same applied to the mother. If there should not be more
than one child he was half free and half slave. The only question here concerned the
division, whether the child were male or female. Those who became slaves fell under
the category of servitude which was their parent's, either namamahay or sa guiguilir.
If there were an odd number of children, the odd one was half free and half slave. I
have not been able to ascertain with any certainty when or at what age the division
of children was made, for each one suited himself in this respect. Of these two kinds
of slaves the sa guiguilir could be sold, but not the namamahay and their children,
nor could they be transferred. However, they could be transferred from the barangay
by inheritance, provided they remained in the same village.

21
 The maharlicas could not, after marriage, move from one village to another, or
from one barangay to another, without paying a certain fine in gold, as arranged
among them. This fine was larger or smaller according to the inclination of the
different villages, running from one to three taels and a banquet to the entire
barangay. Failure to pay the fine might result in a war between the barangay which
the person left and the one which he entered. This applied equally to men and
women, except that when one married a woman of another village, the children were
afterwards divided equally between the two barangays. This arrangement kept them
obedient to the dato, or chief, which is no longer the case—because, if the dato is
energetic and commands what the religious fathers enjoin him, they soon leave him
and go to other villages and other datos, who endure and protect them and do not
order them about. This is the kind of dato that they now prefer, not him who has the
spirit to command. There is a great need of reform in this, for the chiefs are spiritless
and faint-hearted.

Investigations made and sentences passed by the dato must take place in the
presence of those of his barangay. If any of the litigants felt himself aggrieved, an
arbiter was unanimously named from another village or barangay, whether he were
a dato or not; since they had for this purpose some persons, known as fair and just
men, who were said to give true judgment according to their customs. If the
controversy lay between two chiefs, when they wished to avoid war, they also
convoked judges to act as arbiters; they did the same if the disputants belonged to
two different barangays. In this ceremony they always had to drink, the plaintiff
inviting the others.

They had laws by which they condemned to death a man of low birth who insulted
the daughter or wife of a chief; likewise witches, and others of the same class.

They condemned no one to slavery, unless he merited the death-penalty. As for

the witches, they killed them, and their children and accomplices became slaves of
the chief, after he had made some recompense to the injured person. All other
offenses were punished by fines in gold, which, if not paid with promptness, exposed
the culprit to serve, until the payment should be made, the person aggrieved, to
whom the money was to be paid. This was done in the following way: Half the
cultivated lands and all their produce belonged to the master. The master provided
the culprit with food and clothing, thus enslaving the culprit and his children until such
time as he might amass enough money to pay the fine. If the father should by chance
pay his debt, the master then claimed that he had fed and clothed his children, and
should be paid therefor. In this way he kept possession of the children if the payment
could not be met. This last was usually the case, and they remained slaves. If the
culprit had some relative or friend who paid for him, he was obliged to render the
latter half his service until he was paid—not, however, service within the house as
aliping sa guiguilir, but living independently, as aliping namamahay. If the creditor
were not served in this wise, the culprit had to pay the double of what was lent him.
In this way slaves were made by debt: either sa guiguilir, if they served the master
to whom the judgment applied; or aliping namamahay, if they served the person who
lent them wherewith to pay.

Dowries are given by the men to the women's parents. If the latter are living, they
enjoy the use of it. At their death, provided the dowry has not been consumed, it is
divided like the rest of the estate, equally among the children, except in case the
father should care to bestow something additional upon the daughter. If the wife, at
the time of her marriage, has neither father, mother, nor grandparents, she enjoys
her dowry—which, in such a case, belongs to no other relative or child. It should be
noticed that unmarried women can own no property, in land or dowry, for the result 22
of all their labors accrues to their parents.
 In the case of a divorce before the birth of children, if the wife left the husband for
the purpose of marrying another, all her dowry and an equal additional amount fell
to the husband; but if she left him, and did not marry another, the dowry was returned.
When the husband left his wife, he lost the half of the dowry, and the other half was
returned to him. If he possessed children at the time of his divorce, the whole dowry
and the fine went to the children, and was held for them by their grandparents or
other responsible relatives.

I have also seen another practice in two villages. In one case, upon the death of
the wife who in a year's time had borne no children, the parents returned one-half
the dowry to the husband whose wife had died. In the other case, upon the death of
the husband, one-half the dowry was returned to the relatives of the husband. I have
ascertained that this is not a general practice; for upon inquiry I learned that when
this is done it is done through piety, and that all do not do it.

In the matter of marriage dowries which fathers bestow upon their sons when
they are about to be married, and half of which is given immediately, even when they
are only children, there is a great deal more complexity. There is a fine stipulated in
the contract, that he who violates it shall pay a certain sum which varies according
to the practice of the village and the affluence of the individual. The fine was heaviest
if, upon the death of the parents, the son or daughter should be unwilling to marry
because it had been arranged by his or her parents. In this case the dowry which the
parents had received was returned and nothing more. But if the parents were living,
they paid the fine, because it was assumed that it had been their design to separate
the children.

The above is what I have been able to ascertain clearly concerning customs
observed among these natives in all this Laguna and the tingues, and among the
entire Tagalog race. The old men say that a dato who did anything contrary to this
would not be esteemed; and, in relating tyrannies which they had committed, some
condemned them and adjudged them wicked.

In all the villages, or in other parts of the Filipinas Islands, there are no temples
consecrated to the performing of sacrifices, the adoration of their idols, or the general
practice of idolatry. It is true that they have the name simbahan, which means a
temple or place of adoration; but this is because, formerly, when they wished to
celebrate a festival, which they called pandot, or “worship,” they celebrated it in the
large house of a chief. There they constructed, for the purpose of sheltering the
assembled people, a temporary shed on each side of the house, with a roof, called
sibi, to protect the people from the wet when it rained. They so constructed the house
that it might contain many people—dividing it, after the fashion of ships, into three
compartments. On the posts of the house they set small lamps, called sorihile; in the
center of the house they placed one large lamp, adorned with leaves of the white
palm, wrought into many designs. They also brought together many drums, large
and small, which they beat successively while the feast lasted, which was usually
four days. During this time the whole barangay, or family, united and joined in the
worship which they call nagaanitos. The house, for the above-mentioned period of
time, was called a temple.

Among their many idols there was one called. Badhala, whom they especially
worshiped. The title seems to signify “all powerful,” or “maker of all things.” They also
worshiped the sun, which, on account of its beauty, is almost universally respected
and honored by heathens. They worshiped, too, the moon, especially when it was
new, at which time they held great rejoicings, adoring it and bidding it welcome.
Some of them also adored the stars, although they did not know them by their 23
names, as the Spaniards and other nations know the planets—
 with the one exception of the morning star, which they called Tala. They knew,
too, the “seven little goats” [the Pleiades]—as we call them—and, consequently, the
change of seasons, which they call Mapolon; and Balatic, which is our Greater Bear.
They possessed many idols called lic-ha, which were images with different shapes;
and at times they worshiped any little trifle, in which they adored, as did the Romans,
some particular dead man who was brave in war and endowed with special faculties,
to whom they commended themselves for protection in their tribulations. They had
another idol called Dian masalanta, who was the patron of lovers and of generation.
The idols called Lacapati and Idianale were the patrons of the cultivated lands and
of husbandry. They paid reverence to water-lizards called by them buaya, or
crocodiles, from fear of being harmed by them. They were even in the habit of
offering these animals a portion of what they carried in their boats, by throwing it into
the water, or placing it upon the bank.

They were, moreover, very liable to find auguries in things they witnessed. For
example, if they left their house and met on the way a serpent or rat, or a bird called
Tigmamanuguin which was singing in the tree, or if they chanced upon anyone who
sneezed, they returned at once to their house, considering the incident as an augury
that some evil might befall them if they should continue their journey—especially
when the above-mentioned bird sang. This song had two different forms: in the one
case it was considered as an evil omen; in the other, as a good omen, and then they
continued their journey. They also practiced divination, to see whether weapons,
such as a dagger or knife, were to be useful and lucky for their possessor whenever
occasion should offer.

These natives had no established division of years, months, and days; these are
determined by the cultivation of the soil, counted by moons, and the different effect
produced upon the trees when yielding flowers, fruits, and leaves: all this helps them
in making up the year. The winter and summer are distinguished as sun-time and
water-time—the latter term designating winter in those regions, where there is no
cold, snow, or ice. It seems, however, that now since they have become Christians,
the seasons are not quite the same, for at Christmas it gets somewhat cooler. The
years, since the advent of the Spaniards, have been determined by the latter, and
the seasons have been given their proper names, and they have been divided into
weeks.

Their manner of offering sacrifice was to proclaim a feast, and offer to the devil
what they had to eat. This was done in front of the idol, which they anoint with fragrant
perfumes, such as musk and civet, or gum of the storax-tree and other odoriferous
woods, and praise it in poetic songs sung by the officiating priest, male or female,
who is called catolonan. The participants made responses to the song, beseeching
the idol to favor them with those things of which they were in need, and generally,
by offering repeated healths, they all became intoxicated. In some of their idolatries
they were accustomed to place a good piece of cloth, doubled, over the idol, and
over the cloth a chain or large, gold ring, thus worshiping the devil without having
sight of him. The devil was sometimes liable to enter into the body of the catolonan,
and, assuming her shape and appearance, filled her with so great arrogance—he
being the cause of it—that she seemed to shoot flames from her eyes; her hair stood
on end, a fearful sight to those beholding, and she uttered words of arrogance and
superiority. In some districts, especially in the mountains, when in those idolatries
the devil incarnated himself and took on the form of his minister, the latter had to be
tied to a tree by his companions, to prevent the devil in his infernal fury from
destroying him. This, however, happened but rarely. The objects of sacrifice were
goats, fowls, and swine, which were flayed, decapitated, and laid before the idol. 24
 They performed another ceremony by cooking a jar of rice until the water was
evaporated, after which they broke the jar, and the rice was left as an intact mass
which was set before the idol; and all about it, at intervals, were placed a few buyos—
which is a small fruit wrapped in a leaf with some lime, a food generally eaten in
these regions—as well as fried food and fruits. All the above-mentioned articles were
eaten by the guests at the feast; the heads [of the animals], after being “offered,” as
they expressed it, were cooked and eaten also.

The reasons for offering this sacrifice and adoration were, in addition to whatever
personal matters there might be, the recovery of a sick person, the prosperous
voyage of those embarking on the sea, a good harvest in the sowed lands, a
propitious result in wars, a successful delivery in childbirth, and a happy outcome in
married life. If this took place among people of rank, the festivities lasted thirty days.

In the case of young girls who first had their monthly courses, their eyes were
blindfolded four days and four nights; and, in the meantime, the friends and relatives
were all invited to partake of food and drink. At the end of this period, the catolonan
took the young girl to the water, bathed her and washed her head, and removed the
bandage from her eyes. The old men said that they did this in order that the girls
might bear children, and have fortune in finding husbands to their taste, who would
not leave them widows in their youth.

The distinctions made among the priests of the devil were as follows: The first,
called catolonan, as above stated, was either a man or a woman. This office was an
honorable one among the natives, and was held ordinarily by people of rank, this
rule being general in all the islands.

The second they called mangagauay, or witches, who deceived by pretending to

heal the sick. These priests even induced maladies by their charms, which in
proportion to the strength and efficacy of the witchcraft, are capable of causing death.
In this way, if they wished to kill at once they did so; or they could prolong life for a
year by binding to the waist a live serpent, which was believed to be the devil, or at
least his substance. This office was general throughout the land. The third they called
manyisalat, which is the same as magagauay. These priests had the power of
applying such remedies to lovers that they would abandon and despise their own
wives, and in fact could prevent them from having intercourse with the latter. If the
woman, constrained by these means, were abandoned, it would bring sickness upon
her; and on account of the desertion she would discharge blood and matter. This
office was also general throughout the land.

The fourth was called mancocolam, whose duty it was to emit fire from himself at
night, once or oftener each month. This fire could not be extinguished; nor could it
be thus emitted except as the priest wallowed in the ordure and filth which falls from
the houses; and he who lived in the house where the priest was wallowing in order
to emit this fire from himself, fell ill and died. This office was general.

The fifth was called hocloban, which is another kind of witch, of greater efficacy
than the mangagauay. Without the use of medicine, and by simply saluting or raising
the hand, they killed whom they chose. But if they desired to heal those whom they
had made ill by their charms, they did so by using other charms. Moreover, if they
wished to destroy the house of some Indian hostile to them, they were able to do so
without instruments. This was in Catanduanes, an island off the upper part of Luzon.

The sixth was called silagan, whose office it was, if they saw anyone clothed in
white, to tear out his liver and eat it, thus causing his death. This, like the preceding,
25
was in the island of Catanduanes..
Let no one, moreover, consider this a fable; because, in Calavan, they tore out in
this way through the anus all the intestines of a Spanish notary, who was buried in
Calilaya by father Fray Juan de Mérida.

The seventh was called magtatangal, and his purpose was to show himself at
night to many persons, without his head or entrails. In such wise the devil walked
about and carried, or pretended to carry, his head to different places; and, in the
morning, returned it to his body—remaining, as before, alive. This seems to me to
be a fable, although the natives affirm that they have seen it, because the devil
probably caused them so to believe. This occurred in Catanduanes.

The eighth they called osuang, which is equivalent to “sorcerer;” they say that
they have seen him fly, and that he murdered men and ate their flesh. This was
among the Visayas Islands; among the Tagalogs these did not exist.

The ninth was another class of witches called mangagayoma. They made charms
for lovers out of herbs, stones, and wood, which would infuse the heart with love.
Thus did they deceive the people, although sometimes, through the intervention of
the devil, they gained their ends.

The tenth was known as sonat, which is equivalent to “preacher.” It was his office
to help one to die, at which time he predicted the salvation or condemnation of the
soul. It was not lawful for the functions of this office to be fulfilled by others than
people of high standing, on account of the esteem in which it was held. This office
was general throughout the islands.

The eleventh, pangatahojan, was a soothsayer, and predicted the future. This
office was general in all the islands.

The twelfth, bayoguin, signified a “cotquean,” a man whose nature inclined

toward that of a woman.

Their manner of burying the dead was as follows: The deceased was buried
beside his house; and, if he were a chief, he was placed beneath a little house or
porch which they constructed for this purpose. Before interring him, they mourned
him for four days; and afterward laid him on a boat which served as a coffin or bier,
placing him beneath the porch, where guard was kept over him by a slave. In place
of rowers, various animals were placed within the boat, each one being assigned a
place at the oar by twos—male and female of each species being together—as for
example two goats, two deer, or two fowls. It was the slave's care to see that they
were fed. If the deceased had been a warrior, a living slave was tied beneath his
body until in this wretched way he died. In course of time, all suffered decay; and for
many days the relatives of the dead man bewailed him, singing dirges, and praises
of his good qualities, until finally they wearied of it. This grief was also accompanied
by eating and drinking. This was a custom of the Tagalogs.

The Aetas, or Negrillos [Negritos] inhabitants of this island, had also a form of
burial, but different. They dug a deep, perpendicular hole, and placed the deceased
within it, leaving him upright with head or crown unburied, on top of which they put
half a cocoa-nut which was to serve him as a shield. Then they went in pursuit of
some Indian, whom they killed in retribution for the Negrillo who had died. To this
end they conspired together, hanging a certain token on their necks until some one
of them procured the death of the innocent one.

These infidels said that they knew that there was another life of rest which they26
called maca, just as if we should say “paradise,” or, in other words, “village of rest.”
 They say that those who go to this place are the just, and the valiant, and those who
lived without doing harm, or who possessed other moral virtues. They said also that
in the other life and mortality, there was a place of punishment, grief, and affliction,
called casanaan, which was “a place of anguish;” they also maintained that no one
would go to heaven, where there dwelt only Bathala, “the maker of all things,” who
governed from above. There were also other pagans who confessed more clearly to
a hell, which they called, as I have said, casanaan; they said that all the wicked went
to that place, and there dwelt the demons, whom they called sitan.

All the various kinds of infernal ministers were, therefore, as has been stated:
catolonan; sonat (who was a sort of bishop who ordained priestesses and received
their reverence, for they knelt before him as before one who could pardon sins, and
expected salvation through him); mangagauay, manyisalat, mancocolam, hocloban,
silagan, magtatangal, osuan, mangagayoma, pangatahoan.

There were also ghosts, which they called vibit; and phantoms, which they called
Tigbalaang. They had another deception—namely, that if any woman died in
childbirth, she and the child suffered punishment; and that, at night, she could be
heard lamenting. This was called patianac. May the honor and glory be God our
Lord's, that among all the Tagalos not a trace of this is left; and that those who are
now marrying do not even know what it is, thanks to the preaching of the holy gospel,
which has banished it.

Kahalagahang Pangkasaysayan ng Dokumento

Malinaw na nailarawan ng akda na ito ang buhay ng mga sinaunang Pilipino,

partikular ang mga Tagalog. Pinatunayan nito na mayroon nang mataas na antas na
pamumuhay ang mga sinaunang Pilipino taliwas sa paniniwalang ang mga dayuhan ang
nagsibilisa sa ating mga ninuno. Mayroon na tayong paniniwala sa nakatataas na nilalang
sa atin (Bathala) at ang paggalang natin sa ating kapaligiran (animismo). Naipakita rin
nito ang mga kaugaliang nawala sa atin nang dumating ang mga dayuhan ngunit
mayroon pa ring nananatili sa kabila ng pagpapakilala ng bagong pananampalataya.
Nalaman natin na ang mga ilang paniniwala o tradisyong hanggang sa ngayon ay ating
pinaniniwalaan ay likas pa lang sa ating Pilipino at hindi dala o impluwensya ng mga
dayuhan.

A. Batay sa nabasang teksto, piliin ang tamang sagot. Isulat ang letra ng inyong sagot sa
patlang bago ang numero.

1. Ito ang katawagan sa mga malalayang tao sa Katagalugan at may tungkuling

samahan ang dato sa pagtatanggol at pagsakop sa mga barangay.
A. maharlica C. alipin
B. timawa D. rajah
2. Ito ang pinakamaliit na yunit-pampulitikal ng isang lipunan na kalimitang binubuo
lamang ng 30- hanggang 100 pamilya.
A. Barangay C. Pamilya
B. Bayan D. Lipunan
3. Ang sumusunod ay sinasamba ng mga katagalugan, maliban sa
A. Datu C. Buwan
27
 B. Araw D. Tala
4. Ang sumusunod ay tinatawag na saserdote/kampon ng diablo ayon kay Plasencia,
maliban sa isa:
A. Bayoguin C. Buaya
B. Manyisalat D. Mangagayoma
5. Sila ay pinaniniwalaang lumalapa at kumakain ng atay ng taong nakikita nilang
nakasuot ng kulay puti
A. Silagan C. Mancocolam
B. Hocloban D. Osuang
6. Ito ang katawagan sa mga taong namamasukan sa kanilang amo, maaaring
magkaroon ng kayamanan at makapag-asawa.
A. maharlica C. alipin namamahay
B. timawa D. alipin saguiguilid
7. Ang sumusunod ay tungkulin ng isang dato, maliban sa isa:
A. pinuno sa oras ng digmaan
B. punong hukom
C. tagapamuno sa gawaing panrelihiyon
D. tagapamuno sa barangay
8. Ang sumusunod ay mga grupo ng taong humahati sa barangay, maliban sa isa:
A. maharlica C. alipin namamahay
B. dato D. catalonan
9. Ayon kay Plasencia, ang mga sumusunod ay mga saserdote ng demonyo ng mga
Tagalog, maliban sa isa:
A. Catalonan C. Mancocolam
B. Bathala D. Manyisalat
10. Ang sumusunod ay mga dahilan kung paano nagiging alipin ang isang Tagalog,
maliban sa isa:
A. Nabili sa digmaan
B. Hindi nakabayad ng utang
C. Napatunayang isang mancocolam
D. Nahatulan bilang isang criminal

B. Batay sa nabasang teksto, sagutin ang mga sumusunod na tanong sa isang hiwalay
na papel.
1. Ano-ano ang mga bahagi ng istrukturang panlipunang mayroon ang mga Tagalog
ayon kay Padre Plasencia?
2. Pagkomparahin ang istrukturang panlipunang umiiral sa mga Katagalugan noon at
sa kasalukuyan.
3. Paano ipinapatupad ang hustisya sa lipunang Tagalog noon? Magbigay ng mga
halimbawa.

C. Magbigay ng mga tradisyon, paniniwala o pamahiin mula sa nabasang teksto na

pinaniniwalaan pa rin ng mga Pilipino sa kasalukuyan. Bakit sa tingin mo ay umiiral at
pinaniniwalaan pa rin ito hanggang sa kasalukuyan? Kailangan pa ba itong paniwalaan
o hindi na? Suportahan ang iyong sagot. Isulat ito sa isang hiwalay na papel.

28
 ARALIN 3: KARTILYA NG KATIPUNAN NI EMILIO JACINTO

Kontekstong Historikal

Matapos madakip ang pinuno ng La Liga Filipina na si Jose Rizal, itinatag sa

pangunguna ni Andres Bonifacio ang Kataastaasan Kagalanggalangang na Katipunan
ng mga Anak ng Bayan sa 72 Kalye Azcarraga, Maynila noong Hulyo 7, 1892. Naglalayon
itong ang bayan ay lubusang makalaya na sa pamahalaang Kastila. Naniniwala sila na di
na pakikinggan ng pamahalaang Kastila ang mga hinaing at reporma na ninanais ng mga
Pilipino kaya’t wala nang tanging paraan kundi ang maghimagsik sa mga ito. Sa
pagtanggap ng mga kasapi ay mayroon silang mga katangiang kailangang taglayin upang
maging ganap na kasapi nito. Si Emilio Jacinto ang gumawa ng listahan ng mga
panuntunan ng ugali na dapat taglayin ng isang katipunero na kilala bilang Kartilya ng
Katipunan.

Tungkol sa May-Akda: Emilio Jacinto

Si Emilio Jacinto o higit nating kilala bilang

“Utak ng Katipunan” ay ipinanganak sa Tondo,
Maynila noong ika-15 ng Disyembre 1875. Sa
maagang pagkaulila sa ama, siya ay pinag-aral ng
kanyang ina sa pamamagitan ng kanyang tiyuhin sa
Colegio de San Juan de Letran at kalaunan ay sa
Unibersidad ng Santo Tomas ng abogasya. Sa edad
na 18, siya ay sumapi sa KKK at humanga sa
kanyang talino ang Ama ng Katipunan na si Andres
Bonifacio. Siya ay nagsilbing sekretaryo, piskal,
patnugot at heneral sa nasabing samahan. Maaring
ang “Kartilya” ang pinakatanyag niyang akda sa
samahan subalit siya rin ang nagsilbing patnugot ng
opisyal na pahayagan ng Katipunan na “Kalayaan”
kung saan nakasulat ang mga artikulo na
maghihimok sa karaniwang mamamayan na kumilos
at sumapi sa samahan. Siya rin ay may sagisag Sanggunian: https://xiaochua.net/2012/12/15/xiaotime-13-december-
panulat na Pingkian at Dimas-Ilaw. Siya ay namatay 2012-emilio-jacinto-ang-tunay-na-utak-ng-himagsikan/
sa murang edad na 24 sa Laguna dahil sa sakit na malaria.

Mga Aral ng Katipunan ng mga Anak ng Bayan

1. Ang kabuhayang hindi ginugugol sa isang malaki at banal na kadahilanan ay kahoy na

walang lilim, kundi damong makamandag

2. Ang gawang magaling na nagbubuhat sa pagpipita sa sarili, at hindi sa talagang nasang

gumawa ng kagalingan, ay di kabaitan.

3. Ang tunay na kabanalan ay ang pagkakawang gawa, ang pagibig sa kapua at ang
isukat ang bawat kilos, gawa’t pangungusap sa talagang Katuiran.

4. Maitim man at maputi ang kulay ng balat, lahat ng tao’y magkakapantay; mangyayaring
ang isa’y higtan sa dunong, sa yaman, sa ganda…; ngunit di mahihigtan sa pagkatao.

5. Ang may mataas na kalooban inuuna ang puri sa pagpipita sa sarili; ang may hamak
na kalooban inuuna ang pagpipita sa sarili sa puri.

6. Sa taong may hiya, salita’y panunumpa.

29
7. Huag mong sasayangin ang panahun; ang yamang nawala’y magyayaring magbalik;
nguni’t panahong nagdaan na’y di na muli pang magdadaan.

8. Ipagtanggol mo ang inaapi, at kabakahin ang umaapi.

9. Ang taong matalino’y ang may pagiingat sa bawat sasabihin, at matutong ipaglihim ang
dapat ipaglihim.

10. Sa daang matinik ng kabuhayan, lalaki ay siyang patnugot ng asawa’t mga anak; kung
ang umaakay ay tungo sa sama, ang patutunguhan ng iaakay ay kasamaan din.

11. Ang babai ay huag mong tignang isang bagay na libangan lamang, kundi isang katuang
at karamay sa mga kahirapan nitong kabuhayan; gamitan mo ng buong pagpipitagan ang
kaniyang kahinaan, at alalahanin ang inang pinagbuhata’t nagiwi sa iyong kasangulan.

12. Ang di mo ibig na gawin sa asawa mo, anak at kapatid, ay huag mong gagawin sa asawa,
anak, at kapatid ng iba.

13. Ang kamahalan ng tao’y wala sa pagkahari, wala sa tangus ng ilong at puti ng mukha,
wala sa pagkaparing kahalili ng Dios wala sa mataas na kalagayan sa balat ng lupa; wagas
at tunay na mahal na tao, kahit laking gubat at walang nababatid kundi ang sariling wika,
yaong may magandang asal, may isang pangungusap, may dangal at puri; yaong di
napaaapi’t di nakikiapi; yaong marunong magdamdam at marunong lumingap sa bayang
tinubuan.

14. Paglaganap ng mga aral na ito at maningning na sumikat ang araw ng mahal na Kalayaan
dito sa kaabaabang Sangkalupuan, at sabugan ng matamis niyang liwanag ang
nangagkaisang magkalahi’t magkakapatid ng ligaya ng walang katapusan, ang mga ginugol
na buhay, pagud, at mga tiniis na kahirapa’y labis nang natumbasan. Kung lahat ng ito’y
mataruk na ng nagiibig pumasuk at inaakala niyang matutupad ang mga tutungkulin,
Kahalagahang Pangkasaysayan
maitatala ang kaniyang ng Dokumento
ninanasa sa kasunod nito.
Mapapansin sa akda ang tuntuning moral at etiko na nais pairalin sa Katipunan
bilang tunay na kapatirang Filipino. Idinidiin nito ang pag-ibig sa kapwa at pagtutulungan,
ang paniniwala sa katuwiran, at ang pag-iingat sa dangal at puri bilang tao. Gayunman,
taglay rin nito ang pangunahing mga simulaing demokratiko, gaya ng pagkakapantay ng
tao anuman ang kulay ng balat, antas ng kabuhayan, at pinag-aralan. Ipinangangaral din
nito ang mataas na pagtingin sa kababaihan at ang mabigat na tungkulin ng lalaki na
alagaan ang asawa at anak. Sa dulo, iginiit ang pag-ibig sa kalayaan at ang kahandaan
ng kasapi na ihandog ang sarili para sa bayan. Wika nga ni Jacinto, ang “kamahalan ng
tao” ay tinitimbang alinsunod sa “magandang asal, may isang pangungusap, may dangal
at puri” at lalo na’y “di napaaapi’t di nakikiapi,” at “marunong magdamdam at marunong
lumingap sa bayang tinubuan.”

A. Pagnilayan ang Kartilya ng Katipunan ni Emilio Jacinto. Sagutan ang sumusunod na

tanong sa isang hiwalay na papel.
1. Ano ang halaga ng mga tuntuning ito sa Katipunan at sa mga katipunerong
nagnanais na sumapi rito?
2. Ano ang labis na tumatak sa iyo mula sa labing-apat na aral na ito?
3. Akma pa ba itong talakayin sa ating panahon? Suportahan ang iyong sagot.

B. Lumikha/gumawa ng sarili mong kasabihan na sa iyong palagay ay makatutulong at

magsisilbing gabay upang makamit ang iyong mga pangarap sa buhay.

30
ARALIN 4: “ACTA DE LA PROCLAMACIÓN DE LA INDEPENDENCIA DEL PUEBLO
FILIPINO” NI AMBROSIO RIANZARES BAUTISTA

Ano-ano ang mga sinisimbolo ng mga bahagi ng watawat ng ating bansa? Isulat ang
iyong sagot sa isang hiwalay na papel.

Kontekstong Historikal

Ang “Acta De La Proclamación De La Independencia Del Pueblo Filipino” ni

Ambrosio Rianzares Bautista ay ang opisyal na dokumento kung saan ang
Rebolusyunaryong Pamahalaan sa pamumuno ni Heneral Emilio Aguinaldo ay
nagdeklara ng kasarinlan ng Pilipinas mula sa tatlong daang taong pananakop ng mga
Kastila. Ngunit ang deklarasyong ito ay hindi kinilala ng Amerika sapagkat sa ilalim ng
Kasunduan sa Paris, inilipat na ng Espanya sa Amerika ang kanilang kapangyarihan sa
pamumuno sa Pilipinas. Nangangahulugang napapasailalim pa rin ang kapuluan sa
kapangyarihan ng isang bansang mananakop.

Tungkol sa May-Akda: Ambrosio Rianzares Bautista

Isang abogado at kabilang sa gabinete ni Emilio Aguinaldo si Ambrosio Rianzares

Bautista. Siya ang tumayong tagapayo ni Aguinaldo pagdating sa aspeto ng pakikidigma
noong panahon ng pagtatapos ng pananakop ng mga Kastila sa Pilipinas hanggang sa
pagdating ng mga Amerikano. Dahil sa kanyang posisyon, siya ang naatasan ni
Aguinaldo na sumulat ng Deklarasyon ng Kalayaan, na kanya ring binasa sa balkonahe
ni Aguinaldo sa Kawit, Cavite noong Hunyo 12, 1898. Nilagdaan ito ng 98 katao. Ito ay
orihinal na nakasulat sa wikang Kastila, ngunit ang teksto sa ibaba ay salin sa wikang
Ingles ni Sulpicio Guevarra. Sa kasalukuyan, ang dokumento ay nakatago sa Aklatang
Pambansa ng Pilipinas.
“ACTA DE LA PROCLAMACIÓN DE LA INDEPENDENCIA DEL PUEBLO FILIPINO”
(Declaration of PHILIPPINE INDEPENDENCE)

In the town of Cavite-Viejo, Province of Cavite, this 12th day of June 1898:
BEFORE ME, Ambrosio Rianzares Bautista, War Counsellor and Special Delegate
designated to proclaim and solemnize this Declaration of Independence by the
Dictatorial Government of the Philippines, pursuant to, and by virtue of, a Decree
issued by the Engregious Dictator Don Emilio Aguinaldo y Famy,
The undersigned assemblage of military chiefs and others of the army who could
not attend, as well as the representatives of the various towns,
Taking into account the fact that the people of this country are already tired of
bearing the ominous joke of Spanish domination,

31
Because of arbitrary arrests and abuses of the Civil Guards who cause deaths in
connivance with and even under the express orders of their superior officers who at
times would order the shooting of those placed under arrest under the pretext that they
attempted to escape in violation of known Rules and Regulations, which abuses were
left unpunished, and because of unjust deportations of illustrious Filipinos, especially
those decreed by General Blanco at the instigation of the Archbishop and friars
interested in keeping them in ignorance for egoistic and selfish ends, which
deportations were carried out through processes more execrable than those of the
Inquisition which every civilized nation repudiates as a trial without hearing.
Had resolved to start a revolution in August 1896 in order to regain the independence
and sovereignty of which the people had been deprived by Spain through Governor
Miguel Lopez de Legazpi who, continuing the course followed by his predecessor
Ferdinand Magellan who landed on the shores of Cebu and occupied said Island by
means of a Pact of Friendship with Chief Tupas, although he was killed in the battle
that took place in said shores to which battle he was provoked by Chief Kalipulako **
of Mactan who suspected his evil designs, landed on the Island of Bohol by entering
also into a Blood Compact with its Chief Sikatuna, with the purpose of later taking by
force the Island of Cebu, and because his successor Tupas did not allow him to occupy
it, he went to Manila, the capital, winning likewise the friendship of its Chiefs Soliman
and Lakandula, later taking possession of the city and the whole Archipelago in the
name of Spain by virtue of an order of King Philip II, and with these historical
precedents and because in international law the prescription established by law to
legalize the vicious acquisition of private property is not recognized, the legitimacy of
such revolution can not be put in doubt which was calmed but not complete stifled by
the pacification proposed by Don Pedro A. Paterno with Don Emilio Aguinaldo as
President of the Republic established in Biak-na-Bato and accepted by Governor-
General Don Fernando Primo De Rivera under terms, both written and oral, among
them being a general amnesty for all deported and convicted persons; that by reason
of the non-fulfillment of some of the terms, after the destruction of the plaza of Cavite,
Don Emilio Aguinaldo returned in order to initiate a new revolution and no sooner had
he given the order to rise on the 31st of last month when several towns anticipating
the revolution, rose in revolt on the 28th , such that a Spanish contingent of 178 men,
between Imus Cavite-Viejo, under the command of major of the Marine Infantry
capitulated , the revolutionary movement spreading like wild fire to other towns of
Cavite and the other provinces of Bataan, Pampanga, Batangas, Bulacan, Laguna,
and Morong, some of them with seaports and such was the success of the victory of
our arms, truly marvelous and without equal in the history of colonial revolutions that
in the first mentioned province only the Detachments in Naic and Indang remained to
surrender; in the second all Detachments had been wiped out; in the third the
resistance of the Spanish forces was localized in the town of San Fernando where the
greater part of them are concentrated, the remainder in Macabebe, Sexmoan, and
Guagua; in the fourth, in the town of Lipa; in the fifth, in the capital and in Calumpit;
and in last two remaining provinces, only in there respective capitals, and the city of
Manila will soon be besieged by our forces as well as the provinces of Nueva Ecija,
Tarlac, Pangasinan, La Union, Zambales, and some others in the Visayas where the
revolution at the time of the pacification and others even before, so that the
independence of our country and the revindication of our sovereignty is assured.
And having as witness to the rectitude of our intentions the Supreme Judge of the
Universe, and under the protection of our Powerful and Humanitarian Nation, The
United States of America, we do hereby proclaim and declare solemnly in the name
by authority of the people of these Philippine Islands,

32
That they are and have the right to be free and independent; that they have ceased
to have allegiance to the Crown of Spain; that all political ties between them are
should be completely severed and annulled; and that, like other free and
independent States, they enjoy the full power to make War and Peace, conclude
commercial treaties, enter into alliances, regulate commerce, and do all other acts
and things which and Independent State Has right to do,
And imbued with firm confidence in Divine Providence, we hereby mutually bind
ourselves to support this Declaration with our lives, our fortunes, and with our
sacred possession, our Honor.
We recognize, approve, and ratify, with all the orders emanating from the same, the
Dictatorship established by Don Emilio Aguinaldo whom we reverse as the Supreme
Head of this Nation, which today begins to have a life of its own, in the conviction
that he has been the instrument chosen by God, inspite of his humble origin, to
effectuate the redemption of this unfortunate country as foretold by Dr. Don Jose
Rizal in his magnificent verses which he composed in his prison cell prior to his
execution, liberating it from the Yoke of Spanish domination,
And in punishment for the impunity with which the Government sanctioned the
commission of abuses by its officials, and for the unjust execution of Rizal and
others who were sacrified in order to please the insatiable friars in their hydropical
thirst for vengeance against and extermination of all those who oppose their
Machiavellian ends, trampling upon the Penal Code of these Islands, and of those
suspected persons arrested by the Chiefs of Detachments at the instigation of the
friars, without any form nor semblance of trial and without any spiritual aid of our
sacred Religion; and likewise, and for the same ends, eminent Filipino priest, Doctor
Don Jose Burgos, Don Mariano Gomez, and Don Jacinto Zamora were hanged
whose innocent blood was shed due to the intrigues of these so-called Religious
corporations which made the authorities to believe that the military uprising at the
fort of San Felipe in Cavite on the night of January 21, 1872 was instigated by those
Filipino martyrs, thereby impeding the execution of the decree- sentence issued by
the Council of State in the appeal in the administrative case interposed by the
secular clergy against the Royal Orders that directed that the parishes under them
within the jurisdiction of this Bishopric be turned over to the Recollects in exchange
for those controlled by them in Mindanao which were to be transferred to the Jesuits,
thus revoking them completely and ordering the return of those parishes, all of which
proceedings are on file with the Ministry of Foreign Affairs to which they are sent
last month of the year of the issuance of the proper Royal Degree which, in turn,
caused the grow of the tree of the liberty in our dear land that grow more and more
through the iniquitous measures of oppressions, until the last drop of our chalice of
suffering having been drained, the first spark of revolution broke out in Caloocan,
spread out to Santa Mesa and continued its course to the adjoining regions of the
province were the unequalled heroism of its inhabitants fought a one sided battle
against superior forces of General Blanco and General Polavieja for a period of 3
months, without proper arms nor ammunitions, except bolos, pointed bamboos, and
arrows.
Moreover, we confer upon our famous Dictator Don Emilio Aguinaldo all the powers
necessary to enable him to discharge the duties of Government, including the
prerogatives of granting pardon and amnesty,
And lastly, it was results unanimously that this Nation, already free and independent
as of this day, must used the same flag which up to now is being used,

33
whose designed and colored are found described in the attached drawing, the white
triangle signifying the distinctive emblem of the famous Society of the "Katipunan"
which by means of its blood compact inspired the masses to rise in revolution; the
tree stars, signifying the three principal Islands of these Archipelago - Luzon,
Mindanao, and Panay where the revolutionary movement started; the sun
representing the gigantic step made by the son of the country along the path of
Progress and Civilization; the eight rays, signifying the eight provinces - Manila,
Cavite, Bulacan, Pampanga, Nueva Ecija, Bataan, Laguna, and Batangas - which
declares themselves in a state of war as soon as the first revolt was initiated; and
the colors of Blue, Red, and White, commemorating the flag of the United States of
America, as a manifestation of our profound gratitude towards this Great Nation for
its disinterested protection which it lent us and continues lending us.
And holding up this
Don Segundo flag of ours, I present it to the gentlemen here
Arellano Donassembled:
Felix Politan
Don Faustino Tinorio(?)
Don Tiburcio del Rosario Don Evaristo Dimalanta
Don Rosendo Simon
Sergio Matias Don Gregorio Alvarez
Don Leon Tanjanque(?)
Don Agapito Zialcita Don Sabas de Guzman
Don Gregorio Bonifacio
Don Flaviano Alonzo Don Esteban Francisco
Don Manuel Salafranca
Don Mariano Legazpi Don Guido Yaptinchay
Don Simon Villareal
Don Jose Turiano Santiago y Acosta Don Mariano Rianzares Bautista
Don Calixto Lara
Don Aurelio Tolentino Don Francisco Arambulo
Don Buenaventura Toribio
Don Felix Ferrer Don Antonio Gonzales
Don Gabriel Reyes
Don Felipe Buencamino Don Juan Antonio Gonzales
Don Hugo Lim
Don Fernando Canon Faustino Don Juan Arevalo
Don Emiliano Lim
Don Anastacio Pinzun Don Ramon Delfino
Don Fausto Tinorio(?)
Don Timoteo Bernabe Don Honorio Tiongco
Don Rosendo Simon
Don Flaviano Rodriguez Don Francisco del Rosario
Don Leon Tanjanque(?)
Don Gavino (?) Masancay Don Epifanio Saguil
Don Gregorio Bonifacio
Don Narciso Mayuga Don Ladislao Afable Jose
Don Manuel Salafranca
Don Gregorio Villa Don Sixto Roldan
Don Simon Villareal
Don Luis Perez Tagle Don Luis de Lara
Don Calixto Lara
Don Canuto Celestino Don Marcelo Basa
Don Buenaventura Toribio
Don Marcos Jocson Don Jose Medina
Don Zacarias Fajardo
Don Martin de los Reyes Don Efipanio Crisia(?)
Don Florencio Manalo
Don Ciriaco Bausa Don Pastor Lopez de Leon
Don Ramon Gana
Don Manuel Santos Don Mariano de los Santos
Don Marcelino Gomez
Don Mariano Toribio Don Santiago Garcia
Don Valentin Politan
Don Gabriel de los Reyes Don Andres Tria Tirona
Don Felix Politan
Don Hugo Lim Don Estanislao Tria Tirona
Don Marcelino Gomez
Don Emiliano Lim Don Daniel Tria Tirona
Don Valentin Politan

Don Andres Tria Tirona 34

Don Carlos Tria Tirona

Don Sulpicio P. Antony

 Don Epitacio Asuncion Don Jose Maria del Rosario Don Numeriano Castillo

Don Catalino Ramon Don Ramon Magcamco(?) Don Federico Tomacruz

Don Juan Bordador Don Antonio Calingo Don Teodoro Yatco

Don Jose del Rosario Don Pedro Mendiola Don Ladislao Diwa(?).

Don Proceso Pulido Don Estanislao Galinco

Who solemnly swear to recognize and defend it unto the last drop of their blood.
In witness thereof, I certify that this Act of Declaration of Independence was signed
by me and by all those here assembled including the only stranger who attended
those proceedings, a citizen of the U.S.A., Mr. L.M. Johnson, a Colonel of Artillery.

Ambrosio Rianzares Bautista

War Counsellor and Special Delegate-Designate

Kahalagahang Pangkasaysayan ng Dokumento

Nilalaman ng proklamasyon ang pagmimithi ng kalayaan ng bansa mula sa

kolonisasyon ng Espanya. Bagamat hindi ito kinilala ng mga Kastila at lalo na ng mga
Amerikano, mahalaga pa rin ang proklamasyon ito sa pagpapakita ng masidhing
damdaming makabayan sa mga Pilipino noong panahon ng rebolusyon. Batid nina
Aguinaldo ang hirap ng kanilang pinagdaanan mula sa pananakop ng mga Kastila kaya
sa pagkakataong nakita nilang nagwagi na sila sa digmaan ay idineklara na nila ang
inaasam na kasarinlan. Nang lumaon, mas kinilala rin ng Republika ng Pilipinas ang
Hunyo 12, 1898 bilang Araw ng Kalayaan kumpara sa paggawad ng kalayaan sa atin ng
mga Amerikano noong Hulyo 4, 1946.
Hango rin sa proklamasyong ito ang disenyo ng opisyal na watawat ng bansa.
Mababasa sa Republic Act No. 8491- (An Act Prescribing the Code of the National Flag,
Anthem, Motto, Coat-of Arms and Other Heraldic Items and Devices of the Philippines)
ang pagkilala sa ilang talata ng proklamasyong kung saan malinaw na ipinaliliwanag ang
mga simbolismong makikita sa ating watawat. Narito ang partikular na bahagi:

“…white triangle signifying the distinctive emblem of the famous Society of the
“Katipunan” which by means of its blood compact inspired the masses to rise in
revolution; the three stars, signifying the three principal Islands of this
Archipelago- Luzon, Mindanao, and Panay where this revolutionary movement started;
the sun representing the gigantic steps made by the sons of the country along the path
of Progress and Civilization; the eight rays, signifying the eight provinces- Manila, Cavite,
Bulacan, Pampanga, Nueva Ecija, Bataan, Laguna, and Batangas—which declared
themselves in a state of war as soon as the first revolt was initiated; and the colors of
Blue, Red, and White, commemorating the flag of the United States of North America, as
a manifestation of our profound gratitude towards this Great Nation for its disinterested
protection which it lent us and continues lending us.”

Hindi nabibigyang pansin ang tunay na simbolismo tungkol sa mga kulay na Asul,
Pula at Puti na makikita sa watawat. Ilang henerasyon na ng mga Pilipino ay iba ang
pakahulugan sa mga kulay na ito, gaya ng Asul para sa kapayapaan, Pula para sa
katapangan at Puti ay para sa kalinisan. Lumalabas na sa panahon pa lamang ni
Aguinaldo ay mayroon nang lubos sa pagtanaw ng utang na loob sa Amerika ang mga
Pilipino dahilan pa nga para ilagay sa watawat ang simbolismo ng kanilang bansa.
35
Nagpatuloy pa ang ganitong “espesyal na relasyon” ng ating bansa sa Amerika sa mga
sumunod na dekada sa ating kasaysayan.

A. Sagutan ang mga sumusunod na katanungan sa isang hiwalay na papel.

1. Sa iyong palagay, sinu-sino ang pinatutunguhan ng proklamasyong ito?
2. Batay sa teksto, ano-ano ang pangyayari na nagbunsod sa ating kalayaan?
3. Ano-ano ang tunay na sinisimbolo ng mga bahagi ng ating watawat? May
pagkakaiba ba ito sa iyong sagot sa Paunang Pagtataya? Ipaliwanag ang iyong
saloobin/opinyon tungkol dito.

36
 ARALIN 5: POLITICAL CARTOONS
Panimula
Kung ating lalawakan ang pagtingin sa maaaring maging dokumento, hindi lamang
limitado sa mga artikulo, liham at anumang kumbensyunal na dokumento ang mga batis.
Maaring hindi man direkta ang pinupunto, kung susuriing mabuti ay naglalarawan ito ng
pangyayari sa nakaraan. Maaring ito ay literatura kagaya ng pasyon, tula at awit katulad
ng ginawa ni Dr. Reynaldo Ileto sa kanyang klasikong akda na Pasyon and Revolution.
Ginamit niya ang pasyon upang mabigyan ng mukha sa ating kasaysayan ang mga
karaniwang mamamayan sa isang ekstraordinaryong panahon.
Sa araling ito ay gagamitin natin ang mga “political cartoon” na lumabas sa ilang
pahayagan at magasin sa pananakop ng mga Amerikano sa ating bansa. Sa
pamamagitan ng mga larawang ito ay magkakaroon tayo ng ideya kung ano ba ang
kalagayan ng ating bansa, ang mga isyung kinahaharap noong panahong iyon, kung
paano pinamahalaan ng mga Amerikano ang bago nilang kolonya at higit sa lahat, ang
naging reaksyon ng mga Pilipino sa pamamalakad ng mga Amerikano.

Layunin

Sa pagtatapos ng kabanata, ang mga mag-aaral ay inaasahang:

1. Nauunawaan ang halaga ng mga di kumbensyunal na batis sa kasaysayan
2. Natututong sumuri ng mga political cartoon at ang mga simbolismo nito
3. Nakagagawa ng isang “cartoon” na sumasalamin sa ating lipunan sa
kasalukuyan

Nagbunsod ng maraming pagbabago sa pamumuhay nating mga Pilipino ang

pananakop ng mga Amerikano sa atin. Sa katunayan, marami tayong kinikilala sa
kasalukuyan na pinalalabas nilang “pamana” nila. Nariyan ang demokrasya, reporma sa
edukasyon, kalusugan at iba pang mga bagay na tinataglay ng isang sibilisadong
pamayanan. Kung tutuusin ay mayroon nang programang ganito ang mga Espanyol
subalit bakit sa ating panahon ay lumalabas itong “utang” ng mga Pilipino sa mga
Amerikano?
Sa mahabang panahon ay hindi nabigyan ng pagkakataong ipahayag ng mga
Pilipino ang kanilang saloobin partikular sa mga nangyayari sa ating lipunan noong
pananakop ng mga Espanyol. Matindi ang sensura sa mga pahayagan at ang
paghahayag ng sariling opinyon lalo’t higit kung may pagtuligsa ito sa simbahan at sa
pamahalaan. Kung matatandaan ay isa sa mga pamamaraang ginamit ng Katipunan ang
pahayagan upang himukin ang taumbayan na kumilos upang magkaroon ng pagbabago
sa lipunan. Nang dumating ang mga Amerikano ay hindi gaanong naging mahigpit ang
sensura bagay na nagbigay pagkakataon upang magpahayag.
Ang mga political cartoon sa mga pahayagan at magasin ay mayroong
“entertainment value” na tinatawag ngunit kasabay nito ang mensaheng nais iparating sa
mambabasa. Nakatutulong din ito upang makaakit ng mga mamimili. Hindi man direktang
sabihin ang opinyon ng naghahayag ay malinaw niyang naipararating sa mambabasa
ang kanyang saloobin sa pamamagitan ng mga iginuhit niyang ito. Sa ganitong paraan
ay magagamit itong batis upang higit na magkaroon tayo ng holistikong pagtingin sa mga

37
pangyayari noong panahong iyon na direktang naiimpluwensyahan ang ating
kasalukuyan.
Ang mga sumusunod na larawan ay makatutulong upang higit nating maunawaan
ang mga pangyayari sa ating bansa sa pagpasok ng imperyalismong Amerikano gamit
ang political cartoon. Ito ay hindi mula sa perspektibo ng mga sikat na tao o pulitiko
patungkol sa panahong iyon bagkus sa midya kagaya ng diyaryo at magasin.
Matutunghayan sa mga larawan ang dalawang mukha ng pamahalaang Amerikano sa
Pilipinas sa pamamagitan ng political cartoon na sumasalamin sa ating lipunan sa
panahong iyon: ang lente ng mga Amerikano at ang lente ng mga Pilipino. Ang sa mga
likhang Amerikano ay kapansin-pansing nagbibigay katuwiran sa pananakop at ang
pagdadala ng liwanag sa Pilipinas. Samantalang makikita naman sa mga likhang Pilipino
ang reyalidad ng mga patakarang ipinapatupad sa kanila. Sa ganitong pagkakataon, ang
mga political cartoon ay nagsisilbi ring propaganda.
Amerikano

38
Pilipino

39
Mga Gabay Katanungan sa Pag-aanalisa
Maaring isulat sa tabi ng bawat larawan ang sagot
1. Sino-sino ang mga tauhan sa mga political cartoon?
2. Ano ang karaniwang imahe na pinapakita ng bawat tauhan
a. Amerikano
b. Pilipino
3. Ano sa iyong palagay ang nais iparating ng mga political cartoon na likha ng mga
a. Amerikano
b. Pilipino
4. Paano nagkakaiba ang dalawang punto de bista?
5. Kung pakasusuriin ang dokumento, paano nagagamit ang mga political cartoon upang
mailarawan ang panahon kung kailan ito nalathala?

Kahalagahang Pangkasaysayan ng Dokumento

Malaking tulong sa pag-aaral ng kasaysayan ang iba’t ibang hindi kumbensyonal
na dokumento upang higit na mabigyan ng holistikong pagkakabuo ang mga pangyayari
sa nakalipas. Nakita natin sa araling ito na maging ang mga bagay na nilikha upang
makalibang kagaya ng mga “cartoons” ay maaring magsiwalat ng reyalidad ng panahong
40
pinag-uusapan. Ang kailangan lamang natin ay pigain ang potensyal ng mga
dokumentong katulad nito upang higit na mailarawan ang mga pangyayari sa nakaraan.
Ating isaalang-alang na likas sa mga dokumento ang pagkakaroon ng pagkiling ng may-
akda patungo sa isang panig. Kaya, mahalagang unawain din kung saan nagmumula ang
isang tao upang higit na maunawaan ang akda nito.

Gawin ang sumusunod sa isang hiwalay na papel.

1. Humanap ng mga “cartoon” na makikita sa mga dyaryo o sa internet at bigyan ng
sariling paliwanag ang mga ito. Maging direkta sa pagpapaliwanag. Limitahan sa
5 pangungusap ang paliwanag.
2. Lumikha ng isang political cartoon na sasalamin sa kasalukuyang kalagayan ng
ating bansa. Maaaring ito ay tungkol sa politika, kalusugan o anumang isyu na
nais mong bigyang buhay. Gawing gabay sa paggawa ang rubrik na makikita sa
silabus sa umpisa ng modyul na ito.

Sa yunit na ito, ilang mga primaryang batis ang inyong nabasa tungkol sa mga
partikular na yugto ng ating kasaysayan. Para sa Panghuling Kahingian, ikaw naman ang
maghanap ng PRIMARYANG BATIS (Halimbawa: interviews, testimonies, diaries and
anecdotes) mula sa inyong pamilya o kapitbahay tungkol sa kanilang mga naranasan
tungkol sa mga nangyari sa ating kasaysayan. Ibigay ang KONTEKSTONG
HISTORIKAL, ILANG IMPORMASYON MULA SA MAY-AKDA, MISMONG TEKSTO, at
ang KAHALAGAHANG PANgKASAYSAYAN ng iyong nakuhang batis.
Halimbawa: Makipanayam sa inyong lolo/lola tungkol sa kanilang mga naaalala
noong panahon ng pananakop ng mga Hapon. Pwede rin ang inyong mga magulang o
kapitbahay tungkol sa Martial Law, People Power 1 o 2. Sundin ang sumusunod na
format para sa kahingian na ito:
1. Gamitin ang Filipino bilang midyum ng iyong pagsulat
2. Gumamit ng tamang sitasyon o citation kung gagamit ka ng ideya ng iba.
3. Ang iyong awtput ay typewritten, 12, Arial at justified.
4. Gagamitin ng guro ang rubriks (matatagpuan sa inyong silabus) bilang batayan ng
pagbibigay ng marka sa iyong awtput.

41
 YUNIT 3: MGA KONTROBERSIYA SA KASAYSAYAN

Oras na Ilalaan: 12 oras/ 3 oras bawat aralin

Panimula
Sa yunit na ito tatalakayin ang ilang mga paksa na labis na kontrobersiyal sa ating
kasaysayan. Bagamat mayroong isang pangyayari lamang ang pinag-uusapan,
nagkakaiba pa rin ang mga salaysay at interpretasyon ang mga primaryang batis. Ating
tatandaan na hindi sa lahat ng pagkakataon ay nagsasabi ng katotohanan ang isang
primaryang batis. Maaring siya ay naroroon habang nagaganap ang isang pangyayari
ngunit hindi naman mawawala ang pagkiling ng nakasaksi sa isang bagay. Kaya’t kagaya
ng ating inaral sa nakaraang yunit, mahalaga na kilalanin ang may-akda ng isang
dokumento sapagkat sa pag-aaral sa ating kasaysayan, kailangang tayo ay laging
nakakiling patungo sa katotohanan. Ilan sa mga kontrobersiyal na isyu na ating
tatalakayin sa yunit na ito ay ang Kumbensyon sa Tejeros, Unang Sigaw ng Himagsikan,
Retraksyon ni Rizal, Isyu ng Kolaborasyon at Batas Militar.

Layunin

Sa pagtatapos ng yunit na ito, ang mga mag-aaral ay inaasahang:

1. Nasusuri ang katauhan ng mga sumulat ng primaryang batis upang
maunawaan ang kanyang pinanggalingan;
2. Nauunawaan ang puntong pinanggagalingan ng may-akda ng dokumento;
3. Nakabubuo ng sariling pahayag o opinyon kaugnay ng isyu ng retraksyon sa
pamamagitan ng paggamit ng primaryang batis;
4. Nakabubuo ng mga argumento na nakasandig sa mga primaryang batis na
magpapatibay sa kanilang opinyon;
5. Naiuugnay ang pangyayari sa kasaysayan sa kasalukuyan.

ARALIN 1: KOMBENSYON SA TEJEROS

Masasabing nabuo na at nagkaisa na ang bayan sa naganap na Himagsikan ng
1896 ngunit tila nakatakda na sa ating kasaysayan na tayo ay mapaghati-hati. Ang
Kumbensyon sa Tejeros ay naging kontrobersyal dahil na rin sa naging bunga nito,
nagkaroon ng matinding pagkakahati sina Andres Bonifacio at Emilio Aguinaldo. Ating
susuriin ang iba’t ibang primaryang batis kaugnay ng makasaysayang araw na ito.
Kontekstong Historikal
Ang Katipunan ay binubuo ng maraming balangay na nagsisilbing sub-grupo ng
KKK ilan sa mga ito ay ang Balangay Apuy, Magdalo, Magdiwang, Dimas-Alang,
Mapagtiis at marami pang iba. Ang Magdalo at Magdiwang ang dalawang pangunahing
balangay sa lalawigan ng Kabite na maituturing na matagumpay subalit di nagtagal ay
nagkaroon ng alitan ang dalawang grupo at upang masolusyunan ang alitang ito,
naniniwala ang magkabilang panig na tanging ang Supremo na si Andres Bonifacio ang
maaring maging tagapamagitan upang mapagkaisang muli ang dalawang grupo.
Napagkasunduan na magkaroon ng pagpupulong upang maresolba ang alitang ito subalit
higit lamang lumaki ang lamat
42
 ARTEMIO RICARTE’S ACCOUNT12

Ako si Artemio Ricarte “Vibora” may katampatang taong, taga bayan ng

Batak, lalauigan ng Hukuman ng Ilocos Norte, kapatid sa K.K.K. ng mga A.N.B., at
tumatahan dito sa Mapagtiis o Malabon sakop ng S.B. Magdiuang o Noveleta, ay
nagsasaysay ng boong katotohanan at hanggang sa labi ng hukay ay aking
haharapan.

Na sa oras na ikaanim ng hapon kahapon alinsunod sa isang liham sarinlan

na kalakip nito, ay sumapit ako sa Convento ng bayan ng Tanza o Panguagui, at
nadatnan ko ang Kgg. na Dakilang G. Emiliano Riego de Dios, Ministro de
Fomento, at Kgg. na Dakilang G. Mariano Trias, Ministro de Gracia y Justicia ng
S.B. Magdiuang, pati G. Santiago Rillo, Vicente Riego de Dios, at iba’t iba pang
Guinoo sa bayan bayang nasasakupan nitong nasabing S.B.; at gayon din na
nadatnan ko ang ilang Matataas na G. Pinuno sa S.B. Magdalo; at sa pagdating
ko, ay namasdang kong nakahanda ang isang Crucifijo sa guitna ng Antesala ng
nasabing Convento; at ang mga G. Pinunong nabangguit na, ay kapagkaraka’y
nagsabi ng kadahilanan ng pagkahiling nila na ako’y humarap doon, at ualang
ibang dahil, kundi ang pagtanggap sa pamamag-itan ng isang panunumpa sa
harapan ng Crucifijo at sa masid ng kalahatan o ilang bayan, ng katungkulang
pagka Pangulong Digma ng Katagalugan, ayon sa kinalabasan ng pagkapulong ng
arao na ika 22 nitong lumalakad na buan; sa bagay na ito, ay ipinakita ko muli sa
kalahatang naroroon, ang malaking kaayauan kong tumanggap ng naturang
katungkulang sa mga kadahilanang sumusunod:

Una- Aking pinasasalamatan ang paglabas ko sa paghalal na ito, na

maguing Pangulong Hukbo ng boong Katagalugan; datapua kinikilala kong may
karumihan o kalabuan ang pagkaparaan ng pagkahalal sa akin; sapagkat napag-
uari ko na hindi nasunod ang tunay na kalooban ng mga tauong bayan; at

Ikalaua – Iguinagalang ko ang naturang katungkulan, at natatalastas ko ang

kaniyang kalakhan at kapangyarihan; at gayon din na natatakot ako ang boong
aking nakakayanan sa lahat ng bagay, na lubhang kulang na kulang at maliit na
maliit; sa dahilang ito, natalos at napagkilala ko ang di ko karapatan; sa lahat ng
ito, at hindi maaamin ng Conciencia ko ang pagtanggap ng nasabing katungkulang.
Gayon ang unang isinagut ko sa mga G. at mga tauong bayang naroroon na
sarisaring pinagbuhatan, na aking nakaharap sa Convento at nagpatalastas sa akin
ng pagsumpa sa pagtanggap sa gabing yaon ng nasabing katungkulan.

Ako’y nagsabi rin na kung sa gabing ito’y maghahandog ng panunumpa sa

pagtanggap na nasabi ng katungkulan, ay hindi ako makakaayon, dahil

Una -- Sa uala sa Kapulungan ang mga karamihang Pinunong humarap sa

paghahalal, lalong-lalo na ang Presidente ng pagkapulong sa nasabing arao na ika
22 nitong lumalakad na buan.

Ikalaua -- Sa pagkatanto ko na kung ito’y gagauin, siya ang pagmumulaan

ng malaking kaguluhan at hindi ipagkakaisa ng mga bayan bayan, ano pa’t
ipinahalata ko sa kalahatan ang totoong hindi pag-ayon, hanggan sa ako’y humingi
sa kaguinoohan at sa tauong bayan, ng dalauang bagay:

12 Jim Richardson, The Light of Liberty: Documents and Studies on the Katipunan, 1892-1897. (Quezon City:Ateneo de Manila University Press, 2013), 342-344.

43
 Patayin ako sa oras ng gabing yaon, sa kadahilanang nasasabi sa itaas na
ito, o bigyan ako ng tatlong arao na pahintulot o isang arao kaya at ng mapag isip ko
ang mga bagay bagay na nararapat sa pagtanggap ng nasabing katungkulan; itong
ikalauang bagay na hiniling ko, ay guinagaua kong paraan lamang, upang makaalis
ako sa Kapulungang yaon. Ang lahat na aking hiniling, ay ualang nangyari,
sapagka’t ualang umayon ni kahit isa man lamang; sa madaling salita, sa himok at
pag amo amo’y kalahatan sa pamamag-itan ng Kgg. na Dakilang G. Emilio
Aguinaldo, Pangulong Digma ng S.B. Magdalo, na sa oras ng ikaualo ng gabi, ay
naghandog ng panunumpa, kaakbay ang Kgg. na Dakilang G. Mariano Trias,
Ministro de Gracia y Justicia ng S.B. Magdiuang, bagaman, aking mauulit, na hindi
maaamin ng aking kalooban, sa oras na ika isang hatinggabing yaon, ay naghandog
din ako ng panunumpa ng pagtanggap ng katungkulang pagka Pangulong Hukbo ng
boong Katagalugan.

Ito ang buong katutuhanan na kailan pa’y hindi ko matatalikdan, kaya’t sa arao
na ito, ika 24 ng buan ng Marzo ng taong isang libo, ualong daan, siam na put pito,
ay linagdaan ko ng tunay kong pangalan, apellido at pamagat na tinataglay.

Artemio Ricarte
Vibora

ANDRES BONIFACIO’S ACCOUNT13

The majority of the said convention agreed to establish a government, but I
explained to them that this could not be done because the representatives of the
other towns did not arrive, a condition that was agreed upon in the Imus Assembly
but which was disregarded by the majority because of the dire conditions of the
towns; and the Imus Assembly lacks proof because there were no documents.
Nevertheless, the ones who were present promised that whatever decision was
made, the majority will abide by the decision in the assembly and that is what I will
respect.
When the elections were held, elected President of the Republic was Don Emilio
Aguinaldo; Vice President, Don Mariano Trias; Auditor General, Don Artemio
Ricarte; Director of War, Don Emiliano R. de Dios. The elections were held through
the expressions of those who were present (viva voce) because it was already
nighttime. I was elected Director of the Interior through the same expressions of
those present and among the midst of those who were elected; however, after the
decision was made and the election for the Director de Hacienda was about to
start, Don Daniel Tirona stood up and said that there is a cry being raised that Don
Jose del Rosario be chosen Director of the Interior because there is a need that
this position should be filled by someone educated. He announced this after saying
that he did not state this with the intention of insulting me. I answered back that
good and educated men are needed. For all the positions; I asked him to point out
to me who among the elected ones are already well-versed in their positions but
instead, he began to shout: “Let us agree that Jose del Rosario, a lawyer, be
chosen Director of the Interior!” No one responded to his call which he did four
times whereas a few responded by calling out my name. Because of the tumult that
occurred, the President of the Magdiwang announced that this was not an
13
assembly of gentlemen because everything that they did had no evidence. Also, I
Jose Victor Torres, Batis: Sources in Philippine History, (Quezon City: C & E Publishing, Inc., 2018), 128-129.
discovered that
44
 even before the elections were made, some of those who are from Imus had secretly
spread the word that it was not good for them to be under the leadership of someone
from another province. It was for this reason that Captain Emilio Aguinaldo was
elected President. When I heard about this, I told them that this assembly was the
idea of those with evil intentions as this was the only thing that they wanted and that
they deceived the people. I even added that if they wished I will point out one by one
those who intended to this if they wanted to. The assembly answered that it was not
necessary. I also told them that if the wishes of the assembly are not to be followed,
I will not recognize those who were elected and if I will not recognize them then my
men will also not recognize them. Even General Ricarte – the one elected General –
also stated that their assembly was the result of bad intentions…

SANTIAGO ALVAREZ’ ACCOUNT14

The assembly at Tejeros was finally convened on 25 March 1897 (sic). The
invitations to the meeting were signed by Secretary Jacinto Lumbreras of the
Magdiwang Council, and he presided over the assembly. Seated with Lumbreras at
the long presidential table were the Supremo Andres Bonifacio, Messrs. Mariano M.
Alvarez, Pascual Alvarez, Ariston Villanueva, Mariano C. Trias, Diego Mojica,
Emiliano R. de Dios, Santiago V. Alvarez, Artemio Ricarte, Santos Nocon, Luciano
San Miguel, Pablo Mojica, Severino de las Alas, and Santiago Rillo, all of them of the
Magdiwang. Among the Magdalo seated at the head table were Messrs. Baldomero
Aguinaldo, Daniel Tirona, and Cayetano Topacio.
It must be mentioned that, before the assembly was convened, Secretary of
War Ariston Villanueva of the Magdiwang Council received the confidential
information that Mr. Daniel Tirona of the Magdalo faction was set to undermine the
proceedings of the assembly and that he had already acceded in enjoining any
among the Magdiwang leaders to ally with him. Secretary Villanueva kept silent, but
nevertheless alerted Captain General Apoy, who had troops in readiness for any
sudden eventuality.
The leaders were seated at the presidential table, as previously described and all the
others were standing in groups on both sides of those seated. After Chairman Jacinto
Lumbreras had declared the assembly open, he announced the main topic of
discussion which was how to bolster the defense in the areas still under Magdiwang
control. Presently, Mr. Severino de las Alas rose to speak, and when he was
recognized, he said “Before we discuss minor details, let us tackle the major issue
such as what kind of government we should have and how we should go about
establishing it. Once we make a decision about these questions, the problem of
organization and strengthening of defenses will be resolved.”
“As initiator of the Revolution,” Chairman Lumbreras replied, "the Katipunan
now holds authority over the islands. It has a govern-ment of law and a definite
program. It is obeyed and respected by all because it stands for freedom, brotherly
love, and a well-organized and well-run government. The purpose of this meeting is
to discuss the best measures to take to strengthen the Magdiwang government vis-
a-vis the enemy. We should avoid surrendering the headquarters of the Katipunan
army should the Magdalo eventually lose out."
14
Santiago Alvarez, Katipunan and the Revolution: Memoirs of a General, (Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 1992), 82-88.
45
 The chair next recognized the Supremo. He concurred with what Chairman
Lumbreras had just said and explained that the "K" in the middle of the sun in the
Katipunan flag used in the Revolution stood for “Kalayaan”.
Mr. Severino de las Alas spoke again. He countered that the letter "K" and the
sun on the flag did not indicate whether the revolutionary government was
democratic or not.
The Supremo replied that from the rank-and-file to the highest levels, the Katipunan
was united in its respect for universal brotherhood and equality of men. It was risking
bloodshed and life itself in its struggle against the king, in order to establish a
sovereign and free government. In short, it stood for people’s sovereignty, not a
government led only by one or two.
Mr. Antonio Montenegro spoke in defense of Mr. Severino de las Alas’s stand.
He argued that if they would agree on the kind of revolutionary government they were
to have and that is they were to let the status quo prevail then they who were in the
Revolution would be no better than a pack of bandits or of wild, mindless animals.”
General Apoy was hurt by these words of Mr. Montenegro. He quickly stood
up and looked angrily at the previous speaker.
“We of the Katipunan,” he began, “are under the jurisdiction of our respected
Highest Council of the Sons of the People. This Council is the defender of, and has
authority over, the Magdiwang and Magdalo governments of Cavite. We are true
revolutionaries fighting for freedom of the native land. We are not bandits who rob
others of their property and wealth. Nor should be likened to beasts, for we know how
to protect and defend others, especially the political refugees who seek asylum with
us. We are rational and we do not expose those who talk big but do not accomplish
anything. If you want to establish a different kind of government that is to your liking,
you must do as we have done: Go back to your localities and snatch them from
Spanish control. Then you can do what pleases you; but don’t you dare seek refuge
among cowards who might call you bandits and beasts…”
When order was restored, some wanted the convention adjourned but the
Supremo Bonifacio prevailed upon the others to continue. However, the presiding
officer, Mr. Lumbreras, refused to resume his role of chairman. He wanted to yield
the chair to the Supremo whom he thought to be rightful chairman…
Mr. Lumbreras’s speech was well received and his proposal was unanimously
accepted. The Supremo Bonifacio assumed the chairmanship accordingly and said,
“Your aim is to establish a new overall government of the Katipunan and the Sons of
the People. This would repudiate the decision made at the meeting held at the friar
estate house in Imus. In my capacity as “President-Supremo” of the Most Venerable
Katipunan of the Sons of the People, I agree and sympathize with your aspirations.
But I wish to remind you that we should respect all decisions properly discussed and
approved in all our meetings. We should respect and abide by the wishes of the
majority.”
Because of a repeated clamor for the approval for the establishment of a
government of the Philippine Republic, the chair proceeded to prepare for an election
to the following positions: president, vice-president, minister of finance, minister of
warfare, minister of justice and captain-general.
46
 The Supremo spoke again before the election began. He said that the candidate
who would get the most number of votes for each position should be the winner, no
matter what his station in life or his educational attainment…
The Supremo Bonifacio appointed Gen. Artemio Ricarte as secretary. Then, with
the help of Mr. Daniel Tirona, he distributed pieces of paper to serve as ballots. When
the ballots had been collected and votes were read to be canvassed, Mr. Diego Mojica,
the Magdiwang secretary of the treasury, warned the Supremo that many ballots
distributed were already filled out and that the votes had not done this themselves. The
Supremo ignored this remark. He proceeded with the business at hand as if nothing
unusual had happened.
When the votes for president were counted, Mr. Emilio Aguinaldo won over Mr.
Andres Bonifacio, the Supremo. The winner was acclaimed by applause and shouts of
“Mabuhay!”
Mr. Severino de las Alas spoke again to say that since the Supremo Bonifacio
had received the second highest number of votes for the presidency, he should be
proclaimed vice-president of the government of the Philippine Republic. When nobody
signified approval or disapproval of the proposal, the presiding officer, the Supremo
Bonifacio, ruled that the election be continued. For vice-president, Mariano Trias won
over Mr. Mariano Alvarez and the Supremo Bonifacio. General Vibora was elected
captain over General Apoy…
Mr. Baldomero Aguinaldo wanted the elections to be finished before it got too
dark. To facilitate the counting of votes, he suggested that for all other positions to be
voted upon, voters should stand on one of the sides of the hall if in favor and on the
other side if against. This suggestion was adopted for the rest of the election. For the
position of secretary of war, Mr. Emiliano R. de Dios was elected overwhelmingly…
After the votes had given the proper honors to the new secretary of war, they proceeded
to elect the secretary of the interior. Mr. Andres Bonifacio, the Supremo, wone over Mr.
Mariano Alvarez. The crowd broke into shouts of “Mabuhay!” Mr. Daniel Tirona
requested for a restoration of order and then spoke aloud:
“My brethren, the office of Secretary of Interior is of so great a scope and of such
sensitivity that we should no entrust it to one who is not a lawyer. One among us here
is a lawyer. He is Mr. Jose del Rosario. Let us reconsider the choice of the last position,
for he has no credentials to show attesting to any educational attainment.
Then in as loud a voice as he could muster, Tirona shouted, “Let us elect Mr.
Jose del Rosario, the lawyer!”
Greatly embarrassed, the Supremo Bonifacio quickly stood up and said, “We
agreed to abide by the majority vote and accept its choice no matter what the station in
life of the person elected. And because of this, I demand from you, Mr. Daniel Tirona,
an apology. You must restore to the voters and the one they elected the honor you
have only now besmirched.”
Then he pulled out his revolver and took aim.
Instead of replying, Mr. Tirona ignored the Supremo’s remarks and, perhaps
because of fear, he slid away and got lost in the crowd. Disorder ensued as the
convention secretary tried to disarm the Supremo, who was intent on shooting Mr.
Tirona. The people began to disperse and the Supremo adjourned the meeting with
these words: 47
 “In my capacity as chairman of this convention and as President-Supremo of the
Most Venerable Katipunan of the Sons of the People which association is known and
acknowledged by all, I hereby declare null and void all matters approved in this
meeting.”
Then he left quickly and was followed by his aides and some others present.

Mga Gabay Katanungan:

1. Bigyan ng maikling pakilala sina Artemio Ricarte, Andres Bonifacio at Santiago
Alvarez.
2. Sa paanong paraan nagkakapareho at nagkakaiba ang kanilang mga pahayag
kaugnay ng naganap na kombensyon sa Tejeros?
3. Sino sa tatlong pahayag ang labis mong pinaniniwalaan? Pangatwiranan ang
iyong sagot. Gawing gabay ang talahanayan sa ibaba.
Artemio Ricarte Andres Bonifacio Santiago Alvarez.
Maikling pakilala

Pagkakapareha

Pagkakaiba

48
 ARALIN 2: UNANG SIGAW NG HIMAGSIKAN
Panimula
Isa ang tagpong ito sa ating kasaysayan na nagkaroon ng maraming
interpretasyong mabubuo dahil na rin sa magkakaibang pahayag ng mga primaryang
batis. Matapos matuklasan ang lihim na organisasyong Katipunan ay agad na nagdeklara
ng Batas Militar ni Gobernador – Heneral Ramon Blanco upang dagling masupil ang
nakaambang kaguluhan. Sa pagkakataong ito, ang mga Katipunero ay nag-iisip ng
susunod nilang hakbang gayong lantad na ang lihim na samahan. Bilang tanda ng
kanilang paglaban sa pamahalaang Kastila, sabay-sabay nilang pinunit ang kanilang mga
sedula. Ngunit kagaya ng nabanggit sa itaas, maraming primaryang batis ang nagkaroon
ng iba’t ibang pahayag sa nasabing pangyayari. Ito ang ating susuriin sa araling ito.
Mayroong tatlong pangunahing tala kaugnay ng Unang Sigaw ng Himagsikan at
ito ay ang mga tala nina: Dr. Pio Valenzuela, Santiago Alvarez at Guillermo Masangkay.
ANG TALA NI DR. PIO VALENZUELA15
“The first place of refuge of Andres Bonifacio, Emilio Jacinto, Procopio
Bonifacio, Teodoro Plata, Aguedo del Rosario, and myself was Balintawak, the first
five arriving there on August 19, and I, on August 20, 1896. The first place where
some 500 members of the Katipunan met on August 22, 1896 was the house and yard
of Apolonio Samson at Kangkong. Aside from the persons mentioned above, among
those who were there were Briccio Pantas, Alejandro Santiago, Ramon Bernando,
Apolonio Samson, and others. Here, views were only exchanged and no resolution
was debated or adapted. It was at Pugad Lawin, in the house, store-house and yard
of Juan Ramos, son of Melchora Aquino, where over 1,000 members of the Katipunan
met and carried out considerable debate and discussion on August 23, 1896. The
discussion was whether or not the revolution against the Spanish government should
be started on August 29, 1896. Only one man protested and fought against a war and
that was Teodoro Plata. Besides the persons named above, among those present at
this meeting were Enrique Cipriano, Alfonso Pacheco, Thomas Remigo, Sinforoso
San Pedro, and others. After the tumultuous meeting many of those present tore their
cedula certificates and shouted “Long live the Philippines! Long live the Philippines!”

ANG TALA NI GUILLERMO MASANGKAY16

“On August 26, a big meeting was held in Balintawak, at the house of Apolonio
Samson, then the cabeza of that barrio of Caloocan. Among those who attended, I
remember, were Bonifacio, Emilio Jacinto, Aguedo del Rosario, Tomas Remigio,
Briccio Pantas, Teodoro Plata, Pio Valenzuela, Enrique Pacheco, and Francisco
Carreon. They were all leaders of the Katipunan and composed the board of directors
of the organization. Delegates from Bulacan, Cabanatuan, Cavite, and Morong (now
Rizal) were also present.

At about nine o’clock in the morning of August 26, the meeting was opened
with Andres Bonifacio presiding and Emilio Jacinto acting as secretary. The purpose
was to discuss when the uprising was to take place. Teodoro Plata, Briccio Pantas,
and Pio Valenzuela were all opposed to starting the revolution too early.

15
Jose Victor Torres, Batis: Sources in Philippine History, (Quezon City: C & E Publishing, Inc., 2018), 114.
16
Jose Victor Torres, Batis: Sources in Philippine History, (Quezon City: C & E Publishing, Inc., 2018), 118-119.
49
 They reasoned that the people would be in distress if the revolution were
started without adequate preparation. Plata was very forceful in his argument, stating
that the uprising could not very well be started without arms and food for the soldiers.
Valenzuela used Rizal’s argument about the rich not siding with the Katipunan
organization.
Andres Bonifacio, sensing that he would lose in the discussion the left the
session hall and talked to the people who were waiting outside for the result of the
meeting of the leaders. He told the people that the leaders were arguing against
starting the revolution early, and appealed to them in a fiery speech in which he said:
“You remember the fate of our countrymen who were shot in Bagumbayan. Should
we return now to the towns, the Spaniards will only shoot us. Our organization has
been discovered and we are all marked men. If we don’t start the uprising, the
Spaniards will get us anyway. What then, do you say? “Revolt,” the people shouted
as one.
Bonifacio then asked the people to give a pledge that they were to revolt. He told them
that sign of slavery of the Filipinos were (sic) the cedula tax charged each citizen. “If
it is true that you are ready to revolt,” Bonifacio said, “I want to see you destroyed your
cedulas. It will be the Spaniards.”

With tears in their eyes, the people, as one man, pulled out their cedulas and
tore them to piecies. It was the beginning of the formal declaration of the separation
from Spanish rule…

When the people’s pledge was obtained by Bonifacio, he returned to the

session hall and informed the leaders of what took place outside. “The people want to
revolt, and they destroyed their cedulas,” Bonifacio said, “So now we have to start the
uprising, otherwise the people by hundreds will be shot.” There was no alternative.
The board of directors, in spite of the protest of Plata, Pantas, and Valenzuela, voted
for the revolution. And when this was decided, the people outside shouted, “Long live
the Philippines Republic.”

ANG TALA NI SANTIAGO ALVAREZ17

“We started our trek to Kangkong at about eleven that night. We walked
through the rain over dark expanses of muddy meadows and fields. Our clothes
drenched and our bodies numbed by the cold wind, we plodded wordlessly. It was
nearly two in the morning when we reached the house of Brother Apolonio Samson
in Kangkong. We crowded into the house to rest and warm ourselves. We were so
tired that, after hanging our clothes out to dry, we soon fell asleep….

The Supremo began assigning guards at five o’clock the following morning,
Saturday 22 August 1896. He placed a detachment at the Balintawak boundary and
another at the backyard to the north of the house where we were gathered….
No less than three hundred men assembled at the bidding of the Supremo
Andres Bonifacio. Altogether, they carried assorted weapons, bolos, spears, dagger,
a dozen small revolvers and a rifle used by its owner, one Lieutenant Manuel, for
hunting birds. The Supremo Bonifacio was restless because of fear of a sudden attack
by the enemy. He was worried over the thought that any of the couriers carrying the
letter sent by Emilio Jacinto could have been intercepted; and in that eventuality, the
enemy would surely know their where abounts and attack them on the sly. He decided
17that it was better to move to a site called Bahay Toro.
Santiago Alvarez, The Katipunan and the Revolution: Memoirs of a General (Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 1992).
50
 At ten o’clock that Sunday morning, 23 August 1896, we arrived at Bahay Toro.
Our number had grown to more than 500 and the house, yard and warehouse of
Cabesang Melchora was getting crowded with us Katipuneros. The generous
hospitality of Cabesang Melchora was no less than that of Apolonio Samson. Like
him, she also opened her granary and had plenty of rice pounded and animals
slaughtered to feed us….
The following day, Monday, 24 August, more Katipuneros came and increased our
number to more than a thousand. The Supremo called a meeting at ten o’clock that
morning inside Cabesang Melchora’s barn. Flanking him on both sides at the head of
the table were Dr. Pio Valenzuela, Emilio Jacinto, Briccio Pantas, Enrique Pacheco,
Ramon Bernando, Pantelaon Torres, Francisco Carreon, Vicente Fernandez,
Teodoro Plata, and others. We were so crowded that some stood outside the barn.
The following matters were approved at the meeting:
1. An uprising to defend the people’s freedom was to be started at midnight of
Saturday, 29 August 1896....

4. To be on a state of alert so that the Katipunan forces could strike should the
situation arise where the enemy was at a disadvantage. Thus, the uprising could be
started earlier than the agreed time of midnight of 29 August 1896 should a favorable
opportunity arise at that date. Everyone should steel himself and be resolute in the
struggle that was imminent….
5. The immediate object was the capture of Manila….
After the adjournment of the meeting at twelve noon, there were tumultuous shouts of
“Long live the Sons of the People!”

1. Bigyang pakilala ang mga sumusunod at banggitin kung ano ang kanilang
ginampanan sa ating kasaysayan:
a. Dr. Pio Valenzuela, b. Guillermo Masangkay, c. Santiago Alvarez
2. Paghambingin ang mga tala nina Valenzuela, Alvarez at Masangkay, anu-ano ang
pagkakahawig/ pagkakaiba ng kanilang mga tala. Maaring gumamit ng isang
talahanayan upang maipakita ang mga datos.

Valenzuela Masangkay Alvarez

51
 ARALIN 3: RETRAKSYON NI RIZAL
Panimula
Isa sa pinakamalaking debate na nagaganap sa mga historyador sa ating pag-
aaral ng kasaysayan ay ang mga eksena sa huling sandali sa daigdig ng ating bayaning
si Jose Rizal. Isang malaking isyu ito sapagkat sakaling totoo ang retraksyon, sa palagay
ng ilang eksperto ay mababalewala ang lahat ng isinulat ni Rizal sapagkat kanya namang
binawi ang kanyang mga pahayag laban sa pamahalaang Kastila. Ito ang ating susuriin
sa araling ito sa pamamagitan ng mga nadiskubreng primaryang batis kaugnay ng
pangyayari.

ANG TALA NI PADRE VICENTE BALAGUER

Si Padre Vicente Balaguer ay isang heswitang pari na nakasaksi at nagsabing

binawi ni Rizal ang kanyang mga pahayag laban sa simbahang Katoliko. Ayon sa kanya,
kanyang nasaksihan ang pagpirma ni Rizal sa papel na magiging tanda ng kanyang
pagtalikod sa masonerya at nagbalik loob sa kanyang pananampalatayang Katoliko.
Ayon din sa kanyang sinumpaang salaysay sa kanyang pagbabalik sa Espanya, siya ang
nagsagawa ng sakramento ng matrimonya sa pagitan ni Jose Rizal at Josephine Bracken
ilang oras bago ang kamatayan ni Rizal.18
Ang kanyang pahayag: 19
“At about ten o’clock in the morning (December 29), Father Vilaclara and I
went to Fort Santiago, where the chapel cell of the convict was. He received us with
great affection and embraced us. I think it convenient to point out that when the
Archbishop sent his commission to the Ateneo, he remarked that, in case of
conversion; before ministering the Sacraments to him, Dr. Rizal should make a
retraction of errors publicly professed to him in words and writings and a profession
of the Catholic faith. To this effect, when the Father Superior of the Mission went to
the Archbishop’s Palace, he brought by way of precaution a retraction and profession
of faith, concise, but including what he thought out to be extracted from Dr. Rizal. The
Prelate read it, and declared it to be sufficient. He said, however, that he would
prepare or order to prepare another more extensive one.
Before going to the Fort, I went to the Palace in order to receive orders and
instructions from the Prelate. The Archbishop gave me the formula of retraction and
profession of faith, composed by Reverend Father Pio Pi…
Therefore, when we, the two Fathers, met him in the chapel, after exchanging
greetings with him and talking on various matters, I, who knew the history and errors
contained in his books, in order to fulfill our delicate mission asked Rizal to give an
explanation of his ideas on religion… He came to say more or less explicitly that his
rule of faith was the word of God contained in the Sacred Scripture. I tried to make
him see how false and indefensible such a criterion was, inasmuch as without the
authority to the Church he could not be sure of the authenticity of the Holy Scripture
or of the books truly revealed by God; how absolutely impossible it is for the individual
reason to interpret at his will the word of God. Then he declared himself openly a
rationalist freethinker, unwell to admit any other criterion of truth than individual
reason.

18
Jose Victor Torres, Batis: Sources in Philippine History, (Quezon City: C & E Publishing, Inc., 2018), 139.
19
Ibid. 139-142.
52
 I then pointed out to him that absurdity of rationalism for the lack of instruction
of the immense majority of humankind, and for the absurd monstrous errors
professed by the greatest sages of paganism… When I attacked him with the
arguments of Catholic doctrine, he began to expound the objections of the heretics
and rationalists, a thousand times refuted already… When I attacked him with the
logic and evidence of Catholic truth, I told him with energy that if he did not yield his
mind and his reason for the sake of faith, he would soon appear for judgment before
God and would surely be damned. Upon hearing this threat, tears gushed from his
eyes, and he said: “No I will not damn myself”
“Yes,” – I replied – “You will go to hell, for, whether you like it or not. Yes; out
of the Catholic Church there is no salvation. Truth is and cannot be but one.”…
At three o’clock or a little past three, I returned to the Royal Fort where Father
Vilaclara had remained, and I resumed the discussion with Dr. Rizal, that lasted until
dusk, arriving at the point which I have already indicated. Then I went to the Ateneo
and thence I went with Father Viza to the Palace. There I reported on the condition
of the convict, who offered some hope for conversion, since he had asked for the
formula of retraction. Hence, I requested the Prelate for the formula he had promised,
and he told me that it was not yet finished. Soon he would send it to me.
It was already night when I arrived at the Fort. I found Dr. Rizal impatient. He
asked for the formula of the Prelate. This came at last, at about ten o’clock; upon
knowing it, the convict asked me for it insistently. Without letting me read it first, he
called and asked me to read it to him, both of us sat at a desk, where there was
stationery and I began to read it. Upon hearing the first paragraph, he told me:
“Father, do not proceed. That style is different from mine. I cannot sign that, because
it should be understood that I am writing it myself.”
I brought out then the shorter and more concise formula of Father Pi. I read
the first paragraph and he said to me: “That style is simple as mine. Don’t bother,
Father, to read it all. Dictate what I ought to profess and express, and I shall write,
making in any case some remarks.”
And thus it was done. As I suggested the idea, he proceeded to write with
steady hand and clear letters, making at times some observation or adding some
phrase. Certainly, after the discussion, Dr. Rizal was yielding to the impulse of grace,
since he had retired into himself and prayed as he had promised. Thus he appeared
to be while writing his retraction…
He finished the writing, and thus it remained. It was half past eleven; it was
dated December the twenty-ninth…
This declaration or retraction was signed together with Dr. Rizal by Señor
Fresno, Chief of the Picket, and Señor Moure, Adjutant of the Plaza…
After all these acts… he knelt down of his own accord before the altar of the
Virgin, placed in the chapel cell. In the presence of the Fathers, of the Judge
Advocate, of the Chief of the Picker, of the Adjutant of the Plaza, of three artillery
officers, Rizal asked me for his retraction and profession of faith. He proceeded to
read it with pause and devotion…

53
 Of all that has been narrated, I am positive by personal knowledge. I have
personally intervened and witnessed it myself; and I subscribe and confirm it with an
oath. And lest, perhaps, someone may think that I could not remember it with so
many details, after twenty years, I testify that on the very day of Rizal’s death I wrote
a very detailed account of everything. The original of this account have preserved,
and from it I have taken all the data of the present narration.
Before Rizal reached Bagumbayan, I went to the Ateneo and delivered the
aforementioned document to Father Pio Pi, who that very day brought it to the Palace
and handed it to Archbishop Nozaleda.”

ANG TALA NG CUERPO DE VIGILANCIA

Ayon kay Bernardita Reyes-Churchill, ang Cuerpo de Vigilancia ay binuo noong
taong 1895 upang maging tagapagmasid at tagabantay ng mga kilos ng mga residente
ng Maynila at kalapit na mga lugar. Ito ay matapos makaramdam ang mga Kastila sa
kakaibang mga ikinikilos ng mga Pilipino at maging ang ilang dayuhan na naninirahan sa
Pilipinas (Tandaan na hindi pa lantad ang Katipunan sa mga panahong ito).20 Ang Cuerpo
de Vigilancia ay pinamumunuan ni Federico Moreno sa panahong ito. Ang kalipunan ng
mga ulat na ito ay kailan lamang nadiskubre ng mga historyador at masasabing malaki
ang maitutulong sa pagbuo ng ating kasaysayan lalo’t higit sa panahong nabanggit.
Ang ulat: 21

“Most Illustrious Sir, the agent of the Cuerpo de Vigilancia stationed in Fort
Santiago to report on the events during the [illegible] day in prison of the accused
Jose Rizal, informs me on this date of the following:
“At 7:50 yesterday morning, Jose Rizal entered death row accompanied by his
counsel, Señor Taviel de Andrade, and the Jesuit priest Vilaclara. At the urgings of
the former and moments after entering, he was served a light breakfast. At
approximately 9, the Assistant of the Plaza, Señor Maure, asked Rizal if he wanted
anything.
He replied that at the moment he only wanted a prayer book which was
brought to him shortly by Father March. “Señor Andrade left death row at 10 and
Rizal spoke for a long while with the Jesuit fathers, March and Vilaclara, regarding
religious matters, it seems. It appears that these two presented him with a prepared
retraction on his life and deeds that he refused to sign. They argued about the matter
until 12:30 when Rizal ate some poached egg and a little chicken. Afterwards he
asked to leave to write and wrote for a long time by himself.

“At 3 in the afternoon, Father March entered the chapel and Rizal handed him
what he had written. Immediately the chief of the firing squad, Señor del Fresno and
the Assistant of the Plaza, Señor Maure, were informed. They entered death row and
together with Rizal signed the document that the accused had written. It seems this
was the retraction.”

20
Antonio Hila, “NCCA launches guide to ‘Cuerpo de Vigilancia,’ newly discovered historical documents on 1896
Revolution”https://lifestyle.inquirer.net/15743/ncca-launches-guide-to-%e2%80%98cuerpo-de-vigilancia%e2%80%99-newly-discovered-historical-documents-
on-1896-revolution/#ixzz6WQMQd0k3.

21
Michael Charleston Chua, “Retraction ni Rizal: Mga Bagong Dokumento at Pananaw”
https://www.gmanetwork.com/news/lifestyle/artandculture/594027/retraction-ni-jose-rizal-mga-bagong-dokumento-at-pananaw/story/
54
 “At 5 this morning of the 30th, the lover of Rizal arrived at the prison …dressed
in mourning. Only the former entered the chapel, followed by a military chaplain
whose name I cannot ascertain. Donning his formal clothes and aided by a soldier of
the artillery, the nuptials of Rizal and the woman who had been his lover were
performed at the point of death (in articulo mortis). After embracing him she left,
flooded with tears.”

GUMAWA NG ISANG PAMANAHONG PAPEL.

1. Ano ang iyong masasabi sa pahayag ni Padre Balaguer kaugnay ng retraksyon ni
Rizal?
2. Paano naiba ang ulat ng Cuerpo de Vigilancia sa pahayag ni Padre Balaguer?
3. Base sa dalawang tala kaugnay ng retraksyon, ano ang higit mong
pinaniniwalaan? Pagtibayin ang sagot sa pamamagitan ng pagsipi mula sa mga
dokumento.
4. Sundin ang mga sumusunod na format para sa iyong papel:
a. Gamitin ang Filipino bilang midyum ng iyong pagsulat
b. Gumamit ng tamang sitasyon o citation kung gagamit ka ng ideya ng iba.
c. Ang iyong pamanahong papel ay typewritten, 12, Arial at justified.
d. Gagamitin ng guro ang rubriks (matatagpuan sa inyong silabus) bilang batayan
ng pagbibigay ng marka sa iyong awtput.

55
 ARALIN 4: BATAS MILITAR

Isulat sa kahon ang mga salita o paglalarawan na agad pumapasok sa iyong isip
patungkol kay dating Pangulong Ferdinand Marcos at Martial Law.

Ferdinand Marcos Martial Law

Kontekstong Historikal
Sa ilalim ng pamamahala ni dating Pangulo Ferdinand Marcos, idineklara niya ang
Batas Militar noong 21 Setyembre 1972 sa bisa ng Proklamasyon Blg. 1081. Ang mga
binanggit na dahilan ng pagpapahayag ng Batas Militar, ayon sa proklamasyon, ay upang
mapigil ang lumalalang kaguluhan ng mga mamamayan, ang banta ng pagkuha ng
kontrol na mula sa komunista, at ang isang pagtatangka sa buhay ng kanyang dating
kalihim ng Tanggulang Pambansa na si Juan Ponce Enrile sa Mandaluyong.
Sa ilalim ng Batas Militar, sinuspinde ni Marcos ang pribilehiyo ng writ of habeas corpus,
tinanggal ang kalayaan ng pamamahayag, ipinasara ang Kongreso at ang mga
kompanya ng pamamahayag, ipinatigil ang mga aktibidad ng mga militante, at iniutos ang
malawakang pag-aresto sa mga pinuno ng oposisyon at mga pinaghihinalaang may
ugnayan sa mga komunista.
May dalawang dokumentong babanggitin sa Aralin na ito kaugnay ng Batas Militar sa
Pilipinas. Una ay ang mga bahagi ng Proklamasyon Blg. 1081 ni Marcos, kung saan
binigyang-diin ang mga dahilan ng pagpapasailalim niya sa Batas Militar ang Pilipinas.
Ang pangalawa naman ay tungkol sa testimonya ng isang biktima ng pagdakip ng mga
kapulisan sa ilalim ng Batas Militar.

56
 A. BAHAGI NG PROKLAMASYON BLG. 108122

Proclamation No. 1081, s. 1972

Signed on September 21, 1972
MALACAÑANG
MANILA
PROCLAMATION No. 1081
PROCLAIMING A STATE OF MARTIAL LAW IN THE PHILIPPINES
WHEREAS, on the basis of carefully evaluated and verified information, it is
definitely established that lawless elements who are moved by a common or
similar ideological conviction, design, strategy and goal and enjoying the active
moral and material support of a foreign power and being guided and directed by
intensely devoted, well trained, determined and ruthless groups of men and
seeking refuge under the protection of our constitutional liberties to promote and
attain their ends, have entered into a conspiracy and have in fact joined and
banded their resources and forces together for the prime purpose of, and in fact
they have been and are actually staging, undertaking and waging an armed
insurrection and rebellion against the Government of the Republic of the
Philippines in order to forcibly seize political and state power in this country,
overthrow the duly constituted government, and supplant our existing political,
social, economic and legal order with an entirely new one whose form of
government, whose system of laws, whose conception of God and religion, whose
notion of individual rights and family relations, and whose political, social,
economic, legal and moral precepts are based on the Marxist-Leninist-Maoist
teachings and beliefs ;
WHEREAS, these lawless elements, acting in concert through seemingly
innocent and harmless, although actually destructive, front organizations which
have been infiltrated or deliberately formed by them, have continuously and
systematically strengthened and broadened their memberships through sustained
and careful recruiting and enlistment of new adherents from among our peasantry,
laborers, professionals, intellectuals, students, and mass media personnel, and
through such sustained are careful recruitment and enlistment have succeeded
in spreading and expanding, their control and influence over almost every
segment and level of our society throughout the land in their ceaseless effort to
erode and weaken the political, social, economic, legal and moral foundations of
our existing government, and to influence, manipulate and move peasant, labor,
student and terroristic organizations under their influence or control to commit, as
in fact they have committed and still are committing, acts of violence,
depredations, sabotage and injuries against our duly constituted authorities,
against the members of our law enforcement agencies, and worst of all, against
the peaceful members of our society;
WHEREAS, in the fanatical pursuit of their conspiracy and widespread acts of
violence, depredations, sabotage and injuries against our people, and in order to
provide the essential instrument to direct and carry out their criminal design and
unlawful activities, and to achieve their ultimate sinister objectives, these lawless
22
elements have in fact organized, established and are now maintaining a Central
"Proclamation No. 1081, S. 1972 | GOVPH". Official Gazette Of The Republic Of The Philippines, 2020,
https://www.officialgazette.gov.ph/1972/09/21/proclamation-no-1081/.
57
Committee is now imposing its will and asserting its sham authority on certain
segments of our population, especially in the rural areas, through varied means
of subterfuge, deceit, coercion, threats, intimidations, machinations, treachery,
violence and other modes of terror, and has been and is illegally exacting financial
and other forms of tributes from our people to raise funds and material resources
to support its insurrectionary and propaganda activities against our duly
constituted government and against our peace-loving people ;

WHEREAS, in order to carry out, as in fact they have carried out, their
premeditated plan to stage, undertake and wage a full scale armed insurrection
and rebellion in this country, these lawless elements have organized, established
and are now maintaining a well trained, well armed and highly indoctrinated and
greatly expanded insurrectionary force, popularly known as the “New People’s
Army”, which has since vigorously pursued and still is vigorously pursuing a
relentless and ruthless armed struggle against our duly constituted government
and whose unmitigated forays, raids, ambuscades, assaults, and reign of terror
and acts of lawlessness in the rural areas and in our urban centers brought about
the treacherous and cold-blooded assassination of innocent civilians, military
personnel of the government and local public officials in many parts of the country,
notably in the Cagayan Valley, in Central Luzon, in the Southern Tagalog Region,
in the Bicol Area, in the Visayas and in Mindanao, and whose daring and wanton
guerrilla activities have generated and sown fear and panic among our people;
have created a climate of chaos and disorder, produced a state of political, social,
psychological and economic instability in our land, and have inflicted great
suffering and irreparable injury to persons and property in our society”;

WHEREAS, these lawless elements, their cadres, fellow-travellers, friends,

sympathizers and supporters have for many years up to the present time been
mounting sustained, massive and destructive propaganda assaults against our
duly constituted government, its instrumentalities, agencies and officials, and also
against our social, political, economic and religious institutions, through the
publications, broadcasts and disseminations of deliberate slanted and overly
exaggerated news stories and news commentaries as well as false, vile foul and
scurrilous statements utterances, writings and pictures through the press-radio-
television media and through leaflets, college campus newspapers and some
newspapers published and still being published by these lawless elements,
notably the “Ang Bayan”, Pulang Bandila” and the “Ang Komunista”, all of which
are clearly well-conceived, intended and calculated to malign and discredit our
duly constituted government, its instrumentalities, agencies, and officials before
our people making it appear to the people that our government has become so
weak and so impotent to perform and discharge its functions and responsibilities
in our society and to our people, and thus undermine and destroy the faith and
loyalty and allegiance of our people in and alienate their support for their duly
constituted government, its instrumentalities, agencies and officials, and thereby
gradually erode and weaken as in fact they have so eroded and weakened the58
will of our people to sustain and defend our government and our democratic way
of life ;
 WHEREAS, these lawless elements having taken up arms against our duly
constituted government and against our people, and having committed and are
still committing acts of armed insurrection and rebellion consisting of armed raids,
forays, sorties, ambushes, wanton acts of muliders, spoilage, plunder, looting,
arsons, destruction of public and private buildings, and attacks against innocent
and defenseless civilian lives and property, all of which activities have seriously
endangered and continue to endanger public order and safety and the security of
the nation, and acting with cunning and manifest precision and deliberation and
without regard to the health, safety and well-being of the people, are now
implementing their plan to cause widespread, massive and systematic destruction
and paralization of vital public utilities and services, particularly water systems,
sources of electrical power, communication and transportation facilities, to the
great detriment, suffering, injury and prejudice of our people and the nation and
to generate a deep psychological fear and panic among our people;
WHEREAS, these lawless elements have to a considerable extent succeeded
in impeding our duly constituted authorities from performing their functions and
discharging their duties and responsibilities in accordance with our laws and our
Constitution to the great damage, prejudice and detriment of the people and the
nation;
WHEREAS, it is evident that there is throughout the land a state of anarchy
and lawlessness, chaos and disorder, turmoil and destruction of a magnitude
equivalent to an actual war between the forces of our duly constituted government
and the New People’s Army and their satellite organizations because of the
unmitigated forays, raids, ambuscades, assaults, violence, murders,
assassinations, acts of terror, deceits, coercions, threats, intimidations, treachery,
machinations, arsons, plunders and depredations committed and being
committed by the aforesaid lawless elements who have pledged to the whole
nation that they will not stop their dastardly effort and scheme until and unless
they have fully attained their primary and ultimate purpose of forcibly seizing
political and state power in this country by overthrowing our present duly
constituted government, by destroying our democratic way of life and our
established secular and religious institutions and beliefs, and by supplanting our
existing political, social, economic, legal and moral order with an entirely new one
whose form of govern- ment, whose notion of individual rights and family relations,
and whose political, social, economic and moral precepts are based on the
Marxist-Leninist-Maoist teachings and beliefs ;
WHEREAS, in the unwavering prosecution of their revolutionary war against
the Filipino people and their duly constituted government, the aforesaid lawless
elements have, in the months of May, June and July, 1972, succeeded in bringing
and introducing into the country at Digoyo Point, Palanan, Isabela and at other
undetermined points along the Pacific coastline of Luzon, a substantial quantity
of war material consisting of M-1.4 rifles estimated to be some 3,500 pieces,
several dozens of 40 mm rocket launchers which are said to be Chicom copies of
a Russian prototype rocket launcher, large quantities of 80 mm rockets and
ammunitions, and other combat paraphernalia, of which wa’r ma- terial some had
been discovered and captured by government military forces, and the bringing
and introduction of such quantity and type of war material into the country is a
mute but eloquent proof of the sinister plan of the aforesaid lawless elements to
hasten the escalation of their present revolutionary war against the Filipino people
59
and their legitimate government ;
 WHEREAS, in line with their “REGIONAL PROGRAM OF ACTION 1972”, the
aforesaid lawless elements have of late been conducting intensified acts of
violence and terrorisms during the current year in the Greater Manila area such
as the bombing of the Arca building at Taft Avenue, Pasay City, on March 15; of
the Filipinas Orient Airways board room at Domestic Road, Pasay City on April
23; of the Vietnamese Embassy on May 30; of the Court of Industrial Relations
on June 23; of the Philippine Trust Company branch office in Cubao, Quezon City
on June 24; of the Philamlife building at United Nations Avenue, Manila, on July
3; of the Tabacalera Cigar & Cigarette Factory Compound at Marquez de
Comilas, Manila on July 27; of the PLDT exchange office at East Avenue, Quezon
City, and of the Philippine Sugar Institute building at North Avenue, Diliman,
Quezon City, both on August 15; of the Department of Social Welfare building at
San Rafael Street, Sampaloc, Manila, on August 17; of a water main on Aurora
Boulevard and Madison Avenue, Quezon City on August 19; of the Philamlife
building again on August 30; this time causing severe destruction on the Far East
Bank and Trust Company building nearby; of the armored car and building of the
Philippine Banking Corporation as well as the buildings of the Investment
Development Inc, and the Daily Star Publications when an-other explosion took
place on Railroad Street, Port Area, Manila also on August 30; of Joe’s
Department Store on Carriedo Street, Quiapo, Manila, on September 5, causing
death to one woman and injuries to some 38 individuals; and of the City Hall of
Manila on September 8; of the watermains in San Juan, Rizal on Sept, 12, of the
San Miguel building on Makati, Rizal on Sept, 14; and of the Quezon City Hall on
September 18, 1972, as well as the at- tempted bombing of the Congress Building
on July 18, when an unexploded bomb was found in the Senate Publication
Division and the attempted bombing of the Department of Foreign Affairs on
August 30,
WHEREAS, in line with the same “REGIONAL PROGRAM OF ACTION 1972”,
the aforesaid lawless elements have also fielded in the Greater Manila area
several of their “Sparrow Units” or “Simbad Units” to undertake liquidation
missions against ranking government officials, military personnel and prominent
citizens and to further heighten the destructions and depredations already inflicted
by them upon our innocent people, all of which are being deliberately done to sow
terror, fear and chaos amongst our population and to make the government look
so helpless and incapable of protecting the lives and property of our people;
WHEREAS, in addition to the above-described social disorder, there is also
the equally serious disorder in Mindanao and Sulu resulting from the unsettled
conflict between certain elements of the Christian and Muslim population of
Mindanao and Sulu, between the Christian “Ilagas” and the Muslim “Barracudas”,
and between our government troops, and certain lawless organizations such as
the Mindanao Independence Movement;
WHEREAS, the Mindanao Independence Movement with the active material
and financial assistance of foreign political and economic interests, is engaged in
an open and unconcealed attempt to establish by violence and force a separate
and independent political state out of the islands of Mindanao and Sulu which are
historically, politically and by law parts of the territories and within the jurisdiction
and sovereignty of the Republic of the Philippines;

60
 WHEREAS, because of the aforesaid disorder resulting from armed clashes,
killings, massacres, arsons, rapes, pillages, destruction of whole villages and
towns and the inevitable cessation of agricultural and industrial operations, all of
which have been brought about by the violence inflicted by the Christians, the
Muslims, the “Ilagas”, the “Barracudas”, and the Mindanao Independence
Movement against each other and against our government troops, a great many
parts of the islands of Mindanao and Sulu are virtually now in a state of actual
war;
WHEREAS, the violent disorder in Mindanao and Sulu has todate resulted in
the killing of over 1,000 civilians and about 2,000 armed Muslims and Christians,
not to mention the more than five hundred thousand of injured, displaced and
homeless persons as well as the great number of casualties among our
government troops, and the paralyzation of the economy of Mindanao and Sulu;
WHEREAS, because of the foregoing acts of armed insurrection, wanton
destruction of human lives and property, unabated and unrestrained propaganda
attacks against the government and its institutions, instrumentalities, agencies
and officials, and the rapidly expanding ranks of the aforesaid lawless elements,
and be- cause of the spreading lawlessness and anarchy throughout the land, all
of which have prevented the government to exercise its authority, extend to its
citizenry the protection of its laws and in general exercise its sovereignty over all
of its territories, caused serious demoralization among our people and have made
the public apprehensive and fearful, and finally because public order and safety
and the security of this nation demand that immediate, swift, decisive and effective
action be taken to protect and insure the peace, order and security of the country
and its population and to maintain the authority of the government ;
WHEREAS, in cases of invasion, insurrection or rebellion or imminent danger
thereof, I, as President of the Philippines, have, under the Constitution, three
courses of action open to me, namely: (a) call out the armed forces to suppress
the present lawless violence; (b) suspend the privilege of the writ of habeas
corpus to make the arrest and apprehension of these lawless elements easier and
more effective; or (c) place the Philippines or any part thereof under martial law;
WHEREAS, I have already utilized the first two courses of action, first, by
calling upon the armed forces to suppress the aforesaid lawless violence,
committing to that specific job almost 50% of the entire armed forces of the
country and creating several task forces for that purpose such as Task Force
Saranay, Task Force Palanan, Task Force Isarog, Task Force Pagkakaisa and
Task Force Lancaf, and, second, by suspending the privilege of the writ of habeas
corpus on August 21, 1971 up to January 11, 1972, but inspite of all that, both
courses of action were found inadequate and ineffective to contain, much less
solve, the present rebellion and lawlessness in the country as shown by the fact
that :
1. That radical left has increased the number and area of operation of its front
organizations and has intensified the recruitment and training of new adherents
in the urban and rural areas especially from among the youth;

61
2. The Kabataang Makabayan (KM) , the most militant and outspoken front
organization of the radical left, has in- creased the number of its chapters from
200 as of the end of 1970 to 317 as of July 31, 1972 and its membership from
10,000 as of the end of 1970 to 15,000 as of the end of July , 1972, showing very
clearly the rapid growth of the Communist movement in this country;
3. The Samahang Demokratiko Ng Kabataan (SDK), another militant and
outspoken front organization of the radical left, has also increased the number of
its chapters from an insignificant number at the end of 1970 to 159 as of the end
of July, 1972 and has now a membership of some 1,495 highly indoctrinated,
intensely committed and almost fanatically devoted individuals;
4. The New People’s Army, the most active and the most violent and ruthless
military arm of the radical left, has increased its total strength from an estimated
6,500 (composed of 560 regulars, 1,500 combat support and 4,400 service
support) as of January 1, 1972 to about 7,900 (composed of 1,028 regulars, 1,800
combat support and 5,025 service support) as of July 31, 1972, showing a marked
increase in its regular troops of over 100% in such a short period of six months;
5. The establishment of sanctuaries for the insurgents in Isabela, in Zambales, in
Camarines Sur, and in some parts of Mindanao, a development heretofore
unknown in our campaign against subversion and insurgency in this country;
6. The disappearance and dropping out of school of some 3,000 high school and
college students and who are report- ed to have joined with the insurgents for
training in the handling of firearms and explosives ;
7. The bringing and introduction into the country of substantial war material
consisting of military hardware and sup- plies through the MV Karagatan at
Digoyo Point, Palanan, lsabela, and the fact that many of these military hardware
and supplies are now in the hands of the insurgents and are being used against
our government troops;
8. The infiltration and control of the media by persons who are sympathetic to the
insurgents and the consequent intensification of their propaganda assault against
the government and the military establishment of the government;
9. The formation of the grass-root level of “political power organs”, heretofore
unknown in the history of the Communist movement in this country, composed of
Barrio Organizing Committees (BOCs) to mobilize the barrio people for active
involvement in the revolution; the Barrio Revolutionary Committees (BRCs) to act
as “local government” in barrios considered as CPP /NP A bailiwicks; the Workers
Organizing Committees (WOCs) to organize workers from all sectors; the School
Organizing Committees (SOCs) to conduct agitation and propaganda activities
and help in the expansion of front groups among the studentry; and the
Community Organizing Committees (COCs) which operate in the urban areas in
the same manner as the BOCs.
WHEREAS, the rebellion and armed action undertaken by these lawless
elements of the communist and other armed aggrupations organized to overthrow
the Republic of the Philippines by armed violence and force have assumed the
magnitude of an actual state of war against our people and the Republic of the
Philippines;
62
2. The Kabataang Makabayan (KM) , the most militant and outspoken front
organization of the radical left, has in- creased the number of its chapters from
200 as of the end of 1970 to 317 as of July 31, 1972 and its membership from
10,000 as of the end of 1970 to 15,000 as of the end of July , 1972, showing very
clearly the rapid growth of the Communist movement in this country;
3. The Samahang Demokratiko Ng Kabataan (SDK), another militant and
outspoken front organization of the radical left, has also increased the number of
its chapters from an insignificant number at the end of 1970 to 159 as of the end
of July, 1972 and has now a membership of some 1,495 highly indoctrinated,
intensely committed and almost fanatically devoted individuals;
4. The New People’s Army, the most active and the most violent and ruthless
military arm of the radical left, has increased its total strength from an estimated
6,500 (composed of 560 regulars, 1,500 combat support and 4,400 service
support) as of January 1, 1972 to about 7,900 (composed of 1,028 regulars, 1,800
combat support and 5,025 service support) as of July 31, 1972, showing a marked
increase in its regular troops of over 100% in such a short period of six months;
5. The establishment of sanctuaries for the insurgents in Isabela, in Zambales, in
Camarines Sur, and in some parts of Mindanao, a development heretofore
unknown in our campaign against subversion and insurgency in this country;
6. The disappearance and dropping out of school of some 3,000 high school and
college students and who are report- ed to have joined with the insurgents for
training in the handling of firearms and explosives ;
7. The bringing and introduction into the country of substantial war material
consisting of military hardware and sup- plies through the MV Karagatan at
Digoyo Point, Palanan, lsabela, and the fact that many of these military hardware
and supplies are now in the hands of the insurgents and are being used against
our government troops;
8. The infiltration and control of the media by persons who are sympathetic to the
insurgents and the consequent intensification of their propaganda assault against
the government and the military establishment of the government;
9. The formation of the grass-root level of “political power organs”, heretofore
unknown in the history of the Communist movement in this country, composed of
Barrio Organizing Committees (BOCs) to mobilize the barrio people for active
involvement in the revolution; the Barrio Revolutionary Committees (BRCs) to act
as “local government” in barrios considered as CPP /NP A bailiwicks; the Workers
Organizing Committees (WOCs) to organize workers from all sectors; the School
Organizing Committees (SOCs) to conduct agitation and propaganda activities
and help in the expansion of front groups among the studentry; and the
Community Organizing Committees (COCs) which operate in the urban areas in
the same manner as the BOCs.
WHEREAS, the rebellion and armed action undertaken by these lawless
elements of the communist and other armed aggrupations organized to overthrow
the Republic of the Philippines by armed violence and force have assumed the
magnitude of an actual state of war against our people and the Republic of the
Philippines;
63
 NOW, THEREFORE, I, FERDINAND E. MARCOS, President of the
Philippines, by virtue of the powers vested upon me by Article VII, Section 10,
Paragraph (2) of the Constitution, do hereby place the entire Philippines as
defined in Article I, Section 1 of the Constitution under martial law and, in my
capacity as their commander-in-chief, do hereby command the armed forces of
the Philippines, to maintain law and order throughout the Philippines, prevent or
suppress all forms of lawless violence as well as any act of insurrection or
rebellion and to enforce obedience to all the laws and decrees, orders and
regulations promulgated by me personally or upon my direction.
In addition, I do hereby order that all persons presently detained, as well as all
others who may hereafter be similarly detained for the crimes of insurrection or
rebellion, and all other crimes and offenses committed in furtherance or on the
occasion thereof, or incident thereto, or in connection therewith, for crimes against
national security and the law of nations, crimes against public order, crimes
involving usurpation of authority, rank, title and improper use of names, uniforms
and insignia, crimes committed by public officers, and for such other crimes as
will be enumerated in Orders that I shall subsequently promulgate, as well as
crimes as a consequence of any violation of any decree, order or regulation
promulgated by me personally or promulgated upon my direction shall be kept
under detention until otherwise ordered re- leased by me or by my duly designated
representative.
IN WITNESS WHEREOF, I have hereunto set my hand and caused the seal of
the Republic of the Philippines to be affixed.
Done in the City of Manila, this 21st day of September, in the year of Our Lord,
nineteen hundred and seventy two.
(SGD.) FERDINAND E. MARCOS
PRESIDENT
Republic of the Philippines

B. BAHAGI NG TESTIMONYA NI BONIFACIO P. ILAGAN UKOL SA KANYANG

PAGKAKAARESTO NOONG 1974 SA ILALIM NG BATAS MILITAR
Tungkol sa May-Akda: Bonifacio P. Ilagan
Isang beterano noong
panahon ng Batas Militar sa
bansa, si Bonifacio “Boni” P.
Ilagan ay isang aktibistang mag-
aaral ng Unibersidad ng Pilipinas
– Diliman. Isa siya sa mga
nagtatag ng Kabataang
Makabayan (KM) sa UP at isa rin
siya sa nakiisa sa Diliman
Commune noong 1971. Hinuli Sanggunian: https://www.bantayog.org/wp-
siya ng Philippine Constabulary kung saan siya ay lubhang pinahirapan ng mga ito.
Mababasa natin ang mga bahagi ng kanyang kwento tungkol dito sa sumusunod na
teksto. Malinaw na maipapakita sa ibaba ang mga ginawang pagmamalabis ng mga
64
kapulisan bilang bahagi ng kanilang interrogation methods upang makakuha ng
impormasyon tungkol sa mga komunista.
TEKSTO: BONIFACIO ILAGAN’S TESTIMONY (1974)

“In 1969, entering the University of the Philippines in Diliman, I immediately

took notice of the vibrant atmosphere of free discussion of social issues and politics
in the campus, which was actually propelled by just a small group of student activists.
They were, nonetheless, articulate and quite knowledgeable. They were daring in
their radical indictment of the bankrupt and elite-dominated Philippine society. They
spoke with passion about standing up and fighting for “genuine freedom and
democracy,” as well as for the “rights and welfare of the workers and peasants and
all the downtrodden,” I felt obliged, as a serious student who shared in the proud
brand of being a UP scholar, to know what it all meant.
“By late 1970, the small group had become a mass movement in the campus.
And I was already one of them who had cast my lot in the “struggle for national
democracy.” In February 1971, when students boycotted classes in sympathy with
the jeepney driver’s strike against the oil price hike and leading to the establishment
of the Diliman Commune, I was already the chairman of the Kabataang Makabayan
chapter in the campus and the outlying communities.
“On account of the punitive actions of the police and military against critics and
activists, and Marcos’ ominous pronouncements and threats, we were convinced that
everything was coming to a head. Months before Marcos suspended the privilege of
writ of habeas corpus, I joined the stream of activists going underground. I helped
build the network of the people’s resistance movement against tyranny and the
creeping fascism of the Marcos government.
“On the second year of martial law, April 1974, I was captured in dawn raid of
our underground house in Novaliches by the dreaded 5th Constabulary Security Unit
(CSU). Arrested with me were Jose “Pete” Lacaba and Prof. Dolores Stephens Feria
of the UP English Department.
“As soon as the military intelligence agents broke into the house, they mauled
Pete and me, forcing us to admit to our “ranks” in the underground movement and to
tell them where our other comrades stayed. Because we did not give themthe
information, they beat us up some more, thrusting the barrel of their rifles against our
body, punching, slapping, and kicking us.
After some hours, we were handcuffed and brought to the headquarters of the
5th SCU in Camp Crame where the torture continued. The physical punishment
accompanied the persistent questions: Who were the other members of our group,
especially the writers and journalist. Where were our other underground houses.
Where was Jose Ma. Sison. At times, we were hit simply to degrade us, and to prove
that they had the power of life and death over us – and this they made sure we
understood, because it was, they said, martial law, and they were the law.
“One lieutenant named Aguinaldo particularly hated UP students because UP
students, he claimed were “braggarts.” And when the intelligence agents somehow
decoded the documents they seized in our house, and connected the information
with my dossier in their possession, the systematic interrogation started.

65
 The “San Juanico Bridge” treatment (the torturers themselves called it so) was
named after the bridge that connected the islands of Leyte and Samar. Marcos had
it built in 1969 as a love gift for his wife Imelda who hails from Leyte. “Lie in the air
(higa sa hangin)!” the interrogators ordered me. It meant that the heels of my feet and
my nape had to rest on separate steel cots, leaving my entire body hanging. I had to
maintain that position while they asked questions. And whenever their patience wore
out, they hit my stomach until I’d drop to the floor. And back to “higa sa hangin.” When
I no longer do it out of sheer exhaustion, they beat me up to the floor.
“In the bullet treatment, a lieutenant named Aguinaldo inserted bullets
between the fingers of my hand which he had as he threw questions at me. If I didn’t
answer according to his wishes, he squeezed my hand hard and harder until I cried
out in pain.
“In another session, Aguinaldo also led the group that mocked me while a
sergeant named Cervantes applied soup to a stick to insert through my penis. As
they were performing the torture, I cried out “Oh my God!” They laughed and said
that I was a Communist, and the Communists were not supposed to believe in God.
(the remark was the second instance when I was told not to invoke the name of God).
Then a senior office came and stopped the torture. He accompanied me to his air-
conditioned room, offered me drinks and started to engage in a conversation. He tried
to sound like a father reminding a son to think of the future. And the future could be
good for me if I only cooperated with them. In short, it was the “good cop, bad cop”
method they thought could work on me. The elderly officer sent me back to my cell
to “think it over” and to call for him. When I did not call for him the following day, the
torture resumed.
“The bottle treatment had me sealed, legs stretched out and resting on another
chair. A lieutenant started hitting both my legs with a bottle while he asked questions.
The beating lasted for what seemed like hours, with the other intelligence agents
taking turns hitting my legs. After the session, my legs felt very heavy and sore.
Taking off my pants in the cell, I saw how my legs had become like the skin of a
lechon. The following days, the color turned purple and dark blue.
“One time, they drove me out of Camp Crame. In a vacant lot, I was ordered
to run. I knew that if I did, they’d have an excuse to shoot me. I did not. Back in the
camp, the torture resumed. The following days, I urinated blood.
“I was released sometine in early June 1976 together with Pete, Prof. Feria,
Myrna Hombrebueno, and Rosario Agcaoili. Prior to that daym we were
congratulated by Col. Aure, the commanding officer of the 5th CSU. He asked us to
“leave everything behind and charge it to experience.” On June 12, acclaimed as the
day of Philippine Indepedence, we were front-page news. We were exhibited by the
Marcos martial law regime to show how the New Society had become magnanimous
to “political offenders.”
“Shortly after I was released, my younger sister Rizalina disappeared, together
with nine other activists (now called Southern Tagalog 10). They were abducted by a
special intelligence unit based in Southern Tagalog named Ground Team (GT) 205
and led by a Col. Gallido. Two of the victims were thrown dead in a ravine in Tagaytay.
One was retrieved in a common grave in Lucena. The rest, including my sister,
remain missing to date.”
66
GABAY NA KATANUNGAN:
1. Ano-ano ang mga dahilan ni Marcos sa pagdeklara ng Batas Militar sa bansa?
Masasabi mo bang matagumpay ito?
2. Ayon kay Ilagan, anu-ano ang mga isyung panlipunang kinaharap ng bansa noon
dahilan para siya ay sumali sa hanay ng mga grupo ng aktibistang estudyante?
3. Sa iyong palagay, bukod sa paggamit sa militar, ano ang mabisang paraan para
magkaroon ng kaayusan at kapayapaan ang isang bansa?

Matapos basahin ang mga teksto, may mga nagbago ba sa mga pananaw mo na
isinulat mo sa Paunang Pagtataya tungkol kay Marcos at sa Batas Militar? Ipaliwanag
nang husto ang iyong sagot sa isang hiwalay na papel.

Maaaring panuorin ang mga pelikula at videos na nakasaad sa Pahina 106 bilang
pandagdag at suporta sa iyong pagsasaliksik

67
 YUNIT 4: MGA ISYUNG PANLIPUNAN, PAMPOLITIKA, PANG-
EKONOMIYA SA KASAYSAYAN NG PILIPINAS

ARALIN 1: PATAKARAN SA REPORMANG PANG-AGRARYO SA PILIPINAS

Oras na Ilalaan: 4.5 oras
Panimula

Ang Pilipinas ay nabibilang sa agrikultural na bansa sa kalakhang Timog-

Silangang Asya dahil sa mga likas na yaman na matatagpuan dito. Ang agrikultura ay
matagal ng pangunahing pinagkukunan ng hanapbuhay ng mga sinaunang Pilipino
simula pa noong panahong Neolitiko.

Ang usapin sa repormang panlupa sa Pilipinas ay masasabing panlipunang isyu

mula pa noong panahon ng mga Espanyol hanggang sa panahon ng mga Amerikano.
Ang sistema ng agrikultura sa bansa ay nagdulot ng iba’t ibang isyung pang-ekonomiya
at lumikha rin ng panlipunang isyu sa kabila ng mga programang ipinapatupad ng
pamahalaan.

Sa modyul na ito, tatalakayin ang kaligirang pangkasaysayan ng mga patakaran

sa repormang pang-agraryo sa Pilipinas mula sa panahong pre-kolonyal tungo sa
kontemporaryong panahon. Makikita sa sa pagtalakay na ito ang transisyon ng iba’t-ibang
programang may kinalaman sa repormang panlupa at ang mga natatanging katangian ng
bawat programa sa iba’t ibang pitak ng panahon. Tatalakayin din ang mga pangunahing
batas na naging saligan ng pagkakabuo ng kasalukuyang programa sa repormang pang-
agraryo na mas kilala sa tawag na Comprehensive Agrarian Reform Program Extension
with Reforms o CARPER.

Layunin

Matapos mong mapag-aralan ang mga piling usapin o kontrobersiya sa kasaysayan,

marahil ay handa ka na upang tumungo sa susunod na yunit. Ang yunit na ito ay nakatuon
sa pagkilatis at pagtingin sa mga isyung panlipunan, pampolitikal, at pang-ekonomiya sa
kasaysayan ng Pilipinas. Titingnan ang mga isyung tatalakayin sa historikal na
pamamaraan. Inaasahan na ang sumusunod ay iyong matutuhan;

1. Natutunton ang kasaysayan ng patakarang pang-agraryo sa Pilipinas

2. Natutukoy ang mga natatanging katangian ng mga repormang pang-agraryo sa
Pilipinas
3. Naipaliliwanag ang layunin at natatanging katangian Comprehensive Agrarian
Reform Program Extension with Reforms sa bansa
4. Nakagagawa ng kritikal na ebalwasyon sa Comprehensive Agrarian Reform
Program Extension with Reforms sa Pilipinas sa pamamagitan ng pagsulat ng
akademikong papel (pamanahong papel)

68
 Paunang Pagtataya
Bago ka magsimula sa pagtahak ng kaalaman tungkol sa araling ito, sagutan mo
ang gawain sa ibaba.

1. Lapatan mo ng mga konsepto o ideya ang salita na nasa bilog. Tandaan na walang
maling sagot at lahat ng ilalagay mo ay iyong sariling pang-unawa sa salita.

Reporma

Gawain

Gawain 1: Larawan Suri!

Pag-aralan ang mga larawan sa ibaba. Isulat sa patlang sa ibaba ng larawan ang
iyong analisis. Tandaan: Sa bahaging ito ng gawain ay walang maituturing na tamang
sagot at ito ay nakabase sa iyong sariling pang-unawa.

______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
__________________________________________________________
69
 Matapos mong mabigyan ng sarili mong interpretasyon ang mga larawan, subukin
mong sagutin ang mga pamprosesong tanong sa ibaba.

1. Tungkol saan ang mga larawan?

2. Kung bubuo ka ng isang ideya, anong ideya o konsepto ang tinutukoy ng mga
larawang iyong sinagutan?
Linangin
Kaligirang Pangkasaysayan ng Repormang Pang-agraryo sa Pilipinas

Lubhang napakahalaga na tuntunin ang kaligirang pangkasaysayan ng mga

patakarang may kinalaman sa repormang pang-agraryo upang lubos na maunawaan ang
mga naging epekto nito sa kasalukuyan. Magandang dalumatin ang mga sistemang
namamayani noon tungkol sa pagmamay-ari, paglilinang at pag-aangkin ng mga lupain
bago pa man dumating ang mga dayuhan sa bansa. Makikita rin dito ang mga pangyayari
na naging dahilan ng mga suliraning kinakaharap natin sa kasalukuyan na may kinalaman
sa usaping pang-agraryo. Sa pamamagitan ng pagtalakay ng mga sinaunang sistemang
ito, makikita natin na ang pamumuhay ng mga naninirahan sa kapuluan ay masasabing
nakadepende sa lupa.

Panahon ng Pamayanan

Ang sinaunang pamayanang umusbong sa kapuluan ay masasabing nakaayon sa

kapaligiran na kanilang kinabibilangan. Ayon kay Boquiren (2001) sa aklat na
Kasaysayang Bayan, binanggit niya; 23

Nabuo ang at pinagyabong ang tradisyong kultural ng bayan habang umaangkop

ang pangkat sa kalagayan ng kapaligiran sa panahong Austranesyano, mahigpit ang
pagkadikit ng tradisyong pangkultura sa lupa at mga yaman na makikita dito. Ayon sa mga
kwentong bayan, walang katiyakan ang direksyon ng paglilipat-lipat ng pangkat dahil sa
paghahanap ng mainam na lugar.

Sa mga Ibaloy ng Timog Benguet at Kankanan ng Hilagang bahagi ng probinsya

maging sa kanluran ng Mountain Province, nagsimula diumano ang mga pamayanan nang
matagpuan ng ilang mangangaso ang mas produktibong lupa o kaya ay mainam na daloy
ng ilog sa pagtatanim. Yumabong ang mga malalaking pamayanan, lumikha at napaunlad
nila ang mga payoh (rice terraces) sa Benguet, Mountain Province at Ifugao.

Kung ating susuriin, malaking bahagi ang ginagampanan ng lupa sa pamumuhay

ng mga sinaunang tao sa kapuluan. Nakasentro ang halos lahat ng aspeto ng
pamumuhay ng pamayanan sa lupa na naging dahilan ng pagbibigay nila ng mataas na
pagrespeto rito. Dagdag pa ni Boquiren, aniya;24
Sentral ang lupa sa pag-inog ng buhay ng pamayanan. Halos lahat ng mga umiiral
na mga gawi, paniniwala, relihiyon at istrukturang panlipunan ay umukit sa sistemang pang-
agrikulturang risikulturang pagtatanim ng palay. Halimbawa na lamang ay ang sabay-sabay
ang panahon ng pagtatanim at pag-aani ng palay. Sa ilang mga pamayanan, binubuksan
muna sa isang dasal at ritwal na kung saan nilalahukan ito ng buong pamayanan upang
matiyak na magkakaroon ng isang masaganang an. Maging sa pagpapatubo o irigasyon
ay may maayos na sistemang sinusunod.

23
Adhika ng Pilipinas, Inc, Kasaysayang Bayan, (Manila: National Historical Institute, 2001), 99
24
Ibid. p. 103
70
 Mapapansin na malaki ang naging impluwensya ng agrikultura o pagtatanim sa
buhay ng pamayanan dahil nagkaroon ito ng malaking epekto sa paraan ng kanilang
pamumuhay. Ngunit mayroong natatanging katangian ang sistema ng agrikultura noon.
Sa kaparehong aklat binangggit;25

Sa Bontoc, ang Tumona (taong may pinakamalawak na lupain) ang nauunang

nakikinabang sa irigasyon sa mga payoh at saka lamang susunod ang ibang kamag-anakan.
Sa Sagada, may organisasyon ng mga gumagawa ng patubig, sa payoh na
pinamamahalaanan ng lampisa upang magtiyak na lahat ng may tanim ay
nabebenipisyuhan ng irigasyon.

Ang mga taga Cordillera noong ika-16 hanggang ika-17 na dantaon ay magkakaugnay
ang mga wika, paniniwala, mga gawi sa agrikultura at materyal na kultura. Gayunpaman,
higit na malalaki ang permanenting pamayanan sa mga lugar na may payoh. May malinaw
na tunguhin na sila sa pribadong pagmamay-ari ng lupang agricultural partikular sa mga
payoh. Kung gayon, ang mga baknang at kadangyan (ang namumunong indibidwal o
angkan) ang may pinakamalawak na lupain at pinakamaraming bilang ng umaasang
populasyon. Sa bahagi ng timog at silangang Benguet pati na sa kanluran at sentral na
bahagi ng Mountain Province at Ifugao, umiiral ang mga ganitong pamayanan.

Ang paggamit at pagmamay-ari ng lupa ay nakadepende sa katutubong

sistema ng batas na nagpapakita naman na mayroong pagkakapantay-pantay sa mga
lipunang nabuo sa kapuluan ngunit kakikitaan naman ito ng pagkakaiba-iba depende sa
pamayanan. Sa kaparehong aklat binanggit; 26
Ayon sa katutubong sistema ng batas, may tiyak na kaayusan sa paggamit at pagmamay-ari
ng lupa, subalit hindi ito magkakatulad sa lahat ng pamayanan. Sa mga nasa kapatagan, may
pribadong pagmamay-ari ng lupa ang mga pamilya lalo na sa mga pook na may aktibong kalakalan at
labis na produksyong agrikultural. Gayunpaman, ang ilang bahagi na sakop ng pamayanan ay
itinuturing na kolektibo (o komunal). Karaniwang mga pamilya ng datu at rajah ang may sariling lupang
pribado ang pagmamay-ari. Sa lipunang Tagalog, maging ang aliping namamahay ay may sariling
lupang sinasaka habang ang bahagi ng kanilang lakas paggawa ay nakalaan sa mga sakahan ng
kanilang datu. Kahalintulad din ito ng kaayusan sa Kabisayaan: ang tumataban, tumarampuk at ayuey
(mga antas ng pagka-oripun o alipin) ay may magkakaibang bilang ng araw ng paninilbihan sa kanilang
datu. Ang natitirang araw naman ay para sa kanilang sariling produksyon.

Sa iba't ibang pamayanang nakabatay sa lupa sa Cordillera tulad ng Aplay ng hilagang

Kankanay (Sagada, Biula, -Tamboan), Timog Kankanay (Bakun, Mankayan, Buguias ng Benguet),
Maeng o Tinggian (ng Tubtuba sa Abra) at Kinali ng Besao (sa Mountain Province), maaaring hatiin
sa tatlo ang batayan ng pagmamay-ari at paggamit sa lupa at yamang likas dito: pribadong pagmamay-
ari, karapatang gamitin ng hindi aariin at pagmamay-aring komunal.

1. Pribadong pagmamay-ari sa lupang kinatitirikan ng tahanan (homelot) at halamanan

(home garden) sa paligid nito, gayundin sa mga permanenteng sakahan na natutubigan (o
Inga payoh). Pribado ang ganitong mga gamit at pagmamay-ari dahil pinagbuhusan ng
lakas paggawa ang paglinang sa kalupaan sa 100b ng maraming salinlahi, kaya't
naipapamana (tawid). Gayunpaman, pinananatili sa 100b lamang ng angkan (partikular sa
Ifugao) at pamayanan (ili, sa Mountain Province at Kalinga) ang pagmamay-ari ng lupa:
hindi maaaring ipagbili sa mga hindi mamamayan ng lugar (o taga-ibang lugar). Sa mga
bulubunduking lugar at kagubatan gaya sa Cordillera ng hilagang Luzon, nasa kuwentong
bayan at mga panalangin kung may ritwal ang naging kasaysayan ng pagmamay-ari ng
lupa ayon sa paggamit nito. Ang mga unang nanirahan ang karaniwang naglilinang sa
bahagi ng kabundukan na permanenteng sakahan (mga payoh o natutubigang palayan).
Sa paglipas ng panahon, itinuring itong pribadong pagnlamay-ari. Samantala, ang lupang
kinatitirikan ng bahay at paligid na natatamnan ng pagkain ay pribadong pagmamay-ari ng
pamilya. Paggamit ng lakas paggawa ang saligang "puhunan" ng pagrnamay-aring pribado
ng pamilya.

25
Ibid. p. 104
26
Ibid. p. 108-109
71
 2. Karapatan ng pamilya, angkan at dap-ay (o ward) na gamit ngunit •di aariin ang lupang kaingin
(uma) at lupang pastulan ng malalaking hayop. Sa ganitong uri ng lupa, mas may karapatan
ang sinumang naglinis nito. Maaari lamang gamitin ng iba kung hindi na kailangan ng, o kaya
ay may pahintulot mula sag mas nauna sa lugar. Limitado ang paggamit para lamang sa
pamilyang naglinis ng uma sa 100b ng panahong aktibo nila itong ginagamit. Di maaaring
tamnan ang lupa ng mga permanenteng halaman gaya ng mga punong namumunga nang
taunan. Maaaring gamitin ito ng iba pang pamilya kung sa paglipas ng ilang taon ay naiwang
bakante ito. Kung gayon, ang mga pastulan, ilog at gubat ay kolektibong pagmamay-ari ng
buong pamayanan at hindi maaaring solohin ng iilan lamang na pamilya.

3. Komunal na pagmamay-ari ng buong pamayanan at grupong etnolinggwistiko (maaaring

binubuo ng ilang magkakalapit na pamayanan) ang mga bundok na may gubat at watershed.
Nagmumula sa gubat ang mga hayop, kahoy, tubig at iba pang yamang likas na ginagamit ng
mamamayan ng komunidad. May mga regulasyon sa paggamit ng kalupaan at pagkuha ng
yamang likas mula dito, gaya ng pagtatakda ng panahon para sa pangangaso, pagtatakda kung
saang bahagi ng kagubatan maaaring magputol ng kahoy, at kailan ang panahon ng pagkuha
ng pulot at panghuhuli ng ibon. Hindi rin maaaring magputol ng kahoy kahit saan o kahit gaano
karami kundi para sa gamit lamang ng pamilya o pamayanan. Ritwal naman ang nagsisilbing
instrumento sa pagbabalak (planning tool) upang kolektibong mabigyang proteksyon ang mga
sakahan mula sa peste, o kaya ay tiyakin mabibigyan ng irigasyon ang lahat, upang sa gayon
ay magand ang maging ani.

Mahalagang makita natin na ang pagmamay-ari ng lupa noon sa panahon

ng mga pamayanan ay dumadaan sa iba’t ibang sistema bago ariing ganap. Dahil sa
paniniwalang ang lupa ay likas na bahagi ng kalikasan at walang maaari magmay-ari nito,
malaya ang sinuman sa panahong iyon na magkaroon ng kanyang lupain. Naapektuhan
din ng sistemang pang-agrikultural ang paraan ng pamumuhay ng mga tao tulad ng mga
gawi, paniniwala at relihiyon na nag-ugat sa mga katutubong batas tulad ng pagrespeto
at paggalang sa kalikasan.

Panahon ng mga Espanyol

Sa pagdating ng mga Espanyol sa kapuluan, nagkaroon ng malaking pagbabago

sa pamumuno at pamamalakad ng mga lupain. Sa pagbabahagi ng "sibilisasyon,"
ipinasok nila ang kanilang istruktura ng politika at ekonomiya. Sinubukang baguhin ng
mga Kastila ang sistema ng politika, ekonomiya at panlipunang istruktura, kasama ang
paniniwala ng katutubo. Nagpatupad sila ng mga radikal at mapang-abusong mga
kautusan na mas lalo pang nagpahirap sa mga Pilipino. Binanggit sa aklat na
Kasaysayang Bayan ang mga pagbabagong naganap na ito na may kinalaman sa
usaping
Ang pagtatatag ng estadong kolonyal ay nagbigay ng kapangyarihan sa mga kolonisador
agraryo na tiyakin ang pagkaltas ng yamang surplus ng kapuluan, na siyang saligang layunin ng Sa umpisa
sa pa, habang ipinapataw angpananakop. kapangyarihang kolonyal sa pamamagitan ng sandatahang
bansa. lakas at relihiyon, itinatag ang mga encomienda upang ilatag ang makinaryang administratibo para
sa pagkaltas sa yamang surplus.
Anito; 27
Ang encomienda ay mga lupaing iginawad na gantimpala ng monarkiya sa isang tauhan
nito na nakatulong sa conquista. Ang encomendero ang tumayong unang administrador sibil sa
mga sakop. Nang malaon, ang mga encomienda bilang yunit administratibo ay mapapalitan ng
alcaldia, ang naging regular na yunit pulitikal sa mga lalawigan na pinamunuan ng alcalde Sa
pangkalahatan, hindi nagampanan ng mgamayor. encomendero ang mga tungkulin nila sa mga
sakop. Sa gayon, ang encomienda ay naging instrumento lang ng mga Espanyol sa pagkaltas ng
yamang surplus ng bayan--sa anyo ng tributo, taunang quota ng produkto (bandala) na ipagbibili
ng mga lalawigan sa gobyemong kolonyal, at sapilitang pagpapatrabaho ng mga tao sa mga obras
publicas: mga lansangan, gusaling publiko, pagawaan ng barko, lalong kilala bilang polo yservicio.

27
Ibid. p. 127
72
 Magkasabay na natugunan agad ng encomienda ang dalawang bagay: pamamahala ng mga sakop
habang itinatatag ang mga aueblo at ang higit.na malawak na kaayusang panglalawigan ng alcaldia.
Kaya't ang pagtatatag ng estadong kolonyal ay hindi isang ganap na hakbangin. Ito ay dumaan sa
iba't. ibang yugto ng pagkabuo para sa higit na pagkontrol sa mga sakop at pagkaltas ng yamang
surplus. Ang pagbabagong naganap sa estado ay hindi lamang sa dating tunguhin ng pagtatayo ng
estadong bayan. Ang malaking pagbabago ay ang pagtatayo ng isang estadong hindi lamang
tiraniko kundi parasitiko. Kaya ang posisyon ng mga pueblo, bilang batayan ng estadong kolonyal,
ay mahigpit na nakaugnay sa mga pook ng pagkukunang-yaman.

Ang sistemang encomienda ay ginamit na pamamaraan upang kontrolin ng mga

Espanyol ang mga lupain ng kapuluan at kaltasan ang mga yamang surplus ng mga
katutubo. Sa isang maliwanag na pananalita, masasabing ang patakarang ito ay may
katangiang tiraniko at parasitiko. Ang dating mga lupain na pagmamay-ari ng pamayanan
ay napunta sa mga nasa posisyon na may kontrol ng pueblo. Ang pagbabagong ito ay
nabanggit din sa parehong aklat, anito; 28

Ginagamit ng estadong kolonyal ang encomienda bilang instrumento ng pagkaltas ng yamang

surplus. Ngunit ang uring panlipunang parasitiko ay naghahanap din ng yaman mula sa lupa sa anyo
ng renta. Ito ang dahilan ng paglaganap ng mga hacienda. Mahalagang pagbabagong-anyo ng bayan
ang transpormasyon ng mga lupain sa pribadong pag-aari. Ang dating produksyong panlipunang
nakatuon sa pangangailangan ng bayan ay dumaloy sa mga panginoong maylupang binubuo ng mga
indibidwal na Espanyol at mga korporasyong relihiyoso.

Ang mga hacienda ang dahilan ng pagbabago ng istrukturang panlipunan ng bayan. Mula sa
pagiging tagakolekta ng tributo, ang principalia ay magiging elite na nakabase sa lupa. Ang hirarkiya
ng bayan ay akumulasyon ng renta. Ilan lamang ang magmomonopolyo sa lupa at ang karamihan ng
mga Pilipino ay magiging mga pesante. Mula dahtaon 16 hanggang dantaon 18, ang malaking bahagi
ng kapuluan ay magkakaroon ng transpormasyon ng mga lupain sa pyudal na kaayusan. Ibubunga
nito ang pagkawala ng mga lupain at pagiging pesante (kasama) sa hacienda ng maraming Pilipino.
Kung ang encoml&nda ang naging instrumento ng estado sa pagkaltas ng yamang surplus, ang
hacienda ang naging mekanismo ng pribadong sektor (mga indibidwal na •Espanyol at ordeng
relihiyoso) sa pagkaltas ng yamang surplus. Ang pagsingil ng renta sa hacienda ay batay sa kaayusang
pyudal na Europeo; sa kaso ng Pilipinas, tuwirang kalahok dito ang mga relihiyoso.

Kung ating susuriin, makikita ang matinding interes ng mga Espanyol sa bansa
dahil sa mayamang likas yaman nito. Ang mga dating lupain na malayang linilinang ng
mga Pilipino ay nagkaroon ng panibagong mukha sa anyo ng pagbabayad ng renta. Ang
naging epekto nito ay kahirapan sa pag-ahon dahil sa ipinapataw na tubo ng mga may-
aring may lupa. Ang mga ganitong pangyayari ang naging mitsa ng pakikibaka at
paghihigmasik ng mga Pilipino na may malaking kinalaman sa usaping agraryo sa bansa.

Isa sa mga mahalagang pag-aalsa na naganap sa Luzon ay ang pag-aalsang agraryo noong
1745. Kasangkot ang mga lalawigan sa paligid ng Maynila: Cavite, Laguna, Batangas, Bulacan at Morong
(Rizal). Ang pag-aalsang ito ay itinuring na isa sa pinakamapanganib para sa mga Kastila dahil sa lapit ng
rebelyon sa pusod ng kolonya. Sa mga lugar na ito matatagpuan ang malalawak na hadenda .na
pagmamay-ari ng mga korporasyong relihiyoso at nagsilbing ugat sa mga kaguluhan noong ika-18 dantaon.
Nakilala ang pag-aalsa bilang kauna-unahang organisadong ekspresyon ng galit ng mga Pilipino laban sa
mga prayle.

Ang mga pangunahing dahilan ng pag-aalsa ay ang pangangamkam ng lupa ng mga prayle na
may-ari ng malalawak na hacienda, at ang pagsasara ng lupain sa mga nakagisnang karapatan ng mga
Pilipino. Halimbawa rito ang pagpastol ng mga hayop sa mga malawak na lupain, pagkuha ng mga
produkto mula sa gubat gaya ng kahoy na panggatong, rattan at kawayan, ang pangingisda at paggamit
ng katubigan. Unti-unting isinara ang mga hacienda at nagpabayad ang mga prayle sa paggamit ng iba't
ibang bahagi nito.

28
Ibid. p. 144-145
73
Kinilala sa panahon na ito ang isang mahalagang kaganapan na naganap sa Luzon na
kilala sa tawag na, “Kilusang Agraryo ng 1745.

Ang pag-aalsa ay nagsimula sa alitan ng Hacienda Biöan na pagrnamay-ari ng mga paring

Domänikano at ang kalapit bayan ng Silang, Cavite ukol sa ilang libong ektarya ng tubigan na
matatagpuan ngayon sa bayan ng Carmona. Ang alitan ay nagsimula nang mas maaga pa subalit
umigting ito noong 1740 nang ang mga prayleng Dominikano ay dumulog sa Royal Audiencia
upang maangkin ang mga lupaing pinagtatalunan.

Panahon ng mga Amerikano

Sa pagpasok ng mga Amerikano sa bansa, sinubukang isaayos ng kolonyal na

pamahalaan ang problema sa lupa sa pamamagitan ng pagbili ng mga lupaing
pagmamay-ari ng mga prayle at ipinagbili naman sa mga kasama o tenants. 29

Ang suliraning pang-agraryo sa panahong ito ay lalo pang lumalala dahil sa iba’t
ibang mga pag-aalsa na kinasangkutan ng ilang mga katutubo sa kadahilanang nais
nilang maibalik sa kanilang pagmamay-ari ang mga lupain na minana pa nila sa kanilang
mga ninuno (ancestral domain). Ngunit kakikitaan ang panahong ito ng kakaibang
katangian dahil may ilang mga batas na nilikha upang mas lalo pang mapatibay ang
usapin sa lupa. Ito ay ang mga sumusunod;

● Philippine Bill of 1902- itinatalaga nito ang pinakamataas na sukat na pwedeng

ariin ng mga pribadong indibidwal atb mga korporasyon; 16 na hektarya para sa
mga pribadong indibidwal at 1 024 hektarya naman sa mga korporasyon.
● Land Registration Act of 1902 (Act no. 496)- Ang batas na ito ay naglalayong
bumuo ng land registration court na siyang nagpapatupad ng Torrens System sa
lupa at pagmamay-ari ng mga real estate
Ang Torrens System ay ang sistemang itinaguyod sa Pilipinas at isinagawang
naaayon sa batas. Ang sistemang ito ay nakatulong dahil karamihan sa mga lupaing
pagmamay-ari o inookupa ng mga tao sa buong bansa ay hindi pa sakop ng mga ibinigay
na titulo ng pamahalaan.
Pinagtuunan naman ng pansin ng Pamahalaang Commonwealth ang “social
justice” upang mapatigil ang mga nagaganap na pag-aalsa sa Gitnang Luzon at upang
mapababa ang antas ng kahirapan sa mga magsasaka. Ang pagpupunyaging ito ng
pamahalaan sa ilalim ni Pangulong Manuel Quezon (unang pangulo ng Pamahalaang
Commonwealth sa Pilipinas), ito ay kanyang iniangkop sa probisyon na nakapaloob sa
Artikulo II, Seksyon 5 ng Konstitusyon ng 1935 na; “The promotion of social justice to
insure the well-being and economic security of all the people should be the concern of
the State”. Ipinapakita lamang nito na ang pamahalaan ay gumagawa ng mga paraan
upang mas lalong pagtibayin at paunlarin ang sistemang pang-agraryo sa Pilipinas.

Karagdagan pa rito, nagpatupad din ang pamahalaan ng mga ilang batas tulad ng
Commonwealth Act No. 178, upang amyendahin ang Rice Tenancy Act No. 4045 na
kumokontrol sa relasyon ng may-ari ng lupa at sa mga kasama o tenant ng lupain. Nalikha
din sa panahong ito ang National Rice and Corn Corporation (NARIC) upang kontrolin

29
Torres Jose Victor, Batis: Sources in Philippine History (Quezon City, C & E Publishing Inc., 2018), 204-205
74
ang presyo ng palay at mais na kung saan magtatamo ng malaking benepisyo ang mga
magsasaka. 30

Panahon ng Republika

Sa panahong ito, natamo ng Pilipinas ang Kalayaan noong 1946 mula sa mga
Amerikano ngunit ang suliranin sa pagmamay-ari ng lupa ay nanatiling malaking suliranin
ng pamahalaan. Upang masolusyonan ito, lumikha ang Kongreso ng mga pamamaraan
upang baguhin ang Tenancy Law na matagal na namayani sa bansa.

Makikita sa talahayanan ang mga batas, kautusan at mga proyekto na ipinatupad

sa Panahon ng Republika na may kinalaman sa usaping pang-agraryo sa bansa.

Pangulo Mga Nagawa ng Administrasyon

Manuel A. Roxas Sa panahon ng administrasyong Roxas, naisabatas ang

(1946-1948) mga sumusunod;

● Batas Republika Blg. 34- Pagsasaayos ng hatian

ng lupa sa pagitan ng may-ari ng lupa at magsasaka
● Batas Republika Blg. 55- Pagbibigay ng
proteksyon sa di-makatarungang pagpapaalis sa
mga magsasaka.

Elpidio Quirino (1948- Naisabatas naman sa panahon ng pamamahala ni

1953) Pangulong Quirino ang Kautusang Pang-ehekutibo Blg.
355 na ipinasa noong ika-23 ng Oktubre 1950. Sa ilalim ng
batas na ito, pinalitan ang National Land Settlement
Administration sa Land Settlement Development
Corporation na siyang nangangasiwa sa mga
responsibilidad ng Agricultural Machinery Corporation at
Rice and Corn Production Administration.

Ramon Magsaysay Ang mga sumusunod ang mga naisabatas sa

(1953-1957) administrasyong Magsaysay;

● Batas Republika Blg. 1140 ng 1954- Inalis ang

LASEDECO at nabuo naman ang National
Resettlement and Rehabilitation Administration
(NARRA) upang mabigyan ng lupang pansakahan
ang mga magsasaka na walang pagmamay-ari. Ito
ay partikular sa mga rebeldeng nagbabalik sa
kanilang mga tahanan at sakahan sa Palawan at
Mindanao.
● Batas Republika Blg. 1199(Agricultural Tenancy
Act of 1954)- Pinamamahalaanan ang relasyon ng
may-ari ng lupa at mga magsasaka na kasama
(tenant) sa pamamagitan ng pagbuo ng share-

30
Ibid p. 205
75
 tenancy at leasehold system. Binibigyan ng
karapatan ng batas ang seguridad ng mga tenant.
Sa pamamagitan din ng batas na ito nalikha ang
Court of Agrarian Relations.
● Batas Republika Blg. 1400 (Land Reform Act of
1955)- Binuo sa ilalim ng batas na ito ang Land
Tenure Administration (LTA) na may katungkulan sa
pagkuha at pagbabahagi ng malalaking taniman ng
palay at mais na inuupahan na may sukat na 200
hektarya sa indibidwal na pagmamay-ari at 600
hektarya naman mula sa mga korporasyon.
● Batas Republika Blg. 821-Sa batas na ito, nabuo
ang Agricultural Credit Cooperative Financing
Administration na nagbibigay ng pautang o loans sa
mababang tubo (6 to 8 porsyento) para sa mga
maliliit na magsasaka at mga tenant.

Carlos P. Garcia Pinagpatuloy ng administrasyong Garcia ang mga program

(1957-1961) ana sinimulan ng Pangulong Magsaysay. Walang mga
batas na nagawa sa panahong ito na may kinalaman sa
usaping pansakahan ng bansa.

Diosdado Macapagal Napagtibay sa panahon ng panunungkulan ni Pangulong

(1961-1965) Macapagal ang mga sumusunod na batas;

● Batas Republika Blg. 3844 ng 1963- Tinanggal

ang share-tenancy, at pinagtibay ang sistemang
pangungupahan (leasehold system). Itinakda ang
limitasyon sa pagpapanatili sa 75 hektarya lamang
at nagsagawa ng mga batas na may kinalaman sa
pag-iingat pagtubos para sa mga magsasakang
nangungupahan at pinagtibay ang sistemang
hudisyal na may kinalaman sa mga kasong pang-
agraryo. Ang naturang batas ang sinasabing nag-
alis sa mga magsasakang Pilipino mula sa
pagkakaalipin ng pangungupahan.

Ferdinand E. Marcos Sa bisa ng Proklamasyon Blg 1081 noong Setyembre 21,

(1965-1986) 1972, napasailalim ang bansa sa Batas Militar. Limang
araw matapos ang proklamasyon, ang buong bansa ay
idineklara bilang isang pook ng repormang panlupa na sa
kalaunan ang Programa ng Repormang Pansakahan ay
naisabatas. Ang mga sumusunod ay naisabatas sa
panunungkulan niya;

● Batas Republika Blg. 6389 (Kodigo ng Repormang

Pansakahan)- Nilikha ang Kagawaran ng
Repormang Pansakahan (DAR) at ang Agrarian
76
 Reform Special Account Fund. Pinalakas nito ang
katayuan ng mga magsasaka at pinahaba ang
saklaw ng repormang pang-agraryo sa bansa.
● Atas ng Pangulo Blg. 2 ng 1972- Dineklara na ang
bansa ay nasa ilalim ng programa ng repormang
pansakahan. Pinagsama sama nito lahat ng mga
ahensya ng pamahalaan upang magbigay ng buong
kooperasyon at tulong para sa DAR. Nabuo din ang
Agrarian Reform Council sa panahong ito.

Corazon C. Aquino Matapos pagtibayin ng sambayanang Pilipino ang bagong

(1986-1992) Konstitusyon sa panahon ng panunungkulan ni Pangulong
Aquino, isinaayos agad ng administrasyon ang mga
programa sa repormang pansakahan. Itinadhana sa ilalim
ng Seksyon 21 ng Artikulo 2, “The State shall promote
comprehensive rural development and agrarian reform”.
Patunay lamang ito na isa sa mga hangarin ng
administrasyon ang pagpapalakas ng pansakahan sa
bansa. Noong ika-10 Hunyo 1988, naisabatas ang Batas
Republika Blg. 6657 o ang Comprehensive Agrarian
Reform Program (CARP). Naging epektibo ang batas
noong ika-15 ng Hunyo 1988. Sa panahong ding ito
naisabatas ang mga sumusunod;

● Kautusang Pang-Ehekutibo Blg. 228 ng 1987-

Idindeklara ang buong pagmamay-ari ng lupang
pansakahan para sa mga kwalipikadong
benepisyaryo na sakop ng PD 27.
● Kautusang Pang-Ehekutibo Blg. 229 ng 1987-
Nagtakda ng mga mekanismo para sa
implementasyon ng ng Comprehensive Agrarian
Reform Program.
● Proklamasyon Blg 131 ng 1987- Itinatag ang
CARP bilang pangunahing programa ng
pamahalaan. Nagtakda ito ng mga espesyal na
pondo na kinilala bilang Agrarian Reform Fund
(ARF), na nagkakahalaga ng 50 bilyong piso upang
saklawin ag estimadong gugugulin ng programa
mula 1987 hanggang 1992.
● Kautusang Pang-Ehekutibo Blg 129-A ng 1987-
Binuo at pinagtibay ang kapangyarihan at
operasyon ng Kagawaran ng Repormang
Pansakahan
● Batas Republika Blg 6657 ng 1988- Isinabatas ang
Comprehensive Agrarian Reform Program na
magtataguyod ng hustisyang panlipunan at
industriyalisasyon. May iba’t ibang mekanismo na
77
 binuo ang pamahalaan upang maipatupad nang
maayos ang batas at maabot ang iba pang mga
layunin nito.
● Kautusang Pang-Ehekutibo Blg. 405 ng 1990-
Ipinagkaloob sa Landbank of the Philippines ang
responsibiliad at kapangyarihan na magpasya sa
pagtatakda ng halaga sa lupa at kabayaran sa lahat
ng lupang saklaw ng CARP
● Kautusang Pang-Ehekutibo Blg. 407 ng 1990-
Pinabilis ang pagkakaloob ng lupang agricultural,
lupang pastulan, fishponds, agro-forestry lands at
iba pang mga lupang pagmamay-ari ng pamahalaan
na angkop sa agrikultura.

Fidel V. Ramos Nang manungkulan ang Pangulong Fidel V. Ramos noong

1992, humarap ang kanyang panunungkulan sa iba’t ibang
(1992-1998) hamon ng pagkawala ng tiwala ng mga mamamayan sa
programang pang-agraryo. Ngunit sa kabila nito,
masigasig ang administrasyon na palakasin ang usaping
repormang pansakahan sa bans ana nakatuon sa bisyong,
“Fairer, faster and meaningful implementation of the
Agrarian Reform Program”. Sa kanyang administrasyon,
naisabatas ang mga sumusunod;

● Batas Republika Blg. 7881 ng 1995- Sinusugan

ang ilang probisyon ng Batas Republika Blg 6657 at
tinanggal ang mga fishponds at prawns sa saklaw
ng CARP
● Batas Republika Blg. 7905 ng 1995- Mas lalo pang
pinalakas ang implementasyon ng CARP
● Batas Republika Blg 8532 ng 1997 (Agrarian
Reform Bill)- Nagtakda ng karagdagang 50 bilyong
piso na ilalaan sa implementasyon ng CARP at
pinalawig pa ang pagpapatupad nito sa susunod
pang sampung taon.

Joseph E. Estrada “ERAP PARA SA MAHIRAP”. Ito ang islogan na kinilala sa

rehimeng Estrada na naging popular at nag-akyat kay Erap
(1998-2000) sa puwesto noong pampanguluhang eleksyon ng 1988.
Naisabatas ang Kautusang Pang-Ehekutibo Blg. 151 ng
1999 na nagkaloob ng kapital o puhunan para sa mga
magsasakang may maliliit na lupang sakahan. Sa panahon
din ng kanyang panunungkulan, inilunsad ang
Magkabalikat para sa Kaunlarang Agraryo o
MAGSASAKA. Hinikayat din ng administrasyon ang DAR
na magsagawa ng pakikipagsosyo sa mga pribadong
namumuhunan.

78
 Ngunit ang administrasyong ito ay hindi nagtagal dahil ang
masang Pilipino na naglagay sa kanya ang siya ring naging
dahilan upang siya ay matanggal sa puwesto bilang
pangulo.

Gloria Macapagal Ang programang pang-agraryo sa ilalim ng panunungkulan

Arroyo ni Pangulong Arroyo ay nakaangkla sa bisyon na, “To
make the countryside economically viable for the Filipino
(2000-2010) family by building partnership and promoting social equity
and new economic opportunities towards lasting peace and
sustainable rural development.

Pinagtuunan ng administrasyon ang mga sumusunod;

Pagpapabuti sa mga Lupang Inuupahan- Hinikayat ang

DAR na maging masigla sa pagpapatupad at pamimigay
ng mga lupang saklaw ng CARP. Kinakailangang
mapagbuti ng ahensya ang sistema ng lupang upahan sa
pamamagitan ng pagbabahagi at pag-upa ng lupang
sakahan.

KALAHI ARZone- Inilunsad ang KALAHI Agrarian Reform

(KAR) Zone, ang mga sonang ito ay binubuo ng isa o higit
pang bayan at munisipalidad na pinangungunahan ng
Agrarian Reform Council upang pagbutihin at linangin ang
produksyon ng mga lupang pansakahan

Hustiyang Pang-agraryo- Binuo upang isaayos ang mga

kasong pang-agraryo. Hinikayat ang DAR na magdagdag
ng mga indibidwal na may kakayahan sa batas upang
gumawa ng mga desisyon ukol sa mga usaping pang-
agraryo sa mga mababang yunit ng pamahalaan.

Benigno Aquino III Sa kanyang SONA nong 2012, siniguro ng Pangulo na

ibibigay ang lahat ng mga lupain na nakapaloob sa CARP
(2010-2016) na programa ng kanyang ina bago matapos ang kanyang
termino sa taong 2016. Sa kanyang panunungkulan,
naipamahagi ang ilang mga lupaing sakahan na
pagmamay-ari ng kanyang angkan (Hacienda Luisita sa
Tarlac) sa mga kwalipikadong benepisyaryo ng programa.
Nabuo rin sa kanyang administrasyon ang Agrarian Reform
Community Connectivity and Economic Support Service
(ARCCESS). Layunin nito na abutin ang mga lugar na may
malaking kaso ng kahirapan maging ang mga lugar na
pang-agraryo sa bansa. Bukod pa rito, naisabatas ang
Kautusang Pang-Ehekutibo Blg. 26 serye ng 2011 na
nagbigay ng mandato sa Kagawarang Pangsakahan,
Kagawaran ng Kapaligiran at Likas na Yaman, at

79
 Kagawaran ng Repormang pansakahan kasama na ang
iba pang ahensya at kawani ng pamahalaan na bumuo ng
National Greening Program sa bansa.

Rodrigo Roa Duterte Sa ilalim ng liderato ni Pangulong Duterte, ninais niya ng

isang agresibo at mabilisang programa sa repormang
(2016-kasalukuyan) pansakahan sa bansa upang matulungan ang mga
mahihirap na magsasaka sa pamamagitan ng pagbibigay
serbisyong pansuporta sa mga ito. Hinimok niya ang DAR
na isagawa ang 2nd phase ng repormang pansakahan na
kung saan ang mga magsasakang walang lupa at
kwalipikadong benepisyaryo ay mapagkakalooban na
manggagaling sa mga lupang naipamahagi na saklaw ng
CARP. Sa ilalim din ng kanyang pamumuno, binuo ng DAR
ang anti-corruption task force upang imbestigahan ang
mga maanomalyang gawain ng mga opisyales at kawani
ng ahensya. Linikha rin ng ahensya ang “Oplan Zero
Backlog” upang solusyunan ang mga kasong pang-agraryo
at upang mas mapabuti ang implementasyon ng CARP.
Pinagkunan: Dar.gov.ph. 2020. Agrarian Reform History. [online] Available at: <https://www.dar.gov.ph/about-
us/agrarian-reform-history/> [Accessed 22 September 2020].

Bawat administrasyon ay may mga nagawang mga batas, kautusan at mga

pagbabago upang mas lalo pang paunlarin ang repormang pang-agraryo ng bansa.
Masasabi na ang CARP ay nakatulong nang malaki sa mga magsasakang nakikisaka
lamang o mga walang sariling lupang sakahan. Ngunit ang CARP ay kinakitaan din ng
mga kahinaan sa pagpapatupad. Ayon sa Human Rights Forum (2007), 31

Halos sa dalawampung taong pagpapatupad ng CARP, tinatayang 1.3 milyong hektarya

ng pribadong lupaing agrikultural mula sa kabuuang 8.1 milyong hektarya na saklaw ng programa
ang hindi pa naipamahagi sa mga kwalipikadong benepisyaryo. Gayundin, marami sa mga
benepisyaryo ang hindi pa nakakatanggap ng anumang suportang serbisyo tulad ng irigasyon,
farm-to-market roads, at post-harvest facilities. Ang pinakamalaking pangamba sa hanay ng mga
maliliit na magbubukid ay kung sakaling hindi magsabatas ng panibagong panukala na maglalaan
ng karagdagang pondo para sa programa. Kapag nangyari ito, hindi na maipapatupad ang
programa paglampas ng taong 2008. Dahil sa usaping ito, nagbuklod ang iba’t ibang samahan ng
mga maliliit na magbubukid, mga non-government organizations o NGO, at iba pang mga
sumusuporta sa repormang agraryo upang pag-usapan at buuin ang isang unity bill na
binansagang “CARP Extension with Reforms.”

31
Philrights.org. 2020. [online] Available at: <https://www.philrights.org/wp-content/uploads/2010/10/Ang-panukalang-CARP-extension-
with-reforms.pdf> [Accessed 22 September 2020].
80
 Sa parehong artikulo, inisa-isa ang mga layunin ng Comprehensive Agrarian
Reform Program Extension with Reforms. Anito; 32

Ang pinal na bersyon ng panukalang batas sa CARP extension with reforms na pinamagatang
“An Act Accelerating the Completion of the Land Acquisition and Distribution Component of the
Comprehensive Agrarian Reform Program (CARP) by Providing Automatic Appropriation Thereof,
and Addressing Major Implementation Problems of the Program, Amending for the Purpose
Republic Act No. 6657, as Amended, Otherwise Known as ‘The CARP Law of 1988’ and Executive
Order 129, as Amended” ay natapos noong Hunyo 27, 2007. Gaya ng nakasaad sa pamagat nito,
layunin ng panukalang batas na agarang tapusin ang pamamahagi ng lupa sa mga benepisyaryo
sa pamamagitan ng awtomatikong paglalaan ng pondo at pagtugon sa mga pangunahing suliranin
at balakid sa pagpapatupad ng programa. Sa 33 pahina at 18 bahagi ng panukalang batas, ang
mga sumusunod ay ang mga pangunahing probisyon:

● Pabilisin at tapusin ang pamamahagi ng lupa sa ilalim ng CARP sa loob ng pitong taon na
may kaakibat na pondo mula sa General Appropriation na hindi bababa sa P38 bilyon
tauntaon, mula 2008 hanggang 2015.
● Tiyakin ang pagbibigay ng pautang na katumbas ng sampung (10) porsyento ng kabuuang
badyet ng CARP at suportang serbisyo sa mga benepisyaryo, kahit pagkatapos ng
pamamahagi ng lupa sa mga ARBs.
● Tugunan ang mga problema sa implementasyon ng programa na nagsisilbing balakid sa
pagkumpleto ng programa. Kabilang dito ang mga isyu sa retention limit, standing crops, at
instalasyon ng mga ARBs.
● Kategorikal na pagdeklara na ang mga Certificate of Land Ownership Awards o CLOAs at iba
pang mga titulo na ibinigay sa ilalim ng programa sa repormang agraryo ay magiging
“indefeasible” o hindi na maaaring ikansela pagkaraan ng isang taon mula sa pagkarehistro
nito. Ito’y upang maiwasan ang anumang posibleng gawin ng mga malalaking may-ari ng lupa
para pabagalin ang implementasyon ng programa.
● Tiyakin ang direkta at pisikal na pamamahagi ng mga lupang agrikultural sa mga
benepisyaryo.
● Pagbibigay-linaw na ang ibig sabihin ng instalasyon ng ARBs ay aktwal, pisikal, mapayapa,
at tuluy-tuloy na akses at kontrol sa pinagkaloob na lupa sa mga benepisyaryo.
● Reorganisasyon ng DAR at pagpapalakas ng DAR Adjudication Board (DARAB), pagbuo ng
isang Inter-Agency Committee sa suportang serbisyo at pagbuo ng isang Oversight
Committee na taunang magrerebyu ng mga nagawa ng DAR hinggil sa implementasyon ng
CARP.
● Pagkilala sa mga kababaihan bilang mga benepisyaryo ng programa, pati na ang pagbibigay
ng suportang serbisyo na tinitingnan ang mga angkop na teknolohiya o kagamitan para sa
mga kababaihan.
● Pagkilala sa mga karapatan ng iba pang mga kwalipikadong benepisyaryo at ang ligal na
katayuan ng mga benepisyaryo sa mga kaso na may kinalaman sa kanilang lupa.

Malayo na nga ang narating ng programang ito at maraming tao na rin ang
nakinabang mula rito. Ngunit hindi lahat ng programa ay nagkakamit ng purong tagumpay
bagkus nagkakaroon din ng mga pagkukulang. Tulad ng CARP at CARPER, maganda
ang hangarin nito na mabago ang pamumuhay ng mga tao at matulungan na mapalakas
pa ang sektor ng agrikultura. Ngunit sa kabila nito ay may makikita pa ring mga
pagkukulang na siyang pumipigil sa maayos na pagpapatupad nito. Sa kabilang banda,
patuloy pa rin sa pagbuo ng mga programa ang kasalukuyang administrasyon upang mas
lalo pang maitaguyod ang kasiglahan ng sektor ng agrikultura sa Pilipinas.

32
Ibid. p. 20
81
 Ilapat

Gawain 2: Sagutin ang mga pamprosesong tanong.

1. Balikan ang kasaysayan ng repormang pang-agraryo sa Pilipinas. Gawing gabay

ang graphic organizer sa ibaba. Ilagay ang iyong sagot sa hiwalay na papel.

Panahon Panahon Panahon ng mga Panahon ng

g Pre- ng mga Amerikano Republika
Kolonyal Espanyol

2. Ano-ano ang mga natatangi (salient) na katangian ng bawat repormang pang-

agraryo na iyong tinalakay. Kumpletuhin ang talahayanan sa ibaba.

Panahon/Repormang Pang-agraryo Katangian

Panahon ng Sinaunang Pamayanan

Panahon ng mga Espanyol

Panahon ng mga Amerikano at
Commonwealth
Panahon ng Republika

3. Isa-isahin ang mga naging benepisyo at disadvantaged ng bawat repormang

panlupa na tinalakay sa mga magsasaka. Punan ang talahayanan sa ibaba

Benepisyo nito sa mga Disadvantaged

Magsasaka
Panahong Pre-
Kolonyal
Panahon ng mga
Espanyol
Panahon ng mga
Amerikano at
Commonwealth
Panahon ng
Republika

82
Gawain 3: Pamanahong Papel

Panuto:

1. Magsaliksik ng iba pang mga pag-aaral tungkol sa Comprehensive Agrarian

Reform Program Extension with Reforms. Gumawa ng isang Position Paper.
Mahalagang makita ang epekto nito sa bansa.
2. Ibibigay ng guro ang pamamaraan sa pagbuo ng isang pamanahong papel
3. Gamitin ang Filipino bilang midyum ng iyong pagsulat
4. Gumamit ng tamang sitasyon o citation kung gagamit ka ng ideya ng iba.
5. Ang iyong pamanahong papel ay typewritten, 12, Arial at justified.
6. Gagamitin ng guro ang rubriks (matatagpuan sa inyong silabus) bilang batayan ng
pagbibigay ng marka sa iyong awtput.
7. Gamiting gabay ang mga sumusunod na katanungan
a. Ano ang Comprehensive Agrarian Reform Program Extension with Reforms?
b. Paano nakatulong ang CARPER sa mga magsasaka? Ipaliwanag
c. Matapos talakayin ang mga layunin, katangian at tagumpay ng CARPER, ano
ang reaksyon mo ukol dito? Ikaw ba ay sumasang ayon dito o hindi? Ipaliwanag

83
 ARALIN 2: ANG SALIGANG BATAS NG 1898, 1935, 1973 AT 1987
Oras na Ilalaan: 3 oras
Panimula
Isa sa mga mahahalagang mandato ng saligang batas na siyang kataas-taasang
batas sa kapuluan ay ang pag-aaral nito upang magkaroon nang sapat na kaaalaman
hindi lamang sa batas kung hindi sa mga pundamental na karapatan at responsibilidad
natin bilang isang Pilipino. Itinatakda ng Saligang Batas ng Pilipinas o kilala rin sa tawag
na Konstitusyon, ang mga bagay na dapat gawin ng estado at pamahalaan para sa mga
mamamayan. Sa kabilang banda, nakasaad din dito ang mga responsibilidad at mga
bagay na dapat at hindi dapat gawin ng mga mamamayan. Samakatuwid, ito ay
mahalagang pag-aralan hindi lamang ng mga taong kumukuha ng propesyon na
abogasiya kundi pati na rin ang mga karaniwang tao dahil karapatan nila na magkaroon
ng kaalaman ukol dito. Kaya lubos na mahalaga ang mapag-aralan at bigyan ng halaga
ang pag-aaral nito upang mas lalo pang lumawig ang ating mga pananaw tungkol sa mga
nangyayari sa bansa o mas kilala sa tawag na civic awareness.
Nakatuon ang modyul na ito sa pagtingin at pagkilatis sa Saligang Batas ng
Pilipinas partikular na ang Saligang Batas ng 1898, 1935, 1973 at 1987. Ngunit kaiba sa
kinagawiang pag-aaral lamang sa nilalaman ng batas, layon ng aralin na ito talakayin ang
mga nabanggit sa isang historikong pananaw. Dadalumatin ang kaligiran at kasaysayan
ng bawat batas na naging daan tungo sa saligan na mayroon tayo sa kasalukuyan. Lubos
na mahalaga na balikan ang kaligirang pangkasaysayan ng ating mga saligang batas
nang sa gayon ay magkaroon ka ng malawak na kaalaman hindi lamang sa batas na
mayroon tayo ngayon bagkus pati ang mga saligan na naging daan sa pagbubuo ng ating
saligang batas sa kasalukuyan.
Bilang pangwakas na gawain, nais ng aralin na ito na makabuo ka ng isang
komparatibong pagsusuri sa mga saligang batas na tatalakayin. Nararapat makita sa
iyong gagawing analisis ang pagkakatulad at pagkakaiba ng mga saligang batas at dapat
mo ring mapansin ang mga mahahalaga at natatanging katangian ng bawat saligang
batas na iyong mapag-aaralan. Mahalaga ring makita sa iyong gagawing awtput ang mga
batas na nais mong ipatupad o idagdag pa upang mas lalo pang mapaunlad at mapatatag
ang bansa.

Layunin

Sa pagtatapos ng modyul na ito, inaasahan sa mga mag-aaral ang sumusunod:

● Nasusuri ang iba’t ibang Saligang Batas sa Pilipinas partikular ang Saligang Batas
ng 1898, 1935, 1973 at 1987 sa isang historikong pananaw.
● Naiisa-isa ang mga natatanging(salient) katangian ng bawat Saligang Batas ng
Pilipinas

Paunang Pagtataya

Sa bahaging ito, susukatin ang iyong nalalaman tungkol sa mga paksang iyong pag-
aaralan. Isulat ang iyong mga sagot sa sagutang papel. Ilarawan ang mga kaganapan,

84
tao o pangyayari sa kasaysayan. Limitahan lamang ang iyong kasagutan sa isang
pangungusap.
1. Konstitusyon ng Malolos
________________________________________________________________
____________________________________________________________
2. Pamahalaang Commonwealth
________________________________________________________________
____________________________________________________________
3. Konstitusyon ng 1973
________________________________________________________________
____________________________________________________________
4. Konstitusyon ng 1987
________________________________________________________________
____________________________________________________________

Gawain

Gawain 1: Pag-Isipan Mo!

Pag-aralan ang larawan. Pagkatapos ay ilarawan ayon sa iyong sariling pang-unawa
ang mahahalagang pangyayari na nasa larawan. Isulat ang iyong sagot sa sagutang
papel.

Google.com. 2020. Redirect Notice. [online] Available at:

<https://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2F%2Fwww.featurepics.com%2Fonline%2FAguinaldo-Banknote-Philippines-
2166844.aspx&psig=AOvVaw06k_p3eqcHIc--
OaYYtFMt&ust=1600848660441000&source=images&cd=vfe&ved=0CAIQjRxqFwoTCJCZn7Lx_esCFQAAAAAdAAAAABAU>
[Accessed 22 September 2020].

Ang larawang iyong binigyan ng paglalarawan ay mahalagang bahagi ng

kasaysayan ng Pilipinas. Sa panahong ito, mas lalo pang napag-alab ang diwang
nasyonalismo ng mga Pilipino. Sa parehong panahon, inihahanda na ang Pilipinas sa
pagsasarili at pagkamit ng Kalayaan mula sa mga dayuhan. Bilang paghahanda sa
bagong pamahalaan, nabuo ang kauna-unahang Saligang Batas na gagabay sa
pamahalaan tungo sa isang episyente at maayos na pamumuno. Bago ka magtungo sa
tekstong iyong babasahin, subukan mong sagutan ang mga sumusunod na katanungan
batay sa iyong sariling pang-unawa.

85
Gawain 2:
Panuto: Kumpletohin ang mga impormasyon na hinihingi.
1. Ibigay ang sariling pagpapakahulugan sa saligang batas.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Ano ang kahalagahan nito para sa iyo?

________________________________________________________________
________________________________________________________________
_________________________________________________________

3. Para sa iyo, anong katangian ang dapat taglayin ng ating saligang batas?
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________

Linangin

Sa bahaging ito, lilinangin pa ang iyong kaalaman sa paksa sa pamamagitan ng

pagbabasa ng teksto. Basahing mabuti at sagutan ang sumusunod na pamprosesong
tanong.
Ang Saligang Batas
Ang Salígang-Batás ng Pilipínas ang kataas-taasang batas ng bansa at batayan
ng lahat ng batas at opisyal na kautusang maaaring pagtibayin ng Kongreso at Pangulo.
Kalipunan ito ng mga nasusulat na patakarang dapat sundin ng buong bansa. Itinatakda
ng Salígang-Batás ang mga bagay na dapat gawin ng estado at pamahalaan para sa
mamamayan; at ang mga tungkulin ng mamamayan sa estado at pamahalaan. Isinasaad
din nitó ang mga bagay na hindi dapat gawin ng pamahalaan.
Ang “salígang-batás” ay salin ng konstitusyón (constitucion o constitution) sa
Español o sa Ingles. Sa kalakhan, ang lahat ng naging salígang-batás ng Filipinas ay
naglalarawan ng mga karapatan ng mamamayan at mga pananagutan ng pamahalaan.
Itinatakda nitó ang anyo ng pamamahala sa Filipinas at paano pipiliin ang mga pinunò ng
bansa. Inilalahad din ng konstitusyon ang mga pangkalahatang patakaran ng estado at
ang mga tungkulin at gawain ng mga pangunahing sangay ng gobyerno. Ang salígang-
batás din ang batayan ng pagbubuo ng mga lupong konstitusyonal. Ang Pilipinas ay
nagkaroon ng iba’t-ibang Saligang Batas; Konstitusyon ng Malolos o 1898 Konstitusyon,
Konstitusyon ng 1935, 1973 at ang Konstitusyon ng 1987.
Ang Saligang Batas ng 1898
Ang Saligang Batas ng 1898 na kilala din bilang Konstitusyon ng Malolos ay
maaring maiugat mula pa sa himagsikan ng 1896 na pinasimulan ng mga kasapi ng
Katipunan. Ang Katipunan ay binubuo ng kataas-taasang kapulungan (supreme council)
na pinamumunuan ni Andres Bonifacio bilang Pangulo o Supremo at ng popular council
na mula naman sa iba’t ibang probinsya sa bansa. Layunin ng kilusan na magsarili ang
bansa at lumaya sa kamay ng mga kastila. Ngunit sa kabila ng iisang hangarin na
86
itinataguyod ng kilusan, hindi naiwasan ang hindi pagkakaunawaan at sigalot sa pagitan
ng mga kasapi. Ang pangyayaring ito ang nagbigay daan sa pagkakabuo ng dalawang
paksyon ng Katipunan- ang Magdalo (pinamumunuan ni Baldomero Aguinaldo) at ng
Magdiwang (pinamumunuan naman ni Mariano Alvarez).
Sa pagtatangkang muling pagkaisahin ang magkasalungat na pangkat, isinagawa
ang Pulong sa Tejeros noong Marso 22, 1897.Nagkaroon ng botohan sa pagitan ng mga
opisyal na dumalo upang muling ibalik ang pagiging isa ng kilusan. Sa lumabas na
botohan, nanalo si Aguinaldo bilang pangulo ng kataas-taasang kilusan. Ngunit ito ay
ipinagsawalang-bisa ni Bonifacio dahil may iilang mga kasapi ang tutol sa kinalabasan
ng eleksyon. Sa kabila ng mga sigalot na kinaharap ng mga kasapi, kinilala pa rin ang
Pulong sa Tejeros at si Aguinaldo bilang pangulo ng republika.
Sa pagputok ng Digmaang Espanyol-Amerikano, muling sumigla ang rebolusyon
sa pamumuno ni Aguinaldo sa kalagitnaan ng 1898. Noong Mayo 1898, unang
iwinagayway ang bandila ng Pilipinas sa labanan sa Alapan bilang hudyat ng digmaan at
noong Hunyo 12, 1898, pormal na ipinahayag ang Kalayaan ng Pilipinas sa mansyon ni
Aguinaldo sa Kawit kasabay ng pagtugtog ng Pambansang Awit ng Pilipinas. Pagkatapos
ng proklamasyon ng kasarinlan, inihayag ni Aguinaldo ang paglikha ng isang
pamahalaang diktatoryal na siyang magsisiyasat sa pangangailangan ng bansa. Ngunit
hindi naglaon ang nasabing pamahalaan at pinalitan naman ng isang pamahalaang
rebolusyonaryo ayon na rin sa payo ni Apolinario Mabini na tumatayong punong tagapayo
ni Aguinaldo.
Ang rebolusyonaryong pamahalaan ay nagkaroon ng pagtitipon noong Setyembre
15, 1898 sa simbahan ng Barasoain. Ang naturang kumbensyon ay dinaluhan ng 110
kinatawan mula sa iba’t ibang probinsya sa bansa. Isang mahalagang pangyayari kung
maituturing ang naganap sa Malolos dahil bumuo ang mga kasapi ng kongreso ng isang
saligang batas na ipapatupad sa buong kapuluan. Ang konstitusyon na binalangkas sa
Malolos ay binuo sa pangunguna ni Felipe Calderon na hinango pa sa konstitusyon ng
Pransya, Belgium, Mexico, Brazil, Costa Rica, at Guatemala na kung papansinin
kapareho ng kondisyon ng bansa.
Ayon sa konstitusyong binuo sa Kongreso ng Malolos, ang pamahalaan ay
mabubuo sa tatlong sangay; Ehekutibo na pinamumunuan ng Pangulo at mga kalihim
nito; Lehislatura sa ilalim ng isang punong ministro at binubuo ng mga kinatawan mula
sa probinsya at ang Hudikatura na binubuo ng isang pangulo ng Korte Suprema kasama
na ang iba pang mga hukom. Noong Enero 23, 1899, pormal na pinasinayaan ang Unang
Republika ng Pilipinas (kaalinsabay ng pagtatalaga kay Aguinaldo bilang pangulo) na
kompleto sa mga kailangan ng estado; tatlong sangay ng pamahalaan, isang
konstitusyon at teritoryong napapasailalim sa pamahalaan na may hukbong sandatahan.
Katangian ng Saligang Batas ng 1898 (Konstitusyon ng Malolos)
● Ang Konstitusyon ng Malolos ang kauna-unahan at isang mahalagang dokumento
na binuo ng mga kinatawan ng mga mamamayan
● Nakabatay sa demokratikong pananaw na nag-ugat naman mula sa Estados
Unidos
● Ang kapangyarihang gumawa ng batas ay hawak ng Asembleya ng mga
Kinatawan na binubuo naman ng mga inihalal na delegado na nagluklok sa
Pangulo ng Republika

87
 ● Ang Konstitusyon ay buong dokumento na nagpapakita ng kakayahan ng mga
Pilipino na bumuo ng isang demokratikong pamamahala sa gitna ng madidilim na
bahagi ng kasaysayan, at;
● Ito ay sumisimbolo sa ideyal na pananaw ng mga tao mula sa Panahon ng
Karimlan tungo sa Panahon ng Pagkamulat

Ang Saligang Batas ng 1935

Ang Saligang Batas 1935 ay hawig sa istraktura ng Konstitusyon ng Estados
Unidos. Pero marami pa rin dito ang itinadhana para sa mga mithiin at mga saloobin ng
mga Pilipino. Mayroon din mga probisyon na angkop na nais ng Amerika dahil ang unang
nagpatibay dito ang Presidente ng Amerika noong panahong iyon.
Isinulat ang Saligang Batas 1935 noong 1934, at ng Komonwelt ng Pilipinas (1935-
1946) at ginamit sa Ikatlong Repulika ng Pilipinas (1946-1972). Itinadhana ang orihinal
na Saligang Batas 1935 para sa isang Kongreso na may isang Kapulungan ng mga
Kinatawan. Sinusugan ito noong 1940 upang magkaroon ng parehong Senado at
Kapulungan ng mga Kinatawan. Sa saligang batas na ito, may hangganan ang Pangulo
sa terminong apat na taon at maaari lamang maupo sa dalawang termino. Isang
Pagpupulong ng Saligang Batas ang ginanap noong 1971 upang baguhin ang Saligang
Batas ng 1935.
Katangian ng Saligang Batas ng 1935
Ilan sa mga kapansin-pansin na katangian ng Saligang Batas ng 1935 ay ang
pagkakaroon ng bicameral legislature na kung saan ito ay binubuo ng Senado at
Kapulungan ng mga Kinatawan (hango sa pampulitikang Sistema ng Estados Unidos).
Sa panahon ding ito, maaring ihalal ang Pangulo kasama na ang Bise Pangulo nang
hanggang apat (4) na termino na hindi kinakailangan ng eleksyon. Ang mga kalalakihang
mamamayan ng Pilipinas na may edad 21-anyos at may kakayahang magbasa at
magsulat ay nabigyan ng karapatan na bumoto at pagkatapos ng dalawang taon ng
pagkakabalangkas ng konstitusyon, nabigyan naman ng karapatan ang mga kababaihan
na bumoto o right of suffrage.
Ang Saligang Batas ng 1973
Sa pagpapalaya sa Pilipinas noong 1945, muling ibinalik ang 1935 Saligang Batas.
Nanatili itong hindi nababago hanggang noong 1947 kung kailan nanawagan ng
pagbabago rito ang Kongreso ng Pilipinas sa pamamagitan ng Batas Komonwelt Blg.
733. Noong Marso 11, 1947, nagkaloob ang amyendang Parity ng pantay na karapatan
sa mga mamamayan ng Estados Unidos at mamamayang Filipino pagsamantalahan at
walang habas na gamitin ang mga likas na yaman ng bansa. Mula noon ay walang
nabago sa Saligang Batas hanggang sa ideklara ang batas militar noong Setyembre 23,
1972.
Bago idineklara ni Pangulong Marcos ang Batas Militar, nasa proseso na ang
isang Kumbensiyong Pansaligang Batas upang may baguhin sa, o palitan ang, 1935
Saligang Batas. Tinapos nila ang kanilang gawain at ipinása ito kay Pangulong Marcos
noong Disyembre 1, 1972. Ipinasa ito ni Pangulong Marcos para sa ratipikasyon sa
bungad ng Enero ng 1973. Sapagkat nakikita na niyang mabibigo ang tuwirang
ratipikasyon ng saligang batas, naglabas si Marcos ng Atas Pampangulo Blg. 86, s. 1972,
na nagtatatag ng mga Asembleya ng mga mamamayan na magtitibay sa bagong buong
saligang batas sa pamamagitan ng botong Viva Voce na kapalit ng mga lihim na balota.
88
Ipinahayag ni Marcos na napagtibay na ito at ipinapatupad na nang buo simula Enero 17,
1973. Bagaman “pinagtibay” ang Saligang Batas ng 1973 sa ganitong paraan, nagpatuloy
ang mga di-pagsang-ayon dito. Inilantad ni Punong Hukom Roberto V. Concepcion sa
kaniyang pananaw na salungat sa kaso ng Javellan v. Kalihim na Tagapagpatupad ang
fraud na nangyari sa pagpapatibay ng 1973 Saligang Batas sa asemblea ng mga
mamamayan noong Enero 10-15,1973. Gayumpaman, ang naging pangwakas na pasya
sa kasong ito ay na tama at ipinatutupad na ang pagpapatibay sa Saligang Batas ng
1973.
Katangian ng Saligang Batas ng 1973-
Ilan sa mga natatanging katangian ng Saligang Batas ng 1973 ay ang sumusunod:
● Binibigyang tuon ng konstitusyon ang mga gampanin at obligasyon ng mga
mamamayan tulad paglalaan ng serbisyo-militar at pagsama sa mga pwersang
pangmilitar.
● Ang kapangyarihang lehislatibo o magpatupad ng batas ay ibinigay sa pangulo
upang makagawa ng mga hakbang at batas na makapipigil sa mga paghihimagsik
ng mga kasapi ng New People’s Army.
● Ang konstitusyon ay nagpapakita ng isang autokratikong uri ng pamumuno upang
mapanatili ang kaayusan at mapabuti ang disiplina ng mga mamamayan
● Kauna-unahan sa kasaysayan ng bansa ang magkaroon ng parliamentong uri ng
pamahalaan na kung saan ang Pangulo ay sumisimbolo bilang pinuno ng estado
na direktang inihahalal ng mga tao; at Punong Ministro na pinipili naman ng mga
gabinete na bumubuo sa pambansang asembleya.

Ang Saligang Batas ng 1987

Nang naibalik ang demokrasya noong 1986, naglabas ng Proklamasyon Blg. 3 si
Pangulong Corazon C. Aquino na nagpapawalang-bisa sa ilang probisyon ng 1973
Saligang Batas, at pinalaganap na kahalili nito ang isang Freedom Constitution.
Makalipas ang isang buwan, naglabas si Pangulong Aquino ng Proklamasyon Blg. 9, s.
1986, na nagbuo ng Komisyong Pansaligang Batas na inatasang umakda ng bagong
saligang batas na ipapalit sa 1973 Saligang Batas. Natapos ng komisyon ang gawain nito
noong alas-12:28 n.u. ng Oktubre 16, 1986. Isang Plebisitong Pambansa ang ginanap
noong Pebrero 2, 1987, na siyang nagpatibay sa bagong saligang batas. Noong Pebrero
11, 1987, sa bisa ng Proklamasyon Blg. 58, ipinahayag ni Pangulong Aquino ang opisyal
na pagkambas ng mga resulta at pagpapatibay sa borador ng saligang batas. Nang araw
ding iyon naipatupad nang buo ang Saligang Batas ng 1987 sa pamamagitan ng
panunumpa ng katapatan dito ng Pangulo, ng mga opisyal na sibilyan, at ng mga kasapi
ng Sandatahang Lakas.
Katangian ng Saligang Batas ng 1987
● Ang konstitusyon ay bumuo ng isang demokrasyang kinakatawan ng mga tao at
nahahati ang pamahalaam sa tatlong magkakahiwalay na sangay ngunit
kakikitaan ng pagiging malaya; Ehekutibo, bicameral na lehistlatura at hudikatura.
● Pagkakabuo ng mga komisyong konstitusyunal; Commission on Audit, Civil
Service Commission at Commission on Elections.
● Marahil ang pinakanatatanging katangian ng konstitusyon ay ang pagkakaroon
nito ng komprehensibo at kumpletong kalipunan ng mga batas (Bill of Rights) na

89
 nagbibigay proteksyon sa mga mamamayan upang mapangalagaan ang kanilang
karapatang pangsibil at pampulitika.

Mahalaga ang saligang batas dahil ito ang nagpapaliwanag sa uri ng pamahalaan,
kapangyarihan ng mga pinuno, karapatan ng mamamayan, at mga bagay na nauukol sa
pamamahala ng bansa. Sa Saligang Batas din matatagpuan ang mga panuntunan
tungkol sa karapatan, tungkulin, at pananagutan ng bawat mamamayan. Ang lahat ng
mga batas na gagawin ay nararapat lamang na nakasalig dito. At panghuli, ang Saligang
Batas din ang dahilan kung bakit nagkakaroon na kaisahan o pagkakabuklod-buklod ang
bawat mamamayan ng bansa.
Kung ating susuriin, kinakitaan ng maraming pagbabago ang mga naging Saligang
Batas ng bansa simula pa noong mabalangkas ang kauna-unahang Konstitusyon sa
bansa (Konstitusyon ng Malolos) hanggang sa kasalukuyang konstitusyon na mayroon
tayo ngayon (Konstitusyon ng 1987). Bawat nababalangkas na konstitusyon ay
nagtataglay ng mga natatanging katangian na naging dahilan upang ito ay baguhin,
rebisahin at pag-aralan muli upang mas lalo pang maging epektibong kasangkapan ng
bansa sa mga usaping pampamahalaan at pulitikal.
Sa loob ng mahabang panahon, pamahalaang unitary ang namamayani sa bansa at
sentralisado ang uri ng pamamahala sa bansa (Teehankee, 2017).33 Ngunit sa kabila nito
kakikitaan pa rin ang bansa ng mabagal na pag-usad at maaaring sabihin na malaki ang
bahagi ng namamayaning konstitusyon sa bansa. Sinabi ng isang opisyal na ang
Konstitusyon natin ngayon ay siyang “perpektong” Konstitusyon. Kung totoo ang sinasabi
niya, dapat sana maunlad ang ating bansa. Dapat sana kasing-unlad tayo ng Singapore,
Malaysia, Australia, Canada, at Britanya. Kung susuriin ang mga bansang nabanggit,
nabibilang ito sa mga mauunlad na bansa at ang itinuturong salik ng kanilang pag-unlad
ay ang uri ng pamamahala na mayroon ang kanilang bansa.
Upang matugunan at masolusyunan ang mga hamon ng kasalukuyang pamahalaan
sa kabila ng pagiging ideyal ng Konstitusyon ng 1987, binalangkas ng kasalukuyang
administrasyon ang pagpapalit ng uri ng pamahalaan na mayroon ang bansa upang
matugunan ang problema sa korupsyon, dinastiya sa pamahalaan, lumalalang kahirapan,
dumaraming kaso ng kriminalidad, kawalang tatag ng sistemang pulitikal at iba pang mga
hamon na kinakaharap ng bansa. Dagdag pa ni Teehankee (2017), “nagkakaroon ng
sobrang konsentrasyon ng kapangyarihang pulitikal at administratibo sa Maynila at hindi
na natutugunan nang maayos ang mga pangangailangan ng mga malalayong lugar at
rehiyon”.34 Ang pamahalaang unitaryo ay nagdulot ng mabagal na pag-unlad sa mga
rehiyon sa bansa.
Kung susuriin hindi na bagong bagay ang ideyang palitan ang konstitusyon ng
Pilipinas dahil may mga batas na nabalangkas upang isulong ang Pederalismo sa bansa
tulad na lang ng 1959 Act Amending the Laws Governing Local Governments by
Increasing their Autonomy and Reorganizing Provincial Governments (Republic Act
2264), ang Barrio Charter Act of 1960 (R.A 2370), Decentralization Act of 1967 (R.A

33
Araral Jr., E., Hutchcroft, P., Llanto, G., Malaya, J., Mendoza, R. and Teehankee, J., 2017. Debate On Federal Philippines: A
Citizen's Handbook. Quezon City: Ateneo De Manila University Press, p.9.
34
Ibid.p. 9
90
5185), Local Government Code of 1983 (Batas Pambansa Bilang 337), 1987 Constitution
at ang Local Government Code of 1991 (Brillantes and Moscare, 2002).35
Ang Pederalismo ay isang hakbang na pamahalaan upang mas lalo pang
mapalakas ang pamumuno sa bansa, itinataguyod ang inklusibong pagsulong at
pambansang kaunlaran. Ito ay sinasabing solusyon sa mga lumalalang problema at
hamon ng bansa. Sinasabi rin na ito ay magdadala sa bansa tungo sa panlipunang
kapayapaan at pag-unlad ng ekonomiya. Sa lahat ng mga reporma na binalangkas ng
pamahalaan, ang Pederalismo ay umaani ng solidong suporta mula sa mga mamamayan
partikular na ang mga mamamayan mula sa Visayas at Mindanao maging sa bahagi ng
Bicol at mga kalapit nito.
Sa isang ulat mula sa website ng Department of Interior and Local Government,
binanggit ang mga dahilan kung bakit kinakailangan magpalit ng uri ng pamamahala mula
sa unitaryong pamahalaan tungo sa Pederalismo;
● Mga umiiral na problema ng bansa na hindi pa nabibigyan ng kaukulang solusyon
● Lumalalang kriminalidad sa bansa
● Laganap na pagbebenta ng mga ipinagbabawal na gamot na sumisira sa
hinaharap ng mga kabataan
● Lumalalang labanan ng mga leftist at rightist group
● Katiwalian na nakapanghihimagsik ng kalooban
● Laganap na pandarambong at pandaraya sa pamahalaan
● Pagpapakandili at palaging pag-asa sa Imperial Manila na hanggang sa ngayon
ay sentro ng pamamahala at komersyo
● Laganap na katiwalian sa sistema ng pagbubuwis (tax evasion at tax avoidance).

Ang mga kadahilanang ito ang nagbigay ng rason sa kasalukuyang administrasyon

na mas lalo pang isulong ang Pederalismo sa bansa. Sinasabi na ito ay magdudulot ng
pag-unlad dahil kung susuriin ang mga bansang may ganitong uri ng pamahalaan
(Austria, Germany, Canada, United States at Australia) ay may mauunlad at matatag na
lipunan at ekonomiya kung ikukumpara naman sa mga bansang magpahanggang sa
ngayon ay unitaryo pa din ang uri ng pamamahala (Lebanon, Bangladesh, Pilipinas,
Afghanistan, Kazakhstan). Pero ano nga ba ang maidudulot nito sakaling ito ay
maisabatas? Ito ba ay magdudulot ng agarang kaunlaran o mas lalo pang lalala at titindi
ang kalagayan ng bansa? Ikaw, bilang isang mamamayan ng Pilipinas, ano sa tingin mo
ang magiging dulot nito?
Matapos mong malaman ang isyung pulitikal na tinalakay mula sa teksto, marahil ay
handa ka na upang mas lalo pang mapalalim ang iyong kaalaman tungkol sa
pederalismo. Subukang gawin ang susunod na gawain.

Ilapat

Gawain 3: Sanaysay
Panuto: Mula sa teksto na iyong binasa tungkol sa Pederalismo, ikaw ay inaatasan na
gumawa pa ng masusing pananaliksik tungkol sa isyu na ito upang ikaw ay makabuo ng
isang komprehensibong sanaysay. Gawing batayan ang sumusunod na katanungan.

35
Ibid. p. 10
91
 1. Ano ang Pederalismo?
2. Bakit nais itong isulong ng kasalukuyang administrasyon? Naangkop ba ito sa
ating bansa? Isa-isahin ang mga dahilan.
3. Kung ito ang magiging sistema ng pamahalaan, ano ang kabutihan o kasamaang
maidudulot nito?

Ang gawaing ito ay typewritten, Arial, 12, short bond paper. Ang rubriks sa
pagmamarka ay makikita sa silabus na ibibigay ng guro.

Panghuling Pagsusulit

Panuto: Basahin ang bawat pahayag at tukuyin kung Tama o Mali. Ilagay ang iyong
kasagutan sa patlang.
_______1. Ang Saligang Batas ng 1898 ay kilala din sa tawag na Konstitusyon sa Malolos
at sinasabing ito ang kauna-unahang konstitusyon na nabuo sa bansa.
_______2. Isa sa mga kapansin-pansing katangian ng Saligang Batas ng 1935 ay ang
pagkakaroon nito ng unicameral na uri ng lehistura na kung saan ang Kongreso na
naitatag sa Malolos ang may kapangyarihan na gumawa ng mga kautusan at batas.
_______3. Binibigyang tuon ng konstitusyon ang mga gampanin at obligasyon ng mga
mamamayan tulad paglalaan ng serbisyo-militar at pagsama sa mga pwersang
pangmilitar.
_______4. Ang konstitusyon ay nagpapakita ng isang aristokratikong uri ng pamumuno
upang mapanatili ang kaayusan at mapabuti ang disiplina ng mga mamamayan
_______5. Ang Konstitusyon ng 1898 ay buong dokumento na nagpapakita na walang
kakayahan ang mga Pilipino na bumuo ng isang demokratikong pamamahala sa gitna ng
madidilim na bahagi ng kasaysayan.
_______6. Ang Salígang-Batás ng Filipínas ang kataas-taasang batas ng bansa at
batayan ng lahat ng batas at opisyal na kautusang maaaring pagtibayin ng Kongreso at
Pangulo.
_______7. Marahil ang pinakanatatanging katangian ng konstitusyon ay ang
pagkakaroon nito ng komprehensibo at kumpletong kalipunan ng mga batas (Bill of
Rights) na nagbibigay proteksyon sa mga mamamayan upang mapangalagaan ang
kanilang karapatang pangsibil at pampulitika.
_______8. Isa sa mga probisyon ng Malolos Constitution ay ang pagbibigay nito ng
karapatan sa mga kababaihan upang bumoto sa eleksyon ng Asemblea ng mga
Kinatawan
_______9. Ang Konstitusyon ng 1987 ay sinasabing nakabatay sa demokratikong
pananaw na nag-ugat naman mula sa Estados Unidos.
_______10. Sa panahon ng pagkatatag ng Saligang Batas ng 1935, nabuo naman ang
iba’t ibang komisyong konstitusyunal tulad ng Commission on Audit, Civil Service
Commission at Commission on Elections.

92
 ARALIN 3: SISTEMA NG PAGBUBUWIS
Oras na ilalaan: 4.5 oras
Panimula

Sa kasalukuyang panahon, ang bansa ay humaharap sa iba’t ibang isyung pang-

ekonomiya na nagdudulot ng malaking epekto kabuuang takbo ng ekonomiya. Maaring
ito ay magdadala ng benepisyo sa bansa o magkakaroon ng masamang dulot sa
prosesong pang-ekonomiko. Ang ekonomiya ay patuloy na dumaranas ng mga
pagbabago dahil sa mga patakaran o sistema na ipinapatupad ng pamahalaan. Sa
kabuuan, nararamdaman ito maaring sa panandalian lamang o mayroon naman na
pangmatagalan sa benepisyo sa bawat kasapi ng lipunan maging sa bansa sa kabuuan.

Sa aralin na ito, babalikan ang historikal na batayan ng sistema ng pagbubuwis sa

bansa mula sa panahong pre-kolonyal hanggang sa kasalukuyang panahon. Mababakas
sa aralin na ito ang kasaysayan ng sistema ng pagbubuwis at ang epekto nito sa lipunan.
Matatalakay rin ang mga natatanging katangian ng bawat sistema sa iba’t-ibang panahon
upang masuri ang kasalukuyang sistema sa bansa. Bibigyan din ng pokus ang usapin
tungkol sa panibagong patakaran ng pagbubuwis sa bansa ang Tax Reform for
Acceleration and Inclusion Law na ipinaptupad ng pamahalaan sa bansa.

Layunin

Sa nakaraang aralin, tinalakay ang iba’t ibang saligang batas ng Pilipinas at ang
mga natatanging katangian nito. Natalakay ang Saligang Batas ng 1898 o kilala rin sa
tawag na Konstitusyon sa Malolos na kauna-unahang konstitusyon sa Pilipinas.
Sumunod ang Saligang Batas ng 1935 sa panahon ng Pamahalaang Commonwealth na
tumagal hanggang 1973 at sa panahong ito nabuo ang panibagong Konstitusyon ang
Konstitusyon ng 1973 sa administrasyon ni dating Pangulong Marcos. Sa pagtatapos ng
Batas Militar, nagkaroon ng panibagong balangkas ng konstitusyon na pinangunahan ni
Pangulong Corazon Aquino at ito na ang kasalukuyang konstitusyon ng Pilipinas ang
Konstitusyon ng 1987.

Sa bahaging ito ng aralin, tatalakayin ang historikal na batayan ng sistema ng

pagbubuwis at ang mga pagbabagong naganap sa bawat panahon sa kasaysayan.
Titingnan din ang mga napapanahong isyu na may kinalaman sa pagbubuwis. Upang
mas lalo pang mapalalim ang iyong kaalaman, inaasahan na mapagtatagumpayan mo
ang sumusunod;

● Naipapaliwanag ang kasaysayan ng pagbubuwis sa Pilipinas

● Nailalarawan at napagtatagni-tagni ang mga pangyayari sa nakalipas na panahon
sa pamamagitan ng pagsusuri ng mga primaryang batis.
● Nasusuri ang mga katangian ng bawat sistema ng pagbubuwis sa iba’t ibang
panahon sa kasaysayan
● Natutukoy ang kahulugan, kabuluhan ng TRAIN Law sa bansa
● Nakabubuo ng isang akademikong papel (position paper) tungkol sa
napapanahong isyung pang-ekonomiya sa Pilipinas (TRAIN Law).

93
 Paunang Pagtataya
Sa bahaging ito, susukatin ang iyong nalalaman tungkol sa mga paksang iyong pag-
aaralan. Isulat ang iyong mga sagot sa sagutang papel.

1. Ano ang ibig sabihin ng buwis?

2. Bakit mahalaga ito sa bansa?
3. Ano-anong mga batas ang nalalaman mo tungkol sa sistema ng pagbubuwis?

Linangin
Sistema ng Pagbubuwis sa Bansa

Sa ilalim ng mga batas ng Pilipinas ngayon, ang buwís ay katumbas ng tax. Ito
ang porsiyento ng kinikita o porsiyento ng halaga ng pag-aari na ibinabayad sa
pamahalaan at nagiging pondo upang gamitin sa pamamahala ng isang bayan, lalawigan,
o ng buong bansa. May hiwalay na mga tuntunin sa paniningil ng buwis ang pamahalaang
lokal at ang pamahalaang pambansa. Gayunman, ang pambansang ahensiya para sa
pagtatakda at paniningil ng buwis ay ang Kawanihan ng Rentas Internas o Bureau of
Internal Revenue (BIR). Tungkulin ng bawat mamamayan na magbayad ng buwis taón-
taón. 36

Maaaring ugatin ang kasaysayan ng pagbubuwis sa panahong pre-kolonyal dahil

ito ay dati ng sistemang ipanatupad pa ng mga datu at maharlika sa kanilang mga
nasasakupan. Dagdag pa ni Almario, “Ang buwis ay isang sinaunang sistema at
ipinapataw ng mga datu at maharlika sa nasasakupan. Maaari itong bahagi ng ani o
serbisyong kailangan ng pinunò mula sa kanilang sakop. Ipinapataw din ito noon sa
paggamit ng daungan ng mga dayuhang negosyante. Ang bagay na ito ay natutulad sa
tinatawag na tribúto sa matandang Europa at hinihingi ng isang hari sa kaniyang sakop
na mamamayan o ibang lupain”.

Kung ating susuriin, hindi na bagong bagay ang sistemang ito sapagkat simula pa
sa sistemang balangay o barangay, ito ay ipanapatupad na ng mga namumuno para sa
kanilang mga nasasakupan. Ang mga namumuno o kadatuan kasama na ang kanyang
sambahayan ay hindi nagbabayad ng buwis. Sa katunayan narito ang isang sipi mula sa
The Philippine Islands Volume 7 nina Blair at Robertson; 37

“In addition to the chiefs, who corresponded to our knights, there were three castes: nobles,
commoners, and slaves. The nobles were the free-born whom they call maharlica. They did
not pay tax or tribute to the dato, but must accompany him in war, at their own expense. The
chief offered them beforehand a feast, and afterward they divided the spoils. Moreover, when
the dato went upon the water those whom he summoned rowed for him”.

36
Buwís. (2015). In V. Almario (Ed.), Sagisag Kultura (Vol 1). Manila: National Commission for Culture and the Arts.
37
Blair, E., 2004. The Philippine Islands, 1493–1898: Explorations By Early Navigators, Descriptions Of The Islands And Their
Peoples, Their history And Records Of The Catholic Missions, As Related In Contemporaneous Books And Manuscripts,
Showing The Political, Economic, Commercial And Religious Conditions Of Those Islands From Their Earliest Relations With
European Nations To The close Of The Nineteenth Century, Volume VII, 1588–1591
94
 Makikita natin na sa sinaunang lipunang Pilipino sa panahon ng pamayanan, ang
pagbabayad ng buwis ay isang responsibilidad ng nasasakupan kapalit ng proteksyon na
ibinibigay ng namumuno sa kanila. Ito ay isang maayos na sistema sapagkat alam ng
mga nasasakupan ang kanilang responsibilidad. Ang mga nasabing buwis na ibinibigay
ng mga nasasakupan ay maaring sa anyo ng hayop, mga inani mula sa pananim at iba
pang mga pangangailangan na inihahandog nila sa Datu bilang kabayaran dito. Sa tala
ni Antonio de Morga’s Sucesos de las Islas Filipinas sa pagsipi ni Zafra (1956), aniya; 38

“What the chiefs received was to be held by them in great veneration and respect; and they
were served in wars, sowing, fishing, and the building of their houses. To these duties the
natives attended very promptly whenever summoned by their chief. They also paid the chief
tribute (which they called buiz), in varying: quantities in the crops that they gathered”.

Ang buwis na handog ng mga nasasakupan ay siya naming ipapamahagi ng mga

namumuno para sa lahat ng kanyang nasasakupan.

Panahon ng Pananakop ng mga Espanyol

Sa panahon ng pananakop nagkaroon ng panibagong mukha ang pagbubuwis sa

Pilipinas. Sa pagkawala ng mga kapangyarihan ng mga datu at mga maharlika, nailipat
ang karapatan sa paniningil ng mga tributo o buwis sa mga dayuhan. Ang ibang mga datu
na nagpasailalim sa kapangyarihan ng hari ng Espanya ay naging mga alcalde mayor
(ang iba ay mga cabeza o gobernadorcillo) na siyang nangangasiwa sa paniningil ng mga
tributo mula sa mga katutubo.

Ang mga dating lupaing sinasaka ng mga katutubo ay inangking ganap ng mga
conquistadores (tawag sa mga mananakop na dayuhan) at nabuo ang tinatawag nilang
sistemang Encomienda. Narito ang tala nina Blair at Robertson (2004) tungkol sa
encomienda sa Pilipinas; 39

“This system of encomiendas had been productive of much hardship and oppression in
Spanish America, nor was it altogether divested of these evils in the Philippines. The payment of
tributes, too, was irksome to the natives and in the earlier days the Indians were frequently drafted
for forced labor, but during this transition period, and later, the clergy were the constant advocates
of humane treatment and stood between the natives and the military authorities”.

Nagdulot ang sistemang encomienda ng ibayong pasanin sa mga katutubo dahil

kailangan nilang magbayad ng tributo o buwis sa pamahalaan maging sa simbahan at
iba pang mga uri nito. Ito ay pagpapakita rin ng pakikiisa o pakikipag-alyansa ng mga
Pilipino at upang masuportahan ang pangangailangan ng pamahalaan, kailangang
magbayad ng karampatang buwis na nagkakahalaga ng walong (8) reales. Bukod pa rito,
kinakailangan ding magbigay ng serbisyo ang mga katutubo sa ngalan ng hari ng

38
Zafra Nicolas, Readings in Philippine History: Revised Edition(Quezon City: 1956), 96-97
39
Blair, E., 2004. The Philippine Islands, 1493–1898: Explorations By Early Navigators, Descriptions Of The Islands And Their
Peoples, Their history And Records Of The Catholic Missions, As Related In Contemporaneous Books And Manuscripts,
Showing The Political, Economic, Commercial And Religious Conditions Of Those Islands From Their Earliest Relations With
European Nations To The close Of The Nineteenth Century, Volume I, 1588–1591
95
Espanya na tinatawag nilang Polo Y Servicio. Lahat ng mga kalalakihan na may edad 16-
60 ay kailangang magbigay ng serbisyo sa Espanya upang makatulong sa iba’t ibang uri
ng gawain tulad ng mga sumusunod; rekonstruksyon ng mga daanan at tulay,
pagpapatayo ng simbahan at paggawa ng mga barko na walang ibinibigay na anumang

“In the encomiendas of his Majesty as well as in those of private persons, where they have
Christian instruction and the administration of secular justice for the maintenance of law and order, the
entire tribute levied may be collected from the natives; and the encomendero is bound, with that part of
the tribute which falls to him, to aid in the support of the minister or ministers of religion who belong to
his encomienda. The said tribute shall be collected in its entirety in the aforesaid encomiendas where
justice and religious instruction exist, and equally from all the Indians therein, whether believers or
unbelievers. I also order all encomenderos who are or shall be appointed in the encomiendas, to provide
with the utmost punctuality and promptness, each in his own encomienda, that part of the tribute which
is due from them for the maintenance of religious teaching, churches, and all other purposes of religion,
under penalty of being deprived of their encomiendas; and collectors, under the penalties hereinafter
written, which will be most vigorously executed”

sahod para sa mga katutubo. Mahalaga ding makita na ang mga buwis na ipinapataw ng
Espanya ay napupunta sa hari at sa simbahan. Sa Volume 8 ng The Philippine Islands
nina Blair at Robertson (2004), anila; 40

Kung susuriin, ang sistema ng encomienda, pagbabayad ng hindi makatuwirang

buwis at ang sapilitang paggawa ay nakikita bilang abusadong gawain kaya maraming
mga Pilipino ang nagsimula ng pag-aalsa upang matigil ang paninikil ng mga Espanyol
sa bansa. Tulad ng mga patakarang pang-agraryo na ipinatupad na mga Kastila na
nagdulot din iba’t-ibang pag-aalsa ng mga Pilipino, nagkaroon din ng ilang mga pag-aalsa
na may kinalaman sa mapanikil na pagbabayad ng buwis, sapilitang paggawa at iba pang
mga patakaran na katulad nito. Narito ang tala ni Agoncillo (1990) tungkol sa mga
naganap na pag-aalsa;

Ilan lamang ito sa mga pag-aalsa na naganap sa bansa dahil sa hindi

makatuwirang patakaran na ipinatupad ng mga Kastila. Sa mga kaganapan din na ito
makikita na ang mga Pilipino ay hindi sang-ayon sa mga patakarang ito at handa sila na
makipaglaban at itaya ang buhay para sa bayan. Ang mga kaganapan ding ito ang

The Spanish institutions of taxation, force labor, galleon trade, indulto de commercio, and monopolies
on tobacco were persistent irritants that caused Filipino to revolt. Among the major rebellions belonging to this
class were in those in the late 16th century led by Magalat; the Sumodoy (Sumuroy) and the Caraga revolts in the
17th century.

Led by Magalat, chief in Tuguegarao (Cagayan), with his brother, the opposition to the illicit tribute
collection motivated the Cagayanos to revolt. In Eastern Mindanao, covering the present east Davao, Surigao
and Agusan, another rebellion broke in out Caraga. From 1629-1631, also inflamed by the unjust collection of
tribute in kind. Boatloads of rice weer commandeered in the encomienda for a 30-years period, with the town
parish priest acting as official tribute collector. In 1649-1650, in Palapag Samar, a son of babaylan, Juan Ponce
Sumodoy, and a datu from Catubig, Pedro Caamug, head an uprising that spread to other coastal towns of Samar
as far as the Bikol regions, Leyte central Visayas, and northern Mindanao. The Visayans vehemently reacted to
this kind of forced labor in Luzon which separated them from their families and their farms.

40
Blair, E., 2004. The Philippine Islands, 1493–1898: Explorations By Early Navigators, Descriptions Of The Islands And Their
Peoples, Their history And Records Of The Catholic Missions, As Related In Contemporaneous Books And Manuscripts,
Showing The Political, Economic, Commercial And Religious Conditions Of Those Islands From Their Earliest Relations With
European Nations To The close Of The Nineteenth Century, Volume 8, 1588–1591

96
nagbigay ng malalim na inspirasyon sa mga susunod pang henerasyon (panahon ng
rebolusyon) na makidigma para sa kanilang karapatan at kalayaan.

Panahon ng mga Amerikano

Sa panahon ng mga Amerikano (1898-1901), ang Pilipinas ay napasailalim ng

pamahalaang militar ng Estados Unidos na pinamumunuan ng mga gobernador-militar.
Noong 1902, nabuo naman ang pamahalaang sibil sa ilalim ni William Howard Taft bilang
unang gobernador. At noong Hulyo 2, 1904, nabuo naman ang Bureau of Internal
Revenues sa pagpasa ng Reorganization Act No. 1189. Noong Agosto 1, 1904, ang BIR
ay nagsimula ng operasyon sa paggabay nang noong Kalihim ng Pananalapi ng Estados
Unidos, Hendy Ide (siya din ang awtor ng Internal Revenue Act of 1904).

Masasabi na isa sa mga magandang naidulot ng sistema ng pagbubuwis sa

Pilipinas ay pagkakaroon ng kapangyarihan ang mga Pilipino sa mga usaping pananalapi
ng bansa sa ilalim ng Filipinization Policy nang dating pangulo ng Estados Unidos
Mckinley. Naitalaga sa katungkulan bilang kolektor ng buwis sina; Wenceslao Trinidad
(1918-1922), Juan Posadas Jr. (1922-1934) at Alfredo Yatao (1934-1938).

Panahon Pagtapos ng Digmaan (Post War)

Nang makamtan ng Pilipinas ang ganap na Kalayaan noong ika-4 ng Hulyo 1946
mula sa Estados Unidos, nagkaroon ng panibagong reorganisasyon ang Kawanihan. Sa
bisa ng Kautusang Pang Ehekutibo bilang 94 noong ika-1 ng Oktubre 1941, nalikha ang
sumusunod;

1. Pinag-isa ang Accounting Unit, Revenue Accounts at Statistical Division

2. Lahat ng mga tala ay inipon ng Administrative Division ng Kawani
3. Lahat ng mga usaping may kinalaman sa batas ay isinentro sa Law Division

Ang ikalawang pangunahing pagsasaayos ng kawani ay naganap noong ika-1 ng

Enero 1951 sa pagsasabatas ng Kautusang Ehekutibo bilang 392. Nabuo ang tatlong (3)
panibagong departamento; 1). Legal, 2). Assessment at 3). Collection. Sa parehong
buwan, linikha naman ang Withholding Tax Unit kasabay ng pagpapatupad ng
pangongolekta ng withholding tax na nagkakahalaga ng 25% ng kabuuang income tax.

Ang ikatlong pagsasaayos ay noong ika-1 ng Marso 1954 sa bisa ng Revenue

Memorandum Order No. 41 at nagkaroon pa ng panibagong mga opisina na
mangangasiwa sa usapin sa pagbubuwis.

Sa pagpasok ng 1956, sa kagustuhan ng pamahalaan na maipatupad ang

rehiyonalisasyon ng kawani, naragdagan pa ang mga Pangrehiyong opisina ng kawani
sa walo (8) at sa kalaunan ay naging sampu (10) noong 1957. Sa parehong taon,
napalitan ang titulo ng pamunuan sa kawani mula sa collector patungong commissioner
(kasalukuyang katawagan sa namumuno sa kawani).

Isa sa mga masasabing mahalagang hakbangin ng kawani ay ang pagkalikha ng Tax

Census Division at sumunod naman ang mga Tax Census Unit sa bawat pangrehiyong
opisina ng kawani. Ito ginawa upang malikom lahat ng Pahayag ng Ari-arian, Utang at
Kabuuang Halaga (Statement of assets, incomes and liabilities o SALN) ng bawat
indibidwal at mga korporasyong nasa Pilipinas upang maisama sa National Tax Census.

97
 Sa panahon ng rehimeng Marcos, itinalaga bilang komisyoner ng kawanihan si Misael
De Vera na siyang nagdala ng panibagong direksyon sa pangangasiwa ng sistema ng
pagbubuwis. Isa sa mga hindi malilimutang program ana naipatupad niya ay ang “Blue
Master Program” at “Voluntary Tax Compliance Program”. Ang unang programa ay
binalangkas upang maiwasan ang pang-aabuso sa pagitan ng mga nagbabayad at mga
kawani ng kawanihan samantala ang ikalawang programa ay dinisenyo upang mapasigla
ang mga propesyonal sa mga pribado at pampublikong sektor na iulat ang totoong kita
at bayaran ang kanilang buwis ng tama. Sa panahon di ni Commissioner Vera nang ang
bansa ay hinati sa dalawampu (20) na panrehiyong tanggapan at siyamnapu (90) na
Revenue District Office (RDO).

Sa pagsasailalim sa Pilipinas sa Batas Militar noong Setyembre 21, 1972, naging

simula ito ng tinatawag nilang “Bagong Lipunan” na naging hudyat ng pagpapatupad ng
mga panibagong program ana babalangkasin ng pamahalaan. Maraming ipinalabas na
kautusan ang Pangulo upang maiwasan ang mga pagkakamali sa kawanihan at usapin
sa pagbabayad ng buwis. Ang kawanihan ay sumailalim sa iba’t ibang pagbabago sa
panahon ng Martial Law. Sa parehong panahon, nabuo ang National Internal Revenue
Code of 1977 na pinalitan ang 1934 Tax Code sa bansa.

Kung ating susuriin, ang sistema ng pagbubuwis sa Pilipinas ay dumaan ng iba’t ibang
yugto ng pagbabago. Makikita na sa bawat panahon ay may mga panibagong batas o
regulasyon na ipinapatupad upang mas lalo pang mapangasiwaan ng may kaayusan ang
kawanihan. Ang mga pagbabagong ito ay masasabing naging basehan ng mga
panibagong batas na ipapatupad ng kawanihan sa mas lalo pang ikakaunlad ng bansa.
Kung ating babalikan sa mga nakaraang pag-aaral, ang buwis ang siyang sinasabing
dugong nagpapatakbo sa bansa. Hindi makagagawa ng mga episyenteng kautusan o
mga batas ang bansa kung hindi matatag ang usaping pinansiyal nito. Ito ang
masasabing nagpapatakbo sa bansa upang magawa nito ang kanyang tungkulin sa mga
tao. Kaya upang mas lalo pang mapaunlad ang sistema ng pagbubuwis, ipinasa ang
Republic Act 10963 o ang Tax Reform for Accelaration and Inclusion Law (TRAIN
Law) noong ika-19 ng Disyembre 2017. Narito ang isang artikulo tungkol sa naturang
batas na sinipi mula sa website ng Department of Finance;

THE TAX REFORM FOR ACCELERATION AND INCLUSION (TRAIN) ACT

President Rodrigo Roa Duterte signed into law Republic Act No. 10963, otherwise known as the
Tax Reform for Acceleration and Inclusion (TRAIN) Act, the first package of the Comprehensive
Tax Reform Program (CTRP, on December 19, 2017 in Malacanang.
The TRAIN will provide hefty income tax cuts for majority of Filipino taxpayers while raising
additional funds to help support the government’s accelerated spending on its “Build, Build,
Build” and social services programs.
This tax reform package corrects a longstanding inequity of the tax system by reducing personal
income taxes for 99 percent of taxpayers, thereby giving them the much needed relief after 20
years of non-adjustment of the tax rates and brackets. This is the biggest Christmas and New
Year gift the government is giving to the people.
For the poorest 10 million households, the government is giving them targeted cash transfers of
PHP 200 per month in 2018 and P300 per month in 2019 and 2020, sourced from higher
consumption taxes that the rich will contribute, as well as better social services, healthcare, and
education. All these will prepare the people for better job opportunities.

98
 In a separate message, President Duterte has vetoed certain provisions of the TRAIN.
The vetoed five line items are the following provisions:
1. Reduced income tax rate of employees of Regional Headquarters (RHQs), Regional
Operating Headquarters (ROHQs), Offshore Banking Units (OBUs), and Petroleum
Service Contractors and Subcontractors;
2. Zero-rating of sales of goods and services to separate customs territory and tourism
enterprise zones;
3. Exemption from percentage tax of gross sales/receipts not exceeding five hundred
thousand pesos (P500,000.00);
4. Exemption of various petroleum products from excise tax when used as input,
feedstock, or as raw material in the manufacturing of petrochemical products, or in
the refining of petroleum products, or as replacement fuel for natural gas fired
combined cycle power plants; and
5. Earmarking of incremental tobacco taxes.
The TRAIN raises significant revenues to support the President’s priority social and
infrastructure programs, which will help realize his administration’s goal of reducing
the poverty rate from 21.6 to 14 percent by 2022. Some 70 percent of the
incremental revenues will help fund the government’s infrastructure modernization
program, while the balance will go to social services.

Starting 2018, the government expects to raise funds equivalent to about two-thirds of
the incremental revenues targeted under this tax reform law. The Congress has
committed to pass the rest of the TRAIN’s provisions representing the remaining one-
third of the targeted revenues in early 2018 to help us achieve our revenue and deficit
targets.
With the people’s support and understanding, all these reforms will result
in more and better jobs, lower prices, and a brighter future for every Filipino.

Sa pagpapatupad ng TRAIN Law, inaasahan ng gobyerno na ito’y makatutulong

na makalikom ng pondo upang masustentuhan ang kanilang proyekto, lalo na ang “Build,
Build, Build” ng gobyerno. Umaasa rin siya na sa pagpapatupad nito ay hindi lamang ang
gobyerno ang makikinabang kung hindi pati ang mga empleyado na pinapatawan ng
malalaking buwis at sa kalaunan ay silang makatitipid (Gialogo, 2018). Ang Tax Reform
for Acceleration and Inclusion Law ay isang batas na nagbabago sa sistema ng ating
buwis, o ang National Internal Revenue Code na ipinatupad sa ilalim ng Administrasyong
Duterte. Ito’y naglalayon na maisaayos ang paraan ng pangongolekta ng buwis sa bansa.
Ngunit, ang pag-implementa sa bagong batas na nabanggit ay nagdulot ng malaking
pagbabago na gumulat sa buong bansa. 41

Inaasahan na sa pamamagitan ng batas na ito magkakaroon ng sapat na pondo

ang pamahalaan sa mga sumusunod: Edukasyon, sa pagdagdag ng pondo inaasahan
na makakuha ng mga bagong guro at magkakaroon na ng sapat na bilang ng mga guro
ang makapagtuturo sa mga estudyante at magkaroon ng proporsyon sa pagitan ng bilang
ng mga guro at estudyante; ang Health Care Services, layunin ng gobyerno na
mapaganda ang serbisyong pangkalusugan, maparami ang mga health-units,
magkaroon ng mas malawak na sakop ang PhilHealth sa mga bayarin, makakuha ng mas

41
Gialogo, E. G. (2018 , January 4). [OPINION] Train law: What does it change? Retrieved from Rappler:
https://www.rappler.com/thought-leaders/192873-train-tax-reform-law-what-does-it-changeexplainer
99
maraming propesyonal sa aspetong ito, at maging bago ang mga kagamitan na
kinakailangan sa mga ospital upang mas mabisa ang mga gamutan na kanilang
isinasagawa; programa sa imprastruktura kung saan gagamitin ng DPWH ang pondo
upang maisayos ang mga daanan, at flood control ng ating bansa. Kinakailangan ito
sapagkat ang tranportasyon ay isa sa pinakamahalagang salik na nakaaapekto sa pag-
unlad ng bansa (Kagawaran ng Pananalapi, 2017).42

Kung ating susuriin, ang nasabing batas ang magdadala sa bansa sa isang
kaunlaran na matagal na ding ninais ng mga nakaraang administrasyon. Sa unang
pagkakataon ng pagsasabatas ng TRAIN Law, marami sa mga kongresista ang tumutol
at ilang mga nasa sektor ng industriya dahil sila ang mas apektado nito. Ngunit sa
kabilang banda, makatutulong naman ito para sa mga nagtatrabaho upang mabawasan
ang mga pasanin nila sa pagbabayad ng buwis. Marahil sa mga panahong ito, hindi pa
natin makikita ang mga epekto nito sapagkat ito ay bago pa lamang kaya bilang mga
indibidwal na may karapatang magmasid at makialam sa mga isyung panlipunan,
nararapat lamang na pag-aralan na maayos nang makita ang mga maari nitong idulot sa
bawat indibidwal maging sa bansa sa kabuuan.

Ilapat

1. Balikan ang kasaysayan ng pagbubuwis sa bansa, talakayin ang mga pagbabago

na naganap sa bawat panahon at tukuyin ang mga natatanging katangian ng
bawat panahon.
2. Punan ang chart na nagpapakita ng natatanging katangian ng sistema ng
pagbubuwis sa panahong Pre-Kolonyal, Panahon ng mga Espanyol, Panahon ng
mga Amerikano at Panahon ng Post War.

Panahon Katangian

Panaho ng Pamayanan

Panahon ng mga Espanyol

Panahon ng mga Amerikano

Pagtapos ng Digmaan o Post War

Panghuling Pagsusulit

Panuto: Basahin ang sumusunod na pangungusap at kumpletohin ang cross word puzzle
sa ibaba.

42
Kagawaran ng Pananalapi. (2017, November 8). What is the Tax reform program? Retrieved from gov.ph:
http://www.dof.gov.ph/taxreform/index.php/train/
100
Pahalang Pababa

1. Nangangahulugang Tax Reform 1. Tawag sa buwis na ipinapataw

for Acceleration and Inclusion noong panahon ng mga
Act na naipasa sa Espanyol
administrasyong Duterte 2. ang sistema ng sapilitang
2. Kilala rin sa tawag na sapilitang pagtatrabaho ng isang
paggawa indibidwal para sa kanyang
3. Siya ang namumuno sa pinuno. Ito ay ginamit sa
sistemang barangay na hindi malawakang aspeto sa ating
kinakailangan magbayad ng bansa noong tayo ay sakupin ng
buwis mga Espanyol, bagama't ito rin
4. Siya ang awtor ng Internal ay ginagamit ng mga Islam.
Revenue Act of1934 3. Ito ang porsiyento ng kinikita o
5. Pamahalaang __________. porsiyento ng halaga ng pag-
Tawag sa pamahalaang naitayo aari na ibinabayad sa
sa panahon ng mga Amerikano. pamahalaan at nagiging pondo
Si William Howard Taft ang upang gamitin sa pamamahala
kauna-unahang gobernador ng isang bayan, lalawigan, o ng
6. Sa bisa ng Proklamasyon bilang buong bansa.
1081, naipasa ito noong
Setyembre 21, 1972.

Bilang panghuling kahingian ng aralin na ito, ikaw ay inaatasan na makasulat ng

isang Position Paper tungkol sa napapanahong isyu (TRAIN Law). Sundin ang mga
sumusunod na panuto para sa iyong gagawing papel.

1. Para sa mga karagdagang babasahin at mga batis tungkol sa TRAIN Law, maari
mong bisitahin ang mga website na makikita sa sanggunian at mga karagdagang
babasahin.

101
2. Likumin ang iyong nabasa at bumuo ng position paper (ipapaliwanag ang paggawa
ng position paper ng iyong guro).
3. Sundin ang format na ito: Arial, 12, 1.5 spacing, justified alignment, short bond
paper
4. Lagyan ng maayos na sitasyon kung gagamit ka ng ideya ng iba. Sundin ang APA
Format
5. Ang iyong position paper ay mamarkahan gamit ang rubriks na matatagpuan sa
iyong silabus.
6. Ang pagpasa ng iyong papel ay ayon sa napagkasunduan ninyo at ng inyong guro.
7. Gawing batayan ang mga sumusunod na katanungan:
a. Ano ang TRAIN Law?
b. Paano makakaapekto ang TRAIN Law sa ekonomiya ng bansa?
c. Matapos mong malaman ang tungkol sa TRAIN Law, ano ang iyong palagay
dito? Ikaw ba ay sumasang-ayon o hindi? Ipaliwanag.

2
 YUNIT 5: PAGPAPAHALAGA SA MGA MAKASAYSAYANG LUGAR AT PAMANA
Oras na Ilalaan: 3 oras

Panimula:

Ang ating lalawigan ay kilala bilang lalawigan ng mga bayani at maraming kabanata sa
ating kasaysayan ang naganap dito. Ating tatalakayin sa yunit na ito ang iba’t ibang
makasaysayang lugar at pamana sa ating lalawigan. Ang mga pamanang ito ang magsisilbing
paalala na pinagpala ang ating bayan kung ang kasaysayan ang pag-uusapan. Ipakikita sa
kabanatang ito ang ilan sa mga lugar na pinagdausan ng mahahalagang pangyayari hindi lamang
sa ating lugar kundi sa kasaysayan na rin ng buong bansa. Ang mga lugar na ito ay magsisilbing
buhay na paalala at makapagmumulat sa atin upang ating pangalagaan at pagyamanin.

Layunin
Sa pagtatapos ng kabanata, ang mga mag-aaral ay inaasahang:
1. Natutukoy ang mga makasaysayang lugar at pangyayari sa lalawigan ng Bulacan
2. Nasusuri ang halaga ng mga makakasaysayang lugar at pamana sa ating lalawigan
3. Nakagagawa ng mga hakbang upang pangalagaan at pagyamanin ang mga
pamanang ito
4. Nakabubuo ng isang “video”, “brochure” o “website” na nagbibida sa isang
makasaysayang pook o pangyayari sa Bulacan. Mahalaga na nakapagbibigay ito ng
impormasyon at kung paano ito mapangangalagaan.

Ang sumusunod ay ilan sa mga makasaysayang pook na makikita sa opisyal na website ng

Bulacan:

Enriquez Ancestral House

Isa sa maraming matandang bahay sa bayan
ng Bulakan, Bulacan. Ilan sa mga dokumento
patungkol kay Marcelo H. del Pilar ay
natagpuan sa bahay na ito. ito ay
kasalukuyang pagmamay-ari ng pamilyang
tanyag na “food historian” na si Milagros
Enriquez.

http://therealact.weebly.com/stories/enriquez-ancestral-house-a-
preserved-piece-of-culture-and-heritage

Meyto Shrine
Sinasabing sa lugar na ito unang dumaong ang
mga Agustinong misyonero na nagpalaganap
ng Kristyanismo sa lalawigan ng Bulacan. Dito
naitala ang kauna-unahang misa sa lalawigan
nooong 1572. Ito ay matatagpuan sa Barangay
Meyto, Calumpit, Bulacan.

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:JfMeyto0023ShrineCalu
mpitfvf_06.JPG

3
St. John the Baptist church
Sa bayan ng Calumpit unang naitala ang
unang misa, hindi nagtagal ay naitayo naman
ang simbahan dito. Ang patron ng simbahan
ay si San Juan Bautista. Ito ay itinayo noong
1572 at unang pinamahalaan ng Agustinong
pari na si Padre Diego Vivar-Ordonez. Bilang
pinakamatandang simbahan sa lalawigan,
naging piping saksi na ito sa daloy ng ating
kasaysayan. Mula pa sa pagdating ng mga
Kastila, Amerikano at Hapon. Ang lagusan sa
ilalim nito ay sinasabing naging imbakan ng
mahahalagang gamit ng mga pari at nagsilbing huling tanggulan ni General Tanaka noong
Ikalawang Digmaang Pandaigdig.
Calumpit Church
Basilica Minore de Immaculada
https://en.wikipedia.org/wiki/San_Juan_Bautista_Church_(Calumpit
Concepcion
)#/media/File:FvfCalumpitChurch0927_17.JPG
Ang simbahang ito ay higit na kilala sa
tawag na “Katedral ng Malolos”. Ito ang
nagsisilbing sentro ng Diyosesis ng Malolos.
Bukod pa rito, naging malaki ang
ginampanan ng simbahang ito sa Unang
Republika ng Pilipinas. Ito ang nagsilbing
opisyal na tahanan ng noong Pangulong
Emilio Aguinaldo.

https://en.wikipedia.org/wiki/Malolos_Cathedral

Kakarong de Sili Shrine

Ang lugar na ito ang nagsilbing moog ng mga
katipunero sa balangay na ito ng Katipunan sa
Bulacan. Dito naganap ang isa sa
pinakamadugong labanan noong panahon ng
rebolusyon kung saan tinatayang 3,000
katipunero ang lumaban para sa kalayaan.
Dinepensahan ang Real de Kakarong sa
pangunguna nina Eusebio Roque, Gregorio
del Pilar at Canuto Villanueva. Nagsisilbing
paalala ang lugar na ito ng labis na
pagmamahal sa kalayaan ng mga Bulakenyo. https://www.facebook.com/pages/category/Museum/Kakarong-De-Sili-
ShrineInang-Filipina-PandiBulacanPhilippines-989046401126443/

Battle of Quingua Monument

Sa lugar na ito sa Agnaya, Plaridel, Bulacan
nagapi ng mga Pilipino ang isa sa pinaka
mataas na pinunong Amerikano na si John
Stotsenberg. Isa ito sa mga panandang
pangkasaysayan na hindi gaanong
napapansin subalit mayroong napakalaking
kontribusyon sa kasaysayang pampulitika ng
ating bansa.

https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Quingua#/media/File:B
attlequinquajf.JPG 4
Marcelo H. del Pilar Shrine
Matatagpuan sa San Nicolas, Bulakan, Bulakan
ang Dambana ni Marcelo H. del Pilar. Sa lugar
na ito isinilang ang pinakatanyag na bayaning
Bulakenyo. Matatagpuan sa dambanang ito ang
ilan sa kaniyang mga kagamitan, gayundin ang
kaniyang mga akda. Sa paligid ng dambana ay
makikita rina ang huling hantungan ni Marcelo,
mosuleyo ng pamilya del Pilar at silid-aklatan.
Sa kasalukuyan ay pinamamahalaan ito ng
National Historical Commission of the
Philippines (NHCP).
https://www.bulacan.gov.ph/tourism/touristspot.php?id=32

Bulacan Museum
Sa mga taga-Malolos, higit na kilala
sa tawag na Hiyas ang lugar na ito.
Matatagpuan dito ang ilang bato
mula sa hukay na ginawa sa
Bulacan, makinilya ni Gat Blas F.
Ople at ilang mga gamit ng mga
Bulakenyong bayani tulad ng damit
at sapatos. Sa paligid nito ay ang
Panlalawigang Silid-aklatan at ang
opisina ng PHACTO. Ito ay nasa ilalim ng pamahala ng https://www.facebook.com/OnePHACTO/photos/pcb.209
Pamahalaang Panlalawigan ng Bulacan. 1665160920503/2091664224253930/?type=3&theater

Old Train Station

Ang sinasabing pinakamakasaysayang
lugar sa bayan ng Guiguinto ay ang lumang
estasyon ng tren. Sinasabing 200 katipunero ang
tumambang sa mga Kastila sa lugar na ito sa
pangunguna ni Kapitan Inocencio Tolentino noong
ika-27 ng Mayo taong 1898. Kanilang napatay ang
mga Kastila kasama na ang malupit na kura na si
Padre Leocadio Sanchez. Ito ay kasalukuyang
isinasaayos ng Philippine National Railways bilang
paghahanda sa muling pagbuhay sa riles.
https://www.flickr.com/photos/attypowell/27824084502/

5
Biak-na-Bato National Park
Ang lugar na ito sa San Miguel, Bulacan ang
nagsilbing kublihan ng pamahalaang
rebolusyunaryo ni Emilio Aguinaldo. Dito
inabangan ng hukbo ni Aguinaldo ang mga
susunod na pangyayari na nauwi sa isang
kasunduang pangkapayapaan sa pagitan ng
Pilipinas at Espanya na nagwakas sa pagsuko
ng hukbo ni Aguinaldo at magtungo sa Hong
Kong.

https://en.wikipedia.org/wiki/Biak-na-Bato_National_Park

Museo ni Mariano Ponce

Ang Museo ni Mariano Ponce ay matatagpuan sa
Baliwag, Bulacan. Ito ang nagsisilbing paalala sa
https://en.wikipedia.org/wiki/Biak-na-Bato_National_Park
kabayanihan ng ilustradong si Ponce. Ilan sa
matatagpuan dito ay ang kanyang mga litrato,
kagamitan, mga akda at ilang artikulo na may
kaugnayan sa Bulakenyong bayani. Ito ngayon
ay nasa pamamahala na rin ng National Historical
Commission of the Philippines.
https://nolisoli.ph/63669/the-museo-ni-mariano-ponce-reintroduces-the-
unknown-nationalist-to-the-public/

Museo ng Republika ng 1899

Isa sa 3 museo sa Lungsod ng
Malolos ang Barasoain Ecclesiastical
Museum. Pinakapamilyar na laman
nito ay ang “life-sized” diorama ng
Kongreso ng Malolos. Nandirito rin
ang kotseng ginamit ni Emilio
Aguinaldo nang pinasinayaan ang
Kongreso ng Malolos. Ito ay
pinamamahalaan din ng National
Historicall Commission of the
http://nhcp.gov.ph/wp-content/uploads/2015/03/1-MALOLOS-8.jpg
Philippines (NHCP).
Casa Real Shrine
Ang Casa Real Shrine o ang Museong
Pampulitika ng Pilipinas ay isa sa tatlong
museo sa Lungsod ng Malolos. Ito ang
opisyal na imprentahan ng Unang Republika
ng Pilipinas. Makikita rito ang isang lumang
makina sa pag-iimprenta, murals mula sa
panahon nina Sulayman hanggang sa
kasalukuyan, mayroon ding memorabilia ng
Unang Republika na naririto. Ito ngayon ay
pinamamahalaan ng National Historical
http://nhcp.gov.ph/wp-content/uploads/2015/10/Casa-Real.jpg Commission of the Philippines (NHCP) mula
sa pagiging pambayang aklatan ng Malolos

6
Barasoain Church
Ang Simbahan ng Barasoain marahil ang
pinakatanyag na dambana na makikita sa
Bulacan. Dito naganap ang kumbensyon ng
Unang Republika, ang una sa buong Asya.
Mula Setyembre 15, 1898 hanggang sa
huling lingo ng Pebrero 1899 ay nagsilbing
Kongreso ng Republika ang simbahan.
Samantalang ang kumbento naman ay ang
naging Universidad Literaria Cientifica de
Filipinas. Taong 1998, dito nanumpa ng
kanyang pagkapangulo si Joseph Ejercito
Estrada bilang ika-13 Pangulo ng Pilipinas. https://www.barasoainchurch.org/the-church?lightbox=dataItem-jbsxmcp8
Ang simbahan ay dati rin matatagpuan sa lumang 10-pisong papel.
Kahalagahan
Mahalagang mapangalagaan ang mga pamanang kasaysayang ito sapagkat ang mga
lugar na ito ang imbakan na magpapatotoo sa ating nakaraan. Kadalasang ang mga lugar na ito
ay nilalampas-lampasan lamang subalit mahalagang bahagi ito ng ating pagkatao sapagkat ito
ang mga buhay na patotoo ng mga bagay na atin lamang nababasa sa ating mga aklat. Wika nga
ni Nelson Mandela, “Our rich and varied cultural heritage has a profound power to build our
nation.” Mayroong kapangyarihan ang mga dakilang pamanang ito upang mapagbuklod ang
isang nasyon. Higit nating mauunawaan ang ating kapwa sa pamamagitan ng pagkaunawa sa
pinanggalingan ng ating kapwa.

1. Pumili ng isang makasaysayang lugar na iyong sasaliksikin. Talakayin ang kahalagahan

ng lugar na ito sa ating kasaysayan sa pamamagitan ng pagbanggit ng mga pangyayari
kung paano ito naging makasaysayan. Maaaring magtanong sa nakatatanda upang higit
na maunawaan ang gampanin nito sa ating lipunan. Magbigay ng suhestyon kung
paanong higit na makapagbbibigay kaalaman at kung paano mapangangalagaan ang
lugar na ito. Maaring ito ay isang “video”, “brochure” o “website” upang higit na marami
ang maabot ng iyong pananaliksik.

7
 MGA KARAGDAGANG BABASAHIN AT WEBSITE

Official Gazette of the Republic of the Philippines. 2020 [online] Available at:
https://www.officialgazette.gov.ph
CulturEd: Philippine Cultural Education Online. 2020. Available at:
https://philippineculturaleducation.com.ph
Batara, J. A. (2018, January 7). What is the TRAIN law? Retrieved from The Asian Parent
– Philippines: https://ph.theasianparent.com/need-to-know-train-law/

Radyo La Verdad. (2018, January 9). Ano-ano ang mga dapat malaman ng publiko
tungkol sa TRAIN Law? Retrieved from Radyo La Verdad:
https://www.radyolaverdad.com/ano-ano-ang-mgadapat-malaman-ng-publiko-tungkol-
sa-train-law/

KARAGDAGANG PELIKULA/DOKUMENTARYO

Alala: A Martial Law Special | Full Episode. Available at https://youtu.be/ULUgKp7EbYg

ENRILE: A WITNESS TO HISTORY (Episode 1) | Bongbong Marcos. Available at
https://youtu.be/DHbtQ6tobHk
ENRILE: A WITNESS TO HISTORY (Episode 2) | Bongbong Marcos. Available at
https://youtu.be/x5gqJyPgEMw

8
 TALAHULUGAN

Artipakto- mga labi ng mga gamit ng mga sinaunang tao.

Batas Militar- ipinatupad ni Pangulong Marcos upang masugpo ang kaguluhan at banta
ng komunismo sa kanyang administrasyon; Nagdulot ng pagkasawi ng maraming
inosenteng buhay.

Batis- karaniwang ito ang pinagkukunang impormasyon patungkol sa mga pangyayari sa

nakaraan, maaring ito ay nakasulat at hindi nakasulat.

CARP – Comprehensive Agrarian Reform Program - ang batas ng repormang

panglupain ng Pilipinas na ipinasa ng Kongreso ng Pilipinas at nilagdaan ni Pangulong
Corazon Aquino noong 1988. Ang batas ay nagbabahagi ng mga lupain sa mga
manggagawang magsasaka mula sa mga may ari ng lupain na babayaran ng
pamahalaan ngunit pumapayag rin sa mga may ari ng lupain na magpanatili ng hindi higit
sa 5 hektarya ng kanilang lupain.

First Quarter Storm - ang panahon ng ligalig ng mga makakaliwa sa Pilipinas mula
Enero hanggang Marso 1970 (unang kuwarto ng taon) kung saan nagkaroon ng kaliwa't-
kanang demonstrasyon at protesta laban sa pamahalaan.

Kasaysayan – mga salaysay na may saysay sa isang grupo ng tao; kaalamang

nakukuha sa pamamagitan ng pag-iimbestiga.

Katipunan- Kataas-taasang Kagalang-galangang Katipunan ng mga Anak ng Bayan

(KKK); Ang lihim na samahang itinatag ni Andres Bonifacio upang labanan ang mga
Kastila sa pamamagitan ng dahas.

Konstitusyon – ang pinakamataas na batas sa bansa. Ito ang pinakapundamental na

batayan kung paano pinamamahalaan ang isang estado.

Kritisismo – proseso ng pagsusuri ng dokumento upang mapalabas ang tunay na

pakahulugan nito.

Pederalismo - pinaghalo o pinagtambal na pamaraan ng pamahalaan na pinagsasama

ang pangkalahatang pamahalaan sa mga panrehiyon na sa iisang sistema ng
pamahalaan.

Pre-history – ang panahon bago ang kasaysayan. Ito ay ang panahon kung kalian hindi
pa marunong sumulat ang mga tao upang itala ang mga pangyayari.

Primaryang batis – naglalaman ng mga impormasyon na galing mismo sa bagay o taong

pinag- uusapan; sila mismo ang naging saksi sa mga pangyayari

Repositoryo- lagakan ng mga batis; maaring ito ay silid-aklatan, museo, dambana at iba
pang katulad nito.

Retraksyon – pagbawi ng naunang aksyon o pahayag.

Sekundaryang batis – ang batayang impormasyon ay mula sa primaryang batis; hindi

sila saksi ngunit sila ay naglalahad ng impormasyon kaugnay ng primaryang batis.
9
 SUSI SA PAGWAWASTO
Yunit 1: ANG PAG-AARAL NG KASAYSAYAN

Aralin 1: Introduksyon sa Pag-aaral ng Kasaysayan

Panghuling Pagsusulit
1. Zeus Salazar 6. Kritikang panlabas
2. Dambana 7. Primaryang batis
3. National Library of the Philippines 8. Kasaysayang oral/oral history
4. Batis 9. Artifact/artipakto
5. Kritikang panloob 10.Talumpati/speeches

Yunit 2: PAGSUSURI NG KONTEKSTO NG MGA PILING PRIMARYANG BATIS

Aralin 2: Relación de las Costumbres de Los Tagalogs ni Padre Juan de Plasencia

1. A 6. C
2. A 7. C
3. A 8. D
4. C 9. B
5. A 10. C

Yunit 4: MGA ISYUNG PANLIPUNAN, PAMPULITIKA AT PANG-EKONOMIYA SA

KASAYSAYAN NG PILIPINAS

Aralin 2: Ang Saligang Batas ng 1898, 1935, 1973 at 1987

1. Tama 6. Tama
2. Tama 7. Tama
3. Tama 8. Mali
4. Mali 9. Mali
5. Tama 10. Mali

Aralin 3: Sistema ng Pagbubuwis

Pahalang
1. TRAIN Law
2. Polo y Servicios
3. Datu
4. Henry Ide
5. Sibil
6. Batas Militar

Pababa
1. Tributo
2. Encomienda
3. Buwis
4. A
5. B

10
 SANGGUNIAN

Yunit 1:
Constantino, R. (1975). The Philippines: A Past Revisited. Quezon City: Tala
Publishing
Services.
De Viana, A. (2011). The Philippines: A Story of a Nation. Manila: Rex Book Store.
Gottschalk, L. (1950). Understanding History: A Primer of Historical Method. New
York:
Knopf.
Navarro, A. M. (1998). “Bagong Kasaysayan sa Wikang Filipino: Kalikasan,
Kaparaanan at Pagsasakasaysayan” sa Philippine Social Sciences Review
Vol. 55 nos. 1-4 January – December 1998, 103-120.
Torres, J. V. (2018). Batis: Sources in Philippine History. Quezon City: C & E
Publishing, Inc.
Tosh, J. (1999). The Pursuit of History: Aims, Methods and New Directions in the
Study
of Modern History. Harlow, England: Longman, 1999.

Yunit 2:
Almario, Virgilio (Ed). Kartilya ng Katipunan sa, Sagisag Kultura (Vol 1). Manila:
National Commission for Culture and the Arts. 2015. Retrieved from
https://philippineculturaleducation.com.ph/kartilya-ng-katipunan/
Acta de la proclamación de independencia del pueblo Filipino. Sa Sagisag
Kultura (Vol 1). Manila: National Commission for Culture and the Arts. 2015.
Retrieved from https://philippineculturaleducation.com.ph/acta-de-la-
proclamacion-de-independencia-del-pueblo-filipino/
Blair, E. H. and James Alexander Robertson. The Philippine Islands Volume
XXXIII, 1519-1522, by Antonio Pigafetta. Retrieved from
https://www.gutenberg.org/files/42884/42884-h/42884-h.htm
McCoy, A., & Roces, A. (1985). Philippine Cartoons Political Caricature of the
American Era 1900 – 1941. Quezon City: Vera-Reyes Inc.

YUNIT 3:
Alvarez, S. (1992). The Katipunan and the revolution. Quezon City: Ateneo de
Manila
University Press.
Camagay, M. L., Ancheta J. A., Bernal M. S., Guiang,F., Malban, F. at Ramos II, D.
Unravelling the Past: Readings in Philippine History. Quezon City: Vibal
Publishing.
Richardson, J. (2013). The Light of Liberty: Documents on the Studies on the
Katipunan, 1892-1897 (pp. 342-344). Quezon City: Ateneo de Manila
University Press.
Torres, J. V. (2018). Batis: Sources in Philippine History. Quezon City: C & E
Publishing, Inc.

Online
Chua, M. (2016). Retraction ni Jose Rizal: Mga Bagong Dokumento at Pananaw.
Retrieved 27 August 2020, from
https://www.gmanetwork.com/news/lifestyle/artandculture/594027/retraction-
ni-jose-rizal-mga-bagong-dokumento-at-pananaw/story/
Hila, A. (2011). NCCA launches guide to ‘Cuerpo de Vigilancia,’ newly discovered
11
 historical documents on 1896 Revolution. Retrieved 27 August 2020, from
https://lifestyle.inquirer.net/15743/ncca-launches-guide-to-
%e2%80%98cuerpode-vigilancia%e2%80%99-newly-discovered-historical-
documents-on-1896-revolution/#ixzz6WQMQd0k3

Official Gazette of the Republic of the Philippines (1972) Proclamation no. 1081 s.
1972
Retrieved 29 August 2020, from
https://www.officialgazette.gov.ph/1972/09/21/proclamation-no-1081/

YUNIT 4:

Adriano, L. S. (1991). "A General Assessment of the Comprehensive Agrarian

Reform
Program," Working Papers WP 1991-13, Philippine Institute for Development
Studies.
Araral, E., Hutchroft, P., Llanto, G., Malaya, J., Mendoza, R., & Teehankee, J.
(2017). Debate on Federal Philippines. Quezon City: Ateneo de Manila
University
Press.
Blair, E., Robertson, J., & Bourne, E. (1905). The Philippine Islands, 1493-1898.
Cleveland, Ohio: The Arthur H. Clark company.
Navarro, J., Viloria, E., Alvino, M., Dela Cruz, L., Sobritchea, P. and Santos, T.,
(1991).
The Philippines: History And Government. Quezon City: V.P Books Inc.
Santos, L., Mayo, R., De Guzman, A. and Santos, L., 2010. Politics and
Governance
and The Philippine Constitution. Plaridel, Bulacan: St. Andrews Publishing
House.
Zafra, N. (1956). Readings in Philippine history. Quezon City: University of the
Philippines.

Online Sources
Department of Agrarian Reform. (2020). Agrarian Reform History. Retrieved 26
September 2020, from https://www.dar.gov.ph/about-us/agrarian-reform-
history/
Department of Finance. (2017). The Tax Reform for Acceleration and Inclusion
(Train)
Act. Retrieved 6 September 2020, from https://www.dof.gov.ph/ra-10963-
train-law-and-veto-message-of-the-president.
Comprehensive Tax Reform Retrieved 6 September 2020, from
http://www.dof.gov.ph/taxreform/index.php/train/
National Center for Culture and the Arts. (2012).Sagisag Kultura ng Filipinas.
Retrieved
26 September 2020, from https://ncca.gov.ph/philippine-cultural-education-
program-pcep/sagisag-kultura/
Gealogo, E. G. (2018 ,January 4). [OPINION] Train law: What does it change?
Retrieved from Rappler: https://www.rappler.com/thought-leaders/192873-
train-tax-reform-law-what-does-it-changeexplainer

12
MGA PINAGKUNAN NG MGA LARAWAN

https://bulacan.gov.ph/tourism/index.php

https://bulacan.gov.ph/tourism/touristspot.php?id=20

https://bulacan.gov.ph/tourism/touristspot.php?id=35

https://bulacan.gov.ph/tourism/touristspot.php?id=53

https://bulacan.gov.ph/tourism/touristspot.php?id=10

https://sites.google.com/site/rowtherick/kapandi

https://bulacan.gov.ph/tourism/touristspot.php?id=32

https://www.gamintraveler.com/2020/05/10/bulacan-tourist-spots/

https://www.facebook.com/CasaRealMalolos/
https://enjoyingwonderfulworld.blogspot.com/2011/07/visit-to-barasoain-church-
malolos.html
https://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2F%2Ftl-
ph.facebook.com%2FPagsasaka743214362479532%2Fposts&psig=AOvVaw3NEgf
1JEZQX9yjIJjcWJ2p&ust=1597988982290000&source=images&cd=vfe&ved=0CAIQ
jRxqFwoTCJiu8pnUqusCFQAAAAAdAAAAABAD

https://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2F%2Fwww.dar.gov.ph%2F&psig=
AOvVaw1S1U261u3QLHAZYJ7H7TDV&ust=1597989090260000&source=images&
cd=vfe&ved=0CAIQjRxqFwoTCOCN1s3UqusCFQAAAAAdAAAAABAD.

https://www.google.com/url?sa=i&url=http%3A%2F%2Fcontent.time.com%2Ftime%
2Fmagazine%2Farticle%2F0%2C9171%2C1914971%2C00.html&psig=AOvVaw2by
0qrNEBHmZ-
ENLLkiPKK&ust=1597989159573000&source=images&cd=vfe&ved=0CAIQjRxqFwo
TCOjz2-7UqusCFQAAAAAdAAAAABAD

https://www.warrenhills.org/cms/lib/NJ01001092/Centricity/Domain/145/Analysis%20
of%20Political%20Cartoon%20HW_2015.pdf

https://www.researchgate.net/figure/President-McKinley-giving-the-native-filipinos-
their-first-bath_fig2_319567121

13
14