‫‪i‬‬ ‫

‫فصہحربمن‬ ‫فرہستاضممنی‬
‫‪532‬‬ ‫�‪ ۱‬عبتثوبن�ی‬
‫‪532‬‬ ‫عبتثےسلبقونج�ںرپپابدن�ی‬
‫‪533‬‬ ‫غا�رحر�امںیابع�د�ت‬
‫‪537‬‬ ‫غا�رحر�امںیزن�و�لوس�ر� ٔہ�اعلقل �‪ ۱‬تا �‪۵‬‬
‫‪541‬‬ ‫�و�رقہنبونفلنباسدبندبع�الزع�ٰی‬
‫‪549‬‬ ‫ماضمنیوس�ر� ٔہ�اضلٰیح‬
‫‪555‬‬ ‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہالدمثر‬
‫‪557‬‬ ‫پاہ�ڑ�یرپ�وعظ‬
‫‪561‬‬ ‫پاہ�ڑ�یرپ�وعظےکدعبکا�و�اقہع‬
‫‪565‬‬ ‫نز�و�لوحیےکدعبہپالفر�ضامن�ز‬
‫‪571‬‬ ‫یکتیفوحی‬
‫‪574‬‬ ‫کای�رسو�لالہلﷺےننیتاس�لہیفخدعو�تد�ی‬
‫‪577‬‬ ‫سابوق�نالا� لوو�ن�رضیالہلاعتلٰیمہنع‬
‫‪577‬‬ ‫یہجرب�ی‪r‬‬ ‫�ا�مالومنمنیدخ اکل‬
‫‪578‬‬ ‫سدینایلع‪t‬بنابیاطلب‬
‫‪582‬‬ ‫�زید‪t‬بناح�رثہنبرش�احلییبلک‬
‫‪584‬‬ ‫سدینا�ابوبرکدصیق‪t‬‬
‫‪589‬‬ ‫بال�ل‪t‬بنربا�ح‬
‫‪597‬‬ ‫مسہی ‪r‬بتنابخ�ط‬
‫‪600‬‬ ‫سدعبنابی قوا�ص‪(t‬فاتحایر�ا�ن)‬
 ‫‪ii‬‬

‫‪605‬‬ ‫سدیناامثع�ن‪t‬بنافع�ن�(�ذ�و�الون�رین)‬
‫‪606‬‬ ‫لحہی‬
‫‪612‬‬ ‫نز�و�لوس�ر� ٔہ�اعلقل�‪۶‬تا�‪۱�۹‬‬
‫‪621‬‬ ‫خالد‪t‬بندیعسبنالاع�ص‬
‫‪622‬‬ ‫عرم�و‪t‬بندیعس�امو�ی‬
‫‪625‬‬ ‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہالدق�ر‬
‫‪627‬‬ ‫تدقیر�و�ںاکیفہلصرکنےو�الیر�ا�توکنیسےہ�؟‬
‫‪636‬‬ ‫خاب�ب‪t‬بنا�ر�ت‬
‫‪643‬‬ ‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہابلہنی‬
‫‪654‬‬ ‫�ابو�ذ�رغاف�ر�ی( جدن�ب‪t‬بنانج�د�ہ)‬
‫‪661‬‬ ‫عدب�الرمحنٰ‪t‬بنوع�ف‬
‫‪671‬‬ ‫ماضمنیوس�ر� ٔہ�المانرش�ح‬
‫‪676‬‬ ‫عسدی‪t‬بنزیدبنرمع�وبنلیفن‬
‫‪678‬‬ ‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہالاعیل‬
‫‪689‬‬ ‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہاقلایمہ‬
‫‪709‬‬ ‫زغو�ا�ن‬
‫�اسال�مہبتع‪t‬بن �‬
‫‪714‬‬ ‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہالدھر‬
‫‪718‬‬ ‫� جنزرییں�‪،‬طو�قا�و�رعشےل‬
‫‪730‬‬ ‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہالافتہح‬
‫‪758‬‬ ‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہالنج‬
‫‪760‬‬ ‫�ٓافا�تےساجن�تاکسبب‬
‫‪768‬‬ ‫�اعال�نوتحدی‬
‫‪iii‬‬

‫‪770‬‬ ‫کیسوکعمول�مںیہنہکایقمتبکاقئموہگی‬
‫‪771‬‬ ‫نز�و�لوس� �رۃ�الدمثر�‪۸‬تا�‪۵�۶‬‬
‫‪776‬‬ ‫عذ�ا�بمنہجیکوعدی‬
‫‪783‬‬ ‫�‪ ۲‬عبتثوبن�ی‬
‫‪783‬‬ ‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہا سلرمال�ت‬
‫‪798‬‬ ‫�اب بعودی�ہنبالرج�ا�ح‪t‬‬
‫‪804‬‬ ‫�ا�رقم‪ t‬بنالا�رقم‬
‫‪806‬‬ ‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہانلاب‬
‫‪820‬‬ ‫�ابوب �رز�ہالسیم‪t‬‬
‫‪822‬‬ ‫�و�اقد‪t‬بندبع�الہلریبوعیامتلیمی‬
‫‪824‬‬ ‫عاقل‪،� t‬عامر‪�،�t‬ایا�س‪� t‬ا�و� خرالد‪t‬بنریکبکا�اسال�موبق�لرکنا‬
‫‪826‬‬ ‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہالان�زعا�ت‬
‫‪843‬‬ ‫�زبریبنالوع�ا�م‪t‬‬
‫‪845‬‬ ‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہاتلوکیر‬
‫‪861‬‬ ‫لطہح‪t‬بندیبع�الہلاک�اسال�موبق�لرکنا‬
‫‪864‬‬ ‫ماضمنیوس� �رۃ�الافناط�ر‬
‫‪873‬‬ ‫�ابوفک�ی�ہہینہج‪(t‬یاس�ر� ک)ا�اسال�م‬

‫‪875‬‬ ‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہالاغشہی‬

‫‪885‬‬ ‫کائان�ترپغو�ر� تودبرکیدعو�ت‬

‫‪886‬‬ ‫ثعام�ن‪ t‬بنامثع�ناک�ایام�نالنا‬

 ‫‪iv‬‬

‫‪888‬‬ ‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہاتلنی‬

‫‪900‬‬ ‫ثعام�ن‪t‬بنوعظم�ناک�اسال�م‬
‫‪906‬‬ ‫ماضمنیوس�ر� ٔہ�ال لزز�ا�ل‬
‫‪914‬‬ ‫ہصبی‪t‬بنانس�ن‬
‫‪919‬‬ ‫عام�ر‪t‬بنایسر‬
‫‪922‬‬ ‫�‪ ۳‬عبتثوبن�ی‬
‫‪922‬‬ ‫افک�رکیایکوجتیز‬
‫‪924‬‬ ‫ماضمنیوس�ر�ۃالاع�دیا�ت‬
‫‪927‬‬ ‫�ا�مہبیبح‪ r‬بتنابیایفس�ن‬
‫‪931‬‬ ‫ماضمنیوس�ر�ۃالاق�رعہ‬
‫‪942‬‬ ‫ماضمنیوس�ر�ۃاتلاکثر‬
‫‪955‬‬ ‫قربمتیوک�دباتیےہ‬
‫‪956‬‬ ‫نمرککنریےکوس�ا�لوجو�ا�بےکےئلتیمےکمسجںیماع�رضیوط�رپر�ا�سیکر�و�حولٹا�د�یاجتیےہ‬
‫‪977‬‬ ‫بضعاعس�د�تدنملو�گذع�ا�بربقسےوفحم�ظرہےتںیہ‬
‫‪981‬‬ ‫عذ�ا�بربقسےاچبئوکےےئلدعائںی‬
‫‪1007‬‬ ‫�ائہمرک�ا�مذع�ا�بربقکےاب�ر�ےںیموی�ںرصبت�ہ مرفاتےںیہ‬
‫‪1013‬‬ ‫عمزتلہ‬
‫‪1016‬‬ ‫رکدیث‬
‫نم ح‬
‫‪1017‬‬ ‫عدب�الہل‪t‬بنوعسم�د�(�ر�ا�ز�د�ا�نرسو�ل)‬
‫‪1025‬‬ ‫ماضمنیوس�ر�ۃاعلرص‬
‫‪1032‬‬ ‫عجرف‪ t‬بنابوطالب�(عجرفطای�ر‪ ) t‬کا�ایام�نالنا‬
‫‪v‬‬
‫ل �‬
‫‪1035‬‬ ‫ماضمنیوس�ر�ۃا ھم ز��ہ‬
‫‪1043‬‬ ‫ماضمنیوس�ر�ۃافللی‬
‫‪1046‬‬ ‫عامر‪ t‬بنریبہعاک�اسال�م‬
‫‪1048‬‬ ‫ماضمنیوس�ر�ۃالرقیش‬
‫‪1051‬‬ ‫ہسلی‪ t‬بناضیب�ئاک�اسال�م‬
‫‪1052‬‬ ‫سدع‪ t‬بنوخلی‬
‫‪1054‬‬ ‫ماضمنیوس�ر�ۃالاخال�ص‬
‫‪1069‬‬ ‫ضفتلی‬
‫‪1073‬‬ ‫�ابوقسی‪ t‬بناح�ر�ثیمہساک�اسال�م‬
‫‪1074‬‬ ‫ماضمنیوس�ر�ۃاملکل‬
‫‪1082‬‬ ‫ناف مرانیےساخئفیہقحتسموث�ا�بںیہ‬
‫‪1090‬‬ ‫سو�رئہکلمیکتلیضف‬
‫‪1090‬‬ ‫صمبع‪ t‬بنریمعاک�دعو�تاسال�موبق�لرکنا‬
‫‪1096‬‬ ‫ماضمنیوس�ر�ۃسبع‬
‫‪1105‬‬ ‫تنیاسلو�ںںیمدعو�ِتحقوبق�لرکنے�و�الو�ںیکرہفست‬
 ‫�� �� �‬ ‫ ‬

‫�‪ ۱‬عبتثِنوب�ی‬
‫عبتثےسلبقونج�ںرپپابدن�ی‬
‫قا�رینرک�ا�م!�ٓا�پےناہجلتےکد�و�رمںیرعبو�ںیکذمہیب�‪،‬سایسی�‪،‬ماعشرتی‪،‬ماعشیا�و�ر�ا�نیکا� ھوا�مرپسیتےکاب�ر�ےںیم ھڑپا�ا�بٓا�پ‬
‫�دنایکےہشقنںیمرع�بوک�دکیںیھ‪ٓ،‬ا�پدکیںیھےگہکزجیر�ہامنعر�باشیای�ا�و�ر�افریہقےکنیعوسطںیمو�اقعےہا�و�ریو�ر�پیھبا�سےک‬
‫باللکرقیبےہ‪�،‬رسو�لالہلﷺےکوقتا�سزمانےےکایعم�رتدم�نےکاحل�ظےسوی�ر�پیکدمتم�نوقمںیوی�ر�پےکونجبیہصحںیم‬
‫�ٓا ھتبا�دںی� م‪،‬رگ�ا�نےکد�رمای�نکلمرع�بڈھائیزہ�ا�ربر�سےسبسےسالگگلھتتخساہجلت�‪،‬سپیتا�و�رب حدالیںیمالتبمپڑ�اہو�اتاھجسےک‬
‫�ا� گر�در�د�ایر�ا�ن�‪�،‬ر�و�ما�و�رمرصکےاطقوت�رلموک�ںںیمذہتیب شواسئیگت‪،‬عول�م فوون�نیکھچکر�وشینیھترگم�ریتےکا�ونےچا�ونےچولیٹ�ںےنرع�ب‬
‫رظنانیتوہئیا�و�ر�ا�سےناہجلتیکات�رکیوی�ںوک�د�و�رکرنےےکےیل‬
‫کو�ا�نےسدج�ارک ک�راھتاھ�‪�،‬ا�سات�ریکےطخیکرط�ف �ر�بالاعملنییک ع‬
‫ہبرتین کرمز�یالعقہ‪،‬ہبرتینہلیبقا�و�رہبرتیناخند�ا�نںیمےسرتہبینرنہامکڑھ�اکرنےاکیفہلصرفمایاتاکہرسو�لاناسنو�ںوک�اپینتیصخش‬
‫ود�اہنںیا�سٓا�ز�ا�د�ییکرتبتید�ےا�و�ر�ا�سےکاستھاستھوہیرشب�رسو�لا�نےسالہلیک‬
‫ولخما�تیکدنبگیےسٓا�ز�ا�دکر�ے خ‪� ،‬‬
‫مستیامت�م ق‬
‫کملما�و�ربےوچ�ںوچر�ا�اطاعترک�ائے�‪،‬چاننہچبجرسو�لالہلﷺیکتثعباک�زمانہرقیبٓاگایتوجن شوایطنیوجچپھاپھچرکٓاسامنو�ں‬
‫وھو�ںاک�اضافہرککےاب�تٓاگےڑبھا‬
‫کیھچکربخیںےتنسےھتا�و�ر�اپےند�وستاکہون�ںوک�ٓاکرتبالیاکرتےےھت�‪،‬جومزید�اپینرط�فےسوسج ٹ‬
‫�دیےتےھت� م‪،‬رگہپےلنجوایشطنیرپگاہےاگبہےاگنچ�ر�ےےنکنیھپےکو�اقاع�توہتےےھترگم�ا�بٓاسام�نرپپرہ�ہ ھڑباکر�اسےاگنچ�ریو�ںےس‬
‫برھ�دیاگایتاکہنج شوایطنیٓاسامنو�ںےسد�و�ر�رہںیا�و�ر�ا�نیکوچ�ر�یےپھچاب�تےننساککوئیاماک�نہنرہے�۔‬
‫َ‬ ‫َّ َ َّ ُ َّ َ ْ ُ ُ ْ َ َ َ َ َّ‬
‫ِلس ْمعِ ۭ ‪۰‬۝ ف َم ْن‬
‫َ ً َ ُ‬
‫ت َح َر ًسا ش ِد ْيدا ّوش ُه ًبا ۝ وان كنا نقعد ِمنا مقا ِعد ل‬ ‫الس َماۗ َء َف َو َج ْد ٰنَا ُم ِل َئ ْ‬
‫َّ َ َّ َ َ ْ َ َّ‬
‫وان لمسـنا‬
‫َّ ْ َ ْ ٰ َ َ ْ ٗ َ ً َ ً‬
‫َ‬
‫‪1‬‬
‫اب ّر َصدا ‪۹‬۝ ۙ‬ ‫يد له ِشه‬ ‫يست ِم ــعِ الن ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ریہہکمہےنٓاسام�نوکٹوٹل تاو�دکیاھکہو�ہرہپید�ا�ر�و�ںےساٹپپڑ�اہےا�و�رشاہبو�ںیکاب�ر�شوہ�رہیےہ‪�،‬ا�و�ریہہکےلہپمہنسنگےنیلےک‬
‫لےئٓاسام�نںیمےنھٹیبیکہگجاپیلےتےھترگم�ا�بوجچو�ر�یےپھچےننسیکوکششرکتاہےو�ہاپےنےئلاھگ�تںیمایکاہش�باثقباگلہو�اپاتاہے�۔‬
‫َّ َٔ َّ َٔ ً َ َ َ‬ ‫َّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل ان ْام َراة كن َلا تَ� ِب ٌع‪،‬‬ ‫َع ْن َجا� ْ ن� َع ْب ِد َّ ِ َ َ َّ َٔ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُ‬
‫الل صل‬
‫ول ِ‬ ‫الل‪ ،‬قال‪ِ :‬إن اَّول خ ب ٍ� ق ِدم عل ْينا عن َرس ِ‬ ‫ِب ِ ب ِ‬
‫َ َ َ َٔ تَ َ ف ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ َٔ َ َ نْ ز ُ َ ُ ْ َ َ َ تُ خْ َ نَ َ َ َّ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ ٌ‬
‫قال‪ :‬فا�ها ِ ي� صور ِة ط ي ٍ�‪ ،‬فوقع عل ِجذ ٍع لم‪ ،‬قال‪ :‬فقالت‪ :‬ال ت ِ�ل فنخ ِب�ك و� ِب��؟ قال ‪ِ :‬إنه قد خرج رجل‬
‫ْ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ّ‬
‫الز نَ�‪َ ،‬و َم َن َع ِم َن ال ِف َر ِار‬
‫ِب�كة ح َّرم علينا ِ‬
‫جابرےسرم�و�یےہنیبرکیمﷺےکوح�الےےسںیمہبسےسیلہپوجربخیلمیھتو�ہہییھتہکیاکوع�ر�تاکوکئینجاتبعاھت �و�ہایکرمتہبا�س‬

‫الن �‪۸�،۹‬‬
‫‪ 1‬ج‬
 ‫�� �� �‬

‫کےاپ�س نرپد�ےیکلکشںیمٓایا�ا�و�رایکد�رختیکاش�خرپھٹیبایگ ‪�،‬ا�سوع�ر�تےناسےاہکہکمتےچینویک�ںںیہنٓاتےہکمتںیمہاپینربخد�و‬

‫رقا�ردیاےہا�و�رںیمہا�سرط�ح‬
‫ہمںیہمتاپینربخدیں ‪�،‬ا�سےنوج�ا�بدیاہکہکمرکممہںیمایکٓا�دمیاظہروہ�اسجےنمہرپدبکا�ر�یوکرح�ا�م �‬
‫‪1‬‬
‫ھٹرہنےےسعنمرکدیاےہ�۔‬
‫یہبساتہام�موحییکوجہےسایکگایتاکہو�ہافحبظتاپےناقم�مکتےچنہپا�و�ر�د�رمای�نںیمیسکیھبرط�حیکالم�و�ٹا�و�رشہباک�اماک�نہنرہے‬
‫�بارکوئینجاییشاط�نپھچاپھچکرکوئیربخاحصلرکنےیکوکششرکتاتو�ا�سرپشد�تےسٓا�گےکےلعشےکنیھپاجتےسجےسو�ہلج‬
‫�‪�،‬ا گ‬
‫رضو�رکوئیاینحا�دثہر�ونامہو�اہےسجیکوجہےساتینیتخسرک�د�ییئگےہ‪،‬یہیتخس‬
‫کرھبمسوہجاتے‪�،‬ا�سےسایشطنیےنہیاند�ا�ز�ہاگللایکہزمنیرپ �‬
‫�زمانہوبن�تکتاج�ر�یوسا�ر�ی ہری�۔‬
‫غا�رحر�امںیابع�د�ت‬
‫وکزمنیرپلخہفیانبیا�ا�و�ر�ا�نیکرشد�ودہ�ایتےکےئلا�نیکوق�مےکاعٰیلرتین‬
‫�الہلابت�ر�کواعتلٰیےنہیمیظعالاش�ناکئان�تقیلخترفمائی�‪�،‬ا�و�ر�اناس�ن �‬
‫خاند�ا�نںیماصلحرتینرشبکووعبم�ثرفماکرجنےکاخال�قوکر�د�ا�ر�ا�و�ر�اعام�لیکوق�موگ�ا�ہوہتییھتوبن�تاکلسہلساج�ر�یایک�‪�،‬ایاسبکیھںیہنوہ�اکہ‬
‫رھ ندای�و�یافم�دکےےئلا�سےناعال�ن‬
‫کوئیرسو�لےلہپوق�مےکرمگ�اہیرپبمینرفک�انہاقعئد�وشرکہیاعام�لا�و�رملظوجربںیما�نےکاشنہاشبنہڑھک�اہو�ا�و� پر �‬
‫کر�دیاہوکہو�ہالہلاحبسنہوتاعلٰییکرط�فےسرسو�لوعبم�ثایکگایہے‪،‬ہکلبرہ�رسو�لنپچبےسیہرطف�یوط�رپروق�مےکرفک�انہاقعئد�وشرکہی‬
‫�اعام�لا�و�ر�رسوما�تےسہشیمہد�و�رہیرہا‪�،‬ا�و� نروب�تیکرمعتکالہلابت�ر�کوتاعلٰییکرہسوھپیلیوہئیاشننوی�ںرپوغ�ر� تودبرکرتےوہئےوتحدی�ربی‬
‫کیزنملو�ںکتچنہپےکچوہتےےھت�۔یجےسرق�ٓا�ندیجممںیون�ح ‪u‬کےاب�ر�ےںیمالتبی گاای�۔‬
‫مع ْ‬‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ح ًة ّ‬
‫َ‬ ‫ىن َر ْ‬
‫ْ‬ ‫َ َ ٰ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ ْ ُ ْ ُ َ ٰ َ ّ َ ّ ِ ْ َّ ّ ْ َ ٰ ٰ‬
‫‪2‬‬
‫۔۔۔‬
‫ِ ٖ ‪۲۸‬۝‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫قال يقو ِم ارءيتم اِن كنت ع ب ِين ٍة م ر ِب وا ِ‬
‫ت‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سےناہکا�ےرب�ا�د�ر�ا�ن �وقم�!�ذ�ر�اوسچووتیہسہکاگرںیماپےنر�بیکرط�فےسایکیلھکاہش�د�ترپاقئماھتا�و�ررھپا�سےنھجموکاپین‬
‫خا�صرحتمےسیھبون�ا�زدیا�۔‬
‫صالح ‪u‬نےاپینوق�مےسرفمایا۔‬
‫ً‬ ‫م َّر ّ ْ‬ ‫َ َ‬
‫ال ٰي َق ْو ِم َا َر َء ْي ُت ْم ا ِْن ُك ْن ُ‬
‫‪3‬‬
‫حة۔۔۔ ‪۶۳‬۝‬ ‫ب َو ٰا ٰت ِ ْ‬
‫ىن ِم ْن ُه َر ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ت َٰ‬
‫ع َب ّي َن ٍة ِّ ْ‬ ‫ق‬
‫ترجہم�‪:‬صالح ‪u‬نےاہک�ا�ے رب�ا�د�ر�ا�نوق�م !تم ےنھچک ا�س اب�ت رپبیھ وغ�رکایکہاگرمںی اپےن ر�بیک رط�ف ےس ایک اص�ف اہش�د�ت‬
‫رھا�سےناپینرحتمےسیھبھجموکون�ا�ز�دیا�۔‬
‫�رھکاتتاھ�ا�و� پر �‬
‫عشبی‪�t‬اپینوق�مےسوی�ںاخمطبوہتےںیہ�۔‬

‫‪ 1‬مسندامحد�‪۱�۴�۸��۳ ۵‬‬
‫‪ 2‬ھود �‪۲�۸‬‬
‫‪ 3‬ھود�‪۶�۳‬‬
 ‫�� �� �‬
‫َ َ‬
‫ال ٰي َق ْو ِم َا َر َء ْي ُت ْم ا ِْن ُك ْن ُ‬
‫‪1‬‬ ‫ن ِم ْن ُه ِر ْز ًقا َح َس ًـنا۔۔۔ ‪۸۸‬۝ ‪۰‬۝‬
‫ب َو َر َز َق ِ ْ‬
‫م َّر ّ ْ‬
‫ِ‬
‫ت َٰ‬
‫ع َب ّي َن ٍة ِّ ْ‬
‫ِ‬ ‫ق‬
‫رھا�سےنےھجماپےناہ�ں‬
‫ترجہم�‪:‬بیعش‪t‬نےاہکباھئوی�!متوخ�دہیوسچوکہاگرمںیاپےنر�بیکرط�فےسایکیلھکاہش�د�ت ترپاھ�ا�و� پر �‬
‫سےاچاھ� �رز�قیھباطعکای�۔‬
‫�اسیرط�حالہلابت�ر�کوتاعلٰیےنٓا�پﷺوکجورطف�یالصیحںیتاطعف مرائںیںیھت�‪�،‬ا�نیکدم�دسےٓا�پﷺیھبالہلیکرہسوھپیلیوہئی‬
‫ناشنوی�ںرپوغ�ر� تودبرکرتےوہئےوتحدیواعم�دیکوتقیقح�ںکتچنہپےکچےھت۔یجےسرق�ٓا�ندیجممںیرفمای گاای�۔‬
‫َ َ َ ْ َ َ َ ٰ َ ّ َ ٍ ِّ ْ َ َ ْ ُ ُ َ ٌ ْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫م ّر ّ ِبهٖ َويتل ْوه شا ِهد ِّمنه ‪۱۷‬۝‬ ‫افن كن ع ب ِينة‬
‫ترجہم�‪:‬پرھکای�و�ہصخشوجہپےلاپےنر�بیکرط�فےسایکر�وشندللی ترپاھ�ا�سےکدعب�الہلیکرط�فےسایکوگ�ا�ہیھبا�سےکاپ�سٓاگای�۔‬
‫�ٓا�پﷺیکتثعبےسلبقھچکولگو�ںےنقحیکالت�شںیمز گندای�ںزگ�ا�ر�دیںںیھترگما�نیکاک�وشںیانکا�مرہںیںیھت�‪،‬ا�و�ر سہرو�اندھری�و�ں‬
‫کےالع�و�ہر�وشینیکوکئیرک�نرظنہنںیٓا�رہییھتٓا�پﷺکےاسمےنیھبوتحدی مواع�دیکوتقیقح�ںکتےنچنہپےکاب�وجو�دالہلابت�ر�کوتاعلٰییک‬
‫بدنگیںیمزندگیزگ�ا�رنےےکےئلوکئیو�اضحر�ا�ہومجو�دنہیھت۔‬
‫َ َ َ ۗ ًّ َ ٰ‬
‫‪3‬‬
‫َو َو َجدك ضال ف َهدى۠ ‪۷‬۝‬
‫رتجہم�‪:‬ا�و�ر�الہلےنمتوک�ر�ا�ہےسان�و�اقفاپیاپرھمتںیہر�اسہتاتبیا�۔‬
‫دنگای�ں�‪،‬بے ایحئی‬
‫رمعاب�ر�ک �‪۳�۳‬بر�سیک وہچیکیھت�‪،‬عر�ب ںیم رہسوھپیلیرفک�ورش�کیک ات�رییک ‪�،‬اخالقی گ‬
‫�ا�ب ہکبجوس�ل الہل رﷺکی م‬
‫�وبدکر�د�ا� �ری�‪،‬ماعمال�تںیمدب�دیانیت‪،‬لڑکوی�ںاک نزد�ہدفنرکنا�‪،‬عو�رتو�ں‪،‬تیومی�ں‪،‬کزم�و�ر�و�ں‪،‬ل نوڈ�یالغمو�ںرپظملوسمتا�و�رحقیفلت‪،‬سو�د�ینیل‬
‫�دین�‪،‬قابئلاک�ایکد�وسر�ےےکالخ�فلتقوغا�ر�ت‪،‬چا�د�ر�ا�و� چرا�ر�دیو�ا�ر�ی حماکوف�ظہنوہنا� عم‪،‬وملیابتو�ںرپسالو�ںرپحمطیاتناقمیںیگنجوغری�ہ‬
‫سےاہج�ںایکاب�تیھبٓا�پیکتعیبطےسلیمںیہناھکتییھتٓا�پﷺاک�د�مےنٹھگاگل�‪،‬انچنہچزن�و�لوحیےساس�تاس�للبقٓا�پوک�ایک‬
‫�ر�وشینیسرظن�ٓانےیگلےسجدیھکرکٓا�پوخ�شوہتےےھت�۔‬
‫� َة َس َن ًة‪َ ،‬ي ْس َم ُع َّ‬
‫الص ْو َت َو َ َ�ى َّ‬
‫الضْو َء‬ ‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِب َ� َّك َة �خَ ْ َس َع شْ َ‬
‫ول هللاِ َص َّل ُ‬‫َ َ َٔ َ َ َ ُ ُ‬
‫اس‪ ،‬قال‪ :‬اقام رس‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ي‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫نَ ُ َ َ ْ َ َٔ َ َ ْ َ َ َ ش ًْ‬ ‫نَ َ َ َ َ َ ْ ً َ ث َ َ َ‬
‫َس ْب َع ِس ِن ي�‪ ،‬ول ي�ى شيئا و�ان ِس ِن ي� يوح ِإلي ِه‪ ،‬واقام ِب�ل ِدين ِة ع�ا‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬سےرم�و�یےہ �رسو�لالہلہکمرکممہںیمدنپ�ر�ہاس�لایق�مذپیررہے� �‪ٓ،‬ا�پﷺٓا�و�ا�زےتنسا�و�رر�وشیندکیےتھاس�ت‬
‫سا�لکترہانکیلٓا�پﷺوکئیوص�ر�تہندکیےتھا�و�ررھپٓاٹھاس�لکتوحیٓانےیگلا�و�رٓا�پﷺےند�ساس�لدمیہنونم�ر�ہںیمایق�م‬
‫‪4‬‬
‫ف مرایا�۔‬
‫‪ 1‬ھود�‪۸�۸‬‬
‫‪ 2‬ھود�‪۱�۷‬‬
‫الضح ‪�۷‬‬ ‫‪ٰ 3‬‬
‫للب� ق��‪۱�۲�۱�۶�۶‬‬
‫الک�ی ی‬ ‫ال ِد َين َة؟�‪ ۶�۱�۰�۴‬ش‪�،‬ح السنۃ للبغوی �‪ ،۳�۷��۳ ۴‬ن ن‬
‫الس� ب‬ ‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ب َ� َّك َة َو ْ َ‬
‫ِ‬
‫‪ 4‬حصیح مسمل كتاب ْال َف َضا ِئل َ ب� ُب َ ْك َٔا َق َام َّالن ُّ� َص َّل ُ‬
‫ِب ي‬ ‫ِ‬
 ‫�� �� �‬

‫وکوب�تےکاب�رظعمییکایت�ر�یےکےئلاناسنو�ںےسولخ�ت عوزلتیکتبحمٓا�پےکد�لںیمڈ�ا�ل‬
‫وحیےسنیتاس�للبقالہلاعتلٰیےنٓا�پ ن‬
‫�د�یاتکہٓا�پولخ�تںیمذکر�وفرک�ا�و� تردبررکیں‪،‬ا�سےئلرسو�لالہلﷺرہسا�لںیمایکام�ہا�مالومنمنیدخیہج‪r‬کوطمعلرفمارکاتکہ‬
‫رضو�ر�تاہنںیالبیابیھاجسےک‪،‬سبولگو�ںا�و�ررھگاب�رےسنیتلیمد�و�رجلبون�ریکایکوھچٹییس‬
‫�اہنںییسکمسقیکرکف�وتوشیشہنوہا�و�راب�وقت �‬
‫غا�رجساکوط�لریت�ہٹفا�و�رعر�ضرقتیابًسا�ڑھےاپنچٹفاھتجےساغ�ررح�اےتہکںیہمںیاھکنےےنیپاکاسما�ن(سوت�ا�و�رپانی�)ےلرکچےلاجتےا�و�ر‬
‫�ا�سںیمایق�مرفماکردق�ر�تیکاشننوی�ں�‪،‬قو�میکزبو�ںاحلیرپوغ�ر تودبررکنےےگل�‪،‬‬
‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ي ُ ج َ�او ُر ِ ف ي� ِح َر ٍاء ِم ْن ُ ّك َس َن ٍة شَ ْ‬
‫� ًرا‬
‫ُ َّ‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫َ َ‬
‫كن َر ُسول ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪1‬‬
‫�رسو�لالہلﷺرہسا�لںیمایکہنیہماغ�رحر�اکےاند�رخول�تےکو�اسےطرشتیفےلاجتےےھت�۔‬
‫اہلرع�بایکرط�حاکر� �وز�ہرھکےتا�و�راتعاک�فرکتےےھتا�سرط�حٓا�پﷺ�اپےند�لو�دما�غوکپا�کواص�فرھکےنےکےئلر� �وز�ے‬
‫�رھکےت‪،‬چا�رسوکبرھ�یالہلیکاشننوی�ں ترپدبرورکفتںیمرصم�و�فرہےت‪�،‬الہلزع�وجلےنٓا�پوکجوقعیلوفرط�یریصب�تاطعف مرائییھتا�سےک‬
‫ماطبقدیمحت�ودقتیسال�ٰہیاک�ذکررکتے�‪،‬‬
‫َ ْ ََ َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ َ َ ضَ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ شَ ْ َ َ َ َ َٔ ُ‬
‫صف ِم ْن ِج َو ِار ِه‪،‬‬ ‫� ِر ِه ذ ِلك‪ ،‬كن اَّول َما َي ْب َدا ِب ِه‪ ،‬إذا ان‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل ِجواره ِمن‬ ‫ف ِإذا ق� رسول ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َٔ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ ُ َ َ ُ ُ‬
‫وف ب َ�ا َس ْب ًعا َٔا ْو َما َش َاء َّ ُ‬
‫الل ِم ْن ذ ِلك‪ ،‬ث َّ� َ ي ْ� ِج ُع إل َب ْي ِت ِه‬ ‫الكعبة‪ ،‬قبل ان يدخل بيته‪ ،‬فيط ِ‬
‫جبرسو�لالہلﷺہنیہموپ�ر�اکرکےرہشمںیٓاتےوتسبےسےلہپتیبالہلاکوط�ا�فرفماتےوجکموبشیاس�ترکچہوتےےھت‪،‬یاجس‬
‫‪2‬‬
‫رھاپےنرھگترشیفےلاجتے�۔‬
‫قد�ر�الہلوکنموظ�رہوتےپ �‬
‫ا�و�راہل عوای�لےکوقح�قا�د�اکرتےا�و�ر�د�وبا�ر�ہاغ�رحر�امںیاجنےےکےئلزمیدوتشہیھبےلاجتے‪،‬بکیھاھبک�را�مالومنمنیدخیہج‪r‬بیھاسما�ن‬
‫�ا�ساغ�رمںیاچنہپدتیںیا�سرط�حد�وسا�لا�و�رھچام�ہزگ�رےئگ‪،‬زمانہوبن�تانتجقریبٓاتاجارہااھت�اتانہیٓا�پﷺںیم ندای�و�یالعئقےسانک�ر�ہ‬
‫کیشا�و�رترف�دمںید�لیعمجاکلغہب ھڑباتچالگای‪،‬ا�بوہا�ںٓا�پرپیفخماسر�ا�رفشکنموہنےےگل‪ٓ�،‬اثا�روبن�تو�اضحوہنےےگل‪،‬‬
‫َٔ‬ ‫هللا َع َل ْيه َو َس َّ َل م ْن ُّ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ َ َٔ نَّ َ َ َّ َ ْ ُ َٔ َّ َٔ َّ َ َ ُ َ َ ُ ُ َّ َّ‬
‫الن ُب َّو ِة‪ِ ،‬ح ي نَ� ا َر َاد‬ ‫ِ‬ ‫الل َصل ُ ِ‬ ‫� الل ع�ا ا�ا حدثته‪ :‬ان اول ما ب ِدئ ِب ِه رسول ِ‬ ‫عن عا ِئشة ر ِ ي‬
‫َ ََ‬ ‫ف ُ َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ ْٔ َ َّ َ ُ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َّ ُ َ َ َ َ ُ َ َ ْ َ َ ْ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل ُر ْٔو َ ي� ِ ي� ن ُو ِم ِه إل َج َاء ْت كفل ِق‬ ‫الل صل‬ ‫حة ال ِع َب ِاد ِب ِه‪ ،‬الرو ي� الص ِادقة ل ي�ى رسول ِ‬ ‫الل كرامته ور‬
‫َٔ ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُّ ْ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ َ َ ْ ْ خَ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ شَ ْ َٔ‬
‫� ٌء ا َح َّب إل ْي ِه ِم ْن ان ي خْ�ل َو َو ْح َد ُه‬
‫الصب ِح‪ ،‬قالت‪ :‬وحبب الل تعال إلي ِه اللوة‪ ،‬فل يكن ي‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬ف مراتیںیہسبےسےلہپرسو�لالہلﷺوکسےچوخ�ا�ب کداھئیدیےنرش�و�عوہئےےھت�‪�،‬ا�و�رجوخو�ا�بٓا�پ‬
‫�دکیےتھ و�ہحبصیک دیپس�ییک رط�ح اظہروہتا اھت ‪ ،‬الہلاعتلٰی ےنولخ�ت رہان ٓا�پوکسپدنید�ہ اخطرف مرا�دیاچاننہچولخ�ت ںیم رہان�ٓا�پوکہبرتعمول�م‬
‫‪3‬‬
‫ہوتاتاھ�۔‬
‫ٓ‬ ‫ا� ہشام�‪۲�۳�۵‬؍�‪ ۱‬ت‪ �،‬یخ‬
‫ط�ی�‪۳�۰�۰‬؍�‪،۲‬الروض االنف �‪۲�۵�۳‬؍�‪،۲‬عیون اال ث��‪۱�۰�۴‬؍�‪۱‬‬ ‫ر� ب‬ ‫‪ 1‬بن‬
‫ا� ہشام�‪۲�۳�۶‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫النبوۃللب� ق��‪۱�۳�۵‬؍ ‪�۲‬‬
‫ی‬ ‫ط�ی �‪۲�۹�۸‬؍�‪ ،۲‬زاداملعاد�‪۷�۷‬؍�‪،۱‬دالئل‬ ‫اال��‪۱�۰�۰‬؍�‪ ،۱‬الروض االنف �‪۲�۵�۱‬؍� ت‪ �،۲‬یخ‬
‫ر� ب‬ ‫ا� ہشام�‪۲�۳�۴‬؍�‪ ،۱‬عیون ث‬ ‫‪ 3‬بن‬
 ‫�� �� �‬
‫َ ْ َ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ َ َٔ نَّ َ َ َ ْ َٔ َّ ُ َ ُ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ ُّ ْٔ َ َّ َ ُ‬
‫الص ِادقة‬ ‫� الل ع�ا‪ ،‬ا�ا قالت‪ :‬اول ما ب ِدئ ِب ِه رسول ِ‬
‫الل صل هللا علي ِه وسل ِمن الو ِي‬
‫ح الرو ي�‬ ‫عن عا ِئشة ر ِ ي‬
‫الن ْو ِم‪َ ،‬ف َك َن َال َ ي َ�ى ُر ْٔو َ ي� إ َّل َج َاء ْت ِم ْث َل َف َلق ُّ‬
‫الص ْب ِح‪،‬‬ ‫ف� َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہش‪r‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلرپوحییکابدت�اوسنےیکاحلتںیمےچسوخ�ابو�ںےکذ�ریہعےسوہئی�‪،‬انچنہچرسو�لالہلﷺ‬
‫‪1‬‬
‫جوخو�ا�بیھبدکیےتھوت�و�ہحبصیکر�وشینیکرط�حاسمےنٓاجاتا�۔‬
‫الر ْٔو َ ي� َك َن ْت ِس َّت َة َٔا شْ ُ‬
‫� ٍر‬ ‫َٔا َّن ُم َّد َة ُّ‬
‫‪2‬‬
‫یہاحلترقتیًابچھام�ہ ہری�۔‬
‫اہلرع�بوہی�د� نواص�ر�ٰییکزبانیایکرسو�لےکٓانےاکنسےترہےتےھترگموکئیصخشٓا�پےکا�نےچسوخ�ابو�ںےسہیہجیتنںیہناکن�لاتکستاھکہ‬
‫�ٓا�پرقنعیبرسو�لوعبم�ثوہنےو�الےںیہ�‪،‬‬
‫َّ َ َ َ ّ َ َ َ َٔ ْ‬ ‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪ :‬إ نّ� َ َٔل ْعر ُف َ ج َ‬
‫ول هللاِ َص َّل ُ‬‫َ ْ َ ْن ََُ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ح ًرا ِب َ�كة كن ُي َس ِ ُل َع َّيل ق ْبل ان‬ ‫ِِ ي ِ‬ ‫ا� ب ِ� سرة‪ ،‬قال‪ :‬قال رس‬ ‫عن ج ِ ب ِ‬
‫ُٔ َ ّ َ َٔ ُ ْ ٓ َ‬
‫ا ْب َعث ِإ ِ ن ي� ل ْع ِرف ُه الن‬
‫جابربنرمس�ۃےسرم�و�یےہرسو�لالہلﷺنےرفمایامںیہکمرکممہےکا�سرھتپوکاچہپناتہو�ںوجھجموکعبتثےسےلہپالس�مایککرتاتاھ�‪،‬مںی‬
‫�ا�بیھباسےاچہپناتوہ�ں۔‬ ‫‪3‬‬

‫َ ْ َ ّ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ فَ َ َ َ َ َ ُ ُّ َ َ َ َ َ َ شَ َ َّ َ َّ َ َ َْ‬
‫� ٍر ِإل سل علي ِه‬ ‫عن ع ِ ٍيل قال‪ :‬خرجت مع الن ِب ي� صل هللا علي ِه وسل‪ ،‬ج�عل ل ي�ر عل جح ٍر ول ج‬
‫ِ‬
‫رھتپا�د�رختایاسنہاھتجسرپسےٓا�پزگ�ر�ے‬ ‫سدیناعیل‪t‬سےرم�و�یےہںیمیبنرکیمﷺےکاستھ�(کیساجنب�)الکن� ت‪،‬وکوئییھب ی‬
‫�ا�و�ر�ا�سےنٓا�پﷺوکسال�مہنایکہو�۔‬
‫‪4‬‬

‫َ َ َ ُ َ َ َ َ َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ ّ ُ َ َ ْ َ ْ َ ة ُٔ ْ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َٔ َ‬

‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل ِم ْن َم ْس ِج ِد الك ْع َب ِة‪َ :‬ج َاء ُه ثالثة نف ٍر‪ ،‬ق ْبل ان‬ ‫سي ِب�لن ِب ي� صل‬
‫ِ‬ ‫ان َس ْب نَ� َما ِل ٍك‪ ،‬ي� ِدثنا عن لي ِل ا‬
‫َ َ َ َ ِ َ َٔ َّ ُ ُ ْ َٔ ُّ ُ ْ ُ َ َ َ َ َٔ ْ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ْ ُ ُ ْ َ َ َ ٓ ُ ُ ْ ُ ُ‬ ‫ف‬ ‫ُ َ َ‬
‫وح ِإل ْي ِه‪َ ،‬و ُه َو نَ� ِئ ٌ� ِ ي� َم ْس ِج ِد احلر ِام‪ ،‬فقال اولم‪ :‬ا ي�م هو؟ فقال اوسطهم‪ :‬هو خ ي�ه‪ ،‬وقال ا ِخره‪ :‬خذوا‬ ‫ي‬
‫َ ُ َ َ َ ْ َ ََ ُ‬
‫خ ْي َ� ْه‪ .‬فكن ْت ِتلك‪ ،‬ف ْل َ ي َ� ْه‬
‫�انسنباملک‪t‬سےرم�و�یےہعبتثےسلبقایکاب�رنیبرکیمﷺتیبالہلےکاحاطہںیمد�وسر�ےولگو�ںےکاستھاسرت�احترفما�رہے‬
‫تےھہکوخ�ا�بںیمنیترفشےتٓا�پﷺےکاپ�سٓائے�‪�،‬ایکرفشےتےنوپچاھ�ا�نںیمےسوک�نےہ؟ �ا�نرفشوت�ںےکچیبںیموجفرشہتاھت�ا�س‬

‫‪ 1‬فتح الباری �‪۲�۷‬؍�‪۱‬‬

‫‪ 2‬فتح الباری �‪۲�۷‬؍�‪۱‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ال َجر َعل ْيه ق ْبل ُّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ْ َ‬‫َ‬
‫الن ُب َّو ِة�‪،۵�۹�۳�۹‬جامع ت�مذی‬ ‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل‪َ ،‬وت ْس ِل ي ِ� َ ِ ِ‬
‫الن ّ� َصل ُ‬
‫‪ 3‬حصیح مسمل کتاب الفضائل ب�ب فض ِل نس ِب ِب ِي‬
‫َ ٌ ف ٓ َ ُ ُ َّ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َّ ُ َّ ُ َ َّ َّ‬
‫للب� ق�‬
‫الل عز َو َجل ِب ِه �‪، ۳�۶�۲�۴�،۲�۷��۴ ۰‬دالئل النبوۃ ی‬ ‫ابواب املناقب ب�ب ِ ي� ا ي� ِت نبو ِة الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل وما قد خصه‬
‫ِ‬
‫اال��‪۱�۰�۱‬؍�‪۱‬‬
‫�‪۱�۵�۳‬؍�‪ ،۲‬عیون ث‬
‫ة ٔ‬
‫‪،۵‬سلسل االحاديث الصحيحة ‪۳�۷��۲‬؍�‪۶‬‬ ‫للط� نا��‪�۴�۳�۱‬‬
‫‪ 4‬املعجم االوسط ب‬
 ‫�� �� �‬

‫نےوج�ا�بدیا�ا�نںیموجسبےسرتہبےہ�‪ ،‬چپےلھرفشےتےناہکوت�ا�نںیمےسرتہبکولےول پساتینیہابتںیوہئیںیھتہکو�ہاغئبوہےئگ‬

‫�ٓا�پﷺےنا�نوکںیہن کیداھ�۔‬
‫غا�رحر�امںیزن�و�لوس�ر� ٔہ�اعلقل‪:‬‬
‫جبرسو�لالہلﷺکیرمعاچلسیرب�سھچام�ہٓاٹھد�نیکوہئیوجاناس�نےکوق�ائےامسجنہیو�ر� حوانہیےکدحامک�لوکنہپےنچیکرمعےہ‪،‬ا�س‬
‫ایکایتاھ‪،‬ایکد�نبسحومعم�لرسو�لالہلﷺاغ�رحر�اںیم‬
‫ربمالسییکرمعمںییہوعبم�ث گ‬
‫دعبز�و�ا�لو�احناط�طےہا�و�رہرغیپ چ‬
‫حدکام�لےک �‬
‫عاب�د�تںیموغشم�لےھتہکالہلاعتلٰیےنر�وئےزمنیےکاناسنو�ںرپ�اپینرحتموکر�موککتلیمکتاچنہپنےےکےئلربجئلیامنیوکاغ�رحر�امںی‬
‫�ٓا�پیکدخمتںیماحضرہونےاکحمکرفمایااتکہو�ہٓا�پوکلختعوبن�تزیبنترک�ائںی‪،‬انچنہچفلتخماقو�ا�لےکاطمبق�‪۷�،�۱�۲�،�۱�۷�،�۱�۸�،�۱�۹�،�۲�۴�،�۲�۷‬‬
‫اسلیکںیھت �ا �ور قرہی‪� �r‬او�را�موثلک�م‪r‬بیھ‬
‫�رماض�ن ملااب�ر�کرب� �وزپریمشیساحل�ظےس ھچاگتس�‪۶�۱�۰‬ئ وکجب �ٓاپﷺیکیٹیب یزبن د�س �‬
‫مسدھج�ا�روہںیکچںیھتا�و�را�ناکناک�حابولبہےکوٹیب�ںےسےطرکدیاایگتاھربجئلی‪u‬ترشیفالئےا�و�ریہوپچےھریغبکہٓا�پﷺاک‬
‫�ر�بوک�نےہوحیاک�ٓاغا�زا�نالاف�ظےکاستھرش�و�عایکپڑھںی�‪ٓ،‬ا�پﷺےنوج�ا�بدیا جمےھ ھڑپانہنںیٓاتا‪،‬ا�و�ریہتقیقحرپبمینوج�ا�ب‬
‫تاھکوینہکرع�بںیمڑپھےنےنھکلاککوئیر�و�ا�جیہہناھت�ا�سےئلوکئیدم�رسہایکمبتیہہناھت‪�،‬ا�سےئلٓا�پﷺ ھڑپانیاانھکلںیہناجنےتےھت�‪،‬‬
‫�د�وسر�ےاچانکا�ساغ�رمںیسجںیموکئیٓارکٓا�پیکولخ�تںیمدم�اختلںیہنرکتااھتا�سصخشوکناگاہنیوط�ررپاغ�رںیم�دیھکرک�ٓا�پاناسنی‬
‫فرط�یوط�رپرربھگ�اگےئ‪�،‬رسو�لالہلﷺنےرفمایارھپرفشےتےنےھجم�(�اپینذ�ا�تا�و�رٓا�و�ا�زوکٓاشانرک�دیےنا�و�ربےفلکترک�دیےنےکےئل�)‬
‫�اپےنہنیسےساگلرکوخ�باچنیھبسجےسےھجمتخسفیلکتوہئیرھپےھجموھچ�ڑدیا�ا�و� پررھکاہڑپھںی‪،‬مںیےنرھپوج�ا�بدیاہک جمےھڑپھانںیہن‬
‫وھچڑ�دیاا�و�راہککہ ھڑپںی�‪،‬مںی‬
‫�ٓاتا�ا�سرپ�ا�سےنرھپےھجمےلہپیکرط�حہنیسےساگلرکخو�باچنیھباہی�ںکتہکریم�ادب�ندھکےناگل�‪،‬رھپےھجم �‬
‫وھچڑ�دیاا�و�راہک ھڑپںی�۔‬
‫نےاہکجمےھوتڑپھانںیہنٓاتاتبا�سےنےھجمرسیت�یاب�راچنیھبسجےسریم�اجمسدھکےناگلپرھےھجم �‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجےبحدرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫ْاَرْقِا ِمْساِب َكِّبَر ْيِذَّلا َقَلَخۚ‪َ۰۰۱‬قَلَخ َناَسْنِاْلا ْنِم ٍقَلَعۚ‪ْ۰۰۲‬اَرْقِا َو َكُّبَر‬

‫ایک‪،‬جسےناناس�نوکوخ�نےکولتڑھ�ےےسدیپ�اایک�‪،‬توڑپھاتر�ہریت�ار�بڑب�ے‬
‫پڑ�ھاپےنر�بےکان�مےسسجےندیپ�ا �‬

‫‪1‬‬
‫ُمَرْكَاْلاۙ‪ْ۰۰۳‬يِذَّلاَمَّلَعِمَلَقْلاِبۙ‪َ۰۰۴‬مَّلَعَناَسْنِاْلااَمْمَلْمَلْعَيؕ‪�(۰۰۵‬اعلقل�‪۱‬تا�‪)۵‬‬
‫کر�مو�الاےہ�‪،‬جسےنملقےکذ�ریےع(عمل) کساھیا�‪،‬جسےناناس�نوکو�ہاھکسیاےسجو�ہںیہناجناتاھت�۔‬

‫َّ‬ ‫َّ َ َّ ُ َ‬ ‫الو ْ َ ُ‬ ‫الو ْ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َْ َ‬

‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل؟ �‪،۳‬حصیح مسمل کتاب ی‬
‫اال�ان‬ ‫الل صل‬ ‫ح ِإل َرس ِ‬
‫ول ِ‬ ‫ح كيف كن بدء ِي‬
‫خ‬
‫‪ 1‬حصیح ب�اری کتاب بد ِء ِي‬
‫للب� ق��‪۱�۳�۵‬؍�‪۲‬‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ‬
‫هللا عل ْي ِه َو َس َل�‪،۴�۰�۳‬دالئل النبوۃ ی‬ ‫َ ب� ُب َب ْد ِء ْال َو ْ َ ُ‬
‫ح ِإل َرس ِ‬
‫ول هللاِ صل‬ ‫ِي‬
 ‫�� �� �‬

‫رقا�ت�‪�،‬اناس�نیکدیپ�ائشاکسانئیس‬
‫�ابدت�ائیوط�رپرنا�ز�لوہنےو�الیا�نٓایا�تںیمالہلاحبسنہوتاعلٰیےنینبون�عاناس�نوککیئاہمرتیناضممنی�‪� ،‬‬
‫قنہط�‪،‬عملسجاکعتقلرپ�و�ر�دگا�رےکاستھوہ‪�،‬د�وسر�اسانئیسہطقنملعیکاینب�دقمل�‪،‬ما�لو�د�ولتیکوجہےساناس�نیکالہلابت�ر�کوتاعلٰیےسرسکیش‬
‫�وباغ�و�ت�‪�،‬ر�و�زجز�اےکاتناہئیاہمدیقع�ےا�و�رعاب�د�تیکرط�فوتمجہایکےہ�‪�،‬الہلابت�ر�کوتاعلٰیےنبسےسےلہپاناس�نیکوبلےنیکالصحتی‬
‫رقاٗ�ترکتاہے�‪،‬پرھ‬
‫کوبای�نرفمایاہکا�ساخلقےنامت�ماجند�ا�ر�و�ںےکاقمبےلںیماناس�نوکوبلےنیکالصحتیاطعف مرائیےہسجےساناس�ن �‬
‫شفروت�ں‪،‬جون�ںا�و�ر�د� سور�یےبامش�رخمولقا�تےکوہتےوہئےوطب�رخا�صاناس�نیکقیلختںیم�ایکاسنئیسہتکنایب�نرفمایاہکا�سوسعیافص�ت‬
‫کامالک‪،‬بتہزیا�د�ہرک�مو�احاس�نا�و�ربےاپیا�ںوج�د�و�الےر�بےناناس�نوکوخ�نےکولتڑھ�ےیکریقحتریناحلتےس�(�اتسرق�ا�رحلمےکےلہپ‬
‫چدن� ندو�ںےس�)ابدت�ارککےدتب�ریجاسےیسیکرتہبینوص�ر�تومو�ز�و�ںطریقرپقیلخترفمایاکہدکیےنھںیموتبڑ�انر�مونا�ز�کےہرگم�ا�سےک‬
‫ومڑیلاتہے�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫�اند�ر توقو�ں�ا�و�رالصیحوت�ںاک�ایکزخ�انہیفخمےہ�‪،‬جولوہےیسیجتخسزیچکوبیھاپینرمضیےس �‬
‫ُ َّ ْ ُّ ْ َ ُ َّ ْ َ َ َ َُّ‬ ‫م َُ‬ ‫ث َف ِا َّن َخلَ ْق ٰن ُ ْ‬
‫ك ِّ ْ‬ ‫م ْال َب ْ‬ ‫ٰ ٓ َ ّ ُ َ َّ ُ‬
‫اس ا ِْن ُك ْن ُت ْم ِ ْ‬
‫ف َر ْيب ِّ َ‬
‫اب ثم ِم نطف ٍة ثم ِم علق ٍة ثم‬ ‫ٍ‬ ‫ت‬ ‫ِ‬ ‫ع‬ ‫ٍ‬ ‫ييا الن‬
‫َ ُ ُّ ْ َ ْ َ َ َ َ ۗ ُ ٰ ٓ َ َ ُّ َ ًّ ُ َّ ُ ْ ُ ُْ‬ ‫ْ ُّ ْ َ ُّ َ َّ َ َّ َ ْ ُ َ َّ َ ّ ُ َ ّ َ َ ُْ‬
‫ام ما نشاء اِل اج ٍل مسمى ثم ن ِرجك‬ ‫ي ملق ٍة ِلنب ِي لكۭ‪۰‬۝ ون ِقر ِف الرح ِ‬ ‫ِم مضغ ٍة ملق ٍة وغ ِ‬
‫ْ ً‬
‫‪1‬‬
‫ِطفل ‪۵‬۝‬
‫رتجہم�‪:‬لوگو�‪،‬اگرںیہمتزندگیدعبوم�تےکاب�ر�ےںیمھچککشےہوتںیہمتولعم�موہہکمہےنمتوکیٹمےسدیپ�اایکےہ�‪،‬رھپےفطنےس�‪،‬رھپ‬
‫خو�نےکولتڑھ�ےےس�‪،‬رھپوگشتیکوبٹیےسوجلکشو�الییھبوہتیےہا�و�رےبشلکیھب�‪(،‬یہمہا�سےیلاتبرہےںیہ�)اتکہمترپتقیقحو�اضح‬
‫کریں�‪،‬مہسج�(ےفطن�)وکاچہےتںیہایکوقتاخ�صکترحوم�ںںیمرہھٹ�ائےرھکےتںیہ�‪،‬رھپمتوکایکےچبیکوص�ر�تںیماکن�لالتےںیہ�۔‬
‫رضو�ر�تریغحموس�سرطیےقےساسے‬
‫سراحاس�نہیرفمایاہےہکبجاناس�نوکزمنیرپہفیلخانبیاگایوتالہلابت�ر�کوتاعلٰیبسح �‬
‫رھا�سرپ�د�و ا‬
‫پ �‬
‫ولخما�تیکدنلبترینتفصےہ)رمحتمرفماتا�رہاہے‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬ ‫خمفلتانو�ا�عےکولع�میسیجاخ�صتمعن�(جو ق‬
‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُ ْ َ َ ّ ْ ٓ َّ‬
‫‪۰‬۝ ‪2‬‬
‫م ِعل ِمهٖ اِل ِبَا شا َء ‪۲۵۵‬۝‬
‫ش ٍء ِ ْ‬
‫ول ي ِْيطون ِب ْ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رلو�گا�سےکملعںیمےسیسکزیچکا�احاطہںیہنرککسےتوس�ائےا�سےکوج�و�ہوخ�دچاہے۔‬
‫‪u‬کوفروت�ںرپضفتلییلمیھت�‪�،‬ا�و�ربا�تںیہیکتدحم�و�دہنںیرکیھرسیت�ابڑ�ا�احاس�نہی‬
‫ش‬ ‫�اسیملعیکدب�ولتیہینبون�عاناس�نےکدج�اعٰیلٓا�د�م‬
‫وکامعت‪،‬باص�ر�تا�و�رعلقےسرہب�ہو�رکای�۔‬
‫ف مرایاکہالہلےناناس�نوکما�ںےکٹیپےساکنلا‪،‬ا�سوقتو�ہھچکںیہناجناتاھت‪،‬ا�س س‬
‫َ ُ َ ْ َ َ ُ ْ ّ ْۢ ُ ُ ْ ُ َّ ٰ ُ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ ْ ًٔ َّ َ َ َ َ ُ ُ َّ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َّ ُْ‬
‫وهللا اخرجك ِم بطو ِن امه ِتك ل تعلمون شـيـ ـاۙ‪۰‬۝ وجعل لك السمع والبصار والف ـ ِٕد ۙة‪۰‬۝ لعلك‬
‫َْ ُ‬
‫‪3‬‬
‫تشك ُر ْو َن ‪۷۸‬۝‬

‫‪ 1‬احلج ‪�۵‬‬
‫‪ 2‬البقرۃ �‪۲�۵�۵‬‬
‫‪ 3‬النحل�‪۷�۸‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ترجہم�‪�:‬الہلےنمتوکاہمت�ر�یام�ٔو�ںےکوٹیپ�ںےساکنلاا�ساحلتںیمہکمتھچکہناجنےتےھتا�سےنںیہمتاک�ندیے‪ٓ،‬اکنںیھدیں�ا�و�روسچےن‬
‫�و�الےد�لدیے‪،‬ا�سےیلہکمترکشزگ�ا�رونب۔‬
‫س ْي ًعۢا َب ِص ْ ً‬‫ٰ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َّ َ َ ْ َ ْ ْ َ َ ِ ْ ّ ُ َ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫يا ‪۲‬۝‬ ‫اج‪۰‬۝ ن ْبت ِل ْي ِه ف َ َعلنه ِ‬
‫م ن ْطف ٍة ا ْمش ٍۖۤ‬ ‫النسان‬‫اِن خلقنا ِ‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےناناس�نوکایکولخم�طےفطنےسدیپ�اایکاتکہا�ساکاتماح�نںیلا�و�را�سرغ�ضےکےیلمہےناسےےننسا�و�ردکیےنھو�الاانبیا�۔‬
‫�ا�سےکےئلوصح�لولع�مےکامت�ماساب�بٓاسا�نےیک�‪،‬ا�نولع�موکوفحم�ظرکنےےکےئلالاہمیوط�ررپاسےملقےکاتسامع�لےساتکبتاکفناھکسیا‬
‫�‪،‬کوینہکملعاناس�نےکذہنںیموہتاہےسجاک�اظاہ�ر�و�ہزبا�نےکذ�ریےعےسرکتاہے‪�،‬ذہنواحفہظںیموجکھچوہتاہےو�ہاناس�نیکوم�تےک‬
‫ساتھیہمتخوہجاتاہے‪،‬چاننہچا�نامت�مولع�م حموکوف�ظرھکےنےکےئلملقےکذ�ریہعاکغذپرکاتبترکتا�رہا�‪،‬جسےکہجیتنںیماسال�فیکات�رخیںی‬
‫اتچنہپرہاگ�‪،‬ارقملہنوہتاتواناس�نےکذہنںیموجھچکوہتا�ا�سیکوم�تےکاستھیہاضئعوہجاتا‬
‫�ا�و�رکافییملع خذری�ہوفحم�ظوہکرلسند�رنلسٓاگے �‬
‫�ا�و�رزمیدرتقیرکنےاکموقہعیہدیپ�انہوہتا�ا�و�رمہوہںیڑھک�ےوہتےاہج�ںامہ�ر�ےاسال�فڑھک�ےےھت‪،‬عییناسال�مےلہپملعاکنا�مےہ‪،‬عمل‬
‫ولخما�تیکدقتیرکلےنھاکحمکدیا�‪،‬‬ ‫کےدعبعلماکنا�مےہ‪�،‬اسیےئلالہلاعتلٰیےنبسےسےلہپملقوکپدی�اکای�ا�و�ر�ا�سوکامت�م ق‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ول َّ َ َّ ُ َ َ َ َ َّ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ َُ ُ‬ ‫َٔ َ‬
‫اب‬‫الل صل هللا عل ْي ِه وس َل‪ :‬ق ِّيدوا ال ِع َل ِب�ل ِكت ِ‬‫ِ‬ ‫َع ْن ان ِس ْب ِ ن� َما ِل ٍك‪ ،‬قال‪ :‬قال رس‬
‫‪2‬‬
‫�انسنباملک‪t‬سےرم�و�یےہ �رسو�لالہلﷺےنرفمایاملعوککاتبتےکاستھدیقمکرلو�۔‬
‫وکزبا�نےسدہر�ایا�۔‬
‫تبرسو�لالہلﷺےنا�نٓایا�ت �‬
‫الہلاعتلٰیےنوک�ہوط�رپرومسٰی‪u‬کو�اپےنےلہپیہالک�مںیمو�اضحرکدیاکہو�ہالہلر�بالاعملنیےساخمطبںیہا�و�رالہلےناہنںیولگو�ںیک‬
‫�رشد�وہد�ایتےکےئلبصنمرسالترپافئزکر�دیاگایہےا�و�ر�ا�ناککا�مہیےہہکو�ہرفعو�نا�و�را�سیکوق�مےکوتحدی�و�ٓاخر�تےکاب�ر�ےںیم‬
‫زجعما�تیھباطعف مرا�دیےئےئگرگموس�ر�ہاعلقل‬
‫عاقئد�د�رسترکیں�‪�،‬ا�و�ر�الہلیکدنبگیےکاظاہ�رکےےئلامن�زکاناظ�ماقئمرکیں�ا�و�ر�اسیومقعرپ �‬
‫کیا�نابدت�ائیٓایا�تںیمالہلاعتلٰییکدنچلختیقیافص�توکبای�نرفمایاگایمرگرسو�لالہلﷺوکیہںیہناتبیاگایہکٓا�پﷺوککساک�رظعمی‬
‫پرمامو�رکایگایہے ا�و�ر�ٓا�پ ﷺکوکایکرناہے�‪�،‬ابلہترفشہت وحی ربج�ائلی ‪u‬سےٓا�پاکتاع�ر�ف وہگایویکنہک ےلہپٓا�پﷺ رشیتع‬
‫�ا�و�ر�ایام�نےکاب�ر�ےںیمھچکہناجنےتےھت‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫ت َت ْد ِر ْي َما ْالك ِٰت ُ‬
‫ب َو َل ْال ْيَ ُ‬ ‫م َا ْمر َ ۭن‪۰‬۝ َما ُك ْن َ‬ ‫َ َٰ َ َْ َ ْ َ ٓ َْ َ‬
‫ك ُر ْو ًحا ِّ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ان۔۔۔ ۙ ‪۵۲‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫وكذلِك اوحينا اِلي‬
‫رتع�)‬
‫رتجہم�‪:‬ا�و�ر�اسیرط�ح(�ا�ےیبن‪)�u‬ہمےناپےنمکحےسایکر�و�حاہمت�ر�یرط�فوحییکےہںیہمتھچکہتپہناھتکہاتک�ب�(ش ی‬
‫کایہوتیےہا�و�ر�ایام�نایکہوتاہے�۔‬

‫‪ 1‬الدھر�‪۲‬‬
‫للط� نا� �‪۷�۰�۰‬‬ ‫ال�اب�‪،�۶�۳�۷‬جامع بيان العمل وفضهل �‪،�۳�۹�۵‬املعجم ی‬
‫الکب� ب‬ ‫‪ 2‬خ‬
‫امللصيات�‪،�۵�۵�۶‬مسند ش‬
‫ٰ‬
‫الشوری �‪۵�۲‬‬ ‫‪3‬‬
 ‫�� �� �‬

‫عر�بےکاکرثولگو�ںیکرط�حرسو�لالہلﷺہنھکلےتکسےھتا�و�رنہڑپ�ھےتکسےھت‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ‬ ‫م ك ِٰت َ َ َ ُ ُ ٗ‬
‫ب ّول ت ّطه ِب َي ِم ْي ِنك۔۔۔ ‪۴۸‬۝‬ ‫ت َت ْتلُ ْوا ِ ْ‬
‫م َق ْب ِلهٖ ِ ْ‬ ‫َو َما ُك ْن َ‬
‫ٍ‬
‫‪1‬‬

‫ترجہم�‪:‬ا�ےیبن�!تما�سےسےلہپوکئیاتک�بںیہنڑپھےتےھتا�و�رنہاپےناہتھےسےتھکلےھت�۔‬
‫�وہموام�نا�و�رتوص�رہناھتہکالہلابت�ر�کوتاعلٰیاہنںیدناییک نہرامئیےکےئلنچںیلےگ‪،‬یجےسرفمایا‬
‫�ا�و�رٓا�پﷺوک�اییسوکئیوخ�اہش�‪،‬امدییا گ‬
‫َ‬
‫َ َ ُ ْ َ َ ْ ُ ْٓ َ ْ ُّ ْ ٰ ٓ َ ْ َ ْ ٰ ُ ّ َ ْ َ ً ّ ِ ْ َ َ‬
‫‪2‬‬
‫م ّر ّ ِبك۔۔۔ ۙ ‪۸۶‬۝‬ ‫وما كنت تجوا ان يلق اِليك الكِتب اِل رحة‬
‫ترجہم�‪:‬تما�ساب�تےکرہگز�امدی�ا�و�ا�رنہےتےھہکمترپکات�بان�ز�لیکاجئےیگ�‪،‬یہوتمضحاہمت�ر�ےر�بیکرہمبانیےس�(تمرپنا�ز�لوہئی‬
‫ہے�)�۔‬
‫ریحبا�ر�اہبیکد�اسات�ن‬
‫�ا�سےئلا�ساچانکو�اقہعےکوخ�فےسٓا�پﷺوک�اپیناج�نیکالہکتاک�اندیہشدیپ�اہوگای‪�،‬ا�نٓایا�تابم�رکہےس �‬
‫بیھوپ�ر�ییکوپ�ر�یطلغاثبتوہجاتیےہ۔�الہلاعتلٰیےنومسٰی‪u‬کونمبصرسالترپفائ فز مرایا�‪�،‬انوہ�ںےنایکفر�ضاھبنناہےو�ہیھبو�اضح‬
‫طو�رپرف مرا�دیاگایمرگجباہنںیاصعکاعمزج�ہاطعف مرای گاای�ا�و�ر�انوہ�ںےناپینالٹیھوک�ایکا�ژ�دھابنرکھپاکن�ریںام�رتےا�و�ر�ا�دھر�ا�دھر�د� �وڑتے‬
‫� کیداھت خوو�فو�دہتشےساھب�گڑھک�ےوہئےا�و�رپٹلرکبیھہن کیداھکوینہکا�نےکوہم گوام�نںیمیھبہناھتکہا�نیکالٹیھایکیقیقح‬
‫�ا�ژ�دھابناجئےیگ�‪�،‬الہلاعتلٰیےناہنںییلست �دی�۔‬
‫ُ‬ ‫َّْ ََ ُ ََ َ ْ‬ ‫َ ََْ‬
‫‪3‬‬
‫ِن ل ياف لد ّي ال ُم ْر َسل ْو َۖۤ‬
‫ن ‪۱۰‬۝‬ ‫ف‪۰‬۝ ا ِ‬‫۔۔۔ ٰيُ ْو ٰس ل ت ۣ‬
‫‪�!u‬ڈ�ر�وہنںی�‪،‬مری�ےوضح�رغیپربمڈ�ر�اہنںیرکتے۔‬
‫ترجہم�‪:‬ا�ےومسی �‬
‫اسی رط�ح رسو�ل الہل ﷺ�ابیھ رتبتی ےکرمحہل ےسزگ�ر�رہے ےھت�‪�،‬ایک رفشےتاکغریموتقع وط�رپر�ا�س رط�حٓانے ‪،‬یسےن ےس اگلنے‬
‫�ا�و�رپڑھےناکحمکدیےنےسٓا�پوخ�فز�د�ہوہگےئ‪،‬چاننہچوخ�فیکاسیاحلتںیماکپنےتا�و�رل �رزتےوہئےا�مالومنمنیدخیہج‪r‬بتنوخیدلکے‬
‫پا�سےچنہپا�و�ررفمایا�‪:‬‬
‫و�‬ ‫َز ِّم ُل ن َ ّ ُ ن‬
‫و� ز ِمل ِ ي‬ ‫ِي‬
‫جمےھاچ�د�ر�ا�ڑھاد�و�‪،‬جمےھاچ�د�را� �وڑھاد�و‪،‬‬
‫�ا�مالومنمنیدخیہج‪r‬نےبسحمکحوف�ر ًچ�اا�د�را� �و ھڑا�د�یا�و�ررسو�لالہلﷺھچکدیراخمو�شےٹیلرہے�‪،‬بجوخ�فیکتیفیکرفعوہئیوت�ا�م‬
‫�الومنمنیدخیہج‪r‬کےوپھچےنرپ�ٓا�پﷺےناغ�رحر�اںیمشیپٓانےو�الاامت�مو�اقہعایب�نایککوینہکٓا�پےنرفشہت کیداھہو�اہیںیہناھت�ا�س‬
‫لےئںیہکہیذکرہنںیرفمایاکہریم�ےاپ�سایکرفشہتٓایاتاھلبہکوخ�فےسرفمایا�‪:‬‬

‫‪1‬العنکبوت �‪۴�۸‬‬
‫‪ 2‬القصص �‪۸�۶‬‬
‫‪ 3‬النمل�‪۱�۰‬‬
 ‫�� �� �‬
‫ََ ْ َ ُ َ َ َْ‬
‫س‬‫لقد خ ِشيت عل نف ِ ي‬
‫جمےھاپیناج�ناکرطخ�ہالحقوہایگہے۔‬
‫یہجرب�ٰی‪ r‬ےنوجپدن�ر�ہرب�سےسٓا�پﷺےکاپکزی�ہ‬ ‫�ٓا�پﷺکیہیاب�تنسرکاج�ںاثن�را�و�رزیر�کالہہیدیس�ہانلاس�ءا�مالومنمنیدخ اکل‬
‫کر�د�ا�رسے�ٓاشانھتںیا�و�ر�ا�سوقتنپچپرب�سیکایکہتخپرمعکیوع�ر�تںیھتبڑ�ے ثوو�قےسٓا�پﷺےکاخال�قہنسحےکاب�ر�ےںیم‬
‫عر�ضایک�۔‬
‫َ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َ َّ َ َّ َ ُ خْ َ َّ ُ َٔ َ ً َّ َ َ َ ُ َّ ِ َ َ تَ ْ ُ َ َّ‬
‫الك‪َ ،‬و َت ْك ِس ُب َ‬
‫الض ْيف‪َ ،‬وت ِع ي نُ� َعل‬ ‫امل ْع ُد َوم‪َ ،‬وتق ِري‬ ‫الل ما ي� ِز يك الل ابدا ِإنك لت ِصل الرح و� ِمل‬ ‫كو ِ‬
‫َن َوا ِئب َ‬
‫احل ِّق ‪،‬‬ ‫ِ‬
‫ہرگزہنںی�‪�،‬الہلیکمسق!�ٓا�پوک�الہلیھبکرسو�اہنںیرک�ےاگ�ٓا�پوتصہلرحیمرکتےںیہ ‪ٓ�،‬ا�پوتنکہبرپ�و� ہرںی�‪،‬بےوسک�ںاکبوجھاپےنرسپر�رکھ‬
‫‪1‬‬
‫یلےتںیہ� فم‪،‬وسل�ںےکےئلٓا�پامکتےںیہ� ہم‪،‬ام�نون�ا�ز�یںیمٓا�پےباثم�لںیہا�و�رشملکوقتںیمٓا�پامرحقاکساتھدیےتںیہ�۔‬
‫الل ‪َ ،‬ف ِإ َّن ُه َح ٌّق َؤَا ْب شِ ْ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َٔ ْ ش ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ َّ ُ َ َّ َ َ ْ َّ‬
‫�‬ ‫الل ِبك ِإل خ ْي ً�ا فاق َب ِل ال ِذي َج َاءك ِم َن ِ‬ ‫الل ل يفعل‬
‫واخ ب�ها ِب�ا جاء ِبه ِفقالت اب ِ� فو ِ‬
‫َ َّ َ َ ُ ُ َّ ًّ‬
‫الل َحقا‬‫ف ِإنك رسول ِ‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہ�رسو�لالہلﷺےنامت�مو�اقہعدخیہج‪r‬سےایب�نرفمای تاو�انوہ�ںےناہکماب�ر�کوہ�ا�و�ر�ٓا�پوکباش�ر�توہ�‪�،‬الہلیک‬
‫وکوب�ل‬
‫قمس�!�الہلاعتلٰیٓا�پےکاستھوس�ائےریخ�ا�و�رھبالئیےکھچکہنرک�ےاگ�‪،‬وجنمبصالہلاعتلٰییکاجنبےسٓا�پےکاپ�سٓایاہےا�س ق‬
‫‪2‬‬
‫کریں�‪� ،‬و�ہالبشہبقحےہ�‪�،‬ا�و�ر�ٓا�پﷺوکخو�شربخ�یوہکہٓا�پًانیقی�الہلاعتلٰیےکرسو�لربحقںیہ�۔‬
‫ْ ُٔ‬ ‫ّ َ ْ ُ َ َ َ َ نّ َ َٔ َٔ ْ َ ُ َ َ‬
‫إ� ل ْر ُجو ان تكون ن ِب يَّ� َه ِذ ِه ال َّم ِة‬ ‫َ َ َ ْ َٔ ْ ش ْ َ ن ّ‬
‫فقالت‪ :‬اب ِ� ي� ب� مع واثبت‪ ،‬فو الذي نفس خ ِد ي ج�ة ِبي ِد ِه ِ ي‬
‫وکاب�ر�کوہ قمسےہا�سذ�ا�تیکسجےکہضبقںیمدخیہجیک‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہ�ا�مالومنمنی خدیہج‪r‬نےاہک�ا�ےریم�ےاچچ�ز�ا�د�!�ٓا�پ م‬
‫‪3‬‬
‫جا�نےہںیموق�یامدی�رھکیتوہ�ںہکٓا�پا�سامتےکیبنوہ�ںےگ�۔‬

‫�و�رقہنبونفلنباسدبندبع�الزع�ٰی‪:‬‬
‫رتہبوئیوتا�مالومنمنیدخیہج‪r‬کووجتسجہوئیہکا�ساعممہلںیمیسکاصحبملعےسر�ائےیلاجئے�‪،‬انچنہچ‬
‫جبھچکدیرےکدعبزمیدتعیبط ہ‬
‫�ا�مالومنمنیدخیہج�‪r،‬حمدمﷺکواپےناچچ�ز�ا�داھبئیو�رقہنبونفلنباسدبندبع�الزع�ٰیےکاپ�سےلںیئگ�‪،‬وہنج�ںےندینفینحیک‬
‫َٔ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ ُ َ‬ ‫الو ْ َ ُ‬ ‫َْ َ َ َ َْ ُ َ‬
‫التعب� َ ب� ُب اَّول َما ُب ِد َئ ِب ِه‬
‫ی‬ ‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل؟ �‪،۳‬وکتاب‬ ‫الل صل‬
‫ول ِ‬‫ح ِإل َرس ِ‬‫‪1‬حصیح ب�اری کتاب الویح كيف كن بدء ِي‬
‫خ‬
‫َّ‬
‫ول هللاِ َصل‬ ‫اال�ان َ ب� ُب َب ْد ِء ْال َو ْ َ ُ‬ ‫َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ ُّ ْٔ َ َّ َ ُ‬
‫الة ‪، ۶�۹�۸��۲‬حصیح مسمل کتاب ی‬
‫ح ِإل َرس ِ‬ ‫ِي‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل ِمن الو ِي‬
‫ح الرو ي� الص ِ‬ ‫رسول ِ‬
‫ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬
‫هللا علي ِه وسل عن عائشہ �‪۴�۰�۳‬‬
‫‪ 2‬فتح الباری�‪۳�۵�۹‬؍�‪۱�۲‬‬
‫۔ا� ہشام�‪۲�۳�۸‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 3‬بن‬
 ‫�� �� �‬

‫تال�شںیمتبرپسیتےساتئبوہکررصن�انیذمہباتخای�ررکایلاھتا�و�رربع�انیزبا�نھکیسرکتو�ر�ا�تو�اجنلیوک�ا�سیکاصلزبا�نںیمےنھجمسا�و�رےنھکل‬
‫وگوی�ںےسیھبو�اقفےھت‪،‬ا�سوقت‬
‫پراق�د�رےھت‪�،‬ا�سرط�حو�ہوت�ر�ا�تو�اجنلیںیمربمغیپ�و�ںےکاحلا�تا�و�ریبنٓاخر�الزما�ںیکٓامدکینیشیپ ئ‬
‫�و�ہتہبوب�ڑھےا�و�رانیبانوہچےکےھتا�سےئلدلجہیوف�توہگےئ�‪�،‬و�رقہنبونفلنپچبےسٓا�پﷺیکزندگیدکیےتھےلچٓا�رہےےھتا�و�ر‬
‫پدن�ر�ہاس�لیکرقییبرشہتد�ا�ر�ییکانبرپ�ٓا�پےکاحلا�تےسا�و�ربیھرہگ�یو�افقتیرھکےتےھت۔‬
‫َ َ َ ْ َ ُ َ َ ُ َٔ ْ نَ َ ّ ْ َ ْ َ ْ ن َٔ َ َ َ َ َ َ َ ُ ْ نَ َٔ �خ َ َ تَ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه‬ ‫ا� ا ِخيك‪ ،‬فقال ورقة‪ :‬با� ا ِ ي ماذا �ى؟ فاخ ب�ه الن ِب ي� صل‬ ‫فقالت ل خ ِد ي ج�ة‪ :‬ا ِي با� ِع‪ ،‬اسع ِمن ب ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َٔ ُ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َٔ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َّ ُ ُ َّ ُٔ َ َ‬
‫وس ال ِذي نْا ز ِ�ل َعل ُم َوس‪ َ ،‬ي� ل ْيت ِ ن ي� ِف ي َ�ا َجذ ًعا‪ ،‬ا كون َح ًّيا ِح ي نَ� ي خْ� ِر ُجك‬ ‫وسل ما راى‪ ،‬فقال ورقة‪ :‬هذا النام‬
‫ْ‬ ‫ٌ َ ُّ ْ‬ ‫ُ َ َ َ َ ُ َ َ ْٔ‬ ‫َّ َٔ ُ‬ ‫َ ْ ُ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ا َو خْم ِر ِ�ج يَّ ْه فقال َو َرقة‪ :‬ن َع ْم‪ْ ،‬ل َ ي� ِت َر ُجل قط ِب ِ�ث ِل َما ِجئ َت ِب ِه‬ ‫الل صل‬
‫قومك‪ .‬فقال رسول ِ‬
‫َ ُ َٔ ْ ُ فّ‬ ‫َ َْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ ُ ْ ْ ن َ ْ ُ َ َٔ ْ ُ ْ َ َ ْ ً َّ‬
‫صا ُم َٔوز ًرا‪ ،‬ث َّ� ْل َينش ْب َو َرقة ان ت ُو ِ ي َ�‪،‬‬ ‫ِإل ع ِودي‪ ،‬و ِإن يد ِرك ِ ي� يومك انصك ن‬
‫ا�نےسدخیہج‪r‬نےاہک�ا�ےریم�ےاھبئی!�ذ�ر�ااپےنےجیتھباک�و�اقہعنسںیلرگمرسو�لالہلﷺاخمو�شرہےوت�و�رقہنبونفلےنوپچاھ‬
‫َ‬ ‫َ ْ نَ َٔ‬
‫ا� ا ِ�خ ي ‪َ ،‬ماذا تَ َ�ى؟‬ ‫ي� ب‬
‫�ا�ےریم�ےےجیتھب�!ایکدکیاھ؟‬
‫�و�رقہےکوپھچےنرپرسو�لالہلﷺنےوجکھچ کیداھتاھبای�نرک�دیا�‪،‬تام�متیفیکنسرک�و�رقہنبونفلاسےوکئیاطیشنی سووسہںیہناھجمسلبہک‬
‫رپسر �را�زوہناوکئیاقبلبجعتامرنہاھتا�سےئلٹھج‬
‫�ا�سےکزن�دیکیھبرسو�لالہلﷺاتےندنلبپایہاناس�نےھتہکٓا�پاکنمبصوبن�ت ف‬
‫سےوبلا یہوہیانمو�س(مزع�ز�ر�ا�ز�د�ا�ںفرشہت�)ےہےسجالہلےنا�سےسلبقومسٰی‪u‬کےاپ�ساجیھبتاھکا�شںیما�سوقتکت نزد�ہرہات‬
‫جبٓا�پیکوق�مٓا�پوک�اپےنوطنےسابہراکن�لد�ےیگ‪�،‬رسو�لالہلﷺیہنسرکہکٓا�پیکوق�مٓا�پیکذکتیبرک�ےیگ �‪ٓ،‬ا�پوک�ایذ�ا�ءد�ی‬
‫جائےیگاخمو�شرہےرگمٓا�پﷺوکمہکہمظعمےسےبدخیلاکسنرکبڑ�ااش�قزگ�ر�اا�و�رو�رقہےسڑب�یریح�تےسوپچاھایکریم�یوق�مےھجمہکم‬
‫عمہمظےساکن�لد�ےیگ�‪�،‬و�رقہےناہکاہ�ں�‪ٓ،‬ا�جکتوکئیایاسصخشںیہنزگ�ر�اوجٓا�پیکرط�حوبن�تےلرک�ٓایاوہا�و�ر�ا�سیکرپز�و�راخملتفہن‬
‫‪1‬‬
‫وھتڑ�ےیہد�ندعب�و�رقہنبونفلاتناق�ل گرکای�۔‬‫کییئگوہ�اگرمںیےنو�ہزمانہاپلایوتمںیٓا�پیکزبر�دستدم�درک�و�ںاگرگما�ساب�تےک �‬
‫ُ َ َ َٔ َّ َ َ ٌّ ُ ْ َ ٌ‬ ‫نَ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ َٔ َّ َ َ َ‬ ‫ش‬ ‫ف ُ ْ َ َٔ َ ْ َ َ َ َٔ ْ ش ْ َ َٔ نَ َٔ شْ َ ُ َّ َّ‬
‫وس موس وانك ن ِب ي� مرسل‬ ‫� فا� ا�د ِإنك ال ِذي ب� ِب ِه ب ن� م ْر ي� وانك عل ِمث ِل �م ِ‬ ‫ِ ي� مرس ِل ا ِب ي� ميسة اب ِ‬
‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ َّ َ‬
‫َوانك َس ُت ْٔو َم ُر ِب� ِجل َه ِاد َب ْع َد َي ْو ِمك َهذا‬
‫�ابویمرس�ہیکایکرمسلر�و�ایتںیمےہہکو�رقہےناہک�ٓا�پوکباش�ر�توہ�‪،‬مںیوگ�اہیدیاتہو�ںہکٓا�پوہییبنںیہنجیکحیسمنبرمیمےناشب�ر�ت‬
‫‪2‬‬
‫�د�یےہ�ا�و�ر�ٓا�پومسٰی‪u‬کیرط�حیبنرمسلںیہ ‪ ،‬ا�و�ر�ٓا�پوکنعرقیبالہلیکرط�فےساہج�دکاحمکرمحتمرفمایاجائےاگ�۔‬

‫َ ُ َٔ َّ ُ َ ُ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ ُّ ْٔ َ َّ َ ُ‬
‫الة ‪، ۶�۹�۸��۲‬حصیح‬
‫ح الرو ي� الص ِ‬
‫الل صل هللا علي ِه وسل ِمن الو ِي‬
‫التعب� ب�ب اول ما ب ِدئ ِب ِه رسول ِ‬ ‫ی‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل�‪۴�۰�۳‬‬ ‫اال�ان َ ب� ُب َب ْد ِء ْال َو ْ َ ُ‬
‫ول هللاِ صل‬‫ح ِإل َرس ِ‬ ‫ِي‬ ‫مسمل کتاب ی‬
‫ت‬ ‫ف‬
‫اال��‪۱�۰�۲‬؍�‪ ،۱‬إالصابة � � ي ز‬
‫‪ 2‬فتح الباری�‪۷��۲ ۰‬؍�‪ ،۸‬عیون ث‬
‫ي� الصحابة�‪۴�۷�۵‬؍�‪۶‬‬ ‫ي‬
 ‫�� �� �‬
‫َُ‬ ‫ََ‬ ‫َٔ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َّ َ ضَ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ‬
‫صف َص َن َع َما كن َي ْص َن ُع‪َ ،‬ب َدا ِب�لك ْع َب ِة فطاف ِب َ�ا فل ِق َي ُه َو َرقة‬ ‫الل صل الل علي ِه وسل ِجواره وان‬ ‫فلا ق� رسول ِ‬
‫الل َص َّل َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬
‫وف ِب�ل َك ْع َب ِة فقال هل‪ :‬ي� ب ن‬‫ْ نُ َ ْ َ َ ُ َ َ ُ ُ‬
‫الل‬ ‫ا� ا ِ�خ ي ‪ :‬اخ ِب ْ� ِ ن ي� ِب َ�ا َرا ْي َت َو ِس ْع َت؟فاخ َب َ� ُه َر ُسول ِ‬ ‫ب� نوف ٍل وهو يط‬
‫َّ‬
‫وس اال ك َب ُ� ال ِذي َج َاء ُم َوس‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َع َل ْيه َو َس َّ َل‪َ ،‬ف َق َال ُل َو َرقة‪َ :‬والذي َنفس ب َيده إ َّن َك ل َن ُّ� َهذه اال َّم ِة َول َق ْد َج َاءك َّ‬
‫الن ُام ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِب ي ِ ِ‬ ‫ِ ي ِ ِِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ ُ َ ّ َ َّ ُ َ ْ ُ ْٔ َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َّ ُ َ َ ئ نْ َٔ نَ َٔ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ َ َٔ ْ ُ َ َّ َّ َ َ ْ ً َ ْ َ ُ ُ ثُ َّ َٔ ْ نَ َ ْٔ َ ُ ْ ُ َ َ َّ َ‬
‫ولتك ِذبنه ولتو ِذينه ولتقا ِتلنه‪ ،‬ول ِ� ا� ادر كت ذ ِلك اليوم النصن الل نصا يعله‪ � ،‬اد� راسه ِمنه فقبل‬
‫َّ‬ ‫َ ْٔ ُ َ ُ ثُ َّ ْ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل إىل َم نْ زِ�ِ ِل‬ ‫الل صل‬ ‫ي�فوخه � انصف رسول ِ‬
‫�ایکا�و�ر�ر�و�ایتںیمےہ�رسو�لالہلﷺہبعکرشتیفےلےئگا�و�ر�ا�ساکطو�ا�فرش�و�عایک�د�و�ر�ا�نوط�ا�فو�رقہنبونفلیھباہنںیلمےئگ‬
‫کوینہکو�ہیھبہبعکاکطو�ا�فرک�رہےےھت�‪�،‬انوہ�ںےنٓا�پﷺےسکاہ�ا�ےےجیتھب�!جمےھاتبئوتمےن�(غا�رحر�امںیایک�)� کیداھ�ا�و�رکایسان�؟�رسو�ل‬
‫�الہلﷺےناہنںیاتبیا�‪�،‬و�رقہےناہکقمسےہا�سذ�ا�تیکسجےکہضبقںیمریم�یاج�نےہمتا�سامتےکیبنوہ�ا�و�رجوتری�ےاپ�س‬
‫�ٓایاتاھ�و�ہانمو�ساکربہےوجموسٰی‪u‬کےاپ�سٓایاکرتاتاھ�‪،‬بےکشریت�یذکتیبیکاجئےیگ‪،‬جتےھا�ذیتد�یاجئےیگا�و�رتری�ےاستھگنج‬
‫رھو�رقہےنرسھجاکیا�ا�و�ر�ٓا�پﷺیکاشیپنیابم�ر�کوکبوسہدیا‬
‫کیاجئےیگ�‪�،‬اگرمںیا�سد�نکت نزد�ہرہاتوتری�یتہبڑب�یدم�دکر�و�ںاگ پ �‬
‫‪1‬‬
‫پرھ�رسو�لالہلﷺاپےناکم�نرپ�و�اپسٓاگےئ�۔‬
‫�د�وسر�ےونعم�ںںیمو�رقہےنہیوتجا�نایلکہہیالعما�توحیںیہا�و�رتسملبقںیمرسو�لالہلﷺیبنای�رسو�لےکبصنمرپفائزہونےو�الےںیہ‬
‫مرگانوہ�ںےندیس�الاممدمحمﷺکویہںیہناہکہکالہلاعتلٰیےنٓا�پﷺکونیبای�رسو�لرقم�رکر�دیاگایہےگ‪�،‬ار�ا�سوقتو�ہٓا�پﷺ‬
‫کونیبای�رسو�لمیلسترکیلےتوتکوئیوجہںیہنیھتہکو�رقہاسیجحقرپستا�و�رصاحبملعاناس�ن �وفر ً�اہیایام�نہنےلٓاتا�ا�و�ر�الاسبوق�نالا� لوو�نںیم‬
‫شام�رہوتالبہکا�سےنڑب�ےرسح�ترھب�ےالاف�ظںیماہک�۔‬
‫َ َ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ َ َ َٔ ُ ُ‬ ‫َ َ‬
‫َ ي� ل ْيت ِ ن ي� ِف ي َ�ا َجذ ًعا‪ ،‬ل ْيت ِ ن ي� ا كون َح ًّيا ِإذ ي خْ� ِر ُجك ق ْو ُمك‬
‫کا�شںیما�سوقتکت نزد�ہرہاتبجٓا�پیکوق�مٓا�پوک�اپےنوطنےسابہراکن�لد�ےیگ�‪�،‬اگرمںیےنو�ہزمانہاپلایوتمںیٓا�پیکزبر�دست‬
‫مد�درک�و�ںاگ۔‬
‫�ر�و�ایتےہہکوس�ر�ہاعلقلیکا�نیلہپاپنچٓایا�تیکوحیےکابدت�ائیاعت�ر�فےکدعبکھچرعصہےکےئلوحیعطقنموہگیئاتکہٓا�پےکد�لےس‬
‫وائےوج�اچانکاغ�رحر�امںیجرب�ائلی‪u‬کو�دیھکرک�ا�و�رابدت�ائیٓایا�تابم�رکہوکسنرکاط�ر�یوہ�اتاھ�ا�و�ر�ا�سےکاستھیہوحیےک‬
‫�و�ہوخ�فد�و�رہ ج‬
‫‪2‬‬
‫�اتناظ�رکاشو�قیھبڑب�ھاجئے�۔‬
‫ا�و�ر�ٓا�پﷺ�ذہینوط�ررپوحیوصو�لرکنےا�و� نروب�تےکرف�ائضاھبنسلےنےکےئلرمکسبہتوہج ئاںی�‪�،‬ا�سمکحےکدعبھچک ندو�ںکت‬
‫جرب�ائلی‪�u‬د� سور�یوحیرکیلان�ز�لہنوہئےوت�ر� �وزبر� �و �زٓا�پﷺاک�رنجوغم ھڑباتچالگای�‪،‬‬

‫‪،۱‬ا� ہشام�‪۲�۳�۸‬؍�‪۱‬‬
‫اال��‪۱�۰�۲‬؍� ب ن‬
‫‪ 1‬عیون ث‬
‫‪ 2‬فتح الباری�‪۲�۷‬؍�‪۱‬‬
 ‫�� �� �‬
‫َٔ َّ ُ َّ َ َ تْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ‬
‫ح كنت ثلث ِس ِن ي ن�‬ ‫ان مدة ف� ِة الو ِي‬
‫‪1‬‬
‫عشیب‪a‬کےاطمبقاقناط�عوحییکلکدم�تنیتاس�ل ہری�۔‬
‫احلانہکار�الہلاعتلٰیےنٓا�پﷺوکتنیاس�لدعبنمبصوبن�ترپافئزرکنااھتوتاتےندلج�یربج�ائلی‪u‬کوےنجیھبیکایکضر�و�ر�تیھت�‪،‬‬ ‫گ‬
‫َ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ‪َّ َ -‬لا نَ زَ� َل َع َل ْي ِه ْال َو ْ يُ‬
‫ح ِب ِ� َر ٍاء َمكث ا َّ ي� ًما ال َ ي َ�ى ِج ْب ِ� يل‪.‬‬
‫َ َّ‬
‫الل ‪َ -‬ص َّل َّ ُ‬ ‫َ ْ ن َ َّ َٔ َّ‬
‫اس ان َر ُسول ِ‬‫ا� عب ٍ‬‫ع ِن ب ِ‬
‫عدب�الہل نب ابع�س ‪t‬سےرم�و�ی ےہجبرح�امںی رسو�ل الہلﷺ رپ�وحی ان�ز�ل وہئیوتکھچ ندو�ںکت ہیتیفیک رہیہک ربج�ائلی ‪u‬‬
‫‪2‬‬
‫نرظہنںیٓائے‬
‫ْ َ َْ‬
‫م ِء ِج ب ِ� يل ِإلي ِه‬ ‫املد� َع َد َم َ‬
‫ِ يج‬
‫َٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َٔ‬
‫ول ا َقرا َو َ ي� ا ي َ�ا ث‬‫ه َما ب ي ن� ن زُ� ِ‬ ‫ي‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ال َق َّد َر ِة بثل ِث ِس ِن نَ� َو ِ َ َ ْ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َوَل ْي َس ْ ُ‬
‫ال َر ُاد ِبف تْ َ� ِة ال َو ْح ُ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬
‫�ا�سےسہیرم�ا�دہنںیےہہکوحییکدنب�شنیتاس�لکترہی‪،‬مرگصر�فوسر�ہاعلقلیکابدت�ائیٓایا�تا�و�رسو�ر�ہالدمثر کےد�رماینیرعصہںیم‬
‫جرب�ائلی‪�u‬رسو�لالہلﷺےکاپ�سںیہنٓائے�۔‬
‫‪3‬‬

‫َ‬
‫وس ش َو ِاه ِق ِج‬
‫ال َب ِال‪،‬‬ ‫ْ ُُ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ْ نً َ َ ْ ُ ً َ َ تَ َ َّ‬ ‫َ تَّ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ‬
‫ح� ح ِزن الن ِب يُّ� صل هللا علي ِه وس َل ‪ِ ،‬ف ي�ما بلغنا‪ ،‬حز� غدا ِمنه ِم َرارا ي ْك ي�دى ِمن رء ِ‬
‫َ ُ َّ َ َٔ ْ فَ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ ق َ ْ ُ َ ْ َ ُ َ َ َّ َ ُ ْ ُ َ َ َ َ ُ َ َّ ُ َّ َ َ ُ ُ َّ ًّ َ ُ َ َ‬
‫الل َحقاف َي ْسك ُن ِلذ ِلك‬
‫فكا او� ِب ِذرو ِة جب ٍل ِل يك يل ِ ي� ِمنه نفسه تبدى ل ِج ب ِ� يل فقال‪ :‬ي� ممد‪ِ ،‬إنك رسول ِ‬
‫ْ َ َ‬ ‫َ ْٔ ُ ُ َ َ ُّ َ ْ ُ ُ َ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ تْ َ ُ َ ْ َ‬
‫ح غ َدا ِ ِلث ِل ذ ِلك‬
‫جاشه‪ ،‬وت ِقر نفسه‪ ،‬ف ي� ِجع‪ ،‬ف ِإذا طالت علي ِه ف�ة الو ِي‬
‫یاہ�ںکتہکیبنرکیمﷺا�سدق�رمغنیگوہئےہکدعتم�داب�ردنلبوچٹیرپےساپےنٓا�پوکرگ�ارکالہ�کرک�دیاناچہا�‪،‬بجیھباہپ�ڑیکوچٹیرپےچنہپ‬
‫کہاپےنٓا�پوکرگ�اکرہال�کرکدیںوتربج�ائلیاظہروہتےا�و�رےتہکا�ےدمحمﷺٓا�پالہلےکےچسرسو�لںیہ ‪ ،‬وتا�سےسٓا�پﷺ‬
‫کاوج�شرس�دڑپجاتاا�و�رتعیبطوکوکس�ناتلما�و�رو�اپسرشتیفےلٓاتے�‪،‬بجوحیاکہلسلسدیرکتعطقنمرہاوترھپاسیرط�حےلکن�‪،‬بجاہپ�ڑیک‬
‫‪4‬‬
‫چوٹیرپےچنہپوتربج�ائلیاسمےنٓاتےا�و�راسیرط�حےتہک�۔‬
‫یہوطقم�عر�و�ایتےہسجاکہلسلس ہزر�یرپہیمتخوہجاتاہےا�و�ر�ٓاگےںیہنڑبھات‪،‬اما�م ہزر�یےنا�سر�و�ایتوکالبغا�تںیمرحتیرایکہے�۔‬
‫یہجرب�ٰی‪ r‬ےنرسو�لالہلﷺےسرع�ضیک�۔‬ ‫�ر�و�ایتےہہکایکرمتہبدیسانلاس�ءدخ اکل‬
‫َ َ َٔ ْ‬ ‫َ َ َ َ ََ َ َ‬ ‫ْٔ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ تُ‬ ‫َٔ ْ ْ نَ َ َٔ َ‬
‫ا� ِ ّع‪ ،‬ات ْس َت ِط ُيع ان خْ� ِب َ� ِ ن ي� ِب َص ِاح ِبك َهذا ال ِذي َ ي� ِتيك إذا َج َاءك؟قال‪ :‬ن َع ْم‪،‬قال ْت‪ :‬ف ِإذا َج َاءك فاخ ِب ْ� ِ ن ي�‬ ‫اي ب‬
‫فَ َ َ ُ ْ ُ َ َ ْ َّ َ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ خَ َ َ َ َ َ ُ َ َ‬
‫الل صل هللا علي ِه وسل ِل ِد ي ج�ة‪ :‬ي� خ ِد ي ج�ة‪ ،‬هذا‬ ‫‪�،‬اءه ِج ب ِ� يل علي ِه السلم كا كن يصنع‪ ،‬فقال رسول ِ‬ ‫ِب ِه ج‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫الل َص َّل ُ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِج ْب� ُيل ق ْد َج َاء ن�‪،‬قال ْت‪ :‬قُ ْ� َ ي� ب ن� َ ِ ّع ف ْاج ِل ْس َع َل ف ِ خ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫سى قال فق َام َر ُسول ِ‬ ‫� ِذي ال ُي ْ َ‬
‫ِي‬ ‫ِ‬
‫‪ 1‬فتح الباری�‪۲�۷‬؍�‪۱‬‬
‫ا� سعد�‪۱�۵�۴‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫‪ 3‬فتح الباری�‪۲�۷‬؍�‪۱‬‬
‫َ ُ َٔ َّ ُ َ ُ َ َ ُ ُ‬ ‫خ‬ ‫ٰ‬ ‫ن‬ ‫ش‬
‫الک�ی �‪۱�۵�۶‬؍�‪،۱‬حصیح ب�اری ب�ب اول ما ب ِدئ ِب ِه رسول‬
‫‪ 4‬فتح الباری �‪۳�۶�۱‬؍�‪�،۱�۲‬ح الزرقا� عیل املواھب �‪۴�۰�۲‬؍�‪ ،۱‬الصائص ب‬
‫خ‬
‫َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ ُّ ْٔ َ َّ َ ُ‬
‫الة‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل ِمن الو ِي‬
‫ح الرو ي� الص ِ‬ ‫ِ‬
 ‫�� �� �‬
‫ْ‬ ‫� َل َس َع َل يْ َ�ا َق َال ْت‪َ :‬ه ْل تَ َ� ُاه؟ َق َال‪َ :‬ن َع ْم َ‪،‬ق َال ْت‪َ :‬ف ُت َحَّو ْل َف ْاج ِل ْس َع َل فَ ِ خ‬
‫� ِذي ال ُي ْم نَ�‬ ‫فَ ج َ‬
‫اہک�ار�ا�بو�ہٓائںیوتجمےھ‬
‫ربخد�ےےتکسںیہ�؟ �ٓا�پﷺےنرفمایاہا�ں ‪�،‬انوہ�ںےن گ‬
‫�ا�ےریم�ےاچچکےےٹیب�!کای�ٓا�پربج�ائلیےکٓانےیکےھجم �‬
‫ربخدجیےئاگ�‪ ،‬چاننہچبجربج�ائلی‪ٓ�u‬ائےوت�رسو�لالہلﷺےنرفمایاا�ےدخیہج‪r‬یہربج�ائلیریم�ےاپ�سٓائےںیہ�‪ ،‬خدیہج‪r‬‬
‫بیھ �‬
‫نےاہک�ٓا�پڑھک�ےوہکرمری�یابئںیر�ا�نرپیبھٹاجئںی�‪،‬چاننہچٓا�پﷺا�نیکر�ا�نرپیبھٹےئگ�‪�،‬انوہ�ںےناہک�ا�بیھبربج�ائلی‪ٓ�u‬ا�پ‬
‫َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ ُ ُ َّ َّ‬
‫الل َصل‬ ‫کو�داھئیدیےتںیہ�؟�ٓا�پﷺےنرفمایاہا�ں�‪� ،‬انوہ�ںےناہک�اچاھمری�ید�ائںیر�ا�نرپیبھٹاجئںیقالت‪ :‬فتحول رسول ِ‬ ‫ک‬
‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ فَ َ َ َ َ َ فَ خ َ ْ ُ ْ نَ َ َ َ ْ َ ْ تَ َ ُ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َّ ْ َ ْ ْ ف ْ َ َ‬
‫ح ِري قال ْت‪:‬‬ ‫هللا علي ِه وسل ج�لس عل ِ� ِذها اليم� فقالت‪:‬هل �اه؟ قال‪ :‬نعم‪،‬قالت‪ :‬فتحول فاج ِلس ِ ي� ِ ج‬
‫َٔ ْ َ‬
‫س ْت َوالق ْت‬ ‫ح ِر َها‪َ ،‬ق َال ْت‪َ :‬ه ْل تَ َ� ُاه؟ َق َال‪َ :‬ن َع ْم‪َ ،‬ق َال َ‪:‬ف َت َح َّ َ‬ ‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل فَ ج َ‬
‫� َل َس ِ ف� ِ ج ْ‬ ‫الل َص َّل ُ‬‫ُ َّ‬ ‫َ َ‬
‫ف َت َحَّول َر ُسول ِ‬
‫ي‬
‫حر َها‪ ،‬ثُ َّ� َق َال ْت َ ُل‪َ :‬ه ْل تَ َ� ُاه َ؟ق َال‪َ :‬ل‪َ ،‬ق َال ْت َ ي� ن� َ ِ ّع‪ْ ،‬اث ْ‬ ‫ول َّ ِ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ٌ ف ْ‬ ‫�خ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫بت‬ ‫ب‬ ‫الل صل هللا علي ِه وس َل جا ِلس ِ ي� ِ ج ِ‬ ‫ِ ارها ورس‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ٌ‬ ‫ٔ‬
‫وا شب�‪ ،‬فو هللا إن ُه َللك َو َما َهذا ِبش ْيط ٍان‬
‫چاننہچرسو�لالہلﷺد�ائںیر�ا�نرپیبھٹےئگ�‪�،‬انوہ�ںےناہک�ا�بیھبربج�ائلیومجو� ہدںی�؟�ٓا�پﷺےنرفمایاہا�ںومجو� ہدںی�‪�،‬انوہ�ںےن‬
‫یھبداھئیدیےتںیہ�؟�ٓا�پﷺ‬
‫یفرںی�‪،‬چاننہچرسو�لالہلﷺےنایاسہیایک‪�،‬انوہ�ںےناہکایکا�ب ک‬
‫کاہ�اچاھ�ٓا�پریم�ےز�انوئو�ںرپرشت ھک‬
‫نےرفمایاہا�ں�‪�،‬انوہ�ںےنرھپ�اپینا�و�ڑھینرسپرسےاتا�ر�یا�و�ربرہہنرسہوکرکاہایک�ا�بیھبربج�ائلی کداھئیدیےتںیہ�؟ ف مرای ہناںی�‪�،‬ا�ب کداھئی‬
‫ہنںیدیےت�‪،‬ہینسرکدخیہج‪r‬نےرع�ضایک�ا�ےریم�ےاچچکےےٹیب�!�ٓا�پوکاشب�ر�توہ�‪�،‬الہلیکمسقہیرفشہتےہ‪�،‬البسیںیہن�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ ْ َ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ َ َ َ ْ َ َ ُ َٔ ْ ش ْ َ َّ َ ٌ َ َ َ َ َ َ‬
‫� ف ِإن ُه َملك ك ِر ي ٌ� ل ْو كن ش ْيط نًا� َما ْاس َت ْح ي َ�‬‫� الل ع�ا قالت خ ِد ي ج�ة‪ :‬اب ِ‬
‫عن عا ِئشة ر ِ ي‬
‫‪2‬‬
‫ےہار�البسیوہتاتونہرشماتا�۔‬
‫ےہا�مالومنمنی دخیہج‪r‬نےرع�ضیکٓا�پوکابم�ر�کوہیہرفشہت گ‬ ‫�ا�مالومنمنیاعئہش‪r‬کیر�و�ایتںیموی�ں �‬
‫�ا�سر�و�ایتیکدنسعضفیےہ�۔‬
‫�ا�سےکالع�و�ہبجو�رقہنبونفلےنٓا�پﷺیکرسالتےکاب�ر�ےںیمہہکدیا�ا�و�رچدند� ندو�ںدعبجرب�ائلی‪u‬بیھابضابہطوحیالنے‬
‫رضو�ر�تابقیںیہنرہیتا�و�رکاییشاط�نا�سرط�حیکوحیالکساتہے�۔‬
‫وتپرھدصیقرکنےےکےئلیہبسھچکرکنےیک �‬
‫لےگ ت‬
‫الہلاعتلٰیربمغیپ�و�ںوکرتہبینالصتحںیا�و�رقوتںیاطعکرکےوعبم�ثرفماتاےہ‪�،‬و�ہرتہبیناخال�ق‪،‬کاململع ش‪،‬اج�عا�و�رضموب�طاتسالق�لےکاملک‬
‫ہوتےںیہ�‪،‬چاننہچرسو�لالہلﷺےسلبقدنایںیمےنتکیہربمغیپگز�ر�ےںیہنجوکئیامدیہنںییھتہکاہنںیربمغیپبانیاجانےو�الاہے‪،‬جب‬
‫�ا�ن ےک اپ�س ربج�ائلی ‪�u‬وحیرکیلحاضروہئےوتایک انوہ�ں ےنبصنم رسالت رپ افئز وہنے ا�و�ر�اپےنربمغیپوہنے رپشکایک�‪ ،‬ومسٰی ‪u‬‬
‫سر�دیو�ںیکات�ریکر�ا�تےکوقتنتاہنتٓا�گےنیلوک�ہوط�رپرچڑ�ھےئگاہج�ںا�ساسنس�نہگجرپاچانکالہلاعتلٰیا�نےسمہالک�موہ�اا�و�ر‬
‫�اہنںیبصنمرسالترپفائ فز مرایاوتایکانوہ�ںےناپینربمغیپ�یرپشکایکیاحتقیقیک�‪�،‬ا�سےئلوکئیوجہںیہنہکٓا�پﷺ�الہلاک�رسو�لوہنے‬

‫ط�ی �‪۳�۰�۳‬؍�‪،۲‬فتح الباری �‪۷��۲ ۰‬؍�‪۸‬‬ ‫اال��‪۱�۰�۵‬؍� ت‪ �،۱‬یخ‬

‫ر� ب‬ ‫ا� ہشام�‪۲�۳�۹‬؍�‪،۱‬الروض االنف �‪۲�۶�۶‬؍�‪،۲‬عیون ث‬
‫‪ 1‬بن‬
‫نع��‪۱�۶�۵‬‬
‫ال� ی‬
‫‪ 2‬دالئل النبوۃ ب‬
 ‫�� �� �‬

‫مںیکشرکتےا�و�رزمک�و�ر�ا�ر�ا�د�ےےکولگو�ںیکرط�حوخ�دکوپاہ�ڑسےرگ�اکرمو�تےکوح�الےرکدیانچاتےاہج�ںربج�ائلی‪ٓ�u‬ا�پﷺ‬
‫کواب�ربا�رنیقیدہانیرک�اتےہکٓا�پےچسیبنںیہ�‪�،‬ا�سےکالع�و�ہایکاتےنڑب�ےو�اقہعےکےئلوطقم�عر�و�ایتاکفیےہ�۔‬
‫�د�ر�اصلربج�ائلی‪u‬کویھبےنجاکدصقمرص�فا�ناکاعت�ر�فرک�اناتاھکہٓائدن�ہیھبہیرفشہتٓا�پےکاپ�سامہ�ر�ایپاغ�مےلرک�ٓاتا�رہےاگ�ا�و�ریہٓا�پ‬
‫اچنہپںی�‪،‬لذہ�ایہحیحصںیہنہکاغ�رحر�ا�ءاک�و�اقہعرسو�لالہلﷺیکرسالتاکقنہطٓاغا�زاھتا�و�را�س‬
‫کیذمہد�ا�ر�یوہگیہکاسےنموعنولگو�ںکت ئ‬
‫وھچڑ�دیاایگ‪،‬ا�سےئلبجیلہپرمتہبوحیان�ز�لیہںیہن‬
‫مںییلہپوحیان�ز�لوہئییھتہکلببصنمرسالترپفائزکرنےاکاعممہلٓائدن�ہےکےئل �‬
‫ہوئیوت�ا�سںیمدنب�شاکوس�ا�لیہدیپ�اںیہنوہتا�‪،‬قحتقیںیموحیاکقنہطٓاغا�زربج�ائلی‪u‬کےد�وبا�ر�ہٓانےاکموقہعےہسجںیمھچکد�نےگل‬
‫‪1‬‬
‫�ا�و�رٓا�پﷺا�سدنچ�ر� �وز�ہوقیترحم�ومیرپتہبرجندی�ہرہےنےگل۔‬
‫تاعبنیےکد�و�رمںییھبہیاتخال�فاھتکہیلہپوحیوکنیسیھتٓایاسو�ر�ہالدمثرایسو�ر�ہاعلقل۔‬
‫َ َٔ ْ ُ َٔ َ َ َ َ َ ْ نَ َ ْ َّ ْ َ َ ْ َٔ َّ َ نَ زَ َ َ ُ ْ ٓ َ َ َ َٔ ُّ َ ُ َّ ّ ُ ُ ْ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ‬
‫ث}‪ 2‬قل ُت‪:‬‬ ‫َع ْن ي ْ� ي َ� ْب ِ ن� ا ِب ي� ك ِث ي ٍ�‪ ،‬سالت ا ب� سلة ب� عب ِد الرح ِن عن او ِل ما �ل ِمن القرا ِن‪ ،‬قال‪{ :‬ي ايا المد ِ‬
‫َ َ َ ‪ ْ َ َ ُ ْ َٔ َ َ َ َ َ ُ َٔ َ َ َ 3‬نَ َ ْ َّ َ ض َ َّ ُ َ نْ ُ َ َ ْ َ َ‬ ‫ْ ْ ٔ ْ ّ َ َّ‬ ‫ُ ُ َ‬
‫� الل ع�ما عن ذ ِلك‪،‬‬ ‫الل ر يِ‬‫س َر ِبك ال ِذي خلق} فقال ابو سلة‪ :‬سالت ج ِبا� ب� عب ِد ِ‬ ‫َيقولون‪{ :‬اق َرا ِب ِ‬
‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ق َال َ‬
‫الل َص َّل ُ‬‫ُ َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ُٔ ّ ُ َ َّ‬ ‫ُ ْ َ ْ َ َّ ُ ْ َ َ َ‬
‫‪:‬ج َاو ْر ُت‬ ‫َوقل ُت ُل ِمثل ال ِذي قل َت‪ :‬فقال َج ِب ٌا�‪ :‬ال ا َح ِدثك ِإل َما َحدث َنا َر ُسول ِ‬
‫َ َ ْ ُ َ ُ ُ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ ن َف َ ْل َٔا َر َش ْي ًئا‪َ ،‬و َن َظ ْر ُت َع ْن ِش َ� َ َ َٔ َ ً‬ ‫َ َ َ َّ َ َ ْ ُ َ‬
‫ال ف ْل ا َر ش ْيئا‪،‬‬ ‫ِي‬ ‫ي�‬‫ِب ِ�ر ٍاء‪ ،‬فلا قضيت ِجو ِاري هبطت فن ِوديت‪ ،‬فنظرت عن ي ِ� ِ ي‬
‫َ َ َُْ‬ ‫َ ً َ َٔ َ‬ ‫َ َ ْ َٔ َ َ ْ ً َ َ َ ْ ُ َ ْ ف َ َ ْ َٔ َ َ ْ ً َ َ َ ْ ُ َ ْٔ َ َٔ‬ ‫َ َ ُ َٔ‬
‫س ف َرا ْي ُت ش ْيئا‪ ،‬فات ْي ُت خ ِد ي ج َ�ة فقل ُت‪:‬‬ ‫ي‬ ‫ام فل ار شيئا‪ ،‬ونظرت خل ِ ي� فل ار شيئا‪ ،‬فرفعت را ِ‬ ‫ي‬ ‫َونظ ْرت ا َم ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ ثّ ُ ن َ ُ ُّ َ َ َّ َ ً َ ً َ َ َ َ ثَّ ُ ن َ َ ُّ َ َ َّ َ ً َ ً َ َ َ نَ زَ َ ْ َ َٔ ُّ َ ُ َّ ّ ُ ُ َ َٔ ْ‬
‫ث قْ فان ِذ ْر َو َر ّبك‬ ‫و� وصبوا ع يل ماء ب� ِردا‪ ،‬قال‪ :‬ف�لت‪{ :‬ي ايا المد ِ‬ ‫و� وصبوا ع يل ماء ب� ِردا‪ ،‬قال‪ :‬فد� ِ ي‬ ‫د ِ� ِ ي‬
‫ّ ْ ‪4‬‬
‫َ َ‬
‫فك ِب}‬
‫حیٰیینبابوثکریےسرم�و�یےہمںیےنابولسہمنبدبع�الرمحنٰےسد�ریافتایککہرق�ٓا�ناککوناسحہصےلہپان�ز�لوہ�ا�‪�،‬انوہ�ںےنوج�ا�بدیاسو�ر�ہ‬
‫�الدمثر نا�ز�لوہئی�‪،‬مںیےناہکہکول�گےتہکںیہہکوس�ر�ہ علاقلَبسےسےلہپ �ان �زلوہئ �ی‪ ،‬توابولسہم‪t‬نےاہکںیمےناجبرنبدبع�الہل‪t‬‬
‫سےا�سےکقلعتموپچاھا�و�رںیمےنوہیاہکوجمتےناہک‪ ،‬جابر‪t‬نےاہکںیممتےسوہیایب�نرکتاوہ�ںوجمہےسرسو�لالہلﷺےنایب�ن‬
‫کایٓا�پﷺےنرفمایاہکںیمرح�اںیموگشہنیشناھتبجںیمےنوگشہینیشنیکدم�توکوپ�ر�ارکلایوتںیموہا�ںےساتر�اوتںیماکپ�ر�اایگایک‬
‫زیچیھ‬
‫رساھیاوتیاک دکی‬
‫رطف کیداھوتھچکرظنہنٓایاںیمےناپےنابئںیرط�فدکیاھوتھچکرظنہنٓایاوتںیمےن اٹ‬
‫�ٓا�و�ا�زینسںیمےناپیند� ئاںی �‬
‫پرھںیمدخیہج‪r‬کےاپ�سٓایاوتںیمےناہکھجموکلبمکا�ڑھاد�وا�و�رھجمرپڈنھٹ�ااپنیاہب�ٔوٓا�پﷺےنایب�نایکہکولگو�ںےنےھجملبمک‬
‫َ ُ َٔ َّ ُ َ ُ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ ُّ ْٔ َ َّ َ ُ‬
‫الة ‪۶�۹�۸��۲‬‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل ِمن الو ِي‬
‫ح الرو ي� الص ِ‬ ‫التعب� ب�ب اول ما ب ِدئ ِب ِه رسول ِ‬
‫ی‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب‬
‫املد�‪1� :‬‬
‫‪ 2‬ث‬
‫‪ 3‬العلق‪1� :‬‬
‫املد�‪2� :‬‬‫‪ 4‬ث‬
 ‫�� �� �‬

‫وکذ�ا�ب ٓاخر�تےسڈ�ر�ائے‬
‫�ا� ھڑائےا�و�رھجمرپڈنھٹ�ااپنیاہبیا�ا�و�رسو�ر�ہالدمثرکیٓایا�ت�‪�۱‬ا�و�ر�‪�، ۲‬ا�ےڑپک�ےںیمےنٹپلو�الے!�اھٹےئرھپلوگو�ں ع‬
‫‪1‬‬
‫�ا�و�ر�اپےنرپ�و�ر�دگا�رکیڑب�ائیےئجیک�۔نا�ز�لوہئی۔‬
‫رقا�ءیکٓایا�ت‬
‫ا�و�ر� کیداھجائےوت�الدمثرکیابدت�ائیٓایا�تںیمرسو�لالہلﷺوکبضعاحاک�مدیےئےئگںیہا�و�ربتغیلاکحمکرفمایاگایہےہکبج �‬
‫مںیرص�فالہلاعتلٰییکدنچلختیقیافص�تاکبای�نےہ�۔‬
‫رخسمتانشر�و�عرک�دیاکہدمحم(ﷺ�)کےدخ�انے‬
‫مرگچدن�د�نیکدنب�شےسمرشکنیہکموکمذ�ا�قا�ڑ�انےاکموقعلمایگ�ا�و�ر�انوہ�ںےنا�ز�ر�ا�ہ ہک‬
‫وھچڑ�دیاہےا�و�ر�ا�با�سےسضغبرھکےناگلہے�۔‬ ‫�اسے �‬
‫ً َٔ‬ ‫َ َ ّ َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫َع ْن َعا ِئشة َم ْرف ًوعا ل ت ُس ُّبوا َو َرقة ف ِإ ِ ن ي� َرا ْي ُت ُل َج َّنة ا ْو َج َّن َت ْ ي ِن�‬
‫�و�رقہنبونفلےکاب�ر�ےںیماعئہش‪r‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنرفمایا�و�رقہنبونفلوکبر�امتوہکمںیےنا�سےکےئل تنج‬
‫مںیایکای�د�وبا�غدکیےھںیہ�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ ُ َّ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ ََ ْ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َع ْن َو َرقة‪ ،‬فقال ْت ُل خ ِد ي ج َ�ة‪ِ :‬إن ُه كن َص َّدقك َول ِك َّن ُه‬ ‫‪:‬س ِئل َر ُسول هللاِ صل‬ ‫عن عا ِئشة‪ ،‬قالت‬
‫َٔ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُٔ ُ ُ ف ْ َ َ َ َ َ ْ َ ٌ َ َ ٌ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َٔ ْ َ ْ َ َ َ‬
‫اض‪َ ،‬ول ْو كن ِم ْن ا ْه ِل‬ ‫ات ق ْبل ان تظ َهر فقال َر ُسول هللاِ صل الل علي ِه وسل‪ :‬ا ِر يته ِ ي� الن ِام وعلي ِه ِثياب بي‬ ‫م‬
‫َّ َ َ َ َ َ ْ َ ٌ َ َ َ‬
‫اس غ ْي ُ� ذ ِلك‬ ‫الن ِار لكن علي ِه ِلب‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہش‪r‬کیایکا�و�رر�و�ایتںیموی�ںےہا�مالومنمنیدخیہج‪r‬نےٓا�پےسرع�ضایککہو�رقہنبونفلےنٓا�پیکرسالت‬
‫� نووب�تیکدصتیقیکرگمٓا�پےکاعال�نوبن�تےسلبقو�ہوف�توہگےئںیہ�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایامںیےنوخ�ا�بںیمو�رقہنبونفل‬
‫‪3‬‬
‫اھ�ار�و�ہیمنہجوہتےوتفسدیلاب�سیکاجبئےیسکا�و�ر�رنگےکابل�سںیموہتے�۔‬ ‫کوفسدیلاب�سںیم کید گ‬
‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َع ْن َو َر َق َة ْب ن� َن ْو َفل‪َ ،‬ف َق َال َ‪:‬ق ْد َر َٔا ْي ُت ُه ِ ف ي� ْ َ‬
‫ال َن ِام‪،‬‬
‫َ َّ‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫َ َ َٔ َّ َ َ َٔ َ‬
‫َع ْن َعا ِئشة‪ ،‬ان خ ِد ي ج َ�ة َسال ْت َر ُسول ِ‬
‫ِ ٍ‬
‫النار‪ْ َ ،‬ل َي ُك ْن َع َل ْيه َب َي ٌ‬ ‫َ َٔ ْ ُ ُ َ ْ َ َ ْ َٔ ْ َّ‬ ‫َ َٔ ْ ُ َ َ ْ َ ُ َ َ‬
‫اض‬ ‫ِ‬ ‫اض‪ ،‬فاح ِسبه لو كن ِمن اه ِل ِ‬ ‫ف َرايت علي ِه ِثياب بي ٍ‬
‫�ا�و�ر�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہ�ا�مالومنمنیدخیہج‪r‬نےرسو�لالہلﷺےسو�رقہنبونفلےکاب�ر�ےںیمد�ریافت‬
‫اھ�ار�و�ہیمنہجوہتےوتفسدیلاب�سںیمہنوہتے�۔‬
‫‪4‬‬
‫وکدیلاب�سںیم کید گ‬ ‫کای�ٓا�پﷺےنرفمایامںیےنوخ�ا�بںیمو�رقہنبونفل فس‬
‫َْ َ‬ ‫َ َ َٔ ْ َ ْ ُ ف ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ ن َ ْ َّ َ َ‬
‫ال َّن ِة َعل ْي ِه ُس ْن ُد ٌس‬
‫صت ُه ِ ي� ُبط َن ِان ج‬ ‫الل‪ ،‬قال َ‪:‬و ُس ِئل َع ْن َو َرقة ْب ِ ن� ن ْوف ٍل‪ ،‬فقال‪ :‬اب‬
‫ا� ب ِ� عب ِد ِ‬
‫عن ج ِ ب ِ‬
‫ایکایتو�ٓا�پﷺےنرفمایامںیےناسے‬ ‫جابربندبع�الہلےسر�و�ایتےہ�رسو�لالہلﷺےسو�رقہنبوففلےکاب�ر�ےںیموس�ا�ل گ‬
‫ول هللاِ ﷺ �‪۴�۰�۶‬‬ ‫اب َب ْد ِء ْال َو ْ َ ُ‬
‫اال� َانب ُ‬ ‫ُ َ ُ ُ َّ ّ‬
‫املد ث ِ ِ� �‪ ، ۴�۹�۲�۲‬حصیح مسمل کتاب ی‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب‬
‫ح ِإل َرس ِ‬‫ِي‬ ‫التفس�سورة‬
‫ی‬
‫‪ 2‬فتح الباری �‪۷��۲ ۰‬؍�‪۸‬‬
‫َ ُ َ َ َ ف ُ ْٔ َ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ زَ َ َ َّ َْ‬
‫الرو� ب�ب ما جاء ِ ي� رو ي� الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل ِال ي�ان والدلو �‪ ، ۲�۲�۸�۷�،۲�۲�۸�۸‬مستدرک حامک‬‫‪ 3‬جامع ت�مذی ابواب ی‬
‫ِ‬
‫�‪،۸�۱�۸�۷‬فتح الباری �‪۷��۲ ۰‬؍�‪۸‬‬
‫‪ 4‬مسند امحد �‪۲�۴�۳�۶�۷‬‬
 ‫�� �� �‬

‫‪1‬‬
‫جتنےکایکرتہبیند�رجےںیمدکیاھہےا�و�ر�ا�ساکلاب�سرشییماھت�۔‬
‫�و�رقہنبونفلےسوگتفگکرنےےکدعب�اپان�اتعاک�فوپ�ر�اکرنےےکےئلٓا�پو�اپساغ�رحر�امںیرشتیفالئےا�و�ر�اتعاک�فےکابقید�نوپ�ر�ے‬
‫فرماکرمہکرکممہو�اپسرشتیفےلٓائے‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ق َال َ‬
‫ول هللاِ َص َّل ُ‬ ‫َ َ َ ٌ ُٔ َ ّ ُ ُ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ ُ‬
‫‪:‬ج َاو ْر ُت ِب ِ� َر ٍاء‪ ،‬ف َّلا ق َض ْي ُت ِج َو ِاري َه َبط ُت‬ ‫قال ج ِبا�‪ :‬اح ِدثك ما حدثنا رس‬
‫َ َ ْ َٔ َ َ ْ ً َ َ َ ْ ُ َ فْ‬ ‫َ ُ ُ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ ن َ َ ْ َٔ َ َ ْ ً َ َ َ ْ ُ َ ْ ش َ َ َ ْ َٔ َ َ ْ ً َ َ َ ْ ُ ََٔ‬
‫ام فل ار شيئا ونظرت خل ِ ي�‬ ‫ال فل ار شيئاونظرت ام ِ ي‬ ‫ي� فل ار شيئاونظرت عن ِ� ِ ي‬ ‫فن ِوديت‪ ،‬فنظرت عن ي ِ� ِ ي‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ْ َٔ َ َ ْ ً َ َ َ ْ ُ َ ْٔ َ َٔ َ ً َ َٔ َ‬
‫س ف َرا ْي ُت ش ْيئا‪ ،‬فات ْي ُت خ ِد ي ج َ�ة‬ ‫فل ار شيئا فرفعت را ِ ي‬
‫جابر‪t‬سےرم�و�یےہٓا�پﷺےنرفمایامںیاغ�رحر�امںیایکدم�تےکےئلولخ�تنیشناھت�‪،‬بجںیمو�ہد�نوپ�ر�ےرککےاہپ�ڑسے‬
‫ینےچاتر�ا�(�ا�و�رمںینطبو�ا�د�یےسزگ�ر�رہاتاھکہ�)ےھجمٓا�و�ا�ز�د�ییئگ�‪،‬مںیےنا�سٓا�و�ا�زرپاپےند�ائںیرط�فدکیاھرگموکئییھبرظننہٓایاپرھبائںی‬
‫زیچ�داھئی‬
‫زیچ�داھئیںیہن �دی�‪،‬یپےھچیکرط�ف کیداھ�ا�و�ر�ا� ھدربیھوکئی ک‬
‫زیچ�داھئیںیہند�ی‪،‬سامےن کیداھ�ا� ھدربیھوکئی ک‬
‫طر�ف کیداھ�ا� ھدربیھوکئی ک‬
‫وکزمنیو�ٓاسام�نےکد�رمای�نںیمایکرکسیرپیبےھٹوہئےاپیا�‪،‬جمےھہی‬ ‫ہنںی �دی�‪�،‬ا�بںیمےناپان ا‬
‫سر�وپر�ٓاسام�نیکرط�فاٹاھیاوت�اسیرفشےت �‬
‫‪2‬‬
‫�دیھکرک�(یہتبےکام�ر�ے�)ل �رز�ہڑچ�ھٓایابتںیمدخیہج‪r‬کےاپ�سٓایا�۔‬
‫جابربندبع�الہل‪t‬ہکےتںیہںیمےنرسو�لالہلﷺےسانس�ٓا�پوحیےکقلعتمرفما�رہےےھتبجومقو�فوہگیئیھتہکںیماج�رہاتاھ�(باقی‬
‫�الاف�ظوہیںیہوجا�وپرزگ�ر�ے�)�(جرب�ائلی‪u‬کو�اپیناصللکشوصو�ر�تںیم کیداھتو�)‬
‫َ ْ َٔ‬ ‫َ ً‬ ‫فَ ُ ْ‬
‫� ِثث ُت ِم ْن ُه ف َرقا َح تَّ� َه َو ْي ُت ِإل ال ْر ِض‬
‫ج‬
‫‪3‬‬
‫مںیمہسایگ�ا�و�روخ�فےسزمنییکرط�فکھجایگ�۔‬
‫جبربج�ائلی‪u‬چےلےئگوتاسیوخ�فیکاحلتںیمٓا�پرھگ�و�اپسرشتیفالئے‪،‬‬
‫و� َز ِّم ُل ن َ َ ثَّ ن‬‫َُْ ُ َ ّ ُ ن‬
‫و�‪ ،‬فد ُ� ِ ي‬
‫و�‬ ‫ِي‬ ‫فقلت‪:‬ز ِمل ِ ي‬
‫�ا�و�ر�اپینالہہیا�مالومنمنیدخیہج‪r‬سےرفمایاجمےھلبمکا�و�ڑاھد�و�‪،‬ےھجملبمکا� �وڑھاد�وا�و�رھجمرپڈنھٹ�اپانیڈ�الو�‪�،‬ا�مالومنمنیدخیہج‪r‬نےمکحیک‬
‫‪4‬‬
‫کتلیمںیملبمکا�ڑھادیاا�و�رڈنھٹ�ےاپنیےکےٹنیھچام�ر�ے�۔‬
‫ٔ‬
‫‪ 1‬مسند ا ب ي� يعىل�‪،۲�۰�۴�۷‬مج مع الزوائد ومنبع الفوائد�‪�۱ ۶�۱�۷�۷‬‬
‫َ ََ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ٓ ُ نَ زْ َ ةً ُٔ ْ َ َ َ ْ َ َٔ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل َر َّب ُه ل ْي ةل‬ ‫اال�ان َ ب� ُب َم ْع نَ� قْو ِل هللا عز وجل ولقد راه �ل اخرى‪ ،‬وهل راى الن ِب ي� صل‬ ‫‪ 2‬حصیح مسمل کتاب ی‬
‫س ِاء عن عائشہ�‪۴�۰�۹‬‬ ‫ْ ِإال ْ َ‬
‫ـ� َ َ َ َ ُ ف‬ ‫َ َ َ َٔ ُ ٓ‬ ‫َ ُ َ ْ خَ ْ‬ ‫ٓ ُ َ ُ ُ َّ ّ‬
‫املال ِئكــة ِ ي�‬ ‫اللـ ِـق َ ب� ُب ِإذا قــال ا َحـ ُـد ْك‪ :‬ا ِمـ ي نَ و‬ ‫املــد ث ِ ِ� �‪ِ �۹�۲�۲‬‬
‫‪،۴‬وكتــاب بــد ِء‬ ‫‪ 3‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب تفس ـری القران ســورة‬
‫اال ْخـ َـرى‪ُ ،‬غ ِفـ َـر َ ُل َمــا َت َقـ َّـد َم ِمـ ْـن َذ ْنبـ ِـه �‪،۳�۲�۳�۸‬حصیــح مســم کتــاب ی َ ُ َ ْ ْ َ ْ‬ ‫َّ َ ٓ نَ َ َ َ َ ْ ْ َ ُ َ ُٔ‬
‫ح‬ ‫اال�ــان ب�ب بــد ِء الــو ِي‬ ‫ِ‬ ‫الســم ِاء‪ ،‬ا ِمـ يـ� فوافقــت ِإحداهــا‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫َ ُ‬
‫ـول هللاِ صــى هللا عليـ ِـه وســم �‪ ،۴�۰�۷‬مســندامحد ‪ ،۱�۴�۴�۸��۳‬البدایــۃ والنھایــۃ�‪۲�۳‬؍�‪۳‬‬ ‫ِإل َرسـ ِ‬
‫خ َ ُ َْ َ ْ‬ ‫ُ َ ُ ُ َّ ّ‬
‫ح �‪، ۴‬حصیح مسمل کتاب‬ ‫جا� �‪، ۴�۹�۲�۵‬وکتاب بدء اللق ب�ب بد ِء الو ِي‬ ‫املد ث ِ ِ�عن ب‬ ‫التفس� ب�ب سورة‬
‫ی‬ ‫‪ 4‬حصیح ب خ�اری کتاب‬
‫َ َّ ُ َ َ َ َّ‬ ‫اال�ان َ ب� ُب َب ْد ِء ْال َو ْ َ ُ‬
‫ول هللاِ صل هللا عل ْي ِه َوس َل عن ب‬
‫جا��‪۴�۰�۶‬‬ ‫ح ِإل َرس ِ‬‫ِي‬ ‫ی‬
 ‫�� �� �‬

‫ماضمنیوس�ر� ٔہ�اضلٰیح‪:‬‬
‫وکان�دیےت‪�،‬الہلابت�ر�کوتاعلٰییک‬
‫نوب�تےکبصنملیلجرپفائزہونےےکدعب�رسو�لالہلﷺپرجو�وحیان�ز�لوہتیٓا�پﷺ�اسےولگو�ں س‬
‫دنبہوای�‪،‬جو�ابنرجیحےکاطمبقاب�ر�ہر� �وز�‪،‬لکیبدنپ�ر�ہر� �وز� ع‪،‬دب�الہل‬
‫کحتم شموتیےکاطمبقھچکرعصہےکےئلربج� ئالی‪u‬کیٓامدکالسہلس گ‬
‫بنابع�سسیچپر� �وز�‪،‬سد�یا�و�رماقتلاچلسیر�و�زتکدنب�رہا‪،‬جبیئکر�و�زتکٓا�پﷺےنولگو�ںوکوکئییئنوحیہنانسئیوتمرشکنی‬
‫وھچڑ�دیاہے�‪�،‬ایک‬
‫مہکوکباتںیرکنےاکموقہعلمایگ�ا�و�ر�انوہ�ںےنٓا�پﷺرپطنعرکناشر�و�عرک�دیاکہدمحم(ﷺ�)ےکر�بےناہنںی �‬
‫عو�ر�ت‬
‫َٔ ُ َٔ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُٔ‬ ‫َ ٔ‬
‫ه ا ُّم �جَ ِ ٍيل ِبن ُت َح ْر ٍب ْام َراة ا ِب ي� َل ٍب‬ ‫و ِ يه ام �ج يل ِ ي‬
‫‪1‬‬
‫ٓا�پےکیقیقحاچچ�ابولبہیکویب�یوع�ر�اجسیکتینکا�ملیمجتنبرح�بیھت۔‬
‫ٓا�پﷺکےاپ�سٓائیا�و�رہکےنیگلا�ےدمحم�(ﷺ�)عمول�موہتاہےہکریت�ےاطیش�نےنےھجتوھچ�ڑدیاہے�‪�،‬د�وتنیر� تاو�ںےسںیم‬
‫�دیھکرہیوہ�ںہکو�ہریت�ےرقیبںیہنٓایا�‪،‬رسو�لالہلﷺ�وحیےکر�کاجنےےسےلہپیہد�لرگفہتےھت�ا�و� خرای�لرکتےہکںیہکھجمےس‬
‫اسوص�رتوسر�ز�دہنںیوہگایجسےسریم�ا�ر�بھجمےسان�ر�ا�ضوہایگوہا�و�رحقوباطلےکا�سرعمکےںیمو�ہاہنتتوہنںیر�ہےئگ‪�،‬د� سور�ی‬
‫کوئیای ق‬
‫طر�فاپینیچچا�و�ررشمکنیہکمیکزبا�ند�ر�ا�زیا�ںٓا�پےکےئلتخسرپیاشنییکومجبوہ�رہیںیھت‪،‬انچنہچا�ستیفیکںیمالہلابت�ر�کوتاعلٰی‬
‫نےٓا�پﷺوکستیلدیےنےکےئلاچ�رماضمنیرپشملمتہیوس�ر� ٔہان�ز�لرفمائی�۔‬
‫‪�z‬ا�الہلاعتلٰیےند�نیکر�وشینا�و�ر�ر�ا�تیکمسقاھککر�رسو�لالہلﷺکوستیلرفمائیہکالہلاعتلٰیےنہنوت�ٓا�پوکچوھ�ڑ�اہےا�و�رنہیہٓا�پےس‬
‫نا�ر�ا�ضوہ�اہے۔�ٓا�پےکاخمفلنیاگرحدس�ا�و�ربضغیکانبپر�اییسابتںیرکتےںیہوتطقاعجوھ�ٹوبلےتںیہ�۔‬
‫‪�z‬آ�پﷺکو�د�وظعمیاشب�رتںیانسئیںیئگ�‪،‬ہپیلہیہکدعو�تاسالمیےکابدت�ائید�و�رمںینجدشیدشمالک�تےسٓا�پوکسابہقشیپٓا�رہاہے‪،‬یہ‬
‫شمتقا�و�رکوفتلقتسمںیہنہکلباع�رضیےہ‪،‬جسرط�حر�ا�تےکپھگاندھری�ےےکدعب�د�نٓاکر�رہاتہےسجےسوسر�وشینلیھپاجتیےہ‬
‫باللکاسیرط�حوحیےکرکےنا�و�ر�الہلاعتلٰیےسمہالکمیںیمیمکٓانےےکدعب�ا�ساک�اتناہئیرق�با�و�رکرث�توحیاکحوص�لوہگاا�و�ر�ٓا�پاکہر�ٓانے‬
‫�و�الاملہحےلہپےسںیہکرتہبہوگا�‪،‬یایہہکٓا�پیکٓاخر�و�یزندگی ندای�و�یزندگیےسرتہبہوگیا�و�ریہہکالہلٓا�پرپ� ندای�و�ٓاخر�تںیماپیناطع�وخبشش‬
‫وگای�ںدعبکےا�د�و�ا�رمںیرح�فرحب�فوپ�ر�یوہئںی۔‬
‫کیاییساب�ر�شربسائےاگکہٓا�پاہن�ل شوا�د�ا�ںوہجائںیےگ�‪،‬قر�ٓا�ندیجمکیہیشیپ ئ‬
‫‪z‬رھ�الہل ےن اپےننیت احاسنا�ت ای�د�دلائےہکمہوتمتاہ�ر�ے ر�و�زپدی�ائش ےسلسلسممت رپمرہبانای�ںرکتے ےلچٓا�رہےںیہ�‪ٓ،‬ا�پمیتی‬
‫پ‬
‫را�ط‬
‫وک �‬
‫پدی�اہوئےےھتمہےنٓا�پیکرتبتیوپر�و�ر�شےکےئلرتہبینا�و�رسا�زگا�رماحو�لایہمکای� �‪ٓ،‬ا�پر�ا�ہر�استےسےبربختےھمہےنٓا�پ ص‬
‫وکرطر�حےکام�لو�د�ولتےسون�ا�زکرغینرک�دیا�۔‬
‫تسممیقیکرط�ف نہرامئییک �‪ٓ،‬ا�پگنتدستےھتمہےنٓا�پ ہ‬
‫‪�z‬ا�ننیتوتمعن�ںےکاقمبےلںیمٓا�پوکتنیویصوت�ںکیوص�ر�تںیموگیاشرککینیقلتیکیئگےہہکالہلاعتلٰییکا�نوتمعن�ںےکرکشیےےک‬
‫‪ 1‬فتح الباری�‪۷�۱�۰‬؍�‪۸‬‬
 ‫�� �� �‬

‫طو�رپر�ٓا�پیھبمیتیا�و�ر�الہلیکولخم�قےکاستھدمہ�ر�د�انہا�و� فرایضانہولس�کرکیںپرخسیتہنےئجیک�‪،‬کوینہکرکشیےیکا�د�ایئیگاکییہرطیقبسےس‬
‫عدم�ہا�و�رسپدنید�ہےہ�‪،‬ا�و�ر�ر�بیکا�نتنگوتمعن�ںاکتذکر�ہایککریں�۔‬
‫وکان�دیےت‪،‬‬ ‫نوب�تےکبصنملیلجرپفائزہونےےکدعب�رسو�لالہلﷺپرجو�وحیان�ز�لوہتیٓا�پﷺاسےولگو�ں س‬
‫ُ ْ ُ َ ْ نَ ُ ْ َ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َ ْ ن َٔ ْ َ َ ثً فَ َ َ ْ ْ َ ٌَٔ‬
‫الل صل هللا علي ِه وسل فل يقم ليلت ي ِ� او ثال� ج�اءت امراة‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال‪ :‬اشتك رسول ِ‬ ‫جندب ب� سفيان ر ِ ي‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫ك‪ْ ،‬ل ا َر ُه قر َبك ُم ْنذ ل ْيل َت ْ ي ن� ف نْا زَ�ل َّ ُ‬ ‫َ‬
‫ْ تَ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫الض َح‬ ‫الل َع َّز َو َجل َ‪:‬و ُّ‬
‫ِ‬ ‫فقال ْت‪ َ :‬ي� َم َّم ُد‪ِ ،‬إ ِ ن ي� ل ْر ُجو ان َيكون ش ْيطانك قد �‬
‫س‬ ‫َو َّالل ْيل إ َذا َ ج َ‬
‫ِ ِ‬
‫جدن�بنبایفس�ن‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺامیب�رہوگےئ�‪�،‬ا�و�ر�د�ویاتنیر� تاو�ںکت�(امن�زہتدجکےےئل)نہاٹھےکس�‪�،‬ایکوع�ر�ت‬
‫�ٓا�پےکاپ�سٓائیا�و�رہکےنیگلا�ےدمحم(ﷺ�)ریم�اایخ�لےہہکاہمت�ر�ےاطیش�نےنںیہمتوھچ�ڑدیاےہ�‪�،‬د�وتنیر� تاو�ںےسںیمدیھکرہی‬
‫ہو�ںہکو�ہاہمت�ر�ےاپ�سںیہنٓایا‪�،‬ا�سرپالہلزع�وجلےنوس�ر�تاضلٰیحان�ز�لرفمائی�۔‬
‫‪1‬‬

‫ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ُ شْ ُ َ َ‬ ‫َٔ ْ َ َٔ ْ ُ َ َ ُ‬
‫�كون‪:‬ق ْد ُو ِّد َع َم َّم ٌد‬ ‫ول هللاِ صل هللا علي ِه وسل‪ ،‬فقال ال ِ‬ ‫ابطا ِج ب ِ� يل عل َرس ِ‬
‫�ایکر�و�ایتےہجبیئکر�و�زتکابنرجیحےکاطمبقاب�ر�ہر� �وز�‪،‬لکیبدنپ�ر�ہر� �وز� ع‪،‬دب�الہلنبابع�سسیچپر� �وز�‪،‬سد�یا�و�رماقتلاچلسی‬
‫�ر�و�زتکٓا�پﷺنےولگو�ںوکوکئییئناب�تہنانسئیوتمرشکنیہکموکباتںیرکنےاکموقہعلمایگ�ا�و�ر�انوہ�ںےنٓا�پﷺپرطنعرکناشر�و�ع‬
‫‪2‬‬
‫کر�دیاحمدمﷺکےر�بےناہنںیوھچ�ڑدیاےہ�۔‬
‫اسوص�رتوسر�ز�دہنںیوہگایجسےس‬
‫�رسو�لالہلﷺ�وحیےکر�کاجنےےسےلہپیہد�لرگفہتےھت�ا�و� خرای�لرکتےہکںیہکھجمےسوکئیای ق‬
‫مری�ا�ر�بھجمےسان�ر�ا�ضوہایگوہا�و�رحقوباطلےکا�سرعمکےںیمو�ہاہنتوتںیہنر�ہےئگ‪�،‬د� سور�یرط�فاپینیچچا�و�ررشمکنیہکمیکزبا�ن‬
‫�د�ر�ا�زیا�ںٓا�پےکےئلتخسرپیاشنییکومجبوہ�رہیںیھت‪،‬انچنہچا�ستیفیکںیمالہلابت�ر�کوتاعلٰیےنٓا�پﷺکوستیلدیےنےکےئل‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪3‬‬
‫�ٓایا�ت َما َو َّد َعك َر ُّبك َو َما ق ٰل نا�ز�لرفم ئاںی�۔‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجےبحدرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬
‫ىٰلَقؕ‪۰۰۳‬‬ ‫َواَم‬ ‫َكُّبَر‬ ‫َكَعَّدَو‬ ‫ىٰجَسۙ‪۰۰۲‬اَم‬ ‫اَذِا‬ ‫ِلْيَّلا‬ ‫َوىٰحُّضلاۙ‪َ۰۰۱‬و‬
‫زیبا�روہگایےہ�‪،‬‬
‫وھچڑ�اےہا�و�رہنو�ہ �‬
‫قمسےہاچشتےکوقتیک ��‪،‬ا�و�رمسقےہر�ا�تیکبجاھچاجئے�‪،‬نہوتریت�ےر�بےنےھجت �‬

‫الن�ﷺ من اذی‬ ‫ق‬ ‫سورہ الضیح عن جندب ب ن� سفیان ٰ�‪ ،۴�۹�۵�۰‬حصیح مسمل کتاب ج‬ ‫تفس� ٔ‬
‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری ی‬
‫ہاد�ب مال� ب‬ ‫ال ب‬
‫کث��‪۲�۲‬؍�‪۱‬‬‫ا� ی‬ ‫للب� ق��‪۵�۹‬؍� ی‬
‫‪،۷‬تفس� ب ن‬ ‫واملنافق� �‪ ،۴�۶�۵�۷‬مسندامحد�‪،۱�۸�۸�۰�۱‬دالئل النبوۃ ی‬
‫ین‬ ‫ش‬
‫امل� ی ن‬
‫ک�‬
‫ال شْ�ك نَ� َو ْ ُ َ‬ ‫َٔ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ َ َ ق َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ‬
‫ط�ی �‪۴�۸�۵‬؍�‪۲�۴‬‬
‫تفس� ب‬‫الن ِاف ِق ي نَ� �‪ ،۴�۶�۵�۶‬ی‬ ‫هللا عل ْي ِه َو َس َل ِم ْن اذى ُ ِ ِ ي‬ ‫ہاد�ب ما ل ِ ي� الن ِب ي� صل‬
‫ال ب‬
‫‪ 2‬حصیح مسمل کتاب ج‬
‫َ َ َّ َ َ َ ُّ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ٔ‬
‫التفس�سورہ والضح ب�ب قولہ ما ودعك ر بك وما قل �‪،۲�۴�۰� ، ۴�۹�۵�۰‬‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ی‬ ‫‪ 3‬حصیح ب خ�اری کتاب‬
‫ال شْ� ِك ي نَ� َو ْ ُ‬
‫ال َن ِاف ِق ي نَ� �‪۴�۶�۴�۹‬‬ ‫ِ ْ َٔ َ ْ ُ‬ ‫ہاد� ُب َما َل ق َ� َّ‬
‫ﷺمن اذى ِ‬ ‫الن ِب يُّ�‬ ‫ِي‬ ‫ال َ ب‬
‫�‪،۵�۲�۰�،۳�۱�۸�۵�۲�۹�۳�۴�،۳�۸�۵�۴�،۳�۹�۶�۰‬حصیح مسمل کتاب ج‬
 ‫�� �� �‬

‫َوُةَرِخٰاْلَل ٌرْيَخ َكَّل َنِم ىٰلْوُاْلا ؕ‪َ۰۰۴‬و َفْوَسَل َكْيِطْعُي َكُّبَر ىٰضْرَتَفؕ‪۰۰۵‬‬
‫قیًانی تری�ے ےیل اناج�مٓاغا�ز ےسرتہبوہگا�‪،‬جتےھریت�ا ر�ب تہب دلج (�اناع�م) �د�ےاگ ا�و�روت ر�اضی ووخ�ش وہجائےاگکای‬
‫‪�(۰۰۸‬اضلٰیح�‪۱‬تا�‪)�۸‬‬
‫ْمَلَاَكْدِجَياًمْيِتَيىٰوٰاَف‪َ۰۰۶‬وَكَدَجَواًّلٓاَضىٰدَهَف۪‪َ۰۰۷‬وَكَدَجَواًلِٕىٓاَعىٰنْغَاَفؕ �‬
‫�ی‪�،‬ا�و�رےھجتر�ا�ہوھبلااپرکدہ�ایتںیہن �دی ��‪،‬ا�و�رےھجتان�د�ا�راپرکوتنرگںیہنانب�دیا۔‬
‫�ا�سےنمیتیاپرکہگجںیہند �‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیےناپیندق�ر�توطاقت‪،‬د�نےکاجالےا�و�ر�ر�ا�تیکات�رییکیکمسقاھکیئ‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ َّ َ َ َ َ ٰ ّ‬ ‫َ َّ ْ َ َ ْ ٰ‬
‫‪1‬‬
‫‪۲‬۝‬ ‫ۙ‬‫ل‬ ‫ت‬ ‫ا‬‫ِذ‬
‫ا‬ ‫ر‬
‫ِ‬ ‫ا‬ ‫الن‬‫و‬ ‫والي ِل اِذا يغ ‪۱‬۝‬
‫ۙ‬
‫ش‬
‫ترجہم�‪:‬مسقےہر�ا�تیکہکبجو�ہاھچاجئے‪�،‬ا�و�رد�نیکہکبجو�ہر�وشنوہ�۔‬
‫�ا�و�رٓا�پ ﷺ وکتنی اناعما�تیک وخخشرب�ی انسئیہک ا�ےدمحمﷺ�!یجاسکہاکفر�ومرشکنیھجمس رہےںیہہکمہ ےنیسک وجہ ےس ان�ر�ا�ض‬
‫زیبا�رہوگایہے�‪،‬وحییکدنب�شتمکح‬
‫وھچڑ�اہےا�و�رہنیہٓا�پےس �‬
‫وھچڑ�دیاہے�‪�،‬ایاسہرگزہنںیےہ�‪،‬نہیہریت�ےر�بےنںیہمت �‬
‫ہوکرمتںیہ �‬
‫زیتر�وشینٓا�پرپبر�ابرپڑتیرہیتوتٓا�پےکاعاص�باسےرب�د�اشت‬
‫�وصمتحلےکتحتےہ‪،‬ہیدنب�شلقتسمںیہنہکلباع�رضیےہ�‪،‬اگروحییک �‬
‫نہرککسےت ‪�،‬ا�س ےئل د�رمای�ن ںیمھچک وقہف دیاایگ اتکہ وحیاکجوبا�رٓا�پ رپپڑتاہے ‪�،‬ا�س ےک اثر�ا�ت ز�ائل وہجائںی ا�و�ر�ٓا�پ ےک اعاص�ب‬
‫پرسوک�نوہج ئاںی�‪،‬ا�سےکدعبکرث�توحیاکحوص�لوہگاگ�‪،‬ارچہدیےنںیمھچکوقتوتد�رکا�روہاگرگمبتہدلجالہلاعتلٰیٓا�پوک�ا�سدق�راناعما�ت‬
‫سےون�ا�ز�ےاگ�‪،‬عاط�وخبششیک اب�ر�شرک�د�ےاگکہٓا�پنئمطم وہجائںی ےگ�‪�،‬ا�ن ابدت�ائی د�و�رکی الکشم�ت ےسٓا�پ د�لرگفہت ہن وہ�ں�‪�،‬اسال�م‬
‫قوب�لرکنےو�الو�ںیکدعت�ا�د� �‪ٓ،‬ا�پیکدق�ر�ومزنلتڑبھیتچیلاجئےیگ� �‪ٓ،‬ا�پاکنوف�ذ�و�اثراتلیھپچالاجئےاگ�‪ٓ،‬ا�پاکہر�ٓانےو�الاملہحےلہپےس‬
‫ہکںیرتہبوہگا�‪�،‬الہلاعتلٰیےندنایکیاکمایبیےکاستھٓاخر�تےکےبامش�راجر� ثوو�ا�باکبیھ عود�ہرفمایاکہٓاخر�تںیموجماق�مومرتہبٓا�پ‬
‫کوعاطکایجائےاگ�و�ہ ندای�و�ی رمتہب ےس اتانبڑ�ھ ڑچ�ھرکہوگاکہ ا�سیکتمظعاکتوص�ربیھںیہنایکجاکسات�‪،‬چاننہچ الہلابت�ر�ک وتاعلٰی ےن‬
‫رائیا�و�ر�ٓا�پوہا�ںکتےئگاہج�ںربج�ائلیامنییھبںیہناجکسےت�‪�،‬الہلاعتلٰیےنٓا�پوک‬
‫�ٓا�پﷺکوبہوہ�شوحو�ا�سامسجنیرعم�ا�جاطعف م‬
‫رائی�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫ہمالکمی ےساش�دکال�مایک�‪�،‬ا�و�ر�ٓا�پ ﷺ وکنرہوکثراطعف م‬
‫َ ْ َ َ‬ ‫ََٓ‬
‫‪2‬‬
‫ث ‪۱‬۝‬ ‫ا ِّن ا ْع َط ْي ٰنك الك ْو َ ۭ‬
‫رتجہم�‪:‬قیًانیمہےنےھجت�(حو�ض�)وکثر(�ا�و�ربتہھچک�)دیاہے�۔‬
‫جسےکد� نوو�ںانک�ر�ےاش�ند�ا�رومتوی�ںےکدبنگسےزمینوہ�ںےگا�و�رجسیکیٹموتسک�ر�ییککہمےسرطعمہوگیا�و�رماق�مومحم�دانعیت‬
‫ف مرایا�‪�،‬الہلاحبسنہوتاعلٰیےنرسو�لالہلﷺوکہیوخخشرب�یا�سوقتد�ییھتبجاملسمنو�ںیکدعت�ا�دٹمیھرھبتیھ‪،‬پو�ر�یوق�موبر�ا�د�ر�یا�و�ر�اہل‬
‫وکاٹ�دیانچاہےتےھت م‪،‬رگ�الہلابت�ر�کوتاعلٰیاکیہ عود�ہٓا�پﷺکیزندگی‬
‫عر�با�سدعو�تقحےکاخملفےھت‪�،‬ا�و�ربز�و�رطاقتا�سدعو�ت م‬
‫‪ 1‬اللیل�‪۱�،۲‬‬
‫الکو��‪۱‬‬
‫‪ 2‬ث‬
 ‫�� �� �‬

‫مںییہرح�فرحب�فوپ�ر�یوہ�ا� ک‪،‬اف�رومرشکنیےکرہقمسےکملظوسمتےکاب�وجو�د�اسال�ماتلیھپالچایگ‪،‬دمیہنونم�ر�ہےکابقئلا�و�سوخز�ر�جٓا�پ‬
‫زو�ا�تںیمہصحایل�‪،‬دمیہنونم�ر�ہںیم�اسالمیوکحمتیکاینب�د�رکھد�ییئگ�‪،‬‬
‫ﷺکےاناص�رنبےئگا�و�رکرفکےالخ�فہنیسرپسوہرکرم�د�انہو�ا�رغ �‬
‫�ا�و�رھچکیہرعصہدعبمہکرکممہحتفوہگای�‪،‬مرشکنیاکرہرپ�ویپڈنگ�ا�ا�و�رطاقتاکماظہر�ہاپینوم�تٓا�پرمگای‪،‬فحتہکمےکد�نٓا�پﷺکے‬
‫جانیدشنمٓا�پےکٓاگےرسھجاکئےاپینتمسقےکےلصیفےکرظتنمکڑھ�ےےھت �‪ٓ،‬ا�پﷺےنوخ�نےکایپسو�ں�‪،‬بڑ�ےڑب�ےرج�ائمےک‬
‫مرتبکاف �را�دوکاعم�فرفما�دیاجسےسا�نےکد�لرخسمہوگےئ�‪�،‬ا�نےکاقعئد�‪�،‬اخال�قو�اعام�لںیممیظعاقنال�بربپا گہوای�‪،‬ا�و�ر�و�ہول�گیھبہملکقح‬
‫لبدنکرنےےکےئلقحےکا�ساقفہلےکاستھاگمز�نوہگےئ‪،‬پرھ�اسال�مرع�بےسلکنرکتزی�یےسد�و�ر�د�و�رتکلیھپایگ�ا�و�رکوئیاطقت‬
‫�ا�ساک�ر�اسہتہنر�و�کیکس�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫اجاۙ ‪۲‬۝‬ ‫ح ‪۱‬۝ ورايت الناس يدخلون ِ ِ‬ ‫ا َِذا َجاۗ َء نَ ْ ُ‬
‫ص هللاِ َو ْال َف ْت ُ ۙ َ َ َ ْ َ َّ َ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ‬
‫ف ِد ْي هللاِ َا ْف َو ً‬

‫ترجہم�‪:‬بجہکالہلیکدم�دا�و�رحتفٓاچیکا�و�رٓا�پےنولگو�ںوکالہلےکدینںیموج�قوج�قد�اخلوہتےدیھکایل�۔‬
‫رسلبدنہوای�ا� کو�راف�ر�ومرشکنییکرہسا�ز�شےکاب�وجو�دمہہشیرسلبدنہیرہےاگ�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫گ‬ ‫�الہلاکلکہم‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ّ ُ ْ َ َ َ َ َّ‬ ‫َ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫‪2‬‬
‫ه ال ُعل َيا ‪۴۰‬۝‬
‫للاِ ِ َ‬ ‫ني كف ُروا السفل وك ِمة‬ ‫َو َج َعل ك َِمة ال ِذ‬
‫رتجہم�‪:‬ا�و�راکف �رو�ںاکوب�لاچینرکدیاا�و�رالہلاکوب�لوتُا�وناچیہےہ�۔‬
‫َ َ َ َ َ َ ۗ ً َ َ ْٰ‬ ‫َ َ َ ۗ ًّ َ ٰ‬ ‫َٰ‬ ‫ََ ْ َ ْ َ‬
‫‪3‬‬
‫يدك يَ ِت ْي ًمـا فا ٰوى۠ ‪۶‬۝ َو َو َجدك ضال ف َهدى۠ ‪۷‬۝ ووجدك عا ِٕىل فاغ ۭ‬
‫ن ‪۸‬۝‬ ‫ال ِ‬
‫ترجہم�‪:‬کای�ا�سےنےھجتمیتیاپکرجہگںیہن �دی�؟�ا�و�رجتےھر�ا�ہوھبلاپاکرہد�ایتںیہن �دی�؟�ا�و�رنا�د�ا�رپاکرتونرگہنںیانب�دیا�؟�۔‬
‫وکزیدیلستےکےئلرفمایاکہنجوخخشربیو�ںاکہم عود�ہرفما�رہےںیہو�ہوتہموپ�ر�یرکیںےگیہ‪،‬مہا�سےسلبقٓا�پﷺپر‬
‫�ٓا�پﷺ م‬
‫سملسلرہمبانای�ںا�و�رعانیا�ترکتےرہےںیہ‪،‬نیترہمبانوی�ںا�و�رعانیا�تاک�ذکرف مرایاکہدیپ�ائشےسےلہپیہاپےنو�الدکےاسیہ‪،‬پرھکمینس‬
‫رھد�ا�د�ایجےسقیفشاہس�ر�و�ںےسرحم�و�موہگےئ‪،‬ا�سوقتمہےنٓا�پیکدستریگ�ی چوا�ر�ہاس�ز�یرفمائیا�و�را�سدبتریناعمشر�ے‬
‫مںی�و�الد�ہا�و� پر �‬
‫مںی رتبتی وپر�و�ر�ش ےک ےئلرتہبین ا�و�رکا�رسا�زماحو�ل ایہمف مرایا�‪،‬چا�ر�و�ں رط�فےلیھپ رہطر�ح ےکرفک�وشر�ک ںیم اہج� �ںٓا�پیک زندگی‬
‫مرشکانہدیقع�ےوعلما�و گ�رانہو�ںےساپ�ک‪،‬رتہبیناضفئلو�اخال�قےسزمینیھتنکیلٓا�پوک�دینرشیتعا�و�ر�ا�سےکاصو�لو�احاکما�ت‬
‫ےس مرایا�‪:‬‬
‫کاعملہناھت�‪،‬یج ف‬
‫ب َو َل ْال ْيَ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َما ُك ْن َ‬
‫ت َت ْد ِر ْي َما الك ِٰت ُ‬
‫‪4‬‬
‫ان ۙ ‪۵۲‬۝‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬متںیہھچکہتپہناھتکہاتک�بایکہوتیےہا�و�ر�ایام�نایکہوتاہے۔‬
‫‪ 1‬النرص�‪۱�،۲‬‬
‫‪ 2‬التوبۃ�‪۴�۰‬‬
‫الضیح � ت‪۸��۶‬‬
‫ٰ‬ ‫‪3‬‬
‫ٰ‬
‫‪ 4‬الشوری �‪۵�۲‬‬
 ‫�� �� �‬

‫�الہلاحبسنہوتاعلٰیےنوجغریومعملیالصیحںیتٓا�پوکعاطف مرائیںیھتو�ہاجلہتیےکانسا�زگا�رماحو�لںیماضئعوہ�رہیںیھت�‪،‬کرف�وشر�کیکا�ن‬
‫یھت‪،‬پرھمہےنٓا�پیکرص�ا�طمیقتسمیکرط�فر�انہامئی‬
‫وڈ�ےےسںیہنلماپرہی �‬
‫لظوتم�ںںیمٓا�پرص�ا�طمیقتسمےکےئلرسگر�د�ا�ںےھتوجڈھ ن‬
‫ف مرائی�‪،‬ےسیجرفمایا�‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫م َق ْب ِلهٖ َل ِم َن ْال ٰغ ِف ِل ْ َ‬
‫ي ‪۳‬۝‬ ‫تِ ْ‬ ‫َوا ِْن ُك ْن َ‬

‫رتجہم�‪�:‬ا�و� گر�ارچہمتا�سےسےلہپا�نابتو�ںےساغفلےھت۔‬
‫نوب�تےسیجبصنملیلجےسون�ا�ز�ا� �‪ٓ،‬ا�پرپایقمتکتےکےئلر�ا�ہدہ�ایتدیےنو�الااپانکال�م(قر�ٓا�ندیجم�)ان�ز�لرفمایا‪�،‬رسو�لالہلﷺےک‬
‫وھچڑ�ییھتا�سرط�حٓا�پیکزندگیابدت�اً�افال�سےسرش�و�ع‬
‫�و�الدعدب�الہلےناپےنرتکےںیمرص�فایکاٹن�وین�‪،‬پانچرکبیا�ںا�و�ر�ایکولنڈ�ی �‬
‫یہجرب�ٰیےنےلہپٓا�پﷺوک�اپےن‬ ‫ہوئی‪،‬پرھجبٓا�پﷺوج�ا�نوہئےوتقریشیکبسےسزیا�د�ہاملد�ا�رعو�ر�تا�مالومنمنیدخ اکل‬
‫وک �رو�غدیےنںیمتنحم قوالبتیاکماظہر�ہایکانچنہچٓا�پیکتنحم� ق‪،‬البتیا�و�ر‬
‫ساتھاجت�ر�تںیمرشیکایک� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےا�نیکاجت�ر�ت ف‬
‫رپسدکر�دیا�ا�و�ر�الہلےکلضفوکر�مےسٓا�پاملد�ا�ر‬
‫�اخال�قہنسحےساتمثرہوکر�انوہ�ںےنٓا�پےساش�د�یرکلیا�و�راپانامت�مام�لیبنرکیمﷺکے �‬
‫رہیکےسےباین�زرکدیاسپوترقفمںیاصبرا�و�رانغمںیاشکر�رہا�‪،‬یجےسالہلاعتلیےنومسٰی‪u‬‬
‫ہوےئگ‪،‬چاننہچرفمایا�ا�و�رہمےناپےنوس�اتھجوک ا‬
‫پر�اپینرہمبانوی�ںاکذتکر�ہرفمایا�‪:‬‬
‫ُ ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ّ َ ْ ُ ْ ْ َ ّ ُ َّ‬ ‫َّ ُ ْ َ ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫ٰٓ‬ ‫ٓ ٰٓ ُ َ‬ ‫ْ َ‬
‫لسا ِح ِل َيخذه‬ ‫اب ِت فاق ِذ ِف ْي ِه ِف الي ِم فليل ِق ِه اليم ِب‬ ‫ح ‪۳۸‬۝ ا ِن اق ِذ ِف ْي ِه ِف الت‬ ‫اِذ ا ْو َح ْي َنا اِل ا ِّمك َما ُ ْي ۙ‬
‫ُ‬ ‫َ ُ ٌّ ّ ْ َ َ ُ ٌّ َّ ٗ ‪۰‬۝ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ‬
‫ك‬ ‫ك َف َت ُق ْو ُل َه ْل َا ُد ّل ُ ْ‬‫ْ َ ْ ْٓ ُ ْ ُ َ‬
‫ن ‪۳۹‬۝ اِذ ت ِش اخت‬ ‫ن‪۰‬۝ ۚۥ َول ُِت ْص َن َع َ ٰ‬
‫ع َع ْي ِ ْ ۘ‬
‫ً‬
‫ك َم َ َّبة ِّم ِّ ْ‬ ‫عدو ِل وعدو ل ۭه والقيت علي‬
‫ت َ َ ‪۰‬۝ َ َ َ ْ َ َ ْ ً َ َ َّ ْ ٰ َ ِ َ ْ َ َ ٰ َ‬ ‫َ ٰ َ ْ َّ ْ ُ ُ ٗ َ َ َ ْ ٰ َ ٰ ٓ ُ ّ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ُ َ َ َ‬
‫م الغ ِّم َوف َت ّنك‬ ‫نا َول ْ زن ۭۥ وقتلت نفسا فنجينك‬ ‫ع م يكفل ۭه‪۰‬۝ فرجعنك اِل ا ِمك ك تقر عي‬
‫ت‬ ‫ب َا ْن َ‬ ‫س ‪۴۱‬۝ ا ِْذ َه ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫ع َق َدر ٰ ّيُ ْو ٰس ‪۴۰‬۝ َو ْ‬
‫اص َط َن ْع ُتك ل َِنف ِ ْ ۚ‬ ‫تَٰ‬ ‫ي‪۰‬۝ ۙۥ ثُ َّم ج ْئ َ‬ ‫ف َا ْهل َم ْد َ َ‬ ‫ْ َ ْٓ‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ن‬
‫ِ‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ُف ُت ْو ًن‪۰‬۝ۣۥ َفلَب ْث َ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۴۲‬۝‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ت ول ت ِن َيا ِف ِذك ِر ۚ‬ ‫َ‬ ‫َو َا ُخ ْو َك ِب ٰي ِ ْ‬
‫وکدن�و�قںیمرکھد�ے‬
‫ترجہم�‪:‬یا�دکر�و�و�ہوقتبجمہےنریت�یام�ںاک�اشا�ر�ہایک�‪�،‬ایاس�اشا�ر�ہوج�وحیےکذ�ریہعےسیہایکجاتاہےہکا�سےچب ص‬
‫وھچڑ�د�ے‪،‬د�ریا�اسےاسحلرپھپکنید�ےاگ�ا�و�ر�اسےریم�ا�دشنما�و�ر�ا�سےچباک�دشنماٹاھلےاگ�‪،‬مںیےناپینرط�ف‬
‫�ا�و�رصدن�و�قوکد�ریامںی �‬
‫سےھجترپحمتباط�ر�یرک�د�یا�و�ر�ایاس�اتناظ�مایککہوتمری�یرگن�انیںیماپلاجائے‪،‬یا�دکربجہکریت�ینہبلچرہییھترھپجاکرہکیتےہںیمںیہمت‬
‫�ا�ساکپہتد�و�ںوج�ا�سےچبیکرپ�و�ر�شاچیھرط�حرک�ے؟�ا�سرط�حمہےنےھجترھپریت�یام�ںےکاپ�ساچنہپ�دیاتاکہا�سیکٓانھکڈنھٹ�ی‬
‫�رہےا�و�ر�و�ہرجندی�ہہنوہ�‪�،‬ا�و�ر�(یہیھبای�درک�وہک)وتنےایکصخشوکقلترک�دیاتاھہمےنےھجتا�سدنھپ�ےےساکنلا�ا�و�رجتےھفلتخمٓا�زم ئاوش�ں‬
‫رھا�بکیھٹاپےنوقترپتوٓاگایہے‪�،‬ا�ےومسٰی!مںیےنھجتوک�اپےناک�ماکبانلایہے‬
‫ریھٹا�رہا�‪،‬پ �‬
‫سےزگ�ا�ر�ا�ا�و�رتومدینےکولگو�ںںیمیئکاس�ل �‬
‫جاتو�ا�و�رتری�اباھئیریم�یاشننوی�ںےکاستھا�و�ر�دکیوھتمریم�یای�دمںیریصقتنہرکنا�۔‬
‫‪ 1‬یوسف �‪۳‬‬
‫‪ 2‬طہ �‪ �۸‬ت‪۴�۲��۳‬‬
 ‫�� �� �‬
‫َ َ َّ نَ نَ َّ ْ‬
‫النف ِس‬ ‫الغ� ِغ�‬ ‫الغ نَ� َع ْن َك ثْ َ� ِة َ‬
‫الع َر ِض‪ ،‬ول ِكن ِ‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل قال‪ :‬ل ْي َس ِ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫‪1‬‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایاتونرگ�ی‪،‬سا�ز�وساما�نیکرثک�تاکنا�مںیہنےہ‪�،‬اصلوتنرگ�ید�لیکوتنرگ�یےہ�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َٔ ْ َ َ َ ْ َٔ ْ َ َ َ ُ َ َ َ ً‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ‬ ‫ْ َْ ْ َْ‬ ‫َ ْ َْ‬
‫اص‪ ،‬ان َر ُسول هللاِ صل هللا علي ِه وسل‪ ،‬قال‪ :‬قد افلح من اسل‪ ،‬ور ِزق كفافا‪،‬‬ ‫عن عب ِد هللاِ ب ِ ن� ع ِرو ب ِ ن� الع ِ‬
‫َ َ َّ َ ُ ُ ٓ‬
‫هللا ِب َ�ا ا تَ� ُه‬ ‫وقنعه‬
‫عدب�الہل نب رمع�ووع�ف ‪t‬سےرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہلﷺ ےنرفمایاقیًانی�و�ہصخشاکمای�ب وہگایجوسمامل�ن وہ�ا ب‪،‬دق�رضر�و�ر�ت اسے �رز�ق‬
‫‪2‬‬
‫�دی گاای�ا�و�ر�الہلاعتلٰیےناسےوجعاطرفمای تاو�ا�سرپ�اسےانقعتیھباطعف مرا� �دی�۔‬
‫�ا�سےکالع�و�ہیھبرہرط�حام�لو�د�ولتےسٓا�پﷺوکون�ا�ز�اایگہے۔‬
‫َ َ َّ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َّ َّ‬
‫الساۗى َل َف َل َت ْنرَۭ‬
‫ْ‬
‫‪3‬‬
‫‪۱۰‬۝‬ ‫ِٕ‬ ‫فاما الي ِتيم فل تقه ۭر ‪۹‬۝ واما‬
‫�’�’سپمیتیرپوتیھبیتخسہنایکرک�ا�و�رہنوس�ا�لرکنےو�الےوکڈ�انٹڈپٹ�۔‘�‘‬
‫لذہ�ا الہلابت�ر�ک واعتلٰییک ا�ن ےب اہب وتمعن�ں ےکرکشیے ےکوط�رپر�ٓا�پیھب الہلیکولخم�ق ےکاستھیتخس ےک اجبئے رنمی ‪،‬کتربکے اجبئے‬
‫�احاس�ن‪�،‬د�رشتوتخلالک�مےکاجبئےدمہ�ر�د�انہ فوایضانہولس�کرکیںویکنہکرکشیےیکا�د�ایئیگاکییہرطیہقبسےسدمع�ہا�و�رسپدنید�ہےہ�۔‬

‫َواَّمَاِةَمْعِنِبَكِّبَرْثِّدَحَف‪�(۰۰۱۱‬اضلٰیح�‪)۱�۱‬‬
‫�ا�و�راپےنر�بیکوتمعن�ںوکایب�نرکتار�ہ�۔‬
‫�وجو�دافلت سورپرسیتاکبدن�وبتسرفمایا�‪،‬قانعت‬
‫ت‪�،‬رسالت نووب�تےسون�ا�ز�اہے�‪،‬تییمیےکاب ک‬
‫جسرط�حالہلابت�ر�کوتاعلٰیےنٓا�پوک�ر�ا�ہدہ�ای �‬
‫�وتونرگ�یاطعف مرائیےہ� �‪ٓ،‬ا�پالہلاعتلٰیےکلضفوکر�ما�و�ر�ا�سےکاحاس�نےسزیربا�رہوتےوہئے‪�،‬ا�و�ر�ا�سیکاطقت�‪،‬قد�ر�تا�و�ر�اتخای�ر�ا�ت‬
‫وکذبا�ترکشت�ومموننتیےکاستھایب�نرکتے ہرںی�‪،‬‬ ‫سےڈ�رتےوہئےہکںیہکو�ہا�نوتمعن�ںےسرحم�و�مہنرکد�ےا�نوتمعن�ں ج‬
‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال َ‪:‬ل َي ْش ُك ُر َّ َ‬
‫الل َم ْن َل َي ْش ُك ُر َّ‬ ‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ َ َّ‬
‫اس‬‫الن َ‬ ‫عن ا ِب ي� ه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬ع ِن ِ ِيب‬
‫‪4‬‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہیبنرکیمﷺےنرفمایا�ا�سےنالہلیکرکشگز�ا�ر�یںیہنیکسجےنولگو�ںیکرکشگز�ا�ر�یہنیک�۔‬
‫ْ َ ََ َ َ‬ ‫ُٔ َ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل قال َ‪:‬م ْن ا ْب ِ َيل َبل ًء فذك َر ُه‪ ،‬فق ْد شك َر ُه‪َ ،‬و ِإن ك َت َم ُه فق ْد كف َر ُه‬ ‫ا�‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل‬ ‫َ ْ َ‬
‫عن ج ِ ب ٍ‬
‫ِ‬
‫نَ نَ َّ ْ‬
‫النف ِس�‪،۶�۴�۴�۶‬حصیــح مســم کتــاب الــزاکۃ ب�ب فضــل القاعــۃ واحلــث‬ ‫الغــى ِغــى‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الرقــاق َ ب� ُب ِ‬
‫علیھا�‪،۲�۴�۲�۰‬مســند امحــد�‪۷��۳ ۱�۶‬‬
‫الص ْب� َع َلي ِهْ‬ ‫َٔ ْ َ ُ ُّ ْ َ ُ َ َ َ ف َ‬
‫الك َف ِاف َو َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ٌ ف ْ َ َ َ ْ َ‬
‫ِ‬ ‫‪ 2‬حصیح مسمل ِك َتاب الزك ِة ب�ب ِ ي� الكف ِاف والقناعةِ �‪،۲�۴�۲�۶‬جامع �مذی ابواب الزه ِد ب�ب ما جاء ِ ي�‬
‫ت‬ ‫َ‬
‫َْ‬
‫الز ْه ِد َ ب� ُب الق َن َاعةِ �‪،۴�۱�۳�۸‬مسندامحد ‪۶�۵�۷��۲‬‬
‫اب ُّ‬ ‫ا� ماجہ ِك َت ُ‬ ‫�‪ �۳�۴�۸‬ن ن‬
‫‪،۲‬س� ب ن‬
‫الضیح �‪۹�،۱�۰‬‬
‫ٰ‬ ‫‪3‬‬
‫�ۃ َ ُ َ َ َ ف ُّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ف‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ن‬
‫وف �‪ ،۴�۸�۱�۱‬جامــع ت�مــذی کتــاب بال�والص ـ ب�ب مــا جــاء ِ ي� الشــك ِر‬ ‫العـ ُـر ِ‬ ‫ـ� ابــوداود کتــاب االدب ب�ب ِ ي� شــكر َ‬
‫ِ‬
‫‪ 4‬سـ ن‬
‫للب�ــیق‬ ‫نن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ــن َٔا ْح َس َ‬
‫ِ َل ْ‬
‫الکــری ی‬‫‪،۳‬الســ� ب‬ ‫اال�ــان�‪ �۶�۹�۶‬ش‪�،۸‬ح الســنۃ للبغوی�‪�۶�۱�۰‬‬
‫ا� حبان�‪،۳�۴�۰�۷‬شــعب ی‬ ‫ــن ِإل ْيــك �‪،۱�۹�۵�۴‬حصیــح ب ن‬
‫�‪،۱�۲�۰�۳�۲‬مســندامحد �‪۷�۹�۳�۹‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ایکای�ا�و�ر�ا�سےنا�س�(�احاس�ن�)کا�ذکرکایتوقیًانی�ا�سےنا�س‬
‫جابر‪t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنا� شرا� فد مرایاجسصخشرپکوئیاحاس�ن گ‬
‫‪1‬‬
‫کاشرک�ا�د�اکای �ا�و� گر�ار�ا�سےناسےاپھچیاتوقیًانی�ا�سےنا�سیکانشرک�یوناقد�ر�ییک۔‬
‫الظ ُ َلات إ َل ُّ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ َ َ َّ ُ َّ َٔ ّ ْ َ ْ نَ ُ ُ َ َ َٔ ْ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ نَ ُ ُ َ َّ َ َ نَ ّ َ َ ُّ‬
‫الن ِور‪،‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫الل‪ ،‬قال‪ :‬اللهم ا ِلف ب ي� قل ِوبنا‪ ،‬واص ِلح ذات بي ِننا‪ ،‬واه ِد� سبل السل ِم‪ ،‬و ِج�نا ِمن‬ ‫عن عب ِد ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ُُ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ َ ف َٔ‬ ‫َ‬ ‫اح َش َما ظَ َ‬ ‫َْ‬
‫� َر ِم نْ َ�ا َو َما َبط َن‪َ ،‬و َ ب� ِرك ل َنا ِ ي� ا ْ َس ِاع َنا َوا ْب َص ِار نَ� َوقل ِوب َنا َواز َو ِاج َنا َوذ ِّر َّ ي� ِت َنا‪َ ،‬وت ْب َعل ْي َنا‪،‬‬ ‫َو َج ِّن ْب َنا الف َو ِ‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ َ‬
‫الر ِح ي ُ�‪َ ،‬و ْاج َعل َنا ش ِاك ِر ي نَ� ِل ِن ْع َم ِتك‪ُ ،‬مث ِن ي نَ� ِب َ�ا‪ ،‬ق ِاب ِل ي َ�ا َوا تِ َّ� َها َعل ْي َنا‬ ‫إ َّن َك َٔا ْن َت َّ‬
‫الت َّو ُ‬
‫اب َّ‬ ‫ِ‬
‫عدب�الہلوع�ف ‪t‬سےرم�و�ی ےہ رسو�ل الہل ﷺ یک دعا�و�ں ںیم ہی دعابیھیھت ا�ے الہل�!ہام�ر�ے لدو�ں ںیم�(�ایک د�وسر�ےیک�)�التف‬
‫پدی�اف مرا�د�ےا�و�رہام�ر�ےٓاپسےکر�و�ابطوکعدم�ہانب�د�ے�‪،‬مہںیالسمیتےکر�اسوت�ںیک نہرامئیرفما�ا�و�ر�اندھری�و�ںےساچبکرنو�رمںیاچنہپ�د�ے‬
‫�ا�و�رتام�م رط�حیک اظہر�ی ا�و�رھچیپ دبکا�ریو�ں ےسوفحم�ظ رکھ ‪،‬ہام�ر�ےاکنو�ں�‪ٓ�،‬اکنوھ�ں�‪ �،‬لدو�ں ‪،‬گرھ�و�الوی�ں (بوییو�ں�)�ا�و� بروچ�ں ںیم ربتکںی‬
‫عاطف مرا�(�ا�ےالہل�!�)�ا�و�رہمرپ�رجو�عرفما(ہام�ر�یوتبہوبق�لرک�)بالشہبوتبتہزیا�د�ہوتبہوبق�لرکنےو�الا�ا�و�ر�رحتمرکنےو�الاہے�‪،‬ںیمہاپین‬
‫عنوتم�ںیکرکشگز�ا�ر�یرکنے و�الا�‪�،‬ا�نیک وجہ ےسریت�یانثبای�نرکنے و�الا�‪�،‬ا�ناک�اقر�ا�ررکنے و�الاکر�د�ے ا�و�ر�ا�نوتمعن�ںوکہم رپپو�ر�ا رک‬
‫�د�ے�۔‬ ‫‪2‬‬

‫َ‬ ‫َ تَ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ ّ َٔ ُ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َعن ْ ن ُ َ َ َ َ ْ ُ َ ُ‬

‫ول َصل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬الل ُه َّم ِإ ِ ن ي� ا ُعوذ ِبك ِم ْن ز َو ِال ِن ْع َم ِتك‪َ ،‬و ْ� ِو ِيل َع ِاف َي ِتك‪،‬‬
‫ا� َع َر‪ ،‬قال‪ :‬كن ِمن دع ِاء َرس ِ‬ ‫ِ بِ‬
‫َ فُ َ َ َ ْ َ َ َ َ ُ خْ َ‬
‫و ج�اء ِة نقم ِتك‪ ،‬و�ج ِ ِيع س ِطك‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺیکدعائو�ںںیمےسہیدعایھتا�ےالہل�!ہمریت�یانپ�ہامگنےتںیہریت�یتمعنےکنھچاجنے‬
‫‪3‬‬
‫سےا�و�رتری�یاعفتیےکٹلپاجنےےسا�و�رتری�یزس�اکےاچانکو�ا�ر�دہوجانےےسا�و�رریت�یرہان�ر�اضیگا�و�رناخوشیےس�۔‬

‫ماضمنیوس�ر� ٔہ�الدمثر‪:‬‬
‫�رسو�لالہلﷺےنبجالعنہیغیلبتدیناکلسہلسرش�و�عایکت شورفائےاہلہکمٓا�پﷺکےاچچابوطالبےکاپ�ساحضرہوئے‪�،‬اسید�و�ر�ا�ن‬
‫موسمجحرش�و�عوہگای�‪،‬قریشوکفرکہوئیہکجحےکومقعرپ�د�و�ر�د�ر�ا�زسےول�گٓائںیےگ �‪ٓ،‬ا�پﷺ�ا�نوکجباپانیپاغ�مانسئںیےگوت�و�ہا�س‬
‫کال�مےساتمثرہوئےانبہنںیرہںیےگ‪�،‬ا�سرطخ�ےےکشیپرظنقریشایک فودلےرک�ابوطالبےکاپ�سےئگرگم�ٓا�پﷺنےالعنہی‬
‫بتغیلدینوکتر�کہنایک�‪�،‬ا�ساب�ر�ےںیمرسو�لالہلﷺوکپاکزیگی طواہ�ر�تاپاننے ک‪،‬اف�رکودعو�تقحاچنہپنے‪ �،‬ہناںی�الہلےکضیغوغبض‬
‫�ا�و�رنا�رہجمنےسڈ�ر�انےا�و�ر�ر�ا�ہقحیکغیلبتیکاپ�د�ا�شںیمد�رپشیالکشم�ت مواصئبرپصربکرنےمکحرفمای گاای�(یہاحاک�مرسو�لالہلﷺےک‬
‫توسطےسامت�ماملسمنو�ںےکےئلیھبںیہ�)�‪،‬پرھمرجمنیواخمفلنیوک�ر� �وزقایمتےکتخسد�نےسڈ�ر�ایاگای‪،‬پرھ�ٓا�پﷺکےدبتریندشنم‬

‫وف�‪۴�۸�۱�۴‬‬ ‫ال َد ِب َ ب� ٌب ِ ف ي� ُش ْكر ْ َ‬

‫ال ْع ُر ِ‬
‫ْ َٔ‬
‫ابوداودك َتاب‬
‫ِ‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫س�‬
‫ِ‬
‫ا� حبان�‪،۹�۹�۶‬مستدرک حامک�‪۹�۷�۷‬‬ ‫� ِد�‪،۹�۶�۹‬حصیح ب ن‬ ‫س� ابوداودکتاب الصالۃ َ ب� ُب َّالت شَ ُّ‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫َ‬ ‫ف‬
‫س� ابوداودکتاب الصالۃ َ ب� ٌب ِ ي� ِال ْس ِت َعاذ ِة�‪۱�۵�۴�۵‬‬ ‫‪ 3‬نن‬
 ‫�� �� �‬

‫�ولدیبنریغم�ہاکنا�مےئلریغبتذکر�ہایکگایکہوجرق�ٓا�ناتنس�ا�و�ر�ا�سیکدص�اقت حواقنتیاکقائلوہچاکتاھیلنکام�لو�د� لوت�‪،‬ظاہر�یاش�نوشوکت‬

‫تاھم َع َّ َ‬
‫اذالل جا�د�وقر�ا�ر�دیاتتاھ�‪�،‬الہل‬ ‫ایکای ُ‬
‫�ا�و�ر�ا�ولا�دکیرثک�تےکڈنمھگمںیا�ساپکزی�ہالک�موکوجتام�ماناسنو�ںیکدہ�ایت ھبوالئیےکےئلان�ز�ل گ‬
‫تاعلٰیےنمنہجیکوہلانکوی�ںا�و�ر�ا�سےکدنتوخد�ا�ر�وغو�ںاکذکرایکجساکاس کماناف�ر� فواج�رکوکرناپڑ�ےاگ‪،‬مزیدتاکدی�ا�و�ر�ڈ�ر�ا�و�ےےکےئلالہل‬
‫تاعلٰیےناچند�‪�،‬ر�ا�تا�و�رصحبیکمسقاھککرف مرایاکہڑب�یوتبیصم�ںںیممنہجبسےسڑب�یتبیصمےہ‪،‬رہصخشیکوئسملتیا�و�ر�ذمہد�ا�ر�یوکو�اضح‬
‫ف مرایاگایکہرہشصخےسا�سےکاعام�لےکاب�ر�ےںیموپچاھجائےاگ�ا�و�رسباپےنانگہو�ںےکاسریہو�ںےگوس�ائےا�نولگو�ںےکنجوک�ا�ن‬
‫کانامہاعام�لد�ائںیاہتھںیمدیاجائےاگ�‪�،‬و�ہرجممنیےسوس�ا�لرکیںےگہکسکزیچنےںیہمتمنہجںیمڈ�الاہےوت�و�ہاتناہئیدن�امتوشپامینیےس‬
‫ہجمنںیمد�اخلوہنےےکاچ�ر�اساب�بایب�نرکیںےگ۔‬
‫َ‬
‫َُ ُ ّ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ ُْ َ ْ َ ُ َ ْ ّ‬
‫ِي ‪۴۴‬۝ َوك ّنا ن ْوض َم َع الا ِٕى ِض ْ َ ۙ‬
‫ي ‪۴۵‬۝ َوك ّنا نك ِذ ُب‬ ‫ي ‪۴۳‬۝ َو ْل نك ن ْط ِع ُم ال ِم ْسك ْ َ ۙ‬
‫م ال ُم َص ِل ْ َ ۙ‬‫قالوا ل نك ِ‬
‫ّ ْ‬
‫‪1‬‬
‫يۙ ‪۴۶‬۝‬ ‫ِب َي ْو ِم ِ‬
‫الد ِ‬
‫‪z‬ہپالیہہکمہدنایکیریگنوین�ں�‪�،‬اپینوخ�اہاش�تیکلیمکتںیما�سدق�ر�اجلےھوہئےےھتہکامن�ز�و�ںےساغفلےھت۔‬
‫‪z‬د�وسر�ایہہکمہام�لو�د�ولتوکبتہزعیز�رھکےتےھتا�و�ر�ا�سںیمیمکےکوخ�فےسومیتی�ںا�و�رماسکنی کوکاھناہنںیالھکتےےھت�۔‬
‫�‬
‫‪z‬یترس�ایہہکر�ا�ہقحرپلچےنا�و�ر�ا�سیکامحیتےکاجبئےمہجکیثحبا�و�رگرم�اہییکامحیتںیمڑب�ھڑچ�ھرکحہصےتیلےھت�۔‬
‫‪z‬ا�و�رمر�ضیک اصل ڑج ایب�نیکہکایقمت ےک ربپاہونےوکہم ایک دیو�انےیک ڑبسے زیا�د�ہ امہتیںیہن دیےت ےھت�‪�،‬ا�س ےئل ےبوخ�ف‬
‫�‬
‫ہوکربر�ےےسرب�ےاعام�لرکتےرہے‪،‬‬
‫�ا�و�رٓاخرںیمرفمایاگایکہہیدنلبپایہالک�مامت�مون�حاناسنییکتحیصنےکےئلان�ز�لایکگایہے‪،‬جسںیمقحوباطلوتخو�بزیممرکدیاایگےہ‪،‬‬
‫�ا�و�ر�اناس�نوکبیھلقعشووع�ر�ا�و�ر�اتخای�رکیالصحتیےسیھبرہب�ہو�رکر�دیاگایہے‪،‬ا�بوج�ٓاخر�تیکالھبئیاکخو�اہشدنمہو�اسےاچہےہکا�س‬
‫رضو�ر�یےہ�‪�،‬ا�و� قرانو�نرطف�تہیےہہکوقت�ٰیا�و�ر�الہلاکخو�ف‬
‫کال�مےستحیصناحصلرک�ےنکیلا�سےکےئلالہلر�بالزع�تیکتیشمیھب �‬
‫�ٓاخر�تںیماکمایبییکیجنکےہ�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺڑپک�اپلٹیرکیلےٹوہئےےھتہکالہلاعتلٰیےناسیاحلتیکانمستبےسوحیرفمائی�۔‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫ْرِّهَطَف۪ۙ‪۰۰۴‬‬ ‫ْرِّبَكَف۪ۙ‪َ۰۰۳‬وَكَباَيِث‬ ‫ْرِذْنَاَف۪ۙ‪َ۰۰۲‬وَكَّبَر‬ ‫ُرِّثَّدُمْلاۙ‪ْ۰۰۱‬مُق‬ ‫اَهُّيَاٰۤي‬

‫�ا�ےڑپک�ا ا� �وڑھےن و�الےڑھک�ا وہجا ا�و�رٓاگا�ہرک د�ے�‪� ،‬ا�و�ر اپےن ر�ب یہیک ڑب�ائای�ں ایب�نرک�‪� ،‬اپےنڑپک�و�ںوک اپ�ک رکاھرک�‪،‬‬

‫املد��‪ �۳‬ت‪۴�۶��۴‬‬
‫‪ 1‬ث‬
 ‫�� �� �‬

‫َوَزْجُّرلاْرُجْهاَف۪ۙ‪َ۰۰۵‬واَلْنُنْمَتُرِثْكَتْسَت۪ۙ‪َ۰۰۶‬وَكِّبَرِلْرِبْصاَفؕ‪(۰۰۷‬المدرث‪۱‬ات‪)۷‬‬
‫ناپاکیوکوھچ�ڑد�ے�ا�و�راحاس�نرککےزیا�د�ہےنیلیکوخ�اہشہنرکا�و�راپےنر�بیکر�ا�ہںیمربصرک�۔‬
‫�ا�ےاچ�د�ر�ا� �وڑ�ھرکیلےنٹو�الے�!�الہلاعتلٰیےنٓا�پ نرپوب�تےکاک�رظعمیاکبا�ر�ڈ�الاہے‪،‬چاننہچالہلاعتلٰییکالوہتی‪�،‬ربوبتی‪،‬حامکتیا�و�ر�اپین‬
‫�رسالتاکھکملالھک�اعال�نرکنےےکےئلزع�ممیمصا�و�رقو�یا�ر�ا�د�ےےکاستھرمکسبہتوہاجئو‪،‬ا�و�رخو�ا�بتلفغںیمڈ�وبےولگو�ںوک�الہلوحد�ہ‬
‫لاشریکیکذ�ا�ت�‪،‬امت�ماکئان�ترپ�ا�سیکاحمکتی م‪،‬رجمو�ںرپ�ا�سیکزبر�دسترگفت�‪،‬مرنےےکدعب�د�وبا�ر�ہ نزد�ہوہکر�الہلےکوضح�ریپیش‬
‫�ا�و� عرذ�ا�بمنہج ےس ڈ�ر�ائو�‪،‬تاکہ و�ہ اعام�ل ہثیبخرت�کرککے الہل ےکبضغ ا�و�رذع�ا�بمنہج ےس چب اجئںی ‪ ،‬ےسیج الہلاعتلٰی ےنون�ح ‪u‬‬
‫َّ ٓ َ ْ َ ْ َ ُ ْ ً ٰ َ ْ ٓ َ ْ َ ْ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ َّ ْ َ ُ ْ َ َ ٌ َ‬
‫اب ال ِْي ٌم ‪۱‬۝ �(نو�ح�‪)�۱‬ترجہم�‪:‬ہمےنون�ح‬ ‫کوف مرایاتاھاِن ارسلنا نحا اِل قو ِمهٖ ان ان ِذر قومك ِم قب ِل ان ي ِتيمعذ‬
‫ربخد�ا�ررکد�ےلبقا�سےکہکا�نرپایکد�ر�دان�کذع�ا�ب‬ ‫کوا�نیکوق�میکرط�فاجیھب(�ا�سدہ�ایتےکاستھ)ہکاپینوق�مےکولگو�ںوک �‬
‫�ٓائے۔�ا�و�رتام�موخ�دساخہتوبعم�د�و�ںیکڑب�ائیےسرب�ا�ءتاکصا�فاص�فاعال�نرککےرص�فاپےنر�بیکوتحدی� ک‪،‬ربیائی�‪،‬دمح�وثانا�و�رظعتم‬
‫بای�نرک�و�‪،‬تاکہدنب�ےالہلیکمیظعتا�و�را�سیکابع�د�ترکیں�‪،‬کوینہکاہلہکماپکزیگیا�و�راہط�ر�تےکابدت�ائیوصت�ر�ا�تکتےساخلیےھت‬
‫بجہکانپاکیالہلےکاہ�ںاتناہئیانسپدنید�ہزیچہے�‪�،‬و�ہانپاکیاقعئد�ونرظیا�تیکوہیاظاہر�یاعام�لےکاتعاب�رسے‪،‬د� نوو�ںذع�ا�بربقکاسببںیہ‬
‫�ا�سےئلرفمایاقبلونتیےکاستھاپےنڑپک�ےیھباپ�ک کروھ�‪،‬کوینہکٓا�پﷺچبنپےسیہاپکزیگیوکسپدنکرتےےھتا�و�رصا�ف‬
‫�و کپازی�ہابل�سزیبنترکتےےھت‪،‬چاننہچا�ساکبلطمہییھبوہکساتہےہکاپےناخال�قاپکزی�ہ کروھعییناپےنرگ�د�وپشیاس�ر�ےاعمشر�ے‬
‫مںیےلیھپرش�ک‪�،‬ریا�‪،‬ناف�ق خ‪،‬و�دسپدن�ی‪،‬ربکت�‪،‬فغتلوغری�ہےسد�امناچبکر�رہوتاکہوکئیصخشیھبکٓا�پرپحر�فزنیہنرکسےک�‪،‬ا�و�روتب�ں‬
‫سےوسنم�بامت�ماقو�ا�لو�افاع�لےسرب�ا�ءتاک�اعال�نرککےولگو�ںوک�وعظوصنتحیرک�وکہاپےناہتوھ�ںےسفلتخموص�رتو�ںوجسنےسانبئے‬
‫وھچڑکر�اپےنوبعم�دقحیقییکابع�د�ترکیں�‪�،‬ا�و�راحاس�نرککےہیوخ�اہشہنرک�وکہدبلےںیما�سےس‬
‫ہوئےےباج�نوبےسبوتب�ںیکرپسشت �‬
‫�زیا�د�ہےلماگ�ا�و�ر�ا�سر�ا�ہںیم شموجالک�ت مواصئبشیپٓائںیا�نرپاپےنر�بیکاخطرربصرک�وا�و�راپےنر�بیکر�ا�ہںیماثبتدق�مرہو۔‬
‫پاہ�ڑ�یرپ�وعظ‬
‫تووگیا�اسال�مےکد�ائر�ہلمعوکپو�ر�یدنایپر�وسعیرک�دی گاای�‪�،‬اسیوقتٓا�پﷺقرشیوی�ںوکجعمرکنےےکےئلوک�ہافصکیوچٹیرپچڑ�ھےئگا�و�ر‬
‫با�ٓا�و�ا�زدنلبعا�د�ترع�بےکاطمبقوق�موک�ٓا�و�ا�زلاگئی‬
‫اح ْاه‬
‫اح ْاه‪ َ ،‬ي� َص َب َ‬
‫َ ي� َص َب َ‬

‫ربخوتےوتجس‬
‫مہکرکممہےکول�گا�سٓا�و�ا�زسےانمانو�سںیہنےھت‪،‬جبہکمرکممہرپکوئیاییسٓافتٓانےو�الیوہتیسجےساع�مول�گےب ہ‬
‫شصخوک�ا�سٓافتاکسبےسےلہپملعوہتا�و�ہاسیرط�حہکمو�الو�ںوک�ٓا�و�ا�ز�دیاتتاھ�ا�و�رمہکرکممہو�الےٓا�و�ا�زکیرط�فےتکپل‪�،‬ا�سیکزمیدصفتالی�ت‬
‫واتے �‪ٓ،‬ا�جیھبا�سٓا�و�ا�زکاییہاثرہو�اقریشےکانمو�رسر�د�ا�ر�ا�و�ر�اہلہکمربھگ�اھگرب�اکرکو�ہ‬
‫پرھدحہوکر�ا�سٓافتاکماقبہلرکنےرپتای�رہ ج‬
‫نسےتا�و�ر تم‬
‫صافکیرط�فےکپلہکاجننےایکبا�توہگیئےہہکوکئیا�سرط�حاکپ�ررہاےہ(�ٓا�پﷺکےا�سےبطخےکالاف�ظاحا�دیثںیمرھکب�ےوہئے‬
 ‫�� �� �‬

‫ہںی وجیاہ�ں عمجرک�دیےئ ےئگںیہ�)جب ہیول�گرقیبٓائےوت�ا�نیک اگنہںیسج رپپڑیں و�ہدمحمبن دبع�الہل ﷺتےھ ‪،‬مہکہمظعمیک و�ہ‬
‫�اتعام�د�ٓافریںتیصخشسجیکاچسئیا�و�رحاقنتیرپکیسوکبکیھہبشںیہنوہ�اتاھجببسعمجوہگےئوتسدی�الامم ﷺےنرفمایا�‪:‬‬
‫َ ْ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َٔ َ َٔ ْ تُ ْ َْ‬ ‫َ َ ن َ ْ ْ ُ َّ‬ ‫َُ‬ ‫َُ‬ ‫َُ‬
‫الط ِل ِب‪ ،‬فاجتمعوا ِإلي ِه‪،‬فقال‪ :‬اراي� لو‬ ‫َ ي� َب ِ ن ي� فل ٍن‪ َ ،‬ي� َب ِ ن ي� فل ٍن‪ َ ،‬ي� َب ِ ن ي� فل ٍن َ ي‪َ �،‬ب ِ ن ي� َع ْب ِد َم َن ٍاف ‪ ،‬ي� ب ِ ي� عب ِد‬
‫ْ َ‬ ‫ٔ ْ َ ْ ُ ُ ْ ٔ َّ ْ َ ُ َّ ُ َ ّ ُ ُ ْ َٔ ْ ُ َ ّ ُ ْ َٔ َ ُ ْ تُ ُ َ ّ ُ ن َٔ َ َٔ ْ َ ُ ْ َ ْ َٔ ْ َ ْ ُ ُ ْ َٔ َّ َ ً تَ‬
‫ك ان خ ْيل خْ� ُر ُج ِب َسف ِح َهذا‬ ‫و�؟ ارايتك لو اخ ب�ت‬ ‫اخ ب�تك ان العدو مص ِبحك او م ِسيك‪ ،‬اما كن ْ� تص ِدق ِ ي‬
‫الن ِار َف ِإ ِ نّ� َال َٔا ْم ِل ُك َل ُ ْ‬ ‫ك م َن َّ‬ ‫َٔ ْ ُ َٔ ْ ُ ُ‬ ‫ْ َ َ َٔ ُ ْ تُ ْ ُ َ ّ ق َّ َ ُ َ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ ً َ َ ْ شَ َ ُ‬
‫ك‬ ‫ي‬ ‫� ق َر ْي ٍش ان ِقذوا انف َس ْ ِ‬ ‫الب ِل‪ ،‬ا كن� مص ِد ِ ي� قالوا‪ :‬ما جر بنا عليك ك ِذ ب�‪ ،‬ي� مع‬ ‫ج‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫الن ِار ف ِإ ِ ن� ال ا ْم ِلك ل ُ ْ‬ ‫ك م َن َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ا َوال نف ًع َ ي‬
‫ا‪�،‬‬ ‫ك ِم َن هللاِ ضَ ًّ‬
‫ي‬ ‫� َب ِ ن ي� َع ْب ِد َمن ٍاف ان ِقذوا انف َس ْ ِ‬ ‫ا‪َ �،‬م ْع ش َ‬ ‫�ا َوال نف ًع َ ي‬ ‫ِم َن هللاِ ضَ ًّ‬
‫ضَ ًّ َ َ َ ْ ً َ َ ْ شَ َ َ ن َ ْ ْ ُ َّ‬ ‫الن ِار َف ِإ ِ نّ� َال َٔا ْم ِل ُك َل ُ ْ‬‫ك م َن َّ‬ ‫َ ْ شَ َ َ ن ُ َ ّ َٔ ْ ُ َٔ ْ ُ ُ‬
‫الط ِل ِب‬ ‫ك ِم َن هللاِ �ا وال نفعا‪ ،‬ي� مع� ب ِ ي� عب ِد‬ ‫ي‬ ‫ص ان ِقذوا انف َس ْ ِ‬ ‫مع� ب ِ ي� ق ٍي‬
‫ك م َن َّ‬ ‫َٔ ْ ُ َٔ ْ ُ َ ُ ْ َ َّ َ نّ َ َٔ ْ ُ َ ُ ْ ضَ ًّ َ َ َ ْ ً َ َ َّ ُ ْ َ َ ْ ْ ُ َّ َٔ ْ ُ َٔ ْ ُ ُ‬
‫الن ِار‬ ‫الط ِل ِب ان ِقذوا انف َس ْ ِ‬ ‫ان ِقذوا انفسك ِمن الن ِار ف ِإ ِ ي� ال ام ِلك لك �ا وال نفع يا� ص ِفية ِبنت عب ِد‬
‫اس ْب نَ� َع ْب ِد‬ ‫النار َ ي� َع َّب َ‬ ‫ك م َن هللاِ َش ْي ًئ َا� َب ن� َك ْعب ْ ن� ُل َٔو ّي‪َ �َ ،‬ب ن� ُم َّر َة ْ ن� َك ْعب َٔا ْنق ُذوا َٔا ْن ُف َس ُ ْ َ َّ‬ ‫َ َٔ ُ َ ُ‬
‫ك ِمن ِ‬ ‫ٍ ِ‬ ‫بِ‬ ‫ِ بِ ٍ ي ِ ي‬ ‫ي ِي‬ ‫ل ا ْم ِلك ل ْ ِ‬
‫َ َّ َ ّ‬ ‫َْ‬ ‫َ ُ ْ ُ َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ ُ َٔ ْ ُ َ ُ ْ َ َّ َ ُٔ ْ‬ ‫ْ ُ َّ‬
‫الن ِار ف ِإ ِ ن ي�‬ ‫الن ِار ل اغ ِ ن ي� َع ْنك ِم َن هللاِ ش ْي ًئ َ يا� ف ِاط َمة ِبن َت َم َّم ٍد ان ِق ِذي نف َس ِك ِمن‬ ‫الط ِل ِب‪ ،‬ان ِقذوا انفسك ِمن‬
‫َٔ‬ ‫َ َٔ ْ ُ َ ضَ ًّ َ َ َ ْ ً َ ُ ن ْ َ َ ْ تُ ْ َّ َ َ ً َ َٔ ُ ُّ َ َ َ َ نَّ َ َ َ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ‬
‫ك َكث ِل َر ُج ٍل َراى‬ ‫ال ما ِشئ� ِإن ل ِك ر ِحا سابلها ِببال ِل ِاإ�ا مث ِ يل ومثل‬ ‫و� ِمن م ِ ي‬ ‫ال ام ِلك ل ِك �ا وال نفعا‪،‬سل ِ ي‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اح ُاه‪ ،‬فإ نّ� َن ِذ ٌ� ل ُ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫� َع َل يَ ْ� ِت ُف‪ َ ،‬ي� َص َب َ‬ ‫َ‬
‫� َٔا ْن َي ْسب ُق ُوه‪ ،‬ف ج َ‬ ‫ْال َع ُد َّو‪َ ،‬ف ْان َط َل َق َ ْ� َ ب ُٔ� َٔا ْه َ ُل‪ ،‬فَ خَ‬
‫اب ش ِد ٍيد‪ َ ،‬ي�‬ ‫ك ب ي ن� يدي عذ ٍ‬ ‫ِِي ي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ي‬
‫� ِش‬ ‫ي‬
‫َ ًّ َ َ ََٔ‬ ‫نّ َ َ َٔ ْ َ ُ َ ًّ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ َ ِ َّ ْ ُ ُ ْ َ َ َ َٔ ُ ََ‬ ‫َ ن َ ْ ْ ُ َّ‬
‫الط ِل ِب ِإ ِ ي� وهللاِ ما اعل ش با� ِمن العر ِب جاء قومه ِب�فضل ما ِجئتك ِب ِه‪،‬فقال ابو ل ٍب‪ :‬تبا لك اما‬ ‫ب ِ ي� عب ِد‬
‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ‬
‫�ج عتنا ِإل ِلذا‬
‫�ا�ےالف�ںیکا�ولا�د�‪�،‬ا�ےالف�ںیکا�ولا�د�‪� ،‬ا�ےالف�ںیکا�ولا�د�‪�،‬ا�ےدبعمان�فیکا�ولا�د�‪،‬ا�ےدبع�املبلطیکا�ولا�د�!�وغری�ہبجبسٓا�پیکرط�ف‬
‫موتجہوہئےوت�رسو�لالہلﷺےنا�نےسد�ریافترفمایاےلہپہیالتبئواگرںیمںیہمتربخد�و�ںہکدشنممترپحبصایاش�مںیمیسکوقتہلمحرکنے‬
‫�و�الاےہوتایکمتریم�یدصتیقرک�وےگ�؟اگرںیممتےسہیدہک�و�ںہکایکتہبڑب�ارکشلاہمت�ر�ےا�وپرہلمحرکنےوکایت�رڑھک�اےہوتایکمتریم�یاب�ت‬
‫کانیقیرکلوےگ�؟(�اہلرقیشنپچبےسیہٓا�پوکبا�تتیچا�و�رماعمال�تںیمساچ�‪�،‬دیاندت�ا�ر�ا�و�ر�امانتد�ا� جرانےتےھتا�سےئلٓا�پوکاص�د�ق‬
‫�و�امنیاکلبقیھبد�ےےکچےھت عت‪،‬ریمخانہہبعکےکدعبحرج�اسو�دکےاعممہلوکجسںیمایکوخنریزگنجےکاب�د�لڈنملا�رہےےھت‪،‬جووپ�ر�ے‬
‫عر�بوک�اپینٹیپلںیمےلیتیلا�و�رسالو�ںرپحمطیوہتیسجوخ�شاسولبیا�و�ر�ذہانتےساھجلسیاتاھ�و�ہیھباجنےتےھت�)�ا�سےئلبسعمجمےن‬
‫بالاتاف�قوج�ا�بدیاکہاہ�ںےبکشمہٓا�پوکاچسجمسںیھےگ‪،‬ا�سےئلہکٓا�جکتاحلانہکٓا�پوکسناچلسیےساجت� �وزکرچاکہمےنںیہندکیاھکہ‬
‫�ٓا�پےنا�سوپ�ر�یرمعںیمایکرمتہبیھبوکئیطلغا�و�روھج�ٹظفلاپینزبا�نےساکنلاہو�‪،‬دیس�الامم ﷺنےرفمایا�!�ا�بونسمںیںیہمتالہلےک‬
‫عذ�ابو�ںےسڈ�ر�ا�رہاہو�ںوجبڑ�ےتخسںیہ‪،‬وجمتاہ�ر�ےاسمےنیہںیہ‪،‬وج�ا�سےکا�و�ر�ا�سےکرسو�لوکنہامنےنیکوجہےسمترپرب�سڑپیں‬
‫وا�و�‪،‬مںیںیہمتٓاگا�ہرک�رہاہو�ں�‪�،‬ا�ےرقیشےکولگو!اپیناجنو�ںوکٓا�گےساچب�ٔومںیمتولگو�ںےکےئلالہلیکاب�رگا�ہںیم‬
‫گے‪،‬پسوہشای�رہ ج‬
‫نعفایفیلکتاکاتخای�رںیہنرھکات�ا�ےونبدہعانم�ف!اپےنٓا�پوکد� �وز�خےساچب�ٔو�‪،‬ںیممتولگو�ںےکےئلالہلےکاسمےنیسکعفنایاصقن�ناکاتخای�ر‬
 ‫�� �� �‬

‫ہنںیرھکات�ا�ےونبقیصونبدبع�املبلطاپےنٓا�پوکد� �وز�خےساچب�ٔومںیاہمت�ر�ےےئلالہلےکاسمےنیسکعفنایاصقن�ناکاتخای�رںیہنرھکات�ا�ے‬
‫بونعدب�املبلطےکولگواپیناجنو�ںوکٓا�گےساچب�ٔوںیممتولگو�ںےکےئلالہلیکاب�رگا�ہںیمعفنایفیلکتاکاتخای�رںیہنرھکات�ا�ےبعکنبول�ییک‬
‫�ا�ولا�د�‪�،‬ا�ےونبمر�ہنببعک�‪،‬متیھبایام�نوبق�لرککےدخ�ائیٓا�گےساجن�تاحصلرکلو �ا�ےریم�یوھپپیھاج�نہیفصتنبدبع�املبلطمتیھب‬
‫�ٓاتشد� �وز�خےسےنچباکساما�نرکلومںیاہمت�ر�ےےئلالہلےکاسمےنیسکعفنایاصقن�ناکاتخای�رںیہنرھکات�ا�ےابع�س‪t‬مری�ےاچچ�ٓا�پیھب‬
‫�ایام�نوبق�لرککےان�رہجمنےساکٹھچ�ر�احاصلرکیکےئج مںیاہمت�ر�ےےئلالہلےکاسمےنیسکعفنایاصقن�ناکاتخای�رںیہنرھکات�ا�ےافطہم‪ r‬تنب‬
‫وھچڑنہ‬
‫رقابترپطمنئموہکرنکیلمع �‬
‫حمدم�اپیناج�نوکٓا�گےساچب�ٔوںیماہمت�ر�ےےئلالہلیکاب�رگا�ہںیمعفنایفیلکتاکاتخای�رںیہنرھکاتمری�ی �‬
‫رقابتد�ا�ر�یےہاسےےبکشںیماھبنتا�رہو�ںاگصہلرحیمریم�اشوی�ہےہمتریم�اما�لاگرمھجےسامنوگوتولاحضرےہانتجبیھ‬
‫ٹیبانھ�‪،‬ہا�ںوج� ندای�و�ی �‬
‫چاہویلاجئو�‪،‬یلنکالہلےکاہ�ںیکیسکزیچسےںیمںیہمتےبرپ�و�ا�ہںیہنرککسات�‪،‬سپڈ� جرائو‪،‬وہشای�روہجائومری�یا�و�راہمت�ر�یاثم�لوتاییسےہےسیجوکئی‬
‫شصخدشنموک�دیھکےلوجچپھرکتا�کںیماھٹیبوہوت�و�ہاپینوق�موکہ شوای�رکرنےا�و�ر�اہنںیوفحم�ظوہجانےیکدہ�ایترکنےےکےئلد� �وڑتاہو�ا�ا�ن‬
‫کیرط�فڑبھےنکیلرھپ�د�لںیمایخ�لزگ�ر�ےہکایاسنہوہ�ا�سےکےنچنہپےسےلہپیہںیہکدشنما�نرپمحہلہنرک�د�ےوت�و�ہر�اسےتیہےسےنخیچ‬
‫چالنےےگلہکریم�ےاھبئوی�!وہشای�روہجائو‪،‬اپاناچبئوکرلو�‪�،‬دشنمنیمکاگ�ہںیماپھچہو�اہے �اسیرط�حاہمت�ر�ےرش�کوکرفیکوجہےسالہلےک‬
‫جوعذ�ا�باہمت�ر�ےرس�و�ںرپڈنملارہےںیہ�‪،‬مںیںیہمتا�نےسوہشای�رکر�رہاہو�ں‪�،‬الہلےسڈ� جرائو�ا�سےسےلہپہکذع�ا�بدخ�ا� نود�ییکٓا�گ‬
‫�یانئوی�ںںیمربسےنےگلمتالہلوک�وحد�ہالشریکا�و�رےھجماچسرسو�لام�نول�ا�ےا�ولا� عددب�املبلط�!و�الہلوکئیونجو�ا�ناپینوق�مےکاپ�س‬
‫متاہ�ر اگن‬
‫�ا�سےسرتہبزیچہنںیالیاجومںیاہمت�ر�ےاپ�سالیاہو�ں�‪،‬سون�!مںیاہمت�ر�ےاپ�سدینو� ندای�د� نوو�ںیکالھبئیےلرک�ٓایاہو�ں�‪�،‬اتاننسانتاھکہ‬
‫�ٓا�پےکیقیقحاچچ�ابولبہاک�ر�دعلمدبمزگیا�و�رکیسدحتکتخسربہیمیکوص�ر�تںیماظہروہ�ا�ا�و�رو�ہےنہکاگلتمالہ�کوہ ایکتمےنا�ساب�تےک‬
‫لےیںیمہعمجایکتاھ� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےاپےناچچکیےبوہ�د�ہابتو�ںاککوئیوج�ا�بہندیا۔‬
‫‪1‬‬

‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ن َْ ُْ ّ‬ ‫ٔ‬

‫الط ِلب هذه وهللا السواة‪ ،‬خذوا عىل يده قبل ان ي�خذ‬ ‫ب� عب ِد‬
‫ي‬ ‫�‬ ‫ي‬ ‫قال‪:‬‬ ‫فإنه‬ ‫هلب‬ ‫�‬
‫فتملك القوم الكما لينا يغ� ي‬
‫ب‬ ‫ا‬
‫َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َْ‬ ‫ٔ‬ ‫ذلل� وإن منعتموه ت‬ ‫عىل يده يغ�مك فإن ٔاسملتموه حينئذ ت‬
‫الل صل هللا علي ِه‬
‫قتل�‪ ،‬فقالت اخته صفية معة رسول ِ‬
‫ٔ‬ ‫ن ٔ‬ ‫ن ٔ ٔ �خ ٔ‬ ‫َ َ َّ ض‬
‫ا� اخيك فوهللا ما زال العملاء ي خ� ي�ون انه ي خ�رج من‬ ‫ع�ا‪ :‬اي ا ي ! ا ي�سن بك خزالن ب‬ ‫ر� هللا تعاىل‬‫وس َل ي‬
‫ف‬ ‫ن َْ ُْ ّ‬
‫ن�‪� ،‬و هو‬ ‫ب� عب ِد الط ِلب ب ي‬
‫ي‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہ�ٓا�پاکطخہبنسرکسبےکد�لجیسپےئگنکیلٓا�پاکچاچ�ر�ا�ساکلرف�ابولبہالبلبکراٹھڑھک�اوہرکہکےناگلتری�ارب�اوہ�‪،‬وتالہ�ک‬
‫وائے‪�،‬اسیےئلوتنےںیمہعمجایکتاھ�‪�،‬ا�ےولگو�!�اسےر�وکو�و�رنہرع�بمترپڑچ�ھد� �وڑ�ےاگ�ا�و�رتمالہ�کرک�دیےئاجئوگے�‪،‬یہنسرک�ابولبہ‬
‫ہ ج‬
‫کی نہب ا�و�ر رسو�ل الہل ﷺکی وھپپیھ ہیفصےنہکںیگلباھئیایککر�رہے وہ�؟�اپےنےجیتھبیک رسو�ائی ےک د�رپے وہ�؟ دنای یتنسٓائی ےہہک‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ٓ‬ ‫َ ُ َْ‬ ‫َ َ ْ َٔ ْ‬ ‫ف َ َ َ َٔ ْ‬ ‫َ ُ ْ َ‬
‫اب تف ِس ي ِ� الق ْرا ِن َ ب� ُب ق ْوِ ِل ِإن ُه َو‬‫اب ِإال ي َ�ان َ ب� ٌب ِ ي� ق ْوِ ِل ت َعال َوان ِذ ْر َع ِش ي َ�تك الق َر ِب ي نَ�‪،‬حصیح ب خ�اری ِكت‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل ِكت‬
‫َ‬ ‫َّ َ ٌ َ ُ ْ َ ْ نَ َ َ ْ َ َ‬
‫اب ش ِد ٍيد‪ ،‬مسند امحد �‪۲�۵�۴�۴�،۲�۸�۰�۱‬‬ ‫ِإل ن ِذ ي� لك ب ي� يدي عذ ٍ‬
 ‫�� �� �‬

‫�ا�ولا� عددب�املبلطںیمےسایکیبنٓانےو�الاہےا�و�رجمےھنیقیاکملےہہکو�ہٓانےو�الانیبدمحم�(ﷺ�)ہیںیہ�‪،‬یلنکابولبہےناہنںییھب‬
‫‪1‬‬
‫بر�االھبانہکشر�و�عرک�دیا�۔‬
‫رگم رسو�ل الہل ﷺجانےت ےھتہک ا�نیکوق�م ےک لدو�ں رپکرف�وشر�کیک ایسہی یمج وہئی ےہ وج�اتینٓاسانی ےسںیہنوھچٹےیگ ‪�،‬ا�س‬
‫لےئرسو�لالہلﷺا�سیلہپوکششےسدب�د�لای�د�لرب�د�اشہتہنوہئےا�و�رچدن�ر�و�زکےدعبسدینایلع‪t‬بنابیاطلبوکحمکرفمایاکہ‬
‫ومرتریناخند�ا�نا�ولا� عددب�املبلطیکریم�یرط�فےسدعو�تاک�اتہام�مرک�و�۔‬
‫کاھناتای�رکر�و�ا�و�رقریشےک ث‬
‫عل طعاما‪ٔ :‬اي رجل شاة مع ّمد من ال� وصاعا من ن ّ‬
‫الفنة‪ ،‬وقال‪ :‬لكوا بمس هللا‪،‬قال‬‫ل�‪ ،‬فقدمت هلم ج‬ ‫ب‬ ‫ب‬ ‫فصنع هلم ّي‬
‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫ٔ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل يتملك بدره او هلب ب�لالكم‪،‬‬ ‫الل صل‬
‫ع�ة‪ ،‬فملا اراد رسول ِ‬‫ع�ة ش‬ ‫ع�ة ن‬
‫فد� القوم ش‬ ‫ع�ة ش‬ ‫ادنوا ش‬
‫ُ َّ‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫هللا‬ ‫و� رواية‪ :‬ما راينا اكلسحر اليوم فتفرقوا ومل يتملك َر ُسول ِ‬ ‫عظ�‪ .‬ي‬‫فقال‪ :‬لقد حسرمك صاحبمك حسرا ي‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫َعل ْي ِه َو َس َل‬
‫وھتڑ�ے ےسوگشتاکسالن ‪،‬توھ�ڑ�ے ےسٓاٹےیک ر� ٹوای�ں ا�و�ررقتیاب ًتنی‬
‫چاننہچٓا�پﷺ ےکمکح ےکاطمبق دیسنا یلع ‪t‬نے �‬
‫کول�د�و�د�ھاک دنب�وبتسرککے ا�ولا� عددب�املبلطوکاھکنےیک دعو�ت د�ی ‪،‬چاننہچ بجامت�م ا� لوا� عددب�املبلط نج ںیم رسو�ل الہل ﷺکے‬
‫چاچ�ابوطالب�‪�،‬ابولبہا�و�رابع�س‪،�t‬زمح�ہ‪�t‬وغری�ہوقترپاھکنےےکےئلعمجوہےئگوت�ٓا�پﷺنےرفمایا�الہلےکان�مےساھکناشر�و�ع‬
‫کر�و �د�سد�سول�گٓاتےےھتا�و�رسریہوکرکاھناکاھکر�ایکرط�فوہجاتے‪�،‬ا�سرط�حا�سرصتخمکاھنےںیمالہلاعتلٰیےناتینربکتڈ�ا�لد�ی‬
‫کہبسرشیکدعو�تاکپٹیرھبگایجببسول�گدعو�تاھکرکاف�ر�غوہئےوت�رسو�لالہلﷺطخہبدیےنےکےئلڑھک�ےوہئے‬
‫مرگ�ٓا�پﷺےکاچچ�ابولبہےنایکاب�ررھپرنگاگب�ڑدیاا�و�رےنہکاگللوگو�!یہوتبڑ�اجا�د�وگرہے‪،‬ایاسجا�د�وتوہمےنٓا�جکتںیہن کیداھنہ‬
‫سان�‪،‬یاہ�ں ےس اھبگو�و�رنہ ا�س وقتاجننے و�ہمت رپکایجا�د�وکر�د�ے ا�س رط�حیک ابتںی انبکرسب ولگو�ںوکیلرکڑھک�اہوگای ا�و�رلو�گھچک ےنس‬
‫‪2‬‬
‫غبرینمرشتہوگےئ�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺنےایکاب�رپرھسدینایلع‪t‬کو�دعو�تاکحمکرفمایاجببساھکےٹوہگےئوت�ٓا�پﷺےنبسوککاھناھکالیاا�و�رڑھک�ے‬
‫ہوکرطخہبا� شرا� فد مرایا�‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫َ َ ْ َٔ ْ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ن َْ ُْ ّ‬
‫وبعث� إليمك خاصة ‪،‬فقال‪َ :‬وان ِذ ْر َع ِش ي َ�تك الق َر ِب ي نَ�‪،‬وا ن�‬
‫ي‬
‫اللق اكفة‪ ،‬ن‬ ‫بعث� إىل خ‬ ‫ن‬
‫ب� عب ِد الط ِلب إن هللا قد ي‬ ‫ي� ي‬
‫َٔ ْ َ َ َ َّ َّ ُ ٔ ن َ ُ ُ َّ ف‬ ‫َ ف ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ّ‬ ‫َ َ‬ ‫ٔادعومك إىل َ ِ َ‬
‫ن‬
‫الل‪�،‬ن ي ج�يا ي‬
‫ب�‬ ‫ك َت ْ ي ِن� خ ِفيف َت ْ ي ِن� َعل ِالل َس ِان ث ِقيل َت ْ ي ِن� ِ ي� ِال ي زَ� ِان‪ ،‬ش�ادة ان ل ِإل ِإل الل وا ي� رسول ِ‬
‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫ن ٔ‬ ‫ٔ‬
‫عل وقال ا ن� َ ي� َر ُسول هللا‪ ،‬قال اجلس ‪ ،‬ث� اعاد القول‬ ‫يعاون�‪ -‬عىل القيام به؟ فقام ّي‬ ‫ي‬
‫ن‬ ‫ويوازر�‪ -‬اي‬
‫ي‬ ‫إىل هذا االمر‬
‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬
‫عل وقال ا ن� َ ي� َر ُسول هللا‪ ،‬فقال‪ :‬اجلس‪ ،‬ث� اعاد القول عىل القوم ث�لثا فمل ي ج�به‬ ‫عىل القوم �نيا فصمتوا‪ ،‬فقام ّي‬
‫ث‬

‫ف‬ ‫ف‬
‫الس�ۃ احللبیۃ�‪۴�۰�۵‬؍�‪۱‬‬
‫خ�العباد �‪۳�۲�۳‬؍�‪ ،۲‬ی‬ ‫وغا� ت�ا�‪۳�۱�۵‬؍�‪،۱‬سبل اھلدی والرشاد� ی‬
‫س�ۃ ی‬ ‫مناهها ي‬
‫املك‪ :‬ج‬
‫‪ 1‬الدعوة إالسالمية ي� هعدها ي‬
‫الس�ۃ احللبیۃ�‪۴�۰�۶‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬ی‬
 ‫�� �� �‬
‫ت‬ ‫ول هللا‪ ،‬فقال اجلس ٔفانت ٔا�خ ووز�ي ووص� ث‬ ‫ٔن َ َ ُ َ‬ ‫ن‬ ‫ٔ‬
‫وخليف� من بعدي‬
‫ي‬ ‫ووار�‬
‫ي‬ ‫يي‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫عل فقال‪ :‬ا� ي� رس‬ ‫احد م�م‪ ،‬فقام ّي‬
‫�ا�ےا�ولا� عددب�املبلط!الہلاعتلٰیےنےھجمامت�مولخم�قیکرط�فاپان�رسو�لانبکرھباجیہےا�و�رخوصًامتاہ�ر�یرط�ف ‪ ،‬مھجےسرفمایاایگےہہکںیم‬
‫وجزبا�نرپتہبکبسںیہنکیلزیم�ا�نںیمتہب �وزنی‬
‫رقابتد�ا�ر�و�ںوکہ شوای�رکر�د�و�ں سون�!مںیںیہمترص�فدلک�ووم�ںیکدعو�تدیاتہو�ں �‬
‫�اپےن �‬
‫ہںی�‪�،‬ا�نںیمایکہملکالہلاعتلٰییکوحد�انتییکوگ�اہیدیانہےا�و�ر�د�وسر�الکہمریم�یرسالتیکوگ�اہیدیانہے�‪،‬تمںیمےسوک�نےہوجریم�یا�س‬
‫وکوب�لرک�ے ا�و�رمری�ی وم�افتقرک�ے ا�و�رمری�ےاک�م ںیم استھ د�ے�؟تام�مسلجم ںیم انسٹاچاھگای�‪�،‬ا�س اہم وس�ا�لاکجو�ا�ب دیسنا‬
‫�دعو�ت ق‬
‫وکوب�لرکتاہو�ںا�و�ر�ٓا�پیکوم�افتقرک�و�ںاگ�رسو�ل‬
‫عیل‪t‬بنابیاطلبیکرط�فےسومصو�لوہ�ا�انوہ�ںےناٹھرککاہںیما�سدعو�ت ق‬
‫‪t‬د�وبا�ر�ہڑھک�ےوہئےا�و�رکاہمںیا�س‬
‫رھد�وبا�ر�ہیہیاب�تدہر�ائیرگمسبول�گاخمو�شیہرہے‪،‬دیسنایلع �‬
‫�الہلﷺےنرفمایاھٹیباجئو�‪�،‬ا�و� پر �‬
‫رگرھبیھوکئیڑھک�انہوہ� تاوسدینا‬
‫وکوب�لرکتاہو�ںا�و�ر�ٓا�پیکوم�افتقرک�و�ںاگپرھ�رسو�لالہلﷺےنرسیت�یاب�رییہالاف�ظدہر�ائےم پ‬
‫�دعو�ت ق‬
‫وکوب�لرکتاوہ�ںا�و�ر�ٓا�پیکوم�افتقرک�و�ںاگ �‪ٓ،‬ا�پﷺےن‬
‫عیل‪t‬کڑھ�ےوہئےا�و�رکاہا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!مںیا�سدعو�ت ق‬
‫ف مرایایبھٹاجئومتریم�ےاھبئیوہا�و�رریم�ے �وزیروہا�و�رمری�ےوصیوہ�ا�و�رمری�ےو�ا�ر�ثوہ�ا�و�رمری�ےدعبلخہفیوہگے�۔رگمکرف�وشر�کںیم‬
‫�ڈ�وبےوہئےذہنقحٓا�و�ا�زاہک�ںرب�د�اشترککسےتےھتا�سےئلا�ساپکزی�ہدعو�توکنسرکچںیہبںیچوہگےئا�و�رمہنالھپئےا�ککبےنہکےگل‬
‫‪1‬‬
‫�ا�و�ر�ٓاٹھرکچےلےئگ�۔‬
‫پاہ�ڑ�یرپ�وعظےکدعبکا�و�اقہع‬
‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ ّ َ َّ نَ زَ َ ْ َ ْ ٓ َ ُ َ َٔ ْ ْ َ َ َ َ ْ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل ِم ْن ا ْه ِل َب ْي ِت ِه‪،‬‬ ‫عن ع ِ ٍيل لا �لت ه ِذ ِه الية‪:‬وان ِذر ع ِشريتك القر ِبني قال‪� :‬ج ع الن ِب ي� صل‬
‫ُ ُ‬ ‫ون َم ِع ِ ف� ْ ج َ‬‫ََ ُ ُ‬ ‫َ َ ََ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ُ َ َ َٔ َ ُ َ شَ‬
‫ال َّن ِة‪َ ،‬و َيكون‬ ‫ي ي‬ ‫� ُبوا قال‪ :‬فقال ُل ْم َ‪:‬م ْن َي ْض َم ُن َع ِ نّ ي� َد ْي ِ ن ي� َو َم َو ِاع ِيدي‪ ،‬ويك‬ ‫فاجتمع ثالثون‪ ،‬فا كوا و ِ‬
‫َ َ َ ُ َ َ َٓ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ت ف َٔ ْ َ َ َ َ ُ ٌ َ ْ ُ َ ّ شَ ٌ َ َ ُ َ َّ َٔ ْ ُ َ‬
‫الل‪ ،‬ان َت ك ْن َت ب ْ� ًرا‪َ ،‬م ْن َيق ُوم ِب َ�ذا؟ قال‪ :‬ث َّ� قال‪ِ :‬لخ ٍر‪،‬‬ ‫� يك ي� رسول ِ‬ ‫خ ِليف ِ ي� ِ ي� اه ِ يل؟فقال‪ :‬رجل ل يس ِم ِه ِ‬
‫َٔ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ َ َٔ‬ ‫َ َ َ‬
‫قال‪ :‬ف َع َر َض ذ ِلك َعل ا ْه ِل َب ْي ِت ِه‪ ،‬فقال َع ِ ٌّيل‪ :‬ا نَ�‬
‫سدیناعٰیل‪t‬سےرم�و�یےہجبہیٓایت’�’�اپےنرقیبرتینرشہتد�ا�ر�و�ںوکڈ�ر�ا�ٔو� �۔‘�‘ان�ز�لوہئیوت�رسو�لالہلﷺنےاپےناہلتیبوکجعم‬
‫کاییہسیتصخشےھتبجہیاھکپیےکچوت�رسو�لالہلﷺےنرفمایاکو�نےہوجمری�اقر�ضاپےنذمےےلا�و�رمری�ےدعبمری�ے عود�ے‬
‫پو�ر�ےرک�ے‪�،‬و�ہتنجںیمیھبریم�اساتیھا�و�رمری�یاہلںیمریم�الخہفیوہگا� ت‪،‬و�ایکصخشےناہکٓا�پوت�ایکدنمس�رہںیٓا�پےکاستھوک�ن‬
‫‪2‬‬
‫کڑھ�اہوکساتہے�‪،‬تنیدفہعٓا�پےنرفمایایلنکوکئیایت�رنہوہ�اتومںیےناہک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!ںیما�سےکےئلایت�رہو�ں�۔‬
‫عضفیر�و�ایتےہا�سیکدنسمںیرشیکنبدبع�الہلیعخنا�و�رعاب�دبندبع�الہلاسد�یفیعضر�ا�و�یںیہ�۔‬
‫� َّ ُ‬
‫الل‬ ‫َح َّد َث َنا َع َّف ُان‪َ ،‬ح َّد َث َنا َٔا ُبو َع َو َان َة‪َ ،‬ع ْن ُع ثْ� َم َان ْب ن� ْ ُ‬
‫ال ِغ ي َ� ِة‪َ ،‬ع ْن َٔا ب ي� َص ِاد ٍق‪َ ،‬ع ْن َر ِب َيع َة ْب ِ ن� نَ� ِج ٍذ‪َ ،‬ع ْن َع ِ ّيل‪َ ،‬ر ِ ض ي َ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫الس�ۃ احللبیۃ�‪۴�۰�۶‬؍ ‪�۱‬‬
‫‪ 1‬ی‬
‫‪ 2‬مسندامحد ‪، ۸�۸��۳‬فضائل الصحابة �‪۷�۰�۰‬؍ ‪�۲‬‬
 ‫�� �� �‬
‫َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ن َ ْ ْ ُ َّ‬
‫الط ِل ِب‪ِ ،‬ف ي ِ� ْم‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل ب ِ ي� عب ِد‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل او دعا رسول ِ‬ ‫عنه‪ ،‬قال‪� :‬ج ع رسول ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ٌ ُ ُّ ُ ْ َ ْٔ ُ ُ ْ َ َ َ َ َ َ شْ َ ْ َ َ َ َ َ‬
‫� ُب الف َرق‪ ،‬قال‪ :‬ف َص َن َع ُل ْم ُم ًّدا ِم ْن ط َع ٍام‪ ،‬فا كوا َح تَّ� ش ِب ُعوا‪ ،‬قال‪َ :‬و َب ِق يَ� الط َع ُام‬ ‫الذعة‪ ،‬وي‬ ‫رهط كهم ي� ك ج‬
‫َ َ ُ َ َ َٔ َّ ُ َ ْ ُ َ َّ ث َّ َ َ ُ َ َ شَ ُ َ تَّ َ َ ْ َ َ ق شَّ َ ُ َ َٔ َّ ُ َ ْ ُ َ َّ َٔ ْ َ ْ ُ شْ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬
‫� ْب فقال َ ي‪َ �:‬ب ِ ن ي� َع ْب ِد‬ ‫� بوا ح� رووا‪ ،‬وب ِ يَ� ال�اب كنه ل ي�س او ل ي‬ ‫كا هو كنه ل ي�س‪ � ،‬دعا ِبغم ٍر ف ِ‬
‫َ َٔ ْ ُ َ‬
‫ك ُي َب ِاي ُع ِ ن ي� َعل ان َيكون‬ ‫الَي ِة َما َر َٔا ْي تُ ْ�‪َ ،‬ف َٔا ُّي ُ ْ‬
‫َ َّ َ َ ْ َ َٔ ْ تُ ْ ْ َ ْ ٓ‬
‫اس ِبعام ٍة‪ ،‬وقد راي� ِمن ه ِذ ِه‬ ‫ال َّطلب‪ ،‬إ نّ� ُبع ْث ُت َل ُ ْ َ َّ ً َ َ َّ‬
‫ك خاصة و ِإل الن ِ‬ ‫ُ ِ ِ ِِ ي ِ‬
‫ْ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َٔا ِ�خ َو َص ِاح� َ؟ق َال‪َ :‬ف َ ْل َي ُقم َال ْي ِه َٔا َح ٌد‪َ ،‬ق َال‪َ :‬ف ُق ْم ُت إ َل ْي ِه َو ُك ْن ُت َٔا ْص َغ َر ْال َق ْو ِم َ‪،‬ق َال‪َ :‬ف َق َال ْ‬
‫‪:‬اج ِل ْس قال‪ :‬ثالث‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِب ي‬ ‫ي‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫ات ك ذ ِلك اقوم ِإل ْي ِه ف َيقول ِ يل‪:‬اج ِل ْس َح ت� كن ِ ي� الثا ِلث ِة ض َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬
‫�ب ِب َي ِد ِه عل َي ِدي‬ ‫َم َّر ٍ‬
‫�ایکا�و�رر�و�ایتںیمسدینایلع‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےن عونبدب�املبلطوکجعمایک‪،‬یہایکامجعتیکامجعتیھتا�و�ربڑ�ے‬
‫کاھئوتےھ�‪�،‬ایک ایکصخش ایک ایکرکب�یاکبہچاھکجاتاتاھ�ا�و�ر�ایک ڑب�ا دبھان�د�و�د�ھاکپی اجتاتاھ� �‪ٓ،‬ا�پﷺ ےن ا�ن بس ےکاھکنے ےک‬
‫لےئرص�فنیتاپئوکےرقیباھکناوکپ�ایایلنکالہلےناسیںیماتینربکتد�یہکبسٹیپرھبرکاھکےکچا�و�رخو�بٓاسو�د�ہوہکرپیےکچنکیل‬
‫نہوتکاھنےںیمیمکرظن�ٓائیہنےنیپیکزیچیتٹھگوہئیولعم�موہتییھت�‪،‬پرھ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�ےا�ولا� عددب�املبلط�!ںیماہمت�ر�یرط�ف‬
‫وصًا�ا�و�رتام�مولگو�ںیکرط�فومعمًانیبانبکرھباجیگایہو�ں�‪�،‬ا�سوقتمتایکزجعم�ہیھبریم�ا�دیھکےکچوہ�ا�و�ر�ا�بمتںیمےسوک�نایت�رہےہکھجم‬
‫خ ص‬
‫سےتعیبرک�ے‪�،‬و�ہریم�اباھئیا�و�رمری�اساتیھوہگا�؟نکیلایکصخشیھبعمجمںیمڑھک�انہوہ�اسو�امری�ے�ا�و�رمںیا�سوقترمعکےاحل�ظےسا�نبس‬
‫وھچاتاھ� �‪ٓ،‬ا�پےنرفمایاتمھٹیباجئو�‪،‬تنیرمتہبٓا�پﷺےنیہیرفمایا�ا�و�ریتون�ںرمتہبزجبمری�ےا�و�رکوئیڑھک�انہوہ�ا�‪،‬یترس�یرمتہبٓا�پ‬
‫سے ٹ‬
‫‪1‬ا�سر�و�ایتیکدنسمںیریبہعنبانجدحموج�لر�ا�و�یےہ�۔‬ ‫نےریم�یتعیبیل�۔ �‬
‫َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ََ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬
‫ناحك ل َِم ِن‬ ‫ني َواخ ِفض ج‬
‫َّ‬ ‫ٓ‬
‫ول هللاِ َصل هللا َعل ْي ِه واهل وسل‪ :‬وان ِذر ع ِش‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ ْ َ ْ َٓ ُ َ ُ‬
‫َ‬
‫ريتك القر ِب‬ ‫َّلا ن زَ�لت ه ِذ ِه الية عل َرس ِ‬
‫م َرا ْي ُت ِم نْ ُ� ْم َما‬
‫َٔ‬ ‫ٓ َ َ َّ َ َ ْ ُ َٔ نّ ْ َ َ ْٔ ُ َ َ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ َُ ُ‬ ‫َّ َ َ َ َ ْ ُ ْ ٔ‬
‫اتبعك ِم المو ِم ِننيَ ‪ .‬قال رسول هللاِ صل هللا عليه واهل وسل ع َرفت ا ِ ي� ِإن ب�دات ِب�ا قو ِ ي‬
‫َ َّ َ‬ ‫َّ َ ْ َ َ ْ ْ َٔ َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ ْ َ ُ َ َ َ ُّ َ َ ْ َ فَ َ َ ن ْ ُ َ َ ْ َّ َ َ َ َ‬
‫السل ُم فقال ِ يل ‪ َ :‬ي� َم َّم ُد! ِإنك ِإن ْل تف َعل َما ا َم َرك ِب ِه َر ُّبك َعذ َبك‬ ‫ا كره فصمت عل ي�ا ج�اء ِ ي� ِج ب ِ� يل علي ِه‬
‫َ ْ َٔ ّ ْ ْٔ َ َ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫َٔ ْ ُٔ ْ‬ ‫َ ُّ َ َ َ َ ٌّ َ َ َ ن َ َ َ َ َ ُّ َّ َ َ َٔ‬
‫هللا ق ْد ا َم َر ِ ن ي� ان ان ِذ َر َع ِش ي َ� ِ ت ي� الق َر ِب ي نَ� ف َع َرف ُت ا ِ ن ي� ِإن َ ب� َدا تُ ُ� ْم ِبذ ِلك‬ ‫ا� فقال ي� ع ِ يل ِإن‬ ‫ر بك‪ .‬قال ع ِ يل‪ :‬فدع ِ ي‬
‫ْ َ َ ْ ْ ُٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫َ َٔ ْ ُ نْ ُ ْ َ َٔ ْ َ ُ َ َ َ ّ َ ْ َ َ ث َّ َ َ ن ْ ُ َ َ ْ َّ َ َ َ َ‬
‫السل ُم فقال‪ َ :‬ي� َم َّم ُد ِإن ْل تف َعل َما ا ِم ْر َت ِب ِه‬ ‫رايت ِم�م ما ا كره فصمت عن ذ ِلك � جاء ِ ي� ِج ب ِ� يل علي ِه‬
‫ُ‬
‫ْ َ َ َ َٔ َّ َ َ ُ َّ َ َ ن ث َّ ْ َ ْ َ ن َ ْ ْ ُ َّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ ُّ َ َ ْ َ‬
‫الط ِل ِب‪،‬‬ ‫اص َن ْع ل َنا َ ي� َع ِ ُّيل ِر ْجل ش ٍاة َعل َص ٍاع ِمن طع ٍام وا ِعد لنا عس ل ب ٍ� � ا�ج ع ِ يل ب ِ ي� عب ِد‬ ‫عذبك ر بك‪ ،‬ف‬
‫ح َز ُة َو ْال َع َّب ُ‬ ‫ون َر ُج ًل ي ز� يدون رجال ٔان َي ْن ُق ُص َون ُه ِف ي� ْم َٔا ْ َع ُام ُه َٔا ُبو َطا ِلب َو َ ْ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ ْ َ َ ُ َ ُ َ ُ ْ َ ْ َ َٔ ْ َ ُ َ‬
‫اس‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ففعلت فاجتمعوا ل وه يوم ِئ ٍذ ار بع‬
‫ً َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ُ َ َ ْ َ ُ ْ خَ ُ َ َ َّ ْ ُ َ ْ ْ ْ َ ْ َ ْ َ َٔ َ‬
‫َ‬
‫الف َنة فاخذ َر ُسول هللاِ َصل هللا عليه واهل َو َس َل ِم نْ َ�ا ُحذ َية فش ق َ�ا‬ ‫وابو ل ٍب الك ِفر ال ِبيث فقدمت ِإل ي ِ�م ِتلك ج‬
‫ب َٔ� ْس َنا ِن ِه ثُ َّ� َر َم ب َ�ا ِ ف� َن َو ِ َ َ َ ُ ُ ْ‬
‫س هللاِ‬ ‫اح ي َ�ا وقال كوا ِب ِ‬ ‫ِ ي‬ ‫ِ‬
‫دیسنایلع‪t‬بنابوطالبےسایکر�و�ایتںیمےہجبہیٓایت �’�’�اپےنرقیبرتینرشہتد�ا�ر�و�ںوکڈ�ر�ا�ٔو� �۔‘�‘ان�ز�لوہئیوت�رسو�لالہلﷺ‬

‫ط�ی �‪۳�۲�۱‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 1‬مسندامحد�‪ �۳�۷�۱‬ت‪ �،۱‬یخ‬

‫ر� ب‬
 ‫�� �� �‬

‫نےرفمایا�اگرمںیاپینوق�مےکاسمےنابیھیہاسےشیپرک�و�ںاگتو�و�ہہنامنںیےگا�و�ر�ایاسجو�ا�بدیںےگوجمھجرپرگ�ا�ںزگ�ر�ےپسٓا�پ‬
‫خامو�شوہےئگ�‪�،‬اتےنںیمربج�ائلی‪ٓ�u‬ائےا�و�رکاہ�ا�ےدمحمﷺ!�اگر�ٓا�پےنلیمعتا� شرا�دمںیاتخریکر�د�یوتڈ�رےہہکٓا�پوکسز�اہوگی�‪،‬‬
‫وکڈ�ر�ائو�ں�‪،‬مںیےنہی‬
‫�اسیوقتٓا�پﷺےندیسنایلع‪t‬کوبالیا�ا�و�رف مرایا�ا�ےیلع‪!�t‬جمےھمکحوہ�اہےہکںیماپےنرقییبرشہتد�ا�ر�و�ں �‬
‫ہکارہپےلیہےسا�نےساہکایگتویہےھجمایاسجو�ا�بدیںےگسجےسےھجمایذ�اہپےچن�‪،‬مںیاخمو�شرہایلنکربج�ائلی‪ٓ�u‬ائے‬
‫خای�لرککے گ‬
‫�ا�و�رکاہ�ا�ےدمحمﷺ�!کہاگرتونےایاسنہایکتوجتےھذع�ا�بوہگاتو�ا�با�ےیلع‪!�t‬تمایکرکب�یذبحرکےکاکپلو�ا�و�رکوئینیتریس�انا�ج‬
‫رکو�‪ ،‬مںیےنایاسہیایک�ا�و�رسبوک�دعو�ت �دی�‪،‬چالسیٓا�دمیعمج‬
‫بیھایت�رکرلوا�و�ر�ایکدبھان�د�و�د�ھاکبیھرھبلو�ا�و�را�ولا� عددب�املبلطوکبیھعمج ل‬
‫ہوئےای�ایکٓا�د�ھمکای�ایکٓا�د�ھزیا�د�ہ�‪�،‬ا�نںیمٓا�پےکاچچبیھےھت‪�،‬ابوطالب�‪،‬زمح�ہوع�ف‪،�t‬ابع�س‪�t‬ا�و�ر�اب لوبہ�‪،‬مںیےناسلنشیپ‬
‫کایتو�رسو�لالہلﷺےنا�سںیمےسایکوبٹیےلرککھچاھکئیرھپ�اسےڈنہیامںیڈ�ا�لدیا�ا�و�رف مرایاول�الہلاکنا�ما�و ک�راھناشر�و�عرک�د�و�‪،‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ َ َّ ُ ُ نْ ُ ْ َ ْٔ ُ ُ ْ َ َ ثُ َّ َ َ‬ ‫َّ ٓ َ َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ َٔ َ َ ْ َ‬
‫ا� قال َر ُسول هللاِ َصل‬ ‫فا ك الق ْو ُم َح تَّ� نَ ِ�لوا َع ْن ُه َما ُ ي َ�ى ِإل ا ث� ُر ا َص ِاب ِ ِع ْم َوهللاِ ِإن كن الرجل ِم�م ي� ك ِمثله‬
‫ْ َ َ َّ ُ‬
‫الر ُجل‬ ‫ا� هللاِ ِإن كن‬ ‫هللا َع َل ْي ِه ٓواهل َو َس َّ َل ْاس ق ِ� ْم َ ي� َع ِ ُّل فج�يت ب َذ ِل َك ْال َق ْعب َف شَ� ُبوا ِم ْن ُه َح تَّ� نَ� ُلوا �جَ ِ ًيعا َو يْ ُ‬ ‫ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬
‫بولب إ َل ْال َ َكم‪َ ،‬ف َق َال‪ّ :‬‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ ٓ َ َ َّ َٔ ْ ُ َ ّ َ ُ َ َ َ ُ ٔ َ َ‬ ‫نْ ُ ْ َ َ شْ َ ُ ْ َ ُ َ َ َٔ َ َ َ ُ ُ‬
‫هلدما‬ ‫ِ‬ ‫�ب ِمثل‪ ،‬ف َّلا اراد رسول هللاِ صل هللا علي ِه واهل وس َل ان ي ِكه ْم بدره ا ٍ ِ‬ ‫ِم�م لي‬
‫َّ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ك‪َ .‬ف َت َف َّر ُقوا َو َ ْل ُي َ ِّ ْ‬ ‫س َر ُ ْك َص ِاح ُب ُ ْ‬ ‫ََ‬
‫ك ُه ْم َر ُسول هللاِ ‪،‬ف َّلا كن الغ ُد قال َر ُسول هللاِ َصل هللا عليه واهل َو َس َل َ ي� َع ِ ُّيل‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ َّ َ َ‬ ‫الط َع ِام َو شَّ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ْ َٔ‬ ‫َ ْ َّ ُ‬
‫الر ُجل ق ْد َب َد َر ِ ن ي� ِإل َما ق ْد َ ِس ْع َت‬ ‫اب ف ِإن هذا‬ ‫ال� ِ‬ ‫ُع ْد ل َنا ِب ِ�ث ِل ال ِذي ك ْن َت َص َن ْع َت ل َنا ِب�ل ْم ِس ِمن‬
‫َ َٔ َ ُ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َّ َ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َٔ ْ ُٔ َ ّ ْ َ َ َ ْ ُ‬
‫ق ْبل ان ا ِ َك الق ْو َم‪ .‬فف َعل ُت‪ ،‬ث َّ� �جَ َ ْع تُ ُ� ْم ُل ف َص َن َع َر ُسول هللاِ َصل هللا عليه واهل َو َس َل َكا َص َن َع ِب�ل ْم ِس فا كوا َح تَّ�‬
‫� ُب‬ ‫الر ُج ُل ِم نْ ُ� ْم َل َي ْٔا ُ ُك ِم ْث َل َها َو َي شْ َ‬ ‫نَ� ُلوا َع ْن ُه ثُ َّ� َس َق ْي تُ ُ� ْم َف شَ� ُبوا ِم ْن َذ ِل َك ْال َق ْعب َح تَّ� نَ� ُلوا َع ْن ُه َو يْ ُ‬
‫ا� هللاِ ِإ ْن َك َن َّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ّ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫الط ِل ِب ِإ ِ ن ي� َوهللاِ َما ا ْع ُل ش ًّ با� ِم َن ال َع َر ِب َج َاء ق ْو َم ُه‬ ‫هللا َعل ْي ِه واهل َو َس َل َ ي� َب ن� َع ْب ِد ُ‬
‫ِي‬
‫ا� قال َر ُسول هللاِ َصل ُ‬ ‫ِمثل َه ث َّ‬
‫نّ َ ْ ْ ُ ُ ْ َٔ ْ ُّ ْ ْ ٓ‬
‫الدن َيا َوال ِخ َر ِة‬ ‫ك ِب ِه‪ِ .‬إ ِ ي� قد ِجئتك ِب�م ِر‬ ‫ِب َٔ� ْف َض َل ِ َّما ِج ْئ ُت ُ ْ‬
‫سبےناھکناشر�و�عایک�‪،‬یاہ�ںکتہکٹیپرھبگےئنکیلالہلیکمسقوگشتاتانہیاھتتجان�رھکےتوقت کراھتاھ�‪،‬صر�فا�نیکاگنویل�ںےکاشننا�ت‬
‫توتےھرگمگوشتھچکیھبہناٹھگتاھ�‪،‬احلانہکا�نںیمےسایکایکاتانگوشتوتکاھیلےتےھت�‪ ،‬پرھف مرایا�ا�ےیلع‪�!�t‬اہنںیالپئو�‪،‬مںیو�ہدبھان‬
‫لایاسب ےن اب�ر�ی اب�ر�یمکشریسہوکرپای�ا�و�روخ�بٓاسو�د�ہ وہگےئنکیل د�و�د�ھ ابللکمکںیہن وہ�ا�‪،‬حالانہک ا�ن ںیم ےس ایک ایک اتان�د�و�د�ھ یپ‬
‫لایکرتاتاھ�‪�،‬ا�برسو�لالہلﷺےنھچکرفمانااچہانکیلابولبہدلج�یےساٹھڑھک�اہو�ا�ا�و�رہکےناگلتوصاحبا�بولعم�موہ�اکہہیامت�ماج� گد�ور�ی‬
‫کڑھای�ا�و�رہر�ایکاپینر�ا�ہگلایگ�ا�و�ررسو�لالہلﷺکوصنتحیوبتغیلاکموقہعہنالم �د�وسر�ےر� �وز�رسو�ل‬
‫مضحا�سےئلیھت‪،‬انچنہچعمجماسیوقتا گ‬
‫�الہلﷺےندیسنایلع‪t‬سےرفمای �آا�جرھپ�اسیرط�حا�نبسیکدعو�ترک�وکوینہکلکا�سےنےھجمھچکےنہکاک�وقتیہںیہندیا�‪،‬مںیےن‬
‫رھاسیرط�حاتناظ�مایک�‪،‬سبوکدعو�تد�ی‪،‬سبٓائےاھکیاایپ�‪،‬پرھکلیکرط�حٓا�جیھبابولبہےنڑھک�ےوہکر�وہیاب�تیہکا�و�ر�اسیرط�ح‬
‫پ �‬
‫سبرتتبرتہوگےئ‪،‬یترس�ےر� �وزپرھرسو�لالہلﷺنےدیسنایلع‪t‬سےیہیرفمایا� �‪ٓ،‬ا�جبجبساھکپیےکچتورسو�لالہلﷺےن‬
 ‫�� �� �‬

‫جدل�یےساپینوگتفگرش�و�عرک�د�یا�و�رف مرایا�ا�ے عونبدب�املبلط�!�و�الہلوکئیونجو�ا�نصخشاپینوق�مےکاپ�سا�سےسرتہبھبالئیںیہنالیاجومںی‬

‫متاہ�ر�ےاپ�سالیاوہ�ں�‪،‬مںی ندای�ا�و�ر�ٓاخر�تیکالھبئیالیاوہ�ں�۔‬
‫‪1‬‬

‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ َٔ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬
‫ْ َٔ َ ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الل َٔا ْن َٔا ْد ُع َو ُ ْك ِإ َل ْي ِه‪َ ،‬ف َٔا ُّي ُ ْ‬
‫َو َق ْد َٔا َم َر ن� َّ ُ‬
‫ك ُي َٔو ِاز ُر ِ ن ي� َعل َهذاال ْم ِر َعل ان َيكون ا ِ�خ ي َوكذا َوكذا قال‪ :‬فا ج‬
‫ح َم الق ْو ُم‬ ‫ِي‬
‫َ نْ َ َ ً َ ُ ْ ُ َ َ نّ َ َٔ ْ َ ثُ ُ ْ ًّ َ َٔ ْ َ ُ ُ ْ َ ْ ً َ َٔ ْ َ ُ ُ ْ َ ْ ً َ َٔ ْ َ شُ ُ ْ َ ً َٔ نَ َ َ َّ َّ َٔ ُ ُ َ َ َ‬
‫الل ا كون و ِز ي�ك‬ ‫ع�ا �ج ِ يعا‪ ،‬وقلت و ِإل ِ ي� لحد�م ِسنا وارمصم عينا‪ ،‬واعظمهم بطنا‪ ،‬واح�م ساقا‪ :‬ا� ي� ن ِب ي� ِ‬
‫ُ َ ُ ُ َ َٔ‬ ‫َ َ ََ َْ‬ ‫َ َ ْ َ َٔ َ َ َ َ َ ت َ َ َ َّ َ َ َٔ �خ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َٔ‬
‫اس ُعوا ُل َوا ِط ُيعواقال‪ :‬فق َام الق ْو ُم َي ْض َحكون َو َيقولون ِل ِب ي�‬‫علي ِه‪،‬فاخذ ِب�قب ِ ي� فقال‪ِ :‬إن هذا ا ِ ي وكذا وكذا ف‬
‫َ ُ‬ ‫َ َٔ َ َٔ ْ َ‬ ‫َ‬
‫طا ِل ٍب‪ :‬ق ْد ا َم َرك ان ت ْس َم َع ِ ْلب ِنك َوت ِط َيع!‬
‫ا�و�ر�ر�و�ایتںیما�سےکدعبیہیھبےہرسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�باتبئوتمںیمےسوک�نریم�ےاستھاتاف�قرکتاہےا�و�رکو�نریم�اساتھ‬
‫�دیاتہے�؟ےھجمالہلاعتلٰیاکحمکوہ�اہےہکےلہپںیمںیہمتا�سیکر�ا�ہیکدعو�تد�و�ںوج�ٓا�جریم�یام�نےلاگ�و�ہریم�اباھئیوہگا�ا�و�ریہد�رجےںیلم‬
‫گے�‪،‬لو�گ اخمو�ش وہگےئنکیل دیسنا یلع ‪t‬جو�ا�س وقت عمجم ںیم بس ےسمک رمعتےھ ا�و�ردھکیتٓاکنوھ�ں و�الے ا�و�رموٹے ٹیپ و�الے‬
‫�ا�و� بررھ�یڈنپلوی�ںو�الےےھتوب�لاٹےھا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!ا�سامرمںیںیمٓا�پیک �وز�ا�ر�تںیموبق�لرکتاوہ�ں� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنریم�ی‬
‫گر�د�نرپاہتھرکھرککاہکہہیریم�اباھئیےہا�و�ر�اییساییسوتلیضف�ںو�الاہےمتا�سیکونس�ا�و�رمانو�‪،‬یہنسرک�و�ہبسول�گےتسنہوہئےاٹھڑھک�ے‬
‫‪2‬‬
‫ہوئےا�و�ر�ابوطالبےسےنہکےگللےا�بوت�اپےنےچبیکنسا�و�رما�ن�۔‬
‫َ‬
‫يث‪َ ،‬و َض َّعف ُه‬ ‫ي� َو َغ ْي ُ� ُه ب َو ْضع ْ َ‬
‫ال ِد ِ‬ ‫ا� َم ُه َع ِ ُّل ْب نُ� ْ َ‬
‫ال ِد ِ ن يّ‬ ‫يع تَّ َ‬
‫اب ِش ِ يٌّ‬‫اس َٔا ُبو َم ْر يَ َ�‪َ ،‬و ُه َو َك َّذ ٌ‬
‫ِ‬
‫ْن ْ‬
‫ا� ال َق ِ‬ ‫غفار‬
‫َ َ َّ َ َ ْ ُ ْ‬
‫ال‬ ‫تفرد ِب ِه عبد‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ب‬
‫ئ‬ ‫مر� كذاب ‪ ،‬وقال ٔابو ت‬ ‫ٔ ٔ‬ ‫ٔ ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ْ ُ َ‬
‫وغ�مها‪ :‬تم�وك احلديث‪ .‬وقال‬ ‫والنسا� ي‬‫ي‬ ‫حا�‬ ‫ال َباقون‪ ،‬قال ابو داود‪ :‬وا ن� ا ش�د ان ا ب� ي‬
‫ف‬
‫البخاري‪ :‬عبد الغفار ب ن� القامس ب ن� قيس ب ن� �د ليس ب�لقوى عندمه‪.‬‬
‫�ا�سر�و�ایتاک�ر�ا�و�یدبع�اغلاف�ربناقسمنبابیرمیمرتم�و�ک ک‪،‬ذ�ا�با�و�ر�ر�افیضےہ‪�،‬ابندمیینوغری�ہےتہکںیہہیدحثیںیڑھگایلکرتاتاھ�‪�،‬اما�م‬
‫‪a‬ا�و�ر�اما�ماسنئی‪a‬ف مراتےںیہہیرتم�و�کدحیثےہ�‪�،‬اما�م‬
‫�ابو�د�ا�و�د‪a‬ف مراتےںیہںیموگ�اہیدیاتوہ�ںہکابومریمذک�ا�بےہ�‪� ،‬اما�مابوحاتم �‬
‫‪3‬‬
‫باخ�ر�ی‪a‬ف مراتےںیہ عدب�اغلاف�ربناقسمریم�ےزن�دیکوق�یںیہنےہ�۔‬
‫�دیرگ�ائہمدحیثےنیھبا�سوکعضفیاھکلہے�۔‬
‫ہیبسفیعضر�و�ایا�تںیہ‪�،‬ا�سےکالع�و�ہہیاب�تیھباقبلوغ�رہےہکرسو�لالہلﷺےکرھگمںیاجناث�ر�الہہیا�و�رتنیایٹیب�ںومجو�دھتںی‬
‫گ �ار�رسو�ل الہل ﷺ اہنںی دنچلوگو�ں ےکاھکنےاکبدن�وبتسرکنےاکف مراتےوت�و�ہ وف� �رًاکاھنےاکبدن�وبتسرککسیتںیھت�‪�،‬ا�و� گر�ارمہکہمظعم‬
‫مںیافسٹوف�ڈکےوہٹلےلھکوہئےےھتوتگرھمںی�رسو�لالہلﷺاکہنموبلایباٹسیتاس�لاکزید‪t‬بناح�رثہومجو�دتاھوجبا�احنس خووبی‬

‫الک�ی�‪۲�۰�۶‬؍�‪۱‬‬ ‫ف‬
‫مصط� �‪۱�۱�۸�۰�،۴�۴�۵‬؍�‪ ،۳‬خ‬
‫الصائص ب‬ ‫ا� احساق�‪۱�۴�۵‬؍� ش‪�،۱‬ف‬ ‫للب� ق��‪۱�۷�۸‬؍�‪ ،۲‬ی‬
‫س�ۃ ب ن‬ ‫ط�ی �‪۳�۲�۱‬؍�‪،۲‬دالئل النبوۃ ی‬ ‫ر� ب‬‫‪ 1‬ت� یخ‬
‫کث��‪۴�۵�۹‬؍�‪۱‬‬
‫ال� ی‬ ‫الس�ۃالنبویۃ ب ن‬
‫‪ 2‬ی‬
‫م�ان االعتدال�‪۶�۴�۰‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 3‬یز‬
 ‫�� �� �‬

‫رمعو�ا�سوقتاپنچاس�لیکیھتا�و�ر�ایکمکنسہچبایکدعو�تاکدنب�وبتسےسیکرککساتےہ‬
‫کاھنےیپےنکابدن�وبتسرککساتاھت�‪،‬سدینایلع‪t‬کی ت‬
‫�‪،‬ا�و�رایکرسو�لالہلﷺایکوج�ا�نابلغصخشوکچوھ�ڑکرایکےچبےکذمہہیاک�مرپس�درفماتے�؟‬
‫نز�و�لوحیےکدعبہپالفر�ضامن�ز‬
‫رضو�ر�تےہو�ہہیےہہکا�سےکذہنںیمہیوعش�ررہ‬
‫�اناس�نیکوپ�ر�یزندگیوکعاب�د�تںیمدبتیلرکنےےکےئلبسےسےلہپسجزیچکی �‬
‫رضو�ر�تا�سےئلوہتیےہہکالہلاعتلٰیاناسنیوح�ا�سےسابلاترہےنکیلرمگ�اہییکاطتقںی‬
‫�وقتات�ز�ہرہےہکو�ہالہلوحد�ہالشریکاکبدن�ہےہ‪،‬یہ �‬
‫رضو�ر�توہتیےہہکاناس�نوکبا�ربا�ر�ا�ساب�تیکای�د�دہانییکاجتیرہےہکاسےاپینزندگیایکوصخم�ص‬
‫ہرستمیلیھپوہئیںیہ‪،‬ذہل�اا�ساب�تیک �‬
‫�اند�ا�زسےزگ�ا�رنیےہ‪،‬یہامن�زکاسبےسڑب�افائد�ہےہ�‪،‬امن�زحبص شوا�م‪�،‬د�نےکاک�ماک�جونہاگمو�ں‪،‬رفتیحای�ٓا�ر�ا�مےکوقتدنب�ےوک�ٓاگا�ہرکتی‬
‫ہےہکمتاطیشنیسفنےکدنب�ےںیہن�الہلےکدنب�ےوہ�‪،‬ا�و�ر�الہلیکدنبگیےکےیلدیپ�اکےیےئگوہ�۔‬
‫َ َ َ َ ْ ُ ْ َّ َ ْ ْ َّ ْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫الن َس اِل ل َِيع ُبد ْو ِن ‪۵۶‬۝‬
‫الن و ِ‬
‫وما خلقت ِ‬
‫ترجہم�‪:‬مںیےننجا�و�راناسنو�ںوکا�سےکوس�ایسکاک�مےکےیلدیپ�اںیہنایکےہہکو�ہریم�یدنبگیرکیں�۔‬
‫نام�زکیاسیوصخصتییکانبپرقر�ٓا�ندیجممںی�اسےذکرکےظفلےسریبعتکایگایہے�‪،‬جسےکٰینعمای�د�دہانیےکںیہ�۔‬
‫ّ ‪2‬‬
‫َ ْ َ‬ ‫َف ْ‬
‫اس َع ْوا ِ�إ ل ِذك ِر للاِ‬
‫رطف�۔‬‫ترجہم�‪�:‬د� �وڑ�و�الہلےکذکرکی �‬
‫رپسدیہاک�موہ�اہےہکو�ہرہقد�مرپ�الہلےکاحاک�م فو �رائضاجبلائے‪،‬ہر�ٓا�ناطیشنی توقو�ںےسڑلتا�رہےا�و�رحد�و�د�الہلیک‬
‫وچ�ںےکاناس�نےک �‬
‫رضو�ر�تےہاتکہدنب�ےںیمرف�ضانشسیا�و سم�ردعت�یدیپ�اوہہکلبا�س‬
‫میظنت‪،‬تربتیا�و�ر�ٓا�زمائشیک �‬
‫حافظترکتا�رہے‪،‬ا�سدصقمےکےئلتخس‬
‫کیرطف�تاثنہینباجئے‪�،‬انیہاقمصدکےتحتامن�ز�د�نا�و�ر�ر�ا�تںیماپنچاب�رفر�ضیکیئگاتکہایکرط�فوتسماملنو�ںیکرتبتیوہ�ا�و�ر�د� سور�ی‬
‫وائے�‪،‬‬
‫طر�فےچسا�و�روھجٹےاملسمنو�ںںیماتمای�زہ ج‬
‫َ ْ َ ْ ن َ ْ َّ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ نَ ْ َ ْ َ َ ْ نَ ْ ُ ْ تَ ْ ُ َّ َ‬
‫الصل ِة‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل‪ :‬ب ي� العب ِد وب ي� الكف ِر �ك‬ ‫الل‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول ِ‬ ‫ا� ب ِ� عب ِد ِ‬
‫عن ج ِب ِ‬
‫جابربندبع�الہل‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایابدن�ےا�و�رکرفکےد�رمای�نامن�زکاوھچ�ڑناہے(عیینرت�کٰولص�ۃو�ہلپےہےسج‬
‫‪3‬‬
‫پا�رکرکےٓا�دمیایام�نےسرفککیرط�فاجتاہے�)�۔‬

‫ار�ت�‪۵�۶‬‬ ‫‪ 1‬الز ی‬
‫المعۃ �‪۹‬‬ ‫‪ 2‬ج‬
‫َ‬ ‫َ ٌ ف َ ّ ْْ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الصلة�‪،۱�۰�۷�۸‬سـ ن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب اقامــۃ الصلـ ٰـوۃ ب�ب َمــا جـ َ‬
‫ـاء ِف َيمــن ت َ�ك َّ‬ ‫ن‬
‫‪ 3‬سـ ن‬
‫ـ� ب ن‬
‫ـ� ابوداودکتــاب الســنۃ ب�ب ِ ي� ر ِد ِإالرجـ ِ‬
‫ـاء‬
‫‪،۳‬مســندا�‬
‫ب‬ ‫للب�ــیق �‪ ،۶�۴�۹�۸‬مصنــف ب ن‬
‫ا� با� شــیبۃ �‪�۰�۳�۹�۴‬‬ ‫الکــری ی‬ ‫نن‬
‫‪،۱‬الســ� ب‬ ‫الدارقط��‪�۷�۵�۳‬‬
‫ن‬ ‫�‪،۴�۶�۷�۸‬مســندامحد�‪ ،۱�۴�۹�۷�۹‬ن ن‬
‫ســ�‬
‫یعــی ‪ �۷�۸��۳‬ش‪�،۱‬ح الســنۃ للبغــوی�‪۳�۴�۷‬‬
 ‫�� �� �‬

‫رضو�ر�یےہ�۔�اسال�م‬
‫امن�زکا�ایکاک�مہیےہہکو�ہاناس�نیکریس�توک�ا�ساخ�صڈھگنرپتای�رکرتیےہوج�اسالمیزندگیرسبکرنےےکےئل �‬
‫وکائمرکنا�ا�و�ربد�یوکماٹناہے�۔‬
‫کاقمدص�ایکاییسامجعتیکایت�ر�یےہسجاکقمدص�ا�ولنییکین ق‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ٰ َ ُ‬‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ ُ ْ ّ ْ ُ ْ ُ َّ ٌ َّ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫ع ال ُمنك ِ ۭر َواول ِٕىك ھ ُم ال ُمف ِل ُح ْو َن ‪۱۰۴‬۝‬
‫ي ويمرون ِبلمعرو ِف وينون ِ‬ ‫ولتكن ِمنك امة يدعون اِل ال ِ‬
‫رضو�ریہوہنےاچہںیوجیکینیکرط�فالبئںی‪،‬الھبئیاکمکحدیںا�و�ررب�ائوی�ںےسر�وکےترہںیجوول�گہیاک�م‬
‫ترجہم�‪:‬تمںیمھچکول�گوتایےس �‬
‫کریںےگوہیالف�حاپئںیےگ�۔‬
‫�ا�و�رہرعشہبزندگیںیمالہلےکوق�اننییکاپبدن�یرکنیےہا�و�ر�اہنںیوپ�ر�یدنایمںیانفذکرنےیکذمہد�ا�ر�یاھبنسلینےہ�‪،‬یہمیظعاک�ما�سوقتکت‬
‫وف�‪�،‬ا�سیکتبحما�و�ر�ا�سیکوخشون�د�ییکوخ�اہشہندیپ�اہو�ا�و�رجبکتٓا�دمیہیاج�نہنےلہکالہلاحکم‬
‫ہنںیوہکساتجبکتاناس�نںیمالہلاکخ �‬
‫�اصیلےہا�و�رہر�اناس�نا�سےکاسمےنوج�ا�بد�ہےہ�‪،‬املسم�ناسال�مےکرطیےقرپایکدق�میھبںیہنلچاتکسجبکتہکاسےنیقیاکملہنوہکہ‬
‫�الہلرہجہگرہحا�لںیماسےدیھکرہاہے‪�،‬ا�سیکرہہرحرکتےسابخربہے‪،‬اندھری�ےںیمیھبا�سوک�دکیاتھہے‪،‬اہنتئیںیمیھبا�سےکاستھےہ�۔‬
‫صٌْ‬ ‫ُ َْ ُ َ‬ ‫َ َُ َ َ ُْ ََْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۴‬۝‬ ‫ي َما ك ْن ُت ْ ۭ‬
‫م‪۰‬۝ َوهللا ِبَا تع َمل ْو َن ب ِ‬ ‫وهومعك ا‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہاہمت�ر�ےاستھےہاہج�ںیھبمتوہوجاک�میھبمترکتےوہاسےو�ہدیھکرہاےہ�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�سےکد�لںیموجنتییپھچوہئیےہا�سوکبیھو�ہاجناتےہ�‪،‬‬
‫ُّ ُ‬ ‫ُْ‬
‫ي َو َما ت ِف‬ ‫ََْ ُ َ ۗ ََ ْ َْ ُ‬
‫‪3‬‬
‫الصد ْو ُر ‪۱۹‬۝‬ ‫يعلم خا ِٕىنة الع ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلاگنہو�ںیکوچ�ر�یکتےسو�اقفےہا�و�ر�و�ہر�ا�زکتاجناتےہوجونیس�ںےناپھچرکےھںیہ�۔‬
‫ییہنیقیاناس�نوک�الہلےکاحاک�میکاطاعتا�و�ر�ا�سےکاقنو�نیکریپ�و�یےکےئلایت�ررکتاہے‪�،‬ا�و�رنام�زکاقمدصیہےہہکو�ہاسینیقیوکبا�ربا�ر�اناس�ن‬
‫رھایکایک‬
‫کےذہنںیمات�ز�ہرک�ے�‪،‬نام�زکا�ا�ر�ا�د�ہرکنےےکاستھیہر�و�حیکرتبتیا�و�ر�اسالمیریس�تیکریمعتکاعلمرش�و�عوہجاتاہےا�و� پر �‬
‫حرکت ‪�،‬ایک ایکلعف ا�و�ر�ایک ایکوق�ل وجنام�زسےقلعتم ےہھچک ا�س وط�رپر�رکاھگایہےہک ا�س ےسوخ� بدوخ�د�اناس�نیک ریس�ت اسال�م ےک‬
‫سانےچںیمڈلھیتیلچاجتیےہاسیوجہےسرق�ٓا�نںیم�دعو�ٰیایکگایہے�‪،‬‬
‫َّ َّ ٰ َ َ ْ ٰ َ ْ َ َ ۗ ْ ْ َ‬
‫‪4‬‬
‫ع الف ْحشا ِء َوال ُمنك ِر ‪۴۵‬۝‬
‫اِن الصلوة تنى ِ‬
‫ترجہم�‪:‬قیانیًنام�زبےایحئیا�و�ررب�ائیےسر�وکیتےہ۔‬
‫�اسیانبپرنام�زقدیمرتینزمانےےسابنای�ءیکامیلعت�تاکجز�رہیےہ�‪،‬تجےنابنای�ءالہلیکرط�فےسٓائےںیہا�نبسیکرشیتعںیمامن�ز�ا�ولنی‬

‫ٓ‬
‫‪ 1‬ال معران�‪۱�۰�۴‬‬
‫‪ 2‬احلدید�‪۴‬‬
‫‪ 3‬املومن�‪۱�۹‬‬
‫‪ 4‬العنکبوت �‪۴�۵‬‬
 ‫�� �� �‬

‫�رکناسال�میھت�‪�،‬اسالمیرحتیکںیمبجیھبکز�و�ا�لٓایانام�زکاناظ�مرتبتیوٹ�ٹاجنےیکوجہیہےسٓایاکوی�ںہکاسال�مےکرطیےقرپےنلچےک‬
‫رضو�ر�یےہا�و�ر�اسالمیریس�تامن�زکےاظن�مرتبتییہےسیتنبےہا�و�رجبہیاظن�موٹٹےاگتوسریتںیڑگباجئںییگا�و�ر�ا�س‬
‫لےئاسالمیریس�ت �‬
‫کالا�زمیہجیتنز�و�ا�لو�احناط�طوہگا�۔امن�زںیمدعائو�ںا� بستو�روحی�ںےکاستھا� قوا�تیکاپبدن�ی‪،‬اہط�ر�توغری�ہیکرش�ائطا�و�رسجامنیرحکا�تاکجو�ڑ�اسی‬
‫لےئاگلیاایگےہہکاناس�ناپےنسفنرپپو�ر�یرط�حاقبورہےا�و�ر�اسےاپےنا�ر�ا�د�ےےکتحتالچنےںیماشم�قوہاجئے‪�،‬اناسنیسفنرہ�وقت‬
‫کیسہنیسکوغشملتی�‪،‬فائد�ےوقناص�ن‪،‬فطل لوذ�تا�و�رشمالک�توغری�ہےکاہبنےڈھونڈتاہےنکیلامن�زہر�وقتات�زیانہنبرک�ٓاجاتیےہ‬
‫وڑ�د�ےاگ�ا�و�ر�ا�نرپکحرم�ا�ں‬
‫یسفناک�ز�و�رت �‬
‫ےہ‪�،‬ار�اناس�نامن�زکاماطلہبوپ�ر�اکر�رہاہےوت�و�ہاپینوخ�اہاش�ت‬
‫�ا�و�ر�اناس�نیکا�وگنیتھوہئیوق�تا�ر�ا�د�یوکجاگتی گ‬
‫وائےاگا�و�ر�ا�سںیمہیاطقتدیپ�اوہاجئےیگہکاپےنملعو�ا�ر�ا�د�ےےکاطمبقاہنںیدبتیلرکسےک�‪،‬قر�ٓا�نںیماتبیاگایہےہکامن�زوھچ�ڑرک‬
‫ہ ج‬
‫ریوکا�ربنرکگرم�ا�ہوہجاتاہے�۔‬‫�ٓا�دمیوخ�اہاش�تاکپ �‬
‫َّ َ ٰ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ّ ً‬ ‫وة َو َّات َـب ُ‬
‫َّ ٰ َ‬ ‫ه َخ ْل ٌف َا َض ُ‬
‫ْ‬ ‫م َب ْ‬
‫ۢ‬ ‫ََ ََ ْ‬
‫‪1‬‬
‫‪۵۹‬۝‬ ‫ا‬‫ي‬ ‫غ‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ق‬ ‫ل‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫و‬ ‫س‬ ‫ف‬ ‫ت‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫ه‬‫الش‬ ‫وا‬ ‫ع‬ ‫ل‬ ‫الص‬ ‫وا‬ ‫اع‬ ‫ِ‬ ‫د‬
‫ِ‬ ‫ع‬ ‫فــلف ِ‬
‫ترجہم�‪:‬رھپا�نےکدعب�و�ہانخفلول�گا�نےکاجشننیوہئےوہنج�ںےنامن�زکوضائعایکا�و�روخ�اہاش�تسفنیکریپ�و�ییک‪،‬پسرقیبےہہکو�ہ‬
‫گرم�اہیےکاناج�مےسد� چوا�روہ�ں�۔‬
‫یہاظہرہےہکانرف�ا�د�یریس�تاہنتکوئیہجیتنںیہندیپ�اکرکسیتبجکتہکامجعتںیموہیریس�تومجو�دنہوہ� �‪ٓ،‬ا�دمیدنایمںیوکئیاک یک�ماالہنںی‬
‫کرکسات�‪�،‬ا�سیکاس�ر�یزندگیاپےناھبئیدنب�و�ں‪�،‬د�وسوت�ںا�و�رمہاسئوی�ں�‪،‬ماعمہلد�ا�ر�و�ںا�و�رساھتوی�ںےکاستھزہ�ا�ر�و�ںمسقےکاقلعت�تںیم‬
‫�بار�ایکاناس�نایےسولگو�ںےکد�رمای�نرھگ�ارہےوج�الہلےکاقنو�نوکستمیلیہںیہنرکتے�‪،‬یا�ا�سیکانف مرانیرپتےلوہئے‬
‫جڑک�یوہئیےہ‪�،‬ا گ‬
‫وائےاگ�‪،‬حالانہکاملسمنو�ںےکذمےاک�مہنرص�فہیےہہکاسے‬
‫وکا�ر�یرکنا� شدو�ا�رہ ج‬
‫ہںیوت�ایکےلٓا�دمیےکےئلاپینزندگیںیما�ساقنو�ن ج‬
‫رضو�ر�تا�ساب�تیکےہہکبس‬
‫�اپینزندگیںیماج�ر�یرکیںہکلبدنایپرغالبوانفذرکیں�‪�،‬ا�ساک�مےکےئلایکٓا�د�ھاملسم�ناکفیںیہنےہہکلب �‬
‫رضو�ر�توکبیھوپ�ر�اکرتیےہو�ہاتجامعیاظن�ماکپو�ر�ا�ڈھانہچ‬
‫رھا�ساک�مےکےئلوکششرکیں�‪،‬نام�زہام�ر�یا�س �‬
‫سمامل�نلمرک�ایکاھتجنبںیا�و� پر �‬
‫وکائمرکتیا�و�ر�رھکیتےہا�و�ر�اسےر� �وز�انہاپنچرمتہبرحکتںیمالتیےہاتکہو�ہایکنیشمیکرط�حاتلچ�رہے‪�،‬ا�سےئلجنپوقہت‬
‫بانتیےہ‪�،‬ا�س ق‬
‫رقا�ر�دیاگایہے�‪،‬حمکےہہکا�ذ�ا�نیکٓا�و�ا�زنسےتیہبساک�موھچ�ڑکرسمدجکو�د� �و جڑا�و�۔‬ ‫نام�زکوجامعتےکاستھا�د�اکرنا�و�اجب �‬
‫ُ‬ ‫َ ْ َ ٰ ُ َ ْ َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ٰ ٓ َ ّ ُ َ َّ ْ َ ٰ َ ُ ْ ٓ َ ُ ْ َ َّ‬
‫ك ا ِْن‬
‫يل ْ‬ ‫ِك خ ٌ‬ ‫م َّ ْي ِم الُ ُم َع ِة َف ْ‬
‫اس َع ْوا ا ِٰل ِذكر هللاِ َوذ ُروا ال َب ْي ۭع‪۰‬۝ ذل ْ‬ ‫ِلصلٰو ِة ِ ْ‬ ‫ييا ال ِذي امنوا اِذا ن ِدي ل‬
‫ِ‬
‫ُُْ ََْ‬
‫‪2‬‬
‫كنت ْم تعل ُم ْو َن ‪۹‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےولگووجایام�نالئےوہ�!بجاکپ�ر�ااجئےامن�زےکےیلہعمجےکد�نوتالہلےکِذکریکرط�فد� �وڑ�وا�و�ررخید�ورف�وختوھچ�ڑد�و‪،‬ہی‬
‫متاہ�ر�ےےیلزیا�د�ہرتہبےہاگرمتاجنو�۔‬

‫مر� �‪�۵ ۹‬‬

‫‪ 1‬ی‬
‫المعۃ�‪۹‬‬ ‫‪ 2‬ج‬
 ‫�� �� �‬

‫�ا�ساکفائد�ہہیےہہکبجیھبکوکئیمہمد�رپشیٓائےوتسا� گر�ار�و�ہایکمظنمےھتجیکوص�ر�تںیمعمجوہسےکا�و�ر�ا�سےکےئلاک�مرکسےک�‪،‬یہوتمضح‬
‫�ا�ذ�ا�ناکفائد�ہاھت�‪�،‬ا�ببسول�گدجسممںیعمجوہتےںیہ‪،‬ایکد�وسر�ےوکہپاچنےتںیہا�و�ر�ا�ستیثیحےساعتم�ر�فوہتےںیہہکبسمہ‬
‫قمدصا�و�ر�ایکیہر�ا�ہےکاسمف ہرںی�‪،‬پرھجبوکئیوخشاح�لاملسم�نیسکرغیباملسم�ناھبئیوکھپےٹرپ�انےڑپک�و�ں‪،‬رپیاش�نوص�ر�تایافقہز�د�ہ‬
‫رغوب�ںیکدم�دکرسےکاگ�۔‬
‫�دکیےھاگوت�ا�سےکد�لںیمدمہ�ر�د�یاکجذبہدیپ�اہوگا�ا�و�رو�ہ ی‬
‫تيثيحارہپےلٓای تاو�و�ہاگیلفصںیموہگا�ا�و�ر�ایکرئسیاگربدعمںیٓائے‬
‫گ‬ ‫پرھسمدجمںیامت�ماملسم�ناسم�و�یتیثیحےکاحملںیہ�‪�،‬ایکمك‬
‫توچپیلھوفص�ںںیمرہےاگ�‪،‬کوئیڑب�ےےسڑب �آا�دمییھبدجسممںیاپینتسشنوفحم�ظںیہنرک�اکسات�ا�و�رنہوکئیصخشا�ساب�تاکماج�زہےہکیسکصخش‬
‫وھچا�‪،‬نہا�ونچہنچین�‪،‬کیسےکوھچجانےےس‬
‫کو�ا�سیکہگجےساٹہ�د�ےتام�ماملسم�نایکیہفصںیمڑھک�ےوہ�ںےگ�‪،‬یاہ�ںہنوکئیڑب�اہےہن ٹ‬
‫ٹ‬
‫کوئیانپا�کںیہنوہتا�ا�و�رنہیسکےکرب�ابرکڑھ�ےوہنےےسیسکیکزع�توک�ب�ہاتگلہے�۔‬
‫ع ت‬
‫ص�‬
‫�ا�سرط�حوسسائیٹےکاف �را�دکویا�د�دلایاجاتاہےہکالہلیکاگن�ہںیممتبسرب�ابرہ بطواقتیاتمای� �ز‪�،‬رنگنولس�‪،‬بقہلیا�و�ر�وطنیک ب��یںطلغںیہ�۔‬
‫سمدجمںیرہسمامل�ناما�منباتکسہے‪�،‬ابلہتاملسمنو�ںیک نہرامئیےکےئلرشیتعںیمو�ہافص�تایب�نیکیئگںیہنجاکلاح�ظرھکانچاہےی�‪،‬یہافص�ت‬
‫�اتناہئیینعمزیخہںی‪�،‬ا�نےکذ�ریےعےساملسمنو�ںوکیہاتبیاگایہےہکا�سوھچٹییسدجسمکےابہر�ا�سوسعیدجسممںیسجاکنا�مزمنیےہاملسمنو�ں‬
‫کا�اتجامعیاظن�ماسیکہوناچاہےی‪�،‬اہنںیاسیک�اما�مایلڈی�ربختنمرکناچاہےیا�و�ر�ا�سےکاستھسکمسقاکعتقلرھکانچاہےئ‪،‬ہد�ایتد�ییئگےہہکاما�مایےس‬
‫شصخوکنمبختایکجائےوجپرہزیگا�رہو�‪،‬نکیریس�توہ�‪�،‬دیناکعملرھکاتہو�‪،‬حمکدیاگایہےہکاما�مایےسصخشوکنہانبیاجائےسجےسامجعتیک‬
‫ک �ارثیتان�ر�ا�ضوہ�‪�،‬ا�ناس�ر�یدہ�ایا�تےسولعم�موہتاہےہکرس�د�ا�رقو�مےکاتناخ�بںیمنکزیچ�و�ںاکلاح�ظرکناچاہےئ�۔‬
‫حمکےہہکوجشصخاما�مےنبو�ہامن�زپڑھانےںیمامجعتےکفیعضولگو�ںاکبیھاحل�ظرکےھ‪،‬مضحوج�ا�ن� ضم‪،‬وب�طا�و�رفرصتو�الےٓا� مدوی�ں‬
‫رقا�تا�و�رملےبےبملرکو�عا�و�رسدج�ےہنرکنےےگلہکلبہییھبایخ�لرکےھہکامجعتںیموب�ڑھےیھبںیہ‪،‬یبام�ربیھ‬
‫کوپشیرظن�رکھرکملیبیبمل �‬
‫وھچڑکر�ٓائےںیہ‪،‬ا�سرط�حوگیاسر�د�ا�رقو�موکعتمیلد�یاج�رہیےہہکبجو�ہرس�د�ا�ربانیاجائے‬
‫ہںیا�و�رکزم�و�ر�ا�و�رشموغ�لٓا�دمییھبںیہوج�اپانکا�م �‬
‫تو�اف �را�دکےاستھا�ساکطر�زعلماسیکہوناچاہےی�۔‬
‫حمکدیاگایہےہکاما�میکیتخسےسریپ�و�یرکنیاچہےیا�سیکرحکتےسےلہپرحکترکنامعنےہ‪�،‬ا�سرط�حوق�موکباتیاجا�رہاہےہکاسےاپےن‬
‫بلہتار�اما�میطلغرک�ےوتقمدتیو�ںاکفر�ضےہہکاسےاحبس�نالہل کہہرکٹو�کدیں�‪،‬بساح�نالہل کےینعم‬
‫سر�د�ا�رکیاطاعتسکرط�حرکنیاچہے�ا گ‬
‫یطلغوہجاناکوئیبجعتیکاب�تںیہنویطلغ�ںےسربم�ا�ذ�ا�توتصر�فالہلیکےہ‪�،‬اما�ماکفر�ضےہہکاپینیطلغ‬
‫ہںیہکالہلاپ�کےہ‪،‬طمبلہیہکمتےس‬
‫نکیلار�و�ہاتھجمسہےہکو�ہحیحصےہوتقمدتیو�ںاکفر�ضےہہکا�سیکریپ�و�یرکتے ہرںی�‪،‬یہوتچوھٹیومٹیویطلغ�ںیکاب�تےہ‬
‫کیاصال�حرک�ے گ‬
‫یلنکارلغیطنیگنسوہ�ا�و�رکرف�وشر�ککتیتچنہپوہتوجامعتاکفر�ضےہہکوف� �رًالعدحی�ہوہجائےا�و�ر�ا�ساما�موکہاٹکر�د�وسر�ااما�مرقم�رکر�ے‪،‬قومی‬
‫گ‬
‫وڑ�د�ے‬
‫نکیلار�و�ہالہلیکدح�و�دکوت �‬
‫�زندگیںیمیھبیہیتیثیحےہ‪،‬جبکترس�د�ا�رقو�مدح�و�د�الہلںیماک�مرک�رہاہو�ا�سیکاطاعتو�اجبےہ گ‬
‫تومتلاسالمہیاکرف�ضےہہکایےس نہرامئو�ںا�و�ر�اکابرکو�ا�نےکدہع�و�ںےساتا�ر�د�ےا�و�ر�ا�نیکہگجدخ�اتر�سول�گبختنمرک�ے�۔‬
 ‫�� �� �‬

‫نام�زکےانیہوف�ائدکیانبپر�ا�سوک�دینںیماینب�د�یامہتید�ییئگےہ‪�،‬اسےدیناکسوت�ناہکگایہےسجےناسےرگ�ا�دیا�ا�سےندینیکامع�ر�ت‬
‫وفحم�ظریھ�‪،‬‬
‫�ڈھا�د�یا�و�رجسےنا�سیکافحظتیکا�سےندینیکامع�ر�ت ک‬
‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫َّ َٔ َ‬ ‫َّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل اَّول َما اف تُ ِ� َض ْت َعل ْي ِه‬ ‫الل َع نْ َ�ا َق َال ْت‪ُ :‬ا ْف تُ� َض ْت َّ َ ُ َ َ ُ‬ ‫َع ْن َعا ِئ َش َة َر ِ ض ي َ‬
‫� َّ ُ‬
‫الل صل‬ ‫ول ِ‬ ‫الصلة عل َرس ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ َ َ ْ ن َ ْ َ َ ْ ن ُ َّ َ َ ثُ َّ َّ َّ َ َ َ َ َٔ تَ َّ َ ف ْ َ �ضَ َٔ ْ َ ً َ َٔ َ َّ َ ف َّ َ َ َ َ ْ ض َ ْ َٔ‬
‫�ا الَّو ِل َر ك َع َت ْ ي ِن�‬ ‫ر كعت ي ِ� ر كعت ي ِ�‪ ،‬ك صل ٍة‪ � ،‬إن الل تعال ا�ها ِ ي� ال ِ ار بعا‪ ،‬واقرها ِ ي� السف ِر عل فر ِ‬
‫رھالہلاعتلٰیےنرضحمںی‬ ‫�ا�مالومنمنیاعئہش‪r‬سےرم�و�یےہسبےسےلہپوجچزیفر�ضیکیئگو�ہامن�زتیھا�و�ر�ابدت�امںیرہنام�زکید�و�د�و�رکتعیھت�‪،‬پ �‬
‫ئمرںی�۔‬
‫�ا�نیکاچ�ر�رعکںیترک�دیںا�و�رسرفمںیوہید� قوا ھک‬
‫‪1‬‬

‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ َ َ َ ْ ُ َ ْ ّ َ ُ َ ْ َ َ ْ ن َ ْ َ َ ْ ن ثُ ّ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫� الل ع�ا‪ ،‬قالت‪ :‬ف ِرضت الصلة ر كعت ي ِ� ر كعت ي ِ� � هاجر رسول هللاِ صل الل علي ِه وسل إل‬ ‫عن عا ِئشة ر ِ ي‬
‫ْ َ َ َ ُ َ ْ َٔ ْ َ ً َ تُ َ ْ َ َ ُ َّ َ َ َ ُٔ َ‬
‫ال ِدين ِة‪ ،‬فف ِرضت ار بعاو ِ�كت صالة السف ِر عل االول‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہ�(ہپےل�)نام� صزر�فد�و�رکتعرف�ضوہئییھترھپنیبرکیمﷺےنرجہ�تیکوت�و�ہرف�ض کراع�ت‬
‫‪2‬‬
‫چا�ر ک�راع�توہئگںی�‪�،‬ابلہترفسکیاحلتںیمامن�ز�اپیناحلتںیمابقیرکیھیئگ�۔‬
‫ُ‬
‫�‪ ،‬ث َّ� َف َر َض ْ خَ‬ ‫َو َع ْن ُم َقا ِتل ْ ن� ُس َل يْ� َم َان‪َ :‬ف َر َض َّ ُ‬
‫ال ْم َس‬ ‫الة َر ْك َع َت ْ ي ِن� ِب� ْل َغ َد ِاة‪َ ،‬و َر ْك َع َت ْ ي ِن� ِب� ْل َع ِش ي ّ‬
‫َّ َ‬
‫الص‬ ‫الم‬
‫ِ‬ ‫س‬‫الل ِ ف� َٔاَّول إال ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ بِ‬
‫ِ‬
‫َ ََ ْ‬
‫ل ْي ةل ِال ْع َر ِاج‬
‫اقمتلنباملس�نےسرم�و�یےہ�الہلاعتلٰیےنابدت�ائےاسال�مںیمد�و�رعکںیتحبصیکا�و�ر�د�و�رعکںیتاش�میکرف�ضںیک�‪�،‬ا�و� پررھپانچامن�زیںبش‬
‫‪3‬‬
‫مرع�ا�جوکفر�ضوہئںی�۔‬
‫�ابدت�ائے تثعب ےس یہ رسو�ل الہل ﷺکانام�زپڑھانتوثابت ےہ ‪�،‬ابلہت ا�س اب�ت رپ�اتخال�ف ےہہکرعم�ا�ج ںیم اپنچ امن�ز�و�ں ےکہفحت ےس‬
‫ہپےلٓا�پ ﷺپرکوئیامن�زفر�ضیھتایہنںی‪،‬ایکرگ�و�ہےکزن�دیکبشرعم�ا�جےسلبقوکئیامن�زفر�ضںیہنیھت‪،‬لبہکرسو�لالہلﷺجس‬
‫قد� چراہےت ےھتامن�زپڑ�ھ ےتیلےھت�‪ ،‬ابلہتوس�ر� ٔہ زممل ںیمالص�ۃ الللیاک مکحان�ز�ل وہ�اتاھ�۔د�وسر�ےرگ�و�ہ ےکزن�دیک تثعبیک ابدت�اہی ےس‬
‫رقا�ندیجممںیےہ�‪،‬‬
‫رص‪،‬یجےس �‬
‫�د�ونام�زیںرف�ضںیھت‪�،‬د�و�رکتعامن�زفرج�ا�و�ر�د�و�رکتعامن� عز �‬
‫وة َط َر َ َّ َ‬
‫َ َ َّ ٰ َ‬
‫وا ِ ِق الصل‬
‫‪4‬‬
‫ف النا ِر ۚ ‪۱۱۴‬۝‬‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�دکیوھنام� قزائمرک�و�د�نےکد� نوو�ںرس�و�ںرپ�۔‬
‫ُ َۚ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ ْ ْ َٰ َ ُ ُ‬
‫‪5‬‬
‫ب ع َما يــق ْول ْو َن َو َس ِبـ ْـح ِبَ ْم ِد َر ّ ِبك ق ْبل ُطل ْو ِع الش ْم ِس َوق ْبل غ ُر ْو ِبا ‪۱۳۰‬۝‬‫فاص ِ‬
‫ا� ہشام�‪۲�۴�۱‬؍�‪۱‬‬
‫‪1‬بن‬
‫َٔ‬ ‫َٔ‬
‫َ ُ َّ ي خ ْ ْ نَ َّ ُ َّ ي خَ‬
‫��‪۳�۹�۳�۵‬‬ ‫االنصار�ب الت ِار ِ�‪ِ ،‬من ا ي� ارخوا الت ِار‬
‫ب‬ ‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب مناقب‬
‫اال��‪۱�۰�۹‬؍�‪۱‬‬
‫عیون ث‬
‫‪ 4‬ھود�‪�۱ ۱�۴‬‬
‫‪ 5‬طہ �‪۱�۳�۰‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ترجہم�‪:‬ا�و�راپےنر�بیکدمح�وثانکےاستھا�سیکحیبسترک� سوو�ر�جےنلکنےسےلہپا�و�رغر�و�بوہنےےسےلہپ�۔‬
‫َ َ ّ ْ َْ َّ َ ْ َ ّ َ ْ َ‬
‫‪1‬‬
‫ال ْبك ِر ‪۵۵‬۝‬ ‫وس ِبح ِبم ِد ر ِبك ِبلع ِ ِ‬
‫شو ِ‬
‫ترجہم�‪:‬صحب شوا�ماپےنر�بیکدمحکےاستھا�سیکحیبسترکتےرہو�۔‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیےنوس�ر�ہزمملان�ز�لرفمائیا�و�ر�ر� تاو�ںوکنام�زکاحمکرفمایا�‪،‬‬
‫َّ‬ ‫َْ ْ َ َْ َ َ ّ ْ ُ ْٰ َ َْ ْ ً‬ ‫ّ ْ َ ٗٓ َ ْ ُ ْ ْ ُ َ ْ ً‬ ‫ُ َّ َ َّ َ ً‬ ‫ْ َ ُ‬
‫ل ‪۴‬۝ اِن‬ ‫ل ‪۳‬۝ او ِزد علي ِه ور ِت ِل القران ت ِتي ۭ‬ ‫ل ‪۲‬۝ ِنصفه ا ِو انقص ِمنه ق ِلي ۙ‬ ‫ال ُم ّز ِّم ۙ‬
‫ل ‪۱‬۝ ق ِـم ال ْيل اِل ق ِل ْي ۙ‬
‫َّ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ً‬ ‫ً ََْ‬ ‫َ َ َ ُّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ُْ ََْ َ َ ً َ ً‬
‫النا ِر سًا‬ ‫ه اشد َو ْطـا ّواق َو ُم ِق ْي ۭ‬
‫ل ‪۶‬۝ ا ِّن لك ِف‬ ‫ك ق ْول ثـ ِق ْيل ‪۵‬۝ ا َِّن َن ِش َـئة ال ْي ِل ِ‬ ‫ق علي‬ ‫سـنل ِ ْ‬
‫َ ْ ُ ْ َ َ َ َْ َ َ ً‬ ‫ً‬
‫‪2‬‬
‫اس َر ّ ِبك َوت َب ّتل اِل ْي ِه ت ْب ِت ْي ۭ‬
‫ل ‪۸‬۝‬ ‫ل ‪۷‬۝ واذك ِر‬ ‫َط ِو ْي ۭ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ے ا� �وڑ�ھٹیپلرکسونے و�الے ‪�،‬ر�ا�توکنام�زمںیڑھک�ے رہارک�ورگممک ‪ٓ،‬ا�دھی ر�ا�ت ای�ا�س ےسھچکمکرکلو ای ا�س ےسھچک زیا�د�ہ‬
‫وکو�برہھٹھٹرہکر ھڑپو�‪،‬مہمترپ�ایکاھب�ر�یالک�مان�ز�لرکنےو�الےںیہ�‪�،‬د�رقحتقیر�ا�تاک�اھٹاننسف قرپابوپانےےکےئل‬
‫بڑھا�د�و�‪�،‬ا�و�رقر�ٓا�ن خ‬
‫ومز�و�ںےہ‪�،‬د�نےکا� قوا�تںیموتمتاہ�ر�ےےئلتہبرصم� فوای�تںیہ‪�،‬اپےنر�بےکان�م‬
‫بتہاک�رگرا�و�ررق�ٓا�نکیھٹڑپھےنےکےئلزیا�د�ہ �‬
‫کاذکرایکرک�وا�و�ربسےسٹکرک�اسیےکوہ�رہو�۔‬
‫َ َ َّ َ َ َ َ ث َّ َّ ْ َ َٔ تَ َ ُ َ َّ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َ ْ نُ ْ َ َ َ َ َ ُ َٔ َ‬
‫الل َصل‬ ‫ول‪ ،‬وصدق ِب�ا جاء ِب ِه � ِإن ِج ب ِ� يل ا� رسول ِ‬ ‫إساق َ‪:‬وكن ْت خ ِد ي ج َ�ة اَّول َم ْن ا َم َن ِب� ِ‬
‫لل َو َر ُس ِ ِ‬ ‫قال با�‬
‫َ‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫ف‬ ‫نَ ْ تُ َ ْ َ َ ْ َّ َ ُ فَ َ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫الصلة َ� َم َز ُل ِب َع ِق ِب ِه ِ ي� نَ� ِح َي ِة ال َو ِادي‪ ،‬فانف َج َر ْت ُل َع ْ ي نٌ�‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َو ُه َو ب�عىل مكة ِح ي� اف ِ�ضت علي ِه‬
‫الن ُّ� َص َّل َّ ُ‬
‫الل‬ ‫س َدات ثُ َّ� َر َج َع َّ‬ ‫س َد َٔا ْر َب َع َ جَ‬ ‫الس َل ُم‪ ،‬ثُ َّ� َص َّل َر ْك َع َت ْ ي ن� َو َ جَ‬‫ِم ْن َم ِاء َز ْم َز َم‪َ ،‬ف َت َو َّض َٔا ِج ْب� ُيل َو ُ َم َّم ٌد َع َل يْ� َما َّ‬
‫ِب ي‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َو َق ْد َٔا َق َّر َّ ُ‬
‫الل َع ْينه‪َ ،‬وطابت نف ُسه‪َ ،‬وج َاءه َما ي�ب من هللا‪ ،‬فاخذ يد خ ِد ي ج�ة ح ت� ا� ِب َ�ا ِإل الع ي ِن�‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ‬ ‫َف َت َو َّض َٔا َ َكا َت َو َّض َٔا ج ْ� ُيل‪ ،‬ثُ َّ� َر َك َع َر ْك َع َت ْ ن� َؤَا ْر َب َع َ َ َ‬
‫سا‬ ‫ات‪ ،‬ث َّ� َك َن ُه َو َو َخ ِد ي ج َ� ُة ُي َص ِّل َي ِان ِ ًّ‬ ‫سد ٍ‬ ‫ج‬ ‫يِ‬ ‫ِ بِ‬
‫�ابناساح�قےسر�و�ایتےہ�ا�مالومنمنیدخیہج‪ r‬الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لرپ�ایام�نالنےو�الیا�و�ر�ٓا�پیکوبن�تیکدصتیقرکنےو�الیون�ع‬
‫�اناسنیںیمیلہپیتسہںیھت(حبری�ا�ر�اہبںیہن�)جبربج�ائلی‪u‬نےٓا�پﷺےکاپ�سٓاکرہپیلاب�ر�ٓا�پوک�الہلیکرط�فےسامن�زکیرفضتی‬
‫‪u‬ا�و�رٓا�پ ﷺنے�ا�س ےس ضووکایپرھربج�ائلی ‪u‬نےڑھک�ے‬
‫کاحمک اچنہپی تاو�رسو�ل الہلﷺ ےن و�ا�د�ی ںیم امن�زپڑھی�‪ ،‬ربج�ائلی �‬
‫ﷺاپےنرھگترشیفالئےہکبجالہلاعتلٰیٓا�پیکٓاکنوھ�ںیکڈنھٹ�ک‬
‫ی �‪،‬ا�سےکدعبنیبرکیم �‬
‫دجو�ںےکاستھ �امنزپڑھ �‬
‫اچ�ر �‬
‫کر �دو ک�راع�تامن�ز س‬
‫ہو �‬
‫وک �و جااب�تایح�تاکحمکد�ےاکچتاھ�‪،‬گرھہپچنرک�ٓا�پﷺےندخیہج‪r‬‬
‫اھ �او�ر�ٓا�پ �‬
‫اک �‬
‫طاہر مر چا ت‬
‫� �ا �و �راپےنلضفوکر�مےسٓا�پےکسفنوکطبیو ف‬
‫کاہاتھپڑک�ا�ا�و�ر اہنںی ہمشچزمز�م رپلائے�‪،‬پرھ�ٓا�پﷺ ےن ا�و�ر�ٓا�پﷺ یک ز�وجہرتحممہدخیہج ‪r‬نےٓا�ب زمز�م ےس اسی رط�ح‬
‫� ضووکایجسرط�حربج�ائلی‪u‬نےاتبیاتاھ�ا�و�ر�ا�سےکدعب�د� نوو�ںےناچ�رسدج�و�ںےکاستھد�و�رکتعامن�ز�ا�د�اکی‪�،‬ا�سےکدعبٓا�پﷺ‬

‫‪ 1‬املومن �‪�۵ ۵‬‬

‫‪ 2‬املزمل � ت‪۸��۱‬‬
 ‫�� �� �‬

‫�ا�و�ردخیہج‪ r‬آئدن�ہرھگکےاند�رہیر�ا�ز�د�ا�ر�یےکاستھامن�ز�ا�د�اکرتےرہے�۔‪1‬حافظالقسعنی‪a‬ہکےتںیہا�سر�و�ایتیکدنسفیعضےہ�۔‬
‫بضعر�و�ایا�تںیمےہہکربج�ائلی‪u‬نےایکرھتپپر�ایڑ�یام�ر�یسجےسایکہمشچوھپ�ٹڑپ�ا�ا�و�ر�ا�سےس ضووکای�۔‬
‫اسامہ‪t‬بنزید‪t‬سےرم�و�یےہ‬
‫ف‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل ِ ي�‬
‫َّ‬
‫الن ّ� َصل ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َّ ُ َ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ ُٔ َ َ َ َ ْ َ َّ َ َّ ُ َ ْ َ َ‬
‫َ‬
‫عن اسامة ْب ِ ن� ز ي ٍد‪ ،‬ع ِن الن ِب ِيّ� صل هللا علي ِه وس َل‪:‬ان ِج ب ِ� يل علي ِه السلم ن ز�ل عل ِ ِيب‬
‫َٔ َّ َ ُٔ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ْ ُ ُ َ َ َّ َ َ‬
‫الصلة‪،‬‬ ‫وح ِإلي ِه فعله الوضوء و‬ ‫او ِل ما ا ِ ي‬
‫‪2‬‬
‫�رسو�لالہلﷺپر�وحیےکزن�و�لےکدعبہپالاک�مہیوہ�اکہربج�ائلی ‪u‬نےٓاکر�ٓا�پﷺکو� ضوو�ا�و�رامن�زکیمیلعت �دی�۔‬
‫ا�سر�و�ایتںیمدبع�الہلنبہعیہلےہسجےکاب�ر�ےںیمدحمثنیےنالک�مایکہے�۔‬
‫یکتیفوحی‬
‫�رسو�لالہلﷺپراقتضائےوحیےکاتخال�فیکوجہےسھچفلتخماحلوت�ںےسوحیوہتییھت�۔‬
‫‪z‬وحیاکہپالطریہقہیاھت�۔‬ ‫�‬
‫َ ْ َ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ َ َٔ نَّ َ َ َ ْ َٔ َّ ُ َ ُ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ ُّ ْٔ َ َّ َ ُ‬
‫الص ِادقة‬ ‫� الل ع�ا‪ ،‬ا�ا قالت‪ :‬اول ما ب ِدئ ِب ِه رسول ِ‬
‫الل صل هللا علي ِه وسل ِمن الو ِي‬
‫ح الرو ي�‬ ‫عن عا ِئشة ر ِ ي‬
‫َ‬
‫الن ْو ِم‪َ ،‬ف َك َن ال َ ي َ�ى ُر ْٔو َ ي� إ َّل َج َاء ْت ِم ْث َل ف َلق ُّ‬
‫َ‬ ‫ف� َّ‬
‫الص ْب ِح‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺپر�وحیٓانےیکابدت�اسونےیکاحلتںیمسےچوخ�ابو�ںےکذ�ریہعوہئی‪،‬چاننہچ‬
‫‪3‬‬
‫سدی�الاممﷺوجوخ�ا�بیھبدکیےتھو�ہحبصیکر�وشینیکرط�حاسمےنٓاجاتا۔‬
‫یہہلسلسدعبمںییھباج�ر�یرہا�ا�و�ر�احا�دیثںیمٓا�پﷺکےیئکوخ�ابو�ںاک�ذکرموجو�دہے‪،‬یجاسکہرسو�لالہلﷺنےدمیہنونم�ر�ہںیم‬
‫خو�ا�بدکیاھاھتہکٓا�پﷺدجسمحر�ا�مںیمد�اخلوہئےںیہا�و�ربتیالہلاکطو�ا�فایکہے� �‪ٓ،‬ا�پﷺاحصبہےکرمہ�ا�ہہکمےکےئلر�و�انہ‬
‫ہوئےرگممرشکنیہکمیکوجہےسٓا�پﷺہکمرکممہںیمد�اخلہنوہسےکا�و�رایکایاساعمہد�ہ�(صحلدحبیہی)رککےو�اپیسیکر�ا�ہاتخای�رف مرائی‬
‫جسںیماملسمنو�ںیکمیظعحتفیھترگمعا�ماملسم�نوف�ر�یوط�رپر�ا�ساب�تاک�ا�د�ر�ا�کہنرکسےک�‪�،‬ا�سےئلہیاب�تاملسمنو�ںےکد�لںیمرب�یرط�ح‬
‫ھککٹرہییھتو�ہاب�ربا�ر�رسو�لالہلﷺکےوخ�ا�باکحو�الہدیےت‪،‬جسںیمدجسم�الرح�ا�مںیمد�اخہلا�و�ربتیالہلےکوط�ا�فاک�ذکرتاھ�ا�سرپ�الہل‬
‫تاعلٰیےنرفمایا�۔‬
‫للب�ــیق �‪۱�۶�۰‬؍�‪،�۲‬الــروض االنــف �‪۲�۸�۵‬؍�‪،�۲‬عیــون ث‬
‫اال��‪۱�۰�۹‬؍�‪،�۱‬البدایــۃ‬ ‫ا� احســاق �‪۱�۳�۶‬؍�‪،�۱‬دالئــل النبــوۃ ی‬‫ا� ہشــام�‪۲�۴�۴‬؍�‪ ،�۱‬ب ن‬
‫ال� نعــمی �‪۱�۶�۰‬؍�‪ ،�۲‬ب ن‬
‫دالئــل ب‬
‫وال�ایــۃ �‪۳� ۳‬؍ �‪۳‬‬
‫ن‬
‫للط� نا��‪۳�۹�۰�۱‬‬
‫مسندامحد�‪، ۲�۱�۷�۷�۱‬املعجم االوسط ب‬
‫ُّ ْٔ َ َّ َ ُ‬ ‫هللا َع َل ْيـ ِـه َو َسـ َّ َ َ َ ْ‬ ‫ُ َّ‬
‫الل َصـ َّـى ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ُ‬
‫الــة ‪�۶ ۹�۸��۲‬‬‫ح الــرو ي� الص ِ‬
‫ـم ِمــن الــو ِي‬ ‫‪ 3‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب التعب ـری َ ب� ُب اَّول َمــا ُبـ ِـدئ ِبـ ِـه َر ُســول ِ‬
‫َّ‬
‫هللا َعل ْي ِــه َو َس َل�‪،۴�۰�۳‬مسندامحد�‪،۲�۵�۲�۰�۲‬مســتدرک حــامک‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫اال�ــان َ ب� ُب َب ْــد ِء ْال َــو ْ َ ُ‬
‫ح ِإل َرس ِ‬
‫ــول هللاِ صــى‬ ‫ِي‬ ‫حصیــح مســم کتــاب ی‬
‫للب�ــ �‪،۱�۷�۷��۲ ۱‬مصنــف عبدالــرزاق �‪ �۷�۱�۹‬ش‪�،۹‬ح الســنۃ للبغــوی �‪۳�۷��۳ ۵‬‬ ‫یق‬ ‫الکــری ی‬ ‫ن‬
‫‪،۳‬الســ� ب‬‫ن‬ ‫ا� حبــان �‪�۳‬‬‫�‪،۴�۸��۴ ۳‬حصیــح ب ن‬
 ‫���� �‬
‫ق‪۰‬۝ َل َت ْد ُخلُ َّن ْال َم ْسج َد ْالَ َر َام ا ِْن َشاۗ َء ُ‬
‫هللا ٰا ِم ِن ْ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ ُ َ ُ ْ َ ُ ُّ ْ‬
‫ي ‪۲۷‬۝‬ ‫‪1‬‬
‫ِ‬ ‫الر ْء َي ِبلَ ّ ِ ۚ‬ ‫لـقد صدق هللا رسوله‬
‫رضو�رسمدجرح�ا�مںیموپ�ر�ےامنےک‬
‫ترجہم�‪:‬فیالو�اقعالہلےناپےنرسو�لوکاچسوخ�ا�ب کداھیاتاھجوھٹکیکیھٹقحےکاطمبقاھت�‪�،‬ا�ناشئ الہلمت �‬
‫ساتھد�اخلوہگے�۔‬
‫انچنہچہیرمع�ہوجعرم�ۃاقلاض�ءےکان�مےسوہشم�رہےالہلاعتلٰیےناپان عود�ہد�وسر�ےاس�لذ�یاقلدع�ہاس�ترجہ�یوکوپ�ر�اف مرا�دیا�۔‬
‫‪z‬وحیاک�ایکرطیہقومسٰی‪u‬یجاستاھکہاب�ر�یاعتلٰیےنا�نےسوک�ہوط�رپراب�تتیچرفمائی‪،‬چاننہچبجرسو�لالہلﷺمرع�ا�جںیم‬
‫�‬
‫�ٓاسامنو�ںرپترشیفےلےئگوتالہلاعتلٰیےنرپ�د�ےےکےھچیپٓا�پﷺےسرفشےتیکوتسطےکریغبرب�ا�ہر�استوجبیھوحیرفمائیوسف مرائی‬
‫رھالہلےنٓا�پوکپاچ�س امن�ز�و�ںکاحتہف دی گاای�ا�و�رٓا�پﷺاپینامترپ وبجھمکرکنےےک ےئلاہنںیاب�ربا�رزمیدکمرکنےیکزگ�ا�ر�ش‬
‫�‪،‬پ �‬
‫ف مراتےرہےا�و�ربالآخریہاپنچامن�ز�و�ںکتمکوہئگںیرگم�الہلےکزن�دیکہیا�بیھباچپ�سیہںیہ�۔‬
‫‪z‬وحیاکایکرطیہقربج�ائلیامنیےکز�ریہعاچنہپناہے�‪�،‬و�ہالہلےکمکحےسٓا�پوکنرظ�ٓائےریغبٓا�پےکبلقو�ذہنںیماب�تڈ�الےتےھت�‪،‬‬ ‫�‬
‫ُ‬ ‫ك ِم َن ْ ج َ‬ ‫� ٌء ُي َق ّر ُب ُ ْ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َّ ُ َ ْ َ شَ‬ ‫ْن َ ْ ُ َ َ َ َ َُ ُ‬
‫ال َّن ِة ‪َ ,‬و ُي َب ِاع ُد ْك‬ ‫عن عب ِد هللاِ ب ِ� مسع ٍود قال‪ :‬قال رسول هللاِ صل الل علي ِه وس َل‪ِ :‬إنه ليس يْ ِ‬
‫َ ْ َْ‬
‫الر َ‬ ‫ك َع ْن ُه َؤَا َّن ُّ‬ ‫ال َّن ِة ِإ َّل َق ْد نَ َ� ْي ُت ُ ْ‬
‫النار ‪َ ,‬و ُي َب ِاع ُد ُ ْك ِم َن ْ ج َ‬
‫� ٌء ُي َق ّر ُب ُ ْ َ َّ‬ ‫َ َ ْ َ شَ‬ ‫َ َّ َّ َ ْ َٔ َ ُ ُ ْ‬
‫وح‬ ‫ك ِمن ِ‬ ‫ِمن الن ِار ِإل قد ام ْرتك ِب ِه ‪ ,‬وليس يْ ِ‬
‫َ‬ ‫الط َل ِب َو َل ي َ ْ� ِم َل َّن ُ ُ‬ ‫ْ َٔ نَ َ َ َ ف ُ َ َٔ َّ ُ َ ْ تَ ُ َ َ ْ ٌ َ تَّ َ ْ َ ْ ف َ ْ قَ َ َ َّ ُ َ َ َٔ ْ ُ ف َّ‬
‫ك ْاس ِت ْبط ُاء‬ ‫وع انه لن �وت نفس ح� تستو ِ ي� ِرز�ا فاتقوا هللا وا�ج ِ لوا ِ ي�‬ ‫ال ِم ي� نفث ِ ي� ر ِ ي‬
‫َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫ّ ْ َٔ ْ َ ْ ُ ُ ُ َ َ‬
‫اص هللاِ ف ِإن ُه ل ُي ْد َرك َما ِع ْن َد هللاِ ِإل ِبط َاع ِت ِه‬
‫الرز ِق ان تطلبوه ِب�ع ِ ي‬ ‫ِ‬
‫عدب�الہل نبوعسم�د ‪t‬سےرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہل ﷺنےرفمایا�ا�ےولگو�!کوئی زیچ�اییسںیہن وجمتںیہ تنج ےکزن�دیک ےل اجنے و�الی‬
‫�ا�و�ر�د� �وز�خ ےس د�و�رکرنے و�الی وہ�ا�و�رمتںیہ ا�س ےک اب�ر�ے ںیم ہن اتبی گاایہو�ا�و�رکوئی زیچ�اییسںیہن وجمتںیہ د� �وز�خ ےکرقیبرکنے و�الی‬
‫�ا�و�رجتنےسد�و�رکرنےو�الیوہ�ا�و�رمںیےنںیہمتا�سےسہنر�وکاہو �ا�و�ربےکشربج�ائلی‪u‬نےا�و�ر�ایکر�و�ایتںیمےہےبکشر�و�ح‬
‫�الدق�سےنہیاب�تریم�ےد�لںیمڈ�الیےہہکوکئییھب نزد�ہزیچ�ا�سوقتکتوم�تےسمہانک�رنہوہگیبجکتہکاپان� �رز�قوپ�ر�اہنںیرکیلیت�‪،‬‬
‫پسالہلےسڈ�ر�و�ا�و�ر� �رز�قاحصلرکنےںیمدب�دیانیتہنرک�وا�و�ر �رز�قٓانےیکاتخریمتںیہا�ساب�ترپ�اما�د�ہہنرک�د�ےہکمتاسےالہلیکتیصعم‬
‫‪2‬‬
‫ریغباصلںیہنایکاجکسات�۔‬
‫کےذ�ریہعالت�شرک�و کوینہکالہلےکاپ�سوجکھچےہو�ہا�سیکاطاعتےک ح‬
‫مرگیوہ�د�یالہلاعتلٰیےکا�سربگزید�ہرفشےتوکاپاندشنمھجمسرکگالای�ںدیےتےھتا�و�رہکےتےھتہکہیرحتماکہنںیہکلبذع�ا�باکفرشہتےہ�۔‬
‫ُ ْ َ ْ َ َ َ ُ ّ ً ّ ْ ْ َ َ َّ ٗ َ َّ َ ٗ َ ٰ َ ْ َ ْ‬
‫‪3‬‬
‫بيل ف ِانه نله ع قل ِبك ِبـ ِاذ ِن هللاِ ‪۹۷‬۝‬ ‫قل م كن عدوا ِ ِل ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ن ےسوہکجوکوئی ربجیل ےس دع�ا�و�ت رھکاتہو�اسےولعم�م وہناچاہےیہک ربجیل ےن الہلیہ ےک ا�ذ�ن ےس ہیرق�ٓا�ن اہمت�ر�ےبلق‬

‫‪ 1‬الفتح �‪۲�۷‬‬
‫اال�ان�‪ �۸�۹�۱‬ش‪�،۹‬ح السنۃ للبغوی�‪،۴�۱�۱�۱‬مصنف ب ن‬
‫ا� با� شیبۃ�‪،۳�۴�۳�۳�۲‬القناعة والتعفف�‪۵�۷‬‬ ‫‪ 2‬شعب ی‬
‫‪ 3‬البقرۃ �‪۹�۷‬‬
 ‫���� �‬

‫پرنا�ز�لایک�۔‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ َّ ٗ َ َ ْ ْ َ ّ ٰ ْ َ َ َ ِ ّ ُ ْ ُ ْ َ ْ ُ َ ٰ َ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫‪1‬‬
‫م ال ُم ْن ِذ ِر َ ۙ‬
‫ي ‪۱۹۴‬۝‬ ‫ك ل َِتك ْو َن ِ َ‬ ‫ي ‪۱۹۳‬۝ ع قل ِب‬ ‫نيل ر ِب العل ِم ۭ‬
‫ي ‪۱۹۲‬۝ نل ِبه الروح ال ِم ۙ‬ ‫واِنه لت ِ‬
‫ترجہم�‪:‬یہر�بالاعملنییکان�ز�لرک�د�ہزیچہےاسےےلرکتری�ےد�لرپ�امانتد�ا�ر�ر�و�حاتر�یےہاتکہوت�ا�نولگو�ںںیماشملوہوج(�الہلیک‬
‫طر�فےسالہلیکولخم�قوک�)تمہبنرکنےو�الےںیہ�۔‬
‫‪ z‬ضعبرسفمینےتہکںیہبجوکئی عود�ہایوخخشرب�یانسنیوصقم�دہوتیوتربج�ائلیامنیاناسنیوص�ر�تںیم�دحہی‪t‬بنیبلکوجبتہنیسح‬
‫�ومجلیےھتیکلکشںیماحضرخدمتوہتے(�ا�ساحلتںیماحصبہرک�ا�مےنیھباہنںی کیداھ�)ا�و�رٓا�پےسا�سوقتکتاخمطبرہےتبج‬
‫تکالہلاعتلٰییکان�ز�لیکوہئیاب�تٓا�پاچیھرط�حذہننیشنرکےتیل‪،‬ا�و�رٓا�پوکجمسےنھںیمقلطمفیلکتہنوہتی۔‬
‫‪�z‬وحیاکسبےساکلہطریہقہیاھتجو�د�ومرتہبیہشیپٓایاہکرسو�لالہلﷺنےربجیل‪u‬کوصر�فد�ورمتہبیہا�نیکاپیناصیلوص�ر�ت‬
‫مںیدکیاھہے‪،‬ہپیلرمتہببجٓا�پﷺرعم�ا�جرپترشیفےلےئگا�و�رجرب�ائلی‪ٓ�u‬اسام�نےکرشمقیانک�ر�ےےساظہرہوئے�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ َ َ َ َ َْ َ ْ َ َْٰ‬ ‫ُ َّ َ َ َ َ َ ٰ ّ‬ ‫ْ ُُ ْ َْ‬
‫‪2‬‬
‫ي ا ْو اد ۚ‬
‫ن ‪۹‬۝‬ ‫ع ‪۷‬۝ ثم دن فتدلۙ ‪۸‬۝ فكن قاب قوس ِ‬ ‫َو ُه َو ِبلف ِق ال ٰ ۭ‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہاسمےنٓاکڑھ�اہو�ابجہکو�ہابلائیافق ترپاھ�‪،‬پرھقریبٓایا�ا�و�ر�ا�وپرعمقلوہگاییاہ�ںکتہکد�وکامنو�ںےکرب�ابریا�ا�سےسمکھچکمکافصہل‬
‫�ر�ہایگ۔‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬
‫ال َّر َت ْ ي ن�‪َ ،‬را ْي ُت ُه ُم نْ َ�بطا ِم َن َّ‬
‫الس َم ِاء َس ًّادا ِعظ ُم َخل ِق ِه َما َب ْ ي نَ� َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫َ ْل َٔا َر ُه َعل ُص َورِت ِه ال ت� ُخ ِل َق َعل يْ َ�ا غ ْي َ� َه َات ْ ي ن� َ‬
‫َ‬
‫الس َم ِاء‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬
‫َ ْ َٔ‬
‫ِإل ال ْر ِض‬
‫�ا�م الومنمنی اعئہش ‪r‬نےوخ�د�رسو�ل الہلﷺ ےسلقنایکےہمںی ےنا�نوک�د�وبا�رکےوس�ا�ا�نیکاصیلوص�ر�ترپہنںی کیداھ�‪،‬مںیےن ا�ن‬
‫‪3‬‬
‫کو� کیداھ�و�ہٓاسام�نےساتر�رہےےھتا�و�ر�ا�نےکنتوتو�شیکڑب�ائیےنٓاسام�نےسزمنیکتر�و�کدیاتاھ�۔‬
‫ا�و�ر�د� سور�یرمتہببجٓا�پﷺرعم�ا�جرپترشیفےلےئگوت�ا�نوکدس�ر�ۃانملٰیہتےکاپ�س کیداھتاھ�‪،‬‬
‫ُ ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ف‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ َ َ َ َٔ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل ِج ْب ِ� يل ِ ي� ُص َورِت ِه‪َ ،‬و ُل ِس ُّت ِمائ ِة َج َن ٍاح‪ ،‬ك َج َن ٍاح ِم نْ َ�ا‬ ‫الل صل‬ ‫الل‪ ،‬قال‪ :‬راى رسول ِ‬ ‫عن عب ِد ِ‬
‫وت َما َّ ُ‬
‫الل ِب ِه َع ِل ي ٌ�‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫ال ُف َق َي ْس ُقط ِم ْن َج َن ِاح ِه ِم َن تَّ َ‬
‫ال� ِاو ِيل َوالد ِّر َوال َياق ِ‬
‫ُ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ ُٔ‬
‫قد سد‬
‫دبع�الہل‪t‬بنوعسم�دسےر�و�ایتےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایامںیےنربجیل‪u‬کودس�ر�ۃانملٰیہتےکاپ�سدکیاھ‪،‬ا�نےکھچوساب�ز�و‬
‫‪4‬‬
‫تےھ‪،‬نجےسومتیا�و�ریاقو�تڑھجتےےھت�۔‬
‫‪ 1‬الشعراء �‪ �۹�۲‬ت‪۱�۹�۴��۱‬‬
‫‪ 2‬النجم� ت‪۹��۷‬‬
‫َ ََ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ٓ ُ نَ زْ َ ةً ُٔ ْ َ َ َ ْ َ َٔ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل َر َّب ُه ل ْي ةل‬ ‫اال�ان َ ب� ُب َم ْع نَ� قْو ِل هللا عز وجل ولقد راه �ل اخرى‪ ،‬وهل راى الن ِب ي� صل‬
‫‪ 3‬حصیح مسمل کتاب ی‬
‫ئ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ٓ َ ٌ َ ْ ُ َ َٔ ْ‬ ‫ْ ِإال ْ َ‬
‫الک�ی للنسا� �‪۱�۱�۴�۶�۸‬‬ ‫تفس�القران ب�ب و ِمن سور ِة االنع ِام �‪،۳�۰�۶�۸‬مسندامحد�‪،۲�۵�۹�۹�۳‬الس� ب‬
‫ن‬ ‫س ِاء �‪،۴�۳�۹‬جامع ت�مذی ابواب ی‬
‫‪،۶‬مسندا� یعیل�‪۴�۹�۹�۳‬‬
‫ب‬ ‫ا� حبان�‪�۴�۲�۸‬‬
‫‪ 4‬مسند امحد�‪ ،۳�۷��۴ ۸‬حصیح ب ن‬
 ‫���� �‬
‫‪�z‬وحییکبسےسدشیدترینوص�ر�تہییھتہکٓا�پےکاکنو�ںںیمایکیٹنھگیسینجبرش�و�عوہجاتیاتکہٓا�پبسرط�فےسوتجہاٹہکر�وحی‬
‫کےےئلوتمجہوہج ئاںی�۔‬
‫َ ُ َ َّ َٔ ْ َ نً َ ْٔ ن ف‬ ‫َ ْ َ َ َ َٔ َّ ْ َ َ ْ نَ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َّ َ ْ َ َ ْٔ َ‬
‫ي� ِ ي�‬
‫الل‪ .‬احيا� ي� ِت يِ‬
‫الوح؟فقال رسول ِ‬
‫الل كيف ي� ِتيك ي‬ ‫عن عا ِئشة ان ال ِارث ب� ِهش ٍام قال‪:‬قال ي‪ �:‬رسول ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ال َر ِس َو ُه َو َٔا َش ُّد ُه َع َ َّيل َف ُي ْف ِ ُ‬
‫ص َع ِ نّ ي� َوق ْد َو َع ْي ُت َما قال‬ ‫ِم ْثل َص ْل َص َ ةِل ْ ج َ‬
‫ِ‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہش‪r‬صدیہقےسرم�و�یےہاح�ر�ثنباشہ�مےنرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ!�ٓا�پےکاپ�سوحیسکرط�حٓاتی‬
‫ہے�؟�رسو�لالہلﷺےنرفمایاکہیھبکوت�و�ہریم�ےاپ�سرج�سیکاکنھج�رکییسٓا�و�ا�زمںیٓاتیےہا�و�ر�و�ہھجمرپسبوحیےسزیا�د�ہتخسوہتی‬
‫‪1‬‬
‫رھو�ہھجمےسعطقنموہجاتیےہا�و�رجمےھای�دہواجتاےہ�۔‬
‫ہے�‪،‬پ �‬
‫بضعرسفمینےتہکںیہایاس�ا�سوقتوہتاتاھجبوکئیدمھیکدیانیا�ڈ�ر�اناقموص�دہوتاتاھا�و�رپرھربج�ائلیامنیٓا�پﷺرپ�وحیرکتے�‪�،‬ا�سوحی‬
‫کیدش�تےسہیاح�لوہجاتاکہدشیدسر�د�یںیمیھبٓا�پیکاشیپنیابم�ر�کہنیسپہنیسپوہجاتی‪،‬‬
‫ً‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫الش ِد ِيد ْال َب ْ� ِد َف ُي ْف ِ ُ‬
‫ص َع ْن ُه َو ِإن َج ِب َين ُه ل َي َتف َّص ُد َع َرقا‬
‫َ َ ْ َ َ ُ َ َ َ ْ َ َٔ ْ ُ ُ َ نْ ز ُ َ َ ْ ْ َ ْ ف ْ َ ْ َّ‬
‫قالت عا ِئشة‪ :‬ولقد رايته ي ِ�ل علي ِه الو ي‬
‫ح ِ ي� اليو ِم‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہمںیےندشیدسر�د�یےکزمانےںیمٓا�پرپ�وحیوکنا�ز�لوہتےوہئےدکیاھہےاتخات�مرپ�ٓا�پ‬
‫‪2‬‬
‫کیاشیپنیرپسپہنیاتکپٹہوتاتاھ�۔‬
‫گررفمںیا�ونٹرپسو�ا�رہوتےوت�وحیےکوبجھےسو�ہھٹیباجتا�‪�،‬ایکرمتہبٓا�پﷺزیدبناثبت‪t‬کےز�انورپرسرکےھےٹیلوہئےےھت‬
‫اس‬
‫کہاییسوحیوہئیسجےسا�نےکز�انوپر�اتانبوجھڑپ�اکہوٹٹےنےکرقیبوہگیئ�۔‬

‫کای�رسو�لالہلﷺےننیتاس�لہیفخدعو�تد�ی‬
‫یسکوق�مںیماپان�رسو�لوعبم�ثرفماتاہےوت�رسو�لاکفر�ضیبصنمہیوہتاہےہکو�ہولگو�ںوک�الہلاکیپاغ�مانسکر�اہنںیا�نےکابطل‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیبج‬
‫قعدی�و�ںیکاصال�حا�و�ربر�ےاعام�لےسر�وکےنیکوکششرک�ے�‪�،‬ا�سدصقمکےےئلو�ہولگو�ںےک لدو�ںںیمیپھچرطف�ییکینوک�اباھ�رتاہے�‪�،‬ا�ن‬
‫کےاعام�لدبرپنتہیبرکتاہے�‪�،‬وعظوصنتحیےکذ�ریےعاہنںیرص�ا�طمیقتسمرپلچےنیکنیقلترکتاہےا�و�رقو�میکرکف�یومعیل نہرامئیرکتاہے�‪،‬یہامت�ماک�م‬
‫وکوگو�ںےساپھچئے�ا�و�رفخہیدعو�تےک‬
‫�و�ہپھچرکںیہنرکتا�‪،‬پو�ر�یاناسنیات�ریخںیمکیسربمغیپکایہرطیہقاک�ربکیھںیہنرہاکہو�ہاپیندعو�تقح ل‬
‫�ذ�ریےعھچکول�گایت�رکر�ےا�و�ر�ا�سرط�حاس�ز�شےکذ�ریےعاپینوق�مںیماقنال�بربپاکر�د�ے�‪،‬ہرغیپربمکیدشیدخو�اہشرہیےہہکا�سیک‬
‫قو�ماطغو�تیکدنبگیےساعال�نرب�ا�ءترککےدعو�تقحرپبلکیےہکا�و�ر�ا�سدصقمےکوصح�لےکےئلانوہ�ںےنوپ�ر�یدنتہیا�و� جرافناشنی‬
‫سےملھکالھکہرطر�حیکدج�وجدہبیھیک‪،‬رگم�انوہ�ںےنا�ساب�تیکرہگزپر�و�ا�ہںیہنیکہکا�نیکدعو�ترپبلکیےنہکو�الےوک�نا�و�رکستیثیح‬
‫کےول�گںیہا�و�ر�ا�نیکدعت�ا�دکایہے�‪�،‬ا�سےئلضعبربمغیپ�و�ںےکریپ�وکا�ررص�فدنچہیاف �را�دتےھ� م‪،‬رگ�و�ہد�لرب�د�اشہتوہنےےکاجبئےوپ�ر�ی‬
‫ا� سعد�‪۱�۵�۵‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد�‪۱�۵�۵‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�� �� �‬

‫لنگےساپانفر�ضیبصنما�د�اکرتےرہے‪�،‬ا�و�ر�الہلاعتلٰیا�نےسہیوج�ا�بیبلطںیہنرکتاہکا�سےکاتےنمکریپ�وکا�رویک�ںںیہ�؟کوینہکالہلاعتلٰیےن‬
‫کیسربمغیپکواپینوق�مرپ�د�ر�وغہںیہنانبیاکوینہکرسالتاکیہلکشمرتینرف�ضالہلےنربمغیپکےذمہڈ�الاہوتاہےا�سےئلالہلیہاپےندنب�ےیک‬
‫حافظتاک�ذمہد�ا�ریھبوہتاہےا�و�رہرٹکنھرمحےلںیما�سیک تسدریگ�ییھبرفماتاہےا�سےئلربمغیپ�اپینوق�مےکتخساج� حرانہر�دعلمےکوخ�ف‬
‫سےاپیندعو�توکہیفخںیہن ھکرےت�‪،‬نو�ح‪u‬سےےلرکیعٰیس‪u‬تکامت�مابنای�ءیکریس�تدیھکںیلیسکےنیھبدعو�تقحوکھپالینےےک‬
‫لےئہیفخدعو�تاکلسہلسرش�و�عںیہنایکلبہکر� �وز�ا�و�لےسیہاببنگدھلوق�موک�الہلاکیپاغ�ماچنہپیا�‪،‬ابر�اہمی‪u‬نےاپےنو�الد�‪،‬اپےنہلیبقا�و�ر‬
‫وخرطپےنرف�ضیبصنموکاھبنیا�ا�و�رنرم�و�دیجےساظلماب� شدا�ہےکالخ�فوکئیانڈ گ�رر�ا�ونڈجامعتایت�رکرنےیک‬
‫وخ�ف ا‬ ‫�اپینوق�مںیمتناہنت�‪،‬ھکملالھک�‪،‬بے‬
‫�ن ت‬
‫کوششںیہنرفمائی�‪،‬ومسٰی‪u‬سےان�د�ا س�گیںیمایکیطبقلتقوہگایتاھ�‪،‬جباہنںیبصنمرسالترپفائزکرکےرفعو�نےکاپ�ساجرکدعو�ت‬
‫حقشیپرکنےاکحمک تالموموسٰی ‪u‬نےا�سلتقاک�ذکرکایتو�الہلاعتلٰیےنرفمایا‬
‫ٰ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ٓ َّ ْ َ َ ُ َ ٓ َ ْ َ ُ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫قال ل تافا اِن ِن معكما اسع و ‪۴۶‬۝‬
‫ى‬ ‫ر‬ ‫ا‬
‫ترجہم�‪:‬ف مرایا�ڈ�ر�ومتںیماہمت�ر�ےاستھوہ�ں�‪،‬سبھچکنسرہاوہ�ںا�و�ر�دیھکرہاہو�ں۔‬
‫رات�رکرکےیطبقےکاصق�صںیملتقرک�ا�دیاترگمومسٰی‬
‫‪u‬ا�و�راہ�ر�و�ن‪u‬کوگ ف‬
‫چاننہچا�ساب�تاکقو�یاماک�ناھتکہرفعو�ناسیجسرکشاب� شدا�ہومسٰی �‬
‫‪u‬نےوکئیہیفخوصنمبہایت�رہنںیایککہےلہپھچکرصمجاکر�اقنال�بربپاکرنےےکےیلہیفخوط�رپربیناسر�ائلیےکھچکول�گایت�رےیکاجئںی‬
‫لبہکالہلےکمکحےکومجبریغبکیسوخ�فےکدعو�تقحاچنہپنےےکےئلرفعو�نےکاپ�ساجہپےچن‪،‬رھپایکیہاب�تھچکبیجعںیہنےہہکاما�م‬
‫�اتملنیق�‪،‬خاتمابنلنییرسو�لالہلﷺامت�ملیلجالدق�رربمغیپ�و�ںیکریس�تےکاطمبقملھکالھک�دعو�تاککا�مرکنےیکاجبئےنیتاس�لکت‬
‫فخہیدعو�تاکاک�مرکیں گ‪،‬اریہوصت�رکایجائےہکٓا�پﷺنےرس�د�ا�ر�ا�نرقیشیکدع�ا�و�تےکوخ�فےسایاسایکاھتوج�ایکوھچٹےےس‬
‫عالقہےکرس�د�ا�رےھتوتکای�و�ہرمن�و�دا�و�ررفعو�نےسیھبزیا�د�ہرسکشےھت�‪،‬ا�و�رکای�الہلاعتلٰیےند�وسر�ےابنای�ءیکرط�حٓا�پیکافحظتاکذمہںیہن‬
‫لایہو�اتاھ�؟�۔یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ ِ ْ َّ ّ َ ‪۰‬۝ َ ْ ّ ْ َ ْ َ ْ َ َ ّ ْ َ َ َ َ ٗ ‪۰‬۝ َ ُ َ ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ ٓ َ ّ ُ َ َّ ُ ّ ْ ٓ ُ ْ‬
‫ك ِ َ‬
‫م‬ ‫صم‬ ‫ك واِن ل تفعل فا بلغت ِرسالت ۭه وهللا يع ِ‬ ‫الر ُس ْول َب ِلــغ َما ا ِنل اِليك م ر ِب ۭ‬ ‫ييا‬
‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫يدي ال َق ْو َم الك ِفر ْ َ‬ ‫الن ِ ۭ َّ َ َ ْ‬ ‫َّ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۶۷‬۝‬ ‫ِ‬ ‫اس‪۰‬۝ اِن هللا ل َ ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےربمغیپ!وجھچکاہمت�ر�ےر�بیکرط�فےسمترپان�ز�لایکایگےہو�ہولگو�ںکتاچنہپد�واگرمتےنایاسہنایکوتا�سیکربمغیپ�یاکقح‬
‫�ا�د�اہنایکالہلمتوکولگو�ںےکرشےساچبنےو�الاےہ�‪،‬نیقیرکوھہکو�ہاکف �رو�ںوک�(اہمت�ر�ےاقمبہلںیم�)کامایبییکر�ا�ہرہگزہن کداھئےاگ�۔‬
‫اگرٓا�پےنرس�د�ا�ر�ا�نرقیشیکدع�ا�و�تےکوخ�فےسہیفخدعو�تاککا�مرش�و�عایکاھتتوکایتنیاس�لیکہیفخوعظوصنتحیےکدعبجب‬
‫�ٓا�پےنالعنہیدعو�تاککا�مرش�و�عایکا�سوقترقیشاکبضغودع�ا�و�تمتخوہگیئیھت�‪،‬ا�و�رکایسدی�الامم ﷺنےنیتاس�لںیمرس�د�ا�ر�ا�ن‬

‫‪ 1‬طہ�‪�۴ ۶‬‬
‫‪ 2‬املائدۃ�‪۶�۷‬‬
 ‫�� �� �‬

‫کریں اریہ دعو�تہیفخیہیھت‬

‫قریش ےس اقمبہلرکنے ےک ےئل اتےنول�گ ایت�رکرلےئ ےھت وج�ا�ناکماقبہلرککسےت ےھت ‪،‬پرھیہیھب وغ�ر گ‬
‫تو�ابو�ذ�رغاف�ر�ی ‪t‬کومہکرکممہ ےس اسی�(�‪) ۸�۰‬ملی د�و�ریکےسٓا�پیک امیلعت�تاک ملع وہگایتاھ ا�و�ر�ا�ن ےک اھبئی ےنہکمرکممہ ےس و�اپس‬
‫جاکرا�نےسہیاہکتاھہکںیمےنا�سصخشوک�دکیاھہےوجولگو�ںوکرپاتثریاند�ا�زںیمہبرتیناخالقای�تیکمیلعتدیاتےہا�و�روجالک�مو�ہانستا‬
‫ہےو�ہڑب�اہیرپ�اثرہے�‪،‬رگمو�ہالک�مرعش�ا�ءےکالک�مےسںیہناتلمجسیکوجہےسہکمےکول�گاسےاج�د�وگرہکےتںیہرگم�الہلیکمسق!ںیمےن‬
‫�اسے ایاسہنںی اپیا�‪�،‬ا�ساک اپکزی�ہ ہیلح�‪،‬پرتاثریکال�م ا�و�رحمتبرھب�ا اند�ا�ز ایب�ں اج� گد�ور�ی ےسںیہن اتلم�ا�و�رمتاہ�ر�ا وط�رطریق ا�سصخش ےس تہب‬
‫لماتلجاتہے� م‪،‬رگ�ابو�ذ�ر‪�t‬ا�سوج�ا�بےسنئمطمہنوہئےا�و�رخو�دمہکرشتیفےلٓائے‪،‬مہکرکممہایکالھکرہشتاھ�ا�و� ہررکوئیالبخو�فوخرط�ا�س‬
‫رضو�ر�تہنیھت�‪�،‬و�ہڑب�یٓاسانیےکاستھہکمرکممہںیم‬
‫مںیٓاکساتت گاھ�اریہدعو�تہیفخیھتوت�ابو�ذ�رغاف�ر�ی‪t‬کوچپھرکمہکرکممہٓانےیکوکئی �‬
‫�ٓاکر�رسو�لالہلﷺےسلمےتکسےھت�‪�،‬ا�سےساص�فاظہرہےہکہکمںیمبسوکا�ساپکزی�ہدعو�تاکعملوہچاکاھت�ا�و�ر�ا�سےکہجیتنںیم‬
‫ماخلتفرش�و�عوہچیکیھت۔‬
‫ہحلطنبدیبع�الہل‪t‬کوبرص�ٰیںیمایکر�اہبیکزبانیدمحمﷺکیتثعباکعملوہ�ا�‪،‬جسدعو�تیکاب�زگتشرصب�ٰیکتچنہپیکچوہ�و�ہ‬
‫�دعو�تایکفخہیوہکسیتےہ�۔‬
‫سدی�الاممﷺےنابو�ذ�رغاف�ر�ی ع‪،‬دب�الہلنبوعسم�دکوبتیالہلںیمڑھک�ےوہکرقریشےکاسمےنرق�ٓا�نیکالت�و�تےسوت�ر�وکاتاکہرقیش‬
‫زگدنہاچنہپ�دیںرگمکیساحصبی‪y‬سےہیںیہناہککہو�ہاپےناسال�ماکعملاپےنےلیبقوکنہوہنےد�ے�‪،‬یہ‬
‫بضغ عود�ا�و�تںیم�ا�نولگو�ںوکوکئی ن‬
‫توایےسوہ�اکہرسو�لالہلﷺوکہپےلےساپےنربمغیپبانئےاجنےاکعملاھت�ا�و�ر�ٓا�پﷺےنوصنمبہدنب�یرک�رکیھیھتہکےسیجیہہیرفیہض‬
‫جمےھانعیتایکجائےاگمںیا�سرط�حہیفخوط�ررپایکامجعتڑھک�یرککےاقنال�بربپارک�د�و�ںاگ‪،‬چاننہچےسیجیہٓا�پوکحمک �المٓا�پﷺ‬
‫رکایجائےوت�ا�سےسوتیہاب�تاثبتوہگیہک‬
‫نےوسچےےھجمسالپ�نےکاطمبقہیفخدعو�تاککا�مرش�و�عرک�دیا�‪�،‬ا�و� گر�ار�ا�ساب�توکحصحیمیلست ل‬
‫وکوگو�ںےکملعںیمالنےںیموکتاہیربتیا�و�ریہاش�نرسالتےکانمفیےہ�‪�،‬ا�سےکالع�و�ہابللکابدت�ائید�و�رمںی‬ ‫�ٓا�پﷺےندعو�تاسال�م ل‬
‫جم�‬
‫دی�‪،‬ونب ح�‪،‬ونبسمہ�‪،‬بون�اسدبنزخیہما�و�ربونحا�ر�ثےک‬
‫ونب �‬‫ونبزہر�ہ�‪ ،‬ع‬
‫ونباسد�‪،‬ونبمزخ� �وم�‪ ،‬تونبمی�‪� ،‬‬
‫قریشےکہلیبقونبہاشم�‪،‬ونبطمبل�‪،‬ونبدبعسمش‪� ،‬‬
‫�‪۲�۴‬مر�د�و�ںا�و�ر�‪ ۶‬وع�رتو�ںےناسال�موبق�لایک�۔الغمو�ںںیمامع�ربنایسر‪،‬ایسرا�و�ر�ا�نیکالہہیہیمس�‪،‬عامربنف ہ��ی�ر�ہا�و�رہصبینبانس�نےن‬
‫رکایتاھہیفخدعو�تیھت‪،‬ایک�ا�نامت�مولگو�ںاک�اسال�م‬
‫�اسال�موبق�لایک‪،‬ایک�و�ہدعو�تےسجرقیشےکامت�مولیبق�ںےکمیلسافلرط�تولگو�ںےنوبق�ل ل‬
‫وچڑ�یہن‬
‫�ا�نےکرھگ�و�الو�ںا�و�ربقہلیو�الو�ںےسیفخمر�ہایگتاھا�و�ررس�د�ا�ر�ا�نرقیشےکاکنو�ںںیمکنھبیھبہن �ڑپی�‪،‬مہکرکممہیکٓابا�د�یوکئییبمل �‬
‫تیھ�‪،‬تام�مابقئلرقیبرقیبےسرہےتےھت�‪�،‬ا�نیکٓاپسںیمرشہتد�ا�ریا�ںںیھت�‪�،‬رسو�لالہلﷺیکوھپپیھا�ماحلمیکاضیب�ءونب�امہیںیم�‪،‬‬
‫پوھپیھہیفصونب�اسدںیم‪،‬وھپپیھرب�ہونبمزخ�و�مںیما�و�ر�ایکوھپپیھایمہمونب�اسدبنزخیہمںیمبایہیوہئیںیھت� ثع‪،‬ام�ننبافع�ناضیب�ءےک‬
‫زب �اد�ےایمہمیکا�ولا�د�ا�و�ر�ابولسہمرب�ہےکےٹیب‬
‫نو�اسےا�و� �رزبریبنالوع�ا�ما�مالومنمنیدخیہج‪r‬کےےجیتھبا�و�رفصہیےکےٹیبےھت�‪،‬حشجےکاصح �‬
‫تےھ�‪،‬بون�زہر�ہٓا�پﷺیکایھنن�لا�و�رونب�اسد�ٓا�پےکرسس�ا�لےھت�‪،‬ایک�اتینرقییبرشہت �دا�ریو�ںںیمنیتاس�لکتوکئیدعو�تہیفخر�ہیتکس‬
 ‫�� �� �‬

‫ہےونبہاشمےکایکرف�دکا�اعال�نوبن�تونب�امہیایبون�اسدیابونمزخ�و�مےکملعںیمہنٓایا۔چاننہچالہلاعتلٰیےکرفما�نےکاطمبق‬
‫َ َ ْ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ ْ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ُ ْٔ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ُ ْ ّ ْ َ ْ ٌۗ‬
‫ي ‪۲۱۴‬۝ واخ ِفض جناحك لِم ِن اتبعك ِم المو ِم ِن ۚ‬
‫ي ‪۲۱۵‬۝ ف ِان عصوك فقل ا ِِن ِبيء‬ ‫وان ِذر ع ِشيتك القر ِب ۙ‬
‫ْ‬ ‫ِّ َّ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ َ َّ ْ َ َ َ ْ َّ‬
‫ْ‬
‫‪1‬‬
‫ي ِ ِ ‪۲۱۷‬۝‬
‫ۙ‬
‫م‬ ‫ي‬ ‫ح‬ ‫الر‬ ‫ن ‪۲۱۶‬۝ وتك ع الع ِز ِ‬ ‫ما تعملو ۚ‬
‫ترجہم�‪�:‬اپےنرقیبرتینرشہتد�ا�ر�و�ںوک�ڈ�ر�ائو�ا�و�ر�ایام�نالنےو�الو�ںںیمےسوجلو�گاہمت�ر�یریپ�و�یاتخای�ررکیںا�نےکاستھوت�اضعےس‬
‫نکیلار�و�ہاہمت�ر�یانف مرانیرکیںوت�ا�نےسہہکد�وکہوجکھچمترکتےوہ�ا�سےسںیمرب�یالذمہوہ�ں‪�،‬ا�و�ر�ا�سزبر�دستا�و�ر�رحمیرپ‬
‫پشیٓائو�‪ ،‬گ‬
‫توکلرک�و�۔‬
‫ْ َٔ ْ َ ْ َٔ ْ‬
‫�رسو�لالہلﷺےندعو�تاک�ٓاغا�زباللکرطف�یاند�ا�زمںیالق َر َب فالق َر َب کےاصو�لرپشر�و�عایک�‪،‬عیینےلہپرھگکےرقیبرتینولگو�ں‬
‫سےرش�و�عوہرکبدعمںیا�نےسرقیبرتینولگو�ںکتدعو�تاچنہپئی�۔‬

‫سابوق�نا� لوو�نرضیالہلاعتلٰیمہنع‬
‫یہجرب�ی‪r‬‬ ‫�ا�مالومنمنیدخ اکل‬
‫یہجرب�ٰیوک�دعو�تاسال�مشیپیک‪،‬نجیکد�انائی‪،‬فمہ فو �راست‬ ‫چاننہچبسےسےلہپدیسعر�بوعمجﷺنےاپینوبحم�بز�وجہا�مالومنمنیدخ اکل‬
‫�ا�و�ر�اخالقا�و�ردیرگا�وصا�فیکوجہےسوپ�ر�اہلیبقا�ناک�احرت�ا�مرکتاتاھ�‪،‬جوپدن�ر�ہاس�لےسرسو�لالہلﷺکیرشیکزندگیوہکر�اتناہئیرقیب‬
‫سےٓا�پیکزندگیےکرہگوشےےسو�اقفںیھت�‪،‬ا�سےئلےسیجیہرسو�لالہلﷺےناہنںیدعو�تاسال�مد�یریغبکیسسپوپشیےکاسی‬
‫�وقتہملکوتحدیلا�الہالہالہلدمحم�رسو�لالہل پڑ�ھایل�‪،‬‬
‫نَ َ َ َٔ َّ ُ َ ْ ٓ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ُ َّ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ ُ ّ‬ ‫َ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه‬ ‫َع ْن ق َت َادة ْب ِ ن� ِد َع َامة‪ ،‬قال‪:‬ت ُو ِف َي ْت خ ِد ي ج َ�ة ِب َ�كة ق ْبل ِال ْج َر ِة ِبثل ِث ِس ِن ي�‪ ،‬و ِ يه اول من امن ِب�لن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫الر َج ِال‬ ‫َ َ َّ َ ّ َ َ‬
‫وس َل ِمن ِالنس ِاء و ّ ِ‬
‫چاننہچاتق�د�ہنبدعامہےسر�و�ایتےہ�ا�مالومنمنیدخیہج‪r‬ہرج�تےسنیتاس�للبقا�سدنایسےاتناق�لرفمائگںیا�و�رمر�د�و�ںا�و�رعو�رتو�ںںیم‬
‫‪2‬‬
‫�و�ہیبنرکیمﷺرپسبےسےلہپایام�نالنےو�الیںیھت�۔‬
‫َّ‬ ‫ٓ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫خد�ة اول من امن ب�لل ورسوهل‬ ‫واتفقوا عىل ان ي ج‬
‫‪3‬‬
‫عالمہابندبع�الرب‪a‬نےاھکلہے�ا�ساب�ترپسبقفتمںیہہکبسےسےلہپا�مالومنمنیدخیہج‪�r‬الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لرپیام�نالئںی�۔‬
‫ٔ‬ ‫ين‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫املسمل�‪ ،‬مل يتقدهما رجل وال امراة‬ ‫واول خلق هللا اسمل ب إ��ج اع‬
‫عالمہابناثری‪a‬ف مراتےںیہ�ا�مالومنمنیدخیہج‪r‬تام�ماملسمنو�ںےکاجام�عیکر�وسےالہلیکولخم�قںیمرسو�لالہلﷺرپ�ایام�نالنے‬
‫‪ 1‬الشعرائ�‪ �۱�۴‬ت‪�۲ ۱�۷��۲‬‬
‫للط� نا� �‪،۱�۰�۹�۶‬مج مع الزوائد ومنبع الفوائد�‪۱�۵�۲�۶�۱‬‬
‫الکب� ب‬ ‫‪ 2‬املعجم ی‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 3‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۰�۹�۲‬؍�‪۳‬‬
 ‫�� �� �‬
‫‪1‬‬
‫مںیبسےسا�و�لںیہا�و�ر�ٓا�پﷺسےہنوکئیرم�د�اسال�مالیا�ا�و�رنہوکئیوع�ر�ت�۔‬
‫ٔواوهلم ً‬
‫إسالما ي ج‬
‫خد�ة بنت خويلد‬
‫‪2‬‬
‫�اما�مون�و�ی‪a‬ف مراتےںیہسبےسےلہپدخیہج‪r‬بتنوخیدلےناسال�موبق�لایک�۔‬
‫خدیہجرب�ٰی‪r‬نےدیسکوننیﷺیکنیتویٹیب�ںںیمبسےس �ڑبییٹیبزیبن ‪r‬کیاش�د�یابو�الاع�ص‪t‬سےرک�د�ییھت�‪�،‬د�وایٹیب�ں‬
‫اکل‬
‫‪r‬ا�و�ررقہی‪�r‬ا�سرمعکوہپچنیکچںیھتہکا�ناکاکن�حابولبہےکد�ویبوٹ�ںےسےطاپچاکاھترگمرصخیتلمعںیمںیہنٓائییھت‪،‬ا�سےئلہینکمم‬ ‫�ا�موثلک�م �‬
‫َ ُ ُ‬ ‫َ ْ ُ َ َّ ْ ن ْ َ َ َ َ ٓ‬
‫ساق قال َ‪:‬وا َم َن ْت ِب ِه خ ِد ي ج َ�ة َو َب َنات ُه‬ ‫ہنںیہکرسو�لالہلﷺےناپینایپ�ر�یویٹیب�ںوک�دعو�تاسال�مںیہند�یوہگی‪،‬ع مم ِد ب ِ� ِإ‬
‫‪3‬‬
‫‪r‬ا�و�ر�ٓا�پﷺیکایٹیب�ںدعو�تاسال�مرپ�ایام�نےل ئٓاںی�۔‬ ‫حمدمبناساح�قےتہکںیہ�ا�مالومنمنیدخیہج �‬
‫َٔ َ ُٔ‬ ‫َٔ َ‬
‫َوا ْس َل ْت ِح ي نَ� ا ْس َل ْت ا ُّ َما‬
‫‪4‬‬
‫�ا�و�ر�اما�مرقطیب‪a‬ف مراتےںیہ�رسو�لالہلﷺیکویٹیب�ںےنیھباسال�موبق�لرکلایجبا�نیکو�الد�ہایام�نالئںی�۔‬
‫وہا�ر�ہوبن�تںیمٓانھکوھکلی�‪،‬جبکتا�مالومنمنیدخیہج‪ �r‬نزد�ہرہںیرسو�لالہلﷺےن‬
‫�ا�و�رافطہم‪r‬نےوبن�تےکایکاس�ل گدعب �‬
‫�د� سور�یاش�د�یہنرفمائیہکلبدنپ�ر�ہرب�سوبن�تےسلبقا�و�ر�د�ساس�لوبن�تےکدعبسیچپاس�لکترسو�لالہلﷺیکتبحماکموح�ررص�ف‬
‫�ا�و�رصر�فوہی ہرںی�‪،‬لبہکا�نےکوف�توہجانےےکدعببیھامت�مرمع�اہنںیای�دکرتےرہے۔‬
‫سدینایلع‪t‬بنابیاطلب‬
‫برہحا�لو�ہدیس�الانا�م ﷺکیافکلتںیمٓا�پےکرھگمںیرہےتوہئےٓا�پےکبشو�ر� �وزکو�اچیھرط�حاجنےتےھت�‪�،‬ا�نےکاسال�موبق�ل‬
‫کرنےیکر�و�ایتھچکا�سرط�حےہ�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫الل َع ْن ُه َج َاء َب ْع َد ذ ِلك ِب َي ْو ٍم َو َها ُي َص ِل َي ِان فقال َع ِ ٌّيل َ ي� َم َّم ُد َما َهذا؟قال ِد ي نُ�‬ ‫� ُ‬‫َّ‬ ‫ث َّ� ِإ َّن َع ِ ّيل ْب ِ ن� َٔا ب ي� َطا ِل ٍب َر ِ ض ي َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ َ فَ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ َ ُ َ َٔ ْ ُ َ َ َّ َ ْ َ ُ َ شَ َ َ ُ َ َ َ َ َ َٔ ْ َ ْ ُ َ َّ‬ ‫َّ َّ‬
‫� يك ل‪ ،‬و ِإل ِعباد ِت ِه وان تكفر ِب�لل ِت‬ ‫الل وحده ل ِ‬ ‫الل ال ِذي اصط� ِلنف ِس ِه وبعث ِب ِه رسل فادعوك ِإل ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫ُٔ َ َٔ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َٔ ْ َ َٔ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫َ ْ ُ َّ‬
‫بقاض ا ْم ًرا َح تَّ� ا َح ِّدث ِب ِه ا َ ب� طا ِل ٍب ‪ ،‬فك ِر َه َر ُسول‬ ‫والعزى ‪ ،‬فقال ع ِ ٌّيل‪ :‬هذا ام ٌر ْل اسع ِب ِه قبل اليو ِم فلست ٍ‬
‫َ َ ُ َ ْ َ َ َ‬ ‫َٔ َ َ َ َ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ ُ ْ ش َ َ َ ْ َ َّ َ َ َٔ ْ‬
‫س ُه ق ْبل ان َي ْس َت ْع ِل َن ا ْم ُر ُه فقال ُل‪ َ :‬ي� َع ِ ُّيل ِإذا ْل ت ْس ِ ْل فاك تُ ْ� ف َ�كث‬ ‫� علي ِه‬ ‫الل صل الل علي ِه وسل ان يف ِ ي‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ف‬‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫ةَ ث َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َح تَّ�‬ ‫الل َصل ُ‬ ‫ول ِ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫ع ِ ٌّيل ِتلك الل ْيل ‪ِ � ،‬إن الل ا ْوقع ِ ي� قل ِب ع ِ ٍّيل ِإالسلم‪ ،‬فا ْص َب َح غ ِاد ي� ِإل َرس ِ‬
‫َ‬
‫� ُد َٔا ْن َل إ َ َل إ َّل َّ ُ‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ :‬ت شْ َ‬ ‫الل َص َّل َّ ُ‬ ‫َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ ُ َ َّ ُ َ َ َ َ ُ ُ َّ‬
‫الل َو ْح َد ُه‬ ‫ِ ِ‬ ‫‪.‬ل َر ُسول ِ‬ ‫جاءه فقال ماذا عرضت ع يل ي� ممد؟فقال‬
‫َٔ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ْٔ‬ ‫َٔ َ‬ ‫ْ َٔ ْ َ َ َ‬ ‫َ ُٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ل ش� يك هل وتكفر ب�الت َوال ُع َّزى‪َ ،‬وت ْب َ�ا ِم َن الن َد ِادفف َعل َع ِ ٌّيل َوا ْس َل‪َ ،‬و َمكث َ ي� ِت ِيه َعل خ ْو ٍف ِم ْن ا ِب ي� طا ِل ٍب‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫‪ 1‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۸�۰‬؍�‪۷‬‬
‫ٔ‬
‫‪ 2‬ت�ذيب االامسء واللغات�‪۱�۵‬؍�‪۱‬‬
‫للط� نا��‪۱�۰�۵�۰‬‬
‫الکب� ب‬
‫‪ 3‬املعجم ی‬
‫القرط��‪۲�۴�۲‬؍�‪۱�۴‬‬
‫تفس� ب‬‫ی‬
 ‫�� �� �‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َوك َت َ� َع ِ ٌّيل ِإ ْسل َم ُه َو ْل ُيظ ِه ْر ُه‬
‫�ایکر� �و سزدیناعیلنبابیاطلب‪�t‬ا�سوقترسو�لالہلﷺےکاکم�نںیمٓائےبجٓا�پﷺ�ا�و�ر�ا�مالومنمنیدخیہج‪�r‬د� نوو�ں‬
‫نام�زپڑ�ھرہےےھت�‪،‬جبٓا�پﷺامن�زپڑ�ھرہےےھت�‪،‬سدینایلع‪t‬نےاہک�ا�ےدمحم(ﷺ �)ٓا�پول�گہیایککر�رہےےھت�؟ �رسو�ل‬
‫�الہلﷺنےرفمایایہالہلاک�دیناسال�مےہ‪،‬سجےنےھجماپ�کاص�فانبدیاےہ‪� ،‬اسیدینوکسبربمغیپیلرکبموع�ثوہتےرہےںیہ�‪،‬سپںیم‬
‫متںیہالہلوحد�ہالشریکیکرط�فدعو�تدیاتوہ�ںا�و�ر�ا�ساب�تیکہکمتا�سیکیہابع�د�ترک�و�ا�و�ر�ا�سےنال�ت عوز�ٰیےکاجپ�ریو�ںوکمرش�ک‬
‫ےک)�ا�سےئلرع�ضیکہکہیاییسدعو�تےہوجمںی‬
‫�ا�و�رکافرقر�ا�ر�دیاہے�(سدینایلع‪t‬کوینہکابیھمکنسےھتا�سےئلوف�ر�ًاکوئیہلصیفہنرکس �‬
‫رکو�ں�‪ ،‬یہنسرکنیبرکیمﷺ‬
‫نےےلہپیھبکںیہنینس�‪،‬ںیما�سےکاب�ر�ےںیموخ�دکوئیہلصیفںیہنرککساتبجکتںیماپےنو�الدےسوشم�ر�ہہن ل‬
‫ےکاش�فاکحمکد�ےاف�شہنرک�دیں�‪�،‬ا�سےئلٓا�پﷺےن‬‫تمرکفہوئےہکںیہکدیسنایلع‪�t‬ا�سر�ا�زکو�ا�سےسےلہپہکالہلاعتلٰیا�س اکن‬
‫اہک�ارتماسال�موبق�لںیہنرکتےوت�ابیھا�ساک�اظاہ�رنہرکنا�‪،‬مرگصحبکتالہلابت�ر�کوتاعلٰیےنا�ناکیسہنوھک�لدیاوتاحضروہرکرع�ضایک‬
‫�ا�نےس گ‬
‫�ا�ےدمحم�(ﷺ�)کلٓا�پےنےھجمسکزیچکیدعو�تد�ییھت؟رسو�لالہلﷺےنرفمایایہہکمتوگ�اہید�وکہالہلوحد�ہالشریکےکوس�اکوئی‬
‫عموب�دہنںیا�و�ر�(رقیشہکمےکوبعم�د�و�ں�)ال�ت عوز�ییکرپسشتےساناک�ررک�د�وا�و�رمجہلرب�ائوی�ںےسانک�ر�ہیشکاتخای�رکر�و�‪،‬چاننہچدیسنایلع‪t‬‬
‫نےا�نہلمجابتو�ںاکاقر�ا�رکرکے�ا�سدعو�توکفو�ر�ًاوبق�لرکلاینکیلابیاطلبےکوخ�فےساپےناسال�موکپوشدی�ہ کراھ�ا�و�ر�ا�سےکاسمےنا�س‬
‫کا�اظاہ�رںیہنایک�۔‬
‫‪1‬‬

‫َٔ ْ َ َ َ ْ ْ َ َ ُّ ْ نُ َٔ َ‬
‫اسل ِمن ال ِغل ِان ع ِ يل ب� ا ِب ي� طا ِل ٍب‬
‫‪2‬‬
‫چاننہچوچب�ںںیمبسےسےلہپدیسناعیلنبابوطالبےناسال�موبق�لایک�۔‬
‫�ض‬ ‫ول َّ ِ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ‬‫ٔ َُ ُ‬
‫عل فيصليان فإذا‬ ‫الل صل الل علي ِه وسل اكن إذا ح ت الصالة‪ ،‬خرج إىل شعاب مكة ومعه ي‬ ‫ان رس‬
‫ََ ّ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ٔ‬ ‫ث‬ ‫ٔ‬
‫الد ي نُ�‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪ َ :‬ي� ب ن� ا ِ�خ ي ! َما هذا ِ‬ ‫للن� صل‬ ‫عل�ما ومها يصليان فقال ب ي‬ ‫امسيا رجعا‪ � ،‬إن ا ب� طالب بع� ي‬
‫ً‬ ‫الل‪َ ،‬و ِد نُ� َم َل ِئ َك ِت ِه‪َ ،‬و ِد نُ� ُر ُس ِ ِل‪َ ،‬و ِد نُ� َٔاب َينا ْ َإ� ِاه ي َ� َ‪،‬ب َع َث ن� َّ ُ‬ ‫َ َ َٔ ْ َ َ َ ُ َّ‬ ‫َّ َٔ َ َ ُ‬
‫الل ِب ِه َر ُسول‬ ‫ِي‬ ‫ي ِ ب‬ ‫ي‬ ‫ال ِذي ا َراك ت ِد ي ن� ِب ِه؟ قال‪ :‬اي ِ ّع‪ ،‬هذا ِد ي ن� ِ ي‬
‫َ َٔ َ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ َٔ ْ َ َٔ ْ َ ّ َٔ َ ُّ َ ْ َ َ ْ ُ َ ُ َّ َ َ‬
‫يحة‪َ ،‬و َد َع ْوت ُه إل ُال َدى‪َ ،‬وا َح ُّق َم ْن ا َج َاب ِ ن ي� إل ْي ِه َوا َعان ِ ن ي� َعل ْي ِه‬ ‫إل ال ِعب ِاد‪ ،‬وانت اي ِع‪ ،‬احق من بذلت ل الن ِص‬
‫َ َ‬ ‫نّ َ َٔ ْ َ ُ َٔ ْ ُٔ َ َ نَ ٓ َ ئ َ َ َ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ‬ ‫َٔ ْ ْ نَ َٔ �خ‬ ‫َ َ َ َٔ ُ َ‬
‫لل ل ي خْ�ل ُص إل ْيك‬ ‫إ� ل است ِطيع ان اف ِارق ِد ي� ا ب� ِ ي� وما كنوا علي ِه‪ ،‬ول ِكن وا ِ‬ ‫فقال ابو طا ِل ٍب‪ :‬اي با� ا ِ ي ‪ ِ ،‬ي‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫شَ ْ َ ْ َ ُ ُ َ َ ُ َ َ َ ّ َٔ ْ ُ نَ َّ َ َ َ ّ ُ َّ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ َ َٔ َ ٓ ْ ُ َّ‬
‫الل‪،‬‬‫ول ِ‬ ‫الد ي ن� ال ِذي انت عل ْي ِه؟فقال ي‪ �:‬اب ِت‪ ،‬ا َمنت ب�لل َو ِب َ�س ِ‬ ‫� ٍء تكرهه ما ب ِقيت قال ِلع ِ ٍيل‪ :‬اي ب ي�‪ ،‬ما هذا ِ‬ ‫ِب ي‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫َو َص َّدق ُت ُه ِب َ�ا َج َاء ِب ِه‪َ ،‬و َصل ْي ُت َم َع ُه لل َوات َب ْع ُت ُه ان ُه قال ُل‪ :‬ا َما إن ُه ْل َي ْد ُعك إل إل خ ْي ٍ� فال َز ْم ُه‬
‫رقتًاب�ایکاس�لدعب�)اتاف�قےسابواطلبےنیھباپےنےٹیبدیسنایلع‪t‬کو�رسو�لالہلﷺکےاستھ‬
‫مرگدعبمںی�(�ر�و�ایتےکاطمبق ی‬

‫وال�ایۃ�‪۳�۴‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬البدایۃ ن‬
‫وال�ایۃ�‪۳�۶‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬البدایۃ ن‬
 ‫�� �� �‬

‫کیسد�ر�ہںیمامن�زڑپھےتدیھکایل�ا�سےکےئلابع�د�تاکیہانوکاھطریہقاھتجےسو�ہڑب�ےوغ�رےساشمہد�ہرکتےرہے�‪،‬جبٓا�پﷺامن�ز‬
‫سےاف�ر�غوہئےوت�ابوطالبےنیبنرکیمﷺسےوپچاھ �ا�ےےجیتھبہیاسیکدینےہجوتونےاتخای�رایکےہ؟�رسو�لالہلﷺنےوج�ا�ب‬
‫وو�ںاک�ا�و�رہام�ر�ےاب�پابر�اہمی‪u‬کاسپدنید�ہدینےہ�‪�،‬الہلابت�ر�کوتاعلٰیےنےھجم‬
‫�دیا�ا�ےاچچ�!یہالہلا�و�ر�ا�سےکرفشوت�ںاکا�و�ر�ا�سےکرس ل‬
‫قحتسموہکہ‬
‫یک �) �ا �و �را�ےاچچ�!تما�ساب�تےک یز �اد�ہ‬
‫�ا�سدینےکاستھامت�مدنب�و�ںیکرط�فرسو�لانبرکوعبم�ثایکہے‪(،‬پرھ�اہنںیدعو�تاسال�مشیپ �‬
‫رگابواطلبےناہک‬
‫ں �او�رتما�سوکقوب�لرکنے �ا �ورمری�یامد�ا�دمںیرشیکوہنےےکقح �د �ا ہرو�‪،‬م �‬
‫رکو�ں �ا �و �ر �را�ہ �دہایتیکدعو�ت �د �و �‬
‫مںیںیہمتتحیصن �‬
‫اصقننںیہناچنہپےکساگپرھسدینایلع‪t‬سےاخمطب‬
‫وکیشدنم �‬
‫دہوہ�ںںیہمت ئ‬
‫�ا�ےےجیتھبںیماپانٓابائیدینرت�کںیہنرککسات�‪،‬ابلہتبجکتںیم نز �‬
‫ہوکربولےا�ےےٹیب�!ہیاسیک�دینےہسجرپتوچلرہاےہدیسنایلع‪t‬نےوج�ا�بدیا�ا�ےابااج�نںیمالہلوحد�ہالشریکا�و�ر�ا�سےکےجیھب‬
‫ہوئےرسو�لدمحمﷺرپایام�نالیاہو�ںا�و�ررسو�لالہلﷺےکاستھوجالہلیکاتک�بان�ز�لوہئیےہا�سیکدصتیقیکےہا�و�ر�الہلیک‬
‫عاب�د�تےکےئلمںی�ا�نےکرمہ�ا�ہامن�ز ھڑپاتہو�ں‪�،‬ا�و�ر�ا�ناکعیطموہگایہو�ں�‪�،‬ابوطالبےناہک�و�ہںیہمترص�فالھبئییہیکرط�فدعو�تدیں‬
‫‪1‬‬
‫گے�‪،‬تما�نےکاستھیہرہو�۔‬
‫�ایکر�و�ایتوی�ںےہاپےناچچز�ا�داھبئیاکساتھد�و�ا�و�ر�ا�نیکدم�درک�و۔‬
‫ٔ‬
‫خ� فاتبعه‬ ‫قال‪ :‬اما إنه مل يدعك إال إىل ي‬
‫‪2‬‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہ �ابوطالبےناہک�و�ہںیہمترص�فالھبئییہیکرط�فدعو�تدیںےگتما�نیکاطاعترک�و �۔‬
‫عبتثوبن�یےکوقتاع�موط�رپرسدینایلع‪t‬بنابیاطلبیکرمعاس�ت� �‪ٓ،‬اٹھا�و�رتری�ہاس�لیکایب�نیکاجتیےہرگمتقیقحہیہکو�ہا�سوقتاپنچ‬
‫سا�لےسزیا�د�ہےکہنےھت�‪،‬سدینایلع‪t‬کیرمعکےنیعتےکےیلدنچتا�رییخو�اقاع�تھچکوی�ںںیہ�۔‬
‫زو�ہسجںیمدیسنایلع‪t‬کوتغیزنیرکنےاکموقہعالم�و�ہزغ�و�ہدب� تراھ�‪�،‬و�ہوخ�د�ا�سےکاب�ر�ےںیمےتہکںیہہکںیمابیھ‬
‫‪z‬سبےسالہپغ �‬
‫پو�ر�ےسیبرب�ساکبیھںیہنوہ�اتاھجو�ا�سگنجںیمڑلنےےکےئلاٹھڑھک�اہو�اتاھ�۔‬
‫‪3‬‬

‫َّ ٔ‬ ‫ن ٔ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل اعىط عليا كرم هللا ج‬
‫و�ه الراية يوم بدر‬ ‫ض‬
‫ر� هللا تعاىل ع�ما ان الن ِب ي� صل‬
‫‪z‬عن با� عباس ي‬
‫ن‬
‫ا� ش‬
‫ع� ي ن� سنة‬ ‫وهو ب ن‬
‫‪4‬‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬کاقو�لےہکہیبنرکیمﷺےنزغ�و�ہدب�رمںیدیسنایلع‪t‬کوھجڈن�اعاطف مرایا�ا�و�ر�ا�نیکرمعبسیاس�لیکیھت�۔‬
‫ا� ث�ان ش‬
‫وع� ي ن� سنة‬ ‫ع� ي ن� سنة‪ ،‬شو�د الفتح‪ ،‬وهو ْب ن‬ ‫ش�د َع ِ ّل بدرا‪ ،‬وهو ْب ن‬
‫ا� ش‬
‫ي‬
‫زو�ہدب�رمںیرشیکوہئےوت�و�ہسیبرب�سےکےھتا�و�رفحتہکمےکزمانہںیماٹاھئسی‬
‫طخبیدغب�ا�د�یاپیناتک�بںیمےتھکلںیہسدینایلع‪t‬غ �‬
‫اال��‪۱�۱�۲‬؍�‪۱‬‬
‫ط�ی �‪۳�۱�۳‬؍�‪ ،۲‬الروض االنف�‪۲�۸�۹‬؍�‪،۲‬عیون ث‬
‫ر� ب‬‫ا� ہشام�‪۲�۴�۱‬؍� ت‪ �،۱‬یخ‬ ‫‪ 1‬بن‬
‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء�‪۱�۱�۱‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬ي‬
‫دوعقدالفریدوغ�ہ‬
‫ی‬ ‫‪ 3‬ن�ج البالغہ خطبہ�‪،۲�۶‬اکمل ب‬
‫امل�‬
‫س�ۃاحللبیۃ�‪۲�۰�۳‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 4‬ی‬
 ‫�� �� �‬

‫‪1‬‬
‫بر�سےکےھت�۔‬
‫‪t‬اٹاھ�ر�ہرب�سےکےھتا�و�ربثعوبن�یےکزمانہںیماپنچاس�لےکےھت۔‬
‫�ا�ساسح�بےسرجہ�تےکوقتٓا�پ �‬
‫‪z‬فاطہمالزہر�ہ‪r‬سےٓا�پاکناک�حوہشم�ر�ر�و�ایتےکاطمبقزغ�و�ہدب�رکےدعبہو�ا�ا�سوقتا�نیکرمعبسیرب�سیکیھتا�و�ر�د� سور�یزیا�د�ہ‬
‫عمربت�ر�و�ایتےسزغ�و�ہاحدتنیرجہ�یےکدعبوہ�اتاھ�ا�سوقتو�ہاکسیرب�سےکےھت‪،‬یجاسکہرم�و�یےہ�۔‬
‫ٔ‬
‫وع�ون سنة و�خ سة ا ش�ر‬ ‫عىل يومئذ احدى ش‬ ‫وسن ّ‬ ‫ّ‬
‫‪2‬‬
‫�رسو�لالہلﷺےنا�ناک�(فاطہم‪)�r‬ناک�حدیسنایلع‪t‬سےدعب�و�اقہعاحدکای�ا�سوقتدیسناٰیلع‪t‬کاسناکسیرب�ساپنچام�ہاکاھت�۔‬
‫ا�ساتعاب�رسےیھبرجہ�تےکوقتدیسنایلع‪�t‬اٹاھ�ر�ہرب�سےکوہئےا�و�رعبتثرسو�لالہلﷺےکزمانہںیماپنچاس�لےکوہئے�۔‬
‫‪z‬ابوطالبڑب�یرسع�تیکزندگیرسبکرتےےھت‪،‬نوب�تےکد�وسر�ےاس�لبجطحق گڑپایتو�ا�نیکاعمشیاحلتا�و�رخر�ا�بوہگیئ‪�،‬د�وبڑ�ے‬
‫�‬
‫یبےٹاطلبا�و�رقعلی�‪�۳�۶‬ا�و�ر�‪۲�۶‬بر�سےکوخ�دفکلیےھت‪�،‬د� نوو�ںوھچٹےوٹیب�ںیکرپ�و�ر�شاکبوجھا�ن ترپاھجنیکرمعیںوسلہا�و�رچھرب�سیک‬
‫ایکا�و�رف مرایاکہا�نےکد� نوو�ںوھچٹےوٹیب�ںیک‬
‫ھتںی�‪�،‬رسو�لالہلﷺےناپےناچچعاب�سنبدبع�املبلطوکابوطالبیکاعانترپموتجہ �‬
‫پر�و�ر�شاکبا�رہماٹاھلںی�‪،‬چاننہچرفعج‪t‬کوابع�س‪t‬نےا�و�رسدینایلع‪t‬کو�رسو�لالہلﷺےناپینافکلتںیمےلایل�‪،‬عالمہ‬
‫اطمبقارسدینایلع‪t‬کیرمع�ا�سوقتریت�ہوچ�د�ہرب�سیکیھتوتعجرف‪t‬جو�ا�نےسد�ساس�لڑب�ےےھتالماحلہ�‪۲�۳�،�۲�۴‬بر�س‬
‫بشیلےک گ‬
‫قر�ا�رپائےیگ‪،‬‬
‫ع�ما ش‬
‫بع� ي ن‬ ‫ض‬
‫ر� هللا ن‬ ‫ٔ‬
‫سن�‬ ‫عل ي‬
‫واكن جعفر ا بك� من ي‬
‫عجرف‪t‬سدینایلع‪t‬سےد�ساس�لڑب�ےےھت�۔‬
‫‪3‬‬

‫بع� ي ن‬
‫سن�‬ ‫َٔا ُخو َع ِ ّل ب ن� َٔا� َطا ِلب وهو ٔاسن من عل ش‬
‫ي‬ ‫ٍ‬ ‫ِي ِ ِب ي‬
‫‪4‬‬
‫رفعج‪t‬سدینایلع‪t‬کےاھبئیےھتا�و�ر�ا�نےسد�ساس�لڑب�ےےھت�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�سرمعکاجو�ا�نصخشوخ�دفکلیوہتاہےاقبلرپ�و�ر�شںیہن�‪،‬پرھابع�س‪t‬کو�ا�نیکرپ�و�ر�شیکایکضر�و�ر�تیھت�؟حالانہکو�اقہعےہہک‬
‫�و�ہابع�س‪t‬کیرپ�و�ر�شںیمرہےےھت‪�،‬ا�س تعااب�رسےیھبدیسنایلع‪t‬عبتثوبن�یےکوقتاپنچیہرب�سیکرمعکےوہتےںیہا�و�رفی‬
‫�الو�اقعاسینسںیمتےھیھب�۔‬
‫‪ z‬عجرف‪t‬بنابیاطلبےنزغ�و�ہومتہامج�د�یالاثنیٓاٹھرجہ�یںیماج�ماہش�د�تون�شرفمایا�ا�سوقتو�ہ�‪۳�۴�،�۳�۵‬بر�سےکےھت‪�،‬ا�نیہ‬
‫کیا�ولا�دمںییلعنبدبع�الہلنبرفعجبنابر�اہمینبدمحمبنیلعنبدبع�الہلنبرفعج‪t‬موصو�فاکقو�لاقمتلالاطبلنیےکہعیشوملف‬
‫‪ 1‬ت� یخ‬
‫ر� بغداد�‪۴�۶�۱‬؍ ‪�۱‬‬
‫المیس �‪۳�۶�۱‬؍�‪ ، ۱‬املواھب اللدنیۃ �‪۲�۳�۴‬؍�‪۱‬‬ ‫‪ 2‬ت� یخ‬
‫ر� خ‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۲�۴�۲‬؍�‪۱‬‬
‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء�‪۱�۳�۰‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 4‬ي‬
 ‫�� �� �‬

‫نےہحفصوچ�د�ہرپنلقایکہےہکرفعج‪t‬جس قوتلتقوہئےو�ہسیتنیت‪،‬چوتنسیرب�سےکےھت‪،‬بجو�ہٓاٹھرجہ�یںیموچتنسیرب�سےکےھت‬
‫توہرج�تےکوقتسیبھچ‪،‬ساتئسیرب�سےکوہ�ںےگا�و�رعبتثوبن�یےکزمانہںیموچ�د�ہ‪،‬پدن�ر�ہرب�سےکا�و�ر�ا�نےسد�سرب�سوھچٹےدیسنا‬
‫عیل‪t‬چا�رپانچرب�سےک۔‬
‫‪ z‬سدینایلع‪t‬بنابیاطلبرماض�ناچلسی�(�‪)�۴�۰‬ہرج�یںیمدیہشکر�دیےےئگا�سوقتٓا�پ‪t‬کیرمع�‪۵�۸‬بر�سیھت‪،‬‬
‫َ َ‬
‫لعل يوم قتل؟ قال‪ :‬ث�ان‬ ‫اكن‬ ‫مك‬ ‫د‪:‬‬‫م‬
‫ٔ‬
‫يسال جعفر ْب ن� ُ َم َّ‬ ‫عيينة‬ ‫ال فع�‪َ ،‬ق َال‪:‬مسعت سفيان ْب ن‬
‫�‬ ‫ج‬ ‫َح َّد َث َنا ي ن‬
‫حس�‬
‫ي‬ ‫ي‬
‫و�خ سون سنة‬
‫نيسحاجلیفعےتہکںیہمںیےنایفس�ننبہنییعےسانس�انوہ�ںےنعجرفبندمحم�(�الابقر�)سےوپچاھقلتےکوقتدیسنایلع‪t‬کیرمعکایتیھ�؟‬
‫‪1‬‬
‫کاہاٹاھ�و�نرب�س�۔‬
‫�ا�ساسح�بےسیھبرجہ�تےکوقتا�نیکرمع�اٹاھ�ر�ہرب�سا�و�رعبتثوبن�یےکوقتاپنچاس�لیتنبےہ�۔‬
‫‪z‬ا�و� گر�اریہاثبتیھبوہجائےہکتثعبوبن�یےکوقتدیسنایلع‪t‬کیرمعسا�ت� �‪ٓ،‬اٹھ�‪،‬نویا�د�سرب�سیکیھت‬ ‫�‬
‫ّ َ َٔ‬
‫الد ي ن� ل ان‬ ‫الص ِغ ي� عىل‬‫الْرء َوَلده َّ‬
‫ودعاوه إ َل ْي ِه إ نَّ َ�ا ُه َو كتدريب ْ َ‬
‫ٔ‬ ‫ْ ن ش َ َٔ‬
‫ع�ة ا ْع َوام‬
‫ش َ َٔ‬
‫ع�ة ا ْع َوام فإسالم با�‬ ‫لعل‬
‫ِ ِ‬ ‫و ي‬
‫َ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫المر عىل َقول من َق َال َٔان عليا َم َ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َٔ َ َٔ‬ ‫َ َٔ َ ْ‬
‫ات َوهل ث َ�ان َو�خ ْ ُسون سنة ف ِإن ُه‬ ‫ِع ْنده غناء َول ان َعل ْي ِه ِإ ث ً�ا ِإن ا ب� ف ِإن اخذ‬
‫َٔ‬ ‫ْن َ‬ ‫ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ‬
‫ا� �خ ْ َسة ا ْع َوام‬ ‫كن ِإذ بعث الن ِب ي� صىل هللا عل ْي ِه َوسمل ب‬
‫توبوق�ل ابن زح�م ‪�a‬د�س رب�س و�الےاک�اسال�م و�دعو�ت اسال�م ایاسہی ےہ ےسیج اناس�ناک اپےنوھچٹے ےچبوک�دیناکخوگربانناکہ ہنوت�ا�ن‬
‫کوکھچعفنےہہنا�سےکاناک�رسےوکئیانگ�ہ� گ‪�،‬ار�ا�ساعممہلوک�ا�سوق�لےکاطمبقاتخای�رکایجائےہکوفا�تےکوقتا�نیکرمع�‪ ۵�۸‬رب�سیھت‬
‫‪2‬‬
‫ت پورھنیبﷺیکتثعبےکوقتاپنچیہرب�سےکےھت�۔‬
‫رصتاح�تےسوخببیاثبتےہہکرجہ�تےسد�و�ایکاس�لےلہپدیسنایلع‪�t‬ا�سنسوسا�لےکوہئےینعیدنپ�ر�ہوسلہرب�سےک‬
‫رغیضہکا�ن ی‬
‫کہامیلعت�تدینےسرہب�ہدنمہوسےک�۔‬
‫�زید‪t‬بناح�رثہنبرش�احلییبلک‬
‫ف َٔ ْ َ َ‬ ‫َٔ‬ ‫ٓ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬
‫َوكن ز ْي ٌد َر ُجال ق ِص ي ً�ا ا َد َم ش ِد َيد اال َد َم ِة‪ ِ .‬ي� ان ِف ِه فط ٌس‬
‫‪3‬‬
‫جناکقدپتس�‪،‬نا�کیٹپچا�و�ر�رنگرہگ�اگدنمیاھت�۔‬
‫العمہ ابن اثری ‪a‬کابای�ن ےہ زید ‪t‬کا�رنگالھکہو�اگدنمی اھتجو�ٓاٹھاس�لیک رمعسے ا�م الومنمنی دخیہج ‪r‬کےاستھ ےھت ‪،‬جب‬

‫ت� یخ‬
‫ر� ٖبغداد�‪۴�۶�۳‬؍�‪۱‬‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫الفصل ي� امللل واالهواء والنحل�‪۱�۱�۲‬؍ ‪�۴‬‬
‫ا� سعد �‪۳�۲‬؍�‪ ۳‬ت�‪ �،‬یخ‬
‫ر� دمشق�‪۳�۵�۱‬؍�‪۱�۹‬‬ ‫بن‬
 ‫�� �� �‬

‫�رسو�ل �الہلﷺکیاش�د�یدخیہج‪r‬سےوہئیوتا�سوقتہیدنپ�ر�ہاس�لےکےھت‪،‬ینعیرسو�لالہلﷺسےد�ساس�لوھچٹےےھت‬
‫�‪ ،‬ا�م الومنمنی دخیہج ‪r‬نے اہنںی اختم الابنایئﷺ یک دخمت ےک ےئل وقفرک�دیاتاھ�ا�س وقت ےس ہی رسو�ل الہل ﷺکی دخمت‬
‫پرمامو�رہوگےئا�و�رپدن�ر�ہاس�لےسحبص شوا�مٓا�پﷺےکاپکزی�ہاخال�قوعا�د�ا�تاکماطلہعرکتےرہےےھت‪�،‬ا�و�رٓا�پﷺکیاپکزی�ہریس�ت‬
‫�و�اخال�قےسا�زحداتمثرےھتا�سےئلبجا�نےکزب�ر�گاہنںیرسو�لالہلﷺیکالغمیےساجن�تدلانےےکےئلاحضرہوئےوت�انوہ�ں‬
‫نےرسو�لالہلﷺکیالغمیوک�اپینٓا�ز�ا�د�یرپترجحی �دی�‪،‬چاننہچرسو�لالہلﷺےناہنںیا�نےکزب�رگو�ںےکاسمےنٓا�ز�ا�دکرکےاپاناٹیبانب‬
‫لای اھت ا�و�رلو�گ اہنںی زیدبن دمحمہکےن ےگل ا�س رط�ح ہییھبرھگیہ ےکرف�دتےھ ا�و�ر رسو�ل الہل ﷺکاکا�ر�وبا�رمںی استھ دیےت رہے‬
‫�‪�،‬رسو�ل�الہلﷺےنا�نیکاش�د�یا�ماینم‪r‬سےرک �دییھتسجےسیاکاٹیباسامہ‪t‬پدی�اہو�ا�ا�سےئلا�نیکتینکابواسامہیھت�‪،‬ہیسک‬
‫رگمقیانی�رسو�لالہلﷺکیدعو�ترپ�ایام�نالئےوہ�ںےگ�‪،‬‬ ‫ً‬ ‫طر�حایام�نالئےولعم�مںیہن‬
‫ََ‬ ‫َ َٔ َّ ُ َ ْ َٔ ْ َ َ َ ْ َ َ َ‬
‫ال ز ْي ُد ْب نُ� َح ِارثة‬ ‫واول من اسل ِمن الو ِ ي‬
‫‪1‬‬
‫برہحا�لوم�الیںیمبسےسےلہپزید‪t‬بناح�رثہےناسال�موبق�لایک�۔‬
‫ََ‬ ‫َٔ َ َ‬ ‫َٔ ُ‬
‫اَّول َم ْن ا ْس َل ز ْي ُد ْب نُ� َح ِارثة‬
‫‪2‬‬
‫مو�الیںیمبسےسےلہپزید‪t‬بناح�رثہےناسال�موبق�لایک�۔‬
‫‪t‬ر�ا�ز�د�ا�نرسو�لےھت۔‬
‫�ا�و�رٓا�پاکشام�راسبوق�نا� لوو�نںیموہ�ا�‪،‬زیدبناح�رثہ �‬
‫زو�ہ سیرمعی�)ںیمٓا�پوکمدیہنونم�ر�ہںیماینبت(جاشنینی�)�رسو�لالہلﷺاکرش�فیھبالم‪،‬زید‪t‬بن‬
‫زو�ہینبقلطصم(غ �‬
‫وک �‬
‫عشاب�ناپنچرجہ�ی غ‬
‫حا�رثہایکاہب�د� سراپہیا�و�ررتہبینریت�اند�ا�زتےھ‪،‬قحوباطلیکا�ولنیڑل�ائیزغ�و�ہدب�رسےزغ�و�ہومتہںیماپیناہش�د�تکترہڑل�ائیںیماپمر�د�ی‬
‫�ا�و�رشاجعتےسہصحایل‪،‬ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےر�و�ایتےہہکسجرکشلںیمزید‪t‬بناح�رثہومجو�دوہتے‪�،‬اما�ر�تاکعدہ�ہاہنںی‬
‫سرپ�دکایجاتا�‪�،‬ا�سرط�حٓا�پ‪t‬نومرتہباسلا�ررکشلرقم�رےئکےئگ�‪،‬بجٓاٹھرجہ�یںیماح�ر�ثنبریمع‪�t‬رسو�لالہلﷺکاریفسنبرک‬
‫برص�ٰیےئگا�و�رومتہےکاقم�مرپ�امریغاسنہرشجلینبرمع�ونےاہنںیدیہشرکدیا‪�،‬ا�ناکبدلہےنیلےکےئلرسو�لالہلﷺےننیتزہ�ا�رماجہدین‬
‫کاشلرکتای�ررفمایاا�و�راہنںیاسالمیڈنھج�ااطعفرمارکا�ساسالمیرکشلکاسہپاسلا�ربانکرموتہر�و�انہایک�ا�و�را� شرا�درفمایااگرزید‪t‬ہشدیوہجائےوتا�ن‬
‫کےدعبعجرف‪t‬بنابواطلبرکشلےکہپساسلا�روہ�ںےگ�‪�،‬اگررفعج‪t‬بیھدیہشوہاجئںیوتدبع�الہلنبر�و�احہ‪t‬قائدشلرکہو�ںےگ� گ‪�،‬اریہ‬
‫وائںیوتماجہدیناپےنںیمےسےسجرتہباپئںیاپان�امریرکشلانبلںی‪،‬رسو�لالہلےکرفما�نےکاطمبقےلہپزید‪t‬بناح�رثہنپچپرب�س‬
‫بیھدیہشہ ج‬
‫‪t‬ا�و�ردبع�الہلنبر�و�احہ‪t‬بیھنیتزہ�ا�رماجہدینیکرصتخمدعت�ا�دےکرمہ�ا�ہ‬
‫کیرمعمںیدیہشکر�دیےئےئگ‪�،‬ا�نےکدعبد� نوو�ںہپساسلا�ررفعج �‬
‫بڑ�یاہب�د�ر�ی‪،‬وج�ا�ںرم�د�یوبےرگج�یےساش�ہر�و�مےکڈنھج�ےےلتد�والکھوف�جاکاقمبہلرکتےوہئےےکیدعبدیرگ�ےدیہشہوگےئ�‪�،‬ا�ن‬
‫کےدعبھجڈن�اہبرتینیگنجرف�استےکاحملاخلد‪t‬بنولدیےکرپس�درکدیاایگوجنےئےئناملسم�نوہئےےھت�‪�،‬انوہ�ںےنرتہبینیگنج‬
‫وال�ایۃ�‪۳�۹‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬البدایۃ ن‬
‫ط�ی�‪۳�۱�۶‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 2‬ت� یخ‬
‫ر� ب‬
 ‫�� �� �‬

‫تدبریےسرکشل�اسالمیوکہزیتمےساچبلای‪،‬جبرسو�لالہلﷺکو�اپےنونیت�ںہپساسلا�ر�و�ںیکاہش�د�تیکربخیچنہپوت�اتناہئینیگمغوہئے‬
‫رکز�ا�ر� قواط�ر�ر�ونے‬
‫�ا�و�ر�ا�نےکاہلاخنہںیماجکرتزعیترفمائی�‪،‬جبزید‪t‬بناح�رثہےکرھگگےئوت�ا�نیکوھچٹییٹیبٓا�پﷺےسٹمچ �‬
‫لیگ�‪،‬یبیٹیکاحلتدیھکرک�ٓا�پیھبٓابدید�ہوہگےئتودعسبنابع�د�ہ‪t‬جو�ٓا�پےکرمہ�ا�ہےھتوپچاھ�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�ٓا�پیھبر�و�رہے‬
‫ہںی� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےوج�ا�بدیایہایکبیبحاکاپےنبیبحےکمغںیمر�وناےہ۔‬

‫سدینا�ابوبرکدصیق‪t‬‬
‫وجزمانہاجلہتیںیم‬
‫سدیناابوبرک‪t‬کا�رنگوگ�ر�ا�‪،‬بد�ندبال�‪�،‬ڈ�ا�ڑھیاخشخشی‪،‬چرہ�ہہتفگش‪ٓ�،‬اکنںیھر�وشنا�و�ریپاشنیرف�ا�خیھت‪�،‬ا�نیکتینکابوبرکتیھ �‬
‫اعمرو�رنکتیاب قواحفہیھت�‪،‬‬
‫ومو�مےیکاجتےرہے‪�،‬و�الدکانا�مامثع�ننب ا�‬ ‫رھبپینتینکیہےس س‬ ‫شموہ�رہوچیکیھتا�و�ررمع ا‬
‫َ ُٔ ُّ َٔ َ ْ َ ض َ ُ َ ْ ُ ُٔ ُّ ْ خَ ْ َ ْ َ ْ ُ َ خْ‬
‫ص ِر ْب ِ ن� َع ِامر‬ ‫� هللا عنه‪ :‬ام ال ي ِ� سل ِبنت‬ ‫وام ا ِب ي� بك ٍر ر ِ ي‬
‫�ا�و�رسدیناابوبرک‪t‬کیو�الد�ہاکان�مٰیملستنبرخصنباعمر�ا�و�رنکتیا�ماخلریتیھ۔‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ٔ‬ ‫َْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬عبد هللا‬ ‫كن ُيسىم ا ْيضا عبد الك ْع َبة ِإل ان اسمل‪ ،‬ف َس ُه َر ُسول هللا صل‬
‫بضعوہگج�ںرپکلاھہےاسال�مالنےےسلبقٓا�پاکنا�مدبع�اکلہبعاھت�ا�و�رجباسال�موبق�لایکتو�رسو�لالہلﷺنےرشمکانہان�مدب�لرکدبع�الہل‬
‫‪1‬‬
‫�رکھدیا�۔‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َٔ ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ َ‬ ‫ً َٔ ّ ُٔ َ َ َ‬ ‫َ ُّ‬
‫س َع ِتيقا ; ِلن ا ّم ُه كن ْت ل َي ِعيش َلا َول ٌد ف َنذ َر ْت إن ُوِل َد َلا َول ٌد ان ت َس ّم َي ُه َع ْب َد الك ْع َب ِة‪َ ،‬وت َت َص ّدق ِب ِه‬ ‫ِقيل َ ي‬
‫ال ْو ِت‬‫س َع ِت ًيقا‪َٔ َ ،‬ك ّن ُه ُٔا ْع ِت َق ِم ْن ْ َ‬ ‫َ ََْ ََّ َ َ َ َ ّ ُ ّ‬
‫عل ي�ا‪ ،‬فلا عاش وشب َ ي‬
‫ہک ار�ا�ن ےک‬ ‫�اہنںیقیتعیھبےتہکںیہ ‪�،‬ا�سیک وجہ ہی ایب�نیک اجتی ےہہکٓا�پیک و�الد�ہ ےکڑلکے نزد�ہ ہن رہےت ےھت ‪�،‬انوہ�ں ےن ذن�رمانی گ‬
‫لڑکاپدی�اہو�ا�ا�و� �ر نزد�ہ رہا وت و�ہ ا�ساکنا�مدبع�اکلہبعرھکںییگ ا�و�ر�اسےہبعکیک دخمت ےک ےئل وقفرک�دیںیگ�‪،‬چاننہچ بج دیسنا ابوبرک ‪t‬‬
‫پدی�اہوئےوت�انوہ�ںےنذن�رکےاطمبقا�ناکنا�مدبع�اکلہبع کراھ�‪،‬کوینہکانوہ�ںےنوم�تےسرہائیاپئییھتا�سےئلوج�ا�نوہنےرپ�و�ہقیقع‬
‫‪2‬‬
‫ومو�مےیکاجنےےگل�۔‬
‫�(�ٓا�ز�ا�دکر�د�ہالغ�م�)کےان�مےس س‬
‫بضعر�ا�ویو�ںاکخای�لےہہکقیتعاکلبقاہنںیاہنیترس�خ فسودیہونےےکابعثدیاایگ�۔‬
‫َّ َ َ َ َٔ ْ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ُ ُٔ ُّ ْ ُ ْٔ نَ َٔ َ َٔ ْ ض َ ْ َ ُ َ َّ َٔ َ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل‪،‬فقال َ ي‪ �:‬ا َ ب� َبك ٍر‬ ‫� بينكا ِإن ا ب� بك ٍر دخل عل الن ِب ي� صل‬ ‫فقالت عا ِئشة ام الو ِم ِن ي�‪ :‬ال اق ِ ي‬
‫ِ‬
‫َٔ ْ َ َ ُ َّ َ َّ ُ ْ ُ فَ ْ َ ْ َ ُ ّ َ ً‬
‫س َع ِتيقا‬
‫الل ِمن الن ِار قلت‪�ِ :‬ن يوم ِئ ٍذ ِ ي‬‫انت ع ِتيق ِ‬
‫دنوگو�ں ےکاستھ رسو�ل الہلﷺ یک دخمت ںیم‬ ‫ا�م الومنمنی اعئہشدصیہق ‪r‬سے ایک ر�و�ایت ںیم ےہ�ایک رمتہبدیسنا ابوبرکچ ل‬

‫ا� ہشام �‪۲�۴�۹‬؍�‪۱‬‬

‫بن‬
‫‪ 2‬الروض االنف�‪۲�۹�۳‬؍�‪۲‬‬
 ‫�� �� �‬

‫‪1‬‬
‫حاضرہوئے�‪�،‬رسو�لالہلےنرفمایا�ا�ےابوبرکتمالہلیکٓا�گےسٓا�ز�ا� شدد�ہوہ�ا�سد�نےسا�ناکنا�مقیتع گڑپای�۔‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َّ َ َّ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َٔ َّ َٔ َ َ ْ َ َ َ َ َ ُ‬
‫الن ِار ف َي ْو َم ِئ ٍذ ُ ِ ّ يَ‬
‫س‬ ‫الل صل الل علي ِه وسل فقال‪ :‬انت ع ِتيق ِ‬
‫الل ِمن‬ ‫ول ِ‬ ‫عن عا ِئشة‪ ،‬ان ا ب� بك ٍر‪ ،‬دخل عل َرس ِ‬
‫ً‬
‫َع ِتيقا‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہش‪r‬سےرم�و�یےہ�ایکرمتہبدیسناابوبرک‪ t‬رسو�لالہلﷺکیدخمتںیماحضرہوئے‪،‬اہنںیدیھکرکٓا�پےنرفمایاتم‬
‫تعقیوہعییند� �وز�خےسٓا�ز�ا�دےئکوہئےوہ�ا�سد�نےسا�ناکنا�مقیتع گڑپای�۔‬
‫‪2‬‬

‫ُ‬ ‫الل‪َ ،‬و َع ِت ٌيق‪َ :‬ل َق ٌب ِ َل َسن َو ْج ُ‬

‫� ُه َو ِع ْتق ُه‬
‫ُ َّ‬ ‫َ ْ ُ َٔ ْ‬
‫اس ا ِب ي� َبك ٍر‪َ :‬ع ْبد ِ‬‫و‬
‫ٍ‬
‫‪3‬‬
‫ووص�رتیےکببسےسٓا�پاکلبقےہ�۔‬
‫ابناشہ�مےتہکںیہسدینا�ابوبرککانا�مدبع�الہلےہا�و�رتعقیٓا�پیکٓا�ز�ا�د�یا�و�رخ ب‬
‫یہہلیبقینبمیتنبرم�ہنببعکےسقلعترھکےتےھت�‪�،‬ا�ناکنبسٓاٹوھیںتشپرپرم�ہرپجارکرسو�لالہلےسلماجتاہے�‪،‬‬
‫ٔ‬
‫حن وعائشة واهمما‬ ‫النطاق� ٔواهمما ُق َت ْي َ ةُل ِب ْنت َع ْبد ْال ُع َّزى‪ ،‬وعبد َّ‬
‫الر ْ َ‬ ‫ين‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ ْ‬
‫واكن ال ب ي� َبكر من الولد َع ْبد هللا واامسء ذات‬
‫ْ ُ‬ ‫ٔ ْ ٔ َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ٔ ْ ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُٔ‬
‫ا ُّم ُر َومان ِبنت َع ِام ِر وام لكثوم ِبنت ا ب ي� َبكر واهما حبيبة ِبنت خارجة وحممد ْب ن� ا ب ي� َبكر وامه ا ْ َس ُاء ِبنت َع ْي ِس‬
‫ن‬
‫جو�ا�نوہنےرپ�ا�نیکاش�د�یہلیتقتنبدبع�الزع�ٰیےسوہئینجےکنطبےسدبع�الہلا�و�ر�اسام�ءدیپ�اہوئے‪�،‬اسام�ءاکلبقدعبمںیذ�ا�تال�ط�اقنی‬
‫قر�ا�رپایا�‪،‬تقہلیتنبدبع�الزع�ٰیےکدعب�انوہ�ںےنا�مر�وما�نتنباعمربنوعیرمسےاش�د�ییکنجےکنطبےسدبع�الرمحنٰا�و�ر�ا�مالومنمنیاعئہش‬
‫پرھام�ءتنب‬
‫صدیہق‪r‬پدی�اہوئے�‪�،‬ا�سےکدعبمدیہنونم�ر�ہٓاکرےلہپانوہ�ںےنہبیبحتنباخ�رجہےساش�د�ییکنجےسا�موثلک�مدیپ�اہوئںی�‪ ،‬اس‬
‫معسیےساش�د�ییکا�نےکنطبےسدمحمپدی�اہوئے۔‬
‫ریظناخال�ق�‪،‬‬
‫وق�مرقیشاجت�ر�تہشیپیھتانچنہچدیسناابوبرک‪t‬نےیھبوج�ا�نوہکرڑپک�ےیکاجت�ر�ترش�و�عیک‪،‬اپیناج�ذ�برظنخشتیص‪،‬بے �‬
‫حنساعممہل�‪،‬صد�قو�دیانتیکوجہےسا�نیکاجت�ر�تںیمریغومعملیاضافہوہ�اا�و�رجدلہیو�ہہکمرکممہےکذ�یرث�و�ت�‪�،‬ذ�یوشکتومرتتب‬
‫رغوب�ں‪،‬حماتجو�ںیکدم�دکرتےا�و�روتبیصم�ںںیمولگو�ں‬
‫لوگو�ںںیمےسامش�رہونےےگل‪�،‬و�ہرتہبیناخال�قےکاملک‪�،‬رحمد�لا�و�رنر�موختےھ‪ ،‬ی‬
‫کےاک�مٓاتے‪،‬یکینےکاکمو�ںںیمڑب�ھڑچ�ھرکہصحےتیل�‪،‬وہ�ش خور�د�‪،‬عاقتباندییشا�و�رلبدن�یرکف�ونرظکےاحل�ظےسہکمےکتہبمکول�گا�ن‬
‫کےمہہلپےھت‪�،‬ا�سےئلو�ہاپینوق�مےکاکرثرمگ�ا�ہنکاتعاق�د�ا�تا�و�ر�رسو�موعا�د�ا�تےسابللکالگرہےتےھت‪،‬عر�بںیماہج�ںرہرط�فرش�ا�ب‬
‫�وجواا�و�ر�زنااکھکملالھکر�و�ا�جاھتیہا�نابخسوت�ںےسد�و�رہیرہےتےھت۔‬
‫ا�مالومنمنیاعئہش‪r‬صدیہقرفماتیںیہہکانوہ�ںےناجلہتیا�و�ر�اسال�مد� نوو�ںزمانو�ںںیمرش�ا�باکرطق�ہکتہناھکچحالانہکاہلہکمرش�ا�ب‬
‫کےاع�د�ییہںیہنہکلباعشقےھت�۔‬

‫‪ 1‬مستدرک حامک �‪۳�۵�۵�۷‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫الص ِّد ِيق َر ِ ض ي َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬
‫اس ُه َع ْب ُد هللاِ ْب نُ� ُع ث� َمان َولق ُب ُه َع ِت ٌيق�‪۳�۶�۷�۸�،۳�۶�۷�۹‬‬
‫الل َع ْن ُه َو ْ ُ‬
‫� ُ‬ ‫‪ 2‬جامع ت�مذی ابواب املناقب َ ب� ُب َم َن ِاقب ا� َبكر ِ ّ‬
‫ِ ِب ي ٍ‬
‫ا� ہشام �‪۲�۴�۹‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 3‬بن‬
 ‫�� �� �‬

‫یہڑب�ےوہ�شدنم�‪،‬زیر�کا�و�رعفنوقناص�نںیمزیمتکیڑب�یاچیھالصحتیےکاملکےھت�‪،‬ا�و�راناس�بںیمرہگ�املعرھکےتےھت�‪،‬رقیشہکمےک‬
‫تام�ماخند�انو�ںےکبسناہنںیا�زبرای�دتےھا�و� ہرربقےلیےکویع�ب نواقئصا�و� مراحعد�وفاضئلےسوخببیو�اقفےھت�‪�،‬ا�سوصفںیمرقیش‬
‫کاکوئیرف�د�ا�ناکماقبہلہنرکاتکساھت�‪�،‬و�ہقیلخ�‪،‬ایام�ند�ا�ر�‪�،‬دیانتد�ا�را�و�راسنلم�رتاجرتےھا�و�رقو�مےکامت�مول�گا�نےکاعٰیلاخال�قا�و�رعدم�ہربتائوکے‬
‫عمرت�فےھتا�و�ر�انیہاضفئلےکابعثا�نےسےبدححمتبرکتےےھتا�و�رول�گرثکب�تا�نےکاپ�سٓاکرےتھٹیبےھت�‪،‬سدیناابوبرک‪t‬کاقای�م‬
‫مہکےکا�سےلحمںیماھتجاہ�ںدخیہج‪r‬بتنوخیدلا�و�رد�وسر�ےڑب�ےڑب�ےاتجروکسنتذپیرتےھا�و�رجنیکاجت�ر�تنمی شوا�مکت‬
‫ھپیلیوہئییھت‪،‬جبدیس�الاعملنیﷺدخیہج‪r‬سےاش�د�یرفمارکانیہےکرھگنملقتوہگےئوتسدیناابوبرک‪t‬کےاسیےلحمںیمرہےن‬
‫کےابعثرسو�لالہلﷺسےر�ابہطدیپاوہ�اا�و�رد�واس�ل‪،‬چدنما�ہوھچٹےوہنےےکاب�وجو�دزم�ا�ج‪،‬عا�د�ا�تا�و�رخاصئلو�اخال�ق‪،‬یپےشںیم‬
‫�اشرت�ا�کںیممہٓانہیگےکابعثد� نوو�ںایکد�وسر�ےےکرہگ�ےد�وستنبےئگا�سےئلرھگکےاف �را�دکےالع�و�ہٓا�پﷺےکاحاب�ب‬
‫خا�صںیماشملےھت�۔‬
‫مو�رخنی �ا �و �ر �ر �ا یوو�ںںیم �د نوو�ںیکد�وسیتےکقلعتمیھب تخاال�فےہ‪،‬بضعےتھکلںیہہکتثعبےسےلہپیہرسو�لالہلﷺسےدیسنا باوبرک‪t‬‬
‫کیرہگ�ید�وسیتوہچیکیھت �ا �ورییہد�وسیتویکیتہجا�نےکبسےسےلہپاسال�مالنےاکمرح�کوہئی‪،‬یلنکضعبوم�رخنی خاکای�لےہہک �د نوو�ںےک‬
‫وتا�ر�یاسال�مےکدعبہوئی‪�،‬اسال�مےسےلہپد� نوو�ںےکاقلعت�ترص�فاسمہیئیگا�و�رذہینالیمنا�تو�رجاحنا�تںیماسکینیکت‬
‫عتاقل�تںیم سا �‬
‫مدح�و�دتےھ‪،‬دیسناابوبرک‪t‬لوگو�ںےکاچےھرب�ےا�وصا�فےسوخ�بو�اقفےھتسجیکوجہےسرقیشبسےسزیا�د�ہا�نےکملعرپ‬
‫برھ�وسہرکتےےھت�‪،‬ابناشہ�ما�نےکاخال�قوعا�د�ا�تاکذکررکتےوہئےےتھکلںیہ‬
‫َ َ‬ ‫َٔ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َٔ ُ َ ْ َ ُ ً َ ْٔ َ ً َ ْ ُ َ َّ ً َ ْ ً َ َ َٔ ْ‬
‫سل‪َ ،‬وكن ان َس َب ق َر ْي ٍش ِلق َر ْي ٍش‪َ ،‬وا ْع َل ق َر ْي ٍش ِب َ�ا‪َ ،‬و ِب َ�ا كن ِف ي َ�ا ِم ْن‬ ‫وكن ابو بك ٍر رجل مالفا ِلقو ِم ِه‪ ،‬مببا‬
‫�‬‫َخ ْي ٍ� َو شَ ٍّ‬
‫سدیناابوبرکایےسصخشےھتہکٓا�پیکرنمیا�و�رخو�شالکمیا�و�رحنساخال�قےکببسامت�موق�مٓا�پےستبحمرھکیتیھتا�و�رقریشےکبسنےس‬
‫‪1‬‬
‫سا�ر�یوق�مںیمزیا�د�ہو�اقفےھتا�و�رھبالئیوبر�ائیےکامت�ماحلا�تاجنےتےھت�۔‬
‫َ َ َ َٔ ُ َ ْ َ ُ ً َ ْٔ َ ً َ ْ ُ َ َّ ً َ ْ ً َ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َ ْ ُ َ ْ َ َٔ ْ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ش َّ‬
‫�‪.‬‬ ‫وكن ابوبك ٍر رجل مالفا ِلقو ِم ِه مببا سل‪ ،‬وكن انسب قري ٍش ِلقري ٍش‪ ،‬واعل قري ٍش ِب�ا كن ِف ي�ا ِمن خ ي ٍ� و ٍ‬
‫ْ ت‬ ‫ْ َٔ‬ ‫ْٔ ُ َ ْٔ َ ُ َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُُ‬ ‫َ َ ً َ‬
‫وف‪َ ،‬وكن ِر َجال ق ْو ِم ِه َ ي�تون ُه َو َ ي�لفون ُه ِلغ ْي ِ� َو ِ‬
‫اح ٍد ِم َن ال ْم ِر‪ِ ،‬ل ِع ِل ِه َ ِو ج َ� َارِت ِه‬ ‫َوكن َر ُجل ت� ِج ًرا ذا خل ٍق َو َم ْع ُر ٍ‬
‫ُ َ‬
‫َو ُح ْس ِن ج َمال َس ِت ِه‬
‫ن‬
‫عالمہابنریثککلےتھںیہسدیناابوبرک‪�t‬اپینوق�مےکریخخو�ا�ہا�و�ر�ا�سےستبحمرکنےو�الےےھتا�و�ر�س�ب�اًبیھرقیشےکاعٰیلرتینولگو�ں‬
‫مںیےسےھت�‪�،‬ا�و�ررقیشیکامت�میلھبرب�یابتو�ںےسوخببیو�اقفےھتا�و�ر�ایکاتجرکیتیثیحےسولگو�ںںیمقیلخا�و�ربامر�و�توہشم�رتےھ‬

‫ا� ہشام�‪۲�۵�۰‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 1‬بن‬
 ‫�� �� �‬

‫‪1‬‬
‫�ا�و�ر�ا�نیکوق�مرقیشیھبٓا�پےکملعوفلض‪،‬عملیسلجما�و�ر�اخال�قوعا�د�ا�تہنسحیکانبپر�ٓا�پوکحدسےزیا�د�ہاچہیتیھت�۔‬
‫ےسو�ںاہب�ا�و�ر�دتیںیاٹکاھرکنابونتمینبرم�ہاککا�ماھت�‪،‬جبدیسناابوبرک‪t‬جو�ا�نوہئےوتہیدخمتا�نےک‬
‫عدہ�و�ںیکمیسقتےکاحل�ظ خ‬
‫سرپ�دکر�د�ییئگا�سےئلوخ�ناہبا�و�ردتیوی�ںےکامت�مدقمما�تا�نےکاسمےنشیپوہتےےھتو�ہوجیفہلصرکتےرقیشاسےوظنم�ررکتےےھت‬
‫جسدیتاکاب�رہیوبق�لرکیلےتاس�ر�اہلیبقاسےاٹاھنےوکتای�رہوجاتارگمجساب�رکووکئید�وسر�اشصخوبق�لرکاتیلوتول�گا�سیکاب�تامنےنےس‬
‫�اناک�ر�یوہاجتے� �‪ٓ،‬ا�پےکایام�نالنےاک�و�اقہعا�سرط�حایب�نایکجاتاہے�‪،‬‬
‫یہجرب�ٰی‪ r‬ےکےجیتھبمیکحنبزح�ا�منبوخیدلےھتنجیکتینکابوخالدتیھا�و�ر�و�ہہبعکںیمدیپ�اہوئےتےھ�‪�،‬ا�ساکسبب‬ ‫�ا�مالومنمنیدخ اکل‬
‫یہوہ�اکہ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ُٔ ْ َ َ َ‬
‫َدخل ْت ا ُّم ُه الك ْع َبة‪ ،‬ف َ� َخ َض ْت ِف ِيه‪ ،‬ف َول َد ْت ِف ِيه‬
‫ا�نیک و�الد�ہد� سور�یوع�رتو�ںےک رمہ�ا�ہہبعکںیمد�اخل وہئںیا�و�ر�وہںیا�نوک�د�ر�د�ذ�ہرش�و�عوہگای�ا�و�ر�انوہ�ںےنوہںیمیکح نبزح�ا�موکجمن‬
‫�دیا�۔‬ ‫‪2‬‬

‫شٔ‬
‫واكن من ا�اف قريش وهو من مسملة الفتح‬
‫�ا�و�ر�و�ہرقیشےکاشر�ا�فںیمےسےھت�ا�و�ر�انوہ�ںےنفحتہکمےکومقعرپ�دعو�تاسال�موبق�لیکیھت�۔‬
‫‪3‬‬

‫ٔ‬ ‫َْ ُ ََ َ‬
‫ن�‬ ‫اله هل‪ ،‬فقال ْت‪ :‬إن معتك َخ ِد ي ج َ�ة ت ز�مع ف ي� هذا اليوم ان ج‬
‫زو�ا يب‬ ‫يوما عند َح ِك ي ِ� ْب ِ ن� ِح َز ٍام إذ جاءت مو‬
‫واكن ً‬
‫َّ َ َٔ َ‬ ‫ت ٔ ت َّ ّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ٔ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل فا ْس َل‬ ‫مرسل مثل موىس‪ ،‬فانسل ابو بكر ح� ا� الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫سدیناابوبرک‪�t‬ا�نےکاہ�ںےھٹیبوہئےےھت�‪�،‬اسیاثانمںیمیکحنبزح�ا�میکولنڈ�یرھگںیمٓائیا�و�را�نےساہککہٓا�جٓا�پیکوھپپیھہہکرہی‬
‫ھتںیہکالہلاعتلٰیےنا�نےکوشہرحمدمﷺوکومسٰی‪u‬کیرط�حیبنانبرکاجیھبےہ�‪،‬یہےتنسیہدیسناابوبرکدصیق‪t‬فو�ر�اًکحمینبزح�ا�م‬
‫کےرھگسےر�و�انہوہگےئا�و�ردیسھےرسو�لالہلﷺکیدخمتںیماحضرہوئےا�و�رمیکحنبزح�ا�میکولنڈ�یےنوجھچکاہکتاھ�ا�سےک‬
‫‪4‬‬
‫با�ر�ےںیموپچاھ‪،‬بجاہنںیملعوہ�اکہولنڈ�یاکایب�نحیحصاھتوتالبکیسدبا�و�‪،‬تاملوفترک�د�ائر�ہاسال�مںیمد�اخلوہگےئ۔‬
‫ال ْح َرار َٔا ُبو َب ْكر ِ ّ‬
‫الص ِّد ُيق‬
‫َ َٔ َّ ُ َ ْ َٔ ْ َ َ َ ّ َ ْ َٔ‬
‫الرج ِال‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫واول من اسل ِمن ِ‬
‫‪5‬‬
‫�ا�و�ر�ٓا�ز�ا�دمر�د�و�ںںیمبسےسےلہپدیسناابوبرکدصیق‪t‬نےاسال�موبق�لایک�۔‬
‫َ ٌ‬ ‫َ ْ َ َّ َ َ‬ ‫َٔ‬ ‫ََ‬ ‫َّ ُ ُ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل َيقول‪ِ ،‬ف ي� َما َبلغ ِ ن ي�‪َ :‬ما َد َع ْو ُت ا َح ًدا إل ِإال ْسل ِم إل كن ْت ِف ِيه ِع ْن َد ُه ك ْب َوة ‪،‬‬ ‫الل صل‬
‫وكن رسول ِ‬
‫وال�ایۃ�‪۳�۹‬؍�‪۳‬‬‫‪ 1‬البدایۃ ن‬
‫ف‬
‫‪،۲‬احمل��‪ ،۱�۷�۶‬املفصل � ت� ي خ‬
‫ر� العرب قبل إالسالم �‪۴�۷‬؍ ‪�۷‬‬ ‫نع��‪۷�۰�۲‬؍�‪ ،۲‬اسدالغابۃ�‪۵�۸‬؍� ب‬ ‫ال� ی‬ ‫‪ 2‬معرفة الصحابة ب‬
‫‪ 3‬اسدالغابۃ�‪۵�۸‬؍�‪۲‬‬
‫ن‬ ‫ٓ‬ ‫‪ 4‬ت‬
‫الزرقا� عیل املواھب �‪۴�۴�۷‬؍�‪۱‬‬ ‫النبي� صىل هللا عليه واهل وسمل �‪۲�۸�۹‬؍� ش‪�،۱‬ح‬
‫خا� ي ن‬
‫وال�ایۃ�‪۳�۶‬؍�‪۳‬‬‫‪ 5‬البدایۃ ن‬
 ‫�� �� �‬
‫ََ ُ َ‬
‫ك َع ْن ُه ِح ي نَ� ذ ك ْرت ُه ُل‪َ ،‬و َما تَ َ� َّد َد ِف ِيه‬ ‫َو َن َظ ٌر َ تَو َ� ُّد ٌد‪َّ ،‬إل َما َك َن ِم ْن َٔا� َب ْكر ْب ن� َٔا� قُ َ‬
‫� َاف َة‪َ ،‬ما َع َ َ‬
‫ِب ي ِ ِ ِب ي‬
‫�رسو�لالہلﷺےنرفمایاکہںیمےنسجےکاسمےنیھبدعو�تاسال�مشیپیکا�سےنوسچےنےکےئلھچکہنھچکسپوشیپایکمرگوجنیہ‬
‫ایکا�و�ر�ا�سدعو�توکستمیلرکنےںیمھچکیھبدیرنہ‬
‫مںیےندیسناابوبرک‪t‬بنابیاحقفہےسدعو�تاسال�ماک�ذکرکایانوہ�ںےنوکئیرت�د�دہنںی �‬
‫‪1‬‬
‫لاگئی�۔‬
‫رص�ف یہی امرعتبجاگنزیںیہنہکدیسنا ابوبرک‪t‬نےوتحدیکی دعو�ت ےتنس یہ ا�س رپبلکییہک ہکلب بج رسو�ل الہل ﷺنے اغ�رحر�امںی‬
‫فرشےت ےکزن�و�ل ا�و�ر�وحی اترنےاک�و�اقہع اہنںی انسیاوتیھب انوہ�ں ےنفیفخ رتین کشاک�اظاہ�رنہایک�ا�و�رغبریپس وپشیٓا�پیک امت�م ابتو�ں‬
‫رکای�‪،‬قحتقیہیےہہکدیسناابوبرک‪t‬مہکرکممہےکا�نلقعدنم�اناسنو�ںںیمےسےھتوجایکرط�فوتب�ںیکابع�د�توکحامقتےس‬
‫کاقینی ل‬
‫عتریبکرتےےھتا�و�ر�د� سور�یرط�فد�ل جوا�نےسرسو�لالہلﷺکیدص�اقت‪،‬امانت‪،‬ینیکا�و�رپا�کاب�ز�یےکاقئلےھت‪،‬جبانوہ�ں‬
‫نےرسو�لالہلﷺکیابتںیںینسوتکوئیکشد�لںیمالئےریغبفو� �رًا�ایام�نےلٓائےویکنہکاہنںیہنرص�فٓا�پیکدص�اقترپکاملنیقی‬
‫اقتو�ںرپپو� �را�اترتےدکیےتھےھت۔دیسنا باوبرک‪t‬نےرسو�ل‬
‫رظنٓاتیںیھت �ا �و �رو�ہاہنںیلقعوفرککے ض‬
‫تاھلبہکو�ہامت�مابتںییھبرس�اسرکحتمرپبمین �‬
‫�‬
‫رکدیا �او�ر یاام�ن �اکو�ہومننہشیپایکجسیکرظن�رہیتدنایتکشیپہنیکاجسےکیگ‪،‬ا�مالومنمنی‬
‫�الہلﷺکیتبحم �والتفںیماپےنٓا�پوکرستاپاغر�ق �‬
‫عائہشدصیہق‪r‬ف مراتیںیہبجےسںیمےنوہ�شاھبنسلااپےنو�الدینوک�دیناسال�میکتبحمںیمرتقیرکتےیہدکیاھ‬
‫َ َ َ ُ خْ ُ ُ َ ْ ً َٔ ْ َ ْٔ ت َ َ ْ َ َٔ َ ْ َٔ َّ َ نَّ َ ٓ‬
‫ال� ِار َوا ِخ َر ُه‬ ‫وكن ال ي� ِطئه يوما ان ي� ِ ي� بيت ا ِب ي� بك ٍر اول‬
‫‪2‬‬
‫کوئید�نایاسنہاھتجبرسو�لالہلﷺہام�ر�ےرھگصحب شوا�مرشتیفہنالتےوہ�ں�۔‬
‫�ا�سدعو�تدینےکاکمو�ںمںیدیسناابوبرکدصیق‪t‬نےڑب�ا کرمز�یرک�د�ا�را�د�اکای�‪،‬کوینہکہیڑپک�ےاکاک�ر�وبا�ررکتےےھت‪،‬کا�ر�وبا�رںیمحنس‬
‫ماعمہلےھت�‪،‬ولگو�ںںیمرہ�دلزعیزےھتا�و�رولگو�ںےک لدو�ںںیما�نیکےبدحعز�توقعدی�تیھتسجیکانبپرا�و�رول�گا�نےکاپ�سٓاکرٹیبےتھ‬
‫تےھا�سومقہعےسافئد�ہاٹاھکر�انوہ�ںےنیھبےبریظنجر�ا�تاکماظہر�ہرکتےوہئےاقبلاتعام�دولگو�ںکتالعنہیدعو�تاسال�ماچنہپئیا�و�ر�ا�س‬
‫با�تاکطمقلایخ�لہنایککہا�سرط�حٓائدن�ہلچرک�ا�نےکےئلےنتکرطخ�ا�تدیپ�اہو�ںےگ‪�،‬ا�ناکشام�رہکمےکزعم�زتاجر�و�ںںیموہتاتاھ�ا�و�ر�ایک‬
‫رضو�ر�یےہہکو�ہولگو�ںےسرہگ�ےد� سواتنہو�ر�و�ا�د�ا�ر�انہاقلعت�ترکےھا�و�ر�ا�نابتو�ںےکاظاہ�رسےاحرت�ا�زکر�ےوجوع�ا�مےکرم�وجہ‬
‫تاجرکےےئل �‬
‫عاقئدواعام�لےکالخ�فوہ�ںماب�د�ا�ا�سیکاجت�ر�ترپرب�ااثرڑپ�ےرگم�انوہ�ںےنوکئیرپ�و�ا�ہہنیکگ‪�،‬ار�و�ہہیفخوط�رپرصر�فرسو�لالہلﷺکی‬
‫تدصیقرپاتکافرکتےا�و�راجت�ر�تںیماصقن�نےکڈ�رسےاپےناسال�موکخمیفرھکےتوتبیھرسو�لالہلﷺکوشایدکوئیاعرت�ا�ضہنوہتا�ا�و�ر�اما�م‬
‫�اتملنیقﷺا�نیکرط�فےسضحماسال�مےکاظاہ�رہیوککافیےتھجمسنکیلدیسناابوبرک‪t‬نےایاسنہایکو�ہاعالنہیاسال�مالئےا�و�ر�اپیناس�ر�ی‬
‫�زندگیاسال�میکدخمتےکےئلوقفرک�د�ی‪،‬انوہ�ںےنہناپیناجت�ر�تاکخای�لایکا�و�رنہافک�رمہکیکاخملتفو�ایذ�ا�رسانیاکہکلبڑب�ےاہنام�ک‬

‫اال��‪۱�۱�۳‬؍�‪۱‬‬
‫ا� ہشام �‪۲�۵�۲‬؍�‪ ،۱‬الروض االنف�‪۲�۹�۴‬؍�‪،۲‬عیون ث‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ط�ی �‪۳�۷�۵‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 2‬ت� یخ‬
‫ر� ب‬
 ‫�� �� �‬

‫سےغیلبتدینںیموغشم�لوہگےئ‪،‬ا�نیکیغیلبتوکشوش�ںسےدیسناامثع�ن‪t‬بنافع�ن‪،‬دبع�الرمحنٰ‪t‬بنوع�ف‪،‬ہحلط‪t‬بندیبع�الہل�‪،‬دعسبن‬
‫�ابی قوا�ص ‪(�t‬فاتحایر�ا�ن)ا�و�ر�ٓا�پےک ضراعیاھبئیابولسہمنبدبع�الاسدا�رقمنبالا�رقموج�ا�مالومنمنیا�مہملس ‪r‬کےےلہپوشہرتےھ�‪،‬‬
‫�زبری‪t‬بنوع�ا�م‪�،‬ا�نےکاھبئیریمع�ہنبابی قوا�ص‪�،‬ابوبعدی�ہنبرج�ا�حا�و�ر�اکرث�د�وسر�ےول�گاملسم�نوہئے۔‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ْ َ َ َ َّ ُ ف‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ َٔ ْ َ َ َٔ ُ َ ْ َ َ ْ َ ُ ْ نُ ُ َ ْ َّ َٔ َ َ ُ َ َ ُ‬
‫الل اخذ َها ن ْوفل ْب نُ� خ َو ْي ِل ِد ْب ِ ن� ال َعد ِو َّي ِة فشد َها ِ ي� َح ْب ٍل َو ِ‬
‫اح ٍد َوكن ن ْوفل ْب نُ�‬ ‫فلا اسل ابو بك ٍر وطلحة ب� عبي ِد ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ‬ ‫َٔ ُ‬
‫س ا ُبو َبك ٍر َوطل َحة الق ِر َين ْ ي ِن�‬ ‫ُخ َو ْي ِل ٍد ُي ْد َع ا َس ُد ق َر ْي ٍش ف ِلذ ِل َك ُ ِ ّ يَ‬
‫ریشالتے ےھت ا�ن د� نوو�ں‬ ‫رک تایونوفل نب وخیدل وجقریش ےک ہک‬ ‫جب دیسنا ابوبرک ‪�t‬ا�و�رہحلط ‪t‬بن دیبع�الہل ‪t‬نے اسال�موبق�ل ل‬
‫‪t‬ا�و�رہحلط ‪t‬قرننی (عیین د� نوو�ں ایکرق�ن ںیم دنبھے وہئے�)ہکالتے‬
‫کوپڑککر�ایک رسی ےس ابند�ھ دیا�‪�،‬اسی وجہ ےس دیسنا ابوبرک �‬
‫‪1‬‬
‫ہںی�۔‬

‫بال�ل‪t‬بنربا�ح‬
‫بال�ل‪t‬کےو�الدکانا�مربا�ح‬
‫ُٔ ُ َ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ن ٔ‬ ‫ٔ‬
‫ويك� ا ب� عبد هللا َوكن ال ِذي ُي َع ِذ ُب ُه ا َم َّية ْب نُ� خل ٍف‬ ‫ن‬
‫ب� �ج ح‬
‫وامس امه محامة‪ .‬واكنت لبعض ي‬
‫�ا�و�ر�و�الد�ہاکنا�مامحمہاھتجوبینعمجںیمےسیسکیکولممکہںیھت� �‪ٓ،‬ا�پیکتینکاب عودب�الہلیھت�‪ٓ،‬ا�پ‪t‬بقہلیینبعمجںیم�امہینبفلخےکالغ�م‬
‫تےھوج�اہنںیدشی عدذ�ا�بدیاتتاھ�۔‬
‫شَ َ ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫َح َّدث ِ ن ي� َم ْن َراى ِبالال َر ُجال ا َد َم ش ِد َيد اال ْد َم ِة‪�ِ .‬يفا‪ .‬ط َواال‪ .‬ا ْج َنا‪ُ .‬ل ش ْع ٌر ك ِث ي ٌ�‪ .‬خ ِفيف ال َع ِار َض ْ ي ِن�‪ِ .‬ب ِه �ط‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ك ِث ي ٌ�‪ .‬ال ُيغ ِّي ُ�‬
‫کموح�ل ےنٓا�پ ‪t‬کالحہی ا�س رط�ح ایب�نایکہے ‪،‬مھج ےس ایک ایےسصخش ےن ایب�نایکجس ےن الب�ل ‪t‬کو� کیداھتاھ�ٓا�پ ‪t‬‬
‫�د�ر�ا� قزامت�‪�،‬دبےلےلتپدق�ر�ےٓاگےوکھجےکوہئے‪،‬لہےکاب�ز�و�‪،‬التپرہچ�ہ‪،‬ستخایس�ہرنتگ‪،‬رسپر�زیا�د�ہےنھگاب�لا�و�ربالو�ںںیمدیفس�یےکٓاثا�ر‬
‫�‪ٓ،‬ا�و�ا�زلبدنتیھ�۔‬
‫بال�ل‪�t‬ا�نوخ�شبیصنولگو�ںںیمںیہوہنج�ںےناسال�موبق�لرکنےںیمتقبسیک� �‪ٓ،‬ا�پاسبوق�نا� لوو�نںیمںیہ�‪،‬‬
‫َ َ َٔ َّ ُ َ ْ َٔ ظْ َ َ ْ َ َ ْ َ ٌ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ ُ َ ْ َ ٌ‬
‫الل‪َ .‬و َخ َّب ٌ‬ ‫ُ‬
‫اب‪.‬‬ ‫الل صل الل علي ِه وسل وابو بك ٍر‪ .‬و ِب‬ ‫َع ْن ج َم ِاه ٍد قال‪ :‬اول من ا�ر ِإالسالم سبعة‪ :‬رسول ِ‬
‫ُ ُٔ َ‬ ‫َ‬
‫ص ْي ٌب‪َ .‬و َّع ٌار‪َ .‬و ُ َس َّية ا ُّم َّع ٍار‬
‫َو ُ َ‬
‫ماجہد‪a‬ہکےتںیہہکرسو�لالہلﷺکےدعبچھولگو�ںےنبسےسےلہپاسال�موبق�لایکدیسنا�ابوبرکصدیق‪،�t‬بال�لنبربا�ح‪،�t‬‬
‫‪2‬‬
‫بخبی‪،�t‬بیہص‪،�t‬امع�ر‪�t‬ا�و�ر�ا�نیکو�الد�ہہیمس‪�r‬۔‬
‫بن‬
‫ا� سعد‪۱۶۱‬؍‪۳‬‬
‫ا� سعد�‪۱�۷�۵‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�� �� �‬
‫ثُ َّ نَّ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َٔ ْ َ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َٔ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ ُّ َ َ ة َ‬
‫يل َعل َم ْن ِف ي َ�ا ِم ْن‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل ِمن اص ِاب ِه‪ ،‬فوثبت ك ق ِب ٍ‬ ‫� إ�م عدوا عل من اسل‪ ،‬واتبع رسول ِ‬
‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َّ ْ َ ُّ َ ْ ُ ْ ُ ْ ُ‬ ‫ْ ُ ْ نَ فَ َ َ ُ َ ْ ُ نَ ُ ْ َ ُ َ ّ ُ نَ ُ ْ �ضَّ ْ َ ْ ُ َ ْ َ َ‬
‫ال ِوع والعط ِش‪ ،‬و ِب�مض ِاء مكة إذا اشتد الر‪ ،‬من استض ِعفوا‬ ‫الس ِ ِل ي�‪ ،‬ج�علوا ي� ِبسو�م ويع ِذبو�م ِب�ل ِب و ج‬
‫و� ْم َع ْن ِد ِني� ْم‪ ،‬فَ ِ� نْ ُ� ْم َم ْن ُي ْف َت نُ� ِم ْن ِش َّد ِة ْال َب َل ِء َّال ِذي ُي ِص ُيب ُه‪َ ،‬و ِم نْ ُ� ْم ِم ْن َي ْص ُل ُب َ ُل ْم‪َ ،‬و َي ْع ِص ُم ُه َّ ُ‬
‫الل ِم نْ ُ� ْم‪،‬‬ ‫ِم نْ ُ� ْم‪َ ،‬ي ْف ِت ُن نَ ُ‬
‫ِ‬
‫َّ َ ُ‬ ‫َ َ َ ُٔ َ َّ ُ ْ نُ َ َ ْ ن َ ْ ْ ن ُ َ َ َ ْ ن ُ َ ُ خْ ُ ُ َ َ َ ْ َّ َ ُ َ َ ْ َ َ ُ َ َ ظَ ْ ف ْ‬
‫� ِر ِه ِ ي� َبط َح ِاء َمكة‪ ،‬ث َّ�‬ ‫احيت الظ ِه ي�ة‪ ،‬فيطرحه عل‬ ‫وكن امية ب� خل ِف ب ِ� وه ِب ب ِ� حذافة ب ِ� �ج ٍح ي� ِرجه إذ ِ‬
‫َ َ َ ْ ثُ َّ َ ُ ُ َ ُ َ َ َ َّ َ تَ زَ ُ َ َ َ َ تَّ تَ ُ َ َٔ َ ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ي ْٔ� ُم ُر ب� ّ‬
‫وت‪ ،‬ا ْو تكف َر ِب ُ� َح َّم ِد‪،‬‬ ‫لل) ل �ال هكذا ح� �‬ ‫لصخرة ال َع ِظ َيمة فتتوضع عل صد ِر ِه‪ � ،‬يقول ل‪( :‬ل وا ِ‬
‫ف َ َ ْ َ َٔ َٔ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َ َ ْ ُ َ َّ َ َ ْ ُ َّ َ َٔ ْ َ ُ ُ ْ َٔ ْ َ َ ْ َ ثُ َّ َ َ ُ ُ ْ ف َّ‬
‫وه ِ ي� الش ْم ِس ف َيقول َو ُه َو ِ ي� ذ ِلك ال َبل ِء‪ :‬ا َح ٌد ا َح ٌد‬ ‫وتعبد اللت والعزى فالبسوه ادراع ال ِد ِيد � صر‬
‫پرھمرشکنیےناصاح�برسو�لوبقم�لﷺوکستخایذ�ائںیا�و�رںیفیلکتاچنہپنیرش�و�عںیکسجہلیبقںیموجکوئیاملسم�نوہتا�ا�سہلیبقےک‬
‫لو�گا�ساملسم�نوکبوھ�ک‪،‬ایپ�س‪،‬ام�رپٹیا�و�ردیق�وبدنکیںیفیلکتاچنہپتےا�و�رہاتھاپئو�ںابند�ھرکگر�مزمنیرپ�ڈ�ا�لدیےت�۔�ٓا�پ‪t‬بقہلیینب‬
‫وکریبا�دہہکرکاسال�موبق�لرکنےاکملعوہ�اوت‬
‫جعمںیم�امہینبفلخےکالغ�مےھت�‪،‬جبا�نےکاملکامہینبفلخوکالب�ل‪t‬کےرفک�ورش�ک خ‬
‫�ٓا�گوگبلہوہایگچاننہچامہینبفلخاپےنالغ�مالب�ل‪t‬کوحر�ہیکزمنیوجمہکںیمرگمیےکببسوہشم�رہےا�و�رتوئےیکرط�ح ھدو�پںیمرگ�م‬
‫واتیےہا�سرپبال�ل‪t‬کوچتاٹلکر�ٓا�پﷺےکہنیسرپایکتہب �وزنیرھتپ�رکھدیاتتاھ�(تاکہتشپزمنیےسگلاجئےا�و�روپ�ر�ی‬
‫ہ ج‬
‫رکا�و�ربکیھولہےیکز�ر�ہانہپکرصرح�اکیالچلچتی ھدو�پںیماھٹب�دیاتجبالب�ل‪t‬کتفیلےس‬
‫پو�ر�یا�ذیتےچنہپ�)بکیھاگئےیکاھک�لںیمٹیپل �‬
‫کر�اہےتتوا�نےساتہکتاھکہبجکتوتدمحمےکاستھرفکرککےال�تا�و�رعز�ٰیرپ�ایام�نںیہنالئےاگمںیھجتوک�اسیذع�ا�بےسالہ�کرک�د�و�ں‬
‫گامرگرگ�اسال�ماکیہاچساجمہد ھدو�پیکدش�تا�و�رپای�سےکاعلمںیمڑتپےتوہئےاحد�‪�،‬احد کیٓا�و�ا�زلبدنرکتےعیینالہلوت�ایکےہ�۔‬
‫‪1‬‬
‫م‬
‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ّ ف‬ ‫َ َ‬ ‫َٔ َّ َ ْ ْ َ ْ َ‬
‫اص قال َ‪:‬م َر ْر ُت ببالل وهو يعذب ي� الرمضاء لو ان ِب ْض َعة ْل ٍم ُو ِض َع ْت ل َن َض َج ْت‪َ ،‬و ُه َو َيقول‪:‬‬ ‫ان ع َرو ب ن� الع ِ‬
‫فيغ� عليه‪ ،‬ث� يفيق‬ ‫عذا� فيقبل عليه‪ ،‬فيذهب خلقه ش‬ ‫لالت َو ْال ُع َّزى َؤُا َم َّي َة ُم ْغ َت ٌاظ َع َل ْي ِه ي ز‬
‫ف� يده ب‬
‫َٔ َ َ‬
‫ا ن� ك ِف ٌر ِب� ِ‬
‫زگر�ا�اہنںیا�ذیتد�یاج�رہییھت گ‪،‬رمییکدش�تاکیہاعلماھتکہاگرگوشت‬ ‫عرم�وبناع�ص‪t‬سےرم�و�یےہمںیایکدفہعالب�لےکاپ�سےس �‬
‫کاٹڑک�ا�ا�ن ےتپت وہئے رھتپ�و�ں رپ�رکھ دیاجاتاتو�و�ہیھبنھب اجتایلنک الب�ل ‪t‬سملسلہہک رہے ےھت ںیم ال�ت عوز�ٰیوک�ر�ب امنےن ےس‬
‫�اناک�رکرتاہو�ں�ا�و�ر�امہیوک�ا�و� �رزیا�د�ہہصغٓا�رہاتاھ�ا�و�ر�و�ہاہنںیڑب�ھڑچ�ھرکپٹیرہاتاھ�‪�،‬و�ہا�نےکاپ�ساجتا�ا�و�ر�ا�نےکقلحرپتا�نرکمہکام�رتا�و�ہےب‬
‫ہو�شوہجاتے‪،‬رھپہو�شٓاتاتو�ا�نےکوہنوٹ�ںےساحد�‪�،‬احدیہاکنرع�ہالتفدنلبہوتاتاھ�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ ََ ُ َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫ْ َ نَ ُ َٔ ْ ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َ َُ ف ُُ‬

‫ا� ْم ان َيش َت ُّدوا ِب ِه َب ْ ي نَ� اخش ب َ يْ� َمكة‪َ ،‬ي ْع ِ ن ي� َج َبل يْ َ�ا فف َعلوا ذ ِلك َو ُه َو‬ ‫الل َح ْبال‪َ ،‬وا َم ُروا ِصبي‬
‫قال‪:‬جعلوا ِ ي� عن ِق ِب ٍ‬
‫ُ ُ َٔ َٔ‬
‫َيقول‪ :‬ا َح ٌد ا َح ٌد‬
‫لقنایکہےجبامہیےندکیاھکہالب�ل‪t‬کےزع�مو�اتسالق�لںیموکئیزتلز�لںیہنٓای تاو�و�ہالب�ل‪t‬کےےلگںیمرسیڈ�ا�ل‬
‫بال�ذ�ر�یےناجمہد‪a‬سے‬

‫‪،۱‬ا� سعد�‪۱�۷�۶‬؍�‪۳‬‬
‫ا� ہشام�‪۳�۱�۷‬؍� ب ن‬
‫‪ 1‬بن‬
‫اال�اف للبالذری�‪۱�۸�۵‬؍�‪۱‬‬ ‫‪ 2‬انساب ش‬
 ‫�� �� �‬

‫‪1‬‬
‫کرشریرلڑکو�ںےکوح�الےرک�دیاتتاکہو�ہاہنںیرہشمںیےتٹیسھگرھپیں�‪،‬بےچاسیرط�حرکتےرگمپرھبیھالب�ل‪t‬کےہنمےساحد�‪�،‬احدہیاتلکنتاھ�۔‬
‫َٔ َّ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُّ َ َ ْ ُ شْ ُ َ ُ َ ّ ُ َ ُ َ ُ َ َ ُ ُ َٔ َ ٌ َٔ َ ٌ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َٔ َ ٌ َٔ َ ٌ َ َّ َ َ ُ ثُ َّ ْ ُ‬
‫‪ُ �.‬يق ِبل‬ ‫الل ي� ِبلل‬ ‫�كون يع ِذبونه وهو يقول احد احد‪.‬فيقول ورقة ‪ :‬احد احدو ِ‬ ‫اكن ورقة كن ي�ر ِب ِبل ٍل وال ِ‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ ُ َ َ تَّ ْ َ َ‬ ‫َ ُ ُ ٔ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُٔ َ َ َ‬
‫َعل ا َم َّية ْب ِ ن� خل ٍف‪َ ،‬و َم ْن َي ْص َن ُع ذ ِلك ِب ِه ِم ْن َب ِ ن ي� �جُ َ ٍح ف َيقول‪ :‬احلف ب�لل ل ئ ِ نْ� ق َتلوك ل خَ�ذ ُت ق ْب َ�ك َح َن نًا� َهذا‬
‫�و�رقہنبونفلاکجبا�سرط�فےسزگ�رہوتا�ا�و�ر�و�ہالب�ل‪t‬کو�اسال�موبق�لرکنےیکانبپرعذ�ا�بدیاجا�رہاہوتا�ا�و�رکتفیلیکدش�تںیمیھب‬
‫ےہو�و�ہےتہکا�ےالب�ل‪�t‬و�الہل!�الہلایکےہ‪�،‬ا�و�ر�الہلایکیہےہ�‪�،‬ا�و�ررھپامہینبفلخےساخمطب‬
‫ہکےتےھتالہلایکےہ�‪،‬الہلایک ت‬
‫ہک ارتم ول�گ الب�ل ‪t‬کوقلترک�د�وگےتو�الہلیکمسق !مںی ا�سیکربقوکزیا�ر�تاگ�ہ انبئو�ںاگجس ےسول�گ ربکت احصلرکیں‬
‫ہوکرہکےت گ‬
‫‪2‬‬
‫گے�۔‬
‫مرگیہر�و�ایتےسیکحیحصوہکسیتےہویکنہکو�رقہنبونفلوتہپیلوحیےکدنچ� ندو�ںدعبہیوف�توہگےئےھتا�و�ر�انوہ�ںےناسال�میھبوبق�لںیہن‬
‫رھا�نےکاسال�موبق�لرکنےاکہکںیوکئیذکرہنںی‪�،‬ا�و�ر�و�ہڑب�یرمعکےےھتا�و�ر�ا�نیکاینبئییھباجتیرہییھت۔‬
‫ر نزد�ہرہےےھتوتپ �‬
‫کایت گاھ�ا �‬
‫�ا�سرط�حاکفیرعصہتیبایگرگمامہینبفلخےکملظوسمتںیمھچکیمکہنوہئی۔‬
‫َٔ ْ ف‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫� َّ ُ‬
‫الل َع ْن ُه َي ْو ًما‪َ ،‬و ْه َي ْص َن ُعون ذ ِلك ِب ِه َ‪،‬وكن ْت َد ُار ا ِب ي� َبك ٍر ِ ي� َب ِ ن ي�‬ ‫(ا� َٔا� قُ َ‬
‫� َاف َة) َر ِ ض ي َ‬ ‫َح تَّ� َم َّر ب ِه َٔا ُبو َب ْكر ّ ّ ُ ْ نُ‬
‫الص ِديق ب ِب ي‬‫ٍ ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ َ َ َ َ ُٔ َ َّ ْ ن َ َ َ َ َّ ق َّ َ ف َ َ ْ ْ ن َ تَّ َ تَ َ َ َٔ ْ َ َّ َٔ ْ َ ْ َ ُ َ َٔ ْ ْ ُ ِ َّ تَ َ َ َ َ‬
‫�ج ٍح ‪ ،‬فقال ِلمي ِة ب ِ� خل ٍف‪ٔ:‬ل تت ِ ي� الل ِ ي� هذا ِالس ِك ي ِ�؟ح� م�؟قال‪ :‬انت ال ِذي افسدته فان ِقذه ما �ى‪،‬فقال‬
‫َ ُٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ُ َ َٔ َٔ َ‬ ‫َٔ ْ َٔ ْ ُ‬
‫ا ُبو َبك ٍر‪ :‬اف َعل‪ِ ،‬ع ْن ِدي غل ٌم ا ْس َو ُد ا ْجل ُد ِم ْن ُه َواق َوى‪َ ،‬عل ِد ِينك‪ ،‬ا ْع ِطيك ُه ِب ِه‬
‫سدینا�ابوبرکصدیق ‪t‬کارھگبونجعم ےکرقیبو�اقع اھت�ایک رمتہب و�ہا�سرط�ف ےسزگ�ر�ےا�و�ر�و�ہالب�ل‪t‬کوکتفیل اچنہپ�رہے ےھت�‪،‬‬
‫ود�لرھب�ٓای تاو�امہینبفلخےساخمطبوہرکاہککایتمالہلےسںیہنڈ�رتےوج�ا�س‬
‫بال�ل‪t‬کوکتفیلےسرک�اہےتا�و�رلبالبتےوہئے کیداھت �‬
‫ےگ؟�امہینبفلخےناہک�ٓا�پےنیہاسےامہ�ر�ے‬
‫سمنیکولاچا�ررپاتانظملرک�رہےوہ� �‪ٓ،‬اخرمتا�سالغ�مرپبککتملظوجربکےاہپ�ڑوت�ڑ�و �‬
‫طریہقےساٹہ�دیاہےاگرا�سرپکھچزیا�د�ہیہرت�سٓا�رہاہےوت�اسےھجمےسٓا�ز�ا�دکر�الو‪،‬دیسنا�ابوبرکدصیق‪t‬کیوتیہدلیانمتیھتہکا�ناک�ایک‬
‫سمامل�ناھبئیالغمیےسٓا�ز�ا�دوہرکاپینرمضییکزندگیزگ�ا�ر�ے‪�،‬ا�سےئلدیسناابوبرک‪t‬فو�ر�اًبولےکیھٹےہےھجماہمت�ر�یاب�توظنم�رہے‬
‫مری�ےاپ�سالب�ل‪t‬سےزیا�د�ہوبضم�طا�و�رسڈ�و�لایس�ہاف�مالغ�مےہا�و�رساتھیہٓا�پیہےکدینرپہےٓا�پا�سےکابت�دلےںیماہنںیےھجم‬
‫رکاکتاھنےا�سشکشیپوکوظنم�ررکلایا�سرط�ح‬
‫�د�ےدیں�‪�،‬امہینبفلخوجاپےنرہظملوسمتےکاب�وجو�دالب�ل‪t‬کو�ا�نےکدینےسربشگہتہن س‬
‫‪3‬‬
‫سدینا�ابوبرکدصیق‪t‬نےاہنںیرخیدکر�ر�ا�ہہللٓا�ز�ا�درکدیا�۔‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫الل إ َل ْ َ‬
‫ٌ‬ ‫َ َّ َ َ‬
‫ال ِد َين ِة نَ زَ�ل َعل َس ْع ِد ْب ِ ن� خ ْيث َمة‬ ‫لا هاج َر ِب ِ‬

‫‪،۱‬ا� سعد�‪۱�۷�۶‬؍�‪۳‬‬
‫اال�اف للبالذری�‪۱�۸�۵‬؍� ب ن‬ ‫‪ 1‬انساب ش‬
‫ف‬
‫‪،۲‬ا� ہشام�‪۳�۱�۸‬؍�‪۱‬‬
‫خ�العباد�‪۳�۵�۸‬؍� ب ن‬ ‫ۃا� احساق�‪۱�۹�۰‬؍�‪،۱‬سبل اہلدی والرشاد� ی‬
‫س�ۃ ی‬ ‫س� ب ن‬
‫‪ 2‬ی‬
‫ا� ہشام�‪۳�۱�۸‬؍�‪۱‬‬ ‫‪ 3‬بن‬
 ‫�� �� �‬

‫جبرسو�لالہلﷺےناحصبہرک�ا�م‪y‬کومدیہنونم�ر�ہیکرط�فرجہ�تیکاجا�ز�ترفمائیوتالب�ل‪t‬بیھرجہ�ترفماکردمیہنونم�ر�ہےلچ‬
‫گےئا�و�ردعسبنہمثیخ‪t‬کےاہ�ںاجرکرف�وکشوہئے�۔‬
‫‪1‬‬

‫َّ َٔ َّ َ َٔ َّ َ َ َ َ‬ ‫َٔ َّ ُ َ ْ َٔ َّ َ ٌ َ َ ٌ َ َ َ َ َ َٔ َ َ َٔ َ َ َٔ ْ ُ ْ َ َّ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ان ُه ق ْد اذن َوقف َعل‬ ‫اول من اذن ِبالل ‪،‬كن ِبالل ِإذا فرغ ِمن االذ ِان فاراد ان يع ِل الن ِب ي� صل‬
‫َّ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ َّ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َ َّ َ َ ْ َ‬ ‫ح َع َل َّ‬ ‫اب َو َق َال‪ َ :‬يَّ‬ ‫ْ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫الل صل‬ ‫الل ف ِإذا خرج رسول ِ‬ ‫الح‪ .‬الصالة ي� رسول ِ‬ ‫ح عل الف ِ‬ ‫الة‪ .‬ي‬‫الص ِ‬ ‫ال َب ِ‬
‫ن ُٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ‬
‫الث ُة ٔمو ي ن‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ ٓ ُ ٌ ْ َ َ َٔ ف َ‬
‫ا� ا ِ ّم‬ ‫ذن�‪ :‬بالل وابو حمذورة ومعرو ب‬ ‫الل صل الل علي ِه وسل ‪ -‬ث‬ ‫ول ِ‬‫ف َراه ِبالل ابتدا ِ ي� ِإالق َام ِة‪ ،‬كن ِل َرس ِ‬
‫َ ْ ُ َ َ َ َ ٌ َٔ َّ َ َٔ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ َٔ ُ َ ْ ُ َ َ َٔ َّ َ َ ْ ُ ن ٔ‬
‫ا� ام مكتوم‬ ‫مكت ٍوم‪ .‬ف ِإذا غاب ِبالل اذن ابو مذورة‪ .‬و ِإذا غاب ابو مذورة اذن عرو ب‬
‫دجوب�یاکمو�ذ�ن رقم�ررفمایا ا�و�ر�ٓا�پ اپنچ وقت‬ ‫سب ےس ےلہپ ا�ذ�ا�ن دیےن و�الے الب�ل ‪t‬تےھ رسو�ل الہلﷺ ےنٓا�پ ‪t‬کوسم ن‬
‫بآ�و�ا�زلبدنت حودی�و�رسالتیک اکپ� لروگو�ں ےکاکنو�ں کت اچنہپتے� �‪ٓ،‬ا�ذ�ا�ن ےس اف�ر�غ وہکر الب�ل ‪�t‬رسو�لاکر�م ﷺ ےک د�ر د�ولت‬
‫پرحاضرہوکر�ا�ذ�ا�نیکا�سرط�حربخکرتے�‪ ،‬نام�زکےےیلٓائےی�‪،‬فال�حوکامایبییکرط�فٓائےی‪،‬امن�زایت�رہےا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!�ا�و�ر‬
‫�رسو�ل الہلﷺ وک�د�ر�د�ولت ےس ابہررشتیف التے دیھکرک�اقامت رش�و�عرک دیےت�‪�،‬رسو�ل الہلﷺ ےکنیت وم�ذ�ن ےھت الب�ل ‪،�t‬‬
‫‪t‬ا�و�ررمع�وبنا�موتکم�م‪�r‬۔الب�ل‪t‬کیدع�مومجو�دگیںیمابوذحم�و�ر�ہ‪�t‬ا�ذ�ا�ندیےتا�و�ر�ا�نیکدع�مومجو�دگیںیمرمع�وبنا�م‬
‫�ابومذح�و�ر�ہ �‬
‫‪2‬‬
‫کموت�م‪�r‬ا�ذ�ا�ندیےتےھترگمالب�ل‪t‬کوقبہیوم�ذننیرپبستقیھت�۔‬
‫رسکنملزم�ا�جےھتبجول�گا�نیکرعتیفرکتےوتےتہکہکںیموت�ایکیشبحوہ�ںوجکلکتامہینبفلخاکغال�م‬
‫الب�ل‪�t‬اتناہئیوتم�اضعا�و�ر ا‬
‫تاھ�‪،‬الب�ل‪t‬نےرفک�وشر�کا�و�ر�اسال�مےکامبنیرہلڑ�ائیںیمہصحایل�‪،‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬
‫�ر َها َو َ‬ ‫َ َ ظَ ْ‬‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َٔ ْ ُ َٔ ّ َ َ ْ َ ْ َ ظَ ْ‬ ‫ول َّ ِ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َٔ َ‬ ‫َٔ َّ َ ُ َ‬
‫ال ِارث ْب نُ�‬ ‫َْ‬
‫الل صل الل علي ِه وس َل ام َر ِبالال ان يو ِذن يوم الفت ِح عل � ِر الكعب ِة فاذن عل ِ‬ ‫ان رس‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ٓ‬
‫� فقال اال َخ ُر‪ :‬إن َيك َر ْه ُه َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬
‫ِه َش ٍام َو َصف َوان ْب نُ� ا َم َّية ق ِاع َد ِان‪ .‬فقال ا َح ُد َها ِلال َخر‪ :‬انظ ْر إل َهذا َ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬
‫الل ُيغ ِّي ْ� ُه‬ ‫ِ‬ ‫ال َب ِش ي ّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫جب الہلاحبسنہ وتاعلٰییک دم�دسے رسو�ل الہل ﷺنےہکمرکممہوکفحت ایکتو�ٓا�پ ﷺنے الب�ل ‪t‬کوعکےب ےک ا�وپرکڑھ�ے وہکر‬
‫ت حودی�و�رسالت (�ا�ذ�ا�ن�)کی اکپ�ر دیےناکحمک رفمایا انچنہچمکحیکلیمعت ںیم الب�ل ‪t‬عکےب ےک ا�وپرچڑ�ھ ےئگ ا�و�ر�ا�ذ�ا�ن �دی�‪،‬حا�ر�ث نب اشہ�م‬
‫اہک�ار�الہلاسےدنسپنہرک�ےاگ‬
‫�ا�و�رصوف�ا�ننبامہییھبےھٹیبہیرظنم�دیھکرہےےھتایکےند�وسر�ےےساہک�ا�سیشبحوکدکیوھد�وسر�ےےن گ‬
‫توا�سوکبد�لد�ےاگ�۔‬
‫�ا�ند� نوو�ںےکاپ�سیہاتع�بنباسدی�ا�و�ر�ابوفسای�نیھبےھٹیبوہئےےھت�‪،‬‬
‫َ َ َ َ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َْ ْ َ َ ٔ‬ ‫َٔ َ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َو َق َال عتاب ب ن� ٔاسيد ْ َ‬
‫المد هلل ال ِذي اكرم اسيدا ان ل ي�ى هذا اليوم ومات اسيد قبل ذ ِلك ِبي ِس ي� قال وقال‬
‫ْ َ َٔ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َٔ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ََ‬ ‫َ‬
‫فسيغ� َو ِإن كن من هللا ليمضينه ‪ ،‬قال َوقال ا ُبو ُسف َيان ل اقول ش ْيئا‬
‫ي‬ ‫لغ� هللا‬ ‫س ْيل ب ن� ْعرو ِإن كن هذا ي‬ ‫َُ‬

‫ا� سعد�‪۱�۷�۶‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد�‪۱�۷�۶‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�� �� �‬
‫هلم َو ُه َو عىل‬ ‫ع� َ‪،‬ق َال َف ٔاوىح هللا َت َع َال إ َل نبيه َص َّل َّ ُ‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َبق ْو ْ‬ ‫ب ن‬ ‫َلو َت َ َّكت َلظ َن ْنت َه َذا ْ َ‬
‫ال َص‬
‫ِ‬ ‫ستخ� ي‬
‫ََ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ِل َصف َوان قلت كذا َوكذا للكم ال ِذي قال َوقال لعتاب قلت كذا‬ ‫الصفا فقال َر ُسول هللا صل‬
‫َ‬ ‫ف َّ َ ُ فَ‬ ‫َٔ ْ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ ََ ََ‬ ‫َو َك َذا َوقلت َ ي� ُ َ‬
‫س ْيل ب ن� ْعرو كذا َوكذا َوقلت َ ي� ا َ ب� ُسف َيان كذا َوكذا قال فعر�م ِب�ل ِذي قالوا �سن ِإ ْسلم‬
‫ْ ٔ َٔ َ ٔ‬ ‫َ َ َ َٔ‬ ‫َ َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫ٔ‬
‫عتاب ب ن� اسيد َو َص َفوان ب ن� ا َّمية َو ُس ْيل ب ن� ْعرو وفزع ا ُبو ُسف َيان َوكد ان َيقع فقال ا ُبو ُسف َيان اما ا ن� فا ْسملت‬
‫َ‬ ‫فَ‬
‫َي ْو ِمئ ٍذ �سن ِإ ْسلمه‬
‫اہک�ار�الہلاسےدنسپہنںیرک�ے‬ ‫عات�بےنہکاگل�الہلاعتلٰیےناسدیکوعز�تد�ےرکاچبایلاگرو�ہا�سوکسناپتاتوغہصوہتا�‪،‬ہسلینبرمع�ونے گ‬
‫گاتوبد�ل د�ےاگ ا�و گ�ر اریہ الہلیک رمضی ےس ےہوتقائم رہےاگ�‪�،‬ابوفسای�ن ےناہک ںیمھچکںیہناتہکجمےھ اندیہش ےہہکاگر ںیمھچکوہک�ں‬
‫گاتویہرگنسیز�ے ا�سیک اطال�عرک�دیں ےگ ‪�،‬الہلاعتلٰی ےن اپےنیبنﷺ وکبجہکٓا�پوک�ہ افصپرتےھ�ا�ن ےکالک�میک ٰخربہپاچن� �دی�‪ ،‬رسو�ل‬
‫�الہل ﷺکا�ا�دھرسےزگ�رہو�اتو�ٓا�پﷺ ےنرفمایاجمےھاہمت�ر�ےےنہکاکعمل وہچاکہے ‪،‬پرھعات�ب�‪،‬ہسلی نب رمع�و�‪�،‬ابوفسای�ن ےن وجکھچ‬
‫کاہتاھبای�نرفما�دیا�‪،‬عات�بےنہکےگلا�نابتو�ںاکعملامہ�ر�ےوس�اکیسوکہنںیےہگ‪�،‬ارکیسوکعملوہتاتوہمہیےتہکہکا�سےنٓا�پﷺکویہابتںی‬
‫ہپاچنئیںیہا�سےسولعم�موہتاہےہکٓا�پالہلیکرسو�لںیہا�و�ر�الہلاعتلٰیےنیہٓا�پﷺکو�ا�نابتو�ںاکعملدیاہے‪،‬لذہ�ا�و�ہد� نوو�ںاسیوقت‬
‫‪1‬‬
‫سمامل�نوہےئگا�و�ر�ا�ناک�اسال�ماچاھ�رہا۔‬
‫جبرجہ�تدمیہنےسےلہپرسو�لالہلﷺ�الہلابت�ر�کوتاعلٰیےکمکحےسابہو�شوحو�ا�ساپےناخکیمسج جوا�ںےکاستھرعم�ا�جرپترشیف‬
‫لےےئگا�و�رتنجو�د� �وز�خاکاحو�ا�ل کیداھ�۔‬
‫ٌ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ً َُْ‬ ‫َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ ْ ُ ن َ َ ْ ُ ْ َ َ َ‬
‫ال َّنة‪ ،‬ف َس ِم ْع ُت خشفة‪ ،‬فقل ُت‪َ :‬م ْن َهذا َ ي� ِج ْب ِ� يل؟ قال‪ِ :‬بالل‬
‫قال الن ِب يُّ� صل هللا علي ِه وسل‪ :‬رايت ِ ي� دخلت ج‬
‫تویبنرکیمﷺےنرفمایاجبںیمتنجںیمد�اخلوہنےاگلتومںیےندقمو�ںیکاچ�پینسںیمےنربج�ائلیےسد�ریافتایک�ا�ےربج�ائلیہی‬
‫‪2‬‬
‫یکیسٓا�و�ا�زہے�؟�انوہ�ںےناہکیہالب�ل‪t‬کےدقمو�ںیکٓا�و�ا�زہے�۔‬
‫ْ‬
‫الف ْجر َ ي� ب َال ُل َح ِّدث ن� ب َٔ� ْر�ج َ‬
‫َْ َ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫ِي ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل قال ِل ِبال ٍل‪ِ :‬عند صال ِة‬ ‫� الل عنه‪:‬ان الن ِب ي� صل‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة ر ِ ي‬
‫َٔ ّ َ‬ ‫َ ْ َ ً َٔ‬ ‫َ َ َ ْ َ ُ ف ْ َ نّ َ ْ ُ َ َّ َ ْ َ ْ َ َ ْ نَ َ َ َّ ف َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ال َّن ِة ‪ ،‬قال‪َ :‬ما ِعل ُت َعل ا ْر�ج َ ِع ْن ِدي‪ :‬ا ِ ن ي� ْل‬ ‫ع ٍل ِعلته ِ ي� ِإالسال ِم‪ ،‬ف ِإ ِ ي� ِسعت دف نعليك ب ي� يدي ِ ي� ج‬
‫ْ ّ‬ ‫ُٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُّ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ َٔ‬ ‫ف‬ ‫َٔا َت َط َّه ْر َ ُ‬
‫ط ًورا‪ ِ ،‬ي� َس َاع ِة ل ْي ٍل ا ْو نَ َ� ٍار‪ِ ،‬إل َصل ْي ُت ِبذ ِلك الط ُه ِور َما ك ِت َب ِ يل ان ا َص ِ َيل‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�(جبٓا�پو�اپسزمنیرپترشیفالئےوت�)فرجکےوقتٓا�پﷺےنالب�ل‪t‬سےد�ریافترفمایا�ا�ے‬
‫بال�ل‪!�t‬جمےھاپانسبےسزیا�د�ہامدی�و�الانکیاک�ماتبئوجےسمتےناسال�مالنےےکدعبکایہےکوینہکںیمےنتنجںیماپےنٓاگےاہمت�ر�ے‬
‫جوتو�ںیکاچ�پینسےہ�‪،‬بال�ل‪t‬نےرع�ضایکمںیےنوت�اپےنزن�دیکا�سےسزیا�د�ہامدیکاکوئیاک�مںیہنایککہبجںیمےنر�ا�تای�د�نںیم‬

‫‪ 1‬اخبار مکۃ�‪۲�۰�۳‬؍ ‪�۵‬‬

‫‪ 2‬ش�ح السنۃ للبغوی�‪۳�۹�۴�۹‬‬
 ‫�� �� �‬

‫‪1‬‬
‫کیسیھب ضووکایتومںیا�سوضوسےلفنامن�زڑپھاترہاتینتجریم�یدقتیرمںییھکلیئگیھت�۔‬
‫�ا�سرط�حالب�ل‪�t‬رسو�لالہلﷺیکزبانیتنجیکاشب�ر�تاپنےو�الو�ںںیمےسںیہ۔‬
‫�رسو�لالہلﷺکوالب�ل‪t‬سےتہبتبحمیھت‪،‬‬
‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ ّ ْ ُٔ ْ َ َ ُ نً َ َ َ َ َٔ ٔ‬ ‫ٔ ن ٔ‬
‫ال�‪.‬فقال ُل ْم‪ :‬ا ْي نَ� ا تن� عن‬ ‫جاووا إىل َر ُسول هللا صل الل علي ِه وسل فقالوا‪ :‬ز ِوج اختنا ف‬ ‫البك� ٔ‬ ‫ب� ا ب ي� ي‬ ‫ان ي‬
‫ث ٔ َّ َ َ َ َ ُ‬ ‫ول َّ ِ َٔ ْ ُٔ ْ َ َ ُ نً َ َ َ َٔ َ َٔ ْ ُ َ ْ‬ ‫ث ٔ َ َّ ً ُٔ ْ َ َ َ ُ َ َ ُ َ‬
‫جاووا الثا ِلثة فقالوا‪:‬‬ ‫الل؟�‬ ‫الل ان ِك ْح اختنا فال� فقال‪ :‬ا ْي ن� ان ت ْ� عن ِب ٍ‬ ‫بالل؟� جاووا مرة اخرى فقالوا‪ :‬ي� رس‬
‫َ‬
‫َ َٔ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ال َّن ِة؟ قال فانك ُح ُوه‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬
‫الل؟ا ْي نَ� ا ْن تُ ْ� َع ْن َر ُجل ِم ْن ا ْهل ج َ‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫َٔا ْنك ْح ُٔا ْخ َت َنا ُف نً‬
‫ال�‪َ .‬ف َق َال‪َٔ :‬ا ْ نَ� َٔا ْن تُ ْ� َع ْ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬
‫چاننہچبجابو�ال�بک�ی�رکےدنچلو�گٓا�پﷺکیدخمتاقد�سںیماحضروہکرہکےنےگلا�ےالہلےک�رسو�لﷺ!امہ�ر�ینہباک�رشہتالف�ں‬
‫کو�د�ے دیں تو�ٓا�پ ﷺنے الب�ل ‪t‬کیرعتیف تووصفی ںیم رفمایاتم الب�ل ‪t‬کے اقمبہل ںیماہک�ں وہ�؟ �ا�ن ولگو�ں ےن د� سور�ی‬
‫مرتہبٓاکرکاہتو �ٓا�پﷺنےرھپبیھرفمایاتمالب�ل‪t‬کےرب�ابرکاہ�ںوہ�؟�و�ہول�گرسیت�یرمتہبٓائےا�و�رعر�ضایکامہ�ر�ینہباک�رشہتالف�ں‬
‫کو�د�ےدیںوت�ٓا�پﷺےنرسیت�یرمتہبیھبیہیرفمایاہکمتالب�ل‪t‬کیرب�ابر�یویکنرکرککسےتوہجوکہیتنجےہ‪،‬چاننہچانوہ�ںےناپیننہب‬
‫کااکن�حا�نےسرک�دیا�۔‬
‫‪2‬‬

‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ال ْن َد َق َو ْ َ َ َ ُ َّ َ َ ُ‬

‫الل َب ْد ًرا َؤُا ُح ًدا َو ْ خَ‬‫َ ْ شَ َ ٌ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫الل صل‬ ‫ول ِ‬ ‫الش ِاهد كها َمع َرس ِ‬ ‫�د ِب‬ ‫قد ِ‬
‫زو�ہدنخ�قا�و�رتام�ماشمہد�رسو�لالہلﷺےکرمہ�ا�ہاحضروہئے۔‬ ‫زو�ہاحد�‪،‬غ �‬ ‫زو�ہدب�ر�‪،‬غ �‬
‫بال�ل‪t‬غ �‬
‫ًَ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َ ُ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫� َّ ُ‬ ‫َّ‬
‫الل َع نْ ُ� َما‪ ،‬قال‪ :‬كن َع ُر َيقول‪:‬ا ُبو َبك ٍر َس ِّي ُد نَ�‪َ ،‬وا ْع َت َق َس ِّي َد نَ� َي ْع ِ ن ي� ِبالل‬ ‫َج ِب ُا� ْب نُ� َع ْب ِد ِ‬
‫الل َر ِ ض ي َ‬
‫جابربندبع�الہل‪t‬سےرم�و�یےہدیسنارمع‪t‬ف مرایاکرتےےھتدیسناابوبرک‪t‬ہام�ر�ےرس�د�ا�رہںیا�و�ر�انوہ�ںےنامہ�ر�ےرس�د�ا�رینعی‬
‫بال�ل‪t‬کوٓا�ز�ا�دکای�۔‬ ‫‪3‬‬
‫ش‬
‫�رسو�لالہلﷺیکوفا�تےکوقتدتفنیےسےلہپالب�ل‪t‬نےا�ذ�ا�ند�یبج �ا�ھ�د�ا�ندمحم�رسو�لالہلرپہپےچنوتر�وڑپ�ے‪،‬دجسممںی‬
‫موجو�دد�وسر�ےاصاح�برضو�ا�نالہلمہیلعامجنیعیھبنجےکد�لا�سدصمہےسےباح�لےھتا�نےکاستھر�ونےےگل�۔‬
‫َٔ َّ َٔ َ َ ْ َ َّ َ َ َ َ َ ْ ْ َ َ ْ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ ُ ٌ َ َٔ َ َ ْ َ َ َ َّ ْ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ ن َّ َٔ ْ َ َ َ‬
‫ل ا ْو ِل َنف ِسك؟ قال‪:‬‬
‫المع ِة قال ل ِبالل‪ :‬ي� ا ب� بك ٍر قال‪ :‬لبيك قال‪ :‬اعتقت ِ ي� ِ ِ‬‫ان ا ب� بك ٍر لا قعد عل ِالن ب ِ� يوم ج‬
‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َٔ َ َ َ‬ ‫َٔ ْ ف‬ ‫َّ َ َ َ ْٔ َ ْ‬
‫الل‪ ،‬فا ِذن ُل فذ َه َب ِإل الش ِام‬
‫ل ‪ ،‬قال‪ :‬فاذن ِ يل َح تَّ� اغ ُز َو ِ ي� َس ِب ِيل ِ‬‫ِ ِ‬
‫عسدیبن بیسم ‪t‬سے رم�و�ی ےہمجہع ےک د�ن بج دیسنا ابوبرک ‪t‬نمربپرترشیف رفماہوئےوتبال�ل ‪t‬نے ا�ن ےساہک�ا�ے‬
‫سدینا ابوبرک ‪�!�t‬انوہ�ں ےناہکف مرایے ںیم احضرہو�ں�‪� ،‬انوہ�ں ےنرع�ضایک�ٓا�پ ےن ےھجم الہل ےک ےیلٓا�ز�ا�دکایہے ای�اپےن ےیل؟سدینا‬

‫‪ 1‬ش�ح السنۃ للبغوی�‪۳�۹�۴�۹‬‬

‫ا� سعد �‪۱�۷�۹‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫الن� صىل هللا عليه وسمل َ ب� ُب َم َن ِاق ِب ِب َال ِل ْب ِ ن� َر َ ب�ح‪َ ،‬م ْو َل َٔا ب ي� َب ْك ٍر‪َ ،‬ر ِ ض ي َ‬
‫� َّ ُ‬
‫الل َع نْ ُ� َما�‪۳�۷�۵�۴‬‬
‫ٔ‬ ‫خ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ 3‬حصیح ب�اری كتاب احصاب ب ي‬
 ‫�� �� �‬

‫�ابوبرکصدیق‪t‬نےرفمایامںیےنںیہمت�الہلےکےیلٓا�ز�ا�دکایتاھ�‪ ،‬بال�ل‪t‬نےرع�ضایکتوپرھجمےھاجا�ز�ترفمائںیہکںیمالہلیکر�ا�ہںیم‬
‫‪1‬‬
‫جاہ�دکر�و�ں�‪،‬سدینا�ابوبرکصدیق‪t‬نےاہنںیاہج�دپرجانےیکاجا�ز�تاطعف مرا�د�یا�و�ر�و�ہاش�مےلچےئگ�۔‬
‫بجدیسناعرمفا�ر�و�ق‪t‬نےتیباملدق�سیکحتفےسرف�اغتاپئیوتالب�ل‪�t‬ا�نیکدخمتںیماحضروہئےا�و�راش�مںیمرہےنیکاجا�ز�ت‬
‫طبلیک ‪،‬سدینا رمع ‪t‬نے ا�نیک د�رخو�استوبق�ل رفمالی ا�و�ر الب�ل ‪�t‬دمقش ںیم وکسنت ذپیرہوگےئ ‪،‬مد�ت ےک دعب�دمقش ںیم�ایک‬
‫�ر�و�ز الب�ل ‪t‬نےرسو�لالہلﷺکوخو�ا�بںیمدکیاھکہرسو�لاکر�مﷺف مرا�رہےںیہالب�ل‪!�t‬یہایکماجر�اہے؟الب�ل‪t‬کیٓانھک‬
‫رقا�رہناھت�اسیےبینیچےکاعلمںیمدمیہنونم�ر�ہر�و�انہوہگےئا� �ور�رسو�لالہلﷺکےر�وضہاطرہرپاحضروہکر‬
‫کلھیئگ‪�،‬ا�باہنںیایکہحمل �‬
‫‪t‬ا�و�رنیسح نب یلع ‪t‬کوعمول�م وہ�اکہ الب�ل ‪t‬ترشیف الئے ںیہوت�د� نوو�ںٓا�پ ‪t‬کے‬
‫�ز�ا�ر� قواط�ر�ر�ونے ےگل ‪،‬جبنسح نب یلع �‬
‫پا�سٓائے�‪،‬الب�ل‪t‬نےرسو�لالہلﷺکےون�اسو�ںوک�دیھکرکےنیسےساگللای�ا�و�ر�اہنںیایپ�رکرنےےگل�‪،‬نیسح ‪t‬نےٓا�پ ‪t‬سے‬
‫وگو�ںاک�د�لےسیکوت�ڑکسےتےھت�‪،‬صحبیکامن�زکے‬
‫کاہامہ�ر�یوخ�اہشےہہکحبصیکا�ذ�ا�نٓا�پ ‪t‬ہیدیں�‪،‬الب�ل‪�t‬رسو�لالہلﷺکےرگج ش‬
‫رب‪�،‬ا کلہلاربکاہا�سرس�ےےسا�س‬ ‫دا�زمںی�ا�ذ�ا�ندیانشر�و�عیک�‪،‬جسوقتانوہ�ںےن �ا کلہلا �‬ ‫�وقتدجسمکیتھچرپچڑھےا�و�ربڑ�ےد�لوس�ز�ان �‬
‫ش‬
‫سر�ےکتاس�ر�امدیہنرھت�ااٹاھ‪،‬بجا�ھ�د�ا�ندمحم�رسو�لالہلرپےچنہپوت�اہلدمیہنےکد�لا�و�ربیھےبنیچوہگےئاہی�ںکتہکبجالب�ل‪t‬‬
‫ش‬
‫کیزبا�نےسو�ا� �د�ا�ندمحم�رسو�لالہلالکنتومدیہناککوئیاناس�نہناھتجوز�ا�ر� قواط�رر�وتاوہ�اگرھسےابہرہنٓاگایہو�ا�و�رکوئیٓانھکہنیھتوج�اپےن‬
‫ھ‬
‫حموب�برسو�لﷺکیدج�ائیےکیئکاس�لدعبمغںیماس�و�ناھب�د�و�ںیکرط�حہنرب�سرہیوہ‪،‬ا�سد�ندمیہنایکامتمدک�ہانبوہ�ااھتجاہ�ں‬
‫ہرطر�فٓاہںیا�و�رسسایک�ںںیھت�۔‬
‫یہر�و�ایتفیعضےہ�‪،‬سدیناابوبرک‪t‬سےاجا�ز�تےلرک�ٓا�پ‪t‬شا�میکرط�فےلچےئگےھتا�و�ررھپمدیہنونم�ر�ہیھبکو�اپسںیہنٓائے‬
‫�ا�و�ر�ٓا�پ ‪t‬نےابقیامند�ہزندگیدمقشںیمرسبکیا�و�ررقتیًابساٹھاس�لیکرمعمںیاسٹھرجہ�یوک�وفا�تاپئی�‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َّ ف ْ‬ ‫َُ َ َْ ْ‬
‫الص ِغ ي ِ� ِ ي� َمق َب َ� ِة ِد َمش َق‬ ‫ود ِفن ِعند ال َب ِ‬
‫اب‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ‬
‫ل َو ِإ نَّ� ِإل ْي ِه َر ِاج ُعون۔‬ ‫۔إ ن� ِ ِ‬
‫�ا�و�ر�دمقشےکربقسات�نںیماب�بریغصےکرقیبدمفو�نوہئے�‪�،‬الہلاعتلٰیٓا�پ ‪t‬پر�رحمرفمائے ِ‬
‫ّ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ّ‬ ‫ٔ‬ ‫ّٔ‬
‫املوال زيد‪ ،‬ومن‬
‫ي‬ ‫خد�ة‪ ،‬ومن‬ ‫عل‪ ،‬ومن النساء ي ج‬ ‫اول من اسمل من الرجال االحرار ابو بكر‪ ،‬ومن الصبيان ّي‬
‫العبيد بالل‬
‫سبےسےلہپٓا�ز�ا�دمر�د�و�ںںیمےسےلہپدیسناابوبرکصدیق‪t‬بوچ�ںںیمدیسنایلع‪t‬عو�رتو�ںںیما�مالومنمنیدخیہج‪ٓ r‬ا�ز�ا�دکر�د�ہ‬
‫‪t‬ا�و�رغالمو�ںںیمالب�ل‪t‬نےاسال�موبق�لایک �۔‬
‫‪2‬‬
‫غالمو�ںںیمزید �‬
‫ْ َ ْ َ ْ نَ َ ْ َٔ ْ َ َٔ َّ ٔ َّ َ ْ َٔ ْ َ َ َ ّ َ ْ َٔ ْ َ َٔ ُ َ ْ َ َ ّ َ َ ي َ ُ َ َ ْ َ َ َ‬
‫ال ز ْي ُد‬
‫الرج ِال الحر ِار ابو بك ٍر‪ ،‬و ِمن ِالنس ِاء خ ِد ج�ة‪ ،‬و ِمن الو ِ ي‬
‫ِب� جلم ِع ب ي� ه ِذ ِه القو ِال ِب�ن اول من اسل ِمن ِ‬
‫ا� سعد�‪ �۷�۵‬ت‪۱�۸�۰��۱‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ي� الصحابة ‪۸��۴‬؍�‪۱‬‬ ‫‪ 2‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي‬
 ‫�� �� �‬
‫َ‬
‫الل َع نْ ُ� ْم َٔا�جْ‬ ‫ْب نُ� َح ِارث َة‪َ ،‬و ِم َن ْال ِغ ْ َل ِان َع ِ ُّيل ْب نُ� َٔا ب ي� َطا ِل ٍب َر ِ ض ي َ‬
‫� َّ ُ‬
‫َ ِع ي نَ�‬ ‫ِ‬
‫تام�م اقو�ا�ل ےکاطمبقٓا�ز�ا�دمر�د�و�ں ںیم دیسنا ابوبرکصدیق ‪t‬نے�‪،‬عو�رتو�ں ںیم بس ےس ےلہپ ا�م الومنمنی دخیہج ‪ r‬ےن� �‪ٓ،‬ا�ز�ا�دکر�د�ہ‬
‫‪1‬‬
‫غالمو�ںںیمزید‪t‬بناح�رثہےنا�و� بروچ�ںںیمدیسنایلع‪t‬بنابوطالبےناسال�موبق�لایک�۔‬
‫بال�ل‪t‬کےالع�و�ہدیسناابوبرکصدیق‪t‬نےھچکا�و� لر نوڈیو�ںوکبیھرخیدکر�ٓا�ز�ا�دکر�دیا‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫ا� عبد ش�س ‪ ،‬ولدت هل عبيسا فكنيت به‬ ‫كر� ب ن� ربيعة ب ن� حبيب ب ن‬
‫وه زوج ي ز‬
‫ام عبيس‪ ،‬اسملت ي‬
‫�ا�نںیما�مسیبع ‪r‬ہںینجوہ�ںےناسال�موبق�لایک�ا�و�ر�و�ہرکیزبنریبہعنببیبحابندبعشسمیکالہہیںیھت�‪�،‬ا�نےکنطبےسسیبعدیپ�اہوئںی‬
‫�ا�و�ر�اسیےسیہا�نیکتینکےہ�۔‬ ‫‪2‬‬

‫فاش�اها ٔابو بكر ٔفا ق‬

‫عت�ا‬ ‫ٔفاسملت ٔاول إالسالم‪ ،‬واكنت ممن استضعفه ش‬
‫امل�كون‪ ،‬فعذبوها ت‬

‫جبرسو�لالہلﷺےندعو�تقحاک�اعال�نرفمای تاو�دعو�تقحرپبلکیےنہکو�الےابدت�ائیاملسمنو�ںںیما�مسیبع‪r‬بیھںیھتںیہنجحق‬
‫پرسیتےکرج�مںیمےبانپ�ہملظاکناشنہاننبپڑ�انکیلو�ہیسکوص�ر�تںیماسال�مےسرحنم�فہنوہتیںیھت� �‪ٓ،‬اخرسدیناابوبرک‪t‬نےاہنںیا�سےس‬
‫خریدکر�ٓا�ز�ا�دکر�دیا�۔‬
‫‪3‬‬

‫ٔ‬ ‫ن‬ ‫ٔ‬ ‫ّ‬

‫لب� زهرة‪ ،‬واكن االسود ب ن� عبد يغوث ب‬
‫يعذ�ا‬ ‫قال البالذري‪ :‬اكنت امة ي‬
‫‪4‬‬
‫بال�ذ�ر�یےتہکںیہا�مسیبع‪r‬بون�زہر�ہیکولنڈ�یںیھتا�و�رہکماکشموہ�رمرش�کرئسیاسو�دبندبعیوغ�ثا�نرپبےانپ�ہملظرکتاتاھ�۔‬
‫ًّ ُٔ‬ ‫َ َٔ ْ َ َ نَّ ْ َّ َ َ ْ َ تَ َ َ َ َ َ ْ َ َٔ ْ َ ن َ ْ َّ َ َ َ ُ ُ َ َّ َ ُٔ ْ ُ ُ َ َٔ َ َ َ َٔ ْ‬
‫كا ا َب ًدا فقال ا ُبو َبك ٍر‪ِ :‬حل َ ي� ا َّم‬ ‫واعتق ال� ِدية وابن�ا وكنتا ِلمرا ٍة ِمن ب ِ ي� عب ِد الد ِارو ِ يه تقول‪ :‬و ِ‬
‫الل ل اع ِتق‬
‫َ َٔ ْ‬ ‫ُ َ َ َٔ ًّ َٔ ْ َٔ ْ‬
‫فل ل ْت‪ :‬ا ِحل؟ ان َت اف َس ْد تُ ُ� َما فا ْع ِت ق ُ� َما‬
‫‪r‬ا�و�ر�ا�نیکیٹیب عونبدب�الد�ا�رکیایکوع�ر�تیکولنڈیا�ںںیھت‪،‬تثعبےکابدت�ائیزمانےںیمرش�فاسال�مےسرہب�ہو�رہوئںی‬
‫�اسیرط�حدہنیہ �‬
‫�ا�نرپ�ا�نیکاملہکےنتخسملظڈھائےنکیلو�ہرب�اب جرا�د�ہمیقتسمرپگامز�ن ہرںی�‪� ،‬ا�و�ر�ا�نیکاملہکیتہکیھتالہلیکمسق!مںیاسےیھبکیھب �ٓاز�ا�دہنںیرک�و�ں‬
‫گی�‪�،‬ا�و�ردیسناابوبرک‪t‬ف مراتےےھتا�ےا�مالف�ں�!�رحمرک�و�‪�،‬ا�و�ر�و�ہوج�ا�بںیمیتہکیھتںیما�سرپ�رحمرک�و�ںتمول�گاہنںیرمگ�ا�ہرک�و�ا�و�رمںیاہنںی‬
‫�ٓا�ز�ا�دکر�د�و�ں�؟�ٓاخرسدیناابوبرک‪t‬نےاہنںیرخیدکر�ٓا�ز�ا�دکر�دیا�۔‬
‫‪5‬‬

‫وزن�ة‪ ،‬وجارية نب� ٔمومل‪ ،‬ن‬ ‫ف‬ ‫ً‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫َٔ َّ ٔ‬
‫وال�دية‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ان ا ب� بكر اعتق ممن اكن يعذب ي� هللا سبعة‪ :‬بالال‪ .‬وعامر ب ن� � ي�ة‪ ،‬ي‬
‫ت ٔ‬
‫وابن�ا‪ ،‬وام عبيس‬

‫وال�ایۃ�‪۳�۹‬؍ ‪�۳‬‬‫‪ 1‬البدایۃ ن‬

‫ي� الصحابة �‪۴�۳�۴‬؍ ‪�۸‬‬ ‫‪ 2‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي‬
‫اسدالغابۃ �‪۳�۵�۳‬؍�‪۷‬‬
‫‪ 4‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي� الصحابة �‪۴�۳�۳‬؍�‪۸‬‬ ‫ي‬
‫ص� ن‬ ‫ٔ‬
‫ا��‪۳�۴‬؍�‪۱‬‬
‫ب ي‬ ‫اال‬ ‫حممد‬ ‫�‬‫ن‬ ‫ب‬ ‫امسعيل‬‫ل‬ ‫ن‬
‫الصاحل�‬
‫ي إ‬ ‫السلف‬ ‫س�‬
‫‪ 5‬ي‬
 ‫�� �� �‬

‫سدیناابوبرک‪t‬نےاس�تالغمو�ںا�و� لر نوڈیو�ںوکنجںیہدعو�تقحرپبلکیےنہکےکرج�مںیماناسنتیوس�زظملایکجاتاتاھخریدکر�ٓا�ز�ا�دکر�دیا�ا�ن‬
‫‪1‬‬
‫مںیالب�ل‪،�t‬عامر‪t‬بنف ہ��ی�ر�ہ�‪�،‬زنری�ہ‪،�r‬بونموملیکولن �ڈی�‪،‬ندہیہا�و�ر�ا�نیکیٹیبا�و�ر�ا�مسیبع‪r‬شاملےھت�۔‬
‫�ر�و�ایتںیمےہہکا�مالومنمنیدخیہج‪r‬کےدعبہپیلوع�ر�تسجےناسال�موبق�لایک�و�ہابع�س‪t‬کیالہہیابلبہتنبالاح�ر�ثںیھت�۔‬
‫خد�ة لبابة بنت احلارث زوجة ّ‬ ‫ٔ ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫قال ب ن‬
‫العباس‬ ‫ا� خالويه‪ :‬واول امراة اسملت بعد ي ج‬
‫‪2‬‬
‫وکوب�لایک�و�ہابع�س‪t‬کیز�وجہابلبہتنبالاح�ر�ثںیھت�۔‬
‫�ابناخلویہےتہکںیہا�مالومنمنیدخیہج‪ r‬ےکدعبہپیلاختو�نسجےناسال�م ق‬

‫مسہی ‪r‬بتنابخ�ط‬
‫املغ�ة ْب ن� َع ْبد هللا ْب ن� معر ب ن� خمزوم‪.‬وه ٔام معار ب ن� ي�رس‪ٔ .‬اسملت ي ً‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫ُ ُ ْ ُ ُ‬
‫قد�ا‬ ‫ي‬ ‫َس َّية ِبنت خ َّب ٍاط موالة ا ب ي� ُحذ ْيفة ْب ن� ي‬
‫ب�كة‬
‫ہیمس‪r‬بتنابخ�طابودحیہف‪ t‬نبرمعبنزخم�و�میکٓا�ز�ا�دکر�د�ہولنڈ�یا�و�رامع�ر‪t‬بنایسر‪t‬کیو�الد�ہںیھت �ا�و�ر�و�ہہکمرکممہںیماسال�م‬
‫قوب�لرکنےو�الو�ںںیمتقبسرھکیتںیہ �‪،‬خاند�ا�نایسرات�ریخاسال�ماک�ایکاتمم�زگرھ�انہےہ�ا�سرھگکےبساف �را�دما�ںبا�پا�و�ریباٹسبدین‬
‫�اسال�مےکدیش�ائیےھت�‪،‬یہاخند�ا�نا�سوقتاملسم�نوہ�اجبیتنگےکدنچلو�گیہایام�نالئےےھت‪،‬‬
‫ف‬
‫اكنت سابع سبعة ي� إالسالم‬
‫‪3‬‬
‫مر�و�یےہمسہی‪r‬کاشام�رسمامل�نوہنےو�الیابندیو�ںا�و�رغالمو�ںںیماستو�ا�ںاھت�۔‬
‫دعبایدیترس�انا�مہیمس‪r‬کاہے‪،‬‬ ‫‪r‬رب�یا�و�ر�ا�مافللضےک ش‬ ‫وع�رتو�ںںیما�مالومنمنیدخیہج �اکل‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َٔ ْ َ‬ ‫ْ ن َ ْ ُ َ َ َٔ َّ ُ َ ْ َٔ ظْ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ َ ٌ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل‪َ ،‬وا ُبو َبك ٍر ز َاد ِف ِيه غ ْي ُ� ُه َع ْن ي ْ� ي َ�‬ ‫َع ْب ِد هللاِ ب ِ� مسع ٍود قال‪:‬اول من ا�ر ِإسلمه سبعة‪ :‬الن ِب ي� صل‬
‫ْْ‬ ‫َ ٌ‬ ‫ْب ن� َٔا ب� ُب َك ْي�‪َ :‬و َ َّع ٌار‪َ ،‬ؤُا ُّم ُه ُ َس َّي ُة‪َ ،‬و ُ َ‬
‫ص ْي ٌب‪َ ،‬و ِبلل‪َ ،‬و ِالق َد ُاد‬ ‫ِ ِي ٍ‬
‫عدب�الہلنبوعسم�د‪t‬نےر�و�ایتایکہےنجوہ�ںےنبسےسےلہپاپان�اسال�ماظہرکای�و�ہاس�تاف �را�دتےھ‪،‬دیسناابوبرکدصیق‪،�t‬امع�ر‪،�t‬‬
‫ںیھت�۔‬
‫‪t‬ا�و�ردقم�ا�د‪�t‬و�ہاب حوذیہفنبریغم�ہزخم�ومی‪t‬کیابند�ی ‬ ‫مسہی‪r‬بتنابخ�طرضیالہلہنع�‪،‬بیہص ‪،�t‬الب�لنبربا�ح �‬
‫َ‬
‫ال ِارث ومالك ِإل‬‫مكة يطلبون ٔاخا هلم فرجع ْ َ‬‫َ ّ‬
‫ال ِارث ومالك من اليمن ِإل‬ ‫اكن قدم ي�رس ْب ن� عامر ٔواخواه ْ َ‬
‫َ ُ‬ ‫ٔ‬ ‫َٔ َ‬ ‫ّ‬ ‫ٔ‬
‫املغ�ة ْب ن� َع ْبد هللا ْب ن� معر ب ن� خمزوم وزوجه ابو حذيفة هل ُيقال هلا‬
‫اليمن واقام ي�رس ب�كة وحالف ا َ ب� ُحذ ْيفة ْب ن� ي‬
‫ْ‬
‫مسية ِبنت خياط‬
‫�ا�ساخند�ا�ناکسربر�ا�ہامع�ربنایسربناعمربناملکنمیےسقلعترھکےتےھت‪�،‬و�ہاپےند�وسر�ےاھبئوی�ںاح�ر�ثا�و�راملکےکرمہ�ا�ہاپےنایک‬
‫ي� الصحابة �‪۴�۳�۴‬؍�‪۸‬‬ ‫‪ 1‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي‬
‫ت‬ ‫ف‬
‫صابة� � يي� الصحابة ‪۸��۴‬؍�‪۱‬‬
‫ز‬
‫ي‬ ‫‪ 2‬إال‬
‫‪ 3‬اسدالغابۃ�‪۱�۵�۲‬؍�‪۷‬‬
 ‫�� �� �‬

‫باھئیوک�ڈھونڈنےٓائےےھت�‪�،‬و�ہد� نوو�ںاھبئیوتینمو�اپسول�ٹےئگنکیلایسرنعیسوکہکمےکولگو�ںاکطر� مزاعشر�تا�و�رمہکیکویلگ�ںےکبیشن‬

‫� فو �را�ز�اچےھےگلا�سےئلںیہیےکوہکر�ر�ہےئگا� �ور�ا�سوقتےکدسوت�رکےاطمبقاب حوذیہفنبریغم�ہنبدبع�الہلزخم�ومیےکفیلحنبےئگ�‪،‬‬
‫وگا�رہوتےےلچےئگسجرپ�اب حوذیہفےناپیناتناہئیہقیلساعش�رزینکمسہیتنبابخ�طےسا�ن‬
‫یاسر‪t‬کےا�نےسر� �وزبر� �وزباہیماقلعت�توخش �‬
‫‪1‬‬
‫کااکن�حرک�دیا�‪،‬مای�ںویب�ییسنہوخشیزندگیزگ�ا�رنےےگلا�و�ر�ا�نےکنطبےسامع�را�و�ردبع�الہل(حریث�)دیپ�اوہئے�۔‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ً ٔ‬
‫معارا فاعتقه ا ُبو ُحذ ْيفة‬ ‫فولدت هل‬
‫‪2‬‬
‫�اب حوذیہفےنتبحم�‪،‬فشتقدمہ�ر�د�یا�و�رساخ�و�تاکاظمہر�ہرکتےوہئےامع�ر‪t‬کیدیپ�ائشرپہیمس‪r‬کو�ٓا�ز�ا�درکدیا�۔‬
‫ف‬
‫الاهلية‬
‫عبد هللا يقال هل حريث فقتهل بنو الديل ي� ج‬
‫‪3‬‬
‫عدب�الہلںیہنجحریثاہکجاتاہےاجلہتیںیمونب�افدیلےکاہتوھںلتقوہگےئ�۔‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َ ٔ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬
‫ومل ي ز�ل ي�رس ومعار مع ا ب ي� ُحذ ْيفة ِإل ان مات ‪،‬وجاء هللا ب� إلسالم فاسمل ي�رس ومسية ومعار واخوه عبد هللا ب ن� ي�رس‬
‫‪t‬ا�و�رامع�ر‪t‬بیھاب حوذیہفےکاتناق�لکتا�ن‬
‫�اب حوذیہفرمتےد�مکتا�نےکاستھنسحولس�کا� �ورمالیامد�ا�درف�اہمرکتےرہےا�و�رایسر �‬
‫اکو�ا�نےکاکنو�ںںیمیھبہیاپکزی�ہٓا�و�ا�زپڑ�ی�‪،‬زم�ا�جںیمقحوبق�لرکنےیکڑت�پیھت�‪،‬‬
‫کےاستھیہرہے‪،‬جونیہہکمںیمالہلےکدیناکن �ورمچ ت‬
‫‪t‬ا�و�ر�ا�نےکاھبئیدبع�الہلنبایسر‪t‬عییناس�ر�ااخند�ا�ن‬
‫�ا�و�ر�ا�ناک�د�لرش�کیکرمگ�اہوی�ںںیماتٹھگتاھا�سےئلایسر‪،�t‬مسہی‪،�r‬امع�ر �‬
‫‪4‬‬
‫�الہلرپ�ایام�نالنےا�و�ر�رسو�لالہلﷺکیدصتیقرکنےںیماب�ز�یےلایگ�۔‬
‫ہیمس ‪r‬بتن ابخ�ط ا�س قوت اخصی وب�ڑھی وہچیکںیھتنکیل دینیک امحیت ںیمیسک ےسمک ہنںیھت�‪،‬جبافک�رمہک ےن کیداھکہول�گ‬
‫�رسو�ل�الہلﷺیکدعو�تاسال�مرپ� ھدای�ند�ےرہےںیہا�و�رباطلوبعم�د�و�ںوکچوھ�ڑکر�الہلوحد�ہالشریک رپ�ایام�نالنےےگلںیہوت�ا�ناک‬
‫غہصوغبضا�و�ریکہنر�و�زرب�و�زڑبھاتالچایگا�و�ر�اہنںیوکئیںیہناتلمتاھجسرپ�و�ہاپانغہصاتا�رکر�اپےند�لوکھٹڈن�ارکیں�‪،‬وس�ائےا�نافعض�ءےک‬
‫جوہکےتہکامہ�ر�ا�ر�بالہلاعتلٰیےہا�و�ر�ا�س قرپائمرہےتا�و�ر�رسو�لالہلﷺکیاتاب�عرکتے‪،‬کوینہکا�نزمک�و�ر�و�ںیکامحیتا�و�ر�دفا�عرکنے‬
‫�و�الاکوئیںیہناھت�ا�ساب�تےنرقیشوک�ا�و�رباہ�د�ربان�دیاتاھچاننہچو�ہا�نافعض�ءرپیجانحر�ا�مرک�دیےت�ا�و�رخمفلترطیوق�ںےساکتلفیاچنہپنےےگل‬
‫�‪،‬بکیھ اہنںی ام�ر�ایپاٹجاتا�‪،‬بکیھیسکوک الاٹٹلاک�دیاجاتا�‪،‬کیسوکبو�ر�ی ںیم ٹیپلرک ایاس ھدو�ا�ں دیاجاتاکہ د�مٹھگ اجئے�‪�،‬انوہ�ں ےن ا�س رط�ح‬
‫نتےئنمتسایاج�دکر�رکےھےھتہکرص�فا�نےکایخ�لیہےسر�وگنےٹڑھک�ےوہج ئاںی�‪،‬باخلوص�صوجظملوسمتٓا�لایسررپر�و�ارکےھےئگا�ناکوت‬
‫ھٹاکنہیہہناھت‬

‫ا� سعد �‪۱�۸�۶‬؍�‪۳‬‬

‫‪ 1‬بن‬
‫اال�اف �‪۱�۵�۷‬؍�‪۱‬‬ ‫‪ 2‬انساب ش‬
‫ا� سعد�‪۱�۰�۱‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 3‬بن‬
‫ط�ی�‪۵�۰�۸‬؍�‪۱�۱‬‬ ‫‪ 4‬ت� یخ‬
‫ر� ب‬
 ‫�� �� �‬
‫َ َٔ ْ َ ُ ُ ْ َٔ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ ْ ف َّ‬
‫وه ِ ي� الش ْم ِس‬‫فالبسوه ادراع ال ِد ِيد وصر‬
‫‪1‬‬
‫ہیمس‪r‬کولوہےیکز�ر�ہانہپئیاجتیا�و�رمےکیکالچلچتی ھدو�پںیمیتلجوہئیریترپکڑھ�ارکدیااجتا۔‬
‫رگمییکدش�تےسولہےیکز�ر�ہپترک�ٓا�گنباجتینکیلاصبر�ہ شواکر�ہہفیعضٓا�ہکتہنرکتںی‪،‬یہول�گدکھرھبتے�‪،‬فاقےےتہسنکیل‬
‫لا�الہالا�الہلاکنرع�ہا�نےکوبل�ںےسہناجتا�‪،‬ہر�اتماح�نوگ�ا�ر�ااھت‪،‬رہٓا�زمائشوظنم�رتیھنکیلال�ت عوز�ٰیاکنا�مانیلگو�ا�ر�انہاھت‪،‬زمک�و�ر�ا�و�رب �وڑھےرم�د‬
‫توایکرط�فرہےرس�د�ا�ر�ا�نہکمایکزمک�و�ر�ا�و�ربڑھیوع�ر�تےکربص�ا�و�راپےندینرپعز�مو�اتسالق�لدیھکرکبموہ�تر�ہےئگسجےسا�نےک‬
‫غضیوغبضیکٓا�گا�و�ربڑھ�کاٹیھا�و�رنتیئناکتلفیدیےناکلسہلس ھڑباتچالگایمرگتجان�و�ہملظرکتےا�ناک�الہلرپ�ایام�نا�و�رقینیزمیدخپہت‬
‫ہوتاچالگایوصخصًا�ا�سوقتبجیبناکر�مﷺسےوپ�ر�ےاخند�ا�نےکےئلرفغم�تیکدعائںیےتنس�۔‬
‫َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ٓ ً َ َ َ َ شَّ ف ْ َ ْ َ َ تَّ َٔ تَ َ َ َٔ َ ُّٔ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ُ َٔ ْ ْ ُ َ ُ‬
‫الل صل هللا علي ِه وسل ا ِخذا ِبي ِدي نتم� ِ ي� البطح ِاء ح� ا� عل ا ِب ِيه وا ِم ِه‬
‫ول ِ‬ ‫فقال ع ث� َمان‪ :‬اق َبلت َمع َرس ِ‬
‫َ َ َ ْ ُ َ َّ ُ َ َ َ َ َٔ ُ َ َّ َ َ ُ َ َّ َّ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ُ َ َ َّ‬
‫‪:‬اص ِب ْ� ث َّ� قال‪:‬الل ُه َّم‬ ‫الل الدهر هكذا؟فقال ل الن ِب ي� صل هللا علي ِه وسل‬
‫وعلي ِه يعذبون ‪،‬فقال ابو ع ٍار‪ :‬ي� رسول ِ‬
‫َ َ ْ‬ ‫ْ ٓ َ‬
‫س َوق ْد ف َعل ُت‬
‫اغ ِف ْر ِل ِل ي� ِ ٍ‬
‫امثع�ن‪t‬سےرم�و�یےہمںییبنرکیمﷺاکاہتھاپےناہتھںیمڑکپ�ےوہئےاتلچاتلچو�ا�د�یاحطب�ءںیماچنہپاہج�ںایسر‪�،�t‬ا�نیکویب�ی‬
‫‪t‬ا�و�ر�ا�نےکےٹیبامع�ر‪t‬کو�اییسد�ر�دنا�کاکتلفید�یاج�رہیںیھتسجےسدکیےنھو�الےےکر�وگنےٹڑھک�ےوہجائںییلنک‬
‫مسہیتنبابخ�ط �‬
‫بےیسباکیہاعلمےہہکاہنںیدشنمےکلگنچےسوکئیڑھچ�اہنںیاتکس‪� ،‬ابوامع�ر‪t‬نےٓا�پﷺسےاخمطبوہکرعر�ضایکایکزمانہایاسہی‬
‫ہے�؟نیبرکیمﷺےنرفمایاصربکر�وپرھف مرایا�ا�ےالہل�!�ٓا�لایسرکیرفغم�ترفما�ا�و�رجوکہوتکرہیاکچہے�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ َ َ َ َّ ٌ َ َ ُ َ َّ َ َ َ َّ َٔ ْ َ َ َ نْ َ ْ َ َ ُ ُ َّ َ ْ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ً ََٔ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل‪ .‬ص ب�ا ا ب�‬ ‫الل‪ ،‬بلغ ِمنا او بلغ ِم�ا العذاب ك مبل ٍغ فقال رسول ِ‬ ‫فقال عار‪ :‬ي� رسول ِ‬
‫س ِب� َّلن ِار‬ ‫ْال َي ْق َظ ِان‪َّ .‬الل ّ ُ َ ّ ْ َ ً ْ َ‬
‫ٓ‬ ‫َٔ‬
‫هم ال تع ِذب احدا ِمن ا ِل ي� ِ ٍ‬
‫�ایکا�و�ر�ر�و�ایتںیمےہجبامع�ر‪t‬نےٓا�پﷺکےاسمےناپےنو�الد�‪�،‬اپینو�الد�ہرپقریشیکویتخس�ںا�و�رظملاکشوک�ہایکہکےنےگلا�ے‬
‫ظ‬
‫ےہو�رسو�لالہلﷺنےا� شرا� فد مرایاکہابو�یق��ا�ن�(امع�ر‪t‬کیتینک�)ربصکر�و�‪�،‬ا�ے‬‫�الہلےک�رسو�لﷺہم لکترپوفی�ںیکاتناہہوگیئ ت‬
‫‪3‬‬
‫�الہل�!�ٓا�لایسرمںییسکوک�ٓا�گاکعذ�ا�بہندیان�۔‬
‫َّ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َٔ َ ف‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ُٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َم َّر ِب َع َّم ٍار‪َ ،‬وا ِّم ِه‪َ ،‬وا ِب ِيه‪َ ،‬و ْه ُي َعذ ُبون ِب� ْالبط ِح ِ ي� َر ْم َض ِاء َمكة‪ ،‬ف َيقول‪َ :‬ص ْب ً�ا‬ ‫الل صل‬
‫وكن رسول ِ‬
‫َ ْ ُ ُ ُ َْ ُ‬ ‫َٓ َ‬
‫ال َّنة‬
‫س‪ ،‬مو ِعدك ج‬
‫ال ي� ِ ٍ‬
‫�ایک ا�و�ر�ر�و�ایت ںیم ےہ�رسو�ل الہلﷺ امع�ر ‪�،�t‬ا�نیک و�الد�ہ ا�و�ر�و�الدکے اپ�س ےسزگ�ر�ے ہکبج اہنںی � بطع ےک اقم�م عرپذ�ا�ب‬

‫ف‬
‫‪،۱‬ا� سعد�‪۱�۷�۶‬؍�‪۳‬‬ ‫للب� ق��‪۲�۸�۱‬؍�‪،۲‬الدرد� اختصاراملغازی ی‬
‫والس� �‪۴�۲‬؍�‪ ،۱‬املواھب الدینۃ �‪۱�۴�۳‬؍� ب ن‬ ‫‪ 1‬دالئل النبوۃ ی‬
‫ف‬
‫‪،۴‬ا� سعد �‪۱�۸�۸‬؍�‪۳‬‬
‫ن‬ ‫‪ 2‬مسند امحد �‪ ،۴�۳�۹‬االستیعاب � معرفۃ االحصاب�‪۱�۵�۸�۹‬؍� ب‬
‫ف‬
‫‪ 3‬االستیعاب � معرفۃ االحصاب �‪۱�۸�۶�۴‬؍�‪۴‬‬
 ‫�� �� �‬

‫‪1‬‬
‫�دیاجا�رہاتاھتو�ٓا�پﷺنےرفمایا خشخورب�یوہ�ا�ےٓا�لامع�ر�!یبکشاہمت�ر�ااکھٹنہتنجےہ�۔‬
‫بجا�نےکوشہرایسر‪t‬خسایت�ںےتلیھجوہئےاج�ںقحبوہگےئوت�اب حوذیہفنبریغم�ہےنہیمس‪r‬کوابوجلہےکوح�الےرک�دیاسجےس‬
‫رکایجنںیمرسفرہستابوجلہاھت‬
‫مسہی‪r‬کاقعدی�ہا�و�ریھبوبضم�طوہگای�ا�و�ر�انوہ�ںےناقمبےلاکیچجنلد�ےدیاجےسونبغمری�ہزخم�ومیےنوبق�ل ل‬
‫�و�ہایکوب� ھڑایباند�یہیمس‪r‬کیاقمبہلٓا�ر�ائیےسدیو�انہوہگایا�و�ر�ا�نرپظملیکاتناہکر�د�ی‪،‬ہیاحصبہیاہب�د�ر�یےکاستھابوجلہےکملظوسمتیتلیھج‬
‫� ہرںی�‪�،‬ابوجلہےنرہچدن�اہنںیاہککہمتاپےندینےسانک�ر�ہیشکرکلویلنکانوہ�ںےنہنوت�اپاندیندبلا�ا�و�رنہیہا�ناک�ایام�نا�و�رعز�مو�اتسالق�ل‬
‫کزم�و�رہو�ا‪ٓ،‬اخرجبو�ہاپےنرہظملوسمتوک�ٓا�زماچاک�ا�و�ردصقمباطلںیمانکا�موہگایتو�ا�سےناپیناقش�و�تیبلقاکماظہر�ہرکنےےکےئلد�و�ا�ونٹ‬
‫نموگ�ائے‪،‬د� نوو�ںوکماخلفتمسںیمڑھک�اکرکےہیمس‪r‬کیایکاٹنگایکا�ونٹےکاستھا�و�ر�د� سور�یاٹنگد�وسر�ےا�ونٹےکاستھ‬
‫باند�ھد�یا�و�رہیمس‪r‬سےاہک�ابیھوقتےہاپےندینوکتر�کرک�د�و�و�رنہاہمت�ر�یال�شےکدٹ�وڑک�ےوہاجئںیےگرگمہیمس‪r‬نےزندگی‬
‫باچنےےکےئلرفکمںیانپ�ہےنیلا�و�ر�اسال�ماک�د�امنوھچ�ڑنےےساناک�رکر�دیا�۔‬
‫ُ ُ ُ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ َ َ َٔ َّ ُ شَ َ ف ْ ْ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َٔ ُ ُ َ‬
‫فا َّما َس َّية ف ِإ نَّ َ�ا ُر ِبطت َب ْ ي نَ� ي‬
‫بع� ي ن� وو �ج ي ء قبلها ِب�ر ب ٍة فق ِتلت و ِه اول ِ‬
‫�ید ٍۃ ِ ي� ِإالسل ِم‬
‫چاننہچا�سےنمکحدیاکہا� نووٹ�ںوکماخلفتمسںیماگھب�دیاجائےا�و�ر�ایکزین�ہرکیل�وحتشو�د�رندگیےکاعلمںیمرتسعو�ر�تیکاییسان�ز�کہگج‬
‫�و�ا�رکایا�و�ر�و�ا�ربیھا�سبضغاککہزین�ہمسجےکاپ�رنلکایگ�‪،‬ہیمس‪r‬کاجمسریچکردٹ�وڑک�ےوہایگ‪،‬ا�و�ر�وہںیالہلوکپای�ر�یوہکر�امرہوئگںی�‪�،‬اسال�م‬
‫‪2‬‬
‫دیہشںی�۔‬
‫مںیو�ہیلہپ ہ‬
‫جبیھبدہش�ا�ءاسال�ماکتذکر�ہوہتاہےوت�ا�ناکنا�مرسفرہستاتکمچرظنٓاتاربصیکای�ددلاتاا�و�رہشیمہیکتنجیکرط�فاشا�ر�ہرکتاہے�۔‬
‫سدعبنابی قوا�ص‪(t‬فاتحایر�ا�ن)‬
‫َ َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َ ْ َٔ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َٔ َ ُ َ ً َ ْ َ ً َ ً َ‬
‫احا‪ .‬غ ِليظا‪ .‬ذا َه َام ٍة‪ .‬ش ث نَ� اال َص ِاب ِع‪ .‬اش ُع َر‪َ .‬وكن‬‫عن عا ِئشة ِبن ِت سع ٍد قالت‪ :‬كن ا ِب ي� رجال ق ِص ي�ا‪ .‬دحد‬
‫َ‬
‫ي خْ� ِض ُب ِب� َّلس َو ِاد‬
‫عائہشتنبدعس‪t‬سےرم�و�یےہریم�ےو�الدپتسدق�‪،‬ےنگھٹ�‪،‬موٹے‪،‬بڑ�ےرس�و�الے‪�،‬اگنایل�ںومٹیںیھتاب�لتہبےھتا�و� سرای�ہاضخ�ب‬
‫‪3‬‬
‫لاگتےےھت�۔‬
‫ونبزہر�ہےساھتا�سرشےتےسٓا�پرسو�لالہلﷺکےاممو�ںز�ا�داھبئی‬
‫سدعبنابی قوا�صاکقلعترسو�لالہلﷺکیو�الد�ہامجد�ہےکہلیبق �‬
‫گلےتےھت�‪،‬الہلابت�ر�کوتاعلٰیےناہنںیلقعو�د�انش�‪،‬فمہ فو �راست�‪،‬اخند�انیرش�افت‪،‬اعممال�تںیم�امانتو�دیانتد�ا�ر�ی‪�،‬ا�و�رباہ�د�ر�یوشاجعتےک‬
‫جوہرمںینامیا�ںایکتاھ �‪ٓ،‬ا�پاپےنو�الدینےکعیطمرفما�نےھترگماپینو�الد�ہےستہبزیا�د�ہایپ�رکرتےےھت‪،‬الہلابت�ر�کوتاعلٰیےنٓا�پوکفرط�ت‬
‫ف‬
‫‪ 1‬اسدالغابۃ �‪۱�۲�۲‬؍�‪،۴‬االصابۃ � ت� یز�احصابۃ�‪۱�۸�۹‬؍ ‪�۸‬‬
‫تفس� الرازی ‪۲�۷��۳‬؍�‪۲�۰‬‬
‫تفس� البغوی �‪۹�۳‬؍�‪ ،۳‬ی‬ ‫الثعل� �‪۴�۵‬؍�‪ ،۶‬ی‬
‫تفس� ب‬ ‫‪ 2‬ی‬
‫ا� سعد�‪۱�۰�۵‬؍�‪۳‬‬‫‪ 3‬بن‬
 ‫�� �� �‬

‫وجرکو�ٹوک�ٹرکرھب�ےوہئےےھتا�سےئلابیھرتس�ہرب�سےکیہ‬
‫لسہمیاطعف مرائییھت� �‪ٓ،‬ا�پںیمرش�افت‪،‬دیانتو�امانتا�و�رشاجعتےک ہ‬
‫تےھرگماپینوق�میکدب�اخالقوی�ں�‪،‬بد�اعاملوی�ںا�و�رشرکہیابع�د�ا�تےسرفنتمرہےتےھت�‪،‬اپےنمہرمعڑلکو�ںیکرط�حلیھکوک�دا�و�رقسفوفوج�رمںیالتبم‬
‫ہونےےکاجبئےاپان�زیا�د�ہرت�وقتیگنجونف�نریت�اند�ا�ز�ی ت‪،‬ول�ا�را�و�رزین�ہاب�ز�ییکقشمںیمرص�فرکتےےھت‪�،‬ا�نےکاپکزی�ہرک�د�ا�ر�و�اطو�ا�ریک‬
‫بانپرلو�گاہنںیزع�ترھب�یاگنہو�ںےسدکیےتھےھت �‪ٓ،‬ا�پیھبد�وسر�ےاصاح�بیکرط�حدش�تےسقحےکالتمشیےھت�‪،‬‬
‫ن َ‬ ‫َ َ َٔ ّ ْ ُ‬ ‫ق‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ْ َ َٔ نّ ف َ َ ٔ‬ ‫َر َٔا ْيت ِ ف ي� ْ َ‬
‫يسبق� ِإل‬
‫ي‬ ‫ظملة ل ا ْبرص ش ْيئا ِإذ ا َضاء يل �ر فاتبعته فك ِ ن ي� انظر اىل من‬ ‫ال َنام قبل ان اسل ك ِ ي� ِ ي�‬
‫ساهلم َم ت� ٔا تتي� اىل َها ُه َنا َق ُالوا َّ‬
‫َ َ َٔ نّ ٔ ٔ‬ ‫َ ٔ‬ ‫َ َ‬ ‫َْٔ َ‬ ‫َ‬
‫الس َاعة‬ ‫ذ ِلك القمر‪ ،‬فانظر ِإل زيد ب ن� َح ِارثة َو ِإل َع ّيل َو ِإل ا ب ي� بكر وك ِ ي� ا‬
‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ن َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َي ْد ُعو ِإل االسالم مستخفيا فل ِقيته ِ ي� شعب اجياد ‪ ،‬وقد صىل العرص‬ ‫الل صل‬‫لغ� رسول ِ‬ ‫وب ِ ي‬
‫ن ٔ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬
‫تقدم� احد إال مه‬
‫ي‬ ‫ا‬ ‫�‬ ‫سملت‬ ‫فا‬
‫�ایکر�ا�تانوہ�ںےنوخ�ا�بںیمدکیاھکہو�ہات�رکیوی�ںںیموغطےاگلرہےںیہہکاچانکایکر�وشناچندکومچےتکدیھکرک�ا�سیکرط�فےکپل‬
‫�‪،‬جبرقیب ےچنہپوتدیسنا�ابوبرکدصیق ‪ ،�t‬دیسنا یلع ‪t‬بن ابوطالب�‪ ،‬زید ‪t‬بناح�رثہوکہپےل ےس وہا�ں ومجو�د اپکردشش�ر رہے‬
‫گےئ�‪�،‬ا�نونیت�ںاصاح�بےسوپچاھکہو�ہاہی�ںبکرشتیفالئےںیہ�؟انوہ�ںےنوج�ابًااہک�ابیھیہٓائےںیہ�‪،‬جبحبصوہئیوتکیسرط�حاہنںی‬
‫�رسو�لالہلﷺیکدعو�تاسال�ماکعملوہ� تاو�اہنںیوف�ر ً��ااپان�ر�ا�تو�الاخو�ا�بای�د�ٓاگایجسےسا�نیکرطف�تہمیلسےنوف�ر ً��ااند�ا�ز�ہاگللایکہاب�ر�ی‬
‫را�طمیقتسمرپچالنےاچہےتںیہ�‪ ،‬چاننہچ‬
‫ریوبرکتاک�ا�ر�ا�د�ہرھکےتںیہ�ا�و�را�نوککرف�وشر�کیکرہگ�ی لدد�لےساکن�لرکص �‬
‫تاعلٰیا�نےکاستھالھبئی خو �‬
‫‪t‬دم�رسو�لالہلﷺیکالت�شےکےئللکنڑھک�ےوہئےا�و�ر�ٓا�پﷺکوحمہل‬
‫�اسال�موبق�لرکنےےکےئلوکئیہحملاضئعےیکریغبٓا�پ حم‬
‫‪1‬‬
‫جای�دکیایکاھگٹیںیمرصعکیامن�زپڑھےتوہئےاپلای�۔‬
‫جبٓا�پﷺامن�زسےاف�ر�غوہئےوتدعسنبابی قوا�ص‪t‬نےدیناسال�موبق�لرکنےیکانمتاظہریکےسجنسرک�رسو�لالہلﷺبتہ‬
‫خو�شوہئےا�و�ر�اہنںید�ائر�ہاسال�مںیمد�اخلرفمایا�‪ٓ،‬ا�پےنوبق�لاسال�مرکنےو�الو�ںںیمرسیت�ے‪،‬وچتےھایھچےٹاملسم�نوہنےاکرش�ف‬
‫حاصلایک‪،‬رگم�اسال�موبق�لرکنا�اتان�ٓاسا�ناک�مہناھتجبا�نیکو�الد�ہوک�اپےنےٹیبےکاسال�مالنےا�و�ر�اپےنوم�ر�وثیوبعم�د�ا�نےسرحنم�فوہنے‬
‫کاعملوہ� تاوسخیاپہوئگںی۔‬
‫َ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ َ َّ َٔ َ َ َ ْ َٔ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ّ َ َ َ َ َٔ ْ َ ٓ ُ ُ َ َ َٔ شْ َ ُ َ تَّ َٔ ُ َ َ‬
‫وت‪ ،‬ف ُت َع َّي� ِب ي�‬ ‫قالت‪ :‬ي� سعد‪ ،‬ما هذا ال ِذي اراك قد احدثت؟ لتدعن ِدينك هذا او ل ا ك ول ا�ب ح� ام‬
‫َ َ َ ْٔ ُ ْ َ َٔ‬ ‫�ء ‪ ،‬ف� ْ‬ ‫َ ُ َ ُ َ َ َ ُٔ ّ َ ُ ْ ُ َ َ ْ َ َ ٔ َ َ نّ َ َٔ ْ ُ ن َ َ َ‬
‫كثت َي ْو ًما َول ْي ةًل ْل تَ� ك فا ْص َب َح ْت‬ ‫ي� هذا ِل ش ي ْ ٍ‬
‫فيقال ي‪ �:‬قا ِتل ا ِم ِه‪،‬فقلت‪ :‬ل تفع ِ يل ي� امه‪ ،‬ف ِإ ِ ي� ل ادع ِد ِ ي‬
‫ُٔ‬ ‫ْ َ ْ َ َّ ُ ْ َ َ َٔ َ َ ُ ْ‬ ‫َ ْٔ ُ ْ ٔ‬ ‫َ َ ُٔ‬ ‫ٓ‬ ‫َق ْد َج� َد ْت‪ ،‬ف� ْ‬
‫� ُد َها ف َّلا َرا ْي ُت ذ ِلك قل ُت‪ َ :‬ي� ا َّم ْه‪،‬‬ ‫كثت َي ْو ًما ا َخ َر َول ْي ةًل ا ْخ َرى ل تَ� ك‪ ،‬فاصبحت ق ِد اشتد ج‬ ‫ِ‬
‫َ ْ َ ْ ً َ تَ َ ْ ُ ن َ َ شَ ْ َ ْ ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫فخ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َت ْع َ ِل ي نَ� َو ِ ْ‬
‫َّ‬
‫ك‪ ،‬وإن شئت‬ ‫� ٍء‪ ،‬ف ِإن ِشئ ِت ف ِ ي‬‫ي� هذا ِل ي‬‫الل لو كنت ِلك ِمائة نف ٍس �رجت نفسا نفسا‪ ،‬ما �كت ِد ِ ي‬
‫ف‬
‫الک�ی �‪۲�۰�۵‬؍�‪۱‬‬ ‫خ� العباد �‪۲�۳�۴‬؍�‪ �۰‬خ‬
‫‪ ،۱‬الصائص ب‬ ‫س�ۃ ی‬
‫‪ 1‬سبل اھلدی والرشد � ی‬
 ‫�� �� �‬
‫ال ت ٔ� لك‪،‬فملا ٔرات ذلك ٔفا ْ‬
‫لكت‬ ‫ي‬
‫�ا�و�رہکےنںیگلا�ےدعس‪!�t‬یہاسیک�دینوتنےاتخای�رکایہےسجےنےھجتاپےنٓابائو�اجد�ا�دکےدینےسربشگہترک�دیاہے�‪،‬مںیںیہمتمکحدییت‬
‫ربد�ا�روہجائوپرھدمھیکد�ےرکوبلںیجبکتمتا�سدینوکتر�کہنرک�وگےا�سوقتکتہنںیمکھچویپ�ںیگا�و�رہن‬
‫ہو�ںہکا�سدینےسدتس �‬
‫وھچڑ� تاومری�یام�ںےن�اپیندمھیکرپعلمرکنےںیگل�‪�،‬ا�و� ہررطر�فےسھجم‬
‫کاھئو�ںیگا�و�ر�اسیاحلتںیمد�مد�ےد�و�ںیگ�‪،‬مںیےناسال�موکہنںی �‬
‫پر�ٓا�و�ا�ز�ہیشکوہنےیگلہکہیاپینام�ںاکاقتلےہںیمتہبد�لگنتوہ�ا�‪�،‬اپینو�الد�ہیکدخمتںیماب�ربا�رعر�ضایک� خ‪،‬وشامدیںںیک‪،‬اھجمسیاہکالہل‬
‫وھچڑکر�و�اپساپےن‬
‫کےےیلاپیندضسےاب� �زٓاجائویہوتناممنکےہہکںیما�سےچسدینوکچوھ�ڑ�د�و�ں م‪،‬رگ�ا�نیکایکیہاب�تیھتہکا�سدینوک �‬
‫ںیئگ‬
‫�ٓابائیدینرپٓاجائو�و�رنہںیماپیناج�ند�ےد�و�ںیگ�‪�،‬ا�سدضںیمریم�یو�الد�ہرپتنید�ناکفاقہزگ�رگایا�و�ر�و�ہوھب�کوپای�سےستہبالغروہ‬
‫مرگ�اپیندمھیک قرپائم ہرںی� �‪ٓ،‬اخرجبیئکر� �وزہوگےئا�و�ر�و�ہاپینٹہدھرمیےسہنںیٹہوتدعسبنابی قوا�ص‪t‬نےہتخپزع�مو�اتسالق�لا�و�ر‬
‫�و�ااگش�فاند�ا�زمںیاپینو�الد�ہےسرع�ضیکہکا�ےامیاج�نالبشہبںیمٓا�پےستہبتبحمرکتاہو�ںنکیلریم�ےدینےسزیا�د�ہزعیزہنںی‬
‫�و�الہل!�ایکںیہناہمت�ر�یوسجانںییھبوہ�ںا�و�ر�اسیوھب�کایپ�سںیمایکایکرککےبسلکناجئںیوتبیھںیمٓاخر�یہحملکتاپےنےچسدین‬
‫وھچڑ�و�ںاگ�ا�باچہےںیہمتاھکئویانہاھکئویہمت نمرپرصحہے�‪،‬بجا�نیکو�الد�ہےندعس‪t‬کارسو�لےسا�سد�رجہتبحماکاند�ا�ز�ہرک‬
‫�اسال�موکںیہن �‬
‫‪1‬‬
‫لایکہا�نےکےئلو�ہاپینو�الد�ہوکبیھا�نرپرقبا�نرککساتہےوتبا�د�لوخن�اسہتاھکناانیپرش�و�عرک�دیا�۔‬
‫الہلابت�ر�کوتاعلٰیےناپینٓاخر�یاتک�برق�ٓا�ندیجممںیہیٓایا�تان�ز�لرفم ئاںی�۔‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ ْ َ ْ ْ َ َ َ َ ْ ‪۰‬۝ َ َ َ ْ ُ ُ ُّ ٗ َ ْ ً َ ٰ َ ْ َّ ٰ ٗ ْ َ َ ْ َ ْ‬
‫ُ‬
‫ك‪۰‬۝‬‫ي ا ِن اشك ْر ِ ْل َول َِوالِد ْي ۭ‬ ‫النسان ِبالِدي ِ ۚه حلته امه وهنا ع وه ٍن و ِفصله ِف عام ِ‬ ‫ووصينا ِ‬
‫ّ ْ‬‫ُ‬ ‫َ‬
‫م‪۰‬۝ فل ُتط ْع ُه َما َو َصاح ْ ُ‬‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ع ا ْن ت ْش َك ْ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫اه ٰد َك َ ٰ‬
‫ي َوا ِْن َج َ‬ ‫َ َّ‬
‫ِل ْال َ‬
‫ب َما ِف الدن َيا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب َما ل ْي َس لك ِبهٖ ِعل ٌ ۙ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪۱۴‬۝‬ ‫صُْ‬
‫ِ‬ ‫م‬ ‫ا‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ُْ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ك فان ّب ُئ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ِل َم ْرج ُع ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫م ا َن َب ا ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ً‬
‫َم ْع ُر ْوفاۡ‪۰‬۝ ّواتبـ ْـع َسب ْيل َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ك ِبَا كنت ْم تع َمل ْو َن ‪۱۵‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِلۚ‪۰‬۝ ث ّم ا ّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬تقیقحےہہکمہےناناس�نوک�اپےنو�الدیناکحقاچہپنےنیکوخ�دتاکدیکیےہ‪�،‬ا�سیکام�ںےنفعضرپضفعاٹاھکر�اسےاپےنٹیپ‬
‫مںیرکاھا�و�رد�واس�لا�ساک�د�و�د�ھوھچٹےنںیمےگل�(�اسیےئلمہےنا�سوکصنتحییکہک�)ریم�اشرککر�ا�و�ر�اپےنو�الدیناکشرکباجلا�ومری�ییہ‬
‫‪،‬یلنکار�و�ہھجترپدبا�و�ڈ�الںیہکریم�ےاستھوتیسکایےسوکرشیکرک�ےےسجوتہنںیاجنات�(عیینوجتری�ےملعںیمریم�اشریک‬
‫طر�فےھجتانٹلپہے گ‬
‫ہنںی� ت)و�ا�نیکاب�ترہگزنہامنان�‪�،‬ا�و�ر�دنایمںیا�نےکاستھاچاھربتائوکرتےرہو�‪،‬رگمریپ�و�یا�سصخشےکر�اسےتیکرکجسےنریم�یرط�ف‬
‫�رجو�عایکہے‪،‬پرھتمبسوکلپانٹمری�ییہرط�فےہ�‪�،‬ا�سوقتںیمںیہمتاتب�د�و�ںاگکہمتےسیکلمعرکتےرہےوہ۔‬
‫الش َعاب َف ْاس َت ْخ َف ْوا‪َ ،‬ف َب ْي نَ� َما َس ْع ُد ْ نُ� َٔا� َو َّقاص َو َ َّع ٌار َو ْ نُ‬
‫ا� َم ْس ُع ٍود‬
‫َّ َ َ َ َ َ ّ‬ ‫َ َ َ َٔ ْ َ ُ ُ َ َٔ َ ُ‬
‫ب‬ ‫ٍ‬ ‫ب ِب ي‬ ‫فكن اصابه ِإذا ارادوا الصلة ذه ُبوا ِإل ِ ِ‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫کث��‪۳�۳�۶‬؍�‪،۶‬امتاع االامسع�‪۱�۳�۷‬؍� ت‪ �،۹‬ي خ‬
‫االمال خ‬
‫الميسية‬ ‫ي‬ ‫املشاه� واالعالم �‪۲�۴�۱‬؍� ت‪�،۳‬تيب‬
‫ي‬ ‫ر� إالسالم ووفيات‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 1‬ی‬
‫للشجري�‪�۲ ۰�۰�۲‬‬
‫‪2‬لقمان �‪۱�۴�،۱�۵‬‬
 ‫�� �� �‬
‫ْ َٔ ْ َ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ شْ‬ ‫َ َ َّ ٌ َ َ ُ ْ ُ َ ْ ُ َ ُّ َ ف ْ‬
‫� ِك ي نَ�‪ِ ،‬م نْ ُ� ْم‪ :‬ا ُبو ُسف َيان ْب نُ� َح ْر ٍب‪َ ،‬والخن ُس‬
‫وخباب وس ِعيد ب ن� ز ي ٍد يصلون ِ ي� ِشع ٍب‪ ،‬اطلع عل ي ِ� ْم نف ٌر ِمن ال ِ‬
‫َ َ َ َٔ َ‬ ‫ََ‬
‫ح �جَ َ ٍل فش َّج ُه‪ ،‬فكن اَّول‬ ‫ال شْ نَ ْ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ َ َ َ ُّ ُ ْ َ َ ُ ُ ْ َ تَّ َ َ ُ ُ ْ َ �ضَ َ َ ْ ٌ َ ُ ً َ ْ ُ‬ ‫ْ ُ شَ‬
‫� ٍيق‪ ،‬وغ ي�ها فسبوه وعابوه ح� قاتلوه‪ ،‬ف َ ب سعد رجل ِمن ِ‬
‫� ِك ي� ِب ِل ِي‬ ‫ب ن� ِ‬
‫ف ْ َ‬ ‫ُٔ‬
‫َد ٍم ا ِر َيق ِ ي� ِإال ْسل ِم‬
‫�دعو�ت قح ےک غٓاا�زمںی احصبہرک�ا�م ‪y‬جن ںیم دعسبن ابو� قوا�ص ‪ �t‬ع‪،‬ام�ربن ایسر ‪ �t‬ع‪،‬دب�الہل نبوعسم�د ‪،�t‬خاب�ب‬
‫ےھتاف�رکی گنرش�ازی�ی ےس ےنچب ےک ےیلہکمرکممہ ےک رقییب اہپ�ڑ�و�ںیک اسنس�ناھگٹوی�ں ںیم پھچ‬
‫�ا�و�رعسدیبن زید‪y‬شامل ک‬
‫کر�الہل وحد�ہ الشریکیک ابع�د�ترکتے ےھت�‪،‬کیس رط�ح رشمکنیوکجن ںیم ابوفسای�ن نب رح�ب ‪�،‬اخسن نب رشیق وغری�ہ اشمل‬
‫رھا�ن رپمحہلرک�دیا�‪ ،‬سدع ‪t‬کی اھٹیت وج�انییھت اہنںی وج�ش‬
‫تےھ�ا�س اب�تیک ربخہوگیئ�‪،‬ہپےلوت�و�ہاملسمنو�ں رپ�ٓا�و�ا�ز�ےےنسک ےگل ا�و� پر �‬
‫�ٓاگایپا�س یہ ا�ونٹیک ایک ڈہ�ی ڑپ�ی وہئییھت اسے اٹاھکرمرشکنی رپپل ڑپ�ےجس ےس ایکرشم�کاکسرپٹھایگ�ا�و�ر�ا�س ںیم ےس‬
‫‪1‬‬
‫خو�ن ےنہب اگل�‪ ،‬عالمہ ابن اثری ‪a‬ہکےتںیہہکدعس ‪t‬بن ابی قوا�ص ےلہپصخش ںیہوہنج�ں ےنقحیک امحیت ںیم وخنریز�ییک�۔‬
‫َ َ َ ْ ُ َّ َ َ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ي ن‬
‫الل َص َّل َّ ُ‬
‫َّ‬ ‫َ َ ُٔ ُ َ ُ‬ ‫شَ َ َ ْ ُ َ ْ ٔ‬
‫الل‪ :‬لق ْد‬
‫ح� وىل الناس ‪ ،‬قال عبد ِ‬ ‫ول ِ‬ ‫�د سعد بد ًرا واحدا وثبت ي ْوم اح ٍد َمع َرس ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َٔ ْ‬
‫الرج ِال‬‫رايت سعدا يقا ِتل يوم بد ٍر ِقتال الف ِار ِس ِ ي� ّ ِ‬
‫زو�ہدب�رمںیاشملوہئے�‪ ،‬عدب�الہلےسرم�و�یےہہکںیمےنزغ�و�ہدب�رمںیدعس‪t‬کوجگنرکتے کیداھ�و�ہایپ�د�ہ‬
‫سدعبنابی قوا�ص‪t‬غ �‬
‫‪2‬‬
‫تےھرگمہشوس�ا�ر�و�ںیکرط�حڑل�رہےےھت�۔‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ش َ َ ْ خَ ْ َ َ َ ْ ُ َ َ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ي ن‬
‫الل َص َّل َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُٔ ُ َ ُ‬
‫ال َد ْي ِب َية َوخ ْي َب َ� َوف ِت َح َمكة‬‫�د الندق و‬ ‫ح� وىل الناس و ِ‬ ‫ول ِ‬ ‫وثبت ي ْوم اح ٍد َمع َرس ِ‬
‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪،‬‬ ‫الث َو شَ� َد ْ َ َ َ ُ َّ َ َ ُ‬ ‫نَ َّ ُ‬
‫ال َه ِاج ِر ي� الث‬ ‫َو َك َن ْت َم َع ُه َي ْو َم ِئ ٍذ إ ْح َدى َر َ يا� ِت ْ ُ‬
‫الل صل‬ ‫ول ِ‬ ‫الش ِاهد كها َمع َرس ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬
‫َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫الر َم ِاة ْ َ‬
‫َو َك َن ِم َن ُّ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل‬ ‫ول ِ‬ ‫اب َرس ِ‬ ‫الذك ِور ي ن� ِمن اص ِ‬
‫زو�ہ‬ ‫زو�ہاحدمںیرسو�لالہلﷺےکرمہ�ا�ہبجولگو�ںےنتشپریھپ�یوت�و�ہا�سوقتاثبتدق�مرہے�‪،‬غ �‬ ‫زو�ہاحدمںیاحضروہئےغ �‬ ‫�ا�و�رغ �‬
‫ربیخا�و�رفحتہکمںیمیھباحضرہوئے�‪�،‬ا�سر� �وز�(فحتہکمےکد�ن�)اہمجرینےکنیتڈنھج�و�ںںیمےسایکا�نےک‬
‫زو�ہ �‬
‫خدن�ق‪،‬حدبیہیا�و�رغ �‬
‫پا�ساھت�‪ ،‬تام�ماشمہدمںیرسو�لالہلﷺےکرمہ�ا�ہاحضرہوئے�‪�،‬ا�و�ر�و�ہا�ناصاح�بںیمےسےھتوج�رسو�لالہلﷺےکتری�اند�ا�ز�و�ںںیم‬
‫‪3‬‬
‫بای�نےیکےئگںیہ�۔‬
‫�ا�نیکرط�فھچکاشاع�رنموس�بںیہ�۔‬
‫َ‬ ‫َٔ َ ْ َٔ تَ َ ُ َ َّ َٔ ّ‬
‫ص َاب ِ ت ي� ِب ُص ُد ِور ن ْب ِ يل‬
‫ح ْي ُت ِ َ‬
‫ََ‬ ‫ ‬ ‫الل ا ِ ن ي�‬
‫اال هل ا� رسول ِ‬

‫‪ 1‬الاکمل ف� یخ‬
‫التار��‪۶�۵�۸‬؍�‪۱‬‬
‫ا� سعد�‪۱�۰�۴‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫ا� سعد�‪۱�۰�۵‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬بن‬
 ‫�� �� �‬

‫ںیمےناپےنریت�و�ںیکون�کےساپےنرمہ�اہوی�ںیکافحظتیک‬ ‫ ‬ ‫�ا�ےو�ہرسو�لہکرسو�لالہلﷺےکاپ�سٓایا‬
‫ُّ ُ ُ َ َ ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ ُ‬
‫س ِل‬ ‫كَْ‬
‫ك حزون ٍة و ِب ِ‬ ‫ِب ِ‬ ‫اذ ُود ِب َ�ا َع ُد َّو ُه ِذ َ ي� ًدا ‬
‫مںیا�نریت�و�ںےکذ�ریےعےسا�نےکدشنموک�دفعرکتاتاھ رہستکزمنیےسا�و�رہرنر�مزمنیےس‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬
‫الل ق ْب ِ يل‬
‫ول ِ‬ ‫بَ ْ ْ ُ‬
‫س ٍم َمع َرس ِ‬ ‫ِ‬ ‫ ‬ ‫ف َ�ا ُي ْع َت ُّد َر ٍام ِم ْن َم َع ٍّد‬
‫‪1‬‬
‫مھجےسےلہپوکئیصخشرسو�لالہلﷺاکتری�اند�ا�زہنںیامش�رہوتاتاھ�۔‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫واحد الستة اهل الشورى‬
‫‪2‬‬
‫�و�ہرسو�لالہلﷺےکاصاح�بوش�ر�یںیماشملےھت�۔‬
‫نجںیہرسو�لالہلﷺےنتنجیکاشب�ر�ترفمائییھت�‪،‬‬
‫ٌ‬ ‫َٔ َّ َّ َ َّ ُ َ َ َ َ َّ َ َ َٔ َّ ُ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ ْ‬ ‫َع ْن َع ْب ِد َّ ِ ْ ن َ ْ ْ ن ْ َ‬
‫اب َر ُجل ِم ْن‬
‫اص‪ ،‬ان الن ِب يَّ� صل هللا عل ْي ِه وس َل قال‪:‬اول من يدخل ِمن هذا ال َب ِ‬ ‫الل ب ِ� ع ِرو ب ِ� الع ِ ي‬
‫َٔ ْ ْ َ َّ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ ُ َٔ َ َّ‬
‫الن ِة‪ ،‬فدخل سعد ب ن� ا ِب ي� وق ٍ‬
‫اص‬ ‫اه ِل ج‬
‫عدبالهلنبرمع�وبناع�ص سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنایکد�نرفمایاجوشصخا�سد�ر�و�ا�ز�ےےسےلہپد�اخلوہگا�و�ہیتنجےہوتسبےس‬
‫‪3‬‬
‫ہپےلدعسبنابی قوا�صا�سد�ر�و�ا�ز�ےےسد�اخلوہئے�۔‬
‫جنےکاب�ر�ےںیم�اما�ماتملنیقدمحمﷺےنرفمایا‬
‫َ ًّ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ ُ ُ َ َ َٔ ْ ُ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ َ ّ َ ُ ً َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ ُ َ ُ ُ ْ َ َ َٔ‬
‫� الل عنه‪ ،‬يقول‪ :‬ما رايت الن ِب ي� صل هللا علي ِه وسل يف ِدي رجل بعد سع ٍد ِسعته يقول‪:‬ار ِم ِفداك ا ِب ي�‬ ‫ع ِليا ر ِ ي‬
‫م‬ ‫َ ُٔ ّ‬
‫وا ِ ي‬
‫سدینایلع‪t‬سےرم�و�یےہ سدعبنابی قوا�صےکدعبمںیےنیسکےکقلعتمیبنرکیمﷺےسںیہنانسکہٓا�پےنوخ�دکو�ا�ن فرپد�اکای�‪،‬مںی‬
‫‪4‬‬
‫نےانسکہٓا�پرفما�رہےےھت تریالچئو(�ا�ےدعس�!�)تمرپمری�ےام�ںاب�پرقبا�نوہ�ں۔‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل قال ِل َس ْع ِد ْب ِ ن� َما ِل ٍك‪ :‬الل ُه َّم ْاس َت ِج ْب ُل‬ ‫َٔ َ َ َ ُ ْ ُ َٔ َّ ُ‬ ‫َ ْ َْ‬
‫الل صل‬ ‫عن قي ِس ْب ِ ن� ا ِب ي� ح ِاز ٍم قال‪ :‬ن ِ ّبئت ان َرس ِ‬
‫ول ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ِإذا َد َعاك‬
‫‪5‬‬
‫قسینبابیاح�ز�مےسرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےندعسبناملکےکےیلرفمایا�ا�ےہلل�!جبو�ہدعاکریںوت�ا�نیکدعاقوب�لرفما�۔‬
‫�ا�ربا�بریسنےوسہش�ا�ر�اسال�م دعس ‪t‬بنابی قوا�ص ےک د�وسر�ے ا�وصا�ف وماحسن ےک الع�و�ہ ا�ن ےک ذ�و�ق ابع�د�ت خ‪،‬و�فدخ�ا�ا�و�رعمل وفلض‬
‫ا� سعد�‪۱�۰�۵‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫‪ 2‬امتاع االامسع �‪۱�۳�۷‬؍�‪۹‬‬
‫‪ 3‬مسندامحد�‪۷�۰�۶�۹‬‬
‫ُ‬ ‫َّ‬
‫َ‬ ‫ت‬ ‫ت‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫امل ِن ومن ي ِ�س ِب� ِس ص ِاح ِب ِه�‪۲�۹�۰�۵‬‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫الس ي ِ� ب�ب ِ ج‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اله ِاد و ِ‬‫‪ 4‬حصیح ب خ�اری ِك َتاب ِج‬
‫ُ‬
‫ا� سعد�‪۱�۰�۵‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 5‬بن‬
 ‫�� �� �‬

‫کابیھوصخصتیےسایکہے�‪�،‬ا�نرپہر�وقتتیشخاٰلیہاکلغہبرہاتتاھ�‪،‬ناہیترثک�تےسر� �وز�ےرھکےتےھتا�و�ر�ر�ا�تاکیبرتشحہصای�د�اٰلیہںیم‬
‫ریغتموجاتا�‪،‬نام� ہتزدجکاخا�صالزت�ا�م‬
‫گز�ا�رتےےھت‪،‬نام�زکےےیلڑھک�ےوہتےوتخو�فاٰلیہےسمسجرپل �رز�ہاط�ر�یوہجاتا�ا�و�رچرہ�ےکا�رنگ ہ‬
‫زجعو�الاح�حےسدعاماگنےت‬
‫دجوب�یںیماجکرناہیتوشخ�عوخوض�عےسامن�زیں ھڑپاکرتےےھت�‪،‬نام�زکےدعبناہیت �‬
‫دعب ن‬
‫تاھ�اکرث�ٓا�دھیر�ا�تےک سم‬
‫ے‪�،‬رماض�ناملاب�ر�کٓاتاتو�ا�نیکوخشییکوکئیاتناہنہ‬
‫تےھہکاٰلیہ�!مری�ےانگہو�ںوکبشخد�ےا�و�رجمےھاپینولخم�قیکدخمترکنےیکوتفقید� �‬
‫�رہیت‪�،‬ا�سدقم�سےنیہمںیمر�ا�تد�نابع�د�تےکوس�اکوئیلغشہنوہتا�‪�،‬ر�ا�تےکٓاخر�ی ےصحںیموخ�فدخ�اسےا�سدق�ر�ر�وتےہکریش‬
‫واتی‪،‬قر�ٓا�ندیجمسےریغعموملیفغشو�اہنام�کاھتتال�و�ترق�ٓا�نںیمیھبکانغہںیہنٓانےدیےتےھت‬
‫ماب�ر�کا�و� جرائےامن� �زٓانوسئو�ںےسرتہ ج‬
‫�‪�،‬اییسوخ�شااحلنیا�و�ر�د�ر�دکےاستھالت�و�ترکتےہکےننسو�الو�ںرپموحیتاکعالماط�ر�یوہجاتاتاھ�‪،‬دبع�الرمحنٰ‪t‬بناسئبےتہکںیہہکایک‬
‫رقا�توخ�شالاحنیےسرکتےوہمںیےنرسو�ل‬
‫مرتہبدعس‪�t‬ا�نےکاپ�سرشتیفالئےا�و�رف مرایاعدب�الرمحنٰںیمےنانسہےہکمترق�ٓا�نرکیمیک �‬
‫وو�ر�وئ گو�ار�ر�وتےںیہنوتمتاہ�ر�یوص�ر�تےسربع�تذپیر�ی‬
‫�الہلﷺےسانسہےہکرق�ٓا�نربع�تےکےیلان�ز�لوہ�اہےا�سےیلبج ھڑپ ت‬
‫کا�اظاہ�رہو�ا�و�ر�ا�سوکخو�شالاحنیےکاستھ ھڑپو�۔‬
‫ً‬ ‫َ َ َ َ َ َ‬
‫ا� ِب ْض ٍع َو َس ْب ِع ي نَ� َس َنة‬
‫ات ْ نَ‬
‫َوكن ي ْوم م ب‬
‫‪1‬‬
‫�انوہ�ںےنرتسبر�سےسزیا�د�ہرمعپائی�۔‬
‫ال ْس ِج ِد‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َٔا ْن َي ُ� ُّروا ِب ج َ� َن َازِت ِه ِ ف ي� ْ َ‬
‫الن ّ� َص َّل َّ ُ‬ ‫َع ْن َعا ِئ َش َة َٔا َّن ُه َ َّلا ُت ُو فّ َ� َس ْع ُد ْ نُ� َٔا� َو َّق َٔ ْ َ َ َٔ ْ َ ُ َّ‬
‫اص ارسل ازواج ِب ِي‬ ‫ٍ‬ ‫ب ِب ي‬ ‫ِي‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ال ْس ِج َد‪ ،‬ف َبلغ ذ ِلك َعا ِئشة فقال ْت‪َ :‬ما ا ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ال َن ئ ِ زُا� ُي ْدخل ب َ�ا َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‪،‬ف َب َل�غَ ُ َّن َٔا َّن َّ‬
‫س َع‬ ‫ِ‬
‫اس َع ُابوا ذ ِلك َوقالوا‪َ :‬ما كن ِت ج َ‬ ‫الن َ‬
‫َ َ َ َّ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه‬ ‫ال ْس ِج ِد وما صل رسول ِ‬ ‫اس إ َل َٔا ْن َي ِع ُيبوا َما ال ِع ْ َل َ ُل ْم ِب ِه‪َ .‬ع ُابوا َع َل ْي َنا َٔا ْن ُي َ� َّر ِب ِج� َن َاز ٍة ِ ف ي� ْ َ‬ ‫َّ‬
‫الل صل‬ ‫الن َ ِ‬
‫ال ْس ِج ِد‬ ‫س ْيل ْب ن� َب ْي َض َاء إال ِ ف ي� َج ْو ِف ْ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ ُ َ‬
‫ِ‬ ‫وسل عل ِ ِ‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہش‪r‬سےرم�و�یےہجبدعسبنابی قوا�صیکوفا�توہئیوت�ا�ز�و�ا�جرہطم�ا�تﷺےنالہکھباجیکہا�ناکجان�ز�ہدجسمسے‬
‫گز�ا�ریں�‪،‬لوگو�ں ےن ایاسہیایک�ا�ناکجان�ز�ہ ا�ن ےکرجح�و�ں ےک اپ�س ر�وکاگای�‪�،‬ا�ز�و�ا�ج رہطم�ا�ت ےن ا�ن رپامن� جزان�ز�ہ ڑپھی رھپ�اہنںی ا�س اب�ب‬
‫�اجلانئزسےاکنلاگایجو�املاقعدکیاجنباھت�‪�،‬ا�ز�و�ا�جرہطم�ا�توکعمول�موہ�اکہولگو�ںےنا�سرپ�اعرت�ا�ضایکہےہکانج�ز�و�ںوکسمدجمںید�اخلںیہنایک‬
‫جاتاتاھ�‪�،‬ا�مالومنمنیاعئہش‪r‬کوعمول�موہ� تاو�انوہ�ںےنرفمایاکہولگو�ںوک�ا�سزیت�یےسا�ساب�تیکرط�فسکےنالچیاکہو�ہا�سرپ�اعرت�ا�ض‬
‫کریبےھٹسجاک�اہنںیملعںیہن�‪�،‬انوہ�ں ےن مہ رپ�اعرت�ا�ضایککہدجسممںی انج�ز�ہزگ�ا� �اگرایحالانہک رسو�ل الہلﷺ ےنلیہس نب ابلاضیپرصنح‬
‫‪2‬‬
‫سمدجہیںیمامن�زپڑھی�۔‬

‫سدیناامثع�ن‪t‬بنافع�ن�(�ذ�و�الون�رین)‬

‫ا� سعد�‪۱�۱�۰‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد�‪۱�۰�۹‬؍�‪،۳‬مسندامحد�‪۲�۴�۴�۹�۸‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�� �� �‬
‫ف‬ ‫ْ َ ْ ُ َّ‬ ‫ز ٔ ٔ‬ ‫ٔ ٔ‬
‫املط ِلب واكن ثع�ن ي� ج‬
‫الاهلية‬ ‫وه البيضاء ِبنت عبد‬ ‫ثع�ن ب ن� عفان‪ .‬وامه اروى بنت ي‬
‫كر� واهما ام حمك‪ .‬ي‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل غالم امسه َع ْبد هللا ن‬
‫الل َص َّل َّ ُ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ن ٔ‬
‫واكت� به‬ ‫ول ِ‬ ‫يك� ا ب� معروفملا اكن إالسالم ولد هل من رقية بنت َرس ِ‬
‫َٔ‬
‫فكناه املسملون ا َ ب� َع ْبد هللا‬
‫�ٓا�پاک�اسمرگ�امیامثع�نو�الدکانا�مافع�نو�الد�ہاکنا�ما�ر�و�ٰیتنبرکیز�ا�و�ر�ا�ممیکحابلاضی�ءتنبدبع�املبلط�‪،‬عیینٓا�پﷺکےو�الدعدب�الہلیکیقیقح‬
‫مہریش�ہ�‪�،‬زمانہاجلہتیںیمدیسناامثع�ن‪t‬کیتینکابوعرم�ویھت�‪،‬بجاسال�ماکظوہ�رہو� تاو�رقہی‪r‬بتنرسو�لالہلﷺےسا�نےکاہی�ںایک‬
‫لڑکاپدی�اہو�اجساکنا�مانوہ�ںےندبع�الہل کراھ�ا�و�ر�اسیان�مےساپینتینکاب عودب�الہلرکھیل�‪،‬سماملنو�ںےناہنںیابوبعدی�الہلیکتینکےساکپ�ر�ا‬
‫�ا�و�رلبقینغاھت�‪�،‬د�وسر�ےوظفل�ںںیمامثع�نینغرسو�لالہلﷺکےاھبنےجےھت� �‪ٓ،‬ا�پاکعتقلونب�امہیےساھت�ا�و�رلسہلسبسنوی�ںےہ� ثع‪،‬ام�ننب‬
‫عاف�ننبابو�الاع�صنبامہیدبعشسمنبدبعمان�ف�‪،‬عیینٓا�پاکلسہلسبسناپنوچیںتشپںیمدبعمان�فرپ�رسو�لالہلﷺسےلماجتاہے�۔�ٓا�پ‬
‫کیولا�د�ت�‪�۵�۷�۶‬ءہکمرکممہںیموہئی�۔‬

‫لحہی‪:‬‬
‫يس‪َ ،‬ب ِع َيد َما َب ْ ي نَ�‬
‫َْ‬ ‫الل َع ْن ُه حسن الوجه دقيق ْال َب شَ َ َ َ ّ ْ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ‬‫� َّ ُ‬ ‫َك َن َر ِ ض ي َ‬
‫� ِة‪ ،‬ك ِب ي� ِاللحي ِة‪ ،‬معت ِدل القام ِة‪ ،‬ع ِظ ي َ� الك َر ِاد ِ‬
‫الل َع ْن ُه‪.‬‬ ‫� َّ ُ‬ ‫الر ْٔاس‪ ،‬حسن الثغر‪ ،‬فيه مسرة‪ ،‬وقيل اكن ف� ج ش ئ ْ ٓ ثَ ْ ُ‬
‫ال َد ِر ّي‪َ ،‬ر ِ ض ي َ‬ ‫َْ ْ َْ ن َ َ َ ْ‬
‫و�ه � ِمن ا� ِر ج ِ‬ ‫ي‬ ‫الن ِكب ي ِ�‪ ،‬ك ِث ي� شع ِر َّ ِ‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ً ٔ‬
‫‪�.‬ضب ب�لصفرة واكن قد شد اسنانه‬ ‫الرجل� ي خ‬
‫ين‬ ‫َو َع ِن الزهري‪ :‬اكن حسن الوجه والثغر‪ ،‬مربوعا‪ ،‬اصلع‪ ،‬اروح‬
‫ب�لذهب وقد كىس ذراعيه الشعر‪.‬‬
‫�ٓا�پاکچرہ�ہوخبوص�ر�ت ک‪،‬اھ�لاب�ریک‪�،‬د�ا�ڑھیڑب�ی‪،‬دق�د�رماینہ‪،‬جو�ڑ�و�ںیکڈہیا�ں �ڑبی�‪،‬کدنھو�ںےکد�رمای�نافصہل�‪،‬سرکےاب�لزیا�د�ہ‪�،‬د�انت‬
‫ووص�ر�تنجںیمدنگ�موگنیاپئیاجتییھتا�و�ربضعاکقو�لےہہکٓا�پےکرہچ�ےںیمکچیچےکھچکاشن�نیھبےھت�ا�و� �ر ہزر�یاکبای�نےہہکٓا�پ‬
‫خ ب‬
‫کاچرہ�ہا�و�ر�د�انتوخبوص�ر�ت‪،‬قد�د�رماینہ�‪،‬رسکےاگےلاب�لا�ڑ�ےوہئے‪،‬ٹاگنںیاشک�د�ہ‪ٓ،‬ا�پایسہیےسرنگرکتےےھتا�و�ر�ٓا�پےناپےن‬
‫‪1‬‬
‫�د�انوت�ںوکسونےےساسکہو�اتاھ�ا�و�ر�ٓا�پےکاب�زئو�و�ںرپبتہاب�لےھت�۔‬
‫�ٓا�پ اہنیت ذہنی وہوناہ�ر�‪،‬با�اخال�ق ‪�،‬اعٰیلرک�د�ا�ر�رھکےت ےھت�‪،‬ہکےتںیہ وہناہ�رکے ےنکچ ےنکچ اپئو�ں� �‪ٓ،‬ا�پنپچب ےس یہ کیناکمو�ںیک رط�ف‬
‫رکرھ�یوہئییھت�‪�،‬اسال�مالنےےکدعبسماملنو�ںںیم‬
‫�ر�اغبا�و�ر�ا�سوقتیکامت�مٓال گو�دوی�ںےسرفنتمےھت�‪،‬شر�موحای�ءٓا�پںیموک�ٹوک�ٹ ب‬
‫کاملاحلای�ءو�الایام�نےکالاف�ظٓا�پےکےئلاتسامع�لےیکےئگ‪،‬رع�بںیمہکبجےنھکلڑپھےناککوئیر�و�ا�جںیہناھتمرگ�ٓا�پےنمکرمع�یںیم‬
‫ہیانھکلپڑھانشر�و�عایک�ا�و�ر�ا�سںیمامک�لاہم�ر�تاحصلیک�‪،‬رقیشےکاع�مونجو�انو�ںیکرط�حوج�ا�نوہکراجت�ر�تاکیپہشاتخای�رکای�ا�و�ر�اپین‬
‫�ایامند�ا�ر�یا�و�رصد�اقتیکانبپرتاج�ر�تںیمریغعموملیاکمایبیاحصلیک�‪�،‬الہلےناپےنلضفوکر�مےسد�ولتںیمتہبربکتاطعف مرا�رکیھیھتا�س‬
‫لےئیٹمیھبرخیدتےوت�و�ہوسنابناجتییھتسجیکوجہےسہکمرکممہںیمایکاتمم�ز�‪،‬مزع�ز�ا�و�ر�د�ولتدنمتاجرکیتیثیحےسوہشم�روہئے�‪،‬کوینہک‬

‫وال�ایۃ �‪۲�۱�۴‬؍�‪۷‬‬
‫‪1‬البدایۃ ن‬
 ‫�� �� �‬

‫بطتعیںیمایفضیواخس�و�تیھتا�سےئلہشیمہد�لوھک�لرکاپانما�لرفاعیو�اسالمیامو�رپربے �دریغرخ�چرکتےےھتا�سےئلینغےکبقلےس‬
‫پاک�ر�ےاجنےےگل� �‪ٓ،‬ا�پوککیئرش�فاحصلںیہ‪،‬ا�ناکشام�ر�الاسبوق�نالا� لوو�نںیموہتاہے�۔‬
‫عاث�ننبافع�ن‪�t‬اپےنایام�نالنےاک�و�اقہعوی�ںایب�نرکتےںیہ�۔‬
‫َ ْ ن َ ّ َ ُ ْ َ َ ْ ن َٔ َ َ تَ َٔ َّ َ ْ‬ ‫ول َّ ِ َ َّ َّ ُ َ َ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ َ َ َ َ ْ َ َ‬
‫َ‬ ‫ٔ َّ َ ُ َ‬
‫ا� ِعها عتبة ب ِ� ا ِب ي� ل ٍب‪� ،‬سف ِإذ‬ ‫الل صل الل عل ْي ِه َوس َل ز َّوج ابنته ُرق َّية َوكنت ذات �ج َ ٍال ِمن ِب‬ ‫ان رس‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ا ف َد َخل َعل ا ْه ِ ِل َ ْم ُم ًوما ف َو َج َد ِع ْن َد ْه َخال َت ُه ُس ْع َدى ِبن َت ُك َر ْ ي ز� َو َك َن ْت َك ِه َنة ف َقال ْت ُل‪:‬ا ْب شِ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْل َي ُك ْن ُه َو تَ زَ� َّو َج َ‬
‫�‬ ‫ٍ‬
‫�ا ُٔا ْنك ْحت َو َّالل َح َص نا�ً‬ ‫َ ُ ّ َ َ َ ثً َ تْ َ ثُ َّ َ َ ثً َ َ َ ثً ُٔ ْ َ ثُ َّ ُٔ ْ َ َ ْ َ ت َّ َ شْ َ َٔ َت َ َ ْ ٌ َ ُ َ ش ََّ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫وح ِي ِيت ثل� ت�ا‪ � ،‬ثل� وثل� اخرى‪ِ � ،‬ب�خرى يك ت ِ� ع�ا ا�ك خ ي� وو ِقيت‬
‫ٔ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َٔ َ َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ َٔ ْ َ ْ ٌ َ َ َ ْ‬
‫يت ِبك َرا‪َ ،‬واف ْي تَ َ�ا ِبن َت َع ِظ ي ٍ� ق ْد َرا‪َ ،‬ب َن ْي َت ا ْم ًرا ق ْد اش َاد ِذ ك َرا‪،‬قال ثع�ن‪ :‬فعجبت من امرها‬ ‫زهرا‪ ،‬وانت ِبكر ول ِق‬
‫َ‬ ‫ٔ َ‬
‫تب� ن ي� ب�ملراة ق ْد تَ زَ� َّو َج ْت ِبغ ْي ِ�ي‬ ‫حيث ش‬
‫جبےھجمپہتالچکہرسو�لالہلﷺےناپینیٹیبرقہی‪r‬کاجوبڑ�یاصحبامج�لںیھتا�نےکمعز�ا�دتعہبنبابیبہلےساکن�حرک�دیاہےوتمںی‬
‫رکاک�‪،‬مںینیگمغوہکررھگل ٹواتو�وہا�ںاپیناخلہدعس�یتنبرکیزوکجوکاہنتیھبایککرتںیںیھتموجوپایا�ا�سےن‬
‫ماتسفوہ�اکہٓا�پےساکن�حہن س‬
‫مھجےساہکخو�شوہجائو�ا�و�ر�ٓا�پوکپےد�رپےنیتالس�موہ�ں‪،‬پرھتنیوہ�ںرھپتنیوہ�ںرھپ�ایکا�و�رسال�موہتاکہد�سوپ�ر�ےوہج ئاںی� �‪ٓ،‬ا�پ‬
‫کےاپ�سالھبئیٓائےیگا�و�ر�ٓا�پرشسےاچبئےاجئںیےگ�‪�،‬الہلیکمسق!�ٓا�پاصلیا�و�رخو�بوص�ر�تڑلکیےساکن�حرکیںےگا�و�ر�ٓا�پونک�ا�ر�ے‬
‫ہںیا�و�رکون�ا�ر�یےسںیلمےگ�‪،‬ںیمےناسےمیظعالدق�رپایاہےٓا�پےنایےساک�میکاینب�د�رکیھےہوجشرہ�توکلبدنکر�د�ےاگدیسناامثع�ن‪t‬نے‬
‫ریحا�نوہ�ا�و�ہےھجماییسوع�ر�تیکاشب�ر�تدییتےہسجےنیسکا�و�رسےاکن�حرکلایہے�۔‬ ‫کاہمںیا�سیکاب�تےستہب �‬
‫َ َ ُ ْ ُ ْ َ ُ َٔ ْ َ َ ُ َ ّ َّ ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ ُ ْ ُ َ َ َ ةُ َ َ ُ نَ َ َ َ ْ ُ ثْ َ ُ َ َ ْ َ َ ُ‬
‫الد َّ ي�ن‪.‬‬ ‫الن� معه ال ب�هان‪.‬ارسل ِب� ِق ِه‬ ‫المال‪ ،‬و ِلك ِاللسان‪ ،‬هذا ب ي‬ ‫فقلت‪ :‬ي� خال! ماتقوِل ي�؟ فقالت‪ :‬ع�مان لك ج‬
‫ُ‬ ‫َ َ ََ َ‬ ‫َ َ َ ُ َّ ُ ْ ُ َ ُ َ ْ َ َ ْ ُ َ ْ َٔ َ ُ َ َ َ ُ ْ َّ َ ْ ُ َٔ‬
‫الت نْ زِ� يل َوالف ْرقان‪ ،‬فات َب ْع ُه ل تغ َتالك ال ْو ث�ن ‪،‬قال‪ :‬فقل ُت ِإن ِك ل َتذك ِر ي نَ� ا ْم ًرا َما َوق َع ِب َبل ِد نَ�‪،‬فقال ْت‪َ :‬م َّم ُد‬ ‫وجاءه‬
‫ََ‬ ‫الل‪ ،‬ث َّ� َق َال ْت‪ِ :‬م ْص َب ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ول م ْن ع ْند َّالل‪َ ،‬ج َاء ب َت نْ ز� يل َّ ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َّ‬
‫اح ُه ِم ْص َب ُاح‪َ ،‬و ِد ُين ُه فل ُح‪،‬‬ ‫الل‪َ ،‬يد ُعو ِب ِه ِإل ِ‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬ ‫الل‪َ ،‬ر ُس ِ ِ ِ ِ‬ ‫ْب نُ� َع ْب ِد ِ‬
‫َ َ‬ ‫الذ َ ب� ُح‪َ ،‬و ُس َّل ِت ِ ّ‬
‫الص َف ُاح َو ُم َّد ِت ِّ‬ ‫َ َ ّ‬ ‫َؤَا ْم ُر ُه نَ ج َ� ُاح‪َ ،‬و َق ْر ُن ُه َن َط ُاح‪َّ ،‬ذلت َ ُل ْالب َط ُاح‪َ ،‬ما َي ْن َف ُع ِ ّ‬
‫الر َم ُاح‪ ،‬قال‬ ‫الص َي ُاح‪ ،‬ل ْو َوق َع ِ‬ ‫ِ‬
‫ُع ثْ� َم ُان‪َ :‬ف ْان َط َل ْق ُت ُم َف ّك ًرا َف َلق َي ن� َٔا ُبو َب ْكر َف َٔا ْخ َ ْ� ُتهُ‬
‫ٍ ب‬ ‫ِ ِ ِي‬
‫ںیمےناخلہےساہک�ٓا�پوجکھچہہکرہیںیہریم�یھجمسںیمھچکںیہنٓایا�؟�ٓا�پایکاییساب�تاک�ذکررک�رہیںیہسجاکمہکںیموکئیذتکر�ہیہ‬
‫ہنںی�‪�،‬ا�سرپریم�یاخلہےناہک�ا�ےامثع�ن�!جتےھوخبوص�رتیا�و� �رزبا�ناحصلےہا�و�ر�ا�سیبنےکاستھربہا�نےہےسجدبلہدیےنو�الےےنقح‬
‫کےاستھاجیھبہےا�و�ر�ا�سےکاپ�سزنتیل فو قرا�نٓایاہے‪،‬سپا�سیکاتاب�عرک�ا�و�ربتےھجتالہ�کہنرک�دیں�‪ ،‬سدیناامثع�ن‪t‬ف مراتےںیہںیم‬
‫نےاہکتو�اییساب�تاک�ذکرکر�رہیےہسجاکہام�ر�ےکلمںیموہظ�رہنںیوہ�اہے�‪،‬ہکےنںیگلدمحمبندبع�الہل‪�،‬الہلےکرسو�لںیہوجتزنیلاٰلیہ‬
‫رھا�سےناہک�ا�ساکچر�ا�غ‪،‬رچ�ا�غےہا�و�ر�ا�ساک�دینالف�حےہ‬
‫ےعوگو�ںوک�الہلیکرط�فالبتےںیہ‪،‬پ �‬
‫کےاستھٓائےںیہ�ا�و�ر�و�ہا�سےکذ�ری ل‬
 ‫�� �� �‬

‫�ا�و�ر�ا�ساکحمکاکمایبیےہا�و�ر�ا�ساکمدماقبلام�ر�اہو�اہے�ا�و�ر�و�ا�دیا�ںا�سیکعیطمںیہا�و�رشو�ر�وغلوکئیافئد�ہںیہند�ےاگخو�ا�ہقلحد�ر�دکر�ےا�و�ر‬
‫چنیھکاجئںیا�و�رنزی�ےےبملوہج ئاںی�‪،‬یہاشاع� سرانکر�و�ہیلچںیئگرگم�انوہ�ںےنوجکھچاہکاھتو�ہریم�ےد�لںیماترگای�ا�و�رمںیوغ�ر�و‬
‫�رخاس�رکیڈہیا�ں‬
‫فرککرتاہو�اچلڑپ�ااجت�ر�تا�و�ربطتعیںیممہٓانہیگیکوجہےسریم�ےدیسناابوبرک‪t‬سےاچےھر�و�ابطےھت�‪،‬مںیاسیرکفتمںیاج�رہاتاھکہ‬
‫سدیناابوبرک‪t‬نےےھجمرکفتمدکیاھوتریم�ےرکفتویکجہد�ریافتیک�‪،‬مںیےناپیناخلہےسوجکھچانستاھمنوعنا�نےکوگ�شزگ�ا�رکر�دیا�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َف َق َال‪ َ :‬يو ْ َ� َك َ ي� ُع ثْ� َم ُان إ َّن َك َل َر ُج ٌل َحاز ٌم‪َ ،‬ما ي َ خْ� فَ� َع َل ْي َك ْ َ‬
‫ال ُّق ِم َن ال َب ِاط ِل‪َ ،‬ما َه ِذ ِه ال ْص َن ُام ال ِ ت ي� َي ْع ُب ُد َها ق ْو ُم َنا؟‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َٔ َ ْ َ ْ ْ َ َ ُ ّ َ َ ْ َ ُ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ �ضُ ُّ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ َّ نَّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َْ‬
‫الل لقد‬ ‫الل ِإ�ا لكذ ِلك‪،‬فقال‪ :‬و ِ‬ ‫ص ل تسمع ول تب ِص ول ت ول تنفع؟قال قلت بل! و ِ‬ ‫اليست ِمن ِ جحار ٍة ٍ‬
‫ْ َ َ َٔ ْ ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ ُ َ َ َ َ ُ ُ َّ ُ َ َّ ُ ْ نُ َ ْ َّ َ ْ َ َ َ ُ َّ ُ َ َ ْ‬
‫الل ِإل خل ِق ِه ِب ِ� َسال ِت ِه‪َ ،‬هل لك ان تَ� ِت َي ُه؟فاجتمعنا‬ ‫الل‪ ،‬قد بعثه‬ ‫الل ممد ب� عب ِد ِ‬ ‫صدقتك خالتك هذا رسول ِ‬
‫ول َّالل إ َل ْي َك َوإ َل َخ ْلقه‪َ ،‬ق َال‪:‬فوہللا ت‬ ‫َ نّ َ ُ ُ‬ ‫ٔ‬ ‫ُ َّ‬
‫ما�الکت ی ن‬
‫ح�‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫الل فقال‪ :‬ي� ثع�ن اجب هللا إىل حقه‪ ،‬ف ِإ ِ ي� رس‬ ‫ب َ� ُسول ِ‬
‫َ‬
‫مسعت قولہ ْاس ْل ُت‬
‫�ا�سرپسدیناابوبرک‪t‬نےاہک�ا�ےدیسناثعام�ن�!تمایکوہشای�ر�ا�و�رمسھجد�ا�رنوجو�ا�نوہتمںیمقحوباطلوکرپھکےنیکزیمتہےتمےسیجونجو�ا�نوکحق‬
‫�وباطلںیماتشاب�ہںیہنوہکسات�‪،‬یہیٹمرھتپ�ا�و�رلڑک�یوغری�ہےکوبعم�دجو�اندھے‪،‬برہ�ےا�و�رگونےگںیہجونہامہ�ر�یاکپ�رکونسےتکسںیہا�و�رہنامہ�ر�ی‬
‫حالتز�ا�ر�دیھکےتکسںیہ�‪�،‬ا�و�رنہھچکہہکےتکسںیہ�‪،‬یہامہ�ر�ےاپےناہتوھ�ںےسڑھگ�ےوہئےوبعم�دہںیجونہیسکوکنعفاچنہپکسےتںیہا�و�رنہیہ‬
‫قناص�ن‪،‬مرگہام�ر�یوق�موبعم�دقحیقیوکوھچ�ڑکرا�نیکرپسشتںیمنگمےہ�‪،‬سدیناابوبرک‪t‬کیاب�تنسرکمںیےناہک�الہلیکمسق�!ٓا�پےنوجکھچ‬
‫کاہھٹکییہاہکہیوبعم�د�ایےسیہںیہ�‪�،‬ا�سرپسدیناابوبرک‪t‬نےاہکمتاہ�ر�یاخلہےنںیہمتچسیہاہکےہ�‪،‬حمدمبندبع�الہل�‪،‬الہلےکرسو�لںیہ‬
‫ولخما�تیکرط�فوعبم�ثرفمایاہےگ‪،‬ارتمانمسبایخ�لرک� توو�ا�نےسالمقا�ترک�و�ا�و�ر�الہلےن‬
‫�‪�،‬الہلےنٓا�پﷺکو�اپانیپاغ�مد�ےرکتام�م ق‬
‫رکو�‪ ،‬پسمہرسو�لالہلﷺےکاپ�سعمجوہئےوت�ٓا�پﷺےنرفمایاا�ےامثع�ن!�الہلےک‬
‫جوکال�مان�ز�لایکہےاسےونس�ا�و�رخو�دہیہلصیف ل‬
‫وکوب�لرک�وجمےھاہمت�ر�یا�و�رتام�مولخم�قیکرط�فالہلاک�رسو�لوہ�ں�‪،‬امثع�ن‪ٓ t‬ا�پےکاضفئلو�اخال�قےسرتہبینوط�رپر�و�اقفےھت‬
‫حق ق‬
‫�‪،‬ا�نےکاسمےنٓا�پیکزندگییلھکاتک�بیکرط�حیھتا�سےئلےسیجیہٓا�پﷺنےاہنںیدعو�تاسال�ماچنہپئیوف�ر�اً�ایام�نالنےںیمھچک‬
‫بیھاتملہنوہ�ا‪،‬دیسناثعام�ننبافع�ن‪t‬ہکےتںیہ�الہلیکمسق!�ٓا�پاککال�مےتنسیہںیمایاسبےوخ�دہو�اکہےباتخای�رفو� �رًا�دعو�تاسال�موکوبق�ل‬
‫َٔ شْ َ ُ َٔ ْ َ َ َ َّ َّ ُ َ ْ َ ُ َ شَ َ‬
‫يك َ ُل َؤَا شْ َ‬
‫� ُد َٔا َّن ُ َم َّم ًدا َع ْب ُد ُه َو َر ُس ُ ُ‬
‫ول مری�یزبا�نےساج�ر�یوہگای�۔‬ ‫کرلای�ا�و�رلکہم ا�د ان ل ِإل ِإل الل وحده ل ِ‬
‫�‬
‫‪1‬‬

‫‪t‬و�دہکےتےھتہکںیماسال�موبق�ل‬ ‫رھپدیسناامثع�ن‪t‬عرمبرھجا�نوما�لو�د�ولتےساسال�ما�و�رسماملنو�ںیکدخمتںیموغشم�لرہے� �‪ٓ،‬ا�پ خ‬

‫کرنےو�الےاچ�رںیم توچاھہو�ں�۔‬
‫َّ ٓ َ‬ ‫ً َ َ َٔ َ‬ ‫ُٔ َ َ َٔ َ َ‬ ‫ال َ ُ ْ ُ َٔ ْ َ‬ ‫َ َّلا َٔا ْس َ َل ُع ثْ� َم ُان ْب نُ� َع َّف َان َٔا َخ َذ ُه َ ُّع ُه ْ َ‬
‫اص ْب ِ ن� ا َم َّية فا ْوثق ُه ِر َ ب�طا َوقال‪ :‬ا تَ ْ�غ ُب َع ْن ِم ةِل ا َ ب� ِئك‬
‫ك ب ن� ا ِب ي� الع ِ‬
‫َ ن ُ ْ َ َ َّ َٔ ُ ُّ َ َٔ َ ً َ تَّ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ ْ ْ َ َ ّ ن َ َ َ ُ ثْ َ ُ َ َّ َٔ َٔ‬
‫الل ال ا َد ُع ُه ا َب ًدا َوال‬
‫الد ي ِ�‪ ،‬فقال ع�مان‪ :‬و ِ‬ ‫الل ال احلك ابدا ح� تدع ما انت علي ِه ِمن هذا ِ‬ ‫ِإل ِد ي ٍ� مد ٍث؟و ِ‬
‫وال�ایۃ �‪۱�۹�۸‬؍�‪۷‬‬
‫‪ 1‬البدایۃ ن‬
 ‫�� �� �‬
‫َ‬ ‫ف‬ ‫ُٔا َفار ُق ُه‪َ ،‬ف َ َّلا َر َٔاى ْ َ‬
‫ال َ ُ‬
‫ك َص َالب َت ُه ِ ي� ِد ِين ِه تَ َ�ك ُه‬ ‫ِ‬
‫جبدیسناامثع�نینغ‪t‬نےاسال�موبق�لایکتو�ا�نےکاچچحاکمنبابیالاع�صےنا�نوک�رسیںیمابند�ھدیا�ا�و�رکاہکایتماپےنٓابائو�اجد�ا�دکے�دین‬
‫وھچڑکر�ایکاین�دینیکرط�فرھپتےوہ؟ �الہلیکمسق!مںیںیہمتیھبکہنوھکلو�ںاگتا�وتقہکیمتا�سدینوکتر�کہنرک�د�و�‪ ،‬ثعام�ن‪t‬نےوج�ا�ب‬
‫کو �‬
‫وھچڑ�و�ںاگ�ا�و�رنہیھبکا�سےسدحیلع�ہوہ�ںاگ�‪،‬اچچنےبجا�ناکعز�مدکیاھکہہیاپےندینرپکسدق�رحممک‬
‫�دیا�الہلیکمسق�!مںیا�سدینوکبکیھںیہن �‬
‫‪1‬‬
‫وھچڑ�دیا�۔‬
‫�ا�و�رخپہتںیہوتاہنںی �‬
‫َّ َ َ َ َ ُ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل فكن ُيقال‪:‬‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ثُ َّ َ َٔ ْ ْ َٔ ْ َ ْ ُ َ ُ ْ ُ ُ‬
‫الل صل‬ ‫ول ِ‬ ‫واكنت رقية ذات �ج ال ب�رع‪ْ �،‬ل ال َبث ان ت زَ� َّوجت ُرق َّية ِبنت َرس ِ‬
‫ُ‬ ‫َّ َّ َّ ُ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ َ َّ َ َ ْ َ ْ َ ُٔ َّ ُ ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُٓ ْ ٌ‬ ‫َٔ ْ ُ َ‬
‫ول‬‫الل َصل الل عل ْي ِه َوس َل ع ث� َمان ْب ن� عفان بعد ُرق َية ام كث ِوم بنت َرس ِ‬ ‫ول ِ‬ ‫اح َسن ز ْو ٍج َراه ِإن َسان وزوج َرس ِ‬
‫ْ َ‬ ‫َ ٌَ َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َّ َّ َّ ُ َ َ َ َّ ف‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ل ْو كن ِع ْن ِد َي ث� ِلثة ز َّو ْج تُ َ�ا ُع ث� َمان‬ ‫الل صل‬
‫ول ِ‬ ‫ُ‬
‫الل َصل الل عل ْي ِه َوس َل �اتت عنده‪ .‬فقال َرس ِ‬ ‫ِ‬
‫دعبدی�الرملسنی ﷺنے اپین یٹیب رقہی ‪r‬کاناک�ح امثع�ن نب‬
‫�الہلاعتلٰی ےن�رقہی ‪r‬کوخوصصینسح وجام�ل ےسون�ا�ز�اتاھ‪،‬کھچ یہ ر�و�ز س‬
‫وجڑ�اجوکیسٓا�دمیےن کیداھ�و�ہدیس�ہرقہی‪�r‬ا�و�ر�ا�ن‬
‫عاف�ن‪t‬سےرک�دیا�‪،‬جسرپمہکرکممہںیماع�موط�ررپول�گاہککرتےےھتہکرتہبین �‬
‫کےوشہرسدیناامثع�ن‪t‬بنافع�نںیہ�‪�،‬رسو�لالہلﷺا�نےساتناہئیر�اضیےھتا�سےیل�رسو�لالہلﷺےنرقہی‪r‬کیوفا�تےک‬
‫ریا�ولنی و�ٓاخرینﷺ ےنرفمایا�اگرمری�ی‬
‫بدع�ا�موثلک�م ‪r‬کاناک�ح دیسناثعام�ن نب افع�ن ‪t‬سےرک�دیا�‪،‬جب و�ہیھب اتناق�لرکئگںیوتخ �‬
‫‪2‬‬
‫یترس�ی ڑلکی وہتیوتمںی ا�ساکناک�حیھب امثع�ن ‪t‬سےرک�دیات�۔‬
‫وجڑ�ےرپ�رشکرکتیںیھتا�و�ر�و�ہاپےنذجبا�توک�ا�نالاف�ظےس‬
‫دیسناامثع�ن‪t‬سےبج قرہی‪r‬کیاش�د�یوہئیوتقریشیکوع�رتںیا�س �‬
‫عتریبکرتیںیھت�۔‬
‫َٔ ْ ُ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫�ا ُع ثْ� َم ُان ْ نُ� َع َّف َان‪َ ،‬و َك َن ْت ن َس ُاء ُق َر ْيش َي ُق ْل َن ح نَ� تَ زَ َّ َج َ ُ ثْ َ ُ َٔ ْ َ ُ ش خْ‬
‫� َص ْ ي ِن� َراى ِإن َسان ُرق َّية َو َب ْعل َها‬ ‫ِ ي �و�ا ع�مان‪:‬احسن‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫َو تَ زَ� َّو َج َ‬
‫ٍ‬
‫ْ ُ‬
‫ُع ث� َمان‬
‫‪r‬ا�و�ر�ا�سےک‬
‫وجڑ�ا� کیداھ�و�ہرقہی �‬
‫سدیناامثع�ن‪t‬نےبج قرہی‪r‬سےاش�د�ییکوتقریشیکوع�رتںییتہکںیھتہکاناس�نےنوجسحنیرتین �‬
‫خا� نودسدیناامثع�ن‪t‬ہںی�۔‬ ‫‪3‬‬

‫ُ ث َْ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫عن ٔاسامة ن� زيدقال‪ :‬ن ُ‬

‫الل صل الل علي ِه وسل بصحيفة يف�ا حلم إىل ع�مان فدخلت عليه وقد‬ ‫ول ِ‬‫بعث� َرس ِ‬
‫ي‬ ‫ب‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫اكن جالس مع ُرق َية‪ ،‬ما رايت زوجا احس نم�ما‬
‫�اسامہنبزید‪t‬ف مراتےںیہ �رسو�لالہلﷺےنایکدفہعےھجموگشتاکپایلہرھبکرعانیترفمایا�ا�و�رف مرایاکہدیسناامثع�ن‪t‬کےرھگیہ‬
‫‪t‬ا�و�ررقہی‪�r‬ا�سوقتاپےنرھگمںیرشتیفرفماتےھ�‪،‬مںی‬
‫پایلہد�ےٓائو�‪ ،‬مںیہیایپلہےلرکسدیناامثع�ن‪t‬کےرھگہپاچن�‪،‬سدیناامثع�ن �‬
‫ا� سعد�‪۴�۰‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد �‪۴�۱‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫القرط� �‪۲�۴�۲‬؍�‪۱�۴‬‬
‫ب‬ ‫تفس�‬
‫‪ 3‬ی‬
 ‫�� �� �‬

‫وجڑ�اا�سےسےلہپیھبک‬
‫نےو�ہدہیہا�ند� نوو�ںیکدخمتںیمرسو�لالہلﷺیکرط�فےسشیپایک�‪ ،‬مںیےنا�سےسزیا�د�ہوخبوص�ر�ت �‬
‫‪1‬‬
‫ہنںی کیداھ�۔‬
‫�ا�و�رسدیناامثع�ن‪t‬کا�ا�موثلک�م‪r‬سےاکن�حالہلاعتلٰیےکمکحےسوہ�ا�‪،‬‬
‫َ َ َ َ ُ ثْ َ ُ َ َ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َل ِق َ� ُع ثْ� َم َان ْب نَ� َع َّف َان َع َل َ ب� ِب ْ َ‬
‫الل َص َّل َّ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َٔ َّ‬ ‫َٔ‬
‫ال ْس ِج ِد فقال‪ :‬ي� ع�مان! هذا‬ ‫ي‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة ان َر ُسول ِ‬
‫الل َق ْد َز َّو َج َك ُٔا َّم ُ ْك ُث ٍوم ب ِ� ْثل َص َد ِاق ُر َق َّي َة‪َ ،‬ع َل ِم ْثل ُم َص َ‬
‫اح َب ِت َ�ا‬ ‫ِج ْب� ُيل ي ُ خْ� ب ُ� ن� َٔا َّن َّ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِي‬ ‫ِ‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےر�و�ایتےہ�رسو�لالہلﷺدیسناامثع�ن‪t‬کوسمدجکےد�ر�و�ا�ز�ےرپمےلا�و�ررفمایاا�ےامثع�ن‪!�t‬یہربجیل‪u‬ہںی‬
‫ربخدیےتںیہہکالہلاعتلٰیےن�ا�موثلک�م‪r‬کااکن�حھجتےسرک�دیاہے�‪�،‬رقہیےکرب�ابرحقرہمپر�ا�و�ر�ا�سنسحولس�کرپجوحنسولس�ک‬
‫�ا�و�رجمےھ �‬
‫تمرقہی‪r‬سےرکتےےھت�۔‬ ‫‪2‬‬

‫َّ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ٔ‬

‫اق‪.‬و�وج بعد رقية ام لكثوم بنت َر ُسول َّالل َصل َّ ُ‬ ‫ا� إ ْ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل فملا توفيت قال َر ُسول الل صل‬ ‫ِ‬ ‫س تز‬ ‫ُ‬
‫قاهل ْب ن ِ‬
‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬لو ان لنا ث�لثة لزوجناك‬
‫�ا�و�ر�ابناساح�قےتہکںیہرقہی‪r‬کیوفا�تےکدعب�ا�موثلک�م‪r‬بتنرسو�لالہلﷺےساکن�حوہ�ا�‪،‬جبو�ہیھبوفا�تاپئگںی تو�رسو�ل‬
‫‪3‬‬
‫�الہلﷺےنرفمای گا�ارمری�یرسیت�ییٹیبوہتیوتمںیا�ساکناک�حمتےسرک�دیات�۔‬
‫حافظابندبع�الرب‪a‬نےٓا�پ‪t‬کیا�سوصخصتیاک�ذکرف مراتےوہئےاھکلہےہکا�ساکن�حےسٓا�پمنہجیکٓا�گےسیھبٓا�ز�ا�دہوگےئ‬
‫کوینہکرسو�لالہلﷺےندعاف مرائییھتہکریم�ےد�اما�د�ا�و�رسرس�ا�لوکہجمنیکٓا�گےسٓا�ز�ا� فد مرانا�۔‬
‫‪4‬‬

‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ً‬ ‫ُ ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬

‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ابنتيه‪ :‬رقية ث َّ� ام لكثوم‪ ،‬واحدة بعد واحدة‪َ ،‬وقال‪ :‬إن كن عندي يغ�مها‬ ‫زوجه َر ُسول ِ‬
‫الل صل‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ َّ ُ َ َ ٔ‬
‫إل‬
‫ر� عز وجل اال يدخل النار احدا صاهر ي‬ ‫لزوجتهكا وثبت ع ِن الن ِب يّ� صل الل علي ِه وسل انه قال‪ :‬سالت ب ي‬
‫َ‬ ‫ٔ‬
‫او صاهرت ِإل ْي ِه‬
‫‪r‬ا�و�ر�ا�موثلک�م‪r‬کویےکدعب�دیرگ�ےٓا�پےکاکن�حںیمدیا�ا�و�رف مرایاکہ‬
‫چاننہچرفماتےںیہ�رسو�لالہلﷺےناپیند�وصاحبز�ا�دیا�ںرقہی �‬
‫یھبارمری�یوکئیا�و�ریبیٹوہتیوت�و�ہیھبںیما�ناکناک�حںیمد�ےدیات�‪�،‬ا�و�ریہاب�تیھبیبنرکیمﷺےساثبتےہہک‬
‫�ا�ند� نوو�ںےکالع�و�ہ گ‬
‫‪5‬‬
‫�ٓا�پﷺےنالہلاعتلٰیےسدعاف مرائییھتہکریم�ےد�اما�د�ا�و�رمری�ےرسس�ا�لوکہرگزہجمنںیمد�اخلہنرفمانا�۔‬
‫�ا�سرط�حےکیدعب�دیرگ�ےٓا�پﷺیکد�وصاحبز�ا�دیا�ںدیسناامثع�ن‪t‬کےاکن�حںیمٓائںیا�و�ریہو�ہرش�فےہوجپو�ر�یاناسنیات�ریخ‬
‫ف‬ ‫‪ 1‬معجم الصحابة للبغوی�‪۳�۲�۸‬؍� ن ز‬
‫القر��‪۱�۶�۲‬؍�‪۱‬‬
‫العق� ي� مناقب ذوى ب‬ ‫‪،۴‬ك� العمال�‪۶�۳‬؍�‪ �۳‬ئ‬
‫‪،۱‬ذخا� ب‬
‫وال�اية �‪۲�۱�۲‬؍�‪۷‬‬‫‪ 2‬البداية ن‬
‫‪ 3‬اسدالغابۃ�‪۵�۷�۸‬؍�‪۳‬‬
‫ف‬
‫‪ 4‬االستیعاب � معرفۃ االحصاب�‪۱�۰�۳�۹‬؍�‪۳‬‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 5‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۰�۳�۹‬؍�‪۳‬‬
 ‫�� �� �‬

‫وکاصلںیہنوہ�ا�۔‬
‫مںییسکا�و�رشصخ ح‬
‫ُّ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َو ُه َو َٔا َح ُد ش‬
‫امل�ود هلم ب� جلنة‪ ،‬واحد الستة احصاب الش َورى‬
‫الع�ة ش‬
‫سدیناثعام�ننبافع�ن‪�t‬ا�ند�ساحصبہرک�ا�م‪y‬مںیاشملںیہںیہنجتنجیکاشب�ر�تانسئییئگ �‪ٓ،‬ا�پ‪�t‬رسو�لالہلﷺیکوش�ر�ی‬
‫‪1‬‬
‫مںیاشملےھت�۔‬
‫ٓا�پوکبول�ائوی�ںےنابئسیر� �وزیاچالسیر� �و مزاحصر�ےےکدعبشموہ�رقو�لےکاطمبقاٹاھ�ر�ہذ�و�احلہجوکمجہعےکر� �و چزاشتےکوقتلتقرک�دیا�۔‬
‫�ایکاشعرنےاہک‬
‫ً ًٓ‬ ‫َ ّ‬
‫ُيق ِط ُع الليل تسبيحا وقرا ن�‬ ‫�ض َّ وا َ ب َٔ� شْ َ� َط ُع ْن َو ُان ُّ‬
‫الس ُج ِود ِب ِه ‬
‫وکاشتےکوقتلتقرک�دیاجوسوج�دکا�ٓایئہناھت�ا�و�ر�ر�ا�توکستحیبرکتےا�و�رقر�ٓا�نڑپھےتزگ�ا�رتاتاھ�۔‬
‫انوہ�ںےنرسکےایس�ہ فسودیبالو�ںو�الے چ‬
‫خمفلتاقو�ا�لےکاطمبقا�سوقتٓا�پیکرمع�‪۷�۵‬سا�ل‪ ۸��۲ ،‬اس�ل�‪۸��۲ ،‬سا�لدنچما�ہ�‪ ۸��۴ ،‬اس�ل‪۸�۶�،‬سا�ل�‪۸�۸�،‬یا�‪۹�۰‬سا�لیکیھت۔‬
‫ْ‬
‫� َي ْو ًما‬ ‫َف َك َن ْت ِخ َل َف ُت ُه ِث ْن تَ ْ� َع شْ َ‬
‫� َة َس َن ًة ِإ َّل اث نَ ْ� َع شَ َ‬
‫ي‬ ‫ي‬
‫‪2‬‬
‫�ٓا�پیکالخفتاب�ر�ہاس�لےساب�ر�ہر�و�زکم ہری�۔‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫� َر ُجوا ب ِه ِ ف� َن َفر َق ِليل ِم َن الصحابة‪ ،‬يف�م َح ِك ي ُ� ْب نُ� ِح َز ٍام‪َ ،‬و ُح َو ْي ِط ُب ْب نُ� َع ْب ِد ْال ُع َّزى‪َ ،‬ؤَا ُبو ْ ج َ‬
‫ال ْه ِم ْب نُ� ُحذ ْيفة‪،‬‬ ‫فَ خَ‬
‫ِ ي ٍ ٍ‬
‫َ َ ْ َ ُ َ ُّ َ ْ ُ َ َ ُّ ْ نُ َٔ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ْ نُ ُ ْ َ ْ َٔ ْ َ‬
‫ل‪َ ،‬وج َب ْي ُ� ْب ن� ُمط ِع ٍم‪َ ،‬وز ْيد ْب ن� ث� ِب ٍت‪َ ،‬وكع ُب ْب ن� َما ِل ٍك‪ ،‬وطلحة والز ب ي�‪ ،‬وع ِ يل ب� ا ِب ي� طا ِل ٍب‬ ‫وِنيار ب� مكر ٍم الس ِ ُّي‬
‫ٌ‬
‫حص�‪َ ،‬و ِص ْب َيان‪.‬‬ ‫البن� بنت عتبة ب ن� ي ن‬ ‫ئل ٔوام ي ن‬ ‫صاب ِه َو ِن َسا ِئ ِه‪ِ ،‬م نْ ُ� َّن ام ٔرا ت�ه ن� ة‬ ‫َ َ َ َ ٌ ْ َٔ ْ َ‬
‫و�ج اعة ِمن ا ِ‬
‫بول�ائوی�ںےکوخ�فےسا�نےکانج�ز�ہںیمتہبمکول�گاشملوہسےک�‪،‬ا�نےکانج�ز�ےںیمہیاحصبہرک�ا�ماشملوہئےکحمینبزح�م‪،�t‬حو� یط ب‬
‫�‬
‫ریا�و�رسدینا‬
‫‪t‬ا�و� �رزب �‬
‫رکم�مایم�‪،‬بجریبنمعطم‪�،�t‬زیدبناثبت‪،�t‬کبعنباملک‪،�t‬ہحلط �‬ ‫بندبع�الزع�ی‪�،�t‬ابوجمہنبذحیہف�‪،‬نای�ربن لس‬
‫ن‬
‫ل� ن‬
‫‪3‬‬
‫عیل‪t‬بنابوطالبا�و�رکھچا�و�رصاحبہرک�ا�ما�و�رکھچوع�رتںینجںیمٓا�پیکالہہیانئہلا�و�ر�ا�ما ب��ی�تنبہبتعنبنیصحا�و�ربےچ�۔‬
‫حذیہف‪t‬نےا�نےکلتقرپکاہ‬
‫الف� الدجال‬ ‫َٔاَّو ُل ْال ِف تَ ن� َق ْت ُل ُع ثْ� َم َان‪ٓ ،‬واخر ت ن‬
‫ِ‬
‫سبےسالہپتفہنامثع�ن‪t‬کاقلتےہا�و�رٓاخر�یہنتف جدا�لےہ�‪،‬‬
‫َ َ َ ْ ِ َ َ ٌ َ ْ َ ُ َ ُ ْ ُ َُ‬ ‫ال ْن َصار ّي َ‪.‬ق َال‪َّ َ :‬لا ُق ِت َل ُع ثْ� َم ُان ِج ْئ ُت َع ِل ًّيا َو ُه َو َجا ِل ٌس ِ ف ي� َ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ َٔ َ ْ َ ْ َٔ‬
‫ال ْس ِج ِد وعلي ِه عامة سوداء فقلت ل‪:‬‬ ‫ِِ‬ ‫عن ا ِب ي� جعف ٍر‬
‫َ ًَ‬ ‫ف‬
‫الد ْه ِر َو ِ ي� ِر َو َاي ٍة‪ :‬خ ْي َبة ُل ْم‬ ‫ُقت َل ُع ثْ� َم ُان‪َ ،‬ف َق َال‪َ :‬ت ًّبا َ ُل ْم ٓا ِخ َر َّ‬
‫ِ‬

‫البدایۃوال�ایۃ �‪۲�۲�۳‬؍�‪۷‬‬
‫ن‬ ‫‪1‬‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۱�۱‬؍�‪۷‬‬
‫‪ 2‬البدایۃ ن‬
‫البدایۃوال�ایۃ�‪۲�۱�۳‬؍�‪۷‬‬
‫ن‬ ‫‪3‬‬
 ‫�� �� �‬

‫وےےھتںیمےن‬
‫اصر�یےتہکںیہجبدیسناامثع�ن‪t‬قلتوہگےئوتمںیدیسنایلع‪t‬کےاپ�س یٓا �آا�پدجسممںیایس�ہامعمہےنہپےھٹیبہ ئ‬
‫�ابوعجرف� نا �‬
‫‪1‬‬
‫�ٓا�پےساہکسدیناامثع�ن‪t‬قلتوہگےئںیہٓا�پےنرفم یا �اا�نرپمہہشیہشیمہےکےئلالہکتوہ� �ا �ور�ایک �ر �وایتںیمےہہکو�ہانکا�موہ�ں�۔‬
‫ْ َ‬ ‫َ ُ ُ َّ ّ َٔ ُٔ َ َ‬
‫َر ِاف ًعا َص ْوت ُه َيقول‪ :‬الل ُه َّم ِإ ِ ن ي� ا ْ ب َ�ا ِإل ْيك ِم ْن َد ِم ُع ث� َمان‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہسدینایلع‪t‬نےدجسمکےد�ر�و�ا�ز�ےرپلبدن�ٓا�و�ا�زسےاہک�ا�ےالہل�!مںیریت�ےوضح�رخو�ندیسناامثع�ن‪t‬سےربیت‬
‫‪2‬‬
‫کا�اظاہ�رکرتاہو�ں�۔‬

‫نز�و�لوس�ر� ٔ�ہاعلقل�‪۶‬تا�‪:۱�۹‬‬
‫سو�ر� ٔہاعلقلیکیلہپدنچ�ٓایا�تیکوحیےکھچکرعصہدعب�ا�سوس�رئہیکد� سور�یٓایا�تان�ز�لوہئںی�۔‬

‫ىٰنْغَتْساؕ‪۰۰۷‬‬ ‫ُهٰاَّر‬ ‫ىٰۤغْطَيَلۙ‪ْ۰۰۶‬نَا‬ ‫َناَسْنِاْلا‬ ‫َّنِا‬ ‫ۤاَّلَك‬

‫سچ چم اناس�ن وت ٓاپے ےس ابہر وہجاتا ےہ�ا�س ےیلہک و�ہ اپےن ٓا�پوک ےب رپ�و�ا�ہ (یا وتنرگ) جمساتھ ےہ�‪،‬‬

‫َّنِاىٰلِاَكِّبَرىٰعْجُّرلاؕ‪�(۰۰۸‬اعلقل�‪۶‬تا�‪)۸‬‬
‫قیًانیلوٹانریت�ےر�بیکرط�فےہ�۔‬
‫�ٓاخر�تےکرکنمینوکسر�زنشرفمائیہکالہلابت�ر�کوتاعلٰییکدمح�وثان�ا�و�ر�ا�ساک�احاس�نےہہکا�سےناپینتمکحوشمتّیےکاطمبقیسکاناس�ن‬
‫کوکما�و�رکیسوکزیا�د�ہام�لود� لوت�‪،‬جا�ہوحمش‪،‬ا�ولا�د�ا�و�رخد�ا�ماطعف مرائے‪،‬مرگوقتیکوقمںیریغبکیساتساقح�قےکاطعرک�د�ہوتمعن�ںرپاپےنابظعتم‬
‫�ر�بیکرکشگز�ا�رہونےیکاجبئےا�سےکاحاک�م�‪،‬عاب�د�ا�ت‪،‬حوق�قورف�ائضےساناک�ر‪،‬سرکیشوباغ�و�ترپ�اتر� ئٓاںی�ا�و�ر�اپیناجنو�ںرپوخ�دملظرکتے‬
‫ہوئےدحبدنگیےساجت�و�زرکنےںیگل‪،‬انوہ�ںےنا�ناپکزی�ہاحاک�مرپغو�ر�وفرکیہہنایکوجسر�ا خسرو�داناسنو�ںےکاپےنافئد�ےےکےئلیہ‬
‫نا�ز�لوہئےےھت‪،‬رہوق�مےندش�ومدےکاستھر�بیکےبانپ�ہدق�رتو�ں�‪�،‬اتخای�ر�ا�تا�و�رر� �و �زٓاخر�تاک�اناک�رکرکےد�رقحتقیالہلابت�ر�کوتاعلٰی‬
‫�ا�و�ر�ا�سےکملعوکحتمےکرکنمہوئے خ‪،‬و�د�اہلرع�بیھبوجنا�میکدحکتالہلوکمانےتےھترگم�ا�سےکوضح�ریپیشےکوصت�را�و�ربا�زپر�سےک‬
‫خو�فےساگیبنہےھت‪ ،‬یجےسدعتم�دماقما�ترپف مرایا�‪:‬‬
‫ُ‬
‫َ َ ُ ُ ْ َ َّ ُ ْ َ ّ ُ ْ َ ُ ْ ُ ْ ُ َ ً َّ َ ً َ ّ ْ ّ ْ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ ُ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫‪3‬‬
‫ت َعد ْو َۙۙ۠‬
‫ن ‪۳۶‬۝‬ ‫ن ‪۳۵‬۝ هيات هيات لِما‬
‫اي ِعدك انك اِذا ِمتم وكنتم تاب و ِعظاما انك مــرجو ۙ۠‬
‫ےگ؟عبدی�‪،‬‬
‫رتجہم�‪:‬یہںیہمتاطال�عدیاتےہہکبجمترمرکیٹموہاج�ٔوےگا�و�رڈہیو�ںاکرجنپنبرکر�ہاج�ٔوےگا�سوقتمت(قرب�و�ںےس�)اکنلےاج�ٔو �‬
‫باللکدیعبےہہی عود�ہوجمتےسایکاجرہاےہ�۔‬

‫وال�ایۃ�‪۲�۱�۳‬؍ ‪�۷‬‬
‫‪ 1‬البدایۃ ن‬
‫وال�ایۃ �‪۲�۱�۵‬؍�‪۷‬‬
‫‪ 2‬البدایۃ ن‬
‫‪ 3‬املومنون�‪۳�۵�،۳�۶‬‬
 ‫�� �� �‬
‫َ ٓ َّ ٓ‬ ‫َ ُ ْ ٓ َ َ ْ َ َ ُ َّ ُ َ ً َّ َ ً َ َّ َ َ ْ ُ ْ ُ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ ْ ُ َ ٰ َ ۗ ٔ ُ َ ٰ َ ْ َ ُ‬
‫م ق ْبل ا ِْن ٰھذا اِل‬‫قالوا ء اِذا ِمتنا وكنا تاب و ِعظاما ء اِن لمبعوثن ‪۸۲‬۝ لقد و ِعدن نن وابون ھذا ِ‬
‫ََ ُْ َْ‬
‫ال َّول ْ َ‬
‫‪1‬‬
‫ِي ‪۸۳‬۝‬ ‫اسا ِطي‬
‫ترجہم�‪:‬یہےتہکںیہایکبجمہرمرکیٹموہاجئںیےگا�و�رڈہیو�ںاکرجنپنبرکر�ہاجئںیےگوتمہوکرھپ نزد�ہرکےکاٹاھیااجئےاگ؟ہمےنیھبہی‬
‫� عود�ےتہبےنسںیہا�و�رمہےسےلہپامہ�ر�ےاب�پد�ا�د�ایھبےتنسرہےںیہہیضحمافاسناہئےاپ�ریہنںیہ�۔‬
‫َ َ ُ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ ُ َّ ُ َ ً َّ َ ً َ َّ َ َ ْ ُ ْ ُ ْ َ َ ٰ ۗ ُ َ ْ َ َ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ن ‪۴۷‬۝ ا َوا َب ٔون ال ّول ْو َن ‪۴۸‬۝‬
‫وكنا يقولون‪۰‬۝ ۙۥ ا ِٕىذا ِمتنا وكنا تاب و ِعظاما ء اِن لمبعوث ۙ‬
‫ترجہم�‪:‬ہکےتےھتایکبجمہرمرکاخ�کوہاجئںیےگوترھپاٹاھرکڑھک�ےےیکاجئںیےگ �؟ا�و�رایکامہ�ر�ےاب�پد�ا�د�ایھباٹاھئےاجئںیےگوج‬
‫ہپےلزگ�رےکچںیہ�؟�۔‬
‫�ا�سےئلقحیکدعو�ترپکا�نںیہندھرتےےھت‪�،‬و�ہا�سےباینب�دخو�شیمہفںیمالتبمےھتہکمہنجویتسہ�ںیکرپسشترک�رہےںیہ�و�ہر� �و �زٓاخر�ت‬
‫شافعترککےںیمہوشخب�الںییگ�‪،‬ا�و�ر�ا�بہکبجدمحم�رسو�لالہلﷺپردیناسال�م�(وجرہیبناک�دیناھت�)لمکموہچاک�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ك ِد ْي َن ُ ْ‬
‫ك َو َا ْت َ ْم ُ‬ ‫ت َل ُ ْ‬
‫ن‪۰‬۝ َا ْل َي ْو َم َا ْك َم ْل ُ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ َ َّ ْ َ َ َ ُ ْ ِ ْ ْ ُ ْ َ َ َ ْ َ ْ ُ ْ ْ َ‬
‫ت‬ ‫ه َواخش ْو ِ ۭ‬ ‫اليوم ي ِٕىس ال ِذي كفروا م ِدي ِنك فل تشو‬
‫ّ ‪۰‬۝ َّ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ف َمْ َم َص ٍة َغ ْ َ َ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ ُ ُ ْ ْ َ َ ْ ً ‪۰‬۝ َ َ ْ‬
‫اض ُط َّر ِ ْ‬
‫هللا غف ْو ٌر‬ ‫م ف ِان‬ ‫ف ِ ِلث ٍ ۙ‬‫ي ُمت َجا ِن ٍ‬ ‫السلم ِديناۭ ف ِن‬‫عليك ِنعم ِت ور ِضيت لك ِ‬
‫َ‬
‫‪3‬‬
‫ّر ِح ْي ٌم ‪۳‬۝‬
‫ترجہم�‪ٓ:‬ا�جاکف �رو�ںوکاہمت�ر�ےدینیکرط�فےسوپ�ر�یامیوسیوہچیکےہذٰہل�امتا�نےسہنڈ�ر�وہکلبھجمےسڈ�ر�وٓا�جںیمےناہمت�ر�ےدین‬
‫کواہمت�ر�ےےیللمکمرک�دیاےہا�و�راپینتمعنمترپامت�مرکد�یےہا�و�راہمت�ر�ےےیلاسال�موکاہمت�ر�ےدینیکتیثیحےسوبق�لرکلایےہ�۔‬
‫نوب�تمتخرفما�د�ییئگ‪،‬‬
‫َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ ُ َ َ ُ ُ ف ُٔ َّ ت َ َّ ُ َ َ َ ُ َ‬
‫ون ُ ُّك ُه ْم َ زْ� ُ ُع َٔا َّن ُه َن ٌّ�‪َ ،‬ؤَا نَ� َخ تَ ُ‬
‫ا� َّ‬
‫الن ِب ِّي ي نَ�‬ ‫ِب ي‬ ‫ي‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل‪:‬و ِإنه سيكون ِ ي� ام ِ ي� كذابون ثلث‬ ‫قال قال رسول ِ‬
‫َ َ‬
‫ل ن ِب يَّ� َب ْع ِدي‬
‫رقا�ردیاتوہگا‪،‬‬ ‫رہیکزبعموخیشاپےنٓا�پوکیبن �‬ ‫�رسو�لالہلﷺےنرفمایاا�و�ررقنعیبریم�یامتںیمسیتذک�ا�بٓائںیےگنجںیمےس ا‬
‫حالانہکںیمٓاخر�ییبنوہ�ںا�و�رریم�ےدعبوکئییبنںیہنٓائےاگ�۔‬
‫‪4‬‬

‫َٔ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ َ َ َٔ َّ َ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ف ُٔ َّ ت َ ُ َ َ َ َّ ُ َ َ ْ َ ٌ َ شْ ُ َ‬
‫َّ‬
‫�ون‪ِ :‬م نْ ُ� ْم ا ْر َب ُع ِن ْس َو ٍة‪،‬‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل قال‪ ِ :‬ي� ام ِ ي� كذابون ودجالون سبعة و ِع‬ ‫عن حذيفة‪،‬ان ن ِب ي� ِ‬
‫َ َ‬ ‫َوإ نّ� َخ تَ ُ‬
‫ا� َّ‬
‫الن ِب ِّي ي نَ� ل ن ِب يَّ� َب ْع ِدي‬ ‫ِِ ي‬
‫دحیہف‪ t‬ےسرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنا� شرا� فد مرایامری�یامتںیماتسئسیذک�ا�با�و�ر جدا�لٓائںیےگنجںیماچ�روع�رتںییھباشمل‬
‫‪ 1‬املومنون ‪ ��۲‬ت‪۸��۳ �۸‬‬
‫‪ 2‬الواقعۃ�‪۴�۷�،۴�۸‬‬
‫‪ 3‬املائدۃ�‪۳‬‬
‫‪ 4‬مسندامحد�‪۲�۲�۳�۹�۵‬‬
 ‫�� �� �‬

‫‪1‬‬
‫ہو�ںیگاحلانہکںیمٓاخر�ییبنوہ�ںریم�ےدعبوکئییبنںیہنٓائےاگ�۔‬
‫سمامل�ناپیندقم�ساتک�برق�ٓا�ندیجممںیاب�ربا�ر�ر� �و �زٓاخر�تاکقعدی�ہالت�و�ترکتےںیہ�‪،‬ولفحم�ںںیمر�و�زٓاخر�تاک�زبانیاقر�ا�رکرتےںیہرگما�ن‬
‫کےاعام�ل�(وھج�ٹرفیب‪،‬دغابا� �زی�‪،‬وس� خدو� �ری�‪�،‬رشو�تاتسنی‪،‬حقیفلت‪،‬قلتوغا�ر�ت�‪�،‬زناکا�ر�ی‪،‬ف �رائضوعاب�د�ا�تےسالعتیقلوغری�ہ)گو�اہیںیہ‬
‫ویکنہکار�اہنںیا�سد�ناکخو�فوہتاتو�ا�نےکرک�د�ا�رًانیقیموجو�د�ہاعام�لےسفلتخموہتے(جبٓاخر�ت‬
‫کہو�ہا�سد�نرپقینیںیہن ھکرےت�‪ ،‬گ‬
‫کےرکنم�و�ںےنا�ستخسرتیند�نےکےئلھچکایکہیںیہنوہگاتو�وہا�ںسکزیچکیزج�اپائںیےگ)انچنہچا�سیلہپوحیںیمیہر� �و �زٓاخر�تاک‬
‫وھچڑ�دیاگایےہہکمتا�سدنچر� �وز�ہزندگییک‬
‫�ذکرکرکےو�اضحایکایگکہا�ےاناسنو�!ایکمتہیےتھجمسوہہکقیلختےکدعبںیہمت�ا�سزمنیرپ�ایےسیہ �‬
‫�ریگنوین�ںںیمڈ�و�برکترم�د�ا�و�رسرکیشرکتےرھپ�و‪�،‬اپےناخلقومالکےکرف�امنیوکپستشپ �ڈا�لرکاپیننمرمضیےکاقعد�ےاقنو�نواصو�ل‬
‫�وضعرک�وا�و�ر�ا�نوخ�داسخہتاصو�ل قوانو�نےکاطمبقزندگیزگ�ا�رتےرھپ�و‪،‬بجمتزندگییکہیدنچساسنںیزگ�ا�ررکرماج�وگےا�و�رمیٹےکاستھیٹم‬
‫ہواج�وےگوتایکاہمت�ر�اقہصہشیمہےکےئلامت�موہجائےاگ�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ت َج ُ‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ْ َ َّ َ َ َ ْ ٰ ُ ْ َ َ ً َّ َ َّ ُ ْ َ ْ َ َ ُ‬
‫‪2‬‬
‫‪۱۱۵‬۝‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ع‬ ‫اف ِسبتم انا خلقنك عبثا وانك اِلينا ل‬
‫ےہ؟�۔‬
‫ترجہم�‪:‬کایمتےنہیھجمسرکاھاھتہکمہےنںیہمتوضف�لیہدیپ�اایکا�و�رںیہمتامہ�ر�یرط�فیھبکانٹلپیہںیہن �‬
‫جسدق�رتو�ںو�الےر�بےنںیہمتقیلخترفماکر�ا�سزمنیںیمالیھپیاہے‪،‬کای�و�ہد�وبا�ر�ہںیہمتاپےنوضح�رجعمںیہنرک�ےاگ�۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َ َّ ْ َ َ َ ُ ْ ْ َ ْ ِ َ َ ْ ِ ُ ْ َ‬
‫‪3‬‬
‫‪۷۹‬۝‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ش‬ ‫وهوال ِذي ذراك ِف الرض واِليه ت‬
‫رتجہم�‪�:‬وہیےہسجےنںیہمتزمنیںیمالیھپیاا�و�راسییکرط�فمتےٹیمساج�ٔوےگ�۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ْ ُ َ َّ ْ َ َ َ ُ ْ ْ َ ْ ِ َ َ ْ ِ ُ ْ َ‬
‫‪4‬‬
‫‪۲۴‬۝‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ش‬ ‫قل هو ال ِذي ذراك ِف الرض واِليه ت‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�نےسوہک�!�الہلیہےہسجےنںیہمتزمنیںیمالیھپیاےہا�و�راسییکرط�فمتےٹیمساج�ٔوےگ�۔‬
‫اپےناعام�لیکوج�ا�بدہیےکےئلمتاپےنر�بےکوضح�ر�د�وبا�ر�ہشیپںیہنوہےگ�‪،‬ایک�و�ہمتےساہمت�ر�یر�و�شیکاب�زپر�سںیہنرک�ےاگ�‪�،‬ا�ے‬
‫نیعتمدصقمکےتحتوہئیےہ‪،‬ںیہمتزندگیرسبکرنے‬
‫غافلاناسنو�ں�!ایاسرہگزرہگزہنںیےہ�‪،‬امہ�ر�اایکاقنو�نزج�ا�وسز�اہے‪،‬اہمت�ر�یقیلختایک‬
‫کاایکلمکمدہ�ایتانمہد�ےرکدیپ�اایکایگےہسجےکاطمبقزندگیرسبکرناہیقحا�و�رینیکےہ�‪،‬دناییکہیزندگیوت�ٓا�زمائشاک�ایکوقہفےہ‬
‫�‪،‬علمرکنےیکایکرصتخمسیتلہمےہ‪�،‬اصلزندگیوتمو�تےکدعبشر�و�عوہگیبجاہمت�ر�اذ�ر�ہذ�ر�ہرشتنموہاکچہوگا�‪،‬متںیہاپینربق�و�ںےس‬
‫�د�وبا�ر�ہمسج جوا�نےکاستھ نزد�ہایکجائےاگ�ا�و�رقیًانی�ذ�ر�اذ�ر�ایسیکینا�و�ربد�یےکاحمسہبےکےئلاپےنر�بےکوضح�رشیپےیکاجئوےگ‪،‬ےسیجرفمایا‬

‫‪ 1‬مسندامحد�‪۲�۳�۳�۵�۸‬‬
‫‪ 2‬املومنون�‪۱�۱�۵‬‬
‫‪ 3‬املومنون�‪۷�۹‬‬
‫‪ 4‬امللک�‪۲�۴‬‬
 ‫�� �� �‬
‫هللا‪۰‬۝ ا َِّن َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫َّ‬ ‫ٰ ُ َ َّ َّ َ ٓ ْ َ ُ ْ َ َ َ َّ ّ ْ َ ْ َ َ َ ُ ْ ْ َ َ‬
‫هللا‬ ‫الس ٰم ٰو ِت ا ْو ِف ال ْر ِض َي ِت ِبَا ُۭ‬ ‫ف صْ َـر ٍة ا ْو ِف‬‫يبن اِنا اِن تك ِمثقال حب ٍة ِم خرد ٍل فتكن ِ‬
‫َل ِط ْي ٌف َخب ْ ٌ‬
‫ي ‪۱۶‬۝‬ ‫ِ‬
‫‪1‬‬

‫ترجہم�‪�(�:‬ا�و�رامقل�نےناہکاھتہک�)اٹیب�!کوئیزیچر�ائیےکد�انہرب�ابریھبوہا�و�ریسکاٹچ�نںیمایٓاسامنو�ںایزمنیںیمںیہکیپھچوہئیوہالہلاسے‬
‫ناک�لالئےاگ�‪�،‬و�ہاب�ریکںیبا�و�رابخربےہ۔‬
‫َ َّ ٍ ّ ِ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ً‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُْ‬ ‫ْ‬ ‫ََ َ ُ ََْ َْ ْ‬
‫م خ ْرد ٍل‬ ‫ي ال ِق ْس َط ل َِي ْو ِم ال ِق ٰي َم ِة فل تظل ُم نف ٌس ش ْـي ـ ـ ٔاۭ‪۰‬۝ َوا ِْن ك َن ِمثقال حبة‬ ‫ونضع المو ِاز‬
‫َ‬
‫ابَاۭ‪۰‬۝ َوك ٰف ِب َنا ٰح ِسـب ْ َ‬ ‫ََْ َ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۴۷‬۝‬ ‫ِ‬ ‫اتين ِ‬
‫ترجہم�‪:‬قایمتےکر�و�زمہکیھٹکیھٹوتلےنو�الےرت�ا�ز�ورکھدیںےگ‪،‬رھپیسکصخشرپذ�ر�ارب�ابرملظہنوہگاجساکر�ائیےکد�انےرب�ابریھبھچک‬
‫کایدھر�اوہگاوہمہاسمےنےلٓائںیےگ�ا�و�راسح�باگلنےےکےیلمہاکفیںیہ۔‬
‫َ َ ْ َّ ْ َ ْ ْ َ َ َ َّ َ ْ ً َّ َ ٗ َ َ ْ َّ ْ َ ْ ْ َ َ َ َّ َ ّ ّ َ ٗ‬
‫َ‬ ‫ً‬
‫‪3‬‬
‫ي ۧه ‪۸‬۝‬ ‫فن يعمل ِمثقال ذر ٍة خيا ي ۭه ‪۷‬۝ وم يعمل ِمثقال ذر ٍة شا‬
‫ترجہم�‪:‬پرھسجےنذ�ر�ہرب�ابریکینیکوہگیو�ہا�سوکدیھکےلاگ�ا�و�رسجےنذ�ر�ہرب�ابردب�ییکوہگیو�ہا�سوکدیھکےلاگ�۔‬
‫جسام�لو�د�ولترپمتاہ�رارخف�وغر�و�رہےا�سام�لیکاببتوس�ا�لایکجائےاگکہاسےےسیکامکیاتاھ�‪،‬صر�فاب�تںیہیرپخمتںیہنوہجائےیگہی‬
‫ںیمر�چایکاھت�؟ایک�ا�سام�لوک�اپینشیعوعرش�ت�‪،‬نوم�د�ونامئش‪،‬ظملوجرب�ا�و�ر�الہلےکدنب�و�ں‬ ‫بیھوج�ا�بدہیرکنیڑپ�ےیگا�سام�لوککسر�ا�ہ خ‬
‫ْ َ َ َ َ ْ ْ ُ َٔ َّ َ ُ ُ ُ ف‬
‫کو�ر�ا�ہقحےسر�وکےنےکےئلرخ�چایکتاھیاغریوب�ں‪،‬اتحمجو�ں�‪،‬ومیتی�ں�‪،‬ویب�ا�و�ں‪،‬ضر�و�ر�تدنم�و�ں‪،‬لع ِام ِل ي ن� عل ي َ�ا‪،‬الولف ِة قلوب ِ ي‬
‫‪�،‬‬
‫َّ‬
‫الل ْ نَ‬ ‫ْ‬
‫‪،‬ال َغار ِم ي نَ� ِ ف َ‬ ‫َّ‬
‫الس ِب ِيل ا�و�رد�وسر�ےدییناصم�ر�فرپخر�چرککےالہلوککھچرق�ضہنسحیھبدیاتاھ�‪،‬وج�انی‬ ‫‪،‬ا� َّ‬ ‫‪ �،‬س ِب ِيل ِ ب‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫اب‬
‫الرق ِ‬
‫ِ‬
‫رہیکوک�اپےناعام�لےکاطمبقتنجیکد�ائیمال�ز�و�ا�لںیتمعنںیلمیگایو�ہد�ائیممنہجیکوہلان�کزس�اکاقحد�ا�ربےناگ‪،‬‬ ‫کیاطقتےسیکاٹلئی�؟رھپ ا‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫النار نَ� َم َهار بُ َ�ا‪َ ،‬وال ِم ْث َل ج َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬
‫َّ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ َّ‬‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َٔ ُ ْ َ َ َ َ َ ُ‬
‫َ‬
‫ال َّن ِة نَ� َم طا ِل بُ َ�ا‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫عن ا ِب ي� ه َر ي َ�ة‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول هللاِ صل الل علي ِه وس َل‪ :‬ما رايت ِمثل ِ‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےمر�و�یےہرسو�لالہلﷺنےا� شرا� فد مرایاکہںیمےنمنہجیکٓا�گےسزیا�د�ہرطخنا�کزیچوکئیںیہندکییھہکسجےس‬
‫‪4‬‬
‫باھگےنو�الاسو�رہاہےا�و�رجتنےسزیا�د�ہدمع�ہزیچہنںیدکییھہکسجاکاچہےنو�الاسو�رہاہے�۔‬
‫ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ُ ف َ ْ‬
‫ض َصل ِت ِه‪ :‬الل ُه َّم َح ِاس ْب ِ ن ي� ِح َس ً با� َي ِس ي ً�ا ف َّلا‬ ‫عن عا ِئشة قالت‪ِ :‬سعت الن ِب يَّ� صل هللا علي ِه وس َل يقول ِ ي� بع ِ‬
‫ُ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ ْ ُ ف‬ ‫ْ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َّ َّ َ ْ َ ُ ْ‬
‫اب‬ ‫اب ال َي ِس ي ُ�؟ قال‪ :‬ان َي ْنظ َر ِ ي� ِك َت ِاب ِه ف َي َت َج َاوز َع ْن ُه‪ِ ،‬إن ُه َم ْن ن ِوقش ِ‬
‫ال َس َ‬ ‫الل‪ ،‬ما ِ‬
‫الس‬ ‫انصف‪ ،‬قلت‪ :‬ي� ن ِب ي� ِ‬
‫َ ُ َ َ‬
‫َي ْو َم ِئ ٍذ َ ي� َعا ِئشة َهلك‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہہکںیمےنرسو�لر�بالاعملنی ﷺکوبضعامن�ز�و�ںںیمہیدعاکرتےانس�ا�ےالہل�!ھجمےس‬
‫‪ 1‬لقمان�‪�۱ ۶‬‬
‫‪ 2‬االنبیائ�‪۴�۷‬‬
‫ال�‪۷�،۸‬‬ ‫‪ 3‬الزلز ۃ‬
‫النار م ْن َٔا ْهل َّ‬
‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ َّ َّ َ َ‬ ‫‪ 4‬جامع ت�مذی َٔا ْب َو ُ‬
‫اب ِص َفةِ َج َ‬
‫الت ْو ِح ِيد�‪۲�۶�۰�۱‬‬ ‫ِ‬ ‫� نَّ َ� َ ب� ُب َما َج َاء ان ِللن ِار نف َس ْ ي ِن�‪َ ،‬و َما ذ ِك َر َم ْن ي خ� ُر ُج ِم َن ِ ِ‬
 ‫�� �� �‬

‫ےہ؟�ٓا�پﷺےنرفمایآاسا�ناحمسہبہیےہہک‬
‫�ٓاسا�ناحمسہبرکنا�‪،‬وتمںیےنوپچاھ�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!ٓاسا�ناحمسہباکایکبلطم �‬
‫�الہلدنب�ہاکنامہاعام�لدکیےھا�و�ر�ا�سیکرب�ائوی�ںےسد�رگز�ررک�ے‪،‬رھپرفمایا�ا�ےاعئہش‪!�r‬جساکاسح�بےتیلوقتایکایکزیچکیرکیدکی‬
‫‪1‬‬
‫گیئوت�ا�سیکریخہنںی�۔‬
‫َتْيَءَرَا ْيِذَّلا ىٰهْنَيۙ‪۰۰۹‬اًدْبَع اَذِا ىّٰلَص ؕ‪َ۰۰۱۰‬تْيَءَرَا ْنِا َناَك ىَلَع ىٰۤدُهْلاۙ‪ْ۰۰۱۱‬وَا‬
‫(ھبال) �اسےیھبوتےندکیاھوجدنب�ےوکر�وکاتےہہکبجو�ہدنب�ہامن�زا�د�ارکتاےہ�‪،‬ھبالالتبوتاگرو�ہدہ�ایترپوہایپرہزیگا�ر�ی‬
‫ؕ‪�(�۰۰۱۴‬اعلقل�‪۹‬تا�‪)�۱�۴‬‬ ‫َرَمَا ىٰوْقَّتلاِب ؕ‪َ۰۰۱۲‬تْيَءَرَا ْنِا َبَّذَك َو ىّٰلَوَتؕ‪ْ۰۰۱۳‬مَلَا ْمَلْعَي َّنَاِب َهّٰللا ىٰرَي‬
‫کامکحدیاتوہ�‪،‬ھبالدکیوھوتاگرہیالٹھجتاوہا�و�رہنمریھپتاوہوتایکا�سےنںیہناجناہکالہلاعتلٰی�اسےوخ�بدیھکرہاےہ�۔‬
‫کوینہکو�ہدینیہںیہنسجںیمامن�زنہوہ�‪،‬‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫� َّ ُ‬ ‫َ َ ُ َّ‬
‫الل َع ْن ُه‪ :‬ل ِد ي نَ� ِ َل ْن ل َصلة ُل‪.‬‬ ‫َوقال َع ْبد ِ‬
‫الل ْب نُ� َم ْس ُع ٍود َر ِ ض ي َ‬
‫‪2‬‬
‫دبع�الہلنبوعسم�د‪t‬ف مراتےںیہ�و�ہدینیہںیہنسجںیمامن�زنہوہ �۔‬
‫رقا�ر�د�یاجتیرہیےہ‪،‬سجاکقای�موپ�ر�ےدیناکقای�مےہالہلاحبسنہوتاعلٰیےن‬
‫�ا�سےئلبسےسےلہپامن�زیجیسابع�د�تیہرہغیپربمپرفر�ض �‬
‫حمدم�رسو�لالہلﷺوکنمبصرسالتےکاستھیہیسکرطیہق�(�وحیریغتمول�)ےسامن�زکاطریہقاھجمس�دیاتاھ�ا�و�رٓا�پﷺنےاسال�مےک‬
‫�ر�اسےترپلچےناک�اظاہ�رنام�زہیےسایکاھت‪،‬رشمکنیہکمےکےئلہیایکڑب�ےرطخ�ےیکاشننییھتا�نوک�اند�ا�ز�ہوہچالتاھکہا�نےکڑکنیس�و�ںابطل‬
‫عموب�د�و�ںےکد�نےنگاجچےکںیہ�‪�،‬ا�سےئلٓا�پﷺاو�ررشمکنیہکمںیماحم�ذٓا�ر�ائیرش�و�عوہگیئ‪،‬رشمکنیہکمےکاپ�سام�لو�د� لوت�‪،‬جا�ہوحمش‬
‫�ا�و�ر�اف �را�د�یوق�تام�لیھت�‪،‬جسیکدبسمیتںیمیہول�گیھبیلہپوقمو�ںیکرط�حاپےناخلقوکبوھ�لےکچےھت�‪�،‬ا�بہناسےاپانعموب�دےتھجمسےھتا�و�رنہ‬
‫ہیا�سےکوضح�راپیناشیپنیےتکیٹےھت�‪،‬ا�سےئلےسیجیہرسو�لالہلﷺنےاقم�مابر�اہمیرپنام�زپڑھین�‪،‬توق�ٰییکمیلعتدیینرش�و�عرفمائیافک�رمہک‬
‫نےاہنںیڈ�ر�انادمھاکنارش�و�عرک�دیا‪�،‬و�ہہیوھب�لےئگہکالہلاحبسنہوتاعلٰیوجالع�ماغلوی�بےہ�‪،‬جےسدنینیا�ا�ونھگںیہن‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ل ا ِٰل َه ا َِّل ُھ َ ۚو‪۰‬۝ َا ْل َ ُّ ْ َ ُ ُ َ َ ْ ُ ُ ٗ َ ٌ َ َ َ ٌ‬
‫َ َُٓ‬
‫‪3‬‬
‫ـح الق ّي ْوم‪۰‬۝ ۚۥ ل تخذه ِسـنة ّول ْنم۔۔۔ ‪۲۵۵‬۝‬ ‫ا‬
‫ترجہم�‪�:‬الہل�‪،‬و�ہ نزد�ہاج�ویدیتسہ‪،‬وجامت�ماکئان�توکاھبنسلےوہئےےہ�‪،‬ا�سےکوس�اوکئیدخ�اںیہنےہ‪،‬نہو�ہوستاےہا�و�رہناسےا�ونھگیتگلےہ۔‬
‫جواپےنرع�شےکا�وپرکرسیرپیباھٹزمنیرپظالماکملظا�و�رظمول�میکولظممیدیھکرہاہے‪�،‬ا�سرط�حیکرہکا�ر�و�ائیںیمابوجلہہشیمہشیپشیپرہا�‪،‬‬
‫الن َّ� َص َّل ُ‬‫َ َ َ َ َٔ ُ َ ْ َ ئ ْ َ َٔ ْ ُ ُ َ ً ُ َ ّ ْ َ َ ْ َ َ َٔ َ َٔ َّ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َّ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫هللا‬ ‫اس‪ ،‬قال‪ :‬قال ابو ج� ٍل‪:‬ل ِ ن� رايت م َّمدا يص ِ يل ِعند الكعب ِة لطان عل عن ِق ِه‪،‬فبلغ ِ يب‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬

‫ا� حبان ‪۷��۳ ۷��۲‬‬

‫خز�ہ�‪ ،۸��۴ ۹‬مستدرک حامک�‪،۱�۹�۰‬حصیح ب ن‬ ‫‪ 1‬مسند امحد �‪ ،۲�۴�۲�۱�۵‬حصیح ب ن‬
‫ا� ی‬
‫تعظ� قدر الصالة�‪۱�۰�۷�۸‬‬
‫‪ 2‬ي‬
‫‪ 3‬البقرۃ�‪۲�۵�۵‬‬
 ‫�� �� �‬
‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َ َٔ َ َ ْ ُ َ َ َ ُ‬
‫املال ِئكة ِع َي نًا�‬ ‫علي ِه وسل فقال‪:‬لو فعل لخذته‬
‫عدب�الہل نب ابع�س ‪t‬سےرم�و�ی ےہہک ابوجلہ ےن ونبقریش ےس وپچاھایک دمحم (ﷺ�)بتی الہل ںیم اہمت�ر�ےاسمےن زمنی رپ�اپانمہن‬
‫ٹاکتےںیہ؟�انوہ�ںےناثاب�تںیموج�ا�بدیا�‪،‬ہیوج�ا�بنسرک�و�ہاپےنوبعم�د�و�ںال�ت عوز�یٰ یکمسقاھککربولا�اگرمںیےنا�نوکعکہبںیم�ا�س‬
‫طر�حامن�زڑپھےتوہئے کیداھتو�ا�نیکرگ�د�نرپ�اپانپا�و�ںرکھرک�ا�ناکمہنزمنیرپ گ�رڑ�د�و�ںاگ�‪،‬نیبرکیمﷺکتہیربخہپچنیئگوتبحبیر�ب‬
‫�الاعملنیﷺےنرفمای گا�ار�ا�سےنایاسکایتومالئہکاعالنہیاسےٓاڑکپیںےگ�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َٔ ُ َ ْ َ ْ ُ َ ّ ُ ُ َ َّ ٌ َ ْ َ ُ َ ْ نَ َٔ ظْ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ‬

‫� ِر ْك؟ قال ف ِقيل‪ :‬ن َع ْم‪،‬فقال‪َ :‬والل ِت َوال ُع َّزى ل ئ ِ نْ�‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬قال‪ :‬قال ابو ج� ٍل‪ :‬هل يع ِفر ممد و ج�ه ب ي� ا‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َٔ َ‬ ‫َر َٔا ْي ُت ُه َي ْف َع ُل َذ ِل َك َ َٔل َط َٔا َّن َع َل َر َق َب ِت ِه‪َٔ ،‬ا ْو َ ُٔل َع ِّف َر َّن َو ْج َ ُ ف تُّ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل َو ُه َو‬ ‫اب‪ ،‬قال‪ :‬فا ت� َر ُسول هللاِ صل‬ ‫�ه ِ ي� ال� ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ّ َ َ َ َٔ َ َ َ َ َ فَ َ‬
‫ُي َص ِ يل ز َع ِل َيطا َعل َرق َب ِت ِه قال‪ :‬ف َ�ا ِج� ئ ُ� ْم ِم ْن ُه ِإل َو ُه َو َي ْنك ُص َعل َع ِق َب ْي ِه َو َي َّت ِق ي� ِب َي َد ْي ِه ‪ ،‬قال‪ :‬ف ِقيل ُل‪َ :‬ما لك؟‬
‫َ ْ ََ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ً ََ َ‬ ‫ً َٔ‬ ‫َ َ َ َّ َ ْ ن َ َ ْ َ ُ َ خَ ً‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ل ْو َد نَ� ِم ِ نّ ي� لخ َتطف ْت ُه‬ ‫ل ْن َدقا ِم ْن نَ� ٍر َو َه ْول َوا ْج ِن َحة‪ ،‬فقال َر ُسول هللاِ صل‬ ‫فقال‪ِ :‬إن بي ِ ي� وبينه‬
‫َْ َ َ ُ‬
‫الل ِئكة ُع ْض ًوا ُع ْض ًوا‬
‫اب ہوریر�ہ ‪t‬سےرم�و�ی ےہ ابوجلہ ےن ونبقریش ےس وپچاھایک دمحم (ﷺ�) اہمت�ر�ےاسمےن زمنی رپ�اپانمہناکٹتےںیہ ؟�انوہ�ں ےن‬
‫�ی یکمسقاھککربولا�اگرمںیےنا�نوکامن�زڑپھےتوہئے کیداھتو�ا�نیکرگ�د�ن‬
‫�اثاب�تںیموج�ا�بدیا ‪،‬یہوج�ا�بنسرک�و�ہاپےنوبعم�د�و�ںال�ت عوز ٰ‬
‫رھو�ہرسو�لالہلﷺےکاپ�سٓایا�ا�و�ر�ٓا�پﷺا�سوقتاقم�مابر�اہمیرپوقتامن�زپڑ�ھ‬
‫�ر� نود�ڈ�الو�ںاگ�ا�و�ر�ا�نےکرہچ�ےوکمیٹںیمالم�د�و�ںاگپ �‬
‫�رہےےھت�‪�،‬ا�سامتےکرفعو�نابوجلہےنٓاگےڑب�ھرک�ٓا�پیکرگ�د�نابم�ر�کرپ�اپےنریپرھکےناک�ا�ر�ا�د�ہایککہدبحو�اسیںیمیکد�مو�اپساٹلپ‬
‫�ا�و�راپےناہتوھ�ںےساپےنہنماکباچئوکرنےاگل�ا�سےکاسھتوی�ںےنوپچاھکہایکبا�تےہ؟�ابوجلہےنوج�ا�بدیامری�ےا�و�ردمحم(ﷺ�)‬
‫کےد�رمای�نٓا�گیکدنخ�ق خ‪،‬و�فو�رعبا�و�ربتہاس�ر�ےرپحائلںیہ�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفما گیااریہریم�ےذ�ر�ارقیبوہتاوترفشےت‬
‫�ا�سیکوبٹیوبٹیون�چےتیل�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َّ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ َ َٔ ُ َ ْ ْ نُ َ َ َ ْ شَ َ ُ‬ ‫ََ‬

‫� ق َر ْي ٍش ِإن َم َّم ًدا ق ْد ا ب َ� ِإل َما تَ َ� ْون ِم ْن َع ْي ِب ِد ِين َنا‪َ ،‬وش تْ ِ�‬ ‫ف َّلا قام رسول هللا قال ابو ج� ِل ب� ِهش ٍام‪ :‬ي� مع‬
‫ْٔ‬ ‫َ َ ََ ف َ َ‬ ‫ٓ َ َ َ َ ْ َٔ ْ َ َ َ َ ّ ٓ َ َ َ نّ ُٔ َ ُ َّ َ َ َٔ ْ ُ َ ُ َ ً‬
‫س َد ِ ي� َصل ِت ِه ف َض ْخ ُت ِب ِه َرا َس ُه‬ ‫جر ف ِإذا ج‬‫ا ب� ِئنا وتس ِف ِيه احل ِمنا وس ِب ا ِل ِتناو ِإ ِ ي� اع ِاهد الل لج ِلس ل غدا ب� ٍ‬
‫َّ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ ْ َ َ َّ َٔ ْ َ َ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ُ َّ ُ َٔ َ َ َ َ ثُ َّ َ َ‬
‫الل َصل‬ ‫ول ِ‬ ‫ح ًرا � جل َس ِل َرس ِ‬ ‫فليصنع بعد ذ ِلك بنو عب ِد من ٍاف ما بدا لم‪ ،‬فلا اصبح ابو ج� ٍل لعنه الل اخذ ج‬
‫ْ َ ُ ُ َّ َ َ َ َ َ َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َكا اكن يغدو‪ ،‬واكن ِقبلته الشام ‪ .‬فكن ِإذا صل‬ ‫الل صل‬ ‫ول ِ‬ ‫وغدارس ِ‬
‫َُ‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ينتظره ‪،‬‬
‫َّ ّ‬ ‫َّ َ ْ نَ ُّ ْ َ ْ ن ْ َٔ ْ َ َ ْ َ َ ن ّ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ نَ َّ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ُي َص ِ يل‬ ‫الل صل‬ ‫ا� ‪ ،‬وجعل الكعبة بينه وب ي� الش ِام فقام رسول ِ‬ ‫صل ب ي� الركن ي ِ� السو ِد وال ي�م ِ ِي‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ ُ َ ْ ٌ فَ َ َ ف َٔ ْ‬
‫�ل ُسوا ِ ي� ان ِد َي ِت ِ� ْم َين َت ِظ ُرون‬
‫وقد غدت قريش ج‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ‬
‫اص َيةِ نَ� ِص َيةٍ ك ِذ َبةٍ خ ِاطئةٍ �‪،۴�۹�۵�۸‬جامع ت�مذی ابواب‬ ‫َّ‬
‫سورہ العلق َ ب� ُب ك ل ئ ِ نْ� ْل َينت ِه لن ْسف َع ْن ِب�لن ِ‬
‫تفس� ٔ‬ ‫‪1‬حصیح ب خ�اری کتاب ی‬
‫ٓ َ َ ْ ُ َ ْ َ ْٔ ْ َ ّ َ‬
‫تفس�القران ب�ب و ِمن سور ِة اقرا ِب� ِس ر ِبك�‪۳�۳�۴�۸‬‬
‫ی‬
‫َ‬ ‫َ ُ َ ْ َّ ْ ْ َ َ َ َ ْ �غَ َٔ ْ َ ٓ ُ ْ َ نْ‬
‫‪ 2‬حصیح مسمل کتاب صفۃ القیامۃ ب�ب قوِ ِل ِإن ِإالنسان ليط ان راه استغ� �‪ ، ۷�۰�۶�۵‬مسندامحد�‪۸�۸��۳ ۱‬‬
 ‫�� �� �‬

‫�ایکر�و�ایتںیمےہجباختمالابنایئﷺےناپینرسالتاک�اعال�نرفمای تاو�ابوجلہنباشہ�مےنرقیشہکموکجعمرککےا�نےساہکتاھ�ا�ے‬
‫قریشےکرگ�و�ہ�!تمدیھکرہےوہکہدمحم(ﷺ�) �امہر�ےدینیہوکہنںیہکلبامہ�ر�ےزب�رگو�ںوکبر�اھبالہکات �ا�و�رہام�ر�ےدیوتائو�ںوکبیھاگلای�ں‬
‫�دیاتہےانچنہچٓا�جںیمےنہیہتخپا�ر�ا�د�ہایکہےہکلکحبصوہتےیہایکڑب�ارھتپےلرک�ا�سیکات�کںیمھٹیباجئو�ںاگ�ا�و�ر�و�ہےسیجیہرح�مںیم‬
‫نام�زپڑھےتوہئےدجس�ےںیماجئےاگمںیا�ساکسر�ا�سڑب�ےرھتپسےاپ�شاپ�شرک�د�و�ںاگتاکہونبعدبمان�فےلہپیکرط�حاپےندیوتائو�ں‬
‫کیرپسشتوکس�نو�امطانی�نےسرکتے ہرںی�‪�،‬د� سور�یحبصوک�ابوجلہالہلا�سرپعلتنرک�ےایکڑب�ارھتپاٹاھرک�ایکرط�فپھچرک�رسو�ل‬
‫�الہلﷺیکاتناظ�رمںییبھٹایگچاننہچاگیلحبصبجرسو�لالہلﷺامن�زکےےیلبسحومعم�لاخنہہبعکںیمرشتیفےلےئگا�و�رنام�زپڑھےن‬
‫لےگوت�ا�سوقتٓا�پﷺرجح�اسو�د�ا�و�رحرجیامنیےکد�رمای�نایق�مںیمڑھک�ےےھتا�و�ر�ٓا�پﷺاک�ر�خاش�میکرط�فاھتجبہکاخنہہبعک‬
‫�د�رمای�نںیماھت�رسو�لالہلﷺامن�زپڑ�ھرہےےھتا�و�ر کھچد�وسر�ےرشمکنیرقیشیھبایکوگشےںیمےپھچوہئےہیامجر�ا�دیھکرہےےھت�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ َ َٔ ُ َ ْ ْ َ ُ َٔ ْ َ نَ‬
‫ال َج َر ث َّ� اق َبل ْ� َو ُه َح تَّ� ِإذا َد نَ� ِم ْن ُه َر َج َع ُم ْن بَ ِ� ًتا ُ ْم َت ِق ًعا‬ ‫الل صل الل علي ِه وسل احتمل ابو ج� ٍل‬ ‫سد رسول ِ‬ ‫فلا ج‬
‫ََ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ال َج َر ِم ْن َي ِد ِه‪َ ،‬وق َام ْت ِإل ْي ِه ِر َجال ِم ْن ق َر ْي ٍش‪ .‬فقالوا ُل‪َ :‬ما‬ ‫حر ِه‪َ ،‬ح تَّ� َق َذ َف ْ َ‬ ‫َل ْو ُن ُه َم ْر ُع ً ب َ ْ َ َ ْ َ َ ُ َ َ ْ‬
‫و� قد ي ِبست يداه عل ِ ج ِ‬
‫َّ‬ ‫ُ َ ُ فَ ْ ٌ َ ْ‬ ‫ال َك َ؟ف َق َال قُ ْ� ُت إ َل ْيه َٔل ْف َع َل َما َق ْل ُت َل ُ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ ُ َ َ‬ ‫َ َ َٔ َ ْ‬
‫الب ِل َو ِ‬
‫الل‬ ‫ك الب ِارحة ف َّلا دنوت ِمنه ع َرض ِ يل دونه �ل ِمن ِإ ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِبك ي� ا ب� َ ِ‬
‫َ َ ُّ فَ َٔ ْ ْٔ ُ َ‬ ‫َ َٔ ْ‬ ‫َما َر َٔا ْي ُت ِم ْث َل َه َام ِت ِه‪َ ،‬و َل َق َ َ‬
‫صِت ِه ‪َ ،‬ول ان َي ِاب ِه ِلف ْح ٍل قط َ� َّم ان َ ي� ك ِ ن ي�‬
‫جبٓا�پﷺدجس�ےںیمےئگوت�ابوجلہرھتپلےرک�ٓا�پﷺیکرط�فڑبھانکیلبجابوجلہےنرھتپ�ٓا�پﷺےکرسماب�ر�ک‬
‫پرما�رناچاہاتو�و�ہ رھتپ�ا�س ےک اہتوھ�ں ےس ایاسپچاککہ و�ہ اسے دصبہز�ا�رکوششےنکنیھپپرقا�د�رنہ وہساکلبہکوخ�ف ےساکپناتہو�ا�الےٹ اپئو�ں‬
‫باھگاتو�د�وسر�ےولگو�ںےنٓاگےڑب�ھرک�ا�سےسوپچاھ�ا�ےابو�احلمکایکہو�اہے�؟�ا�نےکا�سوس�ا�لرپ�ا�سےنرھتپکا�اپےناہتھےسکپچ‬
‫جانےاکماجر�ابای�نرکتےوہئےہییھباتبیاکہایکمیحلمیحشا�ونٹا�سیکرط�فاکپلتاھ�ا�و� گر�ار�و�ہاھب�گرکنہٓاتاوت�و�ہوخ�فان�کا�ونٹاسےاپےن‬
‫‪1‬‬
‫رضو�رچاب�ڈ�الات�‪�،‬ا�سےنہییھباہککہا�ستئیہاک�ا�ونٹا�سےنا�سےسلبقیھبکںیہندکیاھاھت�۔‬
‫ھکےلوہئےہنمںیما�ساکسرلےرک�اسے �‬
‫ےہ؟�الہل‬
‫�الہلاعتلٰیےنولگو�ںوکماخطبرککےرفمایاکہمتولگو�ںےنا�سصخشیکرحکتدکییھوج�الہلےکدنب�ےوک�اپےنر�بیکدنبگیےسر�وکات �‬
‫ن‬
‫تاعلٰیےنا�سربکتم�ا�و�رسرکشابوجلہلع�ہالہلےسرفمایامری�ےدنب�ےوکنام�زسےر�وکےنو�الےےھجماتب�‪�،‬اگرحقاکعملرھکےنو�الا�ا�و�ر�ا�سرپعلم‬
‫کرنےو�الاہویا�د�وسر�و�ںوکبیھوقت�ٰیا�و�رلمعاصلحیکنیقلترکنےو�الاوہجسےساناس�نمنہجیکٓا�گےسچباتکسہےوتکاییہانمسبےہہک‬
‫�ایےسصخشوک�اپےنر�بیکدنبگیےسر�وکاجائے‪�،‬ا�نیکاخملتفیکاجئےا�و�را�نوک مھ�دایک�ںد�یاجئںی‪،‬ایک�ا�سوک�ر�وکان�الہلاعتلٰیےکاستھبس‬
‫سےڑب�یدمشینا�و�رحقےکالخ�فگنجںیہن�؟کای�دعو�تقحےساعر�ا�ضا�و� غیپرربمکوھجالٹنےو�الےوکہیملعںیہنالہلا�سےکلعفوک�دیھکا�و�رکال�م‬
‫کوسنرہاہےا�و�رنعرقیباسےا�سےکرہعلماکپو�ر�اپو�ر�ابدلہد�ےاگ�۔‬

‫وال�ایۃ�‪۴�۳‬؍�‪۳‬‬
‫البدایۃ ن‬
 ‫�� �� �‬

‫اَّلَك ْنِٕىَل ْمَّل ِهَتْنَي۬ۙ‪ ١‬اًۢعَفْسَنَل ِةَيِصاَّنلاِبۙ‪ٍ۰۰۱۵‬ةَيِصاَن ٍةَبِذاَك ٍةَئِطاَخۚ‪۰۰۱۶‬‬

‫قیًانی �اگر ہی اب�ز ہن رہا وت مہ ا�سیک اشیپنی ےک اب�ل ڑکپرکںیٹیسھگ ےگ�‪� ،‬اییس اشیپنی وج وھجٹی اطخ اک�ر ےہ�‪،‬‬

‫ُعْدَيْلَفٗهَيِداَنۙ‪ُ۰۰۱۷‬عْدَنَسَةَيِناَبَّزلاۙ‪�(۰۰۱۸‬اعلقل�‪۱�۵‬تا�‪)۱�۸‬‬
‫یہاپینسلجمو�الو�ںوکالبےلہمیھب(�د� �وز�خےک) پای�د�و�ںوکالبںیلےگ�۔‬
‫َ َٔ َ َٔ َ‬ ‫َ ْ ن َ َّ َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ َ ّ فَ َ َ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َٔ َ َٔ َ‬
‫� ٍل فقال‪ :‬ا ْل ا نْ َ�ك َع ْن َهذا؟ ا ْل ا نْ َ�ك َع ْن‬ ‫اس قال‪ :‬كن الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل يص ِ يل ج�اء ابو ج‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫َّ َ َ َ ْ َ ُ َ َ نَ َٔ ْ ث َُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ف َز َ ب َ� ُه‪ ،‬ف َق َال َٔا ُبو َج ْ‬ ‫ص َف َّ‬
‫الن ُّ� َص َّل َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َه َذا؟ َٔا َ ْل َٔا نْ َ� َك َع ْن َ‬
‫� ٍل‪ِ :‬إنك لتعل ما ِب�ا � ٍد ا ك�‬ ‫بي‬ ‫ان‬‫ف‬ ‫ا؟‬‫ذ‬ ‫ه‬
‫نّ َ َٔ نْ َ َ َّ ُ َ ْ َ ْ ُ َ َ ُ َ َ ْ ِ ُ َّ َ َ َ‬
‫ِم ِ ي�‪ ،‬فا ز�ل الل‪{ :‬فليدع ن ِديه سندع الزب ِنية}‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬سےرم�و�یےہحمدمرسو�لالہلﷺاقم�مابر�اہمیرپنام�ز�ا�د�اف مرا�رہےےھتہکابوجلہاک�ا�سرط�فزگ�رہو�ا�‪ ،‬یہدیھکرک�ا�س‬
‫نےدمحم�رسو�لالہلﷺوکماخطبوہرکوبلاا�ےدمحم�!ایکمںیےنمتوک�ا�سےس�(نام�زپڑھےنےس�)عنمںیہنایکتاھ�‪،‬کایمںیےنمتوک�ا�س‬
‫پرھدایک�ںدیںہکاگرٓا�پﷺامن�زپڑھےنےساب�زنہٓائےوت�و�ہٓا�پﷺیکرگ�د�نابم�ر�ک‬
‫سے�(نام�زپڑھےنےس)عنمںیہنایکتاھ�‪�،‬ا�و�ر مھ‬
‫پراپ�و�ںرکھد�ےاگ�(عیینرگ�د�نر�وندرکذللیرک�ےاگ�)دمحم�رسو�لالہلﷺےنابوجلہےکا�ساعرت�ا�ضرپخسیتےساسےڑھج�کدی تاو�ابوجلہ‬
‫جےساپیناف �را�د�یاطقترپبڑ�اھگڈنماھتہکےناگل�ا�ےدمحمﷺ�!توجمےھسکزیچےسڈ�ر�اتاےہ�؟الہلیکمسق�! ت جواناتہےا�سو�ا�د�یںیمریم�یسلجم‬
‫مںیےنھٹیبو�الےا�و�رمری�ےامحییتبسےسزیا�د�ہںیہ�‪،‬مری�یایکٓا�و�ا�زپریہاس�ر�یو�ا�د�یٓا� مدوی�ںےسرھبجائےیگ�‪�،‬الہلاعتلٰیےنابوجلہیک‬
‫�ا�ساب�ترپوعدینا�ز�لوہئیہکالہلاک�دشنموعلم�نابوجلہالہلےکرسو�لوکا�ساب�تیکدمھیکدیاتہےہکو�ہا�نیکرگ�د�نرپ�اپانپا�و�ںرکھرک�ا�ناک‬
‫رقابتد�ا�ر�و�ںا�و�رنکےبےلیبقیکدمھیکدیاتہے‬
‫چرہ�ہابم�ر�کر� نود�ڈ�الےاگ�ا�و�ر�ا�سرط�حاہنںیذللیرک�ےاگو�ہاپےننجامحتیوی�ں‪،‬مد�دگا�ر�و�ں‪� ،‬‬
‫�ا�نبسوکجعمرککےرہطر�حاکنتجرک�ڈ�الے‪�،‬ا�سےنامہ�ر�ےربمغیپوکوجدمھیکد�یےہ‪،‬و�ہایاس رہگزرہگزہنںیرکےکساگ�ا�و�روخ�دہیذللی‬
‫�و�رسو�اہوکر�رہےاجئےاگ�ا�و گ�رار�و�ہامہ�ر�ےرسو�لےکاستھاپیناخملتف‪،‬رسکیشا�و�ر�ایذ�ا�دہیےساب�زنہٓایاتوباللےاپےنامحتیوی�ںوکہمیھب‬
‫عذ�ا�بےکرفشےتالبلںیےگ�‪،‬رھپاسےولعم�موہجائےاگکہوک�ناتیجا�و�روک�ناہ�ر�ا�ا�و�ر�اناج�ماک�راسےاطخکا�ریپاشنیےکابلو�ںسےڑکپکرےتٹیسھگ‬
‫ہوئےد� �وز�خںیمڈ�ا�لدیاجائےاگ�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ َّ َ ْ َ َ نَ َ ُ َ َٔ َ َ ْ ُ َ َ َ ُ ْ َ َ‬ ‫َف َق َال ْب نُ َ َّ‬

‫الل لو دعا � ِديه‪ ،‬لخذته ز ب� ِنية العذ ِ‬
‫اب‬ ‫اس‪ :‬و ِ‬ ‫ا� عب ٍ‬
‫‪2‬‬
‫مسق!�ار�و�ہاپےنامحتیوی�ںوکالبتاوتاسیوقتذع�ا�بےکرفشےتاسےڑکپیلےت۔‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬ف مراتےںیہالہلیک گ‬

‫اَّلَكؕ‪١‬اَلُهْعِطُتَوْدُجْساَوْبِرَتْقا‪�(۰۰۱۹‬اعلقل�‪)۱�۵‬‬
‫خرب�د�ا�ر! �ا�ساکانہکرہگزہنامنانا�و�ردجس�ہرکا�و�ررقیبوہجا�۔‬
‫َ‬ ‫ْ ْٔ‬
‫تفس�سورہ َ ب�ب َو ِم ْن ُس َور ِة اق َرا ِب� ْ ِس َر ِّبك�‪۳�۳�۴�۹‬‬
‫‪ 1‬جامع ت�مذی کتاب ی‬
‫َ‬ ‫ْ ْٔ‬
‫تفس�سورہ َ ب�ب َو ِم ْن ُس َور ِة اق َرا ِب� ْ ِس َر ِّبك�‪ ،۳�۳�۴�۹‬مسندامحد �‪۲�۳�۲�۱‬‬
‫‪ 2‬جامع ت�مذی کتاب ی‬
 ‫�� �� �‬

‫�ٓاخرٓایت ںیم�رسو�ل الہل ﷺکو�ایک ڑب�ا�اہمہتکن ایب�ن رفمایاکہ اپےن ر�باکقر�ب احصلرکنے ےک ےئل ےبوخ�ف وخرطجاہ�ں د�ل‬
‫رںی�‪،‬ہمںیہمت مشدون�ںیکرش�ا�رتو�ں‬
‫چاہےئابع�د�تںیموغشم�لرہںیا�و�راکف �رو�ںومرشکو�ںیکقلطمرپ�و�ا�ہہنرکیں‪،‬ہموخ�دمتاہ�ر�ےاحمفظوناص ہ‬
‫�‪،‬سا� شزو�ںےسوفحم�ظرھکںیےگ‪،‬‬
‫َ َٔ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ُ ْ‬ ‫َّ َ َ َٔ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َّ‬ ‫َٔ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل قال‪:‬اق َر ُب َما َيكون ال َع ْب ُد ِم ْن َر ِّب ِه َع َّز َو َجل َو ُه َو َس ِاج ٌد فا ك ثِ ُ�وا‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة ان َر ُسول هللاِ صل‬
‫الد َع َاء‬‫ُّ‬

‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایادنب�ہاپےنر�بےکا�سوقتبسےسزیا�د�ہرقیبوہتاہےبجو�ہاحلتدجس�ہںیم‬
‫ہوتاہے�‪،‬پسمترثک�تےسدجس�و�ںںیمدعائںیایککر�و�۔‬
‫‪1‬‬

‫ََ َ‬ ‫َّ َ َٔ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ال ْس َ ِ ُّ َ َ ُ ْ ُ َٔ ُ َ ُ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫ُ َ‬

‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل فات ْي ُت ُه ِب َو ُضو ِئ ِه َو َح َاج ِت ِه فقال‬ ‫ل‪ ،‬قال‪ :‬كنت ا ِبيت َمع َرس ِ‬
‫ول هللاِ صل‬ ‫ي‬ ‫َر ِب َيعة ْب نُ� ك ْع ٍب‬
‫َ َْ َ َْ‬ ‫َ َ َ َ َ َٔ‬ ‫َ ْ َ ُ ْ ُ َٔ ْ َٔ ُ َ ُ َ َ َ َ َ ف ْ َ َ َ َٔ َ َ َ ُ ْ‬
‫ال َّن ِة‪ .‬قال‪:‬ا ْو غ ْي َ� ذ ِلك قل ُت‪ُ :‬ه َو ذاك‪ .‬قال‪:‬فا ِع ِ نّ ي� َعل نف ِسك ِبك ث َ� ِة‬ ‫ِ يل‪:‬سل فقلت‪ :‬اسالك مرافقتك ِ ي� ج‬
‫الس ُج ِود‬
‫ُّ‬

‫�ریبہع نببعکالسیم ‪t‬سےرم�و�ی ےہمںی ر�ا�توک�رسو�ل الہلﷺ ےک اپ�س رہاکرتا�ا�و�ر�ٓا�پﷺ ےک اپ�س وضو ا�و�راحجتاکپانی‬
‫لایاکرتاتاھ�ایکاب�ر�ٓا�پﷺےنرفمایامھجےسھچکامنوگمںیےنرع�ضایکںیمتنجںیمٓا�پیکرفاقتاچہاتوہ�ں�‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایا�ا�س‬
‫کےالع�و�ہھچکا�و�ر�‪،‬مںیےنرع�ضایکبسیہیزگ�ا�ر�شےہٓا�پﷺےنرفمایا�اچاھکرث�توجس�دےسوتمری�یدم�دکر�(عیینوتسدج�ہتہبایککر�ا�سےئل‬
‫‪2‬‬
‫کہہیابع�د�تالہلاعتلٰیوکبتہدنسپہے‪،‬پساشیدجمےھریت�ےےئلافس�ر�شرکنےا�و�ر�اپےناستھتنجںیمےلاجنےاکموقعلماجئے)۔‬
‫سفلاصحلنییکتلیضفہکو�ہوصح�لتنجےکےیلسکدق�رکوشا�ںا�و�رحریصےھتہکاکرث�ویبرتش�ا�نےکوس�الا�تاکموح�ر�ٓاخر�توہتییھت‪،‬‬
‫َّ َ ُ ْ َٔ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬فقل ُت‪ :‬اخ ِب ْ� ِ ن ي�‬ ‫َ َ َ ُ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ َّ َ ْ َ ُ ُ َٔ َ ْ َ َ ْ ْ‬
‫ول هللاِ صل‬ ‫حدث ِ ن ي� َمعدان ْب ن� ا ِب ي� طلحة ال َيع ُم ِر ُّي قال‪:‬ل ِقيت ث ْو ب�ن َم ْول َرس ِ‬
‫ثُ َّ َٔ ْ َ َ ُ َٔ ْ َّ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ َ َ َٔ َ َ ُ ْ‬ ‫ب َع َمل َٔا ْ َع ُ ُل ُي ْد ِخ ُل ن� ُ‬
‫‪َ �،‬سال ُت ُه ف َسك َت ث َّ� َسال ُت ُه الثا ِلثة فقال‪:‬‬ ‫ال َّنة؟ ا ْو قال قل ُت‪ِ :‬ب� َح ِّب ال َع ِال ِإل هللاِ‬‫هللا ِب ِه ج‬ ‫ِي‬ ‫ِ ٍ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ثْ َ ُّ ُ َّ َ َّ َ َ َ ْ ُ ُ َّ َ ْ َ ً َّ‬ ‫َ َٔ ْ ُ َ ْ َ َ َ ُ َ‬
‫سدة‪ِ ،‬إل‬ ‫ل‪ ،‬ف ِإنك ل تسجد ِ ِ‬
‫ل ج‬ ‫سالت عن ذ ِلك رسول هللاِ صل هللا علي ِه وسل‪ ،‬فقال‪:‬عليك ِبك� ِة السج ِود ِ ِ‬
‫َ ًَ‬ ‫َّ َ‬ ‫ً‬
‫هللا ِب َ�ا َد َر َجة‪َ ،‬و َحط َع ْنك ِب َ�ا خ ِطيئة‬ ‫َر َف َع َك ُ‬

‫مدع�ا�ننبابیہحلطرمعی�ی‪t‬سےرم�و�یےہمںیوثبا�ن‪t‬سےالمجو�رسو�لالہلﷺےکمولٰی�(ٓا�ز�ا�دکر�د�ہالغ�م�)تےھ�ا�و�رکاہےھجموکئی‬
‫�ایاسکا�مالتبئوجسیکوجہےسالہلاعتلٰیےھجمتنجںیمےلاجئےاییو�ںاہککہےھجمو�ہاک�مالتبئوجو�الہلوکسباکمو�ںےسزیا�د�ہدنسپید�ہوہ‪،‬یہنس‬
‫ُ ُ ْ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫الر ُكوع َو ُّ‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب الصالۃ َ ب� ُب َما ُي َق ُال ِ ف ي� ُّ‬
‫نسا� کتاب االفتتاع ب�ب اق َر ُب َما َيكون ال َع ْب ُد ِم َن‬ ‫‪،۱‬س� ئ‬ ‫الس ُج ِود ‪ �۰�۸��۳‬ن ن‬
‫ِ‬
‫ا� حبان �‪۱�۹�۲�۸‬‬ ‫الس ُج ِود�‪،۸�۷�۵‬مسندامحد�‪،۹�۴�۶�۱‬حصیح ب ن‬ ‫الر ُكوع َو ُّ‬ ‫‪،۱‬س� ابوداودکتاب الصالۃ َ� ٌب ف� ُّ‬
‫الد َع ِاء ِ ف ي� ُّ‬ ‫ب ِي‬ ‫الل َع َّز َو َج َّل�‪ �۱�۳�۸‬ن ن‬
‫ِ‬
‫َّ‬
‫ِ‬
‫س�‬ ‫الصلوۃ َ ب� ُب َف ْضل ُّ‬
‫الس ُج ِود َو ْ َ‬
‫ال ِّث َع َل ْي ِه�‪ ،۱�۰�۹�۴‬ن ن‬ ‫ٰ‬ ‫الس ُج ِود�‪،۱�۱�۳�۹‬حصیح مسمل کتاب‬ ‫نسا� کتاب االفتتاح ب�ب َف ْض ُل ُّ‬ ‫س� ئ‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ َ ْ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل ِم َن الل ْي ِل �‪۱�۳�۲�۰‬‬ ‫ابوداودکتاب التطوع ب�ب وق ِت ِقي ِام الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
 ‫�� �� �‬

‫کرثوبا�ن‪t‬چپوہ�رہے�‪،‬پرھمںیےنا�نےسوپچاھتوچپرہے�‪،‬پرھیترس�یاب�رپوچاھتوکاہمںیےنیھبہیرسو�لالہلﷺےسوپچاھاھت‬
‫توٓا�پﷺےنرفمایاتوسدج�ہتہبایککر�‪�،‬ا�سو�اسےطہکرہ�ایکدجس�ہےسالہلاعتلٰیریت�ا�ایکد�رجہدنلبکر�ےاگ�ا�و�رتری�ا�ایکانگ�ہاعم�فرک�ے‬
‫‪1‬‬
‫گا�۔‬
‫امن�زکا�اصلوصقم�دسدج�ہےہابقیدیہمت�ا�و�رخاتہمےہذہل�اسدج�ےںیملمکموکس�نو�امطانی�نوہناچاہےیکوینہکاطیش�ندجس�ےےساناک�رکرکے‬
‫�ذللیو�رسو�اہو�ا�و�ر�اناس�ناطیش�نیکاخملتفینعیدجس�ہرککےزع�تو�رتہباحصلرکاتکسےہ�۔‬
‫َ‬ ‫ْ ْٔ‬ ‫ْ َ َّ‬ ‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِ ف� إ َذا َّ‬
‫الس َم ُاء انشق ْت َواق َرا ِب� ْ ِس َر ِّبك‬ ‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َع ْن َٔا� ُه َر ْ َ� َة‪َ ،‬ق َال‪ َ :‬جَ ْ نَ َ َ َّ‬
‫ي ِ‬ ‫سد� مع ِ ِيب‬ ‫ِب ي ي‬
‫‪2‬‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہہمےنرسو�لالہلﷺکےاستھوس�ر�ہالاشناق�قا�و�رسو�ر�ہاعلقل مںیدجس�ہایک�۔‬
‫‪3‬‬
‫�ا�سمکحےکاستھیہوحیاکلاگتا�رلسہلسرش�و�عوہگای�۔‬

‫خالد‪t‬بندیعسبنالاع�ص‬
‫�ا�ناکعتقل عونبدبشسمےساھت�‪،‬یہاسال�موبق�لرکنےو�الو�ںںیموچتےھایپ ناوچیںاملسم�نںیہ�‪�،‬ا�نےکاسال�موبق�لرکنےاک�و�اقہعوی�ںےہ�۔‬
‫َ‬ ‫َّ ٓ ً ْ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ ف َّ ْ ٔ ٓ َٔ تَ ُ َ ْ َ ُ ُ َ َ َ َ َ ُ َ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ا ِخذا ِب َ�ق َو ْي ِه ل َيق ُع‪ ،‬فف ِز َع ِم ْن ن ْو ِم ِه‪،‬‬ ‫الل صل‬ ‫و ي�ى ِ ي� النو ِم اكن ات ا�ه يدفعه ِف ي�ا و ي�ى رسول ِ‬
‫َ َ‬ ‫ُٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ ق‬ ‫َ َ َٔ ْ‬ ‫َ َ َ َٔ َ ُ َّ َّ‬
‫لل ِإن َه ِذ ِه ِل ُر ْٔو َ ي� َح ٍّق‪ ،‬فل ِق يَ� ا َ ب� َبك ِر ْب نَ� ا ب ي� �افة فذكر ذلك هل‪ ،‬فقال [ابو بكر] اريد ِبك خ ْي ً�ا‬ ‫فقال اح ِلف ِب� ِ‬
‫ْ َ َ َ َٔ ْ َ ُ َ‬ ‫ف ْ َ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َّ َ َّ َ َّ َ َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل فات ِب ْع ُه ف ِإنك َست َّت ِب ُع ُه َوت ْدخل َم َع ُه ِ ي� ِإال ْسل ِم‪َ ،‬و ِإال ْسل ُم ي ْ� ِج ُزك ان ت ْدخل‬ ‫الل صل‬ ‫هذا رسول ِ‬
‫ََ َ‬ ‫َّ ُ ٔ‬ ‫َ َ َٔ ُ َ َ ٌ َ َ َ ق َ َ ُ َ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫جياد‪ ،‬فقال ي� رسول هللا ي� حممد إىل ما تدعو؟‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َوه َو ب� ٍ‬ ‫الل صل‬ ‫ِف ي�ا وابوك و ِاقع ِف ي�ا‪.‬فل ِ ي� رسول ِ‬
‫َٔ ْ ُ َ َ َّ ُ َ ْ َ ُ َ شَ َ َ ُ ٔ َّ ُ َ َّ ً َ ْ ُ ُ َ َ ُ ُ ُ َ تَ خْ َ ُ َ َٔ ْ َ َ َ ْ ْ َ َ َ َ َ‬
‫ح ٍر ل َي ْس َم ُع‪،‬‬ ‫� يك ل وان ممدا عبده ورسول‪ ،‬و�لع ما انت علي ِه ِمن ِعباد ِة ج‬ ‫قال‪ :‬ادعوك ِإل الل وحده ل ِ‬
‫� ُد‬ ‫الل َؤَا شْ َ‬ ‫ص‪َ ،‬و َل َي ْن َف ُع‪َ ،‬و َل َي ْدري َم ْن َع َب َد ُه ِ َّم ْن َل َي ْع ُب ُد ُه َ‪.‬ق َال َخا ِل ٌد‪َ :‬فإ نّ� َٔا شْ َ‬
‫� ُد َٔا ْن َل إ َ َل إ َّل َّ ُ‬ ‫َو َل ي�ض ‪َ ،‬و َل ُي ْب ِ ُ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِِي‬ ‫ِ‬
‫َ َٔ َ ف َ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ َّ َ َ ُ ُ َّ َّ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ِب ِإ� ْسل ِم ِه‪َ ،‬وتغ َّي َب خا ِل ٌد َو َع ِ َلا ُب ُوه ِب ِإ� ْسل ِم ِه‪ ،‬فا ْر َسل ِ ي� طل ِب ِه‬ ‫الل صل‬ ‫الل‪.‬فرس رسول ِ‬ ‫انك رسول ِ‬
‫ٔ‬ ‫ٔ َّ َ ضَ َ َ ُ ْ َ َ ف َ َ تَّ َ َ َ َ ْٔ‬ ‫َ ُٔ‬
‫س َها َعل َرا ِس ِه وقال‪ :‬وهللا المنعنك القوت‪ :‬فقال خالد‪ :‬إن َم َن ْع َت ِ ن ي�‬ ‫فا ِ ت ي� ِب ِه‪.‬فانبه و� به ِب ِ�قرع ٍة ِ ي� ي ِد ِه ح� ك‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل فاكن يكرمه ويكون معه‬
‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫الل َ ْ� ُز ُق ن� َما َٔا ِع ُيش ب ِه‪َ ،‬و ْان َ َ َ َ ُ‬ ‫َ َّ َّ َ‬
‫الل صل‬ ‫ول ِ‬ ‫صف ِإل َرس ِ‬ ‫ِ‬ ‫ف ِإن ي ِ ي‬
‫�اسال�موبق�لرکنےےسےلہپانوہ�ںےنایکوخ�ا�بدکیاھکہو�ہایکاہنیترہگ�یا�و�ر�وسعیٓا�گیکدنخ�قےکانک�ر�ےرپکڑھ�ےوہئے‬

‫َ ُ َ َ َ ْ َ َ َ َّ‬ ‫الس ُج ِود َو ْ َ‬

‫ال ِّث َع َل ْي ِه�‪ ۱�۰�۹�۳‬ن ن ئ‬ ‫الصلوۃ َ ب� ُب َف ْضل ُّ‬
‫ل َع َّز‬
‫سد ِ ِ‬ ‫اب من ج‬‫‪،‬س� نسا� کتاب االفتتاح ب�ب ثو ِ‬ ‫ِ‬
‫ٰ‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب‬
‫َ َ َّ َ ْ ً‬
‫س َدة �‪،۱�۱�۴�۰‬مسندامحد�‪۲�۲�۳�۷�۷‬‬
‫وجل ج‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫التل َو ِة�‪،۱�۳�۰�۱‬مسند امحد�‪۹�۹�۳�۹‬‬ ‫س ٍود ِ‬ ‫املساجد�ب ج‬
‫ب‬ ‫‪ 2‬حصیح مسمل کتاب‬
‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل؟‪،�۴‬حصیح مسمل کتاب ی َ ُ َ ْ ْ َ ْ‬
‫الل َص َّل ُ‬
‫َّ‬ ‫الو ْ َ ُ‬
‫ح ِإل َرس ِ‬ ‫َْ َ َ َ َْ ُ َ‬ ‫خ‬
‫ح‬
‫اال�ان ب�ب بد ِء الو ِي‬ ‫ول ِ‬ ‫‪ 3‬حصیح ب�اری کتاب الویح ب�ب كيف كن بدء ِي‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ ُ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل�‪۴�۰�۶‬‬ ‫ِإل َرس ِ‬
‫ول هللاِ صل‬
 ‫�� �� �‬

‫ہںی�ا�و�ر�ا�ناکبا�پدیعسبنالاع�صاہنںیا�سٓا�گیکرط�فدیکھےنلاک�ا�ر�ا�د�ہرک�رہاےہکہاچانکرسو�لالہلﷺوہا�ںرشتیفالئےا�و�رخالد‬
‫کورمکےسڑکپکرھکچنیایل�‪،‬جباخلدیندنسےدیب�ا�رہوئےوت�ا�نےکذہنرپ�ا�سوخ�ا�باکگرہ�ا�اث تراھ�‪،‬جسرپ�انوہ�ںےنمسقاھکرککاہیہوخ�ا�ب‬
‫ساچہےسدیناابوبرک‪t‬کوینہکڑپک�ےاککا�ر�وبا�رکرتےےھت‪،‬بطتعیںیمیھبرنمییھت�‪،‬صائبالر�ائےےھتا�سےئلاکرث�اہلہکمےکاستھ‬
‫�ا�نےکد� سواتنہرم�اسمےھت‪،‬سجیکوجہےسول�گا�نےکاپ�ساپےناسمئلایب�نرکنےےلچٓاتےےھتخالدبندیعسبیھدیسناابوبرک‪t‬بن‬
‫�ابیاحقفہےکاپ�سٓائےا�و�ر�اپےنوخ�ا�باک�ذکرکایسدیناابوبرک‪t‬نےاہکمتاہ�ر�اخو�ا�بقحےہ‪�،‬الہلےناہمت�ر�ےاستھھچکریخ�والھبئیاکا�ر�ا�د�ہ‬
‫رک �و �ا �ور�رسو�لالہلﷺکی‬
‫ﷺالہلےکرسو�لںیہتماسال�میکدعو�توبق�ل �‬
‫ف مرایاہے�‪،‬پرھ� ناوہ�ںےندمحمﷺکے �ابر�ےںیمایب�نایککہٓا�پ �‬
‫�اتاب�عرک�وجبوتاسال�مںیمد�اخلوہکر�اتاب�عرسو�لرک�ےاگتو�اسال�میہےھجتٓا�گںیمرگنےےساچبلےاگرگمجمےھاہمت�ر�ا�و�الد�ا�سوہلان�ک‬
‫�ٓا�گںیمرگتارظنٓارہاےہ�‪،‬دیسناابوبرک‪t‬کیاب�تنسرکاخلدخاتمابنلنییﷺیکدخمتاقد�سںیماحضروہئےا�و�رعر�ضایک�ا�ےالہل‬
‫کےرسو�ل!�ا�ےدمحم�(ﷺ�)ٓا�پںیمہکسزیچکیرط�فدعو�تدیےتںیہ�؟ �ٓا�پﷺےنرفمایا مںیںیہمتالہلیکرط�فدعو�تدیاتہو�ں‬
‫جو�و�احدہےا�و�رکوئیا�ساکشریکںیہن�‪�،‬ا�و�رحمدمﷺالہلےکدنب�ےا�و�ر�ا�سےکرسو�لںیہ�‪�،‬ا�و�ر�ا�ساب�تیکرط�فدعو�تدیاتوہ�ںہکوتب�ں‬
‫کیرپسشتوکتر�کرک�د�وجونہھچکاصقن�ناچنہپکسےتںیہا�و�رنہیہھچکافئد�ہ‪�،‬ا�و�رنہیہاہنںیھچکملعےہہکسکےنا�نیکرپسشتیکا�و�رکسےن‬
‫ہنںییک�‪،‬رسو�لالہلﷺیکا�سدعو�ترپخالد‪t‬نےرع�ضایکمںیوگ�اہیدیاتہو�ںالہلوحد�ہالشریکےہا�و�ر�ٓا�پالہلےکےچسرسو�ل‬
‫ہںی�‪�،‬رسو�لالہلﷺا�نےکاسال�موبق�لرکنےےسوخ�شوہئےنکیلانوہ�ںےناپےنو�الدسےاپےناملسم�نوہنےاک�ذکرہنںیایکلبہکا�س‬
‫سےےتپھچرھپ�ے�‪،‬جبا�نےکو�الدکواپےنےٹیبےکٓابائیدینوکتر�کرکنےا�و�ر�اسال�موبق�لرکنےاکعملوہ� تاو�اہنںیالبھباجیجبو�ہٓائے�ا�س‬
‫نےاہکتونےدمحم(ﷺ�)کا�اتاب�عایکجسےناس�ر�یوق�مےکالخ�فایک�ا�و�رہام�ر�ےوبعم�د�و�ںوکرب�اا�و�رہام�ر�ےٓابا�و�اجد�ا�دکوجاہلا�و�ر�احقم‬
‫قر�ا�ر�دیاتہےوت�اپینڑھچ�ی ا�ن ےک اہتھ رپما�ر�ی ا�و�ررھپ�ا�ن ےکرسپر�ا�س ےس اییستخس رض�ب اگلئیہک و�ہ وٹ�ٹیئگ �ا�و�ررس�زخیم وہگای�‪،‬خالد‬
‫وکزیدغہصڑچ�ھایگ�ا�و�ر�اہنںیتخستسس‬
‫‪t‬نےاپےناب�پےساہک�الہلیکمسقدمحمﷺابللکحیحصدعو�تد�ےرہےںیہ�‪،‬یہنسرک�ا�نےکاب�پ م‬
‫کاہ�ا�و�رنرظ�و�ںےسد�و�رچےلاجنےاککاہ�ا�و�رکاہکہںیمریت�اکاھنایپانبدنکر�د�و�ںاگخالد‪t‬نےاہک�ٓا�پریم�اکاھنایپانبدنکر�دیںےگوت�الہلر�ب‬
‫ولخما�توک� �رز�قاچنہپتاےہو�ہےھجمیھب �رز�قاطعف مرا�د�ےاگ�‪�،‬ا کیاسڑ�اجو�ا�بنسرکدیعسبنالاع�صےناپےنےٹیبوکگرھسےیہ‬
‫�الاعملنیوجتام�م ق‬
‫ناک�لابہرکای�ا�و�ر�د�وسر�ےوٹیب�ںےساہککہوکئیا�سےسقلعتہنرکےھاگریسکےنا�سےکاستھوکئیقلعتو�اسہط کراھتومںیاسےیھبرھگسے‬
‫وھچڑکر�رحتمر�بالاعملنیﷺےکاپ�سےلچےئگا�و�ر�ٓا�پےناہنںیزع�تےکاستھ‬
‫ناک�لد�و�ںاگ‪ ،‬ہیہہکرکخالد‪�t‬اپےنو�الدکےرھگوک �‬
‫‪1‬‬
‫ٹباھی تاو�و�ہٓا�پﷺیہےکاستھرہےنےگل�۔‬

‫عرم�و‪t‬بندیعس�امو�ی‬
‫�ابوقعہبرمع�و‪t‬بندیعس�الاسبوق�نالا� لوو�نیکدقم�سامجعتےکایکرکنےھت�‪،‬‬
‫وال�ایۃ �‪۴�۴‬؍�‪،۳‬حیاۃ الصحابۃ ‪۸��۴‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 1‬البدایۃ ن‬
 ‫�� �� �‬
‫ن ٔ ٔ‬
‫يك� ا ب� امية‬ ‫معرو ب ن� سعيد ب ن� العاص‬
‫‪1‬‬
‫عرم�و‪t‬بندیعسبنالاع�صیکتینکابو�امہییھت�۔‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ٔ‬
‫املغ�ة ْب ن� َع ْبد هللا ْب ن� َعر ْب ن� خمزوم‬
‫وامه صفية ِبنت ي‬
‫�ا�نیکو�الد�ہان�مہیفصتنبریغم�ہاھتجوبونمزخ�و�مےسںیھت�۔‬
‫�ا�و�رخالد‪t‬بنولدیکیوھپپیھںیھت�‪،‬عرم�و‪t‬کےو�الد�ا�و�ر�د�ا�د�استخرشم�کےھتنکیلا�نےکڑب�ےاھبئیاخلد‪t‬بندیعسناہیتکین‬
‫فرط�تےھتبجرسو�لالہلﷺےندعو�تقحاکٓاغا�زرفمایاوتانوہ�ںےنالبتاملا�سرپبلکیاہک‬
‫ف‬ ‫َ َ َٔ َ‬
‫كن ا ِب ي� خ ِام ًسا ِ ي� ِإال ْس ِ‬
‫الم‬
‫‪2‬‬
‫�ا�و�ر�اسال�موبق�لرکنےو�الو�ںںیمو�ہاپنوچیںربمنپرہںی�۔‬
‫ٔ ّ‬ ‫ُ‬
‫َ ْ نُ َٔ ق َ َ َ َ‬ ‫ن َٔ َ‬
‫�افة‪َ ،‬وز ْي ُد ْب نُ� حارثة‪ ،‬وسعد ب ن� ا ب� وقاص‬ ‫ا� ا ِب ي� طا ِل ٍب‪ ،‬و با� ا ِب ي�‬ ‫ّ‬
‫قلت‪ :‬من تقدمه؟ قالت‪ :‬عىل ب‬
‫ےھتو�انوہ�ںےناہکسدینایلع‪t‬بنابوطالب�‪،‬سدیناابوبرک‪،�t‬زید‪t‬‬ ‫�ا�نےسوپچاھگای�ٓا�پےسےلہپوک�نول�گاسال�موبق�لرکچےک ت‬
‫بناح�رثہا�و�ردعس‪t‬بنابی قوا�ص�۔‬
‫‪3‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬

‫اسمل ْع ُرو ْب نُ� َس ِع ٍيد َب ْع َد خا ِل ِد ْب ِ ن� َس ِع ٍيد ِب َي ِس ي ٍ�‬
‫‪4‬‬
‫عرم�و‪t‬بیھدیعسفرط�تےھتانوہ�ںےنیھباھبئییکریپ�و�ییکا�و�ر�ا�نےکوبق�لاسال�مےکدنچ�د�ندعب�و�ہیھبہقلحوگب�شاسال�موہگےئ�۔‬
‫با�پ ا�و�ر�د�وسر�ے اہل اخند�ا�ن ےن ا�ن قرپوب�ل اسال�م ےکرج�م ںیم ےب انپ�ہایتخس�ںںیکنکیل ہشنوتحدی�ایاسہنںی اھتجوخسویت�ںیک رتشی ےس‬
‫�اترجاتا�‪�،‬اسیزمانےںیما�نےکاھبئیابا�ننبدیعس�(جو�ا�سوقتکتایام�نںیہنالئےےھت�)�د� نوو�ںاھبئوی�ںیکوجہکیہسجاک�ایکرعشیہاھت�۔‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ تَ ف ّ َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َٔ َ َ‬
‫الد ي ِ ن� ْع ٌرو َوخا ِل ُد‬
‫ِلا يف ِ�ي ِ ي� ِ‬ ‫ال ل ْي َت َم ْي ًتا ِب�لظ َر ْي َب ِة ش ِاه ُد‬
‫ ‬
‫‪t‬ا�و�راخلد‪t‬نےدینںیمایک�افن ظرت�اکایہے‬ ‫کا�شرظیہبںیموم�تیکدنینسونےو�الا�(عسدیبناع�ص�)�دکیاتھ�۔کہرمع�و �‬
‫��ل‬
‫عرم�و‪t‬بندیعسبیھرعش�وشاعر�یںیمو�ر�کرھکےتےھتانوہ�ںےنہیوجہسینوت�انوہ�ںےنیھبا�ساکجو�ا�ب مںیمدیاجساکقمعطہیاھت�۔‬
‫ٔ‬ ‫ّ ّ‬ ‫ٔ‬
‫احلق الذي هو ا ظ�ر‬ ‫واقبل عىل‬ ‫م� لسبيهل ‬ ‫فدع عنك ميتا قد ض‬
‫�ا�با�سوم�تیکدنینسونےو�الےاک�ذکرچوھ�ڑ�و�و�ہاپانسرفلےاکچ�۔�ا�و�ر�ا�سقحیکرط�فٓائوجساکحقوہناباللکاظہرہے ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ ُ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ َ َْ َ ف ْ‬
‫ال َبش ِة ِ ي� ِال ْج َر ِة الثا ِن َي ِة َم َع ُه ْام َرات ُه ف ِاط َمة بنت صفوان ال ِك َنا ِن َية‬ ‫وكن ِمن م ِاجر ِة‬
‫جبرشمکنیاکظموسمتدحسےڑب�ھایگتو�د� سور�یرجہ�تہشبحںیمرمع�و‪t‬بندیعس�اپینالہہیافطہم‪r‬بتنوفص�ا�نانکنہیا�و�راخلد‪t‬بن‬
‫ال� عساکر�‪۳�۳‬؍�‪۴�۶‬‬
‫ر� دمشق ب ن‬ ‫‪ 1‬ت� یخ‬
‫ا� سعد�‪۷�۵‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫ف‬
‫‪ 3‬االستیعاب � معرفۃ احصاب�‪۴�۲�۱‬؍�‪۲‬‬
‫ا� سعد�‪۷�۵‬؍�‪۴‬‬‫‪ 4‬بن‬
 ‫�� �� �‬

‫عسدیبیھاپینالہہیےکاستھا�سںیماشملوہگےئ۔‬
‫ْ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َٔ َ َ َ ْ ن َ َ ْ َ زَ ْ ُ َ َ َ تَّ ُ َ ف َّ َ‬ ‫ٔ‬ ‫َ َ َ َْ َ َّ َ‬
‫الس ِفين َت ْ ي ِن� َم َع‬ ‫ع ْع ُرو ْب نُ� َس ِع ٍيد ارض البش ِة بعد مقد ِم ا ِب ي� ِبسنت ي ِ� فل ي�ل هناك ح� ِحل ِ ي�‬ ‫ق ِدم علينا ِ ي‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َٔا ْ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َو ُه َو ب خ� ي� َس َنة َس ْب ٍع ِم َن ِال ْج َر ِة‪،‬‬ ‫الل صل الل علي ِه وسل فق ِدموا عل الن ِب ي� صل‬ ‫ِ‬ ‫ول‬ ‫ِ‬ ‫اب َر ُس‬
‫ِ‬ ‫ص‬
‫ِ‬
‫َ َ َّ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ُ ْ نَ َ َٔ ْ َ َ‬
‫س ُموا ل َنا‬ ‫الل صل الل علي ِه وسل الس ِ ِل ي� فا‬ ‫فك رسول ِ‬
‫زو�ہربیخکےزمانہںیمد�وسر�ے‬
‫‪t‬ا�و�راخلد‪�t‬اپےناہلاخند�ا�نتیمسریت�ہرب�سکتشبحںیمرغیبالوطینیکںیتبیصمےتلیھجرہے‪،‬غ �‬
‫عرم�و �‬
‫وگتفگ مرائیا�و�رگو�و�ہا�سزغ�و�ہںیم‬
‫صاحبہرک�ا�م‪y‬کےرمہ�ا�ہ شکد�وویت�ںںیمشبحےسدمیہنونم�ر�ہٓائے�‪،‬رسو�لالہلﷺےناملسمنو�ںےس ف‬
‫شریکہنےھترگمام�لتمینغںیما�ناکحہصیھباگلیاایگ�۔‬
‫‪1‬‬

‫ن َ َّ َ َ َ ُ َ‬ ‫َّ ْ َ ْ‬ ‫َ شَ َ َ ْ ٌ َ َ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ َ‬
‫الل عل ْي ِه َو َس َل الفت َح ي‬
‫وحن� والطا ِئف وتبوك‬ ‫�د عرو مع الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬ ‫ف ِ‬
‫‪2‬‬
‫زو�ہوبت�ک(جشیرسع�ۃ�)مںیرسو�لالہلﷺےکرمہکا�بوہنےاکشر�فاحصلایک�۔‬ ‫زو�ہاطئفا�و�رغ �‬
‫عرم�و‪t‬نےحتفہکم�‪،‬غ �‬
‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫وت�ء وتبوك‬
‫خي� ووادي القرى ي‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل قد استعمل معرو ب ن� سعيد عىل ب‬ ‫الل صل‬ ‫واكن َر ُسول ِ‬
‫ربیخ‪�،‬و�ا�د�یالرق�ی‪،‬یتامئ ا�و�رتوب�کاکعاملرقم�رایکا�و�ر�اپین‬
‫زو�ہوبت�کےسو�اپیسرپ�رسو�لالہلﷺےناہنںیدمیہنونم�ر�ہےکرغمبیالعقو�ں �‬
‫غ �‬
‫�دعائو�ںےکاستھدمیہنونم�ر�ہےسر�و�انہرفمایا�۔‬
‫‪3‬‬

‫َ َ َ َٔ ْ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ّ َ َّ َّ ُ َ‬

‫الل َعل ْي ِه َو َس َل رجعوا عن امعاهلم ‪،‬فقال ا ُبو َبك ٍر‪:‬ما لمك‬ ‫ومعرا نب� سعيد ب ن� العاص ملا ت‬
‫بلغ�م وفاة الن ِب ي� صل‬ ‫ي‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ٔ‬ ‫ِ‬
‫ٔ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل ابدا‬ ‫رجع� عن معالتمك‪،‬فقالوا‪:‬ال نعمل الحد بعد َر ُسول ِ‬ ‫ت‬
‫جبرمع�وبندیعسنےرسو�لالہلﷺیکوفا�تیکر�و�حرفساخربسینوتفر�طالمےسڈنھا�لوہگےئا�و�رسبھچکوھچ�ڑاھچ�ڑرکدمیہنونم�ر�ہو�اپس‬
‫�ٓاگےئ�‪ ،‬جاہ�ںدیسناابوبرکدصیق‪t‬سمدنشننیالخفتوہچےکےھت‪،‬لخہفیالرسو�لﷺےناہنںیرھپدہعرسالتےکدہع�ےرپ�و�اپس‬
‫یھبانجچاہا�ا�و�ر�ا�نےسرفمایاتمےسڑب�ھرک�ا�سدہع�ےاکسمقحتوک�نوہکساتہے�؟ مرگ�انوہ�ںےنہیہہکرک�و�اپساجنےےسذعم�ر�تیکہکا�ے‬
‫‪4‬‬
‫لخۃفیالرسو�ل�‪�،‬رسو�لالہلﷺےکدعبمںیا�سمسقیکوکئیذمہد�ا�ر�یںیہناٹاھاتکس�۔‬
‫ف‬ ‫َ‬
‫الف ِة َٔا� َب ْكر ِ ّ‬ ‫ف‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َ َ ْ َ َٔ ْ َ َ شَ‬
‫الص ِّد ِيق ِ ي� �جُ َ َادى‬ ‫ِب ي ٍ‬ ‫� ًيدا ِ ي� ِخ‬
‫ف َّلا خ َرج الس ِ ُلون ِإل الش ِام فكن ِفيمن خ َرج فق ِتل يوم اجن ِاد ي ن� ِ‬
‫ُٔ َ َ َ َ َ َ َ شْ َ َ‬
‫�ة‬ ‫االول سنة ثالث ع‬
‫وھتڑ�ے یہ د�نزگ�ر�ے ےھتہکتنطلس ر�و�م ےسرعمکہٓا�ر�ائیاک�ٓاغا�ز گہوایشا�م ا�س زمانے ںیم ر�ومی تنطلساکحہص‬
‫�ابیھ و�اپسٓائے �‬
‫تاھ�‪،‬جام�د�یالا�و�لریت�ہرجہ�یںیملخۃفیالرسو�لدیسناابوبرکصدیق‪t‬نےاش�مرپفو�جیشکیکوتعرم�و‪t‬بندیعسشا�ماجنےو�الےاجمہدین‬
‫ا� سعد�‪۷�۵‬؍�‪۴‬‬ ‫‪ 1‬بن‬
‫ف‬
‫‪ 2‬االصابۃ � ت� یز�الصحابۃ�‪۵�۲�۷‬؍�‪۴‬‬
‫ال� عساکر �‪۲�۰‬؍�‪۴�۶‬‬
‫ر� دمشق ب ن‬ ‫‪ 3‬ت� یخ‬
‫ف‬
‫‪ 4‬االستیعاب � معرفۃ احصاب�‪۴�۲�۲‬؍ ‪�۲‬‬
 ‫�� �� �‬

‫مںیایکومعملیاپسہییکتیثیحےسرشیکوہگےئ�‪�،‬د�وتنیرعمکو�ںےکدعبسماملنو�ںا�و�ر�ر� مووی�ںےکد�رمای�ناجان�دینےکاقم�مرپناہیت‬
‫‪1‬‬
‫رکدلبریںںیمچنہپےئگ�۔‬
‫ستخڑل�ائیوہئی�‪،‬عرم�و‪t‬بندیعس�ا�سرعمکےںیمڑب�یےبرگج�یےسڑل�ےا�و�ر�اسیںیمیہاج�ماہش�د�تیپ خ‬
‫وبه ٔا ثك� من ي ن‬
‫ثالث� ض� بة‬
‫‪2‬‬
‫�ا�نےکمسجرپتسیےسزیا�د�ہزخمامش�رکےیےئگ�۔‬
‫عرم�و‪t‬بندیعس�ا�و�ر�ا�نےسیجد�وسر�ےدہش�و�ںاکخو�نر�ائاگ�ںہنایگ�ر� مووی�ںوکعربتان�کتسکشوہئیا�و�ر�و�ہاپےنزہ�ا�ر�و�ںٓا�دمیوٹک�اکرباھ�گ‬
‫‪3‬‬
‫کڑھ�ےوہئے�۔‬
‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہالدق�ر‪:‬‬
‫سب ےس ےلہپ الہلاعتلٰی ےنرفمایاکہ ہیرق�ٓا�ن دمحمﷺکیفینصتںیہن ہکلب ا�سمیظع الاش�نالک�موک الہل املک ا�ر�ض سوام�و�ا�ت ےن ان�ز�ل‬
‫کایہے�‪،‬جسر�ا�تںیمہیاپکزی�ہالک�مٓاسام�ندنایپر�اتا� �اگرای�ا�سیکتلیضفےکاب�ر�ےںیمرفمایاکہمہےنہیرق�ٓا�نا�سر�ا�تںیمان�ز�لایکجس‬
‫کی دق�ر�ومزنلت امہ�ر�ے اہ�ں زہ�ا�ر�ر� تاو�ں ےس زیا�د�ہ ےہویکنہک ا�س ر�ا�ت ںیم ایک اییساتک�ب اتا�رنےاکیفہلصایکگایجوخو�دخالقاکئان�ت‬
‫کاکال�مےہ‪�،‬ا�سرق�ٓا�نیکوجہےسمہا�ناس�ر�ےولگو�ںوکجو�ا�سرپعلمریپ�اہو�ںےگزع�توزنملتےکانمصباطعکریںےگ‪،‬نزییہہکہی‬
‫وکرسبد�لدیںےگ‪،‬وس�ر� ٔہںیماہل‬
‫کات�با�سدق�رضفتلیا�و�رربکتو�الیےہہکا�سےکذ�ریےعےسمہرع�بہکلباس�ر�یاکئان�تےکاظن�م کی‬
‫مہکوکطلفیریپ�ائےںیمہیبنتیکیئگہکمتسجرق�ٓا�نوک�اپےنےئلتبیصما�و�ر�ٓافتھجمسرہےوہیہرق�ٓا�ناجبئےوخ�د�ایکرحتمےہہکلبا�س‬
‫رغو�بٓافات�بےسحبصاص�د�قکتٓا�پےکر�ب‬
‫پرعلمرکنےو�الےدنایو�ٓاخر�تںیمرہصمتبیو�ٓافتےساجن�تاپجائںیےگ‪�،‬ا�سرا�تںیم �‬
‫ریوبرکتان�ز�لوہتیرہیتےہا�و�را�سر�ا�ترہقمسیکرش�ا�و�ر�ٓافتوک�ر�و�کدیاجاتاہےا�و�ر�ا�سر�ا�تدقتیر�و�ںےکےلصیف‬
‫کےمکحےسالسمیتا�و� خر �‬
‫کر�دیےاجتےںیہ�۔‬
‫�ا�سوس�ر� ٔہےکاش�نزن�و�لںیمو�احد�یےناپیندنسکےاستھاجمہدسےلقنایکہے�۔‬
‫الل َٔا ْل َف شَ ْ‬
‫� ٍر‬
‫َّ‬ ‫َٔ َّ َّ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ُ ً ْ َ ن ْ َ َ َ َ ّ َ ف‬
‫السل َح ِ ي� َس ِب ِيل ِ‬
‫ا� مسعود‪ :‬ان الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل ذ كر رجل ِمن ب ِ ي� ِإسا ِئيل ل ِبس ِ‬ ‫َو َق َال ب ن‬
‫َ َ َ ْ ُ ْ ُ َ ْ َ َ َ نَ زَ َ ْ َّ ٓ َ ْ َ ْ ٰ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ ٌ ْ ٔ َ ْ َ‬
‫ف ش ْه ٍر‬
‫فع ِجب الس ِلون ِمن ذ ِلك‪،‬ف�لت اِن انلنه ِف ليل ِة القد ِر‪،‬خي ِم ال ِ‬
‫عدب�الہلنبوعسم�د‪t‬سےرم�و�یےہنیب رکیمﷺےنینباسر�ائلیںیمےسایکصخشاک�ذکرف مرایاجسےنایکزہ�ا�رہمےنیکتالہلیکر�ا�ہ‬
‫‪4‬‬
‫مںیاہج�دایکتاھ �ا�سوکسنرکسماملنو�ںوکبےدحعتبجوہ�ا �ا�سرپیہوس�رئہرشیفان�ز�لوہئی�۔‬

‫ال� عساکر�‪۲�۱‬؍�‪۴�۶‬‬ ‫‪ 1‬ت� یخ‬

‫ر� دمشق ب ن‬
‫ال� عساکر�‪۲�۶‬؍�‪۴�۶‬‬ ‫‪ 2‬االصابۃ ف� ت� یز�الصحابۃ�‪۵�۲�۷‬؍� ت‪ �،۴‬یخ‬
‫ر� دمشق ب ن‬
‫ال� عساکر�‪۲�۵‬؍�‪۴�۶‬‬ ‫‪ 3‬ت� یخ‬
‫ر� دمشق ب ن‬
‫القرط��‪۱�۳�۲‬؍�‪۲�۰‬‬
‫بي‬ ‫تفس�‬
‫‪ 4‬ي‬
 ‫�� �� �‬
‫َّ َٔ ْ َ شَ ْ َ َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َٔ َّ َّ َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫� ٍر قال‪:‬‬ ‫الل الف‬‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ذ ك َر َر ُجل ِم ْن َب ِ ن ي� إرسائيل لبس السالح ي� َس ِب ِيل ِ‬ ‫َع ْن ج َم ِاه ٍد‪ :‬ان الن ِب ي� صل‬
‫َٔ ْ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ َ ُ‬ ‫َّ َ َٔ ْ ُ َ َ ْ َ ْ‬
‫الل َع َّز َو َجل‪:‬إ ِّن ازنل َناه ِف ل ْيل ِة القد ِر َو َما اد َراك َما ل ْيلة القد ِر ل ْيلة‬
‫ون ِم ْن َذ ِل َك َ‪،‬ق َال‪َ :‬ف َٔ نْا زَ� َل َّ ُ‬
‫ُْ ْ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ف َعجب الس ِل‬
‫ْ َ ْ َ ْ ٌ ْ َٔ ْ َ‬
‫ف ش ْه ٍر‬ ‫القد ِر خي ِم ال ِ‬
‫ماجہد ‪a‬ہکےتںیہیبنرکیمﷺےنینباسر�ائلیےکایکصخشاک�ذکررفمایاجونجیگ ابل�سنہپرک�ایکزہ�ا�رما�ہکت الہلےکدینےک ےیل‬
‫جاہ�دکرتےرہے�‪،‬یہنسرکاحصبہرک�ا�م‪y‬کوعتبجوہ�ا تو�الہلزع�وجلےنہیوس�ر�ہان�ز�لرفمائی ہمےنا�س�(قر�ٓا�ن�)کوشبدق�رمںیان�ز�ل‬
‫کایہے�ا�و�رتمایکجانوکہبشدق�رکایہے�؟شبدق�رہز�ا�رہمونی�ںےسزیا�د�ہرتہبہے �۔‬
‫‪1‬‬

‫رجال من نب� إرسائيل امسه ش�سون لبس السالح ف� سبيل هللا ٔالف ش�ر فتعجب ٔ‬
‫املومنون منه وتقارصت يإل�م‬
‫خ� من مدة‬‫ي‬ ‫ٔامعاهلم فاعطوا ة‬
‫ليل ىه‬
‫ش‬
‫م‬ ‫�‬
‫فمرسینےناہکہےہپےلزمانےںیمایکینباسر�ائلیںیم س�و�نانمییبنےھتوج�ایکزہ� �ارما�ہکتالہلےکدینےکےئلاہج� فد مراتےرہے‬
‫�ا�و�را�سامت�مدم�تںیمانوہ�ںےناپےنایھتہ�رجمسےسںیہناتا�ر�ے�‪،‬یہنسرکاحصبہرک�ا�م‪y‬نےیھبا�سوطیلرمعکےےئلانمتاظہرکیاتکہ‬
‫وکر�فایکر�ا�تاییسد�ییئگوجابع�د�تےکےئلایک‬
‫�و�ہیھبا�سرط�حدخمتاسال�مرکیں�‪�،‬ا�سرپیہوس�ر�ہان�ز�لوہئیا�و�رتبالیاگایکہمت ص‬
‫‪2‬‬
‫رتہبو�افلضےہ�۔‬
‫ہز�ا�رما�ہےسیھب �‬
‫َّ ْ ٰ َّ‬
‫الر ِح ْي ِم‬ ‫ِب ْس ِم هّٰللا ِالرح ِن‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجےبحدرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬
‫ۤاَّنِاُهٰنْلَزْنَاْيِفِةَلْيَلِرْدَقْلاۖۚ‪�(۰۰۱‬الدق�ر�‪)۱‬‬
‫قیًانیہمےنا�سبشدق�رںیمان�ز�لرفمایا۔‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیےنرفمایاکہالک�مالہل(قر�ٓا�ندیجم�)کوکبان�ز�لرفمایا�ا�و�ر�ا�سر�ا�تیکتمظعایکہے�۔‬
‫ف مرایاقیًانیہمےنا�سرق�ٓا�نوکیلۃلالدق�رمںیان�ز�لایکہے�‪،‬‬
‫ّ َ َّ َ ُّ ْ َ ثُ َّ نَ زَ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ نُ َ َّ َ َ ْ ُ ُ َٔ نْ زَ َ َّ ُ ْ ُ ْ ٓ َ ُ ْ َ ةً َ َ ً َ ْ َ ُ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬
‫العزة ِمن السم ِاء الدنيا � �ل‬ ‫وظ ِإل َب ْي ِت ِ‬‫ال ْحف ِ‬ ‫احدة ِمن اللو ِح‬‫اس وغ ي�ه‪ :‬ا�ل الل القران �ج ل و ِ‬ ‫قال با� عب ٍ‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ُم َف َّص ًل ب َ� ْسب ال َوقائع ف� ثلث َوع ش َ َ َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل‬ ‫ول ِ‬ ‫� ي ن� سنة عىل َرس ِ‬ ‫ِِ ِي ٍ ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ےنو�حوفحم�ظےسٓاسام�ندنایکےبتیالزع�تںیم�ایکیہرمتہب‬ ‫عدب�الہلنبابع�س‪�t‬ا�و�ر�دیرگ�ائہمرک�ا�م رمحمہالہلےنرفمایاہےہکالہلاعتلٰی ل‬
‫‪3‬‬
‫نا�ز�لرفما�دیاتاھپرھحبساحلا�تو�و�اقاعتہبدت�ریجسئیتاس�لکترسو�لالہلﷺپران�ز�لوہتارہا�۔‬

‫ا� ا� ت‬
‫حا� �‪۴�۴�۲‬؍�‪۸‬‬ ‫تفس� ب ن ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫ٓ‬ ‫ف‬
‫ا� علوم القران�‪۱�۸�۹‬؍�‪۳�۲‬‬ ‫‪ 2‬روح البیان ‪۴�۸��۳‬؍�‪ �۰‬ي‬
‫‪،۱‬تفس� حدائق الروح ي‬
‫والر�ان ي� رو ب ي‬
‫کث��‪۴�۴�۱‬؍�‪۸‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 3‬ی‬
 ‫�� �� �‬

‫َوۤاَمَكىٰرْدَااَمُةَلْيَلِرْدَقْلاؕ‪ُ۰۰۲‬ةَلْيَلِرْدَقْلا۬ۙ‪ٌ١‬رْيَخْنِّمِفْلَاٍرْهَشؔؕ‪�(۰۰۳‬الدق�ر�‪)۲�،�۳‬‬
‫توایکاھجمسہکبشدق�رایکےہ�؟شبدق�رایکزہ�ا�رونیہم�ںےسرتہبےہ�۔‬
‫�ا�سر�ا�تیکتمظعو�امہتیوک�و�اضحرکنےےکےئلرفمایاکہٓا�پایکجانےتںیہبشالدق�رایکےہ؟ف مرایایہو�ہر�ا�تےہسجیکدق�ر�ومزنلت‬
‫ہام�ر�ےاہ�ںایکزہ�ا�رہمونی�ں‪،‬عیینرتیاسیاس�لاچ�رہمےنییکابع�د�تےسرتہبےہ۔‬
‫َْ َ ُ‬ ‫ول‪َ :‬م ْن َغ َّس َل َي ْو َم ْ ج ُ‬ ‫َّ َ ف ُّ َ ْ ُ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ َ َٔ‬
‫ال ُم َع ِة َواغت َسل‪ ،‬ث َّ�‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل يق‬ ‫َحدث ِ ن ي� ا ْو ُس ْب نُ� ا ْو ٍس الثق ِ ي� ِسعت رسول ِ‬
‫ك ُخ ْط َو ٍة َ َع ُل َس َن ٍة َٔا ْج ُر ِص َي ِ َ‬
‫اما َو ِق َي ِ َ‬ ‫َ َّ َ ْ َ َ َ َ شَ َ َ َ َ ْ َ َ نَ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َ ُ ُ ّ‬
‫اما‬ ‫بك َر وابتك َر‪ ،‬وم� و ْل ي ْ�كب‪ ،‬ود� ِمن ِإالم ِام فاستمع و ْل يلغ كن ل ِب ِ‬
‫�اسیرط�حا�و�سنبا�و�سیفقث‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺوک�ا� شرا�درفماتےوہئےانسہےجسےنہعمجےکر�و�زغلسایک�ا�و�رخو�باچیھ‬
‫طر�حایک�ا�و�رجدل�یٓایا�ا�و�ر�(طخہبںیم�)�ا�و�لوقتاچنہپ�‪،‬پدی�للچےکٓایاا�و�روس�ا�رنہوہ�ا�‪�،‬اما�مےسرقیبوہکریباھٹ�ا�و�رغو�رسےانس�ا�و�رلوغسے‬
‫باچ�(عیینابتںیرکنا�‪،‬کڑپ�و�ں�‪،‬صوف�ںےکوکنت�ںای�د�ریو�ںوغری�ہےسدھاگو‪ ‬ںےسانلیھک� ت)و�ا�سےکےئلرہدق�مرپایکاس�لےکر� �وز�و�ںا�و�رقای�م‬
‫‪1‬‬
‫�(عییند�نوک�ر� �وز�ہا�و�ر�ر�ا�توکسملسلایق�مرکنا�)ےکلمعاکثو�ا�بےہ�۔‬
‫�ا�سر�ا�تیکدق�ر�وزنملتا�و�رظعتموشر�فا�سےئلےہہکا�سر�ا�تںیمالہلاعتلٰیدقتیر�و�ںےکےلصیفرفماتاےہ‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َّ َ َ ْ ٰ ُ ُ ْ ٰ ً َ َ ّ ً َّ َ َّ ُ ْ َ ْ ُ ْ َ َ َّ ٗ ْ ٓ‬
‫ف ُا ّ ِم ْالك ِٰتب َل َد ْي َنا َل َع ٌّ‬ ‫َو ْالك ِٰتب ْال ُمب ْ‬
‫‪2‬‬
‫ل َحك ِْي ٌمۭ ‪۴‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ه‬ ‫ِن‬
‫ا‬ ‫و‬ ‫‪۳‬۝‬ ‫ۚ‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫ق‬
‫ِ‬ ‫ع‬ ‫ت‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ل‬ ‫ا‬‫ي‬ ‫ب‬
‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ع‬ ‫ن‬ ‫ء‬ ‫ر‬‫ق‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ج‬ ‫ِن‬
‫ا‬ ‫‪۲‬۝‬ ‫ۛۙ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫رتجہم�‪:‬قمسےہا�ساتک�بنیبمیکہکمہےناسےایکڑب�یریخ�وبرکتو�الیر�ا�تںیمان�ز�لایکہےویکنہکمہولگو�ںوکتمہبنرکنےاک�ا�ر�ا�د�ہرھکےت‬
‫تےھ‪،‬یہو�ہر�ا�تیھتسجںیمرہاعممہلاککحامینہہلصیفامہ�ر�ےمکحےساص�د�رکایجاتاہے۔‬
‫َ ُ‬ ‫ْ‬
‫ال َياة‬ ‫الس َن ِة إ َل َّ‬
‫الس َن ِة‪:‬‬
‫َ َ ف َ ْ َ ة ْ َ ْ ُ ُّ ْ َ ُ ُ‬
‫ون ِ ف� َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ُ ْ َ ُ ُ ُّ َٔ ْ َ‬
‫ِ‬ ‫عن جماهد‪ ،‬قوهل ( ِفهيا يفرق ك ام ٍر حكِيمٍ)قال‪ ِ :‬ي� لي ِل القد ِر ك ام ٍر يك ي‬
‫ُ ُّ‬
‫ال َصا ِئ ُب ك َها‬ ‫ال َعا ِي ُش َو ْ َ‬
‫ال ْو ُت‪ُ ،‬ي َق َّد ُر ِف ي َ�ا ْ َ‬
‫َو ْ َ‬
‫ْ ُ ُ ُّ َٔ‬
‫ماجہد‪ٓ�a‬ایترکیہم’ ِ�’ف ي َ�ا ُيف َرق ك ا ْم ٍر َح ِك ي ٍ ��‘�‘کےاب�ر�ےںیمف مراتےںیہ یلۃلالدق�رمںیایکاس�لےسد�وسر�ےاس�لکتےک‬
‫‪3‬‬
‫�زندگیا�و�رمو�ت�‪،‬لوگو�ںےک �رز�قا�و� ہررطر�حےکاعممال�تےکےلصیفےطرک�دیےئاجتےںیہ�۔‬
‫تدقیر�و�ںاکیفہلصرکنےو�الیر�ا�توکنیسےہ�؟‬
‫ْ ََ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ْ َٔ َ َ َ َ ْ َٔ ْ َ ّ َ ض َ ُ َ ْ ُ َٔ َّ َ ُ َ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ُس ِئل َع ْن َص ْو ِم ِالث َن ْ ي ِن� فقال ِف ِيه‬ ‫� هللا عنه ان رسول ِ‬
‫الل صل‬ ‫عن ا ِب ي� قتادة النص ِار ِي‪ ،‬ر ِ ي‬
‫ُ‬ ‫ف َ‬ ‫س� ابوداودکتاب الطھارۃ َ ب� ٌب ِ ف� ْال ُغ ْسل َي ْو َم ْ ج ُ‬
‫المعۃ َ ب� ُب َما َج َاء ِ ي� ف ْض ِل الغ ْس ِل َي ْو َم‬
‫ال ُم َعةِ �‪ ،۳�۴�۵‬جامع ت�مذی کتاب ج‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫ف‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ا� ماجہ کتاب اقامۃ الصلوات َ ب� ُب َما َج َاء ِ ي�‬ ‫‪،۱‬س� ب ن‬ ‫الغ ْسل َي ْو َم ج ُ‬
‫ال ُم َعةِ ‪ �۳�۸��۲‬ن ن‬
‫ِ‬ ‫المعۃ ب�ب ف ْض ِل‬ ‫نسا� کتاب ج‬ ‫‪،۴‬س� ئ‬ ‫ال ُم َعةِ �‪ �۹�۶‬ن ن‬ ‫جُ‬
‫ال ُم َعةِ �‪۱�۰�۸�۷‬‬‫ْال ُغ ْسل َي ْو َم ْ ج ُ‬
‫ِ‬
‫ت‬
‫‪ 2‬الدخان �‪۴��۲‬‬
‫ط�ی�‪۸‬؍�‪۲�۲‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 3‬ی‬
 ‫�� �� �‬
‫ُٔ َ َ‬
‫ُوِل ْد ُت َو ِف ِيه نْا ز ِ�ل َع َّيل‬
‫�ابوقات�د�ہاناص�ر�ی‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےسوسمو�ا�رکےد�نر� �وز�ےےکاب�ر�ےںیمد�ریافتایکتو�ٓا�پﷺےنرفمایایہو�ہ‬
‫‪1‬‬
‫�د�نےہسجںیمںیمدیپ�اوہ�ا‪،‬ےھجمربمغیپانبیاایگ�ا�و�رمھجرپوحیان�ز�لیکیئگ�۔‬
‫چاننہچوحیرب� �وز�د� نشوہب�(سومو�ا�ر�)وکان�ز�لوہئیا�سرپتام�موم�رخنیاک�اتاف�قےہ� م‪،‬رگ�و�ہہنیہموکناساھت�ا�سرپمدحثنیفلتخمالر�ائےںیہ�‪،‬‬
‫رمعاب�ر�ک‬
‫حافظابندبع�الرب‪a‬کاایخ�لےہہکدیس�الامم ﷺوکتعلخوبن�تٓاٹھربعیالا�و�لوکانہپئییئگا�سوقترسو�لالہلﷺکی م‬
‫پو�ر�ےاچلسیاس�لیکیھت۔‬
‫قاضیدمحمامیلس�نوصنم�رپو�ر�ی‪a‬کلےتھںیہہکد�وہبنشاک�د�نسجرپبسوک�اتاف�قےہو�ہونربعیالا�و�لوکپڑتاہےا�سےئلہیات�ریخحیحصےہ‪،‬‬
‫عدب�الہلنبرمع‪�t‬اصاح�بافللیےکاکاتلسیاس�لدعب�اٹاھ�ر�ہربعیالا�و�لیکات�ریخدیےتںیہ�۔‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬نز�و�لوحییکات�ریخاتسئسیرجبےتہکںیہ۔‬
‫احلانہکاب�ر�یاعتلٰیےنوخ�درفما�دیا‬
‫ََّٰ ّ َ ْ ُٰ َ ُْْ َ‬ ‫َ ْ ُ َ َ َ َ َّ ْ ٓ ُ ْ َ ْ ْ ُ ْ ٰ ُ ُ ً ّ َّ‬
‫‪2‬‬
‫ت ِم الهدى والفرق ِ‬
‫ان ‪۱۸۵‬۝‬ ‫شهر رمضان ال ِذي ا ِنل ِفي ِه القران ھدى لِلن ِ‬
‫اس وب ِين ٍ‬
‫رتجہم�‪�:‬رماض�نو�ہہنیہمےہسجںیمرق�ٓا�نان�ز�لایکایگوجاناسنو�ںےکےیلرس�اسردہ�ایتےہا�و�راییسو�اضحامیلعت�ترپلمتشمےہوجر�ا�ِہ‬
‫�ر�استدکاھنےو�الیا�و�رقحوابطلاکرف�قوھک�لرکرکھدیےنو�الیںیہ�۔‬
‫ےئلارثمو�رخنیربعیالا�و�لا�و�ر�رجبےکاجبئےرماض�ناملاب�ر�کوکہیرتجحیدیےتںیہ۔‬ ‫�ا�س ک‬
‫َٔ‬ ‫ُٔ َ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫�ور َٔا َّن َم ْوِل َد ُه ِ ف ي� شَ ْ‬
‫� ِر َر ِب ٍيع الَّو ِل َيكون ِح ي نَ� نْا ز ِ�ل َعل ْي ِه ب ن� ا ْر َب ِع ي نَ� سنة َو ِس َّتة‬ ‫ْ َ شْ ُ‬ ‫َح ِد ِ َٔ َ َ َ َ َّ‬
‫يث ان ٍس‪،‬فعل الص ِح ِيح ال ِ‬
‫ف‬ ‫ش َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ ن نَ َ ً شَ ْ ُ َ َ َ َ ف َ َ شَ َٔ َّ ُ شَّ ْ َّ‬
‫ال� ُر ال ِذي َج َاء ِف ِيه ِ ي� ِح َر ٍاء‬ ‫� ِه انه‬ ‫ا�روكن ذ ِلك يوم ِالثن ي ِ� �ارا�ر رمضان ِ ي� س ِاب ِع ع ِ‬
‫ےن مرایاجبدیسکوننیﷺکیرمعابم�ر�کاچلسیاس�لا�و�رچھام�ہیکوہئیوت�رسو�لالہلﷺ‬ ‫چاننہچانسےسر�و�ایتےہجسںیماحفظابنرجح ف‬
‫کو�ربعیالا�و�لےکےنیہمبصنموبن�ترپفائزکایایگا�سوقتوسمو�ا�رکاد�نا�و�ررماض�ناملاب�ر�کیکرتس�ہات�ریخیھت�‪،‬کوینہکٓا�پﷺرہسا�لام�ہ‬
‫‪3‬‬
‫�رماض�ناملاب�ر�کںیماغ�رحر�امںیاتعاک�فرفماتےےھت�(قریشیھباتعاک�فایککرتےےھت�)ا�سےئلاحفظالقسعنیا�سوق�لوکحصحیمیلسترکتےںیہ�۔‬
‫ثریاھ�ر�ہرماض�ناملاب�ر�ک‪،‬مولاناصیفالرمحنٰ‬
‫کھچوم�رخنیاس�ت‪،‬ھچکاب�ر�ہرماض�ناملاب ��رک�‪�،‬ا�مالومنمنیاعئہشدصیہقرتس�ہرماض�ناملاب�ر�ک‪،‬ابنا اٹ‬
‫�اکسیرماض�ناملاب�ر�ک‪،‬و�اثہلنبالاسعق‪،‬جابرنبدبع�الہلوچبسیرماض�ناملاب�ر�کایب�نرکتےںیہ‪،‬بجہکالہلابت�ر�کوتاعلٰیےنرق�ٓا�ندیجممںی‬
‫تا�ریخےکاب�ر�ےںیمرفمایا�‪:‬‬
‫ــور َاء َو ِال ْث َن ْ ي ن‬
‫ــ�‬
‫ْ ُ ّ شَ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ‬
‫ــة َو َع ُاش َ‬ ‫َ َ َ َ َٔ‬
‫ــام ثلثــةِ ا َّ ي� ٍم ِمــن ِك � ٍــر وصــو ِم يــو ِم عرف‬
‫اب ِصي ِ‬ ‫الص َي ِ َ ُ ْ ْ‬
‫ــام ب�ب اس ِــتح َب ِ‬
‫‪ 1‬حصیــح مســم ِك َتــاب ِ ّ‬
‫ِ‬
‫يس�‪،۲�۷�۵�۰‬اعــام النبــوۃ لملابــوردی�‪۲�۳�۹‬؍�‪۱‬‬ ‫َ ْ خَ‬
‫وال ِم ِ‬
‫‪ 2‬البقرۃ �‪۱�۸�۵‬‬
‫ن‬
‫‪ 3‬ش�ح الزرقا� عیل املواھب �‪۳�۸�۶‬؍�‪،۱‬فتح الباری �‪۳�۵�۶‬؍�‪۱�۲‬‬
 ‫�� �� �‬
‫ب َك ٍة ا َِّن ُك َّنا ُم ْنذر ْ َ‬
‫ي ‪۳‬۝‬ ‫ا َِّن ٓ َا ْ َن ْل ٰن ُه ِ ْ‬
‫ف َل ْيلَ ٍة ُّم ٰ َ‬
‫‪1‬‬
‫ِِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ساتک�بنیبموکہمےنایکڑب�یریخ�وبرکتو�الیر�ا�تںیمان�ز�لایکےہ‪،‬ویکنہکمہولگو�ںوکتمہبنرکنےاک�ا�ر�ا�د�ہرھکےتےھت۔‬
‫َّ ٓ َ ْ َ ْ ٰ ُ ْ َ َ ْ َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ف ل ْيل ِة القد ِر ‪۱‬۝‬‫اِن انلنه ِ‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےنا�س(قر�ٓا�ن)کوشبدق�رںیمان�ز�لایکہے۔‬
‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫َ ََْ‬ ‫َ َ ٓ َْ َ ْ َ َ ٰ َ ْ َ َْ َ ْ ُ ْ َ‬ ‫ْ ُُْ ْ ٰ َُْ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ان َ ْيم التق الَ ْمع ِن۔۔۔ ‪۴۱‬۝‬
‫۔۔۔اِن كنتم امنتم ِبهلل ِوما انلنا ع عب ِدن يم الفر ِ‬
‫ق‬
‫ترجہمگ�‪:‬ارتمایام�نالئےوہ�الہلرپ�ا�و�ر�ا�سزیچرپجویفےلصےکر� �وزعییند� نوو�ںوفجو�ںیکڈمھبڑیکےد�نمہےناپےندنب�ےرپنا�ز�لیکیھت۔‬
‫�ا�و�ر�اکرث�اہلملعےکزن�دیکہیابم�ر�کر�ا�ترماض�ناملاب�ر�کیکٓاخر�یرشع�ےیکاط�قر� تاو�ںںیموہتیےہ‪،‬‬
‫َ ْ َ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ َ َٔ َّ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ تَ َ َّ ْ َ ْ َ ةَ َ ْ ف تْ َ َ شْ َٔ‬
‫� اال َو ِاخ ِر‬ ‫� الل ع�ا‪ :‬ان رسول ِ‬
‫الل صل هللا علي ِه وسل‪ ،‬قال‪�:‬روا ليل القد ِر ِ ي� ِالو ِ�‪ِ ،‬من الع ِ‬ ‫عن عا ِئشة ر ِ ي‬
‫َ‬
‫ِم ْن َر َم َضان‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاشبدق�رکورماض�ناملاب�ر�کیکٓاخر�ید�سر� تاو�ںںیمےساط�ق‬
‫�ر� تاو�ںںیمالت�شرک�و�۔‬ ‫‪4‬‬

‫َٔ ْ ُ َ َ‬ ‫ُٔ ْ ُ َ َ َ َ َ ُ َ ٌ ُ َ ٌ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َع ْن ُع َب َاد َة ْب ن� َّ‬

‫الص ِام ِت‪ ،‬قال‪:‬خ َر ْج ُت ِلخ ِب َ� ْك ِبل ْي ةِل الق ْد ِر‪ ،‬ف َتال َح فالن َوفالن‪ ،‬ف ُر ِف َع ْت َو َع َس ان َيكون خ ْي ً�ا‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َ َّ‬
‫الساب َع ِة‪َ ،‬و خَ‬
‫ال ِام َس ِة‬
‫ف‬ ‫َل ُ ْ َ ْ َ ُ َ‬
‫ك فالت ِمسوها ِ ي� الت ِاسع ِة‪ ،‬و ِ‬
‫ربخدیےنےکےئلرشتیفال�رہےےھتہکد�وسمملا�نٓاپسںیم‬
‫عاب�د�ہ‪t‬بناصمتےسرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺںیمہبشدق�رکی �‬
‫کھچڑگھج�اکرنےےگل�‪�،‬ا�سرپ�رحۃماعللملنی ﷺنےرفمایاکہںیمںیہمتبشدق�رباتنےےکےئلٓایاتاھیلنکالف�ںا�و� فرال�ںےنٓاپسںیم‬
‫ھجڑگ�اکرلایپسا�ساکعملاٹاھلایایگا�و�رامدییہیےہہکاہمت�ر�ےقحںیمیہیرتہبہوگاپسا�بمتبشدق�ررماض�ناملاب�ر�کیکٓاخر�ید�سر� تاو�ں‬
‫�تاسی� ئت‪،‬سی�‪،‬چپسی�‪،‬ساتئسی�‪�،‬اتنسیںیمالت�شرک�و�۔‬
‫‪5‬‬
‫مںیےساط�قر�ا ک‬
‫َ َ ََ‬ ‫َ ْ ن َ َّ َ ض َ َّ ُ َ نْ ُ َ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ُ َ ف َ شْ َٔ‬
‫� اال َو ِاخ ِر ِم ْن َر َم َضان ل ْي ةل‬
‫� الل ع�ما‪ :‬ان الن ِب ي� صل هللا علي ِه وسل‪ ،‬قال‪:‬الت ِمسوها ِ ي� الع ِ‬ ‫اس ر ِ ي‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ف َ‬ ‫َ َ ف‬ ‫َ ف‬
‫الق ْد ِر‪ ِ ،‬ي� تَ� ِس َع ٍة ت ْب ق�‪ ِ ،‬ي� َس ِاب َع ٍة ت ْب ق�‪ ِ ،‬ي� خ ِام َس ٍة ت ْب ق�‬

‫‪ 1‬الدخان �‪۳‬‬
‫‪ 2‬القدر�‪۱‬‬
‫‪3‬االنفال�‪۴�۱‬‬
‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫تْ َ َ ش‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ َ ْ ة ْ‬ ‫َ‬ ‫ت‬
‫� اال َو ِاخ ِر �‪،۲�۰�۱�۷‬حصیح مسمل کتاب الصیام َ ب� ُب‬ ‫ۃ‬
‫‪ 4‬حصیح ب�اری کتاب لیل القدر ب�ب � ّ ِري لي ِل القد ِر ِ ي� ِالو ِ� ِمن الع ِ‬
‫خ‬
‫ف َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫اب َص ْو ِم ِس َّتةِ ا َّ ي� ٍم ِم ْن ش َّو ٍال ِإت َب ًاعا ِل َر َم َضان�‪ ،۲�۷�۷�۶‬جامع ت�مذی ابواب الصوم َ ب� ُب َما َج َاء ِ ي� ل ْي ةِل الق ْد ِر�‪ ،۷�۹�۲‬مصنف‬ ‫ْ ْ‬
‫اس ِتح َب ِ‬
‫ا� با� شیبۃ�‪۸�۶�۶�۰‬‬ ‫بن‬
‫َ ُ َ ْ َ ْ َ َْ َة َ‬
‫الق ْدر ل َت َال ِ َّ‬ ‫ۃ‬ ‫خ‬
‫اس�‪۲�۰�۲�۳‬‬
‫ح الن ِ‬ ‫‪ 5‬حصیح ب�اری کتاب لیل القدر ب�ب رف ِع مع ِرفةِ لي ِل ِ ِ ي‬
 ‫�� �� �‬

‫عدب�الہل‪t‬بنابع�سےسرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایاشبدق�روکرماض�ناملاب�ر�کیکٓاخر�ید�سر� تاو�ںںیمالت�شرک�و‪،‬بجہنیہم‬
‫‪1‬‬
‫خمتوہنےںیمون�د�ن‪،‬یاسا�تد�ن‪،‬ایپانچد�نابقیوہ�ں�۔‬
‫ف َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ ف‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ ْ َ َ َ َ َ ّ‬ ‫َ َُ َ‬ ‫ُ‬
‫وها ِ ي� ِت ْس ٍع َي ْبق ْ ي نَ�‪ ،‬ا ْو ِ ي� َس ْب ٍع َي ْبق ْ ي نَ�‪ ،‬ا ْو ِ ي� �خ ْ ٍس‬‫ذ ِك َر ْت ل ْي ةل الق ْد ِر ِع ْن َد ا ِب ي� َبك َرة فقال‪:‬ف ِإ ِ ن ي� َ ِس ْع ُت ُه َيقول‪:‬الت ِمس‬
‫َ َ‬ ‫َ َٔ ف َ َ َٔ‬
‫َي ْبق ْ ي نَ�‪ ،‬ا ْو ِ ي� ثل ِث ا َو ِاخ ِر ل ْي ةٍل‬
‫سدینا ابوبرکدصیق ‪t‬کےاسمےنیلۃل الدق�رکا�ذکرکایگایتو�انوہ�ں ےنرفمایامںی ےن رسو�ل الہلﷺ وکیہرفماتے وہئے انسکہبش‬
‫‪2‬‬
‫قد�رکوتال�شرک�وجبون�ر�اتںیابقیوہ�ںایاس�تد�ن�‪،‬یاپانچد�ن�‪،‬یاتنید�نای�ٓاخر�یر�ا�ت�۔‬
‫رگمھچکاحصبہرک�ا�م‪y‬صر�فاتسیئوسیںر�ا�تیہوکشبالدق�رہکےتںیہ�‪،‬‬
‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َٔ َّ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ف َ ْ َ ة ْ َ ْ نَّ َ ْ َ ةُ َ َ َٔ ْ تَ َ َ شْ‬
‫� ي نَ�‬
‫الل صل هللا علي ِه وس َل قال‪ ِ :‬ي� لي ِل القد ِر ِ‪:‬إ َ�ا ليل س ِابع ٍة او � ِسع ٍة و ِع ِ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪،‬ان رسول ِ‬
‫‪3‬‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنبشدق�رےکقلعتمرفمایاہکہیاتسیئوسیںایاتنوسییںبشوہتیےہ�۔‬
‫نّ َ َٔ ْ َ ُ َ َ َ ُ ْ َ ُ َ َٔ ْ َ ُ ْ‬ ‫َ َ َ َ ُٔ َ ف َ ْ َ ة ْ َ ْ َ‬ ‫َ ْ ُٔ َ ْ ن َ ْ‬ ‫َ ْ ّ ْن َُْ‬
‫عن ِز ِر ب ِ� حبي ٍش‪ ،‬عن ا ب ّ ِي� ب ِ� كع ٍب‪ ،‬قال‪ :‬قال ا ب ٌّ ي� ِ ي� لي ِل القد ِر‪:‬وهللاِ ‪ِ ،‬إ ِ ي� لعلها‪ ،‬قال شعبة‪ :‬وا ك ب� ِع ِ ي‬
‫ل ِ يَ‬
‫ه‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ةُ َ ْ َ شْ‬ ‫َّ ْ َ ةُ َّ ت َٔ َ نَ َ ُ ُ‬
‫� ي نَ�‬
‫ه ليل سب ٍع و ِع ِ‬ ‫الليل ال ِ ي� ام َر� رسول هللاِ صل هللا علي ِه وسل ِب ِقي ِاما‪ ِ ،‬ي‬
‫ابینببعک‪t‬سےز�ربنشیبحےنبشدق�رےکاب�ر�ےںیمد�ریافتایکتوانوہ�ںےناہک�الہلیکمسق!مںیاسےوخ�باجناتہو�ں�‪،‬عشہب‬
‫نےاہککہاکرث�ر�و�اتیںیےھجماییسیچنہپںیہہکو�ہوہیر�ا�تیھتسجںیممہںیرسو�لالہلﷺےنجاگےناکمکحرفمایا�ا�و�رو�ہاتسیئوسیںر�ا�ت‬
‫ہے�۔‬ ‫‪4‬‬

‫ْ َٔ ْ َ‬ ‫ال� ّ َ َ َ َٔ ْ ُ ًّ َ ْ َ َ ة ْ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َ َ ُ َ ْ َ ُ َ نَ‬ ‫َع ْن َق َن ِان ْب ن� َع ْب ِد َّ ِ نَّ ْ‬

‫م‪ ،‬قال‪ :‬سالت ِزرا عن ل ْي ِل القد ِر‪ ،‬فقال‪ :‬كن ع ُر‪ ،‬وحذيفة‪ ،‬و� ٌس ِمن اص ِ‬
‫اب‬ ‫الل ِ ِي‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ ُّ َ َٔ نَّ َ َ ْ َ ةُ َ ْ َ شْ نَ َ ْ قَ َ َ ٌ‬ ‫ُ‬
‫� ي� تب� ثلث‬ ‫الل ص نل هللا علي ِه وسل ل يشكون ا�ا ليل سب ٍع و ِع ِ‬ ‫ول ِ‬ ‫َرس ِ‬
‫��‬
‫قان�ننبدبع�الہل ہمیےسرم�و�یےہہمےناب �وز�ر‪t‬سےبشالدق�رےکاب�ر�ےںیمد�ریافتایکگایوت�انوہ�ںےنرفمایادیسنارمع‪t‬بن‬
‫‪5‬‬
‫خاط�ب�‪،‬دحیہف‪ t‬ا�و�ربتہےساحصبہرک�ا�م‪y‬کوا�سںیموکئیکشہناھتہکبشدق�ر�رماض�ناملاب�ر�کیکاتسیئوسیںر�ا�تےہ�۔‬
‫ا�سےئلاملعئےفلسیکایکڑب�یدعت�ا�داتسیئوسیںر�ا�توکیہبشالدق�رہکےتںیہ�‪،‬رگمحصحیتقیقحاکعملالہلاحبسنہوتاعلٰییہوکہےا�سےئل‬
‫َ َّ ُ َٔ َ‬
‫الل ا ْعل‬ ‫صر�فاتسیئوسیںر�ا�ترپکتہیرکنےےکاجبئےا�سابم�ر�کبشوک�ٓاخر�یاط�قر� تاو�ںںیمیھبالت�شرکنااچہےی�‪ ،‬و‬
‫َ ُ تَ َ ّ َ ْ َ ة َ ْ ف تْ َ َ شْ َٔ‬ ‫ۃ‬ ‫خ‬
‫� اال َو ِاخ ِر �‪�۲ ۰�۲�۱‬‬ ‫‪ 1‬حصیح ب�اری کتاب لیل لقدر ب�ب � ِري لي ِل القد ِر ِ ي� ِالو ِ� ِمن الع ِ‬
‫الق ْد ِر�‪، ۷�۹�۴‬مصنف ب ن‬ ‫َ ُ َ َ َ ف َْ َة َ‬
‫ا� با� شیبۃ �‪۸�۶�۶�۱‬‬ ‫‪ 2‬جامع ت�مذی ابواب الصوم ب�ب ما جاء ِ ي� لي ِل‬
‫‪ 3‬مسندامحد�‪۱�۰�۷��۳ ۴‬‬
‫َ ََ‬ ‫َ ُ َ ْ َ ْ َ ة ْ َ ْ َ ْ َ ّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ّ َ َ َٔ ْ َ َٔ ْ َ‬
‫ـات طل ِب�ــا�‪ ،۲�۷�۷�۷‬جامــع‬ ‫ـان م ِلهــا وار�ج اوقـ ِ‬ ‫ـث عــى طل ِب�ــا‪ ،‬وبيـ ِ‬
‫ـل القــد ِر‪ ،‬والـ ِ‬
‫‪ 4‬حصیــح مســم کتــاب الصیــام ب�ب فضـ ِـل ليـ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ ٌ ف َْ َة َْ‬ ‫الق ْدر�‪،۷�۹�۳‬سـ ن‬
‫ن‬ ‫َ ُ َ َ َ ف َْ َة َ‬
‫ـل القــد ِر�‪۱�۳�۷�۸‬‬
‫ـر� ابــواب شــھررمضان ب�ب ِ ي� ليـ ِ‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب تفـ ی‬ ‫ـل ِ‬ ‫ت�مــذی ابــواب الصــوم ب�ب مــا جــاء ِ ي� ليـ ِ‬
‫ا� با� شیبۃ�‪۸�۶�۶�۷‬‬
‫مصنف ب ن‬
 ‫�� �� �‬

‫ُلَّزَنَت ُةَكِٕىٰٓلَمْلا َو ُحْوُّرلا اَهْيِف ِنْذِاِب ْمِهِّبَرۚ‪ْ ١‬نِم ِّلُك‬

‫�ا�س ںیم (ہراک�م) کےرساناج�م دیےنوک اپےن ر�ب ےکمکح ےس رفشےت ا�و�ر ر�و�ح (جرب�ائلی ہیلع اسلال�م) �اترتے ںیہ�‪،‬‬

‫ٍرْمَاۛۙ‪ٌ۰۰۴‬مٰلَس۫ۛ‪َ١‬يِهىّٰتَحِعَلْطَمِرْجَفْلا‪�(۰۰۵‬الدق�ر�‪)۴�،�۵‬‬
‫یہر�ا�ترس�اسرالسمیتیکوہتیےہا�و�ررجفولط�عوہنےکت(�رہیتےہ) �۔‬
‫‪u‬ا�و�رفرشےتا�سر�ا�تںیماپےنر�بےکا�ذ�نےسرہحمکےلرک�اترتےںیہ�‪،‬‬ ‫جربئلی �‬
‫َٔ ْ َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َٔ َّ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ف َ ْ َ ة ْ َ ْ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ َ َّ َ َ ف ْ َٔ‬
‫الل ِئكة ِتلك الل ْي ةل ِ ي� ال ْر ِض ا ك ث ُ�‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل قال‪ ِ :‬ي� لي ِل القد ِر‪:‬و ِإن‬
‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪،‬ان رسول ِ‬
‫ِم ْن َع َد ِد ْ َ‬
‫ال َص‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنرفمایاۃلیلالدق�رںیمزمنیرپٓانےو�الےرفشوت�ںیکدعت�ا�درکنکیو�ںیکدعت�ا�دےسیھب‬
‫‪1‬‬
‫�زیا�د�ہوہتیےہ�۔‬
‫َ َّ ف َ َ َ َ ّ َ َ ُّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ال ْن تَ َ� َع َل َح ِّد َّ‬ ‫َع ْن َك ْعب َٔا َّن ُه ق َال‪ :‬إ َّن ِس ْد َر َة ْ ُ‬
‫َ‬
‫الدن َيا َو َه َو ِاء‬ ‫� عل حد هو ِاء‬ ‫ِ ي‬ ‫‪،‬‬ ‫ة‬ ‫ن‬ ‫ال‬
‫ج‬ ‫ل‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫الساب َع ِة ِ َّ‬
‫‪،‬ما َ‬
‫ِ‬
‫الس َم ِاء َّ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ُ ْ ّ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َّ تَ ُ ْ َّ َّ ُ َ َّ َ َ َّ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ف ْ َ َّ َ ُ ُ ق َ َ َ نُ َ ْ ت‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ْٓ‬
‫س‪ِ ،‬ف ي�ا مل ِئكة ل يعل ِعد�م ِإل الل‪ ،‬عز وجل‪،‬‬ ‫ْ‬
‫الن ِة وعرو�ا واغصا�ا ِمن � ِت الكر ِيِ‬ ‫ال ِخ َر ِة ُعلوها ِ ي� ج‬
‫ا�ا ف� ُ ّك َم ْوضع َش ْع َرة م نْ َ�ا َم َل ٌك َو َم َق ُام ج ْ� َ َ َ ْ َّ َ ف‬
‫السل ُم‪ ِ ،‬ي� َو َس ِط َها‬ ‫ِ ب ِ يل‪ ،‬علي ِه‬ ‫ٍ ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫الل‪َ ،‬ع َّز َو َج َّل َع َل َٔا ْغ َص ِن َ‬ ‫ون َّ َ‬ ‫َُُْ َ‬
‫يعبد‬
‫ِ‬
‫َّ ُ ْ َ َٔ ْ َ نْ ز َ ف ُ ّ َ ْ َ ة َ ْ َ َ ْ َ َ َ َّ نَ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ ْ ُ ْ تَ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ٌ َّ َْ‬ ‫َ‬
‫ف ُي َن ِادي الل ِج ب ِ� يل ان ي ِ�ل ِ ي� ِك لي ِل قدر مع الل ِئك ِة ال ِذ ي� يسكنون ِسدرة الن�‪ ،‬وليس ِف ي ِ�م ملك ِإل قد‬
‫ََ َ َ ْ ٌ ف َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫َ ف َ َ َْ‬ ‫َ ُ َ َ‬ ‫َّ ْٔ َ َ َ َّ ْ َ َ ْ‬ ‫ُٔ‬
‫حة ِل ُل ْٔو ِم ِن ي نَ�‪ ،‬ف َي نْ زِ�لون َعل ِج ْب ِ� يل ِ ي� ل ْي ةِل الق ْد ِر‪ِ ،‬ح ي نَ� تغ ُر ُب الش ْم ُس‪ ،‬فل ت ْب ق� ُبق َعة ِ ي� ل ْي ةِل‬ ‫ط الرافة والر‬ ‫ا ْع ِ ي َ‬
‫ٌ َٔ‬ ‫َّ َٔ ْ َ ُ َ َ ٌ َٔ‬ ‫ا�‪َ ،‬ي ْد ُعو ل ْ ُل ْٔومن نَ� َو ْ ُ َ‬ ‫ْال َق ْدر إ َّل َو َع َل يْ َ�ا َم َل ٌك‪ ،‬إ َّما َس ِاج ٌد َوإ َّما َق ِئ ٌ‬
‫ات ِإل ان تكون ك ِن َيسة ا ْو َب ْي َعة‪ ،‬ا ْو َب ْي ُت نَ� ٍر‬ ‫ال ْٔو ِمن ِ‬ ‫ِ ِِي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫َٔ ْ َ ثَ ن ْ َ ْ ُ َ ُ ُ ت َ َ ُ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬
‫ال َبث‪ ،‬ا ْو َب ْي ٌت ِف ِيه َسك َران‪ ،‬ا ْو َب ْي ٌت ِف ِيه ُمسكر‪ ،‬ا ْو َب ْي ٌت ِف ِيه َو ث نٌ�‬ ‫ون ِف ي َ�ا خ‬ ‫او و ٍ� او بعض ام ِاك ِنك ال ِ ي� تطرح‬
‫َ َ َ َ ْْ‬ ‫َ ٌ‬ ‫َٔ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ّ‬ ‫َ ْ ُ ٌ َٔ‬
‫وب‪ ،‬ا ْو َب ْي ٌت ِف ِيه َج َر ٌس ُم َعلق‪ ،‬ا ْو َم ْب َو ةل‪ ،‬ا ْو َمكن ِف ِيه كساح ِة البي ِت‪،‬‬ ‫منص‬
‫ےہد�ر�ۃ انملیہت وجساتویںٓاسام�نیک دحپرجتن ےسلصتم ےہ‬
‫یلۃل الدق�رکے اب�ر�ے ںیمکبع ‪t‬سے ایک یبمل ر�و�ایت رم�و�ی س‬
‫جو� ندای�ا�و�ر�ٓاخر�تےکافصہلرپہے �ا�سیکدنلب�یتنجںیمےہا�و�ر�ا�سیکاشخںیا�و�ر�ڈ�الای�ںرکسیےلتںیہ�‪�،‬ا�سںیما�سدق�رفرشےتںیہنج‬
‫کییتنگالہلاعتلٰیےکوس�ا�ا�و�رکوئیںیہناجنات�و�ہالہلزع�وجلیکابع�د�تںیمےگلرہےتںیہ�‪�،‬ا�سیکرہہرشا�خرپیبامش�رفرشےتںیہ�ایکاب�لرب�ابربیھ‬
‫جہگاییسںیہنوجرفشوت�ںےساخلیوہ�ا�و�ر�ا�سد�رختےکوچیب�ںچیبربجئلی‪u‬کاماق�مےہ�‪�،‬الہلاعتلٰییکرط�فےسربجئلیوک�ٓا�و�ا�ز�د�یاجتیےہ‬
‫رکزمنی جرپائو�‪،‬یہاس�ر�ےےکاس�ر�ےرفشےتر�افتا�و�ر�رحتمو�الے‬
‫کہا�ےربجئلیۃلیلالدق�رمںیا�سد�رختےکامت�مرفشوت�ںوکلے �‬
‫رغو�بوہتےیہہیاس�ر�ےےکاس�ر�ےرفشےتربجئلی‪u‬‬
‫ہںی�‪،‬جنےک لدو�ںںیمرہمومنےکےئلرحمےکذجبا�توم�جز�نںیہ�‪،‬سو�ر�ج �‬

‫‪ 1‬مسند امحد �‪۱�۰�۷��۳ ۴‬‬

 ‫�� �� �‬

‫کےاستھۃلیلالدق�رمںیاترتےںیہ�ا�و�رتام�مر�وئےزمنیرپھپلیاجتےںیہ�‪�،‬ا�و�رہرجہگںیمایق�مںیموغشم�لوہجاتےںیہا�و�رتام�موممنرم�د�و�ں‬
‫�ا�و�روع�رتو�ںےکےئلدعائںیامگنےترہےتںیہ�ابلہترگجارھگ�و�ں‪،‬دنم�ر�و�ں‪ٓ،‬اتشدک�و�ں�ا�و�ربتاخنو�ںںیمںیہناجتے �‪،‬الرغ�ضالہلےکوس�ا�ا�و�ر�و�ں‬
‫کیاہج�ںیھبرپسشتوہتیےہوہا�ںہیرفشےتںیہناجتےا�و�ر�ا�نوہگج�ںںیمیھبنجںیممتدنگ�یزیچیںڈ�الےتوہ�ا�و�ر�ا�سرھگمںییھباہج�ں‬
‫وکڑ�ارککٹڈ�الےنیک‬
‫نےشو�الاشصخوہیانہشو�الیزیچہویاجسرھگمںیوکئیتبڑگ�اہو�اہویاجسرھگمںیابجےاگجےایٹنھگ�ںوہ�ںایہویلےوہای �‬
‫جہگوہ�وہا�ںوتیہرحتمےکرفشےتاجتےںیہنابقیزمنیےکچےپےپچ گرپوھ�ماجتےںیہ�۔‬
‫َ‬
‫َ َ َ زَ ُ َ َ ْ َ تَ ُ ْ ْ َ َ ْ ُ َ ْ ُ ْٔ نَ َ ْ ُ ْٔ َ َ ْ ُ َ َ َ ُ َٔ َ ً َ ْ ُ ْٔ نَ َّ َ ف َ َ ُ َ َ‬
‫ا� ُه َو َعل َمة ذ ِلك‬ ‫ات و ِج ب ِ� يل ل يدع احدا ِمن الو ِم ِن ي� ِإل ص‬ ‫فل ي�الون ليل�م ِتلك يدعون ِللو ِم ِن ي� والو ِمن ِ‬
‫ُ َ َ َّ َ ْ ُ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ َّ َ َ ْ ُ َ فَ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ ٌ َٔ َّ ُ َ ْ َ َ ف َ ْ َ ة َ ْْ‬ ‫َْ‬
‫َمن اقش َع َّر جلده ورق قلبه ودمعت عيناه ف ِإن ذ ِلك ِمن مصا� ِة ِج ب ِ� يل‪،‬وذ كر كعب انه من قال ِ ي� لي ِل القد ِر‪:‬‬
‫َُْ َ‬ ‫َ َ َّ ُ َ ُ َ َ َ نَ َ َ َّ َ َ َ َٔ ْ َ َ ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ َّ ُ َ َ َ‬
‫اح َد ٍة‪ .‬فقل َنا ِلك ْع ِب‬
‫ال َّنة ِب َو ِ‬
‫احد ٍة‪ ،‬وادخل ج‬ ‫احد ٍة‪ ،‬و ج�ا ِمن الن ِار ِبو ِ‬‫ات‪ ،‬غفر الل ل ِبو ِ‬ ‫الل”‪ ،‬ثلث َم َّر ٍ‬ ‫“ل ِإل ِإل‬
‫َ َّ َ ْ‬ ‫ْ َٔ ْ َ َ َٔ َ ْ َ َ َ ً َ َ َ َ ْ ٌ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ َ َّ َّ ُ ف َ ْ َ ة ْ َ ْ َّ ُ ُّ َ‬
‫س‬ ‫الحب ِار‪ :‬ي� ا ب� ِإساق‪ ،‬ص ِادقا؟ فقال كعب وهل يقول‪ :‬ل ِإل ِإل الل ِ ي� لي ِل القد ِر ِإل ك ص ِاد ٍق؟ وال ِذي نف ِ ي‬
‫ُْ‬ ‫َ تَّ َ َٔ نَّ َ َ َ ظَ ْ َ َ ٌ َ َ تَ زَ ُ ْ َ َ َ ُ َ َ‬ ‫ِب َي ِد ِه‪ ،‬إ َّن َل ْي َ ةَل ْال َق ْدر َل َت ْث ُق ُل َع َل ْال َك ِفر َو ْ ُ‬
‫الل ِئكة َهكذا َح تَّ� َيطل َع‬ ‫ال َن ِاف ِق‪ ،‬ح� ك�ا عل � ِر ِه جبل‪ ،‬فل �ال‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َْ‬
‫الف ْج ُر‬
‫�ا�و�رسا�ر�یر�ا�توممنرم� ند�و�ںا�و�رعو�رتو�ںےکےئلدعائںیامگنےنںیمزگ�ا�رتےںیہ�‪،‬جربئلی‪u‬تام�موممون�ںےساصمفہحرکتےںیہ�‪�،‬ا�سیک‬
‫�گ ٹ‬
‫ناشنی ہی ےہہکمسج رپ�ر�و ھ�ے ڑھگ�ے وہجائںی ‪�،‬د�ل رن�م جڑپائے�‪ٓ�،‬اکنںیھ ہہبںیلکن �ا�س وقتٓا�دمیوکمسھج انیلچاہےئہک ا�س وقت ریم�اہاتھ‬
‫جربئلی‪u‬کےاہتھںیمےہ�‪،‬کبع‪t‬ہکےتںیہوجشصخا�سر�ا�تںیمنیترمتہب لا�الہالا�الہلڑپھے �ا�سیکیلہپرمتہبےکڑپھےن گرپانہو�ں‬
‫کیششخبوہجاتیےہ�د� سور�یرمتہبےکےنہکرپ�ٓا�گےساجن�تلماجتیےہ�ا�و�ریترس�یرمتہبےکےنہکرپجتنںیمد�اخلوہجاتاہے�‪�،‬ر�ا�و�یےن‬
‫پوچاھکہا�ےابو�اساح�قوج�ا�سہملکوکساچئیےسےہک�؟ ف مرایاجولا�الہالا�الہلاکساچئیےسےنہکو�الاہوگا�ا�سےکہنمےسوتےلکنیہاگ�الہلیکمسقسج‬
‫کےاہتھںیمریم�یاج�نےہۃلیلالدق�رکاف �ر موانفقرپتو�اتیناھب�ر�یڑپتیےہہکوگیا�ا�سیکھٹیپرپپاہ�ڑ�ٓاپڑ�اہے�‪�،‬الرغ�ضرجفہونےکترفشےت‬
‫�اسیرط�حرہےتںیہ�۔‬
‫َ َ ُ َ َ َ َٔ ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ ُٔ ُ ْ َٔ َ‬ ‫ُ َ ف‬ ‫ُ‬ ‫َ َٔ ُ‬
‫اح ِان اخ�ضَ َ ِان‪،‬‬ ‫فاَّول َم ْن َي ْص َع ُد ِج ْب ِ� يل َح تَّ� َيكون ِ ي� َو ْج ِه الف ِق ال ْعل ِم َن الش ْم ِس‪ ،‬ف َي ْب ُسط جناحيه ول جن‬
‫َ َ ْ شُ ُ ُ َ َّ ف ْ َ َّ َ َ َ ُ َّ ْ ُ َ ُ َ َ َ َ ثُ َّ َ ْ ُ َ َ ً َ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ ُ ُ ُ ْ َ َ َ ُ‬
‫الل ِئك ِة َون ُور‬ ‫ل ين�ها ِإل ِ ي� ِتلك الساع ِة فت ِص ي� الشمس ل شعاع لا � يدعو ملك فيصعد فيجت ِمع نور‬
‫َ َ َ ْ ْ َ َ َ تَ زَ ُ َّ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ َ َ ّ َ ً َ ُ ُ ْ ُ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ نَ ْ َٔ ْ َ َ ْ نَ َّ َ ُّ ْ‬
‫الدن َيا‬ ‫اح ِج ب ِ� يل‪ ،‬فل �ال الشمس يوما ذ ِلك متح ِي�ة‪ ،‬في ِق ي� ِج ب ِ� يل ومن معه ب ي� الر ِض وب ي� السم ِاء‬ ‫جن ي‬
‫ات‪َ ،‬و ِ َل ْن َص َام َر َم َض َان ْ‬
‫اح ِت َس ً با�‪َ ،‬و ُد َع ٍاء ِ َل ْن َحدث‬ ‫ال ْٔو ِمن ِ‬ ‫ِ ٍ ِ ِِي‬ ‫َي ْو َ َم ْم َذ ِل َك‪ ِ ،‬ف� ُد َع ٍاء َو َر ْ َ‬
‫ح ٍة َو ْاست ْغ َفار ل ْ ُل ْٔومن نَ� َو ْ ُ َ‬
‫ي‬
‫َ َ َ َ َ َ َّ‬ ‫َْ َ ُ ْ َ َ َ َ‬
‫ل‬‫نفسه ِإن عاش ِإل ق ِاب ٍل صام رمضان ِ ِ‬
‫وکالی�دیےتںیہابخلوص�صا�ند�وسزبپر�و�ںوکنجںیہا�س‬ ‫‪u‬ا�وپرچڑھےتںیہا�و�ربتہا�ونےچڑچ�ھرک�اپےنرپ�و�ں ھپ‬ ‫پرھسبےسےلہپربجئلی �‬
 ‫�� �� �‬

‫رھایکایکرفشےتوکپاک�رتےںیہ‬
‫�ر�ا�تےکوس�ا�و�ہیھبکںیہنالیھپتے�‪،‬ییہوجہےہہکوس�ر�جیکزیت�یامندپڑجاتیےہا�و�رشاعئںیاجتیرہیتںیہ�‪،‬پ �‬
‫ریحتمر�ہ‬
‫�ا�و�رسبےکبسا�وپرچڑھےتںیہ�‪،‬پسرفشوت�ںاکنو�ر�ا�و�رجربئلی‪u‬کےرپ�و�ںاکنو�رملرکسو�ر�جوکامندکر�دیاتہے�‪�،‬ا�سد�نوس�ر�ج �‬
‫جاتاہے�‪،‬جربئلی‪�u‬ا�و�ریہاس�ر�ےےکاس�ر�ےامشیب�رفرشےتہید�نٓاسام�ن �وزمنیےکد�رمای�نوممنرم�د�و�ںا�و�رمومنوع�رتو�ںےکےئلرحتم‬
‫کیدعائںیامگنےنںیما�و�ر�ا�نےکانگہو�ںیکششخببلطرکنےںیمزگ�ا�ر�دیےتںیہ�‪،‬نکییتینےکاستھر� �وز�ےرھکےنو�الو�ںےکےئلا�و�ر�ا�ن‬
‫یھبار�الہلےنزندگیرکیھوت�رماض�نےکر� �وز�ےدمعگیےکاستھوپ�ر�ےرکیںےگیہی‬
‫لوگو�ںےکےئلیھبنجاکہیایخ�لرہاکہاگےلاس�ل گ‬
‫�دعائںیامگنےترہےتںیہ ‪،‬‬
‫و� ْم َع ْن َر ُج ٍل‬ ‫الد ْن َيا‪َ ،‬ف َي ْس َٔا ُل نَ ُ‬
‫ون ح َل ًقا [ح َل ًقا] َف َت ْج َتم ُع إ َل ْ� ْم َم َلئ َك ُة َ َساء ُّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُّ ْ َ‬
‫الس َم َاء الدن َيا‪ ،‬ف َي ْج ِل ُس ِ‬ ‫َفإ َذا َٔا ْم َس ْوا َد َخ ُلوا َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ يِ‬ ‫ِ‬
‫ون‪َ :‬و َج ْد نَ� ُف َل ن�ً‬ ‫َ ُ َ َ ْ َ َٔ ْ َ َٔ َ ُ َ ّ ُ نَ ُ ْ َ تَّ َ ُ ُ َ َ َ َ َ ُ َ ٌ َ َ ْ َ َ َ ْ تُ ُ ُ َ َ َ ُ ُ َ‬
‫رج ٍل‪ ،‬وع ِن امرا ٍة امرا ٍة فيح ِدثو�م ح� يقولوا‪ :‬ماذا فعل فلن؟ وكيف وجد�وه العام؟ فيقول‬
‫ُ ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ‬ ‫َٔ َ ف‬
‫َع َام اَّول ِ ي� َه ِذ ِه الل ْي ةِل ُم َت َع ِ ّب ًدا َو َو َج ْد نَ� ُه ال َع َام ُم ْب َت ِد ًعا‪َ ،‬و َو َج ْد نَ� فل نً� ُم ْب َت ِد ًعا َو َو َج ْد نَ� ُه ال َع َام َع ِاب ًدا قال‪ :‬ف َيكفون‬
‫َُ‬ ‫ون‪َ :‬و َج ْد نَ� ُف َل نً� َو ُف َل نً� َي ْذ ُك َر ِان َّ َ‬ ‫ْ ْ َ َ َ َ َُ ُ َ‬ ‫ْ ُ َ َ‬ ‫َْ َ َ‬
‫الل‪َ ،‬و َو َج ْد نَ� فل نً�‬ ‫َع ِن ِال ْس ِتغف ِار ِلذ ِلك‪َ ،‬و َيق َبلون َعل ِالس ِتغف ِار ِلذا‪ ،‬ويقول‬
‫الس َم ِاء‬‫ون إ َل َّ‬ ‫َ َّ َ ْ َ ُ َ‬ ‫َر ِاك ًعا‪َ ،‬و ُف َل نً� َساج ًدا‪َ ،‬و َو َج ْد نَ� ُه َت� ِل ًيا ِل ِك َتاب َّ ِ َ َ فَ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ تَ‬
‫الل‪ .‬قال‪ْ �ُ :‬م كذ ِلك يو ُم ْم وليل ُ� ْم‪ ،‬ح ت� يصعد ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َ ف ُ ّ َ َ َ ْ ٌ َ َ ْ َ ةٌ‬
‫الثا ِني ِة‪ ،‬ف ِ ي� ِك س ٍاء يوم وليل‪،‬‬
‫اش�موک�ٓاسام�ندنایپرچڑ�ھاجتےںیہ�وہا�ںےکامت�مرفشےتےقلحابند�ھرک�ا�نےکاپ�سعمجوہجاتےںیہا�و�ر�ایکایکرم�د�ا�و�ر�ایکایکوع�ر�ت‬
‫کےاب�ر�ےںیما�نےسوس�ا�لرکتےںیہا�و�ریہوج�ا�بدیےتںیہاہی�ںکتہکو�ہوپھچےتںیہہکالف�ںصخشوک�ا�ساس�لمتےنسکاحلتںیم‬
‫پایا�؟تویہےتہکںیہہکزگشہتاس�لوتہمےناسےابع� تدو�ںںیماپیاتاھیلنکا�ساس�لوت�و�ہدبعوت�ںںیمالتبماھتا�و�رالف�ںصخشزگشہتاس�لدبعوت�ںںیم‬
‫بمالتتاھیلنکا�ساس�لمہےناسےتنسےکاطمبقابع� تدو�ںںیماپیاپسہیرفشےتا�سےسےلہپصخشےکےئلششخبیکدعائںیامگنینومقو�ف‬
‫کر�دیےتںیہا�و�ر�ا�سد�وسر�ےصخشےکےئلرش�و�عرک�دیےتںیہ�‪�،‬ا�و�ریہرفشےتاہنںیانستےںیہہکالف�ںالف�ںوکہمےنذکر�الہلںیما�و� فرال�ں‬
‫کورکو�عا�و� فرال�ںوکسدج�ےںیما�و� فرال�ںوککات�بالہلیکالت�و�تںیموغشم�لاپیاغر�ضایکر�ا�تد�ناہی�ںزگ�ا�رکر�د�وسر�ےٓاسام�ن جرپاتے‬
‫ہںیاہی�ںیھبیہیوہتاہے�۔‬
‫َ تَّ َ ْ تَ ُ َ َ نَ ُ ْ ْ ْ َ ْ ُ ْ تَ َ َ َ ُ ُ َ ُ ْ ْ َ ُ ْ ُ ْ تَ َ َ ُ َّ ن َ ّ ُ ن َ َّ َ َ ُّ ُ ْ َ َّ‬
‫وه ِ يل‪ .‬ف ِإن ِ يل‬ ‫اس وس‬ ‫و� ع ِن الن ِ‬ ‫ح� ين�وا مك�م ِمن ِسدر ِة الن� فتقول لم ِسدرة الن�‪ :‬ي� سك ِ ي�‪ ،‬ح ِدث ِ ي‬
‫ون َ َلا َّ ُ َ َ ْ َ َٔ َ َٔ ْ َ ئ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ َ ًّ َ نّ ٔ ُّ َ ْ ٔ َّ َّ َ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ َٔ ْ َ َٔ نَّ ُ ْ َ ُ َ َ َ َ ْ ُ َ‬
‫ا� ْم‬
‫الرجل وال ْراة ِب�س ِ ِ‬ ‫عليك حقا‪ ،‬و ِإ ِ ي� احب من احب الل‪ .‬فذكر كعب الحب ِار ا�م يعدون لا‪ ،‬يو�ك‬
‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َْ َ َ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ٔ‬ ‫ُ ُْ ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َٔ‬
‫الل ِئك ِة ف ُت ْخ ِب ُ� َها قال‪ :‬ف َتقول‬ ‫خ� ن ي� ِب َ�ا اخ َب َ� ِك ُسكن ِك ِمن‬
‫النة عىل السدرة فتقول‪ :‬ا ب‬ ‫َوا ْ َس ِاء ا َ ب� ِئ ِ� ْم ث َّ� تق ِبل ج‬
‫ُ ََ َ َ‬ ‫َّ َ ُ ُ‬
‫إل‪ ،‬ف َي ْبلغ ِج ْب ِ� يل َمكن َه ق ْبل ُه ْم‬ ‫ح ُة َّ ِ َ َ ُ َ َ َّ ُ ّ‬ ‫الل َع َل ُف َل ٍن‪َ ،‬و َر ْ َ‬
‫ْ َ َّ ُ َ ْ َ ُ َّ‬
‫الل عل فلن ٍة‪ ،‬الله َّم ِجعلهم ي‬ ‫حة ِ‬ ‫النة‪ :‬ر‬ ‫ج‬
‫یاہ�ںکتہکدس�ر�ۃ انملیہت ںیم اپین اپین ہگجچنہپ اجتےںیہ�‪ ،‬ا�س وقت دس�ر�ۃ انملیہت ا�ن ےس وپھچاتہےہکھجم ںیم ےنسب و�الو�!مری�ابیھمت رپحق‬
 ‫�� �� �‬

‫ربخد�و�ا�و�ر�ا�نےکان�ماتبئو‪،‬کبعاحاب�ر‪t‬‬
‫ہے�‪،‬مںییھبا�نےسحمتبرھکاتہو�ںوجالہلےستبحمرھکںیذ�ر�اجمےھیھبوتلوگو�ںیکاحلتیک �‬
‫ہکےتںیہہکا�برفشےتا�سےکاسمےنیتنگرککےا�و�ر�ایکایکرم�د�وعو�ر�تاکمع لودیتےکان�ماتبتےںیہ�‪،‬پرھجتندس�ر�ۃانملیہتیکرط�ف‬
‫موتجہوہکرپوھچیتےہہکھجتںیمرہےنو�الےرفشوت�ںےنوجخربیںےھجتد�یںیہھجمےسیھبوتبای�نرکچاننہچدس�ر�ہا�سےسذکرکرتاہے�‪،‬ہی‬
‫سنرک�و�ہیتہکےہالہلیکرحتموہفال�ںرم�دپر�ا�و� فرال�ںوع�ر�ترپ�‪�،‬ا�ےالہل!�اہنںیدلج�یھجمےسالم�‪،‬جربئلی‪u‬سبےسےلہپاپینہگجچنہپ‬
‫جاتےںیہ�۔‬
‫ُ �ج َ َ َ َ ة ْ َ ْ َ َ ُ ُ َ َ ْ َ ُ َّ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َُ‬ ‫َ ُ ْ ُ ُ َّ ُ َ ُ ُ‬
‫الل‬
‫حة ِ‬ ‫ج� يل يع ح ِل العر ِش فيقولون‪ :‬ر‬ ‫ُ‬
‫‪،‬فيسمع ب‬ ‫الل ف َيقول‪َ :‬و َج ْد ُت فل نً� َس ِاج ًدا فاغ ِف ْر ُل ف َيغ ِف ُر ُل‬ ‫فيل ِهمه‬
‫َٔ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َ َّ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ْ ُ َُ‬ ‫َ َ ُ َ َ َ ْ َ ُ َّ َ ُ َ َ‬
‫الل َعل فلن ٍة‪َ ،‬و َمغ ِف َرت ُه ِلفل ٍن‪َ ،‬و َيقول َ ي� َر ِّب‪َ ،‬و َج ْد ُت َع ْب َدك فل نً� ال ِذي َو َج ْدت ُه َع َام اَّول َعل‬ ‫عل فل ٍن‪ ،‬ورحة ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ول َّ ُ‬ ‫ََ ُ ُ‬ ‫َ َّ َ ُٔ‬ ‫ً‬ ‫ُ ْ َ َٔ َ‬ ‫ْ‬
‫الل‪ َ :‬ي� ِج ْب ِ� يل‪ِ ،‬إن تَ� َب فا ْع َت َب ِ ن ي� ق ْبل‬ ‫الس َّنة َوال ِع َب َاد ِة‪َ ،‬و َو َج ْدت ُه ال َع َام ق ْد ا ْح َدث َح َد ث� َوت َول َّعا ا ِم َر ِب ِه فيق‬ ‫ُ‬
‫ح‬ ‫ال ْم ُد إ َِل‪َٔ ،‬ا ْن َت َٔا ْر َ ُ‬
‫ح ِم ْن �جَ ِ يع َخ ْل ِق َك‪َ ،‬ؤَا ْن َت َٔا ْر َ ُ‬ ‫ول ِج ْب� ُيل‪َ :‬ل َك ْ َ‬ ‫َ َْ ُ َُ ََ ُ ُ‬
‫ق‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫ل‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫ف‬ ‫غ‬ ‫ات‬‫ٍ‬ ‫وت ب َث َل ِث َس َ‬
‫اع‬ ‫َٔا ْن َ ُ� َ‬
‫ي‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ُ َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫ب ِع َب ِادك ِم ْن ِع َب ِادك ب� ْنف ِس ْم‪ ،‬قال‪ :‬ف َي ْ� ت ج ُّ‬ ‫َ‬
‫ل‬‫ال ْمد ِ ِ‬ ‫� ال َع ْرش وما حوهل‪ ،‬واحلجب والسموات َو ِم ْن ِف ي ِ� َّن‪ ،‬تقول‪:‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ُ َّ‬ ‫ْ‬
‫الر ِح ي ِ�‬ ‫ل َّ‬ ‫ال ْمد ِ ِ‬ ‫َّ‬
‫الر ِح ي ِ�‪،‬‬
‫�اہنںیالاہ�موہتاہےا�و�ریہرع�ضرکتےںیہرپ�و�ر�دگا�ر�!مںیےنریت�ےالف�ںالف�ںدنب�و�ںوکسدج�ےںیماپی تاو�اہنںیشخبد�ے �الہلاعتلٰیرفماتاہے‬
‫وکانتےںیہ‪،‬رھپسبےتہکںیہالف�ںالف�ںرم�د�وعو�ر�ترپ�الہلاعتلٰی‬
‫مںیےن ہناںیشخبدیا جربئلی‪�u‬اسےرع�شےکاٹاھنےو�الےرفشوت�ں س‬
‫کیرحتما�و�رغمرف�توہئی�‪،‬پرھجربئلی‪u‬خرب�دیےتںیہا�ےر�ب�!الف�ںصخشوکگزشہتاس�لوتعاملتنسا�و�رعابدچوھ�ڑ�اتاھیلنکاماس�لوت�و�ہ‬
‫ربجئلیاریہرمنےےسنیتاسعتےلہپیھبوتبہ‬
‫بدعوت�ںںیمالتبمہوگایہے�ا�و�رتری�ےاحاک�مےس گر�ور�د�انیرکلیےہ�‪�،‬الہلاعتلٰیرفماتاہےا�ے گ‬
‫کرلےاگتومںیاسےشخبد�و�ںاگ�ا�سوقتربجئلی‪u‬بےاسخہتہہکاھٹےتںیہا�ےالہل�!سا�ر�یرعتفیںیریت�ےےئلیہزس�ا�و�ا�رہںی‪،‬اٰلیہ�!تو�اپین‬
‫خمول�قرپسبےسزیا�د�ہرہمبا�نےہ‪،‬دنب�و�ںرپتری�یرہمبانیوخ�د�ا�نیکرہمبانیےسبیھڑبھیوہئیےہ�‪�،‬ا�سوقترع�شا�و�ر�ا�سےکٓا�ساپ�س‬
‫کیزیچیںا�و�رپر�د�ےا�و�رامت�مٓاسام�نشبنجںیمٓاجاتےںیہا�و�رکہہاھٹےتںیہاحلدملہلالرحمی‪ ،‬احلدملہلال حرمی�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ ض َ َّ ُ َ نْ ُ َ َ َّ ْ َٔ ْ َ ُ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ‬ ‫َ ْ َٔ ُ ْ َ َٔ ْ َ ْ َٔ َ‬
‫الل صل هللا علي ِه وسل‪ِ :‬إن‬ ‫� الل ع�ما شك العش ‪ -‬قال‪ :‬قال رسول ِ‬ ‫عن ا ِب ي� ه َر ي َ�ة او عن ا ِب ي� س ِع ٍيد ر ِ ي‬
‫َّ َ‬ ‫َ َ َ ُ ًَْ َْ ُُ َ‬
‫ون َّ َ‬ ‫ِ َّ ِ َ َّ َ َ َّ َ َ َ ً َ َّ َ ف ْ َٔ ْ َ ْ ً َ ْ َ‬
‫الل َع َّز َو َجل ت َن َاد ْوا‬ ‫اس ِإذا وجدوا قوما يذكر‬ ‫َّ‬
‫اب الن ِ‬ ‫ل عز وجل مل ِئكة سي ِاح ي ن� ِ ي� الر ِض فضل عن ِكت ِ‬
‫َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ ُ ُّ َ ُ ْ َ ُ ْ َ َ ُ ُّ َ ْ َ َّ َ ُّ ْ َ َ َ ُ ُ َّ ُ َ َّ َ َ َّ َٔ ُّ شَ ْ ْ‬
‫� ٍء تَ َ�ك تُ ْ� ِع َب ِادي َي ْص َن ُعون؟ ف َيقولون‪:‬‬
‫هلوا ِإل بغي ِتك فيحفون ِب ِ�م ِإل السم ِاء الدنيا فيقول الل عز وجل‪ :‬اي ي‬
‫َ ُ ُ َ‬ ‫َ ُ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َٔ‬ ‫َ َ ْ ُ َ َ َ ُ ُ ْ َٔ‬ ‫َ َ‬ ‫َت َ ْ َ ُ ْ َ‬
‫اه ي ْ� َم ُدونك َو ُي َ� ِ ّج ُدونك َو َيذك ُرونك‪ ،‬ف َيقول‪َ :‬هل َرا ْو ِ ن ي�؟ ف َيقولون‪ :‬ل‪ ،‬ف َيقول‪:‬ك ْيف ل ْو َرا ْو ِ ن ي� ‪ ،‬ف َيقولون‪:‬‬ ‫�كن‬
‫ْ‬ ‫َ َٔ َ َ ُ َٔ َ َت‬
‫ل ْو َرا ْوك كنوا اش َّد ْ� ِم ًيدا َو تَ ْ� ِج ًيدا َو ِذ ك ًرا‪،‬‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬یا�ابوعسدیخد�ر�ی‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�الہلزع�وجلےکرفشےتزمنیرپ�ذ�اکرینیکاجملسوکالت�ش‬
‫کث��‪۴�۳�۴‬؍�‪۸‬‬ ‫ت‬
‫ا� ی‬ ‫ا� با� حا��‪۳�۴�۵�۳� ،۱�۹�۴�۲�۸‬؍�‪ ،۱�۰‬ی‬
‫تفس� ب ن‬ ‫تفس� ب ن‬
‫‪ 1‬ی‬
 ‫�� �� �‬

‫کرنےےکےیلتشگرکتےںیہجبو�ہا�نولگو�ںےکاپ�سےسزگ�رتےںیہوج�الہلیکدمح�وثان� مت‪،‬دیج�وہتلیلا�و�ر�ذکرکر�رہےوہتےںیہتو‬
‫رھو�ہٓاسام�ندیانکیرط�فڑچھےتںیہوتالہلزع�وجلا�نالمئہکےسوپھچاتہےمتےنریم�ے‬
‫یہاعال�نرکتےںیہہکاپےندصقمیکرط�فد� �وڑ� پو �‬
‫وھچڑ�اہے�‪�،‬الہلاعتلٰی‬
‫وھچڑ�اہے�؟�و�ہرع�ضرکتےںیہمہےناہنںیریت�یدمح�وثان� مت‪،‬دیج�وہتلیلا�و�رتری�ا�ذکرکرتےوہئے �‬
‫بدن�و�ںوککساح�لںیم �‬
‫پوھچاتہےایکانوہ�ںےنےھجمدکیاھہے�؟فرشےترع�ضرکتےںیہںیہنانوہ�ںےنٓا�پوکہنںی کیداھ�ا�و�ر�الہلرفماتاےہکہو�ہےھجمدیھکیھبےسیکےتکس‬
‫ہکار�و�ہٓا�پوکدیھکںیلوت�و�ہٓا�پیکدمح�وثان� مت‪،‬دیج�وہتلیلا�و�ر�ذکر�زیا�د�ہرکنےںیگل�۔‬ ‫ہںی تورفشےترع�ضرکتےںیہ گ‬
‫َ ُ ُ َ‬ ‫ْ َٔ َ ُ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َٔ‬ ‫َ َ ُ ُ َ َ ْ َٔ ُ ن َ َ ُ ُ َ َ ْ َٔ ُ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ‬
‫ال َّنة‪ ،‬ف َيقول‪َ :‬و َهل َرا ْو َها؟ف َيقولون‪ :‬ل‪ ،‬ف َيقول‪:‬فك ْيف ل ْو َرا ْو َها ‪ ،‬ف َيقولون‪:‬‬ ‫و�؟فيقولون‪ :‬يسالونك ج‬ ‫فيقول‪ :‬ما يسال ِ ي‬
‫ْ‬ ‫َ ْ َ َٔ ْ َ َ َ ُ َٔ َ َّ َ َ َ َ ً َ َٔ َ َّ َ َ ْ َ ْ ً َ َ ُ ُ فَ ْ َٔ ّ شَ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ َّ َ ُ ُ‬
‫الن ِار‪ ،‬ف َيقول َ‪:‬و َهل‬ ‫� ٍء يتعوذون؟ فيقولون‪ِ :‬من‬ ‫‪�:‬ن ا ِي ي‬ ‫لو راوها لكنوا اشد لا طلبا واشد عل ي�ا ِحرصا‪ ،‬فيقول ِ‬
‫َ ً َ ً‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ ُ ُ َ َ َٔ َ َ ُ َٔ َ‬ ‫َ ُ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َٔ‬ ‫َٔ‬
‫َرا ْو َها؟ ف َيقولون‪ :‬ل‪ ،‬ف َيقول‪ :‬فك ْيف ل ْو َرا ْو َها ‪ ،‬ف َيقولون‪ :‬ل ْو َرا ْو َها لكنوا اش َّد ِم نْ َ�ا َه َر ً ب� َواش َّد ِم نْ َ�ا ت َع ُّوذا َوخ ْوفا‪،‬‬
‫َ ُ ُ ُ َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ ُ َ نَّ ُٔ شْ ُ ُ ْ َٔ نّ َ َ ْ ُ َ ُ ْ َ َ ُ ُ َ َ َّ ْ ُ َ نً ْ خَ َّ َ‬
‫الط َاء ْل ُ ي ِ� ْد ْه ِإ نَّ َ�ا َج َاء ِ َل َاج ٍة‪ ،‬ف َيقول‪ُ :‬ه الق ْو ُم‬ ‫�دك ا ِ ي� غفرت لم ‪ ،‬فيقولون‪ :‬ف ِإن ِف ي ِ�م فل�‬ ‫فيقول‪:‬ف ِإ� ا ِ‬
‫َل َي ْش َق� ِب� ْم َج ِل ُ ُ‬
‫يس ْم‬ ‫ِ‬
‫�الہلاعتلٰیوپھچاتہےو�ہھجمےسایکسو�ا�لرکتےںیہ�؟فرشےترع�ضرکتےںیہو�ہتنجاکوس�ا�لرکتےںیہ�‪�،‬الہلاعتلٰیوپھچاتہےایک�انوہ�ںےنتنج‬
‫کو� کیداھہو�اہے�؟ فرشےترع�ضرکتےںیہںیہنانوہ�ںےنتنجوکہنںیدکیاھ توالہلرفماتاہےہکو�ہتنجوک�دیھکیھبےسیکےتکسںیہ�‪،‬فرشےترع�ض‬
‫ںیہکہار�و�ہتنجا�و�ر�ا�سیکال�ز�و�ا�لوتمعن�ںوک�دیھکںیلوت�ا�سیکزیا�د�ہدش�تےسبلطرکیںےگ�‪�،‬الہلاعتلٰیرفماتاہےو�ہسکزیچسے‬
‫کرتے گ‬
‫مری�یانپ�ہاچہےتںیہ؟فرشےترع�ضرکتےںیہو�ہمنہجےسانپ�ہامگنےتںیہ�‪�،‬الہلاعتلٰیوپھچاتہےایک�انوہ�ںےنہجمنوک� کیداھہو�اہے�؟فرشےترع�ض‬
‫ںیہار�و�ہمنہجا�و�ر�ا�س‬
‫کرتےںیہںیہنانوہ�ںےنمنہجوکہنںیدکیاھ توالہلاعتلٰی‪ ‬رفماتاےہو�ہمنہجوک�دیھکیھبےسیکےتکسںیہ�‪،‬فرشےترع�ضرکتے گ‬
‫کےد�ر�دنا�کذع�ا�بوک�دیھکںیلوتخو�فےس�ا�سیکزیا�د�ہدش�تےسانپ�ہامگنںیےگ�‪�،‬الہلاعتلٰیرفماتاہےںیمںیہمتوگ�ا�ہانبتاہو�ںہکںیمےن‬
‫رضو�ر�تےسٓایاتاھ‪�،‬الہلاعتلٰی‬
‫�ا�نیکرفغم�ترک� �دی�‪،‬فرشےترع�ضرکتےںیہا�نولگو�ںےکاستھالف�ںاگہنگ�رشصخیھبےہوج�ا�نےکاپ�سیسک �‬
‫‪1‬‬
‫�اہنںیرفماتاہےا�نےکاستھےنھٹیبو�الےرحم�و�مںیہنر�ہےتکس�۔‬
‫�و�ہاس�ر�یر�ا�تولط�عرجفتکرس�اسرسالمیتےہ�‪�،‬ا�و�ر�ا�سںیموکئیرشہنںیےہ۔‬
‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َّ َ �ضَ َ َ َ َ ُ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ ُ شَ ْ ٌ ُ َ َ ٌ‬
‫الل صل هللا علي ِه وسل‪ :‬قد جاءك رمضان‪� ،‬ر مبارك‪،‬‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬قال‪ :‬لا ح رمضان‪ ،‬قال رسول ِ‬
‫ٌ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ال ِح ي ِ�‪َ ،‬وتغل ِف ِيه الش َي ِاط ي نُ�‪ِ ،‬ف ِيه ل ْي ةل خ ْي ٌ�‬
‫ْ‬
‫اب ج َ‬ ‫َٔ‬ ‫اب ْ ج َ‬
‫ال َّن ِة‪َ ،‬و ُت ْغ َل ُق ِف ِيه ا ْب َو ُ‬ ‫ك ِص َي َام ُه‪ُ ،‬ت ْف َت ُح ِف ِيه َٔا ْب َو ُ‬ ‫ْاف تَ َ� َض َّ ُ‬
‫الل َع َل ْي ُ ْ‬
‫ََ‬ ‫َ‬
‫� ٍر‪َ ،‬م ْن ُح ِر َم خ ْي َ� َها‪ ،‬فق ْد ُح ِر َم‬ ‫ِم ْن َٔا ْل ِف شَ ْ‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہجبرماض�نٓای تاو�رسو�لالہلﷺےنرفمایامتاہ�ر�ےاپ�سام�ہرماض�نٓاگایہےوجما�ہابم�ر�کےہ�‪�،‬الہلاعتلٰی‬
‫رقا�ر�دیےںیہ�‪�،‬ا�س ںیم تنج ےک د�ر�و�ا�ز�و�ں کوکوھ�ل دیاجاتاہےہجمن ےک د�ر�و�ا�ز�و�ںوکبدنکر�دیاجاتاہے‬
‫نے ا�س ےک ر� �وز�ےمت رپفر�ض �‬

‫للط� نا��‪۱�۸�۹�۴‬‬
‫‪ 1‬الدعائ ب‬
 ‫�� �� �‬

‫�ا�و� یشراطنو�ںوکبڑییا�ںانہپ�د�یاجتیںیہ�‪�،‬ا�سںیمایکاییسر�ا�تےہوجہز�ا�رہمےنیےسرتہبہے�‪،‬جو�ا�سر�ا�تیکریخ�وبرکتےسرحم�و�مرہا�و�ہ‬
‫بالشہبڑب�امرح�و�مےہ�۔‬ ‫‪1‬‬

‫ُ َ‬ ‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ق َال‪َ :‬م ْن َص َام َر َم َض َان إ ي َ� نًا� َو ْ‬

‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َع ْن َٔا� ُه َر ْ َ� َة َر ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َّ‬
‫اح ِت َس ً با� غ ِف َر ُل َما‬ ‫ِ‬ ‫� الل عنه‪ ،‬ع ِن ِب ِي‬ ‫ِب ي ي ِ ي‬
‫َ َ َّ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ةَ َ ْ َ نً َ ْ َ ً ُ َ َ ُ َ َ َ َّ َ ْ َْ‬
‫تقدم ِمن ذن ِب ِه‪ ،‬ومن قام ليل القد ِر ِإ ي�ا� واح ِتس با� غ ِفر ل ما تقدم ِمن ذن ِب ِه‬
‫�ا�و�ر�ا�سر�ا�تےکاجر� ثوو�ا�بےکاب�ر�ےںیم اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاجسصخشےنایام�نیکاحلتںیموصح�ل‬
‫ثو�ا�بیکتینےسۃلیلالدق�رکاقای�مایکتو�ا�سےکاسبہقامت�مانگ�ہاعم�فرک�دیےئےئگ�۔‬
‫‪2‬‬

‫َّ َّ َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َٔ َ َٔ ْ َ ْ َ ْ ُ َٔ ُّ َ ْ َ ة َ ْ َ ةُ َ ْ َ َٔ ُ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ ْ ُْ ُ َ َ ُ َ‬
‫ول‪ :‬الل ُه َّم ِإنك‬
‫عن عا ِئشة‪ ،‬قالت‪:‬قلت‪ :‬ي� رسول هللاِ ارايت ِإن ع ِلت اي لي ٍل ليل القد ِر ما اقول ِف ي َ�ا؟قال‪ :‬ق ِ ي‬
‫ْ ْ َ ُ‬ ‫ُ ُت‬
‫ُعف ٌّو ِ� ُّب ال َعف َو ف ْاعف َع ِ نّ ي�‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہمںیےنپوچاھ�ا�ےالہلےکرسو�لﷺاگرمںیۃلیلالدق�رکوپالو�ںوتمںیایکدعارک�و�ں�؟�رسو�ل‬
‫�الہلﷺ ےن ا�س اببرکت ر�ا�ت ےک ےئل وطب�رخا�ص ہی دعا التبئی ا�ے الہل�! وت د�رزگ�ررفمانے و�الا ا�و� مراعفیوکسپدنفرمانے و�الاہےھجم ےس‬
‫�د�رگز�رف مرا�۔‬ ‫‪3‬‬

‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫َّ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫َق َال ُ َع ُر‪:‬ا َما إ َّن َنب َّي ُ ْ َ َّ ُ َ َ َ َ َّ ْ‬
‫اب اق َو ًاما‪َ ،‬و َي َض ُع ِب ِه اخ ِر ي نَ�‬ ‫َ‬
‫ك صل هللا عل ْي ِه وس َل قد قال ِ‪:‬إن هللا َ ي ْ�فع ِب َ�ذا ال ِكت ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫سدیناعرمفا�ر�و�ق‪t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺنےا�ساتک�بیکتمظعےکاب�ر�ےںیمرفمایا�الہلاعتلٰیا�ساتک�بوک�(�اپاننے)کیوجہےس‬
‫‪4‬‬
‫قومو�ںوک�رفتعاطعفرماتاہےا�و�ر�ا�ساتک�ب(کوچوھ�ڑنے)کیوجہےسد� سور�یوقمو�ںوک�ذلتاکمز�ہاھکچ�دیاتہے�۔‬

‫خاب�ب‪t‬بنا�ر�ت‬
‫ّ‬ ‫ت ٔ ٔ‬ ‫ّ‬ ‫ٔ‬
‫فاش�ته ام ا ن�ارواكنت ختانة ب�كة‬ ‫اكن اصابه ِس ًبا فبيع ب�كة‬
‫جوکمینسںیمیسکےلیبقیکول�ٹام�رمںیرگفات�رہوکرغال�منبےئگا�و�رنجںیہا�نےکرہچ�ےیکرش�افتدیھکرکہکمرکممہںیما�مانام�رخز�اعہیےنڈنم�ی‬
‫‪5‬‬
‫سےرخیدلایاھت جومہکںیموع�رتو�ںاکتخہنرکتییھت�۔‬

‫للنسا��‪۲�۴�۲�۷‬‬‫ئ‬ ‫الک�ی‬‫‪،۷‬الس� ب‬‫‪ 1‬مسندامحد�‪ �۱�۴�۸‬ن ن‬

‫ال َس ِافر ي نَ� َو َق ْ َ َ ُ تَّ ْ‬ ‫اب َص َل ِة ْ ُ‬‫الق ْدر �‪،۲�۰�۱�۴‬حصیح مسمل ِك َت ُ‬ ‫َ ْ َْ َة َ ْ َ ُ َ ْ َْ َة َ‬ ‫خ‬
‫يب‬‫صها ب�ب ال� ِغ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ 2‬حصیح ب�اری کتاب فض ِل لي ِل القد ِر ب�ب فض ِل لي ِل ِ‬
‫ف َ َ َ َ َ َ ُ َ تَّ َ‬
‫ال�او ي ُ‬
‫��‪۱�۷�۷�۹‬‬ ‫ِ ي� ِقي ِام رمضان‪ ،‬وهو ِ‬
‫ُّ َ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الدعــاء َ ب� ُب الدعـ ِ‬
‫ـاء‬ ‫‪ 3‬جامــع ت�مــذی ابــواب الدعــوات ف� فضــل ســوال العافیــۃ واملعافــاۃ �‪، ۳�۵�۱�۳‬سـ ن ن‬
‫ـ� ب ن‬
‫ْ ْ ْ‬
‫ِب�ل َعفـ ِـو َوال َع ِاف َيــةِ �‪،۳�۸�۵�۰‬مســتدرک حــامک�‪۱�۹�۴�۲‬‬
‫ْ َٔ َ َ َ‬ ‫ٓ َ ُ َ ْ َ ْ َ ُ ُ ْ ُ ْ ٓ َ ُ َ ّ ُ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ً‬
‫كة ِم ْن ِفق ٍه‪ ،‬ا ْو غ ْي ِ� ِه ف َع ِمل ِب َ�ا‬ ‫‪ 4‬حصیح مسمل کتاب فضائل القران ب�ب فض ِل من يقوم ِب�لقرا ِن‪ ،‬ويع ِله‪ ،‬وفض ِل من تعل ِح‬
‫‪،۲‬س� الداریم �‪۳�۴�۰�۸‬‬ ‫ا� ماجہ کتاب السنۃ َ ب� ُب َف ْضل َم ْن َت َع َّ َل ْال ُق ْر ٓا َن َو َع َّ َل ُه�‪ �۱�۸‬ن ن‬ ‫َو َع َّ َل َها�‪ �۸�۹�۷‬ن ن‬
‫‪،۱‬س� ب ن‬
‫ِ‬
‫ا� سعد�‪۱�۲�۲‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 5‬بن‬
 ‫�� �� �‬

‫داصلرکنےےکےئلا�مانام�رخز�اعہیےناہنںیولت�ا�رسا�ز�ییکرتبتیدلائیا�و�ر�و�ہتہبدلج�اعٰیل‬
‫اپےنرھگیولکا�ماک�جےکالع�و�ہزمیدمالیوف�ائ ح‬
‫رھاںی�ایکد�وکا�نرپاھٹبدیاایگ‪،‬‬‫قمسیکسیفنولت�ا�ریںانبنےےگلا�و� پر � ہن‬
‫َّ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫ْ َ َ َٔ َّ َ‬
‫َع ْن َعلق َمة ان خ َّب ً با� ُيك نَ� ا َ ب� َع ْب ِد ِ‬
‫الل‬
‫لعہمقےسرم�و�یےہخاب�ب‪t‬کیتینکاب عودب�الہلیھت�۔‬
‫‪1‬‬

‫َٔ‬ ‫َٔ ُ‬
‫وقيل‪ :‬ا ُبو َم َّمد‪ ،‬وقيل‪ :‬ا ُبو ي� ي�‬
‫‪2‬‬
‫یہیھباہکجاتاہےہکا�نیکتینکاب حمودمتیھا�و�ریہیھباہکجاتاہےہکابوحیٰیییھت�۔‬
‫ُ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َخ َّب ُ‬
‫اب ْب نُ� ال َر ِّت ِم ْن َب ِ ن ي� ت ِ� ي ٍ�‪َ ،‬و ُيقال‪ُ :‬ه َو ِم ْن خ َز َاعة‬
‫‪3‬‬
‫ابخ�ب‪t‬بنا�ر�تبسنےکاسح�بےسیمیمتےھتا�و�ریہیھباہکجاتاہےو�ہزخ�اعہےسےھت�۔‬
‫َٔ قَ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ ْ نُ َٔ َ ّ َ ْ َ َٔ ْ َ ْ ُ ْ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َ ٔ‬ ‫َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َد َار اال ْر�ِ َوق ْبل‬ ‫َع ْن َ ي ز ِ� يد ْب ِ ن� ُر َومان قال‪ :‬اسمل خباب ب� االر ِت قبل ان يدخل رسول ِ‬
‫الل صل‬
‫َٔ ْ‬
‫ان َي ْد ُع َو ِف ي َ�ا‬
‫یزیدبنر�وما�نےتہکںیہخاب�ب‪t‬بنا�ر�تےنرسو�لالہلﷺےکد�ا�ر�ا�رقمںیمد�اخلوہنےےسےلہپا�و�ر�ا�سںیمدعو�تاسال�مدیےن‬
‫سےےلہپاسال�موبق�لایکتاھ�۔‬ ‫‪4‬‬

‫ف‬ ‫ف َّ‬ ‫ن ٔ ن َ‬
‫ل� ِإل إالسالم‪ ،‬وممن يعذب ي� الل تعاىل‪ ،‬اكن سادس ستة ي� إالسالم‬
‫السابق� االو ي‬
‫ي‬ ‫وهو من‬
‫‪5‬‬
‫ابخ�ب‪t‬بنا�ر�تیمیمتاسبوق�نال لوو�نںیمےسےھت�‪�،‬و�ہد�ائر�ہاسال�مںیمد�اخلوہنےو�الو�ںںیمےٹھچایساتویںربمنپرےھت۔‬
‫ابخ�ب‪t‬بنا�ر�تڑب�ےوخ�شاتفگ�ر�‪،‬خو�شاخال�قا�و�رمہکرکممہںیماچ�ر�و�ںرط�فیلیھپوہئیاہجلتوگرم�اہیا�و�رقابئلیکٓاپسیکدمشین‬
‫�وبربریتےسرفنتمتےھ�ا�و�رتال�شقحیکوجتسجمںیےھت‪،‬الہلابت�ر�کوتاعلٰیےناہنںیا�نےکولخ�صتینوک�دیھکرکاپےنٓاخر�یرسو�لاکساتھ‬
‫ریغبایکالتمشیقحیکرط�ح‪،‬ایکایپسے‬
‫�دیےنےکےئلنچایل�‪،‬چاننہچےسیجیہا�نوک�رسو�لالہلﷺکیتثعباکعملوہ�اکوئیہحملاضئعےیک �‬
‫کیرط�حوج�اپیناج�ناچبنےےکےئلاپنییکرط�فد�و�ڑتاہےرسو�لالہلﷺکیدخمتاقد�سںیماحضرہوئے‪�،‬رسو�لالہلﷺنے‬
‫�ا�نےکاسمےنرق�ٓا�ندیجمسےھچکٓایا�تانسئںیا�و�راہنںیدعو�تاسال�مشیپیکےسجانوہ�ںےنوف� �رًاقوب�لرککےہملکاہش�د�تاشھدان الالہ‬
‫االہللا واشھدان حممدعبدہ ورسولہ پڑ�ھایل‪،‬ابخ�ب‪t‬بنا�ر�تےنڑب�یدلری�یورج�ا�تےساپےنوبق�لاسال�موککیسےسیفخمہن‬
‫ک�راھ�‪�،‬ا�مانام�رخز�اعہیہیبکرب�د�اشترککسیتیھتہکا�ساکالغ�ما�سےکٓابائیوبعم�د�و�ںوکتر�کرککےایکےئندینںیماشملوہجائے�ا�و�ر�ا�س‬
‫ا� سعد�‪۱�۲�۲‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫‪ 2‬اسدالغابۃ�‪۱�۴�۷‬؍�‪۲‬‬
‫ا� ہشام �‪۲�۵�۴‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 3‬بن‬
‫ا� سعد�‪۱�۲�۲‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 4‬بن‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫‪ 5‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۱�۴�۷‬؍ ‪�۲‬‬
 ‫�� �� �‬

‫کےوبعم�د�و�ںرپنتدیقکر�ے‪،‬بسرھپکایتاھ�و�ہاپےناھبئیابس�عنبدبع�الزع�ٰیا�و�ر�اپےنےلیبقےکڑلکو�ںےکاستھا�س ٹرپو�ٹڑپ�یا�و�ر�اتانام�ر�ا‬
‫وہاہ�نرک�دیاسجےسڈنھا�لوہکر�و�ہےبوہ�شوہکرگرےئگ�‪،‬رگمبجو�ہوہ�شںیمٓائےوتیہہشنھچکا�و�رہی‬
‫وک ل‬
‫کہابخ�ب‪t‬بنا�ر�ت ل‬
‫�زیا�د�ہڑچ�ھاکچتاھ�‪،‬‬
‫َ َ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ َٔ ْ َ‬ ‫ْ ن َ َ ْ نٌ َ َٔ َ ْ ُ ُ َٔ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ ْ ُ َ ُ ًَْ َ َ َ ََ َْ‬
‫اض ُاه فقال ِ يل‪ :‬ل ْن اق ِض َيك َح تَّ� تكف َر ِب ُ� َح َّم ٍد‪ ،‬قال‬ ‫اص ب ِ� وا ِئ ٍل د ي� فاتيته اتق‬
‫كنت رجال قينا وكن ِ يل عل الع ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ َٔ ْ َ َ‬ ‫َ تَّ تَ ُ َ ثُ َّ ُ ْ َ َ َ َ نّ َ َ ْ ُ ٌ‬
‫وث ِم ْن َب ْع ِد ْ َ‬ ‫َ ُ ْ َ َ َٔ ْ ُ‬
‫ال ْو ِت ف َس ْوف اق ِضيك ِإذا َر َج ْع ُت ِإل‬ ‫فقل ُت ُل‪ :‬ل ْن ا كف َر ِب ِه ح� �وت � تبعث‪،‬قال‪ِ :‬إ ِ ي� لبع‬
‫َ َ َ ٓ َ َ َ َ َ َ ٔ ُ َ َ َّ َ ً َ َ َ ً ٔ َ َّ َ َ َ ْ َ ٔ َ ُ َّ َ َ ْ َ‬ ‫ٔ َ َ ٔ َ ْ َّ‬
‫ت ال ِذي كفر ِبي ِتنا وقال‪ :‬لوتي مال وولدا‪ ،‬اطلع الغيب ام اتذ ِعند‬ ‫َمال َو َوَل ٍد َ‪.‬ق َال‪ َ :‬نف زَ� َل ِف ِيه {اف َراي َ‬
‫ٍ‬
‫ً‬ ‫َّ‬
‫ح ِن َع ْهدا}‬ ‫الر ْ َ‬

‫�اسید�و�رمںیابخ�ب‪t‬نےایکاب�رعا�صنبو�ائلےکےئلولت�ا�ربانئی‪،‬جبانوہ�ںےنتمیقاکاقتضہایکتوعا�صنبو�ائلےند�ا�مدیےن‬
‫سےاناک�رکر�دیا�ا�و�رکاہجبکتمتدمحم�(ﷺیکرسالت�)کا�اناک�رہنںیرک�وگےوت�ایک مدڑ�ییھبںیہند�و�ںاگ�‪،‬ابخ�ب‪t‬نےڑب�یرج�ا�ت‬
‫رھ نزد�ہوہجائےبتیھبرسو�لالہلﷺیکرسالتاکاناک�رہنںیرک�و�ںاگ۔�اہلرع�بد� سور�یوقمو�ںیک‬
‫سےوج�ا�بدیا�اگرتومرجائےا�و� پر �‬
‫دعب نزد�ہایکجائو�ںاگ؟ابخ�ب‪t‬نےاہکہا�ں‪،‬الہلاعتلٰی‬
‫طر�حر� �و �زٓاخر�ترپقینیںیہنرھکےتےھتا�سےئلاع�صےناہککایمںیرمنےےک �‬
‫متںیہاپےناعام�لیکوج�ا�بدہیےکےئلاہمت�ر�یربق�و�ںےس نزد�ہرک�ےاگ�ا�سرپعا�صےناتسزہ�اکےےجہلںیماہکجبالہلےھجموم�تد�ے‬
‫گا�ا�و�ر�د�وبا�ر�ہ نزد�ہرک�ےاگا�و�ر�اسیرط�حام�لو�ا�ولا�دمری�ےاستھوہگامںیا�سوقتاہمت�ر�اقرضہا�د�ارکد�و�ںاگ�ا�سرپ�الہلاعتلٰیےنوس�ر�ہرمیمیک‬
‫�ٓایا�ت�‪۷�۷‬تا�‪ ۸�۰‬ان�ز�لرفم ئاںی� �۔’�’پرھتونے کیداھ�ا�سصخشوکجوہام�ر�یٓایا�توکمانےنےساناک�رکرتاہےا�و�رہکاتہےہکںیمام�لا�و�ر�ا�ولا�دسے‬
‫نو�ا�ز�اہیاجتا�رہو�ںاگ�؟کای�اسےبیغاکپہتلچایگہےای�ا�سےنرحام�نےسوکئیدہعلےرکاھہے؟رہگزںیہن‪،‬جوکھچہیاتکنہےاسےمہھکل‬
‫لںیےگا�و�ر�ا�سےکےئلزس�امںیا�و� �رزیا�د�ہاضافہرکیںےگ‪،‬جسرس�وساما�نا�و�رلائوشلرککایہذکرکر�رہاہےو�ہبسامہ�ر�ےاپ�سر�ہاجئےاگ‬
‫‪1‬‬
‫�ا�و�ریہایکالامہ�ر�ےاسمےناحضرہوگا� �۔‘�‘‬
‫ریھگ�اکہاریہدعو�ت‬
‫جبافک�ررقیشےندکیاھکہاسال�ممیلسرطف�تولگو�ںےک لدو�ںںیمہگجانبتاچالجا�رہاہےتو�ا�نوکستخاندیوش�ںےنٓا�ن گ‬
‫�ایےسیہولگو�ںےک لدو�ںںیمہگجانبتییلچیئگوتماعمہلرطخنا�کدحپرچنہپاجئےاگلذہ�ا�ا�سدعو�توک�اسیاقم�مرپہیدبا�دیاجائےوت�ا�نےکقحںیم‬
‫رکایگایکہسجےلیبقاککوئیصخشاپےنٓابائیدینےسرحنم�فوہجائےوت�اسےاتینتخسزس�ائںید�یاجئںیہکایتو�و�ہ‬
‫ہبرتہوگا�‪،‬چاننہچرتشمکہہلصیف ل‬
‫�و�اپسامہ�ر�یتلمںیماشملوہجائےا�و�ریاپرھ�اسےا�س ندایہیےسرختصرکدیااجئے‪،‬ا�سرط�حرقیشہکمےنامت�مابقئلرع�بوکظملوسمتیک‬
‫ھکیلیٹھچد�ےد�ی‪،‬بونخز�اعہےکاپ�سا�ناکغال�مابخ�ب‪t‬بنا�ر�تاھت�انوہ�ںےناپےنالغ�مرپاناسنتیوس� مزاظلمرکنےرش�و�عرک�دئے�‪�،‬و�ہ‬
‫رھتپو�بپتاجتےوتابخ�ب‪t‬بنا�ر�ترپپانیدنبکر�دیےتا�و�ر�ا�نوکدیم�ا�ن‬
‫دشیدرمیوہتیا�و�ردیم�انی خ‬
‫لو�گنیعد�وپرہکےوقتبج گ‬

‫ح ِن َ ْع ًدا�‪، ۴�۷��۳ ۳‬فتح الباری �‪،۴�۷��۳ ۳‬‬ ‫ا� َذ ِع ْن َد َّ‬

‫الر ْ َ‬ ‫الغ ْي َب َٔا ُم تَّ خَ‬
‫َ ُ َ ْ َٔ َّ َ َ َ‬ ‫تفس�الق ٓران ٔ‬
‫سورہ ی‬
‫مر� ب�ب قوِ ِل اطلع‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب ی‬
‫‪،۸‬ا� سعد�‪۱�۲�۱‬؍�‪۳‬‬
‫�‪۴�۳�۰‬؍� ب ن‬
 ‫�� �� �‬

‫مںیلےاجکر�ا�نےکڑپک�ےاتا�رکرلوہےیکد�ر�عانہپ�دیےت‪،‬رگمیا�و�رایپ�سےسبجو�ہڈنھا�لوہجاتےتودمحمﷺکےاب�ر�ےںیمد�ریافت‬
‫کرتےکہاشیداپیناج�ناچبنےےکےئلا�با�نےکوہ�شاکھٹنےرپ�ٓاگےئوہ�ںےگرگم�وہا�ںےسایکیہوک�ر�اجو�ا�باتلمکہدمحمﷺ�الہل‬
‫کےدنب�ےا�و�ر�رسو�لںیہ�‪�،‬الہلابت�ر�کوتاعلٰیےناہنںیامہ�ر�یرط�فوعبم�ثرفمایاےہاتکہو�ہںیمہاہجلتیکوتملظ�ں�‪،‬شر�کیکویتسپ�ں�‪،‬ملظ‬
‫و ئاںی�‪�،‬ا�ناملک�ت‬
‫�وبربریتےساکن�لرکحقیکرط�ف نہرامئیرکیںتاکہا�ساع�رضیزندگیا�و�رمہہشیاقئمرہےنو�الیاخر�و�یزندگیںیمرسخر�وہ ج‬
‫مںیا�نےکوبعم�د�و�ںیکیفنا�و�راخر�و�یزندگیےکاب�ر�ےںیماثاب�تاھتجنوک�و�ہںیہنامنےتےھتا�سےئلہیاملک�تا�نےکاقعئدپرات�زیانےاککا�م‬
‫کرتےا�و�ر�و�ہد�وبا�ر�ہام�رپاٹئیرش�و�عرک�دیےت�‪،‬لوہےیکاچ�د�رکوسر�خاناگ�ر�اکرکےاہنںیھٹیپےکلبا�س سھگرپاٹیجاتاجسےسھٹیپاکوگشت‬
‫ہڈیو�ں ےس دج�اہوجاتا�ا�و�رجمس ےس وجپانیا�و�رخو�ن اتلکن�و�ہ ا�ساچ�د�رکوھٹڈن�اکرتاپرھپوھچےت امہ�ر�ےوبعم�د�و�ں ےک اب�ر�ے ںیموتکایہکاتہے�؟‬
‫خاب�ب‪t‬کاہ�ںوچکےنو�الےےھتوف�ر�ًاجو�ا�بدیےتجنوبعم�د�و�ںوکتمےنعفنوقناص�ناکمالکھجمسرکا�نےسٓا�سو�امدییںو�اسبہترکرکیھ‬
‫ہںی�ا�نےکاتخای�رمںیھچکیھبںیہن‪،‬سبدق�رتںیا�و�راتخای�ر�ا�تالہلوحد�ہالشریکےکاپ�سںیہ�ا�و� ہررخمول�قا�سیکاتحم�جےہمتاہ�ر�ےہیوبعم�د‬
‫تپرھکےریقحڑکٹ�و�ںےسزیا�د�ہھچکںیہن�‪�،‬ا�سرپ�و�ہرھپبجاتےا�و�رگر�مرگ�مرھتپ�اٹاھکر�ا�نیکتشپےساگل�دیےتسجےسوخ�نوچربیےنہبیتگل‪،‬‬
‫مرگ�ا�ناظملمرپ�ایکیہوج�ا�باھتاشھدان الالہ االہللا واشھدان حممدعبدہ ورسولہ‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫فاكن ش‬
‫جذ�‪ ،‬ويلوون عنقه تلوية عنيفة‬
‫امل� كون يذيقونه انواعا من التنكيل‪ ،‬ي�خذون بشعر راسه فيجذبونه ب‬
‫ٔ‬ ‫مل�بة‪ ،‬ث� وضعوا عليه جحرا؛ ت‬‫ٔوا�ضج عوه مرات عديدة عىل ف�ام ت‬
‫ح� ال يستطيع ان يقوم‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہمرشکنیاہنںیرط�حرط�حےسذع�ا�بںیمالتبمکرتے‪�،‬ا�نےکرسکےاب�لونچےتتےھ�ا�و�ر�اتناہئیےبد�ر�د�یےسا�نیک‬
‫‪1‬‬
‫گر�د�نرم� �وڑ�دیےت‪�،‬اہنںیاب�رہامرتہبدکہےتوہئےاناگ�ر�و�ںرپلاٹکر�ا�نےکہنیسرپباھ�ر�یرھتپ�رکھدیاجاتاتاکہو�ہو�ہےساٹھہنںیکس�۔‬
‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٔ‬ ‫ٔ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل فقال‪:‬اللهم انرص‬ ‫فاكنت ت�خذ احلديدة احملماة فتضهعا َعل راسه‪ ،‬فشاك ذلك ِإل َر ُسول ِ‬
‫الل صل‬
‫ٔ‬ ‫ٔ ٔ ٔ‬
‫خبا� فاشتكت موالته ام ا ن�ار راهسا‪ ،‬فاكنت تعوي مثل الالكب‪ ،‬فقيل هلا‪ :‬اكتوي‪ ،‬فاكن خباب ي�خذ احلديدة‬ ‫ًب‬
‫ٔ‬
‫احملماة فيكوي ب�ا راهسا‬
‫�ا�نیکاملہکاپےنےلیبقےکولگو�ںےسدنچہاتھٓاگےرہیو�ہاپیند�وکا�نرپ�ٓاتیا�و�ر�ٓا�گںیمرس�خیکوہئیولہےیکالس�خاٹاھرکبیبخ‪t‬‬
‫کےرسپرد�ا�غدییتا�و�رشد�تفیلکتےسٓا�پےبوہ�شوہجاتے�‪ ،‬خاب�بےن�رسو�لالہلﷺ‪ ‬ےسوکش�ہایکوت�ٓا�پﷺ‪ ‬ےنابخ�ب‪t‬‬
‫کےقحںیمدعارفمائیا�ےالہلابخ�بیکدم�درفما�‪�،‬رسو�لالہلﷺیکدعاکےدعب�ا�مانام�رکےرسمںیاتیندش�تاک�د�ر�د�اھٹاتکہو�ہوتک�ںیکرط�ح‬
‫روگو�ںےناتبیاکہبجکتولہےیکرگ�مالس�خےساہمت�ر�اسرہنںید�اغاجائےاگ�ا�سد�ر�دمںییمکںیہنوہگی�‪،‬ا�مانام�رشد�ترک�بےس‬
‫بوھکنیتٓاخ ل‬
‫تڑ�پرہییھتا�سےنابخ�ب‪t‬ہیوکیہاک�موفت�ضایککہو�ہرگ�مولہےےسا�ساکرسد�اغںی�‪،‬چاننہچبجا�سےکرسمںید�ر�د�اھٹاتابخ�ب‪t‬‬

‫ف‬
‫املك�‪۵�۴�۳‬؍�‪۱‬‬
‫الس�ة النبوية والدعوة ي� الهعد ي‬
‫‪ 1‬ي‬
 ‫�� �� �‬

‫‪1‬‬
‫گر�مرگ�مالسخںیا�سےکرسپرلاگتےیلنکا�سالع�جےکاب�وجو�د�اسےوکئیافئد�ہہنوہ�ا�ا�و�رچدن� ندو�ںےکدعبتڑ�پڑت�پرکہجمن سردیہوئی۔‬
‫�ا�سےکدعبابخ�ب‪t‬بنا�ر�تدمیہنونم�ر�ہرجہ�ترفماگےئ�۔‬
‫ُ‬ ‫ْ ََ‬ ‫َ َ ُُْ‬ ‫اال َر ِّت ِم ْن َم َّك َة إ َل ْ َ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َّ ُ ْ نُ َٔ‬
‫ال ِد َين ِة نَ زَ�ل َعل كث ِوم ْب ِ ن� ِال ْد ِم ف ْل َ ي زَ�اال ِع ْن َد ُه َح تَّ� ف ِت َح ْت‬ ‫ِ‬ ‫قتادة قال‪:‬لا هاجر خباب ب�‬
‫ُ َ َ‬
‫َب ُنو ق َر ْيظة‬
‫قات�د�ہ‪t‬سےرم�و�یےہجبابخ�بنبا�ر�تےنضحم ضرائےاٰلیہےکوصح�لےکےیلہکمرکممہےسدمیہنونم�ر�ہرجہ�تیکوتوثلک�م‪ r‬نب‬
‫زو�ہینبرقیہظکتوہںیایق�مذپیر�رہے�۔‬ ‫رھگرہ�ےا�و�رغ �‬
‫�الدہ�مےک ھٹ‬
‫‪2‬‬

‫ٓ‬
‫وب� ت� ي� موىل خراش ْب ن� الصمة وقيل‪ :‬ا�خ بينه ي ن‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫الل َصل َّ ُ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل بينه ي ن‬ ‫ٓ‬
‫وب�‬ ‫وملا هاجر ا�خ َر ُسول ِ‬
‫ج� ْب ن� عتيك‬‫ب‬
‫‪t‬ا�و�رمتمیوملیرخ�ا�شنبہمصےکد�رمای�ناھبئیاچ�ر�ہاقئمرفمایا �ا�و�ریہیھباہکجاتاہے‬
‫جبانوہ�ںےنرجہ�تیکوت�رسو�لالہلﷺےنابخ�ب �‬
‫‪3‬‬
‫کہریبجبنکیتعےکاستھاھبئیاچ�ر�ہاقئمرفمایا�۔‬
‫ُ َ َّ ُ ْ نُ ُ َ َ َ َ َ ٓ �خَ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ َ َ َّ َ ْ َ َ‬
‫يك‬ ‫اب َو َب ْ ي نَ� َج ْب ِ� ْب ِ ن� َع ِت ٍ‬ ‫الل صل هللا عل ْي ِه وس َل ب ي ن� خ َّب ٍ‬ ‫ممد ب� عر قال‪:‬وا رسول ِ‬
‫‪4‬‬
‫حمدمبنرمعسےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنابخ�ب‪t‬کیوم�اخا�ۃریبج‪t‬بنکیتعےسرک�ائییھت�۔‬
‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫َ ُ‬ ‫بدرا ٔوا ً‬ ‫َو شَ� َد َخ َّب ٌ‬
‫الل صل‬ ‫ول ِ‬ ‫والندق واملشاهد لكها َمع َرس ِ‬ ‫حدا خ‬ ‫اب ً‬
‫ِ‬
‫‪5‬‬
‫زو�ہدنخ�قا�و�ر�د�وسر�ےامت�مزغ�و�ا�تںیمرسو�لالہلﷺےکاستھرہے�۔‬ ‫زو�ہاحد�‪،‬غ �‬ ‫حقوباطلےکرعمکےزغ�و�ہدب�ر‪،‬غ �‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اب فا ْجل َس ُه َعل ُم َّتك ِئ ِه َوقال‪َ :‬ما َعل اال ْر ِض ا َح ٌد ا َح ُّق ب َ�ذا َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫خَ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ َ ّ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ال�جْ ِل ِس‬ ‫ِ‬ ‫اب ْب ِ ن� االر ِت عل ع َر ِب ِ ن� الط ِ‬ ‫دخل خ َّب ِ‬
‫َٔ‬ ‫الل َ‪،‬ق َال َف َق َال َ ُل َخ َّب ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ‬ ‫اب‪َ :‬م ْن ُه َو َ ي� َٔا ِم ي َ� ْ ُ‬ ‫اح ٌد‪َ ،‬ق َال َ ُل َخ َّب ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬
‫اب‪ َ :‬ي� ا ِم ي َ�‬ ‫ال ْٔو ِم ِن ي نَ�؟ قال‪ِ :‬ب‬ ‫ِم ْن َهذا ِإال َر ُجل َو ِ‬
‫َ َ َ َٔ ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َ ُ ف ْ ُ شْ نَ َ ْ َ ْ َ ُ ُ َّ ُ َ ُ‬ ‫ْ ُ ْٔ نَ َ ُ َ َٔ َ ّ نّ َّ‬
‫الل ِب ِه َو ْل َيك ْن ِ يل ا َح ٌد َي ْ� َن ُع ِ ن ي� ‪،‬فلق ْد َرا ْيت ِ ن ي�‬ ‫� ِك ي� من ي�نعه‬ ‫الو ِم ِن ي� ما هو ِب�ح ِق ِم ِ ي�‪ِ .‬إن ِبالال كن ل ِ ي� ال ِ‬
‫َٔ َ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫ٌ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫نَ ً ثُ َّ َ َ ُ ن‬ ‫َي ْو ًما َٔا َخ ُذ ن َ َٔ ْ َ ُ‬
‫و� ِف ي َ�ا ث َّ� َو َض َع َر ُجل ِر ْج ُل َعل َص ْد ِري ف َ�ا اتق ْي ُت اال ْر َض‪ .‬ا ْو قال َ ب ْ� َد‬ ‫و� واوقدوا ِ يل �را � سلق ِ ي‬ ‫ِي‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اال ْر ِض‪ِ .‬إال ِبظ ْهري قال ث َّ� كشف َع ْن ظ ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫� ِر ِه ف ِإذا ه َو قد َ ب ِ� َص‬ ‫ِ‬
‫جب دیسنا رمعاف�ر�و�ق ‪t‬کی الخفتاک�وقتٓایاوتابخ�ب ‪t‬بن ا�ر�ت دیسنا رمع ‪t‬سے ےنلم ےک ےئل ےئگ ‪،‬سدینا رمع ‪t‬نے ا�ز�ر�ا�ہ‬
‫رایاسو�ائے ایکصخش ےک�ر�وئے زمنی رپکوئیصخش ا�سسلجماک�ا�ن ےس زیا�د�ہقحتسم‬
‫قد�ر�ومزنلت اہنںی اپین تسشن رپٹباھیا ا�و�رف م‬
‫‪ 1‬اسدالغابۃ�‪۱�۴�۷‬؍�‪۲‬‬
‫ا� سعد�‪۱�۲�۳‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫‪ 3‬اسدالغابۃ�‪۱�۴�۷‬؍ ‪�۲‬‬
‫‪ 4‬مستدرک حامک�‪۵�۶�۴�۲‬‬
‫ا� سعد�‪۱�۲�۳‬؍�‪،۳‬مستدرک حامک�‪۵�۶�۴�۲‬‬ ‫‪ 5‬بن‬
 ‫�� �� �‬

‫‪t‬ںی�‪�،‬ا�سرپابخ�ب‪t‬نےرع�ضایکہکا�ے‬
‫ہنںی�‪،‬ابخ�ب‪t‬نےاہک�ا�ےامری�الومنمنی!�و�ہوک�نےہ�؟ سدینارمع‪t‬نےرفمایا�و�ہالب�ل ہ‬
‫�امری�الومنمنیالب�ل‪t‬بیھھجمےسزیا�د�ہقحتسمںیہنا�سےئلہکا�ندش�ائد� مواصئبںیمضعبرشمکنیہکمالب�ل‪t‬کےاحمیوہدم�ر�دتےھ‬
‫مرگمری�اکوئییھباحمیوہدم�ر�دہنںیاھت�ایکر�و�زمںیےناپےنوک�ا�ساحلتںیمدکیاھکہرشمکنیہکمےنےھجمڑکپلای�ا�و�ر�ٓا�گاگلسئیا�و�رجمےھ‬
‫�دکہےتہوئےاناگ�ر�و�ںرپچتاٹلیا�ا�و�ر�ایکصخشےنریم�ےےنیسرپ�اپانپری�رکھدیاتاکہشبنجہنرکسوک�ںںیمزمنیےسایکاہ�زمنییکڈنھٹ�ک‬
‫‪1‬‬
‫رھانوہ�ںےنرکتا�اٹاھکرپتش کداھئیوت�و�ہرب�صیکرط�حوہگیئیھت�۔‬
‫سےوس�ائےاپینھٹیپےکہنچباکس�‪،‬پ �‬
‫‪t‬ا�و�ر�د�وسر�ےاحضرینسلجمیکٓاکنںیھمنوہئگںی�۔‬
‫ابخ�ب‪t‬کی لدد�و�زاصمئبیکلیصفتنسرکسدینارمع �‬
‫الہلابت�ر�کوتاعلٰیےنسجےکزخ�انو�ںںیموکئییمکںیہنےہابخ�ب‪t‬بنا�ر�توکما�لو�د�ولتےسوخ�بون�ا� �امزرگ�و�ہا�سےسےباین�زہی‬
‫�رہےہکلبرہوقتاہنںیہیاندیہشاگلرہاتہکر� �وزقایمتا�سام�لو�د�ولتےکاب�ر�ےںیماسح�بایلجائےاگ�ا�و�ر�ا�سام�لیکوجہےسو�ہالہلاحبسنہ‬
‫رضو�ر�ت‬
‫�وتاعلٰیےکاتع�باکشاک�رنہوہج ئاںی�‪�،‬ا�سےئلالہلاحبسنہوتاعلٰیاکعاطکر�د�ہہیام�لرھگمںیریغبکیس کروھ�الیےکالھکپڑ�ا�رہاتتاھ�ا�و�رکوئییھب �‬
‫مدنشصخانتجچاہاتا�سںیمےساٹاھرکلےاجتاتاھ�۔‬
‫عالمہابناثری‪a‬ہکےتںیہابخ�ب‪t‬باہہمالجلتےبدحنمرسک�الزم�ا�حےھت�‪،‬‬
‫ْن ٔ‬ ‫ن ف‬ ‫َّ‬ ‫ٔ‬ ‫َٔ َ‬
‫الل‪ ،‬قال‪ :‬نبي� �ن ي� املسجد إذ جاء خباب ب� االرت‪ ،‬فج�لس فسكت‪،‬‬ ‫عن ا ِب ي� خا ِلد شيخ من احصاب َع ْبد ِ‬
‫ً‬ ‫ٓ‬ ‫ٓ‬ ‫ث ٔ ٔ‬ ‫ٔ‬
‫لعل امرمه ب�ا لست فاعل‬ ‫فقال هل القوم‪ :‬إن احصابك قد اجتمعوا إليك لتحد�م او لتامرمه‪.‬قال‪ :‬ب� امرمه؟ و ي‬
‫عدب�الہلےکاسھتوی�ںںیمےسابوخالدشخیےتہکںیہ�ایکرمتہبمہدجسممںیےھٹیبوہئےےھتہکابخ�ب‪t‬بنا�ر�ترشتیفالئےا�ن کےاحرت�ا�م‬
‫مںیبساخمو�شوہگےئ�‪�،‬ا�ناصاح�بےنابخ�ب‪t‬سےد�رخو�استیکہکٓا�پںیمہیسکاب�تاکحمکرکیںاتکہمہا�سرپعلمرکیں�‪�،‬انوہ�ںےن‬
‫‪2‬‬
‫ف مرایامںیوک�نوہ�ںوجکیساب�تاکحمکرک�و�ں�‪،‬ممنکےہہکںیمولگو�ںوککیساب�تاکحمکرک�و�ںا�و�رخو�د�ا�سرپعلمہنرک�و�ں۔‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ ْ ُ َ ً َ ْ َ ً َ َّ ف نَ َ َ ْ ت ف تَ ُ ت َٔ‬
‫و� ال ْر َب ِع ي نَ�‬ ‫َ َ ْ َٔ ْ ُ َ ُ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل ما ام ِلك ِدينارا وال ِدرها و ِإن ِ ي� � ِحي ِة بي ِ ي� ِ ي� �ب ِ ي‬ ‫َولقد َرايت ِ ن ي� َمع َرس ِ‬
‫ول ِ‬
‫َ َ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ ُ َ َ ْ ُ ّ َ ْ َ َ َ ّ َ ُ َ ف َ َ َ ُّ ْ‬ ‫َٔ ْ‬
‫الدن َيا‬ ‫اف‪ .‬ولقد خ ِشيت ان تكون قد ِجعلت لنا ط ِيباتنا ِ ي� حيا ِتنا‬ ‫ال ٍف َو ٍ‬
‫انوہ�ںےنیبملرمعپائی‪،‬جبوفا�تاک�وقتٓایاتوجوساتیھایع�د�تےکےئلےئگوت�ا�نےکاسمےنز�ا�ر� قواط�رر�وتےوہئےرفمانےےگلمںی‬
‫نےاپےنوک�رسو�لالہلﷺےکاستھا�ساحلتںیمدکیاھہےہکہنایکدیان�رکامالکاھت�ا�و�رنہایکد�رہماک�‪�،‬ا�بریم�ےاکم�نےکوکنے‬
‫مںیدنص�و�قںیماچلسیزہ�ا�ر�د�رہمومجو� ہدںی�‪،‬جسیکوجہےسےھجماندیہشےہہکامہ�ر�یایکین�ںںیمہاسیزندگیںیمہند�ےد�ییئگوہ�ںا�و�ر‬
‫‪3‬‬
‫�ر�و�زٓاخر�تںیمر�بیکرحتمےسرحم�و�مہنوہجائو�ں�۔‬
‫ْٔ ُٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ُ ْ َ ُ ْ نُ ُ َ ْ َ ُ َ َ ْ ٌ نّ ُ ّ َ ف ُ ْ َ ْ ُ ّ ْٔ‬
‫ط َرا ُس ُه‪َ ،‬ب َد ْت ِر ْجال ُه‪َ ،‬و ِإن غ ِ ّ ي َ‬
‫ط ِر ْجال ُه َب َدا َرا ُس ُه َوا َر ُاه‬ ‫ق ِتل مصعب ب� ع ي ٍ� وهو خ ي� ِم ِ ي�‪ ،‬ك ِفن ِ ي� ب�د ٍة‪ِ ،‬إن غ ِ ي َ‬
‫ا� سعد�‪۱�۲�۳‬؍�‪۳‬‬
‫بن‬
‫‪ 2‬اسدالغابۃ�‪۱�۴�۷‬؍�‪۲‬‬
‫ا� سعد�‪۱�۲�۳‬؍�‪۳‬‬
‫بن‬
 ‫�� �� �‬
‫َ‬ ‫َ َٔ َ َ نَ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ ُ َ ّ َ َ ْٔ َ ُ َ َٔ ْ نَ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ َ َ ْ ُ‬
‫ح َزة َو ُه َو خ ْي ٌ�‬ ‫ط راسه‪ ،‬وان ج�عل عل ِرجلي ِه ِمن ِإالذ ِخ ِر قال‪ :‬وق ِتل‬ ‫فامر� الن ِب ي� صل هللا علي ِه وسل ان نغ ِ ي‬
‫ُ ُ َ َ‬ ‫َٔ ْ َ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُٔ‬ ‫نّ ثُ َّ ُ َ َ َ َ ُّ ْ َ َ ُ َ َٔ ْ َ َ ُٔ ْ َ َ ُّ ْ‬
‫الدن َيا َما ا ْع ِط َينا َوق ْد خ ِش َينا ان تكون َح َس َنات َنا ِج ّعل ْت ل َنا‬ ‫ِم ِ ي� � ب ِسط لنا ِمن الدنيا ما ب ِسط او قال‪ :‬اع ِطينا ِمن‬
‫ےہرمانےےگلجببعصم‪t‬بنریمعجومھجےسرتہبتےھقلتوہئےوت�ا�نےکانفکنےےکےیلایکوھچٹییساچ�د�رکے‬ ‫�ایکر�و�ایتںیم ف‬
‫سو�اہام�ر�ےاپ�سوکئیزیچنہیھت‪�،‬ا�ساچ�د�رسےا�ناکسر�ڈھاکنےتوت�ا�نےکاپئو�ںےگننر�ہاجتےا�و�رپائو�ںڈھاکنےتوتسربرہہنوہجاتا�ٓاخرنیب‬
‫را�د�رسے ڈھانپ د�و�ا�و�رپائو�ں رپ�ا�ذخر (�ایکمسقیکاھگ�س�)�ڈ�ا�ل د�و ‪�،‬ا�و� سردی�اشلدہ�ا زمح�ہ ‪t‬بن‬
‫کریمﷺ ےنمکح رفمایاکہ ا�ناکس چ‬
‫عدب�املبلطوجمھجےسرتہبتےھلتقوہئےوت�ا�نےکنفکےکےیلایکوھچٹییساچ�د�رکےوس�اکھچہناھت �‪ٓ،‬ا�جہیاح�لےہہکالہلاکفلضمہ‬
‫پربا�ر�شیکرط�حرب�سرہاہےےھجم�اندیہشےہہکالہلاعتلٰیےنامہ�ر�ےاصمئباکبدلہںیہک ندایہیںیموتہنںید�ےدیاا�و�ر�ر� �و �زٓاخر�تںیمر�ب‬
‫کیرحتمےسرحم�و�مہنوہجائو�ں�۔‬
‫‪1‬‬

‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ُت ُو فّ َ� َخ َّب ٌ‬

‫اب َس َنة َس ْب ٍع َوثل ِث ي نَ�‬ ‫ِي‬
‫‪2‬‬
‫خاب�ب‪t‬نےرتہببر�سیکرمعمںیوفا�تاپئی�۔‬
‫ن‬ ‫صف�‪ ،‬ت‬‫ح� رجع من ي ن‬ ‫رس� مع عل ي ن‬ ‫قال زيد ْ ن� وهب‪ :‬ن‬
‫ح� إذا اكن عند ب�ب الكوفة إذا �ن بقبور سبعة عن‬ ‫ي‬ ‫ب‬
‫ن ٔ‬ ‫َ‬
‫تو� بعد خمرجك ِإل ي‬
‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ٔا ي�اننا‪ ،‬فقال‪ :‬ما هذه القبور؟ فقالوا‪ :‬ي� ا يم� ٔ‬
‫املو ي ن‬ ‫ٔ‬
‫صف�‪ ،‬فاوىص‬ ‫من�‪ ،‬إن خباب ْب ن� االرت ي‬
‫ً ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫مو�مه ف� ٔا ت‬ ‫ٔان يدفن ف� ظاهر الكوفة‪ ،‬واكن الناس نإ�ا يدفنون ت‬
‫خبا� اوىص‬ ‫فني�م‪ ،‬وعىل ابواب دورمه‪ ،‬فملا راوا ب‬ ‫ي‬ ‫ي‬
‫طائعا‪ ،‬وعاش م ً‬ ‫اغبا‪ ،‬وهاجر ً‬ ‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫ض َّ‬ ‫ٔ‬
‫اهدا‪،‬‬ ‫ج‬ ‫ر� الل عنه‪ :‬رمح الل ً ب‬
‫خبا�‪ ،‬اسمل ر ً‬
‫ي ي‬ ‫عل‬ ‫فقال‬ ‫الناس‪،‬‬ ‫دفن‬ ‫لظهر‬ ‫�‬‫ب‬ ‫يدفن‬ ‫ن‬ ‫ا‬
‫ٔ‬ ‫ن‬ ‫ث‬ ‫ً‬ ‫ٔ‬ ‫َّ ٔ‬ ‫ف‬
‫وابتىل ي� جسمه‪ ،‬ولن يضيع الل اجر من احسن معل‪ � ،‬د� من قبورمه فقال‪ :‬السالم عليمك ي� اهل ي‬
‫الد�ر من‬
‫ت‬ ‫ٔ‬ ‫ن‬ ‫ن ٔ‬ ‫ٔ‬
‫و�اوز بعفوك عنا‬ ‫واملسمل�‪ ،‬ا تن� لنا سلف فارط و�ن لمك تبع معا قليل الحق‪ ،‬اللهم اغفر لنا وهلم‪ ،‬ج‬ ‫ي‬ ‫من�‬‫املو ي ن‬
‫طو� ملن ذكر املعاد‪ ،‬ومعل للحساب‪ ،‬وقنع ب�لكفاف‬ ‫ن‬
‫وع�م‪ ،‬ب‬
‫نیفصےکدعب�(�‪۳�۷‬ہرج�یںیم�)�اپےند�ا�ر�اخلالفہوکفہوکمر�اجتعیکوتشرہکےابہر�ٓا�پیکرظنسا�تربق�و�ںرپپڑ�ی‬
‫زيدبنوہبےتہکںیہجگن‬
‫نیفصیک‬
‫لوگو�ںےسوپچاھیہسکیکربقیںںیہ�؟ جبمہوکفہےسےلچےھتوتیاہ�ںوکئیربقہنںییھت�؟لوگو�ںےناہک�ا�ےامری�ا نملومنی�!جبٓا�پ‬
‫طر�فر�و�انہوہگےئوتابخ�ب‪t‬فو�توہگےئ�‪�،‬انوہ�ںےنوصتییکیھتہکاہنںیوکفہےکابہرھکےلدیم�ا�ندفنایکجائےباقیربقیںد�وسر�ے‬
‫لوگو�ںیکںیہںیہنجا�نےکاعز�ہےنابخ�ب‪t‬کےاتاب�عںیماہی�ںدفنایک�‪ ،‬سدینایلع‪t‬نےرفمایاابخ�ب‪t‬پرالہلاعتلٰییکرحتموہ�و�ہ‬
‫ب ضرا�و�رغتباسال�مالئےاپینوخشیےسرجہ�تیک‪،‬سا�ر�یزندگیاہج�دمںیزگ�ا�ر�یا�و�ر�ر�ا�ہقحںیمڑب�یںیتبیصماٹاھئںیالہلاعتلٰیوکینکا�ر�و�ںےک‬
‫‪t‬ا�و�ر�د�وسر�ےاہلوبق�رکےےیلرفغم�ت‬
‫�اعام�لاضئعںیہنرکتایہرفمارکٓا�پ‪t‬قرب�و�ںےکابللکرقیبڑھک�ےوہگےئا�و�ر�دیرتکابخ�ب �‬
‫َ‬
‫الك َف ُن ِم ْن �جَ ِ يع َ‬ ‫َ ُ ََ ئ‬
‫�‪،‬س�اعالم النبالئ�‪۹�۶‬؍�‪۳‬‬
‫امل ِال�‪ ۱�۲�۷�۶�، ۱�۲�۷�۵‬ی‬ ‫ِ‬ ‫ا� َ ب� ٌب‪:‬‬ ‫خ‬
‫حصیح ب�اری ِكتاب الج ن ِ ز ِ‬
‫‪ 2‬مستدرک حامک�‪۵�۶�۴�۲‬‬
 ‫�� �� �‬

‫‪1‬‬
‫کیدعاکرتےرہے�۔‬

‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہابلہنی‪:‬‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیےنہیایب�نرکنےےکدعبکہالہلاعتلٰیاک کپازی�ہالک�مبکان�ز�لرفمای گاایتاھ�‪�،‬ا�سےکدعبیہوس�ر� ٔہابلہنیان�ز�لرفمائی‪،‬جسںیم�اہل‬
‫کات�بوہی�د� نواص�ر�ٰیےکاب�ر�ےںیمرفمایاکہانوہ�ںےناسفننیوخ�اہاش�تا�و�رمالیافم�د�ا�تےکتحتدینںیموخ�دساخہترسوما�تو�اعام�ل‬
‫�د�اخلرک�دیےںیہا�و�ر�اصلدینرظنہنںیٓاتا� ت‪،‬و�ر�ا�تو�اجنلیںیما�سدق�رمنامنیرحتیاف�ترکد�یںیہہکا�برص�فو�ہرب�ائےان�میہالہلیک‬
‫کات�بر�ہیئگےہ�‪�،‬ا�و�ر�ا�بوتملظ�ںںیمےتکٹھبولگو�ںیکحیحص نہرامئیرکنےےساقصرہے‪�،‬انوہ�ںےنالہلوحد�ہالشریکیکابع�د�ترکنےیک‬
‫رضو�ر�یاھتتاکہالہلا�سرپتام�م‬
‫باجئےالہلیکا�ولا�دختقیلرک�ڈ�الیےہ�‪،‬چاننہچاہلاتک�با�و�رمرشکنیوکبا�و�رکر�ایاکہدنایمںیرسو�لاکیھبانج�ا�سےیل �‬
‫�ٓامزیشو�ں‪ٓ،‬ال گو�دوی�ںےساپ�کاپیناتک�بان�ز�لرک�ےا�و�ر�و�ہوخ�دمعیلوط�رپر�ا�ساتک�بےکاحاک�مرپعلمریپ�اہو�ا�و� لروگو�ںوک�اپےناملکیقیقحیک‬
‫بدنگیا�و�ر�ا�نےکابہیماعممال�ت‪،‬اعمشای�تا�و� عرد�لو�اناص�فںیمحیحص نہرامئیرک�ےاتکہول�گامکحہقلمعریپ�اہوکر�ٓاخر�تےکد�ر�دنا�ک‬
‫عذ�ا�بےسچباجئںی�۔‬
‫وس�ر� ٔہابلہنیںیمنیتامو�ررپثحبیکیئگےہ�۔‬
‫ومف�۔‬
‫‪� z‬اہلاتک�باک�رسو�لالہلﷺےکاب�ر�ےںیم ق‬
‫ریغبایام�نوعلمربتعمہنںیوہتا�۔‬
‫‪�z‬اخال�صسجےک �‬
‫‪z‬اف�ر�ومرشکنیا�و�ر�اہلایام�ناک�اناج�م۔‬
‫ک‬
‫َّ ْ ٰ َّ‬
‫الر ِح ْي ِم‬ ‫ِب ْس ِم هّٰللا ِالرح ِن‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجےبحدرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫ْمَل ِنُكَي َنْيِذَّلا اْوُرَفَك ْنِم ِلْهَا ِبٰتِكْلا َو َنْيِكِرْشُمْلا َنْيِّكَفْنُم ىّٰتَح ُمُهَيِتْاَت‬
‫�اہلاتک�ب ےکاکفر ا�و�ررشم�ک ول�گ بجکتہک ا�ن ےک اپ�س اظہردللی ہنٓاجائے اب�ز رہےن و�الے ہن ےھت‬

‫ُةَنِّيَبْلاۙ‪ٌ۰۰۱‬لْوُسَرَنِّمِهّٰللااْوُلْتَياًفُحُصًةَرَّهَطُّمۙ‪۰۰۲‬اَهْيِفٌبُتُكٌةَمِّيَقؕ‪�(۰۰۳‬ابلہنی�‪۱‬تا�‪)۳‬‬
‫(�و�ہدللیہییھتہک) �الہلاعتلٰیکاایکرسو�لوجاپ�کٓاسامنیاتک�بڑپھےجنںیمحیحصا�و�رد�رستاحاک�موہ�ں�۔‬
‫ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ٓ‬
‫اب}‪ِ 2‬إل ا ِخ ِر َها‪ ،‬قال ِج ْب ِ� يل َعل ْي ِه‬ ‫م َٔا ْهل ْالك َ‬
‫ِت‬ ‫{ل يَ ُكن َّالذ َ‬
‫ني َك َف ُروا ِ ْ‬ ‫َٔا َ ب� َح َّب َة ْال َب ْدر َّي‪َ ،‬ق َال‪َّ َ :‬لا نَ زَ� َل ْت‪ْ َ :‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ ُ َ َ ُ َ َّ َّ َ َّ َ َ ْٔ ُ ُ َ َٔ ْ ُ ْ ئَ َ ُٔ َ ًّ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُٔ َ ّ َّ ْ َ َٔ َ َ ن َٔ ْ‬
‫الل‪ِ ،‬إن ر بك ي�مرك ان تق ِر�ا ابيا‪ ،‬فقال الن ِب ي� صل هللا علي ِه وسل ِل ب ٍي� ِ‪:‬إن ِج ب ِ� يل امر ِ ي� ان‬ ‫السلم‪ :‬ي� رسول ِ‬

‫اسدالغابۃ�‪۱�۴�۷‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 2‬البينة‪1� :‬‬
 ‫�� �� �‬
‫ُّ َ َ َ َ ُٔ َ ٌّ َ َ ْ ُ ْ ُ ثَ َّ َ َ ُ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ ُٔ‬ ‫ُٔ ْ َ َ‬
‫اق ِرئك َه ِذ ِه السورة قال ا ب ي�‪ :‬وقد ذ ِكرت � ي� رسول ِ‬
‫الل؟ قال‪:‬ن َع ْم قال‪ :‬ف َبك ا ب َ ٌّ ي�‬
‫�ابوحہبدب�ر�ی‪t‬سےرم�و�یےہجبوس�ر�تابلہنیان�ز�لوہئیوتجربئلی‪u‬نےرفمایا�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺالہلاعتلٰیےنٓا�پوکحمک‬
‫�دیاہےہکہیوس�ر�ت�(ثابتدقمیا�و�ر�ا�نےکایام�نیکزیا�دتیےکےئل�)ابی‪t‬کوانسئو�‪،‬یبنرکیمﷺےنابی‪t‬سےرفمایاجربئلی‪u‬‬
‫نےےھجماہکہےہکںیمہیوس�ر�تںیہمتانسئو� تںو�ابی‪t‬نےرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!ایکوہا�ںریم�ا�ذکرکایگای�؟ �ٓا�پﷺےن‬
‫‪1‬‬
‫ف مرایااہ�ں تو�ابی‪�t‬ر�وپڑ�ے�۔‬
‫وس�ر� ٔہاک�ابدت�ائہیرسالتیکاہتمولفہفسےکایب�نںیمےہ‪،‬جبےس ندای�وجو�دمںیٓائیےہ‪�،‬البسیاپےنجنلیچےکاطمبقالہلےکدنب�و�ںوکخمفلت‬
‫یحول�ںاہبنو�ںا�و�رجوھٹے عود�و�ںےسر�ا�ہقحےسرمگ�ا�ہرکتایہرہاہے�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫ْ‬
‫م َخل ِفه ْم َو َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫م ثُ َّم َل ِت َي ّ ُ‬
‫ن ْم ِّ ۢ‬
‫م َب ْي ا ْي ِد ْي ْم َو ِ ْ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ك ْال ُم ْس َت ِق ْي َ‬‫َ َ َ َ ٓ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ َّ َ ُ ْ َ َ َ‬
‫ع‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪۱۶‬۝‬ ‫ۙ‬ ‫قال ف ِب اغويت ِن لقعدن لهم ِصاط‬
‫ه شكِر ْ َ‬ ‫ٰ‬ ‫ثُْ‬ ‫م‪۰‬۝ َو َل َت ُد َا ْك َ‬
‫َ‬ ‫ََْ ْ َ َ ْ َ َ ۗ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۱۷‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫شا ِٕى ِل ِه ْ ۭ‬ ‫انم وع‬ ‫اي ِ ِ‬
‫ترجہم�‪:‬وبلااچاھوتسجرط�حوتےنےھجمرمگ�اہیںیمالتبمایکےہںیمیھبا�بریت�یدیسھیر�ا�ہرپا�ناناسنو�ںیکاھگ�تںیماگلرہو�ںاگ�ٓاگےا�و�ر‬
‫یپےھچ�‪،‬د�ائںیا�و�ر ئابںی�‪،‬رہرط�فےسا�نوکریھگ�و�ںاگا�و�روتا�نںیمےساکرثوکرکشزگ�ا�رہناپئےاگ�۔‬
‫َ َ ُْ ْ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َّ ُ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َ ّ َ ٓ َ ْ َ ْ َ َ ُ َ ّ َ َّ َ‬
‫‪3‬‬ ‫صَْ‬
‫ي ‪۴۰‬۝‬ ‫ي ‪۳۹‬۝ اِل ِع َبادك ِمن ُم ال ُمخل ِ‬‫ن ْم ا ْجَ ِع ْ َ ۙ‬ ‫ن ل ُه ْم ِف ال ْر ِض ولغ ِوي‬ ‫ن لز ِي‬‫قال ر ِب ِبا اغويت ِ ْ‬
‫ترجہم�‪:‬و�ہوبلاریم�ےر�ب�!اسیجوتےنےھجماکہبیااسیرط�حا�بںیمزمنیرپا�نےکےیلدلرف�ی�ب�ی�ا�ںدیپ�ارکےکا�نبسوکاکہبد�و�ںاگسو�ائے‬
‫تری�ےا�ندنب�و�ںےکںیہنجوتےنا�نںیمےساخلصرکلایوہ�۔‬
‫َ َ َ َّ َ َ ُ ْ َ َّ ُ َ‬
‫‪4‬‬
‫ن ْم ا ْجَ ِع ْ َ ۙ‬
‫ي ‪۸۲‬۝‬ ‫قال ف ِب ِعز ِتك لغ ِوي‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سےناہکریت�یزع�تیکمسق!مںیا�نبسولگو�ںوکاکہبرکرہو�ںاگ�۔‬
‫َ َ َ َ َ ْ َ َ ٰ َ َّ ْ َ َّ ْ َ َ َ َّ َ ْ َ َّ ْ َ ٰ َ ْ ْ ٰ َ َ َ ْ َ َ َّ ُ ّ َّ َ ٗ ٓ َّ َ ْ ً‬
‫ت اِل ي ِم ال ِقيم ِة لحت ِنكن ذ ِريته اِل ق ِليل ‪۶۲‬۝‬ ‫قال ارءيتك هذا ال ِذي كرمت عۡ‪۰‬۝ ل ِٕى اخر ِ‬
‫‪5‬‬

‫ترجہم�‪:‬پرھو�ہوبلا�دیھکوتیہسایکہیا�ساقبلاھتہکوتےناسےھجمرپتلیضف �دی�؟اگروتےھجمایقمتےکد�نکتتلہمد�ےوتںیما�سیکوپ�ر�ی‬
‫وھتڑ�ےیہول�گھجمےسچبںیکسےگ�۔‬
‫نلسیکخیبینکرکڈ�الو�ں‪،‬سب �‬
‫�ا�و�ر�الہلابت�ر�کوتاعلٰیاپےن� عود�ےےکاطمبقدنب�و�ںیکدہ�ایتو� نہرامئیےکےئللیلجالدق�رربمغیپبموع�ثرفماتا�رہاہے�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ‬
‫ي ْم َول ُھ ْم‬ ‫ـن ُھ ًدى َف َ ْن َتبـ َـع ُھ َد َ‬
‫اى َف َل َخ ْو ٌف َعلَ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ج ْي ًعاۚ‪۰‬۝ َف ِا َّما َيْ ِت َي َّن ُ ْ‬
‫ك ّم ّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُق ْل َنا ْ‬
‫اھب ُط ْوا ِم ْ َ‬
‫نا َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪ 1‬مسند امحد�‪۱�۶�۰�۰�۱‬‬
‫‪ 2‬االعراف�‪۱�۶�،۱�۷‬‬
‫‪ 3‬احلجر�‪۳�۹�،۴�۰‬‬
‫‪ 4‬ص ‪۸��۲‬‬
‫‪ 5‬نب� ارسائیل�‪۶�۲‬‬
 ‫�� �� �‬

‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ ُ ْ َ َ َّ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ َّ ُ ْ ٰ ٰ َ ٓ ُ ٰ ۗ َ َ ْ ٰ ُ َّ ‪۰‬۝ ُ ْ ْ َ ٰ ُ‬

‫‪1‬‬
‫يزنن ‪۳۸‬۝ وال ِذي كفروا وكذبا ِبي ِتنا اول ِٕىك اصب النا ِ ۚر ھم ِفيا خ ِلدونۧ ‪۳۹‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬مہےناہکہکمتبساہی�ںےساتراج�ٔورھپوجریم�یرط�فےسوکئیدہ�ایتاہمت�ر�ےاپ�سےچنہپوتوجول�گریم�یا�سدہ�ایتیکریپ�و�ی‬
‫کریںےگا�نےکےیلیسکوخ�فا�و�ررنجاکومقعہنوہگا�‪�،‬ا�و�روجا�سوکوبق�لرکنےےساناک�ررکیںےگا�و�رامہ�ر�یٓایا�توکالٹھجئںیےگو�ہٓا�گ‬
‫مںیاجنےو�الےول�گںیہجاہ�ںو�ہہشیمہرہںیےگ�۔‬
‫ےس مرایا‬
‫�ا�و�راپےنربمغیپ�و�ںرپاتکبںیان�ز�لرککےدنب�و�ںرپںیتجحا�و�ر�دیلںیلاقئمرفماتا�رہاہے�‪،‬یج ف‬
‫َ َ ٓ َ ْ َ ْ َ ِ ْ َ ْ َ ِ ْ َّ ُ ْ َّ ُ ْ ِ ْ ٓ َ َ َّ ٗ َ ٓ ٰ َ َّ ٓ َ َ َ ْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ح اِل ْي ِه انه ل اِله اِل ان فاع ُبد ْو ِن ‪۲۵‬۝‬ ‫وما ارسلنا م قب ِلك م رسو ٍل اِل ن‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےنمتےسےلہپوج�رسو�لیھباجیھبہےا�سوکییہوحییکےہہکریم�ےوس�اکوئیالہٰںیہنےہسپمتول�گریم�ییہدنبگیرک�و�۔‬
‫مرگ�ا�سو�اضحدہ�ایا�تےکاب�وجو�داہلاتک�بےنالہلےکالک�مںیماتخال�فایک� ت‪،‬و�ر�ا�ۃےکاحملوہی�دےنالہلوک�وحد�ہالشریکےنھجمسےکاجبئے‬
‫ُ َ‬
‫بدترینرش�کںیمالتبمہوکر�اپےنربمغیپزعیر‪t‬کو( َن ُعوذ ِب� َّلل�)الہلاکیباٹما�نایل�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ َ َ ْ َ ُ ْ ُ ُ َ ْ ُۨ‬
‫ي ُْ‬
‫‪3‬‬
‫اب هّٰللا ِ۔۔۔‬ ‫ت اليود عز‬ ‫وقال ِ‬
‫ترجہم�‪:‬وہی�د�یےتہکںیہہکزعیر�الہلاکیباٹہے۔‬
‫ع‬
‫�ا�و�ر�الہلیکاتک�ب اجنلی ےکاحمل اصن�ر�ٰی ےنیھب الہلوک�وحد�ہ الشریکےنھجمسیک اجبئے � ٰیسی �‬
‫ُ َ‬
‫‪�(u‬ر�و�ح الہل )کو ( َن ُعوذ ِب� َّلل�)�الہلاک اٹیبھجمس‬
‫لای�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٰ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫‪4‬‬
‫هللاِ‪۰‬۝ ذلِك ق ْول ُه ْم ِبف َوا ِه ِه ْم۔۔۔ ‪۳۰‬۝‬
‫اب ۭ‬ ‫صى ال َم ِس ْي ُح ْ ُ‬
‫الن ٰ َ‬ ‫ت‬ ‫َوقال ِ‬
‫ترجہم�‪:‬ا�و� یعراسئیےتہکںیہہکحیسمالہلاکیباٹہے‪،‬یہےبتقیقحابتںیںیہوج�و�ہاپینزبانو�ںےساکنلےتںیہ�۔‬
‫�ا�نںیمےسضعباپےنرفکمںیاتےنڑبھےہکانوہ�ںےنوخ�دسمحییہوکالہلھجمسایل�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َّ ْ َ َ ُ ْ ٓ َّ َ ُ َ ْ‬
‫‪5‬‬
‫لقد كفر ال ِذي قالوا اِن هللا هوالم ِسيح اب مريم۔۔۔ ‪۱۷‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬انیقیً رفکایکا�نولگو�ںےنوہنج�ںےناہکہکحیسمابنرمیمیہالہلےہ۔‬
‫�ا�نںیمضعبےنثیلثتاکدیقع�ہوضعرککےنیتالہٰمیلسترکےیل ‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ َ ْ َ َ َ َّ ْ َ َ ُ ْٓ َّ َ َ ُ َ ٰ َ ‪۰‬۝ َ َ ِ ْ ٰ َّ ٓ ٰ ٌ َ ٌ‬
‫‪6‬‬
‫م اِل ٍه اِل اِله ّوا ِحد۔۔۔ ‪۷۳‬۝‬ ‫لقد كفر ال ِذي قالوا اِن هللا ثلِث ثلــث ٍ ۘة وما‬
‫‪ 1‬البقرۃ�‪۳�۸�،۳�۹‬‬
‫‪ 2‬االنبیائ�‪۲�۵‬‬
‫‪ 3‬التوبۃ�‪۳�۰‬‬
‫‪ 4‬التوبۃ�‪۳�۰‬‬
‫‪ 5‬املائدۃ �‪۱�۷‬‬
‫‪ 6‬املائدۃ ‪۷��۳‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ترجہم�‪:‬قیًانیرفکایکا�نولگو�ںےنوہنج�ںےناہکہکالہلنیتںیماکایکےہ‪،‬احلانہکایکالہٰےکوس�اوکئیالہٰںیہنےہ۔‬
‫�انوہ�ںےنہییھبدعو�ٰیایککہانوہ�ںےنٰیسیع‪u‬کولصبیرپاکٹلدیاہےرگم�ا�سو�اقہعوک�الہلابت�ر�کوتاعلٰیےنہبتشمانب�دیا�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َّ َ ْ ْ َّ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ ‪۰‬۝ َ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ َ ُ ْ ُ َ ٰ ْ ُ ّ َ َ ُ ْ ‪۰‬۝ َ َّ‬
‫م واِن‬ ‫هللاِ وما قتلوه وما صلبوه ولكِن ش ِـبه له ۭ‬ ‫وقو ِل ِـهم اِن قتلنا الم ِسيح ِعيس اب مريم رسول ۚ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ّ ‪۰‬۝ َ َ َ ْ ُ َ ْ ً ۢ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ْ َ ْ َ َ ُ ْ ْ َ َ ّ ّ ْ ُ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫ِباع الظ ِنۚ وما قتلوه ي ِقيناۙ ‪۱۵۷‬۝‬ ‫ات‬ ‫ِل‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ل‬
‫ِ ٍ‬ ‫ع‬ ‫م‬‫ِ‬ ‫هٖ‬ ‫ب‬
‫ِ‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ك ِمن ۭه‪۰‬۝ ما‬ ‫ال ِذي اختلفوا ِفي ِه ل ِ ْ‬
‫فش ٍ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�روخ�داہکہکمہےنحیسمٰیسیعابنرمیمرسو�لالہلوکلتقرک�دیاےہاحلانہکیفالو�اقعانوہ�ںےنہنا�سوکلتقایکہنبیلصرپڑچھایاہکلب‬
‫ماعمہلا�نےکےیلہبتشمرک�دیاایگا�و�رنجولگو�ںےنا�سےکاب�ر�ےںیماتخال�فایکےہو�ہیھبد�ر�اصلکشںیمالتبمںیہا�نےکاپ�سا�س‬
‫ماعمہلںیموکئیملعںیہنےہ�‪،‬ضحمامگ�نیہیکریپ�و�یےہ۔‬
‫بیناسر�ائلیےندنچٹوک�ںیکتعفنماحصلرکنےےکےئلاپیندییناتکبو�ںںیمرحتیفرکےکالہلابت�ر�کوتاعلٰییکاپکزی�ہامیلعت�توکمخس‬
‫کر�دیا�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫ََُ ُ ُ ََْ‬ ‫ُ َّ ُ َ‬
‫ي ّر ُف ْونَ ٗه ِ ْۢ ْ‬ ‫ّ ُْ ْ َْ َ ُْ َ َٰ َ‬
‫‪2‬‬
‫م َبع ِد َما عقل ْوه َوھ ْم يعل ُم ْو َن ‪۷۵‬۝‬ ‫ِمنم يسمعون كم هللاِ ثم ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےاملسمنو�!ا�بایکا�نولگو�ںےسمتہیوتقعرھکےتوہہکہیاہمت�ر�یدعو�ترپایام�نےلٓائںیےگ؟احلانہکا�نںیمےسایکرگ�و�ہاکویش�ہ‬
‫یہرہاےہہکالہلاکالک�مانسا�و�ررھپوخ�بھجمسوبجھرکد�اسنہتا�سںیمرحتیفیک�۔‬
‫َ‬ ‫َ َّ ْ َ َ ُ ْ ُ َ ّ ُ ْ َ ْ َ َ َ ْ َّ‬
‫‪3‬‬
‫هٖ‬ ‫كم ع مو ِ‬
‫اض ِع ‪۴۶‬۝‬ ‫ِم ال ِذي ھادوا ي ِرفون ال ِ‬
‫ترجہم�‪:‬جوول�گوہی�د�ینبےئگںیہا�نںیمھچکول�گںیہوجالاف�ظوکا�نےکلحمےسریھپدیےتںیہ�۔‬
‫ُ َ ّ ُ ْ َ ْ َ َ َ ْ َّ‬
‫‪4‬‬
‫ع م َو ِ‬
‫اض ِعهٖ ‪۱۳‬۝‬ ‫كم‬‫ي ِرفون ال ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�با�ناکاح�لہیےہہکالاف�ظاکالٹریھپرکےکاب�توکںیہکےسںیہکےلاجتےںیہ�۔‬
‫ك َم ِ ْۢ‬‫َُ ُ ْ َ‬
‫‪5‬‬
‫اض ِعهٖ ‪۴۱‬۝‬
‫ِ‬ ‫م َب ْع ِد َم َو‬ ‫ي ِّرف ْو َن ال ِ‬
‫ت‬
‫م�ع ّ�ی ن‬
‫ترجہم�‪:‬کات�بالہلےکالاف�ظوکا�ناکحیحصلحم �وہنےےکاب�وجو�داصلینعمےسریھپتےںیہ۔‬
‫رکایجاتا�ا�و�رجسےسر�وکےتر�کاجتے‪،‬یجےسرفمایا‬ ‫�اپےناملع�ءوکدخ�ائیاک�د�رجہد�ےدیاعیینوج�و�ہےتہکاسےرح�فرحب�فحیحصمیلست ل‬
‫ٰ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫م ُد ْون هللاِ َو ْال َم ِس ْي َح ْ َ‬
‫انُ ْم َا ْر َب ًب ِّ ْ‬ ‫ار ُ ْ‬
‫ه َو ُر ْه َب َ‬ ‫َّ َ‬
‫ِت ُذ ْٓوا َا ْح َب َ‬
‫اب َم ْريَ َ ۚ‬
‫م‪۰‬۝ َو َما ا ِم ُر ْوا اِل ل َِي ْع ُبد ْوا اِلـ ًـها‬ ‫ِ‬ ‫ا‬

‫‪ 1‬النسائ�‪۱�۵�۷‬‬
‫‪ 2‬البقرۃ�‪۷�۵‬‬
‫‪ 3‬النسائ�‪۴�۶‬‬
‫‪ 4‬املائدۃ�‪۱�۳‬‬
‫‪ 5‬املائدۃ�‪۴�۱‬‬
 ‫�� �� �‬

‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ً َ ٓ ٰ َ َّ ُ َ ُ ْ ٰ َ ٗ َ َّ ُ ْ ُ‬

‫ش ‪۳۱‬۝‬
‫ن‬ ‫و‬ ‫ك‬ ‫وا ِحداۚ‪۰‬۝ ل اِله اِل ه ۭو‪۰‬۝ سنه عا ي ِ‬
‫‪1‬‬

‫ترجہم�‪�:‬انوہ�ںےناپےناملع�ءا�و�رد�ر�ویوش�ںوکالہلےکوس�ااپانر�بانبایلےہا�و�راسیرط�ححیسمابنرمیموکیھب�‪،‬احلانہکا�نوکایکوبعم�دےکوس�ایسک‬
‫کیدنبگیرکنےاکمکحںیہندیاایگاھتو�ہسجےکوس�اوکئیقحتسمابع�د�تںیہن‪،‬اپ�کےہو�ہا�نرشمکانہابتو�ںےسوجہیول�گرکتےںیہ۔‬
‫ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َو ِ ف� ُع ُن ق� َص ِل ٌ‬
‫الن َّ� َص َّل َّ ُ‬‫َ ْ َ ّ ْ ن َ ت َ َ َٔ َ ْ ُ َّ‬
‫يب ِم ْن ذ َه ٍب‪ .‬فقال‪ َ :‬ي� َع ِد ُّي اط َر ْح‬ ‫ي ِي‬ ‫عن ع ِد ِي ب ِ� ح ِ ٍا�‪ ،‬قال‪ :‬اتيت ِب ي‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ َٔ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ثَ نَ َ َ ْ ُ ُ َ ْ َ ُٔ ف ُ َ َ َ َ ٌ تَّ خَ ُ َٔ ْ َ َ ُ ْ َ ُ ْ َ نَ ُ َٔ‬
‫الل}‪ ،‬قال‪ :‬ا َما ِإ نَّ ُ� ْم ْل‬
‫ا� ْم ا ْر َ ب� ً ب� ِم ْن ُد ِون ِ‬ ‫عنك هذا الو�‪ ،‬و ِسعته يقرا ِ ي� سور ِة ب�اءة‪{ :‬ا�ذوا احباره ورهب‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ ُ َ َٔ ُّ َ َ ً‬ ‫َ ُ ُ َ ْ ُ ُ نَ ُ َ‬
‫و� ْم‪َ ،‬ول ِك نَّ ُ� ْم كنوا ِإذا ا َحلوا ُل ْم ش ْيئا ْاس َت َحل ُوه‪َ ،‬و ِإذا َح َّر ُموا َعل يْ ِ� ْم ش ْيئا َح َّر ُم ُوه‪.‬‬‫يكونوا يعبد‬
‫عد�ی‪t‬بناحتمےسرم�و�یےہ مںییبنرکیمﷺیکدخمتںیماحضرہو�ا�ا�و�رمری�یرگ�د�نںیموسنےیکبیلصڑپ�یوہئییھت�‪،‬ﷺ‬
‫نےرفمایا�ا�ےدع�ی�!�ا�ستبوک�اپےناپ�سےسد�و�رکر�د�و�‪�،‬ا�و�رمںیےنوس�رئہالوتبہیکا�سٓایتوکپڑھےتوہئےانس �انوہ�ںےن�اپےناملع�ءا�و�ر�و�ر‬
‫رکد�ی‪t‬نےرع�ضیکا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!ہماپےناملعئ ا�و�ر�د�ر�ویوش�ںوک�ر�ب‬
‫�د�ر�ویوش�ںوک�الہلےکوس�ا�اپان�ر�بانبلای�(یہٓایتنس ع‬
‫رقا�ردیےتںیہاسےالح�لام�نےتیلوہ�ا�و�رجوکھچہیول�گرح�ا�م‬
‫توہنںیانبتے�)رسو�لالہلﷺےنرفمایاہکہیو�اقہعںیہنےہہکوجھچکہیالح�ل �‬
‫‪2‬‬
‫قر�ا�ردیےتںیہاسےمترح�ا�مام�نےتیلوہ؟ییہوت�ر�بانبناہے�۔‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیےنا�نیکرسکیشرپ�ا�نںیمےکیدعبدیرگ�ےربمغیپھبےجیرگمیہاپینر�و�شےساب�زنہٓائےہکلبیئکربمغیپ�و�ںوکقلتکترک�دیا�‪،‬یجےس‬
‫ف مرایا�‪:‬‬
‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ت‬ ‫ِ‬ ‫اس َو َب ُء ْو ب َغ َضب ِّ َ‬
‫م هللاِ َو ُض َب ْ‬ ‫الن ِ‬ ‫م ّ‬‫م هللاِ َو َح ْبل ِّ َ‬ ‫ي َما ثـ ِقف ْٓوا اِل ِبَ ْبل ِّ َ‬‫ت َعل ْي ُم الذلـة ا ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ُض َب ْ‬
‫ِ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ۗ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ‬ ‫ٰ‬
‫ق‪۰‬۝ ذلِك ِبَا َع َص ْوا‬ ‫ي َح ّ ٍ ۭ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ۢ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ ُ َ‬‫ْ‬
‫ت هللاِ ويقتل ْون الن ِب َيا َء ِبغ ِ‬
‫ٰ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُّ‬ ‫ٰ‬
‫ي ُم ال َم ْسكن ۭة‪۰‬۝ ذلِك ِبن ْم ك ْنا يكف ُر ْو َن ِبي ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ََْ‬
‫عل ِ‬
‫ُ‬ ‫ََ ُ‬
‫‪3‬‬
‫ن ‪۱۱۲‬۝‬ ‫ّوك ْنا يَ ْع َتد ْو َ ۤ‬
‫ترجہم�‪:‬یہاہج�ںیھباپئےےئگا�نرپذلتیکام�ریہڑپ�ی‪،‬ںیہکالہلےکذمّہایاناسنو�ںےکذمّہںیمانپ�ہلمیئگوتہیا�و�راب�تےہ�‪،‬یہالہلےکبضغ‬
‫مںیرھگےکچںیہ�‪،‬ا�نرپاتحمجیوولغمبیطلسمرکد�ییئگےہ�ا�و�رہیبسھچکرص�فا�سوجہےسوہ�اےہہکہیالہلیکٓایا�تےسرفکرکتےرہےا�و�ر‬
‫�انوہ�ںےنربمغیپ�و�ںوکانحقلتقایک�‪،‬ہیا�نیکانف مرانوی�ںا�و�رزیا�دتوی�ںاکاناج�مےہ�۔‬
‫مرشکنیںیمسات�ر�ہرپستولگو�ںےنوجکیسیبنےکریپ�وکا�ر�ا�و�رکیساتک�بوکمانےنو�الےہنےھتالہلابت�ر�کوتاعلٰییکا�دنٰیولخم�قاس�تاتس�ر�و�ں‬
‫کو�اپانعموب�دانبلای�‪�،‬ا�نیکابع�د�ترکنےےکےئلمیظعالاش�نلکیہریمعتکےیاہج�ںا�نیکوخشون�د�یےکےئلاناسنیوحوی�انیاجنو�ںیکرقبانییک‬
‫وک �رو�غدیاایگ‪،‬موج�سےند�و�الہٰانبکرالہلابت�ر�کوتاعلٰییکایکا�دنٰیولخم�قٓا�گیکوپجارش�و�ع‬
‫�رسوما�تا�د�اکیاجنےںیگل�‪،‬دبتریناخالقیرسوما�ت ف‬

‫‪ 1‬التوبۃ�‪۳�۱‬‬
‫اب َت ْفس� ْال ُق ْر ٓان َ� ٌب َوم ْن ُس َورة َّ‬
‫الت ْو َبةِ �‪۳�۰�۹�۵‬‬ ‫‪2‬جامع ت�مذی َٔا ْب َو ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ب‬ ‫ِ يِ‬
‫ٓ‬
‫‪ 3‬ال معران�‪۱�۱�۲‬‬
 ‫�� �� �‬

‫کر� �دی�‪،‬اہلرع�بوج�الہلابت�ر�کوتاعلٰیوکستمیلرکتےےھترگمالہلیکذ�ا�توصاف�تو�اتخای�ر�ا�تںیم�اپےنابطلوبعم�د�و�ںوکشریکرککےا�ن‬
‫کیرپسشترکنےےگل�‪�،‬الہلابت�ر�کوتاعلٰیےکدقم�سرھگمںییہا�نابطلوبعم�د�و�ںوکساج�دیاگایا�و�رالہلاحبسنہوتاعلٰییکزمنیرپرہرط�حےکملظ‬
‫وکوب�ل‬
‫�وسمتاکبا�ز�ا�رگر�مرک�دیا�‪�،‬ا�نےکالع�و�ہیئکول�گایےسےھتوجالہلوکماناتتےھرگمرسالتےکرکنمتےھا�و�رابنای�ءےکذ�ریہعٓائیوہئیدہ�ایت ق‬
‫وکانےتےھترگمکیسد�وسر�ےیبنےکرکنمتےھ �‪ٓ،‬اخر�تاکقعدی�ہا�نرشمکنیےکےئلایک‬
‫نہرکتےےھت�‪،‬بضعول�گایےسےھتوجایکیبن م‬
‫�دیو�انےیکڑبکےوس�اکھچہناھت�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ُ‬
‫َ َ ُ ُ ْ َ َّ ُ ْ َ ّ ُ ْ َ ُ ْ ُ ْ ُ َ ً َّ َ ً ّ ْ ّ ْ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ ُ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ت َعد ْو َۙ۠‬
‫ن ‪۳۶‬۝ ا ِْن‬ ‫ن ‪۳۵‬۝ ه ۨيات هيات لِما‬ ‫اي ِعدك انك اِذا ِمتم وكنتم تاب و ِعظاما انك مــرجو ۙ۠‬
‫َ ً َّ َ َ ْ ُ َٗ‬ ‫ْ ُ َ َّ َ ُ ُ ْ َ ٰ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ ُ َ ّ ُ ْ َ َ ُ ْ ُ َ‬
‫ِي ‪۳۷‬۝ اِن هواِل رجل افتى ع هللاِ ك ِذب وما نن له‬ ‫ت َو ْن َيا َو َما ْن ُن ِبَ ْب ُع ْوث ْ َۙ۠‬ ‫ِه اِل حياتنا الدنيا نو‬
‫‪1‬‬ ‫ِبُ ْٔو ِم ِن ْ َ‬
‫ي ‪۳۸‬۝‬
‫ےگ؟عبدی�‪،‬‬
‫ترجہم�‪:‬یہںیہمتاطال�عدیاتےہہکبجمترمرکیٹموہاج�ٔوےگا�و�رڈہیو�ںاکرجنپنبرکر�ہاج�ٔوےگا�سوقتمت�(قرب�و�ںےس�)ناکلےاج�ٔو �‬
‫باللکدیعبےہہی عود�ہوجمتےسایکاجرہاےہ�‪�،‬زندگیھچکںیہنےہرگمسبیہیدناییکزندگی�‪،‬ںیہیمہوکرمناا�و�رانیجےہا�و�رمہرہگزاٹاھئےاجنے‬
‫�و�الےںیہنںیہ�‪،‬یہصخشالہلےکان�مرپضحموھج�ٹڑھگرہاےہا�و�رمہیھبکا�سیکامنےنو�الےںیہنںیہ۔‬
‫کرف�وشر�کںیمڈ�وبےا�نبسولگو�ںوکرمگ�اہوی�ں لظ‪،‬وتم�ںسےاکنلےنیکرص�فایکیہلیبسیھتہکےسیجالہلابت�ر�کوتاعلٰیےنیلہپاموت�ں‬
‫مںیا�نےکاتخالفا�تیکوجہےسربمغیپبموع�ثرفمائےےھت�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ َ َّ ُ ُ َّ ً َّ َ ً َ َ َ َ ُ َّ ّ َ ُ َ ّ ْ َ َ ُ ْ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ ْ ٰ َ ْ َ ّ َ ْ َُ‬
‫ي‪۰‬۝ وانل معهم الكِتب ِبل ِق ِلــيحك‬ ‫شي ومن ِذ ِر ۠‬ ‫كن الناس امة وا ِحد ۣة‪۰‬۝ فبعث هللا الن ِب ٖي مب ِ ِ‬
‫ْ ََُ‬ ‫َ ْ َ َّ‬
‫‪2‬‬
‫اس ِف ْ َـي اختلف ْوا ِف ْيهِ۔۔۔ ‪۲۱۳‬۝‬
‫الن ِ‬ ‫بي‬
‫رتجہم�‪�:‬ابدت�امںیبسول�گایکیہرطیےقرپتےھ�(پرھیہاحلتابقیہنرہیا�و�راتخالفا�تر�ونامہوئے�)تبالہلےناپےنیبنےجیھبوج�ر�است‬
‫ےسڈ�ر�انےو�الےےھت‪،‬ا�و�را�نےکاستھاتک�بربحقان�ز�لیکاتہکقحےکاب�ر�ےںیمولگو�ں‬
‫�ر�و�یرپباش�ر�تدیےنو�الےا�و�رکرج�و�یےکاتنئج �‬
‫کےد�رمای�نوجاتخالفا�تر�ونامہوگےئےھتا�ناکیفہلصرک�ے۔‬
‫�اسیرط�حا�بیھباس�ر�یدنایکےےئلامک�لد�رجہےکاپکزی�ہاخال�قوکر�د�ا�رو�الاخاتمابنلنیی حمدمﷺبموع�ثرفمائے�‪،‬ا�سرپاپیندقم�س‬
‫کات�برق�ٓا�ندیجمنا�ز�لرفمائیاتکہو�ہولگو�ںےکاسمےنابطلیکامت�مٓامزیشو�ںےساپ�کالہلیکاتک�بوک�ا�سیکاصلا�و�رحصحیاحلتںیمشیپ‬
‫کر�ے‪�،‬ر�ا�ہر�استوک�و�اضحرککےرفککیرہصو�ر�تاکغطلا�و� خرال�فقحوہنامساھجئے‪�،‬ا�و�رو�ہالہلاحبسنہوتاعلٰیےکاحاک�مدنیہیرپخو�دبیھلمع‬
‫را�طمیقتسمرپ‬
‫ریاہو�ا�و�را�ناحاکما�تیکیلمعریبعتسےرفک�وشر�کںیمڈ�وبےولگو�ںوک�ا�نیکالضلتوجاہلتایب�نرکیںا�و�روتملظ�ںےساکن�لرکص �‬
‫پ �‬
‫�وجو�دبیھارکوئیدبسقتماچہےو�ہاہلاتک�بںیموہیامرشکنیںیمےساپےنرفک�وشر�ک قرپائمرہےوت�الہلاعتلٰی‬
‫گ‬ ‫گامز�نرک�ے�‪�،‬ا�سےکاب‬

‫‪ 1‬املومنون�‪ �۵‬ت‪۳�۸��۳‬‬
‫‪ 2‬البقرۃ �‪۲�۱�۳‬‬
 ‫�� �� �‬

‫نےٓاخر�یرسو�لا�و�ر�ا�سرپ�ٓاخر�یاتک�بان�ز�لرفماکراپینتجحا�سرپپو�ر�یرفما� �دی�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َْ ۗ‬ ‫َ ْ ُ َّ‬ ‫ََ‬
‫‪۰‬۝ ‪1‬‬
‫الس ِب ْي ِل َو ِمنا َجا ِىٕ ٌر۔۔۔ۧ ‪۹‬۝‬ ‫َوع هللاِ قصد‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رالہلیہےکذمہےہدیسھار�اسہتاتبنابجہکر�اسےتڑیٹھےیھبومجو�دںیہ۔‬
‫َ ََ َ َْ ٰ‬
‫‪2‬‬
‫ا ِّن عل ْينا لل ُهدىۖۡ ‪۱۲‬۝‬
‫رتجہم�‪�:‬ر�اسہتاتبناہام�ر�ےذمہےہ۔‬
‫َ‬
‫ِس ِع ْيل َوا ْ ٰ‬ ‫ٓ‬
‫م َب ْعد ۚه‪۰‬۝ َو َا ْو َح ْي َنا ا ٰ ِٓل ا ْ ِٰبه ْي َم َوا ْ ٰ‬ ‫َّ ٓ َ ْ َ ْ َ ٓ َ ْ َ َ َ ٓ َ ْ َ ْ َ ٰ ُ ْ ٍ َّ َّ ّ َ ْ‬
‫ٓ‬
‫ِس َق‬ ‫ِ‬ ‫ي ِ ۢ ِٖ‬ ‫اِن اوحينا اِليك كـما اوحينا اِل نح والن ِـب ٖ‬
‫َْ‬ ‫ً‬ ‫َ َ َ‬ ‫ٰ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َُ‬ ‫َْ‬ ‫َ ُ‬
‫ن‪۰‬۝ َوات ْي َنا د ٗاود ز ُ ْب ًراۚ ‪۱۶۳‬۝ َو ُر ُسل قد‬ ‫اط َو ِع ْي ٰس َوا ّ ْي َب َو ُ ْين َس َو ٰه ُر ْو َن َو ُسل ْي ٰم َ ۚ‬ ‫َوي ْعق ْو َب َوال ْس َـب ِ‬
‫هللا ُم ْو ٰس َت ْكـ ْ ًـيۚ ‪۱۶۴‬۝ ُر ُس ًل ُّم َب ِّش ْيَ‬
‫ك َم ُ‬ ‫ُ َ َ َ َ َ َّ‬
‫‪۰‬۝‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ْ ٰ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ ُ َ ُ ُ ً َّ ْ َ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ك و‬ ‫قصصنم عليك ِم قبل ورسل ل نقصصهم علي ۭ‬
‫ُ‬ ‫ُ َّ ٌ ۢ َ ْ َ ّ ُ‬ ‫َ ُ ْ ْ َ َ َّ َ ُ ْ َ َّ ِ َ َ‬
‫‪3‬‬
‫ومن ِذ ِري لِئل يكون لِلناس ع هللاِ حــة بعد الرس ِل ‪۱۶۵‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبن�!ہم ےناہمت�ر�ی رط�ف اسی رط�ح وحییجیھب ےہسج رط�ح ون�ح ا�و�ر�ا�س ےک دعبکےویبن�ںیک رط�فیجیھبیھت ‪ ،‬مہ ےن‬
‫�ابر�اہمی ‪�،�u‬اسامعلی ‪،�u‬عیوق�ب ‪�u‬ا�و�ر�ا�ولا�دعیوق�ب�‪،‬یعٰیس ‪�،�u‬ایو�ب ‪،�u‬یونس ‪،�u‬ہا�ر�و�ن ‪�u‬ا�و�رلسامی�ن ‪u‬کی رط�ف‬
‫وو�ں‬
‫وو�ںرپبیھوحیان�ز�لیکنجاک�ذکرہما�سےسےلہپمتےسرکچےکںیہ�ا�و�ر�ا�نرس ل‬
‫�وحییجیھب مہ ےن �د�ائو�د‪u‬کو�زبو�ر� �دی�‪،‬ہمےنا�نرس ل‬
‫پربیھنجاک�ذکرتمےسںیہنایک�‪،‬ہمےنومسٰی‪u‬سےا�سرط�حوگتفگکیسجرط�حوگتفگکیاجتیےہ�‪،‬یہاس�ر�ےرسو�لوخ�شربخ�یدیےنو�الے‬
‫دعبوگو�ںےکاپ�سالہلےکاقمبہلںیموکئیتجحہنرہے۔‬ ‫�ا�و�ر�ڈ�ر�انےو�الےانبکرھبےجیےئگےھتاتکہا�نوکبموع�ثرک�دیےنےک ل‬
‫ٰ ٓ َ ْ َ ْ ٰ َ ْ َ ۗ َ ُ ْ َ ُ ْ ُ َ ُ َ ّ ُ َ ُ ْ َ ٰ َ ْ َ ّ َ ُّ ُ َ ْ َ ُ ْ ْ َ َ َ َ ْۢ َ ْ َ َ‬
‫ۗ‬ ‫ُ‬
‫ي ّول‬‫ب قد جاءك رسولنا يـب ِي لك ع فت ٍة ِم الرس ِل ان تقولوا ما جاءن ِم ب ِش ٍ‬ ‫يهل الكِت ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۗ‬
‫َ ْ ‪۰‬۝ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ ٌ َّ َ ْ ٌ ‪۰‬۝ َ ُ َ ٰ ُ ّ‬
‫كَ ْ‬
‫‪4‬‬
‫ش ٍء ق ِد ْ ٌ ۧ‬
‫ي ‪۱۹‬۝‬ ‫ي وهللا ع ِ‬ ‫ي فقد جاءك ب ِشي ون ِذ ۭ‬ ‫ن ِذ ٍ ۡ‬
‫وو�ںیکٓامدکالسہلس‬
‫رتجہم�‪:‬ا�ےاہلاتک�ب�!ہام�ر�ایہرسو�لایےسوقتاہمت�ر�ےپا�سٓایاہےا�و�ر�دینیکو�اضحمیلعتںیہمتد�ےرہاہےہکبجرس ل‬
‫�ایکدم�تےسدنبتاھتاکہمتہیہنہہکوکسکہامہ�ر�ےاپ�سوکئیاشب�ر�تدیےنو�الا�ا�و�ر�ڈ�ر�انےو�الاہنںیٓایا�‪،‬سو�دکیوھ�ا�بو�ہاشب�ر�تدیےنو�الاا�و�ر‬
‫�ڈ�ر�انےو�ال �آاگای�ا�و�ر�الہلرہچزیپرقا�د�رہے�۔‬
‫ََْ َ ُْ َََ َْ ََ ََ ْ َ ُ ُ ْ ََ َُ‬ ‫ْ َ ُ ْ َ ْ ْ َّ ُ َ ٰ ۗ ٔ ُ ْ ُ ْ َ ِ َّ َ ْ ُ ُ ْ َ ِ ْ ُ‬
‫اوة‬ ‫م د ْو ِن ۡ‬
‫هللاِ‪۰‬۝ كفرن ِبك وبدا بيننا وبينك العد‬ ‫اِذ قالوا لِقو ِم ِهم اِن بءوا ِمنك وما تعبدون‬
‫َ ٗٓ‬ ‫ح ُ ْٔ ُ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ۗ ُ َ َ ً َ ّٰ‬
‫‪5‬‬
‫ت ِمن ْوا ِبهلل ِ َو ْحده ‪۴‬۝‬ ‫والبغضاء ابدا‬
‫‪ 1‬النحل�‪۹‬‬
‫‪ 2‬الیل�‪۱�۲‬‬
‫ت‬
‫‪ 3‬النسائ�‪۱�۶�۵��۱�۶�۳‬‬
‫‪ 4‬املائدۃ�‪۱�۹‬‬
‫‪5‬املمتحنۃ �‪۴‬‬
 ‫�� �� �‬

‫زیبا�رںیہ�‪،‬ہمےنمتےسرفکایک�ا�و�رامہ�ر�ےا�و�راہمت�ر�ے‬
‫ترجہم�‪:‬ہممتےسا�و�رمتاہ�ر�ےا�نوبعم�د�و�ںےسنجوکمتاﷲکووھچ�ڑرکپوجےتوہیعطق �‬
‫�د�رمای�نہشیمہےکےلدع�ا�و�توہگیئا�و�رریبڑپگایبجکتمتاﷲ�وحد�ہرپ�ایام�نہنال�و۔‬

‫َو اَم َقَّرَفَت َنْيِذَّلا اوُتْوُا َبٰتِكْلا اَّلِا ْۢنِم ِدْعَب اَم ُمُهْتَءٓاَج ُةَنِّيَبْلاؕ‪۰۰۴‬‬
‫�اہل اتک�ب اپےن اپ�س اظہر دللی ٓاجانے ےک دعب یہ (�اتخال�ف ںیم ڑپ رک) تمرف�ق وہگےئ�‪،‬‬

‫َو ۤاَم اْۤوُرِمُا اَّلِا اوُدُبْعَيِل َهّٰللا َنْيِصِلْخُم ُهَل َنْيِّدلا۬ۙ‪َ ١‬ءٓاَفَنُح‬
‫لصرںی ��‪،‬ابر�اہمیفینحےکدینرپ‬
‫�اہنںیا�سےکوس�اوکئیمکحںیہندیاایگہکرص�فالہلیکابع�د�ترکیںاسیےکےیلدینوکاخ ھک‬

‫َواوُمْيِقُيَةوٰلَّصلاَويُؤْتُواَةوٰكَّزلاَوَكِلٰذُنْيِدِةَمِّيَقْلاؕ‪�(۰۰۵‬ابلہنی�‪)۴�،�۵‬‬
‫�ا�و�رامن�زاقئمرھکںیا�و�رزکو�ۃدیےت ہرںی�‪،‬ییہےہدیندیسھیتلماک�۔‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیےنیلہپاموت�ںوہی�د� نواص�ر�ٰیوغری�ہیکدہ�ایتو نہرامئیےکےئلا�نںیماگلتا�رلیلجالدق� غیپرربمبموع�ثرفمائے�‪�،‬ا�نربمغیپ�و�ں‬
‫پر�اپان کپازی�ہالک�م�(وت�ر�ا�ت‪،‬اجنلیزبو�ر�ا�و�رکیئےفیحص�)ان�ز�لرفمایا�‪،‬ہر�رسو�لےناپینوق�موکییہدعو�تشیپیکہکالہلوحد�ہالشریکیکدنبگی‬
‫کر�و�ا�و�رطاغو�تےسوچب�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ َ ْ َ ُ َّ ُ‬
‫اغ ْو َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ ّ ُ َّ َّ ُ ْ ً َ ْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ت ‪۳۶‬۝‬ ‫اع ُبدوا هللا واجتـ ِنبوا الط‬ ‫ك ام ٍة رسول ا ِن‬ ‫ولقد بعثنا ِف ِ‬
‫ربخد�ا�ررک�دیاکہالہلیکدنبگیرک�و�ا�و�رطاغو�تیکدنبگیےسوچب�۔‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےنرہ�امتںیمایکرسو�لجیھبدیا�ا�و�ر�ا�سےکذ�ریہعےسبسوک �‬
‫الہلابت�ر�کوتاعلٰیےنا�نرپ�اپینو�اضحدہ�ایا�تجیھبرکںیتجحاقئمرکدیںرگمہد�ایتےنا�نیکرمگ�اہیںیما�و�رصبری�تےنا�نےکاندھےنپ‬
‫مںیاضافےےکوس�اکھچںیہنایک‪،‬احلانہکامت�ماتکبںیایکیہاصلا�و�ر�ایکیہدینےلرک�ٓائیںیہ�‪،‬تام�مرشعیوت�ںںیممکحوتییہوہ�اتاھکہالہل‬
‫�وحد�ہالشریکیکاخال�صےکاستھاظہر�یوباطیندنبگیرک�و�‪،‬رگم�اہلاتک�باپینرطف�یاسخستورسکیشںیمڈ�و�برکا�ناتکبو�ںںیماتخال�ف‬
‫�وترحیفرکنےےگل�‪،‬الہلاحبسنہوتاعلٰیےکو�اضحالک�مںیمنمرمضیےکاطملباکن�لےئل�‪،‬دینںیمیئنیئندبعا�تاشملرکلںیسجیکوجہےس‬
‫�و�ہےبامش�ررگ�وہو�ںںیمٹبےئگ‪ ،‬گہرر�و�ہد�وسر�ےوکگرم�ا�ہےنہکاگلاحلانہکو�ہبسوخ�د�اپےناعام�لیکدب�ولترمگ�ا�ہوہےکچےھت‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ُ ْ َ َّ ْ َ َ َ َّ ُ ْ َ ْ َ َ ُ ْ ْ ۢ َ ْ َ َ ۗ َ ُ ُ ْ َ ّ ٰ ُ َ ُ ٰ ۗ َ َ ُ ْ َ َ‬
‫‪2‬‬
‫ت‪۰‬۝ واول ِٕىك لھم عذاب ع ِظي ۙ‬
‫م ‪۱۰۵‬۝‬ ‫ول تكونا كل ِذي تفرقوا واختلفوا ِم بع ِد ما جاءھم الب ِين ۭ‬
‫ترجہم�‪:‬ہکںیمتا�نولگو�ںیکرط�حہنوہاجناوجرفقو�ںںیمٹبےئگا�و�ریھکیلھکو�اضحدہ�ایا�تاپنےےکدعبرھپاتخالفا�تںیمالتبموہئےوہنج�ں‬
‫نےہیر�و�شاتخای�ریکو�ہا�سر�و�زتخسزس�ااپئںیےگ�۔‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪،‬ع ْن َع ْب ِد هللاِ ْ ن� َ ْعرو‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول هللاِ َصل َّ ُ‬
‫ي�‪َ ،‬ع ْن َع ْب ِد هللاِ ْ ن� َ ز� َيد َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َع ْن َع ْب ِد َّ‬
‫الل‬ ‫بِ ٍ‬ ‫بِ يِ‬ ‫ح ِن ْب ِ ن� ِز َ ي� ٍد االف ِر ِق يّ‬
‫الر ْ َ‬
‫ِ‬
‫‪ 1‬النحل�‪�۳ ۶‬‬
‫ٓ‬
‫‪ 2‬ال معران�‪۱�۰�۵‬‬
 ‫�� �� �‬
‫َ ً‬ ‫َٔ َ ُٔ‬ ‫ْ َ َ‬
‫الن ْع ِل ِب� َّلن ْع ِل َح تَّ� ِإن كن ِم نْ ُ� ْم َم ْن ا ت� ا َّم ُه َعل ِن َية‬ ‫َع َل ْيه َو َس َّ َل َ‪:‬ل َي ْٔات َ نَّ� َع َل ُٔا َّم ت� َما َٔا تَ� َع َل نب� إرسائيل َح ْذ َو َّ‬
‫ي‬ ‫ِي‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫َ َ‬ ‫َّ ً َ ْ ُ ُٔ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ َ ف ُٔ َّ ت َ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ َّ ن‬
‫ب� إرسائيل تف َّرق ْت َعل ِث ْن َت ْ ي ِن� َو َس ْب ِع ي نَ� ِم ةل‪َ ،‬وتف تَ ِ�ق ا َّم ِ ت ي� َعل ثل ٍث َو َس ْب ِع ي نَ�‬
‫لكن ِ ي� ام ِ ي� من يصنع ذ ِلك‪ ،‬و ِإن ي‬
‫ول َّ ِ َ َ َ َٔ نَ َ َ ْ َ َٔ ْ َ‬ ‫َّ ًة ُ ُّ ُ ْ ف َّ َّ َّ ًة َ َ ً َ ُ َ َ ْ َ َ َ ُ َ‬
‫ا�‬ ‫الل؟ قال‪ :‬ما ا� علي ِه واص ِ يب‬ ‫احدة‪ ،‬قالوا‪ :‬ومن ِ يه ي� رس‬ ‫ِمل‪ ،‬كهم ِ ي� الن ِار ِإل ِمل و ِ‬
‫عدب�الہل نب رمع�و ‪t‬سےرم�و�ی ےہ �رسو�ل الہل ﷺنےرفمایامری�ی امت رپ�ایک ایاس�زمانہٓائےاگیجاسبین اسر�ائلی رپ�ٓایاتاھ�ا�و�ر�د� نوو�ں‬
‫کےزمانہا�سرط�حاطمبقوہ�ںےگےسیجایکلعند�وسر�ےلعنےکاطمبقوہتیےہ�‪ ،‬یاہ�ںکتہکاگربیناسر�ائلیںیموکئیصخشایاسہوگاکہ‬
‫عالنہی اپین ام�ں ےس زناکر�ےرک�ےاگتومری�ی امت ںیم ےس ایاسشصخ وہگاجو�ا�س امرنشعی اکمرتبک وہگا�‪�،‬ا�و�ربین اسر�ائلیرتہبفرقو�ں ںیم‬
‫تمرف�قہوئےا�و�رمری�یامترتہتفرقو�ںںیمرفتم�قوہگیوسئے�ایکےکبسمنہجںیماجئںیےگ�‪ ،‬صاحبہرک�ا�م ‪y‬نےوپچاھ�ا�ےالہل‬
‫‪1‬‬
‫کے�رسو�لﷺو�ہوک�نےہ؟ف مرایا�و�ہوجا�سرپہوجسرپمںیا�و�رمری�ےاصاح�بںیہینعیاتک�بوستنرپ�۔‬
‫ہیعضفیر�و�ایتےہ�‪�،‬ا�سیکدنسمںیر�ا�و�یدبع�الرمحنٰنبزیا�د�افرییقفیعضےہ�۔‬
‫�ا�بدمحم�رسو�لالہلﷺکوہمےنبصنمرسالترپافئزرکدیاہےا�و�ر�و�ہامیوہنےےکاب�وجو�دقر�ٓا�ندیجمیجیساتک�بشیپرک�رہےںیہا�و�ریہ‬
‫دعببیھارتمرفتم�قرہ توو�ا�سیکذمہد�ا�ر�یوخ�دمتںیہ‬
‫�ا�نیکرسالتیکو�اضحدللیےہا�سرط�حالہلےنمترپپرھحتجامت�مرک�د�یےہ‪�،‬ا�سےک گ‬
‫پرعائدہوتیےہ م‪،‬رگ�ا�نںیمےساکرثول�گنجرپ�رسو�لالہلﷺکیدص�اقتو�اضحیھتضحماپےندسحوبضغا�و�رضد�وہٹدھرمییکوجہ‬
‫سےایام�نالنےےسرگیز�ا�ںےھتا�و�ر�ٓا�پیکذکتیبرکتےےھت‪،‬یاہ�ںاہلاتک�بوہی�د� نواص�ر�ٰیوکابر�اہمی‪u‬کاحو�الہد�ےرکرفمایاگایہک‬
‫تماہنںیاپانمذہیبوشیپ�استمیلرکتےوہمرگسجرط�حابر�اہمی‪u‬نےاسال�میکرط�فامئلا�و�روسکیوہکررفک�وشر�کںیمڈ�وبیاپینوق�موبر�ا�د�ر�ی‬
‫کےالخ�فو�ااگش�فالاف�ظںیمہیرعن�ہقحاگلیاتاھ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ك َو ِمَّا َت ْع ُب ُد ْو َن ِ ْ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ ٌ َ َ َ ٌ ْ ٓ ْ ٰ ْ َ َ َّ ْ َ َ َ ٗ ْ َ ُ‬
‫ال ْوا ل َِق ْو ِمه ْم ا َِّن ُ َب ٰ ۗء ُٔوا ِم ْن ُ ْ‬
‫م‬ ‫ِ‬ ‫قد كنت لك اسوة حسـنة ِف اِب ِهيم وال ِذي مع ۚه‪۰‬۝ اِذ ق‬
‫َ ٗٓ‬ ‫ح ُ ْٔ ُ‬ ‫ٰ‬
‫‪۰‬۝ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ ْ َ ۗ ُ َ َ ً َ ّ‬ ‫ُ‬
‫‪2‬‬
‫ت ِمن ْوا ِبهلل ِ َو ْحده ۔۔۔ ‪۴‬۝‬ ‫هللاِ كفرن ِبك وبدا بيننا وبينك العداوة والبغضاء ابدا‬ ‫د ْو ِن ۡ‬
‫‪u‬ا�و�ر�ا�س ےکاسھتوی�ں ںیم ایک اچاھنومنہ ےہہک انوہ�ں ےن اپینوق�م ےس اص�فہہک دیاہممت ےس‬
‫ترجہم�‪:‬تم ولگو�ں ےک ےئل ابر�اہمی �‬
‫زیبا�رہںی‪،‬ہمےنمتےسرفککای�ا�و�رہام�ر�ےا�و�رمتاہ�ر�ےد�رمای�نہشیمہےک‬
‫�ا�و�رمتاہ�ر�ےا�نوبعم�د�و�ںےسنجوکتمدخ�اکوچوھ�ڑکرپوجےتوہطقیع �‬
‫لےئدع�ا�و�توہگیئا�و�ربریپڑگایجبکتمتالہلوحد�ہرپ�ایام�نہنالئو�۔‬
‫وکر�فان�میکدحتکمیلسترکنےےکاجبئےا�نیکرط�حاپےندینوک�الہلاحبسنہوتاعلٰیےکےئلاخلصرککےرش�کےس‬
‫تمیھبا�نیکریس�ت ص‬
‫بزی�ا�ر�یونرف�تاک�اظاہ�ررکو�‪،‬اپےنابطلوبعم�د�و�ںےکٓاگےرسھجاکنے�‪�،‬ا�نیک ضراحاصلرکنےےکےئلرشمکانہرسوما�تا�د�ارکنےےکاجبئے‬
‫ہرطر�فےسر�خریھپکراپےناخلقومالکا�و�ر�ر�ا�ز�قوکعموب�دبرحقمیلسترکےکا�سےکوضح�ررساکھجئو‪،‬الہلابت�ر�کوتاعلٰییکای�دکےےئلامنزاقئم‬

‫ُٔ‬ ‫ف ْ‬
‫اال�ان َما َج َاء ِ ي� اف تِ َ� ِاق َه ِذ ِه اال َّمةِ �‪۲�۶�۴�۱‬‬
‫‪ 1‬جامع ت�مذی کتاب ی‬
‫‪2‬املمتحنۃ�‪۴‬‬
 ‫�� �� �‬

‫کر�وجوبد�نیکامت�مابع� تدو�ںںیمبسےساعٰیلابع�د�تےہ‪�،‬ر�باکقر�باحصلرکنےاکہبرتینرطیہقےہ‪،‬ہمےنوجام�لو�د�ولتںیہمت‬
‫رضو�ر�ت‬
‫عانیترفمایاہے�ا�سرپ�اتر�اکرمالیوط�رپرکزم�و�ربدن�و�ںرپظملوسمتہنرک�ولبہکاہمت�ر�ےا�سام�لںیممہےناپےناملیوط�ررپکزم�و�ردنب�و�ں‪� ،‬‬
‫مدن�و�ں�‪،‬ومیتی�ں�‪،‬ویب�ا�و�ںوغری�ہاکحقرکاھہے‪،‬یہقحوخشیوخشیا�نکتاچنہپ�و�‪،‬یہقحدیےتوہئےا�و�رنہاہنںیڑھجکو�ا�و�رنہا�نرپ�اپان�احاس�نہن‬
‫ریا�ترخ�چرک�و�‪ ،‬یہی رص�طمیقتسم‬
‫تجال�و�‪ ،‬رص�ف اتانہیںیہن امہ�ر�ی وخشون�د�ی احصلرکنے ےک ےئلرف�ض زکو�ا�ۃ ےک الع�و�ہیھب ا�ن رپصدقہ خو �‬
‫ہے�‪�،‬اسیںیماہمت�ر�یاکمایبیوکامر�انیےہ�۔‬

‫َّنِا َنْيِذَّلا اْوُرَفَك ْنِم ِلْهَا ِبٰتِكْلا َوَنْيِكِرْشُمْلا ْيِف ِراَن‬

‫یبکشوجول�گاہلاتک�بںیمےساکفروہئے�ا�و�ررشمکنیبسد� �وز�خیکٓا�گںیم( جائںیےگ) �‪،‬جاہ�ںو�ہ( مہہشیہشیمہ)‬

‫َمَّنَهَجَنْيِدِلٰخاَهْيِفؕ‪َ١‬كِٕىٰٓلوُاْمُهُّرَشِةَّيِرَبْلاؕ‪�(۰۰۶‬ابلہنی�‪)۶‬‬
‫�رہںیےگ�‪،‬یہول�گدبترینالخئقںیہ۔‬
‫�ا�ےاہلاتک�ب�(یوہ�د� نواص ٰ ��ری�)اہمت�ر�ےاپ�سوت�الہلابت�ر�کوتاعلٰییکان�ز�لرک�د�ہاتکبںیںیہجسںیممتالہلاحبسنہوتاعلٰیےکاحاکما�تڑپھےت‬
‫ہو�‪�،‬اہنںیاتکبو�ںںیمالہلاعتلٰیاگلتا�راپےنٓاخر�یربمغیپدمحم�رسو�لالہلﷺکےٓانےیکوخخشرب�یدیات�رہاہےجسرسو�لاکتماتناظ�رکر�رہےےھت‬
‫�‪،‬کایتمںیہندکیےتھہکرسو�لالہلﷺجولعتامی�تد�ےرہےںیہو�ہوہیامیلعت�تںیہوج�ا�نےسےلہپربمغیپمتںیہد�ےےکچںیہ�‪،‬عیینرہقمس‬
‫کےرش�کےسد�و�ر�ر�ہرکخالصالہلاحبسنہوتاعلٰییکدنبگی�‪،‬صر�فا�سیکرپسشتا�و�رتابعرفمانی�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ ٰ ٓ َ ْ َ ْ ٰ َ َ َ ْ ٰ َ َ َ َ ۗ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ َّ َ ْ ُ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ً َ‬
‫شك ِبهٖ ش ْـي ـ ٔـا ّول يَ ّت ِخذ َب ْعض َنا‬ ‫ب تعالوا اِل ك ِم ٍة سوا ٍ ؚءبيننا وبينك ال نعبد اِل هللا ول ن ِ‬ ‫قل يھل الكِت ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ً َ ْ َ ً ِّ ْ ُ‬
‫‪1‬‬ ‫ُ ّ‬
‫تل ْوا فق ْولوا اش َهد ْوا ِبن ُم ْس ِل ُم ْو َن ‪۶۴‬۝‬ ‫هللاِ‪۰‬۝ ف ِا ْن َ َ‬
‫م د ْو ِن ۭ‬ ‫بعضا اربب‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبنوہک�!�ا�ےاہلاتک�بٓا�ٔوایکاییساب�تیکرط�فوجامہ�ر�ےا�و�راہمت�ر�ےد�رمای�ناسکی�ںےہیہہکمہالہلےکوس�ایسکیکدنبگیہن‬
‫کریں�‪،‬اسےکاستھیسکوکرشیکہنرہھٹ�ائںیا�و�رمہںیمےسوکئیالہلےکوس�ایسکوکاپانر�بہنانبےل�‪،‬ا�سدعو�توکوبق�لرکنےےساگرو�ہہنم‬
‫مو�ڑیںوتاص�فہہکد�وہکوگ�ا�ہرہومہوتملسم(صر�فالہلیکدنبگیواطاعترکنےو�الے�)ںیہ۔‬
‫�ا�بہکبجربمغیپ�ٓاخر�الزما�نﷺوکمتاہ�ر�یدہ�ایتو� نہرامئیےکےئلوعبم�ثرک�دیاگایہے�‪،‬ا�و�رتما�نیکامانتو�دیانتودص�اقتےکوگ�ا�ہ‬
‫ربمغیپر�اہمی‪u‬کو�اپانجد�اعٰیلمیلست‬
‫رھا�نیکرسالترپ�ایام�نالنےےکاجبئےقحوسچاکاناک�رویک�ںرک�رہےوہ�‪�،‬ا�ےاہلرقیش�!متامہ�ر�ے اب‬
‫و �‬
‫ہ پ‬
‫کرتےوہ�‪،‬نجوہ�ںےنامہ�ر�ےمکحےستیبالہلریمعتکایجسےکمتوتملیوہ�‪،‬ہام�ر�ےرھگےکوتملیوہنےیکوجہےسرع�بںیمںیہمتامنا�و�ر‬
‫رق �ا �ردیےتوہ‪ ،‬با �راہمی‪u‬‬
‫عز�ت �واحرت�ا�ماحصلےہمرگ با �راہمی �و ساامعلی‪u‬کیوتحدیپرشملمتامیلعت�توکرف�امو�شرککےرش�کوکہیاصلدین �‬
‫کیامیلعت�تیکای�د�دہانیےکےئلیہدیسعر�بوعمجﷺکوسا�ر�یدنایکےےئلوعبم�ثایکہےا�سےئلرہطر�حےکرفک�وشریکےساتئب‬
‫ٓ‬
‫‪ 1‬ال معران�‪۶�۴‬‬
 ‫�� �� �‬

‫�دبیھارتماپیندض�وہٹدھرمیا�و�رخو�ددساخہترشکہی‬
‫ہوکر�ا�نیکریپ�و�یرک�و� حم‪،‬دم�رسو�لالہلﷺیکالئیوہئیا�نو�اضحامیلعت�تےکاب�وجو�د گ‬
‫عاقئد�واعام�لو�رسوما�تیکر�و�شےساب�زنہٓائےوتاخر�و�یزندگیںیمںیہمتوس�ائےاتھچپ�و�ےےکھچکاحصلہنوہگاجاہ�ںمتےسیجاجنو�ر�و�ں‬
‫سےیھبےئگزگ�ر�ےدبترینالخئقےکےئلوہنج�ںےنقحوکہپاچ�نرکتر�کرک�دیامہےند�ر�دنا�کذع�ا�بےکےئلمنہجایت�رکر�رکاھہےسج‬
‫مںیمتہشیمہہشیمہرہوےگاہج�ںہنمتیجوسگےا�و�رنہرمسوکگے�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َّ ٗ َ ْ َّ ْ َ َّ ٗ ُ ْ ً َ َّ َ ٗ َ َ َّ َ ‪۰‬۝ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫ت ِف ْيا َول ْي ٰي ‪۷۴‬۝‬ ‫اِنه م ي ِت ربه م ِرما ف ِان له جهنمۭ ل يو‬
‫ترجہم�‪:‬قحتقیہیےہہکوجرجم�منبرکاپےنر�بےکوضح�راحضروہگاا�سےکےیلمنہجےہسجںیمو�ہہنےیجاگہنرم�ےاگ�۔‬
‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َّ َ َ ُ ْ ُ ْ َ َ َ َ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ْ َ ْ َ َّ َ ْ ُ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ َ ْ َ ْ َ‬ ‫َ َ َّ َّ ُ َ ْ َّ ْ ٰ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۱۳‬۝‬
‫ق ‪۱۱‬۝ ال ِذي يصل النار الكبىۚ ‪۱۲‬۝ ثم ل يوت ِفيا ول ي ۭ‬ ‫ش ‪۱۰‬۝ ويتجنبا الش ۙ‬ ‫سيذكر م ي ۙ‬
‫ترجہم�‪:‬جوصخشڈ�رتاےہو�ہتحیصنوبق�لرکےلاگ�ا�و�را�سےسرگیزرک�ےاگو�ہاتناہئیدبتخبوجڑب�یٓا�گںیماجئےاگ�‪،‬پرھہنا�سںیمرم�ے‬
‫گاا�و�رہنےیجاگ�۔‬
‫َ‬ ‫َ َ ٓ ُ ْ ُ ْ ْ َ َ َ ً َ ّ ً ّ ُ َ َّ ْ َ َ‬
‫ي د َع ْوا ُه َنالِك‬ ‫يا ‪۱۲‬۝ واِذا القوا ِمنا مكن ض ِيقا مقر ِن‬ ‫س ُع ْوا َل َها َت َغ ُّي ًظا َّو َز ِف ْ ً‬‫َ‬ ‫َ َ َُْ ْ ّ ْ َ َ‬
‫م ّمك ٍ ؚن َب ِع ْي ٍد ِ‬ ‫اِذا راتم ِ‬
‫َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ ُ ْ ً َّ ً َّ ْ‬
‫اد ُع ْوا ثُ ُب ْو ًرا َك ِث ْ ً‬ ‫ُ‬
‫‪3‬‬
‫يا ‪۱۴‬۝‬ ‫ث ُب ْو ًراۭ ‪۱۳‬۝ ل تدعوا اليوم ثبورا وا ِحدا و‬
‫ےگ‪�،‬ا�و�ربجہیدستواپہتسبا�سںیمایکگنتہگج‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہبجد�و�رےسا�نوکدکیےھیگوتہیا�سےکبضغا�و�روج�شیکٓا�و�ا�زیںنسںیل �‬
‫ومو�ںوکاکپ�ر�و۔‬
‫ٹوھنےساجئںیےگوتاپینوم�توکاکپ�رنےںیگلےگ�‪�(�،‬ا�سوقتا�نےساہکاجئےاگہک�)ٓا�جایکوم�توکںیہنتہبیس ت‬
‫َّنِا َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا َو اوُلِمَع ِتٰحِلّٰصلاۙ‪َ ١‬كِٕىٰٓلوُا ْمُه ُرْيَخ ِةَّيِرَبْلاؕ‪َ ۰۰۷‬ج َزٓاو ُھ ْمَدْنِع ْمِهِّبَر ُتّٰنَج‬
‫یبکشوجول�گایام�نالئےا�و�رکینلمعےئکیہول�گرتہبینالخئقںیہ�‪�،‬ا�ناکدبلہا�نےکر�بےکاپ�سیگشیمہو�الیںیتنجںیہ‬
‫ٍنْدَع ْيِرْجَت ْنِم اَهِتْحَت ُرٰهْنَاْلا َنْيِدِلٰخ ۤاَهْيِف اًدَبَاؕ‪َ ١‬يِضَر ُهّٰللا ْمُهْنَع َو اْوُضَر ُهْنَعؕ‪١‬‬
‫نجےکےچینرہنیںہہبرہیںیہ�‪،‬جنںیمو�ہہشیمہہشیمہرہںیےگ�‪�،‬الہلاعتلیا�نےسر�اضیوہ�اا�و�رہیا�سےسر�اضیوہئے�‪،‬‬

‫‪(� ۰۰۸‬ابلہنی�‪)�۷�،�۸‬‬
‫َكِلٰذْنَمِلَيِشَخٗهَّبَر �‬
‫یہےہا�سےکےیلوجاپےنرپ�و�ر�دگا�رےسڈ�ر�ے�۔‬
‫�ا�و�ر�و�ہول�گوج�د�ل جوا�ںےکاستھامہ�ر�یان�ز�لرک�د�ہامیلعت�تا�و�رہام�ر�ےوعبم�ثےیکوہئےربمغیپپر�ایام�نالئںیےگا�و�رامہ�ر�یامیلعت�ترپ‬
‫ممنکدحتکلمعریپ�اہونےیکوکششرکیںےگ‪،‬خالصالہلابت�ر�کوتاعلٰییکوخشون�د�یاحصلرکنےےکےئلابع�د�ا�توطاعتا�و�ر�اعام�لاصلہح‬

‫‪ 1‬طہ ‪�۷ �۴‬‬

‫‪ 2‬االعیل�‪ �۰‬ت‪۱�۳��۱‬‬
‫‪ 3‬الفرقان�‪ �۲‬ت‪۱�۴��۱‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ولخما�تےس‬
‫�اپانئںیےگا�و�رامہ�ر�ےالع�و�ہیسکا�و�رولخم�قیکدنبگیوعاب�د�تاکاشئہبکتیھبدیپ�اںیہنوہنےدیںےگ�ایےسول�گامہ�ر�یامت�م ق‬
‫ےسرھ�یںیتنجایت�رکر�رکیھںیہنجںیمو�ہےب‬
‫�افلضںیہ‪�،‬اسےولگو�ںےکاناع�مو�اکر�ا�مےکےئلمہےنانو�ا�عو�اقاس�میکال�ز�و�ا�لوتمعن�ں ب‬
‫خو�فوخرطہشیمہہشیمہرہںیےگ�‪�،‬اییسرتہبینزج�ا�ءا�و�ر�ا�سرپہام�ر�یرضاا�نولگو�ںکےےئلوہگیوج�ا�ساع�رضیایق�ماگ�ہںیمالہلابت�ر�کوتاعلٰی‬
‫را�رہنںی‬
‫کیانف مرانیےسےتچبوہئےزندگیزگ�ا�ریںےگا�و� گر�ارکیسرشب�یاقتضےےسا�نےسوکئیزغل�شوہبیھاجئےیگوت�اپینتیصعمرپ�اص �‬
‫کریںےگ�‪،‬جر�یویباب�کنبرکہنںیرہںیےگہکلبوف�ر�اً�الہلاحبس�نوتاعلٰیےساعمفیےکوخ�اتساگ�رہو�ںےگ‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َ‬
‫م‪۰‬۝ َوكنَ‬ ‫َ‬
‫هللا َعل ْي ْۭ‬ ‫َّ َ َّ ْ َ ُ َ َ ِ َّ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َ ّ ُ ْ ۗ َ َ َ َ ٍ ُ َّ َ ُ ْ ُ ْ َ ِ ْ َ ْ َ ُ ٰ ۗ َ‬
‫ك يَ ُت ْو ُب ُ‬
‫ِ‬ ‫ب فاول ِٕى‬
‫اِنا التوبة ع هللا لِل ِذي يعملون السوء ِبهالة ثم يتوبن م ق ِري ٍ‬
‫ُ َ‬
‫‪1‬‬
‫هللا ع ِلـ ْ ًـي َح ِك ْ ًـي ‪۱۷‬۝‬
‫ت‬
‫ترجہم�‪:‬ہا�ںہیاج�نولہکالہلرپوتبہیکوبقل ّ�ی�اکقحانیہولگو�ںےکےیلےہوجان�د�انییکوجہےسوکئیرب�العفرکزگ�رتےںیہا�و�را�سےکدعب‬
‫جدل�ییہوتبہرکیلےتںیہ‪�،‬ایےسولگو�ںرپالہلاپینرظنانعیتےسرھپوتمجہّوہاجتاےہا�و�رالہلاس�ر�یابتو�ںیکربخرھکےنو�الاا�و�رمیکحود�اناےہ۔‬
‫�ا�و�ر�ر� �وزقایمتالہلابت�ر�کوتاعلٰیےکاناعما�تا�و�ر�رضاپریہول�گاپےنر�بےسر�اضیوہجائںیےگ�۔‬
‫�ابو�ذ�رغاف�ر�ی( جدن�ب‪t‬بنانج�د�ہ)‬
‫مہکرکممہےسوجکا�ر�و�انیر�اسہتاہپ�ڑ�و�ںےکد�ر�و�ںا�و�ر�رگیاتسنیایببانو�ںںیمےسوہتاہو�اشا�منیطسلفیکرط�فاجتاہےکیھٹاسیاشہر�ا�ہےکیسک‬
‫�ایکتمسںیمافغ�ربنمل�یلنبریمض�(جوکاننیانللسرع�بےھت�)کیا�ولا� غداف�رکےان�مےسیسبوہئییھت‪�،‬ایکر�و�ایتےہہکافغ�ریو�ںکامائو�ٰی‬
‫�ا�و�رسمنکدمیہنونم�ر�ہےساسی�(�‪)�۸�۰‬ملیےکافصہلرپدب�رےکون�ا�حںیمو�د�ا�نانمییتسبیھت‪،‬رقیشایکاجت�ر�تہشیپوق�میھتٓائےد�نرقییش‬
‫تاجر�و�ں‪،‬عربیاسہوکا�ر�و�ںےکزہ�ا�ر�و�ںا�ونٹرع�بیکوصخم�صدیپ�ا�و�ا�ر�و�ںےسدل�ےوہئےاش�میکرط�فاجتےےھتا�و�ر�وہا�ںےساشمی‬
‫غےل ر�ومی د� لووت�ں ےک اناب�رعر�ب التے ےھت ‪،‬خای�لایکجاتاہےہک وج�ں وج�ں اب�زطنینی وکحمت اش�م ںیم اپےندق�م امج�رہییھت رعبی اجت�ر�ت‬
‫کوخا�ص رتقی وہتی رہی غ‪،‬اسنوی�ںیک تشپ انپہی ںیم ر�ومی د�ربا�ر�و�ںکترع�بیک وخببیزگ�رہوتییھت ا�س ےیل ا�ن وکلم�ں ںیم رہطر�حیک‬
‫رزمانہںیموتعر�باجت�ر�تےسر�ومیوکحمتےنیگنچوصحم�لیھباٹاھ�دیاتاھ�‪،‬قای�ساکقمیضتےہہکرع�ب‬
‫�ٓاسانای�ںایہمہوتیرہںیتا�ٓانہکٓاخ �‬
‫کےا�ناجت�رتی قرتوی�ںرپ�ر�اسےتےکابقئلاعر�ا�بیکاچللئیاکنہںیڑپنےںیگلا�و�ر�رفہترفہتا�ساعممہلےنہیوص�ر�تاتخای�رکیہکافغ�رکےوجیشےل‬
‫باہ�د�رنوجو�انو�ںےسرہانہایگپرھیجاسکہاہجلتو�افال�سا�و�رشاجعتےکومجمعیذجبا�توقو�یاکتاقضاہےافغ�ریو�ںےکاہتوھ�ںےسربصکا�د�امن‬
‫وکوٹےنےگلا�سےکدعبیہانممنک‬
‫چوھ�ٹایگ�‪،‬گز�رنےو�الےاقفول�ںرپ�انوہ�ںےنڈ�اکہزنیرش�و�عرک�د�ی‪،‬یباچ�ر�ےر�ا�ہریگ�وغریباسمف �رو�ں ل‬
‫تاھکہا�نیکاغ�ر�ترگ�یاسیدحتکٓاکرھٹریجاتی�‪،‬ہرجر�مد�وسر�ےرج�ماکمدقمہےہ‪،‬عملانلسفاک�ایکوہشم�ر�وسمملاقنو�نےہریمضکےالخ�فسج‬
‫واتیےہوت�ٓائدن�ہا�ساک�اندس�ا�دشملکوہجاتاہے‪،‬باس�ا� قوا�تےبابقیتہبزیا�د�ہد�ر�دنا�کوہجاتیےہ�‪،‬غاف�ریو�ں‬
‫�وقتایکزمک�و�ر�ییھبرس�ز�دہ ج‬
‫کوکایعمول�ماھتکہر�اہزنیےکدعب� ہناںی�ا� گر�در�دکےولیبق�ںےکریو�ڑبیھاتختوتا�ر�ا�جیکدعو�تدیںےگیتحیکایاسہیوہ�اغاف�ر�یڈ�اکوئو�ںیک‬
‫‪ 1‬النسائ�‪۱�۷‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ںیمارثبقولی�ںرپچاھپےام�رتی‪،‬چر� گااہو�ںرپ� ھدا�و�ےوب�لرک�ا�نےکا� نووٹ�ںوکنہاکلاتی۔‬

‫�ایکامجعتیھبوجصحبیکان ھدرییو�ں ک‬
‫غاف�ریو�ںرپ�اسیمسقےکایغط�نوترم�دکےاب�د�لاھچئےوہئےےھتنکیلنیعانیہ ندو�ںانج�د�ہنببعکنبصع�ی�ر�ہنبالو�اقہعنبایفس�ننبرح�ا�م‬
‫وکزمنی‬
‫بنافغ�رکےرھگ�رمہلتنبریبہعےکنطبےسوج�ایکافغ�ریہاختو�نںیھتو�ہدیعسلڑکاپدی�اہو�اجسےسزیا�د�ہیچسزبا�نو�الےاناس�ن �‬
‫نے�اپینتشپرپبکیھںیہناٹاھیاتاھ�‪،‬با�پےنڑلکےاکنا�مدنج�ب کراھجنیکتینکاب �وز�رتیھا�و�ر�اسیتینکےسیہوہشم�رہوئے�۔‬
‫غاف�ر�یہلیبقرہزنیںیمڑب�یرہش�ترھکاتاھتو�ہہنرص�فہکمرکممہا�و� شرا�مےکد�رمای�نٓانےاجنےو�الےاقفول�ںوکول�ٹےتیلےھتہکلبا� گر�در�دکے‬
‫قابئلوکبیھاپینرتکات�زیو�ںاکناشنہانبتےرہےتےھت‪،‬یہابکلانممنکےہہکاناس�نسجوق�مںیمدیپ�اہو�ا�نےکاع�د�ا�تو�اطو�ا�رکےرپتو�ا�س‬
‫پرنہڑپیں�‪،‬چاننہچبجاب �وز�ر‪t‬جو�ا�نوہئےا�و�رتری�وکام�ناھبنسنےیکالصحتیدیپ�اہوئیوت�اپینوق�میکاع�د�تو�اطو�ا�رکےاطمبقو�ہایک‬
‫وھڑ�ےیک ھٹیپ رپیبھٹرکبالکیس رفقی ےکول�ٹ‬
‫�زبر�دست ڈ�اکوکی لکش ںیم اسمےنٓائے�‪�،‬ا�نیک رج�ا�ت وباہ�د�ر�یاکیہ اعلم اھتکہاقفول�ں گوک �‬
‫ھکوس�ٹےتیلےھت�‪�،‬دکیےنھو�الو�ںاکبای�نےہہکا�ناکمحہلایپ�د�ہوہتاتوجعبییتسچ چوالاکیےساقفول�ںںیمےتسھگےھتایاسعمول�موہتاکہایک‬
‫پبرھ�اہو�اشریبرکیو�ںرپجاپڑ�اہے�‪،‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َع ْن ُخ َف ِاف ْ ن� إ ي َ� ِاء ْ ن� َر َح َضة قال‪:‬كن ا ُبو ذ ّر َر ُجال ُي ِص ُ‬
‫يب الطر َيق َوكن ش جَ‬
‫� ًاعا َي َتف َّر ُد َو ْح َد ُه َيقط ُع الط ِر َيق‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫بِ ِ بِ‬
‫َ ُ ُ َ َ ّ َ ف َ َ َ ُّ ْ َ َ ظَ ْ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َٔ َّ ُ َّ ْ ُ َ َ ْ ُ ُ ْ َ َ َ ْٔ ُ ُ َ َٔ َ َ‬
‫ال و ي�خذ ما اخذ‬ ‫الص ِم ِ ي� عاي ِة الصبح عل �ر فر ِس ِه او عل قدمي ِه كنه السبع‪ .‬فيطرق ي َّ‬ ‫وي ِغ ي� عل ِ‬
‫ِ‬
‫�ض‬
‫خاف�فنبایامئ نبرح ہےسرم�و�یےہ�ابو�ذ�ر‪�t‬ر�اسہتر�وکےتےھتا�و�ر�ایےساجش�عےھتہکاہنتاجرکرہزنیرکتےےھت�‪،‬صحبیکات�رییکںیم‬
‫�اپےنوھگ�ڑ�ےیکتشپرپیاپای�د�ہا�سرط�حا� نووٹ�ںوکولٹےتےھتوگیا�و�ہد� نرد�ےںیہ�‪�،‬ر�ا�توک�و�ہےلیبقںیماجتےےھتا�و�رجوچاہےتےھتےل‬
‫‪1‬‬
‫یلےتےھت�۔‬
‫ہیتہبد�انشدنم�‪�،‬د�و�ر�اندیشا�و�ربڑ�ےرج�ا�تدنمےھترگم�اسال�مالنےےسنیترب�سرتشیباکییکا�نیکزندگیںیمایکاقنال�بربپاوہ‬
‫گایا�و�ربطتعیول�ٹام�ر�‪،‬قلتوغا�ر�تا�و�ر�زہزنیےستخسرفنتمہوگیئا�و�ر�ا�سےکاستھیہےلیبقےکدیو�یدیوتائو�ںےسیھبرفنتمہوگےئ�‪�،‬اپین‬
‫عاقتبیکدب�اناجمیاکخو�فر� �وزبر� �وزبتہزیا�د�ہدش�تذپیرہو�ا�‪�،‬ر�باکربنےاہنںیوتحدیکا�ر�اسہتاھجمسدیاا�و�ر�و�ہبشو�ر� �وز�الہلوحد�ہالشریک‬
‫کیابع�د�تںیموغشم�لوہگےئ�‪،‬ویکنہکامن�زکاطریہقولعم�مہناھت�ا�سےئلالہلاحبسنہوتاعلٰییکای�دکےےئلوجطریہقذہنںیمٓاتا�ا�سرط�حامن�ز‬
‫پڑ�ھےتیلےھت‪،‬‬
‫َ َ َّ‬ ‫َُْ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َّ ْ ُ ْ ن َٔ �خ َ ْ َ َٔ ْ َٔ ْ قَ َ ُ َ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫ل‪،‬‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ثالث ِس ِن ي نَ� فقل ُت‪َ ِ :‬ل ْن؟ قال‪ِ ِ :‬‬ ‫الل صل‬ ‫قال‪:‬وقد صليت ِب� ب ِ� ا ِ ي قبل ان ال� رسول ِ‬
‫َّ َ ُٔ ْ ُ َ َٔ ّ َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ُ ْ ُ َٔ ْ نَ َ َ َّ ُ َ َ َٔ َ َ َّ ُ َ ْ ُ ُ َ ّ ُ ن َّ ُ ُٔ ّ َ‬
‫يت ك ِ ن ي� ِخف ٌاء‬ ‫الل ا َص ِ يل ِعش ًاء َح تَّ� ِإذا كن ِم ْن ا ِخ ِر السح ِر ال ِق‬ ‫فقلت‪ :‬ا ي� توجه؟ قال‪ :‬اتوجه حيث يو ِج� ِ ي�‬
‫َّ‬ ‫َ ُ‬
‫َح تَّ� ت ْعل َو ِ ن ي� الش ْم ُس‬
‫�ا�ناک�اپانبای�نےہ�رسو�لالہلﷺیکالمقا�تےسنیتاس�لےلہپیہںیمےنےجیتھبےکاستھامن�زپڑھییھت عدب�الہلنباصمتےتہکںیہہکںیم‬
‫ا� سعد�‪۱�۶�۷‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 1‬بن‬
 ‫�� �� �‬

‫نےاہکسکیکرضاےکےئل؟انوہ�ںےناہکالہلیکرضاےکےئل�‪،‬مںیےناہکوتاپانر�خسکرط�فرکتااھت�انوہ�ںےناہکاہج�ںریم�ار�بر�خ‬
‫کردیات�اسیرط�فںیماشع�ءیکامن�زا�د�ارکیلاتاھتاہی�ںکتہکبجر�ا�تاکٓاخر�یہصحوہتاوتںیماپےنٓا�پوکا�سرط�حڈ�ا�لاتیلوگیاہکںیم‬
‫‪1‬‬
‫چا�د�ریہوہ�ںاہی�ںکتہکوس�ر�جدنلبوہاجتا�۔‬
‫ریحا�نوہتےہکہیاپےنٓابائو�اجد�ا�دکےوبعم�د�و�ں‬
‫ہلیبقےکول�گا�نیکزبا�نےسالا�الہالا�الہل�‪،‬الہلےکوس�اکوئیوبعم�دہنںیےکالاف�ظےتنسوت �‬
‫کوچوھ�ڑکرکسطبخںیمالتبمہوگایہے‪،‬و�ہایکیبنےکرظتنمتےھ لوجوگو�ںوکاچ�ر�و�ںرط�فیلیھپتب سرپیت�‪،‬عر�بںیمخمفلتذم�اہبا�و�ر�ا�ن‬
‫وچوی�ںےسوخ� شردی�اسال�مولط�ع‬
‫رکدیھےر�اسےترپاگمز�نرک�ے‪�،‬ا�سوقتوک�ہاف�ر�ا�نیک ٹ‬
‫کےرفقو�ںےکابطلاقعئدیکرمگ�اہیےساکن�ل س‬
‫ہوچاکتاھ�ا�و�رہا�د�یربحقدمحم�رسو�لالہلﷺلوگو�ںوکسملسلالہلوحد�ہالشریکیکرط�فدعو�تد�ےرہےےھت�‪،‬‬
‫َُْ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ َ َ َ َ ْ ََ َ َ َ‬ ‫ً َّ َ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ َ ُٔ َ‬
‫قال‪ :‬فقال ان ْي ٌس‪ِ :‬إن ِ يل َح َاجة ِب َ�كة‪ ،‬فاك ِف ِ ن ي� َح تَّ� ا ِت َيك‪ .‬قال‪ :‬فانطل َق ف َراث َع َّيل‪ ،‬ث َّ� ا تَ� ِ ن ي�‪ ،‬فقل ُت‪َ :‬ما‬
‫َ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ ُ ُ َّ ُ َ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ ُ َ ُ ً َ زْ ُ ُ َٔ َّ َّ َ َٔ َ َ‬
‫اس ُل؟ قال‪ :‬فقل ُت‪َ :‬ما‬ ‫الل ا ْر َس ُل َعل ِد ِينك ‪ ،‬قال‪ :‬فقلت‪ :‬ما يقول الن‬ ‫حبسك؟ قال‪ :‬ل ِقيت رجل ي�ع ان‬
‫َ ُ ُ َّ ُ َ ُ َ َ َ ُ ُ َ َّ ُ َ ٌ َ َ ٌ َ َ ٌ َ َ َ ُٔ َ ْ ٌ َ ً َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َُّ‬
‫يقول الناس ل؟ قال‪ :‬يقولون‪ِ :‬إنه ش ِاعر وس ِاحر وك ِهن وكن انيس ش ِاعرا قال‪ :‬فقال‪ :‬قد ِسعت قول الك ِان‪،‬‬
‫ّ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ َ ُ َٔ َ َٔ َّ ُ ْ ٌ َ َّ َّ َ ٌ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ َ َٔ ْ‬ ‫فَ ُ ُ َ‬
‫الل ِإن ُه ل َص ِادق‪َ ،‬و ِإ نَّ ُ� ْم‬
‫الل ما يلتام ِلسان اح ٍد انه ِشعر و ِ‬
‫الشع ِر‪ ،‬فو ِ‬ ‫َ�ا َيقول ِبق ْ ِو ِل ْم َوقد َوض ْعت ق ْو ُل َعل اق َر ِاء ِ‬
‫َّ َ َ َ َ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ ْ َ َ َٔ ْ ُ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ُ ْ َ ْ َٔ ْ َ ف‬
‫لك ِذ ُبون‪،‬قال‪ :‬فقل ُت ُل‪َ :‬هل ان َت ك ِ ي َّ� َح تَّ� انط ِل َق فانظ َر؟ قال‪ :‬ن َع ْم‪ ،‬فك ْن ِم ْن ا ْه ِل َمكة َعل َحذ ٍر‪ ،‬ف ِإ نَّ ُ� ْم ق ْد‬
‫َ‬ ‫َ ُ َ َت‬
‫ش ِنفوا ُل‪َ ،‬و ج َ� َّه ُموا ُل‬
‫ں‪�،‬انسیےئگا�و�ربتہ‬
‫�ابو�ذ�ر‪t‬کےاھبئیانسیےناہککہےھجمہکمرکممہںیمایکاک�مےہجمےھاجا�ز�تد�وکہو�ہاک�مرککےاہمت�ر�ےاپ�سٓاجائو� �‬
‫�دیرکےدعب�ٓائےوتابو�ذ�ر‪t‬نےپوچاھکہںیہمتسکےنر�وکاتاھ�؟�انسیےناہککہںیمہکمرکممہںیمایکصخشےسالمجومتاہ�ر�ےدینرپہے‬
‫�و�ہدعو�ٰیرکتاہےہکالہلےناسےرسو�لانبیاہے�‪ ،‬یہےتنسیہلھبنسرکیبھٹےئگا�و�رناہیتاضرط�ا�بےس پوچاھکہول�گاسےایکہکےتںیہ�؟�انسی‬
‫نےاہککہول�گ اسےاشعر�‪،‬اکہن ا�و�رساحرہکےتںیہ�‪�،‬انسی وخ�د�ایک دنلبپایہاشعرتےھمرگ�انوہ�ں ےناہککہ و�الہل ںیم ےناکہون�ںاکقو�ل‬
‫بیھانسہےنکیلہیابتںیاکہون�ںےکوق�لےکاطمبقںیہنہے�‪،‬مںیےنا�نےکوق�لوک�اقاس�مرعشپربیھرکھرکرپکاھرگم�و�ہیسکزبا�نرپہنںی‬
‫رضو�رسےچںیہا�و�رلو�گوھجٹےںیہ�‪�،‬ابو�ذ�ر‪t‬نےاہککہےھجمیھبومقہعد�وکہںیمہکمرکممہاجئو�ں‬
‫برھتایہدیعبہےہکو�ہرعشہو�‪�،‬و�الہلو�ہ �‬
‫�ا�و�رخو�د�دکیوھ�ں�‪�،‬انسیےناہکھٹکیےہمتاجئومرگ�اہلہکمےسوہشای�ر�رہانکوینہکو�ہول�گےنا�نےکاستھرب�ائیا�و�ربد�اخالقیرکتےںیہ�۔‬
‫َ َ َ ْ َ َ ْ ُ َ تَّ َ ْ ُ َ َّ َ َ َ َ َّ ْ ُ َ ُ ً نْ ُ ْ َ ُ ْ ُ َٔ ْ نَ َ َ َّ ُ ُ َّ َ ْ ُ َ ُ َّ ئَ َ َ‬
‫ا�؟قال‪:‬‬ ‫قال‪ :‬فانطلقت ح� ق ِدمت مكة‪ ،‬فتضعفت رجل ِم�م‪ ،‬فقلت‪ :‬ا ي� هذا الرجل ال ِذي تدعونه الص ِب‬
‫َ َ ََ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ ُّ‬ ‫الص ئُ َ َ فَ َ َ َٔ ْ ُ ْ َ‬ ‫َ َٔ َ َ َ َ َ‬
‫ك َم َد َر ٍة َو َعظ ٍم َح تَّ� خ َر ْر ُت َمغ ِش ًّيا َع َّيل ف ْارتف ْع ُت ِح ي نَ�‬ ‫ا�‪ ،‬قال‪� :‬ال اهل الو ِادي ع َّيل ِب ِ‬
‫َّ‬
‫فاشار ِإ َّيل‪ ،‬قال‪ِ :‬ب‬
‫َٔ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ َ ْ ُ َ َٔ نّ ُ ُ ٌ َٔ ْ َ ُ َ َٔ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ شَ ْ ُ ْ َ ئ َ َ َ َ ْ ُ َ نّ َّ َ َ ْ‬
‫الد َم ‪ ،‬ف َدخل ُت َب ْ ي نَ� الك ْع َب ِة َوا ْس َت ِار َها‬ ‫� بت ِمن م ِا�ا‪ ،‬وغسلت ع ِ ي�‬ ‫ارتفعت ك ِ ي� نصب احر فاتيت زمزم ف ِ‬
‫َ ْ‬
‫س ْت ُعك ُن َبط ِ ن ي� َو َما‬
‫َ‬
‫ا� َٔا ِ�خ ي ث َل ِث ي نَ�‪ِ ،‬م ْن َب ْ ي ِن� َي ْو ٍم َوَل ْي َ ةٍل‪َ ،‬و َما ِ يل َط َع ٌام ِإ َّل َم ُاء َز ْم َز َم‪َ ،‬ف َس ِم ْن ُت َح تَّ� َت َك َّ َ‬‫َف َلب ْث ُت ب ِه ْ نَ‬
‫ِ ِ ب‬

‫‪،۲‬ا� سعد �‪۱�۶�۶‬؍�‪۴‬‬

‫‪ 1‬مسند امحد �‪ �۱�۵�۲�۵‬ب ن‬
 ‫�� �� �‬

‫َ خْ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫سفة ُج ٍوع‬ ‫َو َج ْد ُت َعل ك ِب ِدي‬
‫اب �وز�ر‪t‬ف مراتےںیہمںیر�و�انہوہکرمہکرکممہٓایا�ایکصخشوککزم�و�رمسھجرک�ا�سےسوپچاھکہو�ہصخشاہک�ںےہےسجمتول�گےبدینےتہک‬
‫و؟�ا�سےنےھجماشا�ر�ہایک�ا�و�رکاہیہےہو�ہےبدین!�اہلو�ا�د�یڈیھےلا�و�رہڈ�یوغری�ہےلرکمھج ٹرپو�ٹڑپ�ے�ا�و�رجمےھاتان�ذ�د�وکو�بایککہںیم‬
‫ہ �‬
‫بےوہ�شوہکرگرپڑ�اجبوہ�شںیمٓایاا�و�رزمنیےساٹاھتومری�یہیاحلتیھتہکوگیا�ایکرس�ختبوہ�ں�‪،‬مںیزمز�مرپ�ٓایا�‪�،‬ا�ساکپانیایپ�ا�و�ر�اپےن‬
‫جمسےسوخ�ن ھدویا�ا�و�رخو�دکوغال�فہبعکںیماپھچلای�ا�ےےجیتھب�!مںیسیتابشنہر� �وز�وہا�ںا�سرط�حرہاکہریم�ےےئلوس�ائےٓا�بزمز�مےک‬
‫کھچہناھتمرگمںیومٹاوہایگریم�ےٹیپیکںینکشاجتیرہںیا�و�رمںیےناپےنرگجپربوھ�کیکزمک�و�ر�یوسحم�سںیہنیک�‪،‬‬
‫َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ُ ُ ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َٔ ْ ُ َ َّ َ ف َ ْ َ ة قَ ْ َ َ �ضْ َ َ �ضَ َ َ َّ ُ َ َٔ‬
‫ص َخ ِة ا ْه ِل َمكة ف َ�ا َيطوف ِب�ل َب ْي ِت غ ْي ُ� ْام َرات ْ ي ِن�‪،‬‬ ‫الل َعل ا ْ ِ‬ ‫قال‪ :‬فبينا اهل مكة ِ ي� لي ٍل �راء ِإ ِ ي ٍان ف ب‬
‫َ َٔ َ َ َ َ َّ َ ُ َ َ ْ ُ َ َ َ َ نَ َ َ َ َ ُ ْ ُ َٔ ْ ُ َٔ َ َ ُ َ ْ ٓ َ َ فَ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َٔ َ َ َ ُ ْ‬
‫اها ذ ِلك‪ ،‬قال‪ :‬فات َتا َع َّيل‪ ،‬فقل ُت‪:‬‬ ‫فاتتا ع يل وها تدعو ِان ِإساف و� ِئل قال‪ :‬فقلت‪ :‬ان ِكحوا احدها الخر�ا ثن‬
‫َٔ ْ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َُ َ َ َ َ‬ ‫َ َٔ ّ َ ُٔ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ‬ ‫َ َ ٌ ْ ُ ْ خَ َ‬
‫الش َب ِة‪ .‬غ ْي َ� ا ِ ن ي� ْل ا ك ِّن‪ ،‬قال‪ :‬فانطلق َتا ت َولِول ِن‪َ ،‬وتقول ِن‪ :‬ل ْو كن َه ُاه َنا ا َح ٌد ِم ْن انف ِار نَ�‬ ‫وهن ِمثل‬
‫�اہلہکم ایک ر�وشن اچندنی ر�ا�ت ںیم ےھت�‪ ،‬الہل ےن ا�ن ےک دماغو�ں رپضر�ب اگل�د�ی وس�ائے د�وعو�رتو�ں ےکوکئییھب تیب الہلاکطو�ا�فںیہن‬
‫کر�رہاتاھ�‪�،‬د� نوو�ںوع�رتںیاسا�فا�و�رنائہل(بوت�ں�)وکاکپ�رتیریم�ےاپ�س ئٓاںی�‪،‬مںیےناہکتمد� نوو�ںاسا�فا�و�رنائہلںیمےسایکد�وسر�ے‬
‫کاناک�حرک�د�و مرگو�ہرھپبیھاپےنوبعم�د�و�ںوکپاک�رتی ہرںی�‪�،‬و�ہریم�ےاپ�سٓائںیوتمںیےنھچکا�سرط�حاہکیجےسڑکل�یےسٓا�و�ا� �زٓائے�‪�،‬ابلہت‬
‫مںیےناب�تاپھچئیںیہن�‪،‬عو�رتںیتشپریھپکریہیتہکوہئییلچںیئگہکاک�شا�سہگجامہ�ر�ےرم�د�و�ںمںیےسوکئیومجو�دوہتا�‪،‬‬
‫الص ئُ‬
‫ا� َب ْ ي نَ�‬ ‫ك َاف َق َال َتا‪َّ :‬‬
‫ال َبل َف َق َال َ‪:‬ما َل ُ َ‬
‫َ َْ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ ُ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ‬
‫ِب‬ ‫الل صل هللا علي ِه وس َل وابو بك ٍر وها ه ِابط ِان ِمن ج ِ‬ ‫فاستقبلهما رسول ِ‬
‫َّ‬ ‫ْ َ ْ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ً َت ْ َ ُٔ ْ َ َ َ َ فَ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل ُه َو‬ ‫الل صل‬ ‫الكعب ِة واست ِارها قال‪ :‬ما قال لكا؟ قالتا‪ :‬قال لنا ِكة �ل الفم‪،‬قال‪ :‬ج�اء رسول ِ‬
‫ْ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ُ َٔ َ‬ ‫ُ َّ َ َ َ َٔ َ‬ ‫َ َ َ ْ‬ ‫َو َص ِاح ُب ُه َح تَّ� ْاس َت َ َل ْ َ‬
‫ال َج َر‪ ،‬فطاف ِب�ل َب ْي ِت‪ ،‬ث َّ� َصل قال‪ :‬فات ْي ُت ُه‪ ،‬فك ْن ُت اَّول َم ْن َح َّي ُاه ِب َت ِح َّي ِة ا ْه ِل ِإال ْسل ِم‬
‫َ‬ ‫َٔ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ َّ‬
‫الل‪َّ ِ ،‬م ْن ان َت؟ قال‪ :‬قل ُت‪ِ :‬م ْن ِغف ٍار‬
‫حة ِ‬ ‫فقال‪:‬عليك ور‬
‫�ر�اسہتںیما�نوع�رتو�ںوک�رسو�لالہلﷺ�ا�و�رسدیناابوبرک‪t‬مےلوجپاہ�ڑپرسےاتر�رہےےھت�انوہ�ںےنوع�رتو�ںےسوپچاھکایبا�تےہ‬
‫�؟ �انوہ�ںےنوج�ا�بدیاایکاصبیٓایاہےوجعکہبےکرپ�د�و�ںںیماپھچہو�اہے�‪�،‬انوہ�ںےنوپچاھ�و�ہایکہکاتہے؟عو�رتو�ںےناہک�و�ہشحفاب�ت‬
‫ہکاتہے�‪�،‬رسو�لالہلﷺدیسناابوبرک‪t‬کےرمہ�ا�ہٓائے�‪،‬حرج�اسو�دکوبوسہدیا�‪،‬بتیالہلاکطو�ا�فایک�ا�و�رنام�زپڑھی�‪،‬جبامن�زپو�ر�یرکلیوتمںی‬
‫�رسو�لالهلﷺےکاپ�سٓایامںیالہپشصخاھتجسےنٓا�پﷺوک�اسالمیالس�مایک�رسو�لالهلﷺےنرفمایا�ولعکی(�اسلال�م�)�و�رحۃم‬
‫�الہل�‪،‬تموک�نوہ�؟ مںیےنرع�ضایکمںیہلیبقافغ�رسےوہ�ں�۔‬
‫َٔ ْ ٓ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َٔ‬ ‫َ َٔ ّ ْ‬ ‫َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ْ ُ ف َ ْ‬
‫س‪ :‬ك ِر َه ا ِ ن ي� ان تَ َ� ْي ُت ِإل ِغف ٍار قال‪ :‬فا َر ْد ُت ان اخذ‬ ‫قال‪ :‬فاهوى ِبي ِد ِه‪ ،‬فوضعا عل ج ب� ِت ِه‪ ،‬قال‪ :‬فقلت ِ ي� نف ِ ي‬
‫َ َ‬ ‫ُ ََ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َٔ َ‬ ‫ََ َ َ‬
‫ِب َي ِد ِه‪ ،‬فقذف ِ ن ي� َص ِاح ُب ُه‪َ ،‬وكن ا ْع َل ِب ِه ِم ِ نّ ي� قال َ‪:‬م تَ� ك ْن َت َه ُاه َنا؟قال‪ :‬ك ْن ُت َه ُاه َنا ُم ْنذ ثل ِث ي نَ� ِم ْن َب ْ ي ِن� ل ْي ةٍل َو َي ْو ٍم‪،‬‬
 ‫�� �� �‬
‫َ ْ‬
‫س ْت ُعك ُن َبط ِ ن ي�‪َ ،‬و َما َو َج ْد ُت‬ ‫‪ْ �:‬ن َك َن ُي ْط ِع ُم َك ُ؟ق ْل ُت‪َ :‬ما َك َن ِ يل َط َع ٌام ِإ َّل َم ُاء َز ْم َز َم َق َال‪َ :‬ف َس ِم ْن ُت َح تَّ� َت َك َّ َ‬
‫َق َال فَ َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٌَ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫ُ خْ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل ِ‪:‬إ نَّ َ�ا ُم َب َار كة‪َ ،‬و ِإ نَّ َ�ا ط َع ُام ط ْع ٍم‬ ‫الل صل‬ ‫سفة ُج ٍوع‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول ِ‬ ‫َعل ك ِب ِدي‬
‫�رسو�لالهلﷺےناپانہاتھاپیناشیپنییکرط�فا�سرط�ح ھڑبایاجسےسںیمےناپےند�لںیماہککہریم�ااپےنٓا�پوکبقہلیافغ�رکیرط�ف‬
‫نموس�برکنآا�پﷺےنانسپدنکایہے�‪،‬مںیےنٓاگےڑب�ھرک�ٓا�پےکدستابم�ر�کاکڑکپنااچہاہکدیسناابوبرکدصیق‪t‬نےریم�ی‬
‫طر�فوتجہیکوج�ٓا�پﷺےسزیا�د�ہےھجماجنےتےھت�‪،‬پوچاھکہمتاہی�ںبکےسوہ�؟مںیےنرع�ضیکسیتد�نےساہی�ںوہ�ں�‪،‬ف مرایامتںیہ‬
‫وما گہوای�‪،‬پٹییکںینکشاجتیرہںیےھجمرگج‬
‫کاھناکو�نالھکتاہے�؟مںیےنعر�ضیکریم�ےےئلوس�ائےٓا�بزمز�مےکوکئیاھکناہنںیےہ�‪،‬مںی ٹ‬
‫پروھب�کیکفیلکتیھبوسحم�سںیہنوہئی�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایاکہہیابم�ر�کےہو�ہوھبکےیکذغ�اہے�۔‬
‫َّ ْ َ ةَ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ََ‬ ‫َ َ َٔ ُ َ ْ ْ َ ْ َ َ ُ َ َّ ف َ‬
‫الل ِ ي� ط َع ِام ِه الليل‪ .‬قال‪ :‬ففعل‪،‬قال‪ :‬فانطلق الن ِب ي� صل هللا علي ِه وسل‪ ،‬وانطلق‬ ‫قال ابو بك ٍر‪ :‬ائذن ِ يل ي� رسول ِ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َٔ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ ُ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ َ َ تَّ َ َ َ َٔ ُ َ ْ َ ً فَ َ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ‬
‫يب الطا ِئ ِف قال‪ :‬فكن ذ ِلك اَّول ط َع ٍام‬ ‫ابو بك ٍر‪ ،‬وانطلقت م ُعما‪ ،‬ح� فتح ابو بك ٍر ب� ب�‪ ،‬ج�عل يق ِبض لنا ِمن ز ِب ِ‬
‫َٔ ّ َٔ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ َ ُْ‬ ‫َ َ ََ َ‬ ‫َٔ َ َٔ ُٔ َ‬ ‫َ َ َ ْ ََْ‬ ‫َٔ َ ْ‬
‫ا ك ُت ُه ِب َ�ا‪ ،‬قال‪ :‬فانطلق ُت َح تَّ� ات ْي ُت ا ِ�خ ي ان ْي ًسا‪ ،‬قال‪ :‬فقال ِ يل‪َ :‬ما َص َن ْع َت؟قال‪ :‬قل ُت‪ِ :‬إ ِ ن ي� َص َن ْع ُت ا ِ ن ي� ا ْس ْل ُت‬
‫ْ‬ ‫َ َ ّ َ َٔ َ‬ ‫ْ ٌ‬ ‫ْ َ َ َ َ َ‬
‫َو َص َّدق ُت‪ ،‬قال‪ :‬قال‪ :‬ف َ�ا ِب ي� َرغ َبة َع ْن ِد ِينك‪ ،‬ف ِإ ِ ن ي� ق ْد ا ْس ْل ُت َو َص َّدق ُت‬
‫ےئٓا�پﷺےناجا�ز�ترفما� �دی�‪،‬نیبﷺ‬
‫سدیناابوبرک‪t‬نےاہک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ!�ٓا�جر�ا�تےھجما�نیکامہم�ند�ا�ر�ییکاجا�ز�تدجی �‬
‫�ا�و�ردیسناابوبرک‪�t‬ر�و�انہوہئےمںییھبا�نےکرمہ�ا�ہالچ�‪،‬سدیناابوبرک‪t‬نےایکد�ر�و�ا�ز�ہوھکلا�ا�و�رمری�ےےئلاطئفیکشمشکےنیلےگلیہ‬
‫ہپالاھکنااھتوجںیمےنہکمںیماھکیا‪،‬مںیر�و�انہوہگای�ا�و�ر�اپےناھبئیانسیےسالموتا�سےنوپچاھتمےنایککای�؟مںیےناہکمںیےناسال�موبق�ل‬
‫کرلای�ا�و�رحمدمﷺیکرسالتیکدصتیقیک�‪�،‬انسیےناہکجمےھیھباہمت�ر�ےدیناسال�مےساناک�رہنںی�‪،‬مںییھباسال�موبق�لرکتاہو�ںا�و�ر‬
‫�ٓا�پﷺیکرسالتیکدصتیقرکتاہو�ں�۔‬
‫َ ْ َ ٌ َ ْ ُ َ َ نّ َ ْ َٔ ْ َ ْ ُ َ َ َّ ْ ُ َ َ َ َّ ْ َ َ تَّ َٔ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ً َ َٔ ْ ََ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫ُ َٔ َ ُٔ‬
‫ث َّ� ات ْي َنا ا َّم َنا‪ ،‬فقال ْت‪ :‬ف َ�ا ِب ي� رغبة عن ِد ِينكا‪ ،‬ف ِإ ِ ي� قد اسلت وصدقت‪،‬فتحملنا ح� اتينا قومنا ِغفارا‪ ،‬فاسل‬
‫َ ْ َ‬ ‫ُ َ ُ‬ ‫َ ْ �ضُ ُ ْ َ ْ َ َٔ ْ َ ْ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ َ َ‬
‫ال ِد َينة َوكن َي ُٔو ُّ ُم ْم خفاف ْب نُ� ِإ ي َ� ِاء ْب ِ ن� َر َح َضة ال ِغف ِار ُّي‪،‬‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل‬ ‫بع م قبل ان يقدم رسول ِ‬
‫َ َ َ َ ّ َ ُ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َّ تُ ُ ْ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه‬ ‫الل صل‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل اسلنا فق ِدم رسول ِ‬ ‫وكن س ِيده يوم ِئ ٍذ وقال ب ِقي�م‪ِ :‬إذا ق ِدم رسول ِ‬
‫َ‬ ‫َ َّ َٔ َ‬ ‫َ َ َّ َ ْ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َّ تُ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ َٔ ْ َ ُ َ َ ُ َ َ ُ َ َّ ْ ُ ُ‬
‫الل‪ِ ،‬إخ َوان َنا‪ ،‬ن ْس ِ ُل َعل ال ِذي ا ْس ُلوا َعل ْي ِه‪.‬‬ ‫وسل ال ِدينة‪ ،‬فاسل ب ِقي�م‪،‬قال‪ :‬وجاءت اسل‪ ،‬فقالوا‪ :‬ي� رسول ِ‬
‫ال َها َّ ُ‬ ‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِ‪:‬غ َف ٌار َغ َف َر َّ ُ‬
‫الل َ َلا‪َ ،‬ؤَا ْس َ ُل َس َ َ‬ ‫ُ َّ‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫َ َٔ َ َ َ َ‬
‫الل‬ ‫فا ْس ُلوافقال َر ُسول ِ‬
‫ہمد� نوو�ںاپینو�الد�ہےکاپ�سٓائےا�و�ر�اہنںیدیناسال�مشیپایکتو�انوہ�ںےناہکجمےھیھبمتد� نوو�ںےکدینےساناک�رہنںی‪،‬مںییھباسال�موبق�ل‬
‫کرتیوہ�ںا�و�ر�رسالتیکدصتیقرکتیوہ�ں�‪،‬ہمول�گوس�ا�رہوئےا�و�ر�اپینوق�مےکاپ�سٓائےا�و�راہنںیدیناسال�میکدعو�تشیپیکانچنہچ‬
‫�ض‬
‫�رسو�لالہلﷺےکدمیہنونم�ر�ہرجہ�ترکنےےسلبقامہ�ر�ےہلیبقےکفصنول�گایام�نےلٓائے�‪�،‬ایامئ نبرح ہاغلاف�ر�یا�نیکامامت‬
‫کر�اتےےھتا�و�ر�وہیا�نےکرس�د�ا�رتےھ�‪،‬قبہیولگو�ںےناہکجبرسو�لالہلﷺدمیہنونم�ر�ہرشتیفالئںیےگوتہمیھباسال�موبق�لرکلںی‬
 ‫�� �� �‬

‫رکای�‪،‬بقہلیاسملےکول�گٓائےا�و�رعر�ض‬
‫گے�‪،‬جبرسو�لالہلﷺرجہ�ترفماکرمدیہنونم�ر�ہرشتیفےلٓائےوت�ا�نولگو�ںےنیھباسال�موبق�ل ل‬
‫کیا�ےالہلےک�رسو�لﷺمہیھبا�نابتو�ںرپ�اسال�موبق�لرکتےںیہنجرپہام�ر�ےاھبئیاسال�مالئے�‪،‬چاننہچو�ہول�گیھبدینںیمد�اخل‬
‫‪1‬‬
‫ہوگےئرسو�لالہلﷺےنرفمایا�الہلاعتلٰیہلیبقافغ�رکیرفغم�ترک�ےا�و�ربقہلیاسملےساصملتحرک�ے�۔‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬سےرم�و�یےہہکایکدفہعہلیبقافغ�رکا�ایکصخشہکمہمظعمایگ�‪�،‬وہا�ںا�سےکاکنو�ںںیمدعو�توتحدی�و�رسالتیککنھب‬
‫پڑگیئ‪�،‬و�ہو�اپسٓاکراب �وز�رغاف�ر�ی‪t‬سےالم�ا�و�ر�اہنںیالتبیاکہہکمںیمیھبایکصخشاہمت�ر�یرط�حال�الہالا�الہلاتہکہے‪�،‬و�ہولگو�ںوکعموب�د�ا�ن‬
‫باطہلیک رپسشت ےس ر�وکاتہے انچنہچ و�ہدمحم�رسو�ل الہلﷺ ےک اب�ر�ے ںیمحیحص ولعمما�ت ےک ےئل ےبنیچ وہگےئ ا�و�رفو�ر�ا ً�اپےن اھبئی‬
‫ُٔ َ‬
‫ان ْي ٌس‪2‬کوجو�ایکدنلبپایہاشعر�ا�و�ربڑ�ےذہنیوطفنیصخشےھتاہک�۔‬
‫َ ُ‬ ‫الس َم ِاء‪َ ،‬و ْ َ‬ ‫الر ُجل َّال ِذي َ زْ� ُ ُع َٔا َّن ُه َن ٌّ�‪ َ ،‬ي ْٔ�ت ِيه خَ‬ ‫ْ ََ‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ َ ْ َ ََ َ‬
‫اس ْع ِم ْن ق ْوِ ِل ث َّ�‬ ‫ال َب ُ� ِم َن َّ‬ ‫ِب ي ِ‬ ‫ي‬ ‫ار كب ِإل هذا الو ِادي فاع ْل ِ يل ِع َل هذا َّ ِ‬
‫َ َ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َ َ َ َ َ َٔ ْٔ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َٔ ُ‬ ‫ْ‬
‫ائ ِت ِ ن ي�‪ ،‬فانطل َق االخ َح تَّ� ق ِد َم ُه‪َ ،‬و َ ِس َع ِم ْن ق ْوِ ِل‪ ،‬ث َّ� َر َج َع ِإل ا ِب ي� ذ ٍّر فقال ُل‪َ :‬را ْي ُت ُه َ ي� ُم ُر ِب َ�ك ِر ِم االخال ِق‪َ ،‬وك ًما‬
‫َْ‬ ‫ح َل َش َّن ًة َ ُل ِف ي َ�ا َم ٌاء‪َ ،‬ح تَّ� َق ِد َم َم َّك َة‪َ ،‬ف َٔا تَ� َ‬ ‫َما ُه َو ب� ِّلش ْعر َف َق َال‪َ :‬ما َش َف ْي َت ن� ِ َّما َٔا َر ْد ُت َف تَ زَ� َّو َد َو َ َ‬
‫امل ْس ِج َد فال َت َم َس‬ ‫ِي‬ ‫ِ ِ‬
‫َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ َ َ َٔ ْ َ ْ َٔ َ َ ْ ُ َ تَّ َٔ ْ َ َ ُ َ ْ ُ َّ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ٓ ُ َ ٌّ َ َ َ َ‬
‫الن ِب ي� صل هللا علي ِه وسل وال يع ِرفه‪ ،‬وك ِره ان يسال عنه‪،‬ح� ادر كه بعض اللي ِل‪ ،‬فاضطجع فراه ع ِ يل فعرف‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ ُ َ ٌ َ َ َّ َ ٓ ُ َ َ ُ َ َ ْ َ ْ َٔ ْ َ ٌ نْ ُ َ َ َ ُ َ ْ شَ ْ َ تَّ َٔ ْ َ َ ثُ َّ ْ َ‬
‫اح َت َمل ِق ْر َب َت ُه َوز َاد ُه ِإل‬ ‫� ٍء ح� اصبح‪� ،‬‬ ‫احد ِم�ما ص ِاحبه عن ي‬ ‫انه غ ِر يب‪ ،‬فلا راه ت ِبعه فل يسال و ِ‬
‫فَ َ َّ َ ٌّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َّ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل َح تَّ� ا ْم َس‪ ،‬ف َع َاد ِإل َم ْض َج ِع ِه‪� ،‬ر ِب ِه ع ِ يل فقال‪:‬‬ ‫الن ُّ� َصل ُ‬
‫املس ِج ِد‪،‬وظل ذ ِلك اليوم وال َ ي َ�اه ِ يب‬
‫َ ْ‬
‫َٔ ْ َ ْ َ َ َٔ َ َ َ‬
‫َ َ َ‬
‫� ٍء َح تَّ� ِإذا كن َي ْو ُم‬ ‫اح ٌد ِم نْ ُ� َما َص ِاح َب ُه َع ْن شَ يْ‬ ‫َ َٔ ُ‬
‫ا َما ن�ل ِل َّلر ُج ِل ان َي ْع َل َم ن زِ� ُل؟ فاق َام ُه فذ َه َب ِب ِه َم َع ُه‪ ،‬ال َي ْسال َو ِ‬
‫َٔ َ َ‬
‫َّ َٔ ْ َ‬ ‫ُ َ َ َٔ َ تُ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫الثا ِل ِث‪ ،‬ف َع َاد َع ِ ٌّيل َعل ِمث ِل ذ ِلك‪ ،‬فاق َام َم َع ُه ث َّ� قال‪ :‬اال َ� ِّدث ِ ن ي� َما ال ِذي اق َد َمك؟‬
‫مہکاجنےیکایت�ر�یرک�ا�و�ر�ا�سصخشےکقلعتموجنیبوہنےاکمدعیےہا�و�رہکاتہےہکا�سےکاپ�سٓاسام�نےسربخ�ٓاتیےہریم�ےےئلربخیں‬
‫وکو�دغو�رسےاننس�ا�و� پررھمری�ےاپ�سٓانا�‪�،‬ا�نےکاھبئیوہا�ںےسےلچا�و�رمہکرکممہاحضرہوکر�رسو�لالهلﷺ‬
‫حاصلرککےال�‪�،‬ا�سیکابتو�ں خ‬
‫کی ابتںی وخ�دنسںی رھپ�و�اپس وہکر�انوہ�ں ےن ابو�ذ�ر ‪t‬کوباتیاکہ ںیم ےن اہنںی وخ�د�دکیاھہے�‪�،‬و�ہ اچےھ اخال�قاکلوگو�ںوکحمکرکتےںیہ‬
‫�ا�و�رمںیےنا�نےسوجکال�مانس�و�ہرعشہنںیےہ�‪�،‬ا�سرپ�ابو�ذ�ر‪t‬نےاہکجسدصقمکےےئلںیمےنںیہمتاجیھبتاھجمےھا�سرپپو�ر�یرط�ح‬
‫شتیفںیہنوہئی� �‪ٓ،‬اخر�انوہ�ںےنوخ� تدوشہابن ھدا�‪،‬پانیےسرھب�اہو�ا�ایکرپ�اناشمزیک�ہاستھایل�ا�و�رمہکرکممہٓائے� سم‪،‬دج�الرح�ا�مںیماحضر�ید�یا�و�رنیب‬
‫کریمﷺوکتال�شایک�‪،‬ابو�ذ�ر‪t‬نیبرکیمﷺوکہپاچنےتںیہنےھتا�و�رکیسےسٓا�پﷺےکقلعتموپھچانبیھانمسبہناھجمسکھچر�ا�ت‬
‫گز�رگیئہکو�ہےٹیلوہئےےھت�‪،‬سدینایلع‪t‬نےا�نوک�ا�ساحلتںیم کیداھ�ا�و�رمسھجےئگہکوکئیاسمفرہے‪،‬سدینایلع‪t‬نےا�نےساہککہ‬
‫�ٓا�پریم�ےرھگچلرک�ٓا�ر�ا�مےئجیک�‪�،‬ابو�ذ�ر‪�t‬ا�نےکےھچیپےھچیپےلچےئگیلنکیسکےنایکد�وسر�ےےکاب�ر�ےںیماب�تںیہنیک‪،‬جبحبص‬
‫‪،۲‬ا� سعد �‪۱�۶�۷‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 1‬مسند امحد�‪ �۱�۵�۲�۵‬ب ن‬
‫‪ 2‬مسندامحد�‪۲�۱�۵�۲�۵‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ایا�و�ر�و�ہیبنرکیمﷺوکنہدیھکےکس�‪،‬شا�موہئی‬
‫ہوئیوت�ابو�ذ�ر‪t‬نےاپانشمزیک�ہا�و�رتوشہاٹاھیا�ا�و سم�ردج�الرح�ا�مںیمٓاگےئ�‪،‬یہد�نیھبوینیہزگ گ�ر �‬
‫رھوہا�ںےسزگ�ر�ےا�و�رمسھجےئگہکابیھاپےناکھٹنےاجنےاک�وقتا�سصخشرپہنںیٓایا�‪�،‬و�ہ‬
‫توسونےیکایت�ر�یرکنےےگل�‪،‬سدینایلع‪t‬پ �‬
‫�اہنںیوہا�ںےسرھپ�اپےناستھےلٓائےا�و�ر�ٓا�جیھبیسکےنایکد�وسر�ےےساب�تتیچںیہنیک�‪،‬یترس�ا�د�نبجوہ�ا�ا�و�رسدینایلع‪t‬نے‬
‫�ا�نےکاستھیہیاک�مایک�ا�و�ر�اپےناستھےلےئگوت�ا�نےسوپچاھکایتمےھجماتبکسےتوہکہاہی�ںٓانےاکباعثایکہے�؟‬
‫َ َ ْ َٔ ْ َ ْ َ ن َ ْ ً َ َ ً َ تُ ْ َ نّ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َ َ َ َّ ُ َ ٌّ َ ُ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َْ‬
‫الل صل هللا علي ِه‬ ‫قال‪ِ :‬إن اعطيت ِ ي� عدا و ِميثاقا ل� ِشد ِ ي� فعلت‪ ،‬ففعل فاخ ب�ه‪ ،‬قال‪ :‬ف ِإنه حق‪ ،‬وهو رسول ِ‬
‫َْ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َٔ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْ ن َ نّ ْ َ َٔ ْ ُ َ ْ ً َٔ َ ُ َ َ ْ َ قُ ْ ُ َ َٔ نّ ُٔ ُ َ َ ْ‬
‫امل َاء‪ ،‬ف ِإن َم َض ْي ُت فات َب ْع ِ ن ي� َح تَّ�‬ ‫وسل‪،‬ف ِإذا اصبحت فاتبع ِ ي�‪ ،‬ف ِإ ِ ي� ِإن رايت شيئا اخاف عليك �ت ك ِ ي� ا ِر يق‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ تَّ َ َ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل‪َ ،‬و َدخل َم َع ُه‪ ،‬ف َس ِم َع ِم ْن ق ْوِ ِل‬ ‫تدخل مدخ ِ يل ففعل‪ ،‬فانطلق يقفوه ح� دخل عل الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫َ َٔ ْ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ ُ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ْ َ َ ْ َ َ َٔ ْ ْ ُ ْ َ تَّ َ ْٔ َ َ َٔ ْ َ َ َ َّ َ ْ‬
‫س‬ ‫واسل مكنه‪ ،‬فقال ل الن ِب ي� صل هللا علي ِه وسل‪:‬ار ِجع ِإل قو ِمك فاخ ِب�ه ح� ي� ِتيك ام ِري‪،‬قال‪ :‬وال ِذي نف ِ ي‬
‫َ َ َٔ ْ ُ َ َّ َ َ ْ نَ ظَ ْ َ‬
‫� َران يْ ِ� ْم‬ ‫ِبي ِد ِه‪ ،‬لصخن ِب�ا ب ي�‬
‫اہککہ ارتم ھجم ےس ہتخپ عود�ہرکلوکہریم�ی ر�ا�ہ امنئیرک�وگےوتمںی متوکسبھچک اتب�د�و�ںاگ�‪،‬سدینا یلع ‪t‬نے عود�ہ‬ ‫�ابو�ذ�ر ‪t‬نے گ‬
‫ربخ �دی�‪،‬سدینایلع‪t‬نےرفمایاکہالبشہبو�ہقحرپہںیا�و�ر�الہلےکےچسرسو�لںیہ�‪،‬اچاھصحبوکتمریم�ے‬
‫کرل تایو�انوہ�ںےناپےنایخلا�تیک �‬
‫وائو�ں‬
‫یپےھچےھچیپریم�ےاستھانلچ�‪�،‬اگرمںی�(�ر�اسےتںیم�)کوئیاییساب�تدکیوھ�ںسجےسےھجماہمت�ر�ےاب�ر�ےںیموکئیرطخ�ہوہتومںیڑھک�اہ ج‬
‫اظرنہرکنا� �او�رجبںیمرھپلچےنوگل�ںوتمری�ےےھچیپٓاجاناتاکہوکئیھجمس‬
‫ریم تنا �‬
‫ب)گویاجمےھاشیپ�برکناہے� �‪،‬ا�سوقتمت � �ا‬
‫گا�(کیسدیو�ا�رکےقری �‬
‫ایک �ا �وریپےھچےھچیپےلچ �اتٓانہکدیسنا‬
‫نہےکسہکہی �د نوو�ںاستھںیہ �ا �و �را�سرط�حسجرھگمںی�‪،‬مںی �داخلوہ�ںمتیھب �داخلوہجانا� �‪ ،‬ناوہ�ںےن یااسہی �‬
‫عیل‪t‬کےاستھو�ہیبنرکیمﷺیکدخمتںیمچنہپےئگ� �‪ٓ،‬ا�پﷺیکابتںیںینسا�و�ر�وہںیاسال�مےلٓائے�‪ ،‬پرھنیبرکیمﷺےنا�ن‬
‫وائے(ت پورھمری�ےاپ�سٓاجانا�)‬
‫سےرفمایا�ا�باپینوق�مافغ�رمںیو�اپساجئو�ا�و�ر�اہنںیریم�احا�لاتبئوتا�ٓانہکبجامہ�ر�ےہبلغاکعملمتوکہ ج‬
‫�ابو�ذ�ر‪t‬نےرع�ضایک�ا�سذ�ا�تیکمسق�!جسےکاہتھںیمریم�یاج�نےہںیما�نرقشیوی�ںےکعمجمںیماکپ�رکرلکہموتحدیکا�اعال�نرک�و�ںاگ�۔‬
‫فَ خَ َ َ َ تَّ َٔ تَ َ ْ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ ْ َٔ شْ َ ُ َٔ ْ َ َ َ َّ َّ ُ َ َٔ َّ ُ َ َّ ً َ ُ ُ َّ ثُ َّ َ َ َ‬
‫‪ �،‬ق َام الق ْو ُم ف�ضَ َ ُب ُوه‬ ‫�رج ح� ا� املس ِجد فنادى ِب�عل صو ِت ِه‪ :‬ا�د ان ال ِإل ِإل الل‪ ،‬وان ممدا رسول ِ‬
‫الل‬
‫ت ُ َ َّ ْٔ‬ ‫َ َٔ َّ َ‬ ‫َ تَّ َٔ �ضْ َ ُ ُ َ َٔ تَ َ َّ ُ َ َٔ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ ْ َٔ َ َ َ َ َٔ َّ‬
‫ك ال ْس تُ ْ� ت ْع ُلون ان ُه ِم ْن ِغف ٍار‪َ ،‬وان ط ِر َيق ِ ج َ� ِار ْك ِإل الشا ِم‪،‬‬ ‫ح� ا ج عوه وا� العباس فا كب علي ِه‪ ،‬قال‪ :‬ويل‬
‫َ َٔ ْ َ َ ُ نْ ُ ْ ثُ َّ َ َ َ َ ْ َ َ �ضَ َ ُ ُ َ ثَ ُ ْ َٔ َ َّ َ َّ ُ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫اس َعل ْي ِه‬ ‫فانقذه ِم�م ‪ � ،‬عاد ِمن الغ ِد ِ ِلث ِلها‪ ،‬ف بوه و�روا ِإلي ِه‪ ،‬فا كب العب‬
‫چاننہچرسو�لالهلﷺےکاہی�ںےسو�اپسو�ہدجسمحر�ا�مںیمٓائے�ا�و�رلبدن�ٓا�و�ا�زسےاہککہںیموگ�اہیدیاتہو�ںہکالہلےکوس�اکوئیوبعم�دہنںی‬
‫�ا�و�ریہہکدمحمﷺالہلےکرسو�لںیہ�‪ ،‬یہےتنسیہاس�ر�اجمعموٹ�ٹڑپ�ا�ا�و�ر�اتانما�ر�اکہزمنیرپلاٹ�دیا�اتےنںیمابع�س‪ٓ�t‬اگےئا�و�رابو�ذ�ر‪t‬کے‬
‫�ا�وپر�اپےنوک�ڈ�ا�لرکقریشےساہک�افوس�س�!کایمتںیہولعم�مںیہنہکہیصخشہلیبقافغ�رسےےہا�و� شرا�ماجنےو�الےاہمت�ر�ےاتجر�و�ںاک�ر�اسہت‬
‫رھابو�ذ�ر‪�t‬د�وسر�ےد�ندجسم�الرح�ا�مںیمٓائےا�و�ر�اپےناسال�ماک�اظاہ�رکای�‪،‬قو�مرب�ی‬
‫�ا�دھرہیےسڑپتاےہ‪،‬ا�سرط�حےسا�نےسا�نوکباچیاپ �‬
 ‫�� �� �‬

‫‪1‬‬
‫طر�حا�ن ٹرپو�ٹڑپ�یا�و�رما�رنےےگل�‪�،‬ا�سد�نیھبابع�س‪�t‬ا�نرپ�ا� نودھےڑپگےئ�۔‬
‫اب ہوریر�ہ ‪�t‬ا�و�رکیئ ا�و�ر�اصاح�ب رضو�ا�ن الہلمہیلع امجنیع ےس رم�و�ی ےہ ایک رمتہب ابو�ذ�رغاف�ر�ی ‪�t‬رسو�ل الہل ﷺ یک دخمت‬
‫مںی احضرہوئے ا�و�ر�ایےس ےجہل ںیم الس�مایکجس ںیم ےب انپ�ہدیقع�ت ا�و�رحمتب اپئی اجتییھت ‪�،‬اہنںی دیھکرک�رسو�ل الہلﷺ ےک ر�وئے‬
‫�انو�رپرباششتلیھپیئگ�۔‬
‫َٔ َ‬ ‫َ َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ َّ ْ َ‬ ‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ :‬ما َٔا َظ َّلت ْ خَ‬
‫الل َص َّل ُ‬‫ُ َّ‬ ‫َ َ‬
‫ال�ضْ َ ُاء َوال اقل ِت الغ ْب َ� ُاء َعل ِذي ْل َج ٍة ا ْص َدق ِم ْن ا ِب ي� ذ ٍّر َم ْن‬ ‫ِ‬ ‫قال َر ُسول ِ‬
‫َ ْ ُ َ َٔ َ‬ ‫رسه ٔان ينظر إىل تواضع ِع َيس ْب ن‬
‫ا� َم ْر يَ َ� فل َي ْنظ ْر ِإل ا ِب ي� ذ ٍّر‬
‫ِ‬
‫�رسو�لالہلﷺےنرفمای �آاسام�نیسکایےسصخشرپسایہنگفںیہنوہ�ا�ا�و� �رزمنیےنیسکایےسصخشوککدنھو�ںرپ�اٹاھیاجو�ابو�ذ�ر‪t‬سےزیا�د�ہیچس‬
‫‪2‬‬
‫�زبا�نرھکاتہو�‪،‬جوشصخٰیسیعابنرمیمیکوتضعدکیانھچاہاتہو�و�ہاب �وز�ر‪t‬کو�دیھکےل�۔‬

‫عدب�الرمحنٰ‪t‬بنوع�ف‬
‫�ٓا�پاک�اصلان�مدبععرم� تواھ�ا�و�رٓا�پﷺیکو�الد�ہٓامہنےکہلیبقینبزہر�ہںیمےسںیھت�۔‬
‫حن رجال طويال‬ ‫واكن َع ْبد َّ‬
‫الر ْ َ‬
‫‪3‬‬
‫عدب�الرمحنٰنبوع�فےبملدقکےٓا�دمیےھت�۔‬
‫سدینا�ابوبرکدصیق‪t‬کےایام�نالنےےکد�و�ر�و�زبدع�ایام�نالئے‪�،‬ا�سوقتانیکرمعساتئسیایتسیرب�سیھت�‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫حصحیاخب�ر�یےکاطمبقدبع�الرمحنٰ‪t‬کاجاہیلان�مدبععرم� تواھ�۔‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َع ْب َد َّ‬
‫الر ْ َ‬ ‫الل َص َّل َّ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ٔ‬
‫ح ِن‬ ‫اكن امسه عبد معرو فاامسه َر ُسول ِ‬
‫جالہتیںیما�ناکنا�مدبععرم� تواھ�رسو�لالہلﷺےنا�ناکنا�مدبع�الرمحنٰ کراھ�۔‬
‫‪5‬‬

‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬

‫الاهلية َع ْبد َ ْعرو وقيل َع ْبد الكعبة فامسه َر ُسول َّالل َصل َّ ُ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َع ْبد َّ‬
‫الر ْ َ‬ ‫ف‬ ‫َ َ‬
‫حن‬ ‫كن امسه ِ ي� ج‬
‫جالہتیںیما�ناکنا�مدبععرم� تواھ�ا�و�ریہیھباہکجاتاہےہکدبع�اکلہبعاھت�(جبانوہ�ںےناسال�موبق�لایکتو�)�رسو�لالہلﷺےنان�مدب�لرکعدب�الرمحنٰ‬
‫‪6‬‬
‫ک�راھ�۔‬
‫الغ َف ِار ّي َر ِ ض ي َ‬
‫� َّ ُ‬
‫الل َع ْن ُه�‪�۳ ۸�۶�۱‬‬ ‫َ ُ ْ َ َٔ َ ّ‬ ‫خ‬
‫‪ 1‬حصیح ب�اری کتاب مناقب االنصار ب�ب ِإسال ِم ا ِب ي� ذ ٍر ِ ِ‬
‫ف ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫ا� سعد ‪۱�۷��۲‬؍�‪،۴‬االســتيعاب ي� معرفــة االحصاب�‪۲�۵�۵‬؍�‪،۱‬اســدالغابۃ�‪۵�۶�۲‬؍� ت‪�،۱‬ذيب الكمال ي� اامسء الرجــال�‪۲�۹�۶‬؍�‪ ،۳�۳‬معرفــة‬ ‫‪ 2‬بن‬
‫ال� نعــمی �‪۵�۶�۰‬؍�‪۲‬‬
‫الصحابــة ب‬
‫ر� دمشق�‪۲�۴�۹‬؍�‪۳�۵‬‬ ‫‪ 3‬ت� یخ‬
‫َ َ‬ ‫َٔ ف‬ ‫الو َك َ ةِل َ ب� ُب إ َذا َو َّ َك ُ‬
‫امل ْس ِ ُل َح ْر ب ًّيا ِ ف� َدار َ‬
‫احل ْر ِب‪ ،‬ا ْو ِ ي� َد ِار ِإال ْسال ِم َجاز�‪۲�۳�۰�۱‬‬ ‫‪ 4‬حصیح ب خ�اری ِك َتاب َ‬
‫ِ ي ِ‬ ‫ِ‬
‫ر� دمشق�‪۲�۴�۰‬؍�‪۳�۵‬‬ ‫‪ 5‬ت� یخ‬
‫‪ 6‬اسد الغابۃ�‪۴�۷�۵‬؍�‪۳‬‬
 ‫�� �� �‬
‫َّ‬ ‫ّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫الن� صل‬ ‫واكن امسه عبد الكعبة‪ ،‬ويقال عبد معرو‪ّ ،‬ي‬
‫فغ�ه ب ي‬
‫‪1‬‬
‫�ا�ناکنا�مدبع�اکلہبعاھتیہیھباہکجاتاہےہکدبععرم� تواھنیبرکیمﷺےنہیان�مدب�لدیا�۔‬
‫‪a‬ا�و� حرافظ ذہیب ‪a‬نے ا�ناکجاہیل ان�مدبع�اکلہبعاھکلہے�‪،‬حافظ ابنرجح ‪a‬نے الاصابہ ںیم‬
‫حافظ ابن دبع�الرب ‪،�a‬بال�ذ�ر�ی �‬
‫�ا�و�ر�اما�م املک ‪a‬نےدتسم�ر�ک ںیم ایب�نایکہےہک بج و�ہ ایام�ن الئےوت رسو�ل الہل ﷺ ےن دیپ�ائیش ان�م دب�لرکعدب�الرمحنٰ رکھ دیا�‪،‬‬
‫َّ‬ ‫َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫َع ْن َ ْعرو ْ ن� ِد َينار َق َال‪َ :‬ك َن ْ ُ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ .‬ع ْب َد‬ ‫ح ِن ْب ِ ن� َع ْو ٍف َع ْبد الك ْع َب ِة فامسه رسول ِ‬
‫الل صل‬ ‫اس َع ْب ِد َّ‬
‫الر ْ َ‬
‫ٍ‬ ‫ِ بِ‬
‫ح ِن‬‫الر ْ َ‬
‫َّ‬
‫‪2‬‬
‫عرم�وبندیان�رہکےتںیہدبع�الرمحنٰنبوع�ف‪t‬کاپدی�ائیشان�مدبع�اکلہبعاھت�رسو�لالہلﷺےندب�لرکعدب�الرمحنٰرکھدیا�۔‬
‫ٔ‬
‫ح ِن ْب ِ ن� َع ْو ٍف ابو حممد‬ ‫كنية َع ْب ِد َّ‬
‫الر ْ َ‬
‫‪3‬‬
‫عدب�الرمحنٰنبوع�ف‪t‬کیتینکابوحمدمیھت�۔‬
‫�دعو�تاسال�موبق�لرکنےو�الو�ںںیمٓا�پٓاٹوھیںربمنرپےھت‪�،‬ایکر�و�ایتںیمےہاسال�مالنےو�الو�ںںیما�ناکتریھو�ا�ںربمناھتا�سوقت‬
‫تکرس�و�رکوننیﷺر�ا�ر�ا�رقمںیمانپ�ہزگینںیہنوہئےےھت�‪،‬‬
‫ٔق‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل دار االر�‬ ‫ٔواسمل قبل ٔان يدخل َّ‬
‫الر ُسول صل‬
‫‪4‬‬
‫عدب�الرمحنٰ‪t‬بنوع�فرسو�لالہلﷺےکد�ا�ر�الا�رقمںیمد�اخلوہنےےسےلہپایام�نالئے�۔‬
‫ٔق‬ ‫ٔ‬
‫قد�ا قبل دخول دار االر�‬
‫واسمل ي‬
‫‪5‬‬
‫�و�ہےلہپایام�نالنےو�الو�ںںیمےسےھت�‪،‬و�ہرسو�لالہلﷺےکد�ا�ر�الاقمںیمد�اخلوہنےےسےلہپایام�نالئے�۔‬
‫َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ٔ ق ن ٔ ٔ ق‬ ‫ٔ‬
‫قال اسمل عبد الرمحن ب ن� عوف قبل ان يدخل رسول ِ‬
‫الل صل هللا علي ِه وسل دار ار� ب� ا ب ي� االر�‬
‫‪6‬‬
‫دبع�الرمحنٰ‪t‬بنوع�فرسو�لالہلﷺےکد�ا�ر�الا�رقمنبالا�رقمںیمد�اخلوہنےےسےلہپایام�نالئے�۔‬
‫ّ خ ف‬
‫الاهلية‬
‫المر ي� ج‬ ‫اكن عبد الرمحن حرم‬
‫‪7‬‬
‫حافظابنرجح‪a‬نےاھکلہے�انوہ�ںےنزمانہاجلہتیںیماپےنا�وپرشر�ا�برح�ا�مرکلییھت�۔‬
‫ڑکنیس�و�ںعموب�د�ا�نابطلا�و�ربدتریناخالقیاحلتوکرت�کرکنےا�و�ر�الہلوحد�ہالشریکرپ�ایام�نالکرہبرتیناخالقیاحلتاتخای�رکرنےےک‬

‫ي� الصحابة �‪۲�۹�۰‬؍�‪۴‬‬ ‫‪ 1‬إالصابة ف� ت� ي ز‬

‫ي‬
‫ا� سعد�‪۲‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 2‬بن‬
‫ر� دمشق�‪۲�۴�۶‬؍�‪۳�۵‬‬ ‫‪ 3‬ت� یخ‬
‫‪ 4‬اسدالغابۃ�‪۴�۷�۵‬؍�‪۳‬‬
‫ي� الصحابة�‪۲�۹�۰‬؍�‪۴‬‬ ‫‪ 5‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي‬
‫ر� دمشق�‪۲�۵�۲‬؍�‪۳�۵‬‬ ‫‪ 6‬ت� یخ‬
‫ي� الصحابة�‪۲�۹�۱‬؍� ت‪ �،۴‬یخ‬
‫ر� دمشق �‪۲�۹�۵‬؍�‪۳�۵‬‬ ‫‪ 7‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي‬
 ‫�� �� �‬

‫جر�مںیمےبامش�راکتلفیاٹاھئںیرگمافک�رمہکاککوئیملظوسمتٓا�پےکدقمو�ںزل�ز�شدیپ�اہنرکاکس۔‬
‫َْ َ ْ َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َو َه َاج َر َع ْب ُد َّ‬
‫ال َبش ِة ِال ْج َرت ْ ي ِن� �جَ ِ ًيعا‬ ‫ح ِن ْب نُ� َع ْو ٍف ِإل ا ْر ِض‬
‫الر ْ َ‬
‫عدب�الرمحنٰنبوع�ف‪t‬نےاپےندینو�ایام�نیکالسمیتےکےئلا�ولنیاملسمنو�ںےکرمہ�ا�ہاہل عوای�لوک�الہلےکرھب�وسےرپچوھ�ڑکرنتاہ�د�ومرتہب‬
‫بحہشیکرط�فرجہ�تیک�۔‬
‫‪1‬‬

‫َْ َ ْ َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َو َه َاج َر َع ْب ُد َّ‬

‫ال َبش ِة ِال ْج َرت ْ ي ِن� �جَ ِ ًيعا‬ ‫ح ِن ْب نُ� َع ْو ٍف ِإل ا ْر ِض‬
‫الر ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫عدب�الرحنمنبوع�فےن�د�ومرتہبہشبحیکرط�فرجہ�تیک�۔‬
‫رھپبجرجہ�تدمیہنونم�ر�ہاکحمکوہ�اتورجہ�ترکنےو�الو�ںںیمیھبرسفرہستےھت�‪�،‬ا�سرط�حا�نوکتنیاب�رہرج�ترکنےاکشر�فاحصلوہ�ا�‪،‬‬
‫ن ٔ‬
‫االو ي ن‬
‫ل�‪ ،‬هاجر إىل احلبشة‪ ،‬وإىل املدينة‬ ‫املهاجر�‬
‫ي‬ ‫واكن من‬
‫‪3‬‬
‫عدب�الرمحنٰنبوع�ف‪t‬ماہجرینالا�ولنیںیمےسےھتانوہ�ںےنہشبحا�و� پررھمدیہنونم�ر�ہیکرط�فرجہ�تیک�۔‬
‫وب� سعد ْب ن� الربيع‬ ‫ٓوا�خ َر ُسول َّالل َص َّل َّ ُ‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل بينه‪ ،‬ي ن‬
‫‪4‬‬
‫�(جبٓا�پرجہ�ترککےدمیہنونم�ر�ہرشتیفالئےوت�)�رسو�لالہلﷺےنا�نےکا�و�ردعسنبربعیےکد�رمای�ناھبئیاچ�ر�ہرکدیا�۔‬
‫ّ َٔ ْ َ‬ ‫الر ِبيع َ‪،‬ف َق َال َس ْع ُد ْب نُ� َّ‬
‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َب ْي ِ ن� َو َب ْ ي نَ� َس ْع ِد ْب ن� َّ‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫َ َّ َ ْ َ َ َ َ ٓ �خَ َ ُ ُ َّ‬
‫الر ِب ِيع‪ِ :‬إ ِ ن ي� ا ك ث ُ�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫لا ق ِدمنا امل ِدينة ا رسول‬
‫َ َ ََ َ َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َٔ ْ َ َ ً َ َٔ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َٔ َّ َ ْ َ تَ َّ َ َ ْ َ َ‬
‫يت نَ زَ�ل ُت لك َع نْ َ�ا‪ ،‬ف ِإذا َحل ْت‪ ،‬تَ زَ� َّو ْج تَ َ�اقال‪ :‬فقال ُل‬ ‫ال وانظر اي زوج ي� ه ِو‬ ‫االنص ِار مال‪ ،‬فاق ِس لك ِنصف م ِ ي‬
‫الر ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ح ِن‪َ :‬ال َح َاج َة ِ يل ِ ف ي� َذ ِل َك َه ْل ِم ْن ُس ٍوق ِف ِيه ِ ت ج َ� َار ٌة؟ق َال‪ُ :‬سوق ق ْي ُن َقاع ‪ ،‬ق َال‪ :‬ف َغ َدا ِإل ْي ِه َع ْب ُد َّ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َع ْب ُد َّ‬
‫الر ْ َ‬
‫ح ِن‪،‬‬ ‫ٍ‬
‫َ َٔ َ َٔ‬
‫فا ت� ِب� ِق ٍط َو َ ْس ٍن‬
‫عدب�الرحنمنبوع�فےنایب�نایکجبمہدمیہنونم�ر�ہٓائےوترسو�لالہلﷺےنریم�ےا�و�ردعسنبربعیےکد�رمای�ناھبئیاچ�ر�ہرکدیا�‪،‬‬
‫سدع‪t‬بنربعیےناپےندییناھبئیدبع�الرمحنٰ‪t‬بنوع�فیکہتسخاملیاحلتدیھکرک�ا�نےساہکمںیاناص�رںیمزیا�د�ہاملد�ا�روہ�ںا�سےئل‬
‫مںیاپانٓا�دھاام�لھجتوکدیاتوہ�ں�‪،‬ا�و�رمری�یویبیو�ںوکدیھکولریم�یوجویب�یںیہمتدنسپٓائےںیما�سوکاہمت�ر�ےےئلوھچ�ڑد�و�ںبجو�ہدع�ت‬
‫رضو�ر�تںیہناہی�ںوکئیاب�ز�ا�ر‬
‫سےاف�ر�غوہاجئےوتمتا�سےساکن�حرکول�‪،‬مرگعدب�الرحنم‪t‬نےاپےناھبئیاکشرکیہا�د�اکای�ا�و�رکاہےھجما�سیک �‬
‫ہےاہج�ںاجت�ر�توہتیےہ�؟انوہ�ںےناہکاقنیق�عاکاب�ز�ا�رےہ�‪،‬چاننہچدبع�الرحنموہا�ںےئگا�و�ررینپویھگےلرکٓائےینعیدمیہنونم�ر�ہیکڈنم�ی‬
‫‪5‬‬
‫مںیرینپبانکر�ا�سیکاجت�ر�ترکنےےگل�۔‬
‫ا� سعد �‪۹�۲‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫‪ 2‬ت� یخ‬
‫ر� دمشق �‪۲�۴�۱‬؍�‪۳�۵‬‬
‫‪ 3‬اسد الغابۃ �‪۴�۷�۵‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 4‬اسدالغابۃ�‪۴�۷�۵‬؍�‪۳‬‬
‫َّ َ ُ َ ْ َ ش ُ ف َٔ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫‪ 5‬حصیح ب خ�اری ِك َت ُ‬
‫الل‬ ‫الب ُي ِوع ب�ب َما ج َاء ِ ي� قْو ِل ِ‬
‫الل تعال ف ِإذا ق ِض َي ِت الصالة فانت ِ�وا ِ ي� االر ِض وابتغوا ِمن فض ِل ِ‬ ‫اب ُ‬
 ‫�� �� �‬
‫وب� َع ْبد‬ ‫واالنصار ٓوا�خ َب ْ ي نَ� َس ْع ِد ْب ن� َّ‬
‫الر ِبيع ي ن‬ ‫ن ٔ‬
‫املهاجر�‬
‫ي‬ ‫ب�‬‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ٓا�خ ي ن‬
‫الر ُسول َص َّل َّ ُ‬ ‫ٔ ٔ‬
‫نس‪،‬ان َّ‬ ‫عن ا‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ح�‬‫بي� وبينك شطران ول ام ٔرا ت�ن ٔفانظر ٔا تي�ما ٔاحببت تَّ‬ ‫ً ف ن‬ ‫ََ َ َُ‬ ‫َّ ْ َ ْ ن‬
‫ي‬ ‫الرحن ب� عوف ‪ ،‬فقال ل سعد‪ :‬إن يل مال �و ي‬
‫ن َ‬ ‫َّ َ َ ف ٔ‬ ‫َ َ َ َ ف ٔ‬ ‫ٔاخالهعا‪ ،‬فإذا حلت ت ز‬
‫دلو� َعل‬
‫ي‬ ‫ومالك‪،‬‬ ‫هلك‬ ‫ا‬ ‫�‬‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫الل‬ ‫رك‬‫�‬‫ب‬ ‫ومالك‪،‬‬ ‫هلك‬ ‫ا‬ ‫و�افقال‪ :‬ال حاجة ِ يل ِ ي�‬ ‫ف� ج‬
‫السوق‬
‫�انس ‪t‬سےرم�و�ی ےہ �رسو�ل الہلﷺ ےناہمجرین ا�و�ر�اناص�رمںی اھبئی اچ�ر�ہرک�ایاتوسدعبن ربعی ‪t‬کاباھئی اچ�ر�ہدبع�الرمحنٰ نب‬
‫عو�ف‪t‬سےرفمایا�‪،‬دعس‪t‬بنربعیےندبع�الرمحنٰ‪t‬بنوع�فےساہکمںی�ایکاملد�ا�ر�ٓا�دمیوہ�ںا�سےئلںیماپانٓا�دھاام�لھجتوکدیات‬
‫ہو�ں�‪�،‬ا�و�رمری�ید�وبوییا�ںںیہ�‪،‬تماہنںیدیھکولمری�یوجویب�یںیہمتدنسپٓائےںیما�سوکاہمت�ر�ےےئلوھچ�ڑد�و�ںبجو�ہدع�تےساف�ر�غوہ‬
‫جائےوتمتا�سےساکن�حرکول�‪ ،‬عدب�الرحنم‪t‬نےکاہےھجماہمت�ر�ےام�لا�و�رمتاہ�ر�یویب�ییکاحجتںیہن�الہلاعتلٰیاہمت�ر�ےام�لا�و�ر�اہل عوای�ل‬
‫‪1‬‬
‫مںیربکتڈ�الےےھجماہی�ںےکاب�ز�ا�رکےاب�ر�ےںیم نہرامئیرک�و�۔‬
‫وھتڑ�ےیہرعصہںیمٓا�پےناکفی‬
‫جباک�مایامند�ا�ر�ی‪،‬دلینگلا�و�رحمتنےسایکجائےوت�الہلاحبسنہوتاعلٰیا�سںیمربکتان�ز�لرکتاہےانچنہچ �‬
‫سرمایہسپاند�ا�زکرکے�(ہسہل‪r‬بتن صاعم�)سےاش�د�یرکلی�(جوبقہلییلبےسںیھت)ا�و�راپینویب�یوکحقرہممںیوسنےیکڈلید�ی‪،‬پرھوخشوب‬
‫لاگکر�رسو�لالہلﷺکیدخمتںیماحضرہوئے �‪ٓ،‬ا�پیکاش�د�یاکرکنس�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�ویلہمرک� چواہےئایکرکب�ییہویک�ںہن‬
‫ہوا�و�را�سوقتا�نےکقحںیمدعاف مرائیہکالہلابت�ر�کوتاعلٰیاہمت�ر�ےام�لںیمربکتاطعف مرائے�‪،‬الہلاحبسنہوتاعلٰیےنرسو�لالہلﷺکی‬
‫�دعاکوشر�فوبقلتیاشخب�ا�و�ر�ا�سد�نےکدعبعدب�الرمحنٰ‪t‬بنوع�فےکام�لںیماضافہیہوہتاالچایگ‪،‬وخ�ددبع�الرمحنٰ‪t‬بنوع�فرفماتےںیہ‬
‫ںیمارکوئیرھتپبیھاٹاھتاوتجمےھا�سےکےچینےسوسنا� چواند�ییہاہتھاتگل�‪،‬تسیوستری�ہزمک�و�ر�‪�،‬السہحےسیہتدست‬
‫کہدنایھجمرپفرفیہتوہیئگ گ‬
‫زو�ہدب�رمںیشاملوہکرتول�ا�رےکایکیہو�ا�رںیممعریبن‬
‫حقرپستا�و�ر�ایکزہ�ا�رالسہحےسسیلوبعم�د�ا�نابطلےک سرپات�ر�و�ںکےامبنیالہپغ �‬
‫ثعام�ننببعکاکسرتنےسدج�اکر�دیا‪،‬زغ�و�ہاحدمںیٓا�پےنڑب�یاہب�د�ر�یا�و�رثابتدقمیاکماظہر�ہایک‪،‬بجدنچسماملنو�ںےنام�لتمینغعمج‬
‫وھچڑ�دیاوتگنجاکہشقندب�ل کرکاف�رمہکےکقحںیموہگایا�و�راحصبہ‬
‫کرنےےکےئلرسو�لالہلﷺکےمکحیکالخ�فو� �رز�ییکا�و�راہپ�ڑ�ید�ر�ہ �‬
‫کر�ا�م‪y‬سپاپہوکرباھگےن جمرپوب�رہوگےئوت�ا�سوقتٓا�پایکاٹچ�نیکرط�حاپینہگجرپجےمرہے�‪�،‬ا�سزغ�و�ہںیمٓا�پےکمسجرپسیبےس‬
‫دزخمٓائےنجںیمضعبزخماتےنرہگ�ےےھتہکا�نںیموپ�ر�اہاتھیہد�اخلوہکساتتاھ�‪،‬پائو�ںاک�زخماتانشدیدتاھکہرمعرھبڑگنل�اکرلچےترہے�‪،‬‬ ‫�ز�ائ �‬
‫ف‬
‫وع� ي ن� جراحة وجرح ِ ي� رجهل‪ ،‬فاكن يعرض نم�ا‬ ‫وجرح َي ْوم ٔاحد إحدى ش‬
‫‪2‬‬
‫دزخمٓائے‪ٓ،‬ا�پےکاپئو�ںرپشدیدزخمٓایاکہرمعبرھنلڑگ�اکرلچےترہے�۔‬ ‫زو�ہاحدمںیٓا�پ‪t‬کےمسجرپسیبےسز�ائ �‬ ‫غ �‬
‫جسرط�حٓا�پاپیناج�نیکرپ�و�ا�ہہنرکتےوہئےدیم�ا�نگنجںیماثبتدق�مرہےاسیرط�حو�اف مرا�لو�د�ولتیکتبحمیھبا�نےکد�لںیم‬
‫َ ْ ُ ُ َّ َ َ ً َ َ َّ ُ ْ ُ ْ َ‬
‫ك تف ِل ُحون �‪۲�۰�۴�۸‬‬ ‫واذ كروا الل ك ِث ي�ا لعل‬
‫‪ 1‬اسدالغابۃ�‪۴�۷�۵‬؍�‪۳‬‬
‫یخ‬ ‫ت‬
‫‪ 2‬اسدالغابۃ�‪۴�۷�۵‬؍�‪�،۳‬ر� دمشق�‪۲�۵�۰‬؍�‪۳�۵‬‬
 ‫�� �� �‬

‫جہگہناپسیک�‪،‬چاننہچایکومقہعرپجبا�نےکاپ�ساچ�رزہ�ا�ردیان�رموجو�دتےھرسو�لالہلﷺنےاملسمنو�ںوکاہج�دکےےئلاملیامد�ا�دکی‬
‫ترغبید�ی‪،‬دبع�الرمحنٰ‪t‬بنوع�فےنا�ناچ�رہز�ا�ر�دیان�ر�و�ںںیمےسفصند�وہز�ا�ر�دیان�رلاکردخمتاقد�سںیمشیپرککےرع�ضیکا�ے‬
‫�الہلےک�رسو�لﷺ�!مری�ےاپ�ساچ�رزہ�ا�ر�دیان�رتےھا�نںیمےسفصند�وہز�ا�رمںیاپےناہل عوای�لےکےئلوھچ�ڑٓایاوہ�ںا�و�ر�د�وہز�ا�ر�دیان�ر‬
‫رضو�ریا�تےکےئلٓا�پیکدخمتںیمشیپرکتاوہ�ں‪،‬رسو�لالہلﷺ�ٓا�پیکاب�تنسرکبتہوخ�شوہئےا�و�ر�ا�نےک‬
‫جاہ�دیفلیبسالہلیک �‬
‫حقںیمدعارفمائیہکمتےنوجرسمایہشیپایکےہالہلابت�ر�کوتاعلٰیاسےوبق�لرفمائےا�و�رجورسمایاوت�اپےناہل عوای�لےکےئلوھچ�ڑٓایاےہا�س‬
‫مںیربکتاطعرفمائے�‪�،‬اسیرط�حبجزغ�و�ہوبت�کاکموقہعٓایاجسںیماملسمنو�ںاکاسمانر� مووی�ںیکےبامش�را�و�رنممظوف�جےساھتجنےکاپ�س‬
‫رضو�ر�تیھتہکبجا�سےک‬
‫نجیگوسائلیکیھبوکئییمکںیہنیھت�‪،‬سماملنو�ںوک�ا�سرعمکےےکےئلاف �را�د�یوق�تےکالع�و�ہاکفیاملیوسائلیکیھب �‬
‫برعسکاملسمنو�ںےکاپ�سیگنجالسہح‪�،‬ا�و�رطویلو� شدو�ا�رزگ�ا�رسرفکےوھگ�ڑ�ے‪،‬ا�ونٹانکافیےھت�‪�،‬رسو�لالہلﷺےکاعال�ناہج�دفیلیبسالہل‬
‫پرصاحبہرک�ا�م‪�y‬ا�سرش�فمیظعںیمومشلتیےکےئلرپ�و�انو�ںیکرط�حرسو�لالہلﷺکےرگ�دعمجوہگےئرگماکرثاحصبہرک�ا�م‪y‬کے‬
‫پا�سا�سنھٹکرفسکےےئلوس�ا�ر�یاککوئیدنب�وبتسہناھتسجیکانبرپ�رسو�لالہلﷺنےاہنںیو�اپسولٹا�دیا�‪�،‬ا�و�رصاحبہرک�ا�موج�ر�ا�ہالہلاہش�د�ت‬
‫کیٓا� �رز�ولےرکحاضرہوئےےھتمکحیکلیمعتںیمز�ا�ر�واطق�ر�ر�وتےوہئےو�اپسول�ٹےئگ�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫ٌ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ ّ ُ َ َ ۗ َ َ َ َ ْ َ ْ ٰ َ َ َ َ َّ ْ َ َ َ ُ‬
‫يد ْو َن َما يُ ْن ِفق ْو َن َح َرج اِذا ن َص ُح ْوا ِل ِ َو َر ُس ْو ِلهٖ ۭ‪۰‬۝ َما‬ ‫ليس ع الضعفا ِء ول ع المرض ول ع ال ِذي ل ِ‬
‫َّ َ َ َ َّ ْ َ َ َ ٓ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ َ ٓ َ ُ َ ٓ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ ْ َ ِ ْ َ ْ ‪۰‬۝ َ ُ َ ُ َ‬
‫م ‪۹۱‬۝ ول ع ال ِذي اِذا ما اتك لِتح ِملهم قلت ل ا ِجد ما‬ ‫هللا غف ْو ٌر ّر ِح ْي ٌ ۙ‬ ‫ع المح ِسـ ِني م س ِبي ٍ ۭ‬
‫ل و‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ُ ُ ْ َ َ ْ ‪۰‬۝ َ َ َّ ْ َّ َ ْ ُ ُ ُ ْ َ ْ ُ َ ّ ْ َ َ ً َ ُ ْ َ ُ ْ ُ‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪1‬‬
‫ن ‪۹۲‬۝‬
‫يدوا ما ين ِفقو ۭ‬ ‫حلك علي ِ ۠ه تلوا واعينم ت ِفيض ِم الدمعِ حزن ال ِ‬ ‫ا ِ‬
‫ترجہم�‪:‬عضفیا�و�رامیب�رول�گا�و�رو�ہول�گوجرشکتاہج�دےکےیلر�ا�ہںیہناپتے�‪،‬اگرےھچیپر�ہاجئںیوتوکئیرح�جںیہنہکبجو�ہولخ�ِصد�لےکاستھ‬
‫�الہلا�و�را�سےکرسو�لےکوفا�د�ا�روہ�ںایےسنینسحمرپاعرت�ا�ضیکوکئیاجنگئشںیہنےہا�و�رالہلد�رگز�ررکنےو�الاا�و�ررحمرفمانےو�الاےہ�‪�،‬اسی‬
‫طر�حا�نولگو�ںرپیھبوکئیاعرت�ا�ضاکومقعںیہنےہوہنج�ںےنوخ�دٓاکرمتےسد�رخو�استیکیھتہکامہ�ر�ےےیلوس�ا�ریا�ںمہباچنہپئیاجئںی�‪،‬‬
‫�ا�و�ربجمتےناہکہکںیماہمت�ر�ےےیلوس�ا�ریو�ںاکاتناظ�مںیہنرککساتوتو�ہوبجم�ر�ًاو�اپسٓاگےئا�و�راح�لہیاھتہکا�نیکٓاکنوھ�ںےسٓانوساج�ر�ی‬
‫تےھا�و�راہنںیا�ساب�تاکڑب�ارنجاھتہکو�ہاپےنرخ�چرپرشیکاہج�دوہنےیکدقم�ر�تںیہنرھکےت۔‬
‫�ا�سےئلوبت�کاجنےو�الےا�سرکشلکانا�مشیجرسع�(تگناح�لرکشل�)پرگای�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےاحصبہرک�ا�م‪y‬کوتوب�کےکیگنجاقمصدکے‬
‫ڑاکر�د�ےاگ‪�،‬رسو�لالہلﷺ‬
‫ا ھ‬
‫اعتو�ناکصہلاہنںییئکانگبڑھ چ‬
‫لےئ �را�ہالہلرخ�چرکنےیکرتغبید�ےرکف مرایاکہالہلابت�ر�کوتاعلٰیا�ساملی �‬
‫کی زبا�ن ابم�ر�ک ےس اتین ڑب�ی وخخشرب�ی نسرکصاحبہرک�ا�مبک ےھچیپ رہےن و�الے ےھتفو� �رًا�ایک د�وسر�ے رپبستق احصلرکنے ےک ےئل‬
‫�د�و�ڑپڑ�ے�ا�سومقہعرپبیھدبع�الرمحنٰ‪t‬بنوع�فےناتانرسمایہعمجرک�ایاکہامت�ماحصبہ‪y‬سےاب�ز�یےلےئگ‪،‬‬
‫َّ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫الطاب ي� رسول هللا نإ� ال ٔارى عبد الرمحن إال قد ت‬
‫اخ�ب ما ت�ك الههل شيئا فساهل َر ُسول الل‬ ‫وقال معر ب ن� خ‬
‫ي‬
‫‪ 1‬التوبۃ�‪ �۱‬ت‪۹�۲��۹‬‬
 ‫�� �� �‬
‫ٔ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل هل ت�كت ٔالهلك شيئاقال نعم ث‬
‫َص َّل َّ ُ‬
‫اك� امم انفقت واطيب‪،‬قال مك؟ قال ما وعد هللا ورسوهل من‬
‫وال ي�‬‫الرزق خ‬
‫�ا�نےکایاث�ر�وقربانیاکذجبہدیھکرکسدینارمعاف�ر�و�ق‪t‬فرمانےےگلہکدبع�الرمحنٰ‪t‬بنوع�فےناپاناس�ر�اسرمایہرسو�لالہلﷺکےدقمو�ں‬
‫وھچڑ�اےہ‪،‬سدینارمعاف�ر�و�ق‪t‬کیاب�تنسرکرسو�لالہلﷺنےدبع�الرمحنٰ‬
‫مںیاھچن�و�رکر�دیاہےا�و�رپےناہل عوای�لےکےئلھچکںیہن �‬
‫وھچڑکر�ٓائےوہ�‪�،‬دستدبسترع�ضیکا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!‬
‫‪t‬بنوع�فےسد�ریافتایکایکتماپےنرھگ�و�الو�ںےکےئلیھبھچک �‬
‫وھچ �ڑٓایاہو�ں�‪�،‬رسو�ل‬
‫جسدق�رما�لںیمےنٓا�پیکدخمتںیمشیپایکہےا�سےسزیا�د�ہا�و�ررتہبینام�لںیماپےناہل عوای�لےکےئل �‬
‫�الہل ﷺنےوپچاھتکان؟انوہ�ںےنوججو�ا�برسو�لالہلﷺیکدخمتںیمرع�ضایک�و�ہایےسالاف�ظںیہوج�ایکاملسم�نےکاش�نایش�ں‬
‫ہںی�ا�و�ر�الہلاحبسنہوتاعلٰیےک عود�و�ںرپکاملنیقیوبرھ�وسےیکرتجامنیرکتےںیہ�ا�و�رسونےےکاپنیےسےنھکلےکاقبلںیہ�‪،‬عر�ضایککایالہل‬
‫تاب�ر�کوتاعلٰیےنا�سیکر�ا�ہںیمرص�فا�سیک ضرا�ووخشون�د�یےکےئلام�لرخ�چرکنےرپ� �رز�قیکرف�ا�و�انی�‪،‬ام�لںیمریخ�و کبرت�‪�،‬ا�و�ر�ا�نتنگ‬
‫‪1‬‬
‫�اجر� ثوو�ا�باک� عود�ہںیہنرفمایاہے�۔‬
‫�ا�نوکایکمیظعرش�فہییھباحصلےہہکرسو�لالہلﷺنےا�نیکاقدت�امںیامن�زپڑھی۔‬
‫ٔ َ ْ َّ ْ َ ٔ‬ ‫ان� إىل َع ْبد َّ‬
‫الر ْ َ‬
‫حن ْ ب ن‬ ‫ٔان َر ُسول َّالل َص َّل َّ ُ‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ملا ت‬
‫يصل ب�لناس اراد عبد الرحن ان‬
‫ي‬ ‫وهو‬ ‫عوف‪،‬‬ ‫�‬
‫ٔ‬
‫يتاخر‪،‬‬
‫ہو�ایو�ںہکرکشلعرستوب�کر�و�انہوہ�ا�‪،‬د�و�ر�ا�نرفسنام�زکا�وقتوہگایمرگ�امامتےکےئلرسو�لالہلﷺ�ا�سوقتومجو�دنہےھت�‪،‬‬
‫َّ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ْ ف‬ ‫َك َن َع ْب ُد َّ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫ح ِن ب نُ� َع ْو ٍف ِ َّم ْن ُيف ِ ت ي� ِ ي� َ ْع ِد َر ُسْو ِل هللاِ صل‬
‫الر ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫دبع�الرمحنٰ ‪t‬بنوع�فرسو�لالہلﷺیکزندگیںیمیہوتف�ےاج�ر�یرکتےںیہ�۔‬
‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َّ ٔ‬ ‫ٔ ٔ َ ْ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل بصالة عبد‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ان ماكنك‪ ،‬فصىل‪ ،‬وصىل َر ُسول الل صل‬ ‫فاوما ِإليه الن ِب ي� صل‬
‫حن‪،‬‬ ‫الر ْ َ‬
‫َّ‬
‫رظنہنںیامن�زیکامامتےکےئلٓاگے ھڑبایا�ا�و�ر�انوہ�ںےنامن�زڑپھانارش�و�عیک‪�،‬ابیھیلہپرکتع‬
‫صاحبہرک�ا�م ‪�y‬ا�نےکاکر�ا�مےکشیپ ا‬
‫ہی ڑپھییئگیھتہکیبنرکیم ﷺ و�اپسرشتیف ےلٓائے�‪�،‬انوہ�ں ےنےھچیپ ےنٹہاک�ا�ر�ا�د�ہایکمرگ�ٓا�پ ﷺ ےنعنم رفمایا�ا�و�رباقی امن�ز‬
‫عدب�الرمحنٰ ‪t‬بنوع�فیکاقدت�امںی ھڑپی�۔‬
‫‪3‬‬

‫ٔ‬ ‫َّ ٔ‬ ‫ٔ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ٔ‬

‫الل َعل ْي ِه َو َس َل اراد ان يتاخر‬ ‫يصل ب�م صالة الصبح فملا راى الن ِب ي� صل‬ ‫ن‬
‫فاتينا الناس وعبد الرمحن ب� عوف ي‬
‫وا� معه خلف عبد الرمحن ب ن� عوف‬ ‫وما إليه ٔان ت� ض� ف� صالتك ‪ ،‬فصىل َر ُسول َّالل َص َّل َّ ُ‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ن‬ ‫ٔ ٔ‬
‫فا‬
‫ي ي‬
‫ا� عساکر�‪۲�۸‬؍�‪۲‬‬ ‫ال� ب ن‬
‫ر� دمشق ب ن‬ ‫‪ 1‬ت� یخ‬
‫ٔ‬ ‫‪ 2‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫س� اعالم النبالء�‪۵�۶‬؍ ‪�۳‬‬ ‫ي� الصحابة�‪۲�۹�۱‬؍�‪ ،۴‬ي‬ ‫ي‬
‫یخ‬ ‫ت‬
‫‪ 3‬اسد الغابۃ �‪۴�۷�۵‬؍�‪� ،۳‬ر� دمشق �‪۲�۵�۷‬؍�‪۳�۵‬‬
 ‫�� �� �‬
‫ٔ‬ ‫ض‬
‫يصل يإل�ا ركعة اخرى ومل ي ز�د ي‬
‫عل�ا شيئا‬ ‫ركعة‪،‬فملا ق� صالته قام ي‬
‫جبول�گٓائےوتعدب�الرمحنٰنبوع�ف ‪y‬نام�زفرجپڑھا�رہےےھت�‪،‬جبانوہ�ںےنیبنرکیمﷺوکدکیاھوتیپےھچےنٹہاک�ا�ر�ا�د�ہایکرگمرسو�ل‬
‫�الہلﷺےناہنںیاہککہو�ہامن�زپڑھاتے ہرںی�‪،‬چاننہچرسو�لالہلﷺےندبع�الرمحنٰنبوع�ف‪t‬کیاقدت�امںیایکرکتعامن�زپڑھی‬
‫‪1‬‬
‫�‪،‬جبامن�زخمتوہئیوت�رسو�لالہلﷺےنڑھک�ےوہکر�ایکرکتعڑپھیا�و�ر�ا�سںیمھچکاضافہںیہنایک�۔‬
‫رسو�لالہلﷺکیدعامہہشیا�نےکاشملاح�لرہی‪�،‬ا�نیکاجت�ر�تیتلھپوھپلیتیہرہیا�و�رو�ہامت�ماصاح�برسو�لالہلﷺسےزیا�د�ہد�ولت‬
‫مدنبنےئگرگم�و�ہاپانرپ�اناوقتیھبکہنوھبلے‪،‬ما�لو�د�ولتیکتبحمیھبکا�نےکد�لںیمہگجدیپ�انہرکسیکا�و�رنہوکئیرخف�وغر�و�ردیپ�اوہ�ا�‪�،‬و�ہ‬
‫مہہشیاس�د�ہذغ�ا�ا�و�رسا�د�ہاسلاب�سزیبنترکتےتےھا�سےئلبجو�ہاپےنالغمو�ںںیمےھٹیبوہتےوت�ا�نںیما�و�ردبع�الرمحنٰ‪t‬بنوع�ف‬
‫مںیوکئیرف�قوسحم�سہنوہتا�‪،‬‬
‫فَ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ َ َّ ُ ْ َّ َ ْ ً َ َ ْ َ ْ ُ َٔ ْ‬ ‫ََ‬ ‫ُٔا ِ ت َ� َع ْب ُد َّ‬
‫ح ِن ب نُ� َع ْو ٍف ِبطع ٍام‪ ،‬ج�عل يب ِ يك‪ ،‬فقال‪ :‬ق ِتل حزة‪ ،‬فل يوجد ما يكفن ِفي ِه ِإال ثو ب� لقد خ ِشيت ان‬ ‫الر ْ َ‬
‫ي‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ َ ُ ّ َ ْ َ َ َ ّ َ ُ َ ف َ َ َ ُّ ْ َ َ َ َ َ‬
‫يكون ِجعلت لنا ط ِيباتنا ِ ي� حيا ِتنا الدنيا وجعل يب ِ يك‬
‫�ایکرمتہبافاط�رکےوقتدبع�الرمحنٰ‪t‬بنوع�فےکاسمےن(رپکتفل)کاھناپشیایکایگتو� ہناںی�ابدت�ائےاسال�ماک�زمانہای�دٓاگایا�و�ر�ر�ونے‬
‫لےگا�و�رف مرایاسدی�اشلدہ�ائ زمح�ہ‪t‬بندبع�املبلطلتقوہئےرگم�ا�نےکنفکےکےیلایکوھچٹییساچ�د�رےکوس�اکھچہناھت رھپ�الہلابت�ر�کوتاعلٰی‬
‫نےمہرپ ندای�و�یام�لو�اساب�بیکرف�ا�و�انیرک�د�ی‪،‬جسےسےھجمڈ�رگلاتہےہکںیہکالہلاحبسنہوتاعلٰیےنںیمہا�سدنایںیمیہہناٹپن�دیاہو�ا�و�ر�ٓاخر�ت‬
‫مںیمہیہتدسترہےاجئںی�‪،‬پرھٓاخر�تےکوخ�فےسز�ا�ر�واطق�رر�ونےےگلا�و�راھکناوھچ�ڑدیا�۔‬
‫‪2‬‬

‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ئً ََ َ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬

‫غط راسه‬ ‫م�‪ ،‬فكفن ِ ي� ب�دته‪،‬إن ي‬
‫مع�‪ ،‬وهو ي ن‬
‫خ� ي‬ ‫صا�افقال‪ :‬قتل مصعب ْب ن� ي‬ ‫ان َع ْبد الرمحن ا ت ي� بطعام‪ ،‬واكن‬
‫َٔ‬ ‫ن ُ‬ ‫ٔ َ َ‬ ‫ٔ‬
‫م� ث َّ� بسط لنا من الدنيا ما بسط ا ْو‬‫ي‬ ‫خ�‬
‫ي‬ ‫وهو‬ ‫محزة‬ ‫وقتل‬ ‫‪:‬‬ ‫ال‬ ‫ق‬ ‫اه‬
‫ر‬ ‫وا‬ ‫سه‬ ‫ا‬‫ر‬ ‫غط رجاله بدا‬
‫بدت رجاله‪ ،‬وإن ي‬
‫ُ‬
‫َق َال‪ٔ :‬اعطينا من الدنيا ما اعطينا َوق ْد خشينا ان تكون حسناتنا جعلت لنا ث َّ� جعل يبك تَّ‬
‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬
‫ح� ت�ك الطعام‬ ‫ي‬
‫ےہدب�الرمحنٰنبوع�ف‪�t‬دسرتخو�ا�نرپترشیفالئےا�و�رو�ہر� �وز�ےےسےھت ‪ ،‬فرمانےےگلبعصمنبریمعہشدیہوئے‬
‫�ا�و�ر�اسد�الاغبہںیم ع‬
‫ہکار�ا�سےس ھرسٖاپنےتوتپائو�ںلھکاجتےا�و� گر�ارپائو�ںڈھاپنےت‬
‫�ا�و�ر�و�ہھجمےسرتہبتےھ �‪�،‬اہنںیایکاچ�د�رمںینفکدیاگای �و�ہاچ�د�ر�اتہنوھچٹییھت گ‬
‫رھالہلابت�ر�کوتاعلٰیےنمہرپ ندای�و�یام�لو�اساب�بیکرف�ا�و�انی‬
‫توسرکلھاجتاتاھپرھف مرایاحزم�ہنبدبع�املبلطدیہشہوئےو�ہیھبھجمےسرتہبتےھ پ �‬
‫کر�د�ی جسےسےھجمڈ�رگلاتہےہکںیہکالہلاحبسنہوتاعلٰیےنںیمہا�سدنایںیمیہہناٹپن�دیاوہا�و�رٓاخر�تںیممہیہتدسترہےاجئںی�‪،‬پرھ‬
‫‪3‬‬
‫�ٓاخر�تےکوخ�فےسز�ا�ر�واطق�رر�ونےےگلا�و�راھکناوھچ�ڑدیا�۔‬

‫ٔ‬ ‫‪ 1‬ت� یخ‬

‫‪،۳‬س� اعالم النبالء�‪۵�۶‬؍�‪۳‬‬
‫ر� دمشق�‪۲�۵�۸‬؍�‪ �۵‬ي‬
‫س�اعالم النبالئ�‪۱�۴�۵‬؍�‪۱‬‬‫‪ 2‬ی‬
‫‪ 3‬اسد الغابۃ�‪۴�۷�۵‬؍�‪۳‬‬
 ‫�� �� �‬
‫َ‬ ‫ْ َّ َ ً ُ َ َ َّ ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َو ُقت َل ُم ْص َع ُب ْ نُ� ُ َع ْ�‪َ ،‬ف َ ْل ُي َ ْ‬
‫اح ًد َاو ْل َي تْ ُ�ك ِإال ن ِ� َرة ك َّنا ِإذا غط ْي َنا َرا َس ُه َب َد ْت ِر ْجال ُه‪،‬‬
‫وجد َما ُيكف ُن ِب ِه ِإل ث ْو ً ب� َو ِ‬ ‫ب يٍ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ َ ُّ ْٔ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬غطوا َرا َس ُه‪َ ،‬و ْاج َعلوا َعل ِرجل ْي ِه ِم َن ِإالذ ِخ ِر‬ ‫َو ِإذا غط ْي َنا ِر ْجل ْي ِه َب َدا َرا ُس ُه‪ ،‬فقال َر ُسْول هللاِ صل‬
‫�ایک ر�و�ایت ںیم ےہ�ا�و�رصمبع ‪t‬بنریمعہشدیہوئےوت�ا�س دیہش ر�ا�ہقح ےک اپ�س ایکوھچٹییس اچ�د�رکےوس�ا�ا�ن ےکنفک ےک ےیل‬
‫ے سوربرہہنوہاجتااھت�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�س‬
‫کھچیھبہن گاھت�ار�ا�نرکسر�ڈھاپےتوتپائو�ںکلھاجتےا�و� گر�ارپائو�ںوتسم�رکےیاجت ت‬
‫‪1‬‬
‫را�د�رسے�ڈھانپد�و�ا�و�ر�ائو�ںوکا� خذرگاھ�سےساپھچکر�ا�سدیہشحقوکسرپ�داخ�کرک�د�و�۔‬
‫کاس چ‬
‫�ٓا�پالہلابت�ر�کوتاعلٰیےکاطعرک�د�ہام�لود�ولتوک�اپےند� نوو�ںاہتوھ�ںےسا�سیکوخشون�د�یاحصلرکنےےکےئلاہج�دفیلیبسالہل�‪،‬‬
‫رضو�ر�تدنم�و�ں�‪،‬ویب�ا�و�ں�‪،‬ومیتی�ںا�و�رحماتجو�ںرپبےد�ریغرخ�چرکتےرہےتےھت‪�،‬ایکرمتہباہج�دفیلیبسالہلےکےئلاپنچوس‬
‫غریوب�ں‪� ،‬‬
‫�ا�و�ر�ایکرمتہبایکوسپاچ�سرتبتیایفہتیگنجوھگ�ڑ�ےرخیدکرماجہدینوکذن�رےیک‪،‬رسو�لالہلﷺےکوصا�لےکدعبٓا�پاماہ�تالومنمنی‬
‫رضو�ریا�تاکہرطر�حایخ�لرھکےت‪،‬جباماہ�تالومنمنیںیمےسوکئیرفسپر�ر�و�انہوہتںیوتاس�ر�ےاک�موھچ�ڑرکاخ�د�منبرک‬
‫کیرھگیولمالی �‬
‫ساتھوہےتیل‪،‬بجا�ز�و�ا�جرہطم�ا�تجحاکا�ر�ا�د�ہرفماتںیا�نےکرفسحجاکبدن�وبتسرفماتےا�و�رد�و�ر�ا�نرفس�ا�نیکاش�نومرتہبوکظاہرکرنے‬
‫کےےئلا�نےکوہ�د�جرپسزبرنگاکیقیتمڑپک�اڈلو�ادیےتا�و�را�نےکٓا�ر�ا�موسوک�نےکےئلاہج�ںڑپ�ا�وکرناسپدنف مراتںیوہا�ںایق�ماکدنب�وبتس‬
‫ف مراتے�‪،‬‬
‫رضا هل ِم ْن ُع ثْ� َم َان ِب َٔ� ْر َب ِع ْ ي نَ� َٔا ْل َف ِد ْي َنار َف َق َس َم ُه ِ ف ي� فقراء ن‬ ‫َ‬
‫ب�‬ ‫ٍ‬
‫حن َ� َع ٔا ً‬
‫ب‬ ‫ِ‬ ‫َح َّدث ْت َنا ُٔا ُّم َب ْك ٍر ِب ْن ُت ا ِمل ْس َو ِر َٔا َّن َع ْب َد َّ‬
‫الر ْ َ‬
‫ي‬
‫امل ْٔومن ْ نَ�‪َ ،‬ق َال امل ْس َو ُر َف َٔا َت ْي ُت َعائ َش َة ب َنص ْي َ َ�ا َف َق َال ْت‪َ :‬م ْن َٔا ْر َس َل َ� َذا؟ ُق ْل ُت َع ْبدُ‬ ‫ُٔ‬ ‫ُز ْه َر َة َو ِ ف ي� ُ‬
‫ِب‬ ‫ِ ِ ِ ب‬ ‫ِ‬ ‫ات ُ ِ ِ ي‬ ‫امل َه ِاج ِر ْي نَ� َوا َّ َم ِ‬
‫َّ َّ َ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َٔ ّ‬
‫الص ِب ُا� ْون َ‪،‬س ق�‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل يقول‪:‬ال ي ْ� ُنو َعل ْيك َّن َب ْع ِدي إل‬ ‫ح ِن‪ ،‬قال ْت ا َما ِإ ِ ن ي� َ ِس ْع ُت َر ُسْول هللاِ صل‬ ‫الر‬
‫ا� َع ْو ٍف ِم ْن َس ْل َسب ْيل ج َ‬
‫ال َّن ِة‬ ‫هللا ْ نَ‬
‫ب‬
‫ُ‬
‫ِ ِ‬
‫�ا�مرکببتنوسم�رسےر�و�ایتےہ�ایکرمتہبالہلابت�ر�کوتاعلٰییکوخشون�د�یاحصلرکنےےکےئلانوہ�ںےناپینزمنیاچلسیزہ�ا�ردیان�ر‬
‫ونبزہر�ہ‬
‫مںیرف�وخترککےاس�ر�ییکاس�ر�یرقما�ز�و�ا�جرہطم�ا�ت‪،‬حماتجو�ں�‪،‬تیومی�ں�‪،‬بوی�ا�و�ں‪�،‬ا�و�رٓا�پﷺکیو�الد�ہامجد�ہٓامہنےکاخند�ا�ن �‬
‫مںیمیسقترفما �دی�‪،‬وسم�رہکےتںیہبجا�مالومنمنیاعئہش‪r‬صدیہقاکحہصبجا�نےکاسمےنشیپایکایگوت ئاعہش‪r‬نےوپچاھیہسکےن‬
‫ھباجیہے�؟ �اہنںیوج�ا�بدیاگایکہدبع�الرمحنٰ‪t‬نےہیاجیھبہے�‪ ،‬عائہشدصیہق‪r‬نےرفمایا�رسو�لالہلﷺنےاپینویبیو�ںوکماخطب‬
‫کرےکا� شرا�درفمایاتاھکہریم�ےدعبصابرواشکرلو�گیہاہمت�ر�یدخمتاجبلائںیےگ �ا�ےالہلابنوع�ف‪t‬کوجتنےکلیبسلسہمشچ‬
‫سےاپنیالپ�۔‬ ‫‪2‬‬

‫َ‬ ‫َّ َّ ُ ُ َ ُ‬ ‫َّ ُ ُ َٔ ْ‬ ‫َ ْ ُ َ ُ َ َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ٔ‬

‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َيقول الز َو ِاج ِه ِإن ال ِذي ي َ� ِافظ َعل ْيك َّن َب ْع ِدي ُل َو‬ ‫الل صل‬
‫قالت‪:‬سعت رسول ِ‬
‫ِ‬ ‫عن ام سملة‬
‫ٔ‬
‫اال ب ن‬
‫‪،۱‬س�اعالم النبالئ�‪۹�۶‬؍�‪۳‬‬
‫ا� �‪۶�۵�۹‬؍� ی‬
‫ص� ي‬
‫ين‬
‫الصاحل� إلامسعيل ب ن� حممد‬ ‫س� السلف‬ ‫‪ 1‬ي‬
‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء�‪۵�۵‬؍�‪۳‬‬‫‪ 2‬ي‬
 ‫�� �� �‬
‫حن ْب نَ� َع ْو ٍف ِم ْن َس ْل َسبيل ْ ج َ‬
‫ال َّن ِة‬ ‫الص ِاد ُق ْال َب ُّار َّالل ُه َّم ْاسق َع ْب َد َّ ْ َ‬
‫َّ‬
‫ِ ِ‬ ‫الر ِ‬ ‫ِ‬
‫�ا�مالومنمنیا�مہملس‪r‬سےرم�و�یےہمںیےن�رسو�لالہلﷺوکاپینا�ز�و�ا�جرہطم�ا�تےسرفماتےوہئےانسہکوجشصخریم�ےدعبمتاہ�ر�ی‬
‫خدمترک�ےاگ�و�ہاص�د�قا�و�رسیخوہگا�‪�،‬اٰلیہ�!دبع�الرمحنٰ‪t‬بنوع�فوکسلسلیب�(جتناک�ایکہمشچ�)سےریس�ا�برک�۔‬
‫‪1‬‬

‫قال‪:‬الذي ي�افظ عىل ٔازوا�ج من بعدي هو ّ‬

‫الصادق ّ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ٔ ّ َ ُ َ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ‬ ‫ن ٔ ن‬
‫البار‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫ه‬‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫الل‬ ‫ل‬‫ص‬ ‫الل‬
‫ِ‬ ‫ول‬‫س‬‫ر‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫يح‪،‬‬‫�‬‫ج‬ ‫عن با� ا ب ي�‬
‫‪2‬‬
‫�ابنابیحیجنےسر�و�ایتےہجوشصخریم�ےدعبمری�یا�ز�و�ا�جیکدخمترک�ےاگ�و�ہاص�د�قا�و�رسیخوہگا�۔‬
‫چبوھنابان�راھتاھ� �‪ٓ،‬ا�پانیکاخس�و�تاک�اند�ا�ز�ہا�سو�اقہعےساچیھرط�حاگلکسےتںیہ�‪،‬‬
‫ک‬ ‫ٓا�پ‪t‬نےاخس�و�توک�اپان�ا� �و ھڑان‬
‫َ ََ ُ‬ ‫َ َ ْ َٔ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ نَ َ َ َ ُ ف َ ْ ت َ ْ َ َ ْ َ ْ تً ُ َّ ْ ْ ُ ْ َ ُ َ َ َ‬
‫ال ِد َينة فقال ْت‪َ :‬ما َهذا؟فقالوا‪:‬‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال‪:‬قال‪ :‬بي�ما عا ِئشة ِ ي� بي ِ�ا ِإذ ِسعت صو� رجت ِمنه‬ ‫وعن ان ٍس ر ِ ي‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َٔ ّ‬ ‫َ ََ َ‬ ‫ََ‬ ‫َّ‬ ‫ِع ي ٌ� َق ِد َم ْت ِل َع ْب ِد َّ‬
‫ح ِن ْب ِ ن� َع ْو ٍف ِم َن الش ِام‪َ ،‬وكن ْت َس ْب َع ِمائ ٍة ‪ ،‬فقال ْت َعا ِئشة‪ :‬ا َما ِإ ِ ن ي� َ ِس ْع ُت َر ُسول هللاِ َصل‬
‫الر ْ َ‬
‫َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ َ َٔ ْ ُ َ ْ َ َّ ْ َ ْ نَ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َّ َ َ ْ ً َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َّ ْ َ َ َٔ َ َٔ َ َ‬
‫ح ِن‪ ،‬فا تَ� َها ف َسا َلا َّعا‬ ‫النة حبوا‪ ،‬فبلغ ذ ِلك عبد الر‬ ‫الل علي ِه وسل يقول‪:‬رايت عبد الرح ِن ب� عو ٍف يدخل ج‬
‫� َّ َ ْ ُ َ َ َ نّ ُٔ شْ ُ َٔ نَّ َ َٔ ْ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َٔ ْ َ َ ف‬
‫سا ِ ي� َس ِب ِيل هللاِ‬ ‫�د ِك ا�ا ِب�ح ِالا واقت ِبا�ا واحل ِ‬ ‫ا‬ ‫�‬ ‫إ‬ ‫ف‬ ‫‪:‬‬‫ال‬ ‫‪،‬ق‬ ‫ه‬‫ت‬ ‫ث‬ ‫د‬ ‫َب َل َغ ُه فَ َ‬
‫ِِي ِ‬
‫�انسنباملک‪t‬سےر�و�ایتےہ�ایکرمتہبںیماعئہشدصیہق‪r‬کےرھگپرتاھکہانوہ�ںےنرھتترھ�اہٹیکٓا�و�ا�زسینسجےسدمیہن‬
‫کی�زمنیرھتترھ�انےیگل�‪،‬ترھترھ�اہٹوسحم�س رفماکر�ا�م الومنمنی اعئہشدصیہق ‪r‬نے د�ریافتایکیہیسیکرھتترھ�اہٹ ےہ�؟ جو�ا�ب المکہ‬
‫عدب�الرمحنٰ ‪t‬بنوع�فاکسا�توس�ا� نووٹ�ںاکتاج�رتیاقفہلاش�مےسدمیہنونم�ر�ہںیمد�اخلوہ�رہاہے�‪�،‬ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪�r‬ا�نےک‬
‫�ا�ز�و�ا�جرہطم�ا�تا�و�رعا�ماملسمنو�ںےکاستھوج�د�وساخوکاچیھرط�حاجنیتںیھتا�سےئلا�نےکقحںیموی�ںدعاف مرائیال�ٰہی�!وتنےاہنںیا�س‬
‫�دنایمںیوجکھچاطعکر�رکاھہےا�سںیمریخ�وربکترفما�ا�و�رٓاخر�تںیمیھبا�سےسزیا�د�ہٓاجر�ووث�ا�بےسون�ا�زنا‪�،‬دعامانگرکرفمانےںیگلںیم‬
‫نےرسو�لالہلﷺوکہیرفماتےوہئےانسہےہکدبع�الرمحنٰ‪t‬بنوع�فتنجںیموخشیےساھچےتلوک�دتےوہئےد�اخلوہگا�‪�،‬ا�نےکیسک‬
‫ساتیھےندبع�الرمحنٰ‪t‬بنوع�فےکقحںیمرسو�لالہلﷺکیہیمیظعرتیناشب�ر�تینسوت�ا�نیکرط�فد�و�ڑاگل�د�یا�و�رقلبا�سےکہکاقفہل‬
‫پو�ر�یرط�حدمیہنونم�ر�ہںیمد�اخلوہتا�اہنںیا�ساشب�ر�تےس گاا�ہرک�دیا�‪،‬دبع�الرمحنٰنب‪t‬عو�فوک�ا�ساشب�ر�تاکوکئیملعہناھت�‪،‬ہیوخخشرب�یےننس‬
‫کےےئلاتیب�بوہگےئا�و�رسبھچکوھچ�ڑرکدیو�انہ �وا�راعئہش‪r‬کیرط�فد�و�ڑلاگد�یا�و�راجرکرع�ضیکا�ےامہ�ر�یام�ں!کای�ٓا�پےنوخ�درسو�ل‬
‫�الہلﷺسےریم�ےےئلتنجیکاشب�ر�تےکاملک�تےنسںیہ�‪ ،‬عائہشدصیہق‪r‬نےرفمایاہا�ںںیمےنوخ�دیہاملک�ترسو�لالہلﷺسے‬
‫سےنںیہ�‪،‬ما�لو�د�ولتےکےلہپیھب سراینہےھت‪�،‬ا�و�ر�ا�بوت�ا�سیکتیثیحہنوہنےےکرب�ابروہگیئیھتاسیرسخوشیںیما�مالومنمنیاعئہش‪r‬‬
‫کوماخطبرککےےنہکےگلا�ےامہ�ر�یام�ں!�ٓا�پوگ�ا�ہرےئہاگکہںیمتنجیکا�سمیظعوخخشرب�یوکنسےنرپسا�توس�ا� نووٹ�ں لرپد�اوہ�ااپانامت�مام�ل‬
‫‪3‬‬
‫�و�اساب�بالہلابت�ر�کوتاعلٰییکر�ا�ہںیمشیپرکتاہو�ں�۔‬
‫‪،۳‬ا� سعد�‪۹�۸‬؍�‪۳‬‬ ‫س�اعالم النبال�‪۶�۲‬؍� ب ن‬
‫‪ 1‬ی‬
‫ت‬ ‫ف‬
‫‪ 2‬إالصابة ي� � يي� الصحابة�‪۲�۹�۱‬؍�‪۴‬‬
‫ز‬
‫ين‬
‫الصاحل� إلامسعيل ب ن� حممد‬ ‫س� السلف‬ ‫‪ 3‬معرفة الصحابة ال� نع��‪۱�۲�۳‬؍�‪ ،۱‬اسدالغابۃ�‪۴�۷�۵‬؍� ت‪ �،۳‬یخ‬
‫ر� دمشق�‪۲�۵�۴‬؍�‪ ،۳�۵‬ي‬ ‫ب ی‬
 ‫�� �� �‬

‫وھاقہصےہ�۔‬ ‫یہرکنم�ا�و�رج ٹ‬
‫ٔ‬
‫قال امحد ب ن� حنبل‪ :‬هذا حديث منكر‬
‫‪1‬‬
‫�اما�ماحدمبنلبنح‪a‬ف مراتےںیہہیدحیثرکنمہے�۔‬
‫ا�سو�اقہعےکدعبتو�ا�نےکاخس�و�تیکوکئیاتناہنہرہیا�و�رانوہ�ںےناچلسیزہ�ا�ر�دیان�ر�ا�و� چرالسیزہ�ا�ر�د�رہموکبےد�ریغر�ا�ہالہلرخ�چرکڈ�الا�‪،‬‬
‫باھئویکای�ٓا�پاند�ا�ز�ہاگلکسےتںیہہکدبع�الرمحنٰ‪t‬بنوع�فیکوخشیاککایحا�لوہگاکہرسو�لالہلﷺنےہناںی�ا�ند�سوخ�شوبیصن�ںںیم‬
‫شاملرفمایاتاھنجوکزندگیںیمتنجیکاشب�ر�تانس�د�ییئگیھت�‪،‬‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ُ َ ْ ف ْ َ َّ َ ُ َ ُ ف ْ َ َّ َ ُ ثْ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َ‬
‫الن ِة‪ ،‬وع�مان‬ ‫الن ِة‪ ،‬وعر ِ ي� ج‬ ‫الل صل الل علي ِه وسل‪ :‬ابو بك ٍر ِ ي� ج‬ ‫ح ِن ْب ِ ن� َع ْو ٍف‪ ،‬قال‪:‬قال‪ :‬قال َر ُسول ِ‬ ‫َع ْب ِد َّ‬
‫الر ْ َ‬
‫َٔ‬ ‫حن ْب نُ� َع ْو ٍف ِ ف� ْ ج َ‬
‫ال َّن ِة‪َ ،‬و َس ْع ُد ْب ِ ن� ا ِب ي�‬ ‫الز َب ْي ُ� ِ ف� ْ ج َ‬
‫ال َّن ِة‪َ ،‬و َع ْب ُد َّ ْ َ‬ ‫ال َّن ِة‪َ ،‬و َط ْل َح ُة ِ ف� ْ ج َ‬
‫ال َّن ِة‪َ ،‬و ُّ‬ ‫ِ ف� ْ ج َ‬
‫ال َّن ِة‪َ ،‬و َع ِ ٌّل ِ ف� ْ ج َ‬
‫ي‬ ‫الر ِ‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ي ي‬ ‫ي‬
‫ف ْ َ َّ َ َ ُ ْ نُ َ ْ ف ْ َ َّ َ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ ْ نُ ْ َ َّ ف َ َّْ‬ ‫َ َّ‬
‫الن ِة‬ ‫الر ِاح ِ ي� ج‬‫الن ِة‪ ،‬وابو عبيدة ب� ج‬ ‫الن ِة‪ ،‬وس ِعيد ب� ز ي ٍد ِ ي� ج‬ ‫اص ِ ي� ج‬ ‫وق ٍ‬
‫عدب�الرمحنٰنبوع�ف‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنا� شرا�درفمایاہید�سول�گیتنجںیہ�‪،‬سدیناابوبرک‪t‬نجیتںیہ�‪،‬سدینارمع‪t‬نجیت‬
‫ہںی�‪،‬سدیناامثع�ن‪t‬نجیتںیہ�ا�و�رسدینایلع‪t‬نجیتںیہا�و�رلطہح‪t‬نجیتںیہا�و� �رزبرینبوع�ا�م‪t‬نجیتںیہ�‪�،‬ا�و�رعدب�الرمحنٰنبوع�ف‪t‬‬
‫‪2‬‬
‫نجیتںیہا�و�رسدعبنابی قوا�ص‪t‬نجیتںیہا�و�رعسدیبنزید‪t‬نجیتںیہا�و�ر�ابوبعدی�ہنبرج�ا�ح‪t‬نجیتںیہ�۔‬
‫جبدیسناعرماف�ر�و�ق‪t‬کوموجسیالغ�مےنرجنخکےو�ا�ررککےاک�ر�یزخماگلئےوت�د�ا�رفانیےسوک�چرکنےےسےلہپانوہ�ںےنولگو�ںےک‬
‫ہکار�ر�ائںیاسم�و�یوہ�ں‬
‫را�رپرھچاکابرصاحبہیکسلجموش�ر�ٰیانب�د�یہکاپےنںیمےسیسکوکلخہفیبختنمرکلںیرگمساتھیہہیدہ�ایتیھبدیں گ‬
‫�اص �‬
‫‪t‬ر�ائےدیںو�ہوبق�لرکلیاجئے‪،‬چاننہچانوہ�ںےناع�مولگو�ںےک‬
‫توجدھر(�ا�نےکدنلبماق�مومرتہبیکانبپررفمایا�)عدب�الرمحنٰنبوع�ف �‬
‫خایلا�تا�و�ر�ر�ائںیولعم�مرکےکرسو�لالہلﷺےکد�اما�ددیسناامثع�ن‪t‬کولخہفیبختنمایک�‪،‬قلبا�ز�وفا�تاپےنامت�مالغ�مٓا�ز�ا�درکدیےئ�‪�،‬انوہ�ں‬
‫نےاپیند�ولتیکمیسقتےکےئلوصتیرفمائیہکےنتجیھبدب�ر�یاحصبی نزد�ہوہ�ںا�نںیمےسرہ�ایکوکریم�ےام�لےساچ�رسودیان�رشیپےیک‬
‫ج ئاںی�ا�و�راماہ�تالومنمنیوک�و�افردقم�ا�رںیمحہصشیپایکجائے�‪،‬‬
‫ّ‬
‫وصل عليه ثع�ن‪ ،‬ويقال ي‬
‫الزب� ب ن� العوام‬
‫‪3‬‬
‫�ٓا�پیکامن� جزان�ز�ہدیسناثعام�نینغ‪�t‬ذ�و�الون�رینےن ھڑپائی�‪،‬یہیھباہکاجتاہےہکزبریبنوع�ا�م‪t‬نے ھڑپائی�۔‬
‫ا� عوف َق ْد ٔادركت صفوها‪ ،‬وسبقت ق‬ ‫عل ْ ن� َٔا� َطا ِلب‪ :‬اذهب ي� ْ نُ‬ ‫َ َ‬
‫زن�ا‬ ‫ب‬ ‫وملا مات قال ّي ب ِب ي‬
‫ٔ‬ ‫‪،۱‬الر�ض الن�ض ة ف� مناقب ش‬ ‫ٔ‬
‫اال ب ن‬
‫‪،۴‬س� اعالم النبالء�‪۵�۶‬؍�‪۳‬‬
‫الع�ة�‪۳�۰�۵‬؍� ي‬ ‫ي‬ ‫ا��‪۲�۵�۷‬؍� ي‬
‫ص� ي‬
‫ال� عساكر�‪۳�۴�۷‬؍�‪۱�۴‬‬ ‫‪ 1‬خمترص ت� ي خ‬
‫ر� دمشق ب ن‬
‫‪ 2‬اسدالغابۃ�‪۴�۷�۵‬؍�‪۳‬‬
‫یخ‬ ‫ت‬ ‫‪ 3‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي� الصحابة�‪۲�۹�۱‬؍�‪�،۴‬ر� دمشق�‪۲�۴�۱‬؍�‪۳�۵‬‬ ‫ي‬
 ‫�� �� �‬

‫جب دفنرکنے ےک ےئل اجنے ےگلوتسدینا یلع ‪t‬نےرفمایا�ا�ےدبع�الرمحنٰوتنےرھک�ے ےکس احصل ےیک ا�و ک�روھٹے ےکس ےنیل ےس‬
‫‪1‬‬
‫�اناک�رکرکےتنجیکاپکزی�ہر�احتوکپالای�الہلابت�ر�کوتاعلٰیٓا�پرپرحمرفمائے�۔‬
‫ٓا�پوک�رسو�لالہلﷺکےاممو�ںدعس‪t‬بنابی قوا�صےنربقمںیاتا�ر�ا�‪،‬‬
‫َ ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫حن ملن قب� ممن ش�د ً‬ ‫ٔاوىص َع ْبد َّ‬
‫الر ْ َ‬
‫بدرا‪ ،‬للك َر ُجل اربعمائة دينار‪ ،‬واكنوا مائة‪ ،‬فاخذوهاواكن ُل اربعة نسوة‪،‬‬ ‫ي‬
‫ٔ‬
‫ح� جملت ايدي‬ ‫عظ� ًما‪ ،‬من َذ ِل َك ذهب قطع ب�لفئوس‪ ،‬تَّ‬ ‫ً‬
‫يع� صوحلت ‪،‬وخلف مال ي‬ ‫ْ َ َٔ ث ن ٔ ً ن‬ ‫ٔ‬
‫اخرجت امراة ب� ين� الفا‪ ،‬ي‬
‫ث ٓ‬ ‫ٔ‬ ‫ُْ‬
‫وثال�ائة االف شاة‬ ‫الرجال ِمنه‪ ،‬تو�ك الف ي‬
‫بع�‪ ،‬ومائة فرس‪،‬‬
‫و یدان�رپشیےیکاجئںی‬
‫ںیما�رس �‬
‫و �در�یاحصبہیکدخمت چ‬
‫زہر�ی‪a‬ف مراتےںیہدبع�الرمحنٰنبوع�ف‪t‬نےوصتییکہکےکرقت ًیاب اچ�رس ب‬
‫وکاسیاسیزہ� �ا �ر یدان�رحہصںیمٓائے‪ ،‬ناوہ�ںےناپےنےھچیپتہب‬
‫ویبا�ںںیھت�وصتییکلیمکتےکدعبرہ�ایک �‬
‫� چ‪،‬اننہچاہنںیہیوصو�لےیک‪ٓ،‬ا�پیکاچ�ر ی‬
‫دقم �ارتیھہک لڈوی�ںوکاکٹےتاکٹےتاکٹےن �و لاو�ںےکاہتھزخیموہگےئ� �‪ ،‬ید �ان �ر �ود�رہمےکعال�و�ہایک‬
‫وھچ �ڑاجسںیموسنے �ا �و چر ناد�ییکاتین �‬
‫ما�ل �‬
‫‪2‬‬
‫ومجو�دںی�۔‬
‫رکبا�ں ھت‬
‫ہز� �ا �ر �اونٹ چ‪،‬ا�رسووھگ�ڑ�ے‪،‬تنیزہ�ا�ر ی‬
‫ٔ‬ ‫تقول عائشة‪ :‬ق‬
‫النة‬
‫س� هللا ا ب�ك من سلسبيل ج‬
‫�ٓا�پیکوفا�تےکدعباعئہشدصیہق‪r‬کیدعائںیا�نےکقحںیماج�ر�یرہںیو�ہالہلاحبسنہوتاعلٰیےسانےکقحںیمدعاکرتےوہئےرفماتی‬
‫سل‬
‫ھتںیال�ٰہیدبع�الرمحنٰ‪t‬بنوع�فوکجتنےکےھٹیما�و�رھٹڈن�ےےمشچ س�بلےساپنیالپنا۔‬
‫ماضمنیوس�ر� ٔہ�المانرش�ح‪:‬‬
‫دعو�ائےوبن�تےسلبقہکمرکممہاکسا�ر�اماعشر�ہٓا�پﷺکےرک�د�ا�ر�وفگات�ر�ا�و�رماعمال�تیکرعتیف تووصفیایکرکتاتاھ� �‪ٓ،‬ا�پوکصا�د�قو�امنی‬
‫وکز�ت‬
‫گر�د�اناتتاھ�‪،‬رگم�اعال�نوبن�تےکاستھیہوہیاعمشر�ہٓا�پیکاج�نےکد�رپےوہگای�‪�،‬وہیزعیز�رشہتد�ا�ر�‪�،‬د�وستاحاب�بوجہپےلٓا�پ ع‬
‫کیاگن�ہےسدکیےتھا�و�رہاتوھ�ںاہتھےتیلےھتاگلای�ںدیےنا�و�ر�ٓا�و�ا�ز�ےےنسکےگل�‪،‬ایےسد�لنکشاحلا�تںیمٓا�پﷺکوستیلد�ییئگہکٓا�پ‬
‫�د�لرگفہتہنوہ�ں�‪،‬ستیلےکےئلٓا�پرپکےیےئگزمیدنیتاحاسنا�تالتجئےےئگںیہ�۔‬
‫‪z‬شر�حدص�ریکتمعن�‪،‬عیینالہلابت�ر�کوتاعلٰیےنٓا ؐ�پےکد�لوکون�ر�وکحتمےسرھب�دیا�ا�و�رہرقمسےکانگہو�ںا�و�رگدنگیےساپ�کرک�دیا�۔‬
‫وڑ�ےد�ےرہاتاھ�۔عیینوبن�تو�رسالتاکبوجھا�و�ر�ا�سےکو�اجاب�تا�و�ر�ذمہد�ا�ریو�ںیکا�د� یئایگ�۔‬
‫رمک �‬
‫‪z‬ا�سوبجھوکہاٹ�دیاجو�ٓا�پﷺکی ت‬
‫�‬
‫دنلبی�‪،‬جو�د�وسر�ےیسک دنب�ےوکہنںی د�ییئگ�۔عیین اہج�ں اہج�ں الہلابت�ر�ک وتاعلٰیاک�ذکرہے وہںی رسو�لاکر�م‬
‫‪ٓ�z‬ا�پﷺ ےک ذکرکی �‬
‫ﷺکا�ذکرےہ‪،‬اچہےا�ذ�ا�نوہیااقامت‪،‬دہشتہویاطخہبایقربمںیوس�ا�لوجو�ا�ب�۔‬
‫�ا�ننیتوتمعن�ںےکذکرکےدعب�الہلےنالکشم�توک�ٓاسا�نانبنےا�و�رپریاشنوی�ںوک�د�و�رکرنےاک� عود�ہرفمایاکہہییتخسوپریاشنیاک�د�و�رطویلںیہنہکلب‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫‪ 1‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة �‪۴�۷�۵‬؍ ‪�۳‬‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫‪ 2‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابہ �‪۴�۷�۵‬؍�‪۳‬‬
 ‫���� �‬

‫شمتقاکعرصہدلجخمتوہنےا�و�رٓاسانی فو �راخیاک�د�و�رجدلشر�و�عوہنےو�الاہے‪�،‬ا�سد�و�رکےےئلوصخصیاعام�لیکنیقلترفمائیہکغیلبتو�دعو�تیک‬
‫�ذمہد�ا�ر�یا�د�اکرنےےکدعبرف�اغتےکا� قوا�تںیمابع�د�تیکرثک�ترکیںویکنہکر�بےکاستھوللاگنےاکیہیرطیقوخ�برت�ا�و�رپریاشنوی�ں‬
‫سےاجن�تاک�ذ�ریہعیھبےہ�۔‬

‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجےبحدرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫ْمَلَاْحَرْشَنَكَلَكَرْدَصۙ‪�(۰۰۱‬المرشن�ح�‪)۱‬‬
‫کایمہےنریت�اہنیسںیہنوھک�لدیا۔‬
‫کمہّرکممہںیماعال�نوبن�تا�و�ر�دعو�تقحایب�نرکنےےسےلہپرقیشا�و�ر�ا� گر�در�دکےابقئلٓا�پﷺےکنسحاخال�قےکاقئلےھتا�و�ر�ٓاپ‬
‫کو�الاص�د�قو�الامنیاکلبقیھبد�ےےکچےھت‪�،‬ا�ساعمشر�ےںیماہج�ںیسکیکوکئیزیچوفحم�ظہنیھت‪،‬طاقوت�رکزم�و�رپرظملوسمترکتےوہئےذ�ر�انہ‬
‫شرماتاتاھ�‪،‬نامو�رسر�د�ا�ریھبےبرشمیا�و�ر�ڈھاٹئیےکاستھومیتی�ںکتاکما�لڑہ�پرکنےےسیھبد�ریغںیہنکرتےےھت�‪،‬وپ�ر�ےاعمشر�ے‬
‫مںیسجیکالٹیھا�سیکسنیھباکاقنو�نانفذاھت�‪�،‬ا�ناحلا�تںیملو�گاپیناماتنںیٓا�پﷺکےاپ�سالکر�رھکےت‪ٓ،‬ا�پﷺیکذ�ا�ترپ‬
‫�اتعام�د�وقینییکہیتیفیکرہطر�حیکدع�ا�و�تواخملتفےکاب�وجو�درجہ�تدمیہنکتربقر�ا�ر� ہری�‪،‬جبرحتمالاعملنیﷺےنرجہ�ترفمائی‬
‫ایکای�‪،‬مرگ‬
‫توجنولگو�ںیکاماتنںیٓا�پےکاپ�سرکیھوہئیںیھتا�نوکسدینایلع‪t‬کےذ�ریہعا�نےکاملوک�ںوکولٹانےاکابقاعد�ہدنب�وبتس گ‬
‫ںیمٓا�پﷺکواہنیتزع�تو�احرت�ا�میکاگن�ہےس‬
‫یہیھبتقیقحےہہکبجٓا�پﷺدعو�تقحدیےنےگلوتمہکرکممہاک�وہیاعمشر�ہسج �‬
‫رعتف تو صوفییکاجتییھتٓا�پﷺےکےئلرفن�توانع�دیکیٹھبںیمدبتیلوہگای�‪،‬بضعرقییبرشہت‬
‫� کیداھاجتاتاھ ج‪،‬سںیمٓا�پیک ی‬
‫رایا�ا�ے‬
‫�د�ا�رکتٓا�پ ﷺ یک اج�ن ےک د�رپے وہگےئ ‪�،‬ا�ن د�لنکش احلا�ت ںیمتنی احاسنا�تاک ذکررفمارکٓا�پیک د�ل وجئییکیئگ ‪،‬ف م‬
‫غیپربمﷺ�!الہلابت�ر�کوتاعلٰیےندینقح�(اسال�م�)وک�و�اضحرکنے‪�،‬اسےلمکموط�رپرہپاچ�نےنیلا�و�ر�اسیکامیلعت�توک�د�لںیمومسدیےنےک‬
‫وک �را�خا�ورونم�رکردیاہےتاکہٓا�پرہطر�حےکذہیناجلخ�نا�و�رتر�د�دسےٓا�ز�ا�دا�و�را�ساب�ترپپو�ر�یرط�حنئمطموہجائںی‬
‫لےئٓا�پےکہنیس ف‬
‫کہاسال�ماک�ر�اسہتیہربحقےہ‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ُ َ ْ َّ ْ َ ٗ َ ْ َ ْ َ ْ َ ٗ ْ ْ َ‬ ‫َ َ ْ ُّ‬
‫‪1‬‬
‫ِلسل ِم ‪۱۲۵‬۝‬ ‫ي ِد هللا ان ي ِديه يشح صدره ل ِ‬ ‫فن ِ‬
‫ترجہم�‪:‬پس�(یہتقیقحےہہک�)جےسالہلدہ�ایتےنشخباک�ا�ر�ا�د�ہرکتاہےا�ساکیسہناسال�مےکےئلوھک�لدیاتہے�۔‬
‫ا�و�ر�الہلابت�ر�کوتاعلٰیےکان�ز�لرک�د�ہاحاک�مودہ�ایا�تیہاناس�نیکدیسھےر�اسےتیکرط�ف نہرامئیرکےتکسںیہ�‪�،‬الہلابت�ر�کوتاعلٰیےنٓا�پ‬
‫کونوب�تیکمیظعذمہد�ا�ریا�ںاھبنسلےن�‪�،‬ا�و�رتناہنت�(کیسرس�وساما�نا�و�راظہر�ییسکتشپانپ�ہےکریغب�)چا�ر�و�ںرط�فرفک�وشر�کیکالضلت‬
‫‪ 1‬االنعام�‪۱�۲�۵‬‬
 ‫���� �‬

‫کےاقمبلڈ�ٹاجنےےکےئلرش�حدص�رکیمیظعد�ولتاطعرکد�یہکٓا�پا�نابدت�ائیالکشم�ترپرہزگد�لرگفہتہنوہ�ں�‪�،‬ا�و�ر�ا�سر�ا�ہںیموج‬
‫لکتںیفیا�و�ر شدو�ا�ریا�ںد�رپشیٓائںیا�نرپربصکریں�۔‬

‫َواَنْعَضَوَكْنَعَكَرْزِوۙ‪ْۤ۰۰۲‬يِذَّلاَضَقْنَاَكَرْهَظۙ‪�(۰۰۳‬المرشن�ح�‪)۲�،�۳‬‬
‫�ا�و�رھجترپےسریت�اوبجھمہےناتا�ردیاسجےنریت�یھٹیپوت�ڑد�ییھت�۔‬
‫عر�بںیماہج�ںیتنگےکدنچلوگو�ںوکچوھ�ڑکرجنےک لدو�ںںیمرطف�یرش�افت�‪،‬یکینوپاکزیگیاکتوص�را�و�رحقیکوجتسجتیھ‪،‬غریوب�ں‪،‬حماتجو�ں‬
‫کےےئلدمہ�ر�د�ییھتابقیاس�ر�اماعشر�ہرفک�وشر�ک‪،‬فقسوفوج�ر�‪،‬قلتوغا�ر�ت‪،‬سو� خدو�ر�ی‪،‬حقیفلتوغری�ہیسیجوتنعل�ںںیمالتبمتاھ�ا�و�رہیافاع�لا�ن‬
‫لوگو�ںےکےئلیسکرش�موعا�راکابعثیھبہنےھت‪�،‬رسو�لالہلﷺبیھاسیاعمشر�ےےکایکرف�دتےھرگمالہلابت�ر�کوتاعلٰیےنرسو�ل‬
‫�الهلﷺکونپچب ےس یہرفک�وشر�ک ‪،‬فقس وفوج�ر�ا�و�رلاعیین ابتو�ںسےوفحم�ظرفما�دیاتاھ�‪،‬یہ اب�ت ات�رییخ وط�رپربیھ اثبت ےہہک رسو�ل‬
‫�الهل ﷺنےیھبکیسک ابطل وبعم�دکی رپسشتںیہنیک ‪،‬‬
‫ُ ُ َ َ َٔ َ ُ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َّ َ ن َ ٌ خَ َ َ ْ ُ َ ْ َٔ َّ ُ َ َ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل َو ُه َو َيقول ِ خل ِد ي ج َ�ة‪ :‬ا ْي خ ِد ي ج َ�ة‪َ ،‬و ِ‬
‫الل‬ ‫قال‪ :‬حدث ِ ي� جار‪ِ ،‬ل ِد ي ج�ة ِبن ِت خوي ِل ٍد انه ِسع الن ِب ي� صل‬
‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ َٔ ْ ُ ُ َّ َ َ َّ َ َٔ‬
‫الل ل ا ْع ُب ُد ال ُع َّزى ا َب ًدا‬
‫ل اعبد اللت‪ ،‬و ِ‬
‫دخیہج‪r‬کےایکڑپ�وسیاکانہکےہہکانوہ�ںےنیبنرکیموکدخیہج‪r‬سےہیرفماتےوہئےانسےہا�ےدخیہج!الہلیکمسق�!ںیمال�تیک‬
‫‪1‬‬
‫عاب�د�تیھبکںیہنرک�و�ںاگ�‪،‬الہلیکمسق!ںیمزع�ییکابع�د�تیھبکںیہنرک�و�ںاگ�۔‬
‫یھبکرشمکانہرسو�مںیمشریکںیہنوہئے‪�،‬زبا�نابم�ر�کےسیھبکرش�کاکوکئیہملکا�د� ہناںیہو�ا ٓا�پیھبکقسفوفوج�رکییسکلفحمںیمرشیک‬
‫ہنںیوہئے�‪،‬جساک�ایکو�اضحرتینوبث�تہیےہہکدبرتیناخمفلنیےنٓا�پﷺرپشاعر�‪،‬ونجم�ناکہن‪،‬جا�د�وگروغری�ہوہنےےکالز�اما�ت‬
‫رضو�رلاگئےرگمکیسوکٓا�پﷺرپاخالقیزمک�و�ریو�ںرپینبمیسکمسقاکوکئیالز�ا�ماعئدکرنےیکتمہںیہنوہئی�‪،‬کشیبالہلاحبسنہوتاعلٰییک‬
‫تو �‬
‫توفقیےسٓا�پرہرط�حیکاخالقیرب�ائوی�ںا�و�ررفک�وشر�کےساپ�کوصا�فرہےرگمٓا�پﷺکوبیھدین شوریتعملعہناھت�‪،‬الہلابت�ر�ک‬
‫�وتاعلٰیےنٓا�پﷺکوناہیتاسح�سا�و�رد�ر�ددنمد�لاطعایکاھت� �‪ٓ،‬ا�پوتب�ںیک سرپشت�‪،‬اعمشر�ےںیمبےایحئی�‪،‬ملظواسف�ددکیےتھا�و�رکیسیک‬
‫جا�ن�‪،‬ما�لو�ٓابر�وکوحموف�ظہناپتےوت�د�لیہد�لںیمڑکھےت�‪،‬جباعمشر�ےیکاصال�حیکوکئیلیبسرظننہٓاتیوت�ر� �وزمر�ہےکایےسو�اقاع�تیبنرکیم‬
‫ﷺکےاحاس�س شووع�ررپباھ�ر�یوبجھنباجتے‪،‬بضعرسفمینےتہکںیہہکیلھچپاچلسیاسلہزندگیںیمدع�مابع�د�توعد�ماطاعتاکبوجھ‬
‫تاھ�‪،‬جوقحتقیںیموتہنںیاھتیلنکٓا�پﷺکےاحاس�سشووع�رنےاسےوبجھانب ک�راھتاھ�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ‬ ‫ّ َ ْ َ َ َ ُ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ ۢ َ َ َ َ َ َّ‬
‫‪2‬‬
‫ِليغ ِفر لك هللا ما تقدم ِم ذن ِبك وما تخر ۙ ‪۲‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬اتکہالہلاہمت�ر�یاگیلیلھچپرہکوتاہیےسد�رگز�رف مرائے۔‬
‫‪ 1‬مسندامحد�‪۱�۷�۹�۴�۷‬‬
‫‪ 2‬الفتح�‪۲‬‬
 ‫���� �‬

‫بضعرسفمینےتہکںیہہکہیوبن�تو�رسالتاکبوجھاھتجےسالہلزع�وجلےناکلہکر�دیاعییندعو�تدینشیپرکنےںیمٓاسانای�ںدیپ�اف مرا�دیں‬
‫را�طمیقتسم(�اسال�م�)‬
‫�ا�و�را�سر�ا�ہیکویتخس�ں�ا�و�ر شموالک�توکبر�د�اشترکنےیکتمہا�و�رحوصہلیھباطعف مرا�دیا�ا�و�ر�الہلاعتلٰیےنٓا�پﷺکوص �‬
‫وکرطر�حیکدنگگی‬
‫�دکاھکرا�سوبجھوک�اتا�ر�دیےناکاعال�نرفمایا�‪،‬الہلاعتلٰیےکا�ساحاس�نےسٓا�پوکعمول�موہگایکہاسال�مےکذ�ریہعاعمشر�ے ہ‬
‫� فواس�دسےاپ�کایکجاکساتہے‪،‬جسےسٓا�پےکد�لودما�غاکسا�ر�ابوجھاترگایا�و�ر�ٓا�پابللکنئمطموہگےئ۔‬

‫َواَنْعَفَرَكَلَكَرْكِذؕ‪�(۰۰۴‬المرشن�ح�‪)۴‬‬
‫�ا�و�رہمےنریت�اذکردنلبرک�دیا�۔‬
‫ہمےنٓا�پیکدق�ر�ومزنلتدنلبکی‪،‬ہمےنٓا�پوکثانئےنسحا�و�ر�ذکرلبدنسےرسف �را�زکایجاہ�ںٓا�جکتولخم�قںیمےسوکئییتسہںیہنچنہپ‬
‫سیک�‪،‬ثمًالجبٓا�د�م ‪u‬کی تشپ ےس ا�س دنایمںی دیپ�اہونے و�الی امت�م ر�وحو ںوکناک�لرکعا�م اناسنو�ں ےک دعبوعبم�ث وہنے و�الےامت�م‬
‫دہعایگایکہ و�ہ بسٓا�پ ﷺپر�ایام�ن الئںی ےگ�‪�،‬ا�و�ر�اپین اپین اموت�ںوکبیھٓا�پ ﷺپر�ایام�ن النےاکحمکرکیں‬
‫ربمو�ں ےس ل‬
‫غیپ �‬
‫ایکای�‪،‬مہک‬
‫�حول�ںولھچپ�ںںیمٓا�پﷺاک�ذکردنلب گ‬
‫گے�‪،‬چاننہچابنای�ءرپنا�ز�لدش�ہوفیحص�ں�‪،‬کاتبو�ںںیمٓا�پﷺکا�ذکرہوتا�رہا�‪�،‬ا�سرط اگ‬
‫مرکمہ ےکدحم�و� مداعشر�ے ا�و�رباہرکے دنچلوگو�ںکےوس� �آا�پ ﷺکوکوئیںیہن اجناتتاھ�‪�،‬الہلابت�ر�ک وتاعلٰی ےکمکح رپ�ٓا�پﷺ نت‬
‫نتاہ�دعو�تقحوکےلرکڑھک�ےوہئے‪ٓ،‬ا�پیکدعو�ترپچدناپکزی�ہوفن�سایام�نالئےرگمرشمکنیہکمےندعو�تقحوک�ر�وکےنرپکرمکسیل� �‪ٓ،‬ا�پ‬
‫کیدعو�تقحوکنسےنےسر�وکےنےکےئلےکاحجوی�ں‪،‬اتجر�و�ں‪،‬اسمف �رو�ںکوو�رغالنےےکےئلرہرط�حےکڈنکھتہ�و�ںسےاک�مےنیلیکوکشش‬
‫کیرگم�الہلاعتلٰیےکٓاگےسکیکدتبریچلیتکسےہ�‪،‬یو ک�ںاف�رےکرپ�ویپڈنگ�ےےکاب�وجو�داسال�میکدعو�تزمیدزیت�یےسد�و�ر�د�و�رتکےنلیھپ‬
‫لیگا�و�ر�ٓا�پﷺکا�ذکرلبدنہوتاچالگای�‪،‬نیبویکنہکدنب�و�ںکتالہلیہےکرف�امنیو�احاکما�تاچنہپتےںیہا�سےئلا�نیکاطاعتد�ر�اصلالہل‬
‫ومڑکربدن�ہیسکوط�رپر�الہلیکاطاعتںیہنرککسات�‪�،‬ا�سےئلالہلاعتلٰیےناختمابنلنییدمحم�رسو�لالہل‬
‫ہییکاطاعتےہ‪،‬نیبیکاطاعتےسہنم �‬
‫رقا�ر�دیا�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ﷺکیاطاعتوک�اپیناطاعت �‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َْٓ َ ْ َ ِ ْ َ‬
‫‪1‬‬
‫‪۶۴‬۝‬ ‫ِ۔۔۔‬ ‫هللا‬ ‫ن‬ ‫ذ‬
‫ِِ ِ‬ ‫ا‬ ‫ـ‬ ‫ب‬ ‫اع‬ ‫ط‬‫َ‬ ‫ُ‬
‫ِي‬ ‫ل‬ ‫ِل‬ ‫م ّر ُس ْو ٍل ا‬ ‫وما ارسلنا‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رہمےنسجرسو�لوکبیھاجیھب�اسیےئلاجیھبہکمکحدخ�ا� نود�یےکتحتا�سیکاطاعتیکاجئے�۔‬
‫َّ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫‪2‬‬ ‫اع َ‬
‫هللا۔۔۔ ۭ ‪۸۰‬۝‬ ‫م ّيطِعِ الرسول فقد اط‬
‫ترجہم�‪:‬جسےنرسو�لیکاطاعتیکا�سےنالہلیکاطاعتیک�۔‬
‫َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َ ٗ َ َ َّ‬ ‫ٰ ٓي َ ُّيَا َّالذ ْ َ‬
‫ي ٰا َم ُن ْٓوا َا ِط ْي ُعوا َ‬
‫‪3‬‬
‫تل ْوا َع ْنه َوان ُت ْم ت ْس َم ُع ْو َۖۚ‬
‫ن ‪۲۰‬۝‬ ‫هللا َو َر ُس ْوله َول َ‬ ‫ِ‬
‫‪1‬النساء �‪�۶ ۴‬‬
‫‪ 2‬النساء �‪۸�۰‬‬
‫‪ 3‬االنفال �‪۲�۰‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�ےایام�نو�الو�!�الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکاطاعترک�وا�و�رحمکےننسےکدعبا�سےسرستابیہنرک�و�۔‬
‫�ا�و�ر�اپیناطاعتےکاستھاستھٓا�پﷺکیاطاعتاکبیھمکحرفمایا�‪�،‬ا�سےئلاہج�ں�الہلابت�ر�کوتاعلٰییکوحد�انتیاکذکروہتاےہوہںیٓا�پ‬
‫ش‬
‫ثمال ہملکاہش�د�تںیمالہلاعتلٰییکوحد�انتیےکاستھدمحم�رسو�لالہلﷺیکرسالتیکوگ�اہیا�ھ�د�ا�ن‬
‫ﷺکیرسالتاکبیھذکروہتاےہ�‪ً ،‬‬
‫ش‬
‫�الا�الہالا�الہلو�ا�ھ�د�ا�ندمحم�رسو�لالہل�(مںیوگ�اہیدیاتوہ�ںہکالہلےکوس�اکوئیالہٰںیہنا�و�رحمدمﷺ�ا�سےکرسو�لںیہ�)سا�ر�یدنایمںیپانچوقت‬
‫ش‬ ‫ش‬
‫�ا�ذ�ا�نںیما�ھ�د�ا�نالا�الہالا�الہلو�ا ھ�د�ا�ندمحم�رسو�لالہل ‪�،‬الہلیکوتحدیکےاستھدمحمرسو�لالہلﷺکیرسالتیکٓا�و�ا�زدنلبوہتیےہ‪�،‬اسی‬
‫�‬

‫ریبکتا�و�رامن�زوغری�ہںیمیھبٓا�پاکذکرخریکایجاتاہے�‪،‬‬ ‫طر�ح �‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ُ ْ َ ُ ف ُّ ْ َ َ ْ ٓ َ َ َ ْ َ َ ٌ َ َ ُ َ شَ ّ ٌ َ َ َ ُ َ َ‬
‫�د ول ص ِاحب صل ٍة‬ ‫عن قتادة‪{ ،‬ورفعنا لك ِذكرك} رفع الل ِذ كره ِ ي� الدنيا وال ِخر ِة فليس خ ِطيب ول مت ِ‬
‫ُ َّ‬ ‫الل َؤَا شْ َ ُ َٔ َّ ُ ً‬
‫�د ان َم َّمدا َر ُسول ِ‬
‫الل‬ ‫ا‪:‬ا شْ َ‬
‫� ُد َٔا ْن َل إ َ َل إ َّل َّ ُ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َّ‬
‫ِإل ُي َن ِادي ِب�‬
‫ِ ِ‬
‫قات�د�ہ ‪ٓ�a‬ایترکیہم ’�’ ا�و�ر اہمت�ر�ی اخطراہمت�ر�ے ذکر اک آ�و�ا�ز�ہ دنلبرک�دیا �۔‘�‘کے اب�ر�ے ںیم رفماتے ںیہ �الہل اعتلٰی‬
‫نے ندای�و�ٓاخر�ت ںیم ٓا�پ ےک ذکرکولبدنف مرا�دیاہے�‪،‬چاننہچ بج یھب وکئی بیطخ ہبطخ دیاتہے یاکوئی دہشت ڑپھات‬
‫ش‬ ‫ش‬
‫‪1‬‬
‫رضو�ر اکپ�رتا ےہ�۔‬ ‫ہےیاکوئی امن�ز�ا�د�ا رکتا ےہ تو�و�ہ ا�ھ�د�ا�ن ال�الہ الا�الہل ےک استھ و�ا ھ�د�ا�ن دمحم�رسو�ل الہل یھب �‬
‫�‬
‫َ ُ ُ‬ ‫ُ َ َ َ َّ‬ ‫َّ َٔ َّ َ َ َٔ‬ ‫َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َع ْن َٔا� َسعيد ْ خُ ْ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬ان ُه قال‪ :‬ا تَ� ِ ن ي� ِج ْب ِ� يل فقال‪ِ :‬إن َر ِب ّ ي� َو َر َّبك َيقول‪:‬‬ ‫الل صل‬ ‫ول ِ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫الد ِر ِّي‪ ،‬عن َرس ِ‬ ‫ِب ي ِ ٍ‬
‫ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ َٔ َ َ َ َ ُ‬
‫الل ا ْع ُل‪ ،‬قال‪ِ :‬إذا ذ ِك ْر ُت ذ ِك ْر َت َم ِ يع‬ ‫كيف رفعت لك ِذ كرك؟ قال‪:‬‬
‫�ابوعسدیخد�ر�ی‪t‬سےر�و�ایتےہرسو�لالہلﷺےنرفمایاجربیلرشتیفالئےا�و�رکاہمری�ا�ا�و�ر�ٓا�پاک�ر�برفماتاہےمہےناہمت�ر�ا�ذکریکےس‬
‫‪2‬‬
‫رتہباناتہے�‪ ،‬ف مرایاجبریم�ا�ذکرکایجاتاہےوت�ٓا�پاک�ذکربیھریم�ےاستھایکجاتاہے�۔‬
‫لبدنکایہے�؟ �ٓا�پﷺےناہکالہلاعتلٰییہ ج‬
‫رفشوت�ںںیمٓا�پﷺکاذکرریخےہ�‪�،‬ا�سےکالع�و�ہامتےک لدو�ںںیمالہلاعتلٰیےکدعب�ٓا�پےکےئلوجحمتب�‪،‬عتمیظا�و�ر�اجال�لےہو�ہیسک‬
‫�ا�و�رکےےئلںیہن۔‬

‫َّنِاَف َعَم ِرْسُعْلا اًرْسُيۙ‪َّ۰۰۵‬نِا َعَم ِرْسُعْلا اًرْسُيؕ‪۰۰۶‬اَذِاَف َتْغَرَف ْبَصْناَفۙ‪۰۰۷‬‬

‫پس ًانیقی شملک ےکاستھٓاسانی ےہ�‪ ،‬یبکشلکشم ےکاستھٓاسانی ےہ�‪ ،‬پس بجوت اف�ر�غ وہوتابع�د�ت ںیم تنحمرک‬

‫َوىٰلِاَكِّبَرْبَغْراَف‪�(۰۰۸‬المرشن�ح�‪۵‬تا�‪)۸‬‬
‫�ا�و�راپےنرپ�و�ر�دگا�ریہیکرط�فد�لاگل۔‬
‫�ا�ننیتوتمعن�ںےکذکرکےدعب�الہلابت�ر�کوتاعلٰیےنٓا�پﷺ�ا�و�رصاحبہرک�ا�م‪y‬کوہیوخخشرب�یانعیترفمائیہکیتخس‪،‬پریاشنیا�و�رتگندسیتاک‬

‫ط�ی�‪۴�۹�۴‬؍�‪۲�۴‬‬‫تفس� ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫ط�ی�‪۴�۹�۵‬؍�‪۲�۴‬‬‫تفس� ب‬
‫‪ 2‬ی‬
 ‫�� �� �‬

‫�د�و� �رزیا�د�ہوطیلںیہن‪�،‬ا�سےئلربھگ�ائںیںیہنالکشم�تاکد�و�رخمتوہرک�ٓاسانی فو �راخیاک�د�و�رتہبدلجرش�و�عوہنےو�الاہے‪،‬یجےسرفمایا‬

‫ُّ ْ ً ‪1‬‬
‫س يسا‬ ‫۔۔۔س َي ْج َع ُل هّٰللاُ َب ْع َد ُع ْ‬
‫َ‬
‫ٍ‬
‫ترجہم�‪:‬عبدیہنںیہکالہلگنتدسیتےکدعبف �را�خدسیتیھباطعف مرا�د�ے۔‬
‫س ُي ْ ً‬ ‫ْ‬
‫َ َٔ َّ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َ َ َ َٔ َّ ْ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫سا‬ ‫اس ‪،‬فقال‪:‬وان الف َرج مع الك ْر ِب‪ ،‬وان مع الع ِ‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫‪2‬‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایاکاش�دگییگنتےکاستھےہا�و�رٓاسانییتخسےکاستھےہ�۔‬
‫چاننہچ ایاسہی وہ�ا�‪،‬ظملیکٓان ھدای�ںتمھںیئگ ا�و�ر�رحتمیک ڈنھٹ�ی وہ�ائںی ےنلچںیگل ‪ ،‬ا�س �دو�رکے ےئلوصخصی اعام لیکنیقلت رفمائییئگہک‬
‫پریاشنوی�ں�‪،‬خسویت�ںا�و�رشمالک�تاکماقبہلرکنےےکےئلرف�اغتیکا� قوا�تںیمرہچزیسےےباین�زہوکر�اپےنایکےلر�برپ�اتعام�د�وبرھ�وسہرک‬
‫کےاتنکھابع�د�تو�ریاضتںیمکمہنموہج ئاںی�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ف‬ ‫َ ْ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ قُ ْ َ َ َّ َ َ ْ‬ ‫ُ‬
‫الصل ِة فان َص ْب ِ ي� َح َاج ِتك ِإل َر ِّبك‬ ‫َع ْن ج َم ِاه ٍد‪ ،‬قول‪:‬ف ِ�إ ذا فرغت فانصب ‪ ،‬قال‪ِ :‬إذا �ت ِإل‬
‫ماجہد‪�a‬ا�سٓایترکیہم’�’ذٰہل�ابجمتاف�ر�غوہوتابع�د�تیکتقشمںیمگلاج�ؤ �۔‘�‘کےاب�ر�ےںیمرفماتےںیہجبامر�دنایسےاف�ر�غ‬
‫‪3‬‬
‫رھاپےنر�بیکابع�د�تںیموخ�بتنحمایکرکیں�۔‬
‫وائںیا�و�رنام�زکےےیلڑھک�ےوہنےںیگلوتپ �‬
‫ہ ج‬
‫�ا�و�رامت�ماقمصدواحجا�تےکےئلوخ�بدعائںیرکیںکوینہکر�بےکاستھوللاگنےاکییہرطیقوخ�برتا�و�ررپیاشنوی�ںےساجن�تاکذ�ریہع‬
‫بیھےہ۔‬
‫عسدی‪t‬بنزیدبنرمع�وبنلیفن‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیےنزیدبنرمع�ونبلیفنیکدعاکوشر�فوبقلتیےسون�ا�ز�ا�‪،‬دیعس‪t‬بنرمع�وبنلیفنا�ساب�پےکےٹیبےھتوہنج�ںےنالت�ش‬
‫وھچڑ�اتاھ‪ٓ،‬ا�پےنا�نیہیکوگ�دمںیرپ�و�ر�شاپئییھت‪�،‬اپےنو�الدہیےسرتبتیاحصلیکیھتا�سےئلنپچبیہےسرع�ب‬
‫حقںیموکئیدیقہقںیہن �‬
‫مںییلیھپوہئیرمگ�اہوی�ںےسرفنتمےھت‪،‬جبہیسیباس�لےکوہئےوتاہنںیرسو�لالہلﷺکےوعبم�ثوہنےاکملعوہ�اتوغبریکیساتخریکے‬
‫�اپینالہہیافطہم‪r‬بتناطخ�ب(دیسناعرماف�ر�و�ق‪t‬کییقیقحریشمہ�ہ�)کےرمہ�ا�ہےلہپرمحےلںیم�دعو�تاسال�موبق�لرککےاسقبنیا�ولنیںیم‬
‫�د�اخلوہکر�ا�ند�سوخ�شوبیصن�ںںیماشملوہگےئنجوک�ا�نیکزندگیںیمیہتنجیکاشب�ر�تد�ےد�ییئگیھت‪،‬‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َٔ :‬ا ُبو َب ْكر ِ ف� ْ ج َ‬
‫ال َّن ِة‪َ ،‬و ُ َع ُر ِ ف� ْ ج َ‬ ‫الل َص َّل َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫ال َّن ِة‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ٍ ي‬ ‫ح ِن ْب ِ ن� َع ْو ٍف‪ ،‬قال‪:‬قال‪:‬قال‪ :‬قال َر ُسول ِ‬ ‫َع ْب ِد َّ‬
‫الر ْ َ‬
‫حن ْب نُ� َع ْو ٍف ِ ف� ْ ج َ‬
‫ال َّن ِة‪َ ،‬و َس ْع ُد ْب ِ ن�‬ ‫الر ْ َ‬‫َّ‬ ‫د‬ ‫ِ‬ ‫الز َب ْي ُ� ِ ف� ْ ج َ‬
‫ال َّنة‪َ ،‬و َع ْب ُ‬ ‫ال َّن ِة‪َ ،‬و َط ْل َح ُة ِ ف� ْ ج َ‬
‫ال َّن ِة‪َ ،‬و ُّ‬ ‫َو ُع ثْ� َم ُان ِ ف� ْ ج َ‬
‫ال َّن ِة‪َ ،‬و َع ِ ٌّل ِ ف� ْ ج َ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ي‬
‫ف ْ َ َّ َ َ ُ ْ نُ َ ْ ف ْ َ َّ َ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ ْ نُ ْ َ َّ ف َ َّْ‬ ‫َٔ َ َّ‬
‫الن ِة‬ ‫الر ِاح ِ ي� ج‬ ‫الن ِة‪ ،‬وابو عبيدة ب� ج‬ ‫الن ِة‪ ،‬وس ِعيد ب� ز ي ٍد ِ ي� ج‬ ‫اص ِ ي� ج‬ ‫ا ِب ي� وق ٍ‬
‫‪ 1‬الطالق ‪�۷‬‬
‫‪ 2‬مسندامحد�‪۲�۸�۰�۳‬‬
‫ط�ی�‪۴�۹�۶‬؍�‪۲�۴‬‬ ‫تفس� ب‬
‫‪ 3‬ی‬
 ‫�� �� �‬

‫�رسو�ل الہل ﷺ ےن ا� شرا�د رفمایا ہی د�س ول�گیتنج ںیہ�‪،‬سدینا ابوبرک ‪t‬نجیت ںیہ�‪،‬سدینا رمع ‪t‬نجیت ںیہ�‪،‬سدینا امثع�ن ‪t‬نجیت‬
‫ہںی�ا�و�رسدینا یلع ‪t‬نجیت ںیہ ا�و�رلطہح ‪t‬نجیت ںیہ ا�و� �رزبرینب وع�ا�م ‪t‬نجیت ںیہ�‪�،‬ا�و�رعدب�الرمحنٰ نب وع�ف ‪t‬نجیت ںیہ ا�و�رسدعبن‬
‫‪1‬‬
‫�ابی قوا�ص ‪t‬نجیت ںیہ ا�و�رعسدیبن زید ‪t‬نجیت ںیہ ا�و�ر�ابوبعدی�ہ نب رج�ا�ح ‪t‬نجیت ںیہ�۔‬
‫رکاک�‪،‬بج‬
‫ئںیرگقریشاککوئیربج�وسمتاہنںیا�سر�ا�ہےسربشگہتہن س‬
‫وکوب�لرکنےےکرج�مںیمانوہ�ںےنڑب�یاکتلفیاٹاھ م‬
‫�ا�ساپکزی�ہدعو�ت ق‬
‫رصیق�ورس�ٰییک‬
‫زو�ہدب�ر�و�اقعوہ� تاویہرسو�لالہلﷺےکیسکاخ�صاک�مےسےئگوہئےےھتا�سےئلا�سزغ�و�ہںیمرشیکہنوہسےک �‪ٓ،‬ا�پ ک‬
‫غ �‬
‫طلسوتن�ںوکتسہسہنرکےنںیمشیپشیپےھت‪،‬زغ�و�ہریمو�کںیمسجںیماجمہدینیکدعت�ا�دچوبسیزہ�ا�ر�ا�و�رر� مووی�ںیکایکالکھسیبزہ�ا�رفو�ج‬
‫تیھںیمےبوخ�فوخرطبڑ�یاہب�د�ر�یےکوج کہر�داھئےیاہ�ںکتہکالہلابت�ر�کوتاعلٰیحتفونرص�تاجمہدینےکقحںیمھکل �دی� �‪ٓ،‬ا�پدمقشیک‬
‫فحتںیماشملرہےا�و�رپرھابوبعدی�ہنبرج�ا�ح‪t‬نےٓا�پوک�وہا�ںاکالہپوگ�رنرباندیا�‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ ٔ‬ ‫ف‬
‫واكن جماب الدعوة‪� ،‬ن ذلك ان اروى بنت اويس‪ ،‬شكته ِإل مروان ْب ن� احلمك‪ ،‬وهو ا يم� املدينة ملعاوية‪،‬‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه‬ ‫ظمل�ا‪ ،‬وقد مسعت َر ُسول ِ‬
‫الل صل‬ ‫و� ت‬ ‫ٔت ن‬ ‫َ‬ ‫ن ٔ ض ٔ‬
‫ر� فارسل إليه مروان‪ ،‬فقال س ِعيد‪ :‬ا� ي‬ ‫ظمل� ا ي‬
‫وقالت‪ :‬إنه ي‬
‫تعم‬ ‫تت ت‬ ‫ش�ا من ٔارض طوقه َي ْوم القيامة من سبع ٔا ي ن‬ ‫َو َس َّ َل يقول‪ :‬من ظمل ب ً‬
‫رض�؟اللهم إن اكنت اكذبة فال ��ا ح� ي‬
‫ف‬ ‫ت ش ف‬ ‫ت‬ ‫ف ئ‬ ‫ت‬
‫� ي� دارها فوقعت ي� ئب�ها فاكنت بق�ها‬ ‫ت‬
‫و�عل بق�ها ي� ب�ها‪ ،‬فمل �ت ح� ذهب برصها‪ ،‬وجعلت � ي‬ ‫برصها‪ ،‬ج‬
‫مر�و�ا�ننبمیکحبجو�ہامریمدیہنےھتےکد�و�رمںیایک ھڑبای�ا�ر�و�یتنبا�ویسےنا�نرپ�ایکانھگ�وناالز�ا�ماگلیاہکانوہ�ںےنا�سیکزمنی‬
‫تہایھلیےہ�‪،‬مر�و�ا�ننبمکحےنوص�ر�تاح�لولعم�مرکنےےکےئلا�نےکاپ�سھچکاف �را�دکو�ر�و�انہایک�‪،‬عسدی‪t‬بنزیدوکیہالز�ا�منسرکبتہ‬
‫�دکھوہ�ا�ا�و�رےنہکےگلالھبمںیایاسیکےسرککساتوہ�ںہکبجںیمےنرسو�لالہلﷺسےانسہےہکسجےنیسکیکایکابلتشزمنییھبانجائزوط�ر‬
‫سےاپےنہضبقںیمرکلیوتقایمتےکر�و�زاستو�ںزیمون�ںاکطو�قا�سےکےلگںیمڈ�الاجائےاگ �ا�سےکدعب�الہلاحبسنہوتاعلٰیےسدعاگووہرک‬
‫عر�ضیکا�ےالہلوتجاناتہےہکںیمےبانگ�ہوہ�ں�‪�،‬ا�و�ر�و�ہوع�ر�توھجٹیےہ‪،‬مںیےنا�سوع�ر�ترپکوئیملظںیہنایکہے�‪،‬وتا�سوع�ر�توک�ا�س‬
‫کےوھج�ٹیکزس�ا�د�ےا�و�ر�اسےاندھارککےا�سونکئںیںیمرگ�ا�د�ےسجےکقلعتما�نےنریم�ےالخ�فدعو�ٰید�ائرایکےہا�و�رریم�یےب‬
‫گانہیو�اضعرک�د�ےہکںیمےنا�سوع�ر�ترپکوئیملظںیہنایکہے�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےرفمایاظمول�میکٓا�ہےسوچبکوینہکالہلابت�ر�کوتاعلٰی‬
‫�ا�و�رظمول�مےکد�رمای�نوکئیرپ�د�ہاحئلںیہنوہتاچاننہچالہلابت�ر�کوتاعلٰیےنولظم�مدیعس‪t‬بنزیدیکد�رخو�استوبق�لرفمائیا�و�رکھچیہرعصہ‬
‫بدع�و�ا�د�یقیقعںیمز�و�ر�د�ا�ریسال�باجیھبجسےکےجیتنںیم�ا�سوع�ر�تا�و�رعسدی‪t‬بنزیدمںیانتم�ز�عزمنییکدحبدن�یو�اضعوہگیئسج‬
‫سےاملسمنو�ںںیما�نیکےبانگہیو�اضعوہگیئ�‪�،‬ا�سو�اقہعےکایکام�ہدعب�و�ہوع�ر�تاندھیوہگیئا�و�راپینزمنیرپوھگمےتوہئےاسیونکئںیںیم‬
‫‪2‬‬
‫گرکرہال�کوہگیئ�۔‬

‫‪ 1‬اسدالغابۃ�‪۴�۷�۵‬؍�‪۳‬‬
‫ٔ‬ ‫ف ٔ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء ‪۷��۴‬؍ ‪�۳‬‬
‫‪ 2‬اسدالغابة ي� معرفة الصحابة�‪۴�۷�۶‬؍�‪ ،۲‬ت�ذيب الامكل ي� اامسء الرجال�‪۴�۵�۲‬؍�‪ ،۱�۰‬ي‬
 ‫�� �� �‬

‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہالاعیل‪:‬‬
‫�ا�سوس�ر� ٔہںیمنیتاضممنیوتحدی�‪�،‬رسالتا�و�ر�ٓاخر�تاک�ذکرہو�ا�۔‬
‫ت حودی�‪�:‬الہلاعتلٰییکدمح�وثانکاحمکےہوجہرقمسےکبیع�‪،‬کزم�و�ر�ی‪،‬نصقا�و�رخمولقا�تےسہیبشتےساپ�کےہ‪�،‬اسیایکےلےندنچ� ندو�ںںیم�ا�س‬
‫ظعمیالاش�ناکئان�توکختقیلرفمایا�‪�،‬ا�ساکتانسبا�و�رتدقیرمرق�رف مرائی�‪�،‬ا�و�روہیاپیندق�ر�تاکمہلےسرط�حرط�حیکابنتا�توکپدی�افرماتاہے‬
‫�ا�و� پررھ�اسےسخواخشا�کںیمدب�لدیاتہے�۔‬
‫�رسالت�‪�:‬رسو�لالہلﷺوکہد�ایترفمائیہکون�عاناسنییکدہ�ایتو� نہرامئیےکےئلا�سمیظعالک�موکنا�ز�لا�و�ر�ا�سوک�ٓا�پےکہنیساطرہمںی‬
‫وکوگو�ںکت‬
‫ًاعطقرکمدننہ وہ�ں� �‪ٓ،‬ا�پاککا�م ا�س اغیپ�م ل‬
‫حموف�ظرک دیان ا�و�ر�ا�سیک افحظترکناہام�ر�ی ذمہ د�ا�ر�ی ےہ� �‪ٓ،‬ا�پ ا�س ہلسلس ںیم ف‬
‫ہپاچن�دیانہے�‪�،‬ا�سےکدعبجساکیجاچہےاسےوبق�لرککےالہلیکوخشون�د�یا�و� نجروت�ںاکسمقحتنباجئے‪�،‬ا�و�رجو�ا�سرپ�ایام�نہنالئںیا�سیک‬
‫�ٓا�پرپکیسمسقیکوکئیذمہد�ا�ر�یںیہنےہ۔‬
‫�ٓاخر�ت�‪�:‬ا�و�ر�ٓاخر�ت ںیماکمایبی ا�و� فرال�ح ا�ن ولگو�ںاکمدق�رہوگی وج�ا�سالک�م رپ�ایام�ن الئںی ےگ ‪�،‬ا�و�رعاقئد�و�اعام�ل ا�و�ر�اخال�ق ںیم اپکزیگی‬
‫�اتخای�رکریںےگ�‪،‬معیلزندگیںیماپےنر�بیکای�دکےےئلامن� قزائمرکیںگے�‪،‬یہدنایفانیےہ�‪�،‬ایکوقترقم�ر�ہرپ�اسےمتخرک�دیاجائےاگ�‪�،‬ا�س‬
‫قحتقیوک�ا�سےسلبقابر�اہمیلیلخالہلا�و�رموسٰیمیلکالہلےکوفیحص�ںںیمیھبایب�نرک�دی گاایتاھ�۔‬
‫َّ ْ ٰ َّ‬
‫الر ِح ْي ِم‬ ‫ِب ْس ِم هّٰللا ِالرح ِن‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫ِحِّبَس َمْسا َكِّبَر ىَلْعَاْلاۙ‪ْ۰۰۱‬يِذَّلا َقَلَخ ىّٰوَسَفۙ‪َ۰۰۲‬و ْيِذَّلا َرَّدَق‬

‫�اپےنتہبیہدنلبالہلےکان�میکاپکزیگیایب�نرکجسےندیپ�اایکا�و�رحیحصاسلمانبیا ��‪،‬ا�و�رسجےن(ھٹکیاھٹ�ک) �اند�ا�ز�ہایکا�و�ر‬

‫ىٰدَهَف۪ۙ‪َ۰۰۳‬وْۤيِذَّلاَجَرْخَاىٰعْرَمْلاۙ‪ٗ۰۰۴‬هَلَعَجَفًءٓاَثُغىٰوْحَاؕ‪�(۰۰۵‬الاعٰیل�‪۱‬تا�‪)۵‬‬
‫وکڑ�ارک�دیا�۔‬
‫پرھر�ا�ہ کداھئی ��‪،‬ا�و�رسجےنات�ز�ہاھگ�سدیپ�ایکرھپا�سےنا�سوک(کساھرک) سای�ہ �‬
‫یسکایےس‬
‫ت حودیکاحمکدیےتوہئےرفمایا�ا�ےیبنﷺ�!�اپےنوحد�ہالشریکر�بےکان�میکتمظعےکالئقاپکزیگیا�و�رحدم�وثانبای�نرک�و�‪�،‬اسے‬
‫نا�مےسای�دہنرک�وجو�اپےناند�رکیسمسقاکنصق‪،‬عبی�‪،‬کزم�و�ر�یایخمولقا�تےسہیبشتایشر�کاککوئیولہپ�رھکاتہو�‪،‬یاجنںیما�سیکذ�ا�ت‪،‬صاف�ت‬
‫یا�افاع�لےکاب�ر�ےںیموکئیطلغدیقع�ہاپیاجاتاہو�‪،‬‬
‫ْ َٔ َ‬ ‫َ‬
‫‪:‬س ْب َحان َر ِب ّ َ ي� ال ْعل‬ ‫ال ْع َل‪َ ،‬ق َال ُ‬
‫َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َٔ َ ّ ْ َ َ ّ َ ْ َٔ‬
‫اس‪ ،‬ان الن ِب ي� صل هللا علي ِه وسل‪ :‬كن ِإذا قرا‪ :‬س ِب ِح اس ر ِبك‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ُ ْ َ َ َ ّ َ ْ َٔ ْ َ‬ ‫َ ّ ْ َ َ ّ َ ْ َٔ ْ َ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺ س ِب ِح اس ر ِبك العل کےوج�ا�بںیم سبحان ر ِب ي� العل پڑھارکتے‬
‫‪1‬‬
‫تےھ�۔‬
‫ٰ َ ُ ُّ َ ف َّ َ‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫الصل ِة ‪، ۸�۸��۳‬مسندامحد�‪۲�۰�۶�۶‬‬ ‫س� ابوداود کتاب الصلوۃ ب�ب الدع ِاء ِ ي�‬
 ‫�� �� �‬
‫ٔ ن‬
‫لبا� ‪ :‬حصيح‬
‫حمك اال ي‬
‫شخیالابنیےناسےحیحصاہکہے۔‬
‫ول َّالل َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ُ َ ف‬ ‫َ َ َُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ْ َ‬
‫وها ِ ي�‬‫ِ صل هللا علي ِه وسل‪:‬اجعل‬ ‫َع ْن ُعق َبة ْب ِ ن� َع ِام ٍر‪ ،‬قال‪َّ :‬لا نَ زَ�ل ْت‪:‬ف َس ِ ّب ْح ِب� ْ ِس َر ِّبك ال َع ِظ ي ِ� ‪ ،‬قال رس‬
‫ُ ُ ُ ْ َ َ َّ نَ زَ َ ْ َ ّ ْ َ َ ّ َ ْ َٔ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ ف ُ ُ ُ‬
‫س ِود ْك‬
‫ر ك ِوعك‪ ،‬فلا �لت س ِب ِح اس ر ِبك العل‪ ،‬قال‪:‬اجعلوها ِ ي� ج‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫قعہبنباعمرہجینےسرم�و�یےہجبرسو�لالہلﷺرپہیٓایتف َس ِ ّب ْح ِب� ْ ِس َر ِّبك ال َع ِظ ْي ِ� ان�ز�لوہئیوتٓا�پﷺےنرفمایاا�سحیبست‬
‫َ ّ ْ ْ َ َ ْ َٔ َ‬
‫اس َر ِّبک ال ْعل اتر�یوتٓا�پﷺےنرفمایاا�سحیبست(بساح�ن‬ ‫�(بساح�نربیاعلمیظ)وکاپےنرکو�عےکےئلرکولا�و�ربجٓایتس ِبح‬
‫‪1‬‬
‫رکو�۔‬ ‫�ربیالاعیل�)وکاپےنوجس�دںیماتخای�ر ل‬
‫�رسو�لالہلﷺکویہوس�ر� ٔہتہبوبحم�بیھت۔‬
‫َ ْن َ ف ُُ َ َ ّ ْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُٔ‬
‫ْ ف‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫الن ْع َم ِان ْ ن� َب ِش ي�‪َ ،‬ق َال َ‪:‬ك َن َر ُسول هللاِ َصل ُ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َعن ُّ‬
‫اس َر ِّبك‬ ‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل َيق َرا ِ ي� ال ِعيد ي ِ�‪ ،‬و ِ ي� ج‬
‫المع ِة ِبس ِب ِح‬ ‫ٍ‬ ‫بِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ف‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ُٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َٔ‬
‫ال ُمعة‪ ِ ،‬ي� ي ْو ٍم و ِ‬
‫اح ٍد‪ ،‬يق َرا ِب ِ� َما ايضا ِ ي� الصلت ي ِن�‬ ‫العل‪ ،‬وهل ا�ك ح ِديث الغ ِاش َي ِة‪ ،‬قال‪:‬و ِإذا اجت َمع ال ِعيد و ج‬
‫عنام�ننبریشب‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺوس�ر� ٔہاعٰیلا�و�ر�الاغشہیہعمجا�و�رعدیینیکامن�زمںی ھڑپاکرتےےھت�‪�،‬اگرمجہعےکد�ندیعہوتی‬
‫توعدی�ا�و�رمجہعد� نوو�ںمںیانیہد� نوو�ںوس�رتو�ںیکالت�و�ترفماتے�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ ْ َ ْ ْ َ ز ْ ن ُ َ ي ْ َ َ َ َٔ ْ ُ َ َ َ ُٔ َّ ْ ُ ْٔ نَ َٔ ّ شَ ْ َ َ ُ ت ُ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬
‫الل صل هللا علي ِه وسل؟‬ ‫� ٍء كن ي ِو� رسول ِ‬ ‫عن عب ِد الع ِز ي ِ� ب ِ� جر ج ٍ�‪ ،‬قال سالت عا ِئشة ام الو ِم ِن ي� ِب� ِي ي‬
‫َ ّ ْ َ َ ّ َ ْ َٔ ْ َ َ ف َّ َ َ ُ ْ َ َٔ ُّ َ ْ َ ُ َ َ ف َّ َ ُ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُٔ ف َّ ْ ْ ُٔ َ‬
‫الرك َع ِة الول ِب س ِب ِح اس ر ِبك العل‪ ،‬و ِ ي� الثا ِنية قل ي� ا ي�ا الك ِفرون‪ ،‬و ِ ي� الثا ِلث ِة قل‬ ‫قالت‪ :‬كن يقرا ِ ي�‬
‫ُ َ َّ ُ َٔ‬
‫الل ا َح ٌد‬ ‫هو‬
‫عدب�الزعیزنبرجیخ‪a‬ہکےتںیہہکںیمےنا�مالومنمنیاعئہشدصیہقےسوپچاھہکیبنرکیمﷺوتر�و�ںںیموک�نیسوس�رتںیڑپھےتےھت�؟‬
‫‪3‬‬
‫�انوہ�ں ےنرفمای �آا�پ ﷺ وترکی یلہپ رکتع ںیم سو�ر�ہ الاعیل �د� سور�ی ںیمسو�ر�ہ الاکف �رو�ن ا�و�ریترس�ی ںیم وس�ر�ہ اخال�ص ڑپھےت ےھت�۔‬
‫َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ َٔ ْ َ‬ ‫َ َّ َ َ ُ َ ُ ْ نُ ثَ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ نَ َ ْ َّ َٔ ْ‬
‫الل االن َص ِار َّي‪ ،‬قال‪:‬اق َبل َر ُجل ِب َنا ِ�ض َ ْ ي ِن� َوق ْد َج َن َح الل ْيل‪،‬‬
‫حدثنا م ِارب ب� ِد� ٍر‪ ،‬قال‪ِ :‬سعت ج ِبا� ب� عب ِد ِ‬
‫ً‬ ‫َ َ َ َ ُ َ ً ُ َ ّ َ تَ َ َ نَ ِ�ض َ ُ َ َٔ ْ َ َ َ ُ َ َ َ َ َٔ ُ َ َ َ َ َٔ ّ َ َ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ َٔ َّ‬
‫الر ُجل َو َبلغ ُه ان ُم َعاذا‬ ‫فوافق معاذا يص ِ يل‪ ،‬ف�ك � ه واقبل ِإل مع ٍاذ‪ ،‬فقرا ِبسور ِة البقر ِة ا ِو ِالنس ِاء فانطلق‬

‫ف‬ ‫َّ‬ ‫الر ُج ُل ف� ُر ُك ِوع ِه َو ُ جُ‬ ‫َ ُ َ َُ ُ‬

‫ا� ماجہ کتاب اقامۃ السلوات َ ب� ُب الت ْس ِب ِيح ِ ي�‬ ‫س ِود ِه�‪ �۶�۹‬ن ن‬
‫‪،۸‬س� ب ن‬ ‫س� ابوداودکتاب الصالۃ ب�ب ما يقول َّ ِ ي‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫الس ُج ِود�‪، ۸�۸�۷‬مسندامحد�‪۱�۷��۴ ۱�۴‬‬ ‫الر ُكوع َو ُّ‬ ‫ُّ‬
‫ِ‬
‫ـ� ابوداودکتــاب الصلـ ٰـوۃ َ ب� ُب َمــا ُي ْقـ َـر ُٔا بـ ِـه ِ ف� ْ ج ُ‬
‫ال ُم َعــةِ‬ ‫المعــۃ َ ب� ُب َمــا ُي ْقـ َـر ُٔا ِ ف� َصـ َـا ِة ْ ج ُ‬
‫ال ُم َعــةِ �‪ ، ۲�۰�۲�۸‬سـ ن ن‬ ‫‪ 2‬حصیــح مســم کتــاب ج‬
‫ِ ي‬ ‫ي‬
‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫ْ ُ ْ َ َ َ‬ ‫ئ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ن َ ُ ْ َ َ ف ْ‬
‫ـان ْب�ن‬ ‫َ‬
‫المعــۃ ِذ كــر ِالخ ِتــا ِف عــى النعمـ ِ ِ‬ ‫ـد� ب�ب ال ِقــراء ِة ِ ي� ال ِعيد ي ِ��‪،۵�۳�۳‬ســ� نســا� کتــاب ج‬
‫ن‬ ‫ن‬ ‫ْ‬ ‫�‪،۱�۱�۲�۲‬جامــع ت�مــذی ابــواب العیـ ی‬
‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ ُ َ َ َ ف ْ‬ ‫ال ُم َعــةِ �‪، ۱�۴�۲�۵�،۱�۵�۷�۱�،۱�۵�۹�۳‬سـ ن ن‬ ‫َب ِشـ يـر ِ ف� ْال ِقـ َـر َاء ِة ِ ف� َصـ َـا ِة ْ ج ُ‬
‫ـاء ِ ي� ال ِقـ َـر َاء ِة ِ ي� َصــا ِة‬ ‫ا� ماجــہ کتــاب اقامــۃ الصلــوۃ ب�ب مــا جـ‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫ي‬ ‫ٍ ي‬
‫ْ‬
‫ال ِع َيد ْي ِ ن��‪، ۱�۲�۸�۱‬مســندامحد�‪۱�۸��۴ ۰�۹‬‬
‫‪ 3‬مسند امحد �‪۲�۵�۹�۰�۶‬‬
 ‫�� �� �‬
‫ُ َٔ َ ٌ َٔ ْ‬ ‫َّ‬ ‫نَ َ ْ ُ َ َٔ تَ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ ُ َ ً َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل َ ي‪ُ �:‬م َعاذ‪ ،‬اف َّتان ان َت‬ ‫�ل ِمنه ‪،‬فا� الن ِب ي� صل هللا علي ِه وسل‪ ،‬فشك ِإلي ِه معاذا فقال الن ِب ي� صل‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ ْ َ َ َّ ّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ ْ َٔ َ ت نٌ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َّ ْ َ َ ّ ْ َ َ‬
‫اس َر ِّبك‪َ ،‬والش ْم ِس َو�ض َ َاها‪َ ،‬والل ْي ِل ِإذا َيغ ش� ‪،‬ف ِإن ُه ُي َص ِ يل َو َر َاءك الك ِب ي ُ�‬ ‫اواف ِا� ثالث ِمر ٍار‪:‬فلوال صليت ِبس ِب ِح‬
‫الض ِع ُيف َو ُذو َ‬
‫احل َاج ِة‬ ‫َو َّ‬

‫احم�ر�بنبدثا�ر‪t‬نےایب�نایک مںیےناجبربندبع�الہلاناص�ر�ی‪t‬سےانسکہایکصخشاپنیاٹاھنےو�الےد�و�ا�ونٹےئلوہئےٓایا�‪�،‬ر�ا�ت‬
‫تا�ریکوہچیکیھتا�سےناعم�ذ‪t‬کوامن�زپڑھاتےوہئےاپیا�ا�سےئلاپےنا� نووٹ�ںوکٹباھکر�(نام�زمںیرشیکوہنےےکےئل�)اعم�ذ‪t‬‬
‫رطف ھڑپا‪،‬اعم�ذ‪t‬نےامن�زمںیوس�ر�ہابلرق�ہایسو�ر�ہانلاسئ رش�و�عیکانچنہچو�ہصخشتینوت�ڑکرچلدیا�‪،‬پرھ�اسےولعم�موہ�اکہاعم�ذ‪t‬‬
‫کی �‬
‫نےھجتوکبر�اھبالکاہہے�‪�،‬ا�سےئلو�ہیبنرکیمﷺیکدخمتںیماحضرہو�ا�ا�و� مراع�ذکیاکشیتیک�‪،‬نیبرکیمﷺےنرفمایاماع�ذ�!کایتمولگو�ں‬
‫کوتفہنںیمڈ�الےتوہ� �‪ٓ،‬ا�پﷺےناعم�ذ‪t‬کونیترمتہبرفمایاتونےسو�ر�ہالاعیل�‪،‬سو�ر�ہاشلسم �ا�و�رسو�ر�ہاللی کےاستھامن�زکوی�ںہن ھڑپائی‬
‫‪1‬‬
‫کوینہکاہمت�ر�ےےھچیپوب�ڑھے‪،‬کزم�و�ر�ا�و� حراجتدنمنام�زپڑھےتںیہ�۔‬
‫�د� سور�یر�و�ایتںیمےہ سو�ر�ہالاط�ر�ق �ا�و�ر�اشلسمایسو�ر�ہالاعیل یاسو�ر�ہاقلرم پڑھےناکحمکرفمایا�۔‬
‫�ا�سالہلیکاسامئےٰینسحےکاستھحیبستایب�نرک�وسجےنایکوصنمبےےکتحتاس�تٓاسام�ن �وزمنیا�و�ر�ا�نےکد�رمای�نےبدح� حواس�بزیچ�و�ںوک‬
‫پدی�اایکمرگوکئیایکزیچیھباییسںیہنےہوجےب�ڈنھیگا�و�رےبتیکوہلبہکوجزیچیھبدیپ�ایکاسےابللکر�استا�و�رد�رستانبیا�‪،‬ا�ساکوت�ا�ز�ن‬
‫�ا�و�رانتسبکیھٹکیھٹاقئمایک�‪،‬ا�سوکاییسوص�ر�ترپدیپ�اایکہکا�سیسیجزیچےکےیلا�سےسرتہبوص�ر�تاکوصت�رںیہنایکاجاتکس�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َّ ْ ٓ َ ْ َ َ ُ َّ َ ْ َ َ َ ٗ‬
‫‪2‬‬
‫ش ٍء خلقه۔۔۔ۚ ‪۷‬۝‬ ‫ال ِذي احسن ك‬
‫رتجہم�‪:‬سجےنرہزیچوجانبئیوخ�بانبئی�۔‬
‫ا�و�ر�ا�نیکدقتیربانئی‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ش ٍء َف َق َّد َر ٗه َت ْق ِد ْ ً‬ ‫َ َ َ َ ُ َّ‬
‫كَ ْ‬
‫‪3‬‬
‫يا ‪۲‬۝‬ ‫۔۔۔وخلق‬
‫رتجہم�‪:‬سجےنرہزیچوکدیپ�اایکرھپا�سیکایکدقتیررقم�ریک�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ َ َ َ ُ َ َ َ ْ خَ َ‬
‫‪:‬س ْع ُت َر ُسول هللاِ صل هللا علي ِه وسل‪ ،‬يقول‪ :‬كتب هللا مق ِاد ي�‬
‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ْ َْ ْ َْ‬ ‫َ ْ َْ‬
‫الل ِئ ِق‬ ‫اص‪ ،‬قال ِ‬ ‫عن عب ِد هللاِ ب ِ ن� ع ِرو ب ِ ن� الع ِ‬
‫ال ْر َض ِب خَ� ْم ِس ي نَ� َٔا ْل َف َس َن ٍة َق َال‪َ :‬و َع ْر ُش ُه َع َل ْ َ‬
‫ال ِاء‬
‫َ ْ َ َٔ ْ َ خْ ُ َ َّ َ َ َ ْ َٔ‬
‫قبل ان ي�لق السماو ِ‬
‫ات و‬
‫دبع�الہلنبرمع�وسےرم�و�یےہمںیےنرسو�لالہلﷺسےانس�زمنیو�ٓاسام�نیکدیپ�ائشےساچپ�سزہ�ا�رسا�لےلہپالہلاعتلٰیےناپینولخم�ق‬

‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب االذان َ ب� ُب َم ْن َش َك ِإ َم َام ُه ِإ َذا َطَّو َل�‪،۷�۰�۵‬حصیح مسمل کتاب الصالۃ َ ب� ُب ْال ِق َر َاء ِة ِ ف ي� ْال ِع َش ِاء �‪ �۰�۴�۰‬ن ن‬
‫‪،۱‬س�‬
‫َّ َ‬ ‫ف تَ ْ‬
‫الصل ِة �‪،۷�۹�۰‬مسندامحد�‪۱�۴�۱�۹�۰‬‬ ‫يف‬‫ابوداودکتاب الصلوۃ َ ب� ٌب ِ ي� خ� ِف ِ‬
‫‪ 2‬السجدۃ�‪۷‬‬
‫‪ 3‬الفرقان�‪۲‬‬
 ‫�� �� �‬

‫‪1‬‬
‫کیدقتیریھکل�‪�،‬ا�سوقترپ�و�ر�دگا�راکرع�شاپنی ترپاھ�۔‬
‫�اہنںیو�ہاک�ماناج�مدیےنیکر�ا�ہاتبئیسجےکےئلو�ہدیپ�اکییئگےہ‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ ّ ُ َ َّ ْ ٓ َ ْ ٰ ُ َّ َ ْ َ ْ َ ٗ ُ َ َ ٰ‬
‫‪2‬‬
‫ش ٍء خلقه ث ّم هدى ‪۵۰‬۝‬ ‫۔۔۔ربنا ال ِذي اعط ك‬
‫رتجہم�‪:‬امہ�ر�ار�بو�ہےہسجےنرہچزیکو�ا�سیکاسختیشخبرھپ�ا�ساک�ر�اسہتاتبیا۔‬
‫یسکاتافقیاح�دثےیکےجیتنںیموجو�دمںیںیہنٓایئگہکلبایکمیکحو�د�انا�ا�و�رہا�د�یےنمیظعتمکحےکاطمبقاسےقیلختایکےہ‪،‬ا�و�ر�ا�س‬
‫عیینہیاکئان�ت‬
‫کےمکحےکتحتزمنی‪،‬چاند�‪،‬سو�ر�ج‪،‬سات�ر�ےا�و�رایس�ر�ےاپےناپےندم�ا�رمںیرحکترک�رہےںیہ�‪،‬پانی‪،‬ہو�ا�‪�،‬ر�وشین‪،‬جام�د�ا�تونابتا�تا�و�ر‬
‫دعای�توغری�ہوہیدخما�تاجبلا�رہےںیہنجےکےئلا�نوکپدی�اکایگایہے‪،‬اجنو�ر�‪ ،‬نرپد�ے‪�،‬د� نرد�ےا�و�ررشح�ا�تالا�ر�ضبساپان�اپانکا�م‬
‫م ن‬
‫بہاحنس خووبیاپانکا�مرس�اناج�مد�ےرہیےہا�و�رجبکتالہلر�بالاعملنیاچہےاگاپاناک�مرکتیرہےیگ‪،‬ا�سےناناس�نوکاپنیےکایک‬
‫بدبو�د�ا�رقحریقرط�ےےسدیپ�اکایجبہکا�سےسےلہپا�ساک�وجو�دہیہناھت‪،‬پرھاسےایکنسحوص�ر�تو�الااکملاناس�نانبدیا�‪،‬رھپ�اسےلقعوفمہ‬
‫عاطکی�‪�،‬اناس�نیکد� نوو�ںٓاکنںیھنجےسو�ہدکیاتھہے‪�،‬د� نوو�ںاک�ننجےسو�ہاتنسےہ‪،‬د� نوو�ںاہتوھ�ںنجےسو�ہڑکپتاہےا�و�ر�د� نوو�ںریپ�و�ں‬
‫کوجنےسو�ہاتلچہےانتمسبانبیا‪،‬اگراناس�نےکاعاضمںیہیرب�ابر�یا�و�رمانستبہنوہتیوت�ا�سےکوجو�دمںینسحےکاجبئےےبدھبنپ‬
‫ہوجاتا�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َْ‬ ‫ْ‬
‫َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ْٓ َ‬
‫‪3‬‬
‫ف ا ْح َس ِن تق ِو ْي ٍ ۡ‬
‫م ‪۴‬۝‬ ‫النسان ِ‬
‫لقد خلقنا ِ‬
‫رتجہم�‪:‬مہےناناس�نوکہبرتیناسخترپپدی�اکای�۔‬
‫رھپ�اسیاخلقےندنایںیم کپازی�ہزندگیزگ�ا�رنےا�و�ر�ٓاخر�تںیماکمایبیےکےئلاناس�نوکینیکا�و�ردب�ییکزیمتاطعرفمائی‪،‬ےسیجرفمایا‬
‫‪4‬‬ ‫َف َا ْل َه َم َها ُف ُ ْو َر َها َو َت ْق ٰو َ‬
‫ىهاۙ۠ ‪۸‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬پرھا�سیکدب�یا�و�را�سیکرپہزیگا�ر�یا�سرپالاہ�مرک �دی�۔‬
‫موسیٰ ‪u‬نےیھبرفعو�نےکوس�ا�لرپییہوج�ا�بدیاتاھ�۔‬
‫َ َ َ ّ ُ َ َّ ْ ٓ َ ْ ٰ ُ ّ َ ْ َ َ ٗ ُ َ َ ٰ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َُ ُ‬
‫‪5‬‬
‫ش ٍء خلقه ث ّم هدى ‪۵۰‬۝‬ ‫قال ف َ ْن ّر ّبك َما ٰيُ ْو ٰس ‪۴۹‬۝ قال ربنا ال ِذي اعط ك‬
‫ترجہم�‪:‬فرعو�نےناہکاچاھوترھپمتد� نوو�ںاکر�بوک�نےہا�ےومسی�؟ومسیٰ ‪u‬نےوج�ا�بدیاامہ�ر�ار�بو�ہےہسجےنرہزیچوکا�سیک‬
‫َ ُ َ َ َ ف‬ ‫َ ُ َ ٓ َ َ َ ُ َ َ َ ْ َ َّ َ‬
‫الر َضا‬
‫القدر�ب ما جاء ِ ي� ّ ِ‬
‫ب‬ ‫السل ُم �‪ ،۶�۷��۴ ۸‬جامع ت�مذی ابواب‬ ‫القدر�ب ِ جح ِاج ادم وموس عل ي ِ�ما‬
‫ب‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب‬
‫َ‬
‫ِب�لق َض ِاء�‪۲�۱�۵�۶‬‬
‫‪2‬طہ�‪۵�۰‬‬
‫الت� �‪۴‬‬ ‫‪ 3‬ین‬
‫‪ 4‬الشمس�‪۸‬‬
‫‪ 5‬طہ�‪۴�۹�،۵�۰‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ساختیشخبرھپا�سوکر�اسہتاتبیا�۔‬
‫رضو�ریا�تےکےئل ندای�و�یوتمعن�ںیکانو�ا�عوصاف�تا�و�روصخصای�تاکاند�ا�ز�ہرفمارکا�نیکرط�ف نہرامئیرفما�د�ی‪�،‬الہلسجیک‬
‫�اسیرط�حامسجنی �‬
‫رضو�ریا�تیکفلتخمابنتا�تا�و�راہمت�ر�ےےنیپےکےئل‬
‫قد�ر�تامک�لمتاپینٓاکنوھ�ںےسدیھکرہےوہ�‪،‬الہلوجٓاسام�نےساپنیربسارکمتاہ�ر�ی �‬
‫خو�شذ�ائہقد�و�د�ھ‪،‬اھکنےےکےئلوگشت‪،‬وس�ا�ر�یا�و�رما�لرب�د�ا�ر�یو�الےاجنو�ر�و�ںا�و�رویح�انا�تےکےئلات�ز�ہاھگ�سدیپ�افرماتاہے‪،‬جنیک‬
‫تا�زگی شوا�د�ابیدیھکرک�د�لوخ�شوہتاہےرھپ�وہیا�سات�ز�ہا�و� شرا�د�ا�بابنتا�تا�و�رگاھ�ساکانتجوجبندقم�روہتاہےا�سےکلمکمرکےنیلےک‬
‫بدعاھکسکرخسوخاشا�کرک�دیاتہے�‪،‬جےسوہ�ائںیا�ڑ�اتیرھپتیںیہ�‪�،‬ا�سےکوس�اکوئیاییسیتسہںیہنوجباہ�رلانےرپاق�د�روہیازخ�ا�ںوک�ٓانےےس‬
‫�ر�و�کیتکسوہ�‪�،‬اسیومضم�نوکدعتم�داقمما�ترپبای�نرفمایا�‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ات ال ْر ِض ِمَّا َيك ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬
‫الد ْن َيا َك َماۗ ٍء َا ْ َن ْل ٰن ُه ِ َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ‬
‫الناس َوالن َع ُ ۭ‬
‫ام‪۰‬۝‬ ‫الس َما ِء فاخ َتل َط بهٖ ن َب ُ‬
‫ِ‬
‫م ّ‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫ٰ‬
‫ي‬ ‫َ‬ ‫ال‬ ‫اِنا مثل‬
‫ىھ ٓا َا ْم ُر َن َل ْي ًل َا ْو َنَ ً‬
‫ت َو َظ َّن َا ْهلُ َه ٓا َا َّنُ ْم ٰقد ُر ْو َن َعلَ ْيَ ٓۙا‪۰‬۝ َا ٰت َ‬ ‫ال ْر ُض ُز ْخ ُر َف َها َو َّاز َّي َن ْ‬ ‫َ ٰ ّٓ َ ٓ َ َ َ ْ َ‬
‫ارا‬ ‫ِ‬ ‫ح اِذا اخذ ِت‬
‫َ‬
‫َََْٰ َ َ ْ ً َ ْ ّ ْ َ ْ ْ َ‬
‫َ‬
‫‪1‬‬
‫ل تغ َن ِبل ْم ِس۔۔۔‪۲۴ ۰‬۝‬ ‫صيدا كن‬ ‫فعلنا ح ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬دناییکہیزندگی(جسےکےشنںیمتسموہرکمتامہ�ر�یاشننوی�ںےستلفغرب�ترہےوہ�)ا�سیکاثم�لاییسےہےسیجٓاسام�نےسمہ‬
‫نےاپنیربسایاوتزمنییکدیپ�ا�و�ا�ر‪،‬ےسجٓا�دمیا�و�راجنو�ربساھکتےںیہ‪،‬وخ�بینھگوہگیئ‪،‬رھپنیعا�سوقتہکبجزمنیاپیناہب�ررپیھتا�و�رایتیھک�ں‬
‫بینونس�ر�یڑھک�یںیھتا�و�را�نےکاملکھجمسرہےےھتہکا�بمہا�نےسافئد�ہاٹاھرپاق�د�رںیہ‪،‬اکیکیر�ا�توکاید�نوکامہ�ر�امکحٓاگای�او�رمہ‬
‫نےاسےایاساغ�ر�ترکےکرکھدیاہکوگیالکوہا�ںھچکاھتیہںیہن�۔‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬ ‫ّ ُ ْ َ َ َ ۗ َ ْ َ ْ ٰ ُ ِ َ َّ‬ ‫َ َ ََ ْ‬
‫ات ال ْر ِض فا ْص َب َح َه ِش ْي ًما تذ ُر ْوه‬
‫اخ َتل َط بهٖ ن َب ُ‬
‫ِ‬ ‫الس َما ِء ف‬ ‫َ ْ‬
‫اض ْب ل ُه ْم ّمثل الَ ٰيو ِة الدنيا كما ٍء انلنه م‬
‫و ِ‬
‫‪۰‬۝ ‪2‬‬ ‫ُّٰ‬
‫الري۔۔۔ ‪۴۵‬۝‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�را�ےیبن�!اہنںیایح�ِتدناییکتقیقحا�ساثم�لےساھجمسئوہکٓا�جمہےنٓاسام�نےساپنیربسادیاوتزمنییکوپ� خدو�بینھگوہیئگ�‪،‬ا�و�رلک‬
‫�‬
‫�وہیابنتا�ت ب ُھسنبرکر�ہیئگےسجوہ�ائںیا�ڑ�ائےےیلرھپتیںیہ�۔‬
‫َ َ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫ْ َ ُ ْ ٓ َ َّ َ ْ َ ٰ ُ ّ ُ ْ َ َ ٌ َّ َ ْ ٌ َّ ْ َ ٌ َّ َ َ ُ ٌ ۢ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ ُ ٌ ْ َ‬
‫ال ْم َ‬
‫ث‬‫ال َوال ْول ِ ۭد‪۰‬۝ ك َمث ِل غ ْي ٍ‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫اِعلموا انا اليوة الدنيا ل ِعب ولهو و ِزينة وتفاخر بينك وتكث ِف‬
‫‪۰‬۝ ‪3‬‬ ‫َ ْ َ َ ْ ُ َّ َ َ َ ُ ٗ ُ َّ َ ْ ُ َ َ ٰ ُ‬
‫ىه ُم ْص َف ًّرا ثُ َّم يَ ُك ْو ُن ُح َط ً‬
‫اما۔۔۔ ‪۲۰‬۝‬ ‫اعب الكفار نباته ثم ِييج فت‬
‫ترجہم�‪:‬خو�باج�نولہکہیدناییکزندگیا�سےکوس�اھچکںیہنہکایکلیھکا�و�رد�لیگلا�و�راظہر�یپیٹاٹ�پا�و�راہمت�ر�آاپسںیمایکد�وسر�ےرپ‬
‫فرخاتجناا�و�رام�لوا�ولا�دںیمایکد�وسر�ےےسڑب�ھاجنےیکوکششرکناےہ�‪�،‬ا�سیکاثم�لاییسےہےسیجایکاب�ر�شوہگیئوتاسےدیپ�اوہنےو�الی‬

‫‪ 1‬یونس�‪�۲ ۴‬‬
‫‪ 2‬الہکف�‪۴�۵‬‬
‫‪ 3‬احلدید�‪۲�۰‬‬
 ‫�� �� �‬

‫نابتا�توکدیھکرکاکشتاک�روخ�شوہگےئ�‪،‬پرھوہییتیھککپاجتیےہا�و�رمتدکیےتھوہہکو�ہز�ر�دوہگیئ�‪،‬رھپو�ہسھبنبرکر�ہاجتیےہ�۔‬

‫َكُئِرْقُنَس اَلَف ىٰۤسْنَتۙ‪۰۰۶‬اَّلِا اَم َءٓاَش ُهّٰللاؕ‪ٗ ١‬هَّنِا ُمَلْعَي َرْهَجْلا َو اَم ىٰفْخَيؕ‪۰۰۷‬‬
‫ہم ےھجت ھڑپائںی ےگ رھپ وت ہن وھبلے اگ رگم وج ھچک الہل اچہے�‪� ،‬و�ہ اظہر ا�و�ر شوپدی�ہ وک اجنات ےہ�‪،‬‬

‫َو َكُرِّسَيُن ىٰرْسُيْلِل ۖۚ‪ْ۰۰۸‬رِّكَذَف ْنِا ِتَعَفَّن ىٰرْكِّذلا ؕ‪ُ۰۰۹‬رَّكَّذَيَس ْنَم ىٰشْخَّي ۙ‪۰۰۱۰‬‬
‫ہمٓا�پےئلیکٓاسانیدیپ�ارک�دیںےگوتٓا�پتحیصنرکتےرہںیاگرتحیصنھچکافئد�ہد�ے�‪�،‬ڈ�رنےو�الاوتتحیصنےلاگ‬

‫َو اَهُبَّنَجَتَي ىَقْشَاْلاۙ‪ْ۰۰۱۱‬يِذَّلا ىَلْصَي َراَّنلا ىٰرْبُكْلا ۚ‪َّ۰۰۱۲‬مُث اَلُتْوُمَي‬

‫(ہا�ں) بدبتخ ا�س ےس رگیز رک�ے اگجو ڑب�ی ٓا�گ ںیم اجئے اگ�‪ ،‬جاہ�ں رھپ ہن رم�ے اگ‬

‫اَهْيِفَواَلىٰيْحَيؕ‪�(۰۰۱۳‬الاعٰیل�‪۶‬تا�‪)۱�۳‬‬
‫نہےئیجاگ(لبہکاحلتزن�عںیمڑپ�ارہےاگ�)�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺکو�ابیھوحیاکناینایترجبہوہ�رہاتاھ�ا�سےئلبجربج�ائلی‪�u‬وحیےلرک�ٓاتےوتا�سایخ�لےسہکںیہکٓا�پوھب�لہناجئںیوحی‬
‫کوربج� ئالی‪u‬کےاستھدلج�یدلج�یڑپھےت�‪،‬خالقاکئان�تےنرفمایا�ا�ےیبنﷺ�!ہمےنوج�وحیٓا�پیکرط�فان�ز�لیکےہا�سیکلیمکت‬
‫سےےلہپاسےوھبلےنیکوخ�فےسدلج�یدلج�یاپینزبا�نوکحرکتہندیں�‪�،‬اسےٓا�پیکزبا�نابم�ر�ک جرپا�ر�یرکدیان �‪ٓ،‬ا�پےکےنیسںیم‬
‫�اسےظفلظفلبوفحم�ظرکناقیًانیہام�ر�یذمہد�ا�ر�یےہرھپٓا�پاسےیھبکرف�امو�شںیہنرکیںگے�‪،‬مرگجےسالہلاپینتیشم‪،‬صمتحلا�و�ر�وکحتم‬
‫بالہغےسرف�امو�شرک�اد�ے(مرگ�الہلےنایاسہنںیاچہا�ا�سےئلٓا�پوکبسھچکای�دہیرہا�)ذہل�اجبمہاسےڑپ�ھرہےوہ�ںا�سوقتٓا�پ‬
‫رقا�توکوغ�رےسےتنس ہرںی�‪،‬‬‫�ا�سیک �‬
‫َ َٔ‬ ‫ُ َٔ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َٔ‬
‫اس‪ ،‬فكن ِإذا ا تَ� ُه ِج ْب ِ� يل اط َرق‪ ،‬ف ِإذا ذ َه َب ق َراه‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫چاننہچدبع�الہلنبابع�س‪t‬سےرم�و�یےہا�سےکدعبجبٓا�پےکاپ�سربج�ائلیوحیےلرکٓاتےوت�ٓا�پﷺوتجہےسےتنس‪،‬جبو�ہ‬
‫‪1‬‬
‫چےلاجتےوت�رسو�لالہلﷺ�ا�سوحیوکا�سرط�حڑپھےتسجرط�حربج�ائلیےناسے ھڑپاتاھ�۔‬
‫�ٓا�پالت�و�ترق�ٓا�نا�ونیچٓا�و�ا�زسےڑپھںیایپتسٓا�و�ا�زسے�‪�،‬ر�ا�تےکاندھری�و�ںںیم پھچرککوئیلمعرکیںےگ اید�نےکاجالےںیم‬
‫کریںسبالہلالع�ماغلوی�باجناتہے�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ُّ ُ‬ ‫َّ ٗ َ ۢ َ‬ ‫س ْوا َق ْو َل ُ ْ‬
‫ك َاو ْ‬ ‫َ َ ُّ‬
‫الصد ْو ِر ‪۱۳‬۝‬ ‫اج َه ُر ْوا ِبهٖ ۭ‪۰‬۝ اِنه ع ِل ْي ٌم ِبذ ِ‬
‫ات‬ ‫ِ‬ ‫وا ِ‬
‫ترجہم�‪:‬متوخ�ا�ہےکپچےساب�ترک�وایا�ونیچٓا�و�ا�زےس(�الہلےکےیلاسکی�ںےہ�)و�ہوت لدو�ںاکاح�لکتاجناتےہ۔‬

‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب الویح ب�ب �‪ ،۵‬ح�‪۴�۹�۲�۹�،۷�۵�۲�۴�،۵�۰�۴�۴�،۴�۹�۲�۹�، ۵�،۴�۹�۲�۷‬‬

 ‫�� �� �‬
‫ُّ ُ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َ ُ ُّ ْ َ َ َ ُ ْ ُ ْ َ َ ُ َ ۢ َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫‪1‬‬
‫الصد ْو ِر ‪۴‬۝‬ ‫هللا ع ِل ْي ٌم ِبذ ِ‬
‫ات‬ ‫الس ٰم ٰو ِت َوال ْر ِض ويعلم ما ت ِسون وما تع ِلنو ۭ‬
‫ن‪۰‬۝ و‬ ‫يَ ْعل ُم َما ِف‬
‫ترجہم�‪�:‬زمنیا�و�رٓاسامنو�ںیکرہزیچاکاسےملعےہ�‪،‬جوھچکمتاپھچتےوہا�و�روجھچکمتاظہررکتےوہبسا�سوکولعم�مےہ‪،‬ا�و�رو�ہ لدو�ںاکاح�ل‬
‫تکاجناتےہ�۔‬
‫ُّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ ُ َ ُ ُّ ْ َ َ َ ُ ْ ُ ْ َ ّ ٗ َ ۢ‬
‫‪2‬‬
‫الصد ْو ِر ‪۵‬۝‬ ‫ن‪۰‬۝ اِنه ع ِل ْي ٌم ِبذ ِ‬
‫ات‬ ‫۔۔۔يعلم ما ي ِسون وما يع ِلنو ۚ‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلا�نےکےپھچوکیھباجناتےہا�و�رےلھکوکیھب�‪،‬و�ہوتا�ندیھب�و�ںےسیھبو�اقفےہوجونیس�ںںیمںیہ۔‬
‫و�ہوتونیس�ںےکےپھچدیھبکےالع�و�ہٓاکنوھ�ںیکایخنتوکبیھاجناتےہ�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫ُّ ُ‬ ‫ُْ‬
‫ي َو َما ت ِف‬ ‫ََْ ُ َ ۗ ََ ْ َْ ُ‬
‫‪3‬‬
‫الصد ْو ُر ‪۱۹‬۝‬ ‫يعلم خا ِٕىنة الع ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلاگنہو�ںیکوچ�ر�یکتےسو�اقفےہا�و�رر�ا�زکتاجناتےہوجونیس�ںےناپھچرکےھںیہ�۔‬
‫ولخو�ںںیم�‪،‬اسنس�نولگنج�ںںیمرک�و�‪،‬کر�امًااکبتنی جویسکےس‬
‫�ا�و�رسبدیھکا�و�رسنرہاہے�‪،‬ا�و�را�سےکالع�و�ہوخ�ا�ہمتوکئیلمعاندھری�ےںیم‪ ،‬ت‬
‫نہذ�اتیتبحمرھکےتںیہہندع�ا�و�تالہلےکمکحےساہمت�ر�ےرہوھچٹےڑب�ے�‪�،‬اچےھایبر�ےرہطر�حےکاعام�لوکترحیرمںیال�رہےںیہ�‪،‬یجےس‬
‫ف مرایا�‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اما ك ِتب ْ َ ۙ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َوا َِّن َعل ْي ْ‬
‫‪4‬‬
‫ي ‪۱۱‬۝ يعل ُم ْو َن َما تفعل ْو َن ‪۱۲‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ك ٰل ِف ِظ ْ َ ۙ‬
‫ي ‪۱۰‬۝ ك َِر ً‬

‫ترجہم�‪:‬حالانہکمترپرگن�ا�ںرقم�رںیہایےسزعم�زاکتبوجاہمت�ر�ےرہلعفوکاجنےتںیہ�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�ناکتای�رکر�د�ہہیانمہاعام�لایاسکملموہگاکہر� �وزقایمترہکوئیاسےدیھکرک�دنگرہےاجئےاگ�ا�و�ر�اناک�رہنںیرکسےکاگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ ُ َ ْ ٰ ُ َ َ َ ْ ُ ْ ْ َ ُ ْ ْ َ َّ ْ َ َ ُ ْ ُ ْ َ ٰ َ ْ َ َ َ َ ٰ َ ْ ٰ َ ُ َ ُ َ ْ َ ً َ َ‬
‫ية ّول‬ ‫ب ل يغا ِدر ص ِغ‬
‫ال هذا الكِت ِ‬ ‫وو ِضـع الكِتب فتى المج ِر ِمي مش ِف ِقي ِما ِفي ِه ويقولون ييلتنا م ِ‬
‫ُ َ َ ً‬ ‫َ َْ‬ ‫ىهاۚ‪۰‬۝ َو َو َج ُد ْوا َما َعِلُ ْوا َح ِ ً‬ ‫َ ْ َ ً َّ ٓ‬
‫ِل َا ْح ٰص َ‬
‫‪5‬‬
‫اضاۭ‪۰‬۝ َول يظ ِل ُم َر ّبك ا َحداۧ ‪۴۹‬۝‬ ‫ك ِبية ا‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رانمہاعام�لاسمےنرکھدیااجئےاگ�ا�سوقتمتدکیوھےگہکرجم�مول�گاپیناتک�بزندگیےکاند�ر�اجا�تےسڈ�ررہےوہ�ںےگا�و�ر‬
‫کہہرہےوہ�ںےگہکاہئےامہ�ر�یمکیتخب�!یہیسیکاتک�بےہہکامہ�ر�یوکئیوھچٹیڑب�یرحکتاییسںیہنرہیوجا�سںیمد�ر�جہنیکیئگوہ�‪،‬وجوج‬
‫کھچانوہ�ںےنایکاھتو�ہبساپےناسمےناحضراپئںیےگا�و�رریت�ار�بیسکرپذ�ر�املظہنرک�ےاگ�۔‬
‫وکدیھےاہتھںیما�و�ردبخبوت�ںوکیپھٹےکےھچیپےسالےٹاہتھںیمامھتیاجائےاگجےسو�ہوخ�دپڑ�ھںیل‬
‫�ا�و�ریہاعام�لانمہر�و�زایقمتکینوتخب�ں س‬
‫گےا�و�راسیےکاطمبقزج�اایسز�اد�یاجئےیگ�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫التغا��‪۴‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫‪ 2‬ھود ‪�۵‬‬
‫‪ 3‬املومن�‪۱�۹‬‬
‫ت‬
‫‪ 4‬االنفطار�‪۱�۲��۱�۰‬‬
‫‪ 5‬الہکف�‪۴�۹‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ْ‬ ‫ْ َ ْ ٰ َ َ َٰ َ ْ َ ْ َ َ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫ك‪۰‬۝ كف ِبنف ِسك ال َي ْوم عل ْيك َح ِسي ًباۭ ‪۱۴‬۝‬
‫اِقرا كِتب ۭ‬
‫ترجہم�‪:‬پڑ�ھاپانانمہاعام�ل�‪ٓ،‬ا�جاپاناسح�باگلنےےکےیلوتوخ�دیہاکفیےہ�۔‬
‫خشخورب�یانسئیہکمہٓا�پےکےئلافاع�لو�اقو�ا�لٓاسا�نرک�دیںےگنجںیمریخہو�‪�،‬ا�و�رہمٓا�پےکےئلاییسرشیتعرقم�رکریںےگوجلہس‪،‬‬
‫تسممیقا�و�ردتعم�لوہگی‪،‬جسںیموکئییجک‪،‬عرس�ا�و�رنتیگںیہنوہگی‪�،‬وعظوصنتحیا�و�رعتمیلےکےئلایکاصو�لا�و�ر�ا�د�بایب�نرفمایا�‪:‬‬
‫َٔ ْ ّ َ ْ ُ َ ْ َ ُ َّ ْ ُ‬
‫التذ ِك َرة‬ ‫ذكر حيث تنفع‬
‫اي ‪ِ :‬‬
‫�ٓا�پوعظوصنتحیوہا�ںرکیںاہج�ںوسحم�سوہکہافئد�ہدنمہوگی�۔‬
‫‪2‬‬

‫الن َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫مسعود‪:‬ما َٔا ْن َت ب� ِّ َ ْ ً َ ً َ ْ ُ ُ ُ‬

‫ُ‬
‫ول ْم إل كن ف ْت َنة ل َب ْع�ض ْم ‪َ ،‬وقال‪َ :‬ح ّدث َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اس‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ ِِ‬ ‫حدث قوما ح ِديثا ل تبلغه عق ِ‬ ‫قول عبد هللا ب ن�‬
‫ون َٔا ْن ُي َك َّذ َب َّ ُ‬
‫الل َو َر ُس ُ ُ‬
‫ول؟‬
‫َ َ ْ ُ َ َٔ تُ ُّ َ‬
‫ِب�ا يع ِرفون‪ ،‬ا ِ�ب‬
‫ےہ�ارتمد�وسر�و�ںےکاستھو�ہابتںیرک�وگےوج�ا�نیکھجمسںیمہنٓاکسںیوت�ا�ساکتنہجیہیوہگاکہو�ہاہمت�ر�یاچیھ‬ ‫عدب�الہلنبوعسم�د‪t‬کاقو�ل گ‬
‫باتںیا�نےکےئلرب�یا�و�رابعثہنتفنباجئںییگ�‪،‬ہکلبولگو�ںےسا�نیکھجمسوبجھےکاطمبقوگتفگکر�و�‪،‬کایتمہیدنسپرک�وگےکہول�گالہل‬
‫‪3‬‬
‫�ا�و�ر�ا�سےکرسو�لوکالٹھجئںی�۔‬
‫بضعےتہکںیہٓا�پتحیصنرکتےرہںیاچہےافئد�ہد�ےاینہد�ے�۔�(�اما�موشکانی‪)�a‬‬
‫اگجوہروھپیلیالہلیکدق�رتو�ںوکاچہپناتوہاگ�‪،‬جو�ر�بیکےبامش�رعنوتم�ںاکرکشزگ�ا�روہگا�‪،‬وجابت�ہدش�ہاقو�ا�مےک‬
‫ہیدعو�تو�ہصخشوبق�لرک�ے س‬
‫�احو�ا�لےسربع�تاحصلرککےالہلےسڈ�رتاوہگا‪،‬وجہد�ایتا�و�رگرم�اہیاکفر�قاتھجمسہوگا‪،‬ےسجاپےناناج�ماکخو�فوہگا�ا�و�ر�الہلیکڑکپسےانچباچہات‬
‫رصتخمڈ�و�رےہا�و�ر�ایکوقترقم�ر‬
‫ہواگ�‪،‬یہدعو�توہیوبق�لرک�ےاگوجاتھجمسہوگاکہہی ندای�د�ا�ر�افلانہے‪،‬یہزندگید�ائیمںیہنہکلباسنوس�ںیکایک �‬
‫پر�ر�بےکوضح�رکڑھ�اوہناےہ‪،‬وج�اچیھرط�حاجناتہوگاکہایکڑھگ�ییکذل�تاحصلرکنےےکےئلابد�یرنجوغموکہنںیرخید�اجاکسات�‪،‬جو‬
‫�اعام�لاصلحرککےر�بیکوتمعن�ںرھب�یوتنج�ںںیمد�اخلوہنااچہاتوہگا�‪،‬جاہ�ںاناع�میہاناع�مںیہ�‪،‬جاہ�ںہنوکئیدکھوہگانہوکئیرنج‪�،‬ا�و�ر�ا�س‬
‫ومڑ�ےاگجوجانو�ر�و�ںیکرط�حٓاکنںیھدنبکرکےزندگیزگ�ا�ر�رہےںیہ�‪،‬نجےکاپ�سدعو�تقحیچنہپرگمقحاب�ت‬
‫کپازی�ہدعو�تےسوہیہنم �‬
‫نسان� ہناںیگو�ا�ر�اہنںی‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫ۗ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ َ ُ َ َ َّ ُ ِ َ ْ َ‬
‫ي ‪۸‬۝ َقال ْوا َب ٰل َق ْد َجا َء َن نَ ِذ ْ ٌ‬
‫ي‪۰‬۝ ۙۥ‬ ‫ـتا َا ْل َي ِت ْ‬
‫ك نَ ِذ ْ ٌ‬ ‫ق ف ْيَا ف ْو ٌج َسال ُه ْم َخ َزنَـ ُ َ‬ ‫ُ ُ‬
‫ظ‪۰‬۝ ك َما ال ِ َ ِ‬ ‫م الغ ْي ِ ۭ‬ ‫تكد تي‬
‫ي ‪۹‬۝‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ٰ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬
‫شٍۖۚء‪۰‬۝ ا ِْن انت ْم اِل ِ‬‫مَ ْ‬ ‫هللا ِ ْ‬‫َف َك َّذ ْب َنا َوقل َنا َما َ ّنل ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫‪4‬‬
‫ف ضل ٍل ك ِب ٍ‬
‫ربخد�ا�ررکنےو�الاںیہن‬ ‫ترجہم�‪:‬ہراب�ربجوکئیانوب�ہا�سںیمڈ�الااجئےاگ�‪،‬ا�سےکاک� نرد�ےا�نولگو�ںےسوپھچںیےگایکاہمت�ر�ےاپ�سوکئی �‬
‫‪ 1‬نب� ارسائیل�‪۱�۴‬‬
‫کث��‪۳�۷�۸‬؍�‪۸‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫ی‬
‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫التفس��‪۳�۴�۲‬؍�‪۱‬‬
‫ي‬ ‫التفس��‪۷�۱‬؍�‪،�۲‬االساس ي�‬
‫ي‬ ‫التفاس��‪۵�۲�۲‬؍�‪،�۳‬البحر احمليط ي�‬
‫ي‬ ‫صفوة‬
‫‪ 4‬امللک�‪۸�،۹‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ربخد�ا�ررکنےو�الاامہ�ر�ےاپ�سٓایااھترگممہےناسےالٹھجدیاا�و�راہکالہلےنھچکیھبان�ز�لںیہنایکےہتمڑب�ی‬
‫�ٓایااھت؟�و�ہوج�ا�بدیںےگاہ�ں�‪� ،‬‬
‫گرم�اہیںیمڑپ�ےوہئےوہ۔‬
‫جو�ر�بےکاحاکما�تےسولہپتیہرکتےںیہ�‪،‬جومرشکنیہکما�و�رمانقفنیدمیہنیکرط�حالہلاکنا�موتےتیلںیہرگم�اپےنر�بیقیقحیکدنبگیےکاجبئے‬
‫راکناسپدنکرتے‬ ‫طاغو�تیکدنبگیوکسپدنرکتےںیہ�‪،‬وج�الہلوحد�ہالشریکیکاب�رگا�ہرپسرھجاکنےےکاجبئےد�ر�د�ر�ا�سیکولخم�قیکوچکوٹ�ںرپس ھج‬
‫ئش‬
‫ہںی ‪،‬جناکقمدصحای�ت رص�ف ع�� و�ٓا�ر�ا�م ‪،‬ما�ل جوا�ہ ا�و�رفقس وفوج�ر ےہ ‪ ،‬وج�ر�و�زجز�ااک�اقر�ا�رتوکرتےںیہرگم�ا�نیکیلمع زندگی ا�س اب�ت‬
‫پرشاہدہوتیےہہکو�ہا�سد�نرپنیقیںیہن ھکرےت�‪�،‬ایےسدببتخول�گمنہجاکایدنھنںینبےگ‪،‬سجیکٓا�گا�نےک لدو�ںےسٹپلاجئےیگ‬
‫�‪،‬جسںیمہنو�ہیجںیکسےگا�و�رنہیہاہنںیوم�تٓائےیگینعیوم�تا�و� �رزندگیےکد�رمای�نںیمیہاتکٹل�رہےاگجسےسا�سیکزندگییبلق�‪،‬‬
‫�ر� حوانیا�و�رامسجنیذع�ا�بےسربلیزوہگی�‪،‬ےسیجف مرایا�‪:‬‬
‫ن ْم ِّ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ْ َ َ َ ُ ْ َ ُ ْ َ ُ َ َ َّ َ ‪۰‬۝ َ ُ ْ ٰ َ ْ ْ َ َ ُ ْ ُ ْ َ َ ُ َ‬
‫ي ّـف ُف َع ْ ُ‬ ‫َ‬
‫‪1‬‬
‫م عذ ِابا۔۔۔ۚ ‪۳۶‬۝‬ ‫يم فيموتا ول‬ ‫م ل يقض عل ِ‬ ‫وال ِذي كفروا لهم نر جهن ۚ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رنجولگو�ںےنرفکایکےہا�نےکےیلمّنہجیکٓا�گےہ�‪،‬ہنا�ناکہصقاپ�کرکدیااجئےاگہکرماجئںیا�و�رہنا�نےکےیلمّنہجےک‬
‫عذ�ا�بںیموکئییمکیکاجئےیگ�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ت ِف ْيا َول ْي ٰي ‪۷۴‬۝‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ٗ َ ْ َّ ْ َ َّ ٗ ُ ْ‬
‫مر ًما َف ِا ّن ل ٗه َج َه ّن َمۭ‪۰‬۝ ل َيُ ْو ُ َ‬
‫اِنه م ي ِت ربه ِ‬
‫‪2‬‬

‫ترجہم�‪:‬قحتقیہیےہہکوجرجم�منبرکاپےنر�بےکوضح�راحضروہگاا�سےکےیلمنہجےہسجںیمو�ہہنےیجاگہنرم�ےاگ۔‬
‫ہجمنےکوہلان�کےسدبحا�لوہکرہیول�گوم�توکاکپ�ریںےگرگموم�تہنٓائےیگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ َ َّ ُ ْ ٰ ّ ُ ْ َ َ َ ْ ْ ٰ ُ ْ َ ّ َ ٰ َّ َ ْ َ َ ْ ْ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ‬
‫ك لِل َح ّ ِق‬ ‫ك‪۰‬۝ قال اِنك مكِثون ‪۷۷‬۝ لقد ِجئنك ِبل ِق ولكِن اكث‬ ‫َو َند ْوا ٰ ٰي ِلك ل َِيق ِض َعل ْي َنا َر ّب ۭ‬
‫ٰ ُ‬
‫‪3‬‬
‫ك ِره ْو َن ‪۷۸‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬و�ہاکپ�ریںےگا�ےاملک!ریت�ار�بامہ�ر�اکا�میہامت�مرک�د�ےوت�اچاھہے‪�،‬و�ہوج�ا�بد�ےاگمتوی�ںیہڑپ�ےرہوگےمہاہمت�ر�ےاپ�س‬
‫حقےلرکٓائےےھترگمتمںیمےساکرثوکقحیہانگو�ا�رتاھ۔‬
‫�ٓا�جہیول�گرفک�و �شرک�‪،‬فقسوفوج�رںیمڈ�وبےوہئےںیہرگم�وہا�ںاعام�لاصلحاک� عود�ہرکیںےگ قوجوب�لہنایکجائےاگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ً َ ْ َّ ْ ُ َّ َ ْ ُ َ َ َ ُ َ ُ َّ َ َ َ َّ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َٓ‬
‫ك ما يتذك ُر ِف ْي ِه‬ ‫ل‪۰‬۝ او ْل نع ّم ْر ْ‬ ‫ي ال ِذي كنا نع َم ۭ‬ ‫الا غ َ‬ ‫َو ُ ْ‬
‫ه يَ ْص َط ِر ُخ ْو َن ِف ْيَاۚ‪۰‬۝ َر ّب َنا ا ْخ ِر ْج َنا ن ْع َمل َص ِ‬
‫ِ‬
‫َ ْ َ َ َّ َ َ َ ۗ ُ ُ َّ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ َ ٰ ّ ْ َ ْ َّ‬
‫‪4‬‬
‫م ن ِص ْ ٍ ۧ‬
‫ي ‪۳۷‬۝‬ ‫ي‪۰‬۝ فذوقوا فا لِلظ ِل ِمي ِ‬ ‫م تذكر وجا َءك الن ِذ ُ ۭ‬

‫‪ 1‬فاطر�‪۳�۶‬‬
‫‪ 2‬طہ ‪۷��۴‬‬
‫‪ 3‬الزخرف�‪۷�۸� ،۷�۷‬‬
‫‪ 4‬فاطر�‪۳�۷‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ترجہم�‪:‬و�ہوہا�ںخیچخیچرکہکںیےگا�ےامہ�ر�ےر�ب�!مہںیاہی�ںےساکن�لےلاتکہمہکینلمعرکیں�‪�،‬ا�ناعام�لےسفلتخموجہپےلرکتے‬
‫�رہےےھت�(�اہنںیوج�ا�بدیااجئےاگ�)ایکمہےنمتوک�اتینرمعنہد�ییھتسجںیموکئیقبسانیلاچہاتوتقبسےلاتکستاھ�؟ا�و�راہمت�ر�ےاپ�سہبنتم‬
‫کرنےو�الابیھٓاچاکتاھ�‪�،‬ا�بزم�اوھکچاظلوم�ںاکیاہ�ںوکئیدم�دگا�رہنںی�۔‬
‫�ابلہتاگہنگ�ر�و�ںوککھچرعصہدعبہجمنےسناک�لایلجائےاگ�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ َّ َٔ ْ ُ َّ َّ نَ ُ ْ َٔ ْ ُ َ َ نَّ ُ ْ َ َ ُ ُ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َٔ‬
‫َع ْن ا ِب ي� َس ِع ٍيد‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول هللاِ صل هللا علي ِه وسل‪ :‬اما اهل الن ِار ال ِذ ي� ه اهلها‪ ،‬ف ِإ�م ل ي�وتون ِف ي�ا ول‬
‫َ ْ َ ْ َ َ َ ْ نَ ٌ َٔ َ َ تْ ُ ُ َّ ُ ُ ُ ْ َٔ ْ َ َ خَ َ َ ُ ْ َ َٔ َ تَ ُ ْ َ َ ً َ تَّ َ َ ُ فَ ْ ُٔ َ َّ َ‬
‫� ًما‪ ،‬ا ِذن ِب�لشف َاع ِة‪،‬‬ ‫و�م ‪ -‬او قال ِب�ط يا�ه ‪ -‬فاما�م ِإماتة ح� ِإذا كنوا‬ ‫ي�يون‪ ،‬ول ِكن �س اصاب�م النار ِبذن ِب ِ‬
‫فَ َ ْ َ َ ئ َ َ َ ئ َ َ ُ ُّ َ َ َٔ نْ َ ْ َ َّ ثُ َّ َ َ َٔ ْ َ ْ َ َّ َٔ ُ َ َ ْ ْ َ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ‬
‫ال َّب ِة تكون‬
‫الن ِة‪ ،‬ا ِفيضوا عل ي ِ�م‪ ،‬فينبتون نبات ِ‬ ‫الن ِة‪ِ � ،‬قيل‪ :‬ي� اهل ج‬ ‫�ء ِب ِ�م ضب ِا� ضب ِا�‪ ،‬فبثوا عل ا� ِار ج‬ ‫ِج ي‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ ف� َ ِحيل َّ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل قد كن ِب�ل َب ِاد َي ِة‬
‫الس ْيل ‪ ،‬فقال‪َ :‬ر ُجل ِم َن الق ْو ِم‪ ،‬كن َر ُسول هللاِ َصل ُ‬
‫ِ‬ ‫ي ِ‬
‫مرشک�)‬
‫�ابودیعس‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�و�ہول�گوجہجمنو�الےںیہ�(عیینوج�وہا�ںہشیمہرہےنو�الےںیہےسیجاکف �ر‪� ،‬‬
‫ےکانہو�ں ای�ٓا�پ ےنرفمایاکہاطخئو�ںیک وجہ ےس‬
‫�و�ہ ہنوتمریں ےگ ہنںیئج ےگ�‪،‬نکیلھچکول�گ ایجس رط�حٓا�پ ےنرفمایانجںیہ�ا�ن گ‬
‫رھا�نےکاب�ر�ے‬
‫و �‬‫�د� �وز�خںیمڈ�الاجائےاگوت�الہلاعتلٰیایکاب�ر�اہنںیوم�تد�ےد�ےاگحیتہکبجو�ہوکئےلیکرط�حوہجائںیےگ�‪ ،‬ت پ‬
‫مںیشافعتیک اجا�ز�ت د�ے د�ی اجئےیگ�‪،‬چاننہچ اہنںیرگ�و�ہ د گ�رر�و�ہ الیاجائےاگ�ا�و�ر تنجیک رہن�و�ں رپالیھپ دیا اجئےاگ�‪،‬حمک وہگا�ا�ے‬
‫جتنےکولگو�!�ا�نرپپانیڈ�الو�‪،‬تبو�ہا�سرط�حیجاھٹںیےگےسیجد�انہیٹمںیماگاتہےسجوکپانیاہبکرلاتاہے�‪�،‬ایکصخشوبلاعمول�موہتاہے‬
‫‪1‬‬
‫�رسو�ل الہلﷺ لگنج ںیم رہے ںیہ�(�ا�س ےئلوت�ٓا�پوکیہولعم�م ےہہک اہبئومںی وجمیٹ عمج وہتی ےہ ا�س ںیم د�انہوخ�ب اگاتہے�)�۔‬

‫ث ْو َن‬ ‫ْدَق َحَلْفَا ْنَم ىّٰكَزَت ۙ‪َ۰۰۱۴‬و َرَكَذ َمْسا ٖهِّبَر ىّٰلَصَفؕ‪ْ۰۰۱۵‬لَب ُ ْٔ‬
‫تُِ‬
‫یبکش ا�س ےن الف�ح اپئی وج اپ�ک وہگای ا�و�ر سج ےن اپےن ر�ب اک ان�م ای�د رکاھ ا�و�ر امن�ز ڑپھات رہا�‪ ،‬یلنک مت وت‬

‫َةوٰيَحْلا اَيْنُّدلاۖ‪َ۰۰۱۶ٞ‬و ُةَرِخٰاْلا ٌرْيَخ َّو ىٰقْبَا ؕ‪َّ۰۰۱۷‬نِا اَذٰه يِفَل ِفُحُّصلا ىٰلْوُاْلا ۙ‪۰۰۱۸‬‬
‫�دناییک زندگیوک رتجحی دیےت وہ�ا�و�ر ٓاخر�ت تہب رتہب ا�و�ر تہب اقب و�الی ےہ �‪ ،‬یہ ابتںی یلہپاتکبو�ں ںیم یھب ںیہ‬

‫ِفُحُصَمْيِهٰرْبِاَوىٰسْوُم‪�(۰۰۱۹‬الاعلٰی�‪۱�۴‬تا�‪)۱�۹‬‬
‫(عیین) �ابر�اہمیا�و�رومسٰیکیاتکبو�ںںیم�۔‬
‫�ا�نولگو�ںےنیقیقحاکمایبیاحصلرکلیوہنج�ںےناقعئد�و�اعام�لںیماپکزیگیاتخای�رکی‪،‬عییناپےنسفنوک�اخال�قر�ذیہلےسا�و�ر� لدو�ںےکرش�ک‬
‫رکای�‪�،‬ا�و�رجوزبا�نا�و�ر�د�لںیمذکر�اٰلیہرکتےرہےا�و�رمعیلزندگیںیم�اپےنر�بیقیقحیکدنبگیےکاظاہ�رکے‬
‫�وعمتیصیکٓال گو�دوی�ںےساپ�ک ل‬
‫ْ‬ ‫ْ ُ َ ّ َ َ َّ‬ ‫َّ َ َ َ ْ‬ ‫ْ‬
‫ا� ماجہ کتاب الزھد َ ب� ُب ِذ ك ِر‬ ‫النار�‪ �۵�۹‬ن ن‬
‫‪،۴‬س� ب ن‬ ‫ات الشفاعةِ و ِإخ َر ِاج الو ِح ِد ي ن� ِمن ِ‬‫اال�ان َ ب� ُب ِإث َب ِ‬
‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب ی‬
‫َّ‬
‫الش َف َاعةِ �‪ ،۴�۳�۰�۹‬مسند امحد �‪،۱�۱�۰�۷�۷‬حصیح ب ن‬
‫‪،۱‬مسندا� یعیل�‪۱�۳�۷�۰‬‬
‫ب‬ ‫ا� حبان ‪�۸��۴‬‬
 ‫�� �� �‬

‫لےئرقم�ر�ہوقترپسبےسدقم�مابع�د�تسجےکاب�ر�ےںیمبسےسےلہپوپچاھجائےاگرف�ضامن�ز�ا�و�ر�ر�بیک ضرا�ووخشون�د�یاحصلرکنے‬
‫وکومی�ں�‪،‬بوی�ائو�ںا�و�رضر�و�ر�تدنم�و�ںںیممیسقترکتےرہےےسیجرفمایا�‪:‬‬
‫کےےئلیلفنامن�ز�و�ںکا�اتہام�ما�و�راپےناملو�ں تی‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ُْ ْ‬ ‫ُ‬
‫ك ِبَا كنت ْم تع َمل ْو َن ‪۲۳‬۝‬ ‫ك َف ُن َن ّب ُئ ُ ْ‬
‫۔۔۔ ثُ َّم ا َِل ْي َنا َم ْرج ُع ُ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪1‬‬

‫ترجہم�‪:‬پرھںیہمتامہ�ر�ییہرط�فول�ٹرکٓاناےہا�سوقتمہںیہمتاتبدیںےگہکمتدنایںیمایکھچکرکتےرہےوہ�۔‬
‫َ ْ َْ َ ْ ْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫قدافل َح ال ُم ٔو ِمن ْو َن ‪۱‬۝‬
‫ترجہم�‪ً:‬انیقیفال�حاپئیایام�نو�الو�ںےن۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ْ َ َ ُ ْ َ ْ ْ َ ْ َ ‪۰‬۝ ُ ْ ْ َ ٰ ُ‬
‫‪3‬‬
‫‪۱۱‬۝‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫س ه ِفيا خ ِل‬ ‫يثن ال ِفردو ۭ‬ ‫ال ِذي ِ‬
‫رتجہم�‪:‬ییہول�گو�ہو�ا�ر�ثںیہجومری�ا�ثںیمرف�د�و�ساپئںیےگا�و�ر�ا�سںیمہشیمہرہںیےگ۔‬
‫�ا�و�رجتنںیمد�اخلرکنےو�الیایکابتںیںیہرفمایا�۔‬
‫َ ْ ْ َ ٰ َ َ َ َ َ ‪۰‬۝ َّ ٰ َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ٰ َ َ ْ ُ ْ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َ‬ ‫ٰ ُ َ َّ َ‬
‫م َع ْز ِم‬‫ِك ِ ْ‬ ‫ك اِن ذل‬ ‫ع ال ُم ْنك ِر واص ِب ع ما اصاب ۭ‬ ‫ن ا ِق ِـم الصلوة وامر ِبلمعرو ِف وانه ِ‬ ‫يب‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫هللا ل ُي ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫اس َول تْش ِف ال ْر ِض َم َر ًحاۭ‪۰‬۝ ا ِّن َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْال ُم ْو ۚر َول ت َص ّع ْر َخ ّد َك ل ّ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫صد‬ ‫ال فـ ْـو ٍ ۚر ‪۱۸‬۝ َواق ِ‬
‫ِب ك مـت ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِلن ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ‪۱۷‬۝‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َْ ْ َ‬
‫‪4‬‬
‫ت الَ ِم ْ ِ ۧ‬
‫ي ‪۱۹‬۝‬ ‫ات ل َص ْو ُ‬‫ك‪۰‬۝ ا ِّن انك َر ال ْص َو ِ‬ ‫م َص ْو ِت ۭ‬ ‫ك َواغضض ِ ْ‬ ‫ِف مش ِي‬
‫ترجہم�‪:‬اٹیب�‪،‬نام� قزائمرک�‪،‬ینیکاکمکحد�ے‪،‬بد�یےسعنمرک�ا�و�رجوصمتبییھبڑپ�ےا�سرپصربکر�‪،‬یہو�ہابتںیںیہنجیکڑب�یاتکدیکییئگےہ‪،‬‬
‫ںیماڑکرچل�‪�،‬الہلیسکوخ�دسپدن�ا�و�رفرخجاتنےو�الےصخشوکسپدنہنںیرکتا�‪�،‬اپیناچ�لںیماعدت�ا�ل‬
‫�ا�و�رولگو�ںےسہنمریھپکربا�تہنرک�‪،‬نہزمنی ک‬
‫�اتخای�رکر�ا�و�ر�اپینٓا�و�ا�ز�ذ�ر�اپتسرکھبسٓا�و�ا�ز�و�ںےسزیا�د�ہرب�یٓا�و�ا�زگدھو�ںیکٓا�و�ا�زہوتیےہ۔‬
‫یلنکاہمت�ر�یاس�ر�یگتو�د�و�ا�سافنیزندگییکر�احتو�ٓاسائش‪�،‬ا�سےکافئد�و�ںا�و�رلذتو�ںےکےئلےہہکبجٓاخر�و�یزندگییکر�اتحںی‬
‫�ا�و� لرذتںیدنایکیامت�موتمعن�ںےسڑب�ھرکںیہوجد�ائیما�و�ر�ابد�یےہ‪�،‬ا�و�رعاقلافنیزیچکوباقیرہےنو�الیرپترجحیںیہندیات�‪،‬‬
‫ٓ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َٔ ْ َ ّ َٔ َّ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َٔ َ َّ ُ ْ َ ُ َٔ ضَ َّ ٓ‬
‫� ِب� ِخ َرِت ِه‪َ ،‬و َم ْن ا َح َّب ا ِخ َرت ُه‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل قال‪:‬من احب دنياه ا‬ ‫عن ا ِب ي� موس الشع ِر ِي‪،‬ان رسول ِ‬
‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َٔ ضَ َّ ْ َ ٓ‬
‫� ِب ُدن َي ُاه‪ ،‬فا ث ِ ُ�وا َما َي ْب ق� َعل َما َيف نَ�‬‫ا‬
‫�ابوموسٰیاشرع�ی‪t‬سےمر�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاجسےندنایسےتبحمیکا�سےناپینٓاخر�توکقناص�ناچنہپیا�ا�و�رجسےن‬
‫‪5‬‬
‫وکانہونےو�الیرپترجحید�و�۔‬
‫�ٓاخر�تےستبحمرکیھا�سےن ندایکوقناص�ناچنہپیا�‪�،‬ا�ےولگو�!تمابقیرہےنو�الی ف‬

‫‪ 1‬یونس �‪۲�۳‬‬
‫‪ 2‬املومنون�‪۱‬‬
‫‪ 3‬املومنون�‪۱�۱‬‬
‫‪ 4‬لقمان�‪ �۷‬ت‪۱�۹��۱‬‬
‫للب� ق� �‪ �۵�۱�۶‬ش‪�،۶‬ح السنۃ للبغوی �‪۴�۰�۳�۸‬‬
‫الک�ی ی‬ ‫اال�ان �‪ �۸�۵�۴‬ن ن‬
‫‪،۹‬الس� ب‬ ‫ا� حبان �‪،۷�۰�۹‬شعب ی‬
‫‪ 5‬مسندامحد�‪ ،۱�۹�۶�۹�۷‬مستدرک حامک �‪،۷�۸�۵�۳‬حصیح ب ن‬
 ‫�� �� �‬
‫َ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُّ ْ‬
‫‪:‬الدن َيا َد ُار َم ْن ل َد َار ُل‪َ ،‬و َمال َم ْن ل َمال ُل‪َ ،‬و َلا ي ج ْ� َم ُع‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل‬
‫عن عا ِئشة قالت‪:‬قال رسول ِ‬
‫َ َْ َ‬
‫َم ْن ل َعقل ُل‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا� ندای�ا�ساکگرھہےسج �اکٓاخر�تںیمرھگنہوہ�‪ �،‬ندای�ا�ساکما�لےہسک‬
‫‪1‬‬
‫کاما�لوہا�ںہنوہ�‪�،‬ا�سےکعمجرکنےےکےھچیپو�ہےتگلںیہوجبویقو�فوہ�ں�۔‬
‫‪u‬ا�و�رتو�ر�ا�ت‬
‫‪u‬ا�و�رموسٰی ‪u‬پران�ز�لفحصابر�اہمی �‬
‫صنتحییکہیابتںیابنای�ءومرلسنیںیمبسےسزیا�د�ہرش�فےکاحملرسو�لابر�اہمی �‬
‫مںییھبان�ز�لیکںیئگںیھت�۔�ا�نوفیحص�ںںیمایکنا�ز�لرفمای گاایتاھف مرایا�‪:‬‬
‫ٓ‬
‫َ‬
‫َ‬
‫ََْ ّْ َ ْ ْ‬ ‫ٰ‬ ‫َ ْ ٰ ْ َ َّ ْ َ ٰ ّ َ ّ َ ُ َ َ ٌ ّ ْ َ ُ ْ‬
‫َ‬ ‫ف ُم ْو ٰ‬ ‫َا ْم َ ْل يُ َن َّب ْا ِبَا ِ ْ‬
‫ف ُصُ‬
‫ان‬
‫ِ‬ ‫س‬ ‫ن‬ ‫ِل‬
‫ِ‬ ‫ل‬ ‫س‬‫ي‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫‪۳۸‬۝‬ ‫ى‬
‫ۙ‬ ‫ر‬ ‫خ‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ز‬ ‫و‬ ‫ة‬ ‫ر‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫از‬‫و‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫‪۳۷‬۝‬ ‫ۙ‬
‫ف‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫ذ‬
‫ِ‬ ‫ال‬ ‫م‬ ‫ي‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫ِب‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫‪۳۶‬۝‬ ‫ۙ‬
‫س‬ ‫ِ‬
‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ۗ‬ ‫ْ‬
‫ىه الَ َ‬ ‫ُ َّ ُ ْ ٰ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ َ ْ َ ٗ َ ْ َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫‪2‬‬
‫‪۴۱‬۝‬ ‫ۙ‬
‫ف‬ ‫و‬ ‫ال‬ ‫َ‬
‫ء‬ ‫ا‬ ‫ز‬ ‫ز‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ث‬ ‫‪۴۰‬۝‬ ‫ى‬
‫۠‬ ‫ي‬‫ٰ‬ ‫ف‬ ‫و‬ ‫س‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ع‬ ‫س‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫‪۳۹‬۝‬ ‫ۙ‬
‫ع‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ِل‬ ‫ا‬
‫ص‬
‫ترجہم�‪:‬کای�اسےا�نابتو�ںیکوکئیربخںیہنیچنہپوجموسٰی‪u‬کے حف�و�ںا�و�ر�ا�سابر�اہمی‪u‬کےوفیحص�ںںیمایب�نوہئیںیہجسےنوفاکاحق‬
‫�ا�د�اکر�دیا�؟یہہکوکئیوبجھاٹاھنےو�الاد�وسر�ےاکبوجھںیہناٹاھئےاگ�‪�،‬ا�و�ریہہکاناس�نےکےئلھچکںیہنےہرگم�و�ہسجیکا�سےنیعسیکےہ‪�،‬ا�و�ریہ‬
‫کہا�سیکیعسرقنعیبدکییھاجئےیگرھپ�ا�سیکوپ�ر�یزج�ا�اسےد�یاجئےیگ�۔‬
‫َّ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ ن َ ْ َّ َ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َٔ ْ َ َ َ ْ تَ زَ َّ َ َ َ ْ شَ َٔ ْ‬
‫الل‪َ ،‬وخل َع‬ ‫� َد ان ال ِإ َل ِإال‬ ‫الل‪ ،‬ع ِن الن ِب ِي� صل الل علي ِه وسل قد افلح من �ك قال‪:‬من ِ‬ ‫ا� ب ِ� عب ِد ِ‬
‫عن ج ِ ب ِ‬
‫َٔ ْ َ َ َ شَ َ َٔ نّ َ ُ ُ َّ َ َ َ َ ْ َ َ ّ َ َ َّ َ َ َ َّ َ َ ُ ْ خَ ْ ُ َ ْ ُ َ َ ُ َ‬
‫ال َحافظة َعل يْ َ�ا َو ِال ْه ِت� َم ُام ِب َ�ا‬‫الل وذ كر اس ر ِب ِه فصل قال‪ ِ :‬يه الصلوات المس و‬ ‫�د ا ِ ي� رسول ِ‬
‫االنداد‪ ،‬و ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َٔ ْ َ‬
‫جابربندبع�الہل‪t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنا�سٓایتق ْد افل َح َم ْن تَ زَ�ك یکالت�و�ترککےرفمایاوجشصخالہلاعتلٰیےکوحد�ہ‬
‫لاشریکوہنےیکوگ�اہید�ے�‪�،‬ا�سےکوس�اکیسیکابع�د�تہنرک�ےا�و�رمری�یرسالتوکستمیلرک�ےا�و�رپ ناوچ�ںوقتیکامن�ز�و�ںیکوپ�ر�یرط�ح‬
‫‪3‬‬
‫حافظترک�ےو�ہاجن�تاپگای�۔‬

‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہاقلایمہ‪:‬‬
‫نمرکینٓاخر�تےکایکایکوس�ا�لا�و�ر�ایکایکہبشاکضموب�طدلائلےکاستھایقمتا�و�ر�ٓاخر�تےکاماک�ن‪�،‬وقو�عا�و�ر�وجو�باکستیلشخب‬
‫وائےاگ�‪�،‬دکہاتہو�اسو�ر�جا�و�رمچاتکہو�اچاندجعم‬
‫ثوب�تدیاگایہکایکوقترقم�ر�ہرپقایمتاقئموہکر�رہےیگ�‪�،‬ا�سد�ناتکمچہو�اچاندبےون�رہ ج‬
‫کر�دیےئاجئںیےگ‪،‬قایمتیکوہلانکای�ںدیھکرکاگن�ہرھتپ�اجائےیگ‪،‬اناس�ناھب�گاجنےیکوکششرک�ےاگمرگا�سر� �وز�الہلیکاب�رگا�ہںیم‬
‫یسکوص�ر�تیھبرف�ا�رنکممہنوہگا�‪�،‬ا�سر� �وزکر�امًااکبتنی کاایت�رکر�د�ہانمہاعام�لاناس�نےکاہتھںیمامھت�دیاجائےاگجےسڑپ�ھرکاسے‬
‫حاضر�یےس‬

‫ا� با� شیبۃ �‪۳�۵�۷�۰�۷‬‬

‫اال�ان �‪،۱�۰�۱�۵�۳‬مصنف ب ن‬
‫‪ 1‬مسندامحد�‪،۲�۴�۴�۱�۹‬شعب ی‬
‫‪ 2‬النجم�‪ �۶‬ت‪۴�۱��۳‬‬
‫ٔ‬
‫ال�ار ‪۲�۲�۸��۴‬‬
‫االستار عن زوائد ب ز‬ ‫‪ 3‬كشف‬
 ‫�� �� �‬

‫خو�دعمول�موہجائےاگکہو�ہدنچ�ر� �وز�ہ ندای�و�یزندگیںیمایککایکا�رنامےرس�اناج�مدیات�رہاہے‪،‬یہڑپ�ھرک�اناس�ناپےنانمہاعام�لےسیہرحنم�ف‬

‫ہواجئںیےگرگم�الہلاناسنیاعاضکو�زبا�ناطعرفمائےاگا�و�ر�و�ہاناس�نےک ندای�و�یزندگیےکاعام�لرپگو�اہیدیںےگا�و�ریہاس�ر�یابتںیلقعو�د�انش‬
‫وکو�دفرییب ںیم التبمکر�رہی ںیہہکایقمتیھبک ربپاہنںی‬
‫کےنیع اطمبق ںیہ ‪ ،‬ابلہتوخ�اہاش�ت اسفننی اپےن وہلان�ک اناج�م ےس ڈ�رکر�اناس�ن خ‬
‫ہوگیا�و� گر�ار�ایاسحا�دثہر�ونامہوگایوتمتاہ�ر�ے ندای�و�یزع�تو قوا�ریکال�جرکیھاجئےیگا�و�ر�وہا�ںںیہمتزع�تو� قوا�رسےون�ا�ز�اجائےاگ�‪�،‬رسو�ل‬
‫�الہلﷺوکہد�ایترفمائیہکزن�و�لوحیےکد�و�ر�ا�نربجیل‪u‬کےاستھاستھہنڑپھارکیںہکلبوحیوکوغ�ر� تووجہےسںینس�‪�،‬ا�سالک�موک�ٓا�پ‬
‫کےبلقابم�ر�کرپجعمرکنا�‪،‬قایمتکتا�سیکافحظتا�و�ر�ا�ساکبای�نرک�اناہام�ر�یذمہد�ا�ر�یےہ‪�،‬ا�سر� �وز�اناس�ند�ورگ�وہو�ںںیممسقنموہ�ں‬
‫گے ایکرگ�و�ہوخ�ش بیصن ولگو�ںاکہوگاجن ےک رہچ�ے ر�وشن وہ�ں ےگ ا�و�ر�ر�ب اعتلٰییک زیا�ر�ت ےسرشم�ف وہ�ں ےگ ‪�،‬ا�و�ر�د�و گسر�ار�و�ہ‬
‫رکا�و�ر�اپےناسمےنضیغوغبضےس ھدا�ڑتیمنہج‬
‫بدسقتمولگو�ںاکہوگانجےکرہچ�ےایس�ہا�و�ربد�ر�ونقوہ�ںےگا�و�ر�و�ہاپاننامہاعام�لڑپ�ھ �‬
‫رمکو�ڑربتائوکایجائےاگ� س‪،‬رک�ا�توم�تاکذکررفمایاجبڈنپلیےس‬
‫رکا�ناجئںیےگہکہیا�ناکھٹاکنہوہگیسجںیما�نےکاستھ ت‬
‫کو�دیھک ج‬
‫ڑجائےیگا�و�ر�اناس�نھجمسےلاگکہدنایسےدج�ائیاک�د�نٓاگایا�و ش�رفروت�ںےکربتائوےسرمنےو�الامسھجاجئےاگکہا�ساک�اناج�مایکوہنے‬
‫پڈنلی ج‬
‫�و�الاہے�‪ٓ،‬اخر�یٓایا�تںیماناس�نوکبا�و�رکر�ایاگایکہاہمت�ر�یقیلختالب�وجہا�و�ربےدصقمہنںیاسیجکہمتںیمےساکرثلوگو�ںاکایخ�لےہ‪�،‬ا�سدصقم‬
‫کےےئلقیلختاناسنیےکفلتخمدم�ا�ر�جرپغو�ر� تودبرکیدعو�تیھبد�ییئگ�۔‬
‫َّ ْ ٰ َّ‬
‫الر ِح ْي ِم‬ ‫ِب ْس ِم هّٰللا ِالرح ِن‬
‫رش�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫ۤاَل ُمِسْقُا ِمْوَيِب ِةَمٰيِقْلاۙ‪َ۰۰۱‬و ۤاَل ُمِسْقُا ِسْفَّنلاِب ِةَماَّوَّللاؕ‪۰۰۲‬‬

‫’’مںیمسق اھکتا وہ�ں ایقمت ےک د�ن یک�‪� ،‬ا�و�رمسق اھکتا وہ�ں ا�س سفن یک وج الممت رکنے و�الا وہ�‪،‬‬

‫َنْيِرِدٰق‬ ‫ٗهَماَظِعؕ‪۰۰۳‬ىٰلَب‬ ‫َعَمْجَّن‬ ‫ْنَّلَا‬ ‫ُناَسْنِاْلا‬ ‫ُبَسْحَيَا‬

‫رضو�ررکیں ےگ مہ وت اق�د�ر ںیہہک‬
‫کای�اناس�ن ہی ایخ�لرکتاہےہک مہ ا�سیک ڈہیا�ں عمجرکیں ےگ یہںیہن�‪،‬ہا�ں �‬

‫ىٰۤلَع ْنَا َيِّوَسُّن ٗهَناَنَب‪ْ۰۰۴‬لَب ُدْيِرُي ُناَسْنِاْلا َرُجْفَيِل ٗهَماَمَاۚ‪ُ۰۰۵‬لَٔـْسَي‬

‫�ا�سیک وپ�ر وپ�رکت د�رسترک�دیں�‪ ،‬لبہک اناس�ن وت اچہات ےہہک ٓاگے ٓاگے انف مرانای�ںرکتا اجئے �‪،‬پوھچات ےہہک‬

‫َناَّيَاُمْوَيِةَمٰيِقْلاؕ‪�(۰۰۶‬اقلایمۃ�‪۱‬تا�‪)۶‬‬
‫قایمتاکد�نبکٓائےاگ�۔‬
‫مرشکنیہکم ندایئےافنییکتبحمںیمایقمتا�و�ررمنےےکدعب�ٓاخر�و�یزندگیےکاقئلںیہنےھت‪،‬ا�ناکخای�لاھت‬
 ‫�� �� �‬
‫ْ ُ َ ٓ َّ َّ ْ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ ّ ُ ْ َ َ ُ ْ ُ َ‬
‫‪1‬‬
‫ت َو ْن َيا َو َما ُي ِلكنا اِل الده ُر۔۔۔ ‪۲۴‬۝‬ ‫وقالوا ما ِه اِل حياتنا الدنيا نو‬
‫رتجہم�‪:‬یہول�گےتہکںیہہکزندگیسبیہیامہ�ر�یدناییکزندگیےہ�‪،‬ںیہیامہ�ر�ارمناا�و�رانیجےہا�و�ررگ�د�شایا�مےکوس�اوکئیزیچںیہنوجںیمہالہ�ک‬
‫کرتیوہ۔‬
‫َ‬ ‫ْ ِ َ َّ َ ْ ُ َ ْ ٰ َ َ ْ ُ ُ َ ْ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫‪2‬‬
‫ش ‪۳۵‬۝‬
‫ي‬ ‫اِن ه اِل موتـتنا الول وما نن ِبن ِ‬
‫ترجہم�‪:‬یہول�گےتہکںیہامہ�ر�ییلہپوم�تےکوس�ا�ا�و�رکھچںیہن�ا�سےکدعبہمد�وبا�ر�ہاٹاھئےاجنےو�الےںیہنںیہ�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺےنبجاہنںیدعو�تاسال�مشیپیکا�و�ر�اہنںیالتبیاکہالہلےناناس�نوکوی�ںیہںیہندیپ�اکر�دیالبہکا�سےنایکدصقما�و�ر‬
‫نموصبےےکتحتا�سیکقیلختیکےہ‪،‬پرھمرنےےکدعب�ایکوقترقم�ر�ہرپ�الہلاملکوی�مالدینامت�ماگےلےلھچپاناسنو�ںوکد�وبا�ر�ہ نزد�ہرفمائے‬
‫گاا�و�ر�ا�نےکاعام�لاکاحمسہبرک�ےاگ�‪،‬جساناس�نےنالہلوحد�ہالشریکا�و� سردی�الامم ﷺےکرفما�نےکاطمبقزندگیزگ�ا�ر�یوہیگو�ہا�س‬
‫کیزج�اخریپائےاگا�و�رجسےنانف مرانیا�و�رقسفوفوج�رمںیزندگیزگ�ا�ر�یوہگیو�ہذع�ا�بمنہجںیمالتبمہوگاجسںیمو�ہہنیجےکساگ�ا�و�رنہیہاسے‬
‫مو�تٓائےیگ�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫َ َ‬
‫ت ِف ْيَا َول ْي ٰ ۭ‬
‫ي ‪۱۳‬۝‬ ‫ثُ َّم َل َيُ ْو ُ‬

‫ترجہم�‪:‬پرھہنا�سںیمرم�ےاگہنےیجاگ�۔‬
‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ٗ َ ْ َّ ْ َ َّ ٗ ُ ْ ً َ َّ َ ٗ َ َ َّ َ ‪۰‬۝ َ َ ُ ْ ُ ْ َ َ َ َ‬
‫‪4‬‬
‫اِنه م ي ِت ربه م ِرما ف ِان له جهنمۭ ل يوت ِفيا ول ‪۷۴‬۝‬
‫ي‬ ‫ي‬
‫ترجہم‪:‬قحتقیہیےہہکوجرجم�منبرکاپےنر�بےکوضح�راحضروہگاا�سےکےیلمنہجےہسجںیمو�ہہنےیجاگہنرم�ےاگ�۔‬
‫�ا�ستقیقحرپمرشکنیاناک�ر�ا�و�ر�دعو�تاکذم�ا�قا�ڑ�انےےگل‪،‬ےنہکےگلہکامہ�ر�ےٓابائو�اجد�ا�دجوصدیو�ںےسزمنیںیمدفنںیہا�و�رمیٹےکاستھ‬
‫میٹوہچےکںیہایک�و�ہیھب نزد�ہےیکاجئںیےگ�۔‬
‫ُ‬ ‫ۗ‬
‫َ َ ُ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ ‪۰‬۝ َ َ ْ َ َ ُ َّ ُ َ ً َّ َ ً َ ّ َ ْ ُ ْ ُ ْ َ َ ٰ ُ َ ْ َ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫‪5‬‬
‫ن ‪۴۷‬۝ ا َوا َب ٔون ال ّول ْو َن ‪۴۸‬۝‬
‫وكنا يقولون ۙۥ ا ِٕىذا ِمتنا وكنا تاب و ِعظاما ء اِن لمبعوث ۙ‬
‫ترجہم�‪:‬ہکےتےھتایکبجمہرمکرخا�کوہجائںیےگا�و�رہڈیو�ںاکنپرج�ر�ہاجئںیےگوترھپاٹاھکڑھ�ےےیکاجئںیےگ؟�ا�و�رکایہام�ر�ےاب�پ‬
‫�د�ا�د�ابیھاٹاھئےاجئںیےگوجہپےلزگ�رچےکںیہ؟�۔‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ۗ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫ن ا َوا َب ٔو َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اما َءا ِّن ل َم ْب ُ‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ي َء ا َِذا م ْت َنا َوك ّ‬ ‫س ٌر ُّمب ْ‬
‫ْ‬ ‫َ َ ُ ٓ ْ ٰ َ ٓ َّ‬
‫‪6‬‬
‫‪۱۷‬۝‬ ‫ۭ‬ ‫ن‬ ‫ْ‬
‫و‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ال‬ ‫ن‬ ‫‪۱۶‬۝‬ ‫ۙ‬ ‫ث‬ ‫ْ‬
‫و‬ ‫ع‬ ‫ظ‬ ‫ع‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫اب‬ ‫ت‬ ‫ا‬‫ن‬ ‫ِ‬ ‫ٌ‬
‫ۖۚ‬
‫ِ ‪۱۵‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِل‬ ‫وقال ْوا اِن ھذا ا‬

‫الاثیۃہ�‪�۲ ۴‬‬ ‫‪ 1‬ج‬

‫‪ 2‬الدخان�‪۳�۵‬‬
‫‪ 3‬االعیل�‪۱�۳‬‬
‫‪ 4‬طہ ‪۷��۴‬‬
‫‪ 5‬الواقعۃ�‪۴�۷�،۴�۸‬‬
‫‪ 6‬الصافات�‪ �۵‬ت‪۱�۷��۱‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رےتہکںیہہیوترصیحاج�د�وےہ�‪،‬ھبالںیہکایاسوہکساتےہہکبجمہرمےکچوہ�ںا�و�ریٹمنباجئںیا�و�رڈہیو�ںاکرجنپر�ہاجئںیا�سوقت‬
‫ہمرھپ نزد�ہرکےکاٹاھڑھک�ےےیکاجئںی؟�ا�و�رایکامہ�ر�ےاگےلوقوت�ںےکٓاباواجد�ا�دیھباٹاھئےاجئںیےگ؟�۔‬
‫�و�ہاپےننیقیںیماتےنمکحمےھتہکا�ستقیقحوککیسرط�حیھبمیلسترکنےوکتای�رنہےھت�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫م َّيُ ْو ُ‬
‫هللا َ ْ‬
‫ث ُ‬ ‫م‪۰‬۝ َل يَ ْب َع ُ‬
‫ان ْ ۙ‬ ‫َ ْ َ ََْ‬ ‫ََْ َ ُْ‬
‫ت۔۔۔ ۙ ‪۳۸‬۝‬ ‫واقسموا ِبهلل ِجهد اي ِ ِ‬
‫‪1‬‬

‫ترجہم�‪:‬ہیول�گالہلےکان�مےسڑک�یڑک�یںیمسقاھکرکےتہکںیہہکالہلیسکرمنےو�الےوکرھپےس نزد�ہرکےکہناٹاھئےاگ۔‬
‫م ّيُ ْـح ْالع َظ َ‬
‫ام َو ِ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫‪2‬‬
‫ه َر ِم ْي ٌم ‪۷۸‬۝‬ ‫۔۔۔قال ْ ِ ِ‬
‫وک نزد�ہرک�ےاگجبہکو�ہوبسدی�ہوہچیکوہ�ں�؟�۔‬ ‫ترجہم�‪:‬اتہکےہوک�نا�نڈہیو�ں �‬
‫َ‬
‫َ َ ُ َّ َ ً ّ ً‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫ُ ُ‬
‫‪3‬‬
‫اما ن َِر ۭة ‪۱۱‬۝‬‫يَق ْول ْو َن َء ا ِّن ل َم ْرد ْود ْو َن ِف الَا ِف َر ِ ۭة ‪۱۰‬۝ ء اِذا كنا ِعظ‬
‫رھو�اپسالئےاجئںیےگ؟کایجبمہوھکھکیلوبسدی�ہڈہیا�ںنبےکچوہ�ںےگ؟�۔‬ ‫ترجہم�‪:‬ہیول�گےتہکںیہایک�و�اقیعمہاٹلپکرپ �‬
‫ًْ‬ ‫َ َ ُ ْ ٓ َ َ ُ َّ َ ً َّ ُ َ ً َ َّ َ ْ ُ ْ ُ ْ َ ً‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫‪4‬‬
‫ث َن خلقا َج ِديدا ‪۴۹‬۝‬ ‫وقالوا ء اِذا كنا ِعظاما ورفات ءاِن لمبعو‬
‫ےگ؟�۔‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہےتہکںیہجبمہرص�فڈہیا�ںا�و�راخ�کوہرکر�ہاجئںیےگوتایکمہےئنرس�ےےسدیپ�ارکےکاٹاھئےاجئںی �‬
‫سو�ر�ہدمثرمںیا�نےکربکتواناک�رکوپو�ر�ی ضواحتا�و�رزجر�وتوبخیےکاستھایب�نرفمادیااھت�‪�،‬ا�سوس�ر� ٔہںیمالک�موکموثر�ا�و�ر�دنلنیشانبنےےکےئل‬
‫عموملیہیبنتےکاستھدلائلدیےئےئگںیہ�‪،‬رکنمینٓاخر�تےکایخ�لیکرت�دیدا�و�رایقمتےکد�نیکامہتیوظعتموکو�اضحرکنےےکےئل‬
‫�ر�و�زحمرش�ا�و�رنسفول�امہینعیرب�ائوی�ںرپمالمترکنےو�الےسفنیکمسقاھککرف مرایاکہہیول�گایخ�لرکتےںیہہکرمنےےکدعبوکئیزندگیںیہن�‪،‬‬
‫�الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکرفمانرب�د�ا�ر�ی‪�،‬ا�و�رنکیاعام�لرپزج�ا�و�اناع�ما�و�رناف مرانی‪،‬انگہو�ںوبدکا�ریو�ںرپکوئیزس� ہناںی�‪�،‬و�ہےتھجمسںیہمہا�نیکوبسدی�ہ‬
‫نمرشتڈہیو�ںوکد�وبا�ر�ہعمجںیہنرککسےت‪،‬ا�ناکیہامگ�نطلغےہایکوقترقم�ر�ہرپجساکعملالہلیہوکہےایقمتاقئموہگی‪�،‬ا�سمیظعالاش�ناکئان�ت‬
‫کاترتبیدیاہو�ایہاظن�مالہلےکمکحےسد�رہمربہموہجائےاگ‪،‬پرھبجالہلاعتلٰیاچہےاگامت�ماناسنو�ںےکرھکب�ےوہئےاجز�اجعمرککےا�ن‬
‫کیربق�و�ںےساہنںیڑھک�ارک�ےاگ�ا�و�رمدی�ا�نرشحممںی�ا�نےکوھچٹےڑب�ےامت�ماعام�لاکاحمسہبرک�ےاگ‪،‬جباخلقاکئان�تاپیندق�ر�تاکمہل‬
‫سےمسجےکاب�ریکا�و�رفیطلزیچ�و�ںوکوج�ڑنے قرپا�د�رہےوتبڑ�یڑب�یڈہیو�ںوکجعمرککےاہمت�ر�ا�ڈھانہچرھپسےڑھک�اکر�دیانا�سےکےئلایک‬
‫رھا�ں‬
‫شملکےہ�‪،‬جبالہلاعتلٰیرنگوبوسےرھب�یہیمیظعالاش�ناکئان�تقیلخترککساتےہ�‪،‬ابدت�اںیماناس�نوکانھکنھکتییٹمےسدیپ�اکرکساتہے�‪،‬پ م‬
‫کےٹیپںیمپانیےکایکریقحقرط�ےےساسےزندگیشخباتکسےہ�‪�،‬اسےوخبوص�ر�تلکشوصو�ر�تا�و�رانتمسبمسجاطعرفمااتکسےہوت�و�ہ‬

‫‪ 1‬النحل �‪۳�۸‬‬
‫‪ٰ 2‬ی ی ن‬
‫س� �‪۷�۸‬‬
‫‪3‬النازعات�‪۱�۰�،۱�۱‬‬
‫‪ 4‬نب� ارسائیل�‪۴�۹‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ےس مرایا�‪:‬‬
‫�د�وبا�ر�ہڑھک�اکوی�ںںیہنرککسات�‪،‬یج ف‬
‫َ‬
‫ْ َ َ ٰ َ ٰٓ َ ّ ْ ُ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َّ ْ َ َ َ َّ‬
‫‪1‬‬
‫الس ٰم ٰو ِت َوال ْرض ِبق ِد ٍر ع ا ْن يلق ِمثل ُه ْم۔۔۔ ‪۸۱‬۝‬ ‫اوليس ال ِذي خلق‬
‫رتجہم�‪:‬کای�و�ہسجےنٓاسامنو�ںا�و�رزمنیوکپدی�اکای�ا�س قرپا�د�رہنںیہکا�نوسیج�ںوکدیپ�اکرےکس؟۔‬
‫ہیاب�تلقعا�و�ر�ا�ناکریمضیھبامناتہےرگماناس�ناکنسفاچہاتہےہکو�ہزمنیرپشرتبےاہم�رکیرط�حوھگماتپرھ�ے‪،‬ا�سرپکوئیاخالقیاپبدن�یہن‬
‫ہو‪،‬و�ہملظ‪،‬بےایامنای�ں�‪،‬فقسوفوج�را�و�ردبکا�ریا�ںرکتارھپ�ے‪،‬ا�و�ر�ا�ساککوئیاسح�باتک�بہنوہ�‪،‬ا�سےئلاطاعتا�و�رتوق�ٰیےسربکتم�انہاعر�ا�ض‬
‫مںیایقمتوکانممنکالوقو�عےتھجمسوہئےوطب�ر�اتسزہ�اوپھچاتےہہکایقمتبکاقئموہگی۔‬

‫اَذِاَف َقِرَب ُرَصَبْلاۙ‪َ۰۰۷‬و َفَسَخ ُرَمَقْلاۙ‪َ۰۰۸‬و َعِمُج ُسْمَّشلا َو ُرَمَقْلاۙ‪ُ۰۰۹‬لْوُقَي ُناَسْنِاْلا‬

‫پسسجوقتہکاگن�ہرھتپ�ااجئےیگا�و�راچندےبنو�روہجائےاگا�و�روس�ر�جا�و�راچندعمجرک�دیےئاجئںیےگ ��‪،‬ا�سد�ناناس�نےہکاگ‬

‫ٍذِٕىَمْوَي َنْيَا ُّرَفَمْلاۚ‪۰۰۱۰‬اَّلَك اَل َرَزَوؕ‪۰۰۱۱‬ىٰلِا َكِّبَر ِذِٕىَمْوَي ُّرَقَتْسُمْل۟اؕ‪۰۰۱۲‬‬

‫رقا�راگ�ہ ےہ�‪،‬‬
‫کہٓا�ج اھبگےنیک ہگجاہک�ں ےہ�‪ ،‬ہنںیںیہنوکئی انپ�ہاگ�ہںیہن ٓا�ج ریت�ے رپ�و�ر�دگا�ریک رط�ف یہ �‬

‫يُنَبَّؤُا ُناَسْنِاْلا ٍۭذِٕىَمْوَي اَمِب َمَّدَق َو َرَّخَاؕ‪ِ۰۰۱۳‬لَب ُناَسْنِاْلا ىٰلَع ٖهِسْفَن ٌةَرْيِصَبۙ‪۰۰۱۴‬‬
‫وھچڑ�ےوہئےےسٓاگا�ہایکاجئےاگ�‪،‬لبہکاناس�نوخ�داپےنا�وپرتجحےہ‬
‫�ٓا�جاناس�نوکا�سےکٓاگےےجیھبوہئےا�و�رےھچیپ �‬

‫َّوْوَلىٰقْلَاٗهَرْيِذاَعَمؕ‪�(۰۰۱۵‬اقلایمۃ�‪۷‬تا�‪)۱�۵‬‬
‫گ �ارچہےنتکیہاہبنےشیپرک�ے۔‬
‫انچنہچرشمکنیےکوس�ا�لہکایقمتبکٓائےیگ�؟کےوج�ا�بںیمات�ریخالتبنےےکاجبئےا�سد�نیکوجہولان�کاحلتوہگیا�سیکوصتیر�ا�ن‬
‫کےاسمےنرکھد�ییئگہکا�سر�و�زایقمتےکوہلان�کانمظر�دیھکرک�اناس�نیکٓاکنںیھوخ�فو�دہتشا�و�رحری�انیےسرھتپ�اجائںییگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ُ ً‬ ‫ش ْال ُم ْجر ِم ْ َ‬
‫ي َ ْي َم ِٕى ٍذ ز ْرقاۖۚ ‪۱۰۲‬۝‬ ‫الص ْو ِر َو َ ْن ُ ُ‬
‫ُّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫ّ ْي َم يُ ْنفخ ِف‬
‫ِ‬
‫‪2‬‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�سد�نہکبجوص�روھپناکاجئےاگا�و�رمہرجممو�ںوک�ا�ساح�لںیمریھگلائںیےگہکا�نیکٓاکنںیھ(�دہتشےکام�ر�ے�)تپرھ�ائیوہئیوہ�ں‬
‫گی�۔‬
‫�د�لدہال�دیےنو�الےرظنم�دیھکرک�اناس�نکہد�کرہےاجئےاگ�اسےھجمسںیمںیہنٓائےاگکہاچانکزمنیوٓاسام�نوککایہوگایہے�‪،‬یجےسرفمایا‬

‫س��‪۸�۱‬‬ ‫‪ٰ 1‬ی ی ن‬

‫‪ 2‬طہ�‪۱�۰�۲‬‬
 ‫�� �� �‬
‫ََ َ ْ َْ ُ َ‬ ‫ال ْر ُض ز ْل َز َال َهاۙ ‪۱‬۝ َو َا ْخ َر َج ِ ْ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ‬
‫َ ُْ َ َْ‬
‫‪1‬‬
‫ان َما ل َهاۚ ‪۳‬۝‬ ‫النس‬
‫ت الرض اثقالهاۙ ‪۲‬۝ وقال ِ‬ ‫ِ‬ ‫ت‬
‫اِذا زل ِزل ِ‬
‫ترجہم�‪:‬جبزمنیوپ�ر�یرط�حوھجنھج�ڑد�یاجئےیگا�و�راپےنوبجھابہراکن�لےکنیھپیگ�‪�،‬اناس�نےنہکےگلاگاسےایکوہگایےہ�۔‬
‫بڑ�ےڑب�ےرنگربنےگڑب�ےڑب�ےاہپ�ڑکوی�ںوہ�امںیا�ڑ�رہےںیہا�و�ر�ٓاپسںیمرکٹ�اکرریز�ہریز�ہوہئےاجتےںیہ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َّ ُ َّ ْ ُ َ ً‬
‫‪2‬‬
‫ال َبال ب ّساۙ ‪۵‬۝‬
‫ت ِ‬‫وبس ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�راہپ�ڑا�سرط�حریز�ہریز�ہرک�دیےئاجئںیےگ۔‬
‫َّ ُ ّ َ ْ َ ُ‬
‫ال َف َكنَ ْ‬
‫‪3‬‬
‫س ًۭ‬
‫اب ‪۲۰‬۝‬ ‫تَ َ‬ ‫وس ِي ِت ِ‬
‫الب‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�راہپ�ڑالچئےاجئںیےگاہی�ںکتہکو�ہرس�ا�بوہاجئںیےگ�۔‬
‫َ ْ َ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ ً َّ ْ ً‬
‫‪4‬‬
‫البال ك ِثيبا م ِهي ‪۱۴‬۝‬
‫ل‬ ‫ت ِ‬ ‫البال وكن ِ‬
‫يم تجف الرض و ِ‬
‫ترجہم�‪:‬ہیا�سد�نوہگابجزمنیا�و�راہپ�ڑرل�زاھٹںیےگا�و�راہپ�ڑ�و�ںاکاح�لایاسوہجائےاگےسیجریتےکڈھریوجرھکب�ےاجرہےںیہ۔‬
‫بساسیربھگ�اہٹںیمو�ہہنماٹاھئےایکرط�فد� �وڑ�ےےلچاج�رہےوہ�ںےگ�‪،‬ےسیجرفمایا‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ع ُر ُء ْو ِسه ْم َل َ ْي َت ّد اِل ْ‬ ‫َّ َ ُ ٔ َ ّ ُ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ُ ْ ْ َ ْ َ ُ ُ ْ ْ َ ُ ْ‬
‫ي ْم َط ْرف ُه ْ ۚ‬
‫م‪۰‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫ق‬ ‫۔۔۔ اِنا ي ِخره لِيو ٍم تشخص ِفي ِه البص ۙ‬
‫ار ‪۴۲‬۝ مه ِط ِعي م ِ‬
‫َْ َ ُ َ ۗ‬
‫‪5‬‬
‫َواف ـ ِٕد ُت ْم ه َوا ٌ ۭء ‪۴۳‬۝‬
‫سراھئےاھبگےےلچاجرہےںیہ�‪،‬رظنیں‬ ‫ترجہم�‪:‬الہلوتاہنںیاٹ�لرہاےہا�سد�نےکےیلبجاح�لہیوہگاہکٓاکنںیھیٹھپیکیٹھپر�ہیئگںیہ�‪ ،‬اٹ‬
‫�ا�وپریمجںیہا�و�رد�لا�ڑ�ےاجتےںیہ�۔‬
‫جباچند� سوو�ر�جیکششکلقثمتخوہجائےیگ�‪،‬مچاتکہو�اچا ہگندانجائےاگ�ا�و�ر�دکہےتوہئےسو�ر�جوکبےون�رکر�دیاجائےاگ�ا�و�رتام�مایس�ر�ے‬
‫ےس مرایا‬
‫�اپےناپےندم�ا�رسےابہرنلکرکٓاپسںیمرکٹ�ااجئںیےگ‪،‬یج ف‬
‫ْ ََ‬ ‫َ َ ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ‬
‫‪6‬‬
‫ت ‪۲‬۝‬ ‫الن ُج ْو ُم انكد َر ْۙ۠‬ ‫اِذا الش ْم ُس ك ِّو َر ْۙ۠‬
‫ت ‪۱‬۝ واِذا‬
‫ترجہم�‪:‬جبوس�ر�جٹیپلدیاجائےاگ�ا�و�رجباتس�ر�ےرھکباجئںیےگ۔‬
‫�الہلاعتلٰیاچند� سوو�ر�جد� نوو�ںوک�ٓا�گںیمکنیھپد�ےاگتاکہدنب�ےدیھکںیلہکہییھبالہلاعتلٰیےکرخسمہںیاتکہوجلو�گا�نیکابع�د�ت‬
‫کرتےںیہو�ہدیھکںیلہکو�ہوھجٹےےھت‪،‬بجایےسدہتشان�کو�اقاع�توہظ�رذپیرہو�ںےگوت�اناس�نوج�ٓا�جڈنمھگکےہشنںیما�سایقمت‬

‫‪ 1‬الزلزال� ت‪۳��۱‬‬
‫‪ 2‬الواقعۃ�‪۵‬‬
‫‪ 3‬النبا�‪۲�۰‬‬
‫‪ 4‬املزمل�‪۱�۴‬‬
‫اہ��‪۴�۳� ،۴�۲‬‬ ‫‪5‬ا� ی‬‫ب‬
‫التکو��‪۱�،۲‬‬
‫ی‬ ‫‪6‬‬
 ‫�� �� �‬

‫�ا�و�ر�ٓاخر�تاکمذ�ا�قا�ڑ�ا�رہےںیہ�ا�و�ر�ا�سےکےئلدلج�یاچم�رہےںیہمرگبجو�ہاسمےنٓاجائےیگوتو�ہا�نوح�ا�د�ثےسولگخاصیا�و�رناج�ت‬
‫کےےئلرف�ا�رکیر�ا�ہڈھڈن�ےاگ� م‪،‬رگ�الہلاعتلٰیےکاکھٹنےےکوس�اہنوکئیاہپ�ڑا�و�رہنیہوکئیوبضم�طہعلقوہگاسجںیمو�ہانپ�ہاحصلرکسےکاگ‬
‫�‪�،‬ا�سر� �و تز صور�فالہلاملکوی�مالدینےکد�ربا�رکیرط�فیہاجناہوگایسکےکےئلنکممہنوہگاکہو�ہپھچےکسای�ا�سہگجےساھب�گےکس‬
‫�‪،‬ےسیجرفمایا�‪:‬‬
‫َ‬ ‫ّ‬
‫ك ِّ ْ ْ‬‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫۔۔۔ َما َل ُ ْ‬
‫ك ِّ ْ‬
‫م ّمل َج ٍا ّ ْي َمى ٍذ ّو َما ل ْ‬
‫‪1‬‬
‫م نك ٍ‬
‫ِي ‪۴۷‬۝‬ ‫ِٕ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سد�ناہمت�ر�ےےئلوکئیاجئےانپ�ہہنوہگیا�و�رنہوکئیاہمت�ر�ےاح�لوکدبلےنیکوکششرکنےو�الاوہاگ�۔‬
‫مدی�ا�نرشحممںیکیھٹکیھٹوتلےنو�الااناص�فاکتر�ا�ز�ونبصرک�دیاجائےاگ�۔‬
‫َ َّ ٍ ّ ِ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ً‬ ‫َ َ ُْ َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫ََ َ ُ ََْ َْ ْ‬
‫م خ ْرد ٍل‬ ‫ي ال ِق ْس َط ل َِي ْو ِم ال ِق ٰي َم ِة فل تظل ُم نف ٌس ش ْـي ـ ـ ٔاۭ‪۰‬۝ َوا ِْن ك َن ِمثقال حبة‬ ‫ونضع المو ِاز‬
‫ابَاۭ‪۰‬۝ َو َك ٰف ِب َنا ٰح ِسـب ْ َ‬
‫ي ‪۴۷‬۝‬
‫ََْ َ‬
‫اتين ِ‬
‫ِ‬
‫‪2‬‬

‫ترجہم�‪:‬قایمتےکر�و�زمہکیھٹکیھٹوتلےنو�الےرت�ا�ز�ورکھدیںےگ‪،‬رھپیسکصخشرپذ�ر�ارب�ابرملظہنوہگا�‪،‬جساکر�ائیےکد�انےرب�ابریھبھچک‬
‫کایدھر�اوہگاوہمہاسمےنےلٓائںیےگا�و�راسح�باگلنےےکےیلمہاکفیںیہ۔‬
‫�ا�و�ر�الہلاملکوی�مالدیندنب�و�ںےکد�رمای�نےلصیفرفمائےاگ�‪�،‬اناص�فےکاقتضےوپ�ر�ےرکنےےکےئلاناسنو�ںکو�ا�نےکانمہاعام�لامھت�دیے‬
‫وکو�دپڑ�ھےلاگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫جائںیےگ‪،‬ہر�اناس�ناچہےدنایمںی ھڑپاکلاھتاھیا�ا�نڑپ�ھاپےنانمہاعام�ل خ‬
‫ْ‬ ‫ْ ْ ٰ َ َٰ َ ْ َ ْ َ َ َ َ‬
‫‪3‬‬
‫اِق َرا كِت َبك ۭ كف ِبنف ِسك ال َي ْوم عل ْيك َح ِسي ًبا ‪۱۴‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬ڑپ�ھاپانانمہاعام�ل�‪ٓ،‬ا�جاپاناسح�باگلنےےکےیلوتوخ�دیہاکفیےہ�۔۔‬
‫�اناس�نوج�اپےنویع�بوکوخ� خدو�باجناتہے‪،‬ا�سےئلرہکاف �ر‪،‬ہرمانفق‪،‬ہرفاسقوفاجر�ا�و�رمرج�ما�سںیم�ا�دنٰیےسا�دنٰیرہینیکودب�یوکات�ریخو�ا�ر‬
‫�د�ر�جدیھکرکحری�ا�نرہےاجئےاگ�ا�و�راناک�رنہرکسےکاگ�ا�و�رمسھجےلاگکہٓا�جو�ہسکتیثیحےسر�بےکد�ربا�رںیمڑھک�اہےےسیجرفمایا‬
‫َ ُ َ ْ ٰ ُ َ َ َ ْ ُ ْ ْ َ ُ ْ ْ َ َّ ْ َ َ ُ ْ ُ ْ َ ٰ َ ْ َ َ َ َ ٰ َ ْ ٰ َ ُ َ ُ َ ْ َ َ َ‬
‫ً‬
‫ية ّول‬ ‫ب ل يغا ِدر ص ِغ‬
‫ال هذا الكِت ِ‬‫وو ِضـع الكِتب فتى المج ِر ِمي مش ِف ِقي ِما ِفي ِه ويقولون ييلتنا م ِ‬
‫ُ َ َ ً‬ ‫َ َْ‬ ‫ىهاۚ‪۰‬۝ َو َو َج ُد ْوا َما َعِلُ ْوا َح ِ ً‬ ‫َ ْ َ ً َّ ٓ‬
‫ِل َا ْح ٰص َ‬
‫‪4‬‬
‫اضاۭ‪۰‬۝ َول يظ ِل ُم َر ّبك ا َحداۧ ‪۴۹‬۝‬ ‫ك ِبية ا‬
‫رتجہم�‪:‬ا�و�رانمہاعام�لاسمےنرکھدیاجائےاگا�سوقتمتدکیوھےگہکرجم�مول�گاپیناتک�بزندگیےکاند�ر�اجا�تےسڈ�ر�رےہوہ�ںےگ‬
‫�ا�و�رکہہرہےوہ�ںےگہکاہئےامہ�ر�یمکیتخب�!یہیسیکاتک�بےہہکامہ�ر�یوکئیوھچٹیڑب�یرحکتاییسںیہنرہیوج�ا�سںیمد�ر�جہنوہگیئوہ‪،‬جو‬

‫ٰ‬
‫الشوری�‪�۴ ۷‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 2‬االنبیائ�‪۴�۷‬‬
‫‪ 3‬نب� ارسائیل�‪۱�۴‬‬
‫‪ 4‬الہکف �‪۴�۹‬‬
 ‫�� �� �‬

‫جوکھچانوہ�ںےنایکاھت�و�ہبساپےناسمےناحضراپئںیےگ�ا�و�راہمت�ر�ارپ�و�ر�دگا�ریسکرپوکئیملظںیہنرک�ےاگ۔‬
‫�ا�سانمہاعام�لوکپڑ�ھرکمرج�مالہلیکںیمسقاھککاھکرباہنےرت�اشںیےگ‪،‬ذعم�ر�ترکیںےگ� ت‪،‬وبہرکیںےگ‪،‬دنایںیمد�وبا�ر�ہو�اپساجنےا�و�رنکی‬
‫علمرکنےیک تابںیکریںےگ�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫س ْع َنا َف ْ‬ ‫ٓ‬
‫م‪۰‬۝ َر َّب َنا َا ْب َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َٓ‬
‫الًا ا ِّن‬
‫ار ِج ْع َنا ن ْع َمل َص ِ‬ ‫صن َو ِ‬ ‫َول ْو ٰتي ِا ِذ ال ُم ْج ِر ُم ْو َن َنك ُِس ْوا ُر ُء ْو ِس ِه ْم ِع ْند َر ِّ ِب ْ ۭ‬
‫ُ‬
‫‪1‬‬
‫ُم ْو ِقن ْو َن ‪۱۲‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬کا�شمتدکیوھو�ہوقتبجہیرجم�مرساکھجئےاپےنر�بےکوضح�رڑھک�ےوہ�ںےگ(�ا�سوقتہیہہکرہےوہنےگ�)ا�ےامہ�ر�ے‬
‫�ر�ب�!ہمےنوخ�بدیھکایلا�و�رنسایلا�بںیمہو�اپسجیھبد�ےاتکہمہکینلمعرکیںںیمہا�بنیقیٓاگایےہ�۔۔‬
‫ےس مرایا�‪:‬‬
‫یلنکھچکیھبوبق�لہنایکجائےاگ�‪،‬یج ف‬
‫َف َي ْو َمىذ َّل يَ ْن َف ُع َّالذ ْ َ‬
‫ي َظلَ ُم ْوا َم ْعذ َر ُتُ ْم َو َل ُ ْ ُ َ ْ َ‬
‫ه ي ْستعت ُب ْو َن ‪۵۷‬۝‬
‫‪2‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِٕ ٍ‬
‫رتجہم�‪:‬پسو�ہد�نوہگاسجںیماظلوم�ںوک�ا�نیکذعم�ر�توکئیعفنہند�ےیگا�و�رنہا�نےساعمفیامگنےنےکےئلاہکجائےاگ�۔‬
‫ۗ َّ‬ ‫َّ ْ َ ُ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫الظلـم ْ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ ُ ّٰ‬
‫‪3‬‬
‫ي َمع ِذ َر ُت ْم َول ُه ُم اللعنة َول ُه ْم ُس ْو ُء الدا ِر ‪۵۲‬۝‬ ‫ْيم ل ينفع ِ ِ‬
‫رتجہم�‪:‬جباظلوم�ںوکا�نیکذعم�ر�تھچکیھبافئد�ہہند�ےیگا�و�را�نرپتنعلڑپ�ےیگا�و�ردبرتیناکھٹناا�نےکےصحںیمٓائےاگ�۔‬
‫ي َذ ُن ل َِّلذ ْ َ‬
‫ي َك َف ُر ْوا َو َل ُ ْ ُ َ ْ َ‬
‫ه ي ْستعت ُب ْو َن ‪۸۴‬۝‬ ‫ك ُا َّم ٍة َشه ْي ًدا ثُ َّم َل ُ ْٔ‬
‫َ َْ َ َْ َ ُ ِ ْ ُ ّ‬
‫‪4‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ويم نبعث م ِ‬
‫رتجہم�‪�(:‬اہنںیھچکوہ�شیھبےہہکا�سر� �وزکایبےناگ�)جبہکمہرہ�امتںیمےسایکوگ�ا�ہڑھک�اکریںےگ‪،‬پرھکاف �رو�ںوکنہںیتجحشیپرکنے‬
‫کاموقعدیااجئےاگنہا�نےسوتبہو�اتسافغ�رکاماطلہبایکجائےاگ�۔‬
‫وکو�دپرشدیدغہصٓا�رہاہوگا�‪،‬یجےسرفمایا‬ ‫مرجمو�ں خ‬
‫ْ‬
‫ْ َْ ََ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ك َا ْن ُف َس ْ‬
‫ك ا ِْذ ُت ْد َع ْو َ‬ ‫ُ‬
‫م َّم ْق ِت ْ‬ ‫ت هللاِ َا ْك َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ ْ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ‬
‫اد ْو َن ل َم ْق ُ‬
‫‪5‬‬
‫ان فتكف ُر ْو َن ‪۱۰‬۝‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ال‬
‫ِ‬ ‫ِل‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫بِ ْ‬ ‫اِن ال ِذي كفروا ين‬
‫ترجہم�‪:‬جنولگو�ںےنرفکایکہےایقمتےکر�و�زا�نوکپاک�ر�اجائےاگ�ٓا�جںیہمتانتجدشیدغہصاپےنا�وپر�ٓا�رہاہےالہلمترپ�ا�سےسزیا�د�ہ‬
‫غبضان�کا�سوقتوہتاتاھجبںیہمتایام�نیکرط�فالبیاجاتاتاھ�ا�و�رتمرفکرکتےےھت�۔‬
‫�ٓاخرکوئیوقعم�لذع�رنہاپکررجم�ماپےنرفک�وشر�کا�و�رد�وسر�ےرج�ائمےساناک�ررکیںےگ�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬

‫‪ 1‬السجدۃ�‪۱�۲‬‬
‫‪2‬الروم �‪۵�۷‬‬
‫‪ 3‬املومن�‪۵�۲‬‬
‫‪ 4‬النحل ‪۸��۴‬‬
‫‪5‬املومن �‪۱�۰‬‬
 ‫�� �� �‬

‫َ‬ ‫ُ َّ َ ْ َ ُ ْ ْ َ ُ ُ ْ َّ ٓ َ ْ َ ُ‬
‫ال ْوا َوهللاِ َر ّب َنا َما ُك َّنا ُم ْشك ْ‬
‫‪1‬‬
‫‪۲۳‬۝‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثم ل تكن ِفتنتم اِل ان ق‬
‫رتجہم�‪:‬وتو�ہا�سےکوس�اوکئیہنتفہناٹاھںیکسےگکہ(یہوھجٹاایب�ندیںہک�)�ا�ےامہ�ر�ےٓاقا!ریت�یمسقمہرہگزرشم�کہنےھت۔‬
‫چاننہچالہلاعتلٰیا�نےکاعاضکو�زبا�ناطعرفمائےاگا�و�راناس�نےکاہتھ�‪،‬اپئو�ں‪،‬زبا�نا�و�ر�ا�ساک�ایکایکاب�لا�نےکرج�ائمیکوگ�اہید�ےاگ�‪،‬امت�م‬
‫گو�ا�ہدیم�ا�نرشحمںیمحاضرہو�ںےگو�ہیھبا�نےکرج�ائمیکوگ�اہیدیںےگجسےسا�ساکجر�ماثبتوہاجئےاگ�۔یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ ُ َ ْ ُ‬ ‫َْ ُ َ ُ‬ ‫ع َا ْف َواهه ْم َو ُت َ ّ َ ٓ َ ْ‬
‫َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ ٰٓ‬
‫‪2‬‬
‫ك ُمنا اي ِد ْ ِي ْم َوتش َهد ا ْر ُجل ُه ْم ِبَا ك ْنا يك ِسب ْو َن ‪۶۵‬۝‬‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫اليوم ن ِتم‬
‫ترجہم�‪ٓ:‬ا�جمہا�نےکہنمدنبےیکدیےتںیہ�‪،‬ا�نےکاہتھمہےسوبلںیےگا�و�را�نےکاپ�ٔو�ںوگ�اہیدیںےگہکہیدنایںیمایکامکئیرکتے‬
‫�رہےںیہ�۔‬
‫َ ٰ ّٓ َ َ َ ۗ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ ْ َ ُ ُ ْ َ ُ ُ ْ ُ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ ُ‬
‫ال ْوا ِلُلُ ْو ِد ِهْ‬ ‫يم سعهم وابصاره وجلوده ِبا كنا يعملون ‪۲۰‬۝ وق‬ ‫ح اِذا ما جاءوها ش ِهد عل ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ْ ٓ َ ْ َ َ َ ُ ّ ْ ٓ َ ْ َ َ ُ َّ‬ ‫َ َ ْ ُّ َ‬
‫ت َج ُع ْو َن ‪۲۱‬۝ َو َما‬ ‫ش ٍء َّو ُه َو َخلَ َق ُ ْ‬
‫ك َا َّول َم َّر ٍة َّوا َِل ْي ِه ُ ْ‬ ‫كَ ْ‬ ‫ل ش ِهدت ْم َعل ْي َناۭ‪۰‬۝ قالوا انطقنا هللا ال ِذي انطق‬ ‫ِ‬
‫ُ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ ْ َّ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ ٓ َ ْ َ ُ ُ ْ َ َ ُ ُ ْ ُ ُ ْ َ ٰ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َّ َ َ َ‬
‫هللا ل يَ ْعل ُم‬ ‫كنتم تسـت ِتون ان يشهد عليك سعك ول ابصارك ول جلودك ولكِن ظننتم ان‬
‫َ ًْ َّ َْ ُ‬
‫‪3‬‬
‫يا ِم ّا تع َمل ْو َن ‪۲۲‬۝‬ ‫ك ِث‬
‫ترجہم�‪:‬پرھجببسوہا�ںچنہپاجئںیےگوت�ا�نےکاک�نا�و�ر�ا�نیکٓاکنںیھا�و�ر�ا�نےکمسجیکاھکلںیا�نرپگو�اہیدیںیگہکو�ہدنایںیمایککھچ‬
‫کرتےرہےںیہ�‪�،‬و�ہاپےنمسجیکاھکلو�ںےسںیہکےگمتےنامہ�ر�ےالخ�فویک�ںوگ�اہی �دی�؟�و�ہوج�ا�بدیںیگںیمہاسیالہلےنوگیائید�ی‬
‫ہےسجےنرہزیچکوگویاکر�دیاہے‪�،‬اسیےنمتوکہپیلرمتہبدیپ�اایکاھت�ا�و�ر�اسییکرط�فمتو�اپسالئےاج�رہےوہ�‪،‬تمدنایمںیرج�ائمرکتےوقت‬
‫جبےتپھچےھتوتمتںیہہیایخ�لہناھتکہیھبکاہمت�ر�ےاپےناک�نا�و�رمتاہ�ر�یٓاکنںیھا�و�راہمت�ر�ےمسجیکاھکلںیمترپگو�اہیدیںیگہکلبمتےن‬
‫تویہاھجمستاھکہاہمت�ر�ےتہبےساعام�لیکالہلوکبیھربخہنںیےہ�۔‬

‫اَل ْكِّرَحُت ٖهِب َكَناَسِل َلَجْعَتِل ٖهِبؕ‪َّ۰۰۱۶‬نِا اَنْيَلَع ٗهَعْمَج َو ٗهَنٰاْرُقۖۚ‪۰۰۱۷‬‬

‫(�ا�ےیبن) �ٓا�پرق�ٓا�نوکدلج�ی(یا�درکنے) کےےیلاپینزبا�نوکرحکتہندیں�‪�،‬اساکعمجرکناا�و�ر(�ٓا�پیکزبا�نےس)‬

‫ٗهَناَيَبؕ‪�(۰۰۱۹‬اقلایمۃ�‪۱�۶‬تا�‪)۱�۹‬‬ ‫اَذِاَف ُهٰنْاَرَق ْعِبَّتاَف ٗهَنٰاْرُقۚ‪َّ۰۰۱۸‬مُث َّنِا اَنْيَلَع‬

‫پڑھانامہ�ر�ےذمہےہ�‪،‬ہمبجاسےڑپ�ھںیلوتٓا�پا�سےکڑپھےنیکریپ�و�یرکیں�‪،‬پرھا�ساکو�اضحرک�دیانامہ�ر�اذمہےہ�۔‬
‫‪ 1‬االنعام�‪۲�۳‬‬
‫‪ٰ 2‬ی ی ن‬
‫س��‪۶�۵‬‬
‫‪ 3‬مح السجدۃ�‪ �۰‬ت‪۲�۲��۲‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ابدت�ائی د�و�رمںی ہکبجیبنﷺ وک�وحی اخذکرنےیک اع�د�تومقش وپ�ر�ی رط�ح ہن وہئییھت ‪�،‬ا�س ےئل بج ربج�ائلی ‪�u‬وحی ےلرک�ٓاتے‬
‫تو�رسو�لالہلﷺوسحم�سرکتےہکہیایکمیظعالاش�نذمہد�ا�ر�یا�و�ر�ایکتہبڑب�یامانتےہوج�ٓا�پےکرپس�دکیاج�رہیےہ گ‪�،‬ار�ا�سںیم‬
‫کوئیا�دنٰیوکتاہییھبوہئیای�ا�ساک�ایکہطقنیھباضئعوہ�اتو�ٓا�پوک�ا�ساکجو�ا�بد�ہوہناپڑ�ےاگ�‪،‬ساتھیہٓا�پوک�ا�سوحییکزیا�دتییکیھب‬
‫متانتیھہکاشید�ٓا�پیکوق�ما�سےکیسکےصحیکربکتےسر�ا�ہای�بوہجائے‪�،‬ا�سےئلربج�ائلی‪u‬کےاف�ر�غوہنےےسےلہپیہا�نےکاستھ‬
‫جعتلںیمالت�و�ترکناشر�و�عرک�دیےت‪،‬قایمتےکہلسلسالک�موکبچیںیموت�ڑکر�الہلاعتلٰیےنرسو�لالہلﷺوکعتمیلرفمائیہکٓا�پرفشےت‬
‫کےاستھاستھا�سرط�حہن ھڑپںی�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ح َح َّرك ِب ِه ِل َسان ُه َو َو َصف‬ ‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل إ َذا نَ زَ� َل َع َل ْي ِه َ‬
‫الو ْ يُ‬ ‫الن ُّ� َص َّل ُ‬‫ا� َع َّباس َر ض َ َّ ُ َ نْ ُ َ َ َ َ َ َّ‬‫َعن ْب ن‬
‫ِ‬ ‫� الل ع�ما‪ ،‬قال‪:‬كن ِب ي‬ ‫ٍ ِ ي‬ ‫ِ ِ‬
‫َ َ َ َْ ََ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫الل‪:‬ال َ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫ُس ْف َي ُان ُ� يد ان ي ْ�فظ ُه ف نْا زَ�ل ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ت ِّرك ِب ِه لِسانك لِتعجل ِب ِه‬ ‫ُ‬
‫يِ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬سےرم�و�یےہجبیبنرکیمﷺرپ�وحیان�ز�لوہتیوت�ٓا�پﷺا�سرپ�اپینزبا�نالہیاکرتےےھت‪،‬فسای�نےناہککہ‬
‫�ا�سالہنےےسٓا�پﷺاکقمدص�وحیوکیا�دکرناہوتاتاھ�ا�سرپ�الہلاعتلٰیےنہیٓایتان�ز�لرفمائ �ی’�’�ا�ےیبن�!�ا�سوحیوکجدل�یدلج�یای�دکرنے‬
‫‪1‬‬
‫کےےئلاپینزبا�نوکحرکتہند�و�ا�سوکیا�دکر�ا�دیان�ا�و�رپڑھو�ا�دیانہام�ر�ےذمہےہ� �۔‘�‘‬
‫�ا�و�رستیلدیےتوہئےرفمایاا�ےیبنﷺ�!وھب�لاجنےےکوخ�فےسربج�ائلی‪u‬کےاستھاستھاپینزبا�نابم�ر�کوکجدل�یدلج�یرحکت‬
‫متدیںہکلببجرفشہتوحیےلرک�ٓائےوتغو�رسےےتنسرہںی‪،‬ا�ساک�ٓا�پےکےنیسںیمعمجرک�دیانتاکہا�ساککوئیہصحٓا�پےکذہنےس‬
‫وکا�ر�یرکدیانا�و�ر�ا�سیکافحظتامہ�ر�یذمےد�ا�ر�یےہ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫رقا�ءت ج‬ ‫موحنہوہ� �‪ٓ،‬ا�پیکزبا�نرپا�سیک �‬
‫َ‬
‫َّ َ ْ ُ َ َّ ْ َ ّ ْ َّ َ ٗ ُ‬
‫‪2‬‬
‫الذك َر َواِن له ٰل ِفظ ْو َن ‪۹‬۝‬
‫اِن نن نلنا ِ‬
‫ترجہم�‪:‬یبکشمہےنا�سذکروکنا�ز�لایکہےا�و�رہمیہا�سیکافحظترکنےو�الےںیہ�۔‬
‫عیینسجالک�میکافحظتاک�ذمہوخ�د�الہلےلرہاہےوت�ا�سںیمھچکہصحاغئبرک�دیانتو�د�و�رکیاب�تےہا�سںیمایکہطقنای�ایکوششہیمکیشیب‬
‫رقا�ء‬
‫رقا�ءتٓا�پرپپو�ر�یرکلںیبتٓا�پا�سیک �‬
‫یادبتییلای�زیا�دتیاککوئیاماک�نںیہنچاننہچبجربج�ائلی‪u‬کےذ�ریےعےسمہا�سیک �‬
‫رک ئانںی�‪�،‬ا�سےکینعم�‪،‬لکشماقمما�تیکرشتیحا�و�رالح�لوحر�ا�میکوتضحی‬
‫�ترکیں�‪�،‬ا�ساکاتاب�عرکیںا�و�ر�ا�سےکرش�ائعو�احاک�مولگو�ںوکپڑ�ھ س‬
‫بیھامہ�ر�یذمہد�ا�ر�یےہ�‪،‬عیینرسو�لالہلﷺاکاک�مرص�فیہیںیہناھتکہولگو�ںوککال�ماٰلیہےسٓاگا�ہرک�دیںلبہکا�نیکمیلعتوتربتییھب‬
‫شاملیھتےسیجرفمایا�‪:‬‬
‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ َْ َ ْ َ ٓ َ َ‬
‫ََ‬ ‫َ‬
‫ي ْم َولعل ُه ْم يتفك ُر ْو َن ‪۴۴‬۝‬ ‫ِلن ِ َ ّ ْ‬ ‫يل ّ‬
‫الذك َر ل ُِت َب ِّ َ‬
‫۔۔۔ وانلنا اِل ْيك ِ‬
‫اس ما ِنل اِل ِ‬
‫‪3‬‬

‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ َ تُ ْ‬
‫سورہ القیامۃ ب�ب َوق ْو ُل ال َ� ّ ِرك ِب ِه ِل َسانك ِل َت ْع َجل ِب ِه�‪۴�۹�۲�۷‬‬
‫تفس� ٔ‬
‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب ی‬
‫‪ 2‬احلجر�‪۹‬‬
‫‪ 3‬النحل�‪۴�۴‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�ا�بہیذکرتمرپنا�ز�لایکہےاتکہمتولگو�ںےکاسمےنا�سیکمیلعتیکرشتیحوتوضحیرکتےاجئوجو�ا�نےکےئلاتا�ر�ییئگےہ‪،‬ا�و�راتکہ‬
‫لو�گ(خو�دیھب)وغ�ر�وفرککریں�۔‬
‫ّ‬ ‫َ‬
‫َ ََُ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ َّ َ َ ْ َ ْ ْ ْ َ ُ ْ ً ّ ْ ُ ْ َ ْ ْ َ ْ ْ ٰ ٰ َ‬
‫ك َويُ َع ِل ُم ُه ُم الك ِٰت َ َ‬
‫‪1‬‬ ‫ِي ْم۔۔۔ۧ ‪۱۲۹‬۝ ‪۰‬۝‬
‫ب والِكمة ويك ِ‬ ‫يم ايـ ِت‬
‫يم رسول ِمنم يتلوا عل ِ‬ ‫ربنا وابعث ِف ِ‬
‫رتجہم�‪�:‬ا�ےر�ب!ا�نولگو�ںںیموخ�د�انیہیکوق�مےسایکرسو�لاٹاھئوی�‪،‬جو�اہنںیریت�یٓایا�تانسئے‪�،‬ا�نوککات�با�و�رکحتمیکمیلعتد�ے‬
‫�ا�و�ر�ا�نیکز گندای�ںونس�ا�ر�ے�۔‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫م انف ِسھ ْم يَ ْتل ْوا َعل ْ ْ ٰ َ ُ َ ْ‬ ‫ً‬
‫ث ِف ْي ْم َر ُس ْول ِّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ع ْال ُم ْٔو ِم ِن ْ َ‬
‫ي اِذ َب َع َ‬ ‫َ َ ْ َ َّ ُ َ َ‬
‫ِي ْم َويُ َع ِل ُم ُھ ُم‬
‫يم اي ِتهٖ ويك ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لقد م هللا‬
‫ْ ٰ َ ْ ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫ب َوالِك َمة۔۔۔ ‪۱۶۴‬۝‬ ‫الكِت‬
‫ربماٹاھیاجو�ا�سیکٓایا�تاہنںی‬
‫ترجہم�‪�:‬د�رقحتقیاہلایام�نرپتو�الہلےنہیتہبڑب�ا�احاس�نایکےہہکا�نےکد�رمای�نوخ�د�انیہںیمےسایکایاسغیپ �‬
‫سانتاہے‪�،‬ا�نیکز گندوی�ںوکسون�ا�رتاہےا�و�ر�ا�نوککات�با�و�ر�د�انائییکمیلعتدیاتہے�۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬
‫ِي ْم َويُ َع ِل ُم ُه ُمالك ِٰت َ‬‫ن ْميَ ْتلُ ْوا َعلَ ْي ْم ٰا ٰي ِتهٖ َو ُ َي ّك ْ‬
‫ي َر ُس ْو ًل ِّم ْ ُ‬ ‫ُ َ َّ ْ َ َ َ ْ ُ‬
‫ال ِّم ٖ ّ َ‬
‫‪3‬‬
‫ب َوالِك َمة۔۔۔ ‪۲‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫هوال ِذيبعث ِف‬
‫ترجہم�‪�:‬وہیےہسجےناموی�ںےکاند�ر�ایکرسو�لوخ�د�انیہںیمےساٹاھیاجو�اہنںیا�سیکٓایا�تانستاہے‪�،‬ا�نیکزندگیونس�ا�رتاہےا�و�ر�ا�ن‬
‫کوکات�با�و�رکحتمیکمیلعتدیاتےہ�۔‬

‫اَّلَك ْلَب َنْوُّبِحُت َةَلِجاَعْلاۙ‪َ۰۰۲۰‬و َنْوُرَذَت َةَرِخٰاْلاؕ‪ٌ۰۰۲۱‬هْوُجُو ٍذِٕىَمْوَّي‬

‫ہنںیںیہنمتدلج�یےنلمو�الی(�دنای) کیتبحمرھکےتوہا�و�رٓاخر�توکوھچ�ڑےھٹیبوہ�‪�،‬ا�سر�و�زتہبےسرہچ�ےرت�وات�ز�ہا�و�ر‬

‫ٌةَرِساَبۙ‪۰۰۲۴‬‬ ‫ٍۭذِٕىَمْوَّي‬ ‫ٌهْوُجُو‬ ‫ٌةَرِظاَنۚ‪َ۰۰۲۳‬و‬ ‫اَهِّبَر‬ ‫ٌةَرِضاَّنۙ‪۰۰۲۲‬ىٰلِا‬

‫با�ر�ونقوہنےگ�اپےنر�بیکرط�فدکیےتھوہ�ںےگ ��‪،‬ا�و�رےنتکرہچ�ےا�سد�ن(بدر�ونقا�و�ر) �ا�د�ا�سوہ�ںےگےتھجمسوہ�ںےگ‬

‫ُّنُظَت ْنَا َلَعْفُّي اَهِب ٌةَرِقاَفؕ‪ۤ۰۰۲۵‬اَّلَك اَذِا ِتَغَلَب َيِقاَرَّتلاۙ‪َ۰۰۲۶‬و َلْيِق ْنَم‪١ٚ‬‬
‫کہا�نےکاستھرمکوت�ڑدیےنو�الااعممہلایکاجئےاگ�‪،‬ہنںیںیہنبجر�و�حیلسنہکتےچنہپیگا�و�راہکاجئےاگہکوکئیاھج�ڑ‬

‫ِقاَّسلاِبۙ‪۰۰۲۹‬‬ ‫ُقاَّسلا‬ ‫ِتَّفَتْلا‬ ‫ُقاَرِفْلاۙ‪َ۰۰۲۸‬و‬ ‫ُهَّنَا‬ ‫َّنَظ‬ ‫ٍقاَرۙ‪َّ۰۰۲۷‬و‬

‫پوھنکرکنے و�الا ےہ �؟ �ا�و�ر اج�ن ایل ا�س ےنہک ہی وقت دج�ائی ےہ�‪� ،‬ا�و�ر ڈنپلی ےس ڈنپلی ٹپل اجئےیگ�‪،‬‬

‫‪ 1‬البقرۃ�‪�۱ ۲�۹‬‬
‫ٓ‬
‫‪ 2‬ال معران�‪۱�۶�۴‬‬
‫المعۃ�‪۲‬‬ ‫‪ 3‬ج‬
 ‫�� �� �‬

‫ىٰلِاَكِّبَرِذِٕىَمْوَيُقاَسَمْل۟اؕ‪�(۰۰۳۰٢‬اقلایمۃ�‪۲�۰‬تا�‪)۳�۰‬‬
‫�ٓا�جریت�ےرپ�و�ر�دگا�ریکرط�فانلچےہ�۔‬
‫وجڑ�دی گاایف مرایامتاہ�ر�ے اناک�ر�ٓاخر�تیک اصل وجہ ہیںیہنہکمت اخلقاکئان�توکقایمت‬
‫یاہ�ں ےسہلسلسالک�م رھپ�اسیومضم�نیک استھ �‬
‫برپاکرنے�‪،‬مو�تےکدعب�د�وبا�ر�ہ نزد�ہرکدیےنےساعجزجمسےتھوہلبہکاصلوجہہیےہہکاپینگنترظن�یا�و�رکوتا�ہینیبےس ندای�و�یوف�ر�یاتنئج‬
‫کو�امہتیدیےتوہعییندقنسو�د�اچاہےتوہ�ا�و�ر�ر� �و �زٓاخر�تیسیجد�و�رکیزیچمںیوجاتنئجاظہرہو�ںےگاہنںیوکئیامہتیںیہندیےتاحلانہکاناس�ن‬
‫�اپےند�لےکاند�رخو�دصبری�تیکٓاکنںیھرھکاتہےوج�ا�ناقحئقوک�دیھکیتکسںیہ�‪،‬الہلاعتلٰیےنرہ�امتںیمرسو�لوعبم�ثرفمائے‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ْ ُ ٓ َّ َ ُ‬ ‫َُ‬ ‫َ َ َ َ َ ّ ُ َ ُ ْ َ ْ ُ ٰ َ ٰ ّ َ ْ َ َ ْ ٓ ُ ّ َ َ ُ ْ ً َّ ْ ُ ْ َ َ ْ ٰ‬
‫ي ْم ا ٰي ِت َنا ۚ َو َما ك ّنا ُم ْه ِلـ ِـك الق ٰرى اِل َوا ْهل َها‬
‫وما كن ربك مه ِلك القرى ح يبعث ِف ا ِمها رسول يتلوا عل ِ‬
‫ٰ‬
‫‪1‬‬
‫ظ ِل ُم ْو َن ‪۵۹‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رریت�ا�ر�بویتسب�ںوکالہ�کرکنےو�الانہاھتبجکتا�نےکرمکزںیمایکرسو�لہنجیھبدیاتوجا�نوکامہ�ر�یٓایا�تانستاا�و�رمہویتسب�ں‬
‫کوالہ�کرکنےو�الےہنےھتبجکتہکا�نےکرہےنو�الےاظلمہنوہجاتے�۔‬
‫وس�اارثیتا�نرپ�ایام�نہنالئی� ک‪�،‬ارثیتےندعو�ت‬
‫�اناس�نیکدہ�ایتو نہرامئیےکےئلاتکبںیان�ز�لرفم ئاںی�‪،‬مرگمہہشیایکومعملیدعت�ا�دکے ک‬
‫وو�ں ےس اقمبہلایک� م‪،‬رگچدننکی رطف�ترغیب‬
‫حقاکمذ�ا�ق ا�ڑ�ایا�‪،‬طاغو�توکرسلبدنرکنے ا�و�رلکۃم الہلوک�دبانے ا�و�رماٹنے ےک ےئل رس ل‬
‫�‪،‬کزم�و�ر�ا�و�رفمسلولگو�ںےنرسو�لیکمیلعترپبلکیاہکا�و�ررمتےد�مکتاسیر�ا�ہرپگامز�نرہے�‪،‬عیینوہنج�ںےنٓاخر�توک�دنایپرترجحید�ی‪،‬جب‬
‫وو�ںےنرفمایاتاھسچاھتا�و�رمہےنا�نیکدعو�ترپباللکحیحصہلصیفایکتاھ�‪،‬مرنے‬
‫�الہلاہنںیربق�و�ںےساٹاھئےاگ�ا�و�ر�و�ہدکیںیھےگہکوجکھچرس ل‬
‫کےدعب�د�وبا�ر�ہ نزد�ہوہناحقاھتتو�اپےنےلصیفرپ�و�ہنئمطموہ�ںےگ‪�،‬ا�نےکرہچ�ےوخشیےساچندکیرط�حدمکرہےوہ�ںےگا�و�راپےنرم�اتب‬
‫کےاطمبقر�بیقیقحیکزیا�ر�تےساش�دکا�موہ�ںےگ‪،‬‬
‫َٔ‬
‫َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬
‫الَية‪ِ :‬ل َّل ِذ ي نَ� َٔا ْح َس ُنوا ْ ُ‬
‫َ ْ ُ َ ْ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ٓ‬
‫ال ْس نَ� َو ِز َ ي� َدة ‪َ ،‬وقال‪ِ :‬إذا َدخل ا ْهل‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل ه ِذ ِه‬ ‫عن صي ٍب‪ ،‬تل رسول ِ‬
‫ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َّ َّ ُ ْ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ال َّن ِة ْ ج َ َّ َ َ َٔ ْ ُ َّ‬
‫ْج َ‬
‫الل َم ْو ِع ًدا ُ ي ِ� ُيد ان ُي ْن ِج َز ُك ُوه ‪ ،‬ف َيقولون‪:‬‬‫ك ِع ْند ِ‬ ‫الن ِة ِإن ل‬ ‫النار َّ َ‬
‫الن ِار‪ ،‬ن� َدى ُم َن ٍاد‪ َ :‬ي� ا ْهل ج‬ ‫النة‪ ،‬واهل ِ‬
‫ال َج َ‬ ‫َ َ ُ َ َٔ َ ْ ُ َ ّ َّ ُ َ َ َ َ َ ُ َ ّ ْ ُ ُ َ َ َ ُ ْ ْ َ ْ َ َّ َ َ ُ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ ُ ْ‬
‫اب‪،‬‬ ‫الن ِار؟ قال‪ :‬ف َيك ِشف ِ‬ ‫النة‪ ،‬وين ِجنا ِمن‬ ‫وما هو؟ ال يث ِق ِل الل مو ِاز يننا‪ ،‬ويب ِيض وجوهنا‪ ،‬ويد ِخلنا ج‬
‫َ َٔ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ َ َ ُ ُ َّ ُ َ ْ ً َٔ َ َّ َ ْ ْ َ َّ َ‬
‫النظ ِر ‪َ -‬ي ْع ِ ن ي� ِإل ْي ِه ‪َ -‬ول اق َّر ِل ْع ُي ِن ِ� ْم‬ ‫الل ما اعطاه الل شيئا احب ِإل ي ِ�م ِمن‬ ‫فينظرون ِإلي ِه‪ ،‬فو ِ‬
‫ٌَ‬ ‫ْ‬ ‫ّ َ ٔ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ني ا ْح َسنوا الُ ْس َن َو ِز َيدة ‪2‬کیالت�و�ترفمائی�‪،‬پرھرفمایاجبتنجو�الے‬ ‫بیہص‪t‬سےرم�و�یےہنیبﷺےنہیٓایتلِل ِذ‬
‫جتنںیما�و�ر�د� �وز�خو�الےد� �وز�خںیمد�اخلوہاجئںیےگوت�ایکاکپ�رنےو�الاپاک�ر�ےاگکہا�ےتنجو�الو�!�الہلےکاپ�ساہمت�ر�ا�ایک عود�ہےہ‬
‫�ا�و�ر�و�ہا�سوکپو�ر�اکرناچاہاتہے�‪ ،‬لو�گںیہکےگہکو�ہایکےہ�؟کای�الہلاعتلٰیےنامہ�ر�ےکیناعام�لاھب�ر�یںیہنےیکا�و�رامہ�ر�ےرہچ�ےر�وشنںیہن‬
‫‪ 1‬القصص�‪۵�۹‬‬
‫‪ 2‬یونس�‪۲�۶‬‬
 ‫�� �� �‬

‫رھالہلاعتلٰیا�نیکٓاکنوھ�ںےس‬
‫کر�دیےئ�‪�،‬ا�و�رںیمہتنجںیمد�اخلںیہنرک�دیا�ا�و�رہجمنےساجن�تںیہن �دی�‪،‬عیینا�بوک�نیستمعنابقیرہیےہ�‪ ،‬پ �‬
‫پر�د�ہاٹہ�د�ےاگ�ا�و�ر�و�ہالہلاشنہیکرط�فدکیںیھےگ�‪،‬سوقمسےہالہلاعتلٰییک�!ا�نولگو�ںوکجو�اناعما�تےلمےھتا�نںیمےسوکئیاناع�ماہنںیا�س‬
‫سےزیا�د�ہوبحم�بہنوہگاہکو�ہاپےنر�بیکدیدسےرشم�فوہ�ں۔‬
‫‪1‬‬

‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َٔ َّ َّ َ َ ُ َ َ ُ َ َّ َ ْ نَ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ‬
‫‪:‬هل‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل‬‫القيام ِة؟فقال رسول ِ‬ ‫الل‪ ،‬هل �ى ر بنا يوم ِ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪:‬ان الناس قالوا‪ :‬ي� رسول ِ‬
‫َ ْ َ ُ نَ َ َ َ ٌ َ ُ َ‬ ‫َ ف َّ‬ ‫ُ َ ُّ َ ف َ َ َ ْ َ ةَ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ َّ َ َ فَ َ ْ ُ‬
‫اب؟قالوا‪ :‬ال‬ ‫‪�:‬ل ت َض ُّارون ِ ي� الش ْم ِس‪ ،‬ليس دو�ا س‬ ‫الل‪،‬قال‬
‫تضارون ِ ي� القم ِر ليل البد ِر؟ قالوا‪ :‬ال ي� رسول ِ‬
‫َ َ ُ َ َّ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ َ َ‬
‫ك تَ َ� ْون ُه كذ ِلك‬ ‫الل‪ ،‬قال‪:‬ف ِإن‬
‫ي� رسول ِ‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہولگو�ںےنوپچاھ �ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!ایکہمایقمتےکر� �وز�اپےنر�بوک�دکیںیھےگ�؟یبنﷺےن‬
‫ےہ؟لوگو�ںےنرع�ضایکہنںیا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!پرھ�ٓا�پﷺ‬
‫ف مرایاکایچو� ھدویںر�ا�تےکاچندوکدکیےنھںیممتںیہوکئیدقتوہتی �‬
‫نےوپچاھ کایجباب�د�لہنوہ�ںوتمتںیہوس�ر�جوک�دکیےنھںیموکئی شدو�ا�ر�یوہتیےہ�؟ولگو�ںےنرع�ضایکہنںی�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!�ٓا�پ‬
‫نےرفمایا�اسیرط�حمتایقمتےکر� �وز�اپےنر�بوک�دکیوھگے�۔‬
‫‪2‬‬

‫ك َس تَ َ� ْو َن َر َّب ُ ْ‬ ‫الق َمر َل ْي َ ةَل َ‬

‫الب ْد ِر َق َال ِ‪:‬إ َّن ُ ْ‬ ‫َ َ ُ َّ ُ ُ ً ْ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ك‬ ‫عن ج ِر ي ٍ�‪ ،‬قال‪ :‬كنا جلوسا ِعند الن ِب ِيّ� صل هللا علي ِه وس َل ِإذ نظ َر ِإل ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ ُُ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ْ َ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ف‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫َكا تَ َ� ْون َهذا الق َم َر‪ ،‬ال ت َض ُامون ِ ي� ُر ْٔو َي ِت ِه ‪ ،‬ف ِإ ِن ْاس َتط ْع تُ ْ� ان ال تغل ُبوا َعل َصال ٍة ق ْبل طل ِوع الش ْم ِس‪َ ،‬و َصال ٍة‬
‫َ ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ‬
‫وب الش ْم ِس‪ ،‬فاف َعلوا‬
‫ق ْبل غ ُر ِ‬
‫جریر‪t‬سےرم�و�یےہہمیبنرکیمﷺکیدخمتںیمےھٹیبےھتہکٓا�پﷺےناچندکیرط�فدکیاھ‪،‬وچ� ھدویںر�ا�تاکچان تداھ�ا�و�ر‬
‫پسارتم‬
‫ف مرایاتمول�گاپےنر�بوک�اسیرط�حدکیوھگےسجرط�حا�ساچندکو�دیھکرہےوہ�ا�و�ر�ا�سےکدکیےنھںیموکئیدھاکپلیںیہنوہگی�‪ ،‬گ‬
‫‪3‬‬
‫رج)�ا�و�رسو�ر�جڈ�وبےنےسےلہپیکامن�ز�(عرص�)مںییسکرط�حیتسسہنرک�و�۔‬ ‫سےوہسےکوتسو�ر�جےنلکنےسےلہپیکامن�ز(ف �‬
‫َٔ ْ‬ ‫ُ َ‬ ‫ًَ َ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪ :‬إ َّن َٔا ْد نَ� َٔا ْهل ج َ‬
‫ال َّن ِة َم نْ زِ� ةل َل ْن َي ْنظ ُر ِإل ِج َنا ِن ِه َواز َو ِاج ِه‬ ‫ول هللاِ َص َّل َّ ُ‬‫ْ نَ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ُ ُ‬
‫با� عر يقول‪ :‬قال رس‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ‬ ‫ف ْٓ‬ ‫ات ُر ْٔو َيةِ ْ ُ‬ ‫ْ‬
‫ال ْٔو ِم ِن ي نَ� ِ ي� ال ِخ َر ِة َر بَّ ُ� ْم ُس ْب َحان ُه َوت َعال�‪،۴�۴�۹‬جامع ت�مذی ابواب ج‬
‫النۃ َ ب� ُب َما‬ ‫اال�ان َ ب� ُب ِإث َب ِ‬
‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب ی‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬
‫ا� ماجہ کتاب السنۃ َ ب� ٌب ِف ي� َما انك َر ِت ج َ‬
‫ال ْه ِم َّية�‪ ،۱�۸�۷‬مسند امحد �‪،۱�۸�۹�۴�۱‬حصیح ب ن‬ ‫الر ِّب َت َب َار َك َوت َعال�‪ �۵�۵�۲‬ن ن‬
‫‪،۲‬س� ب ن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َج َاء ِ ف ي� ُر ْٔو َيةِ َّ‬
‫ا�‬
‫حبان �‪۷��۴ ۴�۱‬‬
‫اال�ان َ ب�بُ‬ ‫َ ُ َ ْ َّ َ َ َ ُ ُ ٌ َ ْ َ نَ ض َ ٌ َ َ ّ َ نَ َ ٌ‬ ‫خ‬
‫الل تعال وجوه يوم ِئ ٍذ � ِ�ة ِإل ر ِب�ا � ِظرة�‪ ،۷��۴ ۳�۷‬حصیح مسمل کتاب ی‬ ‫‪ 2‬حصیح ب�اری کتاب التوحید ب�ب قو ِل ِ‬
‫َم ْع ِر َفةِ َط ِر ِيق ُّ‬
‫الر ْٔو َيةِ �‪۴�۵�۱‬‬
‫ٌ‬ ‫َ ُ َ ْ َّ َ َ َ ُ ُ ٌ َ ْ َ نَ ض َ ٌ َ‬
‫�ة ِإل َر ِبّ َ�ــا نَ� ِظـ َـرة �‪۳�،۷��۴ ۳� ۵�۵�۴�،۴�۸�۵�۱�۵�۷� ،۷��۴ ۳�۴‬‬ ‫الل تعــال وجــوه يوم ِئـ ٍـذ � ِ‬ ‫ـد�ب قــو ِل ِ‬‫‪ 3‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب التوحیـ ب‬
‫ـ� ابوداودکتــاب الســنۃ َ ب� ٌب‬ ‫ال َح َاف َظــةِ َع َل يْ� َمــا �‪، ۱�۴�۳�۴‬سـ ن ن‬
‫ـر‪َ ،‬و ْ ُ‬ ‫�‪،۴‬حصیــح مســم کتــاب املسـ َ ب ُ َ ْ َ َ تَ ُّ ْ َ ْ َ ْ‬
‫ِ‬ ‫ـاجد�ب فضـ ِـل صــا ِي� الصبـ ِـح والعـ ِ‬
‫ـال �‪،۲�۵�۵�۱‬سـ ن ن‬ ‫َ ُ َ َ َ ف ُ ْٔ َ َّ ّ َ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ِ ف ي� ُّ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الســنۃ‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫النــۃ ب�ب مــا جــاء ِ ي� رويــةِ الــر ِب تبــارك وتعـ‬ ‫الر ْٔو َيــةِ �‪،۴�۷��۲ ۹‬جامــع ت�مــذی ابــواب ج‬
‫َْ ُ‬ ‫َٔ ْ َ‬
‫َ ب� ٌب ِف ي� َمــا انكـ َـر ِت ج‬
‫ال ْه ِم َّيــة �‪۱�۷�۷‬‬
 ‫�� �� �‬
‫َ ْ َ ْ ُ ُ َ َ ْ ُ ْ َ ً َ َ َّ ً ثُ َّ َ َ َٔ َ ُ ُ‬
‫ول هللاِ َص َّل َّ ُ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َٔ ْ ُ َ َ‬
‫الل‬ ‫� ِه غدوة وع ِشية � قرا رس‬ ‫س ِر ِه م ِس ي�ة ال ِف سن ٍة‪ ،‬وا ك َر ُم ْم عل هللاِ من ينظر ِإل و ج ِ‬‫وخد ِم ِه و‬
‫َ َ ْ َ َ َّ ُ ُ ٌ َ ْ َ َ َ ٌ َ َ ّ َ َ َ ٌ‬
‫علي ِه وس َل {وجوه يم ِئ ٍذ ن ِضة ِ�إ ل ر ِبا ن ِظرة}‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایااہلتنجںیممکےسمکد�رجےاکجو�ٓا�دمیوہگا�و�ہاپےناب�غا�و�ربوییو�ںا�و�رخا�دمو�ں‬
‫�ا�و خت�روت�ںوک�(عییناپینتنطلسیکوستعوک�)ایکزہ�ا�رسا�لیکاسمفتکتدکیےھاگ�‪�،‬ا�و�ر�ا�نںیمبسےسزیا�د�ہتلیضفرھکےنو�الےول�گ‬
‫ت’�’�ا�سر�و�زتہبےسرہچ�ےرت�وتا�ز�ہوہ�ںےگا�و�راپےنر�بیک‬
‫ہرر�و�زد�ورمتہباپےنر�بوک�دکیںیھےگ�‪،‬پرھ�رسو�لالہلﷺےنہیٓای �‬
‫‪1‬‬
‫طر�فدیھکرہےوہ�ںگے� �۔‘�‘ تال�و�ترفمائی�۔‬
‫ٓ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ ْ َٔ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل قال‪َ :‬ج َّن َت ِان ِم ْن ِف َّض ٍة ا ِن َي تُ ُ� َما‪َ ،‬و َما ِف ي ِ� َما‪َ ،‬و َج َّن َت ِان ِم ْن‬ ‫َع ْب ِد هللاِ ْب ِ ن� ق ْي ٍس‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪،‬ع ِن الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٓ َ تُ ُ َ َ َ َ َ َ َ ْ نَ ْ َ ْ َ َ ْ نَ َٔ ْ َ ْ ُ ُ َ َ ّ ْ َّ َ ُ ْ ْ َ َ َ َ ْج ف‬
‫� ِه ِ ي� جن ِة عد ٍن‬ ‫ذه ٍب ا ِني�ما‪ ،‬وما ِف ي ِ�ما‪ ،‬وما ب ي� القو ِم وب ي� ان ينظروا ِإل ر ِب ِ�م ِإل ِرداء ال ِك ب ِ� ي� ِء عل و ِ‬
‫عدب�الہلنبسیق(�ابوموسٰیاشرع�ی‪)�t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنرفمایا�د�ونجںیتاچند�ییکوہ�ںیگ‪�،‬ا�سےکربتنا�و�رسبزیچیں‬
‫ںیموکئی‬
‫چاند�ییکوہ�ںیگا�و�ر�د�ونجںیتوسنےیکوہ�ںیگا�سےکربتنا�و�رسبزیچیںوسنےیکوہ�ںیگا�و� لروگو�ںوک�اپےنرپ�و�ر�دگا�رکو�دکیےنھ ‪ ‬‬
‫‪2‬‬
‫�ٓا�ڑنہوہگی‪،‬جتنالدع�نںیموس�ائےایکزب�رگییکاچ�د�رکےوج�الہلےکہنمرپہوگی�۔‬
‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ ً َّ‬ ‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال‪:‬إ َّن َٔا ْد نَ� َٔا ْهل ْ ج َ‬
‫ال َّن ِة َم نْ زِ� ةل ال ِذي َي ْنظ ُر ِإل ِج َنا ِن ِه َون ِع ِيم ِه‬ ‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َعن ْ ن ُ َ َ َ َ َ ُ َ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ا� عر‪ ،‬رفعه ِإل ِب ِي‬ ‫ِ بِ‬
‫ْ َ َ َٔ ْ َ َ َ َّ َٔ ْ َ َ ُ ْ َ َ َّ َ ْ َ ْ ُ ُ َ َ ْ ُ ْ َ ً َ َ َّ ً ثُ َّ َ َ َ ْ ٓ َ َ‬ ‫َو َخ َد ِم ِه َو ُ ُ‬
‫� ِه غدوة وع ِشية ‪ � ،‬تل ه ِذ ِه الية‬ ‫الل‪ ،‬من ينظر ِإل و ج ِ‬ ‫س ِر ِه ِمن م ِس ي� ِة ال ِف سن ٍة‪ ،‬و ِإن ا كرمم عل ِ‬
‫ٌ‬ ‫ُ ُ ٌ َْ َ َ َ ٌ َ‬
‫ضة ِ�إ ل َر ِّبَا َن ِظ َرة}‬‫{وجوه يم ِئ ٍذ ن ِ‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلیبنرکیمﷺےنرفمایاا�دنید�رجےاکیتنجیھباپےنابغو�ں�‪،‬ویبیو�ں�‪،‬وتمعن�ں�‪،‬دخمتاگ�ر�و�ں‬
‫�ا�و�روتخت�ںوکایکزہ�ا�ررب�سیکاسمفتکتدکیےھاگ�‪�،‬ا�نںیمےسبسےسزیا�د�ہاکر�ا�مو�الاو�ہوہگاوجحبصواش�مالہلاعتلٰیےکرہچ�ےیکرط�ف‬
‫‪3‬‬
‫�دکیےھاگرھپٓا�پﷺےنہیٓایتڑپھی’�’�ا�سر�و�زتہبےسرہچ�ےرت�وتا�ز�ہوہ�ںےگا�و�راپےنر�بیکرط�فدیھکرہےوہ�ںگے� �۔‘�‘‬
‫ْ َ َ ُ‬ ‫َ ْ َ ْ ن َ ْ َّ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َٔ ْ ُ ْ َ ف َ‬
‫ال َّن ِة ِ ي� ن ِع ِيم ِه ْم‪ِ ،‬إذ َسط َع ُل ْم ن ٌور‪،‬‬
‫الل صل هللا علي ِه وسل‪:‬بينا اهل ج‬ ‫الل‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول ِ‬ ‫ا� ب ِ� عب ِد ِ‬ ‫عن ج ِب ِ‬
‫َ َ َ ُ ُ ُ َ ُ ْ َ َ َّ ُّ َ ْ َٔ شْ َ َ َ َ ْ ْ ْ َ ْ ق ْ َ َ َ َّ َ ُ َ َ ْ ُ ْ َ َٔ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ َّ‬
‫ال َّن ِة قال‪َ :‬وذ ِلك قْول ِ‬
‫الل‪:‬‬ ‫فرفعوا رءوسم‪ ،‬ف ِإذا الرب قد ا�ف عل ي ِ�م ِمن فو ِ ِ�م‪ ،‬فقال‪ :‬السلم عليك ي� اهل ج‬
‫ْ ُ َ َ ََ َْ ُ َ َ َ‬ ‫َ َ َ ُْ َ‬ ‫{س َل ٌم َق ْو ًل ِ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫م ر ٍّب ر ِح ٍ‬
‫�ء م َن َّ‬
‫الن ِع ي ِ�‪َ ،‬ما َد ُاموا‬ ‫يم} ‪ ، 4‬قال ف َينظ ُر ِإل يْ ِ� ْم‪َ ،‬و َينظ ُرون ِإل ْي ِه‪ ،‬فل َيلت ِفتون ِإل ش يْ ٍ ِ‬
‫َ َ ف‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ‬
‫َي ْنظ ُرون ِإل ْي ِه‪َ ،‬ح َّت� ي ْ� َت ِج َب َع نْ ُ� ْم‪َ ،‬و َي ْب ق� ن ُور ُه َو َ ب َ�ك ُت ُه َعل يْ ِ� ْم ِ ي� ِد َ ي� ِر ِ ْه‬
‫َ ُ َ َ َ ف ُ ْٔ َ َّ َ َ َ َ‬ ‫ٓ‬
‫الر ِّب ت َب َارك َوت َعال �‪ ،۲�۵�۵�۳‬مسند‬ ‫‪،۳‬و�ب ما جاء ِ ي� رويةِ‬ ‫تفس�القران َ ب�ب َو ِم ْن ُس َور ِة ِ‬
‫الق َي َامةِ �‪ �۳�۳�۰‬ب‬ ‫‪ 1‬جامع ت�مذی کتاب ی‬
‫للب� ق� �‪۴�۳�۲‬‬
‫امحد �‪،۵�۳�۱�۷‬مستدرک حامک�‪ ،۳�۸�۸�۰‬البعث والنشور ی‬
‫َ ُ ْ َ ُ ْٔ َ ْ ُ ْٔ نَ ف ْ ٓ َ َ َّ ُ ْ ُ ْ َ َ ُ َ َ َ َ‬
‫ات رويةِ الو ِم ِن ي� ِ ي� ال ِخر ِة ر ب�م سبحانه وتعال �‪۴�۴�۸‬‬ ‫اال�انباب ِإثب ِ‬
‫‪ 2‬حصیح مسمل کتاب ی‬
‫‪ 3‬مسندامحد�‪۵�۳�۱�۷‬‬
‫‪ 4‬يس‪5�8� :‬‬
 ‫�� �� �‬

‫جابربن دبع�الہل ےسرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہلﷺ ےنرفمایا�اہل تنج اپینوتمعن�ں ںیم وہ�ں ےگیکابکی�رگی ا�ن رپ�ایک ون�رمچےکاگ�ا�و�ر�و�ہ‬
‫�اپانسر�اٹاھئںیےگا�و�ر�دکیںیھےگہکا�ناکر�با�وپرسےاھجنکرہاہے�‪�،‬ا�و�رپر�و�ر�دگا�رف مرائےاگ�ا�ےتنجو�الوتمرپسال�مےہا�و�ر�الہلاعتلٰیا�ن‬
‫کو�اپےنالک�مںیمخرب�دیاتہے�’�’�ر�برحمییکرط�فےسا�نوکسال�ماہکگایےہ� �۔‘�‘ف مرایا�و�ہا�نیکرط�فرظنکرتا�رہےاگ‪،‬پرھجبکتالہلا�ن‬
‫سےرپ�د�ہہنرفمالےا�سوقتکتو�ہتنجیکیسکتمعنیکرط�فوتجہہنرکیںےگا�و�ر�اسییکرط�فدکیےتھرہںیےگ‪،‬ا�و� نرو�ر�ا�و�ربرکتا�ن‬
‫‪1‬‬
‫کےرھگ�و�ںںیمابقیرہےاگ�۔‬
‫رگمفاجرقایمتےکر� �وز�اپےنرپ�و�ر�دگا�رکےدید�ا�رسےرحم�و�مرہںیےگ�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ٓ َّ ُ ْ َ ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫ن ‪۱۵‬۝‬‫ع ّر ِّ ِب ْم َ ْي َم ِٕى ٍذ ل َم ْح ُج ْو ُ ْب َ ۭ‬ ‫ك اِنم‬
‫ترجہم�‪:‬ہرگزہنںی�‪،‬بایلنیقا�سر�و�زہیاپےنر�بےکدید�ا�رےسرحم�و�مرکےھاجئںیےگ�۔‬
‫وو�ں‬
‫وکا�ںرہے‪،‬رس ل‬
‫ذل�تووہ�ا�تںیم ش‬
‫رغو�ر�وڈنمھگںیمالتبم�رہے‪،‬دنایکی ش‬
‫ا�سےکربعسکو�ہول�گوہنج�ںےند�ولت‪،‬یحتیثا�و�رطاقتےک �‬
‫کیدعو�تاسال�موکمانےنےکاجبئےذم�ا�قا�ڑ�ایا�‪،‬ر�بیقیقحیکدنبگیےکاجبئےاطغو�تیکرپسشتںیمےگلرہے‪�،‬الہلوکوحد�ہالشریکےنھجمسےک‬
‫باجئےا�سیکا�ولا�دگڑھنےےگل�‪،‬شملکاشک�‪،‬حاجتر�و�ااجنےنےکاجبئےےبامش�رالہٰانبلےئا� �ور�د�ر�د�رپریپاشنیےتکٹرہے‪�،‬دعو�تقحوک�دبانے‬
‫تن‬
‫�ا�و�رماٹنےےکےئلرہرط�حےک�ہ�ک���ڈ�ےاتسامع�لےیک�‪�،‬ا�سےکاستھاستھد�وسر�و�ںوکیھبا�سر�اسہترپلچےنےسر�وکا�‪،‬جبدیم�ا�نرشحممںی‬
‫وک لواتہو�دکیںیھ ےگ ‪�،‬اپینٓاکنوھ�ں ےکسامےنہجمنوکغضی وغبض ےسڑھبکےت وہئے دکیںیھ ےگ‬
‫تام�موتقیقح�ںوکجممس اپئںی ےگ�‪�،‬اعام�ل ت‬
‫تو�د�لںیموسچںیےگاک�شمہےنیھبایکاصحبریصب�تا�و�رعلقدنم�اناس�نیکرط�حدنایپر�ٓاخر�توکترجحید�یوہتیوت�ٓا�جںیمہیھبوکئی‬
‫خو�فو�رنجہنوہتا�‪�،‬و�ہاچیھرط�حاج�نےکچوہ�ںےگہکالہلےنوج�رحتمامہ�ر�یرط�فیجیھبیھتاسےہنام�نرکہمےنڑب�یوھب�لیک�‪،‬ہمد�ولت‬
‫رکرھتےرہے�‪،‬اسییکدعو�توکھپالینےا�و�ریقیقحدعو�توک�دبانےا�و�رماٹنےیکد�رپے‬
‫�‪،‬یحتیثا�و�رطاقترپاتر�اتےرہے�‪،‬البسیےکےلیچنب پ‬
‫�رہے�‪،‬لذہ�ارہائییکا�بوکئیوص�ر�ترظنںیہنٓاتیا�بوتمہںیذلتٓامزی�ا�و�ر�د�ر�دنا�کذع�ا�بدیاجانےو�الاہے�‪،‬یہوس�چرک�ا�نےکرہچ�ےوخ�ف‬
‫ےس مرایا�‪:‬‬‫�و�دہتشا�و�رحرس�تےسایس�ہا�و�رتمریغوہ�ںےگ�‪،‬یج ف‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ َ ْ َ ّ ْ ُ ُ ْ ُ ُ ْ ‪۰‬۝ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ٌ َ َ‬ ‫ٌ َ َ ُّ‬ ‫َ َ ُّ‬
‫ك فذ ْوقوا‬ ‫ّ ْي َم ت ْب َيض ُو ُج ْوه ّوت ْس َود ُو ُج ْو ۚه‪۰‬۝ فا ّما ال ِذي اسودت وجوھھ ۣ‬
‫م اكفرتم بعد اِيا ِن‬
‫ُُْ َ ُْ‬ ‫ْال َع َذ َ‬
‫‪3‬‬
‫اب ِبَا كنت ْم تكف ُر ْو َن ‪۱۰۶‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬بجہکھچکول�گرس�خر�وہو�ںےگا�و�رکھچولگو�ںاکمہناکلاہوگا�‪،‬جناکمہناکلاہوگا�(�ا�نےساہکجائےاگکہ�)عنتمایام�ناپنےےکدعبیھب‬
‫تمےناکف �رانہر�ویہاتخای�رایک؟اچاھوت�ا�با�سرفک�ا�نتمعنےکہلصںیمذع�ا�باکمز�ہوھکچ�۔‬

‫َْ ُ‬ ‫َٔ ْ َ‬
‫ا� ماجہ کتاب السنۃ َ ب� ٌب ِف ي� َما انك َر ِت ج‬
‫ال ْه ِم َّية ‪۱�۸��۴‬‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫س� ب ن‬
‫‪2‬املطفف� �‪۱�۵‬‬
‫ین‬
‫ٓ‬
‫‪ 3‬ال معران�‪۱�۰�۶‬‬
 ‫�� �� �‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ٌَ‬
‫‪1‬‬
‫اش َع ۙة ‪۲‬۝‬
‫ُو ُج ْوه ّ ْي َم ِٕى ٍذ خ ِ‬
‫ترجہم�‪:‬کھچرہچ�ےا�سر� �و خز فو �زد�ہوہ�ںےگ۔‬
‫ُ ُ ْ ٌ َّ ْ َ َّ َ ٌ ّ َ ْ َ َ َ ٌ‬
‫‪2‬‬
‫اضي ۙة ‪۹‬۝‬‫وجوه يم ِٕى ٍذ ن ِع ۙة ‪۸‬۝ ِلسع ِيا ر ِ‬
‫ترجہم�‪:‬کھچرہچ�ےا�سر� �وزبا�ر�ونقوہ�ںےگ‪�،‬اپیناک�رگز�ا�ر�یرپخو�شوہ�ںےگ۔‬
‫ومڑکر�اپےنر�ب‬
‫�ا�سےئلولگو�!�الہلےنںیہمت�د� نوو�ںر�اسےتالتب�دیےئںیہ�‪،‬ابیھوقتےہ�‪،‬سانوس�ںیکڈ�و�رباقیےہنسلھباجئو‪،‬ہرطر�فےسہنم �‬
‫کیرط�فٹلپٓائو�‪�،‬ا�سےساعمفیاچہو�‪�،‬و�ہوفغ�ر�رحمیےہماع�فرک�دیےنوکسپدنکرتاہے�‪،‬‬
‫َّ َّ َ‬ ‫َ َ َُ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ َْ َ ََ َْ‬ ‫َ ْ َ َ َ َٔ نَّ َ َ َ ْ َٔ نَّ َ َ َ ْ َ َ ُ َ َّ َٔ َٔ‬
‫الل‪ ،‬ا َرا ْي َت ِإن َوافق ُت ل ْي ةل الق ْد ِر َما ا ْد ُعو؟ قال‪ :‬تقوِل ي نَ�‪ :‬الل ُه َّم ِإنك‬
‫عن عا ِئشة‪ ،‬ا�ا قالت‪ :‬ا�ا قالت‪ :‬ي� رسول ِ‬
‫ْ ْ َ ُ‬ ‫ُ ُت‬
‫َعف ٌّو ِ� ُّب ال َعف َو ف ْاعف َع ِ نّ ي�‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہمںیےنرع�ضیکا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!�اگرمںیۃلیلالدق�رکیر�ا�توکپالو�ںوتمںیالہلاعتلٰی‬
‫واع�فرکنےو�الاہے‪،‬ماع�فرک�دیےنوکسپدنفرماتاہےسپےھجماعم�ف‬
‫سےایکمانوگ�ں�‪� ،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایاتموی�ںدعاماگنان�ا�ےالہل�!ت م‬
‫‪3‬‬
‫ف مرا�د�ے�۔‬
‫�ا�سیکرحتما�سےکبضغ حرپا�و�یےہ�و�ہںیہمتاعم�فرفما�د�ےاگ�۔‬
‫َ‬ ‫ِ َّ‬
‫الر ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ب َٰ‬‫ل ِ‪۰‬۝ َك َت َ‬ ‫ُْ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫ُْ ّ َ‬
‫‪4‬‬
‫حة ‪۱۲‬۝‬ ‫ع نف ِسه‬ ‫ض‪۰‬۝ قل ِّ ۭ‬
‫الس ٰم ٰو ِت َوال ْر ِ ۭ‬ ‫قل ل َِم ْن ّما ِف‬
‫رتجہم�‪:‬ا�نےسوپچوھ�‪ٓ،‬اسامنو�ںا�و�رزمنیںیموجھچکےہو�ہسکاکےہ�؟وہکبسھچکالہلیہاکےہ�‪،‬ا�سےنرحمورک�ماکویش�ہاپےنا�وپرال�ز�مرکلای‬
‫ہے۔‬
‫ال ْل َق‪َ ،‬ك َت َب ِع ْن َد ُه َف ْو َق َع ْر ِش ِه‪ :‬إ َّن َر ْ َ‬
‫ح ِ ت ي�‬ ‫الل َ َّلا َق ضَ� خَ‬
‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ق َال‪ :‬إ َّن َّ َ‬
‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬ع ِن ِب ِي‬
‫َ َ‬
‫َس َبق ْت غ َض ِب ي�‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایا�الہلاعتلٰیےنبجولخم�قدیپ�اکیوتعر�شےکا�وپر�اپےناپ�سھکلدیاکہریم�یرحتم‬
‫مری�ےہصغےسڑبھرکہے�۔‬ ‫‪5‬‬

‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ُّ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َٔ ْ َ خْ ُ َ ْ خَ ْ‬
‫الل َق‪:‬‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل‪ :‬كتب ر بك عل نف ِس ِه ِبي ِد ِه قبل ان ي�لق‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬قال‪ ::‬قال رسول ِ‬
‫َ َ‬
‫ح ِ ت ي� َس َبق ْت غ َض ِب ي�‬
‫َر ْ َ‬
‫‪1‬الغاشیۃ ‪�۲‬‬
‫‪ 2‬الغاشیۃ�‪۸�،۹‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫‪ 3‬نن‬
‫ا� ماجہ ِكتاب الدع ِاء ب�ب الدع ِاء ِب�لعف ِو َوالع ِاف َيةِ �‪۳�۸�۵�۰‬‬ ‫س� ب ن‬
‫‪ 4‬االنعام�‪۱�۲‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫‪ 5‬حصیح ب خ�اری ِكتاب الت ْو ِح ِيد ب�ب َوكن ع ْرشه عل َ‬
‫َ‬
‫امل ِاء�‪ ��۴ ۲�۲‬ش‪�،۷‬ح السنة للبغوی�‪۴�۱�۷�۸‬‬
 ‫�� �� �‬

‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ �رسو�لالہلﷺےنرفمایامتاہ�ر�ےر�بےنولخم�قیکدیپ�ائشےسلبقاپےنےیلاپےناہتھےسھکلدیاکہ‬

‫‪1‬‬
‫مری�یرحتمریم�ےبضغ حرپا�و�یےہ۔‬
‫وائوگے ا�و�رحای�ت دعب�الوم�تںیہن�‪�،‬ر�و�زحمرش�ر�ب ےک د�ربا�رمںی یشیپںیہن�‪�،‬اعام�لیک‬
‫اہمت�ر�ا ہیایخ�ل رہگزحیحص ںیہنہکرمنے ےک دعبتم انفہ ج‬
‫جز�ا�وسز� ہناںی� �‪ٓ،‬ا�جمتاپےنرخف�وغر�و�را�و�ر ندای�و�یافم�د�ا�تیکانبپر�ٓاخر�توکستمیلںیہنرکتےرگمتماچیھرط�حاجنےتوہکہبجرقیبالرم�گصخش‬
‫کیاج�نقلحںیمچنہپاجتیےہینعیبجرکس�ا�توم�تاط�ر�یوہجاتیےہا�و�رمو�تاک�ٓاہینہجنپاسےاپینرگفتںیمےلاتیلہےوتپرھوکئییھب‬
‫رٹ‪،‬یاجاھ�ڑپوھنکرکنےو�الارمنےو�الےیکدم�دہنںیرککسات�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬ ‫� کڈ�ا �‬
‫َّ‬ ‫ْ ُْ ٰ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َْ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ‬ ‫ََ َٓ َ ََ‬
‫ك َولك ِْن ل‬ ‫ن ‪۸۴‬۝ َو ْن ُن اق َر ُب اِل ْي ِه ِمن‬ ‫ت الُلق ْو َمۙ ‪۸۳‬۝ َوان ُت ْم ِح ْي َـن ِٕى ٍذ ت ْنظ ُر ْو َ ۙ‬ ‫فل ْول اِذا َبلغ ِ‬
‫ي ‪۸۷‬۝‬‫تج ُع ْو َنَ ٓا ا ِْن ُك ْن ُت ْم ٰص ِد ِق ْ َ‬‫ي ‪۸۶‬۝ ۙ َ ْ‬‫ي َم ِد ْيـ ِن ْ َ‬ ‫ُْ ُ ْ َ َ َْ َ ٓ‬
‫ل ا ِْن ُك ْن ُت ْم َغ ْ َ‬ ‫تب ِصون ‪۸۵‬۝ فلو‬
‫ِ‬
‫‪2‬‬

‫�بارتمیسکےکوکحم�مںیہنوہ�ا�و�ر�اپےنا�سایخ�لںیمےچسوہوتبجرمنےو�الےیکاج�نقلحکتچنہپیکچوہتیےہا�و�رتمٓاکنوھ�ںدیھک‬ ‫ترجہم�‪�:‬ا گ‬
‫�رہےوہتےوہکہو�ہرم�رہاہے‪،‬ا�سوقتا�سیکیتلکنوہئیاج�نوک�و�اپسویک�ںںیہنےلٓاتے�؟‬
‫نخاس�ءےنایکرعشمںیاہک�۔‬
‫مل ينجه طب ذي طب َوال َراق‬ ‫ ‬ ‫املنا� من ب ن‬
‫نص� هل‬ ‫لكن هسام ي‬
‫ا�سوکنہیسکبیبطیکذح�اقتافش�د�ےیتکسےہہنیسکاھج�ڑپوھنکو�الےیک ‬ ‫ ‬ ‫جسوکمو�تےکریتلگےئگ‬
‫‪3‬‬
‫اھج�ڑپوھنک�۔‬ ‫ ‬
‫عد�ینبزیدنےاہک�۔‬
‫ق‬ ‫ٔ‬
‫الروا�‬
‫ي‬ ‫اس ال ت�نع احلتوف‬ ‫ ‬ ‫و�ة فتلك سبيل الن ‬‫او تكن ج‬
‫‪4‬‬
‫مو�تےسوعت گیذڈن�ےاجن�تںیہندلاکسےت�۔‬ ‫یا�و�ہر�ا�ہلھکاجئےیگوجسبیکر�ا�ہےہ‬
‫ ‬
‫ڈنپای�ں کشخ وہگیئ ںیہ�‪ ،‬دج�وجدہکی اطقتمتخ وہگیئ ےہ‬
‫چاننہچ ا�س وقت بج انعاقتب ‪،‬بدسقتم اناس�نوکقینی وہجاتاہےہک ا�ب ہکبج ل‬
‫یسکیھبہحملاسنوس�ںیکڈ�و� ٹروٹےنوکہے‪�،‬ا�باپینا�ولا�د�‪،‬اجئز�وناجائزطریوق�ںےساحصلوہنےو�الی‬
‫�ا�و�ر�ا�بتلہمیکڑھگیا�ںمتخوہئںی‪،‬ا�ب‬
‫ومڑتا�رہا�‪،‬لوگو�ںرپظملوسمترکتا�رہاکوچوھ�ڑکر�ا�سدنایافنیےس‬
‫�د� لوت�‪،‬مرتہبا�و�رطاقتوکجسرپےھجمتہبام�ناھت�‪،‬جنیکوجہےسںیمقحےسہنم �‬
‫کو�چرکناےہ‪،‬ا�سوقتا�ساناس�نوکام�ل جوا�ہیکدج�ائیا�و�رعالمٓاخر�تںیمایکرجم�میکتیثیحےسرگفات�روہرکاجنےیکتبیصم‪�،‬ا�و�ر�اناج�م‬
‫بدکاخو�فوہتاہے�۔‬
‫َْ ُ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫ف‬
‫ا� ماجہ افتتاح الكتاب ي� إال ي�ان وفضائل الصحابة والعمل َ ب� ٌب ِف ي� َما انك َر ِت ج‬
‫ال ْه ِم َّية�‪۱�۸�۹‬‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫س� ب ن‬
‫‪ 2‬الواقعۃ ‪ ��۳‬ت‪۸�۷��۸‬‬
‫‪ 3‬بالغات النسائ�‪۱�۷�۸‬؍�‪۱‬‬
‫الع��‪۷�۹‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 4‬احلور ی ن‬
 ‫�� �� �‬

‫اَلَف َقَّدَص َو اَل ىّٰلَصۙ‪َ۰۰۳۱‬و ْنِكٰل َبَّذَك َو ىّٰلَوَتۙ‪َّ۰۰۳۲‬مُث َبَهَذ ىٰۤلِا ٖهِلْهَا ىّٰطَمَتَيؕ‪۰۰۳۳‬‬
‫�ا�س ےن ہنوت دصتیقیک ہن امن�ز ا�د�ایک ہکلبالٹھجیا ا�و�ر گر�ور�د�انییک�‪ ،‬پرھ اپےنرھگو�الو�ں ےک اپ�س اتر�اتا وہ�اایگ�‪،‬‬

‫ىٰلْوَاَكَلىٰلْوَاَفۙ‪َّ۰۰۳۴‬مُثىٰلْوَاَكَلىٰلْوَاَفؕ‪�(۰۰۳۵‬اقلایمۃ�‪۳�۱‬تا�‪)۳�۵‬‬
‫�افوس�سےہھجترپرسح�تےہھجترپ ��‪،‬و�ائےےہا�و�ررخ�ابیےہریت�ےےیل�۔‬
‫َ َّ َ َ َ َّ ُ َّ َ َ َ ٔ َ‬
‫َ َ َ ف َٔ‬ ‫َ‬ ‫{ف َل َص َّد َق َو َل َص َّل َو َلك ِْن كذ َب وتل ثم ذه َ‬
‫ب ِ�إ ل ا ْه ِل ِه يَ َت َم ّط} ‪1‬قال‪َ :‬هذا ِ ي� ا ِب ي�‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ نُ َ ف َ‬
‫ا� ز ْي ٍد‪ ِ ،‬ي� ق ْوِ ِل‪:‬‬
‫قال ب‬
‫َج ْ‬
‫� ٍل‬
‫ت’� م’رگ�ا�س ےن ہن چس امنا�ا�و�رنہ امن�زپڑھی�‪،‬لبہکالٹھجیا�ا�و�رپٹل‬
‫�اناس�ن ےکربکتم�انہوس�ا�ل ےک دعباجمہد�‪،‬قات�د�ہ�‪�،‬ا�و�ر�ابن زیدکے اطمبق ہیٓای �‬
‫‪2‬‬
‫رھ�اڑتاہو�ا�اپےنرھگ�و�الو�ںیکرط�فلچدیا�۔‘�‘�ابوجلہےکاب�ر�ےںیمان�ز�لوہئی�۔‬
‫گای�‪،‬پ ک‬
‫چاننہچابوجلہ کےتمربک�انہاعر�ا�ضاک�ذکرف مرایاکہا�سےندعو�تقحوکسانمرگ�ا�سرپوغ�ر� تودبررکنےےکاجبئےالہلیکاتکبو�ں‪ ،‬شفروت�ں�‪�،‬اچیھ‬
‫بر�یدقتیر�‪،‬یو�مٓاخر�ت‪،‬زج�ا�وسز�ا�‪،‬ا�و�رجتنو�د� �وز�خیکدصتیقہنیکا�و�رنہیہالہلےکرسو�لیکاطاعتیک�‪،‬عیینذکتیبا�و�ر�ایام�نواطاعتےس‬
‫� گر�ور�انییک‪�،‬الہلسجےناسےحیحصاسلمانبیا�‪،‬زندگییشخب‪،‬ا�ولا�د‪،‬ام�لو�د�ولت ع‪،‬ز�تومرتہباشخب‪،‬اپکزی�ہ �رز�قاطعف مرایا�‪�،‬ا�ساملکیقیقحاکشرکگز�ا�ر‬
‫رخسمتا�ڑ�اتےوہئےہنمریھپکربےوخ�فوخرط�اتر�اتا�ا�و� کر�اڑتاہو�ا�اپےن‬
‫ہونےا�و�را�سیکوبع�دیتےکےئلامن� قزائمرکنےےکاجبئےاناک�رایک�‪،‬ا�و�ر �‬
‫لوگو�ںیکرط�فلچدیا�‪،‬ےسیجرفمایا�‪:‬‬
‫ََْ َ‬ ‫َ ْ َ َ ٓ ٰٓ َ‬
‫‪3‬‬
‫َواِذا انقل ُب ْوا اِل ا ْه ِل ِه ُم انقل ُب ْوا فك ِِه ْ َۖۡ‬
‫ي ‪۳۱‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬ا�و�راپےنرھگ�و�الو�ںیکرط�فےتٹلپوتمز�ےےتیلوہئےےتٹلپےھت�۔‬
‫ل‪۰‬۝ ا َِّن َر َّب ٗه َك َن بهٖ َب ِص ْ ً‬ ‫َّ ٗ َ َّ َ ْ َّ ْ َّ ُ ْ َ َ ٰ ٓ‬ ‫س ْو ً‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ٗ َ َ ْ ٓ‬
‫ف َا ْه ِلهٖ َ‬
‫‪4‬‬
‫ياۭۛۚ ‪۱۵‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ۛۚ‬ ‫ب‬ ‫‪۱۴‬۝‬ ‫ۛۚ‬
‫ر‬ ‫و‬‫ي‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ظ‬ ‫ه‬ ‫ِن‬‫ا‬ ‫‪۱۳‬۝‬ ‫ا‬
‫ۭ‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫اِنه كن ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہاپےنرھگو�الو�ںںیمنگماھتا�سےناھجمساھتہکاسےیھبکانٹلپںیہنےہ�‪،‬لپانٹےسیکہناھتا�ساکر�با�سےکرکتو�تدیھکرہااھت۔‬
‫رھا�نیکا�ساحلترپزنطیہوط�رپرف مرایابجوت�اپےناخلقےسرفککرنےیکرج�ا�ترکاکچوترھپھجتےسیجٓا�دمیوکییہاچ�لزیبدییتےہوجتو‬
‫پ �‬
‫چلرہاہے�‪،‬اسیجہکرسح�تیکاثم�لرفمائی�۔‬
‫َ َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ٰ َ ْ َ ً َ َ ْ َ ‪۰‬۝ َ َ ْ ْ ْ ِّ ْ َ‬
‫‪5‬‬
‫م ّر ُس ْو ٍل اِل ك ْنا ِبهٖ ي ْست ِز ُء ْو َن ‪۳۰‬۝‬ ‫يم‬ ‫يسة ع ال ِعبا ِ ؗۚد ما ي ِت ِ‬

‫‪ 1‬القيامة‪�3 2� :‬‬
‫ط�ی �‪۵�۲�۴‬؍�‪۲�۳‬‬ ‫تفس� ب‬
‫‪ 2‬ی‬
‫املطفف��‪۳�۱‬‬
‫ین‬ ‫‪3‬‬
‫‪4‬االنشقاق �‪ �۳‬ت‪۱�۵��۱‬‬
‫‪ٰ 5‬ی ی ن‬
‫س� �‪۳�۰‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ترجہم�‪:‬افوس�سدنب�و�ںےکاح�لرپوج�رسو�لیھبا�نےکاپ�سٓایا�ا�ساک�و�ہذم�ا�قیہا�ڑ�اتےرہے�۔‬
‫�د� �وز�خںیمذع�ا�بدیےتوہئےرجم�ماناس�نےسزنطیہاہکجائےاگ�۔‬
‫ُ ْ ‪۰‬۝ َّ َ‬
‫ك َا ْن َ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ‬
‫‪1‬‬
‫ت الع ِزي الك ِري ُم ‪۴۹‬۝‬ ‫ذقۙۚ اِن‬
‫رتجہم�‪:‬لےھکچا�ساکمز�ا�‪،‬بڑ�ا�زبر�دستزع�تد�ا�ر�ٓا�دمیےہوت�۔‬
‫رھالہلیھباسےولگو�ںےکاستھایکاطیش�نطلسمرک�دیاتہےوجاسےیکینوہد�ایتیکرط�فر�اغبیہںیہن‬
‫حقےس گر�ور�د�انیےکےجیتنںیمپ �‬
‫ہونےدیات�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َّ ْ ُ َ ْ ْ َّ ْ ٰ‬
‫حن نُ َـق ّي ْض ل ٗه َش ْي ٰط ًنا َف ُه َول ٗه َقر ْ ٌ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۳۶‬۝‬ ‫ِ‬ ‫وم يعش ع ِذك ِر الر ِ ِ‬
‫ترجہم�‪:‬وجصخشرحنمیکتحیصنےساغتفلربتاتےہمہا�سرپایکاطیش�نطلسمرکدیےتںیہا�و�رو�ہا�ساکرفقینباجتاےہ�۔‬
‫َ َ َْ َ َ ً‬ ‫َّ‬ ‫اعوا َّ ٰ َ َّ ُ‬ ‫۔۔۔ َا َض ُ‬
‫‪3‬‬
‫الصلوة َوات َـبعوا الش َه ٰو ِت ف َس ْوف يلق ْو َن غ ّياۙ ‪۵۹‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬وہنج�ںےنامن�زوکاضئعایک�ا�و�رخو�اہاش�تسفنیکریپ�و�ییک‪،‬پسرقیبےہہکو�ہرمگ�اہیےکاناج�مےسد� چوا�رہو�ں�۔‬
‫ومڑ�ےاگتو�ا�ساکال�زمیہجیتنمنہجیہےہ‪،‬یجےسرفمایا‬ ‫بجوکئیاناس�نالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکاطاعتںیہنرک�ےاگ�‪�،‬ر�بیکدنبگیےسہنم �‬
‫َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َُْۗ َ َ ْ ُ ْ ْ َ َ َ َ َ ُ ْ ْ َ َ َ َ ُْ َ ْ َ ُ‬
‫ي ‪۴۳‬۝ َو ْل نك ن ْط ِع ُم‬ ‫م ال ُم َص ِل ْ َ ۙ‬‫ك ِ َ‬ ‫ي ‪۴۱‬۝ ما سلكك ِف سقر ‪۴۲‬۝ قالوا ل ن‬ ‫ع المج ِر ِم ۙ‬ ‫ن ‪۴۰‬۝ ِ‬
‫يتساءلو ۙ‬
‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ٰ ّٓ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۗ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫الد ْيۙ َح ات َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ي ‪۴۷‬۝ فا‬ ‫ىنا ال َي ِق ْ ُ ۭ‬ ‫ّ‬ ‫ِي ‪۴۴‬۝ َوك ّنا ن ْوض َم َع الا ِٕى ِض ْ َ ۙ‬
‫ي ‪۴۵‬۝ َوكنا نك ِذ ُب ِب َي ْو ِم ِ ِ ‪۴۶‬۝‬ ‫ال ِم ْسك ْ َ ۙ‬
‫َ ْ َ ُ ُ ْ َ َ َ ُ ّٰ‬
‫‪4‬‬
‫اعة الش ِف ِع ْ َ ۭ‬
‫ي ‪۴۸‬۝‬ ‫تنفعهم شف‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہرجممو�ںےسوپھچںیےگمتںیہایکچزی�د� �وز�خںیمےلیئگ�؟�و�ہںیہکےگمہامن�زپڑھےنو�الو�ںںیمےسہنےھت�‪�،‬ا�و�رسمنیک کوکاھناہنںی‬
‫رقا�ر�دیےتےھتاہی�ںکت‬
‫ھکالتےےھت‪�،‬ا�و�رحقےکالخ�فابتںیانبنےو�الو�ںےکاستھلمرکہمیھبابتںیانبنےےتگلےھتا�و�ر�ر�و�زجز�اکوجوھ�ٹ �‬
‫کہںیمہا�سینیقیزیچسےاسبہقشیپٓاگای�‪�،‬ا�سوقتافس�ر�شرکنےو�الو�ںیکوکئیافس�ر�شا�نےکیسکاک�مہنٓائےیگ�۔‬

‫ُبَسْحَيَا ُناَسْنِاْلا ْنَا َكَرْتُّي ىًدُسؕ‪ْ۰۰۳۶‬مَلَا ُكَي ًةَفْطُن ْنِّم ٍّيِنَّم ىٰنْمُّيۙ‪۰۰۳۷‬‬
‫کای اناس�ن ہیاتھجمس ےہ ےک اسے اکیب�ر وھچ�ڑ دیا اجئے اگ�‪،‬کای و�ہ ایکاگ�ڑھے اپنیاک رطق�ہ ہن اھت وج اکپٹیا ایگ اھت �؟‬

‫َّمُث َناَك ًةَقَلَع َقَلَخَف ىّٰوَسَفۙ‪َ۰۰۳۸‬لَعَجَف ُهْنِم ِنْيَجْوَّزلا َرَكَّذلا َو ىٰثْنُاْلاؕ‪َ۰۰۳۹‬سْيَلَا‬

‫وجڑ�ے ینعی رن ام�د�ہ انبئے�‪ ،‬کای (�الہلاعتلٰی )‬
‫پرھوہلاک ولتڑھ�ا وہگای رھپالہل ےن اسے دیپ�اایک ا�و�ر د�رست انب�دیا�‪ ،‬پرھا�س ےس �‬
‫‪ 1‬الدخان�‪�۴ ۹‬‬
‫‪2‬الزخرف �‪۳�۶‬‬
‫مر��‪۵�۹‬‬
‫‪ 3‬ی‬
‫ت‬
‫‪4‬املد��‪۴�۸��۴�۰‬‬‫ث‬
 ‫�� �� �‬

‫َكِلٰذٍرِدٰقِبىٰۤلَعْنَاِۧيْحُّيىٰتْوَمْلا‪�(۰۰۴۰‬اقلایمۃ�‪۳�۶‬تا�‪)۴�۰‬‬
‫�ا�س(�امر) پراق�د�رںیہنہکرم�د�ےوک نزد�ہرکد�ے�۔‬
‫وھچڑ�دیاجائےاگ�‪،‬نہاسےیکین ھبوالئیاکحمکدیاجائےاگ�ا�و�رنہرب�ائیےسر�وکاجائے‬
‫کای�اناس�نہیاتھجمسہےہکاسےرتشبےاہم�رکیرط�حوینیہلمہم �‬
‫وھچڑ�دیاجائےاگ�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬‫گا�‪،�،‬نہا�ساکماحسہبوہگانہاعمقہب‪،‬ای�ا�سوکقربمںیہشیمہےکےئل �‬
‫َ‬
‫‪1‬‬ ‫ك ا َِل ْي َنا َل ُ ْ ُ‬
‫ت َجع ْو َن ‪۱۱۵‬۝‬ ‫َا َف َ ِس ْب ُت ْم َا ّنَا َخلَ ْق ٰن ُ ْ‬
‫ك َع َب ًثا َّو َانَّ ُ ْ‬
‫ترجہم�‪:‬کایتمےنہیھجمسرکاھاھتہکمہےنںیہمتوضف�لیہدیپ�اکایہےا�و�رمتںیہامہ�ر�یرط�فیھبکانٹلپیہںیہنہے�۔‬
‫رضو�رمےلیگ�‪،‬رھپ�الہلاعتلٰیےن�اپیندق�ر�ت‬
‫�ایاسہرگزہنںیہکلبدنایمںیاسےمکحومامنتعا�و�ر�ٓاخر�تںیماپےناپےناعام�لےکومبجبزج�اوزس�ا �‬
‫کامہلا�و�رکحتمیکدللیرفمائیہکاناس�نابدت�ائیوط�رپرایکہفطنیکلکشںیمےباج�نوبےاینب� تداھ�‪،‬بدبو�د�ا�رپانیاک�ایکریقحقرط�ہاھتجویپھٹےس‬
‫رھا�سولتڑھ�ےوکمہےنلکشوصو�ر�ت‬
‫�رحمام�د�رمںیاکپٹی گاای�‪،‬پرھہمےنا�سرطق�ےوکوخ�نیکیکٹھپانبیا‪،‬یکٹھپوکپرھوگشتاکلوتڑھ�ابان�دیا‪،‬پ �‬
‫�ا�و�رانتمسباعاضاطعرفمارک�ا�سںیمر�و�ح نوھپیک�‪،‬ا�و�رایکانتسبںیممر�دیاعو�ر�تیکلکشںیمدیپ�ارکدیا‪،‬کای�و�ہالہلسجےنا�سرط�ح‬
‫ے؟قیانیہپیلرمتہبدیپ�اکرنے‬
‫خمفلتاطو�ا�رسےزگ�ا�رکر�اسےدیپ�ارفمایاےہ�‪،‬کای�و�ہا�س قرپا�د�رںیہنہکاسےانفوہاجنےےکدعبد�وبا�ر�ہڑھک�اکر�د� �‬
‫�و�الا�د�وبا�ر�ہانبنےرپبتہزیا�د�ہا�و�ربوط�ر�ا�ولیاق�د�رےہ‪،‬ےسیجرفمایا�‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ ْ ُ‬ ‫َّ‬
‫‪2‬‬ ‫َو ُه َوال ِذ ْي يَ ْب َد ُٔوا الَــل َق ث َّم يُ ِع ْي ُد ٗه َو ُه َو َا ْه َو ُن َعل ْيهِ۔۔۔ۧ ‪۲۷‬۝ ‪۰‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬وہیےہوجختقیلیکابدت�اکرتاہےرھپ�وہیا�ساک�اعا�د�ہرک�ےاگ�ا�و�ریہا�سےکےئلٓاسا�نرتےہ۔‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ ْ َ ْ َ ْ ْ َ َّ َ ْ ُ ْ ْ َ ْ ّ ْ َ ْ‬
‫‪3‬‬
‫م خل ٍق َج ِدي ٍد ‪۱۵‬۝‬ ‫افع ِيينا ِبلل ِق الو ِل ۭ بل ه ِف لب ٍس ِ‬
‫ترجہم�‪:‬کایہپیلاب�رکیقیلختےسمہاعجزتےھ؟مرگ�ایکیئنقیلختیکرط�فےسہیول�گکشںیمڑپ�ےوہئےںیہ�۔‬
‫َ ٓ‬ ‫َْ‬
‫ون‪ ،‬فان تَ َ� ِإل ا ِخ ِر َها‪:‬‬ ‫الت َ َّ ْ ُ‬‫هللا َع َل ْيه َو َس َّ َل‪َ “ :‬م ْن َق َر َٔا م ْن ُ ْ َ ّ‬ ‫َٔ َ ُ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ُ ُ َّ َّ‬
‫ني والزيت ِ‬ ‫كو ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫الل َصل ُ ِ‬ ‫ا ب� هر ي�ة يقول‪ :‬قال رسول ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫نَ َ َ ْ َ َ َٔ َ ٔ ْ‬ ‫َ ‪ َٔ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ 4‬نَ َ َ َ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ٔ َ َ ْ َ َّ ُ ٔ َ ْ َ ْ‬
‫ك الاكِ ِمني} ‪ ،‬فليقل‪ :‬بل‪ ،‬وا� عل ذ ِلك ِمن الش ِاه ِد ي�‪ ،‬ومن قرا‪ :‬ل اق ِسم ِبيو ِم‬ ‫{اليس للا ِبح ِ‬
‫َ َ ٔ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ‪َ ُ ْ َ َٔ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ 5‬‬‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٔ‬ ‫ْ َ َ َْ‬
‫امةِ‪ ،‬فان تَ َ� ِإل {ال ْي َس ذلِك ِبقا ِد ٍر ع ان ي ِي الموت} ‪ ،‬فليقل‪ :‬بل‪ ،‬ومن قرا‪ :‬و‬
‫َ ََ‬
‫ال ْر َسل ِت‪ ،‬ف َبلغ‪:‬‬ ‫ال ِقي‬
‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫َ‬
‫َّ‬ ‫َْ ُ ْ ٓ‬
‫ون} ‪ ،6‬فل َيقل‪ :‬ا َم َّنا ِب� ِ‬
‫لل‬ ‫ي ِم ُن َ‬ ‫يث َب ْع َد ُه ُ ْٔ‬
‫{ف ِبا ِّي َح ِد ٍ‬

‫‪ 1‬املومنون�‪۱�۱�۵‬‬
‫‪ 2‬الروم �‪۲�۷‬‬
‫‪ 3‬ق‪۱۵‬‬
‫الت�‪�8 :‬‬
‫‪ 4‬ين‬
‫‪ 5‬القيامة‪�4 0� :‬‬
‫‪ 6‬املرسالت‪50 :‬‬
 ‫�� �� �‬

‫اعتٰی�)�ا�س�(�امر�)پرقا�د�رہنںی‬
‫ت’�’کای�(�الہل ل‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایاوجصخشمتںیمےسوس�ر� ٔہاتلنییکٓاخر�یٓای �‬
‫ت’�’ کای�(�الہلاعتلٰی�)�ا�س�(�امر�)‬
‫وک نزد�ہرک�د�ے�۔ پڑھے �و�ہےہکاہ�ںںیمیھبا�سرپوگ�ا�ہوہ�ں ‪�،‬ا�و�روجشصخوس�ر� ٔہایقمہیکٓاخر�یٓای �‬
‫کہرم�د�ے �‬
‫وک نزد�ہرک�د�ے�۔‘‘پڑھے� ت‪،‬و�و�ہےہکاہ�ں�‪�،‬ا�و�رجوسو�ر� ٔہالرمسال�تیکٓاخر�یٓایت’�’�ا�با�س(قر�ٓا�ن�)کےدعب�ا�و�رکوناس‬
‫پرقا�د�رہنںیہکرم�د�ے �‬
‫‪1‬‬
‫کال�مایاسہوکساتہےسجرپیہایام�نالئںی� �۔‘�‘پڑھے �و�ہامانبالہلےہک۔‬
‫‪2‬‬
‫عضفیر�و�ایتےہ‪�،‬ا�سںیمر�ا�و�یالاعر�ابیوہجم�لےہ�۔‬
‫�اسال�مہبتع‪t‬بنزغ�و�ا�ن‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫واكن طوال �ج يل‬
‫‪3‬‬
‫تعہب‪t‬بنزغ�و�ا�نےبملدقکےوخبوص�ر�توج�ا�نےھت�۔‬
‫َٔ‬
‫وقيل‪ :‬كنيته ا ُبو عبد هللا‬
‫‪4‬‬
‫�ا�نیکتینکاب عودب�الہلیھت�۔‬
‫رکر�یویکنہکو�ہدصیو�ںےسنجا�وہا�م‬
‫جبرحتماعلمﷺےنولگو�ںوکحقیکرط�فالبناشر�و�عایکتوقریشہکمرپ�دعو�تقحیلجبنب گ‬
‫� عتوابص�تا�و�رغطلاک�ریو�ںںیمالتبمےھت�اسال�ما�نیکڑجکا�ٹرک�رکھدیاتتاھ�‪،‬چاننہچرقیشےندینقحیکاخملتفوک�اپان�ا� �و ھڑانچبوھنابانلای�ا�و�ر�ا�سیک‬
‫وکوب�لاسال�میکاعس�د�تبیصنوہتیو�ہا�نیک‬
‫�اشاعتوک�ر�وکےنےکےیلاییساییسرحتکںیرکنےےگلہکاناسنتیرسپٹیرک�ر�ہیئگ�‪،‬سجصخش ق‬
‫واتی‪،‬ہبتع‪t‬کو�الہلاعتلٰیےنرطف�تدیعسسےون�ا�ز�اتاھجونیہدعو�تقحیکدص�ا�ا�نےک‬
‫سمتر�انوی�ںاکہد�فنباجتا�ا�و� �رزندگیا�سرپ�د�وبرھہ ج‬
‫کانو�ںکتیچنہپا�نےکد�لو�دما�غےنوگ�اہید�یہکہیدعو�ترس�اسرخریہےا�و�ر�اسیںیماناسنتییکالف�حےہ�‪،‬یلنکد� سور�یرط�فدکیاھکہ‬
‫وکوب�لرکتاہےو�ہافک�رمہکےکوہلان�کاظملماکشاک�ربناجتاہے‬
‫وکوب�لرکنا�ٓا�گےکٓالائومںیوک�دنےےکمرت�ا�د�فےہ�‪،‬وجشصخا�س ق‬
‫�ا�سدعو�ت ق‬
‫یلنکا�نیکتمہرم�د�انہےنوگ�ا�ر�ہہنایککہافک�رکےوج�ر�وسمتےسڈ�رکرقوب�لقحیکاعس�د�تےسرحم�و�م ہرںی�‪،‬چاننہچانوہ�ںےنیسکاتملےک‬
‫رکو�ائےوتحدیکوتاھ�مایل�ا�و�رچر�خیلیناف�مےکےلتا�ندقم�سرتیندنب�و�ںںیماشملوہنےاکشر�فاحصلایکجسوکقر�ٓا�ن‬ ‫غبری�ٓاگےڑب�ھ ل‬
‫َّ‬
‫الل َع نْ ُ� ْم َو َر ُضوا َع ْن ُه اکظعمیبقلد�ےرکھکےلوظفل�ںںیمتنجیکاشب�ر�تد�یےہ�‪،‬‬ ‫� ُ‬ ‫کریمںیم َر ِ ض ي َ‬
‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ف ْ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫عتبة ْب ن� غزوان ‪،‬وهو سابع سبعة ِ ي� ِإال ْسلم َم َع َر ُسول الل صل‬
‫وکر�ف ھچاملسمنو�ںاکعمل اھت�ا�و�ر�ا�ناکخای�ل‬ ‫�ا�س وقتکت ایکلیلق دعت�ا�دہی اعس�د�ت اند� �وز�ایام�ن وہئییھت ا�ن ںیم ہبتع ‪t‬بن زغ�و�ا�ن ص‬
‫تاھکہو�ہاستویںاملسم�نںیہ�۔‬

‫ّ‬ ‫ٓ‬ ‫س� ابوداودکتاب الصالۃ َ ب� ُب ِم ْق َدار ُّالر ُكوع َو ُّ‬

‫‪ 1‬نن‬
‫تفس� القران َ ب�ب َو ِم ْن ُس َور ِة ِ‬
‫الت ي ِن� �‪۳�۳�۴�۷‬‬ ‫الس ُج ِود�‪،۸�۸�۷‬جامع ت�مذی کتاب ی‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪ 2‬مسندامحد�‪�۷ �۳ ۹�۱‬‬
‫ف‬
‫صابة� ت� ي ز‬
‫ي� الصحابة�‪۳�۶�۴‬؍ ‪�۴‬‬ ‫ي‬ ‫‪ 3‬إال‬
‫یخ‬
‫‪ 4‬ت�ر� اسالم بشار�‪۸�۰‬؍�‪۳‬‬
 ‫�� �� �‬

‫تاہماہلریسکا�اند�ا�ز�ہےہہکا�سوقتاملسمنو�ںیکدعت�ا�دچھےسڑب�ھیکچیھت�۔‬
‫ہیرسو�لالہلﷺرپ�ایام�نالنےو�الو�ںںیمےٹھچربمنپرتےھ�‪�،‬ا�سوقتا�نیکرمعتسیرب�سیھت�‪،‬‬
‫َ ٔ‬
‫وهاجر ِإل ارض احلبشة‬
‫جبرشمکنیہکموکتعہب‪t‬کےاسال�ماکعملوہ� تاو�و�ہا�نےکوخ�نےکایپسےنبےئگ‪،‬نہرص�فا�نرپماع�شےکد�ر�و�ا�ز�ےدنبکر�دیےئہکلب‬
‫سجامنی ا�ذتیںی دیےن ےسیھبرگیزنہ اھت�‪،‬جبرشمکنیاکظملوسمت دحسے ڑب�ھایگتوبایسی رم�د�و�ں ا�و�ربسی وخ�اتنی ےکاستھ ہییھب ہشبحیک‬
‫طر�فرجہ�ترکگےئ�‪،‬‬
‫ال ِد َينة َم َع ِْال ْق َد َ‬
‫ادو ِإ ن�ا خرجا َم َع‬ ‫ح� َه َاجر إ َل ْ َ‬ ‫ثُ َّ� عاد إ َل َر ُسول َّالل َص َّل َّ ُ‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل وهو ب�كة‪ٔ ،‬فاقام معه تَّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ين‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫عل�م عبيدة‬ ‫لملسمل� ي‬ ‫فلق�م رسية‬ ‫عل�م عكرمة ْب ن� ا ِب ي� ج�ل‪ ،‬ي‬ ‫الكفار يتوصالن ِإل املدينة‪ ،‬واكن الكفار رسية ي‬
‫ْب ن� احلارث‪ ،‬فالتحق املقداد‪ ،‬وعتبة ب� ي ن‬
‫ملسمل�‬
‫�ا�و�ر�ابیھرسو�لالہلﷺہکمرکممہںیمیہےھتہکشبحےکد�ا�ر�الامنےسہکمرکممہو�اپسٓاگےئا�و�ر�ٓا�پﷺےکاستھرہےا�و�رجبرجہ�ت‬
‫مدیہنونم�ر�ہاکحمکوہ�اتودقم�ا�د‪t‬کےاستھدمیہنونم�ر�ہرجہ�ترکگےئ�‪ ،‬شو�ا�لایکرجہ�یںیمرقیشاک�ایکوفجیدسہترکعمہنبابیلہج‬
‫روی�ںیکوٹ�ہےنیلدمیہنونم�ر�ہیکرط�فر�و�انہوہ�ا�‪،‬ہبتع‪t‬بنزغ�و�ا�نو�ردقم�ا�د‪t‬بناسو�دبیھ‬
‫یا�ابوفسای�نیکایق�د�تںیماملسمنو�ںیکرسگ م‬
‫�ا�سدسےتںیماشملوہگےئ‪،‬قریشےنہیھجمسرک�اہنںیا�سدسےتںیماشملوہنےیکاجا�ز�تد�ےد�یہکاشید�و�ہوقمیتیمحیکانبپر�اہلدمیہن‬
‫سےڑلناچاہےتںیہ�‪�،‬ا�سدسےتیکھٹمڑیھبر�ابغےکاقم�مرپساٹھای�اسیرتشسو�ا�ر�و�ںرپشملمتاملسمنو�ںےکا�سوفجیدسےتےسوہئیسجوک�رسو�ل‬
‫وھتڑ�یدیرتکایکد�وسر�ےرپتریبا�ر�ی‬
‫اجھباھ�‪�،‬د� نوو�ںرط�فےس �‬
‫�الہلﷺےندیبع�ہ‪t‬بناح�ر�ثیکایق�د�تںیمتشگاگلنےےکےیل ت‬
‫ہوتیرہیا�سےکدعبقریشہکمےناپسپہوکرمہکرکممہاک�ر�خایک�‪�،‬ا�ساثانمںیہبتع‪t‬بنزغ�و�ا�نا�و�رمدق�ا�د‪t‬بناسو�دموقعاپکرشلرک�اسال�م‬
‫مںیاجمےل�ا�و�ر�اسیےکاستھدمیہنونم�ر�ہچنہپرک�اپےناہمجرباھئوی�ںںیماشملوہگے�‪،‬‬
‫َ َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ال ِد َين ِة َعل َع ْب ِد ِ‬
‫الل ْب ِ ن� َس َلة ال َع ْجل ِ ن ّ ِي�‬ ‫نَ زَ� َل ُع ْت َب ُة ْب نُ� َغ ْز َو َان ِح ي نَ� َه َاج َر إ َل ْ َ‬
‫ِ‬
‫‪1‬‬
‫تعہب‪t‬بنزغ�و�ا�نبجدمیہنونم�ر�ہیکرط�فرجہ�تیکوتعدب�الہل‪t‬بنہملسالجعنیےناہنںیاپانہمام�نانبیا�۔‬
‫ََ‬ ‫َ َ َ َٔ‬ ‫ٓ �خَ َ ُ ُ َّ ّ‬
‫الل صل هللا عليه وسمل َب ْ ي نَ� ُع ْت َبة ْب ِ ن� غ ْز َوان َوا ِب ي� ُد َجانة‬ ‫ا رسول ِ‬
‫جب دیس�الاممﷺ ےناہمجرین ا�و�ر�اناص�رکے امبنی وم�اخا�تاقئمرک�ائیوتہبتع ‪t‬بن زغ�و�ا�نوکشموہ�رباہ�د�ر�ابو� جدانہامس�ک نب رخشہ‬
‫کا�اسالمیاھبئیانبیا�‪،‬‬
‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫بدرا‪ ،‬واملشاهد َم َع َر ُسول الل صل‬ ‫ثُ َّ� ش�د ً‬
‫�ٓا�پ‪t‬حقوباطلیکگنجزغ�و�ہدب�رمںیا�و�ر�د�وسر�ےامت�مزغ�و�ا�تںیمرسو�لالہلﷺےکرمہکا�برہے�۔‬

‫ا� سعد �‪۹�۹‬؍�‪۳‬‬

‫‪ 1‬بن‬
 ‫�� �� �‬

‫وکا�دسہییکمہمرپ�ر�و�انہایکتو‬
‫جبامری�الومنمنیدیسنارمع‪t‬نےدعس‪t‬بنابی قوا�ص ق‬
‫ََ َ َ‬ ‫الطاب َر ِ ض� َّالل َع نْ ُ� َما إ َل ٔارض البرصة‪ ،‬ليقاتل من ب� ٔال ة‬ ‫وس�ه ُ َعر ْب ن� خ‬
‫س�ه انطلق‬ ‫بل من فارس‪ ،‬فقال ُل ملا ي‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ي‬
‫َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫تَّ ٔ ٔ‬ ‫ٔ‬
‫ح� ت�توا اقىص مملكة العرب وا ند� مملكة العجم‪ ،‬فرس َعل ب�كة الل ت َعاىل يو�نه‪ ،‬اتق الل ما‬ ‫انت ومن معك‬
‫ٔ‬ ‫عل�م َو َق ْد كتبت ِإ َل العالء ْب ن� احل�ض‬ ‫َّ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫استطعت‪ ،‬واعمل ٔانك ت ٔ� ت‬
‫م ان‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫الل‬ ‫يعينك‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫رجو‬‫وا‬ ‫العدو‪،‬‬ ‫حومة‬ ‫�‬
‫ي‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ ف ٔ‬ ‫�دك بعر�ة ْ ن� ث‬
‫هر�ة‪ ،‬وهو ذو جماهدة للعدو وذو ماكيدة‪ ،‬فشاوره‪ ،‬وادع ِإل الل‪� ،‬ن اجابك فاقبل ِمنه‪ ،‬ومن‬ ‫فج ب‬ ‫ي‬
‫ث ََ‬ ‫ف‬ ‫فالزية َع ْن يد ة‬ ‫ٔ‬
‫مذل وصغار‪َ ،‬و ِإال فالسيف ِ ي� يغ� هوادة‪ .‬واستنفر من مررت ِب ِه من العرب‪ ،‬وح�م عل‬ ‫ا ب ي� ج‬
‫ّ ّ‬
‫العدو‪ ،‬واتق هللا ربك‬ ‫الهاد‪ ،‬واكبد‬ ‫ج‬
‫رعا�قرع�بےکونجبیےصحوکد�وبا�ر�ہوتفم�حانبئںیجوعدہصدییقےک‬
‫سدینارمع‪t‬نےٓا�پ‪t‬کورہشبرص�ہاکامریرقم�ررفمایا�ا�و�رف مرایاکہو�ہ �‬
‫�ا�و�اخرمںی ابغی وہچاکتاھ�ابہل ‪�،‬دست اسیم�ن وغری�ہ اسی العقے ںیم و�اقع ےھت�‪ ،‬تعہب ‪t‬کو�ا�سمہم رپھبےتج وقت دیسنا رمع ‪t‬نے ہی دہ�ایا�ت‬
‫�دیں�الہلےکلضفوکر�مرپبرھ�وسہرکتےوہئےمترع�بےکاتناہئیدح�و�دکیرط�فاہج�ںےستکلمممجعرش�و�عوہتیےہاپےناسھتوی�ںوکلے‬
‫کر�ر�و�انہوہجائو�‪،‬ہرحا�لںیموخ�فدخ�ا�ا�و�رپرہزیگا�ر�یےساک�مانیل�ا�و�ریہاب�تذہنںیمرھکانکہمتایکاکم�ردشنمیکرس�زمنیںیماج�رہے‬
‫ہو�‪،‬جمےھامدیہےہکالہلاعتلٰیاہمت�ر�یدم� فد مرائےاگ�‪ ،‬مںیےنالعئ نبدبع�الہلرضحمیوکلھکاجیھبہےہکبعر�ة ْ ن� ث‬
‫هر�ة کیایق�د�تںیمںیہمت‬ ‫فج ب‬
‫ککمںیجیھبو�ہایکاصحبدتبریا�و�راجناب� �زٓا�دمیںیہمتا�نےسامت�ماعممال�تںیموشم�ر�ہرکنا�‪،‬متاہ�ر�ےر�اسےتںیموجعر�بابقئلٓابا�دہںیابن‬
‫کوبیھاہج�دپر�ٓاما�د�ہرک�و�ا�و�ر�اپےناستھےلول�‪�،‬اہلمجعوکہپےلاسال�میکدعو�تد�و�و�ہوبق�لرکلںیوت�ا�نوک�اپانباھئیوھجمس�ا�و� گر�ار�اسال�موبق�لہنرکیں‬
‫‪1‬‬
‫رو�۔‬
‫تو�ا�نوکجزیہدیےن جمرپوب�رکر� گو�ار�ا�سرپبیھایت�رنہوہ�ںوتتول�ا�رسےاک�مول�‪�،‬الہلاہمت�ر�احامیوناص ہ‬
‫ٔ‬
‫اال ة‬
‫بل‬ ‫فسار عتبة وافتتح‬
‫ہبتع‪t‬فا�ر�سےکرہش�ابہلیکرط�فر�و�انہوہئے‪�،‬ایر�انوی�ںےناملسمنو�ںاکبڑ�یاپمر�د�یا�و�ر�اتسالق�لےساقمبہلایک�ا�و�رکیئوتفہ�ںکتاملسمنو�ں‬
‫کوشرہپرقابضہنوہنےدیاابلآخر�ایکوخنریزمرعکےںیماملسمنو�ںےنایر�انوی�ںےکاس�ر�ےسکلباکن�لدیےئا�و�ر�و�ہاپےنڑکنیس�و�ںٓا�دمی‬
‫کوٹ�اکرباھ�گڑھک�ےوہئے�۔‬ ‫‪2‬‬

‫ٔ‬ ‫ئ‬ ‫ٔ‬

‫كث�ة‪ ،‬فكتب ب خ� ب�ها إىل معر‪ ،‬وارسل الكتاب مع ن�فع وبعث ب�لكتاب مع ن�فع ب ن�‬
‫فتح االبهل فوجد يف�ا غنا� ي‬
‫احلارث ن� لكده ف‬
‫الثق�‬ ‫ب‬
‫ریغبانوہ�ںےنوف�ر�ًاانفعنباح�ر�ثنبدلک�ہیفقثوک‬
‫ہبتع‪t‬فاتاحنہرہشمںید�اخلوہئے‪،‬بےاتناہما�لتمینغا�نےکاہتھٓایا�‪،‬یسکاتخریکے �‬
‫�امری�الومنمنیدیسنارمع‪t‬کوا�سحتفیکاطال�عدیےنےکےیلطخد�ےرک�ر�و�انہایک۔ہبتع‪t‬بنزغ�و�ا�نےنامری�الومنمنیدیسنارمع‪t‬‬
‫‪ 1‬اسدالغابۃ�‪۴�۶�۲‬؍ ‪�۳‬‬
‫‪ 2‬اسدالغابۃ�‪۵�۵�۸‬؍�‪۳‬‬
 ‫�� �� �‬

‫کوفحتیکاطال�عا�نالاف�ظںیم �دی�۔‬
‫ين‬ ‫ق‬ ‫ٔ‬
‫والبحر�‪ ،‬وفارس‪ ،‬واهلند‪،‬‬ ‫وه مر� سفن البحر من معان‪،‬‬ ‫اما بعد‪ ،‬فان هللا‪ ،‬وهل احلمد‪ ،‬فتح علينا االبهل‪ ،‬ي‬
‫ار�م‪ ،‬ن‬
‫وا� اكتب إليك ببيان ذلك ان شاء هللا‬ ‫ذه�م ت‬
‫وفض�م وذر ي‬ ‫ين‬
‫والص�‪ ،‬واغنمنا ب‬
‫�امابدع�!�الہلزع�وجلاکہز�ا�رشرکہےہکا�سےنابہلامہ�ر�ےےیلرخسمکر�دیا�‪،‬یہاقم�مامع�ن‪،‬برحین�‪،‬فا�ر�س�‪،‬ہدن�ا�و�رچنیےسٓانےو�الےاہج�ز�و�ںیک‬
‫نلرگگا�ہےہ‪،‬ہمےنام�لتمینغںیمتہبھچکاحصلایکہےںیما�ناشئ الہلا�سیکلیصفترقنعیبٓا�پ کلوکوھ�ںاگ�۔‬
‫ر� هللا عنه ش‬
‫تبا� املسملون بذلك‬ ‫فملا قدم عىل معر ض‬
‫‪t‬ا�و�رسمامل�ن ےب‬
‫جب و�ہ امری�الومنمنی دیسنا رمع ‪t‬کے اپ�س ا�س طخوکلےرکہپےچنوت فحت یک اطال�ع ڑپ�ھرک�امری�الومنمنی دیسنا رمع �‬
‫حدمرس�و�رہوئے�۔‬ ‫‪1‬‬

‫لملسمل� من ن ز‬
‫ين‬ ‫ٔ‬ ‫الريبة كتب إ َل ُ َعر ْب ن� خ‬
‫ملا ن ز�ل عتبة ْب ن� غزوان خ‬
‫م�ل يشتون‬ ‫الطاب يعمله ن ز�وهل يإ�ها وانه ال بد‬ ‫ِ‬
‫به إذا شتوا‪ ،‬ويكنسون فيه إذا انرصفوا من غزومه‪،‬فكتب إليه ا�ج ع ٔاحصابك ف� موضع واحد وليكن قريبا َ‬
‫من‬ ‫ي‬
‫َ‬
‫كث�ة القصبة ف� طرف بال� إل الريف ن‬ ‫ٔ‬ ‫ن‬ ‫َ‬
‫ودو�ا مناقع‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫إ� وجدت ارضا ي‬ ‫والرع واكتب ِإل بصفته‪،‬فكتب إليه ي‬
‫ي‬ ‫املاء‬
‫ٔ‬ ‫من املشارب واملراع خ‬ ‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬
‫ماء يف�ا قصباء‪ ،‬فملا قرا الكتاب‪ ،‬قال‪َ :‬ه ِذ ِه ارض ن�ض ة قريبة َ‬
‫واملتطب وكتب إليه ان‬ ‫ي‬
‫ٔ‬
‫ا ن ز�هلا الناس‬
‫جبہبتع‪t‬بنزغ�و�ا�نابہلا�و�ر�دجہلےکامت�ماسحیلالعقےاسال�مےکزیرگنںیالچےکوت�انوہ�ںےنامری�الومنمنیدیسنارمع‪t‬کوکلاھکہ‬
‫رضو�ر�ت ےہ اہج�ں و�ہرس�د�ی ےسوفحم�ظ ر�ہںیکس ا�و�رجگن ےس و�اپسٓائںیوتقای�مرکیں�‪� ،‬امری�الومنمنی‬
‫سماملنو�ںوک�ایک ایےسرقتسمکی �‬
‫رکو�‪،‬یہہگجاپنیا�و�رسزب�ہز�ا�رکےرقیبوہنیاچہےیرھپجمےھا�سیکلصفمتیفیک‬
‫سدینارمع‪t‬نےوج�ا�برفمایا�اپےناسھتوی�ںوک�ایکہگجعمج ل‬
‫کلوھ�‪،‬جبہبتع‪t‬نےوپ�ر�یالیصفت�تھکلںیجیھبوت�امری�الومنمنیدیسنارمع‪t‬نےرصب�ہےکلحموقو�عوکسپدنف مرایا�ا�و�رشرہباسنےیکاجا�ز�ت‬
‫‪2‬‬
‫ف مرا� �دی�۔‬
‫ٔ‬ ‫ن ٔ‬
‫االدرع فخ‬ ‫ٔ‬
‫�ط مسجد البرصة االعظم‬ ‫واختط البرصة ‪ ،‬وامر حمجن با�‬
‫توہبتع‪t‬بنزغ�و�ا�نےنرصب�ہرہشکیاینب�د�رکیھ �ا�و�رحمنجابند�ر�عوکحمکدیاکہو�ہرصب�ہںیمجامعدجسمتایکریں�۔‬
‫‪3‬‬

‫فَ َ َ َّ َ َ َٔ ْ نَ َ َ ْ ثُ َّ َ َ َٔ َّ َ ْ ُ َ َّ ُّ ْ َ َْ‬ ‫ٔ‬ ‫َ َ َ ُْ ُ ََ َ‬

‫خط�ا ب�لبرصة � ِمد الل‪ ،‬واث� علي ِه � قال‪ :‬اما بعد ف ِإن الدنيا قد‬ ‫خط َبنا عت َبة ْب نُ� غز َوان فاكن اول خطبة ب‬
‫َ َ َ َْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ٌ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ٓا َذ َن ْت ِب ِ ْ‬
‫ص ٍم‪َ ،‬و َول ْت َحذ ًاء َ‪.‬و ِإ نَّ َ�ا َب ِق يَ� ِم نْ َ�ا ُص َب َابة ك ُص َب َاب ِة ِإال نَ� ِء‪َ .‬وان تُ ْ� ُم ْن َت ِقلون َع نْ َ�ا ِإل َد ٍار ال ز َوال َلا‪ ،‬فان َت ِقلوا‬

‫‪ 1‬اخبارالطوال�‪۱�۱�۷‬؍ ‪�۱‬‬
‫‪ 2‬فتوع البلدان�‪۳�۳�۲‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 3‬اسدالغابۃ�‪۴�۶�۱‬؍�‪۳‬‬
 ‫�� �� �‬
‫َّ‬ ‫ْ ُ َ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫نْ َ ب خَ ْ َ ب َ �ضْ َ ُ ْ َ َّ ُ ُ َ َ َ َٔ َّ ْ َ ْ َ‬
‫� نَّ َ�‪ ،‬ف يَ ْ� ِوي َس ْب ِع ي نَ� َع ًاما ال ُيد ِرك َلا ق ْع ًرا‪َ ،‬و ِ‬
‫الل‬ ‫ال َج َر ُيل ق� ِم ْن ش ِف ي ِ� ج‬ ‫ِم�ا ِ� ي ِ� ما ِ� ِتك‪ ،‬ف ِإنه ذ ِكر لنا ان‬
‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬
‫ال َّن ِة َم ِس ي َ�ة ا ْر َب ِع ي نَ� َع ًاما‪َ ،‬ول َيا ِت َ ي نَّ� َعل يْ َ�ا َي ْو ٌم‪،‬‬
‫ْ‬
‫ص َاع ْ ي ن� ِم ْن َم َصار يع ج َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َل ُت ْم َٔال َّن َ‪،‬ف َع ِج ْب تُ ْ� َ‪،‬وَل َق ْد ُذ ِك َر َل َنا َٔا َّن َما َب ْ ي نَ� ِم ْ َ‬
‫ِ‬
‫الز َح ِام‬‫َو ِل ْل َب َ ٌ َ ّ‬
‫اب ك ِظيظ ِمن ِ‬ ‫ِ‬
‫ریمامعدجسممںیمجہعاک الہپطخہباھتجس ںیم�انوہ�ں‬
‫جبدجسمتای�رہوگیئوتہبتع ‪t‬بن زغ�و�ا�ن ےنہبطخ ا� شرا� فد مرایا�ا�و�ریہرہشبرص�ہ ںیمنوعت ج‬
‫نےےلہپالہلاعتلٰییکدمح�وثانبای�نیکا�سےکدعبف مرایالوگو�!یہ ندایچدن�ر� �وز�ہےہہیتہبدلجہمےساپینھٹیپریھپنےو�الیےہ�‪�،‬ا�ساکبڑ�احہص‬
‫گز�رچاکہےا�و�رتوھ�ڑ�اباقیر�ہایگےہجسرط�حیسکربتناکپانیکنیھپدیےنےکدعب�ٓاخرمںیھچکدیرتکا�سےسرطق�ہرطق�ہاپنیاتکپٹہے�‪ ،‬بے‬
‫ے؟یہ‬
‫شکمتا�سد�ا�رفانیےسدلج�ایکاییسہگجاجنےو�الےوہجسوکبکیھز�و�ا�لںیہنرھپ�ا�سابد�یاکھٹنےےکےیلاسما�نویک�ںایت�رہنںیرکت �‬
‫ساما�نوتبسیکینےہ�‪،‬لوگو�!جمےھریم�ےٓاقاحمدمﷺےناتبیاہےہکمنہجا�سدق�ر�وسعیا�و�رمعقیےہہکا�سےکانک�ر�ےےسایکرھتپاکنیھپ‬
‫رضو� بررھ�یاجئےیگ کایںیہمتہیبجعتےہ؟الہلیکمسق!جمےھ‬
‫جائےوتسرتسا�لںیمیھبا�سیکہہتکتںیہناتچنہپ�ا�و�ر�الہلیکمسق!�ایکد�نہیمنہج �‬
‫�رسو�لالہلﷺےناتبیاہےہکتنجا�سدق�ر�وسعیوہگیہکا�ساک�ایکد�ر�و�ا�ز�ہد�وسر�ےد�ر�و�ا�ز�ےےساچلسیاس�لیکاسمفترپہوگانکیل‬
‫�ایکد�نایاسبیھٓائےاگکہتنجےکقحد�ا�ر�و�ںاک�ا�نرپبےانپ�ہوجہ�موہگا�‪،‬‬
‫ََ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َٔ ُ َٔ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬ما لنا ط َع ٌام ِإال َو َرق الش َج ِر‪َ ،‬ح تَّ� تق َّر َح ْت‬ ‫َولق ْد َرا ْيت ِ ن ي� َوا نَ� َس ِاب ُع َس ْب َع ٍة َم َع َر ُسول الل صل‬
‫ْ‬ ‫َ َٔ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ ْٔ‬ ‫َٔ ْ ُ‬
‫اح ٌد‬
‫فاشتقق�ا نب� َو َب ْ ي نَ� َس ْع ِد ْب ِ ن� َما ِل ٍك‪ ،‬فا تَ زَ� ْر ُت ِب َب ْع ِ�ض َ ا َوا تَ زَ� َر ِب َب ْع ِ�ض َ ا ف َ�ا ا ْص َب َح ال َي ْو َم ِم َّنا َو ِ‬
‫ت‬ ‫اش َداق َنا فالتقط ب�دة‬
‫صغ�ا نّ‬ ‫َ ُ َ َٔ ٌ َ َ ْ َ َٔ ْ َ َ نّ َٔ ُ ُ َّ َٔ ْ َٔ ُ َ ف َ ْ‬
‫فإ�ا مل تكن‬ ‫س َع ِظ ي� ًما وعند الناس ي‬ ‫ص ِمن االمص ِارو ِإ ِ ي� اعوذ ب�لل ان ا كون ِ ي� نف ِ ي‬ ‫ِإال وهو ا ِم ي� عل ِم ٍ‬
‫َ ُٔ‬
‫‪:‬س ُت َج ّ ِر ُبون اال َم َر َاء َب ْع ِدي‬ ‫اال َم َر َاء‪َٔ ،‬ا ْو َق َال َ‬ ‫ُ ُ َّ ٌ َ َ َ خَ ْ َ تَّ َ ُ َ َ َ تُ َ ُ ْ ً َ َ َ ْ ُ َ ُٔ‬
‫نبوة ِإال تناست‪ ،‬ح� تكون ع ِاقب�ا ملك‪ ،‬وستبلون‬
‫لوگو�!�ایکد�نو�ہاھتکہریم�ےالع�و�ہرص�فھچٓا�دمیا�و�ر�رسو�لالہلﷺےکاستھےھتا�و�رامہ�ر�یرسع�تا�و�رنا�د�ا�ر�یاکیہاعلماھتکہد�رخوت�ں‬
‫کےوتپ�ںےکوس�امہںیاھکنےےکےیلوکئیزیچیمرسہنںییھتاہی�ںکتہکامہ�ر�ےڑبج�ےلھچےئگےھت�‪� ،‬ا�و�رامہ�ر�اابل�س�؟وتا�سیکتیفیک‬
‫یہیھتہکایکد�نںیمےنایکاچ�د�رپڑ�یاپئیوت�ا�ساکپاھ�ڑکر�د�وحےصےیکایکاکمںیےندنبہتبانیا�ا�و�ر�د�وسر�ےاکدعس‪t‬بناملک�(�ابی‬
‫یسکہنیسکرہشکا�امریہےمںیالہلےسا�ساب�تیکانپ�ہاچہاتہو�ںہکاپےنٓا�پ‬
‫� قوا�ص�)نے�‪ٓ� ،‬ا�جالہلےنمہرپیہلضفایکہےہکمہںیمےسرہ�ایک‬
‫کوبڑ�امسوھج�ں�؟حالانہکا�سےکزن�دیکںیمریقحترینولخم�قوہ�ں�‪،‬لوگو�!�اچیھرط�حنسولکہوبن�تمتخوہچیکےہا�و�رجمےھوی�ںولعم�موہتاہے‬
‫کہاناج�ماک�ربا� شداہتاقئموہگی‪،‬تمریم�ےدعب�ٓانےو�الےامری�و�ںوک�ٓا�زماکر�دیھکانیل(یہہبطخایکتاھ�ایکات�زیانہربع�تاھتجسےناسعمنی‬
‫‪1‬‬
‫پر�رقتاط�ر�یرک�د�یا�و�رشد�تذجبا�تےساکرثکیںیخیچلکنںیئگ�)�۔‬
‫ف ٔ‬ ‫ٔ‬
‫اال ب ن‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫ا��‪۵�۷�۹‬؍� ت‪�،۱‬ذيب الامكل ي� اامسء‬
‫ص� ي‬
‫ين‬
‫الصاحل� إلامسعيل ب ن� حممد‬ ‫‪ 1‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۰�۲�۸‬؍� ي‬
‫‪،۳‬س� السلف‬
‫الرجال�‪۱�۴�۶‬؍�‪۸‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہالدھر‪:‬‬
‫ومر�اند�ا�زسےاناس�نوک�ا�سد�و�رکیای�د�دلائییئگبجا�ساناس�ناککائان�تںیمکوئیذکریا�وجو�دتکہناھت�‪،‬پرھنہیہ‬
‫چوھٹےوھچٹےرگم�اتناہئی ث‬
‫یہاکئان�توخ�دوخب�د�اتافقًا�وجو�دمںیٓاگیئا�و�رنہاناس�نا�و�رد� سور�یےبامش�رخمولقا�ت‪،‬لبہکالہلاعتلٰیےناپیندق�ر�تاکمہلےسہیمیظعالاش�ناکئان�ت‬
‫ختقیلرفمائیا�و�ر�ا�ساک�ایکےبد�ا�غاظن�مرقم�رف مرایا�‪،‬ا�و�رایکریقحخمول�طےفطنےساناس�نیکقیلختےکےئلفلتخمرم�احلا�و�رمد�ا�ر�جرقم�رف مرائے‬
‫�ا�و�ر�ا�س دنایمںی ےنچنہپاکسبب ا�و�ر�ویسہل ا�سیک ام�ںوکبانیاگایجوخو�د�ا�س ونمولو�دبےچیکسنجلکش ووص�ر�ت�‪،‬قد� قوامت الصتحںی� ق‪،‬البںیت‬
‫ولخا�تاک�د�رجہدی گاای�‪�،‬ا�سوکلخہفییفالا�ر�ضانبرکزمنیرپاتا�ر�ا‬
‫�ا�و�ر�دیرگحاقئقےسےبربختیھ‪،‬جباناس�نا�سدنایمںیٓای تاو�ا�سوک�اشر�فامل ق‬
‫گایتاکہا�سےکلقعشووع�ر�ا�و�رکر�د�ا�رکا�اتماح�نایلجاسےک�‪،‬ویکنہکاناس�نیکتلبجںیموہس� سنوای�نیھبےہا�سےئلالہلاعتلٰیےنابنای�ءو�رسل‬
‫کالسہلسرش�و�عرفمایاوجا�ساناس�نوک�ا�ساکقمدصختقیلای�د�دلاتےرہے‪�،‬الہلےناناس�نیکدہ�ایتو� نہرامئیےکےئلربمغیپ�و�ںرپکاتبںیان�ز�ل‬
‫ف مر ئاںی�‪�،‬ا�نامت�مابتو�ںاکقمدصیہاھتکہاناس�ناکپاتچالیااجئےہکلقعشووع�را�و�رنا�ز�لرک�د�ہدہ�ایتو� نہرامئییکر�وشینےکاب�وجو�دکو�نرفککیر�ا�ہ‬
‫رکزندگیرسبکرتاہے� ک‪،‬اف�رکےاناج�مدبکا�ذکررکنےےکدعب�ا�نولگو�ںےکا�وصا�فایب�نرفمائے‬
‫�اتخای�رہےا�و�روک�نالہلاکشرکگز�ا�ربدن�ہنب �‬
‫رھو�ہوصخصای�تایب�نیکںیئگنجےکابعثاناسنو�ںوک�ٓاخر�تںیمدنلبترینانمصب‬
‫جو�اپینتیثیحھجمسرک�الہلےکرکشزگ�ا�ردنب�ےںیہا�و� پر �‬
‫عاطکےیاجئںیےگ۔‬
‫�د�وسر�ےرکو�عںیمرسو�لالہلﷺوکماخطبرککےنیتابتںیا� شرا� فد مر ئاںی�۔‬
‫‪z‬یہہکمہاپینتمکحےکتحترق�ٓا�نوکتوھ�ڑ�اتوھ�ڑ�ا�ا�سےئلان�ز�لرک�رہےںیہہکٓا�پےکد�لںیما�س حموکوف�ظرک�دیاجائےزینیہہکافک�ریہہن‬
‫ہکںیہکہیوخ�د�ا�ساک�اپانصتفینرک�د�ہالک�مےہ�۔‬
‫ریوتو�ٓا�پوکھگرب�اناہنںی اچہےئہکلبربص�و�اتسالق�ل ےکاستھ اپانکا�م‬
‫‪z‬اف�رکی دبکر�د�ا�ر�ی ا�و�رکرفکے ابعث ا�ن رپ�اگرذع�ا�ب اٰلیہ ںیم اتخ ہ‬
‫ک‬
‫�یرںی�۔‬
‫جا�ر ھک‬
‫‪z‬یاحاک�ماٰلیہرپ�اتساقمتو�د�و�ا�مےس لدو�ںوکتوقیتیتلمےہ‪�،‬ا�سےئلرہاح�لںیمبشو�ر�و�زالہلوکیا�دکریں�‪،‬نام�ز�و�ںیکاپبدن�یرکیں�‪�،‬ر� تاو�ں‬
‫کوہرطر�فےسٹکرک�الہلیکاب�رگا�ہںیمڑگگڑ�ائںیاتکہافک�رکےاقمبےلںیمٓا�پوکثابتدقمیبیصنوہ۔‬
‫افک�رکیطلغر�و�شرپنتہیبرککےرفمایاکہا�نےکاناک�رکیاصلوجہہیےہہکا�نوک�ٓاخر�تیکوج�ابدہیاک�احاس�سںیہن�‪�،‬ا�سوس�ر� ٔہںیمرفک�ا�و�رظمل‬
‫کیذممتیکیئگہکبجرکش�‪�،‬ذکر�اٰلیہ‪،‬ونیکسم�ںوککاھناھکالنےا�و�رصرب�و�اتساقمتیکتمظعاک�ذکرہو�ا�۔‬
‫َّ ْ ٰ َّ‬
‫الر ِح ْي ِم‬ ‫ِب ْس ِم هّٰللا ِالرح ِن‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫ْلَه ىٰتَا ىَلَع ِناَسْنِاْلا ٌنْيِح َنِّم ِرْهَّدلا ْمَل ْنُكَي أًـْيَش اًرْوُكْذَّم‪۰۰۱‬اَّنِا اَنْقَلَخ َناَسْنِاْلا‬
‫قیًانی گز�ر�ا ےہ اناس�ن ایک وقت زمانے ںیم بجہک ہیوکئی اقبل ذکر زیچہن اھت�‪ ،‬یبکش مہ ےن اناس�نوک ےلم‬
 ‫�� �� �‬

‫ْنِم ٍةَفْطُّن ٍجاَشْمَاۗۖ‪ِ ١‬هْيِلَتْبَّن ُهٰنْلَعَجَف اًۢعْيِمَس اًرْيِصَب‪۰۰۲‬اَّنِا ُهٰنْيَدَه َلْيِبَّسلا‬

‫جےل ےفطن ےس اتماح�ن ےک ےیل دیپ�ا ایک ا�و�ر ا�س وک اتنس دکیاتھ انبیا�‪ ،‬ہم ےن اسے ر�ا�ہ کداھئی‬

‫اَّمِااًرِكاَشَّواَّمِااًرْوُفَك‪�(۰۰۳‬الدھر�‪۱‬تا�‪)۳‬‬
‫�ا�بوخ�ا�ہو�ہرکشزگ�ا�رےنبوخ�ا�ہانشرک�ا�۔‬
‫سو�ر� ٔہایقمہںیماناس�نوک�دلائلےکاستھٓاخر�تیکیقیقحتیفیکایب�نیکیئگیھت‪�،‬ا�سوس�ر� ٔہںیمیھباتناہئیومثرطریےقےساناس�نوک�دنایمںیا�س‬
‫کییقیقحتیثیحذہننیشنیکیئگےہہکا�ےاناس�ن�!بجوت�وجو�دمںیٓانےےسےلہپرپ�د�ہدع�مںیماھت�ا�و�روکئیاقبلذکرچزینہاھتپرھجبالہل‬
‫نےاناس�نوکپدی�اکرنےاک�ا�ر�ا�د�ہرفمایاتو�ٓا�د�م ‪u‬کودببود�ا�رانھکنھکتییٹمےسانبیا�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ َ َ ْ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َّ‬
‫ال كلفخا ِ ۙر ‪۱۴‬۝‬ ‫النسان ِم صلص ٍ‬ ‫خلق ِ‬
‫‪1‬‬

‫ترجہم�‪�:‬اسیےناناس�نوکرکیھٹ�ےیکرط�حانھکنھکتیوہئییٹمےسدیپ�اایک�۔‬
‫رھا�سیکلسنوکسملسلانبیا�‪�،‬الہلےناپیندق�ر�تاکمہلےسرم�د�وعو�ر�تےکا�سرمکبےفطنوکفلتخمرم�احلومد�ا�ر�جےسزگ�ا�ررککملماناس�ن‬
‫پ �‬
‫بانیا‪،‬‬
‫َ َ‬ ‫ال ْر َٔا ِة َو َم ُاء َّ‬
‫ا� َع َّباس‪َ ،‬ق َال‪َ :‬م ُاء ْ َ‬
‫الر ُج ِل ي خْ� َت ِلط ِان‬ ‫ٍ‬ ‫َعن ْب ن‬
‫ِ ِ‬
‫‪2‬‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬ف مراتےںیہا�سےسرم�ا�دمر�د�ا�و�رعو�ر�تاکپانیےہجبو�ہد� نوو�ںعمجوہکر�ٓاپسںیملماجتےںیہ�۔‬
‫وخبوص�ر�تلکشوصو�ر�تا�و�رتمانسبمسج جوا�ںےکاستھام�ںےکٹیپےسابہرناکلایجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ ٰ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َّ َ َ َ َ ْ َ ٗ ْ ُ ٰ َ ّ ْ َ ۗ َ‬ ‫النْ َسان ِ ْ‬
‫َََ َ َ َْ ْ‬
‫‪3‬‬
‫م ّما ٍء ّم ِه ْ ٍ ۚ‬
‫ي ‪۸‬۝ ث ّم َس ّوىه۔۔۔ ‪۹‬۝‬ ‫ي ‪۷‬۝ ثم جعل نسله ِم سلل ٍة ِ‬‫م ِط ْ ٍ ۚ‬ ‫ِ‬ ‫۔۔۔وبدا خلق ِ‬
‫رھا�سیکلسنایکایےستسےسالچئیوجریقحاپنییکرط�حےہ�‪،‬پرھا�سوککنکس‬
‫ترجہم�‪:‬ا�سےناناس�نیکقیلختیکابدت� گاا�ر�ےےسیک‪،‬پ �‬
‫سے�د�رستایک�۔‬
‫پدی�ائشےسےلہپیہا�سےک �رز�قاکدنب�وبتسرفمایا�‪،‬و�الدینیک لدو�ںںیمتبحمڈ�الیوجانتو�انیںیم�اسےاٹاھئےاٹاھئےرھپتےںیہ�‪،‬انتو�انی‬
‫وجڑبا�ز�وئو�ںوکضموب�طایک�‪،‬علق شووع�رخباش�‪ ،‬انو�ا�ع اقاس�میک ےبامش�رںیتمعن اطعف مر ئاںی�ا�بوت اپین تیثیح وقحتقیوک‬
‫کے دعبخو�بوت�اناکای ‪� ،‬‬
‫مےناڑتا�ا�و�ر�اتر�اتاےہا�و�رہکاتہےہکاعام�لیکزج�اکےےئلر�بےکوضح�رپشی‬
‫بوھ�لرکاخلقیقیقحاکرکشزگ�ا�روہنےےکاجبئےا�سےکاس ک‬
‫ہنںیوہنا�‪،‬کای�اناس�نہیاتھجمسےہہکا�سوسعیوعریضاکئان�تاکناظ�ماتافقًاقائموہایگہے�‪،‬کایمتبسرم�د�وعو�ر�توی�ںیہاتافقاًپدی�اہوگےئوہیا‬
‫مر�د�وعو�ر�تےکا�رتاقئیاعاض�اتافقًا�وجو�دمںیٓاگےئںیہ‪،‬ایک�اناسنو�ں�‪،‬صتحشخبد�و�د�ھدیےنا�و�روس�ا�ر�یوما�لرب�د�ا�ر�یو�الےاجنو�ر�و�ں�‪،‬ظعمی‬
‫الرمحن�‪�۱ ۴‬‬
‫‪ٰ 1‬‬
‫ط�ی �‪۸�۹‬؍�‪۲�۴‬‬ ‫تفس� ب‬
‫‪ 2‬ی‬
‫ت‬
‫‪ 3‬السجدۃ�‪۹��۷‬‬
 ‫�� �� �‬

‫�اجلہثویح�انو�ں� خ‪،‬ونوخ�ا�رد� نرد�و�ں�‪،‬وہ�ائو�ںںیمرپ�و�ا�زکرتےوھچٹےڑب�ےرنگربنےگ نرپد�و�ں‪،‬زمنیرپ�رگنےنو�الےانو�ا�عاقاس�مےکرشح�ا�ت‬

‫ولخما�تںیمختقیلاکناظ�میھباتافقًاہیلچرہاےہ�‪،‬ایکایالہلےنںیہمتضحملیھکےکوط�رپردیپ�ارکدیاہے‬
‫�الا�ر�ضا�و�ردنمس�ر�و�ںںیما�نتنگ ق‬
‫�ا�ےتلفغںیمڈ�وبےاناس�ن!ایاسہرگزہنںیےہ�۔‬
‫َ َ َ َ ْ َ َّ َ ۗ َ َ ْ َ‬
‫ال ْر َض َو َما َب ْي َ ُ‬
‫ن َما ٰل ِعب ْ َ‬
‫‪1‬‬
‫ي ‪۱۶‬۝‬ ‫ِ‬ ‫وما خلقنا السماء و‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےنا�سٓاسام�نا�و�رزمنیوکا�و�روجھچکیھبا�نںیمےہھچکلیھکےکوط�ررپںیہنانبیاےہ�۔‬
‫ولخما�تںیم�زندگیاکیہرمبو�طاظن�ماتافقًالچرہاےہ‪،‬ا�و�رنہیہالہلےنہیاس�ر�اناظ�م‬
‫نہہیمیظعالاش�ناکئان�تاتافقًاوجو�دمںیٓاگیئےہ‪،‬نہیہامت�م ق‬
‫مضحلیھکےکوط�ررپختقیلرفمایاےہہکلبالہلاعتلٰیےنایکوسچےوہئےوصنمبےےکتحتہیاک�رخانہالچیاہے�‪�،‬ا�سےناناس�نوک�ارش�ف‬
‫ولخما�تےکربعسکاناس�نوکہو�شوگو�شینعیملعوعلقیک‬
‫ولخا�تاکد�رجہا�سےئلدیاہے�‪�،‬اسےزمنیرپلخہفیا�سےئلانبیاگایہے�‪،‬د� سور�ی ق‬
‫�امل ق‬
‫قوتںیا�سےئلاطعف مرائںیںیہاتکہو�ہاطاعتوعمتیصںیمزیمتکرسےک‪،‬ا�سےکالع�و�ہوچنہکاناس�نیکتلبجںیموہس� سنوای�نیھبےہ‪�،‬ا�س‬
‫وھچڑ�دیالبہکالہلےنہیاحاس�نیھبرفمایاکہابنای�ء‪،‬ان�ز�لرک�د�ہاتکبو�ںا�و�ر�د�اعای�نقحےک‬
‫لےئالہلےنضحمملعوعلقیکالصتحںید�ےرکہیںیہن �‬
‫�ذ�ریےعےسرکش�ا�و�ررفک�‪،‬اطاعتوعمتیصےکد� نوو�ںر�اسےتوھک�لدیےئںیہ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ىهاۙ۠ ‪۷‬۝ َف َا ْل َه َم َها ُف ُ ْو َر َها َو َت ْق ٰو َ‬
‫ىهاۙ۠ ‪۸‬۝‬ ‫ىهاۙ۠ ‪۶‬۝ َونَ ْفس َّو َما َس ٰ ّو َ‬
‫ط َ‬ ‫َ َْ‬
‫ال ْر ِض َو َما َ ٰ‬ ‫و‬
‫‪2‬‬
‫ٍ‬
‫رتجہم�‪:‬ا�و�رزمنییکا�و�را�سذ�ا�تیکمسقسجےناسےاھچبیا‪،‬ا�و�راناس�نیکا�و�را�سیکسجےنا�سےکاعاض�ءوکرب�ابرایکرھپا�سوکدبکا�ر�یےس‬
‫چبےنا�و�ررپہزیگا�ر�یاتخای�ررکنےیکھجمسد�ی۔‬
‫َ َ َ ْ ٰ ُ َّ ْ َ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ي ‪۱۰‬۝‬
‫وهدينه النجد ِ‬
‫ے؟�۔‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�(ینیکا�و�ربد�یےک�)د� نوو�ںامنیا�ںر�اسےتاسے(ںیہن)دکاھدی �‬
‫�اناس�نوکمضریعاطکایجو�اسےالھبئیرپ�اکاستاہےا�و�ربر�ائیےسر�وکاتہےا�و�ربر�ائیرکنےرپمالمترکتاہے‪�،‬اخالقیسحاطعکییئگسجےسو�ہ‬
‫ھبالئیا�و�ربر�ائیںیمرف�قرکتاہے‪،‬ربع�تےکےئلات�رییخو�اقاع�تا�سےکاسمےنرکےھ�‪،‬اناس�نوکزندگییکتلہمد�یاتکہو�ہا�سےسافئد�ہ‬
‫�اٹاھکردہ�ایتو� نہرامئییکر�وشینا�و�راپینلقعشووع�ر�‪،‬فمہ فو �راستےساک�مےلرکدیسھےر�اسےتاکاتناخ�برکےکس�‪،‬الہلےنہیبسھچکا�سےئل‬
‫کایہےاتکہاسےولعم�موہجائےہکدنایکےا�ساتماح�نںیموک�ناطاعتاٰلیہاک�ر�اسہتاتخای�رکرےکابع�د�تزگ�ا�ر�ا�و�ررکشگز�ا�ربدن�ہاتنبےہا�و�رکو�ن‬
‫عمتیصاک�ر�اسہتاتخای�رکرکےا�ساکانشرک�ابدن�ہاتنبہے�‪،‬ےسیجرفمایا�‪:‬‬
‫ًََ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ٰ َ َ ْ ُ َ ُ ْ َ ّ ُ ُ ْ َ‬
‫‪4‬‬
‫ك ا ْح َس ُن عل۔۔۔ۙ ‪۲‬۝‬ ‫ال ِذي خلق الموت واليوة لِيبلوك اي‬
‫‪ 1‬االنبیائ�‪�۱ ۶‬‬
‫‪ 2‬الشمس� ت‪۸��۶‬‬
‫‪ 3‬البلد�‪۱�۰‬‬
‫‪ 4‬امللک�‪۲‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ترجہم�‪:‬سجےنوم�تا�و�رزندگیوک�ایاج�دایکاتکہمتولگو�ںوکٓا�زماکر�دکیےھمتںیموک�نرتہبلمعرکنےو�الاہے�۔‬
‫َ َ َّ َ ُ ْ ُ َ َ َ ْ ٰ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ ْ ٰ‬
‫‪1‬‬
‫استـ َـح ّبوا الع ٰمى ع ال ُهدى۔۔۔ۚ ‪۱۷‬۝‬ ‫واما ثود فهدينم ف‬
‫ترجہم�‪:‬رہےومث�دوت�ا�نےکاسمےنمہےنر�ا�ہر�استشیپیکرگم�انوہ�ںےنر�اسہتدکیےنھےکاجبئےاندھابان�رہانہیدنسپکای�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُّ ُ ُ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َّ تَ ْ َ ُٔ ْ زَ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫َٔ‬
‫ل �ل ِال ي�ان‪،‬‬ ‫َع ْن ا ِب ي� َما ِل ٍك الش َع ِر ِّي قال‪ :‬قال َر ُسول هللاِ صل هللا علي ِه وسل‪:‬الطهور شطر ِإال ي� ِان والمد ِ ِ‬
‫الص َد َق ُة ُ ب ْ� َه ٌان َو َّ‬
‫الص َل ُة ُن ٌور‪َ ،‬و َّ‬ ‫َ ْ َ ْ ُ َّ تَ ْ َ َٓ َٔ ْ تَ ْ َ ُٔ َ َ ْ نَ َّ َ َ َ ْ َٔ‬ ‫َ‬
‫الص ْب ُ�‬ ‫ال ْرض‪َ ،‬و َّ‬
‫ات و ِ‬ ‫ل �ل ِن ‪ -‬او �ل ‪ -‬ما ب ي� السماو ِ‬ ‫َو ُس ْب َحان هللاِ والمد ِ ِ‬
‫ُ‬ ‫ْ َ َ ْ َ ُ َٔ‬ ‫َ ٌ َ ْ ُ ٓ ُ ُ َّ ٌ َ َ َٔ ْ َ َ ْ َ ُ ُّ َّ‬
‫اس َيغ ُدو ف َب ِاي ٌع نف َس ُه ف ُ� ْع ِت ق َ�ا ا ْو ُم ِوب ق َ�ا‬
‫ِضياء‪ ،‬والق ْران جحة لك او عليك‪ ،‬ك الن ِ‬
‫�ابومالکاشرع�ی‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایااہط�ر�تفصنایام�نےکرب�ابرےہ ‪�،‬ا�و�ر�احلدملہلزیم�ا�نوکرھبد�ےاگا�و�ربساح�ن‬
‫�الہلا�و�ر�احلدملہل سےزمنیوٓاسام�نیکد�رماینیاضفرھباجئےایگ�و�رامن�زون�رےہ �ا�و�ردصقہدللیےہا�و�رربصر�وشینےہ �ا�و�ررق�ٓا�نریت�ےےئلتجح‬
‫ہوگاایریت�ےالخ�فوہگارہصخشحبصوکاھٹاتےہاپےنسفنوکرف�وخترکنےو�الاےہایا�سوکٓا�ز�ا�درکنےو�الاےہ�(عییناپےنلمعوکبسےکذ�ریےع‬
‫‪2‬‬
‫سےالہ�کایٓا�ز�ا�درک�اتاہے‪،‬اگررشکامئےاگوت�اپےنسفنوکالہ�کا�و� خرریکامئےاگتونسفوکٓا�ز�ا�درک�الےاگ)�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ ن َ ْ َّ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ْ ن ُ ْ َ َ َٔ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ ُّ َ‬
‫الس ف َ� ِاء ‪ ،‬قال‪َ :‬و َما‬ ‫الل‪ ،‬ان الن ِب ي� صل هللا علي ِه وسل قال ِلكع ِب ب ِ� جعرة‪:‬اعاذك الل ِمن ِإمار ِة‬ ‫ا� ب ِ� عب ِد ِ‬ ‫عن ج ِب ِ‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬
‫الس فَ َ� ِاء؟‪ ،‬قال‪:‬ا َم َر ُاء َيك ُونون َب ْع ِدي‪ ،‬ل َي ْق َت ُدون ِب َ� ْد ي�‪َ ،‬ول َي ْس َت ُّنون ِب ُسن ِ ت�‪ ،‬ف َ� ْن َص َّد ق ُ� ْم ِبك ِذ ِب ِ� ْم‪َ ،‬وا َع نَ ُ‬ ‫َ‬ ‫إ َم َار ُة ُّ‬
‫ا� ْم‬ ‫ي‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬
‫َ َ ُ ْ ْ َ ُٔ َ َ َ ْ ُ نّ َ َ ْ ُ نْ ُ ْ َ َ َ ُ َ َ َّ َ ْ ض َ َ ْ َ ْ ُ َ ّ قْ ُ ْ َ ْ َ َ ْ ُ نْ ُ ْ َ َ‬
‫�‪ ،‬ومن ل يص ِد�م ِبك ِذ ِب ِ�م‪ ،‬ول ي ِع�م عل‬ ‫عل ظ ِل ِهم‪ ،‬فاول ِئك ليسوا ِم ِ ي�‪ ،‬ولست ِم�م‪ ،‬ول ي ِ�دوا ع يل حو ِ ي‬
‫ُ ْ ْ َ ُٔ َ َ نّ َ َٔ نَ نْ ُ ْ َ َ َ ُ َ َ َّ َ ْ ض َ َ ْ ُ ْ نَ ُ ْ َ َ َّ ْ ُ ُ َّ ٌ َ َّ َ َ ُ ُ ْ ف ُ ْ خَ َ َ‬
‫ال ِطيئة‪،‬‬ ‫�‪ .‬ي� كعب ب� جعرة‪ ،‬الصوم جنة‪ ،‬والصدقة تط ِ ئ‬
‫�‬ ‫ظ ِل ِهم‪ ،‬فاول ِئك ِم ِ ي� وا� ِم�م‪ ،‬وس ي ِ�دوا ع يل حو ِ ي‬
‫َّ َٔ َ‬
‫الن ُار‪ ،‬ا ْول ِب ِه‪ َ .‬ي�‬ ‫س ٍت‬ ‫ال َّن َة َ ْل ٌم َن َب َت ِم ْن ُ ْ‬‫الص َل ُة ُق ْر َ ب� ٌن ‪َٔ -‬ا ْو َق َال‪ ُ :‬ب ْ� َه ٌان ‪ َ -‬ي� َك ْع ُب ْب نَ� ُ ج ْع َر َة‪ ،‬إ َّن ُه َل َي ْد ُخ ُل ْ ج َ‬
‫َو َّ‬
‫ِ‬
‫َْ َ ُ‬ ‫َْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ ْ نَ ُ ْ َ َ َّ ُ َ‬
‫اس غ ِاد َ ي� ِن‪ :‬ف ُ� ْب َت ٌاع نف َس ُه ف ُ� ْع ِت ق َ�ا‪َ ،‬و َ ب� ِئ ٌع نف َس ُه ف ُ� ِوب ق َ�ا‬ ‫كعب ب� جعرة‪ ،‬الن‬
‫جابربن دبع�الہل ‪t‬سے رم�و�ی ےہ رسو�ل الہل یبنرکیم ﷺنےبعک نب رجع�ہ ےس رفمایا�الہل ےھجت ویبقوفو�ںیک رس�د�ا�ر�ی ےس‬
‫باچئے�‪،‬کبع ‪t‬نےرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺبویقوفو�ںیکرس�د�ا�ر�یایکہے�؟رفمایا �و�ہریم�ےدعبکےرس�د�ا�رہو�ںےگوجمری�ی‬
‫نسوت�ںرپنہلمعرکیںےگہنریم�ےرطیوق�ںرپلچںیےگسپوجلو�گا�نےکوھج�ٹیکدصتیقرکیںا�و�ر�ا�نےکملظیکامد�ا�درکیںو�ہہن‬
‫ظ‬
‫م‬‫ل‬ ‫�‬
‫مری�ےںیہا�و�رنہںیما�ناکہو�ں�‪،‬یا�د ک�روھ�و�ہریم�ےوح�ضوکثرپربیھںیہنٓاکسےت‪�،‬ا�و�روج�ا�نےکوھج�ٹوکساچنہرک�ےا�و�ر�ا�نےک �و�ںںیم‬
‫�ا�ناکمد�دگا�رنہےنبو�ہریم�اےہا�و�رمںیا�ساکہو�ںیہول�گریم�ےوح�ضوکثرپرمھجےسںیلمےگ�‪�،‬ا�ےبعک‪�!�t‬ر� �وز�ہڈھا�لےہ�ا�و�رصدقہ‬
‫خاطئو�ںوکمٹی دیاتہے�‪�،‬ا�و�رنام�ز�الہل ےکرق�باکسبب ےہ ایف مرایاکہ دللی اجن�ت ےہ�‪�،‬ا�ےبعک ‪�!�t‬و�ہوگشت وپست تنج ںیمںیہن‬
‫جاکساتجوحر�ا�مےسالپوہ�‪،‬و�ہوتمنہجںیمیہاجنےےکاقبلےہ�‪�،‬ا�ےبعک‪!�t‬لو�گرہحبصاپےنسفنیکرخید�ورف�وخترکتےںیہ�‪،‬کوئیوت�اسے‬

‫‪1‬مح السجدۃ�‪۱�۷‬‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫وء�‪،۵�۳�۴‬جامع ت�مذی ابواب الدعوات ب�ب َما ج َاء ِ ي� عق ِد الت ْس ِب ِيح ِب� َلي ِد �‪۳�۵�۱�۷‬‬
‫‪ 2‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ ب�ب فض ِل ال ُوض ِ‬
 ‫�� �� �‬

‫‪1‬‬
‫�ٓا�ز�ا�دکر�ایلاتہےا�و�رکوئیالہ�کرکگز�رتاہے�۔‬
‫ٌ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل قال‪َ :‬ما ِم ْن خ ِار ٍج ي خْ� ُر ُج ‪َ -‬ي ْع ِ ن ي� ِم ْن َب ْي ِت ِه ‪ِ -‬إل ِب َب ِاب ِه َر َاي َت ِان‪َ :‬ر َاية ِب َي ِد‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫ال َل ِك َح ت�َّ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ َ ٌ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ُّ َّ ُ َ َّ َ َ َّ َّ َ َ ُ ْ َ َ ُ َ َ َ َ ْ َ زَ ْ ت ْ َ َ َ َْ‬
‫مل ٍك‪ ،‬وراية ِبي ِد شيط ٍان‪ ،‬ف ِإن خرج ِلا ي ِ�ب الل عز وجل‪ ،‬اتبعه اللك ِب�اي ِت ِه‪ ،‬فل ي�ل �ت راي ِة‬
‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ ْ تَ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ ْ ُ َّ َ َّ‬
‫الل‪ ،‬ات َب َع ُه الش ْيطان ِب َ� َاي ِت ِه‪ ،‬ف ْل َ ي زَ�ل ْ� َت َر َاي ِة الش ْيط ِان‪َ ،‬ح تَّ� َ ي ْ� ِج َع ِإل َب ْي ِت ِه‬ ‫ي� ِجع ِإل بي ِت ِه‪ ،‬و ِإن خرج ِلا يس ِخط‬
‫ا�و�ر اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایاجوکنےنلو�الاکناتلہےا�سےکد�ر�و�ا�ز�ےرپ�د�وھجڈن�ےوہتےںیہایکرفشےتےک‬
‫پسار�و�ہا�ساک�مےکےئلالکنجو�الہلیکرمضیاککا�مےہوتفرشہتاپانھجڈن�الےئوہئےا�سےکاستھوہیلات‬
‫ہاتھںیمد�وسر�ایشاط�نےکاہتھںیم ‪ ،‬گ‬
‫ہےا�و�ریہو�اپیسکترفشےتےکڈنھج�ےےلتیہرہاتہے �ا�و گ�رار�الہلیکان�ر�اضیگےکاک�مےکےئلالکنہےوتیشاط�ناپانھجڈن�الاگئےا�سےک‬
‫‪2‬‬
‫ساتھوہیلاتہےا�و�ر�و�اپیسکتہیاطیش�نےکڈنھج�ےےلترہاتےہ�۔‬

‫ۤاَّنِا اَنْدَتْعَا َنْيِرِفٰكْلِل ۡاَلِسٰلَس َو اًلٰلْغَا َّو اًرْيِعَس‪َّ۰۰۴‬نِا َراَرْبَاْلا َنْوُبَرْشَي‬

‫قیًانی ہم ےناکف �رو�ں ےک ےیل جنزرییں ا�و�روط�ق ا�و�رولعش�ں و�الیٓا�گ ایت�ررکرکیھ ےہ�‪ ،‬یبکش کین ول�گ و�ہ اج�م ںیئپ ےگ‬

‫اَهِب‬ ‫ُبَرْشَّي‬ ‫اًرْوُفاَكۚ‪۰۰۵‬اًنْيَع‬ ‫اَهُجاَزِم‬ ‫َناَك‬ ‫ٍسْاَك‬ ‫ْنِم‬

‫جس یک امزی�ش اکفو�ر یک ےہجو ایک ہمشچ ےہ سج ےس الہل ےک دنب�ے ںیئپ ےگ �‪،‬‬

‫ُداَبِعِهّٰللااَهَنْوُرِّجَفُي۠اًرْيِجْفَت‪�(۰۰۶‬الدھر�‪۴‬تا�‪)۶‬‬
‫�ا�سیکرہنیںاکن�لےلاجئںیےگ(جدھراچہںی) �۔‬

‫� جنزرییں�‪،‬طو�قا�و�رعشےل‪:‬‬
‫�ا�نامت�ماناعما�تو�احاسنا�تا�و�روتمعن�ںےکدعببیھوجشصخلقع خور�دسےاگیبنہوہکرحوی�انو�ںو�الیزندگیزگ�ا�ر�ےاگ�‪�،‬دنایکیاع�رضیذل�ا�تا�و�رعشی‬
‫�و�ٓا�ر�ا�موک�ٓاخر�ترپترجحید�ےاگ�‪،‬الہلوکمالکیقیقحاج�نرکشرکگز�ا�رہونےا�و�ر�الہلوحد�ہالشریکا�و�رخاتمالابنایئ دمحم�رسو�لالہلﷺاک�اطاعت‬
‫ریوکا�ربےناگوتایےسدببتخ‬
‫گز�ا�روہنےےکاجبئےانف مرانیےکا�رتاک�بیکاسج�ر�ترککےاطیش�نرم�د�و�دجو�اناس�ناکپاک�و�و�اضحدشنمےہاکپ �‬
‫کا�اناج�ممنہجیہےہسجںیماسےرتسہاتھیبملزجنری�ر�و�ںںیمجڑککر�‪،‬ےسیجف مرایا�‪:‬‬
‫ُ َّ ْ ْ َ َ ْ ُ َ َ ْ ُ ْ َ َ ً َ ْ ُ ُ ُ‬
‫‪3‬‬
‫اسلك ْو ۭه ‪۳۲‬۝‬ ‫ثم ِف ِسل ِسل ٍة ذرعها سبعون ِذراعا ف‬
‫ٓ‬
‫للب� ق��‪،۳�۰�۰‬شعب ی‬
‫اال�ان �‪ �۹�۵�۲‬ش‪�،۸‬ح السنۃ للبغوی‬ ‫ا� حبان �‪،۴�۵�۱�۴‬مستدرک حامک�‪،۸��۳ ۰�۲‬االداب ی‬
‫‪ 1‬مسند امحد�‪،۱�۴�۴�۴�۱‬حصیح ب ن‬
‫�‪،۲�۰�۲�۹‬جامع‬
‫‪ 2‬مسند امحد �‪۸��۲ ۸�۶‬‬
‫‪ 3‬احلاقۃ�‪۳�۲‬‬
 ‫�� �� �‬

‫وکرتہاتھیبملزجنریمںیڑکج�د�و�۔‬
‫رھا�س س‬
‫ترجہم�‪:‬پ �‬
‫گر�د�نںیموط�قڈ�ا�لرکعییناہتوھ�ں گوکر�د�نےکاستھابند�ھا�و�رجڑککر�‪،‬پائو�ںںیم جنزرییںڈ�ا�لرکمہنےکلبےٹسھگوہئےہشیمہہشیمہےک‬
‫لےئمنہجےکدکہےتوہئےولعش�ںںیمڈ�ا�لدیاجائےاگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ْ ٰ ُ ْ ٓ َ ْ َ ْ َ َّ ٰ ُ ُ‬
‫‪1‬‬
‫النا ِر ي ْس َج ُر ْو َ ۚ‬
‫ن ‪۷۲‬۝‬ ‫ن ‪۷۱‬۝ ِف الَ ِم ْي ِم‪۰‬۝ ۙۥ ث ّم ِف‬‫ل‪۰‬۝ ي ْس َح ُب ْو َ ۙ‬
‫ِا ِذ الغلل ِف اعنا ِق ِهم والسل ِس ۭ‬
‫رھد� �وز�خیک‬
‫ترجہم�‪:‬جبوط�قا�نیکرگ� ندو�ںںیموہ�ںےگا�و� �ر جنزرییںنجےسڑکپکر�و�ہوھکلےتوہئےاپنییکرط�فےچنیھکاجئںیےگا�و� پر �‬
‫�ٓا�گںیموھجنکدیےاجئںیےگ�۔‬
‫ہجمنیکہیٓا�گا�نےکومسج�ںےکاستھزمیدبڑھکےیگ�‪،‬جبہیاھکلںیلجاجئںییگوت�الہلا�نےکومسج�ںرپ�ا�و ک�راھ�لدیپ�اکر�د�ےاگاسی‬
‫طر�حذع�ا�باکیہلمعاج�ر�یوسا�ر�یرہےاگ�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫ت ُجلُ ْو ُد ُھ ْم َب َّد ْل ٰ ُ‬ ‫ُ َّ‬
‫‪2‬‬ ‫اب۔۔۔ ‪۵۶‬۝ ‪۰‬۝‬ ‫ن ْم ُجلُ ْو ًدا َغ ْ َ‬
‫ي َھا ل َِي ُذ ْو ُقوا ْال َع َذ َ‬ ‫۔۔۔ك َما نَ ِض َج ْ‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رجبا�نےکدب�نیکاھک�للگاجئےیگوت�ا�سیکہگجد� سور�یاھک�لدیپ�اکر�دیںےگاتکہو�ہوخ�بذع�ا�باکمز�اکچںیھ�۔‬
‫ا�نولگو�ںےکربعسکو�ہول�گوہنج�ںےنالہلوحد�ہالشریکیہوک �رز�ا�قاجنا‪،‬الکشم�توتاکلفیا�و�رپریاشنوی�ںںیمالہلیہوکشملکاشک�ا�و� حراجت‬
‫�ر�و�امانا‪،‬الہلیکانعیترک�د�ہےبامش�روتمعن�ںرپ�اکڑنےا�و�راتر�انےےکاجبئےرکشگز�ا�ر�رہے‪�،‬الہلاعتلٰیا�و� سردی�الاعملنیﷺےکاطاعتاکحق‬
‫وکاہتےکاب�وجو�دالہلیک ضرا�وخوشون�د�یےکےئلاسئلورحم�ومنی‬
‫�ا�د�اکای�‪�،‬اظاہ�ربدنگیےکےئلرف�ضا�و�رفنیلامن�ز�و�ںاکاتہام�ما�و�راپیناپکزی�ہامکئی چ‬
‫مںیمیسقتا�و�ر�د�وسر�ےرف�ائضاجبلاتےرہے�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ ٰ َ ْ َ َ َ ٰ ُ ّ َ ْ ُ ْ ٰ َ ْ َ ٰ ٰ َ َ ٰ ْ َ َ ْ َ َّ ْ ‪۰‬۝ َ َّ ْ َ َ ّ َ‬
‫ۗ‬ ‫ْ‬
‫‪3‬‬
‫اب۔۔۔ ‪۱۷۷‬۝‬ ‫الر ِ‬
‫ق‬ ‫ل والسا ِٕى ِلي و ِف ِ‬‫۔۔ وات المال ع ح ِبهٖ ذ ِوي القرب واليـت والمسكِي واب الس ِبي ِ ۙ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رالہلیکتبحمںیماپاند�لدنسپما�لرشےتد�ا�ر�و�ںا�و�رومیتی�ںرپونیکسم�ںا�و�راسمف �رو�ںرپ‪،‬دم�دےکےیلاہتھالیھپنےو�الو�ںرپا�و�رالغمو�ں‬
‫کیرہائیرپرخ�چرک�ے۔‬
‫َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫الوا ْال َّ َ ٰ ّ ُ ْ‬
‫َ ْ ََ ُ‬
‫‪4‬‬
‫ب ح تن ِفق ْوا ِم ّا ت ِّب ْو َن۔۔۔ ‪۹۲‬۝‬ ‫ِ‬ ‫لن تن‬
‫ترجہم�‪:‬تمیکینوکںیہنچنہپےتکسبجکتہکاپینو�ہزیچیں(�الہلیکر�ا�ہںیم�)رخ�چہنرک�وںیہنجمتزعیزرھکےتوہ�۔‬
‫َ َّ َ َ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ُ ٌ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ُ َ َّ َٔ ُّ َّ َ َ‬
‫الل‪ ،‬اي الصدق ِة‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال‪:‬جاء رجل ِإل الن ِب ِي� صل هللا علي ِه وسل فقال‪ :‬ي� رسول ِ‬ ‫حدثنا ابو هر ي�ة ر ِ ي‬
‫ُُْ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ ُ‬ ‫تَ ْ َ َ ْ َ ْٔ ُ‬ ‫َ‬ ‫ش‬ ‫َ َ َٔ ْ َ َّ َ َٔ ْ‬ ‫َٔ َ َٔ‬
‫احللق َوم‪،‬‬ ‫الغ نَ�‪َ ،‬وال تُ ْ� ِهل َح تَّ� ِإذا َبلغ ِت‬
‫� ٌيح خ� ش� الفق َر‪َ ،‬و ت� ُمل ِ‬
‫ص ٌيح ِ‬ ‫ا ْعظ ُم ا ْج ًرا؟قال‪:‬ان ت َصدق َوان َت َ ِ‬
‫ُ َ ََ َ َ َ ُ َ‬ ‫ُْ ُ َ َ َ‬
‫قل َت ِلفال ٍن كذا‪َ ،‬وِلفال ٍن كذا َوق ْد كن ِلفال ٍن‬
‫‪ 1‬املومن �‪ �۱‬ت‪۷��۲ �۷‬‬
‫‪ 2‬النساء �‪۵�۶‬‬
‫‪ 3‬البقرۃ�‪۱�۷�۷‬‬
‫ٓ‬
‫‪ 4‬ال معران�‪۹�۲‬‬
 ‫�� ���‬

‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہایکصخشیبنرکیمﷺیکدخمتںیماحضرہو�ا�ا�و�رپوچاھ کسرط�حےکدصقہںیمبسےسزیا�د�ہوث�ا�ب‬

‫ہے�؟رسو�لالہلﷺےنرفمایاا�سدصقہںیمےسجمتتحصےکاستھلخبےکاب�وجو�درک�و‪،‬ںیہمتایکرط�فوتقفری�یاک�ڈ�رہو�ا�و�ر�د� سور�ی‬
‫طر�فاملد�ا�رنبےنیکانمت�ا�و�ر�امدیہو�ا�و�ر�(�ا�سدصقہریخ�ا�تںیم�)�ڈھلیہنوہنیاچہےیہکبجاج�نقحکتٓاجائےوت�ا�سوقتوتہکےنےگلہک‬
‫‪1‬‬
‫فال�ںےکےئلاتان�ا�و� فرال�ںےکےئلاتانحالانہکو�ہوت�ا�بالف�ںاکہوچاک�۔‬
‫گویا�الہلےکزن�دیکیتنگےکاجبئےو�ہدلیاحلتربتعمہےسجےکاستھدصقہایکاجتاےہ�۔‬
‫تھاس�ر�یےسشیپٓاتےرہے�‪،‬دعو�تقحوکہپاچننےےکےئلدج�وجدہ‬ ‫جواتفگ�رورک�د�ا�رںیمفرعو�نےننبےکاجبئےالہلےکدنب�و�ںےکاس اکن‬
‫اا�و�ر�ٓاخر�و�یزندگیںیماکمایبیےکےئلٓاخر�توک�دنایپرترجحید�یاہنںیدنلبرتینانمصب‬
‫کرتےرہے‪�،‬الرغ�ضنجولگو�ںےنر�بیک ضر �‬
‫عاطکےیاجئںیےگا�و�ر�اناع�مےکوط�رپر�اہنںیانو�ا�عو�اقاس�میکال�ز�و�ا�لوتمعن�ںرھب�یوتنج�ںںیمد�اخلایکجائےاگجاہ�ںہناہنںیوکئیوخ�ف‬
‫ےس مرایا�‪:‬‬
‫ہوگانہمغالحقوہگا�‪،‬یج ف‬
‫ٰ َ َ َ ْ ٌ ََْ ُ ُ ْ َْ َ ََ َْٓ ُ ْ َْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ت َز ْن َ ۚ‬
‫ن ‪۶۸‬۝‬ ‫ي ِعبا ِد ل خوف عليك اليوم ول انتم‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےریم�ےدنب�و�!�ٓا�جاہمت�ر�ےےئلوکئیوخ�فںیہنا�و�رنہںیہمتوکئیمغالحقوہگا�۔‬
‫دخ�ا�متنجدخمتںیماحضرہو�ںےگ�‪�،‬و�ہہناںیکافو�رکیٓامزی�شو�الیڈنھٹ�یرش�ا�بےکےتکلھچوہئےاج�مشیپرکیںےگ‪،‬کافو�رمیلہیرش�ا�ب‬
‫�‪،‬نجیتار�اسےاپےندیفسموتوی�ںےک‬
‫راحوی�ںایوکٹم�ںںیمںیہنوہگیہکمتخوہجانےاک�اندیہشوہہکلبہیہشیمہاج�ر�یرہےنو�الا�ایکہمشچوہگا گ‬
‫ص �‬
‫حمال�ت موان�ز�ل�‪،‬وسلجم�ں ٹیب‪،‬وکھ�ںا�و�رابغا�تای� لدرفیبرفتیحاگہو�ںںیمسجرط�فاسےےلاجناچاہںیےگ�ا�نےکایکاشا�ر�ےرپہی‬
‫�ا�سرط�فر�و�ا�ںد�و�ا�ںوہجائےاگ�۔‬
‫ُ َ‬ ‫ونَا َت ْفج ً‬
‫ريا} ‪َ 3‬ق َال‪َ :‬ي ُق ُود نَ َ‬
‫و�ا َح ْيث ش ُاءوا‬ ‫َع ْن ُ َماهد‪َ ،‬ق ْو ُ ُل‪{ :‬يُ َف ّج ُر َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ج ٍِ‬
‫‪4‬‬
‫ےگ۔‬
‫ےہسےمشچےسرہنناک�لرکجاہ�ںاچہںیےگےلاجئںی �‬
‫ےگ‘ےسرم� �ا یدہ �ا‬
‫اکنلںیل �‘‬
‫تسیکاشخںی �‬
‫وہسب �ا‬
‫اہجںاچہںیےگ ل‬
‫ماجہد‪a‬ف مر تاےںیہ� �’ �ا’ �ور �‬
‫رکو�‪�،‬دنایکی رہتمعنوکاحصلںیہنرککسےت�‪،‬کوئی ہنشلخ‬
‫الرغ�ض دنایمںی اچہےمتانتک یہ ام�ل و�د� لوت�‪،‬یحتیث ومرتہب�‪،‬طاقت وقو�ت احصل ل‬
‫رضو�ر�رہےیگ م‪،‬رگ�الہلیکوتنج�ںںیمتمو�ہبسھچکاپئوےگوجتمانمتکر�وگے‪،‬یجےسرفمایا‬
‫متاہ�ر�ے لدو�ںںیم �‬

‫َ ُ َ َ َٔ َّ َٔ ْ َ َ َّ َ َ‬ ‫َ ُ َ ْ َ َ َ َّ‬
‫الصدقةِ‬ ‫الص ِح ِيح�‪،۱�۴�۱�۹‬حصیح مسمل کتاب الزاکۃ ب�ب بي ِان ان افضل‬ ‫الش ِحيح َّ‬
‫ِ‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب الزاکۃ ب�ب فض ِل صدقةِ‬
‫�ار ِ ف ي� ْال َو ِص َّيةِ �‪ �۸�۶�۵‬ن ن‬
‫‪،۲‬س� ئ‬ ‫ی َ ُ َ َ َ ف َ َ ْ ضْ‬ ‫َّ‬
‫الش ِحيح ‪ �۳�۸��۲‬ن ن‬ ‫َص َد َق ُة َّ‬
‫نسا� کتاب‬ ‫الوصا� ب�ب ما جاء ِ ي� ك َر ِاهيةِ ِإال َ ِ‬ ‫‪،۲‬س� ابوداودکتاب‬ ‫ِ‬ ‫الص ِح ِيح‬
‫ٰ َ ُ َٔ ُّ َّ َ َٔ ْ ُ‬
‫الص َدقةِ اف َضل�‪۲�۵�۴�۳‬‬ ‫الزکوۃ ب�ب اي‬
‫‪ 2‬الزخرف�‪۶�۸‬‬
‫‪ 3‬إالنسان‪6� :‬‬
‫ط�ی�‪۹�۴‬؍�‪۲�۴‬‬ ‫تفس� ب‬
‫‪ 4‬ی‬
 ‫�� ���‬
‫ٌ َ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪1‬‬
‫ل ُه ْم ِف ْيَا فاك َِهة ّول ُه ْم ّما يَد ُع ْو َۖۚ‬
‫ن ‪۵۷‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬رہمسقیکذلیذزیچیںاھکنےےنیپوکا�نےکےیلوہا�ںومجو�دںیہ�‪،‬وجھچکو�ہبلطرکیںا�نےکےیلاحضرےہ�۔‬
‫‪۰‬۝ ‪2‬‬
‫َ ّ ْ َ َ َّ َ ْ َ ‪۰‬۝ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ ْ َ ْ ُ ُ َ َ َ ُّ ْ َ‬
‫ال ْع ُ ُ‬ ‫اف َعلَ ْي ْ‬
‫َُ ُ‬
‫ي۔۔۔ ‪۷‬۝‬ ‫تي ِه النفس وتلذ‬ ‫ِ‬ ‫ش‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ا‬‫ي‬ ‫ف‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫ۚ‬ ‫اب‬
‫ٍ‬ ‫و‬ ‫ك‬‫ا‬ ‫و‬ ‫ب‬
‫ٍ‬ ‫ه‬ ‫ذ‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫اف‬
‫ٍ‬ ‫ح‬ ‫ص‬
‫ِ‬ ‫ب‬
‫ِ‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫يط‬
‫وکذ�تدیےنو�الیزیچ�وہا�ںومجو�دوہگی�۔‬ ‫ترجہم�‪�:‬ا�نےکٓاگےوسنےےکاھت�لا�و�رساغرگر�د�شرک�ائےاجئںیےگا�و�ررہنماھبتیا�و�راگنہو�ں ل‬

‫َنْوُفْوُي ِرْذَّنلاِب َو َنْوُفاَخَي اًمْوَي َناَك ٗهُّرَش اًرْيِطَتْسُم‪َ۰۰۷‬و َنْوُمِعْطُي َماَعَّطلا‬

‫جوذن�روپ�ر�یرکتےںیہ�ا�و�را�سد�نےسڈ�رتےںیہسجیکرب�ائیاچ�ر�و�ںرط�فلیھپاجنےو�الیےہ ��‪،‬ا�و�رالہلاعتلٰیکیتبحمںیم‬

‫ىٰلَع ٖهِّبُح اًنْيِكْسِم َّو اًمْيِتَي َّو اًرْيِسَا‪۰۰۸‬اَمَّنِا ْمُكُمِعْطُن ِهْجَوِل ِهّٰللا اَل ُدْيِرُن‬
‫ھاناالھکتےںیہنیکسممیتیا�و�ردیقیو�ںوک�‪،‬ہمںیہمترص�فالہلاعتلٰیکیرضامدن�یےکےیلالھکتےںیہہنمتےسدبلہاچہےتںیہ‬

‫ْمُكْنِمًءٓاَزَجَّواَلاًرْوُكُش‪۰۰۹‬اَّنِاُفاَخَنْنِماَنِّبَّراًمْوَياًسْوُبَعاًرْيِرَطْمَق‪�(۰۰۱۰‬الدھر�‪۷‬تا�‪)۱�۰‬‬
‫نہرکشگز�ا� �ری�‪،‬یبکشمہاپےنرپ�و�ر�دگا�رےسا�سد�ناکوخ�فرکتےںیہوجا�د�اسیا�و�ریتخسو�الاوہگا�۔‬
‫�الہلاعتلٰی ےن کین ولگو�ںیک زمیدتوصفی رفمائیہکوتنج�ں ںیم الہل ےک و�ہ دنب�ے د�اخل وہ�ں ےگ وج�الہلیک اطاعت ںیم اپین ذن�ر�و�ں‬
‫ری ھبوالئیےکاک�موج�الہلےنا�نرپ�و�اجبںیہنےیکںیہبجا�نوک�اناج�مدیےناک�الہلےس‬
‫کوپو�ر�اکرتےںیہ�‪،‬عیینو�ہایےسکیندنب�ےںیہ خوج �‬
‫عدہکریلےتںیہوت�ا�سںیمیسکمسقیکوکتاہیرکنےےکاجبئےاسےوپ�ر�ارکتےںیہ�‪،‬مرگنذ�رصر�فو�ہوپ�ر�ییکاجئےیگوج�الہلیکاطاعتںیم‬
‫ہوگیتیصعمںیمںیہن�‪،‬‬
‫َ َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َٔ ْ ُ َ َّ َ َ ْ‬
‫الل فل ُي ِط ْع ُه َ‪،‬و َم ْن نذ َر ان َي ْع ِص َي ُه‬ ‫� الل ع�ا‪،‬ع ِن الن ِب ي� صل هللا علي ِه وسل قال‪:‬من نذر ان ي ِطيع‬ ‫عن عا ِئشة ر ِ ي‬
‫ِ‬
‫َ َ‬
‫فال َي ْع ِص ِه‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہیبنرکیمﷺےنرفمایاسجصخشےنذن�رمانیہکو�ہالہلیکاطاعترک�ےاگتو�اسےاطاعترکنی‬
‫چاہےی�‪�،‬ا�و�رجسےنتیصعماٰلیہیکذن�رمانیوت�و�ہالہلیکانف مرانیہنرک�ےینعیاسےوپ�ر�انہرک�ے�۔‬
‫‪3‬‬

‫ا�و�ر ا�س د�ن ےس ڈ�رتے وہئےرحمما�ت ا�و�رمعص�ی�ا�تاک�ا�رتاک�بںیہنرکتےسجاکشرنگاگہ�ر�و�ںوکھگریلےاگ�‪،‬یہ و�ہ ول�گ ںیہجو�الہلیک‬

‫� ضرا�وخوشون�د�یاحصلرکنےےکےئلالغمو�ںا�و�رونکرچاکر�و�ںےکاستھنسحولس�کےسشیپٓاتےںیہ�‪،‬‬
‫َّ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ ْ َٔ َ َ َ َ َ ْ َ ُ‬
‫الصلة‪،‬‬ ‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل ِح ي نَ� َح�ضَ َ ت ُه ال َوفاة‪َ ،‬و ُه َو ُيغ ْر ِغ ُر ِب َنف ِس ِه‬ ‫الل صل‬
‫ول ِ‬ ‫ُ‬
‫عن ان ٍس قال‪:‬كنت ع َّامة َو ِص َّي ِة َرس ِ‬
‫‪ٰ 1‬ی ی ن‬
‫س��‪�۵ ۷‬‬
‫‪ 2‬الزخرف�‪۷�۱‬‬
‫الن ْذر ِ ف ي� ْ َ‬
‫ال ْع ِص َيةِ‬ ‫ْ َٔ ْ َ َ ُّ ُ َ ُ َ َ َ ف َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َّ ْ ف َّ‬
‫الط َاعةِ �‪ ۶�۶�۹�۶‬ن ن‬ ‫حصیح ب خ�اری کتاب ی‬
‫ابوداودكتاب ال ي� ِان والنذ ِور ب�ب ما جاء ِ ي� ِ‬
‫ِ‬ ‫‪،‬س�‬ ‫اال�ان والنذور ب�ب النذ ِر ِ ي�‬
‫ا� با� شیبۃ�‪۱�۲�۱�۴�۶‬‬‫�‪،‬س� الداریم ‪،�۲�۳�۸��۳‬مصنف ب ن‬ ‫خز�ۃ�‪ ۲�۲�۴�۱‬ن ن‬ ‫�‪،�۳�۲�۸�۹‬حصیح ب ن‬
‫ا� ی‬
 ‫�� ���‬
‫َو َما َم َل َك ْت َٔا ْي َ� ُان ُ ْ‬
‫ك‬
‫انس‪t‬سےرم�و�یےہ�الہلےکرسو�لﷺیکوفا�تبجرقیبیھتا�و�رٓا�پﷺاکاسنساٹکرہااھتا�سوقتٓا�پﷺیکاکرث‬
‫‪1‬‬
‫�وصتیہییھتہکامن�زا�و�رالغمو�ںاکایخ�لرھکان�۔‬
‫رغوب�ں�‪،‬تیومی�ں ‪،‬کسمونی�ں اسری�و�ں�(خو�ا�ہ و�ہاکف ہرو�ں ایسمامل�ن�‪،‬نجیگ دیق�ی وہیاکیس رج�م ںیمرگفات�ر�)‬
‫جوخو� حداجت دنمہونے ےک اب�وجو�د ی‬
‫�ا�و� مراسف �رو�ںوکوککاھناھکالتےںیہ�‪،‬عییناحجتدنم�و�ںیکوجبیھاحجتوہ�ا�سںیمدم�دکرتےںیہ�‪�،‬ا�و�ر�ا�سصخشوک�امطانی�ندلانےےکےئل‬
‫رضو�ر�تےکےئلںیہنرک�رہےہکلبمہ‬
‫یسکدبلہےکوخ�استاگ�رہنںیںیہ�ا�و�رنہیہمتوک�احاس�نالتجنےایمالیزج�ایاکیسا�و�ر �‬
‫ہکےتںیہہکمہمتےس‬
‫توتبیصمےکا�سد�نےسےنچبےکےئلرک�رہےںیہجوناہیتتخسوہگا�ا�و�رخسویت�ںا�و�رہ لوانکوی�ںیکوجہےساکف �رو�ںرپبڑ�اابملوہگا�‪�،‬ا�سےئل‬
‫رظنر�ف �الہلر�بالاعملنییکوخشون�د�یاحصلرکناہے�۔‬
‫ہام�ر�اطمعم ص‬

‫ُمُهىٰقَوَف ُهّٰللا َّرَش َكِلٰذ ِمْوَيْلا َو ْمُهىّٰقَل ًةَرْضَن َّو اًرْوُرُسۚ‪َ۰۰۱۱‬و ْمُهىٰزَج اَمِب اْوُرَبَص ًةَّنَج‬
‫پساہنںیالہلاعتلٰینےا�سد�نیکرب�ائیےساچبایلا�و�راہنںیات�زگیا�و�روخشیاچنہپئی�‪�،‬ا�و�راہنںیا�نےکربصےکدبلےتنج‬

‫َّو اًرْيِرَحۙ‪َ۰۰۱۲‬نْيِٕـِكَّتُّم اَهْيِف ىَلَع ِكِٕىٓاَرَاْلاۚ‪ ١‬اَل َنْوَرَي اَهْيِف اًسْمَش َّو اَل اًرْيِرَهْمَزۚ‪۰۰۱۳‬‬
‫�ا�و�ررشییمابل�ساطعرفمائے�‪،‬یہوہا�ںوتخت�ںرپےیکتاگلئےوہئےںیھٹیبےگنہوہا�ںٓافات�بیکرگمیدکیںیھےگہناج�ڑ�ےکییتخس�‪،‬‬

‫َو ًةَيِناَد ْمِهْيَلَع اَهُلٰلِظ َو ْتَلِّلُذ اَهُفْوُطُق اًلْيِلْذَت‪َ۰۰۱۴‬و ُفاَطُي ْمِهْيَلَع‬

‫�ا�نوتنج�ںےکاسئےا�نرپےکھجوہئےوہ�ںےگا�و�را�نےک(موی�ےا�و�ر) چگےھےچینےکٹلوہئےوہنےگ ��‪،‬ا�و�را�نرپاچند�ی‬

‫ٍةَيِنٰاِب ْنِّم ٍةَّضِف َّو ٍباَوْكَا ْتَناَك ۡاَرْيِراَوَؔقۙ‪ۡ۰۰۱۵‬اَرْيِراَوَؔق ْنِم ٍةَّضِف اَهْوُرَّدَق‬
‫کےربتون�ںا�و�را�ناجمو�ںاکد�و�ررک�ایااجئےاگوجےشیشےکوہنےگ�‪،‬یشےشیھباچند�یےکنجوک(ساقیےن) �اند�ا�ز�ےےس‬

‫اًلْيِبَجْنَزۚ‪۰۰۱۷‬‬
‫اًرْيِدْقَت‪َ۰۰۱۶‬و َنْوَقْسُي اَهْيِف اًسْاَك َناَك اَهُجاَزِم ن‬
‫�‬
‫نا�پ رکاھ وہگا�‪� ،‬ا�و�ر اہنںی وہا�ں و�ہ اج�م الپئے اجئںی ےگ نج یک ٓامزی�ش ز �ج�ب�یل یک وہگی�‪،‬‬

‫اًنْيَعاَهْيِفىّٰمَسُتاًلْيِبَسْلَس‪�(۰۰۱۸‬الدھر�‪۱�۱‬تا�‪)۱�۸‬‬
‫سل‬
‫جتنیکایکرہنسجاکان�م سل�ب�یلےہ�۔‬
‫�الہلاعتلٰیا�نےکا�سذجبہایاث�ر�وقربانیوکسپدنفرماتاہےا�سےئلو�ہاہنںیر�و�زحمرشکیاس�ر�یویتخس�ںا�و�رہ لوانکوی�ںسےاچبئےاگ�‪�،‬ا�سےئلا�ن‬

‫َّ‬ ‫َ ُ َ ْ َٔ ْ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل�‪،�۲�۶�۹�۸‬مسندامحد�‪۱�۲�۱�۶�۹‬‬ ‫الل صل‬
‫الوصا� ب�ب هل اوص رسول ِ‬
‫ی‬ ‫ا� ماجہ کتاب‬ ‫نن‬
‫س� ب ن‬
 ‫�� ���‬

‫خسویت�ںےسچباجنےیکوجہےسا�ناک�د�لرسم�تےسربلیز�ا�و�ررہچ�ےرت�وتا�ز�ہوہ�ںےگےسیجرفمایا‬
‫ُ َّ‬ ‫ب َو َت َتلَ ٰ ّق ُ‬
‫ْ ُ ْ ُ ْ َ ُ ْ َ ‪1‬‬
‫ُ‬
‫ك ال ِذ ْي كنتم تعدون‬ ‫ىه ُم ْال َملٰۗى َك ُة ۭ ٰھ َذا َ ْي ُم ُ‬ ‫َ َْ ُ ُُ ُ َْ َ ُ ْ َ‬
‫ال ْك َ ُ‬ ‫ل يزنم الفزع‬
‫ِٕ‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہاتناہئیربھگ�اہٹاک�وقتا�نوکذ�ر�اپریاش�نہنرک�ےاگا�و�رالمئہکڑب�ھرک�ا�نوکہاتوھ�ںاہتھںیلےگہکہیاہمت�ر�ا�وہید�نےہسجاکتم‬
‫سے عود�ہایکاجتااھت�۔‬
‫ُ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫م فز ٍع ّ ْي َم ِٕى ٍذ ا ِمن ْو َن ‪۸۹‬۝‬ ‫ناۚ‪۰‬۝ َو ُ ْ‬
‫ه ِّ ْ َ‬ ‫م َجاۗ َء ب ْلَ َس َن ِة فل ٗه َخ ْ ٌ‬
‫ي ِّم ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬جوشصخالھبئیےلرک�ٓائےاگ�اسےا�سےسزیا�د�ہرتہبصہلےلماگا�و�رایےسول�گا�سد�نےکوہ�لےسوفحم�ظوہ�ںےگ�۔‬
‫زیمت�ریھ�‪،‬الہل‬
‫رھبلہلیکاطاعتںیمسفنیکوخ�اہاش�تا�و� لرذ�ا�توکقربا�نایک‪،‬حر�ا�موحال�لامکئییک ک‬
‫�دنایمںینجولگو�ںےنربصکای�‪،‬عییناتساط�ت ا‬
‫کیرقم�رکر�د�ہدح�و�ںیکاپبدن�ییک�‪�،‬الہلےکاعئدکر�د�ہرف�ائضامن�ز�‪�،‬ر� �وز�ہ�‪،‬حج ک‪�،‬زٰو�ۃوغری�ہوکپو�ر�اکای�‪�،‬الہلیک ضرا�وخوشون�د�یےکےئلاپانوقت‪،‬اپان‬
‫ما�ل�‪�،‬اپیناس�ر�یاقلبںیتیتحہکاپیناج�نکتاھچن�و�ررک �دی�‪�،‬دینیکر�ا�ہںیموجتاکلفیٓائںیاہنںیدنخ�ہاشیپنیےسرب�د�اشتایک�‪�،‬ا�سےکدبلے‬
‫�الہلاہنںیوتمعن�ںرھب�یوتنج�ںںیمد�اخلرفمائےاگ�ا�و�ر�و�ہتنجاکسزبحریر�یابل�سزیبنتےیک�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫اس ُه ْم ِف ْيَا َحر ْ ٌ‬
‫ي ‪۲۳‬۝‬ ‫َ‬
‫۔۔۔ول َِب ُ‬
‫ِ‬
‫‪3‬‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�را�ناکلاب�سریمشےکوہ�ںےگ�۔‬
‫�ٓاسو�دگییکاحلتںیما�ونیچرمصعا�و�رمزینڑج�ائودنسم�و�ںرپکتےیاگلئےاپینویبیو�ںا�و�رحو�ر�و�ںےکاستھٓامےناسمےنےھٹیبوہ�ںےگ�‪،‬مہہشی‬
‫�ایکرط�حاکعمدت�لومسموہگا�‪،‬نہاہنںیزیت ھدو�پیکشپتاتسئےیگا�و�رنہیہتخساج�ڑ�ےیکرس� �دی�‪،‬ا�سومسمںیما�نےکمسجذل�تاحصل‬
‫کریںےگ‪،‬جتنےکلھپد�ا�رھگےند�رختا�نرپھجےکاسیہنگفوہ�ںےگ‪،‬جنےکانو�ا�عاقاس�مےکذلیزھپول�ںےکےھچگا�و� مرویئو�ںےکےھچل‬
‫ھجےکڑپ�ےوہ�ںےگا�و�ررہ�وقتا�نیکدسرت�سںیموہ�ںےگہکےٹیل�‪،‬ےھٹیبا�و�رڑھک�ےسجاحلتںیموہ�ںبجا�و�رجسدق� چراہںیاحصل‬
‫کرلںی�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ُ ُ َ ٌ‬
‫‪4‬‬
‫ق ُط ْوف َها دا ِن َية ‪۲۳‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬جسےکولھپ�ںےکےھچگےکھجڑپرہےوہ�ںےگ�۔‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َُُْ َ ُّ َ ْ ُ ُ َ ْ ً‬
‫ت ق ُطوف َها تذلِيل} ‪5‬قال‪ِ :‬إذا ق َام ْارتف َع ْت ِبق ْد ِر ِه‪َ ،‬و ِإن ق َع َد ت َدل ْت َح تَّ� َي َن َالا‪َ ،‬و ِإ ِن‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َع ْن ج َم ِاه ٍد‪ ،‬قول‪{ :‬وذلِل‬
‫َ ََ َ َْ ُ‬ ‫ْ َ َ َّ‬
‫اضط َج َع ت َدل ْت َح تَّ� َي َن َالا‪ ،‬فذ ِلك تذ ِليل َها‬
‫‪ 1‬االنبیاء �‪۱�۰�۳‬‬
‫‪ 2‬النمل�‪۸�۹‬‬
‫‪ 3‬احلج�‪۲�۳‬‬
‫‪ 4‬احلاقۃ�‪۲�۳‬‬
‫‪ 5‬إالنسان‪1�4� :‬‬
 ‫�� ���‬

‫ماجہد ‪ٓ�a‬ایترکیہم’�’ ا�و�ر ا�س ےکلھپ رہوقت ا�ن ےک سب ںیم وہ�ں ےگ‘�‘کے اب�ر�ے ںیمف مراتےںیہجب و�ہڑھک�اہوگاتوجتن ےک‬
‫وائںییگ �ا�و�رجب و�ہ ےھٹیباگتوینےچکھج اجئںییگ اتکہ و�ہ اہنںیڑکپسےک�ا�و�ر�اسی‬
‫�د�رخوت�ںیکرمثبا� شراخںی ا�س ےکدقکےاطمبق دنلبہ ج‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫‪1‬‬
‫رھا�و�ربیھکھجاجئںییگاتکہےٹیلےٹیلیھبلھپاحصلرکسےک�‪،‬ییہینعمںیہالہلاعتلٰیےکا� شرا�دتذ ِليال ےک�۔‬ ‫طر�حبجو�ہےٹیلاگت پو �‬
‫خد�ا�متنجامہم�نون�ا�ز�یےکےئلا�نےکٓاگےولھپ�ںا�و�رےنھبوہئے نرپد�و�ںےکےئلوسنےا�و�راچند�یےکوخ�ا�نا�و�ر کپازی�ہرش�ا�بےنیپےک‬
‫لےئرہشصخوک�ا�سیکوخ�اہشےکاطمبقاچند�یےکرگمےشیشیکرط�حاص�ف شواف�ف�‪،‬سیفنوان�ز�کاج�موجھٹکیاند�ا�ز�ےےسرھب�ےوہ�ں‬
‫گےشیپرکنےےکےئلد� �وڑتےرھپتےرہںیےگ‪،‬ےسیجرفمایا�‪:‬‬
‫َ َْ‬ ‫ُّ َ ّ َُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫اب‬ ‫و‬ ‫ك‬ ‫ب‬
‫ِ‬ ‫‪۱۷‬۝‬ ‫ۙ‬ ‫ان ملد ْو َ‬
‫ن‬
‫ُ‬
‫ي ‪۱۶‬۝ يَ ُط ْوف َعل ْي ْم ول َد ٌ‬ ‫ي َعلَ ْيَا ُم َت ٰقب ِل ْ َ‬ ‫س ٍر َّم ْو ُض ْونَ ٍةۙ ‪۱۵‬۝ ُّم َّت ِك ـ ْ َ‬‫ع ُ ُ‬ ‫َٰ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِٕ‬
‫نا َو َل يُ ْن ُف ْو َنۙ َو َفاك َِه ٍة ِّمَّا يَ َت َخ َّ ُ ْ َ َ َ ْ َ ْ‬ ‫م َّمع ْيۙ َّل يُ َص َّد ُع ْو َن َع ْ َ‬ ‫َْ ّ‬ ‫ََ َْ‬
‫ي‬
‫يونۙ ‪۲۰‬۝ ول ِم ط ٍ‬ ‫‪۱۹‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ّوا َب ِريق‪۰‬۝ ۙۥ َوك ٍس ِ ْ ِ ٍ ‪۱۸‬۝‬
‫َّ َْ َُ‬
‫‪2‬‬
‫ِم ّا يشت ْو َنۭ ‪۲۱‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬مرصعوتخت�ںرپےیکتاگلئےٓامےناسمےنںیھٹیبےگ�‪،‬ا�نیکوسلجم�ںںیمابد�یڑلکےرش�ا�بہمشچاج�ر�یےسربلیزایپلے�ا�و�رڑنکا�و�راسغر‬
‫لےی�د� �وڑتےرھپتےوہ�ںےگ ےسجیپرکہنا�ناکرسرکچ�ائےاگہنا�نیکلقعںیموتف�رٓائےاگ�ا�و�رو�ہا�نےکاسمےنرط�حرط�حذلیذلھپشیپ‬
‫کریںےگہکےسجاچہںینچںیل‪،‬ا�و�ر نرپد�و�ںےکوگشتشیپرکیںےگہکسج نرپد�ےاکاچہںیاتسامع�لرکیں�۔‬
‫�اہلرع�بوچنہکرش�ا�بےکاستھوسنھٹےلموہئےاپنییکٓامزی�شوکسپدنکرتےےھتسجےسرش�ا�بںیمیخلتا�و گ�ررمیدیپ�اوہجاتییھتا�سےئل‬
‫�ا�سیکاشمبتہےسرفمایاکافو�رکیٓامزی�شو�الیرش�ا�بےکدقتیہمشچےکالع�و�ہوسنھٹیکٓامزی�شو�الیرش�ا�باکیھبایکدق�رتیہمشچےہ‪�،‬ا�س‬
‫کانا�ملیبسلسےہ�‪،‬یہرش�ا�بخلتوہنےےکاجبئےیھٹیم�‪،‬یکلہا�و�رخو�شذ�ائہقوہگی�‪،‬یتنجا�سےسیھبفطلاند� �وزہو�ںےگ�۔‬

‫َو ُفْوُطَي ْمِهْيَلَع ٌناَدْلِو َنْوُدَّلَخُّمۚ‪ ١‬اَذِا ْمُهَتْيَاَر ْمُهَتْبِسَح‬

‫�ا�و�را�نےکا�ر�درگ�دوھگمےترھپتےوہ�ںےگو�ہمکنسےچبوجہشیمہرہےنو�الےںیہ�‪،‬جبوتاہنںیدکیےھوتےھجمسہکو�ہرھکب�ے‬

‫لُؤْلُؤًا اًرْوُثْنَّم‪َ۰۰۱۹‬و اَذِا َتْيَاَر َّمَث َتْيَاَر اًمْيِعَن َّو اًكْلُم اًرْيِبَك‪ْ۰۰۲۰‬مُهَيِلٰع ُباَيِث ٍسُدْنُس‬
‫ہوئےومتیںیہ�‪،‬تووہا�ںاہج�ںںیہکیھبرظنڈ�الےاگرس�اسرںیتمعنا�و�رمیظعالاش�نتنطلسیہدکیےھاگ�‪�،‬ا�نےکومسج�ںرپزبس‬

‫ٌرْضُخ َّو ٌقَرْبَتْسِا‪َّ ١ٞ‬و اْۤوُّلُح َرِواَسَا ْنِم ٍةَّضِفۚ‪َ ١‬و ْمُهىٰقَس ْمُهُّبَر اًباَرَش‬
‫با�ریکا�و�رومٹےرشییمڑپک�ےوہ�ںےگا�و�راہنںیاچند�یےکنگنکاکزیو�رانہپیااجئےاگ�‪�،‬ا�و�راہنںیا�ناکر�باپ�کاص�ف‬

‫ط�ی�‪۱�۰�۳‬؍�‪۲�۴‬‬ ‫تفس� ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫ت‬
‫‪ 2‬الواقعۃ �‪۲�۱� � ۱�۵‬‬
 ‫�� ���‬

‫اًرْوُهَط‪َّ۰۰۲۱‬نِااَذٰهَناَكْمُكَلًءٓاَزَجَّوَناَكْمُكُيْعَساًرْوُكْشَّم‪�(۰۰۲۲‬الدھر�‪۱�۹‬تا�‪)۲�۲‬‬
‫شر�ا�بالپئےاگ(کاہاجئےاگ) کہہیےہاہمت�ر�ےاعام�لاکدبلہا�و�راہمت�ر�یوکششیکدق�ریکیئگ�۔‬
‫دخ�ا�مویتنج�ںیکدخمتےکےئلویمئو�ں� ھپ‪،‬ول�ںا�و�رپرند�و�ںےکےنھبوہئےوگشتےسرھب�ےوخنا�نا�و�رپالنےےکےئلےشیشےسیجسیفن‬
‫جا�مےئلرہطر�فدعتسم�یا�و�رتزی�یےسد� �وڑتےرھپیںےگ�‪،‬یہدخ�ا�منسحوصافئیا�و�رتا�زگی شوا�د�ابیںیمایےسںیگلےگےسیجٓا�بد�ا�رموتوی�ں‬
‫کوجتنںیمکبریھ�دی گاایہو�‪�،‬ایکاقم�مرپ�ا�نیکوخبوص�رتیوکیو�ںایب�نرفمایا�‪:‬‬
‫َويَ ُط ْو ُف َعلَ ْي ْم ِغ ْل َم ٌ َّ َ َ َّ ُ ُ ْ ُ ٌ َ ْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ان ل ُه ْم كن ْم ل ٔول ٔو ّمكن ْو ٌن ‪۲۴‬۝‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�را�نیکدخمتںیمو�ہڑلکےد� �وڑتےرھپرہےوہ�ںےگوجانیہ(کیدخمت)کےےیلوصخم�صوہ�ںےگ�‪،‬ایےسوخبوص�ر�تےسیجاپھچ‬
‫کررکےھوہئےومتی۔‬
‫نجیتسجرط�فیھباگن�ہاٹاھئںیےگرہطر�فاپےنر�بیکالتدع�ا�دوتمعن�ںوکپائںیےگ‪،‬رہنجیتےکاپ�سالتدع�ا�دخد�ا�موہ�ںےگ‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ُّ َ‬ ‫َ َٔ ْ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫و‪:‬ما ِم ْن َٔا ْهل ْ ج َ‬
‫الل ْ ن� َ ْعر َ‬
‫َ ْ َ ْ َّ‬
‫ال َّن ِة ِم ْن ا َح ٍد ِإل َي ْس َع َعل ْي ِه الف خ ِاد ٍم‪ ،‬ك خ ِاد ٍم َعل َع ٍل َما َعل ْي ِه َص ِاح ُب ُه‬ ‫ِ‬ ‫عن عب ِد ِ ب ِ ٍ‬
‫‪2‬‬
‫دبع�الہلنبرمع‪t‬ف مراتےںیہہرنجیتوک�ایکایکزہ�ا�رخا�د�مںیلمےگوجفلتخماک�ماک�جرکیںےگ�۔‬
‫وصر�تا�و�رخو�بریس�تویبیا�ںوہ�ںیگ‪�،‬ا�ناکحنس‬
‫ووص�ر�تابغا�ت‪�،‬اتناہئیوخب �‬
‫رتہبینٓا�ر�ا�ماگہںی� س‪،‬اجئےا�و�رمزینےیکوہئےابلاخانے خ‪ ،‬ب‬
‫قبلوکسر�و�ر�‪،‬لذ�تا�و�رخوشیےسربلیزکر�د�ےاگ�‪�،‬الہلیکاطعکر�د�یہیںیتمعنرہ�وقتا�و�رہر�ٓا�نڑبھیتیہرہںییگا�و�ر�ا�سےسڑب�ھرک�ر�برکیم‬
‫کی ضرا�۔‬
‫ٓ َٔ‬ ‫النار ُخ ُر ً‬ ‫َع ْن َع ْبد َّ ِ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ نّ َ َٔ ْ َ ٓ َٔ ْ َّ‬
‫وجا ِم نْ َ�ا‪َ ،‬وا ِخ َر ا ْه ِل‬ ‫الل ب ِ ن� مسع ٍود‪ ،‬قال‪:‬قال الن ِب يُّ� صل هللا علي ِه وس َل‪ِ :‬إ ِ ي� لع ُل ا ِخ َر اه ِل ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ُ َ َٔ ْ َٔ َ‬ ‫َ َ َ ْٔ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َّ ُ ُ ً َ ُ ٌ َ خْ ُ ُ َ َّ َ ْ ً َ َ ُ ُ َّ ُ ْ‬
‫ال َّنة‪ ،‬ف َيا ِت ي َ�ا‪ ،‬ف ُي َخ َّيل ِإل ْي ِه ا نَّ َ�ا َملى‪،‬ف َي ْ� ِج ُع‬
‫الل‪ :‬اذ َه ْب ف ْادخ ِل ج‬ ‫الن ِة دخول‪،‬رجل ي�رج ِمن الن ِار كبوا فيقول‬ ‫ج‬
‫َ ُ ُ‬ ‫َ َ َ ْٔ َ ُ َ َٔ ْ َٔ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ َٔ َ ُ ُ ْ‬ ‫َ ُ ُ‬
‫ال َّنة‪ ،‬ف َيا ِت ي َ�ا ف ُي َخ َّيل ِإل ْي ِه ا نَّ َ�ا َملى‪ ،‬ف َي ْ� ِج ُع ف َيقول‪ َ :‬ي� َر ِّب‬ ‫ْ‬
‫ف َيقول‪ َ :‬ي� َر ِّب َو َجد تُ َ�ا َملى‪ ،‬ف َيقول‪ :‬اذ َه ْب ف ْادخ ِل ج‬
‫َ َّ َ َ َّ َ َ ْ َ ُّ ْ َ َ َ شَ َ َ َٔ ْ َ َ َٔ ْ َّ َ َ ْ َ َ شَ َ َٔ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ َٔ َ ُ ُ ْ‬ ‫ْ‬
‫� ِة ا ْمث ِال‬ ‫النة‪ ،‬ف ِإن لك ِمثل الدنيا وع�ة امث ِالا ‪ -‬او‪ِ :‬إن لك ِمثل ع‬ ‫َو َجد تُ َ�ا َملى ‪،‬ف َيقول‪ :‬اذ َه ْب ف ْادخ ِل ج‬
‫َّ َ َ‬ ‫ُّ ْ َ َ َ ُ ُ َ ْ َ ُ نّ َٔ ْ َ ْ َ ُ نّ َ َٔ ْ َ َ ُ َ َ َ ْ َ َٔ ْ ُ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل �ض ِ ك َح تَّ�‬ ‫الل صل‬ ‫الدنيا فيقول‪ :‬تسخر ِم ِ ي� او‪ :‬تضحك ِم ِ ي� وانت امل ِلك‪ ،‬فلقد رايت رسول ِ‬
‫ًَ‬ ‫ََ ْ ََ ُ ُ َ َ َ َُ ُ‬
‫ول‪َ :‬ذ َاك َٔا ْد نَ� َٔا ْهل ج َ‬
‫ال َّن ِة َم نْ زِ� ةل‬ ‫ِ‬ ‫بدت نو ِاجذه وكن يق‬
‫دبع�الہلنبوعسم�د‪t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایامںیوخ�باجناتہو�ںہکاہلمنہجںیمےسوک�نبسےسٓاخرمںیوہا�ںےسےلکن‬
‫گا�ا�و�ر�اہلتنجںیموک�نبسےسٓاخرمںیا�سںیمد�اخلوہگا�ایکصخشمنہجےسونٹھگ�ںےکلبےتٹیسھگوہئےےلکناگ�الہلاعتلٰیا�سےسےہکاگکہ‬
‫جائو�ا�و�رجتنںیمد�اخلوہجائو�‪�،‬و�ہتنجےکاپ�سٓائےاگیلنکاسےایاسعمول�موہگاکہتنجرھب�یوہئیےہچاننہچو�ہو�اپسٓا�ےاگ�ا�و�رعر�ض‬
‫‪ 1‬الطور�‪۲�۴‬‬
‫کث��‪۲�۹�۲‬؍ ‪�۸‬‬
‫ا� ی‬ ‫تفس� ب ن‬
‫‪ 2‬ی‬
 ‫�� ���‬

‫کر�ےاگ�ا�ےریم�ےر�ب�!مںیےنتنجوکبرھ�اہو�اپایا�‪�،‬الہلاعتلٰیرھپا�سےسےہکاگکہاجئوا�و�رتنجںیمد�اخلوہجائو�‪�،‬و�ہرھپ�ٓائےاگیلنک‬
‫�اسےایاسعمول�موہگاکہتنجرھب�یوہئیےہ�‪�،‬و�ہ �واپسولٹےاگ�ا�و�رعر�ضرک�ےاگکہا�ےر�ب�!مںیےنتنجوکبرھ�اہو�اپایا�‪� ،‬الہلاعتلٰیرفمائے‬
‫گاجائو�ا�و�رجتنںیمد�اخلوہجائومتںیہ ندای�ا�و�ر�ا�سےسد�سانگ�دیاجاتاہےای�(�الہلاعتلٰیرفمائےاگکہ�)متںیہدنایکےد�سانگ�دیاجاتاہے�‪� ،‬و�ہ‬
‫شصخےہکاگوتریم�اذم�ا�قانبتاہےاحلانہکوتہشاشن�ہےہ�‪،‬مںیےندکیاھکہا�ساب�ترپ�رسو�لالہلﷺسنہدیےئا�و�ر�ٓا�پےکٓاگےےک ندد�ا�ن‬
‫‪1‬‬
‫ماب�ر�کاظہرہوگےئ�‪�،‬ا�و�رکاہجاتاہےہکو�ہتنجاکسبےسمکد�رجےو�الاشصخوہگا�۔‬
‫یہاح�لوت�ا�دنٰییتنجاکہےاعٰیلیتنجاکد�رجہایکہوگا�؟‬
‫�وہا�ںو�ہا�ساش�نوشوکتےسرہںیےگوگیا�و�ہایکمیظعالاش�نتنطلسےکو�ا�ر�ثںیہ‪،‬دنایمںیوترم�د�و�ںےکےئلوسناہپانن�‪،‬سونےاچند�ی‬
‫وکزیبنترکنامعنےہمرگجتنںیما�سیکاجا�ز�توہگی‪،‬انچنہچرفمایانجیتاہتوھ�ںںیموسنےا�و� چراند�ی‬
‫کےربتناتسامع�لرکناا�و�ر�رشییمڑپک�و�ں �‬
‫کےریہ�و�ںےسڑج�ےنگنک�‪،‬گےلںیمومتوی�ںےکاہ�را�و�رومٹےاطسلو�دیاب�ا�و�رسزباب�ریک�‪،‬نر�ما�و�رمچدک�ا�رریمشےسےنبابل�سزیبنتےیک‬
‫�امطانی�ن‪،‬ر�احتا�و�ر�ٓاسو�دگییکاحلتںیماشہانہاند�ا�زسےا�ونیچدنسم�و�ںرپجنرپاجس�و�ٹو�الےڑپک�ےاھچبئےےئگوہ�ںےگاگئ کتووی�ںےس‬
‫ٹکیاگلرکےھٹیبوہ�ںےگ‪،‬یجےسدعتم�داقمما�ترپرفمایا�‪:‬‬
‫ُ َ َّ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ُ ْ َ َ ً ُ ْ ً ّ ْ ُ ْ ُ ٍ َّ ْ َ ْ َ ّ ُ َّ ْ َ ْ َ َ َ‬
‫ب ويلبسون ثِياب خضا ِم سندس واِستب ٍق مت ِك ـ ِٕـي ِفيا ع‬ ‫۔۔۔ يلون ِفيا ِم اسا ِور ِم ذه ٍ‬
‫َْ ۗ‬
‫‪2‬‬
‫ال َرا ِٕى ِ‬
‫ك۔۔۔ ۧ ‪۳۱‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬وہا�ں�و�ہوسنےےکونگنک�ںےسٓا�ر�اسہتےیکاجئںیےگ‪،‬با�ریکریمشا�و�ر�اطسلو�دیابکےزبسکڑپ�ےںینہپےگا�و�ر�ا�ونیچدنسم�و�ںرپکتےی‬
‫لاگرکںیھٹیبےگ�۔‬
‫ََُ‬
‫ي ‪۲۳‬۝‬ ‫م َذ َهب َّو ُل ْٔو ُل ًٔواۭ‪۰‬۝ َول َِب ُ‬
‫اس ُه ْم ِف ْيَا َحر ْ ٌ‬ ‫م َا َساو َر ِ ْ‬‫۔۔۔ي ّل ْو َن ِف ْيَا ِ ْ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫‪3‬‬

‫رتجہم�‪�:‬وہا�ںو�ہوسنےےکونگنک�ںا�و�رموتوی�ںےسٓا�ر�اسہتےیکاجئںیےگا�و�ر�ا�نےکابل�سریمشےکوہ�ںےگ�۔‬
‫ََُ‬
‫م َذ َهب َّو ُل ْٔو ُل ًٔواۭ‪۰‬۝ َول َِب ُ‬
‫اس ُه ْم ِف ْيَا َحر ْ ٌ‬
‫ي ‪۲۳‬۝‬ ‫م َا َساو َر ِ ْ‬‫۔۔۔ي ّل ْو َن ِف ْيَا ِ ْ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫‪4‬‬

‫رتجہم�‪�:‬وہا�ںاہنںیوسنےےک نونگنک�ںا�و�رموتوی�ںےسٓا�ر�اسہتایکجائےاگ�‪�،‬وہا�ںا�ناکلاب�سریمشوہگا�۔‬
‫�‬
‫�ر�برکیمویتنج�ںوکاکفو�ر�ا�و�ر�ز �ج�ب�یلیکٓامزی�شو�الیرش�ابو�ںےکالع�و�ہایکا�و�رہبرتینونعتییکرش�ا�بانعیترفمائےاگ�ا�و�رف مرائےاگکہ‬
‫اال�ــان َ� ُب ٓا َخــر َٔا ْهــل َّ‬
‫النـ ِـار‬ ‫النـ ِـار �‪ ،۷�۵�۱�۱� ،۶�۵�۷�۱‬حصیــح مســم کتــاب ی‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الرقــاق َ ب� ُب ِص َفــةِ ج َ‬
‫ال َّنــةِ َو َّ‬
‫ِ ِ‬ ‫ب‬
‫النــار مـ ْـن َٔا ْهــل َّ‬
‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫ـاء َٔا َّن ِل َّلنــار َن َف َسـ ْ ي ن‬
‫الہـ نـم َ ب� ُب َمــا َجـ َ‬ ‫ُخ ُر ً‬
‫الت ْو ِحيـ ِـد‬ ‫ِ‬ ‫ـ�‪َ ،‬و َمــا ذ ِكـ َـر َمـ ْـن ي خ�ـ ُـر ُج ِمـ َـن ِ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫وجا�‪،۴�۶�۱‬جامــع ت�مــذی ابــواب ج‬
‫ال َّنــةِ �‪،۴�۳�۳�۹‬مســندامحد�‪۴�۳�۹�۱‬‬ ‫الدھــد� ُب ِص َفــةِ ْ ج َ‬
‫َب‬ ‫ا� ماجــہ کتــاب‬ ‫�‪ �۵�۹�۵‬ن ن‬
‫‪،۲‬ســ� ب ن‬
‫‪2‬الہکف�‪۳�۱‬‬
‫‪ 3‬احلج�‪۲�۳‬‬
‫‪ 4‬فاطر�‪۳�۳‬‬
 ‫�� ���‬

‫زگا�ر�یا�و�ر�اتماح�نںیماکمای�بوکامر�ا�نرہے‪،‬مہ‬
‫یہاس�ر�یںیتمعنا�سےئلںیہمتاطعف مرائیںیئگںیہکہمتےندنایمںیامہ�ر�یاطاعتںیمزندگی �‬
‫نےاہمت�ر�یوکشوش�ںیکدق�رکیا�و�ریہامت�مںیتمعنںیہمتمہہشیہشیمہےکےئلاطعرفمادیں۔‬
‫ْ ََ ْ َ‬ ‫اش ُ ْبا َهن ْ ۗي ـ ًٔـ ۢ ِ ٓ َ َ ْ ُ‬ ‫ُُ‬
‫ك ْوا َو ْ َ‬
‫‪1‬‬
‫ـابَا ا ْسلفت ْم ِف ال ّي ِم الال َِي ِة ‪۲۴‬۝‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪�(�:‬ایےسولگو�ںےساہکاجئےاگ�)زم�ےےساھک�ٔوا�و�رویپاپےنا�ناعام�لےکدبلےوجمتےنزگ�ر�ےوہئے ندو�ںںیمےیکںیہ�۔‬
‫ُُْ َْ ُ‬ ‫۔۔۔ َو ُ ْن ُد ْٓوا َا ْن ت ْل ُ ُ ْ َّ ُ ُ ْ ُ َ‬
‫‪2‬‬
‫ك الَنة ا ْو ِرثت ُم ْوها ِبَا كنت ْم تع َمل ْو َن ‪۴۳‬۝‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سوقتدن� �آائےیگہکہیتنجسجےکمتو�ا�ر�ثانبئےےئگوہ�ا�ناعام�لےکدبلےںیمیلمےہوجتمرکتےرہےےھت�۔‬

‫اَّنِا ُنْحَن اَنْلَّزَن َكْيَلَع َنٰاْرُقْلا اًلْيِزْنَتۚ‪ْ۰۰۲۳‬رِبْصاَف ِمْكُحِل َكِّبَر َو اَل ْعِطُت ْمُهْنِم اًمِثٰا‬
‫یبکشمہےنھجترپدتب�ریجرق�ٓا�نان�ز�لایکےہ�‪،‬پسوتاپےنر�بےکمکحرپاقئمر�ہ ��‪،‬ا�و�را�نںیمےسیسکانگ�ہاگ�رایانشرک�ےاک‬

‫ْوَا اًرْوُفَكۚ‪َ۰۰۲۴‬و ِرُكْذا َمْسا َكِّبَر ًةَرْكُب َّو اًلْيِصَاۚۖ‪َ۰۰۲۵‬و َنِم ِلْيَّلا ْدُجْساَف ٗهَل َو ُهْحِّبَس اًلْيَل‬
‫ہکانہنام�ن ��‪،‬ا�و�راپےنر�بےکان�ماکحبصاش�مذکرایکرک ��‪،‬ا�و�رر�ا�تےکوقتا�سےکاسمےندجس�ےرکا�و�رتہبر�ا�تکتا�سیک‬
‫ٰ‬
‫اًلْيِوَط‪َّ۰۰۲۶‬نِا ۤهوُاَلٓءِ َنْوُّبِحُي َةَلِجاَعْلا َو َنْوُرَذَي ْمُهَءٓاَرَو اًمْوَي اًلْيِقَث‪�(۰۰۲۷‬الدھر�‪۲�۳‬تا�‪)۲�۷‬‬
‫وھچڑ�ےدیےتںیہ۔‬
‫ستحیبایکرک�‪،‬یبکشہیول�گدلج�یےنلمو�الی(� ندای�)کواچہےتںیہا�و�راپےنےھچیپایکڑب�ےاھب�ر�ید�نوک �‬
‫بےکشمہےنہیرق�ٓا�نسجںیم عود�و�وعدی�ا�و�رہرچزیکابای�نےہٓا�پاکگڑھ�اہو�اہنںیےہہکلبمہےناپینتمکحوشمتیےکتحت�‪�،‬اناس�نیک‬
‫رضو�ر�تو�اقاضبہدت� یرج�‪،‬مرحہلو�ا�رٓا�پرپان�ز�لایکہے� ک‪،‬اف�ر�ومرشکنیدعو�تقحوک�دبانے‬
‫قو�تمہفا�و�رقو�تاخذمںیصقنےکببس�‪،‬بسح �‬
‫وڑیں ےگرگم�ٓا�پامت�مویتخس�ں ا�و�رشمالک�ت‬
‫�ا�و�رطاغو�تیک رسلبدن�ی ےک ےئل ر� �وڑ�ے اٹاکئںی ےگ�‪،‬سا�زشںیرکیں ےگ�‪،‬ظملوسمت ےک اہپ� تڑ �‬
‫پرصرب�و�اتساقمتےساک�مںیل�ا�و�رپامر�د�یےکاستھرب�د�اشترکتےاجئںی�‪�،‬ا�و�راپےنر�برپرھب�وسہرکتےوہئےملھکالھکوعظوصنتحی‪،‬‬
‫�یرںی�‪ ،‬مش�دون�ںےکاقمبہلںیموحصہلواتساقمتاحصلرکنےےکےئلحبصاش�مر�بیکاظاہ�ربدنگیےکےئلامن�زا�و�ر�ر�ا�ت‬
‫�ا� شرا�دولتنیقاج�ر ھک‬
‫کاطویلہصحیھبا�سےکوضح�رسدج�ہریز�رہاکریں�‪�،‬ا�و�رکرث�تےسا�سیکاش�نےکالئقدمح�وثانبای�نایککریںیجےسرفمایا�‪:‬‬
‫ُ َّ َ َّ َ ً‬
‫‪3‬‬
‫ِق ال ْيل اِل ق ِل ْيل ‪۲‬۝‬
‫رتجہم�‪�:‬ر�ا�توکامن�زمںیڑھک�ےرہاکر�ومرگکم۔‬

‫‪ 1‬احلاقۃ�‪�۲ ۴‬‬
‫‪ 2‬االعراف�‪۴�۳‬‬
‫‪ 3‬املزمل�‪۲‬‬
 ‫�� ���‬

‫َ ِ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ ً َّ َ‬
‫‪1‬‬
‫م ال ْي ِل فت ّجد ِبهٖ ن ِفلة لك۔۔۔ ‪۷۹‬۝‬ ‫و‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رر�ا�توکدجہتڑپھوہیاہمت�ر�ےےئللفنےہ۔‬
‫وکوب�لرکنےےساناک�ررکدیاےہ‪،‬ا�نویبقوفو�ں�‪�،‬د�لےکاندھو�ںےکاسمےنوھک�لوھک�لرک�ٓایا�ت‬
‫کاف�رمہکوہنج�ںےنر�بیکانوم�لتمعن ق‬
‫بای�نیکںیئگںیہ�‪�،‬ا�نوک�ر� �وزقایمتیکویتخس�ں�ا�و�رمنہجیکوہلانکوی�ںےسڈ�ر�ایاگایہےمرگ�ا�سزیچنےا�نوکوکئیافئد�ہںیہندیا�‪،‬یہوتبساخال�ق‬
‫وکاصلرکنےںیمےگلوہئےںیہ�‪،‬ا�ساع�رضیدنایکی‬
‫�وعاقئدکیرمگ�اہوی�ںرپرصمہںی�‪�،‬اپیناس�ر�یوکششںیا�و�رجد�وجدہ� ندای�و�یام�لو�اساب�ب ح‬
‫لذ�ا�تںیمڈ�وبےوہئےںیہ�ا�و�رجمسےتھںیہہکانوہ�ںےناپےناعام�لیکزج�اکےےئلالہلےکد�ربا�رمںیشیپںیہنوہنا�‪�،‬ا�سےئلاہمت�ر�ےاسح�ب‬
‫کےاطمبقاچپ�سزہ�ا�رسا�لرپطیحمتخسنھٹکد�نیکدشتو�ںا�و�رہ لوانکوی�ںوکسجںیمانوہ�ںےنالہلیکرہعنتما�و�ر�اپےنرہعلماکحاس�بدیانہے‬
‫کوبوھلےوہئےںیہ�۔یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫ُ ٰ‬
‫‪2‬‬ ‫۔۔۔يَ ُق ْول ْالك ِف ُر ْو َن ٰھ َذا َ ْي ٌم َع ِ ٌ‬
‫س ‪۸‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬ا�و�ر�وہیرکنمین�(جو�دنایمںیا�ساک�اناک�رکرتےےھت�)�ا�سوقتںیہکےگہکہید�نوتبڑ�اٹکنھےہ�۔‬

‫ُنْحَن ْمُهٰنْقَلَخ َو ۤاَنْدَدَش ْمُهَرْسَاۚ‪َ ١‬و اَذِا اَنْئِش ۤاَنْلَّدَب ْمُهَلاَثْمَا اًلْيِدْبَت‪۰۰۲۸‬‬
‫ہمےناہنںیدیپ�اایکا�و�رمہےنیہا�نےکوج�ڑا�و�ردنبنھوبضم�طےئک�ا�و�رمہبجاچہںیا�نےکوع�ضا�نےسیجا�و�ر�و�ںوکدب�لالئںی�‪،‬‬

‫َّنِاٖهِذٰهٌةَرِكْذَتۚ‪ْ١‬نَمَفَءٓاَشَذَخَّتاىٰلِاٖهِّبَراًلْيِبَس‪َ۰۰۲۹‬واَمَنْوُءٓاَشَتۤاَّلِاْنَاَءٓاَشَّيُهّٰللاؕ‪١‬‬
‫قیًانی یہوت ایکتحیصن ےہ سپ وج اچہے اپےن ر�بیک ر�ا�ہ ےل ےل�‪� ،‬ا�و�رمت ہن اچہو ےگرگم ہیہک الہلاعتلٰی ہی اچہے�‪،‬‬

‫َّنِا َهّٰللا َناَك اًمْيِلَع اًمْيِكَحۖۗ‪ُ۰۰۳۰‬لِخْدُّي ْنَم ُءٓاَشَّي ْيِف ٖهِتَمْحَرؕ‪َ ١‬و َنْيِمِلّٰظلا‬
‫رکے�‪� ،‬ا�و�ر اظلوم�ں ےک ےیل‬
‫شک الہل اعتلٰی عمل و�الا اب تمکح ےہ�‪ ،‬جےس اچہے اپین رحتم ںیم د�اخل ل‬

‫َّدَعَاْمُهَلاًباَذَعاًمْيِلَا‪�(۰۰۳۱‬الدھر�‪۲�۸‬تا�‪)۳�۱‬‬
‫بای�سےند�ر�دنا�کذع�ا�بایت�ررکرکاھےہ�۔‬
‫وجڑ�و�ںکو�رگو�ںا�و�رٹپوھ�ںےکذ�ریےعےسایکد�وسر�ےےسالمکروبضم�ط‬
‫�الہلیہا�نولگو�ںوکعد�مےسوجو�دمںیالیاہے�‪�،‬الہلےنیہا�نےک �‬
‫کاییاہ�ںکتہکمسجلیمکتیکزنم�لرپچنہپایگ�ا�و�رہر�ا�سلعف قرپا�د�رہوگایجو�و�ہاچہاتتاھ�‪،‬پسوجسہیتاہنںیاحلتوجو�دمںیالکسیتےہو�ہا�نےک‬
‫مرنےےکدعب�ا�نوکجز�ا�وسز�ا�دیےنےکےئلد�وبا�ر�ہ نزد�ہرکنےرپاق�د�رےہ‪�،‬ا�و� گر�ار�الہلاچہےوتا�نانف مرا�نولگو�ںوکہال�کرککےانیہیکسنج‬

‫‪ 1‬نب� ارسائیل�‪۷�۹‬‬
‫‪2‬القمر �‪۸‬‬
 ‫�� ���‬

‫کےد�وسر�ےولگو�ںوکلےٓائے�‪،‬جو�اپےنرک�د�ا�رمںیا�نےسفلتخموہ�ں�‪،‬ےسیجرفمایا�‪:‬‬
‫ِك َق ِد ْ ً‬‫ْ َّ َ ْ ُ ْ ْ ُ ْ َ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ ٰ َ ْ َ ‪۰‬۝ َ َ َ ُ َ ٰ ٰ َ‬
‫‪1‬‬
‫يا ‪۱۳۳‬۝‬ ‫ي وكن هللا ع ذل‬ ‫اِن يشا يذ ِهبك ايا الناس وي ِت ِبخ ِر ۭ‬
‫ترجہم�گ‪�:‬ار�و�ہاچہےوتتمولگو�ںوکہاٹکرمتاہ�ر�یہگجد�وسر�و�ںوکلےٓائےا�و�ر�و�ہا�سیکوپ�ر�یدق�ر�ترھکاتہے�۔‬
‫َّ َ ٰ َ َ َ‬ ‫ْ َّ َ ْ ُ ْ ْ ُ ْ ْ َ ْ‬ ‫َْ َ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ َ َّ‬
‫ك َو َي ِت ِبل ٍق َج ِد ْي ٍ ۙد ‪۱۹‬۝ وما ذلِك ع هللاِ‬ ‫ق‪۰‬۝ اِن يشا يذ ِهب‬ ‫الس ٰم ٰو ِت َوال ْرض ِبلَ ّ ِ ۭ‬ ‫ال ت ان هللا خلق‬
‫َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۲۰‬۝‬
‫ِبع ِز ٍ‬
‫ترجہم�‪:‬ایکمتدکیےتھںیہنوہہکالہلےنٓاسام�نوزمنییکقیلختوکقحرپاقئمایکےہ؟و�ہاچہےوتمتولگو�ںوکےلاجئےا�و�رایکیئنتقلخاہمت�ر�ی‬
‫جہگےلٓائے�ایاسرکناا�سرپھچکیھب شدو�ا�رںیہنےہ�۔‬
‫یہرق�ٓا�نوت�ایکتحیصن ےہ�‪،‬جس ںیم امت�م اعممال�توھک�لوھک�لرکبای�نرک�دیے ےئگںیہ ‪ ،‬ا�و� لروگو�ں رپحتجاقئمرکنے ےک ےئل ا�ن‬
‫کو�اتخای�ر�د�ےدیاکہو�ہاچہںیوتا�سےسدہ�ایتو� نہرامئیاحصلرکےکر�بیکوخشون�د�یاحصلرکلںیا�و�رجتنےکو�ا�ر�ثنباجئںی‬
‫�ا�و�رجوچاہےانف مرانیرککے�ر�بےکبضغوکللاک�ر�ےا�و�رمنہجاک�ایدنھننباجئے م‪،‬رگ�اناس�نا�سرپاق�د�رںیہنےہہکو�ہاپےنوکہد�ایتیکر�ا�ہ‬
‫پرلاگلےیا�اپےنےئلیسکعفنوکاج�ر�یرکلےہا گ�ںار�الہلاچہےوت�ایاسممنکےہ�‪�،‬ا�سیکتیشمےکریغبمتھچکںیہنرککسےت�ابلہتحیحصدصق�وتین‬
‫پر�و�ہاجرضر�و�رعاطفرماتاہے�‪،‬ہر�ٓا�دمیےکےئلو�ہےہسجیکو�ہتینرک�ے�‪�،‬الہلمیلعوکحمیےہ�‪،‬‬
‫َّ ْ ث َّ َ ُ ُ َ ْ ُ ُ َ َ ْ نَ خَ َّ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ ُ َ َّ َ َّ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ َ َ َّ‬
‫الل صل‬ ‫� الل عنه عل ا ِملن ب ِ� قال‪ِ :‬سعت رسول ِ‬ ‫اب ر ِ ي‬
‫اص اللي ِ ي�‪ ،‬يقول‪ِ :‬سعت عر ب� الط ِ‬ ‫علقمة ب ن� وق ٍ‬
‫َ نَّ َ ُ ّ ْ َ َ َ فَ َ ْ َ َ ْ ْ َ ُ ُ َ ُ ْ َ ُ ُ َ َٔ َ‬ ‫َّ ُ ُ َّ َٔ ْ ُ ّ‬ ‫ُ َ‬
‫ي�ا‪ ،‬ا ْو ِإل‬
‫ك ام ِر ٍئ ما نوى‪� ،‬ن كنت ِ جهرته ِإل دنيا ي ِص ب‬ ‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل َيقول ِ‪:‬إ ن َ�ا اال َعال ِب� ِلن َّي ِ‬
‫ات‪ ،‬و ِإ�ا ِل ِ‬
‫َ‬ ‫فَ ُ َ‬ ‫َٔ‬
‫ْام َرا ٍة َي ْن ِك ُح َها‪ْ �ِ ،‬ج َرت ُه ِإل َما َه َاج َر ِإل ْي ِه‬
‫لعہمقنب قوا�صیثیل‪t‬سےرم�و�یےہمںیےندجسمنوب�یںیمربنم�رسو�لﷺرپرمع‪t‬بناطخ�بیکزبا�نےسانس�و�ہرفما�رہےےھتہکںیم‬
‫نےرسو�لالہلﷺےسانس�ٓا�پرفمارہےےھت تام�ماعام�لاک�د�ا�ر�ومد�ا�رنتیرپہےا�و�رہرعلماکتنہجیرہ�اناس�نوکا�سیکتینےکاطمبقیہےلم‬
‫گاپسسجیکرجہ�تالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےکےئلوہ�و�ہالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےکےئلیھجمساجئےیگا�و�رجسیکرجہ�تدنایکےےئلوہگی‬
‫‪3‬‬
‫یاکیسوع�ر�تےساش�د�یرکنےےکےئلوتیہرجہ�تضحماسیےکےئلوہگیسجیکتینےسا�سےنرجہ�تیکےہ�۔‬
‫الہل ےک رہکا�م ںیم تمکح وہتی ےہ و�ہ اپین تمکح ےس ےسج اچہاتہے اپین رحتم ںیم د�اخلرکتا ےہ ‪ ،‬ا�و�ر ےسج اچہاتہے اپین رحتم ےس‬
‫�د�و�رھپکنیدیاتہے‪،‬مرگالہلدہ�ایتا�و�رگرم�اہیےکےلصیفیھبوی�ںیہاللپٹںیہنرکدیاتہکلبسجوکدہ�ایتاطعفرماتاہےو�ہو�اقیعا�ساکسمقحت‬
‫‪ 1‬النسائ�‪�۱ ۳�۳‬‬
‫اہ� �‪۱�۹�،۲�۰‬‬‫‪ 2‬با� ی‬
‫َ ُ خَ َ‬ ‫َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خ‬
‫الل صــى هللا عليـ ِـه وســم؟�‪،۱‬وکتاب العتــق ب�ب الطـ ِـإ‬ ‫ح ِإل َرسـ ِ‬
‫ـول ِ‬ ‫ْ‬
‫‪ 3‬حصیــح ب�ــاری کتــاب الــویح ب�ب كيــف كن بــدء الــو ِي‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ نَ‬ ‫َ ّْ َ ف َ َ‬
‫ن‬
‫دارقطــی‬ ‫ا� حبــان �‪ �۸�۹‬ن ن‬
‫‪،۳‬ســ�‬ ‫الع َتاقــةِ َوالطــا ِق َو ْ� ِــو ِه‪َ ،‬وال َع َتاقــة ِإل ِل َو ْج ِــه ِ‬
‫الل �‪،۲�۵�۲�۹‬مســندامحد�‪،۱�۶�۸‬حصیح ب ن‬ ‫و ِالنســي ِان ِ ي�‬
‫یق‬
‫للب� ـ �‪۲�۲�۵�۴�،۷��۳ ۷�۰�،۸�۱�۰�۸�،۸�۹�۹�۲‬‬
‫ـ� الکـ بـری ی‬ ‫�‪،۱�۳�۱‬سـ ن ن‬
 ‫�� ���‬

‫ہوتاہےا�و�رسجےکےصحںیمرمگ�اہیٓاتیےہو�ہًاتقیقح�اسیےکالئقوہتاےہ‪،‬ا�و�راظلوم�ںےکےئلا�سےند�ر�دنا�کذع�ا�بایت�ررکرکاھےہ�۔‬
‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُٔ َ ْ َ ُ ُ َ ف َ َ َ ْ َ نْ ز ُ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫الس ْج َدة‪،‬‬ ‫اس‪ ،‬قال‪ :‬كن َر ُسول هللاِ صل الل علي ِه وسل يقرا يوم ج‬
‫المع ِة ِ ي� صال ِة الفج ِر‪ :‬ت ِ� يل‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫َْ‬ ‫َ َ ْ َٔ تَ َ َ‬
‫وهل ا� عل ِإالنس ِان‬
‫‪1‬‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺہعمجےکد�نامن� فزرجمںیوس�ر�ہاسلدج�ہ �ا�و�رسو�ر�ۂ �الدھرپڑھاکرتےےھت�۔‬
‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہالافتہح‪:‬‬
‫َ تَ َ‬
‫ا�ة‬ ‫یسکومضم�ناتک�بایکیسیھبزیچکا�ٓاغا�زکایجائےاسےافتہحےتہکںیہ�‪،‬چونہکرق�ٓا�ندیجمکا�ٓاغا�ز�اسیوس�ر�ہےسوہ�اہےذہل�ا�اسےف ِ‬‫جسزیچسے‬
‫ابکانا�مدیاایگ�‪،‬‬ ‫ْ َ‬
‫ال ِكت ِ‬
‫�ا�سوس�ر� ٔہےکدنچشموہ�رنا�مہیںیہ�‪،‬‬
‫ُْ ٓ ْ َ ُ‬ ‫الش َف ُاء‪َ َٔ ُ َ ْ ُّ ،‬‬ ‫ّ‬ ‫ٰ ُّ‬ ‫ال ْم ُد‪ٔ ،‬‬ ‫اب‪َٔ ،‬ا ْم ْال ُق ْر ٓا ُن‪َ ،‬س ْب ًعا ِم َن ْ َ‬
‫ال َث نا�‪َ ْ ،‬‬ ‫ُٔ ُّ ْ َ‬
‫اس الق ْران ‪،‬الك ِف َية‬ ‫الرقية‪ ،‬اس ِ‬ ‫الصلوۃ‪،‬الد َعاء‪ِ ،‬‬ ‫سورہ‬ ‫ِي‬ ‫ام ال ِكت ِ‬
‫‪،‬تعل� املسہل�۔‬‫ی‬
‫ْ‬ ‫َ تَ‬ ‫َّ َ‬ ‫َع ْن َع ّل َر ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ت َ ُ ْ َ‬
‫اب ِب َ�كة ِم ْن ك نْ زٍ� ْ� َت ال َع ْر ِش‬ ‫� الل عنه قال‪ :‬ن ز�لت ف ِا�ة ال ِكت ِ‬ ‫ِ ٍي ِ ي‬
‫‪2‬‬
‫ےہفاتہحات�بہکمرکممہںیمان�ز�لوہئیا�و�ریہتختالرع�شاکخز�انہےہ�۔‬ ‫اکل‬ ‫سدینایلع‪t‬سےرم�و�ی‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ف ْ ن‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ق َال هل‪:‬ا ت ِ� ُّب ا ْن ا َع ِّ َل َك ُس َور ًة ْل َ نيْ ز� ْل ف� َّ‬
‫الن َّ� َص َّل َّ ُ‬‫َ ْ َٔ َّ َّ‬ ‫ُٔ َ‬
‫الت ْو َر ِاة َول ِ ي� ِإال ِج� ِيل َول‬ ‫ِ ِي‬ ‫ا ب ّ ِي� ْب ِ ن� كع ٍب ان ِ يب‬
‫ف َّ ُ َ َ ف ْ ُ ْ َ ْ ُ َ ثُ َّ َٔ ْ َ َ ُ َٔ نَّ َ ْ َ ت َ ُ‬
‫ا�ة‬ ‫ِ ي� الز ب ِور ول ِ ي� الفرق ِان ِمثلها؟ � اخ ب�ه ا�ا الف ِ‬
‫�ابینببعک‪t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایاکایمںیںیہمتایکوس�رئہالھکسئو�ںوج�ا�سےسےلہپہنوت�ر�ا�تںیمان�ز�لوہئیہناجنلی‬
‫مںیا�و�رنہزبو�رمںی�ا�و�رہنرفقا�نںیما�سیسیجوس�ر�ت‪ ،‬پرھف مرایا�و�ہوس�رئہافتہحےہ�۔‬
‫‪3‬‬

‫ُّ‬
‫اب ِشف ٌاء ِم ْن ِك َد ٍاء ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ول َّ ِ َ َّ َّ ُ َ َ َ َ َّ ف َ ت َ ْ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َْ ْ ن ُ َْ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫الل صل الل عل ْي ِه وس َل ِ ي� ف ِا� ِة ال ِكت ِ‬ ‫عن عب ِد ال ِل ِك ب ِ� ع ي ٍ� قال‪ :‬قال رس‬
‫‪4‬‬
‫عدب�الاملکنبریمعسےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنوس�رئہافتہحےکاب�ر�ےںیماتبیاکہہیرہمر�ضیکد�و�اہے�۔‬
‫َ َ‬ ‫َّ ُ َٔ ْ َ‬ ‫َ ْ َ ّ َ َ َٔ َّ ُ َٔ تَ َ ُ َ َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ ن َّ ْ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ث َّ� اق َبل َر ِاج ًعا ِم ْن ِع ْن ِد ِه‪ ،‬ف َ� َّر َعل‬ ‫الل صل‬ ‫الصل ِت‪ ،‬عن ِع ِه‪ ،‬قال‪ :‬انه ا� رسول ِ‬ ‫عن خ ِارجة ب ِ�‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َٔ ُ َٔ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ٌ َ ٌ‬ ‫َ‬
‫ك ق ْد َج َاء ِب خَ� ْي ٍ�‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫ق ْو ٍم َو ِع ْن َد ْه َر ُجل ج ْم ُنون ُموث ٌق ِب� َل ِد ِيد ‪ ،‬فقال ا ْه ُل‪ :‬ا ِع ْن َدك َما ت َد ِاوي ِب ِه هذا؟ ف ِإن ص ِاحب‬
‫ـ� ابوداودکتــاب الصــاۃ َ ب� ُب َمــا َي ْقـ َـر ُٔا ِ ف� َصـ َـا ِة ُّ‬
‫الص ْبـ ِـح‬ ‫ـۃ� ُب َمــا ُي ْقـ َـر ُٔا ِ ف� َصـ َـا ِة ْ ج ُ‬
‫ال ُم َعــةِ �‪،۲�۰�۳�۱‬سـ ن ن‬ ‫المعـ َ ب‬ ‫‪ 1‬حصیــح مســم کتــاب ج‬
‫ي‬ ‫ي‬
‫ئ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫ُٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َيـ ْـو َم ْ ج ُ‬
‫ـ� نســا� کتــاب‬ ‫ال ُمعــةِ �‪،۵�۲�۰‬سـ ن‬ ‫الص ْبــح َيـ ْـوم ج ُ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫المعــۃ ب�ب َمــا جـ َ‬
‫ـاء ِف ي� َمــا يقـ َـرا ِ� َصــا ِة ُّ‬
‫ي‬
‫َ‬ ‫ال ُم َعةِ ‪،۱�۰�۷��۴‬جامــع ت�مــذی ابــواب ج‬
‫المعــۃ �‪۸��۲ ۱‬‬
‫ف‬
‫ا� ماجــہ کتــاب اقامــۃ الصلـ ٰـوۃ ب�ب القـراۃ � صــاۃ الفجریــوم ج‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫ال ُم َعةِ �‪،۹�۵�۷‬سـ ن ن‬ ‫االفتتــاع ْال ِقـ َـر َاء ُة ِ ف� ُّ‬
‫الص ْبــح َيـ ْـو َم ْ ج ُ‬
‫ِ‬ ‫ي‬
‫القد��‪۱�۷‬؍�‪۱‬‬‫‪ 2‬فتح ی‬
‫القد��‪۱�۸‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 3‬فتح ی‬
‫القد��‪۱�۹‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 4‬فتح ی‬
 ‫�� ���‬
‫َ َ َ ْٔ ُ َ َ ْ َ ت َ َ ْ َ َ َ َ َ َٔ َّ ف ُ ّ َ ْ َ َّ َ ْ ن ُ ْ َ ً َ َ َّ ً َٔ ْ َ ُ ُ زَ ق ثُ َّ َٔ ْ ُ ُ َ َ َ َٔ َ َٔ ْ َ ن َ َ َ‬
‫ا� ِمائة ش ٍاة‪،‬‬ ‫ا� � اتفل ف ب�ا فاعط ِ ي‬ ‫اب ثلثة ا ي� ٍم ِ ي� ِك يو ٍم مرت ي ِ� غدوة وع ِشية‪ ،‬ا�ج ع ب� ِ ي‬
‫فقرات علي ِه ف ِا�ة ال ِكت ِ‬
‫ْ‬ ‫َ َ َٔ َ ْ‬ ‫َٔ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ َٔ َ ْ ُ َّ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل فذك ْر ُت ذ ِلك ُل فقال‪:‬لك‪ ،‬فلعمري من ا ك ِب ُ�ق َي ِة َ ب� ِط ٍل فق ْد ا ك َت ِب ُ�ق َي ِة َح ٍّق‬ ‫فاتيت الن ِب ي� صل‬
‫ےںی�و�ہرسو�لالہلﷺےکاستھولٹےوتایکاییسوق�مےکاپ�سےسذگ�ر�ےنجےک‬ ‫خا�رجہنبتلصےساپےناچچسےر�و�ایترکت ہ‬
‫�د�رمای�نایکاپگلٓا�دمیزجنری�و�ںےسدنبھاڑپ�ااھتا�ساپگلےکو�الوی�ںےناہکہکںیمہہیولعم�موہ�اےہہکاہمت�ر�ےاستیھ(حمدمﷺ�)ایک‬
‫خری(�دین�)ےلرکٓائےسپایکاہمت�ر�ےاپ�سوکئیاییسزیچےہسجےسمہا�ساکالع�جرکیں�؟ںیمےننیتد�نحبص شوا�موس�ر�تافتہحڑپ�ھرک‬
‫�ا�سرپد�مایکوتو�ہدنت�رستوہایگوتانوہ�ںےنےھجمایکوسرکبیا�ںدیں�‪،‬مںییبناکر�مﷺےکاپ�سٓایاا�و�راہنںیالتبیاوتٓا�پﷺےن‬
‫ف مرایاہکا�سےکالع�و�ہیھبھچکڑپھااھت�‪،‬ںیمےنرع�ضایکںیہنٓا�پﷺنےرفمایاہکاسےےلول�‪،‬مسقےہریم�یرمعیکول�گابطلرطیہق‬
‫‪1‬‬
‫سےد�مد�ر�و�درکےکاھکےتیلںیہمتےنوتقحرطیہقےسوعتیذوغری�ہرکےکاھکیا�۔‬
‫سو�ر�تالافتہحےکزن�و�لےسرتشیپرص�فرفتم�قٓایا�تان�ز�لوہئیںیھت�‪�،‬ا�نوس�رتو�ںکےدعبوجسبےسیلہپلمکموس�ر�تان�ز�لوہئیو�ہیہی‬
‫ہے�‪،‬سجںیمالہلابت�ر�کوتاعلٰیےندنب�و�ںوک�اپیناب�رگا�ہںیماتلاجکاقریہنوہقیلساھکسیا�‪�،‬الہلاعتلٰیےنہیاملک�ترہ�ا�ساناس�نوکلتنیقرفمائےوج�ا�س‬
‫کات�بدقم�سےسدہ�ایتو� نہرامئیاحصلرکناچاہاتےہ‪،‬ابدت�ائےرق�ٓا�نںیما�ناملک�تاکقمدصیہو�اضحرکتاہےہکاق�ر�یا�ساتک�بوکتال�ش‬
‫رضو�ر�تےہ‪�،‬ا�ساکنمعبا�و�رسرشچہمذ�ا�تاب�ر�ی‬
‫حقےکا�ر�ا�د�ےا�و�ر�ر�ا�ہر�استیکوجتسجمںیڑپھے�‪�،‬ا�سدصقمکےےئلسجملعوعرفا�نیک �‬
‫تاعلٰیےہ‪،‬سو�ا�سدیقع�ےےکاستھہکریم�اطمول�باسیذ�ا�تقحےکاتخای�رمںیےہ‪�،‬اسیےسدعاکرکےا�ساتک�بدہ�ایتےس نہرامئیاحصل‬
‫کرنےےکےئلاطملہعرش�و�عرک�ے�‪،‬سو�ر� ٔہافتہحںیمدعائہیاملک�تا�و�ر�ا�سےکدعبپو�ر�ےرق�ٓا�ندیجمسےا�ساکعتقلا�سےکدعبا�زوخ�دو�اضح‬
‫ہوجاتاہےہکوس�ر� ٔہافتہحالک�ماٰلیہاک�ابدت�ائہیا�و�ر�دعاہےہکبجدہ�ایتوکحتمےسرھب�ارق�ٓا�ندیجمالہلابت�ر�کوتاعلٰییکرط�فےساتلاجکیوبقلتی‬
‫کےوط�رپراساکجو�ا�بدیاےہ‪،‬‬
‫قر�ٓا�ندیجمکےاینب�د�یاضممنینیتںیہ� ت‪ ،‬حودی�‪�،‬رسالتا�و�رقایمت�‪،‬‬
‫�ا�سوس�ر� ٔہےکابدت�ائید�و�ٓایوت�ںا�و�رچوتیھٓایتںیمالہلاعتلٰییکدمح�وثان�‪�،‬ا�سیکرحتمو�ربوبتیا�و� عرد�لوبا� شداہتاکاقر�ا�رےہ‪،‬یترس�یٓایت‬
‫مںیایقمتاک�ذکرہے�‪،‬پ ناوچیںا�و�رھچیٹٓایتںیموبن�تا�و�ر�رسالتیکرط�فاشا�ر�ہےہ‪�،‬اسیرط�حا�سوس�ر� ٔہںیمالہلاعتلٰیےکاسام�ءوصاف�ت‬
‫مذکو�رہںی ‪ ،‬اسییک ابع�د�ت ا�و�ر�اسی ےس اتساعنت ا�و�ر�اتساقمت ا�و�ردیسھی ر�ا�ہ رپلچےنیکوتفقی بلطیکیئگ ےہ ‪�،‬ایک رط�ف ابنای�ء ا�و لص�راح�ء‬
‫کاتذکر�ہےہوت�د� سور�یرط�فا�نوقمو�ںیکر�و�شےسےنچبیکنیقلتےہوجلعیما�و�رمعیلجکر�و�ییکوجہےسالہلےکبضغا�و� عرذ�ا�بیکقحتسم‬
‫ہوئگںی‪،‬یہدعو�ٰیالبخو�فرت�دیدکاہجاکساتہےہکوس�ر� ٔہافتہحایکےباثم�لدعا�ءواعم�ر�فاکبشیاہبخز�انہا�و�رقر�ٓانیولع�ماک�ایاسشاف�فٓایئہنےہ‬
‫رصتخموقتںیمدیھکےتکسںیہ�‪،‬شایدیہکلھجاب�ربا�ر�دکاھنےےکےئلیہرہنام�زکیرہ�رکتعںیموس�ر� ٔہ‬
‫جسںیمایکوستری�ہوس�رتو�ںیککلھجمہ �‬
‫فاتہحڑپھےناکحمکرفمایاایگےہ�۔‬

‫القد��‪۱�۹‬؍�‪۱‬‬ ‫ئ‬
‫الک�ی للنسا� �‪،۷��۴ ۹�۲�،۱�۰�۸�۰�۴‬فتح ی‬ ‫الر قَ��‪ �۹�۰�۱‬ن ن‬
‫‪،۳‬الس� ب‬
‫ّ‬
‫الط ِّب َ ب� ُب َك ْي َف ُّ‬ ‫َ‬
‫ابوداودكتاب ِ‬
‫ِ‬ ‫‪ 1‬مسندامحد�‪ �۱�۸��۳ ۶‬ن ن‬
‫‪،۲‬س�‬
 ‫�� ���‬

‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عرکتاوہ�ںںیمالہلاعتلٰیکےان�مےسوجاہنیترہمبا�نڑب�ارحمو�الاےہ�۔‬
‫الر ْ ٰ‬ ‫ْ ّٰ‬
‫الر ِح ْي ِ� �‪۱�۱�۴‬مرتہباب�ربا�ر�ٓائیےہ جسیکر� حوانیربتکںیےباسح�بںیہ�‪�،‬اپےناعمنیےکاتعاب�رسےہی‬
‫ح ِن َّ‬ ‫الل َّ‬
‫س ِ‬ ‫قر�ٓا�ندیجممںیٓایت ِب ِ‬
‫�ٓایتزن�و�لرق�ٓا�نےسےلہپےسوقنم�لیلچٓاتیےہ�‪،‬امیلس�ن‪u‬نےہکلمابسکوجوخطاھکلتاھ�اسیکابدت�اںیماسےرحتیرفرماایاھت‬
‫ِ َّ ْ ٰ َّ‬ ‫َّ ٗ‬ ‫َّ ٗ ْ َ‬
‫‪1‬‬
‫الر ِح ْي ِ ۙ‬
‫م ‪۳۰‬۝‬ ‫م ُسل ْي ٰم َن َواِنه ِب ْس ِم هللا الرح ِن‬‫اِنه ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہامیلس�ن‪u‬کیاجنبےسےہا�و�ریہالہلالرمحنٰا�و�ر�الرحمیےکان�مےسرش�و�عایکگایےہ�۔‬
‫َٔ‬ ‫َٔ ُ ّ‬ ‫ٓ‬
‫ه َب ْع ُض ا َي ٍة ِم ْن اَّو ِل ِك ُس َور ٍة ‪ ،‬ا ْو‬ ‫ْاخ َت َل َف َٔا ْه ُل ْال ِع ْ ِل َه ْل ِ ي َ‬
‫ه ٓا َي ٌة ُم ْس َت ِق َّ ةٌل ِ ف ي� َٔاَّو ِل ُ ِّك ُس َور ٍة ُك ِت َب ْت ِ ف ي� َٔا َّ ِو َلا؟ َٔا ْو ِ ي َ‬
‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫ون َغ ْي� َها‪َٔ ،‬ا ْو َٔا نَّ َ�ا َل ْي َس ْت ب ٓ� َي ٍة ِ ف� ْ ج َ‬ ‫َ َ َ َ ف َْ تَ ََ ْ ُ َ‬
‫ال ِم ِيع َو ِإ نَّ َ�ا ك ِت َب ْت ِللف ْص ِل؟‬ ‫ِ ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ يه كذ ِلك ِ ي� الف ِا� ِة فقط د‬
‫الر ْ ٰ‬ ‫ْ ّٰ‬
‫الر ِح ْي��‘�‘ِوجوس�ر�تیکابدت�ا�ء‪ ‬ںیمیھکلاجتیےہایکیہایکلقتسمٓایتےہیا‬ ‫ح ِن َّ‬ ‫الل َّ‬ ‫س ِ‬ ‫لعام�ءےکزن�دیکہیاب�تفلتخمہیفےہہک’�’ ِب ِ‬
‫سو�ر�تیکٓایوت�ںںیمےسایکٓایتےہایرص�فوس�ر�ہافتہحاکجز�وہےیاہیہکیسکیھبوس�ر�تیکٓایتںیہنہکلبوس�رتو�ںےکامبنیرف�قیک‬
‫‪2‬‬
‫�وجہےسیھکلیئگےہ�۔‬
‫رقا�ر�دیاہے�‪،‬تاہم‬
‫ضعبا�سےکا�ونیچٓا�و�ا�زسےڑپھےنےکاقئلںیہ�ا�و�ربضعرس�یٓا�و�ا�زسے� ک‪�،‬ارثلعام�ءےنرس�یٓا�و�ا�زےسڑپھےنوک�ر�اجح �‬
‫الر ْ ٰ‬ ‫ْ ّٰ‬
‫ویکنہکاریہ‬
‫الر ِح ْي��‘�‘ِوس�ر�ہافتہحیکایکٓایتا�و�ر سہرو�ر�ہاکفاتہحےہ‪ ،‬گ‬
‫ح ِن َّ‬ ‫الل َّ‬
‫س ِ‬ ‫ک’�’ ِب ِ‬
‫جرہ�یٓا�و�ا�زسےیھب ھڑپانجائزہےامہ�ر�ےزن�دی �‬
‫�ٓایترہسو�رئہےکٓاغا�زمںیالہلےکمکحےسہنیھکلیئگوہتیوتکوئیا�و�ر�ا�ساکماج�زنہاھتہکاسےربتکاًوخ�دلھکدیات�‪�،‬ا�سےئلبجاحصبہٗرک�ا�م‪y‬‬
‫الر ْ ٰ‬ ‫ْ ّٰ‬
‫الر ِح ْي ِ ��‘�‘یھکلوہئیہنیلموت�انوہ�ںےنا�سوس�ر�توک�ا�سےکریغبیہفحصمںیمد�ر�جایک�۔‬
‫ح ِن َّ‬ ‫الل َّ‬
‫س ِ‬ ‫کوسو�ر�ہوتبہےکٓاغا�زمںی�’�’ ِب ِ‬
‫‘‘ِمْسِبِهّٰللا۔’’‬
‫�امسالہل�‪�،‬ا�ساببرکتذ�ا�تاک�ذ�اتیان�مےہ‪،‬جوخالقومالک‪،‬مدبر�ا�و�رنممظتےہسجےنا�ربو�ںرھکبو�ںاعلوم�ںوک�وجو�دخباش�‪،‬جسںیمامہ�ر�یرنگ‬
‫�وبوسےرھب�یہیاکئان�تیھباشملےہ�‪،‬الہلوجپر�و�ر�شرکنےا�و�رخربگری�یرکنےو�الاہے‪،‬الہلوجامت�ماعلمنج�‪،‬عالمانس�‪،‬عالم ئالمہک�‪�،‬ا�و�رعالم‬
‫رضو�ریا�ت(ا�نےکاحو�ا�لوظر�و�فا�و� طراب�عو�اجاس�مےکاطمبق)ہمایکرنےو�الا�ا�و�ر�ا�سوککتلیمکت‬
‫حو�ش طووی�ر�وغری�ہوکختقیلرفماکر�ا�نیک �‬
‫ہپاچننےو�الاہے‪�،‬الہلسجےنوم�توحای�تیکقیلخترفمائی�‪�،‬الہلسجیکدق�رتو�ں‪،‬طاقوت�ں‪،‬اقدت�ا�را�و�رافص�تیکوکئیدحہنںی�‪�،‬ا�سےئلرہطر�ح‬
‫کیرعتیوف�ںکا�اصلقحتسما�و�رسز�ا�و�ا�رصر�فالہلابت�ر�کوتاعلٰییہےہ۔�امسالہل�‪�،‬الہلر�بالزع�تیکذ�ا�تےکالع�و�ہیسکا�و�رپرہنںیوبلاجاتا�‪،‬ا�س‬
‫بابرکتذ�ا�تےکذ�اتیان�مالہل سےرش�و�عرکتاہو�ں‪،‬وجتام�مامکلا�تیکاجمعا�و�رتام�ماقنئصےساپ�کےہ�‪،‬جساک�وجو�د�ایکر�وشنتقیقح‬
‫�ا�و�رھکیلاتک�بیکرط�حریغمدح�و�دکائان�تےکذ�ر�ےذ�ر�ےےسایع�ںےہ�۔‬
‫‪ 1‬النمل �‪�۳ ۰‬‬
‫القد��‪۲�۰‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬فتح ی‬
 ‫�� ���‬

‫الہلابت�ر�کوتاعلٰیسجےناپینتمکحوشمتیےکتحتہینیسحومجلیمیظعاکئان�تقیلخترفمائی۔‬
‫َْ َ‬ ‫َْ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ ٓ َ َّ َ ۗ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َ َ ْ ٰ َ َ َ َّ ٰ ّ َ َ َ َ َ ْ ُ‬
‫م ف ُر ْو ٍج ‪۶‬۝ َوال ْرض َمدد ٰنَا َوالق ْي َنا ِف ْيَا‬ ‫افلم ينظروااِل السما ِء فوقهم كيف بنينا وزينا وما لها ِ‬
‫ص ًة َّوذ ْك ٰرى ل ُ ّ‬
‫ِك َع ْبد ُّمن ْ‬ ‫َ‬ ‫ج ‪۷‬۝ َت ْ‬ ‫َ َ َ َ َ ْۢ َ ْ َ ْ َ ِ ْ ُ ّ‬
‫ك َز ْوج َب ْ‬ ‫ِ‬
‫ب ‪۸‬۝‬ ‫ٍ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ۙ‬ ‫رواس وانبتنا ِفيا م ِ ٍ ٍ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ؚ‬
‫‪1‬‬

‫رتجہم�‪�:‬اچاھتوکای�انوہ�ںےنیھبکاپےنا�وپر�ٓاسام�نیکرط�فںیہن کیداھ�؟کسرط�حمہےناسےانبیا�ا�و�ر�ٓا�ر�اسہتایک�ا�و�ر�ا�سںیمںیہکوکئیرخہن‬
‫ہنںیےہ‪�،‬ا�و� �رزمنیوکہمےناھچبیا�ا�و�ر�ا�سںیمپاہ�ڑامجئےا�و�ر�ا�سےکاند� ہررطر�حیکوخ�شرظنمنابتا�ت گاا�دیں�‪،‬یہاس�ر�یزیچیںٓاکنںیھ‬
‫رطف�)�رجو�عرکنےو�الاہو�۔‬
‫رہ�سدنب�ےےکےئلوج�(حقیک �‬
‫کوھلےنو�الیا�و�رسقبدیےنو�الیںیہ ا‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیسجےنہتہبہتاس�تدید�ہزیبٓاسام�نقیلخترفمائے۔‬
‫ْ‬
‫ص‪۰‬۝ َهل َ ٰتى ِمْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ت‪۰‬۝ ف ْ‬
‫ار ِجعِ ال َب َ َۙ‬ ‫ُ‬ ‫ٰ‬ ‫َّ ْ ٰ ِ ْ َ‬ ‫َ َٰ ْ َ ْ‬ ‫َ ً‬ ‫ٰ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ َ‬
‫‪۰‬۝‬
‫ال ِذي خلق سبع سو ٍت ِطباقاۭ ما تى ِف خل ِق الرح ِن م تفو ٍ ۭ‬
‫ْ َ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ُ َ ً َّ ُ َ َ ْ ٌ َ َ َ ْ َ َّ َّ َّ َ ۗ َ ُّ َْ‬ ‫ُ َّ ْ‬ ‫ُُ ْ‬
‫اسـئا وهوح ِسي ‪۴‬۝ ولقد زينا السماء الدنيا‬ ‫ي ينق ِلب اِليك البص خ ِ‬ ‫فطو ٍر ‪۳‬۝ ثم ار ِجعِ البص كرت ِ‬
‫اب َّ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َ ْ ٰ َ ُ ُ ْ ً ّ َّ‬
‫لش ٰـي ِط ْي َو َا ْع َت ْد َن َل ُه ْم َع َذ َ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۵‬۝‬ ‫الس ِع ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِبصا ِبيح وجعلنا رجوما ِل‬
‫ترجہم�‪:‬جس ےن ہت ربتہاس�تٓاسام�ن انبئے�‪،‬تم رحام�نیکقیلخت ںیمیسکمسقیک ےب ربیط ہن اپئوگے�‪،‬پرھپٹلرک�دکیوھہکںیںیہمتوکئیللخ‬
‫ن‬
‫�ط�ر�ٓاتاہے�؟با�ربا�رناگ�ہد� �وڑ�ائومتاہ�ر�یاگن�ہکھترکنامر�ا�دپٹلٓائےیگ�‪،‬ہمےناہمت�ر�ےرقیبےکٓاسام�نوکظعمیالاش�نرچ�اغو�ںےسٓا�ر�اسہت‬
‫کایہےا�و�ر�اہنںیایشطنیوکما�رھباگنےاک�ذ�ریہعانب�دیاہے�‪�،‬ا�ناطیشنو�ںےکےئلڑھبکیتوہئیٓا�گمہےنایہمکر�رہیےہ�۔‬
‫رضو�ریا�تےکےئلدکماتسو�ر�جا�و�رمچاتکچاندختقیلرفمایا�۔‬ ‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیسجےناناسنی �‬
‫َ‬ ‫َ ٰ َ َّ‬
‫‪3‬‬
‫يا ‪۶۱‬۝‬ ‫الس َماۗ ِء ُ ُب ْو ًجا َّو َج َعل ِف ْيَا ِ ٰ‬
‫س ًجا َّوق َـ ًـرا ُّم ِن ْ ً‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫بك ال ِذ ْي َج َعل ِف‬‫ت َ‬

‫ترجہم�‪:‬بڑ�اتمرب�کےہو�ہسجےنٓاسام�نںیمرب�جانبئےا�و�ر�ا�سںیمایکرچ�ا�غا�و�ر�ایکاتکمچچاند�ر�وشنایک�۔‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیسجےناناسنو�ںیکاعم�شےکےئلر�وشند�نا�و�رسوک�نےکےئلات�ریکر�ا�تقیلخترفمائی۔‬
‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َ َّ ْ َ َ َ َ ُ ُ َّ ْ َ َ ً َّ َّ ْ َ ُ َ ً َّ َ َ َ َّ َ َ ُ ُ‬
‫‪4‬‬
‫‪۴۷‬۝‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ش‬ ‫وهوال ِذي جعل لك اليل لِباسا والنوم سـبات وجعل النار ن‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�و�ہالہلیہےہسجےنر�ا�توکمتاہ�ر�ےےئلابل�سا�و�ریندنکوسوک�نوم�تا�و�ر�د�نوکجیاھٹےناک�وقتانبیا�۔‬
‫َ ُ َ َّ ْ َ َ َ َّ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ً ّ َ َ َ َّ َّ َّ َ َ َ ُ ُ‬
‫‪5‬‬
‫ار ِخلفة ِل َم ْن ا َراد ا ْن يذك َر ا ْو ا َراد شك ْو ًرا ‪۶۲‬۝‬ ‫وهو ال ِذي جعل اليل والن‬

‫‪ 1‬ق � ت‪۸��۶‬‬
‫‪ 2‬امللک � ت‪۵��۳‬‬
‫‪ 3‬الفرقان �‪۶�۱‬‬
‫‪ 4‬الفرقان �‪۴�۷‬‬
‫‪ 5‬الفرقان�‪۶�۲‬‬
 ‫�� ���‬

‫ترجہم�‪�:‬وہیےہسجےنر�ا�تا�و�ر�د�نوک�ایکد�وسر�ےاکجاشننیانبیاہر�ا�سصخشےکےئلوجسقبانیلچاہےیاشرکگز�ا�روہنااچہے۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ ّ ُ ُ َّ ْ َ َ َّ َ َ ‪۰‬۝ َّ ْ ٰ َ َ ْ َ ً ّ ُ ْ َ‬
‫‪1‬‬
‫ول البصا ِر ‪۴۴‬۝‬ ‫ار اِن ِف ذلِك ل ِعبة ِل ِ‬ ‫يق ِلب هللا اليل والن ۭ‬
‫ریھپوہیرک�رہاہے�‪�،‬ا�سںیمایکقبسےہٓاکنوھ�ںو�الو�ںےکےئل�۔‬
‫ترجہم�‪�:‬ر�ا�تا�و�ر�د�ناک�الٹ �‬
‫َ َ ْ َ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ َّ ْ َ َ ْ ُ ُ ْ ْ ِ َ َّ َ َ ُ ْ ً ‪۰‬۝ َّ ْ ٰ َ‬
‫ِك َ ٰل ٰيت ِّل َـق ْوم ُّ ْٔ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ي ِمن ْو َن ‪۸۶‬۝‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ال يوا ان جعلنا اليل لِيسكنوا ِفيه والنار مب ِصاۭ اِن ِف ذل‬
‫وکاھئیہندیاتتاھکہمہےنر�ا�تا�نےکےئلوکس�ناحصلرکنےوکبانئییھتا�و�ر�د�نوک�ر�وشنایکتاھ�؟�اسیںیمتہباشننای�ںںیھت‬
‫رتجہم�‪:‬کای�ا�ن جس‬
‫�ا�نولگو�ںےکےئلوج�ایام�نالتےےھت�۔‬
‫ولخما�تیکوخ�ر�ا�کےکےئلےباج�نزمنیےسفلتخمہلغ‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیوجاناسنو�ں‪،‬جانو�ر�و�ں‪�،‬رنیےنگو�الےرشح�ا�تالا�ر�ضا�و�رمسدن�ر�ی ق‬
‫جا�تا�و�ر�انو�ا�عاقاس�مےکلھپا�و�رچزییںپدی�اکرتاہے�۔‬
‫َ ْ َ َ ٰ ّ ّ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٰ َ ٌ َّ ُ ُ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ ‪۰‬۝ َ ْ َ ْ ٰ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ًّ ْ ُ َ ُ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ت م نِي ٍل‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫واية لهم الرض الميتۖۚة احيينا واخرجنا ِمنا حبا فِنه يكون ‪۳۳‬۝ وجعلنا ِفيا جن ٍ‬
‫َ َ َ َْ ُ َْ ْ ْ ََ َ َ ْ ُ‬ ‫َْ ُُْ ْ َ‬ ‫َّ َ ْ َ َّ َ َّ ْ َ ْ َ َ ْ‬
‫‪3‬‬
‫م‪۰‬۝ افل يشك ُر ْو َن ‪۳۵‬۝‬ ‫م ثَ ِر ٖ ۙه‪۰‬۝ وما عِلته اي ِد ِي ۭ‬‫ن ‪۳۴‬۝ لِياكوا ِ‬ ‫م ال ُع ُي ْو ِ ۙ‬‫اب وفــرن ِفيا ِ‬
‫واعن ٍ‬
‫وکزندگییشخبا�و�ر�ا�سےسہلغاکنلاجےسہیاھکتےںیہ�‪،‬ہمےنا�سںیم‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�نولگو�ںےکےئلےباج�نزمنیایکاشننیےہ�‪،‬ہمےنا�س �‬
‫وھپڑناکلےاتکہہیا�سےکلھپاھکئںی�‪،‬یہبسھچکا�نےکاپےناہتوھ�ں‬
‫ھکوج�ر�و�ںا�و� �انروگ�ر�و�ںےکاب�غدیپ�اےیکا�و�ر�ا�سےکاند�رسےےمشچ �‬
‫کاپدی�اکایہو�اہنںیےہ‪،‬پرھکاییہرکشا�د�اںیہنرکتے۔‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیوجیمےھٹاپنیےسدل�یوہئیڈنھٹ�یوہ�ائںیاتجیھبہے�‪�،‬ا�و�ر�اپینتمکحوشمتیےسجاہ�ںاچہاتہےاب�ر�شربساتاہے�۔‬
‫َ َ ْ َ ْ َ ّ ٰ َ َ َ ِ َ َ َ ْ َ ْ َ ِ َ َّ‬
‫الس َماۗ ِء َماۗ ًء َف َا ْس َق ْي ٰن ُك ُم ْو ُ ۚه‪۰‬۝ َو َم ٓا َا ْن ُت ْم َل ٗه ِ ٰبز ِن ْ َ‬
‫‪4‬‬
‫ي ‪۲۲‬۝‬ ‫ِ‬ ‫الري لواق فانلنا م‬ ‫وارسلنا ِ‬
‫ترجہم�‪:‬با�ر�ٓا�و�رہو�ائو�ںوکہمیہےتجیھبںیہپرھ�ٓاسام�نےساپنیربساتےںیہ�ا�و�ر�ا�ساپنیےسںیہمتریس�ا�برکتےںیہ�‪�،‬ا�سد�ولتےکزخ�انہد�ا�رتم‬
‫ہنںیوہ�۔‬
‫ُ‬ ‫ۗ‬ ‫ۗ‬ ‫َ ُ َ‬
‫م‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ْ َ َ َ ُ ََْ َ ٗ َ ً ََ َ ْ َْ‬
‫ي ُر ُج ِ ْ‬ ‫َ‬
‫الس َما ِء كيف يشاء ويعله كِسفا فتى الودق‬
‫َّ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬
‫اب ف َي ْب ُس ُطه ِف‬ ‫ي َ َ‬
‫س ً‬ ‫َ‬
‫ي ف ُت ِث ْ ُ‬ ‫ٰ‬
‫ّ َ‬
‫الر‬ ‫ل‬
‫ُ‬
‫س‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ا ّال ِذ ْي ُ ْ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫اب ِبهٖ م يشا ُء ِم ِعبا ِد ٖه اِذا ه يستب ِ ُ‬‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ِخلٰ ِلهٖ ۚ‪۰‬۝ َف ِا َذ ٓا َا َص َ‬
‫‪5‬‬
‫شون ‪۴۸‬۝‬
‫رھو�ہا�ناب� لدو�ںوک�ٓاسام�نںیمالیھپتاہےسجرط�حاچہاتہے�ا�و�ر�اہنںیڑکٹیو�ں‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلیہےہوجہو�ائو�ںوکاتجیھبےہا�و�ر�و�ہاب�د�لاٹاھتیںیہپ �‬
‫مںیمیسقترکتاہے‪،‬پرھتودکیاتھےہہکاب�ر�شےکرطق�ےاب�د�لںیمےسےکپٹےلچٓاتےںیہ‪،‬یہاب�ر�شبجو�ہاپےندنب�و�ںںیمےسنج چرپاہاتہے‬
‫‪ 1‬النور�‪�۴ ۴‬‬
‫‪ 2‬النمل �‪۸�۶‬‬
‫ت‬
‫س� �‪۳�۵��۳�۳‬‬ ‫‪ٰ 3‬ی ی ن‬
‫‪ 4‬احلجر�‪۲�۲‬‬
‫‪ 5‬الروم �‪۴�۸‬‬
 ‫�� ���‬

‫برساتاہےوتاکییکو�ہوخ�شوخر�موہجاتےںیہ۔‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیوج�ایکیہاپنیےسا�سرم�د�ہزمنیےسفلتخمایتیھک�ںا�و�رانو�ا�عاقاس�مےکرنگ�‪،‬ذ�ایہقا�و�رخوشوبےکلھپدیپ�افرماتاےہ۔‬
‫ۗ‬ ‫َّ َ ْ ٌ َّ َ ْ ٌ ْ َ ٌ َّ َ ْ ُ ْ َ ُ‬ ‫َ ٌ ّ ُ َ ٰ ٰ ٌ َّ َ ٰ ّ ٌ ّ ْ َ ْ َ‬ ‫َ ْ َْ‬
‫ان يّ ْس ٰق ِبَا ٍء َّوا ِح ٍ ۣد‪۰‬۝‬
‫اب وزرع ونِيل ِصنوان وغي ِصنو ٍ‬ ‫و ِف الر ِض ِقطع متج ِورت وجنت ِم اعن ٍ‬
‫َّ ْ ٰ َ َ ٰ ٰ ّ َ َّ ْ ُ‬ ‫ُُْ‬ ‫َونُ َف ّض ُل َب ْع َض َها َ ٰ‬
‫‪1‬‬
‫ت ِلق ْو ٍم يع ِقل ْو َن ‪۴‬۝‬ ‫ع َب ْع ٍض ِف ال ِ ۭ‬
‫ك‪۰‬۝ اِن ِف ذلِك لي ٍ‬ ‫ِ‬
‫رتجہم�‪�:‬ا�و�ر�دکیوھ�‪�،‬زمنیںیمالگالگےطخاپئےاجتےںیہوج�ایکد�وسر�ےےسلصتمو�اقعںیہ� �ان‪،‬وگ�رکےاب�غںیہ�‪،‬یھکایت�ںںیہ� ھک‪،‬وج�رکے‬
‫�د�رختںیہنجںیمےسھچکاکرہ�ےںیہا�و�رکھچد�وہر�ے‪،‬سبوکایکیہاپنیریس�ا�برکتاہےرگممز�ےںیممہیسکوکہبرتبان�دیےتںیہا�و�رکیس‬
‫رت‪�،‬ا�نبسزیچ�و�ںںیمتہبیساشننای�ںںیہا�نولگو�ںےکےئلوجعلقےساک�مےتیلںیہ۔‬
‫کومک �‬
‫رھا�سرم�د�ہزمنیوکپاھ�ڑکرجانو�ر�و�ںا�و�ر�اناسنو�ںیکوخ�ر�ا�کےئلیک‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیسجےناناسنو�ںیکذغ�اکےےئلٓاسام�نےساب�ر�شربسائی‪،‬پ �‬
‫خمفلتاجان�س�‪،‬ترکا�ریا�ںا�و�رپلھدیپ�اف مرائے�۔‬
‫ْ‬
‫َ ۢ ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ َْ َْ‬ ‫ً‬ ‫ۗ‬ ‫ْ‬ ‫ََ‬ ‫ََُْْ ْ َْ ُ ٰ‬
‫ان اِل َط َعا ِمهٖ ٓۙ ‪۲۴‬۝ ا ّن َص َب ْب َنا ال َما َء َص ّباۙ ‪۲۵‬۝ ث ّم شقق َنا ال ْرض شقاۙ ‪۲۶‬۝ فان َبت َنا ِف ْيَا‬ ‫النس‬ ‫فلينظ ِر ِ‬
‫ْ‬ ‫َ َ ۗ َ ُ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫َ ْ‬ ‫ََ‬ ‫ََ ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬
‫‪2‬‬
‫َح ّباۙ ‪۲۷‬۝ ّو ِع َن ًبا ّوقض ًبا ‪۲۸‬۝ ۙ ّوز ْي ُت ْو ًن ّون ۙ‬
‫ل ‪۲۹‬۝ ّو َحدا ِٕىق غل ًبا ‪۳۰‬۝‬
‫رھا�س ےک اند�ر گاائے ےلغ‬ ‫رھزمنیوکجعبی رط�ح اھپ�ڑ�ا�‪،‬پ �‬
‫ڈنلایاپ �‬ ‫رتجہم�‪ :‬رھپ�ذ�ر�ا�اناس�ن اپین وخ�ر�ا�کوک� کیدےھ�‪،‬ہم ےن وخ�ب اپنی ھ‬
‫وموی�ںےکےئل‬
‫�ا�و� �انروگ�ر�ا�و�رترکا�ریا�ںا�و� �رزیوت�نا� ھکو�روج�ریںا�و�رھگےناب�غا�و�رطر�حرط�حےکلھپا�و� چرا�ر�ےاہمت�ر�ےےئلا�و�رمتاہ�ر�ے شی‬
‫ساما�نزیتسےکوط�رپر�۔‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیسجےناناس�نیکوخ�ر�ا�کےکےئلد�و�د�ھدیےنو�الےاجنو�رختقیلرفمائے۔‬
‫َ َّ َ ُ ْ ْ َ ْ َ َ ْ َ ً‪۰‬۝ ُ ْ ْ ُ ْ ِّ َّ ْ ُ ُ ْ هٖ ِ ْۢ َ ْ َ ْ َّ َ َّ َ ً َ ً َ ۗ ً ّ ٰ ّ‬
‫ِلش ِب ْ َ‬
‫ي ‪۶۶‬۝‬ ‫ام ل ِعب ۭة نس ِقيك ما ِف بطو ِن م ب ِ‬
‫ي فر ٍث ود ٍم لبنا خالِصا سا ِٕىغا ل ِ‬ ‫واِن لك ِف النع ِ‬
‫‪3‬‬

‫وموی�ںںیمیھبایکقبسومجو�دہے‪�،‬ا�نےکٹیپےسوگبر�ا�و�رخو�نےکد�رمای�نمہایکزیچمتںیہالپتےںیہ�‪،‬عیین‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رمتاہ�ر�ےےئل شی‬
‫خالصد�و�د�ھوجیپےنو�الو�ںےکےئلاہنیتوخشوگ�ا�رہے۔‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیسجےناناسنو�ںیکافشکےےئلدہشکییھکمقیلخترفمائی�۔‬
‫َ‬ ‫َّ ُ ْ ِ ْ ُ ّ ّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ٰ َ ّ ُ َ َ َّ ْ َ َّ ْ ِ َ ْ َ ُ ُ ْ ً َّ ِ َ ّ‬
‫ك الث َم ٰر ِت‬‫ن ‪۶۸‬۝ ثم ك ِي م ِ‬ ‫م الش َج ِر َو ِمَّا يَ ْع ِرش ْو َ ۙ‬ ‫ال بيوت و‬ ‫الب ِ‬ ‫واوح ربك اِل النح ِل ا ِن ات ِِذي م ِ‬
‫َّ ْ ٰ َ َ ٰ َ ً‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ۗ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ُ ْ ُ ُ َ َ ّ ُ ُ ً ‪۰‬۝ َ ْ‬
‫اس‪۰‬۝ اِن ِف ذلِك لية‬ ‫ِلن ِ ۭ‬
‫َ‬
‫ِ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫اب مْ َتل ٌف ال َوان ٗه ف ْي ِه شفا ٌء ل ّ‬
‫ِ‬
‫ّ‬ ‫ش ٌ‬ ‫ي ُر ُج ِ ْۢ‬
‫م ُب ُط ْو ِنَا َ َ‬ ‫ك ذل ۭ‬
‫ل‬ ‫فاسلـ ِـك سـبل ر ِب ِ‬
‫ّ َ َ َ َّ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫‪4‬‬
‫لِق ْو ٍم يتفكرون ‪۶۹‬۝‬
‫ُ‬

‫‪ 1‬الرعد�‪۴‬‬
‫ت‬
‫‪ 2‬عبس �‪۳�۰��۲�۴‬‬
‫‪ 3‬النحل �‪۶�۶‬‬
‫‪ 4‬النحل�‪۶�۹� ،۶�۸‬‬
 ‫�� ���‬
‫ٹٹ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�دکیوھمتاہ�ر�ےر�بےندیہشکییھکمرپیہاب�توحیرک�د�یہکاہپ�ڑ�و�ںںیما�و�ر�د�رخوت�ںںیما�و�ر���ی�و�ںرپچ ھ‬
‫رائیوہئیولیب�ںںیم‬
‫�اپےنےتھچانبا�و�ررہطر�حےکولھپ�ںاک�ر�سوچ�سا�و�ر�اپےنر�بیکومہ�ا�رکیوہئیر�اہو�ںرپلچیتر�ہ�‪�،‬ا�سیھکمےکاند�رسےرنگربنگاک�ایکرشبت‬
‫کناتلہےسجںیمافشہےولگو�ںےکےئل‪،‬قیانی�ا�سںیمیھبایکاشننیےہا�نولگو�ںےکےئلوجغو�ر�وفرککرتےںیہ�۔‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیسجےناپیندق�ر�تاکمہلےسفلتخماقاس�مےکرہ�ےرھب�ےتیھک گاائے�۔‬
‫َ‬
‫َ َ َ َ ْ ُ ْ َّ َ ْ ُ ُ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ٗ ٓ َ ْ َ ْ ُ ٰ ّ ُ ْ َ َ ْ َ َ ۗ ُ َ َ ْ ٰ ُ ُ َ ً َ َ ْ‬
‫اما فظل ُت ْم‬ ‫ن ‪۶۳‬۝ ء انتم ترعونه ام نن الز ِرعون ‪۶۴‬۝ لو نشاء لعلنه حط‬ ‫افرءيتم ما ترث ۭ‬
‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ َ َّ‬
‫‪1‬‬
‫تفك ُه ْو َن ‪۶۵‬۝ ا ِّن ل ُمغ َر ُم ْو َ ۙ‬
‫ن ‪۶۶‬۝ َبل ْن ُن مْ ُر ْو ُم ْو َن ‪۶۷‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬بکیھمت ےنوسچا�‪،‬یہ جیب وجتم وبتے وہ�ا�ن ےسایتیھک�ںمت گااتے وہیا�ا�ن ےک اگانے و�الے مہ ںیہ�؟ہم اچہںیوت�ا�نویتیھک�ںوکبسھ‬
‫بانکر�رکھدیںا�و�رتمرط�حرط�حیکابتںیانبتےر�ہاجئوکہمہرپتولیٹیٹچڑپگیئہکلبامہ�ر�ےوتصنبییہوھپٹےوہئےںیہ�۔‬
‫رضو�ر�تریشیںاپنیدیپ�اف مرایا�۔‬ ‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیسجاناسنیزندگییکاینب�د�ی �‬
‫ۗ‬ ‫َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫نل ْو َن ‪۶۹‬۝ ل ْو ن َشا ُء َج َعل ٰن ُه ُا َج ً‬
‫اجا‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ن َء َا ْن ُت ْم َا ْ َنل ُت ُم ْو ُه ِ َ ْ َ ْ‬
‫م ال ُمز ِن ام ْن ُن ال ُم ِ‬ ‫َا َف َر َء ْي ُت ُم ْال َماۗ َء ّال ِذ ْي ت َ ْ َ‬
‫ش ُ ْب َ ۭ ‪۶۸‬۝‬
‫ََ َ َْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫فل ْول تشك ُر ْو َن ‪۷۰‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬بکیھمتےنٓاکنںیھوھک�لرک� کیداھیہاپنیوجتمےتیپوہ�اسےمتےناب�د�لےسربسایاہےای�ا�سےکربسانےو�الےمہںیہ�؟ہماچہںیوت�اسے‬
‫ستخاھک�ر�یانبکر�رکھدیںرھپکوی�ںمترکشگز�ا�رہنںیوہتے؟�۔‬
‫رضو�ر�تٓا�گقیلخترفمائی�۔‬ ‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیسجےناناسنیزندگییک �‬
‫ت ٓا َا ْم َ ْن ُن ْال ُم ْنش ـ ُٔ ْو َن َ ْن ُن َج َع ْل ٰ َ‬
‫نا َت ْذك َِر ًة َّو َم َت ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ن ‪۷۱‬۝ َء َا ْن ُت ْم َانْ َشا ُت ْم َ‬ ‫َّ َّ‬
‫اعا‬ ‫ِ ‪۷۲‬۝‬
‫ش َر َ َ‬ ‫ت ُْ‬
‫ت ُر ْو َ ۭ‬ ‫َا َف َر َء ْي ُت ُم الن َ‬
‫ار ال ِ ْ‬
‫ّْ ْ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ِلل ُمق ِو َ ۚ‬
‫ي ‪۷۳‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬بکیھمتےنایخ�لایکیہٓا�گوجتماگلستےوہ�ا�ساک�د�رختمتےندیپ�اکایہےای�ا�سےکدیپ�اکرنےو�الےمہںیہ�؟ہمےنا�سوکیا�د�دہانی‬
‫کا�ذ�ریہعا�و�راحجتدنم�و�ںےکےئلاسما�نزیتسانبیاہے۔‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیسجےناکپٹئیوہئیدببو�د�ا�رقحریبوندسےقیلختاکجعبیوغریباک�رنامہرفمایا�۔‬
‫َ ْ ُ َ ْ ُ ُ َ ٗٓ َ ْ َ ْ ٰ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫ََ‬
‫‪4‬‬
‫اف َر َء ْي ُت ْم ّما تْ ُـن ْو َ ۭ‬
‫ن ‪۵۸‬۝ َء انت ْم تلق ْونه ام ْن ُن ال ِلق ْو َن ‪۵۹‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےنںیہمتدیپ�اکایہےرھپکوی�ںدصتیقںیہنرکتے�؟بکیھمتےنوغ�رکاییہہفطنوجتمڈ�الےتوہ�ا�سےسہچبمتانبتےوہیا�ا�سےک‬
‫باننےو�الےمہںیہ�۔‬
‫‪ 1‬الواقعۃ �‪ �۳‬ت‪۶�۷��۶‬‬
‫‪ 2‬الواقعۃ �‪ �۸‬ت‪۷�۰��۶‬‬
‫‪ 3‬الواقعہ �‪ �۱‬ت‪۷��۳ �۷‬‬
‫‪4‬لواقعۃ �‪۵�۸�،۵�۹‬‬
 ‫�� ���‬

‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیوج�اپیندق�ر�تاکمہلےسےفطنوکفلتخمریصب�تاف �ر �وزمر�احلےسزگ�ا�ررک�اناس�نیکقیلختاکعلملمکمرفماتاہے۔‬
‫ُ َّ َ َ ْ َ ّ ُ ْ َ َ َ َ َ ً‬
‫ِي ‪۱۳‬۝ ثم خلقنا النطفة علقة‬
‫ُ َّ َ َ ْ ٰ ُ ُ ْ َ ً ْ َ َ‬
‫ف ق َرا ٍر ّمك ْ ٍ ۠‬‫ي ‪۱۲‬۝ ثم جعلنه نطفة ِ‬ ‫م ِط ْ ٍ ۚ‬‫م ُسلٰـلَـ ٍة ِّ ْ‬ ‫َو َل َق ْد َخلَ ْق َنا ْالنْ َس َ‬
‫ان ِ ْ‬ ‫ِ‬
‫ب َك ُ‬
‫هللا‬ ‫َفَـلَ ْق َنا ْال َعلَ َق َة ُم ْض َغة فَـل ْق َنا ال ُم ْض َغة ِع ٰظ ًما فك َس ْو َن ال ِع ٰظ َم ْلـ ًـماۤ‪۰‬۝ ث َّم َان َشا ٰن ُه َخل ًقا ٰا َخ َ ۭر‪۰‬۝ ف َت ٰ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬
‫ْٰ‬ ‫َ‬
‫‪1‬‬
‫ي ‪۱۴‬۝‬ ‫ا ْح َس ُن ال ِل ِق ْ َ ۭ‬
‫ترجہم�‪:‬ہم ےن اناس�نوکمیٹ ےک تس ےس انبیاپرھ�اسے ایکوفحم�ظہگجیکپٹ وہئی وبندمںی دبتیلایک ‪ ،‬رھپ�ا�س وبندکولوتڑھ�ےیک لکش‬
‫� �دی�‪،‬پرھلوتڑھ�ےوکبوٹیانبدیا‪،‬رھپبوٹییکڈہیا�ں ئانبںی�‪،‬پرھہڈیو�ںرپگوشتڑچھایاپرھ�اسےایکد� سور�ییہولخم�قانبکڑھ�اکای�‪،‬پسڑب�ایہ‬
‫بابرکتےہالہل‪،‬سباک�ریرگ�و�ںےساچاھاک�ریرگ�۔‬
‫يلُ ُق ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ُ ْ ِّ ْ َّ ْ َّ َ ُ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ُ ْ ِّ َ ْ َ ْ َ ٰ َ َ َ ْ َ ‪۰‬۝ َ ْ‬
‫ف ُب ُط ْو ِن‬
‫كِْ‬ ‫خلقك م نف ٍس وا ِحد ٍة ثم جعل ِمنا زوجها وانل لك م النع ِ‬
‫ام ث ِنية ازو ٍ ۭ‬
‫اج‬
‫ٰ ُ ُ ُ َ ّ ُ ُ ْ َ ُ ْ ُ ْ ُ َ ٓ ٰ َ َّ ُ َ َ َ ٰ ّ‬ ‫ُ َّ ٰ ُ ْ َ ْ ً ّ ِ ْ ۢ َ ْ َ ْ ْ ُ ُ ٰ َ ٰ‬
‫ك‪۰‬۝ ل اِله اِل ه ۚو‪۰‬۝ فان‬ ‫ث‪۰‬۝ ذلِك هللا ربك له المل ۭ‬ ‫ت ثل ٍ ۭ‬‫امه ِتك خلقا م بع ِد خل ٍق ِف ظلم ٍ‬
‫ُ َُْ‬
‫‪2‬‬
‫صف ْو َن ‪۶‬۝‬ ‫ت‬
‫وموی�ںںیمےسٓاٹھ‬
‫ترجہم�‪�:‬اسیےنمتوک�ایکاج�نےسدیپ�اکایرھپوہیےہسجےنا�ساج�نےسا�ساکجو�ڑ�ابانیا�‪�،‬ا�و�ر�اسیےناہمت�ر�ےےئل شی‬
‫نر�وما�د�ہدیپ�اےیک�‪�،‬و�ہاہمت�ر�یامئو�ںےکوٹیپ�ںںیمنیتنیتات�ریکرپ�د�و�ںےکاند�رمتںیہایکےکدعب�ایکلکشدیاتچالجاتاہے‪،‬ییہالہل�(جس‬
‫رھائےاج�رہےوہ�؟�۔‬ ‫ر �‬
‫کےہیاک�مںیہ�)متاہ�ر�ا�ر�بےہ‪،‬با� شداہیاسییکےہ‪،‬کوئیوبعم�د�ا�سےکوس�اہنںیےہرھپتمدکھ پ‬
‫َّ ْ ٓ َ ْ َ َ ُ َّ َ ْ َ َ َ ٗ َ َ َ َ َ ْ َ ْ‬
‫النْ َسان ِ ْ‬ ‫ٰ َ ٰ ُ ْ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ ْ ُ َّ‬
‫م‬ ‫ِ‬ ‫م ‪۶‬۝ ال ِذي احسن ك ش ٍء خلقه وبدا خلق ِ‬ ‫الر ِح ْي ُ ۙ‬ ‫ب والشهاد ِة الع ِزي‬ ‫ذلِك ع ِلم الغي ِ‬
‫ُ َّ َ ٰ ّ ُ َ َ َ َ ْ ِ ْ ّ ُ ْ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ‬ ‫ُ َّ َ َ َ َ ْ َ ٗ ْ ُ ٰ َ ّ ْ َ ۗ َ‬
‫الس ْم َع‬ ‫ي ‪۸‬۝ ثم سوىه ونفخ ِفي ِه م رو ِحهٖ وجعل لك‬ ‫م ّما ٍء ّم ِه ْ ٍ ۚ‬ ‫ي ‪۷‬۝ ثم جعل نسله ِم سلل ٍة ِ‬ ‫ِط ْ ٍ ۚ‬
‫َ ْ َْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ً َ َ ْ ُ‬
‫‪3‬‬
‫ار َوالف ـ ِٕد ۭة‪۰‬۝ ق ِل ْيل ّما تشك ُر ْو َن ‪۹‬۝‬ ‫والبص‬
‫ترجہم�‪�:‬وہی ےہ رہپوشدی�ہ ا�و�راظہراک اجنےن و�الا�زبر�دست ا�و�ر�رحمی ‪،‬جوچزیبیھ ا�س ےن انبئی وخ�ب یہ انبئی ‪�،‬ا�س ےن اناس�نیکقیلختیک‬
‫رھا�سوکنک کس ےس د�رستایک�ا�و�ر�ا�س ےک‬
‫�ابدت� گاا�ر�ے ےسیک رھپ�ا�سیکلسن ایک ایےستس ےسالچئی وجقحریپانییک رط�حاکہے ‪،‬پ �‬
‫�اند�ر�اپینر�و�حوھپنکد�یا�و�رتموککا�ندیے‪ٓ�،‬اکنںیھدیںا�و�ر�د�لدیے‪،‬تمول�گمکیہرکشگز�ا�رہوتےوہ�۔‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیسجےناپینتمکحےکتحتاناسنو�ںےکفلتخمرنگا�و� �رزبا�ناک�اتخال�فدیپ�اف مرایا�۔‬
‫ْ‬ ‫ّ‬
‫ت ِلــل ٰع ِل ِم ْ َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫ك‪۰‬۝ ا َِّن ْ ٰ َ ٰ‬ ‫َ ْ َ ُ َْ َ ُ ْ َْ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َ ِ ْ ٰ ٰ َ ْ ُ َّ‬
‫‪4‬‬
‫ي ‪۲۲‬۝‬ ‫ف ذلِك لي ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ك َوال َوا ِن ْ ۭ‬ ‫الس ٰم ٰو ِت َوال ْر ِض واخ ِتلف ال ِسن ِت‬ ‫وم اي ِتهٖ خلق‬

‫‪ 1‬املومنون�‪ �۲‬ت‪۱�۴��۱‬‬
‫‪ 2‬الزمر�‪۶‬‬
‫‪ 3‬السجدۃ � ت‪۹��۶‬‬
‫‪ 4‬الروم�‪۲�۲‬‬
 ‫�� ���‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�ا�سیکاشننوی�ںںیمےسٓاسامنو�ںا�و� �رزمنییکدیپ�ائشا�و�رمتاہ�ر�یزبانو�ںا�و�رمتاہ�ر�ےرنوگ�ںاک�اتخال�فےہ‪،‬قیًانی�ا�سںیمتہبیس‬
‫دنموگو�ںےکےئل۔‬
‫ناشنای�ںںیہد�اشن ل‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیسجےنایکیہرط�حےکریقحاپنیےسفلتخمانو�ا�عےکاجنو�رختقیلرفمائے�۔‬
‫َ‬
‫ن ْم ّ ْ‬
‫ي‪۰‬۝ َو ِم ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ش َٰ‬
‫ع ِر ْجل ْ ِ ۚ‬
‫َ‬
‫م ّْ‬ ‫ن ْم َّ ْ‬
‫ع َب ْطنهٖ ۚ‪۰‬۝ َو ِم ْ ُ‬ ‫ش َٰ‬ ‫م َّ ْ‬ ‫م َّماۗ ۚء‪۰‬۝ َفِ ْ ُ‬
‫ن ْم َّ ْ‬ ‫ُ َ َ َ ُ َّ َ ۗ َّ ّ‬
‫م‬ ‫ي ِ ْ‬ ‫ِ‬ ‫ي ِ ْ‬ ‫َوهللا خلق ك داب ٍة ِ ْ ٍ‬
‫ش ٍء َق ِد ْ ٌ‬ ‫َّ ْ ْ َ ٰ ٓ َ ْ َ ‪۰‬۝ َ ْ ُ ُ ُ َ َ َ ۗ ُ‪۰‬۝ َّ َ َ ٰ ُ ّ‬
‫كَ ْ‬
‫‪1‬‬
‫ي ‪۴۵‬۝‬ ‫ي ِش ع اربعٍ ۭ يلق هللا ما يشا ۭء اِن هللا ع ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�الہلےنرہجاند�ا�ر�ایکرط�حےکاپنیےسدیپ�اکای�‪،‬کوئیٹیپےکلبلچرہاہےوتکوئید�وٹانوگ�ںرپ�ا�و�رکوئیاچ�رٹانوگ�ںرپ�‪،‬جوکھچ‬
‫�و�ہاچہاتہےدیپ�ارکتاہےو�ہرہزیچرپاق�د�رہے۔‬
‫�ا�سمیظعالاش�ناکئان�تاک�ذ�ر�ہذ�ر�ہاکپ�رپاک�رکرگو�اہید�ےرہاہےہکا�س لدرفیباکئان�تاک�ایکرتہبینومجدا�و�رالشریکر�بےہ�۔‬
‫االمس االعظم ھوہللا‬
‫شخیدبع�الاق�د� یجرالنیےتہکںیہاسماعمظالہلےہ�۔‬
‫‪a‬ا�و�ر�اما�مر�ا�ز�ی‪a‬نےاسیوق�لوک�اتخای�رکایہے�‪،‬‬ ‫‪�،a‬اما�مابنمیق �‬ ‫�اما�ماحط�و�ی �‬
‫َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ َ ُٔ َ ّ ُ َ َ َ ُ نَ ُ َّ ْ َ ْ َْ‬ ‫ََ ْ َ َ‬ ‫َٔ ْ ْ ُ‬
‫ات تقوِلي�ن ِعند الكر ِب‬‫الل صل هللا علي ِه وسل‪:‬ال اع ِل ِك ِك ٍ‬ ‫َع ْن ا َس َاء ِبن ِت َع ْي ٍس‪ ،‬قالت‪ :‬قال ِ يل رسول ِ‬
‫َّ ُ َّ ُ َ ّ َ ُٔ شْ ُ َ ً‬ ‫َٔ ْ ف ْ َ‬
‫�ك ِب ِه ش ْيئا‬
‫او ِ ي� الك ْر ِب ؟ الل‪ ،‬الل ر ِب ي� ل ا ِ‬
‫�اسام�ء تنبسیمع ‪r‬سےرم�و�ی ےہ رسو�ل الہل ﷺ ےن ےھجمرفمایاکایمںیںیہمت ایےساملک�ت ہناھکس�د�و�ں وجتم رپیاشنییک وص�ر�ت ںیم‬
‫‪2‬‬
‫پڑھاکر�و�الہل‪�،‬الہلریم�ار�بےہںیما�سےکاستھیسکوکشریکںیہنرہھٹ�اتی�۔‬
‫‘‘ِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا۔’’‬
‫قر�ٓا�ندیجممںیافصتیان�مالرمحنٰ سات�و�ناب�را�و�ر�الرحمیایکوسچو�د�ہاب�ر�ٓایاےہ�۔‬
‫عالمہابنمیقےتہکںیہہکالرمحنٰدلالترکتاہےایکاییستفصرپجوکہاقئمرہیتےہالہلاحبسنہوتاعلٰیےکاستھا�و�ر�الرحمی �دلالترکتاہے‬
‫�اییستفصرپجساکعتقلرمحو�مینعیرحمےئکوہئےےکاستھوہتاہے‪،‬عیینرحمد�ر�رحم۔‬
‫�ایکوق�لےہہکالرمحنٰ �و�ہےہبجا�سےسامناگجائےوتعاطکر�ےا�و�ر�الرحمی �و�ہےہبجا�سےسہنامناگجائےوتان�ر�ا�ضوہجائے�۔‬
‫َ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ ُ َ ْ َ ْ َ ْ َٔ َّ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َٔ‬
‫الل َيغ َض ْب َعل ْي ِه‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬قال‪:‬قال َر ُسول هللاِ صل الل علي ِه وسل‪ِ :‬إنه من ل يسا ِل‬

‫‪ 1‬النور�‪۴�۵‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ف‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬
‫الو� ب�ب ِ ي� ِالس ِتغف ِار�‪ ،۱�۵�۲�۵‬حصیح ب ن‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ا� ماجہ کتاب الدعائ ب�ب الدع ِاء ِعند الك ْر ِب ‪ �۸�۸��۲‬ن‬
‫‪،۳‬س� ابوداودکتاب ت‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫س� ب ن‬
‫ا�‬
‫‪،۳‬الدعاللط� نا� �‪،۱�۰�۲�۷‬معل الیوم‬
‫ب‬ ‫القد� �‪۳�۴�۲‬؍�‬
‫ا� با� شیبۃ�‪،۲�۹�۱�۵�۶‬مسنداحساق�‪،۲�۱�۳�۵‬مسندامحد ‪،۲�۷�۰�۸��۲‬فتح ی‬
‫حبان �‪،۸�۶�۴‬مصنف ب ن‬
‫ئ‬
‫للنسا��‪۶�۴�۹‬‬ ‫ۃ‬
‫واللیل‬
 ‫�� ���‬

‫‪1‬‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاجو�الہلےسںیہنامگناتالہلا�سےسان�ر�ا�ضوہجاتاہے�۔‬
‫َ‬ ‫َ َٔ ْ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل‪َ :‬م ْن ل َي ْسا ُل َيغ َض ْب َعل ْي ِه‬ ‫الل صل‬
‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول ِ‬
‫‪2‬‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سے�ایکر�و�ایتںیمہیالاف�ظںیہرسو�لالہلﷺےنا� شرا� فد مرایاجو�الہلےسںیہنامگناتالہلا�سےسان�ر�ا�ضوہجاتاہے�۔‬
‫َ‬ ‫َ َ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ ْ ُ َّ َ ْ‬
‫الل َيغ َض ْب َعل ْي ِه‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل‪ :‬من ل يدعو‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال رسول ِ‬
‫قال ابو هر ي�ة ر ِ ي‬
‫‪3‬‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےایکا�و�رر�و�ایتںیمہیالاف�ظںیہرسو�لالہلﷺےنرفمایاجوصخشالہلےسںیہنامگناتالہلا�سےسان�ر�ا�ضوہاجتاےہ�۔‬
‫�ایکوق�لےہہکتفصالرمحنٰ ہرنکیوبدپرعا�مےہتقفشںیم�‪�،‬اہنںی �رز�قدیےنںیما�و�ر�ا�نےسوتبیصم�ںوک�د�و�رکرنےںیم�‪،‬بجہکتفصالرحمی‬
‫خا�صےہوممون�ںےکاستھا�نیکرفغم�ترکنےںیما�و�ر�اہنںیتنجںیمد�اخلرکنےںیم�۔‬
‫‪4‬‬ ‫۔۔۔و َك َن ِب ْل ُم ْٔو ِم ِن ْ َ‬
‫ي َر ِح ْ ًي ‪۴۳‬۝‬ ‫َ‬

‫ترجہم�‪:‬و�ہوممون�ںرپبتہرہمبا�نےہ�۔‬
‫ٌ َ‬ ‫َّ ٗ‬
‫‪5‬‬
‫۔۔۔اِنه ِ ِب ْم َر ُء ْوف ّر ِح ْي ٌ ۙ‬
‫م ‪۱۱۷‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬یبکشا�ساکماعمہلوممون�ںےکاستھتقفشومرہبانیاکہے�۔‬
‫َّ ٗ ُ َ َّ َّ ُ َّ‬
‫‪6‬‬
‫الر ِح ْي ُم ‪۵۴‬۝‬ ‫۔۔۔اِنه ھوالتواب‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہڑب�ااعم�فرکنےو�الا�ا�و�ر�رحمرفمانےو�الاےہ۔‬
‫َّ َ َّ ِ َ ٌ َ‬
‫‪7‬‬
‫اس ل َر ُء ْوف ّر ِح ْي ٌم ‪۱۴۳‬۝‬ ‫۔۔۔ اِن هللا ِبلن‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہولگو�ںےکقحںیماہنیتقیفشو�رحمیےہ�۔‬
‫َّ َ َ ُ َ‬
‫‪8‬‬
‫هللا غف ْو ٌر ّر ِح ْي ٌ ۧ‬
‫م ‪۱۸۲‬۝‬ ‫۔۔۔اِن‬
‫رتجہم�‪�:‬الہلےنشخبو�الا�ا�و�ر�رحمرفمانےو�الاہے ۔‬

‫‪ 1‬جامع ت�مذی ابواب الدعوات عن رسول ہللاﷺ َ�ب َما َج َاء ف� َف ْضل ُّ‬
‫الد َع ِاء ‪۳�۳�۷��۳‬‬ ‫ِي ِ‬ ‫ب‬
‫‪ 2‬مستدرک حامک �‪۱�۸�۰�۶‬‬
‫مستدرک حامک �‪۱�۸�۰�۶‬‬
‫‪ 4‬االحزاب �‪۴�۳‬‬
‫‪ 5‬التوبۃ �‪۱�۱�۷‬‬
‫‪ 6‬البقرۃ �‪۵�۴‬‬
‫‪ 7‬البقرۃ �‪۱�۴�۳‬‬
‫‪ 8‬البقرۃ ‪۱�۸��۲‬‬
 ‫�� ���‬
‫َ َّ َ َّ َ َ ُ َ ْ َ ْ ُ َّ‬
‫‪1‬‬
‫الر ِح ْي ُ ۧ‬
‫م ‪۹‬۝‬ ‫واِن ربك لهوالع ِزي‬
‫ترجہم�‪:‬تری�ا�ر�بزبر�دستیھبےہا�و�ر�رحمییھب۔‬
‫جسیکوستعرحتمےسولعم�موہتاہےہکالرمحنٰ �ا�و�ر�الرحمیو�ہذ�ا�تےہسجےکرحموکر�مےناکئان�تےکذ�ر�ہذ�ر�ہوک�اپےنریھگ�ےںیم‬
‫لےرکاھہے�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�ساببرکتذ�ا�تےناپینےبانپ�ہرحتموخبششاکاعال�نرفماتےوہئےر� �وز�ا�و�لیہےسرع�شرپھکلدیاہے�‪،‬‬
‫َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫ف‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َّ َ َ َ َّ ُ خَ ْ َ‬
‫الل َق ك َت َب ِ ي� ِك َت ِاب ِه َو ُه َو َيك ُت ُب َعل نف ِس ِه‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل هللا علي ِه وسل‪ ،‬قال‪ :‬لا خلق الل‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َّ َ ْ َ ت َ ْ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َو ُه َو َو ْض ٌع ِع ْن َد ُه َع َل َ‬
‫العر ِش ِإن رح ِ ي� تغ ِلب غض ِب ي�‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہیبنرکیمﷺےنا� شرا� فد مرایاجبالہلاعتلٰیےنولخم�قوکختقیلرفمای تاو�اپیناتک�بںیمھکلدیا�ا�سےناپینذ�ا�ت‬
‫‪2‬‬
‫کےقلعتمیھباھکل�ا�و�ریہا�بیھبرع�شرپکلاھہو�اموجو�دہےہککشیبریم�یرحتمریم�ےبضغرپغالبےہ�۔‬
‫بمسالہلالرمحنٰالرحمیںیمدنب�ہا�ساب�تاک�اقر�ا�رکرتاہےہکرہطر�حاکلضفواحاس�نالہلابت�ر�کواعتلٰییہیکاجنبےسںیہ�‪،‬عیینالہلابت�ر�کواعتلٰی‬
‫َّ‬
‫الر ْ ٰ‬
‫ح ِن‬ ‫نےمہرپوجیھباحاسنا�ترفمائےںیہ‪،‬یہامہ�ر�ےاتساقح�قایز�و�ربا�ز�وکاتنہجیںیہنہکلببسھچکالہلابت�ر�کواعتلٰیےکاسامئےٰینسح‬
‫َّ‬
‫الر ِح ْي ِم اکہیاضیف�نےہانچنہچاسیوجہےسابدت�ائےوحیےکوقتیہرسو�لالہلﷺوکالہلےکان�میکای�دکاحمکوہ�ا�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺےنرفمایاجوشصخاپےناک�ماک�ٓاغا�زمسبالہلالرمحنٰالرحمیےسرک�ےاگ�الہلابت�ر�کوتاعلٰییکرحتموبرکتا�سےکاشملاح�ل‬
‫ہو�ںیگ�‪�،‬و�ہرمگ�اہیےسچباجئےاگ�‪�،‬ا�ساککا�مٓاسا�نوہجائےاگ�‪�،‬ا�سےیلرہعلما�و�رقو�لےکرش�و�عںیممسبالہل پڑھانسمبحتےہ�‪،‬‬
‫�وضوکےرش�و�عںیممسبالہل ھڑپان�۔‬
‫وء ِ َل ْن َ ْل َي ْذ ُكر ْ َ‬
‫اس‬ ‫وء َ ُل‪َ ،‬و َل ُو ُض َ‬
‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‪:‬ل َص َل َة ِ َل ْن َل ُو ُض َ‬ ‫ُ َّ‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َٔ‬
‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول ِ‬
‫ِ‬
‫َّ َ‬
‫الل َعل ْي ِه‬
‫ِ‬
‫ایکایہوا�و�رجوشصخ ضوو�(شر�و�ع)کرتےوہئے‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرمفوعًامر�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�و�ہامن�زہنںیسجںیم ضوونہ گ‬
‫�الہلاعتلٰیاکنا�مہنےلوت�ا�ساک�وضوہنںیوہتا �۔‬
‫‪3‬‬

‫ْ‬ ‫َ‬
‫وء ِ َل ْن ْل َيذ ُك ْر ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬ل ُو ُض َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔا� َسعيد ْ خُ ْ‬
‫اس‬ ‫الد ِر ُّي‪َ ،‬ع ْن ا ِب ِيه ‪َ ،‬ع ْن َج ِد ِه‪ ،‬قال‪:‬قال َر ُسول ِ‬
‫الل َصل ُ‬ ‫ِب ي ِ ٍ‬

‫‪ 1‬الشعراء �‪۹‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الزھد� ُب َما‬
‫َب‬ ‫ا� ماجہ کتاب‬ ‫الل نف َسه �‪ ��۴ ۰�۴‬ن ن‬
‫‪،۷‬س� ب ن‬ ‫التوحیدالھمیۃ َ ب� ُب قْو ِل ِ‬
‫الل ت َعال َ يو َ� ِذ ُر ُك ُ‬ ‫ج‬ ‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫الل َي ْو َم الق َي َامةِ �‪،۴�۲�۹�۵‬جامع ت�مذی ابواب الدعوات َ�ب ف� ف ْضل َّ‬
‫الت ْو َبةِ َو ِاال ْس ِتغفار َو َما ذ ِك َر ِم ْن َر ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ َ ْ َ ْ َ َّ‬
‫حةِ هللاِ‬ ‫ِ‬ ‫ب ِي ِ‬ ‫ِ‬ ‫حةِ ِ‬ ‫ي��ج ِمن ر‬
‫ا� با� شیبۃ�‪،۳�۴�۱�۹�۹‬‬ ‫ا� حبان �‪،۶�۱�۴�۳‬مصنف ب ن‬ ‫االعتقادللب� ق� �‪۱�۱�۴‬؍�‪،۱‬حصیح ب ن‬
‫ی‬ ‫مسندال�ار�‪،۸��۳ ۷�۱‬‬
‫بز‬ ‫ِب ِع َب ِاد ِه �‪ ،۳�۵�۴�۳‬مسندامحد�‪،۹�۵�۹�۷‬‬
‫مسندا� یعیل�‪۶�۴�۳�۲‬‬
‫ب‬
‫مسندامحد�‪۹�۴�۱�۸‬‬
 ‫�� ���‬
‫َّ َ‬
‫الل َعل ْي ِه‬
‫ِ‬
‫�ابوعسدیخد�ر�ی‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا �ا�و�رجوشصخ ضوو�(شر�و�ع)کرتےوہئےالہلاعتلٰیاکنا�مہنےلوت�ا�ساک�وضوہنںی‬
‫‪1‬‬
‫ہوتا�۔‬
‫کاھناکاھنےےسےلہپمسبالہل ھڑپان�۔‬
‫َ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ ْ ُ َ َ ْ ن َٔ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ ن َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ ُ َ ّ َّ َ ُ ْ‬
‫الل‪َ ،‬وك ِب َي ِم ِينك‪َ ،‬وك ِ َّما َي ِليك‬ ‫عن عر ب ِ� ا ِب ي� سلة قال‪:‬قال ِ يل يع ِ ي� الن ِب ي� صل هللا علي ِه وسل ي‪ �:‬غلم‪ِ ،‬س‬
‫عرمبنابولسہم‪t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنےھجمرفمایا�ا�ےڑلکے! ِب ْس ِم هّٰللا ِکوہ�‪�،‬اپےند�ائںیاہتھےساھکئو�ا�و�ر�اپےناسمےنےس‬
‫‪2‬‬
‫کاھئو�۔‬
‫بوی�یےسامج�عرکتےوقتمسبالہل ھڑپان�۔‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ ْٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫َ‬ ‫� َّ ُ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ل ْو ان ا َح َد ْه ِإذا ا َر َاد ان َ ي� ِ ت َ ي� ا ْه ُل‪،‬‬ ‫الل َع نْ ُ� َما‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول هللاِ صل‬ ‫اس َر ِ ض ي َ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫الش ْي َط َان َما َر َز ْق َت َنا‪َ ،‬فإ َّن ُه إ ْن ُي َق َّد ْر َب ْي نَ ُ� َما َوَل ٌد ف� َذ ِل َك‪ْ َ ،‬ل َي�ضُ َّ هُ‬
‫َّ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ َ ّ ْ َ َّ ْ َ َ‬
‫قال‪ِ :‬ب� ِس هللاِ ‪ ،‬اللهم ج ِنبنا الشيطان‪ ،‬وج ِن ِب‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫ِي‬ ‫ِ ِ‬
‫َ َ ٌ َٔ‬
‫ش ْيطان ا َب ًدا‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنا� شرا� فد مرایاجبا�نںیمےسوکئیاپینویب�یےسمہرتسب�یےکوقتہیدعاپڑ�ھ‬
‫ذہ�ا�ار�ا�سمہرتسب�ی‬
‫لےالہلےکان�مےس‪�،‬ا�ےالہل�!توہم(�د� نوو�ں�)کویشاط�نےساچب�ا�و�رجو�ا�ولا�دتومہںیاطعف مرائےاسےیھباطیش�نےساچبل گ‬
‫وکاط�نیھبکیھباصقن�نہناچنہپسےکاگ�۔‬
‫‪3‬‬
‫رقا�رپاجائےوت�ا�سدیپ�اہونےو�الےےچب یش‬‫سےلمح �‬
‫َّ ْ ٰ َّ‬
‫الر ِح ْي ِم} هرب ْال َغ ْي� ِإ َل ْال ش�ق وسكنت ّ‬ ‫َ َ‬
‫الر ي� وهاج‬ ‫{ب ْس ِم هّٰللا ِالرح ِن‬ ‫َ َ‬
‫عن ج با� ب ن� عبد هللا قال‪ :‬ملا ن ز�لت ِ‬
‫شَ ْ َّ‬ ‫َٔ َ ُ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َّ َ ن‬ ‫ََْ ئ ٓ ن‬ ‫َْ ْ ٔ‬
‫البحر واصغت ال ب� ِا� ب�ذا�ا ور�ج ت الشي ِاط ي� من السماء وحلف هللا بعزته وجالهل ان ل يسىم عىل ي‬
‫�ء ِإل‬
‫َ ب�رك ِف ِيه‬
‫جابربن دبع�الہل ‪t‬سےرم�و�ی ےہ بج مسب الہل الرمحنٰ الرحمی ان�ز�ل وہئیوتبا�د�لرشم�قیک رط�ف ٹہ ےئگ ‪،‬ہو�ا�ر�کیئگ�‪�،‬د�ریاپرسوک�ن‬
‫‪4‬‬
‫رضو�ربرکتوہگی�۔‬
‫گہوای�ا�و�ر�الہلاعتلٰیےناپینزع�تیکمسقاھککرف مرایاجسزیچپرمری�ایہان�ممسبالہلالرمحنٰالرحمیایلجائےاگ�ا�سںیم �‬
‫ُدْمَحْلَاِهّٰلِلِّبَرَنْيِمَلٰعْلاۙ‪�(�۰۰۱‬الافتہح�‪)�۱‬‬
‫سبرعتفیںیالہلاعتلٰیکےےیلںیہوجامت�ماہجنو�ںاکاپلےنو�الاےہ�۔‬

‫‪ 1‬مسندامحد�‪۱�۱�۳�۷�۰‬‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫اب الط َع ِام َو ش َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬
‫‪ 2‬مسندامحد�‪،۱�۶�۳�۳�۲‬حصیح مسمل كتاب ال ش َ َ ُ َ‬
‫اب َوا ْحك ِ ِم َما �‪۵�۲�۶�۹‬‬
‫ال� ِ‬ ‫� بةِ ب�ب اد ِ‬ ‫ِ‬
‫ول ع ْندَ‬
‫ُ‬ ‫َ ُ ّ َ َ ُ َ ُ ْ َ َ ُّ َٔ ْ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َّ َ َ َ ُ َ َ ُ ُ َ َٔ تَ َٔ ْ َ‬
‫النك ِح ب�ب ما يستحب ان يق ِ‬ ‫ات ب�ب ما يقول ِإذا ا� اهل �‪،۶�۳�۸�۸‬حصیح مسمل ِكتاب ِ‬ ‫‪ 3‬حصیح ب خ�اری ِكتاب الدعو ِ‬
‫ْ‬
‫ال َم ِاع�‪۳�۵�۳�۳‬‬
‫ِج‬
‫‪ 4‬الدر املنثور�‪۲�۶‬؍�‪۱‬‬
 ‫�� ���‬

‫�احلدملہلہملکرکشہے�‪�،‬ا�سہملکیکڑب�یتلیضفےہ‪،‬‬
‫الل‪َ ،‬ؤَا ْف َض ُل ُّ‬ ‫َ َ ْ نَ َ ْ َّ َ ُ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ُ َٔ ْ َ ُ ّ‬
‫الذ ْكر َل إ َ َل إ َّل َّ ُ‬
‫الد َع ِاء‬ ‫الل صل هللا علي ِه وس َل يقول‪:‬افضل ِ ِ ِ ِ‬ ‫‪:‬سعت رسول ِ‬ ‫الل يقول ِ‬
‫ج ِبا� ب� عب ِد ِ‬
‫ْ َ ُ َّ‬
‫ل‬ ‫ال ْمد ِ ِ‬
‫رتہبذکرلا�الہ الا�الہل ےہ ا�و�رسب ےس‬
‫جابربن دبع�الہلرفماتےںیہمںی ےن رسو�ل الہلﷺ ےس انس�ٓا�پ ﷺ رفما�رہے ےھتبس ےس �‬
‫ہبرت�دعا�احلدملہل ہے�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ُ ُ ْ َ َ َ ْ ُ َّ َ ُٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫َٔ‬
‫ل تَ ْ�ل ِال ي زَ�ان‪،‬‬
‫َع ْن ا ِب ي� َما ِل ٍك الش َع ِر ِّي قال‪ :‬قال َر ُسول هللاِ صل هللا علي ِه وسل‪:‬الطهور شطر ِإال ي� ِان والمد ِ ِ‬
‫ْ َٔ‬
‫ات َوال ْر ِض‬ ‫ل تَ ْ� َ َٓل ِن ‪َٔ -‬ا ْو تَ ْ� َ ُٔل ‪َ -‬ما َب ْ ي نَ� َّ‬
‫الس َم َاو ِ‬
‫َ ْ َ ُ َّ‬
‫ال ْمد ِ ِ‬
‫َ‬
‫َو ُس ْب َحان هللاِ و‬
‫�ابومالکاشرع�ی‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا طاہ�ر�ت �ٓادھےایام�نےکرب�ابرہے �ا�و�ر لکہماحلدملہلزیم�ا�نوکبرھدیاتےہ�ا�و�ر‬
‫‪2‬‬
‫بساح�نالہلا�و�ر�احلدملہل �د� نوو�ںٓاسامنو�ںا�و� �رزمنییکچیبیکہگجوکرھب�دیںےگ�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺنےہملکال�الہالا�الہلا�و�ربساح�نالہل کیتلیضفایب�نرفمائی�‪،‬‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ُ َ ْ َ ُ َ شَ َ َ ُ َ ُ ْ ُ ْ ُ‬ ‫َ ْ َٔ ُ ْ َ َٔ َّ َ ُ َ‬
‫اللك‬ ‫� يك ل‪ ،‬ل‬ ‫عن ا ِب ي� ه َر ي َ�ة‪،‬ان رسول هللاِ صل هللا علي ِه وسل‪ ،‬قال‪ :‬من قال‪ :‬ل ِإل ِإل هللا وحده ل ِ‬
‫ُ‬ ‫َ َُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ ْ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ّ شَ ْ َ ٌ ف َ ْ َ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ شْ َ‬
‫اب َوك ِت َب ْت ُل ِمائة َح َس َن ٍة َو ِم َي ْت‬ ‫� ِرق ٍ‬ ‫� ٍء ق ِد ي�‪ ِ ،‬ي� يو ٍم ِمائة مر ٍة كنت ل عدل ع ِ‬ ‫ول المد وهو عل ِك ي‬
‫َّ َٔ‬ ‫َ ْ ُ َ ُ َ ّ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ ً َ َّ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ َ تَّ ُ ْ َ َ ْٔ َٔ َٔ ْ َ‬
‫س َو ْل َ ي� ِت ا َح ٌد اف َضل ِ َّما َج َاء ِب ِه ِإل ا َح ٌد‬ ‫عنه ِمائة س ِيئ ٍة‪ ،‬وكنت ل ِحرزا ِمن الشيط ِان‪ ،‬يومه ذ ِلك‪ ،‬ح� ي� ِ ي‬
‫ْ‬ ‫َْ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َٔ ْ َ‬
‫ِعل ا ك ث َ� ِم ْن ذ ِلك‪َ ،‬و َم ْن قال‪ُ :‬س ْب َحان هللاِ َ ِبو َ� ْم ِد ِه‪ ِ ،‬ي� َي ْو ٍم ِمائة َم َّر ٍة ُحط ْت خط َ يا� ُه َول ْو كن ْت ِمثل ز َب ِد ال َب ْح ِر‬
‫َ َ َ َّ َّ ُ َ ْ َ ُ َ شَ َ َ ُ َ ُ ْ ُ ْ ُ‬
‫اللك‬ ‫� يك‪ ،‬ل ل‬ ‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاوجشصخایکد�نںیموسبا� �ر’�’ ل ِإل ِإل الل وحده ل ِ‬
‫َ َ ُ ْ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ّ شَ ْ َ‬
‫� ٍء ق ِد ي ٌ� ‘�‘کےہاگ�ا�سوک�د�سالغ�مٓا�ز�ا�دکرنےاکثو�ا�بےلماگ�ا�و�ر�ا�سےکاعام�لںیموسینایک�ںیھکلاجئںییگ‬ ‫ول المد وهو عل ِك ي‬
‫�ا�و�روسرب�ائای�ںاٹم�د�یاجئںییگ�‪�،‬ا�و�رسا�ر�ا�د�نہیدعایشاط�نےسا�سیکافحظترکتیرہےیگ�‪�،‬ا�و�رکوئیصخشا�سد�نا�سےسرتہبعلملمعہنالئے‬
‫گامرگجو�ا�سےسزیا�د�ہلمعرک�ے�(عیینیہیحیبستوسبا�رسےزیا�د�ہڑپھےایا�و�راعام�لریخزیا�د�ہرک�ے�)�ا�و�رجوصخشد�نںیموسبا�ربساح�نالہل حبودم�ہ‬
‫‪3‬‬
‫کےہاگ�ا�سےکانگ�ہاٹم�دیےاجئںیےگاچہےو�ہدنمس�رکیاھج�گےکرب�ابرہو�ں�۔‬
‫َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫ََْ َ‬ ‫َّ َٔ َ ُٔ ْ َ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ َ َ َ َ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬ال اخ ِب ُ�ك ِب� َح ِّب الك ِم ِإل هللاِ ؟ قل ُت‪ َ :‬ي� َر ُسول هللاِ اخ ِب ْ� ِ ن ي�‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ذ ٍّر‪ ،‬قال‪:‬قال َر ُسول هللاِ صل‬
‫َ‬ ‫ََْ َ‬ ‫َ َ َ َّ َٔ‬ ‫ََْ َ‬ ‫َٔ‬
‫ِب� َح ِّب الك ِم ِإل هللاِ ‪،‬فقال‪ِ :‬إن ا َح َّب الك ِم ِإل هللاِ ‪ُ :‬س ْب َحان هللاِ َ ِبو َ� ْم ِد ِه‬
‫اب َف ْضل ْ َ‬
‫ال ِام ِد ي نَ��‪۳�۸�۰�۰‬‬
‫َ ُ ْ َٔ‬
‫ال َدب َب ُ‬ ‫س� ب ن‬‫‪ 1‬نن‬
‫ِ‬ ‫ا� ماجہ ِكتاب ِ‬
‫َ ْ ْ ُ‬
‫وء�‪،۵�۳�۴‬مسندامحد�‪۱�۸��۲ ۸�۷‬‬ ‫‪ 2‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ َ ب� ُب فض ِل ال ُوض ِ‬
‫اللــق َ ب� ُب‬ ‫ـاء �‪،۶�۸��۴ ۲‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب بــدء خ‬ ‫ُّ َ‬ ‫َّ‬ ‫‪ 3‬حصیــح مســم کتــاب الذکروالدعــاء َ ب� ُب َف ْضـ ِـل تَّ ْ‬
‫ال� ِليـ ِـل َوالت ْسـ ِـب ِيح َوالدعـ ِ‬
‫ــر َو تَّ ْ‬ ‫َ َّ ْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َ َ َ ف َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ِص َفــةِ ِإ ْب ِل َ‬
‫يــس َو ُجن ِ‬
‫ــود ِه �‪،۳�۲�۹�۳�،۶�۴�۰�۳‬جامــع �مــذی کتــاب الدعــوات ب�ب مــا جــاء ِ ي� فض ِــل التس ِــب ِيح والتك ِب ي ِ‬
‫يــل‬ ‫ت‬
‫ال� ِل ِ‬
‫ا� حبــان �‪۸��۴ ۹‬‬
‫الل �‪، ۳�۷�۹�۸‬حصیــح ب ن‬‫ا� ماجــہ کتــاب االدب َ ب� ُب َف ْضــل َل إ َ َل إ َّل َّ ُ‬ ‫يــد �‪ �۴�۶�۸‬ن ن‬
‫‪،۳‬ســ� ب ن‬ ‫َّ‬
‫َوالت ْح ِم ِ‬
‫ِ ِ ِ‬
 ‫�� ���‬

‫�ابو�ذ�ر ‪t‬سےرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہلﷺ ےنرفمایامںیھجتوک�و�ہالک�م ہن التبئو�ں وج�الہلاعتلٰیوکبتہ دنسپ ےہ�؟مںی ےنرع�ضایک�ا�ے الہل‬
‫‪1‬‬
‫کے�رسو�لﷺ�!جمےھو�ہالک�مالتبئںیوج�الہلاعتلٰیوکبتہدنسپہے�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےنرفمایا�الہلاعتلٰیوکیہالک�متہبدنسپہےاحبس�نالہل حبودم�ہ�۔‬
‫َ ْ َٔ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ ْ َ َ َّ ُ َ َ َ ْ ْ َ ً َ َ َ ْ َ ْ ُ َّ َّ َ َ َّ‬
‫ل‪ِ ،‬إل كن ال ِذي‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل‪ :‬ما انعم الل عل عب ٍد ِنعمة فقال‪ :‬المد ِ ِ‬ ‫عن ان ٍس قال‪:‬قال رسول ِ‬
‫َٔ َ َٔ ْ َ َٔ َ َ‬
‫ا ْعط اف َضل ِ َّما اخذ‬
‫انس‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاسجدنب�ےوک�الہلاعتلٰییسکتمعنےسرسف �را� فز مرائےا�و�ر�و�ہا�سرپ�احلدملہل کےہوت�ا�ساکیہ‬
‫‪2‬‬
‫حدمہکان�ا�ستمعنےسافلضےہوج�ا�سےناحصلیکےہ�۔‬
‫َ َ‬ ‫فَ َ َّ َ َ َ ْ ُ َّ ْ نُ ُ َ َ َٔ َّ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ ثَ ُ ْ َٔ َّ َ ْ ً ْ َ َّ َ َ‬
‫الل قال‪ َ :‬ي� َر ِّب لك‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل حد�م‪ :‬ان عبدا ِمن ِعب ِاد ِ‬ ‫الل ب� عر‪ ،‬ان رسول ِ‬ ‫�دثنا عبد ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� َك َوِل َع ِظ ي� ُس ْلطا ِن َك‪ ،‬ف َع َّض َل ْت ِب� ْ َل َل َك ْ ي ن�‪ ،‬ف َ ْل َي ْدر َ ي� َك ْي َف َي ْك ُت َب ِن َ‬ ‫ال ْم ُد َ َكا َي ْن َب�غ ِ َجل َل ِل َو ْ‬
‫َْ‬
‫ا�ا‪ ،‬ف َص ِع َدا ِإل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ج‬ ‫ي‬ ‫ِ‬
‫َ ْ َ َ ْ ُ ُ َ َ َ َّ ُ َ َّ َ َ َّ َ ُ َ َٔ ْ َ ُ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ َّ َ َّ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ةً َ َ‬
‫السم ِاء‪ ،‬وقال‪ :‬ي� ر بنا‪ِ ،‬إن عبدك قد قال مقال ل ند ِري كيف نكت ب�ا‪ ،‬قال الل عز وجل‪ :‬وهو اعل ِب�ا قال‬
‫ْ َ َ ََ َ‬ ‫َ َ َ َ ّ َّ ُ َ َ َ َ ّ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ �غ َ َ َ ْ َ‬ ‫َُْ ُ َ َ َ َ َْ‬
‫�ك َو َع ِظ ي ِ� ُسلطا ِنك‪ ،‬فقال‬ ‫عبده‪ :‬ماذا قال عب ِدي؟ قال‪ :‬ي� ر ِب ِإنه قال‪ :‬ي� ر ِب لك المد كا ينب ِ ي ِ جلل ِل و ج ِ‬
‫َ تَّ َ ْ َ ن َ َٔ‬ ‫َّ ُ َ َّ َ َ َّ َ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ َ ْ‬
‫ا� فا ْج ِز َي ُه ِب َ�ا‬ ‫الل عز وجل لما‪:‬اكتباها كا قال عب ِدي‪ ،‬ح� يلق ِ ي‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایابدنگا�ناٰلیہںیمےسایکدنب�ےےنہیاہک�’�’�ا�ےرپ� �ور�دگا�ر�!تری�یا�سرط�ح‬
‫ریحا�نوپریاش�ن‬
‫ےہ‘�‘�ا�سےسد� نوو�ںرفشےت �‬
‫ترعیفےہسجرط�حریت�ےرہچ�ہاقد�سےکالج�لا�و�رتری�یمیظعاب� شداہتےکاشیا�ناش�ن �‬
‫ہوگےئاہنںیولعم�مںیہناھتکہو�ہا�ساک�اجر� ثوو�ا�بےسیکںیھکل�؟لذہ�ا�و�ہٓاسام�نیکرط�فڑچ�ھےئگ�ا�و�ربا�رگا�ہاٰلیہںیمانوہ�ںےنرع�ضیکا�ے‬
‫ہام�ر�ےر�ب�!تری�ےایکدنب�ےےنایکایاسلکہماہکہےسجےکاب�ر�ےںیمںیمہولعم�مںیہنہکمہا�ساک�اجر� ثوو�ا�بےسیکںیھکل�؟�الہلاعتلٰی‬
‫نےرفمایاحالانہکو�ہوخ�باجناتہےہکا�سےکدنب�ےےنایککاہتاھ�‪،‬مری�ےدنب�ےےنایککاہہے�؟�انوہ�ںےنرع�ضیکا�ےرپ�و�ر�دگا�ر�!ریت�ے‬
‫ےہ‘�‘تو�الہل‬
‫بدن�ےےناہک�’�’ تری�یا�سرط�حرعتیفےہسجرط�حریت�ےرہچ�ہاقد�سےکالج�لا�و�رتری�یمیظعاب� شداہتےکاشیا�ناش�ن �‬
‫عز�وجلےنا�نرفشوت�ںےسرفمایاکہا�سہملکوک�اسیرط�حھکلولسجرط�حریم�ےدنب�ےےناہکہےیتحہکبجو�ہریم�یالمقا�تےکےیل‬
‫‪3‬‬
‫�ٓائےاگتومںیوخ�د�اسےا�سیکزج�ا�د�و�ںاگ�۔‬
‫بسرعتیفالہلاعتلٰیےکےئلےہوجتام�ماہجنو�ںاکپالےنو�الاےہ�‪،‬‬
‫ْ َٔ ْ ْٔ ُ َ ْ َٔ ْ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َٔ َ‬
‫هللا ل َي ْ� ضَ� َع ِن ال َع ْب ِد ان َ ي� ك ال ك�ة ف َي ْح َم َد ُه‬ ‫َع ْن ان ِس ْب ِ ن� َما ِل ٍك‪ ،‬قال‪:‬قال َر ُسول هللاِ صل هللا علي ِه وسل‪ِ :‬إن‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َٔ ْ َ شْ َ َ شَّ ْ َ َ‬
‫ال� َبة ف َي ْح َم َد ُه َعل يْ َ�ا‬ ‫عل ي�ا او ي�ب‬

‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب الذکروالدعائ ب�ب َ ب� ُب ف ْض ِل ُس ْب َحان هللاِ َ ِبو َ� ْم ِد ِه �‪۶�۹�۲�۶‬‬
‫ال ِام ِد ي نَ��‪۳�۸�۰�۵‬‬‫ال َدب َ ب� ُب َف ْضل ْ َ‬
‫َ ُ ْ َٔ‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫س� ب ن‬
‫ِ‬ ‫ا� ماجہ ِكتاب ِ‬
‫ال َدب َ ب� ُب َف ْضل ْ َ‬
‫ال ِام ِد ي نَ� �‪۳�۸�۰�۱‬‬
‫َ ُ ْ َٔ‬ ‫‪ 3‬نن‬
‫س� ب ن‬
‫ِ‬ ‫ا� ماجہ ِكتاب ِ‬
 ‫�� ���‬

‫�انس نب املک ‪t‬سےرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہلﷺ ےنرفمایا الہل ا�س اب�توکسپدنفرماتاہےہکرہاھکنے رپ ا�و�ر ےنیپ رپبدن�ہ الہلیک دمح�وثان‬
‫‪1‬‬
‫کر�ے�۔‬
‫عیینالہلاعتلٰیرص�فا�سزیمیناعلماک�ر�بںیہنےہہکلبو�ہر�بالاعملنیینعیزما�ن مواک�نںیمیھبساعلو�ںاکرپ�و�ر�دگا�رےہا�و� گر�ار�و�ہا�نتنگاعلوم�ں‬
‫کاپر�و�ر�دگا�رہےوتال�زمیاب�تےہہکرپ�و�ر�شاپنےو�الےیھبامت�ماعلوم�ںںیموہ�ںےگ‪�،‬ایکاقم�مرپف مرایا�‪:‬‬
‫َ ٰ ّ ْ َ ْ ُ َ ّ َّ ٰ ٰ َ َ ّ ْ َ‬
‫ال ْر ِض َر ّب ْال ٰعلَ ِم ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۳۶‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِفِ المد ر ِب السمو ِت ور ِب‬
‫ترجہم�‪:‬پسرعتیفالہلیہےکےیلےہوجزمنیا�و�رٓاسامنو�ںاکاملکا�و�راس�ر�ےاہج�نو�الو�ںاکرپ�و�ر�دگا�رےہ�۔‬
‫َ َ َ َ ۗ ُ ْ َ َّ ْ ّ َ َ ُ ُ‬
‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ ْ َ ۗ َ ْ ُ ْ َ َّ َ‬ ‫َ‬
‫ا ِْن ُه َوا ِّل ِذ ْك ٌر ِّل ْل ٰعلَ ِم ْ َ‬
‫هللا َر ّب‬ ‫ك ا ْن ي ْست ـ ِق ْي َمۭ ‪۲۸‬۝ وما تشاءون اِل ان يشاء‬ ‫يۙ ‪۲۷‬۝ لِمن شاء ِمن‬
‫‪3‬‬
‫يۧ ‪۲۹‬۝‬ ‫ْال ٰعلَ ِم ْ َ‬

‫رہ�سصخشےکےیلوجر�ا�ِہر�استرپانلچاچہاتوہ�ا�و�راہمت�ر�ےاچہےنےسھچک‬
‫ترجہم�‪:‬یہوتاس�ر�ےاہج�نو�الو�ںےکےیلتحیصنےہ‪،‬متںیمےس ا‬
‫ہنںیوہتابجکتالہلر�بالاعملنیہناچہے۔‬
‫ےہ مرایا‬
‫جاہ�ںکتا�ن ندایئو�ںیکلکشوصو�ر�تاکعتقلےہوتیہٓایتاظہرکرتیےہہکا�نںیما�و�رہام�ر�یدنایمںیاشمبتہ ف‬
‫َ ُ َّ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ٰ ٰ َّ ِ َ ْ َ ْ ِ ْ َ ُ َّ ‪۰‬۝ َ َ َ َّ ُ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ُ َّ َ ْ َ ُ ْٓ َ َّ َ َ ٰ ُ ّ‬
‫ك َ ْ‬
‫ش ٍء‬ ‫ن يـتنل المر بينن لِتعلموا ان هللا ع ِ‬ ‫ا ال ِذي خلق سبع سو ٍت وم الرض ِمثله ۭ‬
‫َ ْ ٌ َّ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ُ ّ َ ْ ْ‬
‫‪4‬‬
‫ش ٍء ِعل ًماۧ ‪۱۲‬۝‬ ‫ق ِدي‪۰‬۝ ۙۥ وان هللا قد احاط ِب ِ‬
‫ك‬
‫قِس‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلو�ہےہسجےناس�تٓاسام�نانبئےا�و�رزمنییک مےسیھبانیہےکامندن�‪،‬ا�نےکد�رمای�نمکحان�ز�لوہتارہاتےہ(یہاب�تںیہمتا�س‬
‫لےیاتبئیاجرہیےہ)اتکہمتاج�نولہکالہلرہزیچرپدق�ر�ترھکاتےہ�‪،‬ا�و�رہیہکالہلاکملعرہزیچرپطیحمےہ�۔‬
‫�ا�و�رکائان�تںیمزندگیہگجہگجرھکب�یڑپ�یےہ�۔‬
‫َ ََ ۗ َ‬ ‫م َداۗ َّب ٍ ۭة‪۰‬۝ َو ُه َو َ ٰ‬
‫عَْ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫َْ‬ ‫َ ِ ْ ٰ ٰ َ ْ ُ َّ‬
‫‪5‬‬
‫ج ِع ِه ْم اِذا يشا ُء ق ِد ْ ٌ ۧ‬
‫ي ‪۲۹‬۝‬ ‫ث ِف ْي َما ِ ْ‬
‫ِ‬ ‫الس ٰم ٰو ِت َوال ْر ِض وما ب‬ ‫وم اي ِتهٖ خلق‬
‫ولخما�توجا�سےند� نوو�ںہگجالیھپرکیھںیہو�ہبجاچہے‬ ‫ترجہم�‪:‬ا�سیکاشننوی�ںںیمےسےہہیزمنیا�و�رٓاسامنو�ںیکدیپ� ئاش�‪،‬ا�و�رہیاجند�ا�ر ق‬
‫�اہنںیاٹکاھرکاتکسےہ�۔‬
‫جبالہلاعتلٰیےنون�ح‪u‬کو�اپینرشم�کوق�مےساجن�تاطعف مرائیوتحدمایب�نرکنےکاف مرایا�‪:‬‬
‫َ َ َ َ ْ َ ْ َٔ‬
‫ال ْ ِك َو شُّ ْ‬ ‫الذکروالدعا� ُب ْاس ِت ْح َباب َ ْ‬
‫ال� ِب �‪،۶�۹�۳�۲‬جامع ت�مذی کتاب االطعمۃ َ ب� ُب‬ ‫ح ِد هللاِ تعال بعد‬ ‫ِ‬ ‫َب‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ف َ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ‬
‫ما جاء ِ ي� احلم ِد عل الطع ِام ِإذا ف ِرغ ِمنه �‪۱�۸�۱�۶‬‬
‫الاثیۃ�‪۳�۶‬‬
‫‪ 2‬ج‬
‫ت‬
‫التکو��‪۲�۹��۲�۷‬‬ ‫‪3‬‬
‫ی‬
‫‪ 4‬الطالق�‪۱�۲‬‬
‫‪ 5‬الشوری�‪۲�۹‬‬
 ‫�� ���‬
‫َّ ْ َ ٰ ّ َ ِ َ ْ َ ْ ٰ ّ‬
‫الظ ِلـ ِم ْ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َّ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ُ ْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ي ‪۲۸‬۝‬ ‫ك فق ِل ال َـح ْمد ِل ِال ِذي نىنا م القو ِم‬
‫ف ِاذا استويت انت وم معك ع الفل ِ‬
‫ترجہم�‪:‬پرھجبوت�ا�و�رجوتری�ےاستھںیہ�‪،‬شکیترپوس�ا�روہجائووتہہکبسرعتیفالہلےکےیلےہسجےنںیمہاظلمولگو�ںےساجن�تد�ی۔‬
‫‪u‬ا�ولا�داطعف مرائیوت�انوہ�ںےنالہلیکدمحہیایب�نرفمائی�۔‬
‫�ا�و�رجبابر�اہمی‪u‬کوبڑھاپےںیمالہلاعتلٰیےناسامعلی‪�u‬ا�و�ر�اساح�ق �‬
‫ۗ‬ ‫ُ‬
‫ُ ّ َ‬ ‫َ‬ ‫ق‪۰‬۝ ا َِّن َر ّ ْ‬ ‫ِس ِع ْي َل َوا ْ ٰ‬
‫ِس َ‬ ‫َ ْ َ ْ ُ ٰ ّ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ‬
‫ع ْالك َِب ا ْ ٰ‬
‫‪2‬‬
‫ب ل َس ِم ْيع الدعا ِء ‪۳۹‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ۭ‬ ‫ِ‬ ‫المد ِل ِال ِذي وهب ِل‬
‫‪u‬ا�و�راساح�ق‪u‬عاطکےی�‪،‬بےکشریم�ا�ر�بوتبتہدعانسےن‬ ‫رتجہم�‪:‬بسرعتیفا�سالہلیکےہسجےنےھجم ھڑباپےےکاب�وجو�داسامعلی �‬
‫�و�الاہے�۔‬
‫‪u‬ا�و�رلسامی�ن‪u‬کوملعاطعرفمایاوت�انوہ�ںےنا�سرپمرغ�و�رہونےےکاجبئےالہلاعتلٰیاک�اناع�ماھجمسا�و�ر�ا�سیکدمحہیایب�ن‬
‫�الہلاعتلٰیےند�ائو�د �‬
‫کی�۔‬
‫َ‬
‫ّ ْ َ َّ َ َ َ ٰ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َََْٰ ََْ َ ٗ َ َ َ‬
‫‪3‬‬ ‫م ِع َبا ِد ِه ْال ُم ْٔو ِم ِن ْ َ‬
‫ي ‪۱۵‬۝‬ ‫ي ِّ ْ‬ ‫ََ َ َ ُ‬
‫ولقد اتينا داود و ُسل ْي ٰم َن ِعل ًماۚ‪۰‬۝ وقال ال ْمد ِل ِال ِذي فضلنا ع ك ِث ٍ‬
‫‪u‬ا�و�رلسامی�ن‪u‬کو�ایکملعدیا�ا�و�ر�ا�ند� نوو�ںےناہکتام�مرعتیفالہلےکےیلہےسجےنںیمہ�اپےن‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ربالشہبانیقیہمےند�ائو�د �‬
‫بتہےسوممندنب�و�ںرپتلیضف �دی�۔‬
‫جبالہلاعتلٰیےکرپہزیگا�ربدن�ےا�سیکےبامش� �را�و�رلا�ز�و�ا�لوتمعن�ںرھب�یوتنج�ںںیمد�اخلوہ�ںوت�و�ہیھبالہلاعتلٰییکدمحہیایب�نرکیںےگ�۔‬
‫َ ٰ ّ ُ َ ْ َّ ْ ُ ُ ْ َ َ ُ َ َّ ْ َ ْ َ ِ ْ َ َ َ ِ ْ َ َ َّ ُ ْٔ ُ ًٔ ‪۰‬۝ َ َ ُ ُ ْ ْ َ َ ْ ٌ َ َ ُ ْ َ ْ ُ‬
‫ب ولــولــواۚ ولِباسهم ِفيا ح ِري ‪۳۳‬۝ وقالوا الـمد ِل ِ‬ ‫جنت عد ٍن يدخلونا يلون ِفيا م اسا ِور م ذه ٍ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫م ف ْضلهٖ ۚ‪۰‬۝ ل َيَ ُّس َـنا ِف ْياَ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َّ َ َّ َ َ َ ُ ٌ َ ُ ُ ۨ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ ٓ َ ْ َ َ َّ ْ‬
‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ن اِن ربنا لغفور شكورۙ ‪۳۴‬۝ ال ِذي احلنا دار المقام ِة‬ ‫‪۰‬۝‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ب عنا الز ۭ‬ ‫ال ِذي اذه َ‬
‫َ َ ٌ ََ َ ُ َ َ ُُ‬
‫‪4‬‬
‫ب ّول يَ ّسـنا ِف ْيا لغ ْو ٌب ‪۳۵‬۝‬‫نص‬
‫ترجہم�‪:‬مہہشیرہےنو�الیںیتنجںیہنجںیمہیول�گد�اخلوہ�ںےگ�‪�،‬وہا�ںاہنںیوسنےےکونگنک�ںا�و�رموتوی�ںےسٓا�ر�اسہتایکجائےاگ�‪�،‬وہا�ںا�ن‬
‫کالاب�سریمشوہگا�ا�و�ر�و�ہںیہکےگبسرعتیفا�سالہلیکےہسجےنمہےسمغد�و�رکر�دیا�‪،‬قیانیامہ�ر�ا�ر�بےبدحخبےنشو�الاا�و�رناہیتدق�رفرمانے‬
‫ریھٹا�دیا�‪�،‬ا�باہی�ںہنںیمہوکئیتقشمشیپٓاتیےہ�ا�و�رنہاکت�نالحقوہتیےہ�۔‬ ‫�و�الاےہ�‪،‬جسےنںیمہاپےنلضفےسابد�یایق�میکہگج �‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬ ‫ٓ‬
‫َ ْ َ َّ ْ َ َّ َ ْ َ َّ ُ ْ َ ْ َ َّ ُ َ ً ‪۰‬۝ َ ّ َ َ ُ ْ َ َ ُ َ ْ َ‬
‫ٰ‬
‫ُ ْ َ َََُ ٰ‬
‫ـتا َسل ٌم‬ ‫ت ا ْ َب ُابَا َوقال لهم خزن ـ‬ ‫و ِسيق ال ِذي اتقوا ربم اِل الن ِة زمراۭ ح اِذا جاءوها وف ِتح‬
‫َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ٗ َ َ ْ َ َ ْ َ‬
‫ال ْرض نَ َـت َب َّو ُا ِ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ ُ‬ ‫ََْ ُْ ْ ُ ْ َ ْ‬
‫اد ُخلُ ْو َها ٰخ ِلد ْ َ‬
‫م‬ ‫ي ‪۷۳‬۝ َوقالوا الَ ْمد ِل ِ ال ِذي صدقنا وعده واورثنا‬ ‫ِ‬ ‫عليك ِطبتم ف‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْالَـ َّـن ِة َح ْي ُ‬
‫ث ن َ َشاۗ ُ ۚء‪۰‬۝ ف ِن ْع َم ا ْج ُر ال ٰع ِم ِل ْ َ‬
‫‪5‬‬
‫ي ‪۷۴‬۝‬
‫‪ 1‬املومنون�‪۲�۸‬‬
‫اہ� �‪۳�۹‬‬
‫‪ 2‬با� ی‬
‫‪ 3‬النمل�‪۱�۵‬‬
‫‪ 4‬فاطر�‪ �۳‬ت‪۳�۵��۳‬‬
‫‪ 5‬الزمر ‪۷��۳ ،۷��۴‬‬
 ‫�� ���‬

‫ترجہم�‪:‬ا�و�رجولو�گاپےنر�بیکانف مرانیےسرپہزیکرتےےھتاہنںیرک�و�ہد گ�رر�و�ہتنجیکرط�فےلاجیاجائےاگیاہ�ںکتہکبجو�ہوہا�ں‬

‫نہپںیچےگا�و�ر�ا�سےکد�ر�و�ا�ز�ےےلہپیہوھکلےاجچےکوہ�ںےگوت�ا�سیکنیمظتنما�نےسںیہکےگہکالس�موہتمرپ�‪،‬بتہاچےھرہے�‪�،‬د�اخل‬
‫وائو�ا�سںیمہشیمہےکےیل�‪�،‬ا�و�ر�و�ہںیہکےگبسرعتیفالہلےکےیلےہسجےنامہ�ر�ےاستھاپان� عود�ہچسرک ک�داھیا�ا�و�رہموک�ا�سزمنی‬
‫ہ ج‬
‫کا�و�ا�ر�ثانب�دیا�‪�،‬ا�بمہتنجںیماہج�ںچاہںیاپینہگجانبکسےتںیہ‪،‬پسرتہبیناجرہےلمعرکنےو�الو�ںےکےیل�۔‬

‫ِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلاۙ‪�(۰۰۲‬الافتہح�‪)۲‬‬
‫بڑ�ارہمبا�ناہنیترحمرکنےو�الا�۔‬
‫الہلابت�ر�کوتاعلٰییکہید� نوو�ںافص�تالرمحنٰالرحمی کہو�ہتہبیہرحمرکنےو�الاہے‪،‬بڑ�ےابملہغاکیصہغےہ‪،‬عیینالہلابت�ر�کوتاعلٰییکرحتم‬
‫�ا�و�رکر�موفلضاپینولخم�قرپ�ا�سدق� �رزیا�د�ہ‪�،‬ا�سدق�ر�وسعیا�و�ر�ا�سدق�ربےدح� حواس�بےہوجبای�نےسابہرہے‪�،‬الہلہیافص�تدیرگ�د� سور�ی‬
‫صاف�تیکرط�حد�ائیمںیہ�‪،‬بضعےتہکںیہہکتفصرمحنٰںیمصتف �رحمییک سنتبزیا�د�ہابملہغےہ�‪،‬یجےسایکاقم�مرپف مرایا‬
‫ال ْ َ ۗ ْ ٰ‬ ‫َ َ ْ ُ َّ ْ ٰ َ ‪۰‬۝ َ ًّ َّ َ ْ ُ ْ َ َ ُ ْ َ‬
‫ق ِل اد ُعوا هللا ا ِو ادعوا الرح ۭ‬
‫ُ ْ‬
‫‪۰‬۝ ‪1‬‬
‫سا ُء الُ ْسن۔۔۔ ‪۱۱۰‬۝‬ ‫ن اي ما تدعوا فله‬
‫ترجہم�‪:‬ا�ےیبن(ﷺ�)ا�نےسوہک�‪،‬الہلہہکرکاکپ�ر�وایرحام�نہہکرک�‪،‬سجان�مےسیھباکپ�ر�وا�سےکےیلبساچےھان�مںیہ�۔‬
‫َّ ْ ٰ ُّ ْ ْ ٓ‬
‫الدن َيا َوال ِخ َر ِة‬ ‫رح ِن‬
‫�ا�سےئل کاہجاتاہے‪،‬‬
‫ح ُن‪َ ،‬خ َل ْق ُت َّ‬
‫الر ِ َ‬
‫ح‬ ‫الر ْ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬
‫الل‪ :‬ا نَ� َّ ُ‬
‫الل‪َ ،‬وا نَ� َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َي ُقول‪ :‬قال َّ ُ‬ ‫َ‬
‫‪:‬س ْع ُت َر ُسول هللاِ َص َّل َّ ُ‬ ‫الر ْ َ َ‬
‫ح ِن ِ‬ ‫َف َق َال َع ْب ُد َّ‬
‫َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ ُ َ‬
‫اس‪ ،‬ف َ� ْن َو َصل َها َو َصل ُت ُه‪َ ،‬و َم ْن قط َ َعا َبت ُّت ُه‬ ‫ْ‬
‫َوشققت َلا ِم ْن يِ‬
‫وک مراتے وہئے انس�الہلاعتلٰی رفماتاہےہک ںیم الہل وہ�ں ‪،‬مںی رحام�ن‬ ‫عدب�الرمحنٰ نب وع�ف ‪t‬سےرم�و�ی ےہمںی ےن�رسو�ل الہلﷺ ف‬
‫ش‬
‫م‬
‫ہو�ں�‪،‬مںیےنرحموکپدی�اکای�ا�و�ر�اپےنان�مےسا�س�(کےان�م�)کو �ققایکہےسجےناسےالمیامںیاسےالمئو�ںاگ�ا�و�رجسےناسےوت�ڑ�امںی‬
‫‪2‬‬
‫بیھاسےوت�ڑد�و�ںاگ�۔‬
‫�دنایمںیا�سیکرحتماع�مےہسجےسالبختصیصاکفر�ومومنبسضیفای�بوہرہےںیہا�و�رٓاخر�تںیمو�ہرص�فرحمیوہگاعیینا�سیکرحتم‬
‫صر�فومنمنیےکےئلاخ�صوہگی�‪،‬یجےسایکاقم�مرپف مرایا‬
‫‪3‬‬ ‫۔۔۔و َك َن ِب ْل ُم ْٔو ِم ِن ْ َ‬
‫ي َر ِح ْ ًي ‪۴۳‬۝‬ ‫َ‬

‫رتجہم�‪�:‬ا�و�ر�الہلوممون�ںرپبتہرحتمرکنےو�الاہے�۔‬

‫‪ 1‬نب� ارسائیل�‪۱�۱�۰‬‬
‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬
‫الص ةِل َ ب� ُب َما َج َاء ِ ي� ق ِط َيعةِ َّ‬ ‫َْ ُ ّ‬
‫ال� َو ِ ّ‬ ‫َٔ‬
‫الر ِ ِح�‪۱�۹�۰�۷‬‬ ‫‪ 2‬جامع �مذی ابواب ِب ِ‬
‫ت‬
‫‪ 3‬االحزاب�‪۴�۳‬‬
 ‫�� ���‬
‫ْ‬ ‫َّ‬
‫الل ُه َّم ْاج َعل َن ِام نْ ُ� ْم‬
‫�ا�ےامہ�ر�ےر�ب�!ںیمہا�نںیمےس کرد�ے�۔(�ٓامنی�)‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال َ‪:‬ل ْو َي ْع ُل ُ‬
‫ْ‬
‫ال ْٔو ِم ُن َما ِع ْند ِ‬
‫الل َع َّز َو َجل ِم َن ال ُعق َوب ِة‪َ ،‬ما ط ِم َع ِب ج َ� َّن ِت ِه‬
‫َ‬ ‫الن َّ� َص َّل ُ‬‫َ ْ َٔ ُ َ َٔ َّ َّ‬
‫عن ا ِب ي� ه َر ْ ي َ�ةان ِ يب‬
‫َٔ َ ٌ َ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ُ َ ْ َ َّ َ َّ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َٔ‬
‫ح ِت ِه ا َح ٌد‬‫الل ِمن الرح ِة‪ ،‬ما قنط ِمن ر‬ ‫احد ولو يعل الك ِفر ما ِعند ِ‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایا�اگرمومنوک�الہلاعتلٰیےکذع�ا�بےکاب�ر�ےںیمحیحصملعوہتوکوئییھبا�سیکتنجیک‬
‫‪1‬‬
‫خو�اہشہنرک�ے�‪�،‬ا�و� گر�ارکافرکو�ا�سیکرحتمےکاب�ر�ےںیمملعوہتوکوئییھبا�سیکرحتمےسامیو�سہنوہ�۔‬
‫‪�(۰۰۳‬الافتہح�‪)�۳‬‬
‫ِكِلٰمِمْوَيِنْيِّدلاؕ �‬
‫بدلےےکد�ن(عیینایقمتاک) مالکےہ�۔‬
‫�ایکدحیثںیمےہبجدنب�ہاملکوی�مالدیناتہکہےوت�الہلاحبسنہاعتلٰیرفماتاہےہکریم�ےدنب�ےےناپےنٓا�پوکمری�ےوح�الےرک�دیا‬
‫�‪،‬عیینہیاتعام�د�وتوکلا�و�روح�الیگاکلکہمےہ�۔‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰیےنر� �وزقایمتےکمیظعدیقع�ےاکبای�نرفماکر�اناسنو�ںوکموتجہایککہا�ےاناسنو�!الہلابت�ر�کوتاعلٰیےنریخ�وشرکےد� نوو�ں‬
‫ولخما�توکاہمت�ر�یدخمتےکےئلرقم�رف مرایا�‪،‬ںیہمتپو�ر�ےاتخای�ر�ا�تےکاستھا�سزمنیرپلخہفی‬
‫ما�د�ےاندرکھرکاہمت�ر�یقیلخترفمائی�‪،‬امت�م ق‬
‫بان�دیاتاکہںیہمتٓا�زمائےہکمتںیمےساچےھاک�موک�نرکتاہے۔‬
‫ْ‬
‫ْ َُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ََ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ٰ َ َ ْ ُ َ ُ ْ َ ّ ُ ُ ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫ل‪۰‬۝ َوه َوال َع ِز ُي الغف ْو ُ ۙر ‪۲‬۝‬
‫ك ا ْح َس ُن ع ۭ‬ ‫ال ِذي خلق الموت واليوة لِيبلوك اي‬
‫ترجہم�‪:‬جسےنوم�تا�و�رزندگیوکایاج�دایکاتکہمتولگو�ںوکٓا�زمارکدکیےھمتںیمےسوک�نرتہبلمعرکنےو�الاےہ�‪،‬ا�و�رو�ہزبر�دستیھبےہ‬
‫�ا�و�رد�رگز�ررفمانےو�الایھب۔‬
‫س ْي ًعۢا َب ِص ْ ً‬‫ْٰ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫م نّ ْط َف ٍة َا ْم َش ۖۤ ّ َ‬ ‫ا َِّن َخلَ ْق َنا ْالنْ َس َ‬
‫‪3‬‬
‫يا ‪۲‬۝‬ ‫اج‪۰‬۝ ن ْبت ِل ْي ِه ف َ َعلنه ِ‬ ‫ٍ‬
‫ان ِ ْ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬مہےناناس�نوک�ایکولخم�طےفطنےسدیپ�اکایتاکہا�ساک�اتماح�نںیلا�و�ر�ا�سرغ�ضےکےئلمہےناسےےننسا�و�ر�دکیےنھو�الابانیا�۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٰ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َّ ُ َّ ْ َ ٰ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ َّ ْ‬
‫‪4‬‬
‫۔۔۔وليعلمن هللا ال ِذي امنوا وليعلمن المن ِف ِقي ‪۱۱‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�الہلوکتوضر�و�ریہدکیانھہےہکےچسوک�نںیہا�و�رجوھٹےوک�ن�۔‬
‫عییناسنوس�ںیکہیاع�رضیڈ�و�ر�ا�سےئلاقئمیکیئگےہاتکہاہمت�ر�ار�بںیہمتٓا�زماکر�دکیےھہکا�سدنچ�ر� �وز�ہزندگیاکحصحیا�و�رہبرتمرص�فسکاناس�ن‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫الت ْو َبةِ َ ب� ٌب ِ ف� ِس َعةِ َر ْ َ‬
‫حةِ هللاِ ت َعال َوا نَّ َ�ا َس َبق ْت غ َض َب ُه�‪ ،۶�۹�۷�۹‬جامع ت�مذی‬ ‫ي‬
‫‪ 1‬مسندامحد�‪،۹�۱�۶�۴‬یہ روایتصحیح مسمل كتاب َّ‬
‫َٔا ْب َو ُ َّ‬
‫‪،۹‬مسندا� یعیل�‪۶�۵�۰�۷‬‬ ‫ب‬ ‫اال�ان�‪�۶�۹‬‬‫ا� حبان �‪،۳�۴�۵‬شعب ی‬ ‫اب الد َع َو ِ‬
‫ات ب�ب �‪،۱�۰�۰‬ح�‪، ۳�۵�۴�۲‬حصیح ب ن‬
‫‪ 2‬امللک �‪۲‬‬
‫‪ 3‬الدھر�‪۲‬‬
‫‪ 4‬العنکبوت �‪۱�۱‬‬
 ‫�� ���‬

‫وو�ںیکریپ�و�ییکا�و�رکو�نا�نیکذکتیب‬
‫نےایک�‪،‬کسےنامہ�ر�یدہ�ایتےکاطمبقزندگیرسبکیا�و�رکسےنرسکیشیک‪،‬کسےنامہ�ر�ےرس ل‬
‫کرتا�رہا�‪،‬کو�نامہ�ر�ے عود�و�ںےس گر�ور�د�انیرککےالبسیےکوھجٹے عود�و�ںرپخو�شوہتارہا�ا�و�رکسصخشوکجز�ا�ءےکا�سد�نرپقینیمکحم‬
‫تاھ�ا�و�رکو�نرص�فا�ساکنا�میہاتیل�رہا�‪،‬کو�نالہلزع�وجلیکےبامش�رعنوتم�ںرپ�ا�سوکشرک�ا�د�ارکتارہاا�و�روک�ندنایاکرحیصنبرکاجئز�وناجائزد�ولت‬
‫حاصلرکنےیکگتو�د�وکرتاھپری�ا�۔‬
‫ہیاکئان�تہنہشیمہےسےہا�و�رنہہشیمہرہےیگ‪،‬ا�ساع�رضیزندگیےکدعبقیًانیمو�تےہسجاکتخلذ�ائہقرہاجند�ا�روکال�زماًکچانھڑپ�ےاگ�۔‬
‫ُ ُّ َ ْ َ ۗ َ ُ ْ‬
‫‪1‬‬
‫ك نف ٍس ذا ِٕىقة ال َم ْو ِت۔۔۔ ‪۱۸۵‬۝‬
‫ترجہم �‪ٓ:‬اخراک�ررہصخشوکرمناےہ�۔‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َٰ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ ٰ َ ْ ُ َ ّ َ‬ ‫ُ ُّ َ ْ َ َ‬
‫‪2‬‬
‫ام ‪۲۷‬۝‬ ‫ان ‪۲۶‬۝ وي ْبق وجه ر ِبك ذو الل ِل و ِ‬
‫الك َر ِ ۚ‬ ‫م َعل ْيَا ف ٍۖۚ‬ ‫ك‬
‫ترجہم�‪:‬ہرزیچوجا�سزمنیرپےہانفوہاجنےو�الیےہ�ا�و�ررص�فریت�ےر�بیکلیلجورکیمذ�ا�تیہابقیرہےنو�الیےہ�۔‬
‫وکاننہوہگی�۔‬
‫رھالہلابت�ر�کوتاعلٰیوجعا�د�لےہ‪�،‬اعام�لیکزج�ا�ءےکےئلایکد� سور�یمیظعرتکائان�تیکقیلخترفمائےاگسج ف‬
‫پ �‬
‫ََْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫َ ْ َ ُ َ َّ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ْ ِ َ َّ ٰ ٰ ُ ُ‬
‫‪3‬‬
‫ت َو َ َبز ْوا ِل ِال َوا ِح ِد الق ّها ِر ‪۴۸‬۝‬ ‫يم تبدل الرض غي الرض والسمو‬
‫ترجہم�‪�:‬ڈ�ر�ا�ٔواہنںیا�سد�نےسبجہکزمنیا�و�رٓاسام�ندب�لرکھچکےسھچکرکدیےاجئںیےگا�و�ربسےکبسالہلو�احدق ّ ہ��ا�رےکاسمےن‬
‫بےناق�باحضروہاجئںیےگ�۔‬
‫�و�ہوی�مالدینوہگاسجںیماب� شداہیر�بیکوہگی‪،‬ا�سوقتالہلزع�وجلاکپ�رکرپوچےھاگ‬
‫ََْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ ُ ْ‬
‫‪4‬‬
‫۔۔۔ ل َِم ِن ال ُملك ال َي ْو َ ۭ‬
‫م‪۰‬۝ ِل ِال َوا ِح ِد الق ّها ِر ‪۱۶‬۝‬
‫را�طمیقتسماکر�اسہت‬
‫ترجہم‪�(�:‬ا�سر�و�زاکپ�ررکپوچاھجائےاگ�)�(�ا�ساع�رضیدنایمںیاپینڑب�ائیاک�دعو�ٰیرکنےو�الو�‪�،‬زمنیرپہنتف فواس�دبرپاکرنےو�الو�‪،‬ص �‬
‫�ر�وکےنو�الو�‪�،‬اپیناحمکتیالتجنے لوو� �)ٓا�جسکیکاب� شداہیےہ(سا�ر�اعالماکپ�ر�اٹےھاگ�)�الہلو�احدقاہ�رکی�۔‬
‫َ ُ ُ َ َ ْ ُ َٔ َ ٌ ف َ َ ْ َ ْ َ َ ُ ُ ْ ً َ ُ ْ ْ ف ُّ ْ‬ ‫َ َ ّ‬ ‫الل ْ ن� َع َّباس‪َ :‬‬
‫َ ْ َ ْ َّ‬
‫الدن َيا‬ ‫ني} يقول‪ :‬ل ي� ِلك احد ِ ي� ذ ِلك اليو ِم معه حكا كل ِ ِكم ِ ي�‬ ‫ِك ْيم ِ‬
‫الد ِ‬ ‫{مال ِ‬ ‫ٍ‬ ‫عن عب ِد ِ ب ِ‬
‫عدب�الہل نب ابع�س ‪’�’�t‬بدلے ےک د�ن�(عیین ایقمتاک�)مالک ےہ� �۔‘�‘کیریسفتمںی رفماتےںیہ�ا�س ر� �وز�ا�سیک اب� شداہت ںیم ا�س ےک‬
‫سو�ا�ا�و�رکوئیاصحباتخای�رنہوہگاجسرط�حدنایمںیہیاجم�ز ً�ابا� شدا�ہےھت۔‬
‫‪5‬‬

‫ُ َ َّ َ َ َّ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ث َُّ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ َ َ َ‬

‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل‪َ :‬يط ِوي هللا عز وجل السماو ِ‬
‫ات يوم ال ِقيام ِة‪� ،‬‬ ‫َع ْب ُد هللاِ ْب نُ� َع َر‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول هللاِ صل‬
‫ٓ‬
‫‪ 1‬ال معران�‪�۱ ۸�۵‬‬
‫الرمحن�‪۲�۶�،۲�۷‬‬ ‫‪ٰ 2‬‬
‫اہ��‪۴�۸‬‬‫‪ 3‬با� ی‬
‫‪ 4‬املومن �‪۱�۶‬‬
‫ط�ی�‪۱�۴�۹‬؍�‪۱‬‬ ‫تفس� ب‬ ‫‪ 5‬ی‬
 ‫�� ���‬
‫َ ْٔ ُ ُ ُ َّ َ ْ ُ ْ نَ ثُ َّ َ ُ ُ َٔ نَ ْ َ ُ َٔ ْ نَ ْ َ َّ ُ َ َٔ ْ نَ ْ ُ َ َ ّ ُ َ ثُ َّ َ ْ ْ َٔ َ نَ ش َ ُ ُ ُ‬
‫ال‪ ،‬ث َّ� َيقول‪:‬‬ ‫ي�خذهن ِبي ِد ِه اليم�‪ � ،‬يقول‪ :‬ا� ال ِلك‪ ،‬ا ي� ج‬
‫البارون؟ ا ي� التك ِب�ون‪ � .‬يط ِوي الر ِض ي� ِب ِ�م ِ ِ‬
‫َٔ نَ ْ َ ُ َٔ ْ نَ ْ َ َّ ُ َ َٔ ْ نَ ْ ُ َ َ‬
‫ال َتك ِّب ُ�ون؟‬ ‫ا� ال ِلك ا ي� ج‬
‫البارون؟ ا ي�‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاقایمتےکد�نالہلر�بالزع�تٓاسامنو�ںوکٹیپلےلاگرھپاہنںیاپےند�ائںی‬
‫ہاتھںیمےلرکرفمائےاگںیماب� شدا�ہوہ�ں�‪،‬اجبراب� شدا�ہاہک�ںںیہ�؟ربکتو�الےاہک�ںںیہ�؟�‪،‬رھپزیمون�ںوکاپےنابئںیاہتھںیمےلرکرفمائےاگ‬
‫‪1‬‬
‫مںیاب� شدا�ہوہ�ںاجبراب� شدا�ہاہک�ںںیہ�؟ربکتو�الےاہک�ںںیہ؟۔‬
‫فناسفنیسےکا�سد�ناگیلیلھچپولسن�ںےکرہشصخوک�ر�بےکوضح�راحضروہرکاپےناعام�ل(جومسجملکشںیماسمےنوہ�ںےگ�)‬
‫‪2‬‬ ‫۔۔۔و َو َج ُدوا َما َعِلُوا َح ِ ً‬
‫اضا۔۔۔‬ ‫َ‬

‫ترجہم�‪:‬جووجھچکانوہ�ںےنایکاھتو�ہبساپےناسمےناحضراپئںیےگ�۔‬
‫کیوج�ا�بدہیرکنیوہگی‪،‬ا�سر� �وزکوئیاب�تیپھچہنرہےیگ۔‬
‫َْ َ ُ ْ َ ُ ْ َ َ َْٰ ْ ُ ْ َ ٌ‬
‫‪3‬‬
‫ك خا ِف َية ‪۱۸‬۝‬ ‫يم ِٕى ٍذ تعرضون ل تف ِمن‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہد�نوہگاجبمتول�گشیپےیکاجئوگے�‪،‬متاہ�ر�اکوئیر�ا�زبیھاپھچنہر�ہاجئےاگ�۔‬
‫سبوک�اپیناپینششخبیکڑپ�یوہگیوکئییسکےکھچکاک�مہنٓاسےکاگ‪،‬منہجاسمےنیہضیغوغبضےسےنٹھپوکہوگی‪،‬چبےنیکوکئیوص�ر�ترظنہنںی‬
‫�ٓائےاگوس�ائےا�سےکہکالہلسج چرپاہےئرحمرک�ے�۔‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َْ ّ ْ‬
‫‪4‬‬
‫َ ْي َم ل تْ ِلك نف ٌس ِل َنف ٍس ش ْـيـ ـًٔاۭ‪۰‬۝ َوال ْم ُر َ ْي َم ِٕى ٍذ ِّ ۧ‬
‫ل ِ ‪۱۹‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬ہیو�ہد�نےہبجیسکصخشےکےیلھچکرکنایسکےکسبںیمہنوہگا�‪،‬ہلصیفا�سد�نابللکالہلےکاتخای�رںیموہگا�۔‬
‫�ا�و�رکوئیصخشالہلاعتلٰییکاجا�ز�تےکریغببو�لہنےکساگ�۔‬
‫ٌ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ َ َ َّ ُ َ ْ ٌ َّ ْ ‪۰‬۝ َ ْ ُ ْ َ ٌّ َ‬
‫‪5‬‬
‫ق ّو َس ِع ْيد ‪۱۰۵‬۝‬ ‫يم ي ِت ل تكم نفس اِل ِبـ ِاذ ِنهٖ ۚ فِنم ش ِ‬
‫ترجہم�‪:‬جبو�ہٓا�ےاگتوکیسوکبا�ترکنےیکاجم�لہنوہگیالایہہکالہلیکاجا�ز�تےسھچکرع�ضرک�ے�‪،‬پرھکھچول�گا�سر�و�زدببتخوہ�ں‬
‫گےا�و�رکھچکینتخب۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫حن فل ت ْس َم ُع اِل ْ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َّ‬
‫ِلر ْ ٰ‬
‫‪6‬‬
‫ه ًسا ‪۱۰۸‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ت الصوات ل‬‫۔۔۔وخشع ِ‬
‫اس ‪،۷��۳ ۸��۲‬حصیح مسمل‬ ‫َّ‬ ‫‪،۶‬و� ُب َقْو ِل َّ ِ َ َ َ َ‬ ‫الر َقاق َ� ٌب َي ْقب ُض َّ ُ َٔ َ‬
‫الل اال ْرض َي ْو َم ِ‬
‫الق َي َامةِ �‪ َ �۵�۱�۹‬ب‬ ‫اب ّ ِ ِ ب‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری ِك َت ُ‬
‫الل تعال‪ :‬م ِل ِك الن ِ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫َٔ‬
‫الن ِار�‪۷�۰�۵�۰�،۷�۰�۵�۱‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ات ْ ُ‬
‫ال َن ِاف ِق ي نَ� َوا ْحك ِم ْم ب�ب ِصفةِ ال ِق َي َامةِ َو ج َ‬
‫ال َّنةِ َو َّ‬ ‫َ ُ َ‬
‫اب ِصف ِ‬ ‫ِكت‬
‫ِ‬
‫‪ 2‬الہکف�‪۴�۹‬‬
‫‪ 3‬احلاقۃ�‪۱�۸‬‬
‫‪ 4‬االنفطار�‪۱�۹‬‬
‫‪ 5‬ھود�‪۱�۰�۵‬‬
‫‪ 6‬طہ �‪۱�۰�۸‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رٓا�و�ا�زیںرمحنٰےکٓاگےد�باجئںییگایکرسسر�اہٹےکوس�اتمھچکہنونسگے�۔‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ َ ُ ْ ُ ُّ ْ ُ َ ْ َ ٰ َ ُ َ ًّ ‪۰‬۝ َّ َ َ َ َّ ُ ْ َ َّ َ ْ َ َ َ ُ َّ‬
‫‪1‬‬
‫يم يقوم الروح والمل ۗ ِٕىكة صفاۭۙۤ ل يتكمون اِل م ا ِذن له الرحن وقال صواب ‪۳۸‬۝‬
‫رتجہم�‪:‬سجر�و�زر�و�حا�و�رالمئہکفصہتسبڑھک�ےوہ�ںےگ�‪،‬وکئیہنوبلےاگسو�ائےا�سےکجےس�رمحنٰاجا�ز�تد�ےا�و�رجوھٹکیاب�تےہک�۔‬
‫چاننہچوجوکئیصخشالہلابت�ر�کوتاعلٰیےکان�ز�لدش�ہدہ�ایتورف�امنیا�و�ر�رسو�لیکاطاعتںیمزندگیزگ�ا�ر�ےاگا�سےکےئلال�ز�و�ا�لا�و�ر�ابد�ی‬
‫عنوتم�ںرھب�یوتنج�ںیکلکشںیمرتہبینزج�ا�ءےہا�و�ر�ا�سرپ�ر�بیکزیا�ر�تسجےکاقمبےلںیمرہعنتمچیہوہگی‪�،‬ا�و�رجوشصخا�ناپکزی�ہ‬
‫ہد�ایتا�و�ررسو�لالہلﷺیکریس�توکسپتشپڈ�ا�لرک�اپیننمرمضییکزندگیزگ�ا�ر�ےاگ‪،‬دینںیمیئنیئنابتںیڑھگ�ےاگ�‪،‬کیسیتسہ‬
‫کو�اپانساف�رشیےھجمساگ�‪�،‬الہلوحد�ہالشریکوکچوھ�ڑکر�ا�نویتسہ�ںوکپاک�ر�ےاگجنےکاتخای�رمںیھچکیھبںیہن�‪،‬وجوخ�داپےنےئلوکئیاتخای�رہنںی‬
‫�رھکےت‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ ُ ْ ُ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ ْ ٔ ً َّ ُ ْ ُ ْ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ُ ْ َ ْ ً َّ َ ٓ‬
‫ل َا ْن ُف َس ُه ْم يَ ْن ُ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ص ْو َن ‪۱۹۲‬۝‬ ‫ن ‪۱۹۱‬۝ ول يست ِطيعون لهم نصا و‬ ‫شكون ما ل يلق شـيـ ــا وه يلقو ۖۡ‬ ‫اي ِ‬
‫ترجہم�‪:‬ےسیکان�د�ا�نںیہہیول�گہکا�نوکالہلاکرش�کرہھٹ�اتےںیہوجیسکزیچوکیھبدیپ�اںیہنرکتےہکلبوخ�ددیپ�اےیکاجتےںیہ�‪،‬جوہنا�نیکدم�د‬
‫کرکسےتںیہا�و�رہنٓا�پاپیندم�دیہرپاق�د�رںیہ۔‬
‫�ا�ساک�وبا�لوہلان�کمنہجیکلکشںیماسیےکےئلوہگا�‪،‬جسںیمو�ہہنوتجییہےکساگ�ا�و�رنہیہوم�تٓائےیگ�‪،‬‬
‫َ َ ُْ ُ َ َ َ‬
‫‪3‬‬
‫ت ِف ْيا َول ْي ٰي ‪۷۴‬۝‬ ‫۔۔۔ل يو‬
‫ترجہم�‪:‬جسںیمہنو�ہیجےکساگ�ا�و�رنہرمسےکاگ۔‬
‫‪4‬‬ ‫َ َ‬ ‫ثُ َّم َل َيُ ْو ُ‬
‫ت ِف ْيَا َول ْي ٰ ۭ‬
‫ي ‪۱۳‬۝‬
‫رھو�ہسجںیمہنیجےکساگ�ا�و�رنہرمہیےکساگ�۔‬ ‫ترجہم�‪:‬پ �‬
‫ْ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ْال َك ّي ُس َم ْن َد َان َن ْف َس ُه َو َ ِع َل ِ َلا َب ْع َد ْ َ‬
‫الل َص َّل َّ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َّ‬
‫ال ْو ِت َوال َع ِاج ُز‬ ‫ِ‬ ‫َع ْن شد ِاد ْب ِ ن� ا ْو ٍس‪ ،‬قال َ‪:‬ر ُسول ِ‬
‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ َ ْ‬
‫َم ْن ات َب َع نف َس ُه َه َو َاها َو ت َ� نَّ� َعل ِ‬
‫الل‬
‫شد�ا�دبنا�و�س‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایالقعدنمو�ہوہتاےہوجاپےنسفناکوخ�داحمسہبرک�ےا�و�رامبدعالوم�تزندگیےکےئل‬
‫‪5‬‬
‫تای�ر�یرک�ے�‪،‬ا�و�رو�ہصخشویبقو�فوہتاےہوجاپینوخ�اہاش�تیکریپ�و�یرکتارہےا�و�رالہلرپامدییںابندھاترھپ�ے�۔‬

‫‪ 1‬انلاب�‪�۳ ۸‬‬
‫‪ 2‬االعراف�‪۱�۹�۱�،۱�۹�۲‬‬
‫‪ 3‬طہ ‪۷��۴‬‬
‫‪ 4‬االعیل�‪۱�۳‬‬
‫َ ُ ُّ ْ َ ُ ْ ْ َ ْ َ ْ ْ َ َُ‬
‫ا� ماجہ ِكتاب الزه ِد ب�ب ِذ ك ِر الو ِت و ِالس ِتعد ِاد ل�‪،۴�۲�۶�۰‬جامع‬ ‫‪ 5‬مسند ٔا ب� داود الطيالس �‪،۱�۲�۱�۸‬مسند امحد�‪ �۷�۱�۲�۳‬ن ن‬
‫‪،۱‬س� ب ن‬ ‫ٔ‬
‫ي‬ ‫ي‬
‫َٔ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ َ َ ْ‬
‫مسندال�ار�‪۳�۴�۸�۹‬‬
‫ز‬ ‫ب‬ ‫ت�مذی ابواب ِصفةِ ال ِقيامةِ والرقا ِئ ِق والور ِع ب�ب�‪،۲�۴�۵�۹‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
 ‫�� �� �‬
‫َٔ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ُ َٔ ْ ُ َ ُ ْ َ ْ َ َٔ ْ ُت َ َ ُ َ ُ َٔ ْ ُ َ ُ ْ َ َ َٔ ْ ُ َ ُ َت‬ ‫خَ َّ‬ ‫َ ْ َُ‬
‫ك ق ْبل ان توزنوا‪َ ،‬و ج َ� َّه ُزوا ِلل َع ْر ِض اال ك َب ِ�‬ ‫اب‪ ،‬قال‪:‬ح ِاسبوا انفسك قبل ان �اسبوا و ِزنوا انفس‬ ‫عن ع َر ْب ِ ن� الط ِ‬
‫َ نَّ َ َ خ ُّ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ ف ُّ ْ‬
‫الدن َيا‬ ‫الساب يوم ِئ ٍذ عل من حاسب نفسه ِ ي�‬ ‫و ِإ�ا ي ِ�ف ِ‬
‫سدیناعرمفا�ر�و�ق‪t‬ف مرایاکرتےےھت�اپانماحسہبرکتےرہاکر�وقلبا�سےکہکمتےساسح�بایلاجئے�‪�،‬ا�و�ر�اپان� �وز�نرکتےرہارک�وقلبا�سےک‬
‫رکای�ر� �وزقایمتا�س‬
‫متاہ�ر�ا� �وز�نایکجائے�ا�و�ر�ا�سذ�ا�ترگ�امیےکاسمےنا�سڑب�ییشیپیکایت�ر�یرکتےرہاکر�و�‪،‬جسےندنایمںیاپانماحسہب ل‬
‫‪1‬‬
‫پرحاس�بٓاسا�نوہجائےاگ۔‬
‫‪2‬‬
‫عضفیر�و�ایتےہ�۔‬
‫َكاَّيِاُدُبْعَنَوَكاَّيِاُنْيِعَتْسَنؕ‪�( ۰۰۴‬الافتہح�‪)�4‬‬
‫ہمرص�فریت�ییہابع�د�ترکتےںیہا�و�رھجتےسیہدم�داچہےتںیہ�۔‬
‫�ا�ےامہ�ر�ےر�ب!توہیامہ�ر�اخالقومالکےہ ت‪،‬وہیامت�ماکئان�توک �رز�قدیےنو�الاہے� ت‪،‬وہیدکیھ لدو�ںیکاکپ�رکونسےنو�الاہے� ت‪،‬وہیا�ولا�د�دیےن‬
‫�و�الاہے�‪،‬جےس اچہےڑلکے د�ے�‪،‬جےس اچہےڑلکای�ں د�ے�‪،‬جےس اچہےڑلکے ا�و�رلڑکای�ں د�ے ا�و�رجےس اچہےھچکیھب اطعنہرک�ے� ت‪،‬وہی‬
‫عز�تومرتہباطعفرمانےو�الاےہ�‪،‬سبدق�رتںیا�و�ر�اتخای�ر�ا�ترص�فا�و�رصر�فریت�ےاہتھںیمںیہ�‪�،‬ا�سےیلہمرص�فریت�ییہابع�د�ت‬
‫کرتےںیہ�‪،‬‬
‫نَ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ َّ ُ ُ ْ ُ‬
‫الم‪ :‬قل َ ي� َم َّم ُد‪َ ،‬و ُه َو ِ�ج َ ُاع ِإ َّ ي�ك ن ْع ُب ُد‪َ .‬ي ْع ِ ن ي� ِإ َّ ي�ك ن َو ِ ّح ُد َو خَ�اف َو نَ ْ� ُجو‬‫اس‪ ،‬قال‪ :‬قال ِج ب ِ� يل علي ِه الس‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ‬
‫ي� ر بنا ل غ ي�ك‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬سےرم�و�یےہجربیلےنرع�ضیکا�ےدمحمﷺ�!�ٓا�پوی�ںںیہک’�’�ا�ےامہ�ر�ےر�ب�!ہماخ�صریت�ییہوتحدیمانےت‬
‫ہںی‪،‬صر�فھجتیہےسڈ�رتےںیہا�و�رتری�ییہذ�ا�تےسامدی�و�اسبہترھکےتںیہ�‪،‬تری�ےوس�اہمہنیسکیکوتحدیکےاقئلںیہ‪،‬ہنیسکےسڈ�رتے‬
‫‪3‬‬
‫ہںیا�و�رنہیسکےسامدی�و�اسبہترھکےتںیہ� �۔‘�‘‬
‫�ا�ےریم�ےر�ب�!وتنےںیمہاپینابع�د�تےکےئلقیلختایک‪،‬ےسیجرفمایا�‪:‬‬
‫َ َ َ َ ْ ُ ْ َّ َ ْ ْ َّ ْ ُ‬
‫‪4‬‬
‫الن َس اِل ل َِيع ُبد ْو ِن ‪۵۶‬۝‬
‫الن و ِ‬
‫وما خلقت ِ‬
‫رتجہم�‪:‬مںیےننجا�و�راناسنو�ںوک�ا�سےکوس�ایسکاک�مےکےیلدیپ�اہنںیایکےہہکو�ہریمیہدنبگیرکیں�۔‬
‫�ا�و�رتونےیہاناسنو�ںوکمکحرفمایاہے�۔‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٰ ٓ َ ّ ُ َ َّ ُ‬
‫‪5‬‬
‫ن ‪۲۱‬۝‬
‫ّ‬ ‫َ‬
‫ْ َ َ ْ َ َْ ْ َْ ْ َ ْ ََ ُ‬
‫ك ت ّتق ْو َ ۙ‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫ك ال ِذى خلقك وال ِذي ِم قب ِلك لعل‬ ‫اع ُب ُد ْوا َر َّب ُ ُ‬
‫اس ْ‬ ‫ييا الن‬
‫ْ‬ ‫َٔ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ َ‬
‫الرقا ِئ ِق َوال َو َر ِع ب�ب �‪ �۴�۵�۹‬ش‪�،۲‬ح السنة للبغوی�‪۳�۰�۹‬؍�‪۱�۴‬‬ ‫‪ 1‬جامع ت�مذی ابواب ِصفةِ ال ِقيامةِ و‬
‫ٔ‬ ‫ئ ف‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬‫ة‬
‫الس� ي� االمة�‪۵�۳�۱�۹‬‬
‫سلسل االحاديث الضعيفة واملوضوعة وا ث�ها ي‬
‫ط�ی�‪۱�۵�۷‬؍�‪۱‬‬ ‫ت‬
‫ا� با� حا��‪۲�۹‬؍�‪ ،۱‬ی‬
‫تفس� ب‬ ‫تفس� ب ن‬
‫‪ 3‬ی‬
‫ٰ‬
‫‪ 4‬الذ یر�ت�‪۵�۶‬‬
‫‪ 5‬البقرۃ�‪۲�۱‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ترجہم�‪:‬لوگو�!بدنگیاتخای�رکر�و�اپےنا�سر�بیکوجمتاہ�ر�ا�ا�و�رتمےسےلہپوجلو�گوہزگ�ر�ےںیہا�نبساکخالقےہ�‪،‬متاہ�ر�ےےنچبیکوتقعاسی‬
‫صو�ر�تےسوہکسیتےہ۔‬
‫ر�بالاعملنیےناناس�نوک�اپینانشخت‪،‬تیثیحوماق�مالتبکراسر�ا�رخو�د�یاھجمسئیہکدنب�ےیکتیثیحر�بالاعملنیےکایکالغ�میکیسےہ�‪،‬جس‬
‫رضو�ر�تد�رپشی‬
‫یسکزیچکی �‬
‫کاقمدصحای�تاپےنر�بیکابع�د�تےہ�‪�،‬ایاسغال�موج�اپےناملکےکیسکمکحیکالخ�فو� �رز�یںیہنرکتا�ا�و� گر�ار�اسے‬
‫ہ تووکیسا�و�رکےٓاگےاہتھالیھپنےےکاجبئےاپےناملکےسیہامگناتےہ‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َٔ ْ َ‬ ‫َّ َ َ ْ ُ ُ َ َّ َ َ ْ َ ُ َ َ ْٔ ُ َٔ ْ تُ‬ ‫َ َ ف َ‬
‫ني}‪ 1‬قال‪ َ :‬ي� ُم ُر ْك ان خْ� ِل ُصوا ُل ال ِع َب َادة‪َ ،‬وان ت ْس َت ِع ُين ُوه َعل‬‫َع ْن ق َت َادة‪ ِ ،‬ي� ق ْوِ ِل‪�ِ { :‬إ يك نعبد و ِ�إ يك نست ِع‬
‫َٔ ُ‬
‫ا َم َر ْك‬
‫ت’�’ہمرص�فریت�ییہابع�د�ترکتےںیہا�و�رتھجےسیہدم� چداہےتںیہ� �۔‘�‘ںیمالہلاعتلٰیےنںیہمتہیمکحدیاےہ‬
‫قات�د�ہ‪a‬ف مراتےںیہ�ا�سٓای �‬
‫‪2‬‬
‫کہبسرص�فاسیاکخالصابع�د�ترک�و�ا�و�ر�اپےنامت�ماکمو�ںںیمرص�فاسیےسدم�دمانوگ�۔‬
‫لذہ�ا�ا�ےریم�ےدنب�ے ! وتہام�ر�احقدنبگیاجبلانے ےک ےئل رہقمس ےکوبعم�د�و�ںسےٓا�ز�ا�د�ی احصلرککےاپین رہسانس امہ�ر�یدنبگی ںیم‬
‫لاگ�د�ے�‪�،‬اپینوپ�ر�یزندگیاپےنیقیقحاخلقومالکاکاتبدع�ا�ردنب�ہنبرکگز�ا�ر�‪،‬جسرط�حربمغیپٓاخرحمدم�رسو�لالہل ﷺنےںیہمتعاب�د�ا�ت‬
‫یسکات�ویلا�و�رترحیفےکمیلسترک�و‪،‬پرھہمےس‬
‫کاطریہقاھجمسیاہےاسیےکاطمبقامہ�ر�یابع�د�ا�تا�و�ردمح�وثانبای�نرک�و�‪،‬امہ�ر�یامت�مافص�توکریغب‬
‫مد� چداہےتوہئےوہکا�ےامہ�ر�ےاملک�!امہ�ر�یاعجز�انہاتلاجہےہک�۔‬
‫اَنِدْهِاَطاَرِّصلاَمْيِقَتْسُمْلاۙ‪�( ۰۰۵‬الافتہح�‪)�5‬‬
‫مہںییچسا�و�ردیسھیر�ا�ہدکاھ۔‬
‫مہںیدیسھی(�ا�و�رسیچ�)�ر�ا�ہ کداھ�۔سدیھےرسےتیکوتفقیاطعف مرا�د�ے�‪،‬سدیھےر�اسےتیکرط�ف نہرامئیرفما�د�ے�‪،‬عییناپےندنسپید�ہدین‬
‫�اسال�مرپلچےنیکوتفقیاطعرفماد�ے‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ك ْ َ َ ًْ‬ ‫ُ َ ُ‬ ‫ت َعلَ ْي ُ ْ‬
‫ك ِن ْع َم ِ ْ َ َ‬ ‫ك ِد ْي َن ُ ْ‬
‫ك َو َا ْت َ ْم ُ‬ ‫ت َل ُ ْ‬
‫َا ْل َي ْو َم َا ْك َم ْل ُ‬
‫‪3‬‬
‫ال ْسلم ِدينا ‪۳‬۝‬
‫ت ور ِض ْيت ل ُ ِ‬
‫ترجہم �‪ٓ:‬ا�جںیمےناہمت�ر�ےدینوکاہمت�ر�ےےیللمکمرک�دیاےہا�و�راپینتمعنمترپامت�مرکد�یےہا�و�راہمت�ر�ےےیلاسال�موکاہمت�ر�ےدین‬
‫کیتیثیحےسوبق�لرکلایےہ�۔‬
‫َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ضَ َ َ َّ ُ َ َ ً َ ً‬ ‫َ ْ َ َ ْ َٔ ْ‬ ‫َ ْ َّ َّ‬
‫صاطا ُم ْس َت ِق ي� ًما‪،‬‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل قال‪� :‬ب الل مثل ِ‬ ‫ول ِ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫اس ْب ِ ن� سعان الن َص ِار ِّي‪ ،‬عن َرس ِ‬‫عن النو ِ‬
‫ُ ُ‬
‫الص ِاط َد ٍاع َيقول‪:‬‬ ‫اب ُس ُت ٌور ُم ْر َخ ٌاة‪َ ،‬و َع َل َ ب� ِب ِ ّ َ‬ ‫َٔ ْ َ ٌ ُ َ َّ َ ٌ َ َ َ ْ َٔ ْ َ‬ ‫َو َع َل َج ْن َب تَ ْ� ِ ّ َ ُ َ‬
‫الص ِاط سور ِان‪ِ ،‬ف ي ِ� َما ابواب مفتحة‪ ،‬وعل البو ِ‬ ‫ي‬
‫ت‬
‫‪ 1‬الفا�ة‪�5 :‬‬
‫ا� ا� ت‬
‫حا��‪۲�۹‬؍�‪۱‬‬ ‫تفس� ب ن ب‬
‫‪ 2‬ی‬
‫‪ 3‬املائدۃ�‪۳‬‬
 ‫�� �� �‬
‫ْ َ‬ ‫ْ َ ً‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫الص َاط �جَ ِ ًيعا‪َ ،‬و َل َت َت َع َّر ُجوا‪َ ،‬و َداع َي ْد ُعو ِم ْن َف ْو ِق ِ ّ َ‬
‫اس‪ْ ،‬اد ُخ ُلوا ِ ّ َ‬ ‫َٔا ُّ َ�ا َّ‬
‫الص ِاط‪ ،‬ف ِإذا ا َر َاد َيف َت ُح ش ْيئا ِم ْن ِتلك‬ ‫ٍ‬
‫الن ُ‬ ‫ي‬
‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫اب‪ ،‬قال‪ َ :‬يو َ�ك ل تف َت ْح ُه‪ ،‬ف ِإنك ِإن تف َت ْح ُه ت ِل ْج ُه‪َ ،‬و ِ ّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫ْ َْ‬
‫اب‬ ‫الب َو ُ‬
‫الل‪َ ،‬و ْ‬‫الس َور ِان‪ُ :‬حد ُود ِ‬ ‫الصاط إال ْسل ُم‪َ ،‬و ُّ‬
‫ِ‬ ‫البو ِ‬
‫َ ْ َ ّ َ اط‪َ :‬واع ُظ َّ ف‬ ‫اب َّ َ َّ‬ ‫اع َع َل َر ْٔا ِس ِ ّ َ‬ ‫ال َف َّت َح ُة‪َ َ :‬مار ُم َّ َ َ َ َّ‬ ‫ُْ‬
‫الل ِ ي�‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫الص ِ‬
‫اع ِم ِن فوق ِ‬ ‫الل‪ ،‬والد ِ ي‬ ‫الص ِاط‪ِ :‬ك َت ُ ِ‬ ‫الل‪ ،‬وذ ِلك الد ِ ي‬ ‫ِ ِ‬
‫َْ ُّ‬
‫قل ِب ِك ُم ْس ِ ٍل‬
‫نو�ا�سنباعمس�ناناص�ر�یےسرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�الہلاعتلٰیےنرص�ا�طمیقتسمیکاثم�لا�سرط�حایب�نیکےہےسیجایکر�اسہت‬
‫ہو�ا�و�ر�ا�سےکد� نوو�ںرط�فدیو�ا�ریںوہ�ںا�نںیمیئکایکےلھکوہئےد�ر�و�ا�ز�ےوہ�ں�ا�و�ر�د�ر�و�ا�ز�و�ںرپپر�د�ےکٹلرہےوہ�ں�ا�و�ر�ر�اسےت‬
‫کےد�ر�و�ا�ز�ےرپ�ایکاکپ�رنے�و�الامرق�رہوجویہاعال�نرکرہاوہکہا�ےولگو�!تمبسدیسھےر�اسےترپچولا�و�ر�د�ائںیابئںیتماھجنوک�‪�،‬ا�و�ر�ایک‬
‫وھانچاہےوت�و�ہہہکد�ےھجترپ�افوس�س�!�اسےہنوھکلان�‪�،‬اگرتونے‬
‫یسکد�ر�و�ا�ز�ے کوک ل‬
‫پاک�رنےو�الا�ر�اسےتےکد�رمای�نںیموہجبوکئیا�نںیمےس‬
‫�اسےوھک�لدیاوتا�سںیمد�اخل وہاجئےاگچاننہچا�ساثم�لںیم رص�ا�ط�(�رسےت�)سےرم�ا�د�اسال�مےہ�‪�،‬دیو�ا�ریںدح�و�د�اٰلیہ ںیہ ‪،‬ھکےل وہئے‬
‫�د�ر�و�ا�ز�و�ںےسرم�ا�د�الہلاعتلٰییکرح�ا�مرک�د�ہزیچیںںیہ�‪�،‬ا�و�ر �ر�اسےتےکد�ر�و�ا�ز�ےرپاکپ�رنےو�الارق�ٓا�نرکیمےہا�و�رسر�ر�ا�ہاکپ�رنےو�الا�الہلاعتلٰی‬
‫‪1‬‬
‫کا�و�ہوخ�فےہوجہرسمامل�نےکد�لںیموہتاےہ�۔‬
‫کوینہکٓا�زمائشالہلاحبسنہوتاعلٰییکتنسےہا�و�رکیسوص�ر�تںیمیھبدنب�ےےکےئلا�سےسرفمہنںی‪،‬رق�ٓا�ندیجممںیالہلابت�ر�کوتاعلٰیےن‬
‫الثمٓا�د�م‪u‬کیٓا�زمائشاکذکررفمایا‬
‫چدن�ابنای�ء ً�‬
‫ٰ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ّ ََ َ َْ ِ َ ّ‬‫َ‬ ‫َ ٰ ٓ ٰ َ ُ ْ ْ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ َ َّ ُ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫‪2‬‬ ‫الظ ِلـ ِم ْ َ‬
‫ي ‪۱۹‬۝‬ ‫ث ِشـئ ُ َت َول تق َر َب ٰه ِذ ِه الشجرة فتكون م‬ ‫ويدم اسكن انت وزوجك النة فك ِم حي‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�ا�ےٓا�د�م!تو�ا�و�رتری�یویب�ید� نوو�ںا�ستنجںیمرہوجاہ�ںسجزیچکومتاہ�ر�اجیاچہےاھکئومرگ�ا�سد�رختےکاپ�سہنانکٹھپ�و�رنہ‬
‫ظالوم�ںںیمےسوہجائوگے�۔‬
‫ون�ح ‪u‬کیٓا�زمائشیکیئگ�‪،‬‬
‫َ‬ ‫ال ِكم ْ‬
‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ْ َ ْ َ َّ َ ْ َ َ َ ّ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ٰ ُ ْ ٌ َّ َّ ٗ َ َ َ َ ّ َّ‬
‫‪3‬‬
‫ي‬
‫ِ ‪۴۵‬۝‬ ‫ك‬ ‫ح‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ق‬ ‫ال‬ ‫ك‬‫د‬ ‫ع‬‫و‬ ‫ِن‬ ‫ا‬‫و‬ ‫ل‬ ‫ِ‬ ‫ه‬ ‫ا‬ ‫م‬‫ِ‬ ‫ن‬ ‫وندي نح ربه فقال ر ِب ا ِ‬
‫اب‬ ‫ِن‬
‫ترجہم�‪:‬نو�ح ‪u‬نے اپےن ر�بوکپاک�ر�اکاہ�ا�ے ر�ب ! ریم�ا اٹیب ریم�ےرھگ�و�الو�ں ںیم ےس ےہ ا�و�رتری�ا� عود�ہاچسہے�ا�و�رتوسب احکوم�ں ےس‬
‫بڑ�ا�ا�و�رہبرتحاکمےہ�۔‬
‫�ابر�اہمی‪u‬کیٓا�زمائشاک�ذکرف مرایا‬
‫َ َ َ ََ ُ‬ ‫َ‬
‫َ ً ‪۰‬۝ َ َ ْ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫م ذ ِّر ّي ِ ْ ۭ‬
‫ت‪۰‬۝ قال ل ينال‬
‫َ َّ‬
‫ِلن ِ‬
‫اس اِماماۭ قال و ِ‬ ‫ت فا َت َّـم ُه َّنۭ‪۰‬۝ َقال ا ِ ْ‬
‫ِن َجا ِعلك ل‬ ‫ك ٰم ٍ‬
‫َ ْ َ ٰ ٓ ْ ٰ َ ُّ ٗ َ‬
‫ه َربه ِب ِ‬ ‫و ِا ِذ ابتل اِب ٖ‬

‫‪ 1‬مسند امحد �‪۱�۷�۶�۳�۴‬‬

‫‪ 2‬االعراف �‪۱�۹‬‬
‫‪ 3‬ھود �‪۴�۵‬‬
 ‫�� �� �‬
‫ّٰ‬
‫‪1‬‬ ‫الظ ِل ـ ِم ْ َ‬
‫ي ‪۱۲۴‬۝‬ ‫َع ْه ِدي‬
‫ترجہم�‪:‬یا�دکر�وکہ بج ابر�اہمیوک�ا�س ےک ر�ب ےن دنچ ابتو�ں ںیمٓا�زمایا�ا�و�ر�و�ہ ا�ن بس ںیم وپ�ر�ا�اترگایتو�ا�س ےناہکمںی ےھجتبس ولگو�ں‬
‫ےہ؟�ا�سےنوج�ا�بدیامری�ا� عود�ہاظلوم�ںےسقلعتمںیہنےہ�۔‬
‫کایپوش�اباننےو�الاوہ�ں‪،‬ابر�اہمیےنرع�ضایک�ا�و�رکایمری�یا�ولا�دسےیھبیہی عود�ہ �‬
‫یوسفیکٓا�زمائشا�سرط�حیکیئگ�۔‬
‫ّٗ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ّ ٗ َ ّ ْٓ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ‪۰‬۝ َ‬ ‫َ َ َّ َ‬
‫اي‪۰‬۝ اِنه ل يُف ِل ُح‬ ‫ب ا ْح َس َن َمث َو َ ۭ‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ‫ِن‬
‫ا‬ ‫ِ‬ ‫هللا‬ ‫اذ‬‫ع‬ ‫م‬ ‫ال‬ ‫ق‬ ‫ۭ‬ ‫ك‬‫ل‬ ‫ت‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫ال‬‫ق‬ ‫و‬ ‫اب‬ ‫ب‬ ‫ال‬ ‫ت‬‫ِ‬ ‫ق‬ ‫۔۔۔وغل‬
‫ۗ‬ ‫ْ‬ ‫ٰ ّ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َّ ْ ‪۰‬۝ َ َ َّ َ َ ْ َ ٓ َ ْ َّ ٰ ُ ْ َ َ َ ّ ‪۰‬۝ َ ٰ َ َ ْ َ َ ْ ُ ُّ‬
‫الس ْ ۗو َء َوال َف ْح َشا َ ۭء‪۰‬۝‬ ‫ص ف ع نه‬ ‫الظ ِلمون ‪۲۳‬۝ ولقد هت ِبهٖ ۚ وه ِبا لول ان را بهان ر ِبهٖ ۭ كذلِك لِن ِ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۲۴‬۝‬‫صَْ‬ ‫َ ْ ْ َ‬
‫م ِع َبا ِدن ال ُمخل ِ‬ ‫اِنَّ ٗه ِ ْ‬

‫ترجہم�‪:‬جسوع�ر�تےکرھگمںیو�ہاھت�و�ہا�سرپ�ڈ�و�ر�ےڈ�الےنیگلا�و�ر�ایکر� �وز�د�ر�و�ا�ز�ےدنبکرکےوبلی‪ٓ،‬اجا‪،‬ویسفےناہک�الہلیکانپ�ہ�‪،‬‬
‫مری�ےر�بےنےھجماچیھزنملتیشخب(�ا�و�رمںیہیاک�مرک�و�ں�!�)�ایےساظلمیھبکالف�حںیہناپیاکرتے�‪�،‬و�ہا�سیکرط�فڑبھیا�و�ریوسف‪u‬‬
‫بیھا�سیک طر�ف ھڑب گ‬
‫ات�ار�اپےنر�بیکربہا�نہندیھکاتیل�‪�،‬ایاسہو�اتاکہمہا�سےسدب�ی �او�ربےایحئیوک�د�و�رکر�دیںد�رقحتقیو�ہامہ�ر�ے‬
‫چےنوہئےدنب�و�ںںیمےساھت�۔‬
‫�د�ا�و�د‪u‬کیٓا�زمائشا�سرط�حوہئی�‪،‬‬
‫َ ََْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ ٰ َ ٓ َ ْ َ ٗ ْ ٌ َّ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ً َّ َ َ ْ َ ٌ َّ َ ٌ َ َ َ ْ ْ ْ َ َ َ َّ ْ ْ َ‬
‫اب ‪۲۳‬۝ قال لقد‬ ‫اِن ھذا ا ِخۣ‪۰‬۝ له تِسع وتِسعون نعجة و ِل نعجة وا ِحد ۣة‪۰‬۝ فقال اك ِفل ِنيا وعز ِن ِف الِط ِ‬
‫َّ َّ ْ َ ٰ‬ ‫غ َب ْع ُض ُه ْم َ ٰ‬ ‫َ َّ َ ْ ً ّ َ ْ َ ۗ َ‬
‫م الُل َطا ِء ل َي ْب ِ ْ‬ ‫ك ا ِٰل ِن َعا ِجهٖ ۭ‪۰‬۝ واِن ك ِثيا ِ‬ ‫َ َ َ َ ُ َٔ َ ْ َ َ‬
‫ي ا َم ُن ْوا‬ ‫ع َب ْع ٍض اِل ال ِذ‬ ‫ال نعج ِت‬‫ظلمك ِبسو ِ‬
‫َ َ َ ْ َ َٗ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬
‫ٰ ّ ٰ َ َ ْ َّ ُ ْ ‪۰‬۝ َ َ َّ َ ٗ ُ َ ّ َ َ َ ٰ ّ ُ َ ْ َ ْ َ َ ٗ َ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ ُ‬
‫استغف َر َر ّبه َوخ ّر َراك ًِعا ّوا َن َب ‪۲۴‬۝ ۞فغفرن له‬ ‫ه وظن داود انا فتنه ف‬ ‫ت وق ِليل ما ۭ‬ ‫َوعِلوا الص ِلح ِ‬
‫ْ‬ ‫ٰ َ ٗ ُ َّ َ َ ْ ٰ َ َ ْ َ ً ْ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َّ‬ ‫ٰ‬ ‫َ َ ْٰ‬ ‫َ َ‬ ‫ٰ َ‬
‫اس ِبلَ ّ ِق‬ ‫الن ِ‬ ‫ِك‪۰‬۝ َوا ِّن ل ٗه ِع ْند َن ل ُـزلف َو ُح ْس َن َما ٍب ‪۲۵‬۝ يداود اِن جعلنك خ ِليفة ِف الر ِض فاحك بي‬ ‫ذل ۭ‬
‫اب َش ِد ْي ٌ ۢد ِبَا ن َ ُسواْ‬
‫ع َسب ْيل هللاِ َل ُه ْم َع َذ ٌ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‪۰‬۝ َّ َّ ْ َ َ ُّ ْ َ َ‬ ‫ع َس ِب ْ‬‫ك َ ْ‬‫َ َ َ َّ ْ َ ٰ َ ُ َّ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ن‬ ‫و‬‫ل‬ ‫ض‬‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ذ‬
‫ِ‬ ‫ال‬ ‫ِن‬
‫ا‬ ‫ۭ‬ ‫هللا‬ ‫ل‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ول تت ِبعِ الهوى في ِضل‬
‫ْ‬
‫‪3‬‬
‫َ ْي َم ال َِس ِ ۧ‬
‫اب ‪۲۶‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬یہریم�اباھئیےہ�‪�،‬ا�سےکاپ�سانننو�ے بندای�ںںیہا�و�رمری�ےاپ�سرص�فایکیہدنیبےہ�‪�،‬ا�سےنھجمےساہککہہیایکدنیبیھب‬
‫مری�ےوح�الےرک�د�ےا�و�ر�ا�سےنوگتفگمںیےھجمدبالای�‪�،‬د�ائو�د‪u‬نےوج�ا�بدیا�ا�سصخشےناپیندبنوی�ںےکاستھریت�یدنیبالمیلےناکماطلہب‬
‫کرکےانیقیتھجرپظملایک�ا�و�ر�و�اقہعہیےہہکلملجرکساتھرہےنو�الےول�گاکرث�ایکد�وسر�ےرپزیا�دتای�ںرکتےرہےتںیہ�‪،‬بسوہیول�گ‬
‫�ا�سےسےچبوہئےںیہوج�ایام�نرھکےتا�و�رعلماصلحرکتےںیہ�‪�،‬ا�و�ر�ایےسول�گمکیہںیہ�(یہاب�تےتہکےتہک)�د�ائو�دھجمسایگکہہیوتمہےن‬
‫رکای�‪،‬تبمہےنا�ساک�و�ہوصق�راعم�ف‬
‫ایا�و�ر�رجو�ع ل‬
‫�د�ر�اصلا�سیکٓا�زمائشیکےہ�‪،‬چاننہچا�سےناپےنر�بےساعمفیامنیگا�و�رسدج�ےںیمرگگ �‬
‫‪ 1‬البقرۃ �‪�۱ ۲�۴‬‬
‫‪ 2‬یوسف �‪۲�۳�،۲�۴‬‬
‫‪ 3‬ص �‪ ۲�۳‬ت� �‪۲�۶‬‬
 ‫�� �� �‬

‫کای�ا�و�رقیانیہام�ر�ےاہ�ںا�سےکےئلرقت�باکماق�ما�و�رہبرت�اناج�مےہ�(ہمےنا�سےساہک�)�ا�ےد�ائو�د�‪،‬ہمےنےھجتزمنیںیمہفیلخانبیاہے‬
‫لذہ� تا لووگو�ںےکد�رمای�نقحےکاستھوکحمترکا�و�روخ�اہشسفنیکریپ�و�یہنرککہو�ہےھجتالہلیکر�ا�ہےساکٹھب�د�ےیگ�‪،‬جولو�گالہلیکر�ا�ہےس‬
‫ٹھبےتکںیہانیقی�ا�نےکےئلتخسزس�اہےہکو�ہوی�ماحلاس�بوکبوھ�لےئگ�۔‬
‫لسامی�ن‪u‬کیٓا�زمائشایےسوہئی‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ َ ّ ْ ْ ْ َ َ ْ ْ ًُْ ّ ََۢ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ً ُ َ ََ‬ ‫َ َْ َ َ َ ٰ ُ ّ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َّ َ‬
‫غ ِل َح ٍد‬‫ولقد فتنا ُسل ْي ٰم َن والق ْينا ع ك ْر ِس ِيهٖ َج َسدا ث ّم ان َب ‪۳۴‬۝ قال ر ِب اغ ِفر ِل وهب ِل ملك ل ينب ِ‬
‫ت ْال َو َّه ُ‬ ‫ِّ ْۢ َ ْ ْ ‪۰‬۝ َّ َ‬
‫ك َا ْن َ‬
‫‪1‬‬
‫اب ‪۳۵‬۝‬ ‫ي اِن‬
‫م بع ِد ۚ‬
‫رھا�سےنرجو�عایک�ا�و�رکاہ�ا�ے‬
‫رتجہم�‪:‬ا�و�ر(�دکیوھکہ�)لسامی�ن‪u‬کوبیھمہےن �ٓازمائشںیمڈ�الا�ا�و�ر�ا�سیکرکسیرپ�ایکدسجلاکر�ڈ�ا�لدیا�‪،‬پ �‬
‫مری�ےر�ب�‪،‬جمےھاعم�فرک�د�ےا�و�رجمےھو�ہاب� شداہید�ےوجمری�ےدعبکیسےکےئلزس�ا�و�ا�رہنوہ�‪،‬یبکشوتہیاصلد�اتاہے�۔‬
‫�ایو�ب‪u‬کو�ا�سرط�حٓا�زمای گاای�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ َ َ ْ َ ٗ َ ْ َ َ هٖ ِ ْ ُ ّ َ ٰ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ت ا ْر َح ُـم ٰ ّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ّ ُ ْ َ ْ َ ٰ َ َّ ٗ ٓ َ ّ ْ َ َّ َ ّ ّ ُ‬
‫الض َوا ْن َ‬ ‫ُ‬
‫ض ّوات ْي ٰنه‬ ‫ح ْ َۖۚ‬
‫ي ‪۸۳‬۝ فاستجبنا له فكشفنا ما ِب م ٍ‬ ‫الر ِ ِ‬ ‫وايب اِذ ندي ربه ا ِن مس ِن‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫م ِع ْند َن َو ِذك ٰري لِل ٰعبد ْ َ‬ ‫َ ْ َ ٗ َ ْ َ ُ ْ َّ َ ُ ْ َ ْ َ ً ّ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۸۴‬۝‬ ‫ِ ِ‬ ‫اهله و ِمثلهم معهم رحة ِ ْ ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و� یریہ�(ہومشدن�یا�و�رحمکوعملیکتمعن�)ہمےنایو�ب‪u‬کو�د�ییھت�‪،‬یا�دکر�وبجہکا�سےناپےنر�بوکپاک�ر�اکہےھجمامیب�ر�یگلیئگےہ‬
‫�ا�و�رتو�ا�رحمالر�امحنیےہ�‪،‬ہمےنا�سیکدعاقوب�لیک �او�رجوکتفیلاسےیھتا�سوک�د�و�ررفمادیاا�و�ررص�فا�سےکاہل عوای�لیہا�سوکہنںیدیےہکلب‬
‫�ا�نےکاستھاتےنیہا�و�ربیھدیے�اپیناخ�صرحتمےکوط�ررپا�و�را�سےئلہکہیایکقبسوہعاب�د�تزگ�ا�ر�و�ںےکےئل۔‬
‫الہلاعتلٰیےناصاح�باجلۃن کوھپول�ںےسٓا�زمایا�‪:‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َ َْ‬
‫ي ‪۱۷‬۝ َول ي ْستث ُن ْو َن ‪۱۸‬۝ ف َطاف َعل ْيَا‬ ‫نا ُم ْص ِب ِح ْ َ ۙ‬ ‫ب ْالَ َّن ِ ۚة‪۰‬۝ ا ِْذ َا ْق َس ُم ْوا َل َي ْص ُم َّ َ‬ ‫ا َِّن َبلَ ْو ٰنُ ْم َك َـما َبلَ ْو َن ٓ َا ْ ٰ‬
‫ص َ‬
‫ِ‬
‫ع َح ْرث ُ ْ‬ ‫َََ َْ ُ ْ َْ َ ْ‬
‫اغ ُد ْوا َ ٰ‬ ‫َ ۗ ٌ ّ ْ َّ ّ َ َ ُ ْ َ ۗ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َّ‬
‫ِك ا ِْن‬ ‫ي ‪۲۱‬۝ ا ِن‬ ‫م ‪۲۰‬۝ فتنادوا مص ِب ِح ۙ‬ ‫لص ْي ِ ۙ‬
‫طا ِٕىف ِم ر ِبك وه ن ِٕىمون ‪۱۹‬۝ فاصبحت ك ِ‬
‫ِي َّو َغ َد ْوا َ ٰ‬ ‫ْ‬ ‫نا ْال َي ْو َم َعلَ ْي ُ ْ‬‫ن َا ْن َّل يَ ْد ُخلَ َّ َ‬ ‫ان َطلَ ُق ْوا َو ُ ْ َ َ َ َ ُ‬ ‫ُُْ ْ ٰ ْ َ َ ْ‬
‫ع‬ ‫ك ِّم ْسك ٌ ۙ ‪۲۴‬۝‬ ‫ه يتخافت ْو َ ۙ ‪۲۳‬۝‬ ‫ص ِمي ‪۲۲‬۝ ف‬ ‫كنتم ِ‬
‫ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ۗ‬
‫َ ْ ٰ ْ َ َ ََ َ َ ُٓ َ َ َ ّ‬
‫‪3‬‬
‫ن ‪۲۶‬۝ َبل ْن ُن مْ ُر ْو ُم ْو َن ‪۲۷‬۝‬ ‫ي ‪۲۵‬۝ فل ّما َرا ْو َها قال ْوا ا ِّن لضال ْو َ ۙ‬ ‫حر ٍد ق ِد ِر‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےنا�ن�(�اہلہکم�)کو�اسیرط�حٓا�زمائشںیمڈ�الاہےسجرط�حایکاب�غےکاملوک�ںوک�ٓا�زمائشںیمڈ�الاتاھ�‪،‬جبانوہ�ںےنمسقاھکئی‬
‫رضو�ر�اپےناب�غےکلھپوت�ڑیںےگا�و�ر�و�ہوکئیاتسانث�ءںیہنرک�رہےےھت�‪�،‬ر�ا�توک�و�ہوسئےڑپ�ےےھتہکاہمت�ر�ےر�بیک‬
‫کہحبصوسیر�ے �‬
‫طر�فےسایکالب�ا�ساب�غرپرھپگیئا�و�ر�ا�ساک�ایاسحا�لوہگاییجےسیٹکوہئیلصفوہ�‪،‬حبصا�نولگو�ںےنایکد�وسر�ےوکپاک�ر�اکہاگرپلھوت�ڑنے‬

‫‪ 1‬ص �‪�۳ ۴�،۳�۵‬‬

‫‪ 2‬االنبیائ ‪�۸ �۴ ،۸��۳‬‬
‫‪ 3‬القمل �‪ �۷‬ت‪۲�۷��۱‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ہںیوتسویر�ےوسیر�ےاپینیتیھکیکرط�فلکنولچ�‪،‬چاننہچو�ہلچڑپ�ےا�و�ر�ٓاپسںیمےکپچےکپچےتہکاجتےےھتہکٓا�جوکئینیکسماہمت�ر�ے‬
‫پا�ساب�غںیمہنٓانےاپئے‪�،‬و�ہھچکہندیےناکیفہلصےیکوہئےحبصوسیر�ےدلج�یدلج�یا�سرط�حوہا�ںےئگےسیجہکو�ہ�(پلھوت�ڑنےرپ�)‬
‫قا�د� ہرںی�‪،‬مرگجباب�غوک� کیداھتوہکےنےگلمہر�اسہتوھب�لےئگںیہ�‪،‬ہنںیلبہکمہرحم�و�مر�ہےئگ�۔‬
‫حیٰیی‪u‬کیٓا�زمائشلتقےسا�و�رٰیسیع ‪u‬کیٓا�زمائشبیلصےسوہئی�‪�،‬اسیرط�حہیٓا�زمائشرہشصخےکےئلےہےسیجالہلاعتلٰیےنرفمایا‬
‫م َق ْب ِله ْم َفلَ َي ْعلَ َم َّن ُ‬
‫هللا‬ ‫ه َل يُ ْف َت ُن ْو َن ‪۲‬۝ َو َل َق ْد َف َت َّنا َّالذ ْ َ‬
‫يِ ْ‬ ‫ت ُك ْٓوا َا ْن َّي ُق ْو ُل ْٓوا ٰا َم َّنا َو ُ ْ‬
‫اس َا ْن ّيُ ْ َ‬
‫َ َ َ َّ ُ‬
‫اح ِسب الن‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ي َص َد ُق ْوا َو َل َي ْعلَ َم َّن ْال ٰكذب ْ‬
‫َ‬ ‫َّ ْ‬
‫‪1‬‬
‫ِ ِ ‪۳‬۝‬ ‫ي‬ ‫ال ِذ‬
‫رتجہم�‪:‬ایکلوگو�ںےنامگ�نرک�رکاھہےہکسباتانےنہکرپچوھ�ڑ�دئےاجئںیےگہکمہایام�نالئے�ا�و�ر�ا�نیکٓا�زمائشںیہنیکاجئےیگ�‪،‬احلانہک‬
‫رضو�رہیدکیانھہےہکےچسوک�نںیہا�و�رجوھٹےوک�ن�۔‬ ‫ہما�نبسولگو�ںیکٓا�زمائشرکےکچںیہوج�ا�نےسےلہپزگ�ر�ےںیہ�الہلوکوت �‬
‫ُ‬
‫َ َ َّ ٓ َ َ ْ َ ٰ ُ َ َ َ َ َ ْ ْ َ ٗ ‪۰‬۝ َ َ ُ ْ َ ّ ْٓ َ َ‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ٗ َ َ َّ َ ٗ ‪۰‬۝ َ َ ُ ْ ُ َ ّ ْٓ‬
‫ب َا ْك َر َ‬
‫‪2‬‬
‫ب ا َه ِ ۚ‬
‫ان ‪۱۶‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ق‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫ۙۥ‬ ‫ه‬‫ق‬ ‫ز‬ ‫ر‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ه‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ق‬ ‫ف‬ ‫ىه‬ ‫ل‬ ‫ت‬‫اب‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ِذ‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ا‬‫و‬ ‫‪۱۵‬۝‬ ‫ۭ‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫فاكرمه ونعمه ۙۥ فيقول ر ِ‬
‫ترجہم� م‪:‬رگ�اناس�ناکحا�لہیےہہکا�ساک�ر�ببجا�سوک�ٓا�زمائشںیمڈ�الاتہےا�و�ر�اسےزع�تا�و�رعنتمدیاتہےوت�و�ہاتہکہےہکریم�ےر�ب‬
‫نےےھجمزع�تد�ا�ربانیاےہ�ا�و�رجبو�ہا�سوک�ٓا�زمائشںیمڈ�الاتہےا�و�ر�ا�ساک� �رز�قا�سرپتگنرک�دیاتہےوت�و�ہاتہکہےریم�ےر�بےنےھجم‬
‫�ذللیرک�دیا�۔‬
‫چاننہچا�ےامہ�ر�ےر�ب!وتمہںیرہطر�حےکایخ�لوعلمیکرمگ�اہوی�ںےساچبرکو�ہزیچعانیترفماجوہام�ر�یابد�یزندگیاک�ذ�ریہعوہعیینںیمہو�ہ‬
‫را�طمیقتسمیکرط�ف نہرامئیرکتیےہ�‪،‬جوبدن�ےوکپر�و�ر�دگا�رکےاپ�ساچنہپتیےہا�و�ر�وہیزندگیاکسرشچہمےہ�‪،‬ا�س‬
‫�ر�و�حدہ�ایتشخب صوج �‬
‫لےئامہ�ر�ےر�برھپا�سدیسھیر�ا�ہرپلچےنیکوتفقیو�اتساقمتبیصنرفما�‪،‬عیینٓا�زمائشیکزغلشو�ںےساچبکرمجےنےکدعبقد�ماکڑھنےہن‬
‫پائںیتاکہںیمہتری�یوخشون�د�یاحصلوہجائے�۔‬
‫َطاَرِصَنْيِذَّلاَتْمَعْنَاْمِهْيَلَع۬ۙ‪١‬ۦِرْيَغِبْوُضْغَمْلاْمِهْيَلَعَواَلَنْيِّلٓاَّضلا‪�(�۰۰۷‬الافتہح�‪)�۷‬‬
‫’’�ا�نولگو�ںاکر�اسہتنجرپوتےناناع�مایک ��‪،‬ا�ناکںیہننجرپبضغایکایگا�و�رہنرمگ�اہو�ںاک�۔‬
‫�ا�ے امہ�ر�ے ر�ب�! وتمہںی ا�ن دببتخ ولگو�ں�(یوہ�د�)یک ر�ا�ہ نجیکںیتین�‪،‬تذہیب تودم�ن ‪،‬ماعشرتی ‪،‬ماعشی ‪ �،‬تقااص�د�ی اصو�ل قوانو�ن�‪،‬‬
‫عاقئد�و�اعام�لریت�یدہ�ایا�تےکالخ�فںیہ�‪،‬نجوہ�ںےنزعیر‪u‬کوتری�اشریکانبلای�۔‬
‫َ َ َ ْ َ ُ ْ ُ ُ َ ْ ُۨ‬
‫ي ُْ‬
‫‪3‬‬
‫اب هّٰللا ِ۔۔۔ ‪۳۰‬۝‬ ‫ت اليود عز‬ ‫وقال ِ‬
‫ترجہم�‪:‬وہی�د�یےتہکںیہہکزعیرالہلاکاٹیبےہ�۔‬
‫جوتری�ے�احاکما�تےسرسکیشوباغ�و�ترکتےا�و�ربنوی�ںوصاحلنیوکقلترکتےرہےںیہ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫‪ 1‬العنکبوت �‪۲�،۳‬‬
‫‪ 2‬الفجر �‪۱�۵�،۱�۶‬‬
‫‪ 3‬التوبۃ�‪۳�۰‬‬
 ‫�� �� �‬
‫ٰٰ‬ ‫ٰ َ َ َّ ُ َ ُ َ ْ ُ‬ ‫َّ‬
‫هللاِ‪۰‬۝ ذلِك ِبن ْم ك ْنا يكف ُر ْو َن ِبي ِ‬
‫ت هللاِ‬ ‫م ۭ‬ ‫الذ ّل ُة َو ْال َم ْس َك َن ُ ۤة‪۰‬۝ َو َب ۗ ُء ْو ب َغ َضب ِّ َ‬
‫يم ِ‬
‫ت َعلَ ْ ُ‬ ‫۔۔۔ َو ُض َب ْ‬
‫ِ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َويَ ْق ُتلُ ْو َن النـب ٖ َ‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫‪1‬‬
‫ق‪۰‬۝ ذلِك ِبَا ع َص ْوا ّوك ْنا يعتد ْو َ ۧ‬
‫ن ‪۶۱‬۝‬ ‫ي الَ ِ ۭ‬
‫ي ِبغ ِ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم �‪ٓ:‬اخراک�رونبتاہی�ںکتیچنہپہکذلتّووخ�ا�ر�یا�و�ریتسپودبحالیا�نرپطلسموہیئگا�و�رو�ہالہلےکبضغںیمرھگےئگہیہجیتناھتا�ساکہک‬
‫�و�ہالہلیکٓایا�تےسرفکرکنےےگلا�و�رربمغیپ�و�ںوکانحقلتقرکنےےگل�‪،‬یہہجیتناھتا�نیکانف مرانوی�ںاکا�و�را�ساب�تاکہکو�ہدح�و�درش�عےس‬
‫نلکلکناجتےےھت�۔‬
‫نجوہ�ںےنہشیمہاسال�میکدیسھیر�ا�ہوکچوھ�ڑکریشاطنیر�و�شرپلچانسپدنکای‪،‬نجرپریت�اغبضان�ز�لوہ�ا�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ ْ َ َ َ ُ َّ ُ َ َ َ َ َ‬
‫‪2‬‬
‫ب عل ْي ِه ۔۔۔ ‪۶۰‬۝‬ ‫۔۔۔م لعنه للا وغ ِض‬
‫ترجہم�‪:‬یہو�ہول�گںیہنجرپ�الہلےنتنعلیکا�و�رجنرپ�و�ہبضغان�کوہ�ا�۔‬
‫للا َعلَ ْ‬
‫ب َّ ُ‬ ‫ٔ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ َّ ْ َ ْ ً َ‬
‫‪3‬‬
‫ي ْم۔۔۔ ‪۵۸‬۝‬
‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ض‬
‫ِ‬ ‫غ‬ ‫ال ت ِ�إ ل ال ِذني تلوا قوما‬
‫ےہ؟�۔‬
‫ترجہم�‪:‬کایتمےن کیداھ�ا�نولگو�ںوکنجوہ�ںےند�وستانبیاہےایکایےسرگ�و�ہوکوجالہلاکغموض�ب �‬
‫را�طمیقتسمےسکٹھبےکچںیہ�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�نولگو�ں(ناص� �رٰی�)یکر�ا�ہےسیھب صوج �‬
‫ْ‬ ‫َ ْ َ ّ ُ ْ ِ ْ َ ْ ُ َ َ َ ّ ُ ْ َ ْ ً َّ َ ْ َ ْ َ َ ۗ َّ‬
‫ُ‬ ‫ّ‬
‫‪4‬‬
‫۔۔۔قد ضلوا م قبل واضلوا ك ِثيا وضلوا ع سوا ِء الس ِبي ِ ۧ‬
‫ل ‪۷۷‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬جوتمےسےلہپوخ�دگرم�ا�ہوہئےا�و� ہبروت�ںوکگرم�ا�ہایک�ا�و�رسو�ائ اسللیبےسکٹھبےئگ�۔‬
‫نجوہ�ںےنٰیسیع‪u‬کو�(نوع�ذبالہل�)�الہلاکیباٹبان�رکاھہے‪،‬ےسیجرفمایا‬
‫‪5‬‬
‫هللاِ‪۰‬۝ ۔۔۔ ‪۳۰‬۝‬
‫اب ۭ‬ ‫صى ْال َم ِس ْي ُح ْ ُ‬ ‫َّ‬
‫الن ٰ َ‬ ‫ت‬
‫ََ َ‬
‫۔۔۔وقال ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و� یعراسئیےتہکںیہحیسمالہلاکیباٹہے�۔‬
‫سےاچبکر�ا�نیکولگو�ںیکر�ا�ہ�(اطاعتال�ٰہیا�و�راطاعترسو�لےکر�اسہت�)رپچالجوتری�ےوظنم�رنرظ�رہےںیہ�‪،‬جنرپتری�اقحیقیا�و�رپائد�ا�ر�ااعن�م‬
‫ہو�ا�‪،‬ینعیابنایئ�‪،‬صدقینی�‪،‬دہش�ا�‪،‬ا�و�راصحلنییکر�ا�ہرپ�۔‬
‫ّ َ ۗ‬‫ُ‬ ‫َ‬
‫ْ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ ْ ّ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ َ َّ ُ ْ َ َ ُ ٰ ۗ َ‬ ‫ََ ْ ُ‬
‫الص ّ ِد ْي ِق ْ َ‬
‫ي َوالش َهدا ِء‬ ‫الن ِب ٖ ّ َ‬
‫ي َو ِّ‬ ‫يم ِم‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫هللا‬ ‫م‬ ‫ع‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ي‬‫ذ‬‫ِ‬ ‫ال‬ ‫ك َم َ‬
‫ع‬ ‫م ّيطِعِ هللا والرسول فاول ِٕى‬ ‫و‬
‫ِ‬
‫ً‬ ‫ۗ‬
‫ُ ٰ َ‬ ‫َو ٰ ّ‬
‫‪6‬‬
‫الص ِل ِح ْ َ ۚ‬
‫ي‪۰‬۝ َو َح ُس َن اول ِٕىك َر ِف ْيقاۭ ‪۶۹‬۝‬

‫‪ 1‬البقرۃ�‪�۶ ۱‬‬
‫‪ 2‬املائدۃ�‪۶�۰‬‬
‫ادل�‪۱�۴‬‬ ‫‪ 3‬املج ۃ‬
‫‪ 4‬املائدۃ�‪۷�۷‬‬
‫‪ 5‬التوبۃ �‪۳�۰‬‬
‫‪ 6‬النساء �‪۶�۹‬‬
 ‫�� �� �‬

‫رتجہم�‪:‬وجالہلا�و�ررسو�لیکاطاعترک�ےاگو�ہا�نولگو�ںےکاستھوہگانجرپالہلےناناع�مرفمایاےہینعیابنای�ءا�و�رّدصقینیا�و�ردہش�ا�ءا�و�ر‬
‫چ�‬
‫صاحلنی�‪،‬ےسیکا ّھےںیہہیرفقیوجیسکوکرّسیم ئٓاںی�۔‬
‫�زبا�نا�و�ر�د�لیکاہش�د�تےکالئق‬ ‫کہےہذ�ا�تو�احدعاب�د�تےکالئق‬
‫ ‬
‫�اسییکےہرسکا�رخدمتےکالئق‬ ‫الئق ‬
‫�اسیےکےہرفما�ںاطاعتےک ‬
‫لاگئووتولاسی ےس اپین اگلئو‬ ‫ ‬
‫ھجاکئووترس�ا�سےکٓاگےاکھجئو‬ ‫ ‬
‫�اسیےکدس�احمتباکد�مرھب�ومت‬ ‫�اسیرپمہہشیرھب�وسہرک�ومت‬
‫ ‬
‫�اسییکبلطںیمرم�وجبرم�وتم‬ ‫�اسیےکبضغےسڈ� گر�ور�ڈ�ر�وتم‬
‫ ‬
‫مرب�اہےرشکتےسا�سیکدخ�ائی‬ ‫ ‬
‫ہنںی�ا�سےکٓاگےیسکیکڑب�ائی‬ ‫ ‬
‫�زبا�نا�و�ر�د�لیکاہش�د�تےکالئق‬ ‫کہےہذ�ا�تو�احدعاب�د�تےکالئق‬
‫ ‬
‫�اسییکےہرسکا�رخدمتےکالئق‬ ‫الئق ‬
‫�اسیےکےہرفما�ںاطاعتےک ‬
‫لاگئووتولاسیےساپیناگلئو‬ ‫ ‬
‫ھجاکئووترس�ا�سےکٓاگےاکھجئو‬ ‫ ‬
‫�اسیےکدس�احمتباکد�مرھب�ومت‬ ‫�اسیرپمہہشیرھب�وسہرک�ومت‬
‫ ‬
‫�اسییکبلطںیمرم�وجبرم�وتم‬ ‫�اسیےکبضغےسڈ� گر�ور�ڈ�ر�وتم‬
‫ ‬
‫مرب�اہےرشکتےسا�سیکدخ�ائی‬ ‫ ‬
‫ہنںی ا�س ےک ٓاگےیسکیکڑب�ائی‬ ‫ ‬

‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہالنج‪:‬‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ف� َطا ِئ َف ٍة ِم ْن َٔا ْ َ‬
‫الل َص َّل َّ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ ْ َََ‬ ‫� َّ ُ‬ ‫َع ْن َع ْب ِد َّ ِ ْ َ َّ‬
‫ص ِاب ِه َع ِام ِد ي نَ�‬ ‫ِي‬ ‫الل َع نْ ُ� َما‪ ،‬قال‪ :‬انطلق َر ُسول ِ‬ ‫اس َر ِ ض ي َ‬‫الل ب ِ ن� عب ٍ‬
‫الل َص َّل َّ ُ‬ ‫َ َٔ ُ َّ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫إ َل ُسوق ُع َك َظ‪َ ،‬و ُه َو ب َن ْخ َ ةَل َع ِام ًدا إ َل ُسوق ُع َك َظ‪َ ،‬و ُه َو ُي َص ّل ب َٔ� ْ َ‬
‫الل‬ ‫ص ِاب ِه َصلة الف ْج ِر َما ق َرا َر ُسول ِ‬ ‫ِي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ّْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ ّ َ َ َ ٓ ُ ْ َ نَّ َ ُٔ َ َ ْ َ ْ ُ‬
‫ال ِن‬ ‫وح ِإلي ِه قول ِج‬‫ال ِن ول راه و ِإ�ا ا ِ ي‬ ‫علي ِه وسل عل ِج‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬سےرم�و�یےہ�(نوب�تےکابدت�ائید�و�رمںی�)رسو�لالہلﷺدنچصاحبہےکرمہ�ا�ہہکمےساکع�ظےکےلیمںیموجپدن�ر�ہ‬
‫�ذ�و�اقلدع�ہےسذ�یاحلہجےکاچندرظن�ٓانےکتدجن�ا�و�رعرفا�تےکد�رمای�ناج�ر�یرہاتتاھبتغیلےکےئلاج�رہےےھت�‪،‬وس�قاکع�ظیکرط�فاجتے‬
 ‫�� �� �‬

‫‪u‬ا�و�رسابہقٓاسامنیاتکبو�ں‬
‫ہوئےو�ا�د�یہلخنںیماحصبہرک�ا�م‪y‬کوامن�زفرجپڑھا�رہےےھتہکونج�ںیکایکمیلسافلرط�تامجعتوجومسٰی �‬
‫پر�ایام�نوت�رھکےتےھترگمشر�کںیمرب�یرط�حرگفات�رتےھوہا�ںےسزگ� �ری�‪،‬کوینہکانج�تریغمرئیولخم�قںیہا�سےئلہنرسو�لالہلﷺےن‬
‫‪1‬‬
‫�اہنںیدکیاھا�و�رنہیہا�نےکاسمےنرق�ٓا�نڑپھاایگاھتہکلبوحیےکذ�ریےعےسٓا�پوک�ا�سےسٓاگا�ہرفمای گاای�۔‬
‫ا� َع َّباس َٔ‪:‬ا نَّ ُ� ْم َس ْب َع ٌة ِم ْن ِج ّن َن ِص ي ن‬
‫يب�‬ ‫َعن ْب ن‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫‪2‬‬
‫دبع�الہلنبابع�س‪t‬ف مراتےںیہیہانج�تنیبیصنےکےھتنجیکدعت�ا�دسا�تیھت�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺامن�زںیمرق�ٓا�ندیجمکاکوئیہصحالت�و�ترفما�رہےےھتویکنہکو�ہاسبہقٓاسامنیبتکیکامیلعت�تےسٓاشانتےھا�سےئلبج‬
‫�انوہ�ںےنرق�ٓا�نیکامیلعت�تںینسوجیلہپبتکےکاطمبقیہںیھتا�و�ر�اہنںیاپےندیقع�ےیکیطلغولعم�موہگیئوترش�کےساتئبوہکرفو� �رًاہی‬
‫�ا�س رپ ایام�نےلٓائے�‪،‬جان�ت ےنالت�و�ت ےننس ےک دعبجوتاثر�ا�ت اپینوق�م ےکاسمےن ایب�ن ےئک ا�ن ںیم ےس دیچ�ہ دیچ�ہ ابتںی اناسنتییک‬
‫ہد�ایتو�ر�انہامئیےکےئلا�سوس�ر� ٔہںیمایب�نیکںیئگ�‪�،‬ا�سںیماخ�صوط�رپرشر�کیکذممتیکیئگےہا�و�ر�اناسنو�ںوکنتہیبیکیئگہکرش�ک‬
‫کوچوھ�ڑکرت حودیکو�اپانلںیاتکہانو�ا�ر�ال�ٰہیا�و�ر�ا�سیکرمحوت�ںیکاب�ر�شا�نرپنا�ز�لوہ�‪،‬وصب�ر�تدیرگستخذع�ا�باکاکش�روہ�ںگے‪،‬نزیف مرایاکہ‬
‫نیباکاک�ماغیپ�مال�ٰہیولخم�قکتاچنہپناہےو�ہولگو�ںوکنعفایقناص�ناچنہپنےاکاتخای�رہنںیرھکےتا�و�رنہو�ہا�ساب�تاک�دعو�ٰیرکتےںیہ� �‪ٓ،‬ا گ�جارقو�م‬
‫کیاخملتفےکابعثیبنﷺاظبہرمتںیہےبای�ر�ومد�دگا�را�و�راہنترظن�ٓاتےںیہرگمرقنعیبو�ہوقتٓانےو�الاہےبجمتاقحئقےسرہب�ہ‬
‫وا�وگےوتمتںیہاتپچلاجئےاگکہیبنﷺبےای�ر�ومد�دگا�رںیہن�‪�،‬اسیرط�حیبنرکیمﷺ�ا�ساب�تاکبیھدمعیںیہنہکو�ہاعلمبیغ‬
‫�و�رہ ج‬
‫کےاسر�ا�ر�و�رمو�زسےلمکموط�رپر� گاا�ہےہہکلباعلماغلبیوہناصر�فالہلاعتلٰییہیکاش�نےہ�‪،‬نیبﷺکو�الہلاعتلٰیاپینتمکحاکمہلےکاستھ‬
‫خمول�قںیمبسےسزیا�د�ہولع�مواعم�ر�فاطعکرتاہےاتکہو�ہرفیہضرسالتیکا�د�ایئیگاکحقا�د�ارککسںی�‪،‬نزییہہکا�نولع�مےکیبنﷺتک‬
‫نہپےنچںیمیسکمسقیکرکا�و�ٹایمد�اختلاک�اماک�نںیہن�‪�،‬اسیو�اقہعےکاہماکن�توکوس�ر� ٔہنجیکابدت�ائیٓایا�تںیمایب�نرککےرس�د�ا�ر�ا�نہکموکنتہیبیک‬
‫یسکاناس�ناکںیہنا�سلےئ‬
‫گیئہکنجوجرمگ�اہیںیمالتبمتےھرگمرق�ٓا�نیکدنچٓایا�ترکنسہیا�نیکاکیاٹلپیئگا�و�ریہھجمسےئگہکہیالہلاککال�مےہ‬
‫ولخا �ت انبیاہے ا �سلیلج الدق �رکال�موکدعتم�د اب�ر رسو�ل‬
‫فو� �رًا ہی ا�س رپ ایام �ن ےلٓائےنکیل ا ناسنو �ں ےنںیہنج مہ ےن ا شر�ف امل ق‬
‫�ا لہل ﷺسے ےننس ےک اب �وجو�د �ا�س ےس اف ئد �ہںیہن اٹاھ یا‬
‫َّ ْ ٰ َّ‬
‫الر ِح ْي ِم‬ ‫ِب ْس ِم هّٰللا ِالرح ِن‬
‫رش�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫ْلُق َيِحْوُا َّيَلِا ُهَّنَا َعَمَتْسا ٌرَفَن َنِّم ِّنِجْلا اْۤوُلاَقَف اَّنِا‬
‫(�ا�ےدمحمﷺ� �)ٓا�پہہک دیںہک ےھجم وحییکیئگ ےہہکونج�ںیک ایک امجعت ےن (قر�ٓا�ن) سان ا�و�راہک ہکمہ ےن‬
‫ال ْهر ب� ْل ِق َر َاء ِة ِ ف� ُّ‬
‫َ ُ َْ‬ ‫َ َ َ َْ‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب االذان َ ب� ُب ج َ ْ‬
‫الص ْب ِح‬ ‫ي‬ ‫اله ِر ِب ِق َراء ِة صال ِة الفج ِر ‪،۷�۷��۳‬حصیح مسمل کتاب الصالۃ ب�ب ج ِ ِ‬
‫َ ْ‬ ‫ْ‬
‫َوال ِق َر َاء ِة َعل ِج‬
‫ال ِّن�‪ ، ۱�۰�۰�۶‬مسندامحد�‪۲�۲�۷�۱‬‬
‫کث��‪۲�۸�۹‬؍�‪۷‬‬ ‫ا� ی‬ ‫تفس� ب ن‬
‫‪ 2‬ی‬
 ‫�� �� �‬

‫اَنْعِمَس اًنٰاْرُق اًبَجَعۙ‪ْۤ۰۰۱‬يِدْهَّي ىَلِا ِدْشُّرلا اَّنَمٰاَف ٖهِبؕ‪َ ١‬وْنَل‬

‫عبجرق�ٓا�نانسےہوجر�ا�ہر�استیکرط�فر�انہامئیرکتاےہ�‪،‬ہما�سرپایام�نالےکچ(�ا�ب) ہمرہگزیسکوکیھباپےنر�باک‬

‫َكِرْشُّن ۤاَنِّبَرِب اًدَحَاۙ‪َّ۰۰۲‬و ٗهَّنَا ىٰلٰعَت ُّدَج اَنِّبَر اَم َذَخَّتا ًةَبِحاَص َّو اَل اًدَلَوۙ‪۰۰۳‬‬
‫شریک ہن انبئںی ےگ ا�و�ر کشیب امہ�ر�ے ر�بیک اش�ن ڑب�ی دنلب ےہ�‪ ،‬نہ ا�س ےنیسکوک (�اپین) بوی�ی انبیا ےہ ہن اٹیب�‪،‬‬

‫َّو ٗهَّنَا َناَك ُلْوُقَي اَنُهْيِفَس ىَلَع ِهّٰللا اًطَطَشۙ‪َّ۰۰۴‬و اَّنَا ۤاَّنَنَظ ْنَا ْنَّل َلْوُقَت ُسْنِاْلا‬
‫�ا�و�ر ہیہکمہ ںیماک ویبقو�ف الہل ےک اب�ر�ے ںیم الخ�فقح ابتںیاہکرکتا اھت ا�و�رمہوتیہیےتھجمس رہےہک انممنک ےہہک اناس�ن‬

‫َو ُّنِجْلا ىَلَع ِهّٰللا اًبِذَكۙ‪َّ۰۰۵‬و ٗهَّنَا َناَك ٌلاَجِر َنِّم ِسْنِاْلا َنْوُذْوُعَي ٍلاَجِرِب َنِّم ِّنِجْلا‬
‫ئںی‪،‬با�تہیےہہکدنچاناس�نضعبانج�تےسانپ�ہبلطایکرکتےےھتسجےسانج�تاپین‬
‫�ا�و�رانج�تالہلرپوھجٹیابتںیاگل �‬

‫ْمُتْنَنَظ‬ ‫اَمَك‬ ‫اْوُّنَظ‬ ‫ْمُهَّنَا‬ ‫اًقَهَرۙ‪َّ۰۰۶‬و‬ ‫ْمُهْوُداَزَف‬

‫سرکیش ںیم ا�و�ر ڑب�ھ ےئگ�‪� ،‬ا�و�ر (�اناسنو�ں) نے یھب مت ونج�ں یک رط�ح امگ�ن رکلای اھت‬

‫ْنَاْنَّلَثَعْبَّيُهّٰللااًدَحَاۙ‪�(۰۰۷‬النج�‪۱‬تا�‪)۷‬‬
‫کہالہلیسکوکہنےجیھباگ(یایسکوکد�وبا�ر�ہ نزد�ہہنرک�ےاگ) �۔‬

‫�ٓافا�تےساجن�تاکسبب‪:‬‬
‫�ا�ےیبنﷺ�!�ا�نرکنمینقحےسہہکدیںہکالہلےنریم�یرط�فوحیان�ز�لرفمائیےہہکونج�ںےکایکرگ�و�ہےن�(جوشای یعداسئوی�ںےکیسک‬
‫فرقہےسقلعترھکےتےھت�)رق�ٓانیامیلعت�توکغو�رسےانس�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ ْ َ َ ْ َ ٓ َ ْ َ َ َ ً ِّ َ ْ َ َ ُ ْ ُ ٰ‬
‫‪1‬‬
‫ال ِ ّن ي ْست ِمع ْو َن الق ْرا َن۔۔۔ ‪۲۹‬۝‬
‫واِذ صفنا اِليك نفرا م ِ‬
‫ترجہم�‪�(�:‬ا�و�ر�و�ہو�اقہعیھباقبلذکرہے�)جبمہےنونج�ںےکایکرگ�و�ہوکمتاہ�ر�یرط�فےلٓائےےھتاتکہرق�ٓا�نںینس�۔‬
‫رھاپینوق�مںیماجکرہکےنےگلمہےنو�ا�د�یہلخنںیمرجفکےوقتایکایاسکال�مانس فوجاصحتوبالغتا�و�ر�اپےناضممنیےکاتعاب�رےسےب‬
‫�ا�و� پر �‬
‫ظنری�ا�و�ربرکتےکاحل�ظےساہنیتبجعتاگنزیےہ‪،‬یہایاسکال�مےہجورمگ�اہیےساکن�لرکسدیھیر�ا�ہیکرط�ف نہرامئیرکتاہے‪،‬ہمےناسےالک�م‬
‫�اٰلیہمیلستایک�ا�و�ررش�کےساتئبوہکر�ا�سرپ�ایام�نےلٓائےںیہ�ا�سےئلا�بمہرہگزالہلوحد�ہالشریکےکاستھیسکولخم�قاییسکوبعم�دکی‬
‫عاب�د�تںیہنرکیںےگ�‪،‬ہموتبکیھوصت�ربیھںیہنےتکسےھتہکنجو�انسالہلزع�وجلےکاب�ر�ےںیموھج�ٹڑھگنےیکرج�ا�تیھبرککسےتںیہکہ‬

‫‪ 1‬االحقاف�‪۲�۹‬‬
 ‫�� �� �‬

‫�الہلیکوکئیویب�ی‪،‬یبیٹاییباٹہو‪�،‬انیہرمگ�ا�ہاناسنو�ںےکدھوکےںیمٓاکرہمںیمےستہبےساحقما�و�ربےلقعول�گاپینانمسیھجا�و�راہجلتںیم‬
‫�الہلیکا�ولا�دا�و�رویب�یرہھٹ�اکر�ا�نیکابع�د�ترکتےرہےںیہ�‪�،‬اہنںیالہلاکرشیکاج�نرکشمالک�توپریاشنوی�ںںیماکپ�رتےرہےںیہ‪�،‬ا�نےس‬
‫�امدییںو�اسبہترکتےںیہ�‪،‬رگما�بہیاپکزی�ہالک�منسمہےناچیھرط�حاج�نایلےہہکامہ�ر�ےر�بیکاش�نا�سےساعٰیلو�ا�رفعا�و�ردنلبوربتر‬
‫ہےہکا�سیکا�ولا�دایویب�یایما�ںاب�پوہ�‪�،‬و�ہاپینربوبتیںیمرفتم�دےہ‪،‬ا�ساککوئیرسمہ�ا�و�رکوفہنںیےہ‪،‬ا�سیکذ�ا�توصاف�تو�اتخای�ر�ا�ت‬
‫مںیکوئیرشیکںیہن�‪�،‬و�ہہشیمہےسےہا�و�رہشیمہرہےاگ‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َّ َ ْ ٰ َ ْ ُ َ ّ َ ُ ْ َ ٰ َ ْ ْ‬ ‫ُ ُّ َ ْ َ َ ْ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫الك َر ِ ۚ‬
‫ام ‪۲۷‬۝‬ ‫ِ ِ‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫ال‬ ‫و‬ ‫ذ‬ ‫ك‬‫ب‬‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ‫ج‬‫و‬ ‫ق‬‫ب‬ ‫ي‬ ‫و‬ ‫‪۲۶‬۝‬ ‫ۖۚ‬
‫ان‬
‫ك م عليا ٍ‬
‫ف‬
‫ترجہم�‪:‬ہرزیچوجا�سزمنیرپےہانفوہاجنےو�الیےہ�ا�و�ررص�فریت�ےر�بیکلیلجورکیمذ�ا�تیہابقیرہےنو�الیےہ�۔‬
‫جبہفیلخیفالا�ر�ضےنریغ�ٓابا�دو�ا�دیو�ںںیمایق�مرکنےےکےئلونج�ںےسڈ�رنارش�و�عرکدیاا�و�ر�الہلوحد�ہالشریکےسانپ�ہاچہےنےکاجبئے‬
‫�و�ا�د�یےکونج�ںےسانپ�ہبلطرکنےےگل�‪،‬‬
‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫قال مقاتل‪ٔ :‬اّول من ّ‬
‫تعوذ ب� جلن قوم من اهل اليمن‪ ،‬ث ّ� بنو حنيفة ث ّ� فشا ذلك ي� العرب‬
‫ماقتل‪a‬ہکےتںیہبسےسےلہپونج�ںےسانپ�ہبلطرکےناک�ماہلنمییکوق�مےنرش�و�عایک�ا�و�رپرھبوننحہیفےنرش�و�عایک�ا�و� پررھیہ‬
‫سا�ر�ےرع�بںیملیھپایگ۔‬ ‫‪2‬‬

‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ْ‬ ‫َُ ُ َ‬ ‫ف‬

‫ال ِّن‪ ،‬وذلك ان الرجل إذا ن ز�ل ي� فضاء من االرض‪ ،‬اكن يقول اعوذ بسيد هذا‬ ‫جال ِم َن ِج‬
‫الاهلية يعوذون ِب ِ� ٍ‬
‫ي� ج‬
‫ما�م تلك ة‬
‫الليل‬ ‫الوادي‪ ،‬فيكون ف� ٔا ن‬
‫ي‬
‫�د�و� جرالہتیںیمول�گونج�ںےسانپ�ہامگنےتےھت�‪،‬جبوکئیصخشیسکزمنیرپقای�مرکناچاہاتتوہکاتتاھمںیا�سو�ا�د�یےکنجےسانپ�ہامگناتہو�ں‬
‫رھو�ہاتھجمستاھکہٓا�جیکر�ا�تو�ہا�سیکاما�نںیمےہ�۔‬
‫‪3‬‬
‫پ �‬
‫َ‬ ‫َٔ ُ‬ ‫َْ ْ‬ ‫ف ْ َٔ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َٔا َّن ر َج ًال ِم َن ْ إال ْنس َك َن َٔا َح ُد ُ ْه ِ ف� ْ ج َ‬
‫ال ِاه ِل َّي ِة ِإذا كن ُم َس ِاف ًرا‪ ،‬فا ْم َس ِ ي� ال ْر ِض القف ِر نَ� َدى‪ :‬ا ُعوذ َب َس ِّي ِد َهذا‬ ‫ي‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ف‬ ‫َ‬
‫ْال َو ِادي م ْن ُس ف َ�اء ق ْوم ِه‪ ،‬ف َيب ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫عة ِم ْن ُه َح تَّ� يصبح‬ ‫يت ِ ي� َم َن ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫�د�و� جرالہتیںیماناسنو�ںںیمےسوکئیصخشرفسپرجاتا�ا�و�ر�ر�ا�توککیسزمنیرپسبری�اکرناچاہاتتو�و�ہدنلبٓا�و�ا�زےساتہککہںیما�سو�ا�د�یےکنج‬
‫‪4‬‬
‫سےانپ�ہامگناتہو�ںہکا�سیکوق�مےکرب�ےاف �را�د�ا�سگنترکیں�‪،‬یہانپ�ہامنگرک�و�ہاتھجمستاھکہو�ہحبصکتاممو�نوہگایہے�۔‬
‫ح� يصبح‬ ‫س�اء قومه فيبيت ٓامنا ف ي� جوارمه ت‬ ‫قال‪:‬اعوذ بسيد َه َذا الوادي من ف‬
‫ٔ‬

‫الرمحن�‪�۲ ۶�،۲�۷‬‬
‫‪ٰ 1‬‬
‫ٓ‬
‫تفس� القران�‪۵�۰‬؍�‪۱�۰‬‬
‫الثال�۔الكشف والبيان عن ي‬ ‫تفس� ب‬ ‫‪ 2‬ی‬
‫تفس� السمرقندی۔ ب�رالعلوم �‪۵�۰�۵‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 3‬ی‬
‫ٓ‬
‫زمن��‪۴�۳‬؍�‪۵‬‬
‫یزال� با� ی ن‬
‫تفس�القران العز� ب ن‬
‫‪ 4‬ی‬
 ‫�� �� �‬

‫‪1‬‬
‫ہکےتےھتمہا�سو�ا�د�یےکرس�د�ا�رجنےکرشسےانپ�ہامگنےتںیہ�‪،‬یہانپ�ہامنگرک�و�ہاتھجمستاھکہو�ہحبصکتاممو�نوہگایہے�۔‬
‫َ ُ َ ُ ُ َٔ َ ّ َ َ ْ َ َ‬
‫الك ِن‬ ‫قالوا‪ :‬نعوذ ِب�ع ِز هذا‬
‫‪2‬‬
‫�و�ہاتہکتاھمںیا�سہگجےکرس�د�ا�رکیانپ�ہامگناتہو�ںہکا�سیکوق�مےکرب�ےول�گگنترکیں�۔‬
‫� ما فيه‬ ‫قالوا‪ :‬نعوذ بسيد هذا الوادي من ش ّ‬
‫‪3‬‬
‫�و�ہاتہکتاھمںیا�سو�ا�د�یےکرس�د�ا�رکیانپ�ہامگناتہو�ںہکےھجما�سےسوکئیرب�ائیےچنہپ�۔‬
‫توجون�ںیکرسکیشوغطاینیا�و�ررفک�وظملا�و� �رزیا�د�ہڑب�ھایگ�ا�و�ر�و�ہاپینرمگ�اہیںیمزیا�د�ہرج�یوہگےئ�‪،‬‬
‫ا� زيد‪ :‬خوفا‬ ‫طغيا� ‪.‬وقال ب ن‬‫ن‬ ‫وقال جماهد‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫ماجہد‪a‬ہکےتںیہاکفرلو�گرسکیشا�و�رغطای�نںیمتہبڑب�ھےئگ�‪�،‬ابنزید‪a‬ہکےتںیہانج�تےنا�نولگو�ںوکبتہزیا�د�ہوخ�فز�د�ہرک�دیا�۔‬
‫املعئکا�ا�س اب�ت رپ�اتاف�ق ےہہکریغ�الہل ےس اتساع�ذ�ہونمم�ع ا�و�رحر�ا�م ےہ�‪،‬مالعیل اق�ر�ییفنح ‪a‬کلےتھ ںیہ انج�ت وغری�ہ ےس اتساع�ذ�ہ‬
‫کرناممون�ع ا�و�رحر�ا�م ےہ ا�و�ر�ا�سلمع دبپر�الہل اعتلٰی ےناکف �رو�ں ا�و�رمرشکو�ںیک ذممت رفمائی ےہ ‪ ،‬الہل اعتلٰی ےن ا� شرا� فد مرایاہے�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ٰ ۗ ُٔ ُ ْ ّ َ ْ ْ‬ ‫َ َْ َ َْ ُ ُ ُ ْ َ ْ ً ٰ َْ َ َ ْ ّ َ ْ َ ْ َْ ُ ْ ّ َ ْ ْ‬
‫الن ِس َر ّب َنا‬ ‫س‪۰‬۝ وقال اولِيـوہ ِم ِ‬ ‫ال ِن ق ِد استكثتم ِم ِ‬
‫الن ِ ۚ‬ ‫جيعاۚ‪۰‬۝ يعش ِ‬ ‫ويم يشہ ِ‬
‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬
‫ىك ٰخ ِلد ْ َ‬ ‫َّ ُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ ٓ َ َّ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫ْ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ ْ َّ َ ْ َ َ َ َ‬
‫ي ِف ْيَا اِل َما شا َء ُۭ‬
‫ہللا‪۰‬۝‬ ‫استمتع بعضنا ِب َبع ٍض وبلغنا اجلنا ال ِذي اجلت لناۭ‪۰‬۝ قال النار مث ٰو ْ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ‬
‫‪5‬‬
‫ا ِّن َر ّبك َحك ِْي ٌم ع ِل ْي ٌم ‪۱۲۸‬۝‬
‫رتجہم�‪:‬جسر�و�زالہلا�نبسولگو�ںوکریھگرکعمجرک�ےاگ�‪،‬ا�سر�و�زو�ہونج�ںسےاطخ�برکےکرفمائےاگکہا�ےرگ�و�ہنِج�!متےنوتون�ع‬
‫رہیکےند�وسر�ےوکوخ�ب‬
‫�اناسنیرپوخ�باہتھاص�فایک‪،‬اناسنو�ںںیمےسوجا�نےکرفقیےھتو�ہرع�ضرکیںےگرپ� �ور�دگا�ر!مہںیمےس ا‬
‫�اتسامع�لایکےہا�و�را�بمہا�سوقترپٓاہپےچنںیہوجوتےنامہ�ر�ےےیلرقم�ررکدیااھت�‪،‬الہلرفمائےاگاچاھا�بٓا�گاہمت�ر�ااکھٹناےہا�سںیممت‬
‫مہہشیرہوےگ�‪،‬ا�سےسںیچبےگرص�فوہیںیہنجالہلاچبنااچہےاگ�‪،‬کشیباہمت�ر�ار�بد�اناا�و�رمیلعےہ�۔‬
‫رضو�ر�توپ�ر�یرک�و�الےای�اپانکوئیمکحونم�الےایکیسانعمول�ما�و�رماق�م‬
‫جان�تےسافئد�ہاحصلرکنےیکوص�ر�تہیوہتیےہہکا�نےساپینوکئی �‬
‫ربخاصلرکلےوغری�ہا�و� جران�تےکاناسنو�ںےسافئد�ہاحصلرکنےیکوص�ر�تہیوہکسیتےہہکا�نےساپینمیظعترک�الےای�ا�سوک�اتساع�ذ�ہ‬
‫عبدیکی ح‬
‫پرجموب�رکر�د�ےای�اپےناسمےنا�سوککیساک�مےکےیلوبجم�ررک�د�ےوغری�ہ خ‪،‬ولہتنبمیکح‪�(�t‬اہنںیا�مرشیکاہکجاتاہے�‪،‬یہامثع�ننبوعظم�ن‪t‬کے‬
‫ناک�حںیمںیھتبجو�ہوف�توہےئگوت�انوہ�ںےناپےنٓا�پوک�رسو�لالہلﷺیکدخمتںیماکن�حےکےیلشیپایکتاھیلنکرسو�لالہلﷺےن‬
‫سل�ن �‪۴�۶�۲‬؍�‪۴‬‬
‫تفس� مقاتل ب ن� ی‬
‫‪ 1‬ی‬
‫تفس�عبدالرزاق�‪۳�۵�۱‬؍�‪۳‬‬‫‪ 2‬ی‬
‫ط�ی �‪۶�۵�۴‬؍�‪۲�۳‬‬ ‫‪ 3‬تفرس ب‬
‫ٓ‬
‫تفس� القران�‪۵�۱‬؍�‪۱�۰‬‬
‫ثعال�۔الكشف والبيان عن ي‬ ‫تفس� ب‬‫‪ 4‬ی‬
‫‪ 5‬االنعام�‪۱�۲�۸‬‬
 ‫�� �� �‬

‫�ا�نےساکن�حںیہنایک�‪�،‬ابندبع�الرب‪a‬ہکےتںیہہیتہبیہاپ�رساا�و�رصالہحاختو�نںیھتا�و�رکات�بوستنےکزیو�رعملےسٓا�ر�اسہتںیھت�)ہکیتںیہ�۔‬
‫ْ شَ ّ َ َ‬
‫� َما خل َق‪،‬‬ ‫ن‬ ‫م‬‫ِ‬ ‫ات‬ ‫ِ‬
‫كات هللاِ َّ‬
‫الت َّ‬
‫ام‬ ‫ِ‬ ‫ول‪َ :‬م ْن نَ زَ� َل َ نمْ ز� ًل ثُ َّ� َق َال‪َٔ :‬ا ُع ُوذ ب َ ِ َ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ‬
‫َ ِس ْع ُت َر ُسول هللاِ صل هللا علي ِه وسل يق‬
‫َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ‬ ‫تَ َ‬ ‫َ ْل َي�ضُ َّ ُه شَ يْ‬
‫� ٌء‪َ ،‬ح تَّ� َ ي ْ� ِ�ل ِم ْن َم نْ زِ�ِ ِل ذ ِلك‬
‫ْ شَ ّ َ َ‬ ‫وک مراتےوہئےانسکہوجشصخیسکہگجایق�مرک�ےا�و�ریہدعا َٔا ُع ُوذ ب َ ِ َ‬
‫� َما خل َق‬‫ات ِمن ِ‬
‫َّ‬
‫ات هللاِ الت َّام ِ‬ ‫ك ِ‬ ‫ِ‬ ‫مںیےنرسو�لالہلﷺ ف‬
‫مںیالہلیکانپ�ہامگناتہو�ںا�سےکلمکما�و�ربےبیعاملک�تےکاستھ‪،‬تام�مولخم�قےکرشسےپڑ�ھےلوت�ا�سوک�وہا�ںےسر�و�انہوہنےکتوکئی‬
‫‪1‬‬
‫رضرنہاچنہپسےکیگ�۔‬
‫چزی�اسے �‬
‫وجان�تےساتساع�ذ�ہایکاجتااھت�ا�سوکتر�کرکنے‬
‫�الہلاعتلٰیےناپےندنب�و�ںوک�ا�ندقم�ساملک�تےساتساع�ذ�ہیکمیلعتد�یا�و�ر�د�و� جرالہتیںیم ج‬
‫کینیقلتیک‪�،‬الہلاعتلٰیےنا�سومقعرپسماملنو�ںوک�اپےنانمو�ںا�و�رصاف�تےساتساع�ذ�ہےکےیلدہ�اہترفمائی‪،‬‬
‫عالمہرقطیب‪a‬ف مراتےںیہ�الاتما�تاکبلطمہیےہہکہیایےساکملرتیناملک�تںیہنجںیما�سرط�حصقناپیاجاناممنکںیہنےہسجرط�ح‬
‫کہاناسنو�ںےکالک�مںیمصقندیپ�اہوجاتاہے‪،‬یہاملک�تصقنےسربم�ا�ا�و�ربےبیعںیہ�۔‬
‫�ا�ناملک�تیکتیثیحایکرنہامکیےہسجےساناس�نوم�ذ�یزیچ�و�ںےسوفحم�ظرہاتہےوچنہکالہلاعتلٰییکافص�تےکاستھاتساع�ذ�ہیکرط�ف‬
‫توجہدلائییئگےہا�و�ریہاتناہئیدنسپید�ہلمعےہذہل�اہرشصخرپلا�ز�مےہہکو�ہالہلاعتلٰیےکاسامئ ا�و�رصاف�تےساتساع�ذ�ہرک�ےا�و�ر�اپینٓا� �رز�وئو�ں‬
‫کوصد�قد�لےسا�سےکاسمےنشیپرک�ے‪�،‬اتساع�ذ�ہےکاب�ر�ےںیمالہلاعتلٰیرپبرھ�وسہرکےھا�و�ر�ا�سوک�اپےند�لیکرہگ�ائوی�ںںیماتا�ر�ے‬
‫وائںییگوت�ا�ناشئ الہلو�ہاپےندصقممںیاکمای�بوہگا�اپینٓا� �رز�و�ا�و�رخو�اہشوکپالےاگ�ا�و�ر�ا�سےکانگ�ہ‬
‫�‪،‬جبیسکصخشںیمہیافص�تدیپ�اہ ج‬
‫بیھاعم�فوہجائںیےگ�‪،‬‬
‫شخی الاسال�م اما�م ابن ہیمیت ‪a‬ف مراتے ںیہ�ائہمرک�ا�م نج ںیم اما�م احدم ‪a‬سرفرہست ںیہ ا�س اب�تیک رصتیح رفمائی ےہہک‬
‫خمول�ق ںیم ےسیسک ےسیھب اتساع�ذ�ہرکناجائزہنںی ےہ ا�و�ر�اسی ےس ا�ن ائہم ےن رق�ٓا�نرکیم ےکریغخمول�ق وہنےاک�اسدتلا�لایکہے ‪،‬‬
‫تام�مائہمےنہیاھکل�ا�و�رکاہہےہکرسو�لالہلﷺےسہیاب�تاثبتوہچیکےہہکٓا�پﷺےنالہلےکاملک�تےساتساع�ذ�ہا�و�رپان�ہرکنے‬
‫کاحمکرفمایاہےا�و�رخو�دبیھا�سرپعلمایکہے‪�،‬اسیانبپرلعامئ نےایےسوعتیذ�ا�تےسیتخسےسعنمرفمایاہےنجےکاعمنیاکعملہنوہ�ا�سیکوجہہی‬
‫ہےہکابم�د�ا�ا�نںیمرشکہیاملک�توہ�ں�۔‬
‫عالمہ ابن میق ‪a‬ف مراتے ںیہ وجشصخیسک اطلس�ن ےک ےیلوکئی اجنو�ر�ذبحرک�ے ا�سوکپاک�ر�ے ای�ا�س ےس اتساع�ذ�ہرک�ے ا�و�ر�اپین‬
‫ےہ ارچہ و�ہصخش ا�س‬
‫حموب�ب زیچکےوصح�ل ےک ےیل ا�ساک رق�ب احصلرک�ےوتیو�ںےیھجمسہک ا�سصخش ےن اطیش�نیک ابع�د�تیک گ‬
‫رپاتعام�دکرکے یہ ا�س ےس دخمت یل اجکسیت ےہ‬
‫کوعاب�د�ت ےسریبعتنہرک�ےہکلبدخمت یہ ےک ان�م ےسویک�ں ہنریبعترک�ے�‪،‬یشاط�ن �‬
‫َّ َ َ‬ ‫ّ ْ َ ُّ َ َ َّ ْ َ َ ْ ْ َ َ ٌ ف َّ َ ُّ ْ ُ ْ َ‬
‫وء الق َض ِاء َو َد َر ِك الشق ِاء َوغ ْي ِ� ِه�‪،۶�۸�۷�۸‬جامع‬
‫الذك ِر والدع ِاء والتوبةِ و ِالس ِتغف ِار ب�ب ِ ي� التعو ِذ ِمن س ِ‬
‫‪ 1‬حصیح مسمل كتاب ِ‬
‫َٔ ْ َ ُ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ نَ زَ َ َ نْ ز ً‬
‫ات ب�ب ما جاء ما يقول ِإذا �ل م ِ�ال�‪۳�۴�۳�۷‬‬ ‫ت�مذی ابواب الدعو ِ‬
 ‫�� �� �‬

‫�ا�سلعف ےس اناس�ن اطیش�ن ےک الغمو�ں ا�و�ر�ا�س ےک اجپ�ریو�ں ںیم امش�رہوگا�‪�،‬اسی وجہ ےس اطیش�ن اناس�نیک دخمترکتاہےنکیل اطیش�ن‬
‫کے اناس�نیک دخمترکنےاکیہبلطم رہگزنہ وہگاکہاطیش�ن ےن اناس�نیک ابع�د�تیک ےہویکنہکاطیش�نوتکیس ےکاسمےن ہناتکھجہے‬
‫نہیسکیک ابع�د�ترکتاہے ربالخ�ف اناس�ن ےکہک و�ہ اطیش�ن ےکاسمےناتکھجبیھ ےہ ا�و�ر�ا�سیک ابع�د�تیھبرکتاہے ‪�،‬الہلاعتلٰی ےنرفمایا‬
‫ْ َّ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫ش َما خل َ ۙ‬
‫ق ‪۲‬۝‬ ‫ِم ِ‬
‫ہر�سزیچےکرشےسوجا�سےندیپ�ایکےہ�۔‬
‫ترجہم�‪ :‬ا‬
‫عالمہابنمیق‪a‬ف مراتےںیہینعیرہشرسےسجولخم�قںیمیھباپیاجائےو�ہولخم�قویح�ا�نوہیاغریحوی�ا�ننجوہیا�اناس�ن�‪،‬چوپایہوہیاکوئی‬
‫� ہزریالکڑی�ا�‪،‬ہو�امںیوہیا� عرد�وجبیلںیمالرغ�ض ندای�ا�و�ر�ٓاخر�تیکیسکزیچمںییھبرشہو�۔‬
‫اناسنو�ںیکرط�حاہمت�ر�ایہایخ�لہکالہلیسکرسو�لوکبموع�ثںیہنرک�ےاگغطلاثبتوہایگالہلےناپینرحتمےسنجو�انسیکرشد�وہد�ایت‬
‫کےےئلاپانرسو�لوعبم�ثرفما�دیاہے�ا�و�ر�ا�سرپ�اپانلجلیالدق�رکال�مان�ز�لرفما�رہاہے�۔‬

‫َّو اَّنَا اَنْسَمَل َءٓاَمَّسلا اَهٰنْدَجَوَف ْتَئِلُم اًسَرَح اًدْيِدَش َّو اًبُهُشۙ‪َّ۰۰۸‬و اَّنَا اَّنُك ُدُعْقَن‬
‫�ا�و�رمہےنٓاسام�نوکوٹٹ�لرکدکیاھوتاسےتخس کوچدی�ا�ر�و�ںا�و�رتخسولعش�ںےسرپاپیا�‪�،‬ا�سےسےلہپمہابتںیےننسےکےیل‬

‫اَهْنِم َدِعاَقَم ِعْمَّسلِلؕ‪ْ ١‬نَمَف ِعِمَتْسَّي َنٰاْلا ْدِجَي ٗهَل اًباَهِش اًدَصَّرۙ‪َّ۰۰۹‬و اَّنَا اَل ْۤيِرْدَن‬
‫�ٓاسام�نںیمہگجہگجھٹیباجیارکتےےھت�‪�،‬ا�بوجیھباک�ناگلتاےہو�ہایکےلعشوکاپینات�کںیماپتاےہ�‪،‬ہمںیہناجنےتہک‬

‫ٌّرَشَا َدْيِرُا ْنَمِب يِف ِضْرَاْلا ْمَا َداَرَا ْمِهِب ْمُهُّبَر اًدَشَرۙ‪َّ۰۰۱۰‬و اَّنَا اَّنِم‬
‫�زمنیو�الو�ںےکاستھیسکرب�ائیاکا�ر�ا�د�ہایکایگےہایا�نےکر�باکا�ر�ا�د�ہا�نےکاستھالھبئیاکےہ ��‪،‬ا�و�رہیہک(یبکش) بضع‬

‫َنْوُحِلّٰصلا َو اَّنِم َنْوُد َكِلٰذؕ‪ ١‬اَّنُك َقِٕىٓاَرَط اًدَدِقۙ‪َّ۰۰۱۱‬و اَّنَا ۤاَّنَنَظ ْنَا ْنَّل‬
‫تومہںیموکینکا�رںیہا�و�رضعبا�سےکربعسکیھبںیہ�‪،‬ہمفلتخمرطیوق�ںےسےٹب وہئےںیہ�‪�،‬ا�و�رمہےنھجمس ایلہکمہ‬

‫َزِجْعُّن َهّٰللا يِف ِضْرَاْلا َو ْنَل ٗهَزِجْعُّن اًبَرَهۙ‪َّ۰۰۱۲‬و اَّنَا اَّمَل اَنْعِمَس ىٰۤدُهْلا‬
‫�الہلاعتلٰی کو زمنی ںیم رہگز اعجزںیہنرککسےت ا�و�ر ہن اھب�گرک اسے رہ�ا ےتکس ںیہ�‪ ،‬ہموت دہ�ایتیک اب�ت ےتنس ںیہ ا�س‬

‫اَّنَمٰا ٖهِبؕ‪ْ ١‬نَمَف يُّؤْْۢنِم ٖهِّبَرِب اَلَف ُفاَخَي اًسْخَب َّو اَل اًقَهَرۙ‪َّ۰۰۱۳‬و اَّنَا اَّنِم َنْوُمِلْسُمْلا‬
‫پرایام�نالےکچںیہا�و�روجیھباپےنر�برپایام�نالئےاگہنیسکاصقن�ناکاندیہشےہہنملظومتساک ہ�‪،‬ا�ںمہںیمضعبوتاملسم�نںیہ‬
‫‪ 1‬الفلق�‪۲‬‬
 ‫�� �� �‬

‫َو اَّنِم َنْوُطِسٰقْلاؕ‪ْ ١‬نَمَف َمَلْسَا َكِٕىٰٓلوُاَف اْوَّرَحَت اًدَشَر‪َ۰۰۱۴‬و اَّمَا َنْوُطِسٰقْلا‬
‫�ا�و�رضعب ےب�اناص�ف ںیہ�‪ ،‬پس وج رفما�ں رب�د�ا�ر وہگےئ انوہ�ں ےن وت ر�ا�ہ ر�است اک دصقایک ا�و�ر وج اظلم ںیہ‬

‫اْوُناَكَفَمَّنَهَجِلاًبَطَحۙ‪�(۰۰۱۵‬النج�‪۸‬تا�‪)۱�۵‬‬
‫�و�ہمنہجاکایدنھننبےئگ�۔‬
‫مہےنٓاسام�نوکٹوٹل تاو�دکیاھکہو�ہرہپ�ےد�ا�ر�و�ںےساٹپپڑ�اہےا�و�رشاہبو�ںیکاب�ر�شوہ�رہیےہ�‪،‬ہپےلمہاعلمابلاںیمےنھٹیبیکہگجاپیلےتےھت‬
‫�ا�و�ر�وہا�ںےسھچکنسنگےلٓاتےےھت�ا�و�رکاہون�ںکتہیربخیںاچنہپ�دیےتےھتسجںیمو�ہاپینرط�فےسوسجوھ�ٹالمکرلوگو�ںوکتبالیاکرتے‬
‫تےھرگم�ا�باتانستخاتناظ�مرک�دیاایگےہہکبجمہوہا�ںھچکوچ�ر�یےپھچنسنگےنیلیکوکششرکتےںیہوت�ٓا�گاک�ایکاناگ�ر�ہامہ�ر�یاھگ�ت‬
‫مںیگلاجتاےہ۔‬
‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َٔا َّن َع ْب َد هللاِ ْ نَ� َع َّباس‪َ ،‬ق َال‪َٔ :‬ا ْخ َب َ� ن� َر ُج ٌل ِم ْن َٔا ْ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل ِم َن الن َص ِار‪ ،‬ا نَّ ُ� ْم َب ْي نَ� َما ْه‬ ‫اب الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬ ‫ص‬ ‫ِي‬ ‫ٍ‬ ‫ب‬
‫ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ْ َ ُ ُ‬ ‫ُج ُل ٌ َ َ ةً َ ُ‬
‫م ِبنج ٍم فاستنار‪ ،‬فقال لم رسول هللاِ صل هللا علي ِه وسل‪:‬‬ ‫ول هللاِ صل هللا علي ِه وسل ر ِ ي‬ ‫وس ل ْيل َمع َرس ِ‬
‫ول ُول َد َّالل ْي َ ةَل َر ُج ٌل َعظ ٌ�‪َ ،‬و َم َ‬ ‫ُ َ َ ُ ُ ُ َٔ َ ُ َّ َ ُ ُ‬ ‫َ َ ُ ْ تُ ْ َ ُ ُ َ ف ْ َ َّ َ ُ َ ْ َ َ ُ‬
‫ات‬ ‫ِي‬ ‫ول ا ْع ُل‪ ،‬كنا نق ِ‬ ‫م ِب ِ�ث ِل َهذا؟ قالوا‪ :‬هللا ورس‬ ‫ال ِاه ِلي ِة‪ِ ،‬إذا ر ِ ي‬‫ماذا كن� تقولون ِ ي� ج‬
‫ٌ‬
‫َر ُجل َع ِظ ي ٌ�‪،‬‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬سےرم�و�یےہہکھجمےسایکاناص�ر�یاحصبیےنایب�نایککہو�ہر�ا�تےکوقترسو�لالہلﷺےکاستھےھٹیب‬
‫تےھاتےنںیمایکاتس�ر�ہوٹٹا�ا�و�ربتہاکمچ�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایاجالہتیےکزمانےںیمبجایاس�و�اقہعوہتاتوتمایکہکےتےھت�‪�،‬انوہ�ںےن‬
‫کاہ�الہلا�و�ر�ا�ساک�رسو�لوخ�باجناتہےنکیلمہزمانہاجلہتیںیموی�ںےتہکےھتٓا�جیکر�ا�توکئیڑب�اشصخدیپ�اہو�ایافو�توہ�اہے�‪،‬‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ نَّ َ َ ُ ْ َ َ َ ْ َٔ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫فقال َر ُسول هللاِ صل هللا علي ِه وسل‪ :‬ف ِإ�ا ل ي�م ِب�ا ِلو ِت اح ٍد ول ِليا ِت ِه‪ ،‬ول ِكن ر بنا تبارك وتعال اسه‪ِ ،‬إذا‬
‫َّ َ ُّ ْ ُ‬ ‫َٔ َ‬ ‫ُ َ َّ‬ ‫ح َ ةُل ْال َع ْرش‪ ،‬ثُ َّ� َس َّب َح َٔا ْه ُل َّ‬
‫الس َم ِاء َّال ِذ ي نَ� َي ُل نَ ُ‬ ‫َق ضَ� َٔا ْم ًرا َس َّب َح َ َ‬
‫الدن َيا ث َّ�‬ ‫و� ْم‪َ ،‬ح تَّ� َي ْبلغ الت ْس ِب ُيح ا ْهل َه ِذ ِه السم ِاء‬ ‫ِ‬
‫َٔ‬ ‫َ َ َ َ َ ُّ ُ ْ َ ُ ْ ُ نَ ُ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ َّ نَ َ ُ َ َ َ َ َ ْ‬
‫و� ْم َماذا قال‪ :‬قال ف َي ْس َت ْخ ِب ُ� َب ْع ُض ا ْه ِل‬ ‫ح ةل ال َع ْر ِش ِ َل َم ةِل ال َع ْر ِش‪ :‬ماذا قال ر بك؟ فيخ ِب�‬ ‫قال‪ :‬ال ِذ ي� يلون‬
‫َ‬
‫ا� ْم‪َ ،‬و ُ ي ْ� َم ْون ِب ِه‪،‬‬‫الد ْن َيا‪َ ،‬ف َت ْخ َط ُف ْ ج ُّ َّ ْ َ َ َ ْ ُ َ َ َٔ ْ َ ئ‬ ‫الس َم َاء ُّ‬
‫ال َب ُ� َه ِذ ِه َّ‬‫الس َم َاوات َب ْع ًضا‪َ ،‬ح تَّ� َي ْب ُل َغ ْ خَ‬ ‫َّ‬
‫الن السمع فيق ِذفون ِإل اوِلي ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ فَ‬ ‫فَ َ َ ُ‬
‫� ِه ُ� َو َح ٌّق‪َ ،‬ول ِك نَّ ُ� ْم َيق ِرفون ِف ِيه َو َ ي ز ِ� ُيدون‬ ‫�ا جاءوا ِب ِه عل و ج ِ‬
‫�رسو�لالہلﷺےنرفمایاسات�ر�ہیسکےکوف�توہنےایپدی�اہونےےکےئلںیہنوٹٹاتیلنکامہ�ر�امالکلجالجلہبجھچکمکحدیاتہےوتعر�ش‬
‫کےاٹاھنےو�الےرفشےتحیبسترکتےںیہرھپ�ا�نیکٓا�و�ا�زسنرک�ا�نےکاپ�سو�الےٓاسام�نےکرفشےتحیبستےتہکںیہاہی�ںتکحیبستیکونبتٓاسام�ن‬
‫�دنایتکیتچنہپےہ�‪،‬پرھجولو�گرع�شاٹاھنےو�الےرفشوت�ںےسرقیبںیہو�ہا�نےسوپھچےتںیہہکاہمت�ر�ےاملکےنایکحمکدیاہے�؟�و�ہایب�ن‬
‫کرتےںیہ�‪�،‬اسیرط�حٓاسام�نو�الےایکد�وسر�ےےسایب�نرکتےںیہاہی�ںکتہکو�ہربخ�ٓاسام�ن ندای�و�الو�ںکتیتچنہپےہ�‪�،‬ا�نےسو�ہربخجن‬
 ‫�� �� �‬

‫ںیہار�اتین‬
‫�ا�ڑ�ایلےتںیہا�و�ر�اپےند�وسوت�ںوک�ٓاکرسانتےںیہ�‪،‬فرشےتبجا�نونج�ںوک�دکیےتھںیہوت�ا�نات�ر�و�ںےسام�رتےںیہ‪،‬رھپجوخربجنالتے گ‬
‫‪1‬‬
‫ہیںیہکوتسچےہنکیلو�ہوھج�ٹالمتےںیہا�و�ر�ا�سںیمزیا�د�ہرکتےںیہ�۔‬
‫�رغریوملی اتناظما�تیک د�و�وجہ امہ�ر�یھجمس ںیمٓاتییھت ‪�،‬ایک ہیہک الہل ےن اہل زمنی رپیاکیکوکئی ذع�ا�ب ان�ز�لرکنےاکیفہلص‬
‫�اتےنتخس ا�و عم‬
‫ف مرایاہے�‪�،‬د�وسر�ےہیہکالہلےنزمنیرپ�رشد�وہد�ایتےکےئلرسو�لوعبم�ثرفمایاوہ�‪،‬ہماسیالت�شںیمےلکنےھتکہحبصےکوقتو�ا�د�یہلخن‬
‫مںیمہےنہیاپکزی�ہالک�مانستومہںیولعم�موہگایکہالہلاعتلٰیےنزمنی عرپذ�ا�بان�ز�لرکنےاکیفہلصںیہنرفمایاہکلبقلخوکر�ا�ہر�استدکاھنے‬
‫کےےئلایکرسو�لوعبم�ثرفمایاےہ�‪،‬پرھجون�ںےناپینوق�مےکاتخالفا�تاک�ذکرکایکہمہاخالقیاحل�ظےسیھبفلتخمامجعوت�ں(عییناچےھ‬
‫بر�ے�)ا�و�رذمہیباحل�ظےسیھبفلتخمرگ�وہو�ں(املسم�ن�‪،‬کافر�‪،‬اسیعئی�‪،‬وجمسیوغری�ہ)مںیمسقنمںیہ‪،‬پرھفرخیہوط�رپرکاہکہبجمہرپوپ�ر�یرط�ح‬
‫�و�اضحوہگایہکالہلاعتلٰیاکملدق�ر�تاکاملکا�و�رہماکملوط�رپربےسبںیہ�‪،‬امہ�ر�یاشیپنای�ںاسیےکاہتھںیمںیہ�اگرہمےنا�سیکانف مرانییک‬
‫را�طمیقتسمیکرط�ف نہرامئیرکتاہے�‪،‬مہےنا�سیک‬
‫توہکںییھبا�سیکرگفتےسچبںیہنںیکسےگ�‪�،‬ا�سےئلبجو�ہالثانیالک�ممہےنانسجوص �‬
‫�رشد�وہد�ایتوکہپاچ�نایل�ا�و�ر�ا�سالک�مےنامہ�ر�ے لدو�ںرپ�اثرکایوتاپےناقعئدباطالپرجےمرہےنےکاجبئےوف�ر�ًاا�سرپایام�نےلٓائے�‪�،‬ا�ب‬
‫جوکوئیاپےنر�برپاچسایام�نالئےاگ�اسےا�ساب�تاک�اندیہشںیہنوہگاکہا�سےکاجر� ثوو�ا�بںیمیمکرک�د�ییئگےہا�و�رنہہیوخ�فوہگاہکا�سیک‬
‫بر�ائوی�ںںیماضافہرک�دیاگایہے�‪،‬یبکشمہںیمضعباملسم�نںیہا�و�ربضعاکفر‪،‬پسوج�الہل‪�،‬ا�سےکرسو�لا�و�ر�ٓاخر�ترپ�ایام�نالئےاگ�ا�و�ر�ا�ن‬
‫کیاطاعتںیملمعاصلہحاتخای�رکر�ےاگ�ا�سےنر�ا�ہر�استوک�اتخای�رکرلای�ا�و�ر�الہلیکرحتموعنوتم�ںاک�امدی�و�ا�ربنایگ�ا�و�رجوذکتیبرکیںےگ‬
‫تو�ایےساظلوم�ںوک�الہلا�نےکملظیکاپ�د�ا�شںیممنہج سردیکر�ےاگ�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ َ ُ ْ َ ٗ ُ ْ ْ ُ َ ّٰ َ ْ ْ ْ َ ْ َ ْ َ‬ ‫َ َ ْ ُّ‬
‫ال ْ ٰن ُ ۚر‪۰‬۝ َو َ ْ ّ َ ُ َ ُ َ‬
‫م يت َول يع ِذ ْبه عذ ًاب ا ِل ـ ْ ًـي‪۱۷ ۧ 2‬۝‬ ‫ت ت ِري ِم ت ِتا‬ ‫م يطِعِ هللا ورسوله يد ِخله جن ٍ‬ ‫۔۔۔ و‬
‫ترجہم�‪:‬جووکئیالہلا�و�را�سےکرسو�لیکاطاعترک�ےاگالہلاسےا�نوتنج�ںںیمد�اخلرک�ےاگنجےکےچینرہنیںہہبرہیوہ�ںیگ�‪،‬ا�و�روج‬
‫مہنریھپ�ےاگاسےو�ہد�ر�دان�کذع�ا�بد�ےاگ۔‬
‫ْ َ َ ُ ََ‬
‫اًقَدَغۙ ‪۱۶‬۝‬ ‫اَّمۗءً‬ ‫ْمُهٰنْيَقْسَاَل‬ ‫ِةَقْيِرَّطلا‬ ‫ام ْواع‬ ‫ِوَّلاستــق‬ ‫َّوْنَا‬
‫�ا�و�ر�(�ا�ے یبن ہییھبہہک د�و�!کہ گ ارلو�گ گ ار�ر�ا�ہ ر�است سرپدیھے رہےت وتقیانیہم اہنںی تہب و�افرپانی الپتے‬

‫ُهْكُلْسَي اًباَذَع‬ ‫ِف ْي ِ ۭه ‪۰‬۝ َوْنَم ْضِرْعُّي ْنَعِرْكِذ ٖهِّبَر‬ ‫ِّل َن ْفت َ ُ‬
‫ن ْم‬ ‫ِ‬
‫تاکہمہا�سںیم�اہنںیٓا�زمالںی�‪�،‬ا�و�روجشصخاپےنرپ�و�ر�دگا�رےکذکرسےہنمریھپلےاگتو�الہلاعتلٰی�اسےتخسذع�ا�بںیم‬

‫ٔ‬ ‫ٓ‬
‫تفس�القران َ ب� ٌب َو ِم ْن ُس َور ِة َس َب ٍا �‪۳�۲�۲�۴‬‬
‫ك ِان �‪،۵�۸�۱�۹‬جامع ت�مذی ابواب ی‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب السالم َ ب� ُب تَ ْ� ِر ي ِ� ْال َ َ‬
‫ك َانةِ َو ِإ ْت َي ِان ْال ُ َّ‬
‫‪ 2‬الفتح�‪۱�۷‬‬
 ‫�� �� �‬

‫اًدَعَصۙ ‪۱۷‬۝ َّوَّنَا َدِجٰسَمْلا ِل ِ اَلَف اْوُعْدَت َعَم هللاِ اًدَحَاۙ ‪۱۸‬۝ َّوٗهَّنَا اَّمَل َماَق ُدْبَعهللاِ‬
‫بمالترکد�ےاگ�ا�و�ریہہکدجسمیںرص�فالہلیہےکےئلاخ�صںیہ�‪،‬پسالہلاعتلٰیکےاستھیسکا�و�رکونہاکپ�ر�و�ا�و�رجبالہلاکبدن�ہ‬

‫ُهْوُعْدَياْوُداَكَنْوُنْوُكَيِهْيَلَعاًدَبِلۭۧ ‪۱۹‬۝ (�النج�‪۱�۶‬تا�‪)۱�۹‬‬

‫�ا�سیکابع�د�تےکےئلڑھک�اوہ�اوتقریباھتکہو�ہڑیھبکیڑیھبیںنبرکا�سرپپلڑپیں�۔‬
‫ہکاریہول�گالہل‬
‫جون�ںیکاب�تمتخرککےالہلاعتلٰیےنا� شرا� فد مرایا�ا�ےیبنﷺ�!�ا�نرکنمینقحےسںیہکہکالہلےنریم�یرط�فوحیرفمائیےہ گ‬
‫وو�ںیکاطاعترکتےا�و�ر�اپینزندگیان�ز�لدش�ہامیلعت�تےکاطمبقرسبکرتےوت�الہلا�نرپ�ٓاسام�ن �وزمنییکربتکںیوھک�ل‬
‫پرایام�نالتے�‪�،‬رس ل‬
‫�دیات‪�،‬الہلےکمکحےسزمنیاپےناند�رھچےپزخ�انےاگلدییت‪،‬ےسیجف مرایا‬
‫َ َّ‬ ‫ٰ‬ ‫َْ‬ ‫ۗ‬ ‫َ َ ْ َ َّ َ ْ َ ْ ُ ٰ ٓ ٰ َ ُ ْ َ َّ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ َ ٰ ّ ِ َ َّ‬
‫‪1‬‬
‫الس َما ِء َوال ْر ِض َولك ِْن كذ ُ ْبا۔۔۔ ‪۹۶‬۝‬ ‫تم‬ ‫يم بك ٍ‬ ‫ولو ان اهل القري امنوا واتقوا لفتحنا عل ِ‬
‫رتجہم�‪:‬اگرویتسب�ںےکول�گایام�نالتےا�و�روقت�ٰییکر�و�شاتخای�ررکتےوتمہا�نرپٓاسام�نا�و�رزمنیےسربکوت�ںےکد�ر�و�ا�ز�ےوھک�لدیےت‪،‬‬
‫مرگانوہ�ںےنوتالٹھجیا۔‬
‫نو�ح‪u‬نےاپینوق�مےسرفمایااھت�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫يد ْد ْ‬ ‫َ‬
‫ّ ُْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬ ‫َّ‬
‫الس َما َء َعل ْي ْ ّ ْ َ ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ك‪۰‬۝ اِن ٗه ك َن غف ً‬‫ّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َُْ ُ ْ َْ‬
‫ك ِب ْم َوال ّو َب ِن ْ َ‬
‫ي‬ ‫ك ِمدراراۙ ‪۱۱‬۝ و ِ‬ ‫اراۙ ‪۱۰‬۝ ّ ْي ِس ِل‬ ‫استغ ِف ُر ْوا َر ّب ْ ۭ‬ ‫فقلت‬
‫ٍ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫ي َع ْل ل ْ ّ‬
‫ٰ‬
‫‪2‬‬ ‫ي َعل ل ْ ْ ٰ‬
‫ك ان ًراۭ ‪۱۲‬۝‬ ‫ت ّو ْ‬ ‫ك َجن ٍ‬ ‫َو َ ْ‬

‫ترجہم�‪:‬مںیےناہکاپےنر�بےساعمفیامنوگ!ےبکشو�ہڑب�ااعم�فرکنےو�الاےہ�‪�،‬و�ہمترپٓاسام�نےسوخ�باب�رشںیربسائےاگ‪،‬ںیہمتام�لا�و�ر‬
‫�ا�ولا�دےسون�ا�ز�ےاگ‪،‬اہمت�ر�ےےیلاب�غدیپ�ارک�ےاگا�و�راہمت�ر�ےےیلرہنیںاج�ر�یرکد�ےاگ�۔‬
‫رھالہلدکیاتھکہا�سیکںیتمعناپکرکو�نرکشزگ�ا�ردنب�ےےتنبںیہا�و�رکو�نرمگ�اہییکرط�فول�ٹاجتےںیہ�‪�،‬اپےنر�بیکاطعف مرائیوہئید�ولت‬
‫پ �‬
‫کوحصحیر�ا�ہرپرخ�چرککےالہلیکوخشون�د�یاحصلرکتےںیہاییشاط�نےکاستیھنبرکنوم�د�ونامئشا�و�روضف�لرخچیںیما�ڑ�اتےںیہ� گ‪�،‬ارکوئیالہل‬
‫کیان�ز�لیکوہئیتحیصنوکاننسوگ�ا�ر�ا�ہںیہنرکتا�‪�،‬ا�سرپ�ایام�نںیہنالتا�‪�،‬ا�ساک�اتاب�عںیہنرکتالبہکا�سےکاب�ر�ےںیماغفلرہاتہےوتالہلاپین‬
‫�رحتم ھٹوکرک�انےےکرج�مںیم�اسےالمان�کذع�ا�بںیمالتبمکر�ےاگ�‪�،‬ویےسوت�الہلاعتلٰییکاس�ر�یزمنییہابع�د�تاگ�ہےہ�۔‬
‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َٔ َّ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ ْ َ ْ َٔ‬
‫ال ْر ُض َم ْس ِج ًدا َو َ ُ‬
‫ط ًورا‬ ‫الل صل هللا علي ِه وسل قال‪:‬ج ِعلت ِ يل‬
‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪،‬ان رسول ِ‬
‫‪3‬‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�زمنیریم�ےےئلاپ�کرکنےو�الیانبئییئگےہا�و� جرائےدجس�ہیھب�۔‬
‫‪ 1‬االعراف�‪۹�۶‬‬
‫‪ 2‬نوح�‪ �۰‬ت‪۱�۲��۱‬‬
‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫ٰ َ ُ َ ْ َّ‬ ‫خ‬ ‫َ ُ َّ َ َ َ ُ َ ن َ َ ُ َ َ َ ف َّ َ‬ ‫نن ن‬
‫هللا‬ ‫‪ 3‬س� با� ماجہ ِكتاب الطهار ِة وسن ِ�ا ب�ب ما جاء ِ ي� السب ِب �‪،۵�۶�۷‬حصیح ب�اری کتاب الصلوۃ ب�ب قو ِل ِب ِي‬
‫‪،۷‬س� ابوداودکتاب‬ ‫الر ْخ َص ُة ِ ف ي� َذ ِل َك�‪ ��۳ ۷‬ن ن‬ ‫‪،۴‬س� ئ‬
‫نسا� کتاب املساجد ب�ب ُّ‬ ‫اال ْر ُض َم ْس ِج ًدا َو َ ُ‬
‫ط ًورا�‪ �۳�۸‬ن ن‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َعل ْي ِه َو َس َل ُج ِعل ْت ِ يل‬
 ‫�� �� �‬

‫دیلپزمنیرپ�‪،‬قربسات�نا�و�رمذبحںیمامن�زمعنےہاسیرط�حا� نووٹ�ںےکاب�ڑ�ےںیمیھبعنمےہ�۔‬
‫�‬
‫مرگبوط�رخا�صاسمجدکیریمعتکیرغ�ضوغایتاکذکرف مرایاکہاسمجدوجابع�د�تےکےئلبسےسڑب�اماق�موملحےہ‪،‬جو�الہلےکاخال�ص‪�،‬ا�سیک‬
‫ظعتمےکاسمےنوضخ�عا�و�ر�ا�سےکےبلغےکاسمےنرف�وتینیکاینب�درپعتریمکییئگںیہاکدصقمرص�فایکالہلوحد�ہالشریکیکابع�د�تےہ‪�،‬ا�س‬
‫لےئدجسم�و�ںںیمیسکا�و�رکیابع�د�ت‪،‬کیسا�و�رسےدعا� موانجا�ت‪،‬کیسا�و�رسےاتساغثہواتسدم�ا�داجئزںیہن�‪،‬جبالہلاک�رسو�لدمحمﷺمدتو�ںےس‬
‫گرم�اہیںیمالتبملوگو�ںوک�ر�ا�ہر�استیکرط�فالبنےےکےئلڑھک�اہو� تاوجنو�انسا�سےکالخ�فڑھک�ےوہگےئ ک‪،‬اف�رنےایذ�ا�رسانی‪،‬ماخلتف‬
‫�ا�و�رتذکیبرپرمکابند�ھیلا�و�رالہلاعتلٰیےکون�رکوپوھنوک�ںےساھجب�دیےنےکےئلرط�حرط�حیکاس�زشںیرکنےےگل۔‬

‫اًدَحَا‪ْ۰۰۲۰‬لُق‬ ‫ٖۤهِب‬ ‫ُكِرْشُا‬ ‫َوۤاَل‬ ‫ْيِّبَر‬ ‫اْوُعْدَا‬ ‫ۤاَمَّنِا‬ ‫ْلُق‬

‫�ٓا�پہہک دجیےئہک ںیموترص�ف اپےن ر�ب یہوک اکپ�رتا وہ�ں ا�و�ر ا�س ےکاستھیسکوکرشیکںیہنرکتا�‪ ،‬کہہ دجیےئہک‬

‫ْيِّنِاۤاَلُكِلْمَاْمُكَلاًّرَضَّواَلاًدَشَر‪ْ۰۰۲۱‬لُقْيِّنِاْنَلْيِنَرْيِجُّيَنِمِهّٰللاٌدَحَا۬ۙ‪َّ١‬وْنَلَدِجَا‬
‫جمےھاہمت�ر�ےیسکعفن اصقن�ناک اتخای�رںیہن�‪ ،‬کہہ دجیےئہک ےھجم رہگزوکئی الہل ےس اچب ںیہن اتکس ا�و�ر ںیم رہگز ا�س ےکوس�ا‬

‫َوٖهِتٰلٰسِرؕ‪١‬‬ ‫ِهّٰللا‬ ‫َنِّم‬ ‫اًغٰلَب‬ ‫اًدَحَتْلُمۙ‪۰۰۲۲‬اَّلِا‬ ‫ٖهِنْوُد‬ ‫ْنِم‬

‫کوئی اجئے انپ�ہ یھبںیہن اپکسات�‪�،‬ابلہت( مری�ا اک�م) �الہلیک اب�ت ا�و�ر ا�س ےک اغیپما�ت (لوگو�ںوک) ہپاچن دیان ےہ�‪،‬‬

‫َو ْنَم ِصْعَّي َهّٰللا َو ٗهَلْوُسَر َّنِاَف ٗهَل َراَن َمَّنَهَج َنْيِدِلٰخ ۤاَهْيِف اًدَبَاؕ‪�(۰۰۲۳‬النج�‪۲�۰‬تا�‪)۲�۳‬‬
‫(�ا�ب) جویھب الہل ا�و�ر ا�س ےک رسو�لیک ہن امنےاگ�ا�س ےک ےیلمنہجیکٓا�گ ےہسج ںیم ایےسول�گ ہشیمہ رہںی ےگ�۔‬

‫�اعال�نوتحدی‪:‬‬
‫�ا�ےیبنﷺ�!جبہیبسٓا�پیکدع�ا�و�ت تمرپدحہوگےئںیہوت�ٓا�پسجزیچکیرط�فاہنںیدعو�تد�ےرہےںیہ�‪�،‬ا�سیکتقیقحاکربمال‬
‫�اعال�نرفما�دیںہکںیموتیبکشاپےنر�بیکابع�د�ترکتاہو�ںجساککوئیرشیکںیہن�‪،‬ںیماسیوحد�ہالشریکیکذ�ا�ترپلمکمٓا�سو�امدی‬
‫�رھکاتہو�ں�‪،‬اسیےسرہطر�حےکرشسےا�سیکانپ�ہبلطرکتاوہ�ں‪،‬اسیرپیہلمکمرھب�وسہرکتاہو�ںا�و�ربرھ�وسہرکنےو�الو�ںوک�اسیرپہیرھب�وسہ‬
‫کرناچاہےئ�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ ْ ُ َّ ‪۰‬۝ َ ْ َ َ ّ‬
‫َ‬
‫‪1‬‬
‫ك ال ُمت َو ِك ْو َن ‪۶۷‬۝‬
‫ت‪۰‬۝ َوعل ْي ِه فل َيت َو ِ‬
‫تك ُ ۚ‬ ‫ل ِ علي ِه‬
‫۔۔۔ ا ِِن الك اِل ِ ۭ‬

‫ُ َّ‬ ‫َٔ َّ َٔ‬ ‫َّ ت َ تَ ُ ُ َ َّ َ ُ‬ ‫الصالۃ َ ب� ٌب ِ ف ي� ْ َ‬

‫الصلوۃ َ ب� ُب َما َج َاء ان اال ْر َض ك َها‬
‫ٰ‬ ‫الصلة عن با� ذر �‪،۴�۸�۹‬جامع ت�مذی ابواب‬ ‫اض ِع ال ِ ي� ل ج�وز ِف ي�ا‬‫ال َو ِ‬
‫ا� حبان �‪،۲�۳�۱�۳‬مصنف عبد الرزاق �‪۹�۸‬‬ ‫ئ‬
‫للنسا� �‪،۸�۱�۷‬مسندامحد�‪،۷��۲ ۶�۶‬حصیح ب ن‬ ‫الک�ی‬
‫‪،۳‬س� ب‬ ‫احل َّم َام �‪ �۱�۷‬ن ن‬ ‫َم ْس ِج ٌد إ َّال ْ َ‬
‫ال ْق َب َ� َة َو َ‬
‫ِ‬
‫‪ 1‬یوسف�‪۶�۷‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ترجہم�‪:‬حمکا�سےکوس�ایسکاکیھبںیہناتلچ�‪،‬اسیرپںیمےنرھب�وسہایکا�و�رسجوکیھبرھب�وسہرکناوہاسیرپرک�ے�۔‬
‫زیبا�ر�یاک اعال�نرکتا وہ�ں نجوکرشمکنی ےن الہلیک افص�ت اطعکرکے‬
‫�ا�و�ر ا�س ےک وس�ا امت�م وخ�دساخہتوبعم�د�و�ں�ا�و�ر�ا�ن ویتسہ�ں ےس �‬
‫عموب�دبان�رکاھہے‪،‬جمےھاہمت�ر�یرشد�وہد�ایتاکیاکیسا�و�رطر�حےکعفنایاصقن�ناککھچیھباتخای�رہنںیےہ‪،‬یجےسایکا�و�رماق�مرپرفمایا‬
‫ُ ْ َّ ٓ َ ْ ُ َ ْ ْ َ ْ ً َّ َ َ ًّ َّ َ َ ۗ َ ُ‪۰‬۝ َ َ ْ ُ ْ ُ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ ُ ِ َ ْ َ‬
‫م ال ِْۛۖۚ‬
‫ي‪۰‬۝ َو َما‬ ‫هللا ولو كنت اعلم الغيب لسـتكثت‬ ‫قل ل ام ِلك لِنف ِس نفعا ول ضا اِل ما شاء ۭ‬
‫َ‬
‫‪1‬‬ ‫ي ّل َِق ْو ٍم ُّ ْٔ‬
‫ي ِم ُن ْو َ ۧ‬
‫ن ‪۱۸۸‬۝‬ ‫الس ْ ۗو ُۛۚء‪۰‬۝ ا ِْن َا َن ا ِّل نَ ِذ ْ ٌ‬
‫ي َّوبَ ِش ْ ٌ‬ ‫َ َّ َ ّ ُ‬
‫مس ِن‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےدمحمﷺ�!ا�نےسوہکہکںیماپینذ�ا�تےکےیلیسکعفنا�و�راصقن�ناکاتخای�رںیہنرھکاتالہلیہوجھچکاچہاتےہوہیوہتاےہ�‪،‬ا�و�راگر‬
‫ربخد�ا�ررکنےو�الاا�و�ر‬
‫جمےھبیغاکملعوہتاوتںیمتہبےسافئد�ےاپےنےیلاحصلرکیلاتا�و�رےھجمیھبکوکئیاصقن�نہناتچنہپ‪،‬مںیوتضحمایک �‬
‫خشخورب�یانسنےو�الاوہ�ںا�نولگو�ںےکےیلوجریم�یاب�تامنںی�۔‬
‫َ ۗ‬ ‫َ ً َ َ َ ْ َّ‬ ‫ُ ْ َّ ٓ َ ْ ُ‬
‫ك ل َِن ْف ِ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ضا ّول نف ًعا اِل َما شا َء ُۭ‬
‫هللا‪۰‬۝ ۔۔۔ ‪۴۹‬۝‬ ‫س ّ‬ ‫قل ل ام ِل‬
‫ترجہم�‪:‬کوہریم�ےاتخای�رںیموخ�داپانعفنورض�ریھبںیہن�‪،‬بسھچکالہلیکتّیشمرپومقو�فےہ�۔‬
‫مںیوتصر�فا�ساک�ایکاعجزدنب�ہوہ�ںےسجالہلےناپینرحتموکر�مےسوحیو�رسالتےکےئلبختنمرفمالایہے�‪،‬ماعمےلا�و�رترص�فںیمےھجم‬
‫کوئیاتخای�رہنںی�‪�،‬اگرمںیا�سےکاحاکما�توہد�ایا�تیکانف مرانیرک�و�ںوت�الہلےکوس�اکوئیا�و�رسہیتںیہنوجےھجما�سیکرگفتےساچبسےکایانپ�ہ‬
‫ہید�ےےکس�‪،‬مری�اکا�موپ�ر�یامانتو�دیانتےکاستھولگو�ںکتالہلےکاحاکما�توہد�ایا�تو�اضحوط�رپرہپاچن�دیان�ا�و�ر�ا�سرپعلمرککےدکاھ‬
‫�دیانہےاتکہولگو�ںرپحتجاقئموہجائے‪�،‬ا�سےکاب�وجو�دوجلو�گالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکاب�تیکذکتیبرکیںےگ‪،‬الہلاہنںیہشیمہہشیمہ‬
‫کےےئلمنہجےکالمان�کذع�ا�بںیمالتبمکر�د�ےاگ�۔‬

‫ىّٰۤتَح اَذِا اْوَاَر اَم َنْوُدَعْوُي َنْوُمَلْعَيَسَف۠ ْنَم ُفَعْضَا اًرِصاَن‬

‫(�ا�نیکٓانھکہنےلھکیگ) یاہ�ںکتہکاسےدیھکںیلسجاکا�نوک عود�ہدیااجتاےہ�‪،‬پسرقنعیباج�نںیلےگہکسکاکدم�دگا�ر‬

‫َّوُّلَقَااًدَدَع‪�(۰۰۲۴‬النج�‪)۲�۴‬‬
‫کزم�و�را�و�رسکیکامجعتمکےہ۔‬
‫اسال�میکدعو�تاع�موکشر�و�عوہئےابیھزیا�د�ہرعصہںیہنزگ�ر�اتاھمرگچدنکزم�و م�ررگلسمیافلرط�تول�گا�سرپ�ایام�نےلٓائےےھت�ا�و�ر�ٓائے‬
‫�ر� �وزکیسہنیسکےکاملسم�نوہنےیکربخٓاتیرہیتیھتسجرپسر�د�ا�ر�ا�نرقیشوک�اپےنرشمکانہٓابائیدینیکرکفلاحقوہگیئیھت�‪،‬انچنہچا�سدعو�ت‬
‫کو�ر�وکےنےکےئلانوہ�ںنےزمک�و�ر�وبےسباملسمنو�ںرپملظوسمترش�و�عرکدیااھت�‪�،‬و�ہاپےنا�سزعمںیمالتبمتےھہکامہ�ر�اتجاھبڑ�ا�زبر�دستےہ‬

‫‪ 1‬االعراف�‪۱�۸�۸‬‬
‫‪ 2‬یونس�‪۴�۹‬‬
 ‫�� �� �‬

‫�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺکےاستیھدنچٹمیھرھبہںیا�سےئلملظوسمتےسہیول�گاب�ٓاسانیو�اپسا�نیکتلمرپٹلپٓائںیےگ�‪،‬جسرپ�الہلاعتلٰیےن‬
‫ریاتلدع�ا�د�ا�و�رطاقوت�ر�دیھکرکحقیکٓا�و�ا�زکو�دبانےےک‬
‫ف مرایاکہا�سوقتہیول�گرسو�لالہلﷺکوکزم�و�ر�ا�و�ربےای�ر�ومد�دگا�ر�ا�و�ر�اپےنٓا�پ ثکوک �‬
‫لےئڑب�ےدلریوہرہےہںیرگمجبدنایمںیای�ٓاخر�تںیم�و�ہالمان�کذع�ا�بدیھکںیلےگا�و�ر�اہنںینیقیٓاجائےاگکہو�ہا�نرپ�و�اقعوہنے‬
‫�و�الاہےا�سوقتنجو�انسوکتقیقحولعم�موہجائےیگہکاصلںیمسکاکاھتجزمک�و�رےہا�و�ربےای�ر�ومد�دگا�رکو�نںیہ�‪�،‬ا�سوقتہنو�ہوخ�د�اپین‬
‫مد�دکرکسںیےگا�و�رنہوکئید�وسر�امد�دکرنےو�الاہوگا۔‬

‫ْلُق ْنِا ْۤيِرْدَا ٌبْيِرَقَا اَّم َنْوُدَعْوُت ْمَا ُلَعْجَي ٗهَل ْۤيِّبَر اًدَمَا‪۰۰۲۵‬‬
‫کہہدجیےئےھجمولعم�مںیہنہکسجاک عود�ہمتےسایکاجتاےہ ��‪،‬و�ہرقیبےہایریم�ار�با�سےکےیلد�و�ر�ییکدم�ترقم�ررک�ےاگ�‪،‬‬

‫ُمِلٰع ِبْيَغْلا اَلَف ُرِهْظُي ىٰلَع ٖۤهِبْيَغ اًدَحَاۙ‪۰۰۲۶‬اَّلِا ِنَم ىٰضَتْرا ْنِم ٍلْوُسَّر ٗهَّنِاَف ُكُلْسَي‬
‫�و�ہبیغاکاجنےنو�الاےہا�و�راپےنبیغرپیسکوکعلطمںیہنرکتاسو�ائےا�سربمغیپےکےسجو�ہدنسپرکلے�‪،‬یلنکا�سےکیھب‬

‫ْۢنِم ِنْيَب ِهْيَدَي َو ْنِم ٖهِفْلَخ اًدَصَرۙ‪َ۰۰۲۷‬مَلْعَيِّل ْنَا ْدَق اْوُغَلْبَا ِتٰلٰسِر ْمِهِّبَر‬
‫�ٓاگےےھچیپ رہپ�ے د�ا�ررقم�ررک�دیات ےہتاکہ ا�ن ےک اپےن ر�ب ےک اغیپ�م اچنہپ دیےناک ملع وہجائے�‪� ،‬الہلاعتلٰی نے انےک‬

‫َوَطاَحَااَمِبْمِهْيَدَلَوىٰصْحَاَّلُكٍءْيَشاًدَدَع‪�(۰۰۲۸‬النج�‪۲�۵‬تا�‪)۲�۸‬‬
‫�ٓا�ساپ�س(کیامت�مزیچ�و�ں) کااحاطہرکرکاھےہ ��‪،‬ا�و�ررہزیچیکیتنگاکامش�ررکرکاھےہ۔‬
‫کیسوکعمول�مںیہنہکایقمتبکاقئموہگی‪:‬‬
‫جبافک�رکوعذ�ا�بےک عود�ےاک�ذکرکایگایتو�انوہ�ںےنوطب�رطزن�ا�و�رمذ�ا�قےکوس�ا�لایککہسجذع�ا�بےسٓا�پںیمہڈ�ر�ارہےںیہو�ہبک‬
‫�و�اقعوہگا�؟یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫َويَ ُق ْو ُل ْو َن َم ٰت ٰه َذا ال َو ْع ُد ا ِْن ك ْن ُت ْم ٰص ِد ِق ْ َ‬
‫ي ‪۴۸‬۝‬
‫ُ‬ ‫ْ‬

‫ترجہم�‪:‬ہکےتںیہاگراہمت�ر�یہیدمھیکیچسےہوتٓاخرہیبکوپ�ر�یوہگی؟۔‬
‫�الہلاعتلٰیےنرفمایا�ا�ےیبنﷺ�!�اہنںیرفمایا�دیںکہالہلالع�ماغلوی�بضعببیغےکامو�رسےنجاکعتقلرف�ائضرسالتےسوہتاہےای�و�ہ‬
‫�رسالتیکدص�اقتیکدللیوہتےںیہایکیسزیچکےےئلا�سیکتیشموتمکحاقتضاکرتیےہےھجمعلطمرفمادیاتےہتاکہا�نامیلعت�تےک‬
‫�ذ�ریےعںیمولگو�ںوکگرم�اہیےسےنچبیکنیقلترکسوک�ں�‪،‬ہا�ںجسد�ناک عود�ہایکجا�رہاہےا�سد�ناک�ٓاناینیقیےہرگم�و�ہبکو�اقعوہگاا�سےک‬
‫با�ر�ےںیمےھجمعلطمںیہنرفمایاایگ‪،‬ےسیجف مرایا‬
‫‪ 1‬یونس�‪،۴�۸‬االنبیائ�‪،۳�۸‬النمل�‪،۷�۱‬سبا�‪،۲ٰ �۹‬ی ی ن‬
‫س��‪،۴�۸‬امللک�‪۲�۵‬‬
 ‫�� �� �‬
‫َ ۗ‬ ‫َ َ ُ ُ ْ َ َ ّ ْ ٓ َّ‬
‫‪1‬‬
‫م ِعل ِمهٖ اِل ِبَا شا َء ۔۔۔ ‪۲۵۵‬۝‬
‫ش ٍء ِ ْ‬
‫۔۔۔ ول ي ِْيطون ِب ْ‬
‫زیچ�نیکرگفتا�د�ر�ا�کںیمںیہنٓاکسیتِالاہیہکیسکزیچاکملعو�ہوخ�دیہا�نوکدیاناچہے۔‬
‫ترجہم�‪:‬ا�و�را�سیکولعمما�تںیمےسوکئی ا‬
‫ا�و� گر�اریہٓا�پےسوپھچںیکہایقمتاقئموہنےیکوج�دمھیکٓا�پد�ےںیہںیہبکوپ�ر�یوہگی�؟وت�ٓا�پا�نےسہہکدیں�الہلاعتلٰییہالع�م‬
‫�اغلوی�بےہوہیاجناتہےہکو�ہد�ندلج�یٓانےو�الاہےای�ا�سیکایکوطیلدم�ترقم�رکییئگےہ�‪،‬‬
‫َ تَ َّ َ ُ َ َ َ َ ْ ُ ُ‬
‫ول َع نْ َ�ا ب َٔ� ْع َ َل ِم َن َّ‬
‫السا ِئ ِل‬ ‫ِ‬ ‫م� الساعة؟ قال‪ :‬ما املسئ‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےمر�و�یےہہکربج�ائلی‪u‬نےایکاعر�ابییکلکشںیماظہرہوکررسو�لالہلﷺسےوس�ا�لایکقایمتبکٓائےیگ�؟‬
‫‪2‬‬
‫�ٓا�پﷺےنرفمایا�ا�سےکاب�ر�ےںیموج�ا�بدیےنو�الاپوھچےنو�الےےسھچکزیا�د�ہںیہناجنات�۔‬
‫�ا�و�رنز�و�لوحیےکوقتالہلاعتلٰیوحییکافحظتےکےئل�ا�سےکٓاگےا�و�ریپےھچابہگن�نرفشےترقم�رف مرا�دیاتہےتاکہو�ہملعاہنیتوفحم�ظرطیےق‬
‫سےرسو�لکتچنہپاجئےا�و�ر�ا�سںیمیسکمسقیکٓامزی�شہنوہنےاپئےا�و�راتکہالہلاعتلٰیاج�نےلہکرفشوت�ںےنالہلاعتلٰیےکاغیپما�تا�س‬
‫وو�ںےناپےنر�بےکاغیپما�تولگو�ںکتوپ�ر�یامانتو�دیانتےکاستھاچنہپ�دیےںیہ�‪،‬‬
‫کےرسو�لکتکیھٹکیھٹاچنہپ�دیےںیہ�ا�و�ررس ل‬
‫�ا�و�رجوکھچا�نےکاپ�سےہےسجو�ہاپھچتےںیہا�و�رجےسو�ہاظہرکرتےںیہ�الہلاعتلٰیےنا�ساکایکایکرح�فامش�رکررکاھہے�۔‬
‫نز�و�لوس� �رۃ�الدمثر�‪۸‬تا�‪:۵�۶‬‬

‫اَذِاَف َرِقُن يِف ِرْوُقاَّنلاۙ‪َ۰۰۸‬كِلٰذَف ٍذِٕىَمْوَي ٌمْوَّي ٌرْيِسَعۙ‪۰۰۹‬ىَلَع َنْيِرِفٰكْلا ُرْيَغ ٍرْيِسَي‪۰۰۱۰‬‬
‫پس ہکبجوص�ر ںیم وھپنک ام�ر�ی اجئے یگ و�ہ د�ن ڑب�ا تخس د�ن وہگا�‪( ،‬جو) کاف �رو�ں رپ ٓاسا�ن ہن وہگا�‪،‬‬

‫ْيِنْرَذ َو ْنَم ُتْقَلَخ اًدْيِحَوۙ‪َّ۰۰۱۱‬و ُتْلَعَج ٗهَل اًلاَم اًدْوُدْمَّمۙ‪َّ۰۰۱۲‬و َنْيِنَب اًدْوُهُشۙ‪۰۰۱۳‬‬
‫جمےھ ا�و�ر اسےوھچ�ڑ د�ے ےسج ںیم ےنایکال دیپ�اایک ےہ�‪� ،‬ا�و�ر اسے تہب اس ام�ل د�ے رکاھ اھت�ا�و�راحضر اب�ش رف�زندیھب�‪،‬‬

‫َدْيِزَاۙۗ‪۰۰۱۵‬اَّلَكؕ‪١‬‬ ‫ْنَا‬ ‫ُعَمْطَي‬ ‫اًدْيِهْمَتۙ‪َّ۰۰۱۴‬مُث‬ ‫ٗهَل‬ ‫ُّتْدَّهَم‬ ‫َّو‬

‫�ا�و�ر ںیم ےن اسے تہبھچکاشک�دگی د�ے رکیھ ےہ رھپیھب ا�سیک اچہت ےہہک ںیم اسے ا�و�رزیا�د�ہ د�و�ں �‪ ،‬ہنںیںیہن�‪،‬‬

‫اًدْوُعَصؕ‪�(۰۰۱۷‬الدمثر�‪۸‬تا�‪)۱�۷‬‬ ‫اًدْيِنَعؕ‪ٗ۰۰۱۶‬هُقِهْرُاَس‬ ‫اَنِتٰيٰاِل‬ ‫َناَك‬ ‫ٗهَّنِا‬

‫�و�ہامہ�ر�یٓایوت�ںاکاخملفےہنعرقیبںیماسےایکتخسڑچھائیڑچھا�ٔو�ںاگ�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺاپےندیناک�اظاہ�رھکملالھکبتیالہلںیمامن�زپڑھےنا�و� پررھعالنہیدعو�تاسال�مرش�و�عرکچےکےھت�‪،‬جےسایکلیلقاتلدع�ا�دمیلس‬

‫‪ 1‬البقرۃ�‪۲�۵�۵‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫هللا عل ْي ِه َوس َل عن إال ي َ� ِان‪َ ،‬و إالسال ِم‪َ ،‬و إالح َس ِان‪َ ،‬و ِعل َّ‬
‫الساعةِ �‪۵�۰‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِب ي‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب ی‬
‫اال�ان ب�ب س َٔو ِال ِج ب� يل الن َّ� َصل ُ‬
 ‫���� �‬

‫�افلرط�تول�گوبق�لیھبرکچےکےھت‪،‬رشمکنیہکمےکاک�نڑھک�ےوہچےکےھتہکا�نیکایس�د�توقای�د�تا�و�ر�ٓابائو�اجد�ا�دکےرشمکانہدینوکخرط�ہ‬
‫لاحقوہچاکہے‪�،‬ا�نےکاقعئدکو�ایکرپ�اثر�ا�و�ر�دلا�ویزکال�مےسرپز�و�ردلائلےسالٹھجیاجا�رہاہے�‪،‬حجاکہمہنیٓاچاکتاھ�اہنںیاندیہشالحقوہ�اکہ‬
‫ہکںیہیدعو�تہکمےسابہرنہلکناجئے�‪�،‬ا�و�ر�ا�سدیقع�ےےکولگو�ںیکدعت�ا�دڑب�ھہناجئے�‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َ ْ َ َٔ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ ْ ُ ْ‬ ‫َ َ ُ ُ َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َٔا نَّ ُ� ْم َ َّلا ْاج َت َم ُعوا ف� َدار َّ‬
‫وفود ال َع َر ِب ِلل َح ِ ّج‬ ‫الن ْد َو ِة ِل ُي ْج ِم ُعوا َرا يَ ُ� ْم َعل قْو ٍل َيقولون ُه ِف ِيه‪ ،‬قبل ان يقدم عل ي ِ�م‬ ‫ِي ِ‬
‫َ َ ْ َ َٔ ْ َ ْ ُ َّ َ فَ َ ُ َ زَ ْ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫ّ ُ َ ْ ُ َ ُ َ ُ ُ َ ٌ َ َ َ َ َ َّ َ ُ َ َ‬
‫لل ما هو ِبك ِه ِن‪ ،‬لقد راينا الكان �ا هو ِب�مزم ِة الك ِه ِن ول‬ ‫ليصدوه عنه قالوا‪ :‬نقول ك ِهن‪ ،‬قال‪ :‬ل وا ِ‬
‫َ ْ َ ُ َ َ ُ ُ َ ْ ُ ٌ َ َ َ ُ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ َٔ ْ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ ُ فَ َ ُ َ خَ ْ َ َ تَ خَ ُ َ‬
‫ال ِه‪َ ،‬ول‬ ‫النون وعرفناه‪� ،‬ا هو ِب�ن ِق ِه‪ ،‬ول � ِج‬ ‫س ِع ِه‪،‬قالوا‪ :‬فنقول‪ :‬جمنون‪ ،‬قال‪ :‬ما هو ِب�جن ِون‪.‬لقد راينا ج‬ ‫ج‬
‫َ‬ ‫يض ُه َو َم ْق ُب َ‬ ‫الش ْع َر ُ َّك ُه َر َج َز ُه َو َه َز َج ُه َو َقر َ‬ ‫ْ‬
‫ََ ْ َ َ َ ّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ َُ ُ َ‬‫َ‬
‫وض ُه َو َم ْب ُسوط ُه‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َو ْس َو َس ِت ِه‪ ،‬قالوا‪:‬فنقول‪ :‬ش ِاع ٌر قال‪َ :‬ما ه َو ِبش ِاع ِر‪ ،‬لقد عرفنا ِ‬
‫ْ َ ْ َُ‬ ‫َ َ ْ َ َٔ ْ َ ُّ َّ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ّ َُ َ ُ‬ ‫َ‬
‫س َر ْه‪ ،‬ف َ�ا ُه َو ِب َنف ِث ِ� ْم َول َعق ِد ِ ْه قالوا‪:‬‬ ‫ف َ�ا ُه َو ِب� ِلش ْع ِرقالوا‪ :‬ف َن ُقول‪َ :‬س ِاح ٌرقال َ‪:‬ما ُه َو ِب َس ِاح ِر‪ ،‬لقد راينا السحار و ِ‬
‫َ ُ ََ ٌ‬ ‫فَ َ َ ُ ُ َ َٔ َ َ ْ شَ ْ َ َ َّ َّ َ ْ َ َ َ َ ً َ َّ َٔ ْ َ ُ َ َ ٌ َ َّ َ ْ َ ُ َ ُ َ ٌ َ َ ْ نُ َ‬
‫ا� ِهش ٍام‪َ :‬و ُيقال لغ ِدق‬ ‫لل إن ِلقوِ ِل للوة‪ ،‬و ِإن اصل لع ِذق ‪ ،‬و ِإن فرعه جلناةقال ب‬ ‫�ا نقول ي� ا ب� عب ِد � ٍس؟وا ِ‬
‫س ٌر‬ ‫َو َما َٔا ْن تُ ْ� ب َقا ِئ ِل ي نَ� ِم ْن َه َذا َش ْي ًئا َّإل ُعر َف َٔا َّن ُه َ ب� ِط ٌل‪َ ،‬وإ َّن َٔا ْق َر َب ْال َقْول ِف ِيه َ َٔل ْن َت ُقوُلوا َس ِاح ٌر‪َ ،‬ج َاء ب َقْول ُه َو ِ ْ‬
‫ِ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ْ نَ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ نَ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ َ ّ ُ َ ْ ُ َ َ فَ َ َ ُ‬ ‫ُ َ ّ ُ َ ْ نَ ْ َ ْ َ َٔ َ َ ْ نَ ْ َ ْ َ َٔ‬
‫يف ِرق ِب ِه ب ي� الر ِء وا ِب ِيه‪ ،‬وب ي� الر ِء وا ِخ ِيه‪ ،‬وب ي� الر ِءوزوج ِت ِه‪ ،‬وب ي� الر ِء وع ِش ي�ِت ِه‪ ،‬فتف ِرقوا عنه ِبذ ِلك‪ ،‬ج�علوا‬
‫َ َ َ َٔ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َٔ‬ ‫نَ َ ُ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ ُ َ ُ ُ َّ‬
‫س‪ ،‬ل َي ُ� ُّر ِب ِ� ْم ا َح ٌد إل َحذ ُر ُوه َّ يإ� ُه‪َ ،‬وذ ك ُروا ُل ْم ا ْم َر ُه‬ ‫اس ِح ي� ق ِدموا الو ِ‬ ‫ي ج� ِلسون ِبسب ِل الن ِ‬
‫�ا�سےئلظفحامتدق�مےکوط�رپررتشمکہالئہحلمعاپاننےےکےئلانوہ�ںےند�ا�ر�الدن�و�ہںیمایکگنٹیمالبئی�‪،‬خمفلتامو�رکاجائز�ہایلگایکہ‬
‫لوگو�ںوککسرط�حرسو�لالہلﷺےکالخ�فاباھ�ر�ااجئے‪،‬ولگو�ںےنفلتخموشم�ر�ے یدے�‪،‬کیسےناہک�ٓا�پوککاہناہکجائے�‪�،‬ولدیبن‬
‫س ج�‬
‫غمری�ہےناہکیہانہکبےاج�ا�و�ربےلحموہگاکوینہکاکہنیکنگانگہٹدمحممںیںیہنا�و�رنہا�سےکالک�مےکےس حںیہ�ا�ساب�تںیممتوھجٹے‬
‫ونجمو�ںوکہمےندکیاھہے‬ ‫اہکائے�‪�،‬ولدیےناہکیہیھبتقیقحےکابللکربعسکاب�توہگی ن‬ ‫وائوگے�‪،‬کیسےنر�ائےد�یہکاہنںیونجم�ن ج‬ ‫ہ ج‬
‫ہ�ج�‬
‫�ا�نیکالعما�تیھبا�نںیمںیہنںیہ�‪،‬یسکےناہک�اہنںیاشعرکاہجائے�‪�،‬ولدینےاہکرعش�ا�ا�و�رشاعر�ییکاصان�فےسمہٓاگا�ہںیہ�‪،‬رجزا�و�ر ��ز‬
‫�ا�و�ررقیض ا�و�رقموب�ض ا�و�ربموس�طبسوکہم اجنےت ںیہ�‪،‬حمدم ﷺجوکال�م انستےںیہ و�ہ اشعر�یںیہن�‪،‬کیس ےناہک�اہنںی اسحرکاہجائے�‪�،‬ا�س‬
‫وکوخبیدکیاھہےا�و�رنمرتنجرتسےو�اقفںیہ� �‪ٓ،‬اخر�و�ہول�گاعجزہوگےئ‬
‫پر�ولدینےرھپٹوکاکہہیاب�تیھبانمسبہنوہگیمہےناسحر�و�ں ب‬
‫توپو�ر�یوق�مولدیکےرسوہگیئہکاچاھ�ا�ےاب عودبشسم(�ولدیکیتینک� �)ٓا�پاتبئںیںیمہایکہکانچاہے؟ولدینبریغم�ہےنوجکرف�وغطای�نںیم‬
‫بتہ ھڑباہو�اتاھاکفیدیرسو�چاچب�رےکدعببولاالہلیکمسق�!چساب�توتیہےہہکدمحمکےکال�مںیمالح�و�تا�و�رشرییینےہ‪�،‬ا�سالک�میکڑجیںوبضم�ط‬
‫�ا�و�رگرہ�یںیہا�و� شراخںیرمثٓا�و�ر�!�ا�و�ر�ا�ےرقیش!یہسجدق�رباتںیمتےنایب�نیکںیہا�نںیمےسوجبا�تمتوہکگےوف� �رًاعمول�موہجائےیگہک‬
‫یہوھج�ٹا�و�رباطلےہ� م‪،‬رگییہاب�تانمسبولعم�موہتیےہہکولگو�ںوکدبگام�ن‪،‬رفنتمرکنےےکےئلمتاہنںیاسحرکوہ�ا�و�ریہوہککہا�سرحسہی‬
‫کےببسےسدمحم(ﷺ�)ےنولگو�ںںیمرفتقہ �ڈا�لدیاہےا�و�ر�ا�ساکقو�لایاسہےہکا�سےسایم�ںویب�یا�و�ربا�پےٹیبا�و�رباھئیاھبئیا�و�رنکےب‬
‫�ا�و�ربر�ا�د�ر�یںیمرفتیقوہجاتیےہ�‪،‬یہوجتیزسبےندنسپکیا�و�روظنم�روہیئگا�و�رسبول�گرشتنمہوگےئ�‪،‬انچنہچرہگیلوکچہا�و�رگز�رگا�ہرپیبھٹ‬
 ‫���� �‬

‫کرلوگو�ںوک�رسو�لالہلﷺےساکہبنےا�و�ر گبدام�نرکنےےکےیلہیاب�تز�ائرینرح�مےسیہکاجنےیگل‪،‬یلنکہیرپ�ویپڈنگ�آا�پﷺ‬
‫کیزمیدشرہ�تاکسببنبایگ�۔‬
‫�الہلاعتلٰیےنا�سےکوج�ا�بںیمرفمایااچاھتمدعو�تاسال�موکھجالٹتےوہ�‪�،‬رسو�لالہلﷺیکذکتیبرکتےوہ� م‪،‬رشکانہدینوکاچبنے‪�،‬اپین‬
‫وکائمرھکےنا�و�رحقےکاستھانع�دکےےئلاقمبہلرپ�اتر�ٓائےوہ�‪،‬تمولگو�ںےنہییھبوسچاکہاسر�افلی‪u‬جوصو�رکومہنےس‬
‫سای�د�توقای�د�ت ق‬
‫لاگئے‪،‬یپاشنیاکھجئےالہلےکمکحےکرظتنمہںیکہبکمکحوہ�ا�و�ر�و�ہوص�رپوھنکد�ے‪،‬‬
‫ََ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫الل َ َّلا َخ َل َق َّ‬ ‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال‪ :‬إ َّن َّ َ‬ ‫ُ َّ‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َٔ‬
‫ات َوال ْر َض خل َق‬
‫الس َم َو ِ‬ ‫ِ‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬قال‪ :‬قال‪َ :‬حدث َنا َر ُسول ِ‬
‫ْٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ ٌ َ َُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُّ َ َ َٔ ْ َ ُ ْ َ َ فَ‬
‫ص ُه ِإل ال َع ْر ِش‪َ ،‬ين َت ِظ ُر َم تَ� َ ي� ُم ُر ُه‬ ‫اض ُع ُه َعل ِف ِيه‪ ،‬ش ِاخص ب‬
‫س ِافيل‪َ �ُ ،‬و َو ِ‬‫الصور فاعطاه ِإ‬
‫اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�الہلاعتلٰیےنبجٓاسامنو�ںا�و� �رزمنییکقیلخترفمائیوت�ا�سےنوص�رکییھبقیلختیک‬
‫رپسدکر�دیا�و�ہا�سوقتےساسےہنمےساگلئےرسھجاکئےڑھک�ےںیہا�نیکاگنہںیالہلےکرع�شرپلیگںیہہکبک‬
‫�ا�و�ر�اسےاسر�افلی‪u‬کے �‬
‫�الہلاعتلٰیاکحمکوہ�ا�و�ر�و�ہا�سںیموھپنکدیں�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ ْ ُ ُ َ َْ‬
‫جبالہلےکمکحےسو�ہوص�ر(نراھگنس‪،‬قرنا�‪،‬وب�ق�‪،‬لگب�)مںیوھپنکام�ریںےگ�( نفخه الفز ِع ینعیربھگ�ا�دیےنو�الاوص�ر�)سجیکتبیہان�کٓا�و�ا�ز‬
‫سےاکئان�تاکتام�ماظن�مد�رہمربہموہاجئےاگ�‪،‬اچند�ووس�ر�جا�و�ر�د�وسر�ےایس�ر�ےٓاپسںیمرکٹ�اجائںیےگا�و�ر�ا�نیکر�وشینمتخوہجائےیگ�۔‬
‫ْ ََ‬ ‫َ َ ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ‬
‫‪2‬‬
‫الن ُج ْو ُم انكد َر ْۙ۠‬
‫ت ‪۲‬۝‬ ‫ت ‪۱‬۝ واِذا‬ ‫ِاِذا الش ْم ُس ك ِّو َر ْۙ۠‬
‫ترجہم�‪:‬بجوس�ر�جٹیپلدیاجائےاگ�ا�و�رجبات�ر�ےرھکبجائںیےگ۔‬
‫َ ْ َ َ ْ ُ ُ َّ َ ُ َ ْ َ ُ َ َّ َ ُ ُ ُ ْ ٌ َّ ْ َ َّ َ ٌ َ ْ َ ُ َ َ َ ٌ‬
‫‪3‬‬
‫اشع ۘة ‪۹‬۝‬‫يم تجف الرا ِجف ۙة ‪۶‬۝ تتبعها الرا ِدف ۭة ‪۷‬۝ قلوب يم ِٕى ٍذ وا ِجف ۙة ‪۸‬۝ ابصارها خ ِ‬
‫رتجہم�‪:‬جسر�و�زہالما�ر�ےاگ لززلےاک�ایکاکٹھجا�و�را�سےکدعب�د�وسر�ااکٹھج‪،‬ا�سد�ند�لاکنپرہےوہ�ںےگا�و�راگنہںیوخ�فز�د�ہوہ�ںیگ۔‬
‫ََ َ ْ َْ ُ َ‬ ‫ال ْر ُض ز ْل َز َال َهاۙ ‪۱‬۝ َو َا ْخ َر َج ِ ْ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ ُْ َ َْ‬
‫‪4‬‬
‫ان َما ل َهاۚ ‪۳‬۝‬ ‫النس‬
‫ت الرض اثقالهاۙ ‪۲‬۝ وقال ِ‬ ‫ِ‬ ‫ت‬‫اِذا زل ِزل ِ‬
‫ترجہم�‪:‬ہکبجزمنیاپینوپ�ر�یدش�تےکاستھالہ� �ڈالیاجئےیگا�و� �رزمنیاپےناند�رےکاس�ر�ےوبجھاکن�لرکابہرڈ�ا�لد�ےیگ�‪،‬ا�و�ر�اناس�نےہک‬
‫گاہکہیا�سوکایکوہرہاہے�؟۔‬
‫ُّ ْ َ ْ َ ٌ َّ َ ٌ َّ ُ َ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ُ َ ُ َّ َ َ َّ ً َّ َ ً َ َ ْ َ َّ ََ‬ ‫َ َ ُ َ‬
‫البال فدكتا دكة وا ِحد ۙة ‪۱۴‬۝ فيوم ِٕى ٍذ وقع ِ‬
‫ت‬ ‫ت الرض و ِ‬ ‫ف ِاذا ن ِفخ ِف الصو ِر نفخة وا ِحد ۙة ‪۱۳‬۝ و ِ‬
‫حل ِ‬
‫ْ َُ‬
‫‪5‬‬
‫ال َوا ِقع ۙة ‪۱۵‬۝‬
‫تعظ� قدر الصالة ‪۲�۷��۳‬‬ ‫‪ 1‬ي‬
‫التکو� �‪۱�،۲‬‬
‫ی‬ ‫‪2‬‬
‫ت‬
‫‪ 3‬النازعات�‪۹��۶‬‬
‫‪4‬الزلزال � ت‪۳��۱‬‬
‫‪5‬احلاقۃ �‪ �۳‬ت‪۱�۵��۱‬‬
 ‫���� �‬

‫ترجہم�‪:‬بجوص�رمںیایکوھپنکام�رد�یاجئےیگا�و�رزمنیا�و�راہپ�ڑاٹاھکر�ایکیہوچ�ٹںیموت�ڑ�دیےاجئںیےگوت�و�ہو�اقہعمیظعشیپٓااجئے‬
‫گا۔‬
‫َ َ َ ْ َ َ ۗ ُّ ْۢ َ ًّ‬ ‫ًَ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ََُ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫‪1‬‬
‫ال َبال ب ّساۙ ‪۵‬۝ فكنت هبا ًء منبثاۙ ‪۶‬۝‬
‫ت ِ‬‫ت ال ْرض َر ّجاۙ ‪۴‬۝ ّوب ّس ِ‬‫اِذا ُر ّج ِ‬
‫ترجہم�‪:‬جسر� �و �ززمنیوھجنھج�ڑڈ�الیاجئےیگا�و�راہپ�ڑرپ�اگدن�ہابغ�ربنرکر�ہاجئںیےگ�۔‬
‫َّ ۗ ْ ۢ‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ ُ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ ْ ً َّ ْ َ ُ ْ ْ َ َ ْ ۨ‬
‫‪2‬‬
‫الس َما ُء ُمنف ِط ٌر ِبهٖ ‪۱۸‬۝‬ ‫ان ِشي َباۖۤ ‪۱۷‬۝‬ ‫فكيف تتقون اِن كفرتم يما يعل ال ِولد‬
‫ترجہم�گ‪�:‬ارتمےنربمغیپکیاب�تہنامنیوتیکےسوچبگےا�سد�نیکٓافتےسوجوچب�ںوکوب�ڑھاکرد�ےاگ�ا�و�رجسیکدش�تےسٓاسام�ناٹھپپڑتاوہاگ۔‬
‫الرغ�ضزمنییکتیفیکاییسوہگیےسیجیتشکومجو�ںےکڑیپھت�ےاھککر�ڈمگاگتیےہ‪،‬ا�سد�نیکوہلانکوی�ںا�و�رخسویت�ںوک�دیھکرکمتول�گرہالھبئی‬
‫سےامیو�سوہاجئوےگ‪،‬متںیہاپینالہکتوتابہیاکقینیوہجائےاگ�‪�،‬و�ہد�ناہمت�ر�ےےئلاکلہہنںیہکلبڑب�اہیتخسوہگا�‪،‬اسیجہکافک�رںیہکےگ�‪،‬‬
‫ُ ٰ‬
‫‪3‬‬ ‫۔۔۔ يَ ُق ْول ْالك ِف ُر ْو َن ٰھ َذا َ ْي ٌم َع ِ ٌ‬
‫س ‪۸‬۝‬
‫ترجہم� ک‪:‬اف�رہکںیےگہکہید�نڑب�اہیتخسےہ۔‬
‫رھد�وسر�اوص�ر َ�(ن ْف ُخ ُه َّ‬
‫الص ْعق ینعی گام�رر�انےو�الا�)وھپناکاجئےاگجسیکٓا�و�ا�زسےامت�مول�گالہ�کوہجائںیےگینعیایقمتربپاہواجئے‬ ‫پ �‬
‫گی‪،‬رھپ�ایکنیعمدم�تےکدعب�الہلزمنیو�ٓاسام�نیکومجو�د�ہتئیہوکدب�لد�ےاگ�ا�و�رایکد�وسر�ااظن�مد�وسر�ےوق�اننیےکاستھانبئےاگ�‪،‬یجےس‬
‫ف مرایا�‪:‬‬
‫ََْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫َ ْ َ ُ َ َّ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ْ ِ َ َّ ٰ ٰ ُ ُ‬
‫‪4‬‬
‫ت َو َ َبز ْوا ِل ِال َوا ِح ِد الق ّها ِر ‪۴۸‬۝‬ ‫يم تبدل الرض غي الرض والسمو‬
‫ترجہم�‪:‬جسد�نہیزمنید� سور�یزمنیےسدب�لد�یاجئےیگا�و�رٓاسام�نیھبدب�لدیےاجئںیےگا�و�رول�گزبر�دستایکےلالہلےکاسمےنلکن‬
‫کڑھ�ےوہ�ںےگ�۔‬
‫َْ ْ‬
‫�الہلاعتلٰیاسر�افلی‪u‬کوصو�ر(نف ُخ ُه ال ِق َيام عیینر�بےکوضح�رشیپوہنےوہنےےکےئل�)وھپکنےناکحمکرفمائےاگ�‪�،‬و�ہا�سیکلیمعترکیں‬
‫گےا�و�ر�ا�سٓا�و�ا�زپرجوزمنیںیمرہجہگوگنےجیگ�‪ٓ،‬ا�د�م‪u‬سےرکیل�ٓاخر�یاناس�نکتمسجو�ر�و�حا�و�راسیتیصخشےکاستھوج�و�ہدنایمںیےھت‬
‫�ا�زسرنو نزد�ہوہاجئںیےگا�و�رزمنیےکرہگوشےںیم�اپےنرمقد�و�ںےسلکنرکدیم�ا�نرشحمکیرط�فد�و�ڑنےںیگلےگ‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َْ ُ‬ ‫ٰ‬ ‫ُّ ْ َ َ ُ ْ ّ ِ َ ْ َ َ‬ ‫ُ َ‬
‫‪5‬‬
‫اث اِل َر ِّ ِب ْم ين ِسل ْو َن ‪۵۱‬۝‬
‫م ال ْجد ِ‬ ‫َون ِفخ ِف الصو ِر ف ِاذا ه‬
‫رتجہم�‪�:‬ا�و�رسجوقتوص�روھپناکاجئےاگہیربق�و�ںےسلکنرکاپےنر�بیکرط�فد�و�ڑڑپیںےگ�۔‬

‫‪ 1‬الواقعۃ � ت‪۶��۴‬‬
‫‪ 2‬املزمل�‪۱�۷�،۱�۸‬‬
‫‪ 3‬القمر�‪۸‬‬
‫اہ��‪۴�۸‬‬‫‪ 4‬با� ی‬
‫‪ٰ 5‬ی ی ن‬
‫س��‪۵�۱‬‬
 ‫�� �� �‬

‫قایمتیکدنچناشنای�ںایب�نرکنےےکدعبف مرایاہیصخشوجبےامش�رعموب�د�ا�نابطہلیکامحیتںیمدعو�توتحدیکیرھبپو�رماخلتفرک�رہاہے‪،‬الہلےن‬
‫یسکد�وسر�ےوبعم�دکیدم�دسےدیپ�اہنںیایکتاھ�ا�و�رنہیہہیام�ںےکٹیپےسام�لو�ا�ولا�د‪،‬تیثیحومرتہبرکیلپدی�اوہ�اتاھ‪�،‬الہلاعتلٰیےنیہاپےن‬
‫�اسے‬
‫فلضےساسےڈھری�و�ںام�لانعیتایک�‪،‬اسےاس�ت�‪،‬د�س�‪،‬اب�ر�ہایتری�ہانمو�ر�‪،‬با�اثر�ا�و�رتابدع�ا�ریبوٹ�ںےسون�ا�ز�اوج مش�دون�ںےکالخ�فا�سیکدم�درکتے‬
‫ہںی‪،‬ا�نںیمےسنیتاخلدبن لودی�‪،‬اشہ�منب لودی�ا�و�ر�ولدیبن لودیسمامل�نوہئےرھپ�ا�سوکعرمعاطف مرائیا�و�رایق�د�تیکر�ا�ہومہ�ا�ررککےرس�د�ا�ر�ی‬
‫عاطرفمائی� م‪،‬رگ�ا�نوتمعن�ںا�و�رھبالئوی�ںےکاب�وجو�د�ا�سیکرح�صمتخںیہنوہتیہکلبرفک�وعمتیصےکاب�وجو�د�ا�سیکوخ�اہشےہہک ندایبرھکی‬
‫معنںیتاسےد�ےد�یاجئںی�‪،‬الہلاعتلٰیےنرفمایاہرگزہنںی‪،‬ا�نوتمعن�ںرپ�و�ہامہ�ر�اشرکگز�ا�ر�ا�و�ر�اطاعتزگ�ا�رہونےےکاجبئےامہ�ر�یٓایا�ت‬
‫سےضغب عوان�د�رھکاتہے‪،‬مہاسےںیتمعناطعکرنےےکاجبئےاسےایےسذع�ا�بںیمالتبمکریںےگسجاکبر�د�اشترکناناہیتتخسوہگا�۔‬

‫ٗهَّنِا َرَّكَف َو َرَّدَقۙ‪َ۰۰۱۸‬لِتُقَف َفْيَك َرَّدَقۙ‪َّ۰۰۱۹‬مُث َلِتُق َفْيَك َرَّدَقۙ‪َّ۰۰۲۰‬مُث َرَظَنۙ‪َّ۰۰۲۱‬مُث‬

‫’’�ا�سےنوغ�ررککےوجتیزیک�‪�،‬اسےالہکتوہیسیک(توجیز) سوچی ��؟و�ہرھپاغ�ر�توہسکرط�حاند�ا�ز�ہایک ��‪،‬ا�سےنرھپ کیداھ�‪،‬‬

‫َسَبَع َو َرَسَبۙ‪َّ۰۰۲۲‬مُث َرَبْدَا َو َرَبْكَتْساۙ‪َ۰۰۲۳‬لاَقَف ْنِا ۤاَذٰه اَّلِا ٌرْحِس يُّؤْثَرُۙ‪۰۰۲۴‬‬

‫رغو�رایک ا�و�رےنہک اگل ہیوترص�ف اج�د�و ےہ وجلقنایک اجتا ےہ�‪،‬‬
‫پرھویت�ر�ی ڑچھائی ا�و�ر ہنم انبیا�‪ ،‬پرھ ےھچیپ ٹہایگ ا�و�ر �‬

‫ْنِاۤاَذٰهاَّلِاُلْوَقِرَشَبْلاؕ‪�(۰۰۲۵‬الدمثر�‪۱�۸‬تا�‪)۲�۵‬‬
‫سو�ائےاناسنیالک�مےکھچکیھبںیہن�۔‬
‫�د�ا�ر�الدن�و�ہ ںیم بج بس ےن ولدیبنریغم�ہزخم�ومیوککاہکہٓاخر�و�ہوکئیوجتیزپشیرک�ے ‪�،‬الہلاعتلٰی ےن ولدیبنریغم�ہیک ا�س وقت ذہین‬
‫�اتناش�رکیوصتیرکیشیکہکوس�چوباچ�رکرتےوہئےا�سےنرسو�لالہلﷺکیابدت�ائیزندگیاکجائز�ہایل� �‪ٓ،‬ا�پےکاچلسیاسلہرک�د�ا�ر�وسری�ت‬
‫وکاناچ�‪،‬کال�ماٰلیہےکاضممنییکرہگ�ائیوساچئیوکہپاچنا�ا�و�ر�ا�سیکتقیقحےساتمثرہو�ا�ا�و�ر�ا�سےکد�لےن‬
‫کوپرکاھ� �‪ٓ،‬ا�پےکاطخ�باص�د�قو�امنی ج‬
‫ساچئییکوگ�اہید�ی‪،‬رگم�ا�سےناجنےتوبھجےتاطاعتوبق�لرکنےےکاجبئے گر�ور�د�انییکا�و�را�سوجتیزرپوغ�رایککہو�ہایکبا�تےہکسجےک‬
‫رکمر�ا�سےنوسچاکہرق�ٓا�ناک�ر�دکسرط�حنکممےہ‬
‫�ز�ریےعےسو�ہالک�ماٰلیہاک�اناک�ررکےکس‪�،‬ا�سرپ�الہلیکاکٹھپ�رہو�ا�سےنیسیکاب�توسچی‪،‬ہا�ں �‬
‫�‪،‬پرھجمسلںیمومجو� لدوگو�ںےکرہچ�و�ںوکپڑھاکہو�ہایکاچہےتںیہ‪،‬رھپحقےسرفن�تا�و�ربضغاظہرکرنےےکےئلا�سےنویت�ر�یڑچھائیا�و�ر‬
‫�اپانہنموسب�ر�ا�‪،‬رھپیپھٹریھپرکلچدیا�‪،‬رھپ�رسو�لالہلﷺیکاعمشیاحلتا�و�ر�ا�نےکریپ�وکا�ر�و�ںیکاحلتز�ا�ر�ا�و�ر�اپیناظہر�یاش�نوشوکت‬
‫کو�دیھکرکربکتںیم گڑپای�ا�و�ربتہوغ�ر�وخو�ضےکدعبوبلادمحموجالک�مشیپرک�رہےںیہو�ہالہلاککال�مںیہنہکلباناسنیالک�مےہ�‪،‬جو�و�ہیسکےسھکیس‬
‫کر�ٓایاہےا�و�ر�دعو�یرکدیاہےہکہیالک�ماٰلیہےہ م‪،‬رگیہالک�ماج�د�وکےوس�اکھچںیہنوجامہ�ر�ےٓابائو�اجد�ا�دسےالچ�ٓا�رہاہے�۔‬
‫یجےسالہلےنا�نیکمکیلقعا�و�ربدحو�اسیاک�ذکررفمایا�‪:‬‬
 ‫�� �� �‬
‫ً‬ ‫ُ ْ ُ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ُّ َ َ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫ض ُ ْبا لك ال ْمثال فضل ْوا فل ي ْست ِط ْي ُع ْو َن َس ِب ْي ۧ‬
‫ل ‪۹‬۝‬ ‫انظر كيف‬
‫ترجہم�‪:‬دکیوھ�‪،‬یکیسیسیکںیتجحہیول�گاہمت�ر�ےٓاگےشیپرک�رہےںیہ�‪�،‬ایےسےکہبںیہہکوکئیاکھٹنےیکاب�تا�نوکہنںیوسجیت�۔‬

‫ِهْيِلْصُاَس َرَقَس‪َ۰۰۲۶‬و ۤاَم َكىٰرْدَا اَم ُرَقَسؕ‪۰۰۲۷‬اَل ْيِقْبُت َو اَل ُرَذَتۚ‪۰۰۲۸‬‬

‫وھچڑتی ےہ�‪،‬‬
‫مںیرقنعیب ا�س د� �وز�خ ںیم ڈ�الو�ںاگ�‪� ،‬ا�و�ر ےھجتایک ربخہک د� �وز�خ ایک زیچےہ �‪،‬نہ و�ہ ابقی رھکیت ےہ ہن �‬

‫ٌةَحاَّوَل ِرَشَبْلِّلۖۚ‪۰۰۲۹‬اَهْيَلَع َةَعْسِت َرَشَعؕ‪َ۰۰۳۰‬و اَم ۤاَنْلَعَج َبٰحْصَا ِراَّنلا‬

‫کاھ�ل وک اسلھج دییت ےہ�‪� ،‬ا�و�ر ا�س ںیم انسی (فرشےت رقم�ر) ہںی�‪ ،‬ہم ےن د� �وز�خ ےک د�ر�وغے رص�ف‬

‫اَّلِا ًةَكِٕىٰٓلَم۪‪َّ ١‬و اَم اَنْلَعَج ْمُهَتَّدِع اَّلِا ًةَنْتِف َنْيِذَّلِّل اْوُرَفَكۙ‪َ ١‬نِقْيَتْسَيِل َنْيِذَّلا‬
‫فرشےت رکےھ ںیہ �‪�،‬ا�و�ر مہ ےن ا�ن یک دعت�ا�د رص�ف اکف �رو�ں یک ٓا�زمائش ےک ےیل رقم�ر یک ےہ�‪ ،‬تاکہ‬

‫اوُتْوُا َبٰتِكْلا َو َداَدْزَي َنْيِذَّلا اْۤوُنَمٰا اًناَمْيِا َّو اَل َباَتْرَي َنْيِذَّلا اوُتْوُا َبٰتِكْلا‬
‫�اہل اتک�ب نیقی رکلںی ا�و�ر اہل ایام�ن ںیم اضافہ وہجائے�‪� ،‬ا�و�ر اہل اتک�ب‬
‫ْ‬
‫َو ال ُم ْٔو ِم ُن ْو َنۙ‪َ ١‬و َلْوُقَيِل َنْيِذَّلا ْيِف ْمِهِبْوُلُق ٌضَرَّم َّو َنْوُرِفٰكْلا اَم ۤاَذ َداَرَا ُهّٰللا‬
‫�ا�و�راملسم�ن کش ہنرکیں�‪� ،‬ا�و�رنج ےک لدو�ں ںیم امیب�ر�ی ےہ�‪� ،‬ا�و�ر و�ہاکفرںیہکہک ا�س ایب�ن ےس الہلاعتلٰی کیایک رم�ا�د ےہ �؟‬

‫اَذٰهِب اًلَثَمؕ‪َ ١‬كِلٰذَك ُّلِضُي ُهّٰللا ْنَم ُءٓاَشَّي َو ْيِدْهَي ْنَم ُءٓاَشَّيؕ‪َ ١‬و اَم‬
‫�ا�س رط�ح الہل اعتلٰی جےس اچہات ےہرمگ�ا�ہرکتا ےہ ا�و�ر ےسج اچہات ےہ دہ�ایت دیات ےہ�‪ ،‬تری�ے ر�ب ےک ل‬

‫ُمَلْعَيَدْوُنُجَكِّبَراَّلِاَوُهؕ‪َ١‬واَمَيِهاَّلِاىٰرْكِذِرَشَبْلِل‪�(۰۰۳۱‬الدمثر�‪۲�۶‬تا�‪)۳�۱‬‬
‫شرک�و�ںوکا�سےکوس�اوکئیںیہناجنات�‪،‬یہوتلکینبٓا�د�مےکےیلرس�اسردنپ�وصنتحیےہ�۔‬
‫عذ�ا�بمنہجیکوعدی�‪:‬‬
‫نعرقیبالہلاسےا�سےکاعام�لےکببسرقس�(د� �وز�خاک�ایکان�م�)ںیموھجنکد�ےاگ�‪�،‬ا�و�رتمایکجانےتوہکہرقسےسیکتخسذع�ا�بیکہگجےہ‬
‫وھچڑ�ےیگہنڈہ�یرگمپرھبیھاھچیپہنںیوھچٹے‬
‫�؟وجدببتخا�سںیمد�اخلایکاجئےاگ�ا�سیکٓا�گا�سوکجالکرخا�کرک�د�ےیگ‪،‬نہاھک�ل �‬
‫گا�‪�،‬الہلا�سصخشوکفو� �رًا�د� سور�یاھک�لانہپ�د�ےاگ�ا�و�ریہٓا�گرھپ�ا�نےکہنما�و�رمسجیکاھک�لا�و�رہڈیو�ںوکالجکرکوئہلرک�د�ےیگا�و� عرذ�ا�باکیہ‬
‫لسہلساتلچہیرہےاگ�‪،‬جوشصخا�سیکرگفتںیمٓاجائےاگ�و�ہہنوتمر�ےاگ�ا�و�رنہیہیجےکساگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫‪1‬الفرقان �‪۹‬‬
 ‫�� �� �‬
‫‪1‬‬ ‫َ َ‬ ‫ثُ َّم َل َيُ ْو ُ‬
‫ت ِف ْيَا َول ْي ٰ ۭ‬
‫ي ‪۱۳‬۝‬
‫رھو�ہہنا�سںیمرم�ےاگنہےیجاگ�۔‬
‫رتجہم�‪:‬پ �‬
‫وکذ�ا�بدیےنےکےئلالہلےنا�سمنہجےکانسی�(�‪)�۱�۹‬د�ربا�ننیعتمرفمائےںیہ�‪،‬جوناہیت‬
‫وکابومںیرھکےنا�و�رف �رد ًف�ا �ر �دًا�ایکایکصخش ع‬
‫مرجمو�ں ق‬
‫ستخا�و�ر�د�رشتںیہ‪،‬ا�و�روجاپانکا�مرکتےوہئےہنےتکھتںیہا�و�رنہرجممو�ںرپ�رحماھکتےںیہ�‪،‬ہمےنا�نرفشوت�ںوکیتخسا�و�رقو�تیکانبپرہجمن‬
‫کا�د�ربا�نانبیاہے‪�،‬ا�و�ر�د�ربانو�ںیکیتنگرشمکنییک �ٓازمائشےکےئلےہ‪�،‬ا�سےکر�دعلمںیمکدل�ہنباسدیبنفلخسجیکتینکابو�الاشدتیھ‬
‫�‪،‬ہیصخشڑب�اہیرغم�و�ر�ا�و�رقو�یاھت�‪،‬یہاگئےےکڑمچ�ےرپکڑھ�اہوجاتاپرھ�د�ساطقوت�ر�ٓا�دمیلمرک�اسےا�سےکریپ�و�ںےکےلتےساکنلانچاہےت‬
‫مرگاھ�لےکڑکٹ�ےا� جڑاتےنکیلا�سےکدق�مشبنجہناھکتے�‪،‬‬ ‫ک‬
‫َ َّ نَ زَ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ شَ َ َ َ َ ُ ٌ ْ ُ َ ْ ُ ْ َ َٔ َ ْ َٔ َ َّ ْ ن َ َ ْ شَ َ ُ َ ْ َ َ ُ َ َّ ُ ُ ّ ْ َ َ َ شَ َ َٔ‬
‫�‪ ،‬ا نَ�‬ ‫لا �لت عل ي�ا ِتسعة ع� قال‪ :‬رجل ِمن قري ٍش يدع ا ب� الشد ي ِ�‪ :‬ي� مع� قري ٍش ل ي�ولنك ِالتسعة ع‬
‫َٔ ْ َ ُ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ْ َٔ ْ َ َ شَ َ ً َ َ ْ َ ْ َٔ ْ َ ّ َ‬
‫س ِالت ْس َعة‬
‫ادفع عنك ِب�ن ِك ِب ي� ال ي� ِن ع�ة و ِب�ن ِك ِب ي� الي ِ‬
‫�ا�سےنرفشوت�ںیکہیدعت�ا�دسنرک�اپیناطقتےکڈنمھگمںیاہک�ا�ےاہلرقیش!تمبسلمرک�ا�نںیمےسد�وکو�ر�و�کانیلباقیرتس�ہےکےئلںیم‬
‫‪2‬‬
‫کافیوہ�ں�۔‬
‫ُ ُ‬ ‫َ ْ َ ّ َ َ ْ شَ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ُ َ ُٔ ُ‬ ‫َق َال َٔا ُبو َج ْ َ‬
‫� ق َر ْي ٍش َ ي زْ� ُع َم َّم ٌد‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َو ِب َ�ا َج َاء ِب ِه ِمن ال ِق ي� مع‬ ‫الل صل‬ ‫ول ِ‬ ‫� ٍل ي ْو ًما َوه َو يَ ْ�زا ِب َ�س ِ‬
‫ُ َُ‬ ‫َ ْ ً َٔ َ‬ ‫ك ف َ�ا ت ْس َع َة َع شَ َ َ َٔ ْ تُ َٔ ْ ثَ ُ َّ‬‫َٔ َّ ُ ُ َ َّ َّ نَ ُ َ ّ ُ َ ُ ْ ف َّ َ َ ُ‬
‫اس َع َد ًدا َوك ث َ�ة اف ُي ْع ِج ُز ْك ِمائة‬ ‫� وان ْ� ا ك� الن ِ‬ ‫ك ِ ي� الن ِار َ يو ْ� ِب ُسون ْ ِ ي ِ‬ ‫الل ال ِذ ي� يع ِذبون‬ ‫ان جنود ِ‬
‫ك َع ْن َر ُج ٍل ِم نْ ُ� ْم؟‬‫َر ُج ٍل ِم ْن ُ ْ‬
‫�ایکر�و�ایتےہ�ابوجلہےنرقیشوکخاط�برکتےوہئےاہک�ا�ےرقیش�!حمدم�(ﷺ�)کایہدعو�ٰیےہہکمنہجںیمذع�ا�بدیےنےکےیلانسی‬
‫‪3‬‬
‫کا�رکنںیہمتاتینرثک�تںیموہتوکایتمںیمےسرہ�د�سٓا� مدوی�ں گاکر�و�پایکایکرفشےتےکےئلاکفیںیہنوہگا�؟�۔‬
‫�الہلاعتلٰیےنرفمایا�اتینڑب�یضیغوغبضےسدکہیتمنہجسجںیمےبدح� حواس�برجم�موہ�ںےگا�و�ر�ا�سےکاتےنمکرگن�ا�ںاکف �رو�ںےکےئل‬
‫باعثہنتفںیہ�‪،‬ا�و�ر�رسو�لالہلﷺےکا�سملھکالھکاعال�نےسوہی�د� نواص�ر�ٰیوکبیھنیقیوہجائےہکہیرسو�لربحقےہا�و�رہیالہلاککال�مےہ‬
‫یسککشوشہبںیمہنرہںیا�و�رجن‬
‫�ا�و�ر�اہلایام�نےکایام�نںیمنیقیو�اتعام�د�‪�،‬اطاعتورفمانرب�د�ا�ر�ییکوجہےسااضفہوہ�ا�و�ر�اہلایام�نو�اہلاتک�ب‬
‫کے لدو�ںںیموکش�کںیہا� کو�راف�رہکںیہکالھبہجمنےکرگن�انو�ںیکدعت�ا�دتبالنےےسالہلیکایککحتمےہ�؟اسیرط�حالہلاپےنالک�ما�و�ر�اپےن‬
‫�احاک�م فو �رامنیےس لدو�ںیکٓا�زمائشرکتاےہ‪،‬سجےکد�لںیمیجکوہتیےہ�‪،‬جوہٹدھر�ما�و�رکجمہفوہتاہےاسےالضلتےکر�اسوت�ں‬
‫پر�دکھلیدیاتہےا�و�رجنےک لدو�ںںیمنیقیاکملا�و�ر�اطاعتزگ�ا�ر�یاکجذبہوہتاےہ‪،‬جولسمیاطلعبا�و�رحصحیافلرکہوتےںیہاہنںیدہ�ایتیکر�ا�ہ‬
‫پرگامز�نرک�دیاتہے� ک‪،‬اف�ر�ومرشکنیےتھجمسںیہہکمنہجںیمانسی�(�‪�)۱�� ۹‬د�ربانو�ں قرپابوپاناکو�ناسشملکاک�مےہ�؟نکیلا�سمیظعالاش�ناکئان�تںیم‬
‫االعیل�‪�۱ ۳‬‬
‫ٰ‬ ‫‪1‬‬
‫حا� �‪۳�۳�۳�۴‬؍�‪۱�۰‬‬‫ا� ا� ت‬
‫تفس� ب ن ب‬ ‫‪ 2‬ی‬
‫ت‬
‫ا� با� حا��‪۲�۶�۹�۸‬؍�‪۸‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫‪ 3‬ی‬
 ‫�� �� �‬

‫ولخما�تدیپ�اکر�رکیھںیہ�‪�،‬ا�نوککایطاتقںییشخبںیہا�و�رالہلا�نےسایککا�مےلرہاہے‪�،‬ا�نےکاب�ر�ےںیمنہوتفرشےتیہ‬
‫�الہلےنیسیکیسیک ق‬
‫جانےتںیہہنوکئیا�و�ر�‪�،‬ا�نیکحیحصدعت�ا�دوتصر�فالہلیہاجناتہے�‪،‬صر�فرفشےتیہاتیندعت�ا�دمںیںیہہک‬
‫َ‬ ‫َ ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َٔ ْ َ َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ّ‬
‫ُي َص ِ يل ِف ِيه ك َي ْو ٍم َس ْب ُعون الف َمل ٍك‪ِ ،‬إذا خ َر ُجوا ْل َي ُع ُودوا ِإل ْي ِه ا ِخ َر َما َعل يْ ِ� ْم‬
‫‪1‬‬
‫سرتہز�ا�رفرشےتر� �وز�انہالہلیکابع�د�تےکےئلتیباملومع�رمںید�اخلوہتےںیہرھپقایمتکتا�نیکاب�ر�یںیہنٓائےیگ�۔‬
‫�ا�و�ر�د� �وز�خا�و�ر�ا�سیکوہلانکیاک�ذکرصر�فتحیصنےکےئلایکگایہےاتکہانف مرانوی�ںےساب� �زٓاجائو�ا�و�رمنہجےکد�ر�دنا�کذع�ا�بےسےنچبیک‬
‫کوششرک�و�۔‬

‫اَّلَك َو ِرَمَقْلاۙ‪َ۰۰۳۲‬و ِلْيَّلا ْذِا َرَبْدَاۙ‪َ۰۰۳۳‬و ِحْبُّصلا ۤاَذِا َرَفْسَاۙ‪۰۰۳۴‬اَهَّنِا‬

‫سچ اتہکہو�ںقمس ےہ اچندیک ا�و�ر ر�ا�ت بج و�ہ ےھچیپ ےٹہ�‪� ،‬ا�و�رحبصیک بج و�ہ ر�وشن وہجائےہک (قیًانی �و�ہ منہج)‬

‫ىَدْحِاَل ِرَبُكْلاۙ‪۰۰۳۵‬اًرْيِذَن ِرَشَبْلِّلۙ‪ْ۰۰۳۶‬نَمِل َءٓاَش ْمُكْنِم ْنَا َمَّدَقَتَّي ْوَا َرَّخَاَتَيؕ‪۰۰۳۷‬‬

‫بڑ�ی زیچ�و�ں ںیم ےس ایک ےہ�‪ ،‬بینٓا�د�موک ڈ�ر�انے و�الی�‪( ،‬عیین) �اسےجومت ںیم ےسٓاگے ڑبھان اچہے ای ےھچیپ انٹہ اچہےی�‪،‬‬

‫ُّلُك ٍۭسْفَن اَمِب ْتَبَسَك ٌةَنْيِهَرۙ‪ۤ۰۰۳۸‬اَّلِا َبٰحْصَا ِنْيِمَيْلاۛؕ‪ْ۰۰۳۹‬يِف ٍتّٰنَج۫ؕۛ‪١‬‬

‫ہرصخشاپےناعام�لےکدبلےںیمرگ�و�یےہ�‪،‬مرگد�ائںیاہتھو�الےہکو�ہوتشہب�ںںیم�(یبےھٹوہئے) گان�ہاگ�ر�و�ںےس‬

‫َنْوُلَءٓاَسَتَي۠ۙ‪ِ۰۰۴۰‬نَع َنْيِمِرْجُمْلاۙ‪۰۰۴۱‬اَم ْمُكَكَلَس ْيِف َرَقَس‪۰۰۴۲‬اْوُلاَق ْمَل ُكَن َنِم َنْيِّلَصُمْلاۙ‪۰۰۴۳‬‬

‫سو�ا�ل رکتے وہ�ں ےگ ںیہمت د� �وز�خ ںیم سک زیچ ےن ڈ�الا�‪�،‬و�ہ وج�ا�ب دیں ےگ مہ امن�ز�ی ہن ےھت�‪،‬‬

‫َو ْمَل ُكَن ُمِعْطُن َنْيِكْسِمْلاۙ‪َ۰۰۴۴‬و اَّنُك ُضْوُخَن َعَم َنْيِضِٕىٓاَخْلا۠ۙ‪۰۰۴۵‬‬

‫نہونیکسم�ںوکاھکناالھکتےےھت ��‪،‬ا�و�رمہثحبرکنےو�الے(�اناک�ریو�ں) کااستھد�ےرکثحبابمحہثںیموغشم�لرہارکتےےھت�‪،‬‬

‫َو اَّنُك ُبِّذَكُن ِمْوَيِب ِنْيِّدلاۙ‪۰۰۴۶‬ىّٰۤتَح اَنىٰتَا ُنْيِقَيْلاؕ‪۰۰۴۷‬اَمَف ْمُهُعَفْنَت ُةَعاَفَش‬

‫�ا�و�ر ر�و�ز زج�ا وک الٹھجتے ےھت�‪ ،‬یاہ�ں کتہکںیمہ وم�ت ٓاگیئ�‪ ،‬پس اہنںی افس�ر�ش رکنے و�الو�ں یک‬

‫َنْيِعِفّٰشلاؕ‪�(۰۰۴۸‬الدمثر�‪۳�۲‬تا�‪)۴�۸‬‬
‫ساف�ر�شعفنہند�ےیگ�۔‬
‫َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه‬ ‫ُ‬ ‫اال�ان َ ب� ُب ْ ِإال ْ َ‬
‫س ِاء ِب َ�س ِ‬
‫ول هللاِ صل‬
‫خ َ ُ ْ َ َ َ‬
‫املال ِئكةِ �‪،۳�۲�۰�۷‬حصیح مسمل کتاب ی‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب بدء اللق ب�ب ِذ ك ِر‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َو َس َّ َل إ َل َّ‬
‫ات�‪۴�۱�۱‬‬
‫الصل َو ِ‬ ‫ات‪َ ،‬وف ْر ِض‬
‫الس َم َاو ِ‬ ‫ِ‬
 ‫�� �� �‬

‫�اہلہکمےکایخلا�تیکیفنرکتےوہئےرفمایاکہد� �وز�خوکئیوہ�ائیاب�تںیہنسجاک�ا�سرط�حذم�ا�قا�ڑ�ایاجائےا�و�رنہیہرفشےتایےسوب�د�ے‬
‫ہںیہکمتاہنںیولغم�برکلوگے‪،‬مسقےہاچندکیا�و� �رر�ا�تیکبجو�ہاجنےےگل‪�،‬ا�و�رصحبیکہکبجو�ہوخ�بر�وشنوہتیےہ‪�،‬الہلےننیتاہنیتاہم‬
‫چزی�و�ںیکمسقاھککرف مرایاجسرط�حاچند�‪�،‬ر�ا�تا�و�ر�ر�وشند�نالہلاعتلٰییکدق�ر�تےکمیظعاشننا�تںیہاسیرط�حد� �وز�خیھباظعئمدق�ر�تںیم‬
‫وکدیھاالچنےےکےئلایکڈ�ر�ا�و�اہے�‪،‬منہجےکوہلان�کذع�ا�ب‬
‫سےایکاشننیےہ�ا�و�ر�ا�سیکڑب�ائیا�و�رہولانکیںیموکئیکشںیہن�‪،‬جو�اناسنو�ں س‬
‫سےولگو�ںوکخرب�د�ا�رکر�دیاگایہےا�بسجاکجیاچہےا�سےکذع�ا�بےسڈ�رکرھبالئیےکر�اسےتوک�اپانئےا�و�رجساکجیاچہےرفککر�ے‬
‫�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ ُ ْ َ ُّ ْ َّ ّ ُ ْ ‪۰‬۝ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْٔ ْ َّ َ ْ َ َ ْ ُ‬
‫ْ‬ ‫ۗ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬
‫‪1‬‬
‫م شا َء فل َيكف ْر۔۔۔ ‪۲۹‬۝‬ ‫وق ِل الق ِم ر ِبكۣ فن شاء فليو ِم و‬
‫رتجہم�‪:‬صا�فہہکد�وکہہیقحےہاہمت�ر�ےر�بیکرط�فےسا�بسجاکجیاچہےام�نےلا�و�رجساکجیاچہےاناک�رکر�د�ے۔‬
‫�الہلےناناس�نوک�دنایںیموجطاتقںی‪،‬صالتحںیا�و�رجو�اتخای�ر�ا�تاطعف مرائےںیہہیوت�ایکرق�ضںیہجسےکدبلےںیماناس�ناکنسفالہلےک‬
‫پا�سرہنےہ�‪�،‬اناس�نوخ�ا�ہو�ہےنتکیہڑب�ےرمتہبو�الاوہاگرا�ناطقوت�ں�‪،‬صالیحوت�ںا�و�ر�اتخای�ر�ا�تاک�الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکاطاعتںیمحصحی‬
‫رکایجائےاگ‪،‬جولو�گلمعاصلحاتخای�رکرےکالہلےساپےنسفنوکچڑھ�الںیےگ�و�ہ‬
‫�اتسامع�لرک�ےاگتو�و�ہاپےنسفنوکچڑھ�الےاگ�و�رنہاسےطبض ل‬
‫�ٓا�ز�ا�دہو�ںےگا�و�ر�الہلاہنںیوتمعن�ںرھب�یوتنج�ںںیمد�اخلرفمائےاگجسںیمشیعیہشیعا�و�ر�ٓا�ر�ا�میہٓا�ر�ا�مےہ‪،‬مرگجولو�گاپاننسفٓا�ز�ا�دنہ‬
‫کر�اکسںیےگو�ہرجم�موہ�ںےگا�و�راہنںیمنہجںیمد�اخلرک�دیاجایئاگجوبدترینذع�ا�بیکہگجےہ‪،‬نجیتاپےنابلاخانو�ںںیمےھٹیبایکد�وسر�ے‬
‫سےرجممو�ںےکاب�ر�ےںیموپھچںیےگہکو�ہسکاح�لوکہپےچن�‪،‬پرھا�نرجممو�ںوکیسکوتسطےکریغبزہ�ا�ر�و�ںلیمےکافصہلےسرب�ا�ہر�است‬
‫بمالتئےذع�ا�بدکیںیھےگوتد�ریافترکیںےگایکچزیمتںیہ�د� �وز�خںیملےاجنےاکسببنبیئگ�؟‬
‫د� �وزخیڑب�یرسح�تےسٓا�ہرھبکرہکںیےگمہاپےنوبعم�دقحیقییکدنبگیرکنےو�الےہنےھت‪،‬عیینمہےنایام�ناک�اعال�نوتکایمرگ�الہلاعتلٰیاک�ا�ولنی‬
‫حقوجہمرپرف�ضایکایگاھت�ا�سےکات�ر�کےھت‪،‬احلانہکںیمہاہکگایتاھ�۔‬
‫َ ْ ْ َ َ ّٰ ْ َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫اع ُبد َر ّبك َح َي ِت َيك ال َي ِق ْ ُ ۧ‬
‫ي ‪۹۹‬۝‬ ‫و‬
‫ترجہم�‪:‬ا�و�را�سٓاخر�یڑھگ�یکتاپےنر�بیکدنبگیرکتےرہوجساک�ٓاناقیینیےہ�۔‬
‫الہلےنریغبکیساتساقح�قےکاپےنزخ�انو�ںےسںیمہاگنتنںیتمعناطعکر�رکیھںیھترگممہا�سر�بیکوخشون�د�یےکےئل ئاسول�ں�‪،‬ویب�ائو�ں�‪،‬‬
‫تیومی�ں�‪،‬کسمونی�ں�‪�،‬اسری�و�ںا�و�راسمف �رو�ںوککاھناںیہنالھکتےےھت�‪،‬عیینہنوتہمےنوقح�قالہلاکخای�لایک�ا�و�رنہیہوقح�قاعلاب�دکیرپ�و�ا�ہیک‪،‬ہم‬
‫واتے‬
‫�اتےنرمگ�ا�ہےھتہکوجلو�گقحوک�دبانےایماٹنےےکےئلدج�وجدہرکتےےھتمہےکالخ�فڑھک�ےوہنےےکاجبئےا�نےکمہون�اہ ج‬
‫�رسررمیےسا�نیکامحیترکتےےھت‪،‬ہمزبانیوط�رپر�ر�و�زجز�اکا�اقر�ا�رتوکرتےےھترگمامہ�ر�ےاعام�لا�سیکوگ�اہیںیہندیےتےھت�‪،‬‬
‫تےھ�‪�،‬ا�و گ‬

‫‪ 1‬الہکف�‪۲�۹‬‬
‫‪ 2‬احلجر�‪۹�۹‬‬
 ‫�� �� �‬

‫مرتےد�مکتمہاسیر�و�ش قرپائمرہے �‪ٓ،‬اخرںیمہد� �وز�خےساسبہق گڑپایجسےسےنچبےکےئلاب�ربا�ربنتاہی�تیکیئگںیھت‪،‬‬

‫وجول�گافص�تذمکو�ر�ہاکحاملوہگا�اسےیسکافس�ر�شرکنےو�الےیکافس�ر�شا�و�رافشعتافئد�ہںیہناچنہپئےیگ�۔‬

‫اَمَف ْمُهَل ِنَع ِةَرِكْذَّتلا َنْيِضِرْعُمۙ‪ْ۰۰۴۹‬مُهَّنَاَك ٌرُمُح ٌةَرِفْنَتْسُّمۙ‪۰۰۵۰‬‬

‫�اہنںیایک وہگای ےہہکتحیصن ےس ہنموم�ڑ رہے ںیہوگیاہک و�ہ دبکے وہئےدگھے ںیہجوریشےس اھبگے وہ�ں�‪،‬بل‬
‫ُ ٰ‬
‫ْتَّرَف ْنِم ٍةَرَوْسَقؕ‪ْ۰۰۵۱‬لَب ُدْيِرُي ُّلُك ٍئِرْما ْمُهْنِّم ْنَا ّ ْٔيت اًفُحُص ًةَرَّشَنُّمۙ‪۰۰۵۲‬اَّلَكؕ‪١‬‬
‫کہ ا�ن ںیم ےس رہ ایکصخش اچہات ےہہک اسےیلھک وہئی اتکبںی د�ی اجئںی�‪ ،‬ہرگز ایاس ںیہن (ہواتکس ہکلب)‬

‫ْلَب اَّل َنْوُفاَخَي َةَرِخٰاْلاؕ‪ۤ۰۰۵۳‬اَّلَك ٗهَّنِا ٌةَرِكْذَتۚ‪ْ۰۰۵۴‬نَمَف َءٓاَش ٗهَرَكَذؕ‪۰۰۵۵‬‬

‫یہایقمتےسےبخو�فںیہ�‪،‬سیچاب�توتہیےہہکہی(قر�ٓا�ن) �ایکتحیصنےہ ��‪،‬ا�بوجاچہےا�سےستحیصناحصلرک�ے�‪،‬‬

‫َو اَم َنْوُرُكْذَي ۤاَّلِا ْنَا َءٓاَشَّي ُهّٰللاؕ‪َ ١‬وُه ُلْهَا ىٰوْقَّتلا َو ُلْهَا ِةَرِفْغَمْلا ‪�(۰۰۵۶‬الدمثر�‪۴�۹‬تا�‪)۵�۶‬‬
‫چاہے�‪،‬و�ہاسیالئقےہہکا�سےسڈ�ریںا�و�را�سالئقیھبہکو�ہےشخب۔‬
‫�ا�و�رو�ہا�سوقتتحیصناحصلرکیںےگبجالہلاعتلٰی �‬
‫�ٓاخرکایبا�تےہہکہیول�گا�ستحیصنےس گر�ور�د�ا�ںہںیجوخو�د�انیہےکافئد�ےےکےئلیکاجتیےہ‪،‬یہوت�ا�ساپکزی�ہدعو�تےسرفن�ت‬
‫ںیہیجےسویش� خ‪،‬و�فز�د�ہدگھےرطخ�ےیکوباپرکاھبگےتںیہ�‪،‬لبہکا�ستحیصنےساعر�ا�ضیکاصلوجہ‬
‫ح‬ ‫�و�اعر�ا�ضںیمایےسد�و�راھب�گرہے‬
‫�ا�نےکد�لاکچو�رہےا�نںیمےسرہشصخہیاچہاتہےہکا�سرپبر�ا�ہر�استٓاسام�نےسیلھکاتک�بان�ز�لوہجائے‪،‬ںیمیسکد�وسر�ےیکریپ�و�ی‬
‫�و�اطاعتویک�ںرک�و�ں�؟�ایکا�و�رماق�ما�ناکماطلہبلقنرفمایا‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ ۗ َ ْ ُ ْ ٰ َ ٌ َ ُ ْ َ ْ ُّ ْ ٔ َ َ ٰ ّ ٰ َ ٓ‬
‫‪1‬‬ ‫ح ُ ْٔنت ِم ْثل َما ُا ْو ِت َ ُر ُسل هللاِ۔۔۔ ‪۱۲۴‬۝ ‪۰‬۝‬ ‫واِذا جاءتم اية قالوا لن ن ِم‬
‫وو�ںوک�د�ی‬
‫ترجہم�‪:‬جبا�نےکاسمےنوکئیٓایتٓاتیےہوت�و�ہےتہکںیہمہہنامنںیےگبجکتہکو�ہزیچخو�دہموکنہد�یاجئےوج�الہلےکرس ل‬
‫گیئےہ�۔‬
‫�ایکاقم�ما�ناکماطلہبوی�ںلقنرفمایا�‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ُ‬
‫َّ َ ۗ ‪۰‬۝ َ َ ْ ّ ْٔ ِ َ ُ ّ َ َ ّ ُ َ ّ َ َ ٰ ّ ْ ُ ٗ‬
‫َ‬ ‫َْ َْٰ‬
‫‪2‬‬
‫نل عل ْينا كِت ًبا نق َر ٔوه۔۔۔ۧ ‪۹۳‬۝‬ ‫تق ِف السما ِ ۭء ولن نم لِر ِق ِيك ح ت ِ‬ ‫۔۔۔ او‬
‫ترجہم�‪:‬ا�و�ریاوتٓاسام�نرپچڑ�ھاجئےا�و�رتری�ےڑچھےناکبیھمہنیقیہنرکیںےگبجکتہکوتہام�ر�ےا�وپر�ایکاییسرحتیرنہاتا�رلائے‬
‫جےسمہ ھڑپںی�۔‬

‫‪ 1‬االنعام�‪�۱ ۲�۴‬‬
‫‪ 2‬نب� ارسائیل �‪۹�۳‬‬
 ‫�� �� �‬

‫وڈتےںیہ�‪،‬‬
‫�الہلاعتلٰیےنا�نےکد�لیکتقیقحایب�نرفمائی‪،‬رہگزہنںی�‪،‬یہول�گوھج�ٹےتہکںیہ�ا�و�رحقےساعر�ا�ضےکےئلفلتخماہبنےڈھ ن‬
‫قحتقیہیےہہکاہنںیایح�تدعبالوم�تا�و�رر�و�زٓاخر�ترپ�ایام�نںیہن�‪�،‬اپےناعام�لیکوج�ابدہیاکخو�فںیہن� گ‪�،‬ار�اہنںیاپےناعام�لیکوج�ابدہی‬
‫کاخو�فوہتاتو�ا�سیکذکتیبرکنےےکاجبئےا�سرپ�ایام�نالتےےسیجف مرایا‬
‫ٌ‬ ‫ُ‬
‫س ٌـر ّمب ْ‬
‫ْ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ي كف ُر ْوا ا ِْن ٰ‬‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ ٰ ً ْ ْ َ ٍ َ َ َ ُ ْ ُ َ ْ ْ ْ َ َ َ َّ ْ‬
‫‪1‬‬
‫ي‬
‫ِ ‪۷‬۝‬ ‫ِل‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ذ‬ ‫ه‬ ‫ولو نلنا عليك كِتبا ِف ِقرطاس فلمسوه ِبي ِد ِيم لقال ال ِذ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےربمغیپ!اگرمہاہمت�ر�ےا�وپرکوئیاکغذمںییھکلاھکلئیاتک�بیھباتا�ر�دیےتا�و�رلو�گاسےاپےناہتوھ�ںےسوھچکربیھدیھکےتیلبت‬
‫بیھوھنج�ںےنقحاک�اناک�رکایہےو�ہیہیےتہکہکہیوتصریحاج�د�وہے�۔‬
‫�ا�س ےئل ا�ناکوکئی اطملہب وپ�ر�اںیہنایکجائے اگ�‪�،‬الہل ےن رق�ٓا�ن ان�ز�ل رفماکرقح وباطلوکممزیکر�دیاہے ا�ب سجاکجی اچہے دیسھے‬
‫�ر�اسےتوک�اتخای�رکر�ے ا�و�ریہ ا�س ےسوکئیتحیصن احصلںیہنرکیں ےگ بجکتہک الہلیک تیشم ہن وہ�‪،‬کوینہک الہلیک تیشم اس�ر�ی‬
‫ش ت‬
‫م��ی��و�ںپرغالبےہ�‪،‬یجےسرفمایا�‪:‬‬
‫َ َ َ َ ۗ ُ ْ َ َّ ٓ َ ْ َّ َ ۗ َ ُ ُ ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫هللا َر ّب ال ٰعل ِم ْ َ ۧ‬
‫ي ‪۲۹‬۝‬ ‫وما تشاءون اِل ان يشاء‬
‫ترجہم�‪:‬ا�و�راہمت�ر�ےاچہےنےسھچکںیہنوہتاجبکتالہلر�بالاعملنیہناچہے�۔‬
‫�ا�و�ر�الہلسجےناکئان�توکختقیلرفمایا�‪،‬اناس�نیکقیلخترفمائی�‪�،‬اسےزمنیرپہفیلخانبیا�‪،‬تام�ماکئان�توکا�سیکدخمتےکےئلرخسمکر�دیا�‪�،‬اسے‬
‫�ٓاسام�ن �وزمنیےسرہطر�حاک �رز�قاطعف مرایا�‪�،‬اسےا� لوا�د�‪،‬تیثیحا�و�رمرتہبانعیتایک�‪،‬ا�ساکحقےہہکا�سےکدنب�ےا�سےسوخ�فاھکئںی�‪�،‬ا�س‬
‫کےالع�و�ہیسکوکعموب�دنہانبئںیا�و�ر�ا�سیکاطاعتںیمزندگیرسبکریں�‪�،‬اسیوحد�ہالشریکیکابع�د�ترکیں�‪�،‬اسییکدمح�وثانبای�نرکیں�‪�،‬اسیوکشملک‬
‫وکزیبدیاتہےہکاپےندنب�و�ں‬
‫کاش�ا�و� حراجتر�و�اجانںی�‪�،‬اپینالکشم�تا�و�رپریاشنوی�ںںیماسیوکپاک�ریں�‪�،‬ا�و�ر�اسیرپبرھ�وسہرکیں�‪�،‬ا�و�ریہالہلیہ �‬
‫وہ�ںار�و�ہاپےنانگہو�ںےسوتبہرکلںیوت�و�ہا�نےکوصق�ر�و�ںےسد�رگز�ررفمائےا�و�رغبریسز�ا�دیے‬
‫کوچاہےانوہ�ںےنینتکیہانف مرانای�ںیک گ‬
‫ماع�فرفما�د�ے�۔‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َل ْي َس َب ْي ِ ن� َو َب ْي َن ُه ِإ َّل ُم ْٔو ِخ َر ُة َّ‬
‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ ن َ َ َ َ ُ ْ ُ ْ َ َّ‬
‫الر ْح ِل‪ ،‬فقال‪ َ :‬ي�‬ ‫ي‬ ‫عن مع ِاذ ب ِ� جب ٍل‪ ،‬قال‪ :‬كنت ِردف ِب ِي‬
‫َ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ً ُ َ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫ُ‬
‫ُم َعاذ ْب نَ� َج َب ٍل‪ ،‬قل ُت‪ :‬ل َّب ْيك َر ُسول هللاِ ‪َ ،‬و َس ْع َد ْيك‪ ،‬ث َّ� َس َار َس َاعة‪ ،‬ث َّ� قال‪ َ :‬ي� ُم َعاذ ْب نَ� َج َب ٍل قل ُت‪ :‬ل َّب ْيك َر ُسول‬
‫َ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ً ُ َ َ‬ ‫َ ُ‬
‫هللاِ َو َس ْع َد ْيك‪ ،‬ث َّ� َس َار َس َاعة‪ ،‬ث َّ� قال‪ َ :‬ي� ُم َعاذ ْب نَ� َج َب ٍل قل ُت‪ :‬ل َّب ْيك َر ُسول هللاِ َو َس ْع َد ْيك‪ ،‬قال‪َ :‬هل ت ْد ِري َما َح ُّق‬
‫َ ً ُ‬ ‫َ َ ْ َ َٔ ْ َ ْ ُ ُ ُ َ َ ُ شْ ُ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ ُ ْ ُ ُ َ َ ُ ُ ُ َٔ ْ َ َ َ َ َّ َ ُّ‬
‫�كوا ِب ِه ش ْيئا‪ ،‬ث َّ�‬ ‫هللاِ عل ال ِعب ِاد؟ قال‪ :‬قلت‪ :‬هللا ورسول اع ُل‪ ،‬قال‪ :‬ف ِإن حق هللاِ عل ال ِعب ِاد ان يعبدوه‪ ،‬ول ي ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ ْ َْ‬ ‫َ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ً ُ َ َ‬
‫َس َار َس َاعة‪ ،‬ث َّ� قال‪ َ :‬ي� ُم َعاذ ْب نَ� َج َب ٍل قل ُت‪ :‬ل َّب ْيك َر ُسول هللاِ ‪َ ،‬و َس ْعد ْيك‪ ،‬قال‪َ :‬هل تد ِري َما َح ُّق ال ِع َب ِاد َعل هللاِ‬
‫َ َ َ ُ َ َ َ َ ُ ْ ُ ُ َ َ ُ ُ ُ َٔ َ َ َ َٔ ْ َ ّ‬
‫ول ا ْع ُل‪ ،‬قال‪ :‬ان ل ُي َع ِذ بَ ُ� ْم‬ ‫ِإذا فعلوا ذ ِلك؟ قال‪ :‬قلت‪ :‬هللا ورس‬

‫‪� 1‬الاناع�م ‪�۷‬‬

‫التکو��‪۲�۹‬‬
‫ی‬ ‫‪2‬‬
 ‫�� �� �‬

‫ماع�ذبنلبج‪t‬سےرم�و�یےہمںییبنرکیمﷺےکےھچیپوس�ا�راھتریم�ےا�و�رٓا�پےکد�رمای�ناپلا�نےکڈنڈ�ےےکوس�اوکئیزیچاحئل‬
‫َ َّ‬ ‫َ َ‬
‫الل َو َس ْع َد ْيکَپرھ �‬
‫وھتڑ�یدیرےلچا�و�ررفمایاا�ےاعم�ذ�!ںیمےن‬ ‫نہیھت�‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایاا�ےاعم�ذ�!ںیمےنرع�ضایک ل َّب ْيک َر ُسول ِ‬
‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ‬
‫الل َو َس ْع َد ْيک ٓا�پﷺ‬ ‫الل َو َس ْع َد ْيکَ�‪،‬رھپ �‬
‫وھتڑ�یدیرےلچا�و�ررفمایاا�ےاعم�ذ�!ںیمےناہکل َّب ْيک َر ُسول ِ‬ ‫کاہ ل َّب ْيک َر ُسول ِ‬
‫نےرفمایااجنےتوہہکالہلاکاپےندنب�ےرپایکقحےہ�‪،‬ںیمےناہکالہلا�و�را�سےکرسو�لزیا�دہاجنےتںیہ ‪ٓ�،‬ا�پﷺےنرفمایاہکالہلاکقح‬
‫وھتڑ�یدیرےلچا�و�ررفمایاا�ےاعم�ذنبلبج�!ںیمےن‬
‫بدن�ےرپہیےہہکا�سیکابع�د�ترک�ےا�و�را�سےکاستھیسکوکرشیکہنرک�ے�‪ ،‬پرھ �‬
‫َ َّ‬ ‫َ َ‬
‫الل َو َس ْع َد ْيک �ٓا�پﷺےنرفمایامتاجنےتوہہکدنب�ےاکقحالہلرپایکےہجبو�ہہیاک�مرکیں�؟ مںیےن‬
‫عر�ضایک ل َّب ْيک َر ُسول ِ‬
‫‪1‬‬
‫کاہالہلا�و�را�سےکرسو�لزیا�د�ہاجنےتںیہ�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےنرفمایادنب�ےاکقحالہلرپہیےہہکو�ہا�نوکذع�ا�بہند�ے�۔‬

‫َ ُ ْ َ َ َ ُ َ ْ َق َ ْ‬ ‫َ ُ َ َ َّ َ ُ ْ َ‬
‫هللا ِب� ِإل ي َ� ِان‬ ‫اس الف َر ِس َو ِ‬
‫احل َم ِار �‪،۲�۸�۵�۶‬حصیح مسمل ِكتاب ِإال ي�ان ب�ب من ل ِ ي�‬ ‫الس ي ِ� ب�ب ِ‬‫اله ِاد و ِ‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری ِكتاب ِج‬
‫ال َّن َة َو ُح ّر َم َع َل َّ‬
‫الن ِار�‪،۱�۴�۳‬مسندامحد�‪۲�۱�۹�۹�۴‬‬ ‫َو ُهو َغ ْي ُ� َش ٍّاك ِف ِيه َد َخ َل ْ ج َ‬
‫ِ‬
 ‫�����‬

‫�‪ ۲‬عبتثِنوب�ی‬
‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہا سلرمال�ت‬
‫ْ نَ زَ َ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ ْ ُ َ ّ‬ ‫َّ ف َ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ َ َ َ ْ نَ َ نَ ْ ُ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫وها َو ِإ ِ ن ي�‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ ي� غ ٍار‪ِ ،‬إذ �لت علي ِه‪ :‬واملرسال ِت ف ِإنه ليتل‬ ‫الل‪ ،‬قال‪ :‬بي�ما �ن مع الن ِب ي� صل‬ ‫عن عب ِد ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫وهاف ْاب َت َد ْر نَ� َها‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْيه َو َس َّ َل‪:‬اق ُتل َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َٔ َ َ َّ َ‬
‫لتلقاها ِم ْن ِف ِيه‪َ ،‬و ِإن ف ُاه ل َرط ٌب ِب َ�ا‪ِ ،‬إذ َوث َب ْت َعل ْينا َح َّية‪ ،‬فقال الن ِب يُّ� َصل ُ ِ‬
‫ي� شَ َّ‬
‫� َها‬ ‫� ُ ْك َ َكا ُو ِق تُ ْ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪ُ :‬و ِق َي ْت شَ َّ‬
‫الن ُّ� َص َّل ُ‬‫َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ‬
‫فذهبت‪،‬فقال ِب ي‬
‫عدب�الہلنبوعسم�د‪t‬ہکےتںیہ�ایکاب�رمہیبنرکیمﷺےکاستھایکاغ�رںیمےھتہکٓا�پﷺرپوس�ر�تا سلرمال�تان�ز�لوہئیٓا�پ‬
‫�ا�سوکالت�و�ترکرہےےھتا�و�رںیماسےٓا�پےسنسرکیسھکرہااھتابیھمتخیھبںیہنایکاھتہکمہےنایکاسنپوک� کیداھ�‪،‬نیبرکیمﷺےن‬
‫فرمایاہکاسےام�رڈ�الو�‪،‬ہما�سیکرط�فد� �وڑ�ےرگمو�ہاھب�گایگ نیبرکیمﷺےن مرفایاہکو�ہاہمت�ر�ےرشےسچبایگسجرط�حمتا�س‬
‫کےرشےسچبےئگ�۔‪1‬‬
‫َ ْ ن َ َّ َ ض َ َّ ُ َ نْ ُ َ َٔ َّ ُ َ َ َّ ُٔ َّ َ ْ َ َ ْ ُ َ ُ َ َ ْ َ ُٔ َ ُ ْ َ َ ُ ْ ً َ َ َ ْ َ ُ نَ َّ َ َّ‬
‫الل‬
‫� الل ع�ما‪ ،‬انه قال‪ِ :‬إن ام الفض ِل ِسعته وهو يقرا‪:‬واملرسال ِت عرفافقالت‪ :‬ي� ب ي�‪ ،‬و ِ‬ ‫اس ر ِ ي‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُٔ َ ف َ ْ‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل يقرا ِب�ا ِ ي� املغ ِر ِب‬‫ول ِ‬ ‫َ ْ ُ ْ ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َل َق ْد َذ َّك ْرت ن� ب ِق َر َاء ِتك َه ِذ ِه ُّ‬
‫الس َورة‪ِ ،‬إ ن َ�ا ل ِخ ُر َما ِسعت ِمن َرس ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ِي ِ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪w‬سےرم�و�یےہمری�یو�الد�ہا�ملضفےنایکرمتہبامن�زںیمےھجموس�ر�ہا سلرمال�تڑپھےتانسوتےنہکںیگلیکا�ےریم�ے‬
‫یبےٹ! توےنہیوس�ر�تڑپ�ھرکےھجمای�ددلایاہکیہیٓاخر�یوس�ر�تےہوجںیمےنرسو�لالہلﷺےسینس�‪ٓ�،‬ا�پﷺا�سوکرغم�بیک‬
‫نام�زمںیڑپھےتےھت�۔‪2‬‬

‫سو�ر� ٔہ�اقلایمہا�و�ر�الدھرکیرط�حا�سوس� �ر کۃاضموم�نیھبایقمتا�و� حرای�تدعب�الوم�تےہ�‪�،‬الہلاعتلٰینےا�سدیقع�ےوک�ذہننیشنرکنے‬

‫کے ےئل اپنچ ںیمسقاھککرقایمت ا�و�ر�ا�س ےک دعبکی زندگی ےکوبث�ت رپ�دلائل ایب�ن مرفائے �‪،‬فرمایاکہسج زیچکاتم ےس عود�ہایکگایہے‬
‫رضو� قرائموہگی�‪�،‬ا�و�رحاس�باتک�با�و�رزج�ا�وسز�ااکاعممہلوہکر�رہےاگ�‪،‬چپیلھابت�ہدش�ہ قاو�ا�میکرط�حاہلہکمیھبایقمت‬
‫�و�ہایکوقترقم�ر�ہرپ �‬
‫�ا�و� عرذ�ا�بوکعبدی�ا�ز�اماک�نھجمسرکاب�ربا�ر�رسو�لالہلﷺےساطملہبرکتےےھتہکایقمتایعذ�ا�بالکردکاھ�د�وتبمہاہمت�ر�یاب�تاکقینی‬
‫کرلںیےگ�‪،‬فرمایاکہمہےناکئان�تاکیہاظن�ملیھکامتشےےکوط�رپرہنںیانبیاگایہےہکبجوکئیذع�ا�باکماطلہبرک�ےاسیوقتاسےدکاھ‬
‫�دیاجائے�‪،‬یہوتایکمیکحذ�ا�تاکترتبیدیاہو�ا�ایاسناظ�مےہسجےکرہماعمےلےکےیلاخلقےنایکوقترقم�رکر�رکاھہےا�و�رہرچزی�اپےن‬
‫مرق�ر�ہوقت ظرپوہ�رپذیرہوگی�‪�،‬الہلاعتلٰینےےلصیفےکد�ناکبیھایکاخ�صوقترقم�رکر�رکاھہےا�و�ر�و�ہد�ناپےنرقم�ر�ہوقترپقیًانی�ٓائے‬
‫گا�ا�و�ر�ا�سد�نالہلاعتلٰیخمول�قےکد�رمای�ندع�ل �واناص�فرپبمینہلصیف مرفائےاگ� �‪ٓ،‬ا�جہیول�گرخسمتےکوط�ررپ�ا�سوہلان�کد�ناکماطلہبرکتے‬

‫ون�‪،۴�۹�۳�۴‬حصیــح مســم کتــاب الســام َ ب� ُب َق ْتــل ْ َ‬ ‫َ ُ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ َْ ُ َ‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری تفسـ یـر سـ ٔ‬

‫ال َّيـ ِ‬
‫ـات‬ ‫ِ‬ ‫ـورہ املرســات ب�ب قــوِ ِل هــذا يــوم ال ين ِطق‬
‫َ‬
‫َوغ ْي ِ� َها �‪۵�۸��۳ ۵‬‬
‫ٰ َ ُ ْ َ َ ف َْ ْ‬ ‫َ ُ َ َ ف َْ‬
‫الغ ِر ِب�‪۱�۰�۳�۳‬‬ ‫املغ ِر ِب�‪،۷�۶�۳‬حصیح مسمل کتاب الصلوۃ ب�ب ال ِقراء ِة ِ ي�‬ ‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب االذان ب�ب ِ‬
‫القراء ِة ِ ي�‬
 ‫�����‬

‫وھڑ�دیاجائےاگ ��‪،‬زمنی‬
‫وتڑپ �‬
‫ہںیرگمجبو�ہد�نٓائےاگا�سد�نٓاسام�ندنایپرےتکمچوہئےا�نےبامش� سرات�ر�و�ںوکبےون�ررکدیااجئےاگ ��‪ٓ،‬اسام�ن �‬
‫مںیوخیم�ںیکرط�حوھٹکےوہئےڑب�ےڑب�ےاہپ� �ڑزمنیےساکن�لرکہو�امںیا�ڑ�ادیےاجئںیےگ�‪،‬یہوہلان�کرظنم�دیھکرک�اناس�نوح�ا�سابخہت‬
‫اکر�‪�،‬اخال�قو�اعام�لدبکےببسابت�ہوبربا�درکدیاا�و�ر‬
‫ہوجائںیےگ�‪�،‬الہلاعتلٰینےاپاناقنو�نایب�ن مرفایاکہیلھچپ قاو�ا�موکہمےنا�نےکاقعئد�و�اف �‬
‫ریپو�یرکیںےگوتہماہنںییھباسیذع�ا�بےسد� چوا�رکر�دیںےگ�‪�،‬الہلاکیہاقنو�نہشیمہےساج�ر�یوسا�ر�یےہ�‪،‬‬
‫�اگردعبےکول�گیھبانیہیک �‬
‫رھالہلاعتلٰینےاپیندق�ر�تاکمہلاکبای�ن مرفایاہکایکہمےنمتوک�ایکدببو�د�ا�رقحریپانیےکایکرطق�ےےسدیپ�اہنںیایک�‪،‬پرھپٹےکوہئے‬
‫پ �‬
‫ت‬
‫�ا�سرطق�ےوکما�ںےکٹیپںیمخمفلترم�احلےسزگ�ا�رکربےامش�رصالح��ی�و�ںاکحامل ب‬
‫وخوص�ر�تاناس�نںیہنانب�دیا ��‪،‬و�ہالہلوجمتںیہا�سرط�ح‬
‫عد�م ےسوجو�دمںی الاتکسہے�‪�،‬و�ہاق�د�رطمقلا�و�رکحمیذ�ا�توجکائان�تےکا�ساس�ر�ےاظن�موکپدی�اکرکے اناس�نیکالف�حےک ےیلرخسمکرکسیت‬
‫وصًا�اناس�نوکاعام�لیکزج�اکےےیلد�وبا�ر�ہیھب‬
‫ہےا�و�ریہمیظعالاش�نا�و�رےبد�ا�غاظن�ما�سیکتیشمےکاطمبقلچرہاہےوت�و�ہا�ناشای�ء�ا�و�رخ ص‬
‫رھد� �و خزوی�ںےکذع�ا�باکہولان�کایب�ن مرفایانجںیہڑھبکیتوہئیٓا�گیکرط�فےلاجیاجائےاگبجہک‬
‫� نزد�ہرکنےیکانیقیًقد�ر�ترھکاتہے پ�‪� ،‬‬
‫وکڈن�ےاسئےا�و�رہبےتومشچ�ںےکاپ�سہگجد�یاجئےیگ� �‪ٓ،‬اخر�یٓایا�تںیم مرجمو�ںوک�د�وبا�ر�ہہیبنتیکیئگہکالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�ل‬
‫تمنیق ھٹ‬
‫کےہیرکنمینھچکد�نا�و�رہام�ر�یوتمعن�ںےساتساف�د�ہاحصلرکلںی�‪،‬بالآخر�ا�نےکےیلالہکتا�و�رتابہیےکوس�اکھچںیہن ��‪ٓ،‬اخرمںی مرفایاجوشصخ‬
‫رکیت�۔‬
‫رھدنایکیوکئیزیچ�اسےدہ�ایتیکاجنب نہرامئیںیہن کس‬
‫�الہلےکا�سےبریظنکال�مےسدہ�ایتاحصلرککےاپیناعقتبہنونس�ا�رسےک پوت �‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجےبدحرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ�۔‬

‫َو ِتٰلَسْرُمْلا اًفْرُعۙ‪ِ۰۰۱‬تٰفِصٰعْلاَف اًفْصَعۙ‪َّ۰۰۲‬و ِتٰرِشّٰنلا اًرْشَنۙ‪۰۰۳‬‬

‫�د�لوخ�شنکیتلچوہئیوہ�ا�ٔو�ںیکمسق�‪،‬پرھز�و�رےسوھجناکدیےنو�الوی�ںیکمسق�‪،‬پرھ(�ابروک) �اباھ�ررک �اگرپدن�ہرکنےو�الوی�ںکیمسق�‪،‬‬

‫اًرْذُنۙ‪۰۰۶‬‬ ‫ْوَا‬ ‫اًرْكِذۙ‪۰۰۵‬اًرْذُع‬ ‫اًقْرَفۙ‪ِ۰۰۴‬تٰيِقْلُمْلاَف‬ ‫ِتٰقِرٰفْلاَف‬

‫پرھقح ا�و�ر ابطلوک دج�ا دج�ارک�دیےن و�الے ا�و�ر وحی النے و�الے شرفوت�ںیکمسق�‪ ،‬جو (�وحی) �الز�ا�م اتا�رنے‬

‫اَمَّنِاَنْوُدَعْوُتٌعِقاَوَلؕ‪�(۰۰۷‬ا سلرمال�ت�‪۱‬تا�‪)۷‬‬
‫جسزیچ�زکامتےس عود�ہایکاجتاےہًانیقیہونےو�الیےہ۔‬
‫�ا سلرمال�تےکینعمےکاب�ر�ےںیماتخال�فےہ�‪،‬بضعےکاطمبقذمکو�ر�ہابلاسقںیما�نا� صوا�فو�الے شرفوت�ںیکاھکئیںیہ�‪،‬‬
‫ُْ ً َ َ َْ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ ف َ‬
‫الل ِئكة‬ ‫الل‪ ِ ،‬ي� ق ْوِ ِل‪َ :‬وال ُم ْر َسل ِت عرفا‪،‬قال‪:‬‬
‫عن عب ِد ِ‬
‫‪1‬‬
‫ںیم �ر �وایتےہ �ا�سےسرم�ا�دفرشےتہںی�۔‬
‫دبالہل‪t‬سےٓایترکیہم’’ قمسےہا�ن(ہو�آ�ؤں�)کیوجےپ �درپےیجیھباجتیںیہ‘‘کے �ابر�ے �‬ ‫ع �‬

‫ط�ی �‪۱�۲�۴‬؍�‪۲�۴‬‬
‫‪ 1‬تفس�ی ب‬
 ‫�����‬
‫ُْ ً َ َ َْ َ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َٔ‬
‫الال ِئكة‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة َوال ُم ْر َس ِ‬
‫الت عرفا‪ ،‬قال‪:‬‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےر�و�ایتےہ’’ قمسےہا�ن�(ہو�آ�ؤں�)کیوجےپد�رپےیجیھباجتیںیہ‘‘کےاب�ر�ےںیمےتہکںیہا�سےسرم�ا�درفشےت‬
‫‪1‬‬
‫ہںی�۔‬
‫‪:‬الر ي ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬
‫ا� َم ْس ُع ٍود َوال ُم ْر َس ِ ُ ْ‬ ‫ْ‬
‫َع ْن َٔا� ال ُع َب ْي َد ْ ن� ا َّن ُه َسال ْ نَ‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬
‫�‬ ‫الت عرفا‪ ،‬قال ّ ِ‬ ‫ب‬ ‫يِ‬ ‫ِب ي‬
‫�ابو�اعلدبینےسر�و�ایتےہہکںیمےنابنوعسم�د‪t‬سے’’ قمسےہا�ن(ہو�آ�ؤں�)کیوجےپد�رپےیجیھباجتیںیہ‘‘ کےاب�ر�ےںیموپچاھ‬
‫رفایا�ا�سےسرم�ا�دہو�اےہ۔‪2‬‬
‫�ٓا�پےن م‬
‫بضعےکاطمبقیلہپاچ�رسقںیموتہو�ائو�ںیکںیہا�و�رپانوچیںمسق شرفوت�ںیکےہ�‪،‬مرگاظبہرمرسال�تےسوہ�ائںیںیہ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫َ َْ َ ْ َ ّ ٰ ََ َ‬
‫‪3‬‬
‫الري ل َو ِاق۔۔۔ ‪۲۲‬۝‬
‫وارسلنا ِ‬
‫ترجہم‪ :‬با�رٓا�و�روہ�ائو�ںوکہمیہےتجیھبںیہ۔‬
‫هٖ‬ ‫َ‬ ‫ي يَ َد ْي َر ْ‬
‫َ‬ ‫شا َب ْ‬
‫ۢ‬ ‫ً‬ ‫َ ُ َ َّ ْ ُ ْ ُ ّ ٰ َ ُ ْ‬
‫‪4‬‬
‫‪۵۷‬۝‬ ‫۔۔۔‬ ‫ت‬
‫ِ‬ ‫ح‬ ‫الري ب‬‫وهوال ِذي ي ِسل ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�و�ہالہلیہےہوجہو�ائو�ںوک�اپینرحتمےکٓاگےٓاگے خشوخرب�یےئلوہئےاتجیھبہے۔‬
‫�الہلاعتلٰینےوہ�اجسےسویح�انیا�و� نرابتیزندگینکمموہئییکاپنچافص�تاک�ذکر مرفایاکہو�ہوہ�ائںی ھبوجالئیےکوط�رپریجیھباجتیںیہعییناب�ر�ا�ن‬
‫�رحتمیک خشوخرب�یدیینو�الیوہ� ئاںی�‪�،‬و�ہوہ�ائںیوجتہبزیت�یا�و�ردش�تےکاستھیتلچںیہسجںیمالہلاکعذ�ا�ب شوپدی�ہ توہاہے�‪�،‬و�ہوہ�ائںی‬
‫ںیہ‪�،‬ا�و�ر�و�ہوہ� ئاںیجنےک‬
‫جواب� لدو�ںوکبا�ر�شربسانےےکےئلفلتخماعطق�تکتالیھپتیںیہ ��‪،‬ا�و�رو�ہوہ�ائںیجو�ا�ناب� لدو�ںوکپاھ�ڑکرجد�اکرتی �‬
‫�رکےنا�و�رقطحاکخرط�ہدیپ�اہونےےسد�لدگ�ا�زوہتےںیہ�ا�و�رلو�گالہلےسوتبہو�اتسافغ�ررکنےےتگلںیہ ��‪،‬الہلاعتلٰینےوہ�اکیا�ناپنچزیچ�و�ں‬
‫صاف�تیکمسقاھککرفرمایاوجاق�د�رطمقلا�و�رکحمیذ�ا�تا�ساس�ر�ےریح�تاگنزیاظن�موکدیپ�ارککےاناس�نیکالف�حےکےئلرخسمکرکسیتےہ ��‪،‬ا�و�ریہاس�ر�ا‬
‫ناظ�ما�سیکتیشمےکاطمبقلچرہاہےوت�ا�سیکدق�ر�تا�ناشای�ء�ا�و�رخوصصاً�اناس�نیکد�وبا�ر�ہدیپ�ائش کرپوی�ںاق�د�رںیہن کسوہیت�؟�ا�ساب�ت‬
‫رضو�ر�و�اقعوہنےو�الاےہ�۔‬
‫دعبزندگیا�و�ر�اعام�لیکزج�ا�وسز�اکا عود�ہو�ہ �‬
‫پرغو�ر�وفرکرک�و�ا�و�ریا�د�رکوھرمنےےک �‬

‫اَذِاَف ُمْوُجُّنلا ْتَسِمُطۙ‪َ۰۰۸‬و اَذِا ُءٓاَمَّسلا ْتَجِرُفۙ‪َ ۰۰۹‬و اَذِا ُلاَبِجْلا‬

‫ےبو�ر رک�دیےئ اجئںی ےگ�ا�و�ر بج ٓاسام�ن وت�ڑ وھپ�ڑ دیا اجئے اگ ا�و�ر بج اہپ�ڑ‬
‫پس بج اتس�ر�ے ن‬

‫ْتَتِّقُاؕ‪۰۰۱۱‬‬ ‫ُلُسُّرلا‬ ‫َواَذِا‬ ‫ْتَفِسُنۙ‪۰۰۱۰‬‬

‫وو�ں وک وقت رقم�ر�ہ رپ الیا اجئے اگ�‪،‬‬
‫ٹڑک�ے ڑکٹ�ے رککے ا�ڑ�ا دیےئ اجئںی ےگ ا�و�ر بج رس ل‬
‫ا� ا� ت‬
‫حا��‪۳�۳�۹�۲‬؍�‪۱�۰‬‬ ‫‪ 1‬تفس�ی ب ن ب‬
‫ا� ا� ت‬
‫حا��‪۳�۳�۹�۲‬؍�‪۱�۰‬‬ ‫ط�ی �‪۱�۲�۲‬؍�‪ ،۲�۴‬تفس�ی ب ن ب‬
‫‪ 2‬تفس�ی ب‬
‫‪ 3‬احلجر�‪۲�۲‬‬
‫‪ 4‬االعراف�‪۵�۷‬‬
 ‫�����‬

‫ِّيَاِل ٍمْوَي ْتَلِّجُاؕ‪ِ۰۰۱۲‬مْوَيِل ِلْصَفْلاۚ‪َ۰۰۱۳‬و ۤاَم َكىٰرْدَا اَم ُمْوَي ِلْصَفْلاؕ‪۰۰۱۴‬‬

‫کس د�ن ےک ےیل (�ا�ن بسوک) موخرایکایگہے�؟یفےلص ےک د�ن ےک ےئل�‪،‬جتےھایک ولعم�مہکےلصیفاک د�نایک ےہ �؟‬

‫ٌلْيَوٍذِٕىَمْوَّيَنْيِبِّذَكُمْلِّل‪� (۰۰۱۵‬ا سلرمال�ت�‪۸‬تا�‪)۱�۵‬‬

‫�ا�سد�نالٹھجنےو�الو�ںیکرخ�ابیےہ�۔‬
‫وہائے‬
‫وہائےاگ�‪،‬تام�ماتس�ر�و�ںا�و� سرای�ر�و�ںیکششکلقثمتخ ج‬
‫جبالہلےکمکحےسوص�رپوھناکجائےاگسجیکٓا�و�ا�زسےاظن�میسمشد�رہمربہم ج‬
‫گی�‪،‬جسےکےجیتنںیمہیا�نتنگر�وشناتس�ر�ےا�و� سرای�ر�ےاپےناپےندم�ا�رسےابہرنلکرک ٓاپسںیمرکٹ�اکرمٹاجئںیےگ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫َ ُّ ُ ْ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫َواِذا الن ُج ْوم انكد َر ْت ‪۲‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رجبات�ر�ےرھکباجئںیےگ�۔‬
‫َ‬
‫‪2‬‬
‫ث ْت ‪۲‬۝‬ ‫َوا َِذا ْالك َواك ُ‬
‫ِب ْان َـت َ َ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ربجاتس�ر�ےڑھجاجئںیےگ�۔‬
‫�ٓاسام�ناھپ�ڑ�دیاجائےاگ�۔‬
‫َ َّ ۗ ْ َ‬
‫‪3‬‬
‫الس َما ُء انف َط َر ْ ۙ‬
‫ت ‪۱‬۝‬ ‫اِذا‬
‫ترجہم�‪:‬جبٓاسام�نٹھپاجئےاگ�۔‬
‫َّ ۗ‬ ‫َ َ ْ َ َّ‬
‫‪4‬‬
‫الس َما ُء۔۔۔ ۚ ‪۳۷‬۝‬ ‫ت‬
‫ف ِاذا انشق ِ‬
‫ترجہم�‪:‬پرھ�(کایبےناگا�س قوت�)جبٓاسام�نےٹھپاگ�۔‬
‫وہائںیےگ�‪�،‬ا�و� �رزمنیایکلیٹچدیم�ا�ن‬
‫�ا�و�راہپ�ڑاچانکزمنیےسلکنرکہو�امںیا�ڑنےںیگلےگا�و�ر�ٓاپسںیمرکٹ�اکر�دنھیکوہئیر�وئییکرط�ح ج‬
‫وہائےیگسجںیموکئیبیشنوفر�ا�زہنںیوہگاےسیج مرفایا‬ ‫کیرط�ح ج‬
‫ََ َٓ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ّ َ‬ ‫َ َ ً ْ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َ ْ ُ َ َ ّْ ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ َٔ ُ ْ َ َ َ‬
‫‪5‬‬
‫بن ْسف ۙا ‪۱۰۵‬۝ ف َيذ ُرهاقاعا َصف َصف ۙا ‪۱۰۶‬۝ ل ٰتى ِف ْيا ِع َو ًجا ّولا ْمت ۭا ‪۱۰۷‬۝‬‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ف‬‫س‬‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ق‬ ‫ف‬ ‫ال‬
‫ِ‬
‫ال َ‬
‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ع‬
‫ويس ــلونك ِ‬
‫ترجہم�‪:‬یہول�گمت ےس وپھچےت ںیہہکٓاخر�ا�س د�ن اہپ ک�ڑاہ�ں ےلچ اجئںی ےگ ک�؟وہکہریم�ا�ر�ب ا�نوک� ھدو�ل انبکر�ا�ڑ�ا�د�ےاگ�ا�و� �رزمنیوک�ایاس‬
‫ہوم�ا�رٹچلیدیم�ا�نانب�د�ےاگکہا�سںیممتوکئیلبا�و�رسول�ٹہندکیوھگے۔‬
‫َ َ ْ َ ُ َ ّ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ً‪۰‬۝ َّ َ َ ْ ٰ ُ ْ َ َ ْ ُ َ ْ ْ ُ ْ َ َ ً‬
‫البال وتى الرض ب ِرز ۙة وحشنم فلم نغا ِدر ِمنم احداۚ ‪۴۷‬۝‬ ‫ويم نس ِي ِ‬

‫التکو��‪۲‬‬
‫ی‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 2‬االنفطار�‪۲‬‬
‫‪ 3‬االنفطار�‪۱‬‬
‫الرمحن�‪۳�۷‬‬
‫‪ٰ 4‬‬
‫‪ 5‬طہ�‪ �۰�۵‬ت‪۱�۰�۷��۱‬‬
 ‫�����‬

‫وکا�فدیم�ا�ناپ�ٔوگے�ا�و�رمہامت�ماناسنو�ںوکا�سرط�حریھگرک‬
‫ترجہم�‪:‬فرکا�سد�نیکوہنیاچہےیبجہکمہاہپ�ڑ�و�ںوکالچئںیےگا�و�رمتزمنی ص‬
‫جعمرکیںےگہک� �اگ(ول�ںولھچپ�ںںیمےس) �ایکیھبہنوھچٹےاگ�۔‬
‫یہو�ہد�نوہگاجسد�نرقم�ر�ہوقترپ�رسولو�ںوکالہلیکاب�رگا�ہںیمحاضر�یےکےئلالیاجائےاگتاکہا�نےکایبنا�تنسرک�ا�نیکوقمو�ںےک‬
‫با�ر�ےںیمہلصیفایکاجئے�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ ّ َ َ ُ َ ٰ ُ َ ْ ۗ َ َّ ّ َ َ ّ َ َ ۗ َ ُ َ َ ْ َ ُ ْ َ ّ َ ُ ْ َ‬
‫هل‬ ‫ت الرض ِبنو ِر ر ِبا وو ِضع الكِتب و ِجايء ِبلن ِـب ٖي والشهدا ِء وق ِض بينم ِبلـ ِـق و‬ ‫واشق ِ‬
‫ُْ َ‬
‫‪1‬‬
‫يظل ُم ْو َن ‪۶۹‬۝‬
‫یگ�‪،‬ابنای ��ءا�و�رامت�موگ�ا�ہاحضررکدیےاجئںیےگ�‪ ،‬گلوو�ںےک‬
‫ترجہم‪�:‬زمنیاپےنر�بےکون�رےسکمچاٹےھیگ�‪،‬کات�باعام�لالرکرکھد�یاجئے �‬
‫�د�رمای�نکیھٹکیھٹقحےکاستھہلصیفرک�دیااجئےاگا�و�را�نرپوکئیملظہنوہگا۔‬
‫ْ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ ُ ُ ُّ ُ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ‬
‫اذ ٓا ُاج ْب ُ‬
‫‪2‬‬
‫‪۱۰۹‬۝‬ ‫۔۔۔‬ ‫م‬ ‫ت‬ ‫ِ‬ ‫يم يمع هللا الرسل فيقول م‬
‫ترجہم�‪:‬جسر� �وز�الہلبسرسولو�ںوکجعمرککےوپچےھاگکہںیہمتایکجو�ا�بدیاگای�۔‬
‫ے؟�ا�سد�نےکےئل‬
‫یگ‪�،‬اتساہف�ممیظعتا�و�ربجعتےکوط�ررپفرمایا�ا�نبساکمو�ںوککسمیظعد�نےکےئلومخرکایگایہ �‬
‫وہائے �‬
‫�ا�سر� �وز�و�ہزیچو�اقع ج‬
‫ےگ‪،‬پرھکوئیوخ�شبیصنتنجیکوتمعن�ںےسرسفر�ا�زہوگاا�و�رکوئیدببتخمنہج‬
‫رکدیےاجئںی �‬
‫جسد�نولگو�ںےکاعام�لےکاطمبقحیحصحیحصےلصیف �‬
‫کےذع�ا�بںیمرگفات�رہواجئےاگ�‪�،‬ا�و�ر�ٓا�پوککایعمول�مو�ہےلصیفاک�د�نایکےہ�؟یہو�ہد�نوہگابجزمنیو�ٓاسام�ندب�لدیےئاجئںیےگ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫ْ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َّ ُ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ْ ِ َ َّ ٰ ٰ ُ َ َ َ ُ‬
‫‪3‬‬
‫ر‬
‫ِ ‪۴۸‬۝‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ق‬ ‫ال‬ ‫د‬
‫ِ‬ ‫ح‬
‫ِ‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ال‬ ‫ِ‬ ‫ل‬‫ِ‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ز‬ ‫يم تبدل الرض غي الرض والسموت وب‬
‫ترجہم�‪�:‬ڈ�ر�ا�ٔو�اہنںیا�سد�نےسبجہکزمنیا�و�رٓاسام�ندب�لرکھچکےسھچکرکدیےاجئںیےگا�و�ربسےکبسالہلو�احدق ّ ہ��ا�رےکاسمےن‬
‫بےناق�باحضروہاجئںیےگ۔‬
‫�ا�سد�نالٹھجنےو�الو�ںےکےئلرسح�توہالکتےکوس�اکھچںیہنہے�۔‬

‫ْمَلَا ِكِلْهُن َنْيِلَّوَاْلاؕ‪َّ۰۰۱۶‬مُث ُمُهُعِبْتُن َنْيِرِخٰاْلا‪َ ۰۰۱۷‬كِلٰذَك ُلَعْفَن‬

‫کای مہ ےن اگول�ںوک الہ�ک ںیہنایک �؟ پرھ مہ ا�ن ےک دعب ولھچپ�ںوک الئے�‪ ،‬ہماگہنگ�ر�و�ں ےک استھ‬

‫َنْيِمِرْجُمْلاِب‪ٌ۰۰۱۸‬لْيَوٍذِٕىَمْوَّيَنْيِبِّذَكُمْلِّل‪�(۰۰۱۹‬ا سلرمال�ت�‪۱�۶‬تا�‪)۱�۹‬‬
‫�اسیرط�حرکتےںیہ�‪�،‬ا�سد�نالٹھجنےو�الو�ںےکےیلویل�(�افوس�س) ہے�۔‬
‫�الہلاعتلٰینےٓاخر�تےکقحںیمات�رییخاسدتلا�لشیپایککہایکتمول�گاپےنا� گر�در�دھپےلیابت�ہدش�ہوقمو�ںےکٓاثا�رہنںیدکیےتھنجوہ�ںےن‬
‫‪ 1‬الزمر�‪۶�۹‬‬
‫‪ 2‬املائدۃ�‪۱�۰�۹‬‬
‫اہ��‪۴�۸‬‬
‫‪ 3‬با� ی‬
 ‫�����‬

‫متاہ�ر�یرط�حاقحئقےسٓاکنںیھدنبرککےابنای�ءکیامیلعت�ت�‪،‬قایمتا�و�رایح�تدعب�ا� مزو�تاک�اناک�رکای�‪،‬جسےکےجیتنںیم�الہلےنا�نابغوی�ں‬
‫�ا�و�رناشرک�و�ںوکزمنیےسرح�فطلغیکرط�حاٹم�دیایجےس مرفایا‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۗ‬ ‫َََْ ََْ َْ ُُْْ َ ْ َْ ُْ ََ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫ك ل ّما ظل ُم ْواۙ‪۰‬۝ َو َجا َء ْت ْم ُر ُسل ُھ ْم ِبل َب ِّين ِ‬
‫ت َو َما ك ْنا ل ُِي ٔو ِمن ْوا ‪۱۳‬۝‬ ‫ولقد اهلكنا القرون ِم قب ِل‬
‫ترجہم‪ :‬گلوو�!تمےسےلہپیکوقمو�ںوکہمےنالہ�کرکدیاجبانوہ�ںےنملظیکر�و�شاتخای�رکیا�و�ر�ا�نےکرسو�لا�نےکاپ�سیلھکیلھکاشننای�ں‬
‫لےرک�ٓائےا�و�رانوہ�ںےنایام�نالکرہیہندیا�۔‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُْ ُْ ْ ْ َْ ِ َ ْ‬
‫ان ُظ ُر ْوا َك ْي َف ك َن َعا ِق َبة ال ُم ْجر ِم ْ َ‬
‫َ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۶۹‬۝‬ ‫ِ‬ ‫قل ِسيوا ِف الرض ف‬
‫ترجہم� ک‪:‬وہ�ذ�ر�ا�زمنیںیملچرھپکر�دکیوھکہ مرجمو�ںاککای�اناج�موہچاکہے�۔‬
‫َ َ َ ْ َ ْ ُ ْ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َّ ْ َ ْ َ‬
‫‪3‬‬
‫م ق ْب ِل ِه ْم۔۔۔ ۭ ‪۹‬۝‬ ‫اول ي ِسيوا ِف الر ِض فينظروا كيف كن عا ِقبة ال ِذي ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رکاییہول�گیھبکزمنیںیمےلچرھپ�ےںیہنںیہہکاہنںیا�نولگو�ںاک�اناج�مرظن�ٓاتاوج�ا�نےسےلہپزگ�رچےکںیہ�؟�۔‬
‫مس ت ث ن‬
‫�‬
‫�الہلاکیہلقتسماقنو�نےہسجےسوکئی �� ٰیںیہنہکسجرط�حا�سےنیلھچپوقمو�ںوک�رسولو�ں�‪،‬قایمتا�و�رقعدی�ہایح�تدعب�ا� مزو�تیک‬
‫تذکیبےکببستسینونابو�درک�دیااسیرط�حدعب�و�الیرکنموقمو�ںےکےئلیھبابت�ہنکاثبتوہگا�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫َ ًْ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ْ ْ َ ُ‬ ‫ََ‬
‫‪4‬‬
‫ل‪۰‬۝ َول ْن ِتد ل ُِسن ِة هللاِ ت ْب ِديل ‪۶۲‬۝‬
‫م ق ْب ۚ‬‫ُس ّـنة هللاِ ِف ال ِذي خلوا ِ‬
‫ترجہم�‪:‬یہالہلیکتنسےہوجایےسولگو�ںےکاعممےلںیمےلہپےسیلچ �ٓارہیےہ ��‪،‬ا�و�رمتالہلیکتنسںیموکئیدبتییلہناپ�ٔوگے�۔‬
‫َْ ًْ‬ ‫َّ ْ َ ْ َ َ ْ ْ َ ْ ُ ‪۰‬۝ َ َ ْ َ َ ُ َّ‬ ‫ََ‬
‫‪5‬‬
‫ل ولن ِتد لِسـن ِة هللاِ تب ِديل ‪۲۳‬۝‬ ‫ُس ّـنة هللاِ ال ِت قد خلت ِم قب ۖۚ‬
‫ترجہم�‪:‬یہالہلیکتنسےہوجےلہپےسیلچ �ٓارہیےہا�و�رمتالہلیکتنسںیموکئیدبتییلہناپ�ٔوگے�۔‬
‫َْ ًْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ّ‬ ‫َ ًْ‬ ‫َ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َّ ُ َّ َ ْ َ َّ ْ َ َ َ َ َ َّ‬
‫‪6‬‬
‫ت ِويل ‪۴۳‬۝‬ ‫ت هللاِ ت ْب ِديل‪۰‬۝ ۚۥ َول ْن ِتد ل ُِسن ِ‬
‫ت هللاِ‬ ‫ِي‪۰‬۝ فل ْن ِتد ل ُِسن ِ‬
‫ۭ فهل ينظرون اِل سنت الول ۚ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�بایکہیول�گا�ساکاتناظ�ررکرہےںیہہکیلھچپوقمو�ںےکاستھالہلاکوجرطیہقرہاےہوہیا�نےکاستھیھبربتااجئے�؟ییہاب�تےہوت‬
‫تمالہلےکرطیےقںیمرہگزوکئیدبتییلہناپ�ٔوگےا�و�رمتیھبکہندکیوھےگہکالہلیکتنسوکا�سےکرقم�رر�اسےتےسوکئیاطقتریھپیتکسےہ�۔‬
‫مرگدنایںیمالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےک مرفا�نوکالٹھجنےو�الو�ںےکےئلتخسذع�ا�بےہ�‪،‬مرگیہاصلزس�اہنںیلبہکا�نےکرج�ائماکہلصیفا�و�ر‬
‫سز�اتو�الہلر�و�زحمرشںیماس�ر�یتقلخےکاسمےنانسئےاگ�۔‬

‫‪ 1‬یونس�‪۱�۳‬‬
‫‪ 2‬النمل�‪۶�۹‬‬
‫‪ 3‬الروم �‪۹‬‬
‫‪ 4‬االحزاب�‪۶�۲‬‬
‫‪ 5‬الفتح�‪۲�۳‬‬
‫‪6‬فاطر�‪۴�۳‬‬
 ‫�����‬

‫ْمَلَا ْمُّكْقُلْخَن ْنِّم ٍءٓاَّم ٍنْيِهَّمۙ‪ُ۰۰۲۰‬هٰنْلَعَجَف ْيِف ٍراَرَق ٍنْيِكَّمۙ‪۰۰۲۱‬‬

‫کای مہ ےن ںیہمتریقح اپنی ےس (مین ےس) پدی�ا ںیہنایک رھپمہ ےن اسےوبضم�ظ ووفحم�ظ ہگج ںیم رکاھ‬

‫ىٰلِا ٍرَدَق ٍمْوُلْعَّمۙ‪۰۰۲۲‬اَنْرَدَقَفۗۖ‪َ ١‬مْعِنَف َنْوُرِدٰقْلا‪ٌ ۰۰۲۳‬لْيَو ٍذِٕىَمْوَّي‬

‫�ایکرقم�ر�ہ وقتکت�‪ ،‬پرھمہ ےن اند�ا�ز�ہایک ا�و�ر مہایک وخ�ب اند�ا�ز�ہرکنے و�الے ںیہ�‪� ،‬ا�س د�نالٹھجنے و�الو�ں‬

‫اًتاَوْمَاۙ‪۰۰۲۶‬‬ ‫َّو‬ ‫اًتاَفِكۙ‪ً۰۰۲۵‬ءٓاَيْحَا‬ ‫َضْرَاْلا‬ ‫ِلَعْجَن‬ ‫َنْيِبِّذَكُمْلِّل‪ْ۰۰۲۴‬مَلَا‬

‫کے ےیل رخ�ابی ےہ�‪ ،‬کای مہ ےن زمنی وک ےنٹیمس و�الی ںیہن انبیا �؟ � نزد�و�ں وک یھب ا�و�ر رم�د�و�ں وک یھب�‪،‬‬

‫َّو اَنْلَعَج اَهْيِف َيِساَوَر ٍتٰخِمٰش َّو ْمُكٰنْيَقْسَا ًءٓاَّم اًتاَرُفؕ‪۰۰۲۷‬‬

‫�ا�و�ر مہ ےن ا�س ںیم دنلب ا�و�ر اھب�ر�ی اہپ�ڑ انب دیےئ ا�و�ر ںیہمت ریس�ا�ب رکنے و�الا اھٹیم اپنی الپیا�‪،‬‬

‫ٌلْيَوٍذِٕىَمْوَّيَنْيِبِّذَكُمْلِّل‪�(۰۰۲۸‬ا سلرمال�ت�‪۲�۰‬تا�‪)۲�۸‬‬
‫�ا�سد�نوھج�ٹاجنےنو�الو�ںےکےیلو�ائےا�و�رافوس�سےہ�۔‬
‫�الہلےنولخم�قوک�اپان�احاس�نای�د�دلانےا�و�رنمرکینایقمتےکاسمےندللیےکوط�رپربای�ن مرفایاکہایک�الہلےناپیندق�ر�تاکمہلےساناس�ن‬
‫کوپتشا�و�ریسےنےکد�رمای�نےساخ�ر�جوہنےو�الےدببود�ا�راپنیےکایکریقحرطق�ےےسدیپ�اہنںیایک�؟یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ّ ُ ْ َ َّ َ ۗ‬ ‫َّ ْ‬
‫ي ُر ُج ِ ْۢ‬
‫م َب ْ‬ ‫ُ َ ِ ْ َّ ۗ َ‬ ‫َ ْ َ ْ ُ ْ ْ َ ُ َّ‬
‫م ُخل َ‬ ‫النسان ِ‬
‫‪1‬‬
‫ب ‪۷‬۝‬ ‫التا ِٕى ِ ۭ‬ ‫بو‬‫ِ‬ ‫ل‬‫الص‬ ‫ي‬
‫ِ‬ ‫‪۶‬۝‬ ‫ۙ‬
‫ق‬ ‫ٍ‬ ‫ف‬
‫ِ‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ء‬
‫ٍ‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫ق‬ ‫ل‬
‫ِ‬ ‫خ‬ ‫‪۵‬۝‬ ‫ۭ‬ ‫ق‬ ‫ِ‬ ‫فلينظ ِر ِ‬
‫ترجہم�‪:‬پرھذ�ر�ااناس�نیہیدیھکےلہکو�ہسکزیچےسدیپ�اایکایگےہ�‪�،‬ایکاھچےنلو�الےاپنیےسدیپ�اایکایگےہ�‪،‬جوھٹیپا�و�رےنیسیکڈہیو�ںےک‬
‫�د�رمای�نےساتلکنےہ�۔‬
‫رہھٹائےرکاھ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫رھا�سہفطنوکایکرقم�ر�ہوقتکترحمام�د�رںیموبضمطیےس �‬ ‫پ �‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬
‫ثُ َّم َج َعل ٰن ُه نُ ْط َفة ِ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ف ق َرا ٍر ّمك ْ ٍ ۠‬
‫ِي ‪۱۳‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬پرھاسےایکوفحم�ظہگجیکپٹوہئیوبندںیمدبتیلایک�۔‬
‫رضو�ر�یوسائلاکبدن�وبتسایک�‪�،‬اسییکدق�ر�تےسہی‬
‫پرھاسیےنرحمام�د�رمںیہفطنیکوشن�ونامکےےئلذغ�ا�‪�،‬ا�سیکایح�تا�و�ر�ر�و�حےکےئل �‬
‫طنہفنیتات�رکیوی�ںںیموشن�وناماپتارہا�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َٰ‬ ‫َ ْ ُ ُ ُ ْ ْ ُ ُ ْ ُ َّ ٰ ُ ْ َ ْ ً ّ ْۢ َ ْ َ ْ ْ ُ ُٰ‬
‫‪3‬‬
‫ث۔۔۔ ‪۶‬۝‬ ‫۔۔۔يلقك ِف بطو ِن امه ِتك خلقا ِم بع ِد خل ٍق ِف ظلم ٍ‬
‫ت ثل ٍ‬

‫‪ 1‬الطارق� ت‪۷��۵‬‬
‫‪ 2‬املومنون�‪۱�۳‬‬
‫‪ 3‬الزمر�‪۶‬‬
 ‫�����‬

‫ترجہم�‪�:‬و�ہاہمت�ر�یام�ٔو�ںےکوٹیپ�ںںیمنیتنیتات�ریکرپ�د�و�ںےکاند�رںیہمتایکےکدعبایکلکشدیاتالچاجتاےہ۔‬
‫رھالہلےنےسیجاچہا�ا�سیکلکشوصو�ر�تا�و� سجرامنیاسختانبئی�‪،‬پرھا�سںیم‬
‫ہپےلہیہفطنوخ�نےکولتڑھ�ےا�و� پررھبوٹیںیمدبتیلوہ�ا�‪،‬پ �‬
‫وھپنیک‪�،‬ا�سیکدقتیریھکلا�و�رپرھوہیےچبوکما�ںےکٹیپےسابہرناک�لالتاےہ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫�ر�و�ح �‬
‫ٰ ٓ َ ّ ُ َ َّ ُ ْ ُ ْ ُ ْ ْ َ ْ ّ ِ َ ْ َ ْ َ َّ َ َ ْ ٰ ُ ْ ّ ِ ْ ُ َ ُ َّ ِ ْ ّ ْ َ ُ َّ ِ ْ َ َ َ ُ َّ ِ ْ ُ ْ َ‬
‫ُ‬
‫م ّمضغ ٍة‬ ‫اب ثم م نطف ٍة ثم م علق ٍة ثم‬ ‫ث ف ِان خلقنك م ت ٍ‬ ‫ب م البع ِ‬ ‫ييا الناس اِن كنتم ِف ري ٍ‬
‫ً‬ ‫ُّ َ َّ َ َّ َ ْ ُ َ َّ َ ّ ُ َ ّ َ َ ُ ْ ‪۰‬۝ َ ُ ُّ ْ َ ْ َ َ َ ُ ٰ َ َ ُّ َ ًّ َّ ْ ُ ْ ْ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬
‫‪1‬‬
‫ك ِطفل۔۔ ‪۵‬۝‬ ‫اممانشاءاِلاج ٍلمسمىثمن ِرج‬ ‫يملق ٍة ِلنب ِيل ۭ‬
‫ك ون ِقر ِفالرح ِ‬ ‫ملق ٍةوغ ِ‬
‫ےس پ‪،‬رھ‬
‫ےہ�‪،‬رھےفطن �‬‫ترجہم�‪:‬لوگو! �اگرںیہمتزندگیدعبوم�تےکاب�ر�ےںیمھچککشےہوتںیہمتولعم�موہہکمہےنمتوکیٹمےسدیپ�اایک پ‬
‫خو�نےکولتڑھ�ےےس�‪،‬پرھوگشتیکوبٹیےسوجلکشو�الییھبوہتیےہا�و�رےبشلکیھب�(یہمہا�سےیلاتبرہےںیہ) تاکہمترپتقیقحو�اضح‬
‫رہھٹائےرھکےتںیہرھپمتوکایکےچبیکوص�ر�تںیماکن�لالتےںیہ۔‬
‫کریں�‪،‬ہمسج( طنےف) کواچہےتںیہایکوقتاخ�صکترحوم�ںںیم �‬
‫یہبسالہلر�بالزع�تیکدق�ر�تودتبریہے�‪،‬توغو�ر�وفرککر�ووجاق�د�رقلطماہمت�ر�یقیلختاکیہمیظعالاش�ناک�رنامہرس�اناج�مد�ےاتکسہےوتکای�و�ہ‬
‫متںیہد�وبا�ر�ہ نزد�ہرکدیےنیکدق�ر�تںیہنرھکات� �‪ٓ،‬ا�جہیول�گالہلیکو�اضحٓایا�ت�‪،‬عرب�تان�کزیچیںا�و�رھکیلاشننای�ںدکیےنھےکدعبقعدی�ہ‬
‫ںیہ‪�،‬ا�ستقیقحاکمذ�ا�قا�ڑ�ا�رہےںیہرگم�ر�و�زحمرشجبہیالہلیکاب�رگا�ہںیم مرجمو�ںیکرط�حشیپےیکاجئںیےگ‬
‫حای�تدعب�ا� مزو�توکھجالٹ�رہے �‬
‫رساکئےڑھک�ےوہ�ںےگ�‪�،‬و�ہا�نےکےئلابتہیوحرس�تاک�د�ناثبتوہگا�‪�،‬الہلاعتلٰینےٓاخر�تےکنکمما�و عم�روق�ل‬
‫�ا�و�ریہدن�امت خواجلتےس ھج‬
‫ہونےیکایکا�و�ر�دللیشیپیکہکایک�الہلےناناس�نرپیہاحاس�نںیہنایککہزمنیوک�ا�سےکےیلرخسمکر�دیاجسرپ�و�ہاتسبہے�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ًَ ًَ‬ ‫َّ ٰ ٰ َ َ ْ َ ْ ِ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ٗ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ َ َّ َ َ َّ َ َ ُ ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫ك ِنع َمه ظا ِه َرة ّو َب ِطنة۔۔۔ ‪۲۰‬۝‬‫ك ّما ِف السمو ِت وما ِف الرض واسبغ علي‬ ‫ال توا ان هللا سر ل‬
‫ترجہم�‪:‬کایمتول�گںیہندکیےتھہکالہلےنزمنیا�و�رٓاسامنو�ںیکاس�ر�یزیچیںاہمت�ر�ےےیلرخسمرکرکیھںیہا�و�راپینیلھکا�و�ریپھچںیتمعنمترپ‬
‫تام�مرکد�یںیہ�؟�۔‬
‫جوکر� �وڑ�و�ں ��‪،‬ا�ربو�ںاسلو�ںےسویح�انا�تا�و�ر�اناسنو�ںیکذغ�اکےےئلفلتخماجان�س�‪�،‬انو�ا�عاقاس�مےکلھپا�و� چرا�ر�ےدیپ�اکرتیےہ�‪،‬پرھجب‬
‫�الہلیکولخمقا�ترمتیںیہوت�ا�نےکالشےاسیزمنیںیماکھٹنےگلاجتےںیہ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ ُْ ُ ْ َ َ ْ َ ُ ْ‬
‫‪3‬‬
‫نا ت َر ُج ْو َ ۧ‬
‫ن ‪۲۵‬۝‬ ‫قال ِفيا تيون و ِفيا توتن و ِم‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر مرفایاوہںیمتوکانیجا�و�روہںیرمناےہا�و�راسیںیمےسمتوکٓاخرکا�راکنلااجئےاگ�۔‬
‫�ء‬ ‫ال ِّيت َو َل ي�ى ِم ْن ُه شَ يْ‬
‫كفا� َ‪،‬ق َال‪ :‬تكفت ْ َ‬
‫تً‬ ‫ُ‬
‫َعن ج َم ِاهد‬
‫رفاتےںیہزمنیتیموک�ا�سرط�حاپھچیلیتےہہکھچکیھبرظنہنںیٓاتا۔‪4‬‬ ‫‪a‬افتًاکےاب�ر�ےںیم م‬ ‫ماجہد ك‬
‫‪ 1‬احلج�‪۵‬‬
‫‪ 2‬لقمان�‪۲�۰‬‬
‫‪ 3‬االعراف�‪۲�۵‬‬
‫ا� کث�ی �‪۲�۹�۹‬؍�‪۸‬‬
‫‪ 4‬الدر املنثور ‪۳�۸��۴‬؍�‪،۸‬تفس�ی ب ن‬
 ‫�����‬

‫وکاپ�ٹدنیگکیرط�حںیہنانبیالبہکا�سںیمہگجہگجاہپ�ڑ�یےلسلسا�و�رفکلوب�ساہپ� قڑائمےیکاتکہزمنیڈھکل‬
‫�ا�سےکالع�و�ہالہلےنزمنی س‬
‫نہڑپ�ے�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َْٰ‬
‫ت َتد ْو َ ۙ‬
‫ن ‪۱۵‬۝‬ ‫ك َوا ْ ٰن ًرا ّو ُس ُـبل ل َعل ْ‬
‫ك َْ‬ ‫اس ا ْن ِت ْيد ب ْ‬
‫ال ْر ِض َر َو ِ َ‬ ‫َوالق ِف‬
‫‪1‬‬
‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سےنزمنیںیماہپ�ڑ�و�ںیکںیخیماگ�ڑدیںاتکہزمنیمتوکےلرکڈھکلہناجئے�‪�،‬ا�سےند�ریااج�ر�یےیکا�و�ردق�رتیر�اسےت‬
‫بانئےاتکہمتدہ�ایتاپ�ٔو�۔‬
‫زیو�ا�دیو�ںےکوجو�دمںیٓانے�‪،‬ضموب�طا�و�رانت�و�رد�رخوت�ںےکاگےن�‪،‬‬
‫ئش‪�،‬ز� خر �‬
‫�ا�سےکالع�و�ہا�ناہپ�ڑ�و�ںاکاب�رشو�ںےکربسےن ��‪،‬د�ریائو�ںیکدیپ�ا �‬
‫رکاہے�‪،‬پرھاسیزمنیےکےچینےنیپ‬
‫دعمای�تا�و�رطر�حرط�حےکرھتپ�و�ںیک �رفاہیمںیمتہبڑب�ا�دخلےہ�‪،‬جنےساناس�ناتساف�د�ہ ت‬
‫قمسمسقیک ن‬
‫�ا�و� �رز�ر�اعتےکاقبلریشیںا�و�رخو�شذ�ائہقاپنیدیپ�اایک گ�‪�،‬اریماھٹپانیہنوہتاوتز�ر�اعتنکممیہہنوہتی�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ۗ‬
‫ن ُل ْو َن ‪۶۹‬۝ َل ْو ن َ َشا ُء َج َعل ٰن ُه ُا َج ً‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ ۗ َ َّ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ ُ َ ْ ْ َ ْ َ ْ ْ‬
‫اجا‬ ‫م ال ُمز ِن ام ْن ُن ال ُم ِ‬‫ن ‪۶۸‬۝ ء انتم انلتموه ِ‬ ‫افرءيتم الماء ال ِذي تشب ۭ‬
‫ََ َ َْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫فل ْول تشك ُر ْو َن ‪۷۰‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬بکیھمتےنٓاکنںیھوھک�لرکدکیاھےہہیاپنیوجتمےتیپوہ�اسےمتےناب�د�لےسربسایاہےای�ا�سےکربسانےو�الےمہںیہ�؟ہماچہںی‬
‫تو�اسےتخساھک�ر�یانبکر�رکھدیںرھپکوی�ںمترکشزگ�ا�رںیہنوہتے۔‬
‫َ ْ َ َ ٰ ّ ّ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َْ ُ ْ َُ َ َٰ َْ َ َْ ً ْ ُ ُ‬ ‫ٰ َ ٌ َّ‬
‫م ن ِْي ٍل‬ ‫َواية ل ُه ُم ال ْرض ال َم ْيتۖۚة‪۰‬۝ ا ْح َي ْينا َواخ َر ْجنا ِمنا َح ّبا فِنه َيك ْو َن ‪۳۳‬۝ َو َجعلنا ِف ْيا َجن ٍ‬
‫تِ ْ‬
‫َّ َ ْ َ َّ َ َّ ْ َ ْ َ َ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ن ‪۳۴‬۝‬ ‫م ال ُع ُي ْو ِ ۙ‬‫اب وفــرن ِفيا ِ‬
‫واعن ٍ‬
‫وکزندگییشخبا�و�ر�ا�سےسہلغاکنلاجےسہیاھکتےںیہ�‪،‬ہمےنا�سںیم‬ ‫ترجہم�‪�:‬ا�نولگو�ںےکےئلےباج�نزمنیایکاشننیےہ�‪،‬ہمےنا�س �‬
‫ھکوج�ر�و�ںا�و� �انروگ�ر�و�ںےکاب�غدیپ�اکےیا�و�ر�ا�سےکاند�رسےےمشچوھپ�ڑناکلے۔‬
‫ےہ�؟ا�و�رکایاکئان�تاکیہےبد�ا�غاظن�موخ� بدوخ�دچلرہاہے�؟یجےس مرفایا‬ ‫توایکاہمت�ر�ےایخ�لںیمیہمیظعالاش�ناکئان�توخ� بدوخ�دوجو�دںیمٓاگیئ �‬
‫ُ‬ ‫ص‪۰‬۝ َه ْل َ ٰتى ِ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ت‪۰‬۝ َف ْ‬ ‫ْ َٰ‬ ‫َ َ ٰ ْ َ ْ َّ‬
‫الر ْ ٰ‬
‫‪4‬‬
‫م ف ُط ْو ٍر ‪۳‬۝‬ ‫ار ِجعِ ال َب َ َ ۙ‬ ‫م تف ُو ٍ ۭ‬ ‫ح ِن ِ‬ ‫ما تى ِف خل ِق‬
‫ے؟با�ربا�رناگ�ہد� �وڑ�ائومتاہ�ر�یاگن�ہ‬
‫ترجہم�‪:‬تم حرام�نیکقیلختںیمیسکمسقیکےبربیطہناپئوگے�‪،‬پرھپٹلرک�دکیوھںیہکںیہمتوکئیللخرظن�ٓاتاہ �‬
‫تکھرکانمر�ا�دپٹلٓائےیگ�۔‬
‫کاییہا�ساب�تیکدللیںیہنہکا�سمیظعالاش�ناظن�موک�ایکاق�د�رقلطمےنقیلختایکہےا�و�روہیاپینتمکحوشمتیےس�ا�سوکچال�رہاہےا�و�ر�وہی‬
‫رھا�و�ل‬
‫رطز� �او�رنےئوق�اننیےکتحتقیلخت مرفائےاگ�‪،‬پ �‬
‫�ایکوقترقم�رپرا�سدنایکیاسب�طٹیپلد�ےاگ�‪،‬پرھجباچہےاگایکد�وسر�یدناییئن �‬
‫‪ 1‬النحل�‪۱�۵‬‬
‫‪ 2‬الواقعۃ �‪ �۸‬ت‪۷�۰� �۶‬‬
‫س��‪۳�۳�،۳�۴‬‬ ‫‪ٰ 3‬ی ی ن‬
‫‪4‬امللک�‪۳‬‬
 ‫�����‬

‫تآاخرتام�ماناسنو�ںوکد�وبا�ر�ہ نزد�ہرککےا�نےکاعام�لیکاب�زرپ�سرک�ےاگ�‪،‬جو�ا�سےکاتبدع�ا�رہو�ںےگاہنںیاناع�مو�اکر�ا�مےسون�ا�ز�ےاگ�ا�و�ر‬
‫نافرمانو�ںوکہجمنںیمدکھلید�ےاگاہج�ںو�ہذع�ا�بںیمالتبم�رہںیےگ�۔‬

‫اْۤوُقِلَطْنِا ىٰلِا اَم ْمُتْنُك ٖهِب َنْوُبِّذَكُتۚ‪۰۰۲۹‬اْۤوُقِلَطْنِا ىٰلِا ٍّلِظ ْيِذ ِثٰلَث ٍبَعُشۙ‪۰۰۳۰‬‬
‫�ا�س د� �وز�خ یک رط�ف اج�ٔو جےس مت الٹھجتے رہے ےھت�‪ ،‬چول نیت اشخو�ں و�الے اسئے یک رط�ف‬

‫اَّل ٍلْيِلَظ َّو اَل ْيِنْغُي َنِم ِبَهَّللاؕ‪۰۰۳۱‬اَهَّنِا ْيِمْرَت ٍرَرَشِب ِرْصَقْلاَكۚ‪۰۰۳۲‬‬
‫جو د�ر�اصل ہن اسیہ دیےن و�الا ےہ ا�و�ر ہنےلعش ےس اچب اتکس ےہ�‪،‬قیًانی �د� �وز�خ اگنچ�ریا�ںیتکنیھپ ےہ وجلثملحم ےک ںیہ‬

‫ٗهَّنَاَك ٌتَلٰمِج ٌرْفُصؕ‪ٌ۰۰۳۳‬لْيَو ٍذِٕىَمْوَّي َنْيِبِّذَكُمْلِّل‪ ۰۰۳۴‬اَذٰه ُمْوَي‬

‫گویا ہک و�ہ ز�ر�د ا�ونٹ ںیہ�‪ٓ� ،‬ا�ج ا�ن الٹھجنے و�الو�ں یک د�رگت ےہ�‪ٓ� ،‬ا�ج (کا د�ن) �و�ہ د�ن ےہ‬

‫اَل َنْوُقِطْنَيۙ‪َ۰۰۳۵‬و اَل ُنَذْؤُي ْمُهَل َنْوُرِذَتْعَيَف۠‪ٌ ۰۰۳۶‬لْيَو ٍذِٕىَمْوَّي‬

‫کہ ہی وب�ل یھب ہنںیکس ےگ ہن اہنںی ذعم�ر�ت یک اجا�ز�ت د�ی اجئے یگ�‪� ،‬ا�س د�ن الٹھجنے و�الو�ں یک‬

‫َنْيِبِّذَكُمْلِّل‪۰۰۳۷‬اَذٰه ُمْوَي ِلْصَفْلاۚ‪ْ ١‬مُكٰنْعَمَج َو َنْيِلَّوَاْلا‪ْ ۰۰۳۸‬نِاَف َناَك ْمُكَل‬

‫خر�ابی ےہ�‪،‬یہ ےہ ہلصیف اک د�ن مہ ےن ںیہمت ا�و�ر اگول�ںوک بسوک عمج رکلایہے سپ اگر مت ھجم ےسوکئی‬

‫ٌدْيَكِنْوُدْيِكَف‪ٌ۰۰۳۹‬لْيَوٍذِٕىَمْوَّيَنْيِبِّذَكُمْلِّل‪�(۰۰۴۰‬ا سلرمال�ت�‪۲�۹‬تا�‪)۴�۰‬‬
‫چا�للچےتکسوہوتلچول�‪�،‬و�ائےےہا�سد�نالٹھجنےو�الو�ںےکےئل�۔‬
‫فرشےتویمنہج�ںےسںیہکےگا�با�سد� �وز�خیکرط�فولچجےسمتالٹھجتےےھت�‪،‬ہجمناکجو� ھدو�ا�ںٓائےاگ�و�ہدنلبہوکرتنیوتہج�ںںیملیھپ‬
‫رطف�‪،‬یلنکمنہجاکیہرگ�ماسیہر�احتوعافتیہند�ےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‬‫جائےاگفرشےتںیہکےگولچ�ا�سنیتاشخو�ںو�الےدھوئںیےکاسئےیک �‬
‫‪1‬‬
‫ُ ٌَ‬
‫ت ْم ظلــل۔۔۔ ‪۱۶‬۝‬
‫ت ِِ‬‫مَْ‬ ‫َ ُ ْ ّ ْ َ ْ ْ ُ َ ٌ ّ َ َّ‬
‫النا ِر َو ِ ْ‬ ‫لهم ِم فو ِق ِهم ظلــل ِم‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�نرپٓا�گیکرتھچیا�ںا�وپرسےیھباھچئیوہ�ںیگا�و�رینےچےسیھب�۔‬
‫َ ُ ْ ّ ْ َ َ َّ َ َ ٌ َّ ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫اش۔۔۔ ‪۴۱‬۝‬ ‫م ف ْو ِق ِه ْم َغ َو ٍ‬ ‫لهم ِم جهنم ِمهاد و ِ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�نےکےئلوتہجمناکچبوھناہوگا�ا�و�رہجمنیہاک�ا� �و ھڑان�۔‬
‫وجا�ر�و�ںرط�فا�ڑنےںیگلیگا�و�راییسرظن�ٓائںییگےسیج�(سایہیامئل) �ز�ر�دا�ونٹاچلھوک�دکر�رہے‬
‫قیًانی�د� �وز�خڑب�یڑب�یاگنچ�ریا�ںےکنیھپیگ چ‬
‫‪ 1‬الزمر�‪۱�۶‬‬
‫‪ 2‬االعراف�‪۴�۱‬‬
 ‫�����‬

‫ےہ�‪ٓ،‬ا�جہیول�گاپےنالعیینایقسا�تا�و�رھگڈنممںی‬
‫ہںی�‪،‬جولو�گر�و�زحمرشکیتقیقحوکستمیلںیہنرکتےا�سد�نا�نےکےئلرسح�تا�و� عرذ�ا�ب �‬
‫بڑ�ھڑب�ھرکباتںیانبرہےںیہرگما�سر�و�زجبر�بیکاب�رگا�ہںیم�ا�ناکنامہاعام�لشیپایکجائےاگا�و�روطب�روبث�توگ�ا�ہیھبشیپرک�دیےاجئںی‬
‫گےوتہپےلہیول�گالہلےسذعم�ر�ترکیںےگوج�اہنںیھچکافئد�ہہند�ےیگ�‪،‬یجےسفرمایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ َّ َ ْ َ ُ َّ ْ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ُ ْ َ َ ُ ْ ُ ْ َ‬
‫‪1‬‬
‫فيوم ِٕى ٍذ ل ينفع ال ِذي ظلموا مع ِذرتم ول ه يستعتبون ‪۵۷‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬پسو�ہد�نوہگاجسںیماظلوم�ںوک�ا�نیکذعم�ر�توکئیعفنہند�ےیگا�و�رنہا�نےساعمفیامگنےنےکےئلاہکجائےاگ�۔‬
‫ےگ‪�،‬اپےنرس�د�ا�ر�و�ںا�و� یپروش�ائو�ںوکرب�اھبالہکںیےگ‬
‫پرھایکد�وسر�ےرپ�اپےنوصق�ر�و�ںاک�الز�ا�مڈ�ا�لرکخو�دبےوصق�رنبےنیکوکششرکیں �‬
‫�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ٰ ّٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ‬
‫ت ا ْخ َ َ‬ ‫ّ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬
‫النا ۭر‪۰‬۝ ك َما َد َخل ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ك ِّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫م ق ْد َخل ْ‬‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬
‫اد ُخل ْوا ْ َ‬ ‫َ َ ْ‬
‫تاۭ‪۰‬۝ َح‬ ‫ت ا ّمة ل َع َن ْ‬ ‫ّ‬
‫الن ِس ِف ِ‬
‫َ‬
‫ال ِ ّن و ِ‬‫م ِ‬ ‫م ق ْب ِل ْ‬ ‫تِ ْ‬ ‫فا ٍ‬ ‫ِ‬ ‫قال‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ّ‬
‫النا ِر‪۰‬۝ ۭۥ قال‬ ‫م ّ‬ ‫ىه ْم َر ّب َنا ٰه ٔول ِء اضل ْو َن فا ِت ْم َعذ ًاب ِض ْعفا ِّ َ‬ ‫ىه ْم ِل ْول ُ‬‫ت اخ ٰر ُ‬ ‫ج ْي ًعاۙ‪۰‬۝ قال ْ‬ ‫َ‬
‫اِذا اد َارك ْوا ِف ْيَا ِ‬
‫ِ‬
‫ُ ّ ْ ٌ َ ٰ َّ َ ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫ِك ِضعف ّولك ِْن ل تعل ُم ْو َن ‪۳۸‬۝‬ ‫ل ٍ‬
‫ترجہم�‪�:‬الہل مرفائےاگاج�ٔوتمیھباسیمنہجںیمےلچاج�ٔوجسںیممتےسےلہپزگ�ر�ےوہئےرگ�و�ہنجوانساجےکچںیہ�‪،‬ہررگ�و�ہبجمنہجںیم‬
‫ت‬
‫ح�‬
‫�د�اخلوہگاوتاپےنشیپر�ورگ�و�ہرپتنعلرکتاوہ�اد�اخلوہگا�‪ٰ ،‬یہکبسوہا�ںعمجوہاجئںیےگوترہدعبو�الارگ�و�ہےلہپرگ�و�ہےکقحںیمےہک‬
‫رہیکےکےیلد�وہر�ایہ‬
‫گاہکا�ےر�ّب! یہول�گےھتوہنج�ںےنمہوکرمگ�ا�ہایکذٰہل�ااہنںیٓا�گاکد�وہر�اذع�ا�بد�ے�‪،‬جو�ا�بںیما�رشا�دوہگا ا‬
‫عذ�ا�بےہرگممتاجنےتںیہنوہ۔‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ْ َ ْ َ َ ُ ْ ٓ ّ َّ ْ َ ً َ َ ْ ُ ُ ْ ُ َ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ۗ‬
‫ّ ٰ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫ۗ ُ‬ ‫ْ‬
‫ك ت َبعا فهل انت ْم ّمغن ْو َن عنا ن ِ‬
‫ص ْي ًبا‬ ‫النا ِر ف َيق ْول الض َعف ٔوا لِل ِذي استكبوا اِن كنا ل‬ ‫� َواِذ يَ َت َـحا ّج ْو َن ِف‬
‫َ‬ ‫َ َ ّ َ ْ َ ْ َ ْ َ ُ ْ ٓ ّ َ ُ ٌّ ْ َ ٓ ّ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ‬ ‫ّ َ َّ‬
‫‪3‬‬
‫م النا ِر ‪۴۷‬۝ قال ال ِذي استكبوا اِن ك ِفي ۙا‪۰‬۝ اِن هللا قد حك بي ال ِعبا ِد ‪۴۸‬۝‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬پرھذ�ر�اایخ�لرک�وا�سوقتاکبجہیول�گد� �وز�خںیمایکد�وسر�ےےسڑگھجرہےوہ�ںےگ�‪�،‬دنایںیموجول�گزمک�و�رےھتو�ہڑب�ےےننب‬
‫�و�الو�ںےسںیہکےگہکمہاہمت�ر�ےاتبعےھت�ا�بایکاہی�ںمتان�رمنہجیکفیلکتےکھچکےصحےسمہوکاچبلوےگ ��؟و�ہڑب�ےےننبو�الےوج�ا�ب‬
‫�دیںےگمہبساہی�ںایکاح�لںیمںیہ�ا�و�رالہلدنب�و�ںےکد�رمای�نہلصیفرکاکچےہ�۔‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫م ال َعذاب َوال َع ْ ُ‬
‫نمْ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َّ َ ٓ َّ ٓ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ ۗ َ َ َ َ َ ّ ُ ْ َ َّ‬
‫السب ْي َل ‪۶۷‬۝ َر َّب َنا ٰا ِت ْم ِض ْعف ْي ِ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫وقالوا ربنا اِن اطعنا سادتنا وكباءن فاضلون ِ‬
‫َل ْع ًنا َكب ْ ً‬
‫ياۧ ‪۶۸‬۝‬
‫‪4‬‬
‫ِ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�رںیہکےگا�ےر�بامہ�ر�ے! ہمےناپےنرس�د�ا�ر�و�ںا�و�راپےنڑب�و�ںیکاطاعتیکا�و�رانوہ�ںےنںیمہر�ا�ہر�استےسےب�ر�ا�ہرک‬

‫‪�1‬الر�و�م�‪۵�۷‬‬
‫‪ 2‬االعراف�‪۳�۸‬‬
‫‪ 3‬املومن�‪۴�۷�،۴�۸‬‬
‫‪4‬االحزاب�‪۶�۷�،۶�۸‬‬
 ‫�����‬

‫�دیا�ا�ےر�ب! �ا�نوکد�وہر�اذع�ا�بد�ےا�و�را�نرپتخستنعلرک�۔‬
‫َْ ْ ُ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٰ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ّٰ‬ ‫َ َٓ‬
‫استض ِعف ْوا‬ ‫ل‪۰‬۝ يَق ْول ال ِذي‬ ‫م‪۰‬۝ َ ْي ِجـ ُـع َب ْعض ُه ْم اِل َب ْع ِۨض الق ْو ۚ‬ ‫َول ْو ٰتى ِا ِذ الظ ِل ُم ْو َن َم ْوق ْوف ْو َن ِع ْند َر ِّ ِب ْۖۚ‬
‫اس ُت ْض ِع ُف ْٓوا َا َ ْن ُن َص َد ْد ٰن ُكْ‬
‫ي ْ‬ ‫ب ْوا ل َِّلذ ْ َ‬
‫ُ‬ ‫اس َـت ْك َ‬ ‫ي ْ‬‫ال َّالذ ْ َ‬ ‫َّ ْ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ٓ َ ْ ُ ْ َ ُ َّ ُ ْ ٔ ْ َ َ َ‬
‫لِل ِذي اسـتكبوا لول انتم لكنا مو ِم ِني ‪۳۱‬۝ ق‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ ُ ٰ َ ْ َ ْ َ ۗ ُ ْ َ ْ ُ ْ ُ ْ ُّ ْ ْ َ َ َ َ َّ ْ َ ْ ُ ْ ُ ْ َّ ْ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ُْ‬
‫ع الهدى بعد اِذ جا َءك بل كنتم م ِر ِمي ‪۳۲‬۝ وقال ال ِذي استض ِعفوا لِل ِذي اسـتكبوا بل مكر‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َ َ َ َّ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َْ‬
‫اب‪۰‬۝ وجعلنا‬ ‫سوا الندامة لما راوا العذ ۭ‬
‫َ‬
‫َ ِ َ ْ َ ٗ َ ً ‪۰‬۝ َ َ ُّ‬‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫النا ِر اِذ ت ُم ُر ْونـ َـنا ا ْن نكفر ِبهلل ونعل له انداداۭ وا‬
‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّال ْيل َو ّ َ‬
‫َ‬
‫َ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ي كف ُر ْواۭ‪۰‬۝ َهل ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬
‫ف ا ْع َناق الذ َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫ال ْغلل ِ ْ‬
‫ٰ‬ ‫َْ‬
‫‪1‬‬
‫يز ْو َن اِل َما ك ْنا يع َمل ْو َن ‪۳۳‬۝‬ ‫ِ ِ‬
‫ترجہم‪ :‬کا�شمتدکیوھا�ناکاح�لا�سوقتبجہیاظلماپےنر�بےکوضح�رڑھک�ےوہ�ںےگ�ا�سوقتہیایکد�وسر�ےرپالز�ا�م ھدریں‬
‫گےجوول�گدنایںیمدبارکرکےھےئگےھتو�ہڑب�ےےننبو�الو�ںےسںیہکےگہکاگرمتہنوہتےوتمہوممنوہتے�‪�،‬و�ہڑب�ےےننبو�الےا�ندبے‬
‫ےھت‪�،‬و�ہدبےوہئے‬
‫ہوئےولگو�ںوکوج�ا�بدیںےگایکمہےنںیہمتا�سدہ�ایتےسر�وکااھتوجاہمت�ر�ےاپ�سٓائییھت�؟ہنںیہکلبمتوخ�درجم�م �‬
‫لو�گا�نڑب�ےےننبو�الو�ںےسںیہکےگ�‪،‬ہنںیلبہکبشر�و�زیکاکم�ر�ییھتبجمتمہےسےتہکےھتہکمہالہلےسرفکرکیںا�و�رد�وسر�و�ںوکا�س‬
‫ریھٹاںی�‪ٓ�،‬اخرکا�ربجہیول�گذع�ا�بدکیںیھےگوتاپےن لدو�ںںیماتھچپئںیےگا�و�رمہا�نرکنمینےکولگ�ںںیموط�قڈ�ا�لدیں‬
‫کارسمہ � ئ‬
‫گے�‪،‬کایولگو�ںوکا�سےکوس�اا�و�روکئیدبلہدیااجاتکسےہہکےسیجاعام�لا�نےکےھتوییسیہزج�او�ہ ئاپںی�؟�۔‬
‫رھالہلا�نےکاعاضوکزبا�ناطعفرمائےاگجوحقایب�نرکیںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‬ ‫ےگ‪،‬پ �‬
‫رکمائںی �‬ ‫پرھوپ�ر�یڈھاٹئیےکاستھاپےنرج�ائمےس ج‬
‫ٓ‬ ‫ٰ‬
‫ه‬ ‫ار ُ ْ‬ ‫ح ا َِذا َما َجاۗ ُء ْو َها َشه َد َعلَ ْي ْم َ ْ‬
‫س ُع ُه ْم َو َا ْب َص ُ‬ ‫َ َّ َ ُ ْ ُ ْ َ ُ ْ َ َ ّ‬
‫ش اعدا ُء هللاِ اِل النا ِر فهم يزعون ‪۱۹‬۝‬
‫َ َْ َ ُْ َ ُ َ ْ َ ۗ‬
‫ويم ي‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ُ ْ ٓ َ ْ َ َ َ ُ َّ ْ ٓ َ ْ َ َ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ُْ ُ ُ ْ َ َ ُْ َ ْ َ ُْ َ َ َ ُْ ُُْ ْ َ َ ْ ّ‬
‫ل ش ِهدت ْم َعل ْي َناۭ‪۰‬۝ قالوا انطقنا هللا ال ِذي انطق ك‬ ‫وجلوده ِبا كنا يعملون ‪۲۰‬۝ وقالوا ِللو ِد ِه ِ‬
‫ك َا َّو َل َم َّر ٍة َّوا َِل ْي ِه ُ ْ ُ‬ ‫ش ٍء َّو ُه َو َخلَ َق ُ ْ‬
‫َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ت َجع ْو َن ‪۲۱‬۝‬
‫ےکول�ںوکولھچپ�ںےکٓانے‬ ‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رذ�ر�اا�سوقتاکایخ�لرک�وبجالہلےکہیدشنمد� �وز�خیکرط�فےکےیلریھگالئےاجئںیےگا�ن اگ‬
‫تکر�و�کرکاھاجئےاگرھپبجبسوہا�ںچنہپاجئںیےگوتا�نےکاک�نا�و�را�نیکٓاکنںیھا�و�را�نےکمسجیکاھکلںیا�نرپوگ�اہیدیںیگہک‬
‫�و�ہدنایںیمایکھچکرکتےرہےںیہ�‪�،‬و�ہاپےنمسجیکاھکلو�ںےسںیہکےگمتےنامہ�ر�ےالخ�فویک�ںوگ�اہید�ی�؟�و�ہوج�ا�بدیںیگںیمہا�س‬
‫خد�اےنوگیائید�یےہسجےنرہزیچوکوگیارک�دیاےہ�‪�،‬اسیےنمتوکیلہپرمتہبدیپ�اایکاھتا�و�را�باسییکرط�فمتو�اپسالئیاجرہےوہ۔‬
‫رھالہلےکمکحےس‬
‫�ا�سرط�حدع�لو�اناص�فےکامت�مرتتاقضےوپ�ر�ےرکےکیلعالاعال�نوپ�ر�یتقلخےکاسمےناہنںیزس�اسان�د�یاجئےیگ پ�‪� ،‬‬
‫فرشےتاہنںیڑیبیا�ںا�و�روط�قانہپرکمنہجںیمد�اخلرکنےےکےئلٹیسھگرہےوہ�ںےگوتیہول�گاعلماضرط�ا�بوپریاشنیںیمد�موخب�د�ر�ہ‬
‫جائںیےگا�و�روکئیالک�مہنرکںیکسےگ�‪�،‬ا�ستخسد�نںیمالٹھجنےو�الو�ںیکابتہیےہ�‪�،‬الہلاعتلٰیفرمائےاگہمےنامت�ما�ولنیو�ٓاخرینوکاپین‬

‫‪ 1‬سبا�‪ �۱‬ت‪۳�۳��۳‬‬
‫‪ 2‬مح السجدۃ�‪ �۹‬ت‪۲�۱��۱‬‬
 ‫�����‬

‫ہے‪�،‬دنایمںیوتتمامہ�ر�ےاقمبےلںیمڑب�یاچلاب�زیا�ں م�‪،‬اک�ریا�ںا�و�رہوشای�ر�ی‬
‫رکای �‬
‫قد�ر�تاکمہلےسہلصیفرکنےےکےئلایکیہدیم�ا�نںیمعمج ل‬
‫کرتےرہےوہ�ٓا گ�جارمری�ےاقمبہلںیمکوئیاچ�للچرکذع�ا�بےسچبےتکسوہتوکوششرک�دکیوھ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َّ ٰ ٰ َ ْ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫ْ ََ ْ ُ ْ َ ْ َْ ُ ُ ْ ْ َْ‬ ‫ٰ َْ َ َ ْ ّ َ ْ ْ‬
‫‪1‬‬ ‫ان ُفذ ْواۚ ‪۳۳‬۝ ۭ‪۰‬۝‬ ‫م اق َطا ِر السمو ِت والر ِض ف‬ ‫الن ِس ا ِِن استطعتم ان تنفذوا ِ‬ ‫ال ِن و ِ‬
‫يعش ِ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�ےرگ�و�ہنجو�انس! گ �ارتمزمنیا�و�ر�ٓاسامنو�ںیکرسحد�و�ںےسلکنرکباھ�گےتکسوہتواھب�گدکیوھ�۔‬
‫۔۔۔و َل َت ُ ُّ َ ٗ َ ً‬
‫‪۰‬۝ ‪2‬‬
‫ض ْونه ش ْـي ـ ٔـا۔۔۔ ‪۵۷‬۝‬ ‫َ‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رتمالہلاکھچکہناگب�ڑسوکگے۔‬
‫ُّ ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ َ َ َ َٔ َّ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َٔ َ ّ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ِ ،‬ف ي� َما َر َوى َع ِن الهلِ ت َب َارك َوت َعال ان ُه قال َ ي‪ِ �:‬ع َب ِادي ِإ ِ ن ي� َح َّر ْم ُت الظ َل‬ ‫عن ا ِب ي� ذ ٍر‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ُّ ُ ْ َ ٌّ َّ َ ْ َ َ ْ ُ ُ َ ْ تَ ْ ُ ن َٔ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ُ َ ْ َ ُ ْ ُ َ َّ ً َ َ َ َ َ‬ ‫ََ َْ‬
‫و� اه ِدك‪ ،‬ي� ِعب ِادي‬ ‫س‪ ،‬وجعلته بينك مرما‪ ،‬فل تظالوا‪ ،‬ي� ِعب ِادي كك ضال ِإل من هديته‪ ،‬فاس�د ِ ي‬ ‫عل نف ِ ي‬
‫ك‪ َ ،‬ي�‬ ‫و� َٔا ْك ُس ُ ْ‬ ‫ُ ُّ ُ ْ َ َّ َ ْ َ َ ْ ُ ُ َ ْ َ ْ ُ ن‬ ‫ك َجا ِئ ٌع‪ ،‬إ َّل َم ْن َٔا ْط َع ْم ُت ُه‪َ ،‬ف ْاس َت ْط ِع ُم ن ُٔ ْ ْ ُ ْ َ َ‬ ‫ُ ُّك ُ ْ‬
‫و� اط ِعمك‪ ،‬ي� ِعب ِادي كك ع ٍار‪ِ ،‬إل من كسوته‪ ،‬فاستكس ِ ي‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬
‫َّ ُ ْ َ َ ُ ُ‬ ‫وب �جَ ِ ًيعا‪َ ،‬ف ْاس َت ْغ ِف ُر ن‬
‫و� َٔا ْغ ِف ْر َل ُ ْ‬ ‫َّ ُ ْ تُ خْ ُ َ َّ ْ َ نَّ َ َ َٔ نَ َٔ ْ ُ ُّ‬
‫الذ ُن َ‬
‫ك ل ْن ت ْبلغوا‬ ‫ك‪ َ ،‬ي� ِع َب ِادي ِإن‬ ‫ِي‬ ‫ِع َب ِادي ِإنك � ِطئون ِب�للي ِل وال� ِار‪ ،‬وا� اغ ِفر‬
‫و� َوَل ْن َت ْب ُل ُغوا َن ْفع‪َ ،‬ف َت ْن َف ُع ن‬‫� ن‬ ‫ضَ ّ َ َ ُ‬
‫و�‪،‬‬‫يِ‬ ‫يِ‬ ‫�ي فت ض ُّ يِ‬ ‫ِ‬
‫رقا�ردیاےہا�و�رںیم‬ ‫زعوجلےن مرفایاا�ےریم�ےدنب�و! مںیےناپےنا�وپرملظوکرح�ا�م �‬ ‫�ابو�ذ�ر‪ t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےن مرفایاالہل �‬
‫رقا�ردیاےہوتمتایکد�وسر�ےرپملظہنرک�و ��‪،‬ا�ےریم�ےدنب�ومتبسرمگ�ا�ہوہوس�ائےا�سےکہکےسجںیم‬
‫نےاہمت�ر�ےد�رمای�نیھبملظوکرح�ا�م �‬
‫ہد�ایتد�و�ںمتھجمےسدہ�ایتامنوگںیمںیہمتدہ�ایتد�و�ںاگ�‪�،‬ا�ےریم�ےدنب�ومتبسوھبکےوہوس�ائےا�سےکہکےسجںیمالھک�ٔو�ںوتمتھجم‬
‫سےاھکناامنوگںیمںیہمتاھکناالھک�ٔو�ںاگ ��‪،‬ا�ےریم�ےدنب�و! تمبسےگننوہ�ا�سےکہکےسجںیمانہپ�ٔو�ںوتمتھجمےسابل�سامنوگوتںیمںیہمتابل�س‬
‫ہپان�ٔو�ںاگ ��‪،‬ا�ےریم�ےدنب�ومتبسد�نر�ا�تانگ�ہرکتےوہا�و�رںیماس�ر�ےانگہو�ںوکاتشخبوہ�ںوتمتھجمےسششخبامنوگںیمںیہمتشخبد�و�ںاگ�‪،‬‬
‫�ا�ےریم�ےدنب�ومتےھجمرہگزاصقن�نںیہناچنہپےتکسا�و�رہنیہرہگزےھجمعفناچنہپےتکسوہ�‪،‬‬
‫ك َك ُنوا َع َل َٔا ْت قَ� َق ْلب َر ُجل َواحد م ْن ُ ْ َ َ َ ف ْ َ ً‬
‫ك‪َ ،‬ما ز َاد ذ ِلك ِ ي� ُمل ِ يك ش ْيئا‪،‬‬ ‫ِ ٍ ِ ٍ ِ‬ ‫ك َو ِج َّن ُ ْ‬ ‫َ ي� ِع َب ِادي َل ْو َٔا َّن َٔا َّوَل ُ ْ‬
‫ك َوٓا ِخ َر ُ ْك َو ِإ ْن َس ُ ْ‬
‫ْ َ ً‬ ‫ََ َ َ‬ ‫َ ْ َٔ َّ َٔ َّ َ ُ ْ َ ٓ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َّ ُ ْ َ ُ َ َ َٔ فْ َ َ ْ‬
‫اح ٍد‪َ ،‬ما نق َص ذ ِلك ِم ْن ُمل ِ يك ش ْيئا‪،‬‬ ‫� ِر قل ِب َر ُج ٍل َو ِ‬ ‫َ ي� ِع َب ِادي لو ان اولك وا ِخرك و ِإنسك و ِجنك كنوا عل ا ج‬
‫َٔ َ‬ ‫َ َ َٔ ُ ن َ َٔ َ ُ َّ ْ‬ ‫َ ْ َٔ َّ َٔ َّ َ ُ ْ َ ٓ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َّ ُ ْ َ ف‬
‫و� فا ْعط ْي ُت ك ِإن َس ٍان َم ْسال َت ُه‪َ ،‬ما‬ ‫اح ٍد فسال يِ‬ ‫ك ق ُاموا ِ ي� َص ِع ٍيد َو ِ‬ ‫َ ي� ِع َب ِادي لو ان اولك وا ِخرك و ِإنسك و ِجن‬
‫َُ ُ‬
‫ك‪ ،‬ث َّ� ُٔا َو ِ ّف ُ ْ‬
‫يك‬ ‫ه َٔا ْ َع ُال ُ ْ‬
‫ك ُٔا ْح ِص ي َ�ا ل ْ‬ ‫ال َي ُط ِإ َذا ُٔا ْد ِخ َل ْال َب ْح َر‪ َ ،‬ي� ِع َب ِادي ِإ نَّ َ�ا ِ ي َ‬‫َن َق َص َذل َك ِ َّما ع ْندي إ َّل َ َكا َي ْن ُق ُص ْ ِ خْ‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫إ َّ ي� َها‪ ،‬فَ َ� ْن َو َج َد خ ْي ً�ا‪ ،‬فل َي ْح َم ِد َ‬
‫َ‬
‫الهل َو َم ْن َو َج َد غ ْي َ� ذ ِلك‪ ،‬فل َيل َوم َّن ِإل نف َس ُه‬ ‫ِ‬
‫�ا�ےریم�ےدنب�واگرمتبسا�ولنیوٓاخریںا�و�رنجوانسا�سٓا�دمیےکد�لیکرط�حوہاج�ٔوجوبسےسزیا�د�ہوقت�یو�الاوہوتیھبمتریم�یتنطلس‬

‫الرمحن�‪۳�۳‬‬
‫‪ٰ 1‬‬
‫‪ 2‬ھود�‪۵�۷‬‬
 ‫�����‬

‫مںیھچکیھباضافہںیہنرکےتکس�‪�،‬ا�و�راگربسا�ولنیا�و�رٓاخرینا�و�رنجوانسا�سایکٓا�دمییکرط�حوہاج�ٔوکہوجبسےسزیا�د�ہدبکا�رےہوت‬
‫ریمیتنطلسںیمھچکیمکںیہنرکےتکس�‪�،‬ا�ےریم�ےدنب� گوارمتبسا�ولنیا�و�رٓاخرینا�و�رنجا�و�رانسایکاص�فلیٹچدیم�ا�نںیم‬
‫پرھیھبمت �‬
‫رہاس�نوکوجو�ہھجمےسامنےگاطعرکد�و�ں تورھپیھبریم�ےزخ�انو�ںںیما�سدق�ریھبیمکںیہنوہگی‬
‫کڑھ�ےوہرکھجمےسامگنےنوگلا�و�رںیم ان‬
‫تجینہکدنمس�رںیموسئیڈ�ا�لرکاکنلےنےس�‪�،‬ا�ےریم�ےدنب�وہیاہمت�ر�ےاعام�لںیہہکںیہنجںیماہمت�ر�ےےئلاٹکاھرکرہاوہ�ںرھپںیمںیہمت‬
‫�ا�ناکوپ�ر�اوپ�ر�ادبلہد�و�ںاگوتوجٓا�دمیرتہبدبلہاپئےو�ہالہلاکرکشا�د�ارک�ے �ا�و�روجرتہبدبلہہناپئےوتو�ہاپےنسفنیہوکالممترک�ے�۔‪1‬‬
‫�ا�سر�و�زالٹھجنےو�الو�ںیکابتہیوہالکتےہ�۔‬

‫َّنِا َنْيِقَّتُمْلا ْيِف ٍلٰلِظ َّو ٍنْوُيُعۙ‪َّ۰۰۴۱‬و َهِكاَوَف اَّمِم َنْوُهَتْشَيؕ‪۰۰۴۲‬‬

‫یبکش رپہزیگا�ر ول�گ اسیو�ں ںیم ںیہ ا�و�ر ےتہب ومشچ�ں ںیم�ا�و�ر ا�ن ویم�و�ں ںیم نج یک و�ہ وخ�اہشرکیں �‪،‬‬

‫اْوُلُك َو اْوُبَرْشا اًۢٔـْٓيِنَه اَمِب ْمُتْنُك َنْوُلَمْعَت‪۰۰۴۳‬اَّنِا َكِلٰذَك يِزْجَن َنْيِنِسْحُمْلا‪۰۰۴۴‬‬

‫(�ا�ےویتنج! )کاھ�ٔوپویزم�ےےساپےنےئکوہئےاعام�لےکدبلے�‪،‬قیًانیہمیکینرکنےو�الو�ںوکاسیرط�حزج�ادیےتںیہ�‪،‬‬

‫ْمُكَّنِا‬ ‫اًلْيِلَق‬ ‫اْوُعَّتَمَت‬ ‫َو‬ ‫َنْيِبِّذَكُمْلِّل‪۰۰۴۵‬اْوُلُك‬ ‫ٍذِٕىَمْوَّي‬ ‫ٌلْيَو‬

‫وھتڑ�ا اساھکلو ا�و�ر افئد�ہ اٹاھلو‬
‫�ا�س د�ن اچس ہن اجنےن و�الو�ں ےک ےیل ویل (�افوس�س) ہے �‪�(،‬ا�ےالٹھجنے و�الو) تم دنای ںیم �‬

‫ُمُهَل‬ ‫َلْيِق‬ ‫اَذِا‬ ‫َنْيِبِّذَكُمْلِّل‪َ۰۰۴۷‬و‬ ‫ٍذِٕىَمْوَّي‬ ‫ٌلْيَو‬ ‫َنْوُمِرْجُّم‪۰۰۴۶‬‬

‫یبکش مت انگ�ہ اگ�ر وہ�‪� ،‬ا�س د�ن الٹھجنے و�الو�ں ےک ےیل تخس الہکت ےہ�‪�،‬ا�ن ےس بجاہک اجتا ےہہک‬

‫َنْيِبِّذَكُمْلِّل‪۰۰۴۹‬‬ ‫ٍذِٕىَمْوَّي‬ ‫ٌلْيَو‬ ‫َنْوُعَكْرَي‪۰۰۴۸‬‬ ‫اَل‬ ‫اْوُعَكْرا‬

‫ےہ‬ ‫ابتہی‬ ‫و�الو�ں یک‬ ‫د�ن الٹھجنے‬ ‫�ا�س‬ ‫�رکو�ع رکلو وت ںیہن رکتے�‪،‬‬

‫ِّيَاِبَفٍۭثْيِدَحٗهَدْعَبيؤْ ِمن ْو َ‬
‫ن ‪�(۰۰۵۰‬ا سلرمال�ت�‪۴�۱‬تا�‪)۵�۰‬‬ ‫ُ ُ‬
‫�ا�با�سرق�ٓا�نےکدعبسکاب�ترپایام�نالئںیےگ۔‬
‫�ا�و�ر�و�ہیقتموپرہزیگا�رول�گوج�ٓاخر�ترپ�ایام�نالئے�ا�و� نجروہ�ںےنا�سدیقع�ےےسزندگیرسبکیہکایکد�نںیمہر�بیکاب�رگا�ہںیماپےن‬
‫� قاو�ا�لو�افاع�لا�و�ر�اخال�قوکر�د�ا�رکیوج�ابدہیرکنیےہو�ہاکمای�بوکامر�ا�نوہ�ںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ّْ َ َ ْ ُ ْ ٰ‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ٰ ْ‬ ‫َ ُ ُ َُُۗ ْ‬ ‫ٰ ٗ‬ ‫َ َ َّ َ ْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ن ُمل ٍق ِح َسا ِب َي ۚه ‪۲۰‬۝‬ ‫م ا ْو ِت َكِت َبه ِب َي ِم ْي ِنهٖ ۙ‪۰‬۝ ف َيق ْول ها ٔوم اق َر ُء ْوا كِت ِب َي ۚه ‪۱۹‬۝ ا ِِن ظننت ا ِ‬ ‫فاما‬
‫ُّ ْ‬ ‫تَ‬
‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب بال�والصلۃ َ ب� ُب ْ� ِر ي ِ� الظ ِل ‪۶�۵�۷��۲‬‬
‫‪ 2‬احلاقۃ�‪۱�۹�،۲�۰‬‬
 ‫�����‬

‫رضو�راپان‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سوقتسجاکانمہاعام�لا�سےکدیسھےاہتھںیمدیااجئےاگو�ہےہکاگولدکیوھپڑھوریم�اانمہاعام�ل�‪،‬مںیاتھجمساھتہکےھجم �‬
‫حاس�بےنلمو�الاےہ�۔‬
‫�و�ہتنجےکوخ�شرظنمد�رخوت�ںےکےنھگڈنھٹ�ےا� �ورپرکفیاسیو�ںںیمےٹیلےھٹیبوہ�ںےگ�‪،‬خو�شذ�ائہقاپنیا�و�رخمفلترش�ا�بےکےمشچا�نےک‬
‫یزپلھ م‪،‬وی�ہاج�تا�و�رمرغو�باھکنےاہنںیاھکنےوک�دیےاجئںی‬
‫�‬ ‫گر�دپو�ر�یر�و�انیےساج�ر�یوسا�ر�یوہ�ںےگ�‪،‬جتنےکانو�ا�عاقاس�مےکذل‬
‫گےجسںیمہنر�و�کوٹ�کوہگیہنیہیمکایقناص�ناکاندیہشوہگا�‪�،‬ر�بالزع�ت مرفائےاگجتنیکہیےبامش�رںیتمعنںیہمتاہمت�ر�ےاعام�لاصلہحیک‬
‫�وجہےسد�ییئگںیہ�‪،‬بافر�اغترہزیچاھکئوا�و�رشر�ا�بوہط�رکےربلیزاج�مویپ�الہلیقتموپرہزیگا�ر گلوو�ںوک�اییسیہزج�اعاطفرماتاہے�‪�،‬ا�بسجوکحنس‬
‫�اناج�میکبلطوہتو�و�ہدنایمںییکینا�و�رھبالئیاک�ر�اسہتاپانلے ��‪ٓ،‬ا�جوجلو�گٓاخر�تےسےبوخ�فوہکر�زندگیزگ�ا�ررہےںیہ�ا�نےکےئلذع�ا�ب‬
‫وھتڑ�ےد�ن‬
‫وکدہید�و�وعدیےکےئل مرفایا�اچاھ�الہلیکڑکپےسےبوخ�فوہکر�ا�سیکاطعکر�د�ہوتمعن�ںوک �‬
‫ہجمنےہ�‪،‬پرھتام�مدنایکےافک�ر�ومرشکنی ت‬
‫جانو�ر�و�ںیکرط�حاھکپیرکخو�بشیعو�ٓا�ر�ا�مرکلونعرقیبہیںیتمعنیھبانفہوجائںییگا�و�رتمیھبوم�تےکاھگ�تات جرائوگے�‪،‬متاہ�ر�یدب�اعاملوی�ں‬
‫کاھہے‪،‬پرھتومتںیہہشیمہےکےئلمنہجاکایدنھناننبیہےہ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫�ا�و� سرای�ہاک�ریو�ںیکزس�اکےوط�ررپہمےناہی�ںہجنکشذع�ا�بایت�رکر�ر �‬
‫َ‬ ‫ُ َ ّ ُ ُ ْ َ ْ ً ُ َّ َ ْ َ ّ ُ ُ ْ ٰ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫اب غ ِل ْي ٍظ ‪۲۴‬۝‬
‫ن ِـتعهم ق ِليل ثم نضطره اِل عذ ٍ‬
‫وھتڑ�ی دم�ت اہنںی دنایمںی زم�ےرکنےاکموقع د�ے رہےںیہ رھپ�ا�نوکبے سبرککے ایکتخس ذع�ا�بیک رط�فچنیھک ےل‬
‫ترجہم�‪:‬ہم �‬
‫جائںیےگ۔‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ّ ْ َ َّ ْ َ َ ْ ُ ُ ْ َّ ُ ْ ُ ُ ُ َ َ ّ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬
‫‪2‬‬
‫اب الش ِد ْيد ِبَا ك ْنا يَكف ُر ْو َ ۧ‬
‫ن ‪۷۰‬۝‬ ‫َم َتاع ِف الدنيا ثم اِلينا مر ِجعھم ثم ن ِذيقھم العذ‬
‫ترجہم�‪�:‬دنایکیدنچر� �وز�ہزندگیںیمزم�ےرکلںیرھپامہ�ر�یرط�فا�نوکلپانٹہےرھپہما�سرفکےکدبلےسجاک�ا�رتاک�بو�ہرک�رہےںیہا�ن‬
‫کوستخذع�ا�باکمز�ہاھکچئںیےگ�۔‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫الدن َيا ث َّم اِل ْي َنا َم ْرج ُع ُھ ْم ث َّم نذ ْيق ُھمُ‬‫ّ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ َّ َّ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ن ‪۶۹‬۝ متاع ِف‬ ‫ِ‬
‫قل اِن ال ِذي يفتون ع هللا الك ِذب ل يف ِلحو ۭ‬
‫ْ َ َ َ َّ َ َ ُ ْ ُ‬
‫‪3‬‬
‫اب الش ِد ْيد ِبَا ك ْنا يَكف ُر ْو َ ۧ‬
‫ن ‪۷۰‬۝‬ ‫العذ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبن! کہہد�وہکوجول�گالہلرپوھجٹےافرت�اابندھےتںیہو�ہرہگزالف�حںیہناپےتکس�‪�،‬دناییکدنچر� �وز�ہزندگیںیمزم�ےرکںیلرھپ‬
‫ہام�ر�یرط�فا�نوکانٹلپےہرھپمہا�سرفکےکدبلےسجاکا�رتاک�بو�ہرکرہےںیہا�نوکتخسذع�ا�باکزم�ہاھکچئںیےگ�۔‬
‫جب مرجمو�ںوکذع�ا�بںیموھجناکاجئےاگ�و�ہد�نا�نےکےئلڑب�اہیتخسوہگا�‪،‬یہا�سانبپرہوگاہکبجا�نےساہکجاتاہےہکالہلا�و�ر�ا�سےک‬
‫�رسو�لیکاطاعترک�و ��‪،‬ا�سیکان�ز�لرک�د�ہاتک�برپ�ایام�نالئوا�و�ر�اسیےکاطمبقاپینزندگیاک�دسوت�رعلمایت�رکر�و�‪،‬ہرطر�فےسہنموم�ڑکر�الہلوحد�ہ‬
‫لاشریکیکدنبگیرک�و�ا�و�رستنےکاطمبقاعام�لاصلہحاتخای�رکرکےاپیناخر�و�یزندگییکایت�ر�یرک�وتوکتربکےاستھا�سدیقع�ےاکذم�ا�ق‬
‫‪1‬لقمان�‪۲�۴‬‬
‫‪ 2‬یونس�‪۷�۰‬‬
‫‪ 3‬یونس�‪۶�۹�،۷�۰‬‬
 ‫�����‬

‫�ا�ڑ�اتےںیہ ��‪،‬ا�و�رستخذع�ا�بےہا�ند�لےکاندھو�ںےکےئلوجقحوکھجالٹتےںیہ�‪�،‬ا�برق�ٓا�نرکیمےسڑب�ھرکا�و�روکناسالک�موہکساتہےوج�اہنںی‬
‫حقوباطلاکفر�قاھجمسئےا�و�رہد�ایتاکر�اسہتدکاھئےا�و�رجسرپہیایام�نالئںی�‪،‬یجےسفرمایا‪:‬‬
‫َفب َا ّي َحد ْي ۢ‬
‫ث َب ْع َد هّٰللا ِ َو ٰا ٰيتهٖ ُ ْٔ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ي ِمن ْو َن ‪۶‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ ٍ‬
‫ترجہم�‪َ�:‬ا�بٓاخرالہلا�و�را�سیکٓایا�تےکدعبا�و�روک�نیساب�تےہسجرپہیول�گایام�نالئںیےگ�۔‬
‫�اب بعودی�ہنبالرج�ا�ح‪:t‬‬
‫ف‬ ‫ال َّراح ب ن� ِه َال ِل ب ن� ُٔا َه ْيب ب ن� َض َّب َة ب ن� َ‬
‫احل ِار ِث ب ِ ن� ِ ْ� ِر ب ِ ن� َما ِل ِك‬ ‫ن َ‬ ‫ن‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫امسه عامر ب� عبد الهل ب� ج ِ ِ‬
‫عامر‪t‬بندبع�الہلنبرج�ا�حنبالب�لنباہبینبہبضنباح�ر�ثنبرہفبناملک�۔‪2‬‬
‫جنیکتینکابودیبع�ہ‪t‬تیھ�‪،‬‬
‫م�ور بكنيته‬‫ش‬
‫�ا�و�ر�ٓا�پاپینتینکےسیہوہشم�رہںی�۔‪3‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ ّ‬ ‫َ ْ‬ ‫نَ ً‬ ‫َ ْ َ ْ ن ُ خَ َ َٔ َّ ُ َ َ َ َٔ َ ُ َ ْ َ َ ْ نَ ْ َ َ َ َ َ َ‬
‫ال َّر ِاح فقال‪ :‬كن َر ُجال ِ�يفا‪َ .‬م ْع ُروق ال َو ْج ِه‪ .‬خ ِفيف ِالل ْح َي ِة‪ .‬ط َواال‪.‬‬
‫عن ما ِل ِك ب ِ� ي� ِامر انه وصف ا ب� عبيدة ب� ج‬
‫َٔ َٔ َٔ ْ َّ‬
‫ا ْج َنا‪ .‬ثا َ� َم الث ِن َّي َت ْ ي ِن�‬
‫مالک نب اخیمرےسرم�و�ی ےہ�انوہ�ں ےن ابودیبع�ہ ‪t‬بن الرج�ا�حاکلحہی ایب�نایککہ و�ہ دبےل ےلتپملےب� چ‪،‬دھ�ر�ی د�ا�ڑھی�‪�،‬ابرھ�ے ےنیس‬
‫�و�الے�‪�،‬و�ہذہانتےکوھکنڈ�ےےھتا�و�ر�ا�نےکرہچ�ےںیمرھب�اوہ�اوگشتہناھت�۔‪4‬‬
‫َٔ‬ ‫َٔا َح ُد َّ‬
‫الس ِاب ِق ْ ي نَ� اال َّوِل ْ ي نَ�‬
‫�ٓا�پاسبوق�نا� لوو�نیکا�نمیظعایصخش�تںیمےسںیہ�۔‬
‫نجوہ�ںےندیسناابوبرک‪t‬صدیقےکایام�نالنےےکد�وسر�ےر� �وزہیدیسناابوبرکدصیق‪t‬کےرمہ�ا�ہدبع�ال حرام�ننبوع�ف‪ t‬ثع�‪،‬ام�ن‬
‫بنوعظم�ن‪،�� t‬ا�و�را�رقمنبابیالا�رقمےکاستھہملکاہش�د�تڑپ�ھرک�اپےناملسم�نوہنےاکاعال�نرک�دیاا�سوقتا�نیکرمعاچلسیرب�سیھت� �‪ٓ،‬ا�پ‬
‫ونبا�ر�ثےساھت�‪،‬یجےسیہرسو�لالہلﷺےناعال�ن حوتدی�و‬ ‫کیو�الد�ہامم� یہ‪ r‬بتنمنغرہفیہوکبیھاحصبتیاکرش�فاحصلوہ�ا ��‪،‬ا�ناکعتقل ح‬
‫�رسالتایکافک�رہکماکشلرک�اپےنوبعم�د�و�ںیکامحیتںیمہرطر�حاکرشہتانطہ� ق‪،‬و�مہلیبقا�و�ر�اخال�قوکبالائےاط�قرکھرکبوھکےڑیھبیو�ںیکرط�ح‬
‫سماملنو�ںرپٹو�ٹڑپ�ا�ا�و�رجوبیھملظوسمتو�ہوس�چےتکسےھتزمک�و�رسماملنو�ںرپ�ر�و�اوہایگ�‪،‬سماملنو�ںیکٓا�ہوباکپرنہیہا�نےک لدو�ںںیمھچکدمہ�ر�د�ی‬
‫ایگ‪،‬لبہکانتجتجانظملوسمتڑبھات‬
‫پدی�اہوئیا�و�رنہیہا�ناککوئیاہتھر�وکےنو�الااھت�‪،‬مرگتا�ریخاشیدےہوکئیاملسم�نرھپ�د�وبا�ر�ہا�نیکتلم لرپو�ٹرکنہ �‬
‫الاثیۃ�‪۶‬‬
‫‪ 1‬ج‬
‫ا� ہشام�‪۲�۵�۲‬؍�‪۱‬‬ ‫‪ 2‬بن‬
‫ي� الصحابة �‪۴�۷�۵‬؍ ‪�۳‬‬‫‪ 3‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي‬
‫ا� سعد�‪۳�۱�۶‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 4‬بن‬
 ‫�����‬

‫گایاتانہیا�ناک�الہلاحبسنہوتاعلٰیپر�ایام�نوقینیڑبھاتالچگای�‪،‬ظملیکیکچںیمےنسپو�الو�ںںیمابودیبع�ہ‪t‬بنالرج�ا�حیھبےھت�‪�،‬د�وسر�ےاملسمنو�ں‬
‫کیرط�حو�ہیھبا�سد�و�ر�اتبال�ءمںیاپےناسال�مرپاثبتدق�مر�ہرکاپینوق�تایام �نی‪�،‬دیینذجبہا�و�ر�امانتو�دیانتےکاعٰیلماق�مرپاقئمرہے�‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َُ‬
‫قالوا‪َ :‬و َه َاج َر ا ُبو عبيدة إىل ارض احلبشة اهلجرة الثانية‬
‫جباملسمنو�ںےنہشبحرجہ�تیکوت�ابودیبع�ہ‪t‬بیھاہمجرینےکد�وسر�ےاقفہلںیماشملوہئے�۔‬
‫�ا�و�ر�وہا�ںیئکاس�لکترغیبالوطینیکزندگیزگ�ا�رتےرہےابلآخررسو�لالہلﷺیکرجہ�تدمیہنےسلبقہکمرکممہو�اپسٓاگےئ�‪،‬جبریت�ہ‬
‫ہرج�یںیمرس�و�رعالمﷺےناحصبہرک�ا�م‪ y‬کومدیہنونم�ر�ہیکرط�فرجہ�تاک�ا�ذ�ندیاوتابودیبع�ہ‪t‬بیھد�وسر�ےاہمجرینےکرمہ�ا�ہ‬
‫�ا�ر�ضہکموک�الو�د�ا�عہہکرکدمیہنونم�ر�ہٓاگےئ�‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َ َ ُُْ‬ ‫ال َّراح ِم ْن َم َّك َة إ َل ْ َ‬
‫ال ِد َين ِة نَ زَ�ل َعل كث ِوم ْب ِ ن� ِال ْد ِم‬ ‫َ َّلا َه َاج َر َٔا ُبو ُع َب ْي َد َة ْب نُ� ْ ج َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫جباب بعودی�ہنبرج�ا�ح‪t‬نےہکمرکممہےسدمیہنونم�ر�ہرجہ�تیکوتانوہ�ںےنھچکرعصہابقئ مںیوثلک�منبالدہ�مےکاکم�نںیمایق�مایک�۔‪1‬‬
‫َّ‬ ‫ٓ خَ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل بينه َو َب ْ ي نَ� سعد ب ن� معاذ‬ ‫الل صل‬ ‫ا� إحساق ا� رسول ِ‬ ‫قال ب ن‬
‫رفائییھت�۔‪2‬‬
‫�ابناساح�قےتہکںیہمدیہنونم�ر�ہںیمرسو�لالہلﷺےن�ٓا�پیکوم�اخا�تدیس�الا�و�سدعسبناعم�ذ‪t‬کےاستھاقئم م‬
‫َٔ َ ْ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ٓا خَ� َب ْ ي نَ� َٔا� ُع َب ْي َد َة ْب ن� ْ ج َ‬ ‫َ ْ َٔ َ َٔ َّ َ ُ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ال َّر ِاح‪َ ،‬و َب ْ ي نَ� ا ِب ي� طل َحة‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫عن ان ٍس‪،‬ان رس‬
‫یلنکحیحصملسمںیمانس‪ t‬بناملکےسمر�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنابودیبع�ہ‪t‬بنرج�ا�حا�و�ر�ابولطہح‪t‬کےد�رمای�نوم�اخا�ۃاقئم‬
‫فرمائی�۔‪3‬‬
‫�ا�و�رقر�ائنےسیھبیہیر�و�ایتحیحصولعم�موہتیےہویکنہکرقتیبوم�اخا�ۃر�ا�و�یینعیانس‪t‬ہیےکاکم�نرپنمدقعہوئییھتا�و�ر�ابولطہح‪t‬‬
‫�ا�نےکوسیتےلاب�پےھت�۔‬
‫رککےٓاںی�‪،‬‬
‫�ٓا�پ‪ t‬کےدمیہنونم�ر�ہرجہ�تےکدعب�ا�نیکو�الد�ہیھبدمیہنونم�ر�ہرجہ�ت ئگ‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ نَ نْ َ َ َ َّ ُ َّ‬ ‫َو شَ َ َٔ ُ ُ َ َ َ ْ ُٔ ُ ً َ َ َ َ َ ُٔ ُ َ ُ‬
‫اس َو َول ْوا‬ ‫الل صل الل علي ِه وسل ِح ي� ا�زم الن‬ ‫ول ِ‬‫�د ابو ع َب ْيدة بد ًرا َواحدا َوثبت ي ْوم اح ٍد َمع َرس ِ‬
‫ِ‬
‫زو�ہاحدمںیبجھچکول�گرشتنمہوگےئتےھرسو�لالہلﷺ‬ ‫�ابودیبع�ہ‪t‬بنرج�ا�حقحوباطلےکرعمکہدب�ر�ا� �ور�احدںیمرشیکوہئےا�و�رغ �‬
‫کےرمہ�ا�ہاثبتدق�مرہے۔‪4‬‬

‫‪�1‬ابندعس�‪۳�۱�۳‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬ت�ذيب تال�ذيب ‪۷��۳‬؍�‪۵‬‬
‫ـ� َٔا ْ َ‬ ‫َّ‬
‫ـم َبـ ْ نَ‬ ‫ُ ََ‬ ‫َّ ّ َّ‬ ‫َّ َ َ َ ض َ ُ َ َ َ َ نْ ُ ْ َ ُ ُ َٔ َ‬ ‫َ َ‬
‫ص ِابـ ِـه َر ِ ض ي َ‬
‫�‬ ‫ـه عل ْيـ ِـه َو َسـ َ ي‬‫ـ� َصــى الـ‬
‫� الــه تعــال ع�ــم ب�ب مواخـ ِـاة النـ ِب ِي‬ ‫‪ 3‬حصیــح مســم كتــاب فضا ِئـ ِـل الصحابــةِ ر ِ ي‬
‫ُ َ َ‬
‫ـه ت َعــال َع نْ ُ� ْم�‪،۶�۴�۶�۲‬اســد الغابــۃ �‪۱�۲�۵‬؍�‪۳‬‬
‫الـ‬
‫ا� سعد �‪۳�۱�۳‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 4‬بن‬
 ‫�����‬

‫جبٓا�پقحوابطلےکا�ولنیرعمکےدب�رںیم ندایئےرفکےکاقمبہلںیمڑھک�ےوہگےئا�و�رمو�تےسےبوخ�فوہرکمشدون�ںرپٹو�ٹڑپ�ے‬
‫�ا�و�رکوئیا�نےکاقمبہلوکڑھک�انہ سوہاک�‪،‬‬
‫ً‬ ‫َٔ‬ ‫ال َّراح شَ� َد َب ْد ًرا َو ُه َو ْ نُ‬
‫ا� ِإ ْح َدى َوا ْر َب ِع ي نَ� َس َنة‬ ‫َٔ َّ َٔ َ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ‬
‫ب‬ ‫ان ا ب� عبيدة ْب ن� ج ِ ِ‬
‫زو�ہدب�رکےوقتابودیبع�ہ‪t‬بنرج�ا�حیکرمع�اکاتلسیاس�لیھت�۔‪1‬‬ ‫غ �‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰینےاہی�ںیھبا�ناکشدیداتماح�نایل�۔‬
‫ٔ �ث َُٔ‬ ‫َُٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َٔ‬
‫وملا اكن ا ُبو عبيدة ببدر َي ْوم الوقعة‪ ،‬جعل ابوه يتصدى هل‪ ،‬وجعل ابو عبيدة ي�يد عنه‪ ،‬فملا ا ك ابوہ قصده‬
‫َٔ‬
‫قتهل ا ُبو عبيدة‬
‫ےھت‪�،‬و�ہاب�ربا�ر�اپےنےٹیبےکاسمےنٓائےرگمابودیبع�ہ‪t‬نےرہبا�ر�ا�ن‬
‫�ا�نےکو�الدعدب�الہلنبرج�ا�حافک�رہکمیکرط�فےساشملرعمکہوہئے �‬
‫پر�و�ا�رکرنےےسولہپتیہیکرگم�ایکومقہعایاسیھبٓاگایکہو�الدسےاقمبہلےکوس�ا�ا�و�رکوئیاچ�ر�ہہنرہاوتابودیبع�ہ‪t‬نےو�ا�رکرکےاپےن‬
‫�و�الدکیوھکپڑ�یوکد�ووصح�ںںیممیسقترک�دیاا�و�راب�پاپےنےٹیبےکاہتوھ�ںاپےناناج�موکہپاچن�۔‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰینےا�سرپہیٓایتان�ز�ل مرفائی�۔‬
‫َ ْ َ ْ ْ ٰ ُ َ ۗ ُّ ْ َ َ ْ َ ۗ َّ َ َ َ ُ ْ َ ٗ َ َ ْ َ ُ ْٓ ٰ َ ۗ َ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ۗ َ ُ ْ َْ‬ ‫َل َ ِت ُد َق ْو ًما ُّ ْٔ‬
‫ي ِم ُن ْو َن ِبهلل ِ واليو ِم ال ِخ ِر يادون م حاد هللا ورسوله ولو كنا ابءه او ابناءه او‬
‫انُ ْم َا ْو َعش ْ َ ُ‬ ‫ا ِْخ َو َ‬
‫‪۰‬۝ ‪2‬‬
‫ي َت ْم ۧ ‪۲۲‬۝‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬تمیھبکہناپ�وگےہکوجلو�گالہلا�و�ر�ٓاخر�ترپایام�نرھکےنو�الےںیہو�ہا�نولگو�ںےستبحمرکتےوہ�ںوہنج�ںےنالہلا�و�ر�ا�سےک‬
‫�رسو�لیکاخملتفیکےہوخ�ا�ہو�ہا�نےکاب�پوہ�ں�‪،‬یا�ا�نےکےٹیبای�ا�نےکاھبئیای�ا�نےکاہلاخنہوہ�ں�۔‪3‬‬
‫ٔ‬
‫إنه قتل ا ب�ه يوم بدر‬
‫�انوہ�ںےنزغ�و�ہدب�رںیماپےنو�الدکوقلترک�دیا�۔‪4‬‬
‫ٔ‬
‫وقتل ا ب�ه يوم بدر اكفرا‬
‫�ٓا�پےنزغ�و�ہدب�رمںیاپےنو�الدکوقلتایکبجہکو�ہرفکپرتاھ�۔‪5‬‬
‫َٔ‬ ‫َ ً ََ َ‬ ‫َ َ ْ شَ َٔ‬
‫� َد ا ُبو ُع َب ْي َدة َب ْدرا فق َتل َي ْو َم ِئ ٍذ ا َ ب� ُه‬
‫وقد ِ‬
‫زو�ہدب�رمںیرشیکوہئےا�و�ر�ا�سد�نانوہ�ںےناپےنو�الدکوقلترک�دیا�۔‪6‬‬
‫�ابودیبع�ہ‪t‬غ �‬
‫ا� سعد �‪۳�۱�۶‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 1‬بن‬
‫‪ 2‬املج ۃ‬
‫ادل �‪۲�۲‬‬
‫‪ 3‬اسد الغابۃ �‪۱�۲�۵‬؍�‪۳‬‬
‫ي� الصحابة�‪۴�۷�۵‬؍ ‪�۳‬‬ ‫‪ 4‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي‬
‫‪ 5‬ت�ذيب تال�ذيب ‪۷��۳‬؍�‪۵‬‬
‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء�‪۵‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 6‬ي‬
 ‫�����‬

‫زو�ہاحدمںییگنجوص�ر�تاح�لدبتیلوہنےیکوجہےسرسو�لالہلﷺیکاشیپنیابم�ر�کزخیموہئی�‪�،‬رخاس�رماب�ر�کںیموخ�دکےد�ولحےق‬
‫غ �‬
‫پویستوہچےکےھتا�و�رد�انتابم�ر�کدیہشوہئےا�و�رتوھ�ڑ�یدیرکےےئلایکےلوہگےئا�سوقتٓا�پا�ند�ساج�ناثن�راحصبہںیماشملےھت‬
‫نجوہ�ںےناپیناج�نیکرپ�و�ا�ہہنرکتےوہئےٓا�پﷺکےرگ�دھگری�ا�ڈ�ا�لرکرکاھتاھا�و�ر مش�دون�ںیکاجنبےسٓائےوہئےرہتریکو�اپےن‬
‫یسون�ںرپکاھکر�ٓا�پﷺکیاجنبےسدفا�عاکرفیہضرس�اناج�مد�ےرہےےھت�‪،‬جگنےکدعبرخاس�رماب�ر�کےسےقلحاکنلےنےکےئلدیسنا‬
‫رپسدکر�د�یاجئےانچنہچٓا�پےکذجبہ‬
‫�ابوبرکدصیق‪ٓ�t‬اگےڑبھےرگم�اسیوقتابودیبع�ہ‪t‬نےٓاگےڑب�ھرکگز�ا�ر�شیکہکہیدخمتا�نےک �‬
‫یاکہار�و�ہاپانہاتھڈ�ا�لرک�اہنںیرخاس�رماب�ر�ک‬
‫کو�دیھکرکسدیناابوبرکدصیقےھچیپٹہےئگ ��‪،‬ابودیبع�ہ‪t‬نےوقلح�ںیکتیفیکدیھکرک�اند�ا�ز�ہاگل گ‬
‫رکز�و�رلاگئںیےگ‬
‫سےاکنلےنیکوکششرکیںےگوت�رسو�لالہلﷺکوتہبفیلکتاٹاھنیڑپ�ےیگا�و� گر�ار�و�ہاپان گاال�د�انتہقلحںیمڈ�ا�ل �‬
‫توہبرت�اند�ا�زسےرخاس�رماب�ر�کںیمپویستہقلحابہر�ٓاجائےاگ�ا�و�ر�ٓا�پﷺکوکتفیلیھبمکوہگیانچنہچانوہ�ںےنایےسیہایک�اپان� گاال�ایک‬
‫�د�انتایکویپستہقلحںیموبضمطیےساگ�ڑکرباہرناکلےنےکےئلز�و�رلاگیا�‪�،‬ا�نیکا�سوکششںیمہقلحوتابہر�ٓاگایمرگ�ا�ناک�و�ہد�انتیھب‬
‫ٹو�ٹایگ�‪،‬ییہلمعد�وسر�ےہقلحےکاستھیھبایکایگا�و�ر�د�وسر�ا�د�انتیھبوٹ�ٹرکگرگای�ا�سرط�حد�ونو�ںاگےلد�انتوٹ�ٹےئگرگمسدیناابوبرک‬
‫صدیق‪t‬ہکےتےھت‬
‫ٔ‬ ‫ف ئ ٔ‬
‫ر� ا ته� قط احسن منه‬‫�ا ي‬
‫وخوص�ر�ترظن�ٓاتےےھت�۔‬
‫�د�ونو�ںد�انتوٹ�ٹاجنےےکاب�وجو�دابودیبع�ہ‪t‬بتہ ب‬
‫العو�ںیک‬
‫چھرجہ�یربعیالٓخر�رسو�لالہلﷺنےٓا�پ‪ t‬کوچالسیاحصبہرک�ا�م‪ y‬کےرمہ�ا�ہامن�زمرغ�بےکدعببونعثہبلا�و�رانام�رےک ق‬
‫ےھت‪،‬ماجہدیناکیہدسہتوجصحبےکوقتذ�و�اقلہص(جومدیہنےسوچبسی‬
‫رپ�ور�ا�مانب�رہے �‬
‫طر�فر�و�انہایکوجدمیہنونم�ر�ہےکومشیوی�ںوکولٹےناک گ‬
‫ملید�و�رہے) ہپچنایگوس�ائےایکصخشےکسجےندعبمںیاسال�موبق�لرکلایابقیبسول�گ �رفا�رہوگےئ�‪،‬ماجہدینےنا�نےکومییشا�و�ر‬
‫�دیرگساما�نٹیمسرکمدیہنونم�ر�ہو�اپسول�ٹٓائے ��‪ٓ،‬ا�پتیبرضو�ا�نںیماشملےھت�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےا�نیکتنجںیموہنےیکاشب�ر�ت‬
‫�د�یا�سرط�حٓا�پرشع�ہرشبم�ہاحصبہںیمےسںیہ�‪،‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫ش َّ‬ ‫ٔ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ب� جلنة‬ ‫الع�ة ال ِذ ي نَ� ش�د هلم َر ُسول ِ‬ ‫َو ُه َو احد‬
‫�ٓا�پا�ند�ساحصبہرک�ا�م‪ y‬مںیےسایکںیہںیہنجرسو�لالہلﷺےنتنجیکاشب�ر�تد�ییھت�۔‪1‬‬
‫نرص�انوی�ںےکایکوفدےنرسو�لالہلﷺکےاپ�ساحضرہوکرگز�ا�ر�شیکہکامہ�ر�ےاند�ر�ونیاتخال�فدش�تاتخای�رکرچےکںیہٓا�پامہ�ر�ی‬
‫وکاٹ�د�ے ��‪ٓ،‬ا�پﷺنےاہنںیاش�موک�ٓانےاککاہ�ا�و�رفرمایامںیاہمت�ر�ےاستھایک‬
‫یسکایےسصخشوکر�و�انہرکیںوجامہ�ر�ےاتخالفا�ت پن‬
‫طر�ف‬
‫�ایاس�ٓا�دمیر�و�انہرک�و�ںاگجودیاندت�ا�ر�ا�و�رطاقوت�ا�ربیھےہ�‪،‬سدیناعرماف�ر�و�ق‪t‬مستییئکاحصبہرک�ا�م‪� y‬امجنیعا�سامدیرپہکرسو�ل�الہل‬
‫اش �دو�ہا�سرپ �وپر�ے تارجائںیدلج�یدلج�یامن�زظرہکےےئلدجسممںیعمجوہےئگ ��‪،‬رسو�لالہلﷺ جب‬
‫وج �ا صوا�فایب�ن مرفائےںیہ ی‬
‫ﷺنے �‬

‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬

‫‪ 1‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۷�۱�۰‬؍�‪،۴‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۱�۲�۵‬؍�‪۳‬‬
 ‫�����‬

‫یسکوک�دکیےنھےگلٓاخرٓا�پﷺکیاگن�ہابم�ر�کابودیبع�ہ‪t‬پرجاکرھٹرہگیئنجںیمامانت‬
‫نام�زسےاف�ر�غوہئےوتد�ائںیابئںیبڑ�ےوغ�رےس‬
‫نت ش‪،‬اجعتا�و� قرائد�انہالصتحںیدب�رجہاتمومجو�دںیھت�‪�،‬اہنںیاپےناپ�سالبیاا�و�رحمک مرفایاتمرصن�انوی�ںےکوفدےکرمہ�ا�ہاج�و�ا�و�ر�ا�نےک‬
‫�و�دیا �‬
‫‪t‬اک�راٹےھاب بعودی�ہمہےساب�ز�یےلےئگ�‪�،‬رسو�لالہلﷺکی‬
‫وکد�لو�اناص�فےساٹپنٓا�و ��‪،‬ا�سومقہعرپسدینارمعاف�ر�و�ق پ‬
‫باہیماتخالفا�ت ع‬
‫�وفا�تےکدعبقسہفیینباسعد�ہںیمدیسنارمع‪t‬نے مرفایا‪:‬‬
‫َٔ نّ َ ْ ُ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ ُ ّ ُٔ َّ َٔ نٌ َ َٔ نُ َ ْ ُٔ‬
‫ال َّم ِة َٔا ُبو ُع َب ْي َد َة ْب نُ� ْ ج َ‬
‫ال َّر ِاح‬ ‫ك ام ٍة ا ِم ي�‪ ،‬وا ِم ي� ه ِذ ِه‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل يقول‪ِ :‬ل ِ‬
‫ِل ِ ي� ِسعت رسول ِ‬
‫ہرمتاک�ایکامنیوہتاےہا�و�ر�ا�سامتاک�امنیابودیبع�ہ‪t‬بنرج�ا�حےہ�۔‪1‬‬ ‫مںیےنرسو�لالہلﷺوکفرماتےوہئےانسہے ا‬
‫�رسو�لالہلﷺا�نےستہبتبحمرکتےےھت�‪،‬‬
‫َ َ َٔ ُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُّ َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َْ َ ََُْ‬ ‫َ ْ َْ‬
‫الر َج ِال؟ قال‪:‬ابو بك ٍر‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ُّ ْ‬
‫اس احب ِإليك؟ قال‪ :‬عا ِئشة ِقيل ِمن ّ ِ‬‫اص قال‪ِ :‬قيل ي� رسول الهلِ ! اي الن ِ‬
‫َ‬
‫عن ع ِرو ب ِ ن� الع ِ‬
‫ِق ْي َل‪ :‬ثُ َّ� َم ْن؟ َق َال‪ :‬ثُ َّ� َٔا ُبو ُع َب ْي َد َة ب نُ� ج َ‬
‫ال َّر ِاح‬
‫عرم�وبناع�ص‪ t‬سےرم�و�یےہفرماتےںیہںیمرع�ضیکا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!�ٓا�پبسےسزیا�د�یسکےستبحمرکتےںیہ�؟�رسو�ل‬
‫�الہلﷺےن مرفایاعائہشدصیہق‪ r‬سے�‪،‬مںیےنرع�ضیکا�و�ررم�د�و�ںںیمےس�‪�،‬رسو�لالہلﷺےن مرفایاسدیناابوبرک‪t‬سے�‪،‬مںی‬
‫رفایا�ا�نےکدعب�اب بعودی�ہنبالرج�ا�حےسحمتبرکتاہو�ں�۔‪2‬‬
‫عر�ضیکا�نےکدعبکسےسزیا�د�ہتبحمرکتےںیہ ��؟رسو�لالہلﷺےن م‬
‫َّ َ َ َٔ‬ ‫َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل كن ا َح َّب‬ ‫الل ْ ن� َش ِقيق َق َال‪ُ :‬ق ْل ُت ِل َعا ِئ َش َة‪ َ :‬ي� ُٔا َّم ْ ُ َ َٔ َ َ َ ُ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ‬
‫الل صل‬ ‫ول ِ‬ ‫ال ْٔو ِم ِن ي ن� ا ُّي صاب ِة َرس ِ‬ ‫ٍ‬ ‫عن عب ِد ِ ب ِ‬
‫إ َل ْي ِه؟ َق َال ْت‪َٔ :‬ا ُبو َب ْكر‪ُ .‬ق ْل ُت‪ :‬ثُ َّ� َم ْن؟ َق َال ْت‪ :‬ثُ َّ� ُ َع ُر‪َ .‬ق َال‪ُ :‬ق ْل ُت‪ :‬ثُ َّ� َم ْن؟ َق َال ْت‪ :‬ثُ َّ� َٔا ُبو ُع َب ْي َد َة ْب نُ� ْ ج َ‬
‫ال َّر ِاح‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫عدبالہلنبقیفشےتہکںیہمںیےن�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬سےوپچاھ�ا�ےا�مالومنمنی‪� !t‬رسو�لالہلﷺاپےناصاح�بںیمکنولگو�ں‬
‫دعب؟�ا�نےناہک�ا�نےکدعبسدینارمع‪،�t‬مںی‬
‫ےھت؟�انوہ�ںےنوج�ا�بدیاسدیناابوبرک‪t‬سے�‪،‬مںیےناہک�ا�نےک �‬
‫سےزیا�د�ہتبحمرکتے �‬
‫نےاہک�ا�نےکدعب�؟کاہ�ا�نےکدعب�اب بعودی�ہنبالرج�ا�حےستبحمرکتےےھت�۔‪3‬‬
‫َ ُُ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ ُ ُٔ َّ ت ُٔ َّ ت َٔ ُ َ ْ َ َٔ َ ُّ ُ ْ ف َْٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َٔ َ‬
‫َع ْن ان ِس ْب ِ ن� َما ِل ٍك‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل الل علي ِه وسل‪ :‬ارح ام ِ ي� ِب�م ِ ي� ابو بك ٍر‪ ،‬واشده ِ ي� ام ِر الهلِ عر‪،‬‬
‫َٔ ْ ُ ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ْ َ قُ ُ ْ َ َ ً ُ ثْ َ ُ ْ نُ َ َّ َ َ َٔ ْ َ ُ ُ ْ َ َ َ َ َ ُ َ ُ ْ نُ َ َ َ َٔ ْ َ ضُ ُ َ‬
‫� ْم ز ْي ُد ْب نُ� ث� ِب ٍت‪َ ،‬واق َر ُٔو ْه ا ب َ ُّ ي�‬ ‫واصد�م حياء ع�مان ب� عفان‪ ،‬واعلهم ِب�حلال ِل واحلر ِام معاذ ب� جب ٍل‪ ،‬وافر‬
‫اال َّم ِة َٔا ُبو ُع َب ْي َد َة ْب نُ� ج َ‬
‫ُٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ نُ َ ْ َ ُ ّ ُٔ َٔ‬
‫ال َّر ِاح‪.‬‬ ‫ك ا َّم ٍة ا ِم ي نٌ� َوا ِم ي نُ� َه ِذ ِه‬
‫ب� كع ٍب وِل ِ‬
‫�انس‪ t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنا�رشا�د مرفایاریم�یامتںیمےسریم�یامترپبسےسزیا�د�ہرہمبا�ندیسناابوبرک‪t‬ہںی�‪،‬‬
‫ایح�ءو�الےدیسناامثع�ن‪ t‬ہںی�‪�،‬ا�و�رالح�لورح�ا�مےک‬
‫�دینےکاعممےلںیمبسےسزیا�د�ہتخسدیسنارمع‪t‬ہںی�‪�،‬ا�و�ربسےسزیا�د�ہیچس �‬
‫سبےسڑب�ےاعلماعم�ذنبلبج‪ t‬ہںی�‪�،‬ا�و�رملعو�ر�اثتےکبسےسڑب�ےاعلمزیدنباثبت‪ t‬ہںی�‪�،‬ا�و�راتک�بالہلےکبسےس‬
‫‪،۳‬س� ٔاعالم النبالء�‪۱�۰‬؍�‪ ،۳‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي� الصحابة�‪۴�۷�۵‬؍�‪۳‬‬ ‫‪،۳‬س� اعالم النبالء�‪۸‬؍� ي‬
‫ٔ‬
‫ال� شبة �‪۸�۸�۱‬؍� ي‬ ‫ر� املدينة ب ن‬‫‪ 1‬ت� ي خ‬
‫ي‬
‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء�‪۹‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 2‬ي‬
‫ن ٔ‬ ‫ت‬ ‫ف‬
‫ـا� االخبــار�‪۲�۷�۵‬؍�‪ ،۱‬حديــث با� الفضــل الزهري�‪،۲�۴�۶‬مســند‬ ‫‪ 3‬إالصابــة ي� �يـ يـر الصحابــة �‪۴�۷�۷‬؍� ب‪�،۳‬ــر الفوائــد امل�ــور ب�عـ ي‬
‫ش‬ ‫ز‬
‫ٔ‬
‫ا ب ي� يعــى املوصــی�‪۴�۸�۰�۰‬‬
 ‫�����‬

‫ےہ�‪،‬ا�سامتےکامنیاب بعودی�ہنبالرج�ا�ح‪ t‬ہںی�۔‪1‬‬

‫رہمتاکایکامنیوہتا �‬
‫بڑ�ےاق�ر�یابینببعک‪t‬ہںی�‪�،‬ا�و�ر�ا�و�ر ا‬
‫�ا�سےئلریم�یزگ�ا�ر�شےہہکٓا�پاپان ہاتھٓاگے ھڑبائںیاتکہںیمٓا�پےکاہتھرپبتیرکول�ںمرگابودیبع�ہ‪t‬نےایکات�رییخرقف�ہ مرفایا‬
‫کہںیما�سمیظعیتسہےسالھبسکرط�حتقبسےلاجاتکسوہ�ںےسجرسو�لالہلﷺےناپینایح�تابم�ر�کںیمامہ�ر�ااما�مرقم�ر مرفایااھت�‪،‬‬
‫�ٓا�پ‪ t‬کیہیاب�تبساحصبہرک�ا�م‪ y‬کے لدو�ںںیمرھگکرگیئا�و�راب�اتاف�قبسےندیسناابوبرکدصیق‪t‬کےاہتھرپبتیرکنارش�و�ع‬
‫کر �دی�‪،‬سدینارمعاف�ر�و�ق‪t‬کےد�و�رالخفتںیمٓا�پ‪ t‬کےز کیرام�نامت�مکلماش�موکفحتوہاا�و�ررکشلاسالمید�ریائے �رفا�تا�و�ر�ایاشئے‬
‫ایگ‪�،‬اسید�و�رمںیجبٓا�پےکزیرامک�نرہش�د�رشرہفحتوہتےاجرہےےھتہکاش�مںیماطعو�نیکرطخنا�کوباپوھ�ٹڑپ�یسج‬
‫کوچککتچنہپ �‬
‫سےڑب�یدعت�ا�دںیمول�گاج�ںقحبوہئے�‪،‬‬
‫َ ْ َ ْ َ َ َ ّ ْ َ َّ َ َ َّ َ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ف‬ ‫َ َٔ‬ ‫َٔ َّ ُ َ‬
‫ان َع َر ك َت َب ِإل ا ِب ي� ُع َب ْي َدة ِ ي� الط ُاع ْو ِن ِإن ُه ق ْد َع َر َض ْت ِ يل َح َاجة َوال ِغ نَ� ِب ي� عنك ِف ي�ا فع ِجل ِإ يل فلا قرا‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫اب َق َال‪َ :‬ع َر ْف ُت َح َاج َة َٔا ِم ْي� ُ‬
‫امل ْٔو ِم ِن ْ ي نَ� ِإن ُه ُ ي ِ� ْي ُد ان َي ْست ْب ِق يَ� َم ْن ل ْي َس ِب َب ٍاق فك َت َب ِإ ِ ن ي� ق ْد َع َرف ُت َح َاج َتك‬ ‫الك َت َ‬
‫ِ‬
‫ِ‬
‫فَ َ ّ ْ ن ْ َ ْ َ َ نّ ف ُ ْ ْ َٔ ْ َ ُ ْ ْ نَ َ َٔ ْ َ ُ َ ْ َ نْ ُ َ َ َّ َ َ َٔ ُ َ ُ َ َ َ َ‬
‫الكتاب بك‬ ‫س ع�م فلا قرا عر ِ‬ ‫� ِلل ِ ي� ِمن ع ِز ي�تك ف ِإ ِ ي� ِ ي� جن ٍد ِمن اجن ِاد املس ِ ِل ي� ال ارغب ِبنف ِ ي‬
‫�ا�سوص�ر�تاح�لےکشیپرظندیسنارمعاف�ر�و�ق‪t‬نےاہنںیو�اپسدمیہنونم�ر�ہالبنااچہاچاننہچطخھکلرکوف�ر�اًطبل مرفایا�‪،‬جبانوہ�ںےنطخ‬
‫وھچڑکرہنںی‬
‫کوپڑھاتو�ٓا�پ‪ t‬سدیناعرماف�ر�و�ق‪t‬کادنعیہھجمسےئگا�و�رو�اپیسطخاھکلکہو�ہا�ستبیصمںیماپےناملسم�ناھبئوی�ںوک �‬
‫�ٓاکسےتا�سےئلاہنںیا�نےکاستھیہرہےنیکاجا�ز�ترمحتم مرف ئاںی�‪�،‬امری�الومنمنیدیسنارمع‪t‬نےبجا�ناکنامہڑپھاتو�ر�و�دیےئ�۔‬
‫تو� بعمواس سنة ث�ان ش‬ ‫ف‬
‫ع�ة‬ ‫ي‬
‫�ٓا�پےناٹاھ�ر�ہرجہ�یںیماطعو�نومع�ا�سںیموفا�تاپئی�۔‪2‬‬
‫َ َ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ ْ نُ ْ َ َّ ف َ ُ َ َ َ َ َّ َ َ َ ثَ َ َ شْ َ َ‬
‫الر ِاح ِ ي� طاع ِون عواس ِب�لش ِام سنة � ِان ع�ة‬ ‫مات ابو عبيدة ب� ج‬
‫�اب بعودی�ہنبالرج�ا�حےناش�مںیمطاعو�نومع�ا�سےساٹاھ�ر�ہرجہ�یوک�وفا�تاپئی�۔‪3‬‬
‫و�ل ِ ف ي� بق�ه معاذ‪ ،‬ومعرو ْب ن� العاص ‪ ،‬والضحاك ْب ن� قيس‬‫وصىل َع َل ْي ِه معاذ ْب ن� جبل‪ ،‬ن ز‬
‫ڑپائیا�و�راعم�ذ‪،� t‬عرم�وبناع�ص‪� t‬ا�و�راحض�کنبسیق‪ t‬نےاہنںیربقمںیاتا�ر�ا�۔‪4‬‬
‫ماع�ذبنلبج‪ t‬نےا�نیکامن� جزان�ز�ہ ھ‬
‫ُْ‬ ‫الطاب َٔا ْر َس َل إ َل َٔا� ُع َب ْي َد َة ب َٔ� ْر َب َع ِة ٓا ِ َ َٔ َ َ َ َ َ ُ‬ ‫مالك ب ن� ٔانس ٔان معر ب ن� خ‬
‫ول‪ :‬انظ ْر َما‬
‫الف ِد ْر ٍه َوا ْر ب ِع ِمائ ِة ِدين ٍار َ‪.‬وقال ِل َّلرس ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِب ي‬
‫َ ً‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ ََ‬
‫ول ِمثل َما قال‪ .‬فق َس َم َها ُم َعاذ ِإال ش ْيئا‬
‫َْ‬ ‫َ َ ُ َ َ َ َ َ َٔ ُ ُ َ َ َ َ ثُ َّ َٔ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ‬
‫ي ْصنع‪،‬قال فق َس َمها ابو ع َب ْيدة‪ .‬قال � ا ْرسل ِإل ُمع ٍاذ ِب ِ�ث ِلها َوقال ِل َّلرس ِ‬
‫َ‬ ‫َ ف‬ ‫َ َ ْ َ َٔ ُ ُ نَ ْ َ ُ َ ْ َ َ َّ َٔ ْ َ َ َّ ُ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ ُ َّ َّ‬
‫الم َم ْن َي ْص َن ُع َهذا‪.‬‬
‫‪:‬ال ْمد ِل ِل ال ِذي َج َعل ِ ي� ِإال ْس ِ‬ ‫قال ِت امراته �تاج ِإلي ِه‪ .‬فلا اخ ب� الرسول عر قال‬
‫� َّ ُ‬ ‫ــاذ ْب ن� َج َبــل‪َ ،‬و َز ْي ِــد ْب ن� ثَ�ب ٍ َ ُٔ َ ّ َ َٔ ُ َ ْ َ َ ْ ن َ‬
‫ال َّــراح َر ِ ض ي َ‬ ‫ال َن ِاقــب َ ب� ُب َم َن ِاق ُ َ‬ ‫‪ 1‬جامــع ت�مــذی َٔا ْب َــو ُ‬
‫اب ْ َ‬
‫الــه‬ ‫ــت‪ ،‬وا ب ٍي�‪ ،‬وا ِب ي� عبيــدة ب ِ� ج ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ــب مع ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َع نْ ُ� ْــم�‪۳�۷�۹�۰‬‬
‫‪ 2‬اسد الغابۃ �‪۱�۲�۵‬؍�‪۳‬‬
‫نع��‪۱�۵�۰‬؍�‪۱‬‬
‫ال� ی‬
‫‪ 3‬معرفة الصحابة ب‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 4‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۷�۱�۰‬؍ ‪�۴‬‬
 ‫�����‬

‫مالکنبانس‪ t‬سےرم�و�یےہ�ایکرمتہبدیسنارمع‪t‬بناطخ�بےنابودیبع�ہ‪t‬کوچا�رہز�ا�ر�د�رہما�و� چرا�رسو�دیان�رھبےجیا�و�رقاصدسے‬

‫فرمایاکہدکیانھ�و�ہا�نرقو�ماککایکرتےںیہ ��؟ابودیبع�ہ‪t‬نےا�سامت�مرقموکمیسقترک�دیا�‪�،‬انوہ�ںےنا�سدق�راعم�ذ‪t‬کےاپ�ساجیھب�ا�و�رقاصدسے‬
‫�اسیرط�ح مرفایاجسرط�حابودیبع�ہ‪t‬کےاب�ر�ےںیم مرفایاتاھاعم�ذ‪t‬نےیھبوس�ائےایکلیلقرقمےکبسمیسقترک�دیا�‪�،‬ا�نیکالہہیےن‬
‫ربد�یوتفرمایاسبرعتیفاسیالہلےکےیلےہسجےناسال�مںیمایےس‬
‫کاہکہںیمہا�سیکاحجتےہ�‪،‬جباقصدنےدیسنارمع‪t‬کوخ �‬
‫�ٓا�دمیاشملےیکوجیہلمعرکتےںیہ�۔‪1‬‬

‫�ا�رقم‪ t‬بنالا�رقم‪:‬‬
‫ن ٔ ق َٔ‬
‫ويك� االر� ا َ ب� َع ْبد الهل‬
‫�الا�رقم‪t‬کیتینکاب عودب�الہلیھت�۔‪2‬‬
‫یہاستویںای�دسویںاحصبہںیمےسںیہ�ا�و�راسقبنیا�ولنیںیمےسےھت�‪،‬‬
‫َ ُ ُ َٔ نَ ْ نُ َ ْ َ ف ْ َٔ َ َٔ‬
‫الم ا ْس َل ا ِب ي� َس ِاب ُع َس ْب َع ٍة‬
‫يقول‪ :‬ا� با� سبع ٍة ِ ي� ِإالس ِ‬
‫خو�دفرماتے ےھتہک ںیم دعو�ت اسال�موبق�لرکنے و�الو�ں ںیم استویںربمنپرہو�ں�‪،‬مری�ے و�الد�اسال�م الئے وجسا�ت ںیم ےساستویں‬
‫تےھ�۔‪3‬‬
‫�دعو�تاسال�ماند�رہیاند�روخ�بیتلیھپیلچیئگرگم�ابیھوکئیرمکزاقئمںیہنوہ�اتاھاب�وقتامن�زاملسم�نہکمرکممہےسابہرلکنرکپھچرککیساسنس�ن‬
‫گاھٹوی�ںںیمامن�ز�ا�د�اکریلےتےھت‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ خْ ُ‬
‫الض َح‪َ ،‬وكن ْت ق َر ْيش ل ت ْن ِك ُر َها‬
‫ال�ار َو ُي َصل َصلة ُّ‬
‫ِي‬
‫ْ َ َّ نَّ‬
‫وكن صل الل علي ِه وس َل‪ ،‬ي� ُرج ِإل الكعب ِة اول َ ِ‬
‫�رسو�لالہلﷺوس�ر�جےنلکنےکدعببتیالہلںیمرشتیفےلاجتےا�و� چراشتیکامن�ز�ا�د�اکرتےےھتویکنہکہیامن�زقریشںیمیھباجئزتیھ‬
‫�ا�سےیلو�ہعنمںیہنرکتےےھت۔‪4‬‬
‫ا� َم ْس ُع ٍود‬ ‫الش َعاب َف ْاس َت ْخ َف ْوا‪َ ،‬ف َب ْي نَ� َما َس ْع ُد ْ نُ� َٔا� َو َّقاص َو َ َّع ٌار َو ْ نُ‬
‫َّ َ َ َ َ َ ّ‬ ‫َ َ َ َٔ ْ َ ُ ُ َ َٔ َ ُ‬
‫ب‬ ‫ٍ‬ ‫ب ِب ي‬ ‫فكن اصابه ِإذا ارادوا الصلة ذه ُبوا ِإل ِ ِ‬
‫ْ َٔ ْ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ شْ‬ ‫َ َ َّ ٌ َ َ ُ ْ ُ َ ْ ُ َ ُّ َ ف ْ‬
‫� ِك ي نَ� ِ‪،‬م نْ ُ� ْم‪ :‬ا ُبو ُسف َيان ْب نُ� َح ْر ٍب‪َ ،‬والخن ُس‬ ‫وخباب وس ِعيد ب ن� ز ي ٍد يصلون ِ ي� ِشع ٍب ‪ ،‬اطلع عل ي ِ� ْم نف ٌر ِمن ال ِ‬
‫َ َ َ َٔ َ‬
‫ح �جَ َ ٍل فش َّج ُه ‪،‬فكن اَّول‬
‫ََ‬ ‫ال شْ نَ ْ‬ ‫وه‪َ ،‬ف ضَ َ َ َ ْ ٌ َ ُ ً َ ْ ُ‬ ‫وه َح َّت� َق َات ُل ُ ْ‬ ‫ْب نُ� شَ� يق‪َ ،‬و َغ ْي ُ� ُ َها َف َس ُّب ُ ْ‬
‫وه َو َع ُاب ُ ْ‬
‫� ِك ي� ِب ِل ِي‬
‫�ب سعد رجل ِمن ِ‬ ‫ِ ٍ‬
‫َ ُٔ َ ف ْ ْ َ‬
‫د ٍم ا ِر يق ِ ي� ِإالسل ِم‬
‫‪،t‬خاب�ب ا�و�ردیعسبن‬
‫�دعو�تقح ےکٓاغا�زمںی احصبہرک�ا�م‪ y‬جن ںیم دعسبن ابو� قوا�ص ‪ �t‬ع‪،‬ام�ربن ایسر ‪ �t‬ع‪،‬دب�الہل نبوعسم�د �‬
‫ےھتاف�رکی گنرش�ازی�یےسےنچبےکےیلہکمرکممہےکرقییباہپ�ڑ�و�ںیکاسنس�ناھگٹوی�ںںیمپھچرکالہلوحد�ہالشریکیکابع�د�ت‬
‫�زیدشامل ک‬
‫ا� سعد�‪۳�۱�۵‬؍�‪۳‬‬‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد ‪۱�۸��۳‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫ا� سعد ‪۱�۸��۳‬؍ ‪�۳‬‬
‫‪ 3‬بن‬
‫‪ 4‬الاکمل ف� یخ‬
‫التار��‪۶�۵�۷‬؍�‪۱‬‬
 ‫�����‬

‫�ب‪�،‬اخسننبرشیقوغری�ہاشملےھت�ا�ساب�تیکربخہوگیئےلہپوت�و�ہاملسمنو�ں‬
‫کرتےےھت�‪،‬مرگیسکرط�حرشمکنیوکنجںیماب فسوای�ننبرح �‬
‫پر�ٓا�و�ا�ز�ےےنسکےگلا�و�ررھپ�ا�نرپمحہلرک�دیا�‪،‬سدع‪t‬کیاھٹیتوج�انییھتاہنںیوج�شٓاگایپا�سیہا�ونٹیکایکڈہ�یڑپ�یوہئییھتاسے‬
‫�اٹاھکرمرشکنیرپپلڑپ�ےجسےسینبمیتےکایکرشم�کدبع�الہلنبلطخاکسرپٹھایگ�ا�و�ر�ا�سںیمےسوخ�نےنہباگل�ا�سرط�حدعس‪t‬‬
‫وخریز�ییک�۔‪1‬‬
‫بنابی قوا�صےلہپصخشںیہوہنج�ںےنقحیکامحیتںیم ن‬
‫وہائے�‪�،‬ا�سےئلرسو�لالہلﷺنے‬
‫�ا�با�ساب�تاک�اندیہشدیپ�اوہگایہکاملسمنو�ںا�و�رافک�رمہکےکد�رمای�نلبقا�ز�وقتیہاصت�د�مربپانہ ج‬
‫فو�ر�ًا�ا�رقم‪ t‬بنا�رقمزخم�ومیےکدقم�سوتمرب�کاکم�نوکجوافصسےابئںیاجنبسیتنیپایچالسیڑیمےکافصہلرپتاھاملسمنو�ںےکاتجام�ع‬
‫�ا�و�ر�دعو�توبتغیلاکمرکزبان�دیااتکہاملسم�ناھگٹوی�ںںیمپھچرکامن�ز�ا�د�اکرنےےکاجبئےا�ساکم�نںیمعمجوہکرامن�زا�د�ارکیں�ا�و�رجونےئ‬
‫لو�گاسال�موبق�لرکیںو�ہیھبںیہی ئٓاںی�‪�،‬رسو�لاﷲﷺیاہ�ںرشتیفرفماہوجاتےا�و�ردیرگاملسم�نعمجوہکررق�ٓا�نیکان�ز�لدش�ہوس�رتو�ں‬
‫�‪ٓ�،‬ایا�تےسا�و�ر�اسال�مےکاحاکما�تےسرہب�ہدنموہتے�‪،‬کوینہکرشمکنیہکمےکہبلغیکوجہےسٓا�پﷺہنوت�اعالنہیامن�زپڑ�ھےتکسےھت‬
‫�ا�و�رنہیہدعو�تدینیکدخمترس�اناج�مد�ےےتکسےھتا�سےئلرسو�لاﷲﷺےنا�ساکم�نوکعرصہد�ر�ا�زکتغیلبت�‪،‬تد�ریسا�و�رنام�زاکرمکز‬
‫بانئےرکاھ�‪�،‬دعو�ترسالتےکابدت�ائینیتاسلہ �دو�رمںید�ا�ر�ا�رقمڑب�ییہامہتیاکحاملاھتا�و�را�س کرمزکوڑب�یرہش�تاحصلوہ �ئی‪�،‬اسیاکم�ن‬
‫زائمرہا�‪،‬بدعمںی�ا�رقم‪t‬نےا�س‬
‫مںییہدیسنارمع‪t‬بناطخ�بےناسال�موبق�ل مرفایاتاھ�‪،‬شبعینباہشمںیموصحم�رہونےکتیھبہی کرم ق‬
‫ماک�نوک�اپینا�ولا�دپر�وقفرک�دیا�۔‬
‫الر ْ َ‬
‫ح ِن َّ‬ ‫ْ َّ‬
‫الل َّ‬
‫الر ِح ي ِ�‬ ‫س ِ‬ ‫ِب ِ‬
‫َ ُ ُ‬ ‫َ َ َ ضَ ْ َٔ ْ قَ ُ ف ُ ُ َ َ َ َّ َ نَّ َ ُ َ َّ َ ٌ َ َ ن َ َ ْ َ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ال َر ِم‪ ،‬ل ت َب ُاع َول ت َو َّرث‪،‬‬ ‫هذا ما ق� الر� ِ ي� ر ب ِع ِه ما حاز الصفا ِإ�ا مرمة ِب�ك ِ�ا ِمن‬
‫شَ� َد ِه َش ُام ْ نُ� ْال َع َ ُ َ ٌ َ ْ َ َ ْ ْ َ‬
‫اص وفلن مول ِهش ِام ب ِ ن� الع ِ‬
‫اص‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬
‫بمسالہلالرمحنٰالرحمی‬
‫یہو�ہرحتیرہےوج�الا�رقم‪t‬نےاپےنا�ساکم�ناکیفہلصایکجوحد�و�دصافمںیےہو�ہرح�مںیموہنےیکوجہےسرحم�مےہوجنہ �رفوختایکجائے‬
‫گانہریم�ا�ثےنباگ�۔‬
‫گو�ا�ہدشاشہ�منبالاع�صوفال�ںصخشوملائےاشہ�منبالاع�ص‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َٔ‬ ‫ُ‬
‫َ ْٔ ُ َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ َ َ ً َ ئ َ ً‬ ‫َ َ ََ ْ َ‬
‫ا�ة ِف ي َ�ا َول ُد ُه َي ْسك ُنون َو ُي َٔو ِاج ُرون َو َ ي�خذون َعل يْ َ�ا‪َ ،‬ح تَّ� كن ز َم ُن ا ِب ي� َج ْعف ٍر‬ ‫قال‪ :‬ف ْل تَ زَ�ل ه ِذ ِه الدار صدقة ق ِ‬
‫ےھت‪�،‬اسےرک�ایہرپ�دیےتےھتا�و�ر�ا�سرپ�رقموصو�لرکتےےھتاہی�ںکتہکابوعجرفکا�زمانہ‬
‫یہاکم�نوقفیعطقرہاجسںیما�نےکڑلکےرہےت �‬
‫�ٓاگای�۔‪2‬‬
‫�ا�رقمنبالا�رقم‪ t‬نےدمیہنونم�ر�ہیکرط�فرجہ�تیک�‪،‬‬
‫َ‬
‫اال ْرق�ِ َو َب ْ ي نَ� َٔا� َط ْل َح َة َز ْي ِد ْب ن� َ ْ‬
‫ٓ خَ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ نَ َٔ ْ قَ َ ْ ن َٔ َٔ‬
‫س ٍل‬ ‫ِ‬ ‫ِب ي‬ ‫الل صل الل علي ِه وسل ب ي� ار� ب ِ� ا ِب ي�‬ ‫ا� رسول ِ‬
‫ط�ی �‪۳�۱�۸‬؍�‪۲‬‬
‫ر� ب‬ ‫‪ 1‬الاکمل ف� یخ‬
‫التار��‪۶�۵�۸‬؍� ت‪ �،۱‬یخ‬

‫ا� سعد�‪۲�۴�۴‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�����‬

‫رفایا�۔‪1‬‬
‫تو�رسو�لالہلﷺےنا�رقمنبالا�رقم‪� t‬ا�و�ر�ابولطہحزیدبنلہس‪ t‬کےامبنیاھبئیاچ�ر�ہاقئم م‬
‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫اال ْرقَ ِ� َب ْد ًرا َؤُا ُح ًدا َو ْ خَ‬
‫ال ْن َد َق َو ْ َ َ َ ُ َّ َ َ ُ‬ ‫َ ُ َ شَ َ َٔ ْ قَ ُ ْ نُ َٔ َٔ‬
‫الل صل‬ ‫الش ِاهد كها َمع َرس ِ‬
‫ول ِ‬ ‫�د االر� ب� ا ِب ي�‬ ‫قالوا‪ :‬و ِ‬
‫‪2‬‬
‫زو�ہدنخ�قا�و�رتام�مزغ�و�ا�تںیمرسو�لالہلﷺےکاستھرہے�۔‬ ‫زو�ہاحد�‪،‬غ �‬ ‫�ا�رقمابنالاقم‪ t‬حقوباطلےکامت�مرعمکو�ںزغ�و�ہدب�ر�‪،‬غ �‬
‫ْ‬
‫َ َ َ َ ْ َ ُ ْ نُ َ َ‬
‫ال ِك َوا ِل ًيا‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َق َال‪َ :‬ح ضَ َ ْ َٔ ْ قَ ْ َ َٔ ْ َٔ ْ قَ ْ َ َ ُ َ َٔ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ ُ ْ ُ‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َٔ‬
‫اص‪ ،‬وكن مروان ب�‬ ‫� ِت الر َ� ب ن� ا ِب ي� الر ِ� الوفاة‪ ،‬فاوص ان يص ِ َيل علي ِه سعد ب ن� ا ِب ي� وق ٍ‬
‫ثُ َّ َ َ َ ْ ٌ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َٔ‬
‫ال ْر قَ ُ� َو ُه َو ْ نُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ ََ ََ َْ َ َ َ َ َ ْ ٌ ف َ ْ‬
‫ا� ِب ْض ٍع‬ ‫ب‬ ‫ص ِه ِب�ل َع ِق ِيق ‪ � ،‬جاء سعد فصل علي ِه‪ ،‬وهلك‬ ‫ِلع ِاوية عل ال ِدين ِة‪ ،‬وكن سعد ِ ي� ق ِ‬
‫ً‬ ‫َ‬
‫َو ث َ�ا ِن ي نَ� َس َنة‬
‫جبا�رقمنبالاقم‪ t‬کیوفا�تاک�وقتٓایاتو�انوہ�ںےنوصتییکہکا�نیکامن� جزان�ز�ہدعسبنابو� قوا�ص‪t‬پڑھائںیاحلانہکرم�و�ا�ننباحلمک‬
‫مدیےنرپماع�ویہ‪ t‬کا�ولیاھت�ا�و�رسدع‪�t‬اپےنلحمو�اقعقیقعںیمےھت پ�‪،‬رھسدع‪ٓ� t‬اگےئا�و�ر�انوہ�ںےنا�نرپنام� جزان�ز�ہ ھڑپی�‪�،‬وفا�تےک‬
‫�وقتا�رقمنبالا�رقم‪� t‬اسیرب�سےسز�ائدکےوہچےکےھت�۔‪3‬‬
‫وکریدکراہی�ںدجسمریمعتکر�ائی�‪،‬بدعںیمبجوعس�د�یوکحمتےنرح�میک‬
‫لخہفیاہ�ر�و�نالرشدیکیو�الد�ہزیخ�ا�نبججحےکےئلٓائںیوتد�ا�ر�اقم خ‬
‫رپ�ور�ا�مانبیاتویہدجسم�ا�سیکذ�دمںیٓاگیئسجیکوجہےساسےرگ�ا�دیاگای۔‬
‫توسعیاک گ‬
‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہانلاب‪:‬‬
‫ر‪�،‬ا سلرمال�تیکرط�حا�سوس�ر� ٔہکامرکز�یومضم�نیھبثعبدعب�الوم�تےہ�‪�،‬رسو�لالہلﷺےندعو�تقحاک�ٓاغا�زتنی‬
‫سو�ر� ٔہ�اقلایمہ�‪�،‬الدھ �‬
‫چزی�و�ںےکوصخصیذکرسےایکجو�ایام�نیکاینب�دہںی�۔‬
‫‪�z‬الہلاعتلٰیکیوحد�انتیرپ�ایام�نا�و�رشر�کےساتجان�ب۔‬
‫‪z‬دم�رسو�لالہلﷺیکرسالتا�و�ر�ٓا�پﷺکےمکحیکلمکماطاعت۔‬
‫حم‬
‫‪ٓz‬اخر�تا�و�ر�ا�سںیماعام�لیکزج�اکےےیلا�ولنیو�ٓاخریناکجعموہنا�ا�و�رعاقئد�و�اعام�لاکحاس�بایلجانا�۔‬
‫�‬
‫چپیلھابت�ہدش�ہ قاو�ا�میکرط�حلہہکمیھبالہلاعتلٰیکےوجو�دکےاقئلےھت�‪�،‬و�ہالہلےکاخلقوہنے� ق‪،‬ا�د�رہونےا�و�ر� �رز�ا�قوہنےرپ�ایام�نرھکےت‬
‫تےھرگم�و�ہولخمقا�تےکدنچافر�ا�دکوخد�ائیافص�تواتخای�ر�ا�تاکمالکےتھجمسےھت�‪،‬یجاسکہوس�ر� ٔ�ہالزمرمںیایب�نوہ�ا�۔�رسو�لالہلﷺےناپین‬
‫�رسالتاک�اعال�نرکنےےسےلہپاچلسیاس�لانیہولگو�ںںیمزگ�ا�ر�ےےھت�‪�،‬و�ہرسو�لالہلﷺکید�انائیوفر� �انزیگ�‪،‬سالمتر�و�یا�و�ر�اخال�ق‬
‫کیدنلب�یےکاقئلوعمرت�فےھت�‪�،‬و�ہدیس�الاممﷺیکدیانتو�امانتےکینیعاشہدےھتا�و�ریبنرکیمﷺکواص�د�قو�امنیاکلبقیھبد�ے‬
‫چےکےھتنکیلا�سےکاب�وجو�د�ٓا�پیکرسالتےکاقر�ا�رمںیاہنںیا�سےیلاچکچہہٹیھتویکنہکا�سےسا�نیکاپینایس�د�تا�و�رظعتماتمثرہوتی‬

‫ا� سعد�‪۱�۸�۵‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد�‪۱�۸�۵‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫ا� سعد�‪۱�۸�۵‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬بن‬
 ‫�����‬

‫تیھا�و�ر�اسیرط�حتیبالہلےکاجم�و�ر�ا�و�رموتلیوہنےیکتیثیحےساحصلوہنےو�الےافم�د�ا�تےسیھباہنںیرحم�و�موہناپڑتاتاھ�‪،‬مرگ�اہنںی‬
‫سبےسزیا�د�ہاجلنھٓاخر�تےکذکرےسیھتا�سےیلا�ساب�تاک�و�ہبسےسزیا�د�ہذم�ا�قا�ڑ�اتےےھتا�و�رعتبجرکتےےھتہکبجاناس�ن‬
‫وہائےاگ�ا�سےکذ�ر�ا�ترھکبجائںیےگوترھپ�ا�نذ�ر�ا�توکجعمرکنا�ا�و�ر�ا�نےسدنایکیزندگیےکاب�ر�ےںیماب�زپر�س‬
‫مرکرمیٹےکاستھیٹم ج‬
‫کرناعبدی�ا�زعلقولعم�م توہاہے�‪،‬چونہکاسال�مںیما�سدیقع�ےوکبیھا�ولتیاحصلےہا�و�ر�ا�سدیقع�ےوک�ذہون�ںںیمر�اسخرکنےےک‬
‫دصقمای�تےس‬
‫لےیا�سوککیئاب�ر�دہر�ایاگایتاکہاناسنیوصت�ر�ا�توخایلا�تںیمدیجنسگیا�و�ر�ر�استوگئیدیپ�اکیاجسےکا�و�ر�اناس�نوک�ا�سےک ح‬
‫قریبرتلایاجاسےک�۔‬
‫وگمای�ںرکتے‬
‫قایمتےکاب�ر�ےںیم�اہلہکموکش�کوبشاہ�تاکشاک�رتےھا�و�ر�ا�سےکاب�ر�ےںیمرہکوچہوبا�ز�ا�ر�ا�و�رہرحملفںیمرچچےا�و�رہچ ئ‬
‫تےھ�‪�،‬ا�نذکمبنیےسوس�ا�لایکایگہکایکہیول�گوی�مافللصو�الیمیظعربخکےاب�ر�ےںیمرق�ٓا�نیکالتبئیوہئیتقیقحےساتخال�فرھکےت‬
‫رکاہےو�ہرقنعیباج�نںیلےگہکایکوقترقم�ر�ہ‬
‫ہںی�‪،‬کوئیا�ساک�اقر�ا�رکرتاہےا�و�رکوئیاناک�ر�‪،‬کوئیذتبذ�باکشاک�رہےا�و�رکوئیا�ساک�اثاب�ت ت‬
‫را�و�رجتنوہجمناکتذکر�ہےہ�‪،‬فرمایا�و�ہالہلسجےنزمنی‬
‫پرایقمتاقئموہگی�‪�،‬ا�سےکدعبقد�ر�تاٰلہیہےکدلائلا�و�رقایمتےکفلتخمانمظ �‬
‫وجڑ�و�ںکی‬
‫کوفر�شیکرط�حوھچبنابانیاہے�‪،‬لبدن�وبالاپاہ�ڑ�و�ںوکیموخ�ںیکرط�حزمنیںیماگ�ڑ�دیاہے�‪،‬تام�ماناسنو�ںوکمر�د�و�ںا�و�رعو�رتو�ںےک �‬
‫�وپرغبریوتنو�ںےک‬
‫وکاب�سا�و�ر�د�نوک�وقتاعم�شانبیاہے�‪،‬جسےناہمت�ر�ےا س‬
‫�ن‪�،‬ر�ا�ت ل‬
‫شلکںیمدیپ�اکایہے�‪،‬جسےندنینکو�ذ�ریہعٓا�ر�ا�موسوک �‬
‫تہہہبہہتاس�توبضم�طٓاسام�نانبئےںیہ�‪،‬جسےنٓاسام�ندنایپرسا�ر�ی ندایکو�ر�وشنا�و�رحر�ا�ر�ا�تایہمکرنےو�الاچر�ا�غانبیاہے�‪،‬جوبرھ�ےاب� لدو�ں‬
‫نا�ج س‪،‬زبیا�ں�‪،‬خمفلترنوگ�ں�‪�،‬ذ� ئاوق�ںےکےنھگابغا�تا�و�رجانو�ر�و�ںےکےیلاچ�ر�ہ‬
‫سےومسال� ھدا�ریمہنربساکرمتاہ�ر�ےےیلانو�ا�عواقاس�مےکا �‬
‫پدی�اکرتاہےو�ہاق�د�رطمقلًانیقیمرنےےکدعب�اعام�لیکزج�اکےےیلد�وبا�ر�ہزندگییھباطعرکاتکسےہ�‪�،‬و�ہرسکشول�گوجاسح�باتک�بیکوتقع‬
‫ہنںیرھکےتا�و� نجروہ�ںےنالہلیکٓایا�توکھجالٹ�دی ہاے�‪�،‬ا�نےکبساعام�لالہلےکاہ�ںےھکلوہئےںیہ�ا�و�ر�ا�نیکربخیلےنےکےیلمنہجاھگ�ت‬
‫لاگئےوہئےےہاہج�ںا�نےکاعام�لاکپو�ر�اپو�ر�ابدلہاکچ�دیاجائےاگا�و�رتمنیقاکمای�بوکامر�ا�نوہ�ںےگ�‪�،‬الہلاعتلٰی�اہنںیا�نےکاجرکےالع�و�ہ‬
‫ہبرتیناناعما�تےسیھبون�ا�ز�ےاگ ی�‪،‬و�مافللصربحقےہا�سےک قوو�عںیموکئیکشوشہبںیہن�‪�،‬ا�سد�نوک�د�و�رنہوھجمس�و�ہرقیبٓالاگہےا�ب‬
‫رساکئےڑھک�ےوہ�ںےگ‬
‫ںیموش�عوخوض�عےکاستھ ھج‬
‫جوشصخاچہےاپےنر�بےکاپ�ساپاناکھٹنابانلے ��‪،‬ا�سر�و�زسبول�گالہلیکاب�رگا�ہ خ‬
‫وہگی‪�،‬ا�سد�نالہلیکاب�رگا�ہںیمرص�فوہیٓا�دمی‬
‫�ا�و�ربا�وجو�د�الہلےکےبدحمرہبا�نا�و�ر�رمحنٰوہنےےکیسکوک�الہلاعتلٰیکےاسمےنات�بوگیائیہن �‬
‫ساف�ر�شاکماج�زہوگاجسوک�الہلاجا�ز�ت مرفائےاگ�ا�و�ر�ا�نولگو�ںےکقحںیمافس�ر�شوبق�لیکاجئےیگوجایام�نیکد�ولتےساملاما�لا�سدنایسے‬
‫وکاہییھت� ک‪،‬اف�رکےقحںیمرہگزہرگزکوئیافس�ر�شوبق�لںیہنیکاجئےیگ�‪�،‬ا�سر� �وزہرشصخاپےنےیک‬
‫�اٹاھئےےئگرگمعلمےکےلسلسںیما�نیک ت‬
‫ہوئےاعام�لوک�دیھکےلاگ�ا�و�ر�ا�سےکاب�ر�ےںیمیعطقہلصیفانس�دیاجائےاگ�ا�سہلصیفوکسنرککافریہانمتکر�ےاگ�ا�ےاک�ش! مںییٹم توہا�‪،‬عیینںیم‬
‫رکا�ا�و�رمیٹیکرط�حینیکسما�و�رعاجز�یاتخای�رکرتا�‪،‬یایہہکںیماناس�نںیہنویح�ا�ن توہا�ا�و�رجمےھیھبویح�انو�ںیکرط�ح‬
‫پدی�اہیہنوہ�اوہتا�‪،‬یاںیمربکتنہ ت‬
‫�د�وبا�ر�ہ نزد�ہرکنےےکدعبمیٹانب�دیاجاتاتاکہںیممنہجےکا�سوہلان�کذع�ا�بےسچباجتامرگ�ا�نوک�ا�سامیشپنیاکہرگزفائد�ہہنچنہپےکساگ�۔‬
 ‫�����‬

‫الل الرَّ ْحمٰ ِن الرَّ ِح ْي ِم‬

‫بِ ْس ِم ّٰ ِ‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجےبحدرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫َّمَع َنْوُلَءٓاَسَتَي۠ۚ‪ِ۰۰۱‬نَع ِاَبَّنلا ِمْيِظَعْلاۙ‪ْ۰۰۲‬يِذَّلا ْمُه ِهْيِف َنْوُفِلَتْخُمؕ‪۰۰۳‬‬

‫یہول�گسک ےک اب�ر�ے ںیم وپچھھچگرک رہےںیہ�ا�س ڑب�ی ربخےکقلعتمسج ےک اب�ر�ے ںیم ہی اتخال�فرک رہےںیہ�‪،‬‬

‫اَّلَكَنْوُمَلْعَيَسۙ‪َّ۰۰۴‬مُثاَّلَكَنْوُمَلْعَيَس‪�(۰۰۵‬انلاب�‪۱‬تا�‪)۵‬‬
‫قیًانییہابیھاج�نںیلےگرھپابیلنیقاہنںیتہبدلجولعم�موہجائےاگ�۔‬
‫�الہلاعتلٰینےدینیکغیلبتاک�ٓاغا�ز�الہلاعتلٰیکیوحد�انتی�‪�،‬رسو�لالہلﷺیکرسالتا�و�ر�ا�نیکاطاعتا�و�ر�ٓاخر�تسجںیما�ولنیو�ٓاخرین‬
‫تام�مولگو�ںاکجعموہناسےایک�‪�،‬اہلہکمالہلاعتلٰیکےاخلق� ق‪،‬ا�د�ر�ا�و�ر�ر�ا�ز�قوہنےوکستمیلرکتےےھت�‪،‬مرگ�اپےنوخ�دساخہتوبعم�د�و�ںوک�الہلےک‬
‫ےھت‪�،‬رسو�لالہلﷺیکریس�ت‬
‫ےھت‪�،‬رسو�لالہلﷺوبن�تےسےلہپیکامت�مزندگیاسیاعمشر�ہںیمگز�ا�رچےک �‬
‫�اتخای�ر�ا�تںیمرشیکےتھجمس �‬
‫�ورک�د�ا�رکیانبپر�اہنںیاص�د�قو�امنیےکاطخ�بےسیھبون�ا�ز�اجاچاکتاھ�‪،‬کوینہکرقیشوک�اپینایس�د�تا�و�ربتیالہلےکاجم�و�رہونےیکتیثیحےساملی‬
‫ماف�د�ا�تاکخو�فاھت�ا�سےئلاہلہکمٓا�پیکرسالتےکاقر�ا�رمںیاچکچہتےےھت�‪،‬مرگسبےسزیا�د�ہرپیاش�ننکاب�تا�نےکےئلرظنیہٓاخر�ت‬
‫تاھ�‪،‬عر�بںیمایقمتےکاب�ر�ےںیمفلتخمایخلا�تےکول�گےتسبےھت�‪�،‬ا�نںیمایکرگ�و�ہ یعوجاسئوی�ںےساتمثرتاھ�و�ہایح�تدعب�ا� مزو�ت‬
‫التبمتاھ‪،‬یجےس مرفایا‬
‫وکامنییکاجبئےر� حوانیمیلسترکتاتاھ ��‪،‬ایکرگ�و�ہایاستاھوجقایمتےکاب�ر�ےںیمکشوشہبںیم �‬ ‫کوماناتتاھرگم�ا�سزندگی سج‬
‫َ‬
‫‪1‬‬ ‫ا ِْن نَّ ُظ ُّن ا ِّل َظ ًّنا َّو َما َ ْن ُن ِبُ ْس َت ْي ِق ِن ْ َ‬
‫ي ‪۳۲‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬ہموتسبایکامگ�ناسرھکےتںیہ�‪،‬قینیمہوکہنںیےہ۔‬
‫وجا�فاص�فاتہکاھتہکرمنےےکدعبکوئیزندگیںیہنےہ�۔‬ ‫�ایکرگ�و�ہایاستاھ ص‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫الدن َيا َو َما ْن ُن ِبَ ْب ُع ْوث ْ‬‫َ َ ُ ْ ٓ ْ ِ َ َّ َ َ َ ّ‬
‫ُ‬
‫‪2‬‬
‫‪۲۹‬۝‬ ‫ِي‬ ‫وقالوا اِن ه اِل حياتنا‬
‫ترجہم�‪:‬جوکھچیھبےہسبامہ�ر�ییہیدنایکیزندگیےہا�و�رہمرہگزمرنےےکدعبد�وبا�ر�ہہناٹاھئےاجئںیےگ۔‬
‫�ایکرگ�و�ہدہریہاھتجوہکاتاھتہکرگ�د�شزمانہیہںیمہالہ�کرکتیےہ۔‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ ّ ُ ْ َ َ ُ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ ُ‬
‫‪3‬‬ ‫الد ْه ُر ‪۲‬۝ ‪۰‬۝‬ ‫ي ِلك َنا اِل‬ ‫وقالوا ما ِه اِل حياتنا الدنيا نوت ونيا وما‬
‫ترجہم�‪�:‬زندگییہیامہ�ر�یدنایکیزندگیےہ�‪،‬ہیںیمہرمتےا�و�رےتیجںیہا�و گ�رر�د�شایا�مےکوس�اکوئیزیچہنںیوجمہںیالہ�کرکتیوہ�۔‬
‫�ایکرگ�و�ہایاستاھجو�دہریہوتنہاھتمرگالہلوک�د�وبا�ر�ہزندگیےنشخب قرپا�د�رہنںیاتھجمساھت�۔‬
‫الاثیہ�‪۳�۲‬‬
‫‪ 1‬ج‬
‫‪ 2‬االنعام�‪۲�۹‬‬
‫الاثیہ�‪۲�۴‬‬
‫‪ 3‬ج‬
 ‫�����‬
‫م ّيُ ْـح ْالع َظ َ‬
‫ام َو ِ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫ه َر ِم ْي ٌم ‪۷۸‬۝‬ ‫قال ْ ِ ِ‬
‫ترجہم�‪:‬ہکاتےہوک�نا�نڈہیو�ںوک نزد�ہرک�ےاگہکبجہیوبسدی�ہوہیکچوہ�ں�؟�۔‬
‫�الہلاعتلٰی نےٓاخر�ت ےکدیقع�ےوک�ذہون�ں ںیم ر�اسخ رکنے ےک ےئل ا�س ذکروک اب�ر اب�ر دہر�ایاتاکہ اناسنی وصت�ر�ا�ت وخایلا�ت ںیمدیجنسگی‬
‫دصقمای�تےسرقیبرتالیااجئےانچنہچبجالہلاعتلٰینےایقمتےکاب�ر�ےںیمحیحص‬
‫�ا�و�ر�ر�استوگئیدیپ�اکیاجسےکا�و�ر�اناس�نوک�ا�سےک ح‬
‫قنہشایب�ن مرفایاتویہول�گبجعتےسہکمےکرہکوچہوبا�ز�ا�ر�ا�و�رجموسل�ںمںی�اپےناپےنامگ�نوقای�ساک�اظاہ�رکرنےےگلہکایک�ایاسہونانکممےہ‬
‫وگیمای�ںکر�رہےںیہکہایکایقمتاک�و�اقع‬
‫�‪،‬چاننہچا�نولگو�ںیکایق�سٓا�ر�ائوی�ںےکاب�ر�ےںیم مرفایارشمکنیایقمتےکاب�ر�ےںیمفلتخمہچ ئ‬
‫وگیمای�ںرک�رہےںیہسجےکٓانےںیموکئیکشںیہن�‪،‬جوکھچہیامگ�نوقای�سرک�رہےںیہ‬
‫ہوناممنکےہ�؟یہا�سمیظعربخےکاب�ر�ےںیمہچ ئ‬
‫�و�ہحیحصںیہن�‪،‬قایمتسجاکحصحیوقتالہلیہوکعمول�مےہتہبد�و�رںیہنہکلبتہبدلجایکتقیقحنبرک�ا�نےکاسمےنٓاجائےیگ�‪،‬ہا�ںتہب‬
‫وہائےاگجےسہیالٹھجتےےھت�۔‬
‫جدل�اہنںیا�سذع�ا�بےکاب�ر�ےںیمولعم�م ج‬

‫ْمَلَا ِلَعْجَن َضْرَاْلا اًدٰهِمۙ‪َّ۰۰۶‬و َلاَبِجْلا اًداَتْوَا۪ۙ‪َّ۰۰۷‬و ْمُكٰنْقَلَخ اًجاَوْزَاۙ‪۰۰۸‬‬

‫وجڑ�ا دیپ�اایک‬
‫وجڑ�ا �‬
‫کای مہ ےن زمنیوک رف�شںیہن انبیا �؟ �ا�و�ر اہپ�ڑ�و�ںوک ںیخیم (ہنںی انبیا)�؟ �ا�و�ر مہ ےن ےھجت �‬

‫َّو اَنْلَعَج ْمُكَمْوَن اًتاَبُسۙ‪َّ۰۰۹‬و اَنْلَعَج َلْيَّلا اًساَبِلۙ‪َّ۰۰۱۰‬و اَنْلَعَج َراَهَّنلا اًشاَعَم۪‪۰۰۱۱‬‬
‫�ا�و�ر مہ ےن اہمت�ر�ی دنینوکٓا�ر�ا�ماک ببس انبیا ا�و�ر ر�ا�توک مہ ےن رپ�د�ہ انبیا ا�و�ر د�نوک مہ ےن وقت ر� �وزگا�ر انبیا�‪،‬‬

‫َّو اَنْيَنَب ْمُكَقْوَف اًعْبَس اًداَدِشۙ‪َّ۰۰۱۲‬و اَنْلَعَج اًجاَرِس اًجاَّهَّو۪ۙ‪۰۰۱۳‬‬

‫�ا�و�ر اہمت�ر�ے ا�وپر مہ ےن اس�ت وبضم�ط ٓاسام�ن انبئے ا�و�ر ایک اتکمچ وہ�ا ر�وشن رچ�ا�غ (سو�ر�ج) پدی�ا ایک�‪،‬‬

‫َّو اَنْلَزْنَا َنِم ِتٰرِصْعُمْلا ًءٓاَم اًجاَّجَثۙ‪َ۰۰۱۴‬جِرْخُنِّل ٖهِب اًّبَح َّو اًتاَبَنۙ‪۰۰۱۵‬‬
‫�ا�و�ر دبلوی�ں ےس مہ ےن رثکب�ت اتہب وہ�ا اپنی ربسایا اتکہ ا�س ےس انا�ج ا�و�ر زبس�ہ اگائںی‬

‫َّوٍتّٰنَجاًفاَفْلَاؕ‪�(۰۰۱۶‬انلاب�‪۶‬تا�‪)۱�۶‬‬
‫�ا�و�رےنھگاب�غ(بیھاگائںی)�۔‬
‫�الہلاعتلٰینےقیلختاکئان�تا�و�رنو�عاناسنیرپکےیےئگاحاسنا�تاکتذکر�ہ مرفایاکہایکیہتقیقحںیہنہکالہلےنولخمقا�تےکےیلومہ�ا�ر�ونر�مزمنی‬
‫کافر�شانبیا�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ًَْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ال ِذي جعل لك الرض مهدا۔۔۔ ‪۵۳‬۝‬
‫‪ٰ 1‬ی ی ن‬
‫س��‪۷�۸‬‬
‫‪ 2‬طہ‪53:‬‬
 ‫�����‬

‫ترجہم�‪�:‬وہیسجےناہمت�ر�ےےیلزمنیاکرف�شاھچبیا�۔‬
‫ً‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫ك ال ْرض َم ْهدا۔۔۔ۚ ‪۱۰‬۝‬ ‫ال ِذي جعل ل‬
‫ترجہم�‪�:‬وہیانسجےناہمت�ر�ےےیلا�سزمنیوکوہگ�ا�ر�ہانبیا�۔‬
‫َ ُ َََ َ ُُ َْ‬
‫ال ْر َض ب َس ً‬
‫‪2‬‬
‫اطاۙ ‪۱۹‬۝‬ ‫ِ‬ ‫وهللا جعل لك‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رالہلےنزمنیوکاہمت�ر�ےےیلرف�شیکرط�حاھچبدیا�۔‬
‫رھزمنیوکساکنرھکےن�‪�،‬زمنییک‬
‫�زمنیوج�ایکزہ�ا�رملییفہٹنھگیک فرات�رسےاپےنوحم�رپرگوھ�مرہیےہرگمتماسےوسحم�سکتںیہنرکتے�‪،‬پ �‬
‫ئے‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫گر�د�شا�و�ر�ا�سیک فرات�رمںیاضناب�طےکےئلاہپ�ڑ�و�ںوکا�سںیموخیم�ںیکرط�حاگ�ڑ�دیا ��‪،‬ا�و�ر�ا�ناہپ�ڑ�و�ںےکچیبںیمد�ر�ےانب �‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ ٰ ً َّ ُ ُ ً َّ َ َّ ُ ْ َ ْ َ ُ‬
‫‪3‬‬
‫ن ‪۱۵‬۝‬‫�۔�۔�۔وانرا وسـبل لعلك تتدو ۙ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�سےند�ریااج�ر�یےیکا�و�ردق�رتیر�اسےتانبئےاتکہمتدہ�ایتاپ�ٔو�۔‬
‫رضو�ر�تےکوقتاہبنےاکبدن�وبتس مرفایا�‪�،‬ا�سےناپنیےکایکریقحرطق�ےےسفلتخم‬
‫پانیوک�ا�نرپدمجنمکرنےا�و�ررھپ�ا�ند�ر�و�ںےس �‬
‫نا�ت‪،‬نابتا�توجام�د�ا�ت‬
‫خت‪،‬خمفلتذہینوفنیسا� صوا�فا�و�رفلتخمذجبا�ت�‪،‬خمفلتولکش�ں�‪�،‬رنوگ�ں�و�الےرم�د�و�وعو�رتو�ںےکالع�و�ہویح�ا �‬
‫سجامنیاس �‬
‫غر�ضرہزیچاکجو�ڑ�اجو�ڑ�ادیپ�اکای�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫اجاۙ ‪۸‬۝‬ ‫َّو َخلَ ْق ٰن ُ ْ‬
‫ك َا ْز َو ً‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رںیہمت( مر�د�و�ںا�و�روع�رتو�ںےک) جو�ڑ�و�ںیکلکشںیمدیپ�اایک�۔‬

‫ك َا ْز َو ً‬
‫اجا۔۔۔ ‪۱۱‬۝‬ ‫م نُّ ْط َف ٍة ثُ َّم َج َعلَ ُ ْ‬ ‫تاب ثُ َّم ِ ْ‬ ‫مَُ‬ ‫هللا َخلَ َق ُ ْ‬
‫ك ِّ ْ‬ ‫َو ُ‬
‫ٍ‬
‫‪5‬‬

‫وجڑ�ےانبدیے(عیینرم�دا�و�روع�ر�ت�)�۔‬ ‫ترجہم�‪�:‬الہلےنمتوکیٹمےسدیپ�اایک�‪،‬پرھہفطنےس�‪،‬پرھاہمت�ر�ے �‬
‫الث َم ٰرت َج َع َل ف ْيَا َز ْو َج ْ ْ َ ْ‬ ‫َ ْ ُ ّ َّ‬
‫‪6‬‬
‫ي۔۔۔ ‪۳‬۝‬ ‫ي اثن ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ك‬ ‫۔۔۔و ِم ِ‬
‫وجڑ�ےدیپ�اےیکںیہ�۔‬ ‫ترجہم�‪�:‬اسیےنرہرط�حےکولھپ�ںےک �‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َِ ْ ُ ّ َ ْ َ َْ َ َ ْ َ ْ ََ ْ َ‬
‫ّ‬
‫‪7‬‬
‫ك تذك ُر ْو َن ‪۴۹‬۝‬ ‫ي لعل‬ ‫ك ش ٍء خلقنا زوج ِ‬ ‫وم ِ‬

‫‪ 1‬الزخرف�‪۱�۰‬‬
‫‪2‬نوح�‪۱�۹‬‬
‫‪ 3‬النحل�‪۱�۵‬‬
‫‪ 4‬النبا�‪۸‬‬
‫‪ 5‬فاطر�‪۱�۱‬‬
‫‪ 6‬الرعد�‪۳‬‬
‫الذار�ت�‪۴�۹‬‬
‫ی‬ ‫‪7‬‬
 ‫�����‬

‫وجڑ�ےانبئےںیہاشیدہکمتا�سےسقبسول۔‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ررہزیچےکمہےن �‬
‫رکاہے�‪،‬‬
‫�ا�و�راس�ر�ےد�نےکاک�ماک�جیکاکھت�ن�‪،‬کلسدنم�ید�و�رکرنےےکےئلرپ�د�ہوپ�شر�ا�تانبئیسجںیماناس�نوسکرر�احتاحصل ت‬
‫�ا�و�ر�د�نوککبساعم�شےکےئلر�وشنانبیا�‪�،‬اسیےنزمنیےکا�وپرسا�تہہتہبہہتوبضم�طوتسممکحا�و�رزیتنو�الےٓاسام�نانبئے�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫ً‬ ‫َّالذ ْي َخلَ َق َس ْب َع َ ٰ‬
‫س ٰو ٍت ِط َباقا۔۔۔ ‪۳‬۝‬
‫‪1‬‬
‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬جسےنہتہبہتاس�تٓاسام�نانبئے�۔‬
‫‪2‬‬
‫َ ً‬ ‫هللا َس ْب َع َ ٰ‬
‫س ٰو ٍت ِطباقاۙ ‪۱۵‬۝‬ ‫َا َ ْل َ َ‬
‫ت ْوا َك ْي َف َخلَ َق ُ‬

‫ترجہم�‪:‬کایدکیےتھںیہنوہہکالہلےنسکرط�حاس�تٓاسام�نہتہبہتانبئے�۔‬
‫جنںیمےسرہ�ایکاک�د�رماینیافصہلاپنچوسملییکاسمفتانتجہے�‪�،‬زمنیےساپنچوسملیدنلب�یکتوہ�ااک�ایکفیثکرپ�د�ہڑچھایاجس‬
‫سےزگ�رکرکوئیاہش�باشقبا�و�رہمکلاعشعںی�زمنیکتںیہنچنہپیتکس�‪،‬ییہوہ�ا�ایکاقنو�نےکتحتد�رجہرح�ا�ر�توکاقبومںیرھکیتےہ‬
‫�‪،‬بکیھہیڈنھٹ�یوہرکلچیتےہا�و�ربکیھرگ�موہکر�‪،‬بکیھدنبہواجتیےہوتبکیھٓاندھیا�و�رطوفا�نیکلکشاتخای�رکریلیتےہ�‪،‬بکیھکشخیتلچےہ‬
‫�ا�و�ریھبکرمطو�ب�‪،‬بکیھاب�ر�شالنےو�الیوہتیےہوتیھبکاب� لدو�ںوک�ا�ڑ�الےاجنےو�الیوہتیےہ�‪،‬طر�حرط�حیکوہ�ائو�ںےسومسوم�ںیکدبتییل‬
‫ےہ‪�،‬زمنیےسونرک�و�ڑسیتالکھلیمد�و�رایکرک�و�ڑاچلسیالکھ گڈر�ییٹنیسرگیڈحر�ا�ر�تو�الاوس�ر�جاکمچیا�‪،‬جو�الہلےکمکحےسایک‬
‫�و�اقعوہتی �‬
‫لےگدنبھےاظن�مےکاطمبقا�ربو�ںاسلو�ںےسامت�ماہج�نوکر�وشینا�و�ررح�ا�ر�تایہمرکرہاہےسجےساناس�نرح�ا�ر�تاحصلرکتاےہ�‪�،‬اسی‬
‫رھزمنیےکفلتخموصح�ںرپجاہ�ںالہلاچہاتہےاب�ر�ش‬
‫حر�ا�ر�تےسوہ�ائںیدنمس�ر�و�ںےسرگ�ماھبپںیاٹاھتیںیہ�‪،‬پرھیہاب�د�لےتنبںیہا�و� پر �‬
‫برسادیاتہے�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َّ َ ۗ َ ْ َ َ َ ُۗ‬ ‫َ ُ َّ ْ ُ ْ ُ ّ ٰ َ َ ُ ْ ُ َ َ ً َ ْ ٗ‬
‫‪3‬‬
‫اب ف َيب ُس ُطه ِف السما ِء كيف يشاء ۔۔۔ۚ ‪۴۸‬۝‬‫الري فت ِثي س‬
‫ا ال ِذي ي ِسل ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلیہےہوجہو�ائو�ںوکاتجیھبےہا�و�ر�و�ہاب�د�لاٹاھتیںیہرھپو�ہا�ناب� لدو�ںوک�ٓاسام�نںیمالیھپتاہےسجرط�حاچہاتہے�۔‬
‫پرھبا�ر�ش ےک ا�س اپنی ےسفلتخم اجان�س�‪ ،‬سزبیا�ں ا�و�ر�انو�ا�ع اقاس�م �‪،‬خمفلت رنتگ ا�و�رخمفلت ذ�ائہق د�ا�رلھپ ا�و�رجانو�ر�و�ں ےک ےئل اچ�ر�ہ‬
‫پدی�اہوتاہے�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ۗ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ ْ ٌ َّ َ ْ ٌ ْ َ ٌ َّ َ ْ ُ ْ َ‬ ‫َ ٌ ّ ُ َ ٰ ٰ ٌ َّ َ ٰ ّ ٌ ّ ْ َ ْ َ‬ ‫َ ْ َْ‬
‫ان يّ ْس ٰق ِبَا ٍء َّوا ِح ٍ ۣد‪۰‬۝‬
‫اب وزرع ونِيل ِصنوان وغي ِصنو ٍ‬ ‫و ِف الر ِض ِقطع متج ِورت وجنت ِم اعن ٍ‬
‫َّ ْ ٰ َ َ ٰ ٰ ّ َ َّ ْ ُ‬ ‫ُُْ‬ ‫َونُ َف ّض ُل َب ْع َض َها َ ٰ‬
‫‪4‬‬
‫ت ِلق ْو ٍم يع ِقل ْو َن ‪۴‬۝‬ ‫ع َب ْع ٍض ِف ال ِ ۭ‬
‫ك‪۰‬۝ اِن ِف ذلِك لي ٍ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ردکیوھزمنیںیمالگالگےطخاپئےاجتےںیہوجایکد�وسر�ےےسلصتمو�اقعںیہ �ان�‪،‬وگ�رےکاب�غںیہ یھک�‪،‬ایت�ںںیہ ھک�‪،‬وج�رےک‬
‫‪ 1‬امللک�‪۳‬‬
‫‪ 2‬نوح�‪۱�۵‬‬
‫‪ 3‬الروم�‪۴�۸‬‬
‫‪ 4‬الرعد�‪۴‬‬
 ‫�����‬

‫�د�رختںیہنجںیمےسھچکاکرہ�ےںیہا�و�رھچکد�وہر�ے�‪،‬سبوکایکیہاپنیریس�ا�برکتاےہرگمزم�ےںیممہیسکوکرتہبانبدیےتںیہا�و�ریسک‬
‫رتمک‪�،‬ا�نبسزیچ�و�ںںیمتہبیساشننای�ںںیہا�نولگو�ںےکےیلوجلقعےساک�مےتیلںیہ�۔‬
‫کو �‬
‫جس اق�د�رطمقل ےن اپین دق�ر�تاکمہل ےس ہیاکئان�تقیلختیک ےہ �‪�،‬اتانظعمی الاش�ن اظن�میسمش ایت�ررککے ا�سوک�اناس�نیک دخمت رپ‬
‫ہے؟ہرگزہنںی�‪،‬لبہک‬
‫مامو�رکر�دیاہے�‪،‬خمفلتولخمقا�تدیپ�اںیکا�و�را�نےک �رز�قاکبدن�وبتسایکےہ�‪،‬کایہیاس�ر�اناظ�ما�سےنوغل�ا�و�ربےاک�ربانیا �‬
‫یہاک�رخانہدق�ر�تابقمدصےہ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ِك ظ ُّن الذ ْ َ‬
‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ً‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َّ َ ۗ َ َ ْ َ‬
‫ال ْر َض َو َما َب ْي َ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ي كف ُر ْوا۔۔۔ۭ ‪۲۷‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ن َما َب ِط ۭ‬
‫ل‪۰‬۝ ذل‬ ‫وما خلقنا السماء و‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےنا�سٓاسام�نا�و� �رزمنیوک�ا�و�ر�ا�سدنایکوجو�ا�نےکد�رمای�نےہوضف�لدیپ�اہنںیرک�دیاہےہیوت�ا�نولگو�ںاکگام�نےہوہنج�ںےن‬
‫کرفکایہے۔‬
‫تورھپوسچوایکالہلا�س قرپا�د�رہنںیہوکساتکہوسعیوعریضتنجو�د� �وز�خایت�رکرلےا�و�راناس�نوک�د�وبا�ر�ہدیپ�ارکےکا�سےکاعام�لا�و�ر�اپینوتمعن�ں‬
‫کاماحسہبرک�ے۔‬

‫َّنِا َمْوَي ِلْصَفْلا َناَك اًتاَقْيِمۙ‪َ۰۰۱۷‬مْوَّي ُخَفْنُي يِف ِرْوُّصلا َنْوُتْاَتَف اًجاَوْفَاۙ‪۰۰۱۸‬‬
‫یبکش ہلصیف اک د�ن اک وقت رقم�ر ےہ�‪ ،‬جس د�نہکوص�ر وھپناک اجئے اگ رھپمت وف�ج د�ر وف�ج ےلچ ٓا�ٔو گے�‪،‬‬

‫ُلاَبِجْلا‬ ‫ِتَرِّيُس‬ ‫اًباَوْبَاۙ‪َّ۰۰۱۹‬و‬ ‫ْتَناَكَف‬ ‫ُءٓاَمَّسلا‬ ‫ِتَحِتُف‬ ‫َّو‬

‫�ا�و�ر ٓاسام�نوھک�ل دیا اجئے اگ وت ا�س ںیم د�ر�و�ا�ز�ے د�ر�و�ا�ز�ے وہجائںی ےگ ا�و�ر اہپ�ڑ الچئے اجئںی ےگ‬

‫ْتَناَكَفاًباَرَسؕ‪�(۰۰۲۰‬انلاب�‪۱�۷‬تا�‪)۲�۰‬‬
‫پسو�ہرس�ا�بوہجائںیےگ�۔‬
‫قایمتےک قوو�عذپیرہونےےسلبقیکاشننای�ںالتبئںیہکًانیقی�اناسنو�ںےکاعام�لیکزج�اکےےئلےلصیفاک�ایکد�نرقم�رہےوجمرق�ر�ہوقت‬
‫سےہنٓاگےوہگانہےھچیپ�‪،‬یجےسفرمایا‪:‬‬
‫ُ َ ّ ٗ ٓ َّ َ َ ْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫َو َما ٔن ِخ ُره اِل ِل َج ٍل ّمعد ْو ٍ ۭد ‪۱۰۴‬۝‬
‫ترجہم‪ :‬ہما�سےکالنےںیمھچکتہبزیا�د�ہاتخریںیہنکررہےںیہ۔‬
‫َ‬
‫‪3‬‬
‫ب ِف ْيهِ۔۔۔‬ ‫۔۔۔و َج َع َل َل ُه ْم َا َج ًل ّل َر ْي َ‬
‫َ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سےنا�نےکرشحےکےیلایکوقترقم�ررکرکاھےہسجاکٓاناینیقیےہ�۔‬
‫‪ 1‬ص�‪۲�۷‬‬
‫‪ 2‬ھود�‪۱�۰�۴‬‬
‫‪ 3‬نب� ارسائیل�‪۹�۹‬‬
 ‫�����‬

‫جبرسیت�یا�و�ر�ٓاخر�یرمتہبوص�رمںیوھپنکام�ر�یاجئےیگ�‪،‬جسیکٓا�و�ا�زلبدنہوتےیہٓاغا� �زٓافرنشیےسایقمتکتدیپ�اہونےو�الےامت�م‬
‫مر�ےوہئےاناس�ناکییکرگ�و�ہد گ�رر�و�ہاپینربق�و�ںےسمسج جوا�نےکاستھلکنٓائںیےگ ��‪،‬ا�و�رہر�امتاپےناپےنیبنےکاستھر�بالزع�ت‬
‫وہائےیگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬ ‫کیاب�رگا�ہںیمڑھک�ی ج‬
‫َ َ ْ ُ ُ َّ ُ َ‬
‫‪1‬‬
‫َ ْيم ندع ْوا ك ان ٍ ؚس ِبـ ِا َما ِم ِه ْم ۔۔۔ ‪۷۱‬۝‬
‫رہاسنیرگ�و�ہوکا�سےکوشیپ�اےکاستھالبئںیےگ۔‬ ‫ترجہم‪ :‬پرھایخ�لرک�وا�سد�ناکبجہکمہ ان‬
‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َٰ ٰ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫م انف ِس ِه ْم َو ِجئنا ِبك ش ِه ْيدا ع ه ٔول ِء ۔۔۔ۧ ‪۸۹‬۝‬ ‫ك ُا َّم ٍة َشه ْي ًدا َعلَ ْي ْم ِّ ْ‬ ‫َ َْ َ َْ َ ُ ْ ُ ّ‬
‫ويم نبعث ِف ِ‬
‫‪2‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم‪�(:‬ا�ےیبنﷺ�اہنںیا�سد�ند�ےربخ� �دا�رکر�د�و�)جبہکمہرہ�امتںیموخ�د�اسیےکاند�رسےایکوگ�ا�ہاٹاھکڑھ�اکریںےگوج�ا�س‬
‫کےاقمبہلںیماہش�د�تد�ےاگ�ا�و�ر�ا�نولگو�ںےکاقمبےلںیماہش�د�تدیےنےکےئلمہںیہمتالئںیےگ�۔‬
‫(�د�وسر�ےوص�رکیتیفیکایب�ن مرفائی)کہا�سیکٓا�و�ا�زےسٓاسام�نٹھپاجئےاگا�و�ر�ا�سںیمد�ر�و�ا�ز�ےنباجئںیےگ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫َّ َ ۗ َ َ َ ْ َ ْ َ ً َ ّ‬ ‫َ َ ْ َ َّ‬
‫‪3‬‬
‫لد َه ِ ۚ‬
‫ان ‪۳۷‬۝‬ ‫السما ُء فكنت وردة ك ِ‬ ‫ت‬
‫ف ِاذا انشق ِ‬
‫ترجہم�‪:‬پرھ(کایےنباگا�سوقت) جبٓاسام�نےٹھپاگا�و�رال�لڑمچ�ےیکرط�حرس�خوہاجئےاگ�؟�۔‬
‫یگ‪،‬یجےس مرفایا‬
‫وھجنھجڑ�د�یاجئے �‬
‫�زمنی �‬
‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫‪4‬‬
‫ت ال ْرض َر ّجاۙ ‪۴‬۝‬ ‫اِذا ُر ّج ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬زمنیا�سوقتابکیرگیالہڈ�الیاجئےیگ�۔‬
‫َ ُْ َ َْ ُ َْ َ‬
‫‪5‬‬
‫ت ال ْرض ِزلزال َهاۙ ‪۱‬۝‬
‫اِذا زل ِزل ِ‬
‫ترجہم�‪:‬جبزمنیاپینوپ�ر�یدش�تےکاستھالہڈ�الیاجئےیگ�۔‬
‫�دکیےتھیہدکیےتھدنلب�وبالاپاہ�ڑ�اپینہگجےساکڑھکرہو�امںیاب� لدو�ںیکرط�حا�ڑنےںیگلےگا�و�رٓاپسںیمرکٹ�اکر�ریز�ہریز�ہوہکر�ا�سرط�حلیھپ‬
‫جائںیےگہکاہج�ںےلہپیھبکاہپ�ڑےھت�‪�،‬وہا�ںریتےکسوعی�‪،‬ہوم�ا�ر�ا�و�رٹچلیدیم�انو�ںےکوس�ا�ا�و�رکھچںیہنوہگا�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫ََٓ‬ ‫َّ َ‬ ‫َََ ُ َ َ ً ْ ً‬ ‫َ َ ْ َٔ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ ْ ُ َ َ ّ ْ َ ً‬
‫اعا َصف َصفاۙ ‪۱۰۶‬۝ ل ٰتى ِف ْيَا ِع َو ًجا ّول‬ ‫ب ن ْسفاۙ ‪۱۰۵‬۝ فيذرها ق‬ ‫ال فقل ين ِسفها ر ِ‬ ‫الب ِ‬
‫ع ِ‬ ‫ويس ــلونك ِ‬
‫َ ً‬
‫ا ْمتا‪۱۰۷ ۭ6‬۝‬

‫‪ 1‬نب� ارسائیل�‪۷�۱‬‬
‫‪2‬النحل �‪۸�۹‬‬
‫الرمحن�‪۳�۷‬‬
‫‪ٰ 3‬‬
‫‪ 4‬الواقعۃ�‪۴‬‬
‫‪ 5‬الزال�‪۱‬‬
‫ت‬
‫‪ 6‬طہ�‪۱�۰�۷��۱�۰�۵‬‬
 ‫�����‬

‫ترجہم�‪:‬یہ ول�گمت ےس وپھچےت ںیہہکٓاخر ا�س د�ن اہپ ک�ڑاہ�ں ےلچ اجئںی ےگ �؟ کوہکہریم�ا�ر�ب ا�نوک� ھدو�ل انبکر ا�ڑ�ا د�ےاگ�ا�و�ر زمنی‬
‫کو�ایاسہوم�ا�رٹچلیدیم�ا�نانب�د�ےاگکہا�سںیممتوکئیلبا�و�رسول�ٹہندکیوھگے۔‬
‫َ ً‬ ‫َ َْ َ َُ ُّ ْ َ َ َ ََ ْ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫تى ال ْرض َب ِرزة ۔۔۔ۚ ‪۴۷‬۝‬ ‫ويم نس ِي ِ‬
‫البال و‬
‫ترجہم‪ :‬جبہکمہاہپ�ڑ�و�ںوکچالئںیےگا�و�رتمزمنیوکباللکربہہن�(صا�فدیم�ا�نیکرط�ح) پائوگے�۔‬
‫ْ ُ‬ ‫ََ ُْ ُ ْ ُ َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ال َبال كل ِع ْه ِن ال َم ْنف ْو ِ ۭ‬
‫ش ‪۵‬۝‬ ‫وتكون ِ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�راہپ�ڑرنگربنگےکدنھےکوہئےا�و�نیکرط�حوہ�ںےگ�۔‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ نَ َّ ْ‬
‫النف َخ َت ْ ي ِن� ا ْر َب ُعون‪،‬قال‪ :‬ا ْر َب ُعون‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل‪ :‬ما ب ي�‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول ِ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة ر ِ ي‬
‫الل ِم َن َّ‬ ‫‪ ُ �:‬نيْ ز� ُل َّ ُ‬ ‫ُ‬
‫َ ْ ً َ َ َٔ َ ْ ُ َ َ َٔ ْ َ ُ َ شَ ْ َ َ َٔ َ ْ ُ َ َ َٔ ْ َ ُ َ َ َ ً َ َ َٔ َ ْ ُ َ َ ث َّ‬
‫الس َم ِاء‬ ‫يوما؟ قال‪ :‬ابيت‪،‬قال‪ :‬ار بعون � ًرا؟قال‪ :‬ابيت‪،‬قال‪ :‬ار بعون سنة؟ قال‪ :‬ابيت‪،‬قال ِ‬
‫َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ً َ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ ْ ُ َ ْ َ َ ْ َ شَ ْ َّ َ َّ ْ‬
‫اح ًدا َو ُه َو ج ْع ُب الذن ِب‪َ ،‬و ِم ْن ُه ُ ي َ�ك ُب‬ ‫� ٌء ِإل َي ْبل‪ِ ،‬إل َعظ ًما َو ِ‬
‫ماء فينبتون كا ينبت البقل‪ ،‬ليس ِمن ِإالنس ِان ي‬
‫خَ ْ ُ‬
‫اللق َي ْو َم ِ‬
‫الق َي َام ِة‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےن مرفایا�د�ونو�ںوص�رکےد�رمای�ناچلسیوہ�ںےگ�‪،‬صاحبہ‪ y‬نےد�ریافتایکچالسی‬
‫�د�ن�؟فرمایامںیںیہنہہکاتکس�‪�،‬انوہ�ںےند�ریافتایکاچلسیےنیہم�؟فرمایاجمےھربخہنںی�‪�،‬انوہ�ںےنرھپ�د�ریافتایکچالسیاس�ل�؟فرمایامںیہییھب‬
‫ےگ‪�،‬اناس�ناس�ر�ےاکاس�ر�اگل‬
‫رھالہلاعت �لٰیٓاسام�نےساپنیربسائےاگ�ا�و�رجسرط�حد�رختاگےتںیہول�گزمنیےساگںی �‬
‫ہنںیہہکاتکس مرفایاپ �‬
‫‪3‬‬
‫سڑجائےاگیلنکایکڈہ�یا�و�ر�و�ہرمککیریڑ�ھیکڈہ�یےہاسیےسایقمتےکد�نولخم�قرمکبیکاجئےیگ�۔‬

‫َّنِا َمَّنَهَج ْتَناَك اًداَصْرِم۪ۙ‪َ۰۰۲۱‬نْيِغاَّطلِّل اًبٰاَمۙ‪َ۰۰۲۲‬نْيِثِبّٰل ۤاَهْيِف اًباَقْحَاۚ‪۰۰۲۳‬‬

‫یبکش د� �وز�خ اھگ�ت ںیم ےہ�‪ ،‬سرکوش�ں اک اکھٹنا وہی ےہ�ا�س ںیم و�ہ دمتو�ں کت ڑپ�ے رہںی ےگ‬

‫اَل َنْوُقْوُذَي اَهْيِف اًدْرَب َّو اَل اًباَرَشۙ‪۰۰۲۴‬اَّلِا اًمْيِمَح َّو اًقاَّسَغۙ‪ً۰۰۲۵‬ءٓاَزَج اًقاَفِّوؕ‪۰۰۲۶‬‬
‫نہیھبک ا�س ںیمیکنخاک زم�ہ ںیھکچ ےگنہ اپنیاک وس�ائےرگ�م اپنی ا�و�ر (ہبیت) پپی ےک �‪�(،‬ا�نوک) پو�ر�ا وپ�ر�ا دبلہ ےلماگ�‪،‬‬

‫ْمُهَّنِا اْوُناَك اَل َنْوُجْرَي اًباَسِحۙ‪َّ۰۰۲۷‬و اْوُبَّذَك اَنِتٰيٰاِب اًباَّذِكؕ‪۰۰۲۸‬‬

‫�اہنںی وت اسح�ب یک وتقع یہ ہن یھت ا�و�ر ےبباکی ےس امہ�ر�ی ٓایوت�ں وک الٹھجتے ےھت�‪،‬‬

‫‪ 1‬الہکف�‪۴�۷‬‬
‫‪ 2‬القارعۃ�‪۵‬‬
‫ـون َٔا ْف َو ًاجــا �‪ ،۴�۹�۳�۵‬حصیــح مســم کتــاب الفـ ت ن‬
‫ـ� َ ب� ُب‬
‫َ ُ َ ْ َ ُ ْ َ ُ ف ُّ َ َ ْٔ ُ َ‬ ‫ٔ‬ ‫خ‬
‫‪ 3‬حصیــح ب�ــاری کتــاب التفسـ یـر ســورہ مع یتســاء لــون ب�ب يــوم ينفــخ ِ ي� الصـ ِ‬
‫ـور فتاتـ‬
‫الن ْف َخ َتـ ْ ي ن‬
‫ـ��‪۷��۴ ۱�۴‬‬ ‫ـ� َّ‬
‫َمــا َبـ ْ نَ‬
‫ي‬
‫ِ‬
 ‫�����‬

‫‪�(۰۰۳۰‬انلاب�‪۲�۱‬تا�‪)۳�۰‬‬ ‫َو َّلُك ٍءْيَش ُهٰنْيَصْحَا اًبٰتِكۙ‪۰۰۲۹‬اْوُقْوُذَف ْنَلَف ْمُكَدْيِزَّن اَّلِا اًباَذَع‬
‫ہم ےن رہ زیچوکھکلرکامش�ررک رکاھ ےہ ا�بمت (�اپےن ےئکاک) مز�ہ وھکچ �‪،‬ہماہمت�ر�ا ذع�ا�ب یہ ھڑباتے رہںی ےگ�۔‬
‫قحتقی ہی ےہہکمنہج الہل ےکمکح ےسافک�رکے ےئلاھگ�ت اگلئےیھٹیب ےہ�‪،‬ہجمن وج�الہل ےک ابغوی�ں�ا�و�رسرکوش�ںاکھٹاکناہے�‪،‬جس ںیم و�ہ‬
‫�ابد�ال �آابا�دتک ڑپ�ے رہںی ےگ�‪�،‬وہا�ں اہنںی اپےن اعام�ل ےک ببسڈنھٹ�ایایپےن ےک اقبل رشم�و�ب ےک اجبئےوھکلاتہو�اپانی ا�و�رستخنفعت‬
‫�ا�و�رسڑ�انڈ�و�الاپپیا�و�رکچوہل�وغری�ہدیاجائےاگ�‪�،‬ا�و�ریہاپنیاتانتزیگر�موہگاکہویمنہج�ںیکاتنںیا�سےسٹکاجئںییگ�۔‬
‫ح ْ ًـي َف َق َّط َع َا ْم َعاۗ َء ُ ْ‬‫ُ ۗ َ‬
‫‪1‬‬
‫ه ‪۱۵‬۝‬ ‫۔۔۔ َو ُسق ْوا َما ًء ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رںیہنجایاسرگ�ماپنیالپیااجئےاگوجا�نیکٓاتنںیکتاک�ٹد�ےاگ�۔‬
‫�ا�سزس�ایکوجہہیےہہکہیدنایںیمرسکیشیکزندگیزگ�ا�رتےا�و�ر�اپےناقعئدپرقائمرہےہکایقمتیھبکاقئمںیہنوہگی�‪،‬مرنےےکدعبکوئی‬
‫�زندگیںیہن �‪� ،‬الہلیک ےبامش�رعنوتم�ں ا�و�ر�اپےن اعام�لاک اسح�ب دیےن ےک ےئلوکئی ر�و�زرشحمںیہن�‪�،‬ا�ن ابغوی�ںنے ابنای�ء کیاہیبنت�توکجوھ�ٹ‬
‫قر�ا�ر�د�ےرکستمیلرکنےےساناک�رکر�دیاتاھحالانہکالہلےنا�نوکتمہبنرک�دیاتاھکہا�سےکرقم�رکر�د�ہاہلاک�را�نیکوتین�ںا�و�روھچٹےڑب�ے‬
‫�اعام�لاکپو�ر�اپو�ر�اریاک�ڈتای�ررک�رہےںیہ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ً َ‬ ‫َ َّ َ َ ْ ُ ْ َ‬
‫‪2‬‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫اما ك ِت ِب ْ َ ۙ‬
‫ي ‪۱۱‬۝ يعل ُم ْو َن َما تفعل ْو َن ‪۱۲‬۝‬ ‫ك ٰل ِف ِظ ْ َ ۙ‬
‫ي ‪۱۰‬۝ كِر‬ ‫واِن علي‬
‫ترجہم�‪:‬حالانہکمترپرگن�ا�ںرقم�رںیہ�‪�،‬ایےسزعم�زاکتبوجاہمت�ر�ےرہلعفوکاجنےتںیہ�۔‬
‫جسںیمذ�ر�ہرھببوھ�لوچ�کںیہنوہگیا�و�رمتںیہا�سیکوج�ابدہیرکنیوہگیےسیج مرفایا‪:‬‬
‫ب َما َق َّد ُم ْوا َو ٰا َث َر ُ ْ‬ ‫َ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ه ۔۔۔ ۧ ‪۱۲‬۝‬ ‫۔۔۔ونَك ُت ُ‬
‫وھچڑ�ےںیہو�ہیھبمہتبثرک�رہےںیہ�۔‬‫ترجہم�‪:‬جوکھچافاع�لانوہ�ںےنےیکںیہو�ہبسمہےتھکلاج�رہےںیہ�ا�و�رجوکھچٓاثا�ر�انوہ�ںےنےھچیپ �‬
‫َ ُ َ ْ ٰ ُ َ َ َ ْ ُ ْ ْ َ ُ ْ ْ َ َّ ْ َ َ ُ ْ ُ ْ َ ٰ َ ْ َ َ َ َ ٰ َ ْ ٰ َ ُ َ ُ َ ْ َ ً َّ َ‬
‫ب ل يغا ِدر ص ِغية ول‬ ‫ال هذا الكِت ِ‬‫وو ِضـع الكِتب فتى المج ِر ِمي مش ِف ِقي ِما ِفي ِه ويقولون ييلتنا م ِ‬
‫ُ َ َ ً‬ ‫َ َْ‬ ‫ىهاۚ‪۰‬۝ َو َو َج ُد ْوا َما َعِلُ ْوا َح ِ ً‬ ‫َ ْ َ ً َّ ٓ‬
‫ِل َا ْح ٰص َ‬
‫‪4‬‬
‫اضاۭ‪۰‬۝ َول يظ ِل ُم َر ّبك ا َحداۧ ‪۴۹‬۝‬ ‫ك ِبية ا‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رانمہاعام�لاسمےنرکھدیااجئےاگا�سوقتمتدکیوھےگہکرجم�مول�گاپیناتک�بزندگیےکاند�ر�اجا�تےسڈ�روہرہےوہ�ںےگا�و�ر‬
‫ہکےتاجتےوہ�ںےگا�و�رکہہرہےوہ�ںےگاہئےامہ�ر�یمکیتخب! یہیسیکاتک�بےہہکامہ�ر�یوکئیوھچٹیڑب�یرحکتاییسںیہنرہیوج�ا�سںیم‬
‫�د�ر�جہنوہگیئ�‪،‬ہوجووجھچکانوہ�ںےنایکاھتو�ہبساپےناسمےناحضراپئںیےگا�و�رریت�ا�ار�بیسکرپذ�ر�املظہنرک�ےاگ�۔‬
‫مرگتمولگو�ںےنرہنتہیبوکسان�ا�نانسکرخو�دہیاپیناجنو�ںرپملظایکتاھ�‪،‬لذہ�ا�ا�سد�ر�دنا�کذع�ا�با�و�ر�د�ائیمرسو�ائیوکھجالٹنےو�الو�ا�باپینرسکیش‬

‫‪ 1‬حممد�‪۱�۵‬‬
‫‪ 2‬االنفطار �‪ �۰‬ت‪۱�۲��۱‬‬
‫‪ٰ 3‬ی ی ن‬
‫س��‪۱�۲‬‬
‫‪ 4‬الہکف�‪۴�۹‬‬
 ‫�����‬

‫�ا�و�ربد�اعاملوی�ںاکمز�اوھکچ�‪�،‬ا�بمہذع�ا�بںیمفیفخترکنےےکاجبئےرہ�ٓا�نا�و�رہر�وقتاضافہیہرکیںےگ�۔‬

‫َّنِا َنْيِقَّتُمْلِل اًزاَفَمۙ‪َ۰۰۳۱‬قِٕىٓاَدَح َو اًباَنْعَاۙ‪َّ۰۰۳۲‬و َبِعاَوَك اًباَرْتَاۙ‪۰۰۳۳‬‬

‫’’قیًانی پرہزیگا�رولگو�ں ےک ےیلاکمایبی ےہ�‪،‬باغا�ت ںیہ ا�و�ر انوگ�ر ںیہ ا�و�رونجو�ا�نونک�ا�ر�ی مہرمعوع�رتںی ںیہ�‪ ،‬چلھ‬

‫َّو اًسْاَك اًقاَهِدؕ‪۰۰۳۴‬اَل َنْوُعَمْسَي اَهْيِف اًوْغَل َّو اَل اًبّٰذِكۚ‪۰۰۳۵‬‬

‫کےت وہئے اج�م رش�ا�ب ںیہ�‪� ،‬وہا�ں ہن وت و�ہ وہیب�د�ہ ابتںیںینس ےگ ا�و�ر ہن یہ وھجٹںی ابتںیںینس ےگ �‪،‬‬

‫اًباَسِحۙ‪۰۰۳۶‬‬ ‫ًءٓاَطَع‬ ‫َكِّبَّر‬ ‫ْنِّم‬ ‫ًءٓاَزَج‬

‫(�ا�ن وک) تری�ے ر�ب یک رط�ف ےس (�ا�ن ےک کین اعام�ل اک) یہ دبلہ ےلم اگ وج اکفی اناع�م وہگا‬

‫اَمُهَنْيَب‬ ‫اَم‬ ‫َو‬ ‫ِضْرَاْلا‬ ‫َو‬ ‫ِتٰوٰمَّسلا‬ ‫ِّبَّر‬

‫(�ا�س ر�ب یک رط�ف ےس ےلم اگ وجہک) �ٓاسامنو�ں اک ا�و�ر زمنی اک ا�و�ر وج ھچک ا�ن ےک د�رمای�ن ےہ‬

‫ِنٰمْحَّرلااَلَنْوُكِلْمَيُهْنِماًباَطِخۚ‪�(۰۰۳۷‬انلاب�‪۳�۱‬تا�‪)۳�۷‬‬
‫�ا�ناکرپ�و�ر�دگا�رےہا�و�رڑب�یششخبرکنےو�الاےہ�‪،‬کیسوکا�سےساب�تتیچرکنےاکاتخای�رںیہنوہگا�۔‬
‫مرجمو�ںا�و�رباغوی�ںکےاقمبہلںیمو�ہیقتمول�گوج�الہلیکٓایا�ترپ�ایام�نالئے�‪�،‬الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکاطاعتںیمزندگیزگ�ا� �ری� نج‪،‬وہ�ں‬
‫نےالہلیکڑکپسےڈ�رتےوہئےزندگیزگ�ا�ر�یہکٓاخرایکد�نر�بیکاب�رگا�ہںیمڑھک�ےوہکر�ز�ر�ہز�ر�ہاکحاس�بدیانہے�‪،‬یجےسامقل�نےن‬
‫�اپےنےٹیبےس مرفایاتاھ�۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫م َخ ْر َدل ف َتك ْن ِ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ك ِمثقال َح َّب ٍة ِّ ْ‬ ‫ن َّ َ ٓ ْ َ ُ‬
‫الس ٰم ٰو ِت ا ْو ِف ال ْر ِض َي ِت ِبَا ُۭ‬
‫هللا‪۰‬۝ ا ِّن َ‬
‫هللا‬ ‫ف صْ َـر ٍة ا ْو ِف‬ ‫ٍ‬ ‫ٰي ُب َ َّ اِنا اِن ت‬
‫َل ِط ْي ٌف َخب ْ ٌ‬
‫ي ‪۱۶‬۝‬
‫‪1‬‬
‫ِ‬
‫ترجہم‪�(:‬ا�و�رامقل�نےناہکاھتہک) یباٹ! کوئیزیچر�ائیےکد�انہرب�ابریھبوہا�و�ریسکاٹچ�نںیمایٓاسامنو�ںایزمنیںیمںیہکیپھچوہئیوہالہلاسے‬
‫ناک�لالئےاگ�‪�،‬و�ہاب�ریکںیبا�و�رابخربےہ۔‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ْ َ ْ ْ َ َ‬
‫ال َذ َّر ٍة َخ ْ ً‬
‫‪2‬‬
‫َ‬
‫ّ ّ َّٗ‬
‫ي ۧه ‪۸‬۝‬
‫َ‬
‫م ّي ْع َمل ِمثقال ذر ٍة شا‬ ‫يا َّ َ‬
‫ي ٗ ۭه ‪۷‬۝ َو َ ْ‬ ‫ف ْن يعمل ِمثق‬
‫ترجہم�‪:‬پرھسجےنذ�ر�ہرب�ابریکینیکوہگیو�ہا�سوکدیھکےلاگ�ا�و�رسجےنذ�ر�ہرب�ابردب�ییکوہگیو�ہا�سوکدیھکےلاگ�۔‬
‫َ َ َ ُ ْ َ َ ْ َ ْ ْ َ َ ْ ْ ٰ َ ِ َ َ ُ ْ َ ُ َ ْ ٌ َ ْ ًٔ ‪۰‬۝ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َّ ٍ ِّ ْ َ َ‬
‫م خ ْرد ٍل‬ ‫ونضع المو ِازي ال ِقسط لِيو ِم ال ِقيمة فل تظلم نفس شـي ـ ـاۭ واِن كن ِمثقال حبة‬

‫‪ 1‬لقمان�‪۱�۶‬‬
‫‪ 2‬الزلزل�‪۷�،۸‬‬
 ‫�����‬
‫ابَاۭ‪۰‬۝ َو َك ٰف ِب َنا ٰح ِسـب ْ َ‬
‫ي ‪۴۷‬۝‬
‫ََْ َ‬
‫اتين ِ‬
‫‪1‬‬
‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬قایمتےکر�و�زمہکیھٹکیھٹوتلےنو�الےرت�ا�ز�ورکھدیںےگرھپیسکصخشرپذ�ر�ارب�ابرملظہنوہگا�‪،‬جساکر�ائیےکد�انےرب�ابریھبھچک‬
‫کایدھر�اوہگاو�ہمہاسمےنےلٓائںیےگا�و�راسح�باگلنےےکےیلمہاکفیںیہ۔‬
‫رقا�رپائںیےگا�و�ر�الہلاہنںیانےکوقت�یا�و�راعام�لاصلحےکےلصںیموتنج�ںںیمد�اخل مرفائےاگ َ�‪،‬ج َع َل َنا َّ ُ‬
‫الل‬ ‫�و�ہاتماح�نںیمکامای�بوکامر�ا�ن �‬
‫ےگ‪�،‬الہلا�نیکز�وجتیںیم�ا�نےکمہنسونک�ا�ریا�ں�‪،‬برھپو� شراب�ب‬
‫�‪،‬جاہ�ںوگ�را�و�رانو�ا�عواقاس�مےکرتہبینذ�ائےقو�الےلھپاھکئںی �‬ ‫ِم نْ ُ� ْم ان‬
‫کےابعثابرھ�ےوہئےاتسپنو�ںو�الای�ں�‪،‬شر�م حوای�و�الای�ں�‪،‬خوبوص�ر�تٓاکنوھ�ںو�الای�ںا�و�رحمتبو�التفرھکےنو�الای�ںوح�ریںد�ےاگںیہنج‬
‫کیساناس�نےنایجنےنہنوھچ�اہوگایجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ ْ َ ُ ْ ٰ ٰ ُ َّ‬
‫الط ْر ِف َا ْ َ‬
‫ت ٌ‬
‫‪2‬‬
‫اب ‪۵۲‬۝‬ ‫و ِعنده ق ِصت‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�ا�نےکاپ�سرشیمیلمہنسویبیا�ںوہ�ںیگ�۔‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ّ ُ ْ ٔ ُ ِٔ ْ َ ْ‬ ‫َ ُ ْ ٌ ْ ٌ ََْ َ‬
‫‪3‬‬
‫ن ‪۲۳‬۝‬
‫ال اللولـو المكنو ِ ۚ‬ ‫ي ‪۲۲‬۝ كمث ِ‬
‫وحور ِع ۙ‬
‫وخوص�ر�تٓاکنوھ�ںو�الیوح�ریںوہ�ںیگ�‪�،‬اییسنیسحےسیجاپھچکر�رکےھوہئےومتی۔‬ ‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�ا�نےکےئل ب‬
‫ٌ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ف‪۰‬۝ ْل يَ ْطم ْ ُ‬ ‫ْ َّ ٰ ٰ ُ َّ‬
‫‪4‬‬
‫ث َّن اِن ٌس ق ْبل ُه ْم َول َجا ّ ۚ‬
‫ن ‪۵۶‬۝‬ ‫ِ‬ ‫الط ْر ِ ۙ‬ ‫ين ق ِصت‬ ‫ِف ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�نوتمعن�ںےکد�رمای�نیچیناگنہو�ںو�الی(حو�ریں) ہو�ںیگںیہنجویتنج�ںےسےلہپیھبکیسکاناس�ناینجےنہنوھچ�اوہگا�۔‬
‫�وہا�ںو�ہاکفو�ر�‪،‬سونھٹیکٓامزی�شو�الیا�و�ر�د�وسر�یرش�ابو�ںےکےتکلھچوہئےاج�م جرپا�مون�شرکیںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َّ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ َ ُ‬
‫‪5‬‬
‫اج َها كف ْو ًراۚ ‪۵‬۝‬ ‫اِن البار يشبن ِم ك ٍس كن ِمز‬
‫ترجہم�‪:‬نکیول�گتنجںیمرش�ا�بےکایےساسغرںیئپےگنجںیمٓا�باکفو�ریکٓامزی�شوہگی�۔‬
‫مرگ�ا�سےسدما�غںیموکئیوتف�ردیپ�اںیہنوہاگ�‪،‬نجیتوہا�ںرہوہیب�د�ہ�‪،‬جوھٹیا�و گ�ردن�یاب�تےننسےسوفحم�ظوہ�ںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫ٰ‬ ‫َّ ً ٰ‬ ‫َ َ ْ َ َ َْ‬ ‫َ َ ُ‬
‫‪6‬‬
‫ل ي ْس َمع ْو َن ِف ْيا لغ ًوا ّول تث ْ ًِيۙ ‪۲۵‬۝ اِل ِق ْيل َسل ًما َسل ًما ‪۲۶‬۝‬
‫ےسال�میہالس�میکٓا�و�ا�زیں �ٓارہیوہ�ںیگ�۔‬
‫ترجہم�‪�:‬وہا�ںو�ہوکئیےبوہ�د�ہالک�مایگان�ہیکاب�تہنںینسےگ�‪،‬بسرہرط�ف س‬

‫‪ 1‬االنبیائ�‪۴�۷‬‬
‫‪ 2‬ص �‪۵�۲‬‬
‫‪ 3‬الواقعۃ�‪۲�۲�،۲�۳‬‬
‫الرمحن�‪۵�۶‬‬
‫‪ٰ 4‬‬
‫‪5‬الدھر�‪۵‬‬
‫‪6‬الواقعۃ�‪۲�۵�،۲�۶‬‬
 ‫�����‬
‫َّ َ ْ َ َ َ ْ‬
‫‪1‬‬
‫۔۔۔ل لغ ٌو ِف ْيا َول تث ِْي ٌم ‪۲۳‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬جسںیمہنای�و�ہوگئیوہگیہندبکر�د�ا� �ری�۔‬

‫َمْوَي ُمْوُقَي ُحْوُّرلا َو ُةَكِٕىٰٓلَمْلا اًّفَصؕۗۙ‪ ١‬اَّل َنْوُمَّلَكَتَي اَّلِا ْنَم َنِذَا‬
‫جس د�ن ر�و�ح ا�و�ر رفشےت ںیفص ابند�ھڑھک�ے وہ�ں ےگ وتوکئی الک�م ہنرکسےک اگ رگم ےسج رمحنٰ اجا�ز�ت‬

‫ُهَل ُنٰمْحَّرلا َو َلاَق اًباَوَص‪َ۰۰۳۸‬كِلٰذ ُمْوَيْلا ُّقَحْلاۚ‪ْ ١‬نَمَف َءٓاَش َذَخَّتا ىٰلِا ٖهِّبَر اًبٰاَم‪۰۰۳۹‬‬
‫�د�ےد�ےا�و�رو�ہکیھٹاب�تزبا�نےساکنلے�‪،‬یہد�نقحےہا�بوجاچہےاپےنر�بےکاپ�س(نکیاعام�لرکےک) ھٹاکناانبلے�‪،‬‬

‫ۤاَّنِا ْمُكٰنْرَذْنَا اًباَذَع اًبْيِرَق۬ۚۖ‪َ ١‬مْوَّي ُرُظْنَي ُءْرَمْلا اَم ْتَمَّدَق ُهٰدَي‬
‫ہم ےنںیہمترقنعیبٓانے و�الے ذع�ا�ب ےس ڈ�ر�ا دیا ا�و�ر (چوکانرک�دیا) ہے�‪ ،‬جس د�ن اناس�ن اپےن اہتوھ�ںیک‬

‫َوُلْوُقَيُرِفٰكْلاْيِنَتْيَلٰيُتْنُكاًبٰرُت‪�(۰۰۴۰‬انلاب�‪۳�۸‬تا�‪)۴�۰‬‬
‫کامئیوکدیھکےلاگا�و�راکفرےہکاگہکاک�ش! مںییٹموہجاتا۔‬
‫�ر�و�زحمرشجب بس شرفوت�ں ںیم افلض ربج�ائلی امنی ا�و�ر�د�وسر�ےرفشےت ر�ب ےک د�ربا�رمںی رس� گفادن�ہ وہکرفص ابندھےڑھک�ے وہ�ں‬
‫گے�‪�،‬ا�و�ر�الہل املک وی�م الدینسجیک اب�رگا�ہ ںیم ا�سیکتمظع �‪،‬یہتب ا�و� جراللت ےک ابعث ریغباجا�ز�توکئییھب اناس�ن ایفرشےت بلاشکئی‬
‫یاشافعتایعد�التےکاک�مںیمدم�اختلیکرج�ا�توحوصہلںیہنرککسںیےگ�ا�و�رجےساجا�ز�تےلمیگو�ہقحاب�تںیمیہافشعترک�ےاگ�‪،‬یجےس‬
‫فرمایا‪:‬‬
‫َ ْ َ َّ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ٗ ٓ َّ ْ‬
‫‪2‬‬
‫۔۔۔ م ذا ال ِذي يشفع ِعنده اِل ِبـ ِاذ ِنهٖ ۔۔۔ ‪۲۵۵‬۝‬
‫ترجہم‪� :‬ایاسوک�نےہوجا�سیکاجا�ز�تےکریغبا�سےکاہ�ںافس�ر�شرکےکس۔‬
‫َّ ْ‬ ‫َ ْ َ َ َ َّ َ ْ‬
‫‪3‬‬
‫َ ْيم َي ِت ل تك ُم نف ٌس اِل ِبـ ِاذ ِنهٖ ۔۔۔ ‪۱۰۵‬۝‬
‫ترجہم‪:‬جبو�ہد�نٓائےاگوتیسکیکاجم�لہنوہگیالاہیہکالہلیکاجا�ز�تےسھچکرع�ضرک�ے۔‬
‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َ ْ َ َّ ُّ ُ ُ‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل وال يتك يوم ِئ ٍذ ِإل الرسل‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪:‬فقال رسول ِ‬
‫‪4‬‬
‫�اب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےن مرفایا�ا�سد�نرسولو�ںےکوس�ا�ا�و�رکوئیاب�تہنرکسےکاگ�۔‬
‫‪ 1‬الطور�‪۲�۳‬‬
‫‪ 2‬البقرۃ�‪۲�۵�۵‬‬
‫‪ 3‬ھود�‪۱�۰�۵‬‬
‫َ ُ ْ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ُ ٌ َ ْ َ نَ ض َ ٌ َ َ ّ َ نَ َ ٌ‬ ‫َ ُ َْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫خ‬
‫ـه تعــال وجــوه يوم ِئـ ٍـذ � ِ�ة ِإل ر ِب�ــا � ِظرة�‪،۷��۴ ۳�۷‬حصیــح مســم ِكتــاب ِإال ي�ــان‬
‫‪ 4‬حصیــح ب�ــاری ِكتــاب الت ْو ِحيـ ِـد ب�ب قــو ِل الـ ِ‬
‫ـ� الکـ بـری للنسـ ئ‬
‫ـا��‪ ،۱�۱�۴�۲�۴‬مســند امحــد �‪۷�۹�۲�۷‬‬ ‫َ ب� ُب َم ْع ِر َفــةِ َط ِر يـ ِـق ُّ‬
‫الر ْٔو َيةِ �‪،۴�۵�۱‬السـ ن ن‬
 ‫�����‬

‫�ا�ےاغفلولگو�!یفےلصاک�و�ہد�نًانیقی�ٓانےو�الاہے�‪�،‬الہلاپےنلضفو�احاس�نےسا�نوخ�شوبیصن�ںوکرکتیمےکوط�رپرمزیداناع�مو�اکر�ا�مےسون�ا�ز�ے‬
‫گاعیینالہلیکرط�فےسد�ا�د�و�دہشیک �رفا�و�انیوہگیوجبکیھمتخہنوہگی�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ٌَ‬ ‫ل َِّلذ ْ َ َ ُ ْ ٰ‬
‫‪۰‬۝ ‪1‬‬
‫ي ا ْح َسـنوا الُ ْسن َو ِز َيدة ‪۲۶‬۝‬ ‫ِ‬
‫ترجہم‪ :‬جنولگو�ںےنالھبئیاکطریہقاتخای�رکایا�نےکےئلالھبئیےہا�و�رمزیدفلض۔‬
‫ٰ ُ‬ ‫َ ْ َ ۗ َ ْ َ َ َ َ َ ٗ َ ْ ٌ ّ ْ َ ‪۰‬۝ َ ُ ْ ِّ ْ َ َ َ‬
‫‪2‬‬
‫م فز ٍع ّ ْي َم ِٕى ٍذ ا ِمن ْو َن ‪۸۹‬۝‬ ‫م جاء ِبلسن ِة فله خي ِمناۚ وه‬
‫ترجہم�‪:‬جوصخشالھبئیےلرکٓائےاگاسےا�سےسزیا�د�ہرتہبہلصےلماگا�و�رایےسول�گا�سد�نےکہو�لےسوفحم�ظوہ�ںےگ�۔‬
‫م َجاۗ َء ب ْلَ َـس َـن ِة َفلَ ٗه َخ ْ ٌ ْ َ‬ ‫َ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ي ِّمنا۔۔۔ ‪۸۴‬۝‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬جوکوئیالھبئیےلرکٓائےاگا�سےکےئل�ا�سےسرتہبالھبئیےہ�۔‬
‫�او�رالہلاعتلٰینےہجمنا�و�رجتنیکرط�فاجنےو�الےد�ونو�ںر�اسوت�ںےکاب�ر�ےںیمو�اضحوط�رالتب�دیاےہ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫َ َ َ ْ ٰ ُ َّ ْ َ ْ‬
‫‪4‬‬
‫يۚ ‪۱۰‬۝‬
‫وهدينه النجد ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�(ینیکا�و�ربد�یےک) �د�ونو�ںامنیا�ںر�اسےتاسے( ہنںی) �دکاھدیے�؟�۔‬
‫�الہلےنمترپحتجاقئمرک�د�یےہا�با�ند�ونو�ںر�اسوت�ںںیمےسسجرپتمانلچدنسپرک�وہلصیفاہمت�ر�ےاپےناہتوھ�ںںیمےہ�‪،‬لوگو! �ر�و�زرشحم‬
‫مںیالہلاملکوی�مالدینےکوضح�رکڑھ�ےوہکر�اعام�لاکحاس�بدیےناک�وقتتہبد�و�رہنںیہکلبرقیبٓالاگےہ ل�‪،‬ذہ�اسانوس�ںیکڈ�و�رکوملابےنھجمس‬
‫کےاجبئےرصتخممسوھج�ا�و�ردلج�یہلصیفرکولتاکہا�سد�ناتھچپنانہڑپ�ے�‪،‬ہکںیالبسیےکاکہب�و�ےںیمٓاکریہہنوسچےنوگلکہابیھوتملیب‬
‫رکو�ںرھپ�الہلاعتلٰیسےاعمفیامنگول�ںاگ�‪،‬یایہہنوسچےنوگلکہہیوملو�یول�گوت‬
‫رضو�ر�یےہہی ل‬
‫ےہ‪�،‬ابیھرمعہیایکہے�ابیھہیاک�م �‬
‫�زندگیڑپ�ی �‬
‫رہاس�ناپےن‬
‫بسالہلےسڈ�ر�اتےیہرہےتںیہاییسوکئیاب�تیہںیہنالہلاعتلٰیبڑ�اغوف�ر�رحمےہو�ہشخبد�ےاگ�‪،‬باھئوی! �ا�ستخسرتیند�نںیم ان‬
‫تام�ماعام�لوکدیھکےلاگوجا�سےنےیکےھت�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫‪5‬‬ ‫۔۔۔و َو َج ُد ْوا َما َعِلُ ْوا َح ِ ً‬
‫اضا۔۔۔ ۧ ‪۴۹‬۝‬ ‫َ‬
‫ترجہم‪ :‬جوجوکھچانوہ�ںےنایکتاھ�و�ہبساپےناسمےناحضرپائںیےگ۔‬
‫ۢ َ َّ َ َّ‬ ‫يُ َن َّب ُٔوا ْالنْ َس ُ‬
‫‪6‬‬
‫ان َ ْي َم ِٕى ٍذ ِبَا قد َم َواخرَ‬ ‫ِ‬
‫وھچڑ�ااھت�۔‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سر� �وز�اناس�نوکاتجدیااجئےاگہکا�سےنایکٓاگےاجیھباھتا�و�رایکےھچیپ �‬

‫‪ 1‬یونس�‪۲�۶‬‬
‫‪2‬النمل �‪۸�۹‬‬
‫‪ 3‬القصص ‪۸��۴‬‬
‫‪ 4‬البلد�‪۱�۰‬‬
‫‪ 5‬الہکف�‪۴�۹‬‬
‫‪ 6‬القیامۃ�‪۱�۳‬‬
 ‫�� ���‬
‫َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ ٌ َّ َ َّ َ ْ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ٰ ٓ َ ّ ُ َ َّ ْ َ ٰ‬
‫‪1‬‬
‫ت لِغ ٍد۔۔۔ ‪۱۸‬۝‬‫ي ا َم ُنوا اتقوا هللا ولتنظر نفس ما قدم‬ ‫ييا ال ِذ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےولگو! جوایام�نالئےوہالہلےسڈ�ر�وا�و�ررہصخشہیدکیےھہکا�سےنلکےکےیلایکاسما�نایکےہ۔‬
‫�ا�سوقتدیم�ا�نرشحممںیسامےنضیغوغبضےسیتٹھپمنہجوک�دیھکرکافک�رورشمکنیٓا� �رز�وکریںےگہکاک�شو�ہدنایمںیپدی�اہیہنوہ�اہوتایا�ا�ب‬
‫وہائےا�و�ر�ا�سوہلان�کذع�ا�بےساجن�تاپاجئے�۔‬
‫میٹےکاستھیٹم ج‬
‫�ابوب �رز�ہالسیم‪:t‬‬
‫ٔ‬ ‫َ َ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫اختلف ِ ي� امسه وامس ابيه‪ ،‬واحص َما ِ ف ي� ذلك قول من قال‪ :‬امسه نضلة ْب ن� عبيد‪َ ،‬و ُه َو قول امحد ب ن� حنبل‪ ،‬يو� ي�‬
‫مع� امسه نضلة ْب ن� َع ْبد الهل‬
‫ب ن� ي ن‬
‫‪2‬‬
‫‪a‬ا�و�رحیٰییبننیعم‪�a‬ا�ناکنا�مہلضننبدبع�الہلایب�نرکتےںیہ�۔‬
‫ےہ�‪،‬اما�ماحدمبنلبنح �‬
‫�ا�نےکا�و�ر�ا�نےکو�الدکےان�مںیماتخال�ف �‬
‫َ‬
‫ُويقال‪ :‬نضلة ب ن� ْعرو‬
‫بضعا�ناکنا�مہلضننبرمع�وبای�نرکتےںیہ�۔‪3‬‬
‫ا� ُع َب ْيد الهل ْب ن� ْ َ‬
‫ال ِارث ْب ن� حبال ْب ن� ربيعة‬ ‫وقال ض‬
‫بع�م‪ :‬ب ن‬
‫�ا�و�ربضعاہلملعابندیبع�الہلنباح�ر�ثنبابح�لنبریبہعایب�نرکتےںیہ�۔‪4‬‬
‫َ َّ‬
‫الل ْ ن� نضلة‬ ‫ٔ‬
‫ان ولده يقولون‪ :‬امسه ع ْبد ب‬
‫�و�اقد�یےکوقب�لا�و�ر�ا�نےکو�الدکانا�مدبع�الہلنبہلضنایب�نایکجاتاہے�۔‪5‬‬
‫�ا�ناکقلعتہلیبقاسملنبافصیٰ سےاھت�۔‬
‫ّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل فتح مكة‬ ‫قد�ا َو شَ َ َ ُ‬ ‫ٔ‬
‫الل صل‬
‫ول ِ‬ ‫�د َمع َرس ِ‬
‫اسمل ي ً ِ‬
‫�ٓا�پتثعبوبن�یےکابدت�ائیزمانےںیمرشم�فہباسال�موہئےا�و�رفحتہکمںیمرسو�لالہلﷺےکاستھےھت�۔‬
‫ّ‬ ‫ْ َ َ َ َ َٔ َ َ َ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َٔ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ ٓ َ ُ ُّ َ‬
‫الل ْب ِ ن� خطل وبناته الف ِاسق ِة‪،‬قال ا ُبو َ ب ْ�زة‪ :‬فق َتل ُت ُه َو ُه َو ُم َت َع ِل ٌق‬
‫اس ا ِم ُنون ك ُه ْم غ ْي َ� َع ْب ِد ِ‬ ‫عن ا ِب ي� ب�زة قال‪:‬الن‬
‫َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َْ‬ ‫َٔ‬
‫ِب� ْس َت ِار الك ْع َب ِة‪َ .‬ي ْع ِ ن ي� َع ْبد ِ‬
‫الل ْب نَ� خط ٍل‪.‬‬
‫وک ماا�نلمیئگسجیکوجہےسٓا�پﷺیکاصحزب� �اد�یاکحلم‬
‫دبالہلنبلطخےکوس�اسب �‬
‫رپ ع) �‬
‫ںیہ(فحتہکمےکومقع �‬
‫� با بو �رز�ہ‪t‬فرماتے �‬

‫احل��‪۱�۸‬‬
‫‪ 1‬ش‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 2‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب �‪۱�۶�۱�۰‬؍�‪۴‬‬
‫ف ٔ‬
‫‪ 3‬ت�ذيب الامكل ي� اامسء الرجال�‪۴�۰�۷‬؍�‪۲�۹‬‬
‫ا� سعد�‪۲�۲�۳‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 4‬بن‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫‪ 5‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة �‪۴�۰�۱‬؍�‪۳‬‬
 ‫�� ���‬

‫اچنہپدیا۔‪1‬‬
‫وکا�سےکرفیککر� �دا�رتک �‬
‫� سااق�طوہگایتاھ با بو �رز�ہ‪t‬فرماتےںیہو�ہہبعکاکغال�فڑکپکرٹلاکہو�اتاھمںیےناسےینعیدبع�الہلنبلطخ �‬
‫ٌَ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َٔ ْ ُ َ َ َٔ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ْ َٔ َ ْ َ َ َٔ ْ َ ّ َ َ ُ ْ‬
‫الل ُم ْر ِ ن ي� ِب َع َم ٍل ا َع ُل‪ .‬قال‪ :‬ا ِم ِط االذى َع ِن الط ِر ِيق ف ِإن ُه لك َص َدقة‪.‬‬
‫ل قال‪ :‬قل ُت َ ي� َر ُسول ِ‬
‫عن ا ِب ي� ب�زة االس ِ ِي‬
‫�ابوب �رز�ہالالسیم‪ t‬سےرم�و�یےہمںیےنرع�ضیکا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!جمےھوکئیایاسعلماتبیےئوجمںیرک�و�ں ��‪،‬رسو�لالہلﷺےن‬
‫�ا�رشا�دفرمایا�ر�اسےتےسایذ�اہپاچننےو�الیزیچ�(کانےٹرھتپوغری�ہ�)�د�و�رکر�وییہاہمت�ر�یریخ�ا�تےہ�۔‪2‬‬
‫ّ‬ ‫ن َ َ َ َ َ َ َٔ ْ ُ َٔ َ َ ْ َ َ َٔ ْ َ َ َّ ْٔ‬
‫الرا ِس َو ِالل ْح َي ِة‬ ‫حدثنا سيار با� سالمة قال‪ :‬رايت ا ب� ب�زة ابيض‬
‫وکدیسر�ا�و�ر�د�ا�ڑھیو�الا� کیداھ�۔‪3‬‬
‫سای�ربنالسمہےسرم�و�یےہہکںیمےنابوب �رز�ہ فس‬
‫وح� مع عل ْب ن� َٔا� طالب قتال خ‬
‫الوارج ب� نل�روان‬ ‫ض‬
‫بي‬ ‫ي‬
‫�ٓا�پ‪ t‬نرہ�و�ا�نںیموخ�ا�ر�جےکاتق�لںیمسدیناعیلنبابوطالبےکاستھےھت�۔‪4‬‬
‫رغوب�ں�ا�و کسم�رونی�ںوککاھناھکالتے‬
‫ےھت‪�،‬ابندعسکابای�نےہہکا�ناکعموم�لاھتکہحبصوشا�م ی‬
‫�ابوب �رز�ہ‪t‬ناہیت کاپزی�ہاخال�قوکر�د�ا�رکےاحمل �‬
‫تےھ�۔‬
‫ً ْ َٔ‬ ‫ُ ً ْ ٌ‬ ‫َ‬ ‫ََ ْ ٌ‬ ‫َ َّ َ َ ْ َ َ ُ ْ نُ َ َ َ َ َّ ْ ن ُٔ ّ َٔ َ َ َٔ‬
‫َ‬
‫م ا نَّ َ�ا كن ْت ِل ِب ي� َ ب ْ�زة َجف َنة ِم ْن ث ِ� ٍيد غ ْد َوة َو َجف َنة َع ِش َّية ِلل َر ِام ِل‬
‫حدثنا السن ب� ح ِك ي ٍ� قال‪ :‬حدثت ِ ي� ا ِ ي‬
‫َو ْال َي َت َام َو ْ َ‬
‫ال َس ِاك ي ِن�‬
‫حنسنبمیکحاپینو�الد�ہےسر�و�ایترکتےںیہ�ابوب �رز�ہ‪t‬ثرید�(عربو�ںاک�ایک غرمو�باھکنا� ک)ا�ایکڑب�اطتشرھبکرہرصحبوشا�مویب�ائو�ں‬
‫�‪،‬تیومی�ںا�و کسم�رونی�ںوکھکالتےےھت�۔‪5‬‬
‫َٔ ْ َ َ نَ ثَ ٌ ْ ُ َ ن ُّ َٔ َّ َ َ ْ نَ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ ْ خَ َّ َ َ ْ َ ُ ْ خَ ْ َ َ َ َ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ ْ خَ َّ َ َ ْ َ ُ ْ خَ َ‬
‫ال ْيل‬ ‫ا� ان عا ِئذ ب� ع ٍرو كن يلبس الز و ي�كب اليل وكن ابو ب�زة ال يلبس الز وال ي�كب‬ ‫اخ ب�� � ِبت البن ِ ي‬
‫ُ َ‬ ‫َ َٔ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َٔ َ‬ ‫َ َٔ َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َ ْ َ ْ ن ُ َ َّ َ َ‬
‫ص ْي ِ ن�‪ .‬ف َٔا َر َاد َر ُج ٌل َٔا ْن َي ِش ي َ‬
‫� َب ْي نَ ُ� َما فا ت� َعا ِئذ ْب نَ� ْع ٍرو فقال‪ :‬ا ْل تَ َ� ِإل ا ِب ي� َ ب ْ�زة َ ي ْ�غ ُب َع ْن ل ْب ِسك‬ ‫ويلبس ثوب ي ِ� م‬
‫ُ‬
‫ْ ُ َٔ َ َ َٔ َ َٔ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ نَ ْ ُ َ َ ْ َ ُ ْ خَ َّ َ َ ْ َ ُ ْ خَ ْ َ َ َ َ َ ٌ َ ْ َ ُ َّ ُ َٔ َ َ‬
‫الل ا َ ب� َ ب ْ�زة‪َ .‬م ْن ِف َينا ِمثل ا ِب ي� َ ب ْ�زة! ث َّ� ا ت� ا َ ب�‬ ‫وهيئ ِتك و�وك ال يلبس الز وال ي�كب اليل؟ فقال عا ِئذ‪ :‬ي�ح‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ َٔ َ ْ تَ َ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ نَ ْ َ َ ْ َ ُ ْ خَ ْ َ َ َ ْ َ ُ ْ خَ َ َ َ‬
‫ال َّز؟ فقال‪:‬‬ ‫ب�زة فقال‪ :‬ال � ِإل عا ِئ ٍذ ي�غب عن هيئ ِتك و� ِوك‪ .‬ي�كب اليل ويلبس‬
‫ُْ‬ ‫َ ْ َ ُ َّ ُ ً‬
‫الل َعا ِئذا‪َ .‬و َم ْن ِف َينا ِمثل َعا ِئ ٍذ؟‬ ‫ي�ح‬
‫وھڑ�ےرپسو�ا�ر�ییھبرکتےےھتہکبجابوب �رز�ہ‪t‬جنوک�الہل‬
‫ثابتانبنیےسرم�و�یےہعائذ‪t‬بنرمع�وزخکےعدم�ہڑپک�ےیھبےتنہپےھتا�و گ�ر �‬

‫ا� سعد�‪۲�۲�۳‬؍�‪۴‬‬‫‪ 1‬بن‬

‫ا� سعد�‪۲�۹�۹‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫ا� سعد�‪۶‬؍�‪۷‬‬
‫‪ 3‬بن‬
‫ف ٔ‬
‫‪ 4‬ت�ذيب الامكل ي� اامسء الرجال�‪۴�۰�۹‬؍�‪ ،۲�۹‬ت�ذيب تال�ذيب �‪۴�۴�۶‬؍�‪۱�۰‬‬
‫‪� 5‬ابندعس�‪۲�۲�۴‬؍�‪۴‬‬
 ‫�� ���‬

‫ےھت‪�،‬زندگیرھببکیھرپکتفلابل�سہنانہپ�‪،‬صر�فد�وگری�و�ےڑپک�ےےتنہپ‬
‫تاعلٰینےتہبھچکد�ےرکاھتاھیلنکو�ہز�اہد�انہزندگیرسبکرتے �‬
‫وھڑ�ےیک وس�ا�ر�ی ےسیھب اتجان�برکتے ےھت�‪،‬کیسصخش ےن ا�ن د�ونو�ں زبگ�رو�ں ےک د�رمای�ن وھپ�ٹ ڈلو�انے ےک ایخ�ل ےس‬
‫تےھ�ا�و گ�ر �‬
‫وھڑ�ے‬
‫عائذ‪t‬بنرمع�وسےاہکابوب �رز�ہ‪t‬نےوت�ٓا�پیکاخملتفرپکرمباند�ھرکیھےہٓا�پزخ�(�ایکیتمیقڑپک�ا�)�اتسامع�لرکتےںیہا�و گ�ر �‬
‫پربیھوس�ا�رہوتےںیہنکیلابوب �رز�ہ‪�t‬ا�ند�ونو�ںےساتجان�برکتےںیہ�‪،‬عائذ‪t‬نےوج�ا�بدیا�الہلاعت �لٰیابوب �رز�ہ‪t‬پر�رحمان�ز�ل مرفائے‬
‫�ٓا�جمہںیموک�نا�نیکرسمہ�یرککساتہے�‪�،‬و�ہصخشاعئذکےوج�ا�بےسامیو�سوہکرابوب �رز�ہ‪t‬کےاپ�سٓایا�ا�و�رکاہاعئذ‪t‬بنرمع�ونے‬
‫زخالاب�سےتنہپںیہا�و�روھگ�ڑ�ےرپسو�ا�ر�یرکتےںیہ ��‪،‬ابوب �رز�ہ‬
‫تو�ٓا�پیکاخملتفرپکرمباند�ھرکیھےہو�ہسکاھٹٹھےسزندگیزگ�ا�رتےںیہ ک‬
‫رفائےمہںیما�نےکرمتہباککو�نےہ�؟�۔‪1‬‬
‫‪t‬نےوج�ا�بدیا�الہلاعتلٰیعائذ‪t‬پر�رحم م‬
‫�ابوب �رز�ہ‪t‬کویفاض�نوبن�تےسرہب�ہای�بوہنےاککافیومقعالم�ا�سےیلو�ہملعوفلضےکاتعاب�رسےڑب�ا�ا�وناچماق�مرھکےتےھتا�نےسایھچلسی‬
‫ئ ئ‬
‫�‬
‫ریثکاتلدع�ا�دشاگر�د�و�ںںیماب ثعوام�ن‬ ‫�ٓاحا�دیثرم�و�یںیہا�نںیماتس ی��سقفتمہیلع �‬
‫ںیہ‪�،‬د�وحصحیاخب�ر�یا�و� چرا�رحصحیملسمںیمرفنم�دہںی�‪�،‬ا�نےک �‬
‫ندہ�ی‪�،�t‬ابونماہ�لریاحی‪�،�a‬ا� �رز�قنبسیق‪،�� a‬ابواطلو�ت‪،�a‬غمری�ہ‪�،�a‬اب �والاعلہیریاحی‪،�a‬کاننہنبمیعن ‪،�� a‬ر�ابیس‬
‫‪a‬ا�و�ر�ابو�الوس�ا� عرد�و�ی‪a‬کےان�ماقبلذکرہںی�۔‬
‫�‬
‫ومات ب�لبرصة‬
‫�ٓا�پ‪ t‬برص�ہںیموف�توہئے�۔‪2‬‬
‫�و�اقد‪t‬بندبع�الہلریبوعیامتلیمی‪:‬‬
‫�و�اقد‪t‬بندبع�الہلاکعتقلرع�بےکوہشم�ربقےلیونبمتمیےساھت�‪�،‬اہلریسنےہی ضواحتںیہنیکہکو�اقد‪t‬کبہکمرکممہںیممیقمےھت‬
‫کوینہکہکمونبمتمیاک�وطنںیہناھت�‪،‬یہیھبوہکساتہےہکو�اقد‪t‬کےٓابائو�اجد�ا�دمںیےسوکئیاصحبہکمرکممہںیمٓاکربسےئگوہ�ںا�و�رو�اقد‬
‫‪t‬مہکرکممہیہںیمےلپڑبھےوہ�ں ��‪،‬و�اقد‪t‬بندبع�الہلا�نمیظعالرمتتباحصبہرک�ا�م‪ y‬کیدقم�سامجعتںیمےسںیہنجوکعبتث‬
‫نوب�یےکابللکابدت�ائیزمانےںیموبق�لقحاکشر�فاحصلوہ�ا�۔‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َٔ ْ قَ‬ ‫يم َق ْب َل ُد ُخ ُ‬ ‫َّ‬
‫الل َّ‬ ‫َ َ َ َٔ َ ُ‬ ‫َ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل دار االر�ِ‬ ‫ول َرس ِ‬
‫ول ِ‬ ‫ِ‬ ‫الت ِم ِ يُّ‬ ‫َع ْن َ ي ز ِ� يد ْب ِ ن� ُر َومان قال‪:‬ا ْس َل َو ِاقد ْب نُ� َع ْب ِد ِ‬
‫َ َ َٔ ْ‬
‫َوق ْبل ان َي ْد ُع َو ِف ي َ�ا‬
‫یزیدبن ر�وما�نےتہکںیہ و�اقد ‪t‬بن دبع�الہلیمیمت رسو�ل الہلﷺ ےک د�ا�ر�ا�رقم ںیم د�اخل وہنے ا�و�ر�وہا�ں دعو�ت اسال�م دیےن ےس ےلہپ‬
‫�ایام�نالئے�۔‪3‬‬
‫ّ ن ٔ‬
‫عد ّي‪.‬من الس ي‬
‫ابق� اال َّوِل ي ن�‬ ‫ن‬
‫ب� ِ‬ ‫ْن‬
‫واقد ب� عبد الهل حليف ي‬
‫ا� سعد�‪۲�۲�۴‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 2‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۶�۱�۰‬؍ ‪�۴‬‬
‫ا� سعد�‪۲�۹�۸‬؍�‪ ،۳‬اسدالغابۃ‬
‫‪ 3‬بن‬
 ‫�� ���‬

‫�و�اقد‪t‬بندبع�الہلنبدبعمان�فوجبونعد�یےکفیلحےھتا�و�راسبوق�ںالالو�نںیمےسےھت�۔‪1‬‬
‫التميم حليف نب� عدى ب ن� كعب‬
‫ي‬ ‫واقد ب ن� عبد الهل‬
‫�و�اقد‪t‬بندبع�الہلیمیمتینبدع�ینببعکےکفیلحےھت�۔‪2‬‬
‫�د�وسر�ےاملسمنو�ںیکرط�حو�اقد‪t‬بیھیئکاس�لکترشمکنیرقیشےکدشت�دکاناشنہےنبرہے�‪،‬جبرسو�لالہلﷺےناحصبہرک�ا�م‬
‫‪ y‬کوہرج�تدمیہنونم�ر�ہاک�ا�ذ�ندیاوترتشیباحصبہرک�ا�م‪ y‬فخہیوط�رپرمہکرکممہےسرجہ�ترککےدمیہنونم�ر�ہےلچےئگنکیلو�اقد‪t‬‬
‫بندبع�الہلےندیسناعرماف�ر�و�ق‪t‬کےاستھالعنہیرجہ�تیک‬
‫َ َّ َ َ َ َ ُ ْ نُ َ ْ َّ َّ ُّ ْ َ َّ َ َ ْ َ َ نَ زَ َ َ َ َ َ َ ْ ن َ ْ ْ ُ ْ ٓ خ َ ُ ُ َّ َ َّ َُّ‬
‫الل صل الل‬ ‫يم ِمن مكة ِإل ال ِدين ِة �ل عل ِرفاعة ب ِ� عب ِد الن ِذ ِرا� رسول ِ‬ ‫الل الت ِم ِ ي‬
‫لا هاجر و ِاقد ب� عب ِد ِ‬
‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ نَ َ ْ ن َ ْ َّ َّ ّ َ شْ‬
‫� ْب ِ ن� ال َب َ� ِاء ْب ِ ن� َم ْع ُر ٍور‬
‫يم و ِب ِ‬
‫الل الت ِم ِ ِي‬
‫علي ِه وسل ب ي� و ِاق ِد ب ِ� عب ِد ِ‬
‫مدیہنونم�ر�ہچنہپرک و�اقد ‪t‬نے رفاعہ ‪t‬بن دبع�املذن�ر�اناص�ر�ی ےک اہ�ں ایق�مایک�‪،‬سدی�الاممﷺ ےن دمیہنونم�ر�ہ ںیم زن�و�ل اجال�ل‬
‫فرمایا�ا�و�رچدنما�ہدعباہمجرینو�اناص�رکےد�رمای�نوم�اخا�ۃاقئم مرفائیوت تو�رسو�لالہلﷺےنو�اقد‪t‬بندبع�الہلا�و�ررشب‪t‬بنرب�ا�ئ‬
‫رفائی�۔‪3‬‬
‫بنرعم�و�رکےد�رمای�نوم�اخا�ۃاقئم م‬
‫َ شَ َ َ ُ ْ نُ َ ْ َّ َ َ َ ْ َّ ْ ن َ ْ َ َّ َ ُ َ نَ خْ َ ةَ َ ُ َ َ ْ َ َ ْ ُ ْ نُ ْ َ ضْ َ ُّ َ َ َ‬
‫م ‪ ،‬فقال ِت يَ ُ� ُود‪:‬‬‫س يته ِإل �ل‪ ،‬وق ِتل يوم ِئ ٍذ عرو ب� ال� ِ ي‬ ‫الل ب ِ� ج� ٍش ِ‬
‫الل مع عب ِد ِ‬ ‫�د و ِاقد ب� عب ِد ِ‬ ‫و ِ‬
‫َّ‬ ‫� ُّ َ َ ُ‬ ‫َ ْ ْ نُ ْ َ ضْ‬
‫م ق َت ُل َو ِاقد ْب نُ� َع ْب ِد ِ‬
‫الل‬ ‫ع ُرو ب� ال َ ِ ي‬
‫�و�اقد‪t‬بندبع�الہلدبع�الہل‪ t‬بنشحجےکاستھرسیہہلخنںیماشملےھتا�و�ر�انوہ�ںےنیہرمع�ونبرضحمیاکقلتایکتاھ�‪،‬یوہ�د�یےتہک‬
‫تےھو�اقد‪t‬بندبع�الہلےنرمع�وبنرضحمیاکقلتایکہے�۔‪4‬‬
‫ََ َ‬ ‫الل التميم َ ْع َرو ْب نَ� ْ َ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬
‫م بهسم فق َت ُل‬ ‫ال ضْ َ‬
‫� ِ يَّ‬ ‫ي‬ ‫فرىم َو ِاقد ْب نُ� َع ْب ِد ِ‬
‫�و�اقد‪t‬بندبع�الہلےنرمع�وبنرضحمیرپریتچالیا�ا�و�ر�اہنںیلتقرک�دیا�۔‪5‬‬
‫ش ن ف‬ ‫ض ّ ٔ‬ ‫ن‬
‫ك� ِ ي� إالسالم‬
‫م اول قتل من امل� ي‬ ‫ومعرو ب� احل� ي‬
‫عرم�وبنرضحمیرشمکنیںیمالہپصخشےہوجاسال�مںیملتقوہ�ا۔‪6‬‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫ا� ُد َر ْيد‪ :‬هو اول من رىم بهسم ي� سبيل الهل عز وجل‬
‫قال ب ن‬

‫‪ 1‬ت� یخ‬
‫ر� اسالم بشار�‪۱�۶�۶‬؍�‪۲‬‬
‫حا��‪۳�۲‬؍�‪ ،۹‬اسد الغابۃ �‪۴�۰�۳‬؍�‪ ،۵‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي� الصحابة�‪۴�۶�۵‬؍ ‪�۶‬‬ ‫ال� ا� ت‬
‫ي‬ ‫الرح والتعديل ب ن ب‬ ‫‪ 2‬ج‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 3‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۵�۵�۰‬؍�‪۴‬‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 4‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۵�۵�۰‬؍�‪۴‬‬
‫ي� الصحابة�‪۴�۶�۵‬؍�‪۶‬‬ ‫‪ 5‬اسدالغابۃ �‪۴�۰�۳‬؍�‪ ،۵‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 6‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۵�۵�۰‬؍�‪۴‬‬
 ‫�� ���‬

‫�ابند�ریدہکےتںیہہیےلہپصخشںیہوہنج�ںےنیفلیبسالہلالہپتریچالیا�۔‪1‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬
‫ُ َ ْ ََ َ ف ف‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ال ْن َد َق َو ْ َ َ َ ُ َّ َ َ ُ‬ ‫شو�د َو ِاق ٌد َب ْد ًرا َؤُا ُح ًدا َو ْ خَ‬
‫وتو� ِ ي� اَّو ِل ِخالف ِة َع َر ْب ِ ن�‬
‫ي‬ ‫الل َصل الل علي ِه وسل‬
‫ول ِ‬‫الش ِاهد كها َمع َرس ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ُ َ ٌ َ َ َّ َ َ ْ ْ نُ ُ‬ ‫ْ خَ َّ‬
‫ا� َع َر ‪َ ,‬و َدف َن ُه‬ ‫اب‪ ،‬وليس ل ع ِقب ‪،‬فصل علي ِه ب‬ ‫الط ِ‬
‫زو�ہدنخ�قا�و�ر�د�وسر�ےامت�مزغ�و�ا�تںیمرسو�لالہلﷺےکرمہکا�بوہنےیکاعس�د�تاحصل‬ ‫زو�ہاحد�‪،‬غ �‬‫�ا�و�رو�اقد‪t‬نےزغ�و�ہدب�ر�‪،‬غ �‬
‫وھچ �ڑی�‪،‬عدب�الہلنبرمع‪w‬‬
‫کی�‪�،‬ا�و�رسدینارمع‪t‬کےد�و� خرالفتےکابدت�ائیرعصہںیموفا�تاپئی�‪�،‬انوہ�ںےناپےنےھچیپوکئیا�ولا�دںیہن �‬
‫نےا�نیکامن� جزان�ز�ہڑپھیا�و�ر�اہنںیدفنایک�۔‪2‬‬
‫عاقل‪،� t‬عامر‪�،�t‬ایا�س‪� t‬ا�و�رخالد‪t‬بنریکبکا�اسال�موبق�لرکنا‪:‬‬
‫عبتثوبن�یےکا� ھڑائیاس�لدعبسدی�الاممﷺےند�ا�ر�ا�رقموکمرکزبتغیلوہد�ایتانبیاتوسبےسےلہپاعقل‪،� t‬عامر‪�،�t‬ایا�س‪t‬‬
‫�ا�و�رخالد‪t‬بنریکبنےا�سرمکزمںیاسال�موبق�لایک�‪،‬‬
‫َٔ ق ُ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ َ ٔ‬
‫َع ْن َ ي ز ِ� َيد ْب ِ ن� ُر َومان قال‪:‬اسمل َع ِاقل َو َع ِام ٌر َو ِإ َ ي� ٌس َوخا ِل ٌد َب ُنو ا ِب ي� ال ُبك ْي ِ� ْب ِ ن� َع ْب ِد َ ي� ِليل �جَ ِ ًيعا ِ ي� َد ِار اال ْر�ِ َو ْه‬
‫ً َ َ َّ ٔ َ َّ ُ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ َّ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ َ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه‬ ‫الل صل‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ِف ي َ�اواكن امس عاقل غافل فلا اسمل ساه رسول ِ‬ ‫الل صل‬
‫اول من ب�يع رسول ِ‬
‫َّ‬
‫َو َس َل عاقال‬
‫ریکب(چا�ر�و�ںیقیقحاھبئوی�ں�)نےاسال�م‬
‫‪t‬ا�و�راخلد‪t‬بن �‬
‫یزیدبنر�وما�نےتہکںیہ�د�ا�ر�ا�رقمںیمبسےسےلہپاعقل‪،�t‬عامر‪،�� t‬ایا�س �‬
‫قوب�لایک�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺےک�دستاقد�سرپعبتیاکشر�فاحصلایک�‪،‬عاقل‪ t‬کانا�ماغفلاھتجبانوہ�ںےناسال�موبق�لایکتو�رسو�ل‬
‫�الہلﷺےنا�ناکنا�ماعقلرکھدیا�۔‪3‬‬
‫َ‬
‫ب� عدي ْب ن� ك ْعب ْب ن� ٔلوي‬
‫ن‬
‫حليف ي‬
‫ونبد�ینببعکنبول�یےکفیلحےھت�۔‬
‫یہ ع‬
‫جبرسو�لالہلﷺےناحصبہرک�ا�م‪ y‬کومدیہنونم�ر�ہیکرط�فرجہ�تاک�ا�ذ�ندیاتو‬
‫ف‬ ‫َ‬
‫ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َخ َر َج َع ِاق ٌل َو َخا ِل ٌد َو َع ِام ٌر َوإ َ ي� ٌس َب ُنو َٔا� ْال ُب َك ْي� ِم ْن َم َّك َة إ َل ْ َ‬
‫ال ِد َين ِة ِلل ِه ْج َر ِة فا ْو َع ُبوا ِر َج ُال ْم َو ِن َس ُٔاو ْه ف ْل َي ْب َق ِ ي�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِب ي‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ا� ْم ‪،‬ف نَ زَ�لوا َعل رف َاعة ْب ن� َع ْب ِد ُ‬ ‫ُدور ِ ْه َٔا َح ٌد َح تَّ� ُغ ِّل َق ْت َٔا ْب َو بُ ُ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َب ْ ي نَ� َع ِاق ِل‬
‫الل َصل ُ‬ ‫ال ْن ِذ ِروا خ� َر ُسول ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ ن َٔ ْ ُ َ ْ َ َ ْ نَ ُ َ شّ ْ ن َ ْ ْ ُ ْ َ ُ َ ُ َ ْ ٓ خَ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ نَ َ ْ ن َٔ ْ ُ َْ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل ب ي� ع ِاق ِل ب ِ� ا ِب ي� البك ي ِ�‬ ‫� ب ِ� عب ِد الن ِذ ِر ويقال بل ا� رسول ِ‬ ‫ب ِ� ا ِب ي� البك ي ِ� وب ي� مب ِ ِ‬
‫ُ َّ‬
‫َو ج َمذ ِر ْب ِ ن� ِز َ ي� ٍد‬
‫رکای�‪�،‬ا�ن ےک اکمنو�ں ںیموکئی‬ ‫‪t‬ا�و�راخلد ‪ t‬نے�اپےنامت�م رم�د�و�ں ا�و�رعو�رتو�ںوکجعم ل‬ ‫چا�ر�و�ں اھبئوی�ں اعقل ‪ ،�t‬عامر ‪� ،�t‬ایا�س �‬
‫َٔ‬
‫للدارقط� ‪۲�۲�۸��۴‬؍�‪۴‬‬
‫ن‬ ‫املوت ِلف واملخ َت ِلف‬ ‫‪1‬‬
‫ا� سعد�‪۲�۹�۸‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 2‬بن‬
‫ا� سعد�‪۲�۹�۶‬؍�‪،۳‬اسدالغابۃ�‪۱�۱�۳‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬بن‬
 ‫�� ���‬

‫باقیہنرہایاہ�ںکتہکرھگ�و�ںےکد�ر�و�ا�ز�ےبدنکرےکر�و�انہوہئے�‪�،‬ا�و�رمدیہنونم�ر�ہںیمرفاعہ‪ t‬بندبع�املذن�رکےرھگقای�مایک�‪،‬جب‬
‫ریکبا�و�ربمرشبندبع�املذن�رکےد�رمای�نوم�اخا�ۃاقئم مرفائی�‪،‬یہیھب‬
‫�رسو�لالہلﷺےناہمجرینو�اناص�رمںیوم�اخا�ۃاقئم مرفائیوتاعقل‪t‬بن �‬
‫ریکبا�و�رمذج�ربنزیا�دکےد�رمای�نوم�اخا�ۃاقئم مرفائییھت�‪،‬‬ ‫کاہجاتاہےہکرسو�لالہلﷺےناعقل‪t‬بن �‬
‫م‬ ‫ا� َٔا ْر َبع َو َثال ِث ي نَ� َس َن ًة ‪َ ،‬ق َت َ ُل َما ِل ُك ْب نُ� ُز َه ْي� ْ ج ُ‬
‫ال َش ِ يُّ‬ ‫َو ُق ِت َل َع ِاق ُل ْ نُ� َٔا� ْال ُب َك ْي� َي ْو َم َب ْدر شَ� ًيدا َو ُه َو ْ نُ‬
‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ب‬ ‫ٍ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب ِب ي‬
‫اہشد�تےکمیظعد�رجہرپفائزہوئے�‪�،‬ا�سوقت‬ ‫زو�ہدب�رںیماشملوہئےا�و�ر�ا�سںیم �‬ ‫جبزغ�و�ا�تاکلسہلسرش�و�عوہ�اتواعقل‪t‬بنابوریکبغ �‬
‫�ا�نیکرمعچوتنسیرب�سیکیھت�‪�،‬اہنںیاملکنبزہریشجیمےنلتقایک�۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ٓ خَ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ نَ َ ْ ن َٔ ُ ْ َ َ ْ نَ َ ْ ْ ن َّ َ َ ش َ‬
‫َ‬
‫� َد خا ِل ُد ْب نُ� ا ِب ي� ال ُبك ْي ِ� َب ْد ًرا‪،‬‬
‫الل صل الل علي ِه وسل ب ي� خا ِل ِد ب ِ� ا ِب ي� البك ي ِ� وب ي� ز ي ِد ب ِ� الد ِثن ِة ‪ ،‬و ِ‬ ‫ا� رسول ِ‬
‫ين‬ ‫� ًيدا ِ ف ي� صفر سنة ٔاربع من اهلجرة‪ ،‬واكن يوم ُق ِت َل ب ن‬ ‫شَ‬ ‫َؤُا ُح ًدا َو ُق ِت َل َي ْو َم َّ‬
‫وثالث� سنة‬ ‫ا� اربع‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫يع‬
‫ِ‬ ‫ج‬‫ِ‬ ‫الر‬
‫ثن‬
‫زو�ہاحدمںی‬ ‫ریکبا�و�رزید‪t‬بند �ہےکد�رمای�نوم�اخا�ۃاقئم مرفائی�‪،‬خالد‪t‬بنریکبےنزغ�و�ہدب�ر�ا�و�رغ �‬ ‫�‬ ‫�رسو�لالہلﷺےناخلد‪t‬بن �‬
‫رفا�رہرج�یںیموی�مالرجعیںیماہش�د�تاپئی�‪،‬جسر� �وز�و�ہدیہشہوئےوچتنسیرب�سےکےھت�۔‬
‫شرکتیکا�و�رص چ‬
‫حسان ْب ن� ث�بت‪:‬‬
‫وهل يقول ّ‬
‫حاس�ن‪t‬بناثبتےنا�نیکدم�حںیمہیاہک‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ ً َ َ ُ ْ ن ْ َٔ َ ن‬ ‫َٔ َ َ ْ َ ن َ شَ ْ ُ ْ نَ َ‬
‫ا� َو َم ْرث َدا‬
‫وز يدا وما تغ ِ ي� الم ِ ي‬ ‫ا� ط ِار ٍق ‬ ‫�دت ب‬ ‫ال ليت ِ ي� ِف ي�ا ِ‬
‫کا�شںیما�سںیمابناط�ر�قا�و� �رزید�ا�و�رمرثدکےاپ�سومجو�دہوتا�ا�و�رجمےھ�(�ٓا� �رز�وئںیےباین�زنہرکتںی)‬
‫َ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫َوكن ِشف ًاء ل ْو ت َد َار ك ُت خا ِل َدا‬ ‫اص ‬ ‫فداف ْع ُت َع ْن ِح ِب ّ ي� خ َب ْي ٍب َو َع ِ ٍ‬
‫‪t‬ا�اتناظ�مرکتاتو�و�ہیھبافشتےھ�۔‬ ‫رکا�ا�و�ر�اگرمںیاخلد ک‬ ‫تومںیاپےنوبحم�ببیبخ‪�t‬ا�و�رعاصم‪t‬کیرط�فےسدم�افتع ت‬
‫َٔ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ شَ‬ ‫َٔ ْ ُ َ ْ َ ْ َ‬ ‫ول َّ ِ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ‬ ‫ٓخ َُ ُ‬
‫� َد ِإ َ ي� ُس ْب نُ� ا ِب ي� ال ُبك ْي ِ� َب ْد ًرا‪،‬‬
‫الل صل الل علي ِه وس َل ب ي ن� ِإ ي� ِس ْب ِ ن� ا ِب ي� البك ي ِ� وال ِار ِث ْب ِ ن� خزمة‪ ،‬و ِ‬ ‫ا� رس‬
‫ٔ‬ ‫َ َّ ُ َ ْ َ َ َّ ف‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ال ْن َدق‪َ ،‬و َ َ ُ َّ َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َؤُا ُح ًدا‪َ ،‬و خَ‬
‫ْ‬
‫ين‬
‫وثالث�‬ ‫وتو� يإ�س سنة اربع‬ ‫الل صل الل علي ِه وس َل ي‬ ‫ول ِ‬ ‫الش ِاهد كها َمع َرس ِ‬
‫زو�ہ‬
‫ریکبا�و� حرا�ر�ث ‪ t‬بن زخیہم ےک د�رمای�ن وم�اخا�ۃ اقئم مرفائی�‪�،‬ایا�س ‪t‬بنریکبزغ�و�ہ دب�ر�‪،‬غ �‬
‫�رسو�ل الہلﷺ ےن ایا�س ‪t‬بن �‬
‫زو�ہدنخ�قا�و�رتام�مزغ�و�ا�تںیمرسو�لالہلﷺےکاستھرمہکا�برہے�‪�،‬ا�و�ر�ایا�س‪ t‬نےوچتنسیرجہ�یںیموفا�تاپئی�۔‪1‬‬
‫�احد�‪،‬غ �‬
‫َٔ ْ َ‬ ‫َ شَ‬ ‫َْ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َب ْ ي نَ� عامر ْ ن� ٔا� ي ث‬
‫الل َص َّل َّ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ٓ‬
‫� َد َع ِام ُر ْب نُ� ا ِب ي� ال ُبك ْي ِ�‬ ‫ش‬
‫البك� و�بت ْب ن� قيس ْب ن� �س ‪ ،‬و ِ‬ ‫ب بي‬ ‫ا خ� َر ُسول ِ‬
‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫ال ْن َد َق‪َ ،‬و ْ َ َ َ ُ َّ َ َ ُ‬ ‫َب ْد ًرا‪َ ،‬ؤُا ُح ًدا‪َ ،‬و ْ خَ‬
‫الل صل‬
‫ول ِ‬ ‫الش ِاهد كها َمع َرس ِ‬
‫زو�ہ‬
‫ریکبا�و�رثابت‪t‬بنسیقنبامش�سےکد�رمای�نوم�اخا�ۃاقئم مرفائی�‪،‬عامر‪t‬بنریکبزغ�و�ہدب�ر�‪،‬غ �‬
‫�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺےناعمر‪t‬بن �‬
‫زو�ہدنخ�قا�و�رتام�مزغ�و�ا�تںیمرسو�لالہلﷺےکاستھرمہکا�برہے�۔‪2‬‬
‫�احد�‪،‬غ �‬
‫‪ 1‬اسدالغابۃ�‪۳�۳�۴‬؍�‪۱‬‬
‫ا� سعد�‪۲�۹�۶‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�� ���‬

‫دہعالفتںیمگنجامیمہںیماج�ماہش�د�تون�شایک�۔‬
‫�ا�و�ردیسناابوبرکدصیق‪t‬کے خ‬
‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہالان�زعا�ت‪:‬‬
‫�رہولانوی�ںاک�ذکرکایگای�‪�،‬الہلاعتلٰینےوم�تےکوقتاج�ناکنلےنو�الےا�و�ر�الہلےکاحاک�موک‬
‫�ا�سوس�ر� ٔہمںییھبایقمتےکفلتخماحو�ا�لا�و ک‬
‫رضو� �ر نزد�ہ‬
‫بالاتخریاجبلانےو�الےا�و�رحمکاٰلیہےکاطمبقاس�ر�یاکئان�تاک�اتناظ�مرکنےو�الے شرفوت�ںیکمسقاھککرفرمایاکہںیہمتایقمتےکد�ن �‬
‫کایجائےاگ�‪،‬مذکبنیایقمتیکتیفیکوکبای�نایکگایکہا�سد�نوخ�فےسا�نےکد�لاکنپرہےوہ�ںےگ�‪�،‬دہتشےسا�نیکٓاکنںیھ‬
‫ہسیموہئیوہ�ںیگ�‪،‬لختقےکاسمےنذلتا�و�ردن�امتےسا�نیکرظنیںیکھجوہ�ںیگ�‪،‬یلنکٓا�جدنایمںییہرفعو�نےنبےھٹیبںیہا�و�ر�الہل‬
‫�ا�و�ر�ا�س ےک رسو�لیک دعو�توکستمیلرکنےوکتای�رہنںییلنک اشید�اہنںی رفعو�ناکعربتان�ک اناج�مولعم�مںیہن�‪،‬قایمت ےک اب�ر�ے ںیم کش‬
‫ایغبریوتنو�ںےکدنلب�وبال �آاسام�نوکباننا�؟جوول�گتثعب‬
‫�وشہبےکاظاہ�رکرنےو�الو�ںےسوس�ا�لایکگایکہاتبئومتاہ�ر�یقیلختزیا�د�ہلکشمےہ س‬
‫بدع�الوم�تےکاب�ر�ےںیمکشوشہباک�اظاہ�رکرتےںیہہیںیہنوسچےتہکوج�الہلاپیندق�ر�تاکمہلےسےبدح� حواس�باتس�ر�و�ںا�و� سرای�ر�و�ں‬
‫رضو�ر�ت ےک ےیلبش و�ر�و�زکاناظ�مرقم�رکرکساتہے �‪�،‬اناسنو�ں ےک‬
‫کےاستھیلیھپ وہئی ہیمیظع الاش�ناکئان�تقیلخترکاتکس ےہ �‪�،‬اناسنو�ںیک �‬
‫اھچبکساتہے‪�،‬زمنیوک�ایکرط�فڈھکلاجنےےساچبنےےکےیلا�سںیم�رنگربنگےک‬
‫�‬ ‫�ٓابا�دہونےےکےیلرف�شیکرط�حومہ�ا� �رزمنی‬
‫رضو�ر�تےکےیلزمنیےسومشچ�ںیکوص�ر�تںیماپنی‬
‫لبدن�وبالاٹوھ�ساہپ�ڑ�و�ںوکوخیم�ںیکرط�حاگ�ڑاتکسےہ�‪�،‬اناسنو�ںا�و�رجانو�ر�و�ںیک �‬
‫ناک�لاتکسہے�‪�،‬اناسنو�ںا�و�راجنو�ر�و�ںیکوخ�ر�ا�کےکےیلفلتخماجان�س�‪�،‬انو�ا�عاقاس�مےکلھپ �رفو�ٹا�و�راچ�ر�ہدیپ�اکرکساتہے�‪،‬کای�ا�ساخلق‬
‫�؟قیانی �الہلاعتلٰیکےےیلہیاک�مدنچ�ا�ںلکشمںیہن‬
‫کیدق�ر�تاکمہلںیہنےہہکںیہمترمنےےکدعب�اعام�لیکزج�اکےےیلد�وبا�ر�ہ نزد�ہرک�د�ے ً‬
‫وکاح�لھجمسرک�رسو�لالہلﷺےسایقمتےکوقتےکاب�ر�ےںیموس�ا�لرکتے‬
‫ہے�‪�،‬اتخات�مرپمرشکنیاکوس�ا�لذمکو�رہےوج� قوو�عایقمت م‬
‫تےھ�‪،‬فرمایا�ا�ساک�وقترص�فالہلاعتلٰیہیوکعمول�مےہ�‪�،‬رسو�لاککا�مرص�فہبنتمرک�دیانہےہکو�ہوقتانیقی�ٓائےاگپرھجساکجیاچہےالہل‬
‫کیاب�رگا�ہںیمڑھک�اہونےاکخو�فرک�ےا�و�ر�اپان�ر�ویہد�رسترکلےا�و�رجساکجیاچہےالہلےسےبوخ�فوہکررتشےباہم�رکیرط�حزندگی‬
‫گز�ا�ر�د�ےنکیلسجر�و�زیہایقمتوک�دیھکںیلےگوت�اہنںی�ایاسعمول�موہگاکہو�ہرص�فد�ناک�ٓاخر�یہصحای�ا�و�لہصحیہدنایمںیرہے�‪�،‬ا�و�ر�ا�س‬
‫لقلیوقتےکےیلانوہ�ںےند�ائیمزندگیوکبربا�دکر�دیا�۔‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫اًحْبَسۙ‪۰۰۳‬‬ ‫اًطْشَنۙ‪َّ۰۰۲‬وِتٰحِبّٰسلا‬ ‫اًقْرَغۙ‪َّ۰۰۱‬وِتٰطِشّٰنلا‬ ‫َوِتٰعِزّٰنلا‬

‫’’�ڈ�و�برکیتخس ےسےنچنھک و�الو�ںیکمسق�‪ ،‬بدنوھک�لرکڑھچ�ا دیےن و�الو�ںیکمسق�‪� ،‬ا�و�رریتنے رھپنے و�الو�ںیکمسق �‪،‬‬

‫ُةَفِجاَّرلاۙ‪۰۰۶‬‬ ‫ُفُجْرَت‬ ‫اًرْمَاۘ‪َ۰۰۵‬مْوَي‬ ‫اًقْبَسۙ‪ِ۰۰۴‬تٰرِّبَدُمْلاَف۠‬ ‫ِتٰقِبّٰسلاَف‬

‫پرھ د�و�ڑرکٓاگے ڑبھےن و�الو�ںیکمسق�‪ ،‬پرھاک�میک دتبریرکنے و�الو�ںیکمسق �‪ ،‬جس د�ناکپےن و�الیاکنےپیگ�‪،‬‬
 ‫�� ���‬

‫ٌةَعِشاَخۘ‪�(۰۰۹‬الان�زعا�ت�‪۱‬تا�‪)۹‬‬ ‫اَهُعَبْتَت ُةَفِداَّرلاؕ‪ٌ۰۰۷‬بْوُلُق ٍذِٕىَمْوَّي ٌةَفِجاَّوۙ‪۰۰۸‬اَهُراَصْبَا‬

‫�ا�سےکدعبایکےھچیپٓانےو�الی(یپےھچےھچیپ� �)ٓائےیگ�‪(،‬بتہےس) �د�لا�سد�ندھڑےتکوہ�ںےگسجیکاگنہںییچینوہنیگ۔‬
‫�اہلرع�ب شرفوت�ںیکیتسہےکرکنمنہےھت�‪�،‬و�ہا�ساب�توکستمیلرکتےےھتہکوم�تےکوقتاناس�نیکر�و�حرفشےتیہاکنلےتںیہ�‪�،‬ا�ناکیہیھب‬
‫قعدی�ہاھتکہرفشےتاتناہئیزیت�یےسرحکترکتےںیہ�‪�،‬و�ہزمنیےسٓاسام�نیکدنلبیو�ںا� �ور�ایکہگجےسد�وسر�یہگجکتٓانًافانًاہپچناجتے‬
‫ہںی�ا�و�ر�الہلاہنںیوجحمکدیاتہےاسےوف�ر�اًسر�اناج�مدیےتںیہ�‪�،‬ا�ناکیہیھبدیقع�ہاھتکہرفشےتوخ� خمدایت�ر�ا�و�ر�اپینرمضیےکاملکںیہنہکلبالہلےک‬
‫تابع مرفا�نںیہا�و�ر�الہلےکمکحےساکئان�تاک�اتناظ�مالچتےںیہ�‪،‬جاہلتیکانبپر�و�ہاہنںیالہلیکایٹیب�ںےتھجمسےھتا�سےئلاہنںیوبعم�دبانکر�ا�ن‬
‫کیرپسشترکتےےھترگم�و�ہہییھبےتہکےھتہکاصلاتخای�ر�ا�تا�نےکاہتھںیمںیہنہکلبالہلےکاہتھںیمںیہ�‪�،‬ا�سےئلاہی�ں قوو�عایقمت‬
‫�ا�و� حرای�تدعب�الوم�ترپفرشوت�ں�(جنرپ�ایام�نالناضر�و�ر�یےہ�)کےاپنچافاع�لوا� صوا�فیکمسقاھککرفرمایاہکسجالہلےکمکحےسرفشےتوم�ت‬
‫کےوقتاکفر�و�ںیکاج�نوکخسیتےسا�سےکمسجیکرہگ�ائوی�ںکتاترکر�ا�و�ر�ا�سیکر�گر�گےسچنیھکرکناکلےتںیہ�‪،‬جومومنیکاج�نہبوہسلت‬
‫ناکلےتںیہےسیجیسکزیچکیرگ�ہوھک�لد�یاجئے�‪،‬جواتناہئیزیت�یےسالہلاکحمکےلرک�اترتےا�و�رچڑھےتںیہا�و�ر�ایےسولعم�م توہاہےےسیجو�ہ‬
‫زعوجلےکمکحےکومجب‬
‫ںیہ‪�،‬ا�و�رجو�الہل �‬
‫فاضمںیریت�رہےوہ�ں�‪،‬جوحمکاٰلیہاک�اشا�ر�ہاپتےیہاہنیترسعتےسا�سیکلیمعتںیمد�و�ڑپڑتے �‬
‫ںیہ‪،‬ثمًالتمرمنےےکدعب�اپےناعام�ل‬
‫با�رشو�ں�‪،‬نابتا�ت�‪،‬ہو�ائو�ں�‪،‬مسدن�ر�و�ں�‪،‬مائو�ںےکوٹیپ�ںںیموچب�ں�‪،‬حوی�انا�تا�و�رہجمنوغری�ہاک�اتناظ�مالچتے �‬
‫رضو�ر نزد�ہےیکاجئوےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬‫کےاحمسہبےکےئل �‬
‫َ‬
‫ِك َع هللاِ يَسيْ‬
‫ٌ‬ ‫ٰ‬
‫ُ ْ ‪۰‬۝ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫َ ٰ َ َ ْ ُ ْ َ َّ َّ ُ َ َّ ٔ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫‪۰‬۝‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َّ ْ َ َ َ ُ ْ ْ ْ ّ ْ َ ُ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬
‫ِ ‪۷‬۝‬ ‫م وذل‬‫زع ال ِذي كفروا ان لن يبعثواۭ قل بل ور ِب لتبعث ثم لتـنبون ِبا عِلت ۭ‬
‫‪1‬‬

‫ےگ‪�،‬ا�نےسوہکویک�ںںیہن�‪،‬مری�ےر�بیکمسقمت‬
‫دعبرگز�د�وبا�ر�ہہناٹاھئےاجئںی �‬
‫ترجہم‪ :‬نمرکینڑب�ےدعو�ےےساہکہےہکو�ہرمنےےک ہ‬
‫رضو�رںیہمتاتبیااجئےاگہکمتےن( �دنایںیم) کایھچکایکہےا�و�ر�ایاسکرنا�الہلےکےئلتہبٓاسا�نےہ۔‬
‫ضر�و�راٹاھئےاج�ٔوگےرھپ �‬
‫یگ‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫جبالہلےکمکحےسوص�روھپناکجائےاگسجےکےجیتنںیماس�ر�یاکئان�تاکنپا�و�رلر�زاٹےھ �‬
‫َ َ َْ ُ ُ ْ َْ ُ َ ْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ال َبال۔۔۔ ‪۱۴‬۝‬ ‫ْيم تجف الرض و ِ‬
‫ترجہم�‪:‬جبزمنیا�و�راہپ� لڑ �رز�اھٹںیےگ�۔‬
‫َ ُْ َ َْ ُ َْ َ‬
‫‪3‬‬
‫ت ال ْرض ِزلزال َها ‪۱‬۝‬ ‫اِذا زل ِزل ِ‬
‫ترجہم�‪:‬جبزمنیاپینوپ�ر�یدش�تےکاستھالہڈ�الیاجئےیگ�۔‬
‫یگ‪،‬تام�ماناس�نا�و�رفرشےتامسو�ائےںیہنجالہل نزد�ہرھکانچاہےاگمرجائںیےگرھپچالسیاس�لدعب�د�وسر�اوص�روھپناک‬
‫جسےسرہچزیفانہوجائے �‬
‫جائےاگسجےسامت�ماناس�نمسج جوا�ںےکاستھ نزد�ہوہکرمدی�ا�نرشحمکیرط�فد�و�ڑنےںیگلےگےسیج مرفایا‬
‫التغا��‪۷‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫‪ 2‬املزمل�‪۱�۴‬‬
‫‪ 3‬الزلزال�‪۱‬‬
 ‫�� ���‬
‫هللا‪۰‬۝ ثُ َّم نُ ِف َخ ِف ْي ِه ُا ْخ ٰرى َف ِا َذا ُ ْ‬
‫ه ِق َي ٌ‬ ‫َّ َ ْ َ ۗ‬ ‫َّ ٰ ٰ َ َ ْ ْ َ‬ ‫الص ْو ِر َف َص ِع َق َ ْ‬
‫ُّ‬ ‫ُ َ‬
‫ام‬ ‫م شا َء ُۭ‬ ‫م ِف ال ْر ِض اِل‬ ‫م ِف السمو ِت و‬ ‫َون ِفخ ِف‬
‫َّ ْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ينظ ُر ْو َن ‪۶۸‬۝‬
‫رائںی ےگ وج�ٓاسامنو�ں ا�و�ر زمنی ںیم ںیہ وس�ائے ا�ن ےک ںیہنج الہل نزد�ہ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�ا�س ر�و�زصو�ر وھپناکجائے اگ�ا�و�ر�و�ہ بس رمکرگ ج‬
‫رھایکد�وسر�اصو�روھپناکاجئےاگ�ا�و�ریاکیکبسےکبساٹھرک�دکیےنھںیگلےگ�۔‬
‫�رھکانچاہے�‪،‬پ �‬
‫ےگ‪�،‬الہلےکمکحےسرفشےتکینتخبولگو�ںوکسدیھےاہتھںیما�و�ردبوتخب�ںوکیپےھچےسالےٹاہتھ‬
‫وہائںی �‬
‫سباناس�ندیم�ا�نرشحممںیعمج ج‬
‫مںیانمہاعام�لامھت�دیںےگ ��‪،‬اپےنرہطر�حےکاعام�لرہ�اناس�نوخ�دپڑ�ھےلاگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ْ َ ْ ٰ َ َ َٰ َ ْ َ ْ َ َ َ َ‬
‫‪2‬‬
‫ك‪۰‬۝ كف ِبنف ِسك ال َي ْوم عل ْيك َح ِسي ًباۭ ‪۱۴‬۝‬
‫اِقرا كِتب ۭ‬
‫ترجہم�‪:‬پڑ�ھاپانانمہاعام�ل ��‪ٓ،‬ا�جاپاناسح�باگلنےےکےیلوتوخ�دیہاکفیےہ�۔‬
‫مدی�ا�نرشحممںی�اناص�فاکرت�ا�ز�واقئمرک�دیااجئےاگجوام�د�یزیچ�و�ںوکوتلےنےکاجبئےاناس�نےکاخالقیا� صوا�فواعام�لا�و�را�سیکیکینودب�ی‬
‫کووتلےاگا�و�رکیھٹکیھٹ �وز�نرکےکاتبد�ےاگہکاخالقیتیثیحےسسکصخشاکایکاپیہےہ�‪،‬نکیےہوتانتککینےہا�و�ردبےہوتانتک‬
‫بد�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ ً‬ ‫َ َ ُْ َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫ََ َ ُ ََْ َْ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ي ال ِق ْس َط ل َِي ْو ِم ال ِق ٰي َم ِة فل تظل ُم نف ٌس ش ْـي ـ ـ ٔا ‪۴۷‬۝‬‫ونضع المو ِاز‬
‫ترجہم�‪:‬قایمتےکر�و�زمہکیھٹکیھٹوتلےنو�الےرت�ا�ز�ورکھدیںےگرھپیسکصخشرپذ�ر�ارب�ابرملظہنوہگا۔‬
‫رساکئےفصابندھےڑھک�ےوہ�ںےگ�‪،‬ہجمنوکجو�اپےنضیغوغبض‬
‫�الہلر�بالزع�تاپیناش�نےکالئقاپےنتخترپولج�ہرگہوگا�‪،‬فرشےت ھج‬
‫سےیٹھپاجتیوہگیا�و�ر�ا�سںیمےسایھبنکٓا�و�ا�زیںلکنرہیوہ�ںیگےسیج مرفایا‬
‫َ ٓ ُ ْ ُ ْ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ ْ ً َّ ِ َ َ ُ ْ ُ َ َ ُ َ َ َّ ُ ِ َ ْ َ‬
‫‪4‬‬
‫م الغ ْي ِظ۔۔۔ ‪۸‬۝‬ ‫سعوا لها ش ِهيقا وه تفو ۙر ‪۷‬۝ تكد تي‬ ‫اِذا القوا ِفيا ِ‬
‫ترجہم�‪:‬جبو�ہا�سںیمےکنیھپاجئںیےگوتا�سےک ھدا�ڑنےیکوہلان�کٓا�و�ا�زیںںینسےگا�و�رو�ہوج�شاھکرہیوہگیدش�تبضغےسیٹھپ‬
‫جاتیوہیگ�۔‬
‫ھگٹیسرکدیم�ا�نںیمالیاجائےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ّ ْ ٰ ْ َ َ َۨ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ َ‬
‫‪5‬‬
‫ّوع َرضنا َج َهن َم َ ْي َم ِٕى ٍذ ِللك ِف ِري ع ْرضاۙ ‪۱۰۰‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رو�ہد�نوہگابجمہمنہجوکاکفر�و�ںےکاسمےنالئںیےگ�۔‬
‫‪ 1‬الزمر �‪۶�۸‬‬
‫‪ 2‬نب� ارسائیل�‪۱�۴‬‬
‫‪ 3‬االنبیائ�‪۴�۷‬‬
‫‪ 4‬امللک�‪۷�،۸‬‬
‫‪ 5‬الہکف�‪۱�۰�۰‬‬
 ‫�� ���‬
‫َ ْ ۗ َ َ ْ َ َ َّ‬
‫‪1‬‬
‫ب َهن َم۔۔۔ۭ ‪۲۳‬۝‬‫و ِجايء يم ِٕى ٍ ؚذ ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رمنہجا�سر�و�زاسمےنےلٓائیاجئےیگ�۔‬
‫یہبسرظنمدیھک کرکاف�ر�‪،‬فاج�ر�ا�و�رمانقفنیوکقینیٓاجائےاگہکالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےنایقمت�‪،‬حای�تدعبالوم�تا�و�رجز�ا�وسز�اےکاب�ر�ے‬
‫یگ‪،‬یجےس مرفایا‬
‫مںیحیحصربخد�ییھت�‪،‬قایمتےکاہو�ا�لا�و�ردش�ائدسےا�نیکاگنہںییمہسا�و� تراسفوحرس�تےس مرجمو�ںیکرط�حیکھجوہئیوہ�ں �‬
‫َ َ ً َ ْ َ ُ ُ ْ َ ْ َ ُ ُ ْ َّ ٌ‬
‫‪2‬‬
‫اشعة ابصاره تهقهم ِذلة۔۔۔ ‪۴۳‬۝‬ ‫خ ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�نیکاگنہںییچینوہ�ںیگذلتا�نرپاھچرہیوہگی�۔‬
‫خو�فودہتشےسا�نےکد�لوہ�لاھک�رہےوہ�ںےگ�‪�،‬ا�نےکربعسکاہلوقت�ٰیباللکنئمطموہ�ںےگےسیج مرفایا‪:‬‬
‫َ َ ْ ُ ُ ُ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ٰ ّ ُ ُ ْ َ ٰ َ ُ ‪۰‬۝ ٰ َ َ ْ ُ ُ ُ َّ ْ ُ ْ ُ ْ ُ ْ َ ُ‬
‫‪3‬‬
‫تعد ْو َن ‪۱۰۳‬۝‬ ‫ل يزنم الفزع الكب وتتلقىهم المل ۗ ِٕىك ۭة ھذا يمك ال ِذي كنتم‬
‫ترجہم‪� :‬و�ہاتناہئیربھگ�اہٹاکوقتا�نوکذ�ر�ارپیاش�نہنرک�ےاگا�و�ررفشےتڑب�ھرکا�نوکاہتوھ�ںاہتھںیلےگہکہیےہو�ہاہمت�ر�ا�وہید�نےہ‬
‫جساکمتےس عود�ہایکاجتااھت�۔‬

‫َنْوُلْوُقَي اَّنِاَء َنْوُدْوُدْرَمَل۠ يِف ِةَرِفاَحْلاؕ‪۰۰۱۰‬اَذِاَء اَّنُك اًماَظِع ًةَرِخَّنؕ‪۰۰۱۱‬‬

‫ہکےت ںیہہکایک یلہپیکیس احلتیک رط�ف ولٹائے اجئںی ےگ�؟ کای ا�س وقت بجہکمہ سوبدی�ہ ڈہیا�ں وہجائںی ےگ�‪،‬‬

‫اْوُلاَق َكْلِت اًذِا ٌةَّرَك ٌةَرِساَخۘ‪۰۰۱۲‬اَمَّنِاَف َيِه ٌةَرْجَز ٌةَدِحاَّوۙ‪۰۰۱۳‬‬

‫ہکےت ںیہہک رھپوت ہی ولٹان اصقن�ن د�ہ ےہ�‪( ،‬عمول�م وہنا اچہےی�)�و�ہ وت رص�ف ایک (خوفان�ک) �ڈ�انٹ ےہہک‬

‫اَذِاَفْمُهِةَرِهاَّسلاِبؕ‪�(۰۰۱۴‬الان�زعا�ت�‪۱�۰‬تا�‪)۱�۴‬‬
‫(جسےکاظہروہتےیہ) �و�ہایکد�مدیم�ا�نںیمعمجوہجائںیےگ۔‬
‫نمرکین ایقمت الہلیکٓایا�ت رپریح�ت وبےینیقی ےسےتہک ںیہایک�و�اقیع ںیمہ ا�س رط�ح نزد�ہرک�دیاجائے اگجس رط�ح رمنے ےس‬
‫یبرتشتےھ�؟�اناک� حرای�تدعب�الوم�تیکزمیداتکدیکےوط�رپرہکےتںیہہمسکرط�ح نزد�ہرک�دیےاجئںیےگبجہکربق�و�ںںیماجنےےکدعب‬
‫ہام�ر�یڈہیا�ںوبسدی�ہوہکرمیٹےکاستھیٹموہچیکوہ�ںےگ�‪،‬توا�نولگو�ںوکوج�ا�بدیاگایہا�ںو�اقیعایکوقترقم�ر�ہرپ�الہلاق�د�رطمقلںیہمتاپےن‬
‫�اعام�لیکزج�اکےےئل نزد�ہرک�ےاگوتیہرخسمتےکوط�رپر�ٓاپسںیمایکد�وسر�ےےسےنہکےگلاگرو�اقیعایاسہو�ایجاسکہریخ�الا�ولنیو�الآخرین‬
‫وہگی‪�،‬الہلاعتلٰینے مرفایاسجاک�موکیہتہبڑب�اا�و�رانممنکھجمسرہےںیہ‬
‫حمدم�رسو�لالہلﷺےتہکںیہوت�و�ہزندگیامہ�ر�ےےئلتخساصقن�ند�ہ �‬
‫�و�ہوتہام�ر�یدق�ر�تاکمہلےکتحتتہبیہومعملیاک�مےہ�‪،‬بسالہلےکمکحےساسر�افلی ‪ u‬صو�روھپکنںیےگا�و�ر�دنایکےامت�مول�گاکییک‬
‫‪ 1‬الفجر�‪۲�۳‬‬
‫‪ 2‬القمل�‪۴�۳‬‬
‫‪ 3‬االنبیائ�‪۱�۰�۳‬‬
 ‫�� ���‬

‫�اپےنٓا�پوکایکیئنزمنییکھٹیپرپمسجواج�نےکاستھومجو�دپائںیگے�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ََْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َّ ُ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ْ ِ َ َّ ٰ ٰ ُ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ت َو َ َبز ْوا ِل ِال َوا ِح ِد الق ّها ِر ‪۴۸‬۝‬ ‫يم تبدل الرض غي الرض والسمو‬
‫ترجہم�‪�:‬ڈ�ر�ا�ٔو�اہنںیا�سد�نےسبجہکزمنیا�و�رٓاسام�ندب�لرکھچکےسھچکرکدیےاجئںیےگا�و�ربسےکبسالہلو�احدق ّ ہ��ا�رےکاسمےن‬
‫بےناق�باحضروہاجئںیےگ�۔‬
‫َ ْ َ َ ْ ُ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ َ ُ ّ ُ ْ َ ْ َّ ْ ُ ْ َّ َ ْ ً‬
‫‪2‬‬
‫يم يدعوك فتست ِجيبون ِبم ِد ٖه وتظنون اِن ل ِبثتم اِل ق ِليلۧ ‪۵۲‬۝‬
‫ترجہم‪ :‬جسر� �وز�و�ہںیہمتاکپ�ر�ےاگتوتما�سیکدمحرکتےوہئےا�سیکاکپ�رکےوج�ا�بںیملکنٓائوگےا�و�رمتاہ�ر�اگام�نا�سوقتہیوہگاکہمہ‬
‫وھتڑ�یدیرہیا�ساحلتںیمڑپ�ےرہےںیہ�۔‬
‫بس �‬
‫�ا�و�ریہہکالہلاکحمکوف�ر ً�انافذوہتاےہ�۔‬
‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ٓ َ ْ َ ٓ َّ َ َ ٌ َ َ ْ‬
‫‪3‬‬
‫وما ام ُرن اِل وا ِحدة كم ٍ ؚح ِبالب ِ‬
‫ص ‪۵۰‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رہام�ر�احمکسبایکیہمکح توہاہےا�و�رکلپاکپھجتےو�ہلمعںیمٓاجاتاہے�۔‬
‫َ‬ ‫َ َ ٓ َ ْ ُ َّ َ َّ َ َ ْ ْ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ ُ ‪۰‬۝ َّ َ َ ٰ ُ ّ‬
‫كَ ْ‬
‫ش ٍء ق ِد ْ ٌ‬
‫‪4‬‬
‫ي ‪۷۷‬۝‬ ‫ب اِن هللا ع ِ‬ ‫ص او هواقر ۭ‬ ‫۔۔۔وما امر الساع ِة اِل كم ِح الب ِ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�رایقمتےکربپاوہنےاکاعممہلھچکدیرہنےلاگرگمسباتینہکسجںیمٓا�دمییککلپکپھجاجئےلبہکا�سےسیھبھچکمک�‪،‬قحتقی‬
‫یہےہہکالہلبسھچکرککساتےہ�۔‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ٓ َ ٗ ٓ َ ٓ َ َ َ ً َ ّ ُ‬
‫َ‬
‫‪5‬‬
‫اِنا ا ْم ُره اِذا ا َراد ش ْـي ـ ـ ٔا ا ْن يق ْول له ك ْن ف َيك ْو ُن ‪۸۲‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہبجیسکزیچےکدیپ�ارکنےاکا� �را�د�ہرکتاےہوتسبو�ہا�سےساتانیہرفمادیاتےہہکوہاجا�و�رو�ہاجتیےہ�۔‬

‫ْلَه َكىٰتَا ُثْيِدَح ىٰسْوُمۘ‪ْ۰۰۱۵‬ذِا ُهىٰداَن ٗهُّبَر ِداَوْلاِب ِسَّدَقُمْلا ىًوُط ۚ‪۰۰۱۶‬‬
‫کای ومسٰی (لعہی اسلال�م) کی ربخںیہمت یچنہپ ےہ �؟ جبہک اہنںی ا�ن ےک ر�ب ےن اپ�ک دیم�ا�ن وط�ٰی مںی اکپ�ر�ا‬

‫ْبَهْذِا ىٰلِا َنْوَعْرِف ٗهَّنِا ىٰغَط ۖ‪ْ۰۰۱۷ٞ‬لُقَف ْلَه َكَّل ىٰۤلِا ْنَا ىّٰكَزَت ۙ‪۰۰۱۸‬‬
‫( کہ) تم رفعو�ن ےک اپ�س اج�ٔو �ا�س ےنرسکیش اتخای�ررکلی ےہ�‪� ،‬ا�س ےسوہکہکایکوت اپین د�رتسیگ ا�و�ر اصال�ح اچہات ےہ�‪،‬‬

‫اہ��‪۴�۸‬‬
‫‪ 1‬با� ی‬
‫‪2‬ب� ارسائیل�‪۵�۲‬‬‫ن‬
‫‪ 3‬القمر�‪۵�۰‬‬
‫‪ 4‬النحل�‪۷�۷‬‬
‫‪ٰ 5‬ی ی ن‬
‫س� ‪۸��۲‬‬
 ‫�� ���‬

‫ۖ‪۰۰۲۰ٞ‬‬ ‫ىٰرْبُكْلا‬ ‫َةَيٰاْلا‬ ‫ىٰشْخَتَفۚ‪ُ۰۰۱۹‬هىٰرَاَف‬ ‫َكِّبَر‬ ‫ىٰلِا‬ ‫َكَيِدْهَا‬ ‫َو‬

‫�ا�و�ر ہیہک ںیم ےھجت ریت�ے ر�بیک ر�ا�ہ کداھ�ٔو�ں اتکہوت (�ا�س ےس) �ڈ�رنے ےگل�‪ ،‬پس اسے ڑب�ی اشننی کداھئی‬

‫ۖ‪۰۰۲۳ٞ‬‬ ‫ىٰداَنَف‬ ‫ۖ‪َ۰۰۲۲ٞ‬رَشَحَف‬ ‫ىٰعْسَي‬ ‫َرَبْدَا‬ ‫ىٰصَعَوۖ‪َّ۰۰۲۱ٞ‬مُث‬ ‫َبَّذَكَف‬

‫تو ا�س ےن الٹھجیا ا�و�ر انفرمانی یک�‪ ،‬پرھ اٹلپ د�و�ڑ دھو�پ رکتے وہئے�‪ ،‬پرھ بس وک عمج رک ےک اکپ�ر�ا‬

‫َلاَقَف اَنَا ُمُكُّبَر ىٰلْعَاْلا ۖ‪ُ۰۰۲۴ٞ‬هَذَخَاَف ُهّٰللا َلاَكَن ِةَرِخٰاْلا َو ىٰلْوُاْلا ؕ‪۰۰۲۵‬‬
‫تم بساک ر�ب ںیم یہ وہ�ں�‪ ،‬تو (سب ےس دنلب وبالا) �الہل ےنیھب اسےٓاخر�ت ےک ا�و�ر دنای ےک ذع�ا�ب ںیمرگفات�ررکلای�‪،‬‬

‫َّنِاْيِفَكِلٰذًةَرْبِعَلْنَمِّلىٰشْخَّيؕ ‪�(۰۰۲۶‬الان�زعا�ت�‪۱�۵‬تا�‪)۲�۶‬‬
‫یبکشا�سںیما�سصخشےکےیلربع�تےہوجڈ�ر�ے�۔‬
‫کاف�ر�ومرشکنیہکمدیقع�ہایح�تدعب�الوم�توکستمیلہنرککےرسو�لالہلﷺیکذکتیبا� �ور�دعو�تاسال�موک�ز�کاچنہپنےیکوکششرک�رہے‬
‫تےھ�‪�،‬ا�سےئلاہنںیرفعو�ناکقہصانسیاایگہکںیہمتوم ٰسی ‪ u‬کےےصقیکربخہےبجالہلر�بالاعملنیےنوم ٰسی ‪u‬کوجوسر�د�ی‬
‫کے دنو�ں ںیم�اپین الہہی ےک رمہ�ا�ہ دمین ےسرصم�و�اپس اج�رہے ےھت�ا�و�ربجہک ر�ا�تاککھچہصحزگ�ر اکچتاھتو�اہنںی دقم�س و�ا�د�ی وط�ٰی مںی‬
‫پاک�ر�اتاھ�ا�و�ر�اہنںیتعلخرسالتےسرسفر�ا�ز مرفایااھت�۔‬
‫‪۰‬۝ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ّ ْ ٓ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َ ّ َ ْ ْ َ َّ‬ ‫َ َ َّ ٓ َ ٰ َ ُ‬
‫‪1‬‬
‫تتك۔۔۔ ‪۱۳‬۝‬ ‫ِن ا َن َر ّبك فاخل ْع ن ْعل ْيك ِ�إ نك ِبل َوا ِد ال ُمقد ِ ۭ‬
‫س ‪۱۲‬۝ وان اخ‬ ‫ىها ْن ِد َي ٰيُ ْو ٰ ۭ‬
‫س ‪۱۱‬۝ ا ِ‬ ‫فلما ات‬
‫ترجہم�‪�:‬وہا�ںاچنہپتوپاک�ر�اگای�ا�ےومسٰیمںییہریت�ا�ر�بوہ�ں�‪،‬جوتای�ںاتا�ر�د�ےوت�و�ا�د�یدقم�سوط�ٰیمںیےہا�و�رںیمےنھجتوکنچایلہے۔‬
‫رکاہےےکاپ�سدعو�تاسال�مےل‬
‫پرھحمک مرفایاتاھکہرفعو�نرصمجوبدنگییکدحسےاجت�و�زکرکےاخلقا�و�رخقلد�ونو�ںےکاعممہلںیمسرکیش ت‬
‫کرجائو�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ّٗ ٰ‬‫َ‬ ‫ْ َ ْ ٰ‬
‫‪2‬‬
‫ب اِل ِف ْر َع ْو َن اِنه َط ۧ‬
‫غ ‪۲۴‬۝‬ ‫اِذه‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�بوتفرعو�نےکاپ�ساج�و�ہرسکشوہگایہے�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�سےسوہککہایکتمدعو�تاسال�موبق�لرکتےوہ�‪،‬یجےسفرمایا‪:‬‬
‫َ ٰ َ َ ٰ ۗ ُٔ َ ْ َ َ ٰ ّ‬
‫‪3‬‬
‫۔۔۔وذلِك جزوا م ت ‪۷۶‬۝‬
‫ۧ‬ ‫ك‬
‫ترجہم�‪:‬یہزج�اےہا�سیکصخشیکوجپاکزیگیاتخای�رکر�ے۔‬

‫‪ 1‬طہ�‪ �۱‬ت‪۱�۳��۱‬‬
‫‪ 2‬طہ�‪۲�۴‬‬
‫‪ 3‬طہ�‪۷�۶‬‬
 ‫�� ���‬
‫َ َّ َ ٰ ّ ٓ‬
‫ْ َ ٗ‬
‫‪1‬‬
‫َو َما يُد ِر ْيك ل َعله َ ّي ۙ‬
‫ك ‪۳‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬متںیہایکخربشاید�و�ہدسھرجائےایصنتحیرپ� ھدای�ند�ے۔‬
‫َ َ َ َّ َ ٰ ّ‬
‫‪2‬‬
‫ك ‪۷‬۝‬‫َو َما َعل ْيك ال َ ّي ۭ‬
‫لانہکار�و�ہہندسھر�ےوتتمرپ�ا�سیکایک�ذمہد�ا�ر�یےہ�۔‬
‫ترجہم�‪:‬حا گ‬
‫گ �ارتمہی کاپزی�ہدعو�توبق�لرک�وتومںیالہلاک�رسو�لںیہمتاہمت�ر�ےر�بیکرط�فاجنےو�الےدیسھےر�اسےتیکرط�ف نہرامئیرک�و�ںاتکہ‬
‫تو�اپےناملکیقیقحوکہپاچ�ناجئے ��‪،‬ا�سیکاطقتودق�رتو�ںےسریت�ےد�لںیما�ساکوخ�فدیپ�اہو�ا�و�رتو�اعام�لاصلہحاتخای�رکرکےا�سیکرحتم‬
‫یک‪�،‬ا�سرپفرعو�نےنومسٰی‬
‫کاسمقحتنباجئے�‪،‬چاننہچمکحربانیےکاطمبقومسٰی ‪ u‬نےرفعو�نرصمکےد�ربا�رمںیجاکر�اسےدعو�تاسال�مشیپ �‬
‫‪u‬کیرسالتیکوکئیاشننیامنیگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫م ّٰ‬
‫الص ِد ِق ْ َ‬ ‫تِ َ‬ ‫َ َ‬
‫ال َف ْا ِت بهٖ ٓ ا ِْن ُك ْن َ‬
‫‪3‬‬
‫ي ‪۳۱‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ق‬
‫ترجہم‪ :‬فرعو�نےناہکاچاھوتےل گٓا�ارتوساچہے�۔‬
‫وکزمنیرپیھپاکن�ا�و�ر�الہلیکدق�ر�تےسو�ہےباج�ناصعسب‬
‫زجعما�تدکاھنےےکےئلاپینالٹیھ �‬
‫موسٰی ‪u‬نےاپیندص�اقتےکدلائلںیم �‬
‫ھردھر�د�و�ڑنےاگل�‪،‬جبومسٰی ‪u‬نےاسےڑکپ�اوتعاص�اپیناصیلاحلت لرپو�ٹٓایا�‪،‬موسٰی ‪u‬‬
‫�د�ربا�ریو�ںےکاسمےنایکا�ژ�دہابنایگا�و�را�د ا�‬
‫نےاپیند�وسر�یاشننیدکاھئیہکاپانہاتھلغبںیمدبایاا�و�ربجابہرناکلا�و�ہو�ہاہتھریغبکیسفیلکتےکوخ�بےنکمچاگل�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ َ ْ ٰ َ َ ُ َ َ ِ َ ُ ْ َ ٌ ّ ُ ْ ٌ َّ َ َ َ َ َ ٗ َ َ ِ َ َ ْ َ ۗ ُ ٰ ّ ْ‬
‫‪4‬‬
‫ِلن ِظ ِر َ ۧ‬
‫ي ‪۳۳‬۝‬ ‫ي ‪۳۲‬۝ ونع يده ف ِاذا ه بيضاء ل‬ ‫فالق عصاه ف ِاذا ه ثعبان م ِب ۖۚ‬
‫رھا�سےناپانہاتھ�(بلغےس)یھکاچن�ا�و�ر�و�ہبسدکیےنھو�الو�ںےکاسمےن‬
‫ترجہم�‪:‬موسٰینےاپانعاصیھپاکن�ا�و�ریاکیکو�ہایکرصیحا�ژ�دہاتاھ�‪،‬پ �‬
‫چکمرہاتاھ�۔‬
‫وکا� گد�ور�د�انا�‪،‬یجےس‬
‫زجعما�ت ج‬
‫زجعما�توکمانےنےساتناہئیاقح�ر�توکتربکےاستھاناک�رکر�دیا�ا�و�ر�ا�ن �‬
‫مرگفرعو�نےندعو�تقحوکقوب�لرکنےا�و�ر�ا�ن �‬
‫فرمایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫ٰ‬
‫َ َ َّ َ ۗ َ ُ ْ ّ ُ ْ ٰ ٰ َ َ ّ ٰ َ ُ‬
‫ال ْوا َما ٰه َذ ٓا ا ِّل ِ ْ‬
‫س ٌر ُّم ْف َ ً‬
‫‪5‬‬
‫تى ‪۳۶‬۝‬ ‫فلما جاءه موس ِبي ِتنا ب ِين ٍ‬
‫تق‬
‫ترجہم�‪:‬پرھجبومسیٰ �ا�نولگو�ںےکاپ�سامہ�ر�ییلھکیلھکاشننای�ںےلرکہپاچنتو�انوہ�ںےناہککہہیھچکںیہنےہرگمبان�وٹیاج�د�و�۔‬
‫�ا�و�راچلاب�ز�یرکتےوہئےامہراج� گد�ور�و�ںوکموسٰی ‪u‬کےاقمبےلےکےئلولب�ایا�‪،‬یجےس مرفایا‬

‫‪ 1‬عبس�‪۳‬‬
‫‪2‬عبس�‪۷‬‬
‫‪ 3‬الشعرائ�‪۳�۱‬‬
‫‪ 4‬الشعراء �‪۳�۳� ، ۳�۲‬‬
‫‪ 5‬القصص �‪۳�۶‬‬
 ‫�� ���‬
‫َ ُ َ َّ ُ َ‬ ‫َ ُ ْ ٓ َ ْ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ ْ ْ َ َ ۗ ٰ ْ َ َ ْ ُ ْ َ ُ ّ َ َّ‬
‫الس َح َرة ِل ِم ْيق ِ‬
‫ات َ ْي ٍم‬ ‫سا ٍر َع ِل ْي ٍم ‪۳۷‬۝ ف ِم ــع‬ ‫ك‬ ‫ش ۙ‬
‫ي ‪۳۶‬۝ يتك ِب ِ‬ ‫قالوا ار ِجه واخاه وابعث ِف المدا ِٕى ِن ح ِ ِ‬
‫َ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ّم ْعل ْو ٍ ۙ‬
‫م ‪۳۸‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬انوہ�ں ےناہک اسے ا�و�ر ا�س ےک اھبئیوک ر�و�ک ےیجیل ا�و�ررہش�و�ں ںیم رہکا�ر�ےجیھب دجیےیکہرہایسنے اج�د�وگروکٓا�پ ےک اپ�س ےل‬
‫� ئٓاںی�‪،‬چاننہچایکر�و�زرقم�ر�ہوقت جرپا� گد�ور�اٹکےھرکےیلےئگ�۔‬
‫توفرعو�نےن�اہنںیاپانمرق�بانبنےا�و�ر�اناع�مو�اکر�ا�ماکلالچد�ےرکومسٰی ‪u‬کےاقمبہلںیمڑھک�اکر�دیا�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫َّ ُ ً َّ‬ ‫َ َ َّ َ ۗ َّ َ َ ُ َ ُ ْ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ ً ْ ُ َّ َ ْ ْ ٰ ْ َ َ َ‬
‫ال نَ َع ْم َواِن ْ‬
‫ك اِذا ل ِم َن‬ ‫فلما جا َء السحرة قالوا ِل ِفرعون ا ِٕى ّن لنا لجرا اِن كنا ن ُن الغ ِل ِبي ‪۴۱‬۝ ق‬
‫ْال ُم َق َّر ِب ْ َ‬
‫ي ‪۴۲‬۝‬ ‫‪2‬‬

‫ے؟�ا�سےناہکہا�ں�‪�،‬ا�و�رتموتا�سوقت‬ ‫ترجہم�‪:‬جباج� گد�ورمدی�ا�نںیمٓائےوتانوہ�ںےنرفعو�نےساہکمہںیاناع�موتمےلاگ�اگرہماغلبرہ �‬

‫وہائوگے�۔‬
‫مرقبنیںیماشمل ج‬
‫ماہرفناج� گد�ور�و�ںےناپےننفاکخو�باظمہر�ہایکمرگانکا�مرہے�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۗ‬
‫‪3‬‬
‫َو َجا ُء ْو ِب ِس ْح ٍر ع ِظ ْي ٍم ‪۱۱۶‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ربڑ�اہیزبر�دستاج�د�وانبالئے�۔‬
‫رکا�د�وگرجنیکزندگییہاج�د�وکوکیسےتھوہئےزگ�ر�ییھتتقیقحوکپاگےئہکہیاج�د�وہنںیزجعم�ہےہسجرپ�انوہ�ں‬
‫موسٰی ‪u‬کےزجعم�ےوک�دیھک ج‬
‫رکای�‪،‬یجےس مرفایا‬‫نےاسیعمجمںیمیلعالاعال�ندعو�تاسال�موکقوب�ل ل‬
‫ْ َ‬ ‫َ ُ ْ َ َّ َ َ ُ ٰ ْ َ َ ُ ٓ ٰ َ‬
‫‪4‬‬
‫ي ‪۴۶‬۝ قال ْوا ا َم ّنا ِ َب ِّب ال ٰعل ِم ْ َ ۙ‬
‫ي ‪۴۷‬۝‬ ‫فال ِق السحرة ِ‬
‫س ِد ۙ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سرپسا�ر�ےاج� گد�وربےاتخای�ردجس�ےںیمرگپڑ�ےا�و�ربو�لاٹےھہکام�نےئگمہر�بالاعملنیوک�۔‬
‫�ا�سرط�حوپ�ر�یوع�ا�مےکاسمےنرفعو�نیکاچلاب�ز�یوخ�دا�سےکےئلیہابعثذلتنبیئگ�‪،‬فرعو�نالہلیکیتسہاکنمرکنہاھت�و�ہیھبےبامش�ر‬
‫عموب�د�و�ںیکرپسشترکتاتاھ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ َ َ ْ َ َ ُ ِ ْ َ ْ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ ْ ٰ َ َ ْ َ ٗ ُ ْ ُ ْ ْ َ ْ ِ َ َ َ َ َ َٰ َ َ َ‬
‫ك۔۔۔ ‪۱۲۷‬۝ ‪۰‬۝‬ ‫وقال المل م قو ِم ِفرعون اتذر موس وقومه لِيف ِسدوا ِف الرض ويذرك والِهت‬
‫وھچڑ�د�ےاگہککلمںیماسف�دھپالیئںیا�و�ر�و�ہریت�ی‬
‫اہککایتوموسٰیا�و�ر�ا�سیکوق�موکوی�ںیہ �‬
‫�‬ ‫ت‪5‬رجہم‪ :‬فرعو�نےسا�سیکوق�مےکرس�د�ا�ر�و�ںےن‬
‫�ا�و�رتری�ےوبعم�د�و�ںیکدنبگیوھچ�ڑںیھٹیب�؟�۔‬

‫‪ 1‬الشعرائ�‪ �۶‬ت‪۳�۸��۳‬‬
‫‪ 2‬الشعرائ�‪۴�۱�،۴�۲‬‬
‫‪ 3‬االعراف�‪۱�۱�۶‬‬
‫‪ 4‬الشعرائ�‪۴�۶�،۴�۷‬‬
‫‪ 5‬االعراف�‪۱�۲�۷‬‬
 ‫�� ���‬
‫ت ِن ْ َ‬‫َ َ ْ َ ٓ ُ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ ٌ ِّ ْ َ َ َ ۗ َ ُ ْ ٰ َ ُ ْ َ‬
‫‪1‬‬
‫ي ‪۵۳‬۝‬ ‫ب ا ْو َجا َء َمعه ال َمل ۗ ِٕىكة ُمق ِ‬
‫فلول ال ِق علي ِه اس ِورة م ذه ٍ‬
‫ترجہم‪�(:‬اگرموسٰی�الہلاکھباجیہو�اہوتاتو�)کوی�ںہنا�سرپسونےےکنگنکاتا�ر�ےےئگ�؟یافرشوت�ںاک�ایکدسہتا�سیکا�ر�دلیںیمہنٓایا۔‬
‫رغو�رمںیالتبموہکر�اپےنٓا�پوک�الہٰا�و�ر�ر�باعٰیلہکاتتاھ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬ ‫�و�ہوکحمت�‪،‬طاقتا�و�راتخای�ر�ا�تےک �‬
‫م ْال َم ْس ُج ْو ِن ْ َ‬
‫كِ َ‬‫َ َ َ َّ َ ْ َ ٰ ً َ ْ ْ َ َ ْ َ َ َّ َ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۲۹‬۝‬ ‫يي لجعلن‬ ‫ى اتذت اِلــها غ ِ‬ ‫قال ل ِٕ ِ‬
‫ترجہم‪ :‬فرعو�نےناہک�اگرتونےریم�ےوس�اکیسا�و�رکووبعم�دامناوتجتےھیھبا�نولگو�ںںیماشملرک�د�و�ںاگجودیقخانو�ںںیمڑپ�ےڑس�رہےںیہ۔‬
‫‪3‬‬
‫ي ْي‪۰‬۝ ۔۔۔ ‪۳۸‬۝‬
‫ك ِّ ْ ٰ َ ْ‬
‫م اِل ٍه غ ِ‬ ‫ت َل ُ ْ‬ ‫ال ِف ْر َع ْو ُن ٰ ٓي َ ُّيَا ْال َم َلُ َما َع ِل ْم ُ‬‫ََ َ‬
‫وق‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�رفرعو�نےناہک�ا�ےاہلد�ربا�رمںیوت�اپےنوس�ااہمت�ر�ےیسکالہٰوکںیہناجنات�۔‬
‫َ َ َ َ َ َ ُّ ُ ُ ْ َ ْ‬
‫‪4‬‬
‫ك ال ٰۖۡ‬
‫ع ‪۲۴‬۝‬ ‫فقال ان رب‬
‫ترجہم‪� :‬ا�سےناہکںیماہمت�ر�ابسےسڑب�ار�بوہ�ں�۔‬
‫َ َ ْ ُ ُ َٔ َ َ ُّ ُ ُ ْ َٔ ْ َ َ َ َ َ ْ نَ ُ َ َٔ ْ َ ُ َ َ َ ً‬ ‫َ َ ُ َ َ ْ ُ ُ َ َ ْ ُ َ ُ ْ ْ َ َْ‬ ‫َ ُ‬
‫يي} وقول‪{ :‬ان ربك الع} ‪ ،‬وكن بي�ما ار بعون سنة‬ ‫ع ْن ج َم ِاه ٍد‪ ،‬قال‪ :‬هو قول‪{ :‬ما ع ِلمت لك ِم ِ�إ ل ٍه غ ِ‬
‫رھا�سےکاچلسیاس�لدعبیہہملکاہک’’مںییہ‬
‫ماجہد‪a‬فرماتےںیہرفعو�نےنےلہپہیاہکتاھ’’مںیوت�اپےنوس�ااہمت�ر�ےیسکالہٰوکںیہناجنات‘‘پ �‬
‫متاہ�ر�اسبےسڑب�ا�ر�بوہ�ں�۔‘‘‪5‬‬
‫ےہ‪�،‬ا�و�رمری�ےا�وپرکوئیابلاتراطقتںیہنےہسج‬
‫عٰیلامالکوہ�ں�‪،‬مری�ےوس�اکیسوکمری�یتکلممںیممکحالچنےاکحقںیہن �‬
‫عیینںیماقدت�ا�ر�ا ک‬
‫کافرما�ناہی�ںاج�ر�یوہکساتوہ�‪�،‬الہلاعتلٰیکیتنسےہہکانفرمانو�ںا�و�رسرکوش�ںوکملیبتلہماطعفرماتاہے�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ان ْم يَ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ َّ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ ۗ َ َ ْ ُ ْ‬
‫‪6‬‬
‫‪۱۱‬۝‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫ع‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫غ‬ ‫۔۔۔فنذر ال ِذي ل يجون لِقاءن ِف ط‬
‫ترجہم�‪:‬ہما�نولگو�ںوکوجہمےسےنلمیکوتقعںیہنرھکےتا�نیکرسکیشںیمےنکٹھبےکےئلوھچ�ٹد�ےدیےتںیہ�۔‬
‫مرگٓاخررہزیچاکایکوقترقم�رہےےسیج مرفایا‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۗ َ ُ‬ ‫ُ ّ َُ َ ٌ‬
‫‪7‬‬
‫ل‪۰‬۝ اِذا َجا َء ا َجل ُھ ْم فل ي ْستا ِخ ُر ْو َن َساعة ّول ي ْستق ِد ُم ْو َن ‪۴۹‬۝‬
‫ِك ا ّم ٍة ا َج ۭ‬
‫۔۔۔ل ِ‬
‫وہاتیےہ گوتڑھ�یرھبکیدقتیم تواخریبیھںیہنوہتی�۔‬
‫ترجہم�‪:‬ہر�امتےکےئلتلہمیکایکدم�تےہ�‪،‬جبہیدم�توپ�ر�ی ج‬

‫‪ 1‬الزخرف�‪۵�۳‬‬
‫‪ 2‬الشعرائ�‪۲�۹‬‬
‫‪ 3‬القصص�‪۳�۸‬‬
‫‪ 4‬النازعات�‪۲�۴‬‬
‫القرط��‪۲�۰�۲‬؍�‪۱�۹‬‬
‫ب‬ ‫ط�ی�‪۲�۰�۱‬؍�‪،۲�۴‬تفس�ی‬
‫‪ 5‬تفس�ی ب‬
‫‪ 6‬یونس�‪۱�۱‬‬
‫‪7‬یونس�‪۴�۹‬‬
 ‫�� ���‬

‫بالآخرفرعو�نیکڈھلیاک�وقتمتخوہ�ا�ا�و�ر�الہلےناسےا�و�ر�ا�سےکرکشلکوغر�قرک�دیا�ا�و�رفرعو�نیکال�شوک�رہیتدنایتکربع�تاکناش�نانب�د �یا‪،‬یجےس‬
‫فرمایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ٰ‬
‫م‬‫ِساۗ ِء ْيل َو َا َن ِ َ‬
‫ت ِبهٖ َب ُن ْٓوا ا ْ َ‬‫ل ا ِٰل َه ا ِّل الذ ْٓي ٰا َم َن ْ‬ ‫َ ّ َ ٓ َ ْ َ ُ َ َ ‪۰‬۝ َ ٰ َ ْ ُ َ ّ ٗ َ ٓ‬
‫ق قال امنت انه‬ ‫۔۔۔ح اِذا ادركه الغر ۙ‬
‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ي ‪۹۱‬۝ فال َي ْو َم ن َن ِّج ْيك ِب َبد ِنك ل َِتك ْو َن ل َِم ْن‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫م ال ُمفسد َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ت ق ْبل َوك ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ي ٰاۗ ْل ٰـ ٔ َـن َو َق ْد َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ِ ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫ْ‬
‫ي‬ ‫ص‬ ‫ع‬ ‫ال ُم ْس ِل ِم َ ‪۹۰‬۝‬
‫َٰ ُ‬ ‫َ ْ َ َ ٰ َ ً ‪۰‬۝ َ َّ َ ْ ً ِّ َ َّ ِ َ ْ ٰ‬
‫‪1‬‬
‫ع ا ٰي ِت َنا لغ ِفل ْو َ ۧ‬
‫ن ‪۹۲‬۝‬ ‫خلفك اي ۭة واِن ك ِثيا م الناس‬
‫ت‬
‫ح�یہکبجرفعو�نڈ�وبےناگلوتوب�لاٹاھںیمےنام�نایلہکدخ�ا�وندیقیقحا�سےکوس�اوکئیںیہنےہ ج�ِسرپینباسر�ائلیایام�نالئے�‪،‬‬ ‫ترجہم�‪ٰ :‬‬
‫�ا�و�رںیمیھبرسِ�اطاعتاکھجدیےنو�الو�ںںیمےسوہ�ں(جو�ا�بدیاایگ) �ا�بایام�نالتاےہ! حالانہکا�سےسےلہپکتوتانفرمانیرکتارہاا�و�ر‬
‫فاس�دربپارکنےو�الو�ںںیمےساھت�ا�بوتمہرص�فریت�یال�شیہوکاچبئںیےگاتکہوتدعبیکولسن�ںےکےیلاشن�نربع�تےنباگرچہتہبےس‬
‫�اناس�نایےسںیہوجامہ�ر�یاشننوی�ںےستلفغربتےتںیہ�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�سرج�مںیمہکا�سےنرسو�لیکدعو�توکقوب�لرکنےےساناک�رکای�ا�و�رسرکیشںیماقمبےلرپنلکڑھک�اہو�اقربمںیحبصاش�ما�سےکاسمےند� �وز�خ‬
‫پشییکاجتیےہسجںیمو�ہد�اخلایکجائےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ َّ ُ ُ ْ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ ُ ُ ّ ً َّ َ ّ ً َ َ ْ َ َ ُ ْ ُ َّ َ ُ َ ْ ُ ْ ٓ ٰ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ ْ َ َ‬
‫‪2‬‬
‫النار يعرضون عليا غدوا وع ِشـياۚ‪۰‬۝ ويم تـقوم الساع ۣة‪۰‬۝ اد ِخلوا ال ِفرعون اشد العذ ِ‬
‫اب ‪۴۶‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬د� �وز�خیکٓا�گےہسجےکاسمےنحبصواش�مو�ہشیپےیکاجتےںیہ�ا�و�ربجایقمتیکڑھگ�ی جٓاائےیگوتمکحوہگاہکٓا�لرفعو�نوک‬
‫شدیدرتذع�ا�بںیمد�اخلرک�و۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫النا ِ ۚر‪۰‬۝ َو َ ْي َم ال ِق ٰي َم ِة ل يُ ْن َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َو َج َع ْل ٰ ُ‬
‫ن ْم َاى َّم ًة َّي ْد ُع ْو َن اِل ّ‬
‫‪3‬‬
‫ص ْو َن ‪۴۱‬۝‬ ‫ِٕ‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےناہنںیمنہجیکرط�فدعو�تدیےنو�الےشیپر�وانبدیاا�و�رایقمتےکر�و�زو�ہںیہکےسوکئیدم�دہناپںیکسےگ�۔‬
‫و�!�ارتمےنولگو�ںےکو�اقاع�تےسربع�تہنڑکپ�یوتاہمت�ر�ااناج�م‬
‫�ا�سرط�حالہلےناسے ندای�و�ٓاخر�تےکذع�ا�بںیمرگفات�رکر�دیا�‪�،‬ا�ےولگ گ‬
‫بیھرفعو�ناسیجہوکساتہے۔‬

‫ْمُتْنَاَء ُّدَشَا اًقْلَخ ِمَا ُءٓاَمَّسلاؕ‪ ١‬اَهىٰنَب‪َ۰۰۲۷ٙ‬عَفَر اَهَكْمَس اَهىّٰوَسَفۙ‪۰۰۲۸‬‬

‫کای اہمت�ر�ا دیپ�ارکنا زیا�د�ہ شدو�ا�ر ےہ ای ٓاسام�ن اک �؟ �الہل اعتلٰی نے اسے انبیا ا�س یک دنلب�ی ا�ونیچ یک‬

‫َو َشَطْغَا اَهَلْيَل َو َجَرْخَا اَهىٰحُض۪‪َ۰۰۲۹‬و َضْرَاْلا َدْعَب َكِلٰذ اَهىٰحَدؕ‪۰۰۳۰‬‬

‫پرھ اسے کیھٹ اھٹ�کرک�دیا�‪�،‬اسیک ر�ا�توک ات�ریک انبیا اسےک د�نوک اکنلا�‪� ،‬ا�س ےک دعب زمنیوک (ہوم�ا�ر) چباھ دیا‬

‫‪ 1‬یونس�‪ �۰‬ت‪۹�۲��۹‬‬
‫‪ 2‬املومن�‪۴�۶‬‬
‫‪ 3‬القصص�‪۴�۱‬‬
 ‫�� ���‬

‫اَهىٰسْرَاۙ‪۰۰۳۲‬‬ ‫َلاَبِجْلا‬ ‫اَهىٰعْرَم۪‪َ۰۰۳۱‬و‬ ‫َو‬ ‫اَهَءٓاَم‬ ‫اَهْنِم‬ ‫َجَرْخَا‬

‫دیا�‪،‬‬ ‫گا�ڑ�ھ‬ ‫(ضموب�ط)‬ ‫اہپ�ڑ�و�ں وک‬ ‫ا�و�ر اچ�ر�ہ اکنلا�ا�و�ر‬ ‫اپنی‬ ‫ےس‬ ‫ںیم‬ ‫�ا�س‬

‫اًعاَتَمْمُكَّلَوْمُكِماَعْنَاِلؕ‪�(۰۰۳۳‬الان�زعا�ت�‪۲�۷‬تا�‪)۳�۳‬‬
‫یہبساہمت�ر�ےا�و�راہمت�ر�ےاجنو�ر�و�ںےکافئد�ےےکےیلںیہ�۔‬
‫�اناس�ن حوجای�تدعب�الوم�توک�امرماح�لاتھجمسہےا�و�ر�ا�سوکناممنکےتھجمسوہئےفلتخمات�ویال�تڑھگتاہے�‪،‬مرگبکیھا�سزیچپرتموغ�ر�وفرکہنںیرکتے‬
‫کہاعلمابلاسجںیمےبدح�واسح�باتس�ر�ے�‪،‬سای�ر�ےا�و�ر�ا�نتنگاشکہکئںیںیہیکقیلختزیا�د�ہتخساک�مےہای�اناسنو�ںوکد�ربا�ر�ہاسیلکش‬
‫صو�ر�تا�و�رجمس جوا�ںےسدیپ�اکر�دیان�؟جسمیکحو�د�اناسہیتےکےئلزمنیو�ٓاسام�نا�و�ر�ا�نےکد�رمای�نوجکھچےہیکقیلختھچکلکشماک�مںیہن‬
‫کسات‪،‬یجےس مرفایا‬
‫رھو�ہاناسنو�ںوک�د�وبا�ر�ہ نزد�ہرک�دیےن کرپوی�ںقا�د�رہنںیوہ �‬
‫ہے پوت �‬
‫َ‬
‫ْ َ َ ٰ َ ٰٓ َ ّ ْ ُ َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ْ َ ّ ْ َ َ َ َّ‬
‫‪1‬‬
‫الس ٰم ٰو ِت َوال ْرض ِبق ِد ٍر ع ا ْن يلق ِمثل ُه ْم۔۔۔ ‪۸۱‬۝‬ ‫اوليس ال ِذي خلق‬
‫ترجہم�‪:‬کای�و�ہسجےنٓاسامنو�ںا�و� �رزمنیوکپدی�اکای�ا�س قرپا�د�رہنںیہکا�نوسیج�ںوکپدی�اکرےکس�؟�۔‬
‫َ َ ْ ُ َّ ٰ ٰ َ ْ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َّ‬
‫‪2‬‬
‫اس۔۔۔ ‪۵۷‬۝‬ ‫الن ِ‬ ‫لــلق السمو ِت والر ِض اكب ِم خل ِق‬
‫ًانیقیزیا�د�ہڑب�ااک�مےہ�۔‬
‫�ٓاسامنو�ںا�و� �رزمنیاکپدی�اکرنا�اناس�نوکپدی�اکرنےیکہبتبسن �‬
‫�الہلر�بالزع�تےنزمنیےکا�وپرچتھیکامندنٓاسام�نوککیسوتس�نےکریغبدنلب�وبالا�‪،‬کاش�د�ہ�‪،‬حممکا�و�رضموب�طانبیا�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫عد َ َ َ َ‬ ‫َْ ََ‬ ‫َ ُ َّ ْ َ َ َ َّ‬
‫‪3‬‬
‫ت ْونا۔۔۔ ‪۲‬۝‬ ‫ي ٍ‬ ‫الس ٰم ٰو ِت ِبغ ِ‬ ‫ا ال ِذي رفع‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہالہلیہےہسجےنٓاسامنو�ںوکایےساہس�ر�و�ںےکریغباقئمایکوجمتوکرظنٓاتےوہ�ں�۔‬
‫عد َ َ َ َ‬‫َْ ََ‬ ‫َ َ َ َّ‬
‫‪4‬‬
‫ت ْونا۔۔۔ ‪۱۰‬۝‬ ‫ي ٍ‬ ‫الس ٰم ٰو ِت ِبغ ِ‬ ‫خلق‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سےنٓاسامنو�ںوکدیپ�اایکریغبوتسنو�ںےکوجمتوکرظن ئٓاںی�۔‬
‫جسےسابہروکئیلکنںیہناتکس�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ ْ ُ ُ ْ َ َ ْ ُ ُ ْ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ش ْال ّن َو ْالنْ ِس اِن ْ‬
‫الس ٰم ٰو ِت َوال ْر ِض فانفذواۭ‪۰‬۝ ل تنفذون اِل‬
‫َّ‬
‫م اق َطا ِر‬‫اس َت َط ْع ُت ْم ا ْن َت ْن ُفذ ْوا ِ ْ‬ ‫يع َ ِ ِ ِ‬
‫ٰ َْ َ‬
‫ِ‬
‫ْ‬
‫‪5‬‬
‫ِب ُسل ٰط ٍ ۚ‬
‫ن ‪۳۳‬۝‬
‫س�!�ارتم زمنی ا�و�ر�ٓاسام�نیک رسحد�و�ں ےسلکنرکباھ�گ ےتکس وہتو اھب�گ دکیوھ�‪،‬ہنںی اھب�گ ےتکس ا�س ےک ےئل‬ ‫ترجہم�‪�:‬ا�ےرگ�و�ہ نج و�ان گ‬
‫‪ٰ 1‬ی ی ن‬
‫س��‪۸�۱‬‬
‫‪ 2‬املومن�‪۵�۷‬‬
‫‪ 3‬الرعد�‪۲‬‬
‫‪ 4‬لقمان�‪۱�۰‬‬
‫الرمحن�‪۳�۳‬‬
‫‪ٰ 5‬‬
 ‫�� ���‬

‫بڑ�ا�ز�و� چراہےی�۔‬
‫رھا�سںیمےنکمچو�الےاتس�ر�ےڑجدیے�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬ ‫پ �‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫َو َلقد ز ّي ّنا ّ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫‪1‬‬
‫الس َما َء الدن َيا ِبَ َصا ِب ْي َح۔۔۔ ‪۵‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےناہمت�ر�ےرقیبےکٓاسام�نوکمیظعالاش�نرچ�اغو�ںےسٓا�ر�اسہتایکےہ�۔‬
‫ْ ً‬ ‫َ َ َّ َّ َّ ۗ ّ ُ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ح‪۰‬۝ َو ِحفظا۔۔۔ ‪۱۲‬۝‬ ‫الس َما َء الدن َيا ِبَ َصا ِب ْي َۖۤ‬ ‫۔۔۔ وزينا‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�رٓاسام�ندنایوکمہےنرچ�اغو�ںےسٓا�ر�اسہتایکا�و�راسےوخ�بوفحم�ظرک�دیا۔‬
‫ْ َ‬ ‫َّ َ َّ َّ َّ ۗ ّ ُ ْ‬
‫‪3‬‬
‫الس َما َء الدن َيا ِ ِب ْي َن ِۨة الك َـواك ِ ۙ‬
‫ِب ‪۶‬۝‬ ‫اِن زينا‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےنٓاسام�ندنایوکات�ر�و�ںیکزیتنےسٓا�ر�اسہتایکےہ�۔‬
‫�تازیتو�ا�ز�ناقئمایک�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫رھا�نےبامش� سرات�ر�و�ں س�‪،‬ای�ر�و�ںا�و�رہکاشکئو�ںےکد�رمای�نریح گن‬
‫پ �‬
‫ّ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ٰ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫‪4‬‬
‫ال ِذي خلق فسوىۙ۠ ‪۲‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬جسےندیپ�اایکا�و�رانتسباقئمایک۔‬
‫رغو�بوہنےےسزمنیرپ�ر�ا�تیکات�رییکاھچجاتیےہےسیجا�وپرسےا�سرپپر�د�ہڈ�ا�لرکڈھانکدیاگایوہ�‪�،‬ا�و�رسو�ر�جےکولط�ع‬
‫سو�ر�ج �‬
‫ہونےےسر�وشند�نلکنٓاتاےہ ��‪،‬اسیالہلےنزمنیںیمر�وئدیگییکالصحتیدیپ�اکیا�و�ر�ا�سےکاند�رےھٹیماپنیےکوستےاج�ر�یےیکسجیک‬
‫یزپلھ م‪،‬وی�ہاج�ت‬
‫�‬ ‫رضو�ر�تےکےئلا�ربو�ں�‪،‬کر� �وڑ�و�ںاسلو�ںےسفلتخماجان�س�‪�،‬انو�ا�عواقاس�مےکذل‬
‫�وجہےسو�ہاناسنو�ںا�و�راجنو�ر�و�ںیک �‬
‫�‪،‬جانو�ر�و�ںےکےئلاچ�ر�ے� �‪ٓ،‬ا�گالجنےا�و�رد�وسر�ےیئکاکمو�ںےکےئلانو�ا�عاقاس�مےکد�رخت�‪،‬یبام�ر�و�ںیکافشکےےئلڑج�یوبٹای�ں‬
‫ےہ�‪،‬ا�و�ر�ا�سںیمدنلب�وبالااہپ�ڑوخیم�ںیکرط�حاگ�ڑدیے�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫پدی�اکرتییلچٓا�رہی �‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َّ ْ َ َّ ْ َ‬
‫ال ْرض َو َج َعل ِف ْيَا َر َو ِ َ‬
‫‪5‬‬
‫اس۔۔۔ ‪۳‬۝‬ ‫وهوال ِذي مد‬
‫ےہ�‪،‬ا�سںیماہپ�ڑ�و�ںےکوھکنےٹاگ�ڑرکےھںیہ�۔‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�روہیےہسجےنہیزمنیالیھپرکیھ �‬
‫ال ْر َض َم َد ْد ٰنَا َو َا ْل َق ْي َنا ِف ْيَا َر َو ِ َ‬
‫اس ‪۱۹‬۝‬ ‫‪6‬‬
‫َ َْ‬
‫و‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےنزمنیوکالیھپیاا�سںیماہپ�ڑامجئے�۔‬

‫‪ 1‬امللک�‪۵‬‬
‫‪ 2‬مح السجدۃ�‪۱�۲‬‬
‫‪ 3‬الصافات�‪۶‬‬
‫‪ 4‬االعیل�‪۲‬‬
‫‪ 5‬الرعد�‪۳‬‬
‫‪ 6‬احلجر�‪۱�۹‬‬
 ‫�� ���‬
‫اس َا ْن َ ِت ْي َد ب ُ ْ‬
‫ك۔۔۔ ۙ ‪۱۵‬۝‬
‫َْ‬
‫ال ْر ِض َر َو ِ َ‬ ‫َْٰ‬
‫َوالق ِف‬
‫‪1‬‬
‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سےنزمنیںیماہپ�ڑ�و�ںیکںیخیماگ�ڑدیںاتکہزمنیمتوکےلرکڈھکلہناجئے�۔‬
‫َ َ َْ َ ْ َْ ِ َ َ َ َ َ َ‬
‫اس ا ْن ِت ْيد ِ ِبم‬
‫ْ ‪2‬‬
‫وجعلنا ِف الرض رو ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رمہےنزمنیںیماہپ�ڑامجدیےاتکہو�ہاہنںیےلرکڈھکلہناجئے۔‬
‫‪3‬‬ ‫ال ْر َض َم َد ْد ٰنَا َو َا ْل َق ْي َنا ِف ْيَا َر َو ِ َ‬
‫اس ۔۔۔ۙ ‪۷‬۝‬
‫َ َْ‬
‫و‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رزمنیوکمہےناھچبیاا�و�را�سںیماہپ�ڑامجئے�۔‬
‫�زمنیو�ٓاسام�نےکد�رمای�نہیمیظعالاش�ناظن�مسجںیموکئییجکںیہناتافقًاقائمںیہنوہگایہکلبالہلےنزمنیوکرہائشےکاقبلانبنےےکےئل‬
‫بڑ�یتمکحےکاستھکیھٹکیھٹایکاند�ا�ز�ےےکاطمبقہیاظن�ماقئمایکہے�‪،‬کای�و�ہدق�رتو�ںو�الا�ر�باناسنو�ںوک�د�وبا�ر�ہدیپ�اہنںیرککسات�۔‬

‫اَذِاَف ِتَءٓاَج ُةَّمٓاَّطلا ىٰرْبُكْلا ۖ‪َ۰۰۳۴ٞ‬مْوَي ُرَّكَذَتَي ُناَسْنِاْلا اَم ىٰعَس ۙ‪۰۰۳۵‬‬
‫پس بج و�ہ ڑب�یٓافت (قایمت) �ٓاجائےیگ�‪ ،‬جس د�ن ےک اناس�ن اپےن ےئک وہئےاکمو�ںوک ای�درک�ےاگ�‪،‬‬

‫ۙ‪۰۰۳۷‬‬ ‫ىٰغَط‬ ‫ْنَم‬ ‫ىٰرَّي‪۰۰۳۶‬اَّمَاَف‬ ‫ْنَمِل‬ ‫ُمْيِحَجْلا‬ ‫ِتَزِّرُب‬ ‫َو‬

‫�ا�و�ر (ہر) �دکیےنھ و�الے ےک اسمےن منہج اظہر یک اجئے یگ�‪ ،‬تو سج (شصخ) نے رسکیش یک (ہوگی)‬

‫ؕ‪۰۰۳۹‬‬ ‫ىٰوْاَمْلا‬ ‫َيِه‬ ‫َمْيِحَجْلا‬ ‫اَيْنُّدلاۙ‪َّ۰۰۳۸‬نِاَف‬ ‫َةوٰيَحْلا‬ ‫َرَثٰا‬ ‫َو‬

‫ےہ�‪،‬‬ ‫یہ‬ ‫منہج‬ ‫ھٹاکنا‬ ‫ہوگی)(�اساک)‬ ‫د�ی(‬ ‫رتجحی‬ ‫زندگی وک‬ ‫ندای�و�ی‬ ‫�ا�و�ر‬

‫َو اَّمَا ْنَم َفاَخ َماَقَم ٖهِّبَر َو ىَهَن َسْفَّنلا ِنَع ىٰوَهْلا ۙ‪۰۰۴۰‬‬
‫ہا�ں وجصخش اپےن ر�ب ےک اسمےنڑھک�ے وہنے ےس ڈ�رتا رہا وہگا ا�و�ر اپےنسفنوک وخ�اہش ےس ر�وکا وہگا‬

‫َّنِاَفَةَّنَجْلاَيِهىٰوْاَمْلاؕ‪(۰۰۴۱‬النازعات‪۳۴‬ات‪)۴۱‬‬
‫توا�ساکاکھٹناتنجیہےہ�۔‬
‫جبایقمتاکظعمیاگنہمہربپاہوگاجسےکاسمےنرہخسیتچیہےہ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َّ َ ُ َ ْ ُ ُ ْ َ َّ َ ُ َ ْ ٰ َ ُ‬
‫‪4‬‬
‫الساعة اده َوا َم ّر ‪۴۶‬۝‬ ‫َب ِل الساعة مو ِعده و‬

‫‪ 1‬النحل�‪۱�۵‬‬
‫‪ 2‬االنبیائ�‪۳�۱‬‬
‫‪ 3‬ق�‪۷‬‬
‫‪ 4‬القمر�‪۴�۶‬‬
 ‫�� ���‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�و�ہڑب�یٓافتا�و� �رزیا�د�ہخلتاسعتےہ�۔‬
‫وہائےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‬ ‫�اسییتخسںیماناس�ناپےنو�الدین�‪�،‬ا�ولا�د�ا�و�ر�د�وسوت�ںےساغفل ج‬
‫ن ْم‬ ‫م َاخ ْي ِ ۙه َو ُا ّمهٖ َو َاب ْي ِ ۙه َو َصاح َبتهٖ َو َبن ْي ِ ۭه ل ُ ّ‬
‫ِك ْامر ٍٔي ِّم ْ ُ‬
‫‪۳۶‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪۳۵‬۝‬ ‫ِ‬ ‫‪۳۴‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬
‫ء‬ ‫ْ‬
‫ر‬ ‫الصاۗ َّخ ُ ۡة ‪۳۳‬۝ َ ْي َم يَ ِف ُّر ْال َ‬
‫م‬
‫َّ‬
‫ت‬
‫ِ‬ ‫َ‬
‫ء‬
‫َ َ َۗ‬
‫ف ِاذا جا‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬
‫َ ّْ‬ ‫ْ‬
‫‪1‬‬
‫َ ْي َم ِٕى ٍذ شا ٌن يغ ِن ْي ِ ۭه ‪۳۷‬۝‬
‫وہگی‪�،‬ا�سر�و�زٓا�دمیاپےناھبئیا�و�راپینام�ںا�و�راپےناب�پا�و�راپینویب�یا�و�راپینا�ولا�د‬ ‫ترجہم �‪ٓ:‬اخرکا�ربجو�ہاک�نرہب�ےرکدیےنو�الیٓا�و�ا�زدنلب �‬
‫سےاھبگےاگ�ا�نںیمےسرہصخشرپا�سد�نایاسوقتٓاپڑ�ےاگہکاسےاپےنوس�ایسکاکوہ�شہنوہاگ۔‬
‫َ َ َ ْ ٔ َ ُ َ ْ ٌ َ ْ ً ّ ُ َ َّ ُ ْ َ ُ ْ َ َ ّ ُ ْ ُ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ْ ْ َ َ‬
‫اب َ ْي ِم ِٕى ٍ ؚذ ِب َب ِن ْي ِ ۙه ‪۱۱‬۝ َو َصا ِح َب ِتهٖ‬
‫م‪۰‬۝ يد المج ِرم لو يفت ِدي ِم عذ ِ‬ ‫حـيۖۚ ‪۱۰‬۝ يبصون ۭ‬ ‫حيم ِ‬ ‫ول يس ــل ِ‬
‫َ ُْ‬ ‫ُ‬ ‫ََ ْ َْ‬
‫ال ْر ِض َ ِ ً‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ََ ْ ِ ََ ْ ِ ْ ُْ‬
‫‪2‬‬
‫ج ْيعاۙ‪۰‬۝ ث ّم ين ِج ْي ِ ۙه ‪۱۴‬۝‬ ‫ت ت ـ ـ ٔ ِـو ْي ِ ۙه ‪۱۳‬۝ وم ِف‬‫صيل ِته ال ِ‬
‫وا ِخي ۙه ‪۱۲‬۝ وف ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�روکئیرگج�ید�وستاپےنرگج�ید�وستوکہنوپچےھاگحالانہکو�ہایکد�وسر�ےوکدکاھئےاجئںیےگ�‪،‬مرج�ماچہےاگہکا�سد�نےک‬
‫عذ�ا�بےسےنچبےکےیلاپینا�ولا�دوک�اپینویب�یوک�اپےناھبئیوکاپےنرقیبرتیناخند�ا�نوکوجاسےانپ�ہدیےنو�الااھت�ا�و�رر�وئےزمنیےکبس‬
‫گلوو�ںوکدفیہںیمد�ےد�ےا�و�رہیدتبریاسےاجن�تدلاد�ے�۔‬
‫وہائںیےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬‫تام�ماساب�با�و� عتراقل�تعطقنم ج‬
‫ُ‬ ‫ۗ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الص ْور َف َلٓ َان َس َ َ ُ‬
‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫َ َ ُ َ‬
‫‪3‬‬
‫اب َب ْين ْم َ ْي َم ِٕى ٍذ ّول يت َسا َءل ْو َن ‪۱۰۱‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ف ِاذا ن ِفخ ِف‬
‫ترجہم�‪:‬پرھوجنیہہکوص�روھپنکدیاایگا�نےکد�رمای�نرھپوکئیرشہتہنرہےاگا�و�رہنو�ہایکد�وسر�ےوکوپھچںیےگ�۔‬
‫�ا�س وقت اناس�نوک�اچیھ رط�ح ای�د�ٓاجائےاگکہ ہی وہی وہلان�ک د�ن ےہسجیک اسےربخ�د�ی اجتی رہی ےہ�‪،‬پرھجب و�ہ دیم�ا�نرشحمںیم‬
‫کڑھ�اہوگا�ا�و�ر�الہلےک مرفا�نوکحقدیھکرکنامہاعام�لےکےنلمےسلبقیہا�سےکمشچوصت�رمںیاپےناچےھرب�ے�‪،‬چوھٹےڑب�ےامت�ماعام�لکی‬
‫وہائے‬
‫رھبافےرپغمز�د�ہ ج‬
‫ےگ‪�،‬ا�سوقتو�ہاپینویکین�ںںیمذ�ر�ہرھبینیکےکاضافےیکانمترک�ےاگ�ا�و�ر�اپینرب�ائوی�ںںیمذ�ر�ہ اض‬
‫لتخوھگ�ماجئںی �‬
‫انمتںی� �‪ٓ،‬ا� �رز�وئںیالحاصلوہ�ںیگ�‪،‬فرشےتمنہجوکلاگمو�ںےسٹیسھگرکمدی�ا�نرشحمںیمتقلخےکاسمےنےلٓائںی‬
‫گامرگ�ا�سوقتبس ئ‬
‫وہائےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ےگ‪�،‬ا�نےکمغوحرس�تںیماضافہ ج‬ ‫گےجےسدیھکرکافک�ر�ومرشکنیوخ�فو�دہتشںیمالتبمہوجائںی �‬
‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬
‫َ ْ ۗ َ َ ْ َ َ َ َّ َ ‪۰‬۝ َ ْ َ َّ َ َ َّ ُ ْ ْ ُ َ َ ُ‬
‫ّ‬
‫‪4‬‬
‫الن َسان وان له ِ‬
‫الذك ٰرىۭ ‪۲۳‬۝‬ ‫و ِجايء يم ِٕى ٍ ؚذ ِبهنم ۙۥ يم ِٕى ٍذ يتذكر ِ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�رہجمنا�سر� �وزسامےنالئیاجئےیگا�سد�ناناس�نوکمسھجٓائےیگا�و�ر�ا�سوقتےکےنھجمساکایکاحصل�؟�۔‬
‫زعوجلیکٓایا�تاکمذ�ا�ق‬
‫وہگی‪�،‬الہل �‬
‫جسصخشےنالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکاطاعتیکاجبئےاغب�و�تیکوہگی�‪،‬حقاک�ر�اسہتر�وکےنیکوکششیک �‬

‫‪ 1‬عبس�‪ �۳‬ت‪۳�۷��۳‬‬
‫‪ 2‬املعارج�‪ �۰‬ت‪۱�۴��۱‬‬
‫‪ 3‬املومنون�‪۱�۰�۱‬‬
‫‪ 4‬الفجر�‪۲�۳‬‬
 ‫�� ���‬

‫�ا�ڑ�ایا�ا�و�رحد�و�و�ںوکپاما�لایکہوگا�‪،‬جواپےنسفنیکوخ�اہوش�ںاکغال�منبرک� ندایہیےکوظح�ظشووہ�ا�تںیمرغتسم�قرہا�ا�و�ر�اسیےکےئلاھب�گد�و�ڑکی‬
‫ہوگی�‪�،‬الرغ�ضسجےندنایکیاع�رضیزندگیوک�ٓاخر�تیکہشیمہرہےنو�الیزندگی ترپرجحید�یوہگیا�ساک�د�ائیماکھٹنہیہیمنہجوہگا�‪�،‬الہلا�نےک‬
‫با�ر�ےںیم مرفائےاگ�۔‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫ك كفار َعن ْي ۙد ّم ّن ٍ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ َّ َ ُ ّ‬
‫‪1‬‬
‫ي ُم ْع َت ٍد ّم ِر ْي ِۨ ۙ‬
‫ب ‪۲۵‬۝‬ ‫اع ِلــلخ ِ‬ ‫ٍ ِ ٍ ‪۲۴‬۝‬ ‫ال ِقيا ِف جهنم‬
‫ترجہم�‪:‬ھپکنید�وہجمنںیمرہکرٹاکفروکوجقحےسانع�د�رھکاتتاھ�‪،‬خریوک�ر�وکےنو�الاا�و�رحدسےاجت�و�ذکرنےو�الاتاھ�۔‬
‫چاننہچرفشےتاسےابلو�ںےسڑکپکر�ا�و�رپائو�ںےسٹیسھگرکمنہجیکوہلان�کو�ا�دیو�ںںیمکنیھپدیںےگ�‪،‬ہجمنیکٓا�گ مرجمو�ںوکا�وپرا�و�رینےچ‬
‫رھو�ہا�سذع�ا�بںیمہنیجںیکسےگہنیہاہنںیوم�تٓائےیگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬ ‫یگ‪،‬پ �‬ ‫سےریھگلے �‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫مر ًما ف ِا َّن ل ٗه َج َه ّن َم ۭ ل َيُ ْو ُ َ‬
‫ت ِف ْيا َول ْي ٰي ‪۷۴‬۝‬ ‫م َّيْ ِت َر ّب ٗه ْ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫اِنَّ ٗه َ ْ‬
‫ِ‬
‫‪2‬‬

‫ترجہم�‪:‬قحتقیہیےہہکوجرجم�منبرکاپےنر�بےکوضح�راحضروہگاا�سےکےیلمنہجےہسجںیمو�ہہنےیجاگہنرم�ےاگ�۔‬
‫َ َ‬ ‫بىۚ ‪۱۲‬۝ ثُ َّم َل َيُ ْو ُ‬ ‫ار ْال ُك ْ ٰ‬ ‫َّ ْ َ ْ َ َّ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ َ ْ َ ْ َ‬ ‫َ َ َّ َّ ُ َ ْ َّ ْ ٰ‬
‫‪3‬‬
‫ت ِف ْيَا َول ْي ٰ ۭ‬
‫ي ‪۱۳‬۝‬ ‫الن َ‬ ‫با الش ۙ‬
‫ق ‪۱۱‬۝ ال ِذي يصل‬ ‫ش ‪۱۰‬۝ ويتجن‬ ‫مي ۙ‬ ‫سيذكر‬
‫ترجہم�‪:‬جوصخشڈ�رتاےہو�ہتحیصنوبق�لرکےاگ�ا�و�را�سےسرگیزرک�ےاگو�ہاتناہئیدبتخبوجڑب�یٓا�گںیماجئےاگپرھہنا�سںیمرم�ے‬
‫گاا�و�رہنےیجاگ�۔‬
‫�ا�و�رجسصخشےنالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیک مرفانرب�د�ا�ر�ییک�‪�،‬اپینوخ�اہاش�توک�الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےکمکحےکاتبعرک�دیا�‪�،‬الہلےکاحاکما�ت‬
‫�وفر�ائض کوکامحہقوہباجلانےیکوکششیک�‪�،‬دنایکیدلشکریگنوین�ں�‪،‬نا�ر�و�الذتو�ںا�و�رنہاگمو�ںےسچبرکلچےنیکوکششرکتارہا�‪،‬جوشصخر�ب‬
‫کےاسمےنڑھک�ےوہنےا�و�راپےناعام�لیکوج�ابدہیےکوخ�فےسزندگیزگ�ا� ترا�رہاا�ساک�د�ائیماکھٹنہتنجوہگی�‪،‬جسںیمر�بیکیھبکمتخہن‬
‫ہونےو�الیںیتمعنیہںیتمعنوہ�ںیگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َٰ‬ ‫َ َ ْ َ َ‬
‫اف َم َق َ‬
‫‪4‬‬
‫ام َر ّ ِبهٖ َج ّن ِ ۚ‬
‫ت ‪۴۶‬۝‬ ‫ولِمن خ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�روجصخشاپےنر�بےکوضح�ریشیپےسڈ�رتارہاا�سےکےئل(ہبتشےک) �د�واب�غوہ�ںےگ�۔‬
‫گلوو�!�الہلےنزس�ا�وجز�اکید�ونو�ںوص�رتںیو�اضحرک�د�یںیہ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ َ َ ْ ٰ ُ َّ ْ َ ْ‬
‫‪5‬‬
‫يۚ ‪۱۰‬۝‬
‫وهدينه النجد ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�(ینیکا�و�ربد�یےک) �د�ونو�ںامنیا�ںر�اسےتاسے(ہنںی) �دکاھدئےی�؟�۔‬

‫‪ 1‬ق�‪۲�۴�،۲�۵‬‬
‫‪ 2‬طہ ‪۷��۴‬‬
‫ت‬
‫‪ 3‬االعیل�‪۱�۳��۱�۰‬‬
‫الرمحن �‪۴�۶‬‬
‫‪ٰ 4‬‬
‫‪ 5‬البلد�‪۱�۰‬‬
 ‫�� ���‬
‫‪1‬‬ ‫َف َا ْل َه َم َها ُف ُ ْو َر َها َو َت ْق ٰو َ‬
‫ىهاۙ۠ ‪۸‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬پرھا�سیکدب�یا�و�را�سیکرپہزیگا�ر�یا�سرپالاہ�مرک �دی�۔‬
‫یفہلص رہبحا�لمتوکہیرکناہےہکمتوک�نیس زندگیزگ�ا�رناچاہےت وہ�؟کای�وسعی وعر�ض تنجیک ال�ز�و�ا�ل انو�ا�ع و�اقاس�موتمعن�ں ںیم ہشیمہ ہشیمہ‬
‫�رہانچاہےتوہیا�د� �وز�خےکاملان�کذع�ا�بںیم�؟‬

‫َكَنْوُلَٔـْسَي ِنَع ِةَعاَّسلا َناَّيَا اَهىٰسْرُمؕ‪َ۰۰۴۲‬مْيِف َتْنَا ْنِم اَهىٰرْكِذؕ‪۰۰۴۳‬‬

‫لو�گٓا�پ ےس ایقمت ےک و�اقع وہنےاک وقت د�ریافترکتے ںیہ � �‪ٓ،‬ا�پوک ا�س ےک ایب�نرکنے ےسایکقلعت �؟‬

‫ىٰلِا َكِّبَر اَهىٰهَتْنُمؕ‪ۤ۰۰۴۴‬اَمَّنِا َتْنَا ُرِذْنُم ْنَم اَهىٰشْخَّيؕ‪ْ۰۰۴۵‬مُهَّنَاَك َمْوَي‬

‫�ا�س ےکملعیک اتناہ وت الہلیک اجنب ےہ�‪ٓ� ،‬ا�پوترص�ف ا�س ےس ڈ�رتے رہےن و�الو�ںوکٓاگا�ہرکنے و�الےںیہ�‪ ،‬جس ر�و�ز‬

‫اَهَنْوَرَيْمَلاْۤوُثَبْلَياَّلِاًةَّيِشَعْوَااَهىٰحُض‪�(۰۰۴۶‬الان�زعا�ت�‪۴�۲‬تا�‪)۴�۶‬‬
‫یہاسےدیھکںیلےگوتایاسولعم�موہگاہکرص�فد�ناکٓاخر�یہصحایا�و�لہصحیہ(�دنایںیم) �رہےںیہ۔‬
‫مرشکنیہکمایقمتا� �ور�ر� �و �زٓاخر�تا�و�رحرش�ونرشکےرکنمتےھو�ہا�نو�اقاع�توکغریممنکا�و�رعبدی�ا�زعلقےتھجمسےھتا�سےئلایقمتوکھجالٹنے‬
‫�ا�و�ر�ا�ساکمذ�ا�قا�ڑ�انےےکےئلرسو�لالہلﷺےساب�ربا�رسو�ا�لرکتےےھتہکایقمتیکو�ہڑھگ�یسجےسمتںیمہڈ�ر�اتےرہےتوہبک‬
‫یگ‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫�ٓائے �‬
‫‪2‬‬ ‫َويَ ُق ْو ُل ْو َن َم ٰت ٰهذا ال َو ْع ُد ا ِْن ك ْن ُت ْم ٰص ِد ِق ْ َ‬
‫ي ‪۲۵‬۝‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬

‫ںیہارتمےچسوہتوباتئویہ عود�ہبکوپ�ر�اہوگا�؟�۔‬
‫ترجہم�‪:‬یہےتہک گ‬
‫ںیہٓا�پہہکدیںہکا�سرپتوجمےھنیقیاکملےہہکایقمتو�اقعوہگیابلہت‬
‫فرمایایہول�گٓا�پےسایقمتیکڑھگ�یےکاب�ر�ےںیموس�ا�لرکتے �‬
‫ےہ‪،‬یجےس مرفایا‬ ‫ےہ‪�،‬ا�سےک قوو�عوہنےیکڑھگ�یاکعملرص�فالہلر�بالزع�تیہوک �‬ ‫�و�ہبکو�اقعوہگیےھجما�سڑھگ�یاککوئیینیقیملعںیہن �‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫تا اِل ُه َ ۭو‪۰‬۝ ثقل ْ‬‫ّ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬
‫يل ْيَا ل َِوق َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫اع ِة َا َّي َن ُم ْر ٰس َ‬
‫الس َ‬‫َّ‬ ‫َ ْ َٔ ُ ْ َ َ َ‬
‫ت ِف‬ ‫ِ‬ ‫ب‪۰‬۝ ل َ ِ‬ ‫ىهاۭ‪۰‬۝ قل اِنَا ِعل ُم َها ِع ْند َر ِ ْۚ‬ ‫ع‬‫يسـ ــلونك ِ‬
‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َّ ْ‬ ‫ف َع ْ َ‬ ‫َّ ٰ ٰ َ ْ َ ْ ِ ‪۰‬۝ َ َ ْ ْ ُ ْ َّ َ ْ َ ً ‪۰‬۝ َ ْ َٔ ُ ْ َ َ َ َ َّ َ‬
‫ناۭ‪۰‬۝ قل اِنَا ِعل ُم َها ِع ْند هللاِ َولك َِّن‬ ‫ك َح ِ ٌّ‬ ‫ض ل ت ِتيك اِل بغت ۭة يسـ ــلونك كن‬ ‫السمو ِت والر ۭ‬
‫َ ََْ‬ ‫َ ْ َ َ َّ‬
‫‪3‬‬
‫اس ل يعل ُم ْو َن ‪۱۸۷‬۝‬‫الن ِ‬ ‫اكث‬
‫یگ�؟وہ�ا�ساکعملریم�ےر�بیہےکاپ�سےہاسےاپےنوقت‬
‫ترجہم�‪:‬یہول�گمتےسوپھچےتںیہہکٓاخر�و�ہایقمتیکڑھگ�یبکان�ز�لوہ ک‬

‫‪ 1‬الشمس�‪۸‬‬
‫‪ 2‬امللک�‪۲�۵‬‬
‫‪3‬االعراف �‪۱�۸�۷‬‬
 ‫�� ���‬

‫پر�وہیاظہرکر�ےاگ� �‪ٓ،‬اسامنو�ںا�و� �رزمنیںیمو�ہڑب�استخوقتوہگا�‪�،‬و�ہمترپ�اچانک جٓاائےیگ�‪،‬یہول�گا�سےکقلعتممتےسا�سرط�حوپھچےت‬

‫ہںیوگیاکہمتا�سیکوھک�جںیمےگلوہئےوہ� ک‪،‬وہ�ا�ساکعملوتصر�فالہلوکہےرگم�اکرثلو�گا�ستقیقحےسان�و�اقفںیہ۔‬
‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ تَ َّ َ ُ َ َ َ َ ْ ُ ُ‬
‫ول َع نْ َ�ا ب َٔ� ْع َ َل ِم َن َّ‬
‫السا ِئ ِل‬ ‫ِ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬قال‪:‬قال‪ :‬م� الساعة؟ قال‪ :‬ما املسئ‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہہک جرب�ائلی‪� u‬اناسنیلکشںیم�رسو�لالہلﷺیکدخمتںیماحضرہوئےا�و�رکھچوس�الا�تےیک�‪،‬جنےک‬
‫رھانوہ�ںےنایقمتےکد�نیکنیعتاکوس�ا�لوپچاھتوٓا�پﷺنے مرفایاا�سےکاب�ر�ےںیموج�ا�بدیےنو�الا‬
‫جو�ابا�تٓا�پےندئےی�‪،‬پ �‬
‫پوھچےنو�الےےسھچکزیا�د�ہںیہناجنات�۔‪1‬‬
‫�ا�ےیبنﷺ! �ٓا�پرص�فڈ�ر�انےو�الےںیہ�‪،‬قایمتیکڑھگ�ییکربخ�دیےنو�الےںیہن ��‪،‬ا�و�ر�ا�سانذ�ا�ر�وبتغیلےساصلافئد�ہوہیول�گاحصل‬
‫کرتےںیہنجےک لدو�ںںیمالہلاکخو�ف توہاہے�‪،‬جو�الہلےکوضح�رکڑھ�ےوہنےےساخئفوہتےںیہ�‪�،‬ابیھہیول�گا�ناقحئقرپ�ایام�ن‬
‫ہنںیالتےرگمجبہیاپیناپینربق�و�ںےساٹھرکمدی�ا�نرشحممںیعمجوہ�ںےگ�‪�،‬ا�سوقتاہنںیدنایکییبملرمعتہبیہمکرظن�ٓائےیگ�‪�،‬اہنںی‬
‫�ایےسولعم�موہگاکہانوہ�ںےنحبصایصر�فاش�ماککھچہصحوہا�ںزگ�ا�ر�اتاھ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ال ْوا َلب ْث َنا َ ْي ًما َا ْو َب ْع َض َ ْي ٍم َف ْس ٔـَـل ْال َعاۗ ِّد ْ َ‬
‫ََ َ َْ َ ُ‬ ‫َْ‬ ‫ٰ َ َْ َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۱۱۳‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ك ل ِبث ُت ْم ِف ال ْر ِض عدد ِس ِني ‪۱۱۲‬۝ ق‬ ‫قل‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلاعتلٰیپوچےھاگمتزمنیںیمےنتکاس�لرہےوہ�؟�و�ہںیہکےگایکد�نای�د�ناکبیھھچکہصحمہوہا�ںرہھٹ�ےںیہ�‪،‬شام�رکرنےو�الو�ں‬
‫سےوپچھےئجیل�۔‬
‫�ایکاقم�مرپےہہکدنایکییبملزندگیاہنںیلکشمبد�سد�نرظن�ٓائےیگ�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ن ْم ا ِْن ّلب ْث ُت ْم ا ِّل َع ْ ً‬
‫شا ‪۱۰۳‬۝‬
‫َّ َ َ َ‬
‫اف ُت ْو َن َب ْي َ ُ‬ ‫يتخ‬
‫‪3‬‬
‫ِ‬
‫ترجہم �‪ٓ:‬اپسںیمےکپچےکپچںیہکےگہکدنایمںیلکشمیہےسمتےنوکئید�سد�نزگ�ا�ر�ےوہ�ںےگ�۔‬
‫�اسیرط�حرجم�مول�گرب�ز�خیکزندگیوکبیھتہبلیلقںیھجمسےگ�‪�،‬اہنںیاحاس�سیھبںیہنوہگاہکو�ہرمچےکےھتا�و�ر�ایکدم�تد�ر�ا�زےک‬
‫بدع�اہنںید�وبا�ر�ہ نزد�ہایکگایہے�۔‬
‫ّ َ ً‬ ‫َ‬ ‫ّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َْ َ َْ ُْ ُ ْ َ َ َ‬
‫‪4‬‬
‫ك فت ْست ِج ْي ُب ْو َن ِبَ ْم ِد ٖه َوتظ ّن ْو َن ا ِْن ل ِبث ُت ْم اِل ق ِل ْي ۧ‬
‫ل ‪۵۲‬۝‬ ‫يم يدعو‬
‫ترجہم�‪:‬جسر�و�زو�ہںیہمتاکپ�ر�ےاگوتمتا�سیکدمحرکتےوہئےا�سیکاکپ�رےکوج�ا�بںیملکنٓا�ٔوگےا�و�راہمت�ر�اامگ�نا�سوقتہیوہگاہکمہ‬
‫وھتڑ�یدیریہا�ساحلتںیمڑپ�ےرہےںیہ�۔‬
‫بس �‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ـه َع َل ْيـ ِـه َو َسـ َّ َ َ‬
‫ـ� َصـ َّـى الـ ُ‬ ‫ْ َ َّ‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب ی َ ُ ُ َٔ‬
‫ـان‪َ ،‬و ِإال ْســا ِم‪َ ،‬و ِإال ْح َسـ ِ‬
‫ـان‪َ ،‬و ِعـ ِـم‬ ‫ـم عـ ِـن ِإال ي َ�ـ ِ‬ ‫النـ ب يَّ‬
‫اال�ــان ب�ب ســو ِ ْال ِج ب ِ� يــل ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ـال�‪ ،۹�۷‬مســند امحــد ‪۱�۸��۴‬‬ ‫اال�ــان َ ب� ٌب ِإال ي َ�ــان َمــا ُهـ َـو َو َب َيــان ِخ َصـ ِ ِ‬ ‫السـ َ‬
‫ـاعةِ �‪،۵�۰‬حصیح مســم کتــاب ی‬ ‫َّ‬
‫‪ 2‬املومنون �‪۱�۱�۳� ، ۱�۱�۲‬‬
‫‪ 3‬طہ �‪۱�۰�۳‬‬
‫‪ 4‬نب� ارسائیل�‪۵�۲‬‬
 ‫�� ���‬
‫ال َّالذ ْيَ‬
‫َ ٰ َ َ ُْ ُْ َ ُْ َ َ َ َ‬
‫يفكون ‪۵۵‬۝ وق‬‫اع ٍ ۭة‪۰‬۝ كذلِك كنا ٔ‬ ‫اع ُة يُ ْـق ِس ُم ْال ُم ْجر ُم ْو َن‪۰‬۝ ۙۥ َما َلب ُث ْوا َغ ْ َ‬
‫ي َس َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ُ ْ ُ َّ‬
‫الس َ‬ ‫ويم تــقوم‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ٰ َ ْ ْ َ ْ ‪۰‬۝ َ ٰ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ٰ َّ ُ ْ ُ ْ ُ ْ َ‬ ‫ُ ْ ْ ٰ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُْ ُ ْ ْ َ َ َْ َ ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ث ولكِنك كنتم ل‬ ‫ث فھذا يم البع ِ‬ ‫ب هللاِ اِل ي ِم البع ِ ۡ‬ ‫اليان لقد ل ِبثتم ِف كِت ِ‬ ‫اوتا ال ِعلم و ِ‬
‫ََْ‬
‫‪1‬‬
‫تعل ُم ْو َن ‪۵۶‬۝‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�ربجو�ہاسعتربپاوہگیوترجم�مںیمسقاھکاھکرکںیہکےگہکمہایکڑھگ�یرھبےسزیا�د�ہںیہنریھٹ�ےںیہ�‪�،‬اسیرط�حو�ہدناییک‬
‫�زندگیںیمدھوکااھکیارکتےےھت�‪،‬مرگوجملعا�و�رایام�نےسرہب�ہدنمےیکےئگےھتو�ہںیہکےگہکاہللےکونشےتںیموتمتر�و�زرشحکتڑپ�ے‬
‫�رہےوہوسہیوہیر�و�زرشحےہنکیلمتاجنےتہنےھت�۔‬
‫عیینربق�و�ںےساھٹےنےک کدعباف�ر�ومرشکنیبجٓاخر�تیکےباپیا�ںزندگیوک�اپےناسمےناپئںیےگوتا�سوقتو�ہٹلپرک�اپیندنایکیزندگی‬
‫وہائےاگکہانوہ�ںےن�اپین‬ ‫پرناگ�ہڈ�الںیےگوت�اہنںیلبقتسمےکاقمبہلںیماپانیہامضیاہنیتریقححموس�سوہگا�‪�،‬ا�سوقتا�نوکخو�باند�ا�ز�ہ ج‬
‫م�ن ت‬
‫وکر�ا�برککےینتکڑب�یامحقتاک�ا�رتاک�بایکتاھ�۔‬‫وھتڑ�یےسذلتو�ںا�و�ر فع��و�ںیکاخطر�اپےنا�سابد�یلبقتسم خ‬‫چپیلھزندگیںیم �‬
‫�زبریبنالوع�ا�م ‪:t‬‬
‫الزب� ‪،‬واكنت صفية ض‬ ‫ن ٔ‬ ‫ن‬ ‫ّ‬ ‫ٔ‬
‫فعات�ا‬
‫صغ� وتغلظ عليه‪ ،‬ب‬
‫ت� به وهو ي‬ ‫ا� اخيه ي‬ ‫يل ب‬
‫ان العوام ملا مات اكن نوفل ب� خويلد ي‬
‫لت� بينه ض�ب مبغضة‪،‬فرجزت به صفية‬‫ي�ب الولد‪ ،‬إنك ض‬ ‫نوفل وقال‪ :‬ما هكذا ض‬
‫حافظابنرجح‪a‬نےاھکلہےجبالوع�ا�موف�توہگےئوتچاچنوفلنبوخیدلنےاپینرسپرسیتںیما�نیکرپ�و�ر�شیک�‪�،‬زبری‪t‬کیو�الد�ہ‬
‫قًاتفوقات�زجر�وتوبخیا�و� �رز�د�وکو�بےس‬
‫فصہی‪ r‬بڑ�یاجش�عا�و�رشری�د�لاختو�نںیھتچاننہچو�ہزبری‪t‬سےتخستنحموشمتقاککا�مںیتیلا�و�ر�و ً‬
‫تںی‪،‬نوفلنبوخیدل�ایکد�نےجیتھبوکما�ںےکاہتوھ�ںاتٹپ�دیھکرکیبات�بوہگےئا�و�رفصہی‪ r‬کوخسیتےسر�وکاکہا�سرط�حمت‬
‫بیھرگیزنہرک �‬
‫لوگی‪�،‬انوہ�ںےنونبہاشمےسیھباہککہو�ہہیفص‪ r‬کوبےچرپخسیترکنےےسر�وکںیجبا�ساب�تاکچرچاعا�موہ�اتوفصہی‪r‬‬
‫بےچوکما�ر�ڈ�ا �‬
‫نےولگو�ںےکاسمےنہیرجزپڑھا�۔‬
‫َ‬
‫� ُب ُه ِل يك يلب‬‫نَّ َ َٔ ضْ‬ ‫نّ ٔ‬
‫ِوإ�ا ا ِ‬ ‫إ� ابغضه فقد كذب ‬ ‫من قال ي‬
‫جسےنہیاہککہںیما�سےسضغبرھکیتوہ�ںا�سےنطلغاہک مںیا�سوک�ا�سےیلیتٹیپوہ�ںہکدنملقعہو ‬
‫ٔ‬ ‫َْ َ ٔ‬
‫وال يكن ملاهل خبا خمب‬ ‫و� ت ي� ب� ّلسل ‬ ‫اليش ي‬ ‫يو�زم ج‬
‫�ا�و�رفو�جوککشتسد�ےا�و�رما�لتمینغاحصلرک�ے�ا�و�راپےنام�لوکہناپھچئے�۔‪2‬‬
‫َٔ‬ ‫ً َٔ َٔ ً َٔ‬ ‫ُ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫س َي َد ُغ َالم َذ َ‬ ‫ُع ْر َو َة‪َ ،‬و َك َ َ‬
‫ز�ا اا ِقطا ا ْم تَ ْ� َراا ْم‬ ‫� َء ِب�لغال ِم ِإل ص ِف َّية فقيل هلا ذلك‪،‬فقالت كيف وجدت ب‬ ‫ات َي ْو ٍم ِج ف ي ْ‬ ‫ٍ‬
‫ْ َّ ْ‬
‫ُمش َم ِعال َصق َرا‬

‫‪ 1‬الروم �‪۵�۶� ،۵�۵‬‬

‫‪ 2‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي� الصحابة�‪۴�۵�۷‬؍ ‪�۲‬‬ ‫ي‬
 ‫�� ���‬

‫عر�و�ہ‪t‬سےرم�و�یےہزبری‪t‬کولڑکنپںیمایکوج�ا�نٓا�دمیےساقمبہلشیپٓاگای�انوہ�ںےناییسرض�باگلئیہکا�سصخشاکہاتھوٹ�ٹ‬
‫گای�‪ ،‬گلوو�ںےنہیفص‪ r‬سےاکشیتیکوت�انوہ�ںےناہکایکوتےنزبری‪ t‬کونپری ھکیاوج�رمساھجتاھیاپرھپالینےو�الاشرک�ہینعیایکتمےن‬
‫�اسےبز�د�لاھجمسباہ�د�رہنںی�۔‪1‬‬
‫�الرغ�ضام�ںیکرتبتیاکیہاثرہو�اکہزبری‪t‬بڑ�ےوہکر�ایکدلا�و�رصفنکشا�و�ریضمغاجشعتےنب�۔‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫حن ْ ن� َن ْو َفل َق َال‪َ :‬و َك َن إ ْس ُ‬ ‫َ َّ َ ن َٔ ُ َٔ‬
‫اال ْس َو ِد ُ َم َّم ُد ْب نُ� َع ْب ِد َّ ْ َ‬
‫الز َب ْي ِ� َب ْع َد ا ِب ي� َبك ٍر‪ .‬كن َر ِاب ًعا ا ْو خ ِام ًسا‬
‫الم ُّ‬
‫ِ‬ ‫الر ِ ب ِ ٍ‬ ‫حدث ِ ي� ابو‬
‫�ابو�الاسو�دہکےتںیہبضعوم�رخنیےناسال�مالنےو�الو�ںںیمدیسناابوبرک‪t‬کےدعبا�ناکمنربچوتاھیاپانوچ�ا�ںاھکلہے�‪،‬یلنکہیحیحصںیہن�۔‪2‬‬
‫َ َُ ْن ْ‬
‫ع�ة سنة َٔاو ثَ َ�ان َٔاو ِس ّت ش َ‬
‫ع�ة سنة‬ ‫ا� اث َن تَ ْ� ش َ‬ ‫ٔ‬
‫َواسمل ي‬
‫الزب� وهو ب‬
‫ي‬
‫ٹھ‪،‬با�ر�ہایسولہرب�سیکرمعمںییہدعو�تقحرپبلکیاہک�۔‪3‬‬
‫�زبری‪t‬بنالوع�ا�مےناب�اتخال�فر�و�ایتٓا �‬
‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ن ٔ ٔ‬
‫حص� ويدخن عليه ب�لنار‪ ،‬ويقول هل‪ :‬ارجع إىل الكفر‪،‬‬
‫الزب� اكن معه يعلقه ي� ي‬
‫حدث� ابو االسود‪ ،‬قال‪:‬ملا اسمل ي‬
‫ي‬
‫ً‬ ‫ٔ ٔ‬
‫الزب�‪ :‬ال ا كفر ابدا‪.‬‬
‫فيقول ي‬
‫�ابو�الاسو�دہکےتںیہجبزبریبنالوع�ا�مےناسال�موبق�لایکتو�اہنںیاپےنٓابائو�اجد�ا�دکےدین لرپوٹانےےکےئلا�نےکاچچاہنںیایکاٹچئیںیم‬
‫پلٹیرکینےچےس ھدو�ا�ںدیےت�‪،‬مرگزبری‪ t‬فرماتےمںییھبکیھبرفکہنںیرک�و�ںاگ�۔‪4‬‬
‫ُٔ َ َٔ ْ َ َ َّ َ فَ خَ َ َ ُّ َ ْ ُ َ ُ َ ُ َ ٌ ْ نُ ْ َ تَ َ شْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َٔ َّ‬ ‫َْ ٌ‬ ‫ََ‬
‫قال عروة َونف َح ْت نف َحة ِم َن الش ْيط ِان ان َر ُسْول الهلِ ا ِخذ ِب�عل مكة ‪� ،‬رج الز ب ي� وهو غالم با� اثن ي� ع�ة‬
‫َّ‬ ‫َّ ْ ُ َ تَّ َٔ تَ َّ َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫ً‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل قال فقال‬ ‫الس ْيف ف َ� ْن َرا ُه ممن ال يعرفه قال الغالم معه السيف ح� ا� الن ِب ي� صل‬ ‫َس َنة ومعه‬
‫ٔ ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ َ َ ُ‬ ‫َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫خ�ت انك اخذت‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َما لك َ ي� ز َب ْي ُ�؟قال ا ب‬ ‫الل صل‬ ‫هل رسول ِ‬
‫عر�و�ہ ‪ t‬فرماتےںیہ�ایک د�نہکمرکممہ ںیم ایک وحتش اثر�افو�ا�ہلیھپیئگہکرشمکنی ےن رسو�ل الہلﷺ وکہکم ےک ابلائی ہصح ںیم‬
‫رات�رکرلایہے�‪�،‬ا�سوحنم�س ربخنے سرپات�ر�ا�نقحوکستخ اضرط�ا�ب ںیم التبمکر�دیاہر�ایکیک زبا�ن رپییہ الاف�ظ ےھتہک ہیےسیکنکمم ےہ ابیھ‬
‫گ ف‬
‫�ابوطالب نزد�ہںیہا�و�ربونہاشمیکولت�ا�ریںدنکہنںی ئگوہںی�‪،‬بونہاشمتخسظیغوغبضےکاعلمںیمےھتا�و�ر�ا�سےلسلسںیموکئیدق�ماٹاھنےےک‬
‫ریشمشرہہنرککےرسو�لالہلﷺیکالت�شںیم‬
‫با�ر�ےںیمابیھوس�چیہرہےےھتہک �زبری‪ t‬جو�ا�سوقتوسلہرب�سےکےھتو�ہ ب‬
‫نلکڑپ�ےیاہ�ںکتہکیلگیلگالت�شرکتےوہئےیبنرکیمﷺکتچنہپےئگ�‪�،‬رسو�لالہلﷺےن مرفایا�ا�ےزبری‪�!t‬ا�سوقتمت‬
‫مشریشبرہہنوسنترکیکےسٓا�رہےوہ ��؟زبری‪ t‬نےرع�ضایکا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!مری�ےام�ںاب�پٓا�پرپقربا�نوہ�ںںیمےنانستاھکہ‬
‫ف‬
‫‪ 1‬س�ی اعالم النبالئ�‪۳�۴‬؍�‪،۳‬االصابۃ � ت��یز احصابۃ �‪۴�۵�۸‬؍�‪۲‬‬
‫‪،۲‬ا� سعد�‪۷�۵‬؍�‪ ،۳‬اامکل ت�ذیب الامکل�‪۴�۸‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 2‬اسدالغابۃ�‪۳�۰�۷‬؍� ب ن‬
‫ف‬
‫الوا� ب�لوفيات �‪۱�۲�۲‬؍�‪۱�۴‬‬
‫‪ 3‬ي‬
‫ف‬ ‫ف‬ ‫ف ت‬ ‫ف‬
‫ـوا� ب�لوفيــات �‪۱�۲�۲‬؍�‪،۱�۴‬االصابــۃ � ت��یز احصابــۃ‬
‫ـر�ض النـرض ة ي� مناقــب العــرة ‪۲�۷��۳‬؍�‪ ،۴‬اامکل � �ذیــب الکمال �‪۴�۷‬؍�‪،۵‬الـ ي‬
‫ش‬ ‫‪ 4‬الـ ي‬
‫�‪۴�۵�۷‬؍�‪۲‬‬
 ‫�� ���‬

‫�ٓا�پوک مش�دون�ںےنرگفات�ررکایلےہ�۔‪1‬‬
‫َٔ َّ َ ُ ْ‬ ‫َ َ‬
‫قال‪ِ َ :‬س ْع ُت انك ق ِتل َت‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہمںیےنہیوحنم�سربخسینہکاشید�ٓا�پدیہشکر�دیےئےئگںیہ�۔‪2‬‬
‫َّ‬ ‫َ َ َ َ ُ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ َٔ َ َّ َ‬ ‫َٔ ْ َٔ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫قال فكنت َصا ِن ًعاماذا؟ قال‪ :‬ا َر ْد ُت والهل ان ا ْس َت ْع ِرض ا ْهل َمكة‪ ،‬قال فدعا ل رسول ِ‬
‫الل صل‬
‫ف‬ ‫َ‬ ‫َٔ ُ‬
‫ولسيفه واكن اَّول َس ْيف سل ِ ي� َس ِب ْي ِل الهلِ تعاىل‬
‫�ا�رشا�دہو�ا�اچاھتویہاب�تےہا�ا�و� گر�ار�و�اقیعےھجملتقرک�دیاجاتاوتتمایککرتے�؟ �زبری‪t‬نےرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!�الہلیکمسقںیم‬
‫�اہلہکمےسڑلمرتا ��‪،‬رسو�لالہلﷺےنزبری‪t‬کےذجبہدف�ویتیکنیسحت مرفائیا�و�ر�ا�سےکقحںیمدعائےریخکیہکلبا�سیکولت�ا�رکوبیھ‬
‫�دعا�د�یہکہییلہپولت�ا�رتیھوج�ر�ا�ہقحا�و�ر�رسو�لربحقیکامحیتںیمدنلبہوئی�۔‪3‬‬
‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہاتلوکیر‪:‬‬
‫�ا�سوس�ر�تںیمیئکاضممنیایب�ن مرفائےےئگ۔‬
‫‪�z‬اہلرع�بر� �وزقایمتا�و�ر�د�وبا�ر�ہیجاھٹےنےکاقئلہنےھت�‪،‬چاننہچیلہپان�ز�لرک�د�ہوس�ر�تاعلقلںیمالہلابت�ر�کوتاعلٰینےہہکدیاہک‬
‫متاہ�ر�ےایقمتےکاقئلوہنےاینہوہنےےسالہلےکاقنو�نرپکھچاثرہنںی تڑپا�‪،‬یہاکئان�تہنہشیمہےسیھتا�و�رنہہشیمہرہےیگایک‬
‫�ر� �وزقیًانیہرشصخوک�اپےنر�بیکرط�فیہانٹلپہے�۔‬
‫َّ ٰ َ ّ َ ّ ُ‬
‫الر ْج ٰع ‪۸‬۝‬ ‫اِن اِل ر ِبك‬
‫ترجہم‪(:‬حالانہک) لپانٹًانیقیتری�ےر�بیہیکرط�فےہ�۔‬
‫سو�ر� ٔ�ہاحلدممںیالہلر�بالزع�تاپےناقدت�ا�ر�و�اتخای�رکا�اظاہ�ر‬
‫ّ ْ‬ ‫ٰم ِ َ‬
‫‪4‬‬
‫ي ‪۳‬۝‬ ‫لك ْي ِم ِ‬
‫الد ِ‬
‫ترجہم‪� :‬و�ہر�و�ززج�ااکاملکےہ۔‬
‫چاکتاھ�‪،‬ا�سوس�ر�تیکیلہپوچ�د�ہٓایا�تںیموطب�راخ�صاسر�افلی ‪ u‬کےوص�رپوھکنےنےکہجیتنںیموجہولان�کاکئانتیاقنال�بربپا‬
‫کہہرکفرما �‬
‫ہوگا�ا�سیکرتہبینہشقنیشک مرفائییئگےہا�و�ر�و�اضحایکگایہےہکا�ساع�رضیزندگیںیماہمت�ر�ےچوھٹےڑب�ےامت�ماعام�لاکپو�ر�اپو�ر�احاس�ب‬
‫وہائےاگکہو�ہاپےند�امنںیم�ر�بیکاب�رگا�ہںیمکای�اچےھایبر�ے�اعام�ل‬
‫رہاس�نرپاچیھرط�حایع�ں ج‬
‫�رکاھجا�رہاہے فن�‪،‬اسفنیسےکا�سر�و�ز ان‬
‫لےرکحاضرہو�اہے� گ‪�،‬ار�ا�سےکاقعئد�و�اعام�لکیھٹےھتوت�ا�سےکہلصںیما�ساکھٹاکنہتنجیکانو�ا�عواقاس�میکال�ز�و�ا�لوتمعن�ںمںیوہگا‬

‫ال� عساکر �‪۳�۵�۱‬؍�‪۱�۸‬‬ ‫‪ 1‬ت� یخ‬

‫ر� دمشق ب ن‬
‫ال� عساکر �‪۳�۵�۱‬؍�‪۱�۸‬‬ ‫‪ 2‬ت� یخ‬
‫ر� دمشق ب ن‬
‫ٔ‬
‫اال ب ن‬ ‫ٔ‬ ‫‪ 3‬ت� یخ‬
‫ا��‪۶�۲�۲‬؍�‪،۱‬اسدالغابۃ�‪۳�۰�۷‬؍�‪۲‬‬
‫ص� ي‬ ‫ال� عساکر �‪۳�۴�۴‬؍�‪،۱�۸‬دالئل النبوة ال ب ي� ي‬
‫نع�‬ ‫ر� دمشق ب ن‬
‫ت‬
‫‪ 4‬الفا�ۃ�‪۳‬‬
 ‫�� ���‬

‫�ا�و گ�راربا�تا�سےکربعسکیھتوت�و�ہہشیمہےکےیلضیغوغبضےسدکہیتد� �وز�خےکوہلان�کڑگہو�ںںیمکنیھپدیاجائےاگ�۔‬

‫وخوص�ر�تاند�ا�زمںیہیبنت مرفائیہکاخلقاکئان�توکچوھ�ڑکرتموس�ر�ج�‪،‬‬
‫‪z‬قایمتےکوہلان�کرظنمکےاستھیہاتس�ر�ہ سرپوت�ںوکبیھڑب�ے ب‬
‫چاندا�و�راتس�ر�و�ںوکقابلرپسشتےتھجمسوہ�و�ہوتخو�د�الہلابت�ر�کوتاعلٰیکیایکا�د خمنٰیول�قےہ�‪،‬جنےکر� �وز�ا�ز�لےساپےناپےندم�ا�رمرق�رکر�دیےئ‬
‫وہائںیےگا�و�ر�و�ہ‬
‫ےگ‪�،‬ا�نیکر� نشوای�ںمتخ ج‬
‫وہائںی �‬
‫گےئںیہجنےسو�ہٹہںیہنےتکس�‪،‬صو�رکیٓا�و�ا�زکےاستھیہٓاپسںیمرکٹ�اکرپا�شاپ�ش ج‬
‫�ٓاسام�نےسڑھجنےںیگلےگ�‪�1،‬ذ�ر�اوغ�ر�وفرککر�وایک�و�ہیتسہایچزیوبعم�دہوکسیتےہےسجوخ� مدو�تٓانیوہ�۔‬
‫وکائز�رکاھگایتاھ�‪،‬جسیکانبپر�ا�نو�الدینرپنہوکئیالممت‬
‫وک نزد�ہاگ�ڑ�دیےن ج‬
‫‪ z‬جالہتیےکاعمشر�ے(خا�صوط�رپربینمیمت)مںی کڑلوی�ں �‬
‫�رتےھ‪�،‬ایےسو�الدینوکضغانب�کاند�ا�زںیم‬
‫کرنےو�الااھت�ا�و�رنہیہوکئیاقنونیرگفتیھتا�سےئلایاساظلامنہلعفرکنےو�الےٓا�ز�ا�د�ا�و�رعز�تد�ا �‬
‫نتہیب مرفائیہکا�سزندگیںیمںیہمتوپھچےنو�الاکوئیںیہنرگمر�و�زایقمتںیہمتا�ساقش�و�تیبلقاکاسح�بدیانہوگا�۔‬
‫‪ z‬مرشکنیہکموک�رسو�ل الہل ﷺکی رسالت وصد�اقتیک دصتیق مرفائیہکمت ا�ن رپ�دیو�انیگاک�الز�ا�م اگلتے وہ� گ‪�،‬ارتموغ�ر�وفرککر�ووت‬
‫خو�دو�اہید�ےاگکہالاص�د�قوالامنیاکبقلاپنےو�الایہمیظعاناس�نوت�الہلاکپاکزی�ہالک�مدنب�و�ںکتاچنہپنےو�الااچسیبنےہ�‪،‬یجےس‬
‫متاہ�ر� مضاری گ‬
‫�ا�رشا�دفرمایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫ي ُّمب ْ ٌ‬
‫ي ‪۱۸۴‬۝‬ ‫َا َو َ ْل يَ َت َفك ُر ْوا َ۫ما ِب َصا ِح ِب ْم ِّ ْ‬
‫م ِج َّن ٍة ۭا ِْن ُه َو ا ِّل نَ ِذ ْ ٌ‬
‫‪2‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ےہ�‪،‬و�ہوتایکربخ�د�ا�ررکنےو�الاےہوج(برُ�ااناج�ماسمےن‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رایکا�نولگو�ںےنیھبکوسچاںیہن ��؟ِا�نےکرفقیرپونج�ںاکوکئیاثرںیہن �‬
‫�ٓانےےسےلہپ) صا�فاص�فہبنتمرکرہاےہ�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫م ِج َّن ٍة ۭ ا ِْن ُه َو ا ِّل نَ ِذ ْ ٌ‬
‫ي‬ ‫ك ِّ ْ‬ ‫ُق ْل ا ِّنَ ٓا َا ِع ُظ ُ ْ‬
‫ك ِ َبا ِح َد ٍة ۚ َا ْن َت ُق ْو ُم ْوا ِل ِ َم ْث ٰن َو ُف َر ٰادى ثُ َّم َت َت َفك ُر ْوا ۣ َما ب َصا ِحب ُ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫ي يَ َد ْي َع َذ َ ْ‬
‫اب ش ِدي ٍد ‪۴۶‬۝‬ ‫ك َب ْ َ‬ ‫ّل ُ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ٍ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبن! �ِا�نےسوہکہکںیمںیہمتسبایکاب�تیکتحیصنرکتاوہ�ں�الہلےکےیلمتایکےلایکےلا�و�رد�ود�ومِلرکاپاندما�غڑل�ائوا�و�روسچو‬
‫تن‬
‫متاہ�ر�ےاصحبںیمٓاخروک�نیسونج�نیکاب�تےہ�؟�و�ہوتایکتخسذع�ا�بیکٓامدےسےلہپمتوکم� ّ�� بہرکنےو�الاےہ�۔‬
‫‪� z‬الہلابت�ر�کوتاعلٰینےنیتںیمسقاھککرقر�ٓا�ندیجمکیاقحنتیایب�ن مرفائیہکہیالبسیرم�د�و�دکےا�وہا�موتوص�ر�ا�تںیہن�‪،‬یہوت�ر�بالاعملنی‬
‫کاپاکزی�ہالک�مےہوججربیل ‪ u‬کیرعمفترسو�لالہلﷺتکاچنہپہے�‪،‬جولو�گالہلاعتلٰیکیاب�رگا�ہںیمڑھک�اہونےےسڈ�ریںا�و�ردیسھی‬
‫�ر�ا�ہرپلچانچاہںیا�نےکےئلہیالک�مرس�اسردہ�ایتوصنتحیےہ۔‬
‫ْ نَ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َّ ُ َٔ ْ َ ْ ُ َ َ َ ْ ْ َ َ َ َٔ َّ ُ َ ْٔ ُ َ ْ ن َ ْ َ ْ َ ْٔ َ‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل‪:‬من سه ان ينظر ِإل يو ِم ال ِقيام ِة كنه راي ع ي ٍ� فليقرا‪ِ :‬إذا‬ ‫با� عر يقول‪:‬قال رسول ِ‬
‫ْ َ َّ‬
‫الس َم ُاء انشق ْت‬ ‫الس َم ُاء ْان َف َط َر ْت‪َ ،‬وإ َذا َّ‬
‫الش ْم ُس ُك ّو َر ْت‪َ ،‬وإ َذا َّ‬
‫َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪ 1‬العلق�‪۸‬‬
‫‪ 2‬االعراف ‪۱�۸��۴‬‬
‫‪ 3‬سبا�‪۴�۶‬‬
 ‫�� ���‬

‫عدب�الہلنبرمع‪w‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنے مرفایاجوشصخایقمتوک�اپینٓاکنوھ�ںےسدکیانھچاہےوتو�ہوس�ر�ہاتلوکیر�ا�و�رسو�ر�ہ‬
‫�افناط�ر�ا�و�رسو�ر�ہاشناق�قڑپھے�۔‪1‬‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫اَذِا ُسْمَّشلا ْتَرِّوُك۪ۙ‪َ۰۰۱‬و اَذِا ُمْوُجُّنلا ْتَرَدَكْنا۪ۙ‪َ۰۰۲‬و اَذِا ُلاَبِجْلا ْتَرِّيُس۪ۙ‪۰۰۳‬‬

‫ےبو�ر وہجائںی ےگ ا�و�ر بج اہپ�ڑ الچئے اجئںی ےگ‬
‫جب وس�ر�ج ٹیپل ایلجائے اگ�ا�و�ر بج اتس�ر�ے ن‬

‫َو اَذِا ُراَشِعْلا ْتَلِّطُع۪ۙ‪َ۰۰۴‬و اَذِا ُشْوُحُوْلا ْتَرِشُح۪ۙ‪َ۰۰۵‬و اَذِا ُراَحِبْلا ْتَرِّجُس۪ۙ‪۰۰۶‬‬
‫�ا�و�ربجد�سام�ہیکاحمہلا� ٹنواین�ںوھچ�ڑد�یاجئںییگا�و�ربجوحیشاجنو�راھکےٹےئکاجئںیےگا�و�ربجدنمس�رڑھبکائےاجئںیےگ‬

‫َو اَذِا ُسْوُفُّنلا ْتَجِّوُز۪ۙ‪َ۰۰۷‬و اَذِا ُةَدٗءْوَمْلا ْتَلِٕىُس۪ۙ‪ِّ۰۰۸‬يَاِب ٍبْۢنَذ ْتَلِتُقۚ‪۰۰۹‬‬

‫�ا�و�ربجاجنںی(سجوم�ںےس) مالد�یاجئںییگبج نزد�ہاگ�ڑ�یوہئیڑلکیےسوس�ا�لایکاجئےاگہکسکانگ�ہیکوجہےسو�ہلتقیکیئگ�‪،‬‬

‫َو اَذِا ُفُحُّصلا ْتَرِشُن۪ۙ‪َ۰۰۱۰‬و اَذِا ُءٓاَمَّسلا ْتَطِشُك۪ۙ‪َ۰۰۱۱‬و اَذِا ُمْيِحَجْلا ْتَرِّعُس۪ۙ‪۰۰۱۲‬‬
‫جب انمہ اعام�لوھک�ل دئےی اجئںی ےگ ا�و�ر بجٓاسام�نیکاھک�ل اتا�ر یل اجئےیگ ا�و�ر بجمنہج ڑھبکائی اجئےیگ‬

‫َواَذِاُةَّنَجْلاْتَفِلْزُا۪ۙ‪ْ۰۰۱۳‬تَمِلَعٌسْفَنۤاَّمْتَرَضْحَاؕ‪�(۰۰۱۴‬اتلوکیر�‪۱‬تا�‪)۱�۴‬‬
‫�ا�و�ربجتنجزن�دیکرک�د�یاجئےیگوتا�سد�نرہصخشاج�نےلاگوجھچکےلرکٓایاوہگا۔‬
‫یہٓایا�ترکیہماکئان�تیک ایقمت ےکفلتخم ا�د�و�ا�ر�‪،‬حرشنرش�ا�و�ریو�م زج�و�اسز�اکی وپ�ر�ی ات�ریخ اکتوص�رپشیرک�رہی ےہ�‪�،‬ا�ربو�ں اسلو�ں رپحمطی‬
‫مانظرکوچدن�الاف�ظںیمٹیمسرکتام�مو�اقاع�تاکقنہشچنیھکدیانصر�فر�بالاعملنییہاککا�مےہ�‪،‬فرمایا�اناس�نےکےئلقیلختیکیئگرنگوبوسے‬
‫یگ‪�،‬الہلابت�ر�کوتاعلٰینےوجبیھزیچختقیلیکاستھیہا�سیکانفاک�وقتیھبرقم�ررفمادیاہے‬
‫برھ�یہیاکئان�تہنہشیمہےسےہا�و�رنہہشیمہرہے �‬
‫�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َُ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫كّْ‬‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ َ َّ َ ّ ْ َ َ َ َ َ ‪۰‬۝ ّ‬
‫ْ‬
‫‪2‬‬
‫ي ِر ْي ِل َج ٍل ّم َس ّمىۭ‪۰‬۝ يد ِّ ُب ال ْم َر۔۔۔ ‪۲‬۝‬ ‫۔۔۔وسر الشمس والقم ۭر‬
‫زیچیکوقترقم�رکتےکےیللچرہیےہا�و�رالہلیہ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�را�سےنٓافات�بوامہات�بوکایکاقنو�ناکاپبدنانبیاا�ساس�ر�ےاظن�میکرہ ا‬
‫�ا�ساس�ر�ےاک�میکدتبریرفمارہاےہ۔‬
‫ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ٓ‬
‫‪ 1‬مسندامحد�‪،۴�۹�۳�۴‬مستدرک حامک �‪،۸�۷�۱�۹‬جامع ت�مذی کتاب تفس�ی القران َ ب�ب َو ِم ْن ُس َور ِة ِإذا الش ْم ُس ك ِّو َر ْت �‪۳�۳�۳�۳‬‬
‫‪ 2‬الرعد�‪۲‬‬
 ‫�� ���‬
‫َ َ َ ْ َ َ َ َّ ُ ْ ْٓ َ ْ ُ ْ ‪۰‬۝ َ َ َ َ ُ َّ ٰ ٰ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َ ٓ َّ ْ َ ّ َ َ َ ُّ َ ًّ‬
‫‪1‬‬
‫م ما خلق هللا السمو ِت والرض وما بينما اِل ِبل ِق واج ٍل مسمى۔۔۔ ‪۸‬۝‬ ‫اول يتفكروا ِف انف ِس ِه ۣ‬
‫ترجہم�‪:‬کایانوہ�ںےنیھبکاپےنٓا�پںیموغ�رورکفںیہنایک�؟�الہلےنزمنیا�و�رٓاسامنو�ںوکا�و�را�ناس�ر�یزیچ�و�ںوکوجا�نےکد�رمای�نںیہربحق‬
‫�ا�و�رایکرقم�ردم�تیہےکےیلدیپ�اایکےہ۔‬
‫َ َ َّ َ َّ ْ َ َ ْ َ َ َ ‪۰‬۝ ُ ٌّ َّ ْ ٓ ٰ َ ُ ً‬
‫ٓ‬
‫‪2‬‬
‫ي ِر ْي اِل ا َج ٍل ّم َس ّمى۔۔۔ ‪۲۹‬۝‬ ‫۔۔۔ وســر الشمس والقم ۡر ك‬
‫ترجہم‪� :‬ا�سےنوس�ر�جا�و�راچندوکرخسمرکرکاھےہ�‪،‬سبایکوقترقم�رکتےلچاجرہےںیہ۔‬
‫َ ُ ٓ َّ ْ ّ َ ُ ً‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َّ‬
‫‪3‬‬
‫الس ٰم ٰو ِت َوال ْرض َو َما َب ْين َما اِل ِبلَ ِـق َوا َج ٍل ّم َس ّمى ‪۳‬۝‬ ‫ما خلقنا‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےنزمنیا�و�رٓاسامنو�ںوکا�ناس�ر�یزیچ�و�ںوکوجا�نےکد�رمای�نںیہربحقا�و�رایکدم�تاخ�صےکنیعتےکاستھدیپ�اایکےہ�۔‬
‫�ا�ساکئان�توکفانکرنےےکےئلاسر�افلی ‪�u‬اپانسراکھجئےوص�رکومہنےساگلئےالہلےکمکحےکرظتنمکڑھ�ےںیہ� ک‪،‬ائان�توکانفکرنےےس‬
‫وہائےاگ�‪�،‬زمنیرپ�الہلاعت کلٰیاکوئیان�م‬
‫قلبالہلاعت �لٰیایکرن�موہ�االچئےاگجسےسرہ�و�ہصخشسجےکد�لںیمز�ر�ابر�ابربیھایام�نوہگافو�ت ج‬
‫لوی�اباقیہنرہےاگ�‪،‬ہرطر�فالبسیاگننوہرکانچےاگرھپاکئان�توکفانکرنےےکےئلاسر�افلی ‪u‬کووص�رپوھکنےناکحمک مرفایاجائےاگجسیک‬
‫�و�ہلیمعترکیںےگجسیکتبیہان�کٓا�و�ا�زہرجہگینساجئےیگےسیج مرفایا‪:‬‬
‫ۗ‬ ‫َ‬
‫ال ْر ِض ا ِّل َ ْ‬
‫م َشا َء ُ‬
‫هللا۔۔۔ ‪۸۷‬۝‬
‫َّ ٰ ٰ َ َ ْ ْ َ‬
‫م ِف السمو ِت وم ِف‬ ‫الص ْو ِر َف َفز َع َ ْ‬
‫ُّ‬ ‫َ ُ‬
‫َو َ ْي َم يُ ْنفخ ِف‬
‫ِ‬
‫‪4‬‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رکایگز�ر�ےیگا�سر�و�زجبہکوص�رپوھناکجائےاگ�ا�و�رہو�لاھکجائںیےگو�ہبسوج�ٓاسامنو�ںا�و� �رزمنیںیمںیہسو�ائےا�نولگو�ں‬
‫کےںیھنجالہلا�سوہ�لےساچبناچاہےاگ�۔‬
‫وہائےاگ�‪�،‬زمنیےس‬
‫صو�رکیتبیہان�کٓا�و�ا�زےسوپ�ر�یاکئان�تںیمایکوہلان�کاقنال�بربپاہواجئےاگ�‪،‬تام�ماظن�میکلفو�ا�رضید�رہمربہم ج‬
‫رقتًابپدن�ر�ہا�ر�باس�للبققیلختایکایگاھتا�و�رجساکد�رجہرح�ا�ر�تاسٹھالکھ گڈر�ییٹنسرگیڈےہ)‬
‫کر� �وڑ�و�ںلیمد�و گ�رر�د�شرکتاوس�ر�ج(جےس ی‬
‫یکد�مےبون�رہوجائےاگا�و�ر�اسےامعمہیکرط�حٹیپلرکزمنیرپھپکنیدیااجئےاگ�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َّ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال‪ :‬الش ْم ُس َوالق َم ُر ُمك َّو َر ِان َي ْو َم ِ‬
‫الق َي َام ِة‬ ‫� الل عنه‪،‬ع ِن الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة ر ِ ي‬
‫رفایاقایمتو�الےد�ناچند�ا�و�رسو�ر�جٹیپلدیےاجئںیےگ�۔‪5‬‬ ‫�اب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےن م‬
‫ْ‬ ‫الش ْم ُس ُك ّو َر ْت َق َال‪ُ :‬ي َك ّو ُر َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ن ف َْ َ ّ‬
‫الل الشمس والقمر والنجوم يوم ال ِق َي َام ِة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ر� الهل ع�ما ي� قوِ ِل‪�ِ :‬إ ذا‬ ‫ض‬
‫عن با� عباس ي‬
‫ن‬
‫َ ُ‬ ‫ف� ْال َب ْحر َو َي ْب َع ُث َّ ُ‬
‫الل ِر ي ً�ا َد ُب ًورا ف َت ْنف ُخ ُه َح تَّ� َ ي ْ� ِج َع ن�را ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬

‫‪ 1‬الروم�‪۸‬‬
‫‪ 2‬لقمان�‪۲�۹‬‬
‫‪ 3‬االحقاف�‪۳‬‬
‫‪ 4‬النمل �‪۸�۷‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫‪ 5‬حصیح ب خ�اری بدء خ‬
‫اللق ب�ب ِصفةِ الش ْم ِس َوالق َم ِر ِب� ْس َب ٍان �‪۳�۲�۰�۰‬‬
 ‫�� ���‬

‫دا�و� سرات�ر�و�ںوکٹیپل‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ٓ�t‬ایترکیہم’’ جبوس�ر�جٹیپلدیااجئےاگ‘‘ْکےاب�ر�ےںیم مرفاتےںیہ�الہلاعتلٰیسو�ر�ج�‪،‬چان �‬
‫رھالہلاعتلٰیچپوھ�اوہ�ائںیالچئےاگسجےس�ٓا�گگلاجئےیگ�۔‪1‬‬ ‫کرمسدن�ر�و�ںںیمڈ�ا�لد�ےاگ پ�‪� ،‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َٔ َ َ َ َٔ ّ َّ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل قال ِ ف ي� ق ْوِ ِل‪�ِ :‬إ ذا الش ْم ُس ك ّو َر ْت قال‪ :‬ك ّو َر ْت ِ ف ي� َج َ‬
‫� نَّ َ�‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫الن َّ� َص َّل ُ‬
‫عن ا ِب ي� م ْر ي� ان ِ يب‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫�ابیرمیمٓایترکیہم’’ جبوس�ر�جٹیپلدیااجئےاگ‘‘ کےاب�ر�ےےتہکںیہوس�ر�جوکتہہرکےکمنہجںیمڈ�ا�لدیاجائےاگ�۔‪2‬‬
‫صو�رکیٓا�و�ا�زکےاستھیہٓاسام�ندھامکےےسٹھپاجئےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ َ ْ َ َ َ َّ ُ َّ ۗ ْ َ‬
‫‪3‬‬
‫الس َما ُء ِبلغ َم ِ‬
‫ام۔۔۔ ‪۲۵‬۝‬ ‫ويم تشقق‬
‫ترجہم �‪ٓ:‬اسام�نوکریچتاوہ�اایکاب�د�لا�سر�و�زومن�د�ا�روہگا۔‬
‫وہائںیےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫�ں‪،‬سای�ر�و�ںکیابہیمششکانبو�دہوجائےیگا�و�ر�و�ہٓاپسںیمرکٹ�اکرپا�شاپ�ش ج‬ ‫کر� �وڑ�و�ںا�ربو�ںاتس�ر�و �‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ ۗ ْ َ‬
‫‪4‬‬
‫ت ‪۲‬۝‬ ‫ت ‪۱‬۝ َوا َِذا الك َواك ُ‬
‫ِب ْان َـت َ‬
‫ث ْۙ‬ ‫الس َما ُء انف َط َر ْ ۙ‬ ‫اِذا‬
‫ترجہم�‪:‬جبٓاسام�نٹھپاجئےاگ�ا�و�ربجاتس�ر�ےڑھجاجئںیےگ۔‬
‫َ َ َّ ۗ ُ‬ ‫َ َ ُّ ُ ُ‬
‫‪5‬‬
‫الس َما ُء ف ِر َج ْ ۙ‬
‫ت ‪۹‬۝‬ ‫ت ‪۸‬۝ واِذا‬ ‫الن ُج ْوم ِ‬
‫ط َس ْ ۙ‬ ‫ف ِاذا‬
‫ترجہم�‪:‬پرھبجاتس�ر�ےامندڑپاجئںیےگا�و�رٓاسام�ناھپ�ڑدیااجئےاگ۔‬
‫َْ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ُ َ َّ‬
‫‪6‬‬
‫جع الش ْم ُس َوالق َم ُ ۙر ‪۹‬۝‬
‫وخسف القم ۙر ‪۸‬۝ و ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�راچندےبنو�روہاجئےاگ�ا�و�راچندوس�ر�جالمرکایکرکدیےاجئںیےگ�۔‬
‫�الرغ�ضاتس�ر�و�ںا�و� سرای�ر�و�ںےکرکٹ�انےےسبیہمٓا�و�ا�زیںپدی�اہو�ںیگا�و�ر�ا�سدق�رتو�انائی �اخر�جوہیگہکٓاسام�ناکد�رجہرح�ا�ر�تالکوھ�ںگڈر�ی‬
‫وہائےاگ۔‬ ‫نسیٹرگیڈکتا�وناچہوجائےاگ�ا�و�ر�و�ہاتنےبیکرط�حرس�خ ج‬
‫ُ ْ َ ُ َ َ ْ ُ َ ُ َ ٌ ِّ ْ َّ ‪۰‬۝ َّ ُ َ ٌ‬
‫اس َف َل َت ْن َت ِ ٰ‬
‫‪7‬‬
‫ن ‪۳۵‬۝‬
‫ص ِۚ‬ ‫يسل عليكما شواظ م ن ٍر ۙۥ ون‬
‫ترجہم‪( :‬باھگےنیکوکششرک�وےگوت) تمرپٓا�گاکہلعشا�و�ر ھدو�ا�ںوھچ�ڑدیااجئےاگسجاکمتاقمبہلہنرکسوکےگ�۔‬
‫خالمںیےبدح� حواس�بفیثکوسیگ�ںےک ھدویںا�و گ�رر�د� غواب�رکےوس�اھچکرظننہٓائےاگ�‪�،‬رفہترفہتد�رجہرح�ا�ر�تمکوہاجئےاگ� �‪ٓ،‬اسام�نےس‬

‫حا��‪۱�۹�۱�۴�۲�،۱�۹�۱�۵�۷‬‬ ‫ا� ا� ت‬
‫‪ 1‬تفس�ی ب ن ب‬
‫ا� ا� ت‬
‫حا��‪۱�۹�۱�۴�۱‬‬ ‫‪ 2‬تفس�ی ب ن ب‬
‫‪3‬الفرقان �‪۲�۵‬‬
‫‪ 4‬انفطار�‪۱�،۲‬‬
‫‪ 5‬املرسالت�‪۸�،۹‬‬
‫‪ 6‬القیامۃ�‪۸�،۹‬‬
‫الرمحن�‪۳�۵‬‬
‫‪ٰ 7‬‬
 ‫�����‬
‫ن‬
‫م�� ج ن‬
‫م‬
‫سو�ر�ج چ�‪،‬اند�‪،‬سات�ر�و�ںکےاص�فوہنےےسرہرط�فپھگاندھری�اچاھجائےاگ�‪،‬سو�ر�جےکھجباجنےےسزمنیرپ ��درکنےو�الیرس�د�ی‬
‫ڑگبائےاگ�ا�و�ر�و�ہز�و�رز�و�رسےاب�ربا�رھجےکٹےنیل‬
‫چاھجائےیگ�‪،‬صو�رکیتبیہان�کٓا�و�ا�زےکاستھیہزمنیاک�اپےنوحم�رکےرگ�دوھگمےناکتو�ا�ز�ن ج‬
‫لےگیگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ ُْ َ َْ ُ َْ َ‬
‫‪1‬‬
‫ت ال ْرض ِزلزال َهاۙ ‪۱‬۝‬ ‫اِذا زل ِزل ِ‬
‫ترجہم�‪:‬جبزمنیاپینوپ�ر�یدش�تےکاستھالہڈ�الیاجئےیگ�۔‬
‫تو�ا�ز�نےکےئلا�سںیموخیم�ںیکرط�حاگ�ڑ�ےوہئےوھچٹےڑب�ےامت�ماہپ�ڑٹڑک�ےڑکٹ�ےوہکرابہرنلکاجئںیےگا�و�رےب �وز�نوہکر�دھین‬
‫ہوئیر�وئییکامندہوجائںیےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ْ ُ‬ ‫ََ ُْ ُ ْ ُ َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ش ‪۵‬۝‬ ‫ال َبال كل ِع ْه ِن ال َم ْنف ْو ِ ۭ‬
‫وتكون ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�راہپ�ڑرنگربنگےکدنھےکوہئےا�و�نیکرط�حوہ�ںےگ�۔‬
‫ََ ُْ ُ ْ ُ َ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ن ‪۹‬۝‬‫ال َبال كل ِع ْه ِ ۙ‬
‫وتكون ِ‬
‫وہائںیےگ�۔‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�راہپ�ڑرنگربنگےکدنھےکوہئےا�و�نےسیج ج‬
‫نتوک�ںیکرط�حوہ�ائو�ںںیمےبمگنہوط�رپرا�ڑنےںیگلےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َّ َ ْ ُ ْ َ ُ‬
‫ال َس ْ ً‬ ‫َّ َ َ ُ َّ َ ۗ َ ً‬
‫‪4‬‬
‫ياۭ ‪۱۰‬۝‬ ‫ْيم ت ُ ْور السما ُء م ْوراۙ ‪۹‬۝ وت ِسي ِ‬
‫الب‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہا�سر�و�زو�اقعوہگابجٓاسام�نرب�یرط�حڈمگاگئےاگ�ا�و�راہپ�ڑا�ڑ�ےا�ڑ�ےرھپیںےگ�۔‬
‫تى ْ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ ً َّ َ َ ُ ُّ َ َّ َّ َ‬ ‫َو َ َ‬
‫‪5‬‬
‫البال تسبا جا ِمدة و ِه تر مر السح ِ‬
‫اب ‪۸۸‬۝‬ ‫ِ‬
‫ترجہم �‪ٓ:‬ا�جوتاہپ�ڑ�و�ںوکدکیاتھےہا�و�راتھجمسےہہکوخ�بےمجوہئےںیہمرگا�سوقتہیاب� لدو�ںیکرط�حا�ڑرہےوہ�ںےگ�۔‬
‫�ا�و�رٓاپسںیمز�و�ر�د�ا�ر�ٓا�و�ا�ز�و�ںےسرکٹ�انےںیگلےگ�ا�و�ر�ریز�ہریز�ہوہکربا�ریکریتیکرط�حوہاجئںیےگ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫َّ ُ ّ َ ْ َ ُ‬
‫ال َف َكنَ ْ‬
‫‪6‬‬
‫اب ‪۲۰‬۝‬ ‫تَ َ‬
‫س ًۭ‬ ‫الب‬‫وس ِي ِت ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�راہپ�ڑالچئےاجئںیےگاہی�ںکتہکو�ہرس�ا�بوہاجئںیےگ�۔‬
‫ً‬ ‫َْ َ َْ ُ ُ ْ َْ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ‬
‫‪7‬‬
‫ال َبال ك ِثي ًبا ّم ِه ْيل ‪۱۴‬۝‬
‫ت ِ‬‫البال وكن ِ‬ ‫يم تجف الرض و ِ‬
‫‪ 1‬الزلزال�‪۱‬‬
‫‪ 2‬القارعۃ�‪۵‬‬
‫‪ 3‬املعارج�‪۹‬‬
‫‪ 4‬الطور�‪۹�،۱�۰‬‬
‫‪ 5‬النمل�‪۸�۸‬‬
‫‪ 6‬النبا�‪۲�۰‬‬
‫‪ 7‬املزمل�‪۱�۴‬‬
 ‫�����‬

‫ترجہم�‪:‬یہا�سد�نوہگابجزمنیا�و�راہپ�ڑرل�زاھٹںیےگا�و�راہپ�ڑ�و�ںاکاح�لایاسوہاجئےاگےسیجریتےکڈھریوجرھکب�ےاجرہےںیہ�۔‬
‫َ َ َ ْ َ َ ۗ ُّ ْۢ َ ًّ‬
‫ً‬ ‫َّ ُ َّ ْ َ ُ َ ّ ً‬
‫‪1‬‬
‫‪۶‬۝‬ ‫ا‬
‫ۙ‬ ‫ث‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ء‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫ك‬‫ف‬ ‫البال ب ‪۵‬۝‬
‫ا‬
‫ۙ‬ ‫س‬ ‫وبس ِ‬
‫ت ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�راہپ�ڑا�سرط�حریز�ہریز�ہرکدیےئاجئںیےگ گرپ�ادن�ہابغ�رنبرکر�ہاجئںیےگ�۔‬
‫یگ‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫�ا�سرط�حزمنیںیموکئیا�ونچچینںیہنرہےہکلبایکومہ�ا�رٹچلیدیم�ا�ننباجئے �‬
‫َ‬
‫ْ َ َ ً َّ َ ٓ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬
‫اعا َصف َصفاۙ ‪۱۰۶‬۝ ل ٰتى ِفيا ِعوجا ول‬ ‫ب ن َ ْس ًفاۙ َف َي َذ ُر َها َق ً‬
‫ال َف ُق ْل يَ ْن ِس ُف َها َر ّ ْ‬ ‫ك َع ْ ِ َ‬
‫َ َ ْ َٔ ُ ْ َ َ‬
‫‪۱۰۵‬۝‬ ‫ِ‬ ‫الب ِ‬ ‫ِ‬ ‫ويس ــلون‬
‫َ ً‬
‫‪2‬‬
‫ا ْمتاۭ ‪۱۰۷‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬یہ ول�گمت ےس وپھچےت ںیہٓاخر�ا�س د�ن ہی اہپ ک�ڑاہ�ں ےلچ اجئںی ےگ ک�؟وہکہریم�ا�ر�ب ا�نوک ھدو�ا�ں انبکر�ا�ڑ�ا�د�ےاگ�ا�و� �رزمنیوک‬
‫�ایاسہوم�ا�رٹچلیدیم�ا�نانب�د�ےاگکہا�سںیموکئیلبا�و�رسول�ٹہندکیوھگے�۔‬
‫�اسی اعلم ںیم اند�ر�ونی دبائوسےیھب زمنییک ہہتےنٹھپ ےگلیگسج ےسٓاتش اشف�ں ٹھپ ڑپیں ےگ ا�و�ر ا�ناکسر�خ ال�و�ہدنمس�ر�و�ں ےک اپنی‬
‫رفی�‪،‬خوفز�دگیا�و�رربھگ�اہٹاکسام�ںوہگا�‪ٓ�،‬اکنںیھرھتپ�ا�دیےن‬
‫پرچاھجائےاگ�ا�و�رمسدن�رلجےتوہئےرظن�ٓائںیےگ�‪،‬جسےسرہطر�فدشیدافر� تا �‬
‫�و�الےا�نایھبنکا�و�رہولان�کانمظروک�دیھکرکرہشصخاپےنوہ�ا�سوھکد�ےگا�ا�و�ر�اپینرحکا�توکسان�تےسےشنںیمدمہو�شولعم�موہ �گا‪،‬یجےس‬
‫فرمایا‪:‬‬
‫ٌْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫َََ ّ َ ُ ٰ ََ ُْ‬
‫ه ب ُسك ٰري َو ٰلك َِّن َعذ َ‬
‫‪3‬‬
‫اب هللاِ ش ِديد ‪۲‬۝‬ ‫۔۔۔ وتى الناس سكري وما ِ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�رول�گمتوکدمہو�شرظنٓائںیےگاحلانہکو�ہےشنںیمہنوہ�ںےگلبہکالہلاکذع�ا�بیہھچکایاستخسوہگا�۔‬
‫وھچڑ�د�یاجئںی�‪،‬عیینوہلان�کرظنمکیوجہےسکیسوک�اپینیتمیقےسیتمیقزیچکاہو�ش‬
‫�ا�و�رجبد�سام�ہیکاحمہلا� ٹنواین�ںںیہنجرتہبیناھجمسجاتاہے �‬
‫نہرہےاگرہ�اناس�نرص�فاپےناچبئوکاسوچے �اگ‪�،‬وحیشاجنو�ربیھاپیند�رندگیوھب�لرک�اناسنو�ںےکرقیبایکہگجعمجوہاجئںیےگ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫ْ َ ْ ِ َ َ ٰ ۗ َّ ْ ُ َ َ َ ْ ِ َّ ٓ ُ َ ٌ َ ْ َ ُ ُ ْ َ َ َّ ْ َ ْ ٰ ِ ْ َ ْ ُ َ ٰ‬ ‫َ َ ْ َ ۗ َّ‬
‫ش ٍء ث ّم اِل َر ِّ ِب ْم‬ ‫بم‬
‫ى ي ِطي ِبناحيه اِل ام امثالك ۭما فرطنا ِف الكِت ِ‬ ‫م داب ٍة ِف الرض ول ط ِٕ ٍ‬ ‫وم ا ِ‬
‫‪4‬‬
‫ش ْو َن ‪۳۸‬۝‬‫ُ ْي َ ُ‬
‫ترجہم�‪�:‬زمنیںیمےنلچو�الےیسکاجنو�را�و�روہ�اںیمرپ�و�ںےسا�ڑنےو�الےیسک نرپد�ےوکدیھکولہیبساہمت�ر�ییہرط�حیکانو�ا�عںیہ�‪،‬ہمےن‬
‫وھچڑ�یےہ�‪،‬پرھہیبساپےنر�بیکرط�فےٹیمساجتےںیہ۔‬ ‫�ا�نیکدقتیرےکونشےتںیموکئیرسکںیہن �‬
‫ُّ‬
‫� ٍء َح تَّ� إ َّن الذ َ ب� َب ش‬ ‫َ‬ ‫‪ �:‬شَ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ليح� ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫� ُ ُّك ش يْ‬ ‫ع�ما‪ :‬و�إ ذا الوحوش حرشت قال ي ُ ْ‬ ‫ض‬
‫ر� الهل ن‬ ‫َ ن‬
‫ع ِن با� عباس ي‬
‫�ابنابع�س‪t‬فرماتےںیہٓایت’’ �ا�و�ربجیلگنجاجنو�رٹیمسرکاٹکےھرک�دیےاجئںیےگ۔‘‘کےاب�ر�ےںیمےتہکںیہ ہرچزیحیتہکویھکم�ں‬

‫‪ 1‬الواقعۃ�‪۵�،۶‬‬
‫‪ 2‬طہ �‪ �۰�۵‬ت‪۱�۰�۷��۱‬‬
‫‪ 3‬احلج�‪۲‬‬
‫‪ 4‬االنعام�‪۳�۸‬‬
 ‫�����‬

‫تکوکبیھاٹکاھکایجائےاگ�۔‪1‬‬
‫رکائو�ںمرگکوئیاجئےانپ�ہہن‬
‫�ا�و�ربجالہلاعتلٰیکےمکحےسدنمس�رمںیٓا�گڑھب�کاٹےھیگ�‪�،‬ا�سوقتاناس�نےہکاگکہٓا�جںیماہک�ںاھب�گ ج‬
‫وہائںیےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ہوگیا�و�رسباناس�نوحوی�ا�نوغری�ہویپنداخ�ک ج‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫َّ َ ٰ َ ْ ُ َ ّ َ ُ َ ٰ َ ْ‬ ‫ُ ُّ َ ْ َ َ‬
‫‪2‬‬
‫الك َر ِ ۚ‬
‫ام ‪۲۷‬۝‬ ‫ان ‪۲۶‬۝ وي ْبق وجه ر ِبك ذو الل ِل و ِ‬ ‫م َعل ْيَا ف ٍۖۚ‬ ‫ك‬
‫ترجہم‪ :‬ہرزیچوجا�سزمنیرپہےانفہوجانےو�الیےہا�و�رصر�فریت�ےر�بیکلیلجوکریمذ�ا�تیہابقیرہےنو�الیےہ�۔‬
‫پرھوص�رکید�وسر�یٓا�و�ا�زکےاستھیہیئنقیلختاک�اعال�نوہگا�ا�و�رسباناس�ناپینربق�و�ںےسمسج جوا�نےکاستھ نزد�ہوہکر�ٓا�و�ا�زکیرط�فد� �وڑتے‬
‫ہوئےمدی�ا�نرشحممںیعمجوہاجئںیےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫ٰ‬ ‫ُّ ْ َ َ ُ ْ ّ ِ َ ْ َ َ‬ ‫ُ َ‬
‫‪3‬‬
‫اث اِل َر ِّ ِب ْم ين ِسل ْو َن ‪۵۱‬۝‬‫م ال ْجد ِ‬ ‫َون ِفخ ِف الصو ِر ف ِاذا ه‬
‫رھایکوص�روھُپناکاجئےاگا�و�راکییکہیاپےنر�بےکوضح�رشیپوہنےےکےیلاپیناپینربق�و�ںےسلکنڑپیںےگ۔‬
‫ترجہم�‪:‬پ �‬
‫تھ‪،‬فاج�روکاجف�رےکاستھعمجرک�دیاجائےاگ�‪�،‬اہل‬
‫مدی�ا�نرشحممںیہرصاحبلمعوک�اسیےسیجاصحبلمعاکساتیھانبدیااجئےاگ ��‪،‬ابر�ا�رکو�ابر�ا�رکےاس �‬
‫وجڑ�ےانب�دیاجائےاگا�و�رافک�رکوشایطنیےکاستھ�‪،‬یجےسفرمایا‬ ‫وجڑ�ے �‬ ‫�ایام�نوکحو�ر�و�ںےکاستھ �‬
‫ُ‬ ‫َ ُ‬
‫اج ُه ْم َو َما ك ْنا يَ ْع ُبد ْو َ ۙ‬
‫ن ‪۲۲‬۝‬ ‫شوا َّالذ ْ َ‬
‫ي َظلَ ُم ْوا َو َا ْز َو َ‬ ‫ُا ْح ُ ُ‬
‫‪4‬‬
‫ِ‬
‫وھچڑکربدنگیایککرتےےھت۔‬ ‫ترجہم‪( :‬حمکوہگا) ھگریلائوسباظلوم�ںا�و�ر�ا�نےکاسھتوی�ںا�و�را�نوبعم�د�و�ںوکجنیکو�ہالہلوک �‬
‫ب‬
‫ٓ‬ ‫ْ‬
‫ب ال َم ْش ـ َٔ َـم ِة‪۰‬۝ ۙۥ َما َا ْ ٰ‬
‫ص ُ‬ ‫ب ْال َم ْي َم َن ِ ۭة ‪۸‬۝ َو َا ْ ٰ‬
‫ص ُ‬ ‫ب ْال َم ْي َم َن ِة‪۰‬۝ ۙۥ َم ٓا َا ْ ٰ‬
‫ص ُ‬ ‫ص ُ‬ ‫اجا ثَلٰ َث ً ۭة ‪۷‬۝ َف َا ْ ٰ‬
‫َّو ُك ْن ُت ْم َا ْز َو ً‬
‫َ ّٰ ُ ْ َ ّٰ ُ‬ ‫ْ ْ‬
‫‪5‬‬
‫الس ِبق ْو َۙۚ‬
‫ن ‪۱۰‬۝‬ ‫ال َمش ـ َٔ َـم ِة ‪۹‬۝ ۭ والس ِبقون‬
‫ےگ‪�،‬د�ائںیاب�ز�و�و�الے ��‪،‬د�ائںیاب�ز�و�و�الو�ںیک( خو�شیبیصن) کاکایانہک�ا�و�ربائںیاب�ز�و�و�الے‬
‫وہائو �‬
‫ترجہم‪ :‬تمول�گا�سوقتنیترگ�وہو�ںںیممیسقت ج‬
‫توبائںیاب�ز�و�و�الو�ں(کیدبصنیبی)کاکایھٹاکنا�ا�و�ر�ٓاگےو�الےوتپرھ�ٓاگےو�الےیہںیہ�۔‬
‫َّ ُ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ َ َ َ ٓ ٰ‬
‫‪6‬‬
‫ي كف ُر ْوا اِل َج َهن َم ز َم ًرا۔۔۔ ‪۷۱‬۝‬‫و ِسيق ال ِذ‬
‫ترجہم‪�(:‬ا�سہلصیفےکدعب�)�و�ہول�گوہنج�ںےنرفککایتاھہجمنیکرط�فرگ�و�ہد گ�رر�و�ہاہنےکاجئںیےگ�۔‬

‫ا� ا� ت‬
‫حا��‪۳�۴�۰�۴‬؍�‪۱�۰‬‬ ‫‪ 1‬تفس�ی ب ن ب‬
‫الرمحن �‪۲�۶�،۲�۷‬‬
‫‪ٰ 2‬‬
‫‪ٰ 3‬ی ی ن‬
‫س� �‪۵�۱‬‬
‫‪ 4‬الصافات�‪۲�۲‬‬
‫‪ 5‬الواقعۃ� ت‪۱�۰��۷‬‬
‫‪6‬الزمر �‪۷�۱‬‬
 ‫�����‬

‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ َ َّ َ ْ َ َّ ُ ْ َ ْ َ َّ ُ‬
‫‪1‬‬
‫‪۷۳‬۝‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ز‬ ‫و ِسيق ال ِذي اتقوا ربم اِل الن ِة‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رجولو�گاپےنر�بیکانفرمانیےسرپہزیکرتےےھتاہنںیرگ�و�ہد گ�رر�و�ہتنجیکرط�فےلاجیاجائےاگ۔‬
‫�ا�سر�و�زہجمنوک�الہلاعتلٰیکےانفرمانو�ںےکےئلوخ�بڑھبکایااجئےاگ�‪،‬مدی�ا�نرشحںیماہج�ںدقممو�ںیکامسعتوہ�رہیوہگیرفشےتاسے‬
‫لاگمو�ںےسٹیسھگرکاسمےنالئںیےگجاہ�ںو�ہضیغوغبضےسےنٹھپوکہوگی�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ َ ُ َ َ َّ ُ ِ َ ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫م الغ ْي ِظ۔۔۔ ‪۸‬۝‬ ‫تكد تي‬
‫ترجہم�‪:‬شد�تبضغےسیٹھپاجتیوہیگ�۔‬
‫�ا�سےکاستھیہالہلاعتلٰیکےاتبع مرفا�نولگو�ںےکےئلتنجوکبیھاس�ر�یوتمعن�ںتیمسدیم�ا�نرشحےسرقیبرک�دیاجائےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫‪3‬‬
‫ي َب ِع ْي ٍد ‪۳۱‬۝‬ ‫ت ْالَ َّن ُة ل ِْل ُم َّت ِق ْ َ‬
‫ي َغ ْ َ‬ ‫ُْ َ‬
‫َوازلِف ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رتنجنیقتمےکرقیبےلٓائیاجئےیگھچکیھبد�و�رہنوہگی�۔‬
‫وکائزقر�ا�ر�دیاگایتاھ�‪،‬جسیکانبپر�ا�نو�الدینرپنہوکئیالممت‬
‫وک نزد�ہاگ�ڑ�دیےن ج‬
‫جالہتیےکاعمشر�ے(خا�صوط�رپربینمیمت)مںی کڑلوی�ں �‬
‫کرنےو�الااھت�ا�و�رنہیہوکئیاقنونیرگفتیھتا�سےئلایاساظلامنہلعفرکنےو�الےٓا�ز�ا�د�ا�و�رعز�تد�ا�رتےھ�‪،‬کھچد�ر�دمدنولگو�ںوک�ا�سلعفیک‬
‫قابحتاک�احاس�ساھتا�و�ر�ا�نولگو�ںےنوکششرکےکھچک کڑلوی�ںوکاچبیھبایلتاھیجےس �رفز�د�قاشعراکد�ا�د�اصعصعہنبانجہیالامشیعےنیئک کڑلوی�ں‬
‫کو� نزد�ہدفنوہنےےساچبلایاھتاسال�موبق�لرکنےےکدعب�انوہ�ںےنرسو�لالہلﷺےسرع�ضایک‬
‫َ‬
‫اح َد ٍة ِم نْ ُ� َّن‬
‫َٔ ْ َ ُ َّ‬ ‫ال ِاه ِل َّي ِة‪َ ،‬و َق ْد َٔا ْح َي ْي ُت َث َل ث ِ� َائ ٍة َو ِس ِّت ي نَ� ِم َن ْ َ‬
‫ال ْو ُٔو َد ِة اش ت ِ�ي ك َو ِ‬ ‫ول الهلِ ‪ ،‬إ نّ� َ ِع ْل ُت َٔا ْ َع ًال ِ ف� ْ ج َ‬
‫ي‬
‫َ َُ َ‬
‫ي� رس‬
‫ِِ ي‬
‫َ َ ْ َ َ َّ ْ َ َ َٔ ْ ُ ُ ْ َ َّ ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫� َاو ْ ن� َو�جَ َ ل ف َ� ْل ل ف� َذل َك م ْن َٔا ْجر َ؟ف َق َال َّ‬ ‫َ َ َ ْ ن َ شْ َ‬
‫الهل َعل ْيك‬ ‫الن ِب يُّ� َصل الهل علي ِه وسل لك اجره ِإذ من‬ ‫ٍ‬ ‫ِي ِي ِ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِبناقت ي ِ� ع ي ِ‬
‫ْ َ‬
‫ِب� ِإل ْسل ِم‬
‫�ا�ےالہلےک�رسو�لالہلﷺ�!مںیےناجلہتیےکزمانےںیمھچکاچےھاعام�لیھبےیکںیہسجںیمےسایکہیےہہکںیمےن�‪۳�۶�۰‬لڑکوی�ں‬
‫کو� نزد�ہدفنوہنےےساچبیاا�و�رہر�ایکیکاج�ناچبنےےکےئلد�و�د�و�ا�ونٹدفیےںیمدیےکایجمےھا�سرپ�اجرمےلاگ�؟نیبرکیمﷺنے‬
‫فرمایاہا�ںریت�ےےئلاجرہےا�و�ر�و�ہہیےہہکالہلےنےھجتاسال�میکتمعناطعفرمائی�۔‪4‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ول َو ُس ِئ َل َع ْن َق ْوِ ِل َ{وإذا َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ ُ ُ َ ْ ُ ُ َ َ ْ خَ َّ‬ ‫ُّ ْ َ َ َ‬
‫الْو ُء َودة ُس ِئل ْت} قال‪َ :‬ج َاء ق ْي ُس‬ ‫ِ‬ ‫اب‪ ،‬يق‬ ‫النع َمان ْب ن� ب ِش ي ٍ�‪ ،‬يقول‪ِ :‬سعت ع َر ْب ن� الط ِ‬
‫ُّ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫ات ِل ِ ف� ْ ج َ‬
‫ال ِاه ِل َّي ِة‪ ،‬قال‪ :‬ا ْع ِت ْق َع ْن ِك‬ ‫ا� َب َ‬‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال‪ :‬إ نّ� َؤَا َد ُت ثَ َ� ن‬
‫اص إ َل َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫ُ َ‬
‫ي ي‬ ‫ٍ‬ ‫ن‬ ‫َ‬
‫ِي‬ ‫ِِ ي‬ ‫ِ‬ ‫ْب ن� ع ِ ٍ ِ‬
‫ًَ‬ ‫ُّ‬ ‫ْ ْ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ ً ُْ‬
‫اح َد ٍة ِم نْ ُ� َّن َب َدنة‬
‫«اه ِد ِإن ِشئ َت َع ْن ِك َو ِ‬ ‫اح َد ٍة ِم نْ َ�ا َرق َبة‪ ،‬قل ُت‪ِ :‬إ ِ ن ي� َص ِاح ُب ِإ ِب ٍل‪ ،‬قال‪:‬‬
‫َو ِ‬
‫‪ 1‬الزمر ‪۷��۳‬‬
‫‪ 2‬امللک�‪۸‬‬
‫‪ 3‬ق�‪۳�۱‬‬
‫ن‬
‫للط�ا��‪�۷ �۴ ۱�۲‬‬
‫‪ 4‬املعجم الکب�ی ب‬
 ‫�����‬
‫َ َ َْ ُ َ‬
‫الْو ُء َودة ُس ِئل ْت کےاب�ر�ےںیمفرماتےوہئےانس‬ ‫عنام�ننبریشب‪t‬ہکےتںیہںیمےنسدینارمع‪t‬بناطخ�بوک�ٓایترکیہمو ِإذا‬
‫�‪،‬فرماتےںیہقسینباعصم‪ٓ�t‬ائےا�و�رانوہ�ںنےرسو�لالہلﷺےساہک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺںیمےند�و� جرالہتیںیماپین�(�ٓاٹھ‬
‫وک نزد�ہاگ�ڑدیااھت�ا�بںیمایککر�و�ں�؟سدی�الاممﷺےن مرفایاہر�ایکےکدبلےایکالغ�مٓا�ز�ا�دکر�د�و ��‪،‬انوہ�ںےنرع�ض‬
‫یابا�ر�ہایتری�ہ) یبویٹ�ں �‬
‫کایا�ےالہلےک�رسو�لالہلﷺںیمالغ�موتہنںیرھکات�ابلہتریم�ےاپ�سا�ونٹںیہ�‪�،‬رسو�لالہلﷺےن مرفایاہر�ایکےک بدلےایک‬
‫�ا�ونٹالہلےکان�مرپقربا�نرک�د�و�۔‪1‬‬
‫تال�شقح ےک اسمفر�زیدبن رمع�وبنلیفنیھب ایاسہیرکتے ےھت �‪،‬جب اسال�میک ربتکںی ان�ز�ل وہئںیوت�ا�س ےن ا�س دگنسلانہ رسموکماٹ�دیا‬
‫�ا�و�رعتمیلد�ییک کڑلوی�ںیکرپ�و�ر�شرکناینیکاککا�مہکلبمنہجےساجن�تیکایکوص�ر�تےہ ��‪،‬ا�سےلسلسںیمرسو�لالہلﷺےکیئک مرفا�نںیہ�‪،‬‬
‫َ َٔ َ‬ ‫َ ً َ‬ ‫َ َ َ َٔ ُ َ َ تَ‬ ‫َٔ ٌ‬ ‫ََ‬ ‫ََ‬ ‫َع ْن َعا ِئ َش َة َر ِ ض ي َ‬
‫� َّ ُ‬
‫الل َع نْ َ�ا‪ ،‬قال ْت‪َ :‬دخل ِت ْام َراة َم َ َعا ْابن َت ِان َلا ت ْسال‪ ،‬ف ْل ِج� ْد ِع ْن ِدي ش ْيئا غ ْي َ� تَ ْ� َر ٍة‪ ،‬فا ْعط ْي تُ َ�ا‬
‫َّ َ َ َٔ ْ ُ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ تْ َ َ ْ نَ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ تَ ْٔ ُ ْ نْ َ ثُ َّ َ َ ْ فَ خَ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َعل ْي َنا‪ ،‬فاخ َب ْ�ت ُه‬ ‫ِإ ي�ها‪ ،‬فقسم�ا ب ي� ابنت ي�ا‪ ،‬ول � ك ِم�ا‪ � ،‬قامت‪� ،‬رجت‪ ،‬فدخل الن ِب ي� صل‬
‫�ء ُك َّن َ ُل س ْت ً�ا م َن َّ‬ ‫َ‬ ‫َف َق َال‪َ :‬من ْاب ُت َل م ْن َهذه َ َ‬
‫الن ِار‬ ‫ِ ِ‬ ‫ات ِب ش ي ْ ٍ‬
‫البن ِ‬ ‫ِ ِي ِ ِِ‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬سےرم�و�یےہ�ایکوع�ر�تاپیند�وویٹیب�ںےکاستھامگنےتوہئیٓائی�‪�،‬ا�سےنریم�ےاپ�سوس�ائےایکوجھک�ر‬
‫کےھچکںیہناپیاوتںیمےنو�ہوجھک�راسےدی �دی ��‪،‬ا�سوع�ر�تےنا�سوجھک�روکد�ونو�ں کڑلوی�ںںیمابنٹدیاا�و�روخ�دھچکںیہناھکیارھپڑھک�یوہئی‬
‫�ا�و�رلچ �دی�‪،‬جبیبنرکیمﷺامہ�ر�ےاپ�سٓائےوتںیمےنٓا�پﷺےسایب�نایکٓا�پےن مرفایاہکوجوکئیا�ن کڑلوی�ںےکببسےس‬
‫�ٓا�زمائشںیمڈ�الااجئےوتہیڑلکای�ںا�سےکےئلٓا�گےساجح�بوہ�ںیگ�۔‪2‬‬
‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ َُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َٔ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ‪:‬م ْن َعال َج ِار َي َت ْ ي ِن� َح تَّ� ت ْبلغا‪َ ،‬ج َاء َي ْو َم ال ِق َي َام ِة ا نَ�‬ ‫َع ْن ان ِس ْب ِ ن� َما ِل ٍك‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ َٔ‬
‫َو ُه َو َو�ض َّ ا َص ِاب َع ُه‬
‫�انسنباملک‪t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےن مرفایاجسےند�ولڑکوی�ںوکپر�و�ر�شایکیاہ�ںکتہکو�ہابلغوہئگںیوتقایمتےک‬
‫�ر� �وزمری�ےاستھو�ہا�سرط�حٓائےاگہیرفمارک�رسو�لالہلﷺنےاپیناگنویل�ںوکجو�ڑکرباتیا�۔‪3‬‬
‫َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ٓ َ َ ً َ َ َ َ شَ َ َٔ ْ َ َ َّ ُ َ ُ ْ َ َ‬
‫ال َّنة‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل‪ :‬من اوى ي ِت ي�ما ِإل طع ِام ِه و� ِاب ِه‪ ،‬اوجب الل ل ج‬ ‫اس‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول ِ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ َٔ َّ َ ُ َّ َ َ َ ُ َّ َ تَّ ُ ْ َ ُ َّ َّ ُ َٔ ْ َ َ َّ ُ َ ُ ْ َ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َّ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َٔ ْ ْ َ ُ َّ َ َٔ‬
‫النة‪ ،‬فقال‬ ‫ات‪ ،‬فاد ب�ن ور ِحهن ح� يغ ِن ي�ن الل‪ ،‬اوجب الل ل ج‬ ‫ات او ِمثلهن ِمن االخو ِ‬ ‫البتة‪ ،‬ومن عال ثالث بن ٍ‬
‫ْ‬
‫َ ُ ٌ َ َ ُ َ َّ َٔ ْ َ َ ْ ن َ َ َٔ َ َ ْ ن َ َّت َ ْ َ ُ َ َ َ ً َ َ َ َ ً‬
‫اح َدة‪،‬‬
‫احدة‪ ،‬لقال‪ :‬و ِ‬ ‫الل‪ ،‬ا ِو اثنت ي ِ�؟ قال‪ :‬ا ِو اثنت ي ِ�‪ ،‬ح� لو قالوا‪:‬وو ِ‬
‫رجل‪ :‬ي� رسول ِ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪w‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےن مرفایاجسصخشےننیتویٹیب�ںایہبون�ںوکپر�و�ر�شایک�ا�نوک� چااھ�ا�د�باھکسیا�ا�و�ر�ا�ن‬

‫للط� نا��‪۸�۶�۳‬‬
‫‪ 1‬املعجم الکب�ی ب‬
‫الص َد َقــةِ �‪ ،۱�۴�۱�۸‬حصیــح مســم کتــاب بال�والصـ�ۃ‬ ‫ٰ َ ٌ َّ ُ َّ َ َ َ ْ ّ تَ ْ َ َ‬
‫الق ِليــل ِمـ َـن َّ‬ ‫خ‬
‫‪ 2‬حصیــح ب�ــاری کتــاب الزکــوۃ ب�ب‪ :‬اتقــوا النــار ولــو ِب ِشـ ِـق �ـ َـر ٍة و ِ‬
‫َٔ َ‬ ‫الن َف َقــةِ َعـ َـى َ َ‬
‫ـاء ف� َّ‬
‫�ۃ َ ُ َ َ َ‬ ‫واالدب َ� ُب َف ْضــل ْ إال ْح َسـ َ ْ َ‬
‫ـات َواالخ َو ِ‬
‫ات‬ ‫البنـ ِ‬ ‫ات�‪،۶�۶�۹�۳‬جامــع ت�مــذی ابــواب بال�والصـ ب�ب مــا جـ ِ ي‬ ‫ـان ِإل ال َبن ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ب‬
‫�‪،۱�۹�۱�۴‬مســندامحد �‪۲�۶�۰�۶�۰‬‬
‫َ‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫لۃ‬
‫ات �‪۶�۶�۹�۵‬‬
‫‪ 3‬۔حصیح مسمل کتاب بال�والص واالدب ب�ب فض ِل ِإالح َس ِان ِإل البن ِ‬
 ‫�����‬

‫سےتقفشاکربتائوایکیاہ�ںکتہکو�ہا�سیکدم�دکیاتحم�جہنرہںیوت�الہلا�سےکےئلتنجو�اجبرک�دیاگ�‪�،‬ایکصخشےنرع�ضایکا�ےالہل‬
‫وت؟�رسو�لالہلﷺنے مرفایاا�و�رد�ویھبڑلکای�ںیھببتیھب�‪،‬عدب�الہلنبابع�س‪t‬ہکےتںیہہک‬
‫کے�رسو�لﷺا�و�ر�د�ولڑکای�ںوہ�ں �‬
‫رفاتے۔‪1‬‬
‫گ �ارلو�گا�سوقتایکےکقلعتموپھچےتوت�رسو�لالہلﷺ�ا�سےکاب�ر�ےںیمیھبیہی م‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُٔ ْ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ‪:‬م ْن كن ْت ُل ان ث� ف ْل َي ِئ ْد َها‪َ ،‬و ْل يُ ِ� نْ َ�ا‪َ ،‬و ْل ُي ْٔو ث ِ ْ� َول َد ُه‬ ‫الل صل‬ ‫اس‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول ِ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ َ ْ َ َ َ َ ْ ن ُّ ُ َ َٔ ْ َ َ ُ َّ ُ ْ َ َّ َ‬
‫النة‬ ‫عل ي�ا‪ ،‬قال‪ :‬يع ِ ي� الذكور ادخل الل ج‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪w‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےن مرفایاسجےکاہ�ںڑلکیوہ�ا�و�ر�و�ہاسے نزد�ہدفنہنرک�ے�(یجاسکہافک�رکرتے‬
‫تےھ�)نہا�سیکاہانترک�ےا�و�رنہڑلکےوکا�سرپضفتلید�ےوتالہلاسےتنجںیمد�اخل مرفائےگا�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ ُ َ‬ ‫َّ ُ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫‪ ْ َ َ ْ ُ 2‬نَ َ َ ُ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َّ َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َيقول َ‪:‬م ْن كن ُل ثلث َبن ٍ‬
‫ات ف َص َب َ� َعل يْ ِ� َّن‪،‬‬ ‫الل َصل‬ ‫عقبة ب� ع ِام ٍر يقول‪ِ :‬سعت رسول ِ‬
‫ْ‬ ‫ح ًا� م َن َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َٔ ْ‬
‫الن ِار َي ْو َم ال ِق َي َام ِة‬ ‫َواط َع َم ُه َّن‪َ ،‬و َسقاه َّن‪َ ،‬وك َساه َّن ِم ْن ِجد ِت ِه ك َّن ُل ِ ج َ ب ِ‬
‫قعہبنباعمر‪t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےن مرفایاجسےکاہ�ںنیتایٹیب�ںوہ�ںا�و�ر�و�ہا�نےکوہنےرپصربکر�ے ��‪،‬ا�و�ر�اپینوستع‬
‫کےاطمبقا�نوکھکالئےا�و�رپالئےا�و�ر�اچےھڑپک�ےانہپئےوتہینیتایٹیب�ں(بیھ) �ر�و�زایقمتا�سےکےئلد� �وز�خےسٓا�ڑا�و�ررکا�و�ٹاک‬
‫سببنباجئںییگ�۔‪3‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال‪َ :‬ما ِمن ُمسمل تدركه ْابن َت ِان ف ُي ْح ِس ُن تَ ُ‬ ‫َّ‬
‫الن ّ� َصل ُ‬ ‫ن َ َّ‬ ‫ض‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫حصب�ما‬ ‫ر� الهل ع�ما ع ِن ِب ِي‬
‫اس ي‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ٔ‬
‫النة‬
‫إال ادخلتاه ج‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪w‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےن مرفایاجساملسم�نےکاہ�ںد�وایٹیب�ںوہ�ںا�و�ر�و�ہا�نوک�اچیھرط�حرکےھو�ہاسےتنج‬
‫مںیاچنہپئںییگ۔‪4‬‬
‫َّ َ َ َٔ ْ ْ َٔ ْ َ‬ ‫َ ْ َ ّ ْ ن َ َ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َ َ ْ ن ُ ْ شُ َٔ َ َٔ ُ ُّ َ َ َ َٔ ْ َ‬
‫عن ع ِ ِيل ب ِ� ر ب� ٍح‪ ،‬ان الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل قال ِلساقة ب ِ� جع�‪:‬ال ادلك عل اعظ ِم الصدق ِة او ِمن اعظ ِم‬
‫ٌ َُ‬ ‫ٌ َ َ‬ ‫ول َّ ِ َ َ َ ُ‬
‫َّ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ‬
‫غ�ك‬ ‫اكسب ي‬ ‫الل‪،‬قال ْ‪:‬ابنتك َم ْر ُد َودة ِإل ْيك ليس هلا ِ‬ ‫الصدق ِة؟قال‪ :‬بل ي� رس‬
‫عیلنبربا�حےسرم�و�یےہنیبﷺنےرس�اقہنبمشعج‪ t‬سے مرفایامںیںیہمتاتبئو�ںہکبسےسڑب�ادصقہایبڑ�ےدصقو�ںںیمےسایک‬
‫ے؟�انوہ�ںےنرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!ضر�و�رباتئےی�‪،‬فرمایاتری�یو�ہیٹیبوج(طال�قاپکریابوی�ہوہکر�)تری�یرط�فٹلپٓائے‬
‫کایہ �‬
‫�ا�و�رتری�ےوس�اکوئیا�سےکےئلامکنےو�الانہوہ�۔‪5‬‬
‫�اہللابت�ر�کوتاعلٰینےرہغیپربمکیامتوکاب�ربا�ر�ر� �و �زٓاخر�تیکنیقلت مرفائیسجںیمرہشصخوک�ا�سےکاچےھایبر�ےاعام�لیکزج�ا�ءکےےئلایک‬
‫‪ 1‬ش�ح السنۃ للبغوی �‪۳�۴�۵�۷‬‬
‫َ‬ ‫ف َ‬
‫‪2‬س� ابوداودکتاب االدب َ ب� ٌب ِ ي� ف ْض ِل َم ْن َعال َي ِت ي� ًما�‪۵�۱�۴�۶‬‬ ‫نن‬
‫َ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ا� ماجہ کتاب االدب َ ب� ُب ِب ّ ِ� ال َوا ِل ِد‪َ ،‬و ِإال ْح َس ِان ِإل ال َبن ِ‬
‫ات �‪۳�۶�۶�۹‬‬ ‫‪ 3‬نن‬
‫س� ب ن‬
‫‪ 4‬ادب املفرد ب�لتعلیقات �‪۷�۷‬‬
‫َ‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ن‬
‫ا� ماجہ کتاب االدب َ ب�ب ِب ّ ِ� ال َوا ِل ِد‪َ ،‬و ِإالح َس ِان ِإل البن ِ‬
‫ات �‪۳�۶�۶�۷‬‬ ‫‪ 5‬ادب املفرد ب�لتعلیقات�‪ �۰‬ن‬
‫‪،۸‬س� ب ن‬
 ‫�����‬

‫عد�التاقئموہگی�‪،‬چاننہچوی�مالدین کو�الہلاحبسنہوتاعلٰیشدیدضغانبکیںیما�سڑلکیرپظملمیظعیکد�ا�ر�رسیےکےئلا�ناقبلرفن�تو�الدینےس‬
‫مہنریھپکر�ا�سوصعم�مڑلکیےسوپچےھاگکہو�ہسکرج�مںیم نزد�ہاگ�ڑ�ییئگیھتا�و�ر�و�ہڑلکیامت�ماحو�ا�لایب�نرک�ےیگ�۔‬
‫پرھانمہاعام�لےکوفیحص�ںوکوھک�لرکوخ�شوتخب�ںوکد�ائںیاہتھا�و�ربدخبوت�ںوکابئںیاہتھںیمامھتدیےئاجئںیےگا�و�رکاہاجئےاگڑپھواپانانمہ‬
‫�ے‪�،‬اچےھایبر�ےاعام�لاکجائز�ہےلںیل�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬ ‫�اعام�لاتکہاعام�لاک� �وز�نرکنےےسرتشیبو�ہوخ�د�اپےنرہچوھٹےڑب �‬
‫ٗ َ ًۢ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ت ّدل ْو َا َّن َب ْي َ َ‬ ‫ضۛۖۚا‪۰‬۝ َّو َما َعِلَ ْ‬ ‫َ َ َ ُ ُ ّ ُ َ ْ َّ َ َ ْ ْ َ ْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ا۔۔ ‪۳۰‬۝‬
‫ً‬
‫نا َو َب ْي َنها َمدا َب ِع ْيد ۧ‬ ‫م ُس ْ ۗو ٍۛۚء‪۰‬۝ َ َ‬
‫تِ ْ‬ ‫ي ّمْ َ ً‬
‫ْيم ِتدكنف ٍسماعِلت ِمخ ٍ‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہد�نٓانےو�الاہےبجرہسفناپےنےیکاکپلھاحضرپائےاگخو�ا�ہا�سےنالھبئییکوہیابر�ائی ��‪،‬ا�سر� �و �زٓا�دمیہیانمتکر�ےاگکہاک�ش‬
‫�ابیھہید�نا�سےستہبد�و�ر توہا�۔‬
‫َ َ َّ َ َ َ ّ ََ‬ ‫يُ َن َّب ُٔوا ْالنْ َس ُ‬
‫‪2‬‬
‫ان َ ْي َم ِٕى ٍ ؚذ ِبا قدم واخ ۭر ‪۱۳‬۝‬ ‫ِ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�سر�و�زاناس�نوک�ا�ساکسب گاالچپالھکایکر�ایااتب�دیاجائےاگ�۔‬
‫‪3‬‬ ‫۔۔۔و َو َج ُد ْوا َما َعِلُ ْوا َح ِ ً‬
‫اضا۔۔۔ ۧ ‪۴۹‬۝‬ ‫َ‬
‫ترجہم�‪:‬جوجوکھچانوہ�ںےنایکتاھ�و�ہبساپےناسمےناحضرپائںیےگ�۔‬
‫َ ْ َ َ ُ ُ ُّ َ ْ َّ َ َ ْ ِ ْ َ ْ ُّ ْ َ ً ‪۰‬۝ َّ َ َ َ ْ ِ ْ ُ ْ ۗ‬
‫‪4‬‬
‫ي مضاۛۖۚ وما عِلت م سو ٍء ۔۔۔ ۧ ‪۳۰‬۝‬ ‫يم ِتد ك نف ٍس ما عِلت م خ ٍ‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہد�نٓانےو�الاہےبجرہنسفاپےنےیکاکپلھاحضرپائےاگوخ�ا�ہا�سےنالھبئییکوہیابر�ائی�۔‬
‫ف‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ثُ َّ ُ ْ َ ثُ َّ ُ ْ شَ ُ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ُ َ َ ُ َ َ ْ نَ ٓ ُ‬
‫� َعل ْيك َي ْو َم ال ِق َي َام ِة‪ ،‬فل َي ْنظ ْر َر ُجل َماذا ُي ْ� ِ يل ِ ي�‬ ‫ا� ا َد َم‪ ،‬ت�ىل ِف ي�ا‪ � ،‬تطوى‪ � ،‬تن‬
‫[صيفتك] ي� ب‬
‫وقال قتادة‪ِ :‬‬
‫َ َ‬
‫صيف ِت ِه‬
‫ِ‬
‫قات�د�ہ‪a‬فرماتےںیہا�ےابنٓا� �دم�!�اپےنانمہاعام�لںیموتخو�دہیوھکل�اتاہےرھپتری�انانہاعام�لوکپلٹیدیاجائےاگا�و� پررھقایمتےکد�ن‬
‫تری�ےاسمےناسےوھکلاجائےاگذہل�ارہٓا�دمیوکخو�داپاناجئز�ہانیلچاہےیہکو�ہاپےنانمہاعام�لںیمایککلوھ�ا�رہاہے�۔‪5‬‬
‫رضو�ر�تشیپںیہنٓائےیگہکلبرہشصخاپاننامہاعام�لوخ�دپڑ�ھےلاگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬ ‫کیسصخشوککیسےسوپھچےنیک �‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ْ ٰ َ َ َٰ َ ْ َ‬
‫‪6‬‬
‫ك‪۰‬۝ كف ِبنف ِسك ال َي ْوم عل ْيك َح ِسي ًباۭ ‪۱۴‬۝‬
‫اِقرا كِتب ۭ‬
‫ترجہم�‪:‬پڑ�ھاپانانمہاعام�ل ��‪ٓ،‬ا�جاپاناسح�باگلنےےکےیلوتوخ�دیہاکفیےہ�۔‬
‫�ا�و�ر�اسےاپیناکمایبی(جتنیکںیتمعنےسرسفر�ا� �زی�)یاناکامی(ہجمنےکوہلان�کذع�ا�ب) کیزنم�لاص�فرظنٓانےےگلیگ� �‪ٓ،‬اسام�ناکپر�د�ہاٹہ‬
‫ٓ‬
‫‪ 1‬ال معران�‪۳�۰‬‬
‫‪ 2‬القیامۃ�‪۱�۳‬‬
‫‪ 3‬الہکف�‪۴�۹‬‬
‫ٓ‬
‫‪ 4‬ال معران �‪۳�۰‬‬
‫ا� ا� ت‬
‫حا��‪۳�۴�۰�۳‬؍�‪۱�۰‬‬ ‫‪ 5‬تفس�ی ب ن ب‬
‫‪ 6‬نب� ارسائیل�‪۱�۴‬‬
 ‫�����‬

‫یگ‪،‬یجےس مرفایا‬
‫وہائے �‬
‫�دیااجئےاگ�ا�و�ر�الہلیکدخ�ائیاپیناصلتقیقحےکاستھبسےکاسمےنےبرپ�د�ہ ج‬
‫َ َ ْ َ َ َ َّ ُ َّ ۗ ْ َ‬
‫‪1‬‬
‫الس َما ُء ِبلغ َم ِ‬
‫ام۔۔۔ ‪۲۵‬۝‬ ‫ويم تشقق‬
‫ترجہم �‪ٓ:‬اسام�نوکریچتاوہ�اایکاب�د�لا�سر� �وزنوم�د�ا�رہوگا�۔‬
‫السج ّل ل ِْل ُك ُ‬‫ط ّ‬ ‫ّ‬ ‫الس َماۗ َء َك َ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ ْي َم ن ْط ِوي‬
‫‪2‬‬
‫ب۔۔۔ ‪۱۰۴‬۝‬‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہد�نبجہکٓاسام�نوکہموی�ںٹیپلرک�رکھدیںےگےسیجوطما�رمںیا�و�ر�ا�قٹیپلدیےاجتےںیہ�۔‬
‫َ ْ َ ْ ُ َ ْ ً َ ْ َ ُ ٗ َ ْ َ ْ ٰ َ َ َّ ٰ ٰ ُ َ ْ ٰ ّ ٌ ۢ‬
‫‪3‬‬
‫ت ِب َي ِم ْي ِنهٖ ۔۔۔ ‪۶۷‬۝‬ ‫جيعا قبضته يم ال ِقيم ِة والسموت مط ِوي‬ ‫۔۔۔والرض ِ‬
‫ترجہم�‪:‬قایمتےکر�و�زپو�ر�یزمنیا�سیکیھٹمںیموہگیا�و�رٓاسام�نا�سےکدستر�استںیمےٹپلوہئےوہ�ںےگ�۔‬
‫�الہلےکمکحےسمنہجوکخو�بڑھبکایا�ا�و�رجتنوکہبرتینرطیقرپونس�ا�ر�اجائےاگ�‪�،‬ا�و�رپرھضیغوبضغےسدکہیتمنہجا�و�رعنوتم�ںےسرھب�یا�و�رسیج‬
‫سون�ر�یوہئیتنجوکمدی�ا�نرشحممںیولگو�ںےکاسمےنالیاجائےاگاتکہرجم�ماج�نںیلہکو�ہسکد�ر�دنا�کذع�ا�بںیمالتبموہنےو�الےںیہ‬
‫�ا�و�رکامای�بول�گاج�ناجئںیہکسکد�ر�دنا�کذع�ا�بےسچبرککننکوتمعن�ںےسرسفر�ا�زہونےو�الےںیہ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫َّ َ َ ْ ِ ْ َ ْ ُّ ْ َ ً ‪۰‬۝ َّ َ َ َ ْ ِ ْ ُ ْ ۗ ‪۰‬۝ َ َ ُّ َ ْ َ َّ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ٗ ٓ َ َ ً ۢ‬ ‫َ َ ُ ُ ُّ َ ْ‬
‫ي مضاۛۖۚ وما عِلت م سو ٍۛۚء تد لو ان بينا وبينه امدا‬ ‫َ ْيم ِتد ك نف ٍس ما عِلت م خ ٍ‬
‫ً‬
‫‪4‬‬
‫َب ِع ْيدا۔۔۔ۧ ‪۳۰‬۝‬
‫ترجہم‪� :‬و�ہد�نٓانےو�الاےہبجرہسفناپےنےیکاکلھپاحضراپئےاگوخ�ا�ہا�سےنالھبئییکوہایرب�ائی ��‪،‬ا�سر�و�زٓا�دمیہیانمترک�ےاگہکاک�ش‬
‫�ابیھہید�نا�سےستہبد�و�روہتا! �۔‬
‫َ َ َّ َ َ َ ّ ََ‬ ‫يُ َن َّب ُٔوا ْالنْ َس ُ‬
‫‪5‬‬
‫ان َ ْي َم ِٕى ٍ ؚذ ِبا قدم واخ ۭر ‪۱۳‬۝‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سر�و�زاناس�نوکا�ساکبساگالالھچپایکرک�ایااتبدیااجئےاگ�۔‬
‫وہائےیگ۔‬ ‫مدی�ا�نرشحممںیعد�لاکتر�ا�ز�ونبصرک�دیاجائےاگ�ا�و�رولگو�ںےسا�نےکاقعئد�واعام�لیکاب�زرپ�سرش�و�ع ج‬
‫ُ‬ ‫ش ُك ْٓـواۖۤ‪۰‬۝ ا َِّن َ‬
‫هللا يَ ْفصل َب ْي َ ُ‬
‫ن ْم‬ ‫صي َو ْال َم ُج ْو َس َو َّالذ ْ َ‬
‫ي َا ْ َ‬ ‫َّ َّ ْ َ ٰ َ ُ ْ َ َّ ْ َ َ ُ ْ َ ٰ ّ ْ َ َ َّ‬
‫الن ٰ ٰ‬ ‫اِن ال ِذي امنوا وال ِذي هادوا والص ِب ـ ـِٕـي و‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ َ ْ ٰ َ ‪۰‬۝ َّ َ َ ٰ ُ ّ َ ْ َ ٌ‬
‫‪6‬‬
‫ش ٍء ش ِه ْيد ‪۱۷‬۝‬ ‫ك‬‫يم ال ِقيم ِ ۭة اِن هللا ع ِ‬
‫�ٰیا�و�رموج�سا�و�رجنولگو�ںےنرش�کایک�ا�نبسےکد�رمای�نالہلایقمت‬
‫ترجہم�‪:‬جولو�گایام�نالئےا�و�روجیوہ�د�یوہئےا�و� صرابیئا�و� نراص�ر �‬
‫زیچلہلیکرظنمںیےہ�۔‬
‫کےر�و�زیفہلصرک�د�ےاگرہ ا‬
‫‪ 1‬الفرقان �‪۲�۵‬‬
‫‪ 2‬االنبیائ�‪۱�۰�۴‬‬
‫‪ 3‬الزمر�‪۶�۷‬‬
‫ٓ‬
‫‪ 4‬ال معران�‪۳�۰‬‬
‫‪ 5‬القیامۃ�‪۱�۳‬‬
‫‪ 6‬احلج �‪۱�۷‬‬
 ‫�����‬

‫ۤاَلَف ُمِسْقُا ِسَّنُخْلاِبۙ‪ِ۰۰۱۵‬راَوَجْلا ِسَّنُكْلاۙ‪َ۰۰۱۶‬و ِلْيَّلا اَذِا َسَعْسَعۙ‪۰۰۱۷‬‬

‫مںیمسقاھکتا وہ�ں ےھچیپ ےنٹہ و�الےلچےن رھپنے و�الے ےنپھچ و�الے اتس�ر�و�ںیک ا�و�ر ر�ا�تیک بج اجنے ےگل‬

‫َو ِحْبُّصلا اَذِا َسَّفَنَتۙ‪ٗ۰۰۱۸‬هَّنِا ُلْوَقَل ٍلْوُسَر ٍمْيِرَكۙ‪ْ۰۰۱۹‬يِذ ٍةَّوُق َدْنِع‬

‫�ا�و�ر حبص یک بج ےنکمچ ےگل�‪ ،‬قیًانی یہ ایک زب�ر�گ رسو�ل اک اہک وہ�ا ےہ وج وق�ت و�الا ےہ‬

‫يِذ ِشْرَعْلا ٍنْيِكَمۙ‪ٍ۰۰۲۰‬عاَطُّم َّمَث ٍنْيِمَاؕ‪َ۰۰۲۱‬و اَم ْمُكُبِحاَص ٍنْوُنْجَمِبۚ‪۰۰۲۲‬‬

‫عر�شو�الے(�الہل) کےزن�دیکدنلبرمتہبےہ�‪،‬جسیک(�ٓاسامنو�ںںیم) �اطاعتیکاجتیےہ�امنیےہا�و�راہمت�ر�ااستیھدیو�انہںیہن�‪،‬‬

‫َو ْدَقَل ُهٰاَر ِقُفُاْلاِب ِنْيِبُمْلاۚ‪َ۰۰۲۳‬و اَم َوُه ىَلَع ِبْيَغْلا ٍنْيِنَضِبۚ‪۰۰۲۴‬‬
‫�ا�سےنا�س(فرشےت) کوٓاسام�نےکےلھکانک�ر�ےرپدکیاھبیھےہ�‪�،‬ا�و�رہیبیغیکابتو�ںوکالتبنےےکےیللیخبیھبںیہن�‪،‬‬

‫َو اَم َوُه ِلْوَقِب ٍنٰطْيَش ٍمْيِجَّرۙ‪َ۰۰۲۵‬نْيَاَف َنْوُبَهْذَتؕ‪ْ۰۰۲۶‬نِا َوُه اَّلِا ٌرْكِذ َنْيِمَلٰعْلِّلۙ‪۰۰۲۷‬‬
‫�ا�و�ر ہیرق�ٓا�ن اطیش�ن رم�د�و�داک الک�مںیہنپرھمتاہک�ں اج رہے وہ�‪ ،‬یہ امت�م اہج�ن و�الو�ں ےک ےیلتحیصن انمہ ےہ‬

‫ْنَمِل َءٓاَش ْمُكْنِم ْنَا َمْيِقَتْسَّيؕ‪َ۰۰۲۸‬و اَم َنْوُءٓاَشَت ۤاَّلِا ْنَا َءٓاَشَّي ُهّٰللا‬
‫(باخلوص�ص) �ا�س ےک ےیل وج مت ںیم ےس دیسھی ر�ا�ہ رپ انلچ اچہے�‪� ،‬ا�و�ر مت ریغب رپ�و�ر�دگا�ر اعلم ےک‬

‫ُّبَرَنْيِمَلٰعْلا‪�(۰۰۲۹‬اتلوکیر�‪۱�۵‬تا�‪)۲�۹‬‬
‫چاہےھچکںیہناچ�ہےتکس۔‬
‫�الہلابت�ر�ک وتاعلٰی نےرشم�قیک تہج ںیموک�اکبیک اع�د�ی فرات�رسےےھچیپٹہ اجنے و�الے تفہ ایس�رگا�ن اتس�ر�ےوس�ر�ج�‪،‬چاند�‪� ،‬زحل �‪،‬‬
‫وہائےا�و�ر�ر�وشینالیھپئے�‪،‬یجےس‬
‫ئے‪�،‬د�نیکمسقبجو�ہولط�ع ج‬
‫رتی�‪،‬مریخ�‪�،‬زہر�ہ�‪،‬عاط�ر�د�وغری�ہیکمسق�۔ر�ا�تیکمسقبجو�ہٓائےا�و�رچاھجا �‬
‫شم �‬
‫فرمایا‬
‫َ َّ َ َ َ َ ٰ ّ‬ ‫َ َّ ْ َ َ ْ ٰ‬
‫‪1‬‬
‫ش ‪۱‬۝ والنا ِر اِذا تلۙ ‪۲‬۝‬
‫والي ِل اِذا يغ ۙ‬
‫ترجہم�‪:‬قمسےہر�ا�تیکہکبجو�ہاھچجائےا�و�ر�د�نیکہکبجو�ہر�وشنوہ�۔‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ‬
‫‪2‬‬
‫ح ‪۱‬۝ َوال ْي ِل اِذا َس ٰ ۙ‬
‫ـج ‪۲‬۝‬ ‫َوالض ٰ ۙ‬
‫وہائے۔‬
‫ترجہم�‪:‬قمسےہر� �وز�ر�وشنیکا�و�ر�ر�ا�تیکہکبجو�ہوکس�نےکاستھاط�ر�ی ج‬

‫‪ 1‬الیل�‪۱�،۲‬‬
‫الضح�‪۱�،۲‬‬ ‫‪ٰ 2‬‬
 ‫�����‬

‫تنیںیمسقاھککررق�ٓا�ندیجمکیاقحنتیایب�ن مرفائیہک جرب�ائلی‪u‬جوالہلےکاہ�ںدنلبپایہا�و�رذ�یرمتہبںیہ�‪،‬عیینامت�مالمئہکےسڑب�ھرک�ا�نیک‬

‫قد�ر�ومزنلتےہ�‪،‬جنیکٓاسامنو�ںںیمرس�د�ا�ر�یےہا�و�ر�ا�نتنگرقم�برفشےتنجےکاتبع مرفا�نںیہ�‪�،‬الہلاعتلٰیکےمکحےسہیذ�یوق�ت�‪،‬‬
‫طاقوت�ا�ر�‪�،‬امنیا�و�رمرق�برفشہتد�وسر�ے شرفوت�ںیکتخسرتینافحظتںیمہیالک�مرکیلمتاہ�ر�ےرفقیدمحمﷺپرنا�ز�لرک�رہےںیہ�‪،‬یجےس‬
‫فرمایا‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ َّ ٗ َ ْ ْ َ ّ ٰ ْ َ َ َ ِ ّ ُ ْ ُ ْ َ ْ ُ َ ٰ َ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫‪1‬‬
‫م ال ُم ْن ِذ ِر َ ۙ‬
‫ي ‪۱۹۴‬۝‬ ‫ك ل َِتك ْو َن ِ َ‬ ‫ي ‪۱۹۳‬۝ ع قل ِب‬ ‫نيل ر ِب العل ِم ۭ‬
‫ي ‪۱۹۲‬۝ نل ِبه الروح ال ِم ۙ‬ ‫واِنه لت ِ‬
‫زیچہے‪�،‬اسےےلرکتری�ےد�لرپ�امانتد�ا�ر�ر�و�حاتر�یےہاتکہوت�ا�نولگو�ںںیماشملوہجو�(�الہلیک‬
‫�‬ ‫ترجہم�‪:‬یہر�بالاعملنییکان�ز�لرک�د�ہ‬
‫طر�فےسقلخدخ�اکو�)تمہبنرکنےو�الےںیہ�۔‬
‫اف‪،‬‬
‫َ ْ ن َ ْ َ ُ َ ْ َٔ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َّ َ َ ْ َٔ ش َْ‬
‫ات‪ ،‬يع ِ ي�‪ :‬ليس هو ِمن افن ِاد الل ِئك ِة بل هو ِمن الساد ِة وال� ِ‬ ‫اع ثَ َّم} َٔا ْي‪ ِ :‬ف� َّ‬
‫الس َم َو ِ‬ ‫َق َال َق َت َاد ُة‪ُ :‬‬
‫{م َط ٍ‬
‫ي‬
‫ّ َ َة ْ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫ُ َن‬
‫ال ال َع ِظ َيم ِة‬
‫الرس ِ‬
‫معت� ِب ِه‪ ،‬انت ِخب ِل ِذ ِه ِ‬
‫قات�د�ہ‪a‬فرماتےںیہ’’ �وہا�ںا�ساکمکحامنااجتاےہ۔‘‘َ �ا�سےکینعمہیںیہٓاسامنو�ںںیما�سیکاب�تینساجتیےہویکنہکو�ہاع�م شرفوت�ںںیم‬
‫سےںیہنےہ�‪،‬لبہکاس�د�ا�تو�اشر�ا�فںیمےسےہ�‪،‬لذہ�ا�ا�سیکاسیامہتیوظعتمےکشیپرظن�اسےا�سمیظعالاش�ناغیپ�مرسانیےکےیلبختنم‬
‫کایگایہے�۔‪2‬‬
‫تما�س کاپزی�ہالک�میکدہ�ایا�توکنسرکسجیکدص�اقتیکاہمت�ر�ےد�لوگ�اہیدیےتںیہ�‪،‬جا�نوبجھرکاپینٹہدھرمیا�و�رغر�و�ر�وکتربیکوجہ‬
‫سےاپےنالاص�د�قو�الامنی�‪�،‬د�اناووہمشدناستیھدمحمصمیفطﷺرپدیو�انیگاکالز�ا�ماگلتےوہ ��‪،‬و�ہدیو�انہںیہناہمت�ر�یلقعاکرفیبےہ�‪�،‬ذ�ر�اقر�ٓا�ن‬
‫پڑ�ھرکتو�دکیوھکہایکوکئیدیو�انہایےساعم�ر�فوحاقئقایب�نرککساتہے�ا�و�رگزشہتوقمو�ںےکحیحصحیحصاحلا�تالتبکساتہےوجقر�ٓا�نںیمایب�نےیک‬
‫گےئںیہ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ع ال َه ٰوىۭ ‪۳‬۝‬
‫َ َ َْ ُ َ‬
‫ق‬ ‫ط‬
‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫‪۲‬۝‬ ‫ى‬
‫ۚ‬ ‫و‬ ‫َما َض ّل َصا ِح ُب ْ‬
‫ك َو َما َغ ٰ‬
‫ِ‬
‫‪3‬‬

‫ترجہم�‪:‬متاہ�ر�ا�رفقیہناکٹھبہےہناکہبےہ�‪�،‬و�ہاپینوخ�اہشسفنےسںیہنوبلات�۔‬
‫سدی�الاممﷺےلھکٓاسام�نرپوپ�ر�ےوہ�شوحو�ا�سںیما�ساطقوت�را�و�رامنیربمغیپرفشےتوک�ابدت�ائےوبن�تا�و�رمرع�ا�جےکومقعرپا�سیکاصیل‬
‫صو�ر�تںیمدیھکےکچںیہ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ َ َ َ َْ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُْ َْْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ُ ْ َّ ‪۰‬۝ ْ َ‬ ‫َّ ٗ َ ُ ْ ُ‬
‫ي‬‫ع ‪۷‬۝ ثم دن فتدلۙ ‪۸‬۝ فكن قاب قوس ِ‬ ‫است ٰوىۙ ‪۶‬۝ َو ُه َو ِبلف ِق ال ٰ ۭ‬ ‫َعل َمه ش ِد ْيد الق ٰوىۙ ‪۵‬۝ ذو ِمر ٍ ۭة ف‬
‫َٓ ٰ‬ ‫َ َ ٰٓ ٰ‬ ‫َ َْٰ‬
‫‪4‬‬
‫ح ‪۱۰‬۝‬‫ن ‪۹‬۝ فا ْوح اِل َع ْب ِد ٖه َما ا ْو ۭ‬
‫ا ْو اد ۚ‬
‫ےہ‪�،‬و�ہاسمےنٓاکڑھ�اہو�ابجہکو�ہابلائیافقرپتاھ�‪،‬پرھقریبٓایا�ا�و�را�وپر‬
‫ترجہم�‪�:‬اسےزبر�دستوق�تو�الےےنمیلعتد�یےہ�‪،‬جوبڑ�اصاحبتمکح �‬
‫‪ 1‬الشعرائ�‪ �۹�۲‬ت‪۱�۹�۴��۱‬‬
‫ا� کث�ی �‪۳�۳�۹‬؍ ‪�۸‬‬ ‫‪ 2‬تفس�ی ب ن‬
‫‪ 3‬النجم�‪۲�،۳‬‬
‫‪ 4‬النجم� ت‪۱�۰��۵‬‬
 ‫�����‬

‫عمقلوہگاییاہ�ںکتہکد�وامکنو�ںےکرب�ابریا�ا�سےسھچکمکافصہلرپ�ر�ہایگتبا�سےنالہلےکدنب�ےوکوحیاچنہپئیوج�وحییھباسےاچنہپئی۔‬
‫�د�وسر�یرمتہبدکیےنھےکاب�ر�ےںیم مرفایا‪:‬‬
‫ْ َ َ َ َّ ُ ْ َ ْٰ‬ ‫ْ َٰ‬ ‫ْ‬ ‫َْ ْ‬ ‫َ َ ْ ٰ ُ َْ َ ً ُ ْ‬
‫‪1‬‬
‫َولقد َراه نلة اخ ٰرىۙ ‪۱۳‬۝ ِعند ِسد َر ِة ال ُمنتى ‪۱۴‬۝ ِعندها جنة الماوىۭ ‪۱۵‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�ایکرمتہبرھپ�ا�سےندس�ر�ۃانملٰیہتکےاپ�سا�سوکاترتےدکیاھجاہ�ںاپ�سیہتنجالام�و�ٰیہے۔‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ال َبال ف َقال ْب نُ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ً َ َ َ َ َ َ َٔ َ ُ َ ْ شَ ْ َ َ‬ ‫الش ْع ّ�‪َ ،‬ق َال َ‪:‬ل ق َ� ْ نُ‬ ‫َ َّ‬
‫اس‪ِ :‬إ نَّ�‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫� ٍء فك َّب َ� َح تَّ� َج َاو َب ْت ُه ِج‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫ع‬ ‫ل‬ ‫ا‬‫س‬ ‫ف‬ ‫ة‬ ‫ف‬‫ر‬ ‫ع‬ ‫ب‬‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫ع‬‫ك‬ ‫اس‬
‫ٍ‬ ‫ب‬ ‫ا� َع َّ‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ب‬
‫ِ ِي‬ ‫ع ِن‬
‫َ ُ َ ش َ َ َ َ ْ ٌ َّ َّ َ َ َ َ ُ ْٔ َ َ ُ َ َ َ َ ُ َ ْ نَ ُ َ َّ َ ُ َ َ َ َّ َ ُ َ َ َّ َ ْ ن َ َ ٓ ُ ُ َ َّ ٌ َ َّ َ ْ ن َ َ‬
‫ا� ‪ ،‬فقال كعب‪ِ :‬إن الل قس رويته وكمه ب ي� مم ٍد وموس‪ ،‬فك موس مرت ي ِ�‪ ،‬وراه ممد مرت ي ِ�‪،‬قال‬ ‫بنو ه ِ ٍ‬
‫ُْ‬ ‫َ ْ ُ ٌ َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ْ ُ َ ْ َ َٔ ُ َ َّ ٌ َ َّ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َّ ْ َ شَ ْ َ َّ َ َ‬
‫� ٍء قف ُل ش ْع ِري‪ ،‬قل ُت‪ُ :‬ر َو ْي ًدا‬ ‫مسوق‪ :‬فدخلت عل عا ِئشة‪ ،‬فقلت‪ :‬هل راى ممد ر به؟ فقالت‪ :‬لقد تكت ِب ي‬
‫َٔ‬ ‫َٔ ْ َ َٔ َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ َ ْٔ َ َ َٔ‬
‫ث َّ� ق َرا ُت لق ْد َراى ِم ْن ا َ ي� ِت َر ِّب ِه الك ْب َ�ى‪ ،‬قال ْت‪ :‬ا ْي نَ� ُيذ َه ُب ِبك ِ؟إ نَّ َ�ا ُه َو ِج ْب ِ� يل َم ْن اخ َب َ�ك ان َم َّم ًدا َراى َر َّب ُه‬
‫ُ َ َ َ َ َٔ َ‬ ‫ال ْم َس َّال ت� َق َال َّ ُ‬
‫الل َت َع َال إ َّن َّ َ‬
‫الل ِع ْن َد ُه ِع ْ ُل َّ‬ ‫َٔا ْو َك تَ َ� َش ْي ًئا ِ َّما ُٔام َر ب ِه َٔا ْو َي ْع َ ُل خَ‬
‫الس َاع ِة َو ُ نيَ زِّ�ل الغ ْيث فق ْد ا ْعظ َم‬ ‫ِ‬ ‫يِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫الس َاع ِة َو ُ نيَ زِّ�ل الغ ْيث َ‪،‬ول ِك َّن ُه َراى ِج ْب ِ� يل‪ْ ،‬ل َ ي َ� ُه ِ ي� ُص َورِت ِه ِإال َم َّرت ْ ي ِن�‪َ :‬م َّرة ِع ْن َد ِس ْد َر ِة‬
‫ْ‬
‫الل ِع ْن َده ِع ُل َّ‬ ‫الف ْر َي َة‪،‬اِ َّن ّٰ َ‬
‫ِ‬
‫اال ُفقَ‬
‫ْ ُ ْ َت َ َ َ َّ ً ف َ َ ُ ُّ َ َ َ َ ْ َ َّ ُٔ‬
‫الن�‪ ،‬ومرة ِ ي� ِجي ٍاد ل ِست ِمائ ِة جن ٍاح قد سد‬
‫عشیب‪a‬سےرم�و�یےہعدب�الہلنبابع�س‪w‬کیرعفا�تںیمبعک‪ t‬سےالمقا�توہگیئوتانوہ�ںےن(عییندبع�الہلنبابع�س‪w‬‬
‫نے) کبع‪ t‬سےوکئیاب�توپچیھوتو�ہریبکتےنہکےگلاہی�ںکتہکانیکٓا�و�ا�زاہپ�ڑ�و�ںںیموگجنےنیگل�‪،‬عدب�الہلنبابع�س‪w‬نے مرفایا‬
‫ہمونباہشمںیہ�‪،‬کبع‪ t‬فرمانےےگلہکالہلاعتلٰینےاپےنالک�ما�و�ردید�ا�روکدمحمﷺا�و�رومسٰی‪u‬پرمیسقتایکچاننہچومسٰی‪u‬نےد�ورمتہب‬
‫کال�مایکا�و�ردمحمﷺےنالہلاکد�ورمتہبدید�ارکای�‪،‬مرس�و�قےتہکںیہہکںیما�مالومنمنیاعئہش‪ r‬کیدخمتںیماحضروہ�اا�و�روپچاھہکایکیبن‬
‫�اکر�مﷺےناپےنر�باکدید�ا�رایکےہ�؟عائہشدصیہق‪ r‬نے مرفایاہکمتےناییساب�تیکےہسجےسریم�ےر�وگنےٹڑھک�ےوہگےئبے‬
‫شکانوہ�ںےناپےنر�بیکڑب�یڑب�یاشننای�ںدکیںیھ�‪،‬عائہش‪ r‬نے مرفایااہمت�ر�یلقعاہک�ںیلچیئگےہو�ہوتربج�ائلی‪u‬ہںیمتںیہسک‬
‫نےاتبیاہکدمحمﷺےناپےنر�بوکدکیاھےہیآا�پﷺےنوکئیاییسزیچ(�امتےس) ھچاپئیےہسجاکالہلاعتلٰینےمکحدیاےہیا‬
‫یہہکیبناکر�مﷺےکاپ�سا�ناپنچزیچ�و�ںاکملعےہنجےکقلعتمالہلاعتلٰیکاا�رشا�درگ�امیےہ (بےکشالہلیہوکایقمتیکربخےہا�و�ر‬
‫�وہیاب�ر�شربساتاا�و�روہیاجناتےہہکرحم(ما�ںےکٹیپ) مںیایکےہا�و�روکئیصخشںیہناجناتہکلکایکامکئےاگا�و�روکئیصخشںیہناجناتہکو�ہ‬
‫کسزمنیرپرم�ےاگ�)�۔سجےنہیاہکوتا�سےنتہبڑب�ااتہب�نابن ھدا�‪،‬ہا�ںابلہتیبناکر�مﷺےنربج�ائلی‪u‬کودکیاھےہا�و�راہنںییھب‬
‫�انیکاصیلوص�ر�تںیمرص�فد�وبا�ردکیاھےہ�۔ایکاب�ردس�ر�ۃانملیہتےکاپ�سا�و�رایکاب�رایج�دےکاقم�مرپہکا�نےکھچوسپرےھتوہنج�ںےن‬
‫‪2‬‬
‫�ٓاسام�نےکانک�ر�و�ںوکڈھانپایلےہ�۔‬
‫‪1‬النجم �‪ ۱�۳‬ت� �‪�۱ ۵‬‬
‫ـورہ والنجــم ب�ب �‪،۱‬ح�‪،۴�۸�۵�۵‬حصیــح مســم کتــاب َ ب� ٌب ِ ف ي� ِذ ْكــر ِسـ ْـد َر ِة ْ ُ‬
‫ال ْنـ تَ َـه�‪، ۴�۳�۹‬جامــع‬ ‫‪2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب التفس�ی سـ ٔ‬
‫ِ‬
‫ـورة َو َّ‬ ‫ٓ‬
‫الن ْجـ ِـم �‪۳�۲�۷�۸‬‬ ‫ت�مــذی ابــواب تفسـ یـرالقران َ ب� ٌب َو ِمـ ْـن ُسـ َ ِ‬
 ‫�����‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َٔ‬ ‫َٔ ْ َ َ نَ َ ْ ُ َّ َٔ َّ ُ َ َّ ً َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َراى ِج ْب ِ� يل ُل ِس ُّت ِمائ ِة َج َن ٍاح‬ ‫الل‪ :‬ان ممدا صل‬‫اخ ب�� عبد ِ‬
‫عدب�الہلنبوعسم�د‪t‬سےرم�و�یےہحمدمﷺنےربجیلؑکو�ا�ساش�نںیمدکیاھہکا�نےکھچوسپرےھت�۔‪1‬‬
‫حمدمﷺالہلاعتلٰیکے�ٓاخر�یربمغیپہںیںیہنجاس�ر�یدنایکیدہ�ایتو نہرامئیےکےئلوعبم�ثایکایگےہ�‪�،‬الہلاعتلٰیکا�رسو�لوہنےیکانبرپ‬
‫�و�ہا�سرپتمکحاغیپ�موکجسںیمر�بالاعملنییکذ�ا�توصاف�ت�‪�،‬احاک�موفر�ائض ��‪،‬الہلیکاطقوت�رولخم�ق شرفوت�ں�‪،‬مرنےےکدعبابد�یزندگی�‪،‬حرش‬
‫دتا�ر�یےسولگو�ںکتاچنہپ�دیےتںیہ�‪،‬یہرپکحتم‬
‫رش‪�،‬الہلاعتلٰیکاعد�لو�اناص�فا�و�رجتنوہجمنوغری�ہےکاب�ر�ےںیمپو�ر�یامانتو�دیان �‬
‫� نو �‬
‫ےہ‪�،‬ا�ن‬
‫�وپاکزی�ہالک�ماطیش�نرم�د�و�دکےا�وہا�مووصت�ر�ا�تایکیساکہناککال�مایکیسدیو�انےیکڑبںیہنہکلبر�بالاعملنیاکنا�ز�لرک�د�ہد�ائیماغیپ�م �‬
‫گلوو�ںےکےئلوجدنایںیمسدیھیر�ا�ہرپانلچاچہںیدہ�ایتوصنتحیےہےسیج مرفایا‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َّ‬
‫ن ‪۲۱۲‬۝‬
‫ُ‬ ‫َّ ُ ْ َ َّ َ‬
‫الس ْمعِ ل َم ْع ُز ْول ْو َ ۭ‬ ‫ع‬ ‫م‬ ‫ِن‬
‫ا‬ ‫‪۲۱۱‬۝‬ ‫ۭ‬ ‫غ َل ُه ْم َو َما ي َ ْس َت ِط ْي ُع ْو َ‬
‫ن‬ ‫ْ‬ ‫ي ‪۲۱۰‬۝ َو َما يَ ۢن َ‬
‫ب‬ ‫الش ٰي ِط ْ ُ‬ ‫ن َل ْ‬
‫ت ِب ِه‬
‫َ َ َ َ َّ‬
‫وما ت‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪2‬ترجہم‪� :‬ا�س(کات�بنیبم�)کوشایطنیےلرکہنںیاتر�ےںیہہنہیالک�ما�ن جسوکاتہےا�و�رنہو�ہایاسکرہیےتکسںیہو�ہوت�ا�سیکامسعتکت‬
‫سےد�و�ر�رکےھےئگںیہ�۔‬
‫رھا�سالک�میکاقحنتیوصد�اقتاظہروہنےےکاب�وجو�دمت‬
‫سفنا�و�ردہ�ایتیکرط�ف نہرامئیرکتےںیہ پ�‪� ،‬‬
‫�ا�سالک�مےکذ�ریہعےسو�ہاہمت�ر�ازتکہی‬
‫ےگ‪�،‬ا�سدعو�تےکالخ�فاحم�ذٓا�ر�ائی‬
‫رغو�روربکتیکانبپرا�سالک�میکابد�یدہ�ایتوکستمیلںیہنرک�و �‬
‫کوی�ںا�سےساعر�ا�ضرکتےوہ�‪،‬کایتماپےن �‬
‫ریا�سیک‬
‫سےاب�زںیہنٓائوگے�‪،‬مرگای�درکوھاہمت�ر�ےھچکاچہےناینہاچہےنےسھچکاحصلںیہنوہگاہوگا�وہیوجرپ�د�و�ر�دگا�رعالماچہےاگ�‪،‬ہرتدب �‬
‫شمتییکاتبعےہ ��‪،‬ا�و�ردنایوٓاخر�تںیمتمذللیو�روس�اوہکررہےاجئوےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ۗ ُ ْ َ َّ ٓ َ ْ َّ َ ۗ‬
‫‪3‬‬
‫‪۳۰‬۝‬ ‫۔۔۔‬
‫ۖۤ‬ ‫هللا‬ ‫ء‬ ‫وما تشاءون اِل ان يشا‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�راہمت�ر�ےاچہےنےسھچکںیہنوہتاجبکتہکالہلہناچہے�۔‬
‫‪۰‬۝ ‪4‬‬
‫َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ َّ ٓ‬
‫ِل َا ْن يَّ َشاۗ َء ُ‬
‫هللا۔۔۔ۧ ‪۵۶‬۝‬ ‫وما يذكرون ا‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�ریہوکئیقبساحصلہنرکیںےگالایہہکالہلیہایاسچاہے�۔‬
‫لطہح‪t‬بندیبع�الہلاک�اسال�موبق�لرکنا‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َْ ُ‬
‫طل َحة ْب نُ� ُع َب ْي ِد الهلِ ْب ِ ن� ُع ث� َمان ْب ِ ن� ْع ِرو ْب ِ ن� ك ْع ِب ْب ِ ن� َس ْع ِد ْب ِ ن� ت ْي ِ� ْب ِ ن� ُم َّرة‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫ٔ ن‬
‫ـورہ ج�ــم َ ب� ُب قـ ْـوِ ِل‪ :‬فــا ْو َح ِإل َع ْبـ ِـد ِه َمــا ا ْو َح �‪،۴�۸�۵�۷‬حصیــح مســم کتــاب ی‬
‫اال�ــان َ ب� ُب‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب التفس�ی سـ‬
‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ ُ َ ْ َ ةَ‬
‫ـهل ْ ِإال ْ َ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ٓ ُ نَ زْ َ ةً ُٔ ْ َ َ َ ْ َ َٔ َّ ُّ َّ‬ ‫َ ْ نَ َ ْ‬
‫س ِاء�‪ ،۴�۳�۲‬جامــع ت�مــذی‬ ‫ـ� َصــى الــه عليـ ِـه وســم ر بــه ليـ‬‫معــى قــو ِل الــه عــز وجــل ولقــد راه �ل اخــرى‪ ،‬وهــل راى النـ ِب ي‬
‫ـورة َو َّ‬ ‫ٓ‬
‫الن ْجـ ِـم�‪ ،۳�۲�۷�۷‬مســندامحد�‪۳�۷�۸�۰‬‬ ‫ابــواب تفسـ یـر القـران َ ب� ٌب َو ِمـ ْـن ُسـ َ ِ‬
‫‪ 2‬الشعرائ�‪ �۱�۰‬ت‪۲�۱�۲��۲‬‬
‫‪ 3‬الدھر�‪۳�۰‬‬
‫املد��‪۵�۶‬‬
‫‪ 4‬ث‬
 ‫�����‬

‫�ا�ناکنبسوی�ںےہہحلطنبدیبع�الہلنبامثع�ننبرمع�وبنبعکنبدعسبنمیتنبرم�ہ�۔‪1‬‬
‫الص ْع َب ُة ب ْن ُت ْ َ‬
‫ال ضْ َ‬
‫� ِ يّ‬
‫م‬ ‫َق َال ُٔ‪:‬ا ُّم َط ْل َح َة ْب ن� ُع َب ْي ِد الهلِ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫لطہحنبدیبع�الہلیکو�الد�ہصع� بہتنبرضحمیںیھت�۔‪2‬‬
‫َٔ ُ‬ ‫ُ‬
‫ك ْن َي ُت ُه‪ ،‬ا ُبو َم َّم ٍد‬
‫�ٓا�پ‪ t‬کیتینکابوحمدمتیھ�۔‪3‬‬
‫لطہح‪t‬بندیبع�الہلےناپےناسال�موبق�لرکنےاک�و�اقہعھچکوی�ںایب�نایکہے�‪،‬‬
‫ْ َ ْ َٔ ْ َ ُ ٌ َ ْ َٔ ْ ْ َ َ َ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫َ ضَ ْ ُ ُ َ ُ ْ َ َ َ‬
‫ال َر ِم؟ قال‬ ‫صى ف ِإذا َر ِاه ٌب ي� صومعته يقول‪ :‬سلوا اهل [هذا] الو ِ ِس ا ِف ي ِ�م رجل من اه ِل‬ ‫ح�ت سوق ب‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫الط ِلب‪َ ،‬هذا ش ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ْ نَ َ َ َ ْ ظَ َ َ ْ َ ُ َ ْ ُ ْ ُ َ َ ْ ْ َ ُ َ ْ نُ َ ْ َّ‬
‫الل ْب ن� َع ْب ِد ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫� ُر ُه‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫طلحة‪ :‬قلت‪ :‬نعم ا� فقال هل �ر احد بعد؟ قلت ومن احد؟قال با� عب ِد‬
‫َ ُ َ ٓ ُ ْ َٔ ْ َ َ خْ َ ُ ُ َ ْ َ َ َ ُ َ َ ُ ُ َ نَ خْ َ َ َّ َ َ َ َّ َ َٔ ْ ُ ْ َ َ ْ َ َ‬ ‫َّ َ‬
‫ال ِذي ي خْ� ُر ُج ِف ِيه‪ ،‬وهو ا ِخر الن ِبي ِاء مرجه ِمن الر ِم‪ ،‬وماجره ِإل � ٍل وحر ٍة و ِسب ٍاخ‪ ،‬ف ِإ ي�ك ان تسبق ِإلي ِه‪ ،‬قال‬
‫َُ َ ُ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َّ َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫س ًيعا َح َّت� ق ِد ْم ُت َمكة فقل ُت َهل كن ِم ْن َح َد ٍث ؟قالوا‪ :‬ن َع ْم َم َّم ُد ْب نُ�‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ َ َ ف َ ْ َ َ َ فَ خَ ْ ُ َ‬
‫طلحة‪ :‬فوقع ِ ي� قل ِب ي� ما قال‪َ � ،‬رجت ِ‬
‫�رج ب ي� إليه‪،‬‬ ‫ح� قدمت َع َل َٔا� َب ْكر‪ ،‬فخ‬ ‫�رجت ت‬ ‫ال ِم ي نُ� قد َت َن َّب َٔا‪َ ،‬و َق ِد َّات َب َع ُه َٔا ُبو َب ْكر ْب نُ� َٔا� ق�افة‪،‬قال فخ‬
‫َ ْ َّ ْ َٔ‬
‫الل‬
‫عب ِد ِ‬
‫ِب ي ٍ‬ ‫ِب ي‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ٔفاسملت‪،‬ف َٔا ْخ َب َ� ُه ط ْل َحة ِب َ�ا ق َال َّ‬ ‫َ‬
‫الر ِاه ُب‬
‫مںیاجت�ر�تیکرغ�ضےسرصب�یایگہو�اتاھ�‪�،‬ایکر�و�زمںیاب�ز�ا�رمںیاھتکہایکر�اہباپےنوصمہعےساکپ�رکرکہہرہاتاھکہولعم�مرک�وکہا�نولگو�ں‬
‫مںیوکئیرح�مہکماک�رہےنو�الایھبےہ�؟�ا�سیکاب�تنسرکلطہحےناہککایبا�تےہںیمرح�مہکماک�رہےنو�الاہو�ں�‪�،‬ر�اہبےناہککای�احدم�(ﷺ)‬
‫ریحانیےسوپچاھکو�ناحدم(ﷺ) ��؟ر�اہبےناہکعدب�الہلنبدبع�املبلطےکےٹیب�‪،‬یہام�ہا�نےکوہظ�رکاہے�و�ہ‬
‫کاظوہ�رہوگایہے�؟مںیےن �‬
‫رھایکرھتپییلا�و�رلخناتسنیزمنییکرط�فرجہ�ت مرفائںیےگ�‪،‬پرھجمےھتحیصنیکدکیوھتمےھچیپ‬
‫حر�مہکمںیماظہرہو�ںےگوہیٓاخر�ییبنںیہپ �‬
‫نہرہان�‪�،‬ر�اہبےنسجوج�شوقعدی�تےسوگتفگکیا�سےسریم�ےد�لرپخا�صاثرہو�اںیموف�ر�اًمہکو�اپسٓاگایا�و�رولگو�ںےسد�ریافت‬
‫کایکہایکیاہ�ںوکئییئناب�تر�ونامہوئیےہ�؟ گلوو�ںےناہکہا�ں�‪،‬حمدمبندبع�الہلےنوبن�تاک�دعو�یایکہےا�و�ر�ابنابیاحقفہ�(سدیناابوبرک‪)t‬‬
‫نےاہنںییبنمیلسترکایلہے�‪،‬مںیوف�ر�اًسدیناابوبرک‪t‬کےاپ�ساچنہپا�و�رحمدمبندبع�الہلیکدعو�تےکاب�ر�ےںیمد�ریافتایک�‪�،‬و�ہےھجماستھ‬
‫رکای�ا�و�رمںیےنٓا�پﷺکو�ر�اہباک�و�اقہعایب�نایک�۔‪4‬‬
‫لےرک�رسو�لالہلﷺیکدخمتںیماحضروہئے�‪�،‬ا�و�رمںیےن�اسال�موبق�ل ل‬

‫نع��‪۹�۴‬؍�‪۱‬‬
‫ال� ی‬
‫‪ 1‬معرفة الصحابة ب‬
‫نع��‪۹�۵‬؍�‪۱‬‬
‫ال� ی‬‫‪ 2‬معرفةالصحابة ب‬
‫خ‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫ٔ‬
‫ال� عساکر�‪۵�۹‬؍�‪۲�۵‬‬‫ص�ا��‪۲�۰�۹‬؍�‪ �،۱‬ير� دمشق ب ن‬ ‫ن‬
‫الصاحل� إلامسعيل ب� حممد اال ب ي‬
‫ين‬ ‫س� السلف‬ ‫‪ 3‬ي‬
‫خ‬ ‫ت‬ ‫ٔ‬ ‫خ‬ ‫ت‬ ‫ف‬ ‫ت‬ ‫ف‬
‫وال�ایۃ�‪۴�۰‬؍�‪،۳‬املنتظــم ي� � ير� االمم وامللــوك �‪۱�۱�۲‬؍�‪ �،۵‬ير� إالســام ووفيــات‬ ‫‪ 4‬االصابــۃ � �ــیز الصحابۃ�‪۴�۳�۰‬؍�‪،۳‬البدایــۃ ن‬
‫ـا��‪۲�۱�۸‬؍� ت‪ �،۱‬یخ‬
‫ر� دمشــق ب ن‬ ‫ٔ‬
‫اال ب ن‬ ‫ٔ‬
‫واالعالم�‪۱�۳�۹‬؍�‪،۱‬حیــاۃ الصحابــۃ�‪۳�۴�۳‬؍�‪ ،۱‬سـ يـر الســلف الصاحلـ ي ن‬
‫ال�‬ ‫ص�ـ ي‬ ‫ـ� إلامسعيــل ب ن� حممــد‬ ‫ـاه�‬
‫املشـ ي‬
‫عســا کر �‪۶� ۴‬؍ �‪۲� ۵‬‬
 ‫�����‬

‫کبتریسمںیدعتم�د�ر�و�ایا�تےسولعم�م توہاہےہکوبق�لاسال�مےکدعب�د�وسر�ے �رف نزد�ا�نوتحدیکیرط�حہحلط‪t‬کویھبافک�رمہکےکملظوسمت‬

‫کاناشنہاننبپڑ�ا�ا�سوقتکتا�نیکو�الد�ہاسال�مںیہنالئیںیھتو�ہیھبےٹیبےکوبق�لاسال�مرپبر�افر�وخہتوہئںی�‪،‬‬
‫نُٔ‬ ‫ر� الهل عنه قال‪ :‬بينا ن�ن نطوف ي ن‬
‫ب� َّ‬ ‫ض‬ ‫ن‬ ‫ٔاخرج البخاري ف� ي خ‬
‫الصفا واملروة إذا ا�س‬ ‫التار� عن مسعود ب� ِخراش ي‬ ‫ي‬
‫ٌٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫شا� ُموثقا بيده ي� عنقه‪ ،‬قلت‪ :‬ما شانه؟قالوا‪ :‬هذا طلحة ب ن� عبيد الهل صبا؛ وامراة وراءه تدمدم‬ ‫كث� يتبعون تف� ب‬ ‫ي‬
‫ٔ‬ ‫ض‬ ‫ّ‬
‫م امه‬ ‫وتسبه‪ ،‬قلت من هذه‪ ،‬قالوا‪ :‬الصعبة بنت احل� ي‬
‫�اما�ماخب�ر�ی‪a‬نےات�ریخاصلریغمںیوعسم�د ‪t‬بنرخ�ا�شےس ہیایب�نلقنایکہےہکمہافص�ومر�و�ہےکد�رمای�نرکچلاگ�رہےےھت مہےن‬
‫�دکیاھکہتہبےسول�گایکونجو�ا�نوکیھکےتچنوہئےےلاج�رہےںیہ�‪،‬مںیےنوپچاھکہہیاعممہلایکہے�؟ گلوو�ںےناہککہہحلط‪t‬بن‬
‫رغاتیوہئیا�و�رگالای�ںدییتوہئیاج�رہییھت�‪،‬مںیےنوپچاھیہوع�ر�توک�ن‬
‫بعدی�الہلےندینوہگایہے�‪�،‬ایکوع�ر�تا�سونجو�ا�نےکےھچیپےھچیپ �‬
‫ے؟ گلوو�ںےناہکیہا�سیکام�ںصع� بہتنبرضحمیےہ�۔‪1‬‬ ‫ہ �‬
‫بدعمںیانوہ�ںےنیھباسال�موبق�لرکلایتاھ۔‬
‫َّ ْ َ ُ ُٔ ُّ َ ْ َ َ َ ُ ُ ّ َ ْ ُ ْ َ ً‬ ‫َٔ َ‬
‫ا ْس َل ِت الصعبة ام طلحة فتو ِفيت مس ِلة‬
‫رکای�ا�و�رسمامل�نوف�توہئںی�۔‪2‬‬
‫لطہح‪t‬بندیبع�الہلیکو�الد�ہےناسال�موبق�ل ل‬
‫زو�ہاحدمںیہحلط‪�t‬رسو�لالہلﷺا� کو�راف�رکےد�رمای�ندیو�ا�ربنےئگا�و�رکیسدشنموک�رسو�لالہلﷺکتےنچنہپہندیا�‪،‬‬‫غ �‬
‫َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ٔ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل‪ :‬اوجب طلحة‬ ‫فقال رسول ِ‬
‫رکای�۔‪3‬‬
‫�رسو�لالہلﷺےن مرفایاہحلط‪t‬نے(�اپےنےیل�)جتنوک�و�اجب ل‬
‫يع� إىل‬‫ن‬ ‫ٔ ن‬ ‫ب� ي ن‬ ‫قال‪َ :‬ف َر َٔا ْي ُت َر ُسْو َل الهلِ َص َّل َّ ُ‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق ْد ظاهر ي ن‬
‫درع� يومئذ‪ ،‬فمل يستطع ان ي�ض يإل�ا‪ ،‬ي‬
‫ََ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ َ‬ ‫ت‬ ‫ف‬
‫الل عل ْي ِه َو َس َل َح تَّ� استوى ي‬
‫عل�ا ‪ .‬فقال‬ ‫البل‪ ،‬فج�لس �ته طلحة ب ن� عبيد الهل نف�ض َر ُسْو ِل الهلِ صل‬ ‫صخ رة ي� ج‬
‫َّ ٔ‬ ‫َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬اوجب طلحة‬ ‫الل صل‬ ‫رسول ِ‬
‫�زبری‪t‬بنوع�ا�مےسرم�و�یےہمںیےنزغ�و�ہاحدمںیرسو�لالہلﷺوک�دکیاھکہٓا�پﷺےند� �وز�رعںیینہپوہئیںیھتنجےک‬
‫لہل‪�،‬رسو�لالہلﷺےکاسمےنتشپےک‬
‫بوجھیکوجہےسرسو�لالہلﷺا�وپرپاہ�ڑ�یرپچڑ�ھںیہناپ�رہےےھت�‪،‬یہدیھکرکلطہح‪t‬بندیبع�ا �‬
‫رفایاہحلط‪t‬نےاپےنےیلتنجو�اجبرکلی�۔‪4‬‬
‫ےئگ‪�،‬رسو�لالہلﷺا�نےکتشپرپکڑھ�ےوہگےئرسو�لالہلﷺےن م‬
‫بلکھج �‬
‫ْ َٔ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ َ َ َ ْ نّ َ َ َ ٌ ف َ ْ ت َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ ْ َ ف ْ‬
‫ص ُاب ُه ِ ي� ال ِف َن ِاء ِإذ اق َبل‬ ‫� الل ع�ا‪ ،‬قالت‪ِ :‬إ ِ ي� جلا ِلسة ِ ي� بي ِ ي� ورسول ِ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل وا‬ ‫عا ِئشة ر ِ ي‬
‫‪ 1‬حياة الصحابة�‪۳�۴�۳‬؍�‪۱‬‬
‫نع��‪۹�۵‬؍�‪۱‬‬‫ال� ی‬ ‫‪ 2‬معرفة الصحابة ب‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 3‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۷�۶�۵‬؍ ‪�۲‬‬
‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء�‪۴�۰�۷‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 4‬ي‬
 ‫�����‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ ْ نُ ُ َ ْ َّ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َّ ُ َٔ ْ َ ْ ُ َ َ َ ُ َ ْ ش َ ْ َٔ‬
‫� َعل ال ْر ِض ق ْد‬
‫الل صل الل علي ِه وسل‪:‬من سه ان ينظر ِإل رج ٍل ي� ِ ي‬ ‫الل ‪ ،‬فقال رسول ِ‬‫طلحة ب� عبي ِد ِ‬
‫َ ضَ نَ ْ َ ُ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ َ‬
‫ق� �به فلينظر ِإل طلحة‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬سےرم�و�یےہہمرھگمںیرسو�لالہلﷺےکاستھیھٹیبوہئیںیھتہکہحلط‪t‬بندیبع�الہلرشتیفالئے�‪،‬‬
‫وکزمنیرپلچےترھپتےدکیانھچاہاتہےو�ہہحلط‪t‬بندیبع�الہلوک�دیھکےل�۔‪1‬‬
‫�رسو�لالہلﷺےنا�رشا�دفرمایاجوشصخیسکیتنج �‬
‫َْ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُّ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ ََ‬
‫الهل َع ْن ُه ِإذا ذ ك َر َي ْو َم ا ُح ٍد‪ ،‬قال‪ :‬ذاك ك ُه َي ْو ُم طل َحة‬
‫� ُ‬ ‫عن َعا ِئ َش َة‪َ ،‬ق َال ْت َ‪:‬ك َن َٔا ُبو َب ْك ٍر َر ِ ض ي َ‬
‫زو�ہاحداکذکر مرفاتےوتفرماتےہیگنجلکیکلکہحلط‪t‬کےےیل‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬سےرم�و�یےہجبدیسناابوبرک‪t‬غ �‬
‫تیھ�(عیینرسو�لالہلﷺےکظفحتاک�اصلاک�رنامہانوہ�ںےنرس�اناج�مدیاتاھ�۔‪2‬‬

‫ماضمنیوس� �رۃ�الافناط�ر‪:‬‬
‫�ا�سوس�ر� ٔہمںیہیابتںیوصخصًاقابلوغ�رہںی�۔‬
‫وخوص�ر�توصتیرکیشیکیئگےہ�۔‬
‫‪z‬سو�ر�تاتلوکیرکیرط�حا�سوس�ر�تںیمیھبایقمتےکوہلان�کرظنمکیاتناہئی ب‬
‫‪�z‬اناس�نیکایسفن�تہکو�ہاپےنر�بےکاب�ر�ےںیمدھوکےںیمڑپ�اہو�اہے�۔‬
‫‪�z‬اناس�ناکخالق�‪،‬مالکا�و�ر�ر�ا�ز�قوتصر�فالہلوحد�ہالشریکےہرگم�اناس�نےنہنولعم�منکنکویتسہ�ںوکیہاقم�مدیاہو�اہے�۔‬
‫‪�z‬اناس�ناک�دھوکےںیمڑپجانےا�و گ�رر�وہو�ںںیمٹباجنےاکسبےسڑب�اسببہیےہہکو�ہوج�ابدہیےکوصت�رسےربھگ�اتاہےاحلانہکا�س‬
‫کیرہہرحرکا�توکسان�توکنرگ�ا�نرفشےترک�امًاکابتنیون�ٹرکرہےںیہ�۔‬
‫‪�z‬اعام�لےکاب�ر�ےںیماصلہلصیفر� �وزقایمتوہگاجسد�نکینول�گتنجںیموہ�ںےگا�و�رگان�ہاگ�رہجمنںیم�‪،‬یہو�ہد�نوہگاجبوکئییسک‬
‫کےاک�مںیہنٓائےاگ�‪�،‬اصلاقدت�ا�رو�اتخای�رکیاملکالہلیکذ�ا�تےہ�‪�،‬وہیہلصیفرکنےاکماج�زہے�۔‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫اَذِا ُءٓاَمَّسلا ْتَرَطَفْناۙ‪َ۰۰۱‬و اَذِا ُبِكاَوَكْلا ْتَرَثَتْناۙ‪َ۰۰۲‬و اَذِا ُراَحِبْلا ْتَرِّجُفۙ‪۰۰۳‬‬

‫جب ٓاسام�ن ٹھپ اجئے اگ�ا�و�رجب اتس�ر�ے ڑھج اجئںی ےگ�ا�و�رجب دنمس�ر ہہب ںیلکن ےگ‬

‫ٌسْفَن‬ ‫ْتَمِلَع‬ ‫ْتَرِثْعُبۙ‪۰۰۴‬‬ ‫ُرْوُبُقْلا‬ ‫اَذِا‬ ‫َو‬

‫�ا�و�ر بج ربقیں (شق رک ےک) ک �ااھ�ڑ د�ی اجئںی یگ (�ا�س وقت) ہرصخش اپےن ٓاگے ےجیھب وہئے‬

‫ٔ‬
‫اال ب ن‬
‫ا��‪۲�۱�۶‬؍�‪۱‬‬
‫ص� ي‬
‫ين‬
‫الصاحل� إلامسعيل ب ن� حممد‬ ‫س� السلف‬‫‪ 1‬ي‬
‫ٔ‬ ‫ن‬
‫‪ 2‬فتح الباری �‪۳�۶�۱‬؍�‪ ،۷‬ش�ح الزرقا� عیل املواھب�‪۴�۲�۵‬؍�‪ ،۲‬ي‬
‫س� اعالم النبالء�‪۴�۱�۰‬؍�‪۱‬‬
 ‫�����‬

‫اَّمْتَمَّدَقَوْتَرَّخَاؕ‪�(۰۰۵‬الافناط�ر�‪۱‬تا�‪)۵‬‬
‫وھچڑ�ےوہئے(عییناگےلےلھچپاعام�ل) کوولعم�مرکلےاگ�۔‬
‫�ا�و�رےھچیپ �‬
‫مت‪�،‬زما�ں مواک�نا�و�ر�ٓاخر�تےکفلتخما�د�و�ا�رکیاہنیتاجمع‬
‫عٰیلریناثم�لےہنجںیمایق �‬
‫قر�ٓا�نرکیمےکہیایبنا�تنسحریبعتو�اسول�بیکا ت‬
‫طو�رپر�اتناہئیالبغتےکاستھدنچ�الاف�ظںیمرظنمکیشرک�د�یےہنکیلز�و�ر�و�اقاع�ترپہنںیہکلبدصقمپرہےہکول�گہیبنتاحصلرکیںا�و�ررح�ص‬
‫�وہو�سںیموھککر�اپان�د�ائیماصقن�نہنرکٹیبںیھ�‪،‬عالمرب�ز�خںیمامہ�ر�ےاقم�ماک� حنااص�ر�ا�ساب�ترپہےہکدنایکیدنچ�ر� �وز�ہزندگیمہےنےسیکزگ�ا�ر�ی‬
‫اجنے �‪ٓ،‬اسامنو�ںںیماگش�فا�و�رکبرھجانےےک‬
‫ر‪،‬لفایک�تےکرھکبجانےےکو�اقاع�ت�‪،‬قرب�و�ںےکٹھپ �‬
‫تیھ‪،‬سات�ر�و�ںےکڑھججانےےکانمظ �‬
‫�‬
‫رام�ر�ےزما�ن مواک�نےکرفسمںیشیپٓانےو�الےدنچ�و�اقاع�تںیہاصلا�و�ر�اہموس�ا�لوتیہےہ‬
‫علما�و�رسو�ر�جوکپلٹیےئلاجئےےکانمظ ہ‬
‫ے؟�ٓاخر�تںیمامہ�ر�یاگیلزندگیےکرفسکا�د�ا�ر�ومد�ا�ر�اعام�لرپہوگاجوہمٓاگے‬
‫کہامہ�ر�ےوفن�سےنٓاگےایکھباجیہےا�و�ر�اپےنےھچیپایکچوھ�ڑ�اہ �‬
‫وھچڑچےکوہ�ںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬ ‫ھبجیےکچوہنےگایےھچیپ �‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ َ ْ ٌ ۢ َ َ ْ َ ُ‬
‫‪۰‬۝‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ ٌ َّ َ َّ َ ْ َ ‪۰‬۝ َ َّ ُ‬ ‫ٰ ٓ َ ّ ُ َ َّ ْ َ ٰ َ ُ َّ ُ‬
‫‪1‬‬
‫‪۱۸‬۝‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫م‬ ‫ع‬ ‫ت‬ ‫ا‬‫ب‬‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ب‬‫ِ‬ ‫خ‬ ‫هللا‬ ‫ِن‬
‫ا‬ ‫ۭ‬ ‫هللا‬ ‫وا‬‫ق‬ ‫ات‬ ‫و‬ ‫ۚ‬ ‫د‬
‫ٍ‬ ‫ِغ‬
‫ل‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫ق‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫س‬ ‫ف‬ ‫ن‬ ‫ر‬ ‫ظ‬ ‫ن‬ ‫ت‬ ‫ل‬‫و‬ ‫هللا‬ ‫وا‬‫ق‬ ‫ييا ال ِذي امنوا ات‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےولگو! جوایام�نالئےوہ! �الہلےسڈ�ر�وا�و�ررہصخشہیدکیےھہکا�سےنلکےکےیلایکاسما�نایکےہ ��‪،‬الہلےسڈ�رتےرہوالہلًانیقی‬
‫متاہ�ر�ےا�نبساعام�لےسابخربےہوجمترکتےوہ۔‬
‫فرمایاوص�رکیٓا�و�ا�زکےاستھےبوتسنو�ںاکلبدنوبالآاسام�نوج�اناسنو�ںےکےئلرحتمیکرتھچ�یانبہو�ااھتالہلاحبسنہوتاعلٰیکےمکحا�و�ریہتبےس‬
‫پٹھاجئےاگا�و�رفرشےتےچیندیم�ا�نرشحممںیات �رٓائںیےگ�‪�،‬ا�سرط�حےکرظنمکو�ا�سٓایتںیمڑب�ےڈ�ر�امائیاند�ا�زمںیشیپایکگایہے�۔‬
‫َ َ ْ َ َ َ َّ ُ َّ َ ۗ ُ ْ َ َ َ ُ ّ َ ْ َ ٰ َ ُ َ ْ ْ ً‬
‫‪2‬‬
‫نيل ‪۲۵‬۝‬ ‫ام و ِنل المل ۗ ِٕىكة ت ِ‬
‫ويم تشقق السماء ِبلغم ِ‬
‫ترجہم �‪ٓ:‬اسام�نوکریچتاوہ�اایکاب�د�لا�سر�و�زومن�د�ا�روہگاا�و�ر شرفوت�ںےکرپ�ےےکرپ�ےاتا�ردیےاجئںیےگ�۔‬
‫َّ ۗ ْ َ ۢ‬
‫‪3‬‬
‫الس َما ُء ُمنف ِط ٌر ِبهٖ ۔۔۔ ‪۱۸‬۝‬
‫ترجہم‪ :‬جسیکیتخسےسٓاسام�ناٹھپجا�رہاہوگا�۔‬
‫�ٓاسام�نےکےچینالتدع�ا�دکو�اکبنجیکاملکیقیقحوکچوھ�ڑکررپسشتیکاجتییھت�‪،‬جنیکوخشون�د�یےکےئلرسو�ما�د�اکیاجتیںیھت�‪،‬جنےساناس�ن‬
‫�اپیندقتیر�و�اسبہتاتھجمساھت�‪،‬مرشکنیےکہیبسابطلوبعم�دٓاپسںیمرکٹ�اکرانبودوہاجئںیےگ�‪�،‬ا�سوقتا�نیکوپجاکرنےو�الو�ںوکقحتقی‬
‫تن‬
‫حا�لاکعملوہاجئےاگکہسجوکفانہو�و�ہوبعم�دہنںیوہکساتمرگ�ا�سوقتتہبدیرہوچیکوہگی�‪،‬صو�رکی�ہ�ی�ب���ا�کٓا�و�ا�زکےاستھبساظن�میکلف‬
‫�و�ا�رضیابت�ہوبربا�دہوجائےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‬

‫احل��‪۱�۸‬‬
‫‪ 1‬ش‬
‫‪ 2‬الفرقان�‪۲�۵‬‬
‫‪ 3‬املزمل�‪۱�۸‬‬
 ‫�����‬
‫َّ َ ْ ُ ْ َ ُ‬
‫ال َس ْ ً‬ ‫َّ َ َ ُ َّ َ ۗ َ ً‬
‫‪1‬‬
‫ياۭ ‪۱۰‬۝‬ ‫ْيم ت ُ ْور السما ُء م ْوراۙ ‪۹‬۝ وت ِسي ِ‬
‫الب‬
‫ترجہم�‪:‬جبٓاسام�نرب�یرط�حڈمگاگئےاگ�ا�و�رپاہ�ڑ�ا�ڑ�ےا�ڑ�ےرھپیںےگ۔‬
‫�ں‪،‬سای�ر�و�ںےکرکٹ�انےےسد�رجہرح�ا�ر�تالکوھ�ں گڈر�ییٹنسرگیڈکتڑب�ھاجئےاگ�‪،‬شدیدترھترھ�اہٹےسزمنییکا�وپر�یہہتاچ�ک‬
‫سات�ر�و �‬
‫چا�کوہاجئےیگا�و�رپاہ�ڑا�سےسابہرلکنرک�ایکےکنتیکرط�حا�ڑنےںیگلےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ َ َ ْ َ ۗ ُ ْۢ َ ًّ‬ ‫َّ ُ َّ ْ ُ َ ً‬ ‫َ ُ َّ ْ َ ُ ً‬
‫‪2‬‬
‫ت ه َبا ًء ّمنبثاۙ ‪۶‬۝‬ ‫ال َبال ب ّساۙ ‪۵‬۝ فكن‬
‫ت ِ‬‫ت ال ْرض َر ّجاۙ ‪۴‬۝ وبس ِ‬
‫اِذا رج ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬زمنیا�سوقتابکی�رگیالہ�ڈ�الیاجئےیگا�و�رپاہ�ڑ�ا�سرط�حریز�ہریز�ہرک�دئےیاجئںیےگہک گرپ�ادن�ہابغ�ربنرک�ر�ہاجئںیےگ�۔‬
‫ّ ُ ْ َ ْ َ ٌ َّ َ ٌ َّ ُ َ ْ َ ْ ُ َ ْ ُ َ ُ َّ َ َ َّ ً َ َ ً‬ ‫َ َ ُ َ‬
‫‪3‬‬
‫ال َبال فدكتا دكة ّوا ِحد ۙة ‪۱۴‬۝‬
‫ت الرض و ِ‬ ‫حل ِ‬ ‫ف ِاذا ن ِفخ ِف الصو ِر نفخة وا ِحد ۙة ‪۱۳‬۝ و ِ‬
‫ترجہم�‪:‬پرھبجایکدفہعوص�رمںیوھپنکام�ر�د�یاجئےیگا�و� �رزمنیا�و�رپاہ�ڑ�و�ںوک�اٹاھکر�ایکیہوچ�ٹںیمریز�ہریز�ہرک�دیااجئےاگ�۔‬
‫وھباچ�لےسدنمس�ر�و�ںیکہتیھبٹھپاجئےیگا�و�را�ناکپانیزمنیےکا�ساند�ر�ونیےصحںیماترنےےگلاگجاہ�ںرہ�وقت‬
‫�ا�ساب�ربا�رکےدشید ن‬
‫وہائےاگجسےسایک‬
‫رھا�سال�و�ےکتچنہپرکپانیاپےنا�ند�و�ابدت�ائیاجز�ا�ءکیلکشںیملیلحت ج‬
‫�ایکےباتناہگر�مال�و�اوھکلاترہاتہے�‪،‬پ �‬
‫�ٓاسکنجیالجنےو�الیا�و�ر�د�وسر�یاہئڈی�ر�وجنڑھب�کاھٹےنو�الیےہا�و�ریو�ںلیلحتا�و�ر�ٓاتشافر� �وز�یاک�ایکایاسسملسلر�دعلمرش�و�عوہاجئےاگ‬
‫رھالہل‬
‫جسےسدنایکےامت�مدنمس�ر�و�ںںیمٓا�گگلاجئےیگ�‪،‬بضعےتہکںیہہکالہلبسدنمس�ر�و�ںاکپانیایکیہدنمس�رمںیعمجرک�د�ےاگپ �‬
‫چپیمھوہ�اھبےجیاگوج�ا�سںیمٓا�گڑھبکا�د�ےیگا�و�را�سےسکلفاگش�فےلعشدنلبہو�ںےگ�‪،‬پرھقایمتاک�د�وسر�ارمحہلایب�ن مرفایاکہبج‬
‫�الہلاعتلٰیچاہےاگصو�رکیٓا�و�ا�زپر�دنایکےرہگوشےںیمربقیںقشوہاجئںییگا�و�ر�الہلا�نںیممدفو�نامت�ماناسنو�ںوک�ا�نےکاعام�لیکزج�اکے‬
‫لےئا�زسرنوجمس جوا�نےکاستھ نزد�ہرککےڑھک�ارک�ےاگا�و�رمر�د�ےربق�و�ںےسلکنرکمدی�ا�نرشحمکیرط�فزیتتزیاھبگںیےگ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫َ ً َ َ َّ ُ ْ ٰ ُ ُ ُ ُ‬ ‫َْ َ َْ ُ ُْ َ ِ َ ْ َ َ‬
‫‪4‬‬
‫ن ‪۴۳‬۝‬‫ب ّ ْي ِفض ْو َ ۙ‬
‫اث ِساعا كنم اِل نص ٍ‬ ‫م ال ْجد ِ‬ ‫يم يرجون‬
‫ترجہم�‪:‬جبہیاپینربق�و�ںےسلکنرکا�سرط�حد� �وڑ�ےاج�رہےوہ�ںےگےسیجاپےنوتب�ںےکاتساھنو�ںیکرط�فد� �وڑ�ےاج�رہےوہ�ں�۔‬
‫َ َ َّ ُ ْ َ َ ٌ‬ ‫ُ َّ ً َ ْ َ ُ ُ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ ِ َ ْ َ ْ َ‬ ‫ٰ َ ْ ُّ ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َ ْ ُ َّ‬
‫اث كنم جراد‬ ‫م‪۰‬۝ يم يدع الداع اِل ش ٍء نك ٍ ۙر ‪۶‬۝ خشعا ابصاره يرجون م الجد ِ‬ ‫ِ‬ ‫فتول عن ۘ‬
‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ش ‪۷‬۝ ُّم ْه ِط ِع ْ َ‬ ‫ُ َ‬
‫‪5‬‬
‫س ‪۸‬۝‬ ‫اع‪۰‬۝ يَ ُق ْول الك ِف ُر ْو َن ٰھذا َ ْي ٌم َع ِ ٌ‬ ‫ّ‬
‫ي اِل الد ِ ۭ‬ ‫ّم ْنت ِ ٌ ۙ‬
‫ترجہم�‪:‬پسا�ےیبنﷺ! �ا�نےسر�خریھپولسجر�و�زاکپ�رنےو�الاایکتخسانگو�ا�رزیچیکرط�فاکپ�ر�ےاگ�‪،‬لو�گیمہسوہئیاگنہو�ںےکاستھ‬
‫�اپینربق�و�ںےسا�سرط�حںیلکنےگوگیاو�ہرھکب�یوہئیڈٹیا�ںںیہ�‪،‬پاک�رنےو�الےیکرط�فد� �وڑ�ےاجرہےوہ�ںےگا�و�روہیرکنمین(جو‬
‫‪ 1‬الطور�‪۹�،۱�۰‬‬
‫‪ 2‬الواقعۃ � ت‪۶��۴‬‬
‫‪ 3‬احلاقۃ �‪۱�۳�،۱�۴‬‬
‫‪ 4‬املعارج�‪۴�۳‬‬
‫‪ 5‬القمر� ت‪۸��۶‬‬
 ‫�����‬

‫�دنایںیما�ساکاناک�ررکتےےھت) �ا�سوقتںیہکےگہکہید�نوتڑب�انھٹکےہ�۔‬

‫پرھرک�اماکابتنیےکرتتبیا�و� ترا�ریخو�ا�ررمتبانمہاعام�لا�نےکاہتوھ�ںںیمامھتئےاجئںیےگوتاناسنو�ںوک�اسےڑپ�ھ‬
‫وھچ �ڑٓایاا�و�رول�گا�نومننو�ںرپعلم‬
‫کر�دنایمںیےیکامت�ماعام�ل�‪�،‬ا�و�راپےنرک�د�ا�ر�وعلمےکاچےھایبر�ےومننےوج�دنایمںیو�ہ �‬
‫ومننےار�اچےھںیہوت�ا�سےکرمنےےکدعب�ا�نومننو�ںرپجولو�گیھبلمعرکیںےگا�ساکوث�ا�باسے‬
‫کرتےرہے�(یہ گ‬
‫وکاتچ�رہےاگ‬
‫بیھاتچنہپرہےاگ�ا�و� گر�اربر�ےومننےاپےنےھچیپوھچ�ڑایگتوجوجوبیھاسےاپانئےاگ�ا�ناکانگ�ہیھبا�سصخش نہپ‬
‫جسیکاسمعیےسو�ہرب�اطریہقایکا�مر�ائجوہ�ا�)�ا�و�رجوکھچٓاگےاجیھبوہاگا�ساکعملوہاجئےاگ�۔‬

‫اَهُّيَاٰۤي ُناَسْنِاْلا اَم َكَّرَغ َكِّبَرِب ِمْيِرَكْلاۙ‪ْ۰۰۶‬يِذَّلا َكَقَلَخ َكىّٰوَسَف‬

‫�ا�ے اناس�ن ! جتےھ اپےن ر�برکیم ےسسک زیچےن اکہبیا �؟ جس (�ر�ب ےن) جتےھ دیپ�اایک رھپکیھٹ اھٹ�کایک ا�و�ررھپ‬

‫َكَلَدَعَفۙ‪ْۤ۰۰۷‬يِف ِّيَا ٍةَرْوُص اَّم َءٓاَش َكَبَّكَرؕ‪۰۰۸‬اَّلَك ْلَب َنْوُبِّذَكُت ِنْيِّدلاِبۙ‪۰۰۹‬‬

‫(�د�رست ا�و�ر) بر�ابر انبیا�‪ ،‬جس وص�ر�ت ںیم اچہا ےھجت وج�ڑ دیا�‪ ،‬ہرگزںیہن ہکلبمتوت زج�ا وزس�ا ےک د�نوکالٹھجتے وہ�‪،‬‬

‫َوَّنِاْمُكْيَلَعَنْيِظِفٰحَلۙ‪۰۰۱۰‬اًماَرِكَنْيِبِتاَكۙ‪َ۰۰۱۱‬نْوُمَلْعَياَمَنْوُلَعْفَت‪�(۰۰۱۲‬الافناط�ر�‪۶‬تا�‪)۱�۲‬‬
‫قیًانیتمرپابہگن�نزع�تو�الےےنھکلو�الےرقم�رںیہوجھچکمترکتےوہو�ہاجنےتںیہ�۔‬
‫�ا�ے اناس�ن! �الہل وحد�ہ الشریک ےن ےھجت دببو�د�ا�رپانی ےک ایکریقحقرط�ے ےس وجو� خبداش�‪،‬تری�ے اعاضکو�د�رستایک�ا�و�ر�اہنںی انتمسب‬
‫اطعکی‪،‬عیینےھجتایکاکملاناس�نانب�دیا�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫بانیا�‪�،‬اپےنفطلوکر�مےساچاھدق� قوامتا�و�رہبرتینلکشوصو�ر�تانبئی�‪،‬علقوفمہ �‬
‫َْ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ َ ْ ْ َ َ ْٓ َ‬
‫‪1‬‬
‫ف ا ْح َس ِن تق ِو ْي ٍ ۡ‬
‫م ‪۴‬۝‬ ‫النسان ِ‬ ‫لقد خلقنا ِ‬
‫ترجہم�‪:‬بےکشمہےناناس�نوکڑب�ےدمع�ہاند�ا�زںیمدیپ�اایکےہ�۔‬
‫ول َّ ُ‬ ‫ُ‬
‫ْ ُ َ ش ّ َ زَ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ف َ ّ ث َّ َ َ َ ُٔ ْ ُ َ ُ َّ َّ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َع ْن ُب ْ ْ َ َّ‬
‫الل َع َّز‬ ‫�‪ ،‬ب�ق الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل ِ ي� ك ِف ِه � وضع اصبعه السبابة وقال‪ :‬يق‬ ‫اش القر ِ ِي‬ ‫س ب ِ ن� ج� ٍ‬
‫ِ‬
‫َ َ َّ َٔ نَّ ُ ْ ُ ن ْ نَ ٓ َ َ َ َ ْ َ َ ْ ُ َ ْ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َٔ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َٔ َ َ َّ ُ‬
‫وجل‪ :‬ا� تع ِجز ِ ي� با� ادم وقد خلقتك ِمن ِمث ِل ه ِذ ِه‪ ،‬ف ِإذا بلغت نفسك ه ِذ ِه واشار ِإل حل ِق ِه‪،‬قلت‪ :‬اتصدق‪،‬‬
‫َ َٔ نَّ َٔ َ ُ َّ َ‬
‫الص َدق ِة؟‬ ‫وا� اوان‬
‫رھاپےنہملکیکاگنیلا�سرپ�رکیھا�و�رفرمایاکہالہللجالجلہ مرفاتاہےٓا�د�م‬
‫برسبناجح�ش‪t‬سےمر�و�یےہنیبرکیمﷺےناپینیلیھتہںیموھتکاپ �‬
‫کایباٹجمےھےسیکاعجزکرکساتہےا�و�رمںیےنھجتوک�اییسیہزیچسےانبیارھپجبریت�یاسنساہی�ںکتٓاتیےہا�و�ر�اپےنقلحیکرط�فاشا�ر�ہایک‬
‫توتوہکاتہےا�ساکصدقہرکتاہو�ں ��‪،‬ا�سوقتدصقہاک�وقتاہک�ںرہا۔‪2‬‬

‫�اتلنی�‪۴‬‬ ‫‪1‬‬
‫ال ْو ِت�‪۲�۷�۰�۸‬‬ ‫ا� ماجہ کتاب الوصا� َ� ُب نَّ ْ َ ْ ْ َ ف ْ َ َ َ َّ‬
‫الت ْب ِذ ي� ِع ْن َد ْ َ‬ ‫‪ 2‬مسندامحد�‪ �۷�۸��۴ ۳�،۱�۷�۸��۴ ۴‬ن ن‬
‫‪،۱‬س� ب ن‬
‫ال� ع ِن ِإالمس ِاك ِ ي� الي ِاة و ِ‬
‫ِي‬ ‫ی ب‬
 ‫�����‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ زَ� َق َي ْو ًما ف� َك ِّف ِه‪َ ،‬ف َو َض َع َع َل يْ َ�ا ُٔا ْص ُب َع ُه‪ ،‬ثُ َّ� َق َال‪َ :‬ق َال َّ ُ‬
‫الن َّ� َص َّل ُ‬‫�اش ْال ُق َر ش ّ َٔ َّ َّ‬
‫َع ْن ُب ْ ْ َ َّ‬
‫الل‪:‬‬ ‫ِي‬ ‫ب‬ ‫�‪ ،‬ان ِب ي‬ ‫ِ ِي‬ ‫س ب ِ ن� ج ٍ‬
‫ِ‬
‫ْ َ‬ ‫َ تَّ َ َ َّ ْ ُ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ نَ ُ ْ َ ْ ن َ ْ َْٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ نَ ٓ َ َ َٔ نَّ ُ ْ ُ ن َ َ ْ َ َ ْ ُ َ ْ ْ‬
‫با� ادم ا� تع ِجز ِ ي� وقد خلقتك ِمن ِمث ِل ه ِذ ِه‪ ،‬ح� ِإذا سويتك وعدلتك‪ ،‬مشيت ب ي� ب�د ي ِ� وِللر ِض ِمنك‬
‫َّت َ ق َ ُ ْ َ َٔ َ َ َّ ُ َ َٔ نَّ َٔ َ ُ َّ َ‬ ‫َ ٌ فَ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ‬
‫الص َدق ِة‬ ‫ا�‪ ،‬قلت‪ :‬اتصدق‪ ،‬وا� اوان‬ ‫و ِئيد‪ ،‬ج� َمعت ومنعت‪ ،‬ح ت� ِإذا بلغ ِت ال� ِ ي‬
‫ابم�رک�(�اشا�ر�ے ےک‬
‫رھا�س رپ�اگنتش �‬
‫برسبن اجح�ش ‪t‬سےمر�و�ی ےہ ایک ر�و�زنیبرکیم ﷺ ےنفک دست لرپاع�ب ابم�ر�ک ڈ�الاپ �‬
‫طو�رپر�)�رھکےت وہئے مرفایا الہلاعتلٰی �ا�رشا�دفرماتاہے ا�ے ابنٓا� �دم�!توجمےھےسیک اعجزکرکساتہے احلانہک ںیم ےن ےھجت ا�س رط�حیک زیچےس‬
‫پدی�افرمایاہےحیتہکبجںیمےنےھجتکیھٹکیھٹا�و�رناہیتوت�ا�ز�نو�اعدت�ا�لےکاستھدیپ�اکر�دیاتوتو�اپیند� چوا�د�ر�و�ںےکد�رمای�نےنلچ‬
‫ن‬
‫لاگ�ا�و�رتری�یٓاہٹےسزمنیرل�ز�رہییھت�‪،‬پرھتونےام�لعمجایک�ا�و�رخر�چہنایکیتحہکبج �وہ�(�ر�و�ح) �ہ� �و�ںکتچنہپیئگوتتونےاہککہ‬
‫ی‬ ‫�‬‫سل‬
‫مںیدصقہرکتاہو�ںنکیلا�بہیدصقےاککو�ناسوقتےہ�؟�۔‪1‬‬
‫رھدنایمںیےھجتےبامش�راساب�بایح�تایہمکےی�‪�،‬ا�نامت�ماحاسنا�ترپجتےھوت�ا�ساق�د�رطمقلاکشرکگز�ا�رہوناچاہےیاھت�ا�و�ر�احاس�ندنموہرک�ا�س‬
‫پ �‬
‫رکا�‪،‬مرگتو�ا�سدھوکےںیمڑپگایکہہیمیظعالاش�ناکئان�تا�و�رتوخو� حدا� ثداتیوط�رپرہیوجو�دمںیٓاگایےہذہل�احای�ت‬
‫کیاطاعتوفرمانرب�د�ا�ر�ی ت‬
‫رکاہےرگم رحمیوکریم ر�ب ےھجتوسچےنےنھجمس ا�و�ربنسےنلھیک تلہم‬
‫بدع�الوم�تیکوکئیتقیقحںیہن �‪ ،‬تو دنایمںی ڑب�ے ڑب�ےانگ�ہ ا�و�رلزغشںی ت‬
‫عاطفرماتاہےرگمتو�ا�س دھوکے ںیم التبمہوگایکہ الہل ےک اہ�ں دع�ل و اناص�ف ان�میکوکئی زیچہنںی�‪�،‬ایاسہنںی ےہ ہنوتاکئان�ت ا�و�رنہمتوخ�د‬
‫عانصرکےاح� ثداتیوط�رجڑجانےرپ�وجو�دمںیٓاگےئوہ�‪�،‬ا�و�رنہیہریت�ےو�الدینےنےھجتانبیاہے�‪،‬لبہکاخلقاکئان�تےنےھجتلمکماناسنیلکش‬
‫ںیہ‪،‬علقاکاقتضاوتیہ‬
‫مںیقیلختایکےہ ��‪،‬د�وسر�یولخمقا�تےکاقمبےلںیمےھجترتہبیناسختا�و�ر�افلضو�اشر�فوقتںیوصالیحںیتاطعفرمائی �‬
‫وھتڑ�ےرپاتر�اےئگ‬
‫ہونااچہےیاھتہکمتاحاس�ندنمہوکر�ا�سیکاب�رگا�ہںیمکھجاجتےا�و�رنافرمانوی�ںےسےنچبیکوکششںیرکتےمرگتمول�گ �‬
‫کر‪�،‬الہلےکاناص�فےسےبوخ�فوہکرنمامنیزندگیزگ�ا�ررہےوہ�‪،‬مرگ�الہل‬
‫�ا�و�روی�مزج�اکوھجالٹنےا�و�رمذ�ا�قا�ڑ�انےےگل ��‪،‬ا�و�ردنایںیماغفلوہ �‬
‫نےزمنیو�ٓاسام�نا�و�ر�ا�نےکد�رمای�نوجکھچےہایکدصقما�و�رایکوقترقم�ر�ہےکےئلدیپ�اکایہے�‪�،‬الہلےنںیہمترتشبےاہم�ربانکروینیہ‬
‫اجئوگے‪�،‬ا�سےئلریاک�ر�ڈایت�رکرنےےکےئلا�سےند�ونرگ�ا�ن‬
‫�‬ ‫وھچڑ�دیاایکوقتمتاپےناعام�لیکزج�اکےےئلالہلیکاب�رگا�ہںیمشیپےیک‬
‫ہنںی �‬
‫فرشوت�ںرک�امًاکابتنی(بز�ر�گا�و�رمزع�زکاتب) کولقتسموط�ررپاہمت�ر�ےاستھاگل�دیاہے�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ٌ‬
‫د‬ ‫ْ‬
‫ي‬ ‫ت‬‫ع‬‫ب َ‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬
‫ي‬ ‫ق‬ ‫َ‬
‫ر‬ ‫ِ‬
‫ه‬ ‫م َق ْول ا َِّل َلـد ْ‬
‫ي‬
‫َ‬ ‫الش َمال َق ِع ْي ٌد ‪۱۷‬۝ َما يَ ْل ِف ُظ ِ ْ‬
‫ّ‬ ‫ْ َ َ َ َّ ْ ُ َ َ ّ ٰ َ ْ َ ْ َ َ‬
‫‪2‬‬
‫ِ ‪۱۸‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ع ِ ِ‬ ‫يو ِ‬ ‫ع الي ِم ِ‬ ‫اِذ يتلق المتل ِق ِ‬
‫ي ِ‬
‫ترجہم‪�( :‬ا�و�رامہ�ر�ےا�سرب�ا ��ِہر�استملعےکالع�و�ہ) �د�واکتبا�سےکد�ائںیا�و�رابئںیےھٹیبرہزیچتبثرکرہےںیہ�‪،‬کوئیظفلا�سیکزبا�نےس‬
‫ہنںیاتلکنجےسوفحم�ظرکنےےکےئلایکاحضراب�شرگن�ا�ںومجو�دنہوہ�۔‬
‫وکاہےپھچرک�ویاظاہر�ا�‪�،‬د�نںیمرک�ویا�ر�ا�تںیماجنےتںیہ ��‪،‬ا�و�ر�و�ہےبال�گرطیےقےساہمت�ر�اہرفلعاپےن‬
‫�ں‪ �،‬قاو�ا�لا�و�ررہفلع چ‬
‫جواہمت�ر�یوتین �‬
‫�رسجرٹںیمرتتبی توا�ریخو�ا�رد�ر�جرکرہےںیہا�و�رییہاہمت�ر�ا�اعام�لانمہدیم�ا�نرشحممںیاہمت�ر�ےاہتوھ�ںںیمامھت�دیاجائےاگےسجڑپ�ھرکمت‬
‫‪ 1‬مسندامحد�‪۱�۷�۸��۴ ۲‬‬
‫‪ 2‬ق�‪۱�۷�،۱�۸‬‬
 ‫�����‬

‫ہکد�کر�ہاجئوےگ�‪،‬یجےسفرمایا‪:‬‬
‫َ ُ َ ْ ٰ ُ َ َ َ ْ ُ ْ ْ َ ُ ْ ْ َ َّ ْ َ َ ُ ْ ُ ْ َ ٰ َ ْ َ َ َ َ ٰ َ ْ ٰ َ ُ َ ُ َ ْ َ ً َّ َ‬
‫ب ل يغا ِدر ص ِغية ول‬ ‫وو ِضـع الكِتب فتى المج ِر ِمي مش ِف ِقي ِما ِفي ِه ويقولون ييلتنا م ِ‬
‫ال هذا الكِت ِ‬
‫ىهاۚ‪۰‬۝ َو َو َج ُد ْوا َما َعِلُ ْوا َح ِ ً‬
‫اضا ۧ ‪۴۹‬۝ ‪۰‬۝‬ ‫َ ْ َ ً َّ ٓ‬
‫ِل َا ْح ٰص َ‬
‫‪1‬‬
‫ك ِبية ا‬
‫وھچڑ�اا�و�رہنڑب�ےیہوک‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�رےتہکاجتےوہ�ںےگہکاہئےامہ�ر�یمکیتخب! یہاسیکونشہتےہہکا�سےنامہ�ر�ےہنیسکوھچٹےیہانگ�ہوک �‬
‫جوا�سںیمد�ر�جہنوہایگوہ�‪،‬غریضہکوجھچکانوہ�ںےندنایںیمکایاھتو�ہبساھکلوہ�اومجو�داپئںیےگ�۔‬
‫تمول�گرسح�توشپامینیےسوخ�دوکا�و�ر�اپےنرس�د�ا�ر�و�ںا�و�ر�اپےنوشیپ�ائو�ںوکوکسوےگمرگبسالحاصلوہاگ�۔‬

‫ٍمْيِحَجۖۚ‪۰۰۱۴‬‬ ‫ْيِفَل‬ ‫َراَّجُفْلا‬ ‫َّنِا‬ ‫ٍمْيِعَنۚ‪َ۰۰۱۳‬و‬ ‫ْيِفَل‬ ‫َراَرْبَاْلا‬ ‫َّنِا‬

‫قیًانی نکی ول�گ (جتن ےک شیع ٓا�ر�ا�م ا�و�ر) عنوتم�ں ںیم وہ�ں ےگ ا�و�ر ًانیقی بدکا�ر ول�گ د� �وز�خ ںیم وہنےگ‬

‫َنْيِبِٕىٓاَغِبؕ‪۰۰۱۶‬‬ ‫اَهْنَع‬ ‫ْمُه‬ ‫اَم‬ ‫ِنْيِّدلا‪َ۰۰۱۵‬و‬ ‫َمْوَي‬ ‫اَهَنْوَلْصَّي‬

‫بدلے و�الے د�ن ا�س ںیم اجئںی ےگ و�ہ ا�س ےس یھبک اغئب ہن وہنے اپئںی ےگ�‪،‬‬

‫َو ۤاَم َكىٰرْدَا اَم ُمْوَي ِنْيِّدلاۙ‪َّ۰۰۱۷‬مُث ۤاَم َكىٰرْدَا اَم ُمْوَي ِنْيِّدلاؕ‪۰۰۱۸‬‬
‫جتےھھچکربخیھبےہہکدبلےاکد�نایکےہ�‪،‬پرھںیم(ہکاتوہ�ں) جتےھایکولعم�مہکزج�ا�(�او�رزس�ا) کاد�نایکےہ�‪�(،‬و�ہےہ)‬

‫‪�(۰۰۱۹‬الافناط�ر�‪۱�۳‬تا�‪)۱�۹‬‬ ‫َمْوَي اَل ُكِلْمَت ٌسْفَن ٍسْفَنِّل أًـْيَشؕ‪َ ١‬و ُرْمَاْلا ٍذِٕىَمْوَي ِهّٰلِّل‬
‫جس د�نوکئیصخشیسکصخش ےک ےیلیسک زیچاک اتخم�ر ہن وہگا ا�و�ر (تام�م رت) �احاک�م ا�س ر�و�ز الہل ےک یہ وہ�ں ےگ ۔‬
‫قیانیً�و�ہول�گوہنج�ںےنالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکاطاعتںیمزندگیزگ�ا� �ری�‪�،‬الہلےکااکحما�توفر�ائضوکپو�ر�اکرنےیکوکششیک�‪�،‬ر�بیک‬
‫خوشون�د�یاحصلرکنےےکےئلاپےن کاپزی�ہام�لنیقحتسمںیمرخ�چایک�‪،‬جو�الہلےستبحما�و�ر�اپےنانگہو�ںرپشرمدن�ہوہکرخو�فےسزندگی‬
‫گز�ا�رتےرہےو�ہاتماح�نںیمکامای�بوہ�ںےگ�‪�،‬الہلاعتلٰی�اہنںیرط�حرط�حیکوتمعن�ںےسرھبپو�رنجوت�ںںیمد�اخل مرفائےاگجاہ�ںاہنںی‬
‫موتوی�ںےسزیا�د�ہنیسحونجو�ا�نوح�ریںںیلمیگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ۚ‬ ‫ن‬ ‫ْ‬
‫و‬ ‫اللُ ْٔو ُل ِٔـو ْال َم ْك ُ‬
‫ن‬
‫ّ‬
‫ال‬
‫َ ُ ْ ٌ ْ ٌ ََْ َ‬
‫‪2‬‬
‫ِ ‪۲۳‬۝‬ ‫ي ‪۲۲‬۝ كمث ِ‬
‫وحور ِع ۙ‬
‫وخوص�ر�تٓاکنوھ�ںو�الیوح�ریںوہ�ںیگاییسنیسحےسیجاپھچرکرکےھوہئےومتی�۔‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�را�نےکےیل ب‬
‫وخوص�ر�تڑلکےوہ�ںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫خدمتےکےئلونجو�ا�ن ب‬

‫‪ 1‬الہکف�‪۴�۹‬‬
‫‪ 2‬الواقعۃ�‪۲�۲�،۲�۳‬‬
 ‫�����‬
‫َويَ ُط ْو ُف َعلَ ْي ْم ِغ ْل َم ٌ َّ َ َ َّ ُ ُ ْ ُ ٌ َ ْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ان ل ُه ْم كن ْم ل ٔول ٔو ّمكن ْو ٌن ‪۲۴‬۝‬ ‫ِ‬
‫وخوص�ر�تےسیجاپھچ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�را�نیکدخمتںیمو�ہڑلکےد� �وڑتےرھپرہےوہ�ںےگوجانیہ(کیدخمت)کےےیلوصخم�صوہ�ںےگ ��‪،‬ایےس ب‬
‫کررکےھوہئےومتی۔‬
‫لھپ م‪،‬وی�ہاج�تا�و�رخمتہنوہنےو�الیرش�ا�بےکومشچ�ںےسرتہبینذ� ئاوق�ںو�الی‬
‫جو�اہنںیپرند�و�ںےکےنھبوہئےوگشت�‪�،‬انو�ا�عواقاس�مےک �‬
‫شر�ا�ب�‪،‬پشیرکیںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َّ ُ َ َّ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ن ‪۱۷‬۝ بك َواب ّوا َب ِر ْي َق‪۰‬۝ ۙۥ َوك ٍس ِّ ْ‬
‫م ّم ِع ْ ٍ ۙ‬ ‫يَ ُط ْو ُف َعلَ ْ ْ ْ َ ٌ ُّ َ ُ ْ َ‬
‫ّ‬
‫ي ‪۱۸‬۝ ل يصدعون عنا ول‬ ‫ٍ‬ ‫يم ِولدان ملدو ۙ ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ن َو ْلم َط ْي ِمَّا يَش َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ن ‪۱۹‬۝ َوفاك َِه ٍة ِمَّا يَ َت َخ ّ ُ ْ َ‬ ‫ُْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ت ْو َ ۭ‬
‫ن ‪۲۱‬۝‬ ‫يو ۙ ‪۲۰‬۝ ِ ٍ‬ ‫نف ْو َ ۙ‬‫ي ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�نیکوسلجم�ںںیمابد�یڑلکےرش�ا�بہمشچاج�ر�یےسربلیزایپلےا�و�رڑنکا�و�راسغرےیلد�و�ڑےترھپتےوہنےگےسجیپرکہنا�ناکرس‬
‫ںیل‪�،‬ا�و�ر نرپد�و�ںےکوگشت‬
‫چرک�ائےاگہنا�نںیموتف�رٓائےاگ�ا�و�رو�ہا�نےکاسمےنرط�حرط�حذلیذلھپشیپرکیںےگہکےسجاچہںینچ �‬
‫پشیرکیںےگہکسج نرپد�ےاکاچہںیاتسامع�لرکیں�۔‬
‫ےگ‪�،‬ا�و�رجولو�گاپےنوق�لای�اپےنلمع‬
‫�ر�برکیماپینزیا�ر�ترک�ائےاگا�و�رنجیتدنایکےرہ�دکھد�ر�د�‪،‬ہر�رنجوغما�و� ہررمرح�ومیومال�لوکوھب�لاجئںی �‬
‫سے ر�و�زجز�اکووھبلںی ےگ�‪�،‬الہل ےن زندگیزگ�ا�رنے ےک وج�احاکما�ت ا�و�ر �رفائض ان�ز�ل مرفائے ےھت ا�نیک رپ�و�ا�ہںیہنرکیں�‪�،‬الہلیک رقم�رکی‬
‫ےگ‪�،‬الہلےکوق�اننیوکچوھ�ڑکراپےنوخ�دساخہتوق�اننیا�و�رطریےقاتخای�رکریںےگ ��‪،‬الہلےکان�ز�لرک�د�ہدیناسال�م‬
‫ہوئیدح�و�د�ںکوپاما�لرکیں �‬
‫وہائںیےگ�‪�،‬الہل‬
‫�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺیکرشیتعوکناکملمھجمسرک�دینںیمیئنیئندبعا�تاشملرکیںےگ�ا�سرط�حےکول�گاتماح�نںیملیف ج‬
‫کےمکحےسد�ر�وغہمنہجاہنںیوک�لات�رکالاب�سانہپکر�‪،‬گےلںیموط�قا�و�رپری�و�ںںیمڑیبیا�ں�ڈ�ا�لرک�‪،‬سرتگزملیبزجنری�و�ںےسڑکجکر�‪،‬سرےک‬
‫بالو�ںےسڑکپکر�ا�و�رپری�و�ںےسہنمےکلبےتٹیسھگوہئےرسکےلبمنہجںیمرگ�ا�دیںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫يا ‪۴‬۝‬‫ل َو َا ْغلٰ ًل َّو َس ِع ْ ً‬ ‫ا َِّن ٓ َا ْع َت ْد َن ل ِْل ٰك ِفر ْ َ‬
‫ي َسلٰ ِس َ ۟‬
‫ِ‬
‫‪3‬‬

‫ترجہم�‪:‬کرفرکنےو�الو�ںےکمہےن جنزرییںا�و�روط�قا�و�رڑھبکیتوہئیٓا�گایہمرکرکیھےہ�۔‬
‫َّ َ َ ْ َ ٓ َ ْ َ ً َّ َ ْ ً َّ َ َ ً َ ُ َ َ َ‬ ‫َ ً‬ ‫ْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َْ ْ َ ْ ُ َ ّ ْ َ ُ‬
‫اما ذا غ ّص ٍة ّو َعذ ًاب‬ ‫جــيۙ ‪۱۲‬۝ وطع‬‫ول النع َم ِة َو َم ِهل ُه ْم ق ِل ْيل ‪۱۱‬۝ اِن لدينا انكل و ِ‬ ‫يا ِ‬ ‫وذر ِن والمك ِذ ِب‬
‫َ‬
‫‪4‬‬
‫ا ِل ـ ْ ًـيۤ ‪۱۳‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�نالٹھجنےو�الےوخشاح�لولگو�ںےسےنٹمناکاک�ممتھجمرپوھچ�ڑد�وا�و�راہنںیذ�ر�اھچکدیراسیاحلتںیمرہےند�و�‪،‬ہام�ر�ےاپ�س(�ا�نےک‬
‫لےی) باھ�ر�یڑیبیا�ںںیہا�و�رڑھبکیتوہئیٓا�گا�و�رقلحںیمےنسنھپو�الااھکناا�و�رد�ر�دنا�کذع�ا�ب�۔‬
‫‪ 1‬الطور�‪۲�۴‬‬
‫‪ 2‬الواقعۃ�‪ �۷‬ت‪۲�۱��۱‬‬
‫‪ 3‬الدھر�‪۴‬‬
‫ت‬
‫‪ 4‬املزمل�‪۱�۳��۱�۱‬‬
 ‫�����‬

‫یگ‪،‬یجےس مرفایا‬
‫ےگ‪�،‬دنایسےاہنرتگان�ہزیترح�ا�ر�تو�الیایس�ہٓا�گاہنںیا�وپر�ا�و�رینےچےسریھگلے �‬
‫�ا�سد�ر�دنا�کذع�ا�بںیمو�ہہشیمہہشیمہرہںی �‬
‫ّ‬ ‫ٰ‬
‫الظ ِل ـ ِم ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ ّ ْ َ َ َّ َ َ ٌ َّ ْ َ‬
‫‪1‬‬
‫ي ‪۴۱‬۝‬ ‫اش‪۰‬۝ َوكذلِك ْن ِزي‬‫م ف ْو ِق ِه ْم غ َو ٍ ۭ‬ ‫لهم ِم جهنم ِمهاد و ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�نےکےیلمنہجاکوھچبناوہگاا�و�رمنہجیہاکا� �و ھڑان�‪،‬یہےہو�ہزج�اوجمہاظلوم�ںوکدیارکتےںیہ�۔‬
‫�وہا�ںاہنںیےنیپ کوکوھلاتہو�اپانیا�و�رکچوہلا�و�رکاھنےوکتوھہر�دیاجائےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ َ ُٔ ْ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ ٰ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َّ َّ ُ ْ َ ّ ُ َ َّ ۗ ّ ُ ْ َ ْ ُ َ ّ ُ ْ َ َ ٰ ُ ْ َ ْ َ َ ّ ْ َ ّ‬
‫ش ُ ْب َن‬ ‫ف‬
‫‪۵۳‬۝ ِ‬ ‫ۚ‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ط‬‫ب‬ ‫ال‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ـو‬‫ـ‬ ‫ـ‬‫ل‬‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ف‬ ‫ۙ‬
‫م‬ ‫ْ‬
‫ن ‪۵۱‬۝ ل ِكون ِم ش ٍر ِم ز ٍ ‪۵۲‬۝‬
‫و‬ ‫ق‬ ‫ثم اِنك ايا الضالون المك ِذب ۙ‬
‫م ‪۵۵‬۝‬
‫َ ٰ ُْ َ ُ ْ ْ‬
‫ش َب ال ِه ْي ِ ۭ‬ ‫شبن‬ ‫ف‬ ‫‪۵۴‬۝‬ ‫ۚ‬ ‫م ْالَ ِم ِْ‬
‫م‬ ‫ي‬ ‫َعلَ ْي ِه ِ َ‬
‫‪2‬‬
‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬پرھا�ےرمگ�اہوا�و�رالٹھجنےو�الو�‪،‬تمرجش قزو�میکذغ�ااھکنےو�الےوہ�اسیےسمتٹیپرھب�وےگا�و�را�وپرےسوھکلاتوہ�ااپنیوتنسےگلوہئے‬
‫�ا�ونٹیکرط�حویپےگ�۔‬
‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َْ‬ ‫َّ َ َ َ َّ ّ ُ‬
‫‪3‬‬
‫ن ‪۴۵‬۝ كغ ت ِل الَ ِم ْي ِم ‪۴۶‬۝‬ ‫ل‪۰‬۝ يَ ْغ ِ ْ‬
‫ل ِف ال ُب ُط ْو ِ ۙ‬ ‫م ‪۴۴‬۝ كل ُم ْه ِۛۚ‬
‫ام الث ِْي ِۛۖۚ‬ ‫م ‪۴۳‬۝ طع‬ ‫الزق ْو ِ ۙ‬ ‫اِن ش َرت‬
‫� ٹ‬
‫ترجہم‪ � :‬قزو�ماکد�رختانگہاگ�ر�و�ںاکاھکناوہگا�‪،‬پٹیںیمو�ہا�س طر�حوج�شاھکئےاگیجےسلیتیک �چھل�اسیجوھکلاتوہ�ااپنیوج�شاھکتاےہ�۔‬
‫َّ ٰ َ ُ ِ ْ َ ْ َ ْ ٌ‬
‫كهٖ ٓ از َو ۭ‬
‫َ ََ ٌ‬
‫ح ْي ٌم ّوغ ّس ۙ‬‫ٰ َ َْ ُ ُ ُ َ‬
‫‪4‬‬
‫اج ‪۵۸‬۝‬ ‫اق ‪۵۷‬۝ واخر م ش ِ‬ ‫ھذاۙ‪۰‬۝ فل َيذ ْوق ْوه ِ‬
‫ترجہم‪ :‬یہےہا�نےکےیل�‪،‬پسو�ہزم�اںیھکچوھکلےتوہئےاپنیا�و�رپیپ�‪،‬لوہ�ا�و�را�سمسقیکد�وسر�یویخلت�ںاک۔‬
‫�وہا�ںو�ہخیچوپاک�رکریںےگرگمکوئیونش�ائیںیہنوہگی�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ َ ُْ ْ َ َ َ ُ َ ّ‬
‫ك ُم ْون ‪۱۰۸‬۝ اِنّ ٗه َك َن َفر ْي ٌق ِّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ ٓ َ ْ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ َّ ٰ ُ ْ َ َ‬
‫م ِع َبا ِد ْي‬ ‫ٓ ِ‬ ‫ربنا اخ ِرجنا ِمنا ف ِان عدن ف ِان ظ ِلمون ‪۱۰۷‬۝ قال اخسـ ٔـوا ِفيا ول ت ِ ِ‬
‫َ ُ ْ ُ ْ َ َ َّ َ ٓ ٰ َ َّ َ ْ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ ُ ٰ ّ ْ َ َ َّ َ ْ ُ ُ ْ ُ ْ ْ ّ ً َ ٰ ّ َ ْ َ ْ ُ ْ ْ‬
‫ك ِذك ِر ْي‬ ‫ي ‪۱۰۹‬۝ فاتذتوه ِس ِري ح انسو‬ ‫يقولون ربنا امنا فاغ ِفر لنا وارحنا وانت خي الر ِ ِ‬
‫ح ۖۚ‬
‫ُُْ ُْ َ ْ ُ‬
‫‪5‬‬
‫َوكنت ْم ِّمن ْم تض َحك ْو َن ‪۱۱۰‬۝‬
‫ترجہم‪� :‬ا�ےرپ�و�ر�دگا�ر! �ا�بںیمہاہی�ںےساکن�لد�ےرھپمہایاسوصق�ررکیںوتاظلموہ�ںےگ�‪�،‬الہلاعتلٰیجو�ا�بد�ےاگد�و�روہریم�ےاسمےن‬
‫سے�‪،‬پڑ�ےرہواسیںیما�و�رھجمےساب�تہنرک�وتموہیول�گوتوہہکریم�ےھچکدنب�ےبجےتہکےھتہکا�ےامہ�ر�ےرپ�و�ر�دگا�ر�!ہمایام�ن‬
‫لائےںیمہاعم�فرکد�ے�‪،‬ہمرپرحمرکوتبسرح�یم�و�ںےساچاھ حرمیےہتومتےنا�ناکذم�ا�قانبایلیاہ�ںکتہکا�نیکدضےنںیہمتہییھب‬
‫ھبالدیاہکںیمیھبوکئیوہ�ںا�و�رمتا�نرپےتسنہرہے۔‬

‫‪ 1‬االعراف�‪۴�۱‬‬
‫‪ 2‬الواقعۃ�‪ �۱‬ت‪۵�۵��۵‬‬
‫‪ 3‬الدخان�‪ �۳‬ت‪۴�۶��۴‬‬
‫‪� 4‬ص�‪)۵�۷�،�۵�۸‬‬
‫‪ 5‬املومنون�‪ �۰�۷‬ت‪۱�۱�۰��۱‬‬
 ‫�����‬

‫ہجیمنا�سڑگھےےسےنلکنیکوکششرکیںےگرگم�د�ر�وغہمنہجاہنںیولہےیکرگ�زما�رکرینےچرگ�ا�دیںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫م َ ٍّ‬
‫غ ُا ِع ْي ُد ْوا ِف ْيَاۤ‪۰‬۝ َو ُذ ْو ُق ْوا َعذ َ‬ ‫ُ َّ َ ٓ َ َ ُ ْ ٓ َ ْ َّ ْ‬
‫ي ُر ُج ْوا ِم ْ َ‬ ‫َو َل ُه ْم َّم َقا ِم ُع ِ ْ‬
‫اب‬ ‫نا ِ ْ‬ ‫م َح ِد ْي ٍد ‪۲۱‬۝ كما ارادوا ان‬
‫ۧ‬ ‫ق‬‫ي‬‫ْالَر ْ‬
‫‪1‬‬
‫ِ ِ ‪۲۲‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�را�نوکربخےنیلےکےیلولہےےکرگ�زوہ�ںےگبجیھبکو�ہربھگ�ارکمنہجےسےنلکنیکوکششرکیںےگرھپاسیںیمدکھلیدیےاجئںی‬
‫گےہکوھکچا�بےنلجیکزس�ااکزم�ہ�۔‬
‫�ر�و�زجز�اکیتمظعوضاخمتا�و�را�سد�نیکوہ کلانوی�ںیک ضواحتےکےئل مرفایا�ا�و�رتمایکجانےتوہکہزج� کاا�د�نایکےہ�؟ہا�ں�‪،‬متںیہایکخربکہ‬
‫�و�ہزج� کاا�د�نایکہے�؟یہو�ہد�نوہگاجسںیمامت�ماقدت�ا�ر�واتخای�ر�ا�تًاتیلکصر�فا�و�رصر�فالہلر�بالاعملنیےکاپ�سوہ�ںےگ�‪،‬یجےسفرمایا‬
‫ََْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ ُ ْ‬
‫‪2‬‬
‫م‪۰‬۝ ِل ِال َوا ِح ِد الق ّها ِر ‪۱۶‬۝‬ ‫۔۔۔ل َِم ِن ال ُملك ال َي ْو َ ۭ‬
‫ترجہم‪�(:‬ا�سر� �وزپاک�ررکوپچاھجائےاگ� �)ٓا�جاب�دشاہیسکیکےہ�؟(سا�ر�اعالماکپ�ر�اٹےھاگ�)�الہلو�احدقاہ�ریک�۔‬
‫َ ْ ُ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ّ ُ َّ‬
‫ِلر ْ ٰ‬
‫‪3‬‬
‫ح ِن ۔۔۔ ‪۲۶‬۝‬ ‫الملك يم ِٕى ِۨذ الق ل‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سر�و�زیقیقحاب�دشاہیرص�ف حرام�نیکوہگی�۔‬
‫ّ ْ‬ ‫ٰم ِ َ‬
‫‪4‬‬
‫ي ‪۳‬۝‬ ‫لك ْي ِم ِ‬
‫الد ِ‬
‫ترجہم‪� :‬الہلیہر�و�زجز� کاامالکےہ۔‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ ً َ ْ ٔ ْ ُ َ ْ َ ّ َ ْ َٔ ْ ُ َ َّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ََ َ َ َُُْ َْ َ َ ُ َْ‬
‫{ي َم ل تْ ِلك نف ٌس ل َِنف ٍس شيئا والمر يم ِئ ٍذ ِل ِ} والمر و ِ‬
‫َ‬ ‫َّ َ‬
‫الل ال َي ْو َم ِل ِل‪َ ،‬ول ِك َّن ُه َي ْو َم ِئ ٍذ ل‬ ‫عن قتادة‪ ،‬قول‬
‫َٔ‬
‫ُي َن ِاز ُع ُه ا َح ٌد‬
‫قتادہ ِ‪’’ a‬یہو�ہد�نےہبجیسکصخشےکےیلھچکرکنایسکےکسبںیمہنوہگا‪،�8‬یفہلصا�سد�نابللکالہلےکاتخای�رںیموہگا۔‘‘کے‬
‫با�ر�ےںیم مرفاتےںیہ�الہلیکمسق!حمکوت�ٓا�جیھبرص�فا�و�رصر�فالہلیہاکہےنکیلا�سد�نوکئیا�سےکاب�ر�ےںیمالہلاعتلٰیسےڑگھج�اہنںی‬
‫کرسےکاگ�۔‪5‬‬

‫�وہیدنب�و�ںےکد�رمای�نہلصیفرک�ےاگ�ا�و�رظمول�ماکحقاظلوم�ںےسےلرک�د�ےاگ ��‪،‬الہلیکدع�التںیمیسکوککوئیاطقتای�اتخای� حراصلہنوہگاکہ‬

‫کیسرقییبرشہتد�ا�ریاخمصلد�وستوک�ا�سےکاعام�لےکاتنئجےنتگھبےساچبسےک�‪�،‬وہا�ںوترہشصخوک�اپیناجن�تیکرکفاھکئےاج�رہیوہگی ہ�‪،‬ا�ں‬
‫�الہلےسجاچہےافس�ر�شیکاجا�ز�ترفماد�ے ��‪،‬رسو�لالہلﷺےناپینوھپپیھہیفص‪� r‬ا�و�ر�اپینتخلرگجفاطہمالزہر�ا‪ r‬کو مرفایاتاھ�۔‬

‫‪ 1‬احلج�‪۲�۱�،۲�۲‬‬
‫‪ 2‬املومن�‪۱�۶‬‬
‫‪ 3‬الفرقان�‪۲�۶‬‬
‫ت‬
‫‪ 4‬الفا�ہ�‪۳‬‬
‫ط�ی ‪۲�۷��۳‬؍�‪۲�۴‬‬
‫‪ 5‬تفس�ی ب‬
 ‫�����‬
‫َ ُٔ ْ‬ ‫َ َّ َ ْ ً َ َ َ َ ُ ْ َ ُ َ َّ َ ن َ ْ‬ ‫َّ َ ُٔ ْ‬ ‫ُ َ َ ُ‬
‫ال ال اغ ِ ن ي�‬ ‫ْ َ‬
‫ي� ما ِشئ ِت ِمن م يِ‬ ‫الل ال اغ ِ ن ي� َع ْن ِك ِمن ِ‬
‫الل شيئا‪ ،‬و ي� ف ِاطمة ِبنت مم ٍد س ِل يِ‬ ‫ول ِ‬‫ي� َص ِف َّية َّعة َرس ِ‬
‫َ‬
‫َ َّ َ ً‬
‫َع ْن ِك ِمن ِ‬
‫الل ش ْيئا‬
‫�ا�ےہیفصرسو�لالہلیکوھپپیھ�!مںیالہلےکاہی�ںںیہمتھچکافئد�ہہناچنہپسوک�ںاگ�‪�،‬ا�ےافطہم‪ r‬بتندمحمﷺ�!مری�ےام�لںیمےس‬
‫جوچاہومھجےسےلولیلنکالہلیکاب�رگا�ہںیمںیمںیہمتوکئیافئد�ہہناچنہپسوک�ںاگ�۔‪1‬‬
‫�ا�و�ربیناہشما�و�ربیندبع�املبلطوکبیھہبنتم مرفایااھت�۔‬
‫ك م َن َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ� َب ن� َه ِشا�‪َٔ ،‬ا ْنق ُذوا َٔا ْن ُف َس ُ ْ َ َّ‬
‫النار‪ َ ،‬ي� َب ن� َع ْب ِد ُ‬
‫الن ِار‬ ‫الط ِل ِب‪ ،‬ان ِقذوا انف َس ْ ِ‬ ‫ِي‬ ‫ك ِمن ِ‬ ‫ي ِي ٍ ِ‬
‫�ا�ےونبہاشم! �اپیناجنو�ںوکہجمنےساچبلو�‪�،‬ا�ےینبدبع�املبلطاپیناجنو�ںوکہجمنےساچبلومںیالہلےکاسمےنھچکاتخای�رہنںی�رھکات�۔‪2‬‬

‫�ابوفک�ی�ہہینہج‪(t‬یاس�ر� ک)ا�اسال�م‪:‬‬
‫�ا�ناکنا�ماسی�رتاھ�ا�و�ر�ا�نیکتینکابوفک�ی�ہہیھت�۔‬
‫م�ور بكنيته‬ ‫ُه َو ش‬
‫�ا�و�ریہاپینتینکیہےسزیا�د�ہوہشم�رہںی�‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫فك�ة يسار موىل صفوان ْب ن� امية ْب ن� حرب‬
‫ابو ي‬
‫�ابوفک�ی�ہہاسی�ر‪ t‬صوف�ا�ننبامہینبرح�بےکالغ�مےھت�۔‪3‬‬
‫ٔ‬
‫ا� عبد الدار‪،‬اسمل ي ً‬ ‫ٔ‬
‫فك�ة موىل نب� عبد الدار‪ ،‬وقيل‪ :‬موىل صفوان ْب ن� امية ‪،‬وقيل موىل ب ن‬ ‫ٔافلح َٔا ُ‬
‫قد�ا ب�كة‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫و‬‫ب‬
‫�ابوفک�ی�ہہ‪ t‬صوف�ا�ننبامہینبرح�بےکالغ�مےھت�‪،‬یہیھباہکجاتاہےٓا�پ‪� t‬ابندبع�الد�ا�رکےالغ�مےھت�‪ٓ�،‬ا�پ‪ t‬مہکرکممہںیم‬
‫ہپےلاسال�موبق�لرکنےو�الو�ںںیمےسںیہ�۔‪4‬‬
‫ن ف‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫فاكنوا يشدون ب�جهل احلبل‪ ،‬ث� ي ج�رونه عىل االرض ‪،‬فاخرجه نصف ال�ار ي� شدة احلر مقيدا إىل الرمضاء ووضع‬
‫َ َ َ َٔ ُ َ َ َّ‬ ‫ٔ‬
‫مات‪،‬وكن ا ُبو فك يْ َ�ة ُي َعذ ُب َح تَّ� ال َي ْد ِري‬ ‫عىل بطنه صخ رة فدلع لسانه فمل ي ز�ل عىل تلك احلال ت‬
‫ح� ظنوا انه قد‬
‫ُ ُ‬
‫َما َيقول‬
‫ریپو�ںںیمرسیابندھو�اکرصرح�اکیرگ�م‬
‫مرشکنیےناملسمنو�ںوک�اپےندینقحےسولٹانےےکےئلملظوسمترش�و�عایکتو�امہینبفلخیھبکٓا�پےک �‬
‫پتیتوہئیریترپ�‪،‬بکیھرگ�مرھتپ�و�ں ھگرپوس�اتا�ا�و�رعنید�وپرہکےوقترحص�اےکےتلجوہئےرھتپ�و�ںرپپتشےکلباٹل�دیات�ا�و�رپٹیرپ�ایک‬
‫َ ُ َ َٔ ْ ْ َ َ َ َ َٔ ْ َ نَ َ ْ ْ َ َ َ َ‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب التفس�ی سـ ٔ‬
‫احــك �‪،۴�۷�۷�۱‬حصیــح مســم کتــاب‬ ‫ـورہ الشــعراء ب�ب وانـ ِـذر ع ِشـ يـرتك االقر ِبـ يـ� واخ ِفــض جن‬
‫َ ٌ ف َ ْ َ َ َ َ َٔ ْ ْ َ َ َ َ ْ َٔ‬
‫ال ْق َر بـ نَ‬
‫ـ��‪۵�۰�۱‬‬ ‫ِ ي‬ ‫اال�ــان ب�ب ِ ي� قــوِ ِل تعــال وانـ ِـذر ع ِشـ يـرتك‬
‫ی‬
‫ٔ‬ ‫خ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫ٌ‬
‫اال�ــان ب�ب ِ� قـ ْـوِ ِل تعــال‪َ :‬وانـ ِـذ ْر ع ِشـ ي َ‬ ‫َ‬
‫ـرتك الق َر ِب ي ن��‪،۵�۰�۱‬حصیــح ب�ــاری کتــاب التفس�ی ســورہ الشــعراء‬ ‫ي‬ ‫‪ 2‬حصیــح مســم کتــاب ی‬
‫َ ُ َ َٔ ْ ْ َ َ َ َ َٔ ْ َ نَ َ ْ ْ َ َ َ َ‬
‫ب�ب وانـ ِـذر ع ِشـ يـرتك االقر ِبـ يـ� واخ ِفــض جناحــك �‪۴�۷�۷�۰‬‬
‫ف‬
‫‪ 3‬االستیعاب � معرفۃ االحصاب ‪۱�۵�۸��۲‬؍�‪۴‬‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫‪ 4‬اسدالغابة ي� معرفة الصحابة�‪۲�۶�۴‬؍�‪۱‬‬
 ‫�����‬

‫رھتپ�روھ�ا�دیاتتاھ� گ‪،‬رمییکدش�تا�و�رتپرھکے �وز�نیکوجہےسٓا�پ‪ t‬بےدس�ھوہاجتےا�و�رگام�نوہنےاتگلکہرمہیےئگںیہ�‪،‬‬

‫باھ�ر�ی ک‬
‫وہاتےا�و�ریہیھبہناجنےتہکہکایکبو�لرہےںیہ�۔‪1‬‬
‫�ا�و�ر�اہنںیا�سدق� عرذ�ا�بایکجاتاکہو�ہوح�ا�سابخہت ج‬
‫فك�ة يعذب ت‬ ‫ٔ‬
‫ح� ال يدري ما يقول‬ ‫اكن ابو ي‬
‫�ابوفک�ی�ہہ‪ t‬کوا�سدق� عرذ�ا�بایکجاتاکہو�ہوح�ا�سابخہت ج‬
‫وہاتےا�و�ریہیھبہناجنےتہکہکایکبو�لرہےںیہ�۔‪2‬‬
‫ف‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬
‫ب� عبد الدار ي خ�رجونه نصف نال�ار ي� حر شديد ي� قيد من‬‫ن‬
‫فاكن يعذب يل�جع عن دينه فيا ب�‪ ،‬واكن قوم من ي‬
‫ح� ال يعقل‬ ‫ثيا� ويبطح ف ي� الرمضاء‪ ،‬ث� ٔيو ت� ب�لصخرة فتوضع عىل ظ�ره‪ ،‬ت‬ ‫حديد‪ ،‬ويلبس ً ب‬
‫�اہنںیاپےنٓابائو�اجد�ا�دکےدینرپ�و�اپسالنےےکےیلا�نرپظملوتدش�دکایجاتاتاھمرگ�و�ہاناک�رکرتےےھت�‪ ،‬بقہلیینبدبع�الد�ا�رکےول�گکیھٹ‬
‫رکدیےت�‪،‬پرھرحص�اےکےتلجوہئےرھتپ�و�ںرپتشپےکلباٹل�دیےتاہی�ں‬
‫�د�وپرہکےوقتبجدش گیدرمیوہتیاہنںیولہےیکز�ر�ہانہپرکڑھک�ا �‬
‫وہاتے�۔‪3‬‬
‫تکہکرگمییکدش�تےسو�ہوح�ا�سابخہت ج‬
‫ٔ ٔ‬ ‫ن خلف ف� رجهل حبال � ت ٔ ف‬ ‫ٔ‬
‫ح� القاه ي� الرمضاء وجعل ي خ�نقه‪ ،‬فج�اء اخوه ا ب ّ� ب ن� خلف فقال‪:‬‬ ‫فج ره‬ ‫ي‬ ‫فربط امية ب�‬
‫ت ٔ‬ ‫ض َّ‬ ‫ٔ‬ ‫ث ٔ ف‬ ‫ٔ‬ ‫ت‬
‫فاش�اه واعتقه‬ ‫ر� الل عنه‬ ‫زده‪ ،‬فمل ي ز�ل عىل ذلك ح� ظن انه مات � افاق‪ّ �،‬ر به ابو بكر ي‬
‫اکگالوھنٹرہاتاھکہ‬
‫�ا�و�ربکیھاسیاحلتںیمٓا�پاکگالڑکپکرا�سز�و�رسےدباتاکہٓاکنںیھابہرنلک تٓاںی�‪�،‬ایکر� �وز�امہیٓا�پوکلاٹکر�ٓا�پ گ‬
‫سامےنےسامہیاکباھئیٓاگایباجئےا�سےکہکو�ہھچکرحماھکتا�اپےناھبئیےسےنہکاگل�ا�ساکگال�ا�و� �رز�و�رسےوھگنوٹ�‪،‬باھئییکاب�ترپ�امہیےن‬
‫�ا�سز�و�رسےالگ�دبایاکہامتشا�دکیےنھو�الےول�گےھجمسہکاسی�ر‪ t‬کا�د�ملکنایگ �اتافقًاسدیناابوبرکدصیق‪�t‬ا�سرط�فٓاکنےل �ا�و�ر�ابوفک�ی�ہہ‬
‫رفا�دیا�۔‪4‬‬
‫‪ t‬کو�امہیےسرخیدکرٓا�ز�ا�د م‬
‫ف‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل إىل ٔارض احلبشة فخ‬
‫�رج مهعم ي� اهلجرة الثانية‬ ‫ح� هاجر ٔاحصاب َر ُسْو ُل الهلِ َص َّل َّ ُ‬
‫ت‬
‫یاہ�ںکتہکاصاح�برسو�لالہلﷺہشبحیکرط�فرجہ�ترکگےئہید�وسر�یرجہ�تہشبحںیما�ساقفہلقحںیماشملےھت�۔‪5‬‬
‫َ َ‬ ‫� ُ ي� ْي ُد ْو َن َو ْج َ‬
‫� ٗه ۭ َما َعل ْيك‬ ‫َ َ َ ْ َّ ْ نَ َ ْ ُ ْ َ َ َّ ُ ْ ْ َ ٰ َ ْ َ ش‬ ‫ن‬ ‫ن‬
‫ذكره با� إحساق فيمن ز�ل فيه قوهل تعاىل‪:‬ول تط ُر ِد ال ِذ ي� يدعون ر ب�م ِب�لغد ِوة والع ِ ِي ّ ِ‬
‫ّٰ‬ ‫ْ َ ْ ّ ْ شَ ْ َّ َ ْ َ َ َ َ ْ ْ ّ ْ شَ ْ َ ْ ُ َ ُ َ‬
‫� ٍء ف َتط ُر َد ْه ف َتك ْون ِم َن الظ ِ ِل ْ ي نَ�‬ ‫ا�م ِمن ي‬
‫� ٍء وما ِمن ِحس ِابك عل ي ِ�م ِمن ي‬ ‫ِمن ِحس ِب ِ‬
‫ف‬
‫خ� العباد�‪۳�۶�۰‬؍�‪۲‬‬ ‫ا� سعد�‪۱�۸�۸‬؍�‪،۳‬امتاع االامسع�‪۱�۰�۷‬؍�‪ ،۹‬سبل اهلدى والرشاد‪ ،‬ي� ي‬
‫س�ة ي‬ ‫‪ 1‬بن‬
‫ال� عساکر�‪۲�۲�۱‬؍�‪۲�۴‬‬
‫ر� دمشق ب ن‬‫‪ 2‬ت� یخ‬
‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ف‬
‫‪ 3‬املوســوعة ي� حصيــح السـ يـرة النبويــة العھــد املــی�‪۲�۹�۱‬؍�‪ ،۱‬االســتيعاب ي� معرفــة االحصــاب �‪۱�۷��۳ ۰‬؍�‪،۴‬اســد الغابــة ي� معرفــة‬
‫الصحابــة �‪۳� ۴� ۱‬؍ �‪۶‬‬
‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫الســرۃ احللبیــۃ �‪۴�۲�۴‬؍�‪،۱‬اســد الغابــة ي� معرفــة‬
‫خــر العبــاد �‪۳�۶�۰‬؍�‪ ،۲‬ی‬
‫ســرة ي‬‫‪ 4‬امتــاع االامسع�‪۱�۱�۲‬؍�‪،۹‬ســبل اهلــدى والرشــاد‪ ،‬ي� ي‬
‫الصحابــة �‪۲� ۴� ۱‬؍ �‪۶‬‬
‫ف‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫الس�ة النبوية العھد املیک �‪۲�۹�۱‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 5‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب ‪۱�۷��۳ �۰‬؍�‪ ،۴‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۲�۴�۱‬؍�‪،۶‬املوسوعة ي� حصيح ي‬
 ‫�����‬

‫�ا�و�روجول�گاپےنر�بوکر�ا�تد�ناکپ�رتےرہےتںیہا�و�را�سیکوخشون�د�ییکبلطںیمےگلوہئےںیہاہنںیاپےنےسد�و�رہنوکنیھپا�نےک‬
‫یھبارمتاہنںید�و�روکنیھپےگوتاظلوم�ںںیم‬
‫یسکزیچاکاب�را�نرپںیہنا�سرپ گ‬
‫یسکزیچاکاب�رمترپںیہنےہا�و�راہمت�ر�ےاسح�بںیمےس‬
‫حاس�بںیمےس‬
‫شام�روہےگ�۔ابناساح�قےتہکںیہہیٓایترکیہمانیہےکاب�ر�ےںیمان�ز�لوہئییھت�۔‪1‬‬
‫ومات قبل بدر‬
‫زو�ہدب�رسےےلہپوف�توہگےئ�۔‪2‬‬
‫�ا�و�رغ �‬
‫وکریدکرٓا�ز�ا�دفرمایانجںیمالب�ل‪،�t‬عامرنبف ہ��ی�ر�ہ‪�،�t‬زنری�ہ‪،� r‬ندہیہ‬
‫زیو�ں خ‬
‫�اسیرط�حدیسناابوبرک‪t‬نےتہبےسالغمو�ںا�و نک�ر �‬
‫ت‬
‫مل��ہا�و�ر�ا�مسیبعوغری�ہاشملںیہ�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�سیکیٹیبہنیبل�‪،‬مو ی‬
‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہالاغشہی‪:‬‬
‫�رسو�لالہلﷺنےدعو�تقحےکٓاغا�زمںید�وباتو�ںیکرط�فوصخصیوط�رپرتوجہدلائی�‪،‬کوینہکرق�ٓا�ندیجمنےانیہد�وعاقئدکوسا�ر�ےاعام�ل‬
‫رقا�ردیاہے�‪،‬توحدیا�و�رٓاخر�ت�‪�،‬ا�و�ر�اہلہکما�ند�ونو�ںابتو�ںوکستمیلےساناک�رکر�رہےےھت�‪،‬فغتلںیمڑپ�ےوہئےولگو�ںوکچوناکنے‬
‫کیاینب�د �‬
‫کے ےیل اچانک ا�ن ےکاسمےن ہیوس�ا�ل شیپایکگایکہایکمتںیہ ا�س وقتیکیھب ربخہے بج وپ�ر�یاکئان�ت رپ�ایکٓافت اھچجائےیگ‬
‫رھاناس�ناپےناعام�لیکانمستبےس گد�ور�وہو�ںںیمٹباجئںیےگ�‪�،‬ایکرگ�و�ہو�ہوہگانجےکرہچ�ےےکھتےکھتوہئے�‪،‬سخہتا�و�رمرجاھئے‬
‫�ا�و� پر �‬
‫ہوئےوہ�ںےگ�‪،‬لعامہکےتںیہا�سےسرم�ا�د�و�ہول�گںیہوہنج�ںےندنایمںیڑب�یابع�د�تو�ریاضتیکوہگینکیلا�نےکاقعئدحصحیںیہنےھت‬
‫�ا�سےیلہیابع�د�تا�نےکیسکاک�مہنٓائےیگو�ہمنہجاک�ایدنھنںینبےگاہج�ںاہنںیایےسایےستخسذع�ا�بےنلیھجڑپیںےگا�و�رجنےکرہچ�ے‬
‫تر� توا�ز�ہا�و�رپر�ر�ونقوہ�ںےگوہنج�ںےندنایمںیحیحصر�خرپحمتنیکوہگیا�و�ر�ا�نےکاقعئدمںییھبابطلیکٓامزی�شںیہنوہگیو�ہاعلیاقم�م‬
‫جتنےکدقح�ا�رہو�ںےگجاہ�ںاہنںیاییسا�و�ر�اییسںیتمعنرسیمہو�ںیگ�‪�،‬ا�سرط�حولگو�ںوکچوناکنےےکدعبکیتخلومضم�ندبتیلرککےوس�ا�ل‬
‫کایگایکہہیول�گرق�ٓا�نیکمیلعت حوتدی�ا�و�رخرب�ٓاخر�توکسنرکنا�کوھب�ںڑچھا�رہےںیہ ��‪،‬اپےناسمےنا�نزیچ�و�ںوکہنںیدکیےتھبجےسرہ�وقت‬
‫�اہنںیاسبہقشیپٓاتاہےًالثم�ا�ونٹسجرپصرح�ائیزندگیاک حنااص�رےہیہاصبرجانو�ریکےسکیھٹانیہوصخصای�تاکحاملنبایگیجیسوصخصای�تےک‬
‫رضو�ر�تا�نیکرحص�ائیزندگیےکےیلیھت ہ�؟رطر�فالیھپہو�اریغبسوتنو�ںےکدنلب�وبال �آاسام�نےسیکاھچایگ�؟یموخ�ںیکرط�حزمنیںیم‬
‫جانو�رکی �‬
‫گڑ�یوہئیاہپ�ڑ�و�ںیکرس�بفلک ٹوچای�ںےسیکڑھک�ی ئگوہںی ��؟ا�و� �رزمنییکرنمیومالئتموج�اناس�نےکےئلرف�شےہےسیکھچبیئگ�؟کاییہبسھچک‬
‫وک�اال�ر�ب‬
‫کیساق�د�رطمقلاصنعمیکحیکاک�ریرگ�یےکریغبخو� بدوخ�دہوگایاگریہمیلسترکتےںیہہکہیبسھچکالہلوحد�ہالشریکےنانبیاہےوت�اسی یک‬
‫ے؟�ا�سےکاستھا�سیکولخم�ق کوکوی�ںرشیکرگ�د�انےتںیہ�؟�اگریہمیلسترکتےںیہہکالہلاعتلٰییہبسھچکدیپ�اکر�دیےنیک‬
‫ستمیلویک�ںںیہنرکت �‬
‫وکد�وبا�ر�ہ نزد�ہرک�دیےنا�و�راعام�لیکزج�ا�وسز�اکےےیلتنجوہجمندیپ�اکرنےیکدق�ر�تیھب‬
‫رھو�ہایقمتالنے�‪�،‬اناسنو�ں �‬
‫وت �‬
‫قد�ر�ترھکاتہے پ‬
‫اناک�رکیارکوئیوقعم�لوجہا�و�ر�دللیےہوتپشیرکیں�و�رنہاپےن تدبریناناج�موک�دکیےنھےکےئل‬
‫ہےگ‪�،‬ار�ا�نےکاپ�سالہلیکدق�ر�تےس گ‬
‫�رھکات �‬
‫‪ 1‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي� الصحابة�‪۵�۳�۶‬؍�‪۶‬‬ ‫ي‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫‪ 2‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۲�۴�۱‬؍ ‪�۶‬‬
 ‫�����‬

‫تای�ر�رہںی�‪،‬خمرصت�ا�و�رناہیتوقعم�لاسدتلا�لےس حوتدی�الیہاھجمسنےےکدعب�رسو�لالہلﷺکوستیلد�ییئگہکاگریہول�گرسکیشا�و�رٹہدھرمیاک‬
‫ماظہر�ہرکتےںیہوتٓا�پرکفمدننہوہ�ںٓا�پاککا�متحیصنرکناہےوس�ٓا�پےیکاجئںی� �‪ٓ،‬اخر�ایکوقترقم�ر�ہرپ�اہنںیامہ�ر�ےاپ�سیہٓاناہے‬
‫�ا�سوقتمہرہشصخےکاعام�لاکاسح�برکیںےگ�ا�و�ر�اسیےکاطمبقزج�ا�دیںےگ۔‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجےبحدرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫ٌةَعِشاَخۙ‪۰۰۲‬‬ ‫ٍذِٕىَمْوَّي‬ ‫ِةَيِشاَغْلاؕ‪ٌ۰۰۱‬هْوُجُو‬ ‫ُثْيِدَح‬ ‫َكىٰتَا‬ ‫ْلَه‬

‫کای ےھجت یھب اپھچ ےنیل و�الی (قایمت) کی ربخ یچنہپ ےہ�‪� ،‬ا�س د�ن تہب ےس رہچ�ے ذللی وہنےگ‬

‫ٌةَلِماَع ٌةَبِصاَّنۙ‪۰۰۳‬ىٰلْصَت اًراَن ًةَيِماَحۙ‪۰۰۴‬ىٰقْسُت ْنِم ٍنْيَع ٍةَيِنٰاؕ‪۰۰۵‬‬

‫(�ا�و�ر�)حمتنرکنےو�الےےکھتوہئےوہ�ںےگ�ا�و�ردکہیتوہئیٓا�گںیماجئںیےگ ��‪،‬ا�و� نراہیترگ�مےمشچاکاپنیا�نوکالپیااجئےاگ�‪،‬‬

‫َسْيَلْمُهَلٌماَعَطاَّلِاْنِمٍعْيِرَضۙ‪۰۰۶‬اَّلُنِمْسُيَواَلْيِنْغُيْنِمٍعْوُجؕ‪�(۰۰۷‬الاغشہی�‪۱‬تا�‪)۷‬‬
‫�ا�نےکےیلاکنےٹد�ا�رد خ�روت�ںےکوس�اا�و�رھچکاھکناہنوہگاوجہنومٹارک�ےاگہنوھب�کاٹمئےاگ�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُٔ ف ْ َ ْ ن َ ف ْ ُ ُ َ َ ّ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َعن ُّ‬
‫اس َر ِّبك‬ ‫المع ِة ِبس ِب ِح‬‫الن ْع َم ِان ْب ِ ن� َب ِش ي ٍ�‪ ،‬قال‪:‬كن َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل يقرا ِ ي� ال ِعيد ي ِ�‪ ،‬و ِ ي� ج‬ ‫ِ‬
‫يث ْال َغ ِاشي ِةَ‬
‫ْ َٔ ْ َ َ َ ْ َٔ َت َ َ ُ‬
‫العل‪ ،‬وهل ا�ك ح ِد‬
‫عٰیلا�و�رسو�ر� ٔ �ہالاغشہیوکڑپھےتےھت�۔‪1‬‬
‫عنام�ننبریشب‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺہعمجا�و�رعدیینںیموس�ر� ٔ�ہالا �‬
‫َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُٔ‬ ‫َ َٔ َ ُّ َ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ َّ ْ ن َ ْ َّ َٔ َّ َّ َ َ‬
‫الن ْع َمان ْب نَ� َب ِش ي ٍ�‪ِ :‬ب� كن الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬يقرا‬ ‫الض َّحاك ْب نَ� ق ْي ٍس‪ ،‬سال‬ ‫الل‪ ،‬ان‬
‫الل ب ِ� عب ِد ِ‬ ‫عن عبي ِد ِ‬
‫ُ َْ‬ ‫َ َ ْ َٔ َ‬ ‫ال ُم َع ِة َم َع ُس َور ِة ْ ج ُ‬
‫ِ ف� ْ ج ُ‬
‫ال ُم َع ِة؟ قال َ‪:‬هل ا تَ�ك َح ِديث الغ ِاش َي ِة‬ ‫ي‬
‫بعدی�الہلنبدبع�الہل‪ t‬سےرم� �ویےہ �احضکنبسیقےنامعن�ننبریشب‪t‬کولھکرکھباجیکہرسو�لالہلﷺ(مجہعیکامن�زمںی�)سو�ر�ہ‬
‫ےھت‪�،‬انوہ�ںےناہکوس�ر�ہالاغشہیڑپھےتےھت�۔‪2‬‬
‫مجہعیکالت�و�تےکدعبوک�نیسوس�ر�تڑپھےت �‬
‫�الہلاعتلٰینےفرمایاکایمتںیہا�سوقتیکیھبربخہےبجاس�ر�ےاعلمرپاھچجانےو�الیایکٓافتینعیایقمتان�ز�لوہگی�؟جسےسامت�ماظن�م‬
‫ف‬ ‫ـ� نسـ ئ‬ ‫المعــۃ�‪ ، ۲�۰�۲�۸‬سـ ن ن‬ ‫ف‬
‫المعــۃ‬ ‫المعــۃ ب�ب القـراۃ � صلـ ٰـوۃ ج‬ ‫ـا� کتــاب ج‬ ‫المعــۃ ب�ب مایقـرا� صــاۃ ج‬ ‫‪ 1‬حصیــح مســم کتــاب ج‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ّ ْ َ َ َْ َ‬
‫اس َر ِّبــك ال ْعــى و َهــل اتىــك ح ِديــث الغ ِاشــ َـيةِ �‪۱�۴�۲�۵‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫سـ ِـب ِح‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب اقامــۃ الصلـ ٰـوۃ ب�ب َمــا جـ َ‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫ن‬ ‫َ‬
‫ال ُمعــةِ �‪،۲�۰�۳�۰‬سـ ن‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫ُٔ‬ ‫ْ‬
‫المعــۃ ب�ب َمــا ُيقـ َـرا ِ� َصــا ِة ج ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ـاء‬ ‫ي‬ ‫‪ 2‬حصیــح مســم کتــاب ج‬
‫ف ْ َ َ ف َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫المعــۃ ِذ كـ ُـر ِالخ ِتــا ِف عــى النع َمـ ِ ْ‬ ‫ئ‬ ‫ن‬ ‫َ‬
‫ال ُمعــةِ �‪،۱�۱�۱�۹‬سـ ن‬ ‫ْ‬ ‫ِ ف� ْال ِقـ َـر َاء ِة ِ ف� َّ‬
‫الصـ َـا ِة َيـ ْـو َم ج ُ‬
‫ـان ب ِ ن� ب ِشـ ي ٍ‬
‫ـر ِ ي� ال ِقــراء ِة ِ ي� صــا ِة‬ ‫ـ� نســا� کتــاب ج‬ ‫ي‬ ‫ي‬
‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ ُ ْ َ ُٔ ف ُ ُْ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫المعةِ �‪،۱�۱�۲�۳‬موطــا امــام مالــک کتــاب ب�ب جامــع ماجــائ �‬ ‫‪،۱‬ســ� ابوداودکتــاب الصــاۃ ب�ب مــا يقــرا ِب ِــه ِ ي� ج‬ ‫ال ُمعةِ �‪ �۴�۲�۵‬ن‬ ‫جُ‬
‫المعۃ �‪،۱� ۹‬مســندامحد ‪۱� ۸��۳ ۸��۳‬‬
‫ج‬
 ‫�����‬

‫رھایکوقترقم�ر�ہرپ�الہلاعت �لٰیاناسنو�ںوک�ا�نیکربق�و�ںےس نزد�ہرکےکدیم�ا�نرشحمںیمعمجرک�ےاگ�‪�،‬اعام�لیک‬

‫وہائےاگ پ�‪� ،‬‬
‫کائان�تد�رہمربہم ج‬
‫جز�اکےےئلر�بیکاب�رگا�ہںیمرہ�اناس�ناکنامہاعام�لشیپایکجائےاگ�‪�،‬الہلاعتلٰی�اعام�لوک� �وز�ناطعفرمائےاگ�ا�و� ہررچوھٹاڑب�المعاچہےو�ہاچاھتاھ‬
‫یارب�ااک� �وز�نایکاجئےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ُّ ‪۰‬۝ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ْ ُ ٗ َ ُ ٰ ۗ َ ُ ُ ْ ُ ْ ُ ْ َ َ َ ْ َ َّ ْ َ َ ْ ُ ٗ َ ُ ٰ ۗ َ َّ َْ‬
‫ق فن ثقلت مو ِازينه فاول ِٕىك ه المف ِلحون ‪۸‬۝ وم خفت مو ِازينه فاول ِٕىك ال ِذي‬ ‫والوزن يم ِٕى ِۨذ ال ۚ‬
‫ُ ٰ َ َْ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ٓ َْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫س ْوا انف َس ُه ْم ِبَا ك ْنا ِبي ِتنا يظ ِل ُم ْو َن ‪۹‬۝‬ ‫خ ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر �وز�نا�سر�و�زنیعقحوہگانجےکڑلپ�ےاھب�ر�یوہ�ںےگوہیالف�حاپنےو�الےوہ�ںےگ�‪�،‬ا�و�رنجےکڑلپ�ےےکلہوہ�ںےگوہی‬
‫�اپےنٓا�پوکاسخ�ر�ےںیمالتبمرکنےو�الےوہ�ںےگویکنہکو�ہامہ�ر�یٓایا�تےکاستھاظلامنہربتا�ٔوکرتےرہےےھت�۔‬
‫گو�ا�ہشیپوہ�ںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬
‫َ ْ َ َّ َ ّ ْ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ َ ِ ْ ُ ّ ُ َّ َ ْ َّ ْ َ َ َ ٰ ُ َ ۗ َ ً‬
‫ٓ‬
‫ي كف ُر ْوا َو َع َص ُوا‬ ‫ع ٰه ٔول ِء ش ِه ْيداۭ۬ ‪۴۱‬۝ يم ِٕى ٍذ يد ال ِذ‬ ‫ك ام ٍ ؚة ِبش ِهي ٍد و ِجئنا ِبك‬ ‫فكيف اِذا ِجئنا م ِ‬
‫ً‬ ‫هللا َحد ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ض‪۰‬۝ َول يَك ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َّ ُ ْ َ َ ْ ُ َ ٰ‬
‫‪2‬‬
‫ا‬
‫ِ ‪۴۲‬۝‬ ‫ث‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ت‬ ‫ۭ‬ ‫ر‬ ‫ال‬ ‫م‬ ‫ب‬
‫الرسول لو تـس ِ ِ‬
‫ى‬‫و‬
‫رہمتںیمےسایکوگ�ا�ہالئںیےگا�و�را�نولگو�ںرپںیہمت( عییندمحمﷺ) کووگ�ا�ہ‬
‫ترجہم‪ :‬پرھوسچوہکا�سوقتہیایکرکیںےگبجمہ ا‬
‫کیتیثیحےسڑھک�ارکیںےگ�‪�،‬ا�سوقتو�ہبسول�گوہنج�ںےنرسو�لیکاب�تہنامنیا�و�را�سیکانفرمانیرکتےرہےانمترکیںےگہکاک�ش‬
‫�زمنیٹھپاجئےا�و�رو�ہا�سںیمامساجئںی�‪�،‬وہا�ںہیاپینوکئیاب�تالہلےسہناپھچںیکسےگ۔‬
‫�اناس�نےکاپےناعاضبیھا�سےکالخ�فایحقںیموگ�اہیدیںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َ‬ ‫ه َو ُجلُ ْو ُد ُ ْ‬
‫ه ِبَا ك ْنا يع َمل ْو َن ‪۲۰‬۝‬ ‫ح ا َِذا َما َجاۗ ُء ْو َها َشه َد َعلَ ْي ْم َ ْ‬
‫س ُع ُه ْم َو َا ْب َص ُ‬
‫ار ُ ْ‬ ‫َ ّ ٰٓ‬
‫‪3‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬پرھبجبسوہا�ںچنہپاجئںیےگوتا�نےکاک�نا�و�را�نیکٓاکنںیھا�و�را�نےکمسجیکاھکلںیا�نرپوگ�اہیدیںیگہکو�ہدنایںیمایکھچک‬
‫کرتےرہےںیہ۔‬
‫َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ً ‪۰‬۝ َ َ َ ْ ُ َ ُّ َ َ َ ً‬
‫‪4‬‬
‫اضاۭ ول يظ ِلم ربك احداۧ ‪۴۹‬۝‬ ‫۔۔۔ ووجدوا ما عِلوا ح ِ‬
‫ترجہم‪ :‬جووجھچکانوہ�ںےنایکاھتو�ہبساپےناسمےناحضراپئںیےگا�و�رریت�ار�بیسکرپذ�ر�املظہنرک�ےاگ�۔‬
‫کیئول�گایےسیھبوہ�ںےگوج ندایںیملمعرکےکےکھتوہئےوہ�ںےگ�‪،‬عیینتہبلمعرکتےرہےوہ�ںےگنکیلو�ہلمعابطل ہذمبےک‬
‫ےگ‪�،‬ا�سےئلابع�د�ا�تا�و�ر�اعام�لاشقہےکاب�وجو�د�ا�نےکاعام�لوک� �وز�نیہںیہندیاجائےاگیاقوب�لںیہنایکجائےاگ�‪،‬‬
‫ماطبقایبدعا�ترپبمینوہ�ں �‬
‫َ َ َ ُ َ َ ُ َ َ ُ َ َ َ َٔ شْ َ َ َ َ ْ فَ َ َ َ َ ُُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫َٔا َ� ِ ْع َر َان ْ ج َ ْ ن َ ُ ُ َ َ ُ خَ‬
‫ُ‬
‫اب ِب َد ْ ي ِ� َر ِاه ٍب فناداه‪ :‬ي� ر ِاهب ي� ر ِاهب‪ .‬قال‪ :‬فا�ف علي ِه ج�عل عر‬‫الو ِ َّ ي�‪ ،‬يقول‪ :‬م َّر ع ُر ْب ن� الط ِ‬ ‫ب‬
‫َ‬ ‫ال ْٔومن نَ� َ ُ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ َّ َ َّ َ َ َّ ف‬ ‫َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َ َٔ َ ُْ‬
‫الل عز وجل ِ ي� ِكت ِاب ِه‪:‬‬ ‫ينظر ِإلي ِه ويب ِ يك‪ ،‬قال‪ :‬ف ِقيل ل‪ :‬ي� ا ِم ي� ِ ِ ي ما يب ِكيك ِمن هذا؟ قال‪:‬ذ كرت قول ِ‬
‫‪1‬االعراف�‪۸�،۹‬‬
‫‪ 2‬النساء�‪ �۱‬ت‪۴�۲��۴‬‬
‫‪ 3‬مح السجدۃ�‪۲�۰‬‬
‫‪ 4‬الہکف�‪۴‬‬
 ‫�����‬
‫َ َ َ َّ َٔ َ‬ ‫َ ٌَ َ َ ٌ َ ْ َ َ ً َ َ ً ُْ َ ْ َْ ٓ‬
‫ي ا ِن َيةٍ} ‪1‬فذ ِلك ال ِذي ا ْبك ِ ن ي�‬
‫{عا ِملة ن ِصبة تصل نرا حا ِمية تسق ِم ع ٍ‬
‫‪t‬ا�ایکر�ابہےکدیر�(�ر�اہوب�ںےکرہےنیکہگج�)کےاپ�سےسزگ�رہو�اوت�انوہ�ں‬
‫�ابوعرم�ا�نوجنیےسرم�و�یےہ�امری�الومنمنیدیسنارمع ک‬
‫نےر�اہبوک�ٓا�و�ا�ز�د�یا�ےر�اہب�‪�،‬ا�ےر�اہب�‪�،‬ر�اہبٓا�پیکرط�فوتمجہوہ�اتودیسنارمعاف�ر�و�ق‪�t‬اسےدیھکرک�ر�ونےےگل� �‪ٓ،‬ا�پیک‬
‫خدمتںیمرع�ضیکیئگامری�ا نملومنی�!�ٓا�پویک�ںر� �ورہےںیہ ��؟ٓا�پےن مرفایاجمےھالہلاعتلٰیکیاتک�بںیما�ساکیہ مرفا�نای�د�ٓاگایستختقشم‬
‫کر�رہےوہ�ںےگ�‪،‬ھتےکاجتےوہ�ںےگ�‪،‬شدیدٓا�گںیمسلھجرہےوہ�ںےگ� ک‪،‬وھلےتوہئےےمشچاکپانیاہنںیےنیپوک�دیاجائےاگوت�ا�س‬
‫فرما�ناٰلیہےنےھجمرلا�دیاہے�۔‬
‫‪2‬‬

‫{عا ِملَ ٌة َنص َب ٌة}‪َّ :3‬‬

‫الن َص َارى‬ ‫ا� َع َّباس‪َ :‬‬
‫َو َق َال ْ نُ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ب‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪w‬نے’’ستختقشمرکرہےوہنےگ�‪،‬ھتےکاجتےوہ�ںےگ�۔‘‘سےرم�ا�داصن�ر�یےئلںیہ�۔‪4‬‬
‫حوق�قاعلاب�دکےدبلےویکین�ںا�و�ررب�ائوی�ںاکتاب�دلہوہگا�‪،‬کیئول�گایےسیھبوہ�ںےگوجبتہیسایکین�ںرککےالئےوہ�ںےگ�‪،‬نجوہ�ںےن‬
‫رگموق�قاعلاب�دمںیڑکپ�ےاجئںیےگا�و�ر�ا�نیکایکین�ںد�وسر�ےولگو�ںوک�د�ےد�یاجئںیےگا�و�ر�ا�نےکرب�ے‬
‫ستخاکتلفیاٹاھئیوہ�ںیگ ح‬
‫وہائےاگ�‪،‬کیئاناس�ناپےنکیناعام�لیکیمکا�و�ررب�ےاعام�لیکزیا�دتی‬
‫وہائںیےگا�سرط�حو�ہصخشسلفم ج‬
‫علما�سےکاھکتےںیماشمل ج‬
‫وہگی‪،‬یجےس مرفایا‬
‫کیوجہےسوخ�فز�د�ہوہ�ںےگ ��‪،‬الرغ�ضذع�ا�بمنہجےکوخ�فےس مرجمو�ںےکرہچ�و�ںرپ� لذت�‪،‬ضفتحیا�و�ر�رسو�ائیرب�سرہی �‬
‫َ ُ ُ ْ ٌ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ ٌ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ٌ ُ ٰ ۗ َ ُ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ُ‬
‫‪5‬‬
‫ه الكف َرة الف َج َر ۧة ‪۴۲‬۝‬ ‫ووجوه يم ِٕى ٍذ عليا غب ۙة ‪۴۰‬۝ تهقها قت ۭة ‪۴۱‬۝ اول ِٕىك‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رھچکرہچ�و�ںرپا�سر�و�زاخ�کا�ڑرہیوہگیا�و�رولکنساھچئیوہئیوہگی�‪،‬ییہاکفروافجرول�گوہ�ںےگ�۔‬
‫َ ُ ُ ْ ٌ َّ ْ َ َ َ ٌ َ ُ ُ َ ّ ُ ْ َ َ َ َ ٌ‬
‫‪6‬‬
‫س ۙة ‪۲۴‬۝ تظ ّن ا ْن يفعل ِبا فا ِق َر ۭة ‪۲۵‬۝‬‫ووجوه يم ِٕى ٍ ؚذب ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رھچکرہچ�ےا�د�ا�سوہ�ںےگ�ا�و�رھجمسرہےوہ�ںےگہکا�نےکاستھرمکوت�ڑربتا�ٔوہونےو�الاےہ�۔‬
‫ےگ‪�،‬ایکرگ�و�ہیقش‬
‫بالآخر�اناص�فےکامت�ماقتضےوپ�ر�ےرککےہلصیفاکچ�دیاجائےاگ ��‪،‬ا�سوقتاس�ر�ےاناس�ند�ورگ�وہو�ںںیممیسقتوہاجئںی �‬
‫ریپو�ںےسےتٹیسھگوہئےرسکےلبضیغوبضغ‬
‫گلوو�ںاکہوگانجںیہالہلےکمکحےسزجنری�و�ںںیمڑکجکر�‪،‬گےلںیموط�قڈ�ا�لرکمہنےکلب �‬
‫سےیتٹھپمنہجیکیسکو�ا�د�یںیمرگ�ا�دیااجئےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٰ ٰ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ك َك َّفار َعن ْي ۙد َّم َّن ٍ ّ َ ْ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ َّ َ ُ َّ‬
‫ب ‪۲۵‬۝ ال ِذ ْي َج َعل َم َع هللاِ اِل ـ ًـها اخ َر فال ِق ٰيه ِف‬
‫ي ُم ْع َت ٍد ّم ِر ْي ِۨ ۙ‬
‫اع ِلــلخ ِ‬ ‫ٍ ِ ٍ ‪۲۴‬۝‬ ‫ال ِقيا ِف جهنم‬

‫‪ 1‬الغاشية‪4 :‬‬
‫‪ 2‬مستدرک حامک�‪۳�۹�۲�۵‬‬
‫‪ 3‬الغاشية‪3 :‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٔ‬
‫‪ 4‬حصیح ب خ�اری کتاب تفس�ی سورہ س َورة هل ا�ك ح ِديث الغ ِاش َيةِ‬
‫َ‬ ‫ت‬ ‫ُ‬

‫‪ 5‬عبس�‪ �۰‬ت‪۴�۲��۴‬‬
‫‪ 6‬القیامۃ�‪۲�۴�،۲�۵‬‬
 ‫�����‬

‫َّ ْ‬ ‫ََْ‬
‫‪1‬‬
‫اب الش ِدي ِد ‪۲۶‬۝‬
‫الع ِ‬
‫ذ‬
‫ترجہم�‪:‬حمکدیاایگکنیھپد�ومنہجںیمرہےٹکاکفروکوجقحےسانع�درھکاتاھتخریوکر�وکےنو�الاا�و�ردحےساجت�و�زرکنےو�الااھتکشںیمڑپ�اوہ�ااھت�ا�و�ر‬
‫�الہلےکاستھیسکد�وسر�ےوکدخ�اانبئےاھٹیباھت ��‪،‬ڈ�ا�لد�واسےتخسذع�ا�بںیم۔‬
‫يا ‪۴‬۝‬ ‫ل َو َا ْغلٰ ًل َّو َس ِع ْ ً‬ ‫ي َسلٰ ِس َ ۟‬‫ا َِّن ٓ َا ْع َت ْد َن ل ِْل ٰك ِفر ْ َ‬
‫ِ‬
‫‪2‬‬

‫ترجہم�‪:‬کرفرکنےو�الو�ںےکلےیمہےن جنزرییںا�و�روط�قا�و�رڑھبکیتوہئیٓا�گایہمرکرکیھےہ�۔‬
‫ي ِمُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫اسلك ْو ُ ۭه ‪۳۲‬۝ اِنّ ٗه ك َن ل ُ ْٔ‬‫ُ‬ ‫َ‬
‫اعا ف ْ‬‫ف س ْلسلَ ٍة َذ ْر ُع َها َس ْب ُع ْو َن ذ َر ً‬ ‫ْ‬ ‫ُ ُ ْ ُ َ ُ ّ ُ ْ ُ ُ َّ ْ َ ْ َ َ ّ ُ ْ ُ ُ َّ‬
‫ِ‬ ‫خذوه فغلو ۙه ‪۳۰‬۝ ثم ال ِحيم صلو ۙه ‪۳۱‬۝ ثم ِ ِ ِ‬
‫َّ َ َ َ ٌ َّ‬ ‫َ ٰ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫م َو َل َ ُ ُّ َ ٰ َ‬ ‫َْ‬
‫م‬‫م ‪۳۵‬۝ ول طعام اِل ِ ْ‬ ‫ِي ‪۳۴‬۝ فلي َس له ال َي ْوم ه ُهنا ِ‬
‫ح ْي ٌ ۙ‬ ‫ام ال ِم ْسك ْ ِ ۭ‬ ‫يض ع َطع ِ‬ ‫ِبهلل ِ الع ِظ ْي ِ ۙ ‪۳۳‬۝‬
‫َّ ْ ُ ُ ٗ ٓ َّ ْ َ‬
‫‪3‬‬
‫ي ‪۳۶‬۝ ل َيكه اِل الا ِط ـ ُٔ ْو َ ۧ‬
‫ن ‪۳۷‬۝‬ ‫ِغ ْس ِل ْ ٍ ۙ‬
‫ترجہم‪(:‬حمکوہگا) پڑک�واسےا�و�را�سیکرگ�د�نںیموط�قڈ�ا�لد�وپرھاسےمنہجںیموھجنکد�وپرھا�سوکرتساہتھیبملزجنریںیمڑکجد�و�‪،‬یہہنالہل‬
‫بز�ر�گوربتررپایام�نالتااھت�ا�و�رہننیکسموکاھکناالھکنےیکرتغبیدیاتاھتذہل�آا�جہناہی�ںا�ساکوکئیای�رمغوخ�ا�رےہا�و�رہن خزوم�ںےک ھدو�و�ن‬
‫کےوس�اا�سےکےیلوکئیاھکناجےساطخکا�ر�و�ںےکوس�اوکئیںیہناھکتا�۔‬
‫جاہ�ںمنہجیکایس�ہٓا�گاہنںیا�وپر�ا�و�رینےچےسڈھانپےلیگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ّ‬ ‫ٰ‬
‫الظ ِل ـ ِم ْ َ‬ ‫َٰ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ ّ ْ َ َ َّ َ َ ٌ َّ ْ َ‬
‫‪4‬‬
‫ي ‪۴۱‬۝‬ ‫اش‪۰‬۝ َوكذلِك ْن ِزي‬ ‫م ف ْو ِق ِه ْم غ َو ٍ ۭ‬ ‫لهم ِم جهنم ِمهاد و ِ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�نےکےیلوتمنہجاکوھچبناوہگاا�و�رمنہجیہاکا� �و ھڑان�‪،‬یہےہو�ہزج�اوجمہاظلوم�ںوکدیارکتےںیہ�۔‬
‫ُ‬ ‫ُُْ ْ‬
‫َ‬ ‫َُ ُ ُ ُ‬ ‫َْ َ َْ ٰ ُ ُ ْ َ َ ُ ْ َْ ْ َ ْ َْ َ‬
‫‪5‬‬
‫ت ا ْر ُج ِل ِه ْم َويق ْول ذ ْوق ْوا َما كنت ْم تع َمل ْو َن ‪۵۵‬۝‬
‫يم يغشـىهم العذاب ِم فو ِق ِهم و ِم ت ِ‬
‫ترجہم‪�( :‬ا�و�راہنںیہتپےلچاگ) �ا�سر�و�زہکبجذع�ا�باہنںیا�وپرےسیھبڈھانکےلاگا�و�راپ�ٔو�ںےکےچینےسیھبا�و�رےہکاگہکا�بوھکچزم�ا‬
‫�ا�نرکتوتو�ںاکوجمترکتےےھت�۔‬
‫َ ُ ْ ّ ْ َ ْ ْ ُ َ ٌ ّ َ َّ َ ْ َ ْ ْ ُ َ ٌ‬
‫‪6‬‬
‫تم ظلــل۔۔۔ ‪۱۶‬۝‬‫لهم ِم فو ِق ِهم ظلــل ِم النا ِر و ِم ت ِ ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�نرپٓا�گیکرتھچیا�ںا�وپرےسیھباھچئیوہ�ںیگا�و�رےچینےسیھب�۔‬
‫یپےنےکےئلاہنںیاتناہئید�رجےےکوھکلےتوہئےہمشچاکپانیدیاجائےاگےسیج مرفایا‬
‫‪ 1‬ق�‪ �۴‬ت‪۲�۶��۲‬‬
‫‪ 2‬الدھر�‪۴‬‬
‫ت‬
‫‪ 3‬احلاقۃ�‪۳�۷��۳�۰‬‬
‫‪ 4‬االعراف�‪۴�۱‬‬
‫‪ 5‬العنکبوت�‪۵�۵‬‬
‫‪ 6‬الزمر�‪۱�۶‬‬
 ‫�����‬
‫ًََ‬ ‫ۗ‬
‫اب‪۰‬۝ َو َسا َء ْت ُم ْرتفقا ‪۲۹‬۝ (�اکلفہ�‪)۲�۹‬‬ ‫اثا ِبَاۗ ٍء َك ْل ُم ْهل ي َ ْشوي ْال ُو ُج ْو َ ۭه‪۰‬۝ ِب ْئ َس َّ َ‬
‫الش ُ ۭ‬ ‫۔۔۔وا ِْن يَّ ْس َت ِغ ْي ُث ْوا يُ َغ ُ ْ‬
‫َ‬
‫ِ ِ‬
‫ترجہم‪� :‬وہا گ�ںار�و�ہاپنیامگنںیےگوت�ایےساپنیےسا�نیکوت�اضعیکاجئےیگوجلیتیکٹھچلتاسیجہوگا�ا�و�ر�ا�ناکمہنوھب�نڈ�الےاگ�‪،‬بدترینےنیپ‬
‫کیزیچ�ا�و�ربتہرب�یٓا�ر�ا�ماگ�ہ۔‬
‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ف َ‬ ‫َ ْ َٔ ُٔ َ َ َ َ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ِ ي� ق ْوِ ِل‪{َ :‬و ُي ْس ق� ِم ْن َم ٍاء َص ِد ٍيد َي َت َج َّر ُع ُه} قال‪ُ :‬يق َّر ُب ِإل ِف ِيه‬ ‫عن ا ِب ي� امامة‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل‬
‫َ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫خ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬
‫ش َ ُ َ ْ َ َ ُ َ تَّ ت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ ُ َ َ ُٔ ْ ن َ ْ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ ْ َ ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫� به قطع امعاءه ح� �رج ِمن د ب ِ� ِه‬
‫ت‬ ‫فيكرهه‪ ،‬ف ِإذا اد ِ ي� ِمنه شوى و ج�ه ووقعت فروة را ِس ِه‪ ،‬ف ِإذا ِ‬
‫��‬ ‫ي�‬
‫�ابو�امامہ‪ t‬سےرم�و�یےہنیباکر�مﷺنےالہلاعتلٰیکےا�رشا�د�َو ُْس َقىنِمْمَ�ا� ٍء َص�دِيدٍ َي َ�جَ�رَّعُ ُه�اسےپیپاکاپنیالپیااجئےاگےسجو�ہ(عیین‬
‫ہجیمن) گوھنٹوھگنٹےئیپاگکےاب�ر�ےںیم مرفایابجاسےا�سےکہنمےکزن�دیکایکاجئےاگوتو�ہاسےانسپدنرک�ےاگ�‪،‬جبا�و�ررقیب‬
‫کایاجئےاگوتا�ساکہنما�سےسنھباجئےاگ�ا�و�را�سےکرسیکاھک�لا�سںیمرگڑپ�ےیگا�و�ربجو�ہاسےےئپاگوتا�سیکٓاتنںیٹکرک‬
‫�دبرےسلکناجئںییگ�۔‪1‬‬
‫�ایکاقم�مرپرشم�و�باک�ذکریو�ں مرفایا‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َّ ُ َ ُ َ َّ ُ‬
‫ش ُ ْب َن‬
‫ٰ‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫‪۵۳‬۝‬ ‫ۚ‬
‫ْ‬ ‫م فَا ِلـ ـ ُٔ ْـو َن ِم ْ َ‬
‫نا ال ُب ُط ْو َ‬
‫ن‬ ‫‪۵۲‬۝‬ ‫ۙ‬ ‫ٍ‬ ‫م َز ّق ْ‬
‫و‬ ‫شر ِّ ْ‬‫م َ‬ ‫ُ‬
‫ن ‪۵۱‬۝ َ ٰل ِك ْو َن ِ ْ‬ ‫ۙ‬ ‫الضاۗ ّل ْو َن ْال ُمكذ ُ ْب َ‬
‫ّ‬
‫ك ا ّيا‬ ‫ث ّم اِن ْ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ٰ َ ُُُ ُ ْ َْ َ ّ ْ‬ ‫َ ٰ ُْ َ ُ ْ ْ‬ ‫ََْ َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫يۭ ‪۵۶‬۝‬
‫الد ِ‬‫م ‪۵۵‬۝ ھذا نلهم يم ِ‬ ‫ش َب ال ِه ْي ِ ۭ‬ ‫شبن‬ ‫م الَ ِم ْي ِ ۚ‬
‫م ‪۵۴‬۝ ف ِ‬ ‫علي ِه ِ‬
‫رھا�ےرمگ�اہو�ا�و�رھجالٹنےو�الو�!تم قزو�مےکد�رختیکذغ�اکاھنےو�الےوہ�‪�،‬اسیےسمتٹیپرھب�وگےا�و�ر�ا�وپرسےوھکلاتہو�اپانیوتنس‬ ‫ترجہم‪ :‬پ �‬
‫لےگوہئےا�ونٹیکرط�حویپےگ�‪،‬یہےہ(�ا�نابئںیاب�ز�و�و�الو�ں�)کیایضفتاکساما�نر�و�زجز�امںی�۔‬
‫ح ْ ًـي َف َق َّط َع َا ْم َعاۗ َء ُ ْ‬‫َ ُ ۗ َ‬
‫‪3‬‬
‫ه ‪۱۵‬۝‬ ‫۔۔۔و ُسق ْوا َما ًء ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رنجںیہایاسگر�ماپنیالپیاجائےاگوج�ا�نیکٓاتنںیکتاک�ٹد�ےاگ�۔‬
‫�ایکاقم�مرپ مرفایاکہاہنںیچکوہلیجاسپانیدیاجائےاگ‬
‫ََ ُٗ َ ََ ُ ُ ْ ُٗ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ ْ َّ َ ۗ َ َ َّ ُ َ ُ ْ ٰ ْ َ ۗ‬
‫‪4‬‬
‫ت ّرعه َول يكد ي ِسيغه۔۔۔ ‪۱۷‬۝‬ ‫م ّما ٍء َص ِدي ٍد ‪۱۶‬۝‬‫ِم ورا ِٕىهٖ جهنم ويسق ِ‬
‫رھا�سےکدعب�ٓاگےا�سےکےئلمنہجےہ�‪�،‬وہا�ںاسےچکوہلکاساپانیےنیپوک�دیاجائےاگجےسو�ہزبر�دسیتقلحےساتا�رنےیکوکشش‬
‫ترجہم�‪:‬پ �‬
‫کر�ےاگ�ا�و�رشملکیہےساتا�رسےکاگ�۔‬
‫�ایکاقم�مرپرشم�و�باکذکریو�ں مرفایا‬

‫�اب َٔا ْهل َّ‬‫ن َ ُ َ َ َ ف َ شَ‬

‫الن ِار ‪ ، ۲�۵�۸��۳‬مستدرک احلامک �‪۳�۳�۹�۳‬‬ ‫‪ 1‬جامع �مذی ابواب صفۃ ج�� ب�ب ما جاء ِ ي� ِصفةِ َ ِ ِ‬
‫ت‬
‫‪2‬الواقعۃ �‪ �۱‬ت‪۵�۶� �۵‬‬
‫‪ 3‬حممد�‪۱�۵‬‬
‫اہ��‪۱�۶�،۱�۷‬‬
‫با� ی‬
 ‫�����‬
‫َْ ُ ُ ُ َ‬ ‫ْ ُ ٰ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ب َج َه َّن َ ۚ َ َ َ‬ ‫َ َّ ٰ ّ ْ َ َ َ َّ ٰ‬
‫م‪۰‬۝ ي ْصل ْونَاۚ‪۰‬۝ ف ِبئ َس ال ِم َهاد ‪۵۶‬۝ ھذاۙ‪۰‬۝ فل َيذ ْوق ْوه ِ‬
‫ح ْي ٌم‬ ‫ـش َما ٍ ۙ ‪۵۵‬۝‬ ‫۔۔۔واِن لِلط ِغي ل‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ ٌ‬
‫اق ‪۵۷‬۝ َّو ٰا َخ ُر ِ ْ‬
‫‪1‬‬
‫كهٖ ٓ از َو ۭ‬
‫اج ‪۵۸‬۝‬ ‫مش ِ‬ ‫ّوغ ّس ۙ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�رسرکوش�ںےکےئل تدبریناکھٹناہےمنہجسجںیمو�ہےسلھجاجئںیےگتہبیہرب�یایق�ماگ�ہ�‪،‬یہےہا�سےکےئل�‪،‬پسو�ہزم�اکچںیھ‬
‫ریپو�و�ںوک�ٓاتےدیھکرک�ٓاپسںیمںیہکےگ�)یہایک‬
‫کوھلےتوہئےاپنیا�و�رپپیوہل�ا�و�ر�اسیمسقیکد�وسر�یویخلت�ںاک�(�و�ہمنہجیکرط�فاپےن �‬
‫شلرکمتاہ�ر�ےاپ�ساسھگچال�ٓا�رہاہےوکئیوخ�شٓامدید�ا�نےکےئلںیہنےہہیٓا�گںیمےنسلھجو�الےںیہ�۔‬
‫خُ ْ ّ َٔ َّ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َٔ َّ َ ْ َ َ َّ ُ َ َ ُ ف ُّ ْ َ َ َٔ ْ تَ نَ َٔ ْ َ‬ ‫َٔ‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل قال‪:‬لو ان دلو غس ٍاق ي�راق ِ ي� الدنيا لن� اهل‬ ‫َع ْن ا ِب ي� َس ِع ٍيد الد ِر ِي‪ ،‬ان رسول ِ‬
‫ُّ ْ‬
‫الدن َيا‬
‫�ابوعسدی ‪ t‬سےرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہلﷺ ےن مرفایا�اگرغاس�قاک�ایک ڈ�و�ل دنایمںی انڈیل دیاجائےوت�و�ہ اس�ر�ے ندای�و�الو�ںوکبدبو�د�ا�ر‬
‫کر�د�ے�۔‪2‬‬
‫یگ‪�،‬ا�و�رمنہجےکفلتخماقبط�تےکاحل�ظےساھکنےےکےئلیسک‬
‫�ا�و�رکاھنےےکےئلاہنیتخلت�‪،‬بدمز�ہا�و�رخا�ر�د�ا�رسوکیھاھگ�سرضیعد�یاجئے �‬
‫کو� قزو�مدیاجائےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ َ ٌ َ ْ ُ ُ ْ ٓ َ‬ ‫ٰ‬ ‫ّ‬
‫َّ َ َ ٰ َ ْ َ ً ّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٰ َ َ ْ ٌ ّ ُ ُ ً َ ْ َ َ َ ُ َّ ّ‬
‫م ‪۶۴‬۝‬ ‫ف ا ْص ِل الَ ِح ْي ِ ۙ‬ ‫ي ‪۶۳‬۝ اِنا شــرة ترج ِ‬ ‫لظ ِل ِم ْ َ‬ ‫الزق ْو ِم ‪۶۲‬۝ اِن جعلنا ِفتنة ِل‬ ‫اذلِك خي نل ام شرة‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫نا فَا ِل ـ ـ ُٔ ْو َن ِم ْ َ‬ ‫ُ‬
‫الش ٰيط ْي َفا َّنُ ْم َ ٰل ِك ْو َن ِم ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ َ َّ ٗ‬
‫ن ‪۶۶‬۝ ث ّم ا ِّن ل ُه ْم َعل ْيَا لش ْو ًب‬ ‫نا ال ُب ُط ْو َ ۭ‬ ‫ِ ِ ‪۶۵‬۝ ِ‬ ‫َطل ُع َها كنه ُر ُء ْوس‬
‫َ َ َ ْ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫ِّ ْ َ‬
‫‪3‬‬
‫م ‪۶۷‬۝ ث ّم ا ِّن َم ْر ِجع ُه ْم ۟لاِل الَ ِح ْي ِم ‪۶۸‬۝‬ ‫ح ْي ٍ ۚ‬
‫م ِ‬
‫ہے‪�،‬و�ہایکد�رختےہوجہجمنیکہتےس‬
‫ترجہم‪ :‬بولویہایضفتاچیھےہای� قزو�ماکد�رخت�؟ہمےنا�سد�رختوکظالوم�ںےکےئلہنتفانب�دیا �‬
‫کناتلہےا�سےکوگشفےایےسںیہےسیجاطیشنو�ںےکرس�‪،‬ہجمنےکول�گاسےاھکئںیےگا�و�ر�اسیےسٹیپرھبیںےگرھپ�ا�سرپیپےنےکےئل‬
‫�ا�ن کوکوھلاتہو�اپانیےلماگ�ا�و�ر�ا�سےکدعب�ا�نیکو�اپیساسیٓاتشد� �وز�خیکرط�فوہگی�۔‬
‫�ایکاقم�مرپد� �و خزوی�ںیکوخ�ر�ا�کوی�ںایب�ن مرفائی۔‬
‫ُ ُُْ َ ْ ُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ََْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ ُ َْ‬ ‫َّ َ َ َ َّ ّ ُ‬
‫اع ِتل ْوه‬ ‫ن ‪۴۵‬۝ كغ ِل الَ ِم ْي ِم ‪۴۶‬۝ خذوه ف‬ ‫ل ِف ال ُب ُط ْو ِ ۙ‬ ‫ل‪۰‬۝ يَ ْغ ِ ْ‬
‫م ‪۴۴‬۝ كل ُم ْه ِۛۚ‬ ‫ام الث ِْي ِۛۖۚ‬ ‫م ‪۴۳‬۝ طع‬ ‫الزق ْو ِ ۙ‬ ‫اِن ش َرت‬
‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ َ َ ْ َ ْ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ََ‬ ‫ُ َّ ُ ّ ُ ْ َ ْ َ َ ْ‬ ‫ا ِٰل َس َواۗ ِء ْالَ ِح ِْ‬
‫ت ال َع ِز ْ ُي الك ِر ْي ُم ‪۴۹‬۝ ا ِّن‬ ‫م ‪۴۸‬۝ ذقۙۚ‪۰‬۝ اِنك ان‬ ‫اب الَ ِم ْي ِ ۭ‬ ‫ِ‬ ‫ذ‬ ‫ع‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫هٖ‬ ‫س‬
‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ق‬ ‫و‬ ‫ف‬ ‫ا‬ ‫و‬‫ب‬ ‫ص‬ ‫م‬ ‫ث‬ ‫‪۴۷‬۝‬ ‫ۤۖ‬
‫م‬ ‫ي‬
‫ٰھ َذا َما ُك ْن ُت ْم بهٖ َتْ َ ُ‬
‫ت ْو َن ‪۵۰‬۝‬
‫‪4‬‬
‫ِ‬
‫ترجہم�‪ �:‬قزو�ماکد�رختانگ�ہاگ�رکاکاھجاوہگالیتیکٹھچلتاسیج�‪،‬پٹیںیمو�ہا�سرط�حوج�شاھکئےاگیجےسوھکلاتہو�اپانیوج�شاھکتاہے�‪،‬پڑک�و�اسے‬

‫‪ 1‬ص�‪ �۵‬ت‪۵�۸��۵‬‬
‫�اب َٔا ْهل َّ‬‫ن َ ُ َ َ َ ف َ شَ‬
‫الن ِار ‪ ،۲�۵�۸��۴‬مستدرک حامک �‪۸�۷�۷�۹‬‬ ‫‪ 2‬جامع �مذی ابواب صفۃ ج�� ب�ب ما جاء ِ ي� ِصفةِ َ ِ ِ‬
‫ت‬
‫‪ 3‬الصافات�‪ �۲‬ت‪۶�۸��۶‬‬
‫‪ 4‬الدخان�‪ �۳‬ت‪۵�۰��۴‬‬
 ‫�����‬

‫�ب‪،‬چھکا�ساکمز�ابڑ�ا�زبر�دستزع�تد�ا�ر�ٓا�دمی‬
‫�ا�و�ر گ�ردیتےوہئےےلاجئوا�سوکہجمنےکوچیب�ںچیبا�و�ر�انڈیلد�و�ا�سےکرسرپوھکلےتاپنیاکعذ�ا �‬
‫�‪،‬یہوہیزیچہےسجےکٓانےںیممتول�گکشرھکےتےھت۔‬ ‫ہےوت غ‬
‫� ن‬
‫کیسوک سل�ی�(� خزوم�ںیک ھدو�و�ن) �دیااجئےاگ�‪،‬یجےسا�رشا�د مرفایا‪:‬‬
‫َّ ْ ُ ُ ٗ ٓ َّ ْ َ‬ ‫َّ َ َ َ ٌ َ‬
‫ام ا ِّل ِ ْ‬ ‫ََْ َُ ْ َ ٰ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫ي ‪۳۶‬۝ ل َيكه اِل الا ِط ـ ُٔ ْو َ ۧ‬
‫ن ‪۳۷‬۝‬ ‫م ِغ ْس ِل ْ ٍ ۙ‬ ‫م ‪۳۵‬۝ ول طع‬ ‫فلي َس له ال َي ْوم ه ُهنا ِ‬
‫ح ْي ٌ ۙ‬
‫ترجہم‪ :‬لذہ�آا�جہناہی�ںا�ساککوئیای�رغموخ�ا�رہےا�و�رنہ خزوم�ںیک ھدو�و�نےکوس�ا�ا�سےکےئلوکئیاھکنا�‪،‬جےساطخکا�ر�و�ںےکوس�اکوئیںیہن‬
‫کاھتا�۔‬
‫�ایکاقم�مرپ مرفایا‪:‬‬
‫َّ َ َ ْ َ ٓ َ ْ َ ً َّ َ ْ ً َّ َ َ ً َ ُ َ َ َ َ‬
‫َ‬
‫‪2‬‬
‫اما ذا غ ّص ٍة ّوعذ ًاب ا ِل ـ ْ ًـيۤ ‪۱۳‬۝‬ ‫اِن لدينا انكل و ِ‬
‫جــي ۙ ‪۱۲‬۝ وطع‬
‫ترجہم‪ :‬ہام�ر�ےاپ�س(�ا�نےکےئل�)باھ�ر�یڑیبیا�ںںیہا�و�ربڑھکیتوہئیٓا�گا�و�رحقلںیمےنسنھپو�الااھکناا�و�رد�ر�دان�کذع�ا�ب۔‬
‫عیین مرجمو�ںوک�ایاستخلا�و�ربدمز�ہاھکناےلماگجےسو�ہلگنہنںیکسےگہکلبو�ہوج�ا�نےکقلحںیمسنھپرک�ر�ہاجئےاگ�‪،‬یہایاسکاھناہوگاجونہدنت�رسیت‬
‫خبےشاگا�و�رنہیہا�سےسوھب�کیہمتخوہگی ��‪،‬د�وسر�ےوظفل�ںںیم مرجمو�ںوکوکئیڈنھٹ�ارفحتشخبرشم�و�بایصتحشخب غرمو�بذغ�ارہبحا�ل‬
‫�اہنںیبیصنہنوہگی۔یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬ ‫َ ََ ً‬ ‫َ‬
‫ش ًۙ ّ َ‬ ‫َل يَ ُذ ْو ُق ْو َن ِف ْيَا َ ْب ًدا َّو َل َ َ‬
‫ح ْ ًي ّوغ ّساقاۙ ‪۲۵‬۝ َج َزا ًء ِّوفاقاۭ ‪۲۶‬۝ ا ِّنُ ْم ك ْنا ل َ ْي ُج ْو َن‬
‫اب ‪۲۴‬۝ اِل ِ‬
‫َ ُ ْ ُ ْ َ َ ْ َّ ْ َ ُ ْ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َّ َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ً َ َ َّ ٰ‬
‫‪3‬‬
‫ك اِل َعذ ً ۧ‬
‫اب ‪۳۰‬۝‬ ‫ش ٍء ا ْح َص ْي ٰنه ك ِٰت ًباۙ ‪۲۹‬۝ فذوقوا فلن ِنيد‬ ‫اب ‪۲۸‬۝ وك‬ ‫اب ‪۲۷‬۝ ّوكذ ُ ْبا ِب ٰي ِت َنا كِذ ً ۭ‬
‫ِحس ۙ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�س ےک اند�رکیس ڈنھٹ�ک ا�و�ریپےن ےکاقبلیسک زیچکامز�ہ و�ہ ہنںیھکچ ےگ �‪،‬کھچ ےلماگتوبسرگ�م اپنی ا�و� �ر خزوم�ںاک� ھدو�و�ن�(�ا�ن ےک‬
‫کرتوتو�ں ) کا رھبپو�ربدلہ�‪�،‬و�ہیسک اسح�بیکوتقع ہن رھکےت ےھت ا�و�رہام�ر�یٓایا�توک�انوہ�ں ےن ابللکالٹھج�دیاتاھ�ا�و� حرا�ل ہیاھتکہمہ ےن‬
‫یھت‪�،‬ا�بوھکچمز�ہ�‪،‬ہماہمت�ر�ےےئلذع�ا�بےکوس�اکیسزیچمںیرہگز�اضافہہنرکیںےگ�۔‬
‫ہرچزیگننگرکلھکرکیھ �‬

‫ٍةَيِلاَعۙ‪۰۰۱۰‬‬ ‫ٍةَّنَج‬ ‫ٌةَيِضاَرۙ‪ْ۰۰۹‬يِف‬ ‫ٌةَمِعاَّنۙ‪۰۰۸‬اَهِيْعَسِّل‬ ‫ٍذِٕىَمْوَّي‬ ‫ٌهْوُجُو‬

‫بتہ ےس رہچ�ے ا�س د�ن رت� توا�ز�ہ ا�و�ر (�ٓاسو�د�ہ اح�ل) ہونےگ�‪� ،‬اپینوکشش رپوخ�ش وہنےگ�‪،‬لبدن وبالا وتنج�ں ںیم وہنےگ‬

‫اَّل ُعَمْسَت اَهْيِف ًةَيِغاَلؕ‪۰۰۱۱‬اَهْيِف ٌنْيَع ٌةَيِراَجۘ‪۰۰۱۲‬اَهْيِف ٌرُرُس ٌةَعْوُفْرَّمۙ‪۰۰۱۳‬‬

‫جاہ�ںوکئی وہیب�د�ہ اب�ت ںیہنںینس ےگ �‪ ،‬جاہ�ں اتہب وہ�ا ہمشچ وہگا�(�ا�و�ر) �ا�س ںیم ا�ونےچ ا�ونےچ تخت وہنےگ‬

‫‪ 1‬احلاقۃ�‪ �۵‬ت‪۳�۷��۳‬‬
‫‪2‬املزمل�‪۱�۲�،۱�۳‬‬
‫‪ 3‬النبا�‪ �۴‬ت‪۳�۰��۲‬‬
 ‫�����‬

‫َّو ٌباَوْكَا ٌةَعْوُضْوَّمۙ‪َّ۰۰۱۴‬و ُقِراَمَن ٌةَفْوُفْصَمۙ‪َّ۰۰۱۵‬و ُّيِباَرَز ٌةَثْوُثْبَمؕ‪�( ۰۰۱۶‬الاغشہی�‪۸‬تا�‪)۱�۶‬‬

‫�ا�و�ر�ٓابوخ�ر�ے رکےھ وہئے (ہو�ں ےگ) �ا�و�راطق�ر ںیم ےگل وہئے ےیکت وہ�ں ےگ ا�و�ریلمخم دنسمیں یلیھپ ڑپ�ی وہ�ںیگ�۔‬
‫�وسر�ار�و�ہا�نولگو�ںاکہوگاجو�الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکاطاعتںیمزندگیزگ�ا�رتےرہےوہ�ںےگ�‪،‬جو�الہلےکرقم�رکر�د�ہوقح�قوفر�ائض‬
‫�د گ‬
‫�ا�د�اکرنےا�و�رعمتیصےسےنچبیکیعسرکتےرہےوہ�ںےگ�‪،‬جوناجائز� ندای�و�یافئد�و�ںا�و�رلذتو�ںےسانک�ر�ہشکرہےوہ�ںےگ�‪،‬جبو�ہاپےن‬
‫حقںیمہلصیفںینسےگوت�اپیناکمایبیرپا�نےکرہچ�و�ںرپ�امطانی�نا�و�رٓاسو�دگیےکٓاثا�رظاہرہو�ںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ُ ُ ْ ٌ َّ ْ َ ّ ُ ْ َ ٌ َ َ ٌ ّ ُ ْ َ ْ َ ٌ‬
‫‪1‬‬
‫ش ۚة ‪۳۹‬۝‬ ‫وجوه يم ِٕى ٍذ مس ِفر ۙة ‪۳۸‬۝ ضا ِحكة مستب ِ‬
‫ترجہم�‪:‬کھچرہچ�ےا�سر�و�زدمکرہےوہ�ںےگ�‪،‬ہاش�شاشب�شا�و�روخ�شورخ�موہ�ںےگ�۔‬
‫�الہلاعتلٰیکےمکحےساہنںیجتنںیمد�اخلرک�دیاجائےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫ْ َّ َ َ َ َ َ‬ ‫ُْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫َويد ِخل ُه ُم الَــنة ع ّرف َها ل ُه ْم ‪۶‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�را�نوکا�ستنجںیمد�اخلرک�ےاگسجےسو�ہا�نوکو�اقفرک�ااکچےہ�۔‬
‫یغتب‪،‬غچیل�‪،‬ہبات�نزنط�ومترخس�ا�و�رطنعوشتعینوغری�ہںیہنںینسےگ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫�وہا�ںو�ہوکئیوہیب�د�ہالک�م�‪،‬جوھ�ٹ�‪� ،‬‬
‫َ َ ْ َّ ٰ‬ ‫َ َ ُ‬
‫‪3‬‬
‫ل ي ْس َمع ْو َن ِف ْيا لغ ًوا اِل َسل ًما ۔۔۔ ‪۶۲‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬وہا�ںو�ہوکئیوہیب�د�ہاب�تہنںینسےگوجکھچیھبںینسےگکیھٹیہںینسےگ۔‬
‫ٌ‬ ‫َ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ َ ْ ً َّ َ ْ ٌ ْ َ َ َ َ ْ‬
‫‪4‬‬ ‫ْ‬
‫يتنازعون ِفيا كسا ل لغو ِفيا ول ت ‪۲۳‬۝‬
‫م‬ ‫ِي‬‫ث‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہایکد�وسر�ےےساج�مرش�ا�بکپلکپلرکلےرہےوہ�ںےگسجںیمہنای�و�ہوگئیوہگیہندبکر�د�ا� �ری�۔‬
‫ٰ‬ ‫َّ ً ٰ‬ ‫َ َ ْ َ َ َْ‬ ‫َ َ ُ‬
‫‪5‬‬
‫ل ي ْس َمع ْو َن ِف ْيا لغ ًوا ّول تث ْ ًِيۙ ‪۲۵‬۝ اِل ِق ْيل َسل ًما َسل ًماۙ ‪۲۶‬۝‬
‫ترجہم‪� :‬وہا�ںو�ہوکئیوہیب�د�ہالک�مایگان�ہیکاب�تہنںینسےگوجبا�تیھبوہگیکیھٹکیھٹوہگی�۔‬
‫جتنںیمفلتخمذ�ائہقیکرش�ابو�ں�‪،‬صا�فوشاف�فاپنی�‪�،‬د�و�د�ھا�و�رشدہ�وغری�ہےکےمشچر�و�ا�ںوہ�ںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫َْٰ ّ َ َ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َّ َّ ْ ُ َ ْ ُ َّ ُ ْ َ ‪۰‬۝ ْ َ ٓ َ ْ ٰ ٌ ِّ ْ َّ ۗ َ ْ ٰ‬
‫ي َط ْع ُم ٗ ۚه‪۰‬۝ َو َا ْ ٰن ٌر ِّ ْ‬ ‫ل يَ َت َغ َّ ْ‬ ‫م ّل َب ّ ْ‬ ‫ن‪۰‬۝ َوان ٌر ِ ْ‬ ‫ۚ‬ ‫ن ِفيا انر م ما ٍء غ ِ‬ ‫مثل الن ِة ال ِت و ِعد المتقو ۭ‬
‫م‬ ‫ٍ‬ ‫ي ٍ‬‫س‬
‫ِ‬ ‫ا‬
‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫م ك الث َم ٰرت َو َمغف َرة ّ‬‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‪۰‬۝‬
‫ً‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫م َ‬‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ي‪۰‬۝ ۚۥ َو َا ْ ٰن ٌر ّ‬
‫َ‬ ‫لشب ْ‬‫َ ْ َّ َّ ّ ٰ ّ‬
‫‪6‬‬
‫م‬
‫ِ ِ ‪۱۵‬۝‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ي‬ ‫ف‬
‫ِ‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ف‬
‫ۭ‬ ‫ص‬ ‫م‬ ‫ل‬
‫ٍ‬ ‫س‬ ‫ع‬ ‫خ ٍر لذ ٍة ِل ِ ِ‬

‫‪ 1‬عبس�‪۳�۸�،۳�۹‬‬
‫‪ 2‬حممد�‪۶‬‬
‫مر��‪۶�۲‬‬
‫‪ 3‬ی‬
‫‪ 4‬الطور�‪۲�۳‬‬
‫‪ 5‬الواقعۃ�‪۲�۵�،۲�۶‬‬
‫‪ 6‬حممد�‪۱�۵‬‬
 ‫�����‬

‫ترجہم�‪:‬پرہزیاگ�ر�و�ںےکےیلسجتنجاک عود�ہایکایگےہا�سیکاش�نوتہیےہہکا�سںیمرہنیںہہبرہیوہ�ںیگرھتن�ےوہئےاپنییک�‪،‬‬
‫نرہیںہہبرہیوہ�ںیگایےسد�و�د�ھیکسجےکزم�ےںیمذ�ر�ارف�قہنٓایاوہگا ��‪،‬اییسرش�ا�بیکوجےنیپو�الو�ںےکےیلذلیذوہگی ن�‪،‬رہیںہہب‬
‫�رہیوہ�ںیگاص�فافش�فدہشیک ��‪،‬ا�سںیما�نےکےیلرہرط�حےکلھپوہ�ںےگا�و�را�نےکر�بیکرط�فےسششخب۔‬
‫�ا�نےکانک�ر�و�ںرپھگےنلھپد�ا�رد�رخوت�ںےکاسئےںیمنجےکلھپےکھجوہئےوہ�ںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫ُ ُ َ ٌ‬
‫‪1‬‬
‫ق ُـط ْوف َها دا ِن َية ‪۲۳‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬جسےکولھپ�ںےکےھچگےکھجڑپ�رہےوہ�ںےگ�۔‬
‫یاموتوی�ںےکالحم�تںیمابلاخانو�ںرپجہگہگجدبزیخمیلمڑپک�و�ںےسزمینا�ونیچدنسم�و�ںیھچبوہ�ںیگاتکہو�ہاہج�ںاچہںیھٹیبرکالہلاعتلٰیکی‬
‫تای�ررک�د�ہاکر�ا�موترکیمیکوتمعن�ںاکناظ�ر�ہرککسںی�‪،‬سامےنرقیےنےسےنچوہئےفلتخمرش�ابو�ںےکرھب�ےوہئےاج�مرکےھوہ�ںےگنجںیہ‬
‫زیریمشوغری�ہےکاگئوویکت�ںیکاطق�ریںیگل‬
‫پیرک�و�ہذل�توسحم�سرکیںےگرگمدبمتسںیہنوہ�ںےگ�‪،‬سمدن�و�ںرپساہ�ر�ایلےنےکےئلرحیر�ا�و�ر�دب �‬
‫ہو�ںیگا�و�رجنےکےچینسیفناغیلےچےھچبوہ�ںےگ۔‬
‫َ َّ َ ن ُٔ َ َ ُ ْ نُ َ ْ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َٔ ْ َ َٔ َ ُ َ ّ ٌ ْ َ َّ َ َّ ْ َ َ‬
‫ال َّنة‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل ذات يو ٍم ِلص ِاب ِه‪:‬ال مش ِمر ِللجن ِة؟ ف ِإن ج‬ ‫حدث ِ ي� اسامة ب� ز ي ٍد‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول ِ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َ َ ّ ْ َ ْ َ ُ ٌ َ َ َ ْٔ َ ُٔ َ َ ْ َ َ ٌ تَ ْ تَ زُّ َ َ ْ ٌ َ ٌ َ نَ َ ٌ ُ َّ ٌ َ َ َ ٌ َ َ ٌ َ َ ٌ َ َ ْ َ ٌ‬
‫ل خطر لا‪ ِ ،‬يه ور ِب الكعب ِة نور يتلل‪ ،‬ور ي�انة ��‪ ،‬وقص م ِشيد‪ ،‬و�ر مط ِرد‪ ،‬وف ِاكة ك ِث ي�ة ن ِضيجة‪ ،‬وزوجة‬
‫َ َ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ ةٌ َ ُ َ ٌ َ َ ٌ ف َ َ َٔ َ ً ف َ ْ َ َ َ ضْ َ ف َ َ َ َ َ َ َّ َ ُ نَ ْ ُ ْ ُ َ‬
‫الش ِّم ُرون َلا‪،‬‬ ‫حسناء �ج ِ يل‪ ،‬وحلل ك ِث ي�ة ِ ي� مق ٍام ابدا‪ ِ ،‬ي� ح ب� ٍة ون� ٍة‪ ِ ،‬ي� د ٍار عا ِلي ٍة س ِليم ٍة ب ِ�ي ٍة قالوا‪� :‬ن‬
‫الل َق َال‪ُ :‬قوُلوا إ ْن َش َاء َّ ُ‬
‫الل‬
‫َ َّ‬
‫َ ي� َر ُسول ِ‬
‫ِ‬
‫�اسامہنبزید‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنایکد�ناپےناصاح�بےس مرفایاایکوکئیصخشتنجےئلیکرمکںیہنابندھات ��؟ا�سےئل‬
‫ےہ‪�،‬ر�بہبعکیکمسق�!�و�ہایکاتکمچوہ�اون�رےہا�و�رجسںیموخشوبد�ا�روھپ�لںیہوجوھج�مرہےںیہا�و�رجس‬
‫کہتنجیکلثمد�وسر�یوکئیزیچںیہن �‬
‫وخوص�ر�توخ�ش‬
‫مںیدنلب�وبالاحمال�تںیہا�و�رجسںیمیتہبوہئیرہنیںںیہ�‪،‬جسںیمویم�ہاج�تا�و�رےکپاکپئےایت�رعدم�ہلھپںیہا�و�رجسںیم ب‬
‫ےہ�‪،‬ا�و�رجسںیمتہبےسجو�ڑ�ےںیہا�و�رایاساقم�مےہاہج�ںہشیمہات�زگیاہب�رےہ�‪،‬جسںیمتر� توا�ز�ہدنلب�و�وبالاجہگےہا�و�رسج‬
‫�اخال�قز�وجہ �‬
‫مںیبڑ�اا�وناچا�و�روفحم�ظا�و�رر�وشنلحمےہ�‪،‬سبول�گوب�لاٹےھا�ےالہلےکرسو�لﷺ! ہمبسا�سےکوخ�اشہدنمہںیا�و�ر�ا�سےکےئلایت�ر�ی‬
‫کریںےگ�‪،‬فرمایا�ا�ناش�ئالہلوہک�۔‪2‬‬

‫اَلَفَا َنْوُرُظْنَي ىَلِا ِلِبِاْلا َفْيَك ْتَقِلُخ‪َ۰۰۱۷ٙ‬و ىَلِا ِءٓاَمَّسلا َفْيَك ْتَعِفُر‪۰۰۱۸ٙ‬‬
‫کای ہی ا�ونوٹ�ںوکںیہن دکیےتھہک و�ہسک رط�ح دیپ�ا ےیک ےئگ ںیہ�‪� ،‬ا�و�ر ٓاسام�نوکہکسک رط�ح ا�وناچایکایگہے�‪،‬‬

‫‪ 1‬احلاقۃ�‪۲�۳‬‬
‫َ ُ َ َ َّْ‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫النةِ �‪۴�۳�۳�۲‬‬ ‫الزھد�ب ِصفةِ ج‬
‫ب‬ ‫ا� ماجہ کتاب‬‫س� ب ن‬
 ‫�����‬

‫ْتَحِطُس‪�(۰۰۲۰ٙ‬الاغشہی�‪۱�۷‬تا�‪)۲�۰‬‬ ‫َو ىَلِا ِلاَبِجْلا َفْيَك ْتَبِصُن‪َ۰۰۱۹ٙ‬و ىَلِا ِضْرَاْلا َفْيَك‬

‫�ا�و�ر اہپ�ڑ�و�ںیک رط�فہکسک رط�ح اگ�ڑ�ھ دیےئ ےئگ ںیہ�ا�و�ر زمنییک رط�فہکسک رط�ح اھچبئییئگ ےہ�۔‬
‫کائان�ترپغو�ر�وتدبرکیدعو�ت‪:‬‬
‫وصای�تا�و�رافا�دیتوکہنںیےتھجمسسج‬
‫یہول�گایقمتا�و� حرای�تدعب�الوم�توکستمیلںیہنرکتے�‪،‬مرگکاییہالہلیکولخم�قا�ونٹیکتقلخ�‪،‬خ ص‬
‫پررحص�ائیزندگیاک حنااص�رہے�‪،‬کاییہوخ� بدوخ�دپدی�اہوایگہےای�ایکاخلقےناسےرحص�اکیا�نوصخصای�تےکاستھاہمت�ر�ےاتبع مرفا�نانبیاہے‬
‫وکاند�ا�و�راتس�ر�ے‬
‫�؟کاییہول�گرہسوےلیھپوہئےریغبسوتنو�ںو�الےدنلب�وبالآاسام�نرپغو�رںیہنرکتےجسےکےچیند�نوکوس�ر�جا�و�ر�ر�ا�ت چ‬
‫مچےتکںیہ�‪،‬کاییہٓاسام�نوخ� بدوخ�ددنلبوہایگہے�؟کای�ا�سےکےچینیکہیبسزیچیںوخ� بدوخ�دایکاظن�ماقئمرککےلچرہیںیہ�؟یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ َ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ ٓ َ َّ َ ۗ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َ َ ْ ٰ َ َ َ َّ ٰ ّ َ َ َ َ َ ْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫م ف ُر ْو ٍج ‪۶‬۝‬‫افلم ينظروااِل السما ِء فوقهم كيف بنينا وزينا وما لها ِ‬
‫ترجہم‪� :‬اچاھوتایکانوہ�ںےنیھبکاپےنا�وپر�ٓاسام�نیکرط�فںیہن کیداھ�؟کسرط�حمہےناسےانبیا�ا�و�ر�ٓا�ر�اسہتایک�ا�و�ر�ا�سںیمںیہکوکئیرخہن‬
‫ہنںیےہ�۔‬
‫وہگےئ�؟ا�و�رکاییہومہ�ا�رزمنی‬
‫�‬ ‫دعمای�تےسرھب�ےاہپ�ڑزمنیںیمےسیکاقئم‬ ‫�ٓاکنںیھوھک�لرک�دکیوھہیرنگربنگےکرس�بفلک ٹ‬
‫وچوی�ںو�الے ن‬
‫خت م‪،‬وی�ہ‬
‫جو�اناس�نےکےئلرف�شےہجسںیمےھٹیماپنیےکےمشچا�و�رکونئںیںیہجسےساناس�نےکےئلفلتخماجان�س نوابتا�ت�‪،‬پلھد�ا�ر�د�ر �‬
‫جا�تا�و�رجانو�ر�و�ںےکےئلاچ�ر�ہدیپ�اہوتاےہ�‪،‬کای�زمنیوخ�دوخب�دومہ�ا�روہیئگےہا�و�ر�انو�ا�عواقاس�میکزیچیںدیپ�ارکرہیےہ�؟�اگرغو�ر�وفرککر�وتویہ‬
‫سبزیچیںاق�د�رطمقلیکتمکحرپشاہدہںی�‪،‬ضد�وہٹدھرمیوکبالائےاط�قرکھرکسوچوجودق�رتو�ںا�و کح�روتم�ںو�الا�ر�بٓاسام�ن �وزمنیا�و�ر�ا�ن‬
‫کےد�رمای�نوجکھچےہوکہبرتیناند�ا�زےسقیلخترککےایکرقم�ر�ہاظن�مےکتحتالچکساتےہوت�ا�سےکمکحےسایقمتویک�ںںیہنٓاکسیت�؟جس‬
‫نےہیمیظعالاش�ناکئان�تا�و�ر�ا�ساکاظن�مانبیاہےو�ہاسےانفکر�دیےنےکدعب�د�وسر�یدنایےئنوق�اننیےکتحتوجو�دمںیویک�ںںیہنالکسات�؟جس‬
‫کسات�؟ا�و� �ر نزد�ہرککےاعام�لیکزج�ا�وسز�اےکےئلمنہجوجتنویک�ں‬
‫یسکومننےےکقیلختایک�و�ہاسےد�وبا�ر�ہدیپ�اویک�ںںیہنرک �‬
‫نےاناس�نوکہپیلاب�رغبری‬
‫ہنںیقیلخترککسات�۔‬

‫ٍرِطْيَۜصُمِبۙ‪۰۰۲۲‬‬ ‫ْمِهْيَلَع‬ ‫ٌرِّكَذُمؕ‪َ۰۰۲۱‬تْسَل‬ ‫َتْنَا‬ ‫ۤاَمَّنِا‬ ‫ْرِّكَذَف۫ؕ‪١‬‬

‫پسٓا�پتحیصنرک�دیارکیں (کوینہک) �ٓا�پ رص�فتحیصنرکنے و�الے ںیہ�‪ٓ� ،‬ا�پھچک ا�ن رپ د�ر�وغہںیہن ںیہ�‪،‬‬

‫َرَبْكَاْلاؕ‪۰۰۲۴‬‬ ‫َباَذَعْلا‬ ‫ُهّٰللا‬ ‫َرَفَكۙ‪ُ۰۰۲۳‬هُبِّذَعُيَف‬ ‫َو‬ ‫ىّٰلَوَت‬ ‫ْنَم‬ ‫اَّلِا‬

‫ہا�ں ! جو صخش گر�ور�د�انی رک�ے ا�و�ر رفک رک�ے اسے الہل تہب ڑب�ا ذع�ا�ب د�ے اگ�‪،‬‬

‫‪ 1‬ق�‪۶‬‬
 ‫�����‬

‫َّنِاۤاَنْيَلِاْمُهَباَيِاۙ‪َّ۰۰۲۵‬مُثَّنِااَنْيَلَعْمُهَباَسِح‪�(۰۰۲۶‬الاغشہی�‪۲�۱‬تا�‪)۲�۶‬‬
‫یبکشامہ�ر�یرط�فا�ناکولٹانےہا�و�رکشیبامہ�ر�ےذمہےہا�نےساسح�بانیل�۔‬
‫�اچاھتو�ا�ےیبنﷺ�!�اگریہول�گاچ�ر�و�ںرط�فالہلیکرھکب�یوہئیاشننوی�ںوکہنںیدکیےتھا�و�رہٹدھرمیےسا�سیکدق�رتو�ںوکستمیلںیہن‬
‫کرتےوت�ٓا�پرکفمدننہوہ�ں�‪ٓ�،‬ا�پاکاک�موعظوصنتحیا�و�ر�و�اضحوط�رپرہبنتمرک�دیانہے�‪ٓ�،‬ا�پوک�ا�نرپ�د�ا�ر�وغہانبکرسمطلںیہنایکگایکہیسک‬
‫کو�زبر�دسیتاسال�مںیمد�اخلرکیں�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ َ ٓ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ َّ ‪۰‬۝ َ َ ّ ْ ُ ْ ٰ َ ْ ّ َ‬
‫ْ‬
‫‪1‬‬
‫م ياف َو ِع ْي ِ ۧد ‪۴۵‬۝‬ ‫يم ِببا ٍ ۣر فذكِر ِبلقرا ِن‬ ‫۔۔۔ وما انت عل ِ‬
‫ربجًابا�تونم�اناہنںیےہ�‪،‬بسمتا�سرق�ٓا�نےکذ�ریہعےسرہ�ا�سصخشوکصنتحیرک�د�وجومری�یہیبنتےسڈ�ر�ے�۔‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رمتاہ�ر� کاا�ما�نےس �‬
‫جوشصخالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکاطاعتےسہنموم�ڑکرکرفکا�ر�ویہاتخای�رکر�ےاگتو�الہلاسےتخسا�و�ر�د�ائیمذع�ا�بد�ےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫َ ٰ ْ َ َّ َ َ َ َ ٰ ّ‬ ‫َ َ َّ َ َ ٰ ّ‬
‫‪2‬‬
‫فل َصدق َول َصلۙ ‪۳۱‬۝ ولكِن كذب وتلۙ ‪۳۲‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬مرگ�ا�سےنہنچسامنا�ا�و�رنہامن�زڑپھیہکلبالٹھجیا�ا�و�رپٹلایگ�۔‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َع ْن َٔا� َخا ِل ٍد‪َ ،‬ق َال‪َ :‬م َّر َٔا ُبو ُٔا َم َام َة ْال َب ِاه ِ ُّل َع َل َخا ِل ِد ْ ن� َ ز� َيد ْ ن� ُم َعاو َية ف َس َٔا َ ُل َع ْن َٔال َ ي ن� َ ِ َ َ َ ْ ُ‬
‫َ‬
‫الل‬
‫ول ِ‬ ‫ك ٍة ِس َعا ِمن َرس ِ‬ ‫ِ‬ ‫بِ يِ بِ ِ‬ ‫ي‬ ‫ِب ي‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ُ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ ُ ُّ ُ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َّ َّ َ ْ ش َ َ‬ ‫َ‬
‫� َد َعل‬ ‫النة ِإل من‬‫الل صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬يقول‪ :‬كك يدخل ج‬ ‫صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬فقال‪ِ :‬سعت رسول ِ‬
‫َ َٔ‬ ‫َّ ش َ ْ‬
‫� َاد ال َب ِع ي ِ� َعل ا ْه ِ ِل‬ ‫الل ِ‬
‫ِ‬
‫عیلنباخلدہکےتںیہ�ایکرمتہبابو�امامہ‪ t‬کاذگ�رخالدنبزییدرپوہ�اوتا�سےنا�نےسوپچاھہکوکئیرن�ماب�توجٓا�پےنیبنرکیمﷺ‬
‫سےینسوہ ��؟انوہ�ںےن مرفایاہکںیمےنیبنرکیمﷺوکہی مرفاتےوہئےانسہےای�درکوھ! تمںیمےسرہصخشتنجںیمد�اخلوہگاسو�ائے‬
‫�ا�سٓا�دمیےکوجالہلیکاطاعتےسا�سرط�حدب�کرکلکناجئےےسیجا�ونٹاپےناملکےکاسمےندب�کاجتاےہ�۔‪3‬‬
‫جوشصخایام�نالنےےس گر�ور�د�انیرک�ےا�و�ررفککیر�ا�ہاتخای�رکر�ےالہلاعتلٰی�اسےمنہجاک�د�ائیمذع�ا�بد�ےاگ�‪،‬بالآخرامت�مالخئقوک�ر�و�زحمرش‬
‫ےہ‪�،‬ا�و�رًانیقیہما�نےسذ�ر�ہذ�ر�ہاکحاس�بںیلےگ�۔‬ ‫ہام�ر�ےد�ربا�رمںیشیپوہناہی �‬
‫َّ‬
‫بضعامن�ز�و�ںںیمہیدعا الل ُه َّم َح ِاس ْب ِ ن ي� ِح َس ً با� َي ِس ي ً�ا پڑھانرسو�لالہلﷺےساثبتےہ۔‬
‫ثعام�ن‪ t‬بنامثع�ناک�ایام�نالنا‪:‬‬
‫م ْ ن� َعامر ْ ن� َ خْم ُزوم‪ .‬واكن امس ش�س ُع ثْ� َمان ن‬ ‫شَ َّ ُ ْ نُ ُ ثْ َ َ ْ ن شَّ‬
‫ال� يد ْ ن� َ‬
‫مس ش�سا لوضاءته فغلب‬
‫ي‬ ‫ا‬ ‫وإ�‬ ‫ٍ‬ ‫ب‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ّ‬
‫ِي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ر‬‫َ‬ ‫ه‬ ‫�اس ب� ع�مان ب ِ� ِ ِ‬
‫ب‬ ‫ِ‬
‫عىل امسه‬
‫‪ 1‬ق�‪۴�۵‬‬
‫‪ 2‬القیامۃ �‪۳�۱�،۳�۲‬‬
‫‪ 3‬مستدرک حامک ‪،۱�۸��۴‬مسندامحد�‪۲�۲�۲�۲�۶‬‬
 ‫�����‬

‫شام�سنبامثع�ننبالرشیدبنرہمینباعمربنزخم�و�م�‪،‬شام�س‪t‬کانا�مامثع�ناھتصر�فا�نیکافصئیا�و�رخوبوص�رتییکوجہےسا�ساکنا�مامش�س‬
‫�رکھدیاگای�ا�سبقلےناتینرہش�تاپئیہکول�گاصلان�موھب�لےئگ�۔‬
‫یہنپچبںیمیہمیتیوہئےوت�ا�نیکو�الد�ہہیفصتنبریبہعےنا�نیکرپ�و�ر�شیک�‪،‬شام�سابیھانسیسیبرب�سےکےھتبج حرتماعلمﷺ‬
‫نے دعو�تقحاک�ٓاغا�زفرمایا�‪�،‬الہلاعتلٰی نےامش�س ‪t‬کوحنس وص�ر�ت ےکاستھنسح ریس�ت ےسیھب ون�ا�ز�اتاھ�ا�ن ےکاک�ن وجنیہ دعو�ت‬
‫توحدیسےٓاشانہوئےانوہ�ںےنریغبکیساتملےکا�سدعو�ترپبلکیاہک�‪،‬ما�ںیھباہنیتکینتخباختو�نںیھتو�ہیھباپےنےٹیبےکاستھ‬
‫عنتماسال�مےسرہب�ہای�ب ئگوہںی�‪،‬یہڑب�اپر�ٓاشو�بزمانہاھت�ا�و�ر�دعو�تقحوبق�لرکناگر�د�ا�بالبمںیےنسنھپےکرتم�ا�د�فاھت�‪،‬مرشکنیرقیش‬
‫کوکیساملسم�ناکچنی ےس اھٹیبگو�ا�ر�اہنںی اھتجو�ں وج�ں دعو�ت اسال�میتلیھپ اج�رہییھت ا�نیکٓاتش بضغ ا�و�رتزیہوتی اجتییھت �‪�،‬ا�ن ےک‬
‫� سدتملظ ےسہیفص ‪ r‬بتن ریبہع ا�و�رشام�س ‪t‬بیھوفحم�ظ ہن رہے�‪،‬‬
‫ف‬ ‫َ ٔ‬
‫واكن ش�س ِ َّم ْن هاجر ِإل ارض احلبشة ِ ي� اهلجرة الثانية‬
‫چاننہچافک�رمہکےکملظوسمتےسوبجم�رہوکرامش�س‪� t‬اپینو�الد�ہےکرمہ�ا�ہد�وسر�یرجہ�تہشبحںیمہشبحےلچےئگ�۔‬
‫�ا�و�رکیئاس�لوہا�ںمیقمر�ہرکغریبالوطینیکںیتبیصمےتلیھجرہےا�و�رہرج�تدمیہنونم�ر�ہےسھچکےلہپہکمرکممہو�اپسٓاگےئ�‪،‬یلنکہکمرکممہںیما�ن‬
‫رکگےئ‪�،‬ا�سرط�ح‬
‫کو�و�اپسٓائےھچکزیا�د�ہد�نںیہنزگ�ر�ےےھتہکرجہ�تدمیہنونم�ر�ہاک�اعال�نوہگایچاننہچو�ہو�الد�ہےکرمہ�ا�ہدمیہنونم�ر�ہرجہ�ت �‬
‫�اہنںیذ�و�اہلرجتنی(�د�وہرجتںیرکنےو�الے�)کاشر�فاحصلوہگای�۔‬
‫َ‬ ‫اس ْب نُ� ُع ثْ� َم َان إ َل ْ َ‬ ‫َ َّلا َه َاج َر شَ َّ‬
‫اس ْب نُ�‬‫ال َس ِ ّيب َق َال‪ْ َ :‬ل َ ي زَ� ْل ش َّ� ُ‬ ‫ال ِد َين ِة نَ زَ� َل َع َل ُم َب شِّ� ْب ن� َع ْب ِد ْ ُ‬
‫ال ْن ِذر َس ِع ِيد ْب ن� ْ ُ‬
‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ْ َ ُ َ شّ ْ ن َ ْ ْ ُ ْ َ تَّ ُ َ ُٔ ُ َ َ ٓ خَ َ ُ ُ َّ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫نَ َ‬ ‫ُ ثْ َ َ ْ شَّ‬
‫الل صل‬ ‫� ب ِ� عب ِد الن ِذ ِر ح� ق ِتل ِب�ح ٍد‪ ،‬قال‪ :‬ا� رسول ِ‬ ‫ال� ِيد �ِزال ِبب ِ ن ي� معرو ب ن� عو ٍف ِعند مب ِ ِ‬ ‫ع�مان ب ِ ن� ِ‬
‫َ َ َ َٔ‬ ‫ْ َ‬
‫اس ْب ِ ن� ُع ث� َمان َو َح ْنظ ةل ْب ِ ن� ا ِب ي� َع ِام ٍر‬ ‫�‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َب ْ ي نَ� شَ َّ‬
‫َّ ُ‬
‫ِ‬
‫زو�ہ‬ ‫شام�س‪t‬کومدیہنونم�ر�ہںیمرشبم‪t‬بندبع�املذن�ر�اناص�ر�یےناپانہمام�نانبیا�ا�و�رعسدیبنبیسمےتہکںیہشام�سنبامثع�ننبرشیدغ �‬
‫رشبمبندبع�املذن�رکےاپ�سمیقمرہے�‪،‬ہرج�تےکدنچما�ہدعبسر�و�رعالمﷺےناہمجرین‬ ‫غ‬ ‫�احدمںیدیہشہونےکتینبرمع�وبنوع�فںیم‬
‫�‬
‫رفائیوتشام�س‪t‬کو س�یلاملالئہکہلظنح‪t‬بنابیاعمر�اناص�ر�یاک�اسالمیاھبئیانبیا�۔‪1‬‬ ‫�ا�و�ر�اناص�رکےامبنیوم�اخا�ۃاقئم م‬
‫َٔ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ال َ ي ْ� ِم ِب َب َ‬
‫الل َص َّل َّ ُ‬ ‫شَ َ شَ َّ ُ ْ نُ ُ ثْ َ َ َ ْ ً َ ُٔ ُ ً َ َ َ َ ُ ُ َّ‬
‫ص ِه َي ِ� ًينا َوال ِش َ�اال ِإال َراى‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫�د �اس ب� ع�مان بدرا واحدا وكن رسول‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ تَ َّ َ َ ْ ُ َ ُ َ تَّ ُ َ فَ ُ َ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل ف�س ِبنف ِس ِه دونه ح� ق ِتل‪ِ �،‬مل‬ ‫ول ِ‬ ‫س‬ ‫� َر ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ش‬ ‫َ‬
‫غ‬ ‫�‬‫شَ َّ� ًاسا � ذ ِلك ال َو ْج ِه َيذ ُّب ب َس ْي ِف ِه َح تَّ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ ٌ فَ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ ٌ َ ُٔ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُٔ ُّ َ َ َ َ ْ نُ َ ّ َ ْ ُ ُ َ َ‬
‫ع يدخل عل‬ ‫ِإل ال ِدين ِة و ِب ِه رمق‪ِ � ،‬مل ِإل ال ِدين ِة و ِب ِه رمق فاد ِخل عل عا ِئشة ‪،‬فقالت ام سلة‪ :‬با� ِ ي‬
‫َ ًَ‬ ‫َ َ َ‬ ‫�م َل إ َل ْ َ�ا فَ َ� َ‬ ‫َ ُٔ َ َ فَ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ‬ ‫َْ ََ َ ُ‬
‫ات ِع ْن َد َه َاوق ْد َمكث َي ْو ًما َول ْي ةل‬ ‫الل عل ْي ِه َو َس َل‪:‬امحلوا ِإل ا ِ ّم َس َلة ‪ ِ ِ ُ .‬ي‬ ‫الل صل‬ ‫ول ِ‬ ‫غ ي ِ�ي؟فقال َرس ِ‬
‫الل َص َّل َّ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َٔ‬ ‫ً َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ُ َ ْ َ ُ ْ َ ْ ً َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َّ ُ ْ نُ َٔ‬
‫الل‬ ‫ا� ا ْر َب ٍع َوثال ِث ي نَ� َس َنة‪َ .‬ول ْي َس ُل َع ِق ٌب ‪،‬فا َم َر َر ُسول ِ‬ ‫ول ِكنه ل يذق شيئا‪،‬كن يوم ق ِتل‪ .‬ر ِحه الل‪ .‬ب‬
‫ا� سعد�‪۱�۸�۵‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
 ‫�����‬
‫َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ ُ َ َّ َ ُٔ ُ َ ُ ْ َ ُ ُ َ َ َ َ ُ َ ف َ َّ ت َ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ٌ َ َ َ َ ُ ُ َّ َّ‬
‫الل َصل‬
‫علي ِه وسل ان ي�د ِإل اح ٍد فيدفن هناك كا هو ِ ي� ِثي ِاب ِه ال ِ ي� مات ِف ي�ا وليس ل ع ِقب ‪،‬وكن رسول ِ‬
‫َْ َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ُ َ َ َ ْ ُ شَ َّ‬
‫ال َّنة‬
‫اس ْب ِ ن� ُع ث� َمان ش ِب ي ً�ا ِإال ج‬
‫الل علي ِه وس َل يقول‪ :‬ما وجدت ِل�م ِ‬
‫زو�ہدب�رمںیا�نےکد�وقحیقیاممو�ںہبتعنبریبہعا�و�ریشہبنبریبہعاخملفوفص�ںںیمےھت‬ ‫زو�ہاحدمںیرشیکوہئے�‪،‬غ �‬ ‫زو�ہدب�ر�ا�و�رغ �‬
‫شام�س‪t‬غ �‬
‫زو�ہاحدمںیبجایکاتافقییطلغےساملسمنو�ں‬
‫یلنکامش�س‪t‬کےزن�دیکر�ا�ہقحںیمدیون�یرشےتانتےوکئیتقیقحںیہنرھکےتےھت�‪،‬غ �‬
‫دنچا�ن اثن�ر�ر�ہ ےئگ ےھت�ا�ن اج�ن اثن�ر�و�ں ںیم امش�س ‪t‬بیھ ےھت ا�و�ر�و�ہ رسو�ل‬
‫مںیاتناش�رھپلیایگ�ا�و�رسدی�الاممﷺ ےکرقیب رص�ف ج‬
‫�الہلﷺےکد�ائںیابئںیٓاگےےھچیپا�و�ر�ا�نیکولت�ا�ربر�قےباما�ںنب کرکاف�رپرگر�رہییھت�‪�،‬رسو�لالہلﷺسجرط�فرظن�اٹاھکر�دکیےتھ‬
‫ماپاتے‪�،‬انوہ�ںےناپےنٓا�پوک�رسو�لالہلﷺیکڈھا�لانبلایتاھ�ا� کو�راف�رکےرہ�و�ا�رکوبڑ�ھ‬
‫شام�س‪t‬کو�اپینولت�ا�رکےاستھافک�رسےربن�ٓا�ز �‬
‫کر�اپےنمسجرپلےرہےےھتیاہ�ںکتہک خزوم�ںےسوچ�رچو�رہوکرگرپڑ�ے�‪،‬لڑ�ائیمتخوہئیا�و�رہشدی�و�ںا� �و مخزوی�ںیکالت�سرش�و�عوہئی‬
‫توشام�س‪� t‬ا�ساحلتںیمےلمہکسجاککوئیہصحرخوم�ںےساخلیہناھتیلنکابیھاسنسلچرہییھت�‪�،‬اہنںیدمیہنونم�ر�ہںیما�مالومنمنی‬
‫عائہش‪ r‬کےاپ�ساچنہپ�دیاگای�‪�،‬ا�مہملس‪ r‬نےاہککہریم�ےاچچ�ز�ا�دباھئیریم�ےوس�اکیسا�و�رکےاپ�ساچنہپئےاجئںی�؟�رسو�لالہلﷺ‬
‫نے مرفایا�اہنںیا�مہملسزخم�ومہی‪ r‬کےرھگلےاجئو�‪�،‬اہنںیوہا�ںےلاجیاگای�‪�،‬ا�مہملس‪ r‬نےا�نیکامیت�ر�د�ا�ر�ییکنکیلامش�س‪t‬حالتالع�ج‬
‫ماعلہجا�و�ریتام�ر�د�ا�ر�ییکدحسےزگ�رچےکےھت�‪،‬صر�فایکر�ا�تا�و�ر�ایکد�ن نزد�ہرہےا�سد�و�ر�ا�نںیمہنھچکاھکیانہایپ�ا�سےکدعب�اپیناج�ن‬
‫رپسدکر� �دی�‪�،‬ا�سوقتا�نیکرمعچوتنسیرب�سیھت�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنمکح مرفایاکہا�نیکتیمدیم�ا�ناحدمںیالئیاجئے‬
‫جا�نٓافریںےک �‬
‫چاننہچا�نیکتیماحدمںیالئییئگا�و�رجنوخ�نٓالو�دکڑپ�و�ںںیمانوہ�ںےناہش�د�تاپئییھتانیہںیما�سدیہش�ر�ا�ہقحوکغبریغلساحدکےجنگ‬
‫شدہ�ا�ںںیمرپسخا�کرک�دیاگای�‪�،‬ا�نیکلسنںیہنیلچ�‪،‬سدی�الاممﷺزغ�و�ہاحدکا�ذکرکرتےوقت مرفایارکتےےھتمںیامش�س‪t‬کےےیل‬
‫جتنےکوس�اکوئیہبشتںیہناپتا�۔‪1‬‬

‫ماضمنیوس�ر� ٔ�ہاتلنی‪:‬‬
‫�اناس�نیکرکتیمےکفلتخمولہپہںیا�سوس�ر�تںیملیلجالدق�ر�ابنای�ءکےاقمما�تیکمسقاھککرایکولہپبای�ن مرفایاکہمہےناناس�نوکہبرتین‬
‫وخوص�رتیامسجنیا�و�راظہر�یلکشےکاتعاب�رسےےہاسیرط�حیلقعو�ر� حوانیامکلا�ت‬
‫�ا�و�رعمدت�لرطیقرپختقیلایکہے�‪،‬جسرط�حاناس�نیکہی ب‬
‫کےاتعاب�رسےیھبےہ�‪�،‬الہلابت�ر�کوتاعلٰینےاناسنیرطف�توکینیکوبد�یاکشوع�ر�الاہ�مایک�ا�و�رریخ�وشرےکاتمای�زکیالصحتییشخب�‪�،‬ا�بالصحتی‬
‫دعب�ارکوئیاناس�نانشرک�اپناک�ر�اسہتاتخای�رکرتاہےوترھپ�اسےوچین�ںےسیھبےچینرگ�ا�دیاجاتاہے�‪،‬حوی�انیا�و ش�روہ�انیزندگی‬
‫�ا�و�رعلمےکاتخای�رےک گ‬
‫راہے ا�و�رقناص�ناکسو�د�اکرتاہے ا�و�راگر اناس�ن ایام�نوعلم اصلحیک ر�ا�ہ‬
‫کو اپان دصقمایح�ت انبرک�و�ہویح�انو�ں ےسیھب زیا�د�ہ ویتسپ�ں ںیم اجگ ت‬
‫کو�اپانقمدصحای�تانبلےوتیہا�سیکڑب�یاکمایبیےہ ��‪،‬و�ہالہلوجپانیےکایکریقحقرط�ےےسایاسخوبوص�ر�تاناس�ندیپ�اکرکساتہےو�ہا�سےک‬

‫ا� سعد�‪۱�۸�۵‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
 ‫�����‬

‫مرنےےکدعببیھا�سوک�د�وبا�ر�ہدیپ�اکرکساتہے�‪�،‬ویےسیھبد�وبا�ر�ہدیپ�اکرناا�و�راسح�بوجز�ا�ا�سےکاحکما�و�رعا�د�لوہنےاکتاقضاہے�۔‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجےبحدرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ�۔‬

‫َنْيِنْيِسۙ‪َ۰۰۲‬و اَذٰه ِدَلَبْلا ِنْيِمَاْلاۙ ‪ْ۰۰۳‬دَقَل اَنْقَلَخ‬

‫ن‬
‫َو ِنْيِّتلا َو ِنْوُتْيَّزلاۙ‪َ۰۰۱‬و ِرْوُط‬
‫س� ن‬
‫قمس ےہ اجنری یک ا�و�ر زیوت�ن یک ا�و�ر وط�ر ی��ی� یک ا�و�ر ا�س امن و�الے رہش یک�‪ ،‬قیًانی ہم ےن اناس�نوک‬

‫َناَسْنِاْلاْۤيِفِنَسْحَاٍمْيِوْقَت‪�(۰۰۴ٞ‬اتلنی�‪۱‬تا�‪)۴‬‬
‫ہبرتینوص�ر�تںیمدیپ�اایک�۔‬
‫ےہ‪�،‬ا�ناکقموص�دیہ توہاہےہکسجاب�ترپقمس‬
‫�الہلاعتلٰینےیئکوس�رتو�ںںیمفلتخمزیچ�و�ںیکںیمسقاھکئیںیہ�‪�،‬ا�نومسق�ںیکایکاخ�صونعتی �‬
‫کاھئییئگےہا�سرپ�‪�،‬ا�نزیچ�و�ںوکنجیکمسقاھکئییئگےہوطب�رشاہ�د�تشیپایکجائے�‪،‬عا�مومسق�ںیکرط�حا�نںیمسجزیچکیمسقاھکئییئگ‬
‫کرتی‪�،‬ا�سوس�ر� ٔہمںیاچ�رشاہ�دتںیشیپیکیئگںیہ�ا�و�ریہاچ�ر�و�ںاہش�دتںییہزج�اکےایےسو�اقاع�تیکرط�فاشا�ر�ہ‬
‫ہےا�نیکمیظعتوصقم�دہنںیوہ�ا �‬
‫کر�رہیںیہوج�ا�سدنایمںیشیپٓائےںیہاتکہول�گا�سرپغو�ر�وفرککریںہکالہلر�باکئان�تدنب�و�ںےکاعام�لےسےبربخہنںیےہہکلبدع�ل‬
‫ےہ‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫�و�اناص�فےکاستھولگو�ںوکبدلہدیات �‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ْ َُ ْ ُ ْ ْ َ َ ْ‬
‫‪1‬‬
‫تك ُم ْو َ ۚ‬
‫ن ‪۳۶‬۝‬ ‫ك۪‪۰‬۝ ك ْيف ْ‬
‫ي ‪۳۵‬۝ َما ل ْ‬‫ي كل ُم ْج ِر ِم ْ َ ۭ‬ ‫افنجعل المس ِل ِم‬
‫ترجہم‪ :‬کایہم مرفانرب�د�ا�ر�و�ںاکحا�ل مرجمو�ںاکاسرکدیں�؟تمولگو�ںوکایکوہگایےہمتےسیکمکحاگلتےوہ�؟�۔‬
‫َك ْي َف َت ْك ُف ُر ْو َن بهلل ِ َو ُك ْن ُت ْم َا ْم َو ًات َف َا ْح َي ُ ْ‬
‫اك ۔۔۔ ‪۲۸‬۝‬
‫‪2‬‬
‫ِ‬
‫وکزندگیاطعکی۔‬
‫ترجہم�‪:‬تمالہلےکاستھرفککا�ر�ویہےسیکاتخای�رکرتے حوہالانہکمتےباج�نےھتا�سےنمت �‬
‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ٌّ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ‬
‫‪3‬‬
‫الس ٰم ٰو ِت َوال ْر ِض ۔۔۔ ‪۱۰‬۝‬ ‫ت ُر ُسل ُه ْم ا ِف هللاِ شك فا ِط ِر‬
‫ال ْ‬‫ق‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�نےکرسولو�ںےناہککای�الہلےکاب�ر�ےںیمکشےہوج�ٓاسامنو�ںا�و� �رزمنیاکاخلقےہ�؟�۔‬
‫یاہ�ںوجشاہ�دتںیشیپیکیئگںیہو�ہزج�اکےایکایےسولہپکیرط�فاشا�ر�ہرک�رہیںیہسجےسًانمض�رسو�لالہلﷺکیرسالتیھباثبتوہ‬
‫�رہیےہ�‪،‬کوینہکہیاب�تاپینہگجرپطےےہہکیبنرکیمﷺیکتثعبزج�اکےاہمرتینو�اقاع�تںیمےسےہ�‪،‬ییہوجہےسہکرق�ٓا�ندیجممںی‬
‫رضو�ر�یےہ�‪،‬چاننہچا�سےن‬
‫�اکرثجہگوبن�تےکاثاب�ترپیو�ںدللیاقئمیکیئگےہہکایاسہونا�الہلاعتلٰیکیرحتما�و� عرد�لےکوہظ�رکےےئل �‬
‫کیسوق�مرپنیبیکتثعبےسےلہپذع�ا�بان�ز�لںیہنایک�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬

‫‪ 1‬القمل �‪۳�۵�،۳�۶‬‬
‫‪ 2‬البقرۃ�‪۲�۸‬‬
‫اہ��‪۱�۰‬‬
‫‪ 3‬با� ی‬
 ‫�����‬
‫ْ ُ ٓ َّ‬ ‫َُ‬ ‫َ َ َ َ َ ّ ُ َ ُ ْ َ ْ ُ ٰ َ ٰ ّ َ ْ َ َ ْ ٓ ُ ّ َ َ ُ ْ ً َّ ْ ُ ْ َ َ ْ ٰ‬
‫ي ْم ا ٰي ِت َناۚ‪۰‬۝ َو َما ك ّنا ُم ْه ِلـ ِـك الق ٰرى اِل‬
‫وما كن ربك مه ِلك القرى ح يبعث ِف ا ِمها رسول يتلوا عل ِ‬
‫َُْ ٰ‬
‫‪1‬‬
‫َواهل َها ظ ِل ُم ْو َن ‪۵۹‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رریت�ار�بویتسب�ںوکالہ�کرکنےو�الاہناھتبجکتہکا�نےکرمکزںیمایکرسو�لہنجیھبدیاتوجا�نوکامہ�ر�یٓایا�تانستاا�و�رمہویتسب�ں‬
‫کوالہ�کرکنےو�الےہنےھتبجکتہکا�نےکرہےنو�الےاظلمہنوہاجتے�۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٰ َ َ ْ َّ ْ َ ُ ْ َّ ّ ُ َ ُ ْ َ ْ ُ ٰ ُ ْ َّ َ ْ ُ َ ٰ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ذلِك ان ل يكن ربك مه ِلك القري ِبظل ٍم واهلها غ ِفلون ‪۱۳۱‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬متاہ�ر�ار�بویتسب�ںوکملظےکاستھابت�ہرکنےو�الاہناھتہکبجا�نےکابشدن�ےتقیقحےسان�و�اقفوہ�ں۔‬
‫ُ َ ُْ َ‬ ‫َُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ۗ‬ ‫َ ُ ّ َُ َ ٌ‬
‫‪3‬‬ ‫ل‪۰‬۝ َف ِا َذا َجا َء َر ُس ْول ُھ ْم ُق ِ َ‬
‫ض َب ْين ْم ِبل ِق ْس ِط َوھ ْم ل يظل ُم ْو َن ‪۴۷‬۝‬ ‫ِك ا ّم ٍة ّر ُس ْو ۚ‬
‫ول ِ‬
‫ہرمتےکےیلایکرسو�لےہ�‪،‬پرھبجیسکامتےکاپ�سا�ساکرسو�لٓاجاتاےہوتا�ساکہلصیفوپ�ر�ےاناص�فےکاستھاکچدیا‬ ‫ترجہم�‪ :‬ا‬
‫جاتاےہا�و�را�سرپذ�ر�ہرب�ابرملظںیہنایکاجتا۔‬
‫�ا�و�رقایمتےکد�نبجکتابنای�ءشاہ�د�تہندیںےگیسکصخشےکاعممہلاکہلصیفںیہنوہگا�‪�،‬ا�سےسولعم�موہ�اکہیبنیکتثعبد�رقحتقیایک‬
‫ےہ‪�،‬الہل‬
‫ےہ‪،‬کوینہکا�سوقتایکوق�مافئز�الرم�ا�موہتیےہا�و�ر�د�وسر�یانفکر�د�یاجتی �‬
‫�ر�و�زجز�ایا�د�وسر�ےونعم�ںںیمایقمترغص�ٰیکاوہظ�ر �‬
‫وہاتیےہا�و�ر گلوو�ںےکاپ�سوکئیذع�رباقیںیہنرہات�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫کیرط�فوپ�ر�یرط�حاتام�متجحاقئم ج‬
‫ُ‬ ‫ۢ‬ ‫ٌ‬
‫ُ ّ َ ْ َ ُّ‬‫َ‬ ‫ُ ُ ً ّ ُ َ ّ ْ َ َ ُ ْ ْ َ َ َّ َ ْ َ ّ ِ َ َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫‪4‬‬
‫شي ومن ِذ ِري لِئل يكون لِلناس ع هللاِ حــة بعد الرس ِل ۔۔۔ ‪۱۶۵‬۝‬ ‫رسل مب ِ ِ‬
‫ترجہم‪ :‬یہاس�ر�ےرسو�لوخ�شربخ�یدیےنو�الےا�و�رڈ�ر�انےو�الےانبکرھبےجیےئگےھتاتکہا�نوکبموع�ثرک�دیےنےکدعب گلوو�ںےکاپ�س‬
‫�الہلےکاقمبہلںیموکئیتجحہنرہے۔‬
‫�اسیاصو�لرپیاہ�ںیھبےلھچپو�اقاع�تزج�اسےد�وباتو�ںرپدللیاقئمیکیئگ�‪�،‬ایکہیہکزج�اضر�و�ر�و�اقعوہگید�وسر�ایہہکرسو�لالہلﷺیک‬
‫عبتثا�ساع�مالہلیکتنسےکاطمبقوہئیےہوج�ا�ساکئان�تںیمہشیمہےساج�ر�یےہ�‪،‬عربو�ںںیمجسزیچکیدیپ�ا�و�ا�رجاہ�ںوہتیاسیان�م‬
‫ض ش َ َ َ نَ خْ َ‬
‫‪ �،‬ةل �وغری�ہ�‪،‬خمفلتاقمما�تےکان�مرھکےناکیہرطیہقتہبر�ائجاھت�۔‬ ‫سےا�ساقم�موکموسو�مرکدیےتےھتًالثمغ� ج‬
‫‪�،‬ر‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ےہ�‪،‬ت ْ ي ِن� �اجنریکوہکےتںیہرع�با�سوک�اسیان�مےساجنےتےھتوچنہکاہی�ںاجنریکیدیپ�ا�و�ا�رکبرث�تیھتا�سوجہےس‬ ‫ِت ْ ي ن�ِ �ایکاخ�صاقم�ماکنا�م ِ‬
‫ّ‬
‫یہ ِت ْ ي ن�ِ ہیےکان�مےسوہشم�روہایگ�‪،‬‬
‫َ ْ ُ ُ َ ّ َ َّ‬
‫الز ْي ُتون} َي ْع ن�‪َ :‬م ْس ِج َد ُنوح َّال ِذي ُب ن َ� َع َل ْ ج ُ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ال ِود ِّي‬ ‫ِي‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِي‬ ‫ني و‬
‫الت ِ‬ ‫اس‪ ،‬قول‪:‬و ِ‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫جنریو�رزیوت�نیک‘‘سےرم�ا�دون�ح ‪ u‬کیو�ہدجسمہےوجکو�ہوج�د�یرپبینیھت�۔‪5‬‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪w‬سےوق�لرم�و�یےہ’’ قمسےہا ا�‬
‫‪ 1‬القصص�‪۵�۹‬‬
‫‪ 2‬االنعام�‪۱�۳�۱‬‬
‫‪ 3‬یونس�‪۴�۷‬‬
‫‪ 4‬النسائ�‪۱�۶�۵‬‬
‫ط�ی�‪۶�۰�۳‬؍�‪۲�۴‬‬
‫‪ 5‬تفس�ی ب‬
 ‫�����‬
‫ّ‬
‫�ا�سےسولعم�موہ�اکہ ِت ْ ي ن ِ‬
‫� سےرم�ا�دیاتوکو�ہوج�د�یےہای�اسیےکرقیبوکئید�وسر�ااہپ�ڑہے�‪،‬تو�ر�ا�تںیمےہہکیبنٓا�د�مون�ح ‪ u‬کے‬
‫بدع�ا�دھر�ا�د تمھررف�قوہئےا�و�رقر�ٓا�نےسولعم�م توہاہےہکہیو�اقہعوک�ہوج�د�یےکاپ�سشیپٓایا�‪�،‬ا�سےسولعم�موہتاےہہکلبجنیتٓا�د�م ‪u‬‬
‫�ا�و�ر�ا�نیکذ�ریتاکنکسماھت�‪�،‬ا�سایق�سیکزمی تدائدی�ا�ساب�تےسیھبوہتیےہہکوت�ر�ا�تںیمےہہکٓا�د�م ‪�u‬اپےنٓا�پوکڈھاکنےنےکےئل‬
‫�اپےنا�وپراجنرییکایتپ�ںیسےتیلےھت۔‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫�اسیرط�حز ْي ُت ْو ِن بیھایکاقم�ماکان�مےہاہج�ںزیوت�نیکدیپ�ا�و�ا� �رزیا�د�ہیھتاسیوجہےسہیز ْي ُت ْون ِکےان�مےسومسو�موہگایا�و�رز ْي ُت ْو ِن قیانی‬
‫ً�وہیاہپ�ڑہےسجاک�اجنلیںیماکرث�ذکر�ٓاتاےہا�و�رسجرپسمحی ‪ u‬نےاب�رہا�دعائںییکںیہ�‪،‬لوقا�‪۲�۱�:۳�۷‬مںیےہا�و�ر�د�نںیمو�ہلکیہںیممیلعت‬
‫َّ‬
‫�دیاتتاھ�ا�و�ر�ر�ا�تںیملکناجتااھتا�و�ر�ا�ساہپ�ڑپرشبرسبکرتااھتسجاکنا�موک�ہز ْي ُت ْو ِن ہے�‪،‬‬
‫َ َ َ ْ ُ ْ َٔ ْ َ َ َ َ َ ُ َ ْ نُ َ ْ َ َ ْ ُ ُ ْ ُ َ َ ْ ُ َ ْ ْ َ ْ‬
‫ون} قال كعب الحب ِار‪ ،‬وقتادة‪ ،‬و با� ز ي ٍد‪ ،‬وغ ي�ه‪ :‬هو مس ِجد بي ِت‬
‫َ َّ ْ ُ‬
‫الق ِد ِس‪.‬‬ ‫{والزيت ِ‬
‫َّ‬
‫کبع�‪،‬قات�د�ہ�‪�،‬ابنزیدوغری�ہےتہکںیہز ْي ُت ْو ِن سےرم�ا�دو�ہاہپ�ڑہےاہج�ںتیباملدق�سو�اقعےہ�۔‬
‫ن‬ ‫ُ‬
‫�ا�و�رط ْو ِر ِس ْي ِن ْ ي نَ� عمول�موشموہ�رےہ�‪،‬قر�ٓا�نےنا�سوک�ایکہگج ُط�و�ِر َس ْ�ي َ��ا َ�ء بیھاہکہے۔‬
‫ُّ‬ ‫َ َ َ‬
‫ني}قال ُ‪:‬ه َو الط ُور‬ ‫{و ُطو ِر ِسي ِن‬
‫ا� َع َّباس َ‬
‫ٍ‬ ‫َعن ْب ن‬
‫ِ ِ‬
‫عدبلہلنبابع�س‪ t‬ہکےتںیہ’’ �ا�و�روط�رانیس ‘‘َسےرم�ا�دطو�رپاہ�ڑہے�۔‪1‬‬
‫َ َْ‬
‫�ا�و َ�ربل ِد ال ِم ْ ي ِن� عیینہکم م‬
‫رکمہ�۔‬
‫یہاچ�ر�و�ںاقمما�تنجیکا�سوس�ر� ٔہمںیمسقاھکئییئگےہا�ناقمما�تںیمےسںیہنجںیمزج�ا�ءکےاہنیتاہمو�اقاع�تشیپٓائےںیہ�‪�،‬ا�ن‬
‫�و�اقاع�تےسہیاثبت توہاہےہکالہلاعتلٰیبدن�و�ںوک�ا�نےکاعام�لےکاطمبقاناص�فا�و�ر�رحمےکاستھزج�ا�ا�و�رسز�ا�دیاتہے۔‬
‫َالت ْي ِِ‪:‬ت ْ ي ِن� �و�ہ الہپماق�م ےہ اہج�ں اناس�ن ےک ےئل الہلاعتلٰی کی رط�ف ےس زج�ا�ء �وسز�اکاماعمہلشیپٓایاعیین بجٓا�د�م ‪u‬نے الہل‬
‫ّ ّ‬
‫�و ِ‬
‫کاعدہھبال�دیا�ا�و�ر�اپےناحسد�(یشاط�ن�)کیاب�تام�نیلوت�ا�نوک�ا�و�ر�ا�نیکویب�یوکجز�ا�ءکےاقنو�نےسد� چوا�رہوناپڑ�اعیینالہلاعتلٰینےا�نوک�اپین‬
‫سرفر�ا�ز�یےسرحم�و�مرک�دیا�ا�و�رجتناکلختعوج�ا�نوکخباشگایتاھ�ا�نےسنیھچایلگایجسیکوجہےسو�ہاپےنمسجوکھچاپنےےکےئلد�رخت‬
‫کےےتپےنٹیپلےگل�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ َ َّ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ ٰ ُ ُ َ َ َ َ َ ْ ٰ َ َ ْ َ ْ َّ َ ْ َ َّ‬
‫‪2‬‬
‫يما ِم ور ِق الن ِة ۔۔۔ ‪۲۲‬۝‬ ‫فلما ذاقا الشجرة بدت لهما سواتما وط ِفقا ي ِ‬
‫صف ِن عل ِ‬
‫رتسیکد�وسر�ےےکاسمےنلھکےئگا�و�رو�ہاپےنومسج�ںوکتّنجےکوّتپ�ں‬
‫ترجہم‪ٓ� :‬اخرکا�ربجانوہ�ںےنا�سد�رختاکزم�ااھکچوتا�نےک ا‬
‫سےڈھاکنےنےگل۔‬
‫رقا�رپایا�‪،‬چاننہچرق�ٓا�ندیجممںیفلتخماقمما�ترپا�سوکاسیتیثیحےسای�ددلایاایگہے�۔‬ ‫�ا�و�ریہو�اقہعا�نیکوپ�ر�یلسنےکےئلایکای�دگا�ر�و�اقہع �‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫م الَ ّن ِة يَنع َع ْ ُ‬
‫ك ِّ َ‬‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬
‫الش ْي ٰط ُن َك َـما اخ َرج ا َ َب ْي ْ‬‫ٰ َ ٓ ٰ َ َ َ َ ْ َ َّ ُ ُ َّ‬
‫ِي َيُ َما‬
‫ُ‬ ‫ن َما ل َِب َ ُ‬
‫اسه َما ل ِ‬ ‫ِ‬ ‫ن ادم ل يف ِتننك‬ ‫يب ِ ْ‬

‫ط�ی�‪۵�۰�۳‬؍�‪۲�۴‬‬
‫‪ 1‬تفس�ی ب‬
‫‪ 2‬االعراف�‪۲�۲‬‬
 ‫�����‬
‫ت َما۔۔۔ ‪۲۷‬۝ ‪۰‬۝‬ ‫َ ْٰ‬
‫سوا ِ ِ‬
‫‪1‬‬

‫ترجہم‪� :‬ا�ےینبٓا�د�م! �ایاسہنوہہکاطیش�نںیہمترھپُاسیرط�حےنتفںیمالتبمرکد�ےسجرط�حا�سےناہمت�ر�ےو�الدینوکتنجےسوکنلایا‬

‫تاھا�و�را�نےکابل�سا�نرپےسُاتر�و�ادیےےھتاتکہا�نیکرش�ماگہںیایکد�وسر�ےےکاسمےنوھکلے۔‬
‫�ا�و�رتو�ر�ا�تںیمرصتیحےہہکو�ہاجنریکا�د�رختاھت�‪،‬پرھقر�ٓا�نںیمرصتیحےہہکٓا�د�م ‪� u‬ا�و�رحو�اےنا�سوقتوتبہیک�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ٓ َ ْ ُ َ َ ‪۰‬۝ َ ْ َّ ْ َ ْ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ َّ ِ َ ْ ٰ ْ‬
‫‪2‬‬
‫س ‪۲۳‬۝‬
‫ي‬ ‫قال ربنا ظلمنا انفسـنا۫ واِن ل تغ ِفر لنا وتحنا لنكون م ال ِ ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬د�ونو�ںوب�لاٹےھ�ا�ےر�ّب! ہمےناپےنا�وپرمتسایکا�باگروتےنمہےسد�رگز�رہن مرفایاا�و�ررحمہنایکوتًانیقیہمابت�ہوہاجئںیےگ�۔‬
‫ریپو�یرکنےو�الو�ںوک�اجز�ا�دیےناک عود�ہ مرفایایجےس مرفایا‬ ‫�ا�و�ر�الہلاعتلٰینےا�نیکوتبہوبق�ل مرفائیا�و�ر�ا�نرپہد�ایتان�ز�لرکنےا�و�ر�ا�سدہ�ایتیک �‬
‫ٓ‬
‫َ َ‬ ‫اھب ُط ْوا م ْ َ َ‬‫الرح ْي ُم ُق ْل َنا ْ‬ ‫َ َ َ ٰ ّ ٰ َ ُ ِ ْ َّ ّ هٖ َ ٰ َ َ َ َ َ ْ ِ‪۰‬۝ َّ ٗ ُ َ َّ َّ ُ َّ‬
‫ج ْي ًعاۚ‪۰‬۝ ف ِا ّما‬‫نا ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪۳۷‬۝‬ ‫ِ‬ ‫اب‬ ‫و‬ ‫الت‬ ‫و‬ ‫ھ‬ ‫ه‬ ‫ِن‬
‫ا‬ ‫ۭ‬ ‫ه‬‫ي‬‫ل‬ ‫ع‬ ‫اب‬ ‫ت‬ ‫ف‬ ‫ت‬ ‫ٍ‬ ‫ِم‬ ‫ك‬ ‫ب‬
‫ِ‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ـق‬ ‫فتل‬
‫َ ُ َ َُ‬
‫ي ْم َول ھ ْم ْيز ْن َن ‪۳۸‬۝‬
‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬
‫اى َفل َخ ْوف َعل ْ‬ ‫َ‬
‫ـن ُھ ًدى ف َ ْن َتبـ َـع ُھ َد َ‬
‫ْ‬ ‫ك ّم ّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َيْ ِت َي َّن ْ‬
‫ُ‬
‫‪3‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سوقتٓا�د�مےناپےنر�بےسدنچاملک�تھکیسرکوتبہیکسجوکا�سےکر�بےنوبق�لرکلایویکنہکو�ہڑب�ااعم�فرکنےو�الاا�و�ررحم‬
‫فرمانےو�الاےہ�‪،‬ہمےناہکہکمتبساہی�ںےساتراج�ٔوپرھوجریم�یرط�فےسوکئیدہ�ایتاہمت�ر�ےاپ�سےچنہپوتوجول�گریم�یا�سدہ�ایتیک‬
‫پری�و�یرکیںےگا�نےکےیلیسکوخ�فا�و�ررنجاکومقعہنوہگا�۔‬
‫ت‬
‫ن‬
‫ہپےلدہعکےدعبیہالہلاعتلٰیکاد�وسر�اعدہتاھجو�ا�سےنٓا�د�م ‪u‬سےابن ھدا�‪�،‬ا�سےسولعم�موہ�اکہ َج� َ�ب ٍل ِّ� ْ�ي ِ�کا�و�اقہعاپےناند�رد�وابللک‬
‫وصای�ترھکاتہے�‪�،‬ا�سد�نالہلاعتلٰینےایکرط�فٓا�د�م ‪u‬سےاپینایکتمعنینیھچا�و�ر�د�وسر�یرط�فایکمیظعالاش�نتمعنا�ن‬
‫تماض�دخ ص‬
‫کوخبیش�‪،‬ھچینیا�سےئلہکانوہ�ںےنالہلےکےلہپدہعکوفر�امو�شرکدیااھتا�و�ریشخبا�سےئلہکتلفغےکدعب�و�ہہبنتموہگےئا�و�ر�انوہ�ںےن‬
‫ت‬
‫ن‬
‫توبہیک�‪َ ،‬ج� َ�ب ٍل ِّ� ْ�ي ِ�کےاپ�سزج�ااکد�وسر�ا�و�اقہعون�ح ‪u‬کےدہعمںیشیپٓایا�ا�نےکزمانہںیماسیاقم�مرپ�الہلاعتلٰینےاظلوم�ںوکتاب�ہایکا�و�ر‬
‫ینوککا�ر�و�ںوکطوفا�نےساجن�تد�یا�و�ر�ا�نوکبرکتیشخب�‪،‬قر�ٓا�ندیجممںیےہ�۔‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ‬ ‫َ ْ َ ٰٓ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ۗ َ َ ٰ َ َ ۗ ُ َ ْ ْ َ ْ َ ْ َ ۗ ُ َ ُ َ ْ َ‬
‫اس َـت َو ْت ع الُ ْو ِد ِّي َو ِق ْيل ُب ْعدا‬
‫ال ْم ُر َو ْ‬ ‫و ِقيل يرض ابل ِع ماء ِك ويسماء اق ِل ِـع و ِغيض الماء وق ِض‬
‫ّ ْ َ ْ ّٰ‬
‫الظ ِل ـ ِم ْ َ‬
‫‪4‬‬
‫ي ‪۴۴‬۝‬ ‫ِللقو ِم‬
‫ترجہم�‪:‬حمکوہ�ا�ا�ےزمنیاپانسا�ر�اپانیلگناجا�و�را�ےٓاسام�نر�کاج�‪،‬چاننہچاپنیزمنیںیمھٹیبایگ�‪،‬یفہلصاکچ�دیاگای�‪،‬شکیتوج�د�یرپٹکیئگا�و�رکہہ‬
‫�دیاگایکہد�و�رہوئیاظلوم�ںیکوق�م۔‬
‫پرھنو�ح ‪ u‬کیدعاکےذکرکےدعبفرمایا‪:‬‬
‫‪ 1‬االعراف�‪۲�۷‬‬
‫‪ 2‬االعراف�‪۲�۳‬‬
‫‪ 3‬البقرۃ�‪ �۷‬ت‪۳�۸��۳‬‬
‫‪ 4‬ھود�‪۴�۴‬‬
 ‫�����‬
‫َ‬ ‫ُ َ ُ‬ ‫ْ َ ٰ ُ ْ ُ ْ ْ َ ٰ ّ َّ َ َ َ ٰ َ َ ْ َ َ َ ٰ ٓ ُ َ ّ َّ ْ َّ َ َ ‪۰‬۝ َ ُ َ ٌ ُ‬
‫م َسن َم ِّت ُع ُه ْم ث ّم َيَ ّس ُه ْم ِّم ّنا‬ ‫ك وا‬ ‫م ِمن مع ۭ‬ ‫ت عليك وع ا ٍ‬ ‫ِقيل ينوح اه ِبط ِبسل ٍم ِمنا وبك ٍ‬
‫ََ ٌ َ‬
‫‪1‬‬
‫اب ال ِْي ٌم ‪۴۸‬۝‬ ‫عذ‬
‫ترجہم‪ :‬حمکوہ�ا�ا�ےون�ح! �ات جراہام�ر�یرط�فےسالسمیتا�و�ربرتکںیںیہھجترپ�ا�و�ر�ا�نرگ�وہو�ںرپجوریت�ےاستھںیہ�‪�،‬ا�و�رکھچرگ�و�ہایےسیھب‬
‫ہںینجوکہمھچکدم�تاسما�نزندگیںیشخبےگرھپ�اہنںیامہ�ر�یرط�فےسد�ر�دنا�کذع�ا�بےچنہپاگ�۔‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫وکت ْ ي ِن� کےان�مےسذکرفرمایاگایہے۔‬ ‫�ا�سےسولعم�موہ�اکہ َج َب ٍل ِت ْ ي ِن� �الہلاعتلٰیکےاقنو�نزج�اکےوہظ�رکا�ایکای�دگا�رماق�مےہا�و�را�س ِ‬
‫َّ‬
‫کوہ ز ْي ُت ْو ِن پرجز� کاا�ایکاہنیتمیظعالاش�نو�اقہعشیپٓایا�‪�،‬اسیاہپ�ڑپر�الہلےنوہی�دسےاپینرشیتعیکامانتینیھچا�و�ر�و�ہامانتہلسلسابر�ایہیم‬
‫‪2‬‬
‫کیایکد�وسر�یاش�خےکوح�الہرک� �دی�۔‬
‫یہو�اقہعحیسم ‪u‬کیٓاخر�یزندگیےسقلعترھکاتہےایکر� �وز�و�ہبشرھباج�گرک�الہلےسدعاوانمجا�ترکتےرہےہکا�نیکوق�میکیتشکرغ�ق‬
‫ہونےےسچباجئےنکیلدقتیراکہلصیفاٹلاھت�‪،‬بالآخر�و�ہوق�مےکلبقتسمےسامیو�سوہگےئا�و�رجبٓا�پوکیہولعم�موہ�اکہوہی�د�ٓا�پےکلتقےک‬
‫�د�رپےںیہوت�ٓا�پوکناہیتمغوہ�اکوینہکٓا�پاجنےتےھتہکا�ساقد�ا�مےکدعبیوہ�دپر�الہلاعتلٰیکیتنعلوہاجئےیگا�و�ر�الہلاپینامانتا�نےس‬
‫ھچنیرک�د�وسر�و�ںےکوح�الہرک�د�ےاگ�‪،‬قر�ٓا�ندیجمکیہیٓایتاسیتقیقحیکرط�فاشا�ر�ہرک�رہیےہ�۔‬
‫ي ِّم ْ ُ‬
‫ن ْم۔۔۔ ‪۷‬۝ ‪۰‬۝‬ ‫َ َ ُ ْ ٓ َ َّ َ ُ ْ َ ْ َ ٌ َ َ ُ ْ َ َ ّ ُ ْ ُ َّ َ َ ُ َ َ ْ ْ ُ َّ َ ُ ْ َ َ ّ ُ‬
‫ص ْوا َك ِث ْ ٌ‬
‫‪3‬‬
‫يم ثم عوا و‬ ‫وح ِسبوا ال تكون ِفتنة فعموا وصوا ثم تب هللا عل ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�راپےنزن�دیکہیےھجمسہکوکئیہنتفر�ونامہنوہگاا�سےیلاندھےا�و�ررہب�ےنبےئگرھپالہلےناہنںیاعم�فایکوتا�نںیمےساکرث‬
‫لو�گا�و�رزیا�د�ہاندھےا�و�ررہب�ےےتنبےلچےئگ�۔‬
‫ُ‬
‫ط ْو ِر ِس ْي ِن ْ ي نَ� مںیزج�اکیاہش�د�تاکہپولباللکو�اضحےہ�‪،‬ییہاقم�مےہاہج�ںالہلاعتلٰینےایکولظم�مقمووہ�رقو�مرپ�اپینانعیتذبم�و�ل مرفائی‬
‫رھا�سوک�ایکاییسرشیتع‬‫�ا�و�ر�ا�سےکربص�وبر�د�اشتےکہلصںیما�سےکمشدون�ںےکوجنپ�ںےسا�سوکناج�تد�ےرک�ا�ساکسر�ا� نواچکای�ا�و� پر �‬
‫عاطفرمائیوجنمرک�و�ںا�و�ر مش�دون�ںےکےئلرسکیتا�زیانہذع�ا�بیھت�‪،‬یہو�اقہعولظممو�ںرپلفطونو�ا�ز�شا�و�رظالوم�ںرپقرہ�وغبضیکایکاہنیت‬
‫�و�اضحاثم�لےہ�‪،‬قر�ٓا�ندیجممںیرفعو�نا�و�ر�ا�سیکوق�مےکو�اقاع�تاہج�ںایب�نوہئےںیہوہا�ںاجباجا�ساب�تیکرط�فاشا�ر�ا�تےتلمںیہ�۔‬
‫ن ْم َف َا ْغ َر ْق ٰ ُ‬
‫ي َفلَ َّم ٓا ٰا َس ُف ْو َن ْان َت َق ْم َنا ِم ْ ُ‬ ‫ٰ ْ‬ ‫َّ ُ َ ُ َ‬ ‫َ ْ َ َ َّ َ ٗ َ َ ُ ُ‬
‫ن ْم‬ ‫استخف ق ْو َمه فا َطاع ْو ۭه‪۰‬۝ اِن ْم ك ْنا ق ْو ًما ف ِس ِق َ ‪۵۴‬۝‬ ‫ف‬
‫ًَ َ ًَ ّْٰ ْ‬ ‫َ‬
‫ي ف َ َع ْل ٰ ُ‬ ‫َْ ْ‬
‫‪4‬‬
‫ن ْم َسلفا ّو َمثل ِلل ِخ ِر َ ۧ‬
‫ي ‪۵۶‬۝‬ ‫اجَ ِع َ ۙ ‪۵۵‬۝‬
‫ترجہم‪�:‬ا�سےناپینوق�موکلہاکمساھج�ا�و�ر�انوہ�ںےن�ا�سیکاطاعتیکد�رقحتقیو�ہےھتیہافسقول�گ ��‪ٓ،‬اخراک�ربجانوہ�ںےنںیمہبضغان�ک‬
‫کر�دیاتوہمےنا�سےساتناق�مایل�ا�و�ر�ا�نوک�اٹکاھغر�قرک�دیا�ا�و�ربدع�و�الو�ںےکےئلشیپر�و�ا�و�رنومنہربع�تانبکر�رکھدیا�۔‬
‫‪ 1‬ھود�‪۴�۸‬‬
‫‪ 2‬لوقا�‪۲�۲�:۳�۹‬۔�‪۵�۲‬‬
‫‪3‬املائدۃ�‪۷�۱‬‬
‫ت‬
‫‪ 4‬الزخرف�‪۵�۶��۵�۴‬‬
 ‫�����‬

‫�ایکاقم�مرپےہ�۔‬
‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َّ ْ َ َ ُ َ ّ َ‬
‫ك الُ ْس ٰن َ ٰ‬
‫ب ْواۭ‪۰‬۝ َود ّم ْر َن َما ك َن يَ ْص َن ُع ِف ْر َع ْو ُن َوق ْو ُمه َو َما‬
‫ِسا ِء ْيل‪۰‬۝ ۙۥ ِبَا َص َ ُ‬ ‫ع َب ْٓ‬
‫نا ْ َ‬ ‫ِ‬ ‫۔۔۔ وتت ك ِمت ر ِب‬
‫َ ُ َْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ك ْنا يع ِرش ْو َن ‪۱۳۷‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سرط�حینباسر�ائلیےکقحںیمریت�ےر�باک عود�ہریخپو�ر�اہو�اکوینہکانوہ�ںےنربصسےاک�مایلتاھ�ا�و�رہمےنرفعو�نا�و�ر�ا�سیکوق�م‬
‫کا�و�ہبسھچکرببا�دکر�دیاجو�و�ہانبتےا�و�رچڑھاتےےھت�۔‬
‫�ایکا�و�رماق�مرپہے�۔‬
‫ُ‬ ‫ۗ‬ ‫ۗ‬ ‫َّ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ ِ َ َ َ َ ْ َ َ ً ّ ْ َ ْ ُ َ َ ّ ْ ُ ْ ُ ِ ُ‬
‫ب َا ْب َنا َء ُ ْ‬
‫ه َوي َ ْس َت ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ح نِ َسا َء ْ ۭ‬
‫ه‪۰‬۝‬
‫ٖ‬ ‫اِن ِفرعون عل ِف الرض وجعل اهلها ِشيعا يستض ِعف طا ِٕىفة ِمنم يذ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اس ُت ْض ِع ُف ْوا ِف ْال ْر ِض َو ْن َعل ُه ْم اى َّمة َّو ْن َعل ُهمُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ع َّالذ ْ َ‬
‫ي ْ‬ ‫َ ُ ْ ُ َ ْ َّ ُ َّ َ َ‬ ‫َّ ٗ َ َ َ ْ ُ ْ ْ َ‬
‫ِٕ‬ ‫ِ‬ ‫نيد ان نن‬ ‫اِنه كن ِم المف ِس ِدي ‪۴‬۝ و ِ‬
‫َ ُ َ ْ َْ َ َ َ ٰ َ ُ َ ُ ْ ُ َ َ ُ َ َ‬
‫ام َو ُجن ْودهَا ِمن ْم ّما ك ْنا ْيذ ُر ْو َن ‪۶‬۝‬ ‫ْال ٰورث ْ َ ۙ َ ُ َ ّ َ ُ ْ ْ َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ني ِفرعون وه‬ ‫ِي ‪۵‬۝ ونك َِن لهم ِف الر ِض و ِ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬و�اقہعہیےہہکرفعو�نےنزمنیںیمرسکیشیکا�و�ر�ا�سےکابشدن�و�ں گوکر�وہو�ںںیممیسقترک�دیا�ا�نںیمےسایکرگ�و�ہوک�و�ہذللیرکتاتاھ�ا�س‬
‫وک نزد�ہرہےندیاتتاھفیالو�اقعو�ہدسفمولگو�ںںیمےساھت�‪�،‬ا�و�رہمہیا�ر�ا�د�ہرھکےتےھتہکرہمبانیرکیںا�ن‬
‫رکا�ا�و�ر�ا�سیک کڑلوی�ں �‬
‫کےڑلکو�ںوکلتق ت‬
‫گلوو�ںرپجو�زمنیںیمذللیرککےرکےھےئگےھتا�و�ر�اہنںیوشیپ�ابان�دیںا�و�ر�انیہوک�و�ا�ر�ثانبئںیا�و�رزمنیںیما�نوکاقدت�ا�رںیشخبا�و�ر�ا�نےس‬
‫فرعو�نوہاما�نا�و�ر�ا�نےکرکشل�و�ںوک�وہیھچکدھکال�دیںسجاک�اہنںیڈ�رتاھ�۔‬
‫وکزمنی‬
‫�ا�سلیصفتےسولعم�موہ�اکہالہلاعتلٰینےومسٰی ‪u‬کوطو�رپر�ا�سےئلالبیاتاھکہوکیناک�ر�و�ںیکا�ولا�دپر�اپینتمعنوپ�ر�یرک�ےا�و�ر�ا�ن �‬
‫مںیوطس�تو�اقدت�ا�رےشخباتکہو�ہدینقحےکوگ�ا�ہوہ�ںا�و�ر�ا�نیکوق�ترشیر�و�ںا�و�رنمرک�و�ںےکےئلات�زیانہےنب�‪،‬پسہیایکیہو�اقہعرحتم‬
‫�وغبضا�و�رثو�ا�ب عوذ�ا�بد�ونو�ںاکجمومعہےہسجوکد�وسر�ےوظفل�ںںیمزج�ا ��ءوسز�اسےریبعتکرکسےتںیہاتکہول�گالہلاعتلٰیکےزعیز�و�رحمی‬
‫�ا�و�ر�دیا�نولحمیوہنےاکھبدیمسھجںیکس�۔‬
‫ي�‪،‬جز�اکایہو�اقہعہکمہمظعمںیمشیپٓایا�ا�سیکلیصفتوی�ںےہہکالہلاعتلٰینےابر�اہمی ‪u‬کوچدنباتو�ںںیمٓا�زمایا�ا�و�ر�و�ہا�نںیم‬ ‫ََ َْ ْ‬
‫بل ِد ال ِم ِ‬
‫کامای�بوکامر�ا�نرہھٹ�ےیاہ�ںکتہکاپےناکولتےےٹیبوکبیھاپےن ھڑباپےںیمالہلیکر�ا�ہںیمرقبا�نرک�دیےنوکتای�رہوگےئیجےس مرفایا‬
‫اس ا َِم ً‬ ‫َ ْ َ ٰ ٓ ْ ٰ َ َ ُّ ٗ َ ٰ َ َ َ َّ ُ َّ ‪۰‬۝ َ َ ّ ْ َ ُ َ َّ‬
‫‪3‬‬
‫اما۔۔۔ ‪۱۲۴‬۝‬ ‫ِلن ِ‬ ‫ت فاتـمه ۭ‬
‫ن قال ا ِِن جا ِعلك ل‬ ‫و ِا ِذ ابتل اِب ٖه ربه ِب ِ‬
‫كم ٍ‬
‫ترجہم�‪:‬یا�درک�وہکبجابر�اہمی ‪ u‬کوا�سےکر�بےندنچابتو�ںںیمٓا�زمایاا�و�رو�ہا�نبسںیموپ�ر�ااترایگوتا�سےناہکںیمےھجتبس‬
‫گلوو�ںاکوشیپ�اانبنےو�الاوہ�ں�۔‬
‫تو�الہلاعتلٰینےا�نوکبرکتا�و�ر�اساح�ق ‪u‬کیولا�د�تیک خشوخرب�ی �دی�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫‪ 1‬االعراف�‪۱�۳�۷‬‬
‫‪2‬القصص� ت‪۶��۴‬‬
‫‪ 3‬البقرۃ�‪۱�۲�۴‬‬
 ‫�����‬
‫م ّٰ‬
‫الص ِل ِح ْ َ‬ ‫س َق نَب ًّيا ِّ َ‬
‫ش ٰن ُه بـ ِا ْ ٰ‬‫َ َ َّ‬
‫‪1‬‬
‫ي ‪۱۱۲‬۝‬ ‫ِ‬ ‫وب ْ ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رمہےناسےاساح�قیکاشب�ر�تد�یایکیبناصحلنیںیمےس�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�نےسد�و عود�ےےیک�‪�،‬ایکاسامعلی ‪ u‬کیا�ولا�دکےقلعتماھت�د�وسر�ا�اساح�ق ‪ u‬کیا�ولا�دسے�‪،‬جو� عود�ہاحس�ق ‪ u‬کیا�ولا�دسے‬
‫تمقلعاھت�و�ہا�سوقتوپ�ر�افرمایاجبومسٰی ‪ u‬کوطو�رپربالکرکات�بد�ی�‪،‬پرھیوہ�دکیلسلسمرش�ا�رتو�ںےکاب�وجو�د�ٓا�لاساح�قرپ�اپینا�س‬
‫عنتموکباقیرکاھاہی�ںکتہکانوہ�ںےنا�سیبن(سمحی ‪)u‬کوقلترک�دیےناک�ا�ر�ا�د�ہرکایلوج�ا�نےکاپ�سذتکریوومعتظاکٓاخر�یایپ�مےل‬
‫کر�ٓایاتاھ�ا�سرط�حانوہ�ںےناپانیپامنہرھبلای�‪�،‬ا�سوقتالہلاعتلٰینےاپینتمعنا�نےسنیھچیلا�و�رجز� کاا�و�ہ عود�ہشیپٓایاجوبینٓا�د�میکایک‬
‫جامعتےکاستھوصخم�صا�و�ر�ایکزمانہکتےکےئلدحم�و�دتاھ�‪�،‬رہا�و�ہ عود�ہوج�اسامعلی ‪u‬کیذ�ریتےکاب�ر�ہںیم مرفایاتاھتو�ا�سوک�ا�سوقت‬
‫�اٹاھ�رکاھاتکہو�ہامت�مینبٓا�د�مےکوکیناک�ر�و�ںےکےئلرحتما�و�ربدکا�ر�و�ںےکےئلذع�ا�باک�ایکوی�مومعو�دبےن�‪،‬یہوگیاجز�ا�ء�وسز�اکیٓاخر�ی‬
‫عد�التاکظوہ�رتاھجسےکدعبصر�فرشحمیکدع�التاقئموہنےو�الییھت�‪،‬چونہکا�ساعممہلوک�اتام�موکتلیمےکامت�مرم�احلےسزگ�رناتاھ�ا�سوجہ‬
‫َ‬
‫رضو�ر�یوہ�اکہا�ساک�اتناظ�رتو�ر� �وز�ا�و�لےسرہےنکیلا�ساکظوہ�رباللکٓاخرںیموہ�‪�،‬الہلاعتلٰینےاپےنا�س عود�ہےکوہظ�راکرمکز َبل ِد‬ ‫سے �‬
‫َْ‬
‫ال ِم ْ ي ِن� کوقر�ا�ر�دیاجومہہشی مشدون�ںےکرنغہےسوفحم�ظرہا� �او�ر�ا�سےکےئلایکرتہبینامتبختنم مرفائیاتکہو�ہامت�مزمنیںیمالہلےکقحو‬
‫عد�لیکوگ�اہید�ےا�و�ر�ا�نںیمایکیبنوعبم�ث مرفایاجوتام�ماعلمےکےئلونید�رحتمےلرک�ٓایا�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۱۰۷‬۝‬ ‫ك ا َِّل َر ْ َ‬
‫ح ًة ِّل ْل ٰعلَ ِم ْ َ‬ ‫َ َ َْٓ َ ْٰ َ‬
‫وما ارسلن‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبن(ﷺ)! ہمےنوتمتوک�دنایو�الو�ںےکےئلرحتمانبکرھباجیےہ�۔‬
‫�ا�و�رجس ےک ذ�ریہع ےسرشیتع وکحتماک�د�ر�س ابللک وپ�ر�اکر�دیاگایکہ بج ایقمت ےک د�ن زج�ا�ء کی زیم�ا�ن اقئم وہتویسک ےک اپ�سوکئی‬
‫عذ�رباقیہنرہے�‪،‬قر�ٓا�ندیجمنےا�نابتو�ںوکاہنیت ضواحتےکاستھوی�ںایب�ن مرفایاہے�۔‬
‫َ َ َ ََ ُ‬ ‫َ ً ‪۰‬۝ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ٰ ٓ ْ ٰ َ َ ُّ ٗ َ ٰ َ َ َ َّ ُ َّ ‪۰‬۝ َ َ ّ ْ َ ُ َ َّ‬
‫ت‪۰‬۝ قال ل ينال‬ ‫م ذ ِّر ّي ِ ْ ۭ‬ ‫اس اِماماۭ قال و ِ‬ ‫ِلن ِ‬ ‫ن قال ا ِِن جا ِعلك ل‬ ‫ت فاتـمه ۭ‬ ‫كم ٍ‬ ‫و ِا ِذ ابتل اِب ٖه ربه ِب ِ‬
‫َ َ ْ ً َ َّ ُ ْ ْ َّ َ ْ َ ُ َ ّ ً َ َ ْ َ ٓ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ي ‪۱۲۴‬۝ َوا ِْذ َج َعل َنا ال َب ْي َ‬
‫ت َم َث َ‬ ‫ّٰ‬
‫ام ا ِٰب ٖه مصلۭ‪۰‬۝ وع ِهدن‬ ‫اس وامناۭ‪۰‬۝ واتِذوا ِم مق ِ‬ ‫ِلن ِ‬ ‫ابة ل ّ‬ ‫الظ ِل ـ ِم ْ َ‬ ‫َع ْه ِدي‬
‫َ ْ َ َ ْٰ ُ َ ّ ْ ْ‬ ‫ٰ ٓ ْ ٰ َ َ ْ ٰ ْ َ َ ْ َ ّ َ َ ْ َ َّ ۗ ْ َ َ ْ ٰ ْ َ َ ّ ُ َّ ّ ُ‬
‫اج َعل‬ ‫الس ُج ْو ِد ‪۱۲۵‬۝ واِذ قال اِب ٖه ر ِب‬ ‫اِل اِب ٖه واِس ِعيل ان ط ِهرا بي ِـت لِلطا ِٕى ِفي والع ِك ِفي والركعِ‬
‫َ َ ََ ْ َََ ََُّ ُٗ َ ًْ‬ ‫ْٰ‬ ‫ْ‬ ‫م ِم ْ ُ‬ ‫م ٰا َ َ‬ ‫الث َم ٰر ِت َ ْ‬‫ٰ َ َ َ ً ٰ ً َّ ْ ُ ْ َ ْ َ ٗ َ َّ‬
‫ن ْم ِبهلل ِ َوال َي ْو ِم ال ِخ ِ ۭر‪۰‬۝ قال وم كفر فام ِتعه ق ِليل‬ ‫ھذا بلدا ا ِمنا وارزق اھله ِم‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ت َوا ْ ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ي َوا ِْذ َ ْيف ُع ا ْ ِٰبھ ُم ال َق َواع َد ِ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َّ َ ْ َ ّ ُ ٗ ٓ ٰ َ َ‬
‫ل‪۰‬۝ َر ّب َنا‬ ‫ِس ِع ْي ۭ‬ ‫م ال َبي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫اب النا ِ ۭر‪۰‬۝ َو ِبئ َس ال َم ِص ُ ‪۱۲۶‬۝‬ ‫ثم اضطره اِل ع ِ‬
‫ذ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ ْ َّ ‪۰‬۝ َّ َ َ ْ َ َّ ْ ُ َ ْ ُ َ ّ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ ْ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ك‪۰‬۝‬ ‫م ذ ِّر ّي ِت َنا ا ّمة ّم ْس ِل َمة ل ۠‬ ‫ك َو ِ ْ‬ ‫يل‬ ‫تقبل ِمناۭ اِنك انت الس ِميع الع ِليم ‪۱۲۷‬۝ ربنا واجعلنا مس ِلم ِ‬
‫َّ َ َ ْ َ َّ َّ ُ َّ ْ ُ َ َّ َ َ ْ َ ْ ْ ْ َ ُ ْ ً ّ ْ ُ ْ َ ْ ُْ‬ ‫َو َار َن َم َناس َك َنا َو ُت ْ َ َ ْ َ‬
‫يم رسول ِمنم يتلوا‬ ‫ب عليناۚ‪۰‬۝ اِنك انت التواب الر ِحيم ‪۱۲۸‬۝ ربنا وابعث ِف ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫‪ 1‬الصافات�‪۱�۱�۲‬‬
‫‪ 2‬االنبیائ�‪۱�۰�۷‬‬
 ‫�����‬
‫ْ‬ ‫َّ َ َ ْ َ ْ‬ ‫ك َويُ َع ِّل ُم ُه ُم ْالك ِٰت َ َ ْ ْ َ َ َ ُ َ ّ ْ‬
‫ََْ ْ ٰٰ َ‬
‫‪1‬‬
‫ت ال َع ِز ْ ُي الَك ِْي ُ ۧ‬
‫م ‪۱۲۹‬۝‬ ‫م‪۰‬۝ اِنك ان‬ ‫ِي ْ ۭ‬
‫ب والِكمة ويك ِ‬ ‫يم ايـ ِت‬
‫عل ِ‬
‫ترجہم�‪:‬یا�دکر�وجبابر�اہمی ‪ u‬کو�ا�سےکر�بےندنچباتو�ںںیمٓا�زمایا�ا�و�ر�و�ہا�نبسںیمپو�ر�ا�اترگایتو�ا�سےناہکمںیےھجتبسولگو�ں‬
‫ےہ؟�ا�سےنوج�ا�بدیامری�ا� عود�ہاظلوم�ںےسقلعتمںیہن‬
‫کایپوش�اباننےو�الاوہ�ں ��‪،‬ابر�اہمی ‪u‬نےرع�ضایک�ا�و�رکایمری�یا�ولا�دسےیھبیہی عود�ہ �‬
‫رقا�ر�دیاتاھ�ا�و�ر گلوو�ںوکحمکدیاتاھکہابر�اہمی ‪u‬جاہ�ںابع�د�ت‬
‫کولوو�ںےکےئلرمکزا�و�ر�امنیکہگج �‬
‫ہے�‪�،‬ا�و�ریہہکمہےنا�سرھگ� عک(ےب�) گ‬
‫‪u‬ا�و�ر�اٰمسلیعوکتاکدیکییھتہکریم�ےا�سرھگکووط�ا�فا�و�ر�اتعاک�ف‬
‫کے ےئلڑھک�اہوتاہےا�ساقم�موکسملقتاجئے امن�زبانلو�‪�،‬ا�و�ر�ابر�اہمی �‬
‫�ا�و�ر�رکو�عا�و�رسدج�ہرکنےو�الو�ںےکےئلاپ�ک کروھ�ا�و�ریہہکابر�اہمی ‪u‬نےدعاکیا�ےریم�ےر�ب! �ا�سرہشکو�امناکشرہبان�د�ےا�و�ر�ا�س‬
‫کےابشدن�و�ںںیمےسوجالہلا�و�ر�ٓاخر�توکمانںیاہنںیرہقمسےکولھپ�ںاک� �رز�قد�ے�‪،‬جو�ا�بںیما�سےکر�بےن مرفایا�ا�و�رجونہامنےاگ�دنایکی‬
‫چدن�ر� �وز�ہزندگیاکساما�نوتمںیاسےیھبد�و�ںاگمرگٓاخراک�ر�اسےذع�ا�بمنہجیکرط�فوٹیسھگ�ںاگ�ا�و�ر�و�ہ تدبریناکھٹنہےہ�‪�،‬ا�و�ریا�دکر�و�ابر�اہمی‬
‫‪u‬ا�و�ر�اٰمسلیع ‪u‬جبا�سرھگکیدیو�ا�ریںاٹاھ�رہےےھتوت�دعاکرتےاجتےےھتا�ےامہ�ر�ےر�ب! ہمےسہیدخمتوبق�لرفمالے‬
‫�‬
‫توسبیک ےننس ا�و�رسبھچک اجنےن و�الاہے�‪�،‬ا�ے ر�ب! ہم د�ونو�ںوک�اپانسممل�(طمعی مرفا�ن )بان�‪،‬ہام�ر�یلسن ےس ایک اییسوق�م اٹاھ وجریت�ی‬
‫وکاہوی�ںےسد�رگز�رفرماتوبڑ�اماع�فرکنےو�الا�ا�و�ر�رحمرفمانےو�الاہے�‪�،‬ا�و�ر�ا�ےر�ب!‬
‫سمملوہ�‪،‬مہںیاپینابع�د�تےکرطیےقاتب�ا�و�رہام�ر�ی ت‬
‫�ا�نولگو�ںںیموخ�د�انیہیکوق�مےسایکرسو�لاٹاھئویجو�اہنںیریت�یٓایا�تانسئے�‪�،‬ا�نوککات�با�و�رکحتمیکمیلعتد�ےا�و�ر�ا�نیک نزدگای�ں‬
‫سون�ا�ر�ے�‪،‬توڑب�اقمدت�ر�ا�و�رکحمیےہ�۔‬
‫�الہلاعتلٰی نے ابر�اہمی ‪u‬سے وج� عود�ہ مرفایاتاھ و�ہ وپ�ر�افرمایا�ا�و�ر�ا�نوک گلوو�ںیک ایق�د�ت و�امامتاکنمبص اطعفرمایا�‪،‬چاننہچ اپےنرھگکی‬
‫رھابر�اہمی ‪u‬‬
‫رقا�ر�دیا�‪،‬پ �‬
‫کولوو�ںےکعمجوہنےاکمرکز�ا�و�ر�امناکگوہ�ا�ر�ہ �‬
‫لکدیبر�د�ا�ر�یا�و�ر�ا�نےکےٹیباسامعلی ‪ u‬کوسونیپا�و�ر�ا�سرھگ گ‬
‫ََ َْ‬ ‫َ َْ‬
‫رہشکوبل ِد ال ِم ْ ي ِن� باننےیکدعافرمائییھتانچنہچاسی‬‫کیدعاقوب�ل مرفائیا�و�ر�اسیَبل ِد ال ِم ْ ي ِن� مںیایکرسو�لوعبم�ث مرفایا�‪�،‬ابر�اہمی ‪u‬نےا�س‬
‫�دعاکیہیربکتیھتہکرع�بںیمرہطر�فیلیھپوہئیدب�امینےکد�رمای�نرص�فیہیرہش�ڈھائیزہ�ا�رسا�لےسامناکگوہ�ا�ر�ہانبہو�اتاھ�‪،‬قر�ٓا�ندیجمکے‬
‫اکحری�تازیتامشاخو�د�اپینٓاکنوھ�ںےسدکیاھتاھکہ‬
‫گن‬ ‫ےھت‪�،‬انوہ�ںےناصاح�بافللییکابتہیوبربا�د�ی‬
‫ماخطبا�سامرسےاچیھرط�حو�اقف �‬
‫�ا�سرھگکےالخ�فاس�ز�شرکنےیکاپ�د�ا�شںیمالہلاعتلٰینےا�نوکیکیسد�ر�دنا�کزس�ا�د�ییھت�‪�،‬ا�سےکربعسکذ�ریتاساح�ق ‪ u‬کےاب�ر�ہںیم‬
‫�الہلاعتلٰیکاجو� عود�ہاھت�و�ہوتپو�ر�اہو�ایلنکاستھیہا�نیکرش�ا�رتو�ںےکببسےسا�نےک کرمزعیینتیباملدق�سرپبا�ربا�رناہیتوہلان�کٓاتفںی‬
‫َ َْ‬
‫�ٓائںی۔قدیموفیحص�ںںیما�سیکابتہوی�ںیکد�اساتنںیذمکو�رہںی�‪�،‬ا�سلیصفتےسولعم�موہ�اکہزج�ا�وسز�اکاجوظعمیالاش�نو�اقہع َبل ِد ال ِم ْ ي ِن� مںی‬
‫پشیٓایا�و�ہایکہمہریگنوعتیرھکاتہے�‪�،‬ا�سابمحثاکخالصہہیےہہکا�ناقمما�تاک�ذکر�الہلاعتلٰینےا�سےئل مرفایاکہا�نںیمزج�اکےو�اقاع�ت‬
‫پشیٓاچےکںیہا�و�ر�ا�سولہپسےا�نےکاند�رزج�اکےو�اقعوہنےرپناہیتاہماہش�دتںیرمضمہںیاتکہولگو�ںںیمہینیقیدیپ�اہوہکالہلاعتلٰی‬
‫نےا�نوکبےدصقمہنںیانبیاہےا�و�رنہو�ہا�نےکاحلا�تےسےبربخہے�‪،‬چاننہچا�سےنضحمدہ�ایتو� نہرامئییہےکےئلاتکبںیان�ز�لیکںیہ‬
‫�ا�و�رانذ�ا�ر�وبتریشکالسہلسرب�اب جرا�ر�یرکاھہےاتکہاناسنیرطف�تےکاند�رجندم�ا�ر�جامک�لکتےنچنہپیکاتسدع�ا�دومجو�دہےا�ندم�ا�ر�جکتو�ہ‬
‫‪ 1‬البقرۃ �‪ �۲�۴‬ت‪۱�۲�۹��۱‬‬
 ‫�����‬

‫رضو�رپشیٓائےاگ�۔‬
‫رقا�ر�دیاہےہکٓاخر�تںیمیھبزج�ا�ءکاماعمہل �‬
‫ہپچناجئےا�و�ر�ا�ساب�توک�ا�سےنا�سامرکیدللی �‬
‫چاننہچالہلابت�ر�کوتاعلٰینےا�ننیتاقمما�تیکمسقاھککربای�ن مرفایاکہالہلاحبسنہوتاعلٰینےاناس�نوکہبرتیناسختا�و�رناہیتمیقتسمرطف�ت‬
‫دنلبامتےکاستھدیپ�اکای�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫پرپدی�اکای�‪،‬عییناظہر�یوط�رپر�اسےانتمسباعاض�ا�و�ر ق‬
‫َ‬
‫َ َ ّ َ‬ ‫ْٓ َ‬ ‫َ ََ َ َ ٰ َ َ ََ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫ٰ ٓ َ ُّ َ ْ ْ َ ُ َ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫ف ا ِّي ُص ْو َر ٍة ّما شا َۗء َرك َب ۭ‬
‫ك ‪۸‬۝‬ ‫م ‪۶‬۝ ال ِذ ْي خلقك ف َس ّوىك ف َعدل ۙ‬
‫ك ‪۷‬۝ ِ‬ ‫ان َما غ ّرك ِ َب ّ ِبك الك ِر ْي ِ ۙ‬ ‫النس‬
‫ييا ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےاناس�نسکزیچےنےھجتاپےنا�سر�برکیمیکرط�فےسدھوکےںیمڈ�ا�لدیاجسےنےھجتدیپ�اایک�‪،‬جتےھکنکسےسد�رست‬
‫کای�‪،‬جتےھانتمسبانبیا�‪�،‬ا�و�رسجوص�ر�تںیماچہاھجتوکوج�ڑرکایت�رایک�؟�۔‬
‫یشخب‪�،‬ا�و�رباطینوط�رپرریخ�وشریکزیمتکے‬
‫�ا�سوک�ٓا�ز�ا�د�ا�و�رکاملانبیا�‪�،‬اسےرکف�وفمہا�و�رعملوعلقیکو�ہدنلبپایہاقیلبںیتیشخبوجکیسد�وسر�یولخم�قوکہنںی �‬
‫لےئا�سوک�الاہ�میکر�وشینیشخب�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫ُ‬
‫ىهاۙ۠ ‪۷‬۝ َف َا ْل َه َم َها ف ُ ْو َر َها َو َت ْق ٰو َ‬
‫َونَ ْفس َّو َما َس ٰ ّو َ‬
‫‪2‬‬
‫ىهاۙ۠ ‪۸‬۝‬ ‫ٍ‬
‫رھا�سیکدب�یا�و�ر�ا�سیکرپہزیگا�ر�یا�سرپ�الاہ�مرک� �دی�۔‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رنسفاناسنییکا�و�ر�ا�سذ�ا�تیکمسقسجےناسےومہ�ا�رکایپ �‬
‫�ا�ر�ا�د�ہا�و�رفلعد�ونو�ںںیما�سوکباللکوخ�دایتخم�رانبیااتکہو�ہوخ�د�اپےناتخای�رےسسفنیکرب�ائیےکولہپکو�دبائےا�و�رتوق�ٰیکےولہپکواتخای�رکر�ے‬
‫�‪،‬عیینا�سیکاطاعتوبدنگیٓا�ز�ا�د�انہوخو� خمدات�ر�انہوہ� حم‪،‬وکمانہوجموب�ر�ًانہہنوہ�ا�و�رقیًانییہاطاعتوبدنگیا�ساطاعتوبدنگیےسدب�رجاہ�افلض‬
‫وکری�وشرکاعملاطع‬
‫ہےسجےکےئلوکئیولخم�قوبجم�رکر�د�ییئگوہ�‪،‬پرھا�سںیمریخ�وشرےکد� تمواض� یمدالنا�ترکےھا�و�ر�د�وسر�یرط�فا�س خ‬
‫رھا�سیکاصلرطف�تتبحموریخکےاسنہچںیمڈھا�لیل�‪،‬یہبسھچکا�سےئلایکہکاناسنیوق�ٰیکیرتبتیو�اصال�حا�و�ر�ا�ناکعر�و�ج‬
‫فرمایاا�و� پر �‬
‫رضو�ر�یوہ�اکہاناس�نوک�اتخای�ر�و�ا�ر�ا�د�ہرھکےنو�الیولخم�قانبیاجائےاتکہرھک�ےا�و ک�روھٹے‬
‫ک�وام�لدج�وجدہپرنمرصحہے�‪�،‬ا�سدصقمکےےئل �‬
‫مںیاتمای�زکیایکاینب� قدائموہسےک�‪،‬ییہزتکہیا�و�ر�اتبال�ءکیتقیقحےہ�‪�،‬اگرہییعسا�و�ردج�وجدہاکاقنو�نہنوہتاتو�اناس�نا�سرتہبامک�لوکنہچنہپ‬
‫رقا�رپایاہے�۔‬
‫کساتجو�الہلاعتلٰینےا�سیکرطف�تںیمو�دیتعایکہےا�و�رجسیکوجہےسو�ہملعوعلما�و�رکحتموپاکزیگییکایکرتہبینولخم�ق �‬
‫پرھچونہکالہلاعتلٰینےاناس�نوکا�ر�ا�د�ہواتخای�رکیتمکحےسرسفر�ا�زفرمایا�ا�سوجہےسا�سےکاستھو�ہاعممہلایکجو�ایکٓا�ز�ا�د�وبا�اتخای�رخمول�قےک‬
‫رہھٹا�۔‬
‫شایا�ناش�نےہعیینا�سےساطاعتوبدنگیاکعدہلای�ا�سوکوبجم�ر�ووکحم�مںیہنانبیا�ا�و�ر�ا�سرط�حو�ہزج�ا�وسز�اکاسمقحت �‬

‫َّمُثُهٰنْدَدَرَلَفْسَاَنْيِلِفٰسۙ‪۰۰۵‬اَّلِاَنْيِذَّلااْوُنَمٰاَواوُلِمَعِتٰحِلّٰصلاْمُهَلَفٌرْجَا‬
‫پرھاسےوچین�ںےساچینرک�دیا�‪،‬یلنکوجول�گایام�نالئےا�و�ر(پرھ) نکیلمعےئکتوا�نےکےیلایاساجرےہ‬

‫ُرْيَغٍنْوُنْمَمؕ‪�(۰۰۶‬اتلنی�‪) ۵�،�۶‬‬
‫جویھبکمتخہنوہگا�۔‬
‫‪ 1‬االنفطار� ت‪۸��۶‬‬
‫‪2‬الشمس�‪۷�،۸‬‬
 ‫�����‬

‫�اناس�نیکرکتیمےکفلتخمولہپہںیا�سوس�ر�تںیمایکولہپبای�ن مرفایاکہمہےناناس�نوکہبرتینوط�رپرختقیلایکہے�‪،‬جسرط�حاناس�نیکہی‬
‫ےہ‪�،‬اناس�نوکعاطکر�د�ہا�نمیظعوتمعن�ں‬
‫خوبوص�رتیامسجنیا�و�راظہر�یلکشےکاتعاب�رسےےہاسیرط�حیلقعو�ر� حوانیامکلا�تےکاتعاب�رسےیھب �‬
‫ںیہ‪،‬لو�گاپےنےئلتسپرتیناعممےلا�و�ردبرتیناخال�ق‬
‫پررکشکرناچاہےیاھت�‪،‬مرگ�اکرث�اناس�نمعنمےکرکشسےرحنم�فا�و�روہلوبعلںیموغشم�ل �‬
‫دعب�ارکوئیاناس�نانشرک�انپاک�ر�اسہتاتخای�ررکتاےہ�‪،‬جمسا�و�ر�ذہنیکاطقوت�ںوکبر�ائیےک‬
‫پر�ر�اضیںیہ�‪،‬چاننہچالصحتیا�و�رعلمےکاتخای�رکے گ‬
‫رکاہے �‪،‬حر�ص � ط‪،‬عم�‪ ،‬خو�دغرضی � ش‪،‬وہ�ت سرپیت�‪،‬نہش اب�ز�ی �‪،‬مکہنی نپ�‪،‬غظی وغبض ا�و�ر�اییس یہ د�وسر�یوتلصخ�ں ںیم رغ�ق‬
‫�ر�اسےت ںیم اتسامع�ل ت‬
‫ہوجاتاہےوت�الہلاعتلٰی�اسےانیہےسیجاعام�لیہیکوتفقیدیاتہےا�و�ررھپ�اخالقیتیثیحےسرگ�اتےرگ�اتےاسےرگ�ا�و�ٹیکا�ساتناہتکاچنہپ�دیاتہے‬
‫کہوکئیا�دنٰیترینولخم�قرگ�ا�و�ٹںیما�سدحکوہپیچنوہئیںیہنوہتیینعیویح�انیا�و ش�روہ�انیزندگیوکاپاندصقمایح�تانبکرو�ہویح�انو�ںےسیھب‬
‫راہے�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬ ‫�زیا�د�ہویتسپ�ںںیماجگ ت‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َو َل َق ْد َذ َر ْا َن ِلَـ َـه َّن َم ك ِث ْ ً‬
‫َ‬
‫ي ل يُ ْب ِ ُ‬
‫ص ْو َن‬ ‫الن ِسۖۡ‪۰‬۝ ل ُه ْم قل ْو ٌب ل يَف َق ُه ْو َن ِبَاۡ‪۰‬۝ َول ُه ْم ا ْع ُ ٌ‬ ‫َ‬
‫ال ِ ّن و ِ‬
‫م ِ‬ ‫يا ّ ِ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ٰ َ ٌ َّ َ ْ َ ُ ْ َ َ ُ ٰ ۗ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ ّ ُ ُ ٰ ۗ َ ُ ُ ْ ٰ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ل‪۰‬۝ اول ِٕىك ه الغ ِفل ‪۱۷۹‬۝‬
‫ن‬ ‫و‬ ‫ام بل ه اض ۭ‬ ‫ِباۡ‪۰‬۝ ولهم اذان ل يسمعون ِباۭ‪۰‬۝ اول ِٕىك كلنع ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رہیتقیقحےہہکتہبےسنجا�و�راناس�نایےسںیہنجوکمہےنمنہجیہےکےیلدیپ�اایکےہ�‪�،‬ا�نےکاپ�سد�لںیہرگمو�ہا�نےس‬
‫سوچےتںیہن ��‪،‬ا�نےکاپ�سٓاکنںیھںیہرگمو�ہا�نےسدکیےتھںیہن ��‪،‬ا�نےکاپ�ساک�نوتںیہرگمو�ہا�نےسےتنسںیہنو�ہاجنو�ر�و�ںیکرط�حںیہ‬
‫لبہکا�نےسیھبزیا�د�ہےئگزگ�ر�ے�‪،‬یہو�ہول�گںیہوجتلفغںیموھکئےےئگںیہ�۔‬
‫ً‬ ‫ُ َّ َ ْ َ ْ َ ْ ُ َ َ ّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ُ َ َّ َ ْ َ َ ُ ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫ه اضل َس ِب ْيلۧ ‪۴۴‬۝‬ ‫ام َبل ْ‬
‫ه اِل كلنع ِ‬ ‫ه ي ْس َم ُع ْو َن ا ْو يَ ْع ِقل ْو َ ۭ‬
‫ن‪۰‬۝ ا ِْن ْ‬ ‫ام تسب ان اكث‬
‫ترجہم�‪:‬کایمتےتھجمسوہہکا�نںیمےساکرثول�گےتنسا�و�رےتھجمسںیہ�؟یہوتاجنو�ر�و�ںیکرط�حںیہلبہکا�نےسیھبےئگزگ�ر�ے�۔‬
‫تو�الہلاعتلٰی�اہنںیمنہجاکسبےسالچنحہصوج�اپےنر�بیکانفرمانیرکنےو�الے کرسوش�ںاکماق�مےہںیمرگ�ا�دیاتہے� گ‪�،‬ار�اناس�نایام�نوعلم‬
‫انبلے�‪،‬الہلاعتلٰیکو�اپان�ر�ب�‪�،‬ا�سےکرسولو�ںوک�الہلاکنائب�‪�،‬ا�نرپنا�ز�لاتکبو�ںوکربحق�‪�،‬اچیھرب�یدقتیر ��‪،‬الہل‬
‫�‬ ‫دصقمای�ت‬
‫صالحیکر�ا�ہوکاپان ح‬
‫کید�وسر�یرظننہٓانےو�الیولخمقا�تنجوفرشےتوغری�ہا�و�ر�ر� �و �زٓاخر�ترپ�ایام�نالئےا�و�ر�رسو�لےک مرفا�نےکاطمبقلمعاصلحو�اخال�قافضہل‬
‫پرقائمرہے�‪،‬پسا�نےکےئلا�ناعام�لیکوجہےسدنلب�د� جرا�تںیہ�‪،‬بکیھمتخہنوہنےو�الا�اجرہے�‪،‬لبہکا�نےکےئلو�افرلذتںی م�‪،‬وت�اترفرتحںی‬
‫�ا�و�رکبرث�تںیتمعناتےنرعصےکتاحصلوہ�ںیگوجبکیھمتخہنوہگا�‪�،‬و�ہاییسوتمعن�ںرھب�یتنجںیمرہںیےگوجبکیھںیہندبلےیگسجےک‬
‫پلھا�و�رسائےد�ائیموہ�ںےگ�۔‬
‫اَمَفَكُبِّذَكُيُدْعَبِنْيِّدلاِبؕ‪َ۰۰۷‬سْيَلَاُهّٰللاِمَكْحَاِبَنْيِمِكٰحْلا‪�(۰۰۸‬اتلنی�‪)۷�،�۸‬‬
‫ےہ؟�۔‬
‫پسےھجتا�بر�و�ززج�اےکالٹھجنےرپوک�نیسزیچٓاما�د�ہرکتیےہ�‪،‬کایالہلاعتلٰیسب کاحوم�ںاکاحکمںیہن �‬
‫وکاناتہے�‪،‬تو�الہلیکےبامش�رناشنوی�ںوک�دکیاتھہےنجےسےھجتنیقیاحصلوہاتکسےہ‬
‫پسا�ےاناس�ن!جبوت�اپینیلہپا�و�ر�ا�و�لرمتہبدیپ�ائش ج‬
‫‪ 1‬االعراف�‪۱�۷�۹‬‬
‫‪ 2‬الفرقان�‪۴�۴‬‬
 ‫�����‬

‫وتای�تدعب�الوم�ت�‪،‬جز�ا�ا�وسز�ا�ا�و�رجتنو�د� �وز�خںیمےس‬
‫رہھٹاتیںیہہک ح‬
‫تو�الہلاعتلٰیکیاگنتنوتمعن�ںوکیھبدیھکاکچہےیہبسزیچیںھجترپ�و�اجب �‬
‫کیسزیچاکاناک�رنہرک�ے�‪،‬مرگ�اتیناشننوی�ںکےاب�وجو�دوک�نیسزیچےھجتاعام�لیکزج�ا�وسز�اکےالٹھجنےرپ�ٓاما�د�ہرکتیےہ�‪،‬تموسچےتںیہنہکایک�الہل‬
‫ئے‪�،‬ا�نوکنہمکحدیاجائےا�و�رہنیسکزیچسےر�وکاجائے�‪�،‬ا�نوک�اچےھاعام�ل‬
‫وھچڑ�دیاجا �‬
‫تاعلٰیکیتمکحاقتضاکرتیےہہکولخم�قوکبےاک�را�و�رہملم �‬
‫کاثو�ا�با�و�ربر�ےاعام�لیکزس�انہد�یاجئے�؟یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ك۪‪۰‬۝ ك ْي َف ْ‬‫ي ‪۳۵‬۝ َما َل ُ ْ‬ ‫ََ َ ْ َُ ْ ُ ْ ْ َ َ ْ‬
‫‪1‬‬
‫تك ُم ْو َ ۚ‬
‫ن ‪۳۶‬۝‬ ‫ي كل ُم ْج ِر ِم ْ َ ۭ‬ ‫افنجعل المس ِل ِم‬
‫ترجہم�‪:‬کایہم مرفانرب�د�ا�ر�و�ںوکمرجمو�ںیکرط�حرک�دیں�؟تمولگو�ںوکایکہوگایہےمتےسیکمکحاگلتےوہ�؟�۔‬
‫َ‬ ‫ّ‬
‫ٰ ّ ٰ ‪۰‬۝ َ َ ۗ ً ْ َ ُ‬
‫اهْ‬ ‫َّ ّ ٰ َ ْ َّ ْ َ َ ُ ْ َ َّ ْ َ ٰ َ ُ ْ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َّ ْ َ ْ َ‬
‫ت سواء مي‬ ‫ام ح ِسب ال ِذي اجتحوا الس ِيا ِت ان نعلهم كل ِذي امنوا وعِلوا الص ِلح ِ ۙ‬
‫ۗ َ ُ‬ ‫َو َم َ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ن ‪۲۱‬۝‬ ‫اتُ ْ ۭ‬
‫م‪۰‬۝ َسا َء َما ْيك ُم ْو َ ۧ‬
‫ترجہم�‪:‬کای�و�ہول�گوہنج�ںےنبر�ائوی�ںاک�ا�رتاک�بایکہےہیےھجمسےھٹیبںیہہکمہاہنںیا�و�ر�ایام�نالنےو�الو�ںا�و�رنکیلمعرکنےو�الو�ںوک�ایک‬
‫وہائے�؟بتہرب�ےمکحںیہوجیہول�گاگلتےںیہ�۔‬
‫یجاسکر�دیںےگہکا�ناکیجان�ا�و�رمرناکیاس�ں ج‬
‫�و�ہالہلسجےنینبون�عاناس�نوککیئرم�احلںیمدیپ�اکای�‪�،‬ا�نوک�اتینوتمعن�ں� ھب‪،‬الئوی�ںا�و�ر�احاسنا�تےسون�ا�ز�اجناکشام�رہیںیہنایکجاکسات�‪�،‬ا�سیک‬
‫ہبرتینوط�رپرپر�و�ر�شیک�‪،‬کای�و�ہاطاعتزگ�ا�ر�و�ںا�و�رنافرمانو�ںےکد�رمای�ناناص�فںیہنرک�ےاگ�‪،‬کای�و�ہوکینکا�ر�و�ںوکحنسلمعیکرتہبین‬
‫رکا�ا�و�ر�ا�سےکدع�لیہاکیہاقتضاہے‬
‫قیًانیو�ہاق�د�رقلطموجکیسرپظملںیہن ت‬
‫جز�ا�ا�و�ربدترینافاع�لرکنےو�الو�ںوک�د�ر�دنا�کذع�ا�بںیہند�ےاگ�‪� ،‬‬
‫کہایقمتربپاکریاگا�و�ر�ا�نبسوک�ا�سرھگکیرط�فولٹائےاگجو�ا�ناکھٹاکنا�ا�و�ر�ا�نیکاغیتو�اتناہہے�‪،‬جساک�و�ہدصقرکتےںیہا�و�رجسیک‬
‫طر�فو�ہا�ر�ا�د�ہرھکےتںیہ�۔‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫ْ‬
‫ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ ّ ن َ َّ ُ ف‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫� َّ ُ َ ْ ُ َ َ ُ َّ‬
‫َ‬
‫العش ِاء‪َ ،‬و َما َ ِس ْع ُت ا َح ًدا‬
‫الز ْيت ِون ِ ي� ِ‬ ‫الل عنه‪ ،‬قال‪ِ :‬س ْعت الن ِب يَّ� َصل الهل علي ِه وسل يقرا‪ :‬و ِ‬
‫الت ي ِ� و‬ ‫َب َ‬
‫ال� َاء َر ِ ض ي َ‬
‫ً‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬
‫ا ْح َس َن َص ْو تً� ِم ْن ُه ا ْو ِق َر َاءة‬
‫بر�ا�ءبناع�ز�ب‪ t‬سےرم�و�یےہںیمےنیبنرکیمﷺوکاشع�ءکیامن�زںیموس�ر�ہاتلنیڑپھےتوہئےانسا�و�رںیمےنٓا�پےسزیا�د�ہوخ�ش‬
‫�ٓا�و�ا�زایاچاھڑپھےنو�الاںیہنانس۔‪3‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬
‫الز ْي ُت ِون‪ ،‬فان تَ َ� ِإل ا ِخ ِر َها‪{ :‬ال ْي َس‬
‫َ ٓ‬ ‫َْ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ :‬م ْن َق َر َٔا م ْن ُ ْ َ ّ‬ ‫ُ َّ‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫َ ُ ُ َ َ‬ ‫َٔ‬
‫الت ن� َو َّ‬
‫كو ِ ي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ا َ ب� ُه َر ْ ي َ�ة َيقول‪ :‬قال َر ُسول ِ‬
‫َ ‪ َٔ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ 4‬نَ َ َ َ َ َ َّ‬
‫الش ِاه ِد ن�َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ٔ َ ْ َ ْ‬
‫ي‬ ‫ك الاكِ ِمني} ‪ ،‬فليقل‪ :‬بل‪ ،‬وا� عل ذ ِلك ِمن‬ ‫للا ِبح ِ‬
‫�اب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےن مرفایاجبمتںیمےسوکئیوس�رئہاتلنیڑپھےا�و�ربجٓاخرںیمےچنہپوتکےہاہ�ںا�و�رمںی‬
‫‪ 1‬القمل �‪۳�۵�،۳�۶‬‬
‫الاثیۃ�‪۲�۱‬‬
‫‪ 2‬ج‬
‫َ‬ ‫َ ُ َ َ ف‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َ ف‬ ‫خ‬
‫العش ِاء�‪۱�۰�۳�۹‬‬ ‫العش ِاء �‪،۷�۶�۹‬حصیح مسمل کتاب الصالۃ ب�ب ِ‬
‫القراء ِة ِ ي� ِ‬ ‫‪ 3‬حصیح ب�اری کتاب االذان ب�ب ِ‬
‫القراء ِة ِ ي� ِ‬
‫[الت�‪8 :‬‬
‫‪ 4‬ين‬
 ‫�����‬

‫�ا�سرپاہش�د�تدیےنو�الو�ںںیمےسوہ�ں�۔‪1‬‬

‫ثعام�ن‪t‬بنوعظم�ناک�اسال�م‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ٔ‬ ‫ْن َ ْ ْن َُ ََ ْن ََُ ن ٔ‬ ‫ُ ثْ َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ‬
‫يك� ا ب� السائب وامه سخ يلة ِبنت العنبس‬ ‫يب ب ِ� وه ِب ب ِ� حذافة ب ِ� �ج ح‬ ‫ع�مان ب ِ ن� مظع ِون ب ِ ن� ح ِب ِ‬
‫ْ‬
‫�ا�ناکنا�مامثع�نو�الدکانا�موعظم�نا�و�رنکتیابو�الاسئبیھتا�و�ر�و�الد�ہاکنا�مسخ يلة ِبنت العنبس تاھ۔‪2‬‬
‫ج�م‬
‫�ٓا�پرقیشےکاخند�ا�نونب حےسقلعترھکےتےھت�‪،‬‬
‫ُٔ َ‬ ‫ف َّ َ َ ْ ُ َ‬ ‫ْ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ ُ َ ََ َ َ ْ ُ‬
‫َع ْن َعا ِئشة ِبن ِت ق َد َامة قال ْت‪:‬كن ُع ث� َمان ْب نُ� َمظ ُع ٍون َو ِإخ َوت ُه ُم َتق ِار َب ْ ي ِن� ِ ي� الش َب ِه‪ ،‬كن ُع ث� َمان ش ِد َيد اال ْد َم ِة ل ْي َس‬
‫لطويل‪َ .‬ك ِب ي َ� ِّالل ْح َي ِة َعر ضَ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬
‫ي�ا‬ ‫ِ‬ ‫ِب�لق ِص ي ِ� وال ِب� ِ ِ‬
‫‪t‬ا�و�ر�ا�نےکاھبئیحل�یےںیمابہمےتلمےتلجےھت ثع�‪،‬ام�ن‪ t‬بتہایس�ہرنگےک‬ ‫عائہشتنب قد�امہ‪t‬سےرم�و�یےہثعام�ننب ظموع�ن �‬
‫وچڑ�ییھت�۔‪3‬‬
‫تےھ�‪،‬نہتہبالنےبہنتہبہتسپدق�‪�،‬د�ا�ڑھییبمل �‬
‫ثعام�ننبوعظم�ناپےن عود�ےےکپےک�‪،‬نزی�ہوتول�ا�رکےدھینا�و�رڑھگسو�ا�ر�یےکامہرتےھ� �‪ٓ،‬ا�پزمانہاجلہتیںیمیھبا�سوقتیکامت�مدنگگوی�ں‬
‫سے د�و� ممرات�ز�اخال�قوکر�د�ا�رکے املک ےھت�‪�،‬ا�س د�و�رمںی بجرع�ب ےک رہگرھکابہچ ہچبرش�ا�باک رسایتاھثعام�ن ‪ t‬کو�ا�م اخلابئث ےس‬
‫شدیدنرف�تیھت�‪،‬‬
‫ال ِاه ِل َّي ِة‪ِ :‬إ ِ نّ� ال َٔا شْ َ‬
‫ال ِاه ِل َّي ِة‪َ ،‬و َق َال ِ ف� ْ ج َ‬ ‫حن ْ ن� َسابط َق َال َ‪:‬ز َ ُعوا َٔا َّن ُع ثْ� َم َان ْ نَ� َم ْظ ُعون َح َّر َم ْ خَ‬
‫ال ْم َر ِ ف� ْ ج َ‬ ‫َع ْب ِد َّ‬
‫� ُب‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ٍ‬ ‫ب‬ ‫الر ْ َ ِ ب ِ ِ ٍ‬
‫ُٔ‬ ‫َ ُ َ َٔ ْ ُٔ ْ َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ‬
‫ش ْي ًئا ُيذ ِه ُب َعق ِ يل َو ُي ْض ِحك ِب ي� َم ْن ُه َو ا ْد ن� ِم ِ نّ ي� َ يو ْ� ِمل ِ ن ي� َعل ان ان ِك َح ك ِر ي َ� تَ يَّ� َم ْن ال ا ِر ُيد‬
‫عدب�الرمحنٰنباسبطےتہکںیہثعام�ننبوعظم�ن‪t‬نےاجلہتیںیمرش�ا�بوکحر�ا�مرکلایتاھا�و�رہکےتےھتںیموکئیاییسزیچنہویپ�ںاگجسےس‬
‫مری�یلقعوفمہرپپر�د�ے جڑپ ئاںی�‪،‬نےشںیمدھتوہکرشر�ابیاپینزبا�نےسوہیب�د�ہابتںیاتہکہےا�و�ر گلوو�ںےکذم�ا�قاکناشنہاتنبہےا�و�رجمےھ‬
‫�ا�ساک�م کرپ�ااسئےہکںیماپینیٹیباکناک�حا�سصخشےسرک�د�و�ںسجےسںیمںیہناچہات�۔‪4‬‬
‫�ایاسنکیرطف�تاناس�ندینقحےسزیا�د�ہد�و�رہنںیر�ہاتکستاھ‬
‫ً‬ ‫ساق‪َٔ :‬ا ْس َ َل ُع ثْ� َم ُان ْب نُ� َم ْظ ُع ٍون ْبعد ثالثة ش‬ ‫َ َ ُ‬
‫ا� إ ْ َ‬
‫ع� رجل‬ ‫قال ْب ن ِ‬
‫چاننہچابناساح�قےتہکںیہابیھرص�فریت�ہوفن�سیہہقلحوگب�شاسال�موہئےےھتہکدیسناابوبرک‪t‬کیرحتیکرپ�ا�رقمنبالا�رقم�‪�،‬ابولسہمدبع�الہل‬
‫لاسد�‪،‬اب بعودی�ہنبالرج�ا�ح ع�‪،‬دب�الرمحنٰنبوع�فا�و� بعردی�ہنبالاح�ر�ثےکاستھد�ائر�ہاسال�مںیمد�اخلوہکر�الاسبوق�نالا� لوو�نیکفصںیم‬
‫بنا �‬
‫ـاۃ� ُب ِم ْقـ َـد ِار ُّ‬
‫الر ُكــوع َو ُّ‬
‫السـ ُـج ِود‬ ‫ٓ َ َ ْ ُ َ ّ‬
‫الت ي ن��‪،۳�۳�۴�۷‬سـ ن ن‬
‫ِ‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب الصـ َ ب‬ ‫ت‬
‫‪ 1‬جامــع �مــذی ابــواب تفسـ یـرالقران ب�ب و ِمــن ســور ِة ِ ِ‬
‫�‪،۸�۸�۷‬مسند امحد�‪۷��۳ ۹�۱‬‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫‪2‬اسدالغابة ي� معرفة الصحابة�‪۵�۸�۹‬؍�‪۳‬‬
‫ا� سعد�‪۳�۰�۵‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 3‬بن‬
‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪،۳‬س� اعالم النبالء�‪۱�۰�۱‬؍�‪،۳‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۵�۸�۹‬؍ ‪�۳‬‬
‫‪ 4‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۰�۵�۴‬؍� ي‬
 ‫�����‬

‫شاملوہگےئ�۔‪1‬‬
‫َٔ‬
‫ح ِن ْب نُ� َع ْو ٍف َوا ُبو‬ ‫ال َّط ِل ِب َو َع ْب ُد َّ‬
‫الر ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ ْ ن ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ث ْ َ ُ ْ نُ َ ْ ُ َ ُ َ ْ َ ُ ْ نُ ْ َ‬
‫الار ِث ْب ن� ْ ُ‬
‫عن ي ز ِ� يد ب ِ� رومان قال‪ :‬انطلق ع�مان ب� مظع ٍون وعبيدة ب� ِ ِ‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ‪ -‬فعرض َع َل يْ� ُم إال ْس َ‬ ‫الل ‪َ -‬ص َّل َّ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َٔ َ‬ ‫اال َس ِد َؤَا ُبو ُع َب ْي َد َة ْب نُ� ْ ج َ‬‫َ َ َ َ ْ نُ َ ْ َٔ‬
‫الم‬ ‫ِ ِ‬ ‫ال َّر ِاح َح تَّ� ات ْوا َر ُسول ِ‬ ‫سلة ب� عب ِد‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َٔ ْ قَ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اح َد ٍة َوذ ِل َك ق ْبل ُد ُخ ُ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َؤَا ْن َب َٔا ُ ْه ِب شَ َ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل دار االر�ِ‪ .‬وقبل‬ ‫ول ِ‬ ‫ول َرس ِ‬‫ِ‬ ‫�ا ِئ ِع ِه فا ْس ُلوا �جَ ِ ًيعا ِ ي� َس َاع ٍة َو ِ‬
‫َٔ ْ‬
‫ان َي ْد ُع َو ِف ي َ�ا‪.‬‬
‫یزیدبنر�وما�نےتہکںیہرسو�لالہلﷺےکد�ا�ر�ا�رقمںیمد�اخلوہنےےسےلہپامثع�ننبوعظم�نا�و� بعردی�ہنباح�ر�ثنببلطما�و�رعدب�الرمحنٰ‬
‫بنوع�فا�و�ر�ابولسہمنبدبع�الاسدا�و�ر�اب بعودی�ہنبالرج�ا�حایکہگجعمجوہکر�رسو�لالہلﷺیکدخمتںیماحضرہوئے� �‪ٓ،‬ا�پﷺےن‬
‫رکای�۔‪2‬‬
‫�اہنںیاسال�میکدعو�تد�یا�و�رشریتعیکھچکابتںیالتبئںیانچنہچا�نبسےناسیوقتا�سدعو�تہقحوکقوب�ل ل‬
‫جباہلہکماکظملوسمترش�و�عوہ�اتو�د�وسر�ےیکرط�حہییھبا�ساکناشنہےنب�‪،‬جباحلا�تانقابلرب�د�اشتوہگےئوت�رسو�لالہلﷺےن‬
‫�اہلایام�نوکموش�ر�ہدیاکہو�ہہشبحےکفصنمزم�ا�جاب�دشا�ہےککلمںیماجکرپان�ہاحصلرکیںا�و�رجبکتالہلاعتلٰیماعمہلٓاسا�نہن مرفا�د�ے‬
‫�وہںیایق�مرکیں� �‪ٓ،‬ا�پﷺاکفرما�ننسرک�ایکڑب�یدعت�ا�درجہ�تےکےئلایت�رہوگیئرگمکوینہککیبوقتایکریثکتدع�ا�دکاہرج�ترکناممنک‬
‫ہنںیاھت�ا�سےئلرجبںیمایگ�ر�ہرم�دا�و� چرا�رخو�اتنیرپشملمتایکاقفہلہشبحر�و�انہوہگایجنںیمامثع�ن‪t‬بنوعظم�نیھباشملےھت�‪�،‬ا�س‬
‫قافہلےکامریبیھامثع�ننبوعظم�نیہےھت�۔‪3‬‬
‫یہول�گافک�رسےچبرکنلکاجنےںیماکمای�بوہگےئا�و�ربحہشںیمامنوسوک�نےسرہےنےگل�۔‬
‫َّ ٔ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ٔ‬ ‫َ َ‬ ‫ا� إ ْ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل اقبلوا‪ ،‬ومن شاء‬ ‫ساق‪ ،‬قال‪ :‬فملا بلغ من ب�حلبشة سج ود اهل مكة َم َع َر ُسول الل صل‬ ‫ع ِن ْب ِ ن ِ‬
‫َ‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ّ َ َّ َّ ُ َ َ‬ ‫ٔ َ‬ ‫َّ‬
‫الل عل ْي ِه َو َس َل فملا ادنوا من مكة بل�غ م االمر‪ ،‬فثقل ي‬
‫عل�م ان‬ ‫الل نم�م‪ ،‬ومه ي�ون ا ن�م ق ْد ت�بعوا الن ِب ي� صل‬
‫َّ‬ ‫ٔ‬ ‫بغ� جوار‪ ،‬ف�كثوا تَّ‬ ‫َّ‬ ‫تخ ٔ‬
‫ح� دخل لك َر ُجل نم�م ب ج�وار من بعض اهل مكة‪ ،‬وقدم‬ ‫و�وفوا ان يدخلوا مكة ي‬ ‫ي�جعوا‪،‬‬
‫ْ‬
‫ثع�ن ْب ن� مظعون ب ج�وار ال َوِليد ْب ن� ي‬
‫املغ�ة‬
‫رکایہےیایہہکرشمکنیا�و�ر�رسو�لالہلﷺےک‬
‫�ابناساح�قےتہکںیہبحہشیہںیماملسمنو�ںوککیسرط�حہیربخمیلہکرشمکنیہکمےناسال�موبق�ل ل‬
‫�د�رمای�مافمہتوہگیئےہ�‪،‬یہربخنسرکاہلایام�نتہبوخ�شوہئےا�و�رو�اپیساکقدصکایمرگبجہکمرکممہےکرقیبےچنہپوتعمول�موہ�اکہہی‬
‫تومضحایکافو�ا�ہیھتاحصبہرک�ا�موس�چںیمڑپگےئہکٓایا�و�اپسہشبحےلچاجئںییا�اپےنوطنںیمد�اخلوہکررشمکنیےکملظوسمتاکناشنہںینب� �‪ٓ،‬اخریہ‬
‫یفہلصوہ�اکہو�اپسہشبحاجنےےکاجبئےاپےنرشہتد�ا�ر�و�ں�‪�،‬د�وستاحاب�بایبضعرقییشرس�د�ا�ر�و�ںیکامحیتاحصلرککےرہشمںید�اخل‬
‫وہگےئ�‪،‬ام�ننب ظموع�ن‪�t‬ولدیبنریغم�ہیکانپ�ہاحصلرککے‬
‫ثع‬ ‫ہواجئںی�‪،‬چاننہچبسےنیسکہنیسکرط�حانپ�ہاحصلرکلیا�و�رمہکںیمد�اخل‬
‫‪،۳‬الصابة ف� ت� ي ز‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫ي� الصحابة�‪۳�۸�۱‬؍�‪۴‬‬ ‫ي‬ ‫س� اعالم النبالء�‪۱�۰�۱‬؍� إ‬‫‪ 1‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۰�۵�۳‬؍�‪ ،۳‬ي‬
‫ا� سعد�‪۳�۰�۰‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫ٔ‬
‫اال ب ن‬
‫ا��‪۵�۴�۷‬؍�‪۱‬‬
‫ص� ي‬
‫ين‬
‫الصاحل� إلامسعيل ب ن� حممد‬ ‫س� السلف‬
‫‪ 3‬ي‬
 ‫�����‬

‫مہکںیمد�اخلوہئے�۔‬
‫جبرشمکنیاک�اناسنتیوس�زظملوسمترب�د�اشتےسابہرہوگایوت�رسو�لالہلﷺےناملسمنو�ںوک�د�وبا�ر�ہہشبحاجنےیکاجا�ز�ت مرفا�د�ینکیلا�ب‬
‫مرشکنیہکمڑب�ےوچکانےھت ��‪،‬ا�بہکمرکممہےسرجہ�ترکنا�اتان�اسا�نہناھتپرھبیھیسکہنیسکرط�حرتیاسیرم�د�ا�و�ربسیوخ�اتنیرجہ�ترککے‬
‫‪t‬ا�و�رعدب�الہلنبوعظم�نیھباشمل‬
‫بحہشےنچنہپںیماکمای�بوہگےئ�‪�،‬ا�نںیمامثع�ننبوعظم�ن‪�،�t‬ا�نےکنسمکےٹیباسئبا�و�ر�د�وباھئیدق�امہ �‬
‫تےھ�‪،‬مرشکنیےنا�نولگو�ںیکو�اپیسےکنتجےیکا�و�رابوجلہےکام�ںاجئےاھبئیدبع�الہلنبریبہعا�و�رعرم�وبنالاع�صوکیقیتماحتیفےکاستھ‬
‫ناجشیےکاپ�ساجیھبمرگ�ا�نیکہیافس�رتیوکششرب�یرط�حانکا�موہگیئا�و�ر�الاٹناجشیاملسم�نوہگای�‪،‬جباہمجرینوکعملوہ�اکہرسو�لالہلﷺ‬
‫�رہوگےئ‪�،‬ا�نںیم�‪۳�۳‬مر�د�ا�و�ر�ٓاٹھ‬
‫�‬ ‫رقا‬
‫ہرج�ترفماکرمدیہنونم�ر�ہےلچےئگںیہوتیہول�گیھبرسو�لالہلﷺکےزیرسایہرہےنےکےئلےب �‬
‫خو�اتنیہکمرکممہ ےک ر�اسےت دمیہنونم�ر�ہ اجنے ےک ےئلایت�رہوگےئ ا�ن ںیم امثع�ن ‪�،�t‬ا�ن ےک ےٹیباسئب ا�و�ر�د�ونو�ں اھبئی دق�امہ ‪t‬‬
‫�ا�و�رعدب�الہلنبوعظم�نیھباشملےھت�‪،‬مہکرکممہںیمدنچ�د�نایق�مےکدعبامثع�ن‪� t‬اپےنامت�ماہلوعای�لےکرمہ�ا�ہدمیہنونم�ر�ہرجہ�ترکگےئ�‪،‬‬
‫َّ َ‬ ‫َُّ‬
‫َوغ ِلق ْت ُب ُي ْو تُ ُ� ْم ِب َ�كة‬
‫�ا�و�رمہکںیم�ا�نےکرھگ�و�ںوکتالےگلےئگ�‪،‬‬
‫مدیہنںیمانوہ�ںےندبع�الہلنبہملسالجعنیےکرھگپرقای�مایک�‪،‬جبرسو�لالہلﷺوک�ا�نولگو�ںےکٓانےیکربخہوئیوتبتہوخ�شوہئے‬
‫وکاکنا�تیکریمعتکےےئلایکوسعیہعطقا�ر�اضیرمحتم مرفایا�‪،‬‬ ‫�ا�و�رامثع�ن‪� t‬ا�و�ر�ا�نےکاخند�ا�ن م‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ٓا خَ� َر ُسْو ُل الهلِ َص َّل َّ ُ‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َل ا ُبو َاهل ْي ث� ْ نُ‬
‫ا� َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫الت ِيّ َ� ِان َو َب ْ ي نَ� ُع ث� َمان ب ِ ن� َمظ ُع ْو ٍن‬ ‫ِ ب‬
‫جبرسو�لالہلﷺےناہمجرینا�و�ر�اناص�رمںیوم�اخا�ۃاقئم مرفائیوتامثع�ن‪ t‬کولجلیالدق�رصاحبیابو�اہلمشینبایتاہ�ناناص�ر�یاکاھبئی‬
‫بانیا�۔‪1‬‬
‫زو�ہدب�رمںیاشملوہئےا�و�ربڑ�یاہب�د�ر�یا�و�رسرفر�وشیےسرقیشےکایکتہبڑب�ےاہب�د�رنجوجگ�ا�و�سنبالمع�ب�ربن‬
‫ثعام�ننب ظموع�ن‪t‬غ �‬
‫نو�ر�ا�نوجسماملنو�ںرپبڑ�ھڑچ�ھرکمحےلرک�رہاتاھکیرط�فڑبھے�‪�،‬اسیاثانمںیدیسنایلع‪t‬بنابیاطلبیھبا�سیکرط�فڑبھےا�و�ر�د�ونو�ں‬
‫جاناب�ز�و�ںنےا�ساککا�مامت�مرک�دیا�‪�،‬ایکا�و�رمرش�کہلظنحنبہصیبقوکولغم�برککےسدیناامثع�ن‪ t‬نےرگفات�رکرلای�‪،‬جگندب�رسےو�اپس‬
‫ل�‬
‫�ٓائےوتلیلعوہگےئ�‪�،‬اناص�ر�یاھبئیا�و�ر�ا�نےکالہہیا�ماعلال�ء�اناص�ریہےند جمیا�و�ر� لد �‬
‫وسز�یےکاستھامیت�ر�د�ا�ر�ییکا�و عم�روق�لالع�جرک�و�ایارگم‬
‫عاللتاکلسہلسوطیلوہتاگایاہی�ںکتہک�‪۲‬ہرج�یےکٓاخرمںیاخلقیقیقحیکرط�فےسالب�و�ا�ٓاگای�‪�،‬ا�نیکوفا�ترپمدیہنونم�ر�ہںیمرہک�ا�مچم‬
‫گای�ا�و�رجسسجےنا�نیکرحتلیکربخسیندشش�ر�ر�ہایگ ��‪،‬رسو�لالہلﷺوخ�دچمشرپنما�ماعلال�ءکےرھگترشیفےلےئگ�‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل دخل َع َل ثع�ن ْب ن� مظعون ي ن‬
‫الن ّ� َص َّل َّ ُ‬ ‫ْ نُ َ َّ ٔ َّ‬
‫ح� مات‪ ،‬فانكب َعل ْي ِه ورفع راسه‪،‬‬ ‫وروى با� عباس ان ِب ي‬
‫ح� الثانية‪ ،‬ثُ َّ� َق َال‪ْ :‬اس َت ْغ ِف ُر َّ َ‬
‫الل َٔ‪،‬ا ْذ ِه ْب عليك َٔا َ ب� َّ‬
‫السا ِئ ِب‪ ،‬فقد خرجت ِم نْ َ�ا َو َ ْل َت َل َّب ْس ِم نْ َ�ا ِب شَ ي ْ‬
‫� ٍء‬ ‫ثُ َّ� ن‬

‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء�‪۱�۲�۱‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬ي‬
 ‫�����‬

‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬ہکےتںیہبجامثع�ننبوعظم�نوف�توہگےئوتنیبرکیمﷺوہا�ںرشتیفالئےا�و�رتیمیکاشیپنیرپتنیاب�روبسہ‬
‫�دیا�ا�و�رولگگریہوکرفرمایاںیمالہلاعتلٰیسےاہمت�ر�یرفغم�تیکدعارکتاہو�ں�‪�،‬ابو�الاسئبںیممتےسدج�اہوتاہو�ںمتدنایسےا�سرط�حرختص‬
‫ہوئےہکاہمت�ر�ا�د�امنذ�ر�ہرب�ابر�ا�سےسٓالو�د�ہہنوہنےاپیا۔‪1‬‬
‫َّ‬ ‫َ شَ َ َ ت َ َ ْ َ َ َ ْ َٔ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ ُ ْ ُ َ ْ َ ُ َّ‬
‫الل َع َل ْي َك َٔا َ ب� َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ‪:‬و َما ُي ْد ِر ِيك‬ ‫السا ِئ ِب‪ ،‬ف�اد ِ ي� عليك‪ :‬لقد ا كرمك الل‪،‬فقال الن ِب ي� صل‬ ‫حة ِ‬ ‫فقلت‪ :‬ر‬
‫َٔ َّ َّ َ َ ْ َٔ ْ َ َ ُ َ ُ ْ ُ َٔ َٔ ْ َ َ َ ُ َ َّ فَ َ ْ ُ ْ ُ ُ َّ ُ َ َ َ َٔ َّ ُ َ َ َ ْ َ َ ُ َ نُ َ َّ ّ َ َٔ‬
‫الل ِإ ِ ن ي� ل ْر ُجو‬
‫الل‪� ،‬ن يك ِرمه الل؟فقال‪:‬اما هو فقد جاءه الي ِق ي�‪ ،‬و ِ‬ ‫ان الل قد ا كرمه؟فقلت‪ِ :‬ب� ِب ي� انت ي� رسول ِ‬
‫َ َ ْ َ َ َّ َ ُٔ َ ّ َٔ َ ً َ ْ َ ُ َٔ َ ً َ َّ ََ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ ُ خَ ْ َ َ َّ َٔ‬
‫الل ال از ِ يك احدا بعده ابدا حدثنا‬ ‫الل َما ا ْد ِري‪َ ،‬وا ن� َر ُسول ِ‬
‫الل‪َ ،‬ما ُيف َعل ِب ي�‪،‬قالت‪ :‬فو ِ‬ ‫ل ال ي�‪ ،‬و ِ‬
‫�ا�ماعلال‪ r‬نےرسو�لالہلﷺےکاسمےنتیموکماخطبوہکراہکابو�الاسئب! تمرپ�الہلیکرحتموہمںیاہش�د�تدییتوہ�ںہکالہلےن‬
‫متںیہزعم�زایک�‪،‬نیبرکیمﷺاگرچہامثع�ن‪ t‬سےاغیتد�رجہتبحم مرفاتےےھترگم�ا�نیکاب�تنسرکفرمایا�ا�ماعلال�ء‪ r‬متںیہہیےسیک‬
‫ے؟�انوہ�ںےنرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!�الہلاعتلٰی�اہنںیزعم�زہنںی مرفائےاگتوکےس‬
‫عمول�موہ�اکہالہلاعتلٰینےاہنںیزعم�زفرمایاہ �‬
‫فرمائےاگ ��؟رسو�لالہلﷺےن مرفایاا�نرپوم�تٓائیےہدخب�اںیما�سےکےئلریخاکامدی�و�ا�روہ�ںدخب�اںیمنیقیےکاستھںیہناجناتوہ�ں‬
‫حالانہکںیمالہلاکرسو�لوہ�ںہکریم�ےاستھایکایکاجئےاگ�‪�،‬ا�مالع�ء‪ r‬نےاہکہکدخب�اںیمےنا�سےکدعبیسکےکقلعتمیھبکیھباپ�ک‬
‫ہونےیکاہش�د�تںیہن �دی�۔‪2‬‬
‫ْ‬ ‫َٔ ُ ْ َ‬ ‫َ َُ ْ‬
‫َج َاء ْت خ ْو ةل ِبن ُت َح ِك ي ٍ� ْام َراة ُع ث� َمان ْب ِ ن� َمظ ُع ٍون‬
‫ثعام�ن‪ t‬کیویب�یاکنا�موخلہتنبمیکحاھتجناکعتقلہلیبقمیلسےساھت�۔‪3‬‬
‫�ا�و�ردنسم�احدمکےاطمبقرشہتںیمرسو�لالہلﷺیکاخلہںیھت�‪،‬یہتہبیہابع�د�تزگ�ا�ر�ا�و�رنکیریس�تاختو�نںیھت�اپےنوشہرکیوفا�تےک‬
‫بدع�د�وسر�اناک�حںیہنایک� ثع‪،‬ام�ننب ظموع�ن‪t‬عاب�د�تںیما�سدق�رموحہوگےئہکویب�یوچب�ںےساغفلوہےئگجسےکہجیتنںیما�نیکز�وجہ‬
‫وھچڑ�دیاا�و�ربتہیہاس�د�ہاحلتںیمرہےنںیگل�۔‬ ‫نےانبئونساگ�ر �‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫ْ‬
‫َ َ َ ْ َٔ ُ ُ ث َ َ ُ ْ َ َ َ‬ ‫ْ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ف َرا ْي نَ َ�ا َس ِ ّيئة َاهل ْيئ ِة فقل َن َلا‪ :‬مالك? ف َ�ا‬ ‫َّ‬
‫دخل ِت ام َراة ع� َمان ب ِ ن� مظعو ٍن عل ِنس ِاء ِ ِيب‬
‫َّ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ْ َٔ َّ َ ْ ُ ُ َ َ ئ ٌ َ َٔ َّ نَ َ ُ ُ َ َ ئ ٌ َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ف ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فذك ْرن ذ ِلك‬ ‫ِ ي� ق َر ْي ٍش اغ نَ� ِم ْن َب ْع ِل ِك! قالت اما ليل فق ِا� واما �اره فص ِا�‪،‬فدخل الن ِب ي� صل‬
‫َٔ َ َ َ َّ ُٔ ْ َ ٌ َ َ َ َ َٔ َ ُٔ ّ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ نَّ َ َ ُ َّ َ‬ ‫َ ُ َ َ َ ُ َ َ َ َ ُ ث ْ َ َ ْ نَ َ ْ ُ‬
‫ال� َار َوتق ُوم الل ْيل‪،‬‬ ‫م وما ذاك؟قال‪:‬تصوم‬ ‫ل فل ِقيه فقال ي‪ �:‬ع�مان ب� مظع ٍون‪ ،‬اما لك ِب ي� اسوة؟فقال‪ :‬ي� ِب� ِب ي� وا ِ ي‬
‫َ َ نّ َ َٔ ْ َ ُ َ َ َ َ ْ َ ْ َّ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ًّ َ َّ َ َ َ َ ًّ َ َّ َٔ ْ َ َ ًّ َ َ ّ َ نَ ْ َ ُ ْ َٔ ْ‬
‫ص َواف ِط ْر‬ ‫قال‪ِ :‬إ ِ ي� لفعل‪،‬قال‪:‬ل تفعل ِإن ِلعينيك عليك حقا و ِإن ِ جلس ِدك حقا و ِإن ِله ِلك حقا فص ِل و� و‬
‫ً َ َٔ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َٔ َ‬
‫فات تْ ُ� َّن َب ْعد ذ ِلك َع ِط َرة ك نَّ َ�ا َع ُر ْو ٌس‬
‫االحصاب�‪۱�۰�۵�۵‬؍� ٔ‪،۳‬اســد الغابــة ف ي� معرفــة الصحابــة�‪۵�۸�۹‬؍�‪ ،۳‬سـ يـر الســلف الصاحلـ ي ن‬
‫ـ� إلامسعيــل ب ن�‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 1‬االســتيعاب ي� معرفــة‬
‫ٔ‬
‫اال ب ن‬
‫ــا��‪۵�۴�۸‬؍�‪۱‬‬ ‫ص� ي‬ ‫حممــد‬
‫َ ُٔ ْ َ ف َٔ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫‪ 2‬حصیح ب�اری ِكتاب ج َ ئ‬ ‫خ‬
‫امل ْو ِت ِإذا اد ِرج ِ ي� ا كفا ِن ِه‬
‫امل ّي ِت بعد َ‬
‫َ‬
‫ول عل ِ‬ ‫الن ِ ز ِ‬
‫ا� ب�ب الدخ ِ‬
‫‪ 3‬مسندامحد�‪۲�۵�۷�۶�۹‬‬
 ‫�����‬

‫ریحا�نوہئںیا�و�رپوچاھخولہہیٓا�پ‬
‫�ایکد�ناتاف�قےسرح�موبن�یںیمٓائںیوت�اماہ�تالومنمنیےناہنںیا�سدق�راس�د�ہاحلتںیمدکیاھوتڑب�ی �‬
‫ںیہ‪�،‬و�ہوبلںیریم�ا�ا�نےسایک�و�اسہطےہ�و�ہوت�د�ن‬
‫نےاپینایکحالتانب�رکیھےہاہمت�ر�ےوشہرتوقریشےکٓاسو�د�ہاح�لولگو�ںںیمامش�رہوتے �‬
‫برھ�ر� �وز�ےےسوہتےںیہا�و�ر�ر�ا�ترھبنام�زیںڑپھےتںیہ�‪�،‬اماہ�تالومنمنیاب�تیکہہتکتچنہپںیئگ�ا�و�رنیبرکیمﷺےسامثع�ن‪ t‬کی‬
‫ےام�ن�!کایمری�یذ�ا�تاہمت�ر�ےےئلومننہںیہن‬
‫عاب�د�تاکتذکر�ہایک� �‪ٓ،‬ا�پﷺاسیوقتامثع�ن‪ t‬کےرھگترشیفےلےئگا�و�ر مرفایاا� ثع‬
‫ے؟�انوہ�ں ےنرع�ضایک ا�ے الہل ےک�رسو�ل ﷺمری�ے ام�ں اب�پٓا�پ رپقربا�ن ہیایکبا�ت وہئی�؟�رسو�ل الہلﷺ ےن مرفایاتملسلسم‬
‫ہ �‬
‫�ر� �وز�ےرھکےتوہ�ا�و�ر�ر�ا�ترھبعاب�د�تںیمرصم�و�فرہےتوہ�‪�،‬انوہ�ںےنرع�ضایکجیاہ�ں�‪�،‬رسو�لالہلﷺےن مرفایا�ایاسنہرک�وتمرپمتاہ�ر�ی‬
‫ےہ�‪،‬ا�و�راہمت�ر�ےویب�یوچب�ںاکحقیھبمترپہے�‪،‬نام�زیںیھب ھڑپو�ا�و�ر�ٓا�ر�ا�میھبرک�ور� �وز�ےیھب‬
‫�ٓاکنوھ�ںاکحقےہ�‪،‬متاہ�ر�ےمسجاکتمرپحق �‬
‫ک�روھ�ا�و�ر�افاط�ربیھرک�و ثع�‪،‬ام�ن‪ t‬نےرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ! �ٓائدن�ہاسیرط�حلمعرک�و�ںاگ�‪�،‬ا�سو�اقہعےکدنچ�د�ندعبا�نیک‬
‫�ز�وجہرھپ�اتاف�قےسرح�موبن�یںیماحضروہئںیتو�انوہ�ںےناچاھلاب�سا�و�ربانئونساگ�ررکرکاھاھتگویا�و�ہدلنہںیہ�۔‪1‬‬
‫ثعام�ن‪ t‬ناہیتابع�د�تزگ�ا�ر�‪،‬جمہمستیشخالیہ�‪ �،‬عود�ےےکےکپا�و� فرای�ضےھت�۔‬
‫ْ َ ْ ّ َٔ َّ ُ ثْ َ َ ْ نَ َ ْ ُ َٔ تَ َّ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ُ َ َّ ّ ُٔ‬ ‫َُ َ َ ُ‬
‫الل ِإ ِ ن ي� ال ا ِح ُّب‬
‫اب اليح ِص ِب ِي� ان ع�مان ب� مظع ٍون ا� الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل فقال‪ :‬ي� رسول ِ‬ ‫عارة ْب ِ ن� غ َر ٍ‬
‫ْ َ َ َ َٔ ْ َ ُ ُ َ َ َّ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َٔ ت‬ ‫َٔ ْ َ‬
‫الل َج َعل َها لك‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ :‬و ِ َل؟قال‪:‬ا ْس َت ْح ِي ي� ِمن ذ ِلك وا كرهه‪،‬قال‪ِ :‬إن‬ ‫الل صل‬ ‫ول ِ‬ ‫ُ‬
‫ان ت َ�ى ْام َرا ِ ي�‪،‬قال َرس ِ‬
‫َ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ ْ نَ ْ‬ ‫ٔ‬ ‫ً َ ََ َ َ‬
‫ا� َمظ ُع ٍون َل ِي يٌّ� ِس ِّت ي ٌ�‬
‫الل صل الل علي ِه وسل‪ِ :‬إن ب‬ ‫ول ِ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬
‫ِل َباسا َوجعلك َلا ِل َباسافملا ا بد� قال َرس ِ‬
‫رغا�بےسرم�و�یےہ�ایکر� �و ثعزام�ننبوعظم�ن‪ t‬نیبرکیمﷺیکدخمتںیماحضرہوئے�(�ا�و�راپینتعیبطےکرجاح�ن‬ ‫عام�ر�ہنب �‬
‫کا�ذکرکای) �ا�و�رعر�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!مںیںیہناچہاتکہےھجمریم�یوع�ر�ت کیدےھ�‪�،‬رسو�لالہلﷺےند�ریافت مرفا کیاوی�ں�؟‬
‫�انوہ�ںےناہکمںیا�سےسرشماتاہو�ںا�و�ر�اسےانسپدنکرتاہو�ں ��‪ٓ،‬ا�پﷺنے مرفایا�ا�ےامثع�ن�!�الہلےناہمت�ر�یویب�یوکمتاہ�ر�ےےئلا�و�ر‬
‫متںیہا�سےکےئلرپ�د�ہانبیاہےجبو�ہسلجموبن�یےسرختصوہئےوت�رسو�لالہلﷺےنرعتییفےجہلںیم مرفایاامثع�ننبوعظم�نڑب�ے‬
‫حای�د�ا�ر�ا�و�رسرتھچاپنےو�الےںیہ۔‪2‬‬
‫َ َ َ َ َ َ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ تَ ُ َ َٔ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َع ْن َٔا� ق َالب َة َٔا َّن ُع ثْ� َم َان ْ نَ� َم ْظ ُعون تَّ خَ‬
‫ا�ذ َب ْي ًتا فق َع َد َي َت َع َّب ُد ِف ِيه ‪ ،‬فبلغ ذ ِلك الن ِب يَّ� صل الل علي ِه وسل فا�ه فاخذ‬ ‫ٍ‬ ‫ب‬ ‫ِب ي ِ‬
‫َ ّ‬ ‫َّ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫الل ْل َي ْب َعث ن� ب� َّلر ْه َبا ِن َّي ِة‪َ .‬م َّر َت ْ ي ن� ا ْو ث ث‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫ب ِع َض َاد تَ ْ� َ ب�ب ال َب ْي ِت ال ِذي ُه َو ِف ِيه فقال‪ َ :‬ي� ُع ث� َمان إن َ‬
‫ال� َو ِإن خ ْي َ� ِ‬
‫الد ي ِ ن�‬ ‫ِ‬ ‫ِي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ َ َّ ْ َ َّ ُ َّ ْ َ ُ‬
‫الل ال ِن ِيفية السمحة‬ ‫ِعند ِ‬
‫وکڑھ�یانبئیوہئییھتسجںیمھٹیبرک�و�ہابع�د�تایککرتےےھت�‪،‬نیبرکیمﷺ‬
‫�ابیالقبہےسرم�و�یےہثعام�ننب ظموع�ن‪t‬نےایک ٹ‬
‫وکڑھ�یاک�د�ر�و�ا�ز�ےاک�ایکٹپڑکپکر�د�ویاتنیاب�رفرمایا�ا�ےامثع�ن‪�!t‬الہلاعتلٰینےےھجمرہابنتی‬
‫کوعمول�موہ�اتو�ا�نےکاپ�سٓائےا�و�ر�ا�س ٹ‬
‫وتدی�و�دینابر� یہایم�)ہے�۔‪3‬‬
‫کےاستھوعبم�ثںیہن مرفایا�الہلےکزن�دیکبسےسرتہبیندینہیفنح(عییناخلص ح‬
‫ٔ‬
‫‪،۳‬س� اعالم النبالء�‪۱�۰�۱‬؍�‪۳‬‬
‫ا� سعد�‪۳�۰�۲‬؍� ي‬ ‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد�‪۳�۰�۱‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫ا� سعد�‪۳�۰�۲‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬بن‬
 ‫�����‬
‫ْ‬ ‫ات ِ ف ي� َش ْع َب َان َع َل َر ْٔاس َثال ِث ي نَ� شَ ْ‬
‫� ًرا ِم َن ِال ْج َر ِة‬ ‫َو شَ� َد ُع ثْ� َم ُان ْ نُ� َم ْظ ُعون َب ْد ًرا َو َم َ‬
‫ٍ‬ ‫ب‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ثعام�ننبوعظم�نزغ�و�ہدب�رمںیرشیکوہئےا�و�رہرج�تےکوسیتیںےنیہمابعش�نںیموفا�تاپئی۔‪1‬‬
‫ٔ‬
‫ين‬
‫املهاجر�‬ ‫وهو اول َر ُجل مات ب�ملدينة من‬
‫�ٓا�پاہمجرینہکمںیمےلہپصخشےھتوجدمیہنونم�ر�ہںیمفو�توہئے�۔‪2‬‬
‫ٔ‬ ‫َ َ ْ‬
‫ين‬
‫املهاجر� بعد ما رجع من بدر‬ ‫كن ُع ث� َمان ْب ن� مظعون اول رجل مات ب�ملدينة من‬
‫ثعام�ننب ظموع�ن‪t‬ماہجرینہکمںیمےلہپصخشےھتوجمدیہنونم�ر�ہںیمزغ�و�ہدب�رےکدعبوف�توہئے�۔‬
‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ٔ‬
‫‪3‬اول من دفن ب�لبقيع ُع ث� َمان ْب ن� مظعون ا ُبو السائب‬
‫�ٓا�پامثع�ننبوعظم�ن‪� t‬ابوسائبےلہپاحصبیرسو�لںیہںیہنجتنجابلعقںیمدفنایکگای�۔‪4‬‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ي ن‬
‫ب� عينيه‬ ‫الل َص َّل َّ ُ‬
‫َّ‬
‫فملا غسل وكفن قبل َر ُسول ِ‬
‫لسغا�و�رکنفانہپ�دیاگایتو�رسو�لالہلﷺےنا�نےکد�ونو�ںٓاکنوھ�ںےکد�رمای�نوبسہدیا�۔‪5‬‬
‫جباہنںی‬
‫َ َ َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َّ َ ْ َ‬ ‫َٔ َّ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َصل َعل ُع ث� َمان ْب ِ ن� َمظ ُع ٍون ‪ ,‬فك َّب َ� ا ْر َب ًعا‬ ‫الل صل‬
‫ان رسول ِ‬
‫ڑپائیا�و� چرا�رکتریب�ا�تںیہک�۔‪6‬‬
‫�رسو�لالہلﷺےنا�نیکامن� جزان�ز�ہ ھ‬
‫ُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َْ‬ ‫نَ زَ َ ف َ ْ ُ ثْ َ َ ْ ن َ ْ ُ َ َّ ُّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ئ ٌ َ َ‬
‫الل ْب نُ� َمظ ُع ٍون َوق َد َامة ْب نُ�‬
‫ا� َعل ش ِف ي ِ� الق ْب ِ�‪َ .‬ع ْبد ِ‬‫�ل ِ ي� ق ب ِ� ع�مان ب ِ� مظع ٍون والن ِب ي� صل الل علي ِه وسل ‪ -‬ق ِ‬
‫السا ِئ ُب ْب نُ� ُع ثْ� َم َان ْب ن� َم ْظ ُع ٍون َو َم ْع َم ُر ْب نُ� ْ َ‬
‫ال ِار ِث‬ ‫َم ْظ ُع ٍون َو َّ‬
‫ِ‬
‫ثعام�ننبوعظم�ن‪t‬کیربقمںیدبع�الہلنبوعظم�نا�و�ردق�امہ‪t‬بنوعظم�نا�و�رسائبنبامثع�نابنوعظم�نا�و�رعمرمبناح�ر�ثاتر�ےا�و�رنیب‬
‫کریمﷺربقکےانک�ر�ےڑھک�ےےھت�۔‪7‬‬
‫ْٔ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ ج َ‬ ‫ُ َّ‬
‫الل َص َّل َّ ُ‬ ‫َ‬
‫ح ًرا ِع ْن َد َرا ِس ِه‬ ‫ف َو َض َع َر ُسول ِ‬
‫�دفنرکنےےکدعب�رسو�لالہلﷺےنا�نیکربقرپالعمتےکوط�رپرسرکیرط�فایکرھتپ�رکاھ�۔‪8‬‬

‫ا� سعد�‪۳�۰�۳‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫‪ 2‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۵�۸�۹‬؍ ‪�۳‬‬
‫‪� (3‬الاتساعي�بيفرعمفةالأصاح�ب�‪۱�۰�۵�۳‬؍�‪)۳‬‬
‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫س� اعالم النبالء�‪۱�۸�۷‬؍ ‪�۳‬‬
‫‪ 4‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب �‪۱�۰�۵�۵‬؍�‪،۳‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة �‪۵�۸�۹‬؍�‪ ،۳‬ي‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 5‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۰�۵�۳‬؍�‪۳‬‬
‫ال� عساکر�‪۳�۰‬؍�‪۹‬‬
‫ر� دمشق ب ن‬‫ال� قانع�‪۳�۵�۹‬؍� ت‪ �،۲‬یخ‬
‫‪ 6‬معجم الصحابة ب ن‬
‫ا� سعد�‪۳�۰�۳‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 7‬بن‬
‫‪،۳‬س� ٔاعالم النبالء�‪۱�۰�۱‬؍� ب ن‬
‫‪،۳‬ا� سعد�‪۳�۰�۳‬؍ ‪�۳‬‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 8‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۰�۵�۴‬؍� ي‬
 ‫�����‬

‫ماضمنیوس�ر� ٔہ�ال لزز�ا�ل‪:‬‬

‫�ا�سںیمزلزلےیکربخ�د�ییئگےہ�‪،‬بضعرسفمینےنا�س لززلہےسرم�ا�د�و�ہالہپ� لززلہایلہےسجےسایقمتےکےلہپرمحےلاک�ٓاغا�زہوگا�‪،‬‬
‫وہائےاگا�و�رجباس�ر�یولخم�قالہ�کوہاجئےیگ�‪،‬یلنکرسفمینیکایکڑب�یامجعتےکزن�دیکا�سےسرم�ا�د�و�ہ‬
‫کائان�تاکاظن�مد�رہمربہم ج‬
‫� لززلہےہسجےسایقمتاک�د�وسر�امرحہلرش�و�عوہگاعیینبجامت�ماگےلےلھچپاناس�ند�وبا�ر�ہ نزد�ہوہکراھٹںیےگویکنہکدعبکاسا�ر� ضماوم�ناسی‬
‫ےہ�‪،‬ا�سوس�ر�ہںیممو�تا�و�روم�تےکدعبکیزندگیےکذکرںیمایکانوکاھ�ا�و�ررن�الااند�ا�ز‬
‫با�ترپ�دلالترکتاےہا�سےئلد�وسر�یریسفتحصحی �‬
‫�اتخای�رکایگایہکرشحکےدیم�ا�نںیماناس�نیکزندگیےکاعام�لاکپو� کر�ااچٹچاھلمکموط�رپر�ا�سےکاسمےنآجائےاگ�‪�،‬اناس�نا�سدنایکیریگنوین�ں‬
‫�ا�و�رچاکچوند�ر�وشینںیما�سدق�ررغ�قوہچاکےہہکا�سوکوم�تاکاحاس�سکتںیہنرگمجو�ںیہوم�تاکفرشہتٓائےاگوتہیاغفلاناس�نرسح�ت‬
‫سےےہکاگہکہیایکہوگای�؟مو�تےکدعب�اناس�نزمنیےکوگشےوگشےےسرگ�و�ہد گ�رر�و�ہد�وبا�ر�ہ نزد�ہوہکر�اپےنرمقد�و�ںےسلکنٓائںی‬
‫گےاتکہا�نےکاعام�لا�نوک�دکاھئےاجئںیا�و�راعام�لیکہییشیپاییسلمکما�و�رفملصوہگیہکوکئیذ�ر�ہرب�ابرینیکایبد�ییھباییسہنر�ہاجئےیگ‬
‫َ َ َّ ْ َ ْ ْ َ َ َ َّ َ ْ ً َّ ٗ َ َ ْ َ ْ ْ َ َ‬
‫م ّي ْع َمل ِمثقال‬ ‫جوسامےنہنٓاجائے ��‪،‬رسو�لالہلﷺےنایکدب�وکےاسمےنٓایتف ْن يعمل ِمثقال ذر ٍة خيا َ‬
‫ي ۭه ‪۷‬۝ و‬
‫َ َّ َ ّ ً َّ َ ٗ‬
‫ي ۧه ‪۸‬۝ پڑھی�‪�،‬ا�سےناہک�ا�ےالہلےک�رسو�لالہلﷺ�!بسےھجمزندگیرھبکےےیلیہیایکٓایتاکفیےہ�‪�،‬رسو�لالہلﷺ‬ ‫ذر ٍة شا‬
‫وہگی‪�،‬الہلاعتلٰیکےمکحےسےباج�نزمنیالک�م‬
‫ریحا�ننک �‬
‫نےرکسم�اتےوہئے مرفایاکہاب�تا�سیکھجمسںیمٓاگیئےہ�‪،‬یہد�وسر�یزندگیڑب�ی �‬
‫کر�ےیگا�و�راناس�نےکافاع�لو� قاو�ا�لا�و�رحرکا�توکسان�تیکوگ�اہید�ےیگہکوک�ناسعلماہک�ںا�و�رنکا� قوا�تںیمایکگایاھت ��‪،‬زمنیاک�ذ�ر�ہذ�ر�ہ‬
‫�اپےنر�ا�زا�و�روبجھاگلد�ےاگ�‪،‬ہر�اناس�نوک�ا�سیکاچاھئیا�و�ربر�ائیاکذ�ر�اذ�ر�ادبلہدیاجائےاگاناس�ناپےناعام�لیکدب�ولتد�ورگ�وہو�ںںیمٹب‬
‫جائںیےگایکرگ�و�ہیقشولگو�ںاک�ا�و�ر�ایکرگ�و�ہدیعسولگو�ںاکہوگا�۔‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجےبحدرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫اَذِا ِتَلِزْلُز ُضْرَاْلا اَهَلاَزْلِزۙ‪َ۰۰۱‬و ِتَجَرْخَا ُضْرَاْلا اَهَلاَقْثَاۙ‪َ۰۰۲‬و َلاَق ُناَسْنِاْلا اَم‬
‫جب زمنی وپ�ر�ی رط�ح وھجنھج�ڑ د�ی اجئےیگ ا�و�ر اپےن وبجھ ابہر اکن�ل ےکنیھپیگ�‪� ،‬اناس�ن ےنہک ےگل اگ اسےایک‬

‫اَهَلۚ‪ٍ۰۰۳‬ذِٕىَمْوَيُثِّدَحُتاَهَراَبْخَاۙ‪َّ۰۰۴‬نَاِبَكَّبَرىٰحْوَااَهَلؕ‪�(۰۰۵‬ال لزز�ا�ل�‪۱‬تا�‪)۵‬‬
‫ہوگای�؟�ا�سد�نزمنیاپینبسربخیںایب�نرکد�ےیگا�سےیلہکریت�ےر�بےناسےمکحدیاوہگا�۔‬
‫رھد�وسر�ےوص�رمںی�زمنی‬
‫جبایقمتےکےلہپرمحہلںیموص�رپوھکنےتیہزمنیوکھجےکٹرپھجےکٹد�ےرکشد�تےکاستھالہ�دیاجائےاگ�‪،‬پ �‬
‫ہرو�رہرقمسیکد�ولتےکڈھریکےڈھریبس‬
‫�اپےناند�ر�اناسنو�ں�‪�،‬ا�نےکافاع�لو� قاو�ا�لا�و�رحرکا�توکسان�تیکاہش�دتو�ںاک�اناب�ر�‪،‬سونااچند�ی�‪،‬جو�ا ا�‬
‫باہرناک�لےکنیھپیگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
 ‫�����‬
‫َ َ َّ‬ ‫َ ْ َ ُ َّ‬
‫‪1‬‬
‫ت ‪۴‬۝‬ ‫ت ‪۳‬۝ َو َا ْل َق ْ‬
‫ت َما ِف ْيَا َوتل ْ ۙ‬ ‫َواِذا ال ْرض ُمد ْ ۙ‬
‫وہائےیگ�۔‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ربجزمنیالیھپد�یاجئےیگا�و�رجوکھچا�سےکاند�رہےاسےابہرھپکنیرکخالی ج‬
‫�ا�و�ر�اناس�نربق�و�ںےسمسج جوا�نےکاستھابہرنلکرک�ٓائںیےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫م ّم ْرق ِدن۔۔۔ ‪۵۲‬۝‬ ‫ي ْيلَ َنا َ ْۢ‬
‫م َب َع َث َنا ِ ْ َ َ َ‬ ‫ٰ َ ّ ْ َ ْ ُْ َ َ ُ‬
‫ال ْوا ٰ َ‬ ‫اث اِل ر ِ ِبم ين ِسلون ‪۵۱‬۝ ق‬
‫ُّ ْ َ َ ُ ْ ّ ِ َ ْ َ َ‬
‫م ال ْجد ِ‬
‫ُ َ‬
‫َون ِفخ ِف الصو ِر ف ِاذا ه‬
‫ترجہم�‪:‬پرھایکوص�روھپناکاجئےاگا�و�راکییکہیاپےنر�بےکوضح�رشیپوہنےےکےیلاپینربق�و�ںےسلکنڑپیںےگربھگ�ارکںیہکےگ‬
‫�ا�ر�ےیہسکےنںیمہامہ�ر�یوخ�ا�باگ�ہےساٹاھکڑھ�اکای�؟�۔‬
‫پرھےسیجیہوہ�شںیمٓائںیےگزمنیوکاپانوسناچاند�یوج�اہر�وغری�ہابہرناک�لرکیھپےتکندیھکرکدہتشز�د�ہوہکرںیہکےگہکزمنیویک�ںا�سرط�ح‬
‫ہلرہیےہا�و�راپےنزخ�انےاگلرہیےہ�‪،‬بدعںیماناسنو�ںرپیہاب�تےلھکیگہکہیوت�ر�و�زرشحہےسجوکہمدیعبا�زقای�سےتھجمسےھت�‪،‬‬
‫َّ‬ ‫َٔ َ َ ْ ُٔ ُ‬ ‫ْ َٔ َٔ ْ َ َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ت ِق ي� ُء ال ْر ُض افلذ ك ِب ِد َها‪ ،‬ا ْمثال ال ْسط َو ِان ِم َن الذ َه ِب‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ َ ُ َّ ُ َ ُ ُ‬ ‫َْ َ ُ ُ ف َ َ َ‬ ‫َْ ُ َ ُ ُ ف َ َ ََْ ُ َ‬ ‫ْ َّ َ‬
‫الس ِارق ف َيقول‪:‬‬ ‫�ء‬ ‫� ُء الق ِاط ُع ف َيقول‪ ِ :‬ي� َهذا قط ْع ُت َر ِ يِ‬
‫ح‪ ،‬يو ِ يج‬ ‫َوال ِفض ِة‪ ،‬ف َي ِ�ج ي ُء القا ِتل ف َيقول‪ ِ :‬ي� هذا قتلت‪ َ ،‬يو ِ يج‬
‫َ ً‬ ‫َ َ َ ْٔ ُ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ف َ ُ‬
‫ِ ي� َهذا ق ِط َع ْت َي ِدي‪ ،‬ث َّ� َي َد ُعون ُه فل َ ي�خذون ِم ْن ُه ش ْيئا‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےن مرفایا�زمنیاپےنےجیلکےکڑکٹ�و�ںوکقےرک�د�ےیگےسیجوسنےا�و� چراند�یےکڑب�ےےبمھک‬
‫ہوتےںیہ�‪،‬چو�ربیھےہکاگہکاسییکتبحمںیمںیمےناہتھوٹک�ا�دیےےھت� ق‪،‬اتلاسےدیھکرک�افوس�سرکتاہوئےےہکاگکہاہئےاسیام�لےک‬
‫لےئںیمےنالف�ںوکقلتایکتاھ�‪�،‬اسیرط�حہلصرحیموت�ڑنےو�الایھبےہکاگکہاسییکتبحمںیمٓاکر�رشےتد�ا�ر�و�ںےسںیمولس�کںیہنرکتاتاھ‬
‫�الرغ�ضو�ہام�لوینیہ لراتپرھ�ےاگا�و�ر�اسےوکئیںیہناٹاھئےاگ�۔‪3‬‬
‫عذ�ا�بمنہجےسےنچبےکےئلرجم�ماپےنرج�مےسیہاناک�رکر�دیںےگوت�الہلاعت �لٰیا�نےکاعام�لوکمسجملکشاطعفرمائےاگ�ا�و�ر�و�ہوگ�اہو�ںںیماشمل‬
‫اک�ن‪ٓ�،‬اکنںیھا�و ش�روع�رہےجسےساہنںیاپےنامحو�لاک�ا�د�ر�ا�ک توہاہےا�و�ر�ا�نیکاپینایک‬
‫ےگ‪،‬عیینرہچزیکے �‬
‫ہوکر�ا�نےکالخ�فوگ�اہیدیں �‬
‫یگ‪�،‬الہلاعت �لٰیاناسنو�ںےکاعاضکو�زبا�ن‬
‫یا�د�اشتیھبےہسجیکانبپرجوکھچا�نرپ�و�ا�ر�د توہاہےہشیمہای�د�رھکیتںیہا�و�ر�وقتٓانےرپظاہرکر�دیں �‬
‫�ٓاکنںیھ ک‪،‬ا�ن�‪،‬کاھ�لا�و� �رزبا�نا�سےکالخ�فوگ�اہیدیںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬‫�‬ ‫عاط مرفائےگا�ا�و�ر�اناس�نےکاہتھ�‪،‬پائو�ں�‪،‬‬
‫ْ‬
‫َ ُ َ ُ‬ ‫َْ ُ َ ُ‬ ‫ٓ‬ ‫ّ‬
‫ع َا ْف َواهه ْم َو ُت َ َ َ ْ‬‫َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ ٰٓ‬
‫‪4‬‬
‫ك ُمنا اي ِد ْ ِي ْم َوتش َهد ا ْر ُجل ُه ْم ِبَا ك ْنا يك ِسب ْو َن ‪۶۵‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫اليوم ن ِتم‬
‫ترجہم �‪ٓ:‬ا�جمہا�نےکہنمدنبےیکدیےتںیہ�‪ِ�،‬ا�نےکاہتھمہےسوبلںیےگا�و�را�نےکاپئو�ںوگ�اہیدیںےگہکہیدنایںیمایکامکئیرکتے‬

‫‪ 1‬االنشقاق�‪۳�،۴‬‬
‫‪ٰ 2‬ی ی ن‬
‫س��‪۵�۱�،۵�۲‬‬
‫ـ� َ ب� ُب‬ ‫الص َد َقــةِ َق ْبـ َـل َٔا ْن َل ُي َ‬
‫وجـ َـد َمـ ْـن َي ْق َب ُل َها�‪،۲�۳�۴�۱‬جامــع ت�مــذی ابــواب الفـ ت ن‬ ‫ال� ِغيــب ِ ف� َّ‬
‫‪ 3‬حصیــح مســم کتــاب الــزاکۃ َ ب� ُب تَّ ْ‬
‫ِ ي‬
‫ا� حبــان �‪ �۶�۹�۷‬ش‪�،۶‬ح الســنۃ للبغــوی�‪۴�۲�۴�۱�،۳�۵‬؍�‪۱�۵‬‬ ‫ـاعةِ �‪،۲�۲�۰�۹‬حصیح ب ن‬ ‫السـ َ‬ ‫ـاء ِ ف ي� َٔا شْ َ‬
‫� ِاط َّ‬ ‫َمــا َجـ َ‬
‫س��‪۶�۵‬‬ ‫‪ٰ 4‬ی ی ن‬
 ‫�����‬

‫�رہےںیہ�۔‬
‫ُ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ ْ َ ُ َ ْ‬
‫‪1‬‬
‫ي ْم ال ِسنت ْم َواي ِد ْ ِي ْم َوا ْر ُجل ُه ْم ِبَا ك ْنا يع َمل ْو َن ‪۲۴‬۝‬
‫ْيم تشهد عل ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہا�سد�نوکبوھ�لہناجئںیہکبجا�نیکاپینزبانںیا�و�ر�ا�نےکاپےناہتھاپئو�ںا�سےکرکتوتو�ںیکوگ�اہیدیںےگ۔‬
‫َ ٰ ّٓ َ َ َ ۗ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ ْ َ ُ ُ ْ َ ُ ُ ْ ُ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ ُ‬
‫ال ْوا ِلُلُ ْو ِد ِ ْ‬
‫ه ِلَ‬ ‫يم سعهم وابصاره وجلوده ِبا كنا يعملون ‪۲۰‬۝ وق‬ ‫ح اِذا ما جاءوها ش ِهد عل ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ ُّ ْ َ َ ْ َ ‪۰‬۝ َ ُ ْٓ َ ْ َ َ َ ُ ْٓ َ ْ َ َ ُ ّ‬
‫ّ‬
‫‪2‬‬ ‫كَ ْ‬
‫ش ٍء ۔۔۔ ‪۲۱‬۝‬ ‫ش ِهدتم عليناۭ قالوا انطقنا هللا ال ِذي انطق‬
‫ترجہم‪ :‬پرھبجبسوہا�ںچنہپاجئںیےگوت�ا�نےکاک�نا�و�ر�ا�نیکٓاکنںیھا�و�ر�ا�نےکمسجیکاھکلںیا�ن گرپو�اہیدیںیگہکو�ہدنایمںیایککھچ‬
‫کرتےرہےںیہ�‪�،‬و�ہاپےنمسجیکاھکلو�ںےسںیہکےگمتےنامہ�ر�ےالخ�فویک�ںوگ�اہی �دی�؟�و�ہوج�ا�بدیںیگںیمہاسیالہلےنوگیائید�ی‬
‫ہےسجےنرہچزیوکوگیارک�دیاہے�۔‬
‫عییناناس�ناک�اپانجمسیھبا�ساک�د�وستںیہنہکلبامہ�ر�ےا�وپر�الہلاعتلٰیکاجاسو�سےہ�‪،‬ہاتھاپئو�ںلقعدما�غبساسیوقتکتامہ�ر�ےںیہ‬
‫رھالہلاعتلٰی‬
‫ےگ‪،‬پ �‬
‫ںیہار�اہنںیطلغاکمو�ںےکےیلاتسامع�لایکتوعالمٓاخر�تںیمیہیامہ�ر�ےدشنموہ�ں �‬
‫جبکتمہا�نےساچےھاک�مےتیل گ‬
‫�زمنیوکشاہ�د�تدیےنےکےئلےہکاگتاکہاناس�نوخ�د�اپےنرکتوتو�ںیکد�اسات�ننسےلا�و�رکوئیاہبنہہنانبسےک�‪،‬پسزمنیانفرمانیںیہنرک�ے‬
‫گیا�و�رھکےلوط�رپرعلمرکنےو�الو�ںےکاچےھرب�ےاعام�لیکاص�فاص�فوگ�اہید�ےیگہکالف�ںالف�ںصخشےنا�سیکتشپرپفال�ںالف�ں‬
‫نافرمانییکےہ۔‬
‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ َ ّ ُ َٔ ْ َ َ َ َ َ َٔ َ ْ ُ َ َ َٔ ْ َ ُ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ‬ ‫َٔ‬
‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬قال‪:‬ق َرا َر ُسول الهلِ صل الل علي ِه وسل‪:‬يم ِئ ٍذ ت ِدث اخبارها قال‪ :‬اتدرون ما اخبارها؟ قالوا‪:‬‬
‫َّ ُ َ َ ُ ُ ُ َٔ ْ َ ُ َ َ َ َّ َٔ ْ َ َ َ َٔ ْ َ شْ َ َ َ َ ُ ّ َ ْ َٔ ْ َٔ َ َ َ َ َ َ ظَ ْ َٔ ْ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫� ِر َها ان تقول‪ِ :‬عل كذا َوكذا‬ ‫الل ورسول اعل‪ ،‬قال‪ :‬ف ِإن اخبارها ان ت�د عل ِك عب ٍد او ام ٍة ِب�ا ِعل عل‬
‫َ َ َ َ َ َ فَ َٔ ْ‬
‫َي ْو َم كذا َوكذا قال‪ِ �َ :‬ذ ِه اخ َب ُار َها‬
‫�اب ہوریر�ہ ‪ t‬سےرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہلﷺ ےن ہیٓایت ’’�ا�س د�ن زمنی اپین بسربخیں ایب�نرک�د�ےیگ ۔‘‘پڑ�ھرکپوچاھجانےت‬
‫وکزیا�د�ہملعےہ�‪،‬فرمایاو�ہاحلا�تہیںیہہکزمنیرہبدن�ےا�و�ربدن�ی‬
‫ہو�ا�سےکو�ہاحلا�تایکہںی�؟ گلوو�ںےنرع�ضایکالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�ل �‬
‫کےاب�ر�ےںیما�سلمعیکوگ�اہید�ےیگوج�ا�سیکھٹیپرپ�ا�سےنایکہوگا�‪�،‬و�ہےہکیگہکا�سےنالف�ںد�نالف�ںاک�مایکتاھ�‪،‬یہںیہو�ہاحلا�ت‬
‫جو�زمنیایب�نرک�ےیگ�۔‪3‬‬
‫َٔ‬ ‫َ نَّ َ ُٔ ُّ ُ ْ َّ َ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ تَ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ ش َّ ُ ُ َّ‬
‫ك‪َ ،‬و ِإن ُه ل ْي َس ِم ْن ا َح ٍد‬‫‪�:‬فظوا ِم َن ال ْر ِض‪ ،‬ف ِإ�ا ام‬ ‫� َيقول‪ِ :‬إن َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل قال‬
‫الر ِ ي‬
‫ر ِبيعة ج‬

‫‪ 1‬النور�‪۲�۴‬‬
‫‪ 2‬مح السجدۃ�‪۲�۰�،۲�۱‬‬
‫ٓ َ َ ْ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫‪ 3‬جامــع ت�مــذی کتــاب صفــۃ القیامــۃ ب�ب َمــا ج َ‬
‫تفســرالقران ب�ب و ِمــن ســور ِة ِإذا‬
‫ی‬ ‫ــاء ِ ي� الع ْــر ِض �‪،۲�۴�۲�۹‬وکتــاب‬
‫َٔ‬ ‫ُْ َ‬
‫ئ‬
‫للنســا� �‪ �۱�۶�۲�۹‬ش‪�،۱‬ح الســنۃ للبغــوی‬ ‫الکــری‬
‫ب‬ ‫نن‬
‫‪،۳‬الســ�‬ ‫ــت اال ْر ُض�‪، ۳�۳�۵�۳‬مســند امحــد�‪ ،۸�۸�۶�۷‬مســتدرک حــامک �‪�۰�۱�۲‬‬
‫زل ِزل ِ‬
‫�‪۱�۴�۸‬؍�‪۲�۰‬‬ ‫القرط�‬
‫‪،۴‬تفســر ب‬
‫ی‬ ‫�‪�۳�۰�۸‬‬
 ‫�����‬
‫َ ٌ َ َ ْ َ َ ْ ً َٔ ْ شَ ًّ َّ َ َ ُ‬
‫ه م بخ�ة‬ ‫ع ِامل عل ي�ا خ ي�ا او �ا‪ِ ،‬إل و ِ ي‬
‫�ریبۃعالرخشیےسرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےن مرفایا�ذ�ر�ا�زمنیےسچبرکرہانکوینہکہیاہمت�ر�یڑجنبای�دہے ��‪،‬ا�و�ر�ا�سرپعلمرکنےو�الاکوئیصخش‬
‫�ایاسہنںیےہسجےکلمعیکہیربخہند�ےوخ�ا�ہاچاھوہایرب�ا۔‪1‬‬
‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ ْ َٔ ْ َ َ ُ ْ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ ّ َ َ ُ َ‬ ‫ْ َٔ َ َٔ َّ ُ َ َ ُ ُ َ ّ ُ َ ْ ُ‬
‫ك ع ٍل ِعل‬ ‫ول الهلِ صل الل علي ِه وسل قال‪ِ :‬إن الرض لتخ ِب� يوم ال ِقيام ِة ِب ِ‬ ‫عن ان ٍس‪ ،‬انه ِسعه ي� ِدث عن َرس ِ‬
‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ْ َ ْ َٔ ُ ْ َ‬
‫ت ال ْرض ِزل َزال َها‬
‫َ َ ظَ ْ َ َ َٔ ُ‬
‫� ِرها َوق َرا َر ُسول الهلِ صل الل علي ِه وس َل ِ�إ ذا زل ِزل ِ‬ ‫عل‬
‫رھرسو�ل‬
‫�انس‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےن مرفایاقایمتےکر� �و �ززمنیرہ�ا�سلمعوکلےٓائےیگوج�ا�سیکھٹیپرپکایگایہوپ �‬
‫رف ئاںی�۔‪2‬‬
‫�الہلﷺےنیہیٓایا�ت’’ جبزمنیاپینوپ�ر�یدش�تےکاستھالہڈ�الیاجئےیگ‘‘تال�و�ت م‬

‫ٍذِٕىَمْوَي ُرُدْصَّي ُساَّنلا اًتاَتْشَا۬ۙ‪ ١‬اْوَرُيِّل ْمُهَلاَمْعَاؕ‪ْ۰۰۶‬نَمَف ْلَمْعَّي َلاَقْثِم ٍةَّرَذ اًرْيَخ‬
‫�ا�سر�و�زول�گفلتخمامجتعںیوہرک(�و�اپس) لوٹںیےگاتکہاہنںیا�نےکاعام�لدکاھدیےئ ئاجںی�‪،‬پسسجےنذ�ر�ہرب�ابر‬

‫ٗهَرَّيؕ‪َ۰۰۷‬وْنَمْلَمْعَّيَلاَقْثِمٍةَّرَذاًّرَشٗهَرَّي‪�(۰۰۸‬ال لزز�ا�ل�‪۶‬تا�‪)۸‬‬
‫بیھیکینیکوہگیو�ہاسےدیھکےلاگ�‪�،‬ا�و�رسجےنذ�ر�ہرب�ابررب�ائییکوہگیو�ہاسےدیھکےلاگ�۔‬
‫�زمنیو�ٓاسام�ن �او�ر�ا�ساکناظ�مدب�لدیااجئےیگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ََْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َّ ُ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ْ ِ َ َّ ٰ ٰ ُ ُ‬
‫‪3‬‬
‫ت َو َ َبز ْوا ِل ِال َوا ِح ِد الق ّها ِر ‪۴۸‬۝‬ ‫يم تبدل الرض غي الرض والسمو‬
‫ترجہم‪� :‬ڈ�ر�ا�ٔو�اہنںیا�سد�نےسبجہکزمنیا�و�رٓاسام�ندب�لرکھچکےسھچکرکدیےاجئںیےگا�و�ربسےکبسالہلو�احدق ّ ہ��ا�رےکاسمےن‬
‫بےناق�باحضروہاجئںیےگ�۔ا�و�ر�اناس�ناپےنرمقد�و�ںےسانیہومسج�ںےکاستھد�وبا�ر�ہ نزد�ہوہکرمدی�ا�نرشحمکا�ر�خرکیںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫اجاۙ ‪۱۸‬۝‬ ‫الص ْور َف َت ْا ُ ْ‬
‫ت َن َا ْف َو ً‬ ‫ُّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫ّ ْي َم يُ ْنفخ ِف‬
‫‪4‬‬
‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬جسر�و�زوص�رںیموھپنکام�رد�یاجئےیگمتوف�جد�روف�جلکنٓا�ٔوگے�۔‬
‫َ ً َ َ َّ ُ ْ ٰ ُ ُ ُ ُ‬ ‫َْ َ َْ ُ ُْ َ ِ َ ْ َ َ‬
‫‪5‬‬
‫ب ّ ْي ِفض ْو َ ۙ‬
‫ن ‪۴۳‬۝‬ ‫اث ِساعا كنم اِل نص ٍ‬ ‫م ال ْجد ِ‬ ‫يم يرجون‬
‫ترجہم�‪:‬جبہیاپینربق�و�ںےسلکنرکا�سرط�حد� �وڑ�ےاج�رہےوہ�ںےگےسیجاپےنوتب�ںےکاتساھنو�ںیکرط�فد� �وڑ�ےاج�رہےوہ�ں۔‬

‫للط� نا� �‪۴�۵�۹�۶‬‬

‫‪ 1‬معجم الکب�ی ب‬
‫اال�ان �‪۶�۹�۱�۳‬‬
‫‪ 2‬شعب ی‬
‫اہ��‪۴�۸‬‬
‫‪ 3‬با� ی‬
‫‪ 4‬النبا�‪۱�۸‬‬
‫‪ 5‬املعارج�‪۴�۳‬‬
 ‫�����‬
‫َّ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َ َّ ْ َ َ ْ َ ّ ٰ َ ُ ْ ُ‬ ‫ْ َ َ َ‬ ‫ْ‬
‫اس َت ِم ْع َ ْي َم يُ َنا ِد ال ُم َنا ِد ِ‬
‫‪1‬‬
‫ق‪۰‬۝ ذلِك َ ْيم ال ُر ْو ِج ‪۴۲‬۝‬ ‫م ّمك ٍن ق ِر ْي ٍ ۙ‬
‫ب ‪۴۱‬۝ يم يسمعون الصيحة ِبل ِ ۭ‬ ‫َو ْ‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رونس�‪،‬جسد�نانم�د�یرکنےو�الا(ہرصخشےک) قریبیہےساکپ�ر�ےاگ�‪،‬جسد�نبسول�گٓا�و�ا�ز� ٔہحرشوککیھٹکیھٹنسرہے‬

‫ہو�ںےگ�‪�،‬و�ہزمنیےسرم�د�و�ںےکےنلکناکد�نوہگا�۔‬
‫َ‬
‫وکك َر ًاما ك ِت ِب ي نَ� کاکلاھہو�ا�اعام�لانمہسجںیمایکایکوق�لا�و�رفلعد�ر�جوہگاا�سےکاہتھںیمامھت�دیاجائےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫جاہ�ںہرشصخ ِ‬
‫َ‬
‫ّ َ َ ْ ٌ َ َْ ُ ِ ْ َْ ّ َ َ ْ َ ْ ٌ َ ٌ‬ ‫ْ َ َ َ َّ ْ ُ َ َ ّ ٰ َ ْ َ ْ َ َ‬
‫ب ع ِت ْيد ‪۱۸‬۝‬ ‫ال ق ِعيد ‪۱۷‬۝ ما يل ِفظ م قو ٍل اِل لـدي ِه ر ِقي‬‫م‬
‫يو ِ ِ ِ‬
‫الش‬ ‫ع‬ ‫ع الي ِم ِ‬
‫ي ِ‬ ‫اِذ يتلق المتل ِق ِ‬
‫‪2‬ترجہم‪�( :‬ا�و�رہام�ر�ےا�سرب�ا�ہر�استملعےکالع�و�ہ�)�د�وکاتبا�سےکد�ائںیا�و�رابئںیےھٹیبرہچزیثتبرک�رہےںیہوکئیظفلا�سیکزبا�نےس‬
‫ہنںیاتلکنجےسوفحم�ظرکنےےکےئلایکاحضربا�شرگن�ا�ںومجو�دنہوہ�۔‬
‫ُ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ ً َ ْ َ ََْ‬ ‫َ َّ َ َ ْ ُ ْ َ‬
‫‪3‬‬
‫ي ‪۱۱‬۝ يعل ُم ْو َن َما تفعل ْو َن ‪۱۲‬۝‬ ‫ك ٰل ِف ِظ ْ َ ۙ‬
‫ي ‪۱۰‬۝ كِراما ك ِت ِب ۙ‬ ‫واِن علي‬
‫وکانےتںیہ۔‬
‫ںیہ‪�،‬ایےسزعم�زکاتبوجمتاہ�ر�ےرہفلع ج‬
‫ترجہم�‪:‬حالانہکمترپنرگ�ا�نرقم�ر �‬
‫�اناس�نوککاہاجئےاگ�ٓا�جوتاپاننامہاعام�لڑپ�ھرکخو�دہیہلصیفرکاتکسےہہکریت�ےاستھایکسول�کوہناچاہےی�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ْ َ ْ ٰ َ َ َٰ َ ْ َ ْ َ َ َ َ‬
‫‪4‬‬
‫ك‪۰‬۝ كف ِبنف ِسك ال َي ْوم عل ْيك َح ِسي ًباۭ ‪۱۴‬۝‬‫اِقرا كِتب ۭ‬
‫ترجہم�‪:‬پڑ�ھاپاننامہاعام�لٓا�جاپاناسح�باگلنےےکےئلوتخو�دہیاکفیےہ�۔‬
‫جباناس�ناچہےو�ہڑپھااھکلتاھیاجاہلاپان�اعام�لانمہڑپھےاگتوچوھٹیڑب�یرہچزیکو�د�ر�جدیھکرکحری�ا�نر�ہاجئےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫َ َ ُ ْ ُ ْ َ ٰ َ ْ َ َ َ َ ٰ َ ْ ٰ َ ُ َ ُ َ ْ َ ً َّ َ َ ْ َ ً َّ ٓ‬
‫ِل َا ْح ٰص َ‬
‫‪5‬‬
‫ىها۔۔۔ۧ ‪۴۹‬۝‬ ‫ب ل يغا ِدر ص ِغية ول ك ِبية ا‬
‫ال هذا الكِت ِ‬ ‫۔۔۔ ويقولون ييلتنا م ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رکےہرہےوہ�ںےگہکاہئےامہ�ر�یمکیتخب!یہیسیکاتک�بےہہکامہ�ر�یوکئیوھچٹیڑب�یرحکتاییسںیہنرہیوجا�سںیمد�ر�جہن‬
‫ہوگیئوہ�‪،‬جوکھچانوہ�ںےنایکتاھ�و�ہبساپےناسمےناحضرپائںیےگ�۔‬
‫ْ‬ ‫ّ‬
‫َْ َْ ُ َ ْ ٰ‬ ‫ّ‬ ‫ٰ ْ‬ ‫َ ُ ُ َُُۗ ْ‬ ‫ٰ ٗ‬ ‫َ َ َّ َ ْ ُ‬
‫‪6‬‬
‫ن ُمل ٍق ِح َسا ِب َي ۚه ‪۲۰‬۝‬ ‫م ا ْو ِت َكِت َبه ِب َي ِم ْي ِنهٖ ۙ‪۰‬۝ ف َيق ْول ها ٔوم اق َر ُء ْوا كِت ِب َي ۚه ‪۱۹‬۝ ا ِِن ظننت ا ِ‬ ‫فاما‬
‫ترجہم‪� :‬ا�س وقتسجاکنامہامع�ل ا�س ےک دیسھے اہتھ ںیم دیاجائےاگ�و�ہ ےہکاگلو دکیوھ ڑپھوریم�ا انمۂ �اعام�ل�‪ ،‬مںیاتھجمس اھتکہ ےھجم‬
‫ضر�و�ر�اپانحاس�بےنلمو�الاہے�۔‬
‫بجہکابئںیاہتھےکانمہاعام�لو�الےھجبرک�ر�ہاجئںیےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬

‫‪ 1‬ق�‪۴�۱�،۴�۲‬‬
‫‪ 2‬ق�‪۱�۷�،۱�۸‬‬
‫ت‬
‫‪ 3‬االنفطار �‪۱�۲��۱�۰‬‬
‫‪ 4‬نب� ارسائیل �‪۱�۴‬‬
‫‪ 5‬الہکف�‪۴�۹‬‬
‫‪ 6‬احلاقۃ�‪۱�۹�،۲�۰‬‬
 ‫�����‬
‫َ ُ ُ ْ ٌ َّ ْ َ َ َ ٌ َ ُ ُ َ ّ ُ ْ َ َ َ َ ٌ‬
‫‪1‬‬
‫س ۙة ‪۲۴‬۝ تظ ّن ا ْن يفعل ِبا فا ِق َر ۭة ‪۲۵‬۝‬‫ووجوه يم ِٕى ٍ ؚذب ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رھچکرہچ�ےا�د�ا�سوہ�ںےگ�‪�،‬ا�و�رھجمسرہےوہ�ںےگہکا�نےکاستھرمکوت�ڑربتا�ٔوہونےو�الاےہ�۔‬
‫َ ُ ُ ْ ٌ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ ٌ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ٌ ُ ٰ ۗ َ ُ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ه الكف َرة الف َج َر ۧة ‪۴۲‬۝‬ ‫ووجوه يم ِٕى ٍذ عليا غب ۙة ‪۴۰‬۝ تهقها قت ۭة ‪۴۱‬۝ اول ِٕىك‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رھچکرہچ�و�ںرپا�سر�و�زاخ�کا�ڑرہیوہگیا�و�رولکنساھچئیوہئیوہگییہیاکفروافجرول�گںیہ�۔‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ٌَ‬
‫‪3‬‬
‫اش َع ۙة ‪۲‬۝‬
‫ُو ُج ْوه ّ ْي َم ِٕى ٍذ خ ِ‬
‫ترجہم�‪:‬کھچرہچ�ےا�سر�و�زوخ�فز�د�ہوہ�ںےگ�۔‬
‫�الہلاعتلٰیمدی�ا�نرشحممںیکیھٹکیھٹوتلےنو�الا�اناص�فاکتر�ا�ز�وبصن مرفائےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫َ َّ ٍ ّ ِ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ً‬ ‫َ َ ُْ َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫ََ َ ُ ََْ َْ ْ‬
‫م خ ْرد ٍل‬ ‫ي ال ِق ْس َط ل َِي ْو ِم ال ِق ٰي َم ِة فل تظل ُم نف ٌس ش ْـي ـ ـ ٔاۭ‪۰‬۝ َوا ِْن ك َن ِمثقال حبة‬ ‫ونضع المو ِاز‬
‫ابَاۭ‪۰‬۝ َو َك ٰف ِب َنا ٰح ِسـب ْ َ‬
‫ي ‪۴۷‬۝‬
‫ََْ َ‬
‫اتين ِ‬
‫‪4‬‬
‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬قایمتےکر�و�زمہکیھٹکیھٹوتلےنو�الےرت�ا�ز�ورکھدیںےگ�‪،‬پرھیسکصخشرپذ�ر�ارب�ابرملظہنوہگاسجاکر�ائیےکد�انےرب�ابریھبھچک‬
‫کایدھر�اوہگاو�ہمہاسمےنےلٓائںیےگا�و�راسح�باگلنےےکےیلمہاکفیںیہ۔‬
‫�ابنایئ �ا�و�رتام�موگ�ا�ہومجو�دہو�ںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ ّ َ َ ُ َ ٰ ُ َ ْ ۗ َ َّ ّ َ َ ّ َ َ ۗ َ ُ َ َ ْ َ ُ ْ َ ّ َ ُ ْ َ‬
‫هل‬ ‫ت الرض ِبنو ِر ر ِبا وو ِضع الكِتب و ِجايء ِبلن ِـب ٖي والشهدا ِء وق ِض بينم ِبلـ ِـق و‬ ‫واشق ِ‬
‫ُْ َ‬
‫‪5‬‬
‫يظل ُم ْو َن ‪۶۹‬۝‬
‫یگ�‪،‬ابنای ��ءا�و�رامت�موگ�ا�ہاحضررکدیےاجئںیےگ�‪ ،‬گلوو�ںےک‬
‫ترجہم�‪�:‬زمنیاپےنر�بےکون�رےسکمچاٹےھیگ�‪،‬کات�باعام�لالرکرکھد�یاجئے �‬
‫�د�رمای�نکیھٹکیھٹقحےکاستھہلصیفرک�دیااجئےاگا�نرپوکئیملظہنوہگا�۔‬
‫�الہلاحبسنہوتاعلٰیینیکوبد�یےکرہچوھٹےڑب�ےلمعوک� �وز�ناطعرک�ےاگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ْ ُّ‬ ‫ْ ْ‬
‫‪6‬‬
‫َوال َوز ُن َ ْي َم ِٕى ِۨذ الَق۔۔۔ ‪۸‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر �وز�نا�سر�و�زنیعقحوہگا�۔‬
‫ںیم‪،‬یجےسفرمایا‪:‬‬
‫وہائےاگیاشیقولگو�ں �‬
‫دیعسلوو�ںںیم ج‬
‫وک �ر �از�وےکڑلپ�ےںیماتلت�دیھکےلاگجسےکاطمبقایتو�و�ہصخش گ‬
‫� �ا �ورہرشصخاپےن عاام�ل ت‬

‫‪ 1‬القیامۃ�‪۲�۴�،۲�۵‬‬
‫‪ 2‬عبس�‪ �۰‬ت‪۴�۲��۴‬‬
‫‪ 3‬الغاشیۃ�‪۲‬‬
‫‪ 4‬االنبیائ�‪۴�۷‬‬
‫‪ 5‬الزمر�‪۶�۹‬‬
‫‪ 6‬االعراف�‪۸‬‬
 ‫�����‬
‫ٌ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ ٌّ َ‬
‫‪1‬‬
‫ق ّو َس ِع ْيد ‪۱۰۵‬۝‬ ‫۔۔۔فِنم ش ِ‬
‫ترجہم�‪:‬پرھھچکول�گا�سر�و�زدببتخوہ�ںےگا�و�رھچککینتخب۔‬
‫شیقول�گذع�ا�بمنہجےسےنچبےکےئلاپےنرج�مےسیہاناک�رکر�دیںےگوتالہلاعتلٰی�ا�نےکاعام�لوکمسجملکشاطعفرمائےاگ�ا�و�ر�و�ہوگ�اہو�ں‬
‫ےگ‪�،‬الہلاعت �لٰیا�نےکاعاضکو�زبا�ناطعفرمائںیےگا�و�ر�اناس�نےکاہتھ�‪،‬پائو�ں�‪ٓ�،‬اکنںیھ ک�‪،‬ا�ن�‪،‬کاھ�ل‬
‫مںیاشملوہکر�ا�نےکالخ�فوگ�اہیدیں �‬
‫�ا�و� �رزبا�نا�سےکالخ�فوگ�اہیدیںےگ�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْي َم ت َ ْش َه ُد َعلَ ْ َ ْ َ ُ ُ َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ي ْم ال ِسنت ْم َواي ِد ْ ِي ْم َوا ْر ُجل ُه ْم ِبَا ك ْنا يع َمل ْو َن ‪۲۴‬۝‬
‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہا�سد�نوکبوھ�لہناجئںیہکبجا�نیکاپینزبانںیا�و�ر�ا�نےکاپےناہتھاپئو�ںا�سےکرکتوتو�ںیکوگ�اہیدیںےگ۔‬
‫ه ِلَ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٰ ّٓ َ َ َ ۗ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ ْ َ ُ ُ ْ َ ُ ُ ْ ُ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ ُ‬
‫ال ْوا ِلُل ْو ِد ِ ْ‬‫يم سعهم وابصاره وجلوده ِبا كنا يعملون ‪۲۰‬۝ وق‬ ‫ح اِذا ماجاءوها ش ِهد عل ِ‬
‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫َ ْ ُّ ْ َ َ ْ َ ‪۰‬۝ َ ُ ْٓ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ َ ُ ّ‬
‫ّ‬
‫‪3‬‬
‫ش ٍء ۔۔۔ ‪۲۱‬۝‬‫كَ ْ‬ ‫ش ِهدتم عليناۭ قالوا انطقنا هللا ال ِذي انطق‬
‫ترجہم‪ :‬پرھجببسوہا�ںچنہپاجئںیےگوت�ا�نےکاک�نا�و�ر�ا�نیکٓاکنںیھا�و�ر�ا�نےکمسجیکاھکلںیا�ن گرپو�اہیدیںیگہکو�ہدنایمںیایککھچ‬
‫�ی؟�و�ہوج�ا�بدیںیگںیمہاسیدخ�انےوگیائید�ی‬
‫کرتےرہےںیہ�‪�،‬و�ہاپےنمسجیکاھکلو�ںےسںیہکےگمتےنامہ�ر�ےالخ�فویک�ںوگ�اہید �‬
‫ہےسجےنرہزیچوکوگیاکر�دیاےہ�۔‬
‫عسدیلوو�ںیکوٹلوی�ںےکرہچ�ےاش�د�ا�ب ��‪،‬ر�وشنا�و�ربےوخ�فوہ�ںےگا�و�ر�و�ہد�ائںیاجنبوتنج�ںیکرط�فاگمز�نوہ�ںےگہکبج‬
‫یفےلصےکدعب گ‬
‫شیقولگو�ںیکوٹلوی�ںےکےکھجوہئےرہچ�ےامیشپ�ن� ضم‪،‬رط�با�و� سرای�ہوہ�ںےگا�و�ر�و�ہابئںیاجنبمنہجیکرط�فرسکےابلو�ںا�و�رپائو�ںےس‬
‫پڑککرےٹیسھگاج�رہےوہ�ںےگ ��‪،‬ا�و�ر�و�ہانمتکریںےگہکاک�ش!�ابیھہید�نا�سےستہبد�و�رہوتا�‪،‬یجےس مرفایا‪:‬‬
‫ٓ‬ ‫ت ُّد َل ْو َا َّن َب ْي َ َ‬ ‫ضاۛۖۚ‪۰‬۝ َّو َما َعِلَ ْ‬ ‫َ َ َ ُ ُ ّ ُ َ ْ َّ َ َ ْ ْ َ ْ ُ‬
‫نا َو َب ْي َن ٗه َا َم ً ۢدا َب ِع ْي ًداۭ‪۰‬۝‬ ‫م ُس ْ ۗو ٍۛۚء‪۰‬۝ َ َ‬
‫تِ ْ‬ ‫ي ّمْ َ ً‬‫ْيم ِتد ك نف ٍس ما عِلت ِم خ ٍ‬
‫َ ُ َ ّ ُ ُ ُ ُ َ ْ َ ٗ َ ُ ٌۢ ْ‬
‫‪4‬‬
‫هللا َر ُء ْوف ِبل ِع َبا ِ ۧد ‪۳۰‬۝‬ ‫وي ِذرك هللا نفس ۭه‪۰‬۝ و‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہد�نٓانےو�الاہےبجرہسفناپےنےیکاکپلھاحضراپئےاگخو�ا�ہا�سےنالھبئییکوہایبر�ا �ئی‪�،‬ا�سر�و�زٓا�دمیہیانمتکر�ےاگکہاک�ش!‬
‫�ابیھہید�نا�سےستہبد�و�رہوتا�۔‬
‫َ ْ َٔ َ َ َ َ َ َٔ ُ َ ْ َ ض َّ ُ َ ْ ُ َ ْٔ ُ ُ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ نَ زَ َ ْ َ ْ ٓ َ ُ َ َ ْ َ ْ َ ْ‬
‫� الل عنه ي� ك مع الن ِب يّ� صل الهل علي ِه وس َل‪ ،‬ف�لت ه ِذ ِه الية‪{ :‬فن يعمل‬ ‫عن ان ٍس‪ ،‬قال‪ :‬كن ابو بك ٍر ر ِ ي َ‬
‫ِ‬
‫ْ َ َ َ َّ ‪ّ َّ َ ُ َ َ َ َ َ َ َّ َ ُ َ َ ْ َ ُ َٔ َ َ َ َ ُ َ َ ًّ َ َّ َ َ َ ْ ْ َ ْ َ ْ َ َ ُ َ َ ً ْ َ 5‬‬
‫الل ِإ ِ ن ي�‬
‫ِمثقال ذر ٍة} خيا يه وم يعمل ِمثقال ذر ٍة شا يه فرفع ابو بك ٍر يده ِمن الطع ِام‪ ،‬وقال‪ :‬ي� رسول ِ‬

‫‪ 1‬ھود�‪۱�۰�۵‬‬
‫‪ 2‬النور�‪۲�۴‬‬
‫‪ 3‬مح السجدہ�‪۲�۰�،۲�۱‬‬
‫ٓ‬
‫‪ 4‬ال معران �‪۳�۰‬‬
‫ة‬
‫[الزلزل‪8 :‬‬ ‫‪5‬‬
 ‫�����‬
‫ال�‪َ ،‬و َي َّد ِخ ُر‬ ‫�؟ َف َق َال َ‪َٔ �:‬ا َ� َب ْكر‪َ ،‬ما َر َٔا ْي َت ف َ� ُّ‬
‫الد ْن َيا ِ َّما َت ْك َر ُه فَ َ� َث ِاق ُيل َذ ِّر شَّ ِّ‬ ‫ّ‬ ‫ُٔ ْ َ َ َ ْ ُ ْ ْ َ َ َّ ْ شَ‬
‫اجزى ِب�ا ِعلت ِمن ِمثق ِال ذر ٍة ِمن‬
‫ِي‬ ‫ٍ‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫ٍ‬
‫ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َل َك َّ ُ‬
‫الل َم َث ِاق َيل ْ خَ‬
‫ال ْي ِ� َح تَّ� ت َوف ُاه َي ْو َم ال ِق َي َام ِة‬
‫�انس‪t‬سےر�و�ایتےہجبٓایت’’ پرھسجےنذ�ر�ہرب�ابریکینیکوہگیو�ہا�سوکدیھکےلاگ�ا�و�رسجےنذ�ر�ہرب�ابردب�ییکوہگیو�ہا�سوک‬
‫�دیھکےلاگ‘‘ نا�ز�لوہئیا�سوقتدیسناابوبرکدصیق‪�t‬رسو�لالہلﷺکےاستھاھکناکاھ�رہےےھتجےسنسرک�و�ہتہبر�وئےا�و�رپوھچےن‬
‫لےگا�ےالہلےکرسو�لﷺ!کایمںیایکایکذ�ر�ےاکبدلہدیاجائو�ںاگ ��؟رسو�لالہلﷺےن مرفایا�ا�ےابوبرک‪�!t‬ذ�ر�ہرب�ابررب�ائییھب‬
‫جتےھدنایںیمانسپدنید�ہوسحم�سوہتیےہا�و�راگراےکسربعسکذ�ر�ہرب�ابریکینوہتواسےعمجرکےنیلںیمذ�ر�ایھبد�ریغںیہنرکناویکنہکاچاھئیا�و�ررب�ائی‬
‫رفائےاگ�۔‪1‬‬
‫کادبلہالہلاعتل ‪ٰ� ‬یر�و�ِزقایمتاطع م‬
‫�ا َ ي َ� ُه‪،‬‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ف َق َر َٔا َع َل ْي ِه فَ َ‬
‫‪ْ �:‬ن َي ْع َم ْل ِم ْث َق َال َذ َّر ٍة َخ ْي ً�ا َ ي َ� ُه َو َم ْن َي ْع َم ْل ِم ْث َق َال َذ َّر ٍة شَ ًّ‬ ‫الن َّ� َص َّل ُ‬‫َٔ َّ ُ َٔ تَ َّ‬
‫انه ا� ِب ي‬
‫َ‬ ‫َ ُٔ َٔ ْ َ َٔ‬ ‫َ َ‬
‫قال‪َ :‬ح ْس ِب ي�‪ ،‬ل ا َ ب� ِ يل ان ل ا ْ َس َع غ ْي َ� َها‬
‫�رسو�لالہلﷺنےصعصعہنباملک‪ t‬کےاسمےنہیٓایتڑپھیانوہ�ںےناہکرسو�لالہلﷺ! بسےھجمزندگیرھبکےےئلیہیایک‬
‫رضو�ر�تںیہن�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرکسم�اتےوہئے مرفایاکہاب�تا�سیکھجمسںیمٓاگیئ‬
‫�ٓایتاکفیےہ�‪�،‬ا�و� �رزیا�د�ہاگرنہیھبونس�ںوتکوئی �‬
‫ہے�۔‪2‬‬
‫�ا�سےئلرسو�لالہلﷺنےوھچٹیےسوھچٹییکینیکرتغبیدلائی�‪،‬‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬
‫ك ا َح ٌد إل َس ُي ِ ُ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َل‪َ :‬ما ِم ْن ُ ْ‬
‫َّ‬ ‫الل َص َّل ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ك ُه َر ُّب ُه ل ْي َس َب ْي َن ُه َو َب ْي َن ُه‬ ‫ِ‬ ‫َع ْن َع ِد ِّي ْب ِ ن� َح ِت ٍا�‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول ِ‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َٔ ْ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ٌ َ ُ َٔ‬
‫تُ ْ��جُ َ ان‪ ،‬ف َي ْنظ ُر ا ْي َ� َن ِم ْن ُه فال َ ي َ�ى ِإل َما ق َّد َم ِم ْن َع ِ ِل‪َ ،‬و َي ْنظ ُر اشا َم ِم ْن ُه فال َ ي َ�ى ِإل َما ق َّد َم‪َ ،‬و َي ْنظ ُر َب ْ ي نَ� َي َد ْي ِه فال‬
‫َ َ َّ َّ َ ْ َ َ َ ْ َ َّ ُ َّ َ‬
‫الن َار َول ْو ِب ِش ِّق تَ ْ� َر ٍة‬ ‫ي�ى ِإل النار ِتلقاء و ج ِ‬
‫� ِه‪ ،‬فاتقوا‬
‫عد�ینباحتم‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےن مرفایامتںیمےسرہٓا�دمیےسالہلایقمتےکد�نوگتفگ مرفائےاگا�سرط�حہکا�س‬
‫کےا�و�رالہلےکد�رمای�نوکئیرتجام�نںیہنوہگارھپو�ہاپےند�ائںیاجنبدکیےھاگتو�اسےاپےناعام�لےکوس�ا�ا�و�رکھچرظنہنںیٓائےاگرھپو�ہ‬
‫�اپےنابئںیاجنبدکیےھاگتو�اسےاپےناعام�لےکوس�ا�ا�و�رکھچرظنہنںیٓائےاگرھپاپےناسمےنرظنرک�ےاگتو�اپےناسمےنمنہجےکوس�ا�ا�و�رکوئی‬
‫وجھک�رےکایکڑکٹ�ےیہےکذ�ریہعویک�ںہنوہ�۔‪3‬‬
‫یگ�‪،‬ا�سےئلمتںیمےسوجصخشٓا�گےسانچباچہے(توو�ہےچب)�اگرچہ‬
‫چزینرظہنںی�ٓائے �‬
‫َْ‬ ‫َ ً َ َٔ ْ َ ْ َ َٔ َ َ‬
‫وف ش ْيئا‪َ ،‬ول ْو ان تل ق� اخاك ِب َو ْج ٍه طل ٍق‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‪:‬ل تَ ْ� ِق َر َّن ِم َن ْ َ‬
‫ال ْع ُر ِ‬ ‫الن ُّ� َص َّل ُ‬‫َّ‬ ‫َ ْ َٔ َ ّ َ َ َ َ‬
‫عن ا ِب ي� ذ ٍر‪ ،‬قال‪ :‬قال ِ َيل ِ يب‬

‫ط�ی�‪۵�۵�۱‬؍�‪۲�۴‬‬ ‫‪ 1‬تفس�ی ب‬
‫قرط� �‪۱�۵�۳‬؍�‪۲�۰‬‬ ‫للنسا��‪ ،۱�۱�۶�۳�۰‬مسندامحد�‪،۲�۰�۵�۹�۳‬املعجم الکب�ی ب ن‬ ‫ئ‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫للط�ا� �‪ ،۷��۴ ۱�۱‬تفس�ی ب‬ ‫الک�ی‬‫الس� ب‬
‫ـر ِ ْه �‪ ،۷�۵�۱�۲‬حصیــح مســم کتــاب‬ ‫اال ْنب َيـ ِ َ َ ْ‬
‫َ ُ َ َ َّ ّ َ َّ َ َ َّ َ ْ َ َ َ َ َ َٔ‬
‫‪ 3‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب التوحیـ ب‬
‫ـاء وغـ ي ِ‬ ‫القيامــةِ مــع ِ‬
‫ـد�ب ك ِم الــر ِب عــز وجــل يــوم ِ‬
‫ـ� نسـ ئ‬
‫ـا� کتــاب الزکـ ٰـوۃ ب�ب‬ ‫النــار �‪،۲�۳�۴�۷‬سـ ن ن‬ ‫َٔ ْ َ َ َ ّ َ َ َٔ نَّ َ َ ٌ َ َّ‬ ‫الـ ِّ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ّ تَ ْ‬ ‫الــزاکۃ َ ب� ُب ْ َ‬
‫ـث عــى الصدقــةِ ولــو ِب ِشـ ِـق �ـ َـر ٍة‪ ،‬او ِكــةٍ ط ِيبــةٍ وا�ــا ِ جحــاب ِمــن ِ‬
‫ْ َ ُ ف َّ َ‬
‫الص َدقــةِ �‪۲�۵�۵�۳‬‬ ‫الق ِليــل ِ ي�‬
 ‫�����‬

‫�ا�و�رابو�ذ�ر‪t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےن مرفایا�احاس�نا�و�ریکینوکلہاکنہوھجمس�ا�و�ریہیھبایکاحاس�نےہہکاپےنیسکاملسم�ناھبئیےساشک�د�ہ‬
‫�ر�وئیا�و�رخدن�ہاشیپنیےسالمقا�ترکلو۔‪1‬‬
‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ تَ َّ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ‬
‫ات‪ ،‬ال ْ� ِق َرن َج َارة ِ َجل َار ِت َ�ا َول ْو ِف ْر ِس َن‬ ‫ول َ ي‪ِ �:‬ن َس َاء ُ‬
‫امل ْس ِ َل ِ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬قال‪ :‬كن الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل يق‬
‫َ‬
‫ش ٍاة‬
‫وھجمسو�ایک‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےن مرفایا�ا�ےایام�نو�الیوع�رتو�!تماپینڑپ�وسنےکےجیھبوہئےےفحت�‪،‬ہدیےئوکقحرینہ گ‬
‫کرھیہٓایاہو�۔‪2‬‬
‫َ ْ ْ ن ب ُ َ ْ ْ َٔ ْ َ ّ َ ْ َ ّ َٔ َّ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ ُّ َّ َ َ ْ ُ‬
‫السا ِئل َول ْو ِب ِظل ٍف ْم َر ٍق‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل قال‪:‬ردوا‬ ‫ا� ج�ي ٍد النص ِار ِي‪ ،‬عن ج ِد ِت ِه‪ ،‬ان رسول ِ‬
‫عن ب ِ‬
‫رفایاسائلوککھچہنھچکد�ے گد�ووجالہو�اکرھہیوہ�۔‪3‬‬ ‫�ابندیجب�اناص�ر�ی‪ t‬نےاپیند�ا�د�یےسانس�رسو�لالہلﷺےن م‬
‫ْ َٔ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الل طا ِل ًبا‬
‫ات الع ِال‪ ،‬ف ِإن لا ِمن ِ‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ ي‪َ �:‬عا ِئشة ِإ َّ ي� ِك َو َمق َر ِ‬ ‫الل صل‬
‫عن عا ِئشة‪ ،‬قالت‪:‬قال ِ يل رسول ِ‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنےھجم مرفایا�ا�ےاعئہش‪! r‬گانہو�ںوکریقحہنوھجمسیا�درکوھہکالہلا�ناکبیھ‬
‫حاس�بےنیلو�الاہے�۔‪4‬‬

‫ہصبی‪t‬بنانس�ن‬
‫ٔ‬ ‫ً‬ ‫ٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ٔ‬
‫االبلة‬ ‫ص ْي ُب ْب نُ� ِس َن ِان ْب ن� مالك وامه سىمل ِبنت قعيد‪،‬واكن ا ُب ُوه ِس َنان ْب ن� مالك‪ .‬او معه‪ .‬عامل لكرسى عىل‬
‫َُ‬
‫�ا�ناکنا�مبیہصنبانس�نا�و�رو�الدکانا�مانس�ننباملکا�و�ر�و�الد�ہاکنا�مٰیملسبتندیعقتاھہیاخند�ا�ناپےنالعقےںیمتہبزعم�زتاھسان�ننباملک‬
‫یا�ا�نےکاھبئیدیبلشا�ہایر�ا�نیکرط�فےسابہلےکاحکمےھت�۔‪5‬‬
‫َ‬ ‫وم َ‪،‬ف َق َال َب ْع ُض َم ْن َذ َك َر َٔا َّن ُه م ْن َّ‬
‫الن ِم ِر ْب ِ ن� ق ِاس ٍط‬ ‫َو ُي َق ُال‪َّ :‬إن ُه ُر ِ يٌّ‬
‫ِ‬
‫کاہجاتاہےہکبیہص‪t‬بنانس�نر�و�مےسقلعترھکےتےھتبضعےتہکںیہینبرمنبناقسطےسقلعترھکےتےھتجناکعالقہومصلےکرقیب‬
‫تاھ�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫الر ُوم َعل تلك َّ‬
‫الن ِاح َي ِة ف َس َب ْت ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫الز ي َ�ة َو َ‬
‫ال ْو ِص ِل فاغ َار ِت ُّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َو ُي َقال‪ :‬كنوا ِ ف� ق ْر َي ٍة َعل ش ِط الف َر ِ ِ َّ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ص ْي ًبا‬ ‫ِ‬ ‫ات ما ي ِ يل ج ِ‬ ‫ي‬
‫ْ َ َّ‬ ‫ََ َ ْ‬
‫ـاء �‪، ۶�۶�۹�۰‬جامــع ت�مــذی ابــواب االطعمــۃ َ ب� ُب َمــا‬
‫اب طلقــةِ ال َو ْجـ ِـه ِعنــد ِاللقـ ِ‬ ‫�ۃ َ ُ ْ ْ‬
‫‪ 1‬حصیــح مســم کتــاب بال�والصـ ب�ب اسـ ِـتح َب ِ‬
‫َ َ ف َْ َ َْ َ‬
‫ال َرقــةِ �‪ ،۱�۸��۳ ۳‬مســند امحــد �‪۲�۱�۵�۱�۹‬‬ ‫جــاء ِ ي� ِإكثـ ِـار مـ ِ‬
‫ـاء‬
‫َ ُ ْ َ ّ َ َ َّ َ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬
‫ـث عــى الصدقــةِ‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب االدب ب�ب ال � ِقـ َـرن جـ َـارة ِ جل َار ِت َ�ــا �‪ ، ۶�۰�۱�۷‬حصیــح مســم کتــاب الــزاکۃ ب�ب الـ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ـاب مـ َـن َّ‬
‫النـ ِـار �‪۲�۳�۷�۹‬‬ ‫حـ ٌ ِ‬ ‫َوَلـ ْـو ِب ِشـ ّـق تَ ْ�ـ َـر ٍة‪َٔ ،‬ا ْو َ ِ َ‬
‫كــةٍ َط ّي َبــةٍ َؤَا نَّ َ�ــا ِ ج َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫للب� ـیق‬ ‫ن‬
‫ا� حبــان ‪،۳�۳�۷��۴‬السـ ن‬
‫الســا ِئ ِل�‪، ۲�۵�۶�۶‬مســند امحــد �‪،۲�۷��۴ ۵�۰‬حصیــح ب ن‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ـ� نســا� کتــاب الزکـ ٰـوۃ ب�ب َر ِد َّ‬ ‫ئ‬ ‫‪3‬سـ ن ن‬
‫ـ� الصغ�ی ی‬
‫�‪ �۲�۵�۷‬ش‪�،۱‬ح الســنۃ للبغــوی ‪۱�۶�۷��۳‬‬
‫ُُّ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫‪ 4‬نن‬
‫وب �‪،۴�۲�۴�۳‬مسندامحد�‪۲�۴�۴�۱�۵‬‬ ‫الذھد�ب ِذ ك ِر الذن ِ‬ ‫ب‬ ‫ا� ماجہ کتاب‬ ‫س� ب ن‬
‫ا� سعد �‪۱�۶�۹‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 5‬بن‬
 ‫�����‬
‫َّ َ َ َٔ ُ‬ ‫َّ ن ّ َ َ َ َّ ن ّ ْ ُ ْ َ‬
‫اس الق ْر َي ِة ال ِ ت ي� كن ا ْه ُل‬
‫َٔ‬ ‫َو ُه َو ُغ َل ٌم َص ِغ ي ٌ� َف َق َال َ ُّع ُه‪َٔ :‬ا ْن ُش ُد َّ َ‬
‫الل‪ْ ،‬ال ُغ َل ُم َّ‬
‫الن َم ِر ُّي‪َ ،‬د ٌّج َوا ْه ِ يل ِب�لث ِ ي�‪ ،‬قال‪ :‬والث ِ ي�‬
‫مُّ‬ ‫التي ِْ‬ ‫َ َ َ َ َٔ ُ َ ْ ٌ ُّ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ ُ َ ْ ٌ نْ ُ ْ ثُ َّ َ َ ْ ِ َ َّ َ َ ْ تَ َ ُ ِ َ ْ ُ َّ‬
‫الل ْ نُ� ُج ْد َع َان َّ‬
‫ي‬ ‫ِب�ا‪ ،‬فنشا صيب ِب�لر ِوم فصار الكن‪ ،‬فابتاعته كب ِم�م‪ � ،‬ق ِدمت ِب ِه مكة فاش�اه عبد ِ ب‬
‫َ َٔ َ‬
‫ِم نْ ُ� ْم فا ْع َتق ُه‬
‫ہصبیابیھمکنسیہےھتہکاہلر�و�مےنابہلرپ� ھدا�و�ابو�لدیا�ا�و�ر�د�وسر�ےام�لو�اساب�بےکالع�و�ہبیہصوکبیھڑکپکر�اپےناستھےلےئگ�‪،‬چاننہچ‬
‫�انوہ�ں ےنڑلکنپ ےس وج�انیکتاک�زمانہ ر� مووی�ںیک الغمی یہ ںیمزگ�ا�ر�ا�اسی ےیل ر�ومیوہشم�رہوگےئ�‪�،‬ایک دفہع ونبکبل ےکھچکاتجر�ا�س‬
‫زگا� �ررہےےھت�‪،‬لکیباتجر�و�ںےنبیہص‪t‬کو�ر� مووی�ںےسرخی لدای�ا�و�ر�اپےناستھہکمرکممہ‬ ‫عالقےںیمےئگاہج�ںبیہصالغمییکزندگی �‬
‫لےٓائےاہی�ںاہنںیدبع�الہلنبدجعا�نیمیمتےن( جوسدینا�ابوبرکدصیق‪t‬کاقرییبزعیزاھت) کل�ب�ی�و�ںےسرخی ل‬
‫دای�ا�و�ر�ٓا�ز�ا�دکر�دیا�۔‪1‬‬
‫َ ْ تَ َ ُ َ ْ ُ َّ ْ نُ ُ ْ َ َ َّ ْ ُّ َ َٔ َ‬
‫م فا ْع َتق ُه‬
‫الل ب� جدعان التي ِ ي‬ ‫فاش�اه عبد ِ‬
‫سمدت�ر�کاحکمںیمےہ�اہنںیدبع�الہلنبدجعا�نیمیمتےناہنںیکل�ب�ی�و�ںےسرخیدکر�ٓا�ز�ا�دکر�دیا�۔‪2‬‬
‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫نَ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ ف َ َ َ‬ ‫َ َٔ َّ َٔ ْ ُ ُ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ َ ُ ُ َ‬
‫َ‬
‫الل ْب نَ� ُج ْد َعان‬
‫�الف َع ْبد ِ‬ ‫الر ِوم ِح ي� بلغ وعقل فق ِدم مكة‬ ‫ون‪َ :‬ب ْل َه َر َب ِم َن ُّ‬ ‫واما اهل صي ٍب وولده فيقول‬
‫َ َٔ ْ َ َ‬ ‫َٔ َ‬
‫َواق َام َم َع ُه ِإل ان َهلك‬
‫یلنکابندعسکابای�نےہجببیہص‪t‬بالغوہئےا�و�رکھچھجمسد�ا�ر�یدیپ�اہوگیئوتفر�ا�رہوکرمہکرکممہےچنہپا�و�رعدب�الہلنبدجعا�نےسحل�یف�انہ‬
‫رکای�ا�و�رجبکتدبع�الہلنبدجعا�نوف�تںیہنوہگای�ا�سےکاستھرہے�۔‪3‬‬
‫عتقلاقئم ل‬
‫�ا�سرط�حہیدیسناابوبرک‪t‬کیوتسطےسرسو�لالہلﷺسےاعتم�ر�فوہئےا�و�ر�ا�نیکسلجمںیمٓانےاجنےےگلاسیزمانےںیمدیس�الامم‬
‫ﷺےندعو�تقحاکٓاغا�ز مرفایا‬
‫َُْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ ُ َ ْ َ ْ نَ َ َ َ َ َ َٔ ْ قَ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َ َّ ُ ْ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ِف ي َ�ا فقل ُت‪َ :‬ما تُ ِ� ُيد؟‬ ‫س‪ :‬ل ِقيت صيب ب� ِسن ٍان عل ب� ِب د ِار االر ِ� ورسول ِ‬
‫الل صل‬ ‫عار ب ن� ي� ِ ٍ‬
‫َ َ َ َ َ َْ َ‬ ‫َ ُ َ َٔ َ َ َ َٔ ُٔ‬ ‫ٔ ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ََ َ‬
‫فقال ِ يل‪ :‬ما ت� يد انت؟ فقلت‪ :‬اردت ان ادخل َعل َم َّم ٍد فا ْ َس َع ك َم ُه قال‪َ :‬وا نَ� ا ِر ُيد ذ ِلك‪ .‬قال ف َدخل َنا َعل ْي ِه‬
‫ن ً‬ ‫ف‬ ‫َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َٔ َ ٔ‬
‫وثالث� رجل‬
‫ي‬ ‫الم فا ْس ْل َنا اسمل هصيب ومعار ي� َي ْوم واحد واكن إسالهمما بعد بضعة‬ ‫فعرض علينا ِإالس‬
‫عدب�الہلنباب بعودی�ہےتہکںیہعام�ر‪t‬بنایسرکیالمقا�تبیہصنبانس�نےسد�ا�ر�ا�رقمےکد�ر�و�ا�ز�ےرپہوئیاہج�ںرسو�لالہلﷺاپےن‬
‫چدنجا�ںاثن�ر�و�ںےکرمہ�ا�ہانپ�ہزگینےھت� ع‪،‬ام�ر‪t‬نےبیہص‪t‬سےوپچاھمتاہ�ر�اکای�ا�ر�ا�د�ہےہ�؟ہصبی‪t‬نےھجمےساہکمتاہ�ر�اکای�ا�ر�ا�د�ہ‬
‫ہے�‪،‬مںیےناہکںیمدمحمﷺےکدینںیمد�اخلوہنا�ا�و�ر�الہلاککال�ماننسچاہاتہو�ں�‪،‬ہصبی‪t‬نےاہکمری�ابیھیہیا�ر�ا�د�ہےہ�‪،‬چاننہچد�ونو�ں‬
‫‪t‬ا�و� عرام�ر‪t‬نےایکیہد�نںیم‬
‫�اند�رد�اخلوہئےرسو�لالہلﷺےناہنںیاسال�میکدعو�تد�یوج�انوہ�ںےنوبق�لرکلی�‪،‬ہصبی �‬
‫�ایکاستھاسال�موبق�لایک�ا�سوقتکترص�فسیتاصاح�بد�ائر�ہاسال�مںیمد�اخلوہئےےھت�۔‪4‬‬

‫ا� سعد�‪۱�۷�۰‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫‪ 2‬مستدرک حامک�‪۵�۶�۹�۸‬‬
‫ا� سعد�‪۱�۶�۹‬؍�‪ ،۳‬اسدالغابۃ�‪۴�۱�۹‬؍ ‪�۲‬‬
‫‪ 3‬بن‬
‫‪ 4‬اسدالغابۃ�‪۴�۱�۹‬؍�‪۲‬‬
 ‫�����‬
‫َ‬ ‫َف َك َن إ ْس ُ‬
‫الم َ َّعار َو ُ َ‬
‫ص ْي ٍب َب ْع َد ِب ْض َع ٍة َوثال ِث ي نَ� َر ُجال‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫‪t‬ا�و�رہصبینبانس�نےنسیتاصاح�برسو�لالہلﷺےکدعب�اسال�موبق�لایک�۔‪1‬‬
‫عام�ربنایسر �‬
‫ن �ي‬
‫�ٔا�نص ه� ي��ب�ااك�ن� يك�ىٔابا َح ْ َ�يىا�نبیہص‪t‬کیتینکابوحیٰییتیھ�۔‪2‬‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ُ :‬‬
‫ص ْي ٌب َس ِاب ُق ُّ‬ ‫ُ َّ‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫َ َ‬
‫الر ِوم‬ ‫قال َر ُسول ِ‬
‫رفایابیہص‪�t‬ر�و�ماکہپالپلھےہ�۔‪3‬‬
‫�رسو�لالہلﷺےن م‬
‫الس َّب ُاق َٔا ْر َب َع ٌة‪َٔ ،‬ا نَ� َس ِاب ُق ْال َع َر ِب‪َ ،‬و ُ َ‬
‫ص ْي ٌب َس ِاب ُق ُّ‬
‫الر ِوم‪،‬‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪ُّ “ :‬‬
‫الل َص َّل َّ ُ‬‫َّ‬ ‫َٔ َ َ َ َ َ‬
‫عن ان ٍس‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول ِ‬
‫َ َ َْ ُ َ ُ َ َ َ ٌ‬
‫الل َساب ُق ْ َ‬
‫ال َب ِش‬ ‫ِ‬ ‫وسلان س ِابق ف ِارس‪ ،‬و ِب‬
‫�ا�و�رانس‪ t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےن مرفایاچا�رہبرتینلھپینعیاشاخ�صںیہ�‪،‬مںیرع�باکہبرتینصخشوہ�ں�ا�و�ربیہص ‪t‬‬
‫�ر�و�ماک�ا�و�رلسام�ن‪t‬فا�ر�ساک�ا�و�ربال�ل‪ t‬حشباکہبرتینصخشںیہ۔‪4‬‬
‫اچنہپںی�‪،‬‬
‫عام�ربنایسر‪t‬کیرط�حرشمکنیہکمےناہنںییھبرط�حرط�حیکاکتلفی ئ‬
‫َّ‬
‫َ ْ ُ ْ َ ْ َ نَ َ ْ ُ ْٔ نَ َّ نَ َ ُ ُ َ ُ َ ف َّ َّ َ‬ ‫الز َب ْي� َق َال‪َ :‬ك َن ُ َ‬
‫َع ْن ُع ْر َو َة ْ ن� ُّ‬
‫ص ْي ُب ْب نُ� ِس َن ٍان ِمن الستضع ِف ي� ِمن الو ِم ِن ي� ال ِذ ي� كنوا يعذبون ِ ي� ِ‬
‫الل ِب َ�كة‬ ‫ِ‬ ‫بِ‬
‫عر�و�ہنبزبریہکےتںیہہصبینبانس�ن‪ t‬سماملنو�ںےکنیفعضتسم‬
‫َ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ َ َ ْ ٌ َ َ ئ َ َ ُ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ ٌ َ ُ َّ ٌ‬
‫(والستضعفون قوم ال عش ِا� لم ِب�كة وليست لم منعة وال قوة)‬
‫�و�ہامجعتنجےکہکمںیمابقئلہنےھتا�و�رنہا�ناککوئیاحمفظاھت�ا�و�رنہاہنںیوکئیوق�تاحصلیھت�۔‬
‫گلوو�ںمںیےسےھتنجوکمہکرکممہںیمذع�ا�بدیاجاتاتاھ�۔‬
‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫َف َك َن ْت ُق َر ْي ٌش ُت َع ِّذ بْ ُ� ْم ِ ف ي� َّ‬
‫الر ْم َض ِاء ب�نصاف نال�ار ل َي ْ� ِج ُعوا َع ْن ِد ِن ِي� ْم‬
‫زیترمیںیمذع�ا�برکتےےھتاتکہو�ہاپےندینےسرھپج ئاںی�۔‪5‬‬ ‫قریشا�نولگو�ںرپ�د�وپرہکی گ‬
‫فُ َ‬ ‫ص ْيب ٔوابو فائد‪َ ،‬‬ ‫ال ِ َك َق َال‪ :‬اكن َ ّع ُار ْب نُ� َ ي� ِس يعذب ت‬ ‫َع ْن ُ َع َر ْب ن� ْ َ‬
‫وع ِام ُر ْب نُ� َ� ْي َ�ة‬ ‫ح� ال يدرى ما يقول‪ ،‬وكذا ُ َ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ٓ ُ َّ َّ َ َّ َ َّ ْ َ َ َ ُ ْ ْۢ َ ْ َ ُ ُ ْ ُ َّ ٰ َ ُ ْ َ َ َ ُ ْٓ ‪۰‬۝ َّ َ َّ َ ْۢ‬
‫وقوم‪،‬وف�م ن ز�لت هذه االية‪:‬ثم اِن ربك لِل ِذي هاجروا ِم بع ِد ما ف ِتنوا ثم جهدوا وصبواۙ اِن ربك ِم‬ ‫ي‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َب ْع ِد َها لغف ْو ٌر ّر ِح ْي ٌم‬
‫ےہمرشنیہکمبجبیہص‪ �t‬ع‪،‬ام�ربنایسر‪�،�t‬ابوفائد�ا�و�راعمربنف ہ��ی�ر�ہ‪� t‬وغری�ہوک�ا�سدق�رتاکلفیاچنہپتےہک‬
‫عرمبنمکحےسرم� �وی ک‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪،۲‬س� اعالم النبالء�‪۲�۴�۶‬؍�‪۳‬‬
‫ا� سعد�‪۱�۷�۱‬؍�‪،۳‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۷��۲ ۸‬؍� ي‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪،۲‬ا� سعد�‪۱�۷�۰‬؍�‪۳‬‬
‫االحصاب�‪۷��۳ ۰‬؍� ب ن‬ ‫‪ 2‬االستيعاب ي� معرفة‬
‫ا� سعد�‪۱�۷�۰‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬بن‬
‫‪ 4‬اسدالغابۃ�‪۴�۱�۹‬؍�‪۲‬‬
‫ا� سعد �‪۱�۷�۱‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 5‬بن‬
 ‫�����‬

‫وہاتےےھتا�و�ر�اہنںیہییھبربخہنںیرہیتیھتہکامہ�ر�یزبانو�ںےسایکنلکرہاہے ��‪،‬انیہےکاب�ر�ےںیموس�ر�ہانللحیکٓایت‬
‫یبوخ�دا�و�ربےوہ�ش ج‬
‫�‪ ۱�۱�۰‬نا�ز�لوہئی�۔’’خبال�فا�سےکنجولگو�ںاکحا�لہیےہہکبج(�ایام�نالنےیکوجہےس�)�و�ہاتسئےےئگوت�انوہ�ںےنرھگبا�رچوھ�ڑ�دیےئ‬
‫�‪،‬ہرج�تیک�‪�،‬الہلیکر�ا�ہںیمایتخس�ںںیلیھجا�و�رصربسےاک�مایل�ا�نےکےئلًانیقیتری�ا�ر�بوفغ�ر�و�رحمیےہ�۔‘‘‪1‬‬
‫ْ ن ْ ُ َ ّ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َ ْ ٌ ُ َ ً نَ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ َ ُ َ َ ٌ ْ ُ َ ْ نَ زَ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ‬
‫احل ِت ِه َوانتشل‬ ‫َع ْن َس ِع ِيد ب ِ� الس ِي ِب قال‪ :‬اقبل صيب م ِاجرا �و ال ِدين ِة واتبعه نفر ِمن قري ٍش ف�ل عن ر ِ‬
‫كَْ‬ ‫َ ف َ َ ثُ َّ َ َ َ َ ْ شَ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ ْ تُ ْ َٔ نّ ْ َٔ ْ َ ُ ْ َ ُ َ ْ ُ َّ َ ُ َ َ َّ َ تَّ َٔ ْ َ ُ ّ‬
‫س ٍم‬ ‫م ِب ِ‬ ‫ما ِ ي� ِكنان ِت ِه � قال‪ :‬ي� مع� قري ٍش لقد ع ِل� ا ِ ي� ِمن ارماك رجال‪ .‬و يا� ِ‬
‫الل ال ت ِصلون ِإ يل ح� ار ِ ي‬
‫ك ِب َس ْي ِف ي� َما َب ِق يَ� ِ ف ي� َي ِدي ِم ْن ُه شَ يْ‬
‫� ٌء‪.‬‬ ‫� َب ُ ْ‬‫َ ف َ َ ت ثُ َّ َٔ ضْ‬
‫م ِ يَع ِ ي� ِكنان ِ ي� � ا ِ‬
‫عسدیبنبیسمےسرم�و�یےہبیہص‪t‬جبرجہ�ترککےدمیہنونم�ر�ہاجنےےگلوتمرشکنیوک�ا�نےکا�ر�ا�د�ےاکعملوہ�اتو�انوہ�ںےن‬
‫ریتام�نرپ�رکھ‬
‫ہصبی‪t‬کوچا�ر�و�ںرط�فےسریھگلای�ا�و�رکاہہمںیہمتاہی�ںےسںیہناجنےدیںےگ�‪،‬ہصبی‪�t‬اپینوس�ا�ر�یےسُاتر�ے ک‬
‫رکا�الہلیکمسق�!تمریم�ےرقیبںیہنچنہپےتکسبجکتہک‬
‫کرللاک�ر�ےا�ےرگ�و�ہرقیش�!تموخ�باجنےتوہکہریم�ےریتکاناشنہیھبکاطخہنںی ت‬
‫ررھبیھمتںیمےسوکئیچبایکتوپرھمںیولت�ا�رناکلو�ںاگ�ا�و�رجبکتریم�یاج�نںیماج�ن‬
‫مںیاپےنرتکشےکامت�مرتتریتمرپخمتہنرک�د�و�ں� گ‪�،‬ا پ‬
‫وکو�ٹاجئو�۔‪2‬‬ ‫ہےمتےسڑل�و�ںاگ�اگرسالمیتاچہےتوہتومری�ایپاھچچوھ�ڑ�د�و�ا�و�ر�اپےنرھگ�و�ں ل‬
‫َٔ َّ ُ َ ْ ً َ ْ نَ َٔ َ َ ْ ْ َ َ َ َ ُ ُ َّ ُ ُ ْ َٔ َ ْ َ ُ ْ ُ ً َ ً َ َ �ثُ َ َ ُ َ ْ َ نَ َ َ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ ث َُّ‬
‫ان صيبا ح ي� اراد ِالج َرة قال ل كفار ق َري ٍش‪ :‬اتيتنا صعلوك ح ِق ي�ا‪ ،‬فك مالك ِعند�‪ ،‬وبلغت ال ِذي بلغت‪� ،‬‬
‫يل؟‬ ‫ك َم َٔ تُ خْ ُ َ َ‬
‫ص ْي ٌب‪َٔ :‬ا َر َٔا ْي تُ ْ� ْإن َج َع ْل ُت َل ُ ْ‬ ‫تُ ُ َٔ ْ تَ خْ ُ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ ُ ُ‬
‫ون َذ ِل َك‪َ ،‬ف َق َال َ ُل ْم ُ َ‬
‫ال ا�لون س ِب ِ ي‬ ‫ِي‬ ‫لل ل يك‬
‫ِ� يد ان �رج ِب�ا ِلك ونف ِسك‪ ،‬وا ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫الل َص َّل ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َق ُالوا‪َ :‬ن َع ْم‪َ .‬ق َال‪َ :‬فإ نّ� َج َع ْل ُت َل ُ ْ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪،‬‬ ‫ال‪ .‬قال‪ :‬ف َبلغ ذ ِلك َر ُسول ِ‬ ‫ك م يِ‬ ‫ِِي‬
‫جببیہص‪t‬نےرجہ�تاک�ا�ر�د�ہایکتوقریشےنا�نےساہک�ا�ےبیہص‪ !t‬جبوتیاہ�ںٓایاتاھتوناہیتسلفما�و�رقفریتاھیاہ�ںریت�ے‬
‫وتاہاتہےہکام�لےلرکیاہ�ںےسالچجائےوت�الہلیکمسق!ہمےھجترہگزنہاجنےدیںےگ�‪،‬ہصبی‪t‬‬
‫پا�سا�سدق�رما�لعمجوہگایہےا�ب چ‬
‫وھچڑ�د�وگے�؟�انوہ�ںےناہکہا�ںرھپجانےدیںےگ�‪،‬ہصبی‪t‬کی‬
‫نےاہک�اگرمںیہیاس�ر�اما�لاہمت�ر�ےوح�الےرک�د�و�ںوتکایتمریم�ا�ر�اسہت �‬
‫نرظمںیدنایکایقحتقیرھکیتیھتوف� �رًابولےہیبسام�لاہمت�ر�اہےا�و�رجوکھچا�نےکاپ�ساھتٹوھکرما�رکرمدیہنونم�ر�ہرجہ�ترفماگےئ�‪،‬جبدمیہن‬
‫مںیرسو�لالہلﷺےکدخمتاقد�سںیماحضرہوئےوت�ا�و�رسا�ر�ا�و�اقہعایب�نایک�۔‪3‬‬
‫َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫� ال َب ْي ُع‬‫الل صل الل علي ِه وسل ‪ :‬ر ِب‬
‫فقال رسول ِ‬
‫رفایابیہص‪t‬نےا�سعیبےسوخ�بعفنامکیا�۔‪4‬‬
‫تو�رسو�لالہلﷺےن م‬
‫ص ْي ٌب‬ ‫ص ْي ٌب‪َ ،‬ر ِب َ‬
‫� َُ‬ ‫َف َق َال َ‪:‬ر ِب َ‬
‫� َُ‬

‫‪،۹‬ا� سعد�‪۱�۸�۷‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬امتاع االامسع�‪۱�۶�۵‬؍� ب ن‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫ا� سعد�‪۱�۷�۱‬؍�‪،۳‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة �‪۳�۸‬؍ ‪�۳‬‬ ‫‪ 2‬بن‬
‫ا� ہشام�‪۴�۷�۷‬؍�‪۱‬‬‫‪ 3‬بن‬
‫ا� سعد ‪۱�۷��۲‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 4‬بن‬
 ‫�����‬

‫رفایابیہص‪t‬نےا�سعیبےسوخ�بعفنامکیا�‪،‬ہصبیےنا�سعیبےسوخ�بعفنامکیا�۔‪1‬‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہرسو�لالہلﷺےن م‬
‫ْ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َٔ‬
‫� ال َب ْي ُع ا َ ب� ي� ي�‪ .‬بر� ال َب ْي ُع‬‫فلا ق ِدم عل الن ب ي� صل الل علي ِه وسل قال ر ِب‬
‫ِِ‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہجببیہص‪t‬مہکرکممہےسدمیہنونم�ر�ہرجہ�ترککےرسو�لالہلﷺیکدخمتںیماحضرہوئےا�و�رسا�ر�ا�وقہع‬
‫رفایا�ابوحیٰیینےا�سعیبےسوخ�بعفنامکیا ��‪،‬ا�سعیبےسوخ�بعفنامکیا�۔‪2‬‬
‫بای�نایکتونیبرکیمﷺےن م‬
‫�الہلاعتلٰینےا�ساب�ر�ےںیمہیٓایتان�ز�ل مرفائی‬
‫ۢ‬
‫َ ُ ٌ ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ ُ َ ۗ‬ ‫َ ِ َ َّ ِ َ ْ َّ ْ‬
‫‪3‬‬
‫هللا َر ُء ْوف ِبل ِع َبا ِد ‪۲۰۷‬۝‬ ‫هللاِ‪۰‬۝ و‬
‫ات ۭ‬ ‫ش ْي نف َسه ْابـ ِتغا َء َم ْرض ِ‬
‫اس م ي ِ‬ ‫وم الن‬
‫ترجہم‪� :‬د�وسر�یرط�فاناسنو�ںیہںیموکئیایاسیھبےہجو ضرائےاٰلیہیکبلطںیماپیناج�ناپھکدیاتےہ�ا�ورایےسدنب�و�ںرپالہلتہبرہمبا�ن‬
‫ہے۔‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ص ْي ٌب ِم ْن َم َّك َة إ َل ْ َ‬
‫ال ِد َين ِة نَ زَ�ل َعل َس ْع ِد ْب ِ ن� خ ْيث َمة‬ ‫ُ َع َر ْب ن� َق َت َاد َة َق َال‪َّ َ :‬لا َه َاج َر ُ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫عرمبناتق�د�ہےتہکںیہجببیہص‪t‬مہکرکممہےسہرج�ترککےدمیہنونم�ر�ہےچنہپوتقابمںیدعس‪t‬بنہمیثخا�وسیےکرھگقای�مایک�۔‪4‬‬
‫َ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل بينه ي ن‬
‫الل َص َّل َّ ُ‬
‫َّ‬ ‫ٓ‬
‫وب� احلارث ْب ن� الصمة‪ ،‬وملا هاجر هصيب ِإل املدينة‬ ‫وا خ� َر ُسول ِ‬
‫جببیہص‪t‬ہرج�ترککےدمیہنونم�ر�ہےچنہپوترسو�لالہلﷺےنا�نیکوم�اخا�ۃلیلجالدق�رصاحبیابوعسدیحا�ر�ث‪t‬بنہمصاجن�ر�ی‬
‫خز�رجیےکاستھاقئم مرفائی�۔‬
‫‪5‬‬

‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫َ ُ‬ ‫بدرا ٔوا ً‬ ‫و� َد ُ َ‬ ‫ش‬
‫الل صل‬
‫ول ِ‬ ‫والندق واملشاهد َمع َرس ِ‬ ‫حدا خ‬ ‫ص ْيب ً‬
‫ِ‬
‫زو�ہدنخ�قا�و�ر�د�وسر�ےامت�مزغ�و�ا�تںیمڑب�ھڑچ�ھرکحہصایل�۔‪6‬‬ ‫زو�ہاحد�‪،‬غ �‬
‫ہصبی‪t‬نےرسو�لالہلﷺےکاستھزغ�و�ہدب�ر�‪،‬غ �‬
‫الروم نعم العبد هصيب لو مل ي خ�ف الهل مل يعصه‬ ‫ص ْي ٌب ب ن� سنان‬ ‫ر� الهل عنه ف ي� ُ َ‬ ‫ض‬
‫ي‬ ‫قول معر ي‬
‫ںیہار�و�ہالہلاکخو�فہنرکتےبتیھبا�سیکتیصعمہنرکتے�۔‪7‬‬ ‫‪t‬اقو�لےہہکبیہصنبانس�نر�ومیاچےھدنب�ے گ‬ ‫سدینارمع ک‬
‫ص ْي ٌب‬ ‫َٔا َّن ُ َع َر ِح ي نَ� ُط ِع َن َق َال‪ِ :‬ل ُي َص ِّل َل ُ ْ‬
‫ك َُ‬
‫سدیناعرم �اف �رو�ق‪t‬کیاگن�ہرم�د�مانش�سںیمبیہصڑب�ےرمتےب �ا �و ظعرتمےکاحملےھتزخیموہنےےکدعبجبہفیلخوسئمدیسنارمع‪t‬‬
‫ا� سعد�‪۱�۷�۱‬؍�‪۳‬‬ ‫ا� ہشام �‪۴�۷�۷‬؍�‪ ،۱‬الروض االنف �‪۱�۱�۶‬؍�‪،۴‬عیون ٓاال ث� �‪۲�۰�۳‬؍�‪ ،۱‬البدایۃ ن‬
‫وال�ایۃ �‪۲�۱�۲‬؍�‪ ،۳‬ب ن‬ ‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد�‪۱�۷�۱‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫‪ 3‬البقرۃ�‪۲�۰�۷‬‬
‫ا� سعد�‪۱�۷�۱‬؍ ‪�۳‬‬ ‫‪ 4‬بن‬
‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء�‪۴�۴�۱‬؍�‪۱‬‬
‫ا� سعد�‪۳�۸�۶‬؍�‪ ،۳‬ي‬
‫‪ 5‬بن‬
‫‪ 6‬اسدالغابۃ�‪۴�۱�۹‬؍�‪۲‬‬
‫ال� کث�ی �‪۶�۸�۱‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 7‬مسندالفاروق ب ن‬
 ‫�����‬

‫فا�ر�و�قےنرسیت�ےہفیلخےکےئلیٹیمکانبئیوت�ا�نےکےئلوصتی مرفائیہکو�ہیہا�نیکامن� جزان�ز�ہ ھڑپائںیا�و�ربجکتوش�ر�ٰیکیسہفیلخ‬

‫دجسموب�یںیمامن�ز ھڑپاتےرہںیےگ�۔‬ ‫پرتمقفہنوہاجئےہی ن‬
‫َّ‬ ‫َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫ف‬ ‫ص ْي ُب ْب نُ� ِس َن ٍان ي ن‬ ‫َو َص َّل َع َل ُ َع َر ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫الل صل‬
‫واملن� ي� مسجدرسول ِ‬ ‫الق� ب‬ ‫ب� ب‬
‫ڑپائییھت�۔‪1‬‬
‫دجسموب�یںیمٓا�پﷺیکربقماب�ر�کا�و�رنمربکےد�رمای�ن ھ‬ ‫ہصبی‪t‬نےیہدیسناعرماف�ر�و�ق‪t‬کیامن� جزان�ز�ہ ن‬
‫ُ َ َّ ْ ن َ َّ َ ْ َٔ َٔ َّ ُ َ َ َ ُ َٔ‬
‫ص ْي ًبا ك َّب َ� َعل َع َر ا ْر َب ًعا‪.‬‬ ‫مم ِد ب ِ� ع ٍار عن ا ِب ِيه ان‬
‫حمدمبنامع�رہکےتںیہبیہص‪t‬نےسدینارمع‪t‬کےانج�ز�ےںیماچ�رکتریب�ا�تںیہک�۔‪2‬‬
‫�ا�و�رپرھتنید�نکتاہنیتوخ�شاسولبیےساملسمنو�ںیکامامترکتےرہے�۔‬
‫الروم‬ ‫ص ْيب‬ ‫حو� ُ َ‬ ‫يس� من ض‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪ٔ :‬اول من ق‬ ‫وقال َص َّل َّ ُ‬
‫ي‬ ‫ي‬
‫رفایاحو�ضوکثرسےبسےسےلہپبیہصر�ومیاپنیںیئپےگ�۔‪3‬‬ ‫�رسو�لالہلﷺےن م‬
‫ْ‬ ‫ً ْ‬ ‫َ‬
‫ص ْي ٌب ِ ف� َش َّوال َس َن َة ثَ َ� ٍان َوثال ِث ي نَ� َو ُه َو ْ نُ‬ ‫ُت ُو ِ فّ ي َ� ُ َ‬
‫ا� َس ْب ِع ي نَ� َس َنة ِب� َل ِد َين ِة‪َ .‬و ُد ِف َن ِب�ل َب ِق ِيع‬ ‫ب‬ ‫ٍ‬ ‫ي‬
‫رمعرتیاہبرتبر�سیکیھت ا� گو�رو� سرات�ن عیقب ںیم دمفو�ن‬ ‫ہصبی ‪t‬ما�ہ وش�ا�ل �‪۳�۸‬ہرج�ی ںیم دمیہنونم�ر�ہ ںیم وفا�ت اپئی�‪�،‬ا�س وقت ا�نیک س‬
‫ہوئے�۔‪4‬‬

‫عام�ر‪t‬بنایسر‬
‫عام�ر ‪t‬بن ایسر�رسو�ل الہل ﷺکے د�وسوت�ں ںیم اشمل ےھت�‪ ،‬یہ رسو�ل الہل ﷺکی ا�م الومنمنی دخیہج ‪ r‬سےاش�د�ی ےک وقت‬
‫موجو�دتےھ�۔‬
‫اس َع ْن تَ زْ�و ي ج� َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ‬
‫الارث‪َ ،‬ح َّدث ُٔه َٔا َّن َ َّع َار ْ نَ� َ� ِس َك َن إ َذا َ ِس َع َما َي َت َح َّد ُث به َّ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ َّ َ‬
‫الهل‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫الن ُ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ب ي ٍ‬ ‫ان َع ْبد الهلِ ْب نَ� َ ِ ِ‬
‫َ ُ ُ َٔ نَ َٔ ْ َ َّ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ُ ْ �ث ُ َ‬
‫اس ِب تَ زْ� ِ يو ِج� ِه ِإ َّ ي� َها‬
‫علي ِه وس َل خ ِد ي ج�ة‪ ،‬وما يك ِ ون ِف ِيه يقول‪ :‬ا� اع ُل الن ِ‬
‫دخیہجرب�ٰی‪r‬سےاش�د�یاکاح�لھجمےسزیا�د�ہ‬‫عدب�الہلنباح�ر�ثےتہکںیہعام�ربنایسر‪t‬ہکےتےھت�رسو�لالہلﷺکیا�مالومنمنی اکل‬
‫کو�ناجناتےہںیما�سںیمرشیکاھت�۔‪5‬‬
‫چاننہچابدت�ائےاسال�مںیمےسیجیہاہنںیدیناسال�ماکعملوہ�ایہبیہص‪t‬کےاستھایام�نالئے�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َٔ َق‬ ‫َ‬ ‫َق َال َ َّع ُار ْ نُ� َ ي� ِس‪َ :‬لق ُ‬
‫الل ِف ي َ�ا فقل ُت ُل‪َ :‬ما تُ ِ� ُيد؟ قال ِ يل‪َ :‬ما تُ ِ� ُيد‬
‫ص ْي َب ْب نَ� ِس َن ٍان َعل َ ب� ِب َد ِار اال ْر ِ� َو َر ُسول ِ‬
‫يت ُ َ‬ ‫ٍ ِ‬ ‫ب‬
‫ف‬
‫املصط��‪۱�۶�۵‬؍�‪۳‬‬ ‫‪،۴‬ا� سعد �‪۱�۵�۵‬؍�‪ ،۳‬ش�ف‬
‫ال� عساکر �‪۴�۵�۰‬؍�‪ �۴‬ب ن‬
‫ر� دمشق ب ن‬ ‫‪ 1‬ت� یخ‬

‫ا� سعد �‪۲�۸�۱‬؍�‪۳‬‬

‫‪ 2‬بن‬
‫مصط��‪۸�۹‬؍�‪۶‬‬‫ف‬ ‫‪ 3‬ش�ف‬
‫ا� سعد ‪۱�۷��۳‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 4‬بن‬
‫ال� عساکر�‪۱�۸�۸‬؍�‪۳‬‬ ‫النبوۃللب� ق��‪۷�۱‬؍� ت‪ �،۲‬یخ‬
‫ر� دمشق ب ن‬ ‫ی‬ ‫‪ 5‬دالئل‬
 ‫�����‬
‫َٔا ْن َت؟ َف ُق ْل ُت‪َٔ :‬ا َر ْد ُت َٔا ْن َٔا ْد ُخ َل عىل حممد ٔفامسع الكمه َق َال‪َ :‬ؤَا نَ� ُٔار ُيد َذ ِل َك‪َ ،‬ف َد َخ ْل َنا َع َل ْي ِه َف َع َر َض َع َل ْي َنا إال ْس َ‬
‫الم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َٔ ْ َ ْ َ ثُ َّ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ تَّ َٔ ْ َ ْ َ ثُ َّ َ َ ْ َ َ نَ ْ ُ ُ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ ُ َ‬
‫فاسلنا � مكثنا يومنا عل ذ ِلك ح� امسينا‪ � .‬خرجنا و�ن مستخفون فكن ِإسالم ع ٍار وصي ٍب بعد ِبضع ٍة‬
‫َ‬
‫َوثال ِث ي نَ� َر ُجال‬
‫عام�ربنایسر‪t‬فرماتےںیہںیمبیہص‪t‬بنانس�نےسد�ا�ر�ا�رقمےکد�ر�و�ا�ز�ےرپمالا�و�ررسو�لالہلﷺاند�رتےھ�‪،‬مںیےنا�نےساہکتم‬
‫وہ؟�انوہ�ںےنھجمےساہکتمایکچاہےتوہ�؟مںیےناہکمںیہیاچہاتہو�ںہکدمحمﷺےکاپ�ساجئو�ںا�و�ر�ا�ناککال�مونس�ں�‪�،‬انوہ�ں‬
‫کایچاہےت �‬
‫نےاہکمںییھبیہیاچہاتہو�ں�‪،‬ہمد�ونو�ںٓا�پﷺےکاپ�سےئگٓا�پﷺےنمہرپ�اسال�مشیپایک�ا�و�رہمےنوبق�لرکلایرھپہمد�ونو�ں‬
‫�ا�سر� �وز�ا�ساحلتںیمرہےینعید�ا�ر�ا�رقمںیمرہےاش�موہئیوتباہرکنےلا�و�رمہرقیشےسےتپھچےھتامع�ر‪�t‬وہصبی‪t‬کا�اسال�مسیبےس‬
‫�ز�ائد�ٓا� مدوی�ںےکدعبہو�ا�۔‪1‬‬
‫عام�رنبایسرےنرقیشےکاہتوھ�ںڑب�یںیفیلکتاٹ ئاھںی�۔‬
‫َ َ َّ ْ َ ف ْ َ‬
‫الاء فو� رواية َف َغ ُّط ْو َك ف� َّ‬
‫الن ِار‬ ‫ِي‬ ‫فغطوك ِ ي� ِ ي‬
‫�دیناسال�موبق�لرکنےےکرج�مںیمامع�ر‪t‬کوبکیھاپنیںیموغطےدیےئاجتےوتبکیھیتلجٓا�گرپلاٹیاجاتا�۔‪2‬‬
‫جسےسد�مچنیھکرک�ٓاکنوھ�ںںیمٓاجاتامرگ�و�ا�ہر�ےدینقحےستبحم�!�الہلاکنا�مابم�ر�کرھپبیھزبا�نےسہناجتا�‪�،‬ایکاب�رنیبﷺماق�م‬
‫ض‬
‫�رم�ہےکا�سرط�فےسزگ�ر�ےاہج�ںامع�ر‪�t‬رہاکرتےےھت�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےا�ساح�لںیمدکیاھکہٓا�گیکدش�تےسھٹیپ‬
‫ںیھت‪�،‬د�ر�دکیدش�تےسامع�ر‪t‬چمیلھیکرط�حڑت�پرہےےھترگمہائےر�ےےبیسب�!�ا�س‬
‫رکای�ہوہگیئیھتا�و�رمسجیکوبٹای�ںیچنوہئی �‬
‫جل س‬
‫�وقتھچکیھبہنایکاجاتکساھت�۔‬
‫َ َ‬ ‫ً‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُّ َ ُ ُّ َ َ ُ َ َ َ ْٔ َ َ ُ ُ َ ن ُ ُ ن ً‬
‫و� َ ب ْ�دا َو َسالما َعىل َّع ٍار َكا‬
‫الل صل الل علي ِه وسل ي�ر ِب ِه و ي ِ�ر يده عل را ِس ِه فيقول‪ :‬ي� �ر ك ِ ي‬ ‫فكن رسول ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ك ْن ِت َعل ِإ ْ ب َ� ِاه ي َ�‬
‫رفائی ا�ےٓا�گوتامع�ر ‪t‬پر�ا�س رط�ح ڈنھٹ�ی وہجا اسیجکہوت‬ ‫�رسو�ل الہل ﷺنے ا�ن ےکرس رپ اپان دست ابم�ر�کریھپ�ا ا�و�ر دعا م‬
‫�ابر�اہمی ‪ u‬پرہوگیئیھت�۔‪3‬‬
‫رھا�نیک‬
‫جو�ا�نےٹیباکیہاح�لوب�ڑھیام�ںا�و�روب�ڑھےاب�پرپبیھیہیھچکزگ�رتییھت۔ٓاخریاسرتاکلفیرب�د�اشترکتےرکتےدیہشوہگےئ�‪،‬پ �‬
‫�و�الد�ہ ہیمس ‪t‬بیھ اسال�میک یلہپ دیہشہوئگںیوت�ا�نیکرکتیم ےک ےئل رسو�ل الہل ﷺ امع�ر ‪t‬کوفشتقرھب�ے اند�ا�زمںی�ابن‬
‫مسہی‪w‬کہہرکاکپ�رتےےھت�‪،‬‬
‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء�‪۳�۵�۰‬؍�‪ ،۳‬اسدالغابۃ�‪۱�۲�۲‬؍�‪۴‬‬ ‫ا� سعد �‪۱�۸�۷‬؍�‪ ،۳‬ي‬ ‫‪ 1‬بن‬
‫الت ْف ِس ي� ب� ٔملاثور�‪۱�۷�۰‬؍�‪ ،۵‬س�ی ۃ ب ن‬
‫ا� احساق �‪۱�۹�۲‬؍�‪۱‬‬ ‫الد ّر املنثور ف� َّ‬
‫ِي‬
‫‪ّ 2‬‬
‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء�‪۲�۴�۷‬؍�‪۳‬‬ ‫ا� سعد �‪۱�۸�۸‬؍�‪ ،۳‬ي‬ ‫‪ 3‬بن‬
 ‫�����‬
‫َ ُّ َّ ْ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ ْ ن َ ْ ُ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ نُ َ‬
‫‪:‬ا� ُ َس َّية َما ُع ِر َض َعل ْي ِه ا ْم َر ِان قط ِإل اخ َت َار‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل ب‬
‫الل ب ِ� مسع ٍود‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول ِ‬
‫عن عب ِد ِ‬
‫ْ َٔ َ‬
‫ال ْرش َد ِم نْ ُ� َما‬
‫عدب�الہلنبوعسم�د‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےابنہیمس‪w‬کوکیسد�وباتو�ںاکاتخای�ردیاجائےوت�و�ہا�نںیمےسٓاسا�ناب�توک‬
‫‪1‬‬
‫�اتخای�ررک�ےاگ�۔‬
‫َ َ َ ُ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ ن ُ‬‫َ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِ ف ي� ِب َن ِاء ْ َ‬‫الن ُّ� َص َّل َّ ُ‬ ‫َ‬
‫َ َ َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ ْ َٔ َ‬
‫ال ْس ِج ِد َج َعل َنا ْ� ِمل ل ِب َنة ل ِب َنة َو َج َعل َّع ٌار ي ْ� ِمل‬ ‫لا عن ا ِب ي� س ِع ٍيد‪ ،‬قال‪:‬اخذ ِ يب‬
‫ُ ُ ْ َ‬ ‫ْٔ‬
‫اب َع ْن َرا ِس ِه َو َيقول‪ َ :‬يو َ�ك‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ُج ِع َل َي ْن ُف ُض تُّ َ‬
‫ال� َ‬ ‫الن َّ� َص َّل َّ ُ‬ ‫ص َٔ َّ َّ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ ْ فَ ْ ُ فَ َ َّ َ َٔ ْ َ‬
‫ا� ان ِ يب‬ ‫ل ِبنت ي ِن� ل ِبنت ي ِن�‪ِ .‬ج�ئت �دث ِ ن ي� ا ِ يب‬
‫ْ نَ َ َ ْ ُ َ ْ َ ُ ْ ُ‬
‫ا� ُ َس َّية تق ُتلك ال ِفئة ال َب ِاغ َية‬
‫ب‬
‫�ابوعسدیخد�ر�ی‪ t‬سےرم�و�یےہجبیبنرکیمﷺےندجسمکیریمعتشر�و�عیکوتہمول�گایکایٹناٹاھنےےگلا�و�رامع�ر‪�t‬د�ود�وانیںیٹ‬
‫رفا�رہے ےھت ا�ے ابن‬
‫�اٹاھنے ےگلوتمری�ےاسھتوی�ں ےن ایب�نایککہیبنرکیم ﷺ امع�ر ‪t‬کےرسےسیٹم اھج�ڑ�رہے ےھت ا�و�ر م‬
‫مسہی‪!w‬تھجرپ�افوس�سےہےھجتایکابغیرگ�و�ہلتقرک�ےاگ۔‪2‬‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ً‬ ‫َٔ ُ‬
‫س‬ ‫اَّول َم ْن َب نَ� َم ْس ِجدا ُي َص ِ يل ِف ِيه َّع ُار ْب نُ� َ ي� ٍِ‬
‫ھ�ی‪a‬نےاھکلہےامع�ر‪t‬نےیلہپدجسمبانئییھتسجںیمامن�زپڑھیاجتییھت�۔‪3‬‬ ‫�اما�مذ ب‬

‫‪ 1‬مسند امحد �‪۴�۲�۴�۹‬‬

‫ف‬
‫املصط��‪۶�۱‬؍�‪۶‬‬ ‫‪،۴‬ا� سعد �‪۱�۹�۱‬؍�‪ ،۳‬ش�ف‬
‫امل ْس ِج ِد �‪ �۴�۷‬ب ن‬ ‫الص َالة َ� ُب َّ‬
‫الت َع ُاو ِن ِ ف ي� ِب َن ِاء َ‬ ‫‪ 2‬مسندامحد�‪،۱�۱�۰�۱�۱‬حصیح ب خ�اری ِك َت ُ‬
‫اب َّ ِ ب‬
‫‪،۳‬ا� سعد�‪۱�۸�۹‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 3‬س�ی اعالم النبالء �‪۲�۴�۸‬؍� ب ن‬
 ‫�����‬ ‫ ‬

‫�‪ ۳‬عبتثِنوب�ی‬
‫کاف�رکیایکوجتیز‪:‬‬
‫عدب�الہل نب ابع�س ‪t‬ف مراتے ںیہہکرس�د�ا�ر�ا�ن رقیشہکم ںیم عمج وہئے نج ںیم ہبتع نب ریبہع�‪�،‬اب فسوای�ن نب رح�ب�‪،‬نرصبن‬
‫رتخی�‪�،‬اسو�دبندبع�املبلط�‪�،‬زمہعنباسو�د ��‪ ،‬لودیبنریغم�ہ�‪�،‬ابوجلہنباشہ�م� ع‪،‬دب�الہلنبامہی�‪�،‬امہینبفلخ�‪،‬عا�صنب �ائول�‪،‬نمہب‬
‫حا�ر�ث�‪�،‬ابو� بلا �‬
‫�)کواھج�د�وتاکہا�ناککوئیذع�رباقیہنرہے‬
‫بناجح�جوغریہاشملےھت�‪�،‬ا�و�رسبےناپینا�سسلجمںیمہیےطایککہایکرمتہبا�و�رحمدم�(ﷺ مس‬
‫رھا�نیکاخملتفںیموکئیرسکنہاٹاھ�رکیھاجئے�‪،‬چاننہچانوہ�ںےناپان�ایکاقصد�رسو�لالہلﷺکے‬
‫وت �‬
‫جائےا�و� گر�ار�ا�بیھبو�ہہنامنںی پ‬
‫پا�ساجیھبکہمہول�گٓا�پےسھچکاب�تتیچرکناچاہےتںیہٓا�پامہ�ر�یسلجمںیم ئٓاںی�ا�و�رہام�ر�یوجتیزسنںیل�‪،‬یہاغیپ�مےتلمیہٓا�پﷺ‬
‫سر�د�ا�ر�ا�نرقیشےکعمجمںیمچنہپےئگ� ت‪،‬ام�ماشملاحضرینےنایکزبا�نوہرکاہکہکٓا�جہیامہ�ر �آاخر�یاتجام�عےہا�و�رہمےنٓاپسںیمےط‬
‫کرکےحلصیکایکٓاخر�یوجتیزوسچیےہوج طہرر�حےسٓا�پےکقحںیمدیفما�و�ررتہبےہاگرٓا�پےنامہ�ر�یہیوجتیزستمیلرکلیوتہام�ر�یحلص‬
‫ہےو�رنہمہٓا�پےسگنجرکیںےگ�۔‬
‫ْ َ َ ْ َٔ ْ َ ً َ َ ْ َ َ َ ْ َٔ ْ َ َ َ تَّ َ ُ َ َٔ ْ ثَ َ نَ َ ً‬ ‫ْ‬ ‫َق َال‪ َ :‬ي� ب ن� َٔا ِ خ�‪ْ ،‬إن ُك ْن َت نَّ َ‬
‫إ�ا تُ ِ� ُيد ِب َ�ا ِجئ َت ِب ِه ِمن هذا الم ِر مال ج�عنا لك ِمن اموا ِلنا ح� تكون ا ك�� مال‬ ‫ي‬
‫َ ْ ُ ْ َ تُ ُ شَ َ ً َ َّ ْ نَ َ َ َ ْ َ َ تَّ َ َ ْ َ َ َٔ ْ ً ُ َ َ َ ْ ُ ْ َ تُ ُ ُ ْ ً َ َّ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ‬
‫و ِإن كنت ِ� يد ِب ِه �فا سود�ك علينا‪ ،‬ح� ل نقطع امرا دونك‪ ،‬و ِإن كنت ِ� يد ِب ِه ملك ملكناك علينا و ِإن كن‬
‫َْ‬ ‫َ َ َّ َ ْٔ َ ْ ً تَ َ ُ َ َ ْ َ ُ َ َّ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ّ‬
‫الط َّب‪َ ،‬و َبذل َنا ِف ِيه ‪،‬‬
‫هذا ال ِذي ي� ِتيك ِرئيا �اه ل تست ِطيع رده عن نف ِسك‪ ،‬طلبنا لك ِ‬
‫�ا�ےےجیتھب�!ہام�ر�یوجتیزیہےہہکٓا�پےنوجیہیئناب�تاکنلیےہا�سےساگرٓا�پیکرغ�ضاملد�ا�رنبانہےوتہماحضرہںی�‪،‬ہمٓاپسںیمام�لعمج‬
‫کرکےٓا�پوک�اتان�د�ےدیےتںیہہکاجح�زمںیٓا�پےسڑب�امالد�ا�را�و�روکئیںیہنوہگا�ا�و گ�رار�ا�سےسٓا�پیکرغ�ضاپینرس�د�ا�ر�یا�و�ربا�دشاہت‬
‫کومون�اناہےوت�ٓا�جےسمہٓا�پوکیہرش�فا�و�رنمبصدیےتںیہا�و�ر�ٓا�پوک�اپانسر�د�ا�ر�ا�و�ربا�دشا�ہمیلسترکیلےتںیہ�‪�،‬ا�و�ر�اگریہاب�تےہہکوکئینج‬
‫ی �آاسبیاہمت�ر�ےرسپر�ٓاتاہےا�و�رتما�سوک�دفعںیہنرککسےتوتمہےسوہکہممیکحالبکر�اپےنرخ�چےساہمت�ر�ا�ا�سدق� عرال�جرکیںےگہکمت‬
‫‪1‬‬
‫�اچےھوہجائو�۔‬
‫وخوص�ر�تڑلکیےساش�د�یرکناچاہےتںیہوتہموہا�ںٓا�پیکاش�د�یرک�ا�دیےتںیہ�وغری�ہینعیمتخوہجانےو�الا� ندای�و�ی‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہکیس ب‬
‫ما�ل موات�عا�و�رلبدننمبصاکلالچاسمےنشیپایکایگ�۔‬
‫َ َ ُ ُ َ َ ْ ُ َ ْ ُ ُ ْ َٔ ْ ُ ُ َٔ ْ َ َ ُ ْ َ َ شَّ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ ُ ْ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫ال�ف‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ‪:‬ما ِب ي� ما تقولون‪ ،‬ما ِجئت ِب�ا ِجئتك ِب ِه اطلب اموالك‪ ،‬ول‬ ‫الل صل‬ ‫فقال لم رسول ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫ك َب ِش ي ً�ا َو َن ِذ ي ً�ا ف َبل ْغ ُت ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ً‬
‫ك َر ُسول َو نْا زَ�ل َع َّل ِك َت ً با� َوا َم َر ِ ن� ان ا ُكون ل ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫الل َب َعث ِ ن� إل ْي ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫يك‪َ ،‬و َل ْ ُ‬
‫ال ْل َك َعل ْي ُ ْ‬
‫ك َول ِك َّن َ‬ ‫َ‬ ‫ِف ُ ْ‬
‫ك‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ي‬
‫َٔ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ ّ َ َ َ ْ ُ َ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ُ نّ َ ْ ُ ُ ْ فَ ُ َ َ ُّ ُ ْ ف ُّ ْ ْ ٓ‬
‫الدن َيا َوال ِخ َر ِة َو ِإن تَ ُ� ُّد ُوه َع َّيل ا ْص ِب ْ� ِل ْم ِر‬ ‫ِرسال ِت ر ِب ي� ونصحت لك‪،‬ف ِإن تقبلوا ِم ِ ي� ما ِجئتك ِب ِه‪� ،‬و حظك ِ ي�‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء�‪۲�۱�۶‬؍�‪۱‬‬
‫ا� ہشام�‪۲�۹�۳‬؍�‪،۱‬عيون اال ث��‪۱�۲�۴‬؍�‪ ،۱‬ي‬
‫‪ 1‬بن‬
 ‫�����‬
‫ك َّ ُ‬
‫الل َب ْي ِ ن� َو َب ْي َن ُ ْ‬
‫ك‬ ‫ِ‬
‫َّ‬
‫الل َح تَّ� ي َ ْ� ُ َ‬
‫ي‬
‫یہنسرک�رسو�لالہلﷺنےوج�ا�با�رشا� فد مرای �آا�پ گولو�ںےنوجزیچیںشیپیکںیہا�نںیمےسیسکیکےھجمہنرض�و�ر�تےہا�و�رنہانمت�‪،‬مںی‬
‫�ا�سےئلںیہنٓایاکہاہمت�ر�ےام�لبلطرک�و�ںایتمںیماپینرش�افتولبدن�یدیپ�اکر�و�ںایحاج�زکابا�دشا�ہنباجئو�ں�‪ ،‬سون! جمےھر�بالاعملنیےن‬
‫تمبسیکرط�فاپان�رسو�لانبکرھباجیہے�‪�،‬ا�و�ر�ا�سےنھجمرپ�اپیناتک�بان�ز�لرفمائیےہ�‪�،‬ا�و�رجمےھمکحرفمایاہےہکںیماہمت�ر�ےےئل شوخای�ں‬
‫ساننےو�الا�ا�و�رہبنتمرکنےو�الابون�ں�‪،‬جمےھوخشیےہہکںیماپانفر�ضابحنسوخبیاجبالرہاوہ�ں�‪،‬مںیںیہمتاپےنر�بیکرسالتاچنہپ�رہاہو�ں�‪،‬متاہ�ر�ی‬
‫�بارتمےناسےوبق�لرکلایتو�اپےند� نوو�ںاہج�ںونس�ا�رلوگے �ا�و� گر�ارتمےنا�سوکمیلستہنایکتومںی‬
‫خریخو�اہی ہبووب�د�یںیموکئییمکںیہنرکرہا�‪� ،‬ا گ‬
‫‪1‬‬
‫�ا�سوقتکتربصسےاک�مول�ںاگجبکتہکاب�ر�یاعتلٰیمری�ےا�و�رمتاہ�ر�ےد�رمای�نوکئید�وٹو�کہلصیفرک�د�ے�۔‬
‫موتوی�ںکیڑلیو�ںےسیجالاف�ظا�نےکدلو�ںںیمبھکےئگا�و�ر�و�ہاعممہلیکالصتیکتیھبچنہپےئگنکیلاتینتمہ جور�ا�تہنوہئیہکیلعالاعال�ن‬
‫وھڑ�دیں�۔‬ ‫رس �‬‫و چ‬ ‫گر کی‬ ‫قوب�لرکلںیا�و� صردیو�ںیکرپ�انیڈ ک‬
‫َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ ًَ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ف خُ ْ َ‬
‫ا‪�،‬ذ ِل َنف ِسك‪َ ،‬سل َر َّبك ان َي ْب َعث َم َعك َملك ُي َص ِّدقك ِب َ�ا تقول‪َ ،‬و ُ ي َ� ِاج ُع َنا َع ْنك‬ ‫قالوا‪ :‬ف ِإذا ل تفعل هذا لن‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َْ ْ َ َ‬
‫َو َس ُل ‪،‬فل َي ْج َعل لك َج َن نًا� َوق ُص ًورا َوك ُنوزا ِم ْن ذ َه ٍب َو ِف َّض ٍة ُيغ ِنيك ِب َ�ا َّعا نَ َ�اك ت ْب َت ِ غ ي�‪ ،‬ف ِإنك تق ُوم ِب�ل ْس َو ِاق َكا‬
‫ً َ ُ ََ َ َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َُ ُ َ ََْ ُ َْ َ َ َْ‬
‫ال َعاش َكا نل َت ِم ُس ُه‪َ ،‬ح تَّ� ن ْع ِرف ف ْضلك َو َم نْ زِ�ل َتك ِم ْن َر ِّبك إن ك ْن َت َر ُسول َكا تَ زْ� ُع‪،‬فقال ُل ْم‬ ‫نقوم‪ ،‬وتلت ِمس‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َٔ ُ َ َّ ُ َ َ َ ُ ْ ُ ْ ُ ْ َ َ َّ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الل َب َعث ِ ن ي�‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ :‬ما ا نَ� ِبف ِاع ِل َو َما ا نَ� ِب�ل ِذي يسال ر به هذاوما ب ِعثت إليك ِب�ذا ول ِكن‬ ‫الل صل‬ ‫رسول ِ‬
‫َ ً َ َ ً َٔ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ ْ ُ ُ ْ فَ ُ َ َ ُّ ُ ْ ف ُّ ْ َ َ ْ ٓ َ َ ْ تَ ُ ُّ ُ َ َ َّ َٔ ْ ْ َٔ ْ َّ‬
‫ب ِش ي�ا ون ِذ ي�ا او كا قال ف ِإن تقبلوا ما ِجئتك ِب ِه �و حظك ِ ي� الدنيا وال ِخر ِة ‪ ،‬و ِإن �دوه ع يل اص ِب� ِلم ِر ِ‬
‫الل‬
‫ك َّ ُ‬
‫الل َب ْي ِ ن� َو َب ْي َن ُ ْ‬
‫ك‬ ‫َح تَّ� ي َ ْ� ُ َ‬
‫ي‬
‫�ا�سےئلتفخاٹمنےےکوط�رپرہکےنےگلاچاھ�اگر�ٓا�پا�نبسابتو�ںںیمےسیسکرپبیھٓاما�د�ہںیہنوتہماپےناملسم�نوہجانےےکےئلٓا�پ‬
‫ںیہٓا�پاپےنر�بےسدعاکریںہکو�ہیسکرفشےتوک�ٓا�پیکدصتیقےکےئلٓا�پےکاستھرک�د�ےمہا�سےس‬
‫سےھچکا�و�رعر�ضرکتے �‬
‫�ٓا�پےکاب�ر�ےںیم�د�ریافترکیںا�و�ر�و�ہںیمہنئمطمرک�د�ے�‪�،‬اگریہیھبںیہنامنےتوت�ٓا�پاپےنر�بےسںیہکہکو�ہٓا�پوکسونےاچند�ی‬
‫کےالحم�تنجںیمابغا�تےگلوہئےوہ�ںٓا�پوک�د�ےد�ےاتکہمہٓا�پیکتلیضفےکاقئلوہجائںیا�و�ر�اچیھرط�حاج�نںیلہکو�اقیع‬
‫�ٓا�پاپےنر�بےکاپ�ستہبدق�ر�ویقتمو�الےںیہو�رنہمہوتدکیےتھںیہہکٓا�پیھبامہ�ر�یرط�حاب�ز�ا�ر�و�ںںیمرھپتےںیہا�و�رکبساعم�ش‬
‫رکات�ا�و�رنہیہںیماپےنر�بےس‬
‫مںیےگلرہےتںیہ�‪�،‬ا�نیکہیاجت�ویزسنرکرسو�لالہلﷺنےرفمایاںیممت گولو�ںیکہیاجت�ویزبیھوبق�لںیہن کس‬
‫�ا�نوکمانوگ�ںاگ نہوتیہریم�انمبصےہا�و�رنہیہدصقم�ا�و�رنہیہریم�یتثعبےسہیبلطم�‪،‬مںی صوتر�فالہلاعتلٰیکایپاغ�ماچنہپنےو�الا�ا�و�رجتن‬
‫�و�د� �وز�خےکاک�مالتبنےو�الاہو�ں� گ‪�،‬ارتموبق�لرک�وتومتاہ�ر�ےےیلیہرتہبہےو�رنہںیمالہلےکمکحاک�اتناظ�رکر�و�ںاگکہو�ہریم�ےا�و�رمتاہ�ر�ے‬
‫‪2‬‬
‫�د�رمای�نایکیفہلصرفماتاےہ�۔‬

‫ا� ہشام�‪۲�۹�۵‬؍�‪۱‬‬‫‪ 1‬بن‬

‫ا� ہشام�‪۲�۹�۶‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�����‬
‫�ا�سرپقریشربہما�و�ربر�اف �روخہتوہکر�اٹھڑھک�ےوہئےہکدکیوھنہوی�ںامنےتںیہا�و�رنہوئو�ں�‪،‬ہموت�امنو�ٓاتیشا�و�رصحلےکاستھرہانچاہےت‬
‫ہںینکیلا�نیکرطف�تںیمیہںیہنہکلملجرک�رہںی۔‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َْ‬ ‫َ ُ َ َّ ُ َ نَّ َ َ َّ َ َ ُ َ‬
‫لل ل ن تْ ُ�ك َو َما َبلغ َت ّمنا َح تَّ� ن�لكك‪ ،‬ا ْو تُ ْ� ِلك َنا‬
‫ي� ممد‪ ،‬و ِإ� وا ِ‬
‫�اچاھ�ا�ےدمحم�(ﷺ)!تو�ا�بمسقےہمہںیہمتںیہنوھچ�ڑیںےگایہمںیہمتالہ�کرک�دیںےگایپرھتمںیمہالہ�کرک�د�وگے�۔‬
‫کاف �رو�ںےکاسیوس�ا�لا�و�ر�و�اقہعاکبای�نرق�ٓا�ندیجمکیا�نٓایوت�ںںیمےہ�۔‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ك َف َيك ْو َن َم َع ٗه نَ ِذ ْ ً‬ ‫َ‬
‫ْ َِ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٓ ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ْ َ ٰ َ َّ ُ ْ َ ْ ُ ُ َّ َ َ َ َ ْ ْ ْ َ‬
‫ياۙ ‪۷‬۝ ا ْو‬ ‫اق‪۰‬۝ ل ْول ا ِنل اِليه مل‬ ‫ش ِف ال ْس َو ِ ۭ‬ ‫ال ھذا الرسو ِل يك الطعام وي ِ‬ ‫وقالوا م ِ‬
‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬
‫ٗ ّ َ ُ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ ٰٓ َ‬
‫يلق اِل ْي ِه كن ا ْو تك ْو ُن له َجنة ّيك ِمناۭ‪۰‬۝ َوقال الظ ِل ُم ْو َن ا ِْن تت ِبع ْو َن اِل َر ُجل ّم ْس ُح ْو ًرا ‪۸1‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬ہکےتںیہہکہیاسیک�رسو�لےہوجاھکنااھکتاہےا�و�ربا�ز�ا�ر�و�ںںیماتلچپرھتاہے�؟کوی�ںہنا�سےکاپ�سوکئیرفشہتاجیھبگایوجا�سےک‬
‫ساتھرہات�ا�و�ر�(نہامنےنو�الو�ںوک) � مھداکتا�؟یا�ا�و�رکھچںیہنوت�ا�سےکےئلوکئیزخ�انہیہاتا�ردیاجاتایا�ا�سےکاپ�سوکئیاب�غیہ توہاجسےس‬
‫رکا�ا�و�ریہاظلمےتہکںیہمتول�گوت�ایکرحس�ز�د�ہٓا�دمیےکےھچیپگلےئگوہ�۔‬
‫یہ�(�امطانی�نیک�)�ر� �وز�یاحصل ت‬
‫ماضمنیوس�ر�ۃالاع�دیا�ت‪:‬‬
‫�ٓاخر�ت ےکرکنمینوکباتیاگایکہ اناس�ن بج اپےن اناج�م ےس اغفل وہتو�اخالقی اتعاب�رسےیسیکیسیک ایتسپ�ں ا�ساکمدق�رنبیت ںیہ �‪ ،‬نزیہیہک‬
‫قایمتےکد�ناظہر�یا�و�ر شوپدی�ہرہطر�حےکاعام�لا�و�رتوص�ر�ا�تاکماحسہبوہگا�ا�ستلفغوک�د�و�رکرنےا�و� قرایمتیکاچانکٓامدکا�ذکرعربو�ں‬
‫وھگڑ�و�ںرپسو�ا�رکتشوخو�نا�و�رلو�ٹام�رمںی‬
‫غریدم�نا�و�ردب�امینرپبمیناحلتےکوح�الےےسایکہکمتول�گرہ�وقتاپےن �‬
‫کیریغمذہ�ب�‪ ،‬تم‬
‫سرگر�موہ�‪،‬ہرصخشوکییہرطخ�ہےہہکانعمول�مریم�ادشنمبکھجمرپمحہلٓا�و�رہو�ا�و�رہمول�گتبیصمںیمرگفات�رہوجائںیہکبجرہشصخاصلتبیصم‬
‫ربخے�‪�،‬الہلےکوضح� حراضر�یا�و�رجو�ابدہیوجایکال�ز�مامرہےا�سےسًاعطقبےوخ�فےہ�‪�،‬ر�بیکاطعکیوہئیوتمعن�ں‬
‫کیڑھگ�یےسےب ہ‬
‫ےہ‪�،‬ا�سےکاپ�سوسنےیکایک‬
‫�ا�و�رقوتو�ںاکشرکیہا�د�اکرنےیکاجبئےا�نیکانقد�ر�یرک�رہاہے�‪�،‬اناس�نام�لو�د�ولتیکتبحمںیمڑب�احریص �‬
‫ہے‪�،‬و�ہام�لو�د�ولتیکتبحمںیماندھاوہرکھگان�ونےا�و�رناسپدنید�ہرتین‬
‫رکا �‬
‫رکاہےا�و�ر�د�وسر�یوہتویترس�یالت�ش ت‬
‫�و�ا�د�یوہوت�د�وسر�یالت�ش ت‬
‫وو�ںاکجو�ا�ب‬
‫رھا�ستلفغےساکنلےنےکےئلرفمایاہکمتبسوک�ر�بےکوضح�رپشیوہکر�اپےناس�ر�ےاعام�لا�و�ر� سو س‬
‫رکز� تراہے�‪،‬پ �‬
‫علم گ‬
‫رو�ر�د�ےاگ�۔‬
‫�دیانہوگا�‪،‬متاہ�ر�ا�ر�با�نبسےسٓاگا�ہےہا�و�ر�ا�ناکبدلہمتوکض �‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫اًحْبُصۙ‪۰۰۳‬‬ ‫اًحْدَقۙ‪ِ۰۰۲‬تٰرْيِغُمْلاَف‬ ‫اًحْبَضۙ‪ِ۰۰۱‬تٰيِرْوُمْلاَف‬ ‫َوِتٰيِدٰعْلا‬

‫پرھا�پام�رک�رٓا�گاھج�ڑنےو�الو�ںیکمسق!پرھحبصےکوقت ھدا�و�اوبلےنو�الو�ںیکمسق�‪،‬‬
‫وھگڑ�و�ںیکمسق�! ٹ‬
‫ہاپنےتوہئےد�و�ڑنےو�الے �‬

‫‪ 1‬الفرقان�‪۷�،۸‬‬
 ‫�����‬

‫َنْرَثَاَفٖهِباًعْقَنۙ‪َ۰۰۴‬نْطَسَوَفٖهِباًعْمَجۙ‪�(۰۰۵‬الاع�دیا�ت�‪۱‬تا�‪)۵‬‬
‫پسا�سوقترگ�دوابغ�را�ڑ�اتےںیہرھپاسیےکاستھوفجو�ںےکد�رمای�نسھگاجتےںیہ�۔‬
‫وھگڑ�و�ںیکوجہاپنےت�‪،‬نہانہتےا�و س�روم�ںیکیتخسےسرھتپ�و�ںسےٓا�گاکنلےتوہئے‬
‫�ا�ناپنچٓایا�تںیموجسقںیماھکئییئگںیہ�‪،‬قمسےہا�ن �‬
‫قو�تےسدشنمیکرط�فد� �وڑتےںیہ�‪،‬جنےکزیت�یےسد�و�ڑنےا�و�رشبوخ�نام�رنےیکوجہےساضفمںیگر�د�وغاب�رچاھجاتاہے ��‪،‬ا�ساحلت‬
‫رکاسم�نیکگنجرکتے‬
‫گر�د�وغاب�رسےاٹیوہئیاضفمںیحبصےکوقتدم�افتعرکنےو�الےدشنمےکوھتج�ںںیماپےنوس�ا�ر�و�ںےکاستھسھگ ھگ‬
‫ہںی‪�،‬ا�ناک�اشا�ر�ہا�ساع�متشکوخو�نا�و�رغا�ر�ترگ�ییکرط�فےہ عوجربو�ںںیما�سوقتربپایھت�‪،‬جالہتیےکزمانےںیم�اہلرع�باکاقعد�ہ‬
‫�‬
‫ربخد�ا�رہنوہجائے‬
‫زیتر�وگوھ�ڑ�و�ںرپسو�ا�رہورکجاتےاتکہدشنم �‬
‫تاھکہبجاہنںیکیسیتسبرپ�اہنںیاھچپہام�رناوہتاتو�ر�ا�تےکاندھری�ےںیم �‬
‫تے گ‪،‬ر�د�وغاب�رسےاٹیاضفمںیمد�افتعرکنےو�الو�ںوکبےریغلتق‬
‫�ا�و�رمہناندھری�ےبجو�ہدنینمںیاغفلوہتےاچانکا�سرپٹو�ٹڑپ �‬
‫تے‪�،‬ا�س‬
‫تے‪�،‬ا�نیکوع�رتو�ںا�و� بروچ�ںوکغال�مانبلےتا�و�ر�ا�نےکام�لومییشاہنکرککےاج �‬
‫کرتے‪،‬ھکےلدیم�ا�نںیموع�رتو�ںیکٓابر�و�ریز�یرک �‬
‫�‬
‫لےئر�ا�تایکوخفان�کزیچہوتییھتسجںیمرہبقےلیا�و�رسبیتےکول�گہیرطخ�ہوسحم�سرکتےےھتہکہنولعم�موکناس�دشنما�نرپچڑھائیرکنے‬
‫کےےئلٓا�رہاوہ ��‪،‬د�نیکر�وشینومن�د�ا�رہونےرپ�و�ہامطانی�ناکسانسےتیلےھتہکر�ا�تریخیتےسزگ�رگیئ�۔‬

‫َّنِا َناَسْنِاْلا ٖهِّبَرِل ٌدْوُنَكَلۚ‪َ۰۰۶‬و ٗهَّنِا ىٰلَع َكِلٰذ ٌدْيِهَشَلۚ‪َ۰۰۷‬و ٗهَّنِا‬

‫قیًانی �اناس�ن اپےن ر�ب اک انشرک�ا ےہ�ا�و�ر ًانیقی �و�ہ وخ�د یھب ا�س رپ وگ�ا�ہ ےہ�‪ ،‬یہ‬

‫ِّبُحِلِرْيَخْلاٌدْيِدَشَلؕ‪�(۰۰۸‬الاع�دیا�ت�‪۶‬تا�‪)۸‬‬
‫ما�لیکتبحمںیمیھبڑب�اتخسےہ۔‬
‫جو�ا�بمسقںیما�رشا� فد مرایاہککشیباناس�ناپےنر�باکناشرک�اہےا�و�رہز�ا�رہاعنوتم�ںوکھبالئےوہئےےہسجرپ�الہلاعتلٰیشاہدہے�‪،‬ہمےناسے‬
‫قت ق‪،‬و�تا�و�ر�وسائلوکامہ�ر�یوخشون�د�یاحصلرکنےےکےئلرخ�چ‬
‫شرکز�ا�رہوا�و�را�ساط �‬
‫طاقت قوو�تا�سےئلانعیترفمائییھتہکو�ہامہ�ر�ا گ‬
‫کر�ےرگم�و�ہایاسکرنےےکاجبئےگنج جود�لا�و�رغا�ر�ترگ�یںیماتسامع�لرککےاسف�دفیالا�ر�ض کاموجبنبرہاہےوجالہلاعتلٰیکوبس‬
‫ریمض نزد�ہںیہرمہنںی‬
‫ہےارمتاہ�ر�ے �‬
‫سےزیا�د�ہانسپدنید�ہےہ�‪�،‬الہلےناناس�نوکمضریعاطف مرایاہےوج�اسےچسا�و�رجوھ�ٹ�‪،‬حصحیوغطلںیمزیمتالتبتا گ‬
‫گےئوت�ا�سںیماھجنکرک�دیھکول�و�ہںیہمتحیحصتقیقحاتب�د�ےاگ�‪�،‬ا�سےکالع�و�ہاہمت�ر�یانشرک�یوخ�دمتاہ�ر�ےافاع�لو� قاو�ا�لےساص�فاظہرہے‬
‫�‪،‬متںیہاپےنر�بےسزیا�د�ہام�لو�د�ولتےسدشیدتبحمےہ�‪،‬تماسےاحصلرکنےںیماہنیترحیصا�و�رخر�چرکنےںیماتناہئیلیخبوہ�‪،‬یہ‬
‫ما�لوجہمےنیہںیہمتاطعرفماایتاھا�سیکتبحمںیمسنھپرکہام�ر�یر�ا�ہںیمرخ�چرکنےےسیجرچ�اتےا�و�ربلخرکتےوہ�‪�،‬ا�سرط�حاپینوہش�ت‬
‫رظنو�دنایرپ کرمو�زرھکےتوہ�ا�و�ر�ٓاخر�تےسابللکاغفلوہوس�ائےا�سصخشےکسجوکہمےن‬
‫نسفوک�اپےنر�بیک ضراپ تررجحیدیےتوہ ��‪،‬اپین ک‬
‫ہد�ایتےسرہب�ہدنمکای�ا�و�ر�ا�سےنوقح�قیکا�د�ایئیگںیمایفضیےکوصفوکاتخای�رکرلای�۔‬
 ‫�����‬
‫اَلَفَا ُمَلْعَي اَذِا َرِثْعُب اَم يِف ِرْوُبُقْلاۙ‪َ۰۰۹‬و َلِّصُح اَم يِف ِرْوُدُّصلاۙ‪َّ۰۰۱۰‬نِا ْمُهَّبَر‬
‫کایاسےو�ہوقتولعم�مںیہنبجربق�و�ںںیموج(کھچ�)ہےاکن�لایلاجئےاگا�و�رونیس�ںیک شوپدی�ہابتںیاظہررک�د�یاجئںییگ�‪،‬یبکش‬

‫ْمِهِبٍذِٕىَمْوَيٌرْيِبَخَّل‪�(۰۰۱۱‬الاع�دیا�ت�‪۹‬تا�‪)۱�۱‬‬
‫�ا�ناکر�با�سد�نا�نےکاح�لےسوپ�ر�اابخربوہگا۔‬
‫�اقدت�ا�رکیوجہےساپےنٓا�پوکطاقوت�ا�ر�‪�،‬د�ولتومرتہبیکوجہےساصحبتیثیحےنھجمسو�الا�ا�و�رتجوھ�ںیکوق�ترپنا�ز�ا�ںشصخایکیہںیہناجناتکہ‬
‫�ٓاخرایکد�نا�سےنرمجاناہے�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َٰ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ ٰ َ ْ ُ َ ّ َ‬ ‫ُ ُّ َ ْ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫ام ‪۲۷‬۝‬ ‫ان ‪۲۶‬۝ وي ْبق وجه ر ِبك ذو الل ِل و ِ‬
‫الك َر ِ ۚ‬ ‫م َعل ْيَا ف ٍۖۚ‬ ‫ك‬
‫ترجہم�‪:‬ہرزیچوجا�سزمنیرپےہانفوہاجنےو�الیےہا�و�ررص�فریت�ےر�بیکلیلجورکیمذ�ا�تیہابقیرہےنو�الیےہ�۔‬
‫�ا�و�راسےاخلیاہتھایکومعملیاچ�د�رمںیٹیپلرکقربمںیدفنرک�دیاجاناہے�‪،‬جاہ�ںرشح�ا�تالا�ر�ضاسےیٹمےکاستھیٹمانب�دیںےگ پ�‪،‬رھجبالہل‬
‫وتاعلٰیاہےئاگامت�مرم�د�و�ںوکقرب�و�ںںیمجاہ�ںسجاحلتںیمیھبڑپ�ےوہ�ںےگےس(جمسوجا�نےس نزد�ہرفماکر�)حرشنرشکےےئل‬
‫بساحنہ چ‬
‫ناکلےاگا�و�رجز�ا�وسز�ا�د�ےاگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َّ ْ َ َّ ْ َ ْ ٰ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ات َ ْي ٍم ّمعل ْو ٍم ‪۵۰‬۝‬
‫ي ‪۴۹‬۝ ل َم ْج ُم ْوع ْو َن‪۰‬۝ ۙۥ اِل ِم ْيق ِ‬ ‫ِي َوال ِخ ِر َ ۙ‬ ‫قل اِن الول‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبنﷺ! �ا�ن گولو�ںےسوہک�‪،‬قیانیاگےلا�و�رےلھچپبسایکد�نرض�و�رعمجےیکاجنےو�الےںیہسجاکوقترقم�رایکاجاکچےہ�۔‬
‫عد�لاک�اصلاقتضایہےہہکلمعیکزج�ا�وسز�ا�دیےتوہئےا�ناعام�لوکسر�اناج�مدیےنو�الےیکتینوک�اصلاینب�دبانیاجائےہنہکلمعیکاظہر�یلکش‬
‫کو�‪،‬چاننہچالہلا�نےکونیس�ںںیموج�ا�ر�ا�د�ےا�و�رںیتین�‪،‬جو�اغر�ا�ضواقمصد�‪،‬جوخایلا�تو�افاک�را�و�رظاہر�یافاع�لےکےھچیپوجباطینرحمکا�تےپھچ‬
‫ہو�ںےگبسوھک�لرک�رکھد�ےاگ�‪،‬عیینرص�فاظہر�یلعفیکانبپرسز�اہنںید�یاجئےیگہکلبہییھبدکیاھجائےاگکہا�سےنسکتینےسو�ہ‬
‫رھا�نیکاجنچ تڑپا�لرککےاچاھئیا�و�ربر�ائیوک�الگالگاھچنٹدیاجائےاگ�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬ ‫فلعایکتاھ�‪،‬پ �‬
‫‪3‬‬ ‫ۗ‬ ‫َ ْي َم ُت ْب َل َّ َ‬
‫السا ِىٕ ُ ۙر ‪۹‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬جسر�و�زپوشدی�ہاسر�ا�رکیاجنچ تڑپا�لوہگی�۔‬
‫وس ِه ْم‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫س َ‬‫ي ُه‪ :‬يَ ْعن َٔا ْ َب َز َو َٔا ْظ َه َر َما ك ُنا ي ُ ُّ‬
‫َ‬ ‫اس َو َغ ْ ُ‬ ‫اب َع َّب ٍ‬
‫ال ْ ُ‬‫َ َ‬
‫ق‬
‫ون ِف نف ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪4‬‬
‫�دیرگرسینرفماتےںیہہکاپےنوسفن�ںںیموجکھچو�ہاپھچتےےھتاسےابللکامنیا�ںا�و�رظاہرکر�دیاجائےاگ�۔‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪�t‬ا�و�ر فم‬
‫�ا�نےکاعام�لاکتنہجیامت�مولخم�قےکاسمےناظہروہاجئےاگ�(�الہلاعتلٰیبدن�و�ںےکاحو�ا�لےسرہ�وقتابخربہےرگما�سےناپےنملعوک�ا�سد�ن‬

‫الرمحن�‪۲�۶�،۲�۷‬‬
‫‪ٰ 1‬‬
‫‪ 2‬الواقعۃ�‪۴�۹�،۵�۰‬‬
‫‪ 3‬الطارق�‪۹‬‬
‫کث��‪۴�۶�۷‬؍ ‪�۸‬‬
‫ا� ی‬‫تفس� ب ن‬
‫‪ 4‬ی‬
 ‫�����‬
‫ربخد�ا�رہے�‪�،‬و�ہاہنںیا�نےکاعام�لےک‬
‫کےاستھاخ�صوط�رپر�ذکرکایہے) یبکشا�ناک�ر�با�نےکاظہر�یوباطینرہطر�حےکاعام�لےس �‬
‫ماطبقزج�ا�د�ےاگ�۔‬
‫�ا�مہبیبح‪ r‬بتنابیایفس�ن‬
‫ےھت‪�،‬اہلہکمیکرط�حا�ساکیپہشیھباجت�ر�تیہاھت�‪،‬جبرسو�لالہل‬
‫�اب فسوای�نرقیشاک�ایکزعم�زسر�د�ا� تراھ�‪�،‬اہلہکما�سیکزع�تو�احرت�ا�مرکتے �‬
‫ﷺنےرقیشہکمےکوبعم�د�ا�نابطلےسرب�ا�تاک�اعال�نرفمایا�ا�و�ر گولو�ںوکوتحدیکیدعو�تد�یوت�د�وسر�ےرس�د�ا�ر�ا�نرقیشیکرط�حہییھبحتف‬
‫زغو�ا�تںیمہصحایلمرگیہالہلابت�ر�کوتاعلٰیکیرحتموکر�مےہہکسجوکچاہےئاپین‬
‫رکام�م �‬
‫مہککتا�نےکمہون�ا�رہےا�و�رقریشےکاستھلم ت‬
‫�رحتمےسڈھانپےلسجوکچاہےئر�ا�ہدہ�ایتبیصنرفما�د�ےا�و�رجسوکچاہےئرمگ�ا�ہرک�د�ے�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َ ُ َ ْ ْ َ ْ َّ َ ۗ ُ ٰ َ ُ َ‬
‫‪1‬‬
‫اط ّم ْستـ ِق ْي ٍم ‪۲۱۳‬۝‬‫۔۔۔ وهللا ي ِدي م يشاء اِل ِص ٍ‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلےسجاچہاتےہ ��‪،‬ر�ا�ہر�استدکاھدیاتےہ�۔‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫م يّشا ُء ا ِٰل ِ َ‬ ‫َل َق ْد َا ْ َن ْل َن ٓا ٰا ٰيت ُّم َب ّي ٰنت ۭ َوهّٰللاُ َ ْ‬
‫ي ِد ْي َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫اط ّم ْست ِق ْي ٍم ‪۴۶‬۝‬
‫ص ٍ‬ ‫ٍ ِ ٍ‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےناص�فاص�فتقیقحاتبنےو�الیٓایا�تان�ز�لرکد�یںیہ�‪ٓ�،‬اگےرص�ا�طمیقتسمیکرط�فدہ�ایتالہلیہےسجاچہاتےہدیاتےہ۔‬
‫�و�ہسجوکچاہےئزع�تاطعفرماد�ےا�و�رسجوکچاہےئذللیوخو�ا�رف مرا�د�ے�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫ُ ٰ ّ ُ َّ ٰ َ ْ ُ ْ ُ ْٔ ْ ُ ْ َ َ ْ َ َ ۗ ُ َ َ ْ ُ ْ ُ ْ َ َّ ْ َ َ ۗ ُ َ ُ ُّ َ ْ َ َ ۗ ُ َ ُ ُّ َ ْ َ َ ُۗ‬
‫نع الملك ِمن تشا ۡء‪۰‬۝ وت ِعز م تشاء وت ِذل م تشاءۭ‪۰‬۝‬ ‫ك ت ِت الملك م تشاء وت ِ‬ ‫ق ِل اللهم م ِلك المل ِ‬
‫ش ٍء َق ِد ْ ٌ‬ ‫َ َ ْ َ ْ ُ ‪۰‬۝ َّ َ َ ٰ ُ ّ‬
‫كَ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ي ‪۲۶‬۝‬ ‫ي اِنك ع ِ‬ ‫ِبي ِدك ال ۭ‬
‫ےّز�تےشخبا�و�رسجوکاچہےذللی‬
‫ترجہم‪ :‬کوہ! خد�ایا! مکلےکاملک! توےسجاچہےوکحمتد�ےا�و�رسجےساچہےنیھچےل�‪،‬جےساچہ ع‬
‫کرد�ےالھبئیریت�ےاتخای�رںیمےہ�‪،‬یبکشوترہزیچرپاق�د�رےہ�۔‬
‫سماملنو�ںوکماٹنےایکما�زکماہنںیاپینتلمںیمو�اپسالنےیکرہکوششںیماب فسوای�ند�ا�ر�الدن�و�ہںیمدقعنمرس�د�ا�ر�ا�نرقیشیکرہجمسلںیم‬
‫شریکوہتےرگمالہلاحبسنہوتاعلٰیکیدق�ر�تہکوخ�د�ا�سےکرھگمںیا�سیکیٹیبا�مہبیبح‪r‬‬
‫وامسها رملة‬
‫جناکنا�مرمہلاھت�۔‬
‫�اپےناخ� نو بعددی�الہلنبشحجےکرمہ�ا�ہرسو�لالہلﷺکیدعو�تاسال�موبق�لرکےکاسبوق�نا�ولنیںیماشمل ئگوہںی�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ف َول َد ْت ُل َح ِب َيبة فكنيت ب�ا‬

‫‪ 1‬البقرۃ�‪۲�۱�۳‬‬
‫‪ 2‬النور�‪۴�۶‬‬
‫ٓ‬
‫‪ 3‬ال معران�‪۲�۶‬‬
 ‫�����‬
‫‪1‬‬
‫بعدی�الہلنبشحجےسا�نےکاہ�ںہبیبحان�میکیٹیبدیپ�اہوئیاسیےکان�مرپ�ٓا�پےناپینتینکا�مہبیبحرکیھ۔‬
‫سر�د�ا�ر�ا�نرقیشںیمہیو�اقہعاب فسوای�نےکےئلابعثرش�منبایگ�‪�،‬ا�سےنیٹیبا�و�ر�د�اما�دکومساھجنے�‪�،‬اپےنابائواجد�ا�دکےرشمکانہدینرپ�و�اپس‬
‫یک‪�،‬ا�سںیمانکامیےکدعبد�وسر�ےاملسمنو�ںیکرط�حا�نرپملظوبربریتاک�ایکوطفا�نڑھک�اکر�دیامرگ�ا�نےکدلو�ں‬
‫لوٹانےیکرہممنکوکشش �‬
‫مںیحقےکاقمبےلںیمابطلد�مدباکرف �را�روہاکچاھت�‪ ،‬کپازی�ہدعو�تقحا�نےکر�گر�گںیمرس�ایترکچیکیھتسجےکہشنںیمو�ہوچ�رچو�رتےھ�‪،‬‬
‫�اب فسوای�نا�و�ر�د�وسر�ےرقشیوی�ںاککوئیرحبہ�‪ ،‬طہرر�حیکا�ذتیںیا�نےکاپئےاتسالق�لںیمیسکرط�حیک �رلز�ش�‪،‬کزم�و�ر�یدیپ�انہرکساک�‪،‬جب‬
‫قریشہکمرکممہےکملظوبربریتیکاتناہہوگیئا�و�ر�اپےنرھگ�و�ںںیمرہانشملکوہگایتو�اپےندینو�ایام�نوکباچنےےکےئلد� نوو�ںایم�ںویب�ی‬
‫نےاپےنطون�‪،‬گرھبا�ر�‪،‬عزیز�و�اقا�ر�بیکرقبانیدیےنیکوسچیا�و�ر�رسو�لالہلﷺکیاجا�ز�تےسرفعج‪ t‬بنابیاطلبیکرسبر�اہی‬
‫مںید�وسر�ےاملسمنو�ںےکرمہ�ا�ہہشبحیلچںیئگ�‪،‬‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫�ش َه َاج َر ب ُٔ� ِ ّم َحب َيبة َم َع ُه إل ا ْرض َ‬
‫َ‬ ‫َو َك َن ُع َب ْي ُد َّ ِ ْ ُ َ ْ‬
‫ال َبش ِة ِ ي� ِال ْج َر ِة الثا ِن َي ِة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫الل ب ن� ج ٍ‬
‫‪2‬‬
‫بعدی�الہلنبشحجا�مہبیبح‪ r‬کولےرک�د�وسر�یرجہ�تےکومقہعرپرسزمنیہشبحےلچےئگ�۔‬
‫مرگرقیشہکمےنوہا�ںبیھا�نوکیپاھچنہوھچ�ڑ�اا�و�ررجہ�ترکنےو�الےاملسمنو�ںیکو�اپیساکماطلہبرکنےےکےئلایکوفداجنشیاش�ہہشبحےک‬
‫نن ت‬
‫پا�سر�و�انہایک�‪�،‬ا�سوفدےناجنشیوکسماملنو�ںےکالخ�فرب�ا�گ��ی�ہرکنےیکاپینامت�ماچلںیںیلچرگم�دیند�ا�رناجشیاش�ہہشبحوک�اپانہمایخ�لہن‬
‫بانسےکا�و�ررشمدنگیےسرساکھجرکو�اپسہکمرکممہول�ٹےئگ�‪،‬بحہشںیمقریشےکوفدکیوجہےساملسمنو�ںےکدلو�ںمںیڑب�ااضرط�ا�باھتکہ‬
‫رکاہےںیہکاہنںیرھپتو�ا�سملظوبربریتاکاشننہںیہناننبپڑ�ےاگ�؟کایہماپاندینو�ایام�ناچبکسںیےگ�؟مرگجبالہل‬
‫ناجشیاجننےایکیفہلص ت‬
‫یسکوخ�ف‬
‫تاب�ر�کوتاعلٰینےوفداکہررکم� فوریبانکا�مرفما�دیاتواملسمنو�ںےنھکساکسانسایلا�و�ر�الہلاحبسنہوتاعلٰیکارکشباجلائےہکا�بو�ہریغب‬
‫�وخرطپےنر�بیکابع�د�ترککسںیےگ�‪،‬مرگکسیکدقتیر�‪،‬مدق�رںیمایکاھکلہےہیوکئیںیہناجنات�‪ٓ�،‬انےو�الےوحمل�ںںیمایک�و�اقہعشیپٓائےاگالہل‬
‫ا‬
‫عز�وجلےکالع�و�ہوکئیںیہناجنات�‪�،‬ا�مہبیبح‪ r‬کا�وہیاخ�وندجسےندیناسال�موبق�لرککےرقیشہکمےکملظوسمتوکبر�د�اشتایکتاھ�ا�و�ر�ا�سےک‬
‫الچٓایاتاھ�ا�و�ر�ا�بہکبجنیچ‬
‫قد�مںیہنلڑکڑھ�ائےےھت�‪،‬جو�اپےندینو�ایام�نوکباچنےےکےئلاپان�وطنرھگبا�ر�‪،‬عزیز�و�اقا�ر�بوغری�ہوھچ�ڑکربحہش �‬
‫وھڑکرنرص�انی‬
‫رھدیناسال�میکاپکزی�ہر�ا�ہوکچ �‬
‫�وسوک�نےسزندگیالہلابت�ر�کوتاعلٰیکیاطاعتںیمزگ�ا�ر�یاجکسیتیھتےمونشیرش�و�عرکد�یا�و� پر �‬
‫بنایگ�۔‬
‫َْ َ‬ ‫ّ‬
‫ْ َ ُ ف َٔ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ‬
‫ال َبش ِة‬ ‫ص َو ْارت َّد َع ِن ِإال ْسل ِم َوت ُو ِ ي َ� ِب� ْر ِض‬ ‫فتن‬
‫‪3‬‬
‫رکدی�الہلنبشحجاسال�مےسرمتدہوگای�ا�و�رنرص�انیذمہباتخای�رکرلای�ا�و�ر�وہںیا�سیکوفا�توہگیئ�۔‬ ‫بحہشچنہپ بع‬
‫حالانہک ہی دینوت�و�ہہکمرکممہ ںیمیھب اتخای�ررکاتکس اھت ا�و�ررقیش ےکملظوسمت ےسیھبوفحم�ظ ر�ہاتکس اھتمرگمدق�رمںیالھبئیںیہنیھکلیھت ا�و�ر�و�ہ‬

‫ا� سعد�‪۶�۷‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد�‪۹�۶‬؍�‪۸‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫ا� سعد�‪۹�۶‬؍�‪۸‬‬
‫‪ 3‬بن‬
 ‫�����‬

‫مرتدہوکربحہشیہ ںیم رم�ا�‪� ،‬ا�م ہبیبح ‪ r‬کے ےئل ہی ڑب�یتخسٓا�زمائشاک وقت اھتکہ و�ہایکیفہلصرکیںکای�و�ہ اپےن اخ�وندکی رط�ح دین‬
‫�اسال�میک اپکزی�ہامیلعت�ت ےسرمتدہوکررصن�انتیوبق�لرکلںی ا�و�ر ا�س دنچ�ر� �وز�ہ زندگییک رسو�ائی ا�و�ر�ٓاخر�و�ی زندگی ےکلسلسم ذع�ا�بمنہج‬
‫ربملعد�ا�ررس�د�ا�ر�اپےن و�الد�اب فسوای�ن ےک اپ�س و�اپس یلچ‬
‫کودقم�رکر ںیل�؟کای�و�ہ اپےن وطنرفک�وشر�ک ےکڑگ�ھہکمرکممہ ا�و�رکرف�وشر�ک ےک �‬
‫جائںیای�ا�ند� صوو�رتو�ںےکالع�و�ہدیا�رریغہشبحںیم�الہلابت�ر�کوتاعلٰیکےاہس�ر�ےا�سیکاطاعتںیمزندگیاتب�د�یاجئے�‪،‬جسںیمالہلیک‬
‫ک ٹن‬
‫ےہ�؟اننہچٓا�زمائشےکا�ن ھ��احمل�تںیمانوہ�ںےنہلصیفرکنےںیم‬
‫� ضرا�وخوشون� �دی�‪�،‬ا�سزندگیا�و�ر�ٓاخر�و�یزندگیںیم ماکایبیوکامر�انی چ‬
‫کھچدیرہنںیاگلئیا�و�ر�دنایکیرہیقیتمزیچسےزیا�د�ہشیبتمیقزیچ�اپےندینو�ایام�نیکالسمیتوکرہزیچرپرتجحید�یا�و�ر�اپےناخ�وندسےدحیلعگی‬
‫�اتخای�رکرکےالہلابت�ر�کوتاعلٰیپرصابر�وشاکرہوکریبھٹںیئگ�‪،‬‬
‫َ َ َ َ ْ ُٔ ُّ َ َ َ َ َ ن َ ْ َ‬
‫ي�ا ِإال ْسل ِم َوِ ج ْه َر ِت َ�ا‬
‫وثبتت ام ح ِبيبة عل ِد ِ‬
‫‪1‬‬
‫یلنکا�مہبیبح‪� r‬اسال�ما�و�رہرج�ترپثابتدق�مرہںی�۔‬
‫کھچیہد�نزگ�ر�ےےھتہکدبع�الہلنبشحجرمتدہوکرمرگای�‪�،‬الہلر�بالزع�تےنا�مہبیبحتنباب فسوای�نوک�ٓا�زمائشںیم خرسر�ووہنےاکہبرتین‬
‫�اناع�مدیا ع�‪،‬دب�الہلنبشحجےکوف�توہنےےکدنچ�ر�و�زبدعہیا�نےکبیصناج�گےئگ�‪�،‬ایکد�ناب�وقتاچشتاش�ہہشبحاجنشییکایکاخ�دمہ‬
‫�ٓا�پ‪ t‬کےاپ�س شوخای�ںرھبیپاغ�مالئیہکرسو�لالہلﷺنےاش�ہہشبحوک�ایکانمہابم�ر�کاھکلہےسجںیمانوہ�ںےناجنشیوک�اپان�وکلی‬
‫مرق�رفرمارکٓا�پ‪ t‬کو�اپےندقعماب�ر�کںیمےنیلاکیفہلصایکےہ�ٓا�پیھباپانکوئیوکلیرقم�رف مرا�دیںاتکہٓا�پاکناک�حڑپھاجاسےک�‪،‬یہوکئی‬
‫ربص�ورک�ا�و�ر�ٓا�زمائشںیماکمای�بوہنےےکوع�ضالہلاحبسنہوتاعلٰینےاہنںیرسو�لالہلﷺکیز�وجتی‬
‫یھت‪�،‬ا�نےکاکتلفیرپ ش‬
‫عموملیربخنہ �‬
‫مںیدیےناکیفہلصرفمایاتاھ�‪�،‬و�ہا�مالومنمنیےننباکشر�فاحصلرکنےاج�رہیںیھت�‪�،‬ا�سربخکوسنرکا�مہبیبح‪ r‬بتناب فسوای�نوخشیےسوھج�م‬
‫� ھٹاںی�ا�و�ر�ا�ساخ�دمہوک�ا�سےبرس�وسامانیںیموج�د�ےیتکسںیھتد�ےرک�رختصرک�دیا�ا�و�رناک�حےکےئلاپےنرقییبرشہتد�ا�راخلدبندیعسنب‬
‫عا�صوکاپان�وکلیرقم�ررفمایا چ�‪،‬اننہچا�سدصقمکےےئلاجنشیےنایکرقتیباکبدن�وبتسایکجسںیماحصبہرک�ا�م‪� y‬امجنیعاشملوہئے�‪،‬‬
‫� ُد َٔا َّن ال إ َ َل إال َّ ُ‬‫ال َّبار َٔا شْ َ‬
‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫ال ِل ِك ْال ُق ُّدوس َّ‬
‫الس ِ ْ ُ ْٔ ْ ُ َ ْ‬ ‫النجا� فقال‪ٔ :‬امحد ِل َّ ِل ْ َ‬ ‫ش‬ ‫فخ‬
‫الل‬ ‫ِ ِ‬ ‫الم الو ِم ِن الهي ِم ِن الع ِز ي ز ِ� ج ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫�طب‬
‫َ‬ ‫َ ْ نُ َ ْ َ َ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ َّ َ ْ ُ َ َّ َ ُ َ َّ َ‬ ‫ول َؤَا َّن ُه َّال ِذي َب شَّ َ‬
‫َؤَا َّن ُ َم َّم ًدا َع ْب ُد ُه َو َر ُس ُ ُ‬
‫الل ك َت َب ِإ َّيل‬
‫� ِب ِه ِعيس با� مر ي� صل الل علي ِه وسل‪ ،‬اما بعد ف ِإن رسول ِ‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ ُٔ َ ّ َ ُ ُٔ َّ َ َ َ ْ َ َٔ ُ ْ َ َ َ َٔ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ َّ َ َٔ ْ َٔ‬
‫الل َوق ْد ا ْص َدق تُ َ�ا ا ْر َب َع ِمائ ِة ِد َين ٍار ث َّ� َسك َب‬
‫ان از ِوجه ام ح ِبيبة ِبنت ا ِب ي� سفيان فاجبت ِإل ما دعا ِإلي ِه رسول ِ‬
‫َْ‬ ‫َّ‬
‫الد نَ� ِن ي َ� َب ْ ي نَ� َي َد ِي الق ْو ِم ‪،‬‬
‫ےہ ت‪،‬ام�مویع�بےساپ�کےہ�‪،‬سالمیتو�الاےہ�‪�،‬امندیےنو�الاہےا�و�رلغہب‬
‫پرھطخہبڑپھاکہامت�مرعتفیںیا�سایکالہلےکےیلںیہوجبا�دشا�ہ �‬
‫�و�الاہے�‪ ،‬مںیا�ساب�تیکوگ�اہیدیاتہو�ںہکالہلاعتلٰیکے کوس�اوئیوبعم�دہنںیا�و�رحمدمﷺا�سےکدنب�ےا�و�ر�رسو�لںیہ�‪ ،‬یہوہیرسو�لںیہنج‬
‫کیاشب�ر�تٰیسیعبنرمیموک�د�ییئگیھت�‪�،‬الہلزع�وجلیکدمح� ثوانکےدعباجنشیےنرسو�لالہلﷺےکوکلییکتیثیحےساحضرینسلجمےس‬
‫کاہجمےھرسو�لالہلﷺکایپاغ�ماچنہپہےہکںیما�مہبیبح‪ r‬بتناب فسوای�ناکناک�حا�نےسرکد�و�ں�‪،‬مںیےنٓا�پﷺےکرفما�نےکاطمبق‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد‪۹۶‬؍‪۸‬‬
 ‫�����‬

‫رپسدکرتاہو�ں�‪،‬‬ ‫رہما�رسو�دیان�رمرق�رکایہے�‪،‬مرہکیہیرقمںیما�نےکوکلیاخلد‪t‬بندیعسبناع�صےک �‬ ‫�ا�مہبیبح‪ r‬بتناب فسوای�ناکحق چ‬

‫َ َ َ ْ َ ْ ُ َّ َٔ ْ َ ُ ُ َ َٔ ْ َ ُ ُ َ َٔ ْ َ ْ ُ ُ َ َٔ شْ َ ُ َٔ َّ َ َ َ َّ َّ ُ َٔ َّ ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ‬
‫الل َوان َم َّم ًدا َع ْب ُد ُه‬ ‫ك خا ِل ُد ْب نُ� َس ِع ٍيد‪ ،‬فقال‪ :‬المد ِل ِل احده واست ِعينه واستن ِصه وا�د ان ل ِإل ِإل‬ ‫فت‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُ ُ َٔ ْ َ َ ُ ْ ُ َ َ ن ْ َ ّ ُ ْ َ ُ َ َ ّ ن ُ ّ َ َ ْ َ َ ْ ُ شْ ُ َ َٔ‬
‫�كون ‪ ،‬ا َّما َب ْع ُد فق ْد ا َج ْب ُت ِإل َما َد َعا ِإل ْي ِه‬‫الد ي ِ� ِك ِه ولو ك ِره ال ِ‬
‫ورسول ارسل ِب�لدى و ِد ي ِ� ال ِق ِليظ ِهره عل ِ‬
‫َ ُ ُ َّ َ َ َّ ْ ُ ُ ُٔ َّ َ َ َ ْ َ َٔ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َ ُ َ َّ‬
‫الل‬
‫الل وزوجته ام ح ِبيبة ِبنت ا ِب ي� سفيان فبارك الل رسول ِ‬ ‫رسول ِ‬
‫پرھاخلد‪t‬بندیعسنباع�صےنہبطخ ھڑپا�ا�و�راہک�امابدع�!تام�مرعتفیںیالہلےکےیلںیہ�‪،‬مںیا�سیکدمحبای�نرکتاہو�ں�‪�،‬اسیےسدم�دماگناتہو�ں‬
‫�ا�و�ر�اسی ےس دشنم ےکالخ�ف رصن�ت بلطرکتاہو�ں�‪�،‬ا�و�ر�ا�س اب�تیکوگ�اہی دیاتہو�ںہک الہل ےک کوس�اوئی وبعم�دہنںی ا�و�رحمدمﷺ ا�س ےک‬
‫رشمو�ںوکتکانہی‬
‫�ےارچہ ک‬
‫بدن�ےا�و�ر�رسو�لںیہنجںیہالہلاعتلٰینےدہ�ایتا�و�ر�دینقحد�ےرکھباجیہےاتکہا�سوکتام�مدیون�ںرپغالبرک�د گ‬
‫ناگو�ا�رہو�‪،‬حدم� صوال�ۃےکدعبہکاتہو�ںہکسجزیچکیرط�فرسو�لالہلﷺےنوخ�اہشاظہرکیےہںیما�سرپبلکیےتہکوہئےا�مہبیبح‪r‬‬
‫‪1‬‬
‫وتاعلٰیا�ساک�رخریمںیربکتاطعرفمائے�۔‬
‫بتناب فسوای�نوک�ا�نےکناک�حںیمدیاتہو�ں�‪�،‬الہلابت�ر�ک �‬
‫ںا�و�رمرہکیاحصلدش�ہرقماپینومکہلوک�دیےن‬
‫مںیا�مہبیبح‪ r‬بتناب فسوای�نوک�ا�نیکا�مالومنمنیےننبیکوخ�شیتخبرپماب�ر�کاب�دپشیرکتاہو� �‬
‫وہگےئ�‪،‬اجشیےنویلہماکبدنبتسایکہو�اتاھےسجاھککرسباحصبہرک�ا�ما�و�ر�د�وسر�ےرشیکلفحمول�گرھگ�و�ںوک�و�اپس‬
‫ن‬ ‫کےےئلا�نےکرھگر�و�انہ‬
‫لو�ٹےئگ�‪،‬جبرہمےکاچ�رسو�دیان�را�مہبیبح‪ r‬کےاپ�سےچنہپوت�ا�سںیمےساچپ�سدیان�ریپاغ�مالنےو�الیاخ�دمہسجاکنا�مابرہہاتبیاجاتاہے‬
‫کوھبجیدیےئ�‪،‬مرگ�د�وسر�ےد�ناجنشیےکمکحےساخ�دمہابرہہےندیان�ر�و�ںتیمسامت�مام�لاسےےلہپد�ےیکچںیھتو�اپس ٹولا�دیا�‪،‬بدعمںی‬
‫رکای�‪،‬‬
‫�ا�ساخ�دمہےناسال�موبق�ل ل‬
‫الم‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬
‫الل َواق َرات ُه ِم نْ َ�ا َّ‬
‫الس َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫الط َبة َو َما ف َعل ْت ب ي� ا ْ ب َ� َهة ف َت َب َّ َ‬
‫س َر ُسول ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬
‫الل اخ َب ْ�ت ُه ك ْيف كن ِت ِ خ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬
‫ول‬ ‫س‬‫َف َ َّلا َق ِد ْم ُت َع َل َر ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ َ َ َ ْ َ َّ ُ َ َ ْ َ ُ َّ َ ُ‬
‫الل َو َ ب َ�كت ُه‬
‫فقال‪ :‬وعل ي�ا السالم ورحة ِ‬
‫ںیئگ �ا �ور�رسو�لالہلﷺ کوناک�ح‬‫ناک�حےکدعب �امہبیبح‪ r‬بتنابوفسای�نرسو�لالہلﷺکیدخمتںیماحضر�یےکےئلہشبحےس �رو�انہوہ‬
‫َ َ َ ْ َ َّ ُ َ َ ْ َ ُ َّ‬
‫الل‬
‫حة ِ‬ ‫کیامت�مر� ئود�ا�دانسئی�‪ٓ� ،‬ا�پﷺنس سمرکرک�ا�دیےئ�‪ ،‬مںیےنابر�اہہاکسال�مرع�ضایک�ٓا�پﷺےنرفمایا وعل ي�ا السالم ور‬
‫َ ََ َ ُ ُ ‪2‬‬
‫و ب�كته�۔‬
‫َ َ َ ََ َْ َ َ َ َ َْ َ َ ْ ٌ َ ََ ُ َ َ َ ً‬
‫وكن لا يوم ق ِدم ِب�ا ال ِدينة ِبضع وثلثون سنة‬
‫جبا�مالومنمنیا�مہبیبح‪ r‬ناک�حےکدعبمدیہنونم�ر�ہںیچنہپوت�ا�سوقتا�سیکرمعتسیاس�لےسھچکز�ائدتیھ�۔‬
‫‪3‬‬

‫َّ َ َّ َُّ‬ ‫الز ْهر ّي َق َال‪َّ َ :‬لا َق ِد َم َٔا ُبو ُس ْف َي َان ْ نُ� َح ْرب ْ َ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ َّ َ َ ُ َ َّ ُ ْ نُ َ ْ َّ‬
‫الل َعن ُّ‬
‫الل صل الل‬ ‫ول ِ‬ ‫ال ِدينة ج َاء ِإل َرس ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ب‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫حدثنا ممد ب� عب ِد‬
‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ ُ ُ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ َ ُ َٔ ْ َ ز َ ف ُ ْ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ ْ َ َ ْ َ ُ ُ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ‬
‫الل‪ .‬فقام فدخل عل ابن ِت ِه‬ ‫علي ِه وسل وهو ي ِ� يد غزو مكة فكه ان ي ِ� يد ِ ي� هدن ِة الدي ِبي ِة فل يق ِبل علي ِه رسول ِ‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫س� اعالم النبالء�‪۲�۶�۹‬؍�‪۳‬‬
‫ا� سعد�‪۷�۸‬؍�‪ ،۸‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۹�۳�۰‬؍�‪ ،۴‬ي‬‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد�‪۹�۶‬؍�‪۸‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫ا� سعد�‪۹�۸‬؍�‪۸‬‬
‫‪ 3‬بن‬
 ‫�����‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ُ ُ َ ُ َ َ َ َ ُ َ َّ ُ َٔ َ ْ َ َ ْ‬ ‫ُٔ ّ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ‬
‫اش الن ِب ِيّ� صل الل علي ِه وس َل طوته دونه فقال‪ :‬ي� بنية ار ِغب ِت ِب�ذا ال ِف َر ِ‬
‫اش‬ ‫ا ِم ح ِبيبة‪ .‬فلا ذهب ِليج ِلس عل ِف َر ِ‬
‫� ٌك‪َ .‬ف َق َال‪ َ :‬ي� ُب َن َّي ُة َل َق ْد َٔا َص َاب ِك َب ْع ِدي شَ ٌّ‬ ‫ُ شْ‬ ‫َّ َ َٔ ْ َ ْ ٌٔ نَ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ّ َٔ ْ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ ْ ُ‬
‫�‪.‬‬ ‫الل وانت ام ُرو ِج� ٌس م ِ‬ ‫ع ِ ن ي� ام ِب ي� عنه؟ فقالت‪ :‬بل ه َو ِف َراش َرس ِ‬
‫ول ِ‬
‫حمدمبندبع�الہل ہزر�یلقنرکتےںیہجباب فسوای�ننبرح�بدمیہنونم�ر�ہٓائےوت�رسو�لالہلﷺا�سوقتحتفہکمیکایت�ر�یرفما�رہےےھت‬
‫�اب فسوای�نےند�رخو�استیکہکحلصدحبیہییکدم�تںیمھچکوتسعیرک�د�ےاجئےنکیلرسو�لالہلﷺےنہید�رخو�استوبق�لںیہنرفمائی�‪�،‬وہا�ں‬
‫سےامیو�سوہکر�و�ہاپینیٹیبا�مالومنمنیا�مہبیبح‪ r‬کےرھگہپےچن جبانوہ�ںےنیبنرکیمﷺےکرتسبماب�ر�کرپٹیبےنھاک�ا�ر�ا�د�ہایکتو�ا�مہبیبح‬
‫‪ r‬نےو�ہرتسبپلٹیدیا�‪�،‬اب فسوای�نےناہک�ا�ےیٹیب�!مںیرتسبکےالئقںیہنایسبرتمری�ےالئقںیہن�؟ �ا�مالومنمنیا�مہبیبح‪ r‬نےاہکیہ‬
‫�رسو�لالہلﷺاکسبرتماب�ر�کےہا�و�رتمانپا�کومرش�کوہذہل�ا�ا�سےکاقبلںیہنہکا�سرتسبپرٹیبںیھ�‪�،‬اب فسوای�نےناہک�ا�ےیٹیب�!مری�ے‬
‫بدعمتاہ�ر�ےزم�ا�جںیمرخ�ابیدیپ�اوہیئگ�۔‬
‫‪1‬‬

‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬

‫الارث َق َال‪ِ َ :‬س ْع ُت َعا ِئشة َتقول‪َ :‬د َع ْت ن� ا ُّم َحب َيبة َز ْو ُج َّ‬
‫َ‬ ‫َع ْن َع ْو ِف ْب ن� ْ َ‬
‫الن ِب يّ� صل الهل عليه وسمل ِع ْن َد َم ْو ِت َ�ا‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِ‬
‫َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ نَ �ضَّ َ ئ َ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ُ َّ ُ َ تَ َ َ َ‬
‫ا� فغفر الل ِ يل ول ِك ما كن ِمن ذ ِلك‪ ،‬فقلت‪ :‬غفر الل ل ِك ذ ِلك كه و ج�اوز‬ ‫فقالت‪ :‬قد كن يكون بيننا وب ي� ال ِ ِ‬
‫َ َٔ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ ن َ َّ َّ ُ َٔ َ َ ُٔ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ‬ ‫َّ َ‬
‫الل َ‪،‬وا ْر َسل ْت ِإل ا ِ ّم َس َلة فقال ْت َلا ِمثل ذ ِلك‪َ ،‬وت ُو ِف َي ْت َس َنة ا ْر َب ٍع‬ ‫َو َحلل ِك ِمن ذ ِلك‪ ،‬فقالت‪ :‬سرِت ِ ي� س ِك‬
‫ْ َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫ف َ َ‬ ‫َٔ‬
‫َوا ْر َب ِع ي نَ� ِ ي� ِخلف ِة ُم َع ِاو َية ْب ِ ن� ا ِب ي� ُسف َيان‬
‫عو�فنباح�ر�ثےسرم�و�یےہمںیا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬سےانسکہبجا�مالومنمنیا�مہبیبح‪ r‬کا�اتناق�لوہنےاگلتو�انوہ�ں‬
‫نےےھجمالبیا �ا�و�رکاہکہیھبکیھبکمہوسکون�ںےکد�رمای�نھچکانگو�ا�رباتںیوہجایاکرتیںیھتالہلاعتلٰیجمےھیھباعم�فرفمائےا�و�رمتںیہیھب�‪،‬‬
‫مںیےناہک�الہلاعتلٰیمتاہ�ر�یامت�مزغلشا�توکماع�فو�د گ�رز�رف مرائےا�و�رمتںیہا�نےساپ�کرک�د�ے�‪� ،‬ا�مالومنمنیا�مہبیبح‪ r‬ہکےنںیگل‬
‫رھا�مالومنمنیا�مہملس‪ t‬کوبالیا�ا�و�ر�ا�نےسیھبیہیاب�تیک�‪�،‬ا�نیکوفا�ت�‪۴�۴‬ہرج�ی‬
‫�الہلاعتلٰیمتںیہوخ�شرکےھمتےنےھجموخ�شرک�دیا پ �‬
‫‪2‬‬
‫مںی�امریماع�ویہنباب فسوای�ن‪t‬کےدہعںیموہئی�۔‬
‫ماضمنیوس�ر�ۃالاق�رعہ‬
‫�الہلاعتلٰینےایقمتےکیئکان�مونگ�ائےےئگںیہےسیج‬
‫ش �� َّ َ َ ْ ٰ َ ُ ْ َ َ ُ َ َ ٌ ْ ُ ََ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ۗ‬
‫َّ َّ‬ ‫َّ ۗ ُ ْ ُ‬ ‫َ ْ َ ۗ َّ ُ‬
‫)الصاخة(عسب�‪)۳�۳‬الغ ِاش َـي ِة �(الاغ�� ی ۃ�‪)۱‬الساعة‪،‬ال ِزفة‪،‬الو ِاقعة‪،‬ه ِاوية‪،‬الطم‬ ‫لاقة ُ(�الاحقۃ�‪ )۱‬الطا َّمةالك ْب ٰ�ى�(�الان�زعا�ت�‪۳�۴‬‬ ‫ا‬
‫ََْ ُ‬
‫ِة �(اہلزم�ہ�‪ )۴‬الق ِار َعة �(الاق�رعۃ�‪)۱‬‬
‫�و�ہو�اقہعسجوکلا�زمًاپشیٓاکر�رہانہےینعیایقمت�۔ظعمیاگنہمہ۔کا�نرہب�ےرکدیےنو�الیٓا�و�ا�ز�‪،‬ہولان�کوش�ر�۔چاھجانےو�الیٓافت� ق۔ایمت‬
‫ڑھگی�۔قریبٓانےو�الی�۔ہونے�و�الا�و�اقہع�۔ معقی۔انکچچو�رکر�دیےنو�الیہگج۔کڑھکڑھ�ا�دیےنو�الی� ٹ‪،‬وھکنےنو�الی�۔ا�سےئلےتہکںیہہک‬
‫کی �‬
‫ربخد�ا�رکرتاہےاسیرط�حہییھباپینوہ کلانوی�ںےسدلو�ںوکدیب�ا�را�و�ر�الہلےک مشدون�ںوکعذ�ا�بےس‬
‫جسرط�حد�ر�و�ا�ز�ہاٹھکٹھکنےو�الاونیکم�ںوک �‬

‫‪،۲‬الصابة ف� ت� ي ز‬ ‫ٔ‬
‫ي� الصحابة �‪۱�۴�۲‬؍�‪۸‬‬ ‫ي‬ ‫‪،۸‬س� اعالم النبالء�‪۱�۰�۵‬؍� إ‬
‫ا� سعد�‪۹�۹‬؍� ي‬
‫‪ 1‬بن‬
‫‪،۳‬الصابة ف� ت� ي ز‬ ‫ٔ‬
‫ي� الصحابة�‪۱�۴�۲‬؍�‪۸‬‬ ‫ي‬ ‫‪،۸‬س� اعالم النبالء�‪۴�۸�۰‬؍� إ‬‫ا� سعد�‪۱�۰�۰‬؍� ي‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�����‬

‫خرب�د�ا�رکر�د�ےیگ۔‬
‫رقا�ر�د�ےرکغافلاناس�نوکچوکانکایکہبجہیاح�دثہر�ونامہوگاتوھگرب�اہٹا�و�ربدحو�اسیاکیہ‬
‫قایمتوکظعمیا�و�رہال�دیےنو�الیٓافتا�و� حرا�دثہ �‬
‫عالموہاگہکولگاھبگےترھپیںےگےسیجر�وشینےکرگ�دپر�و�انے�‪،‬ظعمیالاش�ن�‪،‬لبدن�وبالاٹوھ�ساہپ�ڑبے �وز�نوہکر�ر�وئیےکاگلو�ںیکرط�ح‬
‫�ا�ڑتےوہ�ںےگ�‪،‬قایمتاقئموہنےےکدعبجبالہلاچہےاگمر�د�و�ںوک�ا�نیکربق�و�ںےس نزد�ہرککےدع�التاقئمرک�ےاگ�ا�و�رینیکا�و�ربر�ائی‬
‫کاوم�ا�زنہرش�و�عوہگا�‪،‬جن گولو�ںیکویکین�ںاک� �وز�نزیا�د�ہوہگا�و�ہدنسپید�ہزندگیزگ�ا�ریںےگا�و�رجن گولو�ںاکبر�ائیاکپڑل�اباھ�ر�یوہگا�و�ہدکہیت‬
‫بڑھکیتٓا�گیکرہگ�یدنخقو�ںںیمرگ�ا�دیےئاجئںیےگاہج�ںےسےنلکنیکوکئیلیبسہنوہگی�۔‬

‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫ُةَعِراَقْلَاۙ‪۰۰۱‬اَم ُةَعِراَقْلاۚ‪َ۰۰۲‬و ۤاَم َكىٰرْدَا اَم ُةَعِراَقْلاؕ‪َ۰۰۳‬مْوَي ُنْوُكَي ُساَّنلا‬

‫کڑھڑھک�ا دیےن و�الی �‪،‬کای ےہ و�ہڑھکڑھک�ا دیےن و�الی�‪ ،‬جتےھایک ولعم�مہک و�ہڑھکڑھک�انے و�الیایک ےہ�‪،‬جس د�ن اناس�ن‬

‫ِشاَرَفْلاَكِثْوُثْبَمْلاۙ‪َ۰۰۴‬وُنْوُكَتُلاَبِجْلاِنْهِعْلاَكِشْوُفْنَمْلاؕ‪�( ۰۰۵‬الاق�رعہ�‪۱‬تا�‪)۵‬‬
‫ےگ‪�،‬ا�و�راہپ�ڑدھےنوہئےرگننیا�و�نیکرط�حوہجائںیےگ�۔‬
‫کبرھ�ےوہئےرپ�و�انو�ںیکرط�حوہجائںی �‬
‫�ا�سوس�ر�تںیمایقمتےکےلہپرمحےلےسرکیلعذ�ا�ب ثوو�ا�بےکٓاخر�یرمحےلکتوپ�ر�ےاعلمٓاخر�تاکاجکی�ذکروہرہاےہ�‪�،‬ا�سمیظعو�اقہع‬
‫کیوہلانکیایب�نرکنےےکےیلوس�ا�لایکگایکہڑھککڑھ�ا�دیےنو�الیایکہےڑھککڑھ�ا�دیےن �والی�؟�ا�و�ر�ٓا�پوککایعملہکو�ہڑھککڑھ�ا�دیےنو�الیایک‬
‫اتٹھپ‪،‬سو�ر�جاچند� سوات�ر�ےٓاپسںیمرکٹ�اتے‬
‫ہے�؟پرھایقمتےکےلہپرمحےلںیم گولو�ںیکوجیکتیفوہگیو�ہایب�نرفمائیہکزمنیو�ٓاسام�نوک �‬
‫تے مس‪،‬دن�ر�و�ںںیمڑھبکیتٓا�گا�و�ریلگنجاجنو�ر�و�ںاکخو�فےس‬
‫تے‪،‬پریہتباہپ�ڑ�و�ںوکےبتیثیحوکنت�ںیکرط�حوہ�امںیا�ڑ �‬
‫�ا�و�ردعم�و�موہ �‬
‫�اناسنو�ںےکرقیباھکےٹوہنادیھکرکول�گاتناہئیربھگ�اہٹیکاحلتںیموہ�ںےگ�‪،‬خو�فو�دہتشےسا�نےکےجیلکےٹھپاجرہےوہ�ںےگ‬
‫�‪�،‬دہتشےسو�ہاتےندبحو�ا�سابخہتوہ�ںےگہکدکیےنھو�الایہےھجمسہکےسیجو�ہےشنںیموہ�ں�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫َّ َ‬
‫اس ُسك ٰري َو َما ُ ْ‬ ‫حلَ َها َو َ َ‬
‫حل َ ْ‬‫ات َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ ُ ّ ُ ُ ْ َ َ َّ ٓ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ ّ ُ َ‬
‫ه‬ ‫تى الن‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ذ‬ ‫يم تونا تذهل ك مر ِضع ٍة عا ارضعت وتضع ك‬
‫َ ٌْ‬ ‫ب ُس ٰك ٰري َو ٰلك َِّن َع َذ َ‬
‫اب هللاِ ش ِديد ‪۲‬۝‬ ‫ِ‬
‫‪1‬‬

‫ترجہم�‪:‬جسر�و�زمتاسےدکیوھےگحا�لہیوہگاہکرہد�و�د�ھالپنےو�الیاپےند�و�د�ھےتیپےچبےساغفلوہاجئےیگ�‪،‬ہراحمہلاکلمحرگاجئےاگ‬
‫�ا�و�رول�گمتوکدمہو�شرظنٓائںیےگحالانہکو�ہےشنںیمہنوہ�ںےگلبہکالہلاکذع�ا�بیہھچکایاستخسوہگا�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�ساچانکوٹ�ٹڑپنےو�الیمیظعٓافتےسانپ�ہاحصلرکنےےکےئلڈٹ�ید�لیکرط�حرہطر�فاھبگےاھبگےرھپیںےگےسیجر�وشینرپ‬

‫‪ 1‬احلج�‪۲‬‬
 ‫�����‬
‫�ٓانےو�الےرپ�و�انےرہرط�ف گرپ�ادن�ہنمورشتہوتےںیہا�و�ر�و�ہںیہناجنےتہکو�ہاہک�ںاک�ر�خرکیں�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ٌ ُ َ‬ ‫َََ‬
‫‪1‬‬
‫ش ‪۷‬۝‬ ‫۔۔۔ك ّنُ ْم َج َراد ّم ْنت ِ ٌ ۙ‬
‫ترجہم� گ‪:‬ویا�و�ہرھکب�یوہئیڈٹیا�ںںیہ�۔‬
‫مس ت ث ن‬
‫رگمزمنییھبا�سابتہیےس �� ٰ�یںیہنوہگی ��‪،‬زمنییکششکلقثیھبمتخوہجائےیگسج‬
‫�اناس�ناظن�میسمشوکتاب�ہوہتےدیھکرہےوہ�ںےگ �‬
‫کےےجیتنںیم�زمنیںیموبضمطیےسےمجوہئےدنلب�وبالا�‪،‬سرفکلوچٹوی�ںو�ا�ےرنگربنگےکوھٹ�سا�و�رستخاہپ� �ڑزمنیےسلکنرکبا�دلو�ں‬
‫�ا�و�ردنھیکوہئیرنگربنیگا�و�نیکرط�حا�ڑتےرھپیںےگا�و�ر�ٓاپسںیمرکٹ�اکر�ریز�ہریز�ہوہ�رہےوہ�ںےگ�ا�و�رکبرھ�اہوغاب�ربنرکخمتوہجائںی‬
‫گےا�و�ر�ا�نںیمےسھچکابقیںیہنےچباگجسوک�دکیاھجائے�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ ً َّ ِ َ َ ُ ّ ُ َ َّ َّ‬
‫الس َ‬
‫‪2‬‬
‫اب۔۔۔ ‪۸۸‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ح‬ ‫البال تسبا جا ِمدة وه تر مر‬ ‫وتى ِ‬
‫ترجہم �‪ٓ:‬ا�جوتاہپ�ڑ�و�ںوک�دکیاتھہےا� جمسو�راتھہےہکوخ�بےمجوہئےںیہرگم�ا�سوقتہیاب�دلو�ںیکرط�حا�ڑ�رہےوہ�ںےگ�۔‬

‫اَّمَاَف ْنَم ْتَلُقَث ٗهُنْيِزاَوَمۙ‪َ۰۰۶‬وُهَف ْيِف ٍةَشْيِع ٍةَيِضاَّرؕ‪َ۰۰۷‬و اَّمَا ْنَم ْتَّفَخ‬
‫پرھ سج ےک ڑلپ�ے اھب�ر�ی وہنےگ و�ہ د�ل دنسپ ٓا�ر�ا�م یک زندگی ںیم وہگا�‪ ،‬جن ےک ڑلپ�ے‬

‫ٗهُنْيِزاَوَمۙ‪ٗ۰۰۸‬هُّمُاَفٌةَيِواَهؕ‪َ۰۰۹‬وۤاَمَكىٰرْدَاْهَيِهاَمؕ‪ٌ۰۰۱۰‬راَنٌةَيِماَح‪�(۰۰۱۱‬الاق�رعہ�‪۶‬تا�‪)۱�۱‬‬
‫لہےکوہنےگا�ساکاکھٹنااہ�ویہ(ہجمن) ہے�‪،‬جتےھایکولعم�مہکو�ہایکےہو�ہدنتزیتٓا�گےہ۔‬
‫پرھجبالہلاعت چلٰیاہےاگسباناس�ناپےنرمقد�و�ںےس نزد�ہوہکراک�ندبائےر�بےکوضح�رپشیوہجائںیےگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ن ْم َ ْ ً‬ ‫الص ْور َف َـج َـم ْع ٰ ُ‬
‫ُّ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫۔۔۔ون ِفخ ِف‬
‫‪3‬‬
‫جعاۙ ‪۹۹‬۝‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�روص�روھپناکاجئےاگا�و�رمہبساناسنو�ںوکایکاستھعمجرکیںےگ�۔‬
‫ُ ً‬ ‫ش ْال ُم ْجر ِم ْ َ‬
‫ي َ ْي َم ِٕى ٍذ ز ْرقاۖۚ ‪۱۰۲‬۝‬ ‫الص ْو ِر َو َ ْن ُ ُ‬
‫ُّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫ّ ْي َم يُ ْنفخ ِف‬
‫ِ‬
‫‪4‬‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�سد�نہکبجوص�روھپناکاجئےاگا�و�رمہ مرجمو�ںوکا�ساح�لںیمریھگالئںیےگہکا�نیکٓاکنںیھ(�دہتشےکام�ر�ے�)تپرھ�ائیوہئیوہ�ں‬
‫گی�۔‬
‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬
‫َ ُ ْ ِّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ َ‬
‫‪5‬‬
‫اث اِل َر ِّ ِب ْم ين ِسل ْو َن ‪۵۱‬۝‬
‫م ال ْجد ِ‬ ‫الص ْو ِر ف ِاذا ه‬ ‫َون ِفخ ِف‬
‫ترجہم�‪:‬پرھایکوص�روھپناکاجئےاگا�و�راکییکہیاپےنر�بےکوضح�رشیپوہنےےکےیلاپینربق�و�ںےسلکنڑپیںےگ�۔‬
‫‪ 1‬القمر�‪۷‬‬
‫‪ 2‬النمل �‪۸�۸‬‬
‫‪ 3‬الہکف�‪۹�۹‬‬
‫‪ 4‬طہ�‪۱�۰�۲‬‬
‫س��‪۵�۱‬‬ ‫‪ٰ 5‬ی ی ن‬
 ‫�����‬
‫اجاۙ ‪۱۸‬۝‬ ‫الص ْور َف َت ْا ُ ْ‬
‫ت َن َا ْف َو ً‬ ‫ُّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫ّ ْي َم يُ ْنفخ ِف‬
‫‪1‬‬
‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬جسر�و�زوص�رںیموھپنکام�رد�یاجئےیگمتوف�جد�روف�جلکنٓا�ٔوگے�۔‬
‫�الہلےکمکحےسدیم�ا�نرشحممںیرت�ا�ز� عود�لبصنرک�دیاجا�ےاگ�‪،‬کیسصخشےنر�ائیےکد�انےرب�ابربیھھچکایک�دھر�اہوگاحاضرکر�دیاجائے‬
‫گا�ا�و�رکیسصخشرپ�ذ�ر�ہرب�ابرظملہنوہگا�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َ َّ ٍ ّ ِ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ً‬ ‫َ ُْ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ َ ُ ََْ َْ ْ‬
‫م خ ْرد ٍل‬ ‫ي ال ِق ْس َط ل َِي ْو ِم ال ِق ٰي َم ِة فل تظل ُم نف ٌس ش ْـي ـ ـ ٔاۭ‪۰‬۝ َوا ِْن ك َن ِمثقال حبة‬ ‫ونضع المو ِاز‬
‫َ‬
‫ابَاۭ‪۰‬۝ َوك ٰف ِب َنا ٰح ِسـب ْ َ‬ ‫ََْ َ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۴۷‬۝‬ ‫ِ‬ ‫اتين ِ‬
‫ےگ‪،‬پرھکیسصخشرپ�ذ�ر�ہرب�ابرظملہنوہگا�‪،‬جساک�ر�ائیےکد�انےرب�ابربیھھچک‬
‫ترجہم�‪:‬قایمتےکر�و�زہمکیھٹکیھٹوتلےنو�الےرت�ا�ز�و�رکھدیں �‬
‫کای�دھر�اہوگا�و�ہمہاسمےنےلٓائںیےگا�و�رحاس�باگلنےےکےئلمہاکفیںیہ�۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ٰ ُ َ َّ َّ َ ٓ ْ َ ُ ْ َ َ َ َّ ّ ْ َ ْ َ َ َ ُ ْ ْ َ َ‬
‫الس ٰم ٰو ِت ا ْو ِف ال ْر ِض َي ِت ِبَا ُۭ‬
‫هللا‪۰‬۝ ا ِّن َ‬
‫هللا‬ ‫ف صْ َـر ٍة ا ْو ِف‬‫يبن اِنا اِن تك ِمثقال حب ٍة ِم خرد ٍل فتكن ِ‬
‫َل ِط ْي ٌف َخب ْ ٌ‬
‫ي ‪۱۶‬۝‬ ‫ِ‬
‫‪3‬‬

‫ترجہم‪�(:‬ا�و�رامقل�نےناہکاھتہک�)�ا�ےےٹیبوکئیزیچر�ائیےکد�انہرب�ابریھبوہا�و�ریسکاٹچ�نںیمایٓاسامنو�ںایزمنیںیمںیہکیپھچوہئیوہالہل‬
‫�اسےاکن�لالئےاگ�‪�،‬و�ہاب�ریکںیبا�و�رابخربےہ۔‬
‫َ َ ْ َّ ْ َ ْ ْ َ َ َ َّ َ ْ ً َّ َ ٗ َ َ ْ َّ ْ َ ْ ْ َ َ َّ َ ّ ً َّ َ ٗ‬
‫َ‬
‫‪4‬‬
‫ي ۧه ‪۸‬۝‬ ‫فن يعمل ِمثقال ذر ٍة خيا ي ۭه ‪۷‬۝ وم يعمل ِمثقال ذر ٍة شا‬
‫ترجہم�‪:‬پرھسجےنذ�ر�ہرب�ابریکینیکوہگیو�ہا�سوکدیھکےلاگ�ا�و�رسجےنذ�ر�ہرب�ابردب�ییکوہگیو�ہا�سوکدیھکےلاگ�۔‬
‫مدقمہےکگو�ا�ہشیپوہ�ںےگا�و�رحقےکاستھوگ�اہیدیںےگ�‪�،‬الہلاعام�لوک� �وز�ناطعف مرائےاگ�ا�و� ترر�ا�ز� عود�لںیمہرشصخےکوھچٹےےس‬
‫چوھٹےاچےھایبر�ےلمعوکتولااجئےاگ�‪�،‬ا�و�ر�اناص�فےکامت�ماقتضےوپ�ر�ےرککےہلصیفاکچ�دیااجئےاگ ��‪،‬ا�سرط�حامت�مول�گ گد�ور�وہو�ںںیم‬
‫نممسقوہجائںیےگایکرگ�و�ہوخ�شتخب گولو�ںاکہوگاا�و�ر�د�وسر�ادبتخب گولو�ںاک�‪،‬تر�ا�ز�وکےایکڑلپ�ےںیمایام�نا�و�راظہر�یوپوشدی�ہایکین�ں‬
‫�رکھد�یاجئںییگا�و�ر�د�وسر�ےڑلپ�ےںیمرب�ائای�ں�‪،‬جسصخشاک�ایام�نا�و�رینویک�ںاکڑلپ�اباھ�ر�یوہجائےاگ�و�ہوخ�شتخبرگ�و�ہںیماشملوہجائے‬
‫گا�‪�،‬ا�نےکاناع�مےکےئلاگنتنال�ز�و�ا�لوتمعن�ںو�الیتنج�‪ ،‬شفروت�ںیکرہرط�فےسرمحابمرحابکیٓا�و�ا�زیں�‪،‬خدمترپمامو�ربےامش�رموتوی�ںیک‬
‫طر�حےتکمچوہئےدخ�ا�ما�و�رسبےسڑب�یاب�تر�بیکرضاوہگی�‪�،‬ا�و�رجنےک �وز�نےکلہںیلکنےگینعیا�سیکایکین�ںاتینہنوہ�ںیگوج�ا�س‬
‫کیرب�ائوی�ںےکرب�ابرہو�ں�‪،‬یا�الہلاعت �لٰیاسےکاعام�لوککرف�‪،‬شر�کیکوجہےس �وز�نیہہند�ےاگوت�ا�سدببتخاکھٹاکنہمنہجوہگا�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ٗ َ ُ ٰۗ َ‬ ‫م َخ َّف ْ‬
‫ت َم َو ِاز ْي ُنه فاول ِٕىك‬ ‫ه ْال ُم ْف ِل ُح ْو َن ‪۸‬۝ َو َ ْ‬ ‫ْ َ ُّ ‪۰‬۝ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ْ ُ ٗ َ ُ ٰ ۗ َ‬
‫ك ُُ‬ ‫ق فن ثقلت مو ِازينه فاول ِٕى‬
‫ْ ْ‬
‫َوال َوز ُن َ ْي َم ِٕى ِۨذ ال ۚ‬

‫‪ 1‬النبا�‪۱�۸‬‬
‫‪ 2‬االنبیائ�‪۴�۷‬‬
‫‪ 3‬لقمان�‪۱�۶‬‬
‫‪ 4‬الزلزال�‪۷�،۸‬‬
 ‫�����‬
‫ُ ٰ َ َْ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ َ ُ ٓ َ ْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫س ْوا انف َس ُه ْم ِبَا ك ْنا ِبي ِتنا يظ ِل ُم ْو َن ‪۹‬۝‬ ‫ال ِذي خ ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر� �وز�نا�سر� �وزعنیقحوہگاجنےکڑلپ�ےاھب�ر�یوہ�ںےگوہیالف�حاپنےو�الےوہ�ںےگا�و�رجنےکڑلپ�ےےکلہوہ�ںےگوہی‬
‫�اپےنٓا�پوکخاس�ر�ےںیمالتبمکرنےو�الےوہ�ںےگ�۔‬
‫ُ ٰ ۗ َ َّ ْ َ َ َ ُ ْ ٰٰ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ ْ َ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ّ ُ ْ ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ َّ ْ َ َ َّ‬
‫ال ِذي ضل سعيم ِف اليو ِة الدنيا وه يسبون انم ي ِسنون صنعا ‪۱۰۴‬۝ اول ِٕىك ال ِذي كفروا ِبي ِ‬
‫ت‬
‫ْ ً‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ّ ْ َ َ ۗ ََ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ت اعال ُه ْم فل ن ِق ْي ُم ل ُه ْم َ ْيم ال ِق ٰي َم ِة َوزن ‪۱۰۵‬۝‬ ‫ر ِ ِبم ولِقا ِٕىهٖ ف ِبط‬
‫دہر�ا�ہر�استےسیکٹھبرہیا�و�ر�و�ہےتھجمسرہےہکو�ہبسھچککیھٹرک�رہےںیہ�‪،‬یہو�ہول�گ‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہہکدنایکیزندگیںیمنجیکاس�ر�ییعسوج �‬
‫ہںیوہنج�ںےناپےنر�بیکٓایا�توکمانےنےساناک�رکای�ا�و�ر�ا�سےکوضح�ریپیشاکقینیہنایک�‪�،‬ا�سےئلا�نےکاس�ر�ےاعام�لاضئعوہگےئ‬
‫�‪،‬قایمتےکر�و�زہماہنںیوکئی �وز�نہندیںےگ�۔‬
‫�اسصخشےکاپ�و�ںںیماھب�ر�یڑیبیا�ںانہپکر�ا�و�رےلگںیموط�قڈ�ا�لرکرسےکلبمنہجےکقیمعڑھگ�ےںیمڈ�ا�لدیاجائےاگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ َ َ ْ َ َْٓ َ ً َ َ‬
‫‪3‬‬
‫ا ِّن لدينا انكل ّو ِ‬
‫جـ ْ ًـيۙ ‪۱۲‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬ہام�ر�ےاپ�س�(�ا�نےکےیل) باھ�ر�یڑیبیا�ںںیہا�و�رڑھبکیتوہئی �ٓاگ�۔‬
‫يا ‪۴‬۝‬ ‫ل َو َا ْغلٰ ًل َّو َس ِع ْ ً‬ ‫ا َِّن ٓ َا ْع َت ْد َن ل ِْل ٰك ِفر ْ َ‬
‫ي َسلٰ ِس َ ۟‬
‫ِ‬
‫‪4‬‬

‫ترجہم�‪:‬کرفرکنےو�الو�ںےکلےیمہےن جنزرییںا�و�روط�قا�و�رڑھبکیتوہئیٓا�گایہمرکرکیھےہ�۔‬
‫جاہ�ںےسےنلکنیکوکئیلیبسہنوہگیا�و�رہجمناکذع�ا�با�سوکٹمچاجئےاگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫‪5‬‬ ‫۔۔۔ا َِّن َع َذ َابَا َك َن َغ َر ً‬
‫اماۖۤ ‪۶۵‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ساکعذ�ا�بوتجا�ناکلاگوےہ�۔‬
‫ےہ�‪،‬رھخو�دہیرشتیحرفمائیمہںیہمتالتبتے‬
‫ہجمنیکوہلانکیا�و�رشد�تذع�ا�بوکبای�نرکنےےکےئلوس�ا�لایکگایا�و�رمتایکاجنوہکو�ہاہ�ویہ کای پ‬
‫ہںیو�ہتخسرح�ا�ر�تو�الیٓا�گوہگی۔‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ق َال نَ‪ُ �:‬ر ُ ْك ُجْز ٌء ِم ْن َس ْب ِع ي نَ� ُج ْز ًءا ِم ْن نَ�ر َج َ‬
‫� نَّ َ�‪،‬‬ ‫ِ‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َٔ َّ‬
‫الل َع ْن ُه ان َر ُسول ِ‬ ‫� َّ ُ‬ ‫َع ْن َٔا ب ي� ُه َر ْ ي َ� َة َر ِ ض ي َ‬
‫ِ‬
‫الل إ ْن َك َن ْت َل َكف َي ًة َ‪،‬ق َال ُ‪:‬ف ّض َل ْت َع َل ْ� َّن بت ْس َع ٍة َوس ّت نَ� ُجْز ًءا ُ ُّك ُه َّن م ْث ُل َح ّرهاَ‬ ‫َ َ َ ُ َ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِي‬ ‫يِ ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِقيل ي� رسول ِ ِ‬
‫رحا�ر�ت) کےرتسوصح�ںںیم‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایااہمت�ر�یٓا�گ(کیرح�ا�ر�ت) ہجمنیکٓا�گ(کی �‬
‫ےہ�‪ ،‬مرایاہکو�ہا�سرپاہنرتہصحزیا�د�ہرک�د�ی‬
‫سےایکہصحےہ�‪،‬عر�ضایکایگا�ےالہلےکرسو�لﷺ! (ہام�ر�یٓا�گیکرح�ا�ر�ت) کافی ف‬
‫‪ 1‬االعراف �‪۸�،۹‬‬
‫‪ 2‬الہکف�‪۱�۰�۴�،۱�۰�۵‬‬
‫‪ 3‬املزمل�‪۱�۲‬‬
‫‪ 4‬الدھر�‪۴‬‬
‫‪ 5‬الفرقان �‪۶�۵‬‬
 ‫�����‬

‫گیئےہرہہصحںیماتینیہرگمیےہ�۔‬ ‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َّ نَ َ ُ َ ُ ْ ٌ ْ َ ْ نَ ُ ْ ً ْ نَ َ َ نَّ َ ضُ‬

‫� َب ْت ِب�ل َب ْح ِر َم َّرت ْ ي ِن�‪َ ،‬ول ْول ذ ِلك َما‬
‫عن ي� ي� ب ِ ن� جعدة ِ‪:‬إن �ر ْك ه ِذ ِه جزء ِمن سب ِع ي� جزءا ِمن � ِر ج� َ�‪ ،‬و ِ‬
‫َ ً َٔ‬ ‫َج َع َل َّ ُ‬
‫الل ِف ي َ�ا َم ْنف َعة ِل َح ٍد‬
‫حیٰییبندعج�ہ‪t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنرفمایایہٓا�گاب�وجو�د�ا�سٓا�گاکسرتھو�ا�ںہصحوہنےےکیھبد�ومرتہبدنمس�رکےاپنی‬
‫مںیاھجبکرھبیجییئگےہاگریہہنوہتاتو�ا�سےسیھبعفنہناٹاھکسےت�۔‬
‫‪2‬‬

‫ْ نَ َ َ نَّ َ َ َ َٔ َ‬ ‫ول َّ ِ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ َ ْ ُ َ َ َ َ ُ نَ ُ ْ َ‬‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬

‫؟ل اش ُّد َس َو ًادا‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل‪:‬اتدرون ما مثل � ِرك ه ِذ ِه ِمن � ِر ج�� ِ ي‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة قال‪ :‬قال رس‬
‫ْ ُ َ نَ ُ ْ َ َ ْ نَ ْ ً‬
‫ِمن دخ ِان � ِرك ه ِذ ِه ِبسب ِع ي� ِضعفا‬
‫�اب ہوریر�ہ ‪t‬سے رم�و�ی ےہ�رسو�ل الہلﷺ ےن رفمایاکایتم اجنےت وہکہاہمت�ر�ی ا�سٓا�گ ا�و�رہجمنیکٓا�گ ےک د�رمای�نایکسنتب‬
‫ہے�؟متاہ�ر�یا�سٓا�گےکدھوئںیےسیھبرتسحہصزیا�د�ہایس�ہوخ�د�و�ہٓا�گےہ�۔‬
‫‪3‬‬

‫َّ ُ َ َ ّ َ َ َ ّ َٔ َ َ َ ْ ض َ ْ ً َ َٔ َ ََ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ‬
‫� بعضا‪ ،‬فا ِذن لا‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬ع ِن الن ِب ِيّ� صل الهل علي ِه وسل قال‪ :‬واشتك ِت النار ِإل ر ِب� يا� ر ِب ا ك بع ِ ي‬
‫َ َ َ ْ ن َ َ ف ّ َ َ َ َ ف َّ ْ فَ ُ َ َٔ َ ُّ َ تَ ُ َ َ َ ّ َ َٔ َ ُّ َ تَ ُ َ‬
‫ون ِم َن َّ‬
‫الز ْ َم ِر ي ِ�‬ ‫الشت ِاء ونف ٍس ِ ي� الصي ِف‪�،‬و اشد ما ِج�دون ِمن احل ِر‪ ،‬واشد ما ِج�د‬ ‫ِبنفس ي ِ�‪ ،‬نف ٍس ِ ي� ِ‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنرفمایا�د� �وز�خےناپےنر�بےساکشیتیکا�ےریم�ےر�ب�!مری�ا�ایکہصحد�وسر�ےےصح‬
‫�ی‪�،‬ایکاسنسرگمیںیما�و�ر�ایکاسنسرس�د�یںیم ‪ ،‬پسوجستخرس�د�ی‬
‫ہے‪�،‬الہلاعتلٰینےاسےد�وسانسےنیلیکاجا�ز�ترفما�د �‬
‫کوکاھئےاج�رہا �‬
‫ہوتیےہہیا�ساکڈنھٹ�اسانسےہا�و�رناہیتتخسرگمیوجپڑتیےہو�ہمنہجاکگر�ماسنسےہ�۔‬
‫َّ َ َ َّ َّ َ َ ّ ْ َْ‬ ‫َ ْ َ َّ َ َ َٔ‬ ‫‪َ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ َّ َ َّ َ َ ُ َٔ ْ َ 4‬‬
‫احل ُّر ف ْا ب ِ� ُدوا ِب�لصال ِة‪ ،‬ف ِإن ِشدة احل ِر ِمن في ِح‬ ‫عن ا ِب ي� ه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬ع ِن الن ِب ِيّ� صل الهل علي ِه وس َل قال‪ِ :‬‬
‫«إذا اشتد‬
‫� نَّ َ�‬
‫َج َ‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایاجبرگمیزیا�د�ہتخسوہتونام�زھٹڈن�یرککےڑپھوا�سےئلہکرگمییکدش�تمنہج‬
‫کےوج�شیکوجہےسےہ�۔‬ ‫‪5‬‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ َٔ ْ نَ َٔ ْ َّ َ ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ‬ ‫َع ْن َٔا� َسعيد ْ خُ‬

‫الن ِار َعذ ً با� َين َت ِعل ِب َن ْعل ْ ي ِن� ِم ْن نَ� ٍر‪،‬‬ ‫ال ْد ِر ِّي‪ ،‬ان َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل قال ِ‪:‬إن اد� اه ِل‬ ‫ِب ي ِ ٍ‬
‫النۃ َ ب� ٌب ِ ف ي� ِش َّد ِة َح ّر نَ�ر َج َ‬ ‫خ َ ُ َ َّ َٔ َ ْ ُ َ ٌ‬
‫� نَّ َ�‬ ‫ِ ِ‬ ‫الن ِار‪َ ،‬وا نَّ َ�ا خملوقة �‪،۳�۲�۶�۵‬حصیح مسمل کتاب ج‬ ‫‪ 1‬حصیح بخ�اری کتاب بدء اللق ب�ب ِصفةِ‬
‫َ ُ ْ َ ْ َ َ َ تَ ْٔ ُ ُ َ ْ ُ َّ‬
‫ال َعذ ِب ي نَ��‪۷�۱�۶�۵‬‬ ‫وبع ِد قع ِرها وما �خذ ِمن‬
‫ا� حبان �‪۷��۴ ۶�۳‬‬ ‫‪ 2‬مسندامحد�‪،۷��۳ ۲�۷‬حصیح ب ن‬
‫للط� نا��‪۴�۸�۵‬‬‫‪ 3‬املعجم االوسط ب‬
‫خ َ ُ َ َّ َ نَّ ََٔ‬ ‫ُّ‬
‫‪ 4‬حصیــح بخ�ــاری کتــاب مواقیــت الصــاۃ َ ب� ُب إال ْ ب َ� ِاد ب�لظ ْهــر ِ ف� ِشـ َّـد ِة َ‬
‫احل ّ ِر�‪،۵�۳�۷‬وکتــاب بــدئ اللــق ب�ب ِصفــةِ النـ ِـار‪ ،‬وا�ــا‬ ‫ِ ي‬ ‫ِ ِ‬
‫ُّ ْ ف َّ ْ‬ ‫َ ُ ْ َْ ْ‬ ‫َ خْ ُ َ ٌ‬
‫اب ِإال ب� ِاد ِب�لظهـ ِـر ِ ي� ِشــد ِة الـ ِـر�‪۶�۱�۷‬‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ملوقــة �‪ ،۳�۲�۶�۰‬حصیــح مســم کتــاب املســاجد ب�ب اسـ ِـتحب ِ‬
‫ُّ‬ ‫َ ُ ْ َْ ْ‬ ‫ُّ ْ ف َّ َ‬ ‫َب ُ‬
‫اب ِإال ْ ب َ� ِاد ِب�لظ ْه ِر‬ ‫الصالۃ�ب ِإال ْ ب َ� ِاد ِب�لظه ِر ِ ي� ِشد ِة احل ّ ِر�‪،۵�۳�۶‬حصیح مسمل کتاب املساجد ب�ب اس ِتحب ِ‬ ‫‪ 5‬حصیح بخ�اری کتاب‬
‫ِ ف� ِش َّد ِة ْ َ‬
‫ال ّ ِر�‪۱�۳�۹�۸‬‬ ‫ي‬
 ‫�����‬
‫َ ْ َ ُ ُ ْ َ َ َ َ ْ َْ‬
‫يغ ِ يل ِدماغه ِمن حرار ِة نعلي ِه‬
‫ریپو�ںںیمٓا�گیکد�وجوتای�ں‬
‫�ابوعسدیدخ�ر�ی‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایاسبےسےکلہذع�ا�بو�الاہجیمنو�ہےہسجےک �‬
‫ہو�ںیگسجےسا�ساک�دما�غدھکبدیا�ںےلرہاہوگا�۔‪1‬ہما�سٓا�گےسالہلاحبسنہوتاعلٰیکیانپ�ہاچہےتںیہ�۔‬
‫�اسام�ء‪ r‬بتنابیرکبدصیق‪t‬‬
‫َٔ ْ َ َ ْ َ ً َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َّ َ َ َ ُ ّ َ َ‬
‫النطاق ْ ي ِن�‬
‫الل و ِ يه ذات ِ‬
‫اسلت ق ِد ي�ا ِب�كة ‪ ,‬و ب�يعت رسول ِ‬
‫رکایتاھ�‪�،‬انیہاکلبق‬
‫�اسامئ ‪r‬مہکرکممہیہںیمرش�و�عزمانہاسال�مںیماملسم�نوہگیئںیھتا�و�ر�رسو�لالہلﷺےستعیباکشر�فیھباحصل ل‬
‫ن‬
‫‪2‬‬
‫�ذ�ا�تال�ط�اقنی(�د�وٹپوک�ںو�الی�)ہے�۔‬
‫ع� ن‬
‫إنسا�‬ ‫ٔواسملت بعد سبعة ش‬
‫�اسام�ء‪ r‬سرت�ہرم�د�وعو�رتو�ںےکایام�نالنےےکدعب�د�ائر�ہاسال�مںیمد�اخلوہئںی�۔‬
‫‪3‬‬

‫ع� نً‬
‫إنسا�‬ ‫إن َٔا ْ َس َاء ب ْن َت َٔا� َب ْكر ٔاسملت بعد [إسالم] سبعة ش‬
‫ِب ي ٍ‬ ‫ِ‬
‫‪4‬‬
‫�اسامئ ‪ r‬بتنابوبرکسرت�ہرم�ووع�رتو�ںےکایام�نالنےےکدعب�د�ائر�ہاسال�مںیمد�اخلوہئںی�۔‬
‫�ٓا�پدبع�الہلنبامثع�ن‪( t‬سدینا�ابوبرکدصیق‪ ) t‬کییٹیبںیہوجرم�د�و�ںںیمالبکیساتمل تور�د�دبسےسےلہپایام�نالئے�‪،‬‬
‫َ َ‬ ‫الع ِامر َّي ُة َ‪،‬ؤُا ْخ ُت ُٔا ِ ّم ُ‬
‫الع َّزى َ‬ ‫ه ُق َت ْي َ ةُل ب ْن ُت َع ْب ِد ُ‬
‫َؤُا ُّ َما‪ ِ :‬ي َ‬
‫امل ْٔو ِم ِن ْ ي نَ� َعا ِئشة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪5‬‬
‫�ا�نیکو�الد�ہاکنا�مہلیتقتنبدبع�الزع�یالاعمریہاھت �ٓا�پا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬کینہبںیہ�۔‬
‫ْ َٔ ْ‬ ‫َ َّ َ ْ َ َٔ َ ُ ُ َ ْ َ ةَ ف ْ َ َّ َ َ ُٔ َٔ‬
‫ه ا ُّم ا ْ َس َاء ِبن ِت ا ِب ي� َبك ٍر‬ ‫طلق امراته قتيل ِ ي� ج‬
‫ال ِاه ِلي ِة‪ ،‬و ِ ي‬
‫‪6‬‬
‫سدینا�ابوبرکدصیق‪ t‬نےہلیتقوکاجلہتیںیمالط�قد�ےد�ییھتا�و�ریہاسامئ ‪ r‬کیو�الد�ہںیہ�۔‬
‫وع� ي ن� سنة‬ ‫ولدت قبل اهلجرة بسبع ش‬
‫‪7‬‬
‫�ٓا�پرجہ�تےساتسئسیاس�للبقدیپ�اہوئںی�۔‬
‫ولدت قبل ي خ‬
‫التار� بسبع ش‬
‫وع� ي ن� سنة‬
‫‪8‬‬
‫�ٓا�پات�ریخےساتسئسیاس�للبقدیپ�اہوئںی�۔‬
‫َ ُ َٔ ْ َ َٔ ْ َّ َ‬
‫الن ِار َعذ ً با��‪،۵�۱�۴‬مسندامحد�‪۱�۱�۲�۱�۶‬‬ ‫اال�ان ب�ب اهو ِن اه ِل‬
‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب ی‬
‫ا� سعد�‪۱�۹�۶‬؍�‪۸‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫‪ 3‬اسدالغابۃ�‪۷‬؍�‪۷‬‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 4‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب ‪۱�۷�۸��۲‬؍ ‪�۴‬‬
‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء�‪۵�۲�۰‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 5‬ي‬
‫نع��‪۳�۲�۵�۴‬؍�‪۶‬‬
‫ال� ی‬
‫‪ 6‬معرفة الصحابة ب‬
‫‪ 7‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي� الصحابة�‪۱�۴‬؍�‪۸‬‬ ‫ي‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫‪ 8‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۷‬؍�‪۷‬‬
 ‫�����‬
‫َ َ َ ْ َٔ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ شْ َ َ ً‬
‫�ة َس َنة‬‫وكنت اسن ِمن عا ِئشة ِب ِبضع ع‬
‫�ٓا�پ‪� t‬ا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬سےد�ساس�لڑب�یںیھت�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ َ َ ْ َٔ َ َّ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ ْ َ َّ ْٔ خ َ ْ َ شْ نَ َ َ ً‬
‫� ي� سنة‬ ‫وكنت اسن ِمن عا ِئشة‪ ،‬وِلدت قبل التا ِر ي ِ� ِبسب ٍع و ِع ِ‬
‫‪2‬‬
‫�ٓا�پ‪� t‬ا�مالومنمنیاعئہشدصیہقےسرمعمںیڑب�یںیھت� �‪ٓ،‬ا�پرجہ�تےس�‪۲�۷‬سا�للبقدیپ�اہوئںی�۔‬
‫َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ف َ ْ َٔ‬ ‫‪،‬ع ْن َٔا ْ َس َاء‪َ ،‬ق َال ْت َ َ ْ ُ ُ ْ َ ُ‬ ‫َح َّد َث َنا ِه َش ٌام‪َ ،‬ع ْن َٔاب ِيه‪َ ،‬و َف ِاط َم ُة َ‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل ِ ي� بي ِت ا ِب ي�‬ ‫ول ِ‬ ‫‪:‬صنعت سف َرة َرس ِ‬ ‫ِ‬
‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َٔ ْ‬ ‫ْ‬
‫الل َما ا ِج ُد‬ ‫ْ‬
‫َبك ٍر ِح ي نَ� ا َر َاد ان يُ َ� ِاج َر‪ .‬قال ْت‪:‬ف ْل ِج�د ِل ُسف َرِت ِه َول ِل ِسقا ِئ ِه َما نَ ْ� ِبط ُه َما ِب ِه‪ .‬قال ْت‪:‬فقل ُت ِل ِب ي� َبك ٍر‪َ :‬و ِ‬
‫ات‬ ‫الس ْف َر َة‪َ ،‬فل َذل َك ُ ّس َي ْت َذ َ‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫ال َخر ُّ‬ ‫ّ َ َ َ ْٓ‬
‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫اء‬ ‫ق‬ ‫الس‬
‫ِ‬ ‫د‬‫ٍ‬ ‫اح‬
‫ِ‬ ‫و‬‫َش ْي ًئا َٔا ْر ب ُط ُه ب ِه إ َّل ِن َط ِ قا�‪َ .‬ق َال َ‪:‬ف َق َال‪ُ :‬ش ِّق ِيه ب� ْث َن ْ ي ن�‪َ ،‬ف ْار ب ِط ب َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ي ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫ّ َ َ‬
‫النطاق ْ ي ِن�‬ ‫ِ‬
‫ہاش�منبرع�و�ہاپےنو�الدسےا�و�ر�و�ہاپینو�الد�ہاسامئ ےسلقنرکتےںیہ�و�ہرفماتیںیہہکسجوقتیبنرکیمﷺےندمیہنونم�ر�ہیکرط�فرجہ�ت‬
‫کا�ا�ر�ا�د�ہایکتومںیےندیسناابوبرک‪ t‬کےرھگمںیرسو�لالہلﷺےکرفسکےےیلاھکناایت�رایکنکیلاھکنا�ا�و شم�رزیک�ہابندھےنےکےیلےھجم‬
‫رمکدنکے کوس�اوئی‬
‫کوئیڑپک�اہنںیلمرہاتاھ�‪،‬مںینے�اپےنو�ال سددیناابوبرک‪ t‬سےاہککہںیما�ند� نوو�ںزیچ�و�ںوکباندھےنےکےیلاپےن ب‬
‫کڑپ�اہنںیاپتی�‪�،‬انوہ�ںےنرفمایاکہا�سےکدٹ�وڑک�ےرکولا�و�رایکےساھکنا�ا�و�ر�د�وسر�ےےسزیکشم�ہابند�ھد�و�‪،‬پسںیمےنایاسہیایک�ا�س‬
‫ن‬
‫‪3‬‬
‫�وقتےسریم�انا�مذ�ا�تال�ط�اقنیڑپگای�۔‬
‫�ٓا�پیکاش�د�یرسو�لالہلﷺکیوھپپیھہیفص‪ r‬جناکہپالناک�حامریماع�ویہ‪ t‬کےیقیقحاچچحا�ر�ثنبرح�بےسوہ�ا�ا�نےکاتناق�ل‬
‫کےدعب�د�وسر�اناک�حالوع�ا�منبوخیدلسےوہ�اتاھجنےسزبری‪ t‬پدی�اوہئے�انیہوح�ا�ر�یرسو�لزبری‪ t‬بنالوع�ا�منبوخیدلسےوہ�ا�۔‬
‫َ َ‬ ‫ال َه ِاج َر َو َخ ِد ي ج َ� َة ْال ُك ْب َ�ى َؤُا َّم ْ َ‬
‫اصا َو ْ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ‬
‫الل َو ُع ْر َو َة َو ْ ُ‬
‫ال َس َن َو َعا ِئشة‬ ‫ال ْن ِذ َر َو َع ِ ً‬ ‫ف َولد ْت ُل َع ْبد ِ‬
‫ربی�‪�،‬ا�منسحا�و�رعائہشٓاٹھےچبدیپ�اہوئے�۔‬
‫یہج �‬ ‫رو�ہ�‪،‬مذن�ر�‪،‬ع صام�‪،‬ماہجر�‪،‬خد اکل‬
‫جنےساسامئ ‪ r r r‬کےاہی�ںدبع�الہل� ع‪� ،‬‬
‫�ا�سرط�حٓا�پوک�ایکاحصبیرسو�لیکالہہیوہنےاکشر�فالم�‪،‬‬
‫وفق�ۃ احلال‬
‫اال�ان ی‬
‫شدیدۃ احلیائ قویۃ ی‬
‫�و�ہدشی حدای ��ءو�الیوق�یایام�نو�الیریقف�انہتیصخشیکاحملںیھت�۔‬
‫َ ْ ُ َ َّ ْ ن ْ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َٔ ً َ خ َّ َ َّ ْ‬
‫النف ِس‬ ‫سية‬ ‫عن مم ِد ب ِ� النك ِد ِر‪،‬وكن ِت امراة ِ‬
‫‪4‬‬
‫حمدمبندکنم�رسےرم�و�یےہ �اسامئ ‪ r r‬بتنابوبرک‪� t‬ایکایف�ضوسیخاختو�نںیھت�۔‬
‫ٔ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل إىل املدينة وتبعه احصابه ارساال‪ ،‬خرجت ا ْ َس ُاء ِبن ُت ا ِب ي� َبك ٍر بعد ان هاجر‬ ‫فملا هاجر الن ِب ي� صل‬
‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء �‪۵�۲�۰‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬ي‬
‫نع��‪۳�۲�۵�۶‬؍�‪۶‬‬
‫ال� ی‬
‫‪ 2‬معرفة الصحابة ب‬
‫ا� سعد �‪۱�۹�۶‬؍�‪۸‬‬
‫‪ 3‬بن‬
‫‪،۸‬س�اعالم النبالئ�‪۵�۲�۲‬؍�‪۳‬‬
‫ا� سعد�‪۱�۹�۸‬؍� ی‬
‫‪ 4‬بن‬
 ‫�����‬
‫َّ ٔ‬ ‫َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ب� ش�ر‬ ‫الن ِب ي� صل‬
‫جبیبنرکیمﷺرجہ�ترفماکردمیہنونم�ر�ہچنہپےئگوتکھچ گولو�ںوک�اہنںیالنےےکاجیھب�‪�،‬اسامئ ‪ r‬بتنابوبرک‪ t‬نےنیبرکیمﷺ‬
‫‪1‬‬
‫کیرجہ�تےکایکام�ہدعبرجہ�تیک�۔‬
‫وه حامل بعبد الهل ب ن� ي‬
‫الزب�‪ ،‬فوضعته بقباء‬ ‫وهاجرت إىل املدينة ي‬
‫جب انوہ�ں ےنہکمرکممہ ےس دمیہنونم�ر�ہیک رط�ف رجہ�تیکوت�ا�س وقت و�ہدبع�الہل نب زبریسے احمہلںیھت ا�و�رماق�م ابق رپعدب�الہل نب‬
‫�زبریپدی�اہوئے�۔‬ ‫‪2‬‬

‫َّ ّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َْ‬ ‫َٔ ْ َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ ن َ ْ َّ ْ ن ُّ َٔ ْ‬

‫الز َب ْي ِ� اخ َب َ� ُه َع ْن [ا ْ َس َاء ِبن ِت ا ِب ي� َبك ٍر ا نَّ َ�ا َج َاء ِت الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل فقالت‪:‬‬ ‫الل ب ِ�‬
‫عن عب ِاد ب ِ� عب ِد ِ‬
‫َ‬ ‫َٔ ْ َٔ َ َ ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� َما‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫� ِ َّما ا ْد َخل َع َّل؟ فقال ْ‬
‫‪:‬ار ض ِ خ‬
‫ي‬
‫ض‬
‫ي‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ف‬
‫ي‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫� ٌء إل َما ا ْد َخل َع َّل ُّ‬
‫الز َب ْ ُ� َ�ل َع َّل ُج َن ٌاح ان ا ْر خ‬
‫ي‬
‫َّ‬
‫ِ‬ ‫الل َل ْي َس ِ ف ي� َب ْي ِ ت� ش يْ‬
‫ِ‬
‫َ َ َّ َّ‬
‫ي� ن ِب ي�‬
‫ي‬ ‫ي‬
‫ْ َ َ ْ َ َ ُ َ ُ َ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِك‬ ‫وك‬‫وك في ِ ي‬ ‫استطع ِت ول ت ِ ي‬
‫عاب�دبندبع�الہلنبزبریسےرم�و�یےہ �اسامئ تنبابوبرک‪ t‬نیبرکیمﷺےکاپ�سٓائںیا�و�رعر�ضایک�ا�ےالہلےکیبنﷺ�!مری�ے‬
‫گرھمںی زبری ‪ t‬کی الئی وہئی زیچ�و�ں ےک الع�و�ہھچکںیہن ےہاگرمںی ا�س ںیم ےسھچکدصقہریخ�ا�ترک�و�ںوتمھج رپکوئیانگ�ہوتہنںی�؟‬
‫�رسو�لالہل ﷺےنرفمایاجاہ�ںکتوہسےکدصقہریخ�ا�تایککر�و�ا�و�رھتیلیاکمہنابند�ھرکنہرکاھکر�و�و�رنہالہلاعتلٰیمتاہ�ر�ےا�وپربیھیلیھت‬
‫کامہنابند�ھد�ےاگ۔‬
‫‪3‬‬

‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ ُ‬ ‫َٔ َ َ َ‬ ‫َ ْ َّ‬

‫الز َب ْي ِ� َع ْن ا ِب ِيه‪ ،‬قال‪ :‬ق ِد َم ْت ق َت ْي ةُل ْاب َنة َع ْب ِد ال ُع َّزى ْب ِ ن� َع ْب ِد ا ْس َع َد ِم ْن َب ِ ن ي� َما ِل ِك ْب ِ ن� َح َس ٍل‪َ ،‬عل‬ ‫الل ْ ن� ُّ‬
‫عب ِد ِ ب ِ‬
‫ُ َ‬ ‫َٔ ْ َ ْ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ُ شْ َ ٌ َ َٔ َٔ‬ ‫ْاب َن ِت َ�ا َٔا ْ َس َاء ْاب َن ِة َٔا� َب ْكر ب َ� َد َ يا�‪ِ ،‬ض َباب‪َ ،‬‬
‫�كة‪ ،‬فا َب ْت ا ْ َس ُاء ان تق َبل َه ِد َّي تَ َ�ا‪َ ،‬وت ْد ِخل َها َب ْي تَ َ�ا‪،‬‬ ‫م‬
‫ٍ ي ِ‬ ‫ه‬ ‫ِ‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫رظ‬ ‫ٍ‬ ‫ق‬‫ِ‬ ‫و‬ ‫ٍ‬ ‫ِب ي ٍ ِ‬
‫ُ َ َ َ َ َّ َ َٔ ْ َ َ َّ ُ َ َّ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ ُ َّ ُ َ َّ َ َ ْ ُ َ ُ ُْ‬ ‫َ َ َٔ َ ْ َ َ ُ َّ َ َّ‬
‫ن‬ ‫ْ‬
‫ع ال ِذني ل يقا ِتلوك ِف‬ ‫فسالت عا ِئشة الن ِب يَّ� صل الهل علي ِه وس َل‪ ،‬فا ز�ل الل عز وجل‪{ :‬ل يناك للا ِ‬
‫َٔ ْ ُ َ‬ ‫َٔ ْ َ ْ َ‬ ‫َ ٓ ْ ٓ َ َٔ‬ ‫ّ‬
‫ني} ‪ِ 4‬إل ا ِخ ِر الَي ِة‪ ،‬فا َم َر َها ان تق َبل َه ِد َّي تَ َ�ا َوان ت ْد ِخل َها َب ْي تَ َ�ا‬ ‫الد ِ‬ ‫ِ‬
‫عدب�الہلنبزبریسےرم�و�یےہ تقہلیتنبدبع�الزع�یاپینیٹیباسامئ تنبابوبرک‪ t‬کےاپ�سھچکدہ�ایہشمشک�‪،‬گیھا�و�ر�د�رختملسےکےتپوغری�ہ‬
‫لےرک� ئٓاںی�‪،‬سدینا�ابوبرکدصیق‪ t‬نےزمانہاجلہتیںیما�نوکطال�قد�ےد�ییھت�‪�،‬اسامئ ‪ r‬نے�ا�ناکہدیہوبق�لرکنےا�و�ر�ا�نوکگرھمںی‬
‫�د�اخلوہنےےساناک�رکر�دیا�ا�و�ر�ا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬کےاپ�ساغیپ�موجیھب�ایاکہرسو�لالہلﷺےسا�سےلسلسںیمولعم�مرککے‬
‫ب ئاتںی�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایاکہاہنںیرھگمںید�اخلوہنےیکاجا�ز�تدیںا�و�ر�ا�ناکہدیہوبق�لرکیں‪ 5‬چاننہچالہلاعتلٰینےوس�ر�ہامملہنحت‬
‫کیٓایت�‪ ۹�،� ۸‬کیان�ز�لرفمائی�‪�’’،‬الہلںیہمتا�ساب�تےسںیہنر�وکاتہکمتا�ن گولو�ںےکاستھیکینا�و�راناص�فاکربات�ٔوکر�ووہنج�ںےندینےک‬
‫‪ 1‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي� الصحابة�‪۷�۹‬؍�‪۴‬‬ ‫ي‬
‫ت‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪2‬اسد الغابۃ �‪۷‬؍�‪ ،۷‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب ‪۱�۷�۸��۲‬؍�‪ ،۴‬إالصابة ي� � يي� الصحابة�‪۱�۳‬؍ ‪�۸‬‬
‫ز‬
‫ا� سعد�‪۱�۹�۸‬؍�‪۸‬‬‫‪ 3‬بن‬
‫‪ 4‬املمتحنة‪8� :‬‬
‫‪ 5‬املمتحنہ�‪۸�،۹‬‬
 ‫�����‬
‫ماعمہلںیممتےسگنجںیہنیکےہا�و�رںیہمتاہمت�ر�ےرھگ�و�ںےسںیہناکنلاےہالہلاناص�فرکنےو�الو�ںوکدنسپرکتاےہ�‪�،‬و�ہںیہمتسجاب�ت‬
‫سےر�وکاتےہو�ہوتہیےہہکمتا�ن گولو�ںےسد�وسیترک�ووہنج�ںےنمتےسدینےکاعممہلںیمگنجیکےہا�و�رںیہمتاہمت�ر�ےرھگ�و�ںےساکنلا‬
‫ہےا�و�راہمت�ر�ےاخر�ا�جںیمایکد�وسر�ےیکدم�دیکےہا�نےسوجول�گد�وسیترکیںوہیاظلمںیہ�۔‘‘چاننہچانوہ�ںےناہنںیرھگمںید�اخل‬
‫‪1‬‬
‫ہونےیکاجا�ز�ترفمائیا�و�ر�ا�نیکہفحتوبق�لرفمالای�۔‬
‫ص َها‬‫َو َق ْد َذ َه َب َب َ ُ‬
‫‪2‬‬
‫�ٓاخر�یرمعمںیٓا�پ‪ r‬کیاینبئیز�ائلوہگیئیھت۔‬
‫�اسامئ ‪ r‬مہہشیاس�د�ہابل�سیہیتنہپںیھت�‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َٔ َّ ْ‬ ‫َ ْ َ‬
‫الز َب ْي ِ� ق ِد َم ِم َن ال ِع َر ِاق فا ْر َسل ِإل ا ْ َس َاء ِبن ِت ا ِب ي� َبك ٍر ِب ِك ْس َو ٍة من ثياب مروية‬
‫ال ْن ِذ َر ْ نَ� ُّ‬
‫عن ِهش ِام ْب ِ ن� ع ْر َوةان ُ ب‬
‫َ َ َ ََ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ ُٔ ّ‬ ‫ُ َّ َ َ ُ َ َ َ َ‬
‫ص َهاقال‪ :‬ف َل َس تْ َ�ا ِب َي ِد َها ث َّ� قال ْت‪ :‬ا ٍف! ُر ُّدوا َعل ْي ِه ِك ْس َوت ُه ‪ ،‬قال‪ :‬فش َّق ذ ِلك‬ ‫وقوهية رقاق عتاق بعد ما كف ب‬
‫َ ْ َت َ َ َ َ ً َ ْ َّ ً َ َ ْ َّ ً َ َ تْ ََ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ َ‬ ‫َ َ َ ُٔ َّ‬
‫َعل ْي ِه َوقال‪ َ :‬ي� ا َّم ْه ِإن ُه ال َي ِشف‪ ،‬قال ْت‪ِ :‬إ نَّ َ�ا ِإن ْل ت ِشف ف ِإ نَّ َ�ا ت ِصف‪ ،‬قال‪ :‬فاش�ى لا ِثي با� مر ِوية وقو ِهية فق ِبل�ا‬
‫َْ َ َ ْ‬ ‫ََ‬
‫َوقال ْت‪ِ :‬مثل َهذا فاك ُس ِ ن ي�‬
‫ہاش�منبرع�و�ہےسرم�و�یےہمذن�ربنزبریجبرع�ا�قےسٓائےوت�اسامئ ‪ r‬بتنابوبرک‪ t‬کےاپ�ساتناہئییتمیقوفنسیرم�و�یوقوہیڑپک�ے‬
‫ھبےجی�‪�،‬اسامئ ‪� r‬ا�س وقت انیبانہوچیکںیھت �انوہ�ں ےنڑپک�و�ںوکہاتھ ےسوٹٹ�لرکرفمایا ا�ف�!�اہنںی ا�ن ےکڑپک�ے و�اپس ٹولا�د�و�‪ ،‬مذن�ربن‬
‫�زبریکویہاب�تاش�قزگ�ر�ی �ا�و�ر�انوہ�ںےنرع�ضایک�امیاج�ن�!�ا�نڑپک�و�ںںیمدب�نںیہناتکلھج ��‪،‬اسام�ء‪ r‬نےرفمای گا�ارچہدب�نہناتکلھجہویلنکہی‬
‫وخوص�ر�تا�و�ربڑھیکےلوتہںی�‪،‬پرھمذن�رنےا�نےکےیلد�وسر�ےرم�و�یوقوہیڑپک�ےرخیدکرپشیےیکںیہنجانوہ�ںےنوبق�ل‬
‫کڑپ�ے ب‬
‫‪3‬‬
‫کرلای�ا�و�رف مرایا�ا�سےسیجڑپک�ےےھجمانہپیاکر�و�۔‬
‫ّ‬ ‫َّ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َٔ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ ْ ُ َٔ َ َ‬
‫الد ْر َع‬
‫الل َو ِإن كنت لتل َب ُس ِ‬ ‫ال ْن ِذ ِر ا نَّ َ�ا قال ْت َ‪:‬ما َرا ْي ُت ا ْ َس َاء ل ِب َس ْت ِإال ُم َع ْصف ًرا َح تَّ� ل ِق َي ِت‬ ‫عن ف ِاطمة ِبن ِت‬
‫ُ‬
‫َيق ُوم قياما من العصفر‪.‬‬
‫نت‬
‫فاطہمتنبذنم�رسےرم�و�یےہف مراتیںیہہکںیمےناسامئ ‪ r‬کومہہشیعصف�رمںیرنےگوہئےڑپک�ےیہےنہپوہئے کیداھہےاہی��ک‬
‫‪4‬‬
‫کہو�ہالہلوکپای�ر�ی ئگوہںی�‪�،‬ابلہتیھبکیھبکو�ہایاسلاب�سیھبنہپایلکرتیںیھتوجعصف�رکےاقئماقم�م توہاتاھ�۔‬
‫ُ ّ‬ ‫َ ُّ َ ْ ن ْ ن َّ َ َ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َٔ ْ َ َ ْ َٔ َ ْ َ َ َ ٌ َ ٌ َ َ‬
‫ه ج ُعوز ك ِب ي َ�ة ْع َي ُاء ف َو َج ْد تُ َ�ا ت َص ِ يل َو ِع ْن َد َها‬ ‫ع ِن الرك ي ِ� ب ِ� الر ِب ِيع قال‪:‬قال‪:‬دخلت عل اساء ِبن ِت ا ِب ي� بك ٍر و ِ ي‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ٌ ُ َ ّ نُ َ ُ‬
‫وم‪ .‬اق ُع ِدي‪ .‬اف َع ِ يل‬ ‫ِإنسان يل ِق�ا‪ :‬ق ِ ي‬

‫ا� سعد�‪۱�۹�۸‬؍�‪۸‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫نع� �‪۳�۲�۵�۳‬؍�‪۶‬‬
‫ال� ی‬
‫‪ 2‬معرفة الصحابة ب‬
‫ا� سعد�‪۱�۹�۸‬؍�‪۸‬‬
‫‪ 3‬بن‬
‫ا� سعد�‪۱�۹�۹‬؍�‪۸‬‬
‫‪ 4‬بن‬
 ‫�����‬

‫�رکنینبربعیےسرم�و�یےہف مراتےںیہںیماسامئ ‪ r‬بتندیسناابوبرک‪ t‬کےاپ�سایگ�و�ہتہبوب�ڑھیا�و�رنایبانہوگیئںیھت�‪�،‬و�ہا�سوقت‬

‫نام�زپڑ�ھرہیںیھتا�نےکاپ�سایکصخشاھٹیبہو�اتاھجوباتتاجاتاتاھکہڑھک�یوہجائو�‪�،‬ا�بہیرک�و�ا�و�ر�ا�بہیرک�و�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫ْ َٔ ْ َٔ ْ َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ َٔ َ َ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫َع ْن ُم ْص َع ِب ْب ِ ن� َس ْع ٍد قال‪ :‬ف َر َض َع ُر اال ْع ِط َية فف َر َض ال ْ َس َاء ِبن ِت ا ِب ي� َبك ٍر الف ِد ْر ٍه‬
‫‪2‬‬
‫صمبعنبدعسسےرم�و�یےہسدینارمع‪t‬نےبجوظائفرقم�رکےیوت�اسامئ ‪ r‬بتنابوبرک‪ t‬کا�ویظہفایکزہ�ا�ر�د�رہمرقم�رف مرایا�۔‬
‫ين‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬
‫وسبع� ‪ ،‬وقد بلغت مائة سنة‬ ‫وتوفيت اامسء ب�كة ِ ي� ج�ادى االوىل سنة ثالث‬
‫‪3‬‬
‫�اسامئ ‪ r‬کامہکںیمامج�د�یالا�ولیرتہتہرج�یںیماتناق�لوہ�ا�‪ ،‬جبو�ہوف�توہئںیوتا�نیکرمعسوسا�لیکیھت�۔‬
‫سببزن�و�لوس�ر�ۃاتلاکثر‪:‬‬
‫ال ْن َصار‪ ِ ،‬ف� َب ن� َحار َث َة َو َب ن� ْ َ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫ث َق َال‪ :‬نَ زَ� َلت َقب َيل َت ْ ي ن� ِم ْن َق َ‬ ‫َ ْ ن ُ َ ْ َ َ ف َ ْ ٔ َ ْ َ ُ ُ َّ‬
‫الت َك ُ ُ‬
‫ال ِار ِث‪،‬‬ ‫ِي‬ ‫ِ ي ِي ِ‬ ‫ل‬ ‫ِ‬ ‫ئ‬ ‫ِ‬ ‫ا‬‫ب‬ ‫ِ ِ‬ ‫ا� ب� يدة ِ ي� قوِ ِل‪ :‬الهاك‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫اها‪ِ :‬ف ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َت َف َاخ ُروا َو َتك ث ُ�وا فقال ْت إ ْح َد َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫يك مثل فل ِن ْب ِ ن� فل ٍن‪َ ،‬وفل ٍن؟ َوقال الخ ُرون ِمثل ذ ِلك‪ ،‬تفاخ ُروا ِب�ل ْح َي ِاء‪،‬‬ ‫ِ‬
‫ُ ْ ْ ُ َُ ُ ُ َ َ َْْ َ ْ ُ َُ‬ ‫َّ َ َ ْ ن َ ُ ُ‬
‫� َعل ْت ِإ ْحدى الطا ِئفت ي ِ� تقول‪ِ :‬فيك ِمثل فل ٍن؟ ي ِش ي�ون ِإل الق ب ِ� و ِمثل فل ٍن؟‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثُ َّ� َق ُالوا‪ْ :‬ان َط ِل ُقوا ب َنا إ َل الق ُبور ج َ‬
‫َ‬ ‫ف‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ َ َ َ ْ ٓ َ ُ َ ْ َ َ َ َ َٔ نْ زَ َ َّ ُ َٔ ْ َ ُ ُ َّ َ ثُ ُ َ تَّ ُ ْ ُت ُ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ َٔ ْ تُ ْ ْ َ ٌ َ ُ ْ ٌ‬
‫وفعل الخرون ِمثل ذ ِلك ‪،‬فا�ل الل‪:‬الاك التك� ح� زر� الق ِبا�} لقد كن لك ِف ي�ما راي� ِع ب�ة وشغل‬
‫َٔ ْ َ ُ ُ َّ َ ُ‬
‫ونا�ر�ث ںیم ایک ابمحہث‬ ‫التك ث ُ� ‘‘کےزن�و�ل ےک اب�ر�ے ںیمےتہکںیہقابئل ونبح �ارثہ ا�و�رب ح‬ ‫برید�ہ رحہم الہل الہلاعتلٰی کےرفما�ن’’ الاك‬
‫شر�و�ع وہگای�ا�و�رہربقےلیاکف �رد�اپےن ےلیبق ےک اف �را�دکے افمخر ایب�نرکنے اگل �ایکاتہکتاھ�دکیوھہم ںیم الف�ںصخش ایاس اہب�د�ر ا�و�ر ایاس املد�ا�ر�وغری�ہ‬
‫ہے ��‪،‬د�وسر�ےےلیبقو�الےاپےنںیمےسا�سرط�حےک گولو�ںوکپشیرکتےےھت�‪،‬جب نزد�و�ںےکاستھہیرخف�ومابہا�ترکچےکوتہکےنےگلٓائو‬
‫قربسات�نںیلچ�‪�،‬وہا�ںاجکراپےنٓابائو�اجد�ا�دکیربق�و�ںیکرط�فاشا�ر�ےرککےےنہکےگلالتبئو�ا�ساسیجبیھمتںیموکئیزگ�ر�اہے�‪�،‬و�ہاہنںیاپےن‬
‫مر�د�و�ںےکاستھالز�ا�مدیےنےگل�‪�،‬ا�سسپرظنممںیہید� نوو�ںابدت�ائیٓاتیںیان�ز�لوہئںیہکمترخف�ومابہا�ترکتےوہئےربقسات�نںیمچنہپےئگ‬
‫�ا�و�ر�اپےناپےنرم�د�و�ںرپفرخ�وغر�و�رکرنےےگلاحلا�ںہکاچہےئوتیہاھتکہا�سرہشاخموشا�ںںیمٓاکرعرب�تاحصلرکتے�ا�و�ر�اپانمرنا�ا�و�رلگان�س‬
‫‪4‬‬
‫�ڑنایا�دکرتے�۔‬
‫ونا�ر�ثںیمافمخرکاکایسو�ا�لدیپ�اہوتاہے�‪،‬‬ ‫مرگیہوس�ر�تیکمےہا�سےئلدمنیابقئلونباح�رثہا�و�رب ح‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫س ٍم‪ ،‬ت َع ُّادوا َوتك ث ُ�وا ِب� َّلس َاد ِة‬ ‫ا� َع َّباس َو ُم َقا ِت ٌل َو ْال َ ْك ُّ�‪ :‬نَ زَ� َل ْت ِ ف� َح َّي ْ ي ن� ِم ْن ق َر ْيش‪َ :‬ب ن� َع ْب ِد َم َن ٍاف‪َ ،‬و َب ن� َ ْ‬
‫ُ‬ ‫َو َق َال ْ نُ‬
‫ب‬
‫يِ‬ ‫ٍ يِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ يب‬ ‫ٍ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُّ‬ ‫َٔ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ف‬ ‫ال شْ َ‬
‫َ ْ َٔ‬
‫ح ِم ن ُ� ْم ْ� ُن ا ك ث ُ� َس ِّيدا‪َ ،‬وا َعز َع ِز ي زً�ا‪َ ،‬وا ْعظ ُم نف ًرا‪َ ،‬وا ك ث ُ� َعا ِئذا‪ ،‬فك ث َ� َبنو َع ْب ِد‬ ‫اف ِ ي� ِإال ْسل ِم‪ ،‬فقال ك َ يّ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫و‬
‫ٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ََ َْ ث َََ‬
‫اك� ب�حيائمك فمل ت�ضوا‬ ‫الت ثُ ُ‬‫اك َّ‬ ‫س ٌم‪ ،‬ف نَ زَ�ل ْت ال ُ ُ‬ ‫ات‪ ،‬فك ث َ� تْ ُ� ْم َ ْ‬ ‫س ًما‪ �َّ .‬تك ث ُ�وا ِب�ل ْم َو ِ‬ ‫من ٍاف‬

‫ا� سعد�‪۱�۹�۸‬؍�‪۸‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد�‪۱�۹�۹‬؍�‪۸‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫ال� منده ‪۹�۸��۲‬؍�‪۱‬‬
‫االحصاب ‪۱�۷�۸��۲‬؍�‪ ،۴‬معرفة الصحابة ب ن‬ ‫‪ 3‬االستيعاب ي� معرفة‬
‫حا� حمققا�‪۱�۹�۴�۵�۳‬‬ ‫ا� ا� ت‬
‫‪ 4‬بن ب‬
 ‫�����‬

‫عدب�الہلنبابع�س‪،�t‬ماقتلرحہمالہلا�و�راما�میبلکرحہمالہلرفماتےںیہبیندبعمان�فا�و�ربینمہسںیمےسرہبقہلیےنایکد�وسر�ےےس‬
‫ےہ‪،‬بونسمہےناہکہکا�بمہاپےنرم�د�و�ں‬
‫کاہکہمہرس�د�ا�ر�یا�و�رزع�تںیممتےسربترہںیامہ�ر�ےےلیبقےکاف �را�دکیدعت�ا�دبیھمتےسزیا�د�ہ �‬
‫ےئگ‪�،‬ا�سرپ�الہلاعتلٰینےہیوس�ر�تان�ز�لرفمائی‬
‫کوشام�رکریںےگ�‪،‬چاننہچربقسات�نںیماجکرفو�تدشگا�نوکامش�رکایگایتوبینمہسےکنیترھگبڑ�ھ �‬
‫‪1‬‬
‫جسںیماناس�نیکتلفغرپمذمتو�افوس�ساکاظاہ�رایکایگ�۔‬
‫َُ‬ ‫ُ َ َٔ ْ َ‬ ‫َُ‬ ‫َ ُ نَ َٔ ْ َ‬ ‫َ ُ َ ف ْ‬ ‫َ َ َ ٌ َ ُ َٔ‬
‫َوقال ُمقا ِتل َوق َت َادة ا ْي ًضا َوغ ْي ُ� َها‪ :‬نَ زَ�ل ْت ِ ي� ال يَ ُ� ِود ِح ي نَ� قالوا‪ُ �ْ :‬ن ا ك ث ُ� ِم ْن َب ِ ن ي� فل ٍن‪َ ،‬و َب ُنو فل ٍن ا ك ث ُ� ِم ْن َب ِ ن ي� فل ٍن‬
‫ماقتلرحہمالہلا�و� قرات�د�ہرحہمالہلرفماتےںیہیہوس�ر�ۃوہی�دکےاب�ر�ےںیمان�ز�لوہئیبجانوہ�ںےنہیاہککہکشیبمہالف�ںالف�ںےلیبقےس‬
‫تدع�ا�دمںیزیا�د�ہںیہ�۔‬ ‫‪2‬‬

‫َٔ ُ َٔ ْ ْ َٔ َٔ ْ َ ٓ ف‬ ‫َّ َٔ َ‬ ‫َ ْ ن ُ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬ال َي ْس َت ِط َيع ا َح ُد ْك ان َيق َرا الف ا َي ٍة ِ ي�‬ ‫� الل ع�ما‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول ِ‬
‫الل صل‬ ‫ا� عر ر ِ ي‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫ُ ّ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ ْ َ َٔ َٔ ْ َ ٓ َ ف ُ ّ َ ْ َ َ َٔ َ َ ْ َ ُ َٔ َ ُ ُ ْ َٔ ْ َ ْ َ َٔ َٔ ْ َ ُ ُ َّ َ ُ‬
‫التك ث ُ�؟!‬ ‫ِك يو ٍم؟ قالوا‪ :‬ومن يست ِطيع ان يقرا الف اي ٍة ِ ي� ِك يو ٍم؟ قال‪:‬اما يست ِطيع احدك ان يقرا الاك‬
‫�ا�سوس�ر�ۃیکتلیضفےکاب�ر�ےںیمعدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاکایتمںیمےسیسکںیمہیاطقتےہہک‬
‫�و�ہ ر� �وز�انہ ایک زہ�ا�ر�ٓایا�تیک الت�و�ترکسےک�؟صاحبہرک�ا�م ‪y‬نےرع�ضایک�ر� �وز�انہ ایک زہ�ا�ر�ٓایا�تیک الت�و�ترکنےیکسک ںیم اطقت‬
‫‪3‬‬
‫ے؟�رسو�لالہلﷺےنرفمایاکایتمںیموکئیہیاطقتںیہنرھکاتہکر� �وز�انہوس�ر�ہاتلاکثرکیالت�و�ترکےکس�؟�۔‬
‫ہ �‬

‫ماضمنیوس�ر�ۃاتلاکثر‪:‬‬
‫�ا�سوس�ر�تںیما�ن گولو�ںیکذممتیکیئگےہوجد� لوت�‪،‬شرہ�تا�و�ر�اقدت�ا�رکےوصح�لوک�اپانقمدصحای�تانبیلےتںیہا�و�ردنایاکایدنھنعمجرکنے‬
‫مںیایکد�وسر�ےےساب�ز�یےلاجنےا�و�ر�انیہزیچ�و�ںےکوصح�لرپفرخکرنےںیمےگلرہےتںیہ�‪�،‬ا�نےکاہنام�کوک�دیھکرکیو�ںاتگلےہہک‬
‫�اہنںیدنایمںیہشیمہرہانےہنکیلرھپ�اچانکوم�تٓاجاتیےہسجیکوجہےسا�نےکامت�موصنمبےدھر�ےےکدھر�ےر�ہاجتےںیہا�و�ر�اہنںی‬
‫ووھ�ڑکران ھدری�یگنتربقکیرط�فلقتنموہناپڑتاہے�‪،‬جاہ�ں�ا�نیکد�ولت‬
‫رصق‪،‬ما�لو�د�ولتا�و�ر�اقدت�ا ک�ر چ‬
‫بےیسبےکاستھرپ�ٓاسائشا�و�ر�وسعی �‬
‫تن‬
‫ےگ‪�،‬ا�ن گولو�ںوکبر�ےاناج�مرپم���ب� یہایگکہایقمتےکد�نمتےساہمت�ر�ےامت�ماعام�ل‬ ‫��‪،‬اقدت�ا�را�و�ر�ا�سیکاج�ہوشحتمیسکاک�مںیہنٓاکسںی �‬
‫رو�ر�دکیوھگےسجیکرط�فےسمتابیھےبوخ�فوہا�و�رجن‬
‫کےاب�ر�ےںیموس�ا�لایکجائےاگ�‪،‬پرھمتدکہیتا�و�رغضیوغبضےسیتٹھپمنہجوکض �‬
‫عنوتم�ںوکمتاہی�ںےبرکف�یےکاستھٹیمسرہےوہیہضحمںیتمعنیہںیہنںیہہکلباہمت�ر�یٓا�زمائشاکساما�نیھبںیہ�‪�،‬ر� �و قزایمتمتےسالہلیک‬
‫غت‪�،‬اکلوشر�ب سم�‪،‬نک�‪،‬عملا�و�ر�د�ولتیسیجوتمعن�ںوککاہ�ں‬
‫صتح‪،‬ف �را �‬
‫�ا�ناطعکر�د�ہوتمعن�ںےکاب�ر�ےںیموج�ا�ببلطایکجائےاگکہامن�‪� ،‬‬
‫�اتسامع�لایکتاھ�؟عذ�ا�بربقکےہلسلسںیمالہلاعتلٰینےرفمایا۔‬

‫الازن�‪۴�۶�۴‬؍�‪۴‬‬ ‫القرط��‪۱�۶�۸‬؍�‪ ،۲�۰‬ی‬

‫تفس� خ‬
‫تفس� ب‬‫تفس� املظہری �‪۳�۳�۵‬؍�‪ ،۱�۰‬ی‬
‫‪ 1‬ی‬
‫القد��‪۵�۹�۶‬؍�‪۵‬‬
‫‪ 2‬فتح ي‬
‫اال�ان �‪۲�۲�۸�۷‬‬
‫‪ 3‬مستدرک حامک�‪،۲�۰�۸�۱‬شعب ی‬
 ‫�����‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫ُمُكىٰهْلَاُرُثاَكَّتلاۙ‪۰۰۱‬ىّٰتَحُمُتْرُزَرِباَقَمْلاؕ‪�(۰۰۲‬اتلاکثر�‪)۱�،�۲‬‬
‫�زیا�دتییکاچہتےنںیہمتاغفلرک�دیااہی�ںکتہکمتربقسات�ناجےچنہپ�۔‬
‫حمش‪ �،‬ندایکےامت�موف�ائد� موانفع�‪،‬ساما�ن‬
‫بقہلی‪،‬خد�مو �‬
‫تم گولو�ںےنالہلوحد�ہالشریکیکابع�د�توحمتبوکچوھ�ڑرکام�لو�ا�ولا�د�‪�،‬اعو�ا�نو�اناص�ر�‪،‬خاند�ا�نو �‬
‫اجنے‪�،‬ایک‬
‫وعرش�ت‪�،‬وسائلوق�تواقدت�ا�رکوزیا�د�ہےسزیا�د�ہاحصلرکنےیکیعسوجدہ�ا�و�ر�ا�نےکوصح�لںیمایکد�وسر�ےےسڑب�ھ �‬
‫�‬ ‫عشی‬
‫یکدن�‪،‬متاہ�ر�اوہل�وبعلا�و�ر�دنایکیریگنوین�ںںیماہمت�ر�یوخ� فد �راموشوی�ںنےںیہمتایاسشموغ�ل‬
‫�د�وسر�ےےکاقمبہلںیما�نیکرثک�ترپرخفجاتنے ھ‬
‫کر�رکاھہےہکمتاخالقیدح�و�د�‪�،‬اخالقیذمہد�ا�ریو�ںا�و�رسبےساہمزیچ�الہلےکاحاک�م�‪،‬علماصلحا�و�رٓاخر�تیکوج�ابدہیےساغفلوہےئگوہ‬
‫ےہ‪،‬جسےکقشعںیممتاپیناس�ر�یزندگیاپھکرکٓاخر�تیکیلہپزنم�لرب�زخی‬
‫روی�ںاکموح�ربسدنایہی �‬
‫عییناہمت�ر�یزندگیا�و� �رزندگییکامت�م گرس م‬
‫سمنکںیمچنہپاجتےوہ�‪،‬مرگجبمتا�سدنایسےاتناق�لرکتےوہتوالح�لوحر�ا�م�‪،‬جائزوانجائ طزریےقےساحصلایکہو�اہیام�لربقںیماہمت�ر�ے‬
‫ساتھںیہناجتا�ا�و�رنہیہٓاخر�تںیمیہھچکاک�مٓائےاگ�‪�،‬وہا�ںاکہکسر�ائجوقتوتایام�نیکاحلتںیمیکیئگایکین�ںا�و�رالھبئای�ںیہںیہ�‪�،‬ا�ن‬
‫بدبتخا�و�رنامر�ا�دلوگو�ںےکاب�ر�ےںیمنجیکاس�ر�ییعسوجدہ� ندایکےوصح�لںیمیتیب�‪،‬جوما�لو�د�ولتا�و�ر� ندای�و�یتیثیحےکےشنںیمویبن�ں‬
‫ےسیج مرایا‪:‬‬
‫�ا�و�ر�رسولو�ںاکمذ�ا�قا�ڑ�اتےرہے�‪،‬جو�الہلیکاشننای�ںا�و�ر�ٓاخر�تےکرکنمتےھ ف‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ ْ َ َ َّ‬ ‫ُْ َْ َُ ُّ ُْ ْ َْ َ ْ َ َ َْ ً‬
‫ه ْي َس ُب ْو َن ا ّنُ ْم‬ ‫الدن َيا َو ْ‬ ‫ي ضل َس ْع ُيُ ْم ِف الَ ٰيو ِة‬ ‫ي اع ۭ‬
‫ال ‪۱۰۳‬۝ ال ِذ‬ ‫س‬ ‫قل هل نن ِبئك ِبلخ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬
‫ْ َ َ َ ُ ْ ٰ َ ّ ْ َ َ هٖ َ َ ْ َ ْ َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ ٰۗ َ‬ ‫ُ ُ‬
‫ت اعال ُه ْم فل ن ِق ْي ُم ل ُه ْم َ ْي َم ال ِق ٰي َم ِة‬ ‫ت ر ِ ِبم ولِقا ِٕى ف ِبط‬ ‫ْ ً‬
‫ْي ِسن ْو َن ُصنعا ‪۱۰۴‬۝ اول ِٕىك ال ِذي كفروا ِبي ِ‬
‫ً‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٰ‬ ‫َ ْ ً ٰ َ َ َ ۗ ٔ ُ ُ ْ َ َ َّ ُ َ َ َ ُ ْ َ َّ َ ُ ْ ٓ ٰ‬
‫‪1‬‬
‫وزن ‪۱۰۵‬۝ ذلِك جزاوه جهنم ِبا كفروا واتذوا اي ِت ورس ِل هزوا ‪۱۰۶‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبن�!�ا�نےسوہککایہمںیہمتاتبئںیہکاپےناعام�لںیمبسےسزیا�د�ہانکا�مونامر�ا�دلو�گوک�نںیہ�؟�و�ہہکدنایکیزندگینجیکاس�ر�ی‬
‫سیعوجدہ�ر�ا�ہر�استےسیکٹھبرہیان�و�ر�و�ہےتھجمسرہےہکو�ہبسھچککیھٹرک�رہےںیہ�‪،‬یہو�ہول�گںیہوہنج�ںےناپےنر�بیکٓایا�توکمانےن‬
‫ےگ‪�،‬ا�ن‬
‫سےاناک�رکای�ا�و�ر�ا�سےکوضح�ریپیشاکقینیہنایک�ا�سےئلا�نےکاس�ر�ےاعام�لاضئعوہگےئقایمتےکر�و�زہماہنںیوکئی �وز�نہندیں �‬
‫کیزج�اہجمنےہا�سرفککےدبلےوج�انوہ�ںےناہک�ا�و�ر�ا�سذم�ا�قیکاپ�د�ا�شںیموج�و�ہریم�یٓایا�تا�و�رمری�ےرسولو�ںےکاستھرکتےرہے۔‬
‫�ایےسیہ گولو�ںیکاببتایکاقم�مرپرفمایا‪:‬‬
‫ك ُُ‬ ‫ۗ‬ ‫ُ‬
‫ِ‪۰‬۝ َ َ ْ َّ ْ َ ٰ َ َ ٰ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ك َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ٰ ٓ َ ّ ُ َ َّ ْ َ ٰ َ ُ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َ ٓ‬
‫ل َا ْو َل ُد ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ه‬ ‫هللا وم يفعل ذلِك فاول ِٕى‬ ‫ع ِذك ِر ۚ‬ ‫ييا ال ِذي امنوا ل تل ِهك اموالك و‬
‫ْ ٰ ُ ْ َ َ َ ْ ُ ْ ْ َّ َ َ ْ ٰ ُ ْ ّ ْ َ ْ َ ْ َّ ْ َ َ َ َ ُ ُ ْ َ ْ ُ َ َ ُ ْ َ َ ّ َ ْ َ ٓ َ َّ ْ َ ْٓ ٰ ٓ ََ‬
‫ال ِسون ‪۹‬۝ وان ِفقوا ِم ما رزقنك ِم قب ِل ان ي ِت احدك الموت فيقول ر ِب لول اخرت ِن اِل اج ٍل‬
‫َ َ َّ َّ َ َ َ ُ ْ ّ َ ٰ ّ ْ َ َ َ ْ ّ ُ ٔ َ ّ َ ُ َ ْ ً َ َ ۗ َ َ َ ُ َ َ ُ َ ْ ٌ ۢ َ ُ‬ ‫َ‬
‫‪2‬‬
‫ي ِبَا ت ْع َمل ْو َ ۧ‬
‫ن ‪۱۱‬۝‬ ‫ب‪۰‬۝ فاصدق واكن ِم الص ِل ِحي ‪۱۰‬۝ ولن ي ِخر هللا نفسا اِذا جاء اجلهاۭ‪ ۰‬وهللا خ ِب‬ ‫ق ِر ْي ٍ ۙ‬
‫‪ 1‬الہکف�‪ �۰�۳‬ت‪۱�۰�۶��۱‬‬
‫‪ 2‬املنافقون� ت‪۱�۱��۹‬‬
 ‫�����‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےولگوجو�ایام�نالئےوہ�!متاہ�ر�ےام�لا�و�رمتاہ�ر�یا�ولا�دیںمتوک�الہلیکای�دسےاغفلہنرک�دیں�‪،‬جولو�گایاسکریںےگوہیاسخ�ر�ے‬
‫مںیرہےنو�الےںیہ�‪،‬جو� �رز�قمہےنںیہمتدیا�ا�سںیمےسرخ�چرک�وقلبا�سےکہکمتںیمےسیسکیکوم�تاک�وقتٓاجائےا�و�را�سوقتو�ہ‬
‫وھتڑ�ییستلہما�و�ر�د�ےد�یہکںیمدصقہدیات�ا�و�رصالح گولو�ںںیماشمل توہا�‪،‬حالا�ںہکبج‬
‫کےہہکا�ےریم�ےر�ب� ک!وی�ںہنوتنےےھجم �‬
‫کیسیکتلہملمعوپ�ر�یوہنےاک�وقتٓاجاتاہےوت�الہلیسکصخشوکرہگززمیدہمتلںیہندیاتا�و�رجوکھچمترکتےوہ�الہلا�سےسابخربہے�۔‬
‫جن گولو�ںےناس�ر�یزندگی ندایکےقشعوطبلںیمونگ�ا�د�یوہگیرگم�ر� �و قزایمتبجا�سیکزندگیےکامت�ماعام�لو�افاع�لا�و�ر�الہلیکیشخبوہئی‬
‫تام�موتمعن�ںےکقلعتمرپششوہگیوتاپینا�سےباحصلوب�الوہسیا�و�رخرس�ا�نرپماتمرکیںےگنکیلا�سوقتاکماتمابللکےبوس�دہوگا�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ْ ُ ٰ َ ْ َ َ َّ‬
‫ْ‬ ‫ٰ‬ ‫َ ْ ۗ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ ْ َ َّ َ َ َّ ُ ْ ْ َ ُ َ َ ٰ ّ َ ُ ّ ْ‬
‫‪1‬‬
‫اتۚ ‪۲۴‬۝‬ ‫ِ‬
‫الذكرىۭ ‪۲۳‬۝ يقول يليت ِن قدمت لي ِ‬ ‫النسان وان له ِ‬ ‫و ِجايء يم ِٕى ٍ ؚذ ِبهنم‪۰‬۝ ۙۥ يم ِٕى ٍذ يتذكر ِ‬
‫احصل؟�و�ہےہکاگہکاک�شںیم‬ ‫�‬ ‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رمنہجا�سر�و�زاسمےنےلٓائیاجئےیگا�سد�ناناس�نوکھجمسٓائےیگا�و�را�سوقتا�سےکےنھجمساکایک‬
‫نےاپینا�سزندگیےکےیلھچکیگشیپاسما�نایکوہتا! �۔‬
‫�ایکاقم�مرپوی�ںرفمایا‪:‬‬
‫َّ َ َ َ ٌ‬
‫‪۰‬۝‬
‫َ َ ْ ُ َ َّ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰ ّٓ َ َ ۗ َ َ‬
‫ك اِنا ك ِمة‬ ‫الا ِفي تكت ۭ‬ ‫ن ‪۹۹‬۝ لع ِل اعل ص ِ‬ ‫ح اِذا جاء احده الموت قال ر ِب ار ِجعو ِ ۙ‬
‫ّ ُ ْ َ َ ٓ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َّ َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٌ ٰ‬ ‫ُ َ َ ۗ ُ َ ‪۰‬۝ َ ِ ْ َ ۗ‬
‫م ّو َرا ِٕى ِه ْم َ ْبزخ اِل َ ْي ِم يُ ْب َعث ْو َن ‪۱۰۰‬۝ ف ِاذا ن ِفخ ِف الصو ِر فل انساب بينم يم ِٕى ٍذ ول‬ ‫هوقا ِٕىلهاۭ و‬
‫َ َ َ ۗ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ْ ُ ٗ َ ُ ٰ ۗ َ ُ ُ ْ ُ ْ ُ ْ َ َ َ ْ َ َّ ْ َ َ ْ ُ ٗ َ ُ ٰ ۗ َ َّ ْ َ َ ُ ْ ٓ‬
‫يتساءلون ‪۱۰۱‬۝ فن ثقلت مو ِازينه فاول ِٕىك ه المف ِلحون ‪۱۰۲‬۝ وم خفت مو ِازينه فاول ِٕىك ال ِذي خ ِسوا‬
‫َْ ُ َ ُ ْ ْ َ ٰ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ن ‪۱۰۳‬۝‬‫ف َج َه ّن َم خ ِلد ْو َ ۚ‬‫انفسهم ِ‬
‫ترجہم‪(:‬یہول�گاپینرکنیےساب�زنہٓائںیےگ)یاہ�ںکتہکبجا�نںیمےسیسکوکمو�تٓاجائےیگوتہکانشر�و�عرک�ےاگکہا�ےریم�ے‬
‫�ر�ب�‪،‬جمےھاسیدنایمںیو�اپسجیھبدجیےئےسجںیموھچ�ڑٓایاوہ�ںامدیہےہکا�بںیمکینلمعرک�و�ںاگ�‪ ،‬گہرزہنںی�‪،‬یہوتبسایکاب�تےہوج�و�ہکب‬
‫�رہاہے�‪�،‬ا�با�نبس(مرنےو�الو�ں�)کےےھچیپایکرب�ز�خاحئلےہد�وسر�یزندگیےکد�نکت�‪،‬پرھجونیہہکوص�رپوھنکدیاگای�ا�نےک‬
‫ےگ‪�،‬ا�سوقتسجےکڑلپ�ےاھب�ر�یوہ�ںےگوہیالف�حاپئںیےگا�و�رجن‬
‫�د�رمای�نرھپکوئیرشہتہنرہےاگ�ا�و�رنہو�ہایکد�وسر�ےوکوپھچںی �‬
‫کےڑلپ�ےےکلہوہ�ںےگوہیول�گوہ�ںےگوہنج�ںےناپےنٓا�پوکگاھٹےںیمڈ�ا�لایل�‪�،‬و�ہمنہجںیمہشیمہرہںیےگ�۔‬
‫قر�ٓا�ندیجمنےد�ولتیکتبحما�و�رخبیلیاک�ایکو�اقہعوی�ںایب�نایکہے�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ي ‪۱۷‬۝ َول ي ْستث ُن ْو َن ‪۱۸‬۝ ف َطاف َعل ْيَا‬
‫َ‬
‫نا ُم ْص ِب ِح ْ َ ۙ‬ ‫ب ْالَ َّن ِ ۚة‪۰‬۝ ا ِْذ َا ْق َس ُم ْوا َل َي ْص ُم ّ َ‬
‫َ‬ ‫ص َ‬ ‫ا َِّن َبلَ ْو ٰنُ ْم َك َـما َبلَ ْو َن ٓ َا ْ ٰ‬
‫ِ‬
‫ع َح ْرث ُ ْ‬ ‫َََ َْ ُ ْ َْ َ ْ‬
‫اغ ُد ْوا َ ٰ‬ ‫َ ۗ ٌ ّ ِ ْ َّ ّ َ َ ُ ْ َ ۗ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َّ‬
‫ِك ا ِْن‬ ‫ي ‪۲۱‬۝ ا ِن‬
‫م ‪۲۰‬۝ فتنادوا مص ِب ِح ۙ‬ ‫لص ْي ِ ۙ‬
‫طا ِٕىف م ر ِبك وه ن ِٕىمون ‪۱۹‬۝ فاصبحت ك ِ‬
‫َ‬
‫ِي َّوغ َد ْوا َ ٰ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫ن ا ْن ل يَ ْد ُخل ّ َ‬ ‫َ‬ ‫ان َطلَ ُق ْوا َو ُ ْ َ َ َ َ ُ‬‫ُُْ ْ ٰ ْ َ َ ْ‬
‫ع‬ ‫ْ‬
‫ك ِّم ْسك ٌ ۙ ‪۲۴‬۝‬ ‫نا ال َي ْو َم َعل ْي ْ‬ ‫ه يتخافت ْو َ ۙ ‪۲۳‬۝‬ ‫ص ِمي ‪۲۲‬۝ ف‬ ‫كنتم ِ‬
‫َ ْ ٰ ْ َ َ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ ْ ٓ َّ َ َ ۗ ّ ُ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َ ْ ُ ْ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َّ ُ ْ َ ْ َ‬
‫ن ‪۲۶‬۝ بل نن مرومون ‪۲۷‬۝ قال اوسطهم ال اقل لك لول‬ ‫حر ٍد ق ِد ِري ‪۲۵‬۝ فلما راوها قالوا اِن لضالو ۙ‬

‫‪ 1‬الفجر�‪۲�۳�،۲�۴‬‬
‫‪ 2‬املومنون�‪ �۹‬ت‪۱�۰�۳��۹‬‬
 ‫�����‬
‫ُ َ ّ ُ ْ َ َ ُ ْ ُ ْ ٰ َ َ ّ َ ٓ َّ ُ َّ ٰ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ ٰ َ ْ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ ٰ َ ْ َ َ ٓ َّ‬
‫تـس ِبحون ‪۲۸‬۝ قالوا سن ر ِبنا اِن كنا ظ ِل ِمي ‪۲۹‬۝ فاقبل بعضهم ع بع ٍض يتلومون ‪۳۰‬۝ قالوا ييلنا اِن‬
‫َ ٰ َ ْ َ َ ُ ‪۰‬۝ َ َ َ َ ُ ْ ٰ‬ ‫َ ٰ َ ُّ َ ٓ َ ْ ُّ ْ َ َ َ ْ ً ّ ْ َ ٓ َ ٓ ٰ‬ ‫ُك َّنا ٰط ِغ ْ َ‬
‫اب ال ِخ َر ِة‬ ‫اب ولعذ‬ ‫نا ا ِّن اِل َر ّ ِب َنا ٰر ِغ ُب ْو َن ‪۳۲‬۝ كذلِك العذ ۭ‬ ‫ي ‪۳۱‬۝ عس ربنا ان يب ِدلنا خيا ِم‬
‫َ‬ ‫َ ْ َُ َ َ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ن ‪۳۳‬۝‬‫ب‪۰‬۝ ل ْو ك ْنا يَ ْعل ُم ْو َ ۧ‬ ‫اك ۘ‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےنا�ن(�اہلہکم)کو�اسیرط�حٓا�زمائشںیمڈ�الاہےسجرط�حایکاب�غےکاملوک�ںوکٓا�زمائشںیمڈ�الاتاھبجانوہ�ںےنمسق‬
‫وتڑیںےگا�و�ر�و�ہوکئیاتسانث�ءہنںیرکرہےےھت�‪�،‬ر�ا�توک�و�ہوسئےڑپ�ےےھتہکاہمت�ر�ے‬
‫کاھئیہکحبصوسیر�ےرض�و�ر�اپےناب�غےکلھپ �‬
‫�ر�بیکرط�فےسایکالب�ا�ساب�غرپپرھگیئا�و�ر�ا�ساک�ایاسحا�لوہگاییجےسیٹکوہئیلصف�‪،‬صحبوسیر�ےا�ن گولو�ںےنایکد�وسر�ےوکپاک�ر�اکہ‬
‫�اگرپلھوت�ڑنےںیہوتوسیر�ےوسیر�ےاپینیتیھکیکرط�فلکنولچ�‪،‬چاننہچو�ہلچڑپ�ےا�و�ر�ٓاپسںیمےکپچےکپچےتہکاجتےےھتہکٓا�جوکئی‬
‫سمنیکاہمت�ر�ےاپ�ساب�غںیمہنٓانےاپئے ��‪،‬و�ہھچکہندیےناکیفہلصےیکوہئےحبصوسیر�ےدلج�یدلج�یا�سرط�حوہا�ںےئگےسیجہکو�ہلھپ‬
‫(تو�ڑنےرپ) قا�د�رہںی�‪،‬مرگجباب�غوک�دکیاھتوےنہکےگلمہر�اسہتوھب�لےئگںیہنہکلبمہرحم�و�مرہےےئگ ��‪،‬ا�نںیموجسبےسرتہب�ٓا�دمیاھت‬
‫رھا�نںیمےسرہ�ایک‬
‫�ا�سےناہکمںیےنمتےساہکنہاھتکہمتحیبستویک�ںںیہنرکتے ��؟و�ہاکپ�ر�اٹےھاپ�کےہامہ�ر�ار�ب! �و�اقیعمہانگ�ہاگ�رےھت پ�‪� ،‬‬
‫�د�وسر�ےوکمالمترکنےاگل�ٓا کخرو�انوہ�ںےناہک�افوس�سامہ�ر�ےاح�لرپیبکشمہرسکشوہےئگےھت�‪،‬عبدیہنںیہکامہ�ر�ار�بںیمہدبلےںیم‬
‫�ا�سےسرتہباب�غاطعرفمائےمہاپےنر�بیکرط�فرجو�عرکتےںیہ�‪�،‬ایاسہوتاہےذع�ا�با�و�ر�ٓاخر�تاکعذ�ا�با�سےسیھبڑب�اہےاک�شہی‬
‫لو�گا�سوکاجنےت�۔‬
‫�ا�سےئلرسو�لالہلﷺکوام�لیکرثک�تا�و�رد�ولتیکرف�ا�و�انیًاعطقسپدننہیھت�‪،‬‬
‫ُ‬ ‫َٔ‬
‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ ُ َّ َٔ ْ ن ْ ً َ ْ ن ْ ً َ ْ ش ْ ف ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ َٔ َّ‬
‫� ِ ن ي� ِ ي� ز ْم َر ِة‬ ‫َع ْن ان ٍس‪ ،‬ان َر ُسول الهلِ صل الل علي ِه وسل قال‪:‬اللهم اح ِي ِ ي� ِمس ِكينا وا ِمت ِ ي� ِمس ِكينا واح‬
‫امل َس ِاك ي ِن� َي ْو َم ِ‬
‫الق َي َام ِة‬ ‫َ‬
‫�انسنباملک‪t‬سےرم�و�یےہ �رسو�لالہل ﷺہیدعاماناگکرتےےھت�ا�ےریم�ےالہل!جمےھنیکسم نزد�ہرکھا�و�رجمےھوم�تیھبینیکسمیک‬
‫‪2‬‬
‫حالتںیمیہٓائےا�و�رریم�ارشحبیھونیکسم�ںےکرگ�و�ہںیموہ۔‬
‫ص ُ‬
‫اب‬ ‫ال َّن ِة‪َ ،‬ف َك َن َع َّام َة َم ْن َد َخ َل َها َ‬
‫امل َس ِاك ي نُ�‪َ ،‬ؤَا ْ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال قُ ْ‬
‫‪ُ �:‬ت َع َل َ ب�ب ج َ‬ ‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َ ْ ُٔ َ َ َ َ َّ‬
‫ِ‬ ‫عن اسامة‪ ،‬ع ِن ِب ِي‬
‫ََ ّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ّ َ ْ ُ ُ َ َ ْ َ َٔ َّ َٔ ْ َ َ َّ َ ْ ُٔ َ ْ َ َّ ُ‬
‫الن ِار ف ِإذا َع َّامة َم ْن َدخل َها ِالن َس ُاء‬ ‫الن ِار َو ق ْ� ُت َعل َ ب� ِب‬ ‫ال ِد مبوسون‪ ،‬غ ي� ان اصاب الن ِار قد ا ِمر ِب ِ�م ِإل‬ ‫ج‬
‫�اسامہنبزید‪t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایا مںی(مرع�ا�جیکر�ا�ت�)جتنےکد�ر�و�ا�ز�ےرپڑھک�اہو�اتو�ا�سںیمد�اخلوہنے‬
‫�و�الو�ںیکاکرثیترقف�ائ یکیھتہکبجامر�ائ وک(مدی�ا�نرشحںیم) �ر�وکاہو�اتاھ�ابلہتد� �و خزوی�ںوکد� �وز�خ(مںیڈ�الےن�)کاحمکدیاجاچاکتاھ�‪،‬مںی‬
‫‪3‬‬
‫�د� �وز�خےکد�ر�و�ا�ز�ےرپکڑھ�اتاھ�وہا�ںا�سںیمد�اخلوہنےو�الو�ںیکاکرثیتوع�رتو�ںیکیھت�۔‬
‫‪ 1‬القمل �‪ �۷‬ت‪۳�۳��۱‬‬
‫ٰ‬ ‫ا� ْم�‪�۳�۵�۲‬‬‫ون ج َ َّ َ َ ْ َ َٔ ْ َ ئ‬
‫نَ َ ْ ُ ُ َ‬ ‫‪ 2‬جامع ت�مذی کتاب الزھد َ ب� ُب َما َج َاء َٔا َّن ُف َق َر َاء ْ ُ‬
‫ال َه ِاج ِر ي� يدخل‬
‫‪،۲‬مشکوۃ املصابیح کتاب‬ ‫النة قبل اغ ِني ِ ِ‬
‫الرقاق ب�ب فضل الفقرائ�‪۵�۲�۴�۴‬‬
‫َ ُ َٔ ْ ث َُ‬ ‫َ ُ َ تَ ْٔ َ َ ْ َٔ ُ ف َ ْ َ ْ َ َٔ َ َّ ْ‬
‫‪ 3‬حصیح بخ�اری کتاب الناکح ب�ب ال �ذ ِن املراة ِ ي� بي ِت زو ِج�ا ِلح ٍد ِإل ِب ِإ�ذ ِن ِه�‪ ،۵�۱�۹�۶‬حصیح مسمل کتاب الرقاق ب�ب ا ك�‬
 ‫�����‬
‫َٔ‬ ‫َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ُ ُ ُ َ َ ُ ْ ُ ْ نَ ْ َ َ َ َ ْ َٔ ْ‬
‫ال َّنة ق ْبل الغ ِن َي ِاء ِب� ْر َب ِع ي نَ�‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل‪:‬يدخل فقراء الس ِ ِل ي� ج‬ ‫ا� ْب ِ ن� َع ْب ِد الهلِ ‪،‬قال رسول ِ‬ ‫َ ْ َ‬
‫عن ج ِب ِ‬
‫َ ً‬
‫خ ِر يفا‬
‫لو�گ‪،‬مالد�ا�رلوگو�ںےس‬
‫جابربندبع�الہل‪t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�سںیمھچککشںیہنہکایقمتےکد�نرقف�اماہجر �‬
‫‪1‬‬
‫چالسیاس�لےلہپتنجںیماجئںیےگ�۔‬
‫�اسیرط�حرق�ٓا�ندیجمایکا�و�رو�اقہعایب�نایکےہہکسکرط�حام�لو�د�ولتیکرثک�تاناس�نوکشر�کےکاندھری�و�ںںیمرغ�قرک�دییتےہ�۔‬
‫ن َما ب َن ْخل َّو َج َع ْل َنا َب ْي َ ُ‬ ‫م َا ْع َناب َّو َح َف ْف ٰ ُ‬ ‫ل َح ِد ِهَا َج َّن َت ْي ِ ْ‬ ‫َ ْ ْ َ ُ ْ َّ َ ً َّ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ‬
‫ن َما‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ي جعلنا ِ‬ ‫اضب لهم مثل رجل ِ‬ ‫و ِ‬
‫َّ َ َ َ ٗ َ َ ٌ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َز ْر ًعاۭ ‪۳۲‬۝ ِك َتا الَ ّنت ْي ات ْ‬ ‫ْ‬
‫ت اك َها َو ْل تظ ِل ْم ِّم ْنه ش ْـي ـ ـ ٔاۙ‪۰‬۝ ّوف ّ ْر َن ِخلل ُه َما َنَ ًراۙ ‪۳۳‬۝ وكن له ث ـ ۚـر‪۰‬۝ فقال‬ ‫ِ‬
‫ال َم ٓا َا ُظ ُّن َانْ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ َ ٗ َ ُ َ َ ٌ ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ ُ َ ٗٓ َ‬
‫ال لِنف ِسهٖ ۚ‪۰‬۝ ق‬ ‫يا ِو ُره ان اكث ِمنك مال واعز نف ًرا ‪۳۴‬۝ ودخل جنته وهو ظ ِ‬ ‫ِصا ِح ِبهٖ وهو‬ ‫ل َ‬
‫َ َ َٗ‬ ‫ََ‬ ‫يا ِّم ْ َ‬ ‫لج َد َّن َخ ْ ً‬ ‫َّ َ ٓ َ ُ ّ ُ َّ َ َ َ ۗ َ ً َّ َ ْ ّ ُ ْ ّ ُ ٰ َ ّ ْ َ َ‬
‫ت ِب ْيد ٰه ِذ ٖه ا َبداۙ ‪۳۵‬۝ وما اظن‬
‫َ َ ٓ َ ً‬
‫نا ُم ْنقل ًبا ‪۳۶‬۝ قال له‬ ‫الساعة قا ِٕىم ۙة‪۰‬۝ ول ِٕى ر ِددت اِل ر ِب ِ‬
‫هللا َر ّ ْ‬ ‫ل ‪۳۷‬۝ ٰلك َِّن ۟ا ُه َو ُ‬ ‫َ ُ ٗ َ ُ َ ُ َ ُ ٗ ٓ َ َ َ ْ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ ُ َّ ْ ّ ُ ْ َ ُ َّ َ ٰ ّ َ َ ُ ً‬
‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ۭ‬ ‫اب ثم ِم نطف ٍة ثم سوىك رج‬ ‫صا ِحبه وهويا ِوره اكفرت ِبل ِذي خلقك ِم ت ٍ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫‪۰‬۝ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬ ‫َ َ ْ َ ٓ ْ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ ٓ ُ ْ ُ َ ّ ْٓ َ ً‬
‫ت ِن ا َن اقل ِم ْنك‬ ‫هلل ِ اِن‬ ‫هللا‪۰‬۝ ل ق ّوة اِل ِب ۚ‬ ‫ت َما شا َء ُۙ‬ ‫ب ا َحدا ‪۳۸‬۝ ولول اِذ دخلت جنتك قل‬ ‫شك ِب ِ‬ ‫ول ا ِ‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫ان ِّ َ‬ ‫َ‬
‫ك َو ُ ْيسل َعل ْيَا ُح ْس َـب ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ٰ َ ْ ْ ّ ْٔ َ ْ ً ِّ ْ َ ّ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ً َّ َ ً‬
‫الس َما ِء ف ُت ْص ِب َح َص ِع ْيدا‬ ‫م ّ‬ ‫ِ‬ ‫ي خيا م جن ِت‬ ‫مال وولداۚ ‪۳۹‬۝ فعس ر ِب ان ي ِت ِ‬
‫َ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ّ ُ َ َّ ْ َ ٰ ٓ َ ْ َ‬ ‫َٗ َ‬ ‫ُۗ َ ََ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ًََ‬
‫ع َما انف َق‬ ‫زلقاۙ ‪۴۰‬۝ ا ْو يُ ْص ِب َح َما ٔو َها غ ْو ًرا فل ْن ت ْست ِط ْي َع له َطل ًبا ‪۴۱‬۝ وا ِحيط ِبثم ِر ٖه فاصبح يق ِلب كفي ِه‬
‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ ُ ْ َّ ٗ َ ٌ َّ ْ ُ ُ ْ َ ٗ ِ ْ ُ‬ ‫ْ َ َ ِ َ َ َ ٌ َ ٰ ُ ُ ْ َ َ َ ُ ْ ُ ٰ َ ْ َ ْ َ ْ ُ ْ ْ َ ّ ْٓ َ ً‬
‫ب ا َحدا ‪۴۲‬۝ ول تكن له ِفئة ينصونه م دو ِن‬ ‫شك ِب ِ‬ ‫ِفيا وھ خا ِوية ع عرو ِشها ويـقول يليت ِن ل ا ِ‬
‫َ ْ َ ُ ْ‬
‫‪2‬‬ ‫ْ‬
‫ي عق ًباۧ ‪۴۴‬۝‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ث ًاب ّوخ ْ ٌ ُ‬ ‫ي َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ق‪۰‬۝ ُه َوخ ْ ٌ‬ ‫صاۭ ‪۴۳‬۝ ُه َنالِك ال َوليَة ِل ِالَ ّ ِ ۭ‬ ‫هللاِ َو َما َك َن ُم ْن َت ِ ً‬
‫ےنوگ�رکےد�واب�غدیےا�و�را�نےکرگ�دوجھک�رےکد�رخوت�ںیک‬‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبنانےکاسمےنایکاثم�لشیپرک�و�‪�،‬د�وشصخےھتا�نںیمایکوکہم ان‬
‫با�ڑ�ھاگلئیا�و�ر�ا�نےکد�رمای�ناکشتیکزمنیرکیھ ��‪،‬د� نوو�ںاب�غوخ�بےلھپوھپلےا�و�ربا�ر�ٓا�و�روہنےںیمانوہ�ںےنز�ر�ابیھرسکبیھہنوھچ�ڑ�ی�‪،‬‬
‫�ا�نابغو�ںےکاند�رمہےنایکرہنجا�ر�یرکد�یا�و�ر�اسےوخ�بعفناحصلوہ�ا�‪،‬یہبسھچکاپکر�ایکد�نو�ہاپےناسمہئےےساب�ترکتےوہئے‬
‫بولامںیھجتےسزیا�د�ہاملد�ا�روہ�ںا�و�رھجتےسزیا�د�ہاطقوت�ررفن�یرھکاتہو�ںرھپ�و�ہاپینتنجںیمد�اخلوہا�ا�و�راپےنسفنےکقحںیماظلمنبرکہکےن‬
‫اتہماربکیھےھجماپےنر�بےکوضح�راٹلپیا‬
‫لاگمںیںیہناتھجمسکہہید�ولتیھبکانفہوجائےیگا�و�رجمےھوتقعںیہنہکایقمتیکڑھگ�ییھبکٓائےیگ گ‬
‫بیھایگتورض�و�را�سےسیھبزیا�د�ہاشند�ا�رہگجاپئو�ںاگ�‪�،‬ا�سےکاسمہئےےنوگتفگرکتےوہئےا�سےساہککایتورفکرکتاےہا�سذ�ا�تےس‬
‫کای�‪،‬رہاںیم�‪،‬تومری�ا�ر�بوت�وہیاﷲےہا�و�رمںیا�سےکاستھیسک‬
‫جسےنےھجتیٹمےسا�و�ررھپطنےفےسدیپ�اایکا�و�رےھجتایکوپ�ر �آا�دمیانبکڑھ�ا �‬
‫َ َ ۗ َ ّٰ ُ َ ُ َّ َ َّ ّٰ‬
‫لل�اگر‬
‫رکا�ا�و�رجبوت�اپینتنجںیمد�اخلوہ�رہاتاھوت�ا�سوقتریت�یزبا�نےسہیویک�ںہنالکن ما شاء الل ۙ ل قوة اِ ل ِب� ِ‬ ‫کورشیکںیہن ت‬
‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ ْ ْ َ َّ ْ ُ َ َ ُ َ َٔ ْ ثَ ُ َٔ ْ َّ ّ‬
‫‪،۶‬مشکوۃ املصابیح کتاب الرقاق ب�ب فضل الفقرائ �‪۵�۲�۳�۳‬‬ ‫ٰ‬ ‫الن ِار ِالن َس ُاء َو َب َي ِان ال ِف ْت َنةِ ِب� ِلن َس ِاء �‪�۹�۳�۷‬‬ ‫النةِ الفقراء وا ك� اه ِل‬ ‫اه ِل ج‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ال َه ِاجر ي نَ� َي ْدخلون ج َ َّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬
‫‪ 1‬جامع ت�مذی کتاب الزھد َ ب� ُب َما َج َاء ان فق َر َاء ُ‬
‫ا� ْم�‪ ،۲�۳�۵�۴‬حصیح مسمل کتاب الزھد‬ ‫َ ئ‬
‫النة قبل اغ ِني ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ َْ‬ ‫س ُن ْ ُ‬
‫الد ْن َيا ِ جْ‬
‫ُّ‬
‫‪،۷‬مشکوۃ املصابیح کتاب الرقاق ب�ب فضل الفقرائ�‪ ،۵�۲�۳�۵‬مسند امحد �‪۱�۴�۴�۷�۶‬‬ ‫ٰ‬ ‫ال ْٔو ِم ِن‪َ ،‬و َج َّنة الك ِف ِر �‪��۴ ۶�۳‬‬
‫‪ 2‬الہکف �‪ �۲‬ت‪۴�۴� �۳‬‬
 ‫�����‬
‫تمےھجمام�لا�و�را�ولا�دںیماپےنےسرتمکاپ�رہاےہوتدیعبںیہنہکریم�ا�ر�بےھجمریت�یتنجےسرتہباطعف مرا�د�ےا�و�رریت�یتنجرپٓاسام�نےسوکئی‬
‫یسکرط�حہناکن�لےکس� �‪ٓ،‬اخرکا�روہ�ایہہکاساک‬
‫�ٓافتجیھبد�ےسجےسو�ہاص�فدیم�ا�ننبرک�ر�ہاجئےایاساکاپنیزمنیںیماترجائےا�و�ررھپتو�اسے‬
‫ٹٹ‬
‫پےنوگ�ر�و�ںےکاب�غوک���ی�و�ںرپ�الاٹپڑ�ا�دیھکرک�اپیناگلئیوہئیالگترپاہتھاتلم�ر�ہایگا�و�رےنہکاگلکا�شںیمےناپےنر�ب‬ ‫سا�ر�ارمثام�ر�اایگ�ا�و�ر�و�ہا ان‬
‫رکاک�و�ہٓا�پیہا�سٓافتاکاقمبہل‬
‫کےاستھیسکوکشریکہنرھٹ�ایا توہا�‪،‬نہوہ�ا�اﷲکووھچ�ڑرکا�سےکاپ�سوکئیاھتجہکا�سیکدم�دکرتا�ا�و�رنہ س‬
‫��‪،‬ا�سوقتولعم�موہ�اکہاک�راس�ز�یاک�اتخای�ردخ�ائےربحقیہےکےئلےہ�‪�،‬اناع�موہیرتہبےہوج�و�ہےشخبا�و�راناج�موہیریخبےہوج�و�ہدکاھئے�۔‬
‫َ ْ َٔ َ َ َٔ َ ْ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ َ َ ْ ُٔ َٔ ْ َ ُ ُ َّ َ ثُ َ َ َ ُ ُ ْ نُ ٓ َ َ َ‬ ‫َ ْ ُ َ‬
‫عن مط ّ ِر ٍف‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪ ،‬قال‪ :‬اتيت الن ِب يَّ� صل الهل علي ِه وس َل وهو يق َرا‪ :‬الاك التك ُ�قال‪ :‬يقول با� ادم‪ :‬م ِ ي‬
‫ال‪،‬‬
‫َٔ َ ْ َ َٔ‬ ‫َ َٔ َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ َّ َٔ َ ْ َ َٔ ْ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ نَ ٓ‬
‫ا� ا َد َم ِم ْن َما ِلك ِإل َما ا ك َت فاف َن ْي َت‪ ،‬ا ْو ل ِب ْس َت فا ْبل ْي َت‪ ،‬ا ْو ت َص َّدق َت فا ْم َض ْي َت؟‬ ‫ال‪ ،‬قال‪ :‬وهل لك‪ ،‬ي� ب‬
‫م ِي‬
‫َ‬
‫ےچنہپٓا�پﷺوس�ر�ہاتلاکثرپڑ�ھرہےےھت �ٓا�پﷺنےرفمایا �ٓا�دمیاتہکہےہکریم�اما�ل‬ ‫عدب�الہل‪t‬بنریخشنیبرکیمﷺےکاپ�س �‬
‫‪1‬‬
‫مری�اما�لا�و�ر�ا�ےٓا�دمی!تری�اما�لایکےہ�؟تری�اما�لرص�فو�ہےہےسجوتنےاھکرکانفرکدیاایپنہرکوبسدی�ہرک�دیادصقہایک�ا�و�رتوشہٓاخر�تانبلای�؟‬
‫َٔ َ َ‬ ‫نَّ َ َ ُ ْ َ َ َ ٌ‬ ‫ول ْال َع ْب ُد‪َ :‬م َ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َّ‬ ‫َٔ‬
‫ال ثلث‪َ :‬ما ا ك‬ ‫ال‪ِ ،‬إ�ا ل ِمن م ِ ِ‬ ‫ال‪ ،‬م ِ ي‬
‫ِي‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬ان َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬قال‪ :‬يق‬
‫َ َٔ ْ نَ َٔ ْ َ َ َ َٔ ْ َ َٔ ْ َٔ ْ َ َ ْ َ نَ َ َ َ َ َ فَ َ َ ٌ َ تَ ُ ُ َّ‬
‫اس‬‫فاف�‪ ،‬او ل ِبس فابل‪ ،‬او اعط فاقت�‪ ،‬وما ِسوى ذ ِلك ُ�و ذ ِاهب‪ ،‬و� ِركه ِللن ِ‬
‫�ا�و�راب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایادنب�ہاتہکہےریم�اما�ل�‪،‬مری�اما�ل حالانہکا�ساکما�لنیتزیچیںںیہ�‪،‬جوکاھیاا�و�رانف‬
‫‪2‬‬
‫ےئلوھ�ڑرکجانےو�الاےہ�۔‬
‫کای�ا�و�روجانہپا�و�روبسدی�ہرک�دیا �ا�و�ر�الہلیکر�ا�ہںیمدیا�ا�و�رجعمایک�‪�،‬ا�و�را�سےکوس�اجوکھچےہاسےوت گولو�ںےک چ‬
‫�اناس�ند�ولتاکانتکحریصا�و�رما�لعمجرکنےاککسدق�رخو�اہشدنمہےا�سےکاب�ر�ےںیم‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ َ َ َ َٔ َّ‬ ‫َٔ َّ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َٔ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال‪:‬ل ْو ان ِل ْب ِ ن� ا َد َم َو ِاد ً ي� ِم ْن ذ َه ٍب ا َح َّب ان َيكون ُل َو ِاد َ ي� ِن‪،‬‬ ‫ان ُس ْب نُ� َما ِل ٍك‪ ،‬ان رسول ِ‬
‫الل صل‬
‫َ َ ْ َ ْ َ َٔ َ ُ َّ تُّ َ ُ َ َ ُ ُ َّ ُ َ‬
‫الل َعل َم ْن تَ� َب‬ ‫ولن ي�ل فاه ِإل ال�اب‪ ،‬ويتوب‬
‫�انس‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�اگرف �رزند�ٓا�د�مےکاپ�سوسنےےسرھب�یوہئیایکو�ا�د�یوہتو�ا�سیکوخ�اہشوہتیےہ‬
‫کہا�سےکاپ�سایکےکاجبئےوسنےیکد�و�د�ا�دیا�ںوہنیاچئہںی�‪�،‬ا�و�ر�ٓا�د�مےکےٹیبےکہنموکصر�ف(قربکی�)میٹیہرھبیتکسےہ�‪�،‬ا�و�ر�الہل‬
‫رکاہےوجتوبہرک�ے�۔‬ ‫‪3‬‬
‫�ا�سیکوتبہوبق�ل ت‬
‫ُّ‬ ‫َّ‬
‫ا� ا َد َم إل ت َ‬
‫ال� ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َو َال َي ْ� َ ُٔل َج ْو َف ْب ن‬
‫اب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪4‬‬
‫ںیہٓا�د�مےکےٹیباکٹیپوت�(قربکی�)میٹیہرھب�ےیگ�۔‬
‫�ا�و�رعدب�الہلنبابع�س‪t‬کیایکر�و�ایتںیمہیالاف�ظ �‬
‫اب‬‫ال� ُ‬ ‫ا� ٓا َد َم إ َّل تُّ َ‬ ‫َو َال َي ْ� َ ُٔل َع ْ ي نَ� ْب ن‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ٓ َ َ ْ ُ َ َٔ ْ َ ُ ُ َّ َ ُ‬ ‫َّ ُ ْ َ‬ ‫س ُن ْ ُ‬
‫الد ْن َيا ِ جْ‬
‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب الزھد ُّ‬
‫التك ث ُ��‪۳�۳�۵�۴‬‬ ‫ال ْٔو ِم ِن‪َ ،‬و َجنة الك ِف ِر �‪،۷��۴ ۲�۲‬جامع ت�مذی ابواب ی‬
‫تفس�القران ب�ب و ِمن سور ِة الاك‬
‫ال ْٔو ِمن‪َ ،‬و َج َّن ُة ْال َك ِفر�‪ ،۷��۴ ۲�۲‬مسند امحد�‪،۸�۸�۱�۳‬حصیح ب ن‬
‫ا� حبان �‪ ،۳�۲�۴�۴‬شعب ی‬
‫اال�ان‬ ‫س ُن ْ ُ‬ ‫الد ْن َيا ِ جْ‬
‫‪ 2‬حصیح مسمل کتاب الزھد ُّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫وال�ھیب لملنذری ‪۱�۲�۷��۳‬‬ ‫للب� ق� �‪ ،۶�۵�۱�۰‬تال�غیب ت‬ ‫الک�ی ی‬ ‫�‪ �۰�۶�۲‬ن ن‬
‫‪،۳‬الس� ب‬
‫‪3‬حصیح بخ�اری کتاب الرقاق َ ب� ُب َما ُي َّت قَ� ِم ْن ِف ْت َنةِ َ‬
‫امل ِال �‪۶�۴�۳�۹‬‬
‫امل ِال�‪۶�۴�۳�۷‬‬ ‫‪ 4‬حصیح بخ�اری کتاب الرقاق َ ب� ُب َما ُي َّت قَ� ِم ْن ِف ْت َنةِ َ‬
 ‫�����‬

‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬کیایکر�و�ایتںیمہیالاف�ظںیہرف�زند�ٓا�د�میکٓانھکوک�(قربکی�)میٹیہریسکر�ےیگ�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ َ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ْ ُ ّ َ َ ّ َ‬
‫الد ْر ِه‪َ ،‬والق ِطيف ِة‪،‬‬
‫َّ‬ ‫َّ‬
‫الل َعنه‪َ ،‬ع ِن الن ِب ِيّ� َصل الهل علي ِه وسل‪ ،‬قال‪:‬ت ِعس عبد ِ‬
‫الدين ِار‪ ،‬و ِ‬
‫� َّ ُ ْ ُ‬ ‫َع ْن َٔا ب ي� ُه َر ْ ي َ� َة َر ِ ض ي َ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ض‬
‫ط َر ِ ي َ‬ ‫ْ‬ ‫ُٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َو خَ‬
‫�‪ ،‬و ِإن ْل يعط ْل َ ي ْ�ض‬ ‫ال ِميص ِة‪ِ ،‬إن اع ِ ي َ‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایاہال�کوہگای�دیان�رکابدن ��ہ‪،‬ہال�کوہایگد�رہماکبدن ��ہ‪،‬ہال�کوہگای�ا�دنیاچ�د�رکابدن�ہا�و�رہال�ک‬
‫‪2‬‬
‫ہوگایخمیلماچ�د�رکابدن�ہ� گ‪�،‬ار�اسےدیاایگتو�ر�اضیوہ�ا�ا�و� گر�ارہنںیدیاایگوتان�ر�ا�ضوہگای�۔‬
‫�اناس�نیکاسیتلفغ�‪،‬لاپر�و�اہیا�و�ر�ٓاخر�تےسےبربغیترپاظاہ�ر�افوس�سرکتےوہئےرسو�لالہلﷺےنوی�ںرفمایا‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ُ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ٌ َ‬ ‫َٔ َ‬
‫اح ٌد‪َ :‬يت َب ُع ُه‬
‫امل ِّي َت ثالثة‪ ،‬ف َي ْ� ِج ُع اث َن ِان َو َي ْب ق� َم َع ُه َو ِ‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل‪:‬يتبع‬ ‫ان َس ْب نَ� َما ِل ٍك‪ ،‬يقول‪ :‬قال رسول ِ‬
‫َٔ ْ ُ ُ َ َ ُ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ ْ ُ َٔ ْ ُ ُ َ َ ُ ُ َ َ ُ‬
‫ال َو َي ْب ق� َع ُل‬‫اهل ومال وعل‪ ،‬ف ي� ِجع اهل وم‬
‫�انس‪ t‬بناملکےسرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایامتیےکاستھنیتزیچیںیتلچںیہ ‪�،‬د�وتو�و�اپسٓاجاتیںیہرص�فایکاک�ما�س‬
‫کےاستھر�ہاجتاہے�‪�،‬ا�سےکاستھا�سےکرھگ�و�الےا�ساکما�لا�و�ر�ا�ساکعلماتلچہے�‪�،‬ا�سےکرھگ�و�الےا�و�رما�ل�(جنیکتبحما�و�رفرکمںی‬
‫�اناس�نزندگیرھب�ڈ�وبارہاتےہا�و�ر�ا�نیکرط�فاگلئوکیوجہےسٓاخر�تیکرط�فوکئیوتجہیہںیہنرکتا) تو�و�اپسٓاجاتےںیہا�و�ر�ا�ساکعلما�س‬
‫‪3‬‬
‫کےاستھابقیر�ہاجتاہے�(�ا�و�ر�وہیا�سےکاستیھا�و�راہس�ر�انبےتںیہ) �۔‬
‫ْ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ٓ‬
‫ا� ا َد َم َو َيك َب ُ� َم َعه اثن ِان‪ُ :‬ح ُّب‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ‪:‬يك َب ُ� ْ نُ‬
‫ب‬
‫َّ‬
‫الل َصل ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫� َّ ُ‬
‫الل َع ْن ُه‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول ِ‬ ‫َع ْن َٔا َن ِس ْب ِ ن� َما ِل ٍك َر ِ ض ي َ‬
‫ول ُ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫الع ُم ِر‬ ‫امل ِال‪ ،‬وط‬
‫�انسنباملک‪t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺنےرفمایاابنٓا�د�موب�ڑھاوہاجتاہےنکیلد�وچزییںا�سےکاستھابقیر�ہاجتیںیہام�لیک‬
‫‪4‬‬
‫حمتبا�و�رعرمبڑھےنیکرح�ص�۔‬
‫یاہ�ں ہیطلغیمہف رہگزہنںی وہنی اچہےیہک الہل ےن ام�لامکنے ےسعنم رفمایاہے �‪�،‬ایاسہرگزہنںی ےہہکلب وجشصخ اجئز�ا�و�رحال�ل رطیےق ےس‬
‫ما�لامکتاہےا�و�ر�اپےناہل عوای�لرپرخ�چرکنےےکدعبباقیام�لالہلیکر�ا�ہںیمرخ�چرکتاےہوت�الہلاعتلٰی�ا�سےکز�ر�قںیماشکئشوبرکت‬
‫عاطف مراتاہے�ا�و�ر�ا�سےکام�لیکافحظترکتاےہ�‪،‬‬
‫س َاب ٍة‪ْ :‬اس ِق‬ ‫ال ْرض‪َ ،‬ف َس ِم َع َص ْو تً� ف� َ َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ ُ ٌ َ َ َ ْ َٔ‬
‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل قال‪ :‬بينا رجل ِبفل ٍة ِمن‬
‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫الاءَ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ال�اج ق ِد ْاس َت ْو َع َب ْت ذ ِل َك ْ َ‬ ‫اب‪َ ،‬ف َٔا ْف َر َغ َم َاء ُه ِ ف ي� َح َّر ٍة‪َ ،‬ف ِإ َذا شَ ْ‬
‫� َج ٌة ِم ْن ِت ْل َك شِّ َ‬ ‫َح ِد َيق َة ُف َل ٍن‪َ ،‬ف َت َن َّح َذ ِل َك َّ‬
‫الس َح ُ‬
‫ِ‬
‫‪1‬حصیح بخ�اری کتاب الرقاق َ ب� ُب َما ُي َّت قَ� ِم ْن ِف ْت َنةِ َ‬
‫امل ِال�‪۶�۴�۳�۹‬‬
‫الل�‪، ۲�۸�۸�۶‬وکتاب الرقاق َ ب� ُب َما ُي َّت قَ� ِم ْن ِف ْت َنةِ َ‬ ‫َّ‬ ‫ف َ ف‬
‫امل ِال �‪۶�۴�۳�۵‬‬ ‫احل َر َاسةِ ِ ي� الغ ْز ِو ِ ي� َس ِب ِيل ِ‬ ‫الہاد َ ب� ُب ِ‬‫‪ 2‬حصیح بخ�اری کتاب ج‬
‫ُ َْ‬ ‫س ُن ْ ُ‬ ‫الد ْن َيا ِ جْ‬
‫امل ْوت �‪،۶�۵�۱�۴‬حصیح مسمل کتاب الزھد ُّ‬ ‫َ‬
‫ال ْٔو ِم ِن‪َ ،‬و َج َّنة الك ِف ِر‬ ‫ات َ ِ‬ ‫‪ 3‬حصیح بخ�اری کتاب الرقاق َ ب� ُب َسك َر ِ‬
‫الزھد�ب �‪،۱�۴�۸�۵‬ح �‪۲�۳�۷�۹‬‬ ‫ب‬ ‫�‪،۷��۴ ۲�۴‬جامع ت�مذی ابواب‬
‫َ‬
‫الع ُم ِر�‪،۶�۴�۲�۱‬حصیح مسمل کتاب الزاکۃ َ ب� ُب ك َر َاهةِ‬ ‫َ ُ َ ْ َ َ َ ّ َ َ َ ً َ َ ْ َٔ ْ َ َ َّ ُ‬
‫الل إ َل ْي ِه ِ ف� ُ‬ ‫بخ‬
‫‪ 4‬حصیح �اری کتاب الرقاق ب�ب من بلغ ِس ِت ي ن� سنة‪ ،‬فقد اعذر ِ ي‬
‫ْ ْ َ َ ُّ ْ‬
‫الدن َيا�‪۲�۴�۱�۲‬‬ ‫ص عل‬
‫الر ِ‬
‫ِ‬
 ‫�����‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ال َاء ب ِ� ْس َحا ِت ِه‪ ،‬فقال ُل‪ َ :‬ي� َع ْب َد الهلِ َما ْ ُ‬‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ئٌ ف َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّك ُه‪َ ،‬ف َت َت َّب َع ْ َ َ‬
‫اسك؟ قال‪ :‬فلن ‪ِ -‬ل ِل ْ ِس‬ ‫الاء‪ ،‬ف ِإذا رجل ق ِا� ِ ي� ح ِديق ِت ِه ي�ِول َ ِ‬
‫َّ‬ ‫الس َح َاب ِة ‪َ -‬ف َق َال َ ُل‪ َ :‬ي� َع ْب َد الهلِ ِ َل َت ْس َٔا ُل ن� َعن ْ ِ َ َ َ نّ َ ْ ُ َ ْ تً ف َّ َ‬ ‫َّال ِذي َ ِس َع ِ ف� َّ‬
‫اب ال ِذي‬ ‫اس؟ فقال‪ِ :‬إ ِ ي� ِسعت صو� ِ ي� السح ِ‬ ‫ي‬ ‫ِي ِ‬ ‫ي‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َهذا َم ُٔاو ُه َيقول‪ :‬اس ِق ح ِديقة فل ٍن‪ِ ،‬ل ِسك‪�َ ،‬ا ت ْصنع ِف ي َ�ا؟ قال‪ :‬اما ِإذ قلت هذا‪ ،‬ف ِإ ِ ي� انظ ُر ِإل ما ي� ُرج ِم ن َ�ا‪،‬‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫خ‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َُُ‬ ‫َ َٔ َ َ َّ ُ ُ ُ َ ٓ ُ ُ َٔ نَ َ َ ُ ُ ً َٔ‬
‫ال ثلثا‪َ ،‬وا ُر ُّد ِف ي َ�ا ثلث ُه‬ ‫فاتصدق ِبثل ِث ِه‪ ،‬وا ك ا� و ِعي ِ ي‬
‫�اب ہوریر�ہ ‪t‬سےرم�و�ی ےہنیبرکیمﷺ ےن ایک و�اقہع ایب�ن رفمایا�ایکصخشیسک ایببا�ن ا�و�ر ویر�ا�ن ہگج رپتاھکہ اسی د�و�ر�ا�ن ا�س ےن‬
‫�ایکاب�د�لںیمٓا�و�ا�زسینالف�ںےکاب�غوکریس�ا�برک تو�و�ہاب�د�ل(�د�وسر�ےاب�دلو�ںےسٹہرک�)�ایکرط�فالچایگا�و�راپنیایکرھتپییلزمنی‬
‫پربرسا�دیا�و�ہاس�ر�اپانیوہا�ںینبانلوی�ںںیمعمجوہتاایگ(�ا�و�ر�ایکاجنبوکاتہبگای)�‪�،‬و�ہصخش(جسےنٓا�و�ا�زینسیھت( پانیےکےھچیپےھچیپالچ�(کہ‬
‫�‬
‫�دکیےھٓاخرامجر�اایکےہ) �ٓاگےلچرک�ا�سےندکیاھکہایکٓا�دمیاپےناب�غںیمڑھک�ا پ�یل�چےےساپنیوکاب�غیکرط�ف �‬
‫ریھپرہاہے�‪�،‬ا�سصخشےن‬
‫ےہ؟�ا�سٓا�دمیےنوہیان�ماتبیاوجا�سےناب�د�لںیمےسانستاھ�‪�،‬ا�با�ساب�غو�الےےن‬
‫�ا�ساب�غو�الےےساہک�ا�ےاﷲےکدنب�ے!تری�انا�مایک �‬
‫پوچاھہکا�ےاﷲےکدنب�ے!توےنریم�انا�مسکےئلوپچاھہے�؟�ا�سےناہککہںیمےنا�سدبلیںیمسجاکپانیٓا�رہاےہیبیغٓا�و�ا�زسینیھت‬
‫کیسےنہکو�الےےناہمت�ر�اان�مےلرککاہتاھکہالف�ںٓا�دمیےکاب�غوکریس�ا�برک�د�ےوت�ٓاخرتما�ساب�غںیمایککرتےوہ�؟( جواتےنرقم�بوہ‬
‫�اﷲکےاہی�ں�)�ا�سےناہککہبجمتےنہیاب�تیہکےہوتےھجماتبناہیڑپ�ےاگمںیا�ساب�غیکدیپ�ا�و�ا ک�رو�دکیاتھہو�ں�‪�،‬ا�سیکلکدیپ�ا�و�ا�رمںی‬
‫رغوب�ں�‪،‬کسمونی�ں�‪،‬تیومی�ںوک�)صدقہرکدیاتوہ�ں�‪�،‬ایکاہتئیںیما�و�رریم�ےاہل عوای�لاھکپیےتیلںیہا�و�رایکاہتئید�وبا�ر�ہ‬
‫سےایکاہتئی ی‬
‫‪1‬‬
‫�اسیاب�غںیماتسامع�لرکیلاتہو�ں�۔‬

‫اَّلَك َفْوَس َنْوُمَلْعَتۙ‪َّ۰۰۳‬مُث اَّلَك َفْوَس َنْوُمَلْعَتؕ‪۰۰۴‬اَّلَك ْوَل َنْوُمَلْعَت‬

‫ہرگز ںیہن�‪ ،‬تم رقنعیبولعم�مرکلو ےگ�‪ ،‬ہرگز ںیہن �‪،‬پرھںیہمت دلجولعم�م وہجائے اگ�‪ ،‬ہرگز ںیہن�‪� ،‬اگر مت ی‬

‫َمْلِعِنْيِقَيْلاؕ‪�(۰۰۵‬اتلاکثر�‪۳‬تا�‪)۵‬‬
‫ن‬
‫ق�ی�یوط�ررپاج�نول�۔‬
‫َ َّ‬ ‫َ َ َ َ ف ْٓ‬ ‫ف ْ َ ُ َ َّ‬ ‫َ َّ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ َ نْ ز ُ ُ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َو َق َال ْب نُ َ َّ‬
‫اب ِ ي� الق ْب ِ�‪ .‬ث َّ� ك َس ْوف ت ْع ُلون ِ ي� ال ِخ َر ِة ِإذا َحل‬ ‫ك ِمن العذ ِ‬ ‫اس‪ :‬ك سوف تعلون ما ي ِ�ل ِب‬ ‫ا� عب ٍ‬
‫َ ْ ْ َ‬ ‫ُ ُ ْ َ َ ُ َ ْ َٔ َّ ُ ف ْ َ ْ َ َّ ن ف ْ ٓ‬
‫ا� ِ ي� ال ِخ َر ِة‪ ،‬ف َّالتك َر ُار ِلل َحال َت ْ ي ِن�‬
‫ِبك العذاب‪ .‬فالول ِ ي� الق ب ِ�‪ ،‬والث ِ ي‬
‫ربخد�ا�ر! نعرقیب‬‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬ف مراتےںیہخرب�د�ا�ر�!نعرقیبمتاج�نولگے�‪�،‬ا�سےسرم�ا�د�و�ہذع�ا�بےہوجمتںیہربقمںیدیاجائے �اگ‪،‬پرھ �‬
‫متںیہملعوہجائےاگسےرم�ا�د�ٓاخر�تاکعذ�ا�بےہ�‪،‬پسیلہپٓایتربقکےاب�ر�ےںیمےہا�و�ر�د�وسر�یٓایتٓاخر�تےکقلعتمےہ ��‪،‬ا�و�ر�ایک‬
‫‪2‬‬
‫یجےسالاف�ظاک�د�ورمتہبٓاناد�واحلوت�ں(قرب�ا�و�ر�ٓاخر�ت�)کوبای�نرکنےےکےئلےہ۔‬
‫ا� حبان�‪۳�۳�۵�۵‬‬
‫مسندال�ار ‪ ،۹�۳�۷��۲‬حصیح ب ن‬
‫بز‬ ‫الص َد َقةِ ِ ف ي� ْ َ‬
‫ال َس ِاك ي ِن� ‪ ،۷��۴ ۷��۳‬مسند امحد �‪، ۷�۹�۴�۱‬‬ ‫الزھد� ُب َّ‬
‫َب‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب‬
‫للب� ق��‪۷�۵�۱�۲‬‬ ‫الک�ی ی‬ ‫اال�ان�‪ �۱�۳�۴‬ن ن‬
‫‪،۳‬الس� ب‬ ‫‪،‬شعب ی‬
‫القرط� ‪۱�۷��۲‬؍�‪۲�۰‬‬
‫تفس� ب‬‫‪ 2‬ی‬
 ‫�����‬
‫ُّ َ ُ َ َٔ َ َ َ َٔ َّ َ ْ َ ُ َ َّ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ َ َ ض َّ ُ َ ْ ُ َ َ ُ ُ َّ َ ُ ُّ ف َ َ‬
‫اب الق ْب ِ�‪َ ،‬ح تَّ� نَ زَ�ل ْت َه ِذ ِه السورة‪ ،‬فاشار ِإل ان قول‪ :‬ك سوف‬
‫� الل عنه‪ ،‬قال‪:‬كنا نشك ِ ي� عذ ِ‬ ‫عن ع ِ ّيل ر ِ ي َ‬
‫ٍ‬
‫َ ْ َ ُ َ َ ْ ن ف ْ ُ ُ َ َ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ‬
‫تعلون يع ِ يت� ِ ي� القب ِور‪ .‬و ِقيل‪ :‬ك سوف تعلون‬
‫ض‬
‫سدیناعیلالرم� ٰ ی‪t‬نےیھبا�سٓایتیکیہیریسفتبای�نیکےہف مراتےںیہمہذع�ا�بربقکےقلعتمکشںیمالتبمتےھہکوس�ر�ۃاتلاکثرنا�ز�ل‬ ‫�‬
‫ہوئیوتہام�ر�اکشد�و�رہوگای� �‪ٓ،‬ا�پاکاشا�ر�ہا�سٓایتیکرط�فاھتخرب�د�ا�رنعرقیبمتاج�نولگےینعیربق�و�ںںیمںیہمتاپےناقعئد�و�اعام�لےک‬
‫‪1‬‬
‫�اناج�ماکعملوہاجئےاگ�۔‬
‫ےہ‪�،‬ا�سیکدنسمںیومسٰیبندیبع�ہا�و�رزییدبنابا�نفیعضر�ا�و�یںیہ�۔‬
‫یہفیعضر�و�ایت �‬
‫الق�‪�،‬ابنابیالدنایرحہمالہلےنکتاب القبور �ا�و�رکتاب‬
‫قعدی�ہذع�ا�بربق�ا�سدق�ر�اہمےہہکاما�میقہیبرحہمالہلےن اثبات عذاب ب �‬
‫االھوال �‪�،‬اما�مرقطیبرحہمالہلےن التذکرہ �‪�،‬ابنرجبرحہمالہلےن اھوال القبور�‪،‬حافظابنمیقرحہمالہلےن کتاب الروح ا�و� جرال�ل‬
‫�الدینویسطیرحہمالہلےن ش�ح الصدوریجیسرگ�ا�ںدق�راتکبںییھکلںیہ�‪،‬چاننہچ گولو�ںوکقربکےاحلا�ترپغو�ر�وخو�ضرکنےا�و�رقربمںی‬
‫پشیٓانےو�الےو�اقاع�تیکرکفکرنےیکرغتبدلاتےوہئےہبنتمایکگایکہا�ےاناسنو�ں�!مری�ےاحاک�مےس گر�ور�د�انی�‪�،‬اطاعترسو�ل‬
‫ے�ارتما�سےساب�زنہٓائےا�و�ر�دیون�یاج�ہ جوال�لا�و�رما�ل موان�لیکبلطا�و�ر‬
‫را�ضا�و�رذکر�اٰلیہےستلفغاکجو�ر�اسہتمتےناتخای�رکر�رکاھہ گ‬
‫سےاع �‬
‫حوص�لںیماسیرط�حوغشم�لرہےوتوم�تاک�ذ�ائہقےنھکچےکدعبربقمںیںیہمتاہمت�ر�ےاتعاق�د�ا�تونرظیا�تا�و�ر�اعام�لو�افاع�لےکاتنئجےس‬
‫�ٓاگا�ہایکجائےاگا�و�رںیہمتاچیھرط�حولعم�موہاجئےاگکہمتےنتکطلغاک�ر�‪،‬ناف مرا�نا�و�ر� گر�ور�د�ا�نےھت�‪�،‬ا�و�رتمےندنایکیرح�صوہو�سںیمٓاخر�ت‬
‫کای‪�،‬ابدت�اسےےلرک�اتناہتکاناس�نوکاپنچا�د�و�ا�رےسو�اسہط تڑپاہے�‪�،‬ا�و�رہر�د�و�رکیتیفیک‬
‫�ے گ‪،‬اھٹےا�و�راصقن�ناکوس�د�ا �‬
‫والکریکاسخاس�ر �‬
‫ک ھب‬
‫�د�وسر�ےد�و�رکیتیفیکےسرسکیخمفلتےہ�۔‬
‫دہعایتاھ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫‪ x‬جبر�وحو�ںوک�ٓا�د�م‪u‬کیتشپےساکنلاگای�ا�و�ر�اہنںیلقعا�و�رقو�توگیائیاطعفرماکر�اپینربوبتیاعمہاک ل‬
‫َ ْ َ َ َ َ ُّ َ ْۢ َ ٓ ٰ َ َ ْ ُ ُ ْ ْ ُ ّ َّ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ ٰ ٓ َ ْ ُ ْ َ َ ْ ُ َ ّ ُ ْ َ ُْ‬
‫ن ادم ِم ظهو ِر ِه ذ ِريــتم واشهده ع انف ِس ِهمۚ‪۰‬۝ الست ِب ِبكۭ‪۰‬۝ قالوا‬ ‫واِذ اخذ ربك ِم ب ِ ْ‬
‫‪2‬‬
‫َب ٰل۔۔۔ ۙ ‪۱۷۲‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�را�ےیبن! لوگو�ںوکای�ددلائوو�ہوقتبجہکاہمت�ر�ےر�بےنینبٓا�د�میکوتشپ�ںےسا�نیکلسنوکاکنلااھتا�و�راہنںیوخ�دا�نےکا�وپر‬
‫رو�ر�ٓا�پیہامہ�ر�ےر�بںیہ۔‬
‫گو�ا�ہانبتےوہئےوپچاھاھتایکںیماہمت�ر�ار�بںیہنوہ�ںانوہ�ںےناہکض �‬
‫�ا�سوکعالما�ر�و�ا�حےتہکںیہ�ا�و�ر�اسیےساناسنیزندگیےکرفسکیابدت�اہوئییھت�۔‬
‫وکہرر�حیکالصیحںیتیشخب‬
‫‪� x‬الہلاعتلٰی�اپیندق�ر�تاکمہلےس�رحمام�د�رمںیونما�ہکتمسجیکقیلخترفماتاےہا�و�ر�دنایمںیےنجیھبےسےلہپ�اناس�ن ط‬
‫جاتیںیہ�‪�،‬ا�سوکاعلمنطبےتہکںیہ�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫ُ َّ َ َ ْ َ ّ ُ ْ َ َ َ َ َ ً‬
‫ِي ‪۱۳‬۝ ثم خلقنا النطفة علقة‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ي ‪۱۲‬۝ ث َّم َج َعل ٰن ُه نُ ْط َفة ِ ْ‬
‫ف ق َرا ٍر ّمك ْ ٍ ۠‬ ‫م ُسلٰـلَـ ٍة ِّ ْ‬
‫م ِط ْ ٍ ۚ‬ ‫َو َل َق ْد َخلَ ْق َنا ْالنْ َس َ‬
‫ان ِ ْ‬ ‫ِ‬
‫ٓ‬ ‫ت‬ ‫ن ٔ‬ ‫ٓ‬
‫ال� ا ب ي� حا��‪۳�۴�۵�۹‬؍�‪،۱�۰‬جامع ت�مذی کتاب ی‬
‫تفس�القران ب�ب ومن سورۃ اھلامک‬ ‫العظ� ب‬ ‫القرط� ‪۱�۷��۲‬؍�‪ ،۲�۰‬ي‬
‫تفس� القران ي‬ ‫ب‬ ‫تفس�‬
‫‪ 1‬ی‬
‫التاک��‪۳�۳�۵�۵‬‬
‫ث‬
‫‪ 2‬االعراف‪۱۷۲‬‬
 ‫�����‬
‫َفَـلَ ْق َنا ْال َعلَ َقة ُم ْض َغة فَـل ْق َنا ال ُم ْض َغة ِع ٰظ ًما فك َس ْو َن ال ِع ٰظ َم ْلـ ًـماۤ‪۰‬۝ ث َّم َان َشا ٰن ُه َخل ًقا ٰا َخ َ ۭر‪۰‬۝ ف َت ٰ َ‬
‫ب َك ُ‬
‫هللا‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ ُ ْٰ‬
‫ال ِل ِق ْ َ‬
‫‪1‬‬
‫يۭ ‪۱۴‬۝‬ ‫احسن‬
‫وبندولوتڑھ�ےیک لکش د�ی‬
‫رھا�س ک‬
‫ترجہم�‪:‬ہم ےن اناس�نوکمیٹ ےکتس ےس انبیاپرھ�اسے ایکوفحم�ظہگجیکپٹ وہئی وبندمںی دبتیلایک�‪،‬پ �‬
‫ںی‪،‬پرھہڈیو�ںرپگوشتڑچھایاپرھ�اسےایکد�وسر�ییہولخم�قانبکڑھ�اکایپسڑب�اہیاببرکت‬
‫�‪،‬پرھلوتڑھ�ےوکبوٹیانب�دیا�‪،‬پرھبوٹییکڈہیا�ں ئانب �‬
‫ہےالہلبساک�ریرگ�و�ںےساچاھکا�ریرگ�۔‬
‫�ایکاقم�مرپرفمایا ‪:‬‬
‫ُ‬
‫َ َْ ُ ً‬ ‫َ‬ ‫َََْ ُُُ ٗ ً‬
‫ُ‬
‫‪2‬‬
‫۔۔۔حلته ا ّمه ك ْرها ّو َوضعته ك ْرها۔۔۔ ‪۱۵‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سیکام�ںےنتقشماٹاھکر�اسےٹیپںیمرکاھ�ا�و�رشمتقاٹاھکرہیا�سوکجان�۔‬
‫‪� x‬رحمام�د�رسےابہر�ٓانےےسےلرکمو�تکتےکرعصہوکعالم نداییاعالمایح�تےتہکںیہیہاتماح�ناک�د�و�رہے�‪،‬یہد�و�رخمتوہنےےکدعب�ایک‬
‫�وقترقم�ر�ہرپہر�ذ�یر�و�حوکچاہےو�ہالہلاکغیپربموہ�‪،‬صالحایبدکا�ر�اناس�نوہمو�تاک�ذ�ائہقانھکچہے�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫ك َم ّي ٌ َ َّ ُ َ ُ‬ ‫َّ َ‬
‫‪3‬‬
‫ت ّواِن ْم ّم ِّيت ْو َنۡ ‪۳۰‬۝‬ ‫اِن ِ‬
‫ترجہم�(�ا�ےیبنﷺ!) متںیہیھبرمناہےا�و�ر�ا�ن گولو�ںوکبیھرمناےہ۔‬
‫َ َ ْ ُ ْ ُْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْٰ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ َ ّ ْ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ‪۰‬۝ َ َ ۟ ْ ّ َّ َ‬
‫ت‪۰‬۝ ونبلوك‬ ‫ت ف ُه ُم ال ِلد ْو َن ‪۳۴‬۝ ك نف ٍس ذا ِٕىقة ال َم ْو ِ ۭ‬ ‫ش ِم قب ِلك الل ۭد افا ِٕىن ِم‬ ‫وما جعلنا لِب ٍ‬
‫لش َو ْالَ ْي ِف ْت َن ۭة‪۰‬۝ َواِل ْي َنا ُ ْ ُ‬
‫َ‬ ‫ً‬ ‫ِب َّ ّ‬
‫‪4‬‬
‫ت َجع ْو َن ‪۳۵‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ےہ�ارتمرم�وگےوتکاییہول�گہشیمہےتیجرہںیےگ�؟ہراجند�ا�ر‬ ‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�ا�ےیبن�‪،‬یمہیگشوتہمےنمتےسےلہپیھبیسکاناس�نےکےئلںیہنرکیھ گ‬
‫وو�تاکمز�ہانھکچہے�۔‬ ‫ک م‬
‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫ع َا ْع َقاب ْ‬
‫ك۔۔۔ ‪۱۴۴‬۝‬
‫ات َا ْوقتل ْان َقل ْب ُت ْم َ ٰ‬ ‫َ ۟ َ‬
‫ل‪۰‬۝ افا ِٕى ْن ّم َ ِ‬
‫ُّ‬
‫الر ُس ۭ‬ ‫مق ْب ِل ِه‬ ‫ل‪۰‬۝ ق ْد َخل ْ‬
‫تِ ْ‬ ‫ُ ٌَ‬
‫َو َمام َ ّمداِل َر ُس ْو ۚ‬
‫ِ‬
‫‪5‬‬

‫کای�ار�و�ہرماجئںیایقلترک�دیے‬
‫ترجہم‪ :‬حمدمﷺ�!�ا�سےکوس�اکھچںیہنہکسبایکرسو�لںیہ�‪�،‬ا�نےسےلہپا�و�ر�رسو�لیھبزگ�رچےکںیہپرھ گ‬
‫جائںیوتتمالےٹاپئو�ںرھپجائوگے�؟�۔‬
‫‪ x‬مو�تےکوقتےسےلرک�د�وبا�ر�ہاھٹےنکتےکوطیلرتیند�و�رکواعلمرب�ز�خےتہکںیہ ۔‬
‫ُ َُ‬ ‫َ ٌ ٰ‬ ‫َِ ْ َ ۗ‬
‫‪6‬‬
‫م ّو َرا ِٕى ِه ْم َ ْبزخ اِل َ ْي ِم ي ْبعث ْو َن ‪۱۰۰‬۝‬ ‫۔۔۔و‬
‫ت‬
‫املومنون‪۱۴�۱۲‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 2‬االحقاف�‪۱�۵‬‬
‫‪ 3‬الزمر‪۳۰‬‬
‫‪ 4‬االنبیائ�‪۳�۴�،۳�۵‬‬
‫ٓ‬
‫‪ 5‬ال معران ‪۱۴۴‬‬
‫‪ 6‬املومنون�‪۱�۰�۰‬‬
 ‫�����‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�با�نبس(مرنےو�الو�ں�)کےےھچیپایکرب�ز�خاحئلےہ�د�وسر�یزندگیےکد�نکت�۔‬
‫‪ � x‬ندای�و�یمسجوجا�ںےکاستھربق�و�ںےساٹاھئےاجنےا�و� مراحسہباعام�لےکدعبقحیقیایق�ماگ�ہ�‪،‬جتنایہجمنںیمد�ائیمزندگیوکعالمٓاخر�ت‬
‫کاہجاتاہے�۔‬
‫ربق‪،‬حای�تدعب�الوم�تا�و�رجز�ا�وسز�اےکرکنمہںیو�ہےتھجمسںیہہکوجشصخٓا�گںیملجرک�ر�اکھوہگای�ا�و�ر�ا�سےکذ�ر�ا�توہ�امںی‬
‫جولو�گذع�ا�ب �‬
‫نمرشتہوگےیاجوشصخاپنیںیمڈ�و�برم�ا�ا�و�ر�ا�ساکجمساپنییکولخم�قےناھکرکرب�ابررکدیاوتا�سوکجبربقبیصنیہںیہنوہئیوتذع�ا�ب‬
‫ہے‪�،‬ا�سیک ضواحتےک‬
‫قربیکےسوہگا�؟عیینو�ہالہلاعت کلٰیو�ا�سرپقا�د�رہنںیےتھجمسہکو�ہاناس�نےکذ�ر�ا�توکاٹکاھرککےدع�التںیمڑھک�اکرکسات �‬
‫لےئرسو�لالہلﷺےنےلہپزمانےےکایکایےسصخشاک�ذکرف مرایاجےسالہلاعتلٰینےو�اف مرا�لا�و�را�ولا�داطعرفمارکیھیھت�‪،‬‬
‫َ ًَ‬ ‫َ‬ ‫امل ْو ُت‪َ ،‬ف َ َّلا َي ِئ َس ِم َن َ‬
‫احل َي ِاة َٔا ْو َص َٔا ْه َ ُل‪ :‬إ َذا َٔا نَ� ُم ُّت ف جْ َ‬ ‫ول‪ :‬إ َّن َر ُج ًل َح�ضَ َ ُه َ‬‫َ َ ُ َ َْ ُ َ َ ْ ُ ُ َُ ُ‬
‫ا� ُعوا ِ يل حطبا‬ ‫ِ‬ ‫قال حذيفة و ِسعته يق ِ‬
‫نَ ً َ تَّ َ َٔ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َ ْ فَ خُ ُ َ َ ْ َ ُ َ ُ ْ ُ‬ ‫َ ً َ َٔ ْ ُ‬
‫وها‪ ،‬ث َّ� انظ ُروا‬ ‫م فامت ِحشت‪� ،‬ذوها فاطحن‬ ‫م وخلصت ِإل عظ ِ ي‬ ‫ك ِث ي�ا‪ ،‬واو ِقدوا ِف ِيه �را‪ ،‬ح� ِإذا ا كت ل ِ ي‬
‫َ ْ ً َ ً َ ْ ُ ُ ف َ ّ َ َ َ ُ فَ َ َ َ ُ َّ ُ َ َ َ َ ُ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َ‬
‫الل ُل‬ ‫ال� ‪،‬ففعلوا ج�معه الل فقال ل‪ِ :‬ل فعلت ذ ِلك؟ قال‪ِ :‬من خشي ِتك‪ ،‬فغفر‬ ‫يوما راحا فاذروه ِ ي� ي ِ‬
‫حذیہف‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاجبایکصخشیکوم�تاک�وقتٓاگای�ا�و�ر�و�ہاپینزندگیےسابللکامیو�سوہگایتو�ا�س‬
‫نےاپےنرھگ�و�الو�ںوک�وصتییکہکبجںیمرمجائو�ںوتمری�ےےئلتہباس�ر�یڑکلیا�ںعمجرکنا�ا�و�ر�ا�نںیمٓا�گاگل�دیان�‪،‬جبٓا�گریم�ے‬
‫گوشتوکجالچےک ا�و�ر�ٓاخر�ی ڈہ�یوکبیھ الج�د�ےوت�ا�نیلج وہئی ڈہیو�ںوکپسی ڈ�الان�ا�و�رکیسدنت�وتزیہو�ا�و�الے د�ناک اتناظ�ررکنا ا�و�ر (�ایےسیسک‬
‫�د�ن) مری�یر�اکھوکہو�امںیا�ڑ�ا�دیان �ا�سےکرھگ�و�الو�ںےنوصتیےکاطمبقاک�مایکیلنکالہلاعتلٰینےا�سیکر�اکھوکجعمایک�ا�و�ر�ا�سےسوپچاھ‬
‫توتما کیاسوی�ںرک�و�ایاتاھ ��؟ا�سےنرع�ضایک�ا�ےریم�ےر�ب�!مںیےنریت�ےوخ�فا�و�ر�ڈ�رسےہیاک�مایکتاھ�‪�،‬ر�بالاعملنیےناسیوجہےسا�س‬
‫‪1‬‬
‫کیرفغم�ترفما� �دی�۔‬
‫وکفروت�ں‬
‫زعائلی‪�u‬اناس�نیکاج�نضبقرکنےےکےئلٓاتےںیہ�ا�و�ر�ا�سوقترمنےو�الے ش‬
‫‪ x‬مو�تاکعلما�سوقترش�و�ع توہاہےبج �‬
‫کےربتائوسےخو�باحاس�سوہاجتاےہہکا�سےکاستھاعلمرب�ز�خںیمایکسول�کایکجانےو�الاہے�‪،‬چاننہچالہلاعتلٰینےرفمایابجافک�ر�ومرشکنی‬
‫کیر�وحںیضبقرکنےےکےئلالمئہکٓاتےںیہوتخسیتےسر�و�حضبقرکتےںیہ ۔‬
‫ۢ‬ ‫م ُس ْ ۗو ۭء‪۰‬۝ َب ٰ ٓل ا َِّن َ‬ ‫ُ‬ ‫م‪۰‬۝ َف َا ْل َق ُوا َّ َ َ ّ َ ْ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ ٰ ّ ُ ْ ٰ َ ُ َ‬
‫هللا َع ِل ْي ٌم ِبَا‬ ‫السل َم ما كنا نع َمل ِ ْ ٍ‬ ‫ىه ُم ال َمل ۗ ِٕىكة ظا ِل ِم ْٓي انف ِس ِه ْ ۠‬ ‫ال ِذي تتوف‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ي ِف ْيَاۭ‪۰‬۝ فلبئ َس َمث َوى ال ُم َتك ّب ْ َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫اب َج َه ّن َم خ ِلد ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬
‫اد ُخل ْوا ا ْ َب َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۲۹‬۝‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ك ْن ُت ْم ت ْع َمل ْو َن ‪۲۸‬۝ ف‬
‫ترجہم�‪:‬ہا�ں�انیہاکف �رو�ںےکےئلوج�اپےنسفنرپظملرکتےوہئےبجالمئہکےکاہتوھ�ںرگفات�رہوتےںیہوت�(سرکیشوھچ�ڑکر�)فو� �رًا�ڈگںیڈ�ا�ل‬

‫نا� ب�ب َٔا ْر َو ُاح ْ ُ‬

‫ال ْٔو ِم ِن ي نَ� ‪،۲�۰�۸��۲‬‬ ‫ال ئ ز‬ ‫سا ِئ َيل �‪ �۴�۵�۲‬ن ن‬
‫‪،۳‬س� ئ‬
‫نسا� کتاب ج‬ ‫‪ 1‬حصیح بخ�اری کتاب االنبیاء َ ب� ُب َما ُذ ِك َر َع ْن َب ِ ن� ِإ ْ َ‬
‫ي‬
‫ش‬
‫الک�ی للنسا� �‪�،۱�۱�۸��۲ ۵‬ح السنۃ‬‫ئ‬ ‫ن‬
‫اال�ان �‪،۶�۷�۶�۰‬الس� ب‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫للط�ا� �‪،۶�۴�۲‬شعب ی‬ ‫الکب� ب‬ ‫مسندال�ار�‪،۲�۸��۲ ۲‬املعجم ی‬ ‫بز‬ ‫مسند امحد �‪،۲�۳�۳�۵�۳‬‬
‫کث��‪۵�۹�۵‬؍�‪۶‬‬ ‫للبغوی ‪،۴�۱�۸��۳‬روح البیان �‪۲�۶�۷‬؍�‪ ،۱�۰‬ی‬
‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬
‫‪2‬النحل �‪۲�۸�،۲�۹‬‬
 ‫�����‬
‫�دیےتںیہا�و�رہکےتںیہمہ کوتوئیوصق�رہنںیرکرہےےھت�‪،‬مالئہکوج�ا�بدیےتںیہرکیکےسںیہنرہےےھت! �الہلاہمت�ر�ےرکتوتو�ںےسوخ�ب‬
‫ہے‪،‬پستقیقحہیےہہکڑب�اہیڑب�اھٹاکنہےہربکتم�و�ںےکےئل۔‬
‫ےہ‪�،‬ا�باجئوہجمنےکد�ر�و�ا�ز�و�ںںیمسھگاجئو�وہںیمتوکمہہشیرہان �‬
‫�و�اقف �‬
‫وخوص�ر�تا�و�ر�ر�وشنرہچ�و�ںو�الےالمئہکوکتنجےسوخشوب�د�ا�ر�ا�و�رفسدی�ر�وما�لد�ے‬
‫�ا�سےکربعسکویقتم�ںیکر�و�حضبقرکنےےکےئل ب‬
‫کرھباجیجاتاہے�۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ادخلوا الَ ّنة ِبَا ك ْن ُت ْم ت ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫َ ّ ْ َ ‪۰‬۝ َ ْ ْ َ َ ٰ ٌ َ ْ ُ ‪۰‬۝ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ ٰ ّ ُ ُ َ ٰ‬
‫ْ‬
‫‪1‬‬
‫‪۳۲‬۝‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ل‬‫م‬ ‫ع‬ ‫ۙ‬
‫ك‬ ‫ي‬ ‫ل‬‫ع‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ق‬ ‫ي‬ ‫ۙ‬
‫ي‬ ‫ب‬
‫ِِ‬‫ي‬‫ط‬ ‫ة‬ ‫ك‬ ‫ى‬
‫ال ِذي تتوفىهم المل ِٕ‬
‫ۗ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�نویقتم�ںوکجنیکر�وحںیاپکزیگییکاحلتںیمبجالمئہکضبقرکتےںیہتوہکےتںیہمترپالس�موہاپےناعام�لےکدبلےجتنںیم‬
‫جائو�۔‬
‫َ ْ َٔ ْ َ َ ْ تَ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َّ ُ ْ َ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫� الهل َع ُنه قال خ َر ْج َنا ِ ي� ِج َناز ِة َر ُج ٍل ِمن النص ِار‪ ،‬فان�ينا ِإل الق ب ِ� ولا يلحد قال‪:‬‬ ‫َ ض‬ ‫ََ َ ن َ‬
‫وعن ال ب�اء ب� ع ِازب ر ِ ي‬
‫َ َ ْٔ‬ ‫ُ‬ ‫ف‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َ َ َ َٔ َّ َ‬ ‫فَ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫وس َنا الط ْي َ�‪َ ،‬و ِ ي� َي ِد ِه ُع ٌود َي ْنك ُت ِب ِه ِ ‪ ،‬ف َرف َع َرا َس ُه‪،‬‬
‫الل َعل ْي ِه َو َسل َو َجل ْسنا َح ْو ُل كن َعل ُر ُء ِ‬ ‫الل صل‬ ‫ج�لس رسول ِ‬
‫َ ْ ٓ َ نَ زَ َ‬ ‫َ ُّ ْ َ َ َْ‬ ‫ْ َ ْ َ َّ َّ ُ َ ْ ُ ْٔ َ َ َ َ ف ْ َ‬ ‫َّ ْ َ َ‬ ‫ََ َ ْ ُ‬
‫اب الق ب ِ�ف ِإن الرجل الو ِمن ِإذا كن ِ ي� ان ِقط ٍاع ِمن الدنيا و ِإقب ٍال ِمن ال ِخر ِة �ل‬ ‫لل ِمن عذ ِ‬ ‫‪:‬اس َت ِعيذوا ِب� ِ‬ ‫وقال‬
‫ْ َ َّ َ َ َ ٌ ْ َ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫إ َل ْي ِه ِم َن َّ‬
‫الن ِة‪ ،‬وكفن ِمن كف ِن‬ ‫وط ج‬ ‫وج ِوه كن َعل ُو ُج ِوه ِه ُم الش ْم َس‪َ ،‬م َ ُع ْم َح ُنوط ِم ْن َح ُن ِ‬ ‫يض ال ُ‬ ‫الس َم ِاء َمل ِئكة ب ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ت‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫جَ َ ت‬‫َّ‬ ‫ْ‬
‫� ِإل َمغ ِف َر ٍة ِمن ِ‬
‫الل َو ِرض َو ٍان‬ ‫ُ ُ َ‬ ‫َ‬
‫الن ِة‪ ،‬ح� ي ج� ِلس ِعند را ِس ِه فيقول‪ :‬اي َ�ا النفس الطم ِئنة اخ ُر ِج ي‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫بر�ا�ءبناع�ز�ب‪ t‬سےرم�و�یےہہمایکاناص�ر�یےکانج�ز�ےےکےئلرسو�لالہلﷺےکرمہ�ا�ہربقسات�نیکرط�فےئگ�‪،‬جبربقپرہپےچن‬
‫توقرب�ابیھایت�رہنںیوہئییھت ��‪ٓ،‬ا�پﷺوہا�ںرشتیفرفماہوئےا�و�رمہیھبٓا�پﷺےکا� گر�در�د�اتناہئیاخموشیےسھٹیبےئگےسیجرس�و�ں‬
‫پرپ نرد�ےےھٹیبوہ�ں� �‪ٓ،‬ا�پﷺےکاہتھںیمایکڑھچ�ییھتسجےسٓا�پﷺزمنیوککرید�رہےےھت� �‪ٓ،‬ا�پﷺےناپانسرماب�ر�ک‬
‫�ا�وپر�اٹاھکر�د�ویاتنیرمتہبرفمایا�‪،‬عذ�ا�بربقےسالہلیکانپ�ہامنوگ پرھ�ٓا�پےنرفمایابےکشوممنبجدنایسےرختصوہکر�ٓاخر�تیکرط�ف‬
‫ںیہ‪�،‬ا�نےکرہچ�ےوس�ر�جیکرط�حکمچرہےوہتےںیہ�‪�،‬ا�ن‬
‫�ر�و�انہوہنےاتگلہےوت�ا�سےکاپ�سٓاسام�نےسدیفسچرہ�و�ںو�الےرفشےتٓاتے �‬
‫دحاگ�ہےکافصےلرپیبھٹاجتےںیہرھپمکلالوم�تٓاتاہےا�و�ر�ا�سےکرسہانے‬
‫کےاپ�ستنجاکلاب�سا�و�رتنجیکوخشوبہوتیےہ�‪�،‬و�ہوممنےس ن‬
‫رکاتہےا�ےاپ�کر�و�ح�!تو�الہلاعتلٰیکیرفغم�تا�و�ر�رضاکیاجنبلکنٓا‬ ‫یبھٹ ہک‬
‫َ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ْ ُ ُ َ ْ ُ ُ َ َ ُ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ ف ّ ّ َ َ َٔ َ َ َ َ َٔ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ف‬
‫وها ِ ي� َي ِد ِه ط ْرفة َع ْ ي ٍن� َح تَّ�‬ ‫السق ِاء‪ ،‬فاخذها ف ِإذا اخذها ل يدع‬ ‫فتخرج نفسه فت ِسيل كا ت ِسيل القطرة ِمن ِ ِي� ِ‬
‫َ ْٔ ُ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ ف َ َ ْ َ َ َ ف َ َ ْ َ ُ ثُ َّ َ خْ ُ ُ نْ َ َ َٔ ْ َ َ ْ َ ي ْ ُ َ ْ َ َ ظ َْ‬
‫وط � ي�رج ِم�ا كطي ِب نفح ِة ِر ِ� ِمس ٍك و ِجدت عل � ِر‬ ‫ي�خذوها فيجعلوها ِ ي� ذ ِلك الكف ِن و ِ ي� ذ ِلك الن ِ‬
‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ّ ي ُ َّ ُ َ ُ ُ َ ُ َ ُ ُ َ َٔ‬ ‫َ َ َ ُ َ َ َ ٔ َ ْ َ َ َ َّ َ ُ َ َ‬ ‫ْ َٔ ْ‬
‫� الط ِّي َبة؟ ف َيقولون‪ :‬فلن ْب نُ� فل ٍن ِب� ْح َس ِن ا ْ َسا ِئ ِه ال ِ ت ي�‬ ‫الر ِض‪ ،‬فل ي� ُّرون ِب� ٍل ِمن الل ِئك ِة ِإل قالوا‪ :‬ما ه ِذ ِه ِ‬
‫الر‬
‫َّ‬
‫الس َم ِاء ال ِ ت ي�‬ ‫وها إ َل َّ‬ ‫ُّ ْ َ َ ُ ْ َ ُ َ ُ َ ُ َ ّ ُ ُ ْ ُ ّ َ َ ُ َ ُ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ف ُّ ْ َ َ َّ ُ ْ تَ َ‬ ‫َ َ َُ‬
‫كن يس َّم ِب َ�ا ِ ي� الدنيا ح ت� ين� ِب ِه ِإل الس َم ِاء الدنيا فيفتح ل فيش ِيعه ِمن ِك س ٍاء مق َّر ب ِ‬
‫الس ِاب َع ِة‬
‫الس َم ِاء َّ‬ ‫َت ِل ي َ�ا َح تَّ� ُي ْن تَ َ� ب َ�ا إ َل َّ‬
‫ِ ِ‬
‫�ٓا�پﷺنےرفمایا�ر�و�حا�سدق�ر�ٓا�ر�ا�ما�و�ر�ٓاسانیےکاستھلکنٓاتیےہےسیجزیکشم�ےےساپنیاکقرط�ہہہباتلکنےہ�‪،‬چاننہچکلمالوم�ت‬

‫‪ 1‬النحل ‪۳۲‬‬
 ‫�����‬
‫ہے‪�،‬و�ہر�و�حوم�تےکرفشےتےکاہتھںیمہحملرھبہیرہیتےہہکد�وسر�ےرفشےتا�سر�و�حوکمکلالوم�تےکاہتھںیم‬
‫�ا�سر�و�حوکپڑکیلات �‬
‫�ٓانھکےنکپھجےکرب�ابر�(عرصےکت�)بیھںیہنرہےندیےتہکا�سےسےلےتیلںیہ�‪،‬پرھ�اسےےلرکنجیتابل�سا�و�رنجیتوخشوبمںیٹیپلےتیل‬
‫ہںی�‪�،‬ا�سر�و�حےسزمنیںیماپئیاجنےو�الیوتسک�ر�یےسیھباہنیتدمع�ہکہمیکرط�حوخشوبھپلیرہیوہتیےہ�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےنرفمایاپرھ‬
‫فرشےتا�سر�و�حوکلےرک�ٓاسام�نیکرط�فڑچھےتںیہ�‪�،‬و�ہرفشوت�ںیکسجامجعتےکاپ�سےسیھبزگ�رتےںیہوت�و�ہ( شفروت�ںیکامجعت)‬
‫پوھچےتںیہہکہیاپکزی�ہر�و�حسکٓا�دمییکےہ�؟فرشےتوج�ا�بںیما�سٓا�دمیاکنا�ماتبتےںیہہکہیالف�ںاکاٹیبفال�ںےہ�‪�،‬ا�ساک�و�ہاہنیتدمع�ہان�م‬
‫تبالتےںیہسجےسو�ہدنایمںیاکپ�ر�اجاتاتاھ�‪،‬یاہ�ںکتہکرفشےتا�سر�و�حوکلےرک�ٓاسام�ندنایتکچنہپاجتےںیہا�و�را�سےکےئلٓاسام�ناک�د�ر�و�ا�ز�ہ‬
‫ہے‪،‬پسا�سٓاسام�نےکرفشےتاگےلٓاسام�نکتا�سر�و�حوک‬
‫کوھلےنیکد�رخو�استرکتےںیہوت�ا�سےکےئلٓاسام�ناکد�ر�و�ا�ز�ہوھک�لدیاجاتا �‬
‫�الو�د�ا�عےنہکےکےئلاستھاجتےںیہاہی�ںکتہکا�سر�و�حوکساتویںٓاسام�نکتاچنہپدیااجتاہے�‪،‬‬
‫َ َْ‬ ‫َ ّ‬ ‫َ ْ َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫اب َع ْب ِدي ِ ف� ِع ِّل ّي ي نَ� ِ ف� َّ‬
‫الل َع َّز َو َج َّل‪ْ :‬اك ُت ُبوا ِك َت َ‬ ‫ول َّ ُ‬ ‫ََ ُ ُ‬
‫الس ِاب َع ِة َوا ِع ُيد ُوه ِإل ال ْر ِض‪ ،‬ف ِإ ِ ن ي� ِم نْ َ�ا خلق تُ ُ� ْم‬
‫الس َم ِاء َّ‬
‫ي ِ ي‬ ‫فيق‬
‫ُٔ‬
‫ً ْ‬ ‫ُٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُٔ‬
‫َو ِف ي َ�ا ا ِع ُيد ْه َو ِم نْ َ�ا ا ْخر ُج ُ‬
‫� ْم َت� َرة اخ َرى‬ ‫ِ‬
‫ّ‬
‫�ا�بالہلزع�وجلیکرط�فےسمکحدیاجاتاہےہکریم�ےا�سدنب�ےاکنا�م ِع ِل ِّي ي نَ� مںیھکلد� �وا�و�ر�اسےد�وبا�ر�ہزمنیںیمےلاجئوکوینہکںیمےن‬
‫‪1‬‬
‫�اہنںییٹمےسدیپ�اکایہے�‪�،‬اسیںیماہنںید�وبا�ر�ہےلاجئو�ںاگا�و�راسیےسایقمتوک�اٹاھئو�ںاگ�۔‬
‫‪ x‬جبکیناو�ربر�یر�و�حاکانج�ز�ہےلاجیااج�رہا توہاہےوت�ا�سوقتتیمہہکرہیوہتیےہ�۔‬
‫َ َُ َ ْ َ‬ ‫َّ ُ ُ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫الل َع ْن ُه‪َ ،‬ق َال‪َ :‬ك َن َّ‬
‫� َّ ُ‬ ‫ال ْد ِر َّي َر ِ ض ي َ‬ ‫َٔا َ ب� َسعيد خُ‬
‫اح َت َمل َها‬ ‫النازة‪ ،‬ف‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َيقول‪ِ :‬إذا ُو ِض َع ِت ِج‬ ‫الن ِب يُّ� َصل‬ ‫ِ ٍ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫و� َ‪،‬وإ ْن َك َن ْت غ ْي َ� َص ِ َ‬ ‫ْ ّ ُ ن‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ْ ََ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫ّ َ ُ ََ َْ ق‬
‫ال ٍة قال ْت ِل ْه ِل َها‪ َ :‬ي� َو ْيل َها ا ْي نَ� َيذ َه ُبون‬ ‫ا� ْم‪ ،‬ف ِإن كنت ص ِالة قالت‪ :‬ق ِدم ِ ي ِ‬ ‫الرجال عل اعن ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫�ء إ َّل ال ْن َس ُان‪َ ،‬وَل ْو َس َع ال ْن َس ُان َل َصعقَ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َ ْ تَ َ ُ ُّ ش َْ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِإ‬ ‫ِب�ا يسمع صو�ا ك ي ٍ ِ ِإ‬
‫�ابوعسدیدخ�ر�ی‪ t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایاجبتیماچ�رپائیرپ�رکیھاجتیےہا�و�رلو�گاسےدنکھو�ںرپ�اٹاھیلےتںیہ�ا�س‬
‫یلنکار�و�ہکینںیہنوہتا ہکوتاتہےاہئےرببا�د�ی! جمےھاہک�ںےلاج�رہے‬
‫قتار�و�ہرمنےو�الاکین توہاہے ہکوتاتہےےھجمدلج�یےلولچ گ‬
‫�و گ‬
‫‪2‬‬
‫ہو�؟متییکہیٓا�و�ا�ز�اناسنو�ںےکالع�و�ہاس�ر�یولخم�قیتنسےہ�‪،‬ہکںیاگراناس�نرم�د�ےیکا�سٓا�و�ا�زوکسنںیلوتبےوہ�شوہجائںی�۔‬
‫جان�ز�ہاٹاھئےوقتالہلاعت بلٰی �رزخیزبا�نتیموکعاطکر�دیاتہےجسںیمو�ہاگرنجیتےہوتجتنےکوش�قںیماتہکہےہکھجموکجدل�یدلج�یےل‬
‫وہ؟�ا�سوقتالہلاعت �لٰیا�ن‬
‫واصلرک�و�ںا�و� گر�ار�و�ہد� �وزخیےہوت�و�ہربھگ�اھگرب�اکرہکاتہےہکاہئےےھجماہک�ںےئلاج�رہے �‬
‫چولتاکہدلج�اپینرم�ا ک�د ح‬
‫کو�ا�سوط�رپرخمیفرطیہقےسوبلےنیکاطقتدیاتہےا�و�ر�ا�سٓا�و�ا ک�زو�اناس�نا�و� جرون�ںےکالع�و�ہامت�مولخم�قیتنسےہ�‪�،‬ا�سدحیثےسامس�عومتی‬
‫للب� ق��‪۴�۴‬‬ ‫‪،۱‬ا� با� شیبہ�‪ ، ۱�۲�۰�۵�۹‬اثبات عذاب ب‬
‫الق� ی‬ ‫وال�ہیب لملنذری�‪ ،۵�۳�۹�۶‬مسندامحد�‪ �۸�۵�۳�۴‬ب ن‬ ‫‪ 1‬تال�غیب ت‬
‫ََ َ‬
‫ال َنازة ُدون‬
‫الر َج ِال ِج‬ ‫و� �‪ َ �۳�۱�۶‬ب ُ َ ْ‬ ‫امل ّي ِت َو ُه َو َع َل ج َ َ َ ّ ُ ن‬‫ال ئ ز َ ُ َ ْ َ‬ ‫‪ 2‬حصیح بخ�اری کتاب ج‬
‫‪،۱‬و�ب ح ِل ّ ِ‬ ‫الناز ِة‪ :‬ق ِدم ِ ي‬
‫ِ‬ ‫نا� ب�ب قو ِل ِ‬
‫ُّ ْ ُ ْ َ‬ ‫امل ّي ِت َع َل ج َ‬
‫ال َن َاز ِة�‪ �۳�۸�۰‬ن ن‬ ‫ّ‬
‫الن َس ِاء�‪ َ �۳�۱�۴‬ب ُ َ َ َ‬
‫الس َعة ِب� ج َل َناز ِة�‪، ۱�۹�۱�۱‬مسندامحد ‪،۱�۱�۳�۷��۲‬اثبات عذاب‬ ‫ال ئ ز‬
‫نا� ب�ب‬ ‫نسا� کتاب ج‬ ‫‪،۱‬س� ئ‬
‫‪،۱‬و�ب ك ِم ِ‬ ‫ِ‬
‫ا� حبان �‪ �۰�۳�۸‬ن ن‬
‫‪،۳‬الس�‬ ‫للب� ق� �‪،۴�۲‬کتاب الروح �‪۶�۵‬؍� ش‪�،۱‬ح الصدور�‪ ،۱�۵‬اھوال القبورواحوال اھلھاایل النشور�‪۹�۵‬؍�‪،۱‬حصیح ب ن‬ ‫الق� ی‬ ‫ن‬
‫‪،۶‬مسندا� یعیل �‪ �۲�۶�۵‬ش‪�،۱‬ح السنۃ للبغوی ‪۱�۴�۸��۲‬‬ ‫ب‬ ‫للب� ق� �‪�۸��۴ ۶‬‬
‫الک�ی ی‬ ‫‪،۲‬الس� ب‬ ‫ئ‬
‫للنسا� �‪ �۰�۴�۷‬ن ن‬ ‫الک�ی‬‫ب‬
 ‫�����‬
‫پربضع گولو�ںےندللیڑکپ�یےہوجباللکطلغےہ�‪،‬قر�ٓا�ندیجممںیاص�فامس�عومتییکیفنومجو�دہے �۔‬
‫َّ َ َ ُ ُ ْ ٰ‬
‫‪1‬‬
‫اِنك ل ت ْس ِمع ال َم ْوت۔۔۔ ‪۸۰‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬تمرُم�د�و�ںوکںیہنانسےتکس�۔‬
‫�اگرمرنےو�الےامہ�ر�یٓا�و�ا�زیںنساپتےوت�ا�نوکمتییہہناہکجاتا�ا�سےئلہلمجائہمدہ�ٰینےامس�عومتیاک�اناک�رکایہے�‪،‬جولو�گامس�عومتیےک‬
‫قائلںیہا�نےکدلائلابللکےب �وز�نںیہ۔‬
‫قربمتیوک�دباتیےہ‪:‬‬
‫َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َّ تَ َ َ َ ُ ْ َ ُ َ ُ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ ُ َّ َ َ شَ‬ ‫َع ْن ْ ن ُ َ ْ ُ‬
‫� َد ُه‬
‫الل صل الهل علي ِه وس َل قال‪:‬هذا ال ِذي � َّرك ل الع ْرش‪،‬وف ِتحت ل ابواب السم ِاءو ِ‬ ‫ول ِ‬‫ا� َع َر‪ ،‬عن َرس ِ‬ ‫بِ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الل ِئك ِة‪ ،‬لق ْد ض َّ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫� �ض َّ ة‪ ،‬ث َّ� ف ّ ِر َج َع ْن ُه‬ ‫َس ْب ُعون الفا ِم َن َ‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬سےوقنم�لےہرسو�لالہلﷺےنرفمایاسدعبناعم�ذ�و�ہصخشےہسج�(کیوفا�ترپ�الہلاعتلٰیکا�)عر�ش�(�ا�نےکاتسابق�ل‬
‫کیوخشیںیم) جوھ�مایگجسےکےئلٓاسامنو�ںےک�(سا�ر�ے�)�د�ر�و�ا�ز�ےوھک�لدیےئےئگ�‪،‬جس(کےانج�ز�ہ�)مںیرتسہز�ا�رفرشےترشیک‬
‫ہوئے�‪�،‬اسےیھبربقنےایکرمتہبدبایاپرھف �را�غوہگیئ�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ ْ ن ُ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ ُ َ َ َ َ َ ضُ َّ َ ْ ٌ ف ْ َ ْ �ضَ َّ ً َ َ َ ْ ُ َّ َ َٔ ْ ْ َ‬
‫الل ان َيك ِشف َع ْن ُه‬ ‫� الل ع�ما قال‪:‬قال‪ �:‬سعد ِ ي� الق ب ِ� ة فدعوت‬ ‫ا� عر ر ِ ي‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫عدب�الہل نب رمعسے رم�و�ی ےہ رسو�ل الہلﷺ ےن رفمایاسدعقربمںی دبائے ےئگ�‪،‬مںی ےن الہلاعتلٰی سے دعاکیہک ا�س ےس ہیفیلکت‬
‫‪3‬‬
‫�د�و�رف مرا�د�ے�(�ا�و�ر�الہلےند�و�رف مرا� �دی�)�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ض َ ُ َ نْ ُ َ َ ف َ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َعل ق ْب ِ� ِه َو ُه َو ُي ْدف ُن‪ ،‬ف َب ْي نَ� َما‬ ‫�ل َس َر ُسول الهلِ صل‬ ‫� الهل ع�ما‪ ،‬قال‪ :‬ج‬ ‫َع ْن َج ب ْ ن َ ْ‬
‫ا� ب ِ� عب ِد الهلِ ر ِ ي‬
‫ِِ‬
‫ُ َٔ ْ َ ُ ُ َٔ ْ َ ُ َ َ َّ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َّ َ ْ ن َ َ َّ َ ْ َ ْ ُ ثُ َّ َ َ‬ ‫َُ َ ٌ ْ َ َ ُ ْ َ َ‬
‫هو جا ِلس ِإذ قال‪ :‬سبحان الهلِ مرت ي ِ�‪ ،‬فسبح القوم‪ � ،‬قال‪ :‬الهل ا ك ب�‪ ،‬الهل ا ك ب� فك ب� القوم‪ ،‬فقال رسول الهلِ‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َّ ِ ُ َ َّ َ ُ َ ف َ‬
‫الهل َعل ْي ِه ِ ي� ق ْب ِ� ِه َح تَّ� كن َهذا ِح ي نَ� ف ّ ِر َج َع ْن ُه‬ ‫صل الل علي ِه وسل‪ :‬لذا العبد الصال شدد‬
‫جابربن دبع�الہل ‪ t‬سےرم�و�ی ےہجب دعس ‪� t‬دفن ےیک ےئگ ا�و�رہمربقکے اپ�س رسو�ل الہلﷺ ےک اپ�س ےھٹیب وہئے ےھتہک‬
‫رب‪�،‬الہلاکرب‬
‫لہل ا �‬
‫�وفۃع رسو�ل الہلﷺ ےناحبس�ن الہل کاہ�ا�و�رباقی رضح�ا�ت ےنیھبٓا�پ ےکاستھاحبس�ن الہل کاہ�‪،‬پرھ�ٓا�پﷺ ےن ا ک‬
‫رب‪�،‬الہلاکرب ف مرایاتاھ� �‪ٓ،‬ا�پےن‬
‫رب‪�،‬الہلاکرب کاہ‪،‬صاحبہےند�ریافتایککہٓا�پےنسکاب�ترپاحبس�نالہلا�و�ر�ا کلہلا �‬
‫کاہتوحاضرینےنیھبا کلہلا �‬
‫‪4‬‬
‫ف مرایا�ا�سکیندنب�ےیکربقتگنوہگیئیھترگم�الہلاعتلٰینےا�سںیموستعدیپ�اف مرا� �دی�۔‬
‫نَ‬ ‫ْ َ ً َ َ َ َٔ‬ ‫َّ َ َ َّ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال ِ‪:‬إن ِللق ْب ِ� َضغطة‪َ ،‬ول ْو كن ا َح ٌد نَ� ِج ًيا ِم نْ َ�ا ج َ�ا ِم نْ َ�ا َس ْع ُد ْب نُ� ُم َع ٍاذ‬ ‫عن عا ِئشة‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬

‫‪ 1‬النمل�‪۸�۰‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫نا� ب�ب �ض َّ ة الق ْب ِ� َو َضغط ُت ُه�‪۲�۰�۵�۷‬‬
‫ال ئ ز‬
‫نسا� کتاب ج‬ ‫س� ئ‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫ا� حبان�‪۷�۰�۳�۴‬‬ ‫‪3‬مستدرک حامک �‪،�۴�۹�۲�۴‬حصیح ب ن‬
‫ٓ‬
‫‪ 4‬ش�ح مشلک اال ث�ر ‪ ، ۴�۱�۷��۳‬مسندامحد�‪۱�۴�۵�۰�۵‬‬
 ‫�����‬

‫گروئیا�سےساجن�ت‬
‫رو�ر�دباتیےہا ک‬
‫�ا�و�را�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬سےرم�و�یےہیبنرکیمﷺےنا�رشا� فد مرایا�ایکدفہعربقمتیوکض �‬
‫‪1‬‬
‫پاکساتتوسدعبناعم�ذ‪� t‬ا�سےسرض�و�رناج�تاپتے�۔‬
‫‪ x‬جبتیموک�دفنرک�دیاجاتاہےوتمر�د�ہوک�وقیترپزعیز�و�ااق�ر�ب�‪�،‬د�وستو�احاب�با�و�رو�اقفاک�ر�و�ںےکولٹےتاپئو�ںیکٓاہٹانسئیاجتیےہ‬
‫�ب‪�،‬ا�و�ر�ریفوق�ںےکےئلاجئز�وناجائزکا�م‬
‫ےہ‪�،‬ا�و�رجناہل عوای�ل�‪،‬عزیز�و�اقا�ر �‬
‫تاکہاسےنیقیاکملوہاجئےہکا�ساک�دنایسےر�ابہطعطقنموہچاک �‬
‫رکا�رہاہے�و�ہاسےربقمںیےبای�ر�ومد�دگا�روھچ�ڑرکو�اپساج�رہےںیہ�۔‬‫کرتا�رہاہو�ں�‪�،‬الہلیکانف مرانای�ں ت‬
‫َ ْ َٔ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ ْ َ ْ َ َ ُ َ ف َ ْ َ َ َ َّ َ ْ ُ َٔ ْ َ ُ ُ َُّ‬
‫� الل عنه‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل قال ِ‪:‬إن العبد‪ِ ،‬إذا و ِضع ِ ي� ق ب ِ� ِه‪ ،‬وتول عنه اصابه‪ِ ،‬إنه‬ ‫عن ان ٍس ر ِ ي‬
‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ل َي ْس َم ُع ق ْر َع ِن َع ِ ِال ْم‬
‫رکدیاجاتاہےا�و�ر�ا�سےکاستیھو�اپسولٹےتںیہ‬ ‫�انسنباملک‪ t‬سےرم�و�یےہہکرسو�لالہلﷺےنرفمایاجبدنب�ہاپینربقمںیدفن �‬
‫‪2‬‬
‫تومتیا�نےکاپئو�ںیکٓا�و�ا�زیتنسےہ۔‬
‫قربمںیرکنمکنریےکوس�ا�لوجو�ا�بےکےئلتیمےکمسجںیماع�رضیوط�رپر�ا�سیکر�و�ح ٹولا�د�یاجتیےہ�۔‬
‫َ ْ َ ْ َّ ْ ن َ ْ َٔ َّ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َّ َ ْ ُ ُ َ َ َ ُ َ ُ َٔ تُ َ ُّ َ َ ْ َ ُ ُ ُ َ َ َ ُ َ‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل‪ :‬ذ كر فتان القب ِور فقال عر‪ :‬ا�د علينا عقولنا ي� رسول‬ ‫الل ب ِ� ع ٍرو‪ ،‬ان رسول ِ‬ ‫عن عب ِد ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬ن َع ْم‪َ ،‬ك ْيئ ِت ُ‬
‫ك ال َي ْو َم‪،‬فقال َع ُر‪ :‬ب ِف ِيه َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫الل َصل ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ َ َ‬
‫ال َج ُر‬ ‫ِ‬ ‫الل؟ فقال َر ُسول ِ‬
‫ِ‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنربقںیمٓا�زمائشرکنےو�الےرفشوت�ںاکذکررفمایاتوسدینارمع‪t‬نےرع�ضایک‬
‫یگ؟�رسو�لالہلﷺےنرفمایااہ�ں(قربمںی� �)ٓا�جیکرط�حلقع‬
‫�ا�ےالہلےک�رسو�لالہلﷺ! کایمہںیوہا�ںامہ�ر�یلقعومسھج ٹولا�د�یاجئے �‬
‫ش�ووع�ر�دیاجائےاگتوسدینارمع‪ t‬نےاہکپرھتومںیا�سرفشےتےکہنمرپرھتپ�د�ےام�ر�و�ںاگعییناسےاخمو�شرک�ا�د�و�ںاگ�۔‬
‫‪،t‬بر�ا�ءبناع�ز�ب‪،� t‬جابربندبع�الہل‪ �t‬ع‪،‬دب�الہلنبوعسم�د‪،�� t‬ابودیعسدخ�ر�ی‪�،� t‬اسام�ءبتنابیرکب‪� t‬ا�و�رعائہش‬
‫‪� 3‬اب ہوریر�ہ �‬
‫عائہش‪� r‬ا�نبسیکر�و�ایتںیمیہیےہہکرکنمریکنےکوس�الا�تےکےئلر�و�حربقمںیولٹاد�یاجتیےہمرگبضعاہقف�ا�و�رکتمنیملا�سہلئسمںیم‬
‫خمفلتالر�ائےںیہ�‪،‬بضعاکخای�لےہہکرص�فر�و�حےسا�و�ربضعےکاطمبقرص�فمسجےسوس�ا�لووج�ا�بوہتاےہ۔‬
‫ربق‪،‬مکلالوم�تاک�ر�وحو�ںوکقضبرکناا�و�رقرب�و�ںںیماجاس�میکرط�ف ٹولائے‬
‫�اما�ماحدمبنلبنحرحہمالہلےتہکںیہوح�ضوکثر�‪،‬شافعت�‪،‬عذ�ا�ب �‬
‫‪4‬‬
‫رو�ر�یےہ�۔‬
‫جانےا�و�ر�ایام�نوتوحدیکےقلعتموس�ا�لوہنےرپ�ایام�نرھکانض �‬
‫للب� ق��‪۱�۰�۶‬‬
‫الق� ی‬ ‫‪ 1‬مسندامحد ‪، ۲�۴�۲�۸��۳‬اثبات عذاب ب‬
‫َ ُ َ ْ َ َْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ونعیمھا�ب عر ِض مقع ِد‬ ‫ب‬ ‫النۃ‬ ‫الن َع ِال �‪،۱�۳�۳�۸‬حصیح مسمل کتاب ج‬ ‫امل ِّيت َي ْس َم ُع خفق ِ‬ ‫نا� َ ب� ٌب‪َ :‬‬ ‫‪ 2‬حصیح بخ�اری کتاب ج‬
‫ال ئ ز‬
‫َّ ْ ُ ف َ‬ ‫الت َع ُّو ِذ ِم ْن ُه �‪ ��۲ ۱�۷‬ن ن‬
‫‪،۷‬س� ئ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫النار َع َل ْي ِه‪َ ،‬وإث َبات َعذاب ْال َق ْ� َو َّ‬‫ال ّيت م َن ْ ج َ َّ َٔ َّ‬ ‫ْ‬
‫سيل ِ ي� غ ْي ِ�‬ ‫ال ئ ز‬
‫نا� ب�ب الت ِ‬ ‫نسا� کتاب ج‬ ‫ِ بِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫النةِ ا ِو ِ‬ ‫َِ ِ ِ‬
‫ا� حبان �‪ �۱�۲�۰‬ن ن‬
‫‪،۳‬الس�‬ ‫الن ْع ِل َب ْ ي نَ� ْال ُق ُب ِور �‪،۳�۲�۳�۱‬مسند امحد �‪ ،۱�۲�۲�۷�۱‬حصیح ب ن‬
‫ال�شْ ف� َّ‬
‫ِي ِ ي‬
‫نا� َ ب� ُب ْ َ‬‫ال ئ ز‬
‫‪،۲‬س� ابوداودکتاب ج‬ ‫الس ْب ِت َّيةِ �‪ �۰�۵�۲‬ن ن‬
‫ِّ‬
‫للب� ق� �‪ ��۲ ۱�۷‬ش‪�،۷‬ح السنۃ للبغوی �‪۱�۵�۲�۲‬‬‫الک�ی ی‬ ‫ب‬
‫‪،۳‬ال�غیب ت‬
‫وال�ہیب�‪۵�۳�۹�۱‬‬ ‫ا� حبان �‪ �۱�۱�۵‬ت‬ ‫للط� نا��‪،۱�۰�۶‬حصیح ب ن‬ ‫الکب� ب‬ ‫‪ 3‬مسندامحد�‪،۶�۶�۰�۳‬املعجم ی‬
‫‪ 4‬کتاب الصالۃ�‪۴�۵‬‬
 ‫�����‬
‫َ َْ ف َ‬
‫ال َسد ِ ي� ق ب�ه حق‬
‫الروح ِإل ج‬ ‫وإعادة ّ‬
‫�اما�مابونحہفیرحہمالہلےتہکںیہ�ا�و�رقربمںیتیمیکرط�فر�و�حاکلوٹایاجانابرحقےہ ۔‬
‫‪1‬‬

‫ْ َْ‬ ‫َ َْ َ ف َ‬
‫السد ِ ي� ق ب�ه حق وضغطة الق ب� وعذابه حق‬
‫الروح ِإل ج‬ ‫وسوال ُمنكر َو َن ِك ي� حق َك ئِ ن� ِ ف ي� ْال َق ْب� وإعادة ّ‬
‫ٔ‬
‫�ایکاقم�مرپف مراتےںیہرکنمکنریکےوس�ا�لقحےہ�‪�،‬ا�و�رقربمںیتیمیکرط�فر�و�حاکلوٹایاجانابرحقےہ�‪،‬قربکامر�د�ہوک�دباناحقےہا�و�رعذ�ا�ب‬
‫قرببرحقےہ�۔‬ ‫‪2‬‬

‫َْ ََ َ َ ُ ّ‬ ‫حنيفة من َق َال َل اعرف َع َذاب ْال َق ْب� فَ ُ� َو من ْ ج َ‬

‫{سن َع ِذ ُبُ ْم‬
‫َٔ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ال ْه ِمية اهلالكة ِلن ُه انكر قوهل تعال‬ ‫قال ابو‬
‫َْ‬ ‫َ‬
‫ي} َي ْع ِ ن ي� َعذاب الق ْب�‬ ‫َّ َ ْ‬
‫مرت ِ‬
‫�ایکاقم�مرپف مراتےںیہوجشصخہیاتہکہےہکںیمذع�ا�بربقکوستمیلںیہنرکتاتو�و�ہرفقہہیمہجےسقلعترھکاتہےا�و�ر�الہلاعتلیےکوق�لمہاہنںید�ومرتہبذع�ا�بےس‬
‫�د� چوا�رکریںےگوکہنںیامناتینعیذع�ا�بربق�۔‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ٔ ْ‬ ‫الروح إ َل ْالبدن َوقت ُّ‬ ‫الص ِح َ‬ ‫ال َح ِاديث َّ‬‫ْ َٔ‬
‫وسوال البدن ِبل روح قول قال‬ ‫الس َٔوال‬ ‫املتوا�ة تدل عىل عود ّ ِ‬ ‫ت‬ ‫يحة‬
‫ا� حزم‬ ‫ا� ّمرة َو ْب ن‬ ‫الس َٔوال للروح ِب َل بدن َو َه َذا َق َال ْب ن‬
‫ون َف َق ُالوا ُّ‬
‫َُٓ َ‬
‫ال ْم ُهور وقابلهم اخر‬‫كره ْ ج ُ‬
‫الناس َؤا ْن ُ‬ ‫َطائ َفة من َّ‬
‫ِ‬
‫ْ‬ ‫ّ ََ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫الص ِح َ‬‫ال َح ِاديث َّ‬ ‫َ ْ َٔ‬ ‫َ ُ‬
‫لروح اخ ِت َصاص‬ ‫للق� ِب� ِ‬ ‫الروح فقط مل يكن ب‬ ‫يحة ت�ده َولو كن ذ ِلك عىل‬ ‫َو ِك َها غلط و‬
‫ےہ‪�،‬ر�و�ح‬
‫�اما�مابنہیمیترحہمالہلےتہکںیہحصحیا�و�رموت�اتر�احا�دیثا�ساب�ترپ�دلالترکتیںیہہکوس�الا�تےکوقتر�و�حدب�نںیم ٹولا�د�یاجتی �‬
‫رگموہ�رنےا�ساک�اناک�رکایہے�‪�،‬اسیرط�حضعبےکزن�دیکضحمر�و�حےس‬
‫ریغبر�فدب�نیہےسوس�ا�لےکیھبضعبول�گاقئلںیہ مج‬
‫کے ص‬
‫سو�ا�ل توہاہےدب�نےسںیہناسیجکہابنرم�ہرحہمالہلا�و�ر�ابنزح�مرحہمالہلیکر�ائےےہرگمیہد� نوو�ںابتںیطلغںیہا�و�رحصحیاحا�دیثیکر�وشین‬
‫ںیہ‪�،‬اگرسو�ا�لضحمر�و�حیہےسوہتاتو�ر�و�حےکےئلربقکیوصخصتیہنوہتی�۔‬
‫‪3‬‬
‫مںیابطل �‬
‫الف�اء‬ ‫السوال ورصح ب�ثل ذلك طوائف من ق‬ ‫ف� ٔوالء السلف لكهم رصحوا ب ٔ�ن الروح تعاد إىل البدن عند ٔ‬
‫ض ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ين‬
‫وغ�ه‬‫اكلقا� ا ب ي� يعىل ي‬
‫ي‬ ‫مه‬ ‫وغ�‬‫ي‬ ‫حصابنا‬ ‫ا‬ ‫واملتملك� من‬
‫�ابنرجبیلبنحرحہمالہلےتہکںیہ�ا�نبسائہمفلسےنرص�احترفمائیےہہکوس�الا�تےکوقتر�و�حاکمسجیکرط�ف ٹولایااجناایکدنتسم�امرہے‬
‫َٔ‬
‫�ا�و�ر�اسیرط�حامہ�ر�ےاسھتوی�ںںیمےساہقف�ا�و�رکتمنیملیکامجعوت�ںےنیھبا�سیکرص�احتیکےہےسیجاقضیابوعییلوغری�ہںیہ�۔ َوقد اخذ‬
‫ً‬ ‫ن َ َ َ َ َ ٌ َ ْ َ َّ َّ ْ َ ْ َّ َٔ َّ ُّ َٔ َ ف ْ َ ْ َ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َٔ َّ َّ َ َ ُ‬
‫الل ي خْ�ل ُق ِف ِيه ِإ ْد َراك‬ ‫ب� ج ِر ي ٍ� و ج�اعة ِمن الكر ِامي ِة ِمن ه ِذ ِه ال ِقص ِة ان السوال ِ ي� الق ب ِ� يقع عل البد ِن فقط وان‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ن ُ َ ْ َ َ َ َٔ َّ ُّ َٔ َ َ َ ُ َ َ ُّ َ َ ْ‬ ‫ٔ‬ ‫ُ‬
‫الر ِوح فقط ِم ْن غ ْي ِ� َع ْو ٍد ِإل‬ ‫و�مل‪َ ،‬وذهب ب ن� حزم بو� هب ي�ة ِإل ان السوال يقع عل‬ ‫ِب َ� ْيث يسمع َويعمل ويلذ ي‬
‫َ َ ْ َ َ َ َ ُّ َ َ ْ‬ ‫ال َس ِد َٔا ْو َب ْع ِض ِه َ َكا َث َب َت ِ ف� ْ َ‬ ‫ال ْم ُه ُور َف َق ُالوا ُت َع ُاد ُّ ُ‬
‫وح إ َل ْ ج َ‬ ‫ال َس ِد َو َخ َال فَ ُ� ُم ْ ج ُ‬
‫ْج َ‬
‫الر ِوح فقط‬ ‫يث‪ ،‬ولو كن عل‬ ‫ال ِد ِ‬ ‫ي‬ ‫الر ِ‬

‫االک� �‪۱�۰�۱‬‬
‫‪ 1‬الفقہ ب‬
‫االک� �‪۶�۵‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬الفقہ ب‬
‫‪ 3‬کتاب الروح �‪۵�۰‬؍�‪۱‬‬
 ‫�����‬
‫َ ْ َ ُ ْ ْ َ َ َ َ ْ َ ٌ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ ّ َ ْ َ َ َ َّ ُ َٔ ْ َ ُٔ ُ َٔ َّ َّ َ َ ٌ َٔ ْ ُ َ ْ َ َ‬
‫ال َياة‬ ‫ل يكن ِللبد ِن ِبذ ِلك اخ ِتصاص‪ ،‬ول ي�نع ِمن ذ ِلك كون ال ِي ِت قد تتفرق اجزاوه ِلن الل ق ِادر ان ي ِعيد‬
‫َ َٔ ْ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َ َ ْ ُّ ُ َ‬
‫الس َٔوال َكا ُه َو ق ِاد ٌر َعل ان ي ج ْ� َم َع ا ْج َز َاء ُه‬ ‫الس ِد ويقع علي ِه‬
‫ِإل جز ٍء ِمن ج‬
‫مہابنرجحرحہمالہلےتہکںیہبالشہبا�سو�اقہعےسابنرجیر�ا�و�رفرقہرک�امہیےکایکرگ�و�ہےنہیدللییلےہہکربقمںیوس�ا�لرص�فدب�نےس‬ ‫عال �‬
‫رکاہے بجہکابن‬
‫ہوتاہےا�و�ر�الہلاعت �لٰیا�سدب�نںیمایاس�ا�د�ر�ا�کدیپ�اف مرا�دیےتںیہسجیکوجہےسو�ہاتنس�ا�و�رجانات�‪،‬لذ�تا�و�ر�د�ر�دبیھوسحم�س ت‬
‫حز�مرحہمالہلا�و�ر�ابنریبہ�ہرحہمالہلاکمذہبہیےہہکرص�فر�و�حےسریغبجمسیکرط�ف ٹولائےوس�ا�ل توہاہے یلنکوہمج� لعرام�ءنےا�نبس‬
‫کیاخملتفیکےہ�‪،‬مجوہ�رکاسمکلہیےہہکر�و�حوکجمسای�ا�سےکضعبےصحیکرط�ف ٹولایاجاتاہےاسیجکہحیحصاحا�دیثےساثبتےہکوینہک‬
‫�اگریہاس�ر�یاک�ر�و�ائیطقفر�و�حےسو�اسبہتوہتیوتبد�نیکا�سںیموکئیوصخصتیہنوہتی(حالانہکدب�نا�سںیموحلم�ظےہ�)�ا�و�ر�ا�سںیمیھبوکئی‬
‫�اتمان�عںیہنہکیھبکتیمےکاجز�اباللکرھکبجاتےںیہویکنہکالہلاعتلٰی�ا�ساب�ترپقا�د�رہےہکدب�نےکایکےصحیکرط�فر�و�ح ٹولا�د�ے‬
‫‪1‬‬
‫�ا�و�ر�ا�سےسوس�ا�لوہیجاسکہو�ہامت�ماجز�اکےعمجرکنےرپقا�د�رہے�۔‬
‫ََّٔ‬ ‫َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْْ‬ ‫يث َٔا َّن َع ْو َد ُّ‬ ‫وح ُه ِ ف� َج َس ِد ِه) َظ ِاه ُر ْ َ‬‫( َف ُت َع ُاد ُر ُ‬
‫ض ِب�ن‬ ‫الر ِوح ِإل ج ِ� ِيع اجز ِاء بد ِن ِه‪،‬فل ال ِتفات ِإل قو ِل البع ِ‬ ‫ال ِد ِ‬ ‫ي‬
‫ْ ْ ْ َ‬ ‫َٔ ْ َ َ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫ْ َ ْ َ نَّ َ َ ُ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ ْ ن َ َ َ‬
‫ح ٍر ِإل ِن ْص ِف ِه ف ِإن ُه ل َي ِص ُّح ان ُيقال ِم ْن ِق َب ِل ال َعق ِل َبل ي ْ� َت ُاج‬
‫ا� ج‬ ‫ض ول ِإل قو ِل ب ِ‬ ‫العود ِإ�ا يكون ِإل البع ِ‬
‫َ ِ َّ َّ ْ‬
‫النق ِل‬ ‫ِإل ص ِة‬
‫جمسےکضعباجز�اکیرط�فر�و�ح ٹولائےاجنےو�الیاب�تیکرت�دیدکرتےوہئےالعمہیلعاق�ر�یرحہمالہلےتہکںیہحدیثےکالاف�ظرھپ�ا�س‬
‫کےمسجیکرط�فا�سیکر�و�ح ٹولا�د�یاجتیےہاکظاہر�اسیاب�تاکتاقضاکرتاہےہکر�و�حاکلوٹایاجاناسا�ر�ےدب�نیکرط�ف توہاہے ‪،‬لذہ�ا�ا�ن‬
‫چدنلوگو�ںےکوق�لیکرط�فوتجہںیہنیکاجکسیتوجیہےتہکںیہہکوع�د�ر�و�حدب�نےکضعبےصحیکرط�فوہتیےہ�‪�،‬ا�و�رنہیہابنرجحرحہمالہل‬
‫کےوق�لیکرط�فاتلاف�تایکجاکساتہےوجنفصدب�نیکرط�فاعا�د�ہر�و�حےکاقئلںیہویکنہکضحمالقعً�ایاسہکان�د�رستںیہنا�سںیمتحص‬
‫نلقرض�و�ر�یےہ�۔‬ ‫‪2‬‬

‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ٔ‬ ‫ْ َٔ‬
‫ال ْر َواح ُت َعاد إ َل االجساد ِع ْند َ‬
‫ال ْسا ةل َو ُه َو قول ال ْك ث� من اهل ّ‬
‫السنة‬ ‫ِ‬ ‫ِإن‬
‫عالمہدب�ر�الدینینیعرحہمالہلےتہکںیہبالشہبربقمںیوس�ا�لےکوقتر�وحو�ںوک�ا�نےکاجاس�میکرط�ف ٹولا�دیاجاتاہےا�و�ریہوق�لاہلتنسیک‬
‫�اکرثیتاکہے�۔‬ ‫‪3‬‬

‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ََْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫تَ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬
‫َ َّ ُ ْ َ ت‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ت ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َو شَّ ْ ُ َ َ ْٔ ت‬
‫ال َس ِد ل ْي َس َعل ال َو ْج ِه‬
‫الروح إل ج َ‬ ‫ُ‬
‫ال�ع ل ي� ِ ي� ِب َ�ا ِ�يل العقول ول ِكنه قد ي� ِ ي� ِب َ�ا �ار ِف ِيه العقول‪ ،‬ف ِإن عود ُّ ِ ِ‬
‫ْ َ ْ ُ ف ُّ ْ َ َ ْ ُ َ ُ ُّ ُ َ ْ َ َ ً َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْٔ ُ َ ف ُّ ْ‬
‫الدن َيا‬ ‫الع ِود ِ ي� الدنيابل تعاد الروح ِإلي ِه ِإعادة غ ي� ِإالعاد ِة الالوف ِة ِ ي�‬
‫رو�رکرتیےہسج‬ ‫عالمہابنابیالزعرحہمالہلرفماتےںیہشریتعاییسابتو�ںاک�ذکرہنںیرکتینجوکقعںیلاحم�لںیھجمس �ابلہتاییسابتو�ںاک�ذکرض �‬

‫‪ 1‬فتح الباری �‪۲�۳�۵‬؍�‪۳‬‬

‫‪ 2‬مرقاۃ�‪۱�۱�۷�۸‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬معدۃ القاری �‪۹�۳‬؍�‪۱�۷‬‬
 ‫�����‬

‫ریحا�نوہتیںیہ�‪،‬پسنیقیرکلوکہر�و�حاکجمسیکرط�ف ٹولایاجانا�ا�سرط�حاکہنںیسجرط�حدنایمںیرعم�و�فےہ لبہکر�و�حاک�اعا�د�ہ‬

‫مںیںیلقع �‬
‫‪1‬‬
‫�ا�ساعا�د�ہےکالخ�فےہوج�دنایمںیولعم�مےہ�۔‬
‫رھالہلیکرط�فےسد� فورشےتٓاتےںیہںیہنجرکنم�ا�و�رکنریاہکجاتاےہ�۔‬ ‫پ �‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َع ْن ا� ُه َر ْ َ�ة قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ َصل ُ‬‫َ‬ ‫َٔ‬
‫امل ِّي ُت ا ْو قال‪ :‬ا َحد ْك ا ت� ُه َملك ِن ا ْس َو َد ِان‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬إذا ق ب َ� َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِب ي ي‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫النك ُر‪َ ،‬وِللخ ِر‪ :‬الن ِك ي ُ�‬‫َٔا ْز َر َق ِان‪ُ ،‬ي َق ُال ِل َح ِد ِ َها‪ُ :‬‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬

‫�اب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاجبتیموکقربمںیدفنرک�دیااجتاہےوت�ا�سےکاپ�سد� فورشےتٓاتےںیہنجےک‬

‫�رنگایس�ہا�و�ر�ٓاکنںیھیلینوہتیںیہا�نںیمےسایکوکنمرکا�و�رد�وسر�ےوکریکناہکاجتاےہ�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ شَ ْ نَ َ َ َ ً َ َ َ ّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ن َ َ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ َّ‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫اس قال ن ِب يُّ� ِ‬
‫الل‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬فلا فرغ ِمن دف ِ�ا وانصف الن‬ ‫�د� جنازة مع ن ِب ِي� ِ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة قال‪ِ :‬‬
‫َ َٔ ْ َ ُ ُ َ ْ ُ‬ ‫ُّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِ‪:‬إن ُه َي ْس َم ُع الن خف َق ِن َعا ِل ْ تَ ُ ُ ْ َ ٌ ْ ُ نُ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َص َّل ُ‬
‫اس‪ ،‬واني با�ما ِمثل‬ ‫ك‪ ،‬ا�ه منك ٌر ون ِك ي�‪ ،‬اعي ُ�ما ِمثل قد ِور النح ِ‬
‫َص َي ِاص ْال َب َقر‪َ ،‬ؤَا ْص َو تُ ُ‬
‫ا� َما ِم ْث ُل َّ‬
‫الر ْع ِد‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےایکر�و�ایتںیما�ناکلحہیوی�ںایب�نایکایگہےہمایکانج�ز�ےںیمرسو�لالہلﷺےکرمہ�ا�ہےھتبجمہا�سوک�دفن‬
‫کرکےاف�ر�غوہئےا�و�رلو�گو�اپساجنےےگلوت�ٓا�پﷺےنرفمایا�ا�بہیاہمت�ر�ےوجتو�ںیکٓاہٹےنساگ�ا�و�ر�ا�سےکاپ�سرکنمکنری�ٓائے‬
‫‪3‬‬
‫یسیج‪�،‬ا�نےکد�انتاگئےےکگنیسیکامندن�ا�و�ر�ا�نیکٓا�و�ا�زبا�دلو�ںیکیلجبیکرط�حرگجد�ا�رہے�۔‬
‫ہںینجیکٓاکنںیھاتنےبےکدگیےچ �‬
‫نمرککنری�وحتشاکماحو�لدیپ�ارکنےےکےئلاپےن �دانوت�ںےسزمنیوک�اھکڑیتےا�و� �رز�و�ر�د�ا�ر�ٓا�و�ا�زیںاکنلےتوہئےربقمںیتیمےکاپ�سٓاتے‬
‫ہںی�‪،‬‬
‫ْ َ ْ َ َ َ ْ ن َ َ َ ف ْ ْ ُ ْٔ َ ُ َ ُّ َ َ ْ َ َ َْٔ‬ ‫َ‬
‫َّ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ْ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َوذ ك َر ِف ِيه اس اللك ي ِ� فقال ِ ي� ِذ ك ِر الو ِم ِن‪:‬ف ي�د ِإل مضج ِع ِه فيا ِت ِيه‬ ‫ع ِن ال ب� ِاء‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ ْ َ ٌ َ َ ٌ ُ َ ِ ْ َٔ‬
‫ال ْر َض ب�ن َي با�ما‪َ ،‬و ُيل ِحق ِان ال ْر َض ب�شف ِاه ِهماَ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِِ‬ ‫منكر‪ ،‬ون ِك ي� ي ِث ي� ِان‬
‫کنریپےند�انوت�ںےس‬
‫رھا�سےکاپ�سرکنما�و�ر ا‬
‫بر�ا�ءبناع�ز�بےسرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنوممنٓا�دمییکربقکا�ذکرکرتےوہئےرفمایاپ �‬
‫‪4‬‬
‫�زمنیوک�اھکڑیتےا�و�رپر�و�ںےسزمنیوکر� نودتےوہئےٓاتےںیہ�۔‬
‫کوینہکاصلحٓا�دمیےنربقکےےئلایت�ر�یلمکمیکوہئیوہتیےہا�سےئلاسےوکئیوخ�فایھگرب�اہٹوسحم�سںیہنوہتی‪:‬‬
‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ ْ َ ّ َ َ ُ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ُ َّ ُ ُ َّ ِ ُ ف َ‬
‫ال ِ ي� ق ْب ِ� ِه‪،‬‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪،‬ع ِن الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬قال‪ِ :‬إن ال ِيت ي ِص ي� ِإل الق ب ِ�‪ ،‬فيجلس الرجل الص‬
‫ِ‬

‫‪ 1‬ش�ح العقیدۃ الطحاویۃ�‪۵�۷�۸‬؍�‪۲‬‬

‫ال�ار �‪ ��۴ ۶�۲‬ش‪�،۸‬ح‬
‫الق��‪ ،۵�۶‬مسند بز‬
‫ف‬
‫‪،۳‬ب� ق� � عذاب ب‬
‫الق ْب ِ��‪ �۰�۷�۱‬ب ن‬
‫‪،۱‬ا� حبان�‪ �۱�۱�۷‬ی‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ال ئ ز َ ُ َ َ َ ف َ‬
‫نا� ب�ب ما جاء ِ ي� عذ ِ‬
‫اب‬ ‫‪ 2‬جامع ت�مذی کتاب ج‬
‫السنۃ للبغوی�‪۱�۵�۲�۲‬‬
‫‪،۴‬ال�غیب ت‬
‫وال�ہیب لملنذری�‪۵�۳�۹�۸‬‬ ‫‪ 3‬املعجم االوسط�‪ �۶�۲�۹‬ت‬
‫اال�ان�‪۳�۹�۰‬‬ ‫‪ 4‬تال�غیب ت‬
‫وال�ہیب �‪،۵�۳�۹�۶�،۵�۳�۹�۸‬شعب ی‬
 ‫�����‬
‫َ ْ‬ ‫َ َ‬
‫غ ْي َ� ف ِز ٍع‪َ ،‬ول َمش ُع ٍ‬
‫وف‬
‫�اب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنربقمںیکینٓا�دمییکاحلتاکتذکر�ہرکتےوہئےرفمایاجبکینٓا�دمییکتیمربقکیرط�ف‬
‫‪1‬‬
‫لےاجئیاجتیےہسپاسےربقمںیاھٹبیاجاتاہےوت�اسےیسکمسقیکوکئیربھگ�اہٹا�و�رپریاشنیںیہنوہتی�۔‬
‫مومنوکجبوہ�شٓاتاہےوت�اسےایاسحموس�س توہاہےہکامن� عزرصکا�وقتالکنچالجارہاہےا�سےئلاےسےلہپامن�زیکرکفلاقحوہتیےہ�۔‬
‫الش ْم ُس ِع ْن َد ُغ ُر ِب َ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ق َال‪ :‬إ َذا َد َخ َل ْ َ‬
‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َع ْن َجا� ْ ن� َع ْبد َّ ِ َ َّ‬
‫و�ا‬ ‫ال ِّي ُت الق ْب َ�‪ُ ،‬م ِثل ِت‬ ‫ِ‬ ‫الل‪،‬ع ِن ِب ِي‬ ‫ِب ِ ب ِ ِ‬
‫َ َ ْ ُ َ ْ َ ُ َ ْ َ ْ َ َ ُ ُ َ ُ ن ُٔ َ ّ‬
‫و� اص ِ يل‬ ‫فيج ِلس ي�سح عيني ِه‪ ،‬ويقول‪ :‬دع ِ ي‬
‫رغو�بوہنےےک‬ ‫جابر‪ t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایاجبتیموکقربمںید�اخلایکجاتاہےوتاسےرظن�ٓاتاہےےسیجوس�ر�ج �‬
‫‪2‬‬
‫قریبےہو�ہاپیند� نوو�ںٓاکنوھ�ںوکےتلموہئےھٹیباجتاہےا�و�ر�( شفروت�ںےس�)ہکاتہےےھجموھچ�ڑد�وکہںیم(عرصیک) نام�زا�د�ارکلو�ں�۔‬
‫َ َ‬ ‫َ ّ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل قال‪  :‬ف ُيقال ُل‪ْ :‬اج ِل ْس ف َي ْج ِل ُس ق ْد ُم ِثل ْت ُل الش ْم ُس ق ْد َدن ْت‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل‬
‫َ َ ُ ُ َ ُ ن ُٔ َ ّ‬ ‫َ ُ َ ُ َ ُ َ َ َِ َ ُ ُ‬ ‫ُْ‬
‫و� اص ِ يل‬‫وب‪،‬فيقال ل‪ :‬هذا ما تقول ِف ِيه؟ فيقول‪ :‬دع ِ ي‬ ‫ِللغ ُر ِ‬
‫ےہ‪�،‬ا�سےکاسمےنوس�ر�جا�سلکش‬ ‫�ا�و�راب ہوریر�ہ‪t‬کیر�و�ایتںیمےہیبنرکیمﷺےنرفمایارھپ�اسےاہکاجتاہےہکھٹیباجئوتو�و�ہھٹیباجتا �‬
‫رغو�بوہنےےکرقیبوہ �ا�سےسوپچاھجاتاہےا�سصخشےکقلعتموتایکاتہکتاھجوتمںیم(بموع�ثوہئے)‬
‫مںیشیپایکجاتاہےےسیجو�ہ �‬
‫‪3‬‬
‫تےھا�و�رتو�ا�سےکقلعتمایکگو�اہیدیاتتاھ�؟�و�ہاتہکہےےھجموھچ�ڑ�د�وتاکہںیمامن�زا�د�ارکول�ں�۔‬
‫مرگ�ا�س حوتدیپرستصخشوکاحاس�س توہاہےہکہیاعلمرب�ز�خےہ�‪،‬نام�زکاماق�مںیہنوت�و�ہڑب�ےوکس�نو�وقا�رکےاستھرکنمکنریکےوس�الا�تےک‬
‫جو�ابا�تدیےنوکایت�روہاجتاےہ�‪�،‬الہلاعت �لٰیا�ساناس�نوکجسےنر�بالاعملنییکذ�ا�ت صواف�تا�و�ر�اتخای�ر�ا�تںیمیسکد�وسر�ےوککیسوص�ر�ت‬
‫رہھٹایاہوگاثابتدقمی ��‪،‬اتسالق�لا�و�راتساقمتاطعف مراتاہےا�و�رلکہموتحدیکیربکتےسو�ہرکنمکنریکےوس�الا�تےکوج�ابا�ت‬
‫مںیرشیکںیہن �‬
‫�د�ےےکساگ�۔‬
‫ُ‬
‫َ ض َ َّ ُ َ نْ ُ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ُٔ ْ َ ُ ْٔ ُ ف َ ْ ُٔ ت َ ث َّ شَ َٔ ْ‬
‫� َد ان‬
‫� الل ع�ما‪،‬ع ِن الن ِب ِي� صل الهل علي ِه َ وسل قال ِ‪:‬إذا اق ِعد املو ِمن ِ ي� ق ب ِ� ِه ا ِ ي�‪ِ � ،‬‬
‫َ ََ ْن َ‬
‫ع ِن بال� ِاء ب ِ� ع ِاز ٍب ر ِ ي‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫للا ّالذ َ ٓ ُ‬
‫ت َّ ُ‬
‫الل َ‪،‬ف َذ ِل َك َق ْو ُ ُل‪ :‬يُ َث ّب ُ‬
‫ُ َّ‬ ‫َال إ َ َل إ َّل َّ ُ َٔ َّ ُ ً‬
‫ت‬ ‫ني ا َمنوا ِبلق ْو ِل الثا ِب ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫الل َوان َم َّمدا َر ُسول ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫بر�ا�ءبناع�ز�ب‪ t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایاجبوممنوک�ا�سیکربقمںیاھٹب�دیاجاتاہےوت�ا�سےکاپ�س(نمرککنری� �)ٓاتےںیہ�‪،‬‬
‫رھو�ہوممنوگ�اہیدیاتہےہکالہلےک کوس�اوئیوبعم�دہنںیا�و�ربےکشدمحمﷺ�الہلےکرسو�لںیہ ‪� ،‬الہلاعتلٰیکےا�سرفما�ناکییہبلطمےہ‬
‫پ �‬
‫‪4‬‬
‫کہ’’�الہلاعتلٰی�اہلایام�نوکضموب�طہملکوتحدیکیوجہےس ندای�ا�و�ر�ٓاخر�تںیماثبتدقمیاطعف مراتاہے�۔‘‘‬
‫ْ َْ ْ َ‬
‫‪،۴‬مسندال�ار�‪۸��۲ ۲�۰‬‬
‫بز‬ ‫ا� ماجہ ابواب الزہد َ ب� ُب ِذ ك ِر الق ْب ِ� َوال ِبل �‪�۲�۶�۸‬‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫س� ب ن‬
‫ْ َْ ْ َ‬
‫ا� ماجہ ابواب الزہد َ ب� ُب ِذ ك ِر الق ْب ِ� َوال ِبل ‪۴�۲�۷��۲‬‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫س� ب ن‬
‫للب� ق� �‪۶�۷‬‬‫الق� ی‬‫ا� حبان �‪ ،۳�۱�۱�۳‬مستدرک حامک�‪ ،۱�۴�۰�۳‬اثبات عذاب ب‬ ‫‪ 3‬حصيح ب ن‬
‫َ ٌ ف ْ َ ْ َٔ َ ة ف ْ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫الق ْب��‪ �۳�۶�۹‬ن ن‬ ‫ئزَ ُ َ َ َ ف َ َ‬
‫السا ِل ِ ي� الق ب ِ� وعذ ِ‬
‫اب‬ ‫‪،۱‬س� ابوداودکتاب السنۃ ب�ب ِ ي�‬ ‫اب ِ‬ ‫نا� ب�ب ما جاء ِ ي� عذ ِ‬ ‫‪ 4‬حصیح بخ�اری کتاب ج‬
‫ال‬
‫َ ُ َْ‬ ‫َ‬ ‫ْال َق ْب��‪ �۷�۵�۰‬ن ن‬
‫‪،۴‬س� ئ‬
‫اب الق ْب ِ� �‪۲�۰�۵�۹‬‬ ‫نا� ب�ب عذ‬ ‫ال ئ ز‬‫نسا� کتاب ج‬ ‫ِ‬
 ‫�����‬
‫نمرککنریجوسو�الا�ترکتےںیہا�ناکعتقلاناس�نےکاقعئد�ونرظیا�تےسےہ۔چاننہچربقمںیومحدومرش�ک�‪،‬کافرواملسم�ن�‪،‬مومن موانفق‬
‫کےد�رمای�نرف�قو�اضحرکنےےکےئلاناس�نےسرص�فاچ�رسو�الا�تےیکاجتےںیہ�‪�،‬ا�نےکوج�ابا�تےسہیاب�تایع�ںوہجاتیےہہکہیدنب�ہ‬
‫توحدیپرستےہایمرش�ک�‪،‬شیقےہایعسدی�‪�،‬اہلتنجےہای�اہلالان�ر�۔‬
‫َ َ َ َ َ َ ْٔ َ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ُ َ َ ُ َ ْ َ ُّ َ َ َ ُ ُ َ ّ َ َّ ُ َ ُ َ َ‬ ‫ْ‬
‫الل ‪،‬ف َيقول ِن ُل‪َ :‬ما‬ ‫َع ِن ال َب َ� ِاء ْب ِ ن� َع ِاز ٍب‪ ،‬قال‪:‬قال‪:‬و ي� ِت ِيه ملك ِن فيج ِلسا ِن ِه فيقول ِن ل‪ :‬من ر بك؟ فيقول‪ :‬ر ِب ي�‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ُ َ َ َ ُ ُ ن َ ْ ْ َ ُ َ َ ُ َ َ ُ َ َ َ َّ ُ ُ َّ ُ َ ُ ْ َ َ َ ُ ُ‬
‫الهل‬ ‫يك؟قال‪ :‬ف َيقول‪ُ :‬ه َو َر ُسول ِ‬ ‫ي� ِإالسلم‪،‬فيقول ِن ل‪ :‬ما هذا الرجل ال ِذي ب ِعث ِف‬ ‫ِدينك؟فيقول‪ِ :‬د ِ ي‬
‫ت‬ ‫الل َع َّز َو َج َّل يُ َث ّب ُ‬
‫َّ ْ َ َ َ َ ُ َّ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ُ ُ َ َ ْٔ ُ َ َ َّ َ ٓ‬
‫الل فا َم ْن ُت ِب ِه َو َصدق ُت‪ ،‬فذ ِلك قْول ِ‬
‫ِ‬ ‫علي ِه وسل‪،‬فيقول ِن‪ :‬وما يد ِر يك؟فيقول‪ :‬قرات ِكتاب ِ‬
‫ف َ ٰ ُّ ْ َ َ ف ْ ٰ‬
‫ال ِخر ِةَ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ َّ َ ٓ َ ُ ُ َ ّ ُ ُ َّ ْ َ ٰ َ ُ ْ ْ َ ْ َّ‬
‫للا ال ِذني امنوايث ِبت هّٰللا ال ِذي امنوا ِب�لقو ِل الث ِاب ِت ِ ي� الي ِوة الدنيا و ِ ي�‬
‫بر�ا�ءبناع�ز�ب‪ t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنربقمںیوممنتیمیکاحلتاکذکررکتےوہئےرفمایا�ا�سےکاپ�سد� فورشےتٓاتے‬
‫رھا�سےس‬
‫رھو�ہوپھچےتںیہ؟پ �‬
‫ہںیا�و�ر�اسےاھٹبتےںیہا�و�ر�اسےےتہکںیہریت�ا�ر�بوک�نےہ�؟مومنوج�ا�بدیاتہےریم�ا�ر�بالہلاعتلٰیہے�‪،‬پ �‬
‫ے؟�و�ہوج�ا�بدیاتہے مری�ا�دیناسال�مےہ�‪�،‬و�ہےتہکہںییہٓا�دمیوک�نےہوجتمںیموعبم�ثایکگایتاھ�؟تو�و�ہاتہکےہ�و�ہالہل‬
‫پوھچےتںیہریت�ا�دینایکہ �‬
‫رھو�ہےتہکںیہ جتےھےسیکعملوہ�ا�؟�و�ہاتہکہے مںیےنالہلیکاتک�بڑپھی ��‪،‬ا�سرپ�ایام�نالیا�ا�و�ر�ا�سیکدصتیقیک�‪،‬ییہ�(سو�ا�ل‬
‫تاعلٰیکےرسو�لںیہ ‪،‬پ �‬
‫جو�ا�بیہ�)مدص�ا�قےہالہلزع�وجلےکا�سرفما�ناک�(جبوممنا�ناچ�رسو�الا�تےکحیحصوج�ابا�تد�ےدیاتہےوت�ا�سرپون�ا�زشا�تاکنز�و�ل‬
‫شر�و�عوہجاتاہے)‬
‫َ ُ َ ُ َ َ َّ َ َٔ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َٔ ْ ُ ُ َ ْ َ َّ َ َٔ ْ ُ ُ َ ْ َ َّ َ ْ َ ُ َ ُ َ ً َ ْ َ َ َ َ ْٔ‬
‫ال َّن ِةقال‪:‬ف َيا ِت ِيه‬
‫الن ِةوافتحوا ل ب� ب� ِإل ج‬
‫الن ِة وال ِبسوه ِمن ج‬
‫فين ِادي من ٍاد ِمن السم ِاء‪ :‬ان قد صدق عب ِدي فاف ِرشوه ِمن ج‬
‫ص ِه‬ ‫ي�ا َق َال َ‪:‬و ُي ْف َت ُح َ ُل ِف ي َ�ا َم َّد َب َ‬ ‫ِم ْن َر ْو ِ َ‬
‫حا َو ِط ِب َ‬
‫ِ‬
‫رکاہے�‪،‬حتقیقریم�ےدنب�ےےنچساہکہےا�سےکےیلتنجاکسبرتچباھ�د�و�ا�و�ر�ا�سوکجتناکلاب�س‬ ‫پرھ�ٓاسام�نےسانم�د�یرکنےو�الا�اعال�ن ت‬
‫ئںی‪�،‬ر�اتحںیا�و�رخوشوب�ٓانےیتگلںیہ ��‪،‬ا�و�ر�ا�سیک‬
‫ہپان�د�و�ا�سےکےئلتنجیکرط�فےسد�ر�و�ا�ز�ہوھک�لد�و�‪،‬ف مرایاجتنیکرط�فےسوہا�ںیکوہ�ا �‬
‫‪1‬‬
‫قربکو�اتناہئےرظنتکوسعیرک�دیاجاتاہے�۔‬
‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ث َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫‪ُ �:‬يف َس ُح ُل ِ ي� ق ْب ِ� ِه َس ْب ُعون ِذ َر ًاعا ِ ي� َس ْب ِع ي نَ�‬ ‫ول الهلِ َصل ُ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة قال‪ :‬قال رس‬
‫‪2‬‬
‫�اب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنرفمایامومنصخشیکربقکوسرتگزطو�لںیما�و�ررتسزگوچ�ڑ�ا�نںیماشک�د�ہرک�دیاجاتاہے�۔‬
‫�ا�سصخشیک کربقو�ر�وشنرک�دیاجاتاہے�۔‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ث َّ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل َّ ُ‬
‫‪ُ �:‬ي َن َّو ُر ُل ِف ِيه‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة قال‪ :‬قال رس‬

‫َْ‬ ‫َ ٌ ف ْ َ ْ َٔ َ ة ف ْ َ ْ َ َ َ‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫اب الق ْب ِ� �‪،۴�۷�۵�۳‬مستدرک حامک �‪ ،۱�۰�۷‬مسند امحد �‪،۱�۸�۵�۳�۴‬مصنف‬
‫السا ِل ِ ي� الق ب ِ� وعذ ِ‬ ‫س� ابوداود کتاب السنتہ ب�ب ِ ي�‬
‫ا� با� شیبۃ�‪۱�۲�۰�۵�۹‬‬
‫بن‬
‫ف‬ ‫َ‬ ‫ئزَ ُ َ َ َ ف َ َ‬
‫‪،۱‬ب� ق� �‬
‫ا� با� شیبۃ �‪ �۲�۰�۶�۲‬ی‬ ‫الق ْب ِ��‪،۱�۰�۷�۱‬حصیح ب ن‬
‫ا� حبان �‪،۳�۱�۰�۷‬مصنف ب ن‬ ‫نا� ب�ب ما جاء ِ ي� عذ ِ‬
‫اب‬ ‫‪ 2‬جامع ت�مذی ابواب ج‬
‫ال‬
‫الق��‪۶�۸‬‬
‫عذاب ب‬
 ‫�����‬
‫‪1‬‬
‫رھا�سیکربقکوون�رسےرھب�دیاجاتاہے�۔‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاپ �‬
‫وکپازی�ہا�و�رخو�شابل�ساناس�نیکلکشںیما�سےکاسمےنشیپایکجاتاہے‪:‬‬ ‫�ا�سرپہزیگا�رصخشیکوخشیےکےئلا�سےککیناعام�ل ک‬
‫ّ َ َ ُ ٔ ش َّ َ ُ َ َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ َ َ ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫الث َياب طيب الر ي�‪،‬فيقول اب� ِب�ل ِذي يسك هذا‬ ‫ع ِن ال َب َ� ِاء ْب ِ ن� ع ِاز ٍب‪ ،‬قال‪:‬قال‪َ :‬و َ ي� ِت ِيه َر ُجل َح َس ُن ال َو ْج ِه حسن ِ‬
‫َ ُ‬ ‫ل ي� َف َي ُقول َٔا ن� َ َعلك َّ‬
‫ْ خَ‬ ‫َ‬ ‫َْ ْ ْ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ‬
‫الصاحل‪ ،‬ف َيقول رب‬ ‫�ء ِب� ِ‬‫فو�ك الوجه السن ي ِج ي‬ ‫َي ْومك ال ِذي كنت توعد ف َيقول من انت ج‬
‫ال‬ ‫الس َاعة َح تَّ� ٔارجع إ َل َٔا ِ َ َ‬ ‫الس َاعة رب ٔا ِ ق� َّ‬ ‫ٔا ِ ق� َّ‬
‫هل وم ِ ي‬ ‫ي‬ ‫ِ‬
‫وصر�ترہچ�ےو�ال �آا�دمی‬‫وخ �‬
‫بر�ا�ءبناع�ز�ب‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�و�ر�ا�س(پرہزیگا�رصخش�)کےاپ�سربقمںیایک ب‬
‫ہبرتینابل�سےنہپا�و�ر�اعٰیلقمسیکوخشوبلاگئےوہئےاحضرہوتاہے�‪�،‬ا�و ہک�راتہےہکےھجتوخشیا�و�رمرس�تیکاشب�ر�توہیہیو�ہد�نےہسجاکتھج‬
‫سے عود�ہایکگایتاھ�‪ ،‬مومنا�سیکوخ�شنکوگتفگسنرکپوھچاتہےہکمتوک�نوہ�؟متاہ�ر�اچرہ�ہیہایاسہےسجےسریخ�وبرکتوھپ�ٹرہیےہ ��؟و�ہ‬
‫ہکاتہےںیماہمت�ر�انکیلمعوہ�ں�‪ ،‬تبوممندعاکرتےوہئےاتہکہےا�ےریم�ےر�ب!قایمتاقئمرفماتاکہںیماپےناہل عوای�لیکرط�ف‬
‫‪2‬‬
‫لو�ٹاجئو�ں�(�ا�و�ر�اہنںیاپیناکمایبییکونیدانسئو�ں) �۔‬
‫یجےسایکاقم�مرپف مرایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫ن ‪۲۶‬۝ ِبَا َغ َف َر ِ ْل َر ّ ْ‬ ‫َ‬ ‫ت َق ْو ِ ْ‬
‫م يَ ْعل ُم ْو َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫اد ُخل الَ َّن ۭة‪۰‬۝ َقال ٰيل ْي َ‬
‫ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫كف ْ َ‬ ‫ت ِ َب ّب ُ ْ‬ ‫ّ ْٓ‬
‫ِن ٰا َم ْن ُ‬
‫ب َو َج َعل ِ ْ‬
‫نِ َ‬
‫م‬ ‫ِ‬ ‫ۙ‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ي‬ ‫ق‬
‫ِ‬ ‫‪۲۵‬۝‬ ‫ۭ‬ ‫ن‬
‫ِ‬
‫اس ُع ْ‬
‫و‬ ‫ِ‬ ‫اِ‬
‫ْ‬
‫ْال ُمك َر ِم ْ َ‬
‫‪3‬‬
‫ي ‪۲۷‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬مںیوتاہمت�ر�ےر�برپایام�نےلٓایامتیھبریم�یاب�تام�نول�ا�و�را�سصخشےسہہکدیاایگکہد�اخلوہاججتنںیما�سےناہکاک�ش‬
‫!مری�یوق�موکہیولعم�موہتاکہریم�ےر�بےنسکزیچیکدب�ولتریم�یرفغم�ترفماد�یا�و�رےھجمابعز�ت گولو�ںںیمد�اخلرفمایا�۔‬
‫قربمںیوس�ا�لوج�ا�بےکدعبپرہزیگا�رصخشوکخوخشرب�ید�یاجتیےہہکالہلاعتلٰینےریت�ےےئلمنہجےسٓا�ز�ا�د�یاک�اعال�نرفمایاہے�۔‬
‫َ َ ُ‬ ‫النار‪َ ،‬ف َي ْن ُظ ُر ِإ َل يْ َ�ا ي َ ْ� ِط ُم َب ْع ضُ َ‬
‫َ ْ َٔ ُ ْ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ ُ ُ َ ٌ َ َ َّ‬
‫�ا َب ْع ًضاف ُيقال‬ ‫عن ا ِب ي� ه َر ي َ�ة‪،‬ع ِن الن ِب ِيّ� صل الهل علي ِه وس َل‪ ،‬قال‪ :‬فيف َرج ل ف ْرجة ِقبل ِ‬
‫َ َ َّ‬ ‫َ ُْ َ‬
‫ُل‪ :‬انظ ْر ِإل َما َوقاك الل‬
‫ہے‪�،‬و�ہاسےدکیاتھہے‬
‫�اب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہیبنرکیمﷺےنرفمایا�ا�سےکاسمےنمنہجےکد�ر�و�ا�ز�و�ںںیمےسایکد�ر�و�ا�ز�ہوھکلاجاتا �‬
‫کہٓا�گاک�ایکہصحد�وسر�ےوککاھرہاےہ(عیینرہطر�فےسٓا�گےکےلعشدنلبوہرہےںیہ) �اسےاتبیاجاتاہےہکدکیوھ�!یہےہو�ہٓا�گ‬
‫‪4‬‬
‫جسےسالہلاعتلٰینےںیہمتاچبلایہے�۔‬
‫ف‬ ‫َ‬ ‫ئز َ ُ َ َ َ ف َ َ‬
‫‪،۳‬ب� ق� � عذاب‬ ‫الق ْب ِ��‪،۱�۰�۷�۱‬حصیح ب ن‬
‫ا� حبان �‪ �۱�۰�۷‬ی‬ ‫نا� ب�ب ما جاء ِ ي� عذ ِ‬
‫اب‬ ‫‪1‬جامع ت�مذی ابواب ج‬
‫ال‬
‫‪،۳‬ال�غیب ت‬
‫وال�ہیب لملنذری�‪۵�۳�۹�۹‬‬ ‫وال�ہیب�‪ �۵�۶�۰‬ت‬ ‫‪،۵‬مسندال�ار�‪،۸��۴ ۶�۲‬حصیح تال�غیب ت‬
‫بز‬ ‫الق��‪�۶‬‬
‫ب‬
‫ا� با� شیبہ�‪،۱�۲�۰�۵�۹‬مستدرک حامک�‪،۱�۰�۷‬اثبات عذاب‬ ‫‪ 2‬حصیح تال�غیب ت‬
‫وال�ہیب�‪۲�۱�۹‬؍�‪ ،۳‬مسندامحد�‪ ،۱�۸�۵�۳�۴‬مصنف ب ن‬
‫للب� ق��‪،۴�۴‬شعب ی‬
‫اال�ان�‪۳�۹�۰‬‬ ‫الق� ی‬
‫ب‬
‫‪ٰ 3‬ی ی ن‬
‫س��‪ �۵‬ت‪۲�۷��۲‬‬
‫ْ َْ ْ َ‬
‫‪،۲‬مسندال�ار�‪۸��۲ ۱�۹‬‬
‫بز‬ ‫ا� ماجہ ابواب الزہد َ ب� ُب ِذ ك ِر الق ْب ِ� َوال ِبل�‪ ،۴�۲�۶�۸‬مسند امحد �‪�۵�۰�۸�۹‬‬ ‫‪ 4‬نن‬
‫س� ب ن‬
 ‫�����‬

‫عذ�ا�بمنہجاکناظ�ر�ہا�و�ر�ا�سےسٓا�ز�ا�د�ییکاشب�ر�تانسنےےکدعبمومنوکجتنںیما�ساکماق�م کیداھیاجاتاہے‪:‬‬
‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ثُ َّ ُ ْ َ ُ َ ُ ُ ْ َ ٌ َ َ ْ َ َّ َ َ ْ ُ ُ َ َ ْ َ ت َ َ َ َ َ ُ َ ُ‬
‫الن ِة‪ ،‬فينظر ِإل زهر ِ�ا‪ ،‬وما ِف ي�افيقال‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬قال‪ � :‬يفرج ل فرجة ِقبل ج‬
‫َ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ُ َ ُ ِ َ ُ َ َ ْ َ ن ُ ْ َ َ َ َ ْ ُ َّ َ َ َ ْ ُ ْ َ ُ ْ َ َ َُّ‬
‫ل‪ :‬هذا مقعدك‪،‬ويقال ل‪ :‬عل الي ِق ي ِ� كنت‪ ،‬وعلي ِه مت‪ ،‬وعلي ِه تبعث‪ِ ،‬إن شاء الل‬
‫�اب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاپرھقربمںیتنجیکرط�فایکد�وسر�ا�د�ریہچوھکلاجاتاہے�‪�،‬و�ہوہا�ںیکات�زگیا�و�رلاطفت‬
‫کودکیاتھےہ تو�اسےاہکاجتاےہیہیاہمت�ر�ااکھٹنہےہ �ا�و�ر�ا�سےساہکجاتاہےتمےنایام�نوقینیرپ�زندگیرسبکیا�و�ر�ا�ایام�نیکاحلتںیمںیہمت‬
‫‪1‬‬
‫مو�تٓائیا�و�را�ناشئ الہلرشحکےد�نایام�نیہیکاحلتںیماٹاھئےاجئوگے�۔‬
‫حت‪�،‬امطانی�نا�و�رسوک�ناکماحو�لدیپ�اکرکےا�سصخشوکسال�دیاجاتاہے‪:‬‬ ‫�ر�ا �‬
‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ثُ َّ ُ َ ُ َ ُ نَ ْ َ َ ُ ُ َٔ ْ ُ َ َٔ ْ َ ُٔ ْ ُ ُ ْ َ َ ُ َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫عن ا ِب ي� هر ي�ة قال‪ :‬قال رسول الهلِ صل الل علي ِه وسل‪ � :‬يقال ل‪،� ،‬فيقول‪ :‬ار ِجع ِإل اه ِ يل فاخ ِب�ه‪ ،‬فيقول ِن‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫الع ُروس َّال ِذي َل ُي ِوق ُظ ُه إ َّل َٔا َح ُّب َٔا ْه ِ ِل إ َل ْي ِه َ‬
‫‪،‬ح تَّ� َي ْب َع َث ُه َّ ُ‬
‫الل ِم ْن َم ْض َج ِع ِه ذ ِلك‬ ‫نَ ْ� َك َن ْو َم ِة َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫رھا�سوکاہکاجتاےہہکوسجا‪�،‬و�ہدنب�ہاتہکہےںیماپےناہل عوای�لےکاپ�سو�اپس‬ ‫�اب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاپ �‬
‫جاناچاہاتہو�ںاتکہاہنںی�(�اپیناکمایبیوکامر�انیا�و�رنکیاناج�م) کیاطال�عد�و�ں�(تاکہو�ہیھبریم�ےےسیجاعام�لاتخای�رکریںا�و�را�ستمعن‬
‫کوپ ئاںی�)�ا�سےکوج�ا�بںیمرکنمکنریہکےتںیہہک(یاہ�ںےسو�اپیسوتممنکںیہنےہابلہت�)�ا�بمتدلنہیکرط�حوسجائوجےسا�سےکاخ� نودکے‬
‫‪2‬‬
‫رکات�(چاننہچرپہزیگا�رشصخوساجتاہے) یاہ�ںکتہکرشحکےد�نالہلاعتلٰی�اسےا�سیکوخ�ا�باگ�ہےسدیب�ا�رکر�ےاگ�۔‬
‫س کو�اوئیدیب�ا�رہنںی کس‬
‫�الہلاعتلٰینےرفمایا‬
‫ُ َ َُ‬ ‫َ‬
‫ي ْم َول ھ ْم ْيز ْن َن ‪۳۸‬۝‬
‫َ‬ ‫ٌ‬
‫َْ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ َ ُ َ َ‬
‫۔۔۔ف ْن ت ِبــع ھداى فل خوف عل ِ‬
‫‪3‬‬

‫ریپو�یرکیںےگا�نےکےئلیسکوخ�فا�و�ر�رنجاکموقعہنوہگا�۔‬ ‫ترجہم�‪:‬جولو�گریم�یا�سدہ�ایتیک �‬
‫َ َ َّ َ َ ُ َ َ َ َ َ ّ ُ َ َ ْ ٰ‬
‫‪4‬‬
‫اي فل ي ِضل َول يشق ‪۱۲۳‬۝‬ ‫۔۔۔ف ِن اتبع هد‬
‫ریپو�یرک�ےاگ�و�ہہنےکٹھباگنہدبخبیتںیمالتبمہوگا�۔‬
‫ترجہم�‪:‬جوکوئیریم�یا�سدہ�ایتیک �‬
‫یوہ�د�ییھبذع�ا�بربقکےاقئلےھتمرگرسو�لالہلﷺکیویسیب�ںاحا�دیثےکاب�وجو� فدرقہزتعملہذع�ا�بربقکوستمیلںیہنرکتے�‪�،‬اسیرط�ح‬
‫دسجرص�یوکہنںیاتلملبہکاعلمرب�ز�خںیمر�و�حوک�ایکاثملیمسجدیاجاتاہےوج�ر�و�حےکاستھ‬
‫بضع گولو�ںاکیہدیقع�ہےہہکذع�ا�ب ثوو�ا�با�س نع‬
‫عذ�ا�بےسد� چوا�رہوتاہے�‪،‬بضع گولو�ںاکیہایخ�لےہہکتیموک�ا�سا�رضیربقمںیذع�ا�بںیہنوہتالبہکیسکرب�زخیربقمںی توہاہے�‪،‬مرگیہبس‬
‫دسجرص�یوکہیاسیا�رضیربقمںیذع�ا�بایوث�ا�باتلمہے�‪،‬‬
‫غطلا�و�رمنڑھگ�ترظنیا�تںیہ�‪،‬حصحیدیقع�ہیہیےہہکاناس�نےک نع‬

‫ْ َْ ْ َ‬
‫الزہد� ُب ِذ ك ِر الق ْب ِ� َوال ِبل�‪۴�۲�۶�۸‬‬
‫َب‬ ‫ا� ماجہ کتاب‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫س� ب ن‬
‫َ‬ ‫ئزَ ُ َ َ َ ف َ َ‬
‫اب الق ْب ِ��‪۱�۰�۷�۱‬‬
‫نا� ب�ب ما جاء ِ ي� عذ ِ‬ ‫‪ 2‬جامع ت�مذی کتاب ج‬
‫ال‬
‫‪� 3‬ابلرق�ۃ�‪۳�۸‬‬
‫‪ 4‬طٰہ�‪۱�۲�۳‬‬
 ‫�����‬
‫َْ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ض َّ ُ َ نْ َٔ َّ َ َّ ً َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َٔ َ َ َّ ُ ْ َ َ‬
‫اب الق ب ِ�‬ ‫� الل ع َ�ا‪ :‬ان ي ُ� ِودية دخلت عل ي َ�ا‪ ،‬فذك َرت عذاب الق ب ِ�‪ ،‬فقالت لا‪ :‬اعاذ ِك الل ِمن عذ ِ‬ ‫عن عا ِئشة ر ِ ي َ‬
‫َ‬
‫َْ ََ َ ََ ْ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ َ ْ َ َ ُ َ ُ َ‬
‫� َّ ُ‬
‫الل َع نْ َ�ا‪:‬‬ ‫الق ْب ِ� َق َال ْت َعا ِئ َش ُة َر ِ ض ي َ‬ ‫ول َّ ِ َ َّ ُ َ َ َ َ َّ َ ْ َ‬
‫الل صل الهل عل ْي ِه وس َل عن عذ ِ‬
‫اب الق ب ِ�فقال‪:‬نعم‪ ،‬عذاب‬ ‫فسالت عا ِئشة رس‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫ُ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َ ً َ َ َّ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫فَ َ َ َٔ ْ ُ َ ُ َ‬
‫اب الق ْب ِ�‬
‫الل صل الهل عل ْي ِه وس َل بعد صل صالة ِإل تعوذ ِمن عذ ِ‬
‫ول ِ َ‬ ‫�ا رايت رس‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬سےوقنم�لےہ�ایکد�نایکوہی�دیہوع�ر�تریم�ےاپ�سٓائیا�و�ر�ا�سےنریم�ےاسمےنذع�ا�بربقکاتذکر�ہرکتے‬
‫ہوئےےھجمدعا�د�یہکالہلاعتلٰیجتےھربقکےذع�ا�بےسوفحم�ظرکےھ�‪�،‬ا�سرپاعئہش‪ r‬نےرسو�لالہلﷺسےذع�ا�بربقکےقلعتما�سیک‬
‫� ضواحتاچہیوت�ٓا�پﷺنےرفمایا ہا�ںذع�ا�بربقبرحقےہاعئہش‪ r‬ف مراتیںیہہکا�سےکدعبمںیےنیھبکایاسہنںیدکیاھکہرسو�ل‬
‫‪1‬‬
‫�الہلﷺنےوکئیامن�زپڑھیوہ�ا�و�ر�ا�سںیمذع�ا�بربقسےالہلیکانپ�ہہنامنیگوہ�۔‬
‫صاحبہرک�ا�م‪ y‬نجںیہالہلاعتلٰینے‪y‬کیمیظعاشب�ر�تد�یا�و�ربضعوک�ا�نیکزندگییہںیمجتنیک خشوخرب�یانسئیںیئگرگمبجانوہ�ں‬
‫نےہنتفربقکاحا�لانستو�ا�نیکںیخیچلکنںیئگ�‪،‬‬
‫َ َ َّ ْ‬ ‫َ‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َٔ ْ َ َ ْ َ َٔ َ ْ َ ض َ َّ ُ َ نْ ُ َ َ ُ ُ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل خ ِط ًيبا فذك َر ِف ْت َنة الق ْب ِ� ال ِ ت ي� َيف َت ت ِ نُ�‬ ‫الل صل‬ ‫� الل ع�ما‪ ،‬تقول‪ :‬قام رسول ِ‬ ‫اساء ِبنت ا ِب ي� بك ٍر ر ِ ي‬
‫َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬
‫َ �ض َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ ف‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫املْر ُء‪َ ،‬ف َ َّلا َذ َك َر َذل َك ض َّ‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل‪،‬‬ ‫ول ِ‬ ‫امل ْس ِ ُلون ج ة حالت بي ِ ن ي� َوب ي ن� ان ا َ� َم ا ِخ َر ك ِم َرس ِ‬ ‫� ُ‬ ‫ِ ج‬ ‫ِف ي َ�ا َ‬
‫َّ ف ٓ‬ ‫نّ َٔ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ ْ �ضَ َّ ُت ُ ْ ُ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ ي� ا ِخ ِر‬ ‫الل صل‬ ‫يب ِم ِ ي�‪ :‬اي ب�رك الل ِفيك‪ ،‬ماذا قال رسول ِ‬ ‫فلا سكنت ج ُ� ْم قلت ِل َرج ٍل ق ِر ٍ‬
‫ون ف� ْال ُق ُبور َقر ًيبا م ْن ف ْت َنة َّ‬
‫الد َّج ِال‬
‫َ ْ َ َ َ ْ ُٔ َ َ َّ َٔ َّ ُ ْ ُ ْ َ ُ َ‬
‫ِ ِ ِ ِ ِ‬ ‫ك تفتن ِ ي‬ ‫وح ِإ يل ان‬
‫قوِ ِل؟ قال‪:‬قد ا ِ ي‬
‫�اسامئ ‪ r‬بتنابوبرک‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺطخہبےکےئلڑھک�ےوہئےوت�ٓا�پﷺےنربقکےاتماح�ناکتذکر�ہرفمایاجاہ�ں‬
‫�اناس�نوکبمالتجاناچجاتاہے�‪،‬جبرسو�لاکر�مﷺ تفہنربقکا�ذکرف مرا�رہےےھتوتسماملنو�ںیک�(�ر�و�ر�وکر) چہایک�ںدنب�ھںیئگ�ا�سوجہےسںیم‬
‫�ٓا�پیکاب�تہنھجمسیکس�‪،‬پرھجبا�نیکںیخیچدنبہوئگںیوتمںیےنایکصخشےساہکجومری�ےرقیبیہاھٹیبتاھ�الہلٓا�پوکبرکتد�ے!�رسو�ل‬
‫ے؟�ا�سےناہککہٓا�پﷺےنرفمایاہےنیقیرکلومری�یرط�فوحییجیھبیئگےہہکالبشہب‬
‫�الہلﷺےناپےنےبطخےکٓاخرمںیایکرفمایاہ �‬
‫تمول�گربق�و�ںںیمہنتفدجا�لیسیجٓا�زمائشوہگی�۔‬ ‫‪2‬‬

‫ْ َ ْ َ َ َ َ تَّ َ َّ ث ََّ‬ ‫َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ف َ َ فَ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ َّ َ ُ‬ ‫َ َْ‬

‫الل صل الهل علي ِه وسل ِ ي� ِجناز ٍة‪ ،‬ج�لس عل ش ِف ي ِ� الق ب ِ�‪ ،‬فبك‪ ،‬ح� بل ال�ى‬‫ول ِ‬ ‫ع ِن ال ب َ� ِاء‪ ،‬قال‪:‬كنا َمع َرس ِ‬
‫ثُ َّ َ َ َ ْ َ ن ْ َ َ َٔ‬
‫ا� ِ ِلث ِل َهذا فا ِع ُّدوا‬
‫� قال ي‪ِ �:‬إخو ِ ي‬
‫بر�ائ نباع�ز�ب‪t‬سےرم�و�یےہہمایکانج�ز�ےںیمرسو�لالہلﷺےکاستھےھت� �‪ٓ،‬ا�پﷺربقکےانک�ر�ےھٹیبرک�ر�ونےےگلیتح‬
‫‪3‬‬
‫کہٓا�پﷺےکٓانوسئو�ںےسیٹمرتوہیئگرھپٓا�پﷺےنا�رشا� فد مرایا�ا�ےریم�ےاھبئوی�!�ا�سےکےئلھچکایت�ر�یرکلو�۔‬
‫َْ ف َ‬ ‫َ ُ ْ ََ‬ ‫َْ‬ ‫ئزَ ُ َ َ َ ف َ َ‬
‫اب الق ْب ِ� ِ ي� َصل ِة‬‫اب الق ب ِ� ‪،�۱�۳�۷��۲‬حصیح مسمل کتاب الکسوف ب�ب ِذ ك ِر عذ ِ‬ ‫نا� ب�ب ما جاء ِ ي� عذ ِ‬ ‫‪ 1‬حصیح بخ�اری کتاب ج‬
‫ال‬
‫وف�‪۲�۰�۹�۸‬‬ ‫ْ خُ‬
‫ال ُس ِ‬
‫َّ َ ُّ ُ ْ َ َ‬ ‫�‪،‬س� ئ‬
‫الق ْب� ‪ ۱�۳�۷��۳‬ن ن‬ ‫َ‬ ‫ئزَ ُ َ َ َ ف َ َ‬
‫اب‬ ‫ال ئ ز‬
‫نا� ب�ب التعوذ ِمن عذ ِ‬ ‫نسا� کتاب ج‬ ‫اب ِ‬ ‫نا� ب�ب ما جاء ِ ي� عذ ِ‬ ‫ال‬‫‪ 2‬حصیح بخ�اری کتاب ج‬
‫ئ‬ ‫للب� ق� �‪ ۱�۰�۲‬ن ن‬ ‫َْ‬
‫للنسا� �‪۲�۲�۰�۰‬‬ ‫الک�ی‬ ‫�‪،‬الس� ب‬ ‫الق ْب ِ��‪،�۲�۰�۶�۴‬اثبات عذاب ب‬
‫الق� ی‬
‫ْ َ‬ ‫الزھد� ُب ْ ُ‬
‫ال ْز ِن َوال ُبك ِء�‪۴�۱�۹�۵‬‬ ‫َب‬ ‫ا� ماجہ کتاب‬ ‫‪ 3‬نن‬
‫س� ب ن‬
 ‫�����‬
‫َ ْ َٔ ْ َ َ ْ َٔ َ ْ َ ض َّ ُ َ نْ ُ َ َٔ نَّ َ َ َ ْ َ َ َّ ْ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ َ َ َٔ نَْ‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل ِحد الل واث�‬ ‫صف رسول ِ‬ ‫� الل ع�ما‪ ،‬ا�ا قالت‪:‬فلا ان َ‬ ‫عن اساء ِبن ِت ا ب ي� بك ٍر ر ِ ي َ‬
‫ِ‬
‫َ َ َ تَّ َ َّ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ُٔ َ َ َّ َٔ َّ ُ ْ ُ ْ َ ُ َ‬ ‫َ َ ْ ثُ َّ َ َ َ ْ شَ ْ ُ ْ ُ َ ْ َٔ َ ُ َّ َ ْ َ َٔ ْ ُ ُ ف َ َ‬
‫وح ِإ يل انك تفتنون‬ ‫النة والنار ولقد ا ِ ي‬ ‫ام هذا‪ ،‬ح� ج‬ ‫� ٍء كنت ل اره ِإل قد رايته ِ ي� مق ِ ي‬ ‫علي ِه‪ � ،‬قال‪ :‬ما ِمن ي‬
‫َ َٔ ْ َٔ َّ َت ُ َ َ َ ْ َٔ ْ َ ُ ُ ْٔ تَ َٔ َ ُ ُ ْ َ ُ َ ُ َ ُ َ ْ ُ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ َٔ َ‬ ‫ف ُ‬
‫ِ ي� الق ُب ِور ِمثل ا ْو ق ِر ًيبا ِم ْن ِف ْت َن ِة الد َّج ِال ال اد ِري اي�ما قالت اساء‪ ،‬يو� احدك‪ ،‬فيقال ل‪ :‬ما ِعلك ِب�ذا‬
‫َّ‬ ‫َّ ُ َ َٔ َّ ُ ْٔ ُ َٔ ُ ُ َ َٔ ْ َٔ َّ َ َ َ َ ْ َٔ ْ َ ُ َ َ ُ ُ ُ َ َّ ٌ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫الل صل‬ ‫الرج ِل؟ فاما املو ِمن ا ِو امل ِوقن‪ ،‬ال اد ِري اي ذ ِلك قالت اساء ‪ -‬فيقول‪ :‬ممد رسول ِ‬
‫َ َ نَ ْ َ ّ َ َ ُ َ َ َٔ َ ْ َ َ ٓ َ َّ َ َّ َ ْ َ َ ُ َ ُ َ ُ نَ ْ َ ً َ َ ْ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ُ ً َ َٔ َّ ُ َ ُ َٔ‬
‫ات واهلدى‪ ،‬فاجبنا وامنا واتبعنافيقال ل‪ � :‬ص ِالا‪ ،‬فقد ع ِلنا ِإن كنت ل ِوقنا واما املن ِافق ا ِو‬ ‫جاء� ِب�لب ِين ِ‬
‫َ ْ ُ َّ َ ُ ُ َ َ ً َ ُ ْ‬ ‫َ ُ ُ َ َٔ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َٔ‬
‫اس َيقولون ش ْيئا فقل ُته‬‫امل ْر تَ� ُب ال ا ْد ِري ا َّي تَ ُ� َما قال ْت ا ْ َس ُاء ‪ -‬ف َيقول‪ :‬ال ا ْد ِري‪ِ ،‬سعت الن‬
‫ُ‬
‫رپنام�زوس�فےکدعب�رسو�لالہلﷺنےا�رشا� فد مرایاجبرسو�لالہلﷺامن�زسے‬ ‫�اسامئ ‪ r‬بتنابوبرکف مراتیںیہسو�ر�جرگہنےکومقع ک‬
‫فا�ر�غوہئےوت�الہلاعتلٰیکیدمح�وثانےکدعبف مرایاکہو�ہزیچیںوجکہںیمےنےلہپںیہندکییھںیھتا�باہنںیںیمےناپینا�سہگجےسدیھکایل�‪،‬‬
‫جتنا�و�ر�د� �وز�خکتیھبںیمےندکییھ�‪� ،‬ا�و�رجمےھوحیےکذ�ریہعٓاگا�ہایکگایہےہکمتربقںیمدجا�لےکہنتفیکرط�حای�(یہاہککہ�)�دجا�لےکہنتف‬
‫کےرقیبایکہنتفںیمالتبموہےگےھجمای�دہنںیہکاسامئ ‪ r‬نےایککاہتاھ�ٓا�پﷺےنرفمایاںیہمتالیاجائےاگ�ا�و�رپوچاھجائےاگکہ‬
‫وہ؟مومناییہاہککہنیقیرکنےو�الا�(جمےھای�دہنںیہکا�ند�وباتو�ںںیمےساسامئ ‪ r‬نے‬
‫�ا�سصخش(حمدمﷺ�)کےاب�ر�ےںیممتایکجانےت �‬
‫کونیساب�تیہکیھت) توکےہاگیہالہلےکرسو�لدمحمﷺہںی� �‪ٓ،‬ا�پامہ�ر�ےاسمےنحیحصر�اسہت �او�ر�ا�سےکو�اضحدلائلشیپےیکا�و�رہمٓا�پایام�ن‬
‫لائےےھتا�و�ر�ٓا�پیکاب�توبق�لیکا�و�ر�ٓا�پاک�اتاب�عایکتاھ �ا�سرپ�ا�سےسکاہجائےاگکہمتاصلحاناس�نوہسپٓا�ر�ا�مےسوسجائومہںیےلہپیہ‬
‫سےولعم�ماھتکہوت�ایام�نوقینیو�الاہے ��‪،‬ا�و�رمانفقایکشرکنےو�الا�(جمےھولعم�مںیہنہکاسامئ ‪ r‬نےایکاہکاھت) �و�ہہیےہکاگکہےھجموتکھچ‬
‫‪1‬‬
‫پہتںیہنےہںیمےن گولو�ںےسایکاب�تینسیھتوہیںیمےنیھبیہک�(�ٓاگےھجموککھچتقیقحولعم�مںیہن�)�۔‬
‫چاننہچاسیاطخ�بںیمرسو�لالہلﷺنےاحصبہرک�ا�م‪ y‬کوحمکرفمایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫َٔ َ ُ ْ َٔ ْ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ‬
‫اب الق ْب ِ�‬ ‫ام َره ان يتعوذوا ِمن عذ ِ‬
‫‪2‬‬
‫�و�ہذع�ا�بربقسےانپ�ہامناگکریں�۔‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫� َّ ُ‬ ‫َع ْن َٔا ب ي� ُه َر ْ ي َ� َة َر ِ ض ي َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َيد ُعو َو َيقول‪ :‬الل ُه َّم ِإ ِ ن ي� ا ُعوذ ِبك ِم ْن‬
‫الل َصل ُ‬ ‫الل َع ْن ُه‪ ،‬قال‪ :‬كن َر ُسول ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ َ ْ ََ‬ ‫ََ‬
‫ات‪ ،‬و ِمن ِفتن ِة امل ِس ِيح الدج ِال‬ ‫اب الن ِار‪ ،‬و ِمن ِفتن ِة املحيا واملم ِ‬ ‫ِ‬ ‫ذ‬ ‫ع‬ ‫ن‬ ‫م‬‫ِ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫الق‬ ‫اب‬ ‫ع ِ‬‫ذ‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺ�ا�سرط�حدعاف مراتےےھت�ا�ےالہل�!مںیربقکےذع�ا�بےسریت�یانپ�ہاچہاتہو�ںا�و�ر�د� �وز�خ‬

‫وف �‪،�۱�۰�۵�۳‬حصیح مسمل کتاب الکسوف َ ب� ُب َما‬

‫ف ُ‬
‫الر َج ِال ِ ي� الك ُس ِ‬ ‫َ ُ َ َ َّ ََ‬ ‫بخ‬
‫‪ 1‬حصیح �اری کتاب الکسوف ب�ب صال ِة ِالنس ِاء مع ّ ِ‬
‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل ف� َص َلة ْال ُك ُسوف م ْن َٔا ْمر ْ ج َ َّ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ‬
‫صلوۃ الکسوف ب�ب‬ ‫النار �‪،�۲�۱�۰�۳‬موطاامام مالک کتاب ٰ‬
‫النةِ و ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫ُع ِرض َعل الن ِب ِيّ� َصل ُ ِ‬
‫للط� نا�‬ ‫للب� ق��‪،�۱�۸‬املعجم ی‬
‫الکب� ب‬ ‫ا� حبان �‪،�۳�۱�۱�۴‬اثبات عذاب ب‬
‫الق� ی‬ ‫صلوہ الکسوف �‪ ،�۱�۴�۴�۷‬مسندامحد�‪ ،�۲�۶�۹�۲�۵‬حصیح ب ن‬ ‫ماجائ ف� ٰ‬
‫للب� ق� �‪ ۶�۳�۶�۰‬ش�‪�،‬ح السنۃ للبغوی �‪۱�۱�۳�۷‬‬ ‫الک�ی ی‬
‫�‪،‬الس� ب‬‫�‪ ۳�۱�۳‬ن ن‬
‫وف ِ ف ي� َ‬ ‫َ ُ‬
‫للب� ق� �‪،�۶�۳�۰�۸‬معرفۃ‬
‫الک�ی ی‬ ‫امل ْس ِج ِد �‪،�۱�۰�۵�۶‬مسند امحد �‪ ۱�۴�۱�۵�۲‬ن ن‬
‫�‪،‬الس� ب‬ ‫‪ 2‬حصیح بخ�اری کتاب الکسوف َ ب� ُب َصال ِة الك ُس ِ‬
‫واال�ر�‪،�۷�۰�۵�۲‬مصنف عبدالرزاق �‪ ۶�۷��۴ ۲‬ش�‪�،‬ح السنۃ للبغوی �‪۱�۱�۴�۱‬‬ ‫نن‬
‫الس� ث‬
 ‫�����‬
‫‪1‬‬
‫کےذع�ا�بےسا�و� �رزندگیا�و�رمو�تیکٓا�زم ئاوش�ںےسا�و�راکنےدجا�لیکالبسےریت�یانپ�ہاچہاتہو�ں�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺکےوعظوصنتحیےکالع�و�ہذع�ا�بربقکےاب�ر�ےںیمرق�ٓا�ندیجممںیدعتم�دوہگج�ںرپذکرایکگایہے�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ۗ ْ َ‬ ‫َ ٰ‬ ‫َ‬ ‫ََٰ ُ ُ ٰ‬
‫ار يُ ْع َر ُض ْو َن َعل ْيَا ُغ ُد ًّوا َّو َع ِش ًّـياۚ‪۰‬۝‬
‫لن ُ‬ ‫هللا َس ِ ّيا ِت َما َمك ُر ْوا َو َحاق ِب ِل ِف ْر َع ْو َن ُس ْو ُء ال َعذ ِ ۚ‬
‫اب ‪۴۵‬۝ ا‬ ‫فوقىه‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ َْ َ ّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬
‫ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ َْ َ ْ ُ ّ َ‬ ‫َ‬
‫ويم تـقوم الساع ۣة‪۰‬۝ اد ِخلوا ال ِفرعون اشد العذ ِ‬
‫اب ‪۴۶‬۝‬
‫‪2‬‬

‫ںیلچ‪�،‬الہلےنا�نبسےسا�سوکباچلای�ا�و�رفرعو�نےکاستیھوخ�د‬
‫ترجہم �‪ٓ:‬اخرکا�ر�ا�ن گولو�ںےنوجبر�یےسرب�یاچلںیا�سوممنےکالخ�ف �‬
‫بدترینذع�ا�بےکریھپمںیٓاگےئ ��‪،‬د� �وز�خیکٓا�گےہسجےکاسمےنحبصوشا�مو�ہشیپےیکاجتےںیہا�و�رجبایقمتیکڑھگ�یٓاجائےیگ‬
‫توحمکوہگاکہٓا�لرفعو�نوکشدیدرتعذ�ا�بںیمد�اخلرک�و�۔‬
‫�ا�سٓایتںیمایقمتےسےلہپذع�ا�باک�ذکرہے صوجو�رپوھکنےنکتاج�ر�یرہےاگ�‪،‬فنتغلےکوہشم�ر�اما�مابنہبیتقالومفی�‪۲�۰�۰‬ہرج�یاپین‬
‫کات�بات�ویللکشمالرق�ٓا�نںیمکلےتھںیہ�۔‬
‫ن ٔ نٔ‬ ‫ف ٓ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ ُ ُ ْ َ ُ َ َ َ ْ ُ ُ ّ ً َ َ ّ ً‬
‫قوهل‪ :‬النار يعرضون عليا غدوا وع ِشيا ‪ ،‬فإنه مل ي�د ان ذلك يكون ي� االخرة‪ ،‬وإ�ا اراد ا�م يعرضون ي‬
‫عل�ا‬
‫َ َ ْ َ َ ُ ُ َّ ُ َٔ ُ‬ ‫ّ‬ ‫ت ف‬
‫الس َاعة ا ْد ِخلوا‬ ‫الق�‪ ،‬يدلك عىل ذلك قوهل‪ :‬ويوم تقوم‬ ‫امم�م ي� القبور‪.‬وهذا شاهد من كتاب الهل لعذاب ب‬ ‫بعد‬
‫ٔ‬ ‫ّ ف‬ ‫ّ‬ ‫ف ف‬ ‫ْ‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٓ َْ‬
‫و� القيامة يدخلون اشد العذاب‪.‬‬ ‫ذاب‪� ،‬م ي� بال�زخ يعرضون عىل النار غدوا وعشيا‪ ،‬ي‬ ‫ال ِف ْرعون اشد الع ِ‬
‫‪3‬‬

‫�ا�سٓایت’’ �د� �وز�خیکآ�گےہسجےکاسمےنحبصواش�مو�ہشیپےیکاجتےںیہ‘‘مںیٓاخر�تاکعذ�ا�برم�ا�دہنںیہکلبہیربق�و�ںںیمحبصوشا�م‬

‫�ٓا�گ رپپشی وہتےںیہ ا�و�ریہاتک�ب الہل ںیم ذع�ا�بربقکے ےیل دللی ےہویکنہکٓایتاک�د�وسر�احہصہکٓا�ل رفعو�نوکقایمت ےک د�نتخس‬
‫رکاہے۔عیینو�ہرب�ز�خںیم(عیین ندای�ا�و�ر�ٓاخر�تےکد�رماینیوقتںیم)صحبوشا�مٓا�گرپپشیوہتےںیہ‬
‫عذ�ا�بںیمڈ�ا�لد�و�۔�ا�سرپ�دلالت ت‬
‫�ا�و� قرایمتےکےکد�نتخسذع�ا�بںیمد�اخلوہ�ںےگ�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫م ا ْھل ال َمد ْي َن ِۣؔۛة‪۰‬۝ َم َر ُد ْوا َع ّ‬ ‫َ َّ ْ َ ْ َ ُ ْ ّ َ ْ َ‬
‫ال ْع َراب ُم ٰن ِف ُق ْو َ‬
‫اق‪۰‬۝ لت ْعل ُم ُھ ْ ۭ‬
‫م‪۰‬۝ ْن ُن‬ ‫النف ِ ۣ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ن‪۰‬۝ َو ِ ْ‬
‫ۭۛ‬ ‫ِ‬ ‫و ِمن حولك ِم‬
‫َ ْ َ ُ ُ ْ َ ُ َ ّ ُ ُ ْ َّ َّ َ ْ ُ َّ ُ َ ّ ُ ْ َ ٰ َ َ‬
‫‪4‬‬
‫م ‪۱۰۱‬۝‬ ‫اب َع ِظ ْي ٍ ۚ‬‫ي ثم يدون اِل عذ ٍ‬ ‫م‪۰‬۝ سنع ِذبم مرت ِ‬ ‫نعلمھ ۭ‬
‫ترجہم‪ :‬متاہ�ر�ےرگ�د�وپشیوجبد�و�یرہےتںیہا�نںیمتہبےسانمفقںیہا�و�ر�اسیرط�حوخ�دمدیہنےکابشدن�و�ںںیمیھبانمفقومجو�دہںی‬
‫جوناف�قںیماط�قوہگےئںیہ�‪،‬تماہنںیںیہناجنےتمہا�نوکجانےتںیہ�‪،‬قریبےہو�ہوقتبجمہا�نوک�د� ہور�یزس�ا�(�ایکوت� ندای�ا�و�رد�وسر�ا‬
‫رھو�ہزیا�د�ہڑب�یزس�اکےےئلو�اپسالئےاجئںیےگ۔‬
‫قربکاعذ�ا�ب)�دیںےگ پ�‪� ،‬‬
‫�ایکاقم�مرپوی�ںرفمایا‪:‬‬

‫َ‬ ‫ئ ز َ ُ َّ َ ُّ ْ َ َ‬
‫اب الق ْب ِ��‪۱�۳�۷�۷‬‬
‫نا� ب�ب التعو ِذ ِمن عذ ِ‬ ‫‪ 1‬حصیح بخ�اری کتاب ج‬
‫ال‬
‫‪� 2‬الوممن�‪۴�۵�،�۴�۶‬‬
‫ٓ‬ ‫تٔ‬
‫‪�3‬ويل مشلك القران�‪۵�۶‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 4‬التوبۃ�‪۱�۰�۱‬‬
 ‫�����‬
‫ي‪۰‬۝ َويَ ْف َع ُل ُ‬ ‫ُ‬
‫ُّ ْ َ َ ْ ٰ َ ‪۰‬۝ َ ُ ّ ُ ٰ ّ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ ّ ُ ُ َّ ْ َ ٰ َ ُ ْ ْ َ‬
‫هللا‬ ‫هللا الظ ِل ـ ِم ْ َۣۙ‬ ‫ت ِف الَ ٰيو ِة الدنيا و ِف ال ِخر ِ ۚة وي ِضل‬ ‫ب‬
‫ِ ِ‬ ‫ا‬ ‫الث‬ ‫ل‬‫و‬‫ْ‬
‫يث ِبت هللا ال ِذي امنوا ِبل ِ‬
‫ق‬
‫ََ ۗ‬
‫‪1‬‬
‫َما يشا ُ ۧء ‪۲۷‬۝‬
‫ہے‪�،‬الہلوک‬
‫ترجہم�‪�:‬ایام�نالنےو�الو�ںوک�الہلایکوق�لاثبتیکاینب�دپر� ندای�ا�و�ر�ٓاخر�تد� نوو�ںںیمابث�تاطعکرتاہےا�و�رظالوم�ںوک�الہلاکٹھبدیات �‬
‫وجاہےرک�ے�۔‬ ‫�اتخای�رےہ چ‬
‫ُ‬
‫َ ض َ َّ ُ َ نْ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُٔ ْ َ ُ ْٔ ُ ف َ ْ ُٔ ت ث َّ شَ‬
‫� َد‬
‫� الل ع ُ�ما‪ ،‬ع ِن الن ِب ِيّ� صل الهل علي ِه و َس َل قال‪ِ :‬إذا اق ِعد املو ِمن ِ ي� ق ب ِ� ِه ا ِ َ ي�‪ِ � ،‬‬
‫َ ََ ْن َ‬
‫ع ِن بال� ِاء ب ِ� ع ِاز ٍب ر ِ ي‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫للا ّالذ َ ٓ ُ‬
‫ت َّ ُ‬ ‫الل‪َ ،‬ف َذ ِل َك َق ْو ُ ُل‪:‬يُ َث ّب ُ‬
‫ُ َّ‬ ‫َٔا ْن َال إ َ َل إ َّل َّ ُ َٔ َّ ُ ً‬
‫ت‬ ‫ني ا َمنوا ِبلق ْو ِل الثا ِب ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫الل َوان َم َّمدا َر ُسول ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫بر�ا�ءبناع�ز�ب‪ t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺنےرفمایاجبایام�ند�ا�رشصخوکقربمںیاھٹب�دیاجاتاہے فوترشےتا�سےکاپ�سٓاتےںیہو�ہ‬
‫گو�اہیدیاتہےہکالہلےک کوس�اوئیوبعم�دںیہنا�و�رحمدمﷺ�الہلےکرسو�لںیہوتییہا�سرفما�ناٰلیہیکریبعتہےہک’’�الہلاعت �لٰیاہلایام�نوک�د�رست‬
‫‪2‬‬
‫با�ترپثابتدقمیاطعرفماتاہے�۔‘‘‬
‫اال َّم ُة ِ ف� ُق ُبور َها‪َ ،‬ف َك ْي َف � َؤَا نَ� ْام َر َٔا ٌة َض ِع َيف ٌة؟ َق َال ُ‪:‬ي َث ّب ُت َّ ُ‬
‫الل‬
‫ُٔ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ ُ َ َ ُ َ َّ ُ َ‬
‫الل! ت ْب َتل َه ِذ ِه‬
‫عن عا ِئشة‪ ،‬قالت‪ :‬قلت‪ :‬ي� رسول ِ‬
‫ِ‬ ‫ِب ي‬ ‫ي ِ‬
‫ف ْ َ َ ُّ ْ ف ٓ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫َّ ٓ‬
‫الدن َيا َو ِ ي� اال ِخ َر ِة‬ ‫ال ِذ ي نَ� ا َم ُنوا ِب�لقْو ِل الث ِاب ِت ِ ي� الي ِاة‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬ف مراتیںیہںیمےنرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ! لو�گاپینربق�و�ںںیمٓا�زمائےاجئںیےگا�و�رمری�اکایحا�ل‬
‫ہوگامںیوت�ایکزمک�و�رسےاختو�نوہ�ں�؟ �ٓا�پﷺےنرفمایا�الہلاعتلٰی�اہلایام�نوکلکہموتحدیکیربکتےسدنایکیزندگیا�و�رقربمںیاثبت‬
‫قد�مرھکاتہے�۔‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ ّ ُ ُ َّ َ ٓ َ ُ ْ َْ‬ ‫ْ‬
‫ت}قال‪:‬‬ ‫‪َ 3‬ع ِن ال َب َ� ِاء ْب ِ ن� َع ِاز ٍب‪ ،‬ع ِن الن ِب ِي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬قال‪{:‬يث ِبت هللا ال ِذني امنوا ِبلقو ِل الثا ِب ِ‬
‫َْ‬ ‫نَ زَ َ ْ ف َ َ‬
‫اب الق ْب ِ�‬
‫�لت ِ ي� ع ِ‬
‫ذ‬
‫�ا�و�ررب�ا�ءبناع�ز�بےسرم�و�یےہ�ٓایت’’ �ایام�نالنےو�الو�ںوکالہلایکوق�لاثبتیکاینب�درپدنایا�و�رآخر�تد� نوو�ںںیمابث�تاطعرکتاےہ�۔‘‘‬
‫‪4‬‬
‫عذ�ا�بربقکےاب�ر�ےںیمان�ز�لوہئیےہ�۔‬
‫�ایکاقم�مرپون�ح‪u‬کیوق�مےکاب�ر�ےںیمرفمایا‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫م ُد ْون هللاِ ان َص ً‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫يد ْوا ل ُه ْم ِّ ْ‬ ‫َ‬ ‫ِمَّا َخ ِط ْ ۗيـ ٰـ ٔ ِ ْ ُ ْ ُ َ ُ ْ ُ َ ً َ ْ‬
‫َ‬
‫‪5‬‬
‫ارا ‪۲۵‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ـتم اغ ِرق ْوا فاد ِخل ْوا نرا‪۰‬۝ ۙۥ فلم ِ‬
‫ِ‬
‫‪� 1‬ابر�اہمی�‪۲�۷‬‬
‫َ ٌ ف ْ َ ْ َٔ َ ة ف ْ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫اب الق ْب��‪ ۱�۳�۶�۹‬ن ن‬ ‫َ‬ ‫ف‬
‫ال ئ ز َ ُ َ َ َ َ‬
‫اب‬‫السنۃ�ب ِ ي� السا ِل ِ ي� الق ب ِ� وعذ ِ‬ ‫ب‬ ‫�‪،‬س� ابوداودکتاب‬ ‫ِ‬ ‫نا� ب�ب ما جاء ِ ي� عذ ِ‬ ‫‪ 2‬حصیح بخ�اری کتاب ج‬
‫َْ‬
‫الق ْب ِ��‪۴�۷�۵�۳‬‬
‫زوائدال�ار�‪۸�۶�۸‬‬
‫بز‬ ‫‪ 3‬کشف االستارعن‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬
‫ال ّيت م َن ج َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫الت َع ُّو ِذ ِم ْن ُه‬
‫النار َعل ْي ِه‪َ ،‬وإث َبات َعذاب الق ْ� َو َّ‬
‫ِ بِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫النةِ ا ِو ِ‬ ‫النۃ ونعیمھا َ ب� ُب َع ْر ِض َمق َع ِد َ ِ ِ ِ‬ ‫‪ 4‬حصیح مسمل کتاب ج‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫�‪،‬س� ئ‬
‫للب� ق� �‪۸‬‬
‫الق� ی‬ ‫اب الق ْب ِ��‪،�۲�۰�۵�۹‬اثبات عذاب ب‬ ‫نا� ب�ب عذ ُ‬ ‫ال ئ ز‬
‫نسا� کتاب ج‬ ‫�‪ ۷��۲ ۲�۰‬ن ن‬
‫‪ 5‬نو�ح�‪۲�۵‬‬
 ‫�����‬

‫رھانوہ�ںےناپےنےئلالہلےساچبنےو�الاوکئیدم�دگا�رنہ‬
‫ترجہم‪� :‬اپیناطخئو�ںیکانبپرہیو�ہرغ�قےیکےئگا�و�ر�ٓا�گںیموھجنکدیےےئگ�‪،‬پ �‬
‫پایا۔‬
‫غر�قٓا�بوہتےیہٓا�گںیمد�اخلایکاجناہیذع�ا�بربقہے۔‬
‫�رسو�لالہلﷺکیدعتم�در�و�ایا�تا�و�ر�ٓایا�ترق�ٓانہیےسہیاب�تابللکو�اضحوہگیئہکربقکاذع�ا�با�و�روث�ا�بربحقےہ�‪�،‬ا ک‬
‫گروئیاہنںیمیلستںیہن‬
‫کرتاتو�و�ہرق�ٓانیٓایا�تاکہیرکنمےہا�و�را�سےکےئلدعاہییکاجکسیتےہ�‪،‬پرہزیگا�راناس�نےکربعسکافک�ر�‪،‬مرشکنی�‪،‬مانقفنیا�و�ررمتدین‬
‫وو�تےکوقتیہذع�ا�برش�و�عوہجاتاےہ�‪،‬یجےسرفمایا‬ ‫ک م‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫غ ٰر ِت ال َم ْو ِت َوال َملٰۗىكة َب ِس ُط ْوا ا ْي ِد ْي ْمۚ‪۰‬۝ اخر ُج ْوا انف َس ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ٰ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ت َز ْو َن‬
‫كۭ‪۰‬۝ ال َي ْو َم ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِٕ‬
‫ف َ‬ ‫۔۔۔ َول ْو ٰتي ِا ِذ الظ ِل ُم ْو َن ِ ْ‬
‫ع ٰا ٰي ِتهٖ ت َ ْس َت ْك ِ ُ‬ ‫ََْ ْ‬ ‫َ َ َ ْ ُْ َ ُْ ُ ْ َ ُْ ُْ َ ََ‬
‫‪1‬‬
‫ب ْو َن ‪۹۳‬۝‬ ‫ي الَ ّق َو ُك ْن ُت ْم َ ْ‬ ‫غ‬ ‫ِ‬ ‫هللا‬ ‫ع‬ ‫عذاب الهو ِن ِبا كنتم تقولون‬
‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬کا�شمتاظلوم�ںوک�ا�ساحلتںیمدیھکوکسبجہکو�ہرکس�ا�توم�تںیمڈکبای�ںاھکرہےوہتےا�و�رفرشےتاہتھڑبھابڑھاکرکہہرہے‬
‫ہوتےںیہہکالئوناکلو�اپیناج�ن� �‪ٓ،‬ا�جںیہمتا�نابتو�ںیکاپ�د�ا�شںیمذلتاکذع�ا�بدیاجائےاگجوتمالہلرپہتتمرکھرکانحقاکبکرتےےھت‬
‫�ا�و�ر�ا�سیکٓایا�تےکاقمبہلںیمرسکیشدکاھتےےھت�۔‬
‫گان�ہاگ�ر�و�ںےکمسجےسر�و�حضبقرکتےوقترفشےتاہنںیویتخس�ں لت�‪،‬ویخ�ںا�و�ر�ا�ذیوت�ںںیمالتبمرکےتںیہ�۔گان�ہاگ�ر�و�ںےکمسجےسر�و�ح‬
‫قضبرکتےوقترفشےتاہنںیویتخس�ں لت�‪،‬ویخ�ںا�و�ر�ا�ذیوت�ںںیمالتبمرکےکذع�ا�بمنہجیکربخسانتےںیہ�‪،‬جبو�ہاپان�اناج�مدب�دکیےتھںیہوتاپےن‬
‫گانہو�ںےسیہاناک�رکر�دیےتںیہ�۔یجےسایکاقم�مرپف مرایا‪:‬‬
‫ۢ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ۗ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ ٰ ّ ُ ُ ْ َ ٰ َ ُ َ ْ ٓ َ ْ ُ‬
‫هللا َع ِل ْي ٌم ِبَا‬
‫م ُس ْو ۭء‪۰‬۝ َب ٰل ا ِّن َ‬
‫ٍ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫َ‬
‫م‬ ‫السل َم َما ك ّنا ن ْ‬
‫ع‬ ‫ّ‬ ‫ا‬ ‫ُ‬
‫و‬ ‫ق‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ف‬ ‫‪۰‬۝‬ ‫۠‬ ‫ْ‬
‫م‬ ‫ال ِذي تتوفىهم المل ۗ ِٕىكة ظا ِل ِمي ان ِ ِ‬
‫ه‬ ‫س‬ ‫ف‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ي ِف ْيَاۭ‪۰‬۝ َفلب ْئ َس َم ْث َوى ال ُم َتك ّب ْ َ‬ ‫اب َج َه َّن َم ٰخ ِلد ْ َ‬ ‫اد ُخلُ ْٓوا َا ْ َب َ‬
‫ُ ْ ُ ْ َ ْ َ ُْ َ َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۲۹‬۝‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫كنتم تعملون ‪۲۸‬۝ ف‬
‫ترجہم�‪:‬ہا�ں�‪�،‬انیہاکف �رو�ںےکےئلوج�اپےنسفنرپظملرکتےوہئےبجالمئہکےکاہتوھ�ںرگفات�رہوتےںیہوت�(سرکیشوھچ�ڑکر�)فو�ر�ا�ڈگںیڈ�ا�ل‬
‫�دیےتںیہا�و�رہکےتںیہمہوتوکئیوصق�رہنںیرک�رہےےھت�‪،‬مالئہکوج�ا�بدیےتںیہرکیکےسںیہنرہےےھت!�الہلاہمت�ر�ےرکتوتو�ںےسوخ�ب‬
‫ہے‪،‬پستقیقحہیےہہکڑب�اہیڑب�اھٹاکنہےہربکتم�و�ںےکےئل�۔‬
‫ےہ‪�،‬ا�باجئوہجمنےکد�ر�و�ا�ز�و�ںںیمسھگاجئو�‪�،‬وہںیمتوکہشیمہرہان �‬
‫�و�اقف �‬
‫مو�تےکرفشےتر�و�حضبقرکتےوقتا�نےکرہچ�و�ںا�و�رکولوہ�ںپرضربںیاگلتےںیہ�۔‬
‫َ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫اب الَ ِري ِق ‪۵۰‬۝‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫هۚ‪۰‬۝ َوذ ْوق ْوا عذ َ‬‫ُ‬ ‫تي ا ِْذ يَ َت َو ّف َّالذ ْ َ‬
‫ي َك َف ُرواۙ‪۰‬۝ ْال َملٰۗى َك ُة يَ ْض ُ ْب َن ُو ُج ْو َه ُه ْم َو َا ْد َب َر ْ‬ ‫َ َ ْ َ ٰٓ‬
‫ولو‬
‫‪3‬‬
‫ِ‬ ‫ِٕ‬ ‫ِ‬
‫ےھت‪�،‬و�ہا�نےکرہچ�و�ںا�و�ر�ا�نےکوکلوھ�ںرپضربںی‬
‫ترجہم�‪:‬کا�شمتا�ساحلتوک�دیھکےتکسبجہکرفشےتوتقم�لاکف �رو�ںیکر�وحںیضبقرک�رہے �‬
‫لاگتےاجتےےھتا�و�رہکےتاجتےےھتول�ا�بےنلجیکزس� ھباوتگ�۔‬

‫‪� 1‬الاناع�م�‪۹�۳‬‬
‫‪ 2‬النحل �‪۲�۸�،۲�۹‬‬
‫‪ 3‬االنفال�‪۵�۰‬‬
 ‫�����‬

‫�ایکاقم�مرپوی�ںرفمایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِك ب ّنُ ُم ات َب ُع ْوا َما ا ْسَ ـ َـط َ‬
‫هللا َوكر ُهواْ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ ْ ُْ َ ُ ُْ َ ُ ْ َ ْ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َ َّ ْ ُ ُ َ ٰ‬
‫ْ‬
‫ِ‬ ‫ضبن وجوههم وادبره ‪۲۷‬۝ ذل ِ‬ ‫فكيف اِذا تفتم المل ۗ ِٕىكة ي ِ‬
‫ََْ َ‬ ‫ْ َٗ ََ‬
‫‪1‬‬
‫ِرض َوانه فا ْح َبـ َـط اعال ُه ْ ۧ‬
‫م ‪۲۸‬۝‬
‫رھا�سوقتایکحا�لوہگاجبرفشےتا�نیکر�وحںیضبقرکیںےگا�و�ر�ا�نےکہنما�و� یپروھٹ�ںرپما�رتےوہئےاہنںیےلاجئںیےگ‬
‫ترجہم‪ :‬پ �‬
‫ریپو�ییکوج�الہلوکنا�ر�ا�ضرکنےو�الاہےا�و�ر�ا�سیکرضاکا�ر�اسہتاتخای�رکرناسپدننہایک�اسی‬
‫�‪،‬یہاسیےئلوتہوگاکہانوہ�ںےنا�سرطیےقیک �‬
‫بانپر�ا�سےنا�نےکبساعام�لاضئعرک�دیے�۔‬
‫کاف�ر�ومرشکنییک ر�و�ح ضبقرکنے ےک ےئل ایس�ہ رہچ�و�ں و�الے ذع�ا�ب ےک رفشےت ان�ز�ل وہتے ںیہجن ےک اہتوھ�ں ںیم اٹ�ٹ ےک‬
‫بدبو�د�ا�رکڑپ�ےوہتےںیہ۔‬
‫َ َّ ْ‬ ‫َ‬
‫َ َٔ َ ً‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫۔۔۔اس َت ِعيذوا ب� َّ ِ ْ َ‬ ‫َو َعن ْال َب�اء ن� َعازب َر ِ ض� الهل َع ُنه َق َال ْ‬
‫۔۔۔و ِإن ال َع ْب َد‬ ‫اب الق ْب ِ� َم َّرت ْ ي ِن�‪ ،‬ا ْو ثل ث�‬
‫لل ِمن عذ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ب ِ‬
‫ال ُسوح‪ُ،‬‬ ‫َ ْ ٓ َ نَ زَ َ َ ْ َ َّ َ َ َ َ ٌ ُ ُ ْ ُ ُ َ َ ُ ُ ُْ‬ ‫ْ َ َ َ َ َ ف ْ َ َ ُّ ْ َ َ َْ‬
‫الك ِفر ِإذا كن ِ ي� ان ِقط ٍاع ِمن الدنيا و ِإقب ٍال ِمن ال ِخر ِة‪� ،‬ل ِإلي ِه ِمن السم ِاء مل ِئكة سود الوج ِوه‪ ،‬معم‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ ُ َٔ َّ ُت َ َّ ْ ُ ْ خَ َ ُ ُْ‬ ‫َ َّت َ ْ َ ْ َ َ ْٔ‬ ‫ون ِم ْن ُه َم َّد ْال َب َص ثُ َّ� ي َج ُ َ َ ُ ْ َ ْ‬
‫ََ ْ ُ َ‬
‫� ِإل‬ ‫�ء ملك الو ِت‪ ،‬ح� ي ج� ِلس ِعند را ِس ِه‪ ،‬فيقول‪ :‬اي�ا النفس ال ِبيثة‪ ،‬اخر ِج ي‬ ‫ِ ِ ي‬ ‫فيج ِلس‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ ْ ُ َ ْٔ ُ‬ ‫الل َو َغ َضب‪َ ،‬ق َال َ‪:‬ف ُت َف َّر ُق ِ ف� َج َس ِد ِه‪َ ،‬ف َي ْن تَ ز� ُ َعا َ َكا ُي ْن تَ زَ� ُع َّ‬
‫الس ُّف ُود ِم َن ُّ‬ ‫َّ‬ ‫َ خَ‬
‫ول‪ ،‬ف َياخذ َها‪ ،‬ف ِإذا‬ ‫وف البل ِ‬ ‫الص ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ٍ‬ ‫س ٍط ِم َن ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ال ُس ِوح‪ َ ،‬يو خْ� ُر ُج ِم نْ َ�ا كن ت ِن� ِر ي ِ� ِجيف ٍة ُو ِج َد ْت َعل َو ْج ِه‬ ‫وها ِ ف� ِت ْل َك ْ ُ‬ ‫َٔ َ َ َ َ َ َ ُ َ ف َ َ َ َ َ ْ َ َّ َ ْ َ ُ َ‬
‫اخذها ْل يدعوها ِ ي� ي ِد ِه ط ْرفة ع ي ٍن� ح ت� ي ج�عل ي‬
‫َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ ُ ُّ َ َ َ َ َ َ ٔ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُّ ُ ْ خَ ُ‬ ‫ْ َٔ‬
‫ال ِبيث؟‬ ‫ال ْر ِض‪ ،‬فيصعدون ِب�ا فيصعدون ِب�ا‪ ،‬فل ي�رون ِب�ا عل م ٍل ِمن الل ِئك ِة ما هذا الروح‬
‫بر�ا�ءبناع�ز�ب‪ t‬سےرم�و�یےہمہایکاناص�ر�یےکانج�ز�ےےکےئلرسو�لالہلﷺےکرمہ�ا�ہربقسات�نیکرط�فےئگ�‪،‬جبربقپرہپےچن‬
‫توقرب�ابیھایت�رہنںیوہئییھتا�سےئلٓا�پﷺوہا�ںھٹیبےئگا�و�رہمیھبٓا�پ کےا� گر�در�د�اتناہئیاخموشیےسھٹیبےئگ� �‪ٓ،‬ا�پﷺےک‬
‫ڑھچییھتسجےسٓا�پ �زمنیوککرید�رہےےھت ��‪ٓ،‬ا�پﷺےناپانسرماب�ر�کا�وپر�اٹاھیا�ا�و�رف مرایا�د�ویاتنیرمتہبرفمایاقربکے‬
‫ہاتھںیمیاک �‬
‫عذ�ا�بےسالہلیکانپ�ہامنوگ�‪،‬پرھمومنٓا�دمیےکدنایسےاتناق�لاکنمرظبای�نرفمایاپرھکافرکیدنایسےرصخیتا�و�رمو�تےکوقتا�سےکاستھیک‬
‫جانےو�الیویتخس�ںاک�ذکرف مرایاکافر�ٓا�دمیبجدنایسےرختص توہا�ا�و�ر�ٓاخر�تیکرط�فر�و�انہ توہاہےوت�ا�سیکرط�فایس�ہرہچ�و�ںو�الےرفشےت‬
‫دحاگ�ہکتھٹیباجتےںیہ�‪،‬پرھمکلالوم�تٓاتاہےوج�ا�سےک‬
‫نا�ز�لوہتےںیہنجےکاپ�ساٹ�ٹوہتاےہا�و�ر�و�ہا�سوف�توہنےو�الےیک ن‬
‫سرہانےھٹیباجتاہےا�و�ر�اسےمکحدیاتہےہکا�ےثیبخر�و�حلکنا�و�رالہلےکبضغا�و�رغہصیکرط�فلچ�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےنرفمایا�ر�و�حمسج‬
‫رھو�ہرفشےتا�س‬
‫ےہ�‪� ،‬‬
‫مںیےنپھچیکوکششرکتیےہتوفرشےتاسےا�سرط�حابہرنھکےتچںیہےسیجاکنےٹد�ا�رلوہےیکخیسیلیگا�و�نےسابہراکنلیاجتی پ‬
‫کیر�و�حوکزیت فرات�ر�یےساہتوھ�ںاہتھےتیلا�و� ٹرا�ٹںیمٹیپلدیےتںیہ ��‪،‬ا�سر�و�حےسدببو�د�ا�رمر�د�ےیسیجوبٓاتیےہ�‪،‬فرشےتا�سانپا�ک‬
‫�ر�و�حوکلےرک�ا�وپر�ٓاسام�نیکرط�فڑچھےتوہئےرفشوت�ںیکامجعتےکاپ�سےسزگ�رتےںیہوت�و�ہوپھچےتںیہیہثیبخر�و�حیکیکےہ�؟‬
‫َ َّ َ ُّ ْ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ َ ُ َ ُ ْ نُ ُ َ َٔ ْ َ َٔ ْ َ َّ ت َ َ ُ َ َّ َ ف ُّ ْ َ َ ْ‬
‫الدن َيا‪ ،‬ف ُي ْس َتف َت ُح ُل‪ ،‬فل‬ ‫اح تَّ� ُين تَ َ� ِب ِه ِإل السم ِاء‬‫فيقولون‪ :‬فلن ب� فل ٍن ِب�قب ِح اسا ِئ ِه ال ِ ي� كن يسم ِب�ا ِ ي� الدني‬
‫‪ 1‬حممد�‪۲�۷�،۲�۸‬‬
 ‫�����‬
‫َّ َّ َّ ْ َ َ‬
‫اب‬ ‫نا َل ُت َف َّت ُح َل ُه ْم َا ْ َب ُ‬
‫ب ْوا َع ْ َ‬ ‫ي َك ّذ ُ ْبا ٰب ٰي ِت َنا َو ْ‬
‫اس َـت ْك َ ُ‬ ‫ُ ْ َ ُ َ ُ ثُ َّ َ َ َٔ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬اِن ال ِذ‬
‫ِ‬ ‫الل صل‬‫يفتح ل‪ �،‬قرا رسول ِ‬
‫اب ُه ِف ِ ّ‬ ‫َّ َ ۗ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ َ َّ َ َ ّ َ َ َ َ ُ ْ َ ّ َ ‪ْ َّ َ َ َّ َ ُ َّ ُ ُ َ َ 1‬‬
‫‪:‬اك ُت ُبوا ك َِت َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ٰ‬
‫ني ِف‬‫ِ ٍ‬ ‫س‬ ‫اط‪ ،‬فيقول الل عز وجل‬ ‫س الِي ِ‬‫السما ِء ول يدخلون الـنة ح يـ ِلج المل ِف ِ‬
‫َ َ َ َّ َ َ َّ َ َّ َ ۗ َ َ ْ َ ُ ُ َّ ْ ُ َْ‬ ‫ّ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ُ ُ ُ ُ َ ْ ً ُ َّ َ َ ٔ َ َ َ ْ ّ ْ ْ‬
‫ُ‬ ‫ْ َٔ ْ‬
‫شك ِبهلل ِ فكنا خر ِم السما ِء فتخطفه الطي او‬ ‫الر ِض السفل ‪ ،‬فتطرح روحه طرحاثم قرا‪:‬وم ي ِ‬
‫ُّْ ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫ف َمك ٍن َ ِ‬
‫س ْي ٍق ۔‬ ‫َْ ْ‬
‫ت ِوي ِب ِه ِ‬
‫الري ِ‬
‫اکیباٹہے‪،‬فرشےتا�ساک�و�ہ تدبرینان�مےتیلںیہسجےسو�ہدنایمںیرعم�و�فاھتیاہ�ںکتہکرفشےتا�سر�و�حوکےلہپ‬ ‫�‬ ‫�و�ہوج�ا�بدیےتںیہہیالف�ں‬
‫�ٓاسام�نکتےلاجتےںیہا�و�ر�ٓاسام�نا�و�لےکرفشوت�ںےسد�ر�و�ا�ز�ہوھکلےناکماطلہبرکتےںیہمرگ�ٓاسام�ناکد�ر�و�ا�ز�ہںیہنوھکلااجتارھپ�ٓا�پﷺ‬
‫نےہیٓایتالت�و�ترفمائی۔نیقیاجنوجن گولو�ںےنامہ�ر�یٓایا�توکھجالٹیاہےا�و�ر�ا�نےکاقمبہلںیمرسکیشیکےہا�نےکےئلٓاسام�نےک‬
‫ےگ‪�،‬ا�ناکجتنںیماجنااتانیہانممنکےہانتجسوئیےکانکےےسا�ونٹ گاکز�رنا�۔رھپ�الہلاعتلٰی شفروت�ںوکحمک‬
‫�د�ر�و�ا�ز�ےرہگزنہوھکلےاجئںی �‬
‫�دیاتہےہکبسےسیلچنزمنیںیمومجو�دجسنیںیما�سر�و�حاک�اند�ر�ا�جرکلو�‪،‬چاننہچا�سر�و�حاک�اند�ر�ا�جرکنےےکدعباسےرب�یرط�حکنیھپ‬
‫�دیاجاتاہے �‪،‬پرھ�ٓا�پ ﷺنے ہیٓایتالت�و�ت رفمائی�۔ �ا�و�رجوکوئی الہل ےکاستھرش�کرک�ے گوتویا�و�ہٓاسام�ن ےسرگگای �‪� ،‬ا�ب ایتو�اسے‬
‫‪3‬‬
‫پ نرد�ےاچکےلاجئںیےگایوہ�اا�سوک�اییسہگجےلاجکرھپکنید�ےیگاہج�ںا�سےکڑھتیچ�ےا�ڑاجئںیےگ�۔‬
‫�الرغ�ضافک�ر�ومرشکنیوغری�ہوکجبربقمںیدفنایکجاتاہےوت�ا�نیکاحلتز�ا�روی�ںوہتیےہ�۔‬
‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ ُ َ َ‬ ‫ْٔ َ َ َ‬ ‫َ َ َُ َ ُ ُ ُ ف‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬
‫وح ُه ِ ي� َج َس ِد ِه‪َ ،‬و َ ي� ِت ِيه َملك ِن ف ُي ْج ِل َسا ِن ِه‪ ،‬ف َيقول ِن ُل‪َ :‬م ْن َر ُّبك؟ف َيقول‪:‬‬‫َع ِن ال َب َ� ِاء ْب ِ ن� َع ِاز ٍب‪ ،‬قال‪:‬۔۔۔قال‪:‬فتعاد ر‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ْ َ َٔ ْ َ َ ُ َ َ ُ َ ُ َ َ َ ُ ُ َ ْ َ ْ َ َٔ ْ َ َ ُ َ َ َ َ َّ ُ َّ‬
‫الر ُجل ال ِذي ُب ِعث‬ ‫هاه هاه هاه‪ ،‬ل اد ِري‪،‬فيقول ِن ل‪ :‬ما ِدينك؟فيقول‪ :‬هاه هاه‪ ،‬ل اد ِري‪،‬فيقول ِن‪ :‬ما هذا‬
‫َ َٔ‬ ‫ُْ َ ُ ُ‬
‫يك؟ف َيقول‪َ :‬ه ْاه َه ْاه‪ ،‬ل ا ْد ِري‬ ‫ِف‬
‫بر�ا�ءبناع�ز�ب‪ t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�سےکمسجںیمر�و�ح ٹولائیاجتیےہ�‪�،‬ا�و�ر(قربںیم) �ا�سےکاپ�سد�ورفشےت‬
‫(نمرککنری) �ٓاتےںیہ�و�ہ اسے اٹاھکرٹباھتےںیہ ا�و�ر�(عاقئد�ونرظیا�ت ےک اب�ر�ے ںیم�)پوھچےت ںیہ اتبئومتاہ�ر�ا�ر�بوک�ن ےہ�؟�و�ہ وج�ا�ب‬
‫ےسو�ا�ل‬
‫رھا�س س‬
‫ے؟�و�ہاتہکہےاہئےاہئےںیموتیہیھبںیہناجنات�‪،‬پ �‬
‫رھو�ہوس�ا�لرکتےںیہاہمت�ر�ا�دینایکہ �‬
‫�دیاتےہہائےاہئےںیموتہنںیاجنات‪،‬پ �‬
‫کایجاتاہےمتا�سٓا�دمیےکاب�ر�ےںیمایکےتہکوہجےساہمت�ر�یرط�ف(�رسو�لانبرک) ھباجیگایتاھ�‪�،‬و�ہاتہکہےاہئےاہئےےھجموت�ا�نےکاب�ر�ے‬
‫مںییھبملعںیہنےہ�‪،‬‬
‫وما‪،‬‬‫الن ِار‪َ ،‬ف َي ْٔا ِت ِيه ِم ْن َح ّر َها‪َ ،‬و َ ُس ِ َ‬ ‫النار‪َ ،‬و ْاف َت ُحوا َ ُل َ� ً� إ َل َّ‬ ‫ُ َ َ َّ َ َٔ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ ُ َ َّ‬ ‫َُ َ‬
‫ِ‬ ‫بب ِ‬ ‫فين ِادي من ٍاد ِمن السم ِاء ان كذب‪ ،‬فاف ِرشوا ل ِمن ِ‬
‫ٌ‬
‫� َب ِب َ�ا َج َبل‬ ‫َ ْ ضُ‬ ‫َو ُي َض َّي ُق َع َل ْي ِه َق ْب ُ� ُه َح تَّ� تَ خْ� َت ِل َف ِف ِيه َٔا ْض َل ُع ُه ثُ َّ� ُي َق َّي ُض َ ُل َٔا ْ َع َٔا ْب َ ُ َ َ ُ َ َّ ٌ ْ َ‬
‫ك معه ِم ْرز بة ِمن ح ِد ٍيد لو ِ‬
‫الر ُ‬
‫وح‬ ‫الث َق َل ْ ي ن� َف َي ِص ي ُ� تُ َ� ً با� َق َال ثُ َّ‬
‫‪ُ �:‬ت َع ُاد ِف ِيه ُّ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ َ َ تُ َ ً َ َ َ َ �ضْ ُ ُ َ ضَ ْ َ ً َ ْ َ ُ َ َ َ ْ نَ ْ َ شْ َ ْ َ ْ‬
‫الغ ِر ِب ِإل‬ ‫� ِق و‬
‫ِ‬ ‫لصار � با� قال‪:‬في ِ به ِب�ا � بة يسمعا ما ب ي� ال ِ‬
‫ْ َٔ‬
‫‪ 1‬ال ْع َراف‬
‫‪ 2‬احلج‬
‫اال�ان �‪،۳�۹�۰‬مصنف‬ ‫ق‬
‫للب�� �‪ ،۴�۴‬مسند امحد �‪،۱�۸�۵�۳�۴‬شعب ی‬ ‫ت‬
‫‪3‬ال�غیب وال�ہیب لملنذری�‪۱�۹�۷� ،۵�۳�۹�۶‬؍�‪،۴‬اثبات عذاب ب‬
‫الق� ی‬ ‫ت‬
‫اال�داالفراح�‪۷�۱‬؍�‪۱‬‬
‫ا� با� شیبۃ�‪،۱�۲�۰�۵�۹‬حادی االرواح ب‬
‫بن‬
 ‫�����‬
‫رکاہےہکا�سےنوھج�ٹوبلاہے�‪،‬پرھ�ٓا�و�ا� �زٓاتیےہ�اسےکےئلٓا�گاکسبرتچباھ�د�و�‪�،‬اسےٓا�گاکلاب�س‬
‫تو�ٓاسام�نےسایکٓا�و�ا�ز�دیےنو�الا�اعال�ن ت‬
‫ہپان�د�و�او�ر�ا�سےکےئلمنہجیکرط�فےسد�ر�و�ا�ز�ہوھک�لد�و�‪�،‬اسےکےئلا�سیکربقوکتگنرک�دیاجاتاہےاہی�ںکتہکا�سیکایلسپ�ںایک‬
‫ہکار�اسے‬
‫رھا�سرپ�ایکان ھدا�‪،‬برہ�ہرفشہترقم�رکر�دیاجاتاہےسجےکاپ�سولہےیکاییسرگ�زوہتیےہ گ‬
‫�د�وسر�یںیمویپستوہجاتیںیہ�‪،‬پ �‬
‫رھو�ہاسےا�سےکاستھاییسوچ�ٹام� تراہےسجیکخیچوپاک�ر�اناسنو�ںا�و�رانج�ت‬
‫پاہ�ڑپرما�ر�اجائےوت�و�ہاہپ�ڑ�ریز�ہریز�ہوہکرمیٹنباجئے�‪،‬پ �‬
‫رھا�سںیمر�و�ح ٹولائیاجتیےہ�۔‬ ‫ے مرایاپ �‬ ‫رھو�ہیٹم�(�ریز�ہریز�ہ�)ہوجاتاہ ف‬ ‫کےالع�و�ہرشم�قومرغ�بےکد�رمای�ناس�ر�یولخم�قیتنسےہ�‪�،‬ا�و� پر �‬
‫ُ‬
‫الث َق َل ْ ي ن� َف َي ِص ي ُ� تُ َ� ً با�‪َ ،‬ق َال ث َّ‬
‫َّ َّ‬ ‫َ َ �ضْ ُ ُ َ ضَ ْ َ ً َ ْ َ ُ َ َ َ ْ نَ ْ َ شْ َ ْ َ ْ‬
‫وح‬ ‫‪ُ �:‬ت َع ُاد ِف ِيه ُّ‬
‫الر ُ‬
‫ِ‬ ‫الغ ِر ِب ِإل‬ ‫� ِق و‬
‫في ِ به ِب�ا � بة يسمعا ما ب ي� ال ِ‬
‫�ابو�د�ا�و�دکے کذمو�ر�ہالاف�ظحیحصاثبتںیہن�ا�سےئلہکایکوتیہر�و�ایترصتخمہےہکبجا�سےکاقمبےلںیمد�وسر�یر�و�ایا�توجفملصیھبںیہا�ن‬
‫مںیہیاضافہںیہناتلم�‪،‬سمدنابو�د�ا�و�دایطلیسیکایکر�و�ایتںیمہیاضافہاتلمہےنکیلا�سیکدنسںیمیھبرمع�وبناثبتںیہوجبالاتاف�قفیعض‬
‫ہںی�)�۔‬ ‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬ف� ق ْوِ ِل َجل َو َعل‪{ :‬ف ّن ل ُه َم ِعيشة َض ْنك} [طه ] قال َ‪:‬عذ ُ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫الن ّ� َصل ُ‬ ‫ُ َ ْ َ َ َ َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ْ‬
‫اب‬ ‫ِ�إ‬ ‫ِي‬ ‫‪ x‬عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬ع ِن ِب ِي‬
‫َْ‬
‫الق ْب ِ�‬
‫�اب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ’’�ا�و�روجریم�ےذکر(�د�ر�ستحیصن) سےہنموم�ڑ�ےاگا�سےکےیلدنایںیمگنتزندگیوہگیا�و�رایقمتےک‬
‫‪2‬‬
‫�ر�و�زمہاسےاندھااٹاھئںیےگ�۔‘‘کیریسفتبای�نرکتےوہئےرسو�لالہلﷺنےرفمایاہیذع�ا�بربقہے�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�سےکذع�ا�بربقکیوص�ر�تہیوہگی۔‬
‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َّ َّ َ َ ف‬ ‫ُ‬ ‫ْ خُ ْ ّ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ُ :‬ي َسلط َعل الك ِف ِر ِ ي� ق ْب ِ� ِه ِت ْس َعة َو ِت ْس ُعون ِت ِّن ًينا‬ ‫الل صل‬ ‫َعن ا ِب ي� َس ِع ٍيد الد ِر ِي قال ‪ :‬قال رسول ِ‬
‫َٔ ْ َ َ‬ ‫َ َ ف ْ َٔ‬ ‫َ نْ َ ُ ُ َ َ ْ َ ُ ُ َ تَّ َ ُ َ َّ ُ َ َٔ َّ‬
‫الس َاعة ‪َ ،‬ول ْو ان ِت ِّن ًينا ِم نْ َ�ا نف َخ ِ ي� ال ْر ِض َما ان َبت ْت خ�ضْ َ َاء‬ ‫ت�شه وتلدغه ح� تقوم‬
‫�ابوعسدیدخ�ر�ی‪ t‬سےوقنم�لےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاا�سذ�ا�تیکمسقسجےکہضبقدق�ر�تںیمریم�یاج�نےہالبشہباکفررپانننو�ے‬
‫ےگ‪�،‬و�ہاس�ر�ےاسنپا�سربق�و�الے‬
‫رہژ�دھارتساسنوپ�ںےکرب�ابرہوگا�ا�و� ہررسانپےکرتسسروہ�ں �‬
‫�ا�ژ�دھےطلسمرک�دیےاجتےںیہا�نںیمےس ا�‬
‫‪3‬‬
‫ےگار�ا�نںیمےسایکا�ژ�دھاسانپزمنیرپپوھنکام�رد�ے �وتزمنیرپکوئیزیچپدی�انہوہ�۔‬ ‫کوایقمتکتڈسےتا�و�رکاٹےترہںی گ‬
‫َّ َ ْٔ ُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْٔ‬ ‫ُ‬
‫َّ ُ َ ْ َ ف َ �ش َٔ ْ َ ْٔ ُ ُ َ‬ ‫َ َ َُ ُ‬
‫َعا ِئشة‪ ،‬تقول‪ُ :‬ي َسلط َعل الك ِف ِر ِ ي� ق ْب ِ� ِه جَ ٌاع اق َر ُع ف َيا ك ْل َم ُه ِم ْن َرا ِس ِه ِإل ِر ْجل ْي ِه‪ ،‬ث َّ� ُيك َس الل ْح َم ف َيا ك ِم ْن‬
‫َ َ فَ َ َ َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َّ َ ْٔ ُ ُ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ َ ْٔ‬
‫ِر ْجل ْي ِه ِإل َرا ِس ِه‪ ،‬ث َّ� ُيك َس الل ْح َم ف َيا ك ِم ْن َرا ِس ِه ِإل ِر ْجل ْي ِه ُ� َو كذ ِلك‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬سےرم�و�یےہقیًانیکافررپربقںیمایکرطخنا�کا�ژ�دھاسمطلرکدیاجاتاہےوجرسسےاپئو�ںکتا�ساکگوشتاھکتا‬
‫ف‬ ‫ف‬
‫للب� ق��‪،۲�۱‬حصیح تال�غیب‬ ‫الق��‪، ۴�۷�۵�۳‬اثبات عذاب ب‬
‫الق� ی‬ ‫الق�وعذاب ب‬ ‫س� ابوداودکتاب السنتہ ب�ب � املسئلۃ � ب‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫‪،۳‬ال�غیب ت‬
‫وال�ھیب لملنذری�‪۵�۳�۹�۶‬‬ ‫وال�ھیب �‪۳�۵�۵�۸�،۲�۱�۹‬؍� ت‬
‫ت‬
‫للب� ق� �‪۵�۷‬‬ ‫ا� حبان �‪،۳�۱�۱�۹‬مستدرک حامک �‪،۱�۴�۰�۵‬اثبات عذاب ب‬
‫الق� ی‬ ‫‪2‬حصيح ب ن‬
‫مسندا� یعیل �‪،۱�۳�۲�۹‬‬
‫ب‬ ‫ا� با� شیبۃ �‪،۳�۴�۱�۸�۷‬‬ ‫ا� حبان ‪ �۱�۲�۱� ‬ن ن‬
‫‪،۳‬س� الداریم�‪،۲�۸�۵�۷‬مصنف ب ن‬ ‫‪ 3‬مسند امحد �‪،۱�۱�۳�۳�۴‬حصيح ب ن‬
‫وال�ھیب لملنذری �‪۵�۳�۸�۹‬‬ ‫تال�غیب ت‬
 ‫�����‬

‫رھا�سرپ�د�وبا�ر�ہوگشتڑچھا�دیاجاتاہے‬
‫رھا�سرپ�د�وبا�ر�ہوگشتڑچھا�دیاجاتاہےےسجو�ہد�وبا�ر�ہاپئو�ںےسرستکاھکتاالچجاتاہے�‪ ،‬پ �‬
‫�رہاتےہ�‪،‬پ �‬
‫جےسو�ہد�وبا�ر�ہاپئو�ںےسرستکاھکتاالچجاتاہےا�و�ریہہلسلساسیرط�ح(قایمتکت�)جا�ر�یرہےاگ�۔‬
‫�ف‪،‬ھگرب�اہٹا�و�ر�دہتشےکذع�ا�بںیمالتبمکایجاتاہے�۔‬ ‫‪�1‬ایےسصخشوکقربمںیوخ �‬
‫ْ ً‬ ‫ف َ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ ُ ُّ ُٔ‬ ‫َ َ ََ‬
‫السْو ُء‪ ،‬ا ْج ِل َس ِ ي� ق ْب ِ� ِه ف ِز ًعا َمش ُعوفا‬ ‫َع ْن َعا ِئشة‪ ،‬قال ْت‪:‬۔۔۔ و ِإذا كن الرجل‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�و�ربر�ےٓا�دمیوک�ا�سیکربقمںیدشیدربھگ�اہٹا�و�رخو�فیکاحلت‬
‫‪2‬‬
‫مںیاھٹبیاجاتاہے۔‬
‫�ا�و�ررھپ�ا�سرب�ےصخشیکرسح�تویا�سںیماضافہےکےئلاسےد�و�رسےتنجاکاظن�ر�ارک�ایاجاتاہے�۔‬
‫َ ُ ْ َ ُ َ ُ َ َ ْ َ َّ َ َ ْ ُ ُ َ َ ْ َ ت َ َ َ َ َ ُ َ ُ َ ُ ْ ُ ْ َ َ َ َ َ َّ ُ َ‬
‫الل َع ْنك‬ ‫الن ِة‪ ،‬فينظر ِإل زهر ِ�ا وما ِف ي�ا‪ ،‬فيقال ل‪ :‬انظر ِإل ما صف‬ ‫فيفرج ل ِقبل ج‬
‫�ا�و�رتنجیکرط�فایکد�ریہچوھک�لرک�اسےد�و�رسےتنجاکناظ�ر�ہیھبرک�ایاجاتاہے�‪�،‬و�ہتنجیکر�وقنںیا�و�ر�د�وسر�یںیتمعندکیاتھہےوت�اسے‬
‫‪3‬‬
‫باتیااجتاےہہکہیو�ہتنجےہسجےسالہلےنےھجترحم�و�مرک�دیاہے�۔‬
‫رھا�سصخشوک�د� �وز�خںیما�ساکاکھٹنادکاھیااجتاےہا�و�رکاہجاتاہےہکا�بوت�ر� �و قزایمتکتربقکےذع�ا�بںیمالتبم�رہےاگ�۔‬
‫پ �‬
‫ثُ َّ ُ ْ َ ُ َ ُ ُ ْ َ ٌ َ َ َّ َ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ ْ ُ َ ْ ضُ َ َ ْ ً َ ُ َ ُ َ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ نْ َ ُ ْ َ َ َ َّ ّ َ َ َْ‬
‫� يفرج ل فرجة ِقبل الن ِار‪ ،‬فينظر ِإل ي�ا ي� ِطم بع�ا بعضا‪ ،‬ويقال ل‪ :‬هذا مقعدك ِم�ا‪ ،‬كنت عل الش ِك‪ ،‬وعلي ِه‬
‫َّ َ َ َ ْ ُ ْ َ ُ ْ َ َ َّ ُ ُ َّ‬
‫الل‪ ،‬ث َّ� ُي َعذ ُب‬ ‫ِمت‪ ،‬وعلي ِه تبعث ِإن شاء‬
‫رھا�سےکےئلمنہجیکرط�فایکد�ریہچوھکلاجاتاہےو�ہدکیاتھہےہکمنہجیکٓا�گایکد�وسر�ےوککاھ�رہیےہوتاسےاہکجاتاہےہکہیاہمت�ر�ا‬ ‫پ �‬
‫ھٹاکنہ ےہوتنے کش ںیم زندگیزگ�ا�ر�د�ی �‪،‬جتےھ کشیک احلت ںیم یہ وم�تٓائی ا�و�ر�ا�ن اشئ الہلایقمت ےک د�ن کش رپہی اٹاھیاجائے‬
‫‪4‬‬
‫گاپرھ�اسےربقےکذع�ا�بںیمالتبمکر�دیااجتاےہ�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�سےکرب�ےاعام�لا�سےکاپ�سایکدبصو�ر�تٓا�دمییکلکشںیمٓاتاہےا�و�ر�اسےرب�ےاناج�میکاشب�ر�تدیاتہے�۔‬
‫َ َّ ُ ُ َ ُ ُ‬ ‫َ َ ْٔ َ ُ ٌ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ّ َ ُ ْ ت نُ ّ َ َ ُ ُ َٔ ْ ش ْ َّ َ ُ ُ َ َ‬
‫وءك َهذا َي ْو ُمك ال ِذي ك ْن َت ت َوع ُدف َيقول‪:‬‬ ‫الر ي ِ� فيقول‪ :‬اب ِ� ِب�ل ِذي يس‬‫اب من ِ� ِ‬ ‫الثي ِ‬‫و ي� ِت ِيه رجل ق ِبيح الوج ِه ق ِبيح ِ‬
‫َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ل� ف َي ُقول‪ :‬ا نَ� َ َعل َك خَ‬ ‫َّ‬ ‫َم ْن َٔا ْن َت؟ َف َو ْج ُ‬
‫� َك ْال َو ْج ُه ي َج� ُء ِب� ش ِّ‬
‫ال ِبيث‪ ،‬ف َيقول‪َ :‬ر ِّب ل ت ِق ِم الساعة‬ ‫ِ ي‬
‫پرھا�سےکاپ�سدبصو�ر�ت لغظیڑپک�و�ںو�الا �ا�و�ربدتریندببوو�الاایکٓا�دمیٓاتاہے�ا�و ہک�راتہےےھجتاپےنرب�ےاناج�میکاشب�ر�توہ یہےہو�ہ‬
‫�د�نسجاکتھجےس عود�ہایکایگاھتو�ہربق�و�الا�ا�سٓانےو�الےےس ھچوپاتہےمتوک�نوہ�؟متاہ�ر�اچرہ�ہڑب�اہیدبصو�ر�تےہا�و�رتومری�ےےئلربخبیھ‬

‫ا� با� شیبۃ �‪۳�۴�۷��۴ ۹‬‬

‫‪1‬مصنف ب ن‬
‫‪،۳‬ال�غیب تو�ھیب لملنذری �‪۵�۳�۹�۵‬‬ ‫وال�ھیب�‪ �۵�۵�۷‬ت‬ ‫للب� ق��‪،۲�۹‬حصیح تال�غیب ت‬ ‫الق� ی‬ ‫‪ 2‬مسند امحد �‪ ،۲�۵�۰�۸�۹‬اثبات عذاب ب‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫‪،۲‬مسندال�ار�‪ ،۸��۲ ۱�۹‬تال�غیب ت‬
‫وال�ھیب‬ ‫بز‬ ‫ا� ماجہ کتاب الزھد َ ب� ُب ِذ ك ِر الق ْب ِ� َوال ِبل �‪،۴�۲�۶�۸‬مسندامحد�‪�۵�۰�۸�۹‬‬ ‫‪ 3‬نن‬
‫س� ب ن‬
‫لملنذری�‪۵�۳�۹�۵‬‬
‫ت‬ ‫ت‬
‫‪ 4‬مسندامحد �‪ ، ۲�۵�۰�۸�۹‬ال�غیب وال�ھیب لملنذری�‪۵�۳�۹�۵‬‬
 ‫�����‬

‫بر�ییہالیاہے�‪� ،‬و�ہوج�ا�بدیاتہےںیمریت�ابر�اعلموہ�ں تو�و�ہدبعلماتہکہےہکا�ےریم�ےرپ�و�ر�دگا�ر�ا�بایقمتاقئمہنرکنا(کوینہکایقمت‬

‫‪1‬‬
‫کاذع�ا�بوت�ا�سذع�ا�بےسدشیدترہوگا)‬
‫عذ�ا�بربقکیوجہےسرم�د�ہاتخیچچالتاہے�۔‬
‫َ َ َ ْ َ ة َ ُ َ نَ ْ ُ َ َ ُ ْ‬ ‫ف‬ ‫َّ‬
‫الهل َعل ْيه َو َس َل � َحائط ل َب ن� َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫َّ َ َ ُ َ‬
‫الن َّج ِار‪ ،‬عل بغ ٍل ل و�ن معه‪ِ ،‬إذ‬ ‫ِي ِ ٍ ِ ِي‬ ‫َحدث ِن ِيه ز ْيد ْب نُ� ث� ِب ٍت‪ ،‬قال‪َ :‬ب ْي ن� َما الن ِب يُّ� َصل ُ ِ‬
‫ال َر ْ� ُّي َف َق َال َ‪:‬م ْن َي ْعر ُف َٔا ْ َ‬ ‫ول ْ ج ُ‬ ‫َ َ َٔ ْ ُ ٌ َّ ٌ َٔ ْ خَ ْ َ ٌ َٔ ْ َٔ ْ َ َ ٌ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ُْ‬ ‫ََ‬
‫اب‬ ‫ص َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫َح َاد ْت ِب ِه فك َد ْت تل ِق ِيه‪ ،‬و ِإذا اق ب� ِستة او �سة او ار بعة قال‪ :‬كذا كن يق‬
‫ْ ُٔ َ ُ َ ف ُ‬ ‫َ َ َ َّ‬
‫� ِاك‪ ،‬فقال ِ‪:‬إن َه ِذ ِه ال َّمة ت ْب َتل ِ ي� ق ُب ِور َها‪،‬‬ ‫ات َه ُٔو َل ِء َ؟ق َال‪َ :‬م ُاتوا ِ ف ي� ْ ِإال شْ َ‬ ‫ال ْق ُ�؟ َف َق َال َر ُج ٌل‪َٔ :‬ا نَ�‪َ ،‬ق َال‪ :‬فَ َ� تَ� َم َ‬ ‫َ ْ َٔ‬
‫ه ِذ ِه ب ِ‬
‫ْ َ ْ َّ َٔ ْ َ ُ ْ ُ ثُ َّ َٔ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ ْ َ َٔ ْ َ َ َ َ ُ َ َ َ ْ ُ َ َٔ ْ ُ ْ َ ُ ْ ْ َ َ‬
‫� ِه‪ ،‬فقال‪:‬ت َع َّوذوا‬ ‫اب الق ب ِ� ال ِذي اسع ِمنه � اقبل علينا ِبو ج ِ‬ ‫ك ِمن عذ ِ‬ ‫فلول ان ل تدافنوا‪ ،‬لدعوت الهل ان يس ِمع‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ َ ُ َ ُ ُ‬ ‫ْ ََ‬
‫اب الق ْب ِ� قالوا‪ :‬ن ُعوذ ِب�لهلِ ِم ْن‬ ‫اب الن ِار‪ ،‬فقال‪:‬تعوذوا ِب�لهلِ ِمن عذ ِ‬ ‫اب الن ِار قالوا‪ :‬نعوذ ِب�لهلِ ِمن عذ ِ‬ ‫ِب�لهلِ ِمن عذ ِ‬
‫َ‬ ‫� َر ِم نْ َ�ا َو َما َب َط َن َق ُالوا‪َ :‬ن ُع ُوذ ِب�لهلِ ِم َن ْال ِف تَ ن� َما ظَ َ‬ ‫اب ْال َق ْب�‪َ ،‬ق َال َ‪:‬ت َع َّو ُذوا ِب�لهلِ ِم َن ْال ِف تَ ن�‪َ ،‬ما ظَ َ‬ ‫ََ‬
‫� َر ِم نْ َ�ا َو َما َبط َن‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫عذ ِ‬
‫الد َّج ِال‬ ‫الد َّجال َق ُالوا‪َ :‬ن ُع ُوذ � م ْن ف ْت َنة َّ‬ ‫َق َال َ‪:‬ت َع َّو ُذوا � م ْن ف ْت َنة َّ‬
‫ِب لهلِ ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِب لهلِ ِ ِ ِ‬
‫�زیدبناثبت‪ t‬سےرم�و�یےہ�ایکد�نیبنرکیمﷺہلیبقاجن�رکےاب�غںیماپےنرچخپرسو�ا�رہوکرجا�رہےےھتہمیھبٓا�پےکرمہ�ا�ہلچ‬
‫�رہےےھت �اچانکٓا�پ ﷺکارچخڈ�رگای�ا�و�ر�ایاسبدکاکہںیمہاندیہشالحقوہگایکہںیہکہیرچخ�ٓا�پﷺ گکور�اہیہند�ے �اسید�و�ر�ا�ن‬
‫ہے؟�ایکصخش‬
‫مہںیوہا�ںاچ�ر�‪،‬پانچایچھربقیںرظنٓائںی ‪ٓ� ،‬ا�پﷺنےد�ریافتایکمتںیمےسوک�نا�نربق�و�ںںیمدمفو�ن گولو�ںوکجانات �‬
‫نےرع�ضایکمںیاہنںیاجناتہو�ں� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےد�ریافتایکیہول�گبکوف�توہئےےھت�؟�ا�سےنرع�ضایک �ا�ےالہلےکیبنﷺ�!یہ‬
‫لو�گرش�کےکزمانہںیموف�توہئےےھت�‪،‬یہنسرکرسو�لالہلﷺنےرفمایابےکشا�سامتاکربق�و�ںںیماتماح�نوہگا�اگرجمےھاندیہشہن‬
‫ہوتاکہمتوخ�فیکوجہےسرم�د�و�ںوکدفنرکناوھچ�ڑد�وگے تومںیالہلےسدعاکرتاکہربقکاعذ�ا�بوجمںینسرہاہو�ںو�ہذع�ا�بالہلںیہمتیھب‬
‫سان�دیات�‪،‬پرھرسو�لالہلﷺامہ�ر�یرط�فوتمجہوہئے �ا�و�رف مرایا�الہلےسٓا�گےکذع�ا�بےسانپ�ہبلطرک�و�‪،‬سب گولو�ںےناہکہمٓا�گ‬
‫کےذع�ا�بےسالہلیکانپ�ہامگنےتںیہ�‪،‬پرھحمکدیا�الہلےسربقےکذع�ا�بےسانپ�ہامنوگ�‪،‬سبےندعاکیمہذع�ا�بربقسےالہلیکانپ�ہبلطرکتے‬
‫ہںی�‪،‬پرھرفمایا �الہلےسظاہر�یوباطینونتف�ںیکانپ�ہامنوگ�‪،‬سبےناہک ہماظہر�یا�و�رابطینونتف�ںےسالہلیکانپ�ہاکسو�ا�لرکتےںیہ�‪،‬پرھف مرایا �الہل‬
‫‪2‬‬
‫سے�دجا�لےکہنتفیکانپ�ہبلطرک�و�‪،‬سبےناہکہمہنتفدجا�لےسالہلیکانپ�ہامگنےتںیہ�۔‬
‫رشمنی�‪،‬مانقفنیایمرتدینںیمےسوکئیرکنمکنریےکوس�الا�تاکجو�ا�بںیہند�ےاتکسوتپرھفرشےتاہنںیز�دک�وو�برکتےںیہ�۔‬ ‫جبافک�رو ک‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َع ْن َٔا َن ِس ْب ِ ن� َما ِل ٍك َر ِ ض ي َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال‪:‬۔۔۔ َو ِإن الك ِف َر ِإذا ُو ِض َع‬ ‫الل َع ْن ُه‪ ،‬ان ُه َحد ث ُ� ْم‪ :‬ان َر ُسول ِ‬
‫الل َصل ُ‬ ‫� ُ‬

‫وال�هيب لملنذری �‪ ،۵�۳�۹�۶‬مستدرک حامک �‪،۱�۰�۷‬شعب ی‬ ‫ا� ا� شیبہ �‪ ،۱�۲�۰�۵�۹‬تال�غيب ت‬

‫اال�ان‬ ‫‪ 1‬مسندامحد�‪،۱�۸�۵�۳�۴‬مصنف ب ن ب‬
‫للب� ق��‪۴�۴‬‬ ‫�‪،۳�۹�۰‬اثبات عذاب ب‬
‫الق� ی‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬
‫النةِ او النار َعل ْي ِه‪َ ،‬وإث َب ِ َ‬ ‫ْ‬
‫َ َ‬ ‫ْ‬
‫َ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َ‬
‫اب الق ْب ِ� َوالت َع ُّو ِذ‬‫ات عذ ِ‬ ‫ِ‬ ‫النۃ وصفتہ نعیمھا ب�ب ع ْر ِض مقع ِد ال ِي ِت ِمن ج ِ ِ‬ ‫‪ 2‬حصیح مسمل کتاب ج‬
‫للط�ا� ‪۴�۷�۸��۴‬‬ ‫ن‬ ‫ف‬ ‫ق‬ ‫ُْ‬
‫الکب� ب‬ ‫ا� حبان �‪،�۱�۰�۰�۰‬املعجم ی‬ ‫ا� با� شیبہ�‪،�۲�۹�۱�۲�۱‬حصیح ب ن‬‫الق��‪،�۱�۴‬مصنف ب ن‬
‫ِمنه�‪،�۷��۲ ۱�۲‬مسندامحد�‪ ۱�۳�۴�۴�۷‬ی�‪،‬ب�� � عذاب ب‬
 ‫�����‬
‫َ ََ َ َ ُ َ َ‬ ‫َ َ ُ َ َ‬ ‫َ ُ ُ َ َٔ‬ ‫ُ َ‬ ‫ف َ َٔ َ ٌ َ ْ َ ُ ُ َ‬
‫ِ ي� ق ْب ِ� ِه ا تَ� ُه َملك ف َين تَ ِ� ُر ُه ف َيقول ُل‪َ :‬ما ك ْن َت ت ْع ُب ُد؟ف َيقول‪ :‬ل ا ْد ِري‪ ،‬ف ُيقال ُل‪ :‬ل َد َر ْي َت َول تل ْي َت‪،‬ف ُيقال ُل‪ :‬ف َ�ا‬
‫ُٔ ُ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ َ َ ُ ُ ف َ َ َّ ُ َ َ ُ ُ ُ ْ ُ َٔ ُ ُ َ َ ُ ُ َّ ُ َ‬
‫اس ف َي�ضْ ِ ُب ُه ِب ِ�ط َر ٍاق ِم ْن َح ِد ٍيد َب ْ ي نَ� اذن ْي ِه‪ ،‬ف َي ِص ُيح‬ ‫كنت تقول ِ ي� هذا الرج ِل؟فيقول‪ :‬كنت اقول ما يقول الن‬
‫َ ْ َ ً َ ْ َ ُ َ ْ خَ ْ َ َّ َ َ‬
‫الل ُق غ ْي ُ� الثقل ْ ي ِن�‬ ‫صيحة يسمعا‬
‫�انس ‪ t‬سےرم�و�ی ےہ رسو�ل الہلﷺنےرفمایاکافر�ٓا�دمیوکجبربقمںی رکاھجاتاہےوت�ا�س ےک اپ�س ایک رفشہتٓاتاہے ا�و�ر�ا�س‬
‫رھا�س ےساہکجاتاہے ہنوتنے اجنا�ا�و�رنہ‬
‫کوجڑھکاتہے ا�و�ر�ا�س ےسپوھچاتہےوتکسیک ابع�د�تایککرتاتاھ�؟�و�ہاتہکہے ےھجمںیہن ولعم�م�‪،‬پ �‬
‫اھت�؟و�ہوج�ا�بدیاتہےںیموہیاتہکتاھجولو�گےتہکےھتوت�و�ہرفشہتولہے‬
‫رھا�سےسوپچاھجاتاہےتو�ا�سٓا�دمیےکاب�ر�ےںیمایککاہکرتا �‬
‫پڑھا�‪،‬پ �‬
‫رز�)کےاستھا�سےکاکنو�ںےکد�رمای�نام� تراہےوت�و�ہا�سےسا�سدق�ریچاتخہےہکونج�ںا�و�ر�اناسنو�ں‬
‫وھتہڑ�ے(گ �‬
‫کےایکاھب�ر�یرھبکم �‬
‫‪1‬‬
‫کےالع�و�ہرق�بوجو�ا�رکیاس�ر�یولخم�قا�سیکٓا�و�ا�زنسیتےہ�۔‬
‫‪� x‬رسو�لالہلﷺجبرجہ�ترفمارکمدیہنونم�ر�ہرشتیفےلٓائےوتیوہ�دنےوت�ر�ا�تو�اجنلییکاشب�رتو�ںیکوجہےسٓا�پﷺکوہپاچ�ن‬
‫وھڑکر�اکرثیتےنضحمابصعت�تا�و�رضغب عود�ا�و�تیکوجہےسدعو�تاسال�موبق�ل‬
‫لاییجےساناس�ناپینا�ولا ک�دوہپاچ�ناتیلہےمرگچدنوہی�دوکچ �‬
‫کرنےےساناک�رکای�‪،‬جبا�نںیموکئیوف�توہتاتو�ٓا�پﷺیوہ�دکوربقںیمدیےاجنےو�الےذع�ا�باکذتکر�ہرفماتے�۔‬
‫َّ َ‬ ‫َ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ َ َ ْ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ نَّ َ َ َّ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َعل يَ ُ� ِود َّي ٍة‬ ‫� الل ع�ا‪ ،‬زوج الن ِب ِي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬قالت‪ِ :‬إ�ا مر رسول ِ‬
‫الل صل‬ ‫عا ِئشة ر ِ ي‬
‫َ‬ ‫ف‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫َي ْب ِ يك َعل يْ َ�ا ا ْهل َهافقال ِ‪:‬إ نَّ ُ� ْم ل َي ْبكون َعل يْ َ�ا َو ِإ نَّ َ�ا ل ُت َعذ ُب ِ ي� ق ْب ِ� َها‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺ�ایکرمتہبیسکوہی�د�یوع�ر�تیکربقکےاپ�سےسزگ�ر�ےسجےکرمنے‬
‫پر�ا�س ےکرھگ�و�الے ر�و�رہے ےھتٓا�پ ﷺنےرفمایایہول�گ ا�س رپ�ر�و�رہےںیہ ا�و�ر�اسے ا�سیکربقمںی�(�اپےنانگہو�ںیک وجہ ےس)‬
‫عذ�ا�بدیاجارہاےہ�۔‬ ‫‪2‬‬

‫الش ْم ُس‪َ ،‬ف َس ِم َع َص ْو تً� َف َق َال يَ ُ‬

‫‪ُ �:‬ود‬
‫َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ْ َٔ َٔ ُّ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ ُ ْ َ َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َوق ْد َو َج َب ِت‬ ‫� الل ع�م‪ ،‬قال‪:‬خرج الن ِب ي� صل‬‫عن ا ِب ي� ايوب ر ِ ي‬
‫ُ َّ ف ُ‬
‫ت َعذ ُب ِ ي� ق ُب ِور َها‬
‫رغو�بوہچاکتوٓا�پﷺ‬
‫�ابو�ایو�باناص�ر�ی‪ t‬سےوقنم�لےہ�ایکد�نیبنرکیمﷺمدیہنونم�ر�ہےسابہرترشیفےلےئگا�و�رسو�ر�ج �‬
‫‪3‬‬
‫کو�اچانکایکز�و�ر�د�ا�ر�ٓا�و�ا� سزانئید�یاسیوقتٓا�پﷺنےرفمایایوہ�د�یوک�ا�سیکربقمںیذع�ا�بوہ�رہاہے�۔‬
‫َ ٌ ف ْ َ َٔ َ‬ ‫ف‬
‫ال ْسا ةِل‬ ‫س� ابوداود کتاب السنۃ ب�ب ِ ي�‬ ‫الق� ‪ ،�۱�۳�۷��۴‬ن ن‬
‫نا� ب�ب ماجائ ئ� عذاب ب‬ ‫‪ 1‬مسند امحد�‪،�۱�۳�۴�۴�۷‬حصیح بخ�اری کتاب ج‬
‫ال ئ ز‬
‫َْ‬ ‫ف َْْ َ َ َ‬
‫للب� ق� �‪۱�۴‬‬
‫الق� ی‬‫اب الق ْب ِ��‪،�۴�۷�۵�۱‬اثباتعذاب ب‬
‫ِ ي� الق ب ِ� وعذ ِ‬
‫َّ‬ ‫امل ّي ُت ب َب ْعض ُب َكء َٔا ْه ِ ِل َع َل ْيه إ َذا َك َن َّ‬ ‫َّ َّ‬ ‫ئ ز َ ُ َ ْ َّ ّ َ َّ ُ َ َ‬
‫الن ْو ُح ِم ْن ُسن ِت ِه‬ ‫ِ ِ‬ ‫الهل عل ْي ِه َو َس َل ُي َعذ ُب َ ِ ِ ِ ِ‬ ‫النا� ب�ب قو ِل الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬ ‫‪ 2‬حصیح بخ�اری کتاب ج‬
‫ال ِّي ِت‬ ‫اح ُة َع َل ْ َ‬ ‫نا� ّ‬
‫الن َي َ‬
‫ال ئ ز ِ‬‫نسا� کتاب ج‬ ‫�‪،‬س� ئ‬ ‫نا� َ ب� ُب َما َج َاء ِ ف ي� ُّ ْ َ ف ُ َ َ َ ْ َ‬
‫ال ّي ِت�‪ ۱�۰�۰�۳‬ن ن‬ ‫�‪،�۱�۲�۸�۹‬جامع ت�مذی ابواب ج‬
‫ال ئ ز‬
‫الرخصةِ ِ ي� البك ِء عل ِ‬
‫نن ٓ‬
‫الس� واال ث�ر ‪ ۷�۷�۸��۴‬ش�‪�،‬ح السنۃ‬ ‫للب� ق� ‪،�۷�۱�۷��۴‬معرفۃ‬ ‫الک�ی ی‬ ‫للب� ق� �‪ ۸�۸‬ن ن‬
‫�‪،‬الس� ب‬ ‫الق� ی‬‫�‪،�۱�۸�۵�۶‬مسند امحد �‪،�۲�۴�۷�۵�۸‬اثبات عذاب ب‬
‫للبغوی �‪۱�۵�۳�۸‬‬
‫َ َْ‬
‫النةَِّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫ال ِّي ِت ِمن ج‬ ‫َ‬
‫نا� ب�ب ع ْر ِض َمقع ِد َ‬ ‫ْ‬
‫اب الق ب ِ��‪،�۱�۳�۷�۵‬حصیح مسمل کتاب ج‬
‫ال ئ ز‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬
‫نا� ب�ب التعو ِذ ِمن عذ ِ‬ ‫‪ 3‬حصیح بخ�اری کتاب ج‬
‫ال ئ ز‬
 ‫�����‬
‫ُْ ْ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ َ َٔ َّ ْ َ ُ َ ُ َ َّ ُ َ ُ َّ ت ْ َ َ َ ْ ُ َ ْ ْ َ ْ ُ شْ نَ َٔ َّ ُ ْ َ ُ ْ شّ ْ َٔ َ‬
‫ل� ِك اش ُّد ِم ْن كف ِر ال يَ ُ� ِود‬‫� ِك ي� ِلن كفره ِب� ِ‬‫و ِإذا ثبت ان ال ي�ود تعذب ِب ي� ِودي ِ ِ�م ثبت تع ِذيب غ ي ِ� ِه ِمن ال ِ‬
‫حافظابنرجحرحہمالہلرفماتےںیہجبہیاب�تاثبتےہہکوہی�دپریوہ�دیتیکوجہےسذع�ا�ب توہاہےوت�ا�سےساثبتوہ�اکہرشمکنیوغری�ہ‬
‫‪1‬‬
‫کوبیھذع�ا�ب توہاہےویکنہکا�س کاکرفشر�کےکاستھوہی�دکےرفکسےزیا�د�ہتخسےہ�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺکےدہعمںیایکرمتدکوعذ�ا�بربقکا�و�اقہعشیپٓایاجےسامت�م گولو�ںےندکیاھ۔‬
‫َ ْ َٔ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ُ ٌ َ ْ َ ًّ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ َٔ َ َ َ َ َ ٓ َ ِ ْ َ َ َ َ َ َ ْ ُ ُ َّ ّ َ َّ ُ َ َْ‬
‫� الل عنه‪ ،‬قال‪ :‬كن رجل نصا ِنيا فاسل‪ ،‬وقرا البقرة وال عران‪ ،‬فكن يكتب ِللن ِب ي� صل الهل علي ِه‬ ‫عن ان ٍس ر ِ ي‬
‫ِ‬ ‫ُ َ َّ ٌ َّ َ َ َ ْ ُ َ ُ َ َٔ َ َ ُ َّ ُ َ َ َ َٔ‬ ‫ََ َ ُ ُ‬
‫َٔ‬ ‫َ ََ َ‬
‫الل ف َدف ُن ُوه‪ ،‬فا ْص َب َح َوق ْد لفظ ْت ُه اال ْر ُض‪،‬‬ ‫صا ِن ًّيا‪ ،‬فكن َيقول‪َ :‬ما َي ْد ِري ممد ِإل ما كتبت ل فاماته‬ ‫َو َس َّ َل‪َ ،‬ف َع َاد َن ْ َ‬
‫َ ََ َ‬ ‫َ َ ُ َ َ ْ ُ ُ َ َّ َ َٔ ْ َ َ َّ َ َ َ نْ ُ ْ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َٔ ْ َ ْ ُ فَ َ َ َ َ َٔ ْ ُ َ َٔ‬
‫�ف ُروا ُل فا َعقوا‪ ،‬فا ْص َب َح َوق ْد لفظ ْت ُه‬ ‫فقالوا‪ :‬هذا ِفعل مم ٍد واص ِاب ِه لا هرب ِم�م‪ ،‬نبشوا عن ص ِاح ِبنا فالقوه‪،‬‬
‫َٔ ْ ُ َ َ ُ َ َ ْ ُ ُ َ َّ َ َٔ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ نْ ُ ْ َ َٔ ْ َ ْ ُ فَ َ َ ُ َ ُ َ َٔ ْ َ ُ َ ُ ف َْٔ‬
‫االرض‪ ،‬فقالوا‪ :‬هذا ِفعل مم ٍد واص ِاب ِه‪ ،‬نبشوا عن ص ِاح ِبنا لا هرب ِم�م فالقوه‪� ،‬فروا ل واعقوا ل ِ ي� االر ِض‬
‫َ َٔ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َ َٔ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ َٔ ْ ُ َ َ ُ َٔ َّ ُ َ ْ َ َ َّ‬
‫اس‪ ،‬فالق ْو ُه‬ ‫ما استطاعوا‪ ،‬فاصبح وقد لفظته االرض‪ ،‬فع ِلوا‪ :‬انه ليس ِمن الن ِ‬
‫�انس‪ t‬سےرم�و�یےہ�ایکاسیعئیاملسم�نوہگایا�و�را�سےنوس�ر�ۃابلرق�ہا�و�روس�ر�ۃٓا�لرمع�ا�نای�دکرلی�‪�،‬و�ہرسو�لالہلﷺکےےئلاتکبت‬
‫کایکرتاتاھیلنکدعبمںیرمتدہوگای �ا�و�رےنہکاگلکہدمحمﷺوکتویسکزیچکاپہتیہںیہنوجکھچںیمھکلرک�دیاتہو�ںسبوہیہہکدیےتںیہ�‪ ،‬جب‬
‫�اسےوم�تٓائیوتیعاسئوی�ںےناسےدفنرک�دیاجبحبصوہئی �وتزمنیےناسےابہرھپکنی �دی�‪،‬جسرپیعاسئوی�ںےناہکیہدمحمﷺ�ا�و�ر�ا�س‬
‫کےاسھتوی�ںاکاک�مےہوچنہکو�ہا�نےکدینےساھب�گرک�ٓایاہےا�سےئلانوہ�ںےناتناق�مےنیلیکرغ�ضےسر�ا�تیکات�رییکںیما�سیکال�ش‬
‫کوقربسےاکن�لرکباہرھپکنیدیاہے�‪،‬چاننہچاسیعئوی�ںےنا�سےکےئلد�وبا�ر�ہیئنہگجرپہپےلےسزیا�د�ہرہگ�یربقتای�رکیا�و�رلا�شوکد�وبا�ر�ہدفن‬
‫کردیا�‪ ،‬جبحبصوہئیوت(لوگو�ںےندکیاھکہ�)�زمنیےناسےد�وبا�ر�ہابہرھپکنیدیاہے�‪،‬یعاسئوی�ںےنرھپ�الز�ا�ماگلیاکہہیدمحمﷺ�ا�و�ر�ا�ن‬
‫ےہ‪�،‬انوہ�ںےنا�س‬
‫کےاسھتوی�ںاککا�مےہویکنہکو�ہا�نےکدینےساھب�گرکٓایاےہذہل�ا�انوہ�ںےنا�سیک کربقوکوھ�دکرلا�شابہرھپکنید�ی �‬
‫کےےئلرسیت�یرمتہبربقتای�رکیا�و�ر�اپیناتساطعتےکاطمبقینتجرہگ�یربقو�ہایت�رکرکسےتےھتانوہ�ںےنایت�رکیا�و�ر�اسےربقمںیدفنرک�دیا�‪،‬یلنک‬
‫صحبول�گہیرظنم�دیھکرکحری�ا�نرہےےئگہکزمنیےنا�سیکال�شوکیترس�یرمتہبیھبابہرناک�لرکھپکنیدیاےہ�‪،‬یہوص�ر�تاح�لدیھکرکیعاسئوی�ں‬
‫کوقینیٓاگایکہہیاملسمنو�ںاککا�مںیہن�(لبہکالہلاکعذ�ا�بےہہکزمنیا�سرمتدکیال�شوبق�لرکنےےکےئلایت�رہنںی�)چاننہچاسیعئوی�ںےن‬
‫‪2‬‬
‫�ا�سرمتدکیال�شوکاسیرط�حوھچ�ڑ�دیا�۔‬
‫ربقر�فافک�ر�ومرشکنی�‪،‬مانقفنی�‪،‬یوہ�د� نواص�ر�ٰیکےےئلاخ�صںیہنےہہکلبریبک�ہانگہو�ںےکرمتبکاملسم�نیھبا�سںیمالتبمکےی‬
‫عذ�ا�ب ص‬
‫جاتےںیہ�۔‬
‫ْ َ‬ ‫َ ْ ن َ َّ َ ض َّ ُ َ نْ ُ َ َ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ ْ ن َ َ َ نَّ ُ َ َ ُ َ َّ َ َ َ ُ َ ََّ‬
‫� الل ع�ما‪ ،‬مر الن ِب يُّ� صل الهل علي ِه وسل عل ق ب� ي ِ� فقال ِ‪:‬إ�ما ليعذ ب� ِن وما يعذ ب� ِن ِمن ك ِب ي ٍ�‬ ‫اس ر ِ ي َ‬
‫ا� عب ٍ‬‫ع ِن ب ِ‬
‫ُْ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ َّ َ‬
‫للب� ق��‪،�۸�۶‬مسندامحد�‪۲�۳�۵�۵�۵‬‬ ‫اب الق ْب ِ� َوالت َع ُّو ِذ ِمنه�‪،�۷��۲ ۱�۵‬اثبات عذاب ب‬
‫الق� ی‬ ‫ا ِو الن ِار َعل ْي ِه‪َ ،‬و ِإث َب ِ‬
‫ات عذ ِ‬
‫‪ 1‬فتح الباری�‪۲�۴�۱‬؍�‪۳‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الن ِاف ِق ي نَ�‬
‫ات ُ‬ ‫ین‬
‫املنافق� ب�ب ِصف ِ‬ ‫‪ 2‬حصیح بخ�اری کتاب املناقب َ ب� ُب عال َم ِ‬
‫ات الن ُب َّو ِة ِ ي� ِإال ْسال ِم�‪،�۳�۶�۱�۷‬حصیح مسمل کتاب صفات‬
‫َٔ َ‬
‫مسندا� یعیل�‪۳�۹�۱�۹‬‬
‫ب‬ ‫َوا ْحك ِ ِم ْم �‪،�۷�۰�۴�۰‬‬
 ‫�����‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ث َّ� َق َال‪َ :‬ب َل َٔا َّما َٔا َح ُد ُ َها َف َك َن َي ْس َع ِب� َّلن ِم َيم ِة‪َ ،‬ؤَا َّما َٔا َح ُد ُ َها َف َك َن َال َي ْس َت تِ ُ� ِم ْن َب ْوِ ِل َق َال‪ :‬ث َّ� َٔا َخ َذ ُع ًودا َر ْط ًبا‪َ ،‬ف َك َ َ‬
‫س ُه‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ َ َ َ َّ ُ َّ ُ‬ ‫ُ َ َ ُ َّ‬ ‫ْ‬
‫اح ٍد ِم نْ ُ� َما َعل ق ْب ٍ�‪ ،‬ث َّ� قال‪:‬ل َع ُل ي خَ�فف َع نْ ُ� َما َما ْل َي ْي َب َسا‬ ‫ِب�ث َن َت ْ ي ِن�‪ ،‬ث َّ� غ َرز ك َو ِ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬سےرم�و�یےہ �رسو�لالہلﷺ�د�وقرب�و�ںکےرقیبےسزگ�ر�ےٓا�پﷺےنرفمایا�ا�ند� نوو�ںوکقرب�و�ںںیم‬
‫رکاتاھا�و�رد�وسر�ا‬
‫عذ�ا�بدیااجرہاےہا�و�راہنںییسکتہبڑب�ےرج�میکوجہےسذع�ا�بںیہندیااجرہا�‪�،‬ا�نںیمےسایکیلغچاھکتاتاھعیینتبیغ ت‬
‫رھا�نںیمایک‬
‫رکاتاھ�‪،‬پرھ�ٓا�پﷺنے�(ھکوج�رکی�)�ایکاش�خوگنم�ائیا�و�ر�اسےوت�ڑرکد�وڑکٹ�ےایکپ �‬
‫یپاش�بےکرطق�و�ںےساتحای�طںیہن ت‬
‫(�ایکایکڑکٹ�ا�)ہر�ایکیکربقپر�رکھدیا‪،‬لوگو�ںےنٓا�پےسوپچاھ�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!یہٓا�پےنسکےئلایک�؟�ٓا�پﷺنے‬
‫ف مرایا�امدیہےہکبجکتہیاشخںیرہ�یرہںیا�نےسذع�ا�بںیمفیفخترہے�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ َ ْ ن ْ َٔ ْ َ ْ ن ّ ْ َ ْ َٔ ْ َ َ َ فْ ْ ُ ْ َ َّ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َّ ْ ُ ْ ُ ْ ُ ْ ُ ُ َ ْ‬
‫يص هذ ي ِ� المر ي ِ� ِب� ِلذك ِر تع ِظ ي ُ� ام ِر ِها ل ن يُ� ال ِك عا عداها فعل هذا‬ ‫قال الز ي ن� ب ن� ال ِن ي ِ� ال َراد ِبتخ ِص ِ‬
‫َٔ َٔ َ ف َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َْ ُ ْ ْ َ َ ْ ُ َ َ‬
‫اب الق ْب ِ� ِف ي ِ� َما ل ِك ِن الظ ِاه ُر ِم َن ِالق ِت َص ِار َعل ِذ ك ِر ِ َها ا نَّ ُ� َما ا ْمك ُن ِ ي� ذ ِلك ِم ْن‬
‫ل يلزم ِمن ِذ ك ِر ِها حص ع ِ‬
‫ذ‬
‫َْ‬ ‫َٔ ُ َ ْ َ نْ ز ُ َ ْ ْ َ َّ َ َّ َ َ َ‬ ‫َ ْ ِ َ َ َ ْ َ َ َٔ ْ َ ُ ُّ َ‬
‫اب الق ْب ِ� ِم ْن ُه‬
‫يث ا ِب ي� ه َر ْ ي َ�ة است ِ�هوا ِمن ال َبو ِل ف ِإن عامة عذ ِ‬ ‫الس ن ِن� ِم ْن َح ِد ِ‬ ‫غ ي ِ�هاوقد روى اصاب‬
‫حافظابنرجحرحہمالہلرفماتےںیہ�زیننبرینمنےاہککہاب�بںیمرص�فد�وچزی�و�ںاک�ذکر�ا�نیکامہتیےکشیپرظنکایگایہےا�نےکالع�و�ہ‬
‫کرپرافیت‬
‫�د�وسر�ےانگہو�ںیکیفنرم�ا�دہنںیسپا�نےکذکرسےہیال�ز�مںیہنٓاتاکہذع�ا�بربق�انیہد�وگانہو�ںرپرصحنمہے�‪،‬یاہ�ںا�نےکذ ک‬
‫کرنا�اشا�ر�ہےہہکا�نےکا�رتاک�برکنےرپعذ�ا�باکہونا�زیا�د�ہنکممےہدحیثاب ہوریر�ہےکظفلہیںیہہکاشیپ�بےساپکیاحصلرک�وکوینہک‬
‫عا�موط�رپرعذ�ا�بربق�اسیےسوہتاےہ�۔‬ ‫‪2‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َق َال ب ن� َر ِش ٍيد َو َي ْظ َه ُر ِم ْن َت َ ُّ‬

‫ص ِف ال ُب َخ ِار ِّي ان ذ ِلك خاص ب�ما فلذ ِلك عقبه بقول ب ن� معر ِإ نَّ َ�ا يظهل معهل‬
‫�ا�و�راشخو�ںوکلاگنےےکقلعتمالعمہاحفظابنرجحرحہمالہلرفماتےںیہ�ابنرشدینےاہککہاما�ماخب�ر�یرحہمالہلےکرصت�فےسیہیاظہرہےہک‬
‫شاخو�ںےکاگ�ڑنےاکعلما�نیہد� نوو�ںربق�و�ںےکاستھاخ�صاھت�‪�،‬ا�سےئلاما�ماخب�ر�یرحہمالہلا�سذکرکےدعبہیدبع�الہلنبرمع‪t‬‬
‫کاقو�لالئےںیہہکا�سرمنےو�الےاکعلمیہا�سوکسایہرکسےکاگجنیکربقپریخہمدکیاھگایتاھ�و�ہدبع�الرمحنٰنبابوبرکدصیق‪ t‬تےھ‬
‫�ا�و�رعدب�الہلنبرمع‪t‬نےہیہمیخد�و�رکر�ا�دیاتاھ�۔‬
‫‪3‬‬

‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ول َّ ِ َ َّ ُ َ َ َ َ َّ َّ َٔ ْ ث َ َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫اب الق ْب ِ� ِم َن ال َبْو ِل‬
‫الل صل الهل عل ْي ِه وس َل ِإن ا ك� عذ ِ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة قال‪ :‬قال رس‬
‫َ ٌ َ َ َ ئ َٔ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ئزَ ُ َ َ‬
‫ا� ان ال َي ْس َت تِ َ� ِم ْن َب ْوِ ِل‬‫الوضو�ب ِمن الكب ِ ِ‬
‫ب‬ ‫البْو ِل�‪،�۱�۳�۷�۸‬وکتاب‬ ‫اب الق ْب ِ� ِم َن ِ‬
‫الغ َيبةِ َو َ‬ ‫نا� ب�ب عذ ِ‬ ‫‪ 1‬حصیح بخ�اری کتاب ج‬
‫ال‬
‫وب َال ْس ِت ْب َ� ِاء ِم ْن ُه �‪ ۶�۷�۷‬ن ن‬ ‫الد َ َ نَ َ َ ْ ْ َ ُ ُ‬ ‫�‪،�۲�۱�۶‬وکتاب االدب َ� ُب الغ َيب �‪،�۶�۰�۵�۲‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ َ� ُب َّ‬
‫�‪،‬س�‬ ‫ليل عل ج�اسةِ ال َبو ِل ووج ِ‬
‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ِ ةِ‬ ‫ب‬
‫ئ‬ ‫ن‬ ‫ف‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ابوداودکتاب الطھارۃ ب�ب ِالس ِت ب َ� ِاء ِمن ال َبْو ِل�‪،�۲�۰‬جامع ت�مذی ابواب الطھارۃ ب�ب التشدید� البول �‪ ۷�۰‬ن‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫�‪،‬س� نسا� کتاب‬
‫التشد� البول�‪،� ۳�۴�۷‬مسندامحد�‪،�۱�۹�۸�۰‬حصیح ب ن‬
‫ا�‬
‫ف‬
‫ا� ماجہ کتاب الطھارۃ ب�ب‬ ‫الت نَ زُّ� ُه َعن ْال َبْو ِل �‪ ۲�۰�۷��۳ ،�۲�۰�۷��۲ ،�۳�۱‬ن ن‬
‫�‪،‬س� ب ن‬ ‫الطھارۃ �ب َّ‬
‫ب‬
‫ِ‬
‫ا� با� شیبۃ�‪۱�۲�۰�۴�۵‬‬ ‫ا� حبان �‪،�۳�۱�۲�۸‬مصنف ب ن‬ ‫خز�ۃ�‪،�۵�۵‬حصیح ب ن‬
‫ی‬
‫‪ 2‬فتح الباری �‪۲�۴�۲‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬فتح الباری�‪۲�۲�۳‬؍�‪۳‬‬
 ‫�����‬
‫‪1‬‬
‫�اب ہوریر�ہ‪ t‬بای�نرکتےںیہرسو�لالہلﷺنےرفمایا�اکرثعذ�ا�بربقیپاش�بیکوجہےس توہاہے�۔‬
‫ْ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال ْ‬ ‫َ َّ‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫َ َٔ َّ‬ ‫َٔ‬
‫‪:‬اس َت نْ زِ� ُهوا ِم َن ال َبْو ِل‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة ‪ ,‬ان َر ُسول ِ‬
‫‪2‬‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایایپاش�ب�(کےوٹنیھچ�ںسے) پرہزیرک�و�۔‬
‫�ا�س ںیم بس اجند�ا�ر�و�ں ےک اشیپ�ب ےس رپہزیکاحمک ےہ الاکہاتسٰینث کاثوب�ت وہ�‪�،‬ا�س دحیثوکحافظ ابنرجحرحہم الہل ےن حتف الاب�ر�ی ںیم‬
‫�و�ا�ر�دکرکےاھکلہے‬
‫ا�ا‬‫الت َم ُّس ُك ِب ُع ُموم َح ِديث ٔا ب� ُه َر ْ ي َ�ة ۔۔۔۔ َٔا ْو َل ِ َٔل َّن ُه َظاهر ِ ف ي� َتناول جَ ِ�يع االبوال َف َي ِج ُب ْاج ِت َن بُ َ‬
‫َو َّ‬
‫ي‬
‫�اب ہوریر�ہ ‪t‬کی دحیث کذمو�رسے دللیڑکپناہبرت�ا�و�ر�ا�ولی ےہویکنہکدحیث ےک اظہر�ی الاف�ظامت�م اجند�ا�ر�و�ں ےک اشیپ�بوکشامل ںیہ‬
‫‪3‬‬
‫توسبےسرپہزیکرنا�و�اجبوہ�ا�۔‬
‫نَ‬
‫لالتفاق عىل ج َ� َاسة بوهلا‬
‫‪4‬‬
‫�ایکاقم�مرپکلےتھںیہکےتےکاشیپ�بیکاجنسترپسبوک�اتاف�قےہ�۔‬
‫�ا�و�رقر�ٓا�ندیجمنےتبیغےکاب�ر�ےںیمرفمایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫َ َ َ ْ َ ْ َّ ْ ُ ُ ْ َ ْ ً ‪۰‬۝ َ ُ ُّ َ َ ُ ْ َ ْ َّ ُ َ‬
‫‪5‬‬ ‫ك ْل َم َا ِخ ْي ِه َم ْي ًتا فك ِر ْه ُت ُم ْو ُه۔۔۔ ‪۱۲‬۝ ‪۰‬۝‬ ‫۔۔۔ ول يغتب بعضك بعضاۭ ايِب احدك ان ي‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�رمتںیمےسوکئییسکیکتبیغہنرک�ے�‪،‬کایاہمت�ر�ےاند�روکئیایاسےہوجاپےنرم�ےوہئےاھبئیاکوگشتاھکنادنسپرک�ےاگ�؟�۔‬
‫یلنکدیس�الامم ﷺنےںیمہذع�ا�بربقسےوفحم�ظرہےنےکےئلر�اسہتالتبیاہے۔‬
‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال‪:‬إ َّن ْ َ‬
‫الن ّ� َص َّل َّ ُ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ َ َّ‬
‫ال ِّي َت ِإذا ُو ِض َع ِ ي� ق ْب ِ� ِه ِإن ُه َي ْس َم ُع خف َق ِن َع ِ ِال ْم ِح ي نَ� ُي َولون‬ ‫ِ‬ ‫عن ا ِب ي� ه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬ع ِن ِ ِيب‬
‫َ َ ُ‬
‫ال‪َ ،‬وكن ِف ْعل‬
‫َّ َ ُ‬
‫الزكة َع ْن ِ�ش َ ِ ِ‬
‫ََ‬
‫الص َي ُام َع ْن َي ِ� ِين ِه‪َ ،‬وكن ِت‬ ‫الص َل ُة ِع ْن َد َر ْٔا ِس ِه‪َ ،‬و َك َن ِ ّ‬ ‫َع ْن ُه‪َ ،‬فإ ْن َك َن ُم ْٔو ِم ًنا‪َ ،‬ك َن ِت َّ‬
‫ِ‬
‫َ َ ُ ُ َّ َ ُ‬ ‫ْ َ ْ َ ْ َ ُ ْٔ تَ ْ َ َ ْٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ خَ‬
‫اس ِعند ِرجلي ِه‪ ،‬فيو� ِمن ِقب ِل را ِس ِه‪ ،‬فتقول الصلة‪:‬‬ ‫وف و ِإالحس ِان ِإل الن ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫الع ُر ِ‬ ‫َ‬
‫الص ِل و َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ات ِمن الصدق ِة و ِ‬ ‫ال ْي َ� ِ‬
‫َ َ ُ ُ َّ َ ُ‬ ‫َ ٌ ُ َ‬ ‫ََ ُ ُ‬ ‫َ ٌ ُ َ‬
‫الزكة‪َ :‬ما ِق َب ِ يل‬ ‫الص َي ُام‪َ :‬ما ِق َب ِ يل َم ْدخل‪ ،‬ث َّ� ُي ْٔو ت� َع ْن َي َس ِار ِه‪ ،‬فتقول‬ ‫ول ِ ّ‬ ‫َما ِق َب ِ يل َم ْدخل‪ ،‬ث َّ� ُي ْٔو ت� َع ْن َي ِ� ِين ِه‪ ،‬فيق‬
‫الص َ ةِل َو ْ َ‬‫الص َد َق ِة َو ِ ّ‬ ‫ول َف َع ُل ْ خَ‬ ‫َ ْ َ ٌ ثُ َّ ُ ْٔ َت ْ َ ْ َ ْ َ َ ُ ُ‬
‫وف‬ ‫ال ْع ُر ِ‬ ‫ات ِم َن َّ‬ ‫ال ْي َ� ِ‬ ‫مدخل‪ � ،‬يو� ِمن ِقب ِل ِرجلي ِه‪ ،‬فتق‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایامتیوکجبربقمںیرکھدیاجاتاہےوت�دفنےکدعب�و�ہو�اپسےنٹلپو�الے گولو�ںےک�(�وقیت‬
‫رھ�ار�و�ہتیمرپہزیگا�رشصخیکوہتونام�ز�ا�سےکرسکیرط�فےس ‪�،‬ر� �وز�ہا�سےکد�ائںیاجنبےس�‪ ،‬ک�زٰو�ۃ‬
‫طو�رپر) جوتو�ںیکٓا�و�ا�زنسیتےہپ گ‬
‫بائںیاجنبےس�‪ ،‬بجہکدیرگنکیاعام�لینعیدصقہ�‪،‬صہل حریم�‪،‬لوگو�ںےسنسحولس�کا�و�رھبالئیا�سےکاپئو�ںیکرط�فےسا�سیکافحظت‬
‫ف ْ‬ ‫َّ ْ‬
‫للب� ق� �‪۱�۲�۱‬‬ ‫ا� ماجہ کتاب الطھارۃ َ ب� ُب التش ِد ِيد ِ ي� ال َبْو ِل �‪،�۳�۴�۸‬مسند امحد �‪،�۹�۰�۵�۹‬اثبات عذاب ب‬
‫الق� ی‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫س� ب ن‬
‫�‪،‬مسندال�ار�‪۴�۹�۰�۷‬‬
‫بز‬ ‫الدارقط��‪۴�۶�۴‬‬
‫ن‬ ‫نن‬
‫‪2‬س�‬
‫‪ 3‬فتح الباری�‪۳�۳�۶‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 4‬فتح الباری�‪۲�۷�۸‬؍�‪۱‬‬
‫رجا�ت�‪۱�۲‬‬
‫‪� 5‬احل �‬
 ‫�����‬
‫کرتےںیہ�‪ ،‬عذ�ا�باکفرشہتا�ستیمےکرسکیرط�فےسٓاتاہے تونام�زہکیتےہہکریم�یرط�فےسر�اسہتںیہنےہ(کیسا�و�رطر�فےس‬
‫رھو�ہرفشہتابئںیاجنبےسٓانے‬
‫رکاہےوت�ر� �وز�ہاتہکہےہکا�سرط�فےسر�اسہتںیہنےہ پ �‬
‫�ٓائو) �و�ہرفشہتد�ائںیرط�فےسٓانےیکوکشش ت‬
‫رکاہے کوت�زٰو�ۃیتہکےہہکریم�یرط�فےسیھبر�اسہتںیہنےہ�‪،‬پرھفرشہتاپئو�ںیکرط�فےسٓاتاہےوتد�وسر�یایکین�ںیتہکںیہ‬
‫کیوکشش ت‬
‫‪1‬‬
‫یاہ�ںےسیھبوکئیر�اسہتںیہنےہ�۔‬
‫�ا�سرط�حکینٓا�دمیربقکےذع�ا�بےسوفحم�ظرہاتہے�۔‬
‫َ‬ ‫َ ُٔ‬ ‫َ َ ُ ُْ ٓ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ ْٔ تَ َّ ُ ف َ َ َ ُٔ‬
‫الر ُجل ِ ي� ق ْب ِ� ِه‪ ،‬ف ِإذا ا ِ ت َ ي� ِم ْن ِق َب ِل َرا ِس ِه َدف َع ْت ُه ِتل َوة الق ْرا ِن َ‪،‬و ِإذا ا ِ ت َ ي� ِم ْن ِق َب ِل َي َد ْي ِه َدف َع ْت ُه‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬قال‪ :‬يو�‬
‫َ‬
‫الص َد َق ُة َوإ َذا ُٔا ت َ� ِم ْن ِق َبل ر ْج َل ْي ِه َدف َع ُه َم ْش ُي ُه إ َل ْ َ‬
‫َّ‬
‫ال َس ِاج ِد‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِي‬
‫�ایکا�و�ر�ر�و�ایتںیماب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ �ٓا�دمیوکجبربقمںیدفنرک�دیاجاتاہےوتذع�ا�باکفرشہترسکیرط�فےسٓاتاےہوتقر�ٓا�ن‬
‫ریا�تاسےد�و�رکر�دیےتںیہا�و�رفرشہتبج‬
‫جمدیکیالت�و�تاسےتیمےسد�و�راٹہدییتےہا�و�رجبرفشہتذع�ا�باسمےنےسٓاتاہے صوتدقہ خو �‬
‫‪2‬‬
‫رکاہےوتسمدجکیرط�ف�(نام�زکےےئل)چلرکاجنےو�الےدق�ما�سےکٓاگےرکا�و�ٹنباجتےںیہ�۔‬
‫پائو�ںیکرط�فےسٓانےیکوکشش ت‬
‫بضعاعس�د�تدنملو�گذع�ا�بربقسےوفحم�ظرہےتںیہ�۔‬
‫ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ َٔ َّ ً َ َ‬ ‫َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َع ْن َر ِاش ِد ْ ن� َس ْع ٍد‪َ ،‬ع ْن َر ُجل ِم ْن َٔا ْ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬ان َر ُجل قال‪ َ :‬ي� َر ُسول ِ‬
‫الل‪َ ،‬ما َ ب�ل‬ ‫اب الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ص‬ ‫ٍ‬ ‫بِ‬
‫ْ ُ ْٔ نَ ُ ْ َ ُ َ ف ُ ُ ِ ْ َّ شَّ َ َ َ ُ َ َّ َ َ ُ ْ ُ ْٔ نَ ُ ْ َ ُ َ ف ُ ُ ِ ْ َّ شَّ َ َ َ فََ‬
‫ال�يد؟قال‪:‬ك�‬ ‫الل‪ ،‬ما ب�ل الو ِم ِن ي� يفتنون ِ ي� قب ِوره ِإل ِ‬ ‫ال�يد؟ ي� رسول ِ‬ ‫الو ِم ِن ي� يفتنون ِ ي� قب ِوره ِإل ِ‬
‫ً‬ ‫َ ْٔ‬ ‫ب َبار َق ِة ُّ‬
‫وف َعل َرا ِس ِه ِف ْت َنة‬
‫الس ُي ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫�ر�اشدبندعس‪� t‬ایکاحصبی‪ t‬سےر�و�ایترکتےںیہ�ایکٓا�دمیےنوس�ا�لایک �ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!کای�وجہےہہکامت�ماہلایام�ن‬
‫کو�ا�نیکربق�و�ںںیمٓا�زمایاجاتاہےرگمدیہشکوقربکےہنتفےسوفحم�ظرکاھجاتاہے�؟�رسو�لالہلﷺنےرفمایا�ا�سےکےئلرس�و�ںرپمچیتکوہئی‬
‫‪3‬‬
‫تول�ا�ر�و�ںیکٓا�زمائشیہاکفیےہ�۔‬
‫�ا�سےئلرسو�لالہلﷺشاہ�د�تیکٓا� �رز�ورفمایاکرتےےھت�‪،‬‬
‫َ َ ْ َ َٔ َّ َ ً َ ْ َ ُ َ َٔ ْ‬ ‫َٔ َّ َٔ َ ُ َ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ َ َّ َ ْ‬
‫س ِبي ِد ِه‪ ،‬لوال ان ِرجال يكرهون ان‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل يقول‪ :‬وال ِذي نف ِ ي‬ ‫ان ا ب� هر ي�ة قال‪ِ :‬سعت رسول ِ‬
‫َّ ثُ َّ ُٔ ْ َ ثُ َّ ُٔ ْ َ ُ ثُ َّ ُٔ ْ َ ث َُّ‬ ‫َٔ ّ ُٔ ْ ُ ف‬ ‫ت َ َّ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ُ َٔ ُ‬ ‫َ َّ ُ‬
‫الل‪ � ،‬احيا � اقتل‪ � ،‬احيا �‬ ‫َي َتخلفوا َب ْع ِدي‪َ ،‬وال ا ِجد َما ا ْ ِحل ُه ْم‪َ ،‬ما خ�لف ُت ل َو ِد ْد ُت ا ِ ن ي� اق َتل ِ ي� َس ِب ِيل ِ‬
‫ُٔ ْ ُ ُ ُٔ ُ ُٔ ْ ُ‬
‫اق َتل‪ ،‬ث َّ� ا ْح َيا ث َّ� اق َتل‬
‫�اب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہمںیےنرسو�لالہلﷺوکف مراتےوہئےانس�ٓا�پﷺرفما�رہےےھتجمےھا�سذ�ا�تیکمسقسجےکاہتھ‬

‫ف‬
‫�‪،‬ال�غیب ت‬
‫وال�ھیب لملنذری‬ ‫ا� حبان �‪،�۳�۱�۱�۳‬مستدرک حامک�‪،�۱�۴�۰�۳‬املعجم االوسط�‪ ۲�۶�۳�۰‬ی�‪،‬ب� ق� � عذاب ب‬
‫الق��‪ ۶�۷‬ت‬ ‫‪ 1‬حصیح ب ن‬
‫�‪۵�۴�۰�۰‬‬
‫�‪،‬ال�غیب تال�ھیب لملنذری�‪۵�۴�۰�۱‬‬‫‪ 2‬املعجم االوسط�‪ ۹�۴�۳�۸‬ت‬
‫شَّ‬
‫ال� ُيد�‪۲�۰�۵�۷‬‬ ‫ال ئ ز‬
‫نا� ب�ب ِ‬
‫س� ئ‬
‫نسا� کتاب ج‬ ‫‪ 3‬نن‬
 ‫�����‬

‫زغو�ہںیمرشیکہنوہکسےنوکبر�اجانےتںیہرگم�اساب�بیکیمکیکوجہےسرشیک‬
‫مںیریم�یاج�نےہ!�اگرا�ن گولو�ںاکخای�لہنوہتاوجمری�ےاستھ �‬
‫ہنںیوہکسےتا�و ک�روئیاییسزیچمری�ےاپ�سںیہنےہسجرپ�اہنںیوس�ا�رکر�و�ںوتمںییھبک(غز�و�ا�تںیمرشیکوہنےےس�)یپےھچہنرہات�‪،‬‬
‫رھ نزد�ہ‬
‫�ں‪،‬پرھقلتایکجائو�ں�‪�،‬ا�و� پر �‬
‫رھ نزد�ہایکجائو �‬
‫�ں‪،‬پرھقلتایکاجئو�ں�‪،‬پ �‬
‫رھ نزد�ہایکجائو �‬
‫مری�یوتخو�اہشےہہکالہلےکر�اسےتںیملتقایکجائو�ں�‪،‬پ �‬
‫‪1‬‬
‫کایاجئو�ںا�و�رپرھام�ر�ااجئو�ں۔‬
‫�و�ہصخشےسجالہلیکر�ا�ہںیمرہپ�ہدیےتوہئےوم�تٓائےو�ہیھبذع�ا�بربقسےوفحم�ظرہاتہے�۔‬
‫الل َع َل ْيه َو َس َّ َل َٔا َّن ُه َق َال‪ُّ ُ :‬ك َم ّيت ي ُ خْ� تَ ُ� َع َل َ َع ِل إ َّل َّالذي َم َ‬ ‫َّ َّ‬
‫ول الهلِ َصل ُ ِ‬ ‫َُّ ُ َ ْ ُ‬ ‫َ َ َ ةَ َ ُ‬
‫ات‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫فضال ْب ن� ع َب ْي ٍد‪ ،‬ي� ِدث‪ ،‬عن َرس ِ‬
‫َ َْ‬ ‫ْٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ُ َ‬ ‫َّ َ َّ‬ ‫ً ف‬
‫الل‪ ،‬ف ِإن ُه َي ْن ُمو ُل َع ُل ِإل َي ْو ِم ال ِق َي َام ِة َو َ ي� َم ُن ِف ْت َنة الق ْب ِ�‬
‫ُم َر ِابطا ِ ي� َس ِب ِيل ِ‬
‫فاضلہنبدیبع‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایارہمرنےو�الےاکلمع�(�ا�سےکرمنےرپ) خمتوہجاتاہےرگمجےسالہلیکر�ا�ہ‬
‫مںیرہپ�ہدیےتوہئےوم�تٓائے�‪�،‬ا�ساکلمعایقمتکتےکےئلڑبھاترہاتےہا�و�ر�و�ہربقکےذع�ا�بےس�(یانمرک�وکنریکےوس�ا�لوج�ا�ب)‬
‫‪2‬‬
‫سےامنںیمرہاتےہ�۔‬
‫�اگرکیس حوتدیپرستصخشوکہعمجےکد�نوم�تٓاجائےوتہعمجےکد�نیکربکتےسو�ہذع�ا�بربقسےوفحم�ظرہاتہے�۔‬
‫ال ُم َع ِة َٔا ْو َل ْي َ ةَل ج ُ‬
‫ال ُم َع ِة‬ ‫الل َع َل ْيه َو َس َّ َل َ‪:‬ما م ْن ُم ْسل َ ُ� ُ‬
‫وت َي ْو َم ج ُ‬ ‫ٍِ ي‬ ‫ِ‬
‫َّ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬
‫َع ْن َع ْب ِد الهلِ ْب ِ ن� ْع ٍرو قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ َصل ُ ِ‬
‫َّ َ َ ُ َّ ُ َ َ‬
‫الل ِف ْت َنة الق ْب ِ�‬ ‫ِإال وقاه‬
‫عدب�الہلنبرمع�و‪ t‬سےر�و�ایتےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایاجساملسم�نوکمجہعےکد�نایمجہعیکر�ا�توکمو�تٓائےوتالہلاعتلٰی�اسے‬
‫‪3‬‬
‫قربکےذع�ا�بےسوفحم�ظرھکاتہے�۔‬
‫گروئیٹیپیکامیب�ر�یےسوف�توہجائےو�ہیھبذع�ا�بربقسےوفحم�ظرہاتےہ۔‬ ‫�ا ک‬
‫َ‬
‫َ ْ َ َّ ْ نَ َ َ َ َ ُ ْ ُ َ ً َ ُ َ ْ َ ُ ْ نُ ُ َ َ ُ ْ نُ ُ ْ ُ َ َ َ َ ُ َٔ َّ َ ُ ً ُ ُ فّ َ َ َ ْ‬
‫ات ِب َبط ِن ِه‬‫الل ب� يس ٍار‪ ،‬قال‪ :‬كنت جا ِلسا وسل ي�مان ب� ص ٍد وخا ِلد ب� عرفطة‪ ،‬فذكروا ان رجل تو ِ ي� م‬ ‫عبد ِ‬
‫َ َ ُ َ َ ْ تَ َ َٔ ْ َ ُ نَ شُ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َٔ َ ُ ُ َ ْ ٓ َ َٔ َ ْ َ ُ ْ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ْ ُ ُْ‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل‪:‬من يقتل‬ ‫ف ِإذا ها يش ِ�ي ِان ان يكو� �داء جنازِت ِه‪ ،‬فقال احدها ِللخ ِر‪ :‬ال يقل رسول ِ‬
‫ْ َ َ َّ ف َ َ َ َ ْ ٓ َ َ‬
‫َبط ُن ُه‪ ،‬فل ْن ُي َعذ َب ِ ي� ق ْب ِ� ِه‪ ،‬فقال الخ ُر‪َ :‬بل‬
‫عدب�الہلنباسی�ر‪ t‬ہکےتںیہمںیاھٹیبوہ�اتاھکہاچانکامیلس�ننبرص�د‪� t‬ا�و�رخالدبنرعفہط‪ t‬ترشیفےلٓائے�‪،‬لوگو�ںےن‬
‫�اہنںیاتبیاکہالف�ںٓا�دمیٹیپیکامیب�ر�یےکابعثوف�توہایگےہ�‪ ،‬توا�ند� نوو�ںےنا�سوخ�اہشاک�اظاہ�رکایکہاک�شو�ہا�سےکانج�ز�ےںیم‬
‫ن ٰ َ ُ َ َ َ ف َّ َ نّ َ َ ْ تَ َ نَّ شَّ َ َ‬
‫ال� َادة�‪۷��۲ ۲�۶‬‬ ‫‪ 1‬حصیح بخ�اری کتاب التم� ب�ب ما جاء ِ ي� التم ِ ي�‪ ،‬ومن ��‬
‫َ ف َ‬ ‫ـات ُم َر ِاب ًطا�‪،�۱�۶�۲�۱‬سـ ن ن‬‫ـاء ف� َف ْضــل َمـ ْـن َمـ َ‬
‫ـاد� ٌب ِ ي� ف ْضـ ِـل‬
‫الھـ ب‬
‫ـ� ابوداودکتــاب ج‬ ‫ِ‬
‫‪ 2‬جامــع ت�مــذی ابــواب فضائــل ج َ ُ َ َ َ‬
‫الہــاد ب�ب مــا جـ ِ ي‬
‫الکب�للطــرب نا� �‪،�۸�۰�۳‬اثبــات عــذاب‬
‫مســندال�ار�‪،�۳�۷�۵�۳‬املعجم ی‬ ‫بز‬ ‫الر َ ب� ِط�‪،�۲�۵�۰�۰‬حصيــح ب ن‬
‫ا� حبــان �‪ ،�۴�۶�۲�۴‬مســتدرک حــامک �‪،�۲�۴�۱�۷‬‬ ‫ِّ‬
‫للب�ــیق �‪۱�۴�۳‬‬‫الق� ی‬ ‫ب‬
‫نا� َ� ُب َما َج َاء ف َيم ْن َم َ‬
‫ات َي ْو َم ج ُ‬
‫ال ُم َعةِ ‪،� ۱�۰�۷��۴‬مسند امحد ‪ ،�۶�۵�۸��۲‬تال�غیب تو�ھیب �‪،�۵�۴�۰�۹‬اثبات‬ ‫ِ‬ ‫ال ئ ز ب‬
‫‪ 3‬جامع ت�مذی ابواب ج‬
‫للب� ق��‪ ۱�۵�۶‬ش�‪�،‬ح الصدور�‪۱�۶‬‬
‫الق� ی‬
‫عذاب ب‬
 ‫�����‬

‫رھا�ند� نوو�ںںیمےسایکےند�وسر�ےےساہککایرسو�لالہلﷺنےہیا�رشا�دہنںیرفمایاتاھکہ جسصخشوکا�سےکٹیپ‬

‫شریکوہتے پ�‪� ،‬‬
‫‪1‬‬
‫کیامیب�ر�یام�ر�ڈ�الےوت�اسےربقمںیذع�ا�بںیہندیاجائےاگ�؟�د�وسر�ےےناہکہا�ںویک�ںںیہن� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےہیرفمایاہے�۔‬
‫سو�ر�ۃاملکلیھبتیموکعذ�ا�بربقسےوفحم�ظرھکیتےہ�۔‬
‫َ ْ ن َ ْ ُ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ ُ ْٔ تَ َّ ُ ُ ف َ ْ َ ُ ْٔ تَ ْ َ ُ َ َ ُ ُ ْ َ ُ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َ ٌ‬
‫� الل عنه‪ ،‬قال‪ :‬يو� الرجل ِ ي� ق ب ِ� ِه فتو� ِرجله فتقول ِرجله‪ :‬ليس لك عل ما ِقب ِ يل س ِبيل‬ ‫ا� مسع ٍود ر ِ ي‬
‫ع ِن ب ِ‬
‫ٌ َ َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ َ ْ َ ُٔ ُ َ َ ْ ُ ْ ثُ َّ ُ ْٔ تَ ْ َ َ ْ َٔ ْ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ َ ْ َ َ ُ ْ َ‬
‫ك َعل َما ِق َب ِ يل َس ِبيل كن‬ ‫كن يقوم يقرا ِب ي� سورة الل ِك‪ � ،‬يو� ِمن ِقب ِل صد ِر ِه او قال بط ِن ِه‪ ،‬فيقول‪ :‬ليس ل‬
‫َ‬
‫ال ْل ِك ‪َ ،‬ق َال‪ :‬ف ِ يَ‬
‫ك َع َل َما ِق َب ِل َسب ٌيل َك َن َي ْق َر ُٔا � ُس َور َة ْ ُ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ َ ُٔ ُ َ َ ْ ُ ْ ثُ َّ ُ ْٔ َت َ ْٔ ُ ُ َ َ ُ ُ َ ْ َ َ ُ‬
‫�‬ ‫ِب ي‬ ‫ي ِ‬ ‫يقرا ِب ي� سورة الل ِك‪ � ،‬يو� راسه فيقول‪ :‬ليس ل‬
‫َْ‬ ‫ْ َ َ ُ تَ َ ُ ْ َ َ‬
‫اب الق ْب ِ�‬ ‫الا ِنعة ْ�نع ِمن عذ ِ‬
‫ں‪،‬یسےن�‪،‬پٹیا�و�رسرکی‬
‫عدب�الہلنبوعسم�د‪ t‬سےرم�و�یےہجبٓا�دمییکتیموکا�سیکربقمںیرکھدیااجتاہےا�و�رعذ�ا�باکفرشہتا�سےکاپئو� �‬
‫رکاہےوت طہرر�فےسٓا�و�ا� �زٓاتیےہہکریت�ےےئلا�ستیمےکاپ�سٓانےاککوئیر�اسہتںیہنےہ‬
‫طر�فےسا�سےکاپ�سٓانےیکوکشش ت‬
‫رھانوہ�ںےنرفمایاسو�ر�ۃکلمرکا�و�ٹو�الیوس�ر�ۃےہوج�اپےنڑپھےنو�الےےسربقکےذع�ا�ب‬
‫کوینہکہیصخشوس�ر�ۃاملکلیکالت�و�تایککرتاتاھ پ �‬
‫‪2‬‬
‫کو�ر�وکیتےہ�۔‬
‫َّ ّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ ُ َٔ َّ ُ ْ ٌَ‬ ‫َٔ‬
‫ا� َع َّباس‪ ،‬قال‪ :‬ضَ َ َ َ ْ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َعن ْب ن‬
‫اب الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل ِخباءه عل ق ب ٍ� وهو ال ي� ِسب انه ق ب�‬ ‫�ب بعض اص ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ ْ ُ ْ ُ َ تَّ َ َ َ َ َ َٔ تَ َّ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫ِ‬ ‫ْ َ ٌ َ ْ َ ُٔ ُ َ َ َ َ َ َ َّ‬ ‫َ َ‬
‫ف ِإذا ِف ِيه ِإنسان يقرا سورة تبارك ال ِذي ِبي ِد ِه اللك ح� ختمها‪ ،‬فا� الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل‪ ،‬فقال‪ :‬ي� رسول‬
‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ٌ َ ْ َ ُٔ ُ َ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ‬ ‫َٔ َّ َ َ َ‬ ‫نّ ضَ َ ْ ُ َ ئ َ َ َٔ َ َٔ‬
‫الل ِك َح تَّ� خ َت َم َهافقال‬ ‫ا� َعل ق ْب ٍ� َوا نَ� ال ا ْح ِس ُب ان ُه ق ْب ٌ�‪ ،‬ف ِإذا ِف ِيه ِإنسان يقرا سورة تبارك‬ ‫الهلِ ِإ ِ ي� � بت ِخب ِ ي‬
‫َْ‬ ‫ْ ََ‬ ‫ُْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ه ُْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ول الهلِ َص َّل َّ ُ‬ ‫َُ ُ‬
‫الن ِج َية‪ ،‬تن ِج ِيه ِمن عذ ِ‬
‫اب الق ب ِ�‬ ‫الا ِن َعة‪ ِ ،‬ي َ‬ ‫ه َ‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ِ :‬ي َ‬ ‫رس‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬سےرم�و�یےہکیساحصبیےنایکربقرپہمیخاگلدیااہنںیملعںیہناھتہکاہی�ںربقےہنکیلو�ہربقیھت� ج‪،‬سںیم یاکصخش‬
‫سو�ر�تکلمڑپ�ھرہااھتاہی�ںکتہکاسےلمکمایکو�ہاحصبییبناکر�مﷺیکدخمتںیماحضروہ�اا�و�رو�اقہعانسیاوتٓا�پﷺےنرفمایاہی(‬
‫‪3‬‬
‫سو�ر�تکلم) عذ�ا�بربقوکر�وکےنا�و�را�سےساجن�تدلانےو�الیےہا�و�راپےنڑپھےنو�الےوکا�سےساچبتیےہ�۔‬
‫ُْ ُ‬ ‫ْ َٔ َ ُ َ َ َّ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َٔ َّ َّ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫امللك‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل كن ل َي َن ُام َح تَّ� َيق َرا امل ت نْ زِ� يل‪َ ،‬وت َب َارك ال ِذي ِب َي ِد ِه‬ ‫ا�ان الن ِب ي� صل‬
‫عن ج ِب ٍ‬
‫‪4‬‬
‫جابر‪ t‬سےرم�و�یےہبےکشیبنرکیمﷺںیہنوستےےھتبجکتوس�ر�ۃالمدجس�ہا�و�رسو�ر�ۃکلمہنڑپ�ھےتیل�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺنےیھبدفنوہنےو�الےصخشیکربقپرکڑھ�ےوہکر�ا�سیکرفغم�تا�و�رثابتدقمیےکےئلدعاماگنےناکحمکدیاہے�۔‬

‫للط� نا� �‪،�۴�۱�۰�۱‬شعب‬ ‫ا� حبان�‪،�۲�۹�۳�۳‬مسندامحد�‪،�۱�۸��۳ ۱�۱‬املعجم ی‬

‫الکب� ب‬ ‫نا� ب�ب َم ْن َق َت َ ُل َب ْط ُن ُه�‪،�۲�۰�۵�۶‬حصیح ب ن‬
‫ال ئ ز‬ ‫س� ئ‬
‫نسا� کتاب ج‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫وال�ھیب لملنذری �‪۲�۱�۷�۹‬‬‫للنسا� �‪ ،�۲�۱�۹�۰‬تال�غیب ت‬ ‫ئ‬ ‫الک�ی‬ ‫اال�ان �‪ ۹�۴�۱�۷‬ن ن‬
‫�‪،‬الس� ب‬ ‫ی‬
‫‪ 2‬مستدرک حامک �‪۳�۸��۳ ۹‬‬
‫ٓ َ ُ َ َ َ ف َ ْ ُ َ ُْْ‬
‫‪ 3‬جامع ت�مذی ابواب فضائل القران ب�ب ما جاء ِ ي� فض ِل سور ِة الل ِك�‪۲�۸�۹�۰‬‬
‫ٓ َ ُ َ َ َ ف َ ْ ُ َ ُْْ‬
‫الل ِك�‪۲�۸�۹�۲‬‬ ‫‪4‬جامع ت�مذی ابواب فضائل القران ب�ب ما جاء ِ ي� فض ِل سور ِة‬
 ‫�����‬
‫َ ْ ُ ثْ َ َ ْ ن َ َّ َ َ َ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ ْ َ‬
‫ال ّي ِت َو َق َف َع َل ْي ِه ْاس َت ْغ ِف ُروا ِ َٔل ِخ ُ ْ‬
‫يك‪،‬‬ ‫عن ع�مان ب ِ� عفان‪ ،‬قال‪:‬كن الن ِب يُّ� صل الهل علي ِه وس َل‪ِ ،‬إذا ف َرغ ِمن دف ِن ِ‬
‫َ َّ ْ ٓ َ َٔ ُ‬ ‫ُ َ َّ ْ‬
‫يت‪ ،‬ف ِإن ُه الن ُي ْسال‬
‫َو َسلوا ُل ِب�لتث ِب ِ‬
‫ثعام�ننبافع�ن‪ t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺجبتیموک�دفنرککےاف�ر�غوہجاتےوتقربکےرقیبڑھک�ےوہجاتےا�و�رصاحبہرک�ا�م‬
‫‪1‬‬
‫‪y‬کوحمکدیےتہکاپےناھبئیےکےئلششخببلطرک�وا�و�راثبتدق�مرہےنیکدعاامنوگےبکشا�با�سےسوس�ا�لایکاجئےاگ�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺنےذع�ا�بربقسےاچبئوکےےئلہیدعائںیاھکسئیںیہ�۔‬
‫َّ ّ َٔ ُ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َك ِث ي ً�ا َما َي ْد ُعو ب َ� ُٔو َل ِء ْال َ ِ َ‬ ‫الل َص َّل ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ ََ َ َ‬
‫ات‪:‬الل ُه َّم ِإ ِ ن ي� ا ُعوذ ِبك ِم ْن ِف ْت َن ِة‬ ‫ك ِ‬ ‫ِ‬ ‫َع ْن َعا ِئشة قال ْت‪ :‬كن َر ُسول ِ‬
‫ْ‬ ‫� ِف ْت َن ِة ْال َف ْق ِر‪َ ،‬و شَ ِّ‬‫الد َّج ِال‪َ ،‬و شَ ِّ‬ ‫السيح َّ‬ ‫� ِف ْت َن ِة ْ َ‬ ‫اب ْال َق ْب ِ�‪َ ،‬و شَ ِّ‬ ‫َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ‬
‫� ِف ْت َن ِة ال ِغ نَ�‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ذ‬ ‫ع‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ق‬ ‫ال‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ت‬ ‫ف‬‫ِ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ار‬
‫ِ‬ ‫الن‬ ‫اب‬
‫ِ‬ ‫ذ‬ ‫الن ِار‪ ،‬وع‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬
‫َّالل ُه َّم ْاغسل َخط َ يا� َي ب َ�اء الثلج َوال َ َ� ِد‪َ ،‬وانق قل� م َن خَ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫الدن ِس‪َ ،‬و َ ب� ِع ْد‬ ‫الب َي َض م َن َّ‬
‫ِ‬ ‫الط َ يا� َكا انق ْي َت الث ْو َب ْ‬ ‫ِ ِب ي ِ‬ ‫ِ ِ ِ ب‬ ‫ِ‬
‫َّ ُ َّ نّ َٔ ُ ُ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ْٔ ثَ َ ْ َ َْ‬ ‫َ ْ ن َ َ ْ نَ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ نَ ْ َ ش ْ َ ْ َ ْ‬
‫� ِق والغ ِر ِب‪ ،‬اللهم ِإ ِ ي� اعوذ ِبك ِمن الكس ِل والر ِم‪ ،‬والا ِ� والغر ِم‬ ‫بي ِ ي� وب ي� خط يا�ي كا ب�عدت ب ي� ال ِ‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬سےرم�و�یےہ�رسو�لرکیمﷺاکرثرمتہبہیدعاامگنےتےھتا�ےالہل! مںیانپ�ہامگناتوہ�ںریت�ید� �وز�خےکہنتفےس‬
‫�ا�و�رد� �وز�خےکذع�ا�بےس �ا�و�رربقےکہنتفےس�ا�و�رذع�ا�بربقےسا�و�ردجا�لےکاسف�دےس �ا�و�رگنتدسیتےکہنتف �ا�و�رام�لد�ا�ر�یےکہنتفےس�‪،‬‬
‫�ا�ےالہل! مری�یایطلغ�ںرب�فا�و�را�ولےےکاپنیےسدھود�ے �ا�و�رریم�ےد�لےکانگ�ہوکاص�فرکد�ےےسیجوتےناص�فایکدیفسڑپک�ے‬
‫کولیتےس �ا�و�رد�و�ررکد�ےھجموکانگہو�ںےسا�سدق�رد�و�ررکد�ےہکسجدق�ررشم�قرغم�بےسد�و�رےہ ‪� ،‬ا�ےالہل! مںیانپ�ہامگناتوہ�ں‬
‫کاہیلا�و�ر ھڑباپےےس �ا�و�رانگ�ہا�و�ررقم�و�ضوہنےےس�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ ْ َ َ َ َ ْ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ َ ْ ُ َٔ َّ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ُ ف َّ َ‬
‫الصال ِة‪:‬‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل كن يدعو ِ ي�‬ ‫عن عا ِئشة‪ ،‬زو ِج الن ِب ِي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬اخ ب�ته‪ :‬ان رسول ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫املسيح َّ‬ ‫الق ْب�‪َ ،‬ؤَا ُع ُوذ ِب َك ِم ْن ِف ْت َن ِة َ‬
‫َ‬ ‫َّ ُ َّ نّ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ‬
‫امل ْح َيا‪َ ،‬و ِف ْت َن ِة‬
‫الد َّج ِال‪َ ،‬وا ُعوذ ِبك ِم ْن ِف ْت َن ِة َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اب‬
‫ِ‬ ‫ذ‬ ‫اللهم ِإ ِ ي� اعوذ ِبك ِمن ع‬
‫َ َ ْ َ َ َ َ َّ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ ْ َ َ‬ ‫ََ َ َ َ ٌ‬ ‫َ‬
‫َّ ُ َّ نّ َٔ ُ ُ َ َ َ ْٔ ث َ َ ْ‬
‫الر ُجل‬ ‫املغ َر ِم “ فقال ُل قا ِئل‪َ :‬ما ا ك ث َ� َما ت ْس َت ِعيذ ِمن املغر ِم‪ ،‬فقال ِ‪:‬إن‬ ‫ات‪ ،‬اللهم ِإ ِ ي� اعوذ ِبك ِمن املا ِ� و‬ ‫َ‬
‫امل َم ِ‬
‫َ َٔ ْ َ َ‬ ‫َ َ ََ‬ ‫َ َ‬
‫ِإذا غ ِر َم‪َ ،‬ح َّدث فكذ َب‪َ ،‬و َو َع َد فاخلف‬
‫�ا�م الومنمنی اعئہش اعئہش ‪ r‬سےرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہلﷺنام�زمںی ذع�ا�بربقسےافحظت ےک ےئل ہی دعاپڑھاکرتے ےھت �ا�ے الہل!‬
‫مںی ذع�ا�بربقسےریت�ی انپ�ہ اچہاتہو�ں ‪� ،‬ا�و�رجمےھسمحی دجا�ل ےک ہنتف ےسوفحم�ظ رکھ ا�و�رجمےھ زندگی ےکونتف�ں (�زندگیاکتفہن ہی ےہہک اناس�ن‬
‫�زندگیںیمر�بالاعملنیاکناف مرا�نرہے�‪�،‬دینقحےسربشگہترہے�‪�،‬زندگییکوخ�شامنئوی�ںںیموھککرحقاعتلٰیسےاغفلرہے�)�ا�و�رمو�ت‬
‫کےونتف�ں�(مو�تاکتفہنہیےہہکرمتےوقتاطیش�نرمگ�ا�ہرک�د�ے�‪،‬لکہموتحدیصنبیہنوہ�‪،‬بر�یاحلترپمو�تٓائے) سےوفحم�ظرفما�‪�،‬ا�ے‬
‫�الہل�!جمےھانگ�ہےکاکمو�ںا�و�رقرضےےساچبئےکرھ�‪ ،‬کیسےنہکو�الےےنٓا�پﷺےساہک�ٓا�پرق�ضےسسکدق� �رزیا�د�ہانپ�ہبلطرکتے‬

‫ف‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫االستغفارعندالق�لملیت � وقت االنرصاف�‪،�۳�۲�۲�۱‬مستدرک حامک ‪ ،�۱�۳�۷��۲‬اثبات عذاب‬
‫ب‬ ‫ال ئ ز‬
‫نا� ب�ب‬ ‫س� ابوداودکتاب ج‬
‫للب� ق��‪۴�۰‬‬
‫الق� ی‬
‫ب‬
‫ْ‬ ‫ْ َ َ ُ ْ شَ ّ ْ َ ْ َ‬ ‫ئ‬ ‫ن‬
‫� ِفتنةِ الق ب ِ��‪۵�۴�۷�۱‬‬ ‫ن‬
‫‪ 2‬س� نسا� کتاب االستعاذۃ ب�ب ِالس ِتعاذة ِمن ِ‬
 ‫�����‬
‫‪1‬‬
‫رکاہے�۔‬ ‫رکاہےوت� عود�ہالخفی ت‬
‫رکاہےوتجوھ�ٹوبلاتہے �ا�و�ر� عود�ہ ت‬
‫ہںی! �ٓا�پﷺےنرفمایاجبوکئیٓا�دمیرقم�و�ض توہاہےرھپبا�ت ت‬
‫َ ْ َ َ َ َٔ نَّ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ ُ َّ َ َّ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ ْ َ َ َٔ ُ‬
‫س ِافيل‪ ،‬ا ُعوذ‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل‪:‬اللهم رب ِج ب�ا ِئيل و ِميك ِئيل‪ ،‬ورب ِإ‬ ‫عن عا ِئشة‪ ،‬ا�ا قالت‪:‬قال رسول ِ‬
‫َْ‬ ‫َ ْ َ َّ َ ْ َ َ‬
‫اب الق ْب ِ�‬
‫ِبك ِمن ح ّ ِر الن ِار‪ ،‬و ِمن عذ ِ‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہقؓ سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺیہدعابیھ ھڑپاکرتےےھت�ا�ےالہل�!�ا�ےربجیلا�و� یمراکئلیےکر�ب�!�ا�و�ر�ا�ے‬
‫‪2‬‬
‫�اسر�افلیےکرپ�و�ر�دگا�ر�!مںیمنہجیکرگمیا�و�رقربکےذع�ا�بےسٓا�پیکانپ�ہبلطرکتاہو�ں�۔‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ُ ُ َّ‬
‫‪:‬الل ُه َّم إ نّ� َٔا ُع ُوذ ِب َك ِم َن الك َسل َو َاهل َر ِم‪َ ،‬و َ‬
‫املا ث ِ�‪ ،‬الل ُه َّم‬ ‫املغ َر ِم َو َ‬
‫ِ‬ ‫ِِ ي‬ ‫عن عا ِئشة‪ ،‬ان الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل كن يقول‬
‫نَ َ ش َ ّ ْ َ َ‬
‫الف ْق ِر‪َ ،‬و ِم ْن شَ ِّ‬ ‫الق ْ�‪َ ،‬و شَ ّ ْ َ‬
‫َ‬ ‫َّ َ ْ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫نّ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ‬
‫�‬ ‫� ِفتن ِة‬‫الغ�‪ ،‬و ِ‬ ‫اب ب ِ ِ‬
‫� ِفتن ِة ِ‬ ‫اب الن ِار و ِفتن ِة الن ِار‪ ،‬و ِفتن ِة الق ب ِ� وعذ ِ‬
‫ِإ ِ ي� اعوذ ِبك ِمن عذ ِ‬
‫الث ْو ُب َٔ ْ‬ ‫َ خَ َ َ َ َ ُ َ َّق َّ‬ ‫َّ ُ َّ ْ ْ َ َ َ َ َ َّ ْ َ َ َ َ َ ْ‬ ‫َّ‬
‫االب َي ُض‬ ‫ال� ِد‪َ ،‬ون ِّق قل ِب ي� ِمن الط يا� كا ين�‬ ‫امل ِس ِيح الد َّج ِال‪ ،‬اللهم اغ ِسل خط يا�ي ِب� ِاء الثل ِج و ب‬ ‫ِف ْت َن ِة َ‬
‫َ َّ َ َ َ ْ َ ْ ن َ َ ْ نَ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ نَ َ شْ َ َ ْ‬
‫املغ ِر ِب‬ ‫� ِق و‬ ‫ِمن الدن ِس‪ ،‬و ب� ِعد بي ِ ي� وب ي� خط يا�ي كا ب�عدت ب ي� امل ِ‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺہیدعاماناگکرتےےھت �ا�ےریم�ےالہل! قیًانیمںییتسس�‪،‬بڑھاپے�‪،‬قر�ضا�و�رگانہو�ں‬
‫سےریت�یانپ�ہاچہاتہو�ں�‪� ،‬ا�ےالہل�!بےکشںیمٓا�گےکذع�ا�با�و�ر� �ٓاگ�(ہجمن�)کےےنتف�‪،‬قربکےےنتفا�و�رقربکےذع� �اب�‪�،‬د� تلودنم�یےک‬
‫ں‪�،‬ا�ےالہل! توریم�یاطخئو�ںوک�ا�ولو�ںا�و�ربر�ف‬
‫رشو�رسمحیدجا�لےکےنتفےکرشےسریت�یانپ�ہاچہاتہو� �‬
‫تفےنےکرش�ا�و�رغربتےکےنتفےک ا�‬
‫کےاپنیےس ھدو�د�ے�‪�،‬ا�و�رمری�ےد�لوکخاطئو�ںےسایاسپا�کاص�فرک�د�ےسجرط�حدیفسڑپک�املیلیچکےساپ�کاص�فایکجاتاہے�‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫�ا�و�رمری�ےا�و� مرری�یاطخئو�ںےکد�رمای�ند�و�ر�یرفما�د�ےےسیجوتےنرشم�قا�و�رمرغ�بےکد�رمای�ند�و�ر�یرفما�رکیھےہ�۔‬
‫�الرغ�ضربق�و�ہرطخنا�کہگجےہسجےسلیلجالدق�رصاحبہ‪y‬لر�ز�ا�ںرہےتےھت�۔‬
‫دجوب�ییک‬
‫سدیناثعام�ننبافع�ن‪ t‬جوسابوق�نالا�ولو�نںیمےسںیہ�‪،‬نجوہ�ںےند�ومرتہبہشبحا�و�ریترس�یرمتہبدمیہنیکرط�فرجہ�ترفما �ئی سم‪ ،‬ن‬
‫زبا�دیا�ںرقہی‪� r‬ا�و�ر�ا�موثلک�م‪ r‬یےکدعب�دیرگ�ےٓا�پےکاکن�حںیمٓائںیا�و�ر�ٓا�پﷺ‬
‫عتریممںیہصحایل�‪�،‬رسو�لالہلﷺکید�وصاح �‬
‫زغو�ہدب�رمںیرشیکہنوہنےےکاب�وجو�دما�لتمینغںیم‬
‫رری�یا�و�ریبایٹ�ںوہتںیوتمںیا�ناکناک�حامثع�نےسرک�دیات�‪،‬نجںیہ �‬
‫یاکہا م‬
‫نےرفما گ‬
‫حہصدیاگای�‪،‬جنےکےئلتیبرضو�ا�ندقعنموہ �ئی‪،‬نجںیہےناپانما�لالہلیکر�ا�ہںیمےب �دریغاٹلیا�ا�و�راپینزندگیںیمرسو�لالہلﷺکی‬
‫�زبا�نابم�ر�کےسدعتم�دمرتہبتنجیکاشب�رتںیںیلممرگ�ا�ناکحا�لہیاھتکہ کربقو�دیھکرک�ٓابدید�ہوہجاتے�‪،‬‬
‫َ ً َ ْ َ ُ ثْ َ َ َ َ َ َ ُ ثْ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ تَّ َ ُ َّ ْ َ َ ُ َ َ َ ُ ُ ْ َ ُ َ َّ ُ َ َّ ُ َ َ َْ‬
‫النة والنار فال تب ِ يك‬ ‫ها ِنئا‪ ،‬مول ع�مان قال‪ :‬كن ع�مان‪ِ ،‬إذا وقف عل ق ب ٍ� بك ح� يبل ِليته‪ ،‬ف ِقيل ل‪ :‬تذكر ج‬
‫َ ُ َ ُ ْ َ َ ُ ْ ُ ف َّ َ‬ ‫َ ُ ُّ َ َ ْ َ َّ َ‬
‫الصل ِة‬ ‫املساجد�ب ما يستعاذ ِمنه ِ ي�‬ ‫ب‬ ‫السال ِم�‪، ۸��۳ ۲‬حصیح مسمل کتاب‬ ‫‪1‬حصیح بخ�اری کتاب االذان ب�ب الدع ِاء قبل‬
‫َ َٓ‬ ‫الص َل ِة �‪ �۸�۰‬ن ن‬ ‫الد َع ِاء ِ ف� َّ‬
‫‪،۱‬س� ابوداودکتاب الصالۃ َ� ُب ُّ‬
‫نسا� کتاب االفتتاع ب�ب ن ْو ٌع اخ ُر�‪۱�۳�۱�۰‬‬ ‫‪،۸‬س� ئ‬
‫ي‬ ‫ب‬ ‫�‪ �۳�۲�۵‬ن ن‬
‫ف‬ ‫َّ‬ ‫َُ‬
‫‪،۵‬ب� ق� � عذاب ب‬
‫الق��‪۱�۸�۱‬‬ ‫نسا� کتاب االستعاذۃ ب�ب ِال ْس ِت َعاذة ِم ْن َح ّ ِر الن ِار�‪ �۵�۲�۱‬ی‬‫س� ئ‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫الد ْن َيا َوف ْت َنةِ َّ‬
‫الع ُمر‪َ ،‬وم ْن ف ْت َن ُّ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ‬
‫الن ِار�‪،�۶�۳�۷�۵‬جامع ت�مذی ابواب‬ ‫ِ‬ ‫‪3‬حصیح بخ�اری کتاب الدعوات َ ب� ُب ِال ْس ِت َعاذ ِة ِم ْن ا ْرذ ِل ُ ِ ِ ِ ةِ‬
‫الق��‪ ۵�۴�۷�۱‬ن ن‬
‫�‪،‬س� ب ن‬
‫ا�‬ ‫نسا� کتاب االستعاذۃ ب�ب االستعاذۃ من ش�فتنۃ ب‬ ‫�‪،‬س� ئ‬ ‫الدعوات ب�ب ماجائ ف� عقدالتسنیح ب�لید �‪ ۳�۴�۹�۵‬ن ن‬
‫ماجہ کتاب الدعائ ب�ب ماتعوذمنہ رسول الہلﷺ �‪۳�۸��۳ ۸‬‬
 ‫�����‬
‫َ ْ نَ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ َ َ َّ َ َٔ ُ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َّ‬ ‫َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل قال‪ِ :‬إن الق ْب َ� اَّول َ نمْ زِ� ٍل ِم ْن َم َن ِاز ِل اال ِخ َر ِة‪ ،‬ف ِإن ج َ�ا‬ ‫َوت ْب ِ يك ِم ْن َهذا؟ فقال‪ِ :‬إن َر ُسول الهلِ صل‬
‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ِم ْن ُه فَ َ�ا َب ْع َد ُه َٔا ْي َ ُ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ :‬ما َرا ْي ُت‬ ‫س ِم ْن ُه‪َ ،‬و ِإن ْل َي ْن ُج ِم ْن ُه ف َ�ا َب ْع َد ُه اش ُّد ِم ْن ُه‪ .‬قال‪َ :‬وقال َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ َ ُّ َّ َ َٔ ْ َ‬
‫َم ْنظ ًرا قط ِإال َوالق ْب ُ� افظ ُع ِم ْن ُه‪.‬‬
‫�ٓا�پ‪ t‬کےالغ�ماہنی‪ t‬کابای�نےہسدیناثعام�ننبافع�ن‪ t‬جبیسکربقکےرقیبڑھک�ےوہتےوت�اتان�ر�وتےہکٓانوسئو�ںےس‬
‫�ٓا�پیکد�ا�ڑھیرتہوجاتی� �‪ٓ،‬ا�پیکہیاحلتدیھکرک�ایکد�نیسکےنٓا�پےسوپچاھامثع�ن‪! t‬جتنا�و�ر�د� �وز�خےکذتکر�ےرپتو�ٓا�پوکر�ونا‬
‫ہنںیٓاتامرگقربکو�دکیےتھیہٓا�پیکٓاکنوھ�ںےسٓانوسہبانشر�و�عوہجاتےںیہا�سیکایک�وجہےہ�؟�انوہ�ںےنوج�ا�بدیا�رسو�لالہلﷺےن‬
‫قربکےاحلا�تو�و�اقاع�تا�و�رایفیک�تاک�ذکرکرتےوہئےرفمایاہےقرب�ٓاخر�تیکزنملو�ںںیمیلہپزنم�لےہ پسوجشصخا�سےکذع�ا�بےس‬
‫گروئیصخشذع�ا�بربقسےیہاجن�تاحصلہنرکساک تو�ا�سےکےئلدعب‬
‫ناج�تاپایگ تودعباکاعممہلوت�ا�سےکےئلںیہکزیا�د�ہٓاسا�نےہ�‪�،‬ا�و�ر�ا ک‬
‫‪1‬‬
‫رکوئیوخفان�کرظنمہنںی کیداھ�۔‬
‫کےاعممال�توت�ا�سےسزیا�د�ہتخسوہ�ںےگ ��‪،‬ا�و�ر�رسو�لالہلﷺنےہییھبرفمایاںیمےنربقسےڑب�ھ ک‬
‫عرم�وبنالاع�صنجےکاب�ر�ےںیمرسو�لالہلﷺنےرفمایاتاھرمع�و‪t‬سےچوممنںیہ�‪�،‬ایکرمتہبرفمایاعرم�وبناع�ص‪ t‬قریشےککین‬
‫لوگو�ںںیمےسںیہ�‪�،‬ایکرمتہبا�نےکقحںیموی�ںدعاف مرائیا�ے�الہل�!عرم�وبناع�ص‪ t‬کیرفغم�ترفما�‪�،‬ایکا�و�رموقعرپ�دعاف مرائیالہل!‬
‫‪t‬ر�رحمرفما�‪،‬جنےکاب�ر�ےںیمرسو�لالہلﷺنےایےساملک�تےہکوہ�ںا�نےکوممنوہنےںیمایکشکر�ہاجتاہے�‪،‬مرگصاحبہ‬
‫عرم�و پ‬
‫کر�ا�م‪ y‬عذ�ا�بربقسےاخئفرہےتےھتہکا�ناک�وہا�ںایک�اناج�م توہاہے‬
‫ُ ُ َٔ‬ ‫فَ َ َ‬ ‫� ُه إ َل ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ً‬ ‫َح�ضَ ْ نَ� َ ْع َرو ْب نَ� ْال َعاص‪َ ،‬و ُه َو ِ ف ي� ِس َي َاق ِة ْ َ‬
‫� َعل ْاب ُن ُه َيقول‪ َ :‬ي� ا َب َت ُاه‪،‬‬‫الد ِار‪ ،‬ج‬ ‫ال ْو ِت‪َ ،‬ي َب ِ يك ط ِويل‪َ ،‬و َحَّول َو ْج َ ِ ِج‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َٔ َ َ شَّ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ َ َ شَّ َ َ‬
‫�ك َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِبكذا؟اما ب�ك رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِبكذا؟ قال‪ :‬فاقبل‬ ‫اما ب‬
‫نّ َ ْ ُ ْ ُ َ َ َٔ ْ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َّ َٔ ْ َ َ َ ُ ُّ شَ َ َ ُ َٔ ْ َ َ َ َّ ُ َ َٔ َّ ُ َ َّ ً َ ُ ُ‬
‫� ِه‪ ،‬فقال‪ِ :‬إن افضل ما ن ِعد �ادة ان ل ِإل ِإل الهل‪ ،‬وان ممدا رسول الهلِ ِ‪،‬إ ِ ي� قد كنت عل اطب ٍاق ثل ٍث‪،‬‬ ‫ِبو ج ِ‬
‫َ‬ ‫َ َٔ ْ َٔ ُ َ َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َٔ َ ٌ َٔ َ َّ ُ ْ ً ُ‬ ‫َ َ ْ َٔ ْ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِم ِ نّ ي�‪َ ،‬ول ا َح َّب ِإ َّيل ان ا كون ق ِد ْاس َت ْمك ْن ُت ِم ْن ُه‪،‬‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫لقد َرايت ِ ن ي� َو َما احد اشد بغضا ِل َرس ِ‬
‫َ َ َ ْ ُ ُ َ َ ْ ُ ُّ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ ُ ْ َٔ ْ َّ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ ْ َ َ ف َ ْ َٔ َ ْ ُ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫فقتلته فلو مت عل ِتلك ال ِال لكنت ِمن اه ِل الن ِار‪،‬فلا جعل الهل ِإالسلم ِ ي� قل ِب ي� اتيت الن ِب ي� صل‬
‫َ َ ََ‬ ‫َ َ ْ ُٔ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ ُ ْ‬
‫َو َس َل‪ ،‬فقل ُت‪ْ :‬اب ُسط َي ِ� َينك فل َ ب� ِي ْعك‪ ،‬ف َب َسط َي ِ� َين ُه‪ ،‬قال‪ :‬فق َب ْض ُت َي ِدي‬
‫ہے‪�،‬ا�نےکوٹیب�ںےناہک�اباجا�ن�!کای�رسو�ل‬ ‫چاننہچبجرمع�وبنالاع�ص‪ t‬کیوم�تاک�وقتٓایاتو�و�ہدیو�ا�رکیرط�فہنمرککےدیرتکر�وتےر �‬
‫�الہلﷺنےٓا�پوکفال�ںالف�ںاشب�رتںیںیہندیں�‪،‬تبرمع�وبنالاع�ص‪ t‬نےاپانچرہ�ہاسمےنایک�ا�و�رکاہہم �ولگ�(عییناحصبہرک�ا�م‪)y‬‬
‫لکہماہش�د�تال�الہٰالا�الہلدمحم�رسو�لالہل کااقر�ا�رسبےسافلضابتو�ںںیمامش�ررکتےےھت�‪،‬مری�ےا�وپرتنیاحتلںیزگ�ر�یںیہیلہپاحلتو�ہ‬
‫جبںیمرسو�لالہلﷺسےزیا�د�ہیسکوکبر�اہنںیاتھجمستاھ�ا�و� مرری�یوخ�اہشیھتہکںیمٓا�پرپقابوپائو�ںا�و�ر�ٓا�پﷺکوقلترک�د�و�ں�اگرمںی‬
‫�اسیاحلتںیمرمجاتاتونہجویم�ںںیمےس توہا�ا�سےکدعب�د�وسر�یاحلتو�ہیھتبجالہلےنریم�ےد�لںیماسال�میکتبحمڈ�ا�لد�یا�و�رمںی‬

‫ْ َْ ْ َ‬ ‫الزہد� ُب َما َج َاء ِ ف ي� ِذ ْكر ْ َ‬

‫الزھد� ُب ِذ ك ِر الق ْب ِ� َوال ِبل�‪ ،� ۴�۲�۶�۷‬مسند‬
‫َب‬ ‫ال ْو ِت�‪ ۲�۳�۰�۸‬ن ن‬
‫�‪،‬س� ب ن‬
‫ا� ماجہ کتاب‬ ‫ِ‬ ‫َب‬ ‫‪ 1‬جامع ت�مذی ابواب‬
‫ف‬
‫امحد�‪ ۴�۵�۴‬ی�‪،‬ب� ق� � عذاب ب‬
‫الق��‪۲�۲�۲‬‬
 ‫�����‬

‫�ٓا�پﷺکیدخمتںیماحضرہو�ا�ا�و�رعر�ضایککہاپانہاتھ ھڑب ئاںی�‪ٓ� ،‬ا�پﷺنےاپان�د�ایا�ںاہتھٓاگےایکتومںیےناپانہاتھچنیھکایل‬

‫َٔ َّ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َ ُ ْ َٔ ْ ْ َ‬ ‫َٔ ْ َٔ ْ َ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ َ ُ ْ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫قال َ‪:‬ما لك َ ي� ْع ُرو؟قال‪ :‬قل ُت‪ :‬ا َر ْد ُت ان اش تَ ِ�ط‪ ،‬قال‪:‬تش تَ ِ�ط ِب َ�اذا؟قل ُت‪ :‬ان ُيغف َر ِ يل‪،‬قال‪:‬ا َما َع ِ ْل َت ان‬
‫َ‬ ‫َ َ َٔ َٔ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ال َّج يَ ْ� ِد ُم َما كن ق ْب ُل؟ َو َما كن ا َح ٌد ا َح َّب ِإ َّيل‬ ‫ْ إال ْس َل َم يَ ْ� ِد ُم َما َك َن َق ْب َ ُل؟ َؤَا َّن ْ ِال ْج َر َة تَ ْ� ِد ُم َما َك َن َق ْب َل َه َ‬
‫ا؟ؤَا َّن ْ َ‬
‫ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َٔ َ َّ ف َ ْ ن ْ ُ َ َ ُ ْ ُ ُٔ ُ َٔ ْ َٔ ْ َ َٔ َ ْ نَ َّ ْ ُ ْ َ ً َ ُ َ َْ‬ ‫ْ ُ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬ول اجل ِ ي� عي ِ ي� ِمنه‪ ،‬وما كنت ا ِطيق ان امل عي ي� ِمنه ِإجلل ل ولو‬ ‫ِمن َرس ِ‬
‫َٔ‬ ‫َٔ ْ َٔ ُ َ‬ ‫ُ ْ ُ َٔ ْ َٔ َ ُ َ َٔ َ ْ ُ َٔ نّ َ ْ َٔ ُ ْ َٔ ْ َ ُٔ َ ْ نَ َّ ْ ُ َ َ ْ ُ ُّ َ َ ْ َ ْ َ َ‬
‫ال ِال ل َر َج ْو ُت ان ا كون ِم ْن ا ْه ِل‬ ‫س ِئلت ان ا ِصفه ما اطقت؛ ِل ِ ي� ل ا كن امل عي ي� ِمنه‪ ،‬ولو مت عل ِتلك‬
‫َ‬ ‫ئ ٌ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ َٔ‬
‫ال ِف ي َ�ا‪ ،‬ف ِإذا ا نَ� ُم ُّت فل ت ْص َح ْب ِ ن ي� نَ� ِ َ�ة‪َ ،‬ول نَ� ٌر‬ ‫ْ ج َ َّ ثُ َّ َ َ َٔ ْ َ َ َ َٔ ْ َ َ‬
‫الن ِة‪ �،‬وِلينا اشياء ما اد ِري ما ح ِ ي‬
‫�ٓا�پﷺنےرفمایا�ا�ےرمع�و‪ t‬کایبا�تےہ�؟ مںیےنرع�ضایکمںیرش�طرکناچاہاتہو�ں� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایاکو�نیسرش�ط�؟مںینے‬
‫عر�ضایکہکہیرش�طہکایکریم�ےےلھچپانگ�ہاعم�فرکدئےیاجئںیےگ� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےرفمایا�ا�ےرمع�و‪!t‬کایتوہنںیاجناتکہاسال�موبق�ل‬
‫ے؟�ا�و�رحجزگشہتاس�ر�ےانگہو�ں‬
‫کرناگزشہتاس�ر�ےانگہو�ںوکماع�فرک�دیاتہے ا�و�رہرج�ترکناگزشہتاس�ر�ےانگہو�ںوکماع�فرک�دیاتہ �‬
‫کوماع�فرک�دیاتہے�؟تبےھجمرسو�لالہلﷺسےاتینتبحمیھتہکاتینزیا�د�ہیسکد�وسر�ےےسںیہنیھتا�و� مرری�یاگن�ہںیمٓا�پیکاتینزیا�د�ہ‬
‫شا�نیھتوج�ا�و�رکیسیکںیہنیھت ��‪،‬ا�و�رٓا�پﷺیکتمظعیکوجہےسھجمںیمٓا�پﷺوکرھبوپ�راگن�ہےسدکیےنھیکتکسہنیھتا�و�راگروکئیھجم‬
‫سےٓا�پﷺیکوص�ر�تابم�ر�کےکقلعتموپھچےتوتںیمایب�نںیہنرکاتکسویکنہکںیمٓا�پﷺوکوبجہتمظع جوال�لدیھکہناکس�اگرا�س‬
‫حا�لںیمریم�یوم�تٓاجاتیوتےھجمیتنجوہنےیکامدییھت�‪،‬پرھا�سےکدعبںیمہھچکذمہد�ا�ریا�ںد�یںیئگا�بےھجمہتپںیہنہکریم�اایکاح�لوہگا�؟‬
‫َ َّ‬ ‫َفإ َذا ِم ُّت َف َل َت ْب ِك َ ي نَّ� َع َ َّل َ‪،‬و َل ُت ْتب ْع ن� َم ِاد ًحا َو َل نَ� ًرا َو ُش ُّدوا َع َ َّل إ َزاري َفإ نّ� ُ خَم ِ ٌ‬
‫اص‪َ ،‬و ُس ُّنوا َع َ َّل تُّ َ‬
‫اب َس ًّنا‪ ،‬ف ِإن‬ ‫ال� َ‬
‫ي‬ ‫ي ِ ِ ِِي‬ ‫ِ ِي‬ ‫ي‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ْ َ ْ ْ َٔ ْ َ َ َ تَ ْ َ َ َّ ف َ ْ َ َ َ ً َ َ َ َ ً َ َ َ َ ْ ُ ُ ن َ ُْ‬ ‫تَ‬ ‫ُّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫ْ َ ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫و� فاقعدوا‬ ‫س ول ج�علن ِ ي� ق ب ِ�ي خشبة ول جحرا ف ِإذا وار يتم ِ ي‬ ‫اب ِمن جن ِب ي� الي ِ‬ ‫جن ِب يَ� ال ي َ�ن لي َس ِب�حق ِب�ل� ِ‬
‫ِع ْن ِدي َق ْد َر نَ ْ�ر َج ُز ٍور َو َت ْق ِط ِ َ‬
‫يعا‪َٔ ،‬ا ْس َت ْٔا ِن ْس ِب ُ ْ‬
‫ك‬ ‫ِ‬
‫جبےھجموم�تٓاجائےوتمری�ےانج�ز�ےےکاستھوکئیونحہرکنےو�الیوع�ر�تہنوہ�ا�و�رمری�ےانج�ز�ےےکاستھوکئیٓا�گےلرکنہ‬
‫چےل�‪،‬مری�ادنبہتوبضمطیےسابند�ھد�وہکھجمےسوج�ا�بیبلطوہگی�‪،‬مھجرپٓاسہہتٓاسہہتیٹمڈ�الانا�و�ربسرط�فریھکبدیانویکنہکد�ایا�ںولہپابئںی‬
‫ہپولےسزیا�د�ہقحںیہنرھکات�ا�و� مرری�یربقرپوکئیڑکل�یایرھتپہناگ�ڑناا�و�رجبمتےھجمدفنرک�وتومری�یربقکےا� گر�در�د�اتیندیرتکدعاکرتے‬
‫�رہانتجیندیرمںیا�ونٹذبحرککےا�ساکگوشتمیسقتایکجاتاہےاتکہاہمت�ر�یدعاسےےھجمیلسترہےا�و�رجمےھہتپلچاجئےہکںیماپےنر�ب‬
‫کےےجیھبوہئےرفشوت�ں(نمرککنری�)کوکایجو�ا�بدیاتہو�ں�۔‬
‫‪1‬‬

‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� ٍل‪َٔ ،‬ا َّن َٔا َ ب� ُه َر ْ ي َ� َة‪َ ،‬ب َك ِ ف ي� َم َر ِض ِه‪ ،‬ف ِقيل ُل‪َ :‬ما ُي ْب ِكيك؟ فقال‪:‬ا َما ِإ ِ نّ� ل ا ْب ِك َعل ُدن َي ُ ْ‬
‫َس ْ ُل ْب نُ� ُب َش ْي� ْب ن� جَ ْ‬
‫اك َه ِذ ِه‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ِ ِ‬
‫َ َٔ َّ ت َ ُ ْٔ َ ُ‬ ‫َ نّ َٔ ْ َ ْ ُ ف َ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َّ َ نَ َ َْٔ‬ ‫َ َّ ة َ‬ ‫َ َ نّ َٔ ْ َ َ ُ ْ َ َ‬
‫ول ِك ِ ي� اب ِ يك عل بع ِد سف ِري‪ ،‬و ِق ِل ز ِادي‪ ،‬و ِإ ِ ي� امسيت ِ ي� صع ِود مبط ٍة عل جن ٍة و� ٍر‪ ،‬ل اد ِري ِإل اي ِ ِ�ما يوخذ‬
‫ِب ي�‬
‫ج ح�‬
‫سملنبریشببن لےسرم�و�یےہاب ہوریر�ہ‪� t‬اپےنرم�ضالوم�تںیمر�ونےےگل �ٓا�پےسوپچاھگایکہویک�ںر�و�رہےںیہ�؟ فرمانے‬
‫ا� �ش سہ �‪،�t ۳�۲�۱‬مسند امحد�‪۱�۷�۷�۸�۰‬‬ ‫اال�ان َ ب� ُب َك ْو ِن ْ إال ْس َل ِم يَ ْ� ِد ُم َما َق ْب َ ُل َو َك َذا ْ ِال ْج َر ِة َو ْ َ‬
‫ال ّج عن ب ن‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب ی‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
 ‫�����‬

‫ووھ�ڑنےیک�)�وجہ ےسںیہن ر�و�رہا لبہک�(�ٓائدن�ہ شیپٓانے و�الے�)طویل رفس�ا�و�رقتل ز�ا�دسرفکی وجہ ےس‬
‫لےگ ںیم اہمت�ر�ی ا�س ندای�(ک چ‬
‫‪1‬‬
‫�ر�و�رہاہو�ں�‪،‬مںیےناییسدنلب�یرپشا�میکےہسجےکٓاگےتنجےہایہجمن�‪�،‬ا�و�رمںیںیہناجنات�ا�ند� نوو�ںںیمےسریم�اماق�موک�ناسہوگا�۔‬
‫ٔ‬ ‫ً‬
‫والق� مورده كيف تقر ب�لدنيا عينه؟ وكيف يطيب يف�ا‬ ‫مص�ه ب‬ ‫مالك ب ن� دينار يقول‪ :‬جعبا ملن يعمل ان املوت ي‬
‫ً‬ ‫عيشه؟ قال‪ :‬ث� يبك مالك ت‬
‫ح� يسقط مغشيا عليه‪.‬‬ ‫ي‬
‫مالک نب دیان�رہکےتںیہ ا�سصخش رپعتبج ےہ وججاناتہےہک ا�ساک�اناج�م وم�ت ےہ�‪،‬قرب�ا�ساکھٹاکنہ ےہ�(�ا�س ےک اب�وجو�د�اسے ا�س دنایمںی‬
‫قر�ا� حراصلےہا�و�رسوک�نیکزندگیرسبکر�رہاہے�)�ر�ا�و�یاتہکہےاملکنبدیان�ررحہمالہلےنہیاہک�ا�و� �رز�ا�ر� قواط�ر�ر�ونےےگلیتحہکےبوہ�ش‬
‫‪2‬‬
‫ہوکرگرپڑ�ے�۔‬
‫َ‬
‫ف ْ َ ْ ُ َّ َ ّ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ ف ْ ٓ َ َ‬ ‫َ ّ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ َ نْ ز ُ ُ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫اب ِ ي� الق ب ِ�‪ .‬ثم ك سوف تعلمون ِ ي� ال ِخر ِة ِإذا‬ ‫اس‪ :‬ك سوف تعلمون ما ي ِ�ل ِبك ِمن العذ ِ‬ ‫َو َق َال ْب نُ َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬
‫َ ْ ْ َ‬ ‫َ َّ ُ ُ ْ َ َ ُ َ ْ َٔ َّ ُ ف ْ َ ْ َ َّ ن ف ْ ٓ‬
‫ا� ِ ي� ال ِخ َر ِة‪ ،‬ف َّالتك َر ُار ِلل َحال َت ْ ي ِن�‪.‬‬
‫حل ِبك العذاب‪ .‬فالول ِ ي� الق ب ِ�‪ ،‬والث ِ ي‬
‫یجےسےلہپایب�نایکجاچاکہےہکدبع�الہلنبابع�س‪t‬نےرفمایا’’خرب�د�ا�ر�!نعرقیبمتاج�نولگے�‪�،‬ا�سےسرم�ا�د�و�ہذع�ا�بےہوجمتںیہربقمںیدیا‬
‫ربخد�ا�ر! نعرقیبںیہمتملعوہاجئےاگ�۔‘‘سےرم�ا�د�ٓاخر�تاکعذ�ا�بےہ�‪،‬پسیلہپٓایتربقکےاب�ر�ےںیمےہا�و�ر�د�وسر�یٓایت‬
‫جائے �اگ‪،‬پرھ �‬
‫(قربو�رٓاخر�ت) کوبای�نرکنےےکےئلےہ�۔‬
‫‪3‬‬
‫�ٓاخر�تےکقلعتمےہا�و�ر�ایکےسیجالاف�ظاک�د�ورمتہبٓاناد�واحلوت�ں ا�‬
‫ْ ٌ‬ ‫ُ َّ َ َّ‬
‫ك َس ْو َف َت ْعلَ ُم َ‬
‫ون‪ِ :‬ع ْن َد ْال َب ْع ِث َٔا َّن َما َو َع ْد ُت ُ ْ‬
‫ك ِب ِه ِصدق‬ ‫ثم‬
‫�اما�مرقطیبرحہمالہلرفماتےںیہ’’پرھخرب�د�ا�ر�!نعرقیبںیہمتولعم�موہجائےاگ�۔‘‘یہٓایتربق�و�ںےساٹاھئےاجنےےکاب�ر�ےںیمیہان�ز�لیک‬
‫‪4‬‬
‫گیئےہینعیا�ےولگو! قرب�و�ںےساٹاھئےاجنےےکاب�ر�ےںیموجتمےس عود�ہایکگایہےو�ہربحقےہ�۔‬
‫یلنکافک�رومرشکنیا�سدیقع�ےوکمانےنےکےئلایت�رہنںیےھت�ا�و�ر�و�ہوطب�رمترخسےکےتہکےھت�۔‬
‫م ّيُ ْـح ْالع َظ َ‬
‫ام َو ِ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫‪5‬‬
‫ه َر ِم ْي ٌم ‪۷۸‬۝‬ ‫۔۔۔قال ْ ِ ِ‬
‫ترجہم� ک‪:‬و�نا�نڈہیو�ںوک� نزد�ہرک�ےاگجبہکہیوبسدی�ہوہچیکوہ�ں�؟�۔‬
‫�الہلاعتلٰینےرفمایا‪:‬‬
‫َ ُ ُ ّ َ ْ َ ُۨ‬ ‫ُ ْ ُ ْ َ َّ ْ ٓ َ َ َ َ َّ َ َ‬
‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫‪6‬‬
‫م ‪۷۹‬۝‬ ‫قل ي ِي ْيا ال ِذي انشاها اول م ّر ٍ ۭة‪۰‬۝ وه َو ِب ِ‬
‫ك خل ٍق ع ِل ْـي ۙ‬

‫ال� مبارک�‪۳�۸‬؍�‪۲‬‬
‫‪1‬کتاب الزھدوالرقاق ب ن‬
‫‪ 2‬صفۃ الصفوۃ�‪۱�۶�۴‬؍�‪۲‬‬
‫القرط� ‪۱�۷��۲‬؍�‪۲�۰‬‬
‫تفس� ب‬‫‪ 3‬ی‬
‫القرط� ‪۱�۷��۲‬؍�‪۲�۰‬‬
‫ب‬ ‫تفس�‬
‫‪ 4‬ی‬
‫س��‪ ۷�۸‬‬‫‪ٰ 5‬ی ی ن‬
‫س��‪۷�۹‬‬‫‪ٰ 6‬ی ی ن‬
 ‫�����‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�سےسوہک�اہنںیوہی نزد�ہرک�ےاگسجےنےلہپاہنںیدیپ�اکایتاھ�ا�و�ر�و�ہقیلختےکرہکا�ماجناتہے�۔‬
‫�ایکاقم�مرپافک�رکےدیقع�ےوکیو�ںایب�نرفمایا‪:‬‬
‫َ َ َ َ ْ ُ ُ ْ ْ َ ُ َ َّ َ َ ْ ٰ ُ ِ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ ُ‬
‫النسان ان خلقنه م قبل ول يك‬ ‫ر‬ ‫ك‬ ‫ذ‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫‪۶۶‬۝‬ ‫ا‬‫ي‬
‫ُّ َ َ ْ َ ُ ْ َ ُ َ ًّ‬
‫ح‬ ‫ج‬ ‫ر‬ ‫خ‬ ‫ا‬ ‫ف‬ ‫و‬ ‫س‬ ‫ل‬ ‫ت‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫َويَ ُق ْو ُل ْالنْ َس ُ‬
‫ان َء ا َِذا َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ً‬
‫‪1‬‬
‫ش ْـي ـ ـ ٔـا ‪۶۷‬۝‬
‫رھ نزد�ہرککےاکن�لالیاجائو�ںاگ�؟کای�اناس�نوکای�دںیہنٓاتاکہمہےلہپا�سوکپدی�اکرچےک‬
‫ترجہم‪� :‬اناس�ناتہکہےایک�و�اقیعبجںیمرمچوک�ںاگتوپ �‬
‫ہںیہکبجو�ہھچکیھبہناھت�؟�۔‬
‫�ایکاقم�مرپرفمایاہکبجاناس�ناک�وجو�دہیہناھت�ا�و�ر�الہلےناسےقیلخترفما�دیاتومرنےےکدعب�اسےد�وبا�ر�ہ نزد�ہرکدیانا�سےکےئلایکشملک‬
‫ہے�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َّ َ ْ َ ْ َ َ ِ ْ ّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ً َّ ْ ُ ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ي ِّ َ ّ ْ‬ ‫الن َسان ِح ْ ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َْ َٰ َ َ ْ‬
‫م ن ْطف ٍة ا ْمش ٍۖۤ‬
‫اج‪۰‬۝‬ ‫م الده ِر ْل يك ْن ش ْـيـ ـ ٔا مذك ْورا ‪۱‬۝ اِن خلقنا ِ‬
‫النسان‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫هل ات ع‬
‫س ْي ًعۢا َب ِص ْ ً‬‫َّ َ َ ٰ ُ َ‬
‫ْ‬
‫‪2‬‬
‫يا ‪۲‬۝‬ ‫ن ْبت ِل ْي ِه ف َ َعلنه ِ‬
‫ترجہم‪ :‬کایاناس�نرپالتمانہیزمانےاک�ایکوقتایاسبیھزگ�ر�اہےبجو�ہوکئیاقبلذکرچزینہاھت�‪،‬ہمےناناس�نوکایکولخم�طےفطنےسدیپ�اایک‬
‫تاکہا�ساکاتماح�نںیلا�و�را�سرغ�ضےکےیلمہےناسےےننسا�و�ردکیےنھو�الاانبیا�۔‬
‫لوگو�!تمول�گایح�تدعب�الوم�تےکدیقع�ےوکمیلسترک�واینہرک�ومرگ�ایکوقترقم�ر�ہرپتام�مینبون�حاناسنو�ںوک�ا�نیکربق�و�ںےسمسجوجا�نےک‬
‫ساتھ نزد�ہایکجائےاگ�ا�و�ر�و�ہالہلر�بالزع�تےکد�ربا�رمںیاپےناعام�لیکوج�ابدہیےکےئلاحضرکےیاجئںیےگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َْ ُ‬ ‫ٰ‬ ‫ُّ ْ َ َ ُ ْ ّ ِ َ ْ َ َ‬ ‫ُ َ‬
‫‪3‬‬
‫اث اِل َر ِّ ِب ْم ين ِسل ْو َن ‪۵۱‬۝‬
‫م ال ْجد ِ‬ ‫َون ِفخ ِف الصو ِر ف ِاذا ه‬
‫رھایکوص�رپوھناکجائےاگ�ا�و�ریاکیکہیاپےنر�بےکوضح�رشیپوہنےےکےئلاپینربق�و�ںےسلکنڑپیںےگ�۔‬ ‫ترجہم�‪:‬پ �‬
‫قرب�و�ںےسلکنٓانےےکدعبافک�ر�ومرشکنییکذلتاکہشقنوی�ںاچنیھکگای�۔‬
‫ٰ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ ً َ َ َّ ُ ْ ٰ ُ ُ ّ ُ ْ ُ ْ َ َ‬ ‫َْ َ َْ ُ ُْ َ ِ َ ْ َ َ‬
‫َ‬ ‫ه َْ‬
‫ت َهق ُه ْم ِذل ۭة‪۰‬۝ ذلِك‬ ‫ار ُ ْ‬
‫اش َعة ا ْب َص ُ‬ ‫م ال ْجد ِ‬
‫ب ي ِفضو ۙ‬
‫ن ‪۴۳‬۝ خ ِ‬ ‫اث ِساعا كنم اِل نص ٍ‬ ‫يم يرجون‬
‫ْ ُ َّ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫‪4‬‬
‫ال َي ْوم ال ِذ ْي ك ْنا ُ ْيعد ْو َنۧ ‪۴۴‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬جبہیاپینربق�و�ںےسلکنرک�ا�سرط�حد� �وڑ�ےاج�رہےوہ�ںےگےسیجاپےنوتب�ںےکاتساھنو�ںیکرط�فد� �وڑ�رہےوہ�ں�‪�،‬ا�نیک‬
‫یگ‪�،‬ذلتا�نرپچاھ�رہیوہگیو�ہد�نےہسجاک�ا�نےس عود�ہایکاج�رہاہے�۔‬
‫ناگہںییکھجوہئیوہ�ں �‬
‫کاف�ر�ومرشکنیوکف مرایاتمول�گثعبدعب�الوم�توکماح�لا�و�رناممنکےتھجمسوہمرگقحتقیہیےہہکوص�رکیٓا�و�ا�زکےاستھیہرحب�وبر�ا�و�رمرش�قومرغ�ب‬

‫مر��‪۶�۶�،۶�۷‬‬
‫‪ 1‬ی‬
‫‪ 2‬الدھر�‪۱�،۲‬‬
‫‪ٰ 3‬ی ی ن‬
‫س��‪۵�۱‬‬
‫‪ 4‬املعارج�‪۴�۳�،۴�۴‬‬
 ‫�����‬

‫مںیاناس�نےکرھکب�ےوہئےامت�مذ�ر�ا�تعمجوہجائںیےگا�و�ر�و�ہاپینربق�و�ںےسلکنرک�د� �وڑتےوہئےدیم�ا�نرشحمکیرط�فد�و�ڑنےںیگل‬
‫گے�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ُ ْ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َّ َ ِ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫لسا ِه َر ِ ۭة ‪۱۴‬۝‬‫ه ز ْج َرة ّوا ِحد ۙة ‪۱۳‬۝ ف ِاذا ه ِب‬ ‫ف ِانا‬
‫ترجہم�‪:‬حالا�ںہکہیسباتانکا�مےہہکایکز�و�رکیڈ�انٹڑپ�ےیگا�و�ریاکیکہیےلھکدیم�ا�نںیمومجو�دوہ�ںےگ�۔‬
‫�ایکاقم�مرپا�نیکاحلتوی�ںایب�نرفمائی�۔‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ً ْ َ ُ ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ٰ َ ْ ُّ ُ‬ ‫َ ْ َ َ ْ ُ َّ‬
‫اث ك ّنُ ْم َج َراد ّم ْنت ِ ٌ ۙ‬
‫ش ‪۷‬۝‬ ‫م ال ْجد ِ‬‫ي ُر ُج ْو َن ِ َ‬ ‫ش ٍء نك ٍ ۙر ‪۶‬۝ خشعا ابصاره‬ ‫اع اِل‬‫الد ِ‬ ‫يم يدع‬
‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُّ ْ ْ َ َ ّ‬
‫‪2‬‬ ‫اع‪۰‬۝ يَ ُق ْول الك ِف ُر ْو َن ٰھ َذا َ ْي ٌم َع ِ ٌ‬
‫س ‪۸‬۝‬ ‫ي اِل الد ِ ۭ‬ ‫مه ِط ِع‬
‫ترجہم�‪:‬جسر� �وزپاک�رنےو�الا�ایکتخسانگو�ا�رچزیکیرط�فاکپ�ر�ےاگ�‪،‬لو�گیمہسوہئیاگنہو�ںےکاستھاپینربق�و�ںےسا�سرط�حںیلکنےگ‬
‫گویا�و�ہرھکب�یوہئیڈٹیا�ںںیہ�‪،‬پاک�رنےو�الےیکرط�فد� �وڑ�ےاج�رہےوہ�ںےگا�و�ر�وہیرکنمین(جو�دنایمںیا�ساک�اناک�رکرتےےھت�)�ا�س‬
‫�وقتںیہکےگہکہید�نوتبڑ�اٹکنھےہ�۔‬
‫ُ ُ َ َ َ َ ثُ َّ َ َ َ ْ ُ َ ُ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫ال ْدر ّي‪ ،‬ا َّن ُه َّلا َح�ضَ َ ُه َ ْ ُ َ َ‬ ‫‪،‬ع ْن َٔا� َسعيد ْ خُ‬ ‫َ َ‬ ‫َٔ‬
‫الل‬
‫اب جد ٍد فل ِبسا � قال‪ِ :‬سعت رسول ِ‬ ‫الوت‪ ،‬دعا ِب ِث َي ٍ‬ ‫ِِ‬ ‫َع ْن ا ِب ي� َس َلة َ ِب ي ِ ٍ‬
‫وت ِف ي َ�ا‬ ‫ال ّي َت ُي ْب َع ُث ف� ث َيابه َّال ت� َ ُ� ُ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ُ َّ ْ َ‬
‫ِي ِ ِِ ِي ي‬ ‫صل الهل علي ِه وس َل يقول ِ‪:‬إن ِ‬
‫�ابولسہم‪ t‬بای�نرکتےںیہجبابوعسدیدخ�ر�ی‪ t‬کیوفا�تاک�وقترقیبٓایاتو�انوہ�ںےنےئنڑپک�ےوگنم�ائےا�و�رپنہےئلرھپہکےن‬
‫‪3‬‬
‫لےگےبکشںیمےنرسو�لالہلﷺوکف مراتےوہئےانستاھہکتیموک�انیہڑپک�و�ںںیماٹاھیااجئےاگجنںیماسےوم�تٓائےیگ�۔‬
‫گروئیامن�زپڑھےتوہئےوف�توہ�اہوگاتو�و�ہاحلتامن�زمںییہاٹاھیااجئےاگ�‪،‬جوشصخالہلےکرھگکیزیا�ر�ترکنےو�الاہوگا�و�ہکیبل�‪،‬بلکی‬
‫عیینا ک‬
‫رکا�رہاہوگا�و�ہرق�ٓا�ندیجمکیالت�و�ترکتاہو�اےلکناگ�ا�و�رجسوک�الہلیکانف مرانیںیم‬
‫ہکاتہو�اقربسےابہرٓاجائےاگ�‪،‬جو�الہلےکٓاخر�یالک�میکالت�و�ت ت‬
‫مو�تٓائیوہگیوت�و�ہوہیرج�مرکتاہو�اقربسےڑھک�اوہاگ۔‬
‫تمیقا�و�رصالح گولو�ںاکقرب�و�ںےسےتلکنیہرفشےترپتاپ�کاتسابق�لرکیںےگ�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َ ْ َ َ ْ ُ ُ ْ ُ َّ ْ َ َ َّ ْ ٰ ْ ً‬
‫‪4‬‬
‫ح ِن َوفداۙ ‪۸۵‬۝‬ ‫يم نش المت ِقي اِل الر‬
‫ترجہم‪� :‬و�ہد�نٓانےو�الاہےبجیقتم گولو�ںوکہمامہمنو�ںیکرط�ح حرام�نےکوضح�رپشیرکیںےگ�۔‬
‫عاقئد�و�اعام�لےکبسحاح�لکین گولو�ںوکقرب�و�ںےسےتلکنیہوس�ا�ریا�ںشیپیکاجئںییگ۔‬
‫ْ ُ َّ َ َ َّ ْ َ َ ًْ‬ ‫َ َ ْٓ‬
‫الَية َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ‬
‫{يم ْحنرش المت ِقني ِ�إ ل الرحن وفدا}‬ ‫َعن َع ّيل قال‪َ :‬سالت َر ُسول الهل صىل الهل َعل ْي ِه َوسمل عن ه ِذه‬

‫‪ 1‬النازعات�‪۱�۳�،۱�۴‬‬
‫‪ 2‬القمر� ت‪۸��۶‬‬
‫ال ْو ِت�‪۳�۱�۱�۴‬‬ ‫نا� َ ب� ُب َما ُي ْس َت َح ُّب ِم ْن َت ْط ِه ي� ِث َي ِ ْ َ‬
‫ال ّي ِت ِع ْن َد ْ َ‬ ‫ال ئ ز‬ ‫‪ 3‬نن‬
‫اب ِ‬ ‫ِ‬ ‫س� ابوداودکتاب ج‬
‫مر��‪۸�۵‬‬
‫‪ 4‬ی‬
 ‫�����‬
‫َ َ‬ ‫َ َّ َ ْ‬ ‫َ َْ َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ‬
‫س ِب َي ِد ِه ِإ نَّ ُ� ْم ِإذا خ َر ُجوا‬
‫قلت‪ :‬ي� رسول الهل هل الوفد ِإل الركب قال الن ِب ي� صىل الهل علي ِه وسمل‪ :‬وال ِذي نف ِ ي‬
‫َ َُ‬
‫ُ َ ْٔ َٔ ُ ُّ ُ ْ‬ ‫َ َ َٔ ْ َ ٌ َ َ ْ َ َ َ ُ َّ‬ ‫ْ ُُ ُ ْ ُْ ُ ُ‬
‫‪ِ �،‬ك ِن َع ِ ِال ْم ن ٌور تالال‪ ،‬ك خط َو ٍة ِم نْ َ�ا مثل َم َّد‬
‫الذ َه ِب شِ ْ‬ ‫يض لا اج ِنحة عل ي�ا رحا ِئل‬ ‫ِمن قب ِور ِه استق ِبلوا ِبن ٍوق ِب ٍ‬
‫النة‬
‫وين�ون إىل ب�ب ج‬ ‫ْال َب َص‪ ،‬ت‬
‫ِ‬
‫ً‬ ‫َ ْ ن ْ ش ْ ُ َّ نَ َ َّ ْ َ َ ْ‬
‫رکمﷺےسٓایترکیہم’’يوم �� الت ِق ي� ِإل الرحن وفدا‘‘کےاب�ر�ےںیموس�ا�لایکگای�ا�ے‬ ‫سدینایلع‪t‬سےرم� �ویےہیبن ی‬
‫�الہلےکرسو�لﷺ! کاینکی گولو�ںکےےیلوس�ا�ریا�ںوہ�ںیگ�؟نیبرکیمﷺےنا�رشا� فد مرایاجمےھا�سالہلیکمسقسجےکہضبقدق�ر�ت‬
‫مںی ریم�ی اج�ن ےہ رپہزیگا�رلو�گ بج اپینربق�و�ں ےسںیلکن ےگ فوترشےت دیفس�رنگیک ا�وٹنوین�ں ےکاستھ ا�ناک�اتسابق�لرکیں ےگ �‪�،‬ا�ن‬
‫ےگ‪�،‬ا�نےکاپئو�ںیکرھگیا�ںر�وشنا�و�رمچدک�ا�رہو�ںیگا�و�ر�ا�نےک‬
‫�ا�وٹنوین�ںےکا�ڑنےےکےئلرپہو�ںےگنجےکاجک�و�ےوسنےےکوہ�ں �‬
‫دحاگ�ہرپپڑیںےگ�‪�،‬اییسےباثم�لا�وٹنوین�ںرپسو�ا�رکرکےرفشےتاہنںیتنجےکد�ر�و�ا�ز�ےکتاچنہپ�دیںےگ ۔‬
‫قد�م ن‬
‫ن‬ ‫َ ُ ْ شَ ُ َ َ َّ َ ٔ‬
‫مرح�ا اليواقيت‬ ‫الل َعل ارجلهم ولكن عىل نوق رجاهلا الذهب ج‬
‫و�ائب ب‬ ‫عىل ض‬
‫ر� الهل عنه ما ي��ون و ِ‬ ‫‪1‬قول ّ‬
‫مهوا�ا سارت وان مهوا طارت‬
‫ان ب‬
‫وھگڑ�ے‬
‫وھگڑ�و�ںرپسو�ا�رکایجائےاگ�و�ہ �‬
‫�ایکا�و�رفتریسمںیدیسنایلع‪t‬بنابیاطلباکقو�لےہ بضعاہلایام�نوکقرب�و�ںےسےتلکنیہاصلی �‬
‫‪2‬‬
‫ی قاو�تیکزمنیرپ�د� �وڑیںےگا�و� گر�ار�ا�نےکوس�ا�رچاہںیےگوت�و�ہوس�ا�ریا�ںا�ڑنےںیگلیگ۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ ٌّ َ َّ نَ زَ َ ْ َ ْ ٓ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ َّ نّ َ َٔ ْ ُ ْ ُ ُ َ ُ‬
‫اللوك َو ُوف َود ْه ف ْل ا َر َوف ًدا ِإل ُر ك َب نًا�‪ .‬قال‪ َ :‬ي(� َع ِ ُّيل‬ ‫الل! ِإ ِ ي� رايت‬ ‫وقال ع ِ يل لا �لت ه ِذ ِه الية قلت‪ :‬ي� رسول ِ‬
‫َ ُّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َٔ‬ ‫ص ُف م ْن َب ْ ن� َي َدي َّ ِ َ َ َ َ َ َّ ْ َ َ َ ُ ْ ُ ْٔ نَ ُ‬ ‫َ َ َ ُْ ْ َ‬
‫يض ِر َح َالا َوا ِز َّم تُ َ�ا الذ َه ُب َعل ِك‬ ‫الل تعال تلق ِت الل ِئكة الو ِم ِن ي� ِبن ٍوق ِب ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِإذا كن الن َ ِ ي ِ‬
‫َ‬
‫� ِب ِ� ْم ِإل‬ ‫الن ُوق َح تَّ� َت ْن تَ ِ يَ‬ ‫الد ْن َيا َف َي ْل َب ُس ُ ُّك ُم ْٔومن ُح َّ ًةل ثُ َّ� َتس ُ� � ْم َم َراك ُ ُ� ْم َف تَ ْ�وي � ُم ُّ‬
‫َم ْر َكب ُح َّ ٌةل َل ُت َساو َ�ا ُّ‬
‫ِ ِب ِ‬ ‫ِب‬ ‫ِ ي ِب ِ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ِي‬ ‫ٍ‬
‫ْج َ‬
‫ال َّنة‬
‫سدینایلع‪t‬ف مراتےںیہجبہیٓایتابم�رکہان�ز�لوہئیوتمںیےنرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!کاییقتم گولو�ںوکرس�د�ا�ر�و�ںا�و�ر�وفو�دکی‬
‫ےیلو�ا�ریا�ںد�یاجئںییگ�؟�ٓا�پﷺےنرفمایا�ا�ے عیل‪�!t‬ا�ن گولو�ںوکپدی�لںیہنالیاجائے‬
‫طر�حالہلےکد�ربا�رمںیاحضرہونےےک س‬
‫یسک‬
‫وخوص�ر�تا�وٹنوین�ںوکخمول�قںیمےس‬
‫گا�ا�و�رنہیہےھچیپےساہنکرکلایاجائےاگلبہکا�نےکےئلاییسا� ٹنواین�ںاحضرکیاجئںییگہکا�نیسیج ب‬
‫یگ‪�،‬و�ہیقتمول�گا�نا�وٹنوین�ںرپوس�ا�روہرکتنجےکد�ر�و�ا�ز�ےکتاجئںی‬
‫نےںیہن کیداھ�‪�،‬ا�نےکاجک�و�ےوسنےےکا�و�رلاگمںیومتوی�ںیکوہ�ں �‬
‫‪3‬‬
‫گےا�و�رجتناک�د�ر�و�ا�ز�ہاٹھکٹھکئںیےگ۔‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬
‫� ال ْنب َي ُاء َي ْو َم الق َي َامة َعل َّ‬
‫الد َو ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ُ َ ْ َ َ ُْ ش‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َُ ُ‬
‫اب ِل ُي َوافوا ِم ْن َي ْو ِ ِم ُم‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫هر�ة قال قال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل‪ :‬ي� ُ ِ‬
‫َ‬
‫عن با� ي‬
‫ال َس ْ ي نُ� َع َل نَ� َق َت ْ ي ن� ِم ْن ُن ِوق ْ ج َ‬
‫ال َّن ِة‬ ‫ال َس ُن َو ْ ُ‬ ‫ال َع َل نَ� َق ِت ِه َؤُا ْب َع ُث َٔا نَ� َع َل ْال ُب َ� ِاق َو ُي ْب َع ُث ْاب َن َ‬
‫اي ْ َ‬ ‫� َو ُي ْب َع ُث َص ِ ٌ‬ ‫َْ‬
‫ال ْح شَ َ‬
‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َٔ شْ َ َٔ َّ ُ‬ ‫ٔ‬ ‫‪،‬ويبعث بالل عىل ن�قة ِم ْن ُن ِوق ْ ج َ‬
‫� ُد ان َم َّم ًدا َر ُسول‬ ‫ح� إذا قال ا‬ ‫بالذان حمضا ب� شل�ادة حقا ت‬ ‫ال َّن ِة فينادى �‬
‫‪ 1‬الدر املنثور�‪۵�۳�۹‬؍�‪۵‬‬
‫تفس�مظہری �‪۱�۱�۸‬؍�‪۶‬‬‫‪ 2‬ی‬
‫القرط��‪۱�۵�۲‬؍�‪۱�۱‬‬
‫تفس� ب‬ ‫‪ 3‬ی‬
 ‫�����‬
‫ٔ ن ٓ‬ ‫َّ‬
‫وردت ملن ّردت‬
‫خر� فقبلت ممن قبلت ّ‬
‫واال ي ن‬ ‫الل ش�د هل ٔ‬
‫املومنون من االو يل�‬ ‫ِ‬
‫�رسو�لالہلﷺےنرفمایا قایمتےکد�نابنای�ءکر�ا�موکسو�ا�ریو�ںرپلےاجیاجائےاگیاہ�ںکتہکو�ہدیم�ا�نرشحتکچنہپاجئںیےگ�‪،‬صالح‬
‫‪ u‬کو�ا�نیکا�وٹنینرپسو�ا�رقربسےاٹاھیااجئےاگ�ا�و�رجمےھرب�ا�قرپسو�ا�رکایجائےاگ�ا�و�رمری�ےد� نوو�ںون�اسو�ںنسح‪� t‬ا�و�رسحنی‪ t‬کوجتن‬
‫سےٓائیوہئید�وا� ٹنواین�ںرپٹباھیاجائےاگا�و�ربال�ل‪ t‬کوبیھتنجیکا�وٹنینرپسو�ا�رکایاجئےاگ�‪�،‬و�ہاخلصوتحدیکیاہش�د�تو�الیا�ذ�ا�ندیںےگ‬
‫ش‬
‫ےگ‪،‬جسیکاہش�د�توبق�لوہنیوہیگوہجائےیگا�و�رجس‬ ‫�ا�و�رجبو�ہا�ھ�د�ا�ندمحم�رسو�لالہلںیہکےگوت�اگےلےلھچپامت�موممنا�سیکوگ�اہیدیں �‬
‫‪1‬‬
‫کیاہش�د�تر�دہونیوہگیر�دہوجائےیگ�۔‬
‫جبوص�رپوھناکجائےاگتوسبےسےلہپرسو�لالہلﷺاپینربقماب�ر�کےسابہر�ٓائںیےگا�و�ر�وہیاہلایام�نیکایق�د�ترکیںےگ۔‬
‫ُ ُ ً َ ُ ُ َ َٔ نَ َ ُ ُ ْ َ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َٔ نَ َٔ َّ ُ َّ‬ ‫َ َ َ َ َُ ُ‬ ‫َ ْ َٔ َ ْ َ‬
‫اس خروجا ِإذا ب ِعثوا‪ ،‬وا� خ ِط بي�م ِإذا‬ ‫عن ان ِس ب ِ ن� ما ِل ٍك‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول الهلِ صل الل علي ِه وس َل‪ :‬ا� اول الن ِ‬
‫احل ْم ِد َي ْو َمئ ٍذ ب َي ِدي‪َ ،‬ؤَا نَ� َٔا ْك َر ُم َوَل ِد ٓا َد َم َع َل َر ّ� َو َال فَ خْ‬
‫� ُ ْه إ َذا َٔا ِي ُسوا‪ِ ،‬ل َو ُاء َ‬‫َ َ ُ َ َٔ نَ ُ َ شّ‬
‫� َر‪.‬‬ ‫ِب ي‬ ‫ِ ِ‬ ‫وفدوا‪ ،‬وا� مب ِ ُ ِ‬
‫�انس‪ t‬بناملکےسرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاجب گولو�ںوکقرب�و�ںےساکنلاجائےاگتوبسےسےلہپںیمربقسےابہر�ٓائو�ں‬
‫گاجبول�گاب�رگا�ہاٰلیہںیماحضرہو�ںےگوتمںی�ا�ناکترجام�نوہ�ںاگ�ا�و�رجبول�گامیو�سوہ�رہےوہ�ںےگوتمںیاہنںی خشوخرب�یانسئو�ں‬
‫گا�‪�،‬ا�سر� �وزحدمکاھجڈن�امری�ےاہتھںیموہگاا�و�رمںیاپےنرپ�و�ر�دگا�رکےاہ�ںاس�ر�یا�ولا�د�ٓا�د�مےسزیا�د�ہابعز�توہ�ںاگ�ا�و�رمںی�(�الہلےکرک�م‬
‫‪2‬‬
‫رکا�۔‬
‫�وفلضرپ�)فرخ�وغر�و�رںیہن ت‬
‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َْ َ‬ ‫َّ َٔ َٔ ُ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْن ُ َ َ َ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ا نَ� اَّول َم ْن تنش ُّق َع ْن ُه اال ْر ُض ث َّ� ا ُبو َبك ٍر ث َّ� َع ُر‪ ،‬ث َّ� ا ِ ت ي�‬ ‫ا� َع َر‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔا ْه َل َ‬
‫احل َر َم ْ ي ِن�‪.‬‬ ‫ون َم ِع‪ ،‬ث َّ� ا ْن َت ِظ ُر ا ْه َل َم َّكة َح تَّ� ا ْح شَ َ‬
‫� َب ْ ي نَ� َ‬ ‫ُ ْ شَ ُ َ‬
‫�‬ ‫ح‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫يع‬ ‫ق‬‫ِ‬ ‫الب‬
‫ي‬ ‫ِ‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےایکا�و�ر�ر�و�ایتںیمےہ �رسو�لالہلﷺےنرفمایامںیالہپشصخوہ�ںاگجسیک کربقوپاھ�ڑ�اجائےاگ�‪ ،‬پرھابوبرک‬
‫ربققیکاجئےیگ ‪،‬پرھرمع‪ t‬کوناکلاجائےاگ�‪ ،‬پرھمںی(مدیہنونم�ر�ہےکربقسات�ن) قبعیںیمٓائو�ںاگتومری�ےاصاح�بوکمری�ے‬
‫‪ t‬کی ش‬
‫پا�سعمجایکجائےاگرھپمںیاہلہکماک�اتناظ�رکر�و�ںاگجبہکمرکممہےکربقسات�نںیمدفناحصبہرک�ا�م‪ y‬بیھربق�و�ںےسلکنرکٓاجائںیےگ‬
‫‪3‬‬
‫تومںیرحمنیرشفینیےکاہلایام�نےکد�رمای�ندیم�ا�نرشحکیرط�فر�و�انہوہ�ںاگ�۔‬
‫بضعر�و�ایا�تںیمٰیسیع‪u‬کاذکریھبےہ�۔‬
‫َ َ تَ زَ َّ ُ َ ُ َُ‬ ‫َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ نْ ز ُ َ ن َ ْ َ َ َ ْ َْٔ‬ ‫َ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل‪:‬ي ِ�ل ِعيس ب� مر ي� ِإل الر ِض‪ ،‬في�وج ويولد‬ ‫َعن عبد الهل ب ن� ْعرو قا ل‪:‬قا ل رسول ِ‬
‫َٔ‬ ‫ف َ‬ ‫ٔ َٔ‬ ‫ف َ‬ ‫َ ُ َ َ ْ ُ ُ خَ ْ ً َ َٔ ْ َ نَ َ َ ً ثُ َّ َ ُ ُ َ ْ َ‬
‫وت ف ُيدف ُن َم ِ يع ِ ي� ق ْب ِ�ي‪ ،‬فاقوم ا ن� َو ِع َيس ب ن� َم ْر يَ َ� ِ ي� ق ْب ٍ� َو ِ‬
‫اح ٍد َب ْ ي نَ� ا ب َ�‬ ‫ل و ي�كث �سا وار ب ِع ي� سنة ‪ � ،‬ي�‬
‫ْ ُ‬
‫َبك ٍر َو َع َر‬

‫للط� نا� �‪۲�۶�۲�۹‬‬ ‫تفس�مظہری �‪۱�۱�۹‬؍�‪، ۶‬املعجم ی‬

‫الکب� ب‬ ‫‪ 1‬ی‬
‫َ ٌ ف َ ْ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬
‫‪ 2‬جامع ت�مذی ابواب املناقب ب�ب ِ ي� فض ِل الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل�‪۳�۶�۱�۰‬‬
‫� َّ ُ‬ ‫َٔ ِ َ ْ ُ َ َ ْ ن خَ َّ‬ ‫َ ٌ ف ََ‬
‫الل َع ْن ُه�‪۳�۶�۹�۲‬‬ ‫اب َر ِ ض ي َ‬‫ص عر ب ِ� ال ِ‬
‫ط‬ ‫ت‬
‫‪ 3‬جامع �مذی ابواب املناقب ب�ب ِ ي� من ِاق ِب ا ِب ي� حف ٍ‬
 ‫�����‬

‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایایعٰیس‪(u‬قایمتےسےلہپ� �)ٓاسام�نےس�زمنیرپ�اتریںےگ�‪،‬ناک�حرکیں‬

‫گےا�و�ر�ا�نےکا�ولا�دہوگی �ا�و�ر�و�ہاتنیپلسیاس�لکت نزد�ہرہںیےگ�‪،‬پرھفو�توہجائںیےگا�و�رمری�ےاستھریم�یربقمںیدفنوہ�ںےگ�‪،‬مںی‬
‫یم‪،‬سدیناابوبرکا�و� سردینارمع‪ t‬کےد�رمای�نایکیہربق�(قمرب�ہ) سےاھٹںیےگ�۔‬
‫‪1‬‬
‫�ا�و�ریعٰیسبنرم �‬
‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ نَ َٔ َّ ُ َ ْ َ ْ َ ُّ َ ْ ُ َٔ ْ ُ َ ُٔ ْ َ ْ ُ َّ ةَ ْ ُ َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫عن ا ِب ي� هر ي�ة قال‪ :‬قال رسول الهلِ صل الل علي ِه وسل‪ :‬ا� اول من تنشق عنه االرض فا كس الل ِمن حل ِل‬
‫ْ َ َّ ثُ َّ َٔ ُ ُ َ ْ َ ن ْ َ ْ َ ْ َ َٔ َ ٌ َ ْ خَ َ َ ُ ُ َ َ ْ َ َ َ‬
‫الق َام غ ْي ِ�ي‪.‬‬ ‫الن ِة‪ � ،‬اقوم عن ي ِ� ي ِ� العر ِش ليس احد ِمن الال ِئ ِق يقوم ذ ِلك‬
‫ج‬
‫�اب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایامںیو�ہالہپشصخوہ�ںاگسجےس(قربکی�)�زمنیاھپ�ڑ�یاجئےیگا�و�رجمےھتنجےک‬
‫‪2‬‬
‫جوب�ںمںیےسہبجانہپیاجائےاگپرھمںیرع�شےکد�ائںیاجنبڑھک�اہو�ںاگمری�ےوس�ا�وہا�ںوکئیڑھک�اہنںیوہسےکاگ۔‬
‫با�ر�یاعتلٰینےرفمایاقرب�و�ںےسےنلکنےکدعبلو�گنیتاقاس�مںیممیسقتوہجائںیےگ�۔‬
‫َّ ُ َّ ْ َ ُ‬ ‫َ ُ َّ ْ َ ْ ُ َ ّ ً‬ ‫َْ َ َ ٌ َ َ ٌ َ ٌَ‬ ‫ا َِذا َو َق َع ْ َ ُ َ ْ‬
‫البال‬ ‫ت الرض رجاۙ ‪۴‬۝ وبس ِ‬
‫ت ِ‬ ‫ت ال َوا ِقع ۙة ‪۱‬۝ لي َس ل َِوقع ِتا ك ِذ َب ۘة ‪۲‬۝ خا ِفضة ّرا ِفع ۙة ‪۳‬۝ اِذا رج ِ‬ ‫ِ‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ۗ‬ ‫بَ ًّساۙ ‪۵‬۝ َفكن ْ‬
‫ت َه َبا ًء ّم ۢن َبثا ‪۶‬۝ ۙ ّوك ْن ُت ْم از َو ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪3‬‬
‫اجا ثلث ۭة ‪۷‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬جبو�ہوہنےو�الاو�اقہعشیپٓاجائےاگ�‪،‬تووکئیا�سےک قوو�عوکالٹھجنےو�الاہنوہگا�‪�،‬و�ہہہتوابلارکدیےنو�الیٓافتوہگی�‪�،‬زمنیا�سوقت‬
‫کیاب�رگیالہڈ�الیاجئےیگا�و�راہپ�ڑا�سرط�حریز�ہریز�ہرکدیےاجئںیےگ�‪،‬تمول�گا�سوقتنیترگ�وہو�ںںیممیسقتوہاجئوےگ�۔‬
‫ً َ ً‬ ‫َ َ َ َ َٔ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪ :‬ي ُ ْ� شَ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل َّ ُ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫الق َي َام ِة ثالثة ا ْص َن ٍاف‪ِ :‬ص ْنفا ُمشاة‪،‬‬ ‫اس َي ْو َم ِ‬
‫� َّ‬
‫الن ُ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬قال‪ :‬قال رس‬
‫ون َع َل ُو ُج ِوهه ْم؟ َق َال‪ :‬إ َّن َّال ِذي َٔا ْم َش ُ ْ‬
‫اه‬
‫َ َْ َ َْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً َ‬
‫َو ِص ْنفا ُرك َب نًا�‪َ ،‬و ِص ْنفا َعل ُو ُج ِوه ِه ْم‪ِ ،‬قيل‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬وكيف ي�ش‬
‫ً ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ ْ َ‬
‫ام ْم ق ِاد ٌر َعل ان ُي ْ� ِش يَ ُ� ْم َعل ُو ُج ِوه ِه ْم‪ ،‬ا َما ِإ نَّ ُ� ْم َي َّتقون ِب ُو ُج ِوه ِه ْم ك َح َد ٍب َوش ْو ٍك‪.‬‬
‫عل اقد ِ ِ‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاقایمتےکد�ناناسنو�ںوکتنیاقاس�مںیمعمجایکجائےاگ بضعول�گربق�و�ںےس‬
‫نلکرکپدی�لدیم�ا�نرشحکیرط�فاجئںیےگ�‪ ،‬بضعول�گوس�ا�ریو�ںرپسو�ا�رہوکربا�رگا�ہاٰلیہںیماحضرہو�ںےگ�‪�،‬ا�و�ربضعول�گرہچ�و�ںےک‬
‫رکاضرہو�ںےگ� �‪ٓ،‬ا�پﷺسےوس�ا�لایکگایا�ےالہلےک�رسو�لﷺ!لو�گرہچ�و�ںےکلبےسیکٓائںیےگ�؟ ف مرایا�و�ہذ�ا�ت‬
‫بلالےٹلچ ح‬
‫جسےناہنںی( �دنایںیم) پائو�ںرپچالیا�وہیاہنںیرہچ�و�ںےکلبالچنےرپبیھدق�ر�ترھکاتہے ‪،‬پرھٓا�پﷺےن ضواحترفمائیبج‬
‫ناف مرا�نول�گربق�و�ںےسلکنرکچرہ�و�ںےکلبالےٹےتلچوہئےدیم�ا�نرشحکیرط�فٓائںیےگوت�و�ہزمنییکرکنکیو�ںا�و�رکانوٹ�ںوک�اپےن‬
‫‪4‬‬
‫چرہ�و�ںےساٹہنےیکوکششرکیںےگ�۔‬
‫�ض ارتم ا�س تلفغاک�اناج�م ا�س رط�ح ینیقی وط�رپرجا�ن ولجس رط�ح دنایکییسک دکییھ اھبلی زیچکامتںیہ نیقی توہاہےوتتم ًانیقی �ا�س‬
‫�الرغ گ‬

‫مر� فصل ث�لث�‪،۵�۵�۰�۸‬وفائ الوفائ �‪۱�۲�۲‬؍�‪۲‬‬ ‫ٰ‬

‫مشکوۃ املصابیح ب�ب ن ز�ول ٰ‬
‫عییس ب ن� ی‬ ‫‪1‬‬
‫َ ٌ ف َ ْ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬
‫‪ 2‬جامع ت�مذی ابواب املناقبباب ِ ي� فض ِل الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل �‪۳�۶�۱�۱‬‬
‫ِ‬
‫‪ 3‬الواقعۃ� ت‪۷��۱‬‬
‫ٓ َ ٌ َ ْ ُ َ َن ْ َ َ‬
‫سا ِئيل �‪ ،۳�۱�۴�۲‬مسند امحد �‪۸�۷�۵�۵‬‬ ‫‪ 4‬جامع ت�مذی ابواب ی‬
‫تفس� القران ب�ب و ِمن سور ِة ب ِ ي� ِإ‬
 ‫�����‬

‫تاکثر� توافخرمںیالتبمنہوہتےا�و�رنہاہمت�ر�ازندگیزگ�ا�رنےاکیہرط�زعلم توہا�۔‬

‫َّنُوَرَتَلَمْيِحَجْلاۙ‪َّ۰۰۶‬مُثاَهَّنُوَرَتَلَنْيَعِنْيِقَيْلاۙ‪�(۰۰۷‬اتلاکثر�‪)۶�،�۷‬‬
‫توکشیبمتمنہجدیھکولےگ�ا�و�رمتاسےنیقییکٓانھکےسدیھکولےگ�۔‬
‫�رغریوت�ناحلتںیمربق�و�ںےسابہرنلکٓائںیےگ�‪،‬‬ ‫سبول�گےگنناپئو�ں�‪،‬برہہنمسجا�و خم‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َو َل َق ْد ج ْئ ُت ُم ْو َن ُف َر ٰادي َك َما َخلق ٰن ْ‬
‫‪1‬‬
‫ك ا ّول َم ّر ٍة۔۔۔‬ ‫ِ‬
‫ترجہم‪�(:‬ا�و�رالہلرفمائےاگ) لوا�بمتویےسیہنتاہنتامہ�ر�ےاسمےناحضروہگےئاسیجمہےنںیہمتیلہپرمتہبایکالدیپ�اایکاھت۔‬
‫�ا�و�رریغبکیسسپوپشی �الہلاملکوی�مالدینےکد�ربا�رمںیشیپوہجائںیےگ�‪،‬‬
‫َٔ َّ َ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُت ْ شَ ُ َ ُ َ ً ُ َ ً ُ ْ ً َ َ ْ َ َ ُ‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل‪�� :‬ون حفاة عراة غرل قالت عا ِئشة‪:‬‬ ‫� الل ع�ا‪ ،‬قالت‪ :‬قال رسول ِ‬ ‫ان عا ِئشة ر ِ ي‬
‫َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َ َ َ َٔ َٔ َ‬ ‫َ ُ ْ ُ َ َ ُ َ َّ ّ َ ُ َ ّ‬
‫الن َس ُاء َي ْن ُظ ُر َب ْع ضُ ُ َ َ ْ‬
‫ض؟ فقال‪ :‬اال ْم ُر اش ُّد ِم ْن ان يُ ِ� َّم ُه ْم ذ ِاك‬ ‫� ْم ِإل بع ٍ‬ ‫الرجال و ِ‬
‫الل‪ِ ،‬‬
‫فقلت‪ :‬ي� رسول ِ‬
‫�رغریوت�ن اٹاھئے اجئو ےگ اعئہش ‪r‬‬ ‫�ا�م الومنمنی اعئہش اعئہش ‪ r‬سےرم�و�ی ےہ رسو�ل الہلﷺ ےنرفمایا مت ےگنن اپئو�ں�‪،‬برہہنمسج ا�و خم‬
‫ےگ؟�رسو�لالہلﷺےن‬
‫ف مراتیںیہہکا�سرپمںیےنوپچاھا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!توکایمر�د�ا�و�رعو� ترںی�ایکد�وسر�ےوک�دکیےتھوہ�ں �‬
‫ف مرایا�ا�ےاعئہش‪�! r‬ا�سوقتاعممہلا�سےسںیہکزیا�د�ہتخسوہگا(سبرپایقمتیکاییسدہتشاغلبوہگی) کہا�ساکخای�لیھبوکئی‬
‫‪2‬‬
‫ہنںیرکسےکاگ�۔‬
‫مدی�ا�نرشحمکیزمنییسیکوہگی۔‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫� َّ‬ ‫ُ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َي ُقول‪ :‬ي ُ ْ� شَ ُ‬
‫الن َّ� َص َّل ُ‬‫َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ َّ‬
‫الق َي َام ِة َعل ا ْر ٍض َب ْي َض َاء َعف َر َاء‪،‬‬
‫اس َي ْو َم ِ‬
‫الن ُ‬ ‫سل ْب ن� سع ٍد‪ ،‬قال‪ِ :‬سعت ِ يب‬
‫َ‬ ‫َُ‬
‫كق ْر َص ِة ن ِق يّ�‬
‫ٍ‬
‫سلہنبدعس‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےندیم�ا�نرشحمیکزمنییکتیفیکاکتذکر�ہرکتےوہئےرفمایاقایمتےکد�ن گولو�ں‬
‫‪3‬‬
‫کاحرشفسدی�وسرخیامئلزمنیرپہوگاےسیجدیم�ہیکر�وٹیاص�فوفسدیہوتیےہ ��‪،‬ا�سزمنیرپکیس�(چزی�)کاناش�نہنوہگا�۔‬
‫ےگ‪�،‬ا�سوقتتنجوکخو�بونس�ا�رکر�ا�و�رمنہجوکخو�بدہاککرمدی�ا�نرشحممںی‬
‫فرشےتالہلےکمکحےس گولو�ںےکاہتوھ�ںںیمنامہاعام�لامھت�دیں �‬
‫لایاجائےاگ�ا�و�رسبتقلخضیغوغبضےسیتٹھپمنہجوک�اپینانیہٓاکنوھ�ںےسدیھکںیلگے�‪،‬مدی�ا�نرشحممںی�الہلر�بالزع�تےکرعب‬
‫� جوال�لےس گولو�ںیکزبانںیگنکا�و�رخو�فےسومسج�ںرپیپکپکاط�ر�یوہیگ�‪�،‬اعام�لاک �وز�نرکنےےکےئلدیم�ا�نرشحممںیرت�ا� �و عزد�لاقئم‬

‫‪ 1‬االنعام�‪۹�۶‬‬
‫َ‬
‫َ َ َ ْ َ َ ُ َ ُّ ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫‪ 2‬حصیح بخ�اری کتاب الرقاق َ ب� ٌب َك ْي َف َ‬
‫الدن َيا َو َب َي ِان‬ ‫ال َّنةِ َو ِصفةِ ن ِع ِيمها واه ِلها ب�ب فن ِاء‬
‫��‪، ۶�۵�۲�۷‬حصیح مسمل كتاب ج َ‬ ‫احل ش ُ‬
‫ْ ُ‬ ‫‪،۴‬س� ئ‬ ‫الز ْه ِد َ ب� ُب ِذ ْكر ْال َب ْع ِث �‪ �۲�۷�۶‬ن ن‬
‫اب ُّ‬ ‫ا� ماجہ ِك َت ُ‬ ‫ال شْ� َي ْو َم ْال ِق َي َامةِ �‪ ۷�۱�۹�۸‬ن ن‬
‫َْ‬
‫نا� ب�ب ال َب ْعث�‪ ،۲�۰�۸�۶‬مسند‬ ‫ال ئ ز‬
‫نسا� کتاب ج‬ ‫ِ‬
‫‪،‬س� ب ن‬ ‫ِ‬
‫امحد �‪۲�۴�۲�۶�۵‬‬
‫ن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫بخ‬
‫للط�ا� �‪ �۹�۰�۸‬ش‪�،۵‬ح السنۃ للبغوی �‪۴�۳�۰�۵‬‬ ‫الکب� ب‬ ‫‪ 3‬حصیح �اری کتاب الرقاق ب�ب َيق ِبض الل اال ْرض َي ْوم ِ‬
‫الق َي َامةِ �‪،۶�۵�۲�۱‬املعجم ی‬
 ‫�����‬

‫کر�دیااجئےاگیجےسرفمایا‬
‫َ ً‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُْ‬ ‫ْ‬ ‫ََ َ ُ ََْ َْ ْ‬
‫‪1‬‬
‫ي ال ِق ْس َط ل َِي ْو ِم ال ِق ٰي َم ِة فل تظل ُم نف ٌس ش ْـي ـ ـ ٔا۔۔۔ ‪۴۷‬۝‬ ‫ونضع المو ِاز‬
‫ترجہم�‪:‬قایمتےکر�و�زمہکیھٹکیھٹوتلےنو�الےرت�ا�ز�ورکھدیںےگرھپیسکصخشرپذ�ر�ارب�ابرملظہنوہگا�۔‬
‫َ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ُّ ‪۰‬۝ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ْ ُ ٗ َ ُ ٰ ۗ َ ُ ُ ْ ُ ْ ُ ْ َ َ َ ْ َ َّ ْ َ َ ْ ُ ٗ َ ُ ٰ ۗ َ َّ َْ‬
‫ق فن ثقلت مو ِازينه فاول ِٕىك ه المف ِلحون ‪۸‬۝ وم خفت مو ِازينه فاول ِٕىك ال ِذي‬ ‫والوزن يم ِٕى ِۨذ ال ۚ‬
‫ُ ٰ َ َْ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ٓ َْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫س ْوا انف َس ُه ْم ِبَا ك ْنا ِبي ِتنا يظ ِل ُم ْو َن ‪۹‬۝‬‫خ ِ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�ر �وز�نا�سر� �وزعنیقحوہگاجنےکڑلپ�ےاھب�ر�یوہ�ںےگوہیالف�حاپنےو�الےوہ�ںےگا�و�رجنےکڑلپ�ےےکلہوہ�ںےگوہی‬
‫�اپےنٓا�پوکخاس�ر�ےںیمالتبمکرنےو�الےوہ�ںےگویکنہکو�ہامہ�ر�یٓایا�تےکاستھاظلامنہربتائوکرتےرہےےھت۔‬
‫�الہلاعتلٰیغبریکیسرتمجمےکوخ�دبا�ترفمائےاگ�۔‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ك ُه َر ُّب ُه‪ ،‬ل ْي َس َب ْي َن ُه َو َب ْي َن ُه‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ :‬ما ِم ْن ْ‬
‫ك ِم ْن ا َح ٍد إل َس ُي ِ ُ‬
‫ِ‬ ‫َع ْن َع ِد ِّي ْب ِ ن� َح ِت ٍا�‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول ِ‬
‫الل َصل ُ‬
‫تُ ْ جُ َ ٌ َ َ ِ َ ٌ َ‬
‫اب ي ْ� ُج ُب ُه‬‫��ان‪ ،‬وال جح‬
‫عد�ینباحتم‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایاتمںیمےسوکئیایاسہنںیوہگاجسےسا�ساک�ر�بالک�مہنرک�ے�‪�،‬ا�سےک‬
‫‪3‬‬
‫�ا�و�ربدن�ےےکد�رمای�نوکئیرتجام�نہنوہگا�ا�و�رنہوکئیاجح�بوہگاجو�اسےاپھچئےرکےھ�۔‬
‫ك َس تَ َ� ْو َن َر َّب ُ ْ‬ ‫الق َمر َل ْي َ ةَل َ‬
‫الب ْد ِر َق َال ِ‪:‬إ َّن ُ ْ‬ ‫َ َ ُ َّ ُ ُ ً ْ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ك‬ ‫عن ج ِر ي ٍ�‪ ،‬قال‪ :‬كنا جلوسا ِعند الن ِب ِيّ� صل الهل علي ِه وس َل ِإذ نظ َر ِإل ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ ُُ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ْ َ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ف‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫َكا تَ َ� ْون َهذا الق َم َر‪ ،‬ال ت َض ُامون ِ ي� ُر ْٔو َي ِت ِه‪ ،‬ف ِإ ِن ْاس َتط ْع تُ ْ� ان ال تغل ُبوا َعل َصال ٍة ق ْبل طل ِوع الش ْم ِس‪َ ،‬و َصال ٍة‬
‫َ ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ‬
‫وب الش ْم ِس‪ ،‬فاف َعلوا‬
‫ق ْبل غ ُر ِ‬
‫اھ‪،‬چو� ھدویںر�ا�ت‬ ‫جریربندبع�الہلیلجب‪ t‬ف مراتےںیہہمیبنرکیمﷺیکدخمتںیمےھٹیبےھتہکٓا�پﷺنےاچندکیرط�ف کید �‬
‫اچندو�دیھک رہے وہ�ا�و�ر�ا�س ےک دکیےنھ ںیموکئی دھاک لیپںیہن‬
‫کاچان تداھ�ا�و�رف مرایاتم ول�گ اپےن ر�بوک�اسی رط�ح دکیوھگےسج رط�ح ا�س ک‬
‫‪4‬‬
‫رغو�بوہنےےکےلہپیکامن�ز�و�ںںیمیتسسہنوہ�ایاسکرلو�۔‬
‫پسارمتںیہا�سیکاطقتوہہکوس�ر�جولط�عوہنےےکےلہپا�و�روس�ر�ج �‬
‫ہوگی‪ ،‬گ‬
‫�‬
‫‪� x‬ا�سسپرظنمںیمعد�التیکاک�ر�و�ائیرش�و�عوہجائےیگ�‪�،‬اعام�لےک �وز�نےکےئلدیم�ا�نرشحممںیمزی�ا�ندع�لاقئمرک�دیاجائےاگ‪:‬‬
‫�الہلاعتلٰینےدعتم�دماقما�ترپف مرایا‬
‫َ‬ ‫ّ‬
‫ك الذ ْ َ‬ ‫ۗ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ُّ ‪۰‬۝ َ َ ْ ُ ْ َ َ ْ ُ ٗ ٰ َ ُ ُ ُ ْ ُ ْ َ َ َ ْ َ ّ ْ َ َ ْ ُ ٗ ٰ َ‬
‫ْ‬ ‫ۗ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ق فن ثقلت مو ِازينه فاول ِٕىك ه المف ِلحون ‪۸‬۝ وم خفت مو ِازينه فاول ِٕى‬ ‫والوزن يم ِٕى ِۨذ ال ۚ‬

‫‪ 1‬االنبیائ�‪۴�۷‬‬
‫‪ 2‬االعراف �‪۸�،۹‬‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫�ة ِإل َر ِبّ َ�ا ن� ِظ َرة�‪ ��۴ ۴�۳‬ش‪�،۷‬ح السنۃ للبغوی �‪۴�۲�۳�۸‬‬‫الل ت َعال ُو ُج ٌوه َي ْو َم ِئ ٍذ ن� ِ ض َ‬ ‫التوحیدالھمیۃ َ ب� ُب قْو ِل ِ‬
‫ج‬ ‫‪ 3‬حصیح بخ�اری کتاب‬
‫ُ ُ ٌ َ ْ َ نَ ض َ ٌ‬
‫�ة �‪۷��۴ ۳�۴‬‬ ‫التوحیدالھمیۃ ب�بوجوه يوم ِئ ٍذ � ِ‬
‫ج‬ ‫‪ 4‬حصیح بخ�اری کتاب‬
 ‫�����‬
‫َ ُ ٰٰ َ َْ‬ ‫َ ُ ٓ َْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫س ْوا انف َس ُه ْم ِبَا ك ْنا ِبي ِتنا يظ ِل ُم ْو َن ‪۹‬۝‬ ‫خ ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر �وز�نا�سر�و�زنیعقحوہگانجےکڑلپ�ےاھب�ر�یوہ�ںےگوہیالف�حاپنےو�الےوہ�ںےگ�‪�،‬ا�و�رنجےکڑلپ�ےےکلہوہ�ںےگوہی‬
‫�اپےنٓا�پوکاسخ�ر�ےںیمالتبمرکنےو�الےوہ�ںےگویکنہکو�ہامہ�ر�یٓایا�تےکاستھاظلامنہربتائورکتےرہےےھت�۔‬
‫َ َ َّ َ ْ َ َّ ْ َ َ ْ ُ ٗ َ ُ ّ ُ ٗ َ َ ٌ َ َ ٓ‬ ‫َ َ َّ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ْ ُ ٗ َ ُ َ ْ ْ َ َ‬
‫ف ِعيش ٍة ّر ِ‬
‫اض َي ٍ ۭة ‪۷‬۝ واما م خفت مو ِازين ۙه ‪۸‬۝ فامه ها ِوي ۭة ‪۹‬۝ وما‬ ‫فاما م ثــقلت مو ِازين ۙه ‪۶‬۝ فهو ِ‬
‫ٌ‬ ‫ْ َ‬ ‫َْ َ‬
‫‪2‬‬
‫اد ٰرىك َما ِه َي ۭه ‪۱۰‬۝ ن ٌر َحا ِم َي ۧة ‪۱۱‬۝‬
‫رقا�ررہگ�یاھکئیوہ‬
‫ترجہم‪ :‬پرھسجےکڑلپ�ےاھب�ر�یوہ�ںےگ�و�ہد�لدنسپشیعںیموہاگ�ا�و�رسجےکڑلپ�ےےکلہوہ�ںےگ�ا�سیکاجئے �‬
‫گی�‪�،‬ا�و�رںیہمتایکربخہکو�ہایکزیچےہ�؟بڑھکیتوہئی �ٓاگ�۔‬
‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ٰ ۗ َ َّ ْ َ َ َ ُ ْ ٰ ٰ َ ّ ْ َ َ ۗ هٖ َ َ ْ َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ت اعال ُه ْم فل ن ِق ْي ُم ل ُه ْم َ ْي َم ال ِق ٰي َم ِة َوز ًن ‪۱۰۵‬۝ ذلِك‬ ‫ت ر ِ ِبم ولِقا ِٕى ف ِبط‬ ‫اول ِٕىك ال ِذي كفروا ِبي ِ‬
‫َ‬
‫َ َ ۗ ٔ ُ ُ ْ َ َ َّ ُ َ َ َ ُ ْ َ ّ َ‬
‫‪3‬‬
‫ِ‬ ‫ات ُذ ْٓوا ٰا ٰي ِ ْ‬
‫ت َو ُر ُس ْ ُ ُ‬
‫ل هز ًوا ‪۱۰۶‬۝‬ ‫جزاوه جهنم ِبا كفروا و‬
‫ترجہم‪ :‬یہو�ہول�گںیہوہنج�ںےناپےنر�بیکٓایا�توکامنےنےساناک�رایکا�و�را�سےکوضح�ریشیپاکنیقیہنایکا�سےیلا�نےکاس�ر�ےاعام�ل‬
‫ضائعوہےئگایقمتےکر�و�زمہاہنںیوکئی �وز�نہندیںےگ�‪�،‬ا�نیکزج�امنہجےہا�سرفکےکدبلےوجانوہ�ںےنایکا�و�را�سذم�ا�قیکاپ�د�ا�ش‬
‫مںیوجو�ہریم�یٓایا�تا�و�رریم�ےرسولو�ںےکاستھرکتےرہے�۔‬
‫�ا�سوقتاسفنفنیساکعالموہگاہر�اناس�ندشیدخو�فوھگرب�اہٹاکاکش�روہاگہکا�سےکاستھایکہونےو�الاہے۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل َ‪:‬ما ُي ْبكيك؟ قال ْت‪ :‬ذ ك ْر ُت َّ‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ َّ َّ‬ ‫َ َ َٔ َ َ‬
‫الن َار‬ ‫ِ ِ‬ ‫الل َصل ُ ِ‬ ‫َع ْن َعا ِئشة‪ ،‬ا نَّ َ�ا ذ ك َر ِت النار فبكت‪ ،‬فقال رسول ِ‬
‫ََ ْ ُ‬ ‫َّ َٔ ف َ َ َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ فَ َ ْ َ ْ ُ ُ َ َٔ ْ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ا َّما ِ ي� ثلث ِة َم َو ِاط َن فل َيذك ُر‬ ‫الل صل‬ ‫فبكيت‪� ،‬ل تذكرون اه ِليك يوم ال ِقيام ِة؟ فقال رسول ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َٔا َح ٌد َٔا َح ًدا‪ :‬ع ْن َد ْال زَ�ان َح تَّ� َي ْع َ َل َٔا ي َ ِ خ� ُّف م زَ� ُان ُه َٔا ْو َي ْث ُق ُل‪َ ،‬وع ْن َد الك َتاب ِح نَ� ُيقال َ‬
‫{ه ُٔاو ُم اقَر ُءوا ِك َت ِاب َي ْه} َح تَّ�‬ ‫ِ ِ ي‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫ِ ِي ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ف‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ ف‬ ‫َ َٔ َ‬
‫� نَّ َ�‬
‫� َر ْي َج َ‬ ‫� ِر ِه‪َ ،‬و ِع ْند ِ ّ َ‬
‫الص ِاط ِإذا ُو ِض َع َب ْ ي نَ� ظ ْ‬ ‫ال ا ْم ِم ْن َو َر ِاء ظ ْ‬‫َي ْع َل ا ْي نَ� َيق ُع ِك َت ُاب ُه ا ِ ي� َي ِ� ِين ِه ا ْم ِ ي� ِ�ش َ ِ ِ‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬سےرم�و�یےہ�انوہ�ںےنمنہجاک�ذکرکای�ا�و�رر�ونےںیگلوترسو�لالہلﷺےنوپچاھجتےھسکزیچنےرلایاہے�؟‬
‫رھانوہ�ںےنرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!کای�ٓا�پایقمتےکد�ناپےن‬
‫ہکےنںیگلےھجممنہجیکٓا�گای�د�ٓائیوتےباسخہتر�ونا�ٓاگایپ �‬
‫گرھ�و�الو�ںوکیا�د�رھکںی ےگ �؟ �رسو�ل الہلﷺ ےنرفمایاقایمت ےک د�ننیت اقمما�ت ایےس وہ�ں ےگ اہج�ںوکئییسکوکیا�دہنںیرک�ےاگ�‪،‬‬
‫تر�ا�ز�وکےاپ�سیتحہکاسےاتپچلاجئےہکا�سیکویکین�ںاکڑلپ�ااکلہہو�اایباھ�ر�یا�و�رنامہاعام�لیکمیسقتےک قوت�‪،‬جباہکجائےاگولگو! �ٓائومری�انامہ‬
‫�اعام�ل ھڑپوحیتہکاج�نےلہکا�ساک�اعام�لانمہا�سےکد�ائںیاہتھںیمامھتیاجاتاہے�‪،‬یابائںیںیمایکرمکےےھچیپےس�‪�،‬ا�و�ر�ا�و�ر�(یترس�اماق�م�)پل‬
‫‪4‬‬
‫را�طےہبجاسےمنہجرپعنیوسطںیماکٹیاجائےاگ�۔‬
‫ص �‬
‫‪ 1‬االعراف�‪۸�،۹‬‬
‫‪ 2‬القارعۃ � ت‪۱�۱��۶‬‬
‫‪ 3‬الہکف�‪۱�۰�۵�،۱�۰�۶‬‬
‫َ‬ ‫زْ‬ ‫َ ٌ ف ْ‬ ‫‪ 4‬نن‬
‫س� ابوداودکتاب السنتہ ب�ب ِ ي� ِذ ك ِر ِال ي� ِان�‪۴�۷�۵�۵‬‬
 ‫�����‬

‫ربماپےناب�پوکبیھذع�ا�باٰلیہےساچبہنںیںیکسےگ‬
‫باھئوی�!�الہلاکقانو�نزج�ا�وسز�ا�اتانتسممکحا�و�رہہمریگہےہکابر�اہمیلیلخالہلےسیجلیلجالدق� غیپر �‬
‫توکیسد�وسر�ےریپ�‪،‬قفرییانیبولییکایکماج�لےہہکو�ہر� �و قزایمتیسکیکاجن�تاک�د�مرھب�ے۔‬
‫بضعاعس�د�تدنمایےسیھبوہ�ںےگںیہنجریغبحاس�بیہاعم�فرک�دیاجائےاگ۔‬
‫ُ‬ ‫ُٔ‬
‫الن ُّ� َ ُ� ُّر َم َع ُه اال َّمة‪َ ،‬و َّ‬
‫الن ِب يُّ� َي ُ� ُّر‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ُ‪:‬ع ِرض ْت َع َّيل اال ُم‪ ،‬فاخذ ِب ي ي‬ ‫اس‪ ،‬قال‪ :‬قال الن ِب ي� صل‬ ‫َح َّد َث ن� ْب نُ َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِي‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫�ة‪َ ،‬والن ُّ� َي ُ� ُّر َم َعه خ‬‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َم َع ُه النف ُر‪َ ،‬والن ُّ� َي ُ� ُّر َم َعه َ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬
‫ال ْم َسة‪َ ،‬والن ِب يُّ� َي ُ� ُّر َو ْحده‪ ،‬فنظ ْرت ف ِإذا َس َواد ك ِث ي ٌ�‪ ،‬قلت‪ َ :‬ي�‬ ‫ِب ي‬
‫الع ش َ‬
‫ِب ي‬
‫ْ ُ َ ُٔ َ ُٔ َّ ت َ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ُٔ ُ َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ ٌ َ ٌ َ َ َ ُٔ َ ُٔ َّ ُ َ َ َ ُٔ َ َ ْ ُ َ‬
‫ِج ب ِ� يل‪ ،‬هوال ِء ام ِ ي�؟ قال‪ :‬ال‪ ،‬ول ِك ِن انظر ِإل االف ِق‪ ،‬فنظرت ف ِإذا سواد ك ِث ي�‪ ،‬قال‪ :‬هوال ِء امتك‪ ،‬وهوال ِء سبعون‬
‫َ‬ ‫ُ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َُ َ ْ َ َ‬ ‫َٔ ْ ً ُ َّ َ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ ْ َ َ َ َ َ ُ ْ‬
‫اب‪ ،‬قل ُت‪َ :‬و ِ َل؟ قال‪ :‬كنوا ال َيك َت ُوون‪َ ،‬وال َي ْس تَ ْ�قون‪َ ،‬وال َي َتط َّي ُ�ون ‪َ ،‬و َعل‬ ‫الفا قدامم ال ِحساب عل ي ِ�م وال عذ‬
‫َ ّ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ ْ ُ َّ َ ُ ْ نُ ْ َ َ َ َ ْ ُ َّ َ َٔ ْ َ ْ َ َ ن نْ ُ ْ َ َ َّ ُ َّ ْ َ ْ ُ نْ ُ ْ ثُ َّ َ َ َْ‬
‫ر ِب ِ�م يتوكون “ فقام ِإلي ِه عكشة ب� ِمص ٍن‪ ،‬فقال‪ :‬ادع الل ان ي ج�عل ِ ي� ِم�م‪ ،‬قال‪:‬اللهم اجعل ِم�م � قام ِإلي ِه‬
‫َّ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ ُ ٌ ٓ َ ُ َ َ ْ ُ َّ َ َٔ ْ َ َ‬
‫الل ان ي ج ْ� َعل ِ ن ي� ِم نْ ُ� ْم‪ ،‬قال َ‪:‬س َبقك ِب َ�ا ُعكشة‬ ‫رجل اخر قال‪ :‬ادع‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایا مری�ےاسمےناتمںیشیپیکںیئگ�‪،‬کیسیبنےکاستھوپ�ر�یامتزگ�ر�ی‬
‫�ے‪�،‬ا�و ک�روئییبن گاہنتز�ر�اپرھمںی‬
‫�ے‪،‬کیسیبنےکاستھاپنچٓا�دمیزگ�ر �‬
‫�‪،‬کیسیبنےکاستھدنچ�ٓا�دمیزگ�ر�ے�‪،‬کیسیبنےکاستھد�سٓا�دمیزگ�ر �‬
‫نےدکیاھتو�اناسنو�ںیکایکتہبڑب�یامجعتد�و�رسےرظن�ٓائی�‪،‬مںیےنجربیلؑسےوپچاھکاییہریم�یامتےہ�؟�انوہ�ںےنوج�ا�بدیاکہ‬
‫ہنںی�‪،‬لبہکٓا�پافقےکا�سرط�فدکیںیھ�‪،‬مںیےندکیاھوت�ایکتہبزبر�دستامجعتدکاھئید�یربج�ائلی‪ u‬نےاہک یہٓا�پیکامت‬
‫ہےا�و�ریہوج�ٓاگےٓاگےرتسزہ�ا�راف �را�دکیدعت�ا�دےہا�ن گولو�ںےسہناسح�بایلجائےاگ�ا�و�رنہا�نرپعذ�ا�بوہگامںیےنوپچاھا کیاسوی�ںوہگا�؟‬
‫�انوہ�ںےنوج�ا�بدیاا�سیکوجہہیےہہکہیول�گاپےنومسج�ںرپ�د�ا�غںیہنوگل�اتے�‪،‬فد�ماھج�ڑہنںیرک�و�اتےےھت� ش‪،‬وگ�نںیہنےتیلےھتا�و�ر�اپےن‬
‫رکاکشہ‪ t‬بننصحماٹھرک�رسو�لالہلﷺیک‬
‫�ر�برپبرھ�وسہرکتےںیہرسو�لالہلﷺیکزبا�نابم�ر�کےسہیمیظع خشوخرب�ینس ع‬
‫طر�فڑبھےا�و�رعر�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ! �دعارفمائںیہکالہلاعتلٰیجمےھیھبا�ن گولو�ںںیماشملرفما�د�ے�‪�،‬رسو�لالہلﷺےن‬
‫�دعاف مرائی �ا�ےالہل! �اہنںییھبا�نںیماشملرفما�‪�،‬ا�سےکدعب�ایکا�و�رصاحبیڑھک�ےوہئےا�و�رعر�ضایکریم�ےےئلیھبدعاف مرائںیہکالہلاعتلٰی‬
‫‪1‬‬
‫ےن مرایاکہاکعشہ‪� t‬ا�سںیممتےستقبسےلےئگںیہ�۔‬
‫جمےھیھبا�نںیماشملرک�د�ے�‪،‬سدی�الاممﷺ ف‬
‫صاحبہرک�ا�م‪ y‬نےبجرتسزہ�ا�رخو�شوبیصن�ںےکریغباسح�بتنجںیمد�اخلوہنےیکمیظعاشب�ر�تینسوتاحصبہرک�ا�موکتوش�شا�و�رفرکمدن�ی‬
‫ہوئیہکو�ہوخ�شتمسقوک�نول�گوہ�ںےگ�‪�،‬رسو�لالہلﷺوکبجاحصبہرک�ا�میکرکفمدن�یاکعملوہ�اتو�ٓا�پلسلسمنیتد�نکتالہلیکاب�رگا�ہ‬
‫مںیا�سدعت�ا�دمںیاضافہےکےئلدعائںیرفماتےرہے�‪�،‬الہلاعتلٰینےٓا�پیکدعاکوشر�فوبقلتیاشخبا�و�ر�ا�سدعت�ا�دمںیاضافہرک�دیا�‪،‬‬
‫ثال� ي خ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ث‬ ‫َ ُ َّ‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫ٔ‬
‫ال�رج‬ ‫عنار ُسول ِ‬ ‫ر� الهل تعاىل عنه قال‪ :‬احتبس‬ ‫االنصاري ض‬ ‫عن معرو ب ن� حزم‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فقلنا‪ :‬ي� رسول الهل احتبست‬ ‫إال إىل صالة مكتوبة ث� ي�جع ‪ ،‬فملا اكن اليوم الرابع خرج إلينا صل‬
‫َ َٔ ْ ً‬ ‫ٔ ت‬ ‫ن ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫النة َس ْب ُعون الفا ال‬ ‫م� ج‬ ‫وعد� ان يدخل من ا ي‬ ‫ي‬ ‫ر�‬ ‫ح� ظننا انه حدث حدث‪ ،‬قال‪ :‬مل ي�دث اال ي‬
‫خ� إن ب ي‬
‫عنا ت‬

‫اب�‪۶�۵�۴�۱‬‬ ‫‪ 1‬حصیح بخ�اری کتاب الرقاق َ ب� ٌب َي ْد ُخ ُل ج َ َّ َ َ ُ َ َٔ ْ ً َ ْ َ‬

‫النة س ْبعون الفا ِبغ ي ِ� ِحس ٍ‬
 ‫�����‬
‫َٔ ْ ً‬ ‫ُ‬ ‫سالت ر� ف� هذه الثالث ٔا ي�م املزيد فوجدت ر� ماجدا ي ٔ ن‬
‫ن ٔ‬
‫اح ٍد َس ْب ِع ي نَ� الفا‬
‫عطا� مع ك َو ِ‬
‫كر�ا فا ي‬ ‫بي‬ ‫بي ي‬ ‫وإ�‬
‫حساب ي‬
‫عرم�وبنزح�ماناص�ر�ی‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺکاتنید�نکتہیومعم�لرہاکہٓا�پرص�فرف�ضامن�ز�و�ںےکےئلدجسممںیرشتیف‬
‫لاتےا�و�رباقیوقتولخ�تنیشنرہےتا�و�رکیسےسوکئیوگتفگیامالقا�تہنرفماتےا�سوص�ر�تاح�لےساحصبہرک�ا�م‪ y‬کوتوشیشوہئی�‪،‬بضع‬
‫صاحبہ‪ y‬نےہیدخشہاظہرایککہوکئیڑب�ااح�دثہوہایگےہسجیکوجہےسٓا�پﷺرپیاش�نںیہیلنکیسکوکپوھچےنیکرج�ا�تںیہنوہتی‬
‫تیھ�‪ ،‬جبوچتاھ�د�نوہ�اتو�ٓا�پرجح�ہےسابہرترشیفالئےوتاحصبہےنرع�ضایکا�ےالہلےک�رسو�لﷺ! �ٓا�پمہےس(تنید�ن) �الگ‬
‫ھتگلرہےاہی�ںکتہکںیمہاندیہشالحقوہ�اکہوکئیاح�دثہر�ونامہوگایہے�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایابڑ�اہیوخ�شنکو�اقہعشیپٓایاہےا�و�ر�و�ہ‬
‫یہےہہکریم�ےر�بےنھجمےس عود�ہرفمایاتاھکہریم�یامتںیمےسرتسہز�ا�راف �را�دوکغبریحاس�بتنجںیمد�اخلرفمائےاگ(بجہکریم�ی‬
‫�امتیکرثک�تےکاتعاب�رسےہیدعت�ا�دتہبمکیھت) لذہ�امںیا�ننیت ندو�ںںیماپےنر�بےسا�سدعت�ا�دمںیزمیداضافےاکسو�ا�لا�و�ر�دعارکتا‬
‫�رہاوتمںیےناپےنر�بوکبڑ�اکریماپیاےہ�ا�سےنےھجما�نرتسزہ�ا�رںیمےسرہ�ایکےکاستھرتسزہ�ا�رعاطف مرا�دیاہےینعیا�نرتسہز�ا�رمںیےس‬
‫‪1‬‬
‫ریمرتسزہ�ا�رامیتریغبحاس�بتنجںیماجئےاگ ۔‬
‫ہر�ایکےکاستھ ا‬
‫بضعوخ�شوبیصن�ںسےاکلہحاس�بایلاجئےاگ�۔‬
‫ْ ََ َ َ ُ ٌ ََ َ‬ ‫ٌ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫امل ِاز ِ ن ّ�‪َ ،‬ق َال‪َ :‬ب ْي نَ� َما ا نَ� ا ْم ِ�ش ‪َ ،‬م َع ْب ن‬
‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َع ْن َص ْف َو َان ْب ن� ُ ْمرز َ‬
‫الل َع نْ ُ� َما ا ِخذ ِب َي ِد ِه‪ِ ،‬إذ عرض رجل‪ ،‬فقال‪:‬‬ ‫� ُ‬ ‫ا� َع َر َر ِ ض ي َ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِي‬ ‫ِ ٍِ‬
‫َ ْ َ َ ْ َ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ ف َّ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل يقول ِ ي� النجوى؟ فقال‪ِ :‬سعت رسول ِ‬ ‫كيف ِسعت رسول ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ول‪ “ :‬إ َّن َّ َ‬‫َُ ُ‬
‫امل ْٔو ِم َن‪ ،‬ف َي َض ُع َعل ْي ِه ك َنف ُه َو َي ْس ُت ُ� ُه‪ ،‬ف َيقول‪ :‬ات ْع ِرف ذن َب كذا‪ ،‬ات ْع ِرف ذن َب كذا؟ ف َيقول‪ :‬ن َع ْم‬ ‫الل ُي ْد ن� ُ‬
‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫يق‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َٔ ف َ ْ َٔ َّ ُ َ َ َ َ َ َ تَ ْ تُ َ َ َ ْ َ ف ُّ ْ َٔ َٔ ْ‬ ‫ُُ‬ ‫َ َ‬ ‫َٔ‬
‫الدن َيا‪َ ،‬وا نَ� اغ ِف ُر َها لك َالي ْو َم‪،‬‬ ‫ا ْي َر ِّب‪َ ،‬ح تَّ� ِإذا ق َّر َر ُه ِبذن ِوب ِه‪ ،‬وراى ِ ي� نف ِس ِه انه هلك‪ ،‬قال‪ :‬س��ا عليك ِ ي�‬
‫اب َح َس َنا ِت ِه‬ ‫َف ُي ْع َط ِك َت َ‬
‫صوف�ا�ننبرحم�ز‪ t‬ف مراتےںیہ�ایکرمتہبںیمےندبع�الہلنبرمع‪t‬کااہتھڑکپ�اوہ�ااھتایکٓا�دمیٓاکرےنہکاگلہکایقمتےکد�نوج‬
‫رکمﷺےسایکانسےہ�؟عدب�الہلنبرمع‪t‬نےوج�ا�بدیاہکںیمےنیبنرکیمﷺوکہی‬
‫سرگوشیوہیگا�سےکقلعتمٓا�پےنیبن ی‬
‫ف مراتےوہئےانسےہہکالہلاعتلٰی�ایکدنب�ہوممنوکاپےنرقیبرک�ےاگا�و�را�سرپاپیناچ�د�رڈ�ا�لرکاسے گولو�ںیکاگنہو�ںےسوتسم�ررک‬
‫لےاگا�و�را�سےسا�سےکانگہو�ںاکاقر�ا�ررک�و�ائےاگ�‪�،‬الہلاعتلٰی�ا�سےسرفمائےاگایکھجتوکالف�ںانگ�ہای�دہے�؟کایفال�ںانگ�ہھجتوکای�دہے�؟�و�ہ‬
‫م مونےہکاگ ہا�ں�‪�،‬ا�ےریم�ےرپ�و�ر�دگا�ر! جبو�ہاپےناس�ر�ےانگہو�ںاکاقر�ا�ررکےکچاگا�و�راپےند�لںیمہیوس�چےلاگہکا�بوتو�ہالہ�ک‬
‫ہوایگتو�الہلاعتلٰیف مرائےاگ مںیےندنایںیمریت�ےانگہو�ںرپرپ�د�ہڈ�الےرکاھا�و�ر�ٓا�جیھبںیمریت�یرفغم�ترکتاہو�ںانچنہچاسےا�سیک‬
‫‪2‬‬
‫ینویک�ںیکاتک�بد�ےد�یاجئےیگ�۔‬
‫بضعانگ�ہاگ�ر�و�ںوکلکہماہش�د�تےک �وز�نرپماع�فرک�دیاجائےاگ�۔‬

‫تفس�االلویس ۔ روح ن‬
‫املعا� �‪۴�۵�۲‬؍�‪۸‬‬ ‫‪ 1‬ی‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫بخ‬
‫ال ي ن� �‪۲�۴�۴�۱‬‬ ‫الل تعال اال لعنة ِ‬
‫الل عل الظ ِ ِ‬ ‫‪ 2‬حصیح �اری کتاب املظامل ب�ب قْو ِل ِ‬
 ‫�����‬
‫َ‬ ‫ً ُٔ‬ ‫ّ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪ :‬إ َّن َّ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل َّ ُ‬ ‫َُ ُ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َْ َْ ْ َ‬
‫الل َس ُي َخ ِل ُص َر ُجال ِم ْن ا َّم ِ ت ي� َعل‬ ‫ِ‬ ‫اص‪ ،‬يقول‪ :‬قال رس‬ ‫ََْ‬
‫عبد الهلِ ب ن� ع ِرو ب ِ ن� الع ِ‬
‫َ‬ ‫خَ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ شُ ُ َ َ ْ ْ َ ً َ ْ نَ ِ ًّ ُ ُّ ِ ّ ْ ُ َ ّ َ َ ُ ُ ُ َٔ ُ‬
‫ص‪ ،‬ث َّ� َيقول‪ :‬ات ْن ِك ُر ِم ْن َهذا‬ ‫س ٍل ِمثل م ِد الب ِ‬ ‫سل ك ِ ج‬ ‫القيام ِة فين� علي ِه ِتسعة و ِتس ِع ي� ِج‬ ‫وس الال ِئ ِق يوم ِ‬ ‫رء ِ‬
‫ُُ‬
‫َ ُ ُ َ َّ َ َ‬ ‫َ ُ ُ َٔ َ َ َ ْ َ ُ ُ َ‬ ‫َ ْ ً َٔ َ َ َ َ َ َ َ ت َ ُ َ َ ُ ُ َ‬
‫احل ِافظون؟ ف َيقول‪ :‬ال َ ي� َر ِّب‪ ،‬ف َيقول‪ :‬افلك ُعذ ٌر؟ف َيقول‪ :‬ال َ ي� َر ِّب‪ ،‬ف َيقول‪َ :‬بل ِإن لك ِع ْن َد نَ�‬ ‫شيئا؟ اظلك كتب ِ ي�‬
‫َ َ َ ً َ َّ ُ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ ُ َ َ ٌ َ َٔ شْ َ ُ َٔ ْ َ َ َ َّ َّ ُ َ َٔ شْ َ ُ َٔ َّ ُ َ َّ ً َ ْ ُ ُ َ َ ُ ُُ‬
‫حسنة‪ ،‬ف ِإنه ال ظل عليك اليوم‪ ،‬فتخرج ِبطاقة ِف ي�ا‪ :‬ا�د ان ال ِإل ِإال الل وا�د ان ممدا عبده ورسول‪،‬‬
‫السج َّالت‪َ ،‬ف َق َال‪ :‬إ َّن َك َال ُت ْظ َ ُل‪َ ،‬ق َال‪َ :‬ف ُت َ‬ ‫َ‬ ‫َ َُ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ َ ُ ُ‬ ‫ََ ُ ُ‬
‫وض ُع‬ ‫ِ‬ ‫اح�ضُ ْ َوزنك‪ ،‬ف َيقول‪ َ :‬ي� َر ِّب َما ه ِذ ِه ِالبطاقة َم َع ه ِذ ِه ِّ ِ ِ‬ ‫ول‪ْ :‬‬ ‫فيق‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫الس ِجال ُت ِ ف� َكف ٍة َوالبطاقة ِ ف� َكف ٍة‪ ،‬فطاش ِت ِّ‬
‫� ٌء‪.‬‬ ‫الس ِجالت َوثقل ِت ِالبطاقة‪ ،‬فال َيثقل َم َع ِ‬
‫اس الهلِ ش يْ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫ِّ‬
‫عدب�الہلنبرمع�وبنالاع�ص‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاایقمتےکد�نریم�یامتاکایکاگہنگ�ربا�رگا�ہاٰلیہںیمشیپایک‬
‫رٹالی�دیےاجئںیےگا�و�ررہ�رسجرٹاتانطویلوعریضوہگاکہاہج�ںکتا�سرجم�م‬
‫جائےاگا�سےکاسمےنا�سےکانگہو�ںکےانننو�ےرسج ھپ‬
‫وہ؟مری�ےاکتوب�ں�‪،‬حافظترکنےو�الو�ںےنوکئیھجت‬
‫یسکاک�اناک�رکرتے �‬
‫کیرظنجائےیگر�بالاعملنیرفمائےاگکایتماپےنانگہو�ںمںیےس‬
‫وہ؟�و�ہرع�ضرک�ےاگہنںی�ا�ے‬
‫ے؟�و�ہرع�ضرک�ےاگہنںی�ا�ےریم�ےر�ب!�الہلاعت فلٰی مرائےاگایکتموکئیذع�رپشیرکناچاہےت �‬
‫کپروئیملظایکہ �‬
‫مری�ےر�ب�!�الہلاعت فلٰی مرائےاگاہمت�ر�یایکیکینامہ�ر�ےاپ�سوفحم�ظےہا�و�رھجترپ�ذ�ر�ہرب�ابرظملںیہنایکاجئےاگ�‪�،‬الہلاعت �لٰیایکرپچیاکنلے‬
‫گا�ا�سرپکلاھہوگااشھدان الالٰہ االالہل واشھدان حممدعبدہ ورسولہ( مںیوگ�اہیدیاتہو�ںہکالہلےک کوس�اوئیالہٰںیہنا�و�رمںیوگ�اہی‬
‫�دیاتہو�ںحمدم�الہلےکدنب�ےا�و�ر�رسو�لںیہ�)پرھف مرائےاگ�اپےناعام�لوک� �وز�نرکنےےکےئلاجئو�‪�،‬و�ہرع�ضرک�ےاگکہا�ےریم�ےر�ب! �ا�ن‬
‫�ڑ�‬
‫�ر�جس�و�ںےکاقمبہلںیممری�یا�سرپچیاککای� �وز�ن �‬
‫وہگا‪�،‬الہلاعت فلٰی مرائےاگتھجرپظملںیہنایکجائےاگ� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےف مرایاپرھگانہو�ںےک‬
‫�و�ہرسجرٹمزی�ا�نےک�ایکڑلپ�ےںیمرکھدیےاجئںیےگا�و�ر�و�ہرپچید�وسر�ےپڑل�ےمںیرکھد�یاجئےیگسپو�ہانگہو�ںےکو�ہاس�ر�ے‬
‫‪1‬‬
‫زیچر�ابرہنںی کسوہیت�۔‬
‫�رسجرٹلہےکوہجائںیےگا�و�ر�و�ہرپچیاھب�ر�یوہجائےیگ�‪�،‬ا�و ک�روئیالہلاعتلٰیکےان�مابم�ر�کےکٓاگےوکئی ب‬
‫مرگکاف �ر‪،‬مرش�کا�و�رناف مرا�نول�گاپےنانمہاعام�لوکپڑ�ھرک�اپےناعام�لےساناک�ررکدیںےگوت�الہلاعت �لٰیا�نےکہنمرپمرہلاگ�د�ےاگا�و�ر�ا�نےک‬
‫وو�توگیائیاطعفرمارکوگ�اہیاکحمکد�ےےگ�‪،‬یجےسرفمایا‬ ‫عاض ق‬‫�ا ک‬
‫ْ‬
‫ُ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ع اف َواهه ْم َوت َ ْ‬‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫َا ْل َي ْو َم ْنت ُم َ ٰ‬
‫‪2‬‬
‫ك ُمنا اي ِد ْ ِي ْم َوتش َهد ا ْر ُجل ُه ْم ِبَا ك ْنا يك ِسب ْو َن ‪۶۵‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم �‪ٓ:‬ا�جمہا�نےکہنمدنبےیکدیےتںیہ�‪�،‬ا�نےکاہتھمہےسوبلںیےگا�و�ر�ا�نےکاپئو�ںوگ�اہیدیںےگہکہیدنایمںیایکامکئیرکتے‬
‫�رہےںیہ�۔‬
‫ٓ‬
‫َ َّ َ ُ ْ ُ ْ َ ُ ْ َ َ ٰ ّ َ َ َ ۗ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ ْ َ ُ ُْ‬ ‫َ َ ْ َ ُ ْ َ ُ َ ْ َ ُۗ‬
‫يم سعهم وابصاره‬ ‫ويم يش اعداء هللاِ اِل النا ِر فهم يزعون ‪۱۹‬۝ ح اِذا ما جاءوها ش ِهد عل ِ‬
‫َ‬
‫َ َ ُ ْ ُ ُ ْ ْ َ َ ْ ُّ ْ َ َ ْ َ ‪۰‬۝ َ ُ ْٓ َ ْ َ َ َ ُ ّ ٓ َ ْ‬ ‫ُ‬
‫هللا ال ِذ ْي ان َط َق‬
‫َ ُ‬
‫ه ِبَا ك ْنا يَ ْع َمل ْو َن ‪۲۰‬۝ وقالوا ِللو ِد ِه ِل ش ِهدتم عليناۭ قالوا انطقنا‬ ‫َو ُجلُ ْو ُد ُ ْ‬
‫ُ َّ َ ْ َّ ُ َ َ َ َ ُ ْ َ َّ َ َ َّ َّ َ ْ ُ ْ َ ُ ْ َ َ َ ُ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ ْ َّ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ ٓ‬
‫ك َول‬ ‫ك ش ٍء وهوخلقك اول مر ٍة واِلي ِه تجعون ‪۲۱‬۝ وما كنتم تسـت ِتون ان يشهد عليك سع‬

‫� ُد َٔا ْن َال إ َ َل إ َّال َّ ُ‬

‫الل�‪۲�۶�۳�۹‬‬ ‫وت َو ُه َو َي شْ َ‬
‫‪ 1‬جامع ت�مذی ابواب اال�ان َ� ُب َما َج َاء ف َيم ْن َ ُ� ُ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ی ب‬
‫ِ ِ‬
‫‪ٰ 2‬ینیس�‪۶�۵‬‬
 ‫�����‬
‫َ ْ َ ُ ُ ْ َ َ ُ ُ ْ ُ ُ ْ َ ٰ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ ً ّ َّ َ ْ َ ُ ْ َ َ ٰ ُ ْ َ ّ ُ ُ ُ َّ َ ْ‬
‫ك ال ِذ ْي ظ َنن ُت ْم‬ ‫ابصارك ول جلودك ولكِن ظننتم ان هللا ل يعلم ك ِثيا ِما تعملون ‪۲۲‬۝ وذلِك ظن‬
‫َ ّ ُ ْ َ ْ ٰ ُ ْ َ َ ْ َ ْ ُ ْ ِّ َ ْ ٰ‬
‫ال ِس ْ َ‬
‫‪1‬‬
‫ي ‪۲۳‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِب ِبك اردىك فاصبحتم م‬
‫ےکول�ںوکولھچپ�ںکےٓانےکتر�و�ک‬‫ےگ‪�،‬ا�ن اگ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�ذ�ر�ا�ا�سوقتاکخای�لرک�وجبالہلےکہیدشنمد� �وز�خیکرط�فریھگلائےاجئںی �‬
‫�رکاھجائےاگپرھجببسوہا�ںچنہپاجئںیےگوت�ا�نےکاک�نا�و�ر�ا�نیکٓاکنںیھا�و�ر�ا�نےکمسجیکاھکلںیا�نرپگو�اہیدیںیگہکو�ہدنایمںیایک‬
‫کھچرکتےرہےںیہ�‪�،‬و�ہاپےنمسجیکاھکلو�ںےسںیہکےگمتےنامہ�ر�ےالخ�فویک�ںوگ�اہی �دی�؟�و�ہوج�ا�بدیںےگںیمہاسیالہلےنوگیائی‬
‫�د�یےہسجےنرہچزیکووگیارکدیاہےاسیےنمتوکہپیلرمتہبدیپ�اکایتاھ�ا�و�ر�ا�باسییکرط�فمتو�اپسالئےاج�رہےوہ�‪،‬تمدنایںیمرج�ائم‬
‫کرتےوقتبجےتپھچےھتوتمتںیہہیایخ�لہناھتکہیھبکاہمت�ر�ےاپےناک�نا�و�رمتاہ�ر�یٓاکنںیھا�و�رمتاہ�ر�ےمسجیکاھکلںیمترپگو�اہی‬
‫�دیںےگلبہکمتےنوتیہاھجمستاھہکاہمت�ر�ےتہبےساعام�لیکالہلوکیھبربخہنںیےہ�‪،‬متاہ�ر�اییہامگ�نوجتمےناپےنر�بےکاستھایکتاھمتںیہ‬
‫لےڈ�وبا�ا�و�ر�اسییکدب�ولتمتاسخ�ر�ےںیمڑپگےئ�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َّ َٔ �ضْ َ ُ َ َ ُ َْ‬ ‫َ َ ُ َّ ْ َ ُ‬ ‫َ ْ َٔ َ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل فض ِحك‪ ،‬فقال‪:‬هل تدرون ِم ا ك؟ قال قلنا‪:‬‬ ‫عن ان ِس ْب ِ ن� َما ِل ٍك‪ ،‬قال‪ :‬كنا ِعند َرس ِ‬
‫ُّ ْ َ َ ُ ُ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َٔ َ تُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُ َ ْ‬ ‫ُ َ َ ُ ُ ُ َٔ َ َ َ‬
‫ول ا ْع ُل‪ ،‬قال ِ‪:‬م ْن خَماط َب ِة ال َع ْب ِد َر َّب ُه‪َ ،‬يقول‪ َ :‬ي� َر ِّب ا ْل ِج� ْر ِ ن ي� ِم َن الظ ِل؟ قال‪َ :‬يقول‪َ :‬بل‪ ،‬قال‪ :‬ف َيقول‪:‬‬ ‫الهل ورس‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ول‪َ :‬ك فَ� ِب َن ْف ِس َك ْال َي ْو َم َع َل ْي َك ش� ًيدا‪َ ،‬و ب� ْل ِك َر ِام ْال َك ِتب ي نَ� ش ُ‬ ‫َ‬
‫َّ َ ً نّ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ نّ َ ُٔ زُ َ َ َ ْ‬
‫� ًودا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ق‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫‪:‬‬ ‫ال‬‫ق‬ ‫‪،‬‬ ‫�‬‫ِي‬ ‫م‬‫ِ‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫اه‬‫ِ‬ ‫ش‬ ‫ل‬ ‫ف ِإ ِ ي� ل ا ِج ي� عل ن ي ِ‬
‫إ‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫ف‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ‬
‫ال‪ ،‬قال‪ :‬ث َّ� ي خَ�ل َب ْي َن ُه َو َب ْ ي نَ� الك ِم‪ ،‬قال ف َيقول‪ُ :‬ب ْع ًدا‬ ‫ُ‬
‫قال‪ :‬ف ُيخ تَ ُ� َعل ِف ِيه‪ ،‬ف ُيقال ِل ْرك ِن ِه‪ :‬ان ِط ِق ي�‪ ،‬قال‪ :‬ف َت ْن ِطق ِب� َع ِ ِ‬
‫َ ُ َّ َ ُ ْ ً َ ُ ُ ُٔ ُ‬
‫سقا‪ ،‬ف َع ْنك َّن ك ْن ُت ا نَ� ِضل‬‫لكن و‬
‫�انس‪ t‬سےرم�و�یےہہمرسو�لالہلﷺیکسلجمںیمیبےھٹوہئےےھتاتےنںیمٓا�پﷺےسنہ�‪،‬سدی�الامم ﷺےنرفمایاایکتم‬
‫جانےتوہںیمسکو�اسےطاتسنہوہ�ں�؟ہمےنرع�ضایک�الہلا�و�ر�ا�ساک�رسو�لیہوخ�باجنےتںیہ�‪،‬سدی�الانا�مﷺنےرفمایامںیدنب�ےیکا�س‬
‫فگوگتپرنہاسہو�ںوج�و�ہاپےنرپ�و�ر�دگا�رسےرک�ےاگبدن�ہےہکاگ�ا�ےریم�ےرپ�و�ر�دگا�ر! کایوتےھجمملظےسانپ�ہںیہند�ےاکچےہ�؟(عیین‬
‫تونے عود�ہایکہےہکملظہنرک�و�ںاگ) �الہلاعت فلٰی مرائےاگہا�ں� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایارھپدنب�ہےہکاگکہںیماپےنا�وپراپینذ�ا�تےکوس�اکیسیک‬
‫ےا�اچاھٓا�جےکد�نریت�ی‬
‫رکا�)پر�و�ر�دگا�ررفمائ گ‬
‫گو�اہیوکجائز�ا�و�رحصحیںیہناتھجمس�(عیینںیماپےنانمہاعام�لںیمد�ر�جرب�ائوی�ںوکحصحیمیلستںیہن ت‬
‫پرھ�سدنب�ےےکہنمرپمرہلگاجئےیگا�و�ر�ا�سےکامسجنی‬
‫�ذ�ا�تیکوگ�اہیا�و�رکر�اماًکابتنییکوگ�اہییہاکفیےہ�‪ ،‬پرھسدی�الاممﷺنےرفمایا ا‬
‫عاضوبولےناکحمکدیاجائےاگ�ا�و�ر�و�ہا�سےکاس�ر�ےاعام�لیکوگ�اہیدیںےگ�‪،‬پرھبدن�ےوکبا�ترکنےیکاجا�ز�تد�یاجئےیگ ب�‪،‬دن�ہاپےن‬
‫�ا ک‬
‫‪2‬‬
‫جمسےکاعاضسےےہکاگچولد�و�رہوجائو�‪�،‬الہلیکام�رتمرپمںیوتمتاہ�ر�یوجہےسڑگھج�اکر�رہاتاھ�۔‬
‫‪� x‬الہلاعتلٰینےاپےنرحموکر�مےسرہسبیتںیمیبن �او�ر�رسو�لوعبم�ثرفمائے ��‪،‬اناسنو�ںیکدہ�ایتو� نہرامئیےکےئلضعبرپکاتبںیان�ز�لرفمائںی‬

‫‪ 1‬مح السجدۃ�‪ �۹‬ت‪۲�۳��۱‬‬

‫َ ُ ُّ ْ َ َّ َ‬
‫اال�ان�‪،۲�۶�۰‬‬
‫ا� حبان�‪،۷��۳ ۵�۸‬شعب ی‬
‫لدنیاسن املومن وجنت الاکفر �‪،۷��۴ ۳�۹‬حصیح ب ن‬
‫ج‬ ‫الرقا ِئ ِق ب�ب‬ ‫‪ 2‬حصیح مسمل ِكتاب الزه ِد و‬
‫مسندا� یعیل ‪۱�۱�۷��۳‬‬
‫ب‬
 ‫�����‬

‫تاکہاناس�ناطغو�تیکدنبگیوھچ�ڑکر�اپےنر�بیکرط�فٹلپٓائے�‪،‬مرگمدی�ا�نرشحممںیسجرط�حرجم�ماپےنانگہو�ںےساناک�رکریںےگاسی‬
‫طر�حضعبرسولو�ںےکامیتاپےنرسو�لاکہیاناک�رکریںےگا�و�راہنںیاچہپنےنےسیہاناک�رکر�دیںےگ�۔‬
‫خُ ْ ّ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ْ َ ُ ٌ َ ْ َ َ َ َ َ ُ ُ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ‬ ‫َٔ‬
‫القيام ِة‪ ،‬فيقول‪ :‬لبيك وسعديك‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل‪:‬يدع نوح يوم ِ‬ ‫َع ْن ا ِب ي� َس ِع ٍيد الد ِر ِي‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول ِ‬
‫ََ ُ ُ‬
‫ول‪َ :‬م ْن َي شْ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ ّ َ َ ُ ُ َ ْ َ َّ ْ َ َ َ ُ ُ َ َ ْ َ ُ َ ُ ُٔ َّ َ ْ َ َّ َ ُ ْ َ ُ ُ َ‬
‫� ُد‬ ‫ك؟ ف َيقولون‪َ :‬ما ا تَ� نَ� ِم ْن ن ِذ ي ٍ�‪ ،‬فيق‬ ‫ي� ر ِب‪ ،‬فيقول‪ :‬هل بلغت؟ فيقول‪ :‬نعم‪ ،‬فيقال ِلم ِت ِه‪ :‬هل بلغ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫الر ُسول َعل ْي ْ‬‫َ َ َ َ ُ ُ ُ َ َّ ٌ َ ُٔ َّ ُ ُ َ َ شْ َ ُ َ َٔ َّ ُ َ ْ َ َّ َ َ َ ُ َ َّ‬
‫ك ش ِهيدا} ‪ 1‬فذ ِلك ق ْو ُل َجل ِذ ك ُر ُه‪:‬‬ ‫لك؟ فيقول‪ :‬ممد وامته‪ ،‬فت�دون انه قد بلغ‪{ :‬ويكون‬
‫ً ‪2‬‬
‫َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ ُٔ َّ ً َ َ ً َ ُ ُ شُ َ َ َ َ َ َّ َ َ ُ َ َّ ُ ُ َ َ ْ ُ ْ شَ‬
‫�يدا}‬ ‫ك ِ‬ ‫اس ويكون الرسول علي‬ ‫{وكذ ِلك جعلناك امة وسطا ِلتكونوا �داء عل الن ِ‬
‫�ابوعسدیدخ�ر�ی‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایا�ر� �و قزایمتون�ح‪u‬کوبالیاجائےاگ�و�ہرع�ضرکیںےگکیبلوسدعیک ��‪،‬الہل‬
‫�ر�بالزع�ترفمائےاگکایتمےن(�اپینوق�موک�)مری�ایپاغ�ماچنہپ�دیاتاھ�؟نو�ح‪ u‬عر�ضرکیںےگمںیےن(�اپینوق�موک) تری�ااغیپ�ماچنہپ�دیاتاھ�‪،‬‬
‫رھا�نیکامتےسوپچاھجائےاگکای�انوہ�ںےنںیہمتریم�ایپاغ�ماچنہپیاتاھ�؟ �و�ہول�گںیہکےگہکامہ�ر�ےاپ�س کوتوئیڈ�ر�انےو�الاںیہنٓایا�‪�،‬الہل‬
‫پ �‬
‫ے؟�و�ہںیہکےگدمحمﷺ�ا�و�ر�ا�نیکامتریم�یوگ�ا�ہےہ�‪،‬چاننہچ‬
‫تاعلٰی(نو�ح‪u‬سے�)ف مرائےاگٓا�پےکقحںیموکئیوگ�اہییھبد�ےاتکسہ �‬
‫سدی�الاممﷺکی امتا�نےکقحںیموگ�اہید�ےیگہکانوہ�ںےناپانلبتیغیرفیہضا�د�اکایتاھ �ا�و�ر�رسو�ل(عیینرسو�لالہلﷺ) �اپین‬
‫�امتےکقحںیموگ�اہیدیںےگ�(کہانوہ�ںےنیچسوگ�اہید�یےہ�)ییہرم�ا�دہےالہلےکا�سا�رشا�دسےہکا�و�ر�اسیرط�حمہےنمتوک�امت‬
‫‪3‬‬
‫�وسطانبیاتاکہمت گولو�ںےکےئلوگ�اہید�و�ا�و�ر�رسو�لاہمت�ر�ےےئلوگ�اہیدیں�۔‬
‫َّ َ َ ُ‬ ‫الر ُج َلن‪ َ ،‬يو َ� ُء َّ‬ ‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل ي َ ُ َّ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َّ‬ ‫َٔ‬
‫الن ِب يُّ� َو َم َع ُه الثلثة‪،‬‬ ‫ِ ِج ي‬
‫الن ب ُّ� َو َم َع ُه َّ‬
‫‪�:‬ء ِ ي‬ ‫ِج ي‬ ‫الل َصل ُ ِ‬ ‫َع ْن ا ِب ي� َس ِع ٍيد‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول ِ‬
‫َ َٔ ْ ثَ ُ ْ َ َ َ َٔ َ ُّ َ ُ َ ُ َ ُ َ ْ َ َّ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ ْ ُ ُ َ ُ َ ُ َ ْ َ َّ َ ُ ْ َ ُ ُ َ َ‬
‫ك؟ ف َيقولون‪ :‬ل‪،‬‬ ‫وا ك� ِمن ذ ِلك‪ ،‬واقل‪ ،‬فيقال ل‪ :‬هل بلغت قومك؟ فيقول‪ :‬نعم‪ ،‬فيدع قومه‪ ،‬فيقال‪ :‬هل بلغ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ُ َ‬ ‫ُٔ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ ُ َ ُ َ ْ َ شْ َ َ َ َ ُ ُ ُ‬
‫� ُد لك؟ ف َيقول‪َ :‬م َّم ٌد َوا َّم ُت ُه‪ ،‬ف ُت ْد َع ا َّمة َم َّم ٍد‪ ،‬ف ُيقال‪َ :‬هل َبلغ َهذا؟ ف َيقولون‪ :‬ن َع ْم‪ ،‬ف َيقول‪َ :‬و َما‬ ‫فيقال‪ :‬من ي‬
‫ْ ُ ُ ْ َ َ َ َ ُ ُ َ َٔ ْ َ َ نَ َ ُّ َ َ َ َٔ َّ ُّ َ َ َّ ُ َ ْ‬
‫الر ُسل ق ْد َبلغوا ف َص َّدق َن ُاه‪،‬‬ ‫ِعلك ِبذ ِلك؟ فيقولون‪ :‬اخ ب�� ن ِبينا ِبذ ِلك ان‬
‫�ابودیعس‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایاایقمتےکد�نایکیبناب�رگا�ہاٰلیہںیمشیپایکجائےاگ�ا�و�ر�ا�نےکاستھ(�ا�نرپ�ایام�ن‬
‫ریپوکا�رصر�فنیتٓا�دمیوہ�ںےگ�ا�و�رکیسیبنےکاستھا�سےس‬
‫لانےو�الے�)صر�فد�وٓا�دمیوہ�ںےگ�‪�،‬د�وسر�ےیبنوکلایاجائےاگتو�ا�نیک �‬
‫رھا�سیبنےسوس�ا�لایکجائےاگکای�ٓا�پےناپینوق�موک�الہلاکیپاغ�ماچنہپ�دیاتاھ�؟�و�ہاب�رگا�ہاٰلیہںیمرع�ضرکیںےگ‬
‫�زیا�د�ہا�و�ر�ا�سےسمکوہ�ںےگپ �‬
‫رھا�سیکوق�مالبئیاجئےیگا�و�ر�ا�نےسوپچاھجائےاگکہایکا�سیبنےنںیہمت‬
‫ہا�ںریم�ےر�ب!مںیےنریت�ایپاغ�ما�ن گولو�ںکتاچنہپ�دیاتاھ�‪،‬پ �‬
‫�الہلاکیپاغ�ماچنہپدیاتاھ�؟�و�ہںیہکےگرہگزںیہن�‪،‬عیینامہ�ر�ےاپ�سوکئیڈ�ر�انےو�الا�ا�و�رخوخشرب�یدیےنو�الاہنںیٓایا� �‪ٓ،‬اخر�ا�سیبنےساہکجائےاگ‬

‫‪ 1‬البقرة‪1�4�3� :‬‬
‫‪ 2‬البقرة‪1�4�3� :‬‬
‫َ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ ُٔ َّ ً َ َ ً َ ُ ُ شُ َ َ َ َ َ َّ َ َ ُ َ‬
‫اس ويكون‬ ‫التفس�سورۃ بقرہ ب�ب قوِ ِل تعال وكذ ِلك جعلناك امة وسطا ِلتكونوا �داء عل الن ِ‬
‫ی‬ ‫‪ 3‬حصیح بخ�اری کتاب‬
‫َّ ُ ُ َ َ ْ ُ ْ شَ‬
‫� ًيدا�‪۴�۴�۸�۷‬‬
‫ك ِ‬ ‫الرسول علي‬
 ‫�����‬

‫متاہ�ر�اوگ�ا�ہوک�نےہ�؟�و�ہرع�ضرکیںےگہکدمحمﷺ�ا�و�ر�ا�نیکامتریم�یوگ�ا�ہےہ�‪،‬پسدمحم�رسو�لالہلﷺکیامتوکبالیاجائےاگ�ا�و�ر�ا�ن‬
‫سےوس�ا�لایکجائےاگکہایک�ا�سیبن ےن اپین امتوک�الہلاکیپاغ�م اچنہپیاتاھیاہنںی�؟�امتدمحمیہرع�ضرک�ےیگ ےب کش اچنہپیاتاھ�‪�،‬ا�ن ےس‬
‫رکول�موہ�اکہابنایئ ےناپیناپینامتوکدعو�تقحاچنہپ�د�ییھت�‪�،‬امتدمحمیہرع�ضرک�ےیگامہ�ر�ےیبندمحمﷺنے‬
‫پوچاھجائےاگتموککوی�ں عم‬
‫ربخد�ییھتہکامت�مابنای�ءنےاپیناپینامتوکالہلیکوتحدیواحاکما�تاچنہپنےاکحقا�د�اکر�دیاتاھ�‪،‬توہماپےنیبنﷺکےالتبنےرپگو�اہی‬
‫مہںی �‬
‫‪1‬‬
‫�دیےتںیہہکا�نابنای�ءنےغیلبتاکفریہضاب�احنسوخوبیا�د�اکر�دیاتاھ�۔‬
‫�الرغ�ضاعام�لےک �وز�نا�و�ر�اناص�فےکامت�ماقتضو�ںوکوپ�ر�ارکنےےک کدعباف�ر�‪،‬مرشکنیا�و�رانمفوق�ںےکاب�ر�ےںیمرسعا�مہیاعال�نوہگا‬
‫َ ‪2‬‬
‫َ ٔ ُ َ َّ َ َ َ ُ َ َ َ ّ ْ ٔ َ َ َ ْ َ ُ َّ َ َ َّ‬
‫للاِ ع الظا ِل ِمني‬ ‫هوال ِء ال ِذني كذبا ع ر ِ ِبم اال لعنة‬
‫‪3‬‬
‫ربخد�ا�راظلوم�ںرپوت�الہلیکاکٹھپ�رےہ�۔‬
‫ییہو�ہول�گںیہوہنج�ںےناپےنرپ�و�ر�دگا�ررپجوھ�ٹابن ھداتاھ �‬
‫پلرص�ا�ط‪:‬‬
‫‪� x‬ا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬کیر�و�ایتںیمتنیتخسرتینرم�احلاک�ذکرہوچاکےہ�‪�،‬ایکاعام�لانمہیکمیسقتےک قوت�‪�،‬د�وسر�ا�اعام�ل‬
‫کے �وز�نےکوقتا�و�ریترس�استخرتینرمحہللپرص�ا�طاکہوگا�‪،‬پلرص�ا�طایکہے�‪،‬یہایکلپوہگاجےسمنہجےکوسطںیمد� نوو�ںانک�ر�و�ںرپنبص‬
‫�ٰیا�و�ررپہزیگا�ر�ی‬
‫کر�دیاجائےاگ�ا�و�ر�ا�سےکےچینمنہجیکدکہیتٓا�گوہگیا�و�ررہ�اناس�نوکلا�زمًا�ا�سرپسےزگ�رناہوگا�‪،‬جن گولو�ںےن�دنایمںیوقت �‬
‫کیزندگیزگ�ا�ر�یوہگیو�ہا�ساب�لےسزیا�د�ہاب�ریکا�و�رتول�ا�رکی ھدا�رسےزیا�د�ہزیتپلرپسےریخبوعافتیزگ�رجائںیےگہکبجاکف �ر‪،‬مرش�ک‬
‫�ا�و�رناف مرا�نوبےلمعا�سںیمرگپڑیںےگےسیجرفمایا‬
‫ٰ‬ ‫َ‬
‫ْ َ ّ َ ْ َّ َ َ ُ ّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ َ ُ‬ ‫َْ ً‬ ‫َ‬ ‫ك ا َِّل َوار ُد َهاۚ‪۰‬۝ َك َن َ ٰ‬ ‫َ ْ ّْ ُ‬
‫الظ ِلـ ِم ْ َ‬
‫ي ِف ْيَا‬ ‫ع َر ّ ِبك َح ْت ًـما ّمق ِض ّياۚ ‪۷۱‬۝ ث ّم ن َـن ِّج ال ِذي اتقوا ونذر‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫واِن ِمن‬
‫ً‬
‫‪4‬‬
‫ِج ِث ّيا ‪۷۲‬۝‬
‫ےہ‪،‬پرھہما�ن گولو�ں‬
‫ترجہم�‪:‬تمںیمےسوکئیایاسںیہنےہوجہجمنرپو�ا�ر�دنہوہ�‪،‬یہوت�ایکےطدش�ہاب�تےہےسجوپ�ر�ارکناریت�ےر�باک�ذمہ �‬
‫کوباچلںیےگوجتمیقےھتا�و�رظالوم�ںوک�اسیںیمرگ�اوہاوھچ�ڑ�دیںےگ۔‬
‫پلرص�ا�طیکتیفیکایکہے�۔‬
‫ُّ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ‬ ‫َٔ‬
‫س ا َدق ِم َن الش ْع َر ِة‪َ ،‬وا َحد ِم َن َّ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َ َ َٔ‬
‫الس ْي ِف‬ ‫قال ا ُبو َس ِع ٍيد‪َ :‬بلغ ِ ن ي� ان ِج‬
‫ال ْ َ‬
‫‪5‬‬
‫�ابوعسدیدخ�ر�ی‪ t‬ہکےتںیہجمےھہیاب�تیچنہپےہہکلپرص�ا�طاب�لےسزیا�د�ہاب�ریکا�و�رتول�ا�رکی ھدا�رسےزیا�د�ہزیتہوگا۔‬
‫َّ‬ ‫َ ُ َ ُٔ َّ ُ َ َّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل ‪۴�۲�۸��۴‬‬ ‫ا� ماجہ کتاب الزھد ب�ب ِصفةِ امةِ مم ٍد صل‬ ‫س� ب ن‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫‪ 2‬ھود�‪۱�۸‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ َ ْ َّ َ َ َ َٔ َ َ ْ َ ُ َّ َ َ َّ‬ ‫بخ‬
‫ال ي� �‪، ۲�۴�۴�۱‬مسندامحد�‪،۵�۴�۳�۶‬املعجم االوسط‬
‫ن‬ ‫الل عل الظ ِ ِ‬ ‫الل تعال اال لعنة ِ‬
‫‪ 3‬حصیح �اری کتاب املظامل ب�ب قو ِل ِ‬
‫ا� حبان �‪۷��۳ ۵�۶‬‬
‫�‪،۳�۹�۱�۵‬حصیح ب ن‬
‫مر� ‪۷�۱�،۷��۲‬‬
‫‪ 4‬ی‬
‫الر ْٔو َيةِ �‪،۴�۵�۵‬مسندامحد�‪،۲�۴�۷�۹�۳‬حصیح ب ن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫اال�ان ب�ب َمع ِرفةِ ط ِر ِيق ُّ‬
‫اال�ان �‪۳�۶�۰‬‬
‫ا� حبان �‪،۷��۳ ۷�۷‬شعب ی‬ ‫‪ 5‬حصیح مسمل کتاب ی‬
 ‫�������‬
‫ْ خُ ْ ّ َ َ ثُ َّ ُ �ضْ َ ُ ْ ْ ُ َ َ َ َ نَّ َ َ تَ ُّ َّ َ َ ُ َ َ ُ ُ َ ُ ّ ّ َ‬ ‫َٔ‬
‫الله َّم َس ِ ْل‪َ ،‬س ِ ْل‪ِ ،‬قيل‪ َ :‬ي�‬ ‫الس عل ج��‪ ،‬و ِ�ل الشفاعة‪ ،‬ويقولون‪:‬‬ ‫َع ْن ا ِب ي� َس ِع ٍيد الد ِر ِي‪ ،‬قال‪ �:‬ي ب ِج‬
‫ُ ٌَ َ ُ َ‬ ‫ٌ َ ُ ُ‬ ‫س َ؟ق َال‪َ :‬د ْح ٌض َمز َّ ٌةل‪ِ ،‬ف ِيه َخ َط ِاط ُيف َو َ َك ِل ُ‬ ‫ََ ْ‬ ‫َُ َ‬
‫يب َو َح َسك تكون ِب َن ْج ٍد ِف ي َ�ا ش َو ْيكة ُيقال َلا‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫ال ْ‬
‫ج‬ ‫ِ‬ ‫ا‬‫م‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫الهلِ‬ ‫ول‬ ‫رس‬
‫َّ ْ َ ُ‬
‫السعدان‬
‫�ابوعسدیدخ�ر�ی‪ t‬سےرم�و�یےہ �رسو�لالہلﷺنےا�سلپیکتیفیکےکاب�ر�ےںیمرفمایاپرھلپوکہجمنرپ�رکاھجائےاگ�ا�و� شرافعت‬
‫شر�و�عوہگیا�و�رلو�گںیہکےگا�ےالہل�!سالمیتاطعرفما�‪،‬لوگو�ںےناہک �ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!�و�ہلپاسیکہوگا�؟ �ٓا�پﷺےنرفمایا‬
‫�ایکاییسزیچسجںیمنلسھپوہگیا�و�را�سںیمد�انےد�ا�راکنےٹوہ�ںےگو�ہولہےےکاکنےٹوہ�ںےگو�ہولہےےکاکنےٹدعسا�ناھج�ڑ�یےک‬
‫‪1‬‬
‫کانوٹ�ںیکرط�حمخد�ا�روہ�ںےگ�۔‬
‫سبرسولو�ںےسےلہپرسو�لالہلﷺ�اپینامتےکاستھا�سلپوکعوب�رکریںےگ۔‬
‫َٔ َّ َٔ َ ُ َ ْ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َ َ ُ �ضْ َ ُ ّ َ ُ َ ْ نَ ظَ ْ َ نَ ْ َ َ نَّ َ َ َٔ ُ ُ‬
‫ون َٔاَّو َل َم ْن ي َ ج ُ� ُوز ِم َن ُّ‬
‫الر ُس ِل ِب ُٔ� َّم ِت ِه‪َ ،‬و َال َي َت َ َّ ُ‬
‫ك َي ْو َم ِئ ٍذ‬ ‫ا� ج��‪ ،‬فا ك‬ ‫الصاط ب ي� �ر ي‬ ‫ان ا ب� هر ي�ة‪ ،‬اخ ب�ها‪:‬في ب ِ‬
‫َّ ُ َّ َ ّ ْ َ ّْ‬ ‫َٔ َ ٌ َّ ُّ ُ ُ َ َ َ‬
‫ك ُم ُّ‬
‫الر ُس ِل َي ْو َم ِئ ٍذ‪ :‬اللهم س ِل س ِل‬ ‫احد ِإل الرسل‪ ،‬و‬
‫�اب ہوریر�ہ ‪ t‬سےرم�و�ی ےہ رسو�ل الہلﷺنےرفمایا�ا�و�رپل رص�ا�طوکہجمن ےک د� نوو�ں وچیب�ں چیب رکاھجائےاگ�ا�و� سردی�الامم ﷺ ےن‬
‫ف مرایامںیاپینامتےکاستھا�سےسزگ�رنےو�الاسبےسالہپ�رسو�لوہ�ںاگ�‪�،‬ا�سد�نوس�ائےابنایئ ےکیسکوککال�مرکنےیکرج�ا�تںیہن‬
‫‪2‬‬
‫ہوگیا�و�ر�رسو�لیھبرص�فیہیہہکرہےوہ�ںےگا�ےالہل�!جمےھوفحم�ظرھکان�‪�،‬ا�ےالہل�!جمےھوفحم�ظرھکان�۔‬
‫دیقع�ے‪�،‬ایام�نا�و�ر�اعام�لےکاطمبقڑب�یزیت�یےسا�سلپوکعوب�رکراجئںیےگ۔‬ ‫�‬ ‫نکیا�و�رصالحول�گاپےن‬
‫ْ خَ ْ َ ّ َ‬ ‫َّ‬
‫َ َ ْ َ َ َٔ َ‬ ‫ْ‬
‫َْ ن َ َ َْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ خُ ْ ّ َ ُ ْ ُ ْٔ ُ َ َ‬ ‫َ ْ َٔ َ‬
‫عن ا ِب ي� س ِع ٍيد الد ِر ِي‪ ،‬فيم ُّر الو ِمنون كط ْر ِف الع ي ِ�‪ ،‬وكل ب� ِق‪ ،‬وك ّ ِلر ي ِ�‪ ،‬وكلط ي ِ�‪ ،‬وكج ِاو ِيد الي ِل و ِ‬
‫الرك ِب‪،‬‬
‫َ َ ُ َ َّ ٌ َ َ خْ ُ ٌ‬
‫وش ُم ْر َس ٌل‪َ ،‬و َم ْك ُد ٌ‬
‫وس ِ ف ي� نَ�ر َج َ‬
‫� نَّ َ�‬ ‫ِ‬ ‫فن ٍاج مسل‪ ،‬ومد‬
‫�ابوعسدیدخ�ر�ی‪ t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺنےلپرص�ا�طاکذتکر�ہرکتےوہئےرفمایاپساہلایام�نا�سلپوکعوب�رکرجائںیےگ‬
‫وھگڑ�و�ںیکامندن�ا�و�ربضعا�ونٹوس�ا�ر�و�ں‬
‫زیت فرات�ر �‬
‫تھ‪،‬بضعرپند�و�ںیکرط�حا�ڑکر�‪،‬بضع �‬
‫بضعٓانھکےنکپھجیکامند�‪،‬بضعیلجبیکیسزیت�یےکاس �‬
‫کیرط�حلپرص�ا�طےسزگ�ریںےگ�‪،‬بضعاہلایام�نوت�ا�سلپوکحصحیالسمتوبع�رکرجائںیےگا�و�ربضعفیلکتاٹاھکرزگ�رجائںیےگا�و�ربضع‬
‫�زخیموہکرہجمنںیمرگجائںیےگ۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ َّ‬‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫‪َ َٔ ُ ْ َّ َ َ َّ َ 3‬‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ان َيشف َع ِ يل َي ْو َم ِ‬
‫الق َي َام ِة‪،‬‬ ‫الن َّ� َصل ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬
‫حدثنا الن�ض ُ ْب ن� ان ِس ْب ِ ن� ما ِل ٍك‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪ ،‬قال‪ :‬سالت ِ يب‬
‫َ َ ُْ َ ْ‬ ‫َ َٔ ْ نَ َٔ ْ ُ ُ َ َ َ ْ‬
‫اط ُل ْب ِ ن� َٔاَّو َل َما َت ْط ُل ُب ِ ن� َع َل ِ ّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َٔ َ ٌ َ َ ُ ْ‬
‫الص ِاط‪ .‬قال‪ :‬قل ُت‪ :‬ف ِإن‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫فقال‪ :‬ا نَ� ف ِاعل قال‪ :‬قل ُت‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ فا ي� اطلبك؟ قال‪:‬‬
‫ا� حبان �‪،۷��۳ ۷�۷‬شعب ی‬
‫اال�ان‬ ‫الر ْٔو َيةِ �‪ ،۴�۵�۳‬مستدرک حامک �‪،۸�۷��۳ ۶‬حصیح ب ن‬ ‫اال�ان َ ب� ُب َم ْع ِر َفةِ َط ِر ِيق ُّ‬
‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب ی‬
‫وال�ھیب لملنذری �‪۵�۴�۶�۶‬‬ ‫‪،۳‬ال�غیب ت‬
‫�‪ �۶�۷‬ت‬
‫الس ُج ِود �‪ ،۸�۰�۶‬تال�غیب ت‬
‫وال�ھیب لملنذری�‪۵�۴�۶�۵‬‬ ‫‪ 2‬حصیح بخ�اری کتاب االذان َ ب� ُب َف ْضل ُّ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ ُ َْ َ َ‬
‫اال�ان ب�ب مع ِرفةِ ط ِر ِيق الرويةِ �‪،۴�۵�۳‬مستدرک حامک �‪ ،۸�۷��۳ ۶‬حصیح با� حبان �‪،۷��۳ ۷�۷‬شعب ی‬
‫اال�ان‬ ‫ن‬ ‫ُّ‬ ‫‪ 3‬حصیح مسمل کتاب ی‬
‫وال�ھیب لملنذری �‪۵�۴�۶�۶‬‬ ‫‪،۳‬ال�غیب ت‬
‫�‪ �۶�۷‬ت‬
 ‫�������‬
‫َ َ َ ْ‬
‫اط ُل ْب ن� ِع ْن َد َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ْ ن ْ َ ْ زَ ُ ْ ُ َ ْ َ ْ َٔ ْ َ َ ْ َ ْ زَ‬ ‫َ ْل َٔا ْل َق َك َع َل ِ ّ َ‬
‫احل ْو ِض‬ ‫الص ِاط؟ قال‪ :‬فاطلب ِ ي� ِعند ِال ي� ِان‪ .‬قلت‪ :‬ف ِإن ل القك ِعند ِال ي� ِان؟ قال‪ :‬ف ِ ي‬
‫الث َال َث ْ َ‬
‫ال َو ِاط َن‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َفإ نّ� َال ُٔا ْخ ِ ئُ‬
‫ط َه ِذ ِه‬ ‫ِِي‬
‫�ایکرمتہبانس‪ t‬نےرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!قایمتےکد�نریم�یافشعترض�و�رف مرائےاگ�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےنرفمایایہاک�م‬
‫اگ�‪،‬انس‪ t‬نےرھپدیس�الاممﷺےسد�ریافتایکا�ےالہلےکنیبﷺ�!حرشکےد�نںیمٓا�پوککاہ�ںالت�شرک�و�ں�؟�رسو�ل‬
‫تومںیرک�و�ں �‬
‫ایکارپلرص�ا�طےکاپ�سٓا�پےسالمقا�تہنرکساکتو�ٓا�پ‬
‫�الہلﷺنےرفمایاسبےسےلہپےھجملپرص�ا�طےکاپ�سالت�شرکنا�‪،‬مںیےنرع�ض گ‬
‫رکوک�ں�‪ ،‬فرما ای پرھحو�ض‬
‫ﷺنےرفمایاپرھےھجمزیم�ا�ن ےکرقیبالت�شرکنا�‪،‬مںی ےنرع�ضایک�اگرمںی زیم�ا�ن ےک اپ�سیھب المقا�ت ہن س‬
‫‪1‬‬
‫ورپرمری�ےاپ�سٓاجاناکوینہکںیما�نونیت�ںاقمما�ترپہکںیہنںیہکرض�و�رملاجئو�ںاگ�۔‬
‫ک ث‬
‫�الرغ�ضانف مرا�ن گولو�ںےکےئلرفمایاکہمتا�سدنایکیریگنوین�ںںیمتسموہکرقعدی�ہٓاخر�توکستمیلںیہنرکتےرگم�ر� �وزحمرشتمےلہپمنہج‬
‫ٌ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َ ُْ َ‬
‫الط َم ِة َ‪،‬سق َر‪ ،‬ل�ظ َ‪،‬و ْيل)‬ ‫(الس ِع ي ِ� جَ ِ‬
‫‪ �،‬ي ٍ� ‪،‬ه ِاوية‪،‬‬ ‫َّ‬
‫کود�و�رےسدکیوھےگا�و�ربجمنہجےکاس�تد�ر�و�ا�ز�و�ںںیمےسیسکایکںیم�د�اخلوہےگوتمتںیہنیقیٓاجائےاگکہالہلیکاب�تقحیھت‬
‫�ا�و�ررسو�لےنچساہکتاھ�۔‬
‫�دنایکیٓا�گےس�‪۶�۹‬گان�زیا�د�ہرح�ا�ر�تو�الیہیٓا�گہنابقیرکےھیگا�و�رنہیہوھچ�ڑ�ےیگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ َ ٓ َ ْ ٰ َ َ َ َ ُ َ ُ ْ ْ َ َ َ َ ُ َ َّ َ ٌ ّ ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫احة ِلل َب ِۖۚ‬
‫ش ‪۲۹‬۝‬ ‫وما ادرىك ما سق ۭر ‪۲۷‬۝ ل تب ِق ول تذ ۚر ‪۲۸‬۝ لو‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�رتمایکجانوکہایکہےو�ہد� �وز�خ�؟نہابقیرکےھہنوھچ�ڑ�ے�‪،‬کاھ�لسلھجدیےنو�الی۔‬
‫�ا�سٓا�گںیمہییجںیکسےگا�و�رنہیہرمکسںیےگ۔‬
‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ت ِف ْيَ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫بىۚ ث ّم ل َ‬ ‫ٰ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ار الك ْ‬
‫َ‬ ‫َّ ْ َ ْ َ َّ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ َ ْ َ ْ َ‬
‫‪3‬‬
‫‪۱۳‬۝‬ ‫ۭ‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫‪۱۲‬۝‬ ‫الن‬ ‫با الش ۙ‬
‫ق ‪۱۱‬۝ ال ِذي يصل‬ ‫ويتجن‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہاتناہئیدببتخوجبڑ�یٓا�گںیماجئےاگپرھنہا�سںیمرم�ےاگنہےیجاگ�۔‬
‫جبہیےنھجبےگلیگوت�د�ر�وغہمنہجاسےوف� �رًابڑھکا�د�ےاگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ََْ ُ ُ ُ ْ َْ َ ْ ٰ َ ِ َ ٰ ُ ُْ ْ ُْ‬
‫ع ًيا َّو ُبك ًما ّو ّ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ت ِزد ٰنُ ْم‬
‫م‪۰‬۝ ك َما خ َب ْ‬ ‫ىه ْم َج َه ّن ُ ۭ‬
‫صاۭ‪۰‬۝ َما ٰو ُ‬ ‫۔۔۔ونشه يم ال ِقيمة ع وجو ِه ِهم‬
‫‪4‬‬ ‫َس ِع ْ ً‬
‫يا ‪۹۷‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ن گولو�ںوکہمایقمتےکر� �وز�ا� نودھےہنمچنیھکالئںیےگ�‪�،‬اندھے� گ‪،‬ونےگا�و�ربرہ�ے�ا�ناکھٹاکناہجمنےہبجیھبکا�سیکٓا�گ‬
‫�دیھیموہنےےگلیگمہاسےا�و�رڑھبکا�دیںےگ�۔‬
‫�د� �وز�خیکٓا�گاتینوہلان�کےہہکا�سیکدح�توشد�تدیھکرکجرب�ائلی‪u‬بیھربھگ�اگےئےھت�‪،‬‬
‫‪ 1‬جامع ت�مذی ابواب صفۃ القیامۃ َ ب� ُب َما َج َاء ِ ف ي� َش ْٔا ِن ِ ّ َ‬
‫الص ِاط �‪ ،۲�۴�۳�۳‬مسند امحد�‪۱�۲�۸��۲ ۵‬‬
‫املد��‪ �۷‬ت‪۲�۹� �۲‬‬
‫‪ 2‬ث‬
‫االعیل�‪ �۱‬ت‪�۱ ۳��۱‬‬
‫ٰ‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 4‬نب� ارسائیل�‪۹�۷‬‬
 ‫�������‬
‫ََ َ‬ ‫َّ َ َ ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ ف‬ ‫َ َ ْ ُ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ ُ َ ُ ْ نُ ْ خَ َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ ي� ِح ي ٍن� غ ْي ِ� ِح ِين ِه ال ِذي كن َ ي� ِت ِيه ِف ِيه‪ ،‬فق َام ِإل ْي ِه‬ ‫اب‪ :‬جاء ِج ب ِ� يل ِإل الن ِب ي� صل‬ ‫ِ‬ ‫الط‬ ‫قال عر ب�‬
‫َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ِ ْ ُ َ َٔ َ َ ُ َ َ ّ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ َ تَّ َٔ َ َ َّ ُ َ َّ َ َ َّ‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬فقال ي‪ِ �:‬ج ب ِ� يل ما ِ يل اراك متغ ِي� اللو ِن؟ فقال‪:‬ما ِجئتك ح� امر الل عز وجل‬ ‫رسول ِ‬
‫َ َ نَّ َ َ َ َ ْ ُ َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫الهل َعل ْيه َو َس َل َ‪ �:‬ج ْ� يل‪ ،‬صف َل َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ� َفاتيح َّ‬
‫الن َار‪ ،‬وان َع ْت ِ يل ج�� فقال ِج ب ِ� يل ِ‪:‬إن‬ ‫ِ ِي‬ ‫ي ِ بِ‬ ‫الل َصل ُ ِ‬ ‫الن ِار فقال َر ُسول ِ‬ ‫ِب ِ ِ‬
‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫الل َت َب َار َك َو َت َع َال َٔا َم َر ِب ج َ� َه نَّ َ� َف ُٔا ِوق َد َع َل يْ َ�ا َٔا ْل َف َع ٍام َح تَّ� ْاب َي َّض ْت‪ ،‬ث َّ� َٔا َم َر َف ُٔا ِوق َد َع َل يْ َ�ا َٔا ْل َف َع ٍام َح تَّ� ْ َ‬
‫َّ َ‬
‫اح َّر ْت‪ ،‬ث َّ� ا َم َر‬
‫َ ْ َ ُٔ َ‬ ‫� َس ْو َد ُاء ُم ْظ ِ َل ٌة َل ُي ِ ض� ُء شَ َ‬ ‫َ ُٔ َ َ َ ْ َ َٔ ْ َ َ َ تَّ ْ َ َّ ْ فَ‬
‫� ُر َها‪َ ،‬ول ُيطفا َل بُ َ�ا‪،‬‬ ‫ي‬ ‫َ‬
‫فا ِوقد عل ي�ا الف ع ٍام ح� اسودت‪ ،‬ي‬
‫ِ‬
‫سدینارمع‪t‬بناطخ�بےسرم�و�یےہایکرمتہبربج�ائلی‪ u‬بےوقتیبنرکیمﷺیکدخمتںیماحضروہئے ��‪ٓ،‬ا�پﷺجربیل‬
‫‪u‬کوبےوقتٓاتا�دیھکرککڑھ�ےوہےئگا�و�رجرب�ائلی‪u‬سےوپچاھا�ےربج�ائلی‪ u‬خرییتوتہےںیمریت�ےرہچ�ےرپ�رنجوغمےک‬
‫�ٓاثا�ردیھکرہاہو�ںا�و�رمتاہ�ر�ےرہچ�ےیکرنتگیھبدبلیوہئیےہ�‪�،‬انوہ�ںےنرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!مںیمنہجیکٓا�گوکجالنے‬
‫�ا�و�ربڑھکانےاکرظنم�دیھکرک�ٓایاہو�ںا�سوجہےسدشیدپریاش�نوہ�ں�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�ےربج�ائلی‪!u‬مری�ےاسمےنمنہجیکٓا�گ‬
‫لسلسمالجیاگاییاہ�ں‬
‫کیتقیقحا�و�رتیفیکایب�نرک�و�‪،‬جرب�ائلی‪u‬نےاہکہکالہلاعتلٰینےمنہجےکاب�ر�ےںیممکحدیاتو�اسےایکزہ�ا�رسا�لکت‬
‫تکہکا�سیکٓا�گیکرنتگدیفسہوگیئ�‪،‬پرھحمکدیاوت�اسےزمید�ایکزہ�ا�رسا�لکتالجیاگایجسےسا�ساک�رنگرس�خوہگایپرھحمکدیاتو�اسے‬
‫گیئ‪�،‬ا�سیکاگنچ�ریا�ںیتکمچںیہنںیہا�و�رنہےلعشےتھجبںیہ�‪،‬‬ ‫�ایکزہ�ا�راس�لکتزمیدالجیاایگوت�و�ہایس�ہا�و� ترا�ریکوہ �‬
‫َ َّ َ َ َ َ ْ َ ّ َ ْ َٔ َّ َ ْ َ ُ ْ ْ َ ُ َ ْ َ َ نَّ َ َ َ َ َ ْ ف ْ َٔ ْ ُ ُّ ُ ْ َ ً ْ َ ّ َ َّ َ َ َ َ‬
‫وال ِذي بعثك ِب�ل ِق‪ ،‬لو ان قدر ثق ِب ِإ ب� ٍة ف ِتح ِمن ج�� لات من ِ ي� الر ِض كهم ج ِ�يعا ِمن ح ِر ِه‪ ،‬وال ِذي بعثك‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ف ْ َٔ‬
‫ات َم ْن ِ ي� ال ْر ِض جَ ِ� ًيعا ِم ْن َح ّ ِر ِه‪َ ،‬وال ِذي َب َعثك‬ ‫ال ْرض َ َل َ‬ ‫َ ْ َٔ‬ ‫َّ ُ ّ َ َ ْ َ َّ‬ ‫ْ َ ّ َ ْ َٔ َّ َ ْ ً ْ‬
‫اب الن ِار ع ِلق ب ي ن� الس َم ِاء و ِ‬ ‫ِب�ل ِق لو ان ثو ب� ِمن ِث َي ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ ُّ‬ ‫ْ َٔ‬
‫ات َم ْن ِ ف ي� ال ْر ِض ك ُه ْم ِم ْن ق ْب ِح َو ْ ِج‬
‫� ِه َو ِم ْن‬ ‫الد ْن َيا‪َ ،‬ف َن َظ ُروا إ َل ْيه َ َل َ‬ ‫ِب� ْ َل ّق َل ْو َٔا َّن َخاز نً� ِم ْن َخ َز َن ِة َج َ‬
‫� نَّ َ� َ َ� َز إ َل َٔا ْهل ُّ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ َ َ َ َ ْ َ ّ َ ْ َٔ َّ َ ْ َ ً ْ َ ْ َ ْ َ ة َٔ ْ َّ َّ ت َ َ َ َّ ُ ف َ ُ َ ْ َ َ‬ ‫َْ‬
‫ن ت ِن� ِر ي ِ� ِه‪ ،‬وال ِذي بعثك ِب�ل ِق لو ان حلقة ِمن حلق ِة ِسل ِس ِل اه ِل الن ِار ال ِ ي� نعت الل ِ ي� ِكت ِاب ِه و ِضعت عل‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ُّ ْ َ َ َ َ‬ ‫ُّ ْ َ َ ْ َ َّ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ تَّ َ ْ تَ َ َ ْ َٔ‬
‫‪:‬ح ْس ِب ي�‬ ‫السفل ‪ ،‬فقال َر ُسول ِ‬ ‫� ِإل ال ْر ِض‬ ‫ِجب ِال الدنيا لرفضت‪ ،‬وما تقار بت ح� تن ِ ي‬
‫َ‬
‫َ� ج ْ� ُيل َل َي ْن َصد ُع َق ْل�‪َ ،‬ف َٔا ُم ُ‬
‫وت‬ ‫ِ ِب ي‬ ‫ي ِ بِ‬
‫رکوع�ثرفمای گا�ارہجمنوسئیےکایکوس�ر�ا�خینتجیھبوھک�لد�یاجئےوت�ا�سیکرگمیےسزمنییک‬ ‫�ا�سذ�ا�تیکمسق�!جسےنٓا�پوکحقد�ے بم‬
‫ہکارہجمناک�ایکد�ر�وغہزمنیو�الو�ںیکرط�فاظہرہوجائے‬
‫سا�ر�یولخمقا�ترمجائںی�‪� ،‬ا�و�ر�ا�سالہلیکمسقسجےنٓا�پوکحقےکاستھاجیھبےہ گ‬
‫ہکارہجمنیک جنزریکا�ایک‬
‫تو�ا�سیکدبصو�رتیا�و�ربدبوکےابعثاہلزمنیوف�توہ ئاجںی�‪� ،‬ا�سذ�ا�تیکمسقسجےنٓا�پوکساچ�دیند�ےرکھباجیہے گ‬
‫لحہقسجاک�ذکر�الہلےناپیناتک�بںیمرفمایاہے ندایکےیسکاہپ�ڑپر�رکھدیاجائےوت�و�ہاہپ�ڑ�ریز�ہریز�ہوہجائےاگ�ا�و�ر�اسلفاسلفنیںیمےچنہپتک‬
‫ہنںیرہھٹ�ےاگجرب�ائلی‪u‬کیزبانیمنہجیکٓا�گیکہیالیصفت�تنسرک�رسو�لالہلﷺنےرفمایاا�ےربج�ائلیسبرک�وہکںیریم�ا�د�لاپ�ش‬
‫پا�شہنوہجائےا�و�رمںیرمنہاجئو�ں�‪،‬‬
‫ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُ َ ْ َ َ َ َ َٔ َ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬ف َ� َّر ِبق ْو ٍم ِم َن الن َص ِار َي ْض َحكون َويل َع ُبون‪ ،‬فقال‪:‬ات ْض َحكون َو َو َر َاء ْك‬ ‫الل صل‬ ‫وخرج رسول ِ‬
‫ل َر ْج تُ ْ� إ َل ُّ َ‬ ‫َ‬
‫اب‪َ ،‬و خَ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫ون َما ا ْع ُل ل َض ِحك تُ ْ� ق ِليل‪َ ،‬ول َبك ْي تُ ْ� َك ِث ي ً�ا‪َ ،‬و َلا ا َس ْغ تُ ُ� الط َع َام َو ش َ‬
‫ال� َ‬ ‫َ َ نَّ ُ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ‬
‫ات‬‫الص ُعد ِ‬ ‫ِ‬ ‫ج��؟ فلو تعل‬
 ‫�������‬
‫تَ َٔ َ َ َّ‬
‫الل َع َّز َو َجل‬
‫ج ْ�ا ُرون إل ِ‬
‫جرب�ائلی‪ u‬سےمنہجیکتیفیکنسرک�رسو�لالہلﷺباہرکنےلا�و�ر�ٓا�پاکزگ�ر�اناص�رکیایکامجعتےکرقیبےسوہ�اجو�ٓاپسںیمسنہ‬
‫ھکلیرہےےھتتو�ٓا�پﷺنےرفمایاا�ےرگ�و�ہاناص�ر�!تمسنہرہےوہ�ا�و�رہجمناہمت�ر�ےےھچیپیگلوہئیےہ� گ‪�،‬ارمتںیہا�نابتو�ںاکعملوہجائے‬
‫جوجمےھولعم�مںیہوتتمانسنہکما�و�ر�ر�ونےزیا�د�ہوگل�‪،‬متںیہاھکنایپان�اچاھنہےگلا�و�رتمولگنج�ںیکرط�فلکناجئو�ا�و�رپریاشنیےکا�ز�الہےکےئلالہل‬
‫کیرط�فرجو�عرک�و�۔‬
‫‪1‬‬

‫ْ َ ً َ َ َ‬ ‫َ ْ َٔ َ ّ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ َ َ َ َ َٔ َ َ‬
‫الل ل ْو ت ْع ُلون َما ا ْع ُل ل َض ِحك تُ ْ� ق ِليل‪َ ،‬ول َبك ْي تُ ْ� ك ِث ي ً�ا‪َ ،‬و َما‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل‪ :‬و ِ‬ ‫عن ا ِب ي� ذ ٍر‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول ِ‬
‫ت َٔ َ َ َّ‬
‫ات‪ ،‬ج ْ�ا ُرون ِإل ِ‬
‫َ‬ ‫َت َل َّذ ْذ تُ ْ� ب� ّلن َساء َع َل ْال ُف ُر َشات‪َ ،‬و َ خَ‬
‫ل َر ْج تُ ْ� إ َل ُّ َ‬
‫الل‬ ‫الص ُعد ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫مسق�!�ارمتںیہو�ہولعمما�تاحصلوہاجئںیوجمںیاجناتہو�ںوتتم‬
‫�ابو�ذ�رافغ�ر�ی‪ t‬سےہیالاف�ظرم�و�یںیہہکرسو�لالہلﷺنےرفمایا�الہلیک گ‬
‫توھ�ڑ�انہوس�ا�و� �رزیا�د�ہر�وتےرہوا�و�ررتسب�و�ںرپعو�رتو�ںےسفطلاند�و�زوہناوھچ�ڑ�د�و�ا�و�ر�الہلاعتلٰیکیانپ�ہبلطرکنےےکےئلولگنج�ںیکرط�ف‬
‫َٔ ْ َ‬ ‫ُ ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ َٔ ْ َ‬ ‫َّ َ َ ُٔ‬ ‫‪َ ُ َّ َ ّ َّ َ َ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ 2‬‬
‫الن ُار الف َس َن ٍة ف ْاب َي َّض ْت‪ ،‬ث َّ� ا ِوق َد ْت الف‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬قال‪:‬ا ِوق َد ِت‬ ‫نلکاجئو�۔ عن ا ِب ي� هر ي�ة‪،‬ع ِن الن ِب ي� صل‬
‫َ َ َ ْ َ َّ ْ ثُ َّ ُٔ َ ْ َٔ ْ َ َ َ ِ َ ْ َ َّ ْ فَ َ َ ْ َ ُ َ َّ ْ ْ ُ ْ‬
‫� سوداء كللي ِل الظ ِ ِل‬ ‫سن ٍة فاحرت‪ �،‬ا ِوقدت الف سن ٍة فاسودت‪ ِ ،‬ي‬
‫�اب ہوریر�ہ ‪t‬سےرم�و�ی ےہنیبرکیمﷺنےرفمایا�د� �وز�خیکٓا�گ زہ�ا�ربر�سکت ھدوناکئییئگسج ےس و�ہٓا�گ دیفس وہگیئ�‪� ،‬اسے‬
‫پرھہز�ا�ربر�سکت ھدوناکیاگایتو�و�ہرس�خوہگیئ �اسےرھپہز�ا�ربر�سکتدھانکایاایگتوایس�ہوہگیئ�‪� ،‬ا�با�سںیماییسایسہیےہےسیجان ھدری�ی‬
‫‪3‬‬
‫�ر�ا�تںیموہگیئےہ�۔‬
‫مرجمو�ںوکسرتہاتھیبملزجنری�و�ںںیمڑکجکر�‪،‬گےلںیموط�قڈ�ا�لرک�‪،‬پری�و�ںسےڑکپکرمہنےکلبےتٹیسھگوہئےسرکےلبمنہجںیمرگ�اکر�اسے‬
‫بدنکر�دیاجائےاگیجےسرفمایا‪:‬‬
‫ٌ‬ ‫َ ْ َ ُْ َ‬
‫ي ْم ن ٌر ّم ٔو َصدةۧ ‪۲۰‬۝‬
‫َ‬
‫ل‬ ‫ع‬ ‫‪۱۹‬۝‬ ‫ۭ‬ ‫ِ‬
‫ة‬ ‫ـم‬
‫ْ‬
‫ب ال َم ْش ـ َٔ َ‬
‫ُ‬ ‫ه َا ْ ٰ‬
‫ص‬ ‫َو َّالذ ْ َ‬
‫ي َك َف ُر ْوا ٰب ٰي ِت َنا ُ ْ‬
‫‪4‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�روہنج�ںےنامہ�ر�یٓایا�توکمانےنےساناک�رکای�و�ہابئںیاب�ز�و�و�الےںیہ�‪�،‬ا�نرپٓا�گاھچئیوہئیوہگی�۔‬
‫ْ ََ‬ ‫َّ َ َ َ ْ ْ ّ ُ ْ ٔ َ َ ٌ‬ ‫ْ ُ ْ َ َ ُ َّ ْ َ َّ ُ َ َ ْ َ ْ َ‬ ‫ىك َما ْالُ َط َم ُ ۭة ‪۵‬۝ َن ُ‬
‫َ َ ٓ َْٰ َ‬
‫يم موصد ۙة ‪۸‬۝ ِف ع ٍد‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ا‬ ‫ِن‬‫ا‬ ‫‪۷‬۝‬ ‫ۭ‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫د‬‫ِٕ‬ ‫ـ‬ ‫ف‬ ‫ال‬ ‫ع‬ ‫ع‬ ‫ل‬
‫ِ‬ ‫ط‬‫ت‬ ‫ت‬‫ِ‬ ‫ال‬ ‫‪۶‬۝‬ ‫ۙ‬
‫ة‬ ‫د‬ ‫ق‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ال‬ ‫ِ‬ ‫هللا‬ ‫ر‬ ‫وما ادر‬
‫ّ ُ َّ َ‬
‫‪5‬‬
‫مَدد ٍ ۧة ‪۹‬۝‬
‫یگ‪�،‬و�ہا�نرپ�ڈھانکرکدنب‬
‫ہگج؟�الہلیکٓا�گ�‪،‬خو�بڑھبکائیوہئیوج�دلو�ںکتےچنہپ �‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رمتایکاجنوہکایکےہو�ہانکچوُچ�ررکدیےنو�الی �‬
‫وتسو�ںںیم�(گرھ�ےوہئےوہ�ںےگ�)�۔‬
‫کرد�یاجئےیگ(�ا�ساحلتںیمہکو�ہ) �ا�ونےچا�ونےچ ن‬
‫وال�ھیب لملنذری �‪۵�۵�۳�۸‬‬ ‫‪ 1‬املعجم االوسط ‪ ،۲�۵�۸��۳‬تال�غیب ت‬
‫الزھد�ب احلزن والباکئ�‪۴�۱�۹�۰‬‬ ‫ب‬ ‫ا� ماجہ کتاب‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫س� ب ن‬
‫َ ُ ْ َّ‬
‫الش َف َاعةِ �‪،۴�۳�۲�۰‬مصنف ب ن‬ ‫‪ 3‬نن‬
‫ا� با� شیبۃ�‪۳�۴�۱�۶�۵‬‬ ‫ا� ماجہ کتاب ب�ب ِذ ك ِر‬ ‫س� ب ن‬
‫‪ 4‬البلد�‪۱�۹�،۲�۰‬‬
‫‪ 5‬اھلمزۃ� ت‪۹��۵‬‬
 ‫�������‬

‫یگ‪،‬کیسوکستخرتینذع�ا�بدیاجائےاگ�‪،‬کیسوک�د�رماینی‬
‫ہجمنںیمفلتخمونعتیےک مرجمو�ںوک�ا�نےکدیقع�ہو�اعام�لےکاطمبقزس�ا�د�یاجئے �‬
‫�د�رجےاک�ا�و�رکیسوکلہاک�‪،‬مرگیہاکلہترینذع�ا�بیھبایاسہےسجاکتوص�رکرکےمسجرپپکیپکاط�ر�یوہجائے۔‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل َق َال‪:‬إ َّن َٔا ْد نَ� َٔا ْهل َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ‬ ‫َع ْن َٔا� َسعيد ْ خُ ْ‬
‫الن ِار َعذ ً با� َين َت ِعل ِب َن ْعل ْ ي ِن� ِم ْن نَ� ٍر‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫الد ِر ِّي‪ ،‬ان َر ُسول الهلِ َصل ُ ِ‬ ‫ِب ي ِ ٍ‬
‫َ ْ َ ُ ُ ْ َ َ َ َ ْ َْ‬
‫يغ ِ يل ِدماغه ِمن حرار ِة نعلي ِه‬
‫�ابوعسدیدخ�ر�ی ‪ t‬سےرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہلﷺنےمنہج ےک ےکلہرتین ذع�ا�باک�ذکرکرتے وہئے رفمایا د� �و خزوی�ں ںیم بس ےس‬
‫‪1‬‬
‫لہاکعذ�ا�با�سصخشوکہوگاےسجٓا�گیکد�ووجتای�ںانہپئیاجئںییگنجیکدح�تےسا�سٓا�دمیاک�دما�غابلرہاہوگا�۔‬
‫ٌ‬ ‫َّ ُ ُ َّ َٔ ْ َ َٔ ْ َّ َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َّ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َعن ُّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َيقول ِ‪:‬إن اه َون اه ِل الن ِار َعذ ً با� َي ْو َم ِ‬
‫الق َي َام ِة َر ُجل‪،‬‬ ‫الن ْع َم ِان ْب ِ ن� َب ِش ي ٍ�‪ ،‬قال‪ِ :‬سعت الن ِب ي� صل‬ ‫ِ‬
‫ْ َ ُ َ ُ ْ ُُ‬ ‫َ َ َٔ خْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ تَ َ ْ نْ ُ َ َ ُ ُ َ َ َ ْ‬
‫ص قدمي ِه ج�ر� ِن‪ ،‬يغ ِ يل ِم�ما ِدماغه كا يغ ِ يل ا ِملرجل والقمقم‬ ‫عل ا� ِ‬
‫�ا�و�رعنام�ننبریشب‪ t‬سےرم�و�یےہمںیےنرسو�لالہلﷺےسانس�ٓا�پﷺےنرفمایاقایمتےکد�ند� �و خزوی�ںںیمذع�ا�بےک‬
‫ریپو�ںےکےچیند�واناگ�ر�ےرکھدیےئاجئںیےگنجیکوجہےسا�ساک�دما�غ‬
‫�اتعاب�رسےبسےساکلہعذ�ا�باپنےو�الا�و�ہصخشوہگاسجےکد�و �‬
‫‪2‬‬
‫کوھ�لرہاوہگاسجرط�حاہنڈ�یا�و�ریکیلتوج�شاھکتیےہ�۔‬
‫عذ�ا�بمنہجانتکہولان�کےہا�سیکرصتخمسیکلھجا�سر�و�ایتںیمیتلمےہہکاس�ر�یزندگیشیعو�ٓا�ر�ا�مںیمزگ�ا�رنےو�الاشصخا�سیکرص�فایک‬
‫ھجکلدیھکرکہیدنایکااس�ر�اسھکنیچوھب�لاجئےاگ�۔‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬
‫الدن َيا م ْن ا ْهل َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْيه َو َس َل‪ُ :‬ي ْٔو ت� �ن َعم ا ْهل ُّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َٔ َ‬
‫الن ِار َي ْو َم ال ِق َي َام ِة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِب ِ ِ‬ ‫َع ْن ان ِس ْب ِ ن� َما ِل ٍك‪ ،‬قال‪:‬قال َر ُسول الهلِ َصل ُ ِ‬
‫َ َ َ ُّ َ ُ ُ َ‬ ‫َ َ ُّ ْ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َ ُ ْ َ ُ ف َّ َ ْ َ ً ثُ َّ ُ َ ُ َ ْ نَ ٓ‬
‫ا� ا َد َم َهل َرا ْي َت خ ْي ً�ا قط؟ َهل َم َّر ِبك ن ِع ي ٌ� قط؟ ف َيقول‪ :‬ل‪َ ،‬والهلِ َ ي� َر ِّب‪،‬‬ ‫فيصبغ ِ ي� الن ِار صبغة‪ � ،‬يقال‪ :‬ي� ب‬
‫ْ َٔ‬ ‫َ ُ ْٔ تَ َٔ َ ّ َّ ُ ْٔ ً ف ُّ ْ َ ْ َٔ ْ ْ َ َّ َ ُ ْ َ ُ َ ْ َ ً ف ْ َ َّ َ ُ َ ُ َ ُ َ ْ نَ ٓ‬
‫ا� ا َد َم َهل َرا ْي َت ُب ْٔو ًسا‬ ‫الن ِة‪ ،‬فيصبغ صبغة ِ ي� ج‬
‫الن ِة‪ ،‬فيقال ل‪ :‬ي� ب‬ ‫اس بوسا ِ ي� الدنيا‪ِ ،‬من اه ِل ج‬ ‫ويو� ِب�ش ِد الن ِ‬
‫َ ُّ َ ْ َ َّ َ َّ ٌ َ ُّ َ َ ُ ُ َ َ َ َ ّ َ َ َّ ُ ْٔ ٌ َ ُّ َ َ َ َٔ ْ ُ َّ ً َ ُّ‬
‫قط؟ هل مر ِبك ِشدة قط؟ فيقول‪ :‬ل‪ ،‬والهلِ ي� ر ِب ما مر ِب ي� بوس قط‪ ،‬ول رايت ِشدة قط‬
‫�انس‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایا قایمتےکد�نمنہجاجنےو�الو�ںںیمےسایکایےسصخشوکلایاجائےاگجسےن‬
‫�دنایمںیتہبزیا�د�ہشیعو�ٓا�ر�ا�میکزندگیزگ�ا�ر�یوہگیاسےد� �وز�خںیمایکوغطہدیاجائےاگ�ا�و�ر�ا�سےسپوچاھجائےاگ�ا�ےابنٓا� �دم�!کایتونے‬
‫بکیھدنایمںیٓا�ر�ا�م کیداھتاھ ��؟ا�و�رکایدنایمںییھبکشیعو�ٓا�ر�ا�میھببیصنوہ�ا�؟ �و�ہےہکاگا�ےریم�ےر�بالہلیکمسقںیہن�‪�،‬ا�و�راہلتنجںیمےس‬
‫�ا�سٓا�دمیوکشیپایکاجئےاگےسجدنایںیم گولو�ںےسبسےسزیا�د�ہںیفیلکتٓائیوہ�ںیگرھپاسےتنجںیمایکدفہعوغطہ �د�ےرکوپچاھاجئے‬

‫ا� با� شیبۃ�‪ ،۳�۴�۱�۳�۴‬تال�غیب‬ ‫الن ِار َع َذ ً با��‪،۵�۱�۴‬حصیح ب ن‬

‫ا� حبان ‪،۷��۴ ۷��۲‬مصنف ب ن‬ ‫اال�ان َ� ُب َٔا ْه َون َٔا ْهل َّ‬
‫ِ ِ‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب ی ب‬
‫ت‬
‫وال�ھیب �‪۵�۶�۰�۵‬‬
‫َ ُ َٔ ْ َ َٔ ْ َّ َ‬ ‫‪ 2‬حصیح بخ�اری کتاب الرقاق َ ب� ُب ِص َفةِ ج َ‬
‫ال َّنةِ َو َّ‬
‫الن ِار َعذ ً با� �‪ ،۵�۱�۷‬جامع‬ ‫الن ِار�‪،۶�۵�۶�۲‬حصیح مسمل کتاب ی‬
‫اال�ان ب�ب اهو ِن اه ِل‬
‫‪،۴‬ال�غیب ت‬
‫وال�ھیب‬ ‫ال نہ� ب�ب�‪،۱�۵�۴�۷‬ح�‪ ،۲�۶�۰�۴‬مسند امحد �‪،۱�۸��۴ ۱�۳‬مستدرک حامک�‪ �۷��۳ ۳‬ش‪�،۸‬ح السنۃ للبغوی�‪ �۴�۰�۱‬ت‬ ‫ت�مذی ابواب ج‬
‫لملنذری �‪۵�۶�۰�۴‬‬
 ‫�������‬

‫گاا�ےابنٓا�د�مایکوتےنیھبکوکئیفیلکتیھبدکییھ�؟کایھجترپیھبکوکئییتخسیھبزگ� �ری�؟ �و�ہرع�ضرک�ےاگا�ےریم�ےرپ�و�ر�دگا�رالہلیکمسق‬

‫‪1‬‬
‫ہنںییھبکوکئیفیلکتریم�ےاپ�سےسہنزگ�ر�یا�و�رہنیہںیمےنیھبکوکئیدش�تویتخسدکییھ�۔‬
‫�الرغ�ضرجم�مدیم�ا�نرشحممںیےلہپمنہجوک�د�و�رسےدکیںیھےگا�و�ررھپعد�الیتاک�ر�و�ائیےکدعبجر�ماثبتوہنےرپ�ا�سںیمد�اخلرک�دیےاجئںی‬
‫گےوت�اہنںینیقیٓاجائےاگکہالہلیکاب�تقحیھتا�و�ررسولو�ںےنچساہکتاھ�۔‬

‫‪�(۰۰۸‬اتلاکثر�‪)�۸‬‬
‫َّمُثَّنُلَٔـْسُتَلٍذِٕىَمْوَيِنَعِمْيِعَّنلا �‬
‫پرھا�سد�نمتےسرض�و�رابلرض�و�روتمعن�ںاکوس�ا�لوہگا۔‬
‫رخسم مرا�دیا�ا�و�رپرھریغبکیساتساقح�قےکاسےوجےبامش�رصالیحںیتا�و�رمعنںیتاطعف مرا�دیںا�نےک‬
‫�الہلاعتلٰینےاس�ر�یاکئان�توک�اناس�نےکےئل ف‬
‫با�ر�ےںیموس�ا�لوہگاکہایکتمےنریم�ےاحاسنا�تو�اناعما�ترپمری�اشرک�ا�د�اکاییجےسرفمایا‬
‫َّ ْ ْ َ َ َ َ ُ َ َّ‬ ‫َ ْ َ ُ ُّ ْ ْ َ َ َ ُ ْ ُ َ‬
‫‪2‬‬
‫ان لظل ْو ٌم كف ٌ ۧ‬
‫ار ‪۳۴‬۝‬ ‫۔۔۔واِن تعدوا ِنعمت هللاِ ل تص ْوهاۭ‪۰‬۝ اِن ِ‬
‫النس‬
‫ترجہم�گ‪�:‬ارتمالہلیکوتمعن�ںوکشام�ررکنااچہوتوہنںیرککسےتقحتقیہیےہہکاناس�نڑب�اہیےباناص�فا�و�رناشرک�اہے�۔‬
‫�ایکاقم�مرپےہ‬
‫ُ‬
‫َّ َّ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ َ ُ ّ ُ ٰ ۗ َ َ َ ْ ُ ُ ً‬
‫‪3‬‬
‫ص َوالف ٔواد ك اول ِٕىك ك َن عنه َم ْس ـ ـ ٔ ْـول ‪۳۶‬۝‬ ‫۔۔۔اِن السمع والب‬
‫ترجہم�‪:‬قیًانی�ٓانھک�‪،‬کا�نا�و�ر�د�لبسیہیکاب�زپر�سوہنیےہ�۔‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ ْ َٔ َ ْ َ َ َٔ ْ َ ّ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ال تَ زُ�ول قد َما َع ْب ٍد َي ْو َم ِ‬
‫الق َي َام ِة َح تَّ� ُي ْسال َع ْن‬ ‫ل‪ ،‬قال‪ :‬قال رس‬ ‫عن ا ِب ي� ب�زة االس ِ ِي‬
‫َٔ َ‬ ‫َٔ ْ َ َ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ُ‬
‫ُع ِر ِه ِف ي� َما اف َن ُاه‪َ ،‬و َع ْن ِع ِل ِه ِف ي َ� ف َعل‪َ ،‬و َع ْن َم ِ ِ‬
‫ال ِم ْن ا ْي نَ� اكت َس َب ُه َو ِف ي َ� انفق ُه‪َ ،‬و َع ْن ِج ْس ِم ِه ِف ي َ� ا ْبال ُه‪.‬‬
‫�ابیرب�ز�ہالسیم‪ t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺنےرفمایا�ر� �و قزایمتالہلاعتلٰیکیاب�رگا�ہےسوکئیدنب�ہاپئو�ںوکہالہنںیےکساگجبکتا�س‬
‫سےہنوپچاھجائےہکاپینرمعنکاکمو�ںںیمزگ�ا� �ری�‪�،‬الہلےناسےوجعملاطعف مرایاتاھ�ا�سرپانتکلمعایکاھت�ا�و�راپانما�لسکذ�ر�ائعےسامکیا�ا�و�رکس‬
‫طر�حرخ�چایکا�و�ر�اپینوج�انیوککساک�مںیماگلیا�۔‬
‫‪4‬‬

‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ف َ َ َ َ خْ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َٔ َ ٌ َ َٔ تَ ُ َٔ ُ َ ْ‬
‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬قال‪ :‬خرج الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل ِ ي� ساع ٍة ال ي�رج ِف ي�ا وال يلقاه ِف ي�ا احد‪ ،‬فا�ه ابو بك ٍر‪،‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ ُ ف َ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ َٔ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َٔ ْ قَ َ ُ َ‬
‫� ِه َوالت ْس ِل ي َ� َعل ْي ِه‪،‬‬
‫فقال‪ :‬ما جاء ِبك ي� ا ب� بك ٍر؟ فقال‪ :‬خ َرجت ال� رسول الهلِ صل الل علي ِه وس َل وانظ ُر ِ ي� و ج ِ‬
‫ن َ ُ َ ْ َٔ ْ َ َٔ ْ ُّ ْ َ ف َّ‬
‫النار َو َص ْبغ َٔا َش ِّد ِ ْه ُب ْٔو ًسا ِ ف� ْ ج َ‬
‫ال َّنةِ �‪ ،۷�۰�۸�۸‬مسند امحد �‪ �۳�۱�۱�۲‬ش‪�،۱‬ح‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫املنافق� ب�ب صب ِغ انع ِم اه ِل الدنيا ِ ي� ِ‬
‫ی‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب‬
‫ت‬
‫‪،۴‬ال�غیب وال�ھیب لملنذری�‪۵�۶�۱�۴‬‬‫السنۃ للبغوی�‪ �۴�۰�۴‬ت‬
‫اہ��‪۳�۴‬‬
‫‪ 2‬با� ی‬
‫‪ 3‬نب� ارسائیل�‪۳�۶‬‬
‫الر َقا ِئق َو ْال َو َرع َ ب� ٌب ِ ف ي� ْال ِق َي َامةِ �‪ ،۲�۴�۱�۷‬املعجم االوسط�‪ �۱�۹�۱‬ن ن‬
‫‪،۲‬س� داریم �‪ ،۵�۵�۴‬تال�غیب‬ ‫َٔ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ‬ ‫ت‬
‫ِ‬ ‫‪ 4‬جامع �مذی ابواب ِصفةِ ال ِقيامةِ و َّ ِ‬
‫وال�ھیب لملنذری�‪۵�۴�۴�۳‬‬ ‫ت‬
 ‫�������‬
‫َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫ال ُ‬‫َف َ ْل َي ْل َب ْث َٔا ْن َج َاء ُ َع ُر‪َ ،‬ف َق َال‪َ :‬ما َج َاء ب َك َ ي� ُ َع ُر؟ َق َال‪ :‬ج ُ‬
‫الل َعل ْي ِه‬ ‫وع َ ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬قال‪ :‬فقال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ َٔ َ‬
‫َو َس َل‪َ :‬وا نَ� ق ْد َو َج ْد ُت َب ْع َض ذ ِلك‪ ،‬فانطلقوا ِإل َ نم زِ� ِل ا ِب ي� َاهل ْي ث ِ� ْب ِ ن� الت يْ َ� ِان االن َص ِار ِّي َوكن َر ُجال ك ِث ي َ� النخ ِل‬
‫َّ‬ ‫َّ‬
‫الش ِاء َو َ ْل َي ُك ْن َ ُل َخ َد ٌم َف َ ْل ي َ ِج� ُد ُوه‪َ ،‬ف َق ُالوا ِال ْم َر َٔا ِت ِه‪َٔ :‬ا ْي نَ� َص ِاح ُب ِك؟ َف َق َال ْت‪ْ :‬ان َط َل َق َي ْس َت ْع ِذ ُب َل َنا ْ َ‬
‫ال َاء‪،‬‬
‫َ َّ‬
‫و‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےوقنم�لےہ�ایکد�نیبنرکیمﷺ گرھےسایےسوقتابہرترشیفالئےبجہکا�سوقتںیہنےتلکنےھتا�و�رنہوکئی‬
‫رکاتاھعیینرھگمںیٓا�ر�ا�م ا�و�ر�ر�احتاک�وقت اھت�‪،‬پرھ�ٓا�پ ﷺ ےک اپ�س اچانک دیسنا ابوبرک‬
‫شصخ ا�س وقتٓا�پ ﷺسے المقا�ت ت‬
‫وہ؟سدیناابوبرک‪ t‬نےرع�ضیکںیم‬
‫ےٓا�پﷺےند�ریافترفمایا�ا�ےابوبرک‪�! t‬ا�سوقتمتسکوجہےس�ٓائے �‬
‫صدیق‪ٓ� t‬ائ �‬
‫�ا�سےئلاحضروہ�اوہ�ںہکالہلےکرسو�لےسالمقا�ترک�و�ں�‪�،‬ا�نےکرہچ�ہابم�ر�کیکزیا�ر�ترک�و�ںا�و�ر�ا�نوکسال�مرک�و�ں�‪�،‬ا�نابتو�ںوککھچ‬
‫�دیرہنںیوہئییھتہکدیسنارمع‪t‬بناطخ�بیھباحضروہےئگ�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےرفمایا�ا�ےرمع‪�!t‬ا�سوقتمتسکوجہےسٓائے‬
‫ہو�؟ سدینارمع‪t‬نےرع�ضیک �ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!جمےھوھب�کٓا�پےکاپ�سالئیےہ�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایاجمےھیھبوھب�ک‬
‫لیگےہ�‪،‬پرھ�ٓا�پﷺ�اپےند� نوو�ںاسھتوی�ںےکرمہ�ا�ہایکاناص�ر�یابیاہلمیشنباہیت�ن‪ t‬کےرھگترشیفےلےئگنجےکاپ�ستہب‬
‫ےس مرایااہمت�ر�ااخ�وند‬
‫برکیا�ںا�و�رھکوج�رھتںی�‪،‬مرگ�ا�نےکاپ�سوکئیاخ�د�مںیہناھتیلنکو�ہرھگپرموجو�دہنںیےھت� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےا�نیکز�وجہ ف‬
‫کاہ�ںےہ�؟�ا�سےنرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!�و�ہامہ�ر�ےےئلاھٹیمپانیےنیلےئگںیہ�‪،‬‬
‫َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ثُ َّ َ َ َ ْ تَ ز ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ َ ّ َٔ َ ُٔ ّ ث َُّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ ْ ُ َٔ ْ‬
‫ف ْل َيل َبثوا ان َج َاء ا ُبو َاهل ْي ث ِ� ِب ِق ْر ب ٍة ي ز�ع ب َ�ا فوض َعا � جاء يل ِ�م الن ِب يَّ� صل الل علي ِه وس َل ويف ِد ِيه ِب� ِب ِيه وا ِم ِه‪� ،‬‬
‫َّ‬ ‫ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ ْ َ ً ثُ َّ ْ َ َ َ َ نَ خْ َ ة فَ َ َ ْ َ َ َ َ ُ َ َ َ َّ ُّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬‬ ‫انطلق ِب ِ�م ِإل ح ِديق ِت ِه فبسط لم ِبساطا‪ � ،‬انطلق ِإل � ٍل ج�اء ِب ِقن ٍو فوضعه‪ ،‬فقال الن ِب ي� صل‬
‫َ َٔ َ ُ‬ ‫نّ َٔ َ ْ ُ َٔ ْ تَ خْ َ ُ َٔ ْ َ َ تَ خَ َّ ُ ْ ُ َ َ ُ ْ‬ ‫َٔ َ َ َ َ َّ ْ َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ ُ َ‬
‫س ِه‪ ،‬فا كوا‬ ‫افال تنقيت لنا ِمن رط ِب ِه؟ فقال‪ :‬ي� رسول الهلِ ِإ ِ ي� اردت ان �تاروا‪ ،‬او قال‪ � :‬ي�وا ِمن رط ِب ِه وب ِ‬
‫ال ِاء‪،‬‬ ‫َو شَ� ُبوا ِم ْن َذ ِل َك ْ َ‬
‫ِ‬
‫�ابیھہیوگتفگہو�رہییھتہکو�ہابو�اہلمیش‪ t‬بیھایککشموک�اٹاھئےوہئےٓاگےئ ��‪،‬انوہ�ںےنکشموک�ایکرط�فرکھدیا�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺ‬
‫سےٹپلےئگا�و�رہکےنےگلہکریم�ےام�ںبا�پٓا�پرپفد�اہو�ں�‪،‬پرھسبوک�اپےناب�غںیمےلےئگا�و�رٹیبےنھےکےئلوھچبناچباھیا�‪،‬پرھھکوج�رکے‬
‫�د�رخت ےک اپ�س ےئگ ا�و�رجدل�ی ےسوجھک�رکا�ایکاھچگکا�ٹرکلائے ا�و�ر�رسو�ل الہلﷺ یک دخمت ںیم شیپرک�دیا�‪،‬نیبرکیم ﷺ ےن‬
‫ف مرایاتمامہ�ر�ےےئلیکپوہئیوجھک�ریںوت�ڑکرکوی�ںہنالئے�؟�انوہ�ںےنرع�ضیکا�ےالہلےک�رسو�لﷺںیمےناچہاکہٓا�پا�نںیم‬
‫سےخو�دسپدنکرلںیایکاہکہٓا�پا�نیچکوجھک�ر�و�ںںیمےسیکپاھکلںی�‪،‬پسبسےنو�ہوجھک�رکاھلیا�و�رجویماھٹپانیو�ہالئےےھتا�سںیمےسپای‬
‫ٌّ‬ ‫َّ َّ ُ َٔ ُ َ ْ ُ‬ ‫َّ َ َ َّ َ ْ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫الق َي َام ِة‪ِ ،‬ظل َ ب� ِر ٌد‪،‬‬
‫س ِب َي ِد ِه ِم َن الن ِع ي ِ� ال ِذي ت ْسالون َعنه َي ْو َم ِ‬
‫الل عل ْي ِه َو َس َل‪ :‬هذا َوال ِذي نف يِ‬ ‫فقال َر ُسول الهلِ صل‬
‫الل َع َل ْيه َو َس َّ َل‪َ :‬ال َت ْذ ب َ َ� َّن َذ َ‬
‫َّ َّ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َٔ‬ ‫َ َ‬
‫ات‬ ‫َو ُرط ٌب ط ِّي ٌب‪َ ،‬و َم ٌاء َ ب� ِر ٌد‪ ،‬فانطلق ا ُبو َاهل ْي ث ِ� ِل َي ْصن َع ُل ْم ط َع ًاما‪ ،‬فقال الن ِب يُّ� َصل ُ ِ‬
‫َ َٔ َ ُ‬ ‫َ َٔ ُ‬ ‫ً َٔ‬ ‫َّ َ َ ََ ََ َ‬
‫� ُل ْم َع َناقا ا ْو َج ْد ً ي� فا تَ� ْه ِب َ�ا فا كوا‪،‬‬ ‫د ٍر‪ ،‬قال‪ :‬فذ ب‬
‫�رسو�لالہلﷺےنرفمایاقمسےہا�سرپ�و�ر�دگا�رکیسجےکاہتھںیمریم�یاج�نےہہیا�نوتمعن�ںںیمےسےہنجیکاببتایقمتےک‬
‫رھابو�اہلمیش ‪t‬‬
‫ےسو�ا�لایکجائےاگ�‪،‬فتلیص ا�نیک ہی ےہ اب�غاکھٹڈن�اسایہ �‪،‬عدم�ہوخ�ش زم�ہیکپ وہئیوجھک�ریں ا�و�ر کپازی�ہرس�دپانی�‪،‬پ �‬
‫�د�نمت س‬
 ‫�������‬

‫�ٓا�پﷺےکےئلاھکناتای�رکرنےےکےئلےئگ�‪،‬نیبرکیمﷺنےرفمایا�د�و�د�ھو�الیرکب�یذبحہنرکنا چ�‪،‬اننہچانوہ�ںےنایکرکب�یاکنریاما�د�ہ‬
‫بہچذبحایک�ا�و�رجدل�یےسا�ساکگوشتوکپ�اکرمزع�زہمامنو�ںیکدخمتںیمشیپایک�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ ْ َ ُ ْ خَ ْ َ َ َُّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬

‫وب‪َ ،‬و ِظلل َ‬ ‫ول َو ْ َ‬
‫ال شْ ُ‬ ‫ّ َّ ُ َ ْ َ َ ُ َّ ْ َ ْ َ َ َ َ ً َ َ َ ً َ َ ُّ ْ َ ْٔ ُ‬
‫ال َس ِاك ِن‪،‬واع ِتدال الل ِق‪ ،‬ولذة‬ ‫� ِ‬ ‫الا ك ِ‬ ‫ص‪ ،‬ومال وولدا‪،‬ملذ‬ ‫الصحةوالفراغ‪ ،‬السم ِع والب ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬
‫الن ْو ِم‬
‫�اما�مرقطیبرحہمالہلرفماتےںیہصتح فو �راغت�‪،‬نسےنا�و�ر�دکیےنھیکالصحتی م�‪،‬ا�لو�ا�ولا�د�‪،‬ماکولا�تومرش�وبا�ت م�‪،‬اکنا�ت�‪،‬خقلا�و�ردنینکیذل�توغری�ہ‬
‫کےاب�ر�ےںیموج�ا�بیبلطیکاجئےیگ۔‬
‫‪2‬‬

‫ْ َ َّ ُّ ْ‬ ‫ش‬
‫الدن َيا‬ ‫� ِمن لذ ِة‬
‫لك ي‬
‫‪3‬‬
‫ف مراتےںیہ�الرغ�ضذل�تدنایکیرہشےئےکاب�ر�ےںیموس�ا�لوہگا�۔‬
‫بضعرسفمینےکاطمبقا�نزیچ�و�ںےکاب�ر�ےںیموپچھھچگںیہنوہگی�‪،‬‬
‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‪:‬ل ْي َس ِل ْب ن� ٓا َد َم َح ٌّق ِ ف� ِس َوى َه ِذ ِه ْ ِ خ‬
‫َق َال َص َّل َّ ُ‬
‫ال َص ِال‪َ :‬ب ْي ٌت َي ْسك ُن ُه‪َ ،‬وث ْو ٌب ُي َو ِاري َع ْو َرت ُه‪َ ،‬و ِجلف‬ ‫ي‬ ‫ِ‬
‫ْ خُ‬
‫ال ْب ز� َو ْ َ‬
‫ال ِاء‬ ‫ِ‬
‫�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�نرض�و�ر�یاینب�د�یاشایئ ےکالع�و�ہدنایکیزیچ�و�ںںیمٓا�د�مےکےٹیباککوئیقحںیہنےہ�‪�،‬رہائشےکےئلاکم�ن�‪،‬تن‬
‫�ڈھاپنےنےکےئلڑپک�ا�‪�،‬ر�وٹیا�و�راپنی�۔‬
‫‪4‬‬

‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ ُ َ َ ُ ُ ْ َ ن ْ خَ ْ ً َ ْ َ خ َْ‬ ‫َ ْ َ ْ ْ ن َ ْ ُ ْ َٔ ْ ّ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫عن ع ِرو ب ِ� ميم ٍون الو ِد ِي قال‪ :‬قال رسول الهلِ صل الل علي ِه وسل ِلرج ٍل وهو ي ِعظه‪:‬اغت ِ� �سا قبل � ٍس‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َْ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ِ َّ َ َ َ َ َ‬
‫ص َتك ق ْبل َسق ِمك ‪َ ,‬و ِغ َناك ق ْبل فق ِرك ‪َ ,‬وف َراغك ق ْبل شغ ِلك ‪َ ,‬و َح َياتك ق ْبل َم ْو ِتك‬ ‫‪ ,‬شبابك قبل هر ِمك ‪ ,‬و‬
‫عرم�وبنومیم�ن‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاپانچوتمعن�ںوکاپنچٓافوت�ںےسےلہپتمینغوھجمس�ا�و�ر�ا�نےسافئد�ہاٹاھئو�‪� ،‬اپین‬
‫جو�انیوکبڑھاپے ےس ےلہپ�‪�،‬ا�و�ر�اپینتحصوکیبام�ر�ی ےس ےلہپ�‪�،‬ا�و�ر�اپین املد�ا�ر�یوکغربت ا� �ور�افال�س ےس ےلہپ�‪�،‬ا�و�ر �اپین رف�اغتوکشموغلتی‬
‫‪5‬‬
‫�ا�و�رمرص�وفتیےسےلہپ�‪�،‬ا�و�را�و�ر�اپینزندگیوکمو�تےسےلہپ�۔‬
‫�ائہمرک�ا�مذع�ا�بربقکےاب�ر�ےںیموی�ںرصبت�ہرفماتےںیہ‪:‬‬
‫عذ�ا�بربقکےاب�ر�ےںیمالعمہخیشافس�ریینالاثر�یاپینوہشم�رکات�بلوامع انوارالبھیہ ںیمرفماتےںیہ�۔‬
‫اب ْال َق ْ� َ َ ْ َ ُ َ َ ُ ّ ن ُّ ُ ُّ ف‬ ‫َ‬ ‫ٌّ َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َٔ ْ ُٔ‬
‫وط ِ ي�‬ ‫َ(و ِم نْ َ�ا) ا ِي ال ُم ِور ال ِ ت ي� ي ِج� ُب ِإال ي َ�ان ِب َ�ا َوا نَّ َ�ا َحق ل تُ َ� ُّد َعذ ُ ب ِ ‪،‬قال ال ِافظ جلل ِ‬
‫الد ي ِ� السي ِ ي‬
‫َّ‬ ‫َّ ّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل �‪۲�۳�۶�۹‬‬ ‫اب الن ِب ي� صل‬ ‫‪ 1‬جامع ت�مذی کتاب الزھد َ ب� ُب َما َج َاء ف� َم ِع َيشةِ َٔا ْ َ‬
‫ص‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬
‫القرط� �‪۱�۷�۶‬؍�‪۲�۰‬‬
‫ب‬ ‫‪2‬تفس�‬
‫ی‬
‫القرط��‪۱�۷�۷‬؍�‪۲�۰‬‬
‫تفس� ب‬‫‪ 3‬ی‬
‫القرط��‪۱�۷�۸‬؍�‪۲�۰‬‬
‫ب‬ ‫تفس�‬
‫‪ 4‬ی‬
‫ا� با� شیبۃ�‪ �۴�۳�۱�۹‬ش‪�،۳‬ح السنۃ‬ ‫ئ‬
‫للنسا��‪،۱�۱�۸��۳ ۲‬مصنف ب ن‬ ‫الک�ی‬ ‫اال�ان �‪،۹�۷�۶�۷‬مستدرک حامک�‪ ،۷�۸��۴ ۶‬ن ن‬
‫الس� ب‬ ‫‪ 5‬شعب ی‬
‫للبغوی�‪۴�۰�۲�۱‬‬
 ‫�������‬
‫َ ْ ف‬ ‫َٔ‬ ‫الل َع َذ َ ْ َ ف ْ ُ ٓ ف‬ ‫ال ْو تَ� َو ْال ُق ُبور َو َق ْد َذ َك َر َّ ُ‬
‫الص ُدور ِ ف ي� َٔا ْح َو ِال ْ َ‬ ‫ِك َت ِاب ِه شَ ْ‬
‫اب الق ْب ِ� ِ ي� الق ْرا ِن ِ ي� ِع َّد ِة ا َم ِاك َن َكا َب َّين ُت ُه ِ ي�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫� ُح ُّ‬
‫ْ‬
‫الت نْ زِ� ِيل‪ .‬ان تَ َ�‬
‫سار َّ‬ ‫ْ ْ ف َٔ ْ‬
‫ِإال ِك ِيل ِ ي� ا َ ِ‬
‫عذ�ا�بربقحق ےہ بج رپ�ایام�ن النا�و�اجب ےہ �‪�،‬الہل اپ�ک ےنرق�ٓا�ن دیجمکی دعتم�د�ٓایا�ت ںیم ا�ساک�ذکرف مرایاہے�‪ ،‬صفتیلی ذکرحافظالج�ل‬
‫الت�زیل ںیمومجو�دہےا�و�ر�الہلاعتلٰینےدعتم�دماقما�ت‬
‫املو� والقبور �ا�و�رالکیل ف� ارسار ن‬ ‫ف‬
‫الصدور� احوال ت‬ ‫�الدینویسطییکاتک�ب ش�ح‬
‫پرعذ�ا�بےکربقکےاب�ر�ےںیمرفمایاہے�‪،‬‬
‫َ َ‬ ‫ْ‬
‫{فلَ ْو َل َذا َبلَ َغت الُ ْل ُق َ‬
‫َ َ ْ َ ُ ْ نُ َ َ ف َ َٔ ْ َ ْ ُ ُ ف َ ْ َ َ َ َ‬
‫وم} ‪ِ -1‬إل ق ْوِ ِل ‪�ِ { -‬إ ّن َهذا‬
‫َ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ�إ‬ ‫قال ال ِافظ با� رج ٍب ِ ي� ِكت ِاب ِه اهو ِال القب ِور ِ ي� قوِ ِل تعال‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْٓ‬ ‫َّ‬ ‫‪ ْ َ ْ َّ ْ َ ْ َ 2‬ن َٔ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َه ِذ ِه ال َ ي� ِت‪ ،‬فقال‪:‬‬ ‫ني} عن عب ِد الرح ِن ب ِ� ا ِب ي� ليل ‪،‬قال‪ :‬تل رسول ِ‬ ‫َ ُ َ َ ُّ ْ َ‬
‫الل صل‬ ‫لهو حق الي ِق ِ‬
‫ْ َ َ‬ ‫ْ َ ن َٔ َ َّ َ َ َّ َ َٔ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل ِلق َاء ُه‪َ ،‬و ِإن كن ِم ْن‬ ‫الل واحب‬ ‫اب الي ِم ي ِ� احب ِلقاء ِ‬ ‫َ َ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ َٔ ْ َ‬ ‫إ َذا َك َن ِع ْن َد ْ َ ْ‬
‫الو ِت ِقيل ل هذاف ِإن كن ِمن اص ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫الل ِلق َاء ُه‬
‫َ‬
‫الل َوكر َه ُ‬‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫ص ِ �ش َ‬ ‫َٔا َ‬
‫ْ‬
‫اب ال ِ م ِال ك ِره ِلقاء ِ ِ‬
‫حافظابنرجبرحہمالہلےناپیناتک�باحوال القبورمںیٓایترشیہف’’ جبرمنےو�الےیکاج�نقلحکتچنہپیکچوہتیےہ۔‘‘کی‬
‫فتریسمںیدبع�الرمحنٰنبابیٰیلیلسےر�و�ایتایکہے �رسو�لرکیمﷺےنا�نٓایا�توکتال�و�ترفمایا�ا�و�رف مرایاکہبجوم�تاک�وقتٓاتاہے‬
‫پسار�و�ہرمنےو�الا�د�ائںیرط�فو�الو�ںںیمےسےہوت�و�ہالہلاعتلٰیسےےنلموکحموب�برھکاتہےا�و�ر�الہلاعتلٰی‬
‫تومرنےو�الےےسہیاہکاجتاہے گ‬
‫�ا�سےسےنلموکحموب�برھکاتہے�‪�،‬ا�و�ر�اگرمرنےو�الاابئںیرط�فو�الو�ںںیمےسےہوت�و�ہالہلیکالمقا�توکمرک�و�ہرھکاتہےا�و�ر�الہلاپ�کا�سیک‬
‫مالقا�توکمرک�و�ہرھکاتہے�۔‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫َ ْ ْ َ ف َٔ َّ َ َ َ َ َ ف ُ ٓ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫الروح َقْو ُل َّ‬ ‫ْ‬
‫ال َح ّق ُق ْ نُ َ ف َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ ْ‬
‫اب الق ْب ِ� ْل ُيذك ْر ِ ي� الق ْرا ِن‬ ‫الكة ِ ي� ان عذ‬ ‫السا ِئ ِل ما ِ‬ ‫ِ‬
‫اب ُّ‬‫ا� الق ِّي ِ� ِ ي� ِكت ِ‬ ‫َوقال ِإالمام ُ ِ ب‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َّ ُ َ ُ َّ قَ َ َٔ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َص ي ً�ا َم َع ِش َّد ِة ْ َ‬
‫� ْ ي ِن� ج ْم َم ٍل َو ُمف َّص ٍل‬ ‫ال َاج ِة ِإل َم ْع ِرف ِت ِه َو ِإال ي َ� ِان ِب ِه ِليحذره الناس ويت�؟ فاجاب عن ذ ِلك ِبو ج‬ ‫ِ‬
‫َٔ َّ ْ ُ ْ َ ُ َ َّ َّ َ َ َ َ َٔ نْ زَ َ َ َ َ ُ َ ْ َ ْ ن َ َٔ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َُ‬
‫ول وحي ي ِ� فاوجب عل ِعب ِاد ِه ِإال ي�ان ِب ِ�ما والعمل ِب�ا ِف ي ِ�ما وها‬ ‫اما ال ج�مل ف ِإن الل تعال ا�ل عل رس ِ ِ‬
‫{ه َو الذي َب َع َ‬‫َ‬ ‫ّ‬ ‫الل َت َع َال ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ُ َ ْ ْ َ ُ َ َ َ َ َ َ ٔ َ ْ َ َ َّ ُ َ ْ َ‬
‫َ‬
‫ث ِف‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اب َوالِك َمة} ‪َ 3‬وقال ُ‬ ‫ك الك َِت َ‬ ‫الكة قال تعال {وانل للا علي‬ ‫ال ِكتاب و ِ‬
‫َ ُ َّ ُ ُ ُ ْ َ َ َ ْ ْ َ َ ‪َ ُْ َ َ ُْ ْ َ َ ََ َ ََ 5‬‬ ‫ْ ُٔ ّ ّ َ َ ُ ً ْ ُ ْ ‪َْ َ 4‬‬
‫ال ِم ِيني رسول ِمنم} ‪ِ -‬إل قوِ ِل ‪{ -‬ويع ِلمهم الكِتاب والِكمة} وقال تعال {واذكرن ما يتل ِف‬
‫َ‬ ‫الل فَ ُ� َو ف� ُو ُ‬ ‫َّ ُ ُ َ َّ‬ ‫الس َل ِف‪َ ،‬و َما َٔا ْخ َب َ‬ ‫الس َّن ُة ب� ِّت َف ِاق َّ‬ ‫ُ ُ ُ َّ ‪ُ َ ْ ْ َ َ َ ٓ ْ 6‬‬
‫وب ت ْص ِد ِيق ِه‬ ‫ِ‬ ‫ج‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫ع‬ ‫ول‬ ‫س‬‫الر‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫ب‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِ‬
‫ه ُّ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ة‬
‫الك ي‬ ‫بيو ِتكن} الية و ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َو ْ ِإال ي َ� ِان ِب ِه َ َكا َٔا ْخ َب َ� ِب ِه َّ‬
‫ول‪�َ ،‬ذا ا ْصل ُم َّتف ٌق َعل ْي ِه َب ْ ي نَ� ا ْه ِل ِإال ْسل ِم ل ُي ْن ِك ُر ُه ِإل َم ْن ل ْي َس‬ ‫الر ُّب َعل ِل َس ِان َر ُس ِ ِ‬

‫‪ 1‬الواقعة‪8��3 :‬‬
‫‪ 2‬الواقعة‪9�5� :‬‬
‫‪ 3‬النساء‪1�1�3� :‬‬
‫المعة‪2� :‬‬
‫‪ 4‬ج‬
‫المعة‪2� :‬‬
‫‪ 5‬ج‬
‫ٔ‬
‫‪ 6‬االحزاب‪3�4� :‬‬
 ‫�������‬
‫نْ ُ ْ َ َ َ َّ ُّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ نّ ُٔ ُ ْ َ َ ْ َ‬
‫اب َو ِمث ُل َم َع ُه‪.‬‬‫ِم�م‪ ،‬وقال الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل ِإ ِ ي� او ِتيت ال ِكت‬
‫�ا�و� عرالمہققحماما�مابنمیقرحہمالہلےناتک�بالروح مںیاھکلہےہکیسکےنا�نےسوپچاھکہا�سامرمںیایککحتمےہہکرص�احتےکاستھ‬
‫رو�ر�یےہاتکہ گولو�ںوک�ا�سےسڈ�رپدی�اہو�‪ ،‬عالمہرحہم‬
‫قر�ٓا�ندیجممںیذع�ا�بربقکا�ذکرہنںیےہاحلانہکہیرض�و�ر�یاھتکہا�سرپ�ایام�نالناض �‬
‫�الہلےنا�ساکجو�ا�بلمجما�و�رفملصرہ�د�وطو�رپر�دیا�‪ ،‬جملموتیہدیاکہالہلےناپےنرسو�لﷺرپ�د�وقمسیکوحیان�ز�لیکےہا�و�ر�ا�ند� نوو�ں‬
‫رقا�ر�دیاہےا�و�ر�و�ہاتک�با�و�رکحتمںیہ �ا�و�ر�الہلاعتلٰینےرفمایا’’�الہلاعتلٰینےمترپکات�با�و�رکحتم‬
‫پر�ایام�نالنا�ا�و�را�ند� نوو�ںرپعلمرکنا�و�اجب �‬
‫نا�ز�لیکےہ�۔‘‘�وہیےہسجےناموی�ںےکاند�رایکرسو�لوخ�دانیہںیمےساٹاھیا�‪،‬جواہنںیا�سیکٓایا�تانستاےہا�نیکزندگیونس�ا�رتاےہ‬
‫�‪�،‬ا�و�را�نوکاتک�با�و�رتمکحیکمیلعتدیاتےہ۔’’یا�درکوھالہلیکٓایا�تا�و�رتمکحیکابتو�ںوکوجاہمت�ر�ےرھگ�و�ںںیمانسئیاجتیںیہ�۔‘‘ کات�ب‬
‫ربخالہلےکرسو�ل‬
‫سےرم�ا�دقر�ٓا�ندیجمہے�‪� ،‬ا�و�رسفلاصحلنیےسہقفتموط�رپرکحتمےستنس�(حدیثوبن�ی�)مر�ا�دہے�‪�،‬ا�بذع�ا�بربقکی �‬
‫ﷺےنحیحصاحا�دیثںیمد�یےہ�‪،‬پسو�ہربخقیًانی�الہلیہیکرط�فےسےہسجیکدصتیقو�اجبےہا�و�رجسرپ�ایام�نرھکانفر�ضےہ�‪،‬‬
‫یجاسکہر�باعتلٰینےاپےنرسو�لیکزبا�نتقیقحرتجام�نےسحیحصاحا�دیثںیمذع�ا�بربقکےقلعتمایب�نرک�ایاہے پسہیاصو�لاہلاسال�م‬
‫ربخد�ا�ررہوہکںیمرق�ٓا�ندیجم�دیاگایہو�ں‬
‫مںیہقفتمےہا�ساک�وہیصخشاناک�رکرکساتہےوج�اہلاسال�مےسابہرہے�‪،‬نیبرکیمﷺےنرفمایاکہ �‬
‫�ا�و�ر�ا�سیکاثم�لایکا�و�رکات�ب(حدیث)مںیدیاگایہو�ں�۔‬
‫َ َٔ َّ ْ َ َ ُ ْ ُ َ َّ ُ فَ ُ َ َٔ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َ ْ ُ ٌ ف ْ ُ ْ ٓ ف َ َ َ نْ َ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ ْ ََ‬
‫اضع ِ(م�ا) قول تعال {ولو تى ِ�إ ِذ‬ ‫الواب الفصل �و ان ن ِع ي� ال ب�ز ِخ وعذابه مذكور ِ ي� القرا ِن ِ ي� مو ِ‬ ‫واما ج‬
‫َ ٌ َ ُ ْ ْ َ ْ َ ْ َ ْ ً َ َ ْ َٔ ْ َ َ ْ َ َ َ ُ َ ُ ُ َّ ُ َ‬ ‫ْ َ ْ ‪َ َ َ َ َٓ ْ 1‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫الظال ُِم َ‬
‫ات المو ِت} الية وهذا ِخطاب لم ِعند الو ِت قطعا وقد اخ ب� ِت الل ِئكة وه الص ِادقون‬ ‫ون ِف غ َر ِ‬
‫ٓ َ ْ َ َ َٔ َّ‬ ‫َٔ نَّ ُ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ ُ ْ ُت ْ َ ُ ُ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ ُ‬
‫ال ِّق َوك ْن ُت ْ� َع ْن ا َ ي� ِت ِه ت ْس َتك ِب ُ�ون‪َ ،‬ول ْو تَ�خ َر َع نْ ُ� ْم‬ ‫ا�م ِحين ِئ ٍذ ي ج�زون عذاب ال ِون ِب�ا كن� تقولون عل ِ‬
‫الل غ ي�‬
‫َ ُ ُّ َّ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ص َٔا ْن ُي َق َال َ ُل ُم ْال َي ْو َم تُ ج ْ� َز ْون َعذ َ‬‫الد ْن َيا َ َلا َ َّ‬‫َذل َك إ َل ْانق َضاء ُّ‬
‫ات َما‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫للا َس ِيئ ِ‬
‫َ‬
‫اب ُال ِون‪َ ،‬وق ْو ُل ت َعال {فوقاه‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ص ي ً�ا ل ي ْ�ت َمل غ ْي ُ� ُه‪.‬‬ ‫َّ‬
‫اب الد َار ْي ن� َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ون عل ْيا غد ّوا َوع ِشيا} ‪ 3‬الَية فذك َر َعذ َ‬
‫َ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َم َك ُروا} ‪ -2‬إ َل ق ْوِ ِل ‪{ -‬يع َرض َ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ِ‬
‫ه َش ْي ًئا َو َل ُهْ‬ ‫ن ْم َك ْي ُد ُ ْ‬ ‫ون َ ْي َم َل يُ ْغن َع ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ نْ َ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َّ ُ َ ُ‬
‫ِ‬ ‫و ِم�ا قول تعال {فذره ح يلقوا يمهم ال ِذي ِفي ِه يصعق‬
‫ْ ََ‬
‫ون} ‪4‬ان تَ َ� ك ُم ُه‪.‬‬ ‫ص َ‬ ‫يُ ْن َ ُ‬
‫پرھحمققالعمہابنمیقرحہمالہلےنیلیصفتوج�ا�بںیمرفمایارب�ز�خاکعذ�ا�برق�ٓا�ندیجمکیتہبیسٓایا�تےساثبتےہا�و�رب �رز�خیکتہبیس‬
‫عنوتم�ںاکبیھرق�ٓا�ندیجممںیذکرومجو�دےہ(ییہذع�ا�ب ثوو�ا�بربقہے�)�۔ کا�شمتاظلوم�ںوکا�ساحلتںیمدیھکوکسبجہکو�ہرکس�ا�توم�ت‬
‫مںیڈکبای�ںاھکرہےوہتےںیہا�و�ررفشےتاہتھڑبھاڑبھارکہہکرہےوہتےںیہہکال�ٔو�‪ِ،‬ناکلواپیناج�ن ��‪ٓ،‬ا�جںیہمتا�نابتو�نیکاپ�د�ا�شںیمِذلتّ‬
‫کاذع�ا�بدیااجئےاگوجمتالہلرپتمہترکھرکانحقاکبرکتےےھتا�و�را�سیکٓایا�تےکاقمبہلںیمرسکیشدکاھتےےھت�۔ �ا�نےکےئلوم�ت‬
‫ٔ‬
‫‪ 1‬االنعام‪9�3� :‬‬
‫‪ 2‬غافر‪4�5� :‬‬
‫‪ 3‬غافر‪4�6� :‬‬
‫‪ 4‬الطور‪4�5� :‬‬
 ‫�������‬

‫ورماناجائےوتیہحیحص‬
‫ربخد�یےہوجباللکےچسںیہ�‪،‬یاہ�ںاگرعذ�ا�بوک� ندایکےاختہمرپم خ‬
‫رپفروت�ںےن �‬
‫کےوقتہیاطخ�بیعطقےہا�و�ر�ا�سومقع ش‬
‫ہنںیوہگا�‪،‬یاہ�ںوت�ٓا�جاک�د�ناتسامع�لایکگایہےا�و�راہکایگہےہکمتوک�ٓا�جےکد�نرسو�ائیاکعذ�ا�بوہگا�‪�،‬ا�سٓا�جےکد�نےسًانیقیقربکےذع�ا�ب‬
‫کا�د�نرم�ا�دہے ‪� ،‬ا�و�ر�د�وسر�یٓایتںیمالہلاعتلٰینےرفمایا�۔�ٓاخرکا�را�ن گولو�ںےنوجرب�یےسرب�یاچلںیا�سوممنےکالخ�فںیلچالہلےنا�ن‬
‫سبےسا�سوکاچبایلا�و�ررفعو�نےکاستیھ تدبرینذع�ا�بےکریھپںیمٓاگےئد� �وز�خیکٓا�گےہسجےکاسمےنحبصواش�مو�ہشیپےیکاجتے‬
‫ہںی�‪�،‬ا�و�ربجایقمتیکڑھگ�یٓاجائےیگوتمکحوہگاہکٓا�لرفعو�نوکدشیدرتذع�ا�بںیمد�اخلرک�و۔�ا�سٓایتںیمذع�ا�بد�ا�ریناکصریح‬
‫�ذکرہےا�سےکوس�ا�ا�و�رکیساکاتحام�لیہںیہن(�د�ا�رینےسربقکاعذ�ا�با�و�رپرھقایمتےکد�ناکعذ�ا�برم�ا�دہے) �ا�و�ر�الہلاعتلٰینےرفمایاپسا�ے‬
‫نیب�(ﷺ)! �اہنںیا�نےکاح�لرپوھچ�ڑد�واہی�ںکتہکہیاپےنا�سد�نوکچنہپاجئںیسجںیمہیام�ررگ�ائےاجئںیےگ�‪،‬جسد�نہنا�نیکاپین‬
‫‪1‬‬
‫کوئیاچ�لا�نےکیسکاک�مٓائےیگہنوکئیا�نیکدم�دوکٓائےاگ�۔‬
‫َّ ّ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ ُ َ ْ َ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َي ْد ُعو “ الل ُه َّم ِإ ِ ن ي�‬ ‫ْ َ‬ ‫َٔ ْ‬
‫الل صل‬ ‫� الل عنه قال‪ :‬كن رسول ِ‬ ‫َواخ َر َج ال ُبخ ِار ُّي ِم ْن َح ِد ِ‬
‫يث ا ِب ي� هر ي�ة ر ِ ي‬
‫َْ‬ ‫ْ َ ْ َ َٔ ْ َ َ ّت ْ ُّ َ ْ َ َ ض َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ ف َ ّ ْ َ َ‬ ‫َٔ ُ ُ َ ْ َ َ‬
‫اب الق ْب ِ� َح تَّ�‬ ‫� الل عنه قال‪ :‬ما ِزلنا ِ ي� ش ٍك ِمن عذ ِ‬ ‫اب الق ب ِ� واخرج ِال� ِم ِذي عن ع ِ ّيل ر ِ ي َ‬
‫ٍَ‬ ‫ِ‬ ‫ذ‬ ‫اعوذ ِبك ِمن ع‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ا� َم ْس ُعود‪ :‬إذا َم َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ث َح ز ْرت ُم ال َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫التك ُ‬ ‫َ‬ ‫اك ّ‬ ‫َ َ ْ َٔ‬
‫{ا ْل َه ُ ُ‬
‫ات الك ِف ُر ا ْج ِل َس ِ ي� ق ْب ِ� ِه ف ُيقال ُل َم ْن‬ ‫ٍ‬ ‫اب} ‪َ . 2‬وقال ْ نُ‬
‫ب‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ق‬ ‫م‬ ‫ن زَ�لت‬
‫ِ‬
‫َ ُّ َ َ َ ُ َ َ َ ُ ُ َ َٔ ْ َ ُ َ َّ ُ َ َ ْ َ ْ ُ ُ ثُ َّ َ َ َٔ ْ نُ َ ْ ُ َ َّ َ ُ َ َ ً َ ْ ً َ َ ْ َ َ ُ َّ ُ‬
‫الض ْنك‬ ‫ر بك وما ِدينك فيقول ل اد ِري فيضيق علي ِه ق ب�ه � قرا با� مسع ٍود ف ِإن ل م ِعيشة ضنك قال ال ِعيشة‬
‫َ َ َ ُ َْ‬
‫اب الق ْب ِ�‪.‬‬ ‫ِ يه عذ‬
‫اب ْال َق ْب�‪َ .‬و ُرو َي َعن ْب ن َ َّ‬ ‫ِك} ‪َ 3‬ق َال َع َذ َ‬ ‫� َّ ُ َ نْ ُ َ ف َ ْ َ َ َ َ َ ً ُ َ َ َ‬ ‫َ َ ْ‬
‫اس‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫َوقال ال َب َ� ُاء ْب نُ� َع ِاز ٍب َر ِ ض ي َ الل ع�ما ِ ي� قوِ ِل تعال {عذاب دون ذل‬
‫ْ َٔ ْ َ ‪َ ْ ُ َ َ َ َ 4‬‬ ‫ْ َٔ ْ َ ُ َ ْ َ َ‬ ‫َ ض َّ ُ َ ْ ف َ ْ َ َ َ َ َ ُ َ َّ ُ ْ َ ْ َ َ‬
‫اب الق ْب ِ�)‬ ‫اب الكبِ} (قال عذ‬ ‫اب الدن دون العذ ِ‬ ‫� الل ع ن ُ� َما ِ ي� قوِ ِل تعال {ولن ِذيقنم ِم العذ ِ‬ ‫ر ِ يَ‬
‫حصحیاخب�ر�یںیمدحیثابورہیر�ہ‪ t‬مںیذکرہےہکرسو�لرکیمﷺہیدعاف مرایاکرتےےھت �ا�ےالہل�!مںیھجتےسذع�ا�بربقسےریت�ی‬
‫پان�ہاچہاتہو�ں�‪�،‬ا�و�رجامعرتمذ�یںیمدیسنایلع‪t‬سےرم�و�یےہ عذ�ا�بربقکےاب�ر�ےںیممہوکشم�کرہاکرتےےھت یاہ�ںکتہکہیٓایا�ت‬
‫نا�ز�لوہئںی تم گولو�ںوکزیا�د�ہےسزیا�د�ہا�و�رایکد�وسر�ےےسڑب�ھرکدنایاحصلرکنےیکدھنےنتلفغںیمڈ�ا�لرکاھےہ�‪،‬یاہ�ںکت‬
‫کہاسیرکفںیممتبلوگ�رکتچنہپاجتےوہ�۔�(گویا�ا�نٓایا�تںیمیھبرم�ا�دربقاکذع�ا�بیہےہ�)عدب�الہلنبوعسم�د‪ t‬نےرفمایاکہبج‬
‫کافرمرتاہےوت�اسےربقمںیاھٹبیااجتاےہ �ا�و�ر�ا�سےسوپچاھجاتاہےریت�ا�ر�بوک�نےہ�؟ �ا�و�رتری�ا�دینایکہے�؟ �و�ہوج�ا�بدیاتہےہکںیمھچکںیہن‬
‫جانات پسا�سیکربق�ا�سرپتگنرک�د�یاجتیےہ پرھابنوعسم�د‪ t‬نےا�سٓایتیکالت�و�تیک جوکوئیامہ�ر�یای�دےسہنموم�ڑ�ےاگ�ا�سوکناہیت‬
‫تگنزندگیےلمیگ�۔رفمایایاہ�ںگنتزندگیےسربقکاعذ�ا�برم�ا�دہے‪ ،‬بر�ائ نباع�ز�ب‪ t‬نےٓایترشیہفا�و�را�سوقتےکٓانےےسےلہپ‬
‫ٔ‬
‫‪ 1‬لوامع االنوار بال�ية �‪۷�۵‬؍�‪۱‬‬
‫التاك�‪1� :‬‬
‫‪ 2‬ث‬
‫‪ 3‬الطور‪4�7� :‬‬
‫‪ 4‬السجدة‪2�1� :‬‬
 ‫�������‬

‫بیھاظلوم�ںےکےیلایکذع�ا�بےہرگما�نںیمےساکرثاجنےتںیہنںیہ۔یکریسفتمںیرفمایااہی�ںیھبذع�ا�بربقہیاک�ذکرےہ�‪،‬عییناکف �رو�ں‬
‫کوبڑ�ےتخسرتینذع�ا�بےسےلہپایکا�دنٰیعذ�ا�بںیمد�اخلایکجائےاگ�(�ا�و�ر�و�ہذع�ا�بربقہے�)�ا�و�رعدب�الہلنبابع�س‪ٓ�t‬ایترکیہم‬
‫�ا�سڑب�ےذع�ا�بےسےلہپمہاسیدنایںیم(کیسہنیسکوھچٹے) عذ�ا�باکزم�ااھنںیاھکچتےرہںیےگ۔کیریسفتمںیرفماتےںیہا�سےسرم�ا�د‬
‫عذ�ا�بربقہیےہ‪�،‬ایاسہیاتق�د�ہا�و�ر�ربعینبانسےنٓایترشیہفمہا�نوک�د�و�دفہعذع�ا�بںیمالتبمکریںےگ�۔کیریسفتمںیرفمایاایکذع�ا�بےس‬
‫مر�ا�د�دنایکاعذ�ا�با�و�ر�د�وسر�ےےسرم�ا�دقربکاعذ�ا�بےہ�۔‬
‫‪1‬‬

‫يح ْ ي ِن�‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِ ف� َع َذاب ْال َق ْب� َف ِف� َّ‬

‫الص ِح َ‬ ‫الن ّ� َص َّل َّ ُ‬ ‫َ َ ْ َ ُ ْ نُ َ َ َ َ ْ َ َ تَ َ ْ َٔ َ ُ َ َّ‬
‫ِ ي‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫قال ال ِافظ با� رج ٍب وقد توا� ِت الح ِاديث ع ِن ِب ِي‬
‫َّ‬ ‫ّ ّ َ ض َ َّ ُ َ نْ ُ َ َٔ نَّ َ َ َ ْ َ َٔ ْ ُ َّ َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َ ْ ُٔ ّ ْ ُ ْٔ نَ َ َ َ ّ ّ َ ْ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َع ْن‬ ‫� الل ع�ما ا�ا قالت‪ :‬سالت الن ِب ي� صل‬ ‫الص ِد ِيق ر ِ ي‬
‫الص ِديق ِة ِبن ِت ِ‬ ‫عن ا ِم الو ِم ِن ي� عا ِئشة ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َع َذاب ْال َق ْب� َق َال‪َ :‬ن َع ْم َع َذ ُ‬
‫اب الق ْب ِ� َح ٌّق‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫حافظ ابن رجب رحہم الہلرفماتےںیہہکذع�ا�بربقکے اب�ر�ے ںیمیبنرکیم ﷺ ےسوتم�اتر�احا�دیث رم�و�ی ںیہ نج ےس ذع�ا�بربقکاحق‬
‫رھالمہےنا�ناحا�دیثاکذکرف مرایایجاسکہاہی�ںیھبدنچ�احا�دیث کذمو�رہوئیںیہ�‪ ،‬حصحیاخب�ر�یوحصحیملسمںیما�مالومنمنیاعئہش‬
‫ہوناثابتےہ�‪،‬پ ع‬
‫عائہش‪ r‬ف مراتیںیہںیمےنیبنرکیمﷺےسذع�ا�بربقکےاب�ر�ےںیمد�ریافتایک �ٓا�پﷺےنا�رشا� فد مرایاہا�ں�‪،‬عذ�ا�بربقحقےہ�۔‬
‫َ ٌ شَ‬ ‫الروح َف َق ْط َٔا ْو َع َل يْ َ�ا َو َع َل ْ ج َ‬
‫ال َس ِد َ‬ ‫َْْ ََ ُ َ َ‬ ‫ْ ُ َ ّ ُ ف تَّ ْ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫ََ َ‬
‫� ي ٌ�‬ ‫ِ‬ ‫ف‬ ‫ل‬ ‫خ‬ ‫ِ‬ ‫يه‬
‫ِ‬ ‫ف‬‫ِ‬ ‫و‬ ‫ِ‬
‫ُّ‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ع‬ ‫ق‬ ‫ي‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ق‬ ‫ال‬ ‫اب‬‫مل يتع َّر ِض الص ِنف ِ ي� ال� ج� ِة ِلكو ِن ع ِ‬
‫ذ‬
‫ْ َ ْ ُ َ َ ّ نَ َ َ َٔ َّ ُ تَ َ َ ُ َٔ َّ ْ َٔ َّ َة َّ ت َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ً ف َٔ َ ْ َٔ ْ َ ْ ن َ َ ْ َ َ َ َّ ْ ُ ْ َ ف َ َ ْ َ‬
‫ك ِ ي� ذ ِلك َواك َت ف�‬ ‫ك ي�‪،‬وكنه �كه ِلن ال ِدل ال ِ ي� ي�ضاها ليست ق ِاطعة ِ ي� اح ِد المر ي ِ�‪،‬فل يتقل ِد ال‬ ‫ِعند الت ِ ِ‬
‫ََ‬
‫يس َو َم ْن َواف ق ُ� َما‬ ‫ال ِر ِ ي ّ‬ ‫ال ْع تَ ز� َ ةِل‪َ ،‬ك ِ�ض َ ار ْب ن� َ ْعرو َو ِب شْ� ْ َ‬ ‫ال َوارج َو َب ْعض ْ ُ‬ ‫ب إ� ْث َبات ُو ُج ِوده‪ِ ،‬خ َل ًفا ِ َل ْن َن َف ُاه ُم ْط َل ًقا م َن ْ خَ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ ِ‬
‫َ‬
‫َ َ َ فَ ُ ْ ف َ َ َٔ ْ ث ُ ْ ُ ْ تَ ز َ ة َ َ ُ َٔ ْ ُّ َّ َ َ ْ ْ َ َٔ ْ ث ُ َ ْ َ َ ُ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ ُ ْ تَ ز َ ة َ ْ َ َّ ن‬ ‫َ‬
‫ا�‬‫وخال�م ِ ي� ذ ِلك ا ك� الع ِ� ِل و ج ِ�يع اه ِل السن ِة وغ ي ِ� ِه‪ ،‬وا ك�وا ِمن ِالح ِتج ِاج ل وذهب بعض الع ِ� ِل ك جلي ِ ّ ِي‬
‫َ َٔ‬ ‫ْٓ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫ون ْ ُ‬ ‫َ َٔ َّ ُ َ َ ُ َ َ ْ ُ َّ ُ َ‬
‫يث ال ِت َي ِة تَ ُ� ُّد َعل يْ ِ� ْم ا ْي ًضا‬ ‫ال ْٔو ِم ِن ي نَ� َ‪،‬و َب ْع ُض ال َح ِاد ِ‬ ‫ِإل انه يقع عل الكف ِار د‬
‫خالصہ ہی ےہہکفنصم (�اما�م اخب�ر�ی ترحہم الہل )نے ا�س اب�ر�ے ںیمھچکرعت�ضںیہن رفمایاکہذع�ا�بربقفطق ر�و�حوکہوتاہے ای�ر�و�ح ا�و�رجمس‬
‫م�ک ن‬
‫وھڑ�دیا�ا�سےئلہکا�نےکبسحاشنمئ‬ ‫ہر�د�وپرہوتاہے�‪� ،‬ا�ساب�ر�ےںیم م�ی�اکبتہاتخال�فےہ�‪ ،‬حرض�تاما�مےن �‬
‫دصقًا�ا�سثحبوکچ �‬
‫وھڑ�دیا�ا�و�رصر�فذع�ا�بربقکےوجو�دوکاثبترک�دیا�‪،‬بجہکوخ�ا�ر�جا�و�رکھچ‬
‫کھچدلائلیعطقا�ساب�ر�ےںیمںیہنںیہ�‪،‬پسٓا�پےنا�نابمحثوکچ �‬
‫عمزتلہا�ساک�اناک�رکرتےںیہ�‪،‬یجےسرض�ا�ربنرمع�و�‪،‬برشمرییسوغری�ہا�و�ر�ا�ن گولو�ںیکہلمجالہتنسہکلبھچکزتعملہےنیھباخملتفیکےہ�‪� ،‬ا�و�ربضع‬
‫ربقر�فاکف �رو�ںوکہوتاہےایام�نو�الو�ںوکہنںی توہا�ا�و�رمذکو�ربضعاحا�دیثا�نےکا�سطلغدیقع�ہ‬
‫عمزتلہایجنیوغری�ہا�دھرگےئںیہہکذع�ا�ب ص‬
‫‪2‬‬
‫کیرت�دیدکر�رہیںیہ�۔‬
‫برہحا�لذع�ا�بربقبرحقےہوجلو�گا�ساب�ر�ےںیموکش�ک ہشواب�تدیپ�اکریںا�نیکتبحصےسرہسمامل�نوک�د�و�ر�رہان�و�اجبےہا�و�ر�ا�نےلھک‬
‫ہوئےدلائلےکدعببیھنجیکیفشتہنوہ�ا�نیکدہ�ایتےکےئلوکشا�ںوہنایباک�رمضحےہ�‪�،‬وبالہلالوتفقی�۔‬
‫ٔ‬
‫‪ 1‬لوامع االنوار بال�ية�‪۱�۳‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 2‬فتح الباری�‪۲�۳�۳‬؍�‪۳‬‬
 ‫�������‬
‫لق� هنا عامل بال�زخ‪ ،‬قال تعاىل‪ :‬ومن ور ئا�م ب�زخ إىل يوم يبعثون وهو عامل ي ن‬ ‫ف‬
‫ب� الدنيا‬ ‫قال ي� الملعات‪ :‬املراد ب� ب‬
‫ت‬ ‫ن‬ ‫ٓ‬
‫ال� يدفن يف�ا امليت‪ ،‬فرب ميت ال يدفن اكلغريق‪ ،‬واحلريق‪،‬‬ ‫واالخرة هل تعلق بلك م�ما‪ ،‬وليس املراد به احلفرة ي‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ويسال‪ ،‬ن‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬
‫لاله�م‪ ،‬والن العذاب ا ثك�‬ ‫وإ�ا خص العذاب ب�لذكر ت‬ ‫ن‬
‫احليوا�ت‪ ،‬يعذب‪ ،‬وينعم‪،‬‬ ‫واملا كول ي� بطن‬
‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫لك�ة الكفار والعصاة ت‬ ‫ث‬
‫‪-‬ان�‪ .‬قلت‪ :‬حاصل ما قيل ي� بيان املراد من بال�زخ انه امس النقطاع احلياة ي� هذا العامل‬
‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ ش‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ش‬
‫النع� بعد إنقطاع احلياة الدنيوية‪� ،‬و‬ ‫�ء من العذاب او ي‬ ‫امل�ود‪ ،‬اي دار الدنيا‪ ،‬وابتداء حياة اخرى‪ ،‬فيبدا ي‬
‫ن ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬
‫وإ�ا اضيف عذاب بال�زخ‬ ‫الزاء‪ ،‬ث� تو� لك نفس ما كسبت يوم القيامة عند دخوهلا ي� ج� ن� او ج‬
‫النة‪،‬‬ ‫اول دار ج‬
‫ت ٔ‬
‫يق�وا‪ ،‬وإال فالاكفر ومن شاء الهل عذابه‬ ‫املو� ان ب‬ ‫الق� لكون معظمه يقع فيه‪ ،‬ولكون الغالب عىل‬ ‫ونعيمه إىل ب‬
‫اللق إال من شاءالهل‪.‬‬ ‫من العصاة يعذب بعد موته ولو مل يدفن‪ ،‬ولكن ذلك حمجوب عن خ‬
‫خمرصتطمبلہیےہہکاعمل�تںیمےہہکاہی�ںربقسےرم�ا�دعالمرب�ز�خےہاسیجکہرق�ٓا�ندیجممںیےہہکرمنےو�الو�ںےکےئلایقمتےسےلہپ‬
‫�ایکاعلما�و�رہےسجاکنا�مرب�ز�خےہا�و�ریہ ندای�ا�و�ر�ٓاخر�تےکد�رمای�نایکاعلمےہسجاکعتقلد� نوو�ںےسےہا�و�رقربسےو�ہڑگھامر�ا�دہنںی‬
‫جسںیمتیموک�دفنایکجاتاہےویکنہکتہبیستیمدفنںیہنیکاجتیںیہےسیجڈ�وبےنو� لاا�ا�و�رلجےنو�الا�ا�و�رجانو�ر�و�ںےکوٹیپ�ںںیماجنے‬
‫�و�الاحالانہکا�نبسوکعذ�ا�ب ثوو�ا�ب توہاہےا�و�ر�ا�نبسےسوس�ا�لوج�ا�بوہتےںیہا�و�راہی�ںذع�ا�باکخا�صوط�رپر�ذکرکایگایہے�‪�،‬ا�س‬
‫لےئا�ساکخا�صاتہام�مےہا�و�ر�ا�سےئلہکاکرثطو�رپرنگاگہ�ر�و�ںا�و�رمجہلاکف �رو�ںےکےئلذع�ا�بیہدقم�رہے�۔مںیاتہکہو�ںہکاحصلہی‬
‫ہےہکرب�ز�خا�ساعلماکنا�مےہسجںیمد�ا�ر�دنایسےاناس�نزندگیعطقنمرککےابدت�ائےد�ا�ر�ٓاخر�تںیمچنہپاجتاہے�‪،‬پس ندای�و�یزندگیےک‬
‫�اقناط�عےکدعب�و�ہالہپجز�ا�ا�و�رسز�اکاگرھہےرھپقایمتےکد�نرہنسفوک�ا�ساکپو�ر�اپو�ر�ابدلہتنجای�د� �وز�خیکلکشںیمدیاجائےاگ�ا�و�رعذ�ا�ب‬
‫�ا�و� ثرو�ا�برب�ز�خوکقربکیرط�فا�سےئلوسنم�بایکگایہےہکاناس�ناسیےکاند�ر�د�اخل توہاہےا�و�ر�ا�سےئلیھبہکاغلبومتیربقہیںیم‬
‫رکاتہےہکو�ہدفنہنےیک ئاجںی�‪،‬یہ‬
‫�د�اخلےئکاجتےںیہو�رنہاکف �را�و�رنگاگہ�رجنوک�الہلذع�ا�برکناچاہےئا�سوص�ر�تںیمیھبو�ہا�نوکعذ�ا�ب کس‬
‫عذ�ا�بولخم�قےسرپ�د�ہںیم توہاہے(االمن شاء الہل)‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬
‫الق� امس لملاكن الذي يكون ي� امليت من االرض‪ ،‬وال شك ان حمل إالنسان‬ ‫وقيل‪ :‬ال حاجة إىل التاويل فإن ب‬
‫ٔ ن‬ ‫ً ف‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫ومسكنه بعد انقطاع احلياة الدنيوية يه االرض امك ا ن�ا اكنت مسكنا هل ي� حياته قبل موته‪ ،‬قال تعاىل {امل ج�عل‬
‫ٔ‬ ‫ت‬ ‫ت‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ تًٔ‬ ‫تً ٔ‬ ‫ٔ‬
‫موا�اي ضامة لالحياء واالموات‪ ،‬ج�مهعم وتضمهم و�وزمه‪ ،‬فال حمل لمليت إال االرض‪،‬‬ ‫كفا�‪ ،‬احياء وا‬ ‫االرض‬
‫ف‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ن‬ ‫ًٔ ٔ ً ف‬ ‫ًٔ‬
‫احليوا�ت من السباع عىل االرض‪ ،‬والطيور ي� اهلواء‪ ،‬واحليتان ي�‬ ‫سواء اكن غريقا او حريقا او ما كوال ي� بطن‬
‫ت‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫البل إن اكن �ته جبل‪ ،‬وكذا احلريق‬ ‫البحر‪ ،‬فإن الغريق ي�سب ي� املاء فيسقط إىل اسفهل من االرض‪ ،‬او ج‬
‫ت‬ ‫ن‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ً‬
‫ال�‬
‫يص� رمادا ال يستقر إال عىل االرض سواء اذرى ي� بال� او البحر‪ ،‬وكذا املا كول‪ ،‬فإن احليوا�ت ي‬ ‫بعد ما ي‬
‫ٔ‬ ‫ٔ ٔ‬ ‫ً‬ ‫ٔ‬ ‫ت ٔ� لكه ال تذهب بعد ت‬
‫فتص� ت� با�‪.‬واحلاصل ان االرض حمل ج�يع االجسام السفلية ومقرها‬ ‫مو�ا إال إىل االرض‪ ،‬ي‬
‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬
‫الق�‪،‬‬ ‫� كفات هلا‪ .‬واعمل انه قد تظاهرت الدالئل من الكتاب والسنة عىل ثبوت عذاب ب‬ ‫ال ملجا هلا إال يإل�ا ي‬
 ‫�������‬
‫الالف‬ ‫السد ٔاو ف� ج�يعه عىل خ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬
‫وا ج�ع عليه اهل السنة‪ ،‬وال مانع ي� العقل ان يعيد الهل احلياة ي� جزء من ج‬
‫ٔ‬
‫ي‬
‫ال�ع وجب قبوهل واعتقاده‪ ،‬وال ي�نع من ذلك كون امليت‬ ‫املعروف فيثيبه ويعذبه‪ ،‬وإذا مل ي�نعه العقل‪ ،‬وورد به ش‬
‫للح�‬ ‫قد تفرقت ٔاجزاءه امك يشاهد ف� العادة‪ٔ ،‬او ٔا لكته السباع‪ ،‬والطيور‪ ،‬وحيتان البحر‪ ،‬امك ٔان الهل تعاىل يعيده ش‬
‫ي‬
‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ف ٓ‬
‫وهو قادر عىل ذلك‪ ،‬فال يستبعد تعلق روح الشخص الواحد ي� ان واحد بلك واحد من اجزائه املتفرقة ي�‬
‫ة‬ ‫ف‬ ‫ف‬ ‫املشارق واملغارب‪ ،‬فإن تعلقه ليس عىل سبيل احللول ت‬
‫استحال‬ ‫ح� ي�نعه احللول ي� جزء من احللول ي� يغ�ه‪ ،‬فال‬
‫ف‬ ‫ف‬ ‫ف‬ ‫ف‬
‫الامع‪:‬‬ ‫المادات؟ قال ي� مصابيح ج‬ ‫المس ي� حماهلا‪ ،‬كيف وقد ثبت ب�لعقل والنقل الشعور ي� ج‬ ‫ي� تعذيب ذرات ج‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫التواط وإن مل يصح مثلها‬ ‫ئ‬ ‫عل�ا‬ ‫ح� قال يغ� واحد‪ :‬نإ�ا ت‬
‫متوا�ة ال يصح ي‬ ‫وقد ثك�ت االحاديث ي� عذاب ب‬
‫الق� ت‬
‫مل يصح ش�ء من ٔامر ي ن‬
‫الد�‬ ‫ي‬
‫�ا�و�ریہیھباہکگایہےہکات�ویلیکرض�و�ر�تںیہنےہویکنہکربق�اسیہگجاکنا�مےہاہج�ںتیماک�زمنیںیماکم�نےنبا�و�ر�ا�سںیموکئیکشںیہنہک‬
‫مرنےےکدعب�اناس�ناک�ٓاخر�یاکم�نزمنییہےہاسیجکہرق�ٓا�ندیجممںیہےہکمہےناہمت�ر�ےےئلزمنییکزندگیا�و�رمو�ترہحا�لںیم‬
‫ھٹاکنابانیاہے �‪�،‬و�ہ نزد�ہ ا�و�رمر�د�ہ بسوکجعمرکتی ےہ ا�و�رسبوکشامل ےہ سپ تیم ڈ�وبےن و�الےیک وہیالجےن و�الےیک ایبنطویح�انا�ت ںیم‬
‫جانےو�الےیکوخ�ا�ہزمنیےکڑیھبیو�ںےکٹیپںیماجئےایہو�امںیرپند�و�ںےکمکشںیمای�د�ریامںیویلھچم�ںےکٹیپںیم�‪،‬سباکتنہجییٹم‬
‫ہونا�ا�و� �رزمنیںیمانلمہےا�و�رجا�نولکہاتک�بوستنےکاظہر�دلائلیکانبپرعذ�ا�بربقبرحقےہسجرپمجہلاسال�ماک�اجام�عےہا�و�ر�ا�ساب�ر�ے‬
‫‪1‬‬
‫رقا�ر�دیاجاکسات�۔‬
‫پرھوئییھب امرحصحی ںیہن �‬
‫ہک ار�ا�نوکبیھحیحص ہنمیلستایکجائےوت�دیناک ک‬
‫مںی ا�س دق�رتو�اترکےاستھ احا�دیث رم�و�ی ںیہ گ‬
‫مزیدفتلیصےکےئلاتک�بالر�و�حالعمہابنمیقرحہمالہلاکماطلہعایکجائے�۔‬
‫مرگ�اتینو�اضحا�و�رسمدنت�ر�و�ایا�تےکاب�وجو�دنیترگ�و�ہذع�ا�بربقکےرکنمہںی�۔‬
‫عمزتلہ‪:‬‬
‫�بومیع�‪�،‬و�ہےتہکںیہہکالہلےند� �وز گندوی�ںاک‬
‫ہپالر�و�ہزتعملہےکزن�دیکدیون�یا�و�ر�اخر�و�یایح�تےکد�رمای�نوکئیا�و�رایح�تےہہنوکئیذع�ا نت‬
‫گ‬
‫�ذکررفمایاہے�ایکدنوی�یزندگیوجام�ںےکٹیپےسرش�وعوہتیےہا�و�ر�د�وسر�یاخر�و�یایح�تسجیکریبعتبثعدعب�الوم�تےہا�و�ر�و�ہٓاخر�ت‬
‫ہے�‪،‬جبرسیت�یایح�تںیہنوتپرھمیعنتوعذ�ا�باکسو�ا�لدیپ�اہنںیوہ �تا‪�،‬ا�سہلسلسںیمو�ہہیدللیشیپرکتےںیہ�۔‬
‫ك ثُ َّم ُ ْيي ْي ُ ْ‬
‫ك ثُ َّم ا َِل ْي ِه ُ ْ ُ‬
‫ت َجع ْو َن ‪۲۸‬۝‬ ‫َك ْي َف َت ْك ُف ُر ْو َن بهلل ِ َو ُك ْن ُت ْم َا ْم َو ًات َف َا ْح َي ُ ْ‬
‫اكۚ‪۰‬۝ ثُ َّم ُي ِْي ُت ُ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪2‬‬

‫ترجہم‪ :‬تمالہلےکاستھرفککا�ر�ویہےسیکاتخای�رکرتے حوہالانہکمتےباج�نےھتا�سےنمتوک�زندگیاطعکی�‪،‬پرھ�وہیاہمت�ر�یاج�نبلسرک�ے‬

‫گاپرھ�وہیںیہمتد�وبا�ر�ہزندگیاطعرک�ےاگپرھاسییکرط�فںیہمتٹلپرکجاناہے�۔‬

‫‪ 1‬مرعاۃ�‪۲�۱�۷‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬البقرۃ�‪۲�۸‬‬
 ‫�������‬
‫اع َ َ ْ َ ُ ُ َ‬‫ال ْوا َر َّب َن ٓا َا َم َّت َنا ْاث َن َت ْي َو َا ْح َي ْي َت َنا ْاث َن َت ْي َف ْ‬
‫َ ُ‬
‫‪1‬‬
‫تفنا ِبذ ْن ِبنا۔۔۔ ‪۱۱‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ق‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہںیہکےگا�ےامہ�ر�ےر�ب�!تونےو�اقیعںیمہد�و�دفہعوم�تا�و�ر�د�و�دفہعزندگید�ےد�یمہاپےنوصق�ر�و�ںاک�اعرت�ا�فرکتےںیہ�۔‬
‫َّ َ َ ّ ٌ َّ َّ ُ ْ َّ ّ ُ ْ َ ُ َّ َّ ُ ْ َ ْ َ ْ ٰ َ ْ َ َ ّ ُ ْ َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ك ت َت ِص ُم ْو َ ۧ‬
‫ن ‪۳۱‬۝‬ ‫ن ‪۳۰‬۝ ثم اِنك يم ال ِقيم ِة ِعند ر ِب‬
‫اِنك م ِيت واِنم م ِيتو ۡ‬
‫ترجہم‪�(:‬ا�ےیبن!)متںیہیھبرمناہےا�و�ر�ا�ن گولو�ںوکبیھرمناہےٓاخرکا�رایقمتےکر�و�زتمبساپےنر�بےکوضح�ر�اپان�اپانمدقمہشیپ‬
‫کر�وگے۔‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ن ث ّم اِن ْ َ‬‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ثُ َّم اِنَّ ُ ْ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ك َ ْيم ال ِق ٰي َم ِة ت ْبعث ْو َن ‪۱۶‬۝‬ ‫ك َبعد ذلِك ل َم ِّيت ْو َ ۭ ‪۱۵‬۝‬
‫رو�رمرناہےرھپایقمتےکر�و�زقیًانیتماٹاھئےاجئوےگ�۔‬
‫رھا�سےکدعبتموکض �‬
‫ترجہم�‪:‬پ �‬
‫مرگ�الہلاعتلٰینےا�سدنایمںیتنیدفہعایح�تیقیقحاطعف مرائی�‪�،‬ا�سہلسلسںیموس�ر�ۃابلرق�ہںیماپنچو�اقاع�تںیہ�۔‬
‫الص ِع َق ُة َو َا ْن ُت ْم َت ْن ُظ ُر ْو َن ‪۵۵‬۝ ثُ َّم َب َع ْث ٰن ُ ْ‬
‫ك ّ ِ ْۢ‬ ‫ك ّٰ‬‫هللا َج ْه َر ًة َف َا َخ َذ ْت ُ ُ‬
‫نى َ‬ ‫حََ‬‫َ ْ ُ ْ ُ ْ ٰ ُ ْ ٰ َ ْ ُّ ْ ٔ َ َ َ َ ٰ ّ‬
‫م‬ ‫واِذ قلتم يوس لن ن ِم لك‬
‫َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ َّ ُ ْ َ ْ ُ‬
‫‪4‬‬
‫ك تشك ُر ْو َن ‪۵۶‬۝‬ ‫بع ِد مو ِتك لعل‬
‫ترجہم�‪:‬یا�درک�وبجمتےنومسٰیسےاہکاھتہکمہاہمت�ر�ےےنہکاکرہگزنیقیہنرکیںےگبجکتہکاپینٓاکنوھ�ںےسالعنہیالہلوک(تمےس‬
‫کال�مرکتے) نہدیھکںیلا�سوقتاہمت�ر�ےدکیےتھدکیےتھایکزبر�دستڑککےےنمتوکٓالایرگمپرھہمےنمتوکجال�اٹاھیا�‪،‬شایدکہا�ساحاس�ن‬
‫کےدعبتمرکشگز�ا�ربناجئو�۔‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬
‫ك ا ٰيتهٖ ل َعل ْ ْ‬‫ُ‬ ‫ت‪۰‬۝ َو ُ ْ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ََُْ ْ‬
‫اض ُ ْب ُه ب َب ْعض َهاۭ‪۰‬۝ كذلِك يُ ْـح ُ‬
‫َ‬
‫‪5‬‬
‫ك تع ِقل ْو َن ‪۷۳‬۝‬ ‫يي ْ ِ‬ ‫ِ‬ ‫هللا ال َم ْو ۙ‬ ‫ِ‬ ‫فقلنا ِ ِ ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سوقتمہےنمکحدیاکہوتقم�لیکال�شوک�ا�سےکایکےصحےسرض�باگلئو�‪�،‬دکیوھا�سرط�حالہلرم�د�و�ںوک�زندگیاتشخبہے�ا�و�رمتںیہ‬
‫�اپیناشننای�ںدکاھتاےہاتکہمتوھجمس۔‬
‫تاۣ‪۰‬۝ ثُ َّم َا ْح َي ُ‬
‫اھ ْ ۭ‬
‫م‪۰‬۝‬ ‫هللا ُم ْو ُ ْ‬ ‫َ‬
‫ت‪۰‬۝ َف َقال َل ُه ُم ُ‬ ‫ُُ ٌ َ ْ‬ ‫ت ا َِل َّالذ ْ َ‬
‫ي َخ َر ُج ْوا ِ ْ‬
‫م ِد َي ِر ِھ ْم َو ُھ ْم ال ْوف َحذ َر ال َم ْو ِ ۠‬ ‫َا َ ْل َ َ‬
‫ِ‬
‫َ َْ ُ‬ ‫َ ٰ َّ َ ْ َ َ َّ‬ ‫َّ َ َ ُ ْ َ ْ َ َ َّ‬
‫‪6‬‬
‫اس ل يشك ُر ْو َن ‪۲۴۳‬۝‬ ‫الن ِ‬ ‫اس ولكِن اكث‬ ‫الن ِ‬ ‫اِن هللا لذو فض ٍل ع‬
‫ترجہم�‪:‬تمےنا�ن گولو�ںےکاح�لرپیھبھچکوغ�رایکوجوم�تےکڈ�رےساپےنرھگاب�روھچ�ڑرکےلکنےھتا�و�رزہ�ا�ر�و�ںیکدعت�ا�دںیمےھت ��؟الہلےن‬
‫�ا�نےسرفمایارماجئورھپا�سےنا�نوکد�وبا�ر�ہزندگییشخبتقیقحہیےہہکالہلاناس�نرپڑب�الضفرفمانےو�الاےہرگماکرثول�گرکشا�د�اںیہنرکتے�۔‬
‫َ‬ ‫َُْ َ َْ َ َََ َ ُ ُ َ َ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ َ َّ َ ٰ َ ْ َ َّ َ َ َ ٌ َ ٰ ُ ُ ْ َ َ َ َ ٰ ّ‬
‫‪۰‬۝‬ ‫‪۰‬۝‬
‫ـح ھ ِذ ِه هللا بعد مو ِتاۚ فاماته هللا ِمائـة ع ٍ‬
‫ام‬ ‫او كل ِذي مر ع قري ٍة و ِه خا ِوية ع عرو ِشهاۚ قال ان ي ٖ‬
‫‪ 1‬املومن�‪۱�۱‬‬
‫‪2‬الزمر�‪۳�۱� ،۳�۰‬‬
‫‪ 3‬املومنون �‪۱�۵�،۱�۶‬‬
‫‪ 4‬البقرۃ�‪۵�۶�،�۵�۵‬‬
‫‪ 5‬البقرۃ ‪۷��۳‬‬
‫‪ 6‬البقرۃ�‪۲�۴�۳‬‬
 ‫�������‬
‫ُ َّ َ َ َ ٗ ‪۰‬۝ َ َ َ ْ َ ْ َ ‪۰‬۝ َ َ َ ْ ُ َ ْ ً َ ْ َ ْ َ َ ْ ‪۰‬۝ َ َ َ ْ َّ ْ َ َ‬
‫ائ َة َ‬
‫‪1‬‬
‫۔۔۔‬
‫ٍ ‪۲۵۹‬۝‬ ‫ام‬ ‫ع‬ ‫م قال بل ل ِبثت ِم‬
‫ت قال ل ِبثت يما او بعض ي ٍ ۭ‬ ‫ثم بعث ۭه قال ك ل ِبث ۭ‬
‫ترجہم�‪:‬یارھپاثم�لےکوط�ررپا�سصخشوکدکیوھسجاکزگ�رایکاییسیتسبرپوہ�اوجاپینوتھچ�ںرپا�وندھیرگ�یڑپ�ییھت�‪�،‬ا�سےناہکہیٓابا�د�یوج‬
‫ہال�کوہیکچےہِاسےالہلسکرط�حد�وبا�ر�ہزندگیےشخباگ�؟�ا�سرپالہلےنا�سیکُر�و�حضبقرکلیا�و�رو�ہوسرب�سکترُم�د�ہڑپ�ارہارھپالہلےن‬
‫�ُاسےد�وبا�ر�ہزندگییشخبا�و�را�سےسوپچاھاتبئوینتکدم�تڑپ�ےرہےوہ�؟�ا�سےناہکایکد�نایدنچےٹنھگرہاوہ�ںاگ�‪،‬ف مرایامترپوسرب�ساسی‬
‫حالتںیمزگ�رےکچںیہ�۔‬
‫َ ْ َ َ ْ ٰ ُ َ ّ َ ْ َ ْ َ ُ ْ ْ َ ْ ٰ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ ٔ ْ َ َ َ ٰ َ ٰ ْ ّ َ ْ َ َّ َ ْ ْ َ َ َ ُ ْ‬
‫ت‪۰‬۝ قال اول ت ِمۭ‪۰‬۝ قال بل ولكِن لِيطم ِٕى قل ِبۭ‪۰‬۝ قال فـذ‬ ‫واِذ قال اِب ٖھم ر ِب ا ِر ِن كيف ت ِ‬
‫ـح المو ۭ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬
‫ع ك َج َبل ِّم ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫الط ْ َ ُ ْ ُ َّ َ ْ َ‬
‫ك ثُ َّم ْ‬ ‫َ ْ َ َ ً ِّ َ َ‬
‫ن َّن ُجز ًءا ث ّم ادع ُه َّن َي ِت ْي َنك َس ْع ًيا۔۔۔ ۧ‬
‫‪۲۶۰ 2‬۝ ‪۰‬۝‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫اج َعل ٰ‬ ‫ي فصھن اِلي‬ ‫م ّ ِ‬ ‫اربعة‬
‫ترجہم�‪:‬ف مرایا�ا�و�رو�ہو�اقہعیھبشیپرظنرہے�‪،‬جبابر�اہمیےناہکاھتہکریم�ےاملک! جمےھدکاھد�ےوترم�د�و�ںوکےسیک نزد�ہرکتاےہرفمایاایک‬
‫ےہ�‪ ،‬مرایا�اچاھوتاچ�ررپند�ےےلا�و�را�نوکاپےنےسامنو�س‬
‫توایام�نںیہنرھکات ��؟ا�سےنرع�ضایک�ایام�نوترھکاتوہ�ںرگمد�لاکامطانی�ند�رکا�ر ف‬
‫کرلےرھپا�ناکایکایکڑکٹ�اایکایکاہپ�ڑرپرکھد�ےرھپا�نوکاکپ�رو�ہریت�ےاپ�سد� �وڑ�ےےلچٓائںیےگ۔‬
‫زجعما�تںیہ�‪�،‬الہلاعتلٰینےف مرایا‪:‬‬ ‫�اسیرط�حٰیسیع‪ u‬کے �‬
‫َ َ ُ ْ ً ٰ َ ْٓ ْ َ ۗ ْ َ ‪۰‬۝ َ ّ ْ َ ْ ْ ُ ُ ْ ٰ َ ّ ْ َّ ّ ُ ْ ‪۰‬۝ َ ّ ْٓ َ ْ ُ ُ َ ُ ْ ّ َ ّ ْ َ َ ْ َٔ َّ ْ َ َ ْ ُ ُ‬
‫ي فانفخ‬ ‫ي كهي ـ ـ ِة الط ِ‬ ‫ورسول اِل ب ِن اِسا ِءيل ۙۥ ا ِن قد ِجئتك ِبي ٍة ِم ر ِبكۙ ا ِن اخلق لك ِم ِ‬
‫الط ِ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َ ُ‬ ‫ُ‬
‫هللاِ‪۰‬۝ َو ُانَ ّب ُئ ْ‬ ‫‪۰‬۝ َ ُ ْ ُٔ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ْ ْ َ ْ ٰ ْ‬ ‫ْ َ َ ُ ْ ُ َ ْ ًۢ ْ‬
‫ك ِبَا تك ْو َن َو َما‬ ‫ِ‬ ‫ۚ‬ ‫ن‬‫ذ‬
‫ِ ِ‬‫ا‬
‫ِ‬ ‫ـ‬ ‫ب‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ال‬ ‫ح‬‫ِ‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ص‬ ‫ب‬ ‫ال‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫ك‬ ‫ال‬ ‫ي‬ ‫ب‬
‫ِ‬ ‫ا‬‫و‬ ‫ِ‬ ‫ۚ‬ ‫هللا‬ ‫ِفي ِه فيكون طيا ِبـ ِا ِ‬
‫ن‬ ‫ذ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ً‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ ْ َ ‪۰‬۝ ْ ُ ُ ْ ُ ْ ‪۰‬۝ ّ ْ َ‬
‫ٰ‬ ‫َ‬
‫‪3‬‬
‫ي ‪۴۹‬۝‬ ‫ِك ليَة ل ْ‬
‫ك ا ِْن ك ْن ُت ْم ّم ٔو ِم ِن ْ َ ۚ‬ ‫ك اِن ِف ذل‬ ‫ن ِف بيو ِت ۭ‬ ‫تد ِخرو ۙ‬
‫ترجہم‪�(:‬ا�و�رجب و�ہ تیثیحب رسو�ل ینب اسر�ائلی ےک اپ�سٓایاوت�ا�س ےناہک ) مںی اہمت�ر�ے ر�بیک رط�ف ےساہمت�ر�ے اپ�س اشننی ےل‬
‫کر�ٓایاہو�ںمںیاہمت�ر�ےاسمےنیٹمےسرپند�ےیکوص�ر�تاک�ایکہمسجمانبتاہو�ںا�و�را�سںیموھپنکام�رتاہو�ں�و�ہالہلےکمکحےسرپند�ہ‬
‫بناجتاہے�‪،‬مںیالہلےکمکحےسام�د� �رز�ا�داندھےا�و ک�رو�ڑھیوک�اچاھکرتاہو�ںا�و�رمر�د�ےوک� نزد�ہرکتاہو�ں�‪،‬مںیںیہمتاتبتاوہ�ںہکمتایککاھتےوہ‬
‫ےہارتمایام�نالنےو�الےوہ�۔‬ ‫�ا�و�رکایاپےنرھگ�و�ںںیم خذری�ہرککےرھکےتوہ�‪�،‬ا�سںیماہمت�ر�ےےیلاکفیاشننی گ‬
‫ُ َ ُّ‬ ‫ُُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ْ ْ ّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ك َو َ ٰ‬ ‫ْ َ َ ُ ٰ ْ َ ْ َ َْ َ َ ْ ُْ ْ َ ْ ََْ َ‬
‫كم‬ ‫س‪۰‬۝ ت ِ‬ ‫ك‪۰‬۝ اِذ ا ّيدتك ِ ُب ْو ِح القد ِ ۣ‬ ‫ع َوالِد ِت ۘ‬ ‫اِذ قال هللا ي ِعيس اب مريم اذكر ِنعم ِت علي‬
‫ْ َ ْ َ َ ْ ً ‪۰‬۝ َ ْ َ َّ ْ ُ َ ْ ٰ َ َ ْ ْ َ َ َ َّ ْ ٰ َ َ ْ ْ ْ َ ‪۰‬۝ َ ْ َ ْ ُ ُ ِ َ ّ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َّ َ‬
‫ي كهيئ ِة‬ ‫الط ِ‬‫ل واِذ تلق م ِ‬ ‫ال ِني ۚ‬ ‫ل واِذ علمتك الكِتب والِكمة والتورىة و ِ‬ ‫الناس ِف المه ِد وكه ۚ‬
‫ْ ُْ ُ ْ ٰ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ْ ْ ْ َ َ ْ ُ ُ ْ َ َ َ ُ ْ ُ َ ْ ً ۢ ْ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َ‬
‫ن‪۰‬۝‬ ‫ن‪۰‬۝ َواِذ ت ِرج ال َم ْوت ِبـ ِاذ ِ ْۚ‬ ‫ب ٔي الك َـمه َوال ْ َبص ِبـ ِاذ ِ ْۚ‬ ‫ي ِبـ ِاذ ِن فتنفخ ِفيا فتكون طيا ِبـ ِاذ ِن وت ِ‬ ‫الط ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫ن ْم ا ِْن ٰهذا اِل ِ ْ‬ ‫َ‬
‫ي كف ُر ْوا ِم ْ ُ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ت فقال الذ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫َُْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ ُ َ ْٓ ْ َ ۗ ْ َ ْ َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ي ‪۱۱۰‬۝‬ ‫س ٌر ّمب ْ ٌ‬ ‫ِ‬ ‫ِسا ِءيل عنك اِذ ِجئت ْم ِبل َب ِّين ِ‬ ‫واِذ كففت ب ِن ا‬
‫ِ‬
‫‪4‬‬

‫‪ 1‬البقرۃ�‪۲�۵�۹‬‬
‫‪ 2‬البقرہ�‪۲�۶�۰‬‬
‫ٓ‬
‫‪ 3‬ال معران�‪۴�۹‬‬
‫‪� 4‬الامئد�ۃ�‪۱�۱�۰‬‬
 ‫�������‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�ےرمیمرحہمالہلےکےٹیبٰیسیع‪ u‬یا�دکر�وریم�یا�ستمعنوکجومںیےنےھجتا�و�رریت�یام�ںوکعاطکییھتںیمےنر�و�حاپ�کےسریت�ی‬
‫رکاتاھ�ا�و�رڑب�یرمعکوہپچنرکبیھ�‪،‬مںیےنےھجتاتک�با�و�رتمکحا�و�رتو�ر�ا�تا�و�ر�اجنلییکمیلعتد�ی�‪،‬تو‬
‫مد�دکی�‪،‬توگوہ�ا�ر�ےںیم گولو�ںےساب�ت ت‬
‫مری�ےمکحےسیٹماکتپالپ نرد�ےیکلکشاکانبتا�ا�و�ر�ا�سںیموھپنکام�رتااھت�ا�و�ر�و�ہریم�ےمکحےسرپند�ہنباجتاتاھ�‪،‬توما�د�ر�ذ�ا�د�اندھےا�و ک�رو�ڑھی‬
‫کومری�ےمکحےساچاھرکتااھتوترم�د�و�ںوکمری�ےمکحےساکنلاتتاھپرھجبوتبناسر�ائلیےکاپ�سرصیحاشننای�ںرکیلہپاچن�ا�و�رجولو�گا�ن‬
‫مںیسےرکنمحقےھتانوہ�ںےناہکیہاشننای�ںاج� گد�ور�یےکوس�ا�ا�و�رکھچںیہنںیہ�۔‬
‫�ا�نامت�مٓایا�تےسرص�احًاتثابتوہ�اکہالہلاعتلٰینےاتسانثئیوص�ر�تںیمضعب گولو�ںا�و�ربضعویح�انو�ںوک�دنایمںیوف�ترک�دیےنےک‬
‫بدع�د�وبا�ر�ہ نزد�ہایک�‪�،‬ا�نٓایا�تیکد�و�ر�ا�زکا�رات�ویلرکنےو�الےالہلاعتلٰیکیدق�ر�تےکرکنمہںی�۔‬
‫نمرکحدیث‪:‬‬
‫�وسر�ار�و�ہرکنمحدیثاکہے�‪�،‬و�ہےتہکںیہہکدعتم�د�ٓایا�ت ےساثبت ےہہکرمنے ےک دعبسےرکیلیو�مرشحتک رم�د�و�ں ںیمیسکمسقاک�احاس�س‬
‫�د گ‬
‫امندنز� تراہے�‪،‬بالاف�ظ دیرگجبوکئی‬
‫ش�ووع�رہنںی توہا�‪،‬جمسوت ویےس یہیٹم ںیملگ ڑسجاتاہے ا�و�ر�ر�و�ح رپبیھ ہیزمانہ سب ایکڑھگ�ی ےک گ‬
‫مرتاہےا�سوقتیہا�سیکایقمتاقئموہجاتیےہذہل�ارب�ز�خاک�زمانہایرب�ز�خیکزندگیانممنکیسابتںیںیہ�‪،‬قربمںیڑپ�ےرم�د�و�ںاککیساب�ت‬
‫کانسان� کد�ران ش�روع�ر�و�احاس�سکتںیہن توہا�۔‪�1‬ا�سرگ�و�ہیکوہشم�ردللیہیٓایترکیہمےہ‬
‫‪2‬‬
‫م ّم ْرق ِدن۔۔۔ ‪۵۲‬۝‬ ‫ي ْيلَ َنا َ ْۢ‬
‫م َب َع َث َنا ِ ْ َ َ َ‬ ‫َ ُ‬
‫ال ْوا ٰ َ‬ ‫ق‬
‫ترجہم�‪:‬ھگرب�اکرہکںیےگ�ا�ر�ےیہسکےنںیمہامہ�ر�یوخ�ا�باگ�ہےساٹاھڑھک�اکای�؟�۔‬
‫�و�ہےتہکںیہہک رقاد کاعمینوسناےہ�‪�،‬الہلاعتلٰینےرفمایا‬
‫َ َ ْ َ ُ ُ ْ َ ْ َ ً َّ ُ ْ ُ ٌ‬
‫‪3‬‬
‫ه ُرق ْود۔۔۔ ‪۱۸‬۝‬ ‫وتسبم ايقاظا و‬
‫ترجہم�‪:‬تماہنںیدیھکرکیہےتھجمسہکو�ہاج�گرہےںیہاحلانہکو�ہوس�رہےےھت�۔‬
‫�ا�سرگ�و�ہےنزب�ر�خا�و�رلصفزمانیاک�اناک�ر�ا�سوجہےسایککہذع�ا�بربق�ا�و�ر�احو�ا�لربقسےاناک�رکرسےک�۔‬
‫سجامنیذع�ا�بربقکےرکنم‪:‬‬
‫یترس�ار�و�ہوجعذ�ا�بربقکاتوقائلےہا�و�رقربسےرب�ز�خرم�ا�دیلاتہے�و�ہرص�فر�و�حےکےئلذع�ا�بونتمیعاکقائلےہ�‪،‬بد�نےکقلعتمیسکمسقیک‬
‫گ‬
‫رکا�۔‬
‫حای�تا�و�رعذ�ا�بونتمیعاکدیقع�ہںیہنرھکات�ا�و�ر� ندای�و�یربقمںیذع�ا�باکابللکرکنمہے�‪،‬عیینذع�ا�بربق�ا�و�رعذ�ا�بیفاقلربمںیوکئیرف�قںیہن ت‬
‫یہاس�ر�ےرفقےا�سےلئسمںیماناک�رحدیثےکرمتبکںیہبجہکا�نےکابملاقبلاہلتنسو�اجلامعتاکقعدی�ہےہہکربقمرع� �وف�(مدفن�)مںی‬
‫جوبد�نےہایبد�نےکذ�ر�ا�تاہج�ںیھبرھکب�ےوہئےںیہالہلاعت �لٰیاپیندق�ر�تہمیظعےسا�نوک�(�اگرعذ�ا�بےکقحتسموہ�ں�)عذ�ا�بںیم‬
‫ٓ‬
‫‪ 1‬ائینہ پ�و�یزیت ‪۳�۷��۴‬‬
‫‪ٰ 2‬ی ی ن‬
‫س��‪۵�۲‬‬
‫‪ 3‬الہکف�‪۱�۸‬‬
 ‫�������‬

‫بمالتکر�دیاتہےا�و�ر�اسےذع�ا�بیفاقلرب�(� ندای�و�یربقمںیذع�ا�ب) کاہجاتاہے�ا�و�ر�ر�و�حوکبیھذع�ا�ب توہاہے�‪،‬یلنکر�و�حےکےئلالگرقتسمہے‬

‫یۃ جم‪،‬ومعۃافلات�و�یوملاناعدب�الیحونھکل�ی) عذ�ا�بربقکےاب�ر�ےںیملیصفتا�وپربای�نرک�د�ییئگےہ�۔‬
‫(سمہلئرقتسم�ا�ر�و�ا�ح�‪،‬شر�حدیقع�ہاحط�و �‬
‫عدب�الہل‪t‬بنوعسم�د�(�ر�ا�ز�د�ا�نرسو�ل)‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َٔ َ ُٔ‬ ‫نَ ً َ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫الل َر ُجال ِ�يفا ق ِص ي ً�ا اش َّد اال ْد َم ِة‪َ .‬وكن ال ُيغ ِّي ُ�‬
‫الل ْب ِ ن� ُع ْت َبة قال‪ :‬كن َع ْبد ِ‬
‫الل ْب ِ ن� َع ْب ِد ِ‬
‫َع ْن ُع َب ْي ِد ِ‬
‫بعدی�الہلنبدبع�الہلنبہبتعےسرم�و�یےہعدب�الہلنبوعسم�د‪� t‬دبےل�‪،‬پتسدق�ا�و�رناہیتدنگ�موگ�ںٓا�دمیےھت�‪�،‬و�ہریغتمہنںیوہتےےھت‬
‫‪1‬‬
‫عیینا�نےکرس�ا�و�ر�د�ا�ڑھیےکاب�لاپان�رنگںیہندبلےتےھت�۔‬
‫ْ َ َ َٔ َّ َ َّ‬
‫الل ْب نَ� َم ْس ُع ٍود َك َن ُي ْك نَ� َٔا َ ب� َع ْب ِد َّ‬
‫الر ْ َ‬
‫ح ِن‪.‬‬ ‫َع ْن ِإ ْ ب َ� ِاه ي َ� َع ْن َعلق َمة ان َع ْبد ِ‬
‫‪2‬‬
‫�ابر�اہمینبہمقلعےتہکںیہدبع�الہل‪ t‬بنوعسم�دجنیکتینکاب عودب�الرمحنٰیھت�۔‬
‫ن َٔ ُ َ ْ فَ َ َ َّ ُّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َُٔ‬ ‫َٔ‬ ‫الل ْ ن� َم ْس ُع ٍود َق َال‪ُ :‬ك ْن ُت ُغ ً‬ ‫َ ْ َ ْ َّ‬
‫الما َ ي� ِف ًعا ا ْر َع نغ� لعقبة با� ا ِب ي� معي ٍط ج�اء الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل وابو‬ ‫عن عب ِد ِ ب ِ‬
‫َ ْ َ َ ْ َ َّ َ ْ ُ شْ نَ َ َ َ ُ ُ َ ْ ْ َ َ ْ َ َ ن َ ْ َ َ َ ُ ْ ُ نّ ُ ْٔ تَ َ ٌ َ َ ْ ُ َ َ ُ َ َ َ َ‬
‫كا‪ .‬فقال‬ ‫� ِك ي� فقاال‪ :‬ي� غالم هل ِعندك ِمن ل ب ٍ� تس ِقينا؟ فقلت‪ِ :‬إ ِ ي� مو�ن ولست س ِاقي‬ ‫بك ٍر وقد فرا ِمن ال ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الل َع َل ْيه َو َس َّ َل‪َ :‬ه ْل ع ْن َد َك م ْن َجذ َع ٍة ْل َي نْ زُ� َع َل ْ َ�ا ال َف ْح ُل؟ ق ْل ُت‪َ :‬ن َع ْم‪ .‬ف َٔا َت ْي تُ ُ� َما َ�ا ف ْاع َت َق َل َها َّ‬‫َّ َّ‬ ‫َّ‬
‫الن ِب يُّ� َصل‬ ‫ِب‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫الن ِب يُّ� َصل ُ ِ‬
‫َٔ ْ‬
‫� َب ا ُبو َبك ٍر‪.‬‬
‫َ شَ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ �ضَّ َ َ َ َ فَ َ َّ َ �ضَّ ُ ثُ َّ َٔ تَ ُ َٔ ُ َ ْ َ ْ ُ َ َ ّ َ ْ َ َ َ‬
‫الل علي ِه وس َل ومسح ال ْ ع ودعا �فل ال ْ ع � ا�ه ابو بك ٍر ِبصخ َر ٍة متق ِع َر ٍة فاحتلب ِف ي َ�ا ف ِ‬
‫ثُ َّ شَ ْ ُ ثُ َّ َ َ �ضَّ ْ ْ ْ َ َ َ َ َ َ َ َٔ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ ْ ُ َ ّ ْ ن ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َّ َ ُ ٌ َّ‬
‫الم ُم َع ٌل‪.‬‬ ‫� بت � قال ِلل ِع اق ِلص فقلص‪ .‬قال‪ :‬فاتيته بعد ذ ِلك فقلت‪:‬ع ِل ِ ي� ِمن هذا القو ِل‪ .‬قال‪ِ :‬إنك غ‬ ‫� ِ‬
‫عدب�الہلنبوعسم�د‪ t‬ف مراتےںیہمںیبجرقیبولب�غےکاھتتورس�د�ا�رقریشہبقعنبابیطیعمیکرکبیا�ںرچ�ایاکرتاتاھ�‪�،‬رسو�لالہلﷺبتغیل‬
‫�دینےکےلسلسںیمہکمرکممہےسابہرنلکاجتےےھت ��‪،‬ایکرمتہباسیہلسلسںیمںیہکےسرشتیفال�رہےےھتہکاثانئےر�ا�ہدبع�الہلنبوعسم�د‬
‫‪ t‬کی المقا�ت رسو�ل الہل ﷺ�ا�و�ر�ٓا�پ ےکاستیھ دیسنا ابوبرک ‪ t‬سے وہگیئ وج ےکھت وہئے ا�و�رپای�س ےس ڈنھا�ل وہ�رہے ےھت �‪،‬‬
‫عدب�الہلنبوعسم�د‪ t‬نےٓا�پﷺےکاب�ر�ےںیمانسہو�اتوتاھمرگسا�ر�ا�د�نابہرزگ�ا�رنےیکوجہےسالمقا�تںیہنیھتا�سےئلاچہپ�نہن‬
‫سےک�‪�،‬رسو�لالہلﷺ�ا�و� سردیناابوبرک‪ t‬نےدبع�الہلنبوعسم�د‪ t‬سےاہک�ا�ےڑلکےاہمت�ر�ےاپ�سھچکد�و�د�ھےہوجتمںیمہالپ�د�وتاکہ‬
‫ہماپینایپ�ساھجبںیکس�؟مرگعدب�الہلنبوعسم�د‪ t‬نےامک�لامانتو�دیانتد�ا�ر�یاکماظہر�ہرکتےوہئےاہکہیرکبیا�ںریم�ےاپ�سیسکیک‬
‫رکات�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےرفمایااچاھیسکاییسرکب�یاکتبال�و�ابیھاگبنھہنوہئیوہ�‪ ،‬عدب�الہل‬
‫�امانتںیہںیمیسکرکب�یوک�ٓا�پےکوح�الےںیہن کس‬
‫بنوعسم�د‪ t‬نےاہکہا�ں�‪�،‬ا�و�ر�ایکھٹپرکب�یٓا�پﷺےکاپ�سالیانیبرکیمﷺےنا�سیکاٹنگاپینر�ا�نںیمدبائیا�و�ربرک�یےک‬
‫ریھپا�ا�و�ر�دعاکیا�و�رپرھتنھوھچ�ڑ�دیا�‪�،‬الہلاعتلٰیکیدق�ر�تےسونھت�ںںیمد�و�د�ھرھب�ٓایا پرھدیسناابوبرک‪ٓ� t‬ا�پﷺےک‬
‫ھتون�ںرپہاتھ �‬
‫ڑگاتاھنیبرکیمﷺےنا�سںیمد�وہا س�‪،‬دیناابوبرک‪ t‬نےد�و�د�ھایپا�و�را�نےکدعب�ٓا�پﷺےن‬
‫پا�سایکرھتپالئےسجےکچیبںیم ھ‬
‫پای� �‪ٓ،‬ا�پﷺےننھتےسرفمایاسڑکجا�ا�و�ر�و�ہڑکسگای�‪،‬یہو�اقہعا�نےکےئلابعثرحتمنبایگا�و چدن�د�نےکدعب�رسو�لالہلﷺےکد�ا�ر�ا�رقم‬
‫ا� سعد�‪۱�۱�۷‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد‪۱۱۱‬؍�‪۳‬‬‫‪ 2‬بن‬
 ‫�������‬

‫مںید�اخلوہنےےسےلہپ�انوہ�ںےناسال�موبق�لرکلایا�و�ررع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!جمےھہیالک�مالھکسئںییا�ا�سرق�ٓا�ندیجمکوجمےھ‬
‫‪1‬‬
‫کسالھئںی�رسو�لالہلﷺےنا�نےکرسپر�اپان�دستابم�ر�کرھپتےوہئےرفمایاتممیلعتایفہتڑلکےوہ۔‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َٔ ْ قَ‬ ‫الل ْ نُ� َم ْس ُع ٍود َق ْب َل ُد ُخ ُ‬
‫َ َ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َّ‬ ‫َ ْ َ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل دار الر�ِ‬ ‫ول ِ‬‫ول َرس ِ‬
‫ِ‬ ‫عن َ ي ز ِ� يد ْب ِ ن� ُرومان قال‪:‬اس َل ع ْبد ِ ب‬
‫‪2‬‬
‫یزیدبنر�وما�نےتہکںیہ عدب�الہل‪t‬بنوعسم�د�رسو�لالہلﷺےکد�ا�ر�ا�رقمںیمد�اخلوہنےےسےلہپایام�نالئے�۔‬
‫ع� رجال‬‫ٔاسمل بعدمه ثالثة ش‬
‫عدب�الہل‪ t‬بنوعسم�دتری�ہاحصبہرک�ا�م‪y‬کےدعب�ایام�نالئے�۔‬
‫‪3‬‬

‫َّ ُ َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬

‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َع ْبد ِ‬
‫الل ْب نُ�‬ ‫َّ َ َ ْ َ ُ‬ ‫ُ ْ َ َ ْ ن ُّ َ ْ َ ْ َٔ َ َ َ َ َٔ َّ َ َ ْ َ َ ْ ُ ٓ‬
‫الل صل‬ ‫� َر ِب�لق ْرا ِن ِب َ�كة بعد َرس ِ‬
‫ول ِ‬ ‫عروة ب ِ� الز ب ي ِ�‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪ ،‬قال‪:‬كن اول من ج‬
‫َم ْس ُع ٍود‬
‫‪4‬‬
‫رو�ہنبوعسم�دہکےتںیہ�رسو�لالہلﷺےکدعبدبع�الہل‪ t‬بنوعسم�دہیںیہوہنج�ںےنہکمرکممہںیمیلعالاعال�نرق�ٓا�نیکالت�و�تیک�۔‬
‫ع �‬
‫�اہنںی�رسو�لالہلﷺکیریس�تواخال�قاتےن لدرفیبوسحم�سوہئےہکہبقعنبابیطیعمیکرکبیا�ںوھچ�ڑکر�انوہ�ںےناپانمنشیہہیانبلایکہ‬
‫ریپو�یرکنیےہ�‪،‬‬
‫�رسو�لالہلﷺےکد�امناقد�سںیمرہےرک�ا�نیکا�دنٰیتریندخمتاجبلانیےہ�ا�و�ر�ٓا�پﷺکیاع�د�ا�توسری�تیک �‬
‫کوینہکابیھمکنسےھتا�و�رپر�د�ہاکحمکیھبان�ز�لںیہنوہ�اتاھا�سےئلاہنںیرھگمںیٓانےیکاجا�ز�تیھتا�و�ر�و�ہہمہنتدخمتےکےئلومجو�د‬
‫�رہےت�‪،‬‬
‫َ َ َ ْ ُ َّ ُ ْ ُ َ ُ َ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ْ ثُ َّ َ ْ �ش َٔ َ َ ُ ْ َ َ َ تَّ َ َٔ تَ َ ْ َ ُ نَ زَ َ َ ْ َْ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل نعلي ِه � ي� ِ ي امامه ِب�لعصا ح� ِإذا ا� جم ِلسه �ع نعلي ِه‬ ‫الل يل ِبس رسول ِ‬ ‫كن عبد ِ‬
‫َ ْ َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ ٔ‬ ‫َ َٔ ْ َ َ ُ َ ف َ َ ْ َ َٔ ْ َ ُ ْ َ َ َ َ ٔ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪ .‬ان يقوم البسه ث َّ� َم�ش ِب�ل َع َصا ا َم َام ُه‬ ‫الل صل‬ ‫فادخلهما ِ ي� ِذراعي ِه واعطاه العصا ف ِإذا اراد رسول ِ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ك َن َع ْب ُد َّ ِ ُ‬
‫الل َص َّل َّ ُ‬
‫َّ‬ ‫َح تَّ� َي ْد ُخ َل ْ ُ ْ َ َ َ ُ‬
‫الل‬
‫ول ِ‬ ‫الل ْب ن� َم ْسع ٍود َص ِاحب س َو ِاد َرس ِ‬ ‫ول ِ‬ ‫الج َرة ق ْبل َرس ِ‬
‫َ ْ ن َ َ ُ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ َ َ َ َ ُ ُ ف َّ َ‬ ‫َص َّل َّ ُ‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َي ْع ِ ن� ِ َّ‬
‫سفرم�‬ ‫ی‬ ‫السف ِر یہ‬ ‫س ُه‪َ .‬و ِو َس ِاد ِه‪ .‬يع ِ ي� ِفراشه‪ .‬و ِسو ِاك ِه ونعلي ِه وط ِور ِه وهذا يكون ِ ي�‬ ‫ي‬
‫ت َ َ َ ْ ُ َّ َ ْ تُ ُ َ ُ َ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ ُ َ نَ َ َ َ ْ �ش َ َ ُ ف َٔ ْ َ ْ ً‬
‫الل صل الل علي ِه وسل ِإذا اغتسل وي ِوقظه ِإذا �م و ي� ِ ي معه ِ ي� االر ِض وحشا‬ ‫الل يس� رسول ِ‬ ‫ہو�تھا كن عبد ِ‬
‫�رسو�لالہلﷺجبرجح�ےےسابہراجنےاکا�ر�ا�د�ہرفماتےوتہپےننےکےئلوجتےرقیبالرکرھکےتا�و�رٓا�پﷺےکٓاگےاصعلے‬
‫کرلچےت�‪،‬جبٓا�پﷺسلجمںیمرشتیفالتےوتپائو�ںابم�ر�کےسنیلعناتا�رتےا�و�ر�اپینابہو�ں�(بلغںیم) �دباےتیلا�و�رٓا�پﷺ‬
‫کوعاص�د�ے دیےت�‪ ،‬جب رسو�ل الہلﷺ اھٹےناک�ا�ر�ا�د�ہ رفماتےوت�و�ہٓا�پﷺ وکعننیل انہپ�دیےت اصعلےرک�ٓاگے ےتلچ اہی�ںکتہک‬
‫�رسو�لالہلﷺےسےلہپرجح�ےںیمد�اخلوہاجتے�‪ ،‬عدب�الہلنبوعسم�د�رسو�لالہلﷺےکر�ا�ز�د�ا�ں� �‪ٓ،‬ا�پﷺاکسبرت�رھکےنا�و�رچباھنے‬

‫‪ 1‬اسد الغابۃ �‪۳�۸�۱‬؍�‪۳‬‬

‫ا� سعد�‪۱�۵�۱‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫ال� عساکر�‪۶�۹‬؍�‪۳�۳‬‬
‫ر� دمشق ب ن‬ ‫‪ 3‬ت� یخ‬
‫‪ 4‬اسد الغابۃ �‪۳�۸�۱‬؍�‪۳‬‬
 ‫�������‬

‫لے �‪ٓ،‬ا�پﷺیک موس�ا�کا�و�رعننیلابم�ر�کرھکےنو�الےا�و�ر ضووکاپانیرھکےنو�الےےھت�‪�،‬اسیرط�حبجٓا�پﷺےکلسغرفماتے‬

‫�و�ا �‬
‫توعدب�الہلنبوعسم�د‪ t‬پر�د�ےاک�اتہام�مرکتے�ا�و�رجبٓا�پﷺوستےوت�ٓا�پﷺوکبدی�ا�رکرتےےھت�ا�و�ر�ٓا�پﷺےکرمہ�ا�ہ‬
‫سرفمںیحلسموہکراجتےےھت�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ‬

‫ال َبش ِة ِال ْج َرت ْ ي ِن� جَ ِ� ًيعا‬ ‫َه َاج َر َع ْبد ِ‬
‫الل ْب نُ� َم ْس ُع ٍود إل ا ْرض َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪2‬‬
‫عدب�الہل‪ t‬بنوعسم�دبحہشیکرط�فد� نوو�ںرجہتو�ںںیماقفہلقحےکرمہ�ا�ہرہے�۔‬
‫َ َ‬
‫ال ِد َين ِة نَ زَ�ل َعل ُم َع ِاذ ْب ِ ن� َج َب ٍل‪.‬‬ ‫الل ْب نُ� َم ْس ُع ٍود ِم ْن َم َّك َة إ َل ْ َ‬
‫ُ َّ‬ ‫َ ْ َ ْ ن ُّ َ َ‬
‫الز َب ْي ِ� قاال‪َّ :‬لا َه َاج َر َع ْبد ِ‬ ‫جعف ِر ب ِ�‬
‫ِ‬
‫‪3‬‬
‫عجرفبنزبریہکےتںیہجبدبع�الہل‪t‬بنوعسم�دنےہکمرکممہےسدمیہنونم�ر�ہرجہ�تیکوتماع�ذبنلبجےکاہ�ںایق�مایک�۔‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ ن ُ َ َ ن َ َ َ َ َ ُ َّ‬
‫الل ْب نُ� َم ْس ُع ٍود ِح ي نَ� َه َاج َر َعل َس ْع ِد ْب ِ ن� خ ْيث َمة‪.‬‬ ‫ا� ق َت َادة قال‪ :‬نَ زَ�ل َع ْبد ِ‬ ‫اص ب ِ� عر ب‬ ‫عن ع ِ ِ‬
‫‪4‬‬
‫عاصمنبرمع�ابناتق�د�ہےتہکںیہبجدبع�الہل‪t‬بنوعسم�دنےرجہ�تیکوتسدعبنہمثیخےکاہ�ںایق�مایک�۔‬
‫َّ ْ ُّ َ ْ َٔ َ َ ٓ خَ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ نَ َ ْ َّ ْ ن َ ْ ُ َ ُ َ ْ ن َ َ َ َ‬
‫م عن ا ِب ِيه قال‪:‬وا� رسول ِ‬ ‫َْ‬
‫الل ب ِ� مسع ٍود ومع ِاذ ب ِ� جب ٍل ‪،‬قال‪:‬‬ ‫الل صل الل علي ِه وسل ب ي� عب ِد ِ‬ ‫ال ِار ِث التي ِ ي‬
‫ْ‬ ‫الل ْ ن� َم ْس ُع ٍود َو ُّ‬‫ٓ خَ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ نَ َ ْ َّ‬
‫الز َب ْي ِ� ْب ِ ن� ال َع َّو ِام‪.‬‬ ‫الل ‪ -‬صل الل علي ِه وسل ‪ -‬ب ي� عب ِد ِ ب ِ‬ ‫ا� رسول ِ‬
‫حا�ر�ثیمیمتاپےنو�الدسےر�و�ایترکتےںیہجبرسو�لالہلﷺےناہمجرینو�اناص�رمںیاھبئیاچ�ر�ہاقئمرفمایاتودبع�الہل‪ t‬بنوعسم�د�ا�و�ر‬
‫ماع�ذ‪ t‬بنلبجںیماھبئیاچ�ر�ہاقئمایک�‪،‬یہیھباہکجاتاہےرسو�لالہلﷺےندبع�الہل‪� t‬ا�و�رزبری‪ t‬بنوع�ا�مےکد�رمای�ناھبئی‬
‫چا�ر�ہاقئمرفمایا�۔‬ ‫‪5‬‬

‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُٔ‬

‫بدرا‪ ،‬وا ً‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬شو�د يال�موك‬
‫الل َصل ُ‬
‫وسا� املشاهد َم َع َر ُسول ِ‬
‫والندق‪ ،‬وبيعة الرضوان‪ ،‬ئ‬ ‫حدا‪ ،‬خ‬ ‫شو�د ً‬
‫َّ‬ ‫َّ ّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫بعد الن ِب ي� صل‬
‫زغو�ا�ت ںیم رشیک رہے�‪،‬نیبرکیم ﷺ یک وفا�ت ےک‬ ‫زغو�ہ دب�ر�‪،‬غز�و�ہ احد�‪ ،‬غز�و�ہ دنخ�ق�‪،‬بتی رضو�ا�ن ا�و�ر�رسو�ل الہل ےکاستھامت�م �‬
‫�و�ہ �‬
‫‪6‬‬
‫بدع�ٓا�پ‪ t‬جگنریمو�کںیمیھبرشیکوہئے�۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬
‫�ل َب ْع َد ا ْن اث َب َت ُه ْاب َنا َع ْف َر َاء‪َ .‬و ش� َد ا ُح ًدا َو خَ‬ ‫َٔ‬ ‫َ شَ َ َ ْ ُ َّ‬
‫الش ِاه َد‬‫ال ْن َدق َو َ‬
‫ِ‬
‫� َب ُع ُن َق ا ب� َج ْ‬
‫ِي ٍ‬ ‫َ‬ ‫الل ْ نُ� َم ْس ُع ٍود َب ْد ًرا َو ضَ‬
‫ب‬ ‫ِ‬ ‫�د عبد‬ ‫و ِ‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫ُ َّ َ َ ُ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل‬ ‫ول ِ‬ ‫كها َمع َرس ِ‬
‫زغو�ہ‬
‫زغو�ہدب�رمںیرشیکوہئےا�و�رعرف�ائ ےکوٹیب�ںےکدعب�انوہ�ںےنرفعو�نامتابوجلہیکرگ�د�ناکٹییھتو�ہ �‬ ‫عدب�الہل‪ t‬بنوعسم�د �‬
‫ا� سعد �‪۱�۱�۳‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد�‪۱�۱�۲‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫ا� سعد�‪۱�۱�۲‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬بن‬
‫ا� سعد�‪۱�۱�۲‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 4‬بن‬
‫‪5‬ا� سعد�‪۱�۱�۲‬؍�‪۳‬‬
‫بن‬
‫‪ 6‬اسدالغابۃ ‪۲�۸��۲‬؍�‪۳‬‬
 ‫�������‬

‫زغو�ا�تںیمرشیکرہے�۔‬
‫‪1‬‬
‫�احد�‪،‬غز�و�ہدنخ�قا�و� ترام�م �‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ْٔ‬ ‫�ش‬ ‫َ‬
‫ا� َم ْس ُع ٍود ف َص ِع َد َعل جْ َر ٍة َ ي� ِت ِيه ِم نْ َ�ا‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ْ نَ‬‫َّ‬ ‫َّ‬
‫الن ُّ� َصل ُ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َع ْن ُٔا ِ ّم ُم َوس‪َ ،‬ق َال ْت َ ِ ْ ُ َ ًّ َ‬
‫ب‬ ‫‪:‬سعت ع ِليا يقول‪:‬امر ِب ي‬
‫َّ‬ ‫�شَ ْ َ َ َ َ َٔ ْ َ ُ ُ َ َ َ ْ َّ َ َ ُ ْ ُ ُ َ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ :‬ما‬ ‫الل صل‬‫الل فض ِحكوا ِمن حوش ِة ساقي ِه‪ ،‬فقال رسول ِ‬ ‫ِب ي ٍء‪ ،‬فنظر اصابه ِإل س ِاق عب ِد ِ‬
‫َ ْ َ ُ َ َ ْ ُ َ ْ َّ َٔ ْ َ ُ ف ْ زَ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُُٔ‬
‫الل اثقل ِ ي� ِال ي� ِان يوم ال ِقيام ِة ِمن اح ٍد‬
‫تضحكون؟ ل ِرجل عب ِد ِ‬
‫�ا�م ومسییتہک ںیہمںی ےن دیسنا یلع‪t‬کوہکےت وہئے انس�رسو�ل الہلﷺ ےندبع�الہل نبوعسم�د ‪ t‬کوحمک رفمایاکہ و�ہ ا�س د�رخت‬
‫پرچڑھںی ا�و�ر�ا�سیکوکئی زیچ (یپول ای وسم�ا�ک) �ٓا�پﷺ ےک اپ�س الئںی�‪�،‬اصاح�ب ‪y‬نے ا�نیک یلتپ یلتپ ڈنپلںی دکیںیھوتنہےنس‬
‫ڈنپای�ںاحدپاہ�ڑسےزیا�د�ہ‬
‫لےگ�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایاتما�سیکیلتپڈنپلںیدیھکرکہسنرہےوہمرگ�ر� �و قزایمتزیم�ا�ندع�لںیما�سیک ل‬
‫‪2‬‬
‫� �وزنیوہ�ںیگ�۔‬
‫قر�ٓا�ندیجمٓایا�تا�و�رلمکموس�رتو�ںیکلکشںیم�ا�نےکاسمےنان�ز�ل توہا�رہاا�سےئلرفماتےےھت‬
‫ُ َ ٌ َّ َٔ نَ َٔ ْ َ ُ َ ْ ُ نَ زَ َ ْ َ َ ْ ٓ َ َّ َٔ نَ َٔ ْ َ ُ َ ُٔ نْ ز َ ْ َ َ ْ َٔ ْ َُ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ ْ َ‬
‫اب الهلِ سورة ِإل ا� اعل حيث �لت‪ ،‬وما ِمن اي ٍة ِإل ا� اعل ِف ي�ما ا ِ�لت ولو اعل‬ ‫وال ِذي ل ِإل غ ي�ه ما ِمن ِكت ِ‬
‫َ‬ ‫نّ َ ْ ُ ُ ُ ْ ُ َ‬ ‫َٔ َ ً ُ َ َٔ ْ َ َ‬
‫البل‪ ،‬ل َر ِك ْب ُت ِإل ْي ِه‬ ‫احدا هو اع ُل ِب ِكت ِ‬
‫اب الهلِ ِم ِ ي�‪ ،‬تبلغه ِإ ِ‬
‫�الہلیکمسق!جسےک کوس�اوئیوبعم�دہنںیالہلیکاتک�ب( قر�ٓا�ندیجم�)مںیوکئیاییسوس�ر�تںیہنےہرگممںیاجناتہو�ںوہ�ںہکو�ہاہک�ںان�ز�ل‬
‫ہوئیا�و ک�روئیٓایتاییسںیہنےہرگممںیاجناتہو�ںہکو�ہسکاب�بںیمان�ز�لوہئی ‪� ،‬ا�و�ر�اگرجمےھولعم�موہتاکہیسکوک�الہلیکاتک�باکعملھجمےس‬
‫‪3‬‬
‫�زیا�د�ہےہا�و�ر�ا�سکتا�ونٹچنہپےتکسںیہوتمںیوس�ا�رہوکر�ا�سےکاپ�ساجتا�۔‬
‫�ٓا�پ ‪ t‬کااحفہظوخ�باھت�ا�سرپقر�ٓا�نیمہفاکشو�ق�‪�،‬رسو�لالہلﷺان�ز�لدش�ہٓایا�تا�و�ر�ا�نیکامیلعت�تاحصبہرک�ا�موکدیےترہے�‪،‬جےس‬
‫سنا�و�رمسھجرک�ٓا�پد�وسر�ےاحصبہےساتمم�زوہگےئ�‪،‬‬
‫ٓ‬
‫ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫َّ ُ ُ‬ ‫َ ْ َّ ْ ن َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ ٌ َ َٔ َ ُ ُّ ُ َ ْ ُ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫ُٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َيقول‪:‬خذوا الق ْران ِم ْن‬ ‫الل ب ِ� ع ٍرو‪ ،‬فقال‪ :‬ذاك رجل ال ازال ا ِحبه‪ِ ،‬سعت الن ِب ي� صل‬ ‫عب ِد ِ‬
‫َ ْ َ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ُ َ ْ ن َ َ َ ُٔ َ ّ ْ ن َْ‬ ‫ََ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔا ْر َب َع ٍة ِم ْن َع ْب ِد ِ َ ُ‬
‫َّ‬
‫ال‪ ،‬مول ا ِب ي� حذيفة‪ ،‬ومع ِاذ ب ِ� جب ٍل‪ ،‬وا ب ِي� ب ِ� كع ٍب‬ ‫الل ْب ِ ن� م ْسع ٍود ف َبدا ِب ِه ‪ ،‬وس ِ ٍ‬
‫عدب الہل نب رمع�و نب الاع�ص ےسرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہلﷺ ےنرفمایاچا�رلوگو�ں ےسرق�ٓا�نوھکیس�‪ ،‬عدب�الہل ‪t‬بنوعسم�د�‪،‬سالم وملی‬
‫�اب حوذیہف‪،� t‬ماع�ذ‪ t‬بنلبجا�و�ر�ابینببعک‪� t‬۔‬
‫‪4‬‬

‫َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ْٔ َ َ َّ ُ َ َ ّ َ َ َ ُ ُْ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َّ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل‪ :‬اقرا ع يل سورة ِالنس ِاء‪ ،‬قال قلت‪:‬‬ ‫الل ْب ِ ن� َم ْس ُع ٍود‪ ،‬قال‪ :‬قال ِ يل رسول ِ‬ ‫َع ْن َع ْب ِد ِ‬
‫م‬‫َٔا ْق َر ُٔا َع َل ْي َك َو َع َل ْي َك ُٔ نْا ز� َل َ؟ق َال‪ :‬إ نّ� ُٔا ِح ُّب َٔا ْن َٔا ْ َس َع ُه ِم ْن َغ ْي�ي‪َ ،‬ف َق َر ْٔا ُت َع َل ْي ِه َح تَّ� َب َل ْغ ُت‪َ :‬ف َك ْي َف ا َِذا ج ْئ َنا ِ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ ي‬ ‫ِ‬

‫ا� سعد �‪۱�۱�۳‬؍�‪۲‬‬

‫‪ 1‬بن‬
‫‪ 2‬اسد الغابۃ ‪۲�۸��۳‬؍�‪۳‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫هللا ت َعال َع ن ُ� َما�‪۶�۳�۳�۳‬‬
‫� ُ‬ ‫‪ 3‬حصیح مسمل كتاب الفضا ِئ ِل َ ب� ُب ِم ْن فضا ِئ ِل َع ْب ِد هللاِ ْب ِ ن� َم ْس ُع ٍود َوا ِّم ِه َر ِ ض ي َ‬
‫الل َع ْن ُه �‪ ،۳�۸�۰�۸‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي� الصحابة�‪۱�۳‬؍ ‪�۳‬‬ ‫ي‬
‫� َّ ُ‬ ‫اال ْن َص ِار َ ب� ُب َم َن ِاق ِب ُٔا ب َ ّ ي� ْب ِ ن� َك ْع ٍب َر ِ ض ي َ‬
‫َٔ‬
‫‪ 4‬حصیح بخ�اری کتاب َم َن ِاق ِب‬
‫ِ‬
 ‫�������‬
‫َ ْ َ َّ َ ّ ُ َّ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ُ َّ َ َ ُ ٰ‬ ‫ُ ّ ُ َّ َ ْ َّ ْ َ َ َ ٰ ٓ ُ َ ۗ َ ً‬
‫الر ُس ْول ل ْو ت َـس ّوى ِ ِب ُم‬ ‫ع ٰه ٔول ِء ش ِه ْيداۭ ‪۴۱‬۝ ۬ يم ِٕى ٍذ يد ال ِذي كفروا وعصوا‬ ‫ك ام ٍ ؚة ِبش ِهي ٍد و ِجئنا ِبك‬
‫ِ‬
‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ْ ‪۰‬۝ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ ْ ً َ َ َ َ ٓ َ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫‪:‬ح ْس ُبك االن فال َتف ُّت ِإل ْي ِه‪ ،‬ف ِإذا َع ْي َن ُاه تذ ِرف ِان‬‫ض ول يكتمون هللا ح ِديثاۧ ‪۴۲‬۝ قال‬ ‫الر ۭ‬
‫عدب�الہل ‪t‬بنوعسم�دسےرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہلﷺ ےن ےھجمرفمایامری�ےاسمےنوس�ر�ہ انلاسئ یک الت�و�ترک�ومںی ےنرع�ضایکمںی‬
‫�ٓا�پﷺےکاسمےنالت�و�ترک�و�ںہکبجرق�ٓا�نرکیمٓا�پﷺرپنا�ز�ل توہاہے �؟ٓا�پﷺےنرفمایاجمےھہیدنسپہےہکد�وسر�و�ںےس‬
‫قر�ٓا�نیکالت�و�تونس�ں�‪،‬مںیےنٓا�پﷺےکاسمےنوس�ر�ہانلاسئ یکالت�و�تیکبجںیما�سٓایتکتاچنہپ’’پرھوسچوہکا�سوقتہیایک‬
‫رہمتںیمےسایکوگ�ا�ہالئںیےگا�و�را�ن گولو�ںرپںیہمت(عییندمحمﷺوک) گو�ا�ہیکتیثیحےسڑھک�ارکیںےگ�‪�،‬ا�س‬
‫کریںےگبجمہ ا‬
‫�د�نانمترکیںےگو�ہول�گوہنج�ںےنرفکایکاھتا�و�ررسو�لیکانف مرانییکیھتہکاک�شا�نےکتیمسزمنیرب�ابرکر�د�یاجئےا�و�رو�ہالہلےسوکئیاب�ت‬
‫‪1‬‬
‫بیھاپھچںیہنںیکسےگ۔‘‘ �ٓا�پﷺےنرفمایاپڑھانبسرک�و�‪،‬تومںیےندکیاھکہٓا�پﷺیکٓاکنںیھٓانوسئو�ںےسرھبئگںیںیھت�۔‬
‫وزکےاستھرق�ٓا�نمیکحیکالت�و�ت‬
‫رقا�تےسیھبون�ا�ز�اتاھ�اییسوخ�شالاحنیا�و�رس �‬
‫عدب�الہلنبوعسم�د‪ t‬کو�الہلاعتلٰینےملعرق�ٓا�نےکاستھنسح �‬
‫کرتےےھتہکد�ر�و�دیو�ا�ر�وجدمںیٓاجاتےےھت�‪،‬‬
‫ن ٔ‬ ‫ٔ َ ُ َ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬
‫يصل‪ ،‬فافتتح سورة النساء‪،‬‬ ‫الل صل الل علي ِه وسل ی�ر يب� ا ب ي� بكر ومعر‪ ،‬وعبد الهل ي‬ ‫عن عبد الهل‪ ،‬ان رسول ِ‬
‫ن ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ً ٔ‬ ‫ٔ ٓ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ َ َّ‬
‫ا� ام عبد‪.‬‬ ‫الل صل الل عل ْي ِه َوس َل‪ :‬من احب ان يقرا القران غضا امك نا ز�ل فليقرا قراءة ب‬ ‫ويسجلها فقال رسول ِ‬
‫َ ْ ُ َ ْ ُ َ ْ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ف‬ ‫ث ٔ ف‬
‫يقول‪:‬سل ت ْعط ْه َ‪،‬سل ت ْعط ْه َ‪،‬سل ت ْعط ْه‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫الل صل‬‫ول ِ‬ ‫ُ‬
‫� سال ي� الدعاء‪ ،‬ج�عل َرس ِ‬
‫عدب�الہل‪ t‬سےرم�و�یےہ�ایکد�ندبع�الہلنبوعسم�د‪ t‬نام�زمںیوس�ر�ہانلاسئ ڑپ�ھرہےےھتہکدیس� لاامم ﷺدیسناابوبرک‪t‬‬
‫�ا�و� سردینارمع‪t‬کیتیعمںیمدجسمترشیفالئےا�و�ر�ا�نےکاند�ا�زتال�و�تےسا�سدق�ررسم�و�رہوئےہکبجو�ہامن�زسےاف�ر�غوہئےا�و�ر‬
‫رھا�رشا�دہو�اجوشصخ‬
‫�دعاےکےیلاہتھاٹاھئےوت�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�(جو�)سو�ا�لرک�وپو�ر�اکایجائےاگ(جو) سو�ا�لرک�وپو�ر�اکایجائےاگپ �‬
‫‪2‬‬
‫رقا�تںیمابنا�مدبعکیاقدت�ا�ءکر�ے�۔‬ ‫چاہاتہےہکرق�ٓا�نوک�اسیرط�حرت� توا�ز�ہ ھڑپانیسےھکسجرط�حو�ہان�ز�لوہ�اہےوت�و�ہ �‬
‫ُ‬
‫َ َ َ َ َٔ ُ َ ْ َ َ ْ َّ َ َ َ ُّ َ ُ َّ ُ ْ َ َ ْ ُ ٓ ً َٔ ْ ُ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ُ َّ َ َ ُ ُ ْ‬
‫الل َو ج َّم ْدت ُه ث َّ� قل ُت‪:‬‬ ‫الل فقال‪ :‬الدعاء ال ِذي كنت تدعو ِب ِه ا ِنفا ا ِعده ع يل‪ ،‬فقال‪ِ :‬حدت‬ ‫فرجع ابو بك ٍر ِإل عب ِد ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َل إ َ َل إ َّل َٔا ْن َت َو ْع ُد َك َح ٌّق َوِلق ُٔاوك َح ٌّق َو ج َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الن ِب ُّيون َح ٌّق َو َم َّم ٌد‬
‫الن ُار َح ٌّق َو ُر ُسلك َح ٌّق َوك َت ُابك َح ٌّق َو َّ‬
‫ِ‬
‫ال َّنة َح ٌّق َو َّ‬
‫ِ ِ‬
‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ٌّ َّ ُ َّ نّ َٔ ْ َٔ ُ َ َ نً َ َ ْ َ ُّ َ َ ً َ َ ْ َ ُ َ ُ َّ َ َ ْ ن َ َ ْ َ ُ َ ُ َ َ َ َ َّ ّ َ َّ‬
‫صل الل علي ِه وسل حق‪ ،‬اللهم ِإ ِ ي� اسالك ِإ ي�ا� ل ي�تد ون ِع ي�ما ل ينفد وقرة ع ي ٍ� ل تنق ِطع ‪ ،‬ومرافقة الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ف َٔ ْ َ َ َّ ْ خُ ْ‬
‫الل ِد‬ ‫الل علي ِه وسل ِ ي� اعل جن ِة‬
‫سدیناابوبرک‪ t‬عدب�الہلنبوعسم�د‪ t‬کیرط�فےئگا�و�رکاہمری�ےےیلیھبوہیدعاکر�وجو�اپےنےیلیکےہ�‪،‬ہپےلانوہ�ںےنالہلاعتلٰی‬
‫کیدمح�وثانا�و�ردیجمتبای�نیک�‪ ،‬پرھکاہ�الہلےک کوس�اوئیالہٰںیہنےہ�‪�،‬ا�سےنوج� عود�ےرفمائےںیہو�ہقحںیہ ‪� ،‬ر� �و قزایمتا�سےکد�ربا�رمںی‬
‫حاضرہوناقحےہ�‪�،‬ا�و�ر�ا�سےنوکینکا�ر�و�ںےکلےیوججتنایت�رکیےہو�ہقحےہ �ا�و�رگان�ہاگ�ر�و�ںےکےیلوجہجمنایت�رکیےہو�ہقحےہا�و�ر �ا�س‬
‫َ‬ ‫ُ ْ ٓ َ ُ َْ ُ ْ ْ َ‬ ‫َ ُ َ‬
‫املق ِر ِئ ِللق ِار ِئ َح ْس ُبك �‪،۵�۰�۵�۰‬اسد الغابۃ ‪۲�۸��۳‬؍�‪۳‬‬ ‫اب ف َضا ِئ ِل القرا ِن ب�ب قو ِل‬ ‫‪ 1‬حصیح بخ�اری ِكت‬
‫ف‬ ‫ترص� یخ‬
‫‪ 2‬خم ت‬
‫ر� دمشق �‪۴�۸‬؍�‪،۱�۴‬االستعیاب � معرفۃ االحصاب�‪۹�۹�۰‬؍�‪۳‬‬
 ‫�������‬

‫نےےنتجیھبرسو�لوعبم�ثرفمائےقحںیہ�‪�،‬ا� �ور�ا�سےنینتجیھباتکبںیان�ز�لرفمائںیقحںیہ �‪،‬ا�و�ر �ا�سےنےنتجیھبیبنوعبم�ثرفمائےںیہقح‬

‫ہںی�‪�،‬ا�و�ر �ا�سےندمحمﷺوکحقےکاستھوعبم�ثرفمایاہے�‪�،‬ا�ےالہل�!مںیھجتےسایاس�ایام�ناچہاتہو�ںوجمزتلز�لہنوہاجئے�‪� ،‬ا�و�ر�اییسںیتمعن‬
‫‪1‬‬
‫وجز�ائلہنوہ�ا�و�ر�اعیلوتنج�ںںیمیبنرکیمﷺیکرفاقتاچہاتہو�ں�۔‬ ‫چاہاتہو�ںوجخمتہنوہ�ں�‪�،‬ا�و�ر�اییسٓاکنوھ�ںیکڈنھٹ�کاچہاتہو�ں �‬
‫َ ُ ُ َّ َ َّ َُّ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َل فخ‬
‫َّ‬ ‫الل َص َّل َّ ُ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ٔ‬
‫الل صل الل‬ ‫�طب خطبة خفيفة ‪ ،‬فملا فرغ رسول ِ‬ ‫ول ِ‬ ‫عن ا ب ي� الدرداء قال قام َرس ِ‬
‫َّ‬ ‫َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪،‬‬ ‫�طب فقرص دون الن ِب ي� صل‬ ‫َع َل ْي ِه َو َس َّ َل من خطبته قال‪ :‬ي� ٔا ب� بكر ق�‪ ،‬فاخطب‪ ،‬فقام ٔابو بكر فخ‬
‫َّ‬ ‫َّ ُّ ِ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫فملا فرغ ٔابو بكر من خطبته قال‪ :‬ي� معر ق� فاخطب‪ ،‬فقام معر فخ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬ث�‬ ‫�طب فقرص دون الن ِب ي� صل‬
‫َّ‬
‫الهل َع َّز َو َجل َر ُّب َنا‬‫اس إ َّن َ‬ ‫َٔ ُّ َّ‬ ‫ث‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ن ٔ‬ ‫ق‬ ‫ٔ‬
‫ا� ام عبد‪� ،‬مد الهل وا نث� عليه‪ � ،‬قال‪ :‬ا ي َ�ا الن ُ ِ‬ ‫قال‪ :‬ي� ب ن� ام عبد‪ � ،‬فاخطب‪ ،‬فقام ب‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ْ َ ْ ُ َ َ َّ ُ ْ ٓ َ َ ُ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ َّ َ َ َ ُّ َ َ َٔ ْ َ َٔ َ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َر ِض ْي َنا‬ ‫و ِإن ِإالسالم ِديننا و ِإن القران ِإمامنا و ِإن البيت ِقبلتنا و ِإن هذا ن ِبينا واوما ِإل الن ِب ي� صل‬
‫ن ٔ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ِ ْ َ َ َّ َ ٔ‬ ‫ُ‬ ‫َما َر ِ ض َ ُ َ َ ُ ُ ُ َ ْ َ َ َ ُ َ َ ُ ُ ُ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل‪ :‬اصاب با� ام عبد‬ ‫ول ِ‬ ‫� الهل لنا َو َرس ْول َوك ِرهنا َما ك ِره الهل لنا َو َرس ْول ‪ ،‬فقال َرس ِ‬ ‫ي‬
‫ُٔ‬ ‫ُٔ‬ ‫ُ‬
‫وا� ا ِ ّم َع ْب ٍد‬ ‫� الهل به ِل َّم ت� ْ نُ‬
‫ِي ب‬ ‫مرت� َ‪،‬ر ِضيت ب�ا َر ِ ض ي َ‬
‫وصدق‪ .‬ي ن‬
‫�ابو�الد�ر�د�ائ ‪ t‬سےرم�و�یےہ�ایکر� �وز�رسو�لالہلﷺہبطخا�رشا�دکرنےےکےیلڑھک�ےوہئےا�و�رخمرصتطخہبا�رشا� فد مرایا جبرسو�ل‬
‫وتدیناابوبرک‪ t‬سےرفمایا�ا�ےابوبرک‪! t‬کڑھ�ےوہ�ا�و�رطخہبد�و�‪ ،‬سدیناابوبرک‪ t‬کڑھ�ےوہئے‬
‫�الہلﷺےبطخےساف�ر�غوہئے س‬
‫�ا�و�رنیبرکیمﷺےسرصتخمہبطخدیا�‪ ،‬جبدیسناابوبرک‪ t‬طخہبےساف�ر�غوہئےوتٓا�پﷺےنرفمایا�ا�ےرمع‪!t‬کڑھ�ےوہ�ا�و�رہبطخ‬
‫�د�و�‪ ،‬سدینارمع‪ t‬کڑھ�ےوہئےا�و�ر�رسو�لالہلﷺےسرصتخمطخہبدیا�‪،‬پرھ�ٓا�پﷺےناپان�ر�خانو�ردبع�الہل‪t‬بنوعسم�دکیرط�ف‬
‫ھپری�ا�ا�و�ررفمایا�ا�ےابنا�مدبعکڑھ�ےوہ�ا�و�رطخہبد�و�‪�،‬ابنا�مدبعکڑھ�ےوہئےےلہپالہلزع�وجلیکدمح� ثوانبای�نیکرھپکاہ�ا�ے گولو�!بےکش‬
‫�الہلزع�وجلامہ�ر�امالکےہا�و�ربےکشاسال�مامہ�ر�ا�دینےہا�و�ربےکشرق�ٓا�نامہ�ر�ا�اما�ما�و�ربےکشہبعکامہ�ر�ابقہلےہا�و�ر(�رسو�لالہلﷺ‬
‫ںیہ‪�،‬الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےنوجچزییںامہ�ر�ےےیلدنسپف مرائیںیہمہےنو�ہیھب‬
‫کیرط�فاشا�ر�ہرککے�)یہامہ�ر�ےرسو�لا�و�رنیبﷺ �‬
‫چزییںدنسپکںیا�و�ر�الہلےکرسو�لﷺےننجزیچ�و�ںوکہام�ر�ےےیلرکم�و�ہاھجمسہےمہےنیھبو�ہزیچیںرکم�و�ہںیھجمس�۔�رسو�لالہلﷺ‬
‫�ا�ناکطخہبنسرکبتہوخ�شوہئےا�و�رف مرایا�ابنا�مدبعنےکیھٹاہکہے�‪�،‬ابنا�مدبعنےکیھٹاہک�ا�و�رسچاہکہے�‪،‬مںیر�اضیوہگای�ا�سےسسج‬
‫‪2‬‬
‫ےہ‪،‬مری�ےےیل�‪،‬مری�یامتےکےیلا�و�ر�ابنا�مدبعکےےیل�۔‬
‫سےالہلر�اضی �‬
‫عدب�الہل‪t‬بنوعسم�د�اپےنابطخ�ت موو�اعظںیمابعلوم�م حوتدی�ونام�زباجامعتا�و�رخو�فٓاخر�تیکنیقلترفمایاکرتےےھت�‪�،‬ا�نےکا�رشا�د�ا�ت‬
‫کےدنچفرق�ےالمحہظوہ�ں�۔‬
‫ق‬ ‫ن‬ ‫َٔ ض‬ ‫ٔ ض َّ ٓ‬ ‫ٔ‬ ‫ٓ ٔ ض َّ‬ ‫ٔ‬ ‫َٔ ُّ َ َّ ُ‬
‫للبا�‪.‬‬
‫لفا� ي‬‫ا ي�ا الناس من اراد االخرة ا� ب�لدنيا‪ ،‬ومن اراد الدنيا ا� �بالخرة‪ ،‬ي� قوم فا�وا ب� ي‬
‫لوگو�!جسےندنایکا�ا�ر�ا�د�ہایک�ا�سےنٓاخر�توکقناص�ناچنہپیا�ا�و�رجسےنٓاخر�تاک�ا�ر�ا�د�ہایک�ا�سےندنایکوقناص�ناچنہپیا�‪،‬متںیہاچہےیہکافنی‬
‫ٔ‬
‫اال ب ن‬
‫ا��‪۴�۶�۷‬؍�‪۱‬‬
‫ص� ي‬
‫ين‬
‫الصاحل� إلامسعيل ب ن� حممد‬ ‫س� السلف‬
‫‪ 1‬ي‬
‫یخ‬
‫‪ 2‬خمترص�ر� دمشق�‪۴�۸‬؍�‪۱�۴‬‬
‫ت‬
 ‫�������‬

‫کاخاس�ر�ہابقیےکےیلرب�د�اشترک�و�۔‬
‫ف‬
‫يستك� يضعه الهل ومن يبتغ السمعة يسمع الهل به ومن ينوي الدنيا تعجزہ فإنه من تواضع ي�‬ ‫اس ومن‬ ‫َٔا ُّ َ�ا َّ‬
‫الن ُ‬
‫ب‬ ‫ي‬
‫الدنيا ي�فعه الهل يوم القيامة‬
‫رکاہےالہلاعت قلٰیایمتےک‬
‫لوگو�!جو�دنایمںیریاکا�ر�یرک�ےالہلایقمتےکد�نا�سوک�ریاکا�ر�یاکبدلہد�ےاگ�‪،‬جو�دنایمںیرہش�تےکےیلاک�م ت‬
‫�د�نا�سےکاک�میکرہش�ترک�ائےاگ�(�ا�و�ر�ا�سےکےیلزج�اکھچںیہن�)�ا�و�رجوظعتما�و�ربڑ�ائییکاخطرلبدن�یاتخای�رکرتاہےالہلا�سوکگر�ا�د�ے‬
‫گا�ا�و�رجسےنا�ز�ر�ا�ہوشخ�عوت�اضعاتخای�رکیالہلا�سوکرسلبدنرک�ےاگ�۔‬
‫ٔ‬ ‫ٓ ٔ‬ ‫تعبد الهل‪ ،‬وال شت�ك به شيئا‪ ،‬ت ز‬
‫كب�‪ ،‬وإن اكن بعيدا‬ ‫و�ول مع القران ا ني� زال‪ ،‬ومن جاءك بصدق من ي‬
‫صغ� او ي‬
‫بغيضا‪ ،‬فاقبهل منه‪ ،‬ومن جاءك بكذب‪ ،‬وإن اكن حبيبا قريبا‪ ،‬فاردده عليه‬
‫باھئوی�!�الہلیکابع�د�ترک�و�ا�و�ر�ا�سےکاستھیسکوکشریکہنرک�و�‪،‬قر�ٓا�نےکاستھولچ�و�ہاہج�ںںیہمتےلاجئےا�و�رجومتاہ�ر�ےاپ�سقحالئے‬
‫�اسےوبق�لرک� گو�ارچہقحالنےو�الاتکانہیریغہو�ا�و�رمتںیہا�سےسدمشینوہ�ا�و�رجومتاہ�ر�ےاپ�سابطلالئےا�سوک�ر�دکر�د� گو�ارچہو�ہاہمت�ر�اتکانہی‬
‫�د�وستا�و�رقرییبرشہتد�ا�رہو�۔‬
‫ف ٓ‬ ‫َّ‬ ‫ال� لو حلفت عل�ا َل� ْرت‪ :‬ال َي ْس تُ� الهل عىل عبد ف� ُّ‬
‫الدنيا‪ ،‬إل َس تَ� عليه ي� االخرة‬ ‫ي‬ ‫ي ب‬ ‫ي‬
‫ت‬
‫لوگو�!�اگرمںیا�ساب�ترپقمساھکلو�ں حوتانثہنوہ�ںاگکہبجالہلےندنایمںییسکدنب�ہیکرپ�د�ہوپشییکوت�و�ہرض�و�ر�ٓاخر�تںیمیھبا�سیکرپ�د�ہ‬
‫پوشیرک�ےاگ�۔‬
‫ُٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ل ْو ك ْن ُت ُم َٔو ِّم ًرا ا َح ًدا ُدون ش َورى ُ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ� ال َّم ْر ُت ْ نَ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ا� ا ِ ّم َع ْب ٍد‬ ‫ب‬ ‫َع ْن َع ِ ٍّيل قال‪ :‬قال َر ُسول ِ‬
‫الل َصل ُ‬
‫سدینا یلع ‪t‬سےرم�و�ی ےہ �رسو�ل الہل ﷺ ےنرفمایا�اگرمںیاملسمنو�ںیکسلجم وش�ر�ٰی کے الع�و�ہیسک ا�و�روک امریانبتا وت ابن ا�مدبع�و�‪،‬‬
‫عدب�الہل‪ t‬بنوعسم�دوکامریانبتا�۔‬
‫‪1‬‬

‫ت‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬

‫ُ َ ْ ََ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ول َّ ِ َ‬ ‫َ َ ّ َ َ َ َ َُ َ‬
‫م� من يغ� مشورة الستخلفت‬ ‫الل صل الل علي ِه وسل لو كنت مستخلفا احدا عىل ا ِ ي‬ ‫عن ع يل قال قال رس‬
‫َ‬
‫َعل يْ ِ�م عبد الهل ب ن� َم ْس ُعود‬
‫‪2‬‬
‫�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�اگرمںیاملسمنو�ںیکسلجموش�ر�ٰیکےالع�و�ہیسکا�و�روکامریانبتاوتدبع�الہل‪ t‬بنوعسم�دوکامریانبتا�۔‬
‫َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُ َّ ُ َ َّ ُ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ف َ ْ َ َ ّ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ َ َّ ُ َ ْ َّ‬
‫الل يشبه ِب�لن ِب ِي� صل الل علي ِه وسل ِ ي� هد ِي ِه ود ِ ِل وس ِت ِه‪ .‬وكن علقمة يشبه ِبعب ِد ِ‬
‫الل ‪.‬‬ ‫عن علقمة قال‪ :‬كن عبد ِ‬
‫رطیےق‪�،‬ا�نیکنسحریس�تا�و�ر�ا�نیکایمنہر�و�یںیمرسو�لالہلﷺےسہیبشتد�یاجتییھت‬ ‫�‬ ‫لعہمقےسرم�و�یےہعدب�الہلنبوعسم ک�دو�ا�نےک‬
‫‪3‬‬
‫ودب�الہلنبوعسم�د‪ t‬سےہیبشتد�یاجتییھت�۔‬
‫�ا�و�رلعہمق ‪ t‬ک ع‬

‫ا� سعد�‪۱�۱�۴‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ئ‬
‫للنسا��‪۴�۹‬؍�‪۱‬‬ ‫‪ 2‬فضائل الصحابة‬
‫ا� سعد�‪۱�۱�۴‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬بن‬
 ‫�������‬
‫ٔ‬
‫ق� ب�لكوفة َع ْبد الهلِ ْب ن� مسعود‬
‫قال‪:‬اول من ض‬ ‫الشع�‪،‬‬
‫بي‬ ‫َعن‬
‫‪1‬‬
‫ںیہوفہںیمبسےسےلہپدبع�الہل‪ t‬بنوعسم�دوکقاضیرقم�رکایگای�۔‬ ‫عشیبرحہمالہلےتہک ک‬
‫ك‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬
‫الل َع ْن ُه‪ِ ،‬إ َل ا ْه ِل الكوف ِة ِإ ِ نّ� ق ْد َب َعث ُت ِإل ْي ُ ْ‬ ‫َّ‬
‫� ُ‬ ‫َ‬ ‫الطاب‪َ ،‬ر ِ ض‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َع ْن َحار َث َة ْ ن� ُم�ضَ َّ ب‪ ،‬قال‪ :‬ق َرا ُت ِك َت َ‬
‫اب ُ َع َر ْ نَ� خَ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ي‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ٍ‬ ‫ِ بِ‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ َْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ُّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬
‫َ َّع َار ْب نَ� َ ي� ِس ا ِم ي ً�ا‪َ ،‬و َع ْبد ِ َ َ ْ ُ ُ َ َ َ‬
‫َ‬
‫الل صل الل علي ِه‬ ‫ول ِ‬ ‫اب َرس ِ‬ ‫الل ْب ن� مسع ٍود مع ِ ًلا وو ِز ي ً�ا‪ ،‬و َها ِمن النج َب ِاء ِمن اص ِ‬ ‫ٍ‬
‫َ َ نّ َ ْ ٓ ثَ ْ ُ ُ ْ َ َ ْ َّ َ َ َ ْ َٔ ثَ َ ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ ْ َٔ ْ َ ْ فَ خُ ُ َ نْ ُ َ َ ْ‬
‫س ا�ة ‪.‬‬ ‫وسل ِمن اه ِل بد ٍر �ذوا ع�ما واقتدوا ِب ِ�ما و ِإ ِ ي� قد ا�تك بعب ِد ِ‬
‫الل عل نف ِ ي‬
‫حا�ر�ثنبرضم�بےتہکںیہںیمےنسدینارمع‪t‬کاکموت�ب ھڑپاتاھجو�انوہ�ںنےاہلوکفہوکخطاھکلتاھمںیےناہمت�ر�یرط�فامع�ر‪ t‬بن‬
‫یاسرکوامریانبکر�ا�و�ردبع�الہل‪ t‬بنوعسم�دکوعمملا�و�ر�ا�ناک� �وزیربانکرھباجیہے�‪ ،‬یہد� نوو�ںرسو�لالہلﷺےکوبحم�با�و�ر�اہلدب�رمںیےس‬
‫‪2‬‬
‫ہںی�‪�،‬ا�ند� نوو�ںیکاطاعتوکضموبطیےسڑکپلومںیےندبع�الهلوک�اپےنا�وپ تررجحید�یےہ�۔‬
‫عدب�الہلنبوعسم� چداشتیکامن�ز�ا�و�رفنیلر� �وز�ںکیاپبدن�یرکتےےھت�۔‬
‫ال ِم َ‬ ‫ْ‬
‫الض َح ُم ْن ُذ َٔا ْس َ ْل ُت ‪َٔ ،‬ا َّن ُه َك َن َي ُص ُوم االث َن ْ نَ� َو ْ خَ‬ ‫ْ نَ َ ْ ُ َ ُ ُ‬
‫ول َ‪:‬ما ن ْ� ُت ُّ‬
‫يس‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫با� مسع ٍود يق‬
‫چاننہچو�ہرفماتےےھتجبےسںیمےناسال�موبق�لایکہےاچشتےکوقتںیہنوسیا�(عیینا�سوقتامن�زپڑھات�رہاہو�ں) �ا�و�رف مراتےےھت‬
‫رعا�تاک�ر� �وز�ہرھکاترہاہو�ں�۔‬
‫‪3‬‬
‫وو�ا�ر�ا�و� مجر �‬
‫مںیس م‬
‫َ َّ خَ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ئً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔا َّن َع ْب َد ِ ْ َ َ ْ ُ‬
‫َّ‬
‫الل ب ن� مسع ٍود كن يقوم ق ِا�ا ك ع ِشي ِة ِ� ٍ‬
‫يس‬
‫‪4‬‬
‫رعا�تیکر�ا�توکسا�ر�یر�ا�تامن�زکےےیلڑھک�ےرہےتےھت�۔‬ ‫عدب�الہلنبوعسم�د‪ t‬مج �‬
‫َ ْ َ ْ ْ ن َ ْ َ َ ُ ْ ُ َ ً ف ْ َ ْ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ َ ُ ٌ نَ ٌ َ ٌ فَ َ َ َ ُ َ ُ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ تَ َ َّ ُ‬
‫عن ز ي ِد ب ِ� وه ٍب قال‪:‬كنت جا ِلسا ِ ي� القو ِم ِعند عر ِإذ جاء رجل ِ�يف ق ِليل‪ .‬ج�عل عر ينظر ِإلي ِه وي�لل‬
‫و�ه ث� قال‪ :‬كنيف ملء عملا‪ .‬كنيف ملء عملا‪ .‬كنيف ملء ِع ْ ًلا‪َ .‬فإ َذا ُه َو ْ نُ‬
‫ا� َم ْس ُع ٍود‬ ‫ج‬
‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ي‬
‫الٓا�دمیٓایا�‪،‬سدینارمع‪�t‬ا�سیکرط�فدکیےنھ‬ ‫�زیدبنوہبےتہکںیہمںیوق�مےکاستھدیسنارمع‪t‬کےاپ�ساھٹیبہو�اتاھکہایکدبالتپ �‬
‫لےگا�و�رخوشیےسا�ناکچرہ�ہلھکاٹاھ�ا�و�رف مرایایہایکرظ�فےہملعےسرھب�اہو�ا�‪،‬یہایکرظ�فےہملعےسرھب�اہو�ا�‪،‬یہایکرظ�فےہملعےس‬
‫برھ�اہو�ا�‪،‬یہدبع�الہلنبوعسم�د‪ t‬تےھ�۔‬
‫ا� مسعود ٔراى رجال قد ٔاسبل إزاره‪ ،‬فقال‪:‬ارفع إزارك‪ٔ ،‬وانت ي� ب ن‬
‫ا� مسعود فارفع إزارك ‪،‬‬ ‫‪5‬عن ٔا ب� وائل ٔان ب ن‬
‫ي‬
‫ّ‬ ‫تٔ‬ ‫�ض‬ ‫ٔن ٓ‬ ‫ق‬ ‫ن‬
‫بسا�‪.‬محوشة ‪ ،‬وا� ادم الناس ‪ ،‬فبلغ ذلك معر‪ ،‬ف ب الرجل‪ ،‬ويقول‪ :‬ا�د عىل‬ ‫إ� لست مثلك‪ ،‬إن ي‬ ‫فقال‪ :‬ي‬
‫ا� مسعود!‬ ‫بن‬

‫‪ 1‬اخبارالقضاۃ ‪۱�۸��۴‬؍�‪۲‬‬
‫ٔ‬
‫الصاحل� إلامسعيل ن� حممد اال ب ن‬
‫ا��‪۴�۶�۵‬؍�‪۱‬‬
‫ص� ي‬ ‫ب‬ ‫ين‬ ‫‪2‬س� السلف‬
‫ي‬
‫ا� سعد �‪۱�۱�۴‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬بن‬
‫ا� سعد�‪۱�۱�۶‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 4‬بن‬
‫‪5‬ا� سعد�‪۱�۱�۲‬؍�‪۳‬‬
‫بن‬
 ‫�������‬
‫�ابو�و�ائلےسرم�و�یےہدبع�الہل‪ t‬بنوعسم�دنےایکصخشوک�دکیاھکہا�سیکاچ�د�ر�ا�سےکونخٹ�ںےسےچینیھتٓا�پےناسےاہک�اپیناچ�د�ر�اپےن‬
‫خٹون�ںےسا�وپرکرلو�‪�،‬ا�سصخشےنوج�ا�بدیا�ابنوعسم�د�!تمیھبہہتدنب�ا�وپرکرکےابندھو�‪�،‬انوہ�ںےنرفمایاباھئیںیمذعم�و�رہو�ںکوینہکریم�ی‬
‫‪1‬‬
‫ٹاگنںیتہبیلتپںیہ�‪،‬سدیناعرمنےہیو�اقہعانستو�ا�سصخشوکبالکر�د�ر�ےوگل�ائےہکدبع�الہل‪t‬بنوعسم�دیجیستیصخشےسہنمز�ر�و�ییک�۔‬
‫َ‬ ‫َٔ ْ َ َّ ف َّ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َع ْن َخ ْي ثَ� ْ ن� َ ْعرو َٔا َّن ْ نَ‬
‫ا� َم ْس ُع ٍود ا ْو َص ان ُيكف َن ِ ي� ُح ةٍل ِب ِ�ائ تَ يْ� ِد ْر ٍه‪.‬‬ ‫ب‬ ‫ِ بِ ٍ‬
‫ثخمینبرمع�وسےرم�و�یےہدبع�الہل‪t‬بنوعسم�دےنرم�ضالوم�تںیماپےناہلاخنہوک�وصتیرفمائیہکاہنںی�د� سوو�د�رہمیکاچ�د�رکانفک‬
‫‪2‬‬
‫�دیاجائے�۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َّ‬
‫الل ْ ن� ُع ْت َبة قال‪َ :‬م َ ُ‬
‫الل ْب نُ� َم ْس ُع ٍود ِب� َل ِد َين ِة َو ُد ِف َن ِب�ل َب ِق ِيع َس َنة اث َن َت ْ ي ِن� َوثال ِث ي نَ�‪.‬‬
‫ات َع ْبد ِ‬ ‫عب ِد ِ ب ِ‬
‫عدب�الہل نب ہبتعےتہکںیہ عدب�الہل ‪t‬بنوعسم�دکی �‪۲�۳‬ہرج�ی ںیم دمیہنونم�ر�ہ ںیم وفا�ت اپئی ا�و�رقبعی ںیم( ثعام�ن ‪ t‬بنوعظم�ن ےک‬
‫ہپولمںی) �دفنوہئے�۔‬
‫‪3‬‬

‫وصىل َع َل ْي ِه ثع�ن‪ ،‬وقيل‪ :‬صىل َع َل ْي ِه معار ْ ن� ي�رس‪ .‬وقيل‪ :‬صىل َع َل ْي ِه ُّ‬

‫الز َب ْي�‬ ‫ب‬
‫�ا�نیکامن� جزان�ز�ہدیسناامثع�ن‪ t‬نے ھڑپائی�‪،‬یہیھباہکجاتاہےہکامع�ر‪ t‬بنایسرنے ھڑپائیا�و�رہییھباہکجاتاہےزبری‪ t‬بنوع�ا�مےن‬
‫پڑھائی�۔‬ ‫‪4‬‬

‫َ ْ َ ْ ْ ن َ ْ َّ ْ ن ُ ْ َ َ َ َ ُ ُ فّ َ َ ْ ُ َّ ْ نُ َ ْ ُ َ ُ َ ْ نُ ْ َ ّ نَ َ َ ً‬
‫الل ب ِ� عتبة قال‪ :‬تو ِ ي� عبد ِ‬
‫الل ب� مسع ٍود وهو با� ِبض ٍع و ِس ِت ي� سنة‪.‬‬ ‫عن عو ِن ب ِ� عب ِد ِ‬
‫‪5‬‬
‫عو�ننبدبع�الہلنبہبتعےتہکںیہ عدب�الہل‪ t‬بنوعسم�دکیوفا�توہئیوت�و�ہاسٹھرب�سےسز�ائدتےھ�۔‬
‫َ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫َع ْن ز ّر ْ ن� ُح َب ْيش َق َال‪ :‬تَ َ� َك ْ نُ‬
‫ا� َم ْس ُع ٍود ِت ْس ِع ي نَ� الف ِد ْر ٍه‪.‬‬ ‫ب‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ بِ‬
‫‪6‬‬
‫�ز�ربنشیبحےتہکںیہدبع�الہل‪t‬بنوعسم�دےناپےنرتکہںیمون�ےزہ�ا�ر�د�رہموھچ�ڑ�ے�۔‬
‫ماضمنیوس�ر�ۃاعلرص‪:‬‬
‫ےہ‪�،‬ا�ساک�اند�ا�زبای�نا�سدق�ردلشکےہہک‬
‫یہوس�ر�ہرصتخمترینالاف�ظںیماسال�مےکمیظعاصولو�ںا�و�ر�اناسنیزندگیےکدسوت�رکی ضواحترکتی �‬
‫سا�ر�افموہ�مایکد�مد�لیکرہگ�ائیںیماترجائےا�و�راناس�نیکرکف�یدنایمںیاقنال�بدیپ�اکر�د�ے�‪�،‬زبا�نا�سدق�ر�ٓاسا�نےہہکاب�ٓاسانیرہزبا�ن‬
‫ہکارلو�گرص�فا�سوس�ر�تںیمدتبرکرلںیوتیہوس�ر�ۃا�نیکاجن�تےکےیلاکفی‬
‫پریہالاف�ظاج�ر�یوہجائںی�‪�،‬اما�ماشفیعرحہمالہلےنرفمایا گ‬
‫رہچزیکوو�ا�ہانبکرلیگیٹپلرکےھریغبو�اضحرک�دیاکہالف�حواجن�تا�و�ررببا�د�یوہالکتےکر�اسےتوک�نےسںیہ�؟خالصہ‬
‫ےہ‪�،‬زمانہا�و�ر�ا�سیک گ‬
‫ہوکسیت �‬

‫‪ 1‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي� الصحابة�‪۲�۰�۱‬؍�‪۴‬‬ ‫ي‬
‫۔ا� سعد�‪۱�۱�۷‬؍�‪۳‬‬‫‪ 2‬بن‬
‫ا� سعد�‪۱�۱�۸‬؍ ‪�۳‬‬‫‪ 3‬بن‬
‫‪ 4‬اسدالغابۃ ‪۲�۸��۴‬؍�‪۳‬‬
‫ا� سعد�‪۱�۱�۶‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 5‬بن‬
‫ا� سعد�‪۱�۱�۶‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 6‬بن‬
 ‫�������‬

‫ربانییکایک‬
‫یہہکایام�ن�‪،‬علماصلہح�‪،‬ساچئییکنیقلتا�و�رصرب�و�اتساقمتیکنیقلتیہالف�حےکر�اسےتںیہ�‪�،‬ا�نےکوس�ارببا�د�ییہرببا�د�یےہ�‪،‬ط �‬
‫�ر�و�ایتہیےہہکاحصبہرک�ا�م‪ y‬جبیھبایکد�وسر�ےےسےتلم جوتد�اوہنےےسلبقوس�ر�ہرصع�ایکد�وسر�ےوکسانتے�‪�،‬ا�سوس�ر�ۃےسہی‬
‫با�تیھبایع�ںےہہکاہلایام�نا�و�رصالحاف �را�د�امتوکرف� فد �ردبنرکہنںیرہانچاہےئہکلباہنںیایکد�وسر�ےوکحقیکتحیصنا�و�رصربکینیقلت‬
‫کےز�ریہعایکایاسماعشر�ہاقئمرکنااچہےیسجںیمدیناقئموہ۔‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫َو ِرْصَعْلاۙ‪َّ۰۰۱‬نِا َناَسْنِاْلا ْيِفَل ٍرْسُخۙ‪۰۰۲‬اَّلِا َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا َو اوُلِمَع ِتٰحِلّٰصلا‬

‫�زمانےیکمسق! یبکش (بایلنیق) �اناس�ن رس�اسراصقن�ن ںیم ےہ�‪ ،‬سو�ائے ا�ن گولو�ں ےک وج ایام�ن الئے ا�و�رکینلمع ےئک�‪،‬‬

‫ِّقَحْلاِب۬ۙ‪َ١‬واْوَصاَوَتِرْبَّصلاِب‪�(۰۰۳‬اعلرص�‪۱‬تا�‪)۳‬‬ ‫َواْوَصاَوَت‬
‫�ا�و�ر(نجوہ�ںےن) �ٓاپسںیمقحیکوصتییکا�و�رایکد�وسر�ےوکربصیکتحیصنیک�۔‬
‫ےہ‪�،‬اسی‬ ‫ےہ‪�،‬اسیرط�حظفل َع ْصمںیا�سےکزگ�رنےا�و�ر�ا�سیک �‬
‫زیتر�و�ییکرط�فاشا�ر�ہ �‬ ‫جسرط�ح َّ‬
‫ظفلالد ْه ِر مںیزمانہیکومجمعتیاکلاح�ظ �‬
‫ہے‪�،‬ایکوتیہزمانہزگشہتےکوح�ا�د�ثو�احو�ا�لای�د�دلاتاہےد�وسر�ےزمانہیکوصخم�ص‬
‫�وجہےسا�ساکاطال�قرتشیبزگ�ر�ےوہئےزمانہرپہوتا �‬
‫ےہ‪�،‬ا�ند� نوو�ںوتقیقح�ںےسد�و�اہماتنئجاسمےنٓاتےںیہ�‪�،‬ایکہیہکاناسنو�ں‬
‫زیتر�و�یا�و�ررب�ق فرات�ر�ییکرط�فوتجہدلارہا �‬
‫صتفینعیا�سیک �‬
‫زیتر�و�ی‬
‫ےگ‪�،‬د�وسر�ےہیہکںیمہزمانہےسسجیکبسےسزیا�د�ہامنیا�ںوصخصتیا�سیک �‬
‫پر�ا�نےکاعام�لےکاحل�ظےسالہلےکےلصیفانفذہو�ں �‬
‫�ا�و�ربر�ق فرات�ر�یےہزیا�د�ہےسزیا�د�ہدعتسم�یا�و�ر گرسرمیےسافئد�ہاٹاھناچاہےی�‪،‬چپیلھوقمو�ںرپ�الہلاعتلٰیکےوجیفےلصانفذہوئےو�ہکیھٹ‬
‫ےھتگ‪�،‬ار�انوہ�ںےنایکین�ںا�و�رھبالئای�ںںیکوت�الہلےناہنںیرع�و�جوکام�لاشخب�‪�،‬ا�و� گر�ار�انوہ�ںےنالہلیکزمنیرپظمل‬
‫ھٹکیا�نےکاعام�لاکبدلہ �‬
‫�وفاس�دکیر�ا�ہاتخای�رکیوتقانو�ناٰلیہےنا�نوکفصہحیتسہےستسینوانبو�دکر�دیا�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َ َ ْ َ ْ ْ َ َ ُ َّ ْ َ ْ َ ْ ْ َ ْ ُ ْ َّ َ َّ َ ُ ْ َ َ َ ْ ْ ٰ ْ َ َ َ ْ ٰ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ ٔ َ ٰ‬
‫ت‪۰‬۝‬
‫ب مدي والموت ِفك ِ ۭ‬ ‫تم نبا ال ِذي ِم قب ِل ِهم قو ِم ن ٍح وعا ٍد وثود‪۰‬۝ ۙۥ وقو ِم اِب ِهيم واص ِ‬ ‫ال ي ِ ِ‬
‫َْ‬ ‫ٰ َ ُٓ َْ ُ‬ ‫َ‬
‫َ َ ْ ُ ْ ُ ُ ُ ُ ْ ْ َ ّ ٰ ‪۰‬۝ َ َ َ ُ ْ‬
‫‪1‬‬
‫هللا ل َِيظ ِل َم ُه ْم َولك ِْن ك ْنا انف َس ُه ْم يظ ِل ُم ْو َن ‪۷۰‬۝‬ ‫ت فا كن‬
‫اتتم رسلهم ِبلب ِين ِ ۚ‬
‫ترجہم�‪:‬کایا�ن گولو�ںوکاپےنشیپر� �ؤو�ںیکات�ریخںیہنیچنہپ�؟نو�حیکوق�م�‪،‬عا�د�‪،‬ثوم�د�‪�،‬ابر�اہمییکوق�م�‪،‬مدینےکول�گا�و�رو�ہایتسب�ںںیہنج‬
‫�الٹدیاایگ ��‪،‬ا�نےکرسو�لا�نےکاپ�سیلھکیلھکاشننای�ںےلرکٓائےپرھہیالہلاکاک�مہناھتہکا�نرپملظرکتارگمو�ہٓا�پیہاپےنا�وپرملظرکنے‬
‫�و�الےےھت�۔‬
‫َ‬
‫م‪۰‬۝ َو َما َظل َم ُه ُم ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِك ف َعل الذ ْ َ‬
‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ٓ َ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ ُ‬
‫هللا‬ ‫م ق ْب ِل ِه ْ ۭ‬
‫يِ ْ‬ ‫ِ‬ ‫َهل يَ ْنظ ُر ْو َن اِل ا ْن ت ِت َيُ ُم ال َمل ۗ ِٕىكة ا ْو َي ِت َ ا ْم ُر َر ّ ِب ۭ‬
‫ك‪۰‬۝ كذل‬

‫‪ 1‬التوبۃ�‪۷�۰‬‬
 ‫�������‬
‫َْ‬ ‫ٰ َ ُٓ َْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫َولك ِْن ك ْنا انف َس ُه ْم يظ ِل ُم ْو َن ‪۳۳‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبن�(ﷺ)! �ا�بوجہیول�گاتناظ�ررکرہےںیہوتا�سےکوس�اا�با�و�رایکابقیر�ہایگےہہکالمئہکیہٓانہپںیچ�‪،‬یاریت�ےر�باک‬
‫یفہلصاص�د�روہاجئے ��؟ا�سرط�حڈھاٹئیا�نےسےلہپتہبےسول�گرکےکچںیہ�‪،‬پرھوجھچکا�نےکاستھوہ�او�ہا�نرپالہلاکملظہناھتہکلبا�ناک‬
‫�اپانملظاھتوجانوہ�ںےنوخ�داپےنا�وپرایک�۔‬
‫َ ُ ًّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ۗ‬
‫ام‪۰‬۝ َو َل َق ْد َجا َء ُ ْ‬ ‫َو َق ُ‬
‫ي ‪۳۹‬۝ فك‬ ‫ب ْوا ِفال ْر ِض َو َماك ْنا ٰس ِب ِق ْ َۖۚ‬ ‫اس َتك َ ُ‬
‫تف ْ‬ ‫ه ّم ْو ٰس ِبل َب ِّين ِ‬ ‫ار ْو َن َو ِف ْر َع ْو َن َو َه ٰ َ ۣ‬
‫َ َ ْ َ َ ْۢ ‪۰‬۝ َ ْ ُ ْ َّ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ً ‪۰‬۝ َ ْ ُ ْ َّ ْ َ َ َ ْ ُ َّ ْ َ ُ ‪۰‬۝ َ ْ ُ ْ َّ ْ َ ْ‬
‫م خ َسف َنا ِب ِه‬ ‫اصب ۚا و ِمنم م اخذته الصيح ۚة و ِمنم‬ ‫اخذن ِبذن ِبهٖ ۚ فِنم م ارسلنا علي ِه ح ِ‬
‫َْ‬ ‫ٰ َ ُٓ َْ ُ‬ ‫ْ َ ْ َ ‪۰‬۝ َ ْ ُ ْ َّ ْ َ ْ َ ْ َ ‪۰‬۝ َ َ َ َ ُ ْ‬
‫‪2‬‬
‫هللا ل َِيظ ِل َم ُه ْم َولك ِْن ك ْنا انف َس ُه ْم يظ ِل ُم ْو َن ‪۴۰‬۝‬ ‫ض و ِمنم م اغرقن ۚا وما كن‬ ‫الر ۚ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�راق�ر�و�نورفعو�نواہما�نوکمہےنالہ�کایک�‪،‬موسٰی‪�u‬ا�نےکاپ�سانیب�تےلرکٓایارگمانوہ�ںےنزمنیںیماپینڑب�ائیاکزعمایک‬
‫رہیکوکمہےنا�سےکانگ�ہںیمڑکپ�ارھپا�نںیمےسیسکرپمہےنرھتپ�ا�ٔوکرنےو�الیوہ�ا‬
‫حالانہکو�ہتقبسےلاجنےو�الےہنےھت� �‪ٓ،‬اخرکا�ر ا‬
‫ھبیجیا�و�ریسکوکایکزبر�دست ھدامکےےنٓالای�ا�و�ریسکوکمہےنزمنیںیمدنھاسدیاا�و�ریسکوکرغ�قرکدیا�الہلا�نرپملظرکنےو�الاہناھترگمو�ہوخ�د‬
‫ہیاپےنا�وپرملظرکرہےےھت�۔‬
‫�انیہ اقحئقوکیا�د�دلانے ےک ےئل الہلاعتلٰی نے زمانہیکمسقاھکئیہکول�گ ای�د�رھکںیہکایکد�ناعام�لیک ا�ستقیقح ےس ال�زمًا�ا�نوکبیھد�و‬
‫رمضمہے‪�،‬و�ہہیہکاناس�ناک�اصلر�ا�سالام�لزمانہیہےہا�و�ر�ا�ساکحا�لہیےہہک‬
‫�‬ ‫چا�رہوناپڑ�ےاگ ��‪،‬ا�سےکالع�و�ہزمانہیکمسقںیمایکا�و�رکنہتیھب‬
‫تزی�ر�و�یا�و�ربر�ق فرات�ر�یںیموکئیزیچبیھا�سےسڑب�ھرکہنںی�‪،‬یلنکہیاناس�نیکیسیکان�د�انیےہہکو�ہزمانہیکا�سےبوفائیےسو�اقفوہنے‬
‫رکاہےا�و�راپینزندگییکےبابثتی�‪�،‬ر�و�زایقمتیکاب�زپر�سا�و�رجز�ائےاعام�لےکاقنو�نےسابللکاغفلےہ�‪�،‬ا�س‬
‫کےاب�وجو�د�ا�سرپبرھ�وسہ ت‬
‫رکاہےنکیلاجبئےا�سےکہکا�سوکجدل�ا�زجدلبچیرک�اپےند�ا�مرھک�ے‬
‫ماعمہلںیماناس�نیکاثم�لابللکا�ساتجرکییسےہوجبر�فیکاجت�ر�ت ت‬
‫کرنےیکرکفکر�ےا�سوک�ا�سےنرکھوھچ�ڑ�اہےا�و�را�سیککمچا�و�رھٹڈن�کاکناظ�ر�ہدیھکرہاےہ�‪،‬ظاہرہےہکایےساتجرکوبتہدلجاپین‬
‫فغتلونا�د�انیرپکفافوس�سانلمپڑ�ےاگ�‪،‬باللکیہیاح�لا�ساغفلاناس�ناکہےوج�وقتیکدق�ر�ویقتمےساغفلےہرگمجبوم�تیکڑھگ�ی‬
‫�ا�سےکرسپر�ٓاجائےیگ�‪،‬حرس�تونامر�ا�د�یےکوس�ا�ا�سیکبیجو�د�امنںیمھچکہنوہگا�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ ٰ ّ ٓ َ َ ۗ َ ْ ُ ُ َّ َ ُ َ ْ َ ً َ ُ‬ ‫َ ۗ‬ ‫َّ ْ َ َ َّ‬
‫ع َما َف َّر ْط َنا ِف ْيَاۙ‪۰‬۝‬ ‫س َت َنا َ ٰ‬ ‫ال ْوا ٰ َ‬
‫يْ َ‬ ‫هللاِ‪۰‬۝ ح اِذا جاءتم الساعة بغتة ق‬ ‫ي كذ ُ ْبا ِب ِلقا ِء ۭ‬ ‫س ال ِذ‬‫َق ْد َخ ِ َ‬
‫َ َّ‬ ‫َ ُ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ ٰ ُ ُ ْ ْ َ َ َ ۗ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ ٰ ُ ّ ُ ْ َ ٓ َّ َ ٌ َ َ‬
‫ب ّول ْه ٌ ۭو‪۰‬۝ َوللد ُار‬ ‫يرون ‪۳۱‬۝ وما اليوة الدنيا اِل ل ِع‬ ‫ه‪۰‬۝ ال ساء ما ِ‬ ‫وه ي ِملون اوزاره ع ظهو ِر ِ ۭ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ن‪۰‬۝ َا َف َل َت ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ٰ َ ُ َ ْ ٌ ّ َّ ْ َ َ َّ ُ‬
‫‪3‬‬
‫ن‬
‫ِ ‪۳۲‬۝‬‫و‬ ‫ل‬ ‫ق‬‫ع‬ ‫ۭ‬ ‫و‬ ‫ق‬ ‫ال ِخرة خي لِل ِذي يت‬
‫رقا�ر�دیا�‪،‬جباچانکو�ہڑھگ�یٓاجائےیگوتیہیول�گ‬
‫ترجہم‪ :‬قناص�نںیمڑپگےئو�ہول�گوہنج�ںےنالہلےساپینالمقا�تیکاطال�عوکجوھ�ٹ �‬

‫‪ 1‬النحل�‪۳�۳‬‬
‫‪ 2‬العنکبوت�‪۳�۹�،۴�۰‬‬
‫‪3‬االنعام�‪۳�۱�،۳�۲‬‬
 ‫�������‬

‫ہکںیےگافوس�س�‪،‬ہمےسا�ساعممہلںیمیسیکریصقتہوئی�‪�،‬ا�و�ر�ا�ناکحا�لہیوہگاکہاپینوھٹیپ�ںرپ�اپےنانگہو�ںاکبوجھال�د�ےوہئےوہ�ں‬
‫ںیہ‪�،‬دنایکیزندگیوتایکلیھکا�و�ر�ایکامتشاہےتقیقحںیمٓاخر�تیہاکاقم�ما�ن گولو�ںےکےئل‬
‫گے‪�،‬دکیوھ�!یکاسبر�ابوجھےہوجہیاٹاھ�رہے �‬
‫�‬
‫وجزیا�ںاک�ر�یےسانچبچاہےتںیہ�‪،‬پرھکایتمول�گلقعےساک�مہنولگے۔‬ ‫ہبرتہے �‬
‫ْ ْ َ ُ َ َ ّٰ َ ُ‬ ‫َّ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬ ‫ً‬ ‫ّ‬ ‫ً‬ ‫ّ‬ ‫َّ َ ۗ َ َ ّ َ َ َ ُ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫النسان وان له‬ ‫ِ‬ ‫ب َه ّن َم‪۰‬۝ ۙۥ َ ْي َم ِٕى ٍذ يتذك ُر‬
‫اي َء َ ْي َمىذ ِ َ‬
‫ِٕ ٍ ؚ‬
‫ك َصفا َصفاۚ ‪۲۲‬۝ َوج ْ‬
‫ِ‬ ‫وجاء ربك والمل‬
‫ْ‬ ‫ۚ‬ ‫ات‬ ‫َ‬
‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬‫ِ‬ ‫ُ‬
‫ت‬ ‫ْ‬
‫م‬
‫َ‬
‫د‬
‫ّ‬ ‫َ‬
‫ق‬ ‫ْ‬
‫ن‬
‫َ‬
‫ت‬ ‫ْ‬
‫ي‬
‫َ‬
‫ل‬ ‫الذ ْك ٰرىۭ يَ ُق ْو ُل ٰ‬
‫ي‬
‫ّ‬
‫‪1‬‬
‫ِ ‪۲۴‬۝‬ ‫ِ‬ ‫‪۲۳‬۝‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�راہمت�ر�ار�بولج�ہرفماوہگاا�ساح�لںیمہکرفشےتفصد�رصفڑھک�ےوہ�ںےگ�ا�و�رمنہجا�سر�و�زاسمےنےلٓائیاجئےیگ�‪�،‬ا�سد�ن‬
‫�اناس�نوکھجمسٓائےیگا�و�را�سوقتا�سےکےنھجمساکایکاحصل�؟�و�ہےہکاگہکاک�شںیمےناپینا�سزندگیےکےیلھچکیگشیپاسما�نایک توہا�!�۔‬
‫َ َ ْ َ َ َ ّ ُ َّ ُ َ ٰ َ َ ْ َ ُ ْ ُ ٰ َ ْ َ َّ َ ْ ُ َ َ َّ ُ ْ َ ْ ً ٰ َ ْ َ ٰ َ ْ َ َ َ َّ ْ ُ َ‬
‫ن ْل اتِذ فل ًن‬ ‫ال ع يدي ِه يقول يليت ِن اتذت مع الرسو ِل س ِبيل ‪۲۷‬۝ ييلت ليت ِ ْ‬ ‫ويم يعض الظ ِ‬
‫َ َ ُ ً‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬
‫َ َ ْ َ َ ْ َ ّ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ‪۰‬۝ َ َ َ ّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ ًْ‬
‫ان خذ ْول ‪۲۹‬۝‬ ‫س‬ ‫ن‬ ‫ِل‬
‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ُ‬
‫ن‬ ‫ط‬‫الش ْي ٰ‬ ‫ن‬ ‫ك‬ ‫و‬ ‫ۭ‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫ء‬ ‫ا‬ ‫ج‬ ‫ِذ‬
‫ا‬ ‫د‬‫ع‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫ك‬ ‫الذ‬ ‫ع‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ض‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ق‬‫ل‬ ‫‪۲۸‬۝‬ ‫ل‬ ‫خ ِلي‬
‫‪2‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬ظالماناس�ناپاناہتھابچئےاگا�و�رےہکاگاک�ش! مںیےنرسو�لاکاستھدیا توہا�‪،‬ہائےریم�یمکیتخب! کا�شںیمےنالف�ںصخشوکد�وست‬
‫نہانبیا توہا�ا�سےکاکہبئےںیمٓاکرںیمےنو�ہتحیصنہنامنیوجریم�ےاپ�سٓائییھت�‪،‬یشاط�ناناس�نےکقحںیمڑب�ایہےب�وفاالکن۔‬
‫صکیریسفتمںییہیاہکہےہکزمانہیکمسقا�سےئلاھکئیےہہکزمانہوگناگو�ں گنرینوی�ں‬ ‫َ َْ ْ‬
‫�اما�مالطسقنیرحہمالہلا�و�رضعبد�وسر�ےاملع�ءنےیھب والع ِ‬
‫وصخای�تایب�نںیکوج�ا�سدنچ�ر� �وز�ہزندگیےکدبلہںیماکمایبی‬
‫ےہ‪�،‬اناسنو�ںیکانمر�ا�د�یایب�نرکنےےکدعب�ا�ن گولو�ںیک ص‬
‫�ا�و�رعربتو�ں جماکومعہ �‬
‫�‪�،‬ابد�یوتمعن�ںا�و�رجتنیکرپ�ٓاسائشزندگیےسرہب�ہو�رہو�ںےگ�‪�،‬ا�ن گولو�ںیکاچ�روصخیصںیتایب�نرفمائںی�‪�،‬ایام�ن�‪،‬علماصلہح�‪،‬حقوساچئییک‬
‫لتنیقا�و�رصرب�و�اتساقمتیکنیقلت�۔�ا�ناچ�ر�و�ںفصوت�ںےناپےناند�ر� ندای�و�ٓاخر�تیکامت�مالھبئای�ںٹیمسیلںیہ�‪،‬عیینایام�نابللاس�نا�و�رتدصیق‬
‫باقلبلامت�ماقعئدکاشری�ا�ز�ہےہ�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َ‬
‫ِ َ َ ُ ْ هٖ ُ َّ ْ َ‬ ‫َّ َ ْ ُ ْ ٔ ُ ْ َ َّ ْ َ ٰ‬
‫‪3‬‬
‫ل َ ْيت ُ ْبا۔۔۔ ‪۱۵‬۝‬ ‫ي ا َم ُن ْوا ِبهلل ورسو ِل ثم‬ ‫اِنا المو ِمنون ال ِذ‬
‫ترجہم‪ :‬قحتقیںیممومنو�ہںیہوج�الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لرپ�ایام�نالئےا�و�ررھپانوہ�ںےنوکئیکشہنایک�۔‬
‫�ایکاقم�مرپرفمایا‬
‫اس َـت َق ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َّ ْ َ َ ُ‬
‫ال ْوا َر ُّب َنا ُ‬
‫هللا ث َّم ْ‬
‫‪4‬‬
‫ام ْوا۔۔۔ ‪۳۰‬۝‬ ‫اِن ال ِذي ق‬
‫رھو�ہا�سرپثابتدق�مرہے۔‬
‫ترجہم�‪:‬جن گولو�ںےناہکہام�ر�ا�ر�بالہلےہا�و� پر �‬
‫رو�ر�یےہا�سےکاب�ر�ےںیمرفمایا‪:‬‬
‫�ا�و�رکنزیچ�و�ںرپ�ایام�نالناض �‬

‫‪ 1‬الفجر�‪ �۲‬ت‪۲�۴��۲‬‬
‫‪ 2‬الفرقان�‪ �۷‬ت‪۲�۹��۲‬‬
‫‪ 3‬احلجرات�‪۱�۵‬‬
‫‪ 4‬مح السجدۃ�‪۳�۰‬‬
 ‫�������‬
‫م ِبهلل ِ َو َملٰ ۗ ٕى َك ِتهٖ َو ُك ُتبهٖ َو ُر ُس ِلهٖ ۣ‪۰‬۝ َل نُ َف ّر ُق َب ْ َ‬ ‫ٰ َ َ ّ َ ُ ْ ُ َ ٓ ُ ْ َ َ ْ ْ ّ َ ّ َ ْ ُ ْ ٔ ُ ْ َ ُ ٌّ‬
‫ك ٰا َ َ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ن‪۰‬۝‬
‫ام الرسول ِبا ا ِنل اِلي ِه ِم ر ِبهٖ والمو ِمنو ۭ‬
‫ال ْوا َ ْ َ َ ْ َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫ََ ّ ْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫سعنا َوا َطعنا۔۔۔ ‪۲۸۵‬۝‬‫ِ‬ ‫م ّر ُس ِلهٖ ۣ‪۰‬۝ وق‬ ‫اح ٍد ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬رسو�لا�سدہ�ایترپ�ایام�نالیاہےوج�ا�سےکر�بیکرط�فےسا�سرپنا�ز�لوہئیےہا�و�رجولو�گا�سرسو�لےکامنےنو�الےںیہ‬
‫رکایہے�‪،‬یہبسالہلا�و�ر�ا�سےکرفشوت�ںا�و�ر�ا�سیکاتکبو�ںا�و�ر�ا�سےکرسولو�ںوکمانےتںیہا�و�ر�ا�ن‬
‫�انوہ�ںےنیھبا�سدہ�ایتوک�د�لےسمیلست ل‬
‫کاقو�لہیےہہکمہالہلےکرسولو�ںوک�ایکد�وسر�ےےسالگںیہنرکتے�‪،‬ہمےنانس�ا�و�ر�اطاعتوبق�لیک۔‬
‫�ا�سےکاستھایح�تدعب�الوم�ت�‪�،‬ا�و�ر�الہلیکدع�التںیمجز�ا�وسز�ا�ا�و�رجتنوہجمنرپایام�نالنابیھرض�و�ر�یےہ�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َّ ْ ٓ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫ع َر ُس ْو ِلهٖ َو ْالك ٰ‬ ‫ي ٰا َم ُن ْٓوا ٰا ِم ُن ْوا بهلل ِ َو َر ُس ْو ِلهٖ َو ْالك ِٰتب َّالذ ْي َ َّن َل َ ٰ‬
‫ٰ ٓي َ ُّيَا َّالذ ْ َ‬
‫ب ال ِذي انل ِم قبلۭ‪۰‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِت‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ً‬ ‫ۢ‬ ‫ً‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ْ َّ ْ‬
‫‪2‬‬
‫م يكف ْر ِبهلل ِ َو َمل ۗ ِٕىك ِتهٖ َوكت ِبهٖ َو ُر ُس ِلهٖ َوال َي ْو ِم ال ِخ ِر فقد ضل ضلل َب ِع ْيدا ‪۱۳۶‬۝‬ ‫و‬
‫ال�ٔوالہلرپا�و�را�سےکرسو�لرپا�و�را�ساتک�برپوجا�سےناپےنرسو�لرپان�ز�لیکےہا�و�را�ناتکبو�ں‬ ‫ترجہم�‪�:‬ا�ےولگووجایام�نالئےوہ�!�ایام�ن �‬
‫پروجا�سےسےلہپان�ز�لرکچاکہے�‪،‬جسےنالہلا�و�را�سےکالمئہکا�و�را�سیکاتکبو�ںا�و�را�سےکرسولو�ںا�و�رر�و�زٓاخر�تےسرفککایو�ہرمگ�اہی‬
‫مںیکٹھبرکبتہد�و�رنلکایگ�۔‬
‫�ایام�نےکاستھلمعاصلہحامت�مرشیتع جماکومعہےہکوینہکایام�نوہیربتعم�ا�و�رفمدیہوتاہےسجےکاص�د�قوہنےاکثوب�تاناس�ناپےنلمعےس‬
‫گروئیاناس�نایام�ناک�دعو�ٰیتوکرتاہےرگم�ا�سےکوبث�تںیمعلماصلہحشیپںیہنرکتاوت�ا�ساک�ایام�نضحمایکدعو�ٰیہے�‪،‬قحتقی‬
‫�ے‪�،‬ا ک‬
‫پشیرک �‬
‫وہزندگیںیممکا�زکمایک‬
‫فنیلزٰو�ۃا�د�اکرنا�‪،‬فر�ضا�و�رفنیلر� �وز�ےرھکاناگرممنک �‬
‫ایکہںی؟�و�ہرف�ضا�و�ریلفنامن�زقائمرکنا�‪،‬فر�ضا�و�ر ک‬
‫ہنںی�۔�ا�و�رعلماصلہح �‬
‫با�رحجرکنا�ا�و�ر�الہلےنوجحوق�قورف�ائضرفمائےںیہاہنںیوپ�ر�اکرناہے۔ایام�نا�و�رلمعاصلہحےکدعبایکد�وسر�ےوکقحوساچئیا�و�رمرحما�ت‬
‫�وماعصیےساتجان�بیکنیقلتایکرف�ضاع�مےہسجںیمامت�ماملسم�نرب�ابرےکرشیکںیہ�‪،‬جساعمشر�ےںیمقحوساچئییکنیقلتیکر�و�ح‬
‫موجو�دنہرہےوت�و�ہاعمشر�ہرسخ�ا�نےسںیہنچباتکسا�و�را�سرسخ�ا�نںیمو�ہول�گیھبٓاخرکا�ربمالتہوکر�رہےتںیہوجقحرپقائموتہو�ںرگمحق‬
‫کوپاما�لوہتےدکیےتھرہںیا�و�راخمو�شرہںی�‪،‬یجےسف مرایا‬
‫ََ ُ‬ ‫َ ٗ َ َ ْ َ ْ ََْ َ ٰ َ‬
‫م‪۰‬۝ ذلِك ِبَا َع َص ْوا ّوك ْنا‬
‫اب مري ۭ‬ ‫س‬ ‫ي‬ ‫ع‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫د‬‫او‬ ‫د‬ ‫ان‬ ‫عل َ‬
‫ِس‬ ‫ِساۗء ْي َل َ ٰ‬‫َ‬ ‫ناْ‬ ‫م َب ْٓ‬
‫ِ‬ ‫ي َك َف ُر ْوا ِ ْۢ‬ ‫ُل ِع َن َّالذ ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ ُ َْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫اه ْو َن َ ْ ُ ْ‬‫يَ ْع َت ُد ْو َن َك ُ ْنا َل يَ َت َن َ‬
‫‪3‬‬
‫ع ّمنك ٍر فعل ْوهۭ‪۰‬۝ ل ِبئ َس َما ك ْنا يفعل ْو َن ‪۷۹‬۝‬ ‫‪۷۸‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬بیناسر�ائلیںیمےسنج گولو�ںےنرفکیکر�ا�ہاتخای�رکیا�نرپ�د�ا�و�د�ا�و�ریعٰیس�ابنرمیمیکزبا�نےستنعلیکیئگویکنہکو�ہرسکشوہگےئ‬
‫وھڑ�دیاتاھبر�اطر�زعلماھتجو�انوہ�ںےن‬
‫تےھا�و� �رزیا�دتای�ںرکنےےگلےھت ��‪،‬انوہ�ںےنایکد�وسر�ےوکبر�ےافاع�لےکا�رتاک�بےس کر�وانچ �‬
‫�اتخای�رایک۔‬
‫‪ 1‬البقرۃ�‪۲�۸�۵‬‬
‫‪ 2‬النسائ�‪۱�۳�۶‬‬
‫‪ 3‬املائدۃ �‪۷�۸�،۷�۹‬‬
 ‫�������‬

‫�ایکاقم�مرپوی�ںا�رشا�درفمایا‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ َ َ َّ‬
‫ش ًعا‬
‫َّ ْ ْ َ ْ ْ ْ َ ُ ُ ْ َ ْ َ َ ْ ْ ُ َّ‬
‫تم‬ ‫يم ِحيتانم يم سب ِِ‬ ‫ت‬ ‫ت‬ ‫ِذ‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ب‬‫الس‬ ‫ف‬ ‫اض َة ْال َب ْحرۘ‪ ۰‬ا ِْذ يَ ْع ُد ْو َ‬
‫ن‬ ‫َ‬ ‫تَ‬
‫ح‬ ‫ت َكنَ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ال‬ ‫ع الق ْري ِة‬ ‫َْ ٔ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫وسـ ــلهم ِ‬
‫َّ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ ‪۰‬۝ َ َ ْ ْ ْ ‪۰‬۝ َ ٰ َ ‪۰‬۝ َ ْ ُ ْ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ ْ َ َ ْ ُ َّ ٌ ّ ْ ُ ْ َ َ ُ‬
‫ل ت ِعظ ْو َن‬ ‫ِك نبلوه ِبا كنا يفسقون ‪۱۶۳‬۝ واِذ قالت امة ِمنم ِ‬ ‫م كذل ۛۚ‬ ‫ي ۛۚ‬ ‫ن ل ت ِت ِ‬ ‫ويم ل يس ِبتو ۙ‬
‫َ‬ ‫َق ْو َ ۨم ۙا ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ‬ ‫َُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ك َول َعل ُه ْم يَ ّتق ْو َن ‪۱۶۴‬۝ فل ّما ن ُس ْوا َما‬ ‫هللا ُم ْه ِل ُك ُه ْم َا ْو ُم َع ِذ ُبُ ْم َعذ ًاب َش ِد ْي ًداۭ‪۰‬۝ َقال ْوا َم ْع ِذ َرة ا ِٰل َر ّب ْ‬
‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫ِ‬
‫َ ُ َْ ُ‬ ‫ُ ّ ُ ْ ٓ َ ْ َ ْ َ َّ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ّ ُ ْ ۗ َ َ َ ْ َ َّ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫اب َب ِٕى ْيـ ٍ ؚـس ِب َما ك ْنا يف ُسق ْو َن ‪۱۶۵‬۝‬ ‫ع السو ِء واخذن ال ِذي ظلموا ِبع ٍ ؚ‬
‫ذ‬ ‫ذكِروا ِبهٖ انينا ال ِذي ينون ِ‬
‫یھت‪�،‬اہنںیای�د�دلائو�و�ہو�اقہعہکوہا�ںےکول�گتبس(فہہت�)کےد�ن‬ ‫ترجہم‪� :‬ا�و�رذ�ر�ا�ا�نےسا�سیتسباکحا�لیھب چوپوھجومسدن�رکےانک�ر�ےو�اقع �‬
‫�احاک�ماٰلیہیکالخ�فو� �رز�یرکتےےھتا�و�ریہہکایلھچم�ںتبسیہےکد�نابرھ�ابرھکرسحطرپ�ا�نےکاسمےنٓاتیںیھتا�و�رتبسےکوس�اباقی ندو�ںںیم‬
‫ہنںیٓاتیںیھت�‪،‬یہا�سےئل توہاتاھکہمہا�نیکانف مرانوی�ںیکوجہےسا�نوکٓا�زمائشںیمڈ�ا�لرہےےھت ��‪،‬ا�و�ر�اہنںیہییھبای�ددلائوہکبجا�ن‬
‫مںیےسایکرگ�و�ہےند�وسر�ےرگ�و�ہےساہککہمتایےس گولو�ںوککوی�ںتحیصنرکتےوہنجںیہالہلالہ�کرکنےو�الایاستخزس�ا�دیےنو�الاہے‬
‫تو�انوہ�ںےنوج�ا�بدیااھتکہمہہیبسھچکاہمت�ر�ےر�بےکوضح�ر�اپینذعم�ر�تشیپرکنےےکےئلرکتےںیہا�و�را�سامدیپرکرتےںیہ‬
‫ںیگل �‪ٓ،‬اخراک�ربجو�ہا�ندہ�ایا�توکباللکیہرف�امو�شرکگےئوج�اہنںیای�دکر�ائییئگںیھتوتہم‬
‫کہاشیدہیول�گا�سیکانف مرانیےسرپہزیکرنے �‬
‫نےا�ن گولو�ںوکباچلایجوبر�ائیےسر�وکےتےھتا�و�رابقیبس گولو�ںوکجوظالمےھتا�نیکانف مرانوی�ںرپستخذع�ا�بںیمڑکپلای�۔‬
‫�ایکاقم�مرپرفمایا‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ ْ ُ ْ ٓ َّ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ۗ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َّ ُ ْ ْ َ ً َّ ُ ْ َ َّ ْ َ َ ُ ْ ْ ْ َ َّ‬
‫ّ‬
‫صيب ال ِذي ظلموا ِمنك خاص ۚة‪۰‬۝ واعلموا ان هللا ش ِديد ال ِعق ِ‬
‫اب ‪۲۵‬۝‬ ‫واتقوا ِفتنة ل ت ِ‬
‫‪2‬‬

‫ترجہم‪� :‬ا�و�روچبا�سےنتفےسسجیکاشمتوصخم�صوط�رپرصر�فانیہ گولو�ںکتدحم�و�دنہرہےیگوہنج�ںےنمتںیمےسانگ�ہایکہو�‪�،‬ا�و�راج�ن‬

‫لوہککشیبالہلاکذع�ا�بتہبتخسےہ�۔‬
‫�ی خ‪،‬ریخو�اہیا�و�ر�ایاث�رکےذجبہےسیکینیکغیلبترک�ےاگا�و�رماعشر�ےںیمرب�ائیوک�ر�وکےن‬
‫�ا�بوکئیاناس�نا�سرفیہضوکپو�ر�اکرنےےکد�ر�ددنم �‬
‫کیوکششرک�ےاگوتًانیقیطاغوتیوقتںیا�سیکر�ا�ہںیمزم�احموہ�ںیگا�و�ر�اسےا�ن گولو�ںےساکتلفیںیچنہپیگ�‪�،‬ا�سےئلا�سےکدعبماصئب‬
‫�و�ٓالا�مرپصربکیمیلعترفمائیویکنہکبجکتٓا�دمی گولو�ںیکاچنہپئیوہئیا�ذتیںیا�و�ر�ا�نیکویطلغ�ںےسمشچوپشیا�و�رد�رزگ�ررکنےاکعا�د�یہن‬
‫ہوجائےا�سوقتکتحیحصرمحتموجو�دںیمںیہنٓاکسیت�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫ْ‬
‫اص ْوا بل َم ْر َ َ‬
‫ت َ‬ ‫ب َو َ َ‬‫اص ْوا ب َّ ْ‬
‫ت َ‬ ‫م َّالذ ْ َ‬
‫ي ٰا َم ُن ْوا َو َ َ‬ ‫ُ َّ َ َ‬
‫‪3‬‬
‫ح ِ ۭة ‪۱۷‬۝‬ ‫ِ‬ ‫لص ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثم كن ِ َ ِ‬
‫وکصربو�ر(�الہلیکولخم�قرپ)‬
‫رھ(�ا�سےکاستھہیہک) �ٓا�دمیا�ن گولو�ںںیماشملوہجو�ایام�نالئےا�و�روہنج�ںےنایکد�وسر�ے ا�‬
‫ترجہم�‪:‬پ �‬

‫‪ 1‬االعراف�‪ �۶�۳‬ت‪۱�۶�۵��۱‬‬
‫‪ 2‬االنفال�‪۲�۵‬‬
‫‪ 3‬البلد �‪۱�۷‬‬
 ‫�������‬
‫�رحمیکنیقلتیک۔‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َََ ْ َ ََ ََ َ ٰ َ‬
‫‪1‬‬
‫ب َوغف َر ا ِّن ذلِك ل ِم ْن عز ِم ال ُم ْو ِ ۧر ‪۴۳‬۝‬ ‫ولمن ص‬
‫ترجہم‪� :‬ابلہتوجصخشربصسےاک�مےلا�و�رد گ�رز�ررک�ےوتیہڑب�یا�ولو�الزعمیےکاکمو�ںںیمےسےہ�۔‬
‫�ایکاقم�مرپرفمایا‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ي ٰا َم ُ‬
‫َ‬ ‫ٰ ٓ َ ّ ُ َ َّ ْ‬
‫‪۲۰۰‬۝‬ ‫ۧ‬ ‫َ‬
‫ن‬ ‫ْ‬
‫و‬ ‫ُ‬
‫ح‬ ‫ل‬
‫ِ‬ ‫ف‬ ‫ت‬ ‫ْ‬
‫ك‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ل‬ ‫هللا‬ ‫وا‬ ‫ق‬ ‫ات‬ ‫َ‬
‫و‬ ‫‪۰‬۝‬‫ۣ‬ ‫ا‬‫و‬‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ط‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫َ‬
‫ر‬ ‫َ‬
‫و‬ ‫ا‬ ‫ْ‬
‫و‬ ‫ُ‬
‫اب‬ ‫َ‬
‫ص‬ ‫َ‬
‫و‬ ‫ا‬ ‫ْ‬
‫و‬ ‫ُ‬
‫ب‬ ‫ْ‬
‫اص‬ ‫وا‬ ‫ن‬ ‫ييا ال ِذ‬
‫‪2‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےولگوجوایام�نالئےوہ! صربےساک�مول�‪،‬باطلرپسوت�ںےکاقمبہلںیماپمر�د�یدکاھئو�‪،‬حقیکدخمتےکےئلرمکسبہترہو�ا�و�رالہل‬
‫سےڈ�رتےرہو�امدیہےہکالف�حاپئوےگ۔‬
‫�ایکاقم�مرپرفمایا‪:‬‬
‫ٌ‬ ‫َ‬
‫ك ل ُه ْم َّم ْغ ِف َرة َّو َا ْج ٌر َكب ْ ٌ‬ ‫ۗ‬
‫ٰ ّ ٰ ‪۰‬۝ ُ ٰ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َّ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ‬
‫‪3‬‬
‫ي ‪۱۱‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ى‬
‫ِٕ‬ ‫ول‬ ‫ا‬ ‫ۭ‬ ‫ت‬
‫ِ‬ ‫ح‬ ‫ل‬
‫ِ‬ ‫الص‬ ‫وا‬ ‫ِل‬
‫ع‬ ‫اِل ال ِذي صبوا و‬
‫گروئیںیہوتبسو�ہول�گوجصربرکنےو�الےا�و�رینوککا�رںیہ�ا�و�ر�وہیںیہنجےکےئلد گ�رز�ربیھےہا�و�رڑب�ااجر‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سبیعےساپ�کا ک‬
‫بیھ۔‬
‫�ا�و�رامقل�نےنیھباپےنوٹیب�ںوکیہیتحیصنیکیھت�۔‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ِك ِ ْ َ ْ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫َّ ٰ َ َ ْ ُ ْ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ ْ ْ َ ٰ َ َ َ َ ‪۰‬۝ ّ َ‬
‫ْ‬ ‫ٰ ُ َ َّ َ‬
‫‪4‬‬
‫م عز ِم ال ُم ْو ِ ۚر ‪۱۷‬۝‬ ‫ك اِن ذل‬
‫ع المنك ِر واص ِب ع ما اصاب ۭ‬
‫ن ا ِق ِـم الصلوة وامر ِبلمعرو ِف وانه ِ‬ ‫يب‬
‫ترجہم‪ :‬یباٹ�!نام�زقائمرک�‪،‬ینیکاکحمکد�ے�‪،‬بد�یےسعنمرک�ا�و�رجوتبیصمیھبڑپ�ےا�سرپصربرک�‪،‬یہو�ہابتںیںیہیکنجڑب�یاتکدییکیئگےہ�۔‬
‫عیینرص�فاپےناعاملو�ںںیمہنمگوہجاناکہرص�فاپیناجن�تیکرکفرک�و�ا�و�ر�د�وسر�و�ںیکاصال�حیکرکفنہرک�و�او�ررعم�و�فاکمو�ںاکحمکہند�و�‪،‬‬
‫بر�ائیوکدکیوھا�و�ر�اسےدبلےنیکوکششہنرک�و�‪،‬ظالموکظملرکتےوہئےاپئوا�و�ر�ا�ساکہاتھہنڑکپ�وتو�ا�سوقتاہمت�ر�ا�ر�بمترپہصغوہاگ�ا�و�ر‬
‫�اﷲاعتلٰیمتاہ�ر�یدعائںیوبق�لںیہنرفمائےاگعبدیہنںیہکاﷲمتںیہیھباپےنذع�ا�بںیمٹیپلےلا�سےئل گولو�ںوکحقاب�تیکتحیصن‬
‫کرتےا�و�ربر�ےاکمو�ںرپاہنںیرنمی�‪،‬کحتما� �ور�دلائلےسعنمرکتےرہانیہتہبلکشمر�ا�ہےہا�سںیمالکشم�تیہالکشم�تںیہ�‪�،‬ا�س‬
‫�ر�ا�ہںیمدش�ائد� مواصئبا�و�رطنعومالمتانگزیرہے پ�‪،‬رھتمرپ�ا�سدنسپید�ہاک�مےکوع�ضوجیھبتبیصمٓاجائےوت�ٓا�ہ فواغ�ںہنرکنےگلاجنا�‪،‬‬
‫ھگرب�اکرکان�ر�ہشکہنوہجانالبہکاﷲتاعلٰیپررھب�وسہرھکانا�و�روبضمطیےسربصکاد�امناھتمےرھکانہکہیزع�موہتمےکاکمو�ںںیمےسےہ‬
‫�ا�و�راہلزع�موہتماک�ایکڑب�اایھتہ�ر ��‪،‬ا�سےکریغبفریہضغیلبتیکا�د�ایئیگنکممیہںیہن�‪�،‬اﷲتاعلٰیصربکرنےو�الو�ںوکسپدنکرتاہےا�و�ررتہبین‬
‫رکاہے�۔ا�و�رصربےکاصیلینعمرق�ٓا�ندیجمنےوخ�دکوھ�لدیےںیہ۔‬
‫صہلانعیت ت‬
‫ٰ‬
‫الشوری�‪۴�۳‬‬ ‫‪1‬‬
‫ٓ‬
‫‪ 2‬ال معران�‪۲�۰�۰‬‬
‫‪ 3‬ھود�‪۱�۱‬‬
‫‪ 4‬لقمان�‪۱�۷‬‬
 ‫�������‬
‫ُ ٰ ۗ َ ُ ْ َّ ُ‬ ‫َ ٰ ّ ْ َ ْ َ ْ َ ۗ َ َّ َّ ۗ َ ْ َ ْ َ ْ ‪۰‬۝ ُ ٰ ۗ َ َّ ْ َ َ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ي َصدق ْواۭ‪۰‬۝ َواول ِٕىك ھ ُم ال ُمتق ْو َن ‪۱۷۷‬۝‬ ‫بي ِف الباسا ِء والضا ِء و ِحي البا ِ ۭ‬
‫س اول ِٕىك ال ِذ‬ ‫۔۔۔والص ِ ِ‬
‫ت‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�ریگنتوصمتبیےکوقتںیما�و�رحقوباطلیکگنجںیمربصکریں�‪،‬یہںیہر�اس��ب�ا�زلو�گا�و�رییہول�گیقتمںیہ�۔‬
‫کھ‪،‬یبام� �ری�‪،‬قد�رتیٓافا�تیکتبیصما�و�رجگنیہامت�ماصمئبوشد�ائدےکرسشچہمںیہ�‪،‬پسا�سوس�ر�ۃںیم‬
‫سیت‪�،‬د �‬
‫�ا�و�ر�د�رقحتقیاعمشیگنتد �‬
‫حقوصرباکذکرفرماکر�الہلاعتلٰینےامہ�ر�ےےئلد�ونبای�د�یویکین�ںیکرط�ف نہرامئیرفمائیےہ�۔‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ْ َٔ ْ َ‬ ‫َ ْ ُ َّ ْ نُ ْ َ َ َ َ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ِإذا ال َتق َيا‪ْ ،‬ل َي َتف َّرقا ِإل َعل‬ ‫الل صل‬‫ول ِ‬ ‫ُ‬
‫اب َرس ِ‬‫الرجل ِن ِمن اص ِ‬ ‫الل ب� ِحص ٍن قال‪ :‬كن‬‫عبد ِ‬
‫َٔ ْ َ ْ َ َٔ َٔ َ ُ ُ َ َ َ ْ ٓ َ ُ َ َ ْ َ ْ َ ٓ َ ثُ َّ ُ َ ّ ُ َٔ َ ُ ُ َ َ َ ْ َٓ‬
‫ص ِإل ا ِخ ِرها‪ � ،‬يس ِل احدها عل الخ ِر‬ ‫ان يقرا احدها عل الخ ِر سورة الع ِ‬
‫عدب�الہل نبنصح ‪ t‬سے رم�و�ی ےہ�اصاح�ب رسو�ل الہلﷺ اکیہ دسوت�رتاھکہ بجٓاپس ںیم ےتلم وت�ایک وس�ر�ت اعلرص‬
‫‪2‬‬
‫�وسر�انساتپرھال�مرککےرختصوہاجتے�۔‬ ‫س‬ ‫کوپڑھات�ا�و�ر�د‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫اس َه ِذ ِه ُّ‬ ‫َل ْو َت َد َّ َ� َّ‬
‫الس َورة‪ ،‬ل َو ِس َع تْ ُ� ْم‬ ‫الن ُ‬ ‫ب‬
‫�ا�سےئلاما�ماشفیعرحہمالہلےنوس�ر�ۃاعلرصےکاب�ر�ےںیمرفمای گا�ارلو�گاہنت�اسیوس�ر�ۃرپغو�رکریںوت�ا�نےکےئلافکیترک�ے۔‬
‫عجرف‪ t‬بنابوطالب�(عجرفطای�ر‪ ) t‬کا�ایام�نالنا‪:‬‬
‫عجرف‪ t‬بنابوطالبرسو�لالہلﷺیکریس�ت صوو�ر�تںیماشمبہےھت�‪،‬‬
‫َْ ُُ‬ ‫َّ َٔ ْ‬ ‫َ َ َ َ ُ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل اش بَ ْ� َت خل ِق ي� َوخل ِق ي�‬ ‫وقال ل الن ِب ي� صل‬
‫‪3‬‬
‫نیبرکیمﷺےنا�نےسرفمایاتاھتموص�ر�تا�و�رسری�تںیمھجمےسزیا�د�ہاشمبہوہ�۔‬
‫ٔ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ً ْ ٔ‬ ‫ٔ‬
‫عل بقليل‬‫واكن اشبه الناس ب�سول الل صل الل علي ِه وسل خلقا وخلقا‪ ،‬اسمل بعد إسالم اخيه ي‬
‫�و�ہلکش صوو�ر�تا�و�ر�اخال�قوکر�د�ا�رںیمرسو�لالہلﷺےساشمبہےھت�‪�،‬و�ہدیسنایلع‪t‬کےایام�نالنےےکھچکیہرعصہدعب�ایام�نےل‬
‫�ٓائے�۔‬ ‫‪4‬‬

‫َٔ قَ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ َٔ ْ َ ْ ُ ْ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ٔ‬ ‫َ‬

‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َد َار اال ْر�ِ‬ ‫َع ْن َ ي ز ِ� يد ْب ِ ن� ُر َومان قال‪ :‬اسمل َج ْعف ُر ْب نُ� ا ِب ي� طا ِل ٍب قبل ان يدخل رسول ِ‬
‫الل صل‬
‫َو َي ْد ُع َو ِف ي َ�ا‬
‫یزیدبنر�وما�نےتہکںیہعجرفبنابوطالبا�سوقتایام�نالئےبجرسو�لالہلﷺابیھد�ا�ر�ا�رقمںیمانپ�ہزگینںیہنوہئےےھت�۔‬
‫‪5‬‬

‫ض‬ ‫َ َٔ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ً ض َّ‬ ‫ٔ ٔ‬
‫ر�‬
‫وعل عن ي�ينه‪ ،‬فقال جلعفر ي‬ ‫ر� الل عنه يصليان‪ ،‬ي‬ ‫ان ا ب� طالب راى الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل وعليا ي‬

‫‪1‬البقرۃ�‪۱�۷�۷‬‬
‫للط� نا� �‪۵�۱�۲�۴‬‬
‫‪ 2‬املعجم االوسط ب‬
‫� َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫َٔ‬
‫الل َع ْن ُه‬ ‫ّ ي َر ِ ض ي َ‬ ‫�ش‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ ب� ُب َمن ِاق ِب َج ْعف ِر ْب ِ ن� ا ِب ي� طا ِل ٍب َاهلا ِ ِ‬
‫الن ّ� َصل ُ‬ ‫َّ‬
‫اب ِب ِي‬ ‫‪ 3‬حصیح �اری کتاب اص ِ‬
‫بخ‬
‫ِ‬
‫‪ 4‬اسدالغابۃ�‪۵�۴�۱‬؍�‪۱‬‬
‫ا� سعد�‪۲�۵‬؍�‪۴‬‬ ‫‪ 5‬بن‬
 ‫�������‬
‫ين‬ ‫ن‬ ‫نً‬ ‫ين‬ ‫ٔ‬ ‫َّ‬
‫الل عنه‪ :‬صل جناح ب ن‬
‫والثالث�‬ ‫وثالث� إنسا�‪ ،‬واكن هو ي‬
‫الثا�‬ ‫ا� معك‪ ،‬وصل عن يساره‪ ،‬قيل‪ :‬اسمل بعد واحد‬
‫‪ٓt‬ا�پﷺےکولہپمںیڑھک�ےےھت�‪�،‬ابوطالباپےن‬
‫�ایکد�نرس�وعالمﷺدیسنایلع‪t‬کےاستھامن�زپڑ�ھرہےےھت�‪،‬سدینایلع �‬
‫تھبےجی ا�و�رف �ر نزدکاخوش�ع وخوض�عدیھکرکبتہ اتمثرہوئےا�و�ر�انوہ�ںےنرفعج ‪ t‬سےاہکیبےٹ�!تمیھباپےن ابنمع ےکولہپمںیڑھک�ے‬
‫‪1‬‬
‫ہوجائو�‪،‬عجرف‪ t‬فو�ر�ا�رسو�لالہلﷺےکابئںیولہپمںیڑھک�ےوہگےئ�‪،‬ف مراتےںیہںیماتکسیسیتبٓا� مدوی�ںےکدعب�ایام�نالیا۔‬
‫ن ٔ‬
‫يك� ا ب� َع ْبد الهل‬
‫�ٓا�پ ‪ t‬کیتینکاب عودب�الہلیھت�‪،‬‬
‫بع� ي ن‬‫ع�ما ش‬‫ر� الهل ن‬ ‫ض‬ ‫ٔ‬
‫سن�‬ ‫عل ي‬ ‫واكن جعفر ا بك� من ي‬
‫‪2‬‬
‫عجرف‪ t‬سدینایلع‪t‬سےد�ساس�لڑب�ےےھت�۔‬
‫بع� ي ن‬
‫سن�‬ ‫َٔا ُخو َع ِ ّل ب ن� َٔا� َطا ِلب وهو ٔاسن من عل ش‬
‫ي‬ ‫ٍ‬ ‫ِي ِ ِب ي‬
‫‪3‬‬
‫عجرف‪ t‬سدینایلع‪t‬کےاھبئیےھتا�و�ر�ا�نےسد�ساس�لڑب�ےےھت�۔‬
‫َ َ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ َ ْ َ َّ‬ ‫ْ َ َ َ ف ْ ْ َ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ َٔ ُ ُ َٔ ْ َ ُ ْ ُ َ ُْ‬ ‫َ َ َٔ‬
‫َو َه َاج َر َج ْعف ٌر ِإل ا ْر ِض البش ِة ِ ي� ِالجر ِة الثا ِني ِة ومعه امراته اساء ِبنت عي ٍس‪ ،‬وولدت ل هناك عبد ِ‬
‫الل‬
‫ُ‬
‫َو َع ْو نً� َو َم َّم ًدا‬
‫عجرف‪� t‬اپینالہہیاسامئ تنبسیمعےکرمہ�ا�ہد�وسر�یرجہ�تہشبحںیمقافہلےکاستھےئگ�‪،‬بحہشیہںیما�نےکےٹیبدبع�الہل�‪،‬عو�نا�و�ردمحم‬
‫‪4‬‬
‫پدی�اوہئے�۔‬
‫َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ َّ َٔ ُ ف‬
‫ال َبش ِة َج ْعف ُر ْب نُ� ا ِب ي� طا ِل ٍب‬ ‫ان ا ِم ي َ� ُه ِ ي� ِال ْج َر ِة ِإل ا ْر ِض‬
‫بحہشںیماہمجرینےکامریعجرف‪ t‬بنابوطالبےھت�۔‬
‫‪5‬‬

‫ثُ َّ� َه َاج َر إ َل ْ َ‬

‫ال ِد َينة‬ ‫ِ‬
‫‪6‬‬
‫بحہشےسو�اپسٓاکر�انوہ�ںےندمیہنونم�ر�ہیکرط�فرجہ�تیک�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫وهرة ِإل املدينة‬ ‫وهل جه تر�ن‪ :‬جهرة ِإل احلبشة‪ ،‬ج‬
‫‪7‬‬
‫�انوہ�ںےند�وہرجتںیںیکایکرجہ�تہشبحا�و�ر�د�وسر�یرجہ�تدمیہنونم�ر�ہ�۔‬

‫‪ 1‬اسدالغابۃ�‪۵�۴�۱‬؍�‪۱‬‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 2‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۲�۴�۲‬؍�‪۱‬‬
‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء�‪۱�۳�۰‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 3‬ي‬
‫ا� سعد�‪۲�۵‬؍�‪۴‬‬ ‫‪ 4‬بن‬
‫ا� سعد �‪۲�۵‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 5‬بن‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫‪ 6‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۱�۲‬؍�‪۷‬‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫‪ 7‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۵�۴�۱‬؍�‪۱‬‬
 ‫�������‬
‫َّ ٔ‬ ‫َّ ّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ي ن‬
‫وقدم نم�ا عىل رسول الهل َص َّل َّ ُ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل واعتنقه وقال‪:‬‬ ‫خي� فتلقاه الن ِب ي� صل‬
‫ب‬ ‫ح� فتح‬
‫ِ‬
‫ما ٔادري ب ٔ� ي�ما ٔا ن� ٔاشد ً‬
‫فرحا‬
‫�ٓا�پ ‪ t‬بحہش ےس دمیہن ا�س وقت ےچنہپ بج رسو�ل الہلﷺ حتف ربیخسے اف�ر�غ وہچےک ےھت�‪ ،‬نیبرکیمﷺ ےن اہنںی ےلگ ےس‬
‫‪1‬‬
‫لاگیا�ا�و�ریپاشنیوکبوسہدیا�ا�و�رف مرایاجمےھںیہنولعم�مہکد� نوو�ںںیمےسسکرپخوشیاک�اظاہ�رکر�و�ںرفعج‪ t‬کیٓامدپریافحتربیخپر�۔‬
‫َّ ف َ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ْ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ِ ي� خ ْي َب َ�‬ ‫الل صل‬
‫فقس لم رسول ِ‬
‫�رسو�لالہلﷺےنرفعج‪ t‬کایخربکےام�لتمینغںیمہصحاگلیا�۔‬
‫‪2‬‬

‫َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ٓ خَ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬

‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َب ْ ي نَ� َج ْعف ِر ْب ِ ن� ا ِب ي� طا ِل ٍب َو ُم َع ِاذ ْب ِ ن� َج َب ٍل‬ ‫الل صل‬
‫وا� رسول ِ‬
‫‪3‬‬
‫�رسو�لالہلﷺےندمیہنںیمرفعج‪ t‬بنابوطالبا�و�راعم�ذ‪ t‬بنلبجےکد�رمای�نوم�اخا�ۃرفمایا۔‬
‫یلنکہیر�و�ایتےسیکحیحصوہکسیتےہویکنہکبجرسو�لالہلﷺےناہمجرینو�اناص�رمںیوم�اخا�ۃاقئمرفمائییھتا�سوقترفعج‪ t‬بحہش‬
‫مںیےھت�۔‬
‫عجرف‪ t‬غریبونیکسم�ںاکبڑ�اخای�لرھکےتےھت�‪،‬‬
‫َ َ ف‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َع ْن َٔا� ُه َر ْ َ� َة َر ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َٔ ْ َ َ َّ‬
‫اس ِل ِل ْس ِك ي ِن� َج ْعف ُر ْب نُ� ا ِب ي� طا ِل ٍب‪ ،‬كن َي ْنق ِل ُب ِب َنا ف ُيط ِع ُم َنا َما كن ِ ي�‬ ‫� الل عنه‪ :‬وكن اخ ي� الن ِ‬ ‫ِب ي ي ِ ي‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َب ْي ِت ِه َح تَّ� إ ْن َك َن ل ُي ْخر ُج إل ْي َنا ُ‬
‫� ٌء‪ ،‬فنش ق َ�ا ف َنل َع ُق َما ِف ي َ�ا‬ ‫العكة ال ِ ت� ل ْي َس ِف ي َ�ا ش يْ‬
‫ي‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ کسمونی�ںےکاستھبسےسرتہبسول�کرکنےو�الےرفعج‪ t‬بنابوطالبےھت�‪� ،‬و�ہںیمہاپےنرھگلے‬
‫جاتے ا�و�رجوکھچیھبرھگمںی ومجو�دہوتا�و�ہ مہوکالھکتے�‪،‬بضع ا�وقا�توت�ایاسہوتاکہرص�فدہشیاگیھیکیپک یہ اکن�لرکلاتے ا�و�ر�اسے مہ‬
‫پاھ�ڑکر�ا�سںیموجکھچ توہا�اسےیہاچ�ٹاجتے�۔‬
‫‪4‬‬

‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬

‫ين‬
‫املساك�‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل يسميه‪ :‬ا ب�‬ ‫واكن َر ُسول ِ‬
‫الل صل‬
‫‪5‬‬
‫ماسکنیےسنسحولس�کیکوجہےس�رسو�لالہلﷺےنا�ناکنا�مونیکسم�ںاکبا�پرکھدیاتاھ�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺےنزیدبناح�رثہ‪ � t‬ع‪،‬دب�الہلنبر�و�احہ‪� t‬ا�و�ررفعج‪ t‬بنابوطالبوکموتہیکرط�فر�و�انہرفمایا�‪�،‬رسو�لالہلﷺ‬
‫کےرفما�نےکاطمبقزیدبناح�رثہ‪ t‬کیاہش�د�تےکدعبرفعج‪ t‬نےد�ائںیاہتھںیمڈنھج�اتاھ�مایل�ا� کو�راف�رسےڑلتےرہے�‪،‬مش�دون�ں‬
‫نےاہنںیریھگلای�ا�و�ر�ا�ناکد�ایا�ںاب�ز�واک�ٹڈ�الامرگ�انوہ�ںےنفو�ر�ًاھجڈن�اابئںیاہتھںیمتاھ�مایل�ا�و�رھجڈن�ےوکگرنےںیہندیا�‪،‬جب مشدون�ں‬
‫نےابئںیاہتھوکبیھاک�ٹڈ�الاتو�ٓا�پ‪ � t‬خزوم�ںےسوچ�رچو�رہوکرہشدیہوگےئ�‪�،‬رسو�لالہلﷺےناہنںیذ�یاجلانحنی(�د�ورپ�و�ںو�الا)‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 1‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۲�۴�۲‬؍�‪۱‬‬
‫ا� سعد�‪۲�۶‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫ا� سعد�‪۲�۶‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 3‬بن‬
‫هللا َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ ب� ُب َم َن ِاق ِب َج ْع َف ِر ْب ِ ن� َٔا ب ي� َطا ِل ٍب َاهلا ِ�ش ِ ّ ي َر ِ ض ي َ‬
‫� َّ ُ‬
‫الل َع ْن ُه�‪۳�۷�۰�۸‬‬ ‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫بخ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اب ِب ِي‬‫‪ 4‬حصیح �اری کتاب اص ِ‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫‪ 5‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۳�۴�۱‬؍�‪۱‬‬
 ‫�������‬

‫کالبقاطعرفمایا۔‬
‫ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْن ُ َ َ‬
‫ا� َع َر قال‪ :‬قال‪ :‬ك ْن ُت ُب ُ� ْٔوتة ف َّلا فق ْد نَ� َج ْعف َر ْب نَ� ا ِب ي� طا ِل ٍب طل ْب َن ُاه ِ ي� الق ْتل ف َو َج ْد نَ� ُه َو ِب ِه ط ْع َنة َو َر ْم َية ِب ْض ٌع‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫ٔ‬ ‫َ‬
‫فوجد� ذلك يف� اقبل من جسده‬ ‫ن‬ ‫َو ِت ْس ُعون‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےرم�و�یےہمںیگنجومتہںیمومجو� تداھجبمہےنرفعج‪ t‬بنابوطالبوکنہاپیاتوقموتلنیںیمالت�شایکہم‬
‫نےاہنںیا�ساحلتںیماپیاکہزین�ےا�و�رریتےکون�ےزخمےھتہیمہےنا�نےکا�سہصحںیماپئےوجلایاگایگایتاھ�(مرگیپھٹےھچیپوکئی‬
‫‪1‬‬
‫�زخمہناھت�)�۔‬
‫عجرف ‪ t‬جام�د�یالاثنیٓاٹھرجہ�یںیم�‪ ۳�۳�،�۳�۴‬سا�لیکرمعمںیگنجومتہںیمدیہشہوئے�۔‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ُ ثُ َّ َ َ َ ُ ُ َّ ْ َ ْ ُ َٔ ُ ْ َ ْ َ َ َّ ُ شَ‬
‫� ٌيد َوق ْد‬
‫يك جعف ٍر ف ِإنه ِ‬ ‫الل‪ :‬استغ ِفروا ال ِخ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل ودعا ل ‪ � ،‬قال رسول ِ‬ ‫فصىل علي ِه رسول ِ‬
‫وت حيث شاء من ْ ج َ‬
‫ال َّن ِة‬
‫ُ‬ ‫ال َّن َة‪َ ،‬و ُه َو َي ِط ي ُ� ِف ي َ�ا ِب ج َ� َن َ‬
‫اح ْ ي ِن� ِم ْن َ ي�ق ٍ‬ ‫َد َخ َل ْ ج َ‬

‫�رسو�لالہلﷺےنا�نرپنام� جزان�ز�ہڑپھیا�و�ر�ا�نےکےیلدعاف مرائی�‪ ،‬پرھ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�اپےناھبئیرفعج‪ t‬کےےیلدعائے‬

‫غمرف�ترک�وکوینہکو�ہدیہشہںیا�و�رجتنںیمد�اخلوہگےئںیہ�‪� ،‬و�ہاپےنایقو�تےکد�وبا�ز�وئو�ںےسا�ڑکرجتنںیماہج�ںاچہےتںیہاجتے‬
‫‪2‬‬
‫ہںی�۔‬
‫ل‬
‫ماضمنیوس�ر�ۃا ھم��ز�ہ‪:‬‬
‫�ا�سوس�ر�ہںیماجلہتیےکاعمشر�ےںیماپئیاجنےو�الینیتامیب�ریو�ںیکاشنندہییکیئگےہ�۔‬
‫‪x‬پستشپبیعاکنلےنو�الے�‪�،‬اسےتبیغےتہکںیہا�و�ریہ تدبرینانگ�ہےہ�۔‬
‫‪ x‬کیسےکاسمےنا�سےکبسحبسن�‪�،‬دینومذہبا�و�رشلک صوو�ر�تاکعطہندیان�‪�،‬ا�ساکمذ�ا�قا�ڑ�انا�۔‬
‫‪x‬ا�لوک�الہلیکر�ا�ہںیمخر�چرکنےےکاجبئےعمجرکناا�و�رنگنگرک�رھکان�۔‬
‫م‬
‫�ا�نرب�ائوی�ںےکاحملاف �را�د�ا�سطلغیمہفںیمالتبمہںیکہہیام�لو�د�ولتہشیمہا�نےکاپ�سرہےیگا�و�ر�اسیطلغیمہفاکشاک�رہوکرما�لیکاینب�دپ ہرربر�ائی‬
‫کرگز� تراہے�‪،‬مرگ�و�ہا�سطلغیمہفںیمہنرہےایےسصخشوکناہیتاقح�ر�تو�ذلتےکاستھد� �وز�خںیمڈ�ا�لدیاجائےاگ�‪�،‬و�ہالہلیکاگلسئیوہئی‬
‫وتسو�ںںیمرھگ�ےوہئے‬
‫�ٓا�گےہوج�دلو�ںکتاثرکرتیےہ�‪،‬یہٓا�گا�نرپدنبکر�د�یاجئےیگا�ساح�لںیمہکو�ہٓا�گےکےبملےبمل ن‬
‫ہو�ںےگا�و�ربکیھا�سےسابہرنہلکنںیکسےگ�۔‬

‫َّ ْٔ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ََ‬

‫املغ ِازي َ ب� ُب غ ْز َو ِة ُم ْٔوتة ِم ْن ا ْر ِض الشا ِم�‪۴�۲�۶�۱‬‬ ‫ا� سعد�‪۲�۸‬؍�‪،۴‬حصیح بخ�اری ِكتاب‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد�‪۲�۸‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�������‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫ٌلْيَو ِّلُكِّل ٍةَزَمُه ِةَزَمُّلۙ‪ْ۰۰۱‬يِذَّل۟ا َعَمَج اًلاَم َّو ٗهَدَّدَعۙ‪۰۰۲‬‬

‫بڑ�ی رخ�ابی ےہ رہایےسصخشیک وجبیعوٹٹلےن و�الا تبیغرکنے و�الا وہ�‪ ،‬جو ام�لوک عمجرکتا اجئے ا�و�راتنگ اجئے�‪،‬‬
‫ل‬
‫ُبَسْحَيَّنَاۤٗهَلاَمٗهَدَلْخَاۚ‪�(۰۰۳‬ا ھم��ز�ۃ�‪۱‬تا�‪)۳‬‬
‫�و�ہاتھجمسےہہکا�ساکام�لا�سےکاپ�سدس�ارہےاگ�۔‬
‫وھڑکرطاغو�تیکدنبگییکاجتییھت�‪،‬جاہ�ںقلتوغا�ر�تر� �وزمر�ہیکاب�تیھت�‪،‬جاہ�ںسو�د�یاک�ر�وبا�رنے‬
‫جالہتیےکاعمشر�ےںیماہج�ںالہلوکچ �‬
‫�اناسنو�ںوکڑکج�رکاھتاھ�‪�،‬وہا�ں ز�ر رپست املد�ا�ر�و�ں ا�و� لرڈی�ر�و�ں ںیمیھب تہبیسانھگ�ونی اخالقی رب�ائای�ں ومجو�دھتںیجنوکسب ول�گ یہ‬
‫ےھت‪،‬چاننہچضعبےکاطمبقاخسننبرشیقایایےساگہنگ�ر�و�ںیکایسفن�تایب�نرفمائیہکابتہیےہا�سصخشےکےئلوج�اپےنام�ل‬
‫بر�اتوص�رکرتے �‬
‫ہے‪،‬کیسرشیفا�و�ر�دیدن�ا�ر�ٓا�دمیںیموکئیبیعرظنٓاتاہےوت�ا�سرپ�اگنویل�ں‬
‫رکا �‬
‫�ود�ولتےکےشنںیمرسشا�روہرکد�وسر�و�ںیکریقحت توذللی ت‬
‫رکاہے ��‪،‬اہلدینا�و�ر‬
‫�ا�و�ر�ٓاکنوھ�ںےساشا�ر�ےرکتاےہ�‪،‬حاق�ر�تو�ذلتےکاستھیسکےکبسنرپنعطرکتاےہ�‪،‬کیسےکہنمد�رمہنوچٹںی ت‬
‫رکاہے�‪،‬ہکںیایلغچ�ںاھککر�ا�و�رلاگئیاھجبئیرککےد�وسوت�ںوکلڑ�و�اتاا�و�راھبئوی�ںںیموھپ�ٹڈلو�اتاہے‬
‫مزع�زلوگو�ںیکھٹیپےھچیپا�نیکںیتبیغ ت‬
‫�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬
‫‪1‬‬
‫م ‪۱۲‬۝ ع ُت ٍ ؚل َب ْعد ذلِك ز ِن ْي ٍ ۙ‬
‫م ‪۱۳‬۝‬ ‫ي ُم ْع َت ٍد اث ِْي ٍ ۙ‬‫م ّم ّن ٍ ْ‬
‫اع ِللخ ِ‬
‫َ‬
‫از ّمشا ٍ ؚء ِبن ِم ْي ٍ ۙ ‪۱۱‬۝‬ ‫ّ‬ ‫َول ت ِط ْع ك َحل ٍف ّم ِه ْ ٍ ۙ‬
‫ي ‪۱۰‬۝ ه ٍ‬
‫ےہ‪،‬عطےندیاتےہایلغچ�ںاھکتارھپتاےہ� ھب‪،‬الئیےسر�وکاتےہ‬
‫ترجہم�‪:‬ہرگزہندبویسکایےسصخشےسوجتہبںیمسقاھکنےو�الاےب�وقتعٓا�دمی �‬
‫�‪،‬ظملوزیا�دتیںیمدحےسزگ�راجنےو�الاےہ�‪،‬ستخدباعام�لےہ�‪،‬جافکا�رےہ ��‪،‬ا�و�را�نبسویع�بےکاستھدباصلےہ�۔‬
‫�د�وسر�یرب�ائیاک�ذکررفمایاسجےناجئز�وناجائز�‪،‬حال�لوحر�ا�مرہطر�حےسرثک�تےسام�لعمجایکرگم�الہلےکاطعکر�د�ہام�لوک�ا�سیک ضرا�وخوشون�د�ی‬
‫ےئلزٰو�ۃ صودقا�تا�و�راناف�قیفلیبسالہلںیمرخ�چرکنےےکاجبئےاپےنلخبا�و� �رز�رپرسیتںیمنگنگرک�رھکاتہے�‪،‬یجےس‬
‫حاصلرکنےےک ک‬
‫ف مرایا‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َ َ ٰ‬
‫‪2‬‬
‫َوجَع فا ْوع ‪۱۸‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رما�لعمجایک�ا�و�ریستنتنیسرک�رکاھ�۔‬
‫�ا�و�ر و�ہ ا�ساک�م ںیم ا�س دق�رکمہنم ےہہک اسے اپین وم�تیھب ای�دںیہن�‪�،‬و�ہ ا�س طلغیمہف ںیم التبمہےہک ہی ام�ل ا�و�ریہاش�ن وشوکت ا�س ےک‬
‫لت‪،‬یبام�ر�یا�و�روم�تےساچبنےاکسببنبیتکسےہ�‪�،‬ا�و�رکای�و�ہںیہناتھجمسہکلخباعام�ل‬
‫�ل‪�،‬ذ �‬
‫پا�سہشیمہہشیمہرہےاگعیینہید�ولتا�سوکرہز�و�ا �‬

‫‪ 1‬القمل�‪ �۰‬ت‪۱�۳��۱‬‬
‫‪ 2‬املعارج�‪۱�۸‬‬
 ‫�������‬

‫کوخمت�‪،‬شرہ�و�ںوکبربا�دا�و�رینیکرمعمںیاضافہرکتیےہ�‪،‬کای�و�ہںیہناتھجمسکہایکد�ناسےہیبسام�لو�د� لوت ��‪،‬اقدت�ا�را�و�راش�نوشوکتوھچ�ڑکرخالی‬

‫ہاتھد�وسر�ےاہج�ں�(عالمرب�ز�خ) �ر�و�انہوہناہے�۔‬

‫اَّلَك َّنَذَبْۢنُيَل يِف ِةَمَطُحْلاۖ‪َ۰۰۴ٞ‬و ۤاَم َكىٰرْدَا اَم ُةَمَطُحْلاؕ‪ُ۰۰۵‬راَن ِهّٰللا ُةَدَقْوُمْلاۙ‪۰۰۶‬‬
‫گہرزہنںی�‪ ،‬یہوترض�و�روت�ڑ وھپ�ڑ دیےن و�الیٓا�گ ںیم کنیھپ دیا اجئے اگ �‪�،‬ا�و�ر ےھجتایک ولعم�مہک اییسٓا�گایک وہگی�‪،‬‬

‫ْص َد ٌةۙ‪۰۰۸‬‬
‫مُّو َ‬
‫ٔ‬ ‫ْمِهْيَلَع‬ ‫ِةَدِٕـْفَاْلاؕ‪۰۰۷‬اَهَّنِا‬ ‫ىَلَع‬ ‫ُعِلَّطَت‬ ‫ْيِتَّلا‬
‫رپہرر�ف ےس دنبکی وہئی وہگی‬
‫�و�ہ الہلاعتلٰی کی اگلسئی وہئیٓا�گ وہگی وج دلو�ں رپ ڑچھےت یلچ اجئےیگ�‪� ،‬ا�و�ر ا�ن ط‬
‫ل‬
‫ْيِفٍدَمَعٍةَدَّدَمُّم‪�(۰۰۹‬ا ھم��ز�ۃ�‪۴‬تا�‪)۹‬‬
‫وتسو�ںںیم�۔‬
‫بڑ�ےڑب�ے ن‬
‫ُْ َ ُ‬
‫وتالط َمة عیینوت�ڑنے�‪،‬کلچدیےن‬‫گہرزہنںی�‪،‬یہاعممہلایاسہنںیےہاسیج�ا�ساک�زعما�و�رگام�نےہہکلبایےسلیخب�‪،‬لالیچا�و�رتفہنرپ�و�رصخشوک‬
‫�ا�و ٹ�رڑک�ےڑکٹ�ےرک�ڈ�الےنو�الیہگجںیمےبوقتعا�و�رقحریمسھجرکھپکنیدیاجائےاگ�‪�،‬ا�و�ر�ا�ےیبنﷺ�!تمایکاجنوکہایکےہو�ہانکچچو�ررک‬
‫�دیےنو�الیہگج�؟ہجمنیکوہلانکیوکبای�نرکنےےکےئلرفمایا�و�ہالہلیکوخ�بڑھبکائیوہئیٓا�گےہ�‪�،‬و�ہاتینوہلان�کٓا�گوہگیہکاہمت�ر�یںیلقع‬
‫�ا�ساک�ا�د�ر�ا�کںیہن کسرکںیت�ا�و�رمتاہ�ر�افمہشووع�ر�ا�سیکہہتکتںیہنچنہپاتکس�‪،‬یہٓا�گاناس�نےکرب�ےایخلا�ت�‪،‬فاسداقعئد ن�‪،‬اپا�کوخ�اہاش�ت‬
‫�وجذبا�ت�‪،‬بخثیوتین�ں�ا�و�ر�ا�ر�ا�د�و�ںےکرمکزتکےچنہپیگا�و�ر�ا�سےکاتساقح�قےکاطمبقذع�ا�بد�ےیگ�‪،‬مرج�ما�سںیمفیلکتیکدش�تےس‬
‫شو�راچمئںیےگ�‪�،‬الہلوکپاک�ریںےگرگم� تھداک�ر�دیےاجئںیےگ�‪،‬یجےسدعتم�دماقما�ترپف مرایا‪:‬‬
‫َ‬
‫ْ ََْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ َ َ ْ َ َ ْ ْ ُ ْ َ َ ُ َ َ ُ ْ ُ َّ ْ َ َ َ ُ ْ َ َّ َ ٓ َ ّ ْ َ ٰ‬
‫ٓ‬ ‫َ َْ‬
‫ب ِنب دعوتك‬ ‫‪۰‬۝‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫يم العذاب فيقول ال ِذي ظلموا ربنا ا ِخرن اِل اج ٍل ق ِري ٍ ۙ‬ ‫وان ِذ ِر الناس يم ي ِت ِ‬
‫َّ ْ َ َ َ ٓ‬ ‫ال ‪۴۴‬۝ َو َس َك ْن ُت ْم ِ ْ‬ ‫ُّ ُ َ ‪۰‬۝ َ َ َ ْ َ ُ ْ ُ ْٓ َ ْ َ ْ ُ ْ ِّ ْ َ ْ ُ َ َ ُ ْ ِّ ْ َ‬ ‫َ َّ‬
‫ي ظل ُم ْوا‬‫ف َم ٰسك ِِن ال ِذ‬ ‫م ز َو ٍ ۙ‬ ‫ل اول تكونا اقسمتم م قبل ما لك‬ ‫َونت ِب ــعِ الرس ۭ‬
‫َ ْ ُ َ ُ ْ َ َ َ َّ َ َ ُ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫ك ال ْمثال ‪۴۵‬۝‬ ‫انفسهم وتبي لك كيف فعلنا ِبم و َ‬
‫ضبنا ل‬ ‫ِ‬
‫اگ�‪،‬ا�سوقتہیاظلمںیہکےگہکا�ےامہ�ر�ےر�ّب!مہںی‬ ‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبن�(ﷺ)! �ا�سد�نےسمتاہنںی �ڈر�ا�د�وجبہکذع�ا�باہنںیٓالے �‬
‫ریپو�یرکیںےگ�‪(،‬مرگاہنںی اص�فوج�ا�بد�ے دیا‬ ‫توھ�ڑ�ی ےستلہما�و�ردید�ے�‪،‬ہمریت�یدعو�توک ل ّ�ب�یک ںیہک ےگا�و�ررسولو�ںیک �‬
‫جائےاگکہ) کایمتوہیول�گںیہنوہوجا�سےسےلہپںیمسقاھکاھکرکےتہکےھتہکمہرپوتیھبکز�و�ا�لٓانایہںیہنےہ�؟حالانہکمتا�نوقمو�ںیک‬
‫سبویت�ںںیمر�ہسبےکچےھتوہنج�ںےناپےنا�وپرٓا�پملظایکاھتا�و�ردیھکےکچےھتہکمہےنا�نےسایکولس�کایکا�و�را�نیکاثملںید�ےد�ے‬
‫کرمہںیہمتاھجمسیھبےکچےھت�۔‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ٓ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ ّ‬
‫َ‬
‫‪2‬‬
‫ك ُم ْو ِن ‪۱۰۸‬۝‬ ‫َربنا اخ ِر ْجنا ِمنا ف ِا ْن عدن ف ِان ظ ِل ُم ْو َن ‪۱۰۷‬۝ قال اخ َسـ ٔ ْـوا ِف ْيا َول ت ِ‬
‫اہ��‪۴�۴�،۴�۵‬‬
‫‪ 1‬با� ی‬
‫‪ 2‬املومنون�‪۱�۰�۷�،۱�۰�۸‬‬
 ‫�������‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�ےرپ�و�ر�دگا�ر! �ا�بںیمہاہی�ںےساکن�لد�ےرھپمہایاسوصق�ررکیںوتاظلموہ�ںےگ�‪�،‬الہلاعتلٰیجو�ا�بد�ےاگد�و�روہریم�ےاسمےن‬
‫سے�‪،‬پڑ�ےرہواسیںیما�و�رھجمےساب�تہنرک�و۔‬
‫ْ ُ ْ ُ ْ َ َ ُ ْ ُ ُ ْ ْ ْ َ َ ّ ْ ‪۰‬۝ َ َّ َ ٓ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ ْ َ َ ْ َ ْ َ ً َّ‬ ‫َ َٓ‬
‫الا اِن‬ ‫سعنا فار ِجعنا نعمل ص ِ‬ ‫م ربنا ابصن و ِ‬ ‫َول ْو ٰتي ِا ِذ المج ِرمون نكِسوا رءو ِس ِهم ِعند ر ِ ِب ۭ‬
‫ُ ٰ َ َ ٰ ْ َ َّ ْ َ ْ ُ ّ ْ َ َ ْ َ ٔ َ َّ َ َ َّ َ َ ْ َّ َ َّ‬ ‫ُ ْ ُ ْ َ َ َ ْ ْ َ َ ٰ َ ْ َ ُ َّ َ ْ‬
‫اس‬ ‫الن ِ‬ ‫الن ِة و‬
‫ِ‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫ن‬ ‫ه‬‫ج‬ ‫ـن‬‫ـ‬ ‫ل‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫ل‬‫و‬ ‫ق‬ ‫ال‬ ‫ق‬ ‫ح‬ ‫ِن‬‫ك‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ىه‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫ٍ‬ ‫ف‬ ‫مو ِقنون ‪۱۲‬۝ ولو ِشئنا لتينا ك ن‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ْٰ ْ َ ُْ ْ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬
‫ي ‪۱۳‬۝ َف ُذ ْو ُق ْوا ِبَا ن َ ِس ْي ُت ْم ل َِقا َء َ ْي ِم ْ‬
‫ُ‬ ‫َا ْجَ ِع ْ َ‬
‫اب الل ِد ِبَا ك ْن ُت ْم‬ ‫ك ٰھذاۚ‪۰‬۝ ا ِّن ن ِسينك وذوقوا عذ‬
‫َْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫تع َمل ْو َن ‪۱۴‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬کا�شمتدکیوھو�ہوقتبجہیرجم�مرساکھجئےاپےنر�بےکوضح�رڑھک�ےوہ�ںےگ(�ا�سوقتہیہہکرہےوہ�ںےگ) �ا�ےامہ�ر�ے‬
‫�ر�ب! ہمےنوخ�بدیھکایلا�و�رنسایلا�بںیمہو�اپسجیھبد�ےاتکہمہکینلمعرکیںںیمہا�بنیقیٓاگایےہ�‪(،‬جو�ا�بںیما�رشا�دوہگا)�اگر‬
‫ہماچہےتوتےلہپیہرہسفنوکا�سیکدہ�ایتد�ےدیےترگمریم�یو�ہاب�توپ�ر�یوہگیئوجںیمےنیہکیھتہکںیممنہجوکونج�ںا�و�راناسنو�ںبس‬
‫سےرھبد�و�ںاگپسا�بوھکچزم�ااپینا�سرحکتاکہکمتےنا�سد�نیکالمقا�توکرف�امو�شرک�دیامہےنیھبا�بںیہمترف�امو�شرک�دیاےہ�‪،‬کچوھ‬
‫یمہیگشےکذع�ا�باکزم�ااپےنرکتوتو�ںیکاپ�د�ا�شںیم۔‬
‫ً َ ْ َّ ْ ُ َّ َ ْ ُ َ َ َ ُ َ ُ َّ َ َ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َٓ‬
‫ك ما يتذك ُر ِف ْي ِه‬ ‫ل‪۰‬۝ او ْل نع ّم ْر ْ‬
‫ي ال ِذي كنا نع َم ۭ‬ ‫الا غ َ‬ ‫َو ُ ْ‬
‫ه يَ ْص َط ِر ُخ ْو َن ِف ْيَاۚ‪۰‬۝ َر ّب َنا ا ْخ ِر ْج َنا ن ْع َمل َص ِ‬
‫ِ‬
‫َ ْ َ َ َّ َ َ َ ۗ ُ ُ َّ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ َ ٰ ّ ْ َ ْ َّ‬
‫‪2‬‬
‫م ن ِص ْ ٍ ۧ‬
‫ي ‪۳۷‬۝‬ ‫ي‪۰‬۝ فذوقوا فا لِلظ ِل ِمي ِ‬ ‫م تذكر وجا َءك الن ِذ ُ ۭ‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہوہا�ںخیچخیچرکںیہکےگہکا�ےامہ�ر�ےر�ب�!مہںیاہی�ںےساکن�لےلاتکہمہکینلمعرکیںا�ناعام�لےسفلتخموجےلہپرکتے‬
‫�رہےےھت�(�اہنںیوج�ا�بدیااجئےاگ) کایمہےنمتوکاتینرمعہند�ییھتسجںیموکئیقبسانیلاچہاتوتقبسےلاتکساھت ��؟ا�و�راہمت�ر�ےاپ�سہبنتم‬
‫اھت�‪،‬ا�بزم�اوھکچ�‪،‬ظالوم�ںاکاہی�ںوکئیدم�داگ�رںیہنےہ۔‬ ‫کرنےو�الایھبٓاچاک �‬
‫ىن‬
‫ٰ‬
‫هللا َهد ِ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ي ‪۵۶‬۝ ا ْو تق ْول ل ْو ا ّن َ‬ ‫ْ‬
‫الس ِخ ِر َ ۙ‬
‫ٰ‬ ‫َ‬
‫ت ل ِم َن ّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ف َج ۢنب هللاِ َوا ِْن ك ْن ُ‬ ‫تِْ‬‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ع َما ف ّر ْط ّ‬ ‫َ‬
‫ست ٰ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫يْ‬ ‫َا ْن َت ُـق ْو َل نَ ْف ٌس ٰ ّ َ‬
‫ِ‬
‫َ ُ ْ ُ ِ َ ْ ُ َّ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َّ ْ َ َّ ً َ َ ُ ْ َ ِ َ ْ ُ ْ ْ َ َ ٰ َ ْ َ ۗ َ ْ َ‬
‫ي ‪۵۷‬۝ او تـقول ِحي تى العذاب لو ان ِل كرة فاكون م المح ِسـ ِني ‪۵۸‬۝ بل قد جاءتك‬ ‫لكنت م المت ِق ۙ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫تى الذ ْ َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬
‫ْ َ َ َْ َ ٰ َ َ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ٰ ٰ ْ َ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ‬
‫ي كذ ُ ْبا َع هللاِ ُو ُج ْو ُه ُهمْ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫اي ِت فكذبت ِبا واستكبت وكنت م الك ِف ِري ‪۵۹‬۝ ويم ال ِقيمة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫ي ‪۶۰‬۝‬ ‫ف َج َه َّن َم َم ْث ًوى ِّل ْل ُم َت َك ّب ْ َ‬ ‫ُّم ْس َو َّد ٌ ۭة‪۰‬۝ َا َل ْي َس ِ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ِِ‬
‫ترجہم�‪:‬ہکںیایاسہنوہہکدعبںیموکئیصخشےہکافوس�سریم�یا�سریصقترپوجںیمالہلیکانج�بںیمرکتارہالبہکںیموتالاٹذم�ا�قا�ڑ�انےو�الو�ں‬
‫مںیاشملاھتیاےہکاک�شالہلےنےھجمدہ�ایتیشخبوہتیوتںیمیھبویقتم�ںںیمےس توہایاذع�ا�بدیھکرکےہکاک�ش! جمےھایکومقعا�و�رلماجئے‬
‫�ا�و�رمںییھبکینلمعرکنےو�الو�ںںیماشملوہاج�ٔو�ں�‪�(،‬ا�و�را�سوقتاسےہیوج�ا�بےلمہک) کوی�ںںیہن�‪،‬مری�یٓایا�تریت�ےاپ�سٓاچیک‬

‫‪ 1‬السجدۃ�‪ �۲‬ت‪۱�۴��۱‬‬
‫‪ 2‬فاطر�‪۳�۷‬‬
‫‪ 3‬الزمر�‪ �۶‬ت‪۶�۰��۵‬‬
 ‫�������‬

‫ھتںی�‪،‬پرھوتےناہنںیالٹھجیاا�و�رربکتایکا�و�روتاکف �رو�ںںیمےساھت�ٓا�جنج گولو�ںےندخ�ارپوھج�ٹابندھےںیہایقمتےکر�و�زمتدکیوھےگ‬

‫ےہ؟�۔‬
‫کہا�نےکہنماکلےوہ�ںےگ�‪،‬کایمنہجںیمربکتم�و�ںےکےیلاکفیہگجںیہن �‬
‫�د�ر�وغہمنہجیکتنمامسجترکیںےگمرگلاحاصلوہگا�‪،‬یجےسف مرایا‪:‬‬
‫ُ ْ َ‪1‬‬
‫َ َ ْ َ َ ّ ُ َ َ َ َّ ُ ْ ٰ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ‬
‫ك ّمكِثون‬ ‫َو َند ْوا ٰ ٰي ِلك ل َِيق ِض علينا ربك ۭ قال اِن‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہاکپ�ریںےگا�ےاملک! تری�ار�بامہ�ر�ااک�میہامت�مرکد�ےوتاچاھےہ�‪�،‬و�ہوج�ا�بد�ےاگتموی�ںیہڑپ�ےرہوےگ�۔‬
‫مو�تیکانمتکریںےگرگم�ٓا� �رز�وکےاب�وجو�دبیھوم�تںیہنٓائےیگ�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ ٓ ُ ْ ُ ْ ْ َ َ َ ً َ ّ ً ّ ُ َ َّ ْ َ َ‬
‫ي د َع ْوا ُه َنالِك ث ُب ْو ًراۭ ‪۱۳‬۝ ل تد ُعوا ال َي ْو َم ث ُب ْو ًرا ّوا ِحدا ّواد ُع ْوا ث ُب ْو ًرا‬ ‫واِذا القوا ِمنا مكن ض ِيقا مقر ِن‬
‫‪2‬‬
‫يا ‪۱۴‬۝‬‫َك ِث ْ ً‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ربجہیدستواپہتسبا�سںیمایکگنتہگجوھٹنےساجئںیےگوتاپینوم�توکاکپ�رنےںیگلےگ�‪�(،‬ا�سوقتا�نےساہکاجئےاگ‬
‫)�ٓا�جایکوم�توکںیہنتہبیسومتو�ںوکاکپ�ر�و�۔‬
‫َّ ٗ َ ْ َّ ْ َ َّ ٗ ُ ْ ً َ َّ َ ٗ َ َ َّ َ ‪۰‬۝ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ‬
‫‪3‬‬
‫ت ِف ْيا َول ْي ٰي ‪۷۴‬۝‬ ‫م ل يو‬ ‫اِنه م ي ِت ربه م ِرما ف ِان له جهن ۭ‬
‫ترجہم�‪:‬قحتقیہیےہہکوجرجم�منبرکاپےنر�بےکوضح�راحضروہگاا�سےکےیلمنہجےہسجںیمو�ہہنےیجاگہنرم�ےاگ�۔‬
‫مرجمو�ںوکگےلںیموط�ق�‪،‬پری�و�ںںیم �وزنیڑیبیا�ںڈ�ا�لرک�‪،‬سرتہاتھیبملزجنری�و�ںںیمڑکجرک�‪،‬ٹانوگ�ںےسڑکپکر�ذلتےسےتٹیسھگوہئےرسکے‬
‫بلا�سںیمکنیھپدیاجائےاگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُ ْ ُ َ ُ ّ ُ ْ ُ ُ َّ ْ َ ْ َ َ ّ‬
‫م‬ ‫اسلك ْو ۭه ‪۳۲‬۝ اِن ٗه ك َن ل ُ ْٔ‬
‫يِ ُ‬ ‫ف سلسل ٍة ذ ْر ُع َها َس ْب ُع ْو َن ذ َر ً‬
‫اعا ف ْ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬
‫خذوه فغلو ۙه ‪۳۰‬۝ ثم ال ِحيم ص ‪۳۱‬۝ ِ ِ ِ‬
‫م‬ ‫ث‬ ‫ۙ‬
‫ه‬ ‫و‬ ‫ل‬
‫َ َ َ ُ ُّ َ ٰ َ َ ْ‬ ‫ْ‬
‫‪4‬‬
‫ام ال ِم ْسك ْ ِ ۭ‬
‫ِي ‪۳۴‬۝‬ ‫م ‪۳۳‬۝ ول يض ع طع ِ‬ ‫ِبهلل ِال َع ِظ ْي ِ ۙ‬
‫ترجہم‪(:‬حمکوہگا) پڑک�واسےا�و�را�سیکرگ�د�نںیموط�قڈ�ا�لد�و�‪،‬پرھاسےمنہجںیموھجنکد�وپرھا�سوکرتساہتھیبملزجنریںیمڑکجد�و�‪،‬یہہن‬
‫�الہلزب�ر�گوربتررپایام�نالتااھت�ا�و�رہننیکسموکاھکناالھکنےیکرتغبیدیاتاھت�۔‬
‫�ا�و�را�وپرسےمنہجےکاستو�ںد�ر�و�ا�ز�ےدنبکر�دیےاجئںیےگتاکہوکئیابہرنلکیہہنےکسا�و�رخو�بٓانچرہے ��‪،‬ا�و�ر�و�ہا�سوہلان�کمنہجںیمسج‬
‫وتسو�ںیکلکشںیماٹھرہےوہ�ںےگ تدبرینذع�ا�بںیمالتبموہ�ںےگ�۔ےسیجرفمایا‪:‬‬ ‫کےےلعشےبمل ن‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََْ َ ُ‬
‫‪5‬‬
‫ي ْم ن ٌر ّم ٔو َصد ۧة ‪۲۰‬۝‬
‫عل ِ‬

‫‪ 1‬الزخرف�‪۷�۷‬‬
‫‪ 2‬الفرقان�‪۱�۳�،۱�۴‬‬
‫‪ 3‬طہ ‪۷��۴‬‬
‫‪ 4‬احلاقۃ�‪ �۰‬ت‪۳�۴��۳‬‬
‫‪ 5‬البلد�‪۲�۰‬‬
 ‫�������‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�نرپ�ٓا�گاھچئیوہئیوہگی�۔‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ُْ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫م َف ْو ِقه ْم َو ِ ْ ْ‬ ‫ـىه ُم ْال َع َذ ُ‬
‫َ ْي َم يَ ْغ ٰش ُ‬
‫‪1‬‬
‫ت ا ْر ُج ِل ِه ْم َويق ْول ذ ْوق ْوا َما كنت ْم تع َمل ْو َن ‪۵۵‬۝‬
‫مت ِ‬ ‫ِ‬
‫اب ِ ْ‬
‫ترجہم‪�( :‬ا�و�راہنںیہتپےلچاگ) �ا�سر�و�زہکبجذع�ا�باہنںیا�وپرےسیھبڈھانکےلاگا�و�راپ�ٔو�ںےکےچینےسیھبا�و�رےہکاگہکا�بوھکچزم�ا‬
‫�ا�نرکتوتو�ںاکوجمترکتےےھت�۔‬
‫ّ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫اش‪۰‬۝ َوكذلِك ْنزي الظ ِل ـ ِم ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ ّ ِ ْ َ َ َّ َ َ ٌ‬
‫اد َّو ِ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۴۱‬۝‬ ‫ِ‬ ‫م ف ْو ِق ِه ْم غ َو ٍ ۭ‬ ‫لهم م جهنم ِمه‬
‫ترجہم‪� :‬ا�نےکےیلوتمنہجاکوھچبناوہگاا�و�رمنہجیہاکا� �و ھڑان�‪،‬یہےہو�ہزج�اوجمہاظلوم�ںوکدیارکتےںیہ�۔‬
‫شہمینبہبتعاک�اسال�موبق�لرکنا‬
‫ْ َ‬ ‫َ ْ ُ َ َّ ُ ْ َ َ ْ ن َ َ َ ْ ن َ ْ �شَ ْ ْ ن َ ْ َ َ ْ ن ُ َ ّ َ ُٔ ُّ ُ ُٔ ُّ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ ُ ْ‬
‫اس َها ف ِاط َمة ِبن ُت َصف َوان‬‫ص‪،‬وامه ام صفوان و‬
‫ال ِاه ِلي ِة عتبة ب ِ� ر ِبيعة ب ِ� عب ِد ِس ب ِ� عب ِد من ِاف ب ِ� ق ٍي‬ ‫شيخ ج‬
‫ا�‬ ‫ْب ِ ن� ُٔا َم َّي َة ْب ِ ن� ُ َم َّر ٍث ال ِك َن ِ ن يُّ‬
‫ْ‬

‫�اب حوذیہف ‪ t‬کےو�الداکنا�مخیشاجلہتیہبتعنبریبہعنبدبعشسمنبدبعمان�فنبیصقاھت�‪ٓ� ،‬ا�پ‪ t‬کیو�الد�ہا�موفص�ا�نںیھتنجاکنا�م‬

‫‪3‬‬
‫رحم�ثاننیاھت۔‬‫فاطہمتنبوفص�ا�ننبامہینب اکل‬
‫َ‬
‫وامسه ُهش ْي�‬
‫‪4‬‬
‫�ٓا�پ‪ t‬کانا�ممیشہاھت�۔‬
‫َٔ‬
‫وكنيته ا ُبو حذيفة‬
‫‪5‬‬
‫�ٓا�پ‪ t‬کیتینکاب حوذیہفیھت�۔‬
‫َٔ ْ ُ‬ ‫َ َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َ َٔ‬
‫َوكن ا ُبو ُحذ ْيفة َر ُجال ط َواال َح َس َن ال َو ْج ِه ُم َر ِادف اال ْس َن ِان َو ُه َو االث َعل‬
‫ث‬
‫‪6‬‬
‫ےھت‪�،‬د�انتےلتا�وپرےھتسجوکا� لےتہکںیہ�۔‬
‫ع‬ ‫�اب حوذیہف‪ t‬ملےبا�و�رخوبوص�ر�تٓا�دمی �‬
‫ٔ‬
‫املهاجر� االو ي ن‬
‫ين‬ ‫َ َ‬
‫ل�‬ ‫كن من فضالء الصحابة من‬
‫‪7‬‬
‫اکشام�راب�رصاحبہںیم توہاہے�۔‬
‫�اب حوذیہفمیشہنبہبتع ک‬
‫ََ َ‬ ‫َٔ‬
‫َوا ُبو حذيفة ب ن� عتبة ب ن� ربيعة وكن من فضالء الصحابة‬
‫‪ 1‬العنکبوت�‪۵�۵‬‬
‫‪ 2‬االعراف�‪۴�۱‬‬
‫ا� سعد�‪۶�۱‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬بن‬
‫ا� سعد�‪۶�۱‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 4‬بن‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫‪ 5‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة �‪۳�۷�۸‬؍�‪۵‬‬
‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء�‪۱�۰�۷‬؍�‪۳‬‬
‫ا� سعد�‪۶�۲‬؍�‪ ،۳‬ي‬
‫‪ 6‬بن‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 7‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۶�۳�۱‬؍�‪۴‬‬
 ‫�������‬
‫‪1‬‬
‫اکشام�راب�رصاحبہںیمایکجاتاہے�۔‬
‫�اب حوذیہف‪ t‬بنہبتعنبریبہع ک‬
‫�انوہ�ں ےن ایےسرھگ�انے ںیمٓاکنںیھوھکلںی وجکرف�وشر�کیکٓاماجاگ�ہ اھت�‪�،‬ا�ن ےک و�الدتعہب نب ریبہعرقیش ےکرسبر�ٓا�ر�و�د�ہ رئوسامںی‬
‫سے اھت�ا�و�ر�اپین وق�م ںیم ڑب�ے اثر�و�رسو�خ اکحامل اھت�‪�،‬ا�سیک اعممہلیمہف�‪�،‬د�و�ر�اندییش ا�و�ر� ضودع�ا�ر�یاکبیھ بسوک�اعرت�ا�ف اھتیلنک بج‬
‫سدی�الاممﷺےندعو�تقحشیپیکوت�ا�سےناپےناکنو�ںںیمر�وئیوھٹنسیل�‪�،‬ا�سےناپےنرف�زندشہمییکرپ�و�ر�شڑب�ےان�ز�ونمعیکا�و�رجب‬
‫زبا�د�یہلہسےسرک� �دی�‪،‬شہمیسیتسیتبرب�سےکےھتبجرسو�لالہلﷺ‬
‫�و�ہوج�ا�نوہئےوت�ا�نیکاش�د�یبیطخرقیشلیہسنبرمع�وکیاصح �‬
‫لبدنکی‪�،‬الہلاعتلٰینےاہنںیرطف�تمیلساطعف مرائییھتا�سےیلانوہ�ںےنرہقمسےکرطخ�ا�تےکیلعالرغمالبتامل‬
‫نےہکمرکممہںیموتحدیکیدص�ا �‬
‫وشرکاساتھدیا�ا�سرط�حد� نوو�ںایم�ںویب�یاسبوق�نالا�ولو�نیکدقم�س‬
‫�دعو�تقحرپبلکیاہک�‪،‬نکیتخبویب�یہلہستنبلیہسےنیھباپےن ہ‬
‫جامعتںیماشملوہگےئ�‪،‬‬
‫َ‬ ‫ق‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َع ْن َ ز� َيد ْ ن� ُر َوم َان َقال‪:‬قال‪ :‬اسمل ا ُبو ُحذ ْيفة ق ْبل ُدخ ُ‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َد َار اال ْر ِ� َي ْد ُعو ِف ي َ�ا‬
‫الل َصل ُ‬
‫ول ِ‬‫ول َرس ِ‬
‫ِ‬ ‫يِ بِ‬
‫‪2‬‬
‫یزیدبنر�وما�نےتہکںیہ�اب حوذیہفرسو�لالہلﷺےکد�ا�ر�ا�رقمںیمد�اخلوہنےےسےلہپایام�نالئے�۔‬
‫تعہبرپیبےٹا�و�ربوہکیاعس�د�تاند� �وز�یاسال�متخساش�قزگ�ر�یا�و�ر�ا�سےنا�نیکرط�فےسٓاکنںیھریھپلںی�‪،‬تنہجیہیوہ�اکہو�ہیھبد�وسر�ے‬
‫سماملنو�ںیکرط�حرشمکنیرقیشےکوج�ر�وسمتاکناشنہنبےئگ�‪،‬جبملظوسمتیکاتناہہوگیئوت�رسو�لالہلﷺےنولظم�ماملسمنو�ںوکبحہشیک‬
‫طر�فرجہ�ترکنےاکموش�ر�ہدیا�‪،‬چاننہچرجباپنچدعبعبتثوبن�یںیمایگ�ر�ہرم�د�و�ںا�و� چرا�رخو�اتنیےنا�ر�ضہکموکخریبا�دکہہرکبحہشیکر�ا�ہیل�‪�،‬ا�ن‬
‫مںیمیشہ‪� t‬ا�و�ر�ا�نیکالہہیہلہس ‪ r‬بتنلیہسیھباشملےھت�‪،‬بحہشںیمبجہیربخگر�موہئیہکرسو�لالہلﷺا�و�رقریشںیمحلصوہگیئ‬
‫یھت‪،‬سبیک‬
‫رکول�موہ�اکہو�ہضحمافو�ا�ہ �‬
‫ہےوتیہربخسنرکبضعول�گو�اپسہکمٓائے�‪�،‬ا�نںیماب حوذیہف‪� t‬ا�و�رہسہل‪ r‬بیھںیھتمرگمہکچنہپ عم‬
‫جائںی‪،‬چاننہچالعمہالب�ذ�ر�یرحہمالہلےکاطمبقہیامہی‬
‫یسکہنیسکیکانپ�ہاحصلرککےرہشمںید�اخلوہ �‬
‫�ر�ائےیہیرہھٹ�ییکامعئدقریشںیمےس‬
‫بنفلخیکانپ�ہاحصلرککےہکمرکممہںیمد�اخلوہئے�‪،‬مرگمہکرکممہںیمرشمکنیےکاظملمدشیدسےدشیدترہوگےئوت�‪۶‬بدعبثعوبن�ی‬
‫�رسو�لالہلﷺےکرفما�نرپسوکےرقیبرم�د�وعو�رتںیاملسمنو�ںاک�ایکاقفہلاع�ز�مہشبحوہگےئ�‪�،‬ا�ساقفہلںیماب حوذیہف‪� t‬ا�و�رہسہل‪r‬‬
‫غ‬
‫بتنلیہسیھباشملےھت�‪�،‬د� نوو�ںایم�ںویب�ییئکاس�لکتہشبحںیم��ریبالوطینیکز�دگیزگ�ا�رتےرہے�اسید�و�ر�ا�نںیما�نےکرف�زندحمدمبن‬
‫ٖ‬
‫�ابیذحیہفدیپ�اہوئے�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫س َ ةُل ِب ْن ُت ُ َ‬
‫س ْي ِل ْب ِ ن� ْع ٍرو‪َ .‬و َول َد ْت ُل‬ ‫َق ُالوا َو َك َن َٔا ُبو ُح َذ ْي َف َة ِم ْن ُ َم ِاج َر ِة ْ َ‬
‫ال َب َش ِة ِ ف� ْ ِال ْج َر َت ْ ي ن� جَ ِ� ًيعا َو َم َع ُه ْام َر َٔا ُت ُه َ ْ‬
‫ِ‬ ‫ي‬
‫َ ََ‬ ‫َٔ‬ ‫َْ َ ُ‬ ‫َ َٔ‬
‫ال َبش ِة َم َّم َد ْب نَ� ا ِب ي� ُحذ ْيفة‬ ‫ُه َناك ِب� ْر ِض‬
‫‪3‬‬
‫�اب حوذیہف ‪ t‬نےاپینالہہیہلہستنبلیہسنبرمع�وکےرمہ�ا�ہد�ومرتہبہشبحیکرط�فرجہ�تیکا�و�ر�وہںیا�ناکاٹیبحمدمبنابیہفینحدیپ�اہو�ے�۔‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫‪ 1‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۶�۸‬؍�‪۶‬‬
‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫ا� سعد�‪۶�۲‬؍�‪،۳‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۶�۳�۱‬؍�‪ ،۴‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۶�۸‬؍ ‪�۶‬‬ ‫‪ 2‬بن‬
‫ا� سعد�‪۶�۲‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬بن‬
 ‫�������‬
‫اهلجرت� ج� ًيعا‬
‫ين‬ ‫وهاجر‬
‫�ٓا�پ‪ t‬بحہشیکاجنبد� نوو�ںرجہتو�ںںیماشملےھت�۔‬ ‫‪1‬‬

‫ً‬ ‫ً ٔ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َ‬

‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َو ُه َو ب�كة‪ ،‬فاقام ب�ا َح تَّ� هاجر ِإل املدينة‪ ،‬شو�د بدرا‪ ،‬واحدا‪،‬‬ ‫الل صل‬‫ث� قدم َعل َر ُسول ِ‬
‫خ‬
‫والندق‪ ،‬واحلديبية‪ ،‬واملشاهد لكها‬
‫ہرج�تدمیہنونم�ر�ہےسھچکےلہپہشبحےسہکمرکممہںیمرسو�لالہلﷺیکدخمتںیمو�اپسٓاگےئ�‪،‬جبرسو�لالہلﷺےناحصبہرک�ا�م‬
‫‪ y‬کوہرج�تدمیہناک�ا�ذ�ندیاوتاب حوذیہف‪ t‬بیھاپینالہہی�‪،‬یبےٹا�و�ر�ٓا�ز�ا�دکر�د�ہالغ�ماسلم‪ t‬کےاستھدمیہنونم�ر�ہرجہ�ترکگےئ�‪�،‬ا�س‬
‫زغو�ا�ت‬
‫زغو�ہدب�ر�‪،‬غز�و�ہاحد�‪،‬غز�و�ہدنخ�ق�‪،‬حدبیہیا�و�ر�د�وسر�ےامت�م �‬
‫طر�حا�نوکیترس�یرمتہبر�ا�ہقحںیمرجہ�ترکنےاکشر�فاحصلوہ�ا�و�ہ �‬
‫‪2‬‬
‫مںیہصحایل�۔‬
‫ال َم ْو َل َٔا� ُح َذ ْي َف َة ِم ْن َم َّك َة إ َل ْ َ‬
‫ال ِد َين ِة‬ ‫الز َب ْي ِ� َق َال َ‪:‬ق َال‪َّ َ :‬لا َه َاج َر َٔا ُبو ُح َذ ْي َف َة ْب نُ� ُع ْت َب َة َو َس ِ ُ‬
‫َع ْن ُ َم َّم ِد ْ ن� َج ْع َفر ْ ن� ُّ‬
‫ِ‬ ‫ِب ي‬ ‫ِ بِ‬ ‫بِ‬
‫نَ زَ َ َ َ َّ ْ ن شْ َ ُ ٓ خَ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ نَ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َّ ْ ن شْ‬
‫�‬ ‫الل صل الل علي ِه وسل ب ي� ا ِب ي� حذيفة وعب ِاد ب ِ� ِب ٍ‬ ‫� قالوا‪ :‬وا� رسول ِ‬ ‫�ال عل عب ِاد ب ِ� ِب ٍ‬
‫رفعجبنزبریہکےتںیہجباب حوذیہف‪ t‬بنہبتعےناپےنٓا�ز�ا�دکر�د�ہالغ�ماسلم‪ t‬کےاستھدمیہنونم�ر�ہرجہ�تیکوتابع�د‪t‬‬ ‫حمدمبن ش‬
‫�‬
‫بنرشب�ا �ہلیےکرھگقای�مذپیرہوئے�‪،‬جبرسو�لالہلﷺےناہمجرینا�و�ر�اناص�رکےامبنیوم�اخا�ۃاقئمرک�ائیوت�اب حوذیہف‪ t‬کو�ا�نےک‬
‫مزیبا�نابع�د‪ t‬بنرشبہیاک�دییناھبئیانبیا�۔‬
‫‪3‬‬

‫َ َ‬ ‫ْ ٔ‬ ‫نّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ن َ َّ َٔ َّ‬

‫بدر‪:‬إ� ق ْد َع َرفت ان ن�سا ِم ْن َب ِ ن ي� َها ِ�ش ٍ َوغ ْي ِ� ِ ْه ق ْد‬
‫ِي‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل قال يوم‬ ‫اس ان َر ُسْول الهلِ صل‬ ‫ا� عب ٍ‬
‫ع ِن ب ِ‬
‫َٔ ْ َ ُ ُ ْ ً َ َ َ َ َ ُ ْ َ َ فَ َ ْ َ ق َ ْ ُ ْ َٔ َ ً ن َ َ َ ْ ُ ْ ُ َ َ ْ َ ق َ َٔ َ ْ َ ْ تَ ّ ْ نَ َ َ َ َ ْ ُ ُْ‬
‫اخرجوا كرها‪،‬ل حاجة لم ِب ِقتا ِلنا‪�،‬ن ل ِ ي� ِمنك احدا م�م فل يقتل‪ ،‬ومن ل ِ ي� ا ب� البخ ِ� ِي ب� ِهش ِام فل يقتل‪،‬‬
‫ْ َ َ ُ‬ ‫َٔ َ ْ ُ ٓ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َ َ َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ ق َ ْ َ َّ َ َ َ َ ْ ُ ْ ُ َ َّ ُ نَّ َ ُٔ ْ‬
‫إ�ا اخ ِر َج ُم ْس َتك َر ًها ‪ ،‬فقال ا ُبو ُحذ ْيفة ب ن� عتبة‪ :‬انق ُتل ا َ ب� َء نَ� َو ِإخ َوت َنا َون تْ ُ�ك‬ ‫ومن ل ِ ي� العباس فل يقتل ف ِإنه‬
‫َ ََٔ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ُ َ ْ ن ْ خَ َّ‬ ‫ََُْ‬ ‫ٔ‬ ‫ْال َع َّب َ‬
‫اس؟ والهل ئ ن‬
‫اب‪ :‬ي� ا ب�‬ ‫ل� لقيته الحلمنه ب�لسيف‪ ،‬فبلغت رسول الهلِ صل الل علي ِه وسل‪ ،‬فقال ِلعم ِر ب ِ� الط ِ‬
‫َّ‬ ‫َح ْف َٔ ُ ْ ُ ْ ُ َ ُ‬
‫الل ِب� َّلس ْي ِف؟‬
‫ول ِ‬ ‫ص‪ ،‬اي�ض َ ب َوجه ِ ّع َرس ِ‬ ‫ٍ‬
‫زغو�ہ دب�رکے د�ن رسو�ل الہلﷺ ےن دہ�ایت رفمائی ںیم اجناتہو�ںہک ونبہاشم ا�و�رکھچ د�وسر�ے‬ ‫عدب�الہل نب ابع�س‪t‬سےرم�و�ی ےہ �‬
‫ے�ار�ا�ن ںیم ےسوکئی اہمت�ر�ےاسمےنٓاجائےوت�اہنںیلتق ہنرکنا�‪�،‬ابو� بلارتخ�ی‬
‫لوگو�ںوک�زبر�دسیت امہ�ر�ے اقمبےل ےک ےیل اہی�ں الیاگایہ گ‬
‫بناشہ�م�(جسےنبعشونبہاشماکماحصر�ہوت�ڑنےںیمامنیا�ںہصحایلتاھ�)کییھباج�نہنانیل�‪�،‬ا�و�رباخلوص�صریم�ےاچچعاب�سےکلتقےس‬
‫با�ز�رہانکوینہکو�ہتخسانگو�ا�ر�یےکاستھاہی�ںٓائےںیہ�‪� ،‬اب حوذیہف‪ t‬کاجو�شایام�ناتناہوکاچنہپہو�اتاھ�ا�و�ر�ا�نےکزن�دیکقحےکاقمبےلںیم‬
‫شا�دو�اچیھرط�حہناھجمس�ا�و�ربو�لاٹےھہیقحوباطلاکماقبہلےہ‬
‫خونیا�و�رسنیبقلعتا�و�ر�رشوت�ںیکوکئیامہتیہنیھتانوہ�ںےنسدی�الاممﷺےکا�ر ک‬

‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 1‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب �‪۱�۶�۳�۱‬؍�‪۴‬‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 2‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۶�۳�۱‬؍�‪۴‬‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫ا� سعد�‪۶�۲‬؍�‪ ،۳‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۶�۸‬؍ ‪�۶‬‬
‫‪ 3‬بن‬
 ‫�������‬

‫راپےناب�پ�‪،‬باھئی�‪،‬یبےٹا�و�ر�د�وسر�ےاقرباسےد گ�رز�رہنںیرکتےوتبونہاشمےسویک�ںرکیںدخب�ا�اگرمںیےنابع�سوکپالایتو�ا�ن‬
‫�اگرہمقحیکاخط �‬
‫کوقلہمریشمشبانئےریغبنہرہو�ںاگ�‪�،‬رسو�لالہلﷺوکاب حوذیہف‪t‬کےا�سوق�لیکاطال�عوہئیوت�ٓا�پﷺےندیسنارمع‪t‬بن‬
‫خاط�بےساخمطبوہکرف مرایا�ا�ےا حبوضف�!تمےناب حوذیہف‪t‬کیاب�تینس�‪،‬کایمری�ےاچچکاچرہ�ہلتقےکالئقےہ�؟‬
‫َْ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َ َّ‬ ‫ََ َ ُ‬
‫الل ائذن يل فا ض�ب ُع ُنقه فو الهل لق ْد نَ�ف َق‪،‬فكن ا ُبو ُحذ ْيفة بعد َيقول‪ :‬والهل ما امن من ِتلك‬ ‫فقال َع ُر‪ َ :‬ي� َر ُسول ِ‬
‫ك ِة َّال ِ ت� ُق ْل ُت‪َ ،‬و َل َٔا َز ُال ِم نْ َ�ا َخا ِئ ًفا‪َّ ،‬إل َٔا ْن يكفرها الهل َع ِ نّ� شَ َ‬
‫ب� َادة‬ ‫ْال َ ِ َ‬
‫ي‬ ‫ي‬
‫ﷺ�!�ار�اجا�ز�توہتواب حوذیہف‪ t‬کیرگ�د�نا�ڑ�ا�د�و�ںالہلیکمسق!�و�ہانمفق‬ ‫سدینارمع‪t‬کوجو�شٓاگای�ا�و�رعر�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�ل گ‬
‫ہوگایہے�‪،‬مرگ�رسو�لالہلﷺےناہنںیا�سےساب�ز�رکاھ�‪� ،‬اب حوذیہفاہککرتےےھتہکہیاتسگخانہہملکوجلغیطےسریم�یزبا�نےسلکنایگتاھمںی‬
‫رکاتاھکہرص�فر�ا�ہقحںیماج�نرقبا�نرکناہیا�س‬
‫�ا�سےسہشیمہوخ�فز�د�ہرہاتتاھکہولعم�مںیہنا�ساککای�وبا�لھجمرپپڑ�ےاگا�و�رںیمنیقی ت‬
‫‪1‬‬
‫لغیطاککاف�ر�ہوہکساتہے�۔‬
‫‪t‬و�دعو�تابم� �رز�ت �دی�‪،‬‬ ‫وکمعالابترکنےےکےیلاپےنےٹیباب حوذیہف ک‬ ‫غز�و�ہدب�رمںیا�نےکو�الدتعہبےنابوجلہےکےنعط ًث‬
‫َٔا َّن َٔا َ ب� ُح َذ ْي َف َة ب نَ� ُع ْت َب َة َد َعا َي ْو َم َب ْدر َٔا َ ب� ُه إ َل ب َ‬
‫ال� ِاز‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫‪2‬‬
‫رقا�رہوکر�اپےناب�پوک�دعو�تابم� �رز�ت �دی�۔‬
‫بضعر�و�ایوت�ںںیمےہہکوخ�داب حوذیہف‪t‬نےوج�شایامنیےسےب �‬
‫�ا�نیکریشمہ�ہدنہبتنہبتعیھبرکشلقریشےکاستھیھتانوہ�ںےناپےناھبئیوک�اپےنو�الد�ا�و�ر�د�وسر�ےاقرباکےاسمےنریشمشبفکدکیاھتوغےص‬
‫سےےباقبوہوکرباھئییکذممتںیمہیرعشکےہ�۔‬
‫الن ف ّ‬
‫الد ي ِ ن�‬
‫اس ِ ي� ِ‬
‫� َّ‬ ‫ُّ‬ ‫ة‬ ‫ف‬ ‫ي‬ ‫ذ‬
‫َ‬
‫َٔ ُ ُ ْ َ َ شَ‬
‫ح‬ ‫و‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ه‬‫ال ْش ُٔو ُوم َط ئ ُا� ُ‬
‫ِ‬ ‫اال ْث َع ُل ْ َ‬
‫َٔ ْ َ ُ َٔ‬
‫االحول‬
‫ِ‬
‫یھباگن�‪،‬بڑ�ےد�انتو�الاجساکطائربتختخسوحنم�سےہ عییناب حوذیہفوج�دینںیمبسےسرب�اہے‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ َ َٔ‬
‫َح تَّ� ش َب ْب َت ش َب ً با� غ ْي َ� ْم ُج ِون؟‬ ‫ ‬ ‫ا َما شك ْر َت ا ً ب� َر َّ ب�ك ِم ْن ِصغ ٍر‬
‫‪3‬‬
‫کاشرکز�ا�رہنںیسجےننپچبےسریت�یرپ�و�ر�شیکاہی�ںکتہکوتنےےبد�ا�غوج�انیاپئی�۔‬ ‫کایتو�اپےنو�الد گ‬
‫َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ تَ ْ َ شْ َ َ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫َ ُ‬ ‫شو�د ٔايضا ٔا ً‬
‫الل صل الل علي ِه وسل وقتل يوم ال ي�مام ِة سنة اثن ي� ع�ة‬ ‫ول ِ‬ ‫والندق واملشاهد لكها َمع َرس ِ‬ ‫حدا خ‬
‫� َّ ُ‬ ‫َ‬
‫الف ِة َٔا� َب ْكر ِ ّ‬ ‫�س نَ� َ َ ً َ َ َ ف‬ ‫الث َٔا ْو َٔا ْر َبع َو خَ ْ‬ ‫َ ُ َ ْ نُ َ‬
‫الل َع ْن ُه‬ ‫الص ِّد ِيق َر ِ ض ي َ‬ ‫ِب ي ٍ‬ ‫خ‬‫ِ‬ ‫�‬‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ك‬ ‫ل‬
‫ِ‬ ‫ذ‬‫و‬ ‫‪.‬‬‫ة‬ ‫ن‬ ‫س‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ث‬ ‫وهو با�‬
‫ٍ‬
‫�و�ہزغ�ہاحد�ا�و�رغز�و�ہدنخ�قا�و�ر�د�وسر�ےامت�ماشمہدمںیرسو�لالہلﷺےکاستھےھتا�و� سردیناابوبرک‪ t‬کیالخفتںیمجگنامیمہںیم‬
‫ترپنایچو�نیکرمعمںیدیہشہوگےئ�۔‬
‫ماضمنیوس�ر�ۃافللی‪:‬‬
‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء ‪۳�۷��۴‬؍�‪۱‬‬ ‫‪ 1‬ي‬
‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء �‪۱�۰�۷‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 2‬ي‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪،۴‬ا� سعد �‪۶�۲‬؍ ‪�۳‬‬
‫‪ 3‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۶�۳�۱‬؍� ب ن‬
 ‫�������‬

‫�ا�سوس�ر�ہںیمربع�تا�و�رصنتحیےکےیلرع�باکشموہ�رو�اقہعلیفاکخمرصت�ذکرکایگایجو�رسو�لالہلﷺیکولا�د�تابساع�د�تےسھچکرعصہ‬
‫قلبزم�دلہفا�و�رمٰینکےد�رمای�نو�ا�د�یمحص ب‬
‫�ںیمشیپٓایاتاھ�ا�و�ر�الہلاعتلٰینےوھچٹےوھچٹےرپند�و�ںوکھبجیرکینمےکد�ا�ر�السلتنطاعنص�ءکے‬
‫گو� نرر�ابرہہےکاسٹھزہ�ا�رنجوجگئو�ںا�و� نرویاتری�ہاہھتوی�ںاکافصیارکدیاوجماعشیوسایسیا�و�رمذہیباغر�ا�ضےکےیلہبعکوک�ڈھانےیکرغ�ضےس‬
‫�ٓایااھت�‪،‬یہو�اقہعایب�نرکنےاکقموص�د�اہلہکموک�دعو�ترکف�دیانتاھکہاگر�ٓا�جیھبوکئیوق�ما�ساغیپ�ماٰلیہیکاخملتفرپکرمسبہتوہئیوت�ا�نوکبیھ‬
‫ہاتیھو�الو�ںیکرط�حتسینونابو�دکر�دیاجائےاگ�۔‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫ْمَلَا َرَت َفْيَك َلَعَف َكُّبَر ِبٰحْصَاِب ِلْيِفْلاؕ‪ْ۰۰۱‬مَلَا ْلَعْجَي ْمُهَدْيَك ْيِف ٍلْيِلْضَتۙ‪۰۰۲‬‬
‫کای وت ےن ہن دکیاھ ہکریت�ے ر�ب ےن اہتیھ و�الو�ں ےک استھایک ایک �؟ کای ا�ن ےکرکموک ےبکا�رںیہنرک�دیا�؟‬

‫َّو َلَسْرَا ْمِهْيَلَع اًرْيَط َلْيِباَبَاۙ‪ْ۰۰۳‬مِهْيِمْرَت ٍةَراَجِحِب ْنِّم ٍلْيِّجِس۪ۙ‪۰۰۴‬‬

‫�ا�و�ر ا�ن رپ رپند�و�ں ےک ڈنھج رپ ڈنھج جیھب دیےئجو ا�ن وک یٹم ا�و�ر رھتپ یک رکنکیا�ں ام�ر رہے ےھت�‪،‬‬

‫ْمُهَلَعَجَفٍفْصَعَكٍلْوُكْاَّم‪�(۰۰۵‬افللی�‪۱‬تا�‪)۵‬‬
‫پساہنںیاھکئےوہئےوھبسےیکرط�حرک�دیا�۔‬
‫ہے‪،‬جباعنص�ءکےوگ� نرر�ابر�اہہاشر�میشبحےن�‪�۵�۷�۰‬ء‬
‫سو�ر�تافللییکاپنچٓایا�تںیماتخاص�رکےاستھاصاح�بافللیاکشموہ�ر�و�اقہعایب�نوہ�ا �‬
‫وبقما�تےکد�رمای�ن‬
‫یا�‪�۵�۷�۱‬ءمںیعر�بںیماسیعئتیالیھپنےا�و�ر�د�وسر�یرط�فا�ساجت�ر�ترپبقہضرکنےےکےئلوجبال�دمرش�قا�و�ر�ر�ومی ض‬
‫رکشلا�و� نرویاتری�ہاہھتوی�ںےکاستھتیبالہلرپچڑھائی‬
‫عربو�ںےکذ�ریہعےسوہتییھتڑب�ےرک�وفرسےمکوبشیاسٹھزہ�ا�رکا�ٓا� مزو�د�ہاک�رفوجی �‬
‫دعبویش�ںیکنمیںیماطقتابللکوٹ�ٹیئگ�‪،‬جہگہگجینمیرس�د�ا�رعمل‬
‫کر�د�یےسجٓاخرکا�ر�الہلابت�ر�کوتاعلٰینےتسینونابو�دکر�دیا�ا�سو�اقہعےک بح‬
‫باغ�و�تےلرک�اٹھڑھک�ےوہئےا�و�رٓاخراک�ر�‪�۵�۷�۵‬ءمںییشبحوکحمتاکخاتہموہگای�‪،‬جساس�لہیو�اقہعشیپٓایا�ا�سوکعا�مافللیےتہکںیہ�‪،‬یہ‬
‫شموہ�رو�اقہعرسو�لاﷲﷺیکولا�د�تابم�رکہےسرص�فاچپ�سد�نےلہپشیپٓایااھت�ا�و�ر�اﷲابت�ر�کوتاعلٰینےوطب�ر�ایکات�رییخاہش�د�ت‬
‫کےا�ن گولو�ںیکابتہیاک�و�اقہعایب�نایکےہوجوق�تےکڈنمھگا�و�رد�ولتےکہشنںیمرسشا�رہوکرر�بےکرہق�وغبضیکرپ�و�ا�ہہنرکتےوہئے‬
‫�اﷲکےدقم�سرھگپرچڑ�ھد� �وڑ�ےےھتاحلانہکا�سمیظعرھگیکتمظعےسو�ہاپےنذمہیبوفیحص�ںےکذ�ریہعےساچیھرط�حو�اقفےھت�‪�،‬اس‬
‫سو�ر�تےکاخمطباہلہکمنمیکتےکو�ہزہ�ا�ر�و�ںلو�گںیہوہنج�ںےنا�سو�اقہعاکمشچدیداشمہد�ہایکاھتای�ا�سوکوت�اترکےاستھنسرکا�س‬
‫پرقینیرھکےتےھتہکتیبالہلیکافحظتیسکدیو�یدیوتانےںیہنہکلبالہلوحد�ہالشریکےنیکیھترگم�ا�سو�اقہعےسربع�تاحصلرککے‬
‫ےھت‪�،‬اﷲابت�ر�کوتاعلٰینے‬
‫�ایکےلر�بیکدنبگیرکنےےکاجبئےٓابائو�اجد�ا�دکیاندھیدیلقتمںی�ٓاکنںیھدنبکرکےٓابائیرشمکانہدینرپاقئم �‬
 ‫�������‬

‫وکجوخو�دوبیناسامعلیےتہکےھتا�و�روہنج�ںنےینباسر�ائلییکرط�حاﷲسےابکلہیلدحیلعگییھبکاتخای�رہنںییک‬
‫�اپےناحاسنا�تای�د�دلاکر�ٓا�لرقیش ک‬
‫تیھ�‪،‬و�ہاﷲسےاگلئوبیھرھکےتےھتابلہتانوہ�ںےنا�سےکد�ربا�رکےےئلتہبےسافس�رشیرہھٹ�اےئلےھتنجوکناص�ر�ٰیکیرط�حدخ�اکے‬
‫�‬
‫یبوٹ�ںا�و�رویٹیب�ںاک�د�رجہدیےتےھت�‪�،‬و�ہتیباﷲاکوط�ا�فرکتےےھت�‪�،‬ا�سےکان�میکریبکتہکےتےھت�‪�،‬ا�سیکابع�د�توپرسشترکتےےھت�‪�،‬و�ہ‬
‫ںیئگا�و�ر�ایکےبملرعصہکتوکئید�وسر�انیب‬
‫�اپےندینےسا�سوقتےٹہبجامدت�ا� �دزمانہےکدعب�ابر�اہمی‪ u‬کیامیلعت�تابللکرف�امو�شوہ‬
‫یا�د�دہانیےکےئلوبعم�ثںیہنوہ�انکیلا�سےکاب�وجو�د�ا�نںیمایےس گولو�ںیکایکاچیھاخصیدعت�ا�دباقیرہیوج�دینیفینحرپاقئمرہےا�و�رجوبت‬
‫رف�دوماخطبرککےا�سیکذمہد�ا�ر�یای�ددلائی�‪�،‬اہنںیدنبگیا�و�ر�اتاب�ع حوتدیپر�اباھ�ر�ا‬
‫پرسیتےسرفنتمتےھ�‪،‬نجوہ�ںےناہلہکمےکایکایک ک‬
‫�ا�و�را�نوک�ایکیھجمسوبجیھوہئیتقیقحوکرظن�اند�ا�زکرنےرپنتہیبیکہکدکیوھمتاہ�ر�ےےسیجرشیر�و�ںا�و�رمرغ�و�ر�و�ںکےرس�اﷲنےسکرط�ح‬
‫رکڈ�الیا�و�رمہکرپچڑھائیرکنےو�الو�ںیکاجنسوت�ںےسسکرط�حاپ�کرک�دیا�‪،‬پرھز�ر�اایخ�ل‬
‫چکےل ��‪،‬ا�نیکایکاھب�ر�یوفجیوق�تسکرط�حاپما�ل �‬
‫ےہ‪،‬جبہی‬
‫کر�وتمےناپےنز�و�ربا�ز�وسےا�نوکغمول�بںیہنایکلبہکا�سےکےئلا�سایکےلر�بیکولت�ا�رےباین�موہئییھتوجا�سرھگکاماحفظ �‬
‫شلرک�و�ا�د�یرسحمکےاپ�ساچنہپتو�الہلاعتلٰینےا�نےکدلو�ںںیماپان�رعبڈ�الا�ا�و�ر�ا�نوک�ٓا�گںیمیکپوہئیام�شایموس�رتجینومٹیرکنکیو�ںےس‬
‫نساسگ�رایکنجیکرضبو�ںےسا�نےکاجز�ائےمسجا�سرط�حرھکبگےئےسیجاھکئیوہئیوھبسیوہتیےہ�‪،‬تمےناپینٓاکنوھ�ںےکاسمےنا�نیک‬
‫ث‬
‫لاشو�ںےکاناب�ر�دکیےھ�‪،‬پرھاﷲنےا�نرپمسدن�رکیرط�فےسڈنھجکیڈنھجڑچیا�ںںیجیھبوہنج�ںےنمیظعالح�ب�ہاہھتوی�ںا�و�رسرلبدنبا�دشا�ہیک‬
‫لاشو�ںاکوگشتونچاا�و�راہمت�ر�یدقم�سو�ا�د�یوکبدبوسےاپ�کایکا�و�رمتوک�ایکڑب�یزحتمےساچبرکاپےنالج�لدق�ر�تیکایکد�وسر�یاشننی‬
‫کااشمہد�ہرک�ایا�‪�،‬ا�سرط�حالہلا�نےکرشکےےئلاکفیوہگای�ا�و�ر�ا�سےنا�نیکاچ�لوک�انیہرپولٹادیا�‪�،‬اﷲتاعلٰیکیان�ز�لرک�د�ہوتمعن�ںیکا�نریح�ت‬
‫�اگنزیاثملو�ںےکدعب�اﷲکیانف مرانیا�و�ر�ا�سےکاعشئرکیوتہنییکرج�ا�تےسیکرکتےوہ�؟تمر�بیکدق�رتو�ںےس گاا�ہوہنےےکاب�وجو�د�ا�سمسق‬
‫کیتلفغےکرمتبکویک�ںوہتےوہکہمتا�سرھگکےر�بیکوپجاجواہمت�ر�ااخلقومالکےہویک�ںںیہنرکتےا�و�رشر�کو�اصان�مرپسیتوکوھچ�ڑ‬
‫کر�ا�سایکیہر�برپرھب�وسہویک�ںںیہنرکتےسجےنمتوکاہمت�ر�ےاطقوت�رمشدون�ںےساممو�نایکا�و�ر مہروقعرپاہمت�ر�یدم� فد مرائی�‪،‬متںیہ‬
‫وھڑکر�ا�سیکیہابع�د�ترکتے�‪،‬کایتم‬
‫تو�ا�سر�باکشرکزگ�ا�روہنااچہےئاھتتموت�اپےناملکیقیقحیکدق�رتو�ںسےڈ�رتےا�و�رباطلوبعم�د�و�ںوکچ �‬
‫�دکیےتھںیہنکہینباسر�ائلیوکتام�مرش�فو�اتمای�زکےاب�وجو�داہنںیقلتا�و� قردی� غوالمییکامت�مابتہوی�ںےسد� چوا�روہناڑپ�ایتحہکدجسمیر�وشملا�و�رمدق�س‬
‫‪u‬ا�و�راٰمسلیع‪ u‬نے‬
‫یہلکد� نوو�ںا�نےکاہتوھ�ںےسنھچےئگا�و�ر�و�ہرب�یرط�حرببا�دوہئے�‪،‬یلنکاﷲتاعلٰیکایہدقم�سرھگجوابر�اہمی �‬
‫�اﷲکےمکحا�و�رسجیکہگجاکعتنییھبر�بےنایکتاھ�د� نوو�ںےناپےندقم�ساہتوھ�ںےسریمعتایکاھتا�و�ررص�فومنمنیےکےئلامنوربکت‬
‫کی دعاف مرائیرگم اﷲ اعتلٰی نے ا�س دقم�سرھگکی ربکوت�ںوک�دنایکی زندگی ںیم وممن وکاف �رد� نوو�ں ےک ےئل اع�مرک دیا�‪�،‬الہلاکیہرھگجو�دنایمںی‬
‫توحدی�ا�و�رغرباپر�و�ر�یاکمرکزبانجسیکوجہےسمتامنںیموہ�‪،‬یہرھگوجدینال�ٰہییکاصلو�اسا�سےہ�‪،‬جوکام�لاسال�میکوصتیرہےہشیمہوفحم�ظ‬
‫�رہاکوینہکوخ�د�اﷲتاعلٰیہییکرط�فےساعال�ناع�مایکگایکہوجلو�گا�سدقم�سرھگںیمالاح�دا�و�ررش�کےکرمتبکوہ�ںےگا�و�ر�ا�سیکرحمت‬
‫ٹ‬
‫اﷲتاعلٰیا�نوکہال�کرک�د�ےاگ�‪،‬چاننہچاصاح�بلیفےکاستھا�سےنایاسہیایکیلنکہیتلیضفہشیمہاﷲکےملعوکحتمےک‬
‫�‬ ‫کو�ب�ہاگلئںیےگ‬
‫تتحاحصلوہتیےہا�سوجہےسا�سرپمرغ�و�رہونےےکاجبئےا�سر�باکہیرکشزگ�ا�روہنااچہےی�۔‬
 ‫�������‬

‫عامر‪ t‬بنریبہعاک�اسال�م‬
‫َّ‬ ‫َٔ‬
‫كنيته ا ُبو َع ْبد ِ‬
‫الل‬
‫عامربنریبہع‪ t‬کیتینکاب عودب�الہلیھت�۔‬ ‫‪1‬‬

‫ٓ‬ ‫الطاب َّ‬

‫فتبناه فاكن يقال عامر ب ن� خ‬ ‫ا� سعداكن قد حالف خ‬
‫ح� ن ز�لت ادعومه ال ب� ئ�م فرجع عامر‬
‫الطاب ت‬ ‫وقال ب ن‬
‫َ‬
‫إىل نسبه ‪ .‬ف ِقيل عامر ْب ن� ربيعة‬
‫�ابن دعسہکےتںیہ �ا�ناکخاند�ا�ن ونبعد�یاکلحفی اھتسدیناعرمفا�ر�و�ق ‪t‬کے و�الدخاط�بوک اعمر ‪t‬سے تاین تبحمیھتہک ا�س ےن اہنںی‬
‫�اپانیباٹ�(تمیبنٰ)بانلایتاھ�ا�و�رلو�گ ا�نوکعامربن اطخ�بہہکرکپاک�رتے ےھتنکیل بجرق�ٓا�ن دیجم ںیم گولو�ںوک�اپےنیبسنٓاباکے اتناس�ب ےس‬
‫پاک�رنےکاحمکان�ز�لوہ�اتولو�گاہنںیاپےناصیلاب�پیکتبسنےساعمربنریبہعےنہکےگل�۔‬
‫‪2‬‬

‫َٔ ق ْ ن َٔ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ ََّ‬ ‫َٔ‬ ‫ٔ‬

‫قد�ا قبل ان يدخل َر ُسول الل صل الل علي ِه وسل دار االر� ب� ا ب ي�‬ ‫َع ْن َ ي ز ِ� يد ْب ن� رومان‪:‬اسمل َع ِامر ْب ن� ربيعة ي‬
‫َٔ‬ ‫َٔ ق‬
‫االر�‪ ،‬وقبل ان يدعو ِف ي َ�ا‬
‫‪3‬‬
‫یزیدبنر�وما�نےتہکںیہعامربنریبہعرسو�لالہلﷺےکد�ا�ر�ا�رقمنبا�رقمںیمد�اخلوہنےےسےلہپاسال�مالئے�۔‬
‫و�يعت‬ ‫ٔاسملت ي ً‬
‫قد�ا ب‬
‫ہوئگںی‪،‬قوب�لاسال�مےکدعب�د�وسر�ے‬
‫�ا�نیکالہہیٰیلیل‪ r‬بتنہمثحدع�ویہیھبکینتخباختو�نںیھتو�ہیھبوشہرکےاستھرش�فاسال�مےسرہب�ہو�ر �‬
‫سابوق�نالا�ولو�نیکرط�حہید� نوو�ںایم�ںویب�ییھبرشمکنیہکمےکاتع�باکناشنہنبےئگ�‪،‬جبرشمکنیاک�اناسنتیوس�زظملوسمتدحسےڑب�ھ‬
‫گایتوسدی�الاممﷺےناحصبہرک�ا�م‪ y‬کوبحہشیکرط�فرجہ�ترکنےاک�ا�ذ�ندیاتو‬
‫ْ َ َٔ ُ ُ َ ْ َ ْ ُ َٔ َ ْ َ َ ْ َ َ َّ ُ‬ ‫�رج َع ِام ُر ْب نُ� َر ب َيع َة حليف ٓال خ‬
‫فخ‬
‫الطاب‪ ،‬وامراته ليل ِبنت ا ِب ي� حثمة العد ِوية‬ ‫ِ‬
‫عامربنریبہعاپینز�وجہٰیلیل‪ r‬بتنابیہمثحدع�ویہےکاستھہشبحرجہ�ترکنےو�الےاملسمنو�ںےکاقفہلںیماشملوہگےئ�۔‬
‫‪t‬ا�و�ر�ا�نیکالہہیٰیلیل‪� r‬و�اپسہکمٓاگےئا�و�رعا�صنبو�ائلیمہسیکانپ�ہ‬
‫مرگتنیام�ہدعبجبرشمکنیہکمےکوبق�لاسال�میکافو�ا�ہا�ڑ�یوتاعمر �‬
‫حاصلرککےہکمرکممہںیمد�اخلوہئے ��‪،‬ا�سےکدعبتومرشکنیےنملظوسمتیکاتناہکر�د�یوت�رسو�لالہلﷺیکدہ�ایترپاعمر‪�t‬اپینالہہی‬
‫یلٰیل‪ r‬کےرمہ�ا�ہد�وسر�ےاملسمنو�ںےکاستھد�وبا�ر�ہہشبحک� یط�ر�فرجہ�ترکگےئ َو َه َاج َر ِاهل ْج َرت ْ ي ِن�‬
‫َ‬

‫عامر‪t‬نے�د�ومرتہبہشبحیکرط�فرجہ�تیک�۔‬
‫ََْ َ‬ ‫َ َْٔ‬ ‫ْ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اس َعل ْي َنا ِ ف ي� ِإ ْسل ِم َنا‪ ،‬ف َّلا تَ َ� َّيا نَ� ِلل ُخ ُ‬ ‫ال َّطاب م ْن اش ّد َّ‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َع ْن ُٔا ّم ِه َل ْي َل َق َال ْت‪َ :‬ك َن ُ َع ُر ْ نُ� ْ خَ‬
‫وج ِإل ار ِض البش ِة‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ِ‬ ‫الن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬
‫ال َّطاب َؤَا نَ� َع َل َبع� نُ ُ َٔ ْ َ َ َ َّ َ َ َ َ َٔ ْ نَ َ ُٔا َّم َع ْبد ؟ َف ُق ْل ُت َ ُل‪ ::‬قد ٓا َذ ْي ُت ُم نَو� ف‬ ‫َ‬ ‫َ َ ن ُ َ ُ ْ نُ خْ‬
‫جاء ِ ي� عر ب�‬
‫ِ ي�‬ ‫ِ الهلِ‬ ‫ِ ي ٍ ِ� يد ان نتوجه‪ ،‬فقال‪ :‬ا ي� ي�‬ ‫ِ‬
‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬
‫نع��‪۲�۰�۵�۰‬؍�‪،۴‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب �‪۷�۹�۰‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 1‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۱�۱�۸‬؍�‪،۳‬معرفة الصحابة ب‬
‫ال� ی‬
‫‪ 2‬ت�ذيب تال�ذيب �‪۶�۲‬؍�‪۵‬‬
‫ف ٔ‬
‫‪ 3‬ت�ذيب الامكل ي� اامسء الرجال�‪۱�۹‬؍�‪۱�۴‬‬
 ‫�������‬
‫َ‬
‫� َع ِام ُر ْب نُ� َر ِب َيعة‬ ‫ا‪،‬ف َن ْذ َه ُب ِ ف� َٔا ْرض الهلِ َح ْي ُث َل ُن ْٔو َذى ِ ف� ِع َب َاد ِة الهلِ َ‪،‬ف َق َال‪ ُ ُ ُ َ ِ َ :‬ثُ َّ َ َ َ فَ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ‬
‫ِد ِينن‬
‫صبك الهل‪ �،‬ذهب‪ ،‬ج�اء زو ِج ي‬ ‫ي‬ ‫ي ِ‬
‫ال َّطاب‪َ ،‬ف َق َال‪ :‬تَ ْ� ِج ي نَ� ُي ْس ِ ُل َ؟ف ُق ْل ُت‪َ :‬ن َع ْم‪َ ،‬ق َال‪َ :‬ف َوالهلِ َل ُي ْس ِ ُل َح تَّ� ُي ْس ِ َل ِ َ‬
‫ح ُار‬ ‫َف َٔا ْخ َ ْ� ُت ُه ب َ�ا َر َٔا ْي ُت م َن ر َّق ِة ُ َع َر ْ ن� ْ خَ‬
‫ِ‬ ‫بِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ب ِ‬
‫ْ‬
‫يع� من ِش َّد ِت ِه َع َل ُ‬ ‫ْ خَ َّ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ�‬ ‫ي‬
‫اب‪ .‬ن‬ ‫ِ‬ ‫ط‬ ‫ال‬
‫وھتڑ�ےتہبیظفلاتخال�فےکاستھایب�نایکہےہکدیسناعرم�اسال�موبق�لرکنےےسےلہپتہبتخسےھت�‪،‬یلٰیل‪ r‬بحہشرجہ�ت‬ ‫تمدع�د�اہلریسنے �‬
‫ے؟�انوہ�ں‬
‫کرنےےکےیلا�ونٹرپسو�ا�رھتںیہکاتےنںیمدیسنارمع‪�t‬وہا�ںٓاگےئ�‪�،‬انوہ�ںےنٰیلیل‪ r‬سےوپچاھ�ا�مدبع�الہل�!کدھرکاقدصہ �‬
‫وریبا�دکہہرہےںیہ�‪�،‬الہلاکمکلگنتںیہنےہاہج�ںیلموہا�ںےلچاجئںیےگ‬
‫نےوج�ا�بدیاہماہمت�ر�یایذ�ا�رسانوی�ںےسگنتٓاکرگرھبا ک�ر خ‬
‫�ا�و�رجبکتالہلاعتلٰیسماملنو�ںےکےیلنموسوک�نیکوص�ر�تہندیپ�اکر�د�ے�وطنےسد�و�رہیرہںیےگ سدینارمع‪�t‬ا�نیکابتو�ںےس‬
‫بتہاتمثرہوئےا�و�رکاہ�الہلاہمت�ر�ےاستھوہ�‪ ،‬جبو�ہےلچےئگوتاعمر‪t‬بنریبہعیھبٓاہپےچنتو�انوہ�ںےنوجرقتدیسنارمع‪t‬بن‬
‫ریھپد�ے�‪ ،‬عامر‪t‬نےاہککایتمہیاچہیتوہکہدیسنارمع‪t‬‬
‫خاط�بںیمدکییھیھتو�ہاہنںیایب�نرک�د�یا�و�رکاہایکخرب�الہلاعتلٰی�ا�ناک�د�ل �‬
‫�ایام�نےل ئٓاںی�؟ �انوہ�ںےناہکہا�ں�‪ ،‬عامر‪t‬نےاہکہا�ں�الہلیکمسق! سدینارمع‪�t‬ا�سوقتکتایام�نںیہنالئںیےگبجکتاطخ�ب‬
‫‪1‬‬
‫دا�اسال�موبق�لںیہنرک�ےاگ�۔‬
‫کاگ ھ‬
‫�الہلاعتلٰینےٰیلیل‪ r‬کیانمتیو�ںوپ�ر�یرفمائیہکٓاگےلیہاس�لدیسنارمع‪t‬مرش�فہبایام�نوہگےئ�ا�و�ر�اسال�مےکوق�یدستوبا�ز�وبنےئگ‬
‫‪t‬ا�و�ر�ا�نیکز�وجہٰیلیل‪ r‬ہرج�تدمیہنونم�ر�ہےسھچکرعصہلبقھچکد�وسر�ےاملسمنو�ںےکرمہ�ا�ہہکمرکممہو�اپسٓاگےئا�و�ررھپ�رسو�ل‬
‫�‪،‬عامر �‬
‫�الہلﷺاکا�ذ�ناپکرمدیہنونم�ر�ہیکرط�فلقتسمرجہ�ترکگےئ�‪،‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َٔ‬ ‫س َاق‪ :‬ثُ َّ� َك َن َٔاَّو َل َم ْن َق ِد َ َما ِم َن ْ ُ‬
‫ال َه ِاج ِر ي نَ� َب ْع َد ا ِب ي� َس َلة‪َ ،‬ع ِام ُر ْب نُ� َر ِب َيعة َح ِليف َب ِ ن ي� َع ِد ٍّي‪َ ،‬م َع ُه‬ ‫َ َ ُ‬
‫ا� إ ْ َ‬
‫قال ْب ن ِ‬
‫ُ‬ ‫ْ َ ْ‬ ‫َٔ ُ َ َ ْ َٔ‬
‫ْام َرات ُه ل ْيل ِبن ُت ا ِب ي� َحث َمة ال َع َد ِو َّية‬
‫�ابناساح�قےتہکںیہمدیہنونم�ر�ہرجہ�ترکنےو�الو�ںںیمابوہملس‪t‬کےدعباعمر‪t‬بنریبہعا�و�ر�ا�نیکز�وجہٰیلیل‪ r‬بتنہمثحدمیہنونم�ر�ہ‬
‫�د�اخلوہئے�۔‬ ‫‪2‬‬

‫َّ‬ ‫ٓ خ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َب ْ ي نَ� ي ز� يد ب ن� املنذر وعامر ْب ن� ربيعة‬ ‫الل صل‬
‫وا� رسول ِ‬
‫‪3‬‬
‫�رسو�لالہلﷺےناعمر‪t‬بنریبہعا�و�ریزیدبناملذن�ر‪ t‬کےد�رمای�نوم�اخا�ۃاقئمرفمائی�۔‬
‫زغو�ا�ت وبن�ی ںیم رسو�ل الہلﷺ یک رمہکابی‬
‫زغو�ہ دب�رسے ےلرکغز�و�ہوبت�ککتامت�م �‬
‫غز�و�ا�تاک�ٓاغا�زہو�اتو اعمر ‪t‬بن ریبہع ےن �‬
‫کاشر�فاحصلایک�‪،‬‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه‬ ‫َ ُ‬ ‫ال ْن َد َق َو ْ َ َ َ‬
‫يك� ٔا ب� عبد الهل شو�د َب ْد ًرا َؤُا ُح ًدا َو ْ خَ‬
‫الل صل‬ ‫الش ِاهد لكها َمع َرس ِ‬
‫ول ِ‬ ‫واكن عامر ب ن� ربيعة ن‬

‫ق‬ ‫ٔ‬
‫نع��‪۳�۴�۳�۹‬؍�‪۶‬‬ ‫ا� احساق �‪۱�۸�۱‬؍�‪،۱‬دالئل النبوۃ لل�بی��‪۲�۲�۲‬؍�‪،۲‬معرفة الصحابة ب‬
‫ال� ی‬ ‫س�اعالم النبالء�‪۲�۲�۹‬؍� ی‬
‫‪،۱‬س�ۃ ب ن‬ ‫‪ 1‬ي‬
‫کث��‪۲�۱�۷‬؍�‪۲‬‬
‫ال� ی‬‫الس�ۃ النبویۃ ب ن‬
‫‪ 2‬ی‬
‫ف ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪3‬ا� سعد�‪۴�۳�۲‬؍‪،۳‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب‪۱۵۸۰‬؍‪ ،۴‬إامكل ت�ذيب الامكل ي� اامسء الرجال ‪۱۲۶‬؍‪۷‬‬ ‫بن‬
 ‫�������‬
‫َّ‬
‫َو َس َل‬
‫‪1‬‬
‫زغو�ا�تںیمرسو�لالہلﷺےکرمہ�ا�ہرہے�۔‬
‫زغو�ہدب�ر�‪،‬غز�و�ہاحد�‪،‬غز�و�ہدنخ�قا�و� ترام�م �‬
‫�ا�و�راعمربنریبہع‪ t‬جنیکتینکاب عودب�الہلیھت �‬
‫�ا�سےکالع�و�ہیھبا�و�رکیئوھچٹیوھچٹیامہم�تںیمرشیکوہئے�ا�و�ر�ا�نیکاناج�مدہیےکےیلڑب�یڑب�یایتخس�ںا�و�ریصمںیتبرب�د�اشتںیک�‪،‬‬
‫ول َّ ِ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ُ َ ف َّ‬ ‫َ ْ ن َ َ َ َ ْ َٔ َ َ َ َ ْ ًّ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ‬
‫الس َّي ِة َ ي� ُب نَ يَّ�‪َ ،‬ما‬
‫الل صل الهل علي ِه وس َل يبعثنا ِ ي� ِ‬ ‫ع ِام ِر ب ِ� ر ِبيعة‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪ ،‬وكن بد ِر ي�‪ ،‬قال‪ :‬لقد كن رس‬
‫َ‬ ‫َ ً َ ً‬ ‫َ َ َ ٌ َّ َّ ْ ُ َ َّ َ ْ‬
‫الت ْم ِر‪ ،‬ف َيق ِس ُم ُه ق ْب َضة ق ْب َضة َح تَّ� َي ِص ي َ� ِإل تَ ْ� َر ٍة تَ ْ� َر ٍة‬ ‫لنا زاد ِإل السلف ِمن‬
‫وھتڑ�ییسوجھک�ریں‬ ‫عامربن ریبہع ‪t‬ف مراتےںیہ رسو�ل الہلﷺ مہ گولو�ںوکہمام�ت رپیھبےتج ےھت ا�و�رعرس�ت ےکببسوخ�ر�ا�ک ںیم �‬
‫عاطف مراتےےھتاگرکیسمہمرپ�زیا�د�ہد�نرس�فوہجاتےوتیہوجھک�ریںیفسکایکیھٹمےسمکوہتےوہتےایکوجھک�رفیسکالمکرتییھتضعب‬
‫�ا�وقا�توجھک�ریںابللکمتخوہجاتیںیھتا�و�رمہںید�رخوت�ںےکوتپ�ںےسٹیپرھبناڑپتااھت۔‬
‫‪2‬‬

‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ف َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ ْ نُ َ َ َ‬

‫اس ِ ي� الط ْع ِن َعل ُع ث� َمان‪ ،‬فصىل ِم َن الل ْي ِل‪ ،‬ث� ن�م‬ ‫يصل من الليل‪ ،‬وذ ِلك ِح ي نَ� شغب الن‬‫قام ع ِامر ب� ر ِبيعة ي‬
‫ُ‬ ‫َّ ٔ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َٔ‬ ‫َ ق‬ ‫ٔ‬
‫فا ت ي� يع منامه‪ ،‬فقيل ُل‪ � :‬فسل الل ان يعيذك من ال ِف ْت َنة‪ .‬ال ِ ت ي� اعاذ نم�ا َص ِال عباده ‪ ،‬فقام فصىل‪ ،‬ث َّ� اشتىك‪،‬‬
‫ًَ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫قال‪ :‬ف َ�ا خرج قط ِإل ِج َنازة‬
‫عامر‪t‬بنریبہعاکیبرتش�وقتابع�د�تاٰلیہںیمزگ�رتااھت س�‪،‬دیناامثع�ن‪ t‬کےالخفتےکٓاخر�ید�و�رمںیونتف�ںےنرس�اٹاھیاتوباللکوگشہ‬
‫شننیوہگےئا�و�ر�ا�سدخشےےسابہرکنانلبتہمکرک�دیاکہیسکےنتفںیمہنڑپجائںی�‪�،‬د�نر�ا�ترھگکےاند�رنام�ز�ر� �وز�ہا�و�ر�ا�د�و�وظائفںیموغشم�ل‬
‫ےھت‪�،‬ایکر�ا�تدنین�ٓاگیئاسیاحلتںیموخ�ا�بدکیاھکہوکئیصخشہہکرہاہےہکالہلاعتلٰیسےا�سہنتفےساچبنےیکدعاکر�وجسےس‬
‫�رہےت �‬
‫رسایےسرغلتزگیں‬
‫پرھ �‬
‫�ا�سےند�وسر�ےکیندنب�و�ںوکباچیاہے�‪ ،‬عامر‪t‬نےدیب�ا�رہوکر�اسیرط�حاہنیتوشخ�عوخوض�عےسدعامانیگا�و�ر کی‬
‫‪3‬‬
‫رھا�ناکجان�ز�ہیہابہرکنال�۔‬
‫ہوئےہکیسکےنا�نوکگرھسےیھبکابہرکنےتلہن کیداھ�اسیاحلتںیملیلعوہگےئا�و� پر �‬
‫ٔ‬ ‫ُ ثْ َ َ ض َّ‬
‫الل ن‬ ‫ف‬
‫ع�ما‪ ،‬ب� ي�م‬ ‫ر�‬
‫تو� بعد قتل ع�مان ي‬‫ي‬
‫‪4‬‬
‫عامر‪t‬نےدیسناثعام�ننبافع�نیکاہش�د�تےکدنچ�د�ندعب�وفا�تاپئی�۔‬
‫ماضمنیوس�ر�ۃالرقیش‪:‬‬
‫مہکرکممہاک ابعز�ت ہلیبقرقیش وجبیناٰمسلیع ےس تبسن رھکاتتاھ�ا�س ےئل تیب الہلاکموتلییھب اھت�‪�،‬ا�نیکزگ�ر�ا�ناکسب ےس ڑب�ا ذ�ریہع‬
‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫‪ 1‬ت� ي خ‬
‫ال� عساکر�‪۳�۱�۶‬؍�‪،۲�۵‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۱�۱�۸‬؍�‪۳‬‬
‫ر� دمشق ب ن‬
‫‪ 2‬مسندامحد�‪۱�۵�۹�۲‬‬
‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ف ٔ‬
‫‪،۲‬س� السلف‬ ‫نع��‪۲�۰�۵�۰‬؍�‪،۴‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۷�۹�۰‬؍� ي‬ ‫ال� ی‬ ‫‪� 3‬ذيب الامكل ي� اامسء الرجال�‪۱�۹‬؍�‪،۱�۴‬معرفة الصحابة ب‬
‫ت‬
‫ٔ‬
‫‪،۳‬س� اعالم النبالء�‪۱�۳‬؍�‪ ،۴‬إالصابة ف� ت� ي ز‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫الصاحل� إلامسعيل ن� حممد اال ب ن‬
‫ي�‬ ‫ي‬ ‫ا� �‪۶�۲�۴‬؍�‪ ،۱‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۱�۱�۸‬؍� ي‬ ‫ص� ي‬ ‫ب‬ ‫ين‬
‫الصحابة�‪۴�۶�۹‬؍� ت‪�،۳‬ذيب تال�ذيب �‪۶�۲‬؍�‪۵‬‬
‫ف ٔ‬
‫ي� الصحابة�‪۴�۶�۹‬؍�‪ ،۳‬ت�ذيب الامكل ي� اامسء‬ ‫س� ٔاعالم النبالء �‪۱�۳‬؍�‪ ،۴‬إالصابة ف� ت� ي ز‬ ‫ف‬
‫‪ 4‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة �‪۱�۱�۸‬؍�‪ ،۳‬ي‬
‫ٔ‬
‫ي‬
‫الرجال�‪۲�۰‬؍�‪۱�۴‬‬
 ‫�������‬

‫تاج�ر�تاھت�‪،‬قیصنبالک�بےناجح�زمںیرھکب�ےوہئےاخند�ا�نےکاف �را�دکوجعمایک�ا�و� تردبر� فو �راستےکاستھہکمرکممہںیمریاسیتزندگی‬

‫کا�ٓاغا�زکای�‪،‬قیص ا�و�ر�ا�سیک ا�ولا�دنے اجح�جیک دخمت ےک استھاستھاجت�ر�توک�ذ�ریہعاعم�ش انبیا�‪�،‬ا�س ےک دعبدبعمان�ف ےک اچ�ریبوٹ�ں‬
‫ہاشم�‪ ،‬شعدبسم�‪،‬طمبلا�و�رنوفلےنا�سوقتےکامت�مولہپئو�ںوکمدنرظ�رکھرکبنیال قاو�امیاجت�ر�تیکوصنمبہدنب�ییکا�و�ر�اپےنونیت�ںاھبئوی�ں‬
‫عدبشسم�‪،‬طمبلا�و�رنوفلوکبیھا�سںیماشملایکچاننہچاہشمےناش�مےکاسغنیاب�دشا�ہےس�‪،‬عدبشسمےنشبحےکاب�دشا�ہےس�‪،‬طمبلےنینمی‬
‫�امر�ا�ءسےا�و�رنوفلےنرع�ا�قوفا�ر�سیکوکحموت�ںےساجت�رتیرم�اعا�تاحصلرکلںیجسےسا�ناھبئوی�ںیکاجت�ر�تڑب�یزیت�یےسرتقیرکنے‬
‫ت‬
‫�ج‬ ‫م�‬
‫لیگ‪�،‬اسیانبپریہاچ�ر�و�ںاھبئی �رین(تاج�ر�تہشیپ�)کےان�مےسوہشم�رہوگےئ�‪�،‬ا�سےکاستھاستھانوہ�ںےنرگ�د�وپشیےکابقئلےسیھب‬
‫�‬
‫ر�ور�ا�مانبیا�‪،‬سر�دیو�ںںیمایکاقفہلنمی‬
‫ماعہد�ےےیک�‪،‬چاننہچا�ن گولو�ںےنوصنمبہدنب�یرککےاس�لںیمد�ورمتہباجت�رتیاقفول�ںیکر�و�انیگاکپ گ‬
‫روی�ںںیماش�موسلفنیطیکرط�فرفسکرتاجوھٹڈن�االعقہےہ�‪،‬تام�مابقئلرع�بتیبالہلاکعز�ت‬
‫کیرط�فر�و�انہ توہاجوگر�مالعقہےہا�و گ�ر م‬
‫�رہونے‪،‬خمفلتابقئلےکاستھاعمہد�و�ںیکوجہےسا�و�رحج‬
‫�‬ ‫�و�احرت�ا�مرکتےےھت�‪�،‬ا�ساکحجا�و�رقربانیدیےتےھت�‪،‬قریشاکبتیالہلےکدخمتزگ�ا‬
‫کےزمانےںیماہنیتایفضیےکاستھاحجوی�ںیکوجخدمترقیشےکول�گرکتےےھتا�سیکانبپرامت�مرع�با�نیکزع�تو�اکر�ا�مرکتے‬
‫تےھ�‪،‬جسیکوجہےسرقیشےکزہ�ا�ر�و�ںا� نووٹ�ںرپشملمتاجت�رتیاقفےلےبوخ�فوخرطرفسکرتےرہےتےھت ��‪،‬ا�و�را�سدب�امینوقلتوغا�ر�تےک‬
‫اھت‪�،‬ا�ساجت�ر�ت‬
‫رکاتاھجو�د�وسر�ےاقفول�ںےسبلطایکاجتا �‬
‫�د�و�رںیموکئیا�نیکرط�فاگن�ہدباٹاھکرہنںیدکیاتھتاھ�ا�و�رنہاھب�ر�یسکیٹیہ صوو�ل ت‬
‫�ق‪�،‬ایر�ا�نا�و�رحشبےکامملکےساقلعت�تےکوم�اقعاحصلوہئے�‪�،‬انیہر�و�ابطیکانبپرقریشےن‬
‫را �‬
‫رصع‪� ،‬‬
‫وکشا�م م‪� ،‬‬
‫کیوجہےسرقیشےک گولو�ں �‬
‫�ا�نامت�مرہش�و�ںےسےنسبو�الو�ںےساقثفیتا�و�رتذہییبر�و�ایا�تیھبںیھکیسا�و�ررقیشاکعملوفرک�‪�،‬د�انشویبشناتانامنیا�ںا�و�راتاندنلبوہایگکہرع�ب‬
‫کاکوئید�وسر�ابقہلیا�نےکاقمبےلاکنہرہا�‪�،‬ا�و�ر�د�ولتےکاتعاب�رسےیھبہکمرکممہزجی �رۃ�الرع�باکسبےسزیا�د�ہاہماجت�رتی کرمزبنایگ�‪،‬قریش‬
‫کلانھپڑھانہنںیاجنےتےھترگما�ننیبال قاو�امیاقلعت�تیکوجہےسرقیشرع�ا�قےسرسمالطخےلرک�ٓائےوجبدعمںیرق�ٓا�ندیجمکلےنھےکےئل‬
‫�اتسامع�لوہ�ا� ع‪،‬ر�بےکیسکد�وسر�ےےلیبقںیماتےنڑپھےےھکلول�گہنےھتےنتجرقیشںیمےھت ��‪،‬انیہوجو�ہےسرسو�لالہلﷺےنرفمایاتاھ‬
‫ال ْي ِ� َو َد ْفع شَّ ِّ‬
‫ال�‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َو ُق َر ْي ٌش َق َاد ُة َّ‬
‫الناس ف� ْ خَ‬
‫ِ‬
‫‪1‬‬
‫قریشالھبئیےکاخذںیما�و�ررب�ائیوکد�و�ررکنےںیم گولو�ںےکڈیل�رہںی�۔‬
‫ُ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ح َي َ� ف نَ زَ� َع ُه ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‪:‬ك َن َهذا ال ْم ُر ِ ف� ِ ْ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ خْ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫الهل ِم نْ ُ� ْم ف َص َّي َ� ُه ِ ي� ق َر ْي ٍش‬ ‫ي‬ ‫َع ْن ِذي م ب ٍ�‪ ،‬قال‪ :‬قال رس‬
‫�ا�و�ر�ذ�یربخمےسرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنرفمایاہپےلرع�بیکرس�د�ا�ر�یہلیبقریمح�و�الو�ںوکحاصلیھترھپ�الہلاعتلٰینےو�ہا�نےسبلسرککے‬
‫‪2‬‬
‫قریشوکد�ے �دی�۔‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬
‫وال�ایۃ �‪۱�۲�۲‬؍�‪۱�۱‬‬
‫‪ 1‬البدایۃ ن‬
‫للط� نا��‪۴�۲�۲�۷‬‬‫الکب� ب‬
‫‪ 2‬املعجم ی‬
 ‫�������‬

‫ِفٰلْيِاِل ٍشْيَرُقۙ‪ْ۰۰۱‬مِهِفٰلٖا َةَلْحِر ِءٓاَتِّشلا َو ِفْيَّصلاۚ‪۰۰۲‬اْوُدُبْعَيْلَف َّبَر اَذٰه‬

‫قریشےکامنو�سرکنےےکےیل(عیین) �اہنںیرس�د�یا�و�ررگمیےکرفسےسامنو�سرکنےےکےئل�(�ا�سےکرکشیہںیم�)پس‬

‫ْمُهَنَمٰا‬ ‫َّو‬ ‫ٍعْوُج۬ۙ‪١‬‬ ‫ْنِّم‬ ‫ْمُهَمَعْطَا‬ ‫ِتْيَبْلاۙ‪ْۤ۰۰۳‬يِذَّلا‬

‫�اہنںی اچہےیہک اسیرھگ ےک ر�ب یک ابع�د�ترکتے رہںیجس ےن اہنںی وھب�ک ںیم اھکنا دیا ا�و�ر ڈ�ر‬

‫ْنِّمٍفْوَخ‪(۰۰۴‬قریش�‪۱‬تا�‪)۴‬‬
‫(�ا�و�روخ�ف) مںیامن( �و�اما�ن) �دیا۔‬
‫�ا�سوس�ر�تںیمالہلابت�ر�کوتاعلٰینےرقیشرپ�اپان�احاس�نالتجیاکہوی�ںوتتمرپ�الہلیکوتمعن�ںاککوئیامش�رہنںی�‪،‬‬
‫َّ ْ ْ َ َ َ َ ُ َ َّ‬ ‫َ ْ َ ُ ُّ ْ ْ َ َ َ ُ ْ ُ َ‬
‫‪1‬‬
‫ان لظل ْو ٌم كف ٌ ۧ‬
‫ار ‪۳۴‬۝‬ ‫النس‬ ‫۔۔۔ واِن تعدوا ِنعمت هللاِ ل تص ْوهاۭ‪۰‬۝ اِن ِ‬
‫ترجہم‪� :‬اگرمتالہلیکوتمعن�ںاکامش�ررکنااچہووترکںیہنےتکستقیقحہیےہہکاناس�نڑب�ایہےب�اناص�فا�و�رانشرک�اےہ۔‬
‫َ ْ َ ُ ُّ ْ ْ َ َ َ ُ ْ ُ ْ َ ‪۰‬۝ َّ َ َ َ ُ َ‬
‫‪2‬‬
‫هللا لغف ْو ٌر ّر ِح ْي ٌم ‪۱۸‬۝‬ ‫واِن تعدوا ِنعمة هللاِ ل تصوهاۭ اِن‬
‫ترجہم‪� :‬اگرمتالہلیکوتمعن�ںوکاننگاچہووتنگںیہنےتکس�‪،‬قحتقیہیےہہکو�ہڑب�ایہد گ�رز�ررکنےو�الاا�و�ررحمیےہ�۔‬
‫مرگخا�صوط�رپررس�دیو�ںا�و�ررگموی�ںمںیوجد�وسرفتمرکتےوہ�و�ہامہ�ر�ےاحاس�نیکوجہےسےہہکمہےنںیہمتہکمرکممہںیمبسےس‬
‫ےہ‪�،‬اگرہمہید� نوو�ںزیچیںمہبہناچنہپتےوتاہمت�ر�ےاجت�رتی‬
‫بڑ�یتمعنامناطعکایہو�اہےا�و�ربیناٰمسلیعںیموہنےیکوجہےسزعم�زانبیاوہ�ا �‬
‫قافول�ںیکٓامد�و�رفتانممنکوہجاتی�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫م َح ْول ِِه ْم۔۔۔ ‪۶۷‬۝‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫الناس ِ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َا َو َ ْل َ َ‬
‫ي ْوا َا َّن َج َع ْل َنا َح َر ًما ٰا ِم ًنا َّويُ َت َخ ّطف ّ‬

‫ترجہم�‪:‬کایہیدکیےتھںیہنںیہہکمہےنایکرپامنرح�مانبدیاےہاحلانہکا�نےکرگ�دوپشیول�گاچکےیلاجتےںیہ�؟�۔‬
‫�اصاح�بافللیاک�و�اقہعھچکزیا�د�ہرپ�اناہنںی�‪،‬جوایکاہبنہانبکرمتاہ�ر�یاجت�رتییٹپرپبقہضرکنےےکےئلمترپڑچ�ھد� �وڑ�اتاھ�‪،‬ہمےنا�نزہ�ا�ر�و�ں‬
‫�ٓا� مزو�د�ہاک�رفوجوی�ںکواہمت�ر�یزع�توقا�ر�ا�و�ر�رعبو�دبدبہربقر�ا�ررھکےنا�و�رمتاہ�ر�ےاجت�رتیاقفول�ںاکہلسلساقئمرھکےنےکےئلتسینونابو�درک‬
‫�دیا�ا�و�رتمےناپینٓاکنوھ�ںےسا�نیکابتہیوبربا�د�یاکنمرظ� کیداھہےگ�‪�،‬ار�ابر�اہہاپےنذممو�مدصقمںیماکمای�بوہاجتاوتاہمت�ر�یزع�توسای�د�ت‬
‫بیھہشیمہےکےئلمتخوہجاتیا�و�رتاج�رتیہلسلسرفسبیھعطقنموہجاتا�‪،‬جسےسمتہتسخاحلیںیمالتبمہوجاتے�‪،‬مرگ�ابر�اہہیکابتہیےکدعبمکل‬
‫برھمںیاہمت�ر�یدھا�کےلہپےسزیا�د�ہاقئموہگیئا�سےئلاحاس�نانشسیاکتاقضاتویہےہہکالہلاحبسنہوتاعلٰیکیامشیب�رعنوتم�ںا�و�ر�ا�سمیظعاحاس�ن‬
‫کویا�دکرکےکرف�وشر�کےساب�زٓاجائو�ا�و�را�سدعو�توکقوب�لرککےالہلوحد�ہالشریکیکابع�د�ترک�و�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬

‫اہ��‪۳�۴‬‬
‫‪ 1‬با� ی‬
‫‪ 2‬النحل�‪۱�۸‬‬
‫‪ 3‬العنکبوت�‪۶�۷‬‬
 ‫�������‬
‫َ‬ ‫م ْال ُم ْسلم ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ ْ ُ َ ْ َ ُ‬
‫‪۰‬۝‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ ٓ ُ ْ ُ َ ْ َ ْ ُ َ َ َّ ٰ ْ َ ْ َ َّ ْ َ َّ َ َ َ َ ٗ ُ ّ ُ َ‬
‫‪1‬‬
‫ي‬
‫ۙ‬
‫ِ ‪۹۱‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ۡ‬ ‫اِنا ا ِمرت ان اعبد رب ه ِذ ِه البلد ِة ال ِذي حرمها وله ك ٍ‬
‫ء‬ ‫ش‬
‫ترجہم‪�(:‬ا�ےیبنﷺ�ا�نےسوہک) جمےھوتیہیمکحدیاایگےہہکا�سرہش�(مہک) کےر�بیکدنبگیرک�و�ںسجےناسےرح�مانبیاےہا�و�روج‬
‫ہرزیچاکاملکےہےھجممکحدیاایگےہہکںیمملسمنبرکرہو�ں�۔‬
‫�و�رنہاہمت�ر�ااناج�میھباتانوخفان�کوہکساتہے�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َ َ َ ََ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َ َ َ َ ُ َ َ ً َ ْ َ ً َ َ ْ ٰ َ ً ّ ُ ْ َ ّ َّ ْ َ ْ َ َ َ ً ّ ْ ُ ّ َ‬
‫ً‬ ‫َ‬
‫ك َمك ٍن فكف َر ْت ِبن ُع ِم هللاِ فاذاقها‬ ‫وضب هللا مثل قرية كنت ا ِمنة مطم ِٕىنة ي ِتيا ِرزقها رغدا ِم ِ‬
‫َ‬ ‫ه َر ُس ْو ٌل ِّم ْ ُ‬
‫اب‬ ‫ن ْم َف َك ّذ ُ ْب ُه َف َا َخ َذ ُ ُ‬
‫ه ْال َع َذ ُ‬ ‫اس ْالُ ْو ِع َو ْالَ ْو ِف ِبَا َك ُ ْنا يَ ْص َن ُع ْو َن ‪۱۱۲‬۝ َو َل َق ْد َجاۗ َء ُ ْ‬ ‫ُ َ َ‬
‫هللا لِب‬
‫َ ُْ ٰ‬
‫‪2‬‬
‫ه ظ ِل ُم ْو َن ‪۱۱۳‬۝‬ ‫و‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلایکیتسبیکاثم�لدیاتہےو�ہامنو�امطانی�نیکزندگیرسبکر�رہییھتا�و�ر طہرر�فےسا�سوکبرف�اغت �رز�قچنہپرہاتاھکہا�سےن‬
‫�الہلیکوتمعن�ںاککرف�ا�نرش�و�عرک�دیا�‪،‬تبالہلےنا�سےکابشدن�و�ںوک�ا�نےکرکتوتو�ںاکیہزم�اکچاھیاکہوھب�کا�و�رخو�فیکںیتبیصما�نرپچاھ‬
‫ئگںی ��‪،‬ا�نےکاپ�سا�سیکاپینوق�مںیمےسایکرسو�لٓایامرگ�انوہ�ںےنا�سوکالٹھجیآاخرکا�رعذ�ا�بےنا�نوک�ٓالایبجہکو�ہاظلموہچےکےھت�۔‬
‫ہسلی‪ t‬بناضیبئ کا�اسال�م‬
‫َ ٔ‬
‫ب� ف� ي‬
‫رقد� إالسالم‪،‬هاجر ِإل ارض احلبشة‪،‬‬ ‫ن‬ ‫ش‬
‫قر� من ي‬
‫ْن‬
‫هسل ب� بيضاء‪ ،‬وهو ي‬
‫یہرقیشےکاخند�ا�نونبفرہبناملکےسقلعترھکےتےھت�‪،‬ہسلی‪� t‬ا�نمیظعالرمتتب گزب�رو�ںںیمےسںیہنجوک�دعو�تقحےکابدت�ائینیت‬
‫سالو�ںںیموبق�لاسال�میکرش�فاحصلوہ�ا�ا�سوقتا�نیکںیسمگیھبرہیںیھت ‪�،‬انوہ�ںےنر�ا�ہقحںیموطنوکخریبا�دکہہرکبحہشیکرغیب‬
‫�الوطیناتخای�رکی�۔‬
‫‪3‬‬

‫َ َ ُ َٔ َ‬
‫فكنوا اَّول من هاجر إىل احلبشة‬
‫�و�ہبسےسےلہپہشبحرجہ�ترکنےو�الو�ںںیماشملےھت�۔‬
‫‪4‬‬

‫بدرا وغ�ها‪ ،‬ومات �ملدينة ف� حياة َّ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫الن ِب يّ�‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ث‬
‫اهلجرت� ج� ًيعا‪ � ،‬ش�د ً ي‬
‫ين‬ ‫ث� عاد ِإل مكة‪ ،‬وهاجر ِإل املدينة‪ ،‬ج�مع‬
‫َّ ف‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل سنة تسع‪ ،‬وصىل عليه َر ُسول ِ‬
‫الل ي� املسجد‪،‬‬ ‫صل‬
‫رھوہا�ںےسدمیہنونم�ر�ہیکرط�فرجہ�تیک�‪�،‬ا�س‬
‫کیئاس�لرپ�دیسںیمزگ�ا�رنےےکدعبہرج�توبن�یےکھچکرعصہےلہپہکمرکممہرم�اجتعیکا�و� پر �‬
‫زغو�ا�تںیمدیس�الامم ﷺ‬
‫زغو�ہدب�رسےوبت�ککتامت�م �‬
‫طر�حاہنںید�وہرجتںیرکنےاکشر�فاحصلوہ�ا�‪،‬غز�و�ا�تاک�ٓاغا�زہو�اتو�انوہ�ںےن �‬
‫کیرمہکابیاکشر�فاحصلایک�ا�و� ہررغز�و�ےںیماپین فرسر�وشیےکوجہر�دکاھئے�‪� ،‬انوہ�ںےنونہرج�یوکنیبرکیمﷺیکزندگیںیمدمیہنونم�ر�ہ‬

‫‪ 1‬النمل�‪۹�۱‬‬
‫‪ 2‬النحل�‪۱�۱�۲�،۱�۱�۳‬‬
‫‪ 3‬اسدالغابۃ ‪۵�۸��۲‬؍�‪۲‬‬
‫ٔ‬
‫س�اعالم النبالء�‪۲�۳�۱‬؍�‪۱‬‬ ‫‪ 4‬ي‬
 ‫�������‬
‫‪1‬‬
‫اپئی‪�،‬رسو�لالہلﷺےندجسمنوب�یںیما�نیکامن� جزان�ز�ہ ھڑپائی�۔‬ ‫مںیوفا�ت �‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ِم ْن ت ُب ْو ٍك ِب� َمل ِد ْي َن ِة‬ ‫ات َب ْع َد ُر ُج ْو ِع َر ُسْو ِل الهلِ صل‬‫َو َم َ‬
‫‪2‬‬
‫جبرسو�لالہلﷺوبت�کےسو�اپسدمیہنونم�ر�ہرشتیفالئےوتچدن� ندو�ںدعب�ا�ناک�اتناق�لوہگای�۔‬
‫َ‬
‫َو ْل ُي ْع ِق ْب‬
‫‪3‬‬
‫�انوہ�ںےنوکئیا�ولا�دہنںیوھچ� �ڑی�۔‬
‫َّ َ َ َ ُ ْ ُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ َّ َ َ َ ُ َ ٌ‬
‫س ْيل َو َصف َوان ْاب َنا َب ْي َض َاء ِم ْن َمكة نَ زَ�ال َعل كث ْو ِم ب ِ ن� ِاهل ْد ِم‬ ‫لا هاجر‬
‫‪4‬‬
‫جبلیہسا�و�رصوف�ا�ن‪ t‬بناضیبئ ےنہکمرکممہےسرجہ�تیکوتمدیہنونم�ر�ہںیموثلک�منبالدہ�م‪ t‬کےرھگ�اتر�ے�۔‬
‫ال ْس ِج ِد‬ ‫عن َعا ِئ َش َة‪َ ،‬ق َالت‪َ :‬ص َّل َر ُسول َّ ِ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ‬
‫س ْيل ْب ن� َب ْي َض َاء ِ ف ي� ْ َ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل عل ِ ِ‬
‫‪5‬‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬ف مراتیںیہرسو�لالہلﷺےنلیہسنباضیبئ یکامن� جزان�ز�ہدجسمنوب�یںیم ھڑپائی�۔‬
‫ال ْسجد ل ُي َص َّل َع َل ْيه ‪ ،‬قال‪َ :‬ف َٔا ْن َك َر َّ‬ ‫ف ْ‬ ‫ٔ‬ ‫الل ْ ن� ُّ َٔ َّ َ َ َٔ ْ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ ن َ َّ‬
‫اس‬ ‫الن ُ‬ ‫ِ‬ ‫الز َب ْي ِ� ان َعا ِئشة ا َم َرت ِب َس ْع ٍد ان ُّي َ� َّر ِب ِه ِ ي� َ ِ ِ ِ‬ ‫عن عب ِاد ب ِ� عبد ِ ب ِ‬
‫ف‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ َ َٔ ْ َ َ َّ ُ َ شَّ ّ َ َ َّ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل عىل هسيل ب ن� َب ْي َض َاء ِإال ِ ي�‬ ‫الل صل‬ ‫اصل َر ُسول ِ‬ ‫ال�‪ ،‬م‬
‫ذ ِلك‪ .‬فقالت‪ :‬ما اسع الناس ِإل ِ‬
‫َْ‬
‫ال ْس ِج ِد‬
‫عاب�دبندبع�الہلنبزبریہکےتںیہا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬نےدعس‪ t‬بنابیوقا�صاکجان�ز�ہدجسممںیالنےاکف مرایاتاکہا�نیکامن� جزان�ز�ہ‬
‫پڑ�ھںیکس�‪،‬بضع گولو�ںےنا�سرپ�اعرت�ا�ضایک عائہشاعئہش‪ r‬نےرفمایالو�گسکدق�رجدلبا�توھب�لاجتےںیہہکرسو�لالہلﷺےن‬
‫‪6‬‬
‫ہسلی‪t‬بناضیبئ ےکانج�ز�ہیکامن�زسمدجہیںیمڑپھییھت�۔‬

‫سدع‪ t‬بنوخلی‬
‫یہاحطبنبابیہعتلبےکالغ�مےھت�‪،‬حاطب‪ t‬بیناسدبندبع�الزع�ٰیقرشیےکفیلحےھتوچنہکرہبقےلیاکغال�ما�و�رلحفیاسیےلیبقںیم‬
‫ہے‪�،‬انوہ�ںےنا�و�ائلتثعبںیماسال�موبق�لایک‬
‫شام�رکایجاتاتاھ�ا�سےیلدعس‪ t‬بنوخلیاکامش�راہمجرینرقیشینباسدمںیایکجاتا �‬
‫ٔ‬ ‫سعد ن� ة‬
‫خول من هماجرة احلبشة االوىل‬ ‫ب‬

‫ال� منده�‪۶�۷�۰‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 1‬اسدالغابۃ ‪۵�۸��۲‬؍�‪،۲‬معرفة الصحابة ب ن‬
‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء�‪۲�۳�۴‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 2‬ي‬
‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬
‫‪،۲‬س� اعالم النبالء �‪۲�۳�۴‬؍ ‪�۳‬‬
‫‪ 3‬اسدالغابة ي� معرفة الصحابة ‪۵�۸��۲‬؍� ي‬
‫ٔ‬
‫س� اعالم النبالء�‪۲�۳�۴‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 4‬ي‬
‫‪ 5‬اسدالغابۃ ‪۵�۸��۲‬؍�‪۲‬‬
‫ف ٔ‬
‫‪�6‬ذيب الامكل ي� اامسء الرجال�‪۴�۴�۹‬؍�‪۱�۸‬‬ ‫ت‬
 ‫�������‬
‫‪1‬‬
‫سدع‪ t‬بنوخلییلہپرجہ�تہشبحرکنےو�الو�ںںیمرشیکوہئے�۔‬
‫ف‬
‫واكن من هماجرة احلبشة ي� اهلجرة الثانية‬
‫‪2‬‬
‫�ا�و�رحمدمبناساح�قےکاطمبقٓا�پد�وسر�یرجہ�تہشبحںیمرشیکوہئے�۔‬
‫ہرج�تاک�ا�ذ�نوہ�اتو�و�ہیھباحطب‪ t‬کےاستھرجہ�ترککےدمیہنونم�ر�ہٓاگےئ�‪،‬‬
‫َ ََ‬ ‫ْ ْ َ شَ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ ُ ُ َ ْ َ ةَ ْ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ْ ُ‬
‫� َد َس ْع ُد ْب نُ� خ ْو ةل َب ْد ًرا‬
‫لا هاج َر سعد ْب ن� خول ِمن مكة ِإل ال ِدين ِة ن ز�ل عل كث ِوم ْب ِ ن� ِالد ِم ‪،‬و ِ‬
‫‪3‬‬
‫جبدعس‪ t‬بنوخلیےنہکمرکممہےسدمیہنونم�ر�ہرجہ�تیکوتلکوث�م‪ r‬بنالدہ�مےکرھگپر�اتر�ے�‪،‬‬
‫زغو�ہدب�رمںید�ا�دشاجعت �دی�۔‬
‫‪4‬‬
‫سبےسےلہپ �‬
‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُُٔ‬ ‫شَ ْ ُ َ ُ‬
‫ول الهلِ صل الل علي ِه وسل يوم اح ٍد‬ ‫�دت َمع َرس ِ‬
‫ِ‬
‫زغو�ےںیمرم�د�انہو�ا�رلڑتےوہئے‬
‫پرھغز�و�ہاحدمںیرسو�لالہلﷺےکاستھڑب�ےوج�شا�و�رجذبےےکاستھرشیکوہئےا�و�ر�اسی �‬
‫‪5‬‬
‫شاہ�د�تاپئی�۔‬
‫ا�‬ ‫ب‬
‫َ ق َ َ ُ ً ْ ْ ُ ش ْ نَ ْ َ ن َ َ َ ُ َ ّ ً ف ْ َ َ ُ ُ‬
‫ول‪َٔ :‬ا نَ� ْ نُ‬ ‫� ِك ي� ِمن ب ِ ي� ِكنانة مقنعا ِ ي� ال ِد ِيد يق‬ ‫س موىل ب� معاوية ل ِ ي� رجل ِمن ال ِ‬
‫ن‬ ‫َق َال‪َ :‬و َك َن ُر َش ْي ٌد ْال َف ِار ِ يّ‬
‫ََ َ‬ ‫ْ ُ َ َ َ‬ ‫َ �ضَ َ ُ ضَ ً َ ْ‬
‫َ‬
‫� َبة َج َز ُل ِب�ث َن ْ ي ِن� ‪َ ،‬و ُيق ِبل َعل ْي ِه ُرش ْي ٌد ف َي�ضْ ِ ُب ُه َعل َعا ِت ِق ِه‪ ،‬فقط َع‬ ‫ُع َو يْ ٍ�! َف َي ْع َت ِ� ُض َ ُل َس ْع ٌد َم ْو َل َح ِاط ٍب ف َ به ْ‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ول‪ُ :‬خذ َها َؤَا نَ� ْال ُغ َل ُم ْال َف ِار ِ يّ‬ ‫ّ ْ َ َ تّ َ َ َ ُ ْ َ ْ ن َ ُ َ َ ُ ُ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َ ي َ�ى ذ ِلك‬ ‫س! َو َر ُسول الهلِ صل‬ ‫الدرع ح� جزل ِب�ثن ي ِ� ‪ ،‬وهو يق‬
‫َٔ ْ َ‬ ‫َ َٔ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َٔ َ ُ ْ ُ ْ َٔ ْ ُ َ ْ َٔ ْ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ال قلت خذ َها َوا نَ� الغل ُم الن َص ِار ّي؟ ف َي ْع تَ ِ� ُض ُل اخ ُوه‪َ ،‬واق َبل‬ ‫َو َي ْس َم ُع ُه‪ ،‬فقال َر ُسول الهلِ صل‬
‫ُ ُ ُ ْ َٔ ْ ُ َ‬ ‫َ ْ ْ َ َ َ َ ْٔ‬ ‫َ ْٔ‬ ‫َ‬ ‫ول‪َٔ :‬ا نَ� ْ نُ‬ ‫َ ْ ُ َ َٔ ّ ُ َ ْ ٌ َ ُ ُ‬
‫ا� ُع َو يْ ٍ�! َو َي�ضْ ِ ُب ُه ُرش ْي ٌد َعل َرا ِس ِه َو َعل ْي ِه ِالغف ُر‪ ،‬ففل َق َرا َس ُه‪َ ،‬يقول‪ :‬خذ َها َوا نَ� الغل ُم‬ ‫ب‬ ‫يعدو كنه كب‪ ،‬يق‬
‫َ َّ َّ ُ َ َْ‬ ‫َ َّ ُ َ ُ ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ال ْن َص ِار ّي َ!ف َت َب ّ َ‬
‫ْ َٔ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل فقال‪ :‬ا ْح َسنت َ ي� ا َ ب� َع ْب ِد الهلِ ! فكناه رسول الهلِ صل الل علي ِه‬ ‫س َر ُسول الهلِ َصل ُ‬
‫َ َ َ‬ ‫َّ‬
‫َو َس َل َي ْو َم ِئ ٍذ َول َول َد ُل‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہ� شردی�الاف�رسیوجبیناعم�ویہےکٓا�ز�ا�دکر�د�ہالغ�مےھت �ا�ناکماقبہلینبانکنہےکایکز�ر�ہوپ�شےسوہ�اجسےندعس‪t‬‬
‫پر�و�ا�رکرتےوہئےرعن�ہاگلیامںیوعیرمکایباٹہو�ں ح�‪،‬اطب‪t‬کےٓا�ز�ا�دکر�د�ہالغ�مدعس‪� t‬ا�سیکولت�ا�رسےدٹ�وڑک�ےوہکرگرپڑ�ے�‪،‬پا�س‬
‫ہیینباعم�ویہےکٓا�ز�ا�دکر�د�ہالغ�م شردیفا�رسیڑھک�ےےھتو�ہوف� �رًا�ابنوعیرمکیرط�فڑبھےا�و�ریہہہکرک�ا�سرپ�اپینولت�ا�رکیرھبپو�رضر�ب‬
‫لاگئی�‪،‬لےا�سوک�ا�و�رمںیالغ�ماف�رسیوہ�ں ‪�،‬ا�نیکولت�ا� �رز�ر�ہوکتو�ڑتیوہئیابنوعیرمےکاشنےںیماترگیئ�‪،‬سدی�الاممﷺہیامجر�ا�دیھکرہے‬
‫ا� ت‬
‫حا� ‪۸��۲‬؍�‪۴‬‬ ‫ال� ب ن‬
‫الرح والتعديل ب ن‬ ‫‪ 1‬ج‬
‫‪2‬ا� سعد�‪۳�۱�۱‬؍�‪۳‬‬
‫بن‬
‫ا� سعد�‪۳�۱�۱‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬بن‬
‫‪،۲‬الصابة ف� ت� ي ز‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫ي� الصحابة�‪۴�۵‬؍ ‪�۳‬‬ ‫ي‬ ‫ا� سعد�‪۳�۱�۲‬؍�‪ ،۳‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۵�۸�۵‬؍�‪،۲‬اسدالغابۃ�‪۴�۲�۸‬؍� إ‬ ‫‪ 4‬بن‬
‫نع��‪۲�۹�۷�۰‬؍�‪۵‬‬ ‫‪ 5‬معرفة الصحابة ب ن‬
‫ال� ی‬
 ‫�������‬

‫تےھا�و�رسنرہےےھت�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرشدی‪t‬سےاخمطبوہکرف مرایا�ا�ےرشدی‪!t‬تونےہیویک�ںہناہکلےںیمایکاناص�ر�ی‬
‫رم!�رشدی ‪t‬نے ا�س رپبیھ‬
‫غال�م وہ�ں�؟�اتےن ںیم ابن وعیرمکاباھئی اکش�ر�ی ےتکیک رط�ح ٹپھجرک�ٓاگےٓایا ا�و�رنہاک�ر�امںی وہ�ں ابن وعی �‬
‫تول�ا�رکابرھپو�ر�و�ا�رکایجسےسا�ساکخو�د�اترگای�ا�و�رسرکےدٹ�وڑک�ےوہگےئ�‪�،‬ا�سوقترشدی‪t‬نےرعن�ہاگلیا�‪،‬لےںیمایکاناص�ر�یالغ�م‬
‫ہو�ں ‪�،‬رسو�لالہلﷺہیدیھکرکتممسبوہگےئا�و�رف مرایامرحاب�ا�ےاباعدب�الہل�!�اسید�نےسرشدی‪t‬کیتینکاب عودب�الہلوہشم�رہوگیئاحلانہک‬
‫‪1‬‬
‫عدب�الہلان�ماک�ا�ناککوئیڑلکانہاھت�۔‬
‫ماضمنیوس�ر�ۃالاخال�ص‪:‬‬
‫یہوس�ر�ۃاسال�مےکاینب�د�یدیقع�ہینعیوتحدیسےثحبرکتیےہ�۔‬
‫‪x‬توحدیکینیتاقاس�مںیہ�‪،‬توحدی�ربوبتی�‪،‬عیینرہچزیکاخالقاملکا�و�ر�ر�ا�ز�قالہلاعت ہلٰیے�‪�،‬ا�ساک�اقر�ا�رکافربیھرکتےںیہ�۔‬
‫‪x‬توحدی�الوہتیینعیدنب�ہوجبیھابع�د�ترک�ےوخ�ا�ہدعاہویانذ�رقربانیوت�و�ہرص�فالہلاعتلٰیکےےیلرک�ے�‪،‬مرشکنیریغ�الہلیکابع�د�تیھب‬
‫ےھتارچہا�سےسا�ناکدصقمالہلاعتلٰیکاقر�باحصلرکناتاھمرگظاہرہےہیرش�کےہ�۔‬
‫کرتے گ‬
‫ت حودی�ذ�ا�ت ا�و�ر�اسام�ء � صواف�ت�‪،‬توحدیکی ہیرسیت�یمسق اییس ےہہک اناس�ن ےناکرث�اسی ںیموھٹکرکاھئی ےہ�‪�،‬و�ہریغ�الہل ےک ےیلیھب وہی‬
‫‪� x‬‬
‫�‬
‫ت‬
‫عمل�‪�،‬وہیدق�ر�تو�اتخای�ر�‪�،‬وہیرصت�فا�و�روہیعمسوبرصثابترک�دیاتہےوجح یق���اًصر�فالہلاعتلٰیکےےیلاثبتےہ�‪،‬یہوس�ر�ۃوتحدیکیاسیمسق‬
‫پ �رز�و�ر�د�ےرہیےہ�۔‬
‫حدیوبای�نرکتیےہا�سےیلرسو�لالہلﷺےن‬
‫�اسال�مےکنیتاینب�د�یدیقع�ےںیہ�‪،‬توحدی�‪�،‬رسالتا�و�ر�ٓاخر�ت�‪،‬یہوس�ر�ۃوچنہکاخلصوت ک‬
‫رقا�ر�دیا�۔‬
‫�ا�سوس�ر�ۃوکایکاہتئیرق�ٓا�نےکرب�ابر �‬
‫�رسو�ل الہلﷺ سج اعمشر�ے ںیم دعو�ت حوتدیلےرککڑھ�ے وہئے و�ہ ابت�ہ دش�ہ وقمو�ںیک رط�ح اصان�م رپست اھت�‪،‬بتی الہل‬
‫زاھ�ا�با�سںیمفلتخماقئلےک تنیوسساٹھتبرکےھوہئےےھت�‪،‬ہربقےلیاک�اپانعموب�دتاھنجیکو�ہرپسشترکتےےھت�‪،‬یہ‬
‫جوتوحدیکامرک ت‬
‫نےب‪،‬سونےا�و�راچند�یےکےنبوہئےےھتیہدیو�یا�و�ر�دیو ہکتاالتےےھت ��‪،‬ا�ندیو�یدی توائو�ںیک‬
‫ڑکلی�‪،‬تپرھ�‪،‬تا �‬
‫بتفلتخملکش صوو�ر�تںیم �‬
‫تاھ‪�،‬ا�نوبعم�د�و�ںوکخمولقا�تیکرطحوخ�ر�ا�کیکیھباحجتوہتییھت۔مرشکنیاکیہیھبایخ�لاھتکہالہلوخ�د�اناسنی‬
‫باقاعد�ہلسناکلسہلساتلچ�رہات �‬
‫شلک صوو�ر�تںیموہظ�رکرتاہےا�و�رکھچول�گا�سےکا� توا�روہتےںیہ�‪�،‬اہلاتک�بںیمیعاسئیالہلوکمانےتےھترگم�انوہ�ںےنٰیسیع‪u‬کو�ا�س‬
‫کااٹیبانبرکاھاھت ��‪،‬ا�نیکاپ�کد�امنو�الد�ہ�(نوع�ذبالہل) �الہلیکویب�ییھت�‪�،‬ا�و�ر�الہلیکدخ�ائیںیمر�و�حالدق�سیھبہصحد�ا�رتاھ�‪،‬یوہ�د�یوج�ایکالہل‬
‫ےھت‪�،‬انوہ�ںےنیھبزعیر‪u‬کوالہلاکیباٹبان�رکاھاھت�‪،‬موجسیوج�ٓا�گ‬
‫کومانےناک�دعو�یرکتےےھتو�ہیھبالہلاعتلٰیکےمسجا�و�رما�دیتےکاقئل �‬
‫ےھت‪�،‬ا�و�رانوہ�ں‬
‫کوپوجےتےھتوتملظ�ںا�و� نرو�رد�ودخ�ائو�ںےکاقئلےھت�‪،‬صابیئاتس�ر�ہرپستےھتوجوس�ر�ج چ�‪،‬اند�‪�،‬زہر�ہوغری�ہیکرپسشترکتے �‬
‫نےا�نےکتبانب�رکےھےھت�‪�،‬ا�سےئلبجرسو�لالہلﷺےنالہلوحد�ہالشریکیکرط�ف گولو�ںوک�دعو�تد�یوت�اپےناقعئدےکاطمبق‬

‫ف‬
‫‪ 1‬مغازی واقدی �‪۲�۶�۱‬؍�‪،۱‬االستیعاب � معرفۃ االحصاب�‪۴�۹�۶‬؍�‪،۲‬اسدالغابۃ�‪۲�۷�۵‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬

‫�انوہ�ںےنالہلےکبسنا�و�رسنجےکاب�ر�ےںیمد�ریافتایک�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ ْ َٔ ْ َ َ َ ْ ُٔ َ ّ ْ ن َ ْ َٔ َّ ْ ُ شْ نَ َ ُ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ ي‪َ �:‬م َّم ُد ‪ ،‬ان ُس ْب ل َنا َر َّبك‪،‬‬ ‫� ِك ي� قالوا ِللن ِب ي� صل‬
‫‪x‬عن ا ِب ي� العا ِلي ِة‪ ،‬عن ا ب ِي� ب ِ� كع ٍب‪ :‬ان ال ِ‬
‫َ َ َ ُ َ ُ ُ َٔ‬ ‫ِ‬ ‫َ َٔ نْ زَ َ َّ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ ْ ُ َ َّ ُ َٔ َ ٌ َّ ُ َّ ُ َ‬
‫الص َمد}‪ْ 1‬ل َي ِل ْد‪َ ،‬و ْل ُيول ْد‪َ ،‬و ْل َيك ْن ُل كف ًوا ا َح ٌد‬ ‫فا�ل الل تبارك وتعال‪{ :‬قل هو للا احد‪ ،‬للا‬
‫�ابو�الاعلہیےنابینببعکےسر�و�ایتیکےہمرشکنیےنرسو�لالہلﷺ سےد�ریافتایکمہںیاپےنر�باکبسناتبئںی�‪�،‬ا�سرپ�الہلاعتلٰی‬
‫نےوس�ر�ہالاخال�صان�ز�لرفمائی�۔‬
‫‪2‬‬

‫ُّ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ُ َ َ َ َ ْ ُ ٌْ ُ‬

‫الس َورة‪:‬‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ان ُس ْب ل َنا َر َّبك‪ ،‬ف نَ زَ�ل ْت َه ِذ ِه‬ ‫الل صل‬ ‫ا� َم ْسع ٍود قال‪ :‬قالت ق َريش ِل َرس ِ‬
‫ول ِ‬ ‫‪َ x‬عن ْب ن‬
‫ِ ِ‬
‫الل َٔا َحدٌ‬
‫ُق ْل ُه َو َّ ُ‬
‫‪3‬‬
‫عدب�الہلنبوعسم�دسےرم�و�یےہ قریشےنرسو�لالہلﷺےساہککہںیمہاپےنر�باکنبساتبئںی�‪�،‬ا�سرپیہوس�ر�ۃالاخال�صان�ز�لوہئی�۔‬
‫َّ ُ ْ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ف َق َال‪ْ :‬ان ُس ْب َل َنا َر َّب َك‪َ .‬ف َٔ نْا زَ� َل َّ ُ‬
‫الل‪َ ،‬ع َّز َو َجل‪ :‬قل‬ ‫الن ّ� َص َّل َّ ُ‬ ‫‪َ x‬ع ْن َج َٔ َّ َٔ ْ َ ً َ َ َ َّ‬
‫ا�‪ :‬ان اعر ِابيا جاء ِإل ِب ِي‬ ‫ِب ٍ‬
‫الل َٔا َح ٌد “ إ َل ٓا ِخرها‪َ.‬‬
‫ُه َو َّ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫رابیےن(�ا�و�ربضعر�و�ایا�تںیمےہہک گولو�ںےن�)�رسو�لالہلﷺسےاہککہٓا�پںیمہاپےنر�باکنبس‬ ‫جابربندبع�الہلاکہکانہےایکاع �‬
‫بای�نرکیں�‪�،‬ا�سرپ�الہلاعتلٰینےوس�ر�ہالاخال�صان�ز�لرفمائی�۔‬
‫‪4‬‬

‫وح ْب نُ�‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ نْ ْ َ ْ ُ ْ نُ ٔ ش‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ‬ ‫‪َ x‬ع ْن ِع ْكر َم َة‪َ ،‬عن ْب ن َ َّ‬
‫اس‪ِ ،‬إن ال ي ُ�ود جاء ِت الن ِب يَّ� صل الل علي ِه وس َل ِم ُ�م كعب ب� اال�ف ي‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫رج م ْنهُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ٌ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫َٔا ْخ َط َب َف َق ُالوا‪ َ :‬ي� َم َّمد ِصف لنا َر َّبك ال ِذي َبعثك‪ ،‬ف نا زَ�ل الل قل ه َو الل ا َحد الل َّ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫الص َمد ْل َي ِلد ف َيخ ُ ِ‬
‫� ٍء‬ ‫ْال َوَل ُد َو َ ْل ُيوَل ْد َف ُي ْخ َر ُج ِم ْن شَ يْ‬
‫عرکمہ ےندبع�الہلنبابع�س‪t‬سےر�و�ایتلقنیکےہیوہ�دیو�ںاک�ایکرگ�و�ہرسو�لالہلﷺکیدخمتںیماحضرہو�اجسںیمبعک‬
‫بن اشر�ف ا�و�رحیی نب اخبط وغری�ہ اشمل ےھت ا�و�ر�انوہ�ں ےناہک�ا�ےدمحم�(ﷺ�)مہںی اتبئںیہکٓا�پاک�و�ہ ر�باسیکہےسج ےنٓا�پ‬
‫کوھباجیہے�‪�،‬ا�سرپ�الہلاعتلٰینےوس�ر�ہالاخال�صان�ز�لرفمائی�۔‬
‫‪5‬‬

‫َ ْ َ َ َّ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َٔ َ َْ‬ ‫‪َ x‬عن ٔانس َر ِ ض� الهل َع ُنه َق َال َ‬

‫‪:‬ج َاءت ي�ود خي ب� ِإل الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل فقالوا‪ :‬ي� ا ب� الق ِاس خلق الهل‬ ‫ي‬
‫ْ‬ ‫َ ْ َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫َْ َ َ‬
‫الل ِئكة من نور الجاب وادم من محإ مسنون وإبليس من لب النار والسماء من دخان والرض من زبد‬

‫‪ 1‬إالخالص‪2 :‬‬
‫ٓ‬ ‫ت‬
‫ط�ی �‪۶�۸�۷‬؍�‪،۲�۴‬جامع ت�مذی ابواب ی‬
‫تفس� القرا ن ومن سورۃ‬ ‫ا� با� حا� حمققا �‪ �۹�۵�۳�۲‬ی‬
‫‪،۱‬تفس� ب‬ ‫‪ 2‬مسندامحد�‪ �۱�۲�۱�۹‬ی‬
‫‪،۲‬تفس� ب ن‬
‫ق‬
‫للب���‪۵�۰‬‬ ‫االخالص�‪،۳�۳�۶�۴‬مستدرک حامک�‪،۳�۹�۸�۷‬االامسئ والصفات ی‬
‫ف‬
‫کث� �‪۵�۱�۸‬؍�‪۸‬‬ ‫ا� ی‬ ‫التفس� ب�ملاثور �‪۶�۷�۰‬؍�‪ ،۸‬ی‬
‫تفس� ب ن‬ ‫ی‬ ‫‪ 3‬الدراملنثور �‬
‫للب� ق��‪۶�۰�۸‬‬ ‫للط� نا� �‪ ،۵�۶�۸�۷‬االامسء والصفات ی‬ ‫‪ 4‬املعجم االوسط ب‬
‫ت‬
‫ا� با� حا��‪۱�۹�۵�۳�۴‬‬ ‫ق‬
‫للب���‪ �۰�۶‬ی‬
‫‪،۶‬تفس� ب ن‬ ‫‪ 5‬االامسء والصفات ی‬
 ‫�������‬
‫ٔ‬ ‫الن� صىل الهل َع َل ْي ِه َوسمل َف َٔا تَ� ُه ِج ْب� يل ب َ� ِذ ِه ُّ‬
‫الس َورة قل ُه َو الهل احد‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٔ ْ نَ َ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫املاء فاخ ب�� عن ر بك فمل ي ج� ب�م ِب ي‬
‫�انس‪ t‬سےرم�و�یےہ یخربکےھچکوہی�د�یرسو�لالہلﷺکیدخمتںیماحضرہوئےا�و�ر�انوہ�ںےناہک�ا�ےابو�الاقسم�‪�،‬الہلےنالمئہک‬
‫وو�رحاج�بےس� �‪ٓ،‬ا�د�موکمیٹےکڑس�ےوہئےاگ�ر�ےےس�‪�،‬البسیوک�ٓا�گےکےلعشےس� �‪ٓ،‬اسام�نوک�دھوئںیےسا�و� �رزمنیوکپانیےکاھج�گ‬
‫ک ن‬
‫سےانبیا�ا�بںیمہاپےنر�بےکقلعتماتبئںی�(کہو�ہسکزیچسےانبہے) نیبرکیمﷺنےا�ساب�تاککوئیوج�ا�بہندیا�‪،‬پرھجرب�ائلیوس�ر�ہ‬
‫‪1‬‬
‫�الاخال�صےلرکنا�ز�لوہئے�۔‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬
‫َ ْ ن َ َّ َٔ َّ َ َ ْ ن َ ْ َ َٔ ْ َ َ ْ ن َ َ َٔ َ َ َّ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل فقال َع ِام ٌر‪ِ :‬إل َم ت ْد ُع نَو�‬ ‫اس ان ع ِامر ب ِ� الطفي ِل وار بد ب ِ� ر ِبيعة اتيا الن ِب ي� صل‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫‪ x‬ع ِن ب ِ‬
‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ َ‬
‫الل‪ ،‬قال‪ِ :‬صف ُه ل َنا ا ِم ْن ذ َه ٍب ُه َو؟ ا ْم ِم ْن ِف َّض ٍة؟ ا ْم ِم ْن َح ِد ٍيد؟‬ ‫َ ي� َم َّمد؟ قال‪ِ :‬إل ِ‬
‫ُّ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َٔ‬
‫الس َورة‪.‬‬ ‫ا ْم ِم ْن خش ٍب؟ ف نَ زَ�ل ْت َه ِذ ِه‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬سےرم�و�یےہعامربناطللیفا�و�را�ربدنبریبہعرسو�لالہلﷺ‪ ‬ےکاپ�سٓائےا�و�راعمرےنرسو�لالہلﷺسے‬
‫کاہ�ا�ےدمحم(ﷺ� �)ٓا�پںیمہسکزیچکیرط�فدعو�تدیےتںیہ ��؟ٓا�پﷺنےرفمایا�الہلیکرط�ف�‪،‬عامرنےاہک�اچاھتو�ا�سیکتیفیک‬
‫ےس؟�ا�سرپیہوس�ر�تان�ز�لوہئی�۔‬
‫‪2‬‬
‫جمےھالتبئںیو�ہوسنےےسانبہو�اہےایچاند�یےسایلوہےےسیاڑکل�ی �‬
‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ َّ َّ ُ َ َ َ َ ُ َ ُ َ ٌ َ َ نَ ٌ ْ َٔ ْ َ ْ َ ُ َ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫وا‪:‬صف ل َنا َر َّبك‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل فقال ِ‬ ‫‪ x‬وقال الضحاك وقتادة ومقا ِتل‪:‬جاء �س ِمن احب ِار ال ي� ِود ِإل الن ِب ي� صل‬
‫َ ُ َ َّ ُ َ َ َّ َ ُ ْٔ ُ َ َ َّ َّ َ َٔ نْ زَ َ َ ْ َ ُ ف َّ ْ َ َ َٔ ْ ْ نَ ْ َٔ ِّ شَ ْ ُ َ َ َ ْ َ ْٔ ُ ُ َ َ شْ َ ُ َ َ ْ َ ُ‬
‫� ٍء هو؟ وهل ي� ك وي�ب؟ ومن ي ِ�ث‬ ‫ي� ممد لعلنا نو ِمن ِبك‪ ،‬ف ِإن الل ا�ل نعته ِ ي� التور ِاة‪ ،‬فاخ ِب�� ِمن ا ِي ي‬
‫ُّ َ‬
‫الس َورة‬ ‫ِم ْن ُه َ؟ف َٔ نْا زَ� َل َّ ُ‬
‫الل َه ِذ ِه‬
‫�ضاحک�‪،‬قات�د�ہا�و�رماقتلاکبای�نےہیوہ�دیو�ںےکھچکاملع�ء�رسو�لالہلﷺےکاپ�سٓائےا�و�رکاہ�ا�ےدمحم�!مہںیاپےنر�بیکتیفیکاتبئںی‬
‫شایدکہمہٓا�پرپ�ایام�نےل ئٓاںی�‪�،‬الہلےناپینتفصوت�ر�ا�ۃںیمان�ز�لیکےہٓا�پالتبئںیہکو�ہسکزیچسےانبہے�؟کسسنجےسےہ�‪،‬سونے‬
‫ے؟�ا�سےنہیدنایکسےسو�ر�اثتںیماپئیا�و�را�سےکدعب�ا�ساککو�ن‬
‫ےس‪،‬یالوہےےس�؟کای�و�ہاھکتا�ا�و�ریپاتہ �‬
‫یاچاند�یےس ت�‪،‬انےباییپلت �‬
‫‪3‬‬
‫�و�ا�ر�ثوہگا�ا�سرپ�الہلاعتلٰینےہیوس�ر�تان�ز�لرفمائی�۔‬
‫َّ ّ َ َّ َُّ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫ّ ْ نَ َ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل سبعة اساقفة فقالوا للن ِب ي� صل الل‬ ‫ِ‬ ‫ول‬
‫ِ‬ ‫اس‪:‬إن َوف َد ج ْ� َران قدموا عىل َر ُس‬ ‫‪َ x‬عن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ ِ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫َ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪ِ :‬إن َر ب ّ ي� ل ْي َس ِم ْن ش يْ‬ ‫َّ‬
‫الن ّ� َصل ُ‬ ‫َع َل ْيه َو َس َّ َل‪ :‬صف ل َنا َر َّبك من اي ش�ء هو؟فقال َّ‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫� ٍء وهو ب� ئ ن�‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِِ‬ ‫ُ ْ ُ َ َّ ُ َٔ‬ ‫ْ َٔ ْ‬
‫ٔ‬
‫الل ا َح ٌد‬ ‫من الش َي ِاء ‪ ،‬نفا ز�ل الهل سبحانه قل هو‬
‫عدب�الہل نب ابع�س ‪t‬سے رم�و�ی ےہنرج�ا�ن ےک اسیعئوی�ںاک�ایک فودسا�ت اپ�د�ریو�ں ےک استھ رسو�ل الہلﷺ یک دخمت ںیم‬
‫حاضرہو�ا�ا�و�ر�د�ریافتایککہںیمہالتبئںیٓا�پاک�ر�باسیکےہ�‪،‬کسزیچےسانبہے� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایامری�ا�ر�بیسکزیچسےںیہنانبہے�‪�،‬و�ہ‬
‫ف‬
‫التفس� املظہری �‪۳�۶�۹‬؍�‪۱�۰‬‬
‫ی‬ ‫التفس� ب�ملاثور �‪۶�۷�۰‬؍�‪،۸‬‬
‫ی‬ ‫‪ 1‬الدراملنثور �‬
‫تفس� بغوی �‪۳�۲�۹‬؍�‪۵‬‬
‫‪ 2‬ی‬
‫التفس� املظہری �‪۳�۶�۹‬؍�‪۱�۰‬‬
‫ی‬ ‫الثعل� �‪۳�۳�۳‬؍�‪،۱�۰‬‬
‫تفس� ب‬‫تفس� بغوی �‪۳�۲�۹‬؍�‪ ،۵‬ی‬
‫‪ 3‬ی‬
 ‫�������‬
‫‪1‬‬
‫تام�ماشای�ءسےدج�اہے�‪�،‬ا�سرپ�الہلاعتلٰینےوس�ر�ہالاخال�صان�ز�لرفمائی�۔‬
‫�الرغ�ضہیوس�ر�تہکمہمظعمںیموبن�تےکابدت�ائید�و�رمںیان�ز�لوہئیبجاہلہکموکالہلاعتلٰیکیذ�ا�ت صواف�تےکاب�ر�ےںیمابیھھچکملعںیہن‬
‫تاھ�‪،‬پرھبدعمںیبجیبنرکیمﷺہرج�ترفماکرمدیہنونم�ر�ہرشتیفےلےئگا�سوقتاہلاتک�بےنوجتو�ر�ا�تو�اجنلیںیم�الہلاعتلٰیکی‬
‫�ذ�ا�ت صواف�توکجانےتےھترسو�لالہلﷺےسیہیوس�ا�لایککہٓا�پاک�ر�باسیکہے�؟‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫ْلُقَوُهُهّٰللاٌدَحَاۚ‪�(۰۰۱‬الاخال�ص�‪)۱‬‬
‫�ٓا�پہہکدجیےئہکو�ہالہلاعت �لٰیایک(ہی) ہے۔‬
‫رقا�ر�د�ےدیاگای�ا�و�رف مرایا�الہل‬
‫مرشکنی‪،‬موج�س�‪،‬یوہ�د� نواص�ر�ٰیسبےکوصت�ر�ا�توککہالہلیکا�ولا�دہےا�سایکوس�ر�ۃےکذ�ریہعکیبملقابطل �‬
‫�‬
‫تو�و�احدلاشریکےہ�۔‬
‫�الہلیکو�احد�انتیےکومضم�نوکتمدع�دماقما�ترپف مرایا�۔‬
‫َّ َ ُ ٰ ٌ َ ٌ‬
‫‪2‬‬
‫هللا اِله ّوا ِحد۔۔۔ۧ ‪۱۷۱‬۝‬ ‫۔۔۔اِنا‬
‫ترجہم�‪:‬بےکشالہلیہوبعم�د�و�احدہے�۔‬
‫َّ ٰ َ ُ ْ َ َ ٌ‬ ‫ًْ‬ ‫ّ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ّٰ‬ ‫ًّ‬ ‫َ ٰ ّۗ ٰ ّ‬
‫‪3‬‬
‫ت َصفاۙ ‪۱‬۝ فالز ِج ٰر ِت ز ْج ًراۙ ‪۲‬۝ فالت ِل ٰي ِ‬
‫ت ِذكراۙ ‪۳‬۝ اِن اِلهك لوا ِحدۭ ‪۴‬۝‬ ‫الصف ِ‬ ‫و‬
‫ترجہم‪ :‬قاط�رد�راطق�رفصابندھےنو�الو�ںیکمسق�‪،‬پرھا�نیکمسقوجڈ�اٹنےناکٹھپ�رنےو�الےںیہ�‪،‬پرھانیکمسقوجالک�متحیصنانسنےو�الےںیہ�‪،‬‬
‫متاہ�ر�اوبعم�دیقیقحسبایکیہےہ۔‬
‫‪4‬‬ ‫ل ا ِٰل َه ا َِّل ُ‬
‫هللا۔۔۔ ۧ ‪۱۹‬۝‬
‫َ ْ َ ْ َ َّ ٗ َ ٓ‬
‫فاعلم انه‬
‫ترجہم�‪:‬پسا�ےیبن�(ﷺ)!خو�باج�نولہکالہلےک کوس�اوئیابع�د�تاکسمقحتںیہنےہ�۔‬
‫ُ ْ َّ َ ُ ْ ٰ ٓ َ َّ َ َّ َ ٓ ٰ ُ ُ ْ ٰ ٌ َّ ٌ‬
‫‪5‬‬
‫‪۱۰۸‬۝‬ ‫۔۔۔‬ ‫د‬ ‫قل اِنا يح اِل انـما اِلــهك اِله وا ِح‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�نےسوہکریم�ےاپ�سوجوحیٓاتیےہو�ہہیےہہکاہمت�ر�ادخ�اصر�فایکدخ�اےہ۔‬

‫الثعل� �‪۳�۳�۳‬؍�‪۱�۰‬‬
‫تفس� ب‬‫‪ 1‬ی‬
‫‪ 2‬النسائ�‪۱�۷�۱‬‬
‫‪ 3‬الصافات � ت‪۴��۱‬‬
‫‪ 4‬حممد�‪۱�۹‬‬
‫‪ 5‬االنبیائ�‪۱�۰�۸‬‬
 ‫�������‬
‫‪1‬‬ ‫۔۔۔ َل ْي َس َك ِم ْث ِلهٖ َ ْ‬
‫ش ٌء ُ۔۔۔ ‪۱۱‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬کائان�تیکوکئیزیچ�ا�سےکاشمبہںیہن۔‬
‫َْ ََْ ُ َٗ َ ً‬
‫‪2‬‬
‫س ّياۧ ‪۶۵‬۝‬
‫۔۔۔هل تعلم له ِ‬
‫ترجہم‪ :‬کایےہوکئییتسہاہمت�ر�ےملعںیما�سیکمہاپیہ�؟�۔‬
‫�ا�ےدمحمﷺہکںیولگو! مری�ا�ر�بوہیےہےسجمتالہلےکان�مےساجنےتوہ�‪،‬جسےکاب�ر�ےںیممتمیلسترکتےوہکہوہیا�سمیظعالاش�ن‬
‫کائان�تاک�ا�و�راہمت�ر�اخالقےہ�‪،‬مںیںیہمتاسیاخلقیکرط�فالبتاوہ�ں�‪،‬‬
‫م َخلَ َق ُه ْم َل َي ُق ْو ُل َّن ُ‬ ‫ى َس َا ْل َ ُ‬
‫ت ْم َّ ْ‬ ‫َو َل ْ‬
‫‪3‬‬
‫هللا۔۔۔ ۙ ‪۸۷‬۝‬ ‫ِٕ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و� گر�ارتما�نےس چوپوھکہاہنںیسکےندیپ�اکایہےوتیہوخ�دہکںیےگالہلےن�۔‬
‫�و�ہالہلسجےکاب�ر�ےںیممتمیلسترکتےوہکہا�سیکتیکلمہیزمنیا�و�ر�ا�سیکاس�ر�یٓابا�د�یےہ�‪،‬مںیںیہمتاسیالہلیکرط�فدعو�تدیاتہو�ں‬
‫جسیکربوبتیںیموکئیاشملںیہن�۔‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُْ ّ َ ْ َْ ُ َ َ ْ ٓ‬
‫‪4‬‬ ‫م ِف ْيَا ا ِْن ك ْن ُت ْم ت ْعل ُم ْو َن ‪۸۴‬۝ َس َيق ْول ْو َن ِل ِ۔۔۔ ‪۸۵‬۝ ‪۰‬۝‬ ‫قل ِلم ِن الرض و‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�نےسوہکباتئ گو�ارتماجنےتوہکہہیزمنیا�و�ر�ا�سیکاس�ر�یٓابا�د�یسکیکےہ�؟یہرض�و�رہکںیےگالہلیک�۔‬
‫�و�ہالہلسجےکاب�ر�ےںیممتمیلسترکتےوہکہو�ہاستو� �ںٓاسامنو�ںا�و�رعر�شمیظعاکمالکےہ�‪،‬مںیںیہمتا�سالہلیکرط�فالبتاہو�ںسجیک‬
‫�الوہتیںیموکئیرشیکںیہن�۔‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ َ ْ َّ ّ ُ َّ‬
‫‪5‬‬ ‫الس ْبعِ َو َر ُّب ال َع ْر ِش ال َع ِظ ْي ِم ‪۸۶‬۝ َس َي ُق ْول ْو َن ِل ِ۔۔۔ ‪۸۷‬۝ ‪۰‬۝‬
‫َّ‬
‫الس ٰم ٰو ِت‬ ‫قل م رب‬
‫ترجہم‪� :‬ا�نےسوپچوھساتو�ںٓاسامنو�ںا�و�رعر�شمیظعاکمالکوک�نےہ�‪،‬یہرض�و�رہکںیےگالہل�۔‬
‫�و�ہالہلسجےکاب�ر�ےںیممتامنےتوہہکاقدت�ا�رکامالکرص�فالہلیہےہ�‪،‬جو نزد�ہوکمر�د�ہےسا�و�ررم�د�ہوک� نزد�ہےساتلکنےہ�‪،‬جوپان�ہدیاتےہ‬
‫ےیک‪،‬پرھ�ٓاسام�نےساپنیربسارکزمنیوکہر�ارھب�ا‬
‫اتکس‪�،‬اسیےناناس�نیکدخمتےکےئلاجنو�ردیپ�ا �‬
‫�ا�و�ر�ا�سےکاقمبےلںیموکئیانپ�ہںیہند�ے �‬
‫کرتاےہسجےساناس�نا�و�راجنو�رد� نوو�ںاھکتےںیہ�‪�،‬اﷲجو نزد�ہوکمر�د�ہےسا�و�ررم�د�ہوک� نزد�ہےساکنلاتہےا�و�را�ساس�ر�ےاہج�ںاکنممظتےہ‬
‫�‪،‬جساکرہزیچپراقدت�ا�رہے�‪�،‬ا�و�روجپان�ہدیاتہےا�و�را�سےکاقمبےلںیموکئیانپ�ہںیہند�ےاتکس�‪،‬مںیںیہمتاسیالہلیکرط�فدعو�تدیاتہو�ں‬
‫جساک�اقدت�ا�رسمملےہ�۔‬

‫ٰ‬
‫الشوری�‪۱�۱‬‬ ‫‪1‬‬
‫مر��‪۶�۵‬‬
‫‪ 2‬ی‬
‫‪ 3‬الزخرف�‪۸�۷‬‬
‫‪ 4‬املومنون�‪۸��۴ ،۸�۵‬‬
‫‪ 5‬املومنون �‪۸�۶�،۸�۷‬‬
 ‫�������‬
‫َُ ُ‬ ‫ُُْ ََْ‬ ‫ُ ْ َ ْ ۢ َ َ َ ُ ْ ُ ُ ّ َ ْ َّ ُ َ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ُ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫ار عل ْي ِه ا ِْن كنت ْم تعل ُم ْو َن ‪۸۸‬۝ َسيق ْول ْو َن ِل ِ۔۔۔ ‪۸۹‬۝‬ ‫يي ول ي‬ ‫ك ش ٍء وهو ِ‬ ‫قل م ِبي ِد ٖه ملكوت ِ‬
‫ترجہم�‪:‬بات� گو�ارتماجنےتوہکہرہچزیپر�اقدت�ا�رکساکےہ�؟�ا�و ک�رو�نےہو�ہوجپان�ہدیاتہےا�و�را�سےکاقمبےلںیموکئیانپ�ہںیہند�ےاتکس�؟یہ‬
‫رو�رہکںیےگہکہیاب�توت�الہلیہےئلیکےہ�۔‬
‫ض �‬
‫�و�ہالہلےسجمتا�سمیظعالاش�ناکئان�تاکنممظتمیلسترکتےوہ�‪،‬جوہرجاند�ا ک�رو�اپینرحتمےس �رز�قدیےنو�الاہےا�و�راسیےناناس�نوک�دکیےنھا�و�رنسےن‬
‫کیالصحتیاطعرفمائیےہ�‪،‬مںیںیہمتاسیالہلیکرط�فدعو�تدیاتہو�ںجوبنامنےگںیہمت �رز�قرف�اہمرکرہاےہ�۔‬
‫ُ ْ َ ْ َّ ْ ُ ُ ُ ْ ّ ِ َ َّ َ ۗ َ ْ َ ْ ِ َ َّ ْ َّ ْ ُ َّ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ ّ ُ ْ ُ ْ َ َّ ِ َ ْ َ ّ َ ُ ْ ُ‬
‫ت وي ِرج‬‫قل م يزقك م السما ِء والرض ام ي ِلك السمع والبصار وم ي ِرج الـح م الم ِي ِ‬
‫ال ْم َ ۭر‪۰‬۝ َف َس َي ُق ْو ُل ْو َن ُ‬
‫ْ َ ّ َ َ ْ َ ّ َ َ ْ ُّ َ ّ ُ ْ َ‬
‫هللا۔۔۔ ‪۳۱‬۝‬ ‫ـح وم يد ِب‬ ‫الم ِيت ِم ال ِ‬
‫‪2‬‬

‫چوھو�نمتوکٓاسام�نا�و�رزمنیےس �رز�قدیاتےہ�؟یہامسعتا�و�رانیبئییکوقتںیسکےکاتخای�رںیمںیہ ک�؟و�نےبجا�نںیمےس‬ ‫ترجہم‪�:‬ا�نےسوپ ک‬

‫جاند�ا�روکا�و�راجند�ا�رںیمےسےبجا�نوکاکنلاتےہ�؟کو�نا�سمظناعلمیکدتبریرکرہاےہ�؟�و�ہرض�و�رںیہکےگہکالہل�۔‬
‫َ َّ ْ ٰ َ َّ ْ َ ْ ُ ُ ُ ْ َ َ ْ َ ٗ‬
‫‪3‬‬
‫ك ا ِْن ا ْم َسك ِرزقه ‪۲۱‬۝‬ ‫ام هذا ال ِذي يزق‬
‫ترجہم�‪:‬یارھپاتب�ٔوکو�نےہوجںیہمت �رز�قد�ےاتکسےہاگررحنماپان �رز�قر�و�کےل�؟�۔‬
‫�و�ہ الہل ےسجمت استو�ںٓاسامنو�ں ا�و�رزیمون�ںاک اخلقمیلسترکتے وہ�ا�و�ریہیھبمیلسترکتے وہکہٓاسامنو�ں ا�و� �رزمنی ےک د�رمای�ن اچند� سوو�ر�ج‬
‫�د� نوو�ں�(جسےسر�ا�تا�و�رد�ناکناظ�ماتنبہے) بیھر�بےکیہمکحےکاپبدنںیہ�‪،‬مںیںیہمتاسیالہلیکرط�فالبتاہو�ںسجےناہمت�ر�ے‬
‫�ٓا�ر�ا�موسوک�نا�و�رماع�شےکےئلرہچزیکومتاہ�ر�ےےئلرخسمکر�دیاہے�۔‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َّ ْ َ َ َ َّ ٰ ٰ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ َّ‬
‫الش ْم َس َوال َق َم َر ل َي ُق ْول َّن ُ‬
‫‪4‬‬
‫هللا۔۔۔ ‪۶۱‬۝‬ ‫ول ِٕى سالتم م خلق السمو ِت والرض وســر‬
‫رو�رہکںیےگہکالہل‬
‫ترجہم�گ‪�:‬ارتما�نےس چوپوھکہزمنیا�و�ر�ٓاسامنو�ںوککسےندیپ�اایکہےا�و�راچند�ا�و�روس�ر�جوکسکےنرخسمکر�رکاھہے ضوت �‬
‫نے۔‬
‫�و�ہالہلسجےکاب�ر�ےںیممتہیمیلسترکتےوہہکٓاسامنو�ںےساب�ر�شربسانےو�الیذ�ا�تاہمت�ر�ےوبعم�دہنںیہکلبرص�فالہلیہےہ�‪،‬مںیںیہمتا�س‬
‫�الہلیکرط�فدعو�تدیاتوہ�ں توجام�مولخمقا�ترپ�رحتمیکربکاھبرساتاےہ�۔‬
‫هللا۔۔۔ۧ ‪۶۳‬۝ ‪۰‬۝‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫م َب ْعد َم ْو ِ َ‬
‫تا ل َيق ْول َّن ُ‬ ‫ۢ‬ ‫ْ‬
‫ِ‬
‫ْ َْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َّ ْ َّ َّ َ ِ َ َّ‬
‫الس َماۗ ِء َماۗ ًء َف َا ْ‬
‫‪5‬‬
‫ِ‬ ‫ض‬ ‫ر‬ ‫ال‬ ‫ِ‬
‫ه‬ ‫ب‬
‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ي‬ ‫ح‬ ‫ول ِٕى سالتم م نل م‬
‫ترجہم‪�:‬ا�و گ�رارتما�نےسوپچوھکسےنٓاسام�نےساپنیربسایا�ا�و�ر�ا�سےکذ�ریہعےسرم�د�ہڑپ�یوہئیزمنیوکجال�اٹاھیاتو�و�ہرض�و�رںیہکےگالہلےن�۔‬
‫وھڑکرمد�دکےےئلاکپ�رتےوہ�‪،‬مںیںیہمت‬
‫�و�ہالہلےسجمتویتشک�ںںیمرفسکرنےا�و�رانگاہنیوطفانیتبیصمںیمرھگاجنےرپ�اپےنوبعم�د�و�ںوکچ �‬
‫‪ 1‬املومنون �‪۸�۸�،۸�۹‬‬
‫‪ 2‬یونس �‪۳�۱‬‬
‫‪ 3‬امللک�‪۲�۱‬‬
‫‪4‬العنکبوت �‪۶�۱‬‬
‫‪ 5‬العنکبوت �‪۶�۳‬‬
 ‫�������‬

‫واہےا�ونیچٓا�و�ا�زسےیکاجئےوخ�ا�ہےکپچےس�‪�،‬ر�ا�توہیا�د�نرہ�وقت‬
‫اکپ�ر چ‬
‫�اسیالہلیکرط�فدعو�تدیاتہو�ں یصموجوتب�ںا�و�رپریاشنوی�ںںیم ک‬
‫نسات�ا�و�رپو�ر�اکرنےیکدق�ر�ترھکاتہے۔‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫َّ ُ ْ ُْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬
‫َ ّ ُ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هللا ُمْ ِل ِص ْ َ‬
‫ي ل ُه ّ ْ َ‬ ‫ك َد َع ُوا َ‬ ‫ُْْ‬ ‫َ َ‬
‫‪1‬‬
‫ن ‪۶۵‬۝‬‫شك ْو َ ۙ‬ ‫الدي‪۰‬۝ ۚۥ فل ّما نىه ْم اِل ال ِ‬
‫ب اِذا ه ي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ف ِاذا َرك ُِب ْوا ِف الفل ِ‬
‫ترجہم�‪:‬جبہیول�گیتشکرپسو�ا�رہوتےںیہوتاپےندینوکاﷲکےےئلاخلصرککےا�سےسدعاماگنےتںیہرھپبجو�ہاہنںیاچبکریکشخرپلے‬
‫�ٓاتاےہوتاکییکہیرش�کرکنےےتگلںیہ�۔‬
‫ۗ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ٰ ّٓ‬ ‫ُ َ َّ ْ ُ َ ّ ُ ُ ْ ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ي ب ْم بي َط ّي َب ٍة ّوفر ُح ْوا بَا َجا َء ْ َ‬ ‫ك‪۰‬۝ َو َج َر ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ب َو ْال َب ْح ۭر‪۰‬۝ َ‬
‫ّ‬ ‫َ‬
‫تا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ ِِ ٍ ِ‬ ‫ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ف‬ ‫ال‬ ‫ف‬‫ِ‬ ‫م‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫ِذ‬ ‫ا‬ ‫ح‬ ‫ِ‬ ‫ھوال ِذي يس ِيك ِف ِ‬
‫ال‬
‫َ‬
‫ي‪۰‬۝ ۚۥ ل ْ‬ ‫الد ْ َ‬ ‫ْ ٌ َ ٌ َّ َ ۗ َ ُ ُ ْ َ ْ ُ ِ ْ ُ ّ َ َ َّ َ ُّ ْٓ َ َّ ُ ْ ُ ْ َ ْ ‪۰‬۝ َ َ ُ َ ُ ْ ْ َ ُ ّ‬
‫َ‬
‫ى‬ ‫ِٕ‬ ‫ِ‬ ‫صي له‬ ‫م دعوا هللا م ِل ِ‬ ‫ك مك ٍن وظنوا انم ا ِحيط ِ ِب ۙ‬ ‫اصف وجاءھم الموج م ِ‬ ‫ِري ع ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ىھ ْم اِذا ُھ ْم يَ ْب ُغ ْو َن ف ال ْر ِض ب َغ ْ ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫ي ‪۲۲‬۝ فل َّما ا ٰن ُ‬ ‫َ‬ ‫الشكِر ْ َ‬ ‫ٰ‬
‫َ ْ َ َّ ِ َ ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َا ْ َ‬
‫‪۰‬۝ ‪2‬‬
‫ي الَ ِق ‪۲۳‬۝‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫م ٰه ِذ ٖه لنكون م‬ ‫ن ْي َـت َنا ِ ْ‬
‫ےہ‪،‬چاننہچبجمتویتشک�ںںیموس�ا�رہوکربا� مدو�افقرپف حرا�ںوشا�د�ا�ںرفسکر�رہےوہتے‬ ‫ترجہم�‪�:‬و�ہالہلیہےہوجتموکشخیکا�و� ترر�یںیمالچتا �‬
‫ہو�ا�و�رپرھیاکیکاب�دماخلفاکز�و�ر توہاہےا�و�ر طہرر�فےسومجو�ںےکڑیپھت�ےےتگلںیہا�و� مراسفرمسھجےتیلںیہہکوطفا�نںیمرھگگےئ�‪�،‬ا�سوقت‬
‫ہکارتوےنمہوک�ا�سالبسےاجن�تد�ےد�یوتہمرکشگز�ا�ربدن�ے‬
‫سباپےندینوک�الہلیہےکےئلاخلصرککےا�سےسدعائںیامگنےتںیہ گ‬
‫وترھ�وہیول�گقحےسرحنم�فوہکر�زمنیںیماغب�و�ترکنےےتگلںیہ�۔‬ ‫نبںیےگ�‪،‬مرگجبو�ہا�نوکباچیلاتہے پ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َّ ُ ُ ّ ُ ّ ُ ْ َ ْ َ َّ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ّ ٓ‬
‫ِل ا َِّي ُ ۚه‪۰‬۝ َفل َّما ٰ ّن ْ‬
‫ىك اِل ال َ ّ َ ْ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫‪۰‬۝ ‪3‬‬
‫ب اع َرضت ْم۔۔۔ ‪۶۷‬۝‬‫ِ‬ ‫واِذا مسك الض ِف البح ِر ضل م تدعون ا‬
‫ترجہم�‪:‬جبدنمس�رمںیمترپصمتبیٓاتیےہوت�ا�سایکےکوس�ا�د�وسر�ےنجنجوکتماکپ�ر�اکرتےوہ�و�ہبسمگوہجاتےںیہ�‪،‬مرگجبو�ہمت‬
‫کوباچکرشخیکرپہپاچندیاتےہوتتما�سےسہنموم�ڑجاتےوہ�۔‬
‫ث‬
‫ہے‪،‬جسیکوکئیریظنہےہنم��یلینعیسجںیمیسک‬
‫رفد �‬
‫�ا�و�ر�و�ہالہلسجیکدق�رتو�ںوکمتمیلسترکتےوہاحدےہ�‪،‬جوہرقمسےکامک�لںیماحد�ا�و�رنم �‬
‫یحتیثےسیھبرثک�تاککوئیاشئہبںیہنےہ�‪�،‬و�ہاجز�ا�ءسےرمکبوجو�دہنںیہکوکئیلکش صوو�ر�تایھچکاعاض�رھکاتہو�‪�،‬اسیایکےلےنا�س‬
‫کائان�توکچھ ندو�ںںیمختقیلایک�ا�و�رساتویںر� �وز�اپیناش�نےکالئقاپےنتخترپولج�ہاف �رو�زوہایگ�‪�،‬ا�و�ر�ا�سمیظعالاش�ناکئان�تاکناظ�مالچ�رہاہے�۔‬
‫ش‪۰‬۝ يُ ْغ ِش َّال ْي َل َّ َ‬ ‫َّ َ َّ ُ ُ ُ َّ ْ َ َ َ َّ ٰ ٰ َ ْ َ ْ َ ْ َّ َ َّ ُ َّ ْ َ َ َ ْ‬
‫الن َ‬
‫ار‬ ‫است ٰوى ع ال َع ْر ِ ۣ‬ ‫اِن ربك هللا ال ِذي خلق السمو ِت والرض ِف ِسـت ِة اي ٍم ثم‬
‫َ ْ ُ ُ ٗ َ ْ ً ‪۰‬۝ َّ َّ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ُّ ُ ْ َ ُ َ َّ ٰ َ ْ ‪۰‬۝ َ َ َ ُ َ ْ ُ َ ْ َ ْ ُ ‪۰‬۝ َ ٰ َ َ ُ ُ‬
‫ْ‬
‫هللا َر ّب‬ ‫يطلبه ح ِثيثاۙ والشمس والقمر والنجوم مسخر ٍ ؚت ِبام ِر ٖ ۭه ال له اللق والم ۭر تبك‬
‫‪4‬‬ ‫ْال ٰعلَ ِم ْ َ‬
‫ي ‪۵۴‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬د�رقحتقیاہمت�ر�ار�بالہلیہےہسجےنٓاسامنو�ںا�و�رزمنیوکھچ ندو�ںںیمدیپ�اایک�‪،‬پرھاپےنتختتنطلسرپولج�ہرفماوہ�ا�‪،‬جور�ا�توک‬

‫‪ 1‬العنکبوت�‪۶�۵‬‬
‫‪ 2‬یونس�‪۲�۲�،۲�۳‬‬
‫‪ 3‬نب� ارسائیل�‪۶�۷‬‬
‫‪ 4‬االعراف�‪۵�۴‬‬
 ‫�������‬

‫�د�نرپڈھانکدیاتےہا�و�ررھپد�نر�ا�تےکےھچیپد� �وڑ�االچٓاتاےہ�‪،‬جسےنوس�ر�جا�و�راچندا�و�رات�ر�ےدیپ�اےیکسبا�سےکرفما�نےکاتبع‬
‫ہںی�‪،‬خرب�د�ا�ررہو! �اسییکقلخےہا�و�راسیاکامرےہ�‪،‬بڑ�ااببرکتےہالہلاس�ر�ےاہجنو�ںاکاملکورپ�و�ر�دگا�ر۔‬
‫َّ َ َّ ُ ُ ُ َّ ْ َ َ َ َّ ٰ ٰ َ ْ َ ْ َ ْ َّ َ َّ ُ َّ ْ َ ٰ َ َ ْ َ ْ ِ ُ َ ّ ُ َ‬
‫ْ‬
‫ال ْم َ ۭر‪۰‬۝ َما ِ ْ‬
‫م‬ ‫اِن ربك هللا ال ِذي خلق السمو ِت والرض ِف ِست ِة اي ٍم ثم استوى ع العرش يد ِب‬
‫ُ َ ّ ُ ُ َ ْ ُ ْ ُ َ َ َ َ َ َّ‬ ‫َ‬
‫‪1‬‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ك فاع ُبدو ۭه‪۰‬۝ افل تذكرون ‪۳‬۝‬
‫ُ‬ ‫ِك هللا رب ْ‬‫م َب ْع ِد ا ِْذ ِنهٖ ۭ‪۰‬۝ ٰذل ُ ُ‬
‫َش ِف ْيعٍ ا ِّل ِ ْۢ‬
‫ترجہم�‪:‬قحتقیہیےہہکاہمت�ر�ار�بوہیالہلےہسجےنٓاسامنو�ںا�و�رزمنیوکھچ ندو�ںںیمدیپ�اایک�‪،‬پرھتختوکحمترپولج�ہرگوہ�اا�و�راکئان�تاک‬
‫ےہ�‪،‬وئیافشعت�﴿(ساف�ر�ش) کرنےو�الاںیہنےہ ّ ا‬
‫ِالہیہکا�سیکاجا�ز�تےکدعبافشعترک�ے�‪،‬ییہالہلاہمت�ر�ار�بےہ‬ ‫�اتناظ�مالچرہا ک‬
‫ہلذٰ�امتاسییکابع�د�ترک�ورھپایکمتوہ�شںیمہنٓا�ٔوگے�؟�۔‬
‫�اسےٓاسام�ن �وزمنیا�و�ر�ا�نےککےد�رمای�نوجکھچےہقیلخترکنےںیموکئیاکھت�و�ٹںیہنوہئی۔‬
‫َ َ َ ْ َ َ ْ َ َّ ٰ ٰ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ َّ َ َّ ‪۰‬۝ َّ َ َ َّ َ ِ ْ ُّ ُْ‬
‫‪2‬‬
‫م وما مسـنا م لغو ٍب ‪۳۸‬۝‬ ‫ولــقد خلقنا السمو ِت والرض وما بينما ِف ِسـت ِة اي ٍۖۤ‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےنزمنیا�و�رٓاسامنو�ںوکا�و�را�نےکد�رمای�نیکاس�ر�یزیچ�و�ںوکھچ ندو�ںںیمدیپ�ارک�دیاا�و�رںیمہوکئیاکت�نالحقہنوہئی۔‬
‫�ا�و�رو�ہا�ساکئان�ت یکاک�االنممظتےہوکئییتسہا�ساک�رخانہایح�توکچالنےںیم�ا�سیکرشیکںیہن�‪�،‬ا�ساککوئیاثنیںیہن�‪�،‬الہلالو�احد�اقلاہ�ر�وہی‬
‫یک �االسبوکغمول�برککےرھکےنو�الاہے�۔‬

‫ُهّٰللَاُدَمَّصلاۚ‪�(۰۰۲‬الاخال�ص�‪)۲‬‬
‫�الہلاعت بلٰیےنای�زےہ۔‬
‫ہے‪�،‬اسم �اصلدمکےاب�ر�ےںیمد� قوو�لزیا�د�ہوہشم�رہںی�‪�،‬ایکہیےہ‬
‫�الہل �اصلدم �‬
‫َّ َ ُ ْ ُ ْ َ ُ َّ َ َ ْ َ َُ‬ ‫ُ‬
‫َع ْن ج َم ِاه ٍد‪{ :‬الصمد} الصمت ال ِذي ل جوف ل‪.‬‬
‫ماجہدرحہمالہلےتہکںیہ�اصلدم �و�ہےہسجںیموھکھکالپنہنوہ�‪،‬‬
‫�د�وسر� قاو�لہیےہ�۔‬
‫َ ُ َ َّ ُ َ َ ْ ف ْ َ ئ‬
‫ا�‪،‬‬‫ال َو ِ ِج‬ ‫وهو ال ِذي يصمد ِإلي ِه ِ ي�‬
‫�اصلدم�ا�سرس�د�ا�رکوہکےتںیہسجیکرط�فول�گاپیناحتجںیےل ئاجںی�‪،‬‬
‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ٌ‬ ‫ا� َع َّباس‪َ ،‬و َس ِع ُيد ْب نُ� ْ ُ‬ ‫َو َق َال ْ نُ‬
‫الل ْب نُ� ُ ب� يدة‪َ ،‬و ِعك ِر َمة ا ْي ًضا‪َ ،‬و َس ِع ُيد ْب نُ�‬ ‫ُ‬
‫ال َس َّي ِب‪َ ،‬و ج َم ِاهد‪َ ،‬و َع ْبد ِ‬ ‫ٍ‬
‫ا� َم ْس ُع ٍود‪َ ،‬و ْ نُ‬
‫ب‬ ‫ب‬
‫َّ َ ُ َّ َ َ ْ َ َُ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ف‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫ُج َب ْي�‪َ ،‬و َعط ُاء ْب نُ� ا� َر َ ب�ح‪َ ،‬و َع ِط َّية ال َع ْو ِ ُّ�‪َ ،‬والض َّحاك‪َ ،‬و ُّ‬
‫الس ِد ُّي‪{ :‬الصمد} ال ِذي ل جوف ل‪.‬‬ ‫ي‬ ‫ِب ي ٍ‬ ‫ٍ‬
‫ہپےلوق�لےساکرثصاحبہ تواعبنیا�و�ر�اہلتغلیکایکامجعتےناتاف�قایکہے�‪�،‬د�وسر�ےوق�لیکدصتیقفلسوخفلیکایکامجعت�‪،‬‬

‫‪ 1‬یونس�‪۳‬‬
‫‪ 2‬ق�‪۳�۸‬‬
 ‫�������‬

‫مجوہ�راہلتغلا�و�ر�ا�نٓاثارو�ر�و�ایا�تےسوہتیےہوجسمدنتکبتافتسری�‪�،‬وصاح�حہتسوغری�ہںیمفلسےسرم�و�یںیہ�‪�،‬اصلدمکیہیریسفتکہہیو�ہ‬
‫چزیہےسجںیموھکھکالنپہنوہ�۔‬
‫وو�فو�ہر�و�ایتوہتیےہسجیکدنسصاحبیکتچنہپرک�ر�کاجئے�‪�،‬ا�و�رمرفو�عر�و�ایتو�ہےہسجاکلسہلساسان�د�رسو�ل‬
‫ووفًا�ومرفوعًا(م ق‬
‫م ق‬
‫رکہ�‪� ،‬ضاحک�‪،‬سد�ی‬
‫ریبج ع‪ ،‬م‬
‫لہل م‪،‬اجہدرحہمالہل�‪،‬عسدینب �‬
‫�الہلﷺتکےچنہپ�)عدب�الہلنبوعسم�د‪ t‬ع�‪،‬دب�الہلنبابع�س�‪،‬حنسرصب�یرحہما �‬
‫�ا�و�راتق�د�ہےسوقنم�لےہ۔‬
‫َّ َ ُ َّ َ ْ َ َ َُ‬ ‫ْن ُْ َ ّ َ َ‬
‫َع ْن َس ِع ِيد ب ِ� الس ِي ِب‪ ،‬قال‪{ :‬الصمد}ال ِذي ل ِحشوة ل‬
‫زیچوکاہجاتاہےسجںیموشحنہوہ�‪،‬‬
‫عسدیبنبیسماکقو�لےہ�اصلدم�ا�س ک‬
‫ٔ‬ ‫بن‬
‫ا� مسعود‪ :‬الذي ليست هل احشاء‬
‫َٔ َ‬
‫عدب�الہلنبوعسم�دکاقو�لیھبیہیےہرف�قرص�فہیےہانوہ�ںےنوشحکےاجبئےعمجاکیصہغا ْحش ٌاء �اتسامع�لایکہے�‪،‬‬
‫� ُب شَّ َ‬
‫ال� َ‬ ‫الط َع َام‪َ ،‬و َل َي شْ َ‬‫َ َ َ َّ ْ ُّ ُ َ َّ َ َ ْٔ ُ ُ َّ‬
‫اب‪.‬‬ ‫وقال الشع ِب ي�‪ :‬هو ال ِذي ل ي� ك‬
‫زیچوکاہجاتاہےوجنہاھکئےہنےئپ�‪،‬‬ ‫عشیباکقو�لےہ�اصلدم �ا�س ک‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫{الص َم ُد} ال ِذي ْل ي خ� ُر ْج ِم ْن ُه ش يْ‬ ‫َ َ ْ ُ‬
‫� ٌء‬ ‫َوقال ِعك ِر َمة‪:‬‬
‫عرکمہےسرم�و�یےہ�اصلدم�ا�سزیچکانا�مےہسجںیمےسھچکلکنہنےکس�۔‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُْ‬
‫ال ْص َم ُت ال ِذي ل َج ْوف ُل ‪،‬‬
‫ت‬
‫زیچ)ہے�‪،‬‬ ‫یمرس�ہےسرم�و�یےہ�اصلدمکےینعممصم�(ٹوھ�س �‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َّ َ‬
‫الص َم ُدال ِذي ْل َي ِل ْد َو ْل ُيول ْد ُه َو ال ِذي ْل َي ِل ْد َو ْل ُيول ْد ‪،‬‬
‫�ٓا�پﷺےنرفمایا�اصلدم�و�ہ توہاہےوجنہوخ�دوکئیاٹیبیبیٹےنجا�و�رنہیسکا�و�رنےاسےانجہو�‪،‬‬
‫کوینہکوجچزیکیسےسدیپ�اہوتیےہا�سوکمو�تال�ز�مےہا�و�ریہرض�و�ر�یےہہکوجچزیمر�ےا�ساککوئیو�ا�ر�ث حوہالانہکالہلاعتلٰینہوتمرتاہے‬
‫�ا�و�رنہا�ساککوئیو�ا�ر�ثوہکساتہے�‪،‬‬
‫ف َْ َ ِئ‬ ‫َّ ّ ُ َّ ُ ْ َ ُ َ ْ ف ٔ‬ ‫َر َوى ْب نُ َ َّ‬
‫اس‪:‬الس ِيد ال ِذي يصمد ِإليه ي� االمور‪ ،‬ويقصد ِ ي� الو ج ِ‬
‫ا� ‪،‬‬ ‫ا� عب ٍ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬سےومقوفا�ومرفوعامر�و�یےہ�اصلدم �و�ہرس�د�ا�روہتاےہسجیکرط�فول�گاپیناحتجںیےلرکجائںی�‪،‬‬
‫یہریسفت�و�الیبےنرب�و�ایتدبع�الہلنبابع�س‪t‬کیےہ�‪،‬‬
‫ُ َ َّ َّ َ َ َ ف‬
‫الس ِّي ُد ال ِذي ق ْد ُكل ِ ي� ُس ْٔو ُد ِد ِه ‪،‬‬ ‫اس‪ :‬هو‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪t‬نےرفمایا�اصلدم�ا�سرس�د�ا�رکوہکےتںیہسجیکرس�د�ا�ر�یاکملوہ�‪،‬‬
‫َّ َ ُ َّ َّ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫}الس ِّي ُد ال ِذي ق ِد ان تَ َ� ُس ْٔو ُد ُد ُه‬ ‫َع ْن ش ِق ِيق ْب ِ ن� َس َلة‪ ،‬قال‪{:‬الصمد‬
 ‫�������‬

‫�ابو�و�ائلقیقشنبہملسےسوہشم�ر�ر�و�ایتےہہکٓا�پےنرفمایا�اصلدم�و�ہرس�د�ا�ر توہاہےسجیکایس�د�تاتناہکوہپیچنوہئیوہ�‪،‬‬
‫ْ ُ َّ َ َ َ َٔ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬
‫الكو� عن ِعك ِر َمة‪:‬ال ِذي ل ْي َس ف ْوق ُه ا َح ٌد‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ابو إحساق‬
‫ربتروئیہنوہ�‪،‬‬‫�ابو�احسقٰوکفیرب�و�ایترکعمہانقلںیہ�اصلدم�و�ہےہسجےس ک‬
‫ُ ٔ ٌ ف َْ‬ ‫َٔ َّ َّ‬ ‫ُ َ َ ْ ّ ْ َ‬
‫حد ي� خل ِق ِه‪.‬‬ ‫ياكفئه ا‬‫وعن ك ْع ٍب انه‪ :‬الذي ال ِ‬ ‫عل‬
‫وروي عن ٍي‬
‫‪t‬ا�و�رکبعالاحاب�رسےرم�و�یےہ�اصلدم�و�ہوہتاےہہکولخم�قںیمےسوکئیصخشا�سیکرب�ابر�یہنرکسےک�‪،‬‬ ‫سدینایلع �‬
‫ال َصا ِئ ِب‬ ‫الر َغا ِئب‪َ ،‬و ْ ُ‬
‫ال ْس َت َع ُان ِب ِه ِ ف ي� ْ َ‬ ‫َُ َْ ْ ُ ُ ف‬
‫هو القصود ِ ي� َّ ِ‬
‫سد�یےسیھبرم�و�یےہ�اصلدمکا�اطال�قا�سرپہوتاہےہکسجیکرط�فول�گٓا� �رز�وئںیےلرکجائںیا�و یصم�روتب�ںےکوقتا�سےسرفیا�د‬
‫کریں�‪،‬‬
‫َ ُ ُّ َٔ‬ ‫ال ْس َت ْغ ن� َع ْن ُ ّك َٔا َح ٍد‪َ ،‬و ْ ُ‬ ‫قال ُ‪:‬ه َو ْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ ٔ‬
‫ال ْح َت ُاج ِإل ْي ِه ك ا َح ٍد‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫هر�ة‬
‫وعن ا ب ي� ي‬
‫�اب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�اصلدم�و�ہ توہاہےوجہر�ایکےسےباین�زہو�ا�و�رہرشصخا�ساکاتحم�جوہ�‪،‬‬
‫َ َٔ ْ‬ ‫َْ ُ ف‬ ‫َٔ‬
‫َو َع ْن َس ِع ِيد ْب ِ ن� ُج َب ْي ٍ� ا ْي ًضا‪ُ :‬ه َو الك ِمل ِ ي� جَ ِ� ِيع ِصفا ِت ِه َواف َع ِ ِ‬
‫ال‪.‬‬
‫عسدیبنریبجسےوقنم�لےہ�اصلدم�و�ہےہوج�اپےناس�ر�ےافاع�ل صواف�تںیماکملوہ�‪،‬‬
‫ات ‪،‬‬ ‫ال َف ُ‬ ‫َ َ َ َّ ُ َّ َ َ ْ تَ ْ ٓ‬
‫وقال الر ِبيع‪:‬ال ِذي ل تع ِ� ِيه‬
‫�ربعیےسرم�و�یےہ�اصلدم�ا�سصخشوککاہجاتاہےسجرپ�ٓافا�تو�ا�ر�دنہ کسوہںی�‪،‬‬
‫َ َ َ ٌ َّ ْ َ ُ َّ َ‬
‫َوقال ُمقا ِتل‪ِ :‬إن ُه‪ :‬الك ِمل ال ِذي ل َع ْي َب ِف ِيه‬
‫ماقتلنبایح�نےسرم�و�یےہ�اصلدم�و�ہےہسجںیموکئیبیعہنوہ�‪،‬‬
‫بصفته ٔا ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫حد‪،‬‬ ‫ا� كيسان‪:‬الذي ال ُيوصف ِ ِ‬ ‫وعن ب ن‬
‫ِ‬
‫�ابناسیک�نےسر�و�ایتےہ�اصلدم �ا�سذ�ا�تاکنا�مےہسجیکافص�تد�وسر�و�ںےسرن�الیوہ�ں�‪،‬‬
‫ات‪َٔ ،‬ا ْي‪ُ :‬ي ْق َص ُد ِل َك ْوِن ِه َق ِاد ًرا َع َل َق َض ِئ َ‬
‫ا�ا‪،‬‬ ‫‪:‬ال ِذي ُي ْص َم ُد إ َل ْي ِه ِ ف� ْ َ‬
‫ال َاج ِ‬
‫َ َّ َ ُ َّ‬
‫والصمد‬
‫ِ ي‬
‫ربتروئیہنوہ�ا�و�رجسیکرط�فول�گامو�رحاجا�تےلرکجائںی�ا�و�ر�و�ہا�نیکاحجا�توکپو�ر�اکرنےیک‬
‫�اصلدم�ا�سرس�د�ا�روکےتہکںیہسجےس ک‬
‫قد�ر�ترھکاتہو�۔‬
‫َّ َ ُ ُ َ َّ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ َ ْ ُ ُ َ ُ ُ َ ُ َ ّ َ ُ ْ‬
‫الصمد هو ال ِذي يفعل ما يشاء يو�ك ما ي ِ� يد‪ ،‬ل مع ِقب ِل ِكه‬
‫وجاہےہلصیفرک�ےا�و�رجوکا�ماچہےرک�ےا�سےکمکحا�و�ریفےلصرپنرظثانیرکنےو�ا کلاوئیہنوہ�۔‬ ‫�اصلدم�و�ہوج�اپینرمضیےکاطمبق چ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫الس ّي ُد الذي ل ْي َس ف ْوق ُه ا َح ٌد‪ ،‬الذي َي ْصم ُد إل ْيه َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ُّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َ ْ نُ ْ َٔ‬
‫ال ْن َبار ّي َ‪:‬ل ِخ َل َف َب ْ ن� ا ْهل الل َغ ِة ا َّن َّ َ ُ‬
‫الن ُ‬
‫اس‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫الص َمد ه َو َّ ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ ِ‬ ‫وقال با�‬
‫ربتروئیہنوہ�ا�و�رجسیکرط�ف‬ ‫�ابوبرک�اناب�ر�یےتہکںیہتغلںیما�ساب�تےکقلعتموکئیاتخال�فںیہنہکاصلدم�ا�سرس�د�ا�رکوہکےتںیہسجےس ک‬
 ‫�������‬

‫لو�گامو�رحاجا�تےلرکجائںی�۔‬
‫ےہ‪�،‬و�ہ‬
‫ےہ‪�،‬ا�سیکایس�د�تامت�ماکئان�ترپاقئم �‬
‫�الرغ�ضا�نامت�م قاو�ا�لےسہیاثبت توہاہےہکاہللےک کوس�اوئیوبعم�دہنںی�‪�،‬و�ہریغفانیا�و�رلا�ز� �وا�ل �‬
‫ےہ ت‪،‬ام�مولخمقا�تاچہےو�ہاعلمابلامںیوہیاعالمیلفسںیم �رز�ق ھب�‪،‬الئی�‪�،‬دکھ‬
‫حمل‪�،‬رحمںیماکمل �‬
‫�‪،‬عمل‪� ،‬‬
‫ےہ�‪،‬و�ہاپےنا�وصا�ف �‬
‫تام�ماہجنو�ںےسےباین�ز �‬
‫حاجا�ت‪،‬سدیھیر�ا�ہولعم�مرکنےا�و� �رزندگی موو�توغری�ہےکےئلا�سےکاتناہئیاتحم�جےہا�و�ر�و�ہیسکاکحمات�جںیہن�‪�،‬وہیامت�مولخمقا�ت‬
‫�‬ ‫کتفیل‪،‬‬
‫�‬
‫ایغریوع�ر�ی‬
‫رو�ریا�ت ےک ےئلوعش�ر�ی ش‬
‫رکاہے ا�ن ےس �رز�ق اتیلہنںی�‪�،‬ا�و�ر دنایکی رہچزی�اپےن وجو�د�وباق�ا�و�ر�اپین احجا�ت ضو �‬
‫کو� �رز�ق رف�اہم ت‬
‫طو�رپر�اسییکرط�فرجو�عرکتیےہ�۔‬

‫ْمَلْدِلَي۬ۙ‪َ١‬وْمَلْدَلْوُيۙ‪�(۰۰۳‬الاخال�ص�‪)۳‬‬
‫نہا�سےسوکئیدیپ�اوہ�اا�و�رہنو�ہیسکےسدیپ�اوہ�ا۔‬
‫ےھت‪�،‬ا�نںیموت�الد� توانسلاکلسہلسیھباتلچتاھ�‪�،‬ا�سےئلاپےناجہالنہ‬
‫کوینہکرشمکنیےکالہٰاچہےو�ہدیوتاتےھای�دیویا�ںبساش�د�یایب�ہرکتے �‬
‫توص�رمںی�ا�ناکقعدی�ہاھتکہالہلےنونج�ںےکیسکےلیبقںیماش�د�ییکسجےسرفشےتدیپ�اہوئےکوینہکہیالہلیکایٹیب�ںںیہا�سےئلا�نیک‬
‫پرسشترکنیاچہےی�۔‬
‫َُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٰٗ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ََْ َُ‬
‫‪1‬‬
‫سن ۙه‪۰‬۝ َول ُه ْم ّما يشت ْو َن ‪۵۷‬۝‬ ‫يعل ْو َن ِل ِال َبن ِ‬
‫ت‬ ‫و‬
‫ترجہم�‪:‬یہالہلےکےئلایٹیب�ںوجتیزکرتےںیہ� بس‪،‬اح�نالہل�!�ا�و�ر�ا�نےکےئلو�ہوجیہوخ�دچاہںی�۔‬
‫َ َ ُ َّ َ َ َّ ْ ٰ ُ َ َ ً ُ ْ ٰ َ ٗ َ ْ َ ٌ ُّ ْ َ ُ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ ٗ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ ْ َُ‬
‫ن ‪۲۶‬۝ ل يس ِبقونه ِبلقو ِل وه ِبم ِر ٖه يعملون ‪۲۷‬۝ يعلم‬ ‫وقالوا اتذ الرحن ولـدا سن ۭه‪۰‬۝ بل ِعباد مكرمو ۙ‬
‫َّ َ ْ َ ٰ َ ُ ْ ّ ْ َ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ َ َ ْ َ ُ ْ‬ ‫َ َْ َ‬ ‫ََْ‬ ‫َ ََْ َ‬
‫م ّيقل‬ ‫ن‪۰‬۝ اِل لِم ِن ارتض وه ِم خشي ِتهٖ مش ِفقون ‪۲۸‬۝ و‬ ‫ي ا ْي ِد ْ ِي ْم َو َما خلف ُه ْم َول يشف ُع ْو َ ۙ‬ ‫ما ب‬
‫ّ‬ ‫ٰ‬ ‫َٰ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ ْ ّ ْٓ ٰ ٌ ّ ْ ُ َ ٰ َ َ‬
‫‪2‬‬
‫م‪۰‬۝ كذلِك ْن ِزي الظ ِل ـ ِم ْ َ ۧ‬
‫ي ‪۲۹‬۝‬ ‫م د ْو ِنهٖ فذلِك ْن ِز ْي ِه َج َه ّن َ ۭ‬‫ِمنم ا ِِن اِله ِ‬
‫ےہ�‪،‬ا�سےکوضح�ربڑ�ھرکہنںیوبلےت‬
‫ترجہم�‪:‬یہےتہکںیہ حرام�نا�ولا�د�رھکاتہےاحبس�نالہلو�ہ�(عیینرفشےت) تودنب�ےںیہںیہنجزع�تد�ییئگ �‬
‫ےہ�‪،‬و�ہیسک‬
‫�ا�و�ربسا�سےکمکحرپعلمرکتےںیہ�‪،‬جوھچکا�نےکاسمےنےہاسےیھبو�ہاجناتےہا�و�روجھچکا�نےسا�وجلھےہا�سےسیھبو�ہابخرب �‬
‫کیافس�ر�شںیہنرکتےزجبا�سےکسجےکقحںیمافس�ر�شےننسرپالہلر�اضیوہ�ا�و�رو�ہا�سےکوخ�فےسڈ�رتےرہےتںیہ ��‪،‬ا�و�روجا�نںیمےس‬
‫کوئیہہکد�ےہکالہلےکوس�اںیمیھبایکالہٰوہ�ںوتُاسےمہمنہجیکزس�ادیں ہ�‪،‬ام�ر�ےاہ�ںاظلوم�ںاکیہیدبلہےہ�۔‬
‫َ َ َ ُ ْ َ ٰ َ َ َّ ْ َ ُ ْ ٰ ُ َّ ْ ٰ َ ً َ َ ُ َ ْ َ‬
‫‪3‬‬
‫ح ِن اِن ۭث‪۰‬۝ اش ِهد ْوا خلق ُه ْم۔۔۔ ‪۱۹‬۝‬ ‫وجعلوا المل ۗ ِٕىكة ال ِذي ه ِعبد الر‬
‫رقا�ر�د�ےایلکای�ا�نےکمسجیکاسختانوہ�ںےندکییھےہ�؟�۔‬ ‫ترجہم�‪�:‬انوہ�ںےنرفشوت�ںوکجوخد�ائے حرام�نےکاخ�صدنب�ےںیہوع�رتںی �‬

‫‪1‬النحل�‪۵�۷‬‬
‫‪ 2‬االنبیائ�‪ �۶‬ت‪۲�۹��۲‬‬
‫‪ 3‬الزخرف �‪۱�۹‬‬
 ‫�������‬
‫ات َذ ِ َ‬ ‫َ َ َ ْ ٰ ُ ْ َ ّ ُ ُ ْ ْ َ ْ َ َ َّ َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫ٰ ً ٰ َ َ َ ُ ْٰ ْ َ‬ ‫۔۔۔و َل َ ْ َ ْ َ‬
‫م‬ ‫ف َج َه ّن َم َمل ْو ًما ّمد ُح ْو ًرا ‪۳۹‬۝ افاصفىك ربك ِبلب ِني و‬ ‫تعل َمع هللاِ اِلـها اخر فتلق ِ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ْ ُ ُ ْ َّ‬
‫ه اِل‬ ‫ييد‬ ‫ا‬ ‫م‬‫و‬ ‫‪۰‬۝‬‫ا‬
‫ۭ‬ ‫ف ٰه َذا ْال ُق ْر ٰان ل َِي َّذ َّك ُر ْ‬
‫و‬ ‫ص ْفـ َـنا ِ ْ‬ ‫‪۴۰‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ْال َملٰۗى َك ِة ا َِن ً ۭث‪۰‬۝ اِنَّ ُ ْ‬
‫ك َل َت ُق ْو ُل ْو َن َق ْو ًل َعظ ْ ًيۧ َو َل َق ْد َ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِٕ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُْٰ ٗ َ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ََ ٰ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ٓ‬
‫َ ٰٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُُ‬
‫س َنه َوت ٰع ٰل عا يَق ْول ْو َن‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫نف ْو ًرا ‪۴۱‬۝ قل ل ْو ك َن َمعه ا ِل َـهة ك َـما يق ْول ْو َن اِذا ل ْبتغ ْوا اِل ِذي الع ْر ِش َس ِب ْيل ‪۴۲‬۝‬
‫يا ‪۴۳‬۝‬ ‫ُعلُ ًّوا َكب ْ ً‬
‫ِ‬
‫‪1‬‬

‫ترجہم‪� :‬ا�و�ردیھک!�الہلےکاستھوکئید�وسر�اعموب�دنہانبیبھٹو�رنہمنہجںیمڈ�ا�لدیاجائےاگمالمتز�د�ہا�و�رہرھبالئیےسرحم�و�موہکر�‪،‬یکیسبیجع‬
‫با�تےہہکاہمت�ر�ےر�بےنںیھمتوتیبویٹ�ںےسون�ا�ز�ا�ا�و�رخو�د�اپےنےئلالمئہکوکیبایٹ�ںانبلای�؟بڑ�یوھجٹیاب�تےہوجتمول�گزبانو�ںےساکنلےت‬
‫ہو�‪،‬ہمےنا�سرق�ٓا�نںیمرط�حرط�حےس گولو�ںوکمساھجیاکہوہ�شںیمٓائںیرگمو�ہقحےسا�و� �رزیا�د�ہد�و�رہیاھبگےاج�رہےںیہ�‪�،‬ا�ےیبن�!�ا�ن‬
‫کہار�الہلےکاستھد�وسر�ےالہٰیھبوہتےاسیجکہہیول�گےتہکںیہوت�و�ہاملکرع�شےکاقم�موکنہپےنچیکرض�و�رکوششرکتے�‪،‬پا�ک‬
‫سےوہک گ‬
‫ہےو�ہا�و�ربتہابلا�وب تررہےا�نابتو�ںےسوجیہول�گہہکرہےںیہ�۔‬
‫ل ا َِّنُ ْم ِّ ْ‬‫َ ً َّ ُ ْ ٰ ُ ْ َ َ َ ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َْ ْ َ َّ َ ََْ ُ ََُ ُ َُْْ َ َ َ ْ‬
‫م‬ ‫ن ‪۱۴۹‬۝ ا ْم خلق َنا ال َمل ۗ ِٕىكة اِنث وه ش ِهدون ‪۱۵۰‬۝ ا‬ ‫تم الِر ِبك البنات ولهم البنو ۙ‬ ‫فاستف ِ ِ‬
‫َ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ْ ‪۰‬۝ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ك كيف‬ ‫ي ‪۱۵۳‬۝ ما ل ۣ‬ ‫ات ع الب ِن ۭ‬ ‫هللا‪۰‬۝ َواِنُ ْم لك ِذ ُ ْب َن ‪۱۵۲‬۝ ا ْص َطف ال َبن ِ‬ ‫ن ‪۱۵۱‬۝ َولد ُۙ‬ ‫اِفك ِِه ْم ل َيق ْول ْو َ ۙ‬
‫ُ‬
‫ي ‪۱۵۷‬۝ َو َج َعل ْوا‬ ‫تا بك ِٰتب ُ ْ‬
‫ك ا ِْن ُك ْن ُت ْم ٰص ِد ِق ْ َ‬ ‫ي ‪۱۵۶‬۝ َف ْا ُ ْ‬ ‫ۙ‬ ‫ٌ‬ ‫ك ُس ْل ٰط ٌن ُّمب ْ‬ ‫ن ‪۱۵۵‬۝ َا ْم َل ُ ْ‬ ‫ۚ‬ ‫ت ُك ُم ْو َن ‪۱۵۴‬۝ َا َف َل َت َذ َّك ُر ْو َ‬ ‫َْ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ َ ُ‬ ‫ن ‪۱۵۸‬۝ ُ ْ ٰ‬ ‫ال َّن ُة ا َِّنُ ْم َل ُم ْح َ ُ‬ ‫َََْ َ َ ْ‬ ‫َ ْ َ ٗ َ َ ْ َ ْ َّ َ‬
‫اد هللاِ‬ ‫ن ‪۱۵۹‬۝ اِل ِعب‬ ‫صف ْو َ ۙ‬
‫س َن هللاِ عا ي ِ‬ ‫ض ْو َ ۙ‬ ‫ت ِ‬ ‫الن ِة ن َس ًـباۭ‪۰‬۝ ولقد ع ِلم ِ‬ ‫بينه وبي ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ال الَ ِح ْي ِم ‪۱۶۳‬۝‬ ‫َ ْ َُ َ‬ ‫ّ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ن ‪۱۶۱‬۝ َما ان ُت ْم َعل ْي ِه ِبف ِتـ ِن ْ َ ۙ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ك َو َما ت ْع ُبد ْو َ ۙ‬
‫ّ‬ ‫َ‬
‫ي ‪۱۶۰‬۝ ف ِان ْ‬ ‫ْال ُم ْخلَ ِص ْ َ‬
‫ي ‪۱۶۲‬۝ اِل م هوص ِ‬
‫‪2‬‬

‫رھذ�ر�ا�ن گولو�ں ےس چوپوھکای�(�ا�ن ےک د�لوکیہ اب�تیتگل ےہہک�)متاہ�ر�ے ر�ب ےک ےئلوتہو�ں ایٹیب�ں ا�و�ر�ا�ن ےک ےئل وہ�ں‬
‫ترجہم�‪:‬پ �‬
‫یبےٹ�؟کای�و�اقیعمہےنالمئہکوکعو�رتںییہانبیاہےا�و�ریہٓاکنوھ�ںدکییھاب�تہہکرہےںیہ�؟خو�بنسرکوھ�‪�،‬د�ر�اصلہیول�گاپیننمڑھگ�ت‬
‫سےہیاب�تےتہکںیہہکالہلا�ولا�د�رھکاتہے�‪�،‬ا�و�ریفالو�اقعہیوھجٹےںیہ�‪،‬کای�الہلےنوٹیب�ںےکاجبئےایٹیب�ںاپےنےئلدنسپکرلںی�؟متںیہ‬
‫کایہوگایہےےسیکمکحاگل�رہےوہ�؟کایمتںیہوہ�شںیہنٓاتا�؟پرھاہمت�ر�ےاپ�ساپینا�نابتو�ںےکےئلوکئیاص�فدنسہےوتلائو�اپینو�ہاتک�ب‬
‫گ �ارتمےچسوہ�‪�،‬انوہ�ںےنالہلا�و�رمالئہکےکد�رمای�نبسناک�رشہتانب�رکاھہےاحلانہکالمئہکوخ�باجنےتںیہہکہیول�گرجم�میکتیثیحےسشیپ‬
‫ہونےو�الےںیہ�(�ا�و�ر�و�ہےتہکںیہہک�)�الہلا�نافص�تےساپ�کےہوج�ا�سےکاخلصدنب�و�ںےکوس�ا�د�وسر�ےول�گا�سیکرط�فوسنم�ب‬
‫کرتےںیہ�‪،‬پسمتا�و�رمتاہ�ر�ےہیوبعم�د�الہلےسیسکوکھپریہنںیےتکسرگمصر�فا�سوکجو�د� �وز�خیکڑھبکیتوہئیٓا�گںیمےنسلھجو�الاہو�۔‬
‫ٌ‬ ‫ْ َ ً‬ ‫َ َ ُ ُ َّ َ َ ُ ْ ُ ْ ٰ‬ ‫َ َّ َ َ ْ ُ ْ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ ُ ّٰ َ ْ ٰ‬
‫ك الذك ُر َوله النث ‪۲۱‬۝ ِتلك اِذا ِق ْس َمة‬ ‫ت َوال ُع ّزىۙ ‪۱۹‬۝ َو َم ٰنوة الثالِثة الخ ٰرى ‪۲۰‬۝ ال‬ ‫افرءيتم الل‬
‫َ‬ ‫ّ ّ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ َ ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬
‫ْ ِ َ ّ ٓ َ ْ َ ۗ ٌ َ َّ ْ ُ ُ ْ َ ٓ َ ْ ُ ْ َ ٰ َ ٔ ُ ْ َ ٓ َ‬
‫ن‪۰‬۝ ا ِْن ّيت ِب ُع ْو َن اِل الظ َّن‬ ‫م ُسل ٰط ٍ ۭ‬‫ك ّما ا ْ َنل هللا ِبا ِ‬ ‫ِضيى ‪۲۲‬۝ اِن ه اِل اساء سيتموها انتم وابو‬
‫ْٰ‬

‫‪ 1‬نب� ارسائیل �‪ �۹‬ت‪۴�۳��۳‬‬

‫‪2‬الصافات �‪ �۴�۹‬ت‪۱�۶�۳��۱‬‬
 ‫�������‬
‫ْ ٰ‬ ‫َ َ َ ْ َ ْ َ ْ ُ ُ ‪۰‬۝ َ َ َ ْ َ ۗ َ ُ ْ ِّ ْ َ‬
‫‪1‬‬
‫م ّر ِّ ِب ُم ال ُهدىۭ ‪۲۳‬۝‬ ‫س ولقد جاءه‬ ‫وما توى النف ۚ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�بذ�ر�اباتئوتمےنیھبکا�سال�تا�و�رعز�ٰی�ا�و�ریترس�یایکدیو�یانم�تیکتقیقحرپکھچوغ�ربیھایکہے�؟کاییبےٹاہمت�ر�ےےئلںیہ‬
‫�ا�و�ریبایٹ�ںالہلےکےئل�؟یہوتپرھبڑ�ی ھداندلییکمیسقتوہئی�!�د�ر�اصلہیھچکںیہنںیہرگمبسدنچنا�موجتمےنا�و�راہمت�ر�ےاب�پد�ا�د�انےرکھ‬
‫ریپو�یرک�رہےںیہا�و�رخو�اہاش�تسفنےکرمید‬
‫لےیںیہ�الہلےنا�نےکےئلوکئیدنسنا�ز�لںیہنیک�‪،‬قحتقیہیےہہکول�گضحموہموگام�نیک �‬
‫بےنوہئےںیہاحلا�ںہکا�نےکر�بیکرط�فےسا�نےکاپ�سدہ�ایتٓاچیکےہ�۔‬
‫مرشکنیہکمونج�ںوکبیھالہلاکشریکاج�نرک�ا�نیکابع�د�ترکتےےھت�‪�،‬الہلاعتلٰینےرفمایا‪:‬‬
‫ُ َ َ ۗ َ ْ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ُ ْ َ ٗ َ ْ َ َ َ ٰ َ ْ ْ ‪۰‬۝ ُ ْ ٰ َ ٗ َ َ ٰ ٰ َ َّ َ ُ‬ ‫َ ََُ‬
‫ن ‪۱۰۰‬۝ َب ِد ْي ُع‬‫صف ْو َ ۧ‬‫م سنه وتعل عا ي ِ‬ ‫الن وخلقهم وخرقوا له ب ِني وبن ٍ ؚت ِبغ ِ‬
‫ي ِعل ٍ ۭ‬ ‫وجعل ْوا ِل ِ شكء ِ‬
‫كَ ْ َ‬ ‫ش ۚء‪۰‬۝ َو ُه َوب ُ ّ‬ ‫َّ ٰ ٰ َ ْ َ ْ ِ ‪۰‬۝ َ ٰ ّ َ ُ ْ ُ َ ٗ َ َ ٌ َّ َ ْ َ ُ ْ َّ ٗ َ َ ٌ ‪۰‬۝ َ َ َ َ ُ َّ َ‬
‫‪2‬‬
‫ش ٍء ع ِل ْي ٌم ‪۱۰۱‬۝‬ ‫ِ ِ‬ ‫ْ‬
‫ض ان يكون له ولد ولتكن له صا ِحب ۭة وخلق ك ٍ‬ ‫السمو ِت والر ۭ‬
‫ےہ‪�،‬ا�و�ربےاجنےوبجےھا�سےکےئلےٹیبا�و�ریبایٹ�ںفینصت‬
‫رہھٹا�دیاحالانہکو�ہا�ناکخالق �‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سرپبیھ گولو�ںےنونج�ںوک�الہلاکشریک �‬
‫کردیںاحلانہکو�ہاپ�کا�و�رابلاترےہا�نابتو�ںےسوجیہول�گےتہکںیہ�‪�،‬و�ہوت�ٓاسامنو�ںا�و� �رزمنیاکومجدہےا�ساککوئیاٹیبیکےسوہکساتہےبج‬
‫کہوکئیا�سیکرشیکزندگییہںیہنےہ�‪�،‬ا�سےنرہچزیکوپدی�اکایہےا�و�ر�و�ہرہچزیکاعملرھکاتہے�۔‬
‫َ ُّْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ ٗ َ ٌّ‬
‫ّ‬ ‫َ ُ ْ َ ْ ُ ِ َّ ْ َ ْ َ َّ ْ َ َ ً َّ َ ْ َ ُ ْ َّ ٗ َ ٌ‬
‫به‬ ‫م الذ ِل وك ِ‬ ‫ل ِّ َ‬ ‫ك ول يكن له و ِ‬ ‫ش ْيك ِف المل ِ‬ ‫وق ِل المد ِل ال ِذي ل يت ِخذ ولدا ول يكن له ِ‬
‫َت ْكب ْ ً‬
‫ياۧ ‪۱۱۱‬۝‬ ‫ِ‬
‫‪3‬‬

‫شت‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�روہکرعتیفےہا�سالہلےکےئلسجےنہنیسکوکیباٹبانیا�‪،‬نہوکئیاب�دشاہیںیما�ساکشریکےہا�و�رنہو�ہاعجزہےہکوکئیا�ساک�پ���ب�ا�ن‬
‫ہو�‪�،‬ا�و�ر�ا�سیکڑب�ائیایب�نرک�وکام�لد�رجےیکڑب�ائی�۔‬
‫�اہلاتک�بوہی�د� نواص�ر�یںیمیھبالہلیکا�ولا�دہونےاکتوص�رپدی�اہوگای‬
‫ُ َ ُ‬ ‫َ ًَ‬ ‫َٔ‬ ‫ٔ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ ُ ُ ُ َّ َ ُ ُ َ‬ ‫َ ُ َّ َّ َ َٔ‬
‫الن َار ف َيكونون ِف ي َ�ا ا ْر َب ِع ي نَ� ل ْي ةل َح تَّ� تط ِّه َر ْه‬ ‫الل ا ْو َح إىل إرسائيل ان ولدك ِبكرك ِمن الول ِدفيد ِخلهم‬ ‫قالوا‪ِ :‬إن‬
‫ْ َ َ ْ َ َ َ َٔ ْ َ ُ ُْ‬ ‫َ تَ ْٔ ُ َ َ َ َ ُ ْ ثُ َّ ُ َ ُ َ َٔ ْ َٔ ْ ُ ُ َّ خْ َُ‬
‫و� ك خط يا�ه‪ � ،‬ين ِاد من ٍاد ان اخ ِرجوا ك مت ٍون ِمن ول ِد ِإسا ِئيل‪ .‬فاخرجوه‬
‫چاننہچوہی�د� نواص�ر�یاکیہوق�لےہہکالہلاعتلٰینےوقعی�ب‪ u‬کیرط�فوحییجیھبہکریت�یا�ولا�دریم�یا�ولنیا�ولا�دہے�‪،‬مںیاسےٓا�گںیمد�اخل‬
‫کر�و�ںاگ�ا�و�ر�و�ہاچلسید�نکتا�سںیمرہےیگیتحہکٓا�گا�ساک�د�امناعام�لاپ�کرک�د�ےیگا�و�ر�ا�سےکانگہو�ںا�و�راطخئو�ںوکنلگاجئے‬
‫‪4‬‬
‫رھد�ا�د�یاجئےیگہکینباسر�ائلیںیمےسرہ�ایکوتخم�نوک(�ٓا�گےس�)ناک�لد�و�۔‬
‫گی�‪،‬پ ن‬
‫�ا�سےئلوہی�دبڑ�ےرخفسےےتہکےھتہکمہالہلےکےٹیبا�و�ر�ا�سےکےتیہچںیہ�ا�سےئلںیمہوکئیزس�اہنںیےلمیگ�‪�،‬الہلاعتلٰینے�ا�نےکوق�ل‬
‫‪ 1‬النجم �‪ �۹‬ت‪۲�۳��۱‬‬
‫‪ 2‬االنعام�‪۱�۰�۱� ، ۱�۰�۰‬‬
‫‪ 3‬نب� ارسائیل�‪۱�۱�۱‬‬
‫کث� �‪۶�۸‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 4‬ی‬
 ‫�������‬

‫کیرت�دیدمںیرفمایا‪:‬‬
‫َ َ َّ ۗ ُٔ ٗ ُ ْ َ َ ُ َ ّ ُ ُ ْ ُ ُ ْ ُ ْ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ٌ ّ َّ ْ َ ََ‬ ‫َ ُ‬‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ َ ُ ْ ُ َ َّ‬
‫ك‪۰‬۝ بلانتمبش ِمنخل ۭ‬
‫ق‪۰‬۝‬ ‫صى ْن ُنا ْب ٰن ٔواهللاِوا ِحباو ۭه‪۰‬۝ قلف ِلميع ِذبك ِبذن ِب ۭ‬ ‫الن ٰ ٰ‬‫تاليودو‬ ‫وقال ِ‬
‫صُْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬
‫َ ْ ُ َ ْ ّ َ ُ َ ُ َ ُ َ ْ ّ َ ُ‪۰‬۝ َ ُ ُ َّ‬
‫‪1‬‬
‫ي ‪۱۸‬۝‬ ‫الس ٰم ٰو ِت َوال ْر ِض َو َما ب ْين َم ۡا‪۰‬۝ َواِل ْي ِه ال َم ِ‬ ‫يغ ِفر لِمن يشاء ويع ِذب م يشا ۭء و ِل ِملك‬
‫ے؟�د�رقحتقی‬
‫رھو�ہاہمت�ر�ےانگہو�ںرپمتںیہ کزس�اوی�ںدیاتہ �‬
‫وھ �‬
‫ترجہم‪ :‬یوہ�د� نواص ٰ�ر�یےتہکںیہہکمہالہلےکےٹیبا�و�ر�ا�سےکےتیہچںیہ ��‪،‬ا�نےس چوپ پ‬
‫تمیھبویےسیہاناس�نوہےسیجا�و�ر�اناس�نالہلےندیپ�اکےیںیہ�‪�،‬و�ہےسجاچہاتہےاعم�فرکتاےہا�و�رجےساچہاتہےزس�ا�دیاتہے�‪�،‬زمنیا�و�ر�ٓاسام�ن‬
‫ومجود�ا�تا�سیککلمںیہا�و�ر�اسییکرط�فبسوکجاناہے�۔‬ ‫�ا�و�ر�ا�نیکاس�ر�ی �‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َْ َ ُ َْ‬ ‫َ َ ُ َّ ٰ ٰ ُ َ َ‬ ‫ً‬ ‫َ ً ّ‬ ‫َْ ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َّ َ َ َّ‬
‫ت يَـ َـتف ّط ْر َن ِم ْنه َوتنش ّق ال ْرض َوت ِّر‬ ‫الر ْ ٰ‬
‫ح ُن َولداۭ ‪۸۸‬۝ لقد ِجئ ُت ْم ش ْـي ـ ـ ٔـا اِداۙ ‪۸۹‬۝ تكد السمو‬ ‫وقالوا اتذ‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ َ َ ۢ َ ْ َّ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ ْ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ ًّ‬
‫‪2‬‬ ‫ّّ‬ ‫ِلر ْ ٰ‬
‫ح ِن ا ْن يـت ِخذ َولداۭ ‪۹۲‬۝‬ ‫ح ِن َولداۚ ‪۹۱‬۝ وما ينب ِغ ل‬ ‫ال َبال َهداۙ ‪۹۰‬۝ ان دعوا ل‬
‫ِلر ْ ٰ‬
‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہےتہکںیہہک حرام�نےنیسکوکیباٹانبایلےہ�‪،‬ستخوہیب�د�ہاب�تےہوجمتڑھگلائےوہ�‪،‬قریبےہہکٓاسام�نٹھپڑپیں�‪�،‬زمنیقشوہجائے‬
‫�ا�و�راہپ�ڑرگاجئںیا�ساب�ترپکہ گولو�ںےن حرام�نےکےئلا�ولا�دہونےاکدعو�ٰیکای�‪ �،‬حرام�نیکہیاش�نںیہنہکو�ہیسکوکاٹیبانبئے۔‬
‫ُ ْ ً ‪۰‬۝ َّ ْ ْ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َو َج َعلُ ْوا َل ٗه ِ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ي ‪۱۵‬۝‬‫ان لكف ْو ٌر ّم ِب ْ ٌ ۧ‬ ‫م ِع َبا ِد ٖه جزءاۭ اِن ِ‬
‫النس‬
‫ترجہم‪(:‬یہبسھچک اجنےت ا�و�رمانےت وہئےیھب�)�ا�ن گولو�ں ےن ا�س ےک دنب�و�ں ںیم ےسضعبوک�ا�ساکجزبان�ڈ�الاقحتقی ہی ےہہک اناس�ن‬
‫ھکال�احاس�نرف�امو�شےہ�۔‬
‫َ َ ْ َ َّ ْ‬ ‫َّ ْ َ ٗ ُ ْ ُ َّ ٰ ٰ َ ْ َْ‬ ‫َ ٰ َ َ َّ ْ َ َّ َ ْ ُ ْ َ َ َ ٰ َ ْ َ ُ ْ َ ْ ٰ َ ْ َ َ ْ َ ۨ‬
‫تبك ال ِذي نل الفرقان ع عب ِد ٖه لِيكون لِلعل ِمي ن ِذياۙ ‪۱‬۝ ال ِذي له ملك السمو ِت والر ِض ول يت ِخذ‬
‫ش ٍء َف َق َّد َر ٗه َت ْق ِد ْ ً‬ ‫َ َ ً َّ َ ْ َ ُ َّ ُ َ ْ ٌ ْ ُ ْ َ َ َ َ ُ َّ‬
‫كَ ْ‬
‫‪4‬‬
‫يا ‪۲‬۝‬ ‫ك وخلق‬ ‫ولدا ول يك ْن له ِ‬
‫شيك ِف المل ِ‬
‫وجزمنی‬
‫ربخد�ا�ررک�دیےنو�الاہو�‪�،‬و�ہ �‬
‫ترجہم�‪:‬ناہیتربتم�کےہو�ہسجےنہیرفقا�ناپےندنب�ےرپنا�ز�لایکتاکہاس�ر�ےاہج�نو�الو�ںےکےئل �‬
‫ہے‪،‬جسےکاستھاب�دشاہیںیموکئیرشیکںیہنےہسجےنرہچزیوکدیپ�ا‬
‫�ا�و�ر�ٓاسامنو�ںیکاب�دشاہیاکمالکےہسجےنیسکوکیباٹہنںیانبیا �‬
‫کایرھپا�سیکایکدقتیرمرق�رکی�۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫عا ك ْن ُت ْم تف ُ‬ ‫ي َعلُ ْو َن ل َِما َل يَ ْعلَ ُم ْو َن نَص ْي ًبا ِم َّ َ َ ٰ ُ ْ ‪۰‬۝ َ ِ ُ ْ َٔ َّ ّ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َو َ ْ‬
‫‪5‬‬
‫ت ْو َن ‪۵۶‬۝‬ ‫م تهلل لتس ــلن‬‫ا رزقن ۭ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم‪ :‬یہول�گنجیکتقیقحےسو�اقفںیہنںیہا�نےکےصحامہ�ر�ےدیےوہئے �رز�قںیمےسرقم�رکرتےںیہ�‪�،‬الہلیکمسقرض�و�رتمےس‬
‫پوچاھجائےاگکہہیوھج�ٹمتےنےسیکڑھگلےئےھت۔‬

‫‪ 1‬املائدۃ�‪۱�۸‬‬
‫مر� �‪ �۸‬ت‪۹�۲��۸‬‬
‫‪ 2‬ی‬
‫‪ 3‬الزخرف�‪۱�۵‬‬
‫‪ 4‬الفرقان�‪۱�،۲‬‬
‫‪5‬النحل�‪۵�۶‬‬
 ‫�������‬

‫مرشکنیا�و�راہلاتک�بےکدیقع�ےےکربعسکالہلاعتلٰینےرفمایا‪:‬‬
‫َ َّ َ َ ُ ِ ْ َّ َ َّ َ َ َ َ َ ٗ ِ ْ ٰ‬
‫‪1‬‬
‫ما اتذ هللا م ول ٍد وما كن معه م اِلهٍ۔۔۔ ۙ ‪۹۱‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلےنیسکوک�اپینا�ولا�دہنںیانبیاہے�ا�و ک�روئید�وسر�االہٰا�سےکاستھںیہنےہ�۔‬
‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫ا َِّنَ ُ ٰ ٌ َّ ٌ ‪۰‬۝ ُ ْ ٰ ٗ ٓ َ َ ُ َ ٗ َ ٌ َ ٗ‬
‫‪2‬‬
‫الس ٰم ٰو ِت َو َما ِف ال ْر ِض۔۔۔ ۧ ‪۱۷۱‬۝‬ ‫س َنه ا ْن ّيك ْو َن له َول ۘد‪۰‬۝ له َما ِف‬ ‫۔۔۔ ا هللا اِله وا ِح ۭد‬
‫ےہ‪�،‬و�ہاپ�کےہا�سےسہکوکئیا�ساکیباٹہو�‪،‬جوکھچٓاسامنو�ںںیمےہا�و�رجوکھچزمنیںیمےہبسا�سیککلم‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلوتبسایکیہالہٰ �‬
‫ہے�۔‬
‫چاننہچالہلاعتلٰینےرفمایا‬
‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٓ َّ ُ ْ ّ ْ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ن ‪۱۵۱‬۝ َولد ُۙ‬
‫هللا‪۰‬۝ َواِن ْم لك ِذ ُ ْب َن ‪۱۵۲‬۝‬ ‫م اِفك ِِه ْم ل َيق ْول ْو َ ۙ‬‫ال اِنم ِ‬
‫ترجہم�‪:‬خو�بنسرکوھ�د�ر�اصلہیول�گاپیننمڑھگ�تےسہیاب�تےتہکںیہہکالہلا�ولا�درھکاتےہا�و�ریفالو�اقعہیوھجٹےںیہ�۔‬
‫ي هللاِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫اص ًباۭ‪۰‬۝ اف َغ ْ َ‬ ‫ال ْر ِض َو َل ُه ّ ْ ُ َ‬
‫الدي و ِ‬
‫َّ ٰ ٰ َ ْ َ‬ ‫َٗ‬ ‫۔۔۔ا َِّنَا ُه َوا ِٰل ٌه َّوا ِح ٌ ۚد‪۰‬۝ َف ِا َّي َي َف ْ‬
‫ار َه ُب ْو ِن ‪۵۱‬۝ َوله َما ِف السمو ِت و‬
‫ِ‬
‫َ َّ ُ‬
‫‪4‬‬
‫تتق ْو َن ‪۵۲‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلاکف مرا�نےہہکد�و�الہٰہنانبلو�‪�،‬الہلوتبسایکیہےہذہل�اتمھجمےسیہڈ�ر�و�‪�،‬اسیاکہےو�ہبسھچکوج�ٓاسامنو�ںںیمےہا�و�رجوکھچزمنی‬
‫وھڑکرتمیسکا�و�رسےوقت�ٰیکر�وگے�؟‬
‫ہے‪،‬پرھکای�الہلوکچ �‬
‫مںیےہ�ا�و�راخلاصاسیاک�دین(سا�ر�یاکئان�تںیم�)چلرہا �‬

‫َوْمَلْنُكَيٗهَّلاًوُفُكٌدَحَا‪�(۰۰۴‬الاخال�ص�‪)۴‬‬
‫�ا�و�رہنوکئیا�ساکرسمہےہ�۔‬
‫دنلبہے‪�،‬ا�سمیظعالاش�ناکئان�تںیموکئیا�سیکذ�ا�ت صواف�تا�و�ر�افاع�لںیما�ساکمہرسہنںی�‪،‬نہیھبکاھت�ا�و�رنہیھبک‬
‫�‬ ‫�ا�سیکذ�ا�تاببرکتتہب‬
‫ہوکساتہے�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َ‬
‫۔۔۔ل ْي َس َك ِم ْث ِلهٖ ْ‬
‫َ‬
‫‪5‬‬
‫ش ٌء‪ ۰‬۔۔۔ ‪۱۱‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬کائان�تیکوکئیزیچ�ا�سےکاشمبہںیہن�۔‬
‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َّ ُ َ َّ َ ن ْ نُ ٓ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ ُ َ َ‬
‫� الل عنه‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل قال‪:‬قال الل‪ :‬كذب ِ ي� با� ادم ول يكن ل ذ ِلك‪،‬‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة ر ِ ي‬
‫ِ‬
‫َ َ َ َ ن َ َ ْ َ ُ ْ َ ُ َ َ َ َٔ َّ َ ْ ُ ُ َّ َ َ َ ْ ُ ُ َ ْ ُ َ ن َ َ َ َ َٔ ن َ َ ْ َ َٔ َّ ُ خَ ْ َٔ َ َ‬
‫الل ِق ِب� ْه َون َع َّيل ِم ْن‬ ‫وشتم ِ ي� ول يكن ل ذ ِلك‪ ،‬فاما تك ِذيبه ِإ ي�ي فقول‪ :‬لن ي ِعيد ِ ي�‪ ،‬كا بدا ِ ي�‪ ،‬وليس اول‬
‫‪ 1‬املومنون�‪۹�۱‬‬
‫‪ 2‬النسائ�‪۱�۷�۱‬‬
‫‪ 3‬الصافات �‪۱�۵�۱�،۱�۵�۲‬‬
‫‪ 4‬النحل �‪۵�۱�،�۵�۲‬‬
‫ٰ‬
‫الشوری�‪۱�۱‬‬ ‫‪5‬‬
 ‫�������‬
‫ُ ْ ً َٔ‬ ‫َ َٔ َ ُٔ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ َٔ َّ َ ْ ُ ُ َّ َ َ َ ْ ُ ُ تَّ خَ َ َّ ُ َ َ ً َ َٔ نَ َٔ‬
‫الص َم ُد‪ْ ،‬ل ا ِل ْد َو ْل اول ْد‪َ ،‬و ْل َيك ْن ِ يل كفئا ا َح ٌد‬
‫اال َح ُد َّ‬ ‫ِإعاد ِت ِه‪ ،‬واما شتمه ِإ ي�ي فقول‪ :‬ا�ذ الل ولدا وا�‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�الہلاعت فلٰی مراتاہےابنٓا�د�مےھجمالٹھجتاہےاحلانہکاسےایاسکرناہنںیاچہےی�‪،‬جمےھ‬
‫گالای�ںدیاتہےا�و�ر�اسےہییھبالئقہناھت�‪�،‬ا�ساکےھجمالٹھجناتویہےہہکو�ہاتہکہےسجرط�حا�ولا�الہلےنےھجمدیپ�اکای�ایےسیہرھپہنںی ٹولائے‬
‫گاحالانہکیلہپرمتہبیکدیپ�ائشد�وسر�یرمتہبیکدیپ�ائشےسھچکٓاسا�نوتنہیھتبجںیما�سرپقا�د�رہو�ںوت�ا�سرپکوی�ںںیہن�؟�ا�و�ر�ا�ساکجمےھ‬
‫گالای�ںدیانیہےہہکو�ہاتہکہےالہلیکا�ولا�دہےاحلانہکںیمایکوہ�ں�‪،‬بےاین�زوہ�ں�‪،‬مںیےنیسکوکجانہےہنیسکےسدیپ�اہو�اہو�ںا�و�رہنوکئی‬
‫‪1‬‬
‫مری�ارسمہےہ�۔‬
‫�ا�سوس�ر�تںیما�نامت�م گولو�ںےکاقعئدکار� فدرمادیاایگےسیجدہرئےوجسر�ےےسیہالہلوکستمیلںیہنرکتے�‪�،‬ا�و�ر�ا�نامت�مرگ�وہو�ںاکبیھ‬
‫جوتمدع� خدد�ائو�ںےکاقئلںیہ�‪،‬یجےسوجم�سوج�د� خود�ائو�ںےکاقئلںیہیوہ�داکایکرگ�و�ہوجعزیرؑکوالہلاکیباٹمانےتںیہا�و�راصن�ر�ٰیجویعٰیس‪u‬‬
‫وو�رمنون�ر�الہلاتہکہے�۔‬
‫�ا�و�را�نیکاپ�کد�امنو�الد�ہرمیموک�الہلاکیباٹ�ا�و�ربوی�یامنےتںیہ�ا�و ک�روئیرسو�لر�بالاعملنی ﷺک ن‬
‫ضفتلی‪:‬‬
‫ےہ�‪،‬ایکاہتئیرق�ٓا�نےکرب�ابرقر�ا�ر�دیا�‪،‬‬
‫�رسو�لالہلﷺنےا�سرصتخممرگپرظعتموس�ر�توکجوخالص حوتدیبای�نرکتی �‬
‫َّ َّ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َٔ َّ ُ ً َ َ ُ ً َ ْ ُٔ ُ ْ ُ َّ ُ َٔ َ ٌ ّ ُ َ َ َ َٔ‬ ‫َع ْن َٔا� َسعيد خُ ْ‬
‫الل َصل‬ ‫ول ِ‬ ‫الد ِر ِّي‪ ،‬ان َرجل ِسع َرجل يق َرا‪ :‬قل ه َو الل احد ُ ي َ� ِددها‪ ،‬ف َّلا ا ْص َب َح ج َاء ِإل َرس ِ‬ ‫ِب ي ِ ٍ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َل فذ َك َر ذ ِلك ُل‪َ ،‬وكن َّ‬
‫َّ‬
‫س ِب َي ِد ِه ِإ نَّ َ�ا‬ ‫الل َصل ُ َ‬
‫الهل عل ْي ِه َو َس َل َ‪:‬وال ِذي نف يِ‬ ‫الر ُجل َي َتق َالا فقال َر ُسول ِ‬ ‫ُ‬
‫َ ُ ُُ َ ُ ٓ‬
‫ل َت ْع ِدل ثلث الق ْرا ِن‬
‫‪t‬و�ر�ا�تےکوقتا�سوس�ر�توکڑپھےتوہئےانس�‪،‬صحبےکوقتٓاکر�ا�س‬
‫�ابوعسدیدخ�ر�ی‪ t‬سےرم�و�یےہ�اوہن�ںےناتق�د�ہنبامعن�ن ک‬
‫نےیبنﷺسےذکرکایگویاکہو�ہاسےےکلہوث�ا�باکاک�ماجناتتاھ�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےرفمایا�ا�سیکمسقسجےکاہتھںیمریم�یاج�نےہہی‬
‫سو�ر�تایکاہتئیرق�ٓا�نےکرب�ابرہے�۔‬
‫‪2‬تاہئیےکرب�ابر�‪�،‬ا�سےکقلعتماہلملعےکفلتخم قاو�ا�لںیہضعبےتہکںیہہکہیاپےنومضم�نےکاحل�ظےساہتئیےکرب�ابرہےویکنہکدینیک‬
‫�ت‪�،‬ا�سںیماکملو�اکلموتحدیاکایب�نےہ۔‬ ‫نبای�دتنیزیچ�و�ںرپہے حوتدی�‪�،‬رسالتا�و�ر�ٓاخر �‬
‫َ َ َ َ ُ ُ ٌ ْ َ َ َ ن ْ ُ ْ ٓ َٔ َّ ُ َٔ ْ َ ٌ َ َٔ ْ َ ٌ َ َ ْ ٌ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ ُ ْ ُ ََ َ َ َ‬
‫ه َعل‬
‫ا� القرا ِن ِلنه احكم واخبار وتو ِحيد وق ِد اشتملت ِ ي‬ ‫بعض العل ِاء عل ظ ِاه ِر ِه فقال ِ يه ثلث ِب�ع ِتب ِار مع ِ ي‬
‫ْٔ َ‬ ‫َ َ َ ًُُ َ‬ ‫ْ ْ َّ‬
‫س الثا ِل ِث فكن ْت ثلثا ِب َ�ذا ِال ْع ِت َب ِار َو ُي ْس َتان ُس‪،‬‬
‫ال ِق ِ‬
‫بضعاہلملعاکیہایخ�لےہہکاسےایکاہتئیرق�ٓا�نا�سےیلاہکگایہےہکرق�ٓا�نںیماحاک�م�‪�،‬اخاب�را�و�رالہلاعتلٰیکی حوتدیبای�نیکیئگےہا�و�ریہ‬
‫تفس� ب�ب سورۃ قل ھوہللا احد ‪۴�۹�۷��۴‬‬ ‫‪ 1‬حصیح بخ�اری کتاب ی‬
‫التوحیدالھمیۃ َ� ُب َما َج َاء ف� ُد َعاء َّ‬ ‫ٓ َ ُ َ ْ ُ ْ ُ َ َّ ُ َٔ‬
‫الن ِب يّ�‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ج‬ ‫الل ا َح ٌد �‪،۵�۰�۱�۳‬وکتاب‬ ‫‪2‬حصیح بخ�اری کتاب فضائل القران ب�ب فض ِل قل هو‬
‫ِ‬
‫الل َت َب َار َك َو َت َع َال ‪ ،۷��۳ ۷��۴‬حصیح مسمل کتاب فضائل الق ٓران َ ب� ُب َف ْضل ِق َر َاء ِة ُق ْل ُه َو ُ‬
‫هللا‬
‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ُٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل ا َّم َت ُه ِإل ت ْو ِح ِيد ِ‬ ‫صل‬
‫ِ‬
‫ْ َ ْ ُ ف َ َ ُ ْ ُ َ َُّ‬ ‫َ‬ ‫نن ئ َ ُ ْ‬ ‫ف‬ ‫ْ‬
‫س� ابوداود کتاب الو تْ� َ ب� ٌب ِ� ُس َور ِة َّ‬ ‫َٔا َح ٌد �‪ ، ۱�۸�۸�۶‬ن ن‬
‫الص َم ِد�‪،۱�۴�۶�۱‬س� نسا� ِكتاب ِالف ِتت ِاح ب�ب الفضل ِ ي� ِقراء ِة قل هو الل‬ ‫ي‬ ‫ِ ِ‬
‫ص �‪۲�۹�۰�۰‬‬
‫ْ َ‬ ‫ٓ َ ُ َ َ َ ف ُ َ‬ ‫َٔ َ ٌ‬
‫احد�‪،۹�۹�۶‬جامع �مذی کتاب فضائل القران ب�ب ما جاء ِ ي� سور ِة ِإالخال ِ‬
‫ت‬
 ‫�������‬

‫سو�ر�ترسیت�ےےصحرپشملمتےہذہل�ایہاہتئیرق�ٓا�نےہ�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َٔ َّ ْ َ َ َ َ َّ َٔ َّ ُّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ُ ْ ٓ َ َ َ َٔ ْ َ ف َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َٔ ْ ُ َٔ‬ ‫َ‬
‫� َعل‬
‫يث ا ِب ي� الدرد ِاء قال جزا الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل القران ثلثة اجز ٍاء ج‬ ‫ِ َلذا ِب َ�ا اخ َر َجه ا ُبو ُع َب ْيدة ِم ْن َح ِد ِ‬
‫ُْ ٓ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ ْ ُ َ َّ ُ َٔ‬
‫الل ا َح ٌد ُج ْز ًءا ِم ْن ا ْج َز ِاء الق ْرا ِن‬ ‫قل هو‬
‫�ا�نیکدللیحیحصملسمیکر�و�ایتےہنیبرکیمﷺےنرفمایاےبکشالہلاعتلٰینےرق�ٓا�نرکیموکتنیوصح�ںںیممیسقترفمایاچاننہچوس�رئہالاخال�ص‬
‫کویترس�احہصانبیا�۔‬ ‫‪1‬‬

‫ْ َ َ َ َ ْ َ َ َٔ ُ ُ َ ْ ُ ْ ٓ‬ ‫َ َ َ َ ْ نَ َ ْ ن َ ُ ُ َ ْ ُ ْ ٓ َٔ َّ َ َ َ َ َ ت َ َ ْ ُ ُ ْ َ‬
‫اب من قرا ثلث القرا ِن‬ ‫فقال مع� كو ِ�ا ثلث القرا ِن ان ثواب ِقراء ِ�ا ي�صل ِللق ِار ِئ ِمثل ثو ِ‬
‫‪2‬‬
‫ہے‪،‬فتلیصےکےیل کیدےیھ�۔‬
‫�ا�و�ربضعےکزن�دیکا�سےسرم�ا�دیہےہہکا�سیکالت�و�تاکثو�ا�بایکاہتئیرق�ٓا�نیکالت�و�تےکرب�ابر �‬
‫�ا�سےئلاحصبہرک�ا�ما�سوس�ر�توکبتہوبحم�باجنےتےھت�‪،‬‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ُ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ف‬
‫َٔ‬ ‫ُٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬
‫ص ِاب ِه ِ ي� َصال ِت ِ� ْم ف َي ْخ تِ ُ� ِبقل ُه َو‬ ‫س ي ٍة‪ ،‬وكن يقرا ِل‬ ‫عن عا ِئشة‪ :‬ان الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل بعث رجل عل ِ‬
‫َ َ َ َٔ ُ َ َ َ‬
‫� ٍء َي ْص َن ُع ذ ِلك؟‪ ،‬ف َسال ُوه‪ ،‬فقال‪:‬‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ف َق َال َ‪:‬س ُل ُوه ِ َٔل ّي شَ يْ‬
‫الل َٔا َح ٌد‪َ ،‬ف َ َّلا َر َج ُعوا َذ َك ُروا َذ ِل َك ِل َّلن ّ� َص َّل ُ‬
‫َّ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِب ِي‬
‫َٔ نَّ َ َ ُ َّ ْ َ َ َٔ نَ ُٔ ُّ َٔ ْ َٔ ْ َ َٔ َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ ُ ُ َٔ َّ َّ َ ُ‬
‫الل ي ِ� ُّب ُه‬ ‫ِل�ا ِصفة الرح ِن‪ ،‬وا� ا ِحب ان اقرا ِب�ا‪ ،‬فقال الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪:‬اخ ِب�وه ان‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنایکصخشوککیسمہمرپ�دسہتاکسر�د�ا�ربانکر�ر�و�انہرفمایا�ا�سرفسمںیا�ناکسملقت‬
‫رقا�ء�ت سو�ر�ہالاخالص�پ�رخمترکتےےھتبجہیول�گو�اپسولٹےوتلوگو�ںےنرسو�لالہلﷺسے‬ ‫طریہقہیرہاکہو�ہرہنام�زمںیو�ہاپین �‬
‫ےھت؟لوگو�ںےنا�نےسوپچاھوتانوہ�ںےنوج�ا�بدیا�ا�س‬
‫�ا�ساب�تاک�ذکرکای�ٓا�پ ﷺنےرفمایا�نےسد�ریافترک�و�و�ہایاسویک�ںرکتے �‬
‫مںی حرام�نیکتفصایب�نیکیئگےہا�سےئلا�ساکپڑھانجمےھتہبدنسپید�ہےہ�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنبجہیاب�تینس فوت مرایا�ا�نوکخرب�د�ے‬
‫�د�وکہالہلاعتلٰی�اہنںیوبحم�برھکاتہے‬
‫‪3‬‬

‫ُٔ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫� َّ ُ‬
‫الل َع ْن ُه‪،‬كن َر ُجل ِم َن االن َصار َي ُٔو ُّ ُم ْم ِ ف ي� َم ْس ِج ِد ق َب ٍاء‪َ ،‬وكن َ‬ ‫َع ْن َٔا َن ِس ْب ِ ن� َما ِل ٍك َر ِ ض ي َ‬
‫كا اف َت َت َح ُس َورة َيق َرا ِب َ�ا‬ ‫ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ً ُٔ ْ‬ ‫ُ ْ ُٔ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ُ ْ ف َّ َ ِ َّ َ ْ َ ُٔ ْ َ َ َ ُ ْ ُ َ َّ ُ َٔ ٌ‬
‫للا ا َحد َح تَّ� َيف ُرغ ِم نْ َ�ا‪ ،‬ث َّ� َيق َرا ُس َورة اخ َرى َم َ َعا‪َ ،‬وكن َي ْص َن ُع ذ ِلك‬ ‫لم ِ ي� الصال ِة ما يقرا ِب ِه افتتح‪ِ :‬بقل هو‬
‫ُّ َ ثُ َّ َ تَ َ َٔ نَّ َ تُ ْ ُ َ َ تَّ َ ْ َ َٔ ُٔ ْ َ َ َّ َ ْ َ ُٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ُ َّ َ َ‬ ‫ِ ف� ُ ّك َر ْك َع ٍة َ‪،‬ف َ َّ َ‬
‫ك ُه َٔا ْ َ‬
‫ص ُاب ُه‪ ،‬فقالوا‪ِ :‬إنك تف َت ِت ُح ِب َ� ِذ ِه السور ِة‪ � ،‬ال �ى ا�ا ج� ِزئك ح� تقرا ِب�خرى‪ ،‬ف ِإما تقرا‬ ‫ي ِ‬
‫َ َ َّ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َٔ ُٔ َْ‬
‫ِب�ا و ِإما ان تدعا‪ ،‬وتقرا ِب�خرى‪،‬‬
‫�انس‪ t‬سےرم�و�یےہاناص�رمںیایکصخش(لکوث�منبدہ�م‪ )t‬سمدجقابمںیامامترکتےےھت�‪�،‬ا�ناکطریہقہیاھتکہرہ�رکتعںیم‬

‫َ ُ َ َ ْ ُ َ نَ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ َ َ ُ ْ ُ َ ُ َٔ‬
‫هللا ا َح ٌد�‪۱�۸�۸�۷‬‬ ‫صها ب�ب فض ِل ِقراء ِة قل هو‬ ‫‪1‬حصیح مسمل ِكتاب صل ِة الس ِاف ِر ي� وق ِ‬
‫ت‬
‫‪2‬فتح الباری�‪۶�۱�،۶�۰‬؍�‪�۹‬ت حدیث �‪۵�۰�۱�۳‬‬
‫َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ُٔ‬ ‫َ ُ َ َ َ ف ُ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫هللا َعل ْي ِه َو َس َل ا َّم َت ُه ِإل ت ْو ِح ِيد ِ‬
‫الل ت َب َارك َوت َعال‬ ‫الھمیۃ ب�ب ما جاء ِ ي� دع ِاء الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬ ‫‪ 3‬حصیح بخ�اری کتاب التوحید ج‬
‫َْ ُ ف‬ ‫هللا َا َح ٌد �‪ �۸�۹�۰‬ن ن‬ ‫ُ‬
‫اءق ْل ُه َو ُ‬
‫نسا� کتاب االفتتاح ب�ب الف ْضل ِ ي� ِق َر َاء ِة‬ ‫‪،۱‬س� ئ‬ ‫ین‬
‫املسافر� ب�ب فضل قر‬ ‫‪،۷۳۷۵‬حصیح مسمل کتاب صالۃ‬
‫ُ ْ ُ َ َّ ُ َٔ‬
‫الل ا َح ٌد‪۹۹۴‬‬ ‫قل هو‬
 ‫�������‬
‫ُْ َُ َُ ٌ‬
‫هللا ا َحد تال�و�ترکتےا�و�ربدعمںیوکئید�وسر�یوس�ر�تالت�و�ترفماتے �ا�و�ر�و�ہرہ�رکتعںیمایاسہیرکتے�‪ ،‬لوگو�ںےنا�ن‬ ‫ہپےلقل هو‬
‫ُ َُ َُ ٌ‬ ‫ْ‬
‫هللا ا َحد پڑھےتوہ�ا�و�ر�ا�سوککافیہنھجمسرک�ا�سےکاستھد�وسر�یوس�ر�تیھبالمیلےتوہ�‪،‬یہ‬‫کےا�سرطیہقرپ�اعرت�ا�ضایک�ا�و�رکاہہکمت قل هو‬
‫حصحیںیہن�‪،‬یاتوصر�فوس�ر�ہالا�اخال�ص پڑھو�ا�و�ریا�ا�سوکچوھ�ڑکرکوئیا�و�روس�ر�تڑپ�ھایلکر�و�‪،‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ك‪َ ،‬وكنوا َ ي َ� ْون ان ُه ِم ْن اف َض ِل ِه ْم‪َ ،‬وك ِر ُهوا‬‫ك ِب َذ ِل َك َف َع ْل ُت‪َ ،‬و ِإ ْن َكر ْه تُ ْ� تَ َ� ْك ُت ُ ْ‬
‫َف َق َال َ‪:‬ما َٔا نَ� ِب َت ِار ِ َكا‪ِ ،‬إ ْن َٔا ْح َب ْب تُ ْ� َٔا ْن َٔا ُٔو َّم ُ ْ‬
‫ِ‬
‫ْٔ َ‬ ‫َ َٔ ْ َ ْ َ‬ ‫َٔ ْ َ ُٔ َّ ُ ْ َ ْ ُ ُ َ َ َّ َٔ تَ ُ ُ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ ُ ُ خَ َ َ َ ُ َ ُ‬
‫ال َب َ�‪ ،‬فقال َ ي‪ �:‬فالن‪َ ،‬ما َي ْ� َن ُعك ان تف َعل َما َ ي� ُم ُرك‬ ‫ان يومم غ ي�ه‪ ،‬فلا ا�ه الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل اخ ب�وه‬
‫ُّ َ ف ُ ّ َ ْ َ َ َ َ نّ ُٔ ُّ َ َ َ َ ُ ُّ َ َّ َ َٔ ْ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ ُ َ َ ُ‬ ‫َٔ ْ َ َ‬
‫النة‬ ‫ص ُابك‪َ ،‬و َما ي ْ� ِملك َعل ل ُز ِوم َه ِذ ِه السور ِة ِ ي� ِك ر كع ٍة‪ ،‬فقال‪ِ :‬إ ِ ي� ا ِح ب�ا فقال‪ :‬حبك ِإ ي�ها ادخلك ج‬ ‫ِب ِه ا‬
‫�انوہ�ںےنرفمایاںیماسےرہگزںیہنوھچ�ڑ�و�ںاگاگرمتول�گاچہےتوہہکںیماہمت�ر�یامامترک�و�ںوتکیھٹےہو�رنہںیموھچ�ڑدیاتوہ�ںو�ہ‬
‫لو�گ اہنںی اپےن ںیم بس ےس افلضےتھجمس ےھتلذہ�ایسک ا�و�ریک امامت دنسپںیہنرکتے ےھت�‪ٓ� ،‬اخریہاعممہلیبناکر�م ﷺکی دخمت ںیم‬
‫وجاہےتںیہاسےوبق�لرکنےںیمںیہمتایکزیچامنعےہ�؟متںیہرہ�رکتع‬
‫پشیایکگای�ٓا�پﷺےنا�نےسد�ریافتایک متاہ�ر�ےاستیھ چ‬
‫ے؟�انوہ�ں ےنرع�ضایک �ا�ے الہل ےک�رسو�ل الہلﷺ�!جمےھ ا�س وس�ر�ت ےس تہبتبحم‬
‫مںییہوس�ر�ت ڑپھےن رپکس اب�ت ےنٓاما�د�ہایکہ �‬
‫ہے� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےرفمایا�ا�سوس�ر�ۃےساہمت�ر�یتبحمےنںیہمتتنجںیمد�اخلرک�دیا�۔‬
‫‪1‬‬

‫ُّ َ َ ُ ْ ُ َ َّ ُ َٔ َ ٌ َ َ َ َّ ُ َّ َ َّ َ ُ ْ َُ‬ ‫ّ ُٔ‬ ‫َ‬ ‫ً َ َ‬ ‫َٔ َ َٔ َّ‬

‫َع ْن ان ٍس‪،‬ان َر ُجال قال‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ِإ ِ ن ي� ا ِح ُّب َه ِذ ِه السورة‪ :‬قل هو الل احد‪ .‬فقال‪ِ :‬إن حبك ِإ ي�ها يد ِخلك‬
‫َ َ‬
‫ال َّنة‬
‫ج‬
‫�انس ‪ t‬بن املک ےس رم�و�ی ےہ ایکصخش ےنٓا�پﷺسےاہک�ا�ے الہل ےک رسو�ل ﷺ�!مںی ا�س وس�ر�ت ےس تہب تبحم‬
‫�رھکاتہو�ں� �‪ٓ،‬ا�پےنرفمایا�ا�سیکتبحمےنےھجتتنجںیماچنہپ�دیا�۔‬
‫‪2‬‬

‫َٔ ُ َٔ ْ ْ َٔ ُ ُ َ‬ ‫خُ ْ ّ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ َٔ‬ ‫َ ْ َٔ َ‬

‫ص ِاب ِه‪:‬ا َي ْع ِج ُز ا َح ُد ْك ان َيق َرا ثلث‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال‪ :‬قال الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل ِل‬ ‫عن ا ِب ي� س ِع ٍيد الد ِر ِي ر ِ ي‬
‫ُ ْ ٓ ف َ ْ َ ة َ َ َّ َ َ َ َ ْ ْ َ َ ُ َٔ ُّ َ ُ ُ َ َ َ َ ُ َ َّ َ َ َ َّ ُ َ ُ َّ ُ ُ ُ ُ ٓ‬
‫الص َم ُد ثلث الق ْرا ِن‪،‬‬ ‫احد‬ ‫الل؟ فقال‪:‬الل الو ِ‬ ‫القرا ِن ِ ي� لي ٍل؟فشق ذ ِلك عل ي ِ�م وقالوا‪ :‬اينا ي ِطيق ذ ِلك ي� رسول ِ‬
‫�ابوعسدیدخ�ر�ی‪ t‬سےرم�و�یےہیبنرکیمﷺنےاپےناصاح�بےسرفمایاکایتمےسہیںیہنوہکساتکہایکر�ا�تںیمایکاہتئیرق�ٓا�نڑپ�ھ‬
‫‪3‬‬
‫ونو�ر�ۃالاخال�ص تاہئیرق�ٓا�نےہ�۔‬ ‫ےگل ھب‪،‬ال�اتیناطقتوتہر�ایکںیمںیہن�؟�ٓا�پﷺےنرفمایاس س‬ ‫لو�؟صاحبہرپیہاھب�ر�یڑپ�ا�ا�و�ر�و�ہےنہک �‬
‫َٔ ُ َٔ ْ ُ ُ ُ ْ ُ ٓ‬ ‫ُ ُ َٔ َ‬ ‫َ َ ف َ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ ْ ن َ ْ َٔ َّ َٔ َ َٔ ُّ َ ْ َٔ ْ‬
‫وب الن َص ِار َّي كن ِ ي� ج ْم ِل ٍس َو ُه َو َيقول‪ :‬ال َي ْس َت ِط ُيع ا َح ُد ْك ان َيق َوم ِبثل ِث الق ْرا ِن‬ ‫الل ب ِ� ع ٍرو‪:‬ان ا ب� اي‬ ‫عن عب ِد ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ُ َّ َ ْ َ ة َ ُ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ َّ ُ ْ ُ َ َّ ُ َٔ َ ٌ ُ ُ ْ ُ ْ ٓ َ َ ف َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫ك لي ٍل؟قالوا‪ :‬وهل يست ِطيع ذ ِلك؟ قال‪:‬ف ِإن قل هو الل احد ثلث القرا ِن‪ ،‬قال‪ :‬ج�اء الن ِب ي� صل‬
‫‪:‬ص َد َق َٔا ُبو َٔا ُّي َ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ ُ َ َ ْ َ ُ َٔ َ َٔ ُّ َ َ َ َ‬
‫وب‬ ‫وب فقال َر ُسول ِ‬ ‫وهو يسمع ا ب� اي‬
‫عدب�الہلنبرمع�وسےرم�و�یےہابو�ایو�باناص�ر�ی‪t‬کیسسلجمںیمےھٹیبوہئےرفمارہےےھتہکایکمتںیمےسیسکےسہیںیہنوہاتکسہکرہ‬
‫َ ُ َ ْ َ ْ نَ ُّ َ َ ْ ن ف َّ ْ‬
‫الرك َعةِ‬ ‫‪1‬حصیح بخ�اری کتاب االذان ب�ب ج‬
‫الم ِع ب ي� السورت ي ِ� ِ ي�‬
‫ْ َ‬ ‫َ ُ َ َ َ ف ُ َ‬
‫ص �‪ ،۲�۹�۰�۱‬مسندامحد�‪۱�۲�۴�۳�۲‬‬ ‫‪ 2‬جامع �مذی کتاب فضائل القران ب�ب ما جاء ِ ي� سور ِة ِإالخال ِ‬
‫ت‬
‫ٓ َ ُ َ ْ ُ ْ ُ َ َّ ُ َٔ‬
‫الل ا َح ٌد�‪۵�۰�۱�۵‬‬ ‫‪ 3‬حصیح بخ�اری کتاب فضائل القران ب�ب فض ِل قل هو‬
 ‫�������‬

‫�ر�ا�تاہتئیرق�ٓا�نڑپ�ھایلرک�ے�؟صاحبہےنہکےگلہیسکےسوہسےک �اگ؟�انوہ�ںنےرفمایاسو�ر�ہالاخال�ص تاہئیرق�ٓا�نےکرب�ابرہے�‪�،‬اتےنںیم‬

‫‪1‬‬
‫�رسو�لالہلﷺیھبرشتیفےلٓائے� �‪ٓ،‬ا�پےننسایلا�و�ررفمایاابو�ایو�بچسےتہکںیہ�۔‬
‫�ا�سر�ویتیکدنسمںیابنلھ� یعہفیعضر�ا�و�یےہ�۔‬
‫مرگسو�ر�تاخال�صاکاہتئیرق�ٓا�نےکرب�ابروہناحیحصاخب�ر�ی ‪� ۵�۰�۱�۳�،�۷��۳ ۷��۴‬ا�و�رحصحیملسم�‪� ۱�۸�۸�۶‬وغری�ہںیمومجو�دہے)‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ُ ُ َ نّ َ َٔ ْ َ ُٔ َ َ ْ ُ ْ ُ ُ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َٔ‬
‫�ش َد َم ْن‬ ‫الق ْرا ِن‪،‬قال‪َ :‬‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬قال‪:‬قال َر ُسول الهلِ صل الل علي ِه وسل‪ :‬احشدوا ف ِإ ِ ي� ساقرا عليك ثلث‬
‫ُ‬
‫ض‪ :‬قال َر ُسول الهلِ‬
‫َ َ‬
‫ع‬‫الل َٔا َح ٌد ثُ َّ� َد َخ َل َ‪،‬ف َق َال َب ْع ُض َنا ِل َب ْ‬ ‫َح َش َد‪ ،‬ثُ َّ� َخ َر َج َن ُّ� الهلِ َص َّل َّ ُ‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َف َق َر َٔا ُق ْل ُه َو َّ ُ‬
‫ٍ‬ ‫ِب ي‬
‫َ َّ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ نّ َ َٔ ْ َ ُٔ َ َ ْ ُ ْ ُ ُ َ ُ ْ ٓ نّ َٔ َ َ َ َ َ ً َ َ ُ َ َّ َ ثُ َّ َ َ َ َُّ‬
‫صل الل علي ِه وسل‪ :‬ف ِإ ِ ي� ساقرا عليك ثلث القرا ِن ِإ ِ ي� الرى هذا خ ب�ا جاءه ِمن السم ِاء‪ �،‬خرج ن ِب ي� الهلِ صل‬
‫ُ ُ ُُ ُْ ٓ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ نّ ُ ْ ُ َ َٔ ْ َ ُٔ َ َ ْ ُ ْ ُ ُ َ ُ ٓ َٔ َ‬
‫ك ثلث الق ْرا ِن‪ ،‬اال َو ِإ نَّ َ�ا ت ْع َدل ِبثل ِث الق ْرا ِن‬ ‫الل علي ِه وسل فقال‪ِ :‬إ ِ ي� قلت ساقرا علي‬
‫�اب ہوریر�ہ ‪t‬سےرم�و�ی ےہ رسو�ل الہل ﷺنےاحصبہرک�ا�م ‪ y‬سےرفمایاجعم وہجائو�‪،‬مںیںیہمتٓا�ج اہتئی رق�ٓا�ن انسئو�ںاگ�‪،‬لو�گ عمج‬
‫ہوکریبھٹ ےئگ� �‪ٓ،‬ا�پرھگسےٓائے وس�ر�ہ الاخال�ص پڑھی ا�و� پررھگرھچےل ےئگ�‪�،‬ا�باحصبہرک�ا�م ںیم ابتںی وہنےںیگلہک عود�ہوت�رسو�ل‬
‫رھو�اپسٓائےا�و�رف مرایامںیےنمتےس‬
‫�الہل ﷺکایہاھتکہاہتئیرق�ٓا�نانسئںیےگاشید�ٓاسام�نےسوکئیوحیٓاگیئوہ�اتےنںیمٓا�پﷺپ �‬
‫تاہئیرق�ٓا�نانسنےاک� عود�ہایکتاھسونیہوس�ر�تاہتئیرق�ٓا�نےکرب�ابرہے�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ ْ َٔ َّ ْ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َٔ َ ْ ُ َٔ َ ُ ُ ْ َٔ ْ َ ْ َ َٔ ف َ ْ َ ة ُ ُ َ ْ ُ ْ ٓ َ ُ َ َ ْ َ‬
‫عن ا ِب ي� الدرد ِاء‪،‬ع ِن الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬قال‪:‬ايع ِجز احدك ان يقرا ِ ي� لي ٍل ثلث القرا ِن؟قالوا‪ :‬وكيف‬
‫َ ْ َ ْٔ ُ ُ َ ْ ُ ْ ٓ َ َ ُ ْ ِ ُ َ ُ َٔ َ ٌ َ ْ ُ ُ ُ َ ْ ُ ْ ٓ‬
‫يقرا ثلث القرا ِن؟قال‪:‬قل هو الهل احد تع ِدل ثلث القرا ِن‬
‫�ابو�الد�ر�د�ا�ء‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاکایتما�سےساعجزہوکہرہ�د�ناہتئیرق�ٓا�نڑپ�ھایلکر�و�؟لوگو�ںےناہک�ا�ےالہل‬
‫ے؟�ٓا�پﷺےنرفمایاسو�ر�ہالاخال�ص تاہئیرق�ٓا�نےکرب�ابرہے�۔‬ ‫کے�رسو�لﷺتاہئیرق�ٓا�نویک�ںرکڑپھ �‬
‫فَ َ َ َ ُ ْ ُ َ ُ َٔ َ ٌ ُ ْ ً ْ َٔ ْ َ ْ ُ ْ ٓ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َّ َ َٔ ْ ُ ٓ َ َ َ َ َ‬
‫الهل َج َّزا الق ْران ثلثة ا ْج َز ٍاء‪ ،‬ج�عل قل هو الهل احد جزءا ِمن اجز ِاء القرا ِن‬ ‫عن قتادة‪ِ ،‬إن‬
‫‪3‬‬
‫قات�د�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�ٓا�پﷺےنرفمایا�الہلاعتلٰینےرق�ٓا�نےکنیتےصحےئکںیہ سو�ر�ہالاخال�ص یترس�احہصےہ�۔‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ف َس ِم َع َر ُج ًل َي ْق َر ُٔا‪ُ :‬ق ْل ُه َو َّ ُ‬
‫الل َٔا َح ٌد َّ ُ‬ ‫الل َص َّل َّ ُ‬
‫َّ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ َ َ َٔ ْ ْ ُ َ ُ‬
‫الل‬ ‫ول ِ‬‫عن ا ِب ي� ه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬قال‪ :‬اق َبلت َمع َرس ِ‬
‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ُ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ َ َ َ‬
‫ال َّنة‬
‫الص َمد‪،‬فقال َر ُسول الهلِ صل الل علي ِه وسل‪ :‬وجبت‪ ،‬قلت‪ :‬ما وجبت؟قال‪ :‬ج‬
‫�اب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم� �ویےہ �ایکرمتہبںیمرسو�لالہلﷺےکاستھںیہکےسٓا�رہاتاھ�‪ٓ� ،‬ا�پےنایکصخشوکوس�ر�ہالاخال�ص کیالت�و�ت‬

‫‪ 1‬مسندامحد�‪۶�۶�۱�۳‬‬
‫ٓ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫هللا ا َح ٌد�‪،۱�۸�۸�۸‬جامع ت�مذی کتاب فضائل القران َ ب� ُب َما َج َاء‬ ‫املسافر� َ ب� ُب ف ْضل ِق َر َاء ِة قل ُه َو ُ‬
‫ِ‬ ‫ین‬ ‫‪ 2‬حصیح مسمل کتاب صالۃ‬
‫ثٓ‬ ‫ْ َ‬ ‫ف ُ َ‬
‫‪،۱‬مسندا� یعیل�‪۶�۱�۸�۰‬‬
‫ب‬ ‫ص �‪،۲�۸�۹�۹‬مسندامحد�‪ �۵�۳�۵‬ش‪�،۹‬ح مشلک اال�ر �‪�۲�۲�۳‬‬ ‫ِ ي� سور ِة ِإالخال ِ‬
‫ن َ ُ َ ْ َ َ ُ ْ ُ َ ُ َٔ‬
‫هللا ا َح ٌد �‪۱�۸�۸�۷‬‬ ‫املسافر� ب�ب فض ِل ِقراء ِة قل هو‬ ‫ی‬ ‫‪ 3‬حصیح مسمل کتاب صالۃ‬
 ‫�������‬
‫‪1‬‬
‫کرتےوہئےانس�‪� ،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایا�و�اجبوہگیئ�‪،‬مںینےوپچاھکای�و�اجبوہگیئ�؟ ف مرایاجتن�۔‬
‫ً ُ ُ َّ ّ َٔ َٔ ُ َ َٔ ّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ ُ َّ ْ نُ ُ َ ْ َ َ َ ْ َٔ َٔ َّ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ ِس َع َر ُجل َيقول‪ :‬الل ُه َّم ِإ ِ ن ي� ا ْسالك ا ِ ن ي�‬ ‫الل صل‬ ‫الل ب� ب� يدة‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪ ،‬ان رسول ِ‬ ‫حدثنا عبد ِ‬
‫َ َ َ َّ‬ ‫َ َ َ ُ َ ُ ُ َٔ‬ ‫َٔ شْ َ ُ َٔ َّ َ َٔ ْ َ َّ ُ َ َ َ َّ َٔ ْ َ ْ َٔ َ ُ َّ َّ َ‬
‫الص َم ُد ال ِذي ْل َي ِل ْد‪َ ،‬و ْل ُيول ْد‪َ ،‬و ْل َيك ْن ُل كف ًوا ا َح ٌد ‪،‬فقال‪َ :‬وال ِذي‬ ‫ا�د انك انت الل‪ ،‬ل ِإل ِإل انت‪ ،‬الحد‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ َ َّ‬ ‫َن ْف َ َ َ ْ َ َٔ َ َّ َ ْ‬
‫اب‪َ ،‬و ِإذا ُس ِئل ِب ِه ا ْعط‬ ‫ع ب ِه ا َج َ‬
‫س ِبي ِد ِه لقد سال الل ِب� ِس ِه االعظ ِم ال ِذي ِإذا د ِ ي َ ِ‬
‫ِ ي‬
‫برید�ہایملس‪t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺدجسممںیرشتیفالئےدکیاھکہایکصخشامن�زپڑ�ھرہاہے�دعامانگرہاہے�‪�،‬اپیندعامںیاتہک‬
‫ہے�ا�ےالہل! مںیھجتےسوس�ا�لرکتاہو�ںا�ساب�تیکوگ�اہید�ےرککہریت�ے کوس�اوئیوبعم�دہنںی�‪ ،‬یکتو�االہے�‪،‬بےاین�زہے�‪،‬نہا�سےکام�ں‬
‫با�پ�‪،‬نہا�ولا�دنہرسمہ�ا�و�رساتیھوکئیا�و�ر�‪،‬یہنسرک�ٓا�پﷺرفمانےےگل�الہلیکمسقسجےکاہتھںیمریم�یاج�نےہا�سےناسماعمظےک‬
‫ساتھدعامانیگےہ�‪�،‬الہلےکا�سڑب�ےان�مےکاستھہکبجیھبکا�سان�مےکاستھوس�ا�لایکجائےوتعاطہو�ا�و�رجبیھبکا�سان�مےکاستھ‬
‫‪2‬‬
‫�دعاکیاجئےوبق�لوہ�۔‬
‫َ َ َٔ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َّ َ ْ َ ة َ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َٔ‬ ‫َ ْ َ َ َ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫� َع كف ْي ِه‪ ،‬ث َّ� نفث ِف ي ِ� َما فق َرا ِف ي ِ� َما‪:‬‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َكن ِإذا ا َوى ِإل ِف َر ِاش ِه ك لي ٍل ج‬ ‫عن عا ِئشة‪ :‬ان الن ِب ي� صل‬
‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ْ ُ َ َّ ُ َٔ َ ٌ َ ُ ْ َٔ ُ ُ ّ َ َ َ ُ ْ َٔ ُ ُ ّ َّ‬
‫اس‪ ،‬ث َّ� َي ْ� َس ُح ِب ِ� َما َما ْاس َتط َاع ِم ْن َج َس ِد ِه‪َ ،‬ي ْب َدا ِب ِ� َما‬
‫قل هو الل احد وقل اعوذ ِب َ� ِب الفل ِق وقل اعوذ ِب َ� ِب الن ِ‬
‫ْ ُ َ َ َ ََ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫َ َ َ ْٔ َ َ ْ‬
‫ات‬‫� ِه َو َما اق َبل ِم ْن َج َس ِد ِه َيف َعل ذ ِلك ثالث َم َّر ٍ‬
‫عل را ِس ِه وو ج ِ‬
‫�ا�م الومنمنی اعئہش اعئہش ‪ r‬سےرم�و�ی ےہنیبرکیمﷺ �ر�ا�ت ےک وقت بج رتسبپرجاتےوتہر�ر�ا�ت وس�ر�ہ الاخال�ص�‪،‬سو�ر�ہ افلقل‬
‫�ا�و�رسو�ر�ہالان�سوکپڑ�ھرک�اپیند� نوو�ںایلیھتہ�ںالمکر�ا�نرپ�د�مرککےاپےنمسجابم�ر�کرپھپریلایکرتے�‪،‬جاہ�ںکتاہتھےتچنہپاچنہپتے�‪،‬ہپےل‬
‫رھاپےناسمےنےکمسجرپ�‪،‬تنیرمتہباسیرط�حرکتے�۔‪�3‬الرغ�ضےبامش�ر�ر�و�ایا�تںیموعم�ذ�ا�تالت�و�ترکنےیکڑب�ی‬
‫سرپر�‪،‬پرھمہنرپ�‪،‬پ �‬
‫ضفتلیایب�نیکیئگےہ�۔‬
‫�ابوقسی‪ t‬بناح�ر�ثیمہساک�اسال�م‬
‫�ا�ناکبسنانمہہیےہ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ْب ن� ق ْيس ْب ن� َع ِد ِّي ْب ن� َس ْع ِد ْب ن� هسم ‪ ،‬واكن ق ْيس ْب ن� َع ِد ِّي سيد قريش يغ� مدافع‬
‫‪4‬‬
‫�ابوقسی‪ t‬بناح�ر�ثنبسیقنبدع�ینبدعسبنمہس�‪�،‬ا�ناک�د�ا�د�اقسینبدع�یرقیشےکرس�د�ا�ر�و�ںںیمےساھت�۔‬
‫عض� وجده قيس ْب ن� عدي‬ ‫زء� َّال ِذ ي نَ� جعلوا الق ٓران ي ن‬ ‫َو َك َن ٔابوه احلارث ب ن� قيس ٔاحد ت‬
‫املس� ي ن‬

‫ص �‪۲�۸�۹�۷‬‬
‫ْ َ‬ ‫ٓ َ ُ َ َ َ ف ُ َ‬ ‫ت‬
‫‪ 1‬جامع �مذی کتاب فضائل القران ب�ب ما جاء ِ ي� سور ِة ِإالخال ِ‬
‫َ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ َْ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ‬
‫الو� َ ب� ُب الد َع ِاء�‪،۱�۴�۹�۳‬جامع ت�مذی کتاب الدعوات َ ب� ُب َج ِام ِع الد َع َو ِ‬
‫ات ع ِن الن ِب ي� صل الل علي ِه‬
‫ِ‬
‫س� ابوداودکتاب ت‬‫‪ 2‬نن‬
‫َ ُ ْ َّ ْ َٔ َ‬ ‫َو َس َّ َل�‪ �۴�۷�۵‬ن ن‬
‫الل ال ْعظ ِم �‪۳�۸�۵�۷‬‬ ‫اس ِ‬ ‫ا� ماجہ کتاب الدعاء ب�ب ِ‬ ‫‪،۳‬س� ب ن‬
‫ٓ َ ُ َ ْ ُ َ‬
‫ات�‪۵�۰�۱�۷‬‬ ‫امل َع ِّوذ ِ‬ ‫‪ 3‬حصیح بخ�اری کتاب فضائل القران ب�ب فض ِل‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 4‬اسدالغابۃ�‪۲�۵�۱‬؍�‪،۶‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب �‪۱�۷��۳ ۷‬؍�‪۴‬‬
 ‫�������‬

‫�ا�و�ربا�پاح�ر�ثنبسیقیھبرشمکنیاکسرغہناھتیہا�نرشیر�انلسف گولو�ںںیمسےاھتجوقر�ٓا�ناکذم�ا�قا�ڑ�ایارکتےےھت�۔‬
‫‪ 1‬یہٓایا�تابم�رکہایےسیہ گولو�ںےکاب�ر�ےںیمان�ز�لوہئییھت�‪،‬‬
‫ت َمرُ‬ ‫عا َك ُ ْنا يَ ْع َملُ ْو َن ‪۹۳‬۝ َف ْ‬
‫اص َد ْع ِبَا ُ ْٔ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ّ َ َ َ ْ ٔ َ َ َّ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ُ ْ ُ ْ ٰ‬
‫ال ِذي جعلوا القران ِع ِضي ‪۹۱‬۝ فور ِبك لنس ــلنم اج ِع ۙ‬
‫ي ‪۹۲‬۝‬
‫ي ‪۹۵‬۝‬
‫َّ َ َ ْ ٰ َ ْ ُ ْ َ ْ ْ‬
‫ت ِز ِء َ ۙ‬ ‫َو َا ْعر ْض َع ْال ُم ْشك ْ َ‬
‫ِي ‪۹۴‬۝ اِن كفينك المس‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪2‬‬

‫ترجہم�‪:‬نجوہ�ںےناپےنرق�ٓا�نوکڑکٹ�ےڑکٹ�ےرکڈ�الاےہ�‪،‬تومسقےہریت�ےر�بیک!ہمرض�و�را�نےسوپھچںیےگ کہمتایکرکتےرہے‬
‫ہوپسا�ےیبنﷺ! جسزیچاکںیہمتمکحدیااجرہاےہاسےاہنےکاکپ�ر�ےہہکد�وا�و�ررش�کرکنےو�الو�ںیکذ�ر�ارپ�و�اہنرک�واہمت�ر�یرط�ف‬
‫سےمہا�نذم�ا�قا�ڑ�انےو�الو�ںیکربخےنیلےکےیلاکفیںیہ�۔‬
‫‪3‬‬

‫ّ‬ ‫ْ َ‬
‫قد� ِإال ْسلم ب�كة‬
‫وهو ي‬
‫‪4‬‬
‫�ابوقسی‪�t‬دعو�تقحےکابدت�ائیزمانےںیماعس�د�تاند� �وز�ایام�نوہئے�۔‬
‫ين‬
‫السابق� إىل إالسالم‬ ‫اكن من‬
‫‪5‬‬
‫�ابوقسی‪t‬بناح�ر�ثاسال�موبق�لرکنےںیماسبوق�نالا�ولو�نںیمےسےھت�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو َما َب ْعد ذ ِلك ِم َن‬
‫َّ‬
‫الل َصل ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫وهاجر إ َل ٔارض احلبشة ف� اهلجرة الثانية‪َ ،‬ف شَ َ ُٔ ً‬
‫�د ا ُحدا َم َع َر ُسول ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬
‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ة ِ� ِخلف ِة ا� َبكر ِ ّ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ش‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َْ َ َ َْ َ َ َ ش‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫الص ِد ِيق‬ ‫ِب ي ٍ‬ ‫�يدا سنة اثن ت يْ� ع َ ي‬ ‫الش ِاه ِدوق ِتل يوم ال ي�مام ِة ِ‬
‫�ٓا�پد�وسر�یرجہ�تہشبحںیماملسمنو�ںےکاقفہلےکاستھےھت �وہا�ںیئکاس�لزگ�ا�رنےےکدعبغز�و�ہاحدےسےلہپدمیہنونم�ر�ہٓاگےئ�‪ٓ� ،‬ا�پ‬
‫زغو�ا�تںیمرسو�لالہلﷺےکرمہکا�بےھت�‪ ،‬سدینا‬
‫غز�و�ہاحد�‪،‬غز�و�ہدنخ�ق�‪،‬غز�و�ہربیخ�‪،‬فحتہکم�‪،‬غز�و�ہنینح�‪،‬غز�و�ہوبت�کا�و�رد�وسر�ےامت�م �‬
‫‪6‬‬
‫دہعالفتںیم نوخریزگنجامیمہںیمدیہشوہئے۔‬
‫�ابوبرک‪ t‬صدیقےک خ‬
‫ماضمنیوس�ر�ۃاملکل‪:‬‬
‫�اناس�نیکٓاکنوھ�ںرپپڑ�ےوہئےتلفغےکرپ�د�ےاٹہنےےکےیلا�سوس�ر�ۃںیمدینیکاینب�د�یامیلعت�تابلاتخاص�رمذکو�رہںی�۔‬
‫ایر�ا�تیھبابکلہیلاسیےکاہتھںیمںیہ�‪�،‬اسی‬
‫‪�x‬ا�سمیظعالاش�ناکئان�تںیمیقیقحاب�دشاہترص�فالہلاعتلٰیکیےہ�‪،‬ف مرانر�و�ائیےکامت�ماتخ �‬
‫ےہ‪�،‬و�ہمیلع‬
‫ےہ‪�،‬ا�سےکا�ساظن�مںیموکئید�وسر�احہصد�ا�ریاشریکںیہن �‬
‫ینٰا�و�رمعنوعاطکاناظ�م �‬
‫فرق�و �‬
‫لت‪ ،‬غ‬‫کےاہتھںیموم�ت حوای�ت�‪،‬عز�تو�ذ �‬

‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 1‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۷��۳ ۷‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 2‬احلجر‪۹۱‬ات‪۹۵‬‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫‪ 3‬اسد الغابة ي� معرفة الصحابة�‪۲�۵�۱‬؍�‪۶‬‬
‫ا� سعد�‪۱�۹�۴‬؍�‪۴‬‬ ‫‪ 4‬بن‬
‫ف‬
‫صابة� ت� ي ز‬
‫ي� الصحابة�‪۲�۷�۷‬؍�‪۷‬‬ ‫ي‬ ‫‪ 5‬إال‬
‫ا� سعد�‪۱�۹�۴‬؍�‪۴‬‬ ‫‪ 6‬بن‬
 ‫�������‬

‫ےہ‪�،‬زمنیںیمےنلچرھپنے‬
‫ےہ‪�،‬و�ہاناس�نےکےنیسںیم شوپدی�ہر�ا�ز�و�ںےسیھبابخرب�ا�و�ر�ٓاگا�ہ �‬
‫�وبخریہے‪�،‬اسےاکئان�تےکذ�ر�ےذ�ر�ےاکعمل �‬
‫�‬
‫ےہ‪�،‬ا�و�ر�وہیاسیزمنیےس‬
‫کےےیلاسیےنر�اسےتانبئےںیہ�‪�،‬اسیےناپیندق�ر�تاکمہلےکاستھاضفئو�ںںیما�ڑتےوہئےرپند�و�ںوکتاھ�م �‬
‫�اپینامت�مولخمقا�توک �رز�قایہمکرتاہے۔‬
‫�ب ار�اسالمی امیلعت�ت‬
‫ربخد�ا�رکر�دیاہے �‪�،‬ا گ‬
‫‪�x‬الہلاعتلٰی نے اپےن ابنای�ء کوھبجیرک�ا�و�ر�ا�ن رپ�اپیناتکبںی ان�ز�لرککے اسی دنایمںی اتنئج ےس �‬
‫پر�ایام�نالکر�اپان�ر�ویہکیھٹںیہنرک�وگےوتٓاخر�تںیممترسح�تو�افوس�سےسوہکےگاک�ش! ہما�نیکاب�تام�نےتیلوت�ٓا�جا�سرط�حذلت‬
‫�و�رسو�ائیرب�د�اشتہنرکناپڑتی۔‬
‫دنقںی�‪�،‬زمنیاکفر�ش‬
‫تھچ‪�،‬ا�سںیماتس�ر�و�ںیک لی‬
‫‪x‬ر�بالاعملنیےکوجو�د�ا�و�ر�و�احدنتیرپتوکییندلائلدیےتوہئےرفمایاہکٓاسام�نیک �‬
‫�‬
‫ربخد�ےرہےںیہجسیکقیلختںیممتوکئیصقنںیہناپئوگے�۔‬
‫وبخریو�راصنعذ�ا�تےکوجو�دکی �‬
‫�ا�و�رپانیےکےتہبےمشچایکمیکح ا�‬
‫‪x‬ایکد�نںیہمتال�زمًا�الہلیکاب�رگا�ہںیماپےناعام�لیکوج�ابدہیےکےیلشیپوہناہے�‪،‬مرگتما�ساب�تیکذکتیبرکتےوہ�ا�و�ربا�ربا�رماطلہب‬
‫�‬
‫کرتےوہکہایقمتایعذ�ا�بالکردکاھدیاجائے�‪،‬مرگجبمتمنہجوکدکیوھگےوجضیغوغبضےسوج�شام�ر�رہیوہگیا�و�ریو�ںوسحم�سوہگاکہ‬
‫ما�ر�ےوج�شےکٹھپڑپ�ےیگوتتموح�ا�سابخہتوہجائوگےا�و�رتمےسہہکدیااجئےاگکہیہیےہو�ہزیچےسجمتبلطایککرتےےھت�۔‬
‫‪�x‬اہلہکماسال�موبق�لرکنےےکاجبئےرسو�لالہل ﷺ ککووسےتا�و�ر�اہلایام�نےکےیلالہکتیکدعائںیامگنےتےھت�‪،‬ف مرایا�اگریہیھبس‬
‫کہار�الہلاکعذ�ا�باچانکمترپ�ٓاجائےوتمتںیہا�سیکرگفت‬
‫مرجائںیای�الہلا�نرپ�رحمرک�ے�‪،‬متںیہا�سےسایکفائد�ہےچنہپاگ�‪،‬تماپینرکفکر�و گ‬
‫ربخد�ا�رایکہکوم�تےکدعبامت�متقیقحلھکرکسامےنٓاجائےیگہکدہ�ایتایفہتوک�نےہا�و�رگرم�ا�ہوک�ن�؟‬
‫سےوک�ناچبئےاگ�ا�و�ر �‬
‫‪x‬اف ک�رو�دعو�ترکف�د�ییئگہک الہل ےن زمنیوکمتاہ�ر�ےاتبعرک�رکاھہے � گ‪�،‬ار�و�ہںیہمت زمنی ںیم نھداس�د�ے ایتزی�وتدنطوفا�نجیھب د�ے‬
‫ک‬
‫ویپدخا�کرک�د�ےایمتاہ�ر�ا� �رز�قر�و�کد�ےای�زمنییکرہگ�ائوی�ںںیمےساپنیوکناقابلوصح�لانب�د�ےوت�الہلاعتلٰیکےوس�امتاہ�ر�ے‬
‫جومتںیہ ن‬
‫عموب�د�و�ںںیمےسوک�نےہوجمتاہ�ر�یدم�دکرکساتا�و�رتموکیہںیتمعنو�اپسالکردیےنیکدق�ر�ترھکاتہے�۔‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫َكَرٰبَتْيِذَّلاِهِدَيِبُكْلُمْلا‪َ١ٞ‬وَوُهىٰلَعِّلُكٍءْيَشُرْيِدَقۙ‪ْ۰۰۱‬يِذَّل۟اَقَلَخَتْوَمْلاَوَةوٰيَحْلا‬
‫بتہاببرکتےہو�ہ(�الہل) جسےکاہتھںیماب�دشاہیےہا�و�ررہزیچرپدق�ر�ترھکےنو�الاےہ�‪،‬جسےنوم�تا�و�رایح�ت‬

‫ْمُكَوُلْبَيِل ْمُكُّيَا ُنَسْحَا اًلَمَعؕ‪َ ١‬و َوُه ُزْيِزَعْلا ُرْوُفَغْلاۙ‪ْ۰۰۲‬يِذَّلا َقَلَخ َعْبَس ٍتٰوٰمَس اًقاَبِطؕ‪١‬‬
‫کوا�سےیلدیپ�اایکہکںیہمتٓا�زمائےہکمتںیماچےھاک�موک�نرکتاےہ�ا�و�رو�ہاغلبا�و�رےنشخبو�الاےہ�‪،‬جسےناس�تٓاسام�ن‬
 ‫�������‬

‫اَم ىٰرَت ْيِف ِقْلَخ ِنٰمْحَّرلا ْنِم ٍتُوٰفَتؕ‪ِ ١‬عِجْراَف َرَصَبْلاۙ‪ْ ١‬لَه ىٰرَت ْنِم ٍرْوُطُف‪َّ۰۰۳‬مُث ِعِجْرا‬
‫�ا�وپرےلتانبئے(تواسےدکیےنھو�الے) �الہلرمحنٰیکدیپ�ائشںیموکئیےبضا�بطگیہندکیےھ �‬
‫اگ�‪،‬د�وبا�ر�ہ(نرظیںڈ�ا�لرک) �دیھکےلیک‬

‫ٌرْيِسَح‪�(۰۰۴‬املکل�‪۱‬تا�‪)۴‬‬ ‫َرَصَبْلا ِنْيَتَّرَك ْبِلَقْنَي َكْيَلِا ُرَصَبْلا اًئِساَخ َّو َوُه‬

‫�اوکئیاگش�فیھبرظن �ٓارہاےہ�‪،‬پرھد�وہر�ارک�د�ود�واب�ردیھکےلریت�یاگن�ہریت�یرط�فذللی(�واعجز) ہورکیکھتوہئیول�ٹٓائےیگ�۔‬
‫ف مرایا�و�ہےباتناہبز�ر�گا�و�رظعمیےہ�‪�،‬و�ہاپینذ�ا�ت صواف�تو�افاع�لںیماپےنوس�اہر�ایکےسابلاترہے�‪�،‬اسیےکاہتھںیماکئان�تیکاب�دشاہی‬
‫ہےا�و�ر�وہیاس�ر�ےاتخای�ر�ا�تاکمالکےہ�‪ ،‬طہرر�حیکدق�ر�تا�و�رلغہباسیوکحاصلےہ�‪�،‬و�ہاکئان�تںیمسجرط�حاکترص�فرک�ےوکئی‬
‫�اسےر�و�کںیہناتکس� ک‪،‬وئیا�سیکتمکحوشمتیںیمدخلںیہند�ےاتکس� ک‪،‬وئیا�سےکومکح�ںوکٹا�لںیہناتکس�‪�،‬ا�سمیظعیتسہاککوئیاک�مےب‬
‫قمدصہنںیہوتا�ا�و�رنہہیا�سیکاش�نےہ�‪�،‬ا�سےناناس�نوک�ایکدصقمظعمیےکتحتدیپ�اف مرایاہے�‪�،‬زندگی موو�توکیھباسیےنایاج�دکایہے‬
‫�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ك ث َّم اِل ْي ِه ُ ْ ُ‬‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ك ث َّم ُ ْيي ْي ْ‬‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َك ْي َف َتك ُف ُر ْو َن بهلل ِ َو ُك ْن ُت ْم َا ْم َو ًات َفا ْح َي ْ‬
‫اكۚ‪۰‬۝ ث َّم ُي ِْي ُت ْ‬
‫‪1‬‬
‫ت َجع ْو َن ‪۲۸‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم‪ :‬تمالہلےکاستھرفکاکر�ویہےسیکاتخای�ررکتےوہاحلانہکمتےباج�نےھتا�سےنمتوکزندگیاطعیکرھپوہیاہمت�ر�یاج�نبلسرک�ےاگ‬
‫�‪،‬پرھوہیںیہمتد�وبا�ر�ہزندگیاطعرک�ےاگرھپاسییکرط�فںیہمتٹلپرکاجناےہ۔‬
‫رتہبے�‪،‬‬
‫تاکہاناسنو�ںاکاتماح�نےلا�و�ریہدکیےھہکسکاکعلمزیا�د�ہ ہ‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َٔ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ُ َ ْ ُ َ ُ ْ َٔ ُّ ُ ْ َٔ‬
‫ك ا ْح َس ُن َعال َو ْل َيقل ا ك ث ُ� َعال‬ ‫عن ا ِب ي� جعالن قال‪ :‬قال الل‪ِ :‬ليبلوك اي‬
‫‪2‬‬
‫رکاہے�۔‬
‫رکاہےہیںیہنرفمایاکہوک�نزیا�د�ہاک�م ت‬
‫حمدمبنالجع�نےتہکںیہالہلاعتلٰینےاہی�ںہیایب�نرفمایاہےہکوک�ناچےھاک�م ت‬
‫�زحمرشام�لےکےجیتنںیمسجصخشاکیجاسعلموہگا�ا�سےکاطمبقا�سوکزج�ا�د�یاجئےیگ ��‪،‬و�ہاپینولخم�قےکقحںیماغلبوہنےےک‬
‫چاننہچر�و اع‬
‫با�وجو�د�رحمیوغوف�رہےا�و�رگانہاگ�ر�و�ںیکوتبہوبق�لرککےا�نےکانگہو�ںوکشخبدیاتہےوخ�ا�ہو�ہٓاسام�نےکانک�ر�و�ںکتےچنہپوہ�ںا�و�ر�ا�نےک‬
‫ہو�ں‪�،‬ا�سےئلدنچ�ر� �وز�ہدنوی�یزندگیوکنغتمیاج�نرکاخر�و�یزندگیںیماکمای�بوہنےیکوسچو�ا�و�ر�ا�س‬
‫عوی�بوکھچاپتاےہوخ�ا�ہو�ہزمنیرھب �‬
‫ئے‪�،‬ا�و�رتم‬
‫کےےئلگتو�د�وکر�و�‪�،‬و�ہاییسیتسہےہسجےنٓاسامنو�ںوک�ایکقبطںیہنہکلبایکد�وسر�ےےکا�وپراہس�ر�و�ںےکریغبسا�تٓاسام�نانب �‬
‫� حرام�نیکقیلخترک�د�ہوپ�ر�یاکئان�تںیمامک�لد�رجےاکتانسبوتدکیوھگےرگمںیہکوکئیصقن�‪،‬بدظنیم�‪،‬بےرتیکیبا�و�رےبربیطہناپئوگے�‪،‬جو�ا�س‬
‫با�ترپ�دلالترکتےںیہہکا�نبساکپدی�اکرنےو�الارص�فایکیہالہٰےہدعتم�دہنںی� ک‪،‬وئیاگش�فالت�شرکنےےکےئلمتول�گرھپپٹل‬
‫کروجتسجرکلومرگمتںیہا�سمیظعالاش�ناکئان�تںیموکئیرخہنای�د�ر�ا�ڑہنںیےلماگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ َ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ ٓ َ َّ َ ۗ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َ َ ْ ٰ َ َ َ َّ ٰ ّ َ َ َ َ َ ْ ُ‬
‫‪3‬‬
‫م ف ُر ْو ٍج ‪۶‬۝‬ ‫افلم ينظروااِل السما ِء فوقهم كيف بنينا وزينا وما لها ِ‬
‫‪ 1‬البقرۃ�‪۲�۸‬‬
‫ت‬
‫ا� با� حا��‪۲�۰�۰�۶‬؍ ‪�۶‬‬‫تفس� ب ن‬
‫‪ 2‬ی‬
‫‪ 3‬ق�‪۶‬‬
 ‫�������‬

‫ترجہم�‪�:‬اچاھ�‪،‬توایکانوہ�ںےنیھبکاپےنا�وپرٓاسام�نیکرط�فںیہندکیاھ�؟کسرط�حمہےناسےانبیاا�و�رٓا�ر�اسہتایکا�و�را�سںیمںیہکوکئیرخہن‬
‫ہنںیےہ۔‬
‫ںیموئیرخہنالت�شرکنےےکےئل‬
‫�اپینمیظعدق�ر�تا�و�روحد�انتیوک�و�اضحرتکرنےےکےئلرفمایاتمر�بیکقیلخترک�د�ہمیظعالاش�ناکئان�ت ک‬
‫با�ربا�روجتسجکرلومرگمتںیہوکئیتسکشو�ر�ریتخرظنہنںیٓائےیگ۔‬

‫َو ْدَقَل اَّنَّيَز َءٓاَمَّسلا اَيْنُّدلا َحْيِباَصَمِب َو اَهٰنْلَعَج اًمْوُجُر ِنْيِطٰيَّشلِّل َو اَنْدَتْعَا ْمُهَل‬
‫یبکشمہےنٓاسام�ندنایوکرچ�اغو�ں(سات�ر�و�ں) سےٓا�ر�اسہتایکا�و�راہنںیاطیش�نےکام�رنےاکذ�ریہعانب�دیاا�و�راطیشنو�ںےکےیل‬

‫َمَّنَهَجؕ‪١‬‬ ‫ُباَذَع‬ ‫ْمِهِّبَرِب‬ ‫اْوُرَفَك‬ ‫َنْيِذَّلِل‬ ‫ِرْيِعَّسلا‪َ۰۰۵‬و‬ ‫َباَذَع‬

‫ہم ےن (�د� �وز�خ الجنے و�الا) عذ�ا�ب ایت�ررک�دیا�‪� ،‬ا�و�ر اپےن ر�ب ےک استھرفکرکنے و�الو�ں ےک ےیلمنہجاک ذع�ا�ب ےہ‬

‫َو َسْئِب ُرْيِصَمْلا‪ۤ۰۰۶‬اَذِا اْوُقْلُا اَهْيِف اْوُعِمَس اَهَل اًقْيِهَش َّو َيِه ُرْوُفَتۙ‪۰۰۷‬‬
‫�ا�و�رو�ہایکیہرب�یہگجےہ�‪،‬جبا�سںیمہیڈ�الےاجئںیےگوتا�سیکڑب�ےز�و�رےسیکٓا�و�ا�زںینسےگ ��‪،‬ا�و�رو�ہوج�شام�ررہیوہگی�‪،‬‬

‫ٌجْوَف‬ ‫اَهْيِف‬ ‫َيِقْلُا‬ ‫ۤاَمَّلُك‬ ‫ِظْيَغْلاؕ‪١‬‬ ‫َنِم‬ ‫ُزَّيَمَت‬ ‫ُداَكَت‬

‫قریب ےہہک (�ابیھ) غےص ےکام�ر�ےٹھپ اجئے�‪ ،‬جبیھبک ا�س ںیموکئیرگ�و�ہڈ�الا اجئےاگ ا�س ےسمنہج ےک د�ر�وغے‬

‫ْمُهَلَاَس ۤاَهُتَنَزَخ ْمَلَا ْمُكِتْاَي ٌرْيِذَن‪۰۰۸‬اْوُلاَق ىٰلَب ْدَق اَنَءٓاَج ٌرْيِذَن۬ۙ‪١‬‬

‫پوھچںی ےگ ہکایک اہمت�ر�ے اپ�س ڈ�ر�انے و�الا وکئی ںیہن ٓایا اھت�؟�و�ہ وج�ا�ب دیں ےگ ہک کشیب ٓایا اھت‬

‫اَنْبَّذَكَف َو اَنْلُق اَم َلَّزَن ُهّٰللا ْنِم ٍءْيَشۚۖ‪ْ ١‬نِا ْمُتْنَا اَّلِا ْيِف ٍلٰلَض ٍرْيِبَك‪۰۰۹‬‬
‫یلنک مہ ےن اسے الٹھجیا ا�و�ر مہ ےناہک الہل اعتلٰی نےھچک یھب ان�ز�لںیہن رفمایا�‪ ،‬تم تہب ڑب�یرمگ�اہی ںیم وہ�‪،‬‬

‫َو اْوُلاَق ْوَل اَّنُك ُعَمْسَن ْوَا ُلِقْعَن اَم اَّنُك ْۤيِف ِبٰحْصَا ِرْيِعَّسلا‪۰۰۱۰‬اْوُفَرَتْعاَف‬
‫�ا�و�رںیہکےگہکاگرمہےتنسوہتےایلقعرھکےتوہتےوتد� �و خزوی�ںںیم(شریک) نہوہتے�‪،‬پسانوہ�ںےناپےنرج�ماکاقاب�ل‬

‫ْمِهِبْۢنَذِبۚ‪١‬اًقْحُسَفِبٰحْصَاِّلِرْيِعَّسلا‪�(۰۰۱۱‬املکل�‪۵‬تا�‪)۱�۱‬‬
‫کرلای ��‪،‬ا�بہید� �وزخیدفعوہ�ں(�د�و�روہ�ں) �۔‬
‫ہمےنٓاسام�ندنایکو�اگنتناتس�ر�و�ںا�و ہک�راشکئو�ںسےوخ�بزمینا�و�ر�ٓا�ر�اسہتایکہےجنیکرثک�ت�‪،‬شا�نا�و�رگجاگمہٹےساناس�ندنگر�ہ‬
‫ہے‪�،‬اہلرع�باکقعدی�ہا�و�راکہون�ںاکیہدعو�ٰیتاھکہایشطنیا�نےکاتبعای�ا�نےسر�ابہطںیمںیہا�سےئلا�نےکذ�ریہعےساہنںیبیغ‬
‫جاتا �‬
 ‫�������‬

‫کیربخیںاحصلوہتیںیہ ��‪،‬ا�سےکر�دمںیرفمایاکہالہلےنایاسہلسلساقئمایکہےہکایشطنیاکعالمابلامںیاجنےا�و�ر�وہا�ںےسبیغیکربخیں‬
‫عمول�مرکنےاکطقًاعکوئیاماک�نںیہنےہ�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬
‫ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ ٰ ْ ُ ّ َ َ َ ْ َ َ ‪۰‬۝ َ َ ّ ّ َّ‬ ‫َف َق ٰض ُ‬
‫ح‪۰‬۝ َو ِح ْف ًظاۭ‪۰‬۝‬ ‫ّ ْ‬
‫الس َما َء الدن َيا ِبَ َصا ِب ْي َۖۤ‬ ‫ك سا ٍء امرهاۭ وزينا‬ ‫ي واوح ِف ِ‬ ‫ات ِف يم ِ‬ ‫س َو ٍ‬‫ىه َّن َس ْب َع َ ٰ‬
‫ي ْال َعز ْ ْ َ‬ ‫ٰ َ َْ ْ‬
‫‪1‬‬
‫ي الع ِل ْي ِم ‪۱۲‬۝‬‫ذلِك تق ِد ُ ِ ِ‬
‫ترجہم�‪:‬تبا�سےند�ود�نےکاند�راس�تٓاسام�نانبدیے ��‪،‬ا�و�ررہٓاسام�نںیما�ساکاقنو�نوحیرکدیاا�و�رٓاسام�ندنایوکمہےنرچ�اغو�ںےسٓا�ر�اسہت‬
‫کایا�و�راسےوخ�بوفحم�ظرک�دیاہیبسھچکایکزبر�دستمیلعیتسہاکوصنمبہےہ�۔‬
‫ّ َ ْ َََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ۗ ُ ُ ْ ً َّ َ َّ ٰ ّ َ ٰ ّ ْ َ َ َ ْ ٰ َ ْ ُ ّ َ‬ ‫ََْ ْ‬
‫تق‬ ‫م اس‬‫م ‪۱۷‬۝ اِل ِ‬ ‫ك ش ْي ٰط ٍن ّر ِج ْي ٍ ۙ‬‫ي ‪۱۶‬۝ وح ِفظنا ِم ِ‬ ‫َولقد َج َعل َنا ِف السما ِء بوجا وزينا لِلن ِظ ِر ۙ‬
‫ي ‪۱۸‬۝‬ ‫الس ْم َع َف َا ْت َب َع ٗه ِش َه ٌ‬
‫اب ُّمب ْ ٌ‬ ‫َّ‬
‫ِ‬
‫‪2‬‬

‫ئے‪�،‬ا�نوک�دکیےنھو�الو�ںےکےئل(سات�ر�و�ںےس� �)ٓا�ر�اسہتایکا�و�ررہ‬
‫ترجہم‪ :‬یہامہ�ر�یاک�رف مرائیےہہکٓاسام�نںیممہےنتہبےسوبضم�طےعلقانب �‬
‫رکاہے‬
‫یشاط�نرم�د�و�دسےا�نوکحموف�ظرک�دیا� ک‪،‬وئیاطیش�نا�نںیمر�ا�ہںیہناپکسات�الایہہکھچکنسنگےلےل�‪�،‬ا�و�رجبو�ہنسنگےنیلیکوکشش ت‬
‫رکاہے۔‬ ‫تو�ایکہلعشر�وشنا�ساکاھچیپ ت‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ك ش ْي ٰطن ّمار ٍ ۚد ل ي َ َّس َّم ُع ْو َن اِل ال َمل ال ْ ٰ‬ ‫ُ‬
‫َ ً ِّ ْ ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ َّ َّ َّ ۗ ّ ُ ْ‬
‫ع‬ ‫ِ‬ ‫ٍ ِ ‪۷‬۝‬ ‫ِب ‪۶‬۝ و ِحفظا م ِ‬ ‫الس َما َء الدن َيا ِ ِب ْي َن ِۨة الك َـواك ِ ۙ‬ ‫اِن زينا‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اب‬
‫ٗ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫م خ ِطف الـ ْـطفة فاتـ َـب َعه ِش َه ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫ب ‪۹‬۝ اِل َ ْ‬‫اص ٌ ۙ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ب ‪۸‬۝ د ُح ْو ًرا ّول ُه ْم عذ ٌ ّ‬
‫اب و ِ‬ ‫ك َجا ِن ٍۖۤ‬
‫ّ‬ ‫ُ‬
‫م ِ‬‫َويُ ْق َذ ُف ْو َن ِ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ب ‪۱۰‬۝‬ ‫َث ِق ٌ‬
‫ترجہم‪:‬ہمےنٓاسام�ندنایوکتا�ر�و�ںیکزیتنےسٓا�ر�اسہتایکہےا�و� ہرریشاط�نرسکشےسا�سوکحموف�ظرک�دیاہے�‪،‬یہایشطنیالم�ء�اعیلیکابتںیںیہن‬
‫گروئیا�نںیمےسھچکےلا�ڑ�ےوت�ایکزیتعشہل‬
‫ےہ‪،‬تاہما ک‬
‫ےتکس‪ ،‬طہرر�فےسام�ر�ےا�و�رہانےکاجتےںیہ ��‪،‬ا�و�را�نےکےئلمہیپذع�ا�ب �‬
‫سن �‬
‫�ا�ناکیپاھچکرتاہے۔‬
‫عییناتس�ر�و�ںاکٓاسام�نیکزیتنوہ �نا‪،‬شایطنیوک�ا�وپرجانےےس کر�وان�ا�و�ریترس�اقمدصبرح�وبرمںیر�اسوت�ںیکر�ا�ہامنئیےہ۔یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َ َ ٰ ٰ ‪۰‬۝ َ َّ ْ ُ ْ ْ َ ُ‬
‫‪4‬‬
‫ہ َيتد ْو َن ‪۱۶‬۝‬ ‫ت و ِبلنج ِم‬ ‫وعلم ٍ ۭ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سےنزمنیںیمر�اسہتاتبنےو�الیالعتمںیرکھدیں�ا�و�رات�ر�و�ںےسیھبول�گدہ�ایتاپتےںیہ�۔‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ قَ َ َّ ُ َ ً‬ ‫ََ‬ ‫َق َال َق َت َاد ُة‪ :‬إ نَّ َ�ا ُخل َق ْت َهذه ُّ‬
‫ات يُ ْ� َت َدى‬
‫الل ِز ينة ِل َّلس َم ِاء َو ُر ُج ًوما ِللش َي ِاط ي ِن� َو َعل َم ٍ‬ ‫الن ُج ُوم ِلثل ِث ِخ َص ٍال ‪ ،‬خل�ا‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫‪ 1‬مح السجدۃ�‪۱�۲‬‬
‫‪ 2‬احلجر�‪ �۶‬ت‪۱�۸��۱‬‬
‫‪ 3‬الصافات� ت‪۱�۰��۶‬‬
‫‪ 4‬النحل�‪۱�۶‬‬
 ‫�������‬
‫َ ْ َ‬ ‫َ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ ْٔ َٔ ْ َ َٔ َّ َٔ‬ ‫َ َٔ َ‬
‫ِب َ�ا ف َ� ْن تَ�َّول ِف ي َ�ا غ ْي َ� ذ ِلك فق ْد قال ِب َ�ا ِي ِه َواخطا َحظ ُه‪َ ،‬وا َض َاع ن ِص َيب ُه‪َ ،‬وتكف َما ل ِع َل ُل ِب ِه‬
‫قات�د�ہرحہمالہلرفماتےںیہالہلاعتلٰینےاتس�ر�و�ںوکتنیاقمصدکےےیلدیپ�اف مرایاہے ��‪،‬الہلاعتلٰینےاہنںی�ٓاسام�نےکےیلزیتنانبیاںیہ�‪،‬یشاطنو�ں‬
‫کوما�رنےاک�ٓالہںیہ �‪،‬ا�و� عرالما�تںیہہکا�نےسر�اسوت�ںاکعتنیایکجاتاہے�‪ ،‬جوکوئیصخشا�نےکاب�ر�ےںیموکئیا�و�رنرظیہرکےھ�‪،‬تویہا�سیک‬
‫مضحاپینر�ائےےہسجےکاتسامع�لرکنےںیما�سےنر�ا�ہر�استوکضائعرک�دیاا�و�رعملےکریغبمضحفلکتےساک�مایلہے�۔‬
‫‪� 1‬ا�و�ر�ٓاخر�تںیم�ا�ناطیشنو�ںےکےئلوہنج�ںےنالہلےکاقمبےلںیمرسکیشاتخای�رکیا�و�ر�ا�سےکدنب�و�ںوکگرم�ا�ہایکمہےنڑھبکیتوہئی‬
‫ےہ‪�،‬اناس�نوہ�ںاییشاط�ن�‪،‬جن گولو�ںےناپےنر�ب کاکرفکای�ا�نےکےئلذع�ا�بمنہجےہوجبتہیہرب�اھٹاکناہے�‪،‬مدی�ا�ن‬
‫�ٓا�گایہمرک�رکیھ �‬
‫حمرشمںیالنےےسےلہپمنہجوکخو�بڑھبکایااجئےاگیجےسف مرایا‪:‬‬
‫َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫َواِذا الَـ ِح ْي ُم ُس ِّع َر ْۙ۠‬
‫ت ‪۱۲‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ربجمنہجَدہاکئیاجئےیگ۔‬
‫�ا�و� پررھ�اسےدیم�ا�نرشحممںیالیاجائےاگ۔‬
‫ْٰ ْ‬ ‫َ ْ‬
‫‪3‬‬
‫َو ُ ِّبز ِت الَ ِح ْي ُم لِلغ ِو َ ۙ‬
‫ي ‪۹۱‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�د� �وز�خےکہبوہئے گولو�ںےکاسمےنوھک�لد�یاجئےیگ۔‬
‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫‪4‬‬
‫َو ُ ِّبز ِت الَ ِح ْي ُم ل َِم ْن ّ ٰيى ‪۳۶‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رد� �وز�خرہدکیےنھو�الےےکاسمےنوھک�لرک�رکھد�یاجئےیگ۔‬
‫وہگی‪،‬جبد�ر�وغہمنہج مرجمو�ںوکہجیمنابل�سانہپکر�‪،‬گےلںیموط�قڈ�ا�لرک�ا�و� �رزجنری�و�ںےسسک‬
‫�ا�و�ر�و�ہافک�ررپام�ر�ےظیغوبضغےسیٹھپاج�رہی �‬
‫کر�ا�و�رپری�و�ںےسڑکپکرمہنےکلبےٹیسھگوہئےمنہجیکرط�فےلرکچےلاگتو�و�ہد�و�رسےیہمنہجیکتہبدنلب�‪،‬ہولان�کا�و�رکریہہٓا�و�ا�زیں‬
‫نسںیےگ�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َ‬
‫س ُع ْوا ل َها َت َغ ُّي ًظا َّو َز ِف ْ ً‬‫َ‬ ‫َ َ َُْ ْ ّ ْ َ َ‬
‫‪5‬‬
‫يا ‪۱۲‬۝‬ ‫م ّمك ٍ ؚن َب ِع ْي ٍد ِ‬ ‫اِذا راتم ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہبجد�و�رسےا�نوک�دکیےھیگوتیہا�سےکبضغا�و�رجو�شیکٓا�و�ا�زیںنسںیلےگ۔‬
‫قٌ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ ُ ْ ْ َ َ ْ ٌ َّ َ‬ ‫َ َ َّ َّ ْ َ َ ُ ْ َ‬
‫‪6‬‬
‫فاما ال ِذي شقوا ف ِف النا ِر لهم ِفيا ز ِفي وش ِهي ۙ ‪۱۰۶‬۝‬

‫ا� ا� ت‬
‫حا��‪۲�۹�۱�۳‬؍�‪۹‬‬ ‫ط�ی �‪۱�۸�۵‬؍�‪ ،۱�۷‬ی‬
‫تفس� ب ن ب‬ ‫تفس� ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫التکو��‪۱�۲‬‬
‫ی‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 3‬الشعرائ�‪۹�۱‬‬
‫‪ 4‬النازعات�‪۳�۶‬‬
‫‪ 5‬الفرقان�‪۱�۲‬‬
‫‪ 6‬ھود�‪۱�۰�۶‬‬
 ‫�������‬

‫ترجہم�‪:‬جودببتخوہ�ںےگو�ہد� �وز�خںیماجئںیےگ(جاہ�ںرگمیا�و�رایپ�سیکدش�تےس) �و�ہاہپنںیےگا�و�راکنھپ�ر�ےام�ریںےگ۔‬

‫َ َ ُ َ ٌ َ ُ ُ ْ َ َ َ ُ ُ ْ َ ُّ ْ َ ُ ف ْ َ ْ َ‬
‫ال ِاء الك ِث ي ِ�‬ ‫قال جم ِاهد‪ :‬تفور ِب ِ�م كا يفور الب الق ِليل ِ ي�‬
‫‪1‬‬
‫وھتڑ�ےد�انےوج�شام�رتےںیہ�۔‬
‫ماجہدرحہمالہلرفماتےںیہمنہجا�نےکاستھا�سرط�حوج�شام�ر�رہیوہگیسجرط�حزیا�د�ہاپنیںیم �‬
‫چاننہچبجدقممہیکامت�ماک�ر�و�ائیےکدعب مرجمو�ںاک�انوب�ہد�ر�انوب�ہذلتو�رسو�ائیےکاستھمنہجںیمڈ�الاجائےاگوتہجمنےکاک� نرد�ےوطب�رزنط‬
‫�اناسنو�ںےسہیوپھچںیےگہکایکاہمت�ر�ےاپ�س خشوخرب�یا�و�رڈ�ر�انےےکےئلربمغیپبموع�ثںیہنوہئےےھتجنیکاطاعترککےمتا�س‬
‫�د�ر�دنا�کذع�ا�بےسچبرکانو�ا�عو�اقاس�میکال�ز�و�ا�لوتمعن�ںےسرھب�یتنجےکو�ا�ر�ثنباجتے ��‪،‬وہا�ںمتڑب�یرسح�تےساپانجر�ممیلسترک�و‬
‫گےہکًانیقی�الہلاعتلٰینےاپان� عود�ہوپ�ر�ارکدیااھت�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ ُ‬ ‫ٰ َ ْ َ َ ْ ّ َ ْ ْ َ َ ْ َ ْ ُ ْ ُ ُ ٌ ّ ْ ُ ْ َ ُ ُّ ْ َ َ َ ْ ُ ْ ٰ ٰ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ ُ ْ َ ۗ َ َ ْ ُ ْ َ‬
‫ك ٰھذاۭ‪۰‬۝ قال ْوا‬ ‫الن ِس ال ي ِتك رسل ِمنك يقصون عليك اي ِت وين ِذرونك لِقاء ي ِم‬ ‫ال ِن و ِ‬‫يعش ِ‬
‫ع َا ْن ُفسه ْم َا َّنُ ْم َك ُ ْنا ٰك ِفر ْ َ‬
‫ّ ْ َ َ َ ُ ْ َ ٰٓ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ََ‬ ‫َ ْ َ َ ٰٓ َ ْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۱۳۰‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ع انف ِس َـنا َوغ ّر ْتُ ُم الَ ٰيوة الدنيا وش ِهدوا‬ ‫ش ِهدن‬
‫ترجہم‪�(:‬ا�سومقعرپالہلا�نےسہییھبوپچےھاگہک) �ا�ےرگ�و�ہنجوانس! کایاہمت�ر�ےاپ�سوخ�دمتیہںیمےسایےسرسو�لںیہنٓائےےھت‬
‫جومتوکریم�یٓایا�تانستےا�و�را�سد�نےکاناج�مےسڈ�ر�اتےےھت�؟�و�ہںیہکےگاہ�ں! ہماپےنالخ�فوخ�دوگ�اہیدیےتںیہٓا�جدناییکزندگی‬
‫نےا�ن گولو�ںوک ھدوکےںیمڈ�ا�لرکاھےہمرگا�سوقتو�ہوخ�داپےنالخ�فوگ�اہیدیںےگہکو�ہاکفرےھت�۔‬
‫ْ‬
‫ـت ٓا َا َ ْل َي ِت ُ ْ‬
‫ال َل ُه ْم َخ َزنَـ ُ َ‬‫َ ٰ ّٓ َ َ ۗ ْ َ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ َ َ َ ٓ ٰ‬
‫ك‬ ‫ي كف ُر ْوا اِل َج َه ّن َم ز َم ًراۭ‪۰‬۝ ح اِذا جا ُءوها ف ِتحت ا َب ُابا وق‬ ‫و ِسيق ال ِذ‬
‫َ‬
‫َ ُْ َ ٰ َٰ ْ َ ّ ْ َ ُ‬ ‫ُ ُ ٌ ّ ْ ُ ْ َْ ُْ َ َ َْ ُ ْ ٰ ٰ َّ ُ ْ َ ُْ ُ ْ َ ُ ْ َ َۗ َْ ُ ْ َ‬
‫ت ك َِمة‬ ‫ك ٰھذاۭ‪۰‬۝ قالوا بل ولكِن حق‬ ‫ت ر ِبك وين ِذرونك لِقاء ي ِم‬ ‫رسل ِمنك يتلون عليك اي ِ‬
‫ع ْال ٰك ِفر ْ َ‬
‫ي ‪۷۱‬۝‬
‫ََ‬
‫اب‬
‫ََْ‬
‫ِ‬ ‫العذ ِ‬
‫‪3‬‬

‫ترجہم‪�(:‬ا�سہلصیفےکدعب) �و�ہول�گوہنج�ںےنرفکایکاھتمنہجیکرط�فرگ�و�ہاہنےکاجئںیےگاہی�ںکتہکبجو�ہوہا�ںںیچنہپےگوتا�س‬
‫کےد�ر�و�ا�ز�ےوھکلےاجئںیےگا�و�را�سےکاک� نرد�ےا�نےسںیہکےگایکاہمت�ر�ےاپ�ساہمت�ر�ےاپےن گولو�ںںیمےسایےسرسو�لںیہن‬
‫�ٓائےےھتوہنج�ںےنمتوکاہمت�ر�ےر�بیکٓایا�تانسئیوہ�ںا�و�رںیہمتا�ساب�تےسڈ�ر�ایاوہہکایکوقتںیہمتہید�نیھبدکیانھوہگا�؟�و�ہ‬
‫جو�ا�بدیںےگاہ�ں ��‪ٓ،‬ائےےھترگمذع�ا�باکہلصیفاکف �رو�ںرپکپچایگ۔‬
‫�ا�س ےنرمگ�ا�ہ اناسنو�ںوک�ا�سڑھبکیت وہئیٓا�گ ےس اچبنے ا�و�ررص�ا�طمیقتسم رپچالنے ےک ےئل رسولو�ں ا�و�ر�ٓاسامنیاتکبو�ںاکلسہلساج�ر�ی‬
‫ف مرایاتاھ�‪،‬یجےسالہلاعتلٰینےرفمایا‬
‫ّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ََ َّ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫ْ‬
‫َ ُ ٌّ ‪۰‬۝ َ َّ َ َ َّ ُ ْ ّ ّ ْ ً‬ ‫ج ْي ًعۢا َب ْع ُض ُ ْ ْ‬ ‫َ َ ْ‬
‫اي فل يَ ِضل َول‬ ‫ن ُهدى‪۰‬۝ ۙۥ ف ِن اتبع هد‬‫ك ل َِبع ٍض عد ۚو ف ِاما ي ِتينك ِم ِ‬
‫اهب َطا م ْ َ َ‬
‫نا ِ‬ ‫قال ِ ِ‬

‫القرط��‪۲�۱�۲‬؍�‪۱�۸‬‬
‫تفس� ب‬‫‪ 1‬ی‬
‫‪ 2‬االنعام�‪۱�۳�۰‬‬
‫‪ 3‬الزمر�‪۷�۱‬‬
 ‫�������‬
‫َْٰ‬
‫‪1‬‬
‫يشق ‪۱۲۳‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ررفمایامتد�ونوںفریق( عییناناس�نا�و�راطیش�ن) یاہ�ںےساتراج�ٔوتمایکد�وسر�ےےکدشنمرہوےگ ��‪،‬ا�باگرریم�یرط�فےسںیہمت‬
‫ریپو�یرک�ےاگو�ہہنےکٹھباگہندبیتخبںیمالتبموہگا�۔‬
‫کوئیدہ�ایتےچنہپوتوجوکئیریم�یا�سدہ�ایتیک �‬
‫ً‬ ‫۔۔۔و َما ُك َّنا ُم َع ّذب ْ َ َ ٰ ّ َ َ َ‬
‫َ‬
‫‪2‬‬
‫ي ح ن ْبعث َر ُس ْول ‪۱۵‬۝‬ ‫ِِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رمہذع�ا�بدیےنو�الےںیہنںیہبجکتہک(لوگو�ںوکقحوابطلاکرف�قاھجمسنےےکےیل�)�ایکاغیپ�مربہنجیھبدیں۔‬
‫مرگہمابطلوبعم�د�و�ںیکرپسشتا�و�ر� ندای�د�ا�ر�یںیمرغ�قےھت�‪،‬مہںینیقییہہناھتکہالہلاعتلٰینےھچکان�ز�لرفمایاےہا�و�رہیہکایقمتٓائے‬
‫گی‪�،‬ا�سےئلمہےنا�ساپکزی�ہدعو�توکنسےنا�و�رجمسےنھےساناک�رکر�دیااھت�ا�و�ر�اپےنٓابائو�اجد�ا�دکےرشمکانہدینوکحصحیےتھجمسوہئےربمغیپ�و�ںےس‬
‫�‬
‫التبمہو�‪،‬اننہچاکفرحرس�تو�افوس�سرکتےوہئےںیہکےگاک�ش! ہمالہلا�س‬
‫چ‬ ‫عیلالاعال�ناہکتاھکہمتا�و�رتمرپ�ایام�نالنےو�الےتخسرمگ�اہیںیم‬
‫کےرسولو�ںا�و�رکاتبو�ںرپ�ایام�نالتے�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َّ َ ُ ْ ُ ْ َ ٰ َ ْ َ َ ٓ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َّ ُ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َ َّ‬
‫‪3‬‬
‫َ ْيم تقلب وجوہہم ِف النا ِر يقولون يليتنا اطعنا ہللا واطعنا الرسول ‪۶۶‬۝‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ترجہم�‪:‬جسر�و�زا�نےکرہچ�ےٓا�گرپالٹٹلپےیکاجئںیےگا�سوقتو�ہںیہکےگہکاک�شمہےنالہلا�و�ررسو�لیکاطاعتیکوہتی�۔‬
‫ٰ َ ْ َ ٰ َ ْ َ َ ْ َ َّ ْ ُ َ ً َ ْ ً‬
‫‪4‬‬
‫ن ل اتِذ فلن خ ِلي ‪۲۸‬۝‬
‫ل‬ ‫ييلت ليت ِ ْ‬
‫ترجہم�‪:‬ہائےریم�یمکیتخب�‪،‬کا�شںیمےنالف�ںصخشوکد�وستہنانبیاوہتا۔‬
‫�ا�نیکاطاعتںیمعلماصلہحاتخای�رکرتےوت�ٓا�جد� �و خزوی�ںںیماشملہنوہتے۔‬
‫الل َع َل ْيه َو َس َّ َل َٔا َّن ُه َق َال َل ْن َ ْ�ل َك َّ‬
‫َّ َّ َّ‬ ‫الط ئ ّ َ َ َٔ ْ َ ن ْ َ َ ُ ْ ُ‬ ‫َ ْ َٔ ْ َ ْ تَ ّ َّ‬
‫اس َح تَّ�‬
‫الن ُ‬ ‫ي ِ‬ ‫الل َصل ُ ِ‬ ‫ول ِ‬ ‫ا�‪،‬قال‪ :‬اخ ب َ� ِ ي� َمن ِسعه ِمن َرس ِ‬
‫عن ا ِب ي� البخ ِ� ِي ِ ِي‬
‫ْ َٔ ْ ُ‬
‫س ْم‬
‫عذروا ِمن انف ِ ِ‬‫ُي ِ‬
‫ربخد�یسجےنرسو�لالہلﷺوکیہا�رشا� فد مراتےوہئےانس لو�گرہگزہال�کںیہنوہ�ں‬ ‫ابو� ت�ی اطئیےسرم�و�یےہجمےھا�سصخشےن �‬ ‫بخ‬
‫‪5‬‬
‫گےاہی�ںکتہکو�ہ�(گان�ہرککےوب�د�یا�و�رناپائدی�ا� ترا�ویول�ںےکاستھ�)�اپےنٓا�پوکمذع�و�رھٹرہ� ئاںی�۔‬
‫�ا�سرط�حو�ہاپےنرج�ائموکقوب�لرککےاپےنالخ�فتجحاقئمرکلںیےگ�‪�،‬الہلاعتلٰیف مرائےاگ�ا�بہید� �وزحیالہلےسا�و�ر�ا�سیکرحتمےس‬
‫�د�و�رہںی�‪،‬خاس�ر�ہا�و�ربدخبیتا�ناکدقم�رہے�۔‬

‫‪ 1‬طہ�‪۱�۲�۳‬‬
‫‪ 2‬نب� ارسائیل�‪۱�۵‬‬
‫‪ 3‬االحزاب�‪۶�۶‬‬
‫‪ 4‬الفرقان�‪۲�۸‬‬
‫‪5‬مسندامحد�‪۱�۸��۲ ۸�۹‬‬
 ‫�������‬

‫َّنِا َنْيِذَّلا َنْوَشْخَي ْمُهَّبَر ِبْيَغْلاِب ْمُهَل ٌةَرِفْغَّم َّو ٌرْجَا ٌرْيِبَك‪َ۰۰۱۲‬و اْوُّرِسَا ْمُكَلْوَق ِوَا‬
‫یبکشوجول�گاپےنرپ�و�ر�دگا�رےساغئابنہوط�ررپڈ�رتےرہےتںیہا�نےکےیلششخبےہا�و�رڑب�اوث�ا�بےہ�‪،‬تماپینابتو�ںوکاپھچ�ٔو‬

‫اْوُرَهْجا ٖهِبؕ‪ٗ ١‬هَّنِا ٌۢمْيِلَع ِتاَذِب ِرْوُدُّصلا‪۰۰۱۳‬اَلَا ُمَلْعَي ْنَم َقَلَخؕ‪١‬‬

‫یا اظہررک�و و�ہ وت ونیس�ں یک وپشدیگی وک یھب وخببی اجنات ےہ �‪،‬کای وہی ہن اجنے سج ےن دیپ�ا ایک‬

‫َوَوُهُفْيِطَّللاُرْيِبَخْلا‪�(۰۰۱۴‬املکل�‪۱�۲‬تا�‪)۱�۴‬‬
‫پرھو�ہاب�ریکنیبا�و�رابخربوہ�۔‬

‫ناف مرانیےساخئفیہقحتسموث�ا�بںیہ‪:‬‬
‫�و�ہول�گوجخولتو�ںںیم�ا�ندکیےھالہٰےسڈ�رکربر�ائیےساتجان�با�و�رینیکوک�اتخای�رکرتےںیہ�‪،‬جو�اپےنر�بیکاب�رگا�ہںیمڑھک�ےوہنےےس‬
‫واہوی�ںیکرفغم�ترفما�د�ےاگ�ا�و�ر�اپینرط�فےساجرظعمیاطعف مرائےاگ�‪،‬‬ ‫�ڈ�رتےںیہقیًانی�الہلا�نیکرشب�یزمک�و�ریو�ں� ک‪ ،‬ت‬
‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ ٌ ُ ُّ ُ ُ َّ ُ ف ّ َ ْ َ َ َّ َّ ُّ ُ َ ُ َ ُ‬
‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل قال‪ :‬سبعة ي ِظلهم الل ِ ي� ِظ ِ ِل‪ ،‬يوم ال ِظل ِإل ِظل‪ِ :‬إالمام الع ِادل‪،‬‬
‫َ َ ُ َ تَ َ َّ ف َّ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ُ ٌ‬ ‫ِ‬
‫الل اجتمعا علي ِه وتفرقا علي ِه‪ ،‬ورجل‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫اب َن َش َٔا ف� َ َ َ ّ َ َ ُ ٌ َ ْ ُ ُ ُ َ َّ ٌ ف‬
‫ِ ي ِعباد ِة ر ِب ِه‪ ،‬ورجل قلبه معلق ِ ي� املس ِاج ِد‪ ،‬ورجال ِن � با� ِ ي� ِ‬ ‫َو َش ٌّ‬
‫َ جَ َ َ َ َ نّ َٔ َ ُ َّ َ َ َ ُ ٌ َ َ َّ َ َٔ ْ فَ َ تَّ َ َ ْ َ َ ِ�ش َ ُ ُ ُ‬ ‫َط َل َب ْت ُه ْام َر َٔا ٌة َذ ُ‬
‫ال َما ت ْن ِف ُق َي ِ� ُين ُه‪،‬‬ ‫ات َم ْن ِص ٍب و� ٍال‪ ،‬فقال‪ِ :‬إ ِ ي� اخاف الل‪ ،‬ورجل تصدق‪ ،‬اخ� ح� ال تعل‬
‫الل َخال ًيا َف َف َ‬
‫اض ْت َع ْي َن ُاه‬
‫ٌ َ َ َّ‬
‫َو َر ُجل ذ ك َر َ ِ‬
‫رکمﷺ نےرفمایااس�تمسقےکاشاخ�صوک�الہلاعت �لٰیا�سد�نبجںیہکوکئیاسیہہنوہگا�اپےنرع�شاکسایہ‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ نیب ی‬
‫�د�ےاگ�‪�،‬ا�و�لاناص�فرکنےو� لاابا�دشا�ہ�‪�،‬د�وسر�ےو�ہونجو�ا�نوج�اپےنر�بیکابع�د�تںیموج�انییکامگنےسرصم�و�فرہا�‪ ،‬یترس�ا�ایاسشصخسج‬
‫کا�د�لرہ�وقتدجسممںیاگل�رہاتہے�‪،‬چوتےھد�و�ایےسصخشوج�الہلےکےئلابہمتبحمرھکےتںیہا�و�ر�ا�نےکےنلما�و� جرد�اہونےیکاینب�دییہیہللتبحم‬
‫ہے�‪ ،‬پ ناوچ�ا�ںو�ہصخشےسجوکئیام�لو�د�ولتا�و�رحنسوجام�لو�الیوع�ر�تزناکیدعو�تد�ےا�و�رو�ہہہکد�ےہکںیمالہلےسڈ�رتاہو�ں�‪ ،‬ھچاٹ�و�ہصخش‬
‫جسےندصقہایکمرگ�اتےن شوپدی�ہوط�رپرکہابئںیاہتھوکبیھربخہنںیوہئیہکد�اہےناہتھےنایکخر�چایک�ا�و�راستو�ا�ںو�ہصخشسجےناہنتئی‬
‫‪1‬‬
‫مںیالہلوکیا�دکای�ا�و�ر�(بےاسخہت�)�ٓاکنوھ�ںےسٓانوسجا�ر�یوہگےئ�۔‬
‫ك؟‬‫ون ِع ْن َد َك َع َل َح ٍال‪َ ،‬ف ِإ َذا َف َار ْق َن َاك ُك َّنا َع َل َغ ْي ِ� ِه َق َال‪َ :‬ك ْي َف َٔا ْن تُ ْ� َو َر ُّب ُ ْ‬
‫َّ نَّ َ ُ ُ‬
‫الل ِإ� نك‬
‫قالوا‪�:‬رسول ِ‬
‫ي‬
‫َٔ َ‬
‫َعن ان ٍس‪ ،‬قال‪:‬‬
‫َ ُ َّ ُ َ ُّ َ ف ّ ّ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ ّ َ َ‬
‫النفاق‪.‬‬ ‫قالوا‪ :‬الل ر بنا ِ ي� ِ ِ‬
‫الس والعال ِني ِة قال‪ :‬ليس ذ ِلك ِ‬
‫�انس‪ t‬سےمر�و�یےہ�ایکرمتہباحصبہرک�ا�م‪ y‬نےاہک �ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!ہام�ر�ےدلو�ںیکوجیکتیفٓا�پےکاسمےنوہتی‬
‫ے؟عر�ضایککہاظہر�وباطنالہلیہوکہمر�ب‬
‫ہےٓا�پےکدعب�و�ہںیہنرہیت� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایایہاتبئو�ر�بےکاستھاہمت�ر�اکایخای�لرہاتہ �‬
‫الص َال َة َو َف ْضل َ‬
‫امل َس ِاج ِد �‪ ، ۶�۶�۰‬حصیح مسمل کتاب الزاکۃ َ ب� ُب‬ ‫امل ْس ِج ِد َي ْن َت ِظ ُر َّ‬
‫‪ 1‬حصیح بخ�اری کتاب االذان ب� ُب َم ْن َج َل َس ِ ف ي� َ‬
‫ِ‬
‫َّ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫الص َدقةِ �‪۲�۳�۸�۰‬‬ ‫ف ْض ِل ِإخف ِاء‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫مانےتںیہ�‪ ،‬ف مرایاپرھیہافن�قںیہن�۔‬
‫نہی‪�،‬ر�ا�تےکاندھری�و�ں‬
‫�الہلاعتلٰینےاپےنوسعیملعےکاب�ر�ےںیمرفمایا�ا�ےاکفر�و! تمرسو�لالہلﷺکےاب�ر�ےںیمپھچرکابتںیرک�ویاعال �‬
‫مںیرک�ویا�د�نےکاجالےںیم�‪،‬جوبیھاس�زشںیمتایت�ررک�وگےبسالع�ماغلوی�بالہلےکملعںیمںیہ�‪�،‬و�ہیتسہسجےنولخم�قوکہبرتینرطیق‬
‫ہے‪�،‬و�ہوت�ا�نےکےلھکا�و�رےپھچ قاو�ا�لو�اعام�لا�و�ر�ا�نیکںیتینا�و�ر�ا�نےکایخلا�تکتاجناتہے�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫سےدیپ�اف مرایا �‬
‫ٰ‬ ‫َ‬
‫ٗ َ ْ ُ ّ َّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َوا ِْن َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫الس َواخف ‪۷‬۝‬ ‫تـ َـه ْر ِبلق ْو ِل ف ِانه يعلم ِ‬
‫ترجہم�‪:‬تماچہےاپیناب�تاکپ�رکرکوہ�و�ہوتپچےکےسیہکوہئیاب�تہکلبا�سےسیفخمرتبا�تیھباجناتہے۔‬
‫متاہ�ر�یاس�زشںیا�و�رمرک� فوریبسکرط�حا�سےس شوپدی�ہر�ہیتکسںیہ�و�ہوتطلفیوبخریہے�۔‬

‫َوُه ْيِذَّلا َلَعَج ُمُكَل َضْرَاْلا اًلْوُلَذ اْوُشْماَف ْيِف اَهِبِكاَنَم َو اْوُلُك ْنِم‬
‫رہو�‪،‬ا�و�رالہلیکر� �وزیا�ںاھک�ٔو‬
‫�و�ہذ�ا�تسجےناہمت�ر�ےےیلزمنیوکتسپوعیطمرک�دیااتکہمتا�سیکر�اہو�ںںیمےتلچرھپتے �‬

‫ٖهِقْزِّرؕ‪َ ١‬و ِهْيَلِا ُرْوُشُّنلا‪ْ۰۰۱۵‬مُتْنِمَاَء ْنَّم يِف ِءٓاَمَّسلا ْنَا َفِسْخَّي ُمُكِب‬
‫(پوی)�‪�،‬اسییکرط�ف(متںیہ) جیرکاٹھڑھک�ےوہناےہ�‪،‬کایمتا�ساب�تےسےبخو�فوہگےئوہہکٓاسام�نو�الاںیہمت‬

‫َضْرَاْلا اَذِاَف َيِه ُرْوُمَتۙ‪ْ۰۰۱۶‬مَا ْمُتْنِمَا ْنَّم يِف ِءٓاَمَّسلا ْنَا َلِسْرُّي ْمُكْيَلَع اًبِصاَحؕ‪١‬‬
‫ےگل‪،‬یاایکمتا�ساب�تےسڈن�روہگےئوہہکٓاسامنو�ںو�الامترپرھتپربسا�د�ے�؟‬
‫�زمنیںیمہندنھاسد�ےا�و�راچانکزمنیرل�زنے �‬

‫َنْوُمَلْعَتَسَف۠ َفْيَك ِرْيِذَن‪َ۰۰۱۷‬و ْدَقَل َبَّذَك َنْيِذَّلا ْنِم ْمِهِلْبَق َفْيَكَف‬

‫پرھتوںیہمتولعم�موہیہاجئےاگہکریم�اڈ�ر�انااسیکاھت�‪�،‬ا�و�را�نےسےلہپ گولو�ںےنیھبالٹھجیااھتوتدکیوھا�نرپریم�اذع�ا�ب‬

‫َناَكِرْيِكَن‪�(۰۰۱۸‬املکل�‪۱�۵‬تا�‪)۱�۸‬‬
‫یکاسوہ�ا�؟�۔‬
‫�ج‪،‬چان سدات�ر�و�ںا�و�رسای�ر�و�ںیکرط�حا�س‬
‫�الہلاعتلٰینےاہلایام�نےکےئلرفغم�تو�اناعما�تاک�ذکرفرماکر�اپینزمیدناشنای�ںایب�نرفمائںیہکوس�ر �‬
‫�زمنیوکبیھالہلیہےناہمت�ر�ےےئلرخسمکر�رکاھہے�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫ًَ ًَ‬ ‫َّ ٰ ٰ َ َ ْ َ ْ ِ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ٗ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ َ َّ َ َ َّ َ َ ُ ْ َ‬
‫‪3‬‬
‫ك ِنع َمہ ظا ِہ َرۃ ّو َب ِطنۃ۔۔۔ ‪۲۰‬۝‬‫ك ّما ِف السمو ِت وما ِف الرض واسبغ علي‬ ‫ال توا ان ہللا سر ل‬

‫مسندال�ار�‪۶�۹�۰�۴‬‬
‫بز‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 2‬طہ�‪۷‬‬
‫‪ 3‬لقمان �‪۲�۰‬‬
 ‫�������‬

‫ترجہم�‪:‬کایمتول�گںیہندکیےتھہکالہلےنزمنیا�و�رٓاسامنو�ںیکاس�ر�یزیچیںاہمت�ر�ےےیلرخسمرکرکیھںیہا�و�راپینیلھکا�و�ریپھچںیتمعنمترپ‬
‫تام�مرکد�یںیہ�؟�۔‬
‫تاکہمت ا�س رپ�رہےن ےک ےئلامع�رتںیریمعتکر�و�ا�و�رماعشی رض�و�ریا�ت ےک ےئل د�و�ر�د�ر�ا� لمزوک�ں ا�و�رشرہ�و�ں ںیم اجنے ےک ےئل اشہر�اہںی‬
‫رھو�‪�،‬ا�و�ر�اسیالہلیہےناہمت�ر�ےےئلا�سزمنیںیمےس �رز�قینعیفلتخماجان�س� س‪،‬زبیا�ںا�و�ر�انو�ا�عواقاس�مےکلھپ‬
‫تای�رکر�و�ا�و�ر�ا�نرپچولپ �‬
‫�ا�و�رجانو�ر�و�ںےکےئلاچ�ر�ےوغری�ہاکنلےںیہ ��‪،‬ا�سےئلا�سدق�رتو�ںو�الےر�بےکوضح�رجکھاجئو�ا�و�ر�ا�ساکشرک�ا�د�اکر�و�ا�و� �رزمنیرپلچےت‬
‫پرھتےا�و�ر�ا�ساکعاطکر�د�ہ �رز�قاھکئو�‪،‬‬
‫َ ُ ُ َّ ُ َ َ َ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ َ ْ َٔ َّ ُ ْ َ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َٔ َ تَ ْ َ ْ َ ن َّ َ ُ ُ َ َ ُ َ َ ْ نَ ْ خَ َّ‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل يقول‪:‬لو انك تتوكون‬ ‫اب‪ ،‬يقول‪ِ :‬إنه ِسع ن ِب ي� ِ‬‫ا�‪ ،‬يقول‪ِ :‬سع عر ب� الط ِ‬ ‫ا ب� ِ� ي ٍ� ج‬
‫اليش ِ ي‬
‫َ َ َّ َ َّ َ َ ُّ َ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ْ ُ ُ َّ ْ َ َ ْ ُ خ َ ً َ تَ ُ ُ َ‬
‫وح ِبط نًا�‬ ‫الل حق تو ِك ِه لرزقك كا ي�زق الط ي� تغدو ِ�اصا و�‬ ‫عل ِ‬
‫ش‬
‫�ابومتمی ج��ی��انیےتہکںیہںیمےنسدینارمع‪t‬بناطخ�بوکہکےتوہئےانسکہںیمنےرسو�لالہلﷺوکف مراتےوہئے گانس�ارتمالہلاعتلٰی‬
‫پر�ا�سرط�حوتکلرک�وجسرط�حوتکلرکنےاکحقےہتو�و�ہںیہمتا�سرط�ح �رز�قاطعف مرائےسجرط�حو�ہرپند�و�ںوک� �رز�قدیاتہےہک�(�اپےن‬
‫‪1‬‬
‫گوھسنول�ںےس�)صحباخلیٹیپےتلکنںیہا�و�رشا�موکسریہوکرلوٹےتںیہ�۔‬
‫�ا�و�ر� �رز�قاھکتےوہ�ےہیہنوھبلوکہایکد�نںیہمتاپےناعام�لیکوج�ابدہیےکےئلا�سیکاب�رگا�ہںیمشیپوہناہے� گ‪�،‬ار�الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیک‬
‫لمعرک�وگےوتانو�ا�عو�اقاس�میکال�ز�و�ا�لوتمعن�ںےسرھب�یتنجںیم�اناع�مو�اکر�ا�مےسون�ا�ز�ےاجئوگےا�و� گر�ارفرخ�وغر�و�ر�‪،‬ضد�وہٹ‬
‫�اطاعتںیمکین‬
‫�دھرمیا�و�رعتبصںیمناف مرانیرک�وگےوتہولان�کذع�ا�بےکقحتسمونبگے�‪،‬کایتمالہلےسےبوخ�فوہگےئوہجو�ٓاسامنو�ںےکا�وپر�اپےنرع�ش‬
‫پر�اپیناش�نےکالئقولج�ہرگےہ�‪،‬‬
‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َّ َّ َ َ ً‬ ‫َّ‬ ‫َع ْن َٔا� ُه َر ْ َ� َة َٔ‪،‬ا َّن َر ُج ًل َٔا تَ� َّ‬
‫الل‪ِ ،‬إن َع َّيل َرق َبة‬
‫الن ِب يَّ� َصل الهل علي ِه وسل ِب ج� ِار ي ٍة سوداء‪ ،‬فقال‪ :‬ي� رسول ِ‬ ‫ِب ي ي‬
‫ُ ْٔ َ ً َ َ َ َ َ َٔ ْ نَ َّ ُ َ َٔ َ َ ْ َ َّ َ ُٔ ْ ُ َ َ َ َ َ َ فَ َ ْ َٔ نَ َ َٔ َ َ ْ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬
‫مو ِمنة‪،‬فقال لا‪:‬ا ي� الل؟فاشارت ِإل السم ِاء ِب�صب ِعا‪،‬فقال لا‪�:‬ن ا�؟فاشارت ِإل الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‬
‫ِ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ َّ َ َ ْ ن َٔ ْ َ َ ُ ُ َّ َ َ َ َٔ ْ َ‬
‫الل‪ ،‬فقال‪ :‬ا ْع ِت ق َ�ا ف ِإ نَّ َ�ا ُم ْٔو ِم َنة‬
‫و ِإل السم ِاء يع ِ ي� انت رسول ِ‬
‫�اب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہایکصخشایکاکلی نولڈ�یوکلےرکنیبرکیمﷺکیدخمتںیماحضرہو�ا�ا�و�رعر�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�ل‬
‫ﷺ! مھج رپ�ایکوممن الغ�مٓا�ز�ا�درکنا و�اجب وہگایہےایکمںی ا�س نولڈ�یوکٓا�ز�ا�درککساتہو�ں�؟�رسو�ل الہل ﷺنے ا�س نولڈ�ی ےس‬
‫ےہ؟�ا�سےناپیناگنیلےسٓاسام�نیکرط�فاشا�ر�ہرکد �یا‪�،‬رسو�لالہل ﷺنےا�سےسوپچاھ�ا�و�رمںیوک�نوہ�ں�؟�ا�سےنےلہپ‬
‫پوچاھ�الہلاہک�ں �‬
‫نیبرکیمﷺکیرط�فا�و�رپرھ�ٓاسام�نیکرط�فاشا�ر�ہایکجسےسا�ساکیہبلطمو�اضحوہرہااھتہکٓا�پالہلیکرط�فےسٓائےںیہ�‪�،‬ا�س‬
‫‪2‬‬
‫پر�ٓا�پﷺنےرفمایا�اسےٓا�ز�ا�دکر�د�ویہوممہنےہ�۔‬

‫‪ 1‬مسندامحد�‪۲�۰�۵‬‬
‫ْ‬ ‫َّ َ َ َ ُ تَ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬
‫ابوداودك َتاب ال ي َ� ِان َوالنذ ِور ب�ب ِ ي� َّ‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫ال َس ِاج ِد َو َم َو ِ‬
‫اض ِع الصلة ب�ب � ِر ي ِ�‬ ‫ال ْٔو ِمنةِ ‪ ،۳�۲�۸��۴‬حصیح مسمل ِكتاب َ‬
‫الرق َبةِ ُ‬ ‫ِ‬ ‫س�‬
 ‫�������‬

‫کہو�ہیلھچپابت�ہدش�ہوقمو�ںیکرط�حںیہمتیھباہمت�ر�ےرفک�وشر�کا�و�ردب�اعاملوی�ںےکببسزمنیںیم نھداس�د�ےا�و�رتماپےنوبعم�د�ا�نابطہل‬
‫کوپاک�رتےیہر�ہاجئویا سپروک�نزمنیرپ� لززلہجیھبد�ےا�و�ر�ا�سیکرحکتونجشبیکوجہےسمتا�سںیم نزد�ہیہدفنوہجائو�ا�و ک�روئیاہمت�ر�انا�م‬
‫لوی�اہیہنےچب�‪�،‬ا�و�رکایتما�سر�بےسےبوخ�فوہگےئوہکہو�ہمترپقو�مول�طا�و�ر�اصاح�بافللییکرط�حرھتپ�ائورکنےو�الیدنت�وتزیوہ�اھبجی‬
‫کرنساسگ�رکر�د�ےا�و�راہمت�ر�یویتسب�ںوکغا�ر�ترککےرکھد�ے�‪،‬یجےسف مرایا‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫اص ًبا ث َّم ل ِت ُد ْوا ل ْ‬ ‫ب َا ْو ُ ْي ِس َل َعلَ ْي ُ ْ‬
‫ب ْال َ ِ ّ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َّ ْ‬
‫ي ِس َف ب ُ ْ‬
‫ل ‪۶۸‬۝ ا ْم ا ِم ْن ُت ْم‬
‫ك َوك ِْي ۙ‬ ‫ك َح ِ‬ ‫ك َجا ِن َ‬ ‫ِ‬ ‫افا ِمنتم ان‬
‫َ ْ ُّ ْ َ ُ ْ ْ َ َ ً ُ ْ ٰ َ ُ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ ً ّ َ ّ ْ َ ُ ْ َ ُ ْ َ َ َ ْ ُ ْ ُ َّ َ َ ُ ْ َ ُْ‬
‫م‪۰‬۝ ثم ل ِتدوا لك‬ ‫الر ِي فيغ ِرقك ِبا كفرت ۙ‬ ‫اصفا ِم ِ‬ ‫ان ي ِعيدك ِفي ِه ترة اخرى في ِسل عليك ق ِ‬
‫ََ َ َ ً‬
‫‪1‬‬
‫عل ْينا ِبهٖ ت ِب ْيعا ‪۶۹‬۝‬
‫ترجہم‪�:‬اچاھتوکایتما�ساب�تےسابللکےبوخ�فوہکہالہلیھبکیکشخرپتموک�زمنیںیم نھداس�د�ےایتمرپرھتپ�ائورکنےو�الیٓاندھیجیھبد�ے‬
‫�ا�و�رتما�سےساچبنےو�ا کلاوئیامحییتہناپئو�؟�ا�و�رکایمتںیہا�ساک�اندیہشںیہنہکالہلرھپکیسوقتدنمس�رمںیمتوکلےاجئےا�و�رمتاہ�ر�یانشرک�ی‬
‫ےک؟�۔‬
‫کےدبلےمترپستخوطفانیوہ�اھبجیرکمتںیہرغ�قانفکر�د�ے�ا�و�رتموک�ایاسکوئیہنےلموج�ا�سےساہمت�ر�ےا�ساناج�میکوپچھھچگرکس �‬
‫�ا�سوقتںیہمتولعم�موہجائےاگکہالہلوحد�ہالشریکاکعذ�ا�بایکہوتاہےرگم�ا�سوقتہیملعےبافئد�ہوہگا�‪�،‬ابیھتلہمیکھچکڑھگیا�ںابقی‬
‫حدیومانےنےساناک�رایکاھت�‪،‬نجوہ�ںےن�رسولو�ں‬
‫ہے�ا�سےسافئد�ہاٹاھلو�ا�و�رٓاکنںیھوھک�لرک�دیھکولکہمتےسےلہپنجوقمو�ںےندعو�توت ک‬
‫�ا�و�راہلایام�ناکمذ�ا�قا�ڑ�ایاتاھ�‪،‬نجوہ�ںےندعو�توتحدیاکر�اسہتر�وکےنےکےئلا�نرپظملوسمتایکتاھ�و�ہےسیکالتبمئےذع�ا�بوہئے�۔یجےسرفمایا‬
‫َ َ ۗ‬ ‫َ َ ْ ُ ٔ َ ُ ُ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َ ٰ َ ْ َ ِ ْ َ ۗ َّ َّ ٰ ْ ّ ُ ٔ َ ّ ُ ُ ْ ٰ ٓ َ ُ ً‬
‫ه اِل ا َج ٍل ّم َس ّمىۚ‪۰‬۝ ف ِاذا َجا َء‬ ‫ولو يا ِخذ هللا الناس ِبا كسبوا ما تك ع ظه ِرها م داب ٍة ولكِن ي ِخر‬
‫َا َجلُ ُه ْم َف ِا َّن َ‬
‫هللا َك َن ب ِع َبا ِد ٖه َب ِص ْ ً‬
‫ياۧ ‪۴۵‬۝‬ ‫ِ‬
‫‪2‬‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رہکںیو�ہ گولو�ںوک�ا�نےکےیکرکتوتو�ںرپپڑکتاتو�زمنیںیمیسکسفنتموکیجاتنہوھچ� تڑامرگ�و�ہاہنںیایکرقم�ر�ہوقتکتےکےئل‬

‫ہمتلد�ےرہاہے�‪،‬پرھجبا�ناک�وقتٓا�نوپ�ر�اہوگاتو�الہلاپےندنب�و�ںوک�دیھکےلاگ۔‬

‫َوَا ْمَل اْوَرَي ىَلِا ِرْيَّطلا ْمُهَقْوَف ٍتّٰفٰٓص َّو َنْضِبْقَيؔۘؕ‪ ١‬اَم َّنُهُكِسْمُي اَّلِا ُنٰمْحَّرلاؕ‪١‬‬
‫کایہیاپےنرپوھکلےوہئےا�و�ر(بکیھیھبک) مسےٹیوہئے(�ا�ڑنےو�الے) پ نرد�و�ںوکںیہندکیےتھ�‪�،‬اہنںی(�الہل) �رمحنٰ‬

‫ٗهَّنِاِّلُكِبٍۭءْيَشٌرْيِصَب‪ْ۰۰۱۹‬نَّمَااَذٰهْيِذَّلاَوُهٌدْنُجْمُكَّلْمُكُرُصْنَيْنِّمِنْوُدِنٰمْحَّرلاؕ‪١‬‬
‫ےہ�‪،‬و�ائےالہلےکاہمت�ر�او�ہوکناسرکشلےہوجاہمت�ر�یدم�د‬
‫زیچ�سیکاگن�ہںیم س‬
‫ہی(ہو�ا�واضفمںی) تاھمےوہئےےہ�‪،‬یبکشرہ ا‬
‫ْ َ َ ُ ف َّ َ‬ ‫نسا� ِك َت ُ‬ ‫ْال َ َك ِم ِ ف� َّ‬
‫الص َل ِة‪َ ،‬و َن ْسخ َما َك َن ِم ْن ِإ َ ب� َح ِت ِه �‪ �۱�۹�۹‬ن ن‬
‫‪،۱‬س� ئ‬
‫الصل ِة�‪ ،۱�۲�۱�۹‬مسندامحد�‪۷�۹�۰�۶‬‬ ‫اب َّ ْ‬
‫الس ِو ب�ب الكم ِ ي�‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫‪ 1‬نب� ارسائیل�‪۶�۸�،۶�۹‬‬
‫‪ 2‬فاطر�‪۴�۵‬‬
 ‫�������‬

‫ِنِا َنْوُرِفٰكْلا اَّلِا ْيِف ٍرْوُرُغۚ‪ْ۰۰۲۰‬نَّمَا اَذٰه ْيِذَّلا ْمُكُقُزْرَي ْنِا َكَسْمَا ٗهَقْزِرۚ‪١‬‬
‫کرسےکاکفروترس�اسردھوےکیہںیمںیہ�‪�،‬اگرالہلاعتلٰی�اپینر� �وز�یر�و�کےلوتاتب�ٔوکو�نےہوجرھپںیہمتر� �وز�ید�ےاگ�‪،‬‬

‫ْلَب اْوُّجَّل ْيِف ٍّوُتُع َّو ٍرْوُفُن‪ْ۰۰۲۱‬نَمَفَا ْيِشْمَّي اًّبِكُم ىٰلَع ٖۤهِهْجَو ىٰۤدْهَا ْنَّمَا ْيِشْمَّي‬
‫لبہک (کافر) تورسکیش ا�و�ر دبکےن رپ ا�ڑ ےئگںیہ�‪� ،‬اچاھ و�ہصخش زیا�د�ہ دہ�ایت و�الا ےہ وج اپےنرسکے لب ا� نودھا وہرک ےلچ‬

‫اًّيِوَس ىٰلَع ٍطاَرِص ٍمْيِقَتْسُّم‪ْ۰۰۲۲‬لُق َوُه ْۤيِذَّلا ْمُكَاَشْنَا َو َلَعَج ُمُكَل َعْمَّسلا َو‬
‫یاو�ہوجدیسھا(پری�و�ںےکلب) �ر�ا�ہر�استرپالچوہ�‪،‬کہہدجیےئہکوہی( �الہل) ہےسجےنںیہمتدیپ�اایکا�و�راہمت�ر�ےاک�ن‬

‫َراَصْبَاْلا َو َةَدِٕـْفَاْلاؕ‪ ١‬اًلْيِلَق اَّم َنْوُرُكْشَت‪ْ۰۰۲۳‬لُق َوُه ْيِذَّلا ْمُكَاَرَذ يِف ِضْرَاْلا‬
‫�ٓاکنںیھ ا�و�رد�ل انبئےمت تہب یہمکرکشزگ�ا�ر�یرکتے وہ�‪ ،‬کہہ دجیےئ ! کہ وہی ےہسجےنںیہمت زمنی ںیمالیھپ دیا‬

‫َوِهْيَلِاَنْوُرَشْحُت‪�(۰۰۲۴‬املکل�‪۱�۹‬تا�‪)۲�۴‬‬
‫�ا�و�را�سیکرط�فمتاٹکےھےئکاج�ٔوگے�۔‬
‫کاییہول�گاپےنا�وپر�ا�ڑنےو�الےوھچٹےڑب�ے نراگ�رنگےکرپند�و�ںوکہنںیدکیےتھجوہو�امںیا�ڑنےا�و�رپھجےنٹےکےئلاپےنرپھپالیتے‬
‫�ا�و�رکسڑیتےںیہ ��‪،‬الہلیہےناپیندق�ر�تاکمہلےساہنںیاضفمںیاھت�مرکاھہے�‪،‬عییناسیےنرہپ نرد�ےوک�و�ہاسختاطعف مرائیےہسجےس‬
‫�و�ہا�ڑنےےکاقبلوہ�اہےا�و�ر�اسیےنرہپ نرد�ےوک�ا�ڑنےاکرطیہقاھکسیاہے�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ‬ ‫يم ُ‬ ‫ُ‬
‫ْ ّْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫ِك ل ٰ‬‫يس ُك ُہ َّن َّ ُ‪۰‬۝ ّ ْ َ‬
‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ف َج ّو َّ ۗ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫الط ْ ِ ُ َ َّ ٰ‬
‫َ َ ْ َ َ ْ َ َّ‬
‫‪1‬‬
‫‪۷۹‬۝‬ ‫ن‬ ‫ْ‬
‫و‬ ‫ن‬ ‫ٔ‬
‫ٍ ِ‬ ‫م‬ ‫و‬‫ِق‬ ‫ل‬ ‫ت‬
‫ٍ‬ ‫ي‬ ‫ہللا اِن ِف ذل‬‫اِل ۭ‬ ‫الس َما ِ ۭء‪۰‬۝ ما ْ ِ‬ ‫ي مسخر ٍت ِ ِ‬ ‫ال يوا اِل‬
‫ترجہم‪ :‬کایا�ن گولو�ںےنیھبکرپند�و�ںوکںیہندکیاھہکاضفئےٓاسامنیںیمسکرط�حرخسمںیہ�؟�الہلےکوس�اسکےنا�نوکاھت�مرکاھےہ�؟‬
‫�ا�سںیمتہباشننای�ںںیہا�ن گولو�ںےکےیلوجایام�نالتےںیہ�۔‬
‫�ا�و�ریہبسرپند�و�ںرپہیومقو�فںیہنوجچزیبیھدنایمںیومجو�دہےالہلیکابہگننییکدب�ولتومجو�دہے ��‪،‬اناسنو�ںوکدعو�ترکف�د�یہکیلھچپوقمو�ں‬
‫کیرط�حمتول�گالہلےکبضغےسےبوخ�فوہکرا�ساپکزی�ہدعو�توک�ر�وکےنےکےئلرہڈنکھتہ�ا�اتسامع�لرک�رہےوہ� گ‪�،‬ار�الہلاہمت�ر�ے‬
‫�اعام�لیک دب�ولتمت رپ�اپانعذ�ا�ب ان�ز�لرک�د�ےوتباتئو�ا�س ذع�ا�بوک�ر�وکےن ےک ےئلاہمت�ر�ے اپ�سایک�وسائل ںیہ�‪،‬عیینوکئیرکشل�ا�و�رتجہھ‬
‫�ایاسہنںیوجمتںیہ الہلےکذع�ا�بےساچبسےک�‪�،‬ا�و� گر�ار�الہلٓاسام�ن �وزمنیےسےنلمو�الے �رز�قےکامت�موسائلدعم�و�مرک�د�ےوت�ا�ےرمگ�ا�ہ‬
‫رکاتہے�‪،‬عیینوکئیںیہنوج�ا�سیکتیشمےکریغبمتںیہ� �رز�قد�ےےکس�‪،‬پرھتم‬
‫�اناسنو�!تبالئومتاہ� کر�او�ناسعموب�دمتاہ�ر�ےےئلوخ�ر�ا�کایہم کس‬
‫را�رکرکےاپےناپ�و�ںرپلکاہ�ڑ�یالچ�رہےوہ�‪،‬چپیلھابت�ہدش�ہوقمو�ںےکاحلا�تو�اقاع�ترپغو�رفرککرتےوہنہربع�تڑکپتے‬
‫کوی�ںرفکرپاص �‬
‫ےہ‪�،‬ا�سےکزن�دیکقحابطلا�و�رباطلقحنباکچہےای�و�ہصخشوجحقاکعمل‬
‫ہو�‪�،‬ذ�ر�اسوچوجوشصخرمگ�اہیںیمرسشگہترھپتاےہ ��‪،‬اپےنرفکمںیرغ�ق �‬

‫‪ 1‬النحل‪۷۹‬‬
 ‫�������‬

‫�رھکےنو�الا�‪،‬حقوکترجحیدیےنو�الا�ا�و�ر�ا�سرپعلمرکنےو�الاا�و�ر�اپےن قاو�ا�لو�افاع�لا�و� ترام�ماحو�ا�لںیمرص�ا�طمیقتسمرپگامز�نوہ�ا�ند� نوو�ںاشاخ�س‬

‫مںیوک�ندہ�ایتایفہتےہ�‪،‬عیینہی سوتوچوجسر�ا�ہرپتماج�رہےوہ�و�ہحیحصیھبےہایہنںی�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ ُ َ َ ً َّ ُ َ ْ َ َ ُ ُ َ ٓ َ ْ َ ُ َ َ ْ ُ َ ٰ َ ْ َّ ُ َ َ ٌّ َ ٰ َ ْ ٰ ُ‪۰‬۝ ْ َ َ ُ َ ّ‬
‫َ‬
‫ي ِّج ْہہ ل َي ِت ِب ْ ٍ ۭ‬
‫ي‪۰‬۝‬ ‫ىہ اينـما‬
‫ي احدہا ابك ل يـق ِدر ع ش ٍء وہوك ع مول ۙ‬ ‫وضب ہللا مثل رجل ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ل‪۰‬۝ َو ُہ َو َ ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َہ ْل ي َ ْس َتو ْي ُہ َ ۙو‪۰‬۝ َو َ ْ‬
‫‪1‬‬
‫اط ّم ْست ـ ِق ْي ٍ ۧ‬
‫م ‪۷۶‬۝‬ ‫ص ٍ‬‫ع ِ َ‬ ‫م ّي ُم ُر ِبل َعد ِ ۙ‬ ‫ِ‬
‫ےہ�‪،‬د�وٓا�دمیںیہایکوگناگرہب�اےہوکئیاک�مںیہنرکاتکساپےنٓاقارپوبجھانبوہ�اےہجدھریھبو�ہاسےےجیھبوکئیالھب‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلایکا�و�راثم�لدیات �‬
‫کا�ما�سےسنبہنٓائے ��‪،‬د�وسر�اصخشایاسےہہکاناص�فاکمکحدیاتےہا�و�روخ�در�ا�ہر�استرپاقئمےہاتب�ٔوکایہید� نوو�ںاسکی�ںںیہ�؟�۔‬
‫�ا�ےیبنﷺ! �ا�نےسوہک�الہلںیہمتیلہپرمتہبریغبکیساعم�و�نومد�دگا�رکےدع�مےسوجو�دمںیالیا�ا�و�ر�اسیےنںیہمتوغ�ر�وفرککرنےےکےئل‬
‫�دکیےنھ‪،‬سوچےن�‪،‬جمسےنھا�و�ریفہلصرکنےیکالصیحںیتاطعف مرائںیںیہرگمتمول�گالہلیکرہسوھپیلیاشننوی�ںوک�دیھکرک�ا�و�ر�ا�نرپغو�ر�وفرکرککےا�س‬
‫�‬
‫التے‪�،‬الہلےنوجمتںیہرط�حرط�حیکںیتمعناطعکر�رکیھںیہا�سرپا�ساکشرک�ا�د�اںیہنرکتے�‪�،‬ا�ےیبنﷺ! �ا�نےسہہکدیںہک‬
‫پر�ایام�نںیہن �‬
‫�الہلیہےنرپکحتمرطیےقےسںیہمتفلتخمزبانںی�‪،‬خمفلتاع�د�ا�تا�و� جرد�اگانہرنگو�ر�و�پد�ےرکزمنیےکانک�ر�و�ںکتٓابا�دکایہےپرھ‬
‫�ایکوقترقم�ر�ہرپتمبساسییکاب�رگا�ہںیماعام�لیکزج�ا�وسز�اےکےئلریھگلائےاجئوگے�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َ َّ ْ َ َ َ ُ ْ ْ َ ْ ِ َ َ ْ ِ ُ ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫‪۷۹‬۝‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ش‬ ‫وہوال ِذي ذراك ِف الرض واِليہ ت‬
‫ترجہم�‪�:‬وہیےہسجےنںیہمتزمنیںیمالیھپیاا�و�راسییکرط�فمتےٹیمساج�ٔوگے۔‬

‫َو َنْوُلْوُقَي ىٰتَم اَذٰه ُدْعَوْلا ْنِا ْمُتْنُك َنْيِقِدٰص‪ْ۰۰۲۵‬لُق اَمَّنِا ُمْلِعْلا َدْنِع ِهّٰللا۪‪١‬‬
‫(کافر) پوھچےت ںیہہک و�ہ عود�ہبک اظہروہگااگرمت ےچس وہ (تو اتب�ٔو) �؟ �ٓا�پہہک دجیےئہک ا�ساک ملعوت الہلیہوک ےہ‬

‫َو ۤاَمَّنِا اَنَا ٌرْيِذَن ٌنْيِبُّم‪۰۰۲۶‬اَّمَلَف ُهْوَاَر ًةَفْلُز ْتَٔـْٓيِس ُهْوُجُو َنْيِذَّلا اْوُرَفَك‬
‫مںیوترص�فےلھکوط�ررپٓاگا�ہرک�دیےنو�الاوہ�ں�‪،‬جبہیول�گا�س عود�ےوکرقیبرتاپلںیےگا�سوقتا�ناکف �رو�ںےک‬

‫َوَلْيِقاَذٰهْيِذَّلاْمُتْنُكٖهِبَنْوُعَّدَت‪�(۰۰۲۷‬املکل�‪۲�۵‬تا�‪)۲�۷‬‬
‫چرہ�ےڑگباجئںیےگ ��‪،‬ا�و�رہہکدیااجئےاگہکیہیےہےسجمتبلطرکتےےھت�۔‬
‫ںیہ�ارتماپیناب�تںیمقحاجبنبوہتوتبالئوقایمتبک‬
‫یہول�گایقمتا�و� حرای�تدعب�الوم�تیکذکتیبرکتےںیہا�و�ربوط�ر�اتسزہ�اکےےتہک گ‬
‫قائموہگای�و�رہمبکد�وبا�ر�ہاٹاھئےاجئںیےگ ��؟ا�ےیبنﷺ�!�ٓا�پہہکدیںہیوتجمےھولعم�مےہہکایکوقترقم�ر�ہرپقایمتاقئموہگیرگم‬
‫�و�ہبکاقئموہگیا�ساکعملالہلےکوس�اکیسوکہنںیےہ�‪،‬یجےسرفمایا‬

‫‪ 1‬النحل�‪۷�۶‬‬
‫‪ 2‬املومنون�‪۷�۹‬‬
 ‫�������‬
‫ْ‬ ‫َ ْ َٔ ُ ْ َ َ َ َّ َ َ َّ َ ُ ْ ٰ َ ‪۰‬۝ ُ ْ َّ َ ْ ُ َ ْ َ َ ّ‬
‫‪1‬‬
‫ع الساع ِة اين مرسىهاۭ قل اِنا ِعلمها ِعند ر ِ ‪۱۸۷‬۝‬
‫۔۔۔‬‫ب‬ ‫يسـ ــلونك ِ‬
‫ترجہم�‪:‬یہول�گمتےسوپھچےتںیہہکٓاخرو�ہایقمتیکڑھگ�یبکان�ز�لوہگی�؟کوہا�ساکملعریم�ےر�بیہےکاپ�سےہ�۔‬
‫مںیوتبسالہلےکرف�امنیوکصا�فاص�فاچنہپ�دیےنو�الا�ا�و�رمتںیہٓائدن�ہزندگیںیمشیپٓانےو�الےاحو�ا�لےسعلطمرک�دیےنو�الاہو�ں�‪�،‬ابیھ‬
‫کاف�ر�ومرشکنیا�ستخسڑھگ�یوکمذ�ا�قھجمسرہےںیہرگمجبو�ہا�ساملان�کذع�ا�بوکقریبےسدکیںیھےگوت�ذلت�‪،‬ہولانکیا�و�ردہتش‬
‫سےا�نےکرہچ�ےرپہو�ائای�ںا�ڑ�رہیوہ�ںیگ�‪�،‬ایکاقم�مرپرفمایا‪:‬‬
‫ٌ‬ ‫ٌ َ َ ُّ‬ ‫َ َ َ ْ ُّ‬
‫‪2‬‬
‫ّ ْيم تب َيض ُو ُج ْوه ّوت ْس َود ُو ُج ْوه۔۔۔ ‪۱۰۶‬۝‬
‫ترجہم‪:‬بجہکھچکول�گرس�خر�وہو�ںےگا�و�رکھچ گولو�ںاکمہناکلاہوگا�۔‬
‫�ا�سوقتا�نوک�ذللیرکنےےکےئلاہکجائےاگیہوہیےہسجیکمتذکتیبرکتےا�و�رجدل�یر�ونامہونےاکاقتضاکرتےےھت�۔یجےسرفمایا‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َّ َ َ ّ ْ َّ َ َّ َ َ ْ َ َ ْ ْ‬
‫‪3‬‬
‫اب‬
‫ِ ‪۱۶‬۝‬ ‫ِس‬ ‫ال‬ ‫وقالوا ربنا ِعل لنا ِقطنا قبل ي ِم‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ریہےتہکںیہہکا�ےامہ�ر�ےر�ب�!یو�ماحلاس�بےسےلہپیہامہ�ر�احہصںیمہدلج�یےسد�ےد�ے�۔‬

‫ْلُق ْمُتْيَءَرَا ْنِا َيِنَكَلْهَا ُهّٰللا َو ْنَم َيِعَّم ْوَا اَنَمِحَرۙ‪ْ ١‬نَمَف ُرْيِجُّي‬
‫�ٓا�پہہک دجیےئ ! �اچاھاگر ےھجم ا�و�رریم�ےاسھتوی�ںوک الہلاعتلٰی ہال�کرک د�ے ای مہ رپ رحمرک�ے (برہوص�ر�ت ہیوت اتب�ٔو)‬

‫َنْيِرِفٰكْلا ْنِم ٍباَذَع ٍمْيِلَا‪ْ۰۰۲۸‬لُق َوُه ُنٰمْحَّرلا اَّنَمٰا ٖهِب َو ِهْيَلَع‬

‫کہاکف �رو�ںوکد�ر�دنا�کذع�ا�بےسوک�ناچبئےاگ�؟�ٓا�پہہکدجیےئہکوہیرمحنٰےہہموتا�سرپایام�نالچےکا�و�راسیرپ‬

‫اَنْلَّكَوَتۚ‪َ ١‬نْوُمَلْعَتَسَف۠ ْنَم َوُه ْيِف ٍلٰلَض ٍنْيِبُّم‪ْ۰۰۲۹‬لُق ْمُتْيَءَرَا ْنِا َحَبْصَا‬
‫ہام�ر�ارھب�وسہےہںیہمترقنعیبولعم�موہجائےاگہکرصیحرمگ�اہیںیموک�نےہ�‪ٓ�،‬ا�پہہکدجیےئ! کہاچاھہیوتاتب�ٔوکہاگر‬
‫ُ ْ‬
‫َمٓا ُٔوكماًرْوَغْنَمَفْمُكْيِتْاَّيٍءٓاَمِبٍنْيِعَّم‪�(۰۰۳۰‬املکل�‪۲�۸‬تا�‪)۳�۰‬‬
‫متاہ�ر�ے(یپےناک) پانیزمنیںیماتراجئےوتوک�نےہوجاہمت�ر�ےےیلرھتن�اوہ�ااپنیالئے�؟�۔‬
‫�رسو�لالہل ﷺکیغیلبتےکہجیتنںیمرقیشےکفلتخماخند�انو�ںےسقلعترھکےنو�الےاف �را�دنےاسال�موبق�لرکناشر�و�عرک�دیاتوگرھگرھ‬
‫ﷺا�و�ر�ٓا�پےکاسھتوی�ںوکدب�دعائںید�یاجنےںیگل�‪،‬جا�د�وٹونےےیکاجنےےگلاتکہٓا�پالہ�کوہجائںی�‪�،‬ا�سرپف مرایاتمول�گ‬
‫�‬ ‫�ٓا�پ‬
‫ہے‪،‬ہام�ر�ےان�ز�لدش�ہاغیپ�مےکذ�ریہعلبقا�ز�وقت‬
‫ہام�ر�ےربمغیپکےاپکزی�ہرک�د�ا� فگر�وات�رکےوگ�ا�ہوہ�‪�،‬و�ہںیہمتیکینوپاکزیگییکمیلعتد�ےرہا �‬

‫‪ 1‬االعراف�‪۱�۸�۷‬‬
‫‪ٓ�( 2‬ا�لرمع�ا�ن�‪)۱�۰�۶‬‬
‫‪ 3‬ص�‪۱�۶‬‬
 ‫�������‬

‫متںیہمابدع�الوم�تےکاحو�ا�لاسح�باتک�ب�‪،‬باطلوبعم�د�و�ںیکےبیسبولاچا�ر ��ی‪،‬جتنیکال�ز�و�ا�لںیتمعنا�و�رہجمنیک لوہانکای�ںوھک�لوھک�لرکبای�ن‬

‫رہھٹو�‪،‬مرگتما�سیکےبول�ثدعو�ترپ�ایام�نالنےےکاجبئےا�سےکالخ�فدبدعائںی‬
‫کر�رہاہےتاکہاخر�و�یزندگیںیممتاکمای�بوکامر�ا�ن �‬
‫کرتےوہ�‪�،‬ز�ر�اسوچواگریہیھبساہلایام�نوم�تایقلتےکذ�ریےعالہ�کوہجائںیای�الہلاہنںیتلہمد�ےا�و�ریہ نزد�ہرہںیتومتںیہا�سےس‬
‫ئوگے؟�ا�نےسوہکہام� �را�ر�بڑب�ا�رحمیےہ�‪،‬ہما�سیکوحد�انتیرپ�ایام�ن‬
‫کایافئد�ہےچنہپاگ�؟کایتماپےنرفککےاب�وجو�دوہلان�کذع�ا�بےسچباج �‬
‫رپسدکرتےںیہ�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫رہھٹاتےا�و�ر�اپےنامت�ماعممال�تاسیےک �‬
‫لائےںیہ�اسیےئلا�سےکاستھرشیکںیہن �‬
‫َ َ َ َّ ُ‬
‫ك ْٓوا ا ِْن ُك ْن ُت ْم ُّم ْٔو ِم ِن ْ َ‬ ‫َ ََ‬
‫‪1‬‬
‫ي ‪۲۳‬۝‬ ‫۔۔۔وع هللاِ فتو‬
‫کوھ�ارتموممنوہ�۔‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلرپبرھ�وسہر گ‬
‫بجہکمتاپےنوھتج�ںا�و�راپےنوسائلا�و�رباطلوبعم�د�و�ںرپبرھ�وسہرکتےوہ�‪�،‬ا�سےئلالہلیکرحتمےکقحتسممہوہکسےتںیہمتںیہن�‪�،‬ا�سوقت‬
‫تم گولو�ںےناپینٓاکنوھ�ںرپفغتلا�و�رہٹدھرمییکیٹپابندھیوہئیےہا�و�رمتںیہاصلتقیقحولعم�مںیہنوہ�رہیرگموم�تےکدعباس�ر�ی‬
‫قحتقیلھکرکاہمت�ر�ےاسمےنٓاجائےیگہکدہ�ایتایفہتوک�نول�گےھتا�و�رگرم�ا�ہوک�ن�؟مرگا�سوقتاتھچپنافوض�لوہگا�‪،‬ہمےناناس�نوکپانی‬
‫سےقیلخترفمایا�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َ َ ْ َ ْ ُ ْ ُّ ْ ّ ْ َ ۗ َ‬
‫‪2‬‬
‫م ّما ٍء ّم ِہ ْ ٍ ۙ‬
‫ي ‪۲۰‬۝‬ ‫ال نلقك ِ‬
‫ترجہم�‪:‬کایمہےنایکریقحاپنیےسںیہمتدیپ�اںیہنایک�۔‬
‫ُ َّ َ َ َ َ ْ َ ٗ ْ ُ ٰ َ ّ ْ َ ۗ َ‬
‫‪3‬‬
‫م ّما ٍء ّم ِہ ْ ٍ ۚ‬
‫ي ‪۸‬۝‬ ‫ثم جعل نسلہ ِم سلل ٍۃ ِ‬
‫ترجہم�‪:‬پرھا�سیکلسنایکایےستسےسالچئیوجریقحاپنییکرط�حاکےہ�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�سیکزندگیاک�د�ا�ر�ومد�ا�راپنیرپہیےہ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫حۭ‪۰‬۝ َا َف َل ُ ْٔ ُ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ْ َ ۗ ُ َّ‬
‫كَ ْ‬
‫ش ٍء َ ّ‬
‫‪4‬‬
‫ي ِمن ْو َن ‪۳۰‬۝‬ ‫ٍ‬ ‫۔۔۔وجعلنا ِم الما ِء‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�راپنیےسرہ نزد�ہزیچدیپ�ایک�‪،‬کایو�ہ(ہام�ر�یا�سالخقیوک)ہنںیامنےت�؟�۔‬
‫گ �ار�الہلاعتلٰیپانیوکخکشرک�د�ے�‪،‬یازمنییکاتناہئیرہگ�ائوی�ںںیماچنہپ�د�ےہکا�ساکوصح�لنکممہنرہےوتتبالئوکو�نےہوج�ا�ساپنییک‬
‫ہبیتوہئیوستںیںیہمتاکن�لرکلا�د�ےاگ�؟عیینوکئیںیہنےہ�‪،‬کاییہزمنیو�ٓاسام�نا�و�ر�ا�نےکد�رمای�نوجکھچےہ�‪،‬متاہ�ر�ا�اپان�وجو�د�‪،‬پانیےکےتہب‬
‫ے؟�ا�سےئلا�ساق�د�رطمقلذ�ا�ت‬
‫ہوئےہیےمشچ�‪�،‬زمنیو�ٓاسام�نےساتلمہو�ابےاہب� �رز�قںیہمتیسکمیکحوبخری�ذ�ا�تےکوجو�دکاپہتںیہند�ےرہ �‬
‫پرایام�نالکر�ا�سمسقےکذع�ا�بےساکٹھچ�ر�احاصلرکنےیکرکفکر�و�۔‬

‫‪ 1‬املائدۃ�‪۲�۳‬‬
‫‪ 2‬املرسالت�‪۲�۰‬‬
‫‪ 3‬السجدۃ�‪۸‬‬
‫‪ 4‬االنبیائ�‪۳�۰‬‬
 ‫�������‬

‫سو�رئہکلمیکتلیضف‪:‬‬
‫سو�ر�تکلماک�ایکان�م َما ِن ُعه ا�و�ر ُم ْن ِج ِيه بیھےہینعیذع�ا�بربقسےاچبنےو�ا �لی‪�،‬ا�سوس�ر�تیکتلیضفںیمیئکاحا�دیثو�ا�ر�دہںی�۔‬
‫ُْ ٓ ََ ُ َ ٓ ً َ َ‬ ‫ً‬ ‫َّ َٔ َّ َ َ َّ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬ان ُه قال ِ‪:‬إن ُس َورة ِم َن الق ْرا ِن‪ ،‬ثلثون ا َية‪ ،‬شف َع ْت ِل َر ُج ٍل َح تَّ�‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ِ َّ‬
‫ُ ُ ‪1‬‬ ‫ُغ ِف َر َ ُل‪َ ،‬و ِ ي َ‬
‫ه‪{ :‬ت َب َ‬
‫ارك ال ِذي ِب َي ِد ِه الملك}‬
‫�اب ہوریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایاقر�ٓا�ندیجممںیسیتٓایا�ترپشملمتایکوس�ر�تےہسجےناپےناستیھیکافشعت‬
‫کییتحہکاسےاعم�فرک�دیاگای یہوس�ر�ت �املکل ہے�۔‬
‫‪2‬‬

‫ً‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬

‫ه إل ثلثون ا َية‪َ ،‬خ َ َ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ول َّ ِ َ َّ ُ َ ْ َ َ ُ َ َ‬
‫ٌ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َُ ُ‬ ‫َٔ َ‬
‫اص ْت‬ ‫َ‬
‫الل صل الهل علي ِه وس َل‪:‬سورة ِمن الق ْرا ِن ما ِ ي َ ِ‬ ‫َع ْن ان ِس ْب ِ ن� َما ِل ٍك قال‪ :‬قال رس‬
‫ُ َ َ‬ ‫ال َّن َة‪َ ،‬و ِ ي َ‬
‫ه ُس َورة ت َب َارك‬ ‫َع ْن َص ِاح ب َ�ا َح تَّ� َٔا ْد َخ َل ْت ُه ْ ج َ‬
‫ِ‬
‫�انس‪ t‬بناملکےسرم� �ویےہ �رسو�لالہلﷺےنرفمایاقر�ٓا�ندیجممںیایکاییسوس�ر�تےہسجںیمسیتٓایا�تںیہ جسےناپےن‬
‫ساتیھیکرط�فےسڑگھج�اکرتےوہئےاسےتنجںیمد�اخلرک�ا�دیا یہوس�ر�ت �املکلےہ۔‬
‫‪3‬‬

‫َ ُْْ ُ‬ ‫ْ َٔ ْ َ ُ َ َ َّ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َٔ َّ َّ َّ َ َّ َّ ُ َ‬

‫اللك‪.‬‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل كن ال َي َن ُام َح تَّ� َيق َرا ال ت نْ زِ� يل‪َ ،‬وت َب َارك ال ِذي ِبي ِد ِه‬ ‫ا� ان الن ِب ي� صل‬
‫عن ج ِب ٍ‬
‫جابر ‪t‬سےرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہل ﷺ ا�س وقتکتںیہن وستے ےھت بجکت وس�ر�ہ اسلدج�ہ �ا�و�رسو�ر�ہ املکلیک الت�و�ت ہنرفمایلےت‬
‫‪4‬‬
‫تےھ�۔‬
‫صمبع‪ t‬بنریمعاک�دعو�تاسال�موبق�لرکنا‬
‫َ َ ُ ْ َ ُ ْ نُ ُ َ ْ َ تَ َ َّ َ َ َ ً َ َ َ َ َ ً َ َ َ َٔ َ َ ُ ُ َّ َ َ َ ْ ُٔ ُّ ُ َ َ ً َ َ َ ْ َ َ ْ َٔ‬
‫ال ِال تك ُس ُوه ا ْح َس َن‬ ‫كن مصعب ب� ع ي ٍ� ف� مكة شب با� و ج�اال وس ِبيبا وكن ابواه ي ِ�با ِن ِه‪،‬وكنت امه م ِليئة ك ِث ي�ة‬
‫َٔ َّ‬ ‫َ َ ُ ُ َ ّ‬
‫اب َوا َرق ُه‬
‫الث َي ِ‬
‫ما يكون ِمن ِ‬
‫سا�ر�ےہکمںیمبعصم‪ t‬بنریمعکیوج�انی�‪،‬خوبوص�رتیا�و�ریپاشنیےکابلو�ںیجاسوکئیونجو�ا�نںیہناھت �ا�نےکو�الدینا�نےستبحمرکتے‬
‫تےھ�‪�،‬ا�نیکو�الد�ہوک�الہلاعتلٰینےومت�لا�و�ر�ٓاسو�د�ہاحلییکوتمعن�ںےسون�ا�ز�اتاھ�انوہ�ںےناپےنرف�زندکوبڑ�ےان�ز�ونمعےساپلاتاھ�و�ہاہنںیاعیل‬
‫سےاعیلا�و�ربا�ریکڑپک�ےانہپتےےھت�‪،‬‬
‫ولقد ٔرايت عليه ُح ّ ةل ش�اها ٔاو شُ� يت ب� ت‬
‫ائ� درمه‬
‫ي‬

‫‪ 1‬امللك‪1� :‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫شَ ْ َ َ َ َ َ ٌ ف‬ ‫ن‬ ‫ٓ‬
‫اب الق ْرا ِن�‪ �۷�۸�۶‬ن‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ن‬
‫‪ 2‬مسندامحد�‪ �۹�۷�۵‬ن‬
‫‪،۷‬س� ب ن‬
‫‪،۳‬س� ابوداودکتاب � ِر رمضان ب�ب ِ ي� عد ِد‬ ‫ا� ماجہ ِكتاب الد ِب ب�ب ثو ِ‬
‫ئ‬ ‫ْ‬
‫الل ِك�‪ �۸�۹�۱‬ن ن‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫اب ف َضا ِئل ال ُق ْرا ِن َ ب� ُب َما َج َاء ِ ف ي� ف ْضل ُس َور ِة ُ‬‫الي�‪ ،۱�۴�۰�۰‬جامع ت�مذی ْاب َو ُ‬ ‫ْٓ‬
‫للنسا��‪،۱�۱�۵�۴�۸‬مستدرک‬ ‫الک�ی‬‫‪،۲‬الس� ب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫حامک �‪۲�۰�۷�۵‬‬
‫ٔ‬
‫للط� نا��‪،۳�۶�۵�۴‬االحاديث خ‬
‫املتارة �‪۱�۷��۳ ۸�،۱�۷��۳ ۹‬‬ ‫‪ 3‬املعجم االوسط ب‬
‫ُْ ْ ٓ َ ُ َ َ َ ف َ ْ ُ َ ُْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ َ ُ َ‬
‫‪ 4‬جامع ت�مذی ابواب فضا ِئ ِل القرا ِن ب�ب ما جاء ِ ي� فض ِل سور ِة الل ِك�‪۲�۸�۹�۲‬‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫وجڑ�ےیکتمیقد�و�د� سوو�د�رہمکتوہتییھتوج�ا�سزمانےںیمایکریطخ�رقموصتم�رہوتییھت�۔‬ ‫�ا�نےکایک �‬
‫َٔ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َّ ْ ُ‬ ‫َ َ َ َٔ ْ َ َ َٔ ْ َ َّ َ َ ْ َ ُ ْ َ �ضْ َ َّ َ ّ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َيذك ُر ُه َو َيقول‪َ :‬ما َرا ْي ُت‬ ‫الل صل‬
‫النع ِال‪ ،‬فكن رسول ِ‬
‫م ِمن ِ‬
‫وكن اعطر اه ِل مكة‪،‬يلبس ال ِ ي‬
‫َ‬
‫َ َّ َ َٔ َ ً َٔ ْ َ َ َّ ً َ َٔ َ َّ ُ َّ ًة َ َٔ ْ َ َ ْ َ ً ْ ُ ْ َ ْ ن ُ َ ْ َ َ َ ُ َٔ َّ َ ُ َ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه‬ ‫الل صل‬ ‫ِب�كة احدا احسن ِلة وال ارق حل وال انعم ِنعمة ِمن مصع ِب ب ِ� ع ي ٍ�‪ ،‬فبلغه ان رسول ِ‬
‫َ َ َّ َ َ ْ ُ َ ْ ف َ َٔ ْ قَ َ ْ ن َٔ َٔ ْ قَ َ َ َ َ َ َ ْ َ َٔ ْ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ تَ َ ْ َ ُ َ ْ ً ْ ُّٔ‬
‫الم ِ ي� د ِار ار� ب ِ� ا ِب ي� االر ِ� فدخل علي ِه فاسل وصدق ِب ِه وخرج فك� ِإسالمه خوفا ِمن ا ِم ِه‬ ‫وسل يدعو ِإل ِإالس ِ‬
‫َ‬
‫َوق ْو ِم ِه‬
‫�و�ہاہلہکمںیمدمع�ہےسدمع�ہا�و� �رزیا�د�ہوخشوبیا�تاتسامع�لرکتےےھت�‪،‬جسیلگےسزگ�رتےو�ہیلگکہماجتییھت�‪� ،‬ا�و�ر�ا�نےکپائو�ںںیمز�ر�ی‬
‫وخوص�ر�ت ابلو�ں و�الا�‪،‬با�ریکڑپک�ے ےننہپ‬
‫حرضمی وجتاہوتاتاھ�‪� ،‬رسو�ل الہلﷺ ےنرفمایامہکرکممہ ںیم بعصم ‪ t‬بنریمعسے زیا�د�ہ ب‬
‫�و�الا�ا�و�رنا�ز�وعنتمو�الاکیسوکہنںی کیداھ�‪ ،‬یلنکاپینوخبر�وئیا�و�رخو�شوپشیےکاب�وجو�دو�ہاہنیتاپکزی�ہریس�تا�و�ر�اخال�قےکاحملےھتبجاہنںی‬
‫عمول�موہ�اکہرسو�لالہلﷺد�ا�ر�ا�رقمنبا�رقمںیمدعو�تاسال�مشیپرک�رہےںیہوتبا�وجو�د�ا�سےکہکرپسات�ر�ا�نقحا�ن ندو�ںڑب�ےرپوعصبت‬
‫�د�و�رسےزگ�ر�رہےےھت�‪،‬مرشکنیےناپےنملظوسمتےس حوتدیکےدیش�ائوی�ںاکیجان�د�وبرھکر�رکاھتاھ�انوہ�ںےن�رسو�لالہلﷺیکدخمت‬
‫مںیاحضروہکر�دستقحرپتعیبرک �لی �‪ٓ،‬ا�پﷺیکرسالتیکدصتیقیکا�و�ر�ر�و�انہوہگےئرگم�اپینو�الد�ہا�و�رقو�مےکوخ�فےساپان�اسال�م‬
‫ھچاپیامرگ�اکرثفخہیوط�رپر�د�ربا�ر�رسالتںیماحضرہوتےا�و� یفراض�نوبن�یےسدقم�و�ربرھبرہ�ہای�بوہتے ‪،‬‬
‫َ َٔ َ ُ‬ ‫َ ْ َ ّ َ َٔ ْ ُٔ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫سا َف َب ُ َ‬
‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِ ًّ‬ ‫َّ‬
‫الل َص َّل َّ ُ‬ ‫َ َ َ َ خْ َ ُ َ ُ‬
‫ص ِب ِه ُع ث� َمان ْب نُ� طل َحة ُي َص ِ يل فاخ َب َ� ا َّم ُه َوق ْو َم ُه ‪ ،‬فاخذ ُوه‬ ‫ول ِ‬‫فكن ي�ت ِلف ِإل َرس ِ‬
‫ُٔ َ‬ ‫َْ َ ف ْ‬
‫ال َبش ِة ِ ي� ِال ْج َر ِة االول‬
‫َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫ََ ْ َ‬ ‫فَ َ‬
‫� َب ُس ُوه‪،‬ف ْل َ ي زَ�ل ْم ُب ًوسا َح تَّ� خ َر َج ِإل ا ْر ِض‬
‫یلنکقشعا�و�رمکشاپھچئےںیہنےتپھچایکد�ندیلکبر�د�ا�رعکہبامثع�ننبہحلط�(جو�ابیھکترشم�فہباسال�مںیہنوہئےےھت�)�اہنںیںیہکالہلوحد�ہ‬
‫�‪ t‬کیو�الد�ہانخ�س‬ ‫لاشریکیکابع�د�ترکتےدیھکایل�‪�،‬انوہ�ںےنوف�ر�ا�ا�نیکو�الد�ہا�و�ر�د�وسر�ےاہلاخند�ا�نوکجاکرخرب�د�ے �دی�‪ ،‬معص ب‬
‫رکر�ی�‪،‬صمبع‪ t‬سےا�نیکو�الاہنہتبحمےبانپ�ہرفن�تںیمدبتیلوہگیئانوہ�ںےن‬
‫بتناملکا�و�ر�د�وسر�ےاہلاخند�ا�نرپیہربخجبیلنب گ‬
‫رھو�الد�ہا�و�ر�د�وسر�ے‬
‫رھرسوی�ںےسڑکجکرقدینتاہئیںیمڈ�ا�لدیا�‪ ،‬صمبع‪� t‬دینقحےسہنموم�ڑکرپ �‬
‫ہپےلوت�اہنںیوخ�بز�دک�وو�بایک�ا�و� پر �‬
‫عزیز�و�ںیکتبحما�و�رفشتقاکرمجعنبےتکسےھتنکیلاب�د�ہوتحدینےاہنںیھچکایاسمتسرک�دیاتاھکہشیعو�ر�احتےسرحم�ومیا�و� قردی�وبدنکی‬
‫یصمںیتب دنخ�ہ اشیپنی ےسوبق�لرکلںینکیل دینقح ےس ہنموم�ڑناوگ�ا�ر�ہ ہنایککھچرعصہ اسی رط�حزگ�رگای�‪� ،‬ا�د کھراف�رکاماعمہلاملسمنو�ں ےس‬
‫�ی‪،‬چاننہچیلہپرجہ�ت‬
‫شدیدترہوتاگاییاہ�ںکتہکرسو�لالہلﷺےنمتس سردی�ہاملسمنو�ںوکبحہشیکرط�فرجہ�ترکنےیکاجا�ز�ترفما�د �‬
‫بحہشےکےیلاب�ر�ہرم�د�و�ںا�و�راچ�رخو�اتنییکرصتخمساقافہلیفالوف�رہرج�تےکےیلٓاما�د�ہوہگای�ر�ا�ہقحںیمبسےسےلہپرغیبالوطیناتخای�رکرنے‬
‫�و�الےا�نالبکاش�ںاسال�مںیمبعصم‪ t‬بنریمعبیھاشملےھتوجموقعاپکر�اپےن نزد�ا�ںالبسےاھب�گےلکنا�و�را�ساقفہلےکاستھشبح‬
‫جاہپےچن�‪،‬‬

‫ر� هللا عنه�‪۱�۹‬؍�‪۱‬‬

‫الليل مصعب ب ن� ي ض‬
‫مع� ي‬ ‫الصحا� ج‬
‫بي‬ ‫س�ة‬
‫‪ 1‬ي‬
 ‫�������‬
‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ت‬
‫ح� خرج إىل ارض احلبشة ي� اهلجرة االوىل‬
‫‪1‬‬
‫حیتہکو�ہیلہپرجہ�تہشبحںیمرجہ�ترکگےئ�۔‬
‫ثُ َّ� َر َج َع َم َع ْ ُ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ� ِح ي نَ� َر َج ُعوا‬
‫�ابیھا�ناہمجرینالیالہلوکحشبںیمنیتیہےنیہمزگ�ر�ےےھتہکانوہ�ںےنرقیشہکمےکاملسم�نوہنے�(یا�رسو�لالہلﷺیکاخملتفرت�ک‬
‫کر�دیےن�)کیربخسینوتھچکاہمجرینہکمرکممہو�اپسوہگےئنجںیمبعصم‪ t‬بنریمعبیھاشملےھت�۔‬
‫رکول�موہ�اکہہیربخباللکےباینب�دتیھاتہمانوہ�ںےنہشبحیکرط�فانٹلپانمسبہناھجمس�ا�و�ر�ا�نںیمےسرہ�ایکامعئدقریش‬
‫شرہکےرقیبچنہپ عم‬
‫مںیےسیسکہنیسکیکاما�ناحصلرککےرہشمںید�اخلوہگای�‪،‬صمبع‪ t‬نےاب�اتخال�فر�و�ایت‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫الن�ضْ ُ ْب نُ� ْ َ‬
‫َو َك َن َّ‬
‫ال ِار ِث ِم ْن ش َي ِاط ي ِن� ق َر ْي ٍش‬
‫‪2‬‬
‫قریشےکاطیشنو�ںںیمےسایکاطیش�ن�۔‬
‫نرضبنالاح�ر�ثنبدلک�ہای�ابوعزیربنریمعکیانپ�ہاحصلیک�‪ ،‬صمبع‪ t‬حشبےسا�ساح�لںیمہکمرکممہو�اپسٓائےہکرغیبالوطینےن‬
‫�ا�نیکرعانئیا�و�رخو�شوپشیوکخو�ا�ب خوای�لانب�دیاتاھ�‪�،‬ا�بوبسدی�ہا�و�رموٹےوھجٹےڑپک�ےنجںیمیئکویپندلےگوہتےےھتا�نےکزیبدب�ن‬
‫ہوتےےھت�‪،‬جمسیکرن�مونا�ز�کاھک�لومٹیا�و�رکرھ�د�ر�یوہگیئیھت�‪،‬چرہ�ہتسایگتاھ�ا�و�ر�رنگرب�گزخ�ا�ں سردی�ہیکرط�حالیپپڑگایتاھیلنکا�س‬
‫مر�دحقٓاگا�ہیکاش�ناتساقمتوعزیتمںیمذ�ر�ہرب�ابرفر�قہنٓایاتاھ�۔‬
‫ْ ََ َ‬ ‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِ ف ي� ْ َ‬
‫الل َص َّل َّ ُ‬
‫َّ‬ ‫ول‪ :‬إ نَّ� َ ج ُل ُل ٌ َ ُ‬
‫َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ ُ ُ‬ ‫َ ْ نَ َٔ َ‬
‫ال ْس ِج ِد ِإذ طل َع َعل ْي َنا‬ ‫ول ِ‬‫وس َمع َرس ِ‬ ‫� الل عنه‪ ،‬يق ِ‬ ‫ع ِ َّيل ب� ا ِب ي� طا ِل ٍب ر ِ ي‬
‫َّ َ َّ َ َ‬ ‫ُ ْ َ ٌ َ ُ َ ْ ُ َ ٌ َ ْ َ َ َّ َ ٓ ُ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َبك ِلل ِذي كن ِف ِيه‬ ‫الل صل‬ ‫ُم ْص َع ُب ْب نُ� َع ْي ٍ�‪َ ،‬و َما َعل ْي ِه ِإال ب�دة ل مرقوعة ِبفر ٍو‪ ،‬فلا راه رسول ِ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬
‫الن ْع َم ِة‪َ ،‬وال ِذي ُه َو ِف ِيه ال َي ْو َم‬
‫م َن ّ‬
‫ِ ِ‬
‫سدینایلع‪t‬سےرم�و�یےہ�ایکد�نمہدجسممںیرسو�لالہلﷺےکاپ�سےھٹیبوہئےےھتکہبعصم‪� t‬د�ربا� نروب�تںیما�ساش�ن‬
‫سے حاضرہوئےہک ا�ن ےکمسج رپکوئیڑپک�ا�ایاسنہ اھتجس ںیم ویپندنہ ےگل وہ�ں ا�و�رپرھیہڑپک�ےیھبتخس ومٹے ا�و�رکرھ�د�ر�ے‬
‫‪3‬‬
‫تےھ�‪،‬سدی�الامم ﷺاہنںیا�ساحلتںیمدیھکرکٓابدید�ہوہےئگہکیھبکو�ہان�ز�وعنتمںیمےلپوہئےےھتا�و�ر�ٓا�جا�نیکہیاحلتےہ�۔‬
‫َ َ َ َٔ ْ َ‬ ‫الز َب ْي� َق َال‪َ :‬ب ْي َنا َٔا نَ� َجا ِل ٌس َي ْو ًما َم َع ُ َع َر ْب ن� َع ْب ِد ْال َعز ي ز� َو ُه َو َي ْب ن� ْ َ‬
‫َع ْن ُع ْر َو َة ْ ن� ُّ‬
‫ال ْس ِج َد‪ ،‬فقال‪ :‬اق َبل ُم ْص َع ُب ْب نُ�‬ ‫يِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بِ‬
‫ُ َ ْ َ َ َ ْ َ َّ ُّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ٌ ف َٔ ْ َ َ َ ْ ْ َ ُ نَ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َّ َ ُ ثُ َّ َ َ َُ‬
‫اب قد ردنه � وصل‬ ‫ع ي ٍ� ذات يو ٍم والن ِب ي� صل الل علي ِه وسل جا ِلس ِ ي� اص ِاب ِه علي ِه ِقطعة ِ�ر ٍة قد وصلها ِب ِإ�ه ٍ‬
‫َ َّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ َّ َ ٓ ُ َٔ ْ َ ُ َّ ّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ ُ َ ُٔ َ ُ ْ َ ْ َ ً َ َ‬
‫حة ُل ل ْي َس ِع ْن َد ْه َما ُيغ ِّي ُ�ون َع ْن ُه‪ ،‬ف َس َل ف َر َّد‬ ‫ِإل ي�ا‪ ،‬فلا راه اصاب الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل نكسوا رووسم ر‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬
‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫‪:‬ال ْم ُد ل َّل ل َي ْقلب ُّ‬
‫الد ْن َيا ِب� ْه ِل َها ‪ ،‬ل َق ْد َرا ْي ُت َهذا‪َ .‬ي ْع ِ�ن‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َّ ُّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ ْ َّ َ َ َ َ َ ْ‬
‫ي‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬ ‫علي ِه الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل واحسن علي ِه الثناء‪ ،‬وقال‬
‫ف ت يخ ٔ‬
‫ر� االمم وامللوك�‪۱�۹�۳‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 1‬املنتظم ي� �‬
‫ا� ہشام�‪۲�۶�۵‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫‪ 3‬اسدالغابۃ�‪۱�۷�۵‬؍�‪۵‬‬
 ‫�������‬
‫ُ ْ َ ً َ َ َ َّ َ َ تً ْ ُ َ ْ َٔ ْ َ َ ْ َ َٔ َ َ ْ َ ً ْ ُ ثُ َّ َٔ ْ َ َ ُ ْ َ َ َّ ْ َ ُ ف ْ خَ ْ ف ُ ّ َّ‬
‫مصعبا‪ .‬وما ِب�كة ف� ِمن قري ٍش انعم ِعند ابوي ِه ن ِع ي�ما ِمنه‪ � .‬اخرجه ِمن ذ ِلك الرغبة ِ ي� ال ي ِ� ِ ي� ح ِب ِ‬
‫الل‬
‫َو َر ُس ِ ِ‬
‫ول‬
‫رو�ہنبزبریہکےتںیہ�ایکر�و�زہمرمعبندبع�الزعیزرحہمالہلےکاستھےھٹیبوہئےےھتو�ہدجسمبان�رہےےھت�‪�،‬انوہ�ںےناہک�ایکر�و�زنیب‬
‫ع �‬
‫کریمﷺاپےناصاح�بںیمےھٹیبوہئےےھتہکبعصم‪ t‬بنریمع�ٓائے�‪�،‬ا�نےکمسجرپ� ھدا�ر�ید�ا� چرا�د�رکا�ایکڑکٹ�اتاھ�ا�و�ر�ا�سںیمیھب‬
‫چڑم�ےاکپویندلاگہو�اتاھ�‪�،‬ا�سیکانوہ�ںےنٓاتسنیانبلییھتا�و�ر�ا�سیکاھک�لاکویپنداگلایلاھت�‪ ،‬صاحبہرک�ا�م‪ y‬صمبع‪ t‬کو�ا�سابل�س‬
‫رسھجاکلےی‪�،‬ا�نےکاپ�سو�ہزیچبیھہنیھتسجےسڑپک�ےوکبد�لدیےت(عیینو�ہاتےنرغیب‬
‫�‬ ‫مںیدیھکرکتڑ�پاٹےھا�و�ر�رحمیکوجہےساپےن‬
‫ہوگےئےھتہکویپندلاگنےےکےیلڑپک�ے ٹاکڑک�ابیھہناھت�)�انوہ�ںےنالس�مایکنیبرکیمﷺےنوج�ا�بدیا�ا�و�ر�اچیھرط�حا�نرپ�الہلیک‬
‫واہےیہکو�ہاپےناہلوکبد�لد�ے�‪،‬چدنسا�لےلہپںیمےنا�سونجو�ا�نوک� کیداھتاھکہاس�ر�ےہکم‬
‫ثانکیا�و�ر�ٓابدید�ہوہرکرفمایااحلدملہل�‪�،‬دنایک چ‬
‫مںیرقیشاککوئیوج�ا�ناپےنو�الدینےکاپ�سا�سےسڑب�ھرکنا�ز�وعنتماکپر�و�ر�د�ہ�‪،‬خو�شر�و�‪،‬خو�شوپشا�کا�و�ر�ٓاسو�د�ہاح�لوکئیںیہناھتیلنک‬
‫�ٓا�جالہلا�و�ر�الہلےکرسو�لﷺیکتبحمرپا�سےناپےنامت�مشیعو�ٓا�ر�ا�موکقربا�نرک�دیاہےا�و�رسحان�تےسفغشےنا�سوک�دنوی�یذل�ا�ت‬
‫‪1‬‬
‫�ا�و�ر�اساب�بر�احتےسےباین�زکر�دیاہے�۔‬
‫بحہشےسا�ناصاح�بےکرم�اجتعرفمانےےکدعبقریشیکمتسٓا�ر�ائوی�ںںیما�و�رشد�تدیپ�اہوگیئانچنہچرسو�لالہلﷺےنرھپہد�ایترفمائی‬
‫جائے‪�،‬ا�بیکاب�ر�‪۸�۰‬سےزیا�د�ہرم�د�و�ںا�و�ر�‪۱�۹�،�۲�۰‬خو�اتنیےنشبحیکر�ا�ہیل�‪،‬‬
‫کہسجولظم�ماملسم�نےسنبڑپ�ےو�ہشبحیکرط�فرجہ�ترک �‬
‫صمبع‪ t‬بنریمعبیھا�ساقفہلںیماشملےھت�‪،‬‬
‫ْ نً َ َ ً ُ ْ ُ َ ْ َ َٔ ْ َ َ َ َٔ ْ ُ َ َ َ ُ َّ ُ ُٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ َٔ َ َ َ َ‬
‫الل‪ِ .‬ب� ُح ٍد‪.‬‬ ‫َع ِام ِر ْب ِ ن� َر ِب َيعة َع ْن ا ِب ِيه قال‪:‬كن ُم ْص َع ُب ْب نُ� َع ْي ٍ� ِ يل ِخد� وص ِاحبا منذ يوم اسل ِإل ان ق ِتل‪ .‬ر ِحه‬
‫ُ ًُ‬ ‫َ ُّ َ َ َٔ‬ ‫ْ َ َ َ َٔ‬ ‫ََْ َ َ َ َ َ ق‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ ْ ْ َ َ ْ ن َ ً َٔ ْ‬
‫ي� ِم ْن َب ْ ي ِن� الق ْو ِم ف ْل ا َر َر ُجال قط كن ا ْح َس َن خلقا َوال‬
‫خرج معنا ِإل ِالجرت ي ِ� ج ِ�يعا ِب�ر ِض البش ِة‪ ،‬وكن ر ِف ِ ي‬
‫ً‬ ‫َٔ َ َّ‬
‫اقل ِخالفا ِم ْن ُه‬
‫زغو�ہاحدمںیدیہشہونےکتو�ہریم�ےد�وستا�و�رساتیھ‬
‫ریمعاسال�مالئےا�سوقتےس �‬
‫عامربنریبہعےتہکںیہجبےسبعصم‪ t‬بن �‬
‫�رہےو�ہامہ�ر�ےاستھد� نوو�ںرجہتو�ںںیمہشبحےئگ�‪ ،‬جامعتاہمجرینںیمو�ہریم�ےرفقیےھت�‪،‬مںیےنایاس�ٓا�دمییھبکںیہندکیاھکہا�ن‬
‫‪2‬‬
‫سےزیا�د�ہوخ�شاخال�قوہ�ا�و�ر�ا�نےسمکا�سےساتخال�فوہ�۔‬
‫ریمعا�و�ر�ابنا�موتکم�م‪ r‬تےھ�‪،‬‬
‫سبےسےلہپدمیہنونم�ر�ہیکرط�فرجہ�ترکنےو�الےبعصم‪ t‬بن �‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ْ َ ُ ْ نُ ُ َ ْ َ ْ نُ ُّٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ُ َٔ َّ ُ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َٔ ْ َ‬ ‫َْ َ َ َ َ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل ‪ -‬مصعب ب� ع ي ٍ� و با� ا ِم‬ ‫ول ِ‬ ‫اب َرس ِ‬
‫ال ب�اء ْب ن� ع ِاز ٍب يقول‪:‬اول من ق ِدم عل ْينا ِمن اص ِ‬
‫َم ْك ُت ٍوم‪َ .‬ي ْع ن� ِ ف ي� ْ ِال ْج َر ِة إ َل ْ َ‬
‫ال ِد َين ِة‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬
‫بر�ائ نباع�ز�ب‪ t‬ف مراتےںیہ�اصاح�برسو�لالہلﷺںیمےسبسےسےلہپوجلو�گدمیہنونم�ر�ہیکرجہ�تںیمامہ�ر�ےاپ�سٓائےو�ہ‬

‫ا� سعد�‪۸�۶‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد�‪۸�۶‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�������‬
‫‪1‬‬
‫ریمعا�و�ر�ابنا�موتکم�م‪ r‬تےھ�۔‬ ‫صمبع‪ t‬بن �‬
‫َ َ‬
‫ال ِد َين ِة نَ زَ�ل َعل َس ْع ِد ب ن� معاذ‬ ‫َ َّلا َه َاج َر ُم ْص َع ُب ْب نُ� ُ َع ْي� ِم ْن َم َّك َة إ َل ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫‪2‬‬
‫جببعصم‪ t‬بنریمعنےہکمرکممہےسدمیہنونم�ر�ہرجہ�تیکوتسدعبناعم�ذ‪ t‬کےاپ�ساتر�ے�۔‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َٔ َ َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ْ ُ ف ُ‬ ‫َ َّ ْ َ َ َ َٔ ْ ُ ْ َ َ َ ُٔ َ ْ َ َ شَ َ َ َ‬
‫الل‬
‫ول ِ‬ ‫� َوفشا ِإالسالم ِ ي� د ِور االن َص ِار ا ْرسل ِت االن َص ُار َرجال ِإل َرس ِ‬ ‫لا انصف اهل العقب ِة االول االثنا ع‬
‫َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ً ْ َ ْ َ ْ َ َ ُ ُ َ قّ ُ َ ف ّ ن َ ُ ْ ُ َ ْ ُ ْ ٓ َ َ َ َ َ َ ْ ْ َ ُ ُ‬
‫الد ي ِ� ويق ِرئنا القران‪ ،‬فبعث ِإل ي ِ�م رسول‬ ‫صل الل علي ِه وسل وكتبت ِإلي ِه ِكت با�‪ :‬ابعث ِإلينا رجال يف ِ�نا ِ ي� ِ‬
‫َ‬ ‫ف‬ ‫ُ َ َ َ ْٔ َٔ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ََ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل مصعب ْب نَ� َع ْي ٍ� فق ِد َم نفَ زَ�ل َعل َس ْع ِد ْب ِ ن� ز َر َارة‪َ ،‬وكن َ ي� ِ ت ي� االن َص َار ِ ي� ُد ِور ِ ْه َوق َبا ِئ ِل ِه ْم‬ ‫الل صل‬ ‫ِ‬
‫ْ ُٔ َ ْ ُ ٓ َ‬ ‫ََ ْ ُ ُْ َ‬
‫الم َو َيق َرا َعل يْ ِ� ُم الق ْران‬
‫وه ِإل ِإال ْس ِ‬ ‫فيدع‬
‫جب ہبقع ا�ولٰی �و�الے اب�ر�ہٓا�دمی دمیہنونم�ر�ہ و�اپس وہئے ا�و�ر�اناص�رمںی اسال�ملیھپایگ�‪ ،‬تو اناص�رنے�رسو�ل الہلﷺ ےک اپ�س ایکصخش‬
‫کےذ�ریہعایکطخاجیھبکہامہ�ر�ےاپ�سیسکایےسصخشوکیھبںیجوجمہںیدینیکمیلعتد�ےا�و�رقر�ٓا�ن ھڑپائے�‪�،‬اناص�رکید�رخو�استرپ�رسو�ل‬
‫�الہلﷺےنا�نےکاپ�سبعصم‪ t‬بنریمعکوھباجی�‪� ،‬و�ہدمیہنونم�ر�ہٓائےا�و�رسدعبنز�ر�ا�ر�ہےکاپ�ساتر�ے�‪ ،‬صمبع‪� t‬اناص�رکے‬
‫رکانتے�‪،‬‬ ‫پا�سا�نےکاکمنو�ںا�و�رقابئلںیمٓاتےا�و�ر�اہنںیاسال�میکدعو�تدیےتا�و�رقر�ٓا�نڑپ�ھ س‬
‫َّ َ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َٔ ْ َ ُ ّ َ َ ْ َ َ َ ُ ً ْ َْٔ‬ ‫الر ْج َ تَّ ظَ َ ْ ُ َ َ َ ف ُ‬ ‫َ ُ ْ ُ َّ ُ‬
‫الل ‪ ،‬و ِ يه خطمة‬ ‫ال ِإال دورا ِمن او ِس ِ‬‫الن ح� � َر ِإالسالم وفشا ِ ي� د ِور االنص ِار ِكها والعو ِ ي‬ ‫الر ُجل َو ّ ِ ِ‬ ‫فيس ِل‬
‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ْٔ ُ ُ َٔ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل يستا ِذنه ان‬ ‫ول ِ‬ ‫َو َوا ِئل َو َو ِاقف‪َ .‬وكن ُم ْصعب يق ِر ئ ُ� ُم الق ْران َويع ِ ُله ْم‪ ،‬فكتب ِإل َرس ِ‬
‫ُ‬
‫ي ج َ� ِّم َع ِب ِ� ْم‪،‬‬
‫�ا�نیکوکشوش�ںےسایکایکد�و�‪�،‬د�ولو�گاملسم�نوہنےےگلاسال�ماظہرہوگای�ا�و�ر�اناص�رکےامت�ماکمنو�ںا�و�ر�ا�ولٰی(مدیہنونم�ر�ہیکٓا�ساپ�س‬
‫کی ویتسب�ں�)مںیلیھپایگ�‪،‬سو�ائے ہلیبق ا�و�س ےک اکمنا�ت ےک وجظحہم ا�و�ر�و�ائل ا�و�ر�و�اقف ےک اخند�ا�ن ےھت�‪ ،‬صمبع ‪� t‬اہنںی رق�ٓا�ن‬
‫رکانتےا�و�ر�اسال�میکمیلعتدیےتےھت�‪،‬صمبع‪ t‬بنریمعنےرسو�لالہلﷺوکلھکرک�ا�ساب�تیکاجا�ز�تاچہیہکو�ہا�ن گولو�ں‬
‫جمدیپڑ�ھ س‬
‫کونام�زمجہع ھڑپ ئاںی�‪،‬‬
‫َ ْ ْ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َّ َ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ َٔ َ َ َ‬
‫الل ِف ِيه ب� ي ن‬
‫كعت�‬ ‫فا ِذن ُل َوك َت َب ِإل ْي ِه‪ :‬انظ ْر ِم َن ال َي ْو ِم ال ِذي ي ج ْ� َه ُر ِف ِيه ال يَ ُ� ُود ِل َس ْب ِت ِ� ْم ف ِإذا زال ِت الش ْم ُس فاز َد ِلف ِإل ِ‬
‫ْ فَ َ َّ َ ْ ُ ْ َ ُ ْ نُ ُ َ ْ ف َ َ ْ ْ ن َ ْ َ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ شَ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ‬
‫� ُل ْم َي ْو َم ِئ ٍذ ِإال‬ ‫واخطب ِف ي ِ�م ج�مع ِب ِ�م مصعب ب� ع ي ٍ� ِ ي� د ِار سع ِد ب ِ� خيثمة ‪ ،‬وه اثنا ع� رجال وما ذ ب‬
‫َ ً فَ ُ َ َٔ َّ ُ َ ْ َ َّ َ ف ْ ُ ُ ً‬
‫� َعة‬‫الم ج‬‫شاة‪� ،‬و اول من ج�ع ِ ي� ِإالس ِ‬
‫�رسو�لالہلﷺےناہنںیامن�زمجہعڑپھانےیکاجا�ز�ترفمائیا�و�رترحیرف مرایاکہا�سد�نوک�دیھکانیلکہسجد�نوہی�د�اپےنتبس�(فہہت�)کیوجہ‬
‫سےدنلب�ٓا�و�ا�زسےامن�زپڑھےتںیہبجٓافات�بڈھلاجئےوت�ا�سوقتد�و�رکتعےسالہلےکرقیبوہجائو�ا�و�رطخہب ھڑپو�‪،‬صمبع‪ t‬بن‬

‫ا� سعد�‪۸�۶‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد�‪۸�۷‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�������‬
‫ش‬ ‫خ‬
‫معرینےدعسبن�� ی�مہےکاکم�نںیم گولو�ںوکامن�زمجہع ھڑپائی�‪�،‬و�ہاب�ر�ہٓا�دمیےھت �ا�و�ر�ا�سر� �وز�ا�ن گولو�ںےنرص�فایکرکب�یذبحیکیئگیھت�‪،‬‬
‫�و�ہےلہپصخشںیہوہنج�ںےناسال�مںیمہعمجیکامن�زپڑھائی�۔‬
‫‪1‬‬

‫‪،‬حل ُم ْص َع ُب ْب نُ�‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫اال ْع َظ ُم ِل َو َاء ُ‬
‫ْ‬
‫ال َه ِاجر ي نَ� َي ْو َم َب ْدر َم َع ُم ْص َعب ْب ن� َع ْي� َ َ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل‬ ‫كن ِل َو ُاء َر ُسول ِ‬
‫َ َ‬
‫ِ ِ ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ََ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ْ ّ َ َ َ ْ َ ُٔ ُ َ َ َّ َ َ ْ ُ ْ ُ َ َ َ َ ُ ْ َ ٌ َ َٔ ْ َ َ ْ نُ قَ َ َ‬
‫ا� ِ�يئة‪َ .‬و ُه َو ف ِار ٌس‪ .‬ف�ضَ َ َب َي َد ُه ال ُي ْم نَ� فقط َ َعا‬ ‫ع ي ٍ� ِاللواء يوم اح ٍد‪ ،‬فلا جال الس ِلون ثبت ِب ِه مصعب‪،‬فاقبل ب‬
‫ث َُّ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ َ ْ َ �ضَ َ َ َ َ ُ ْ ُ ْ َ َ َ َ َ َ ف َ َ ّ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫� َنا َعل ِالل َو ِاء َو�ض َّ ُه ِب َع ُض َد ْي ِه ِإل َص ْد ِر ِه ‪� ،‬‬ ‫سى ‪ ،‬وحنا علي ِه ف ب يده اليسى فقطعا‬ ‫ٔواخذ ِّالل َو َاء ِب َي ِد ِه ْال ُي ْ َ‬
‫َ َ ّ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ َّ َ َ ُّ ْ َ َٔ ْ َ َ ُ َ ْ َ َّ ُّ ْ َ‬
‫الر ُم َو َوق َع ُم ْص َع ٌب َو َسقط ِالل َو ُاء‬ ‫حل علي ِه الثا ِلثة ِب�لر ِم فانفذه واندق‬
‫عرمبننیسح ےس ر�و�ایت ےہ غز�و�ہ دب�رکے ر� �وز�رسو�ل الہلﷺ اکسب ےس ڑب�اھجڈن�اجوماہجریناکھجڈن�اتاھ بعصم ‪ t‬بنریمعکے‬
‫پا�س اھت�‪ ،‬غز�و�ہ احدمںی بعصم ‪ t‬بنریمعنےڈنھج�ا�اٹاھیا سمامل�ن ڈمگاگگےئوتبعصم ‪ t‬ھجڈن�ےکولےی وہئے اثبت دق�م رہے‬
‫‪�،‬ابنہیمقوجگوھ�ڑ�ےرپسو�ا� تراھ�ا�سےنا�نےکد�اہےناہتھوکتول�ا�رکا�و�ا�رکرکےاک�ٹدیا �انوہ�ںےنڈنھج�ابائںیاہتھںیمےلایل�ا�و�ر�اسےوبضم�ط‬
‫ڑکای�‪� ،‬ا�سےنبعصم‪ t‬کےابئںیاہتھوکبیھولت�ا�رکےو�ا�رسےاک�ٹڈ�الا�‪،‬تو�انوہ�ںےنڈنھج�اضموب�طڑکپایلا�و�راسےاپےناب�زئو�و�ںےس‬
‫پ ل‬
‫�اپےنےنیسےساگللای�‪� ،‬ا�سےنرسیت�یرمتہبا�نرپنزی�ےےسہلمحایک�ا�و�ر�اسےا�نےکمسجںیمڑیسھگ�دیا�‪،‬نزی�ہوٹ�ٹایگ�‪،‬صمبع‪ t‬گرپڑ�ے‬
‫�ا�و�رھجڈن�ابیھرگگای�۔‬
‫َ ْ ُ َ ْ ْ ن ُ َ ْ َٔ َّ َّ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ُ ْ َ ْ ن ُ َ ْ َ ُ َ ُ ْ َ ٌ َ َ َ ْ َ َ َٔ‬
‫� ِه‪ ،‬فق َرا َه ِذ ِه‬
‫عن عبي ِد ب ِ� ع ي ٍ� ان الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل وقف عل مصع ِب ب ِ� ع ي ٍ� وهو منج ِعف عل و ج ِ‬
‫َ َ َ ْ َ ْ ُ ْ َّ ْ َ ٰ َ ْ َ ٗ َ ْ ُ ْ َّ ْ َّ ْ َ ُ َ َ َ َّ ُْ‬ ‫ٓ َ َ ِ َ ْ ُ ْٔ ْ َ َ ٌ َ َ ُ ْ َ َ َ ُ‬
‫اهدوا هّٰللا علي ِه ۚ فِنم م قض نبه و ِمنم م ينت ِظر ڮ وما بدلوا‬ ‫االية‪ :‬م المو ِم ِني ِرجال صدقوا ما ع‬
‫ً‬
‫َ ْ ْ ‪2‬‬
‫تب ِديل‬
‫رکمﷺبعصم‪ t‬بنریمعکےاپ�سڑھک�ےوہئےوجمہنےکلبڑپ�ےوہئےےھت�‪�،‬رسو�ل‬
‫بعدیبنریمع‪t‬سےرم�و�یےہ نیب ی‬
‫�الہلﷺےنہیٓایتڑپھی’’�ایام�نالنےو�الو�ںںیمایےسول�گومجو�دںیہوہنج�ںےنالہلےسےیکوہئےدہعوکاچسرکدکاھیاےہا�نںیمےس‬
‫کوئیاپینذن�روپ�ر�یرکاکچا�و�روکئیوقتٓانےاکرظتنمےہانوہ�ںےناپےنر�ویےںیموکئیدبتییلںیہنیک۔‘‘‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ف‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َٔ ّ َ َ َ َ َ َ نَ َ ُ‬ ‫َ ْ َ‬
‫الل‪ ،‬ف َو َج َب‬ ‫الل ن ْب َت ِ غ ي� َو ْج َه ِ‬ ‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ِ ي� َس ِب ِيل ِ‬ ‫الل صل‬ ‫ول ِ‬ ‫اب ْب ِ ن� اال َر ِت قال‪:‬قال‪ :‬هاج ْر� َمع َرس ِ‬ ‫عن خ َّب ِ‬
‫� ٌء‬‫وج ْد َ ُل شَ يْ‬ ‫الل فَ ِ‪َّ �،‬نا َم ْن َم ضَ� َو َ ْل َ ي ْٔ� ُ ْك ِم ْن َٔا ْجر ِه َش ْي ًئا ِم نْ ُ� ْم ُم ْص َع ُب ْ نُ� ُ َع ْي� ُق ِت َل َي ْو َم ُٔا ُح ٍد َف َ ْل ُي َ‬
‫َٔ َ َ َّ‬
‫ا ْج ُر ن� َعل ِ‬
‫ٍ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬
‫ََ َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َ َ ْٔ َ َ َ ْ ْ ُ َ‬ ‫َ ً َ َ‬ ‫َ َّ‬
‫اله َو ِإذا َو َض ْع َن َاها َعل ِر ْجل ْي ِه خ َر َج َرا ُس ُه ‪[ ،‬فقال‬ ‫ُيكف ُن ِف ِيه ِإال ن ِ� َرة‪ ،‬قال فكنا وضعناها عل را ِس ِه خرجت ِرج‬
‫َ َ ُ فَ‬ ‫َٔ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ْٔ‬ ‫ول الهل‪ْ :‬اج َع ُل َ‬ ‫ََ َ ُ ُ‬
‫وها ِ َّما َي ِ يل َرا َس ُه َو ْاج َعلوا َعل ِر ْجل ْي ِه ِم َن ِإالذخ ِر َو ِم َّنا َم ْن ا ْي َن َع ْت ُل ث َ� َرت ُه ُ� َو يَ ْ� ِد بُ َ�ا‬ ‫لنا رس‬
‫خاب�بنبالا�ر�ت‪t‬سےرم�و�یےہہمےنرسو�لالہلﷺےکاستھالہلیکر�ا�ہںیمرجہ�تیکسجےسمہالہلیکوخشون�د�یاچہےتےھت�‪�،‬الہل‬
‫تاعلٰیرہام�ر�ا�اجر�و�اجبوہگای�‪،‬ہمںیمےسضعبو�ہںیہوج�ا�سرط�حزگ�رگےئہکانوہ�ںےناپےناجرمںیےسھچکہناھکیا�‪�،‬اہنںیںیمبعصم‬
‫پ‬
‫ا� سعد�‪۸�۷‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 1‬بن‬
‫ٔ‬
‫‪ 2‬االحزاب‪.2�3� :‬‬
 ‫�������‬
‫‪ t‬بنریمعہںی جوغز�و�ہاحدمںیدیہشہوئے�‪�،‬ا�نےکےیلوس�ائے�ایکاچ�د�رکےا�و ک�روئیزیچنہیلمسجںیماہنںینفکدیاجاتا�‪� ،‬ر�ا�و�یےتہک‬
‫ہںیجبمہاسےرسپر�ڈھاکنےتوتپائو�ںلھکاجتےا�و�رجبا�نےکاپئو�ںرپ�ڈھاکنےتوتسرکلھاجتا�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�اسےوجسرکے‬
‫تملصےہا�سرپکر�د�و�ا�و�ر�ا�نےکاپئو�ںرپ�ا� خذر�(گاھ�س�)�رکھد�و�‪�،‬ا�و�رہمںیمضعبو�ہںیہنجےکلھپکپےئگںیہو�ہاہنںیاکٹاتہے�۔‬
‫َ ً‬ ‫ً َٔ‬ ‫َ ُ َ ْ نُ َٔ‬
‫ا� ا ْر َب ِع ي نَ� َس َنة ا ْو َ ي ز ِ� ُيد ش ْيئا‬ ‫وهو ب‬
‫�انوہ�ںےناچلسیاس�لیکرمعمںیاہش�د�تاپئی�‪،‬‬
‫ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫الر ِوم ْب نُ� َع ْي ٍ� َو َع ِام ُر ْب نُ� َر ِب َيعة َو ُس َو ْي ِبط ْب نُ� َس ْع ِد ْب ِ ن� َح ْر َم ةل‬ ‫َ نف زَ� َل ِ ف ي� َق ْب ِ� ِه َٔا ُخ ُوه َٔا ُبو ُّ‬
‫‪1‬‬
‫ریمعا�و�رعامربنریبہعا�و�رسو ی��بطنبدعسبنرحمہلاتر�ے�۔‬ ‫�ا�نیکربقمںیا�نےکاھبئیابو�الر�و�م‪t‬بن �‬
‫ماضمنیوس�ر�ۃسبع‪:‬‬
‫�ا�ولنیاسال�موبق�لرکنےو�الو�ںںیمزیا�د�ہرتلو�گسلفمونا�د�رلو�گیہےھت�‪،‬مرگا�ن گولو�ںاکاح�لہیاھتکہدیناکعملےنھکیسا�و�ر�رسو�لﷺکی‬
‫حمتبںیمیسکےحملرسو�لالہلﷺوکایکالںیہنوھچ�ڑتےےھت�‪�،‬رسو�لالہلﷺرقیشےکرس�د�ا�ر�و�ںوک�دعو�تقحاچنہپناچاہےتےھترگم�و�ہاپےن‬
‫ےھت‪�،‬رسو�لالہل‬
‫کترب�ا�و�رہٹدھرمیا�و� صرد�اقتےسےباین�ز�ییکانبپررسو�لالہلﷺیکدعو�تاسال�موکحاق�ر�تےکاستھر�دکر�رہے �‬
‫ﷺےکد�لںیمرطف�یوط�ررپیہانمتہر�وقترس�اٹاھتیرہیتیھتہکیسکرط�حوق�مےکاب�اثرلو�گد�ائر�ہاسال�مںیمد�اخلوہجائںیتاکہا�ناک�اسال�م‬
‫�الہلےکدینیکوق�تا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکدعو�تیکاتئدیکا�ذ�ریہعنباجئےایکما�زکمہیول�گزمک�و�راہلایام�نیکا�ذیترسانیےساب�زٓاجائںی�‪،‬‬
‫مرگرقییشرس�د�ا�ر�اپینڑب�ائیےکڈنمھگںیمسلفمونا� �دا�راملسمنو�ںےکاستھانھٹیبسپدنہنںیرکتےےھت�‪،‬حقوباطلیکشکمشکںیمٓامد�و�رفتا�و�ر�ا�ن‬
‫کےاستھالمقاتو�ںاکلسہلسابیھدنبںیہنوہ�اتاھ�ا�سےئلا�ن ندو�ںدیس�الامم ﷺرقیشےکڑب�ےڑب�ےرس�د�ا�ر�و�ںیکرط�فڑب�یدش�ت‬
‫کےاستھوتمجہےھت�‪�،‬ایکرمتہبٓا�پہبتعنبریبہع�‪�،‬ا�ساکباھئیہبیشنبریبہع�‪،‬عرم�ونباشہ�م(�ابوجلہ�)�امہینبفلخا�و�رولدینبریغم�ہےسیج‬
‫ےھتا�و�ر�و�ہہمہنتوگ�شاسال�ماکیپاغ�منسرہےےھتہک‬
‫بدتریندشنماسال�مےکاستھےھٹیبوہئےےھتا�و�رنتاہئیںیم�اہنںیدعو�تاسال�ماچنہپرہے �‬
‫�اسید�و�ر�ا�نا�مالومنمنیدخیہج‪ r‬بتنوخیدلکےوھپپیھز�ا�داھبئیابنا�موتکم�م‪ r‬جنےکو�الدکانا�مسیقنبزید�ا�و�رو�الد�ہاکنا�ماعتہک‬
‫یبانتےھ�‪،‬دب�الہلنبابع�س‪t‬کیر�و�ایتےکاطمبق‬
‫ع‬ ‫بتندبع�الہلاھترگماپینتینکا�موتکم�مےکاستھوہشم�رھتںیویکنہکدبع�الہلدیپ�ائیشوط�رپرنا‬
‫�ٓاکررق�ٓا�ندیجمکیایکٓایتاکبلطموپھچےنےگلا�و�رعر�ضایک�۔‬
‫َ َّ‬
‫الل‪َ ،‬ع ِّ ْل ن� ِ َّما َع َّ َل َك َّ ُ‬
‫الل‬ ‫ِي‬ ‫َ ي� َر ُسول ِ‬
‫‪2‬‬
‫�ا�ےالہلےک�رسو�لالہلﷺ!جمےھو�ہملعاھکسئےیوج�الہلےنٓا�پوککساھیاہے�۔‬
‫�ابنا�موتکم�م‪ r‬کاعتقلرقیشےسیہاھت�ا�و�ریہرغیبایکمتیثیحٓا�دمیںیہنہکلبرسو�لالہلﷺےکرب�ا�د�رسنیتبےھت�‪،‬مرگ�ا�نیکا�سوقت‬

‫ا� سعد�‪۹�۰‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫القرط� �‪۲�۱�۲‬؍�‪۱�۹‬‬ ‫ت‬
‫ا� با� حا� حمققا�‪۳�۳�۹�۹� ،۱�۹�۱�۲�۵‬؍�‪ �۰‬ی‬
‫‪،۱‬تفس� ب‬ ‫ط�ی�‪۲�۱�۸‬؍�‪ �۴‬ی‬
‫‪،۲‬تفس� ب ن‬ ‫تفس� ب‬
‫‪ 2‬ی‬
 ‫�������‬

‫مد�اختلرپ�ٓا�پﷺدیبک�ہاخطرہوئےا�و�ر�ا�نیکرط�فےباتعانئیربتےتوہئےدبسوت�را�نرقییشرس�د�ا�ر�و�ںیکرط�فوتمجہرہےتاکہ‬
‫اتکسہے‪،‬جبلفحمربخاستوہئیا�و�ر�رسو�لالہلﷺابیھرھگجانے‬
‫�‬ ‫�ا�نںیمےسایکصخشیھبدہ�ایتاپلےوت�اسال�میکوقتیتاکڑب�ا�ذ�ریہعنب‬
‫کا�ا�ر�ا�د�ہیہرفمارہےےھتہکٓا�پرپنز�و�لوحییکتیفیکاط�ر�یوہئیا�و�ر�الہلاعتلٰینےہیوس�ر�ۃان�ز�لرفمائیسجںیمرس�د�ا�ر�و�ںوکنتہیبیکیئگہک‬
‫�ت‪،‬ہٹدھرمیا�و� صرد�اقتےسےباین�ز�ییکانبپر�دینقحےکاغیپ�مرپ�ا�سےئلوتجہہندیےتےھتہکہشیمہیکرط�حابدت�ائیوط�رپر�اسال�م‬
‫جونوخ �‬
‫کوغریب گولو�ںےنوبق�لایکےہ�‪،‬نزی�رسو�لالہلﷺکو�ا�ساب�تیکرط�فوتمجہایکایگکہٓا�پیکہیرکفکہوق�مےکاب�اثر�اف �را�دکیوتجہےس‬
‫ےا�د�رستںیہنوگ�ٓا�پیکہیوخ�اہشرس�اسر�اخال�قا�و�ر�دعو�تقحوکف �رو�غدیےنےکذجبےرپبمینےہویکنہکغیلبتدین‬
‫�دینقحاککا�مٓاسا�نوہجائ گ‬
‫کا�اصو�لہیےہہکوجشصخبلطقحےکذجبےےکاستھٓا�پﷺیکدخمتںیماحضرہو�و�ہاظبہریکاسہیےباثر�‪،‬مذع�و�رایزمک�و�رویک�ںہن‬
‫ےہ‪�،‬اسیرط�حاصو�لدعو�تےکےلسلسںیمرفمایاکہاغیپ�مقحوتسبوکہپاچنئںی‬
‫ہو�ا�سیکدق�ر�ویقتمالہلاعتلٰیکےاہ�ںدیرگ�اف �را�دسےںیہکزیا�د�ہ �‬
‫وز�رھکںیوجطبلقحیکایپ�سےلرک�ٓا�پیکدخمتںیماحضرہوتےںیہ�‪�،‬ا�و�رٓاخروس�ر�تںیماناس�نیکقیلخت‬
‫مرگتوجہا�ناف �را�درپ�زیا�د�ہ کرم �‬
‫کےفلتخمرم� حال�‪�،‬اناسنیرض�و�ریا�تیکلیمکتںیمرص�فوہنےو�الیاشای�ءخوصصاًنابتا�ت�‪،‬چوپائو�ںوغری�ہاک�ذکرکرکےوغ�ر�ورکفیکدعو�تد�ی‬
‫�‪،‬قایمتےکانمظرکیوہلانکیاکبیھذکرکایکہا�سر� �وزفناسفنیساکیہاعلموہگاکہٓا�دمی فوخ �زد�ہوہکراپےناھبئی م�‪،‬ا�ں ب�‪،‬ا�پ�‪،‬بوی�یا�و�ریبوٹ�ںکت‬
‫سےد�و�رباھگےاگ�ا�و�روکئیصخشیسکد�وسر�ےیکرض�و�ر�تا�سد�نوپ�ر�یہنرکسےکاگ�‪�،‬ا�سوقترہشصخوک�اپےناعام�لیہاک�مدیںےگزین�ا�س‬
‫�وقتاعام�لےکاتعاب�رسےرہشصخےکرہچ�ےےکاتثر�ا�تایع�ںوہ�ںےگ�‪،‬کھچرہچ�و�ںرپکامایبییکرت� توا�زگیوہیگا�و�رکھچرہچ�و�ںرپناکامی‬
‫کیذلتا�و� ترا�رییکاھچئیوہگی�‪،‬مدی�ا�نرشحکےاس�ر�ےول�گایکد�وسر�ےاک�اناج�ما�سےکرہچ�ےےکاتثر�ا�تےسولعم�مرکیںگے�۔ا�س‬
‫کےدعباختمالابنایئﷺدبع�الہلایعرمنبا�موتکم�مےستہبتبحمرکنےےگل�‪،‬جبیھبٓا�پﷺا�نےسےتلموتبتہزع�ترکتےا�و�ر�ا�ن‬
‫کاخا�صایخ�ل ھکرےت�۔‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫َسَبَع َو ىّٰۤلَوَتۙ‪ْ۰۰۱‬نَا ُهَءٓاَج ىٰمْعَاْلاؕ‪َ۰۰۲‬و اَم َكْيِرْدُي ٗهَّلَعَل ىّٰۤكَّزَيۙ‪ْ۰۰۳‬وَا ُرَّكَّذَي‬

‫�و�ہرت�شر�ووہ�اا�و�رہنموم�ڑایل�(صر ٖ‬
‫�ف�ا�سےئل) کہا�سےکاپ�سایکانیبانٓایا�‪،‬جتےھایکربخاشیدو�ہونس�راجتاایتحیصناتنس‬

‫ُهَعَفْنَتَف ىٰرْكِّذلاؕ‪۰۰۴‬اَّمَا ِنَم ىٰنْغَتْساۙ‪َ۰۰۵‬تْنَاَف ٗهَل ىّٰدَصَتؕ‪َ۰۰۶‬و اَم َكْيَلَع‬

‫رکاہےاحلانہکا�سےکہنونس�رنےےسھجترپ‬
‫�و�راسےتحیصنافئد�ہاچنہپتی�‪،‬جوےبرپ�و�ائیرکتاےہا�سیکرط�فوتوپ�ر�یوتجہ ت‬

‫اَّلَا ىّٰكَّزَيؕ‪َ۰۰۷‬و اَّمَا ْنَم َكَءٓاَج ىٰعْسَيۙ‪َ۰۰۸‬و َوُه ىٰشْخَيۙ‪َ۰۰۹‬تْنَاَف ُهْنَع ىّٰهَلَتۚ‪۰۰۱۰‬‬
 ‫�������‬

‫کوئی الز�ا�مںیہن�‪�،‬ا�و�ر وجصخشریت�ے اپ�س د� �وڑتا وہ�آاتا ےہ ا�و�ر و�ہ ڈ�ر (بیھ) �رہا ےہوت ا�س ےس ےب�رخی ربتات ےہ�‪،‬یہ‬

‫ٍفُحُص‬ ‫ٗهَرَكَذۘ‪ْ۰۰۱۲‬يِف‬ ‫َءٓاَش‬ ‫ٌةَرِكْذَتۚ‪ْ۰۰۱۱‬نَمَف‬ ‫اَهَّنِا‬ ‫ۤاَّلَك‬

‫ھٹکیںیہن�‪،‬قر�ٓا�نوتتحیصن( کیزیچ) ہےوجاچہےا�سےستحیصنےل�‪(،‬یہوت) پرتمظعٓاسامنیبتکںیمےس(ہے)‬

‫ٍةَمَّرَكُّمۙ‪ٍ۰۰۱۳‬ةَعْوُفْرَّمٍۭةَرَّهَطُّمۙ‪ْ۰۰۱۴‬يِدْيَاِبٍةَرَفَسۙ‪ٍۭ۰۰۱۵‬ماَرِكٍةَرَرَبؕ‪(۰۰۱۶‬عسب�‪۱‬تا�‪)۱�۶‬‬
‫ےہ�‪،‬ایےسےنھکلو�الو�ںےکاہتوھ�ںںیمےہوجزب�ر�گا�و�راپکاب�زںیہ۔‬
‫جودنلبابلاا�و�راپ�کاص�ف �‬
‫ریپائےںیمدیسکوننیﷺرپنا�ر�اضیاک�اظاہ�رکایکہایکانیبانکےاستھٓا�پاکہیر�ویہٓا�پیکدنلبشا�نا�و�راخال�ق‬
‫�الہلاعتلٰینےاہنیتفیطل �‬
‫عالہیوک�زیبںیہندیات�‪�،‬دعو�تدیناک�اصلدصقمالہلےکدنب�و�ںاچہےو�ہاصحبتیثیحوہ�ںایبےتیثیح�‪�،‬امریہو�ںایغریب�‪ٓ�،‬اقاہویاغال�م‬
‫�‪،‬مر�دہویاعو�ر�ت� ک‪،‬وئیوھچٹاہویابڑ�اسبیکاسکی�ںاصال�حےہ ��‪،‬ا�سےئلٓا�پوکیہںیہن�دکیانھکہوک�ناب�اثرشصخدیناسال�موبق�لرکلےوت�اسال�م‬
‫کیوقتیتاکسببنباتکسہےا�و�رکسزمک�و�راک�ایام�ندینےکرف�و�غںیمھچکزیا�د�ہدیفمہنںیےہ�‪،‬لبہکہیدکیانھچاہےیہکوک�نتحیصنوکقوب�ل‬
‫ہے �‪ٓ،‬ا�پنیصلخموکچوھ�ڑکراب�اثرمرعضنی گولو�ںیکرط�فوتجہرکتےںیہنجیکر�و�ش‬
‫کرکےرب�ائوی�ںےسےنچبا�و�ر�احاک�میکلیمعتےکےئلایت�ر �‬
‫عالنہیہیالتب�رہیےہہکو�ہر�ا�ہدہ�ایتوبق�لرکنےوکتای�رںیہنںیہ�‪�،‬ا�سرط�حا�ساپکزی�ہدعو�توکقوب�لہنرککےو�ہاپانہیاصقن�نرکیںےگ� �‪ٓ،‬ا�پ‬
‫کااک�مالہلاکاغیپ�ماچنہپدیانےہا�سےکدعب�ٓا�پرپا�سیکوکئیذمہد�ا�ر�یںیہنےہ�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َ‬
‫ي ْم ِبُ ۜ‬
‫ص ْي ِط ٍ ۙر ‪۲۲‬۝‬ ‫ت َعلَ ْ‬ ‫َف َذ ّكِْۭۣر‪۰‬۝ ا َِّنَ ٓا َا ْن َ‬
‫ت ُم َذ ّك ٌ ِۭر ‪۲۱‬۝ َل ْس َ‬
‫ِ‬
‫‪1‬‬

‫ترجہم�‪�:‬اچاھتو(�ا�ےیبنﷺ) صنتحیےیکاج�ٔو�‪،‬تمسبتحیصنیہرکنےو�الےوہکھچا�نرپجربکرنےو�الےںیہنوہ�۔‬
‫ہد�ایتالہلےکاہتھںیمےہو�ہاگرکیسوک�ر�ا�ہر�استرپلاناچاہےا�و�ریسکوک�د�و�ر�رھکانچاہےوت�ا�سیکتمکحوہیاجناتہے ��‪،‬ا�سےئلرغیبےس‬
‫را�ضا�و�ر�اصاح�بتیثیحیکرط�فوصخصیوتجہہیکیھٹںیہن�‪،‬یہرق�ٓا�نوت�ایکتحیصنےہوجبر�ائیےسر�وکات�ا�و�ر�ر�ا�ہر�استیکرط�ف نہرامئی‬
‫�اع �‬
‫کرتاہے�‪،‬یجےسایکاقم�مرپف مرایا‪:‬‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ٰ‬
‫الصل ٰحت ا ّن ل ُه ْم ا ْج ًرا كب ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ي يَ ْ‬
‫َ‬ ‫َّ ٰ َ ْ ُ ْ ٰ َ َ ْ ْ َّ ْ ِ َ َ ُ َ ُ َ ّ ُ ُ ٔ ْ َ ْ‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫‪2‬‬
‫ا‬
‫ۙ‬
‫ِ ‪۹‬۝‬‫ي‬ ‫ِ ِ‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫م‬ ‫ع‬ ‫اِن هذا القران ي ِدي لِل ِت ھ اقوم ويب ِش المو ِم ِني ال ِذ‬
‫ترجہم�‪:‬قحتقیہیےہہکہیرق�ٓا�نو�ہر�ا�ہدکاھتاےہوجابللکدیسھیےہ�‪،‬جوول�گاسےام�نرکےلھباک�مرکنےںیگلاہنںیہیاشب�ر�تدیاتےہہک‬
‫�ا�نےکےیلڑب�ااجرےہ�۔‬
‫جو گولو�ںوکلظوتم�ںےساکن�لرک�ر�وشینیکرط�فالتاےہ�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ير ُج ُه ْم ِّ َ‬ ‫َّ ْ ْ ِ ُ َ َّ َ َ ْ َ َ ٗ ُ ُ َ َّ ٰ َ ُ ْ‬
‫ي ِد ْي ْم ا ِٰل ِ َ‬
‫الن ْور بـاذنهٖ َو َ ْ‬
‫م الظل ٰمت اِل ّ‬
‫اط‬
‫ص ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫م اتبع ِرضوانه سـبل السل ِم و ِ‬ ‫ي ِدي ِبه هللا ِ‬

‫‪ 1‬الغاشیۃ�‪۲�۱�،۲�۲‬‬
‫‪ 2‬نب� ارسائیل�‪۹‬‬
 ‫�������‬
‫ُ َ‬
‫‪1‬‬
‫ّم ْست ِق ْي ٍم ‪۱۶‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�ایکاییسقحامنکات�بسجےکذ�ریہعےسالہلاعت �لٰیا�ن گولو�ںوکوجا�سیکرضاےکاطلبںیہالسمیتےکرطیےقاتبتاےہا�و�راپےن‬
‫�ا�ذ�نےسا�نوکاندھری�و�ںےساکن�لرکاجالےیکرط�فالتاےہا�و�رر�ا�ہر�استیکرط�فا�نیک نہرامئیرکتاےہ۔‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫صاطال َعز ْ‬ ‫ۗ ٰ ٰ ٌ َ ْ َ ْ ٰ ُ َ ْ َ ُ ْ َ َّ َ َ ّ ُ ُ ٰ َ ّ ُ‬
‫الن ْور ۙۥبـا ْذن َر ّب ْما ٰ‬
‫‪2‬‬
‫يالَ ِم ْي ِ ۙد ‪۱‬۝‬‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِل‬ ‫ِ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫۝‬ ‫ِ‬ ‫الرۣ‪ ۰‬كِتبانلنهاِليكلِتخ ِرجالناس ِمالظلم ِ‬
‫تاِل‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�۔ل�۔ر ��‪،‬ا�ےدمحم(ﷺ)! یہایکاتک�بےہسجوکمہےناہمت�ر�یرط�فان�ز�لایکےہاتکہمت گولو�ںوکات�رکیوی�ںےساکن�لرکر�وشین‬
‫مںیال�ٔو�‪�،‬ا�نےکر�بیکوتفقیےس ��‪،‬ا�سدخ�اےکر�اسےترپوجزبر�دستا�و�راپینذ�ا�تںیمٓا�پومحم�دہے�۔‬
‫ُ َ َّ ْ ُ َ ّ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ ٰ َ ُ ٗ ُ ْ َ ُ ْ ّ َ ّ ُ ُ ٰ َ ّ ُ‬
‫الن ْو ِ ۭر‪۰‬۝ َو َك َن ِب ْل ُم ْٔو ِم ِن ْ َ‬
‫‪3‬‬
‫ي َر ِح ْ ًي ‪۴۳‬۝‬ ‫هوال ِذي يص ِل عليك ومل ۗ ِٕىكته لِيخ ِرجك ِم الظلم ِ‬
‫ت اِل‬
‫ترجہم�‪�:‬وہیےہوجمترپرحتمرفماتاےہا�و�را�سےکالمئہکاہمت�ر�ےےلدعائےرحتمرکتےںیہاتکہو�ہںیہمتات�رکیوی�ںےسر�وشینںیم‬
‫ناک�لالئے�‪�،‬و�ہوممون�ںرپتہبرہمبا�نےہ۔‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫‪۰‬۝‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬
‫م الظل ٰمت اِل ّ‬‫َ‬ ‫كّ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُ َ َّ ْ ُ َ ّ ُ َ ٰ َ ْ ٓ ٰ ٰ َ ّ ٰ‬
‫‪4‬‬
‫م‬
‫ِ ‪۹‬۝‬ ‫ي‬ ‫ح‬ ‫ر‬ ‫ف‬ ‫و‬ ‫ء‬ ‫ر‬ ‫ل‬ ‫ك‬ ‫ب‬
‫ِ‬ ‫هللا‬ ‫ِن‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ۭ‬ ‫ر‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫الن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ج‬ ‫نل ع عب ِد ٖه اي ٍ ؚتب ِي ٍ ِ ِ‬
‫ر‬‫خ‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫هوال ِذي ي ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہالہلیہوتےہوجاپےندنب�ےرپاص�فاص�فٓاتیںیان�ز�لرکرہاےہاتکہںیہمتات�رکیوی�ںےساکن�لرکر�وشینںیمےلٓائے ��‪،‬ا�و�رتقیقح‬
‫یہےہہکالہلمترپاہنیتقیفشا�و�ررہماب�نےہ۔‬
‫وجاہےا�ستحیصنوکوبق�لرک�ےا�و�ررص�اطمیقتسمرپگامز�نوہرکتنجیکمیظعا�و�رلا�ز�و�ا�لوتمعن�ںاکحدق�ا�ربناجئے�ا�و�رجوچاہےا�سےس‬
‫�ا�ب چ‬
‫�ے‪،‬بےرخیربتےا�و�رہجمناک�ایدنھننباجئے�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬‫را�ضرک �‬ ‫�اع �‬
‫ي َن ًراۙ‪۰‬۝ َا َح َ‬ ‫ٰ‬
‫ِلظ ِل ِم ْ َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ ُّ ِ ْ َّ ّ ُ ْ ‪۰‬۝ َ ْ َ ۗ َ َ ْ ُ ْٔ ِ ْ َّ َ ْ َ ۗ َ َ ْ َ ُ ْ ‪۰‬۝ َّ َ ْ َ ْ َ ّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫اط ِ ِب ْم‬ ‫ك فن شاء فليوم وم شاء فليكف ۙر اِن اعتدن ل‬ ‫َوق ِل الق م ر ِب ۣ‬
‫ُ َ ُ‬
‫‪5‬‬
‫سا ِدق َها ‪۲۹‬۝‬
‫ترجہم‪ :‬صا�فہہک د�وکہ ہیقح ےہاہمت�ر�ے ر�بیک رط�ف ےس�‪�،‬ا�بسجاکجی اچہے ام�ن ےل ا�و�رجساکجی اچہے اناک�رکر�د�ے مہ ےن‬
‫(�اناک�رکرنےو�الے�)ظالوم�ںےکےیلایکٓا�گایت�رکر�رکیھےہسجیکںیٹپلاہنںیریھگ�ےںیمےلیکچںیہ۔‬
‫یہرق�ٓا�نسجںیمقحیکمیلعتد�ییئگےہایےسوفیحص�ںںیمد�ر�جےہوجدق�ر�ومزنلتںیمدنلب� ت‪،‬ام�مٓافا�تےسالسمتا�و�ررہقمسےکاناسنیالیخت�ت‬
‫�ا�و�ریشاطنیوسا�و�سیکٓامزی�شےساپ�کےہ�‪�،‬ا�و�ریہےفیحصقلخےکاتعاب�رےستہبزیا�د�ہریخ�وبرکتو�الےا�و�ر�افاع�لےکاتعاب�رسےوکینکا�ر�وپ کااب�ز‬
‫شفروت�ںےکاہتوھ�ںںیمرہےتںیہ�۔یجےسرفمایا‬

‫‪ 1‬املائدۃ�‪۱�۶‬‬
‫اہ��‪۱‬‬
‫‪ 2‬با� ی‬
‫‪ 3‬االحزاب�‪۴�۳‬‬
‫‪ 4‬احلدید�‪۹‬‬
‫‪ 5‬الہکف�‪۲�۹‬‬
 ‫�������‬
‫َّ ُ ٗ ٓ َّ ْ َ‬ ‫ْ ٰ َ ْ‬ ‫َّ ٗ َ ُ ٰ َ‬
‫‪1‬‬
‫ن ‪۷۸‬۝ ل َيَ ّسه اِل ال ُم َط ّه ُر ْو َ ۭ‬
‫ن ‪۷۹‬۝‬ ‫ب ّمك ُن ْو ٍ ۙ‬ ‫اِنه لق ْرا ٌن ك ِر ْي ٌ ۙ‬
‫م ‪۷۷‬۝ ِف كِت ٍ‬
‫ترجہم�‪:‬یہایکدنلباپیہرق�ٓا�نےہایکوفحم�ظاتک�بںیمتبثےسجرہطمینےکوس�اوکئیوھچںیہناتکس�۔‬
‫الك َر ِام َب َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ُ َّ َ ْ َ ُٔ ُ ْ ٓ َ َ ُ َ َ ٌ َ ُ َ َ َّ َ‬
‫ال� َر ِة‪،‬‬ ‫السف َر ِة ِ‬ ‫عن عا ِئشة‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل قال‪:‬مثل ال ِذي يقرا القران‪ ،‬وهو ح ِافظ ل مع‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ُ َّ َ ْ َ ُٔ َ ِ ُ َ َ َ َ َ ُ ُ َ ُ َ َ َ ْ َ ٌ َ َ ُ َٔ‬
‫ومثل ال ِذي يقرا‪ ،‬وهو يتعاهده‪ ،‬وهو علي ِه ش ِديد فل اجر ِان‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایاجوا�سصخشیکاثم�لوجقر�ٓا�ن ھڑپاتہےا�و�ر�و�ہا�ساکحافظیھبےہ�‪،‬مرک�م‬
‫�ا�و�رنکیےنھکلو�الے�( شفروت�ں�)یجیسےہ�‪�،‬ا�و�رجوشصخرق�ٓا�ناب�ربا�رپڑھاتہےا�و� پررھبیھو�ہا�سےکےئلدشو�ا�رہے�(عیینوہسلتا�و�ر�ر�و�انیےس‬
‫‪2‬‬
‫ہنںیڑپھات) تو�اسےد�وگانوث�ا�بےلماگ�۔‬

‫َلِتُق ُناَسْنِاْلا ۤاَم ٗهَرَفْكَاؕ‪ْ۰۰۱۷‬نِم ِّيَا ٍءْيَش ٗهَقَلَخؕ‪ْ۰۰۱۸‬نِم ٍةَفْطُّنؕ‪١‬‬

‫�الہل یک ام�ر اناس�ن رپ اسیک انشرک�ا ےہ�‪� ،‬اسے الہل ےن سک زیچ ےس دیپ�ا ایک�(�اسے) �ایک ہفطن ےس�‪،‬‬

‫ٗهَقَلَخ ٗهَرَّدَقَفۙ‪َّ۰۰۱۹‬مُث َلْيِبَّسلا ٗهَرَّسَيۙ‪َّ۰۰۲۰‬مُث ٗهَتاَمَا ٗهَرَبْقَاَفۙ‪َّ۰۰۲۱‬مُث اَذِا َءٓاَش‬

‫پرھاند�ا�ز�ہ رپ رکاھ ا�سوک�‪،‬پرھا�س ےک ےیل ر�اسہتٓاسا�نایک�‪ ،‬پرھاسےوم�ت د�ی ا�و�ررھپربقںیم دفنایک رھپبج اچہےاگ‬

‫ٗهَرَشْنَاؕ‪۰۰۲۲‬اَّلَك اَّمَل ِضْقَي ۤاَم ٗهَرَمَاؕ‪ِ۰۰۲۳‬رُظْنَيْلَف ُناَسْنِاْلا ىٰلِا ٖۤهِماَعَطۙ‪۰۰۲۴‬‬

‫�اسے نزد�ہرک د�ےاگ�‪ ،‬ہرگزںیہن! �ا�بکت الہل ےکمکحیک اجب ٓا�و�ر�یںیہنیک�‪� ،‬اناس�نوکاچہےیہک اپےناھکنےوک دکیےھ‬

‫اَّنَا اَنْبَبَص َءٓاَمْلا اًّبَصۙ‪َّ۰۰۲۵‬مُث اَنْقَقَش َضْرَاْلا اًّقَشۙ‪۰۰۲۶‬اَنْتَبْۢنَاَف اَهْيِف اًّبَحۙ‪َّ۰۰۲۷‬و اًبَنِع‬
‫کہ مہ ےن وخ�ب اپنی ربسایا�‪ ،‬پرھ اھپ�ڑ�ا زمنی وک اچیھ رط�ح�‪ ،‬پرھ ا�س ںیم انا�ج گاائے ا�و�ر انوگ�ر‬

‫َّو اًبْضَقۙ‪َّ۰۰۲۸‬و اًنْوُتْيَز َّو اًلْخَنۙ‪َّ۰۰۲۹‬و َقِٕىٓاَدَح اًبْلُغۙ‪َّ۰۰۳۰‬و ًةَهِكاَف َّو اًّبَاۙ‪۰۰۳۱‬‬
‫�ا�و�ر رتکا�ر�ی ا�و�ر زیوت�ن ا�و�ر وجھک�ر ا�و�ر اجنگ�ن ابغا�ت ا�و�ر ویم�ہ ا�و�ر (گاھ�س) چا�ر�ہ (بیھ گاایا)�‪،‬‬

‫اًعاَتَّمْمُكَّلَوْمُكِماَعْنَاِلؕ‪(۰۰۳۲‬عسب�‪۱�۷‬تا�‪)۳�۲‬‬
‫متاہ�ر�ےاتسامع�لوافئد�ہےکےیلا�و�راہمت�ر�ےوچپایو�ںےکےئل�۔‬
‫�اناس�نالہ�کوہجائےسکدق�رناشرک�اہےوج�اپےننسحمےکاحاسنا�تیکانشرک�یرکتاا�و�ر�اپےناخلقو�ر�ا�ز�قا�و�رمالکےکاقمبےلںیمابغاینہر�و�ش‬
‫رکاہے‬
‫�اتخای�رکرتاہے�‪،‬جوحقےکو�اضحوہجانےےکدعببیھا�سےکاستھدشیدعان�د�رھکاتہےا�و�رغبریکیسدنس�ا�و�ر�دللیےکایقمتیکذکتیب ت‬
‫‪ 1‬الواقعۃ�‪ �۷‬ت‪۷�۹��۷‬‬
‫َّ‬ ‫ن َ ُ َ ْ َْ ف ُْ ٓ‬
‫ال ِاه ِر ِ ي� الق ْرا ِن‪َ ،‬وال ِذي‬ ‫املسافر� ب�ب فض ِل‬
‫ی‬ ‫التفس� سورۃ عبس�‪،۴�۹�۳�۷‬حصیح مسمل کتاب صالۃ‬‫ی‬ ‫‪ 2‬حصیح بخ�اری کتاب‬
‫َي َت َت ْع َت ُع ِف ِيه �‪ ،۱�۸�۶�۲‬مسند امحد �‪،۲�۴�۷�۸�۸‬حصیح ب ن‬
‫ا� حبان �‪۷�۶�۷‬‬
 ‫�������‬

‫ہے‪�،‬الہلےناسےام�ںا�و�ربا�پےک‬
‫�‪�،‬اناس�نوکغو�ر�وفرککیدعو�ترفمائیہکاناس�نذ�ر�ااپینتقیقحرپوغ�روترک�ےہکو�ہسکزیچسےوجو�دمںیٓایا �‬
‫خمول�طظیلغدببو�د�ا�راپنییکایکوبندسےرتہبیناسخترپپدی�اف مرایاےہ�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ْ ُ ُ ْ‬ ‫ُ َ ِ ْ َ ۗ َ‬ ‫َ ْ َ ْ ُ ْ ْ َ ُ ِ َّ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ب ‪۷‬۝‬ ‫الصلب َو َ‬
‫التا ِٕى ِ ۭ‬ ‫ِ‬
‫م َب ْي ّ‬
‫ق ‪۶‬۝ يرج ِ ۢ ِ‬ ‫م ّما ٍء دا ِف ٍ ۙ‬ ‫م خ ِل َ ۭ‬
‫ق ‪۵‬۝ خ ِلق‬ ‫النسان‬
‫فلينظ ِر ِ‬
‫ترجہم�‪:‬پرھذ�ر�ااناس�نیہیدیھکےلہکو�ہسکزیچےسدیپ�اایکایگےہایکاھچےنلو�الےاپنیےسدیپ�اایکایگےہوجھٹیپا�و�رےنیسیکڈہیو�ںےک‬
‫�د�رمای�نےساتلکنےہ�۔‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫من ْ‬‫ّ‬ ‫ا َِّن َخلَ ْق َنا ْالنْ َس َ‬
‫ان ِ ْ‬
‫‪2‬‬
‫اج ۔۔۔ ‪۲‬۝‬
‫ٍ‬ ‫ش‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ٍ‬
‫ة‬ ‫ف‬ ‫ط‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےناناس�نوکایکولخم�طےفطنےسدیپ�اایک�۔‬
‫�ا�سیکدیپ�ائشےسےلہپیہا�سےک �رز�قاکبدن�وبتسرفمایا�‪،‬چبنپیکانتو�انیےساسےونتمدنکای�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫ه۔۔۔ ‪۲۸‬۝‬ ‫سُْ‬‫ن ْم َو َش َد ْد َن ٓ َا ْ َ‬
‫َ ْن ُن َخلَ ْق ٰ ُ‬

‫ترجہم�‪:‬ہمےنیہا�نوکدیپ�اایکےہا�و�را�نےکوج�ڑدنبوبضم�طےیکںیہ�۔‬
‫مرگ�و�ہربکتکرتاہےا�و� حرای�تدعب�الوم�تا� �ور�اعام�لیکزج�ا�وسز�اوکستمیلںیہنرکتاےسیجرفمایا‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫س َخل َق ٗ ۭه‪۰‬۝ َقال َ ْ‬
‫م‬
‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫ض َب ل َنا َم َثل َّون ِ َ‬
‫ي ‪۷۷‬۝ َو َ َ‬ ‫م نُّ ْط َف ٍة َف ِا َذا ُه َو َخ ِص ْي ٌم ُّمب ْ ٌ‬ ‫ي ْالنْ َس ُ‬
‫ان َا َّن َخلَ ْق ٰن ُه ِ ْ‬ ‫ِ‬ ‫َا َو َ ْل َ َ‬
‫ِ‬
‫ّيُ ْـح ْالع َظ َ‬
‫ام َو ِ َ‬
‫‪4‬‬
‫ه َر ِم ْي ٌم ‪۷۸‬۝‬ ‫ِ ِ‬
‫رکاہے‬
‫رھو�ہرصیحڑگھج�الوبنرککڑھ�اوہایگ�؟�ا�بو�ہمہرپماثلںیاپسچ�ں ت‬
‫ترجہم‪ :‬کایاناس�ندکیاتھہنںیےہہکمہےناسےہفطنےسدیپ�اایکا�و� پر �‬
‫�ا�و�ر�اپیندیپ�ائشوکبوھ�لاجتاہے�‪،‬ہکاتہےوک�نا�نڈہیو�ںوک� نزد�ہرک�ےاگجبہکہیوبسدی�ہوہیکچوہ�ں�۔‬
‫حالانہکالہلےنام�ںےکٹیپںیمیہا�سیکدقتیرمرق�رکر�د�یےہہکو�ہڑلکاوہگاایڑلکی�‪�،‬ا�سیکایکصالیحںیتوہ�ںیگ�‪�،‬و�ہدنایکیزندگیںیمایک‬
‫کر�د�ا�ر�ا�د�اکر�ےاگ�‪�،‬اسےانتکعرصہدنایمںیرہانہوگا�‪،‬جودقتیررقم�ررک�د�ییئگےہا�سںیمو�ہذ�ر�ہرب�ابرر�د�وبد�لںیہنرکاتکس�‪،‬پرھدنایمںیٓانےےک‬
‫بدع�الہلےناسےامت�ماساب�بو�وسائلرف�اہمےیکنجےسو�ہاک�مےلےکس�‪�،‬ا�و�ر�الہلےنا�سرپریخ�ورش�د� نوو�ںر�اسےتوھک�لدیےاتکہو�ہاپےن‬
‫لےئرکشواطاعتایکرف� صعوای�نیکوج�ر�ا�ہاچہےاتخای�رکرلے�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َ َ َُ‬ ‫َّ َ َ ْ ٰ ُ َّ َ َ َ‬
‫‪5‬‬
‫الس ِب ْيل ا ِّما شاك ًِرا ّوا ِّما كف ْو ًرا ‪۳‬۝‬ ‫اِن هدينه‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےناسےر�اسہتدکاھ�دیاخو�ا�ہرکشرکنےو�الابےنایکرفکرنےو�الا�۔‬

‫‪ 1‬الطارق� ت‪۷��۵‬‬
‫‪ 2‬الدھر�‪۲‬‬
‫‪ 3‬الدھر�‪۲�۸‬‬
‫‪ٰ 4‬ی ی ن‬
‫س��‪۷�۷�،۷�۸‬‬
‫‪ 5‬الدھر�‪۳‬‬
 ‫�������‬

‫ہے‪�،‬ا�و�ررھپجبالہلاچہےاگ�اسے نزد�ہرکےکاعام�لیکوج�ابدہی‬
‫پرھوقترقم�ر�ہرپ�اسےوم�تد�یا�و�رربقںیماچنہپیاتاکہا�ساک�احرت�ا�مربقر�ا�ر�ر �‬
‫کےےئلاپیناب�رگا�ہںیمڑھک�ارکد�ےاگ�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫� َّ ُ‬ ‫َع ْن َٔا ب ي� ُه َر ْ ي َ� َة َر ِ ض ي َ‬
‫النف َخ َت ْ ي ِن� ا ْر َب ُعون قال‪ :‬ا ْر َب ُعون‬ ‫الهل َعل ْيه َو َس َل َ‪:‬ما َب ْ نَ� َّ‬
‫ي‬ ‫الل َصل ُ ِ‬ ‫الل َع ْن ُه‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ن‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َي ْو ًما؟ قال‪ :‬ابيت‪ ،‬قال‪ :‬ار بعون � ًرا؟ قال‪ :‬ابيت‪ ،‬قال‪ :‬ار بعون سنة؟ قال‪ :‬ابيت‪ ،‬قال‪ �:‬ي ِ�ل الل ِمن الس َم ِاء‬
‫َّ‬ ‫ز‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ش‬ ‫ْ‬
‫َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ً َ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ ْ ُ َ ْ َ َ ْ َ شَ ْ َّ َ َّ ْ‬
‫اح ًدا َو ُه َو ج ْع ُب الذن ِب‪َ ،‬و ِم ْن ُه ُ ي َ�ك ُب‬ ‫� ٌء ِإل َي ْبل‪ِ ،‬إل َعظ ًما َو ِ‬ ‫ماء فينبتون كا ينبت البقل‪ ،‬ليس ِمن ِإالنس ِان ي‬
‫خَ ْ ُ‬
‫اللق َي ْو َم ِ‬
‫الق َي َام ِة‬
‫ےہ�‪،‬اب ہوریر�ہ‪ t‬سےاسھتوی�ںےن‬
‫�اب ہوریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنرفمایاہکد�ووص�روھپنےکاجنےےکد�رمای�ناچلسی �‬
‫پوچاھایکا�سےساچلسید�نرم�ا�دںیہ�؟ �اب ہوریر�ہ‪ t‬نےاناک�رایک�‪،‬لوگو�ںےنوپچاھایکاچلسیےنیہمرم�ا�دےہ�؟�انوہ�ںےناناک�رایک�‪،‬پرھوپچاھ‬
‫رھالہلاعت �لٰیٓاسام�نےساپنیربسائےاگجسیکوجہےسامت�مرم�د�ےیجاھٹںیےگےسیجزبسیا�ںاپنی‬
‫کایاچلسیاس�ل ��؟انوہ�ںےناناک�رایک�‪ ،‬ف مرایاپ �‬
‫‪1‬‬
‫سےا�گٓاتیںیہ�‪�،‬ا�سوقتاناس�ناکہرحہصلگاکچہوگاسو�ا�ریڑ�ھیکڈہ�یےکا�و�ر�ا�سےسایقمتےکد�نامت�مولخم�قد�وبا�ر�ہانبئیاجئےیگ�۔‬
‫رکا�ا�و�رولخم�قوہنےاکاقتضاپو�ر�ارکتارگم�ا�سےن‬
‫�ا�ناقحئقیکانبرپا�ساکفر�ضوتیہاھتکہاپےناخلقےکنگاگتا�‪�،‬ا�سےکاحاک�میکاطاعت ت‬
‫ناف مرانییکر�و�شاتخای�رکی�‪،‬پرھاناس�ناپینوخ�ر�ا�کرپوغ�ر�وفرککر�ےہکالہلےنسکرط�ح فلتخماساب�بایہمکرکےدعتم�درم�احلںیم ےس‬
‫گز�رنے ےک دعب اہنںی دیپ�اکایہے �‪� ،‬الہل ےن �رز�ق رسانی ےک ےئلفلتخم اساب�ب ایہمکرکےدنمس�ر�و�ں ےس اپنی اٹاھیا�ا�و�رپرھفلتخم العقو�ں‬
‫گ ٹ‬
‫رھاناسنی رض�و�ریا�تیکلیمکت ےک ےئل جیب�‪ ،‬ھ�ل�ی�و�ں ا�و� نرابتا�تیک رینپیو�ںوک�زمنی‬
‫کے ےئل اخ�ص اسح�ب ےسٓاسام�ن ےس اب�ر�ش ربسائی �‪ ،‬پ �‬
‫مںیمانسباح�لذغ�ابمہاچنہپرکوشن�وامند�یا�و�ر�ا�نیکان�ز�کوکپنول�ںوک�زمنیےساھپ�ڑکرابہراکن �لا‪�،‬ا�و�رفلتخماجان�س� �ان‪،‬وگ�ر�‪،‬طر�حرط�حیکرتکا�ریا�ں‬
‫ری�‪ٓ،‬ا�ڑ�و�ا�و�ر�انا�ر�وغری�ہا�و�روچپائو�ںےکےئلفلتخماچ�ر�ے گاائے�۔‬
‫��‪،‬زیوت�ن�‪،‬ھکوج�ریںا�و�رانو�ا�عواقاس�مےکلھپًالثم�اجن �‬

‫اَذِاَف ِتَءٓاَج ُةَّخٓاَّصلا‪َ۰۰۳۳ٞ‬مْوَي ُّرِفَي ُءْرَمْلا ْنِم ِهْيِخَاۙ‪َ۰۰۳۴‬و ٖهِّمُا َو ِهْيِبَاۙ‪۰۰۳۵‬‬

‫پسبجاک�نرہب�ےرک�دیےنو�الی(قایمت) �ٓاجائےیگ�‪�،‬ا�سد�نٓا�دمیاپےناھبئیےس�ا�و�راپینام�ںا�و�راپےناب�پےس�‪،‬‬

‫َو ٖهِتَبِحاَص َو ِهْيِنَبؕ‪ِّ۰۰۳۶‬لُكِل ٍئِرْما ْمُهْنِّم ٍذِٕىَمْوَي ٌنْاَش ِهْيِنْغُّيؕ‪۰۰۳۷‬‬

‫رہیکوکا�سد�ناییسرکف(�د�امنریگ) ہوگیوجا�سےکےیلاکفیوہگی�‪،‬‬
‫اگ�‪،‬ا�نںیمےس ا‬
‫�ا�و�راپینویب�یا�و�راپینا�ولا�دےساھبگے �‬

‫ٌهْوُجُو ٍذِٕىَمْوَّي ٌةَرِفْسُّمۙ‪ٌ۰۰۳۸‬ةَكِحاَض ٌةَرِشْبَتْسُّمۚ‪َ۰۰۳۹‬و ٌهْوُجُو ٍذِٕىَمْوَّي اَهْيَلَع ٌةَرَبَغۙ‪۰۰۴۰‬‬

‫�ا�سد�نتہبےسرہچ�ےر�وشنوہنےگ�‪(،‬جو) نہےتسوہئےا�و�راشہ�شاشب�شوہ�ںےگا�و�رتہبےسرہچ�ےا�سد�نابغ�رٓالو�د‬
‫الک�ی‬ ‫الن ْف َخ َت ْ ي ن��‪ ��۴ ۱�۴‬ن ن‬
‫‪،۷‬الس� ب‬
‫الف� َ� ُب َما َب ْ نَ� َّ‬
‫ي‬ ‫التفس�سورۃ مع یتساء لون �‪، ۴�۹�۳�۵‬حصیح مسمل کتاب ت ن ب‬
‫ی‬ ‫‪ 1‬حصیح بخ�اری کتاب‬
‫ِ‬
‫ئ‬
‫للنسا� �‪ �۱�۳�۹�۵‬ش‪�،۱‬ح السنۃ للبغوی �‪۴�۳�۰�۰‬‬
 ‫�������‬

‫اَهُقَهْرَتٌةَرَتَقؕ‪َ۰۰۴۱‬كِٕىٰٓلوُاُمُهُةَرَفَكْلاُةَرَجَفْلا‪(۰۰۴۲‬عسب�‪۳�۳‬تا�‪)۴�۲‬‬
‫ہونےگنجرپایسہیڑچھیوہئیوہگی�‪�،‬و�ہیہیاکفردبکر�د�ا�رول�گوہ�ںےگ۔‬
‫قایمتیک وہلانکیاک�ذکرف مرایاکہ بج الہل ےکمکح ےس ایکرقم�ر�ہ وقت رپاکنو�ںوکبرہ�اکر�دیےن و�الی خیچ دنلبہوگی �‪،‬عیین خفن وص�رکی ایقمت‬
‫خزی�ٓا�و�ا�زلبدنہوگی�‪،‬جسےکاستھیہبسا�ولنیو�ٓاخرینول�گاپینربق�و�ںےسلکنرکمدی�ا�نرشحممںیعمجوہجائںیےگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ َ ُ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ ‪۰‬۝ َ َ ْ َ َ ُ َّ ُ َ ً َّ َ ً َ َّ َ َ ْ ُ ْ ُ ْ َ َ َ ٰ َ ۗ ُٔ َ ْ َ َّ ُ ْ َ ُ ْ َّ ْ َ َّ ْ َ َ ْ ٰ‬
‫ن ‪۴۷‬۝ اوابون الولون ‪۴۸‬۝ قل اِن الولِي وال‬ ‫وكنا يقولون ۙۥ ا ِٕىذا ِمتنا وكنا تاب و ِعظاما ء اِن لمبعوث ۙ‬
‫َُْ‬ ‫ٰ َ‬ ‫ُ‬ ‫َْ َ‬
‫‪1‬‬
‫ات َ ْي ٍم ّمعل ْو ٍم ‪۵۰‬۝‬
‫ي ‪۴۹‬۝ ل َم ْج ُم ْوع ْو َن‪۰‬۝ ۙۥ اِل ِم ْيق ِ‬
‫ِخ ِر ۙ‬
‫ترجہم�‪:‬ہکےتےھتایکبجمہرمرکاخ�کوہاجئںیےگوترھپاٹاھرکڑھک�ےےیکاجئںیےگ�؟�ا�و�رایکامہ�ر�ےاب�پد�ا�د�ایھباٹاھئےاجئںیےگ‬
‫جوےلہپزگ�رےکچںیہ�؟�ا�ےیبنﷺ! �ا�ن گولو�ںےسوہکانیقیاگےلا�و�رےلھچپبسایکد�نرض�و�رعمجےیکاجنےو�الےںیہسجاکوقترقم�ر‬
‫کایاجاکچےہ�۔‬
‫َ َ ُ ْ ٓ ْ ٰ َ ٓ َّ ْ ٌ ّ ُ ْ ٌ َ َ ْ َ َ ُ َّ ُ َ ً َ َ ً َ َّ َ َ ْ ُ ْ ُ ْ َ َ َ ٰ َ ۗ ٔ ُ َ ْ َ َّ ُ ْ َ ُ ْ‬
‫ن ‪۱۶‬۝ اوابون الولو ۭ‬
‫ن ‪۱۷‬۝ قل‬ ‫ي ‪۱۵‬۝ ء اِذا ِمتنا وكنا تاب و ِعظاما ءاِن لمبعوث ۙ‬ ‫وقالوا اِن ھذا اِل ِسر م ِب ۖۚ‬
‫َ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ ُ ْ َ َ َّ َ ِ َ َ ْ َ ٌ َّ َ ٌ َ َ ُ ْ َ ْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ه ينظ ُر ْو َن ‪۱۹‬۝‬ ‫ن ‪۱۸‬۝ ف ِانا ه زجرة وا ِحدة ف ِاذا‬
‫نعم وانتم دا ِخرو ۚ‬
‫ےہ‪،‬ھبالںیہکایاسوہکساتےہہکبجمہرمےکچوہ�ںا�و�ریٹمنباجئںیا�و�رڈہیو�ںاکرجنپر�ہاجئںیا�سوقتمہ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رےتہکںیہہیوترصیحاج�د�و �‬
‫ےگ؟�ا�نےسوہکاہ�ں ��‪،‬ا�و�رمت(�الہلےکاقمبےل‬
‫ئںی؟�ا�و�رایکامہ�ر�ےاگےلوقوت�ںےکٓاباواجد�ا�دیھباٹاھئےاجئںی �‬
‫پرھ نزد�ہرکےکاٹاھڑھک�ےےیکاج �‬
‫مںی) بےبسوہ�‪،‬بسایکیہڑھجکیوہگیا�و�راکییکہیاپینٓاکنوھ�ںےس(�و�ہبسھچکسجیکربخد�یاجرہیےہ) �دیھکرہےوہ�ںےگ�۔‬
‫َ ُ‬ ‫َٔ َّ َ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ تُ ْ شَ ُ َ َ ً ً ُ ً َ َ‬
‫�ون ُحفاة ُع َراة غْرل قال ْت َعا ِئشة‪:‬‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل‪� :‬‬ ‫� الل ع�ا‪ ،‬قالت‪:‬قال رسول ِ‬ ‫ان عا ِئشة ر ِ ي‬
‫َ َ َ َ َ ُ َّ ْ َٔ ْ َ َٔ َ ُّ ْ َٔ ْ ُ َّ ُ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬
‫الر َجال َو ِالن َس ُاء َي ْنظ ُر َب ْع ضُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َُْ‬
‫ض؟قال ي‪ �:‬عا ِئشة‪ِ ،‬إن المر اشد ِمن ان ي ِ�مهم ذ ِلك‬ ‫َْ‬
‫� ْم ِإل بع ٍ‬ ‫فقل ُت‪ َ :‬ي� َر ُسول ِ‬
‫الل‪ِ ّ ،‬‬
‫�رغریوت�ن‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایابسول�گدیم�ا�نرشحممںیےگنندب�ن�‪،‬ننےگریپ�‪،‬پدی�لا�و خم‬
‫ہو�ںےگ�‪�،‬ا�مالومنمنیاعئہشاعئہش‪ r‬نےوپچاھ �ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ!توکایمر�د�وعو�رتںیایکد�وسر�ےوک�دکیےتھوہ�ںےگ ��؟ٓا�پےن‬
‫ف مرایا�ا�ےاعئہش�!�ا�سوقتاعممہلا�سےسںیہکزیا�د�ہتخسوہگا�(عیینایقمتیکاییسدہتشاغلبوہگیہکوہ�شوحو�ا�سوج�ا�بد�ےاجئںی‬
‫‪3‬‬
‫گے�)�ا�ساکخای�لیھبوکئیںیہنرکسےکاگ�۔‬
‫�ٓا�جمتول�گالہلےسےبوخ�فا�و�ر�ٓاخر�تےساغفلوہکراپےناخند�ا�ن�‪،‬بر�ا�د�ر�یا�و�ربوی�یوچب�ںیکتبحمایوخ�فایمالیتعفنمیکوجہےس‬
‫ام�ں‪�،‬اپےناب�پ ��‪،‬اپینویب�یا�و�راپینا�ولا�دکوصمتبیںیمالتبم�دیھک‬
‫�ایام�نںیہنالتےرگمر� �و قزایمتاسفنفنیساکیہاعلموہگاکہٓا�دمیاپےناھب �ئی‪�،‬اپین �‬

‫‪ 1‬الواقعۃ�‪ �۷‬ت‪۵�۰��۴‬‬
‫‪ 2‬الصافات�‪ �۵‬ت‪۱�۹��۱‬‬
‫تفس�الق ٓران َ ب�ب َو ِم ْن ُس َور ِة َع َب َس �‪ �۳�۳�۲‬ن ن‬
‫‪،۳‬س�‬ ‫� �‪،۶�۵�۲�۷‬جامع ت�مذی ابواب ی‬ ‫احل شْ ُ‬
‫‪ 3‬حصیح بخ�اری کتاب الرقاق َ ب� ٌب َك ْي َف َ‬
‫ْ ُ‬ ‫ئ‬
‫نا� ب�ب ال َب ْعث�‪،۲�۰�۸�۵‬مسندامحد�‪،۲�۴�۲�۶�۵‬مستدرک حامک �‪۲�۹�۹�۵‬‬ ‫ال ئ ز‬
‫نسا� کتاب ج‬
 ‫�������‬

‫کرمد�دکرنےےکاجبئےا�نےسد�و�راھبگےاگ�‪�،‬ا�و�ر�ا�نںیمےسرہ�ایکوکاییسرکف�د�امنریگوہیگوج�اسےاپےنوس�اتام�ماقربا�ا�و�ر�احاب�بےس‬
‫بےاین�ز�ا�و�ربےرپ�و�ا�ہرک�د�ےیگ�‪،‬یجےسایکاقم�مرپف مرایا‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ص ْو َنُ ْ ۭ َ َ ّ ُ ْ ُ ْ َ َ ْ ْ َ‬ ‫ح ْ ًـيۖۚ ‪۱۰‬۝ ّيُ َب َّ ُ‬‫َ‬ ‫َ َ َُ َ‬
‫اب َ ْي ِم ِٕى ٍ ؚذ ِب َب ِن ْي ِ ۙه ‪۱۱‬۝ َو َصا ِح َب ِتهٖ‬
‫م‪۰‬۝ يد المج ِرم لو يفت ِدي ِم عذ ِ‬ ‫َول ي ْس ـ ٔـل ِ‬
‫ح ْي ٌم ِ‬
‫ال ْر ِض َ ِ ً ُ َ ُ ْ‬
‫ََ ْ َْ‬ ‫َ َ ْ ِ َ َ ْ َ ِ َّ ْ ُ ْ‬
‫‪1‬‬
‫ج ْيعاۙ‪۰‬۝ ث ّم ين ِج ْي ِ ۙه ‪۱۴‬۝‬ ‫ت ت ـ ـ ٔ ِـو ْي ِ ۙه ‪۱۳‬۝ وم ِف‬‫صيل ِته ال ِ‬‫وا ِخي ۙه ‪۱۲‬۝ وف ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�روکئیرگج�ید�وستاپےنرگج�ید�وستوکہنوپچےھاگحالانہکو�ہایکد�وسر�ےوکدکاھئےاجئںیےگ�‪،‬مرج�ماچہےاگہکا�سد�نےک‬
‫عذ�ا�بےسےنچبےکےیلاپینا�ولا�دوک�اپینویب�یوک�اپےناھبئیوکاپےنرقیبرتیناخند�ا�نوکوجاسےانپ�ہدیےنو�الااھت�ا�و�رر�وئےزمنیےکبس‬
‫لوگو�ںوکدفیہںیمد�ےد�ےا�و�رہیدتبریاسےاجن�تدلاد�ے�۔‬
‫�ا�سوقتاعام�لےکاتعاب�رسےرہشصخےکرہچ�ےیکاتثر�ا�تایع�ںوہ�ںےگا�و�رمدی�ا�نرشحکےاس�ر�ےول�گایکد�وسر�ےاک�اناج�ما�سےک‬
‫ےگ‪،‬خو�شوتخب�ں گاکر�و�ہا�و�ربدخبوت�ں گاکر�و�ہ‬
‫ےگ‪،‬چاننہچرفمایارشحمکےد�نول�گد�وگرہو�ںںیممیسقتوہ�ں �‬
‫چرہ�ےےکاتثر�ا�تےسولعم�مرکیں �‬
‫�‪،‬خو�شوتخب�ں�(تمنیق) کو�ا�نےکانمہاعام�لدیسھےاہتھںیمامھتئےاجئںیےگسجےساہنںیاپیناخر�و�یاعس�د�توکامایبیا�و�رعنوتم�ںےس‬
‫اگ�‪،‬ا�نےسدید�ا�راٰلیہاک� عود�ہوپ�ر�اہونےو�الاہوگاجسےسا�نےکد�لاشہ�شاشب�شوہجائںیےگا�و�را�نےک‬
‫فضیای�بوہنےاکقینیوہجائے �‬
‫چرہ�ےوخشیےسامتمترہےوہ�ںےگ�‪،‬یجےسرفمایا‪:‬‬
‫َ‬
‫ْ ُ ُ ْ ْ َ ْ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ََ ْ ََ ۗ َْ ُ ُ ْ َ َ‬ ‫َّ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫الن ِع ْي ِ ۚ‬
‫م ‪۲۴‬۝‬ ‫ن ‪۲۳‬۝ ت ْع ِرف ِف وجو ِه ِهم نضة‬
‫ك ينظرو ۙ‬‫م ‪۲۲‬۝ ع الرا ِٕى ِ‬‫ف ن ِع ْي ٍ ۙ‬ ‫اِن البار ل ِ‬
‫ترجہم�‪:‬بےکشکینول�گڑب�ےزم�ےںیموہ�ںےگ�‪�،‬ا�ونیچدنسم�و�ںرپےھٹیباظن�ر�ےرکرہےوہ�ںےگ�‪�،‬ا�نےکرہچ�و�ںرپمتوخشاحلییکر�ونق‬
‫حموس�سرک�وےگ�۔‬
‫ٰ َ َ ٌ‬ ‫ُ ُ ْ ٌ َّ ْ َ َّ َ ٌ‬
‫‪3‬‬
‫ض ۙة ‪۲۲‬۝ اِل َر ِّبا ن ِظ َر ۚة ‪۲۳‬۝‬ ‫وجوه يم ِٕى ٍذ ن ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سر�و�زھچکرہچ�ےرت�وات�ز�ہوہنےگ�‪�،‬اپےنر�بیکرط�فدیھکرہےوہ�ںےگ�۔‬
‫�ا�و�ر�و�ہول�گوجالہلاک�‪�،‬رسولو�ںاک�ا�و� قرایمتاکاناک�رکرنےو�الےےھتا�و�ر�ا�سےکاستھدبکر�د�ا�روبد�اطو�ا�ریھبےھتو�ہرہھبالئیےسامیو�سوہ�ں‬
‫گے‪�،‬اپاننامہاعام�لڑپ�ھرک�اہنںیاپیندبخبیتا�و�رہالکتاکعملوہگایہوگا�‪،‬جسےسا�نےکرہچ�و�ںرپ�ذلتاھچ�رہیوہگی�‪،‬سامےنضیغوغبضےس‬
‫�‬
‫ھپیتٹمنہجوکدیھکرکا�و�رعذ�ا�بےکوخ�فوغموحز�نےسا�نےکرہچ�ےابغ�ر�ٓامو�د� ک‪،‬د�و�ر�تز�د�ہا�و�رسای�ہوہ�ںےگیجےسرفمایا‬
‫َ ُ ُ ْ ٌ َّ ْ َ َ َ ٌ َ ُ ُ َ ّ ُ ْ َ َ َ َ ٌ‬
‫‪4‬‬
‫س ۙة ‪۲۴‬۝ تظ ّن ا ْن يفعل ِبا فا ِق َر ۭة ‪۲۵‬۝‬‫ووجوه يم ِٕى ٍ ؚذب ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رھچکرہچ�ےا�د�ا�سوہ�ںےگا�و�رھجمسرہےوہ�ںےگہکا�نےکاستھرمکوت�ڑربتا�ٔوہونےو�الاےہ�۔‬
‫‪ 1‬املعارج�‪ �۰‬ت‪۱�۴��۱‬‬
‫املطفف��‪ �۲‬ت‪۲�۴��۲‬‬
‫ین‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 3‬القیامۃ�‪۲�۲�،۲�۳‬‬
‫‪ 4‬القیامۃ�‪۲�۴�،۲�۵‬‬
 ‫�������‬

‫ﷺا�و�رخمصلاحصبہرک�ا�م‪ y‬کیاتنکھوکشوش�ںےسرقیشےکڑب�ےڑب�ےاخند�انو�ں‬
‫�ا�سنیتاسلہدعو�تےکز�ریہعےسرسو�لاکر�م �‬
‫سےقلعترھکےنو�الےرقتیابً �‪� ۳�۷‬اف �را�دایام�نیکد�ولتےسرہبیا�بوہئے۔‬
‫مولاناسدی�ابو�الاعیل وم�د�و�د�ی رحہم الہلرفماتےںیہ�ا�سنیت اسلہہیفخ دعو�ت ےک د�و�رقر�ٓا�نرکیمیک ا�نٓایا�ت ےک ز�ریہع ےس رسو�لاکر�م‬
‫ﷺ�ا�و�رخمصلاحصبہرک�ا�م‪ y‬کیاتنکھوکشوش�ںےسرقیشےکڑب�ےڑب�ےاخند�انو�ںےسقلعترھکےنو�الےایکوس�اٹاھ�ر�ہ(�‪)۱�۱�۸‬‬
‫ےھت‪�،‬ا�ناف �را�دمںیاکرثبسیاس�لےسمکرمعونجو�ا�نےھتنجےکڑب�ےایام�نںیہن‬
‫مر�د�وعو�رتںیول�گایام�نالئےوج�اپےنایام�نوکپوشدی�ہرھکےت �‬
‫لائےےھتیہونجو�ا�نےلھکد�لو�دما�غےکاملکےھتا�و�راعمشر�ےےکتبرپساتنہاقعئد�‪،‬ظالامنہرسو�ما�و�ر�اقد�ا�رسےنئمطمہنےھتا�و�رساچئییک‬
‫ںیموئی‬
‫تال�شںیم گرسر�د�ا�ںےھت�‪،‬کافیدعت�ا�دتسیاس�لےسمکرمعجو�انو�ںکییھت�‪،‬کھچالغ�ما�و�رپےسوہئےونجو�ا�نیھبےھتنجاکمہکرکممہ ک‬
‫حامیومد�دگا�رہناھتجومرشکانہاقعئد�ا�و�رملظےکالخ�فےھت�‪،‬سدیناابوبرک‪� t‬ا�و� بعردی�ہنباح�ر�ثےسیجدنچ�ا� ھدڑیعرم�و�الےد�انشو�ربیھےھت‬
‫جوقحتقییکوجتسجمںیےھت۔‬
‫�ا�سہیفخدعو�تےکد�و�رمںیرقیشےکڑب�ےڑب�ےاخند�انو�ںےسقلعترھکےنو�الےہیایکوس�اٹاھ�ر�ہ(�‪)۱�۱�۸‬مر�د�وعو�رتںیول�گایام�ن‬
‫لائے�۔‬
‫خث‬
‫عجرفبنابیاطلبا�و�ر�ا�نیکویب�یاسامئ ‪ r‬بتنسیمع�� �یہ�۔‬
‫م‬‫ع‬
‫�رسو�لاﷲﷺیکوھپپیھہیفص‪ r‬بتندبع�املبلط ��‪،‬زبری‪ t‬کیو�الد�ہ۔‬ ‫بیناہشمںیمےس‬
‫�رسو�لاﷲﷺیکوھپپیھا�ر�د�ی‪ r‬بتندبع�املبلط�‪،‬طل� بی�نبریمعیکو�الد�ہ�۔‬
‫بعدی�ہ‪ t‬بنالاح�ر�ثنببلطم�۔‬ ‫بناملبلطےس‬
‫بیندبعشسمنبانم�فےس �اب حوذیہف‪ t‬بنہبتعنبریبہعا�و�ر�ا�نیکویب�یہلہستنبلیہسنبرمع�و�۔‬
‫ثعام�ن‪ t‬بنافع�نا�و�ر�ا�نیکو�الد�ہا�ر�د�ی‪ r‬بتنرکیز�۔‬
‫ح‬
‫خالد‪t‬بندیعسبنالاع�صنبامہی�(�ا�نےکو�الددیعسکیتینکابو�ا ح� یہیھت�‪�،‬ا�نیکویب�یامم� یہای�ایمہن‪r‬‬
‫بتنفلخالزخ�اعہی�۔‬ ‫ےس‬
‫بینامہی ‬
‫�ا�مہبیبح‪ r‬بتنابیایفس�ن�‪،‬ہپےلہیدیبع�اﷲبنشحجےکاکن�حںیمںیھتدعبمںیاہنںی‬
‫�ا�مالونمنیےننباکشر�فاحصلوہ�ا�۔‬
 ‫�������‬

‫عدب�الہل‪t‬بنشحجنب ٹرا�ب�۔‬
‫�ابو�احدم‪ t‬بنشحج�۔‬
‫بعدی‪�t‬اﷲبنشحج�۔یہینبمنغنبد�د�د�ا�نںیمےسےھت۔یہونیت�ںرسو�لاﷲﷺیک‬ ‫حلف�ائےینبامہیےس‬

‫ےھت‪�،‬انیہ ‬
‫پوھپیھامہیتنبدبع�املبلطےکےٹیبا�و�را�مالومنمنی �زیبن‪ r‬کےاھبئی �‬
‫ ‬ ‫بعدی�اﷲبنشحجےناپینز�وجہا�مہبیبح‪ r‬کےاستھہکمےسہشبحیکرط�فرجہ�تیکیھت‬
‫مرگ�وہا�ںرمتدوہرکاسیعئیوہگایا�و�ر�اسیاحلتںیمرمگای۔‬
‫ ‬ ‫�اسامئ ‪ r‬بتنابیرکب‪،�t‬سدیناابوبرککیویب�یا�مر�وما�ن‪�( r‬ا�مالومنمنی‬
‫عائہش‪� r‬ا�و�رعدب�الرمحنٰنبابیرکبیکو�الد�ہ)‬ ‫ےس‬
‫بینمیت ‬
‫لطہح‪ t‬بندیبع�اﷲ�ا�و�ر�ا�نیکو�الد�ہصع� بہ‪ r‬بتناحل �‬
‫رضی�۔‬
‫حا�ر�ث‪ t‬بناخلد�۔‬
‫ہصبی‪ t‬بنانس�نالر� موی�۔‬ ‫حلف�ائےینبمیتےس‬

‫زبری‪ t‬نبالوع�ا�م�‪�،‬رسو�لاﷲﷺےکوھپپیھذ�ا�دباھئی‬
‫�ا�و�ر�ا�مالومنمنیدخیہج‪ r‬اکلرب�ٰیےکےجیتھب�۔‬
‫بیناسدبندبع�الزع�یےس‬
‫خالد‪t‬بنزح�ا�م�‪،‬کحمینبزح�ا�مےکاھبئیا�و�ردخیہج‪ r‬کےےجیتھب۔‬
‫�اسو�د‪t‬بنونفل�۔‬
‫عرم�و‪�t‬امہی�۔‬
‫بیندبع�الزع�ینبیصقےس یزید‪t‬بنزمہعنبالاسو�د�۔‬
‫وعف�۔‬
‫عدب�الرمحنٰ‪ t‬بنوع�فا�و�ر�ا�نیکو�الد�ہافش�ء‪ r‬بتن �‬
‫سدع‪ t‬بنابیوقا�ص(�ابو�وقا�صاک�اصلان�ماملکنباھ� بی�اھت�)�ا�و�ر�ا�نےکد�وباھئیریمع‪t‬بن‬
‫�وقا�صا�و�راعمر‪t‬بنابیوقا�ص�۔‬ ‫ےس‬
‫بینزہر�ہ ‬
‫طمبلنبا�زہر�(عدب�الرمحنٰنبوع�فےکاچچ�ذ�ا�دباھئی�)�ا�و�ر�ا�نیکویب�یرمہل‪ r‬بتنابیوع�فس�ہم� یہ‬
‫طل� بی�‪ t‬بنا�زہر‬
‫عدب�الہل‪t‬بناہش�ب�۔‬
 ‫�������‬

‫عدب�الہل‪t‬بنوعسم�د�(یہہلیبقھ��ذیلےسےھتا�و�رمہکںیمینبزہر�ہےکفیلحیکتیثیحےسایق�م‬ ‫حلف�ائےینبزہر�ہےس‬
‫پذیرتےھ�۔‬
‫تعہب‪ t‬بنوعسم�د( عدب�الہل‪t‬بنوعسم�دکےاھبئی�)�۔‬
‫دنی�(�اسو�دبندبعلوغ�ث ہزر�یےنا�نوک�اپانلحفیا�و�رتمیبنانب�رکاھتاھ�۔‬
‫مدق�ا�د‪ t‬بنرمع� �اکلو �‬
‫بخبی‪t‬بنالا�ر�ت�۔‬
‫نت‬
‫شرجلی‪ t‬بنحس�� اکلہدن�یا�و�ر�ا�نےکد�وباھئیاجبر‪ t‬بنہنسحا�و�ر انج�د�ہ‪ t‬بنہنسح�۔‬
‫عسدی‪ t‬بنزیدبنرمع�وبنلیفنا�و�ر�ا�نیکز�وجہافطہم‪ r‬بتناخلاط�ب( سدینارمعفا�ر�و�ق‪ t‬کی‬
‫بنہا�و�راچچ�ذ�ا�دباھئی ہبوونئی�)�زید‪t‬بناخلاط�ب(سدینارمعفا�ر�و�ق‪ t‬کےڑب�ےاھبئی)‬
‫عامر‪t‬بنریبہعالزغ�یا�و�ر�ا�نیکالہہیٰیلیل‪ r‬بتنابیہمثح�(�ا�نیکتینکاب عودب�اﷲ�الزغ�ییھت�‪،‬لحفی‬
‫بیندع�ی�‪،‬خاط�بےنا�نوکاپاناٹیبانبرکاھاھت�۔‬
‫عمرم‪ t‬بندبع�اﷲبنہلضن�۔‬ ‫ےس‬
‫بیندع�ی ‬
‫عنمی‪ t‬بندبع�اﷲ�انلاح�م�۔‬
‫عد�ینبہلضن‪�t‬۔‬
‫رو�ہ‪ t‬بنابیاثاثہ( عرم�وبنالاع�صےکیقیقحاھبئی)‬
‫ع �‬
‫سموع�د‪ t‬بنوسیدبناح�رثہنبہلضن�۔‬
‫�و�اقد‪t‬بندبع�اﷲ(خاط�بےنا�نوکبیھفیلحا�و�رتمیبنانب�رکاھتاھ)‬
‫خالد‪t‬بن�کب� یہنبدبعیاللی للایثی�۔‬
‫�ایا�س‪t‬بن�کب� یہنبدبعیاللی للایثی�۔‬ ‫حلف�ائےینبدع�یےس‬
‫عامر‪t‬بن�کب� یہنبدبعیاللی للایثی�۔‬
‫عاقل‪t‬بن�کب� یہنبدبعیاللی للایثی�۔‬
‫صمبع‪ t‬بنریمعا�و�ر�ا�نےکاھبئیابو�الر�و�م‪t‬بنریمع�۔‬
‫ف �را�س‪ t‬بنانلرض�۔‬ ‫بیندبع�الد�ا�رسے‬
‫جمہ‪ t‬بنسیق�۔‬
 ‫�������‬

‫ ‬ ‫�ن‪�،‬ا�نےکےٹیباسئب‪ t‬بنامثع�ننبوعظم�نا�و�راھبئی‬
‫ثعام�ن‪ t‬بنوعظم �‬
‫قد�امہ‪ t‬بنوعظم�نا�و�رعدب‪�t‬اﷲبنوعظم�ن�۔‬
‫م‬ ‫ج�م‬
‫ ‬ ‫عمرم‪ t‬بنالاح�ر�ثنبرمعم�‪�،‬ا�نیکالہہیافطہم‪ r‬بتن �جللالاعمریہ�‪�،‬ا�نےک‬ ‫ےس‬
‫بین ح ‬
‫باھئیاحطب‪ t‬بنالاح�ر�ثا�و�ر�ا�نیکالہہیفک�ی�ہہتنباسی�ر�۔‬
‫فسای�ن‪t‬بنرمعم�۔‬
‫ن ن‬
‫��ب ی��ہ‪ t‬بنامثع�ن�۔‬
‫عدب‪�t‬اﷲبنذح�افہا�و�ر�ا�نےکاھبئیسیق‪ t‬بنذح�افہ۔‬
‫نخسی‪ t‬بنذح�افہ( سدینارمعفا�ر�و�ق‪ t‬کےد�اما�د�‪�،‬ا�مالومنمنیہصفح‪ r‬کےےلہپاخ�وند) ہاش�م‬
‫‪ t‬بنالاع�صنب �ائول�۔‬
‫حا�ر�ث‪ t‬بنسیق�‪�،‬ا�نےکےٹیبریشبنباح�ر�ثا�و�ر�مرمع‪ t‬بناح�ر�ث�۔‬
‫�ابوقسی‪t‬بنالاح�ر�ث�۔‬ ‫ےس‬
‫بینمہس ‬
‫عدب�الہل‪t‬بنالاح�ر�ث�۔‬
‫سائبنبالاح�ر�ث�۔‬
‫حاج�ج‪t‬بنالاح�ر�ث�۔‬
‫شبری‪t‬بنالاح�ر�ث�۔‬
‫عسدی‪ t‬بنالاح�ر�ث�۔‬
‫معری‪t‬بنرما�ب‬
‫م‬
‫حم� یہ‪ t‬بنالزجئ( عاب�س‪t‬کیالہہیا�مافللضنجاک�اصلان�مابلبہتنبالاح�ر�ثاھت�‪،‬یہا�مالومنمنی‬ ‫حلف�ائےینبمہسےس‬
‫یمومنہ‪ r‬کینہب�‪،‬خالدنبولدییکاخلہا�و�ررفعجنبابیاطلبیکالہہیاسام�ءبتنسیمعیکیقیقحنہبںیھت)‬
 ‫�������‬

‫�ابولسہمدبع�الہل‪t‬بندبع�الاسد‪�(t‬رسو�لاﷲﷺےکوھپپیھذ�ا�دا�و �ر ضراعیاھبئی�‪�،‬ا�مالومنمنیا�م‬
‫وشر�)�ا�و�ر�ا�و�ر�ا�نیکالہہیا�مہملس‪ (t‬یہد� نوو�ںایم�ںویب�یابوجلہےکرقییبرشہت‬
‫لسہم‪ r‬کےےلہپ ہ‬
‫�د�ا�رتےھ)‬
‫عای�شنبابیریبہع�(�ابوجلہےکیقیقحاھبئیا�و�راخلد‪t‬بن لودیکےاچچ�ذ�ا�دباھئی�)�ا�و�ر�ا�نیکالہہیاسامئ ‪r‬‬ ‫بینزخم�و�مےس‬
‫ت‬
‫م‬ ‫�‬
‫بتنالسمہ یم��یہ�۔‬
‫�ولدی‪ t‬بن لودیبنریغم�ہ�۔‬
‫ہاش�م‪ t‬بنابیذح�ایہف�۔‬
‫ہاشمنبابیذح�ایہف�۔‬
‫لسہم‪ t‬بناشہ�م�۔‬
‫ہاب�ر‪t‬بنایفس�نا�و�ر�ا�نےکاھبئیدبع�الہل‪t‬بنایفس�ن�۔‬
‫یاسر‪ (t‬عام�ربنایسرکےو�الد�)�ا�نےکےٹیبامع�ربنایسر�ا�و�رعدب�اﷲ‪t‬بنایسر�۔‬ ‫حلف�ائےینبزخم�و�مےس‬
‫�ابوسرب�ہنبابی ھرم�(�رسو�لاﷲﷺیکوھپپیھزب�ہتنبدبع�املبلطےکےٹیب�)�ا�و�ر�ا�نیکالہہیا�موثلک�م‪r‬‬
‫بتنلیہسنبرمع�و�(�اب جودن�لیکنہب)‬
‫عدب�الہل‪t‬بنلیہسنبرمع�و�۔‬
‫ظ‬ ‫ن‬
‫حاطب‪ t‬بنرمع�و�‪،‬لسطی‪ t‬بنرمع�و�ا�و�ر�ا�نیکالہہی�ف� ی�ہ‪ r‬بتن‬
‫ ‬ ‫بیناعمربنول�یےس‬
‫لعہمق�(�اصابہںیما�مہظقیاھکلہےا�و�ر�ابندعسنےافطہمتنبہمقلعا�ناکنا�ماتبیاےہ�‪،‬سرک�ا�ن‪ t‬بن‬
‫عرم�و�(ہسلینبرمع�وکےاھبئی�)�ا�و�ر�ا�نیکالہہیوس�د�ہ‪ r‬بتنزمہع(جوسرک�ا�ن‪ t‬کیوفا�تےکدعبا�م‬
‫�الومنمنیںینب�)مالکنب مزہع�(�ا�مالومنمنیوس�د�ہ‪ r‬کےاھبئی�)�۔‬
‫�ابنا�موتکم�م‪� r‬۔‬
 ‫�������‬

‫�اب بعودی�ہ‪ t‬بنالرج�ا�ح�۔‬

‫ہسلی‪ t‬بناضیبئ�۔‬
‫عسدی‪ t‬بنسیق�۔‬ ‫ےس‬
‫بینرہفبناملک ‬
‫عرم�وبنالاح�ر�ثنبزھری�۔‬
‫ثعام�ننبدبعغمننبزھری( عدب�الرمحنٰنبوع�فےکوھپپیھذ�ا�دباھئی)‬
‫حا�ر�ث‪ t‬بندیعس�۔‬
‫طل� بی�‪ t‬بن �‬
‫ریمع(�رسو�لاﷲﷺیکوھپپیھا�ر�د�ٰیبتندبع�املبلطےکےٹیب�)�ا�سےکالع�و�ہا�ن‬
‫وملٰی‪،‬غال�ما�و�رلونڈیو�ںےنیھباسال�میکاقحنتیوکستمیلایک�ا�و�ر�ایام�نیکد�ولتےساملاما�لوہئے�۔‬
‫گای�ر�ہ �‬
‫�ا�ماینم‪ r‬برکہتنبہبلعث(�انوہ�ںےنرسو�لاﷲﷺوکچبنپںیموگ�دمںیاپلاتاھ)‬
‫�زنری�ہ‪� r‬ر� موہی�(عرم�وبنالوملیکٓا�ز�ا�دکر�د�ہ نول �ڈی�)�۔‬
‫بال�ل‪ t‬بنربا�ح�(یہامہینبفلخےکالغ�مےھت�)�ا�و�ر�ا�نیکو�الد�ہامحمہ‪� r‬۔‬
‫بلہنی‪( r‬موملنببیبحیک نول �ڈی�)�۔‬
‫ےس‬
‫بیندبعقیص ‬
‫�ا�مسیبع�(�زبریبناکب�رکےاطمبقینبمیتنبرم�ہا�و�ربال�ذ�ر�یےکاطمبقینبزہر�ہیک نولڈ�ی)‬
‫عامر‪t‬بنف ہ��ی�ر�ہ�(فطلینبدبع�اﷲکےالغ�م�)�۔‬
‫مسہی‪ (r‬عام�ر‪ t‬بنایسرکیو�الد�ہا�و�ر�اب حوذیہفنبریغم�ہزخم�ومییک نولڈ�ی)‬
‫�ں‪�،‬ا�نےکالغ�مولونڈیو�ںےکالع�و�ہریغقریشےسیھبد�ولو�گا�سد�ولت ‬
‫قریشےکڑب�ےاخند�انو �‬
‫سےضیفای�بوہئے�۔‬
‫حمنج‪t‬بنالا�د�ر�عا لسلایم�۔‬
‫سموع�د‪ t‬بنریبہعنبرمع�و�(یہینبالوھ�ننبزخیہنےکہلیبقاق�ر�ہےسےھت�)�۔‬
‫�ابدت�ائیاچ�رسماملنو�ںےکاستھلکدعت�ا�د�‪�۱�۳�۳‬۔‬

‫ ‬
‫ ‬
‫ ‬
‫ ‬