Professional Documents
Culture Documents
2
-s_ 5gf}6 k|hgg\ k|0ffnL !%
-v_ j0f{z+s/ -qm; la|l8Ë_ !^
-u_ hftLo k|lt:yfkgf -gofF hft NofP/ kfNg]_ !&
#=^ k|hgg\sf] nflu af]sf afv|fsf] 5gf}6 !*
kl/R5]b – $
$ afv|fsf] vf]/ Joj:yfkg !(
$=! afv|fsf] vf]/ agfpFbf Wofg lbg' kg]{ s'/fx? !(
$=@ vf]/sf] lsl;d @$
kl/R5]b – %
% pd]/ / cj:yf cg';f/ afv|fx?sf] Joj:yfkg @&
%=! ule{0fL afv|fsf] x]/rfx @&
%=@ Aofpg] a]nfsf] dfpsf] x]/rfx @&
%=# AofPsf] dfpsf] x]/rfx @*
%=$ kf7fkf7L Joj:yfkg @*
kl/R5]b – ^
^ afv|fsf] cfxf/f Joj:yfkg @(
^=! afv+|fsf] nflu cfjZos kf}li6s tTjx? @(
^=@ pd]/ / zfl//Ls cj:yf cg';f/ afv|fsf] nflu
cfxf/f Joj:yfkg ##
^=# ljleGg zfl//Ls tf}n cg';f/ cfxf/fsf] Joj:yf #&
^=$ afv|fkfngsf nflu 3fF; tyf 8fn]3fF; #(
^=$=! afv|fkfngsf] nflu 8fn]3fF; $)
^=$=@ x]h/f] $*
^=$=# afv|fkfngsf nflu pko'Qm s]xL e'O{3f“;x? / ltgsf]
pTkfbg k|ljlw %)
^=$ afv|fsf] nflu jif{e/L xl/of] 3fF; pTkfbg %$
^=% afv|fsf] nflu x] pTkfbg %%
^=^ afv|fsf] nflu r/g Joj:yfkg %%
^=^=! ljiffn' 3fF;sf] klxrfg / afv|fdf 3fF;] ljifsf] pkrf/ %&
^=& afv|fsf] afgL Joxf]/f / Joj:yfkg %(
kl/R5]b – &
&= afv|fsf] :jf:Yo Joj:Yffkg ^)
&=! :j:y / c:j:y afv|fdf km/s ^)
3
&=@ /f]usf] k|sf/ ^@
&=# /f]u nfUgfsf] sf/0fx? ^@
&=$ /f]u k|lt/f]ws Ifdtf ^#
&=% afv|fdf nfUg] k|d'v /f]ux? ^#
&=^ afv|fdf nfUg] k/hLljx? &!
&=& g]kfnsf] ;Gbe{df afv|fdf nUg] d'Vo cfGtl/s k/lhljx?
/ logsf] /0fgLlts lgoGq0fsf tl/sf &$
kl/R5]b – *
*= afv|fkfngsf cGo Joj:yfkg *)
*=! tf}n lgsfNg] tl/sf *)
*=@ afv|fdf pd]/ kQf nufpg] tl/sf *!
*=# lrGx nufpg] *#
*=$ l;Ë x6fpg] *#
*=% v;L kfg]{ *#
*=^ s;/t *$
*=& v'/ sf6\g] *\$
*=* kf7fkf7L 5'6fpg] *%
*=( Jofj;flos afv|fkfngdf Joj:yfkg k|ljlwsf] cfjZostf
/ dxTj *%
kl/R5]b – (
( clen]v Joj:yfkg *&
-!_ k|fljlws /]s8{ *&
-@_ rfn' vr{;Fu ;DalGwt /]s8{x?sf] Joj:yfkg *&
-#_ k"+\FhLut vr{ *&
kl/R5]b – !)
( afv|fkfng kl/of]hgf ($
tflnsfx?
!)= tflnsf g++ – ! (&
!!= tflnsf g++ – @ (&
!@= tflnsf g++ – # (*
!#= tflnsf g+= – $ (*
!$= tflnsf g+= – % ((
!%= ;Gbe{ ;fdfu|L ((
4
kl/R5]b !
afv|fkfngsf] kl/ro
s[lif k|0ffnLdf kz'kfngsf] 7"nf]] of]ubfg /x]sf] 5 . g]kfnsf] s'n s[lif u|fx:y
pTkfbgdf sl/a Ps ltxfO{ lx:;f kz'kfng If]qn] cf]u6]sf] 5 . kz'kfng Joj;fodf
afv|fkfng Ps cleGg Joj;fosf] ?kdf ;a} ef}uf]lns If]qsf s[ifsx?n] ckgfPsf] kfO{G5 .
o; Joj;fonfO{ lgjf{xd'vL cj:yfaf6 Joj;foLs/0f ub}{ pknAw ;fwg / >f]tsf] ;d'lrt
k|of]uaf6 pTkfbg Pj+ pTkfbsTj j[l4 u/L pTkfbg nfut sd ug'{ k|d'v r'gf}tLsf] ?kdf
/x]sf] 5 .
afv|fkfng Joj;fosf] k|d'v p2]Zo df;' pTkfbg ug'{ /x]tfklg pRr lxdfnL If]qdf
;fdfg 9'jfgLsf] lglDt ;d]t afv|fx?sf] k|of]u e}/x]sf] 5 . o; afx]s afv|fsf] 5fnf, /f}+
-klZdgf_ / x8\8Laf6 lgld{t ljleGg ;/;fdfgx/msf] pkof]u eO/x]sf]5 . afv|fsf] /f}+
-klZdgf_ d'VotM Rofª\u|fsf] ax'd'No ;fdfgsf] ?kdf lgof{tof]Uo j:t' /x]sf] 5 . afv|fsf]
b'wsf] pkef]u k|rngdf gePklg afnssf] lglDt k|efjsf/L x'g'sf ;fy} sdnlkQ /
Ifo/f]u h:tf /f]usf] pkrf/df ;d]t k|efjsf/L dflgPsf] xF'bf afv|fnfO{ Ps jx'p2]ZoLo Pj+
nf]slk|o hgfj/sf] ?kdf lnPsf] 5 . o; k|sf/ afv|fkfng Joj;foaf6 s[ifsx?sf] /f]huf/L
/ cfoj[l4df pNn]vgLo of]ubfg k'¥ofO/x]sf] 5 .
zx/Ls/0fsf] j[l4sf] ;fy} kz'hGo kbfy{sf] dfu a9L/x]sf] cj:yfdf dfusf]
cg'kftdf pTkfbg j[l4 ug'{ h?/L 5 . ljutsf] t'ngfdf xfnsf jif{x?df v;L afv|fsf]
pTkfbgdf j[l4 ePtfklg a9\bf] dfunfO{ k'lt{ ug{ l5d]sL /fi6«x?af6 v;L af]sf cfoft
eO{/x]sf] cj:yf 5 .
afv|fkfng Joj;fonfO{ Ps ;Ddflgt Joj;fosf] ?kdf ljsf;, lj:tf/ /
Joj;foLs/0f u/L cfoft k|lt:yfkg ug{ ;DalGwt ;/f]sf/jfnfx?sf] o; tkm{ Wofg hfg'
lgtfGt cfjZos 5 .
!=! afv|fkfngsf] dxTj
blIf0f tyf blIf0fk"j{ Plzofsf b]zx?df ufO{e}+;L / afv|fnfO{ cfly{s / ;fdflhs
b[li6sf]0fjf6 a9L dxTj lbPsf] b]lvG5 eg] dWok"jL{ Plzofsf b]zx?df e]8fafv|f / o"/f]kdf
ufO{nfO{ a9L dxTj lbPsf] kfOG5 . ljZjdf ljleGg lsl;dsf kz'x?sf] dxTj xfjfkfgL,
prfO{, jg:klt, wd{ / ;fdflhs l/lt l/jfh, dflg;x?sf] ?lr tyf cfjZostf, cfly{s
5
pkfb]otf / /fli6«o cGt//fli6«o ahf/sf] dfudf cfwfl/t ePsf] b]lvG5 . lg/Gt/ j[4L
eO/x]sf] hg;+Vof, hUufsf] ;Lldttf, v]ltkftL tyf kz'kfngsf] rfkn] ubf{ b]zdf b"w,
k'mn / df;' pTkfbgdf j[l4 u/fpg cfw'lgs kz'kfng k|ljlw ckgfO{ :yfgLo j:t'sf]
pTkfbg Ifdtf j[l4 ug'{k/]sf] 5 eg] csf]{tkm{ sd pTkfbg lbg] j:t'x?sf] ;+Vof 36fpg'
k/]sf] 5 .
afv|fkfngsf] dxTjnfO{ tn pNn]lvt a'Fbfx?df ;di6Lut ug{ ;lsG5 M
afv|faf6 df;'sf] cnfjf b"w, 5fnf, /f}+ -klZdgf_ / dn cflb k|fKt x'g] / b]zsf] pRr
kxf8L Pj+ lxdfnL If]qdf 9'jfgL ug{ ;d]t k|of]u x'g] x'Fbf of] Ps ax'pkof]uL,
ax'p2]ZoLo 3/kfn'jf hgfj/ dfGg ;lsG5 .
;fwf/0ftof ufO{ e}+;L kfNg g;Sg] s[ifs kl/jf/n] klg Ps b'O{j6f afv|f ;lhn} kfNg
;Sg] x'Fbf o;nfO{ æu/Ljx?sf] ufO{Æ / ul/asf] a}+ssf] ?kdf klg lng ;lsG5 .
Pp6f ufO{ e}+;Lsf] lgjf{xsf] nflu rflxg] cfxf/faf6 % j6f afv|f /fd|/L kfNg ;lsG5 .
o;sf] cnfjf afv|fsf] df;' k|foM ;a} hfthfltdf u|fXo / nf]slk|o ePsf]n] o;sf] dfu
/ d"No lg/Gt/ a9\bf]qmddf 5 .
afv|fsf] df;'df &^=* k|ltzt kfgL, @=^ k|ltzt af];f], !(=^ k|ltzt k|f]l6g / !
k|ltzt vlgh kbfy{ kfpg ;lsg] / af];f]sf] dfqf t'ngfTds ?kdf sd / k|f]l6g a9L
x'g] ePsf] / o;sf] b"wdf Tuberculibacillus eGg] ;'Id hLjf0f' k|foM b'n{e x'g] x'Fbf
:jf:Yosf] nflu nfebfos dflgG5 .
afv|fsf] b"waf6 lgld{t lrh -Cheese_ sf] dfu a9\b} uPsf] kl/k|]Ifdf b"w pTkfbgsf]
nflu ;d]t afv|fkfng ug{ ;lsG5 .
afv|fkfngaf6 pTkfbg x'g] 5fnf / /f}+ -klZdgf_ Ps pk–pTkfbg dfq geO{ j}b]lzs
d'b|f cfh{gsf] cfsif{s >f]t ;d]t x'g ;Sg] cj:yf ljBdfg 5 .
g]kfndf dgfOg] ljleGg rf8kj{, k'hf, ;fdflhs l/ltlyltdf af]sf÷v;L, kf7fkf7Lsf]
ljz]if dxTj 5 .
kxf8L If]qdf e]8f;Fu} kflng] afv|fn] v]t dNg, e]8fsf] ayfgnfO{ af6f] b]vfpg] / lxF;|s
hGt'jf6 hf]ufpg ljz]if ;xof]u u5{ .
afv|f ;fgf] hgfj/ ePsf]n] o;nfO{ kfNg w]/} k"+hL tyf hldgsf] cfjZostf gkg]{ /
ufpF3/df dlxnf, s]6fs]6L Pj+ j[4x?n] ;d]t ;lhn} :ofxf/ ;';f/ ug{;Sg] x'Fbf lgDg
ju{sf s[ifsx?sf] u/LaL Go"lgs/0f / kfl/jfl/s cfoj[l4df afv|fn] dxTjk"0f{ e"ldsf
lgjf{x ug{ ;Sb5 .
!=@ afv|fsf] jlu{s/0f
6
ljZjdf k|rlnt 3/kfn'jf hgfj/ afv|fnfO{ ltgLx?sf] zf/Ll/s agf]6, pTklQ,
pkof]lutf tyf lhg;sf] cfwf/df lgDg adf]lhd jlu{s/0f ul/Psf] kfOG5
7
!=@ g]kfndf ef}uf]lns tyf ljsf; If]qdf afv|fsf] ;+Vof
-cf=j= @)^^÷^&_
ljsf; If]q
ef}uf]lns
dWo ;"b'/ hDdf
If]q k''jf{Grn dWodfGrn klZrdfGrn
klZrdfGrn klZrdfGrn
>f]t M s[lif tyf ;xsf/L dGqfno, s[lif Joj;fo k|j4{g tyf ty\ofËs dxfzfvf
8
kl/R5]b @
g]kfndf kflnPsf afv|fsf hftx?
@=! :yfgLo hftsf jfv|fx?
g]kfndf d'Votof rf/ hftsf :yfgLo afv|fx? kfNg] u/]sf] kfO{G5 . oL rf/}
hftsf afv|fx? ef}uf]lns If]qsf cfwf/df juL{{s/0f ul/Psf] kfOG5 . t/fO{ If]qdf t/fO{
afv|f, tNnf] tyf dWo kxf8L If]qdf vl/, pRr kxf8L If]qdf l;Gxfn tyf pRr lxdfnL
If]qdf Rofª\u|f hftsf afv|fx? kfOG5g\ . lo :yflgo hftsf afv|fx? o; k|sf/ 5g\ .
s_ t/fO{ afv|f
g]kfnsf] t/fO{ If]qlt/ kfOg]] hftsf] afv|fnfO{ t/fO{ afv|f elgG5 . of] z'4 hftsf]
afv|f geP/ ef/tLo hftsf] afvf hd'gfkf/Lsf] u'0fx? h:t}M dfly p7]sf]] gfs, e'ml08Psf]
nfdf] sfg ePsf]n] o;nfO{ hd'gfkfl/sf] vRr8 klg elgG5, oBkL o;af/] cWoog
cg';Gwfg x'g' h?/L b]lvG5 . of] afv|f demf}nf cfsf/sf] / ljleGg /+usf] ePtf klg k|foM
v}/f] zl//df ;]tf] w;f]{ /x]sf] x'G5 . of] afv|f b"w tyf df;' b'j}sf] nflu pko'St dflgG5 .
o;sf] zfl//Ls tf}n sl/j !* b]lv #% lsnf]u|fd;Dd x'G5 . ;fnfvfnf !% dlxgfsf]
pd]/df klxnf] k6s Jofpg] / v/L tyf t/fO{ afv|fsf] k|hgg\ Ifdtfdf w]/} ;dfgtfx?
kfO{G5g\ . udL{ 7fpFdf kfOg]] hft ePsf]n] hf8f] tyf lr;f] 7fpFdf sd} kfO{G5 .
9
t/fO{ afv|f
10
v/L afv|f
-u_ l;Gxfn
pRr kxf8L If]qdf kfO{g] of] hftsf] afv|f a?jfn jf EofËn'ªhftsf] e]8fsf]
ayfgdf rg{ ?rfpg] x'G5 . l;Gxfn hftsf] afv|f cGo g]kfnL afv|fx? dWo] ;j}eGbf 7"nf]]
z/L/ ePsf] afv|f xf] . o;sf] 5f]6f]] 6fpsf], ;Lwf gfs, lr;f] ;xg ;Sg] Ifdtf ePsf] /
o;af6 s]xL dfqfdf klZdgf;d]t pTkfbg ug{ ;lsG5 . jo:s afv|fsf] zfl//Ls tf}n #)
b]lv #% lsnf]u|fd;Dd x'G5 . l;Gxfn afv|fx? s/La @ jif{sf] pd]/df klxnf] k6s Jofpg],
;fwf/0ftof jif{df Ps k6s Jofpg] / Pp6} kf7f jf kf7L dfq kfpg] ub{5 . yf]/} afv|fx?n]
dfq h'DNofxf kf7fkf7L kfpg] ub{5g\ .
l;Gxfn
-3_ Rofª\u|f
Rofª\u|f lxdfno kj{t >[+vnfsf] k5fl8kl§ ;'Vvf, a9L xfjf nfUg], lr;f] /
cw{e"ldh:tf] 7fpFdf kfOG5 . Rofª\u|fn] To; If]qdf kfOg]] tfNnf eGg] emf/df knfPsf] kft,
km"n, h/f / 3fF;x? vfP/ hLjg lgjf{x ub{5g\ . Rofª\u|f klZdgf / g/d vfnsf] Gofgf]
e'jf pTkfbgsf] nflu k|l;4 5 . Rofª\u|fsf] z/L/ jfSnf] nfdf] /f}+n] 9fs]sf] x'G5 . /f}+sf] lelq
efudf dl;gf klZdgf /x]sf] x'G5 . o;sf] ;fgf] t/ nfdf] 6fpsf], ;Lwf gfs, ;fF3'/f]] y't'gf]
/ sl;nf] z/L/ tyf a6fl/Psf] l;Ë x'G5 . tLJjtL tyf slZd/L Rofª\u|f 7"nf]] vfnsf] x'G5
eg] g]kfnsf] pQ/L e]sdf kfOg]] Rof+u|f ;fgf] vfnsf] x'G5 . logLx? cGbfhL b'O{ jif{sf]
pd]/df klxnf] k6s Jofpg], jif{df Ps k6s Jofpg] / clwsf+zn] Ps k6sdf Pp6f dfq
kf7fkf7L kfpg] ub{5g\ . jo:s Rof+u|faf6 jif{df %) b]lv @)) ufd ;Dd klZdgf pTkfbg
11
x'g] ub{5 . jo:s Rofª\u|fsf] tf}n @% b]lv #) lsnf]u|fd;Dd x'G5 . o;sf] cfkm\gf] zfl/l/s
tf}nsf] #) k|ltzt a/fa/ jhgsf] ef/L af]Sg ;Sg] Ifdtf x'G5 .
Rofª\u|f
:yfgLo afv|fsf] ljz]iftf
g]kfndf kfOg] afv|fx? dWo] vl/ afv|f sl/j %^ k|ltzt, l;Gxfn !^ k|ltzt,
Rofª\u|f ! k|ltzt / t/fO{ afv|f @& k|ltztsf] xf/fxf/Ldf /x]sf] kfOG5 . hft, ef}uf]lns
If]q, zfl//Ls agfj6sf] cfwf/df :yfgLo afv|fx?sf] l:ytL lgDgg';f/ /x]sf]5 .
qm= afv|fsf] zf/Ll/s tf}n -s]=hL=_ s}lkmot
kfOg] If]q
;+= hft afv|f af]sf
())) lkm6eGbf dflysf] klZdgf
! Rofª\u|f @& b]lv #) #%b]lv $)
prfO{ pTkfbg x'g]
&))) lkm6b]lv ())) /f}}+ pTkfbg
@ l;Gxfn #)b]lv $) $)b]lv $%
lkm6;Dd x'g]
# v/L !)))b]lv &))) lkm6;Dd @)b]lv #) #)b]lv $) –
t/fO{
$ @))b]lv !))) lkm6;Dd @)b]lv @% #)b]lv $) –
afv|f
12
afv|fsf] lhp 7"nf] tyf cUnf], nfdf] v'§f, gfssf] aLr efu p7]sf]] -;'ufgfs]_ / e'ml08Psf]
nfdf sfgx? k|d'v ljz]iftfx? x'g\ . o;n] Ps lbgdf @=@% b]lv @=& lsnf]u|fd;Dd b"w
lbG5 . o;sf] hftsf] afv|fsf] jhg #) b]lv ^) lsnf]u|fd;Dd x'G5 . o; hftsf] afv|fsf]
z/L/ 7"nf]] ePsf]n] df;' el/g w]/} ;do nfUb5 . hd'gfkf/L afv|fsf] klxnf] kN6 Jofpg]
pd]/ tyf Jofpg] cGt/ qmdzM cf}ift &&) lbg tyf $@* lbg pNn]v ePsf] kfO{G5 .
hd'gfkf/L afv|f
-v_ af/a/L
o; hftsf] afv|fsf] pTklQ k'jL{ ckm|Lsfsf] af/a/f eGg] zx/df ePsf] xf] .
ef/tsf] pQ/ k|b]zsf] ljleGg efu -cfu/f, dy'/f_ df of] hftsf] afv|f k|z:t kfOG5 .
o:sf] sfg 5f]6f] tyf 7f8f], z/L/ ;fgf], /Ë /ftf] / ;]tf] /Ësf] 6f6]kf6] lsl;dsf] x'G5 .
em§ x]bf{ d[u h:tf] b]lvg] af/a/L hftsf] afvf rg{ Tolt dg k/fpFb}g . vf]/leq} /fv]/
kfnLg] hft ePsf]n] of] hftsf] afv|f vf;u/L zx/L jf zx/sf] jl/k/Lsf] If]qdf kflnG5g\ .
of] hftsf] afv|fsf] ;/b/ zfl//Ls tf}n afv|Lsf] @& b]lv #^ / v;L af]sfsf] #@ b]lv $!
lsnf]u|fd;Dd x'g] u/]sf] kfOG5 . klxnf] kN6 Jofpg] cf}ift pd]/ tyf b'O{ j]t ljrsf]
cGt/ qmdzM %** lbg tyf @&$ lbg kfO{Psf] 5 .
13
af/a/L afv|f
-u_ ;fgg\
b"w pTkfbgsf] nflu ljZj k|lz4 ;fgg hftsf] afv|fsf] hGd:yfg :jLh/Nof08sf]
;fgg pkTosf xf] . of] hftsf] afv|f ;]tf] lqmd /+usf] x'G5 . o;sf] cg'xf/ ;Lwf jf cln
y]lKrPsf] / sfgx? 7f8f] tyf cufl8lt/ t]l;{Psf] x'G5 . ljsl;t kmf+rf] ePsf]n] o;n]
k|ltlbg @ b]lv $ s]=hL=;Dd b"w lbG5 . b"wdf cf};t #=%% k|ltzt lrNnf] kbfy{ kfO{G5 .
;fwf/0ftof of] hftsf] afv|fsf] l;Fu x'Fb}+g t/ s'g}s'g}df x'g klg ;S5 . af]sfsf] zfl//Ls
tf}n cf};tdf (% lsnf]u|fd / afvL|sf] ^% lsnf]u|fd;Ddsf] x'g] u/]sf] 5 .
;fgg afv|f
-3_ lj6n (Bettle)
o; hftsf] afv|f ef/tsf] u'h/ft / /fh:yfgdf kfOg] hft xf] . of] afv|f x]bf{
hd'gfkf/L;Fu ldNbf]h'Nbf] x'G5 . of] afv|fdf ;fdfGotof sfnf] / v}/f] /Ëdf a9L kfOg], gfs
p7]sf], sfg rf}8f nfdf] / 3'ld|Psf], rf}8f demf}nf z/L/ h:tf rfl/lqs ljz]iftfx/m ePsf]
kfO{G5 . o; hftsf] afv|fsf] cf}ift prfO{ (! ;]=ld=-af]sf_ / && ;]=ld= -afv|L_ / cf};t
tf}n jo:s efn]sf] %( s]=hL= / jo:s kf]yLsf] #% s]=lh= x'G5 . b'O{ jif{df klxnf] kN6
Jofpg] / b'O{ j]t jLrsf] cGt/ cf}iftdf Ps jif{ kfO{Psf] 5 . ;/b/ b''O{ jif{df # k6s
Aofpg] / %) k|ltzt h'DNofxf kfpg] ub{5 . g]kfnsf] t/fO{ / efj/ If]qdf aFw'jf k|0ffnLdf
o;jf6 /fd|f] pTkfbg lng ;Sg]b]lvG5 .
lj6n af]sf
14
-ª_ af]o/ afv|f -Boer Goat_
of] hftsf] afv|f ;g\ !()) bzsdf blIf0f clk|msfdf ljsf; ul/Psf] xf] .
;g\ !(*) df ci6]«lnof / Go'lhNof08df of] hftsf] afv|f kflnof] / xfn cGo
b]zx?df qmd};Fu km}lnb} uPsf] 5 . ljut % jif{b]lv g]kfndf cu'jf s[ifsx?n] of]
afv|f kfng ug{ yfn]sf 5g\ . g]kfnsf] ljleGg ef}uf]lns If]qdf of] afv|f kfNg
cfjZos k|ljlw ljsf;sf nflu gfs{n] s[lif cg';Gwfg s]Gb| -afv|f_ jlGbk'/df @)^%
;fnb]lv lj:t[t cWoogsf] yfngL u/]sf] 5 . of] afv|fsf] ljz]iftf lgDg cg';f/sf]
5g\ .
l56f] a9\g] -*)-() u|fd k|ltlbg_
k|lt j]t b'O{ kf7fkf7fL kfpg]
b'O{ jif{df # k6s Jofpg]
jfnL hfg l;hgsf] k|efj sd kg]{ ePsf]n] afx} dlxgf kf7fkf7L
hGdfpg ;Sg]
df;'df Cholesterol sf] dfqf sd ePsf] .
af]o/ afv|f
15
@=# g]kfndf kflng] j0f{z+s/ hftsf afv|fx?
!= hd'gfkf/L qm; -v/L X hd'gfkf/L_
z'4 :yflgo v/L hftsf] afv|fdf -k|ltj]t !=* kf7fkf7L x'sf{pg ;Sg]_ z'4
hd'gfkf/L af]sf nufP/ hGd]sf] %) % sf ;GtfgnfO{ -slDtdf % k':tf;Dd gftf gkg]{
u/L %) k|ltzt Ps cfk;df qm; u/fP/ ljsf; ul/Psf]_ hd'gfkf/L a0f{z+s/ afv|f eGg]
ul/Psf] 5 . of] hftsf] j0f{z+s/ afv|f kxf8L e]udf hd'gfkf/L eGbf /fd|f];Fu km:6fpg
;Sb5 . of] afv|fsf] Jofpg] cGt/ em08} v/L h:t} 5f]6f] -@*) lbg_ x'G5 . pd]/ k'u]sf
!)) qm; dfpn] k|ltj]t !$% j6f kf7fkf7L kfp+5g\ eg] hd'gfkf/Ln] !!% j6f -ef/tdf
!)) j6f dfq_ kfp+5g\ .
@= af/a/L qm; -v/L X af/a/L_
z'4 :yflgo v/L hftsf] afv|fdf -k|ltj]t !=* kf7fkf7L x'sf{pg ;Sg]_ z'4 af/a/L
af]sf nufP/ hGd]sf %) k|ltztsf ;GtfgnfO{ -slDtdf % k':tf;Dd gftf gkg]{ u/L %)
k|ltzt qm; nfO{g la|l8‹ ul/Psf]_ af/a/L j0f{z+s/ afv|f elgG5 .
af/a/L a0f{z+s/ hftsf afv|f vf;u/L g]kfnsf] klZrdL dWo kxf8 / u/d
pkTosfdf a'6jn b]lv klZrddf /fd|f];Fu km:6fpg] cg'ej ul/Psf] 5 . o:tf] j0f{z+s/
afv|f df;'sf nflu pkof]uL x'g] 5 .
16
kl/R5]b #
afv|fdf k|hgg Joj:yfkg
afv|fkfngsf cfjZos Joj:yfkg kIfx? dWo] plrt k|hgg\ Joj:yfkg Ps k|d'v
kIf xf] . ;GttLsf] j+z ;'wf/df k|hgg Joj:yfkgsf] w]/} dxTj x'G5 . ;GttLx?df ;Dk'0f{
u'0fx? cfdf tyf j'jfaf6 cfwf cfwf ;g]{ x'G5g\ . To;/L cfPsf] cg'j+lzo u'0fx?;Fu} plrt
cfxf/f, :jf:Yo tyf cGo Joj:yfkg / jftfj/l0fo cg's'ntf af6 g} afv|fx?jf6 ck]lIft
pTkfbg tyf nfe lng ;lsG5 .
#=! afv|fsf] k|hgg\df l;hgsf] k|efj -Seasonal Effect on Mating_
afv|fsf] cfFvfdf kg]{ 3fdsf] k|sfzn] afv|f lx6df cfpg] -afv|fn] af]sf vf]Hg'_
s'/fdf k|efj kf5{ . /ft nfdf] x'g] ;dodf -;'o{sf] k|sfz sd cjlw;Dd nfUg]_ afv|fsf]
dl:tisf] kfO{gn u|GyLaf6 d]nf6f]lgg gfdsf] xdf]{g -/;_ pTkfbg x'G5 h;n] dl:tisf]
lk6'6/L u|GyLdf l;w} k|efj kf/L Ps lsl;dsf] Follicle Stimulating Hormone -FSH_
gfdsf] /; lgsfN5 / To;n] afv|fsf] kf7]3/df c08 :vng u/fp+5 . of] d]nf6f]lgg /;sf
k|efjn] ubf{ xfd|f] b]zdf kf}if df3df afv|fn] af]sf a9L ;+Vofdf vf]Hg'kg]{ t/ of] ;dodf
3fF+;kftsf] cefj x'g] ePsf]n] s'kf]if0fsf] c;/n] ubf{ afv|fn] af]sf sd vf]H5g\ . o:tf] x'g'
kf}if df3df a9L 708L eP/ klg x'g ;Sb5 . kf]if0f / 708Lsf] k|efjn] ubf{ afv|fsf] k|hgg\
;do cnL k/ ;/]/ r}q / a}zfvdf k'u]sf] 5, h'gj]nfdf 708Lsf] k|efj sd eO{/x]sf] x'G5
/ /ft klg Tolt 5f]6f] eO{;s]sf] x'Gg . tftf] / /fd|f] cfxf/fsf] Joj:yf ePsf g]kfnsf s]xL
efux/mdf kf}if / df3 dlxgfdf afv|fx?n] a9L ;+Vofdf af]sf vf]Hg] cg'ej ul/Psf] 5 .
pi0f k|b]zdf kfnLPsf afv|fn] jif}{e/L af]sf] vf]Hb5g\ hxf+ lbg /ftsf] nDjfO{df Tolt km/s
kb}{g .
#=@ af]sf nufpg] -Mating_
;fnfvfnf #) j6f afv|fdf afnL nufpg -k|hgg\ u/fpg_ Pp6f af]sf x'g' kb{5 .
af]sfnfO{ k|hgg\ sfo{sf] nflu k|of]u ug'{ eGbf Ps dlxgf klxnf b]lv /fd|f] cfxf/f -#))
u|fd k|lt af]sf k|lt lbg_ lbg'kb{5 . Jof8sf] af]sf w]/} b'Anf] jf w]/} df]6f] x'g' x'Fb}g . Ps jif{
b]lv 5 jif{;Dd pd]/ k'u]sf af]sf k|hgg\ sfo{df pkof]u ug'{k5{ . afv|fsf] hft x]/L !)
b]lv !% dlxgf pd]/ ePsf] afv|fnfO{ pd]/ k'u]sf] -Ps jif{ eGbf a9L pd]/ ePsf]_ cfk;L
gftf gkg]{ af]sf;Fu k|hgg\ u/fpg' kb{5 . o;/L k|hggsf] nflu k|of]u ul/g] af]sf k|To]s
!@ -!$ dlxgfdf km]bf{ xf8gftf k|hgg\af6 hf]ufpg ;lsG5 . af]sfx? slnnf] pd]/df -5
dlxgf eGbf sd_ afv|f nv]6\g yfNg] ePsf]n] k|hggsf] nflu k|of]udf NofO{g] af]sfnfO{
17
cnUu} g/fv]df cfkm\gf] gftf kg]{ afv|fdf afnL hfg ;Sb5 . k|hggsf] af]sf @ jf @ eGbf
a9L kf7fkf7L hGdfpg] dfpaf6 hGd]sf h'DNofxf dWo]af6 5gf}6 ug'{ kb{5 .
afv|Ln] af]sf vf]h]sf] ( b]lv #^ 306f leqdf af]sf nufpg ;lsG5 t/ !% 306f
b]lv @& 306f leqsf] ;dodf af]sf nufpg' ;a}eGbf /fd|f] x'G5 . af]sf nfu]sf] afv|fdf ue{
g/x]df k'g !* b]lv @! lbg leq Ct' rqm bf]xf]l/P/ af]sf vf]Hg] x'G5 . s'g} s'g} afv|Ln]
ueL{0fL cj:yfdf klg k6s k6s af]sf vf]hL /xg] eP klg of] cjlwdf af]sf nufpg'
x'Fb}g . k|hgg\sf] af]sf afv|fsf] jyfgaf6 ;w}+ cnu /fVg' kb{5 . af]sf afv|f Ps} 7fp+df
;w}+ /fv]df clgolGqt k|hgg\ x'gfsf] ;fy} af]sfn] afv|fnfO{ b'Mv lbG5 .
of}g c+u jf of}g ;DaGwL /f]u nfu]sf] af]sf of afv|+LnfO{ k|hggsf] nflu k|of]u ug'{
x'Fb}g . s'g} s'g} hftsf] afv|fn] af]sf vf]h]sf] aflx/L nIf0f gb]vfpg] klg x'G5 . To;sf/0f
k|To]s lbg s]xL a]/ af]sfnfO{ afv|L;Fu ayfgdf ld;fp+bf k|hgg ;DaGwL ;d:ofdf sdL
cfpF5 .
708L ofdsf] @ dlxgf -d+l;/ !% b]lv df3 !%;Dd_ / jiff{sf] ofddf Ps dlxgf -
>fj0f_ u/L jif{df # dlxgf kf7fkf7L ghGdg] u/L afv|fdf k|hgg u/fpg' kb{5 . o;f]
ugf{n] kf7fkf7Lsf] d[To'b/nfO{ sd u/fpg ;lsG5 .
#=# afv|fn] af]sf vf]h]sf] d'Vo nIf0fx?
o a]r}g x'g]
o k'R5/ xNnfpg]
o dg nufP/ bfgf 3fF; gvfg]
o cs:dft b"w pTkfbg 36\g]
o ;'t /ftf] x'g] / clncln ;'lGgg]
o af]sf afv|f cuf8L h] e]6] klg r9\g]
;fwf/0ftof JofPsf] %) b]lv ^% lbgkl5 afv|fn] km]/L af]sf vf]Hg yfNb5 . afv|f
JofPsf] @–# dlxgfsf] cjlwdf k'gM af]sf nufpFbf pko'Qm x'G5 / afv|f @ jif{df #
k6s;Dd Jofpg ;Sg] x'G5 .
#=$ xf8gftfdf x'g] k|hgg k|0ffnL / o;af6 cfpg] ;d:ofx?
xfd|f] b]zsf] u|fld0f If]qdf clwsf+z s[ifsn] Pp6} af]sfnfO{ a"9f]] geP;Dd afv|fdf
k|hgg\ u/fpg] u/]sf] pbfx/0fx? k|z:t} b]Vg kfOG5 . h;n] ubf{ pQm af]sfaf6 cfkm\g}
;Gtfgdf lg/Gt/ k|hgg\ x'ghfG5 . o; k|sf/sf] k|ToIf gft]bf/sf] ljrdf x'g] k|hgg
k|0ffnLnfO{ xf8gftf k|hgg\ elgG5 . o:tf] k|hgg k|0ffnLaf6 hGd]sf kf7fkf7Lx?sf]
pTkfbg Ifdtf a9\g'sf] ;§f qmlds ?kn] k':t}lkR5] 36\g] / a+zf0f'ut ljs[ltx/m klg Ps
k':tfaf6 csf]{ k':tfdf ;b}{ hfG5 . o; k|sf/sf] k|hgg k|0ffnL lgDg k|sf/sf a]kmfO{bfx?
5g\ M
18
o afv|fsf] pTkfbg Ifdtfdf qmlds ?kn] Xf; cfpg' .
o kf7fkf7Lsf] d[To'b/ a9L x'g' .
o afv|fsf] /f]u k|lt/f]wfTds Ifdtfdf sdL x'+b} hfg' .
o klxnf] k6s Jofpg] pd]/ k':t}lkR5] a9\b} hfg' .
o /f]u Joflwn] a9L ;tfpg' .
o afv|Lsf] b"w pTkfbg Ifdtfdf sdL x'+b} hfgfn] kf7fkf7L Vofp6] / zfl/l/s j[l4 b/
sd x'g' cflb .
o;/L glhssf] gft]bf/;Fu k|hgg\ u/fp+bf afv|fkfng Joj;foaf6 ck]lIft
pknlJw xfl;n ug{ sl7g kg{ ;S5 . g]kfndf :yfgLo kz'j:t'sf] pTkfbg Ifdtf qmdzM
36\b} hfg'sf] d'Vo sf/0f klg o;}nfO{ dflgPsf] 5 . o; k|sf/sf] x|f;f]Gd'v k|hgg\
k|0ffnLaf6 pTkfbgd'vL k|hgg k|0ffnL ckgfpbf j+z ;'wf/ af/] hfgsf/L /fVg cfjZos
5.
#=% afv|fdf j+z ;'wf/ ug]{ tl/sfx?
afv|fsf] pTkfbg tyf pTkfbsTjdf ;''wf/ Nofpg k|hgg\ Joj:yfkgn] k|d'v e'ldsf
v]Nb5 . j+z ;'wf/ ug'{sf] d'Vo p2]Zo cfly{s ?kdf dxTjk'0f{ u'0fx? h:t} df;' pTkfbg,
b"w pTkfbg, klZdgf pTkfbg cflb u'0fx?df ;'wf/ Nofpg' xf] . k|hgg\ Joj:yfkgaf6
pTkfbsTjdf ;'wf/ Nofpg d'Vo ?kdf # tl/sfx? ckgfpg ;lsG5 .
-s_ 5gf}6 k|0ffnL ckgfO /fd|f] afv|fx? 5fGb} qmlds ?kdf pTkfbg Ifdtfdf ;'wf/
Nofpg] .
v_ sd pTkfbg Ifdtf ePsf afv|fdf pGgt gZnaf6 k|hgg\ u/fO qm; kf7fkf7L
pTkfbg ug]{ .
-u_ sd pTkfbsTj ePsf afv|fnfO{ pGgt afv|faf6 k|lt:yfkg ug]{ .
-s_ 5gf}6 k|hgg k|0ffnL
s'g} klg lhljt k|fl0fdf kfOg] ;Dk'0f{ u'0fx? o;sf] j'jf tyf cfdfjf6 cfwf-cfwf
?kdf k|fKt x'G5g\ . o; cy{df /fd|f] cfdf j'jfjf6 lg:s]sf ;Gtfg /fd|f] x'g] ub{5g\ . o;
l;4fGtsf] cfwf/df k|hgg\sf] nflu cfly{s dxTjsf u'0fx? -df;', b"w / kf7fkf7L pTkfbg_
/fd|f] ePsf jf]sf tyf afv|Lx? 5gf}6 u/L k|hgg\ u/fO{ lg:s]sf ;GttLdf lt cfly{s
dxTjsf u'0fx?df ;'wf/ Nofpg] k4ltg} 5gf]6 k|hgg\ k|0ffnL xf] .
5gf}6 sfo{nfO{ k|efjsf/L jgfpg ;aeGbf klxn] /fd|f] /]s8{ /fVg] Joj:yf ldnfpg'
kb{5 . pTkfbg Ifdtf j+zf0f'ut u'0fsf] ;fy} kfng kf]if0fsf] jftfj/0f / Joj:yfkgdf
;d]t e/ k5{ . zf/Ll/s j[låb/, b"w pTkfbg Ifdtf cflb h:tf u'0fx? ;GttLdf rFf8} /
w]/} ;'wf/ ug{ ;lsG5 eg] k|hgg\ ;DalGw u'0fx?sf] ;'wf/ l9nf] / yf]/} x'G5 .
5gf}6af6 x'g;Sg] ;'wf/ lgDg s'/fx?df e/ kb{5 .
u'0fx?sf] ;Gtltdf ;g{ ;Sg] cg'kft
19
afv|fx? aLrdf u'0fx?df /x]sf] km/s
jyfgdf /x]sf ;Dk"0f{ af]sf afv|fx?sf] ;+Vof / 5gf]6 ug'{ kg]{ ;+Vof
5gf]6 ug]{ cfwf/x?
af]sf tyf jfv|fx?sf] j+z ;'wf/sf nflu 5gf}6 lgDg cfwf/df ug{ ;lsG5 .
s_ cfkm\g} Ifdtfsf] cfwf/df
v_ a'jf cfdf tyf ;DjlGwtx?sf] Ifdtfsf] cfwf/df
u_ ;Gtltsf] Ifdtfsf] cfwf/df
cfkm\g} Ifdtfsf] cfwf/df 5gf}6 ug{sf] nflu ayfgsf ;a} af]sf afv|fx?sf] /]s8{
l7s;Fu /fvL lt /]s8{ s]nfO{ x/]ssf] pTkfbg Ifdtf lgsfnL pRr pTkfbg Ifdtf ePsf
af]sf tyf afv|fx?nfO{ k|hgg\sf] nflu 5gf}6 ul/G5 . pbfx/0fsf] nflu Pp6f ayfgdf
ePsf] % kf7fx?sf] ^ dlxgfsf] tf}n qmdzM !*, !&=%, !&, !^=% / !^ s]=hL 5 eg]
;a}eGbf a9L ^ dlxgfsf] tf}n ePsf] klxnf] pTkfbg Ifdtfsf] cfwf/df 5gf}6 ug'{ pko'Qm
x'g ;Sb5 .
pbfx/0fsf] nflu df;'sf] u'0f:t/df ;'wf/ Nofpgsf] nflu hgfj/ g} dfg'{kg]{ ePsf]
x'Fbf o:tf] cj:yfdf cfkm\g} Ifdtfsf] cfwf/df k|hgg\sf] nflu 5gf}6 ug{ ;lsb}g . To:t}
s'g} cj:yfdf ;DalGwt u'0f k|bz{g ug'{ eGbf klxn] g} To; afv|f af]sfnfO{ 5gf}6 ug'{kg]{
klg x'g ;Sb5 . o:tf] cj:yfx/mdf 5gf}6 ug{'kg]{ af]sf afv|fx?sf] a'jf cfdf tyf
;DalGwtx?sf] Ifdtfsf] cfwf/df 5gf}6 ug'{kg]{ x'G5 .
o;sf] ;fy} ;GttLsf] Ifdtfsf] cfwf/df klg 5gf}6 ug{ ;lsG5 . b"wsf] nflu
kflng] afv|fx?sf] ayfgdf b"w pTkfbg Ifdtfsf] nflu af]sfx/m 5gf}6 ug'{k/]df lt
af]sfx?af6 hlGdPsf kf7Lx/maf6 b"w pTkfbg ePkl5 cf};tdf h'g afv|fx/msf] ;d"x
-Pp6} af]sfaf6 hGd]sf_ af6 a9L b"w pTkfbg x'G5 . Tolx af]sfnfO{ k|hgg\sf] nflu 5gf}6
ul/G5 . o; sfo{sf] nflu 36Ldf $-% jif{ nfUb5 .
-v_ j0f{z+s/ -qm; la|8LË_
b'O{ leGg hft gZnsf afv|f af]sfjLr qm; u/fO kf7fkf7L pTkfbg ePkl5 To:tf
kf7fkf7LnfO{ j0f{z+s/ elgG5 . afv|fsf] hft g} 5'§} ePsf]n] gftf kg]{ cj:yf o; k|hgg
k|0ffnLdf x'Fb}+g . kf7fkf7L pTkfbg ug{ afv|fsf] jyfgdf csf]{ hftsf] af]sf nufP/ qm;
u/fpg] rng /x]sf] 5 . xfn g]kfndf hd'gfkf/L, aL6n, jf/j]/L / ;fgg hftsf pGgt
af]sfx? s'g} s'g} 7fpdf :yfgLo afv|f;Fu qm; u/fP/ kf7fkf7L pTkfbg ul/G5 .
/f]u k|lt/f]w Ifdtf a9L ePsf], h'DNofxf, ltDNofxf hGdfpg] u'0f ePsf], b'O{ j]tsf]
cGt/df w]/} km/s gePsf], sd;n cfxf/f Joj:yfkgdf klg /fd|f] pTkfbg lbg ;Sg] u'0f
ePsf] :yfgLo hftsf afv|fnfO{ pRr pTkfbg Ifdtf ePsf d"nsf afv|fx?;Fu k|hgg
20
u/fO{ ;du| pTkfbsTjdf j[l4 ug{ of] k|0ffnL ckgfO{G5 . of] k|0ffnL ckgfpbf Ps kIfLo
u'0fdfq gx]/L b'O{ kIfLo cfly{s dxTjsf u'0fx?dfly Wofg lbg' kg]{ x'G5 . j0f{z+s/
k|hgg\af6 hlGdPsf kf7fkf7Lx? pTkfbg Ifdtfsf lx;fan] a'jf cfdfsf] cf};t cyjf ;f]
eGbf klg /fd|f] x'g ;Sb5g\ .
pbfx/0fsf] nflu vl/ jfv|fsf] hGdb]lv ! jif{sf] pd]/;Dd cf};t b}lgs zf/Ll/s
j[l4b/ %) u|fd tyf hd'gfkf/L afv|fsf] !)) u|fd k|ltlbg 5 eg] oL b'O jfv|x?sf]
j0f{;+s/ kf7fkf7Lx?sf] cf};t b}lgs j[l4b/ &% u|fd cg'dfg ug{ ;lsG5 t/ oL
kf7fkf7Lx?sf] cf};t b}lgs j[l4b/ &% u|fd eGbf a9L klg x'g ;Sg] ;Defjgf x'G5 .
-u_ hftLo k|lt:yfkgf -gof“ hft NofP/ kfNg]_
o; ljlwdf gofF hftsf] afv|fn] k'/fgf] hftsf] afv|fnfO{ k|lt:yfkg ul/G5 . t/
Ps lsl;dsf] xfjfkfgLdf x's{g] hft csf]{ lsl;dsf] xfjfkfgLdf n}hf+bf k|lts'n df};dsf]
sf/0f gkm:6fpg] dfq xf]Og, gofF hftsf afv|fn] k'/fgf] of :yfgLo hftsf]nfO{ k|lt:yfkg
ubf{ lgs} vlr{nf] x'g] ePsfn] of] k|s[of xfd|f] h:tf] b]zsf] lglDt pko'Qm b]lvb+}g .
g]kfndf ePsf s]xL hftx?sf] pTkfbg / k|hgg\ ;DaGwL
ljj/0f tflnsf
hftx?
qm=
ljj/0f %)Ü %)Ü %)Ü
;+= vl/ jf/j]/L l;Gxfn Rofª\u|f
hd'gfkf/L jf/j]/L lssf]
! cf};t hGd tf}n- !=^! !=%& !=&( !=%! !=&^ !=&! !=^(
ls=u|f=_
kf7f !=^( !=^@ !=(& !=&! !=(! !=*@ !=&
kf7L !=%@ !=%# !=^! !=#@ !=^! !=^! !=^(
@ hGd k|sf/
Psn !=*@ @=)@ @=)# !=&^ !=(% @=@! –
h'DNofxf !=%% !=(# !=(( !=^( !=^( !=&% –
#= kf7fkf7Lsf] afFRg] ^@=#& &@=^@ &#=%) &#=%) %)=&# %^=(@ ^(
b/ -k|ltztdf_
$ kf7fkf7Lsf] x's{g] !=#( !=!# !=)* !=)& !=@( )=(% –
b/÷jfnL
% dfpaf6 5'6fpFbfsf] *=#^ *=*$ &=&$ &=^& &=)$ !)=## !)=^
tf}n (Weaning
weight)
^= ^ dlxgfdf tf}n (=&* !)=^# (=*@ (=* !! !!=@* !@=&^
s]=lh=
&= ( dlxgfdf tf}n !!=*@ !!=(% !)=@^ !!=& !@=^^ !#=)! !&=))
s]=lh=
21
hftx?
qm=
ljj/0f %)Ü %)Ü %)Ü
;+= vl/ jf/j]/L l;Gxfn Rofª\u|f
hd'gfkf/L jf/j]/L lssf]
* ! jif{df tf}n s]=lh= !$=@ !$=* !@=%! !$=^@ !%=*! !$=@ @)=))
22
zfl//Ls j[l4 b/ ePsf] x'g' kb{5 .
b"wsf] nflu afv|f kfng ul/Psf] xf] eg] k|hgg\sf] nflu 5gf}6 ul/g] af]sf /fd|f] b"w
lbg] dfpaf6 hGd]sf] x'g' kb{5 .
kl/R5]b $
afv|fsf] vf]/ Joj:yfkg
$=! afv|fsf] vf]/ agfp“bf Wofg lbg'kg]{ s'/fx?
afv|fkfng Pp6f /f]huf/L tyf cfod"ns Joj;fo xf] . o; Joj;fodf vf]/sf]
cfjZos Joj:yfkg ug'{ clt h?/L x'G5 . afv|fkfngsf] nflu ufp+3/df ls;fgx?n]
cfk\mgf] k/Dk/fut t/Lsfn] vf]/ agfpg] rng 5 . ;fwf/0ftof ;fgf] vf]/df a9L ;+Vofdf
afv|f /fVg] u/]sf] kfOG5 . o:tf] vf]/df 7fp+ yf]/} dfqfdf pknJw x'g] ePsf]n] afv|fx?
lj/fdL x'g], Ps cfk;df h'w]/ t'lxg], j:g gkfO{ cg]sf}+ ljs[lt b]vf kg]{ ub{5g\ . afv|fsf]
vf]/ s:tf] agfpg] eGg] s'/f afv|fsf] hft, :yfgLo xfjfkfgL / jftfj/0fdf e/ kg]{ eP
tfklg ;fdfGotof pko'Qm vf]/ lgdf{0fsf nflu lgDg s'/fdf Wofg lbg' kb{5 M–
afv|fsf] vf]/ agfpFbf ufpF÷7fpFsf] j:t'l:ylt vf;u/]/ em/L, afbn, l;/]6f], tftf]
xfjf, hldgsf] lr:ofg Pj+ ;"o{sf] k|sfzsf] cjlwnfO{ ljrf/ k'¥ofO{ :yfgsf] 5gf}6
ug'{kb{5 .
afv|fsf] vf]/ p7\g÷j:g ;'ljwfo'Qm / xfjf Pj+ k|sfzsf] /fd|f] k|jGw ePsf] x'g'
kb{5 .
vf]/df 3fF;, kfgL bfgf vfgsf] nflu pko'Qm / k|z:t 7fpF ePsf] x'g' kb{5 .
vf]/ r/g tyf 3fF; v]tLsf] ljsf; ug{ ;lsg] 7fpFaf6 glhs x'g'kb{5 .
vf]/ lgdf{0f ug]{ :yfg oftfoft / jhf/sf] ljsf; ePsf] 7fpFaf6 glhs x'g' kb{5 .
:jR5 lkpg] kfgL pknJw x'g;Sg] :yfgdf afv|fsf] vf]/ lgdf{0f ug'{ kb{5 .
vf]/ lgdf{0f ug]{ :yfg k|b'if0faf6 d'Qm ePsf] x'g' kb{5 .
vf]/ lgdf{0fdf cfw'lgs k|ljlwsf] k|of]u u/L :yfgLo:t/df pknJw x'g] sd vlr{nf]
j:t'x?sf] k|of]u ug'{ kmfObfhgs x'G5 .
kxf8Le]udf vf]/ agfpFbf blIf0f jf k"j{ df]xf]8f / t/fO{ jf uld{ 7fpFdf pQ/ jf
klZrd df]xf]8f kf/L agfpg' pko'Qm x'G5 .
23
vf]/df /fVg] afv|fsf] ;+Vof cg';f/ vf]/sf] rf}8fO{ / nDjfO{ lgwf{/0f ug'{ kb{5 .
6fF8af6 dnd"q ;lhn} hldgdf v:g ;sf];\ / afv|fsf] v'§f l5g{ gkfcf]; eGgsf
nflu cfwf OGrsf] km/s kf/]/ kmn]s 7f]Sg' kb{5 / kmn]ssf] rf}8fO{ $ ;]=dL=sf] x'g'
kb{5 . kf7fkf7L /fVg] 7fpFdf v'§f gl5g]+ ul/ cem sd b'/Ldf kmn]s 7f]Sg' k5{ .
afv|fn] ;fwf/0ftof e'FO{df v;]sf] 3fF; jf bfgf l6k]/ vfg g?rfpg] ePsf]n] 3fF;
/fVg] ¥ofs -6f6\gf]_ agfpg' kb{5 .
afv|fsf] nflu cfjZos bfgf, 3fF; /fVgsf] nflu 5'§} sf]7fsf] Joj:yf ug'{k5{ .
3fddf 3fF; / bfgf /fVf]df kf}li6s tTj gi6 x'g ;S5 .
Vff]/ lgdf{0f ubf{ kf7fkf7L, yf/f dfp, Jofpg] dfp, v;L / k|hgg\ af]sfnfO{ 5'§f 5'§}
/fVg] Joj:yf ldnfpg' k5{ . jo:s af]sfx?nfO{ afv|fx?;Fu} Ps} 7fpFdf /fVbf
clgolGqt ue{wf/0f x'g] / Jofpg] afv|f ePdf t'lxg] 8/ x'G5 .
dfp;Fu b"w g5'6]sf kf7fkf7Lx?sf] vf]/÷sf]7f / dfp j:g] sf]7f Ps cfk;df b]lvg]
x'g'kb{5 .
dfpaf6 5'6fO{;s]sf, x's]{sf] / jo:s x'g nfu]sf kf7fkf7Lx?nfO{ 5'§f5'§} sf]7fdf
/fVg] Joj:yf ul/ vf]/ agfpg' k5{ .
lj/fdL afv|f / cGoqaf6 lsg]/ NofOPsf afv|faf6 ;qmfds /f]ux? km}lng] ;+efjgf
ePsf]n] o:tf afv|fnfO{ cnUu} vf]/sf] Joj:yf ug'{kb{5 . o:tf] vf]/ :j:Yo afv|fsf]
vf]/ eGbf 6f9f agfpg' k5{ .
24
lxpFbsf] ;dodf 708Ln] ubf{ vf; u/L n}gf afv|fdf b"w 36\5 / kf7fkf7L s'kf]if0fn]
ubf{ j9L d[To' x'G5 . 708Lsf] k|efjn] dfq @) k|ltzt;Dd kf7fkf7Lsf] d[To' x'g] s'/f
cg';Gwfgaf6 kQf nfu]sf] 5 .
pRr kxf8L If]qdf sflt{sb]lv r}q;Dd t'iff/f] tyf lxdkftsf] sf/0fn] ubf{ a9L 708L
x'G5 / o;af6 aRgsf] nflu vf]/leq ;f]Q/sf] k|of]u ug'{kb{5 .
;fwf/0ftof aRrf hGdfpg' eGbf $ b]lv & lbg cufl8b]lv aRrf kfPsf] Ps
xKtf;Dd dfp afv|fx? cnUu} /fVg' k5{ . Ps} ;dodf w]/} afv|fx?n] aRrf hGdfpg]
ePdf k|To]s afv|fsf] nflu cnUu} sf]7fsf] Joj:yf ug'{kb{5 . hf8f] x'g] ;dodf afv|f
/ kf7fkf7LnfO{ lr;f]jf6 arfpg rf/}lt/af6 k|of]u u/L /fv]sf] h'6 af]/fx?n] af/L
Gofgf] agfpg' kb{5 .
6fF8d'gL y'lk|Psf] a8\sf}nfnfO{ xKtfsf] @ k6s x6fPdf /fd|f] x'G5 . ;do ;dodf
o;/L a8sf}+nfx? glgsfn]sf] v08df o;af6 lg:sg] UofF; / kmf]xf]/n] afv|fsf]
:jf:Yodf k|lts"n c;/ kfg'{sf ;fy} jhg ga9\g] / k|hgg\ Ifdtfdf ;d]t x|f;
cfpg'sf] ;fy;fy} ;–;fgf kf7fkf7Lx?sf] d[To'b/ a9\g] ub{5 .
Vff]/ ;kmf ug{ lkmg]n kfgLsf] !∞ sf] emf]n k|of]u ug'{ pko'Qm x'G5 . of] emf]nsf]
k|of]un] hLjf0f'sf] j[l4 x'g kfpb}g . @ b]lv % ∞ sf] emf]n k|of]u u/]df hLjf0f' d5{ .
vf]/sf] jl/k/L ;kmf ug{ lkmg]n / kfgLsf] cg'kft !M#@—!M%) x'g'k5{ .
lANflrË (Bleaching) kfp8/sf] %∞ sf] emf]n tof/ kf/L dnd"q ePsf] 7fp+df k|of]u
ul/ ;kmf ubf{ klg x'G5 .
aw'Fjf k4ltdf afv|f kfng ubf{ d'Vo vf]/ aflx/ Jofofdsf] nflu v'nf 7fpF x'g'
pko'Qm x'G5 .
v'nf If]qsf] jl/kl/ 8fn] 3fF; nufpg' pko'Qm x'G5 .
afXo k/lhjL lgoGq0fsf] nflu afv|fsf] vf]/nfO{ klg pkrf/ ug'{kg]{ x'G5 . o;sf]
nflu l8lkË ubf{ k|of]u ul/g] ljiffbL g} k|of]u ug{ ;lsG5 . o; afx]s lgDg tflnsf
adf]lhdsf] dfqf ldnfP/ vf]/df 5bf{ a9L k|efjsf/L x'g] b]lvG5 .
ljiffbLsf] gfd cf}iflwsf] dfqf cjlw
g'efg ! k|ltzt x/]s !% lbgdf
;]leg )=* k|ltzt x/]s !% lbgdf
c;G6f]n )=@% k|ltzt x/]s !% lbgdf
lnG8]n )=@% k|ltzt x/]s !% lbgdf
25
t/fO{ tyf dWo kxf8L If]qsf] nflu vf]/sf] gd'gf
26
27
3f“; xfNg] 6f6gf] agfpg] tl/sf
gf]6 M dfly pNn]v ePsf uf]7 ;DaGwL lrqx?sf] gfk ld6/df ul/Psf] 5 .
kj{tLo If]qsf] vf]/
o; If]qdf sflt{sb]lv r}q;Dd t'iff/f] tyf lxdkftsf] sf/0fn] ubf{ a9L 708L x'G5
/ o;af6 aRgsf] nflu vf]/leq ;f]Q/sf] k|of]u ug'{kb{5 . vf]/sf] df]x8f blIf0f kms]{sf] x'g'
kb{5 . sflt{sb]lv r}q;Dd k|of]u ul/Psf] ;f]Q/ / afv|fsf] h'tf] Ps} k6s r}qdf lemSg]
rng 5 . vf]/ cf]efgf] /xg] Joj:yff ePdf of] rng l7s} dfGg ;lsG5 geP sDtLdf
dlxgfsf] b'O{ k6s ;kmf ug'{ g} j]; dflgG5 .
28
pRr kxf8 -lxpF tyf t'iff/f] kg]{ If]q_ sf] nflu afv|f uf]7sf] gd"gf
$=@ vf]/sf] lsl;d
dfly pNn]v ePcg';f/ 7fp“ ljz]ifsf vf]/x?nfO{ lgDg cg';f/ ljefhg ug{
;lsG5 .
e'“O{sf] ;txdf lgdf{0f ul/g] vf]/ (Ground Level Housing)
g]kfnsf] kxf8L efudf k/Dk/fb]lv e'Osf] ;txdf g} vf]/ jgfO{ afv|fkfng ug]{
ul/G5 . afv|fsf] ;+Vofcg';f/ afF;, sf7sf] k|of]u u/L 6x/f / v/, 5jfnL k/fn h:tf
a:t'af6 5fgf jgfO{G5 . e'O{df ;f]]Q/sf nflu kTs/, 5jfnL /fVg' pko'Qm x'G5 . lsgls
;f]Q/ gxfn]df hdLg lr;f] eO{ b'u{Gw ;d]t km}ng] ;Defjgf /xG5 . vf]/nfO{ cf]efgf]
/fVgsf] lglDt cj:yf cg';f/ k'/fgf] ;f]Q/ -h'tf] x6fO gofF ;f]Q/_ xfNg'kg]{ x'G5 . hf8f]
7fp“df o; lsl;dsf] vf]/ agfpFbf Gofgf]sf] nflu O{+6f, 9'+ufsf] ufx|f] klg nufpg] ul/G5 .
hldgsf] ;txdfly lgdf{0f ul/g] vf]/ (Stilted Housing)
t/fO{, leqL dw]z / dWo kxf8L Onfsfsf] lglDt o; lsl;dsf] vf]/ pko'Qm
dflgPsf] 5 . hldgb]lv sl/a () ;]=dL= prfOdf 6f“8 jgfpg' k5{ / o;sf] nflu a9L
sf7sf] cfjZostf kg]{ x'G5 . 6f“8af6 dnd"q ;lhn} hldgdf v:g ;sf];\ / v'§f l5g{
gkfcf]; eGgsf nflu cfwf OGrsf] km/s kf/]/ kmn]s 7f]Sg' kb{5 . jl/kl/ afg{sf] nflu
;jeGbf /fd|f] sf7 eP klg ;:tf]sf] nflu ds}sf] 9f]8, 5jfnL, k/fn v/, ;'s]sf] 3f“; cflb
k|of]udf Nofpg ;lsG5 . t/ o;/L afg{sf] nflu afv|fn] gvfg] vfnsf] a:t' pkef]udf
Nofpg' /fd|f] x'G5 . vf]/ agfpFbf dfp afv|f, kf7fkf7L / v;Laf]sf 5'§} /fVg]u/L sf]7f
agfpg ;lsG5 . hf8f] ofddf lr;f]af6 hf]ufpg rf/}lt/ k'/fgf] af]/f of Knfli6sn] afg'{
cfjZos x\'G5 .
Joj;flos ?kdf afv|fkfng ubf{ dfp, af]sf / kf7fkf7Lx? /fVgsf] nflu cnu
cnu vf]/÷sf]7fsf] cfjZos kb{5 .
-s_ ;fwf/0f dfp jyfg /fVg] vf]/
jo:s / k|hgg\ of]Uo afv|fx? o; vf]/df /flvG5 . o; k|sf/sf] vf]/sf] If]qkmn
x]/Lsg ;fwf/0ftof %)–^) j6f;Dd afv|fx? /fVg ;lsG5 . Pp6f jo:s afv|fnfO{
slDtdf ! ju{ ld6/ ePsf] 7fpF cfjZos kb{5 . o;k|sf/ vf]/df /fVg] afv|fsf] ;+Vof
29
cg';f/ vf]/sf] rf}8fO{ / nDjfO{ lgwf{/0f ug'{ kb{5 . t/ ;fdfGotof vf]/sf] rf}8fO{ !@ ld6/
eGbf a9L /fVg' pko'Qm dflgb}g .
-v_ af]sf /fVg] vf]/
jo:s / k|hgg\ of]Uo af]sf afv|fx?af6 cnUu} /fVg' kb{5 . jo:s af]sfx?nfO{
afv|fx?;Fu} Ps} 7fpFdf /fVbf clgolGqt ue{wf/0f x'g] 8/ x'G5 . w]/} af]sfx? 5g\eg] k|To]s
af]sfx?nfO{ cnu cnu 7fpFdf /fVg] Joj:yf ldnfpg' k5{ . Pp6f af]sfsf] nflu @=# ld6/
nDjfO{ / !=% ld6/ rf}8fO{ cyf{t #=$% ju{ld6/sf] sf]7fdf cfxf/f / kfgLsf] efF8f ;d]t
ePsf] 7fpF rflxG5 .
-u_ aRrf hGdfpg] vf]/
;fwf/0ftof aRrf hGdfpg' eGbf $b]lv & lbg cufl8b]lv aRrf kfPsf] Ps
xKtf;Dd o; vf]/df afv|fx? /fVg] ul/G5 . Ps} ;dodf w]/} afv|fx?n] aRrf hGdfpg]
ePdf k|To]s afv|fsf] nflu cnUu} sf]7fsf] Joj:yf ug'{kb{5 . hf8f] x'g] ;dodf afv|f /
kf7fkf7LnfO{ lr;f]jf6 arfpg rf/}lt/af6 k|of]u u/L /fv]sf] h'6 af]/fx?n] af/L Gofgf]
agfpg' kb{5 .
-3_ kf7fkf7Lsf] vf]/
kf7fkf7LnfO{ dfpaf6 5'6fPkl5 jo:s geOGh]n;Dd o; vf]/df /fVg] ul/G5 . !=*
ju{ld6/ tyf !=# ld6/ cUnf] kvf{n ePsf] Pp6f sf]7fdf !) j6f;Dd kf7fkf7Lx? /fVg
;lsG5 . Pp6f ;fgf] kf7f]nfO{ )=$ ju{ld6/ 7fpF cfjZos kb{5 . Jofj;flos ?kdf
afv|fkfng ubf{ kf7fkf7Lsf] vf]/, dfpaf6 g5'6\ofPsf, 5'6fO{;s]sf, x's]{sf] / jo:s x'g
nfu]sf kf7fkf7Lx?nfO{ 5'§f5'§} sf]7fdf /fVg' kb{5 . dfp;Fu b"w g5'6]sf kf7fkf7Lx?sf]
vf]/÷sf]7f / dfp j:g] sf]7f Ps cfk;df b]lvg] x'g'kb{5 .
-ª_ lj/fdL afv|f /fVg] vf]/
of] vf]/ cGo afv|fx? /fVg] vf]/eGbf cln 6f9f :jR5 / ;kmf :yfgdf agfpg' kb{5 .
o;k|sf/sf] vf]/df k|sfzsf] Joj:yf, kfgL / bfgfsf] plrt k|jGw ldnfpg' kb{5 . o;sf]
cfsf/ @ ld6/ nDjfO{ / !=@ ld6/ rf}8fOsf] x'g' kb{5 .
-r_ x] ¥ofs -6f6\gf]_ sf] Joj:yf
afv|fn] ;fwf/0ftof e'FO{df v;]sf] 3fF; jf bfgf l6k]/ vfg g?rfpg] ePsf]n] 3fF;
/fVg] x]¥ofs -6f6\gf]_ agfpg' kb{5 . 6f6\gf] agfpFbf afv|fsf] ;+VofnfO{ Wofgdf /fv]/
agfpg' pko'Qm x'G5 . ;fdfGotof 6f6\gf]sf] d'vsf] rf}8fO{ $) ;]=ld=/ lkFw !% ;]=ld= /
k|lt afv|fsf] nflu #) ;]=ld=nDjfO{ cfjZos kb{5 . 6f6\gf]sf] dflyNnf] efu 6fF8b]lv ()
;]=ld=sf] prfO{df x'g'kb{5 .
30
kl/R5]b %
pd]/ / cj:yf cg';f/ afv|fx?sf] Joj:yfkg
Jojl:yt / cfod'ns afv|fkfng Joj;foaf6 clwstd nfe lngsf] nflu afv|fsf]
ljz]if cj:yfdf ul/g] x]/rfx / kmfd{ Joj:yfkgsf lqmofsnfkx/msf] ljz]if e'ldsf x'G5 .
o; v08 cGt/ut ljleGg cj:yfsf afv|f÷kf7fkf7Lsf] x]/rfx h:tf ljifox? af/] pNn]v
ul/Psf] 5 .
%=! ule{0fL afv|fsf] x]/rfx
afv|fnfO{ ule{0fL cj:yfdf k'¥ofOPsf] /]vb]v / x]/rfxn] kf7fkf7Lsf] hGdg] / x's{g]
k|ltztdf j[l4 eO{ dfpsf] :jf:Yodf ;d]t ;sf/fTds k|efj kb{5 . ule{0fL{ cj:yfdf
/fd|f];Fu x]/rfx ug{ lgDg a'Fbfx?df Wofg lbg' h?/L x'G5 M
o ule{0fL afv|fnfO{ cgfjZos xnrn u/fpg' / rnfpg' x'Fb}g .
o uef{j:yfsf] kl5Nnf] ;dodf afv|fnfO{ ayfgaf6 cnu /fvL yk cfxf/fsf] Joj:yf
ug'{ kb{5 . o;af6 lk|Ug]G;L 6lS;ldof, ;do gk'Ub} aRrf hlGdg], tf}n sd x'g],
t'lxg] cflb ;d:ofaf6 arfpg ;xof]u ldN5 . uef{j:yfsf] kl5Nnf] # dlxgfdf
e|'0fsf] ljsf; ltj| x'g] x'g]x'Fbf afv|fnfO{ ;s];Dd Jofpg' eGbf @ dlxgf cufl8
geP ! dlxgf cuf8L yk bfgf / vfPhlt kf]lifnf] 3Ff; pknAw u/fpg' kb{5 .
o afv|fnfO{ Jofpg' eGbf $–^ lbg klxn] g} Jofpg] :yfgdf g/d ;f]Q/sf] Joj:yf
u/L 5'§} /fVg' kb{5 .
o afv|fsf] Jofpg] lbg cfFsng u/L pQm lbg ljz]if lgu/fgL /fVg'kb{5 .
o Jofpg] afv|fnfO{ lr;f]af6 arfpg cfjZostf cg';f/sf] Joj:yf ldnfpg' kb{5 .
%=@ Jofpg] a]nfsf] dfpsf] x]/rfx
o ule{0fL afv|fsf] k|hgg /]s8{sf] cfwf/df ;Defljt Jofpg] lbgsf] cg'dfg ug'{
kb{5 .
31
o afv|f Jofpg' eGbf @–# 306f cuf8L afv|f a]r}g x'g], s/fpg] u5{ . o; cj:yfdf
lgDg nIf0fx? b]lvG5g\ M
o afv|fsf] kmfFrf 7"nf] x'g]
o afv|fsf] k]6sf] efu v'lDrP h:tf] / bfofF afofF vf]qmf] h:tf] b]lvg]
o k'R5/ ;fdfGo cj:yfdf eGbf a9L p7fpg] .
o of]lg4f/af6 ;]tf] afSnf] t/n kbfy{ lg:sg] h'g s]xL ;do kl5 uf9f x'Fb} hfg] .
o of]gLaf6 t/n kbfy{ lg:s]sf] s]xL ;dokl5 kfgL kmf]sf b]vfkg]{ / kfgL kmf]sf
lg:s]sf] !% ldg]6kl5 km'6L To;af6 kf7fsf] 6fpsf]] aflx/ cfpg] .
o afv|fnfO{ :jefljs cj:yfdf JofpFbf s'g} klg ;xfotf cfjZos kb]{g t/ kfgL
kmf]sf km'6]kl5 klg kf7f b]vf gk/]df jf :jefljs cj:yfdf kf7f gb]lvPdf
aRrfsf] l:ytLnfO{ ldnfO{ lbg'kg]{ x'G5 . o;sf] nflu kz' ;]jf k|fljlwsx?sf]
;xfotf lng' /fd|f] x'G5 .
o h'DNofxf jf ltDNofxf kf7fkf7L hGdg] cj:yfdf Ps kl5 csf]{ hGdsf] cGt/df
s]xL ;dosf] lj>fdb]lvG5 .
%=# JofPsf] dfpsf] x]/rfx
o JofPsf] nuQ} afv|fnfO{ df};d cg';f/ tftf]÷lr;f] lkpg] kfgL lbg' kb{5 .
o JofPsf] s]xL ;dokl5 afv|fnfO{ hf}, ds}, e'; cflbsf] dgtftf] vf]n] v'jfpg'
kb{5 .
o JofPsf] afv|fnfO{ Ifdtf cg';f/ b"w pTkfbgdf ;xof]u k'¥ofpg] k|z:t dffqfdf
kf]lifnf] 3fF; / bfgf lbg' kb{5 .
o JofPsf] ;fdfGotof @–# lbg kl5 zfl/l/s cj:yf, b"w pTkfbg / kf7fkf7lsf]
;+Vof cg';f/ bfgf tyf 3fF;sf] Joj:yf ug'{kb{5 .
%=$ kf7fkf7L Joj:yfkg
aRrf hlGdgf;fy kf7fsf] gfsd'v j/Lk/L ePsf] hfnf], kq / kmf]x/ ;kmf sk8fn]
k'l5 :jefljs ;f; km]g{ ;xof]u ug'{kb{5 . kf7fkf7L hlGdgf;fy l6Gr/ cfof]l8g, wfuf] /
An]8sf] d2tn] gflenfO{ sf6L lbg' kb{5 .
kf7fkf7L hGd]sf] tLglbg;Dd ljuf}tL b"w v'jfpg' lgtfGt cfjZos 5 . ljuf}tL
b"w ctL g} kf]lifnf] x'G5 / ;fy} o;n] kf7fkf7Ldf /f]usf] lj?4df n8\g ;Sg] Ifdtfsf]
ljsf; ub{5 .
hGd]sf] # xKtf;Dd kf7fkf7LnfO{ lbgsf] # k6s;Dd b"w v'jfpg' k5{ eg] tLg
xKtf b]lv b"w 5'6fpg] ;do;Dd -!@)_ lbgsf] @ k6s -ljxfg / a]n'sf_ dfq b"w v'jfP
32
k'U5 . b"w gk'u]df ufO{+÷e}+;Lsf] b"w v'jfpg' kb{5 . b"w 5'6fPkl5 cfGtl/s k/hLlj lj?4sf]
cf}iflw v'jfpg' kb{5 .
kl/R5]b ^
afv|fsf] cfxf/f Joj:yfkg
^=! afv|fsf] nflu cfjZos kf}li6s tTjx?
;+;f/df kfO{g] h'g;'s} k|f0fL cfxf/f ljgf afFRg ;Sb}g . cfxf/f k|f0fLsf nflu geO{
gx'g] tTj xf] . cfxf/fdf ljleGg kf]ifs tTjx? /x]sf x'G5g\ h;n] z/L/sf dxTjk'0f{ sfo{x?
;+rfng ul//x]sf x'G5g\ .
kz'x?nfO{ lhljt /fVg / kz'hGo kbfy{sf] pTkfbg lng geO{ gx'g] kbfy{x/m
sfjf]{xfO{8«]6, k|f]l6g, lrNnf] kbfy{, vlgh tTj, le6fldg / kfgL x'g\ .
sfjf]{xfO{8«]6 / lrNnf] kbfy{
afv|fsf] ;du| pTkfbsTj / vfPsf] cfxf/f k"0f{ k|of]usf] nflu zlQm (Energy)
cToGt dxTjk"0f{ tTj xf] . zl//sf nflu cfjZos zlQm d'VotM sfjf]{xfO{8«]6 / lrNnf]
kbfy{af6 k|fKt x'G5 . o;sf] sdLn] zf/Ll/s j[l4b/ sd x'g], afnL l9nf] nfUg], pTkfbg
sd x'g], plN6/xg] h:tf ;d:ofx? b]vfkb{5g\ . z/L/df zlQmsf] nuftf/ sdL ePdf
afv|fsf] /f]u / k/hLljx? lj?4 k|lt/f]ws Ifdtf u'dfpg ;Sg] x'G5 .
sfjf]{xfO{8«]6sf >f]tx?
jfnLhGo kbfy{ M ds}, ux'+, hf}, h} wfg, rfdn h:tf :6fr{ ePsf cfxf/fx? .
pk kbfy{x? M 3fF;, k/fn, rf]s/, gn, 9f]8, 5\jfnL, s'gf}/f] h:tf a9L /]zf ePsf
cfxf/fx? .
afv|fsf] tf}n s]=hL=df gfk] h:t} zlQm gfKg] OsfO{ d]ufh'n xf] . zlQmsf]
cfjZostfnfO{ lx;fa ubf{ afv|fsf] zfl//Ls tf}nnfO{ d]6faf]lns a8L ;fO{hdf abn]/
To;sf] cfwf/df lx;fa ul/G5 .
pbfx/0f M
33
)=&%
afv|fsf] zfl//Ls tf}nnfO{ s'g} vf; ;'qdf /fv]/ lx;fa lgsflnG5 h:t} M Kg w .
#) s]=hL= zfl//Ls tf}n ePsf] afv|fsf] d]6faf]lns a8L ;fO{h !@=*! x'G5 . of] lgsfNg
;fO{lG6kmLs SofNs'n]6/df -s_ #) c+s lyRg], -v_ To;kl5 SofNs'n]6/sf] X y df lyRg], -u_
)=&% lyRg], -3_ clg = lyRg] pQ/ !@=*!*^!)!( b]vf k5{ . ca of] !@=*!* d]6faf]lns
a8L ;fO{h xf] .
hLjg lgjf{xsf] nflu zlQmsf] cfjZostf
dfyL pbfx/0fdf pNn]v ePsf] cfwf/df o;/L lgsflnPsf] d]6faf]lns a8L ;fO{hnfO{
cfwf/ dfg]/ hLjg wfGgsf] nflu cfjZos zlQmsf] lx;fa ul/G5 . NRC n] l;kmf/L; u/]
cg';f/ afv|fsf] k|lt s]=hL= d]6faf]lns a8L ;fO{h -W)=&%_ nfO{ )=$@$ d]ufh'n zlQmsf]
cfjZos k5{ . ljleGg zfl//Ls tf}nsf, ljleGg d]6faf]lns a8L ;fO{h ePsf afv|fx/m
ljleGg kfng Joj:yfdf cfjZos kg]{ zlQm lgDg tflnsfdf b]vfO{Psf] 5 .
hLjg lgjf{xsf] nflu k|lt lbg cfjZos d]6fjf]nfO{h]jn zlQm
Zfl//Ls tf}n d]6faf]lns a8L cfjZos d]6fjf]nfO{h]jn zlQm -MEMJ_
-s]=hL=_ ;fO{h kgw )=&% aw'Fjf kfngdf r/g tyf aw'Fjf k"0f{ r/gdf
10 5.625 2.384 2.779 3.065
gf]6 M
aw'jf kfngdf !^=^ k|ltztn] a9L zlQm yk ul/Psf]
k'0f{ r/gdf @*=^ k|ltztn] a9L zlQm yk ul/Psf]
34
ljleGg b/df x'g] zfl//Ls j[l4sf nflu b}lgs cfjZos kg]{ zlQmsf] lx;fa lgDg tflnsfdf
b]vfO{Psf] 5 M
k|f]l6g
k|f]l6g afv|fsf] nflu cltg} dxTjk"0f{ kf}li6stTj xf] . zl// tGb'?:t /fVg tyf
zfl//Ls j[l4sf] nflu k|f]l6gsf] cfjZostf k5{ . afv|fsf] ;Dk"0f{ cfxf/fdf Go"gtd ^
k|ltzt sf]/f k|f]l6g pknJw u/fpg' k5{ cGoyf afv|fn] cfxf/f sd vfg] u5{ . cfxf/fdf
k|f]l6gsf] sdLn] afv|fdf kfrg k|0ffnL d} c;/ u/]/ vfPsf] cfxf/fsf] pkef]udf ;d]t c;/
u5{ . ;fwf/0ftof k|f]l6gsf] sdLn] ef]s sd nfUg], tf}n 36\g], zfl//Ls j[4L sd x'g],
k|hgg Ifdtfdf x|f; cfpg], /f}+ ljsf;df c;/ ug]{ cflb x'G5 . olb nfdf] ;do;Dd
nuftf/ k|f]l6gsf] sdL ePdf kfrg k|s[ofdf u8j8L, /Qm cNktf;Fu;Fu} z/L/ ;'lGgg]
ub{5 .
afv|fnfO{ lgjf{xsf] nflu k|lt lsnf] zfl//Ls tf}ndf k|lt lbg )=%() u|fd b]lv @=%&
u|fd;Dd tyf cf}iftdf !=*@ u|fd kfRo k|f]l6gsf] cfjZostf k5{ .
35
-u|fd÷lbg_
afv|fx?df k|lt u|fd zfl//Ls tf}n j[l4sf] nflu hLjg lgjf{xsf] nflu rflxg] k|f]l6gdf yk
)=@* u|fd k|f]l6gsf] cfjZos kb{5 . To:t} u/L $ k|ltzt 3[tf+z ePsf] ! lsnf] b"w
pTkfbgsf] nflu yk &@ b]lv ** u|fd;Dd k|f]l6gsf] cfjZos k5{ . Pp6f $) slnf]sf]
Jofpg] afv|fnfO{ hLjg lgjf{x tyf zfl//Ls j[l4sf] ;fy} lgDg cg';f/sf] yk k|f]l6gsf]
cfjZos k5{ M
ue{sfnsf] klxnf] !% xKtfsf] nflu $%=$ u|fd kfRo k|f]l6g k|ltlbg cyjf ;f]
cjlwsf] nflu $=* lsnf] s'n kfRo k|f]l6g .
ue{sfnsf] kl5NNff] % xKtfsf] nflu ^*=& u|fd kfRo k|f]l6g k|ltlbg cyjf ;f]
cjlwsf] nflu @=$ lsnf] s'n kfRo k|f]l6g .
k|f]l6gsf >f]tx?
sf]if] hftsf 3fF;x?, e6df;sf] lkgf, tf]/Lsf] lkgf, bnxg jfnL .
vlgh kbfy{ (Minerals)
vlghtTjx?n] z/L/sf] sf]if j[l4 / sf]ifx?sf] rfknfO{ lgwf{/0f u/L z/L/sf] sf]if
tyf sf]lifsfx?nfO{ cfjZos vfBtTjx?sf] cf];f/ k;f/, sf]if Pj+ tGt'x?sf] kmf]xf]/
lgisf;g / lkQ emf]n h:tf dxTjk"0f{ /;fog tof/ kfg{ dxTjk"0f{ e"ldsf v]n]sf] x'G5 .
;fdfGotof afv|fn] vfg] cfxf/f Pj+ r/gaf6 cfjZos dfqfdf vlgh kbfy{ pknJw x'g]
ePtf klg Sofnl;od, kmf]:km/;, nj0f (Salt) / ;Nkm/ h:tf vlgh tTj cj:yf cg';f/
yk ug'{kg]{ x'G5 .
g"g (Sodium Chloride)
AofPsf] b"w lbg] afv|LnfO{ bfgfdf )=%Ü ld;fO{ lbg] jf dg nfu]hlt rf6\g lbg]
ug'{kb{5 .
Sofnl;od (Cal)
AofPsf] b"w lbg] aflv|nfO{ yk Sofnl;od clgjfo{?kdf pknJw u/fpg' kb{5 . o;n]
x8\8Lsf] ljsfz, d'6'sf] df+;k]zLx?sf] rfn / no agfpg' d2t ub{5 . Aofpg] jf AofPsf]
b"w lbg] afv|fdf o;sf] sdLn] lztfË Hj/f] u/fpg ;Sb5 .
kmf]:kmf]/; (P)
o;n] x8\8LnfO{ dhj't /fVg, z/L/df sfjf]{xfO8]«8sf] kl/rfng ug{ / k|f]l6gsf]
c+zsf] ?kdf dxTjk"0f{ e"ldsf lgjf{x u/]sf] x'G5 . ;fdfGotof afv|fnfO{ Sofnl;od /
km:kmf]/; @M! b]lv $M! sf] cg'kftdf pknJw u/fpg' kb{5 . afv|fsf] lgjf{xsf] nflu
36
Sofnl;od !$& ld=u|f=k|lt s]=hL= hLljt tf}n / kmf];kmf]/; &@ ld=u|f=k|lt s]=hL= hLljt
tf}n cfjZos kb{5 .
le6fldg
afv|fn] vfg] cfxf/f / r/gaf6 k|fKt le6fldgx? afv|fsf] nflu kof{Kt x'G5 / …laÚ
le6fldg afv|fsf] 3fF;] k]6df cfjZostf c'g;f/ cfk}mn] pTkfbg ug]{u5{ . w]/} b"w lbg] 7"nf
hftx? afx]s ;fdfGotof le6fldgsf] cfjZostf kb}{g .
kfgL
;a} hLljt j:t'x?sf] nflu kfgL geOgx'g] vfBtTj xf] . hgfj/sf] z/L/df af];f]
afx]s hLljt tf}nsf] &# Ü kfgL x'G5 . z/L/sf] sf]if sf]lifsfsf] lgdf{0f j[l4 kl/rfngb]lv
zf/Ll/s tTjx?sf] cf];f/ k;f/ / tfk kl/rfngsf] nflu kfgL cfjZos x'G5 . To;}n] ;a}
vfBtTj cfjZos dfqfdf k'¥ofP klg oy]i6 kfgL pknJw ePg eg] kz'j:t' af6 eg]h:tf]
pTkfbg lng ;lsFb}g . ;fdfGotof @) s]=lh= tf}n a/fj/sf] afv|fnfO{ $%)–^*)
ld=ln=;Dd kfgL k|ltlbg cfjZos x'G5 . o; afx]s afv|fnfO{ ;'s]sf] kbfy{ / kfgL !M$
sf] cg'kftdf pknJw u/fpg' k5{ .
;'Vvf kbfy{ (Dry matter)
kz' j:t'sf] cfxf/fdf ;'Vvf kbfy{n] p;sf] :jfefljs vfg] Ifdtf / pknJw
cfxf/fsf] pTkfbgdf k|of]u ug]{ Ifdtfsf] ;+s]t lbG5 . ;fdfGotofM afv|fn] ufO{e}+;L /
e]8feGbf a9L ;'Vvf kbfy{ vfg ;Sb5 . df;'sf] nflu kflng] afv|fnfO{ eGbf b"wsf] nflu
kflng] afv|fx?sf] cfxf/fdf a9L ;'Vvf kbfy{ rflxG5 .
;'Vvf kbfy{sf] pkef]u pknJw 3fF;÷cfxf/f, cfxf/fsf] :jflbnf]kgf / cfxf/fdf
ePsf] hnfz+ k|ltzt cflbdf e/ kg]{ eP tfklg df;' pTkfbgsf] nflu kflng] afv|fx?nfO{
hLljt tf}nsf] #–$ k|ltzt / b"wsf] nflu kflng] afv|fnfO{ hLljt tf}nsf] %–& k|ltzt
;'Vvf kbfy{ cfjZos x'G5 .
^=@ pd]/ / zfl/l/s cj:yf cg';f/ afv|fsf] nflu cfxf/f Joj:yfkg
afv|fkfngnfO{ xfdLn] 3fF;kftsf] dfWodn] dfq Jojl:yt ug{ ;s]df pTkfbg nfut
sd x'g ;Sg] ePtfklg ljleGg pd]/ / zfl/l/s cj:yfcg';f/ zfl/l/s j[l4 b/nfO{ sfod
/fVg / pTkfbg IfdtfnfO{ Jojl:yt ug{ xl/of] 3fF;kft;Fu} bfgf (Ration) sf] k|of]u
Joj;flos afv|fkfngsf] nflu h?/L dflgG5 .
ueL{0fL afv|fsf] nflu
37
afv|f ueL{0fL ePsf] !)) lbg;Dd ue]{ kf7f]sf] zfl/l/s j[l4 @% k|ltzt dfq
ePsf] x'G5 eg] jfFsL &% k|ltzt j[l4 ue{sf] clGtd !)) lbg b]lv !$% cyjf !%)
lbgleqsf] cjlwdf x'G5 . of] cjlwdf j9L kf]if0ftTjsf] cfjZostf kb{5 . ue{df kf7f]
a9\b} uPkl5 kf7]3/sf] cfsf/ klg a9|\b} hfG5 / afv|fn] w]/} vfg ;Sb}g . o:tf] cj:yfdf
Psflt/ afv|fnfO{ a9L cfxf/f vfg h?/L x'G5 eg] csf]{ tkm{] k]6df cfjZostf cg';f/sf]
a9L 3fF; c6\b}g . t;y{ a9L vfB tTj ePsf t/ sd 7fpF cf]u6\g] ;+t'lnt bfgf v'jfpg
h?/L x'G5 . o; cj:yfdf kf]lifnf] 3fF;sf] ;fy} !$–!^ k|ltzt k|f]l6g ePsf] bfgf b}lgs
?kdf @)) b]lv @%) u|fdsf b/n] pknAw u/fpg' pko'Qm x'G5 . h;n] ubf{ Psflt/
kf7fsf] hGd tf}n a9L -@ s]=hL eGbf a9L_ x'G5 eg] csf]{ tkm{ clGtd ueL{0fL cj:yfsf]
kf]lifnf] cfxf/fn] ;lhn} Jofpg] / klxnf] dlxg] n}gf] cj:yfnfO{{ /fd|f] ub{5 . lsgeg] afv|fn]
ueL{0fL cj:yfsf] clGtd * xKtfdf ;+lrt u/]sf] jf];f] g} klxnf] * xKt] n}gf] cj:yfdf
k|of]u ub{5 . t;y{ kf]lifnf] ueL{0fL /f;gn] n}gf]df a9L b"w lbg] ePsf]n] kf7fkf7L :j:y
/xL d[To'b/ sd x'G5 .
JofPsf] dfpsf] nflu
olb afv|fnfO{ @$ dlxgfdf # k6s Jofpg / #) lbgsf] cf/fd ug]{ Joj:yf
ldnfO{Psf] 5 eg] afv|f JofPsf] () lbgdf km]/L jfnL nfu]sf] x'g' kb{5 . o:tf] cj:yfdf
afv|f Jofpg' eGbf * xKtf klxn] b]lv * xKtf n}gf] cj:yfdf kf]lifnf] cfxf/f lbg' kb{5 .
pQm p2]Zo k|fKtLsf] nflu k|ltlbg @)) b]lv $)) u|fd sf b/n] ;+t'lnt cfxf/f v'jfpg]
ug'{ kb{5 . o;sf] ;fydf xl/of] 3fF; / :jR5 kfgL cfjZostf cg';f/ lbg] Joj:yf ug'{
kb{5 . o:tf] Joj:yf ug{ g;s]df afv|fsf] b"w pTkfbg sd x'g uO{ kf7fkf7L sdhf]/ x'g],
afv|f l9nf] jfnL hfg] eO{ cfzfltt nfe lng sl7gfO{ x'G5 .
v;Lsf] nflu
Pp6f jo:s v;LnfO{ kf]lifnf] hftsf xl/of] 3fF;sf] cnfjf b}lgs !%) u|fd sf b/n]
;+t'lnt bfgf v'jfpg] ubf{ zfl/l/s tf}nsf] j[l4 b/ /fd|f] x'G5 . v;LnfO{ dfqf eGbf a9L
bfgf lb+bf cgfjZos ?kdf af];f] nfUg] / pkef]Qmfsf] rfxgf cg';f/sf] df;' v;Laf6
pTkfbg gx'g] x'Fbf xl/of] 3fF;kftdf hf]8 lbg' /fd|f] dflgG5 .
k|hgg\sf] nflu /flvPsf] af]sfsf] nflu
xfd|f] ufpF3/df kfnLPsf Jof8sf af]sfnfO{ Tolt Wofg lbP/ kfngkf]if0f u/]sf]
kfO{Gg . af]sf Jof8sf nflu k|of]u ug'{eGbf $% lbg klxn] b]lv af]sfnfO{ zfl/l/s tf}n x]/L
xl/of] 3fF;sf] cltl/Qm k|ltlbg #)) b]lv %)) u|fd;Dd ;+t'lnt bfgf v'jfpg' kb{5 .
Jof8sf] af]sf w]/} df]6f] jf w]/} b'Jnf] x''g' x'Fb}g .
sf]ni6«d lkml8Ë
38
e/v/} hGd]sf] kf7fkf7Lx/mn] dfpsf] ljuf}tL b"w vfg kfPgg eg] z/L/sf] /f]u
k|lt/f]wfTds Ifdtdf sdL cfO{ d[To' ;d]t x'g;Sg] x'Fbf hGd]sf] ! 306f leq kf7fkf7LnfO{
dfpsf] ljuf}tL b"w v'jfpg' clgjfo{ x'G5 . dfp d/]sf] jf cGo sf/0faf6 ljuf}tL b"w
pknAw x'g g;s]sf] v08df lgDg adf]lhdsf] ld>0f agfO{ lbgsf] #–$ k6s;Dd v'jfpg'
pko'Qm x'G5 .
;fdu|L dfqf
s'v'/fsf] c08f ! j6f
dg tftf] kfgL @)) Pd=Pn=
b"w #)) Pd=Pn=
lnlSj8 Kof/flkmg !) Pd=Pn=
lqmk lkml8‹
cfhef]nL afv|fsf] b"waf6 aGg] rLhn] nf]slk|otf kfPsf] 5 . afv|fsf] b"waf6
rLh agfO{ 7"nf xf]6nx?sf ljqmL ug{ ;lsG5 . o;sf] nflu kf7fkf7LnfO{ sd b"w v'jfP/
jf+sL b"w o:tf pTkfbgsf nflu pkof]u ug{ ;lsG5 . pRr u'0f:t/sf], kf]lifnf], ;lhn} kRg]
/ ;:tf] bfgf tof/ kf/L b"wsf] ;§fdf kf7fkf7LnfO{ v'jfpg ;lsG5 . o:tf] bfgfnfO{ :6f6{/
/f;g elgG5 .
kf7fkf7LnfO{ $ b]lv & lbg;Dd ljuf}tL b"w v'jfO{;s]kl5 cfdfaf6 5'6fO{G5 .
o;/L 5'6fPsf] kf7fkf7LnfO{ :6f6{/ /f;g v'jfO{G5 / k|ltlbg @ jf # k6s cfdfsf] b"w
tf]lsPsf] dfqfdf ;kmf jf]tndf /fvL r';fpg' k5{ . g/d bnxg ju{sf 3ff;af6 ag]sf] x],
vlgh nj0f / ;kmf lkpg] kfgL :6f6{/ /f;gsf] ;fydf lbg'k5{ . kf7fkf7Lsf] nflu lqmk
lkm8÷:6f6{/ /f;g lgDg tflnsf adf]lhdsf] kf]if0ftTj o'Qm x'g' kb{5 .
39
bfgf sRrf
l;=g+= bfgf sRrf kbfy{sf] k|ltzt
kbfy{
s'n 100 100 100 100 100 100 100
k|fKt kf]if0f 18 17 17 17 17 12 12
tTj DCP%
TDN% 78 77 75 71 70 72 70
ME 2=9 2=9 2=8 2=6 2=5 2=7 2=6
(M.cal)/kg
csf]z] 3fF;x? pknAw ePdf dflysf] tflnsfdf lbPsf] gd'gf g+ ! b]lv % ;Ddsf]
lqmk÷:6f6{/ lkm8 v'jfpg ;lsG5 . olb b'O{ blno ju{sf slnnf 3fF;kft pknAw ePdf
;f]xL tflnsfdf pNn]lvt bfgf gd'gf g+ ^ / & cg';f/sf] bfgf k|of]u ug{ ;lsG5 .
hGd]b]lv () lbg;Dd pd]/sf kf7fkf7Lsf] cfxf/f
-Feeding Schedule for a Kid from Birth to 90 days_
kGw| lbgsf] pd]/ ePkl5 kf7fkf7Ln] 3fF; l6Kg yfNb5g\ . of] pd]/df
lqmk lkm8 -Creep feed_ klg v'jfpg yflnG5 . of] cj:yfdf v'jfO{Psf] lqmk
lkm8n] kf7fkf7Lsf] ?d]gnfO{ l56f] l56f] a9fpg d4t u5{ . kf7fkf7Lsf] zfl/l/s
j[l4 b/ klg /fd|f] x'G5 . ljuf}tL b"w, g/d slnnf] 3fF;, lqmk bfgf, afv|f jf
ufO{sf] b"wnfO{ lgDg tflnsf cg';f/ v'jfpg' k5{ .
hGd]b]lv () lbg;Ddsf kf7fkf7Lsf] b}lgs cfxf/f
lqmk lkm8; slnnf] g/d
l;=g+= pd]/ lbg afv|f jf ufO{sf] b"w -Pd=Pn=÷lbg
-u|fd_ 3fF;
1 1-3 300 Pd=Pn= ljuf}tL b"w 3 k^s - -
v'jfpg]
2 4-14 350 Pd=Pn= b"w 3 k^s v'jfpg] - -
3 15-30 350 Pd=Pn= b"w 3 k^s v'jfpg] cnLstL cnLstL
4 31-60 400 Pd=Pn= b"w 2 k^s v'jfpg] 100-150 rfx]htL vfg
lbg]
5 61-90 200 Pd=Pn= b"w 2 k^s v'jfpg] 200-250 rfx]htL vfg
lbg]
lqmk bfgf v'jfPsf] / gv'jfPsf kf7fkf7Ldf zfl/l/s j[4L b/sf] glthf -() lbg cjlwsf]_
s[lif cg';Gwfg s]Gb| n'Dn]af6 ePsf] cg';Gwfg cg';f/ lgDg adf]lhd 5 .
40
v/L afv|fsf] kf7fkf7Ldf lqmk bfgfsf] k|efj -#)-!@) lbg pd]/_
z'?sf] tf}n clGtd tf}n s'n tf}ndf cf};t b}lgs
;d"x
-s]=hL=_ -s]=hL+_ j[l4 -s]=hL+_ j[l4 b/ -s]=hL+_
lqmk bfgf v'jfPsf] %=@$ ± )=## !#=(# ± )=&( *=^( ± )=^& &@=$ ± %=^
lqmk bfgf gv'jfPsf] %=@( ± )=$& (=%& ± !=)! $=@* ± )=^! #&=% ± %=!$
41
ljleGg zfl/l/s tf}n ePsf afv|fnfO{ b"w, bfgf, / 3fF; b}lgs lbg'kg{] kl/df0f
tnsf] tflnsfdf lbPsf] 5 . zfl/l/s tf}n % s]=hL=sf] ePkl5 kf7fkf7Lx?n] bfgf vfg
yfNb5g\ / xl/of] 3fF; klg l6Kg yfN5g\ . pd]/ cg';f/ b"wsf] dfqfdf 36a9 / 3fF; bfgf
qmd};Fu a9b} uPsf] l:ytL ;f] tflnsfn] k|i6 b]vfpF5 .
42
e6df;sf] lkgf ( efu !% efu @) efu
ldg/n ldS:r/ ! efu ! efu ! efu
g'g ! efu ! efu ! efu
e6df;sf] lkgf dx+uf] klg x'g] tyf gkfO{Psf] v08df tf]/Lsf] lkgf k|of]u ubf{ klg
x'G5 t/ tf]/Lsf] lkgfdf sRrf k|fl6g e6df;sf] lkgfdf eGbf sd x'g] ePsf]n] logLx?sf]
dfqf ldnfpg eg] h?/L x'G5 .
43
blIf0fsf] ;dtn t/fO{ If]qdf glhssf] ag h+un If]qdf afv|f r/fpg] ul/G5 .
v]tjf/L afFemf] jf vfnL ePsf] a]nfdf alif{d, h}, sfplksf] v]tL ug'{sf ;fy} d'n jflndf
3';'jf jfnLsf] ?kdf klg 3fF; v]tL ug{ ;lsG5 . o;sf] ;fy} o; If]qdf g]lko/, n';g{,
s'8\h", e]r, afh/f, :6fOnf], l6cf];]G6L cflb h:tf 3fF;x? nufpg ;lsG5 .
44
bp/fsf] ?kdf k|of]u ug{ ;lsG5 eg] kft / xf+ufsf dl;gf 6'Kkfx? v]taf/Ldf dnsf] ?kdf
k|of]u ug{ ;lsG5 .
Olkn Olkn s:tf] s:tf] 7fp“df nufpg ;lsG5 <
Olkn Olkn t/fO{ b]lv dWo kxfl8 e]ssf] !%)) ld6/ prfO;Dd kxfl/nf] -3fd_
hUufdf /fd|f];Fu ;lk|G5 . Olkn-Olkn af/Lsf] l8ndf sl/j $-% xftsf] km/sdf nufpg
;lsG5 . olb 3'+8f;Dd dfq /fv]/ sf6|g] Joj:yf ug]{ xf] eg] k|To]s Pp6f g]lko/ 3fF;sf]
lardf #/$ af]6 x'g] ul/ ! laQfsf] km/sdf nufpg ;lsG5 . of] v/af/L / eL/kv]/fdf
klg /fd|f];Fu x's{G5 . /fd|f] 3fF; lngsf] nflu pRr kxf8df 8fOel;{kmf]lnof hft / dWo
kxf8 tyf t/fO{df No'sf];]kmnf hftsf] Olkn-Olkn nufpg pko'Qm x'G5 .
Olkn Olkn af6 3f“; slxn] lng ;lsG5 <
la?jf ;f/]sf] Ps aif{ leq} cyjf !-!=% ld6/ cUnf] eP kl5 klxnf] k6s Olkn-
Olknsf] 8fnf sf6\g ;lsG5 . a9L 3fF; lng / af/Lsf] aflnnfO{ ;]k x'g jf6 hf]ufpg Ps
dfG5] eGbf a9L a9\g glbO{ 3'+8f;Dd dfq x'g] ul/ !-@ dlxgfsf] km/sdf 8fnf sfl6/xg'
kb{5 .
Olkn–Olknsf] ljp slxn] l6Kg] / s;l/ yGsfpg] <
Olkn-Olknsf] ljp sflQs b]lv df3 dlxgf;Dd kfS5 . kfs]sf sf];fx? Jff]6 jf6
l6k]/ /fd|/L 3fddf ;'sfpg' kb{5 . ;'ls;s]sf sf];fnfO{ Ps} 7fp+df y'kfl/ n6|7Ln] r'6]/
lap emfg'{ kb{5 . To;kl5 gfËnf]n] atfP/ jf s]nfP/ ;kmf ug''{ kb{5 / cf]efgf] Knfli6s
jf h'6sf] jf]/f jf Knfli6ssf] jÝf jf l6gdf 6Gg e/]/ 6Dd aGb ul/ cf]efgf] t/ l;Qn
7fp+df yGsfpg' kb{5 . o:tf] ljp w]/} aif{;Dd sfd nfUb5 .
Olkn-Olknsf] a]gf{ s;/L pdfg]{] <
a]gf{ pdfg{sf] nflu Olkn-Olknsf] aLp kmfu'g jf r}t dlxgfdf g;{/Ldf /f]Kg'
kb{5 . aLp /f]Kg' eGbf klxnf Ps efu lapsf] nflu !% efu kfgLsf] lx;fjn] pdfn]/
lgsfn]sf] tftf] kfgLdf @/# ldg]6;Dd lehfpg' kb{5 . To; kl5 ljpnfO{ lgsfn]/ lr;f]
kfgLdf @$ 306f;Dd lehfpg' kb{5 . o;l/ lehfPsf] ljp b'O-b'O j6f u]8fsf] b/n]
Knfli6s y}lndf /f]Kg' kb{5 . la?jf cln 7'nf] ePkl5 Pp6f y}lndf Pp6f dfq lj?jf /xg]
ul/ a9L lj?jf 5f+6\g' kb{5 . o;af6 c;f/ ;fpgdf ;fg{nfos a]gf{ tof/ x'G5g\ . Olkn-
Olknsf] ljp aiff{tdf l;w} afl/sf] l8ndf s'n];f] vg]/ Ps Ps laQfsf] km/sdf klg /f]Kg
;lsG5 .
as}gf] (Melia azedarach)
45
as}gf] demf}nf vfn] jf]6 x'g] 8fn] 3fF; xf] . o;sf] 3fF; e]8f afv|nfO{ pko'Qm
dflgG5 . o;sf] xf+uf bfp/fsf] nflu k|of]u ug{ ;lsG5 eg] sf7 kmlg{r/ Pj+ 3/ agfpgsf]
nflu klg k|of]u ug{ ;lsG5 . as}gf]sf] 8fnf -3fF;_ a}zfv b]lv ebf};Dd s'g} klg a]nf
sf6\g ;lsG5 .
as}gf] s:tf] 7fp“df nufpg ;lsG5 <
as}gf] t/fO b]lv n]ssf] !*)) ld6/ prfO;Dd nufpg ;lsG5 . kfgL hDg] hUuf
afx]s c? ;j} lsl;dsf] hUufdf as}gf] nufpg ;lsG5 . as}gf] vf; u/]/ v/af/L, kfvf
kv]/f, af/Lsf] l8n / v]tsf] l8ndf klg nufpg ;lsG5 . ?vf] hUufdf klg rf+8} x's{g
;Sg] ePsf]n] o;nfO{ /fd|f] 8fn]3fF; dflgG5 .
as}gf]sf] ljp slxn] l6Kg] / s;/L yGsfpg]
as}gf]sf] kmn d+l;/ b]lv r}t;Dd kfSb5 . kfs]sf] kmn kx]+nf] /ªsf] x'G5 . kfs]sf]
kmnsf] em'Kkf af]6jf6 l6k]/ t'?Gt} kfgLdf lehfpg' kb{5 . To;kl5 To;df clnslt afn'jf
xfn]/ b'O xftn] kmnx? /u8]/ aflx/L u'lb lgsfng' kb{5 . aLpjf6 u'lb cnu e};s]kl5
kfgLn] lap /fd|f];Fu kvfng' k5{ / Ps lbg cf]em]ndf lkmhfP/ /fVg' kb{5 . To;kl5
3fddf /fd|f]/L ;'sfpg' kb{5 . o;l/ ;'ls;s]sf aLpnfO{ Knfli6s jf l6gsf] ef+8f]df 6Gg
e/]/ 6Dd aGb ul/ cf]efgf] t/ l;Qn 7fp+df yGsfpg' kb{5 . o:tf] ljp kf+r aif{;Dd
k|of]udf Nofpg ;lsG5 .
as}gf]sf] a]gf{ slxn] / s;/L pdfg]{
as}gf]sf] lap t/fO{df r}t-a}zfv / kxf8df ebf} dlxgfdf hdfpg' kb{5 . jLp
hdfpg' eGbf klxnf o;nfO{ a];/L kfgLdf lehfpg' kb{5 . olb ;lsG5 eg] ljpnfO{ s]lx
lrh -9'Ëf_ dfly /fv]/ nfxf]/f]n] lj:tf/} xfg]/ rsf{of] eg] rf+8} pd|G5 . as}gf]sf] Pp6f
u]8fdf kf+rj6f;Dd lap x'G5g\ . o;}n] klxnf Jof8df /f]Kg' j]z x'G5 . ljp /f]lk;s] kl5
5fkf] -kft kltË/n] 5f]Kg]_ xfNg' /fd|f] x'G5 . b'O{ b]lv cf7 xKtfdf aLp 6';fp+5g\ . lj?jf
cln 7'nf] ePkl5 lj:tf/} u]8f vf]tn]/ lj?jfx? 5'6\ofpg' kb{5 lsgsL Pp6} u]8fjf6 %
uf]6f;Dd lj?jf pd|g ;Sb5g\ . Pp6f Pp6f u/]/ lj?jf 5'6\ofO ;s]kl5 Ps Ps u/]/
Knfli6ssf] y}nf]df ;fg'{ kb{5 . lo lj?jfx? t/fO{df # b]lv $ dlxgfdf / kxf8df !!
dlxgfdf ;fg{ nfos x'G5g\ .
lsDa' (Morus alba)
lsDa' s:tf] 8fn] 3f“; xf] <
lsDa' l56f] a9\g] ax'pb]ZoLo, ax'jlif{o ktem/ x'g] vfnsf] ;fgf] af]6 x'g] 8fn] 3fF;
xf] . t/ n]sfnL e]udf kfOg] lsDa' 7"nf] jf]6 x'g] vfnsf x'G5g\ . lsDa' rf+8} knfpg] 8fn]
3fF;sf] ?kdf lrlgG5 . lsDa'df cTofjZos kf}li6s tTjx? kfO{Psfn] kz' cfxf/fsf] nflu
46
pko'Qm dflgG5 . o;df @) k|ltzt eGbf a9L s|'8 k|f]l6g kfOG5 . e]8f afv|fsf] nflu
lsDa' k"0f{ cfxf/fsf] ?kdf lnOG5 eg] b'x'gf ufO{ e}+;LnfO{ lsDj' v'jfp+bf bfgf sd eP klg
k'Ub5 . lsDa'sf] 8fnf c;f]h b]lv k';;Dd k6s k6s sf6]/ v'jfpg ;lsG5 . lsDa'sf]
xf+uf bfp/fsf] ?kdf klg sfd nfU5 / kmn vfg] rng 5 .
lsDa' s:tf] 7fp“df nufpg ;lsG5 <
lsDa' t/fO{ b]lv pRr kxfl8 e]ssf] @))) ld6/ prfO{;Ddsf] If]qdf nufpg
;lsG5 . of] ;dtn, ulx/f], dlnnf] /fd|/L kfgLsf] lgsf; ePsf] lrD6fOnf] (Loam) df6f]
/ /fd|/L lr:ofg /fVg ;Sg] Ifdtf ePsf] df6f]df nufpg pko'Qm x'G5 . lr:ofg ePsf]
7fp+df a9L ;k|g] x'+bf lsDa' vf]N;f vfN;L jf gbL gfnfsf] 5]p 5fpdf klg nufpg
;lsG5 . t/ ;'Vvf kfvf kv]/fdf klg x's{g ;Sb5 . af/Lsf] l8ndf klg /fd|f] x's{G5 .
la?jf ;fbf{ Wofg lbg' kg]{ s'/fx?
af/Lsf] l8n jf sfGnfdf nufp+bf Ps la?jf b]lv csf]{ la?jfsf] b'l/ sl/j ! ld6/
/fVg]
lj?jf /f]Kbf nfdf] h/f ePdf k|'lgª -sf+65f+6_ ug'{ kb{5 . pv]n]sf] lj?jf g;'sf];
eg]/ 5xf/Ldf /fVg' kb{5 .
/f]k]sf] lj?jfnfO{ xNsf;Fu prfln 5f8]df h/f bf]la|g kfp+b}g . lj?jf l;wf
cj:yfdf /f]lk xNsf bafj lbg' kb{5 .
lj?jf /f]k] kl5 ;txjf6 !)-@) ;]=ld= prfO{ sfod ul/ af+ls k|'lgª -sf+65f+6_
ug'{ kb{5 .
47
5fof lbg] lj?jfsf] ?kdf, emf/kft lgoGq0f ug{, kmnkm"n au}+rfdf df6f] dlnnf] agfpg,
bfp/fsf nflu, nx/f x'g] aflnsf nflu yf+s|f]sf] ?kdf pkof]u ub}{ cfPsf 5g\ . of] 3fF;nfO{
ufO{a:t'sf] cfxf/fsf] nflu vf; ul/ e]8f tyf afv|fsf] nflu pko'Qm cfxf/fsf] ?kdf k|of]u
ug{ ;lsG5 .
ljz]iftf
;'Vvf ;xg ;Sg] IfdtfM of] 3fF; ;fwf/0ftof ;'Vvf df};d sflkm dfqfdf ;xg ;Sb5 /
;'Vvf ofdsf] #-$ dlxgf;Dd xl/of] /lx /xG5 .
kfgL ;xg ;Sg] IfdtfM of] 3fF; kfgL hDg] tyf sd kfgL lgsf; ePsf] hUufdf klg af+Rg
;Sb5 .
xfjfkfgL tyf df6f] M of] 3fF; ;dlztf]i0f b]lv pi0f k|b]lzo xfjfkfgLdf nufpg ;lsG5 .
of] 3fF; lrD6\ofO{nf] b]lv anf}6] df6f]df, clDno df6f]df, sd pj{/s df6f]df klg km:6fpg
;S5 .
hUufsf] tof/L tyf /f]kfO{
hUufsf] /fd|/L tof/L u/] kl5 dfq of] 3fF; nufpg ;lsG5 . z'?df lj:tf/}
km:6fpg] ePsfn] g;{/Ldf ljp /f]Kbf g;{/L emf/kft jf6 d'St ePsf] x'g' kb{5 . g;{/Ldf
x'sf{O{Psf @ dlxgfsf lj?jfnfO{ cfjZos 7fp+df ;fg{ ;lsG5 . lj?jfsf] ;+Vof tyf b'/L
To;sf] k|of]udf lge{/ ub{5 . x]h/f]df nufpgsf] nflu Ps lj?jf b]lv csf]{ lj?jfsf] b/L
cln glhs x'g' kb{5 . Ps nfO{g b]lv csf]{ nfO{gsf] b'/L )=% b]lv !=% ld6/, Ps lj?jf
b]lv csf]{ lj?jfsf] b'/L )=% b]lv !=) ld6/ x'g' kb{5 . z'?df l9nf] a9\g] ePsfn] nufPsf]
^ dlxgf;Dd emf/kft lgoGq0f /fd|/L ug'{ kb{5 .
s6fO{ Joj:yfkg
of] 3fF; l56f] a9\g] tyf s6fO{ lnP kl5 k'gM l56f] emf+luP/ cfpg] ePsfn] #% b]lv
!)) ;]=ld= prfO{ k'u]kl5 s6fO{ lng ;lsG5 . df};d cg';f/ 3fF;sf] s6fO{sf] cGt/
km/s kb{5 . x/]s @ b]lv # dlxgfsf] cGt/df 3fF; s6fO{ ubf{ pTkfbg a9L x'G5 .
ef}uf]lns If]q cg';f/ nufO{g] k|d'v 8fn]3f“;x?
t/fO{ tyf leqL dw]z dWo kxf8L e]s n]sfnL e]s -n]s_
Olkn—Olkn Olkn—Olkn Olkn—Olkn
-8fOel;{kmf]lnof_
sfa|f] sfa|f] —
lsDa' lsDa' lsDa'
sf]O/fnf] sf]O/fnf] sf]O/fnf]
s'6\ld/f] s'6\ld/f] —
v;|] vGo' v;|] vGo', /fO{ vGo' b'w] vGo'÷/fO{ vGo'
48
t/fO{ tyf leqL dw]z dWo kxf8L e]s n]sfnL e]s -n]s_
— v/L v/L
— lu7L lu7L
— uf]ug uf]ug
lrp/L lrp/L —
— r'n]qf] r'n]qf]
lhË6 lhË6 —
6fFsL 6fFsL —
ltldnf] -lgdf/f]_ ltldnf] -lgdf/f]_ ltldnf] -lgdf/f]_
kfv'/L kfv'/L —
— b'lwnf] b'lwnf]
— k}+o' k}+o'
a8x/ a8x/ —
as}gf] as}gf] —
— — afFem
afF;! afF; —
— a]?nf] -u]8'nf]_ a]?nf] -u]8'nf]_
a}+; a}+; —
ledn ledn —
;fh ;fh —
cdl/;f]@ cld|;f] —
— — v;|'
gf]6 M
!= afF; 8fn]3fF;sf] hftLo ;"rLdf kb}{g .
@= cld|;f] klg 8fn]3fF;sf] ;"rLdf kb}{g .
49
dfu{ Olkn—Olkn, vGo', lu7L, as}gf], afFem, ledn
kf}if Olkn—Olkn, as}gf], afFem, ledn
df3 Olkn—Olkn, , as}gf], ledn, ;fh
kmfu'g 6fFsL, as}gf], ;fh
r}q sf]O/fnf], uf]ug, 6fFsL, k}o'F, as}gf]
50
8fn]3fF; dlxgf
r'n]qf] sflQsb]lv r}q;Dd
lhË6 sflQsb]lv j}zfv;Dd
6fFsL k';—df3
ltldnf] –lgdf/f]_ sflQsb]lv r}q;Dd
kfv'/L c;f]hb]lv r}q;Dd
b'lwnf] k';—df3 / h]7—c;f/
k}o'F c;f/—;fpg
a8x/ sflQsb]lv r}q;Dd
asfOgf] a}zfvb]lv ebf};Dd
afFem k';b]lv c;f/;Dd
a]?nf] -u]8'nf]_ d+l;/—k'; / j}zfv—h]7
afF; r}q—a}zfv
a}+; n]sdf a}zfvb]lv sflQs;Dd / tNn]
e]sdf sflQsb]lv k';;Dd
ledn c;f]hb]lv kmfu'g;Dd
;fh c;f]hb]lv d+l;/;Dd
cld|;f] d+l;/—k';
51
Ps lsnf] tf}ndf aLp ;+sng pd|g]
8fn]3f“; s}lkmot
aLpsf] ;+Vof dlxgf k|ltzt
jif{;Dd /xG5 .
Olkn— @),)))—@^,))) df3—kmfu'g &) !% u'0ff a9L -dfqf_ pdfn]sf]
Olkn kfgLdf aLpnfO{ @÷# ldg]6
/fv]/ @$ 306f lr;f] kfgLdf
lehfP/ /f]Kg] .
v;|' !%)—@)) c;f/—efb| *) aLp l6Kg] ljlQs} 5g'{ kb{5 .
sf]O/fnf] @,%))—#,%)) r}q—c;f/ () c+s'/0fsf] ;dodf nfUg ;Sg]
9';L /f]u x6fpg aLp 5g'{eGbf
klxnf #÷$ k6s kfgL km]b}{
@$ 306f;Dd lr;f] kfgLdf
lehfP/ aLp 5g]{ .
s'6\ld/f] %,)))—%,#)) h]7—ebf} ^) aLp jflx/sf] ynyn] u'bL
/fd|f];Fu ;kmf u/]/ dfq 5g]{ .
k}o'F @,%))—#,@)) r}q—h]7 *% aLp 5g'{eGbf klxnf @÷# lbg
lr;f] kfgLdf lehfpg]
6fFsL $,)))—%,))) kmfu'g—h]7 &)—() c+s'/0fsf] ;dodf nfUg ;Sg]
9';L /f]u x6fpg aLp 5g'{eGbf
klxnf #÷$ k6s kfgL km]b}{
@$ 306f;Dd lr;f] kfgLdf
lehfP/ aLp 5g]{ .
^=$=@ x]h/f]
x]h/f] eg]sf] s] xf] <
x}l;ot lju|]sf] le/fnf] hldgdf enkfgL;Fu} au]/ hfg] dl;gf] dlnnf] df6f] cl8g]
lsl;dn] t];f]{ nfOgdf nufOPsf] 3fF;kft hftLsf] jf/nfO{ x]h/f] elgG5 -lrqdf x]g'{xf];\_ .
o;/L /f]lsPsf] df6f]n] !)÷!% jif{sf] cGt/fndf x/]s x]h/f]sf] ljrdf cfkm} ux|fx? aGb}
hfG5g\ / hldgsf] pTkfbg Ifdtf a9\g uO{ lbuf] ?kdf le/fnf] hUufsf] ljsf; x'G5 .
kxf8L le/fnf] hUUffdf e'O{ 3Ff; tyf ax' p2]lzo, ax'jlif{o 8fn] 3Ff; ;dfj]; u/L x]h/f]
Joj:yfkgubf{ a9L pTkfbg lng ;lsG5 . hUuf Pj+ df6f] hf]ufpg of] k|ljlw cltg}
pkof]uL dflgG5 . o;nfO{ e" ;+/If0fdf cfwfl/t v]tL k|0ffnL klg elgG5 . x]h/f] :yfkgf
ubf{ 3fF;sf] cfk'lt{ x'g'sf] ;fy;fy} hldg tyf df6f]sf] klg ;+/If0f x'G5 / ;fy;fy} df6f]sf]
pj{/fkg ;d]t j9fp5 .
x]h/f]sf] nflu pko'Qm 3f“;sf hftx?
52
lsDj', Olkn Olkn, 6fFsL, e6df;], l8:df]l8od, ;gx]Dk h:tf 8fn] 3fF; tyf
g]lko/, cd[;f] cflb h:tf e'O3fF;x?
x]h/f] nufpg] tl/sf
jiff{ofd nfUg yfn] kl5 Olkn Olkn, e6df;], ;gx]Dk, 6fFsL, h:tf 8fn] 3fF;sf
ljp jf/Lsf] l8nsfGnfdf jfSnf] ul/ /f]lklbg] .
z'?df ! ld6/ t];f]{ hUuf vf];|]/ slDtdf # y/Lsf] 3fF;kftsf] ljp ld;fP/ ;a}lt/
Ps}gf;n] 5g]{ . ljp pd|]kl5 olb afSnf] ePdf cj:yf / lj?jfsf] 3gTj x]/L ju]sf]
df6f]nfO{ lj?jfx?n] /f]Sg] u/L Joj:yf ldnfpg' k5{ . o;/L au]/ v]/ hfg nfu]sf] dlnnf]
df6f] lj/mjfsf] km]bdf hDdf x'g hfFbf lj?jfsf] j[l4b/ l56f] x'G5 / kmn:j?k e' Ifo klg
/f]lsg hfG5 .
x]h/f]sf] ljrsf] !)-!% ld6/ efudf 3fF;kft nufpbf Ps jf]6 b]lv csf]{ jf]6sf]
b'/L !% ;]dL /fVg] -Olkn Olkn, e6df;], abfd], ;gx]Dksf] nflu_ olb 6fFsL, e6df;], lsDj'
nufpg] xf] eg] Ps jf]6 b]lv csf]{ jf]6sf] b'/L @% ;]=dL= To:t}, g]lko/ cd[;f] nufpg] xf]
eg] %) ;]=dL=sf] km/sdf lj?jf /f]Kg' kb{5 . Ps nfOg b]lv csf]{ nfOgsf] b'/L #) ;]dL
x'g'k5{ / nfOgdf leGg hftLsf] lj?jf nufpg' kb{5 . h;n] ubf{ Ps lsl;dsf] dfq lj?jf
/f]Kbf jftfj/0f kl/jt{gsf]] sf/0fn] ubf{ s'g} Ps k|hftLsf] dfl;g uPdf csf]{ k|hftLaf6
3fF; pTkfbg lng ;lsG5 ;fy} jftf/0f ;+t'ng sfod /xG5 .
5g'{eGbf klxnf olb s8f jf]qmf ePsf] lap ePdf ljpnfO{ @ lbg cyf{t $* 306f
lehfP/ dfq 5g'{k5{ .
le/kfvfdf x]h/f] nfufpbf P km|]dsf] ;xof]un] sG6'/ nfOg lvrL nufpg' kb{5 . P
km|]d g ePdf xfdL cfkm}n] l;wf pleO b'j} xft l;wf cuf8L km}nfP/ cf}nfsf] 6'Kkf]n] h'g
7fp b]vfp5 Tolx 7fpdf nfOg lvRg] / pQm nfOgdf b'Osf]bfnL htL rfSnf] ul/ vGg]
3f;sf] ljp jfSnf] ul/ jf nfOgdf 5g'{ kb{5 .
lj?jf /f]Kg' kbf{ Ps jf]6 b]lv csf]{ jf]6sf] b'/L !% b]lv @% ;]dL / nfOg nfOgsf]
b'/L #) ;]dL /fVg' kb{5 .;Dd hldgdf jf/sf] ?kdf jf]6 lj?jf nufpg' kb{5 .
x]h/f]sf] Joj:yfkg
x]h/f]sf] ?kdf nufpg] 3fF; w]/} k6s 3fF; sf6g ;lsg] u'0f ePsf x'G5g .
logLx? hft x]/]/ k|To]s 8]9 dlxgf b]lv # dlxgfsf] cGt/df 3f; sf6g ;lsG5 . 3f;sf]
jf]6sf] prfO &% ;]=dL= eGbf sd x'g' kb{5 . 3f; sf6bf klxnf sf6]sf] eGbf clnslt
dfyLjf6 sf6g' kb{5 . g]lko/ / cd[;f]sf] xsdf jif{sf] Ps k6s tn}jf6 sf6\g' kb{5 .
hf8f]sf] # dlxgf dl;/ kf}if df3 jfx]s cGo dlxgf 3f; sf6g ;lsG5 .
53
x]h/f]sf] kmfObf
hldg tyf df6f]sf] e" Ifo x'g jf6 hf]ufp5 .
xl/of] jf/sf] ?kdf jf/jGb]hsf] sfd ub{5 .
kz' j:t'nfO{ kf]lifnf] 3f; pknAw x'G5 .
x]h/f]sf] jl/kl/ cGo jfnL nufpg ;lsG5 .
v]/ u} /x]sf] hldgsf] ;b'kof]u x'G5 .
sf]z] hftsf 3f; nufPdf df6f]sf] pj{/fzlQm j9fp5 .
a'9fa'9L s]6fs]6L ;j}n] 3fF; sf6]/ Nofpg ;lsG5 .
jif{df Ps k6s dfq 3f; sf6\g] rng ePsf] xfd|f] h:tf] d'n'sdf w]/} k6s 3f;
lng] rng rN5 h:n] 3f; sf] cfk'lt{ df ;xof]u x'G5 .
! ld6/sf] x]h/f]
le/fnf]sf] cfwf/df % b]lv !%
ld6/ hUuf x]h/f]sf] aLrdf
5f]8g' kb{5 .
x]h/f]
55
aLp @ t/Lsfn] ;+sng ug{ ;lsG5 .
!= jf]6 sf6]/ emfg]{ M— w]/}h;f] jLp kf]skl5 jf]6sf] 6'Kkf 6'Kkf sf6g] / /fd|f];Fu
;'sfP/ r'6\g] .
@= jf]6nfO{ n77Ln] r'6]/ emfg]{ M— jLp kfSg z'? u/]kl5 ljpsf] k]mbdf gf+unf],
Knfli6s cyjf sk8f lj5fP/ ;f] jLpnfO{ k|To]s @ xKtfsf] cGt/fndf n77Ln] lj:tf/}
r'6]/ jLp emfg]{ . aLp ;+sng ug]{ ;do d+l;/ b]lv df3 ;Dd xf] . jLpnfo{ #
ldlnld6/sf] rfngf]jf6 rfNg] / lgkmGg] . aLpsf] z'4tf (* k|ltzt eGbf a9L x'g'
kb{5 .
slt;Dd xl/of] 3f“; pJhf x'G5 <
:6fOnf] k|foM jif}{e/L xl/of] /lx/xG5 t/ r}q j}zfvlt/ of] s]xL ;'Sg
;Sb5 . ;fwf/0f cj:yfdf Ps /f]kgLjf6 !)))–!%)) s]hL -k|lt x]S6/ @)–#)
6g_ ;Dd xl/of] 3f+;sf] pJhf lng ;lsG5 . olb pGgt t/Lsfn] v]tL u/]df
3f+;sf] pJhf bf]Jj/ j9fpg ;lsG5 . :6fOnf]nfO{ xl/of] 3f+;sf] ?kdf dfq jf
k/fn;+u ld;fP/ v'jfpg ;lsG5 .
aLp slt pTkfbg x'G5 <
:6fOnf]sf] sf];f lxpbdf l5lkG5g\ / kf}if df3 lt/ jfnL sf6g nfos x'G5 . jLp
;+sngsf] nflu sf]iff ;d]tsf] xf+uf xl;ofn] sf6g' kb{5 . sf6bf sf]iffnfO{ IftL k'of{pg'
x'Gg gq sf]iff k'm6]/ jLp 5l/P/ hfG5 . sf6]sf] sf]iff ;xltsf] efunfO{ ;kmf lnk]sf], 3fd
nfUg] 7fp+df ;'Sg lbg' kb{5 . sf]iff ;'s]/ km6g nfu]kl5 bfpgL u/L r'6]/ jLp emfg'{ kb{5 .
jLpnfO{ lgkmg]/, ;kmf kf/L b'O{ 3fd ;'sfO{ yGsfpg' kb{5 . ;fwf/0ftof :6fOnf]jf6 k|lt
/f]kgL !) lsnf] -k|lt x]S6/ @)) lsnf]_ jLp k|fKt ug{ ;lsG5 . olb pGgt k|ljlw
ckgfPdf jLp pTkfbg j9fpg ;lsG5 . jLp lnO{;s]kl5sf] e'; kz' cfxf/fdf k|of]u
x'G5 .
g]lko/
kl/ro
of] Pp6f jx'jlif{o csf]z] 3fF;] afnL xf], /f8]]l;ofsf] s[lif ljefudff sfd ug]{
g]lko/ eGg] a}1flgsn] ;g\ !()( df o;nfO{ 3fF;sf] ?kdf lrGxfPsf]n] g} o;sf] gfd
g]lko/ x'g uPsf] xf] . o; 3fF;sf] prfO{ @–# ld6/;Dd x'g] w]/} g} uf+h xfNg] / xfQLn] klg
gf]S;fg ug{ g;Sg] ePsf]n] o;nfO{ xfQL3fF; klg elgG5 .
xfjfkfgL / df6f]
o; 3fF;sf] v]tL pi0f tyf ;dlztf]i0f xfjfkfgLdf ug{ ;lsG5 . o;nfO{ jflif{s
jiff{ #) b]lv &) OGr;Ddsf] cfjZostf x'G5 / ;d'Gb| ;tx b]lv $%)) lkm6sf]
pRrfO{;Dd o:sf] v]tL ;kmntf k"j{s ug{ ;lsG5 .
56
o; 3fF;sf] v]tL lrD6] / l;d hUuf jfx]s ;j} lsl;dsf] df6f]df ug{ ;lsG5 t/
kfgL ghDg] k+fuf] df6f] o;sf] nflu clt pko'Qm x'G5 . ;fwf/0ftof h'g df6f]df pv'sf]
v]tLug{ ;lsG5 Tof] df6f] o; 3fF;sf] nflu pko'Qm x'G5 .
hdLgsf] tof/L M
jfnL sf6\gf;fy jf vfnL hUuf /x]sf] 5 eg] @–# k6s vghf]t u/L 8Nnf km'6fO{
df6f]nfO{ j'j{'/fp+bf] jgfO{ kf6f nufO{;Dd jgfpg' kb{5 . of] 3fF; g]lko/sf] ?6l:nk jf
sl6Ëaf6 nufpg ;lsG5 .
dnsf] dfqf
of] 3fF; Ps k6s nufP kl5 #–$ jif{;Dd nuftf/ xl/of] 3fF; pknJw x'g]
ePsf]n] klxnf] k6s of] 3fF; nufp+bf @)–@% d]=6g= uf]j/sf] dn df6f]df xfnL /fd|f];Fu
ldnfpg' kb{5 . g]lko/sf] sl6Ë nufpg'eGbf cufl8 k|lt x'S6/ %) s]=hL= gfO6«f]hg, %)
s]=hL= kmf:kmf]/; tyf $) s]=hL= kf]6f; hldgsf] clGtd tof/Ldf xfNg' kb{5 . To;kl5
k|To]s sl6Ë pk|fGt k|lt x\S6/ #) s]=hL= gfO6«f]hg xfn]sf] v08df a9L pTkfbg lng
;lsG5 . h'g 7fpFdf uf]j/ jf sDkf]i6 dn 5}g To:tf] 7fpFdf hUuf tof/ ub{f !)) s]=hL
gfO6«f]hg, %) s]=hL= kmf:kmf]/; tyf $) s]=hL= kf]6f; hdLg tof/ ub{f g} df6f]df xfNg'
kb{5 .
nufpg] ;do
g]lko/ 3fF; nufpgnfO{ ;aeGbf pko'Qm ;do h]i7 cfiff9 xf] t/ sflt{s /
kmfNu'0f dlxgfdf klg nufpg ;lsG5 t/ o; ;dodf nufPsf] 3fF;df l;rfO{sf]
cfjZostf x'G5 .
ljpsf] dfqf / nufpg] tl/sf
of] 3fF; sl6Ëaf6 nufpFbf # j6f cfVnf ePsf] sl6Ë $% l8u|Lsf] sf]0f jgfO{ Ps
sl6Ë b]lv csf]{ sl6Ësf] b"/L !% ;]=dL= sf] km/sdf nufpg' kb{5 . sl6Ë nufpFbf b'O{
ltxfO{ dfq hdLg d'lg / Pp6f cf+Vnf hdLg eGbf dfyL kg]{ u/L nufpg'
kb{\5 . o; lsl;dsf] sl6Ë klxnf] Jof8df nufO{ h/f xfln;s]sf] sl6ËnfO{ v]tjf/Ldf
nufPsf] v08df /fd|f] x'G5 . l;w} v]tdf nufp+bf s'g} s'g} 7fpFdf lj?jf g;/]sf] klg
kfOG5 . To:tf] 7fpFdf k'gM sl6Ë nufpg h?/L x'G5 . Ps nfOg b]lv csf]{ nfOgsf] km/s
() b]lv !)) ;]=dL= /fVg' kb{5 . le/, klx/f] tyf sfGnf]df nufp+bf ^) ;]=dL= /fVg' kb{5 .
le/, klx/f] tyf sfGnf]df nufpFbf ^) ;]=dL= nfOgaf6 nfO{gsf] b'/L / %) ;]=dL lj?jfaf6
lj?jfsf] b"/Ldf nufpg' kb{5 . k|lt x]S6/ !),))) b]lv @%,))) sl6Ë jf ?6l:nksf]
cfjZostf kb{5 .
g]lko/sf hftx?
k';f g]lko/ –! k';f g]lko/– @, Pg= aL –@!, uh/fh k';f h]G6 Ouk|mL – ^, df]6/
C03 .
57
l;rfO{
of] 3fF; jif{f ofddf x'g] ePsf]n] ;+rfO{sf] Tolt cfjZostf kb}{g tf klg lxp+b]
;dodf o:sf] a9L pTkfbg lng df3 b]lv a}zfv;Dd @÷# l;+rfO{sf] cfjZostf kb{5 .
uf]8d]n
;fwf/0ftof o; 3fF;nfO{ uf]8d]nsf] cfjZostf kb}{g t/ of] ax'–jlif{o 3fF; ePsf]
x'Fbf jif{sf] clGtd sl6Ë lnO{;s]kl5 kmfu'glt/ Ps k6s sf]bfnf]n] vgL df6f] r9fpg'
cfjZos x'G5 .
ldl>t v]tL
g]lko/ 3fF;sf] kf}li6stfdf j[l4 Nofpg s'6\h', af]8L, nf]ljof, l;/]6«f] / ;]g6«L b'O{
nfO{gsf] ljrdf nufpg ;lsG5 .
of] 3fF; nufPsf] tLg dlxgf kl5 sf6\g pko'Qm x'G5 . jif{f ofddf ^÷* xKtfsf]
km/sdf sl6Ë lng ;lsG5 . t/ lxp+bdf !)÷!@ xKtfsf] km/sdf sl6Ë lngnfO{ pko'Qm
x'G5 . sl6Ë lnFbf hdLgsf] ;tx b]lv ^ OGr b]lv !@ OGrsf] pRrfO{df lng' kb{5 . cf};t
pTkfbg %))÷^)) SjLG6n k|lt x]SS6/ x'G5 eg] /fd|f];Fu dn hn u/L v]tL u/]df !@))–
!%)) SjLG6n;Dd lng ;lsG5 .
58
^=$ afv|fsf] nflu jif{e/L xl/of] 3f“; pTkfbg
afv|f kfngsf] nflu bfgfsf] k|of]un] pTkfbg d"No a9\g uO{ cfzfltt k|ltkmn lng
sl7g x'G5 . t;y{ ;se/ kf]lifnf] tyf xl/of] 3f“; pTkfbgdf hf]8 lbO{ ;:tf] tl/sfn]
pTkfbg lng ;Sof}+ eg] Joj;fo gfkmfd'vL jgfpg ;lsG5 .
xl/of] 3f“; v'jfpgfn] bfgfdf nfUg] vr{ gx'g] / kf7fkf7L pTkfbgdf ;d]t
;sf/fTds j[l4 x'g'sf] ;fy} afv|fsf] zfl//Ls j[l4 klg l56f] x'G5 .
3f“; nufpg] of]hgfsf nflu lgDg a'“bfx?df Wofg k'¥ofpg' kb{5 M
3f“;sf] 5gf}6
nufpg] ;do
3f“; nufpg] tl/sf
3f“; sf6\g] cj:yf / ;do
3f“; v]tL ug'{ cl3 lgDg a'“bfx?df Wofg lbg' h?/L 5 M
cfk"m;“u ePsf] afv|fsf] ;+Vof / ltgLx?nfO{ cfjZos kg]{ xl/of] 3f“;sf] dfqf .
pko'Qm 3f“;sf] klxrfg .
pknAw hUuf / cfjZos ;|f]tx? .
3f“;sf] 5gf}6 s;/L ug]{ <
xl/of] 3f“;sf] c6'6?kdf cfk"lt{ ug{sf nflu s'g} Pp6f hftsf] 3f“; nufP/ dfq
x'Gg . df};dcg';f/ ljleGg hftsf 3f“;sf] lj?jf klg cfjZostfg';f/ nufpg' kb{5 .
h:t}M
s_ 8fn] 3f“; – Olkn–Olkn, sf]O{/fnf], vGo', uf]ug, lrp/L 6fsL, lsDa' e6df;] cflb .
v_ ax'jlif{o 3f“;x? – g]lko/, cd[;f], :6fOnf], Snf]e/, ss\;k'm6, /fOu|f;\, ;]6fl/of, 3f“;
cflb .
u_ df};dL 3f“;x? M
lxp“b] – h}±e]r, h}±;fgf] s]/fp jf jl;{d -t/fO{sf] nflu_
jif]{ – l6cf];]N6L±sfpkL, ds}±sfpkL, g]lko/ cflb .
^=% afv|fsf] nflu x] pTkfbg
x] eGgfn] xl/of] 3fF;nfO{ vf;u/L pTkfbg a9L ePsf] a]nf sf6L ;'sfO{ agfO{Psf]
kz' cfxf/f xf] . x] pTkfbgsf nflu km"n km'Ng z'? u/]kl5 3fF; sf6\g' pko'Qm x'G5 . x]
;'sfpFbf 3fF;df ePsf] kfgLsf] dfqf 36fO{ !%–@! k|ltztdf Nofpg' k5{ . x] ;'sfpFbf
;s];Dd 3fddf kfgL gkg]{ :yfgdf ;'sfO{ tof/ ug'{kb{5 . x] ;'sfpFbf kfgL k¥of]{ eg]
3fF;df ePsf] 3'ngzLn vlgh, le6fldg, sfjf]{xfO{8]«6 cflb kvflnP/ hfg] x'Fbf ;'sfpg]
k|lqmofnfO{ ljz]if Wofg lbg' kb{5 . o;sf] nflu 3fd dfq nfUg] t/ kfgLaf6 arfpg] Pp6f
59
ljz]if k|sf/sf] Knfli6ssf] 3/ jf cf]t agfO{ k|of]u ug{ ;lsG5 . x] nfO{ lxpFb jf cGo
cfxf/f sd kfOg]] a]nfdf ;'/lIft cfxf/fsf] ?kdf k|of]u ug{ ;lsG5 .
c;n x] df lgDg cg';f/sf u'0fx? x'g' kb{5 M
- xl/of] 3fF;nfO{ x] df ?kfGt/0f ug{'sf] d'Vo p2]Zo xl/of] 3fF;df ePsf] kfgLsf]
dfqfnfO{ 36fO{ s'lxg, 9';L kg{ / cDn aGgnfO{ /f]Sg] / xl/of] 3fF;df ePsf]
kf}li6stfnfO{ sfod /fVg] xf] .
- /fd|f] x] df 3fF;sf kftx? z'?sf] cj:yfdf h:t} x'g' kb{5 h;n] x] sf] kf}li6stf
oyfjt /fVb5 .
- x] df kf}li6stf w]/} x'g'kb{5 .
- x] xl/of] / g/d x'g'sf ;fy} w'nf] tyf kmf]xf]/af6 d'Qm x'g'kb{5 .
^=^ afv|fsf] nflu r/g Joj:yfkg
xfd|f] b]zdf kz' cfxf/fsf] csf]{ >f]t eg]sf] ;fj{hlgs rl/r/g, v]tjf/Lsf] l8n jf
cfnL, jg / v]tjf/Laf6 k|fKt x'g] 3fF;, gn, k/fn, 9f]8 cflb g} x'g\ . w]/}h;f] e"–efudf
Jojl:yt / pTkfbgzLn r/g If]qsf] cefj ePsf] / ePsf r/g If]qx?sf] a}1flgs
Joj:yfkgsf] sdLn] ubf{ rfx] / vf]h]h:tf] ?kdf kz' cfxf/fdf ;xof]u geO{/x]sf] jt{dfg
cj:yfdf r/g If]qsf] Jojxfl/s / a}1flgs Joj:yfkgug{' r'gf}tLsf] ?kdf /x]sf] 5 . t/fO{
If]qdf ;fd'bflos jg / ;3g v]tL k|0ffnLn] ubf{ r/g If]qsf] cefj x'g', pRr kxf8L
If]qdf ePsf r/g If]qdf k|ljlwsf] kx'Fr gx'g' / clgolGqt Pj+ cJojl:yt r/Lr/gn] ubf{
ePsf] r/g If]qx?sf] cj:yfdf qmdzM x|f; cfpg', dWo] kxf8L If]qx?df ePsf r/gx?df
cTolws kz'j:t'sf] rfk x'g' h:tf sf/0fx?n] ubf{ g]kfndf em08} Ps ltxfO{ kz' cfxf/f
ck'u ePsf] dflgG5 . o;sf] ;'wf/sf] nflu 7fpF ;'xfpFbf] tl/sfaf6 r/g If]qsf] a}1flgs
Joj:yfkg/ ljsf; ug]{, r/g If]qdf 3fF;]jfnL tyf 8fn]3fF; nufpg] / r/g If]qsf] ;+/If0f
ug]{ lqmofsnfkx? ;+rfng ug'{ clt cfjZos e};s]sf] 5 . o;sf nflu lgDg cg';f/sf]
k4lt ;xof]uL x'g ;Sg] b]lvG5 .
!= r/g ljsf; tyf ;+/If0f ul/g'kg]{ r/g If]q jf vs{sf] 5gf}6 / k|fyldstf :yflgo
hgtfx?sf] ;xeflutfdf ug]{ / k|fyldstfdf k/]sf r/g Pj+ vs{x?sf] :ynut
lg/LIf0f u/L ;+efJotf, afwf, c8\rg, sdhf]/L cflbsf] cWoog ljZn]if0f ug]{ /
ljZn]if0faf6 k|fKt lgisif{ adf]lhd r/g ljsf; ug{ ckgfO{g] k4lt, ;do / nfut
;d]t lgwf{/0f ug]{
@= r/g vs{x?df nufO{g] 3fF; tyf 8fn]3fF;sf] 5gf}6 lgDg cfwf/df ug]{
- :yflgo jftfj/0f / xfjfkfgL ;'xfpFbf]
- pknAw df6f]df /fd|f];Fu pd|g] / a9\g]
60
- r/Lr/g kl5 rf+8} k'gM knfpg]
- pGgt 3fF; ePdf cWoog / k/LIf0faf6 pko'Qm egL l;kmfl/; ul/Psf]
- ldl>t 3fF; v]tLdf ;xh} df}nfpg]
- ;s];Dd k|To]s jif{ jLp kfSg]
- e'–Ifo /f]Sg] / k|fs[lts ;+/If0fsf] lglDt pkof]uL x'g]
#= 5gf}6 ul/Psf] 3fF;÷lj?jfsf] ljp ;+sng ug]{ . o;sf] nflu /fd|f];Fu kfs]sf], cGo
3fF;sf] jLpsf] ld;fj6 gePsf] / ljpsf] pdf/zlQm, z'4tf cflb k/LIf0f ul/Psf]
x'g'kb{5 .
$= r/g If]qdf 5g]{ jf /f]Kg] 3fF;sf] ljp cfjZos pkrf/ kZrft dfq /f]Kg] jf 5g]{ ug'{
kb{5 .
%= dfly pnn]v eP cg';f/sf] pkrf/ u/]sf] 3fF;sf] jLp÷lj?jfnfO{ hft cg';f/sf]
b//]6df pko'Qm k|ljlw adf]lhd /f]Kg] jf 5g]{ ug'{kb{5 . o;sf] nflu pRr kxf8L If]qdf
hxf+ vghf]t ubf{ e"–Ifo x'g], lr;f] jftfj/0fn] pdf/ zlQm sd x'g] cj:yfdf 3fF;sf]
ljp v'Nnf r/gdf 5g]{ . v'Nnf r/gdf ljp 5bf{ klxn] vs{ ;kmf ug]{ . ljp 5g]{ /
pknAw ePdf sDkf]i6 dn 5g]{ / dlNrË ug]{ . olb 3fF;sf] ljpnfO{ df6f]sf] kqn] 5f]Kg
clgjfo{ 5 eg] o:tf] cj:yfdf ! ld6/sf] km/sdf ! O{Gr hlt ulx/f] s'n];f] agfP/ /
s'n];f]df ljp /f]kL df6f]n] k'g]{ ul/G5 .
^= ljp 5/]kl5 r/g If]q k"0f{{/mkn] :yflkt geP;Dd lgDg k|lqmofnfO{ ckgfpg' kg]{ x'G5 M
- gofF pld|Psf] 3fF;nfO{ hgfj/n] Psk6s r/]kl5 k'gM knfP/ cfpg] ePkl5 dfq pQm
r/g If]qdf hgfj/ r/fpg] .
- gofF :yfkgf ePsf] r/g If]qdf jiff{ jf kfgL kl//x]sf] ;dodf kz' gr/fpg] .
- r/gdf kz'j:t'sf] rfk lgoGq0f ug{ 3'lDt r/g k|0ffnL ckgfP/ kz' r/fpg] .
- pko'Qm ;dodf r/g If]qdf ePsf 3fF;sf] ljp kfSg] u/L 5fl8lbg] / pQm cjlwdf
kz'j:t' rl/r/gdf gNofpg] .
pNn]lvt k4tL jf k|lqmofx?sf] cnfjf lgDgfg';f/sf] lqmofsnfkx?n] r/g If]qsf]
ljsf; / Joj:yfkgdf cem a9L k|efjsf/Ltf Nofpg d4t k'Ug] b]lvG5 .
!= If]qkmnsf] Joj:yfkgM k|of]udf cfO{/x]sf / sltko gcfPsf If]qnfO{ lj:tf/ u/L
afv|fsf] ;+Vofsf] cfwf/df k|ofKt If]qkmnsf] Joj:yf ul/g'kb{5 .
@= ;+/If0f M r/g If]qnfO{ cGo k|of]hg Pj+ cGo lgsfoaf6 x:tIf]q x'g glbO{ ;+/If0f
ul/g'kb{5 .
61
#= 3F“;sf] Joj:yfkgMr/g If]qdf eO{/x]sf pko'Qm 3fF;sf] klxrfg u/L ljsf; ug]{ /
;Defljt gofF hftsf] 3fF; 5/L lj:tf/ ug]{ .
$= kfgLsf] Joj:yf M r/g If]qdf kfos kg]{ :yfgx?df /fd|f] kfgLsf] Joj:yf u/L
afv|fx?nfO{ kof{Kt kfgL v'jfpg'kb{5 .
%= vs{ hfg] af6f] lgdf{0f M afv|f hfg;Sg] lsl;dsf] af6f] lgdf{0f ug'{ tyf e}/x]sf]
af6f] dd{t ;+/If0f ug'{kb{5 .
^= af/aGb]h M af]6 lj?jf sfF8f cflbn] r/g If]qsf] jl/k/L af/aGb]h ul/g' /fd|f] x'G5
;fy} h|unL hgfj/sf] cfqmd0faf6 hf]ufpg plrt ;ts{tf ckgfpg' kb{5 .
&= emf8L a'6\ofg kmf“8\g] M r/g If]qdf cgfjZos emf8L a'6\ofg ;a} x6fP/ ;kmf u/L
3fF; kmi6fpg] jftfj/0f tof/ ug'{ kb{5 .
*= ljiffn' emf/ g:6 ug]{ M r/g If]qdf /x]sf ljiffn' emf/sf] klxrfg u/L pv]n]/ gi6
ug'{ kb{5 .
(= 3'DtL r/g M clws r/gn] r/g If]qdf /fd|f 3fF;x? lj:tf/ x'g g;sL hUuf vfnL
x'Fb} uO{ To;df g/fd|f emf/kft j[l4 eO{ r/g If]q cg'ko'Qm x'g] x'Fbf lglZrt cjlwdf
Ps 7fpFaf6 csf]{ 7fpF r/fpg] Joj:yf ug'{ lgtfGt cfjZos 5 .
^=^=! ljiffn' 3f“;sf] klxrfg / afv|fdf 3“F;] ljifsf] pkrf/
kz'nfO{ ljif nfUg] lsl;dsf 3fF;kft g]kfnsf] t/fO{ efub]lv pRr kxf8L e]u;Dd
kfOG5 . kz'x? xl/of] 3fF;kft vfFbf slxn]sfFxL ljiffn' 3fF;x? vfg k'Ub5g\ / To;df /x]sf]
ckfRo ljiffn' kbfy{n] hgfj/nfO{ /f]uL agfpF5 . s]xL pRr k|f]l6go'Qm 3fF;kft jf af]6
lj?jf vf;dfqfdf ;]jg u/]df cltg} kmfO{bfhgs x'G5 t/ w]/} dfqfdf vfg k'u]df ljif
nfUg] x'G5 .
ljiffn' 3f“;kft s;/L vfG5g\ <
;fgf kf7fkf7LnfO{ ljif nfUg] 3fF;kft af/] 1fg geP/ .
gofF 7fpF of r/gdf afv|fnfO{ r/fpgfn] .
ld7f] 3fF;;Fu ljiffn' 3fF;kft ldl;Psf]n] .
;'Vvf ofddf xl/of] /xg] ljiffn' 3fF;kft b]lv kz'x? nf]leP/ vfgfn] .
s[ifsx?nfO{ ljiffn' 3fF;af/] hfgsf/L sd ePsf] sf/0f .
!= gfO6«f]6÷gfO6«fO6 ljif
h}, ux'+, ds}, ;8fg 3fF;, l:j6 Snf]e/ km'n km'Ng cufj} slnnf 3fF; w]/} dfqfdf
vfPdf ljif nflu dg]{ ;d]t x'G5 .
62
nIf0f
¥ofn sf9\g], k]6 b'Vg], 56k6fpg], df+zk]zL sDkg x'g], t'lxg], yf]/} lk;fa k6s
k6s ug]{, b"w pTkfbg 36\g] cflb .
pkrf/
ldyfO{nLg An' @ b]lv $Pd=Pn= -@) b]lv $) Pd=Pd=_ gzfdf ;'O{ lbg] . lnlSj8
kf/flkmg v'jfpg] .
@= n]sfnL ljif
pRr kxfl8 r/gIf]qdf n]sfnL 3fF;sf] kft km'n cflb cGo 3fF;;Fu ldl;P/
e]8fafv|fn] vfPdf n]sfnL ljif nfUb5 .
nIf0f
rg{ 5f]8\g], emf]qmfpg], e'F8L km'Ng], d'vaf6 lkmFh lgsfn]/ dg]{ .
pkrf/
;f]l8od yfof] ;Nkm]6 !) u|fd !)) Pd=Pn=kfgLdf 3f]nL vfg lbg] .
#= pGo'sf] ljif
o; k|sf/sf] ljiffn' 3fF; dWo kxf8sf] r/g If]qdf kfOG5 h'g ;fwf/0ftof 3fF;sf]
cefj ePsf] ;dodf kz'n] vfg] ub{5 .
$= ;fOgfO{8 ljif
slnnf] cj:yfsf] h'g]nf] vfPdf ;fOgfO8 ljif nfUb5 . o;n] :gfo' / /utdf
clS;hgsf] sdL u/fpF5 h:t} Zjf; km]g{ sl7gfO{ x'g], d'vaf6 lkmFh sf9\g], cfFvfsf] gfgL
km}ng], df+zk]zLdf sDkg x'g] cflb .
%= c+u]/Lsf] ljif
of] emf/kft a'6\ofg;Fu ldl;P/ /xg] ePsf]n] kz'n] o;nfO{ vfPdf $÷% 306fdf
ljif nfUb5 . o;sf] sf/0fn] ¥ofn cfpg], emf]qmfpg], :jf; km]g{ cK7]/f] x'g], k]6 km'Ng] / 5]g{]
x'G5 .
pkrf/
;f]l8od yfof] ;Nkm]6, ?d]g jf]n;, Dofu;Nkm cflb v'jfP/ lbzf u/fpg] . gd{n ;nfOg
lbg] .
63
^=& afv|fsf] afgL Joxf]/f / Joj:yfkg -Habits & Management of
Goats_
c? kfNt' kz'x? eGbf afv|fdf vf; lsl;dsf afgL Joxf]/f x'G5g\ . o:tf afgL
Joxf]/fsf] 1fg ls;fgn] lnP/ To; cg';f/ afv|fsf] Joj:yfkgx'g ;s]df afv|fkfng
Joj;foaf6 kmfO{bf lng ;lsG5 . afv|fn] b]vfpg] s]xL :jefjx? lgDg cg';f/ 5g\ M
;fwf/0ftof cGo 3/kfn'jf hgfj/n] vfg g;Sg] e'“O{sf] 5f]6f] 3f“; / ?v lj?jfsf]
kftx? afv|fn] ;lhn};“u vfG5 .
cfk"mnfO{ dgkg]{ 3f“; 5fgL5fgL vfG5 . kmf]xf]/ nfu]sf] 3f“;kft afv|fn] vf“b}g .
e]+8f / ufO{n] gvfg] 3f“;kft klg afv|fn] vfG5 .
afv|fn] lttf], u'lnof], cldnf] tyf g'lgnf] :jfb yfxf kfp“5 . ufO{n]eGbf o;n] a9L
lttf] vfg;S5 .
afv|fn] cfk\mgf] jo:s cj:yfdf s'g} hftsf 3f“;x? dg k/fP/ vfG5 eg] cGo
cj:yfdf gvfg ;S5 .
afv|fn] cfxf/fsf] cefj x'g] cj:yfdf d?e"ldsf 3f“;x? klg pv]n]/ vfOlbG5 .
k/fn 9f]8 klg vfg ;S5 .
e'O{df rg'{eGbf ?vlj?jfsf] slnnf] kft tyf d'gf vfg afv|fn] a9L dg k/fp“5 .
e'O{ 3f“; eGbf sf“8fsf“8L, emf8L a'6\ofg vfg dg k/fp“5 .
afv|fn] sf]if] tyf 8fn]3fF; a9L dgk/fpF5 . o;n] ;fO{n]h eGbf sf]if]3fF;sf] x] a9L
?rfP/ vfG5 .
afv|fx/m e]8fsf] h:tf] 6f9f6f9f;Dd r/gdf rg{ ?rfp+b}gg\ .
kl/R5]b &
afv|fsf] :jf:Yo Joj:yfkg
kz'x? :j:Yo ePdf dfq pTkfbg /fd|f] lbg] ePsf]n] afv|fkfns s[ifsx?n] kfn]sf
afv|fx? :j:Yo jf lj/fdL ePsf] 5'6\ofpg ;Sg'k5{ . kz' lj/fdL ePdf s] eP/ To:tf]
ePsf] xf] ;f]sf] lgbfg ug'{k5{ jf t'/Gt} k|fljlws;Fu k/fdz{ lng' k5{ .
:j:y afv|fdf ;fdfGotof tfkqmd !)!=#ْ km=b]lv !)#=%ْ km=;Dd / cf}ift tfkqmd
!)@=#ْ km, gf8Lsf] utL ^* b]lv () k6s k|lt ldg]6 / :jf; k|:jf; !) b]lv @) k6s
k|lt ldg]6 x'G5 . jo:ssf] eGbf kf7fkf7Lsf] tfkqmd a9L x'G5 . afv|fnfO{ /f]u nfu]/
pkrf/ ug'{eGbf s'zn Joj:yfkg, afv|fsf] j/Lk/Lsf] jftfj/0fsf] :jR5tf sfod /fvL
64
/f]u nfUg glbg' g} cfly{s Pj+ Joj:yfsLo lx;fadf /fd|f] x'G5 .
/f]u
/f]u eg]sf] To:tf] cj:yf xf] h'g kz'sf] zf/Ll/s agfj6, zfl/l/s lqmofsnfk jf
dfgl;s cj:yf ;fdfGoeGbf km/s x'G5 . /f]un] kz'nfO{ plrt cj:yfdf pTkfbgzLn
x'gaf6 jlGrt u/fpF5 . /f]uL cj:yfsf] kz'n] pko'Qm jftfj/0f / cfxf/fsf] cj:yf
;fdfGo x'Fbfx'Fb} klg cfkm\gf] zfl/l/s lqmofsnfk / zfl/l/s k|q[mof :jefljs cj:yfdf
;+rfng ug{ ;Sb}g .
&=! :j:y / c:j:y afv|fdf km/s
/f]uL / lg/f]uL afv|f 5'6\ofpgsf] nflu :j:y cj:yf / c:j:y cj:yfsf] af/]df hfGg
cfjZos 5 .
lg/f]uL afv|fsf] nIf0fx?
km'lt{nf] / lhp x[i6k'i6 x'G5 .
cfFvf rlDsnf] / sfg rgfvf] x'G5 .
5fnfdf k|fs[lts rds / /f}+ Psgf;n] ldn]sf] x'G5 .
;dodf pu|fpg] u5{ .
lbzf a8\sf}nf k/]sf] / lk;fa ;fdfGo x'G5 .
pd]/ cg';f/ zfl/l/s j[l4 ePsf] x'G5 .
bfgfkfgL ?rfP/ vfG5 .
s'g} zf/Ll/s vf]6 x'Fb}g .
y't'gf] /l;nf] x'G5 .
gf8Lsf] ult, zf/Ll/s tfkqmd / Zjf; k|Zjf; ;fdfGo x'G5 .
lg/f]uL afv|fsf] nIf0fx?
/f]uL afv|fn] /f]usf] k|s[tL cg';f/ km/s km/s nIf0f b]vfpg] x'G5g\ t/ klg
;fdfGotofM /f]uL afv|fsf] nIf0f o; k|sf/ x'G5g\
emf]qmfpg], bfgfkfgL gvfg] jf sd vfg],
ayfgaf6 5'l§P/ cnUu} a:g ?rfpg],
k'mlt{ x/fpg] / /f}F 7f8f] k/L lhFu|LË b]lvg],
5fnf v;|f] / ?vf] x'g],
zfl/l/s j[l4 b/ sd x'g],
cfFvf /ftf], cfFz' au]sf] jf lrk|f nfu]sf] x'g],
gf8Lsf] utL, Zjf; k|Zjf;, zfl/l/s tfkqmd ;fdfGo eGbf km/s x'g] / Zjf; b'u{lGwt
65
x'g],
lbzf kftnf], /ut ldl;Psf] jf lrKnf] x'g],
lk;fa a9L kx]+nf] x'g] / slxn]sfFxL aGb ;d]t x'g],
d'vaf6 ¥ofn cfpg] cflb .
afv|fnfO{ /f]u nfu]/ pkrf/ ug'{eGbf Joj:yfkg / jftfj/0fdf ;'wf/ u/]/ /f]u
nfUg] cj:yfnfO{ Go'g u/L pTkfbsTjdf cfpg] IfltnfO{ sd ub}{ a9L kmfO{bf lng
;lsG5 . o;sf] nflu tn pNn]lvt a'Fbfx?nfO{ ckgfpg' h?/L x'G5 M
- ;kmf / :jR5 kfgL rfx]hlt lkpg lbg],
- vf]/ ;kmf / kfgL ghDg] u/L 6fF8df /fVg],
- Jojl:yt u/]sf] rl/r/gdf r/fpg], ;+t'lnt xl/of] 3fF;kft v'jfpg], ;]lknf], cf]l;nf]
r/gdf gr/fpg],
- lgoldt / tflnsfa4 ?kdf cfGtl/s k/hLlj lj?4 cf}iflw v'jfpg] / afXo
k/hLljx?sf] nflu lgoldt l8lkË ug]{,
- vf]/df k|z:t xfjf cf]xf]/bf]xf]/ ug]{ / pHofnf] 3fd nfUg] 7fpFsf] Joj:yf ug{],
- vf]/ / afv|fsf] lgoldt ?kdf ljxfg a]n'sf cjnf]sg ug]{,
- ayfgdf afv|f lj/fdL ePsf] kfO{Pdf ayfgaf6 cnUu} /fvL pkrf/sf] Joj:yf
ldnfpg],
- lgoldt ?kdf vf]/ / j/Lk/Lsf] If]qdf pko'Qm cf}iflwx?sf] k|of]u u/L lg;+qmd0f ug]{,
- lgoldt / tflnsfa4 tl/sfaf6 /f]u lg/f]ws vf]kx? nufpg],
66
;fdfGotof $* 306f;Ddsf] x'G5 h:t} clt tLI0f y'g]nf] .
#= sd ltI0f /f]u M o; k|sf/sf] /f]usf] z'?jft / c;/ cGo ltI0f /f]ux? eGbf
a9L ;do -@–$ xKtf;Dd_ x'G5 . h:t} lgdf]lgof, y'g]nf] cflb .
$= hL0f{ /f]u M o; k|sf/sf] /f]usf] z'?jft / c;/ nfdf] ;do;Dd sfod /xL
/xG5 . h:t} l6=la=, a|';]nf]l;; cflb .
v= /f]usf] sf/0fsf] cfwf/df /f]unfO{ b'O efudf afFl8Psf] 5 –
!= ;+qmfds /f]ux? M o; k|sf/sf /f]ux/m Ps kz'af6 csf]{ kz' Pj+ kz'af6 dfG5] /
dfG5]af6 kz'x?df ;g]{ / k|ToIf c;/ k'¥ofpg] vfnsf x'G5g\ h:t} vf]/]t, 5 df;] /f]u
cflb .
@= c;+qmfds /f]ux? M o; k|sf/sf /f]ux/m Ps kz'af6 csf]{ kz'df g;g]{ / kz'sf]
zfl/l/s lqmof of c+ux?df cfPsf] v/faL of u8a9Lsf] sf/0faf6 ePsf] kfOG5 h:t}
l;tf+u Hj/f], k]6 km'Ng] cflb .
&=# /f]u nfUgfsf] sf/0fx?
z/L/nfO{ ;fdfGo cj:yfaf6 c;fdfGo / /f]uL cj:yfdf k'¥ofpg] w]/} sf/0fx?
dWo] s]xL cfGtl/s k|s[ltsf x'G5g\ eg] s]xL afXo k|sf/sf x'G5g\ .
/f]usf afXo sf/0fx?df k|d'v sf/0fx? o; k|sf/ 5g\
!= z'Id ljiff0f'x? -Viruses_
@= z'Id lhjf0f'x? -Bacteria_
#= z'Id k/hLljx? -Protozoa_
$= k/lhjLx? -Parasites_
/f]usf afx\o sf/0fx?M
kz'nfO{ ;fdfGo cj:yfdf /fVg z/L/sf sf]if sf]lifsf c+u / k|0ffnLn] cf cfˆgf
lhDd]jf/L cg';f/sf] lqmofx? ul//x]sf x'g5g\ . olb oL lqmofx?df s'g} k|sf/sf] u8a9L
ePdf /f]u nfUb5 . o:tf c+u jf k|0ffnLdf c;/ kfg]{ aflx/sf tTjx?sf] k|j]z g}} /f]usf]
afXo sf/0f x'g\ . h:t} clh0f{, ckr, k]6 km'Ng] jf 9fl8g] cflb .
&=$ /f]u k|lt/f]ws Ifdtf
/f]usf] sf/s lhjf0f' jf ljiff0f' z/L/leq k|j]z ul/;s]kl5 ltlgx?nfO{ lgl:qmo
kfg]{ jf gf; ug]{ k|qm[of jf k|0ffnL z/L/ leq ;lqmo jf ljsl;t x'G5 . olx k|0fflnsf]
IfdtfnfO{ /f]u k|lt/f]wfTds Ifdtf elgG5 . o; k|sf/sf] Ifdtfsf] k|s[lt, /f]usf] sf/s
tTj, o;sf] cfqmd0f ug]{ / j[l4b/sf] cfwf/df ljsl;t x'G5 .
67
;fdfGotof /f]usf] ljiff0f' jf lhjf0f'sf] ;+Vof cg';f/ zl//df o;sf] lj?4df Ps
k|sf/sf] k|f]l6gsf] s0fx?sf] ljsf; x'G5 h;nfO{ k|lt/f]ws s0f jf Pl06j8L elgG5 .
Pl06j8Ln] /f]usf lhjf0f'÷ljiff0f'nfO{ ;dfTg] jf gi6 ug]{ ub{5g\ . z/L/df ljsl;t x'g] ;a}
vfnsf k|lt/f]ws Ifdtf rfx] Tof] ;s[o -Active), ;';'Kt -Passive_ jf cflh{t -
Acquired_ h];'s} eP klg /f]usf] k|s[tL, sf/s / kz'j:t' cg';f/ km/s km/s x'G5g\ .
z/L/df pkflh{t k|lt/f]ws Ifdtfsf] plrt ljsf;sf] nflu ;+t'lnt / k|f]l6go'Qm cfxf/f
cfjZos x'G5 . k|f]l6gsf] sdLn] of] Ifdtfsf] ljsf;df cj/f]w k'¥ofpg] x'Fbf sdhf]/ /
s'kf]lift kz'x?df /f]u;Fu n8\g] Ifdtf klg sd x'G5 . cfdfdf pTkGg k|lt/f]ws Ifdtf
ue{sf] aRrfdf ;d]t cfpg] / ljuf}tL b"wsf] dfWodaf6 gjhft aRrfx?df hfg] x'Fbf
ljuf}tL b"w gjhft aRrfx?nfO{ v'jfpg' h?/L 5 .
&=% afv|fdf nfUg] k|d'v /f]ux?
ljleGg lsl;dsf ljiff0f' hLjf0f', ;'Id k/hLjL / 9';Lsf] sf/0f afv|fnfO{ cg]s
y/Lsf] /f]u nfUb5g\ . tL dWo] s]xL d'Vo /f]ux? lgDgjdf]lhd 5g\ M
lk=lk=cf/=
of] ljiff0f'sf] sf/0faf6 nfUg] Psbd} vt/gfs /f]u xf] . o;nfO{ e]8f jfv|fsf] x}hf
klg elgG5 . of] w]/} h;f] s8f cj:yfdf b]vf k5{ . t/ slxn]sfFxL xNsf k|sf/sf] klg x'g
;S5 . of] /f]u nfu]df lgDgcg';f/sf nIf0fx? b]vf k5{g\ .
/f]usf] cj:yf s8f ePdf cs:dft !)$) b]lv !)^) km/]gxfO{6–;Dd Hj/f]
cfpg] .
lhlu|+Ë kg]{ .
y't'gf] ;'Vvf x'g] .
cfFvf /ftf] x'g] .
vfgf gvfg] h:tf nIf0f z'?df b]lvG5 .
gfsaf6 kfgL cfpg] .
kLk jufpg] .
gfsleq 3fp x'g] .
d'vleq /ftf] eO{ cf]7, lhj|f] / d'vleq htftt} vl6/f lg:sg] .
sfnf] 5]g]{ .
hnljof]hg x'g] .
z/L/sf] tfkqmd 36\b} uP/ /f]u nfu]sf] % b]lv !) lbgdf hgfj/ dg]{ ub{5 .
/f]un] e]6]sf] #÷$ lbg kl5 lgdf]lgof x'g], vf]sL nfUg] nIf0f b]lvG5 .
Jofpg] kz' t'lxg yfN5g\ .
68
/f]un] e]6]kl5 jo:s eGbf kf7fkf7Lsf] d[To'b/ j9L x'G5 .
/f]syfd / pkrf/
/f]usf] nIf0f b]vfkl/;s]kl5 vf; pkrf/ ug{ ;lsb}g, To;}n] nIf0f cg';f/
pkrf/ ug{' k5{ . /f]syfdsf] lglDt @÷@ jif{sf] cjlwdf vf]k nufpg' h?/L x'G5 .
5]/f}6L
ljifflb, ljleGg /f]usf ls6f0f' / cfGtl/s k/hLjLsf] sf/0faf6 5]/f}6L nfu]sf]
kfOg]5 . 5]g{ yfn]kl5 kz' b'JnfpFb} hfg], pTkfbg 36\g], sdhf]/ x'g], h:tf];'s} vfgf klg
krfpg g;Sg] ;d:of b]vf k5{ .
pkrf/ / /f]syfd
5]/f}6L nfu]sf] afv|fsf] nflu g]Jnf]g, kuf]{s]o/ h:tf cf}iflw v'jfpg] ;fy} ;Nkmf
cf}iflwsf] rSsL v'jfpg] . k/hLljsf] sf/0fn] /f]u nfu]sf] eP s'g lsl;dsf] k/hLlj xf]
;f]xLcg'?k pkrf/ ug{' k5{ . /f]syfdsf] lglDt ;/;kmfO, ljleGg /f]u lj?4sf] vf]k / ;do
;dodf k/hLjL lj?4 cf}iflw v'jfpg] Joj:yf ldnfpg' k5{ .
k]6 km'Ng] jf 9fl8g] -Bloat_
of] /f]u afv|fx?df k]6df xfjf w]/} hDdf x'g] cj:yf xf] . cS;/ afv|fn] ds} jf
cGo cGg, s]xL 8fn]3fF;, sf]if] 3fF; jf ljiffn' 3fF;x? vfFbf k]6df ePsf lhjf0f' / z'Id
k/lhjLx/måf/f kfrg lqmofdf xfjf jf lkmFh pTkGg eO{ x'g] ub{5 . xfjf jf lkmFh ltI0f?kn]
hDdf eO{ lgsf; ug{ g;s]df kz'x? dg]{ ub{5g\ .
nIf0fx?
- b]a|] k]6 km'Ng] / es'08f] h:tf] x'g],
- ltI0f / ulDe/ k|sf/sf] /f]udf k'/} k]6 km'Ng],
- d'vaf6 ¥ofn lgsfNg],
- ;f; km]g{ cK7]/f] x'g] / d'v vf]n]/ ;f; km]g]{,
- k]6 b'v]sf] cg'ej ug]{ / s/fpg],
- lbzf lk;fa aGb x'g],
- kz' n8]/ ;f; km]g{ g;sL dg]{,
pkrf/
- bfgf lbg aGb ug]{, cuf8Lsf] efu pRrf kf/]/ /fVg],
69
- Plen ;'O{ nufpg],
- 6«f]s/ Sofg'nf jf df]6f] ;'O{sf] dfWodaf6af6 xfjf lgsfNg],
- Pl06afof]l6ssf] k|of]u ug]{,
- ckmflgn, Anf]6f]l;n jf l6Dkf]nsf] k|of]u ug]{,
- le6fldg la sf] ;'O{ nufpg],
Go"df]lgof -Pneumonia_
lgdf]lgof afv|fx?df nfUg] k|d'v /f]ux?sf] dWo]sf] /f]u xf] . k|lts'n lr;f] df};ddf
kf7fkf7Ldf of] /f]u a9Lb]lvG5 . of] /f]u ljleGg sf/0fn] ubf{ x'g;Sb5 . h;dWo] –
- ljiff0f'
- lhjf0f'
- 9';L
- kmf]S;f]sf] h'sf
nIf0fx?
- z'?df rfF8f] rf8f] Zjf; km]g]{ / kl5 Zjf; k|Zjf;df cj/f]w cfpg]
- vf]sL nfUg], Hj/f] cfpg] / gfsaf6 l;Fufg aUg]
- vfgf dg gug]{
- 3fF6L £of/£of/ aHg]
pkrf/ tyf /f]syfdM
- /f]uL kz'nfO{ Gofgf] / cf]efgf] 7fpFdf nuL /fVg]
- Plen ;'O{ nufpg]
- Sofkm\nf]g kfp8/ v'jfpg]
- P06Lafof]l6s ;'O{ #–% lbg;Dd nufpg]
5 df;] /f]u -Enterotoxamia_M
of] /f]u lhjf0f'sf] sf/0faf6 afv|fdf nfUb5 . Joj;flos ?kdf ;3g Joj:yfkgdf
kflnPsf afv|fx?df of] /f]u r/gdf kflnPsf afv|fx?dfeGbf a9L x'G5 . o;df hLjf0f'n]
pTkGg u/fPsf] ljifsf] sf/0faf6 x'G5 . ;lhn} kRg] sfjf]{xfO{8«]6 / cGo cfxf/fn] afv|fsf]
cfGb|fsf] utLnfO{ sd u/L lhjf0f'n] pTkGg u/]sf] ljifsf] dfqf a9L x'Fbf of] /f]usf] c;/
b]vfk5{ . sd;n cfxf/faf6 PSsf;L /fd|f] cfxf/fdf hfFbf / cTolws cfGtl/s k/hLjLsf]
rfkn] klg of] /f]un] cfqmd0f ub{5 . ;fdfGotof of] /f]usf] c;/n] 5]/f}6L, hnljlgof]hgsf]
sf/0f cfGb|f ;'lGgg] ub{5 . lduf}{nf sdnf] eO{ sfd ug{ 5f]8\b5 .
nIf0fx?
70
of] /f]usf] nIf0f # k|sf/n] b]vfkg{ ;Sb5
ltI0f k|s[tLsf nIf0f
clt ltI0f k|s[tLsf nIf0f
lb3{ k|s[ltsf nIf0f
clt ltI0f k|s[tLdf kz'x? PSsf;L yfx} gkfO{ r/g jf vf]/df d/]sf] e]l6G5 eg]
ltI0f k|s[tLdf Hj/f] cfpg], emf]qmfpg], vfgf gvfg], /ut ld;LPsf] 5]g]{ ub{5g\ . z/L/
sdfpg] / ;'tL/xg] h:tf nIf0fx? klg b]vf kb{5g\ . /f]u nfu]sf] #–$ lbg;Dd nIf0f
b]vfpg] / dg]{ ub{5g\ . s]xL kz'x? nIf0f b]vfP/ lgsf] ePdf lb3{ k|s[ltsf] nIf0f b]vfO{
/f]uafxssf] ?kdf /lx/xG5g\ .
pkrf/ / /f]syfd
- afv|fsf] cfxf/f crfgs gabNg] / w]/} bfgf Ps}k6s glbg]
- /f]usf] nIf0f cg';f/ Pl06afof]l6s ;lxt pkrf/ ug]
- ^–^ dlxgfdf vf]k nufpg] .
y'g]nf]
ljleGg lsl;dsf lhjf0f'sf] sf/0faf6 y'g]nf] /f]u nfUg] ub{5 . y'g sNrf}8f] ;'lGg],
y'gaf6 /ut jf lkk cfpg], b"w ;'Sg] / pkrf/ gkfPdf y'g aGb x'g] h:tf nIf0f of]
/f]udf b]lvG5 . sf/s / /f]usf] cj:yf cg';f/ y'g]nf] leGg leGg k|sf/sf] x'G5 / nIf0f
klg km/skm/s b]lvg ;S5 .
pkrf/ / /f]syfd
Pl06afof]l6s ;'O jf dNxd df;' jf y'gdf nufpg]
nIf0f cg';f/ cf}iflwsf] k|of]u ug]{
/f]syfdsf] nflu afv|f / vf]/sf] ;/ ;kmfO{ / y'g Pj+ vf]/ leq lg;+qmd0fsf] Joj:yf
ldnfpg]
l;=l;=lk=lk=
z'Id ls6f0f'sf] sf/0faf6 afv|fdf nfUg] o; /f]unfO{ vt/gfs g} dflgG5 / o;df
d[To' b/ ^)–!)) k|ltzt;Dd ePsf] kfO{Psf]5 . w]/} afv|f Ps}7fpFdf hDdf ug]{ / /fVg] jf
;fgf] 7fpFdf Ifdtf eGbf w]/} hgfj/x? /fVgfn] of] /f]u b]vfkg{ ;Sb5 .
nIf0fx?
- afv|f sdhf]/ b]lvg]
71
- vfgf dg gug]{
- hf]/f] cfpg]
- vf]Sg]
- lx8fp+bf t'?Gt yfSg] / ;f; km]g{ ;d:of x'g]
- d'6', hf]gL / uLbLdf c;/ kg]{
pkrf/ / /f]syfd
- 6fO{nf]l;g gfds cf}iflw v'jfpg] jf ;'O{ nufpg]
- /f]uL lg/f]uL 5'6\ofP/ pkrf/ ug]{
- /f]syfdsf] nflu lgoldt vf]k nufpg]
- w]/} afv|f Ps}7fpFdf le8 u/]/ g/fVg]
vf]/]t
vf]/]t ljiff0f'hGo ;?jf /f]u xf] . ufO{e}+;L a+u'/nfO{ h:tf] c;/ o;n] afv|fdf
k'¥ofpFb}g t/ afv|fdf /f]usf] c;/n] t'lxg], vfg g;Sg] / lx8\8'ndf sl7gfO{ x'g] x'bF f
;ts{tf eg] lng'k5{ .
nIf0fx?
- Hjf]/f] cfpg] !)$–!)%ْ km= .
- ¥ofn sf9\g] .
- vfg dg gug]{ .
- d'v Rofk Rofk ug]{ .
- v'/sf] ljr efudf /ftf] eP/ 3fp b]lvg] / v'§f vf]Rofpg] .
- lha|f] ;'lGgg] / kfgL kmf]sf b]lvg] cflb .
pkrf/ / /f]syfd
- nIf0f cg';f/ pkrf/ ug]{
- d'vsf] 3fp ;kmf ug{ lkm6ls/L kfgL of kf]6f; kfgL k|of]u ug]{ .
- v'§fdf lkmg]n emf]nn] ;kmf u/L lxd]S; dNxd nufpg] .
- kz'nfO{ ayfgaf6 cnUu} /fvL pkrf/ ug]{ .
- k|To]s jif{ vf]k nufpg] .
afv|fsf] ljkm/
72
afv|f nufot cGo hgfj/df cfpg] ljkm/ ljiff0f'sf] sf/0faf6 x'G5 . ljkm/ kz'sf]
nflu 3fts klg x'g;S5 . of] /f]u ;?jf ePtf klg Ps kz'af6 csf]{ kz'df ;g]{ ult
lj:tf/} x'G5 .
nIf0fx?
- z'?df Hjf]/f] cfpg]
- cfFvf ;'lGgg], lrk|f nfUg]
- gfsdf afSnf] l;Fufg hDg] / gfs aGb x'g]
- Zjf; gnLdf c;/ kg]{ / kmf]S;f]df 3fp x'g ;Sg]
- z/L/sf cGo efudf ;d]t k|efjb]lvg]
pkrf/ /f]syfd
- nIf0f cg';f/ pkrf/ ug]{
- 3fpdf Pl06afof]l6s dNxd / cfFvfdf Pl06afof]l6s emf]n k|of]u ug]{
- /f]syfdsf] nflu kS; EoflS;g nufpg]
bfb
9';Lsf] sf/0fn] of] Ps lsl;dsf] 5fnfdf b]lvg] ;d:of xf] . o; /f]udf 5fnf v>f] /
afSnf] eP/ cfpg], lrnfpg, /f}+ emg]{, lhp v;|f] x'g] / leQfdf nu]/ bNg], w]/} c;/ u/]sf]
v08df vfgf sd vfg] / b'Anfp+b} hfg] x'G5 .
pkrf/ / /f]syfd
- u|L;f]Nkm]leg rSsL !)–!% lbg;Dd v'jfpg] .
- bfb ePsf] 7fpFdf lh+s cS;fO{8 / ;]n];]lns Pl;8 ePsf] dNxd k|of]u ug]{ .
- lxd]S; jf rfld{n dNxdsf] k|of]u ug]{ .
v'/ s'lxg] -Foot Rot_
of] e]8f afv|fsf] ;+qmfds /f]u xf] . of] lhjf0f'af6 nfUg] ub{5 . jiff{ofddf v'/
leh]sf] of rf]6k6s nfu]sf] :yfgdf lhjf0f'sf] ;+qmd0faf6 of] /f]u pTkGg x'g] ub{5 .
nIf0fx?
- e]8f afv|f PSsf;L nË8f] x'g]
- v'§f ;'lGgg] / 5fDbf b'Vg]
- v'/ j/Lk/Lsf] 5fnf / sfk lr/LPsf]b]lvg]
- g/fd|f] uGw cfpg] / lkk aUg]
73
- Hjf]/f] cfpg]
- /f]usf] k|sf]k;Fu} v'/ km'lSnP/ 5'l§g] / kz'n] v'§fdf pleg g;s]/ cuf8Lsf] efun] 6]Sg]
pkrf/ / /f]syfd
- v'/nfO{ /fd|f];Fu sf6]/ Pl06afof]l6s emf]nn] ;kmf ug]{
- % k|ltzt sk/ ;Nkm]6sf] emf]nn] @ ldg]6;Dd lbgsf] @ km6s v'/nfO{ rf]kNg]
- Pl06afof]l6s ;'O{ nufpg]
- afv|fnfO{ ;'Vvf / ;kmf :yfgdf /fVg] / ;do ;dodf v'/ sf6\g]
df]xf]nf -Orf_
ljkm/ h:t} df]xf]nf klg afv|fsf] ;+qmfds /f]u xf] . ljiff0f'af6 nfUg] of] /f]udf cf]+7
tyf d'vdf 3fp cfpg], kz'n] vfg jf rg{ 5f]8\g] / kf7fkf7LnfO{ a9L c;/ kfg]{ u/]sf]
kfOg]5 . of] /f]usf] ljiff0f'x? /f]uL kz'sf] 3fpaf6 lg:s]sf] kfk|f jf vtx?af6 e'O{+df bfgf
3fF;, ef8f jf xfjfsf] dfWo]daf6 ;+qmldt eO{ c? kz'df ;g]{ ub{5 . ljz]if u/L d'v, cf]7
/ j/Lk/Lsf] :yfgdf 3fpx? b]lvg] x'Fbf vfgf vfg g;sL afv|fx? b'Anfpg] x'G5 .
nIf0fx?
5fnfdf ;–;fgf bfgf b]vfkg]{
bfgf 3fpdf kl/0ft eO{ kfk|f nfUg]
o:tf] 3fp z'?df cf]7sf] r]k / kl5 cf]7, d'v, sfg, v'§fsf] 5fnf, c08sf]if, ;'t
/ y'gdf b]lvg]
3fpx? #–$ xKtfdf cfkm}+ lgsf] x'g]
8/nfUbf] cj:yfdf z/L/e/L cfpg], hf]/f] a9\g], cfGtl/s c+ux?df 3fp eO{
kf7fkf7L dg]{ klg x'G5 .
afv|f l5§} b'Anfpg], gvfg] cflb x'G5 .
pkrf/ / /f]syfd
3fpdf Pl06afof]l6s dNxd nufpg]
lem+ufaf6 arfpg % k|ltzt lgnf]t'yf]sf] emf]n jf lxd]S; dnd nufpg]
/f]u nfu]sf] ayfgdf /f]uL kz'sf] 3fpsf] kfk|f lgsfn]/ luN;L/Lg ;fnfO{gdf
agfPsf] vf]k sfgsf] leqL efudf sf6]/ blnlbg] / ! dlxgfsf] kf7fkf7LnfO{
lt3|fsf] leqL efu sf6]/ vf]k bNg] . /f]u b]vf gk/]sf] ayfgdf o:tf] vf]k k|of]u
gug]{
afv|fdf t'lxg] /f]u
74
Aofpg] ePsf afv|Lx? t'lxg] ;d:of afv|fkfng Joj;fosf] k|d'v ;d:ofsf] ?kdf
b]vf k/]sf] 5 . afv|f t'lxPdf t'lxg] sf/0faf6 k"gM jfnL uPdf jf yf/} a;]df Joj;flos
tyf cfly{s ?kn] IftL x'g] / sltko t'lxg] /f]un] kl5;Dd klg pTkfbgdf c;/ kg]{ x'G5 .
afv|f t'lxg] sf/0fx?
afv|fsf] ue{sf] aRrfdf ue{df vfgf k'¥ofpg] ;fngfn jf cd|f]df kg]{ c;/sf]
sf/0faf6 afv|f t'xg] ub{5 . afv|f t'lxg] k|d'v sf/0fx?df lgDg sf/0f dxTjsf 5g\
;?jf /f]u
ljiff0f', lhjf0f' jf 9';Lsf] sf/0faf6 x'g] s]xL /f]un] afv|fnfO{ t'xfpg] / cGo s]xLn]
t'xfpg'sf ;fy} c? ;d:ofx? klg pTkGg ug]{ ub{5g\ . h:t}, a|';]nf]l;;, ;fNdf]g]nf]l;;,
lea|Lrf]l;;, 6S;f]Knfdf]l;;, O{Gh'6Ls Pjf];{g cflb .
- Jofpg] clGtd jf z'? dlxgfsf] ;|qmd0f
- ljif tyf cf}iflwx? h:t} ;L=6L=l;=, lkmgf]yfof]lhg, sl6{sf]O:6]/fO{8 cflb
- Jofpg] cj:yfsf] rf]6k6s
- vfgf jf kf]if0fsf] sdL
- vlgh tTjsf] sdL h:t} M tfdf, cfof]l8g
- dxfdf/L /f]ux?, lk=lk= cf/= vf]/]t cflb
nIf0fx?
o;sf] nIf0f g} t'xfPsf kf7fkf7Lx? x'g\
- kf7fkf7Lx? k|foM d/]sf] cj:yfdf, s]xL lhp+b} cj:yfdf / ;do gk'u]sf] sdhf]/ x'g]
x'G5
- ;fn g} gemg]{
- 6f]S;f]Knfhfn] t'xfPsf]df ;fnsf] luvf{df r'gfsf] h:tf] bfgf b]lvg]
- SnfO{d]l8ofaf6 t'x]sf]df ;fnsf] luvf{ ;'lGgPsf] / s'lxPsf] kfO{g]
- ayfgdf /f]usf] ;|qmd0f ePdf k|fo ;a} pd]/ / j]tsf afv|Lx? t]lxg] ub{5g\ .
pkrf/
- t'lxg] /f]u nflu;s]kl5 pkrf/ sl7g x'G5,
- klxnf] j]t Jofpg] kz' t'lxPdf csf]{ j]t jf To;} j]tdf pkrf/ ug'{ kb{5,
- /f]u nfu]sf] z+sf ePsf ayfgaf6 afv|fx? cfkm\gf] ayfgdf gld;fpg]
75
- t'lxPsf afv|fsf] ;fn kf7fkf7L / of]gL/; nfO{ n;k; gug]{,
- t'lxPsf] kf7fkf7L / ;fngfnnfO{ Jojl:yt lj;h{g vfN8f]df k'/]/ jf hnfP/ ug]{ .
afv|fsf] s]xL /f]ux? lj?4 nufO{g] vf]kx?sf] tflnsf
;do Vff]ksf] dfqf
/f]usf] gfd
-dlxgf_ jo:s Kff7fkf7L
Kff}if÷df3 l;=l;=lk=lk= )=@ Pd=Pn=5fnfd'gL )=@ Pd=Pn=5fnfd'gL
kmfu'g÷r}q lk=lk=cf/ ! Pd=Pn=df;'÷5fnfd'gL !Pd=Pn=df;'÷5fnfd'gL
Rf}q÷a}zfv ljkm/ l;of]n] 5fnfdf vf]k]/ l;of]n] 5fnfdf vf]k]/
Af}zfv÷Ho]i7 O{G6/f]6lS;ldof % Pd=Pn=5fnfd'gL @=% Pd=Pn=5fnfd'gL
Af}zfv÷Ho]i7 Vff]/]t @ Pd=Pn=5fnfd'gL ! Pd=Pn=5fnfd'gL
76
@= s]xL hftsf nfef{x/m hldgsf] ulx/f] df6f]df a:b5g\ / cg's'n cjh:yfdf dfq
aflx/ lg:sG5g\ .
#= cfdfzosf k|fo h'sfx? k|lts'n cj:yfdf kz'sf] z/L/ leq nfef{ cj:yfdf ;';'Kt
a:b5g\ / cg's'n jftfj/0f dfq jo:s x'G5g\ . o; k|sf/sf ;';'Kt cj:yfsf
nfef{x/m Ps}k6s ljsl;t x'Fbf kz'nfO{ /f]usf] c;/ w]/} kg]{ x'G5 .
$= s'g} hftsf h'sfn] cTolws km'n kf/]/ cfkm\gf] lhjg rqmnfO{ rnfpg a9L cj;/sf]
>[hgf ub{5 .
%= kz'x? AofpFbf kz'sf] k]6df ePsf h'sfx?n] cGo a]nfeGbf a9L k'mn kfg]{ / gjhft
kf7fkf7LnfO{ w]/} ;+qmd0fsf] ;Defjgf k}bf ub{5g\ .
^= w]/} hftsf h'sfx?n] pkrf/sf] nflu k|of]u x'g] cf}iflw, cf}iflwsf] k|lt/f]ws Ifdtf
ljsf; ul/;s]sf x'G5g\ .
-s_ afv|fdf nfUg] d'Vo d'Vo cfGtl/s k/hLjL / ltgsf] k|sf]kn] b]lvg]
nIf0fx?
c?sf] /ut r'';]/ afRg] ls/fnfO{ k/hLjL elgG5 . afv|fsf] z/L/leq ljleGg y/Lsf
h'sfsf] ?kdf b]vfkg]{ ls/fnfO{ cfGtl/s k/hLjL eGb5g\ . s]xL d'Vo k/hLjLx? lgDgk|sf/
x'G5g\ .
gfDn]
gfDn]n] sn]hf]df c;/ kf5{ . k/hLaLsf] ;+Vof a9L ePsf] cj:yfdf logLx?n]
sn]hf]nfO{ l5ofl5of kfl/lbG5g\ . /f]u nfu]sf] afv|fdf lgDg nIf0fx? b]vf k5{g\ .
dg nufP/ gvfg] .
3f“;kft 5flg5flg vfg] .
slxn] 5]g]{, slxn] slJhot ePsf] nIf0f b]vfpg] .
5fnf km';|f] eP/ hfg] .
;'Vvf j:t' j9L dg k/fP/ vfg] .
tf}n ga9\g] Rofk' ;'lgg], b'JnfP/ hfg] .
gfDn] /f]u nfu]sf] xf] xf]Og eGg] kQf nufpg lbzf k/LIf0f ug'{ cfjZos x'G5 .
kf/fdlkmi6f]d
of] h''sfnfO{ cfGb|fsf] gfDn] klg eGg ;lsG5 . o;n] sn]hf]nfO{ eg] s'g} c;/
kf/]sf] x'“b}g t/ kf/flkmi6f]dsf] ;+Vof a9\b} hf+bf lgDgnIf0fx? b]vf k5{g\ .
cfGb|fdf o;sf] ;+Vof a9\b} uPkl5 afv|fn] 5]g{ yfNb5 .
afv|fx? b'Jnfpb} hfG5 .
77
vfg dg gug]{ / j9L ltvf{pg] h:tf nIf0fb]lvG5 .
x]d°;
of] hftsf] h'sf afv|fsf] k]6df kfOg]] u5{ / h'sfsf] ;+Vof a9\b} hf+bf lgDgnIf0fx?
b]vf k5{g\ .
c;/n] /Qm cNktf x'g]
k"/f} hLp g} ;'lGgP/ cfp“g], Rofk' ;'lGgg] x'G5 .
uf]j/ Psgf;sf] gx'g],
slxn] 5]g]{ tyf slxn] slJhot x'g] / slxn] /fd|f] a8\sf}nf lbzf ub{5 .
lkmQ] h'sf
lkmQ] h'sf k/]sf] afv|fsf] lbzfaf6 lkmQ] h'sfsf] k"mn / h'sfsf ;fgf ;fgf 6'qmf
rf}/df emg]{ / c? kz'x?nfO{ To:tf] 7fp“df r/fpg] ugf{n] 3f“;;Fu} To:tf j:t' k]6df k'U5g
/ kl5 cfGb|fdf lkmQ] h'sfsf] ?kdf ljsl;t x'G5g . oL lkmQ] h'sf Tolt xflgsf/s geP
klg logLx?sf] ;+Vof j9L x'Fb}+hfbf lgDg nIf0fx? b]vf k5{g\ .
hgfj/n] 5]g]{ / b'Jnfpb} hfg] .
/f]uL hgfj/n] cK7\of/f] eP h:tf] ug]{ .
b'Jnfpb} hfg] .
/utsf] sdL x'g] .
slxn] 5]g]{, slxn] slJhot x'g] .
uf]nf] h'sf
Ps jif{ d'lgsf kf7fkf7Ldf uf]nf] h'sf j9L b]lvg] eP klg slxn]sf+xL jo:s
hgfj/nfO{ klg nfUg ;S5 . x'ls{Psf] uf]nf] h'sfsf] cfsf/ em08} u8\of}nf h:tf] x'G5 .
h'sfsf] km"n ePsf] bfgf, kfgL, 3f“;kft vfPdf of cGo n;k;af6 lg/f]uL kz'df
logLx?sf] ljsf; x'g hfG5 . uf]nf] h'sf nfu]sf afv|fdf lgDg nIf0fx? b]vfk5{g\ .
k]6 km'Ng] .
cfxf/f 5flg5flg vfg] .
a9L ltvf{pg] .
;'Vvf rLh a9L dg k/fpg] .
slxn] ;fljssf] lbzf ug]{, slxn] 5]g]{ .
hgfj/ b'Jnfpb} hfg] .
5fDbf k]6 ;f¥xf}+ x'g] .
78
lbzfjf6 j9L uGw cfpg] cflb .
&=& g]kfnsf] ;Gbe{df afv|fdf nUg] d'Vo cfGtl/s k/lhljx? / logsf]
/0fgLlts lgoGq0fsf tl/sf
jfv|fdf nfUg] k|d'v /f]ux? dWo] cfxf/f gnL, sn]hf] tyf kmf]S;f]df ljleGg
k|sf/sf h'sfx?sf] cfs|d0fjf6 pTkGg x'g] /f]u klg kb{5g\ . o:tf /f]ux? g]kfnsf] ;j}
ef}uf]lns If]q tyf :yfgx?df /x]sf] kfO{G5 . h'sfjf6 x'g] xfgL gf]S;fgL h'sfx?sf]
;+s|d0fdf e/ kb{5 . lolgx?sf] ;+Vof hlt;'s} eP klg jfv|fdf ;w}+ eO{ /xg] zf/Ll/s
gf]S;flg dxTjk"0f{ s'/f xf] . h'sfx?sf] ;+Vof cToflws ePdf kz'x? dg{ ;Sg] / ;+Vof w]/}
gePtf klg logLx?sf] pkl:ytLn] kz'x?sf] zf/Ll/s ljsf;, cfxf/f krfpgdf / krfPsf]
cfxf/fsf] pkof]udf sdL Nofp+b5g\ . g]kfnsf] 3'DtL afv|f kfng / 3/kfn'jf afv|fx?df
ul/Psf] cWoog cg';f/ h'sfx?sf] ;+s|d0f jf6 Ps jif{df ! kf7fsf] zf/Ll/s tf}ndf
s|dzM $ lsnf] / % lsnf] sld ePsf] kfOPsf] 5 . o;sf/0f o:tf h'sfx? jf6 x'g]
gf]S;flg jf6 jRg o;sf] lgoGq0f tyf /f]syfdsf pkfox? cjnDjg ug{ lgtfGt cfjZos
5.
79
s|=;+ k/lhljsf hft k/lhljsf lsl;d jf;:yfg
& df]g]lhof (Moniezia lkmQ] h'sf ;fgf] cfGb|f
expensa)
80
/]kmf]S;f]gfO8 -&=% ld=u|f=/lsnf] z/L/sf] tf}n cg';f/ v'jfpg] jf
Pnj]G8fhf]n -!% ld=u|f=/lsnf] z/L/sf] tf}n cg';f/ v'jfpg] jf
clS;Snf]hfgfO8 -!% ld=u|f=/lsnf] z/L/sf] tf}n cg';f/ v'jfpg] jf
6«fOsnfj]08fhf]n (Fasinex)-!) ld=u|f=/lsnf] z/L/sf] tf}n cg';f/ v'jfpg] . of]
/f]u jf6 arfpg l;dv]tsf] 3fF;kft of k/fn kz'x?nfO{ v'jfpg' x'Fb}g / l;d v]tdf
kz'x?nfO{ r/fpg' x'Fb}g .
df]g]lhofsf] pkrf/ tyf /f]syfd
lkmQ] h'ufx?n] ;j} pd]/sf afv|fx?df ;+s|d0f ug]{ eP klg logLx?sf] a9L c;/
sd pd]/sf kf7f kf7LnfO{ dfq x'G5 . jo:s pd]/sf afv|fx?nfO{ lkmQ] h'ufx?n] vf;
c;/ ub}{gg\ . of] h'ufsf] cfsf/n] ubf{ ls;fgx?n] 7"n} ;d:ofsf] ?kdf lnPsf] kfOG5 .
lkmQ] h'ufsf] k|sf]k lgs} a9L ePdf ;fgf kf7f kf7L nfO{ s]lx c;/ k'¥ofpg ;Sb5g\ , olb
;d:of lgs} ePdf Niclosamide, Praziquental cfbL cf}iflw jf6 pkrf/ ug'{ kb{5 .
x'ls{;s]sf kz'x?df lkmQ] h'ufsf] pkrf/ Tolt cfjZos x'Fb}g .lkmQ] h'ufsf] /f]syfdsf]
nflu lkmQ] h'ufsf Cyst x? s's'/sf] dfWodjf6 ;g]{ ePsf]n] afv|fl;t kflng] s's'/sf]
lgoldt ?kdf pkrf/ ug'{ kb{5 .
&=* jfx\o k/hLljx?
jfx|o k/hLjLsf] sf/0f afv|f nufot cGo kz'k+lIfdf lgDg ;d:ofx? b]vfkg]{
ub{5g\ .
n'tf]
/f]uLaf6 lg/f]uLdf /f]u ;fg]{
/Qm cNktf
b'Jnfpg]
n'tf]
dfO{6 gfd u/]sf] Ps k|sf/sf] dl;gf ls/fsf] sf/0faf6 n'tf] /f]u nfU5 . n'tf]
nfu]sf] nIf0fx? lgDg cg';f/ b]vf kb{5g\ .
n'tf] cfPsf] 7fpFdf a9L lrnfpg] .
sGofO/x]kl5 TofFxfsf] 5fnf jfSnf] eP/ cfpg] .
/ut cfpg] .
5fnf km'6\g] /f}+ emg]{ .
hgfj/ b'Jnfpb} hfg] x'G5 .
n'tf] k|foMh;f] Pp6faf6 csf]{df ;g]{ u/]sf] kfOG5 .
81
/f]u ;fg]{
lsgf{, plkof, nfdv'§], lemËf, h:tf k/hLjLx? /f]uL kz'sf] /ut r':g] / km]/L
lg/f]uLnfO{ uP/ 6f]Sbf /utsf] dfWodaf6 lg/f]uL kz'df ls/fsf] k|j]z eO{ ljleGg lsl;dsf
/f]ux? b]vfkg]{ yfNb5 .
pkrf/
Ps b'O{ j6fnfO{ dfq n'tf] cfPsf] cj:yf :Sofj]n emf]n of lxd]S; dnd nufpg
;lsG5 . !) efu vfg] t]ndf Ps efu uGwssf] w'nf] lkm6]/ nufpg] ugf{n] klg n'tf]
lgsf] eP/ cfp+5 . t/ afv|fsf] jyfgdf g} /f]u km}lnPsf] 5 eg] o:tf cf}iflw k|of]u
ubf{ w]/} vr{ nfUg] x'G5 . To:t} ;:tf] tl/sfn] pkrf/ ug{ !))) efu kfgLdf # b]lv
% efu dfnflyg of ;folyg ld;fO{ l8lkË 6\of°df cf}iflw kfgL e/L kz'nfO{ 8'jfpg]
ug{' k5{ .
h'd|f, lsgf{, plkof, lemËf, ;'n;'n] h:tf k/hLjLsf] lgoGq0f ug{sf] lglDt klg
dfnflyg, ;foflygsf] k|of]u ug{ ;lsG5 . ;f] jfx]s lgof]l;8f]n, Ao'6f]S; j'6f]s;,
OS6cfp6 dWo] s'g} Ps cf}iflw ! ln6/ kfgLdf # Pd=Pn=ldnfO nufpgfn] o:tf
ls/fx?sf] lgd'{n ug{ ;lsG5 . lsgf{sf] lgoGq0f ug{ ;'tL{, ltt]kftL / g"gnfO{ Ps}
7fpFdf s'6L kfgL ld;fP/ bNgfn] klg ;d:ofsf] ;dfwfg x'g] / ;:tf] tl/sfn] pkrf/
ug{ ;lsG5 .
l8lkË
afXo k/lhjLx?n] afv|fsf] /ut r';L b'Anf], sdhf]/ / /Qm cNktf u/fpg'sf ;fy}
c? ayfgdf ;d]t t'?Gt} ;g{;Sg] / n'tf], bfb, nx'd't] h:tf /f]ux? pTkGg ug]{ ub{5g\ .
o;n] afv|fsf] pTkfbgdf k|lts'n c;/ kfg'{sf ;fy} 5fnf tyf /f} sf] u'0f:t/df ;d]t c;/
ub{5g\ . o;sf/0f logLx/msf] lgoGq0f ug'{ ctL h?/L b]lvG5 . o;sf] nflu ayfgsf]
afv|fx/m / ;d'bfodf l8lkËnfO{ k|efjsf/L dflgPsf] 5 . afXo k/lhjL lgoGq0fsf] nflu
kfgLdf ljiffbLsf] k|of]u u/L afv|fnfO{ kf]v/Lsf] ?kdf g'xfpg] jf 8'jfpg] k|ljlwnfO{ l8lkË
egLG5 .
l8lkË ug{ l8lkË 6\of+ssf] lgdf{0f ug'{kg]{ x'G5 . afv|fsf] ayfgdf cfwf/df l8lkË
6\of+ssf] lgdf{0f / ;+rfng JolQmut jf ;fd'bflos b'j} k|sf/af6 ug{ ;lsG5 . o;sf]
k|fljlws kIf / gd'gfsf] nflu glhssf] kz' ;]jf s]Gb| jf lhNnf kz' ;]jf sfof{nodf
;Dks{ /fVg' j]z x'G5 .
l8lkË 6\of+s lgdf{0f :yn ;a}nfO{ kfos kg]{ ufpFaf6 6f9f, k|;:t 3fd nfUg] /
82
kfgL kof{Kt pknAw x'g] :yfgdf lgdf{0f ug'{k5{ .
l8lkËdf k|of]u x'g] ljifflb / dfqf
ljiffbLsf] gfd emf]nsf] dfqf
lj=Pr=l;= kfp8/ % k|ltzt )=$b]lv ! k|ltzt
dfnflyg )=% k|ltztsf] emf]n
;fO{lyog )=% k|ltztsf] emf]n
g'efg )=@ k|ltztsf] emf]n
a'6f]S; )=$ k|ltztsf] emf]n
lo dflysf s'g} klg Ps ljiffbL / kfgLsf] ld>0f tf]lsPsf] dfqf jf k|ltztsf]
3f]n tof/ u/L l8lkË 6\of+sdf /fVg' k5{ .
l8lkË ubf{ Wofg lbg'kg]{ s'/fx?
- afbn, em/L jf lr;f] df};ddf l8lkË ug'{ x'Fb}g .
- l8lkË ug'{ cl3 afv|fnfO{ k|z:t dfqfdf kfgL vfg lbg'k5{ .
- l8lkË ug'{ cuf8L afv|fsf] z/L/sf] kmf]x/ x6fO{lbg] / 3fp rf]6 k6s nfu]sf] afv|fnfO{
l8lkË ug'{xFb}g .
- ule{0fL afv|fnfO{ ;fjwfgLk'j{s dfq l8lkË ug'{k5{ cGoyf t'lxg] 8/ x'G5 .
- l8lkË ubf{ sDtLdf Ps k6s 6fpsf] 8'jfO{ lbg' /fd|f] x'G5 .
- l8lkË 6\ofÍnfO{ ;do ;dodf rnfO{ ljiffbLnfO{ a/fa/ ljt/0f ug'{ k5{ / sdL ePdf
kfgL / ljiffbL dfqf ldnfO{ yKg'k5{ .
- ljiffbLnfO{ cGoq kg{ glbg l8lkË ul/;s]sf afv|fnfO{ !)–!% ldg]6 l8lkË 6\ofÍsf]
3]/fdf /fVg'k5{ .
- l8lkË ;dfKt ePkl5 ljiffbLsf] 3f]nnfO{ Jojl:yt tl/sfaf6 lj;h{g ug]{ jf vfN8f]
vgL k'/Llbg'k5{ .
- l8lkË u/]sf] afv|fnfO{ df;'sf] nflu # xKtf;Dd k|of]u ug'{x'Fb}g .
- l8lkË ubf{ ljif nfu]df cf}iflwsf] n]andf pNn]v eP cg';f/ k|fljlwssf] ;xfotfaf6
pkrf/ ug'{kb{5 . ljif nfUbf ;fdfGotof w/d/fpg], jfGtf ug]{, nfbL cf]sNg] / ¥ofn
sf9\g] x'G5 . o:tf] cj:yfdf k|fylds pkrf/sf] ?kdf s8f lrofsf] emf]n, hf} sf] vf]n]
jf cldnf] r's vfg lbg'k5{ / pknAw eP;Dd P6«f]lkg ;Nkm]6sf] ;'O lbg'k5{ .
83
/f]u nfu]/ pkrf/ ug'{eGbf /f]u nfUg
glbg' g} /fd|f] xf] .
kl/R5]b *
afv|fkfngsf cGo Joj:yfkg
hxf+,
84
nDjfO{ = s'dsf] r'Rrf]b]lv rfs]xf8;Dd
uf]nfO = 5fltsf] uf]nfO{
nDjfO ln+bf jfv|f, af]sfsf] rf/} v'§f a/fa/ kf/L plePsf] cj:yfdf x'g' kb{5 .
uf]nfO{ / nDjfO{ klxn] 8f]/Ljf6 lnO{ To; kl5 O{Grdf gfKg' k5{ . nDjfO{ / uf]nfO{ O{Grdf
eP klg dfly pNn]v eP adf]lhdsf] ;"q k|of]u ubf{ tf}n s]=hL= df cfp+5 . o;/L tf}n
lgsfNg] ;"q yfxf eP kl5 k|hggsf] nflu pko'Qm a9L tf}n ePsf] af]sf afv|f 5gf}6 ug{
;xof]u ldN5 .
h:t} M Pp6f af]sfsf] s'dsf] r'Rrf] b]lv rfs]xf8 ;Ddsf] nDjfO{ $) O{Gr / 5ftLsf]
uf]nfO{ #) O{Gr 5 eg] Tof] af]sfsf] hLljt tf}n stL xf]nf ?
;'q M
@
nDjfO{ -O{Gr_ X 5ftLsf] uf]nfO{ -OGr_
tf}n -s]=hL=_ =
^^)
#^)))
af]sfsf] tf}n -s]=hL=_ = ^^)
85
bf]>f] jif{ M ljrsf] Ps hf]8L bfFt emg]{ / Tolx 7fpFdf :yfoL bfFt knfpF5 .
t]>f] jif{ M cuf8lsf] :yfoL bfFt;Fu} @ j6f 7'nf bfFt pd|G5g\ .
rf}yf] jif{ M ^ j6f :yfoL bfFt b]vf k5{ .
kf+rf} jif{ M of] pd]/df tNnf] a+uf/fsf] cufl8kl§ * j6f bfFt b]Vg ;lsG5 .
86
# @ jif{sf] pd]/ cufl8sf $ j6f
:yfoL bfFt / $
j6f b"w] bfFt
87
o rf]/L ePdf jf x/fPdf vf]h tnf; ug{ ;lhnf] x'G5 .
klxrfg lrGxsf] nflu ljleGg ljlwx? ckgfpg] ul/Psf] 5 . lt dWo] afv|fdf k|rlnt
lrGx nufpg] ljlwdf 6f6'O{Ë, 6\ofluË / gf]lrË k|d'v 5g\ .
;fdfGotof Pp6f kmfd{ jf ayfgdf Ps} ljlwåf/f Ps} k|sf/sf] lrGx nufpg] ul/G5 .
;fwf/0f tyf ;fFrf] -Clincher) sf] d2taf6 Knfli6s jf d]6nsf] gDa/ c+lst 6\ofu sfgdf
nufpg] k|rng ;fgf hgfj/df k|efjsf/L dflgPsf] 5 . sfgdf nufpg] 6\ofu hGd]sf]
lbgdf g} nufO{ gDa/ cg';f/ clen]v /fVg] sfd k|f/De x'G5 .
*=$ l;Ë x6fpg]
g]kfndf k|rngdf gePtfklg afv|fsf l;Ë x6fpg] k|lqmof ljsl;t / cg';Gwfg
s]Gb|x/mdf u/]sf] kfOg]5 . ;fwf/0ftof l;Ë ;'/lIft kfngkf]if0f ug{, 3fprf]6 af6 arfpg
x]/fO{df Ps}gf;] b]vfpg / vf]/df sd If]qkmnsf nflu x6fpg] ul/G5 .
afv|fdf l;Ë x6fpg kf7fsf] pd]/ @–% / kf7Ldf @! lbg;Dd pko'Qm x'G5 . o;sf]
nflu l;Ësf] d'gf cfPsf] 7fpFsf] j/Lk/Lsf] /f}+ x6fpg] / d'gf j/Lk/Lsf] efunfO{ k]6«f]lnod
h]nLn] 5f]Kg] . sf:6Ls ;f]8f jf kf]6f;nfO{ a8sf] j/Lk/L 3:g] . of] k|lqmofnfO{ lhnlhn
eO{ /ut b]lvg gyfn];Dd hf/L /fVg] / skf;n] /ut cfPsf] :yfgdf k'l5 kfp8/ jf
PlG6jfof]l6s cf}iflw 5g]{ . o; afx]s ljB'lto d]l;gsf] ;xfotfn] klg l;Ë x6fpg] ljlw
;'/lIft / ;lhnf] dflgG5 .
7"nf l;Fu ePsf jo:s afv|fdf l;Fu cf/Lsf] d2tn] sf6\g ;lsG5 . of] ljlw hf8f]
df};ddf k|of]u ug'{ pko'Qm x'G5 h;n] ubf{ 3fp rf+8} lgsf] x'G5 . l;Fu sf6]kl5 /fd|f];Fu
8«]l;Fu ug'{ h?/L 5 .
*=% v;L kfg]{
jLo{ jflxgL g;fdf al8{hf] Sofi6«]6/n] lyr]/ v;L kf/]df ;a}eGbf /fd|f] x'G5 .
al8{hf] Sofi6«]/n] r]Kbf b'O{ 7fpFdf ;jf b'O{ ;]=ld=sf] b'/Ldf r]k]df lglZrt ?kdf v;L kb{5 .
afv|fkfngaf6 pTkfbg x'g] df;'sf] u'0f:t/nfO{ sfod /fVg, cjflG5t k|hggnfO{ /f]Sg /
k|hgg\sf] nflu cof]Uo af]sfnfO{ aGWofs/0f jf v;L kfg]{ ul/G5 . af]sfnfO{ v;L kfbf{ lgDg
kmfO{bfx? x'G5g\ .
af]sfsf] eGbf v;Lsf] zfl/l/s j[l4 l56f] x'G5 .
sd;n vfnsf] afv|fsf] ;+Vof lgoGq0f ug{ d2t k'U5 . o;sf] nflu sd;n /
k|hggsf] nflu cg'ko'Qm af]sfnfO{ v;L kf/L c;n af]sfnfO{ Jof8df k|of]u
ug'k5{ . h;n] pGgt kf7fkf7Lsf] pTkfbg j[l4 x'ghfG5 .
v;L kf/]sf] df;'df af]sfsf] uGw cfp+b}g / df;' :jflbnf] x'G5 .
v;L kf/]kl5 af]sf] zfGt / ayfgdf ldn]/ a:5 .
88
v;L kf/]sf] af]sf !@–!* dlxgfdf df;'sf] nflu pko'Qm x'G5 / To;eGbfkl5
o;sf] zfl/l/s j[l4 b/ sd ePsf] kfOg]5 .
v;L kfg{ ljleGg ljlwx/m k|rngdf ePtfklg xfd|f] b]zdf ;/n / cfw'lgs ;fwg
al8{hf] Sof:6]«6/ nfO{ k|of]u ug]{ ul/G5 . al8{hf]sf] dfWodaf6 v;L kfbf{ af]sfsf] pd]/
;fdfGotof # dlxgfs]f x'g'kb{5 . o; ljlw w]/} ;fgf] pd]/df k|of]u ubf{ lk;fa ;DaGwL
;d:of b]vf kg]{ x'Fbf b"w 5'6fpg] pd]/ -# dlxgf_ df kfbf{ s'g} c;/ gkg]{ x'G5 . o;
cf}hf/n] ljo{aflxgL gnLnfO{ kQf nufO{ RofKg] sfd ul/G5 . b'j} kl§sf] ljo{ aflxgL
gnLnfO{ cf}hf/n] RofKbf c08sf]if / b"wsf] d'G6f]nfO{ hf]ufpg' kb{5 / Roflk;s]kl5
l6Gr/ cfof]l8gsf] k|of]u ug'{kb{5 .
*=^ s;/t
afv|fnfO{ zfl/l/s ?kdf :j:y / k|hgg\sf] nflu r':t /fVg s;/tsf] e'ldsf
x'G5 . ;fdfGotof rl/r/gdf nlug] afv|fnfO{ r/gdf cfjZos s;/t x'g] x'Fbf yk
cfjZos kb}{g t/ k|hggsf] af]sf / y'g'jf k|0ffnLdf kflnPsf] afv|fnfO{ k|hgg / :jf:Yodf
;'wf/ ug{ b}lgs #–$ 306f s;/t u/fpg' pko'Qm x'G5 . k|hggdf /flvPsf] af]sfnfO{
u/fOg] #–$ 306f sf] s;/tn] k|hgg Ifdtfdf j[l4 x'g'sf] ;fy} ljo{sf] u'0f:t/df ;d]t
/fd|f] k|efj kg]{x'G5 .
*=& v'/ sf6\g]
b}lgs le/kfvfdf r/fpg] afv|fx?nfO{ v'/ sf6\g Tolt cfjZos gePtfklg
Joj;flos ?kdf afv|fnfO{ y'g'jf k|0ffnLdf kfNbf v'/ sf6\g' afv|fsf] pTkfbg Ifdtfdf j[l4
ug{ ;xof]uL x'G5 . ;fdfGotof /fd|f] vfgkfg / Joj:yfkgdf y'g'jf jf lgolGqt r/gdf
ePsf afv|fx?df v'/sf] j[l4 rfF8f]] x'g] / ;do ;dodf gsf6\bf nfdf] v'/sf] sf/0f lxF8\bf
kL8f x'g], v'§f sdhf]/ x'g], vfg jf rg{ dg gug]{ / b"w tyf df;' sd pTkfbg x'g] u5{ .
;fdfGotof wfl/nf] k]g rSs', x'km s6/, jf xft] k|'lg+u s}+rLn] v'/sf] ;+j]bglzn efudf
c;/ gkg]{ u/L lgoldt lqmofsnfksf] ?kdf v'/ sf6\g] Joj:yf ldnfpg' /fd|f] x'G5 .
*=* kf7fkf7L 5'6fpg]
afv|fsf] dfpnfO{ csf]{ k|hggsf] nflu ;dodf tof/ ug{ / tf]lsPsf] tflnsfdf
k|hgg u/fpg dfpaf6 kf7fkf7LnfO{ pgLx?sf] zfl/l/s j[l4 b/df c;/ gkg]]{ u/L 5'6fpg'
Joj:yfklso lqmofsnfksf] dxTjk"0f{{ kf6f] xf] . hGd]sf] z'?sf] cj:yfdf kf7fkf7Lsf] hGd
tf}n / jl4b/ cfdfsf] b"wsf] pknJwtf;Fu ;DalGwt ePtf klg Ps dlxgfkl5 k]6sf]
ljsf; ;Fu;u} xl/of] cfxf/f klg j[l4sf] nflu cfjZos x'G5 . ;fdfGotof xfd|f] h:tf]
afv|fkfngsf] cj:yfdf JofPsf] # dlxgfdf dfpaf6 kf7f 5'6\ofpFbf gsf/fTds c;/ kf/]sf]
89
kfO{+b}g . dfpaf6 kf7f 5'6\ofpFbf Ps k|sf/sf] kL8f -Shock_ n] zfl/l/s j[l4 s]xL ;dosf]
nflu sd x'g] x'Fbf 5'6fPsf] s]xL ;do kf7fkf7Lsf] /]vb]v / cfxf/fdf ljz]if Wofg
lbg'k5{ .
*=( Joj;flos afv|fkfngdf Joj:yfkg k|ljlwx/msf] cfjZostf /
dxTj
Joj;flos afv|fkfngaf6 plrt kmfO{bf lng lgDg Joj:yfklso kIfx?df Wofg
k'Cofpg' cfjZos x'G5 M
lgolGqt k|hgg\ k|0ffnL ckgfpg] M af]sf tyf afv|fx? 5'§f5'§} /fvL gftf gkg]{
afv|fx?df dfq lgolGqt k|hgg Joj:yf ckgfpg' k5{ .
k|hgg\sf] cjlwdf afv|fx?df lgoldt ?kdf af]sf] vf]h]sf] kl/If0f ug]{ M k|hgg\
cjlwdf lgoldt ?kdf afv|fx?n] af]sf vf]h]sf] 5 ls egL ljrf/ ug'{kb{5, o;n]
lgolGqt k|hgg\ k|0ffnL cfgfpg ;xof]u k'Ub5 . afv|fx?af6 af]sf 5'6\ofP/ /fv]sf] 5
eg] kf7fkf7L 5'6\ofPsf dfp afv|fx?df af]sf ld;fpFbf w]/} afv|fx? Ps}rf]6L jfnL hfg
;S5g\ / o;/L w]/} afv|fx? Ps}rf]6L JofpFbf kf7fkf7L Joj:yfkgdf ;lhnf] x'G5 .
k|fljlws tyf cfly{s clen]vx? /fVg] / s]nfpg] M afv|fkfngsf] p2]Zo cg'?k
ljleGg lsl;dsf cfjZos /]s8{x? h:t} zfl/l/s j[l4, b"w pTkfbg, klZdgf pTkfbg,
k|hgg\ /]s8{x?, a+zfjnL cflb Jojl:yt ?kdf /fVg] / lgoldt ?kdf s]nfpg] u/]df
cGo Joj:yfksLo kIfdf ;xof]u k'Ub5 . o;sf] cltl/Qm cfDbfgL tyf vr{sf] cfly{s
/]s8{x/msf] klg Tolts} cfjZostf kb{5 .
5gf}6 ug]{ tyf x6fpg] Joj:yf ug]{ M ;d'lrt ?kdf /fvLPsf] k|fljlws tyf cfly{s
/]s8{x? s]nfP/ g/fd|f] Ifdtfsf afv|fx? qmdzM x6fpb} hfg' kb{5 tyf /fd|f] Ifdtfsf
afv|fx? k|hgg\sf] nflu 5gf}6 ug'{kb{5 .
lgoldt ?kdf jyfgdf lg/LIf0f ljlwaf6 :jf:Yo kl/If0f ug]{ M lgoldt ?kdf
afv|fx?nfO{ v'nf 7fpFdf /fvL jfXo ?kdf c:j:y b]lvg] afv|fx? ePdf ltlgx?nfO{
jyfgaf6 5'6\ofO{ ;dodf g} ;+alGwt k|fljlwsx?af6 pkrf/ u/fpg' kb{5 .
cfGtl/s tyf afXo k/hLlj lgoGq0fsf] Joj:yf ug]{ M afv|fx?nfO{ lgoldt ?kdf
cfGtl/s tyf afXo k/hLljx?sf] lgoGq0f ug{ cfjZos ePsf]n] o;nfO{ lgoldt
?kdf Jojxf/df Nofpg' kb{5 .
90
plrt cfxf/fsf] Joj:yf ug]{ M ayfgdf ljleGg cj:yfsf tyf k|of]hgsf] nflu
/fvLPsf afv|fx?nfO{ ;d"lxs[t u/L cfjZostf cg';f/sf] cfxf/fsf] Joj:yf ug'{
kb{5 .
kmfd{df h}ljs ;'/Iff ljlw ckgfpg] M c;DalGwt JolQmx?nfO{ kmfd{leq k|j]z ug{
lbg' x'Fb}g . kmfd{ k|j]zåf/df r'gf cflbsf] Joj:yf ug{' /fd|f] x'G5 .
Sjf/]G6fO{gsf] Joj:yf nfu' ug]{ M e/;s jflx/af6 afv|fx? kmfd{df Nofpg'
x'Fb}g . olb Nofpg} k/]sf] cj:yfdf /f]ud'Qm jyfgaf6 dfq Nofpg] tyf NofO{;s]kl5
s]xL lbg cnUu} /fVg] / s'g} /f]u gePsf] kfO{P kl5 dfq jyfgdf ld;fpg] .
afv|fsf] vf]/ M vf]/sf] lgdf{0f :yfg ljz]ifsf] nflu tyf :jf:Yosf] b[li6n] pko'Qm,
;/;kmfO{ ug{ ;lhnf] tyf sd vlr{nf] / h+unL hgfj/af6 arfj6 ug{ ;Sg]u/L
lgdf{0f ug'{kb{5 .
kl/R5]b (
clen]v Joj:yfkg
91
JolStut lja/0f /fd|f];Fu /fVg' k5{ . To;}sf] cfwf/df jfv|f 5gf}6sf] sfo{ cufl8 a9fpg
;lsG5 . afv|fkfng ubf{ lgDgcg';f/sf clen]vx? cWofjlws /fVg' h?/L b]lvG5 .
clen]v Joj:yfkgdf d'Vo u/L ltg lsl;dsf] /]s8{ Joj:yfkgug{ h/m/L x'G5 .
h'g lgDg cg';f/ 5g\ M
!_ k|fljlws /]s8{
s_ dfp afv|fsf] pTkfbg /]s8{
v_ :jf:Yo ;DaGwL /]s8{
@_ rfn' vr{;“u ;DalGwt /]s8{x?sf] Joj:yfkg
s_ v;L af]sf afv|f pTkfbg tyf ljqmL /]s8{
v_ 3fF;÷bfgfsf] /]s8{
u_ n]a/ /]s8{
3_ cf}iflw, ldg/n, le6fldg, k|fljlws vr{ cflbsf] /]s8{
ª_ cGo vr{ eO{ hfg] dfn;fdfg÷lhG;L /]S8{
#_ k'+hLut vr{;“u ;DalGwt /]s8{x?sf] Joj:yfkg
s_ afv|f af]sfsf] v/Lb /]s8{
v_ vf]/sf ;fy} pk/s0f, d]l;gx?sf] /]s8{
u_ nufgLsf] ljj/0f -/]s8{_
92
-!_ k|fljlws /]s8{
s_ dfpm afv|fsf] pTkfbg clen]v
s[ifssf] gfd: &]ufgf:
dfpm afv|fsf] gfd jf ;+s]t: gZn: ^\ofu gDa/: hGd ldlt:
dfpm afv|fsf] dfpm dfpm afv|fsf] afpm
klxnf] k^s af]sf nfUbfsf] ldlt: klxnf] k^s AofPsf] ldlt:
dfpm afv|fsf] lautsf] ;+lIfKt hfgsf/L:
a]t af]sf af]sfsf] AofPsf] tf}n lnPsf] tf}n kf&fkf&Lsf] lnË -M or FF_ / tf}n (s]lhdf) s}lkmot
gDa/ nfu]sf] ^\ofu g+ ldlt k^s lnPsf] ! @ #
ldlt ldlt
lnË tf}n lnË tf}n lnË tf}n
hGd]sf] lbg
klxnf] dlxgf
bf]<>f] dlxgf
t]>f] dlxgf
%}&f}+ dlxgf
cf&f}+ dlxgf
2 hGd]sf] lbg
klxnf] dlxgf
bf]<>f] dlxgf
t]>f] dlxgf
%}&f}+ dlxgf
cf&f}+ dlxgf
3 hGd]sf] lbg
klxnf] dlxgf
bf]<>f] dlxgf
t]>f] dlxgf
%}&f}+ dlxgf
cf&f}+ dlxgf
4 hGd]sf] lbg
klxnf] dlxgf
bf]<>f] dlxgf
t]>f] dlxgf
%}&f}+ dlxgf
cf&f}+ dlxgf
5 hGd]sf] lbg
klxnf] dlxgf
bf]<>f] dlxgf
t]>f] dlxgf
%}&f}+ dlxgf
cf&f}+ dlxgf
6 hGd]sf] lbg
klxnf] dlxgf
bf]<>f] dlxgf
t]>f] dlxgf
%}&f}+ dlxgf
cf&f}+ dlxgf
7 hGd]sf] lbg
klxnf] dlxgf
bf]<>f] dlxgf
t]>f] dlxgf
%}&f}+ dlxgf
cf&f}+ dlxgf
8 hGd]sf] lbg
klxnf] dlxgf
bf]<>f] dlxgf
t]>f] dlxgf
%}&f}+ dlxgf
cf&f}+ dlxgf
9 hGd]sf] lbg
klxnf] dlxgf
bf]<>f] dlxgf
94
t]>f] dlxgf
%}&f}+ dlxgf
cf&f}+ dlxgf
10 hGd]sf] lbg
klxnf] dlxgf
bf]<>f] dlxgf
t]>f] dlxgf
%}&f}+ dlxgf
cf&f}+ dlxgf
dfp afv|f ayfgaf^ x^]sf] ldlt................ sf/)f.. d[To" olb d[To" ePsf] eP sf/)f /f]u nfu]/
lals| u/]sf] b'#^gf jf h+unL hgfj/sf]
cfs|d)faf^
k|To]s ;xeflu s[ifsn] kf&f hGd]sf] klxnf] tLg dlxgf;Dd k|To]s dlxgfs]f Ps k^s / tLg dlxgf kl% s/La tLg
dlxgfsf] km/sdf 2 k^s u/L hDdf 5 k^s tf}n lng] / ;f]lx lbgdf kf&fkf&Lsf] pd]/ slt xf] lbgdf pNn]v ug{' kb{% .
95
v_ :jf:Yo ;DaGwL /]s8{
!= vf]k ;DjGwL
nufPsf] vf]ksf] kl5 nufpg' kg]{ hgfj/sf] Gffd÷6\ofu
qm=;+= ldlt
gfd ldlt g+=÷lrGx
!=
@=
@= k/hLjL lgoGq0f ;DjGwL
ljj/0f kl5 cf}iflw hgfj/sf]
qm=;+ ldlt -cfGtl/s÷jfXo k|of]u ug'kg]{ Gffd÷6\ofu
k/lhjL_ ldlt g+=÷lrGx
!=
@=
#=
gf]6M 3/d} vfgf vfg] eP, ! dlxgfsf] cg'dflgt vfgf vr{ ?= =======
@= c:yfoL jf lbguGtL sfdbf/sf] ljj/0fM
jif{M dlxgfM
hDdf s"n
sfdbf/ k|ltlbg
lbg xflh/L hDdf
sf] gfd Hofnf
lbg Hofnf
! @ # $ % ^ & ==
!=
@
97
#_ k'“hLut vr{;“u ;DalGwt /]s8{x?sf] Joj:yfkg
s_ afv|f, af]sfsf] /]s8{ -:6s ljj/0f_
afv|f ;+Vof
qm=;+= ldlt dfp kf7f kf7L af]sf v;L cGo
u_ nufgLsf] ljj/0f
ldlt nufgLsf] >f]t nufgL ul/Psf] nufgL u/]sf] Jofh b/ s}lkmot
/sd ldlt
! cfkm\g} k'+lh
@ j}+ssf] C0f
# ;fyLefO{÷gft]bf/
$
gf]6M k|fljlws /]s8{, rfn' vr{ / k'+hLut vr{ cGt/ut pNn]v ul/Psf kmd]{6x? sfo{ ePs}
lbgdf e/L jif{sf] Ps k6s Joj;fosf] ljZn]if0f u/L ;f] sf] cfwf/df Joj;fosf]
cj:yf cjut u/L ;'wf/sf sfo{qmdx? ;+rfng ug{ pko'Qm x'G5 .
98
kl/R5]b !)
Joj;flos afv|fkfng kl/of]hgf
-%) dfp afv|f / !)) kf7fkf7L_
s'g} klg Jofj;fo z'? ug'{ k"j{ To; Jofj;foaf6 cfpg] k|ltkmnsf] n]vfhf]vf
ug'{nfO{ Joj;fosf] klxnf] zt{sf] ?kdf lnO{G5 lsgls gfkmf g} Joj;fosf] k|f0f xf] . To;/L g}
Joj;flos ?kdf afv|fkfng z'? ug'{ k"j{ klg afv|fkfngsf] kl/of]hgf jgfO{ To;sf] cfwf/df
nufgL ug'{ j]z dflgG5 . afv|fkfngsf ljleGg ;"rsx? h:t} afv|fsf] hft, pTkfbg Ifdtf,
afv|f kfng k|0ffnL, :yfgLo ;|f]t ;fwgsf] pknAwtf tyf afv|f / afv|fhGo kbfy{sf] ljlqm
d'Nosf cltl/St ahf/ Joj:yfkgn] afv|f kfngaf6 x'g] cfoJoodf k|ToIf k|efj kfl//x]sf]
x'G5 .
o; kl/of]hgfdf lgDg lnlvt pTkfbg dfkb08 tyf Joj:yfkg kIfnfO{ cfwf/
dflgPsf] 5 M
!_ afv|f Jofpg] b/ M klxnf] jif{df ;j} afv|f ! k6s dfq / To; kl5 @ jif{df # k6s
Jofpg] .
@_ h'DNofxf b/ M klxnf] @ jif{ %) Ü / t];|f] jif{af6 ^) Ü k|lt j]t -k|lt j]t %)
afv|faf6 &% kf7fkf7L pTkfbg x'g]_
#_ k|lt j]t kf7f / kf7L hGdg] cg'kft M ! M !
$_ dfp afv|fsf] d[To'b/ M % Ü k|lt jif{
%_ kf7fkf7Lsf] d[To'b/ M !) Ü k|lt jif{
^_ dfp afv|f k|lt:yfkg -Replacement_ b/ - k|hgg\ ;d:of ePsf, Go'g pTkfbg Ifdtf
ePsf, Psn kf7fkf7L hGdfpg] afv|f cflb_ M @) Ü k|lt jif{
&_ ! jif{sf] af]sfsf] tf}n M @% s]= hL=
*_ ! jif{sf] k7]+u|Lsf] tf}n M @) s]= hL=
(_ k7]+u|L a]Rg] pd]/ M ! jif{
!)_ v;L ÷af]sf a]Rg] pd]/ M ! jif{
!!_ k|hgg\ of]Uo af]sfsf] d'No b/ M ? #)) k|lt s]=hL=-lhpFbf] tf}n_
!@_ k|hgg\ of]Uo kf7Lsf] d'No b/ M ? @%) k|lt s]=hL -lhpFbf] tf}n_
!#_ v;Lsf] d'No b/ M ? @%) k|lt s]=hL -lhpFbf] tf}n_
!$_ pTkfbg ePsf kf7fx? dWo] k|hgg\sf] nflu %) k|ltzt af]sf 5gf}6 u/L afFsL %)
k|ltztnfO{ v;L kfg]{ .
!%_ x6fOPsf dfp afv|fsf] d'NoM ? @%)) k|lt afv|f
99
!^_ dn pTkfbg M %)) u|fd÷dfp afv|f ÷lbg / @)) u|fd÷kf7fkf7L÷ lbg
!&_ dnsf] d'No M ? % k|lt s]=hL=
!*_ k'FhLut nufgL /sdsf] Jofhb/ M !) Ü k|lt jif{, rfn' vr{sf] Jofh /sd lx;fj
gul/Psf] .
!(_ afv|f kfNg] Ifdtf M %) dfp afv|f !)) kf7fkf7L
@)_ afnL hfg] kf7\of+u|L jf dfp afVf|f lsg]/ kfNg ;lsg]
@!_ afv|fx? r/g jf aw'jf k4ltdf kfNg ;lsg]
@@_ afv|fsf] vf]/ tyf k|of]u ul/g] pks/0fsf] cfo' !) jif{ x'g]
@#_ o; kl/of]hgfdf s'n l:y/ k'FhLsf] !) sf b/n] d'Nox|f; -Depreciation_ ;dfj]z
ul/Psf]
@$_ hGd]sf kf7fkfLnfO{ @ dlxgfsf] pd]/ b]lv !@ dlxgf;Dd ;/b/ !)) u|fdsf b/n] bfgf
pknAw u/fpg]
@%_ Jofpg] afv|fnfO Jofpg' @ dlxgf cl3 / JofPsf] @ dlxgf ;Dd k|ltlbg k|lt afv|f
@)) u|fdsf b/n] bfgf lbg] .
@^_ bfgfsf] cltl/Qm afv|fsf] zfl/l/s tf}nsf] $% - k|lt afv|f k|lt lbg_ ;'VVvf kbfy{
pknAw x'g] ul/ e'O{3fF; tyf 8fn]3fF; lbg] .
@&_ kl/of]]hgf z'? ePsf] # dlxgfleq ;a} afv|fx? jfnL hfg]
s_ k"FhLut nufgL
s|=;+ ljj/0f OsfO kl/df0f b/ ? /sd ?
! k|hgg\ of]Uo dfp tyf k7]+u|L ;+Vof 50 5000 250000
afv|f vl/b
@ k|hgg\of]Uo af]sf vl/b ;+Vof 2 7500 15000
100
v_ k"“hLut vr{
klxnf] bf];|f] t];|f] rf}+yf] kfrf}+
s| ;+ ljj/0f b/
jif{ jif{ jif{ jif{ jif{
! l:y/ k'FhL -vf]/, !)
pks/0f_ sf] k|ltzt
D'fNox|f; k|ltjif{ 18500 18500 18500 18500 18500
-Depreciation_
-? !*%))) sf]
!) Ü b/_
@ l:y/ k'FhLsf] Jofh !)
-? $%)))) sf] !) k|ltzt 45000 45000 45000 45000 45000
Ü b/_ k|ltjif{
# hUufsf] ef8f Psd'i6 30000 30000 30000 30000 30000
b|i6\Jo M
!_ afvfkfng z'? ug'{ eGbf ! jif{ klxn] 3fF; ljsf; ug{ pko'Qm x'G5 .
@_ klxnf] jif{ 3fF; pTkfbgsf] nflu ? @%))) / bf];|f] jif{b]lv ? !)))) ;dfj]; ul/Psf] .
101
* bfgf vr{sf] cg'dfg
tflnsf g+=— !
klxnf] jif{
k|lt klxnf] jif{
bfgf bfgfsf]
lbg
s| lbg] d"No b/ afv|f÷ hDdf
ljj/0f bfgf
;+ hDdf k|lt s]= kf7fkf7L÷ nfUg] bfgf hDdf vr{
lbg] b/ af]sfsf]
lbg hL -s]= hL_
-u|fd_ ;+Vof
! Jofpg] afv|f 200 60 25 50 600 15000
tflnsf g+= – @
bf]>f] jif{
k|lt bf];|f] jif{
bfgf bfgfsf]
lbg
s| lbg] d"No b/ afv|f ÷ hDdf
ljj/0f bfgf
;+ hDdf k|lt s]= kf7fkf7L nfUg] bfgf hDdf
lbg] b/ ÷ af]sfsf] vr{
lbg hL -s]= hL_
-u|fd_ ;+Vof
! Jofpg] afv|f 200 120 25 50 1200 30000
102
tflnsf g+= – #
t]>f] jif{
k|lt t];|f] jif{
bfgf bfgfsf]
lbg
s| lbg] d"No b/ afv|f ÷ hDdf
ljj/0f bfgf
;+ hDdf k|lt s]= kf7fkf7L nfUg] bfgf hDdf
lbg] b/ ÷ af]sfsf] vr{
lbg hL -s]= hL_
-u|fd_ ;+Vof
! Jofpg] afv|f 200 60 25 50 600 15000
tflnsf g+= – $
rf}yf] jif{
k|lt rf}yf] jif{
bfgf bfgfsf]
lbg
s| lbg] d"No b/ afv|f÷ hDdf
ljj/0f bfgf
;+ hDdf k|lt s]= kf7fkf7L nfUg] bfgf hDdf
lbg] b/ ÷ af]sfsf] vr{
lbg hL -s]= hL_
-u|fd_ ;+Vof
! Jofpg] afv|f 200 120 25 50 1200 30000
103
tflnsf g+= – %
kf“rf}+ jif{
kfrf}+ jif{
k|lt lbg bfgf bfgfsf]
s| bfgf lbg] d"No b/ afv|f ÷
ljj/0f hDdf
;+ lbg] b/ hDdf k|lt s]= kf7fkf7L÷
nfUg] bfgf hDdf vr{
-u|fd_ lbg hL af]sfsf]
-s]= hL_
;+Vof
! Jofpg] afv|f 200 60 25 50 600 15000
@ JofPsf afv|f 200 90 25 50 900 22500
# k|hgg\ af]sf 200 180 25 2 72 1800
3_ kf7fkf7Lsf] pTkfbg
s| klxnf] jif{ bf];|f] jif{ t];|f] jif{ rf}+yf] jif{ kfrf}+ jif{
ljj/0f
;+ kf7f kf7L kf7f kf7L kf7f kf7L kf7f kf7L kf7f kf7L
cl3Nnf] jif{sf] :6saf6
! ljqmLof]Uo kf7fkf7L ;+Vof 34 34 68 67 36 36 72 72
104
ª_ cfo÷Joo ljj/0f
c_ cfo ljj/0f
bf];|f] jif{ t];|f] jif{ rf}yf] jif{ kfrf}+ jif{
klxnf] jif{
s|=
cfo >f]t b/ ?
;+ kl/df kl/df kl/
/sd /sd kl/df0f /sd /sd kl/df0f /sd
0f 0f df0f
! Aff]sf ljs|L -;+Vof_ 7500 17 127500 34 255000 18 135000 36 270000
& dn ljs|L -s]= hL=_ 5 10757 53785 15245 76225 16541 82705 15605 78025 16901 84505
hDdf cfo 53785 439975 845205 465525 1025505
!))
cf_ vr{ ljj/0f
s|= klxnf]
vr{ ljj/0f bf];|f] jif{ t];|f] jif{ rf]+yf] jif{ kfrf}+ jif{
;+ jif{
! rfn' vr{ 207100 272650 277000 280300 281500
Pjd l/tn] lg/Gt/?kdf Joj;fosf] ;+rfng ul/ cfo Joo vr{ ljj/0f lgsfNg ;lsG5 .
r_ C0f e'QmfgL of]hgf
jif{
l;=g+= ljj/0f 1 2 3 4 5
1 C0f /sd jf+ls 450000 450000 450000 450000 450000
Jofh @ !) %
2 k|lt jif{ 45000 45000 45000 45000 45000
!)!
h=_ gub k|jfx ljj/0f
klxnf] bf];|f] rf]+yf]
l;g+= ljj/0f jif{ jif{ t];|f] jif{ jif{ kfrf}+ jif{
A Cash- inflow -gub cfudg_ 53785 439975 845205 465525 1434005
Annual income -jflif{s
53785 439975 845205 465525 1434005
1 cfDbfgL_
Cash-outflow -gub
657100 272650 277000 280300 281500
B jlxu{dg_ (B1+B2+B3)
Fixed Investment -:yL/
450000
1 nufgL_
Operating expenses -rfn'
207100 272650 277000 280300 281500
2 vr{_
Net Cash flow (before
financing) (A-B) -kmfOgfG; -603315 167325 568205 185225 1152505
C k"j{ v'b gub k|jfx_
D kmfOgfG;L+u
1 Loan (i)+(ii) -C0f_ 450000
(i) Fixed Investment -:yL/
450000
vr{sf] nflu C0f_
(ii) Working Capital -rfn'
vr{sf] nflu C0f_
Debt Services (a+b) -C0f
45000 45000 45000 45000 495000
2 e'QmfgL ;]jf_
(a) Interest on fixed and
working capital -Jofh 45000 45000 45000 45000 45000
e'QmfgL_
(b) Repayment of
0 0 0 0 450000
principal -;f+jf e'QmfgL_
Net Financing (D1-D2) -
405000 -45000 -45000 -495000
E -v'b kmfOgfG;L+u_ 45000
Net Cashflow after
Financing (C+E) -kmfOgfG; -198315 122325 523205 140225 657505
F kl5sf] v'b gub k|jfx_
Accumulated Cash Flow
-;+lrt gub k|jfx_ (This -198315 -75990 447215 587440 1244945
G year’s F+ Last year’s G)
107
em_ nfe nfut ljZn]if0f (Benefit Cost Analysis)
l;=
ljj/0f klxnf] jif{ bf];|f] jif{ t];|f] jif{ rf]+yf] jif{ kfrf}+ jif{
g+=
hDdf nfe (Total 503785 439975 845205 465525 1434005
1 Benefit)*
hDdf nfut 702100 317650 322000 325300 776500
2 (Total Cost)**
v'b gub cfufdg
(Net Cash -198315 122325 523205 140225 657505
3 Flow)***
l8:sfp06]8 nfe
(Discounted 457986.36 363615.70 635015.03 317959.84 890404.28
4 Benefit @ 10%)
l8:sfp06]8
nfut 638272.73 262520.66 241923.37 222184.28 482145.41
(Discounted
5 Cost @ 10%)
nufgL lkmtf{ x'g] cjlw, PBP (Pay Back Period) Years 2.64
IRR : IRR Tof] Discount Rate xf] h;df NPV z"Go x'G5 . cyf{t Joj;fosf] cfDbfgL / vr{
a/fa/ x'g] cj:yfdf pSt Joj;fon] cfGtl/s ?kdf k|bfg ug]{ k|ltkmnnfO{ g} IRR elgG5 .
o;n] Joj;fosf] k'gM nufgL -Re-investment_ ug{ ;Sg] Ifdtf hgfpF5 . of] ;"rs
Joj;foLsf] nflu lnOg] C0fsf] Jofhb/ eGbf a9L x'g' kb{5 . of] klof]hgfdf Jofhb/ eGbf
al9 IRR b]lvPsf] x'bf Joj;fo ljlto ?kdf ;+efJo b]lvG5 .
108
NPV M of] ;'rs Dicount nfe af6 Dicount nfut 36fO lgsflnG5 . ljlto?kdf ;+efJo
x'g NPV wgfTds -Positive_ x'g'k5{ . o; Joj;fodf NPV wgfTds -Positive_ b]lvPsf]n]
kl/of]hgf ;+efJo b]lvG5 .
BCR M Discounted nfe / nfutsf] cg'kftnfO{ BCR elgG5 . o; ;'rs cg';f/ BCR !
eGbf al9 ePdf dfq Joj;fo ljlto ?kdf ;+efJo dflgG5 . o; klof]hgfdf BCR !=$$ sf]
cy{ ? ! nufgL ubf{ ? !=$$ nfe x'G5 .
BEV -Ü_ M BEV #! k|ltztsf] cy{ of] klof]hgf t'nfgfTds ?kdf l56f] Break Even Point
df k'Ug ;S5 . of] ;"rs hlt sd eof] plt /fd|f] dflgG5 .
PBP M of] ;'rsn] Joj;fosf] nufgL slt jif{df lkmtf{ x'g ;S5 elg b]vfp5 . of]
kl/of]hgfsf] PBP @=^$ jif{ cfPsf] x'bf z'?sf] k"hLut nufgL ? $%)))) / klxnf] jif{sf]
rfn' vr{ ? @)&!)) ul/ hDdf ? ^%&!)) b'O jif{ * dlxgfdf lkmtf{ x'G5 .
109
kf7fkf7L pTkfbg, ljqmL / kf7fkf7LnfO{ lbO{g] bfgf ;DalGw tflnsf
klxnf] jif{ ! @ # $ % ^ & * ( !) !! !@
bf]>f] ! @ # $ % ^ & * ( !) !! !@
t]>f] ! @ # $ % ^ & * ( !) !! !@
kfFrf} ! @ # $ % ^ & * ( !) !! !@
110
kfFrf}+ n6sf] kf7fkf7L ;ftf}+ n6sf] kf7fkf7L 5}+6f}+ n6sf] kf7fkf7L
ljqmL pTkfbg ljqmL
;Gbe{ ;fdfu|Lx?
! cfO{=s]=cof{n, P;=lk=g]pkfg], k"jL{ kxf8df v;L af]sfsf] zf/Ll/s j[l4 / df;' pTkfbg,
-;\g !((^_ e]6]l/g/L l/Eo" .
@= P=lk=lk= -kmfOgn l/kf]6{_ !(($ .
#= Pd=v/]n, g]kfndf afv|fsf] cg'j+lzsL ;|f]t -;g\ !((^_ .
$= 8f= r]t/fh pk|]tL, Gx'R5]nfn tfd|fsf/, n'dflgwL kf08], pGgt afv|fkfng, s[lif
cg';Gwfg s]Gb| -afv|f_ @)^% .
%= 8f= r]t/fh pk|]tL, g]kfndf kz'k+IfL tyf df5fsf] cfxf/f, @)^% .
^= 8f=e'jg]Zj/ zdf{, afv|fkfng Dofg'cn -)^)÷^!_, e]8f, afv|f, a+u'/ tyf s'v'/f ljsf;
zfvf, xl/x/ejg, nlntk'/ .
&= 8f= ef]h/fh hf]zL / ef]nfz+s/ >]i7 Joj;flos afv|fkfng .
*= 8f=nId0f z]/rg, afv|f k|hgg, -@)$%÷%%_ kxf8L sj'lnotL jg tyf r/g ljsf;
cfof]hgf, xl/x/ejg .
(= 8f= ;"o{ axfb'/ l;+x, g]kfnsf k|d'v 8fn]3fF;x?, ;fd'bfoLs kz' ljsf; cfof]hgf, .
!)= l8=Pg=jdf{, nfOei6s k|8S;g Dofg]hd]06 Og 6«lkS; !(((, sNoflg klJns]zg .
!!= hL=;L= jghL{, Plgdn x;j]08«L, -!((*_ cS;kmf]8{ P08 cfO{ lj=Pr= klAnl;Í sDkgL
gofF lbNnL .
!@= gf;f, nfOei6s, jif{ ^ cÍ (, @)$( .
!#= k|;Gg s'df/ sf]O{/fnf, afv|fkfng k'l:tsf, )^@÷^#, s]Gb|Lo e]8f afv|f k|a4{g
sfof{no .
!$= afv|fkfng, @)^%÷^^, s]Gb|Lo e]8f afv|f k|a4{g sfof{no .
!%= /fd]Zj/ l;+x kf08], pRr n]sfnL tyf j[Iff/f]k0f ul/Psf] If]qsf] nflu pko'Qm jx'jlif{o
3fF; :6fOnf], df]nf;];, ;]tf], Snf]e/ / jx'jlif{o /fO{{ 3fF;, -@)%!_, kxf8L sj'lnotL
jg tyf r/g ljsf; cfof]hgf, xl/x/ejg .
!^= /fli6«o e]8f afv|f cg';Gwfg sfo{qmdsf] jflif{s k|ltj]bg -;g\ !((!_ u'7Lrf}/, h'Dnf .
!&= nLnf a=sfsL{, 8f=pdf sfsL{, afv|f kfng tyf Joj:yfkg, e]8f, afv|f, a+u'/ tyf
s'v'/f ljsf; zfvf, xl/x/ejg .
!*= jL/ axfb'/ u'?Ë, s[ifssf] nflu afv|fkfng k'l:tsf, -@)%%_ kz' pTkfbg dxfzfvf,
xl/x/ejg .
111
!( :6fl6:6Lsn OGkmd]{zg cg g]klnh Plu|sNr/ -@))( @)!), s[lif Joj;fo k|j4{g
tyf tYof+s dxfzfvf, s[lif tyf ;xsf/L dGqfno, l;+xb/jf/ .
@!= ;/ h]D; cf/ lhn]:kL, cfO=6L=kL=, df]8g{ nfOe:6s P08 kf]N6«L k|8S;g .
@@= zq'3gnfn k|wfg, @)$$, g]kfndf afv|f pTkfbg, s[lif cg';Gwfg s]Gb| -afv|f_,.
@#= lzj k|sfz cfrfo{, afv|fsf] vf]/ Joj:yfkg, -@)%$÷%%_ kxf8L sj'lnotL jg tyf
r/g ljsf; cfof]hgf, xl/x/ejg .
@$= Xof08 a's ckm Plgdn x;j]08«L -@))@_ I CAR, gofFlbNnL .
@%= Verma, D.N. 1994, A Text Book of Animal Nutrition, Pub. Kalyani Publisher PP
366-374
@$= afv|f kfns s[ifsn] vf]/ agfpFbf Wofg lbg' kg]{ s'/fx?, s]Gb|Lo e]8f afv|f k|j4{g
sfof{no, xl/x/ejg .
112