Professional Documents
Culture Documents
2013-2014 G Malzeme I Dersi 3
2013-2014 G Malzeme I Dersi 3
3.Hafta: 30.09.2013-04.10.2013
a
Atomlararası mesafe
a =r1+r2 a
a
İdeal bir kafeste, iki atom arasındaki en küçük denge uzaklığı a0 (x0) olup, her metal için karakteristik bir değerdedir. Bir
başka deyişle a0, atomlararasındaki itme ve çekme kuvvetlerinin birbirine eşit olduğu mesafe veya dengedir.
Atomlararası mesafe, saf katı metal içerisinde atom çapına veya iyonik bağlı malzemeler için iki farklı iyonun yarıçapı
toplamına eşittir.
a0 durumunda iki atom arasındaki bağ enerjisi, en küçük değere sahiptir (itme ve çekme kuvvetleri dengededir). Bağ
enerjisi, iki atomu 0 K’de birbirinden ayırmak için gerekli olan iştir. Bağ enerjisi yüksek malzemelerin dayanımları ve
ergime sıcaklığı yüksektir.
Ergiyiğin katılaşması sırasında termodinamik dengenin bozulması halinde, ideal kafesten sapmalar meydana gelerek,
kafes (kristal) hataları oluşur. Bu hataların oluşumu, katı bir kristalde mekanik şekillendirme ve nükleer radyasyon gibi
yollarla enerji vererek de meydana gelebilir. Alaşımlama gibi bazı durumlarda ise özellikle oluşturulur.
Alaşımlama; en az biri metal olmak üzere, iki ya da daha fazla elementin ergiyik fazda karıştırılması ve katılaşmaya tabi
tutulmasıdır.
Kafes hatalarına her zaman olumsuz bakmamak gerekir. Çoğu kez bu hataların olması ve hatta bu hataların
çoğaltılması amaçlanır. Örneğin, metalik bir malzemenin, çeşitli yöntemlerle ince taneli olması sağlanır veya soğuk
şekillendirme ile dislokasyon yoğunluğu (çizgisel hata) arttırılarak mekanik dayanımının yükselmesi sağlanmış olur.
nV = n. exp(−Q / RT )
3
nv : cm başına boşluk sayısı.
3
n : cm başına kafes noktası.
Q: Boşluk oluşumu için gerekli aktivasyon enerjisi (J/mol)
R= 8.314 J/molK : Gaz sabiti
T: Sıcaklık (K)
Boşyer konsantrasyonu, plastik şekillendirme veya nötron ya da elektron bombardımanı ile oluşturulabilir. Bu hata,
metallerin difüzyonu için önemlidir.
Isıl işlem için boşluk konsantrasyonu, yüksek sıcaklıktan ani soğutma yapıldığında önem kazanır. Ani soğutmada
termodinamik denge bozulduğu için boşluk sayısı artar. Ayrıca metallerin talaşsız şekillendirme ve nötron ve elektron
bombardımanı gibi yüksek enerjili parçacıkların çarptırılmasıyla boşluk sayısı arttırılabilir. Boşyer oluşturmak için
harcanan enerji 1 eV kadardır. (1 eV= 1.60219x10-19 J)
D−d
x100 ≤ %14 asalyer hatası
D
D−d
x100 ≥ %59 arayer hatası
D
Asalyer hatası atom dolgu faktörü düşük olan kafeslerde çok görülür.
Nokta hatalarından bazıları, malzemelerin kafes düzlemlerini çarpıtarak, dislokasyon hareketinin zorlaşmasına veya
engellenmesine yol açar. Dislokasyon hareketinin engellenmesi de malzemenin sertlik ve mekanik dayanımının
artmasına neden olur.
2.1. Dislokasyonlar
Dislokasyon, bir kristalin mükemmel iki bölümü arasında, yapı düzeni bozulmuş bir bölge anlamına gelir ve kristalin
kaymış bölgesi ile kaymamış bölgesi arasında sınır oluşturan çizgisel hata olarak tanımlanır. Dislokasyonda;
• Ya kayma düzlemleri arasına bir kayma düzlemi sıkışmıştır,
• Ya da kayma düzlemleri arasında çizgisel olarak boş yer yığılması vardır.
Gerçekte dislokasyon oluşumu için, her iki mekanizma da geçerlidir. Soğuk şekillendirme sonucu oluşan dislokasyonlar
ilk sisteme göre, kristalleşme sırasında oluşan dislokasyonlar ise ikinci, yani boş yer yığılması şeklindedir.
r
Dislokasyonun kelime anlamı kayıklıktır. b (burgers vektörü) kayıklığın ölçüsüdür. Burgers vektörü, hareket eden
dislokasyonun hareket yönünü ve miktarını gösterir.
Dislokasyon, kafes içinde en sık rastlanan hatadır. Metal malzemede dislokasyon olması, malzemenin plastik şekil
verme kabiliyetini iyileştirir. Çekme sırasında dislokasyonların yönlenmesi istenir ki o yönde sertlik ve dayanım iyi olsun.
Dislokasyonların bir yöne yönlenmesiyle, o yönde iletkenlik artışı meydana gelir.
Bir başka deyişle dislokasyon, kristalin kayma düzlemleri arasında bulunan kısa kayma düzlemlerinin, kristalin içinde
kalana kenarları boyunca görülen düzensizliklerdir, ötelemelerdir. Bu öteleme şeklindeki hatalar, kenar ve vida
dislokasyonları şeklindedir.
r
b ⊥ D.H
4
Aynı yöndeki dislokasyonlar birbirini iter, ters yönlü olanlar ise birbirini yok eder. Aynı düzlemde olmayan
dislokasyonlar, birbirinin hareketini engeller. Dislokasyon hareketini etkileyen faktörler de arayer yabancı atomlar,
yeralan (asalyer) yabancı atomlar ve tane sınırlarıdır.
3
Dislokasyon yoğunluğu 1 cm malzeme içerisindeki toplam dislokasyon kenarı uzunluğudur.
∑ cm
N=
cm 3
Kuvvet (F)
Şekil değiştirme
kuvveti (F)
7 8 3
Gelişmiş bir kristalde dislokasyon yoğunluğu N= 10 -10 cm/cm ’tür.
12 13 3
Plastik şekil değiştirmiş bir malzemede dislokasyon yoğunluğu N= 10 -10 cm/cm ’tür.
Pekleşme
Dislokasyonların çeşitli engellerle karşılaşması sonucu, kısmen veya tamamen hareketlerinin engellenmesiyle oluşur.
Pekleşme sonucunda, malzemenin plastik şekil değiştirmeye karşı direnci artar. Dislokasyonların tekrar harekete
geçirilmesi ve yeniden oluşturulması için, daha fazla gerilmeye ihtiyaç vardır. Dislokasyonlar, Orowan mekanizması ve
Frank-Read kaynağı ile tekrar harekete geçirilebilir.
Engeller; tane sınırları, impürite (yabancı) atomlar ile oksitler, karbürler, nitrürler vb. kalıntılar olabilir.
5
Şekil. Frank-Read Kaynağı Şekil. Bir silisyum kristalinde Frank-Read kaynağının fotoğrafı
r
b
r r
r
b b ⊥ D.H
b
6
-10
Problem: kym kafes yapısına sahip bir metal kafeste, kafes parametresi a= 3.61x10 m’dir. (110) düzleminde bir
kenar dislokasyonu vardır. Burgers vektörünün yönünü bulunuz ve büyüklüğünü (şiddetini) hesaplayınız.
r
b yönü [110] veya < 110 >
r
b büyüklüğü, düzlemlerarası mesafeye eşittir.
a 3,61x10 −10
d= = = 2,553x10 −10 m
2 2 2 2 2 2
h +k +l 1 +1 + 0
Vida dislokasyonu, düzenli bir kristalin kısmen kesilmesi ve bu kesilen kısımdan kristalin bir atom mesafesi kadar
çarpıtılması halidir. Eğer bir kristal düzlemi üzerinde kalmak şartıyla, çarpılma ekseni etrafında eşit atom mesafeleri
takip edilirse, başlangıç noktasına göre bir atom mesafesi daha aşağıda olunur. Yine mesafeyi veren burgers
r
vektörüdür. Vida dislokasyonunda, Burgers vektörü dislokasyon çizgisine paraleldir. b // D.H
Dislokasyonlar, sadece çok kısa bölümlerde saf kenar ya da saf vida karakteri gösterirler. Genellikle, bu ikisinin bileşimi
olan karışık dislokasyon şeklindedir. Dislokasyonlar hem şekil değişimi hem de kristalleşme ile bağlantılıdır.
Dislokasyon hareketlerini, bir tırtılın ilerlemesine veya bir halının silkelenmesi hareketine benzetebiliriz.
7
Kayma: Dislokasyon hareketleri sonucunda meydana gelir ve plastik şekil değişimini oluşturur. Ancak, kaymanın
kısıtlandığı bazı durumlarda görülen ikizlenme ile de bir miktar plastik şekil değişimi meydana gelebilir.
Oda sıcaklığında veya oda sıcaklığının hemen üzerindeki sıcaklıklarda, metalsel malzemelerin yüksek hızlarda şekil
değiştirmeye zorlanması sonucunda, bir düzlem veya düzlemler topluluğunun, alt ve üst bloklarının topluca kayarak,
birbirine göre ayna simetrisi durumuna geçmeleridir. Tane içindeki kayma düzlemlerinin kırılmasıyla ortaya çıkarlar.
Taneyi düz bir çizgi ile ikiye veya daha çok paçaya bölerler. Fakat bu bölünmeler, ayrı tanelerin oluşması anlamına
gelmez.
8
kym ve sph kafes yapılarına sahip metallerde görülür. Atomların hatalı yığılmasıyla meydana gelir.
ABCABC… hatasız
ACCBAABCCC… hatalı
Tane: Bir hacim kaplayan, üç boyutlu kristal topluluklarıdır, yani atomların üç boyutlu düzlemde dizilmesiyle oluşur.
Her bir tanede atomların diziliş yönü farklıdır.
Tane sınırı: Taneler arasında kalan, 2-3 atom kalınlığında, amorf, kayma düzlemi içermeyen, enerjisi fazla kısımlardır.
Enerjisi fazla olduğundan, en fazla görülen hata, tane sınırı hatalarıdır. İki tanenin karşılıklı pozisyonuna göre, büyük
açılı ve küçük açılı tane sınırları oluşur.
Kendi içinde homojen, kimyasal veya fiziksel yapısı etrafından farklı olan mikro veya makro yapılara faz denir. Sıvı faz,
katı faz, gaz fazı gibi fiziksel yapı farkları yanı sıra, metal içerisindeki cüruf kalıntıları gibi metal-ametal fazlar ya da A
metali kristalleri içerisinde B metali veya C metali intermetalik bileşimi gibi kimyasal farklı fazlar da vardır. Bu fazlarla
ana metalin kristalleri arasındaki sınırlara antifaz veya faz sınırları denir.
3.3. Fe, Co, Ni gibi metalik malzemelerde görülen Blok (Bloch) duvarlarındaki kaymalar