ICS 81.040.

10 TÜRK STANDARDI TS ISO 7884-8/Nisan 2001

ÖNSÖZ
− Bu tasarı, ISO tarafından kabul edilen ISO 7884-8:1987 esas alınarak TSE Kimya Hazırlık
Grubu’na bağlı Cam, Seramik ve Refrakter Malzemeler Özel Daimî Komitesi’nce hazırlanmıştır.

"ISO 7884, Glass - Viscosity and viscometric fixed points" standardı, aşağıda belirtilen sekiz bölümden
meydana gelmektedir:

Part 1 : Principles for determining viscosity and viscometric fixed points

"Bölüm 1: Viskozite ve viskometrik sabit noktaları tayin prensipleri (TS 8977)”

Part 2 : Determination of viscosity by rotation viscometers

"Bölüm 2: Döner viskometrelerle viskozite tayini (TS ISO 7884-2)"

Part 3 : Determination of viscosity by fibre elongation viscometers

"Bölüm 3: Elyaf uzama esaslı viskometrelerle viskozite tayini (TS ISO 7884-3)"

Part 4 : Determination of viscosity by beam bending

"Bölüm 4: Çubuk eğilmesi metoduyla viskozite tayini (TS ISO 7884-4)"

Part 5 : Determination of working point by sinking bar viscometer

"Bölüm 5: Batan çubuk viskometresiyle çalışma noktasının tayini (TS ISO 7884-5)"

Part 6 : Determination of softening point

"Bölüm 6: Yumuşama noktasının tayini (TS ISO 7884-6)"

Part 7 : Determination of annealing and strain point by beam bending

"Bölüm 7: Çubuk camların tavlama ve gerilme noktalarının bükülmeyle tayini (TS ISO 7884-7)"

Part 8 : Determination of (dilatometric) transformation temperature

"Bölüm 8: Dönüşüm (uzama) sıcaklığının tayini (TS ISO 7884-8)"
ICS 81.040.10 TÜRK STANDARDI TS ISO 7884-8/Nisan 2001

İÇİNDEKİLER

1 - KAPSAM............................................................................................................... 1
2 - UYGULAMA ALANI.............................................................................................. 1
3 - ATIF YAPILAN STANDARDLAR ......................................................................... 1
4 - TARİF.................................................................................................................... 1
5 - PRENSİP............................................................................................................... 2
6 - CİHAZLAR ............................................................................................................ 2
7 - DENEY NUMUNESİ .............................................................................................. 2
7.1 - BİÇİM ........................................................................................................................ 2
7.2 - ÖN MUAMELE .......................................................................................................... 2
8 - İŞLEM ................................................................................................................... 3
9 - SONUÇLARIN GÖSTERİLMESİ .......................................................................... 3
9.1 - DÖNÜŞÜM SICAKLIĞININ BELİRLENMESİ............................................................. 3
9.2 - KESİNLİK .................................................................................................................. 3
10 - DENEY RAPORU1) ............................................................................................. 3
ICS 81.040.10 TÜRK STANDARDI TS ISO 7884-8/Nisan 2001

CAM - VİSKOZİTE VE VİSKOMETRİK SABİT NOKTALAR -

BÖLÜM 8: DÖNÜŞÜM (UZAMA) SICAKLIĞININ TAYİNİ

1 - KAPSAM
Bu standard, camın dönüşüm (uzama) sıcaklığınını (tg) termal genleşme metodu ile tayinini kapsar.

Dönüşüm sıcaklığı, camın esnek kırılgan (düşük sıcaklık) durumdan, viskoz (yüksek sıcaklık) duruma
geçiş aralığını belirler. Bu sıcaklığın, cam ürüne uygulanabilecek üst sıcaklık sınırının ve soğutma
programlarının belirlenmesinde faydalı olduğu bulunmuştur.

Not - Tavlanma ve uzama noktası (ISO 7884-7) gibi, ölçmelerin doğrudan yapılabildiği viskometrik
metotlar da benzer amaçlar için kullanılabilir.

Laboratuvarda termal genleşme katsayısının tayini için uygun bir düzenek mevcutsa, bu düzenek
dönüşüm sıcaklığının (tg) tayini için de kullanılabilir.

2 - UYGULAMA ALANI
Bu metot, normal olarak, normal imalat bileşimine sahip yığın haldeki bütün camlara uygulanır.
o o
Dönüşüm sıcaklığı (tg), camın tipine bağlı olarak genellikle 350 C ile 800 C arasında değişir.

3 - ATIF YAPILAN STANDARDLAR

Aşağıda verilen, atıf yapılan standardların hükümleri bu standardın hükümleri sayılır. Tarih belirtilen
atıflarda, daha sonra yapılan tadil ve revizyonlar uygulanmaz. Bununla birlikte, bu standarda dayalı
anlaşmalarda taraflara, aşağıda verilen standardların en yeni baskılarını uygulama imkanını
araştırmaları önerilir. Tarih belirtilmeyen atıflarda, ilgili standardın en son baskısı kullanılır. Bütün
standardların yürürlükte bulunan baskıları TSE’den temin edilebilir.
1)
EN, ISO, IEC vb. Adı TS No Adı
No (İngilizce) (Türkçe)
ISO 7991 Glass-Determination of coefficient 3758 Cam-Ortalama doğrusal termal
of mean linear thermal expansion genleşme katsayısının tayini
IEC 60584-1 Thermocouples - Part 1: TS 5154 Isıl Çiftler (Termokupllar) -
Reference tables Referans Çizelgeler

4 - TARİF
Bu standardın amacı bakımından aşağıdaki tarif uygulanır:

Camın dönüşüm sıcaklığı (tg): Genleşme eğrisinin yüksek sıcaklık ve düşük sıcaklık bölgelerinde
eğriye çizilen iki teğetin kesişme noktasına karşılık gelen sıcaklık (Madde 5 ve Şekil 1).
13,3
Not - Dönüşüm sıcaklığı (tg), 10 dPa.s* mertebesindeki bir dinamik viskozite değerine karşılık gelir.
ISO 7884-7'ye göre tg ve sabit noktalar (ϑ13) ve (ϑ14) arasında tam bir ilişki mevcut değildir.
o
Normal silikat camlar için ϑ13 değeri, tg değerinden 5 C daha yüksektir. Bazı özel camlar (meselâ,
o
yüksek SiO2 muhtevalı borosilikat camlar) için ϑ13 değeri tg değerinden en çok 30 C daha yüksektir.
o
Bununla beraber, ϑ13 değeri, tg değerinden en çok 20 C daha düşük olabilir (meselâ, La2O3 ihtiva
eden taç camında).

Bu gibi özel durumlar için, tavlanma noktası (ϑ13), söz konusu cam malzemeye uygulanabilecek
sıcaklık sınırı ve ihtiyaç duyulan soğutma programı hakkında daha doğru bir bilgi sağlar.

1) TSE NOTU : Atıf yapılan standardların TS numarası ve Türkçe adı 3. ve 4. kolon’da verilmiştir
d N.s
* 1dPa.s = 1 = 1 P (P, poise’in sembolüdür.)
m2

1
ICS 81.040.10 TÜRK STANDARDI TS ISO 7884-8/Nisan 2001

5 - PRENSİP
Dönüşüm sıcaklığı, bir cam çubuğun sıcaklığa bağlı olarak uzunluğunda meydana gelen değişimin
ölçülmesi yoluyla tayin edilir. Uzunluktaki değişim, sıcaklığa karşı grafiğe geçirilir (genleşme eğrisi).

Genleşme eğrisi, belirli bir sıcaklık artış hızı için tayin edilir.

Dönüşüm sıcaklığı, Şekil 1'de gösterildiği gibi, genleşme eğrisinden grafiksel işlemlerle belirlenir.

6 - CİHAZLAR
6.1 - Genleşme ölçer, deney numunesi uzunluğunda meydana gelen değişimi 2 x 10-5 x lo (100
mm'de 2 µm) yaklaşımla ölçebilen.

Not - Fark esaslı genleşme ölçerler de kullanılabilir. İlk en düşük değer tg değeri olarak alınmak
suretiyle, referans eğriler ya doğrudan değerlendirilir veya Şekil 1'de gösterildiği gibi yeniden
çizilir ve Madde 5'te belirtildiği şekilde değerlendirilir.

Temas kuvveti 1 N'u aşmamalıdır. Temas kuvveti, konik uç veya yüzeyler üzerinden
uygulanmamalıdır. Temas yüzeyleri (kuvvetin uygulandığı uç ile deney numunesi ucu) kavisli olmalı ve
kavislik yarıçapı, deney numunesi çapından daha düşük olmamalıdır.

6.2 - Fırın, beklenen dönüşüm sıcaklığı değerinin 50 oC üzerindeki bir sıcaklığa kadar genleşme
ölçerle birlikte kullanılmaya uygun.

6.3 - Fırın kontrol cihazı, fırının, 200 oC'un üzerindeki sıcaklık değerlerinde, (5 ± 1) oC/min ısıtma
hızı ile ısıtılmasını sağlayan. Sıcaklık artışı esnasında , deney numunesi uzunluğu boyunca ölçülen
o
sıcaklık değerleri arasındaki fark 5 C'tan az olmalıdır.

6.4 - Sıcaklık ölçme düzeneği (meselâ, IEC 60584-1'e uygun E,J veya K tipli ısıl çiftler), deney
o
numunesinin ortalama sıcaklığını ± 2 C yaklaşımla ölçebilen.

6.5 - Kaydedici, sıcaklığı ve uzunluktaki değişimleri kaydetmek için.

7 - DENEY NUMUNESİ
7.1 - BİÇİM
Deney numunesinin biçimi, genleşme ölçer donanımının ve deney numunesinin konulduğu kabın
4
şekline bağlıdır. Deney numunesinin uzunluğu, genleşme ölçerin algılama gücünün en az 5x10 katı
kadar olmalıdır.
2 2
Deney numunesi, enine kesit alanı yaklaşık 10 mm ile 25 mm arasında olan bir çubuk şeklinde
olmalıdır. Genleşme ölçerin numuneyle teması sebebiyle numunede oluşan gerilme, hiç bir zaman 0,1
2
N/mm 'den daha büyük olmamalıdır. Bu şekilde, deney esnasında, çubuğun elastik veya viskoz
deformasyonunun önüne geçilir.

7.2 - ÖN MUAMELE
o
Deney numunesi, deneyden önce, hesaplanan dönüşüm sıcaklığının yaklaşık 30 C üzerine kadar
o
ısıtılarak tavlanmalı ve daha sonra (2 ± 0,2) C/min soğutma hızı ile dönüşüm sıcaklığının yaklaşık 150
o
C altına kadar soğutulmalı ve bunu takiben çekişsiz bir ortamda oda sıcaklığına kadar soğutulmalıdır.

Yetersiz tavlanmış deney numunesine ait bir genleşme eğrisi örneği, Şekil 2'de verilmiştir. Bununla
beraber, bu tip eğriler, Madde 8'de belirtildiği şekilde tekrarlanmış bir tavlama işlemi öncesinde,
dönüşüm sıcaklığı değerinin ön hesaplanmasında kullanılabilir.

2
ICS 81.040.10 TÜRK STANDARDI TS ISO 7884-8/Nisan 2001

8 - İŞLEM
Aşağıdaki işlemin tamamı iki sefer uygulanır. Deney numunesinde herhangi bir genleşme
gözlenmediğinde, numune yeniden tavlandıktan sonra tekrar deneye tabi tutulabilir (Madde 7.2).

Deney numunesi oda sıcaklığında genleşme ölçere yerleştirilir ve gerekli ayarlar yapılır.
o o
Deney numunesi, 200 C'tan itibaren, (5± 1) C/min sıcaklık artış hızı ile ısıtılır ve sıcaklığa (t) karşı
uzunlukta meydana gelen değişimler kaydedilir.

Sıcaklık artışının, ısıl çiftin sıcak ucu ile deney numunesi arasında yaratacağı muhtemel sıcaklık
farklılığı için düzeltme yapılır.

Not - Dönüşüm sıcaklığı (tg) yeterince yüksek olan bir cam numune üzerinde, ISO 7991'e göre
genleşme deneyleri yapılarak, düzeltme değerinin büyüklüğü deneysel olarak bulunabilir.

9 - SONUÇLARIN GÖSTERİLMESİ
9.1 - DÖNÜŞÜM SICAKLIĞININ BELİRLENMESİ
Doğrudan kaydedilmemişse, sıcaklığa karşı uzunluktaki bağıl değişmeler Şekil 1'de gösterildiği gibi
grafiğe geçirilir.
o
Tahmin edilen dönüşüm sıcaklığının yaklaşık 150 C altındaki bir noktadan, genleşme eğrisinin düşük
sıcaklık kısmına bir teğet çizilir.
o
Not - Sıcaklıktaki küçük bir sapma, dönüşüm sıcaklığında 1,5 C'tan daha küçük değişmelere sebep
olur.

Bükümlülük dönüm noktasında, genleşme eğrisinin yüksek sıcaklık kısmına bir teğet çizilir (Şekil 1).

Grafikten, iki teğetin kesişme noktasına karşılık gelen sıcaklık okunur. İki deneyden elde edilen
o
sıcaklık değerleri arasındaki fark 5 C'tan büyük değilse, bunların aritmetik ortalaması alınır ve derece
Celsius olarak en yakın tam sayıya yuvarlanır. Bu değer, geçiş sıcaklığı (tg) olarak alınır.
o
İki deneyden elde edilen sonuçlar arasındaki fark 5 C'tan büyük ise, deney yeni bir numuneyle
tekrarlanır.

9.2 - KESİNLİK
o
Tekrarlanabilirlik : 3 C
o
Uyarlık : 6 C

10 - DENEY RAPORU1)
Deney raporunda en az aşağıdaki bilgiler yer almalıdır:
a) Bu standarda atıf, "TS ISO 7884-8" şeklinde,
b) Numunenin tanıtımı,
c) Numune alma metodu,
d) Deney parçası sayısı,
e) Deney numunesi hazırlama metodu ve deney numunesinin biçimi,
f) Kullanılan cihazın tipi,
g) Yapılan düzeltmeler,
h) Deney numunelerinin kaç sefer kullanıldığı,
o
i) Dönüşüm (uzama) sıcaklığı (tg), C,
j) Varsa, deney esnasında ve/veya ölçme sonrasında gözlenen değişiklik.

1) TSE NOTU: Deney raporu, burada istenilen bilgilere ilâveten, TS EN ISO/IEC 17025'te verilen
bilgileri de ihtiva edecek şekilde düzenlenebilir.

3
ICS 81.040.10 TÜRK STANDARDI TS ISO 7884-8/Nisan 2001

o
Şekil 1 - Camın genleşme eğrisi ve dönüşüm sıcaklığının (bu deneyde 521 C) belirlenmesi (örnek
olarak)

Şekil 2 - Tavlanmış ve soğutulmuş bir cam numune için genleşme eğrisi örneği